తీకా > వినయపిటక (టీకా) > సారత్థదీపనీ-టీకా-౩

౧. ముసావాదవగ్గస్స ¶ ¶ పఠమసిక్ఖాపదే ఖుద్దకానన్తి ఏత్థ ‘‘ఖుద్దక-సద్దో బహు-సద్దపరియాయో ¶ . బహుభావతో ఇమాని ఖుద్దకాని నామ జాతానీ’’తి వదన్తి. తత్థాతి తేసు నవసు వగ్గేసు, తేసు వా ఖుద్దకేసు. కారణేన కారణన్తరపటిచ్ఛాదనమేవ విభావేతుం ‘‘రూపం అనిచ్చ’’న్తిఆదిమాహ. రూపం అనిచ్చన్తి పటిజానిత్వా తత్థ కారణం వదన్తో ‘‘జానితబ్బతో’’తి ఆహ. ‘‘యది ఏవం నిబ్బానస్సపి అనిచ్చతా ఆపజ్జతీ’’తి పరేన వుత్తో తం కారణం పటిచ్ఛాదేతుం పున ‘‘జాతిధమ్మతో’’తి అఞ్ఞం కారణం వదతి.

‘‘సమ్పజానం ముసా భాసతీ’’తి వత్తబ్బే సమ్పజాన ముసా భాసతీతి అనునాసికలోపేన నిద్దేసోతి ఆహ ‘‘జానన్తో ముసా భాసతీ’’తి.

౨. జానిత్వా జానన్తస్స చ ముసా భణనేతి పుబ్బభాగేపి జానిత్వా వచనక్ఖణేపి జానన్తస్స ముసా భణనే. భణనఞ్చ నామ ఇధ అభూతస్స వా భూతతం భూతస్స వా అభూతతం కత్వా కాయేన వా వాచాయ వా విఞ్ఞాపనపయోగో. సమ్పజానముసావాదేతి చ నిమిత్తత్థే భుమ్మవచనం, తస్మా ¶ యో సమ్పజాన ముసా వదతి, తస్స తంనిమిత్తం తంహేతు తప్పచ్చయా పాచిత్తియం హోతీతి ఏవమేత్థ అఞ్ఞేసు చ ఈదిసేసు అత్థో వేదితబ్బో.

౩. విసంవాదేన్తి ఏతేనాతి విసంవాదనం, వఞ్చనాధిప్పాయవసప్పవత్తం చిత్తం. తేనాహ ‘‘విసంవాదనచిత్తం పురతో కత్వా వదన్తస్సా’’తి. వదతి ఏతాయాతి వాచా, వచనసముట్ఠాపికా చేతనా. తేనాహ ‘‘మిచ్ఛావాచా…పే… చేతనా’’తి. పభేదగతా వాచాతి అనేకభేదభిన్నా. ఏవం పఠమపదేన సుద్ధచేతనా…పే… కథితాతి వేదితబ్బాతి ఇమినా ఇమం దీపేతి – సుద్ధచేతనా వా సుద్ధసద్దో వా సుద్ధవిఞ్ఞత్తి వా ముసావాదో నామ న హోతి, విఞ్ఞత్తియా సద్దేన చ సహితా తంసముట్ఠాపికా చేతనా ముసావాదోతి. చక్ఖువసేన అగ్గహితారమ్మణన్తి చక్ఖుసన్నిస్సితేన విఞ్ఞాణేన అగ్గహితమారమ్మణం. ఘానాదీనం తిణ్ణం ఇన్ద్రియానం సమ్పత్తవిసయగ్గాహకత్తా వుత్తం ‘‘తీహి ఇన్ద్రియేహి ఏకాబద్ధం వియ కత్వా’’తి. ‘‘ధనునా విజ్ఝతీ’’తిఆదీసు వియ ‘‘చక్ఖునా దిట్ఠ’’న్తి అయం వోహారో లోకే పాకటోతి ఆహ ‘‘ఓళారికేనేవ నయేనా’’తి.

౧౧. అవీమంసిత్వాతి అనుపపరిక్ఖిత్వా. అనుపధారేత్వాతి అవినిచ్ఛినిత్వా. జళత్తాతి అఞ్ఞాణతాయ. దారుసకటం యోజేత్వా గతోతి దారుసకటం యోజేత్వా తత్థ నిసీదిత్వా గతోతి అధిప్పాయో. గతో భవిస్సతీతి తథేవ సన్నిట్ఠానం కత్వా వుత్తత్తా ముసావాదో జాతో. కేచి పన ‘‘కేళిం కురుమానోతి వుత్తత్తా ఏవం వదన్తో దుబ్భాసితం ఆపజ్జతీ’’తి వదన్తి, తం న గహేతబ్బం ¶ . జాతిఆదీహియేవ హి దసహి అక్కోసవత్థూహి దవకమ్యతాయ వదన్తస్స దుబ్భాసితం వుత్తం. వుత్తఞ్హేతం –

‘‘హీనుక్కట్ఠేహి ఉక్కట్ఠం, హీనం వా జాతిఆదిహి;

ఉజుం వాఞ్ఞాపదేసేన, వదే దుబ్భాసితం దవా’’తి.

చిత్తేన థోకతరభావంయేవ అగ్గహేత్వా బహుభావంయేవ గహేత్వా వుత్తత్తా ‘‘గామో ఏకతేలో’’తిఆదినాపి ముసావాదో జాతో. చారేసున్తి ఉపనేసుం. విసంవాదనపురేక్ఖారతా, విసంవాదనచిత్తేన యమత్థం వత్తుకామో, తస్స పుగ్గలస్స విఞ్ఞాపనపయోగో చాతి ఇమానేత్థ ద్వే అఙ్గాని ¶ . ఉత్తరిమనుస్సధమ్మారోచనత్థం ముసా భణన్తస్స పారాజికం, అమూలకేన పారాజికేన అనుద్ధంసనత్థం సఙ్ఘాదిసేసో, సఙ్ఘాదిసేసేన అనుద్ధంసనత్థం పాచిత్తియం, ఆచారవిపత్తియా దుక్కటం, ‘‘యో తే విహారే వసతీ’’తిఆదిపరియాయేన ఉత్తరిమనుస్సధమ్మారోచనత్థం పటివిజానన్తస్స ముసా భణితే థుల్లచ్చయం, అప్పటివిజానన్తస్స దుక్కటం, కేవలం ముసా భణన్తస్స ఇధ పాచిత్తియం వుత్తం.

ముసావాదసిక్ఖాపదవణ్ణనా నిట్ఠితా.

౧౨. దుతియే కణ్ణకటుకతాయ అమనాపం వదన్తా కణ్ణేసు విజ్ఝన్తా వియ హోన్తీతి ఆహ ‘‘ఓమసన్తీతి ఓవిజ్ఝన్తీ’’తి. పధంసేన్తీతి అభిభవన్తి.

౧౩. బోధిసత్తో తేన సమయేన హోతీతి తేన సమయేన బోధిసత్తో నన్దివిసాలో నామ అహోసీతి అత్థో. అతీతత్థే వత్తమానవచనం, కిరియాకాలవచనిచ్ఛాయ వా వత్తమానప్పయోగో సద్దన్తరసన్నిధానేన భూతతావగమో సియాతి. పచ్చేసీతి ‘‘అమనాపం ఇద’’న్తి అఞ్ఞాసి. హేట్ఠారుక్ఖే దత్వాతి ఉపత్థమ్భకే దత్వా. పుబ్బే పతిట్ఠితారప్పదేసం పున అరే పత్తేతి పుబ్బే ఉజుకం హేట్ఠాముఖం పతిట్ఠితఅరస్స భూమిప్పదేసం పున తస్మింయేవ అరే పరివత్తేత్వా హేట్ఠాముఖభావేన సమ్పత్తే, పఠమం భూమియం పతిట్ఠితనేమిప్పదేసే పరివత్తేత్వా పున భూమియం పతిట్ఠితేతి వుత్తం హోతి. సిథిలకరణన్తి సిథిలకిరియా.

౧౫. పుబ్బేతి అట్ఠుప్పత్తియం. తచ్ఛకకమ్మన్తి వడ్ఢకీకమ్మం. కోట్టకకమ్మన్తి వా పాసాణకోట్టకకమ్మం ¶ . హత్థముద్దాగణనాతి అఙ్గులిసఙ్కోచేనేవ గణనా. పాదసికమిలక్ఖకాదయో వియ నవన్తవసేన గణనా అచ్ఛిద్దకగణనా. ఆది-సద్దేన సఙ్కలనపటుప్పాదనవోక్లనభాగహారాదివసేన పవత్తా పిణ్డగణనా గహితా. యస్స సా పగుణా హోతి, సో రుక్ఖమ్పి దిస్వా ‘‘ఏత్తకాని ఏత్థ పణ్ణానీ’’తి జానాతి. యభ మేథునేతి వచనతో య-కార భ-కారే ఏకతో యోజితే అసద్ధమ్మవచనం హోతి.

౧౬-౨౬. ఆపత్తియా ¶ కారేతబ్బోతి పాచిత్తియేన కారేతబ్బో ఉపసగ్గాదిమత్తవిసిట్ఠానం అతిచణ్డాలాదిపదానం పాళియం ఆగతేసుయేవ సఙ్గహితత్తా. చోరోసీతిఆదీనం పన కేనచి పరియాయేన పాళియం అనాగతత్తా దుక్కటం వుత్తం. హసాధిప్పాయతాతి పురిమపదస్స అత్థవివరణం. పాళియం అవుత్తేపి ‘‘జాతిఆదీహి అక్కోసవత్థూహి పరమ్ముఖా అక్కోసన్తస్స వత్థూనం అనఞ్ఞభావతో యథా దుక్కటం, తథా దవకమ్యతాయ పరమ్ముఖా వదన్తస్సపి దుబ్భాసితమేవా’’తి ఆచరియా వదన్తి. సబ్బసత్తాతి ఏత్థ వచనత్థవిజాననపకతికా తిరచ్ఛానగతాపి గహేతబ్బా.

౩౫. అనుసాసనిపురేక్ఖారతాయ ఠత్వా వదన్తస్స చిత్తస్స లహుపరివత్తిభావతో అన్తరా కోపే ఉప్పన్నేపి అనాపత్తి. యం అక్కోసతి, తస్స ఉపసమ్పన్నతా, అనఞ్ఞాపదేసేన జాతిఆదీహి అక్కోసనం, ‘‘మం అక్కోసతీ’’తి జాననా, అత్థపురేక్ఖారతాదీనం అభావతాతి ఇమానేత్థ చత్తారి అఙ్గాని.

ఓమసవాదసిక్ఖాపదవణ్ణనా నిట్ఠితా.

౩౬. తతియే భణ్డనం జాతం ఏతేసన్తి భణ్డనజాతా. సమ్మన్తనన్తి రహో సంసన్దనం. హత్థపరామాసాదివసేన మత్థకం పత్తో కలహో జాతో ఏతేసన్తి కలహజాతా. అనాపత్తిగామికం విరుద్ధవాదభూతం వివాదం ఆపన్నాతి వివాదాపన్నా. విగ్గహసంవత్తనికా కథా విగ్గాహికకథా. పిసతీతి పిసుణా, వాచా, సమగ్గే సత్తే అవయవభూతే వగ్గే భిన్నే కరోతీతి అత్థో. పిసుణా ఏవ పేసుఞ్ఞం. తాయ వాచాయ వా సమన్నాగతో పిసుణో, తస్స కమ్మం పేసుఞ్ఞం. పియభావస్స సుఞ్ఞకరణవాచన్తి ఇమినా పన ‘‘పియసుఞ్ఞకరణతో పిసుణా’’తి నిరుత్తినయేన అత్థం వదతి.

ఇధాపి ‘‘దసహాకారేహి పేసుఞ్ఞం ఉపసంహరతీ’’తి వచనతో దసవిధఅక్కోసవత్థువసేనేవ పేసుఞ్ఞం ఉపసంహరన్తస్స పాచిత్తియం. పాళిముత్తకానం చోరోతిఆదీనం వసేన పన దుక్కటమేవాతి వేదితబ్బం ¶ . ‘‘అనక్కోసవత్థుభూతం ¶ పన పేసుఞ్ఞకరం తస్స కిరియం వచనం వా పియకమ్యతాయ ఉపసంహరన్తస్స కిఞ్చాపి ఇమినా సిక్ఖాపదేన ఆపత్తి న దిస్సతి, తథాపి దుక్కటేనేత్థ భవితబ్బ’’న్తి వదన్తి. జాతిఆదీహి అనఞ్ఞాపదేసేన అక్కోసన్తస్స భిక్ఖునో సుత్వా భిక్ఖుస్స ఉపసంహరణం, పియకమ్యతాభేదాధిప్పాయేసు అఞ్ఞతరతా, తస్స విజాననాతి ఇమానేత్థ తీణి అఙ్గాని.

పేసుఞ్ఞసిక్ఖాపదవణ్ణనా నిట్ఠితా.

౪౫. చతుత్థే ఏకతోతి అనుపసమ్పన్నేన సద్ధిం. పురిమబ్యఞ్జనేన సదిసం పచ్ఛాబ్యఞ్జనన్తి ‘‘రూపం అనిచ్చ’’న్తి ఏత్థ అనిచ్చ-సద్దేన సదిసం ‘‘వేదనా అనిచ్చా’’తి ఏత్థ అనిచ్చ-సద్దం వదతి. అక్ఖరసమూహోతి అవిభత్తికో అక్ఖరసమూహో. అక్ఖరానుబ్యఞ్జనసమూహో పదన్తి విభత్తిఅన్తం పదమాహ. విభత్తిఅన్తమేవ పదం గహేత్వా ‘‘పఠమపదం పదమేవ, దుతియం అనుపద’’న్తి వుత్తం.

ఏకం పదన్తి గాథాపదం సన్ధాయ వదతి. పదగణనాయాతి గాథాపదగణనాయ. అపాపుణిత్వాతి సద్ధిం అకథేత్వా. రున్తి ఓపాతేతీతి ఏత్థ అనునాసికో ఆగమవసేన వుత్తో, సంయోగపుబ్బస్స రస్సత్తం కతన్తి వేదితబ్బం. తేనాహ ‘‘రూ-కారమత్తమేవా’’తి. ఏత్థ చ ‘‘రూపం అనిచ్చన్తి భణ సామణేరా’’తి వుచ్చమానో సచే రూ-కారం అవత్వా రు-ఇతి రస్సం కత్వా వదతి, అఞ్ఞం భణితం నామ హోతి, తస్మా అనాపత్తి. ఏవఞ్చ కత్వా ‘‘వేదనా అనిచ్చా’’తి ఏత్థాపి అనిచ్చ-సద్దమత్తేనేవ ఆపత్తి హోతీతి వేదితబ్బం. ఏస నయోతి ఏకమేవక్ఖరం వత్వా ఠానం. ‘‘మనోపుబ్బఙ్గమా ధమ్మా’’తి వుచ్చమానో హి మ-కారమత్తమేవ వత్వా తిట్ఠతి. ‘‘ఏవం మే సుత’’న్తిఆదిసుత్తం భణాపియమానో ఏ-కారం వత్వా తిట్ఠతి చే, అన్వక్ఖరేన పాచిత్తియం, అపరిపుణ్ణపదం వత్వా ఠితే అనుబ్యఞ్జనేన. పదేసు ఏకం పఠమపదం విరజ్ఝతి, దుతియేన అనుపదేన పాచిత్తియం.

అనఙ్గణసుత్తం (మ. ని. ౧.౫౭ ఆదయో) సమ్మాదిట్ఠిసుత్తం (మ. ని. ౧.౮౯ ఆదయో) మహావేదల్లఞ్చ (మ. ని. ౧.౪౪౯ ఆదయో) ధమ్మసేనాపతినా భాసితం, అనుమానసుత్తం (మ. ని. ౧.౧౮౧ ఆదయో) మహామోగ్గల్లానత్థేరేన, చూళవేదల్లసుత్తం (మ. ని. ౧.౪౬౦ ఆదయో) ధమ్మదిన్నాయ ¶ థేరియా భాసితం. పచ్చేకబుద్ధభాసితమ్పి బుద్ధభాసితేయేవ సఙ్గహం గచ్ఛతి. అట్ఠకథానిస్సితోతి ¶ పుబ్బే మగధభాసాయ వుత్తం ధమ్మసఙ్గహారుళ్హం అట్ఠకథం సన్ధాయ వదతి. ఇదానిపి ‘‘యథాపి దీపికో నామ, నిలీయిత్వా గణ్హతే మిగే’’తి (మి. ప. ౬.౧.౫) ఏవమాదికం సఙ్గహారుళ్హం అట్ఠకథావచనం గహేతబ్బన్తి వదన్తి. పాళినిస్సితోతి ‘‘మక్కటీ వజ్జిపుత్తా చా’’తిఏవమాదినా (పారా. ౬౬) పాళియంయేవ ఆగతో. వివట్టూపనిస్సితన్తి నిబ్బానుపనిస్సితం. వివట్టనిస్సితం పన సామఞ్ఞతో గహేతబ్బన్తి ఆహ ‘‘కిఞ్చాపీ’’తిఆది. థేరస్సాతి నాగసేనత్థేరస్స. మగ్గకథాదీని పకరణాని. ‘‘అక్ఖరేన వాచేతి, అక్ఖరక్ఖరే ఆపత్తి పాచిత్తియస్సా’’తి వత్తబ్బే ‘‘అక్ఖరాయ వాచేతి, అక్ఖరక్ఖరాయ ఆపత్తి పాచిత్తియస్సా’’తి పాళియం వుత్తం.

౪౮. అనుపసమ్పన్నేన సద్ధిం గణ్హన్తస్స అనాపత్తీతి అనుపసమ్పన్నేన సహ నిసీదిత్వా ఉద్దేసం గణ్హన్తస్స అనాపత్తి వుత్తా. దహరభిక్ఖు నిసిన్నో…పే… భణతో అనాపత్తీతి ఏత్థ ద్వీసుపి ఠితేసు నిసిన్నేసు వా ఉపసమ్పన్నస్స భణామీతి భణన్తస్స అనాపత్తియేవ. ఉపచారం ముఞ్చిత్వాతి పరిసపరియన్తతో ద్వాదసహత్థం ముఞ్చిత్వా. ‘‘నిసిన్నే వాచేమీ’’తి భణన్తస్సపి ఉపచారం ముఞ్చిత్వా నిసిన్నత్తా అనాపత్తి. సచే పన దూరే నిసిన్నమ్పి వాచేమీతి విసుం సల్లక్ఖేత్వా భణతి, ఆపత్తియేవ. ఏకో పాదో న ఆగచ్ఛతీతి పుబ్బే పగుణోయేవ పచ్ఛా అసరన్తస్స న ఆగచ్ఛతి, తం ‘‘ఏవం భణాహీ’’తి ఏకతో భణన్తస్స అనాపత్తి. ఓపాతేతీతి సద్ధిం కథేతి. సేసమేత్థ ఉత్తానమేవ. అనుపసమ్పన్నతా, వుత్తలక్ఖణధమ్మం పదసో వాచనతా, ఏకతో భణనఞ్చాతి ఇమానేత్థ తీణి అఙ్గాని.

పదసోధమ్మసిక్ఖాపదవణ్ణనా నిట్ఠితా.

౪౯-౫౦. పఞ్చమే వికూజమానాతి నిత్థునన్తా. కాకచ్ఛమానాతి రోదన్తా. తత్రిదం వత్థునిదస్సనం వా. తేన ను ఖో పాతితన్తి పుచ్ఛావసేన కథితత్తా నత్థి ముసావాదో. కేచి పన ‘‘సన్దేహవసేన వచనం ముసా నామ ¶ న హోతి, తస్మా ఏవం వుత్త’’న్తి వదన్తి. సన్తికం అగన్త్వాతి ‘‘యం ఏతేసం న కప్పతి, తం తేసమ్పి న కప్పతీ’’తి అధిప్పాయేన అగన్త్వా.

౫౧. దిరత్తతిరత్తన్తి ఏత్థ వచనసిలిట్ఠతామత్తేన దిరత్త-గ్గహణం కతన్తి వేదితబ్బం. తిరత్తఞ్హి సహవాసే లబ్భమానే దిరత్తే వత్తబ్బమేవ నత్థీతి దిరత్తగ్గహణం విసుం న యోజేతి. తేనేవాహ ¶ ‘‘ఉత్తరిదిరత్తతిరత్తన్తి భగవా సామణేరానం సఙ్గహకరణత్థాయ తిరత్తపరిహారం అదాసీ’’తి. నిరన్తరం తిరత్తదస్సనత్థం వా దిరత్తగ్గహణం కతం. కేవలఞ్హి తిరత్తన్తి వుత్తే అఞ్ఞత్థ వాసేన అన్తరికమ్పి తిరత్తం గణ్హేయ్య, దిరత్తవిసిట్ఠం పన తిరత్తం వుచ్చమానం తేన అనన్తరికమేవ తిరత్తం దీపేతి. సయనం సేయ్యా, సయన్తి ఏత్థాతిపి సేయ్యాతి ఆహ ‘‘కాయప్పసారణసఙ్ఖాత’’న్తిఆది. తస్మాతి యస్మా ఉభయమ్పి పరిగ్గహితం, తస్మా. పఞ్చహి ఛదనేహీతి ఇట్ఠకసిలాసుధాతిణపణ్ణసఙ్ఖఆతేహి పఞ్చహి ఛదనేహి. వాచుగ్గతవసేనాతి పగుణవసేన. దియడ్ఢహత్థుబ్బేధో వడ్ఢకీహత్థేన గహేతబ్బో. ఏకూపచారోతి వళఞ్జనద్వారస్స ఏకత్తం సన్ధాయ వుత్తం. సతగబ్భం వా చతుస్సాలం ఏకూపచారం హోతీతి సమ్బన్ధో.

ఉపరిమతలేన సద్ధిం అసమ్బద్ధభిత్తికస్సాతి ఇదం తులాయ అబ్భన్తరే సయిత్వా పున తేనేవ సుసిరేన నిక్ఖమిత్వా భిత్తిఅన్తరేన హేట్ఠిమతలం పవిసితుం యోగ్గేపి ఉపరిమతలేన అసమ్బద్ధభిత్తికే సేనాసనే అనాపత్తియా వుత్తాయ తథా పవిసితుం అసక్కుణేయ్యే సమ్బద్ధభిత్తికే వత్తబ్బమేవ నత్థీతి దస్సనత్థం వుత్తం, న పన సమ్బద్ధభిత్తికే ఆపత్తీతి దస్సనత్థం వుత్తం. హేట్ఠాపాసాదే సయితభిక్ఖుస్స అనాపత్తీతి ఇదమ్పి తాదిసే సేనాసనే హేట్ఠిమతలే సయితస్సేవ ఆపత్తిప్పసఙ్కా సియాతి తంనివారణత్థం వుత్తం, న పన ఉపరిమతలే సయితస్స ఆపత్తీతి దస్సనత్థం. నానూపచారేతి యత్థ బహి నిస్సేణిం కత్వా ఉపరిమతలం ఆరోహన్తి, తాదిసం సన్ధాయ వుత్తం. ఉపరిమతలేపి ఆకాసఙ్గణే నిపజ్జన్తస్స ఆపత్తియా అభావతో ‘‘ఛదనబ్భన్తరే’’తి వుత్తం.

సభాసఙ్ఖేపేనాతి సభాకారేన. అడ్ఢకుట్టకే సేనాసనేతి ఏత్థ ‘‘అడ్ఢకుట్టకం నామ యత్థ ఏకం పస్సం ముఞ్చిత్వా తీసు పస్సేసు భిత్తియో బద్ధా ¶ హోన్తి, యత్థ వా ఏకస్మిం పస్సే భిత్తిం ఉట్ఠాపేత్వా ఉభోసు పస్సేసు ఉపడ్ఢం ఉపడ్ఢం కత్వా భిత్తియో ఉట్ఠాపేన్తి, తాదిసం సేనాసన’’న్తి తీసుపి గణ్ఠిపదేసు వుత్తం. గణ్ఠిపదే పన ‘‘అడ్ఢకుట్టకేతి ఛదనం అడ్ఢేన అసమ్పత్తకుట్టకే’’తి వుత్తం, తమ్పి నో న యుత్తం. ‘‘వాళసఙ్ఘాటో నామ థమ్భానం ఉపరి వాళరూపేహి కతసఙ్ఘాటో వుచ్చతీ’’తి వదన్తి. పరిక్ఖేపస్స బహిగతేతి ఏత్థ యస్మిం పస్సే పరిక్ఖేపో నత్థి, తత్థాపి పరిక్ఖేపారహప్పదేసతో బహిగతే అనాపత్తియేవాతి దట్ఠబ్బం. అపరిచ్ఛిన్నగబ్భూపచారేతి ఏత్థ మజ్ఝే వివటఙ్గణవన్తాసు పముఖమహాచతుస్సాలాసు యథా ఆకాసఙ్గణం అనోతరిత్వా పముఖేనేవ గన్త్వా సబ్బగబ్భే పవిసితుం న సక్కా హోతి, ఏవం ఏకేకగబ్భస్స ద్వీసు పస్సేసు కుట్టం నీహరిత్వా కతం పరిచ్ఛిన్నగబ్భూపచారం నామ, ఇదం పన తాదిసం న హోతీతి ‘‘అపరిచ్ఛిన్నగబ్భూపచారే’’తి వుత్తం. సబ్బగబ్భే పవిసన్తీతి గబ్భూపచారస్స అపరిచ్ఛిన్నత్తా ఆకాసఙ్గణం అనోతరిత్వా పముఖేనేవ గన్త్వా తం తం గబ్భం పవిసన్తి. అథ కుతో తస్స పరిక్ఖేపోయేవ సబ్బపరిచ్ఛన్నత్తాతి ¶ వుత్తన్తి ఆహ ‘‘గబ్భపరిక్ఖేపోయేవ హిస్స పరిక్ఖేపో’’తి. ఇదఞ్చ సమన్తా గబ్భభిత్తియో సన్ధాయ వుత్తం. చతుస్సాలవసేన సన్నివిట్ఠేపి సేనాసనే గబ్భపముఖం విసుం అపరిక్ఖిత్తమ్పి సమన్తా ఠితగబ్భభిత్తీనం వసేన పరిక్ఖిత్తం నామ హోతి.

‘‘నను చ ‘అపరిక్ఖిత్తే పముఖే అనాపత్తీ’తి అన్ధకట్ఠకథాయం అవిసేసేన వుత్తం, తస్మా చతుస్సాలవసేన సన్నివిట్ఠేపి సేనాసనే విసుం అపరిక్ఖిత్తే పముఖే అనాపత్తియేవా’’తి యో వదేయ్య, తస్స వాదపరిమోచనత్థం ఇదం వుత్తం ‘‘యం పన…పే… పాటేక్కసన్నివేసా ఏకచ్ఛదనా గబ్భపాళియో సన్ధాయ వుత్త’’న్తి. ఇదం వుత్తం హోతి – ‘‘అపరిక్ఖిత్తే పముఖే అనాపత్తీతి యం వుత్తం, తం న చతుస్సాలవసేన సన్నివిట్ఠా గబ్భపాళియో సన్ధాయ వుత్తం, కిఞ్చరహి విసుం సన్నివిట్ఠం ఏకమేవ గబ్భపాళిం సన్ధాయ. తాదిసాయ హి గబ్భపాళియా అపరిక్ఖిత్తే పముఖే అనాపత్తి, న చతుస్సాలవసేన సన్నివిట్ఠాయా’’తి. ఏకాయ చ గబ్భపాళియా తస్స తస్స గబ్భస్స ఉపచారం పరిచ్ఛిన్దిత్వా అన్తమసో ఉభోసు పస్సేసు ఖుద్దకభిత్తీనం ఉట్ఠాపనమత్తేనపి పముఖం పరిక్ఖిత్తం నామ హోతి, చతుస్సాలవసేన సన్నివిట్ఠాసు పన గబ్భపాళీసు ఉభోసు పస్సేసు గబ్భభిత్తీనం వసేనపి పముఖం పరిక్ఖిత్తం నామ హోతి. తస్మా ¶ యం ఇమినా లక్ఖణేన పరిక్ఖిత్తం పముఖం, తత్థ ఆపత్తి, ఇతరత్థ అనాపత్తీతి ఇదమేత్థ సన్నిట్ఠానం.

ఇదాని ‘‘అపరిక్ఖిత్తే పముఖే అనాపత్తీ’’తి వత్వా తస్సేవ వచనస్స అధిప్పాయం పకాసేన్తేన యం వుత్తం ‘‘భూమియం వినా జగతియా పముఖం సన్ధాయ కథిత’’న్తి, తస్స అయుత్తతావిభావనత్థం ‘‘యఞ్చ తత్థా’’తిఆది ఆరద్ధం. భూమియం వినా జగతియా పముఖం సన్ధాయ కథితన్తి హి ఇమస్స వచనస్స అయమధిప్పాయో – ‘‘అపరిక్ఖిత్తే పముఖే అనాపత్తీ’’తి యం వుత్తం, తం వినా వత్థుం భూమియం కతగేహస్స పముఖం సన్ధాయ కథితం. సచే పన ఉచ్చవత్థుకం పముఖం హోతి, పరిక్ఖిత్తసఙ్ఖ్యం న గచ్ఛతీతి. తేనేవాహ ‘‘దసహత్థుబ్బేధాపి హి జగతి పరిక్ఖేపసఙ్ఖ్యం న గచ్ఛతీ’’తి. హేట్ఠాపి ఇదమేవ మనసి సన్నిధాయ వుత్తం ‘‘ఉచ్చవత్థుకం చేపి హోతి, పముఖే సయితో గబ్భే సయితానం ఆపత్తిం న కరోతీ’’తి. తత్థాతి అన్ధకట్ఠకథాయం. జగతియా పమాణం వత్వాతి ‘‘సచే జగతియా ఓతరిత్వా భూమియం సయితో, జగతియా ఉపరి సయితం న పస్సతీ’’తి ఏవం జగతియా ఉబ్బేధేన పమాణం వత్వా. ఏకసాలాదీసు ఉజుకమేవ దీఘం కత్వా సన్నివేసితో పాసాదో ఏకసాలసన్నివేసో. ద్విసాలసన్నివేసాదయోపి వుత్తానుసారతో వేదితబ్బా. సాలప్పభేదదీపనమేవ చేత్థ హేట్ఠా వుత్తతో విసేసో.

మజ్ఝేపాకారం కరోన్తీతి ఏత్థాపి పరిక్ఖేపస్స హేట్ఠిమపరిచ్ఛేదేన దియడ్ఢహత్థుబ్బేధత్తా దియడ్ఢహత్థం చేపి ¶ మజ్ఝే పాకారం కరోన్తి, నానూపచారమేవ హోతీతి వేదితబ్బం. న హి ఛిద్దేన గేహం ఏకూపచారం నామ హోతీతి ఏత్థ సచే ఉబ్బేధేన దియడ్ఢహత్థబ్భన్తరే మనుస్సానం సఞ్చారప్పహోనకం ఛిద్దం హోతి, తమ్పి ద్వారమేవాతి ఏకూపచారం హోతి. కిం పరిక్ఖేపోవిద్ధస్తోతి పముఖస్స పరిక్ఖేపం సన్ధాయ వదతి. సబ్బత్థ పఞ్చన్నంయేవ ఛదనానం ఆగతత్తా వదతి ‘‘పఞ్చన్నం అఞ్ఞతరేన ఛదనేన ఛన్నా’’తి.

౫౩. పాళియం ‘‘సేయ్యా నామ సబ్బచ్ఛన్నా సబ్బపరిచ్ఛన్నా యేభుయ్యేనచ్ఛన్నా యేభుయ్యేనపరిచ్ఛన్నా’’తి వదన్తేన యేభుయ్యేనచ్ఛన్నయేభుయ్యేనపరిచ్ఛన్నసేనాసనం పాచిత్తియస్స అవసానం వియ కత్వా దస్సితం, ‘‘ఉపడ్ఢచ్ఛన్నే ఉపడ్ఢపరిచ్ఛన్నే ఆపత్తి దుక్కటస్సా’’తి వదన్తేన చ ఉపడ్ఢచ్ఛన్నఉపడ్ఢపరిచ్ఛన్నసేనాసనం దుక్కటస్స ఆదిం కత్వా దస్సితం, ఉభిన్నమన్తరా కేన భవితబ్బం ¶ పాచిత్తియేన, ఉదాహు దుక్కటేనాతి? లోకవజ్జసిక్ఖాపదస్సేవ అనవసేసం కత్వా పఞ్ఞాపనతో ఇమస్స చ పణ్ణత్తివజ్జత్తా యేభుయ్యేనచ్ఛన్నయేభుయ్యేనపరిచ్ఛన్నస్స ఉపడ్ఢచ్ఛన్నఉపడ్ఢపరిచ్ఛన్నస్స చ అన్తరా పాచిత్తియం అనివారితమేవ, తస్మా వినయవినిచ్ఛయే చ గరుకేయేవ ఠాతబ్బత్తా అట్ఠకథాయమ్పి పాచిత్తియమేవ దస్సితం. సత్త పాచిత్తియానీతి పాళియం వుత్తపాచిత్తియం సామఞ్ఞతో ఏకత్తేన గహేత్వా వుత్తం. విసుం పన గయ్హమానే ‘‘సబ్బచ్ఛన్నే సబ్బపరిచ్ఛన్నే పాచిత్తియం, యేభుయ్యేనచ్ఛన్నే యేభుయ్యేనపరిచ్ఛన్నే పాచిత్తియ’’న్తి అట్ఠేవ పాచిత్తియాని హోన్తి.

సేనమ్బమణ్డపవణ్ణం హోతీతి సీహళదీపే కిర ఉచ్చవత్థుకో సబ్బచ్ఛన్నో సబ్బఅపరిచ్ఛన్నో ఏవంనామకో సన్నిపాతమణ్డపో అత్థి, తం సన్ధాయేతం వుత్తం. యది జగతిపరిక్ఖేపసఙ్ఖ్యం గచ్ఛతి, ఉచ్చవత్థుకత్తా మణ్డపస్స సబ్బఅపరిచ్ఛన్నతా న యుజ్జతీతి ఆహ ‘‘ఇమినాపేతం వేదితబ్బ’’న్తిఆది. చూళకచ్ఛన్నాదీని చేత్థ ఏవం వేదితబ్బాని – యస్స చతూసు భాగేసు ఏకో ఛన్నో, సేసా అచ్ఛన్నా, ఇదం చూళకచ్ఛన్నం. యస్స తీసు భాగేసు ద్వే ఛన్నా, ఏకో అచ్ఛన్నో, ఇదం యేభుయ్యేనచ్ఛన్నం. యస్స ద్వీసు భాగేసు ఏకో ఛన్నో, ఏకో అచ్ఛన్నో, ఇదం ఉపడ్ఢచ్ఛన్నం నామ సేనాసనం. చూళకపరిచ్ఛన్నాదీనిపి ఇమినావ నయేన వేదితబ్బాని. సేసం ఉత్తానమేవ. పాచిత్తియవత్థుకసేనాసనం, తత్థ తత్థ అనుపసమ్పన్నేన సహ నిపజ్జనం, చతుత్థదివసే సూరియత్థఙ్గమనన్తి ఇమానేత్థ తీణి అఙ్గాని.

సహసేయ్యసిక్ఖాపదవణ్ణనా నిట్ఠితా.

౬. దుతియసహసేయ్యసిక్ఖాపదవణ్ణనా

౫౫. ఛట్ఠే ‘‘పఠమసిక్ఖాపదే ‘భిక్ఖుం ఠపేత్వా అవసేసో అనుపసమ్పన్నో నామా’తి వుత్తత్తా ¶ ‘మాతుగామోపి అనుపసమ్పన్నగ్గహణేన గహితోయేవా’తి చతుత్థదివసే మాతుగామేన సద్ధిం సయన్తస్స ద్వీహి సిక్ఖాపదేహి ద్వే పాచిత్తియాని హోన్తీ’’తి వదన్తి. గణ్ఠిపదేసు పన తీసుపి ‘‘ఇమస్మిం సిక్ఖాపదే మాతుగామస్స విసుం వుచ్చమానత్తా పఠమసిక్ఖాపదే ‘భిక్ఖుం ఠపేత్వా అవసేసో అనుపసమ్పన్నో నామా’తి పురిసస్సేవ గహణం అనుచ్ఛవిక’’న్తి వుత్తం, తదేవ చ యుత్తతరం.

యఞ్చ ¶ ఇధ ‘‘పఠమదివసేపీతి పి-సద్దేన చతుత్థదివసేపీతి వుత్తం హోతీ’’తి కారణం వదన్తి, తమ్పి అకారణం పి-సద్దో సమ్పిణ్డనత్థోయేవాతి నియమాభావతో అవధారణత్థస్స చ సమ్భవతో. సమ్భావనే వా పి-సద్దో దట్ఠబ్బో. తేన ఇధ పఠమదివసేపి తావ ఆపత్తి, దుతియాదిదివసే కిమేవ వత్తబ్బన్తి ఇమమత్థం దీపేతి. సమ్పిణ్డనత్థేపి పి-సద్దే గయ్హమానే ఇమినావ సిక్ఖాపదేన ఆపజ్జితబ్బాపత్తియా అఞ్ఞస్మిమ్పి దివసే ఆపజ్జనం దీపేతి, న పఠమసిక్ఖాపదేన ఆపజ్జితబ్బాపత్తియాతి అకారణమేవ తన్తి దట్ఠబ్బం. ‘‘మతిత్థీ పారాజికవత్థుభూతాపి అనుపాదిన్నపక్ఖే ఠితత్తా సహసేయ్యాపత్తిం న జనేతీ’’తి వదన్తి. ‘‘అత్థఙ్గతే సూరియే మాతుగామే నిపన్నే భిక్ఖు నిపజ్జతీ’’తి వచనతో దివా సయన్తస్స సహసేయ్యాపత్తి న హోతియేవాతి దట్ఠబ్బం. పాచిత్తియవత్థుకసేనాసనం, తత్థ మాతుగామేన సహ నిపజ్జనం, సూరియత్థఙ్గమనన్తి ఇమానేత్థ తీణి అఙ్గాని.

దుతియసహసేయ్యసిక్ఖాపదవణ్ణనా నిట్ఠితా.

౬౦-౬౪. సత్తమే ఘరం నయతీతి ఘరణీ, ఘరనాయికా. తేనాహ ‘‘ఘరసామినీ’’తి. సుణ్హాతి సుణిసా. న యక్ఖేనాతిఆదీనం ‘‘అఞ్ఞత్రా’’తి ఇమినా సమ్బన్ధో. పురిసవిగ్గహం గహేత్వా ఠితేన యక్ఖేన వా పేతేన వా తిరచ్ఛానేన వా సద్ధిం ఠితాయపి దేసేతుం న వట్టతి. అక్ఖరాయ దేసేతీతి ఏత్థ ‘‘ఛప్పఞ్చవాచతో ఉత్తరి ‘ఇమం పదం భాసిస్సామీ’తి ఏకమ్పి అక్ఖరం వత్వా తిట్ఠతి, ఆపత్తియేవా’’తి వదన్తి.

౬౬. ‘‘ఏకో గాథాపాదోతి ఇదం గాథాబన్ధమేవ సన్ధాయ వుత్తం, అఞ్ఞత్థ పన విభత్తిఅన్తపదమేవ గహేతబ్బ’’న్తి వదన్తి. ‘‘అట్ఠకథం ధమ్మపదం జాతకాదివత్థుం వాతి ఇమినాపి పోరాణం సఙ్గీతిఆరుళ్హమేవ అట్ఠకథాది వుత్త’’న్తి వదన్తి. అట్ఠకథాదిపాఠం ఠపేత్వా దమిళాదిభాసన్తరేన ¶ యథారుచి కథేతుం వట్టతి. పదసోధమ్మే వుత్తప్పభేదోతి ఇమినా అఞ్ఞత్థ అనాపత్తీతి దీపేతి. ఉట్ఠహిత్వా పున నిసీదిత్వాతి ఇరియాపథపరివత్తననయేన నానాఇరియాపథేనపి ¶ అనాపత్తీతి దీపేతి. సబ్బం చేపి దీఘనికాయం కథేతీతి యావ న నిట్ఠాతి, తావ పునదివసేపి కథేతి.

దుతియస్స విఞ్ఞూపురిసస్స అగ్గహణం అకిరియా. మాతుగామేన సద్ధిం ఠితస్స చ విఞ్ఞూపురిసస్స చ ఉపచారో అనియతేసు వుత్తనయేనేవ గహేతబ్బో. సేసం ఉత్తానమేవ. వుత్తలక్ఖణస్స ధమ్మస్స ఛన్నం వాచానం ఉపరి దేసనా, వుత్తలక్ఖణో మాతుగామో, ఇరియాపథపఅవత్తనాభావో, విఞ్ఞూపురిసాభావో, అపఞ్హవిస్సజ్జనాతి ఇమాని పనేత్థ పఞ్చ అఙ్గాని.

ధమ్మదేసనాసిక్ఖాపదవణ్ణనా నిట్ఠితా.

౭౭. అట్ఠమే అన్తరాతి పరినిబ్బానసమయతో అఞ్ఞస్మిం కాలే. అతికడ్ఢియమానేనాతి ‘‘వదథ, భన్తే, కిం తుమ్హేహి అధిగత’’న్తి ఏవం నిప్పీళియమానేన. అనతికడ్ఢియమానేనపి పుచ్ఛితే వా అపుచ్ఛితే వా తథారూపే కారణే సతి ఆరోచేతుం వట్టతియేవ. తేనేవ అఞ్ఞతరేన దహరభిక్ఖునా ఉపవదితో అఞ్ఞతరో థేరో ‘‘ఆవుసో, ఉపరిమగ్గత్థాయ వాయామం మా అకాసి, ఖీణాసవో తయా ఉపవదితో’’తి ఆహ. థేరేన చ ‘‘అత్థి తే, ఆవుసో, ఇమస్మిం సాసనే పతిట్ఠా’’తి వుత్తో దహరభిక్ఖు ‘‘ఆమ, భన్తే, సోతాపన్నో అహ’’న్తి అవోచ. ‘‘కారకో అయ’’న్తి ఞత్వాపి పటిపత్తియా అమోఘభావదస్సనేన సముత్తేజనాయ సమ్పహంసనాయ చ అరియా అత్తానం పకాసేన్తియేవ. సుతపరియత్తిసీలగుణన్తి సుతగుణం పరియత్తిగుణం సీలగుణఞ్చ. ఉమ్మత్తకస్స ఇధ అవచనే కారణం వదన్తేన ఖిత్తచిత్తవేదనట్టానమ్పి అవచనే కారణం వుత్తమేవాతి దట్ఠబ్బం. ఇతి-సద్దేన వా ఆదిఅత్థేన ఖిత్తచిత్తవేదనట్టే సఙ్గణ్హాతి. తేనేవ వదతి ‘‘చిత్తక్ఖేపస్స వా అభావా’’తి. దిట్ఠిసమ్పన్నానన్తి మగ్గఫలదిట్ఠియా సమన్నాగతానం. అరియానమేవ హి ఉమ్మత్తకాదిభావో నత్థి. ఝానలాభినో పన తస్మిం సతి ఝానా పరిహాయన్తి, తస్మా తేసం అభూతారోచనపచ్చయా అనాపత్తి వత్తబ్బా, న భూతారోచనపచ్చయా. తేనేవాహ ‘‘భూతారోచనపచ్చయా అనాపత్తి న వత్తబ్బా’’తి.

పుబ్బే అవుత్తేహీతి చతుత్థపారాజికే అవుత్తేహి. ఇదఞ్చ సిక్ఖాపదం పణ్ణత్తిఅజాననవసేన అచిత్తకసముట్ఠానం ¶ హోతి. అరియా చేత్థ పణ్ణత్తిం జానన్తా ¶ వీతిక్కమం న కరోన్తి, పుథుజ్జనా పన పణ్ణత్తిం జానిత్వాపి వీతిక్కమం కరోన్తి, తే చ సత్థునో ఆణావీతిక్కమచేతనాయ బలవఅకుసలభావతో ఝానా పరిహాయన్తీతి దట్ఠబ్బం, ఉక్కట్ఠపరిచ్ఛేదేన అరియపుగ్గలే ఏవ సన్ధాయ ‘‘కుసలాబ్యాకతచిత్తేహి ద్విచిత్త’’న్తి వుత్తం. పణ్ణత్తిం అజానన్తా పన ఝానలాభీ పుథుజ్జనా వత్థుమ్హి లోభవసేన అకుసలచిత్తేనపి న ఆరోచేన్తీతి నత్థి. ఇధ దుక్ఖవేదనాయ అభావతో ‘‘ద్వివేదన’’న్తి ఇమస్స అనురూపం కత్వా ద్విచిత్తన్తి ఇదం వుత్తన్తి ఏవం వా ఏత్థ అధిప్పాయో గహేతబ్బో. సేసం ఉత్తానమేవ. ఉత్తరిమనుస్సధమ్మస్స భూతతా, అనుపసమ్పన్నస్స ఆరోచనం, తఙ్ఖణవిజాననా, అనఞ్ఞప్పదేసోతి ఇమాని పనేత్థ చత్తారి అఙ్గాని.

భూతారోచనసిక్ఖాపదవణ్ణనా నిట్ఠితా.

౯. దుట్ఠుల్లారోచనసిక్ఖాపదవణ్ణనా

౭౮. నవమే దుట్ఠుల్లసద్దత్థదస్సనత్థన్తి దుట్ఠుల్లసద్దస్స అత్థదస్సనత్థం. అత్థే హి దస్సితే సద్దోపి ‘‘అయం ఏతేసు అత్థేసు వత్తతీ’’తి దస్సితోయేవ హోతి. ‘‘యం యం దుట్ఠుల్లసద్దేన అభిధీయతి, తం సబ్బం దస్సేతుం పారాజికాని వుత్తానీ’’తి అయఞ్హేత్థ అధిప్పాయో. తత్రాయం విచారణాతి తత్ర పాళియం అయం విచారణా, తత్ర పాళిఅట్ఠకథాసు వా అయం విచారణా. తత్థ భవేయ్యాతి తత్థ కస్సచి విమతి ఏవం భవేయ్య. అనుపసమ్పన్నస్స దుట్ఠుల్లారోచనే వియ దుక్కటేన భవితబ్బన్తి ఆహ ‘‘దుక్కటం ఆపజ్జతీ’’తి. అక్కోసన్తోపి దుక్కటం ఆపజ్జేయ్యాతి ఓమసవాదేన దుక్కటం ఆపజ్జేయ్య. అధిప్పాయం అజానన్తేనపి అట్ఠకథాచరియానం వచనేయేవ ఠాతబ్బన్తి దీపనత్థం ‘‘అట్ఠకథాచరియావ ఏత్థ పమాణ’’న్తి వుత్తం. పునపి అట్ఠకథావచనమేవ ఉపపత్తితో దళ్హం కత్వా పతిట్ఠపేన్తో ‘‘ఇమినాపి చేత’’న్తిఆదిమాహ.

౮౦. ‘‘అఞ్ఞత్ర భిక్ఖుసమ్ముతియా’’తి వుత్తత్తా సమ్ముతి అత్థీతి గహేతబ్బాతి ఆహ ‘‘ఇధ వుత్తత్తాయేవా’’తిఆది.

౮౨. ఆదితో పఞ్చ సిక్ఖాపదానీతి పాణాతిపాతాదీని పఞ్చ సిక్ఖాపదాని. ‘‘సేసానీతి వికాలభోజనాదీని పఞ్చా’’తి వదన్తి. కేచి పన ¶ ‘‘ఆదితో పట్ఠాయ పఞ్చ సిక్ఖాపదానీతి సుక్కవిస్సట్ఠిఆదీని పఞ్చా’’తి వదన్తి, తం న గహేతబ్బం. పాణాతిపాతాదీని హి దసేవ సిక్ఖాపదాని సామణేరానం పఞ్ఞత్తాని. వుత్తఞ్హేతం –

‘‘అథ ¶ ఖో సామణేరానం ఏతదహోసి ‘కతి ను ఖో అమ్హాకం సిక్ఖాపదాని, కత్థ చ అమ్హేహి సిక్ఖితబ్బ’న్తి? భగవతో ఏతమత్థం ఆరోచేసుం. అనుజానామి, భిక్ఖవే, సామణేరానం దస సిక్ఖాపదాని, తేసు చ సామణేరేహి సిక్ఖితుం, పాణాతిపాతా వేరమణీ అదిన్నాదానా వేరమణీ’’తిఆది (మహావ. ౧౦౬).

తేసం పఞ్ఞత్తేసుయేవ సిక్ఖాపదేసు దుట్ఠుల్లాదుట్ఠుల్లవిచారణా కాతబ్బా, న చ సుక్కవిస్సట్ఠిఆదీని విసుం తేసం పఞ్ఞత్తాని అత్థీతి. అథ భిక్ఖునో దుట్ఠుల్లసఙ్ఖాతాని సుక్కవిస్సట్ఠిఆదీని అనుపసమ్పన్నస్స కిం నామ హోన్తీతి ఆహ ‘‘సుక్కవిస్సట్ఠి…పే… అజ్ఝాచారో నామాతి వుత్త’’న్తి. ఇమినాపి చేతం సిద్ధం ‘‘అనుపసమ్పన్నస్స సుక్కవిస్సట్ఠిఆది దుట్ఠుల్లం నామ న హోతీ’’తి. అజ్ఝాచారో నామాతి హి వదన్తో అనుపసమ్పన్నస్స సుక్కవిస్సట్ఠిఆది కేవలం అజ్ఝాచారో నామ హోతి, న పన దుట్ఠుల్లో నామ అజ్ఝాచారోతి దీపేతి. ‘‘అజ్ఝాచారో నామాతి చ అట్ఠకథాయం వుత్తత్తా అకత్తబ్బరూపత్తా చ అనుపసమ్పన్నస్స సుక్కవిస్సట్ఠిఆదీని దణ్డకమ్మవత్థుపక్ఖం భజన్తి, తాని చ అఞ్ఞస్స అనుపసమ్పన్నస్స అవణ్ణకామతాయ ఆరోచేన్తో భిక్ఖు దుక్కటం ఆపజ్జతీ’’తి వదన్తి. ఇధ పన అనుపసమ్పన్నగ్గహణేన సామణేరసామణేరీసిక్ఖమానానం గహణం వేదితబ్బం. సేసమేత్థ ఉత్తానమేవ. అన్తిమవత్థుం అనజ్ఝాపన్నస్స భిక్ఖునో సవత్థుకో సఙ్ఘాదిసేసో, అనుపసమ్పన్నస్స ఆరోచనం, భిక్ఖుసమ్ముతియా అభావోతి ఇమాని పనేత్థ తీణి అఙ్గాని.

దుట్ఠుల్లారోచనసిక్ఖాపదవణ్ణనా నిట్ఠితా.

౮౪-౮౬. దసమే ఏకిన్ద్రియన్తి ‘‘కాయిన్ద్రియం అత్థీ’’తి మఞ్ఞమానా వదన్తి. ముట్ఠిప్పమాణాతి ముట్ఠినా సఙ్గహేతబ్బప్పమాణా. ఏత్థ కిఞ్చాపి యేభుయ్యపంసుం అప్పపంసుఞ్చ ¶ పథవిం వత్వా ఉపడ్ఢపంసుకా పథవీ న వుత్తా, తథాపి పణ్ణత్తివజ్జసిక్ఖాపదేసు సావసేసపఞ్ఞత్తియాపి సమ్భవతో ఉపడ్ఢపంసుకాయపి పథవియా పాచిత్తియమేవాతి గహేతబ్బం. కేచి పన ‘‘సబ్బచ్ఛన్నాదీసు ఉపడ్ఢే దుక్కటస్స వుత్తత్తా ఇధాపి దుక్కటం యుత్త’’న్తి వదన్తి, తం న యుత్తం పాచిత్తియవత్థుకఞ్చ అనాపత్తివత్థుకఞ్చ దువిధం పథవిం ఠపేత్వా అఞ్ఞిస్సా దుక్కటవత్థుకాయ తతియాయ పథవియా అభావతో. ద్వేయేవ హి పథవియో వుత్తా ‘‘జాతా చ పథవీ అజాతా చ పథవీ’’తి. తస్మా ద్వీసు అఞ్ఞతరాయ పథవియా భవితబ్బం, వినయవినిచ్ఛయే చ సమ్పత్తే గరుకేయేవ ఠాతబ్బత్తా న సక్కా ¶ ఏత్థ అనాపత్తియా భవితుం. సబ్బచ్ఛన్నాదీసు పన ఉపడ్ఢే దుక్కటం యుత్తం తత్థ తాదిసస్స దుక్కటవత్థునో సబ్భావా.

‘‘పోక్ఖరణిం ఖణా’’తి వదతి, వట్టతీతి ‘‘ఇమస్మిం ఓకాసే’’తి అనియమేత్వా వుత్తత్తా వట్టతి. ‘‘ఇమం వల్లిం ఖణా’’తి వుత్తేపి పథవీఖణనం సన్ధాయ పవత్తవోహారత్తా ఇమినావ సిక్ఖాపదేన ఆపత్తి, న భూతగామపాతబ్యతాయ. కుటేహీతి ఘటేహి. తనుకకద్దమోతి ఉదకమిస్సకకద్దమో. సో చ ఉదకగతికత్తా వట్టతి. ఓమకచాతుమాసన్తి ఊనచాతుమాసం. ఓవట్ఠన్తి దేవేన ఓవట్ఠం. అకతపబ్భారేతి అవళఞ్జనట్ఠానదస్సనత్థం వుత్తం. తాదిసే హి వమ్మికస్స సబ్భావోతి. మూసికుక్కురం నామ మూసికాహి ఖణిత్వా బహి కతపంసురాసి. ఏసేవ నయోతి ఓమకచాతుమాసఓవట్ఠోయేవ వట్టతీతి అత్థో.

ఏకదివసమ్పి న వట్టతీతి ఓవట్ఠఏకదివసాతిక్కన్తోపి వికోపేతుం న వట్టతి. ‘‘హేట్ఠాభూమిసమ్బన్ధేపి చ గోకణ్టకే భూమితో ఛిన్దిత్వా ఉద్ధం ఠితత్తా అచ్చుగ్గతమత్థకతో ఛిన్దిత్వా గహేతుం వట్టతీ’’తి వదన్తి. సకట్ఠానే అతిట్ఠమానం కత్వా పాదేహి మద్దిత్వా ఛిన్దిత్వా ఆలోళితకద్దమమ్పి గహేతుం వట్టతి. తతోతి తతో పురాణసేనాసనతో. ఇట్ఠకం గణ్హామీతిఆది సుద్ధచిత్తం సన్ధాయ వుత్తం. ఉదకేనాతి ఉజుకం ఆకాసతోయేవ పతనకఉదకేన. ‘‘సచే పన అఞ్ఞత్థ పహరిత్వా పతితేన ఉదకేన తేమితం హోతి, వట్టతీ’’తి వదన్తి. ఉచ్చాలేత్వాతి ఉక్ఖిపిత్వా. తేన అపదేసేనాతి తేన లేసేన.

౮౭-౮౮. అవిసయత్తా ¶ అనాపత్తీతి ఏత్థ సచేపి నిబ్బాపేతుం సక్కా హోతి, పఠమం సుద్ధచిత్తేన దిన్నత్తా ‘‘దహతూ’’తి సల్లక్ఖేత్వాపి తిట్ఠతి, అనాపత్తి. ఓవట్ఠం ఛన్నన్తి పఠమం ఓవట్ఠం పచ్ఛా ఛన్నం. సేసం ఉత్తానమేవ. జాతపథవీ, పథవీసఞ్ఞితా, ఖణనఖణాపనానం అఞ్ఞతరన్తి ఇమాని పనేత్థ తీణి అఙ్గాని.

పథవీఖణనసిక్ఖాపదవణ్ణనా నిట్ఠితా.

౮౯. సేనాసనవగ్గస్స ¶ పఠమే నిగ్గహేతుం అసక్కోన్తోతి సన్ధారేతుం అసక్కోన్తో. ఇమినా పన వచనేన దారకస్స తత్థ ఉపనీతభావో తేన చ దిట్ఠభావో వుత్తోయేవాతి దట్ఠబ్బం. తేన హి భిక్ఖునా తం రుక్ఖం ఛిన్దితుం ఆరద్ధే తత్థ నిబ్బత్తా ఏకా తరుణపుత్తా దేవధీతా పుత్తం అఙ్కేనాదాయ ఠితా తం యాచి ‘‘మా మే సామి విమానం ఛిన్ది, న సక్ఖిస్సామి పుత్తకం ఆదాయ అనావాసా విచరితు’’న్తి. సో ‘‘అహం అఞ్ఞత్థ ఈదిసం రుక్ఖం న లభిస్సామీ’’తి తస్సా వచనం నాదియి. సా ‘‘ఇమమ్పి తావ దారకం ఓలోకేత్వా ఓరమిస్సతీ’’తి పుత్తం రుక్ఖసాఖాయ ఠపేసి. సో భిక్ఖు ఉక్ఖిత్తం ఫరసుం సన్ధారేతుం అసక్కోన్తో దారకస్స బాహం ఛిన్ది. ఏవఞ్చ సయితో విమానే సయితో నామ హోతీతి కత్వా వుత్తం ‘‘రుక్ఖట్ఠకదిబ్బవిమానే నిపన్నస్సా’’తి.

రుక్ఖట్ఠకదిబ్బవిమానేతి చ సాఖట్ఠకవిమానం సన్ధాయ వుత్తం. రుక్ఖస్స ఉపరి నిబ్బత్తఞ్హి విమానం రుక్ఖపటిబద్ధత్తా ‘‘రుక్ఖట్ఠకవిమాన’’న్తి వుచ్చతి. సాఖట్ఠకవిమానం పన సబ్బసాఖాసన్నిస్సితం హుత్వా తిట్ఠతి. తత్థ యం రుక్ఖట్ఠకవిమానం హోతి, తం యావ రుక్ఖస్స మూలమత్తమ్పి తిట్ఠతి, తావ న నస్సతి. సాఖట్ఠకవిమానం పన సాఖాసు భిజ్జమానాసు తత్థ తత్థేవ భిజ్జిత్వా సబ్బసాఖాసు భిన్నాసు సబ్బం భిజ్జతి, ఇదమ్పి చ విమానం సాఖట్ఠకం, తస్మా రుక్ఖే ఛిన్నే తం విమానం సబ్బసో వినట్ఠం, తేనేవ సా దేవతా భగవతో సన్తికా లద్ధే అఞ్ఞస్మిం విమానే వసి. బాహుం థనమూలేయేవ ఛిన్దీతి అంసేన సద్ధిం ¶ బాహం ఛిన్ది. ఇమినా చ రుక్ఖదేవతానం గత్తాని ఛిజ్జన్తి, న చాతుమహారాజికాదీనం వియ అచ్ఛేజ్జానీతి దట్ఠబ్బం. రుక్ఖధమ్మేతి రుక్ఖపకతియం, రుక్ఖసభావేతి అత్థో. రుక్ఖానం వియ ఛేదనాదీసు అకుప్పనఞ్హి రుక్ఖధమ్మో నామ.

ఉప్పతితన్తి ఉప్పన్నం. భన్తన్తి ధావన్తం. వారయేతి నిగ్గణ్హేయ్య. ఇదం వుత్తం హోతి – యథా నామ ఛేకో సారథి అతివేగేన ధావన్తం రథం నిగ్గహేత్వా యథిచ్ఛకం పేసేతి, ఏవం యో పుగ్గలో ఉప్పన్నం ¶ కోధం వారయే నిగ్గణ్హితుం సక్కోతి, తమహం సారథిం బ్రూమి. ఇతరో పన రాజఉపరాజాదీనం రథసారథిజనో రస్మిగ్గాహో నామ హోతి, న ఉత్తమసారథీతి.

దుతియగాథాయ పన అయమత్థో – యోతి (సు. ని. అట్ఠ. ౧.౧) యో యాదిసో ఖత్తియకులా వా పబ్బజితో బ్రాహ్మణకులా వా పబ్బజితో నవో వా మజ్ఝిమో వా థేరో వా. ఉప్పతితన్తి ఉద్ధముద్ధం పతితం, గతం పవత్తన్తి అత్థో, ఉప్పన్నన్తి వుత్తం హోతి. కోధన్తి ‘‘అనత్థం మే చరతీతి ఆఘాతో జాయతీ’’తిఆదినా (దీ. ని. ౩.౩౪౦; అ. ని. ౯.౨౯) నయేన సుత్తే వుత్తానం నవన్నం, ‘‘అత్థం మే న చరతీ’’తిఆదీనఞ్చ తప్పటిపక్ఖతో సిద్ధానం నవన్నమేవాతి అట్ఠారసన్నం ఖాణుకణ్టకాదినా అట్ఠానేన సద్ధిం ఏకూనవీసతియా ఆఘాతవత్థూనం అఞ్ఞతరాఘాతవత్థుసమ్భవం ఆఘాతం. విసటన్తి విత్థతం. సప్పవిసన్తి సప్పస్స విసం. ఇవాతి ఓపమ్మవచనం. ఇ-కారలోపం కత్వా వ-ఇచ్చేవ వుత్తం. ఓసధేహీతి అగదేహి. ఇదం వుత్తం హోతి – యథా విసతికిచ్ఛకో వేజ్జో సప్పేన దట్ఠో సబ్బం కాయం ఫరిత్వా ఠితం విసటం సప్పవిసం మూలఖన్ధతచపత్తపుప్ఫాదీనం అఞ్ఞతరేహి, నానాభేసజ్జేహి పయోజేత్వా కతేహి వా ఓసధేహి ఖిప్పమేవ వినేయ్య, ఏవమేవ యో యథావుత్తేన ఆఘాతవత్థునా ఉప్పతితం చిత్తసన్తానం బ్యాపేత్వా ఠితం కోధం వినయనుపాయేసు తదఙ్గవినయాదీసు యేన కేనచి ఉపాయేన వినేతి నాధివాసేతి పజహతి వినోదేతి బ్యన్తిం కరోతి, సో భిక్ఖు జహాతి ఓరపారం. సో ఏవం కోధం వినేన్తో భిక్ఖు యస్మా కోధో తతియమగ్గేన సబ్బసో పహీయతి, తస్మా ఓరపారసఞ్ఞితాని పఞ్చోరమ్భాగియసంయోజనాని జహాతీతి. అవిసేసేన హి పారన్తి తీరస్స నామం, తస్మా ఓరాని చ తాని సంసారసాగరస్స పారభూతాని చాతి కత్వా ‘‘ఓరపార’’న్తి వుచ్చతి.

అథ ¶ వా యో ఉప్పతితం వినేతి కోధం విసటం సప్పవిసంవ ఓసధేహి, సో తతియమగ్గేన సబ్బసో కోధం వినేత్వా అనాగామిఫలే ఠితో భిక్ఖు జహాతి ఓరపారం. తత్థ ఓరన్తి సకత్తభావో. పారన్తి పరత్తభావో. ఓరం వా ఛ అజ్ఝత్తికాని ఆయతనాని, పారం ఛ బాహిరాయతనాని. తథా ఓరం మనుస్సలోకో, పారం దేవలోకో. ఓరం కామధాతు, పారం రూపారూపధాతు. ఓరం కామరూపభవో, పారం అరూపభవో. ఓరం అత్తభావో, పారం అత్తభావసుఖుపకరణాని. ఏవమేతస్మిం ఓరపారే చతుత్థమగ్గేన ఛన్దరాగం పజహన్తో ‘‘జహాతి ఓరపార’’న్తి వుచ్చతి. ఏత్థ చ కిఞ్చాపి అనాగామినో కామరాగస్స పహీనత్తా ఇధత్తభావాదీసు ఛన్దరాగో ఏవ నత్థి, అపిచ ఖో పనస్స వణ్ణప్పకాసనత్థం సబ్బమేతం ఓరపారభేదం సఙ్గహేత్వా తత్థ ఛన్దరాగప్పహానేన ‘‘జహాతి ఓరపార’’న్తి వుత్తం.

ఇదాని ¶ తస్సత్థస్స విభావనత్థాయ ఉపమం ఆహ ‘‘ఉరగో జిణ్ణమివత్తచం పురాణ’’న్తి. తత్థ ఉరేన గచ్ఛతీతి ఉరగో, సప్పస్సేతం అధివచనం. సో దువిధో కామరూపీ చ అకామరూపీ చ. కామరూపీపి దువిధో జలజో థలజో చ. జలజో జలే ఏవ కామరూపం లభతి, న థలే సఙ్ఖపాలజాతకే (జా. ౨.౧౭.౧౪౩ ఆదయో) సఙ్ఖపాలనాగరాజా వియ. థలజో థలే ఏవ, న జలే. సో జజ్జరభావేన జిణ్ణం, చిరకాలతాయ పురాణఞ్చాతి సఙ్ఖం గతం తచం జహన్తో చతుబ్బిధేన జహతి సజాతియం ఠితో జిగుచ్ఛన్తో నిస్సాయ థామేనాతి. సజాతి నామ సప్పజాతి దీఘత్తభావో. ఉరగా హి పఞ్చసు ఠానేసు సజాతిం నాతివత్తన్తి ఉపపత్తియం చుతియం విస్సట్ఠనిద్దోక్కమనే సజాతియా మేథునపటిసేవనే జిణ్ణతచాపనయనే చాతి. తస్మా యదా తచం జహతి, తదా సజాతియంయేవ ఠత్వా జహతి. సజాతియం ఠితోపి చ జిగుచ్ఛన్తో జహతి. జిగుచ్ఛన్తో నామ యదా ఉపడ్ఢట్ఠానే ముత్తో హోతి, ఉపడ్ఢట్ఠానే అముత్తో ఓలమ్బతి, తదా నం అట్టీయన్తో జహతి, ఏవం జిగుచ్ఛన్తోపి చ దణ్డన్తరం వా మూలన్తరం వా పాసాణన్తరం వా నిస్సాయ జహతి. నిస్సాయ జహన్తోపి చ థామం జనేత్వా ఉస్సాహం కరిత్వా వీరియేన వఙ్కం నఙ్గుట్ఠం కత్వా పస్ససన్తోవ ఫణం కరిత్వా జహతి. ఏవం జహిత్వా యేనకామం పక్కమతి.

ఏవమేవ అయమ్పి భిక్ఖు ఓరపారం జహితుకామో చతుబ్బిధేన జహతి సజాతియం ఠితో జిగుచ్ఛన్తో నిస్సాయ థామేనాతి. సజాతి నామ భిక్ఖునో ‘‘అరియాయ జాతియా జాతో’’తి (మ. ని. ౨.౩౫౧) వచనతో సీలం. తేనేవాహ ‘‘సీలే పతిట్ఠాయ ¶ నరో సపఞ్ఞో’’తి (సం. ని. ౧.౨౩, ౧౯౨). ఏవమేతిస్సం సజాతియం ఠితో భిక్ఖు తం సకత్తభావాదిభేదం ఓరపారం జిణ్ణపురాణత్తచమివ తం దుక్ఖం జనేన్తం తత్థ తత్థ ఆదీనవదస్సనేన జిగుచ్ఛన్తో కల్యాణమిత్తే నిస్సాయ అధిమత్తసమ్మావాయామసఙ్ఖాతం థామం జనేత్వా ‘‘దివసం చఙ్కమేన నిసజ్జాయ ఆవరణీయేహి ధమ్మేహి చిత్తం పరిసోధేతీ’’తి (అ. ని. ౩.౧౬; ౪.౩౭) వుత్తనయేన రత్తిన్దివం ఛధా విభజిత్వా ఘటేన్తో వాయమన్తో ఉరగో వియ వఙ్కం నఙ్గుట్ఠం పల్లఙ్కం ఆభుజిత్వా ఉరగో వియ పస్ససన్తో అయమ్పి అసిథిలపరక్కమతాయ వాయమన్తో ఉరగోవ ఫణం కరిత్వా అయమ్పి ఞాణవిప్ఫారం జనేత్వా ఉరగోవ తచం ఓరపారం జహతి, జహిత్వా చ ఉరగో వియ ఓహితతచో యేనకామం పక్కమతి, అయమ్పి ఓహితభారో అనుపాదిసేసనిబ్బానధాతుదిసం పక్కమతీతి.

౯౦. భవన్తీతి ఇమినా విరుళ్హమూలే నీలభావం ఆపజ్జిత్వా వడ్ఢమానకే తరుణగచ్ఛే దస్సేతి. అహువున్తి ఇమినా పన వడ్ఢిత్వా ఠితే మహన్తే రుక్ఖగచ్ఛాదికే దస్సేతి. భవన్తీతి ఇమస్స వివరణం ‘‘జాయన్తి వడ్ఢన్తీ’’తి, అహువున్తి ఇమస్స ‘‘జాతా వడ్ఢితా’’తి. రాసీతి సుద్ధట్ఠకధమ్మసమూహో. భూతానన్తి తథాలద్ధసమఞ్ఞానం అట్ఠధమ్మానం. ‘‘భూతానం గామో’’తి వుత్తేపి అవయవవినిముత్తస్స ¶ సముదాయస్స అభావతో భూతసఞ్ఞితా తేయేవ తిణరుక్ఖలతాదయో గయ్హన్తి. ‘‘భూమియం పతిట్ఠహిత్వా హరితభావమాపన్నా రుక్ఖగచ్ఛాదయో దేవతాహి పరిగ్గయ్హన్తి, తస్మా భూతానం నివాసట్ఠానతాయ భూతానం గామో’’తిపి వదన్తి. రుక్ఖాదీనన్తి ఆది-సద్దేన ఓసధిగచ్ఛలతాదయో వేదితబ్బా.

నను చ రుక్ఖాదయో చిత్తరహితతాయ న జీవా, చిత్తరహితతా చ పరిప్ఫన్దాభావతో ఛిన్నేపి రుహనతో విసదిసజాతికభావతో చతుయోనిఅపరియాపన్నతో చ వేదితబ్బా, వుడ్ఢి పన పవాళసిలాలవణానమ్పి విజ్జతీతి న తేసం జీవభావే కారణం, విసయగ్గహణఞ్చ నేసం పరికప్పనామత్తం సుపనం వియ చిఞ్చాదీనం, తథా దోహళాదయో, తత్థ కస్మా భూతగామస్స ఛేదనాదిపచ్చయా పాచిత్తియం వుత్తన్తి? సమణసారుప్పతో తంనివాససత్తానురక్ఖణతో ¶ చ. తేనేవాహ ‘‘జీవసఞ్ఞినో హి మోఘపురిసా మనుస్సా రుక్ఖస్మి’’న్తిఆది.

౯౧. ‘‘మూలే జాయన్తీ’’తిఆదీసు అత్థో ఉపరి అత్తనా వుచ్చమానప్పకారేన సీహళట్ఠకథాయం వుత్తోతి ఆహ ‘‘ఏవం సన్తేపి…పే… న సమేన్తీ’’తి. విజాత-సద్దో ఇధ వి-సద్దలోపం కత్వా నిద్దిట్ఠోతి ఆహ ‘‘విజాతానీ’’తి. విజాత-సద్దో చ ‘‘విజాతా ఇత్థీ’’తిఆదీసు వియ పసూతవచనోతి ఆహ ‘‘పసూతానీ’’తి. పసూతి చ నామేత్థ నిబ్బత్తపణ్ణమూలతాతి ఆహ ‘‘నిబ్బత్తపణ్ణమూలానీ’’తి. ఇమినా ఇమం దీపేతి ‘‘నిబ్బత్తపణ్ణమూలాని బీజాని భూతగామసఙ్ఖమేవ గచ్ఛన్తి, తేసు చ వత్తమానో బీజజాత-సద్దో రుళ్హీవసేన రుక్ఖాదీసుపి వత్తతీ’’తి. పురిమస్మిం అత్థవికప్పే పన బీజేహి జాతానం రుక్ఖలతాదీనంయేవ భూతగామతా వుత్తా.

తాని దస్సేన్తోతి తాని బీజాని దస్సేన్తో. మూలబీజన్తిఆదీసు మూలమేవ బీజం మూలబీజం. సేసేసుపి ఏసేవ నయో. ఫళుబీజన్తి పబ్బబీజం. పచ్చయన్తరసమవాయే సదిసఫలుప్పత్తియా విసేసకారణభావతో విరుహనసమత్థే సారఫలే నిరుళ్హో బీజ-సద్దో. తదత్థసంసిద్ధియా మూలాదీసుపి కేసుచి పవత్తతీతి మూలాదితో నివత్తనత్థం ఏకేన బీజసద్దేన విసేసేత్వా వుత్తం ‘‘బీజబీజ’’న్తి ‘‘రూపరూపం, దుక్ఖదుక్ఖ’’న్తి చ యథా. బీజతో నిబ్బత్తేన బీజం దస్సితన్తి కారియోపచారేన కారణం దస్సితన్తి దీపేతి.

౯౨. బీజే బీజసఞ్ఞీతి ఏత్థ కారణూపచారేన కారియం వుత్తన్తి దస్సేన్తో ‘‘తత్థ యథా’’తిఆదిమాహ. భూతగామపరిమోచనం కత్వాతి భూతగామతో మోచేత్వా, వియోజేత్వాతి అత్థో. యం బీజం భూతగామో నామ హోతీతి బీజాని చ తాని జాతాని చాతి వుత్తమత్థం సన్ధాయ వదతి. తత్థ ¶ యం బీజన్తి యం నిబ్బత్తపణ్ణమూలం బీజం. తస్మిం బీజేతి తస్మిం భూతగామసఞ్ఞితే బీజే. ఏత్థ చ బీజజాత-సద్దస్స వియ రుళ్హీవసేన రుక్ఖాదీసు బీజ-సద్దస్సపి పవత్తి వేదితబ్బా. యథారుతన్తి యథాపాళి.

యత్థ కత్థచీతి మూలే అగ్గే మజ్ఝే వా. సఞ్చిచ్చ ఉక్ఖిపితుం న వట్టతీతి ఏత్థ సచేపి సరీరే లగ్గభావం జానన్తోవ ఉదకతో ఉట్ఠహతి, ‘‘తం ఉద్ధరిస్సామీ’’తి సఞ్ఞాయ అభావతో వట్టతి. ఉప్పాటితానీతి ఉద్ధటాని. బీజగామే సఙ్గహం గచ్ఛన్తీతి భూతగామతో పరిమోచితత్తా వుత్తం. అనన్తక-గ్గహణేన సాసపమత్తికా గహితా. నామఞ్హేతం తస్సా సేవాలజాతియా ¶ . మూలపణ్ణానం అసమ్పుణ్ణత్తా ‘‘అసమ్పుణ్ణభూతగామో నామా’’తి వుత్తం. అభూతగామమూలత్తాతి ఏత్థ భూతగామో మూలం కారణం ఏతస్సాతి భూతగామమూలో, భూతగామస్స వా మూలం కారణన్తి భూతగామమూలం. బీజగామో హి నామ భూతగామతో సమ్భవతి, భూతగామస్స చ కారణం హోతి, అయం పన తాదిసో న హోతీతి ‘‘అభూతగామమూలత్తా’’తి వుత్తం. తత్రట్ఠకత్తా వుత్తం ‘‘సో బీజగామేన సఙ్గహితో’’తి. ఇదఞ్చ ‘‘అభూతగామమూలత్తా’’తి ఏత్థ పఠమం వుత్తఅత్థసమ్భవతో వుత్తం. కిఞ్చాపి హి తాలనాళికేరాదీనం ఖాణు ఉద్ధం అవడ్ఢనతో భూతగామస్స కారణం న హోతి, తథాపి భూతగామసఙ్ఖ్యుపగతనిబ్బత్తపణ్ణమూలబీజతో సమ్భూతత్తా భూతగామతో ఉప్పన్నో నామ హోతీతి బీజగామేన సఙ్గహం గచ్ఛతి.

‘‘అఙ్కురే హరితే’’తి వత్వా తమేవ విభావేతి ‘‘నీలపణ్ణవణ్ణే జాతే’’తి, నీలపణ్ణస్స వణ్ణసదిసే వణ్ణే జాతేతి అత్థో. ‘‘నీలవణ్ణే జాతే’’తి వా పాఠో గహేతబ్బో. అమూలకభూతగామే సఙ్గహం గచ్ఛతీతి నాళికేరస్స ఆవేణికం కత్వా వదతి. ‘‘పానీయఘటాదీనం బహి సేవాలో ఉదకే అట్ఠితత్తా బీజగామానులోమత్తా చ దుక్కటవత్థూ’’తి వదన్తి. కణ్ణకమ్పి అబ్బోహారికమేవాతి నీలవణ్ణమ్పి అబ్బోహారికమేవ. సేలేయ్యకం నామ సిలాయ సమ్భూతా ఏకా సుగన్ధజాతి. ‘‘రుక్ఖత్తచం వికోపేతీతి వుత్తత్తా రుక్ఖే జాతం యం కిఞ్చి ఛత్తకం రుక్ఖత్తచం అవికోపేత్వా మత్థకతో ఛిన్దిత్వా గహేతుం వట్టతీ’’తి వదన్తి. రుక్ఖతో ముచ్చిత్వా తిట్ఠతీతి ఏత్థ ‘‘యదిపి కిఞ్చిమత్తం రుక్ఖే అల్లీనా హుత్వా తిట్ఠతి, రుక్ఖతో గయ్హమానో పన రుక్ఖచ్ఛవిం న వికోపేతి, వట్టతీ’’తి వదన్తి. అల్లరుక్ఖతో న వట్టతీతి ఏత్థాపి రుక్ఖత్తచం అవికోపేత్వా మత్థకతో తచ్ఛేత్వా గహేతుం వట్టతీతి వేదితబ్బం. హత్థకుక్కుచ్చేనాతి హత్థానం అసంయతభావేన, హత్థచాపల్లేనాతి వుత్తం హోతి. పానీయం న వాసేతబ్బన్తి ఇదం అత్తనో అత్థాయ నామితం సన్ధాయ వుత్తం. కేవలం అనుపసమ్పన్నస్స అత్థాయ నామితే పన పచ్ఛా తతో లభిత్వా న వాసేతబ్బన్తి ¶ నత్థి. ‘‘యేసం రుక్ఖానం సాఖా రుహతీతి వుత్తత్తా యేసం సాఖా న రుహతి, తత్థ కప్పియకరణకిచ్చం నత్థీ’’తి వదన్తి.

౯౩. పఞ్చహి ¶ సమణకప్పేహీతి పఞ్చహి సమణవోహారేహి. కిఞ్చాపి హి బీజానం అగ్గినా ఫుట్ఠమత్తేన నఖాదీహి విలిఖనమత్తేన చ అవిరుళ్హీధమ్మతా న హోతి, తథాపి ఏవం కతేయేవ సమణానం కప్పతీతి అగ్గిపరిజితాదయో సమణవోహారా నామ జాతా, తస్మా తేహి సమణవోహారేహి కరణభూతేహి ఫలం పరిభుఞ్జితుం అనుజానామీతి అధిప్పాయో. అబీజనిబ్బట్టబీజానిపి సమణానం కప్పన్తీతి పఞ్ఞత్తపణ్ణత్తిభావతో సమణవోహారాఇచ్చేవ సఙ్ఖం గతాని. అథ వా అగ్గిపరిజితాదీనం పఞ్చన్నం కప్పియభావతోయేవ పఞ్చహి సమణకప్పియభావసఙ్ఖాతేహి కారణేహి ఫలం పరిభుఞ్జితుం అనుజానామీతి ఏవమేత్థ అధిప్పాయో వేదితబ్బో. అగ్గిపరిజితన్తిఆదీసు ‘‘పరిచిత’’న్తిపి పఠన్తి. అబీజం నామ తరుణమ్బఫలాది. నిబ్బట్టబీజం నామ అమ్బపనసాది, యం బీజం నిబ్బట్టేత్వా విసుం కత్వా పరిభుఞ్జితుం సక్కా హోతి. ‘‘కప్పియ’’న్తి వత్వావ కాతబ్బన్తి యో కప్పియం కరోతి, తేన కత్తబ్బాకారస్సేవ వుత్తత్తా భిక్ఖునా అవుత్తేపి కాతుం వట్టతీతి న గహేతబ్బం. పున ‘‘కప్పియం కారేతబ్బ’’న్తి కారాపనస్స పఠమమేవ కథితత్తా భిక్ఖునా ‘‘కప్పియం కరోహీ’’తి వుత్తేయేవ అనుపసమ్పన్నేన ‘‘కప్పియ’’న్తి వత్వా అగ్గిపరిజితాది కాతబ్బన్తి గహేతబ్బం. ‘‘కప్పియన్తి వచనం పన యాయ కాయచి భాసాయ వత్తుం వట్టతీ’’తి వదన్తి. ‘‘కప్పియన్తి వత్వావ కాతబ్బ’’న్తి వచనతో పఠమం ‘‘కప్పియ’’న్తి వత్వా పచ్ఛా అగ్గిఆదినా ఫుసనాది కాతబ్బన్తి వేదితబ్బం. ‘‘పఠమం అగ్గిం నిక్ఖిపిత్వా నఖాదినా వా విజ్ఝిత్వా తం అనుద్ధరిత్వావ ‘కప్పియ’న్తి వత్తుమ్పి వట్టతీ’’తి వదన్తి.

ఏకస్మిం బీజే వాతిఆదీసు ‘‘ఏకంయేవ కారేమీతి అధిప్పాయే సతిపి ఏకాబద్ధత్తా సబ్బం కతమేవ హోతీ’’తి వదన్తి. దారుం విజ్ఝతీతి ఏత్థ ‘‘జానిత్వాపి విజ్ఝతి వా విజ్ఝాపేతి వా, వట్టతియేవా’’తి వదన్తి. భత్తసిత్థే విజ్ఝతీతి ఏత్థాపి ఏసేవ నయో. ‘‘తం విజ్ఝతి, న వట్టతీతి రజ్జుఆదీనం భాజనగతికత్తా’’తి వదన్తి. మరిచపక్కాదీహి మిస్సేత్వాతి ఏత్థ భత్తసిత్థసమ్బన్ధవసేన ఏకాబద్ధతా వేదితబ్బా, న ఫలానంయేవ అఞ్ఞమఞ్ఞం సమ్బన్ధవసేన. భిన్దాపేత్వా కప్పియం కారాపేతబ్బన్తి బీజతో ముత్తస్స కటాహస్స భాజనగతికత్తా వుత్తం.

నిక్ఖామేతున్తి తం భిక్ఖుం నిక్ఖామేతుం. ‘‘సచే ఏతస్స అనులోమ’’న్తి సేనాసనరక్ఖణత్థాయ అనుఞ్ఞాతమ్పి పటగ్గిదానాదిం అత్తనాపి కాతుం వట్టతీతి ¶ ఏత్తకేనేవ ఇదమ్పి ఏతస్స అనులోమన్తి ఏవమధిప్పాయో సియా. పటగ్గిదానం పరిత్తకరణఞ్చ అత్తనో పరస్స వా ¶ సేనాసనరక్ఖణత్థాయ వట్టతియేవ. తస్మా సచే తస్స సుత్తస్స ఏతం అనులోమం సియా, అత్తనో న వట్టతి, అఞ్ఞస్స వట్టతీతి అయం విసేసో కుతో లబ్భతీతి ఆహ ‘‘అత్తనో న వట్టతి…పే… న సక్కా లద్ధు’’న్తి. సేసమేత్థ ఉత్తానమేవ. భూతగామో, భూతగామసఞ్ఞితా, వికోపనం వా వికోపాపనం వాతి ఇమాని పనేత్థ తీణి అఙ్గాని.

భూతగామసిక్ఖాపదవణ్ణనా నిట్ఠితా.

౯౪-౯౮. దుతియే అఞ్ఞం వచనన్తి యం చోదకేన చుదితకస్స దోసవిభావనవచనం వుత్తం, తం తతో అఞ్ఞేనేవ వచనేన పటిచరతి. అథ వా అఞ్ఞేనఞ్ఞం పటిచరతీతి అఞ్ఞేన కారణేన అఞ్ఞం కారణం పటిచరతీతి ఏవమేత్థ అత్థో వేదితబ్బో, యం చోదకేన చుదితకస్స దోసవిభావనకారణం వుత్తం, తతో అఞ్ఞేన చోదనాయ అమూలకభావదీపకేన కారణేన పటిచరతీతి వుత్తం హోతి. పటిచరతీతి చ పటిచ్ఛాదనవసేన చరతి, పవత్తతీతి అత్థో. పటిచ్ఛాదనత్థో ఏవ వా చరతి-సద్దో అనేకత్థత్తా ధాతూనం. తేనాహ ‘‘పటిచ్ఛాదేతీ’’తి. కో ఆపన్నోతిఆదినా పాళియం చోదనం అవిస్సజ్జేత్వా విక్ఖేపాపజ్జనవసేన అఞ్ఞేన అఞ్ఞం పటిచరణం దస్సితం. అపరమ్పి పన చోదనం విస్సజ్జేత్వా బహిద్ధా కథాఅపనామవసేన పవత్తం పాళిముత్తకం అఞ్ఞేనఞ్ఞం పటిచరణం వేదితబ్బం. ‘‘ఇత్థన్నామం ఆపత్తిం ఆపన్నోసీ’’తి పుట్ఠో ‘‘పాటలిపుత్తం గతోమ్హీ’’తి వత్వా పున ‘‘న తవ పాటలిపుత్తగమనం పుచ్ఛామ, ఆపత్తిం పుచ్ఛామా’’తి వుత్తే ‘‘తతో రాజగహం గతోమ్హీ’’తి వత్వా ‘‘రాజగహం వా యాహి బ్రాహ్మణగహం వా, ఆపత్తిం ఆపన్నోసీ’’తి వుత్తే ‘‘తత్థ మే సూకరమంసం లద్ధ’’న్తిఆదీని వత్వావ కథం బహిద్ధా విక్ఖిపన్తోపి హి ‘‘అఞ్ఞేనఞ్ఞం పటిచరతి’’చ్చేవ సఙ్ఖం గచ్ఛతి.

యదేతం అఞ్ఞేన అఞ్ఞం పటిచరణవసేన పవత్తవచనం, తదేవ పుచ్ఛితమత్థం ఠపేత్వా అఞ్ఞం వదతీతి అఞ్ఞవాదకన్తి ఆహ ‘‘అఞ్ఞేనఞ్ఞం పటిచరణస్సేతం నామ’’న్తి. తుణ్హీభూతస్సేతం నామన్తి తుణ్హీభావస్సేతం నామం, అయమేవ వా పాఠో. అఞ్ఞవాదకం ఆరోపేతూతి అఞ్ఞవాదకకమ్మం ఆరోపేతు, అఞ్ఞవాదకత్తం ¶ వా ఇదాని కరియమానేన కమ్మేన ఆరోపేతూతి అత్థో. విహేసకం ఆరోపేతూతి ఏత్థాపి విహేసకకమ్మం విహేసకభావం వా ఆరోపేతూతి ఏవమత్థో దట్ఠబ్బో.

అనారోపితే అఞ్ఞవాదకే వుత్తదుక్కటం పాళియం ఆగతఅఞ్ఞేనఞ్ఞంపటిచరణవసేన యుజ్జతి ¶ . అట్ఠకథాయం ఆగతేన పన పాళిముత్తకఅఞ్ఞేనఞ్ఞంపటిచరణవసేన అనారోపితే అఞ్ఞవాదకే ముసావాదేన పాచిత్తియం, ఆరోపితే ఇమినావ పాచిత్తియన్తి వేదితబ్బం. కేచి పన ‘‘ఆరోపితే అఞ్ఞవాదకే ముసావాదేన ఇమినా చ పాచిత్తియద్వయం హోతీ’’తి వదన్తి, తం వీమంసిత్వా గహేతబ్బం. యా సా ఆదికమ్మికస్స అనాపత్తి వుత్తా, సాపి పాళియం ఆగతఅఞ్ఞేనఞ్ఞంపటిచరణవసేన వుత్తాతి దట్ఠబ్బా, ఇమినా సిక్ఖాపదేన అనాపత్తిదస్సనత్థం వా. సేసం ఉత్తానమేవ. ధమ్మకమ్మేన ఆరోపితతా, ఆపత్తియా వా వత్థునా వా అనుయుఞ్జియమానతా, ఛాదేతుకామతాయ అఞ్ఞేనఞ్ఞం పటిచరణం వా తుణ్హీభావో వాతి ఇమాని పనేత్థ తీణి అఙ్గాని.

అఞ్ఞవాదకసిక్ఖాపదవణ్ణనా నిట్ఠితా.

౧౦౩. తతియే ధాతుపాఠే ఝే-సద్దో చిన్తాయం పఠితోతి ఆహ ‘‘లామకతో వా చిన్తాపేన్తీ’’తిఆది. అయమేవ చ అనేకత్థత్తా ధాతూనం ఓలోకనత్థోపి హోతీతి దట్ఠబ్బం. ‘‘అక్ఖరాయ వాచేతీ’’తిఆదీసు (పాచి. ౪౬) వియ ‘‘ఛన్దాయా’’తి లిఙ్గవిపల్లాసవసేన వుత్తన్తి ఆహ ‘‘ఛన్దేనా’’తి.

౧౦౫. యేన వచనేనాతి యేన ‘‘ఛన్దాయ ఇత్థన్నామో ఇదం నామ కరోతీ’’తిఆదివచనేన. యేన చ ఖియ్యన్తీతి యేన ‘‘ఛన్దాయ ఇత్థన్నామో’’తిఆదివచనేన తత్థ తత్థ భిక్ఖూనం సవనూపచారే ఠత్వా అవణ్ణం పకాసేన్తి.

౧౦౬. అఞ్ఞం అనుపసమ్పన్నం ఉజ్ఝాపేతీతి అఞ్ఞేన అనుపసమ్పన్నేన ఉజ్ఝాపేతి. తస్స వా తం సన్తికే ఖియ్యతీతి తస్స అనుపసమ్పన్నస్స సన్తికే ¶ తం సఙ్ఘేన సమ్మతం ఉపసమ్పన్నం ఖియ్యతి, అవణ్ణం వదన్తో వా పకాసేతి. అనుపసమ్పన్నం సఙ్ఘేన సమ్మతన్తి ఏత్థ సమ్మతపుబ్బో సమ్మతోతి వుత్తో. తేనాహ ‘‘కిఞ్చాపీ’’తిఆది. యస్మా ఉజ్ఝాపనం ఖియ్యనఞ్చ ముసావాదవసేనేవ పవత్తం, తస్మా ఆదికమ్మికస్స అనాపత్తీతి పాచిత్తియట్ఠానే దుక్కటట్ఠానే చ ఇమినావ అనాపత్తిదస్సనత్థం వుత్తన్తి గహేతబ్బం. ఏవఞ్చ కత్వా ఉజ్ఝాపేన్తస్స ఖియ్యన్తస్స చ ఏకక్ఖణే ద్వే ద్వే ఆపత్తియో హోన్తీతి ఆపన్నం. అథ వా ఈదిసం సిక్ఖాపదం ముసావాదతో పఠమం పఞ్ఞత్తన్తి గహేతబ్బం. సేసమేత్థ ఉత్తానమేవ. ధమ్మకమ్మేన సమ్మతతా, ఉపసమ్పన్నతా, అగతిగమనాభావో ¶ , తస్స అవణ్ణకామతా, యస్స సన్తికే వదతి, తస్స ఉపసమ్పన్నతా, ఉజ్ఝాపనం వా ఖియ్యనం వాతి ఇమాని పనేత్థ ఛ అఙ్గాని.

ఉజ్ఝాపనకసిక్ఖాపదవణ్ణనా నిట్ఠితా.

౧౦౮-౧౧౦. చతుత్థే హిమవస్సేనాతి హిమమేవ వుత్తం. అపఞ్ఞాతేతి అప్పతీతే, అప్పసిద్ధేతి అత్థో. ‘‘మణ్డపే వా రుక్ఖమూలే వాతి వచనతో వివటఙ్గణేపి నిక్ఖిపితుం వట్టతీ’’తి తీసుపి గణ్ఠిపదేసు వుత్తం. గోచరప్పసుతాతి గోచరట్ఠానం పటిపన్నా. ‘‘అట్ఠ మాసే’’తి ఇమినా వస్సానం చాతుమాసం చేపి దేవో న వస్సతి, పటిక్ఖిత్తమేవాతి ఆహ ‘‘అట్ఠ మాసేతి వచనతో…పే… నిక్ఖిపితుం న వట్టతియేవా’’తి. తత్థ చత్తారో మాసేతి వస్సానస్స చత్తారో మాసే. అవస్సికసఙ్కేతేతి ఇమినా అనుఞ్ఞాతేపి అట్ఠ మాసే యత్థ హేమన్తే దేవో వస్సతి, తత్థ అపరేపి చత్తారో మాసా పటిక్ఖిత్తాతి ఆహ ‘‘అవస్సికసఙ్కేతేతి వచనతో’’తిఆది. ఇమినా ఇమం దీపేతి ‘‘యస్మిం దేసే హేమన్తే దేవో వస్సతి, తత్థ అట్ఠ మాసే పటిక్ఖిపిత్వా చత్తారో మాసా అనుఞ్ఞాతా. యత్థ పన వస్సానేయేవ వస్సతి, తత్థ చత్తారో మాసే పటిక్ఖిపిత్వా అట్ఠ మాసా అనుఞ్ఞాతా’’తి.

ఇమినావ నయేన మజ్ఝిమపదేసే యత్థ హేమన్తే హిమవస్సం వస్సతి, తత్థాపి అట్ఠేవ మాసా పటిక్ఖిత్తాతి వేదితబ్బా. తస్మా వస్సానకాలే పకతిఅజ్ఝోకాసే ఓవస్సకమణ్డపే రుక్ఖమూలే చ సన్థరితుం న వట్టతి, హేమన్తకాలే పకతిఅజ్ఝోకాసే ఓవస్సకమణ్డపాదీసుపి వట్టతి. తఞ్చ ¶ ఖో యత్థ హిమవస్సేన సేనాసనం న తేమతి, గిమ్హకాలేపి పకతిఅజ్ఝోకాసాదీసు వట్టతియేవ, తఞ్చ ఖో అకాలమేఘాదస్సనే, కాకాదీనం నిబద్ధవాసరుక్ఖమూలే పన కదాచిపి న వట్టతీతి ఏవమేత్థ వినిచ్ఛయో వేదితబ్బో.

ఇమఞ్చ పన అత్థవిసేసం గహేత్వా భగవతా పఠమమేవ సిక్ఖాపదం పఞ్ఞత్తన్తి విసుం అనుపఞ్ఞత్తి న వుత్తా. తేనేవ హి మాతికాట్ఠకథాయం (కఙ్ఖా. అట్ఠ. పఠమసేనాసనసిక్ఖాపదవణ్ణనా) వుత్తం ‘‘ఇతి యత్థ చ యదా చ సన్థరితుం న వట్టతి, తం సబ్బమిధ అజ్ఝోకాససఙ్ఖమేవ గత’’న్తి. అథ వా అవిసేసేన అజ్ఝోకాసే సన్థరణసన్థరాపనాని పటిక్ఖిపిత్వా ‘‘ఈదిసే కాలే ఈదిసే చ పదేసే ఠపేథా’’తి అనుజాననమత్తేనేవ అలన్తి న సిక్ఖాపదే ¶ విసుం అనుపఞ్ఞత్తి ఉద్ధటాతి వేదితబ్బా. పరివారే (పరి. ౬౫-౬౭) పన ఇమస్సేవ సిక్ఖాపదస్స అనురూపవసేన పఞ్ఞత్తత్తా ‘‘ఏకా అనుపఞ్ఞత్తీ’’తి వుత్తం.

నవవాయిమో సీఘం న నస్సతీతి ఆహ ‘‘నవవాయిమో వా’’తి. ఓనద్ధకోతి చమ్మేన ఓనద్ధో. ఉక్కట్ఠఅబ్భోకాసికోతి ఇదం తస్స పరివితక్కదస్సనమత్తం, ఉక్కట్ఠఅబ్భోకాసికస్స పన చీవరకుటి న వట్టతీతి నత్థి. కాయానుగతికత్తాతి భిక్ఖునో తత్థేవ సన్నిహితభావం సన్ధాయ వుత్తం. ఇమినా చ తస్మింయేవ కాలే అనాపత్తి వుత్తా, చీవరకుటితో నిక్ఖమిత్వా పన అఞ్ఞత్థ గచ్ఛన్తస్స పిణ్డాయ పవిసన్తస్సపి ఆపత్తియేవ. ‘‘యస్మా పన దాయకేహి దానకాలేయేవ సహస్సగ్ఘనకమ్పి కమ్బలం ‘పాదపుఞ్ఛనిం కత్వా పరిభుఞ్జథా’తి దిన్నం తథేవ పరిభుఞ్జితుం వట్టతి, తస్మా ‘ఇమం మఞ్చపీఠాదిసేనాసనం అబ్భోకాసేపి యథాసుఖం పరిభుఞ్జథా’తి దాయకేహి దిన్నం చే, సబ్బస్మిమ్పి కాలే అబ్భోకాసే నిక్ఖిపితుం వట్టతీ’’తి వదన్తి. పేసేత్వా గన్తబ్బన్తి ఏత్థ ‘‘యో భిక్ఖు ఇమం ఠానం ఆగన్త్వా వసతి, తస్స దేథా’’తి వత్వా పేసేతబ్బం.

వలాహకానం అనుట్ఠితభావం సల్లక్ఖేత్వాతి ఇమినా చ గిమ్హానేపి మేఘే ఉట్ఠితే మఞ్చపీఠాదిం యంకిఞ్చి సేనాసనం అజ్ఝోకాసే నిక్ఖిపితుం న వట్టతీతి దీపితన్తి వేదితబ్బం. ‘‘పాదట్ఠానాభిముఖాతి నిసీదన్తానం పాదపతనట్ఠానాభిముఖ’’న్తి కేచి. ‘‘సమ్మజ్జన్తస్స పాదట్ఠానాభిముఖ’’న్తి అపరే. ‘‘బహి వాలుకాయ అగమననిమిత్తం పాదట్ఠానాభిముఖా వాలికా హరితబ్బాతి వుత్త’’న్తి ఏకే ¶ . కచవరం హత్థేహి గహేత్వా బహి ఛట్టేతబ్బన్తి ఇమినా కచవరం ఛడ్డేస్సామీతి వాలికా న ఛడ్డేతబ్బాతి దీపేతి.

౧౧౧. అన్తో సంవేఠేత్వా బద్ధన్తి ఏరకపత్తాదీహి వేణిం కత్వా తాయ వేణియా ఉభోసు పస్సేసు విత్థతట్ఠానేసు బహుం వేఠేత్వా తతో పట్ఠాయ యావ మజ్ఝట్ఠానం, తావ అన్తో ఆకడ్ఢనవసేన వేఠేత్వా మజ్ఝే సఙ్ఖిపిత్వా తిరియం తత్థ తత్థ బన్ధిత్వా కతం. కప్పం లభిత్వాతి గచ్ఛాతి వుత్తవచనేన కప్పం లభిత్వా. థేరస్స హి ఆణత్తియా గచ్ఛన్తస్స అనాపత్తి. పురిమనయేనేవాతి ‘‘నిసీదిత్వా సయం గచ్ఛన్తో’’తిఆదినా పుబ్బే వుత్తనయేనేవ. అఞ్ఞత్థ గచ్ఛతీతి తం మగ్గం అతిక్కమిత్వా అఞ్ఞత్థ గచ్ఛతి. లేడ్డుపాతుపచారతో బహి ఠితత్తా ‘‘పాదుద్ధారేన కారేతబ్బో’’తి వుత్తం, అఞ్ఞత్థ గచ్ఛన్తస్స పఠమపాదుద్ధారే దుక్కటం, దుతియపాదుద్ధారే పాచిత్తియన్తి అత్థో. పాకతికం అకత్వాతి అప్పటిసామేత్వా. అన్తరసన్నిపాతేతి అన్తరన్తరా సన్నిపాతే.

ఆవాసికానంయేవ పలిబోధోతి ఏత్థ ఆగన్తుకేహి ఆగన్త్వా కిఞ్చి అవత్వా తత్థ నిసిన్నేపి ¶ ఆవాసికానంయేవ పలిబోధోతి అధిప్పాయో. మహాపచ్చరివాదే పన ‘‘అఞ్ఞేసు ఆగన్త్వా నిసిన్నేసూ’’తి ఇదం అమ్హాకన్తి వత్వా వా అవత్వా వా నిసిన్నేసూతి అధిప్పాయో. మహాఅట్ఠకథావాదే ‘‘ఆపత్తీ’’తి పాచిత్తియమేవ వుత్తం. మహాపచ్చరియం పన సన్థరణసన్థరాపనే సతి పాచిత్తియేన భవితబ్బన్తి అనాణత్తియా పఞ్ఞత్తత్తా దుక్కటం వుత్తం. ‘‘ఇదం ఉస్సారకస్స, ఇదం ధమ్మకథికస్సా’’తి విసుం పఞ్ఞత్తత్తా అనాణత్తియా పఞ్ఞత్తేపి పాచిత్తియేనేవ భవితబ్బన్తి అధిప్పాయేన ‘‘తస్మిం ఆగన్త్వా నిసిన్నే తస్స పలిబోధో’’తి వుత్తం. కేచి పన వదన్తి ‘‘అనాణత్తియా పఞ్ఞత్తేపి ధమ్మకథికస్స అనుట్ఠాపనీయత్తా పాచిత్తియేన భవితబ్బం, ఆగన్తుకస్స పన పచ్ఛా ఆగతేహి వుడ్ఢతరేహి ఉట్ఠాపేతబ్బత్తా దుక్కటం వుత్త’’న్తి.

౧౧౨. భూమియం అత్థరితబ్బాతి చిమిలికాయ సతి తస్సా ఉపరి, అసతి సుద్ధభూమియం అత్థరితబ్బా. సీహచమ్మాదీనం పరిహరణేయేవ పటిక్ఖేపో వేదితబ్బోతి ఇమినా –

‘‘న ¶ , భిక్ఖవే, మహాచమ్మాని ధారేతబ్బాని సీహచమ్మం బ్యగ్ఘచమ్మం దీపిచమ్మం, యో ధారేయ్య, ఆపత్తి దుక్కటస్సా’’తి (మహావ. ౨౫౫) –

ఏవం వుత్తాయ ఖన్ధకపాళియా అధిప్పాయం విభావేతి. ఇదం వుత్తం హోతి – ‘‘అన్తోపి మఞ్చే పఞ్ఞత్తాని హోన్తి, బహిపి మఞ్చే పఞ్ఞత్తాని హోన్తీ’’తి ఇమస్మిం వత్థుస్మిం సిక్ఖాపదస్స పఞ్ఞత్తత్తా మఞ్చపీఠేసు అత్థరిత్వా పరిభోగోయేవ పటిక్ఖిత్తో, భూమత్థరణవసేన పరిభోగో పన అప్పటిక్ఖిత్తోతి. యది ఏవం ‘‘పరిహరణేయేవ పటిక్ఖేపో’’తి ఇదం కస్మా వుత్తన్తి? యథా ‘‘అనుజానామి, భిక్ఖవే, సబ్బం పాసాదపరిభోగ’’న్తి (చూళవ. ౩౨౦) వచనతో పుగ్గలికేపి సేనాసనే సేనాసనపరిభోగవసేన నియమితం సువణ్ణఘటాదికం పరిభుఞ్జితుం వట్టమానమ్పి కేవలం అత్తనో సన్తకం కత్వా పరిభుఞ్జితుం న వట్టతి, ఏవమిదం భూమత్థరణవసేన పరిభుఞ్జియమానమ్పి అత్తనో సన్తకం కత్వా తం తం విహారం హరిత్వా పరిభుఞ్జితుం న వట్టతీతి దస్సనత్థం ‘‘పరిహరణేయేవ పటిక్ఖేపో వేదితబ్బో’’తి వుత్తం. దారుమయపీఠన్తి ఫలకమయమేవ పీఠం వుత్తం. పాదకథలికన్తి అధోతపాదట్ఠపనకం. అజ్ఝోకాసే రజనం పచిత్వా…పే… పటిసామేతబ్బన్తి ఏత్థ థేవే అసతి రజనకమ్మే నిట్ఠితే పటిసామేతబ్బం.

౧౧౩. ‘‘భిక్ఖు వా సామణేరో వా ఆరామికో వా లజ్జీ హోతీతి వుత్తత్తా అలజ్జిం ఆపుచ్ఛిత్వా గన్తుం న వట్టతీ’’తి వదన్తి. ఓతాపేన్తో గచ్ఛతీతి ఏత్థ ‘‘కిఞ్చాపి ‘ఏత్తకం దూరం గన్తబ్బ’న్తి పరిచ్ఛేదో నత్థి, తథాపి లేడ్డుపాతం అతిక్కమ్మ నాతిదూరం గన్తబ్బ’’న్తి వదన్తి. సేసమేత్థ ¶ ఉత్తానమేవ. మఞ్చాదీనం సఙ్ఘికతా, వుత్తలక్ఖణే దేసే సన్థరణం వా సన్థరాపనం వా, అపలిబుద్ధతా, ఆపదాయ అభావో, లేడ్డుపాతాతిక్కమోతి ఇమాని పనేత్థ పఞ్చ అఙ్గాని.

మాతికాట్ఠకథాయం (కఙ్ఖా. అట్ఠ. పఠమసేనాసనసిక్ఖాపదవణ్ణనా) పన అనాపుచ్ఛం వా గచ్ఛేయ్యాతి ఏత్థ ‘‘యో భిక్ఖు వా సామణేరో వా ఆరామికో వా లజ్జీ హోతి, అత్తనో పలిబోధం వియ మఞ్ఞతి, తథారూపం అనాపుచ్ఛిత్వా తం సేనాసనం తస్స అనియ్యాతేత్వా నిరపేక్ఖో గచ్ఛతి, థామమజ్ఝిమస్స పురిసస్స లేడ్డుపాతం అతిక్కమేయ్య, ఏకేన పాదేన లేడ్డుపాతాతిక్కమే దుక్కటం, దుతియపాదాతిక్కమే పాచిత్తియ’’న్తి వత్వా అఙ్గేసుపి నిరపేక్ఖతాయ సద్ధిం ఛ అఙ్గాని ¶ వుత్తాని. పాళియం పన అట్ఠకథాయఞ్చ ‘‘నిరపేక్ఖో గచ్ఛతీ’’తి అయం విసేసో న దిస్సతి. ‘‘ఓతాపేన్తో గచ్ఛతీ’’తి చ ఓతాపనవిసయే ఏవ సాపేక్ఖగమనే అనాపత్తి వుత్తా. యది అఞ్ఞత్థాపి సాపేక్ఖగమనే అనాపత్తి సియా, ‘‘అనాపత్తి సాపేక్ఖో గచ్ఛతీ’’తి అవిసేసేన వత్తబ్బం భవేయ్య, తస్మా వీమంసిత్వా యుత్తతరం గహేతబ్బన్తి.

పఠమసేనాసనసిక్ఖాపదవణ్ణనా నిట్ఠితా.

౫. దుతియసేనాసనసిక్ఖాపదవణ్ణనా

౧౧౬. దుతియసేనాసనసిక్ఖాపదే ఏత్తకమేవ వుత్తన్తి అట్ఠకథాసు వుత్తం. ‘‘ఇదఞ్చ అట్ఠకథాసు తథావుత్తభావదస్సనత్థం వుత్తం, అఞ్ఞమ్పి తాదిసం మఞ్చపీఠేసు అత్థరితం పచ్చత్థరణమేవా’’తి తీసుపి గణ్ఠిపదేసు వుత్తం. మాతికాట్ఠకథాయం పన ‘‘పచ్చత్థరణం నామ పావారో కోజవోతి ఏత్తకమేవా’’తి నియమేత్వా వుత్తం, తస్మా గణ్ఠిపదేసు వుత్తం ఇమినా న సమేతి, వీమంసిత్వా గహేతబ్బం. సేనాసనతోతి సబ్బపచ్ఛిమసేనాసనతో. యో కోచీతి తస్స ఞాతకో వా అఞ్ఞాతకో వా యో కోచి.

౧౧౭. పరివేణన్తి ఏకేకస్స విహారస్స పరిక్ఖేపబ్భన్తరం. కురున్దట్ఠకథాయం వుత్తమేవత్థం సవిసేసం కత్వా దస్సేతుం ‘‘కిఞ్చాపి వుత్తో’’తిఆది ఆరద్ధం. ‘‘అపరిచ్ఛన్నే మణ్డపే’’తి విసుం యోజేతబ్బం. తేనేవ మాతికాట్ఠకథాయం (కఙ్ఖా. అట్ఠ. దుతియసేనాసనసిక్ఖాపదవణ్ణనా) ‘‘అపరిచ్ఛన్నమణ్డపే వా పరిచ్ఛన్నే వాపి బహూనం సన్నిపాతభూతే’’తి వుత్తం. భోజనసాలాయమ్పి అయం విసేసో లబ్భతియేవ. వత్తబ్బం నత్థీతి విసేసేత్వా కిఞ్చి వత్తబ్బం నత్థి. పలుజ్జతీతి వినస్సతి. నస్సేయ్యాతి చోరాదీహి వినస్సేయ్య.

౧౧౮. యేన ¶ మఞ్చం వా పీఠం వా వినన్తి, తం మఞ్చపీఠకవానం. సిలుచ్చయలేణన్తి సిలుచ్చయే లేణం, పబ్బతగుహాతి అత్థో. ‘‘సేనాసనం ఉపచికాహి ఖాయిత’’న్తి ఇమస్మిం వత్థుస్మిం పఞ్ఞత్తత్తా వత్థుఅనురూపవసేన అట్ఠకథాయం ఉపచికాసఙ్కాయ అభావే అనాపత్తి వుత్తా. వత్తక్ఖన్ధకే గమికవత్తం పఞ్ఞపేన్తేన ¶ ‘‘సేనాసనం ఆపుచ్ఛితబ్బ’’న్తి వుత్తత్తా కేవలం ఇతికత్తబ్బాకారమత్తదస్సనత్థం ‘‘ఆపుచ్ఛనం పన వత్త’’న్తి వుత్తం, న పన వత్తభేదేన దుక్కటన్తి దస్సనత్థం. తేనేవ అన్ధకట్ఠకథాయం ‘‘సేనాసనం ఆపుచ్ఛితబ్బ’’న్తి ఏత్థ ‘‘యం పాసాణపిట్ఠియం వా పాసాణత్థమ్భేసు వా కతసేనాసనం యత్థ ఉపచికా నారోహన్తి, తం అనాపుచ్ఛన్తస్సపి అనాపత్తీ’’తి వక్ఖతి, తస్మా యం వుత్తం గణ్ఠిపదే ‘‘తాదిసే సేనాసనే అనాపుచ్ఛా గచ్ఛన్తస్స పాచిత్తియం నత్థి, గమికవత్తవసేన పన అనాపుచ్ఛా గచ్ఛతో వత్తభేదో హోతి, తస్మా దుక్కటం ఆపజ్జతీ’’తి, తం న గహేతబ్బం.

పచ్ఛిమస్స ఆభోగేన ముత్తి నత్థీతి తస్స పచ్ఛతో గచ్ఛన్తస్స అఞ్ఞస్స అభావతో వుత్తం. ఏకం వా పేసేత్వా ఆపుచ్ఛితబ్బన్తి ఏత్థ గమనచిత్తస్స ఉప్పన్నట్ఠానతో అనాపుచ్ఛిత్వా గచ్ఛతో దుతియపాదుద్ధారే పాచిత్తియం. కిఞ్చాపి మఞ్చం వా పీఠం వా అజ్ఝోకాసే నిక్ఖిపిత్వా గచ్ఛన్తస్స ఇధ విసుం ఆపత్తి న వుత్తా, తథాపి అకాలే అజ్ఝోకాసే మఞ్చపీఠాని పఞ్ఞపేత్వా గచ్ఛన్తస్స లేడ్డుపాతాతిక్కమే పురిమసిక్ఖాపదేన పాచిత్తియం, పరిక్ఖేపాతిక్కమే ఇమినా దుక్కటన్తి వేదితబ్బం. ‘‘మణ్డపే వా రుక్ఖమూలే వా’’తి ఇమినా అజ్ఝోకాసోపి సఙ్గహితోయేవాతి తత్థాపి దుక్కటం ఇధ వుత్తమేవాతి దట్ఠబ్బం. సేయ్యం పన అజ్ఝోకాసే సన్థరిత్వా గచ్ఛన్తస్స ఉభయేనపి దుక్కటమేవ. ‘‘సఙ్ఘికే విహారే సఙ్ఘికంయేవ సేయ్యం సన్థరిత్వా పక్కమన్తస్స పాచిత్తియం వుత్తన్తి ఉభోసు ఏకేకస్మిం సఙ్ఘికే దుక్కట’’న్తి వదన్తి. సేసమేత్థ ఉత్తానమేవ. వుత్తలక్ఖణసేయ్యా, తస్సా సఙ్ఘికతా, వుత్తలక్ఖణే విహారే సన్థరణం వా సన్థరాపనం వా, అపలిబుద్ధతా, ఆపదాయ అభావో, అనపేక్ఖస్స దిసాపక్కమనం, ఉపచారసీమాతిక్కమోతి ఇమాని పనేత్థ సత్త అఙ్గాని.

దుతియసేనాసనసిక్ఖాపదవణ్ణనా నిట్ఠితా.

౧౧౯-౧౨౧. ఛట్ఠే అనుపవిసిత్వాతి సమీపం పవిసిత్వా. బహూపకారతం గుణవిసిట్ఠతఞ్చ సల్లక్ఖేన్తోతి ¶ భణ్డాగారికస్స బహూపకారతం ధమ్మకథికాదీనం గుణవిసిట్ఠతఞ్చ సల్లక్ఖేన్తో. సమన్తా దియడ్ఢో హత్థోతి మజ్ఝే పఞ్ఞత్తమఞ్చపీఠం సన్ధాయ వుత్తం.

౧౨౨. ఉపచారం ¶ ఠపేత్వాతి వుత్తలక్ఖణం ఉపచారం ఠపేత్వా. ఏకవిహారేతి ఏకస్మిం సేనాసనే. ఏకపరివేణేతి తస్స విహారస్స పరిక్ఖేపబ్భన్తరే. ‘‘గిలానో పవిసతీతిఆదీసు అనాపత్తికారణసబ్భావతో గిలానాదితాయ పవిసిస్సామీతి ఉపచారం పవిసన్తస్స సతిపి సమ్బాధేతుకామతాయ అనాపత్తి వుత్తాయేవా’’తి తీసుపి గణ్ఠిపదేసు వుత్తం. ఏవఞ్చ సతి అగిలానాదిభావోపి విసుం అఙ్గేసు వత్తబ్బో సియా, మాతికాట్ఠకథాయం (కఙ్ఖా. అట్ఠ. అనుపఖజ్జసిక్ఖాపదవణ్ణనా) పన ‘‘సఙ్ఘికవిహారతా, అనుట్ఠాపనీయభావజాననం, సమ్బాధేతుకామతా, ఉపచారే నిసీదనం వా నిపజ్జనం వాతి ఇమాని పనేత్థ చత్తారి అఙ్గానీ’’తి ఏత్తకమేవ వుత్తం, తస్మా వీమంసితబ్బం.

అనుపఖజ్జసిక్ఖాపదవణ్ణనా నిట్ఠితా.

౧౨౬. సత్తమే కోట్ఠకానీతి ద్వారకోట్ఠకాని. ‘‘నిక్ఖమాతి వచనం సుత్వాపి అత్తనో రుచియా నిక్ఖమతి, అనాపత్తీ’’తి వదన్తి.

౧౨౮. అలజ్జిం నిక్కడ్ఢతీతిఆదీసు పఠమం అలజ్జీఆదిభావేన నిక్కడ్ఢిస్సామీతి చిన్తేత్వా నిక్కడ్ఢన్తస్స చిత్తస్స లహుపరివత్తితాయ కోపే ఉప్పన్నేపి అనాపత్తి. సేసమేత్థ ఉత్తానమేవ. సఙ్ఘికవిహారో, ఉపసమ్పన్నస్స భణ్డనకారకభావాదివినిముత్తతా, కోపేన నిక్కడ్ఢనం వా నిక్కడ్ఢాపనం వాతి ఇమాని పనేత్థ తీణి అఙ్గాని.

నిక్కడ్ఢనసిక్ఖాపదవణ్ణనా నిట్ఠితా.

౧౨౯-౧౩౧. అట్ఠమే ఉపరిమతలే పదరానం అసన్థరితత్తా ‘‘ఉపరిఅచ్ఛన్నతలాయా’’తి వుత్తం. పుబ్బే వుత్తనయేనేవాతి అనుపఖజ్జసిక్ఖాపదే వుత్తనయేనేవ. సేసం సువిఞ్ఞేయ్యమేవ. సఙ్ఘికో విహారో ¶ , అసీసఘట్టా వేహాసకుటి ¶ , హేట్ఠా సపరిభోగతా, అపటాణిదిన్నే ఆహచ్చపాదకే నిసీదనం వా నిపజ్జనం వాతి ఇమాని పనేత్థ చత్తారి అఙ్గాని.

వేహాసకుటిసిక్ఖాపదవణ్ణనా నిట్ఠితా.

౯. మహల్లకవిహారసిక్ఖాపదవణ్ణనా

౧౩౫. నవమే ‘‘మహల్లకో నామ విహారో ససామికో’’తి వుత్తత్తా సఞ్ఞాచికాయ కుటియా అనాపత్తి. ‘‘అడ్ఢతేయ్యహత్థమ్పీ’’తి ఉక్కట్ఠపరిచ్ఛేదేన వుత్తవచనం పాళియా సమేతీతి ఆహ ‘‘తం సువుత్త’’న్తి. ‘‘పాళియం అట్ఠకథాయఞ్చ ఉక్కట్ఠపరిచ్ఛేదేన అడ్ఢతేయ్యహత్థప్పమాణస్స ఓకాసస్స దస్సితత్తా కవాటం అడ్ఢతేయ్యహత్థవిత్థారతో ఊనకం వా హోతు అధికం వా, అడ్ఢతేయ్యహత్థప్పమాణంయేవ ఓకాసో’’తి వదన్తి.

యస్స వేమజ్ఝేతి యస్స విహారస్స వేమజ్ఝే. సా అపరిపూరఉపచారాపి హోతీతి వివరియమానం కవాటం యం భిత్తిం ఆహనతి, సా సమన్తా కవాటవిత్థారప్పమాణఉపచారరహితాపి హోతీతి అత్థో. ఆలోకం సన్ధేతి పిధేతీతి ఆలోకసన్ధి. ‘‘పునప్పునం ఛాదాపేసి, పునప్పునం లిమ్పాపేసీతి ఇమస్మిం వత్థుస్మిం ఉప్పన్నదోసేన సిక్ఖాపదస్స పఞ్ఞత్తత్తా లేపం అనుజానన్తేన చ ద్వారబన్ధస్స సమన్తా అడ్ఢతేయ్యహత్థప్పమాణేయేవ పదేసే పునప్పునం లేపస్స అనుఞ్ఞాతత్తా తతో అఞ్ఞత్థ పునప్పునం లిమ్పేన్తస్స వా లిమ్పాపేన్తస్స వా భిత్తియం మత్తికాయ కత్తబ్బకిచ్చం నిట్ఠాపేత్వా పున చతుత్థలేపే దిన్నే పాచిత్తియేన భవితబ్బ’’న్తి వదన్తి. గణ్ఠిపదేసు పన తీసుపి ‘‘పునప్పునం లేపదానస్స వుత్తప్పమాణతో అఞ్ఞత్థ పటిక్ఖిత్తమత్తం ఠపేత్వా పాచిత్తియస్స అవుత్తత్తా దుక్కటం అనురూప’’న్తి వుత్తం.

అధిట్ఠాతబ్బన్తి సంవిధాతబ్బం. అప్పహరితేతి ఏత్థ అప్ప-సద్దో ‘‘అప్పిచ్ఛో’’తిఆదీసు వియ అభావత్థోతి ఆహ ‘‘అహరితే’’తి. పతనోకాసోతి పతనోకాసత్తా తత్ర ఠితస్స భిక్ఖునో ఉపరి పతేయ్యాతి అధిప్పాయో. సచే హరితే ఠితో అధిట్ఠేతి, ఆపత్తి దుక్కటస్సాతి వచనేన ఇమమత్థం దీపేతి – సచే విహారస్స సమన్తా వుత్తప్పమాణే పరిచ్ఛేదే పుబ్బణ్ణాదీని న సన్తి, తత్థ విహారో కారేతబ్బో. యత్థ పన సన్తి, తత్థ కారాపేన్తస్స దుక్కటన్తి.

౧౩౬. ఏకేకం ¶ మగ్గం ఉజుకమేవ ఉట్ఠపేత్వా ఛాదనం మగ్గేన ఛాదనం నామ హోతీతి దస్సేతుం ¶ ‘‘మగ్గేన ఛాదేన్తస్సా’’తి వుత్తం. ఇమినా పన నయేన సబ్బస్మిం విహారే ఏకవారం ఛాదితే తం ఛదనం ఏకమగ్గన్తి గహేత్వా ‘‘ద్వే మగ్గే’’తిఆది వుత్తం. ‘‘పరియాయేన ఛాదనేపి ఇమినావ నయేన యోజేతబ్బ’’న్తి తీసుపి గణ్ఠిపదేసు వుత్తం, తం ‘‘పునప్పునం ఛాదాపేసీ’’తి ఇమాయ పాళియా ‘‘సబ్బమ్పి చేతం ఛదనం ఛదనూపరి వేదితబ్బ’’న్తి ఇమినా అట్ఠకథావచనేన చ సమేతి, తస్మా ద్వే మగ్గే అధిట్ఠహిత్వా తతియాయ మగ్గం ఆణాపేత్వా పక్కమితబ్బన్తి ఏత్థ ద్వే ఛదనాని అధిట్ఠహిత్వా తతియం ఛదనం ‘‘ఏవం ఛాదేహీ’’తి ఆణాపేత్వా పక్కమితబ్బన్తి ఏవమత్థో గహేతబ్బో.

కేచి పన ‘‘పఠమం తావ ఏకవారం అపరిసేసం ఛాదేత్వా పున ఛదనదణ్డకే బన్ధిత్వా దుతియవారం తథేవ ఛాదేతబ్బం, తతియవారచతుత్థవారే సమ్పత్తే ద్వే మగ్గే అధిట్ఠహిత్వా ఆణాపేత్వా పక్కమితబ్బ’’న్తి వదన్తి. అపరే పన ‘‘పఠమవారేయేవ తయోపి మగ్గే అధిట్ఠాతుం వట్టతి, చతుత్థతో పట్ఠాయ ఆపత్తి పాచిత్తియ’’న్తి వదన్తి. తదుభయమ్పి పాళియా అట్ఠకథాయ చ న సమేతి. తతియాయ మగ్గన్తి ఏత్థ తతియాయాతి ఉపయోగత్థే సమ్పదానవచనం, తతియం మగ్గన్తి అత్థో. తిణ్ణం మగ్గానన్తి మగ్గవసేన ఛాదితానం తిణ్ణం ఛదనానం. తిణ్ణం పరియాయానన్తి ఏత్థాపి ఏసేవ నయో. చతుత్థే మగ్గే వా పరియాయే వాతి చ తథా ఛాదేన్తానం చతుత్థం ఛాదనమేవ వుత్తం. సేసం ఉత్తానమేవ. మహల్లకవిహారతా, అత్తనో వాసాగారతా, ఉత్తరి అధిట్ఠానన్తి ఇమాని పనేత్థ తీణి అఙ్గాని.

మహల్లకవిహారసిక్ఖాపదవణ్ణనా నిట్ఠితా.

౧౪౦. దసమే ఇమస్స సిక్ఖాపదస్స ‘‘సిఞ్చేయ్య వా సిఞ్చాపేయ్య వా’’తి బాహిరపరిభోగవసేన పఠమం పఞ్ఞత్తత్తా ‘‘సప్పాణకం ఉదకం పరిభుఞ్జేయ్యా’’తి సిక్ఖాపదం అత్తనో నహానపానాదిపరిభోగవసేన పఞ్ఞత్తన్తి వేదితబ్బం. తస్మిం వా పఠమం పఞ్ఞత్తేపి అత్తనో పరిభోగవసేనేవ పఞ్ఞత్తత్తా ¶ పున ఇమం సిక్ఖాపదం బాహిరపరిభోగవసేనేవ పఞ్ఞత్తన్తి గహేతబ్బం.

సప్పాణకసఞ్ఞిస్స ‘‘పరిభోగేన పాణకా మరిస్సన్తీ’’తి పుబ్బభాగే జానన్తస్సపి సిఞ్చనసిఞ్చాపనం ‘‘పదీపే నిపతిత్వా పటఙ్గాదిపాణకా మరిస్సన్తీ’’తి జానన్తస్స పదీపుజ్జలనం వియ వినాపి వధకచేతనాయ హోతీతి ఆహ ‘‘పణ్ణత్తివజ్జ’’న్తి. సేసం ఉత్తానత్థమేవ ¶ . ఉదకస్స సప్పాణకతా, ‘‘సిఞ్చనేన పాణకా మరిస్సన్తీ’’తి జాననం, తాదిసమేవ చ ఉదకం, వినా వధకచేతనాయ కేనచిదేవ కరణీయేన తిణాదీనం సిఞ్చనన్తి ఇమాని పనేత్థ చత్తారి అఙ్గాని.

సప్పాణకసిక్ఖాపదవణ్ణనా నిట్ఠితా.

భూతగామవగ్గోతిపి ఇమస్సేవ నామం.

౧౪౪. భిక్ఖునివగ్గస్స పఠమసిక్ఖాపదే కథానుసారేనాతి ‘‘సో థేరో కింసీలో కింసమాచారో కతరకులా పబ్బజితో’’తిఆదినా పుచ్ఛన్తానం పుచ్ఛాకథానుసారేన. కథేతుం వట్టన్తీతి నిరామిసేనేవ చిత్తేన కథేతుం వట్టన్తి. అనియ్యానికత్తా సగ్గమోక్ఖమగ్గానం తిరచ్ఛానభూతా కథా తిరచ్ఛానకథాతి ఆహ ‘‘సగ్గమగ్గగమనేపీ’’తిఆది. అపి-సద్దేన పగేవ మోక్ఖమగ్గగమనేతి దీపేతి. తిరచ్ఛానభూతన్తి తిరోకరణభూతం, బాధికన్తి వుత్తం హోతి. లద్ధాసేవనా హి తిరచ్ఛానకథా సగ్గమోక్ఖానం బాధికావ హోతి. సమిద్ధోతి పరిపుణ్ణో. సహితత్థోతి యుత్తత్థో. అత్థగమ్భీరతాదియోగతో గమ్భీరో. బహురసోతి అత్థరసాదిబహురసో. లక్ఖణపటివేధసంయుత్తోతి అనిచ్చాదిలక్ఖణపటివేధరసఆవహనతో లక్ఖణపటివేధసంయుత్తో.

౧౪౫-౧౪౭. పరతోతి పరత్థ, ఉత్తరిన్తి అత్థో. కరోన్తోవాతి పరిబాహిరే కరోన్తోయేవ. పాతిమోక్ఖోతి చారిత్తవారిత్తప్పభేదం సిక్ఖాపదసీలం ¶ . తఞ్హి యో నం పాతి రక్ఖతి, తం మోక్ఖేతి మోచేతి ఆపాయికాదీహి దుక్ఖేహి, తస్మా ‘‘పాతిమోక్ఖ’’న్తి వుచ్చతి. సంవరణం సంవరో, కాయవచీద్వారానం పిదహనం. యేన హి తే సంవుతా పిహితా హోన్తి, సో సంవరో, కాయికవాచసికస్స అవీతిక్కమస్సేతం నామం. పాతిమోక్ఖసంవరేన సంవుతోతి పాతిమోక్ఖసంవరేన పిహితకాయవచీద్వారో. తథాభూతో చ యస్మా తేన సమఙ్గీ నామ హోతి, తస్మా వుత్తం ‘‘సమన్నాగతో’’తి ¶ . వత్తతీతి అత్తభావం పవత్తేతి. విహరతీతి ఇమినా పాతిమోక్ఖసంవరసీలే ఠితస్స భిక్ఖునో ఇరియాపథవిహారో దస్సితో.

సఙ్ఖేపతో వుత్తమత్థం విత్థారతో పాళియా విభావేతుం ‘‘వుత్తఞ్హేత’’న్తిఆది ఆరద్ధం. తత్థ విభఙ్గేతి ఝానవిభఙ్గే. సీలం పతిట్ఠాతిఆదీని పాతిమోక్ఖస్సేవ వేవచనాని. తత్థ (విభ. అట్ఠ. ౫౧౧) సీలన్తి కామఞ్చేతం సహ కమ్మవాచాపరియోసానేన ఇజ్ఝనకస్స పాతిమోక్ఖస్సేవ వేవచనం, ఏవం సన్తేపి ధమ్మతో ఏతం సీలం నామ పాణాతిపాతాదీహి వా విరమన్తస్స వత్తపటిపత్తిం వా పూరేన్తస్స చేతనాదయో ధమ్మా వేదితబ్బా. యస్మా పన పాతిమోక్ఖసీలేన భిక్ఖు సాసనే పతిట్ఠాతి నామ, తస్మా తం ‘‘పతిట్ఠా’’తి వుత్తం. పతిట్ఠహతి వా ఏత్థ భిక్ఖు, కుసలధమ్మా ఏవ వా ఏత్థ పతిట్ఠహన్తీతి పతిట్ఠా. అయమత్థో ‘‘సీలే పతిట్ఠాయ నరో సపఞ్ఞో’’తి (సం. ని. ౧.౨౩, ౧౯౨) చ ‘‘పతిట్ఠా, మహారాజ, సీలం సబ్బేసం కుసలానం ధమ్మాన’’న్తి (మి. ప. ౨.౧.౯) చ ‘‘సీలే పతిట్ఠితస్స ఖో, మహారాజ, సబ్బే కుసలా ధమ్మా న పరిహాయన్తీ’’తి చ ఆదిసుత్తవసేన వేదితబ్బో.

తదేతం పుబ్బుప్పత్తిఅత్థేన ఆది. వుత్తమ్పి చేతం –

‘‘తస్మాతిహ త్వం, ఉత్తియ, ఆదిమేవ విసోధేహి కుసలేసు ధమ్మేసు. కో చాది కుసలానం ధమ్మానం? సీలఞ్చ సువిసుద్ధం దిట్ఠి చ ఉజుకా’’తి (సం. ని. ౫.౩౮౨).

యథా హి నగరవడ్ఢకీ నగరం మాపేతుకామో పఠమం నగరట్ఠానం సోధేతి, తతో అపరభాగే వీథిచతుక్కసిఙ్ఘాటకాదిపరిచ్ఛేదేన విభజిత్వా నగరం మాపేతి, ఏవమేవ యోగావచరో ఆదిమ్హి సీలం సోధేతి, తతో అపరభాగే ¶ సమాధివిపస్సనామగ్గఫలనిబ్బానాని సచ్ఛికరోతి. యథా వా పన రజకో పఠమం తీహి ఖారేహి వత్థం ధోవిత్వా పరిసుద్ధే వత్థే యదిచ్ఛకం రఙ్గజాతం ఉపనేతి, యథా వా పన ఛేకో చిత్తకారో రూపం లిఖితుకామో ఆదితో భిత్తిపరికమ్మం కరోతి, తతో అపరభాగే రూపం సముట్ఠాపేతి, ఏవమేవ యోగావచరో ఆదితోవ సీలం విసోధేత్వా అపరభాగే సమథవిపస్సనాదయో ధమ్మే సచ్ఛికరోతి. తస్మా సీలం ‘‘ఆదీ’’తి వుత్తం.

తదేతం చరణసరిక్ఖతాయ చరణం. ‘‘చరణా’’తి పాదా వుచ్చన్తి. యథా హి ఛిన్నచరణస్స పురిసస్స దిసంగమనాభిసఙ్ఖారో న జాయతి, పరిపుణ్ణపాదస్సేవ జాయతి, ఏవమేవ యస్స సీలం భిన్నం ¶ హోతి ఖణ్డం అపరిపుణ్ణం, తస్స నిబ్బానగమనాయ ఞాణగమనం న సమ్పజ్జతి. యస్స పన తం అభిన్నం హోతి అఖణ్డం పరిపుణ్ణం, తస్స నిబ్బానగమనాయ ఞాణగమనం సమ్పజ్జతి. తస్మా సీలం ‘‘చరణ’’న్తి వుత్తం.

తదేతం సంయమనవసేన సంయమో, సంవరణవసేన సంవరోతి ఉభయేనపి సీలసంయమో చేవ సీలసంవరో చ కథితో. వచనత్థో పనేత్థ సంయమేతి వీతిక్కమవిప్ఫన్దనం, పుగ్గలం వా సంయమేతి వీతిక్కమవసేన తస్స విప్ఫన్దితుం న దేతీతి సంయమో, వీతిక్కమస్స పవేసనద్వారం సంవరతి పిదహతీతి సంవరో. మోక్ఖన్తి ఉత్తమం ముఖభూతం వా. యథా హి సత్తానం చతుబ్బిధో ఆహారో ముఖేన పవిసిత్వా అఙ్గమఙ్గాని ఫరతి, ఏవం యోగినోపి చతుభూమకకుసలం సీలముఖేన పవిసిత్వా అత్థసిద్ధిం సమ్పాదేతి. తేన వుత్తం ‘‘మోక్ఖ’’న్తి. పముఖే సాధూతి పమోక్ఖం, పుబ్బఙ్గమం సేట్ఠం పధానన్తి అత్థో. కుసలానం ధమ్మానం సమాపత్తియాతి చతుభూమకకుసలానం పటిలాభత్థాయ పమోక్ఖం పుబ్బఙ్గమం సేట్ఠం పధానన్తి వేదితబ్బం.

కాయికో అవీతిక్కమోతి తివిధం కాయసుచరితం. వాచసికోతి చతుబ్బిధం వచీసుచరితం. కాయికవాచసికోతి తదుభయం. ఇమినా ఆజీవట్ఠమకసీలం పరియాదాయ దస్సేతి. సంవుతోతి పిహితో, సంవుతిన్ద్రియో పిహితిన్ద్రియోతి అత్థో. యథా హి సంవుతద్వారం గేహం ‘‘సంవుతగేహం పిహితగేహ’’న్తి వుచ్చతి, ఏవమిధ సంవుతిన్ద్రియో ‘‘సంవుతో’’తి వుత్తో. పాతిమోక్ఖసంవరేనాతి పాతిమోక్ఖసఙ్ఖాతేన సంవరేన. ఉపేతోతిఆదీని సబ్బాని అఞ్ఞమఞ్ఞవేవచనాని.

ఇరియతీతిఆదీహి ¶ సత్తహిపి పదేహి పాతిమోక్ఖసంవరసీలే ఠితస్స భిక్ఖునో ఇరియాపథవిహారో కథితో. తత్థ ఇరియతీతి చతున్నం ఇరియాపథానం అఞ్ఞతరసమఙ్గిభావతో ఇరియతి. తేహి ఇరియాపథచతుక్కేహి కాయసకటవత్తనేన వత్తతి. ఏకం ఇరియాపథదుక్ఖం అపరేన ఇరియాపథేన విచ్ఛిన్దిత్వా చిరట్ఠితిభావేన సరీరరక్ఖణతో పాలేతి. ఏకస్మిం ఇరియాపథే అసణ్ఠహిత్వా సబ్బఇరియాపథే వత్తనతో యపేతి. తేన తేన ఇరియాపథేన తథా తథా కాయస్స యాపనతో యాపేతి. చిరకాలవత్తాపనతో చరతి. ఇరియాపథేన ఇరియాపథం విచ్ఛిన్దిత్వా జీవితహరణతో విహరతి.

‘‘ఇధేకచ్చో వేళుదానేన వా పత్తదానేన వా పుప్ఫ ఫల సినానదన్తకట్ఠదానేన వా చాటుకమ్యతాయ ¶ వా ముగ్గసూప్యతాయ వా పారిభటయతాయ వా జఙ్ఘపేసనికేన వా అఞ్ఞతరఞ్ఞతరేన వా బుద్ధపటికుట్ఠేన మిచ్ఛాఆజీవేన జీవికం కప్పేతి, అయం వుచ్చతి అనాచారో’’తి (విభ. ౫౧౩) –

ఏవం వుత్తఅనాచారసఙ్ఖాతమిచ్ఛాజీవపటిపక్ఖేన.

‘‘ఇధేకచ్చో న వేళుదానేన న పత్త న పుప్ఫ న ఫల న సినాన న దన్తకట్ఠ న చాటుకమ్యతాయ న ముగ్గసూప్యతాయ న పారిభటయతాయ న జఙ్ఘపేసనికేన న అఞ్ఞతరఞ్ఞతరేన బుద్ధపటికుట్ఠేన మిచ్ఛాఆజీవేన జీవికం కప్పేతి, అయం వుచ్చతి ఆచారో’’తి (విభ. ౫౧౩) –

ఏవం వుత్తేన న వేళుదానాదినా ఆచారేన.

‘‘ఇధేకచ్చో వేసియగోచరో వా హోతి విధవ థుల్లకుమారి పణ్డక భిక్ఖుని పానాగారగోచరో వా, సంసట్ఠో విహరతి రాజూహి రాజమహామత్తేహి తిత్థియేహి తిత్థియసావకేహి అననులోమికేన సంసగ్గేన, యాని పన తాని కులాని అస్సద్ధాని ¶ అప్పసన్నాని అనోపానభూతాని అక్కోసకపరిభాసకాని అనత్థకామాని అహితకామాని అఫాసుకకామాని అయోగక్ఖేమకామాని భిక్ఖూనం భిక్ఖునీనం ఉపాసకానం ఉపాసికానం, తథారూపాని కులాని సేవతి భజతి పయిరుపాసతి, అయం వుచ్చతి అగోచరో’’తి (విభ. ౫౧౪) –

సద్ధాసమ్పన్నకులాదినాతి ఏత్థ ఆది-సద్దేన ఉపనిస్సయగోచరాదిం సఙ్గణ్హాతి. తివిధో హి గోచరో ఉపనిస్సయగోచరో ఆరక్ఖగోచరో ఉపనిబన్ధగోచరోతి. కతమో ఉపనిస్సయగోచరో? దసకథావత్థుగుణసమన్నాగతో కల్యాణమిత్తో, యం నిస్సాయ అసుతం సుణాతి, సుతం పరియోదపేతి, కఙ్ఖం ¶ వితరతి, దిట్ఠిం ఉజుం కరోతి, చిత్తం పసాదేతి. యస్స వా పన అనుసిక్ఖమానో సద్ధాయ వడ్ఢతి, సీలేన సుతేన చాగేన పఞ్ఞాయ వడ్ఢతి, అయం ఉపనిస్సయగోచరో. కతమో ఆరక్ఖగోచరో? ఇధ భిక్ఖు అన్తరఘరం పవిట్ఠో వీథిం పటిపన్నో ఓక్ఖిత్తచక్ఖు యుగమత్తదస్సావీ సంవుతో గచ్ఛతి, న హత్థిం ఓలోకేన్తో, న అస్సం, న రథం, న పత్తిం, న ఇత్థిం, న పురిసం ఓలోకేన్తో, న ఉద్ధం ఓలోకేన్తో, న అధో ఓలోకేన్తో, న దిసావిదిసం విపేక్ఖమానో గచ్ఛతి, అయం ఆరక్ఖగోచరో. కతమో ఉపనిబన్ధగోచరో? చత్తారో సతిపట్ఠానా, యత్థ చిత్తం ఉపనిబన్ధతి. వుత్తఞ్హేతం భగవతా ‘‘కో చ, భిక్ఖవే, భిక్ఖునో గోచరో సకో పేత్తికో విసయో? యదిదం చత్తారో సతిపట్ఠానా’’తి (సం. ని. ౫.౩౭౨), అయం ఉపనిబన్ధగోచరో. ఇతి అయం తివిధో గోచరో ఇధ ఆది-సద్దేన సఙ్గహితోతి దట్ఠబ్బో.

అప్పమత్తకేసు వజ్జేసూతి అసఞ్చిచ్చ ఆపన్నసేఖియఅకుసలచిత్తుప్పాదాదిభేదేసు వజ్జేసు. భయతో దస్సనసీలోతి పరమాణుమత్తం వజ్జం అట్ఠసట్ఠియోజనసతసహస్సుబ్బేధసినేరుపబ్బతసదిసం కత్వా దస్సనసభావో, సబ్బలహుకం వా దుబ్భాసితమత్తం పారాజికసదిసం కత్వా దస్సనసభావో. సమ్మా ఆదాయాతి సమ్మదేవ సక్కచ్చం సబ్బసో వా ఆదియిత్వా.

వట్టదుక్ఖనిస్సరణత్థికేహి ¶ సోతబ్బతో సుతం, పరియత్తిధమ్మో. తం ధారేతీతి సుతధరో, సుతస్స ఆధారభూతో. యస్స హి ఇతో గహితం ఏత్తో పలాయతి, ఛిద్దఘటే ఉదకం వియ న తిట్ఠతి, పరిసమజ్ఝే ఏకం సుత్తం వా జాతకం వా కథేతుం వా వాచేతుం వా న సక్కోతి, అయం న సుతధరో నామ. యస్స పన ఉగ్గహితం బుద్ధవచనం ఉగ్గహితకాలసదిసమేవ హోతి, దసపి వీసతిపి వస్సాని సజ్ఝాయం అకరోన్తస్స న నస్సతి, అయం సుతధరో నామ. తేనేవాహ ‘‘యదస్స త’’న్తిఆది. ఏకపదమ్పి ఏకక్ఖరమ్పి అవినట్ఠం హుత్వా సన్నిచియతీతి సన్నిచయో, సుతం సన్నిచయో ఏతస్మిన్తి సుతసన్నిచయోతి ఆహ ‘‘సుతం సన్నిచితం అస్మిన్తి సుతసన్నిచయో’’తి. యస్స హి సుతం హదయమఞ్జుసాయం సన్నిచితం సిలాయ లేఖా వియ సువణ్ణఘటే పక్ఖిత్తా సీహవసా వియ చ సాధు తిట్ఠతి, అయం సుతసన్నిచయో నామ. తేనాహ ‘‘ఏతేన…పే… అవినాసం దస్సేతీ’’తి.

ధాతాతి పగుణా వాచుగ్గతా. ఏకస్స హి ఉగ్గహితబుద్ధవచనం నిచ్చకాలికం న హోతి, ‘‘అసుకసుత్తం వా జాతకం వా కథేహీ’’తి వుత్తే ‘‘సజ్ఝాయిత్వా అఞ్ఞేహి సంసన్దిత్వా పరిపుచ్ఛావసేన అత్థం ఓగాహిత్వా జానిస్సామీ’’తి వదతి. ఏకస్స పగుణం పబన్ధవిచ్ఛేదాభావతో గఙ్గాసోతసదిసం భవఙ్గసోతసదిసఞ్చ అకిత్తిమం సుఖప్పవత్తి హోతి, ‘‘అసుకసుత్తం ¶ వా జాతకం వా కథేహీ’’తి వుత్తే ఉద్ధరిత్వా తమేవ కథేతి. తం సన్ధాయ వుత్తం ‘‘ధాతా’’తి. వాచాయ పగుణా కతాతి సుత్తదసకవగ్గదసకపణ్ణాసదసకవసేన వాచాయ సజ్ఝాయితా, దస సుత్తాని గతాని, దస వగ్గాని గతానీతిఆదినా సల్లక్ఖేత్వా వాచాయ సజ్ఝాయితాతి అత్థో. సుత్తేకదేసస్స హి సుత్తమత్తస్స చ వచసా పరిచయో ఇధ నాధిప్పేతో, అథ ఖో వగ్గాదివసేనేవ. మనసా అనుపేక్ఖితాతి మనసా అను అను పేక్ఖితా, భాగసో నిజ్ఝాయితా చిన్తితాతి అత్థో. ఆవజ్జన్తస్సాతి వాచాయ సజ్ఝాయితుం బుద్ధవచనం మనసా చిన్తేన్తస్స. సుట్ఠు పటివిద్ధాతి నిజ్జటం నిగ్గుమ్బం కత్వా సుట్ఠు యాథావతో పటివిద్ధా.

ద్వే మాతికాతి భిక్ఖుమాతికా భిక్ఖునీమాతికా చ. వాచుగ్గతాతి పురిమస్సేవ వేవచనం. తిస్సో అనుమోదనాతి సఙ్ఘభత్తే దానానిసంసపటిసంయుత్తఅనుమోదనా, విహారాదిమఙ్గలే మఙ్గలసుత్తాదిఅనుమోదనా, మతకభత్తాదిఅవమఙ్గలే తిరోకుట్టాదిఅనుమోదనాతి ఇమా తిస్సో అనుమోదనా ¶ . కమ్మాకమ్మవినిచ్ఛయోతి పరివారావసానే కమ్మవగ్గే వుత్తవినిచ్ఛయో. ‘‘విపస్సనావసేన ఉగ్గణ్హన్తేన చతుధాతువవత్థానముఖేన ఉగ్గహేతబ్బ’’న్తి తీసుపి గణ్ఠిపదేసు వుత్తం. చతూసు దిసాసు అప్పటిహతత్తా చతస్సో దిసా ఏతస్సాతి చతుద్దిసో, చతుద్దిసోయేవ చాతుద్దిసో, చతస్సో వా దిసా అరహతి, చతూసు వా దిసాసు సాధూతి చాతుద్దిసో.

అభివినయేతి సకలే వినయపిటకే. వినేతున్తి సిక్ఖాపేతుం. ‘‘ద్వే విభఙ్గా పగుణా వాచుగ్గతా కాతబ్బాతి ఇదం పరిపుచ్ఛావసేన ఉగ్గహణమ్పి సన్ధాయ వుత్త’’న్తి వదన్తి. ఏకస్స పముట్ఠం, ఇతరస్స పగుణం హోతీతి ఆహ ‘‘తీహి జనేహి సద్ధిం పరివత్తనక్ఖమా కాతబ్బా’’తి. అభిధమ్మేతి నామరూపపరిచ్ఛేదే. హేట్ఠిమా వా తయో వగ్గాతి మహావగ్గతో హేట్ఠా సగాథకవగ్గో నిదానవగ్గో ఖన్ధకవగ్గోతి ఇమే తయో వగ్గా. ‘‘ధమ్మపదమ్పి సహ వత్థునా ఉగ్గహేతుం వట్టతీ’’తి మహాపచ్చరియం వుత్తత్తా జాతకభాణకేన సాట్ఠకథం జాతకం ఉగ్గహేత్వాపి ధమ్మపదమ్పి సహ వత్థునా ఉగ్గహేతబ్బమేవ.

కల్యాణా సున్దరా పరిమణ్డలపదబ్యఞ్జనా వాచా అస్సాతి కల్యాణవాచో. తేనాహ ‘‘సిథిలధనితాదీనం…పే… వాచాయ సమన్నాగతో’’తి. తత్థ పరిమణ్డలపదబ్యఞ్జనాయాతి ఠానకరణసమ్పత్తియా సిక్ఖాసమ్పత్తియా చ కత్థచిపి అనూనతాయ పరిమణ్డలపదాని బ్యఞ్జనాని అక్ఖరాని ఏతిస్సాతి పరిమణ్డలపదబ్యఞ్జనా, పదమేవ వా అత్థస్స బ్యఞ్జనతో పదబ్యఞ్జనం, తం అక్ఖరపారిపూరిం కత్వా సిథిలధనితాదిదసవిధం బ్యఞ్జనబుద్ధిం అపరిహాపేత్వా వుత్తం పరిమణ్డలం నామ హోతి. అక్ఖరపారిపూరియా హి పదబ్యఞ్జనస్స పరిమణ్డలతా. తేన వుత్తం ‘‘సిథిలధనితాదీనం ¶ యథావిధానవచనేనా’’తి, పరిమణ్డలం పదబ్యఞ్జనం ఏతిస్సాతి పరిమణ్డలపదబ్యఞ్జనా. అథ వా పజ్జతి ఞాయతి అత్థో ఏతేనాతి పదం, నామాది. యథాధిప్పేతమత్థం బ్యఞ్జేతీతి బ్యఞ్జనం, వాక్యం. తేసం పరిపుణ్ణతాయ పరిమణ్డలపదబ్యఞ్జనా.

అపిచ యో భిక్ఖు పరిసతి ధమ్మం దేసేన్తో సుత్తం వా జాతకం వా నిక్ఖిపిత్వా అఞ్ఞం ఉపారమ్భకరం సుత్తం ఆహరతి, తస్స ఉపమం కథేతి, తదత్థం ఓతారేతి, ఏవం ఇదం గహేత్వా ఏత్థ ఖిపన్తో ఏకపస్సేనేవ పరిహరన్తో కాలం ఞత్వా వుట్ఠహతి, నిక్ఖిత్తసుత్తం పన నిక్ఖిత్తమత్తమేవ హోతి, తస్స కథా అపరిమణ్డలా నామ హోతి అత్థస్స అపరిపుణ్ణభావతో. యో పన సుత్తం వా జాతకం వా నిక్ఖిపిత్వా బహి ఏకపదమ్పి అగన్త్వా ¶ యథానిక్ఖిత్తస్స సుత్తస్స అత్థసంవణ్ణనావసేనేవ సుత్తన్తరమ్పి ఆనేన్తో పాళియా అనుసన్ధిఞ్చ పుబ్బాపరఞ్చ అపేక్ఖన్తో ఆచరియేహి దిన్ననయే ఠత్వా తులికాయ పరిచ్ఛిన్దన్తో వియ తం తం అత్థం సువవత్థితం కత్వా దస్సేన్తో గమ్భీరమాతికాయ ఉదకం పేసేన్తో వియ గమ్భీరమత్థం గమేన్తో వగ్గిహారిగతియా పదే పదం కోట్టేన్తో సిన్ధవాజానీయో వియ ఏకంయేవ పదం అనేకేహి పరియాయేహి పునప్పునం సంవణ్ణన్తో గచ్ఛతి, తస్స కథా పరిమణ్డలా నామ హోతి ధమ్మతో అత్థతో అనుసన్ధితో పుబ్బాపరతో ఆచరియుగ్గహతోతి సబ్బసో పరిపుణ్ణభావతో. ఏవరూపమ్పి కథం సన్ధాయ ‘‘పరిమణ్డలపదబ్యఞ్జనాయా’’తి వుత్తం.

గుణపరిపుణ్ణభావేన పురే భవాతి పోరీ, తస్స భిక్ఖునో తేనేతం భాసితబ్బం అత్థస్స గుణపరిపుణ్ణభావేన పురే పుణ్ణభావే భవాతి అత్థో. పురే వా భవత్తా పోరియా నాగరికిత్థియా సుఖుమాలత్తనేన సదిసాతి పోరీ, పురే సంవడ్ఢనారీ వియ సుకుమారాతి అత్థో. పురస్స ఏసాతిపి పోరీ, పురస్స ఏసాతి నగరవాసీనం కథాతి అత్థో. నగరవాసినో హి యుత్తకథా హోన్తి పితిమత్తం ‘‘పితా’’తి, భాతిమత్తం ‘‘భాతా’’తి వదన్తి. ఏవరూపీ హి కథా బహునో జనస్స కన్తా హోతి మనాపా, తాయ పోరియా.

విస్సట్ఠాయాతి పిత్తసేమ్హాదీహి అపలిబుద్ధాయ సన్దిట్ఠవిలమ్బితాదిదోసరహితాయ. అథ వా నాతిసీఘం నాతిసణికం నిరన్తరం ఏకరసఞ్చ కత్వా పరిసాయ అజ్ఝాసయానురూపం ధమ్మం కథేన్తస్స వాచా విస్సట్ఠా నామ. యో హి భిక్ఖు ధమ్మం కథేన్తో సుత్తం వా జాతకం వా ఆరభిత్వా ఆరద్ధకాలతో పట్ఠాయ తురితతురితో అరణిం మన్థేన్తో వియ ఉణ్హఖాదనీయం ఖాదన్తో వియ పాళియా అనుసన్ధిపుబ్బాపరేసు గహితం గహితమేవ, అగ్గహితం అగ్గహితమేవ కత్వా పురాణపణ్ణన్తరేసు చరమానం గోధం ఉట్ఠాపేన్తో వియ తత్థ తత్థ పహరన్తో ఓసాపేత్వా ఉట్ఠాయ గచ్ఛతి ¶ . పురాణపణ్ణన్తరేసు హి పరిపాతియమానా గోధా కదాచి దిస్సతి కదాచి న దిస్సతి, ఏవమేకచ్చస్స అత్థవణ్ణనా కత్థచి దిస్సతి కత్థచి న దిస్సతి. యోపి ధమ్మం కథేన్తో కాలేన సీఘం, కాలేన సణికం, కాలేన మన్దం, కాలేన మహాసద్దం, కాలేన ఖుద్దకసద్దం కరోతి, యథా నిజ్ఝామతణ్హికపేతస్స ¶ ముఖతో నిచ్ఛరణకఅగ్గి కాలేన జలతి కాలేన నిబ్బాయతి, ఏవం పేతధమ్మకథికో నామ హోతి, పరిసాయ ఉట్ఠాతుకామాయ పున ఆరభతి. యోపి కథేన్తో తత్థ తత్థ విత్థాయతి, అప్పటిభానతాయ ఆపజ్జతి, కేనచి రోగేన నిత్థునన్తో వియ కన్దన్తో వియ కథేతి, ఇమేసం సబ్బేసమ్పి కథా విస్సట్ఠా నామ న హోతి సుఖేన అప్పవత్తభావతో. యో పన సుత్తం ఆహరిత్వా ఆచరియేహి దిన్ననయే ఠితో ఆచరియుగ్గహం అముఞ్చన్తో యథా చ ఆచరియా తం తం సుత్తం సంవణ్ణేసుం, తేనేవ నయేన సంవణ్ణేన్తో నాతిసీఘం నాతిసణికన్తిఆదినా వుత్తనయేన కథాపబన్ధం అవిచ్ఛిన్నం కత్వా నదీసోతో వియ పవత్తేతి, ఆకాసగఙ్గాతో భస్సమానఉదకం వియ నిరన్తరకథం పవత్తేతి, తస్స కథా విస్సట్ఠా నామ హోతి. తం సన్ధాయ వుత్తం ‘‘విస్సట్ఠాయా’’తి.

అనేలగళాయాతి ఏలగళవిరహితాయ. కస్సచి హి కథేన్తస్స ఏలం గళతి, లాలా పగ్ఘరతి, ఖేళఫుసితాని వా నిక్ఖమన్తి, తస్స వాచా ఏలగళా నామ హోతి, తబ్బిపరీతాయాతి అత్థో. అత్థస్స విఞ్ఞాపనియాతి ఆదిమజ్ఝపరియోసానం పాకటం కత్వా భాసితత్థస్స విఞ్ఞాపనసమత్థతాయ అత్థఞాపనే సాధనాయ.

వాచావ కరణన్తి వాక్కరణం, ఉదాహారఘోసో. కల్యాణం మధురం వాక్కరణం అస్సాతి కల్యాణవాక్కరణో. తేనేవాహ ‘‘మధురస్సరో’’తి. హీళేతీతి అవజానాతి. మాతుగామోతి సమ్బన్ధో. మనం అపాయతి వడ్ఢేతీతి మనాపో. తేనాహ ‘‘మనవడ్ఢనకో’’తి. వట్టభయేన తజ్జేత్వాతి యోబ్బనమదాదిమత్తా భిక్ఖునియో సంసారభయేన తాసేత్వా. గిహికాలేతి అత్తనో గిహికాలే. భిక్ఖునియా మేథునేన భిక్ఖునీదూసకో హోతీతి భిక్ఖునియా కాయసంసగ్గమేవ వదతి. సిక్ఖమానాసామణేరీసు పన మేథునేనపి భిక్ఖునీదూసకో న హోతీతి ఆహ ‘‘సిక్ఖమానాసామణేరీసు మేథునధమ్మ’’న్తి. ‘‘కాసాయవత్థవసనాయా’’తి వచనతో దుస్సీలాసు భిక్ఖునీసిక్ఖమానాసామణేరీసు గరుధమ్మం అజ్ఝాపన్నపుబ్బో పటిక్ఖిత్తోయేవాతి దట్ఠబ్బం. తస్సా భిక్ఖునియా అభావేపి యా యా తస్సా వచనం అస్సోసుం, తా తా తథేవ మఞ్ఞన్తీతి ఆహ ‘‘మాతుగామో హీ’’తిఆది.

ఇదాని ¶ అట్ఠ అఙ్గాని సమోధానేత్వా దస్సేతుం ‘‘ఏత్థ చా’’తిఆది ఆరద్ధం. ఇమేహి పన అట్ఠహఙ్గేహి ¶ అసమన్నాగతం ఞత్తిచతుత్థేన కమ్మేన సమ్మన్నేన్తో దుక్కటం ఆపజ్జతి, భిక్ఖు పన సమ్మతోయేవ హోతి.

౧౪౮. గరుకేహీతి గరుకాతబ్బేహి. ఏకతోఉపసమ్పన్నాయాతి ఉపయోగత్థే భుమ్మవచనం. ‘‘ఓవదతీ’’తి వా ఇమస్స ‘‘వదతీ’’తి అత్థే సతి సమ్పదానవచనమ్పి యుజ్జతి. భిక్ఖూనం సన్తికే ఉపసమ్పన్నా నామ పరివత్తలిఙ్గా వా పఞ్చసతసాకియానియో వా.

౧౪౯. ఆసనం పఞ్ఞపేత్వాతి ఏత్థ ‘‘సచే భూమి మనాపా హోతి, ఆసనం అపఞ్ఞాపేతుమ్పి వట్టతీ’’తి తీసుపి గణ్ఠిపదేసు వుత్తం. మాతుగామగ్గహణేన భిక్ఖునీపి సఙ్గహితాతి ఆహ ‘‘ధమ్మదేసనాపత్తిమోచనత్థ’’న్తి. సమ్మతస్స భిక్ఖునో సన్తికం పాటిపదే ఓవాదత్థాయ సబ్బాహి భిక్ఖునీహి ఆగన్తబ్బతో ‘‘సమగ్గాత్థ భగినియో’’తి ఇమినా సబ్బాసం ఆగమనం పుచ్ఛతీతి ఆహ ‘‘సబ్బా ఆగతాత్థా’’తి. గిలానాసు అనాగతాసుపి గిలానానం అనాగమనస్స అనుఞ్ఞాతత్తా ఆగన్తుం సమత్థాహి చ సబ్బాహి ఆగతత్తా ‘‘సమగ్గామ్హయ్యా’’తి వత్తుం వట్టతి. అన్తోగామే వాతిఆదీసు యత్థ పఞ్చ అఙ్గాని భూమియం పతిట్ఠాపేత్వా వన్దితుం న సక్కా హోతి, తత్థ ఠితాయ ఏవ కాయం పురతో నామేత్వా ‘‘వన్దామి అయ్యా’’తి అఞ్జలిం పగ్గయ్హ గన్తుమ్పి వట్టతి. అన్తరఘరన్తి కత్థచి నగరద్వారస్స బహిఇన్దఖీలతో పట్ఠాయ అన్తోగామో వుచ్చతి, కత్థచి ఘరుమ్మారతో పట్ఠాయ అన్తోగేహం. ఇధ పన ‘‘అన్తోగామే వా’’తి విసుం వుత్తత్తా ‘‘అన్తరఘరే వా’’తి అన్తోగేహం సన్ధాయ వుత్తన్తి దట్ఠబ్బం. యత్థ కత్థచీతి అన్తోగామాదీసు యత్థ కత్థచి.

వట్టతీతి ‘‘వసథ అయ్యే, మయం భిక్ఖూ ఆనేస్సామా’’తి వుత్తవచనం సద్దహన్తీహి వసితుం వట్టతి. న నిమన్తితా హుత్వా గన్తుకామాతి మనుస్సేహి నిమన్తితా హుత్వా గన్తుకామా న హోన్తీతి అత్థో, తత్థేవ వస్సం ఉపగన్తుకామా హోన్తీతి అధిప్పాయో. యతోతి భిక్ఖునుపస్సయతో. యాచిత్వాతి ‘‘తుమ్హేహి ఆనీతఓవాదేనేవ మయమ్పి వసిస్సామా’’తి యాచిత్వా. తత్థాతి తస్మిం భిక్ఖునుపస్సయే. ఆగతానం సన్తికే ఓవాదేన వసితబ్బన్తి పచ్ఛిమికాయ వస్సం వసితబ్బం. అభిక్ఖుకావాసే వసన్తియా ఆపత్తీతి చోదనాముఖేన సామఞ్ఞతో ఆపత్తిప్పసఙ్గం వదతి, న పన తస్సా ¶ ఆపత్తి. వస్సచ్ఛేదం కత్వా గచ్ఛన్తియాపి ఆపత్తీతి వస్సానుపగమమూలం ఆపత్తిం వదతి. ఇతరాయ ఆపత్తియా అనాపత్తికారణసబ్భావతో ‘‘సా రక్ఖితబ్బా’’తి వుత్తం, సా వస్సానుపగమమూలా ఆపత్తి రక్ఖితబ్బాతి అత్థో, అభిక్ఖుకేపి ఆవాసే ఈదిసాసు ఆపదాసు వస్సం ఉపగన్తబ్బన్తి అధిప్పాయో. తేనాహ ‘‘ఆపదాసు హి…పే… అనాపత్తి వుత్తా’’తి. ఇతరాయ ¶ పన ఆపత్తియా అనాపత్తి, కారణే అసతి పచ్ఛిమికాయపి వస్సం న ఉపగన్తబ్బం. సన్తేసు హి భిక్ఖూసు వస్సం అనుపగచ్ఛన్తియా ఆపత్తి. తత్థ గన్త్వా పవారేతబ్బన్తి ఏత్థ అపవారేన్తీనం ఆపత్తిసమ్భవతో. సచే దూరేపి భిక్ఖూనం వసనట్ఠానం హోతి, సక్కా చ హోతి నవమియం గన్త్వా పవారేతుం, తత్థ గన్త్వా పవారేతబ్బం. సచే పన నవమియం నిక్ఖమిత్వా సమ్పాపుణితుం న సక్కా హోతి, అగచ్ఛన్తీనం అనాపత్తి.

ఉపోసథస్స పుచ్ఛనం ఉపోసథపుచ్ఛా, సాయేవ క-ప్పచ్చయం రస్సత్తఞ్చ కత్వా ఉపోసథపుచ్ఛకన్తి వుత్తాతి ఆహ ‘‘ఉపోసథపుచ్ఛన’’న్తి. ఉపోసథో పుచ్ఛితబ్బోతి ‘‘కదా, అయ్య, ఉపోసథో’’తి పుచ్ఛితబ్బో. భిక్ఖునాపి ‘‘స్వే, భగిని, ఉపోసథో’’తి వత్తబ్బం. భిక్ఖూ కదాచి కేనచి కారణేన పన్నరసికం వా చాతుద్దసీఉపోసథం, చాతుద్దసికం వా పన్నరసీఉపోసథం కరోన్తి, యస్మిఞ్చ దివసే భిక్ఖూహి ఉపోసథో కతో, తస్మింయేవ భిక్ఖునీహిపి ఉపోసథో కాతబ్బోతి అధిప్పాయేన ‘‘పక్ఖస్స తేరసియంయేవ గన్త్వా’’తిఆది వుత్తం. ఏవం పుచ్ఛితేన భిక్ఖునా సచే చాతుద్దసియం ఉపోసథం కరోన్తి, ‘‘చాతుద్దసికో భగినీ’’తి వత్తబ్బం. సచే పన పన్నరసియం కరోన్తి, ‘‘పన్నరసికో భగినీ’’తి ఆచిక్ఖితబ్బం. ఓవాదత్థాయాతి ఓవాదయాచనత్థాయ. పాటిపదదివసతో పన పట్ఠాయ ధమ్మసవనత్థాయ గన్తబ్బన్తి పాటిపదదివసే ఓవాదగ్గహణత్థాయ దుతియదివసతో పట్ఠాయ అన్తరన్తరా ధమ్మసవనత్థాయ గన్తబ్బం. ఓవాదగ్గహణమ్పి హి ‘‘ధమ్మసవనమేవా’’తి అభేదేన వుత్తం. నిరన్తరం విహారం ఉపసఙ్కమింసూతి యేభుయ్యేన ఉపసఙ్కమనం సన్ధాయ వుత్తం. వుత్తఞ్హేతన్తిఆదినా యథానుసిట్ఠం పటిపజ్జిస్సామాతి సబ్బాసంయేవ భిక్ఖునీనం ఉపసఙ్కమనదీపనత్థం పాళి నిదస్సితా. ఓవాదం గచ్ఛతీతి ఓవాదం యాచితుం గచ్ఛతి. ద్వే తిస్సోతి ద్వీహి తీహి. కరణత్థే చేతం పచ్చత్తవచనం.

పాసాదికేనాతి పసాదజనకేన నిద్దోసేన కాయకమ్మాదినా. సమ్పాదేతూతి తివిధం సిక్ఖం సమ్పాదేతు. సచే పాతిమోక్ఖుద్దేసకంయేవ దిస్వా ¶ తాహి భిక్ఖునీహి ఓవాదో యాచితో భవేయ్య, తేన కిం కాతబ్బన్తి? ఉపోసథగ్గే సన్నిపతితే భిక్ఖుసఙ్ఘే పుబ్బకిచ్చవసేన ‘‘అత్థి కాచి భిక్ఖునియో ఓవాదం యాచమానా’’తి పుచ్ఛియమానే ‘‘ఏవం వదేహీ’’తి ఓవాదపటిగ్గాహకేన వత్తబ్బవచనం అఞ్ఞేన భిక్ఖునా కథాపేత్వా పాతిమోక్ఖుద్దేసకేన వత్తబ్బవచనం అత్తనా వత్వా పున సయమేవ గన్త్వా భిక్ఖునీనం ఆరోచేతబ్బం, అఞ్ఞేన వా భిక్ఖునా తస్మిం దివసే పాతిమోక్ఖం ఉద్దిసాపేతబ్బం. ఏతం వుత్తన్తి ‘‘తాహీ’’తి ఏతం బహువచనం వుత్తం.

ఏకా భిక్ఖునీ వాతి ఇదం బహూహి భిక్ఖునుపస్సయేహి ఏకాయ ఏవ భిక్ఖునియా సాసనపటిగ్గహణం ¶ సన్ధాయ వుత్తం, న పన దుతియికాయ అభావం సన్ధాయ. బహూహి భిక్ఖునుపస్సయేహీతి అన్తరామగ్గే వా తస్మింయేవ వా గామే బహూహి భిక్ఖునుపస్సయేహి. ‘‘భిక్ఖునిసఙ్ఘో చ అయ్య భిక్ఖునియో చ భిక్ఖునీ చా’’తి ఇమినా నానాఉపస్సయేహి సాసనం గహేత్వా ఆగతభిక్ఖునియా వత్తబ్బవచనం దస్సేతి. ఇదఞ్చ ఏకేన పకారేన ముఖమత్తనిదస్సనత్థం వుత్తం, తస్మిం తస్మిం పన భిక్ఖునుపస్సయే భిక్ఖునీనం పమాణం సల్లక్ఖేత్వా తదనురూపేన నయేన వత్తబ్బం. భిక్ఖుసఙ్ఘస్స అయ్యానం అయ్యస్సాతి ఇదం సఙ్ఖిపిత్వా వుత్తం.

పాతిమోక్ఖుద్దేసకేనపీతి ఇదం సఙ్ఘుపోసథవసేనేవ దస్సితం. యత్థ పన తిణ్ణం ద్విన్నం వా వసనట్ఠానే పాతిమోక్ఖుద్దేసో నత్థి, తత్థాపి ఞత్తిఠపనకేన ఇతరేన వా భిక్ఖునా ఇమినావ నయేన వత్తబ్బం. ఏకపుగ్గలేనపి ఉపోసథదివసే ఓవాదయాచనం సమ్పటిచ్ఛిత్వా పాటిపదే ఆగతానం భిక్ఖునీనం ‘‘నత్థి కోచీ’’తిఆది వత్తబ్బమేవ. సచే సయమేవ, ‘‘సమ్మతో అహ’’న్తి వత్తబ్బం. ఇమం విధిం అజానన్తో ఇధ బాలోతి అధిప్పేతో.

౧౫౦. అధమ్మకమ్మే అధమ్మకమ్మసఞ్ఞీ వగ్గం భిక్ఖునిసఙ్ఘం వగ్గసఞ్ఞీ ఓవదతి, ఆపత్తి పాచిత్తియస్సాతిఆదీసు విజ్జమానేసుపి వగ్గాదిభావనిమిత్తేసు దుక్కటేసు అధమ్మకమ్మమూలకం పాచిత్తియమేవ పాళియం సబ్బత్థ వుత్తన్తి ఆహ ‘‘అధమ్మకమ్మే ద్విన్నం నవకానం వసేన అట్ఠారస పాచిత్తియానీ’’తి. సేసమేత్థ ఉత్తానమేవ. అసమ్మతతా, భిక్ఖునియా పరిపుణ్ణూపసమ్పన్నతా, ఓవాదవసేన అట్ఠగరుధమ్మభణనన్తి ఇమాని పనేత్థ తీణి అఙ్గాని.

ఓవాదసిక్ఖాపదవణ్ణనా నిట్ఠితా.

౧౫౩. దుతియే ¶ కుసలానం ధమ్మానం సాతచ్చకిరియాయాతి పుబ్బభాగప్పటిపత్తివసేన వుత్తం. మునాతీతి జానాతి. తేన ఞాణేనాతి తేన అరహత్తఫలపఞ్ఞాసఙ్ఖాతేన ఞాణేన. పథేసూతి ఉపాయమగ్గేసు. అరహతో పరినిట్ఠితసిక్ఖత్తా ఆహ ‘‘ఇదఞ్చ…పే… వుత్త’’న్తి. అథ వా ‘‘అప్పమజ్జతో సిక్ఖతో’’తి ఇమేసం పదానం హేతుఅత్థతా దట్ఠబ్బా, తస్మా అప్పమజ్జనహేతు సిక్ఖనహేతు చ అధిచేతసోతి అత్థో. సోకాతి చిత్తసన్తాపా. ఏత్థ చ అధిచేతసోతి ఇమినా అధిచిత్తసిక్ఖా, అప్పమజ్జతోతి ఇమినా అధిసీలసిక్ఖా, మునినో మోనపథేసు సిక్ఖతోతి ఏతేహి అధిపఞ్ఞాసిక్ఖా, మునినోతి వా ఏతేన అధిపఞ్ఞాసిక్ఖా, మోనపథేసు సిక్ఖతోతి ఏతేన ¶ తాసం లోకుత్తరసిక్ఖానం పుబ్బభాగప్పటిపదా, సోకా న భవన్తీతిఆదీహి సిక్ఖాపారిపూరియా ఆనిసంసా పకాసితాతి వేదితబ్బం.

కోకనుదన్తి పదుమవిసేసనం యథా ‘‘కోకాసయ’’న్తి, తం కిర బహుపత్తం వణ్ణసమ్పన్నం అతివియ సుగన్ధఞ్చ హోతి. ‘‘కోకనుదం నామ సేతపదుమ’’న్తిపి వదన్తి. పాతోతి పగేవ. అయఞ్హేత్థ అత్థో – యథా కోకనుదసఙ్ఖాతం పదుమం పాతో సూరియుగ్గమనవేలాయం ఫుల్లం వికసితం అవీతగన్ధం సియా విరోచమానం, ఏవం సరీరగన్ధేన గుణగన్ధేన చ సుగన్ధం సరదకాలే అన్తలిక్ఖే ఆదిచ్చమివ అత్తనో తేజసా తపన్తం అఙ్గేహి నిచ్ఛరణజుతితాయ అఙ్గీరసం సమ్మాసమ్బుద్ధం పస్సాతి.

అభబ్బోతి పటిపత్తిసారమిదం సాసనం, పటిపత్తి చ పరియత్తిమూలికా, త్వఞ్చ పరియత్తిం ఉగ్గహేతుం అసమత్థో, తస్మా అభబ్బోతి అధిప్పాయో. సుద్ధం పిలోతికఖణ్డన్తి ఇద్ధియా అభిసఙ్ఖతం పరిసుద్ధం చోళఖణ్డం. తదా కిర భగవా ‘‘న సజ్ఝాయం కాతుం అసక్కోన్తో మమ సాసనే అభబ్బో నామ హోతి, మా సోచి భిక్ఖూ’’తి తం బాహాయం గహేత్వా విహారం పవిసిత్వా ఇద్ధియా పిలోతికఖణ్డం అభినిమ్మినిత్వా ‘‘హన్ద, భిక్ఖు, ఇమం పరిమజ్జన్తో ‘రజోహరణం రజోహరణ’న్తి పునప్పునం సజ్ఝాయం కరోహీ’’తి వత్వా అదాసి తత్థ పుబ్బేకతాధికారత్తా.

సో కిర పుబ్బే రాజా హుత్వా నగరం పదక్ఖిణం కరోన్తో నలాటతో సేదే ముచ్చన్తే పరిసుద్ధేన సాటకేన నలాటం పుఞ్ఛి, సాటకో కిలిట్ఠో అహోసి ¶ . సో ‘‘ఇమం సరీరం నిస్సాయ ఏవరూపో పరిసుద్ధసాటకో పకతిం జహిత్వా కిలిట్ఠో జాతో, అనిచ్చా వత సఙ్ఖారా’’తి అనిచ్చసఞ్ఞం పటిలభతి, తేన కారణేనస్స రజోహరణమేవ పచ్చయో జాతో. రజం హరతీతి రజోహరణం. సంవేగం పటిలభిత్వాతి అసుభసఞ్ఞం అనిచ్చసఞ్ఞఞ్చ ఉపట్ఠపేన్తో సంవేగం పటిలభిత్వా. సో హి యోనిసో ఉమ్మజ్జన్తో ‘‘పరిసుద్ధం వత్థం, నత్థేత్థ దోసో, అత్తభావస్స పనాయం దోసో’’తి అసుభసఞ్ఞం అనిచ్చసఞ్ఞఞ్చ పటిలభిత్వా నామరూపపరిగ్గహాదినా పఞ్చసు ఖన్ధేసు ఞాణం ఓతారేత్వా కలాపసమ్మసనాదిక్కమేన విపస్సనం వడ్ఢేత్వా ఉదయబ్బయఞాణాదిపఅపాటియా విపస్సనం అనులోమగోత్రభుసమీపం పాపేసి. తం సన్ధాయ వుత్తం ‘‘విపస్సనం ఆరభీ’’తి. ఓభాసగాథం అభాసీతి ఓభాసవిస్సజ్జనపుబ్బకభాసితగాథా ఓభాసగాథా, తం అభాసీతి అత్థో.

ఏత్థ చ ‘‘అధిచేతసోతి ఇమం ఓభాసగాథం అభాసీ’’తి ఇధేవ వుత్తం. విసుద్ధిమగ్గే (విసుద్ధి. ౨.౩౮౬) పన ¶ ధమ్మపదట్ఠకథాయం (ధ. ప. అట్ఠ. ౧.చూళపన్థకత్థేరవత్థు) థేరగాథాసంవణ్ణనాయఞ్చ (థేరగా. అట్ఠ. ౨.౫౬౬) –

విహరన్తి తే విగతరజస్స సాసనేతి. –

ఇమా తిస్సో ఓభాసగాథా అభాసీ’’తి వుత్తం. అధిచేతసోతి చ అయం చూళపన్థకత్థేరస్స ఉదానగాథాతి ఇమిస్సాయేవ పాళియా ఆగతం. థేరగాథాయం పన చూళపన్థకత్థేరస్స ఉదానగాథాసు అయం అనారుళ్హా, ‘‘ఏకుదానియత్థేరస్స పన అయం ఉదానగాథా’’తి (థేరగా. అట్ఠ. ౧.ఏకుదానియత్థేరగాథావణ్ణనా) తత్థ వుత్తం. ఏవం సన్తేపి ఇమిస్సా పాళియా అట్ఠకథాయ చ ఏవమాగతత్తా చూళపన్థకత్థేరస్సపి అయం ¶ ఉదానగాథా ఓభాసగాథావసేన చ భగవతా భాసితాతి గహేతబ్బం. అరహత్తం పాపుణీతి అభిఞ్ఞాపటిసమ్భిదాపరివారం అరహత్తం పాపుణి. అభబ్బో త్వన్తిఆదివచనతో అనుకమ్పావసేన సద్ధివిహారికాదిం సఙ్ఘికవిహారా నిక్కడ్ఢాపేన్తస్స అనాపత్తి వియ దిస్సతి. అభబ్బో హి థేరో సఞ్చిచ్చ తం కాతుం, నిక్కడ్ఢనసిక్ఖాపదే వా అపఞ్ఞత్తే థేరేన ఏవం కతన్తి గహేతబ్బం.

౧౫౬. ఓవదన్తస్స పాచిత్తియన్తి అత్థఙ్గతే సూరియే గరుధమ్మేహి వా అఞ్ఞేన వా ధమ్మేనేవ ఓవదన్తస్స సమ్మతస్సపి పాచిత్తియం. సేసమేత్థ ఉత్తానమేవ. అత్థఙ్గతసూరియతా, పరిపుణ్ణూపసమ్పన్నతా, ఓవదనన్తి ఇమాని పనేత్థ తీణి అఙ్గాని.

అత్థఙ్గతసిక్ఖాపదవణ్ణనా నిట్ఠితా.

౩. భిక్ఖునుపస్సయసిక్ఖాపదవణ్ణనా

౧౬౨. తతియం ¶ ఉత్తానత్థమేవ. ఉపస్సయూపగమనం, పరిపుణ్ణూపసమ్పన్నతా, సమయాభావో, గరుధమ్మేహి ఓవదనన్తి ఇమాని పనేత్థ చత్తారి అఙ్గాని.

భిక్ఖునుపస్సయసిక్ఖాపదవణ్ణనా నిట్ఠితా.

౧౬౪. చతుత్థే ‘‘ఉపసమ్పన్నం…పే… భిక్ఖునోవాదక’’న్తి ఇమేసం ‘‘మఙ్కుకత్తుకామో’’తి ఇమినా సమ్బన్ధో. ‘‘అవణ్ణం కత్తుకామో అయసం కత్తుకామో’’తి ఇమేసం పన వసేన ‘‘ఉపసమ్పన్న’’న్తిఆదీసు ‘‘ఉపసమ్పన్నస్సా’’తి విభత్తివిపరిణామో కాతబ్బోతి ఇమమత్థం సన్ధాయ ‘‘ఉజ్ఝాపనకే వుత్తనయేనేవత్థో వేదితబ్బో’’తి వుత్తం. ‘‘చీవరహేతు ఓవదతీ’’తిఆదినా భణన్తస్స ఏకేకస్మిం వచనే నిట్ఠితే పాచిత్తియం వేదితబ్బం. ‘‘ఉపసమ్పన్నం సఙ్ఘేన అసమ్మత’’న్తి పాళివచనతో ‘‘సమ్మతేన వా సఙ్ఘేన వా భారం కత్వా ఠపితో’’తి అట్ఠకథావచనతో చ అట్ఠహి అఙ్గేహి సమన్నాగతో సమ్మతేన వా విప్పవసితుకామేన ‘‘యావాహం ఆగమిస్సామి, తావ ¶ తే భారో హోతూ’’తి యాచిత్వా ఠపితో తస్సాభావతో సఙ్ఘేన వా తథేవ భారం కత్వా ఠపితో అట్ఠహి గరుధమ్మేహి అఞ్ఞేన వా ధమ్మేన ఓవదితుం లభతీతి వేదితబ్బం. తస్మా ‘‘యో పన, భిక్ఖు, అసమ్మతో భిక్ఖునియో ఓవదేయ్య, పాచిత్తియ’’న్తి ఇదం పగేవ భారం కత్వా అట్ఠపితం సన్ధాయ వుత్తన్తి గహేతబ్బం.

౧౬౮. అనాపత్తి పకతియా చీవరహేతు…పే… ఓవదన్తం భణతీతి ఏత్థ ఆమిసహేతు ఓవదన్తం ‘‘ఆమిసహేతు ఓవదతీ’’తి సఞ్ఞాయ ఏవం భణన్తస్స అనాపత్తి, ‘‘న ఆమిసహేతు ఓవదతీ’’తి సఞ్ఞినో పన దుక్కటం, న ఆమిసహేతు ఓవదన్తం పన ‘‘ఆమిసహేతు ఓవదతీ’’తి సఞ్ఞాయ భణన్తస్సపి అనాపత్తి సచిత్తకత్తా సిక్ఖాపదస్స. సేసమేత్థ ఉత్తానమేవ. ఉపసమ్పన్నతా, ధమ్మేన లద్ధసమ్ముతితా, అనామిసన్తరతా, అవణ్ణకామతాయ ఏవం భణనన్తి ఇమాని పనేత్థ చత్తారి అఙ్గాని.

ఆమిససిక్ఖాపదవణ్ణనా నిట్ఠితా.

౬. చీవరసిబ్బాపనసిక్ఖాపదవణ్ణనా

౧౭౫. ఛట్ఠే ¶ సచే సా భిక్ఖునీ తం చీవరం ఆదితోవ పారుపేయ్య, అఞ్ఞా భిక్ఖునియో దిస్వా ఉజ్ఝాపేయ్యుం, తతో మహాజనో పస్సితుం న లభతీతి మఞ్ఞమానో ‘‘యథాసంహటం హరిత్వా నిక్ఖిపిత్వా’’తిఆదిమాహ.

౧౭౬. నీహరతీతి సకిం నీహరతి. యేపి తేసం నిస్సితకాతి సమ్బన్ధో. కథినవత్తన్తి ‘‘సబ్రహ్మచారీనం కాతుం వట్టతీ’’తి ఇతికత్తబ్బతావసేన సూచికమ్మకరణం. ఆచరియుపజ్ఝాయానం దుక్కటన్తి అకప్పియసమాదానవసేన దుక్కటం. వఞ్చేత్వాతి ‘‘తవ ఞాతికాయా’’తి అవత్వా ‘‘ఏకిస్సా భిక్ఖునియా’’తి ఏత్తకమేవ వత్వా. ‘‘ఏకిస్సా భిక్ఖునియా’’తి సుత్వా తే అఞ్ఞాతికసఞ్ఞినో భవేయ్యున్తి ఆహ ‘‘అకప్పియే నియోజితత్తా’’తి ¶ . ‘‘ఇదం తే మాతు చీవర’’న్తిఆదీని అవత్వాపి ‘‘ఇదం చీవరం సిబ్బేహీ’’తి సుద్ధచిత్తేన సిబ్బాపేన్తస్సపి అనాపత్తి.

౧౭౯. ఉపాహనత్థవికాదిన్తి ఆది-సద్దేన యం చీవరం నివాసేతుం వా పారుపితుం వా న సక్కా హోతి, తమ్పి సఙ్గణ్హాతి. సేసమేత్థ ఉత్తానమేవ. అఞ్ఞాతికాయ భిక్ఖునియా సన్తకతా, నివాసనపారుపనూపగతా, వుత్తనయేన సిబ్బనం వా సిబ్బాపనం వాతి ఇమాని పనేత్థ తీణి అఙ్గాని.

చీవరసిబ్బాపనసిక్ఖాపదవణ్ణనా నిట్ఠితా.

౧౮౧. సత్తమే ‘‘పచ్ఛా గచ్ఛన్తీనం చోరా అచ్ఛిన్దింసూ’’తి ఏత్థ ‘‘పత్తచీవర’’న్తి పాఠసేసోతి ఆహ ‘‘పచ్ఛా గచ్ఛన్తీనం పత్తచీవర’’న్తి. తా భిక్ఖునియోతి పచ్ఛా గచ్ఛన్తియో భిక్ఖునియో. ‘‘పచ్ఛా గచ్ఛన్తీన’’న్తి చ విభత్తివిపరిణామేనేత్థ సమ్బన్ధో వేదితబ్బో. పాళియం ‘‘గచ్ఛామ భగిని, గచ్ఛామ అయ్యా’’తి భిక్ఖుపుబ్బకం సంవిధానం వుత్తం, ‘‘గచ్ఛామ అయ్య, గచ్ఛామ భగినీ’’తి భిక్ఖునీపుబ్బకం. ఏకద్ధానమగ్గన్తి ఏకం అద్ధానసఙ్ఖాతం మగ్గం, ఏకతో వా అద్ధానమగ్గం. హియ్యోతి సువే. పరేతి తతియదివసే.

౧౮౨-౧౮౩. ద్విధా వుత్తప్పకారోతి పాదగమనవసేన పక్ఖగమనవసేన వాతి ద్విధా వుత్తప్పభేదో ¶ . చతున్నం మగ్గానం సమ్బన్ధట్ఠానం చతుక్కం, తిణ్ణం మగ్గానం సమ్బన్ధట్ఠానం సిఙ్ఘాటకం. ‘‘గామన్తరే గామన్తరే’’తి ఏత్థ అఞ్ఞో గామో గామన్తరన్తి ఆహ ‘‘నిక్ఖమనే అనాపత్తి…పే… భిక్ఖునో పాచిత్తియ’’న్తి. ‘‘సంవిధాయా’’తి పాళియం అవిసేసేన వుత్తత్తా ‘‘నేవ పాళియా సమేతీ’’తి వుత్తం, ‘‘ఏత్థన్తరే సంవిదహితేపి భిక్ఖునో దుక్కట’’న్తి వుత్తత్తా ‘‘న సేసఅట్ఠకథాయ సమేతీ’’తి వుత్తం. అద్ధయోజనం అతిక్కమన్తస్సాతి అసతి గామే అద్ధయోజనం అతిక్కమన్తస్స. యత్థ హి అద్ధయోజనబ్భన్తరే అఞ్ఞో గామో న హోతి, తం ఇధ అగామకం అరఞ్ఞన్తి అధిప్పేతం, అద్ధయోజనబ్భన్తరే పన గామే సతి గామన్తరగణనాయ ఏవ ఆపత్తి.

౧౮౫. రట్ఠభేదేతి రట్ఠవిలోపే. చక్కసమారుళ్హాతి ఇరియాపథచక్కం సకటచక్కం వా సమారుళ్హా. సేసం ఉత్తానమేవ. ద్విన్నమ్పి సంవిదహిత్వా మగ్గప్పటిపత్తి ¶ , అవిసఙ్కేతం, సమయాభావో, అనాపదా, గామన్తరోక్కమనం వా అద్ధయోజనాతిక్కమో వాతి ఇమాని పనేత్థ పఞ్చ అఙ్గాని. ఏకతోఉపసమ్పన్నాదీహి సద్ధిం గచ్ఛన్తస్స పన మాతుగామసిక్ఖాపదేన ఆపత్తి.

సంవిదహనసిక్ఖాపదవణ్ణనా నిట్ఠితా.

౧౮౮. అట్ఠమే లోకస్సాదమిత్తసన్థవవసేన కీళాపురేక్ఖారా సంవిదహిత్వాతి అయం విసేసో ‘‘ఏవమిమే…పే… భిక్ఖునీహి సద్ధిం నావాయ కీళన్తీ’’తి ఇమినా ‘‘ఉద్ధంగామినిం వా అధోగామినిం వా’’తి ఇమినా చ సిద్ధో.

౧౮౯. నదియా కుతో గామన్తరన్తి ఆహ ‘‘యస్సా నదియా’’తిఆది. ‘‘తస్సా సగామకతీరపస్సేన…పే… అద్ధయోజనగణనాయాతి ఏకేకపస్సేనేవ గమనం సన్ధాయ వుత్తత్తా తాదిసికాయ నదియా మజ్ఝేన గచ్ఛన్తస్స గామన్తరగణనాయ అద్ధయోజనగణనాయ చ ఆపత్తీ’’తి వదన్తి. సబ్బఅట్ఠకథాసూతిఆదినా అత్తనా వుత్తమేవత్థం సమత్థేతి. ‘‘కీళాపురేక్ఖారతాయ భిక్ఖునియా సద్ధిం సంవిధాయ నావం అభిరుహన్తస్స నదియంయేవ పాచిత్తియస్స వుత్తత్తా వాపిసముద్దాదీసు కీళాపురేక్ఖారతాయ దుక్కటమేవ, న పాచిత్తియ’’న్తి వదన్తి. ‘‘లోకస్సాదమిత్తసన్థవవసేన కీళాపురేక్ఖారా సంవిదహిత్వా’’తి వచనతో కేచి ‘‘ఇమం సిక్ఖాపదం అకుసలచిత్తం లోకవజ్జ’’న్తి వదన్తి, తం న గహేతబ్బం. కీళాపురేక్ఖారతాయ హి అభిరుహిత్వాపి గామన్తరోక్కమనే అద్ధయోజనాతిక్కమే వా కుసలాబ్యాకతచిత్తసమఙ్గీపి హుత్వా ఆపత్తిం ఆపజ్జతి ¶ . యది హి సో సంవేగం పటిలభిత్వా అరహత్తం వా సచ్ఛికరేయ్య, నిద్దం వా ఓక్కమేయ్య, కమ్మట్ఠానం వా మనసి కరోన్తో గచ్ఛేయ్య, కుతో తస్స అకుసలచిత్తసమఙ్గితా, యేనిదం సిక్ఖాపదం అకుసలచిత్తం లోకవజ్జన్తి వుచ్చతి, తస్మా పణ్ణత్తివజ్జం తిచిత్తన్తి సిద్ధం. సేసమేత్థ ఉత్తానమేవ.

నావాభిరుహనసిక్ఖాపదవణ్ణనా నిట్ఠితా.

౧౯౪. నవమే ¶ పటియాదితన్తి భిక్ఖూనం అత్థాయ సమ్పాదితం. ఞాతకా వా హోన్తి పవారితా వాతి ఏత్థ సచేపి భిక్ఖునో అఞ్ఞాతకా అప్పవారితా చ సియుం, భిక్ఖునియా ఞాతకా పవారితా చే, వట్టతి.

౧౯౭. పాపభిక్ఖూనం పక్ఖుపచ్ఛేదాయ ఇదం పఞ్ఞత్తం, తస్మా పఞ్చభోజనేయేవ ఆపత్తి వుత్తా. పఞ్చ భోజనాని ఠపేత్వా సబ్బత్థ అనాపత్తీతి ఇదం పన ఇమినా సిక్ఖాపదేన అనాపత్తిదస్సనత్థం వుత్తం. విఞ్ఞత్తియా ఉప్పన్నం పరిభుఞ్జన్తస్స హి అఞ్ఞత్థ వుత్తనయేన దుక్కటం. సేసం ఉత్తానమేవ. భిక్ఖునిపరిపాచితభావో, జాననం, గిహిసమారమ్భాభావో, ఓదనాదీనం అఞ్ఞతరతా, తస్స అజ్ఝోహరణన్తి ఇమాని పనేత్థ పఞ్చ అఙ్గాని.

పరిపాచితసిక్ఖాపదవణ్ణనా నిట్ఠితా.

౧౯౮. దసమే ఉపనన్దస్స చతుత్థసిక్ఖాపదేనాతి అప్పటిచ్ఛన్నే మాతుగామేన సద్ధిం రహోనిసజ్జసిక్ఖాపదం సన్ధాయ వుత్తం. కిఞ్చాపి తం అచేలకవగ్గే పఞ్చమసిక్ఖాపదం హోతి, ఉపనన్దత్థేరం ఆరబ్భ పఞ్ఞత్తేసు పన చతుత్థభావతో ‘‘ఉపనన్దస్స చతుత్థసిక్ఖాపదేనా’’తి వుత్తం. చతుత్థసిక్ఖాపదస్స వత్థుతో ఇమస్స సిక్ఖాపదస్స వత్థునో పఠమం ఉప్పన్నత్తా ఇదం సిక్ఖాపదం పఠమం పఞ్ఞత్తం. ఇమినా చ సిక్ఖాపదేన కేవలం భిక్ఖునియా ఏవ రహోనిసజ్జాయ ఆపత్తి పఞ్ఞత్తా, ఉపరి మాతుగామేన సద్ధిం రహోనిసజ్జాయ ఆపత్తి విసుం పఞ్ఞత్తాతి దట్ఠబ్బం.

రహోనిసజ్జసిక్ఖాపదవణ్ణనా నిట్ఠితా.

నిట్ఠితో భిక్ఖునివగ్గో తతియో.

౨౦౬. భోజనవగ్గస్స ¶ ¶ పఠమసిక్ఖాపదే అద్ధయోజనం వా యోజనం వా గన్తుం సక్కోతీతి ఏత్థ తత్తకం గన్తుం సక్కోన్తస్సపి తావతకం గన్త్వా అలద్ధభిక్ఖస్స ఇతో భుఞ్జితుం వట్టతి. ఇమేసంయేవాతి ఇమేసం పాసణ్డానంయేవ. ఏత్తకానన్తి ఇమస్మిం పాసణ్డే ఏత్తకానం. ఏకదివసం భుఞ్జితబ్బన్తి ఏకదివసం సకింయేవ భుఞ్జితబ్బం. ‘‘ఏకదివసం భుఞ్జితబ్బ’’న్తి వచనతో పన ఏకస్మిం దివసే పునప్పునం భుఞ్జితుం వట్టతీతి న గహేతబ్బం. పున ఆదితో పట్ఠాయ భుఞ్జితుం న వట్టతీతి ఇమినా పఠమం భుత్తట్ఠానేసు పున ఏకస్మిమ్పి ఠానే భుఞ్జితుం న వట్టతీతి దస్సేతి.

౨౦౮. ‘‘గచ్ఛన్తో వా ఆగచ్ఛన్తో వాతి ఇదం అద్ధయోజనవసేన గహేతబ్బ’’న్తి వదన్తి. అన్తరామగ్గే గతట్ఠానేతి ఏకస్సేవ సన్తకం సన్ధాయ వుత్తం. ‘‘ఆగచ్ఛన్తేపి ఏసేవ నయో’’తి సఙ్ఖేపేన వుత్తమేవత్థం విభావేన్తో ‘‘గన్త్వా పచ్చాగచ్ఛన్తో’’తిఆదిమాహ. ఆపత్తిట్ఠానేయేవ పున భుఞ్జన్తస్స అనాపత్తి వత్తబ్బాతి గమనే ఆగమనే చ పఠమం భోజనం అవత్వా అన్తరామగ్గే ఏకదివసం గతట్ఠానే చ ఏకదివసన్తి పునప్పునం భోజనమేవ దస్సితం, గమనదివసే పన ఆగమనదివసే చ ‘‘గమిస్సామి ఆగమిస్సామీ’’తి భుఞ్జితుం వట్టతియేవ. సుద్ధచిత్తేన పునప్పునం భుఞ్జన్తస్సపి పునప్పునం భోజనే అనాపత్తి. అఞ్ఞస్సత్థాయ ఉద్దిసిత్వా పఞ్ఞత్తం భిక్ఖునో గహేతుమేవ న వట్టతీతి ఆహ ‘‘భిక్ఖూనంయేవ అత్థాయా’’తి. సేసమేత్థ ఉత్తానమేవ. ఆవసథపిణ్డతా, అగిలానతా, అనువసిత్వా భోజనన్తి ఇమాని పనేత్థ తీణి అఙ్గాని.

ఆవసథపిణ్డసిక్ఖాపదవణ్ణనా నిట్ఠితా.

౨౦౯. దుతియే అభిమారేతి అభిగన్త్వా భగవతో మారణత్థాయ నియోజితే ధనుద్ధరే. గుళ్హపటిచ్ఛన్నోతి అపాకటో. పవిజ్ఝీతి విస్సజ్జేసి. నను రాజానమ్పి మారాపేసీతి వచనతో ఇదం సిక్ఖాపదం అజాతసత్తునో కాలే పఞ్ఞత్తన్తి సిద్ధం, ఏవఞ్చ సతి పరతో అనుపఞ్ఞత్తియం –

‘‘తేన ¶ ¶ ఖో పన సమయేన రఞ్ఞో మాగధస్స సేనియస్స బిమ్బిసారస్స ఞాతిసాలోహితో ఆజీవకేసు పబ్బజితో హోతి. అథ ఖో సో ఆజీవకో యేన రాజా మాగధో సేనియో బిమ్బిసారో తేనుపసఙ్కమి, ఉపసఙ్కమిత్వా రాజానం మాగధం సేనియం బిమ్బిసారం ఏతదవోచ…పే… కుక్కుచ్చాయన్తా నాధివాసేన్తీ’’తి –

ఇదం కస్మా వుత్తన్తి? సో కిర ఆజీవకో తం దానం దేన్తో బిమ్బిసారకాలతో పట్ఠాయ అదాసి, పచ్ఛా అజాతసత్తుకాలే సిక్ఖాపదపఞ్ఞత్తితో పట్ఠాయ భిక్ఖూ కుక్కుచ్చాయన్తా తం దానం న పటిగ్గణ్హింసు, తస్మా ఆదితో పట్ఠాయ తం వత్థు దస్సితన్తి వేదితబ్బం. ‘‘అథ ఖో సో ఆజీవకో భిక్ఖూనం సన్తికే దూతం పాహేసీ’’తి ఇదఞ్చ తతో పభుతి సో ఆజీవకో అన్తరన్తరా భిక్ఖూ నిమన్తేత్వా దానం దేన్తో అజాతసత్తుకాలే సిక్ఖాపదే పఞ్ఞత్తే యం భిక్ఖూనం సన్తికే దూతం పాహేసి, తం సన్ధాయ వుత్తం.

౨౧౫. అఞ్ఞమఞ్ఞవిసిట్ఠత్తా విసదిసం రజ్జం విరజ్జం, తతో ఆగతా, తత్థ వా జాతా, భవాతి వా వేరజ్జా, తే ఏవ వేరజ్జకా. తే పన యస్మా గోత్తచరణాదివిభాగేన నానప్పకారా, తస్మా వుత్తం ‘‘నానావేరజ్జకే’’తి. అట్ఠకథాయం పన నానావిధేహి అఞ్ఞరజ్జేహి ఆగతేతి రజ్జానంయేవ వసేన నానప్పకారతా వుత్తా.

౨౧౭-౨౧౮. ఇమస్స సిక్ఖాపదస్స విఞ్ఞత్తిం కత్వా భుఞ్జనవత్థుస్మిం పఞ్ఞత్తత్తా విఞ్ఞత్తితో గణభోజనం వత్థువసేనేవ పాకటన్తి తం అవత్వా ‘‘గణభోజనం నామ యత్థ…పే… నిమన్తితా భుఞ్జన్తీ’’తి నిమన్తనవసేనేవ పదభాజనే గణభోజనం వుత్తం. ‘‘కిఞ్చి పన సిక్ఖాపదం వత్థుఅననురూపమ్పి సియాతి పదభాజనే వుత్తనయేన నిమన్తనవసేనేవ గణభోజనం హోతీతి కేసఞ్చి ఆసఙ్కా భవేయ్యా’’తి తంనివత్తనత్థం ‘‘తం పనేతం గణభోజనం ద్వీహాకారేహి పసవతీ’’తి వుత్తం. పఞ్చన్నం భోజనానం నామం గహేత్వాతి ఏత్థ ‘‘భోజనం గణ్హథాతి వుత్తేపి గణభోజనం హోతియేవా’’తి వదన్తి. ‘‘హేట్ఠా అద్ధానగమనవత్థుస్మిం నావాభిరుహనవత్థుస్మిఞ్చ ‘ఇధేవ, భన్తే, భుఞ్జథా’తి వుత్తే యస్మా కుక్కుచ్చాయన్తా న పటిగ్గణ్హింసు, తస్మా ‘భుఞ్జథా’తి వుత్తేపి ¶ గణభోజనం న హోతియేవా’’తి తీసుపి గణ్ఠిపదేసు వుత్తం. ‘‘పఞ్చన్నం భోజనానం నామం గహేత్వా నిమన్తేతీ’’తి వుత్తత్తా పన ‘‘ఓదనం భుఞ్జథా’’తి వా ‘‘భత్తం భుఞ్జథా’’తి వా భోజననామం గహేత్వావ వుత్తే గణభోజనం హోతి, న అఞ్ఞథా. ‘‘ఇధేవ, భన్తే, భుఞ్జథా’’తి ఏత్థాపి ‘‘ఓదన’’న్తి వా ‘‘భత్త’’న్తి వా వత్వావ తే ఏవం నిమన్తేసున్తి గహేతబ్బం. గణవసేన వా ¶ నిమన్తితత్తా తే భిక్ఖూ అపకతఞ్ఞుతాయ కుక్కుచ్చాయన్తా న పటిగ్గణ్హింసూతి అయం అమ్హాకం ఖన్తి, వీమంసిత్వా యుత్తతరం గహేతబ్బం.

ఏకతో గణ్హన్తీతి ఏత్థ అఞ్ఞమఞ్ఞస్స ద్వాదసహత్థం అముఞ్చిత్వా ఠితా ఏకతో గణ్హన్తి నామాతి గహేతబ్బం. ‘‘అమ్హాకం చతున్నమ్పి భత్తం దేహీతి వా విఞ్ఞాపేయ్యు’’న్తి వచనతో హేట్ఠా ‘‘త్వం ఏకస్స భిక్ఖునో భత్తం దేహి, త్వం ద్విన్నన్తి ఏవం విఞ్ఞాపేత్వా’’తి వచనతో చ అత్తనో అత్థాయ అఞ్ఞేహి విఞ్ఞత్తమ్పి సాదియన్తస్స గణభోజనం హోతియేవాతి దట్ఠబ్బం. ఏవం విఞ్ఞత్తితో పసవతీతి ఏత్థ విఞ్ఞత్తియా సతి గణ్హన్తస్స ఏకతో హుత్వా గహణే ఇమినా సిక్ఖాపదేన ఆపత్తి, విసుం గహణే పణీతభోజనసూపోదనవిఞ్ఞత్తీహి ఆపత్తి వేదితబ్బా.

విచారేతీతి పఞ్చఖణ్డాదివసేన సంవిదహతి. ఘట్టేతీతి అనువాతం ఛిన్దిత్వా హత్థేన దణ్డకేన వా ఘట్టేతి. సుత్తం కరోతీతి సుత్తం వట్టేతి. వలేతీతి దణ్డకే వా హత్థే వా ఆవట్టేతి. ‘‘అభినవస్సేవ చీవరస్స కరణం ఇధ చీవరకమ్మం నామ, పురాణచీవరే సూచికమ్మం నామ న హోతీ’’తి వదన్తి. ‘‘చతుత్థే ఆగతే న యాపేన్తీతి వచనతో సచే అఞ్ఞో కోచి ఆగచ్ఛన్తో నత్థి, చత్తారోయేవ చ తత్థ నిసిన్నా యాపేతుం న సక్కోన్తి, న వట్టతీ’’తి వదన్తి.

౨౨౦. గణభోజనాపత్తిజనకనిమన్తనభావతో ‘‘అకప్పియనిమన్తన’’న్తి వుత్తం. సమ్పవేసేత్వాతి నిసీదాపేత్వా. గణో భిజ్జతీతి గణో ఆపత్తిం న ఆపజ్జతీతి అధిప్పాయో. ‘‘యత్థ చత్తారో భిక్ఖూ…పే… భుఞ్జన్తీ’’తి ఇమాయ పాళియా సంసన్దనతో ‘‘ఇతరేసం పన గణపూరకో హోతీ’’తి వుత్తం. అవిసేసేనాతి ‘‘గిలానో వా చీవరకారకో వా’’తి అవిసేసేత్వా సబ్బసాధారణవచనేన. తస్మాతి అవిసేసితత్తా. భుత్వా గతేసూతి ఏత్థ అగతేసుపి భోజనకిచ్చే నిట్ఠితే గణ్హితుం వట్టతి ¶ . తాని చ తేహి ఏకతో న గహితానీతి యేహి భోజనేహి విసఙ్కేతో నత్థి, తాని భోజనాని తేహి భిక్ఖూహి ఏకతో న గహితాని ఏకేన పచ్ఛా గహితత్తా. మహాథేరేతి భిక్ఖూ సన్ధాయ వుత్తం. దూతస్స పున పటిపథం ఆగన్త్వా ‘‘భత్తం గణ్హథా’’తి వచనభయేన ‘‘గామద్వారే అట్ఠత్వావా’’తి వుత్తం. తత్థ తత్థ గన్త్వాతి అన్తరవీథిఆదీసు తత్థ తత్థ ఠితానం సన్తికం గన్త్వా. భిక్ఖూనం అత్థాయ ఘరద్వారే ఠపేత్వా దియ్యమానేపి ఏసేవ నయో. నివత్తథాతి వుత్తపదే నివత్తితుం వట్టతీతి ‘‘నివత్తథా’’తి విచ్ఛిన్దిత్వా పచ్ఛా ‘‘భత్తం గణ్హథా’’తి వుత్తత్తా వట్టతి. సేసమేత్థ ఉత్తానమేవ. గణభోజనతా, సమయాభావో, అజ్ఝోహరణన్తి ఇమాని పనేత్థ తీణి అఙ్గాని.

గణభోజనసిక్ఖాపదవణ్ణనా నిట్ఠితా.

౨౨౧. తతియే ¶ కులపటిపాటియా అబ్బోచ్ఛిన్నం కత్వా నిరన్తరం దియ్యమానత్తా ‘‘భత్తపటిపాటి అట్ఠితా హోతీ’’తి పాళియం వుత్తం, అన్తరా అట్ఠత్వా నిరన్తరం పవత్తాతి వుత్తం హోతి. ఉపచారవసేనాతి వోహారవసేన. న హి సో బదరమత్తమేవ దేతి, ఉపచారవసేన పన ఏవం వదతి. బదరచుణ్ణసక్ఖరాదీహి పయోజితం ‘‘బదరసాళవ’’న్తి వుచ్చతి.

౨౨౬. వికప్పనావసేనేవ తం భత్తం అసన్తం నామ హోతీతి అనుపఞ్ఞత్తివసేన వికప్పనం అట్ఠపేత్వా యథాపఞ్ఞత్తం సిక్ఖాపదమేవ ఠపితం. పరివారే పన వికప్పనాయ అనుజాననమ్పి అనుపఞ్ఞత్తిసమానన్తి కత్వా ‘‘చతస్సో అనుపఞ్ఞత్తియో’’తి వుత్తం. మహాపచ్చరిఆదీసు వుత్తనయం పచ్ఛా వదన్తో పాళియా సంసన్దనతో పరమ్ముఖావికప్పనమేవ పతిట్ఠాపేసి. కేచి పన ‘‘తదా అత్తనో సన్తికే ఠపేత్వా భగవన్తం అఞ్ఞస్స అభావతో థేరో సమ్ముఖావికప్పనం నాకాసి, భగవతా చ విసుం సమ్ముఖావికప్పనా న వుత్తా, తథాపి సమ్ముఖావికప్పనాపి వట్టతీ’’తి వదన్తి. తేనేవ మాతికాఅట్ఠకథాయమ్పి (కఙ్ఖా. అట్ఠ. పరమ్పరభోజనసిక్ఖాపదవణ్ణనా) ‘‘యో భిక్ఖు పఞ్చసు సహధమ్మికేసు అఞ్ఞతరస్స ‘మయ్హం భత్తపచ్చాసం తుయ్హం దమ్మీ’తి వా ‘వికప్పేమీ’తి వా ఏవం సమ్ముఖా వా ‘ఇత్థన్నామస్స దమ్మీ’తి ¶ వా ‘వికప్పేమీ’తి వా ఏవం పరమ్ముఖా వా పఠమనిమన్తనం అవికప్పేత్వా పచ్ఛా నిమన్తితకులే లద్ధభిక్ఖతో ఏకసిత్థమ్పి అజ్ఝోహరతి, పాచిత్తియ’’న్తి వుత్తం.

౨౨౯. పఞ్చహి భోజనేహి నిమన్తితస్స యేన యేన పఠమం నిమన్తితో, తస్స తస్స భోజనతో ఉప్పటిపాటియా అవికప్పేత్వా వా పరస్స పరస్స భోజనం పరమ్పరభోజనన్తి ఆహ ‘‘సచే పన మూలనిమన్తనం హేట్ఠా హోతి, పచ్ఛిమం పచ్ఛిమం ఉపరి, తం ఉపరితో పట్ఠాయ భుఞ్జన్తస్స ఆపత్తీ’’తి. హత్థం అన్తో పవేసేత్వా సబ్బహేట్ఠిమం గణ్హన్తస్స మజ్ఝే ఠితమ్పి అన్తోహత్థగతం హోతీతి ఆహ ‘‘హత్థం పన…పే… యథా తథా వా భుఞ్జన్తస్స అనాపత్తీ’’తి. ఖీరస్స రసస్స చ భత్తేన అమిస్సం హుత్వా ఉపరి ఠితత్తా ‘‘ఖీరం వా రసం వా పివతో అనాపత్తీ’’తి వుత్తం.

మహాఉపాసకోతి గేహసామికో. ‘‘మహాఅట్ఠకథాయం ‘ఆపత్తీ’తి వచనేన కురున్దియం ‘వట్టతీ’తి వచనం విరుద్ధం వియ దిస్సతి, ద్విన్నమ్పి అధిప్పాయో మహాపచ్చరియం విభావితో’’తి మహాగణ్ఠిపదేసు వుత్తం. సబ్బే నిమన్తేన్తీతి అకప్పియనిమన్తనేన నిమన్తేన్తి. ‘‘పరమ్పరభోజనం నామ ¶ పఞ్చన్నం భోజనానం అఞ్ఞతరేన భోజనేన నిమన్తితో, తం ఠపేత్వా అఞ్ఞం పఞ్చన్నం భోజనానం అఞ్ఞతరం భోజనం భుఞ్జతి, ఏతం పరమ్పరభోజనం నామా’’తి వుత్తత్తా సతిపి భిక్ఖాచరియాయ పఠమం లద్ధభావే ‘‘పిణ్డాయ చరిత్వా లద్ధభత్తం భుఞ్జతి, ఆపత్తీ’’తి వుత్తం. అవికప్పవసేన ‘‘వచీకమ్మ’’న్తి వుత్తం. సేసమేత్థ ఉత్తానమేవ. పరమ్పరభోజనతా, సమయాభావో, అజ్ఝోహరణన్తి ఇమాని పనేత్థ తీణి అఙ్గాని.

పరమ్పరభోజనసిక్ఖాపదవణ్ణనా నిట్ఠితా.

౨౩౦-౨౩౧. చతుత్థే కాణాయ మాతాతి కాణాతి లద్ధనామాయ దారికాయ మాతా. కస్మా పనేసా కాణా నామ జాతాతి ఆహ ‘‘సా కిరస్సా’’తిఆది. ఇమిస్సా దహరకాలే మాతాపితరో సినేహవసేన ‘‘అమ్మ కాణే, అమ్మ కాణే’’తి వోహరింసు, సా తదుపాదాయ కాణా నామ జాతా, తస్సా చ మాతా ‘‘కాణమాతా’’తి పాకటా అహోసీతి ¶ ఏవమేత్థ కారణం వదన్తి. పటియాలోకన్తి పచ్ఛిమం దిసం, పచ్చాదిచ్చన్తి వుత్తం హోతి.

౨౩౩. పూవగణనాయ పాచిత్తియన్తి ముఖవట్టియా హేట్ఠిమలేఖతో ఉపరిట్ఠితపూవగణనాయ పాచిత్తియం. ‘‘ద్వత్తిపత్తపూరా పటిగ్గహేతబ్బా’’తి హి వచనతో ముఖవట్టియా హేట్ఠిమలేఖం అనతిక్కన్తే ద్వే వా తయో వా పత్తపూరే గహేతుం వట్టతి.

౨౩౫. అట్ఠకథాసు పన…పే… వుత్తన్తి ఇదం అట్ఠకథాసు తథా ఆగతభావమత్తదీపనత్థం వుత్తం, న పన తస్స వాదస్స పతిట్ఠాపనత్థం. అట్ఠకథాసు వుత్తఞ్హి పాళియా న సమేతి. తతుత్తరిగహణే అనాపత్తిదస్సనత్థఞ్హి ‘‘ఞాతకానం పవారితాన’’న్తి వుత్తం. అఞ్ఞథా ‘‘అనాపత్తి ద్వత్తిపత్తపూరే పటిగ్గణ్హాతీ’’తి ఇమినావ పమాణయుత్తగ్గహణే అనాపత్తిసిద్ధితో ‘‘ఞాతకానం పవారితాన’’న్తి విసుం న వత్తబ్బం. యది ఏవం ‘‘తం పాళియా న సమేతీ’’తి కస్మా న వుత్తన్తి? హేట్ఠా తతుత్తరిసిక్ఖాపదే వుత్తనయేనేవ సక్కా విఞ్ఞాతున్తి న వుత్తం. వుత్తఞ్హి తత్థ (పారా. అట్ఠ. ౨.౫౨౬) ‘‘అట్ఠకథాసు పన ఞాతకపవారితట్ఠానే పకతియావ బహుమ్పి వట్టతి, అచ్ఛిన్నకారణా పమాణమేవ వట్టతీతి వుత్తం, తం పాళియా న సమేతీ’’తి. ‘‘అపాథేయ్యాదిఅత్థాయ పటియాదిత’’న్తి సఞ్ఞాయ గణ్హన్తస్సపి ఆపత్తియేవ అచిత్తకత్తా సిక్ఖాపదస్స. అత్తనోయేవ గహణత్థం ‘‘ఇమస్స హత్థే దేహీ’’తి వచనేనపి ఆపజ్జనతో ‘‘వచీకమ్మ’’న్తి వుత్తం. సేసం ఉత్తానమేవ ¶ . వుత్తలక్ఖణపూవమన్థతా, అసేసకతా, అపటిప్పస్సద్ధగమనతా, న ఞాతకాదితా, అతిరేకపటిగ్గహణన్తి ఇమాని పనేత్థ పఞ్చ అఙ్గాని.

కాణమాతాసిక్ఖాపదవణ్ణనా నిట్ఠితా.

౨౩౬. పఞ్చమే భుత్తావీతి భుత్తావినో భుత్తవన్తో, కతభత్తకిచ్చాతి వుత్తం హోతి. పవారితాతి ఏత్థ చతూసు పవారణాసు యావదత్థపవారణా పటిక్ఖేపపవారణా చ లబ్భతీతి ఆహ ‘‘బ్రాహ్మణేన…పే… పటిక్ఖేపపవారణాయ పవారితా’’తి. చతుబ్బిధా హి పవారణా వస్సంవుత్థపవారణా, పచ్చయపవారణా ¶ , పటిక్ఖేపపవారణా, యావదత్థపవారణాతి. తత్థ ‘‘అనుజానామి, భిక్ఖవే, వస్సంవుత్థానం భిక్ఖూనం తీహి ఠానేహి పవారేతు’’న్తి (మహావ. ౨౦౯) అయం వస్సంవుత్థపవారణా. పకారేహి దిట్ఠాదీహి వారేతి సఙ్ఘాదికే భజాపేతి భత్తే కరోతి ఏతాయాతి పవారణా, ఆపత్తివిసోధనాయ అత్తవోస్సగ్గోకాసదానం. సా పన యస్మా యేభుయ్యేన వస్సంవుత్థేహి కాతబ్బా వుత్తా, తస్మా ‘‘వస్సంవుత్థపవారణా’’తి వుచ్చతి. ‘‘ఇచ్ఛామహం, భన్తే, సఙ్ఘం చాతుమాసం భేసజ్జేన పవారేతు’’న్తి (పాచి. ౩౦౩) చ, ‘‘అఞ్ఞత్ర పున పవారణాయ అఞ్ఞత్ర నిచ్చపవారణాయా’’తి (పాచి. ౩౦౬) చ అయం పచ్చయపవారణా పవారేతి పచ్చయే ఇచ్ఛాపేతి ఏతాయాతి కత్వా, చీవరాదీహి ఉపనిమన్తనాయేతం అధివచనం. ‘‘పవారితో నామ అసనం పఞ్ఞాయతి, భోజనం పఞ్ఞాయతి, హత్థపాసే ఠితో అభిహరతి, పటిక్ఖేపో పఞ్ఞాయతి, ఏసో పవారితో నామా’’తి (పాచి. ౨౩౯) అయం పటిక్ఖేపపవారణా. విప్పకతభోజనతాదిపఞ్చఙ్గసహితో భోజనపటిక్ఖేపోయేవ హేత్థ పకారయుత్తా వారణాతి పవారణా. ‘‘పణీతేన ఖాదనీయేన భోజనీయేన సహత్థా సన్తప్పేసి సమ్పవారేసీ’’తి (మ. ని. ౧.౩౬౩) అయం యావదత్థపవారణా. యావదత్థం భోజనస్స పవారణా యావదత్థపవారణా.

౨౩౭. తి-కారం అవత్వా…పే… వత్తుం వట్టతీతి ఇదం వత్తబ్బాకారదస్సనత్థం వుత్తం. ‘‘తి-కారే పన వుత్తేపి అకతం నామ న హోతీ’’తి తీసుపి గణ్ఠిపదేసు వుత్తం.

౨౩౮-౨౩౯. పవారితోతి పటిక్ఖేపితో. యో హి భుఞ్జన్తో పరివేసకేన ఉపనీతం భోజనం అనిచ్ఛన్తో పటిక్ఖిపతి, సో తేన పవారితో పటిక్ఖేపితో నామ హోతి. బ్యఞ్జనం పన అనాదియిత్వా అత్థమత్తమేవ దస్సేతుం ‘‘కతపవారణో కతపటిక్ఖేపో’’తి వుత్తం. యస్మా ‘‘అసన’’న్తి ¶ ఇమినావ పదేన ‘‘భుత్తావీ’’తి ఇమస్స అత్థో వుత్తో, తస్మా న తస్స కిఞ్చి పయోజనం విసుం ఉపలబ్భతి. యది హి ఉపలబ్భేయ్య, పవారణా ఛళఙ్గసమన్నాగతా ఆపజ్జేయ్యాతి మనసి కత్వా పఞ్చసమన్నాగతత్తంయేవ దస్సేతుం ‘‘వుత్తమ్పి చేత’’న్తిఆదినా పాళిం ఆహరతి. కేచి పన ‘‘హత్థపాసే ఠితో అభిహరతీ’’తి ఏకమేవ అఙ్గం కత్వా ‘‘చతురఙ్గసమన్నాగతా పవారణా’’తిపి వదన్తి.

అమ్బిలపాయాసాదీసూతి ¶ ఆది-సద్దేన ఖీరపాయాసాదిం సఙ్గణ్హాతి. తత్థ అమ్బిలపాయాసగ్గహణేన తక్కాదిఅమ్బిలసంయుత్తా ఘనయాగు వుత్తా. ఖీరపాయాసగ్గహణేన ఖీరసంయుత్తా యాగు సఙ్గయ్హతి. పవారణం న జనేతీతి అనతిరిత్తభోజనాపత్తినిబన్ధనం పటిక్ఖేపం న సాధేతి. కతోపి పటిక్ఖేపో అనతిరిత్తభోజనాపత్తినిబన్ధనో న హోతీతి అకతట్ఠానేయేవ తిట్ఠతీతి ఆహ ‘‘పవారణం న జనేతీ’’తి. ‘‘యాగు-సద్దస్స పవారణజనకయాగుయాపి సాధారణత్తా ‘యాగుం గణ్హథా’తి వుత్తేపి పవారణా హోతీతి పవారణం జనేతియేవాతి వుత్త’’న్తి తీసుపి గణ్ఠిపదేసు వుత్తం, తం పరతో తత్థేవ ‘‘భత్తమిస్సకం యాగుం ఆహరిత్వా’’తి ఏత్థ వుత్తకారణేన న సమేతి. వుత్తఞ్హి తత్థ ‘‘హేట్ఠా అయాగుకే నిమన్తనే ఉదకకఞ్జికఖీరాదీహి సద్ధిం మద్దితం భత్తమేవ సన్ధాయ ‘యాగుం గణ్హథా’తి వుత్తత్తా పవారణా హోతి, ‘భత్తమిస్సకం యాగుం ఆహరిత్వా’తి ఏత్థ పన విసుం యాగుయా విజ్జమానత్తా పవారణా న హోతీ’’తి. తస్మా తత్థ వుత్తనయేనేవ ఖీరాదీహి సంమద్దితం భత్తమేవ సన్ధాయ ‘‘యాగుం గణ్హథా’’తి వుత్తత్తా యాగుయా చ తత్థ అభావతో పవారణా హోతీతి ఏవమేత్థ కారణం వత్తబ్బం. ఏవఞ్హి సతి పరతో ‘‘యేనాపుచ్ఛితో, తస్స అత్థితాయా’’తి అట్ఠకథాయం వుత్తకారణేనపి సంసన్దతి, అఞ్ఞథా గణ్ఠిపదేసుయేవ పుబ్బాపరవిరోధో ఆపజ్జతి. అట్ఠకథావచనేన చ న సమేతి. సచే…పే… పఞ్ఞాయతీతి ఇమినా వుత్తప్పమాణస్స మచ్ఛమంసఖణ్డస్స నహారునో వా సబ్భావమత్తం దస్సేతి. తాహీతి పుథుకాహి.

సాలివీహియవేహి కతసత్తూతి యేభుయ్యనయేన వుత్తం, సత్త ధఞ్ఞాని పన భజ్జిత్వా కతోపి సత్తుయేవ. తేనేవాహ ‘‘కఙ్గువరక…పే… సత్తుసఙ్గహమేవ గచ్ఛతీ’’తి. సత్తుమోదకోతి సత్తుయో పిణ్డేత్వా కతో అపక్కో సత్తుగుళో. పఞ్చన్నం భోజనానం అఞ్ఞతరవసేన విప్పకతభోజనభావస్స ఉపచ్ఛిన్నత్తా ‘‘ముఖే సాసపమత్తమ్పి…పే… న పవారేతీ’’తి వుత్తం. ‘‘అకప్పియమంసం పటిక్ఖిపతి, న పవారేతీ’’తి వచనతో సచే సఙ్ఘికం లాభం అత్తనో అపాపుణన్తం జానిత్వా వా అజానిత్వా వా పటిక్ఖిపతి, న పవారేతి పటిక్ఖిపితబ్బస్సేవ పటిక్ఖిత్తత్తా. అలజ్జిసన్తకం పటిక్ఖిపన్తోపి న పవారేతి. అవత్థుతాయాతి అనతిరిత్తాపత్తిసాధికాయ పవారణాయ అవత్థుభావతో. ఏతేన పటిక్ఖిపితబ్బస్సేవ పటిక్ఖిత్తభావం దీపేతి ¶ . యఞ్హి పటిక్ఖిపితబ్బం ¶ హోతి, తస్స పటిక్ఖేపో ఆపత్తిఅఙ్గం న హోతీతి తం ‘‘పవారణాయ అవత్థూ’’తి వుచ్చతి.

ఉపనామేతీతి ఇమినా కాయాభిహారం దస్సేతి. హత్థపాసతో బహి ఠితస్స సతిపి దాతుకామాభిహారే పటిక్ఖిపన్తస్స దూరభావేనేవ పవారణాయ అభావతో థేరస్సపి దూరభావమత్తం గహేత్వా పవారణాయ అభావం దస్సేన్తో ‘‘థేరస్స దూరభావతో’’తి ఆహ, న పన థేరస్స అభిహారసబ్భావతో. సచేపి గహేత్వా గతో హత్థపాసే ఠితో హోతి, కిఞ్చి పన అవత్వా ఆధారకట్ఠానే ఠితత్తా అభిహారో నామ న హోతీతి ‘‘దూతస్స చ అనభిహరణతో’’తి వుత్తం. ‘‘గహేత్వా గతేన ‘భత్తం గణ్హథా’తి వుత్తే అభిహారో నామ హోతీతి ‘సచే పన గహేత్వా ఆగతో భిక్ఖు…పే… పవారణా హోతీ’తి వుత్త’’న్తి తీసుపి గణ్ఠిపదేసు వుత్తం. కేచి పన ‘‘పత్తం కిఞ్చి ఉపనామేత్వా ‘ఇమం భత్తం గణ్హథా’తి వుత్తన్తి గహేతబ్బ’’న్తి వదన్తి, తం యుత్తం వియ దిస్సతి వాచాభిహారస్స ఇధ అనధిప్పేతత్తా.

పరివేసనాయాతి భత్తగ్గే. అభిహటావ హోతీతి పరివేసకేనేవ అభిహటా హోతి. తతో దాతుకామతాయ గణ్హన్తం పటిక్ఖిపన్తస్స పవారణా హోతీతి ఏత్థ అగణ్హన్తమ్పి పటిక్ఖిపతో పవారణా హోతియేవ. కస్మా? దాతుకామతాయ అభిహటత్తా. ‘‘తస్మా సా అభిహటావ హోతీ’’తి హి వుత్తం. తేనేవ తీసుపి గణ్ఠిపదేసు ‘‘దాతుకామాభిహారే సతి కేవలం ‘దస్సామీ’తి గహణమేవ అభిహారో నామ న హోతి, ‘దస్సామీ’తి గణ్హన్తేపి అగణ్హన్తేపి దాతుకామాభిహారోవ అభిహారో నామ హోతి, తస్మా గహణసమయే వా అగ్గహణసమయే వా తం పటిక్ఖిపతో పవారణా హోతీ’’తి వుత్తం. ఇదాని అసతి తస్స దాతుకామాభిహారే గహణసమయేపి పటిక్ఖిపతో పవారణా న హోతీతి దస్సేతుం ‘‘సచే పనా’’తిఆది వుత్తం.

‘‘రసం గణ్హథా’’తి అపవారణజనకస్స నామం గహేత్వా వుత్తత్తా ‘‘తం సుత్వా పటిక్ఖిపతో పవారణా నత్థీ’’తి వుత్తం. మచ్ఛరసం మంసరసన్తి ఏత్థ పన న కేవలం మచ్ఛస్స రసం మచ్ఛరసమిచ్చేవ విఞ్ఞాయతి, అథ ఖో మచ్ఛో చ మచ్ఛరసఞ్చ మచ్ఛరసన్తి ఏవం పవారణజనకసాధారణనామవసేనపి విఞ్ఞాయమానత్తా ¶ తం పటిక్ఖిపతో పవారణావ హోతి. పరతో మచ్ఛసూపన్తి ఏత్థాపి ఏసేవ నయో. ‘‘ఇదం గణ్హథా’’తి వుత్తేపీతి ఏత్థ ఏవం అవత్వాపి పవారణపహోనకం యంకిఞ్చి అభిహటం పటిక్ఖిపతో పవారణా హోతియేవాతి దట్ఠబ్బం. కరమ్బకోతి మిస్సకాధివచనమేతం. యఞ్హి అఞ్ఞేనఞ్ఞేన మిస్సేత్వా కరోన్తి, సో ‘‘కరమ్బకో’’తి వుచ్చతి. సో సచేపి మంసేన మిస్సేత్వా కతోవ హోతి, ‘‘కరమ్బకం గణ్హథా’’తి అపవారణారహస్స నామేన వుత్తత్తా ¶ పటిక్ఖిపతో పవారణా న హోతి. ‘‘మంసకరమ్బకం గణ్హథా’’తి వుత్తే పన మంసమిస్సకం గణ్హథాతి వుత్తం హోతి, తస్మా పవారణావ హోతి.

‘‘ఉద్దిస్సకత’’న్తి మఞ్ఞమానోతి ఏత్థ ‘‘వత్థునో కప్పియత్తా అకప్పియసఞ్ఞాయ పటిక్ఖిపతోపి అచిత్తకత్తా ఇమస్స సిక్ఖాపదస్స పవారణా హోతీ’’తి వదన్తి. ‘‘హేట్ఠా అయాగుకే నిమన్తనే ఉదకకఞ్జికఖీరాదీహి సద్ధిం మద్దితం భత్తమేవ సన్ధాయ ‘యాగుం గణ్హథా’తి వుత్తత్తా పవారణా హోతి, ‘భత్తమిస్సకం యాగుం ఆహరిత్వా’తి ఏత్థ పన విసుం యాగుయా విజ్జమానత్తా పవారణా న హోతీ’’తి వదన్తి. అయమేత్థ అధిప్పాయోతి ‘‘యేనాపుచ్ఛితో’’తిఆదినా వుత్తమేవత్థం సన్ధాయ వదతి. కారణం పనేత్థ దుద్దసన్తి ఏత్థ ఏకే తావ వదన్తి ‘‘యస్మా యాగుమిస్సకం నామ భత్తమేవ న హోతి, ఖీరాదికమ్పి హోతియేవ, తస్మా కరమ్బకే వియ పవారణాయ న భవితబ్బం. ఏవఞ్చ సతి యాగు బహుతరా వా హోతి సమసమా వా, న పవారేతి. ‘యాగు మన్దా, భత్తం బహుతరం, పవారేతీ’తి ఏత్థ కారణం దుద్దస’’న్తి. కేచి పన వదన్తి ‘‘యాగుమిస్సకం నామ భత్తం, తస్మా తం పటిక్ఖిపతో పవారణాయ ఏవ భవితబ్బం. ఏవఞ్చ సతి ‘ఇధ పవారణా హోతి న హోతీ’తి ఏత్థ కారణం దుద్దస’’న్తి.

యథా చేత్థ కారణం దుద్దసం, ఏవం పరతో ‘‘మిస్సకం గణ్హథా’’తి ఏత్థాపి కారణం దుద్దసమేవాతి వేదితబ్బం. న హి పవారణప్పహోనకస్స అప్పబహుభావో పవారణాయ భావాభావనిమిత్తం, కిఞ్చరహి పవారణజనకస్స నామగ్గహణమేవేత్థ పమాణం, తస్మా ‘‘ఇదఞ్చ కరమ్బకేన న సమానేతబ్బ’’న్తిఆదినా యమ్పి కారణం వుత్తం, తమ్పి పుబ్బే వుత్తేన సంసన్దియమానం న సమేతి. యది హి ‘‘మిస్సక’’న్తి భత్తమిస్సకేయేవ రుళ్హం సియా, ఏవం సతి యథా ‘‘భత్తమిస్సకం గణ్హథా’’తి వుత్తే భత్తం బహుతరం వా సమం వా అప్పతరం వా హోతి, పవారేతియేవ, ఏవం ‘‘మిస్సకం గణ్హథా’’తి వుత్తేపి అప్పతరేపి ¶ భత్తే పవారణాయ భవితబ్బం మిస్సకన్తి భత్తమిస్సకేయేవ రుళ్హత్తా. తథా హి ‘‘మిస్సకన్తి భత్తమిస్సకేయేవ రుళ్హవోహారత్తా ఇదం పన ‘భత్తమిస్సకమేవా’తి వుత్త’’న్తి తీసుపి గణ్ఠిపదేసు వుత్తం. అథ ‘‘మిస్సక’’న్తి భత్తమిస్సకే రుళ్హం న హోతి, మిస్సకభత్తం పన సన్ధాయ ‘‘మిస్సకం గణ్హథా’’తి వుత్తన్తి. ఏవమ్పి యథా అయాగుకే నిమన్తనే ఖీరాదీహి సద్ధిం మద్దితం భత్తమేవ సన్ధాయ ‘‘యాగుం గణ్హథా’’తి వుత్తే పవారణా హోతి, ఏవమిధాపి మిస్సకభత్తమేవ సన్ధాయ ‘‘మిస్సకం గణ్హథా’’తి వుత్తే భత్తం అప్పం వా హోతు బహు వా, పవారణా ఏవ సియా. తస్మా ‘‘మిస్సక’’న్తి భత్తమిస్సకే రుళ్హం వా హోతు సన్ధాయభాసితం వా, ఉభయత్థాపి పుబ్బేనాపరం న సమేతీతి కిమేత్థ కారణచిన్తాయ, ఈదిసేసు పన ఠానేసు అట్ఠకథాపమాణేనేవ గన్తబ్బన్తి అయం అమ్హాకం ఖన్తి.

‘‘విసుం ¶ కత్వా దేతీతి భత్తస్స ఉపరి ఠితం రసాదిం విసుం గహేత్వా దేతీ’’తి తీసుపి గణ్ఠిపదేసు వుత్తం. కేనచి పన ‘‘యథా భత్తసిత్థం న పతతి, తథా గాళ్హం హత్థేన పీళేత్వా పరిస్సావేత్వా దేతీ’’తి వుత్తం. తథాపి కారణం న దిస్సతి. యథా హి భత్తమిస్సకం యాగుం ఆహరిత్వా ‘‘యాగుం గణ్హథా’’తి వత్వా యాగుమిస్సకం భత్తమ్పి దేన్తం పటిక్ఖిపతో పవారణా న హోతి, ఏవమిధాపి బహుఖీరరసాదీసు భత్తేసు ‘‘ఖీరం గణ్హథా’’తిఆదీని వత్వా ఖీరాదీని వా దేతు ఖీరాదిమిస్సకభత్తం వా, ఉభయథాపి పవారణాయ న భవితబ్బం, తస్మా ‘‘విసుం కత్వా దేతీ’’తి తేనాకారేన దేన్తం సన్ధాయ వుత్తం, న పన భత్తమిస్సకం కత్వా దియ్యమానం పటిక్ఖిపతో పవారణా హోతీతి దస్సనత్థన్తి గహేతబ్బం. యది పన భత్తమిస్సకం కత్వా దియ్యమానే పవారణా హోతీతి అధిప్పాయేన అట్ఠకథాయం ‘‘విసుం కత్వా దేతీ’’తి వుత్తం, ఏవం సతి అట్ఠకథాయేవేత్థ పమాణన్తి గహేతబ్బం, న పన కారణన్తరం గవేసితబ్బం.

సచే ఉక్కుటికం నిసిన్నో పాదే అముఞ్చిత్వాపి భూమియం నిసీదతి, ఇరియాపథం వికోపేన్తో నామ హోతీతి ఉక్కుటికాసనం అవికోపేత్వావ సుఖేన నిసీదితుం ‘‘తస్స పన హేట్ఠా…పే… నిసీదనకం దాతబ్బ’’న్తి వుత్తం. ‘‘ఆసనం అచాలేత్వాతి పీఠే ఫుట్ఠోకాసతో ఆనిసదమంసం అమోచేత్వా, అనుట్ఠహిత్వాతి వుత్తం హోతి, అదిన్నాదానే వియ ఠానాచావనం న గహేతబ్బ’’న్తి తీసుపి గణ్ఠిపదేసు వుత్తం.

అకప్పియకతన్తి ¶ ఏత్థ అకప్పియకతస్సేవ అనతిరిత్తభావతో కప్పియం అకారాపేత్వా తస్మిం పత్తే పక్ఖిత్తమూలఫలాదియేవ అతిరిత్తం న హోతి, సేసం పన పత్తపరియాపన్నం అతిరిత్తమేవ హోతి, పరిభుఞ్జితుం వట్టతి. తం పన మూలఫలాదిం పరిభుఞ్జితుకామేన తతో నీహరిత్వా కప్పియం కారాపేత్వా అఞ్ఞస్మిం భాజనే ఠపేత్వా అతిరిత్తం కారాపేత్వా భుఞ్జితబ్బం.

సో పున కాతుం న లభతీతి తస్మింయేవ భాజనే కరియమానం పఠమం కతేన సద్ధిం కతం హోతీతి పున సోయేవ కాతుం న లభతి, అఞ్ఞో లభతి. అఞ్ఞస్మిం పన భాజనే తేన వా అఞ్ఞేన వా కాతుం వట్టతి. తేనాహ ‘‘యేన అకతం, తేన కాతబ్బం. యఞ్చ అకతం, తం కాతబ్బ’’న్తి. తేనపీతి ఏత్థ పి-సద్దో న కేవలం అఞ్ఞేన వాతి ఇమమత్థం దీపేతి. ఏవం కతన్తి అఞ్ఞస్మిం భాజనే కతం. పేసేత్వాతి అనుపసమ్పన్నస్స హత్థే పేసేత్వా. ఇమస్స వినయకమ్మభావతో ‘‘అనుపసమ్పన్నస్స హత్థే ఠితం న కారేతబ్బ’’న్తి వుత్తం.

సచే పన ఆమిససంసట్ఠానీతి ఏత్థ సచే ముఖగతేనపి అనతిరిత్తేన ఆమిసేన సంసట్ఠాని హోన్తి ¶ , పాచిత్తియమేవాతి వేదితబ్బం. తస్మా పవారితేన భోజనం అతిరిత్తం కారాపేత్వా భుఞ్జన్తేనపి యథా అకతేన మిస్సం న హోతి, ఏవం ముఖఞ్చ హత్థఞ్చ సుద్ధం కత్వా భుఞ్జితబ్బం. కిఞ్చాపి అప్పవారితస్స పురేభత్తం యామకాలికాదీని ఆహారత్థాయ పరిభుఞ్జతోపి అనాపత్తి, పవారితస్స పన పవారణమూలకం దుక్కటం హోతియేవాతి ‘‘యామకాలికం…పే… అజ్ఝోహారే ఆపత్తి దుక్కటస్సా’’తి పాళియం వుత్తం.

౨౪౧. కాయేన భుఞ్జనతో వాచాయ ఆణాపేత్వా అతిరిత్తం అకారాపనతో చ ఆపజ్జతీతి ‘‘కాయవాచతో’’తి వుత్తం. సేసమేత్థ ఉత్తానమేవ. పవారితభావో, ఆమిసస్స అనతిరిత్తతా, కాలే అజ్ఝోహరణన్తి ఇమాని పనేత్థ తీణి అఙ్గాని.

పఠమపవారణాసిక్ఖాపదవణ్ణనా నిట్ఠితా.

౬. దుతియపవారణాసిక్ఖాపదవణ్ణనా

౨౪౩. ఛట్ఠే ¶ సాధారణమేవాతి ‘‘హన్ద భిక్ఖు ఖాద వా’’తిఆదినా వుత్తపవారణాయ సాధారణం. ‘‘భుత్తస్మిం పాచిత్తియ’’న్తి మాతికాయం వుత్తత్తా భోజనపరియోసానే ఆపత్తి, న అజ్ఝోహారే అజ్ఝోహారే. అభిహట్ఠుం పవారేతి, ఆపత్తి పాచిత్తియస్సాతి ఇదఞ్చ భోజనపరియోసానంయేవ సన్ధాయ వుత్తన్తి వేదితబ్బం. సేసమేత్థ ఉత్తానమేవ. పవారితతా, పవారితసఞ్ఞితా, ఆసాదనాపేక్ఖతా, అనతిరిత్తేన అభిహట్ఠుం పవారణా, భోజనపరియోసానన్తి ఇమాని పనేత్థ పఞ్చ అఙ్గాని.

దుతియపవారణాసిక్ఖాపదవణ్ణనా నిట్ఠితా.

౨౪౭. సత్తమే అగ్గసమజ్జోతి ఉత్తమం నచ్చం. తం కిర పబ్బతమత్థకే ఠత్వా ఏకం దేవతం ఉద్దిస్స కరోన్తి. నటానం నాటకాని నటనాటకాని, సీతాహరణాదీని. అపఞ్ఞత్తే సిక్ఖాపదేతి ఊనవీసతివస్ససిక్ఖాపదే అపఞ్ఞత్తే. అదంసూతి ‘‘విహారం నేత్వా ఖాదిస్సథా’’తి అదంసు.

౨౪౮-౨౪౯. మూలకమూలాదీని ఉపదేసతోయేవ వేదితబ్బాని. న హి తాని పరియాయన్తరేన వుచ్చమానానిపి ¶ సక్కా విఞ్ఞాతుం. పరియాయన్తరేపి హి వుచ్చమానే తం తం నామం అజానన్తానం సమ్మోహోయేవ సియా, తస్మా తత్థ న కిఞ్చి వక్ఖామ. ఖాదనీయత్థన్తి ఖాదనీయేన కత్తబ్బకిచ్చం. నేవ ఫరన్తీతి న నిప్ఫాదేన్తి. తేసు తేసు జనపదేసూతి ఏత్థ ‘‘ఏకస్మిం జనపదే ఆహారకిచ్చం సాధేన్తం సేసజనపదేసుపి న కప్పతీ’’తి వదన్తి. రుక్ఖవల్లిఆదీనన్తి హేట్ఠా వుత్తమేవ సమ్పిణ్డేత్వా వుత్తం. అన్తోపథవీగతోతి సాలకల్యాణీఖన్ధం సన్ధాయ వుత్తం. సబ్బకప్పియానీతి మూలఖన్ధతచపత్తాదివసేన సబ్బసో కప్పియాని. తేసమ్పి నామవసేన న సక్కా పరియన్తం దస్సేతున్తి సమ్బన్ధో. అచ్ఛివాదీనం అపరిపక్కానేవ ఫలాని యావజీవికానీతి దస్సేతుం ‘‘అపరిపక్కానీ’’తి వుత్తం.

హరీతకాదీనం అట్ఠీనీతి ఏత్థ మిఞ్జం పటిచ్ఛాదేత్వా ఠితకపాలాని యావజీవికానీతి ఆచరియా. మిఞ్జమ్పి యావజీవికన్తి ఏకే. హిఙ్గూతి హిఙ్గురుక్ఖతో పగ్ఘరితనియ్యాసో. హిఙ్గుజతుఆదయోపి హిఙ్గువికతియో ఏవ. తత్థ హిఙ్గుజతు ¶ నామ హిఙ్గురుక్ఖస్స దణ్డపత్తాని పచిత్వా కతనియ్యాసో, హిఙ్గుసిపాటికం నామ హిఙ్గుపత్తాని పచిత్వా కతనియ్యాసో. ‘‘అఞ్ఞేన మిస్సేత్వా కతో’’తిపి వదన్తి. తకన్తి అగ్గకోటియా నిక్ఖన్తసిలేసో. తకపత్తిన్తి పత్తతో నిక్ఖన్తసిలేసో. తకపణ్ణిన్తి పలాసే భజ్జిత్వా కతసిలేసో. ‘‘దణ్డతో నిక్ఖన్తసిలేసో తిపి వదన్తి. సేసమేత్థ ఉత్తానమేవ. వికాలతా, యావకాలికతా, అజ్ఝోహరణన్తి ఇమాని పనేత్థ తీణి అఙ్గాని.

వికాలభోజనసిక్ఖాపదవణ్ణనా నిట్ఠితా.

౮. సన్నిధికారకసిక్ఖాపదవణ్ణనా

౨౫౨-౩. అట్ఠమే తాదిసన్తి అసూపబ్యఞ్జనం. యంకిఞ్చి యావకాలికం వా యామకాలికం వాతి ఏత్థ ‘‘యామకాలిక’’న్తి ఇమినా న కేవలం యావకాలికే ఏవ సన్నిధిపచ్చయా పాచిత్తియం, అథ ఖో యామకాలికేపీతి దస్సేతి. నను చ యామకాలికం నేవ ఖాదనీయేసు అన్తోగధం, న భోజనీయేసు. తేనేవ పదభాజనీయే ‘‘ఖాదనీయం నామ పఞ్చ భోజనాని యామకాలికం సత్తాహకాలికం యావజీవికం ఠపేత్వా అవసేసం ఖాదనీయం నామ. భోజనీయం నామ పఞ్చ భోజనానీ’’తి వుత్తం, ‘‘యో పన భిక్ఖు సన్నిధికారకం ఖాదనీయం వా భోజనీయం వా ఖాదేయ్య వా భుఞ్జేయ్య వా, పాచిత్తియ’’న్తి చ వుత్తం, తస్మా యామకాలికే పాచిత్తియేన భవితబ్బన్తి కథం విఞ్ఞాయతీతి? వుచ్చతే – పదభాజనే ఖాదనీయ-సద్దస్స అత్థదస్సనత్థం ‘‘యామకాలికం ¶ ఠపేత్వా’’తి వుత్తం, న పన సన్నిధిపచ్చయా అనాపత్తిదస్సనత్థం. ఖాదితబ్బఞ్హి యంకిఞ్చి ఖాదనీయన్తి అధిప్పేతం, న చ యామకాలికేసు కిఞ్చి ఖాదితబ్బం అత్థి పాతబ్యభావతో. తస్మా కిఞ్చాపి యామకాలికం ఖాదనీయభోజనీయేహి న సఙ్గహితం, తథాపి అనాపత్తిం దస్సేన్తేన ‘‘అనాపత్తి యామకాలికం యామే నిదహిత్వా భుఞ్జతీ’’తి వచనతో యామాతిక్కమే సన్నిధిపచ్చయా పాచిత్తియేన భవితబ్బన్తి విఞ్ఞాయతి. ‘‘యామకాలికేన, భిక్ఖవే, సత్తాహకాలికం యావజీవికం తదహుపటిగ్గహితం యామే కప్పతి, యామాతిక్కన్తే న కప్పతీ’’తి (మహావ. ౩౦౫) ఇమినాపి ¶ చాయమత్థో సిద్ధో. తేనేవ భగవతో అధిప్పాయఞ్ఞూహి అట్ఠకథాచరియేహి యామకాలికే పాచిత్తియమేవ వుత్తం.

పటిగ్గహణేతి గహణమేవ సన్ధాయ వుత్తం. పటిగ్గహితమేవ హి తం, పున పటిగ్గహణకిచ్చం నత్థి. తేనేవ ‘‘అజ్ఝోహరితుకామతాయ గణ్హన్తస్స పటిగ్గహణే’’తి వుత్తం. మాతికాట్ఠకథాయం (కఙ్ఖా. అట్ఠ. సన్నిధికారకసిక్ఖాపదవణ్ణనా) పన ‘‘అజ్ఝోహరిస్సామీతి గణ్హన్తస్స పటిగ్గహణే’’ఇచ్చేవ వుత్తం. యన్తి యం పత్తం. సన్దిస్సతీతి యాగుయా ఉపరి సన్దిస్సతి. తేలవణ్ణే పత్తే సతిపి నిస్నేహభావే అఙ్గులియా ఘంసన్తస్స వణ్ణవసేనేవ లేఖా పఞ్ఞాయతి, తస్మా తత్థ అనాపత్తీతి దస్సనత్థం ‘‘సా అబ్బోహారికా’’తి వుత్తం. సయం పటిగ్గహేత్వా అపరిచ్చత్తమేవ హి దుతియదివసే న వట్టతీతి ఏత్థ పటిగ్గహణే అనపేక్ఖవిస్సజ్జనేన అనుపసమ్పన్నస్స నిరపేక్ఖదానేన వా విజహితపటిగ్గహణం పరిచ్చత్తమేవ హోతీతి ‘‘అపరిచ్చత్త’’న్తి ఇమినా ఉభయథాపి అవిజహితపటిగ్గహణమేవ వుత్తం. తస్మా యం పరస్స పరిచ్చజిత్వా అదిన్నమ్పి సచే పటిగ్గహణే నిరపేక్ఖవిస్సజ్జనేన విజహితపటిగ్గహణం హోతి, తమ్పి దుతియదివసే వట్టతీతి వేదితబ్బం.

యది ఏవం ‘‘పత్తో దుద్ధోతో హోతీ’’తిఆదీసు కస్మా ఆపత్తి వుత్తాతి? ‘‘పటిగ్గహణం అవిస్సజ్జేత్వావ సయం వా అఞ్ఞేన వా తుచ్ఛం కత్వా న సమ్మా ధోవిత్వా నిట్ఠాపితే పత్తే లగ్గమ్పి అవిజహితపటిగ్గహణమేవ హోతీతి తత్థ ఆపత్తీ’’తి తీసుపి గణ్ఠిపదేసు వుత్తం. కేచి పన ‘‘సామణేరానం పరిచ్చజన్తీతి ఇమస్మిం అధికారే ఠత్వా ‘అపరిచ్చత్తమేవా’తి వుత్తత్తా అనుపసమ్పన్నస్స పరిచ్చత్తమేవ వట్టతి, అపరిచ్చత్తం న వట్టతీతి ఆపన్నం, తస్మా నిరాలయభావేన పటిగ్గహణే విజహితేపి అనుపసమ్పన్నస్స అపరిచ్చత్తం న వట్టతీ’’తి వదన్తి, తం యుత్తం వియ న దిస్సతి. యదగ్గేన హి పటిగ్గహణం విజహతి, తదగ్గేన సన్నిధిమ్పి న కరోతి విజహితపటిగ్గహణస్స అప్పటిగ్గహితసదిసత్తా. పటిగ్గహేత్వా నిదహితేయేవ చ సన్నిధిపచ్చయా ఆపత్తి వుత్తా. ‘‘పటిగ్గహేత్వా ఏకరత్తం వీతినామితస్సేతం అధివచన’’న్తి హి వుత్తం.

పాళియం ¶ ‘‘సత్తాహకాలికం యావజీవికం ఆహారత్థాయ పటిగ్గణ్హాతి, ఆపత్తి దుక్కటస్సా’’తిఆదినా సన్నిహితేసు సత్తాహకాలికయావజీవికేసు పురేభత్తమ్పి ఆహారత్థాయ అజ్ఝోహరణేపి దుక్కటస్స వుత్తత్తా ¶ యామకాలికేపి ఆహారత్థాయ అజ్ఝోహరణే విసుం దుక్కటేనపి భవితబ్బన్తి ఆహ ‘‘ఆహారత్థాయ అజ్ఝోహరతో దుక్కటేన సద్ధిం పాచిత్తియ’’న్తి. పకతిఆమిసేతి ఓదనాదికప్పియామిసే. యామకాలికం సతి పచ్చయే సామిసేన ముఖేన అజ్ఝోహరతో ద్వేతి హియ్యో పటిగ్గహితయామకాలికం అజ్జ పురేభత్తం సామిసేన ముఖేన భుఞ్జతో సన్నిహితయామకాలికపచ్చయా ఏకం పాచిత్తియం, సన్నిహితేన సంసట్ఠఆమిసపచ్చయా ఏకన్తి ద్వే పాచిత్తియాని. వికప్పద్వయేపీతి సామిసేన నిరామిసేనాతి వుత్తవిధానద్వయే. దుక్కటం వడ్ఢతీతి ఆహారత్థాయ అజ్ఝోహరణపచ్చయా దుక్కటం వడ్ఢతి. థుల్లచ్చయఞ్చ దుక్కటఞ్చ వడ్ఢతీతి మనుస్సమంసే థుల్లచ్చయం, సేసఅకప్పియమంసేసు దుక్కటం వడ్ఢతి.

౨౫౫. పటిగ్గహణపచ్చయా తావ దుక్కటన్తి ఏత్థ సన్నిహితత్తా పురేభత్తమ్పి దుక్కటమేవ. సతి పచ్చయే పన సన్నిహితమ్పి సత్తాహకాలికం యావజీవికం భేసజ్జత్థాయ గణ్హన్తస్స పరిభుఞ్జన్తస్స చ అనాపత్తియేవ. సేసమేత్థ ఉత్తానమేవ. యావకాలికయామకాలికతా, సన్నిధిభావో, తస్స అజ్ఝోహరణన్తి ఇమాని పనేత్థ తీణి అఙ్గాని.

సన్నిధికారకసిక్ఖాపదవణ్ణనా నిట్ఠితా.

౨౫౭-౨౫౯. నవమే పణీతసంసట్ఠాని భోజనాని పణీతభోజనాని. యథా హి ఆజఞ్ఞయుత్తో రథో ‘‘ఆజఞ్ఞరథో’’తి వుచ్చతి, ఏవమిధాపి పణీతసంసట్ఠాని సత్తధఞ్ఞనిబ్బత్తాని భోజనాని ‘‘పణీతభోజనానీ’’తి వుత్తాని. యేహి పన పణీతేహి సంసట్ఠాని, తాని ‘‘పణీతభోజనానీ’’తి వుచ్చన్తి, తేసం పభేదదస్సనత్థం ‘‘సేయ్యథిదం, సప్పి నవనీత’’న్తిఆది పాళియం వుత్తం. ‘‘యేసం మంసం కప్పతీ’’తి ఇదఞ్చ పాచిత్తియవత్థుపరిచ్ఛేదదస్సనత్థం వుత్తం, న పన కప్పియవత్థుపరిచ్ఛేదదస్సనత్థం. న హి అకప్పియమంససత్తానం సప్పిఆదీని న కప్పన్తి. ఏకఞ్హి మనుస్సవసాతేలం ఠపేత్వా సబ్బేసం ఖీరసప్పినవనీతవసాతేలేసు అకప్పియం నామ నత్థి. సప్పిభత్తన్తి ఏత్థ కిఞ్చాపి సప్పిసంసట్ఠం భత్తం సప్పిభత్తం, సప్పి చ భత్తఞ్చ సప్పిభత్తన్తిపి విఞ్ఞాయతి, అట్ఠకథాసు పన ‘‘సాలిభత్తం వియ సప్పిభత్తం నామ నత్థీ’’తి కారణం వత్వా దుక్కటస్సేవ ¶ దళ్హతరం ¶ కత్వా వుత్తత్తా న సక్కా అఞ్ఞం వత్తుం. అట్ఠకథాచరియా ఏవ హి ఈదిసేసు ఠానేసు పమాణం.

మూలన్తి కప్పియభణ్డం సన్ధాయ వుత్తం. అనాపత్తీతి విసఙ్కేతత్తా సబ్బాహియేవ ఆపత్తీహి అనాపత్తి. కేచి పన ‘‘పాచిత్తియేనేవ అనాపత్తి వుత్తా, సూపోదనవిఞ్ఞత్తిదుక్కటం పన హోతియేవా’’తి వదన్తి, తం న గహేతబ్బం. కప్పియసప్పినా అకప్పియసప్పినాతి చ ఇదం కప్పియాకప్పియమంసానం వసేన వుత్తం, తస్మా కప్పియమంససప్పినా అకప్పియమంససప్పినాతి ఏవమేత్థ అత్థో గహేతబ్బో. నానావత్థుకానీతి సప్పినవనీతాదీనం వసేన వుత్తం.

౨౬౧. మహానామసిక్ఖాపదేన కారేతబ్బోతి ఏత్థ –

‘‘అగిలానేన భిక్ఖునా చతుమాసపచ్చయపవారణా సాదితబ్బా అఞ్ఞత్ర పునపవారణాయ అఞ్ఞత్ర నిచ్చపవారణాయ, తతో చే ఉత్తరి సాదియేయ్య, పాచిత్తియ’’న్తి (పాచి. ౩౦౬) –

ఇదం మహానామసిక్ఖాపదం నామ. ఇమినా చ సిక్ఖాపదేన సఙ్ఘవసేన గిలానపచ్చయపవారణాయ పవారితట్ఠానే సచే తత్థ రత్తీహి వా భేసజ్జేహి వా పరిచ్ఛేదో కతో హోతి, ఏత్తకాయేవ రత్తియో ఏత్తకాని వా భేసజ్జాని విఞ్ఞాపేతబ్బానీతి. అథ తతో రత్తిపరియన్తతో వా భేసజ్జపరియన్తతో వా ఉత్తరి న భేసజ్జకరణీయేన వా భేసజ్జం అఞ్ఞభేసజ్జకరణీయేన వా అఞ్ఞం భేసజ్జం విఞ్ఞాపేన్తస్స పాచిత్తియం వుత్తం. తస్మా అగిలానో గిలానసఞ్ఞీ హుత్వా పఞ్చ భేసజ్జాని విఞ్ఞాపేన్తో న భేసజ్జకరణీయేన భేసజ్జం విఞ్ఞాపేన్తో నామ హోతీతి ‘‘మహానామసిక్ఖాపదేన కారేతబ్బో’’తి వుత్తం. ఏతాని పాటిదేసనీయవత్థూనీతి పాళియం ఆగతసప్పిఆదీని సన్ధాయ వుత్తం. పాళియం అనాగతాని పన అకప్పియసప్పిఆదీని భిక్ఖునీనమ్పి దుక్కటవత్థూనీతి వేదితబ్బం. సూపోదనవిఞ్ఞత్తియన్తి భిక్ఖూనం పాచిత్తియవత్థూని భిక్ఖునీనం పాటిదేసనీయవత్థూని చ ఠపేత్వా అవసేసవిఞ్ఞత్తిం సన్ధాయ వుత్తం. సేసమేత్థ ఉత్తానమేవ. పణీతభోజనతా, అగిలానతా, అకతవిఞ్ఞత్తియా పటిలాభో, అజ్ఝోహరణన్తి ఇమాని పనేత్థ చత్తారి అఙ్గాని.

పణీతభోజనసిక్ఖాపదవణ్ణనా నిట్ఠితా.

౨౬౩. దసమే ¶ ¶ అయ్యవోసాటితకానీతి పితుపిణ్డస్సేతం అధివచనం. ఉమ్మారేతి సుసానే కతగేహస్స అత్తనో గేహస్స వా ఉమ్మారే. ఘనబద్ధోతి ఘనమంసేన సమ్బద్ధో, కథినసంహతసరీరోతి వుత్తం హోతి.

౨౬౪. ముఖద్వారన్తి గలనాళికం. ఆహారన్తి అజ్ఝోహరితబ్బం యంకిఞ్చి యావకాలికాదిం. ఆహరేయ్యాతి ముఖద్వారం పవేసేయ్య. ముఖేన వా పవిట్ఠం హోతు నాసికాయ వా, గలేన అజ్ఝోహరణీయత్తా సబ్బమ్పి తం ముఖద్వారం పవేసితమేవ హోతి. యస్మా పన తే భిక్ఖూ అనాహారేపి ఉదకే ఆహారసఞ్ఞాయ దన్తపోనే చ ముఖద్వారం ఆహటం ఇదన్తి సఞ్ఞాయ కుక్కుచ్చాయింసు, తస్మా వుత్తం ‘‘తే భిక్ఖూ అదిన్నం…పే… సమ్మా అత్థం అసల్లక్ఖేత్వా కుక్కుచ్చాయింసూ’’తి. ఉదకఞ్హి యథాసుఖం పాతుం దన్తకట్ఠఞ్చ దన్తపోనపరిభోగేన పరిభుఞ్జితుం వట్టతి, తస్స పన రసం గిలితుం న వట్టతి. సచేపి దన్తకట్ఠరసో అజానన్తస్స అన్తో పవిసతి, పాచిత్తియమేవ. అనజ్ఝోహరన్తేన పన దన్తకట్ఠం వా హోతు అఞ్ఞం వా, కిఞ్చి ముఖే పక్ఖిపితుం వట్టతి.

౨౬౫. అకల్లకోతి గిలానో సహత్థా పరిభుఞ్జితుం అసక్కోన్తో ముఖేన పటిగ్గణ్హాతి. ఉచ్చారణమత్తన్తి ఉక్ఖిపనమత్తం. ఏకదేసేనపీతి అఙ్గులియాపి ఫుట్ఠమత్తేన. తం చే పటిగ్గణ్హాతి, సబ్బం పటిగ్గహితమేవాతి వేణుకోటియా బన్ధిత్వా ఠపితత్తా. సచేపి భూమియం ఠితమేవ ఘటం దాయకేన హత్థపాసే ఠత్వా ఘటం దస్సామీతి దిన్నవేణుకోటిగ్గహణవసేన పటిగ్గణ్హాతి, ఉభయకోటిబద్ధం సబ్బమ్పి పటిగ్గహితమేవ హోతి. భిక్ఖుస్స అత్థాయ అపీళేత్వా పకతియా పీళియమానఉచ్ఛురసం సన్ధాయ ‘‘గణ్హథా’’తి వుత్తత్తా ‘‘అభిహారో న పఞ్ఞాయతీ’’తి వుత్తం. హత్థపాసే ఠితస్స పన భిక్ఖుస్స అత్థాయ పీళియమానా ఉచ్ఛుతో పగ్ఘరన్తం రసం గణ్హితుం వట్టతి, దోణికాయ సయం పగ్ఘరన్తం ఉచ్ఛురసం మజ్ఝే ఆవరిత్వా ఆవరిత్వా విస్సజ్జితమ్పి గణ్హితుం వట్టతి. కత్థచి అట్ఠకథాసు.

అసంహారిమేతి థామమజ్ఝిమేన పురిసేన అసంహారియే. ‘‘తిన్తిణికాదిపణ్ణేసూ’’తి వచనతో సాఖాసు పటిగ్గహణం రుహతీతి దట్ఠబ్బం. పుఞ్ఛిత్వా పటిగ్గహేత్వాతి ఏత్థ ‘‘పుఞ్ఛితే పటిగ్గహణకిచ్చం నత్థి, తస్మా పుఞ్ఛిత్వా గహేత్వాతి ¶ ఏవమత్థో గహేతబ్బో’’తి వదన్తి. పుఞ్ఛిత్వా పటిగ్గహేత్వా వాతి ఏవమేత్థ అత్థో దట్ఠబ్బో. పత్తే పతితరజనచుణ్ణఞ్హి అబ్భన్తరపరిభోగత్థాయ ¶ అపరిహటభావతో పటిగ్గహేత్వా పరిభుఞ్జితుం వట్టతి. పుబ్బాభోగస్స అనురూపేన ‘‘అనుపసమ్పన్నస్స దత్వా…పే… వట్టతీ’’తి వుత్తం. యస్మా పన తం ‘‘అఞ్ఞస్స దస్సామీ’’తి చిత్తుప్పాదమత్తేన పరసన్తకం నామ న హోతి, తస్మా తస్స అదత్వాపి పటిగ్గహేత్వా పరిభుఞ్జితుం వట్టతి.

భిక్ఖుస్స దేతీతి అఞ్ఞస్స భిక్ఖుస్స దేతి. కఞ్జికన్తి ఖీరరసాదిం యంకిఞ్చి ద్రవం సన్ధాయ వుత్తం. హత్థతో మోచేత్వా పున గణ్హాతి, ఉగ్గహితకం హోతీతి ఆహ ‘‘హత్థతో అమోచేన్తేనేవా’’తి. ఆలులేన్తానన్తి ఆలోలేన్తానం, అయమేవ వా పాఠో. ఆహరిత్వా భూమియం ఠపితత్తా అభిహారో నత్థీతి ఆహ ‘‘పత్తో పటిగ్గహేతబ్బో’’తి. పఠమతరం ఉళుఙ్కతో థేవా పత్తే పతన్తీతి ఏత్థ ‘‘యథా పఠమతరం పతితథేవే దోసో నత్థి, తథా ఆకిరిత్వా అపనేన్తానం పచ్ఛా పతితథేవేపి అభిహటత్తా నేవత్థి దోసో’’తి వదన్తి. చరుకేనాతి ఖుద్దకభాజనేన. ముఖవట్టియాపి గహేతుం వట్టతీతి ముఖవట్టిం ఉక్ఖిపిత్వా హత్థే ఫుసాపితే గణ్హితుం వట్టతి. కేచీతి అభయగిరివాసినో. ఏస నయోతి కాయపటిబద్ధపటిబద్ధమ్పి కాయపటిబద్ధమేవాతి అయం నయో. తథా చ తత్థ కాయపటిబద్ధే తంపటిబద్ధే చ థుల్లచ్చయమేవ వుత్తం.

తేనాతి యస్స భిక్ఖునో సన్తికం గతం, తేన. తస్మాతి యస్మా మూలట్ఠస్సేవ పరిభోగో అనుఞ్ఞాతో, తస్మా. తం దివసం హత్థేన గహేత్వా దుతియదివసే పటిగ్గహేత్వా పరిభుఞ్జన్తస్స ఉగ్గహితకపటిగ్గహితం హోతీతి ఆహ ‘‘అనామసిత్వా’’తి. అప్పటిగ్గహితత్తా ‘‘సన్నిధిపచ్చయా అనాపత్తీ’’తి వుత్తం. అప్పటిగ్గహేత్వా పరిభుఞ్జన్తస్స అదిన్నముఖద్వారాపత్తి హోతీతి ఆహ ‘‘పటిగ్గహేత్వా పన పరిభుఞ్జితబ్బ’’న్తి. ‘‘తం దివసం…పే… న తతో పర’’న్తి వచనతో తం దివసం హత్థేన గహేత్వా వా అగ్గహేత్వా వా ఠపితం దుతియదివసే అప్పటిగ్గహేత్వా పరిభుఞ్జన్తస్స అదిన్నముఖద్వారాపత్తి హోతి, హత్థేన గహేత్వా ఠపితం దుతియదివసే పటిగ్గహేత్వా పరిభుఞ్జన్తస్స పన ఉగ్గహితకపటిగ్గహితం హోతి. అప్పటిగ్గహితమేవ హి హత్థేన గహేత్వా ఠపితం. ‘‘సామం గహేత్వా పరిభుఞ్జితు’’న్తి హి వచనతో అప్పటిగ్గహితస్సేవ తస్మిం దివసే పరిభోగో అనుఞ్ఞాతో. తస్మా యం వుత్తం గణ్ఠిపదే ‘‘తం దియ్యమానం పతతీతి ఏత్థ యథా గణభోజనాదీసు గిలానాదీనం ¶ కుక్కుచ్చాయన్తానం గణభోజనం అనుఞ్ఞాతం, ఏవమిధాపి భగవతా పటిగ్గహితమేవ కుక్కుచ్చవినోదనత్థం అనుఞ్ఞాత’’న్తి, తం న గహేతబ్బం. ‘‘తం దియ్యమానం పతతీ’’తి అవిసేసేన వుత్తత్తా చతూసుపి కాలికేసు అయం నయో వేదితబ్బో.

సత్థకేనాతి పటిగ్గహితసత్థకేన. కస్మా పనేత్థ ఉగ్గహితపచ్చయా సన్నిధిపచ్చయా వా దోసో ¶ న సియాతి ఆహ ‘‘న హి తం పరిభోగత్థాయ పరిహరన్తీ’’తి. ఇమినావ బాహిరపరిభోగత్థం సామం గహేత్వా అనుపసమ్పన్నేన దిన్నం వా గహేత్వా పరిహరితుం వట్టతీతి దీపేతి. తస్మా పత్తసమ్మక్ఖనాదిఅత్థం సామం గహేత్వా పరిహటతేలాదిం సచే పరిభుఞ్జితుకామో హోతి, పటిగ్గహేత్వా పరిభుఞ్జన్తస్స అనాపత్తి. అబ్భన్తరపరిభోగత్థం పన సామం గహితం పటిగ్గహేత్వా పరిభుఞ్జన్తస్స ఉగ్గహితకపటిగ్గహితం హోతి, అప్పటిగ్గహేత్వా పరిభుఞ్జన్తస్స అదిన్నముఖద్వారాపత్తి హోతి, అబ్భన్తరపరిభోగత్థమేవ అనుపసమ్పన్నేన దిన్నం గహేత్వా పరిహరన్తస్స సిఙ్గీలోణకప్పో వియ సన్నిధిపచ్చయా ఆపత్తి హోతి. కేచి పన ‘‘థామమజ్ఝిమస్స పురిసస్స ఉచ్చారణమత్తం హోతీతిఆదినా వుత్తపఞ్చఙ్గసమ్పత్తియా పటిగ్గహణస్స రుహనతో బాహిరపరిభోగత్థమ్పి సచే అనుపసమ్పన్నేన దిన్నం గణ్హాతి, పటిగ్గహితమేవా’’తి వదన్తి. ఏవం సతి ఇధ బాహిరపరిభోగత్థం అనుపసమ్పన్నేన దిన్నం గహేత్వా పరిహరన్తస్స సన్నిధిపచ్చయా ఆపత్తి వత్తబ్బా సియా, ‘‘న హి తం పరిభోగత్థాయ పరిహరన్తీ’’తి చ న వత్తబ్బం, తస్మా బాహిరపరిభోగత్థం గహితం పటిగ్గహితం నామ న హోతీతి వేదితబ్బం. యది ఏవం పఞ్చసు పటిగ్గహణఙ్గేసు ‘‘పరిభోగత్థాయా’’తి విసేసనం వత్తబ్బన్తి? న వత్తబ్బం. పటిగ్గహణఞ్హి పరిభోగత్థమేవ హోతీతి ‘‘పరిభోగత్థాయా’’తి విసుం అవత్వా ‘‘తఞ్చే భిక్ఖు కాయేన వా కాయపటిబద్ధేన వా పటిగ్గణ్హాతీ’’తి ఏత్తకమేవ వుత్తం. అపరే పన ‘‘సతిపి పటిగ్గహణే ‘న హి తం పరిభోగత్థాయ పరిహరన్తీ’తి ఇధ అపరిభోగత్థాయ పరిహరణే అనాపత్తి వుత్తా’’తి వదన్తి. ఉదుక్ఖలముసలాని ఖియ్యన్తీతి ఏత్థ ఉదుక్ఖలముసలానం ఖయేన పిసితకోట్టితభేసజ్జేసు సచే ఆగన్తుకవణ్ణో పఞ్ఞాయతి, న వట్టతి.

సుద్ధం ఉదకం హోతీతి రుక్ఖసాఖాదీహి గళిత్వా పతనఉదకం సన్ధాయ వుత్తం. పత్తో వాస్స పటిగ్గహేతబ్బోతి ఏత్థాపి పత్తగతం ఛుపిత్వా దేన్తస్స హత్థలగ్గేన ¶ ఆమిసేన దోసాభావత్థం పత్తపటిగ్గహణన్తి అబ్భన్తరపరిభోగత్థమేవ పటిగ్గహణం వేదితబ్బం. యం సామణేరస్స పత్తే పతతి…పే… పటిగ్గహణం న విజహతీతి ఏత్థ పునప్పునం గణ్హన్తస్స అత్తనో పత్తే పక్ఖిత్తమేవ ‘‘అత్తనో సన్తక’’న్తి సన్నిట్ఠానకరణతో హత్థగతం పటిగ్గహణం న విజహతి, పరిచ్ఛిన్దిత్వా దిన్నం పన గణ్హన్తస్స గహణసమయేయేవ ‘‘అత్తనో సన్తక’’న్తి సన్నిట్ఠానస్స కతత్తా హత్థగతం పటిగ్గహణం విజహతి. కేసఞ్చి అత్థాయ ఓదనం పక్ఖిపతీతి ఏత్థ అనుపసమ్పన్నస్స అత్థాయ పక్ఖిపన్తేపి ‘‘ఆగన్త్వా గణ్హిస్సతీ’’తి సయమేవ పక్ఖిపిత్వా ఠపనతో పటిగ్గహణం న విజహతి, అనుపసమ్పన్నస్స హత్థే పక్ఖిత్తం పన అనుపసమ్పన్నేనేవ ఠపితం నామ హోతీతి పటిగ్గహణం విజహతి పరిచ్చత్తభావతో. తేన వుత్తం ‘‘సామణేర…పే… పరిచ్చత్తత్తా’’తి.

పటిగ్గహణూపగం భారం నామ థామమజ్ఝిమస్స పురిసస్స ఉక్ఖేపారహం. కిఞ్చాపి అవిస్సజ్జేత్వావ ¶ అఞ్ఞేన హత్థేన పిదహన్తస్స దోసో నత్థి, తథాపి న పిదహితబ్బన్తి అట్ఠకథాపమాణేనేవ గహేతబ్బం. మచ్ఛికవారణత్థన్తి ఏత్థ ‘‘సచేపి సాఖాయ లగ్గరజం పత్తే పతతి, సుఖేన పరిభుఞ్జితుం సక్కాతి సాఖాయ పటిగ్గహితత్తా అబ్భన్తరపరిభోగత్థమేవిధ పటిగ్గహణన్తి మూలపటిగ్గహణమేవ వట్టతీ’’తి వుత్తం. అపరే పన ‘‘మచ్ఛికవారణత్థన్తి ఏత్థ వచనమత్తం గహేత్వా బాహిరపరిభోగత్థం గహిత’’న్తి వదన్తి. తస్మిమ్పి అసతీతి చాటియా వా కుణ్డకే వా అసతి. అనుపసమ్పన్నం గాహాపేత్వాతి తంయేవ అజ్ఝోహరణీయభణ్డం అనుపసమ్పన్నేన గాహాపేత్వా. థేరస్స పత్తం అనుథేరస్సాతి థేరస్స పత్తం అత్తనా గహేత్వా అనుథేరస్స దేతి. తుయ్హం యాగుం మయ్హం దేహీతి ఏత్థ ఏవం వత్వా సామణేరస్స పత్తం గహేత్వా అత్తనోపి పత్తం తస్స దేతి. ఏత్థ పనాతి పణ్డితో సామణేరోతిఆదిపత్తపరివత్తనకథాయ. కారణం ఉపపరిక్ఖితబ్బన్తి యథా మాతుఆదీనం తేలాదీని హరన్తో తథారూపే కిచ్చే అనుపసమ్పన్నేన అపరివత్తేత్వావ పరిభుఞ్జితుం లభతి, ఏవమిధ పత్తపరివత్తనం అకత్వా పరిభుఞ్జితుం న లభతీతి ఏత్థ కారణం వీమంసితబ్బన్తి అత్థో.

ఏత్థ పన ‘‘సామణేరేహి గహితతణ్డులేసు పరిక్ఖీణేసు అవస్సం అమ్హాకం సామణేరా సఙ్గహం కరోన్తీతి వితక్కుప్పత్తి సమ్భవతి, తస్మా తం పరివత్తేత్వావ పరిభుఞ్జితబ్బం. మాతాపితూనం అత్థాయ పన ఛాయత్థాయ వా గహణే ¶ పరిభోగాసా నత్థి, తస్మా తం వట్టతీ’’తి కారణం వదన్తి. తేనేవ ఆచరియబుద్ధదత్తత్థేరేనపి వుత్తం –

‘‘మాతాపితూనమత్థాయ, తేలాదిహరతోపి చ;

సాఖం ఛాయాదిఅత్థాయ, ఇమేసం న విసేసతి.

‘‘తస్మా హిస్స విసేసస్స, చిన్తేతబ్బం తు కారణం;

తస్స సాలయభావం తు, విసేసం తక్కయామ త’’న్తి.

ఇదమేవేత్థ యుత్తతరం అవస్సం తథావిధవితక్కుప్పత్తియా సమ్భవతో. న సక్కా హి ఏత్థ వితక్కం సోధేతున్తి. మాతాదీనం అత్థాయ హరణే పన నావస్సం తథావిధవితక్కుప్పత్తీతి సక్కా వితక్కం సోధేతుం. యత్థ హి వితక్కం సోధేతుం సక్కా, తత్థ నేవత్థి దోసో. తేనేవ వక్ఖతి ‘‘సచే పన సక్కోతి వితక్కం సోధేతుం, తతో లద్ధం ఖాదితుమ్పి వట్టతీ’’తి.

నిచ్చాలేతుం న సక్కోతీతి నిచ్చాలేత్వా సక్ఖరా అపనేతుం న సక్కోతి. ఆధారకే పత్తో ఠపితో ¶ హోతీతి పటిగ్గహేతబ్బపత్తం సన్ధాయ వుత్తం. చాలేతీతి వినా కారణం చాలేతి. సతిపి కారణే భిక్ఖూనం పరిభోగారహం చాలేతుం న వట్టతి. కిఞ్చాపి ‘‘అనుజానామి, భిక్ఖవే, అమనుస్సికాబాధే ఆమకమంసం ఆమకలోహిత’’న్తి (మహావ. ౨౬౪) తాదిసే ఆబాధే అత్తనో అత్థాయ ఆమకమంసపటిగ్గహణం అనుఞ్ఞాతం, ‘‘ఆమకమంసపటిగ్గహణా పటివిరతో హోతీ’’తి చ సామఞ్ఞతో పటిక్ఖిత్తం, తథాపి అత్తనో అఞ్ఞస్స వా భిక్ఖునో అత్థాయ అగ్గహితత్తా ‘‘సీహవిఘాసాదిం…పే… వట్టతీ’’తి వుత్తం. సక్కోతి వితక్కం సోధేతున్తి మయ్హమ్పి దేతీతి వితక్కస్స అనుప్పన్నభావం సల్లక్ఖేతుం సక్కోతి, సామణేరస్స దస్సామీతి సుద్ధచిత్తేన మయా గహితన్తి వా సల్లక్ఖేతుం సక్కోతి.

సచే పన మూలేపి పటిగ్గహితం హోతీతి ఏత్థ ‘‘గహేత్వా గతే మయ్హమ్పి దదేయ్యున్తి సఞ్ఞాయ సచే పటిగ్గహితం హోతీ’’తి వదన్తి. కోట్ఠాసే కరోతీతి భిక్ఖుసామణేరా చ అత్తనో అత్తనో అభిరుచితం కోట్ఠాసం గణ్హన్తూతి సబ్బేసం సమకే కోట్ఠాసే కరోతి. గహితావసేసన్తి ¶ సామణేరేహి గహితకోట్ఠాసతో అవసేసం. గణ్హిత్వాతి ‘‘మయ్హం ఇదం గణ్హిస్సామీ’’తి గహేత్వా. ఇధ గహితావసేసం నామ తేన గణ్హిత్వా పున ఠపితం. పటిగ్గహేత్వాతి తదహు పటిగ్గహేత్వా. తేనేవ ‘‘యావకాలికేన యావజీవికసంసగ్గే దోసో నత్థీ’’తి వుత్తం. సచే పన పురిమదివసే పటిగ్గహేత్వా ఠపితా హోతి, సామిసేన ముఖేన తస్సా వట్టియా ధూమం పివితుం న వట్టతి. సముద్దోదకేనాతి అప్పటిగ్గహితసముద్దోదకేన. యస్మా కతకట్ఠి ఉదకం పసాదేత్వా విసుం తిట్ఠతి, తస్మా ‘‘అబ్బోహారిక’’న్తి వుత్తం. లగ్గతీతి ముఖే హత్థే చ ఉదకే సుక్ఖే సేతవణ్ణం దస్సేన్తం లగ్గతి. పానీయం గహేత్వాతి అత్తనోయేవ అత్థాయ గహేత్వా. సచే పన పీతావసేసం తత్థేవ ఆకిరిస్సామీతి గణ్హాతి, పున పటిగ్గహణకిచ్చం నత్థి. విక్ఖమ్భేత్వాతి వియూహిత్వా, అపనేత్వాతి అత్థో.

మహాభూతేసూతి సరీరనిస్సితేసు మహాభూతేసు. పతతీతి విచ్ఛిన్దిత్వా పతతి. విచ్ఛిన్దిత్వా పతితమేవ హి పటిగ్గహేతబ్బం, న ఇతరం. అల్లదారుం రుక్ఖతో ఛిన్దిత్వాపి కాతుం వట్టతీతి ఏత్థ మత్తికత్థాయ పథవిం ఖణితుమ్పి వట్టతీతి వేదితబ్బం. సప్పదట్ఠక్ఖణేయేవ వట్టతీతి అసతి కప్పియకారకే సామం గహేత్వా పరిభుఞ్జితుం వట్టతి, అఞ్ఞదా పటిగ్గహాపేత్వా పరిభుఞ్జితబ్బం. సేసమేత్థ ఉత్తానమేవ. అప్పటిగ్గహితతా, అననుఞ్ఞాతతా, ధూమాదిఅబ్బోహారికాభావో, అజ్ఝోహరణన్తి ఇమాని పనేత్థ చత్తారి అఙ్గాని.

దన్తపోనసిక్ఖాపదవణ్ణనా నిట్ఠితా.

౨౭౩. అచేలకవగ్గస్స ¶ పఠమసిక్ఖాపదే తేసన్తి తిత్థియానం. తత్థాతి భాజనే. ఇతోతి పత్తతో. సచే తిత్థియో వదతీతి ‘‘పఠమమేవ మం సన్ధాయ అభిహరిత్వా ఠపితం మయ్హం సన్తకం హోతి, ఇమస్మిం భాజనే ఆకిరథా’’తి వదతి, వట్టతి. సేసమేత్థ ఉత్తానమేవ. అఞ్ఞతిత్థియతా, అజ్ఝోహరణీయతా ¶ , అజ్ఝోహరణత్థాయ సహత్థా అనిక్ఖిత్తభాజనే దానన్తి ఇమాని పనేత్థ తీణి అఙ్గాని.

అచేలకసిక్ఖాపదవణ్ణనా నిట్ఠితా.

౨౭౪. దుతియం ఉత్తానత్థమేవ. అనాచారం ఆచరితుకామతా, తదత్థమేవ ఉపసమ్పన్నస్స ఉయ్యోజనా, ఏవం ఉయ్యోజేన్తస్స ఉపచారాతిక్కమోతి ఇమాని పనేత్థ తీణి అఙ్గాని.

ఉయ్యోజనసిక్ఖాపదవణ్ణనా నిట్ఠితా.

౨౮౦. తతియే పిట్ఠసఙ్ఘాటోతి ద్వారబాహాయేతం అధివచనం. ఖుద్దకం నామ సయనిఘరం విత్థారతో పఞ్చహత్థప్పమాణం హోతి, తస్స చ మజ్ఝిమట్ఠానం పిట్ఠసఙ్ఘాటతో అడ్ఢతేయ్యహత్థప్పమాణమేవ హోతి, తస్మా తాదిసే సయనిఘరే పిట్ఠసఙ్ఘాటతో హత్థపాసం విజహిత్వా నిసిన్నో పిట్ఠివంసం అతిక్కమిత్వా నిసిన్నో నామ హోతి. ఏవం నిసిన్నో చ మజ్ఝం అతిక్కమిత్వా నిసిన్నో నామ హోతీతి ఆహ ‘‘ఇమినా మజ్ఝాతిక్కమం దస్సేతీ’’తి. యథా వా తథా వా కతస్సాతి పిట్ఠివంసం ఆరోపేత్వా వా అనారోపేత్వా వా కతస్స. సచిత్తకన్తి అనుపవిసిత్వా నిసీదనచిత్తేన సచిత్తకం. సేసమేత్థ ఉత్తానమేవ. పరియుట్ఠితరాగజాయమ్పతికానం సన్నిహితతా, సయనిఘరతా, దుతియస్స భిక్ఖునో అభావో, అనుపఖజ్జ నిసీదనన్తి ఇమాని పనేత్థ చత్తారి అఙ్గాని.

సభోజనసిక్ఖాపదవణ్ణనా నిట్ఠితా.

౨౮౪-౨౮౯. చతుత్థపఞ్చమేసు ¶ నత్థి కిఞ్చి వత్తబ్బం.

౨౯౮. ఛట్ఠే ¶ పకతివచనేనాతి ఏత్థ యం ద్వాదసహత్థబ్భన్తరే ఠితేన సోతుం సక్కా భవేయ్య, తం పకతివచనం నామ. ఆపుచ్ఛితబ్బోతి ‘‘అహం ఇత్థన్నామస్స ఘరం గచ్ఛామీ’’తి వా ‘‘చారిత్తం ఆపజ్జామీ’’తి వా ఈదిసేన వచనేన ఆపుచ్ఛితబ్బో. సేసమేత్థ ఉత్తానమేవ. పఞ్చన్నం భోజనానం అఞ్ఞతరేన నిమన్తనసాదియనం, సన్తం భిక్ఖుం అనాపుచ్ఛనా, భత్తియఘరతో అఞ్ఞఘరప్పవేసనం, మజ్ఝన్హికానతిక్కమో, సమయస్స వా ఆపదానం వా అభావోతి ఇమాని పనేత్థ పఞ్చ అఙ్గాని.

చారిత్తసిక్ఖాపదవణ్ణనా నిట్ఠితా.

౩౦౩. సత్తమే మహానామో నామాతి అనురుద్ధత్థేరస్స భాతా భగవతో చూళపితు పుత్తో. సుద్ధోదనో సక్కోదనో సుక్కోదనో ధోతోదనో అమితోదనోతి ఇమే హి పఞ్చ జనా భాతరో. అమితా నామ దేవీ తేసం భగినీ, తిస్సత్థేరో తస్సా పుత్తో. తథాగతో చ నన్దత్థేరో చ సుద్ధోదనస్స పుత్తా, మహానామో చ అనురుద్ధత్థేరో చ సుక్కోదనస్స, ఆనన్దత్థేరో అమితోదనస్స. సో భగవతో కనిట్ఠో, మహానామో మహల్లకతరో సకదాగామీ అరియసావకో. తేన వుత్తం ‘‘మహానామో నామ…పే… అరియసావకో’’తి.

౩౦౫-౩౦౬. పాళియం అజ్జణ్హోతి అజ్జ ఏకదివసన్తి అత్థో, ‘‘అజ్జనో’’తి వా అత్థో గహేతబ్బో, నో అమ్హాకం. కాలం ఆహరిస్సథాతి స్వే హరిస్సథ. తతో చే ఉత్తరి సాదియేయ్యాతి సచే తత్థ రత్తీహి వా భేసజ్జేహి వా పరిచ్ఛేదో కతో హోతి ‘‘ఏత్తకాయేవ వా రత్తియో ఏత్తకాని వా భేసజ్జాని విఞ్ఞాపేతబ్బానీ’’తి, తతో రత్తిపరియన్తతో వా భేసజ్జపరియన్తతో వా ఉత్తరి విఞ్ఞాపేన్తో సాదియేయ్య. ‘‘ఇమేహి తయా భేసజ్జేహి పవారితమ్హ, అమ్హాకఞ్చ ఇమినావ భేసజ్జేన అత్థో’’తి ఆచిక్ఖిత్వా విఞ్ఞాపేతుమ్పి గిలానోవ లభతి.

౩౧౦. యస్మా సఙ్ఘపవారణాయమేవాయం విధి, తస్మా ‘‘యే అత్తనో పుగ్గలికాయ పవారణాయ పవారితా’’తి ¶ వుత్తం. సేసం ఉత్తానమేవ. సఙ్ఘపవారణతా ¶ , భేసజ్జవిఞ్ఞత్తి, అగిలానతా, పరియన్తాతిక్కమోతి ఇమాని పనేత్థ చత్తారి అఙ్గాని.

మహానామసిక్ఖాపదవణ్ణనా నిట్ఠితా.

౮. ఉయ్యుత్తసేనాసిక్ఖాపదవణ్ణనా

౩౧౧. అట్ఠమం ఉత్తానత్థమేవ. ఉయ్యుత్తసేనా, దస్సనత్థాయ గమనం, అనుఞ్ఞాతోకాసతో అఞ్ఞత్ర దస్సనం, తథారూపపచ్చయస్స ఆపదాయ వా అభావోతి ఇమాని పనేత్థ చత్తారి అఙ్గాని.

ఉయ్యుత్తసేనాసిక్ఖాపదవణ్ణనా నిట్ఠితా.

౩౧౭. నవమసిక్ఖాపదమ్పి ఉత్తానమేవ. తిరత్తాతిక్కమో, సేనాయ సూరియస్స అత్థఙ్గమో, గిలానతాదీనం అభావోతి ఇమాని పనేత్థ తీణి అఙ్గాని.

సేనావాససిక్ఖాపదవణ్ణనా నిట్ఠితా.

౩౨౨. దసమే కతి తే లక్ఖాని లద్ధానీతి తవ సరప్పహారస్స లక్ఖణభూతా కిత్తకా జనా తయా లద్ధాతి అత్థో, కిత్తకా తయా విద్ధాతి వుత్తం హోతి. సేసమేత్థ ఉత్తానమేవ. ఉయ్యోధికాదిదస్సనత్థాయ గమనం, అనుఞ్ఞాతోకాసతో అఞ్ఞత్ర దస్సనం, తథారూపపచ్చయస్స ఆపదాయ వా అభావోతి ఇమాని పనేత్థ తీణి అఙ్గాని.

ఉయ్యోధికసిక్ఖాపదవణ్ణనా నిట్ఠితా.

౩౨౬-౩౨౮. సురాపానవగ్గస్స ¶ ¶ పఠమసిక్ఖాపదే వతియాతి గామపరిక్ఖేపవతియా. పాళియం పిట్ఠసురాదీసు పిట్ఠం భాజనే పక్ఖిపిత్వా తజ్జం ఉదకం దత్వా మద్దిత్వా కతా పిట్ఠసురా. ఏవం పూవే ఓదనే చ భాజనే పక్ఖిపిత్వా తజ్జం ఉదకం దత్వా మద్దిత్వా కతా పూవసురా ఓదనసురాతి చ వుచ్చతి. ‘‘కిణ్ణా’’తి పన తస్సా సురాయ బీజం వుచ్చతి. యే సురామోదకాతిపి వుచ్చన్తి, తే పక్ఖిపిత్వా కతా కిణ్ణపక్ఖిత్తా. హరీతకీసాసపాదినానాసమ్భారేహి సంయోజితా సమ్భారసంయుత్తా.

మధుకతాలనాళికేరాదిపుప్ఫరసో చిరపరివాసితో పుప్ఫాసవో. పనసాదిఫలరసో ఫలాసవో. ముద్దికారసో మధ్వాసవో. ఉచ్ఛురసో గుళాసవో. హరీతకామలకకటుకభణ్డాదినానాసమ్భారానం రసో చిరపరివాసితో సమ్భారసంయుత్తో. బీజతో పట్ఠాయాతి సమ్భారే పటియాదేత్వా చాటియం పక్ఖిత్తకాలతో, తాలనాళికేరాదీనం పుప్ఫరసస్స గహితఅభినవకాలతోయేవ చ పట్ఠాయ.

౩౨౯. లోణసోవీరకం సుత్తఞ్చ అనేకేహి భేసజ్జేహి అభిసఙ్ఖతో అమజ్జభూతో ఆసవవిసేసో. వాసగ్గాహాపనత్థన్తి సుగన్ధిభావగ్గాహాపనత్థం. అచిత్తకం లోకవజ్జన్తి ఏత్థ యం వత్తబ్బం, తం పఠమపారాజికవణ్ణనాయం వుత్తనయేన వేదితబ్బం. సేసమేత్థ ఉత్తానమేవ. మజ్జభావో, తస్స పానఞ్చాతి ఇమాని పనేత్థ ద్వే అఙ్గాని.

సురాపానసిక్ఖాపదవణ్ణనా నిట్ఠితా.

౨. అఙ్గులిపతోదకసిక్ఖాపదవణ్ణనా

౩౩౦. దుతియే భిక్ఖునీపి అనుపసమ్పన్నట్ఠానే ఠితాతి ఏత్థ భిక్ఖుపి భిక్ఖునియా అనుపసమ్పన్నట్ఠానే ¶ ఠితోతి వేదితబ్బో. సేసమేత్థ ఉత్తానమేవ. హసాధిప్పాయతా, ఉపసమ్పన్నస్స కాయేన కాయామసనన్తి ఇమాని పనేత్థ ద్వే అఙ్గాని.

అఙ్గులిపతోదకసిక్ఖాపదవణ్ణనా నిట్ఠితా.

౩౩౫. తతియం ¶ ఉత్తానత్థమేవ. ఉపరిగోప్ఫకతా, హసాధిప్పాయేన కీళనన్తి ఇమాని పనేత్థ ద్వే అఙ్గాని.

హసధమ్మసిక్ఖాపదవణ్ణనా నిట్ఠితా.

౩౪౪. చతుత్థే గారయ్హో ఆచరియుగ్గహో న గహేతబ్బోతి యస్మా ఉచ్ఛురసో సత్తాహకాలికో, తస్స కసటో యావజీవికో, ద్విన్నంయేవ సమవాయో ఉచ్ఛుయట్ఠి, తస్మా వికాలే ఉచ్ఛుయట్ఠిం ఖాదితుం వట్టతి గుళహరీతకం వియాతి ఏవమాదికో గారయ్హాచరియవాదో న గహేతబ్బో. లోకవజ్జే ఆచరియుగ్గహో న వట్టతీతి లోకవజ్జసిక్ఖాపదే ఆపత్తిట్ఠానే యో ఆచరియవాదో, సో న గహేతబ్బో, లోకవజ్జం అతిక్కమిత్వా ‘‘ఇదం అమ్హాకం ఆచరియుగ్గహో’’తి వదన్తస్స ఉగ్గహో న వట్టతీతి అధిప్పాయో. సుత్తానులోమం నామ అట్ఠకథా. పవేణియా ఆగతసమోధానం గచ్ఛతీతి ‘‘పవేణియా ఆగతో ఆచరియుగ్గహోవ గహేతబ్బో’’తి ఏవం వుత్తే మహాఅట్ఠకథావాదేయేవ సఙ్గహం గచ్ఛతీతి అధిప్పాయో. సేసమేత్థ ఉత్తానమేవ. ఉపసమ్పన్నస్స పఞ్ఞత్తేన వచనం, అనాదరియకరణన్తి ఇమాని పనేత్థ ద్వే అఙ్గాని.

అనాదరియసిక్ఖాపదవణ్ణనా నిట్ఠితా.

౩౪౫. పఞ్చమం ఉత్తానత్థమేవ. ఉపసమ్పన్నతా, తస్స దస్సనసవనవిసయే భింసాపేతుకామతాయ వాయమనన్తి ఇమాని పనేత్థ ద్వే అఙ్గాని.

భింసాపనసిక్ఖాపదవణ్ణనా నిట్ఠితా.

౩౫౦. ఛట్ఠే ¶ ¶ భగ్గా నామ జనపదినో రాజకుమారా, తేసం నివాసో ఏకోపి జనపదో రుళ్హీసద్దేన ‘‘భగ్గా’’తి వుచ్చతి. తేన వుత్తం ‘‘భగ్గాతి జనపదస్స నామ’’న్తి. సుసుమారగిరేతి ఏవంనామకే నగరే. తస్స కిర నగరస్స మాపనత్థం వత్థువిజ్జాచరియేన నగరట్ఠానస్స పరిగ్గణ్హనదివసే అవిదూరే సుసుమారో సద్దమకాసి గిరం నిచ్ఛారేసి. అథ అనన్తరాయేన నగరే మాపితే తమేవ సుసుమారగిరణం సుభనిమిత్తం కత్వా సుసుమారగిరంత్వేవస్స నామం అకంసు. కేచి పన ‘‘సుసుమారసణ్ఠానత్తా సుసుమారో నామ ఏకో గిరి, సో తస్స నగరస్స సమీపే, తస్మా తం సుసుమారగిరి ఏతస్స అత్థీతి ‘సుసుమారగిరీ’తి వుచ్చతీ’’తి వదన్తి. తథా వా హోతు అఞ్ఞథా వా, నామమేతం తస్స నగరస్సాతి ఆహ ‘‘సుసుమారగిరన్తి నగరస్స నామ’’న్తి. భేసకళాతి ఘమ్పణ్డనామకో గచ్ఛవిసేసో. కేచి ‘‘సేతరుక్ఖో’’తిపి వదన్తి. తేసం బహులతాయ పన తం వనం భేసకళావనన్త్వేవ పఞ్ఞాయిత్థ. ‘‘భేసగళావనే’’తిపి పాఠో. ‘‘భేసో నామ ఏకో యక్ఖో అయుత్తకారీ, తస్స తతో గళితట్ఠానతాయ తం వనం భేసగళావనం నామ జాత’’న్తి హి కేచి.

౩౫౨. జోతికరణేతి అగ్గికరణే. సేసమేత్థ ఉత్తానమేవ. అగిలానతా, అనుఞ్ఞాతకరణాభావో, విసిబ్బేతుకామతా, సమాదహనన్తి ఇమాని పనేత్థ చత్తారి అఙ్గాని.

జోతిసిక్ఖాపదవణ్ణనా నిట్ఠితా.

౩౫౭. సత్తమసిక్ఖాపదస్స పాళియం అసమ్భిన్నేనాతి అమక్ఖితేన, అనట్ఠేనాతి అత్థో. ఓరేనద్ధమాసం నహాయేయ్యాతి నహాతదివసతో పట్ఠాయ అద్ధమాసే అపరిపుణ్ణే నహాయేయ్య. సేసమేత్థ ఉత్తానమేవ. మజ్ఝిమదేసో, ఊనకద్ధమాసే నహానం, సమయానం వా నదీపారగమనస్స వా ఆపదానం వా అభావోతి ఇమాని పనేత్థ తీణి అఙ్గాని.

నహానసిక్ఖాపదవణ్ణనా నిట్ఠితా.

౮. దుబ్బణ్ణకరణసిక్ఖాపదవణ్ణనా

౩౬౮. అట్ఠమే ¶ ¶ ‘‘చమ్మకారనీలం నామ పకతినీల’’న్తి తీసుపి గణ్ఠిపదేసు వుత్తం. గణ్ఠిపదే పన ‘‘చమ్మకారా ఉదకే తిపుమలం అయగూథఞ్చ పక్ఖిపిత్వా చమ్మం కాళం కరోన్తి, తం చమ్మకారనీల’’న్తి వుత్తం. సేసమేత్థ ఉత్తానమేవ. వుత్తప్పకారస్స చీవరస్స అకతకప్పతా, అనట్ఠచీవరాదితా, నివాసనం వా పారుపనం వాతి ఇమాని పనేత్థ తీణి అఙ్గాని.

దుబ్బణ్ణకరణసిక్ఖాపదవణ్ణనా నిట్ఠితా.

౩౭౪. నవమే అపచ్చుద్ధారణన్తి ‘‘మయ్హం సన్తకం పరిభుఞ్జ వా విస్సజ్జేహి వా’’తిఆదినా అకతపచ్చుద్ధారం. యేన వినయకమ్మం కతన్తి యేన సద్ధిం వినయకమ్మం కతం. తింసకవణ్ణనాయన్తి నిస్సగ్గియవణ్ణనాయం. పరిభోగేన కాయకమ్మం, అపచ్చుద్ధారాపనేన వచీకమ్మం. సేసమేత్థ ఉత్తానమేవ. సామం వికప్పితస్స అపచ్చుద్ధారో, వికప్పనుపగచీవరతా, పరిభోగోతి ఇమాని పనేత్థ తీణి అఙ్గాని.

వికప్పనసిక్ఖాపదవణ్ణనా నిట్ఠితా.

౧౦. చీవరఅపనిధానసిక్ఖాపదవణ్ణనా

౩౭౭. దసమం ఉత్తానత్థమేవ. ఉపసమ్పన్నస్స సన్తకానం పత్తాదీనం అపనిధానం, విహేసేతుకామతా వా హసాధిప్పాయతా వాతి ఇమాని పనేత్థ ద్వే అఙ్గాని.

చీవరఅపనిధానసిక్ఖాపదవణ్ణనా నిట్ఠితా.

౩౮౨. సప్పాణకవగ్గస్స ¶ ¶ పఠమసిక్ఖాపదే ఉసుం సరం అస్సతి ఖిపతీతి ఇస్సాసో, ధనుసిప్పకుసలోతి ఆహ ‘‘ధనుగ్గహాచరియో’’తి. పటిసత్తువిధమనత్థం ధనుం గణ్హన్తీతి ధనుగ్గహా, తేసం ఆచరియో ధనుగ్గహాచరియో. అప్పమత్తేన వత్తం కాతబ్బన్తి యథా తే పాణా న మరన్తి, ఏవం సూపట్ఠితస్సతినా సేనాసనే వత్తం కాతబ్బం. సేసమేత్థ ఉత్తానమేవ. అఙ్గానిపి మనుస్సవిగ్గహే వుత్తనయేన వేదితబ్బానీతి.

సఞ్చిచ్చసిక్ఖాపదవణ్ణనా నిట్ఠితా.

౩౮౭. దుతియే ఉదకసణ్ఠానకప్పదేసేతి యత్థ భూమిభాగే ఉదకం నిక్ఖిత్తం సన్తిట్ఠతి, న సహసా పరిక్ఖయం గచ్ఛతి, తాదిసే పదేసే. సేసమేత్థ ఉత్తానమేవ. అఙ్గాని సిఞ్చనసిక్ఖాపదే వుత్తనయానేవ.

సప్పాణకసిక్ఖాపదవణ్ణనా నిట్ఠితా.

౩౯౨. తతియే యథాపతిట్ఠితభావేన పతిట్ఠాతుం న దేన్తీతి తేసం పవత్తిఆకారదస్సనత్థం వుత్తం. యం పన ధమ్మేన అధికరణం నిహతం, తం సునిహతమేవ. సచే విప్పకతే కమ్మే పటిక్కోసతి, తం సఞ్ఞాపేత్వావ కాతబ్బం. ఇతరథా కమ్మఞ్చ కుప్పతి, కారకానఞ్చ ఆపత్తి. సేసమేత్థ ఉత్తానమేవ. యథాధమ్మం నిహతభావో, జాననా, ఉక్కోటనాతి ఇమాని పనేత్థ తీణి అఙ్గాని.

ఉక్కోటనసిక్ఖాపదవణ్ణనా నిట్ఠితా.

౩౯౯. చతుత్థే ¶ ¶ తస్సేవాతి యో ఆపన్నో, తస్సేవ. ఆరోచేతీతి పటిచ్ఛాదనత్థమేవ మా కస్సచి ఆరోచేసీతి వదతి. వత్థుపుగ్గలోతి ఆపన్నపుగ్గలో. యేనస్స ఆరోచితన్తి యేన దుతియేన అస్స తతియస్స ఆరోచితం. కోటి ఛిన్నా హోతీతి యస్మా పటిచ్ఛాదనపచ్చయా ఆపత్తిం ఆపజ్జిత్వావ దుతియేన తతియస్స ఆరోచితం, తస్మా తప్పచ్చయా పున తేన ఆపజ్జితబ్బాపత్తియా అభావతో ఆపత్తియా కోటి ఛిన్నా నామ హోతి.

౪౦౦. ‘‘అనుపసమ్పన్నస్స సుక్కవిస్సట్ఠి చ కాయసంసగ్గో చాతి అయం దుట్ఠుల్లఅజ్ఝాచారో నామా’’తి ఇదం దుట్ఠుల్లారోచనసిక్ఖాపదట్ఠకథాయ న సమేతి. వుత్తఞ్హి తత్థ (పాచి. అట్ఠ. ౮౨) ‘‘అనుపసమ్పన్నస్స దుట్ఠుల్లం వా అదుట్ఠుల్లం వా అజ్ఝాచారన్తి ఏత్థ ఆదితో పఞ్చ సిక్ఖాపదాని దుట్ఠుల్లో నామ అజ్ఝాచారో, సేసాని అదుట్ఠుల్లో, సుక్కవిస్సట్ఠికాయసంసగ్గదుట్ఠుల్లఅత్తకామా పనస్స అజ్ఝాచారో నామా’’తి. ‘‘ఆరోచనే అనుపసమ్పన్నస్స దుట్ఠుల్లం అఞ్ఞథా అధిప్పేతం, పటిచ్ఛాదనే అఞ్ఞథా’’తి ఏత్థాపి విసేసకారణం న దిస్సతి, తస్మా అట్ఠకథాయ పుబ్బేనాపరం న సమేతి. అవిరోధం ఇచ్ఛన్తేన పన వీమంసితబ్బమేత్థ కారణం. సేసమేత్థ ఉత్తానమేవ. ఉపసమ్పన్నస్స దుట్ఠుల్లాపత్తిజాననం, పటిచ్ఛాదేతుకామతాయ నారోచేస్సామీతి ధురనిక్ఖేపోతి ఇమాని పనేత్థ ద్వే అఙ్గాని.

దుట్ఠుల్లసిక్ఖాపదవణ్ణనా నిట్ఠితా.

౫. ఊనవీసతివస్ససిక్ఖాపదవణ్ణనా

౪౦౨. పఞ్చమే రూపసుత్తన్తి హేరఞ్ఞికానం సుత్తం. దురుత్తానన్తి అక్కోసవసేన దురుత్తానం, దురుత్తత్తాయేవ దురాగతానం. వచనపథానన్తి ఏత్థ వచనమేవ తదత్థం ఞాతుకామానం ఞాపేతుకామానఞ్చ పథోతి వచనపథో. దుక్ఖమానన్తి దుక్ఖేన ఖమితబ్బానం.

౪౦౪. గబ్భే ¶ సయితకాలేన సద్ధిం వీసతిమం వస్సం అస్సాతి గబ్భవీసో. హాయనవడ్ఢనన్తి గబ్భమాసేసు అధికేసు ఉత్తరిహాయనం, ఊనేసు వడ్ఢనన్తి వేదితబ్బం. ఏకూనవీసతివస్సన్తి ద్వాదసమాసే మాతుకుచ్ఛిస్మిం వసిత్వా మహాపవారణాయ జాతకాలతో పట్ఠాయ ఏకూనవీసతివస్సం. పాటిపదదివసేతి పచ్ఛిమికాయ వస్సూపగమనదివసే. ‘‘తింసరత్తిదివో మాసో’’తి ¶ (అ. ని. ౩.౭౧; ౮.౪౩; విభ. ౧౦౨౩) వచనతో ‘‘చత్తారో మాసా పరిహాయన్తీ’’తి వుత్తం. వస్సం ఉక్కడ్ఢన్తీతి వస్సం ఉద్ధం కడ్ఢన్తి, తతియే సంవచ్ఛరే ఏకమాసం అధికమాసవసేన పరిచ్చజన్తా వస్సం ఉద్ధం కడ్ఢన్తీతి అత్థో, తస్మా తతియో సంవచ్ఛరో తేరసమాసికో హోతి, సంవచ్ఛరస్స పన ద్వాదసమాసికత్తా అట్ఠారససు వస్సేసు అధికమాసే విసుం గహేత్వా ‘‘ఛ మాసా వడ్ఢన్తీ’’తి వుత్తం. తతోతి ఛమాసతో. నిక్కఙ్ఖా హుత్వాతి అధికమాసేహి సద్ధిం పరిపుణ్ణవీసతివస్సత్తా నిబ్బేమతికా హుత్వా. యం పన వుత్తం తీసు గణ్ఠిపదేసు ‘‘అట్ఠారసన్నంయేవ వస్సానం అధికమాసే గహేత్వా గణితత్తా సేసవస్సద్వయస్సపి అధికాని దివసాని హోన్తేవ, తాని అధికదివసాని సన్ధాయ ‘నిక్కఙ్ఖా హుత్వా’తి వుత్త’’న్తి, తం న గహేతబ్బం. న హి ద్వీసు వస్సేసు అధికదివసాని నామ విసుం ఉపలబ్భన్తి తతియే వస్సే వస్సుక్కడ్ఢనవసేన అధికమాసే పరిచ్చత్తేయేవ అతిరేకమాససమ్భవతో. తస్మా ద్వీసు వస్సేసు అతిరేకదివసాని నామ విసుం న సమ్భవన్తి.

నను చ ‘‘తే ద్వే మాసే గహేత్వా వీసతివస్సాని పరిపుణ్ణాని హోన్తీ’’తి కస్మా వుత్తం, ఏకూనవీసతివస్సమ్హి పున అపరస్మిం వస్సే పక్ఖిత్తే వీసతివస్సాని పరిపుణ్ణాని హోన్తీతి ఆహ ‘‘ఏత్థ పన…పే… వుత్త’’న్తి. అనేకత్థత్తా నిపాతానం పన-సద్దో హి-సద్దత్థే, ఏత్థ హీతి వుత్తం హోతి. ఇదఞ్హి వుత్తస్సేవత్థస్స సమత్థనవసేన వుత్తం. ఇమినా చ ఇమం దీపేతి ‘‘యం వుత్తం ‘ఏకూనవీసతివస్సం సామణేరం నిక్ఖమనీయపుణ్ణమాసిం అతిక్కమ్మ పాటిపదదివసే ఉపసమ్పాదేన్తీ’తి, తత్థ గబ్భమాసేపి అగ్గహేత్వా ద్వీహి మాసేహి అపరిపుణ్ణవీసతివస్సం సన్ధాయ ‘ఏకూనవీసతివస్స’న్తి వుత్తం, తస్మా అధికమాసేసు ద్వీసు గహితేసు వీసతివస్సాని పరిపుణ్ణాని నామ హోన్తీ’’తి. తస్మాతి యస్మా గబ్భమాసాపి గణనూపగా హోన్తి, తస్మా. ఏకవీసతివస్సో హోతీతి జాతదివసతో పట్ఠాయ వీసతివస్సో సమానో గబ్భమాసేహి సద్ధిం ఏకవీసతివస్సో హోతి.

౪౦౬. అఞ్ఞం ¶ ఉపసమ్పాదేతీతి ఉపజ్ఝాయో కమ్మవాచాచరియో వా హుత్వా ఉపసమ్పాదేతి. సేసమేత్థ ఉత్తానమేవ. ఊనవీసతివస్సతా, ఊనకసఞ్ఞితా, ఉపసమ్పాదనన్తి ఇమాని పనేత్థ తీణి అఙ్గాని.

ఊనవీసతివస్ససిక్ఖాపదవణ్ణనా నిట్ఠితా.

౪౦౭. ఛట్ఠసిక్ఖాపదం ¶ ఉత్తానత్థమేవ. థేయ్యసత్థకభావో, జాననం, సంవిధానం, అవిసఙ్కేతేన గమనన్తి ఇమాని పనేత్థ చత్తారి అఙ్గాని.

థేయ్యసత్థసిక్ఖాపదవణ్ణనా నిట్ఠితా.

౪౧౨. సత్తమే నత్థి కిఞ్చి వత్తబ్బం.

౪౧౭. అట్ఠమే బాధయింసూతి హనింసు. తంతంసమ్పత్తియా విబన్ధనవసేన సత్తసన్తానస్స అన్తరే వేమజ్ఝే ఏతి ఆగచ్ఛతీతి అన్తరాయో, దిట్ఠధమ్మికాదిఅనత్థో. అనతిక్కమనట్ఠేన తస్మిం అన్తరాయే నియుత్తా, అన్తరాయం వా ఫలం అరహన్తి, అన్తరాయస్స వా కరణసీలాతి అన్తరాయికా. తేనాహ ‘‘అన్తరాయం కరోన్తీతి అన్తరాయికా’’తి. ఆనన్తరియధమ్మాతి ఆనన్తరికసభావా చేతనాధమ్మా. తత్రాయం వచనత్థో – చుతిఅనన్తరఫలం అనన్తరం నామ, తస్మిం అనన్తరే నియుత్తా, తంనిబ్బత్తనేన అనన్తరకరణసీలా, అనన్తరప్పయోజనాతి వా ఆనన్తరికా, తే ఏవ ఆనన్తరియాతి వుత్తా. కమ్మాని ఏవ అన్తరాయికాతి కమ్మన్తరాయికా. మోక్ఖస్సేవ అన్తరాయం కరోతి, న సగ్గస్సాతి మిచ్ఛాచారలక్ఖణాభావతో వుత్తం. న హి భిక్ఖునియా ధమ్మరక్ఖితభావో అత్థి. పాకతికభిక్ఖునీవసేన చేతం వుత్తం. అరియాయ పన పవత్తం అపాయసంవత్తనికమేవ, నన్దమాణవకో చేత్థ నిదస్సనం. ఉభిన్నం సమానచ్ఛన్దతావసేన వా న సగ్గన్తరాయికతా ¶ , మోక్ఖన్తరాయికతా పన మోక్ఖత్థాయ పటిపత్తియా విదూసనతో. అభిభవిత్వా పన పవత్తియం సగ్గన్తరాయికతాపి న సక్కా నివారేతున్తి.

అహేతుకదిట్ఠిఅకిరియదిట్ఠినత్థికదిట్ఠియోవ నియతభావం పత్తా నియతమిచ్ఛాదిట్ఠిధమ్మా. పటిసన్ధిధమ్మాతి పటిసన్ధిచిత్తుప్పాదమాహ. పణ్డకాదిగ్గహణఞ్చేత్థ నిదస్సనమత్తం సబ్బాయపి అహేతుకపటిసన్ధియా విపాకన్తరాయికభావతో. యాహి అరియే ఉపవదతి, తా చేతనా అరియూపవాదా జాతా. తతో పరన్తి ఖమాపనతో ఉపరి. యం పనేత్థ వత్తబ్బం, తం దిబ్బచక్ఖుకథాయం వుత్తమేవ. సఞ్చిచ్చ ఆపన్నా ఆపత్తియోతి సఞ్చిచ్చ వీతిక్కన్తా సత్త ఆపత్తిక్ఖన్ధా. సఞ్చిచ్చ వీతిక్కన్తఞ్హి అన్తమసో దుక్కటదుబ్భాసితమ్పి సగ్గమగ్గఫలానం అన్తరాయం ¶ కరోతి. యావ భిక్ఖుభావం పటిజానాతి పారాజికం ఆపన్నో, న వుట్ఠాతి సేసగరుకాపత్తిం ఆపన్నో, న దేసేతి లహుకాపత్తిం ఆపన్నో.

అయం భిక్ఖూతి అరిట్ఠో భిక్ఖు. రసేన రసం సంసన్దిత్వాతి అనవజ్జేన పచ్చయపరిభుఞ్జనరసేన సావజ్జకామగుణపరిభోగరసం సమానేత్వా. యోనిసో పచ్చవేక్ఖణేన నత్థి ఏత్థ ఛన్దరాగోతి నిచ్ఛన్దరాగో, పచ్చయపరిభోగో. ఉపనేన్తో వియాతి బన్ధనం ఉపనేన్తో వియ. ‘‘ఘటేన్తో వియా’’తిపి పాఠో. ఉపసంహరన్తో వియాతి సదిసతం ఉపసంహరన్తో వియ ఏకన్తసావజ్జే అనవజ్జభావపక్ఖేపనతో. పాపకన్తి లామకట్ఠేన దుగ్గతిసమ్పాపనట్ఠేన చ పాపకం. మహాసముద్దం బన్ధన్తేన వియాతి సేతుకరణవసేన మహాసాగరం బన్ధన్తేన వియ. సబ్బఞ్ఞుతఞ్ఞాణేన సద్ధిం పటివిరుజ్ఝన్తోతి సబ్బఞ్ఞుతఞ్ఞాణేన ‘‘సావజ్జ’’న్తి దిట్ఠం ‘‘అనవజ్జ’’న్తి గహణేన తేన సహ పటివిరుజ్ఝన్తో. ఆణాచక్కేతి పఠమపారాజికసిక్ఖాపదసఙ్ఖాతే, ‘‘అబ్రహ్మచరియం పహాయా’’తిఆదిదేసనాసఙ్ఖాతే చ ఆణాచక్కే.

అట్ఠికఙ్కలం నామ ఉరట్ఠి వా పిట్ఠికణ్టకం వా సీసట్ఠి వా. తఞ్హి నిమ్మంసత్తా ‘‘కఙ్కల’’న్తి వుచ్చతి. విగతమంసాయ హి అట్ఠిసఙ్ఖలికాయ ఏకట్ఠిమ్హి వా కఙ్కల-సద్దో నిరుళ్హో. అనుదహనట్ఠేనాతి అనుపాయపటిపత్తియా సమ్పతి ఆయతిఞ్చ అనుదహనట్ఠేన. మహాభితాపనట్ఠేన అనవట్ఠితసభావతాయ, ఇత్తరపచ్చుపట్ఠానట్ఠేన ¶ ముహుత్తకరణీయతాయ, తావకాలికట్ఠేన పరేహి అభిభవనతాయ, సబ్బఙ్గపచ్చఙ్గపలిభఞ్జనట్ఠేన భేదనాదిఅధికరణభావేన, ఉగ్ఘాటసదిసతాయ అధికుట్టనట్ఠేన, అవణే వణం ఉప్పాదేత్వా అన్తో అనుపవిసనభావతాయ వినివిజ్ఝనట్ఠేన, దిట్ఠధమ్మికసమ్పరాయికఅనత్థనిమిత్తతాయ సాసఙ్కసప్పటిభయట్ఠేన.

పాళియం ‘‘థామసా పరామాసా’’తిఆదీసు ఏవమత్థో వేదితబ్బో. థామసాతి దిట్ఠిథామేన, తస్సా దిట్ఠియా థామగతభావేనాతి అత్థో. పరామాసాతి దిట్ఠిపరామాసేన, దిట్ఠిసఙ్ఖాతపరామాసేనాతి అత్థో. దిట్ఠియేవ హి ధమ్మసభావం అతిక్కమిత్వా పరతో ఆమసనేన పరామాసో. అభినివిస్సాతి తణ్హాభినివేసపుబ్బఙ్గమేన దిట్ఠాభినివేసేన ‘‘ఇదమేత్థ సచ్చ’’న్తి అభినివిసిత్వా. వోహరతీతి కథేతి. యతో చ ఖో తే భిక్ఖూతి యదా తే భిక్ఖూ. ఏవంబ్యాఖో అహం, భన్తే, భగవతాతి ఇదం ఏస అత్తనో లద్ధిం నిగూహితుకామతాయ నత్థీతి వత్తుకామోపి భగవతో ఆనుభావేన సమ్పటిచ్ఛతి. బుద్ధానం కిర సమ్ముఖా ద్వే కథా కథేతుం సమత్థో నామ నత్థి. కస్స ను ఖో నామ త్వం మోఘపురిసాతి త్వం మోఘపురిస కస్స ఖత్తియస్స వా బ్రాహ్మణస్స వా వేస్సస్స వా సుద్దస్స వా గహట్ఠస్స వా పబ్బజితస్స వా దేవస్స వా మనుస్సస్స వా మయా ఏవం ¶ ధమ్మం దేసితం ఆజానాసి. సేసమేత్థ ఉత్తానమేవ. ధమ్మకమ్మతా, సమనుభాసనా, అప్పటినిస్సజ్జనన్తి ఇమాని పనేత్థ తీణి అఙ్గాని.

అరిట్ఠసిక్ఖాపదవణ్ణనా నిట్ఠితా.

౯. ఉక్ఖిత్తసమ్భోగసిక్ఖాపదవణ్ణనా

౪౨౪. నవమే పయోగగణనాయాతి దానగ్గహణప్పయోగగణనాయ. సంవాసే కమ్మపరియోసానవసేన, సహసేయ్యాయ ఏకస్మిం నిపన్నే ఇతరస్స నిపజ్జనపయోగవసేన ఆపత్తిపరిచ్ఛేదో వేదితబ్బో. ఏత్థ చ పదభాజనే ‘‘ఏకచ్ఛన్నే’’తి అవిసేసేన వుత్తత్తా నానూపచారేపి ఏకచ్ఛన్నే నిపజ్జన్తస్స ఆపత్తి. తేనేవ మాతికాట్ఠకథాయం (కఙ్ఖా. అట్ఠ. ఉక్ఖిత్తసమ్భోగసిక్ఖాపదవణ్ణనా) వుత్తం ‘‘సహ ¶ వా సేయ్యం కప్పేయ్యాతి నానూపచారేపి ఏకచ్ఛన్నే నిపజ్జేయ్యా’’తి. పణ్ణత్తిం అజానన్తేన అరహతాపి కిరియాబ్యాకతచిత్తేన ఆపజ్జితబ్బత్తా ‘‘తిచిత్త’’న్తి వుత్తం. యం పన కేనచి వుత్తం ‘‘తిచిత్తన్తి ఏత్థ విపాకాబ్యాకతచిత్తేన సహ వా సేయ్యం కప్పేయ్యాతి ఏవమత్థో దట్ఠబ్బో, అఞ్ఞథా సచిత్తకత్తా సిక్ఖాపదస్స కిరియాబ్యాకతం సన్ధాయ న యుజ్జతీ’’తి, తం న గహేతబ్బం. న హి సచిత్తకసిక్ఖాపదవీతిక్కమో అరహతో న సమ్భవతి. తేనేవ పథవీఖణనాదీసు సచిత్తకసిక్ఖాపదేసు తిచిత్తమేవ వుత్తం. సేసమేత్థ ఉత్తానమేవ. అకతానుధమ్మతా, జాననా, సమ్భోగాదికరణన్తి ఇమాని పనేత్థ తీణి అఙ్గాని.

ఉక్ఖిత్తసమ్భోగసిక్ఖాపదవణ్ణనా నిట్ఠితా.

౪౨౮. దసమే పిరేతి నిపాతపదం. సమ్బోధనే వత్తమానం పర-సద్దేన సమానత్థం వదన్తీతి ఆహ ‘‘పర అమామకా’’తి, అమ్హాకం అనజ్ఝత్తికభూతాతి అత్థో. పిరేతి వా ‘‘పరతో’’తి ఇమినా సమానత్థం నిపాతపదం, తస్మా చర పిరేతి పరతో గచ్ఛ, మా ఇధ తిట్ఠాతి ఏవమ్పేత్థ అత్థో వేదితబ్బో. సేసమేత్థ పురిమసిక్ఖాపదద్వయే వుత్తనయమేవ.

కణ్టకసిక్ఖాపదవణ్ణనా నిట్ఠితా.

నిట్ఠితో సప్పాణకవగ్గో సత్తమో.

౪౩౪. సహధమ్మికవగ్గస్స ¶ పఠమసిక్ఖాపదే వాచాయ వాచాయ ఆపత్తీతి అనాదరియభయా లేసేన ఏవం వదన్తస్స ఆపత్తి. సేసమేత్థ ఉత్తానమేవ. ఉపసమ్పన్నస్స పఞ్ఞత్తేన వచనం, అసిక్ఖితుకామతాయ ఏవం వచనన్తి ఇమాని పనేత్థ ద్వే అఙ్గాని.

సహధమ్మికసిక్ఖాపదవణ్ణనా నిట్ఠితా.

౪౩౮. దుతియే ¶ వినయస్స పరియాపుణనం వినయపరియత్తీతి ఆహ ‘‘వినయం పరియాపుణన్తాన’’న్తిఆది. సుగుత్తోతి యథా కరణ్డకే పక్ఖిత్తమణిక్ఖన్ధో వియ న నస్సతి విపత్తిం న పాపుణాతి, ఏవం సుట్ఠు గోపితో. సురక్ఖితోతి తస్సేవ పరియాయవచనం. యథా హి కిలేసచోరేహి అవిలుమ్పనీయో హోతి, ఏవం సబ్బదా సూపట్ఠితస్సతితాయ సుట్ఠు రక్ఖితో. కుక్కుచ్చపకతానన్తి కప్పియాకప్పియం నిస్సాయ ఉప్పన్నకుక్కుచ్చేన అభిభూతానం. సారజ్జనం సారదో, బ్యామోహభయం. విగతో సారదో ఏతస్సాతి విసారదో. సహధమ్మేనాతి సకారణేన వచనేన. సునిగ్గహితం నిగ్గణ్హాతీతి యథా న పున సీసం ఉక్ఖిపన్తి, అథ ఖో అప్పటిభానా మఙ్కుభూతాయేవ హోన్తి, ఏవం సుట్ఠు నిగ్గణ్హాతి.

అలజ్జితాతి య-కారలోపేన నిద్దేసో, అలజ్జితాయాతి వుత్తం హోతి. అఞ్ఞాణతాతిఆదీసుపి ఏసేవ నయో. మన్దో మోమూహోతి అఞ్ఞాణభావేన మన్దో, అవిసయతో మోమూహో, మహామూళ్హోతి అత్థో.

అత్తపచ్చత్థికాతి అత్తనో పచ్చత్థికా. వజ్జిపుత్తకా దసవత్థుదీపకా. పరూపహారఅఞ్ఞాణకఙ్ఖాపరవితారణాదివాదాతి ఏత్థ యే అరహత్తం పటిజానన్తానం అప్పత్తే పత్తసఞ్ఞీనం అధిమానికానం కుహకానం వా అరహత్తం పటిజానన్తానం సుక్కవిస్సట్ఠిం దిస్వా మారకాయికా దేవతా ‘‘అరహతో అసుచిం ¶ ఉపసంహరన్తీ’’తి మఞ్ఞన్తి సేయ్యథాపి పుబ్బసేలియా అపరసేలియా చ, తే పరూపహారవాదా. యేసం పన అరహతో ఇత్థిపురిసాదీనం నామగోత్తాదీసు ఞాణప్పవత్తియా అభావేన అత్థి అరహతో అఞ్ఞాణం, తత్థేవ సన్నిట్ఠానాభావేన అత్థి అరహతో కఙ్ఖా, యస్మా చస్స తాని వత్థూని పరే వితారేన్తి పకాసేన్తి ఆచిక్ఖన్తి, తస్మా అత్థి అరహతో పరవితారణాతి ఇమా తిస్సో లద్ధియో సేయ్యథాపి ఏతరహి పుబ్బసేలియానం, తే అఞ్ఞాణకఙ్ఖాపరవితారణవాదా. నిగ్గహో పన నేసం కథావత్థుప్పకరణే వుత్తనయేనేవ వేదితబ్బో.

చత్తారో మగ్గా చ ఫలాని చాతి ఉక్కట్ఠనిద్దేసవసేన వుత్తం, చతస్సో పటిసమ్భిదా తిస్సో విజ్జా ఛ అభిఞ్ఞాతి అయమ్పి అధిగమసద్ధమ్మోయేవ. చ-కారో ¶ వా అవుత్తసమ్పిణ్డనత్థో దట్ఠబ్బో. కేచి థేరాతి ధమ్మకథికా. ఆహంసూతి పంసుకూలికత్థేరా ఏవం ఆహంసు.

కదా పనాయం కథా ఉదపాదీతి? అయఞ్హేత్థ అనుపుబ్బికథా (అ. ని. అట్ఠ. ౧.౧.౧౩౦) – ఇమస్మిం కిర దీపే చణ్డాలతిస్సమహాభయే సక్కో దేవరాజా మహాఉళుమ్పం మాపేత్వా భిక్ఖూనం ఆరోచాపేసి ‘‘మహన్తం భయం భవిస్సతి, న సమ్మా దేవో వస్సిస్సతి, భిక్ఖూ పచ్చయేహి కిలమన్తా పరియత్తిం సన్ధారేతుం న సక్ఖిస్సన్తి, పరతీరం గన్త్వా అయ్యేహి జీవితం రక్ఖితుం వట్టతి. ఇమం మహాఉళుమ్పం ఆరుయ్హ గచ్ఛథ భన్తే, యేసం ఏత్థ నిసజ్జట్ఠానం నప్పహోతి, తే కట్ఠఖణ్డేపి ఉరం ఠపేత్వా గచ్ఛన్తు, సబ్బేసం భయం న భవిస్సతీ’’తి. తదా సముద్దతీరం పత్వా సట్ఠి భిక్ఖూ కతికం కత్వా ‘‘అమ్హాకం ఏత్థ గమనకిచ్చం నత్థి, మయం ఇధేవ హుత్వా తేపిటకం రక్ఖిస్సామా’’తి తతో నివత్తిత్వా దక్ఖిణమలయజనపదం గన్త్వా కన్దమూలపణ్ణేహి జీవికం కప్పేన్తా వసింసు, కాయే వహన్తే నిసీదిత్వా సజ్ఝాయం కరోన్తి, అవహన్తే వాలికం ఉస్సారేత్వా పరివారేత్వా సీసాని ఏకట్ఠానే కత్వా పరియత్తిం సమ్మసన్తి. ఇమినా నియామేన ద్వాదస సంవచ్ఛరాని సాట్ఠకథం తేపిటకం పరిపుణ్ణం కత్వా ధారయింసు.

భయే వూపసన్తే సత్తసతా భిక్ఖూ అత్తనో గతట్ఠానే సాట్ఠకథే తేపిటకే ఏకక్ఖరమ్పి ఏకబ్యఞ్జనమ్పి అవినాసేత్వా ఇమమేవ దీపమాగమ్మ కల్లగామజనపదే మణ్డలారామవిహారం పవిసింసు. థేరానం ఆగతపవత్తిం సుత్వా ఇమస్మిం దీపే ఓహీనా సట్ఠి భిక్ఖూ ‘‘థేరే పస్సిస్సామా’’తి గన్త్వా థేరేహి సద్ధిం తేపిటకం సోధేన్తా ఏకక్ఖరమ్పి ఏకబ్యఞ్జనమ్పి అసమేన్తం నామ న పస్సింసు. తస్మిం ఠానే థేరానం అయం కథా ఉదపాది ‘‘పరియత్తి ను ఖో సాసనస్స మూలం, ఉదాహు పటిపత్తీ’’తి. పంసుకూలికత్థేరా ‘‘పటిపత్తి మూల’’న్తి ఆహంసు, ధమ్మకథికా ‘‘పరియత్తీ’’తి ¶ . అథ నే థేరా ‘‘తుమ్హాకం ద్విన్నమ్పి జనానం వచనమత్తేనేవ న సక్కా విఞ్ఞాతుం, జినభాసితం సుత్తం ఆహరథా’’తి ఆహంసు. సుత్తం ఆహరితుం న భారోతి –

‘‘ఇమే చ, సుభద్ద, భిక్ఖూ సమ్మా విహరేయ్యుం, అసుఞ్ఞో లోకో అరహన్తేహి అస్సా’’తి (దీ. ని. ౨.౨౧౪). ‘‘పటిపత్తిమూలకం, మహారాజ, సత్థుసాసనం ¶ , పటిపత్తిసారకం, మహారాజ, సత్థుసాసనం, పటిపత్తి తిట్ఠన్తీ తిట్ఠతీ’’తి (మి. ప. ౪.౧.౭) –

ఇమం సుత్తం సుత్వా ధమ్మకథికా అత్తనో వాదట్ఠపనత్థాయ ఇమం సుత్తం ఆహరింసు –

‘‘యావ తిట్ఠన్తి సుత్తన్తా, వినయో యావ దిప్పతి;

తావ దక్ఖన్తి ఆలోకం, సూరియే అబ్భుట్ఠితే యథా.

‘‘సుత్తన్తేసు అసన్తేసు, పముట్ఠే వినయమ్హి చ;

తమో భవిస్సతి లోకే, సూరియే అత్థఙ్గతే యథా.

‘‘సుత్తన్తే రక్ఖితే సన్తే, పటిపత్తి హోతి రక్ఖితా;

పటిపత్తియం ఠితో ధీరో, యోగక్ఖేమా న ధంసతీ’’తి.

ఇమస్మిం సుత్తే ఆహటే పంసుకూలికత్థేరా తుణ్హీ అహేసుం. ధమ్మకథికత్థేరానంయేవ వచనం పురతో అహోసి. యథా హి గవసతస్స గవసహస్సస్స వా అన్తరే పవేణిపాలికాయ ధేనుయా అసతి సో వంసో సా పవేణీ న ఘటీయతి, ఏవమేవ ఆరద్ధవిపస్సకానం భిక్ఖూనం సతేపి సహస్సేపి విజ్జమానే పరియత్తియా అసతి అరియమగ్గపటివేధో నామ న హోతి. యథా చ నిధికుమ్భియా జాననత్థాయ పాసాణపిట్ఠే అక్ఖరేసు ఉపనిబద్ధేసు యావ అక్ఖరాని ధరన్తి, తావ నిధికుమ్భీ నట్ఠా నామ న హోతి, ఏవమేవ పరియత్తియా ధరమానాయ సాసనం అన్తరహితం నామ న హోతీతి. తస్సాధేయ్యోతి తస్సాయత్తో.

౪౩౯. సో ¶ పనాతి సో పాతిమోక్ఖో. సేసమేత్థ ఉత్తానమేవ. గరహితుకామతా, ఉపసమ్పన్నస్స సన్తికే సిక్ఖాపదవివణ్ణనఞ్చాతి ఇమాని పనేత్థ ద్వే అఙ్గాని.

విలేఖనసిక్ఖాపదవణ్ణనా నిట్ఠితా.

౪౪౩. తతియం ¶ ఉత్తానమేవ. మోహారోపనం, మోహేతుకామతా, వుత్తనయేన సుతభావో, మోహనన్తి ఇమాని పనేత్థ చత్తారి అఙ్గాని.

మోహనసిక్ఖాపదవణ్ణనా నిట్ఠితా.

౪౫౨. చతుత్థే రత్తచిత్తోతి కాయసంసగ్గరాగేన రత్తచిత్తో. సచే పన మేథునరాగేన రత్తో పహారం దేతి, దుక్కటమేవ. సేసమేత్థ ఉత్తానమేవ. కుపితతా, న మోక్ఖాధిప్పాయతా, ఉపసమ్పన్నస్స పహారదానన్తి ఇమాని పనేత్థ తీణి అఙ్గాని.

పహారసిక్ఖాపదవణ్ణనా నిట్ఠితా.

౪౫౭. పఞ్చమే న పహరితుకామతాయ దిన్నత్తా దుక్కటన్తి ఏత్థ పహరితుకామతాయ పహటే పురిమసిక్ఖాపదేన పాచిత్తియం, ఉచ్చారేతుకామతాయ కేవలం ఉగ్గిరణమత్తే కతే ఇమినా పాచిత్తియం. ఇమినా పన విరజ్ఝిత్వా పహారో దిన్నో, తస్మా దుక్కటం. కిమిదం దుక్కటం పహారపచ్చయా, ఉదాహు ఉగ్గిరణపచ్చయాతి? తత్థ కేచి తావ వదన్తి ‘‘పహారపచ్చయా ఏవ దుక్కటం, ఉగ్గిరణపచ్చయా పాచిత్తియన్తి సదుక్కటం పాచిత్తియం యుజ్జతి. పురిమఞ్హి ఉగ్గిరణం, పచ్ఛా పహారో, న చ పచ్ఛా పహారం నిస్సాయ పురిమం ఉగ్గిరణం అనాపత్తివత్థుకం భవితుమరహతీ’’తి.

మయం ¶ పనేత్థ ఏవం తక్కయామ ‘‘ఉగ్గిరణస్స అత్తనో సభావేనేవ అసణ్ఠితత్తా తప్పచ్చయా పాచిత్తియేన న భవితబ్బం, అసుద్ధచిత్తేన కతపయోగత్తా పన న సక్కా ఏత్థ అనాపత్తియా భవితున్తి దుక్కటం వుత్తం. ‘న పహరితుకామతాయ దిన్నత్తా’తి ఇమినా చ పహారపచ్చయా పురిమసిక్ఖాపదేన పాచిత్తియాసమ్భవే కారణం వుత్తం, న పన పహారపచ్చయా దుక్కటసమ్భవే. న హి అపహరితుకామతాయ పహారే దిన్నే ¶ పురిమసిక్ఖాపదేన పహారపచ్చయా పాచిత్తియేన దుక్కటేన వా భవితుం యుత్త’’న్తి. ‘‘తిరచ్ఛానాదీనం అసుచికరణాదిం దిస్వా కుజ్ఝిత్వాపి ఉగ్గిరన్తస్స మోక్ఖాధిప్పాయో ఏవా’’తి వదన్తి. సేసమేత్థ ఉత్తానమేవ. కుపితతా, న మోక్ఖాధిప్పాయతా, ఉపసమ్పన్నస్స తలసత్తిఉగ్గిరణన్తి ఇమాని పనేత్థ తీణి అఙ్గాని.

తలసత్తికసిక్ఖాపదవణ్ణనా నిట్ఠితా.

౪౫౯. ఛట్ఠం ఉత్తానత్థమేవ. ఉపసమ్పన్నతా, సఙ్ఘాదిసేసస్స అమూలకతా, అనుద్ధంసనా, తఙ్ఖణవిజాననాతి ఇమాని పనేత్థ చత్తారి అఙ్గాని.

అమూలకసిక్ఖాపదవణ్ణనా నిట్ఠితా.

౪౬౪. సత్తమమ్పి ఉత్తానత్థమేవ. ఉపసమ్పన్నతా, అఫాసుకామతా, కుక్కుచ్చుప్పాదనన్తి ఇమాని పనేత్థ తీణి అఙ్గాని.

సఞ్చిచ్చసిక్ఖాపదవణ్ణనా నిట్ఠితా.

౪౭౧. అట్ఠమే సుతిసమీపన్తి సద్దసమీపం. సుయ్యతీతి హి సుతి, సద్దస్సేతం అధివచనం. తస్స సమీపం ఉపస్సుతి, సద్దసమీపన్తి వుత్తం హోతి. గణ్ఠిపదేసు చ సుయ్యతీతి సుతీతి సద్దోవ వుత్తో. యత్థ పన ఠితేన సక్కా హోతి సద్దం సోతుం, తత్థ తిట్ఠన్తో సద్దసమీపే ఠితో నామ హోతీతి ¶ ఆహ ‘‘యత్థ ఠత్వా’’తిఆది. కేచి పన ‘‘సుణాతి ఏత్థాతి సుతి. యత్థ ఠితో సుణాతి, తస్స ఠానస్సేతం నామం. తస్స సమీపం ఉపస్సుతీ’’తి వదన్తి, ఏవం పన గయ్హమానే యస్మిం ఠానే ఠితో సుణాతి, తస్స ¶ ఆసన్నే అఞ్ఞస్మిం పదేసే తిట్ఠతీతి ఆపజ్జతి. అట్ఠకథాయఞ్చ ఉపస్సుతి-సద్దస్సేవ అత్థం దస్సేతుం ‘‘యత్థ ఠత్వా సక్కా హోతి, తేసం వచనం సోతు’’న్తి వుత్తం, న సుతి-సద్దస్స. తస్మా పుబ్బనయోవేత్థ పసత్థతరో. అథ వా ఉపేచ్చ సుయ్యతి ఏత్థాతి ఉపస్సుతి, ఠానం. యం ఠానం ఉపగతేన సక్కా హోతి కథేన్తానం సద్దం సోతుం, తత్థాతి ఏవమత్థో గహేతబ్బో. మన్తేన్తన్తి భుమ్మత్థే ఉపయోగవచనన్తి ఆహ ‘‘మన్తయమానే’’తి.

౪౭౩. ఏకపరిచ్ఛేదానీతి ‘‘సియా కిరియం, సియా అకిరియ’’న్తి ఇమినా నయేన ఏకపరిచ్ఛేదాని. ఇమాని హి తీణి సిక్ఖాపదాని కదాచి కిరియతో సముట్ఠహన్తి, కదాచి అకిరియతో, న ఏకక్ఖణేయేవ కిరియాకిరియతో సముట్ఠహన్తి. సేసమేత్థ ఉత్తానమేవ. ఉపసమ్పన్నతా, చోదనాధిప్పాయో, సవనన్తి ఇమాని పనేత్థ తీణి అఙ్గాని.

ఉపస్సుతిసిక్ఖాపదవణ్ణనా నిట్ఠితా.

౯. కమ్మపటిబాహనసిక్ఖాపదవణ్ణనా

౪౭౪. నవమం ఉత్తానత్థమేవ. ధమ్మకమ్మతా, ధమ్మకమ్మన్తి సఞ్ఞా, ఛన్దం దత్వా ఖియ్యనన్తి ఇమాని పనేత్థ తీణి అఙ్గాని.

కమ్మపటిబాహనసిక్ఖాపదవణ్ణనా నిట్ఠితా.

౧౦. ఛన్దం అదత్వా గమనసిక్ఖాపదవణ్ణనా

౪౭౯. దసమం ఉత్తానత్థమేవ. వినిచ్ఛయకథాయ పవత్తమానతా, ధమ్మకమ్మతా, ధమ్మకమ్మసఞ్ఞితా, సమానసీమాయం ఠితతా, సమానసంవాసకతా, కోపేతుకామతాయ హత్థపాసవిజహనన్తి ఇమాని పనేత్థ ఛ అఙ్గాని.

ఛన్దం అదత్వా గమనసిక్ఖాపదవణ్ణనా నిట్ఠితా.

౪౮౪. ఏకాదసమమ్పి ¶ ¶ ఉత్తానత్థమేవ. ఉపసమ్పన్నతా, ధమ్మేన లద్ధసమ్ముతితా, సఙ్ఘేన సద్ధిం వికప్పనుపగచీవరదానం, పచ్ఛా ఖీయితుకామతాయ ఖియ్యనాతి ఇమాని పనేత్థ చత్తారి అఙ్గాని.

దుబ్బలసిక్ఖాపదవణ్ణనా నిట్ఠితా.

౪౮౯. ద్వాదసమే నత్థి కిఞ్చి వత్తబ్బం.

నిట్ఠితో సహధమ్మికవగ్గో అట్ఠమో.

౪౯౭-౪౯౯. రాజవగ్గస్స పఠమసిక్ఖాపదే అట్ఠకథాయం సబ్బం ఉత్తానత్థమేవ. పాళియం పన అయమనుత్తానపదత్థో. కతం వా కరిస్సన్తి వాతి మేథునవీతిక్కమనం కతం వా కరిస్సన్తి వా. ఇమేసన్తి పదం విభత్తివిపరిణామం కత్వా ఉభయత్థ యోజేతబ్బం ‘‘ఇమేహి కతం ఇమే కరిస్సన్తీ’’తి. రతనన్తి మణిరతనాదీసు యంకిఞ్చి. ఉభతోతి ద్వీహి పక్ఖేహి. ‘‘ఉభతో సుజాతో’’తి ఏత్తకే వుత్తే యేహి కేహిచి ద్వీహి భాగేహి సుజాతతా విఞ్ఞాయేయ్య, సుజాత-సద్దో చ ‘‘సుజాతో చారుదస్సనో’’తిఆదీసు ఆరోహసమ్పత్తిపరియాయోతి జాతివసేనేవ సుజాతతం విభావేతుం ‘‘మాతితో చ పితితో చా’’తి వుత్తం. అనోరసపుత్తవసేనపి లోకే మాతుపితుసమఞ్ఞా దిస్సతి, ఇధ పన సా ఓరసపుత్తవసేనేవ ఇచ్ఛితాతి దస్సేతుం ‘‘సంసుద్ధగహణికో’’తి వుత్తం. గబ్భం గణ్హాతి ధారేతీతి గహణీ, గబ్భాసయసఞ్ఞితో మాతుకుచ్ఛిప్పదేసో. సంసుద్ధా గహణీ అస్సాతి సంసుద్ధగహణికో, సంసుద్ధా తస్స మాతుకుచ్ఛీతి వుత్తం హోతి. ‘‘సమవేపాకినియా గహణియా’’తి ¶ ఏత్థ పన యథాభుత్తస్స ఆహారస్స విపాచనవసేన గణ్హనతో అఛడ్డనతో కమ్మజతేజోధాతు ‘‘గహణీ’’తి వుచ్చతి.

యావ ¶ సత్తమా పితామహయుగాతి ఏత్థ పితు పితా పితామహో, పితామహస్స యుగం పితామహయుగం. ‘‘యుగ’’న్తి ఆయుప్పమాణం వుచ్చతి. అభిలాపమత్తమేవ చేతం, అత్థతో పన పితామహోయేవ పితామహయుగం. పితా చ మాతా చ పితరో, పితూనం పితరో పితామహా, తేసం యుగో పితామహయుగో, తస్మా యావ సత్తమా పితామహయుగా, పితామహద్వన్దాతి ఏవమేత్థ అత్థో దట్ఠబ్బో. ఏవఞ్హి పితామహగ్గహణేనేవ మాతామహోపి గహితో హోతి. యుగ-సద్దో చేత్థ ఏకసేసేన దట్ఠబ్బో యుగో చ యుగో చ యుగోతి. ఏవఞ్హి తత్థ తత్థ ద్వన్దం గహితమేవ హోతి, తస్మా తతో ఉద్ధం సబ్బేపి పుబ్బపురిసా పితామహయుగగ్గహణేనేవ గహితా. ఏవం యావ సత్తమో పితామహయుగో, తావ సంసుద్ధగహణికో.

అక్ఖిత్తోతి ‘‘అపనేథ ఏతం, కిం ఇమినా’’తి ఏవం అక్ఖిత్తో అనవక్ఖిత్తో. అనుపకుట్ఠోతి న ఉపకుట్ఠో, న అక్కోసం వా నిన్దం వా పత్తపుబ్బో. కేన కారణేనాతి ఆహ ‘‘జాతివాదేనా’’తి. ఏత్థ చ ‘‘ఉభతో…పే… పితామహయుగా’’తి ఏతేన తస్స యోనిదోసాభావో దస్సితో సంసుద్ధగహణికభావకిత్తనతో, ‘‘అక్ఖిత్తో’’తి ఇమినా కిరియాపరాధాభావో. కిరియాపరాధేన హి సత్తా ఖేపం పాపుణన్తి. ‘‘అనుపకుట్ఠో’’తి ఇమినా అయుత్తసంసగ్గాభావో. అయుత్తసంసగ్గఞ్హి పటిచ్చ సత్తా అక్కోసం లభన్తి. సేసమేత్థ ఉత్తానమేవ. ఖత్తియతా, అభిసిత్తతా, ఉభిన్నమ్పి సయనిఘరతో అనిక్ఖన్తతా, అప్పటిసంవిదితతా, ఇన్దఖీలాతిక్కమోతి ఇమాని పనేత్థ పఞ్చ అఙ్గాని.

అన్తేపురసిక్ఖాపదవణ్ణనా నిట్ఠితా.

౫౦౨. దుతియే మహాలతం నామాతి పతికులం గచ్ఛన్తియా కిర తస్సా పితా మహాలతాపిళన్ధనం నామ కారాపేసి. తస్మిం పిళన్ధనే చతస్సో వజిరనాళియో తత్థ తత్థ అప్పేతబ్బట్ఠానే అప్పనవసేన వినియోగం అగమంసు, ముత్తానం ఏకాదస నాళియో, పవాళస్స ద్వావీసతి నాళియో, మణీనం తేత్తింస నాళియో. ఇతి ఏతేహి చ అఞ్ఞేహి చ వేళురియలోహితఙ్కమసారగల్లాదీహి సత్తవణ్ణేహి చ రతనేహి నిట్ఠానం అగమాసి ¶ . తం సీసే పటిముక్కం ¶ యావ పాదపిట్ఠియా భస్సతి, పఞ్చన్నం హత్థీనం బలం ధారయమానావ ఇత్థీ నం ధారేతుం సక్కోతి. తం సన్ధాయేతం వుత్తం.

౫౦౬. ఆవసథస్స పన సుప్పపాతో వా ముసలపాతో వా ఉపచారో నామాతి యోజేతబ్బం. ఆవసథోతి చేత్థ అన్తోఆరామే వా హోతు అఞ్ఞత్థ వా, అత్తనో వసనట్ఠానం వుచ్చతి. ఛన్దేనపి భయేనపీతి వడ్ఢకీఆదీసు ఛన్దేన, రాజవల్లభేసు భయేన. తమేవ భిక్ఖుం ఆసఙ్కన్తీతి విస్సరిత్వా గమనకాలే అత్తనో పచ్ఛతో అఞ్ఞస్సాభావా ఆసఙ్కన్తి. పతిరూపం నామ రతనసమ్మతే పంసుకూలగ్గహణం వా రతనే నిరుస్సుక్కగమనం వా. యది హి తం రతనసమ్మతం ఆమాసం చే, ‘‘నత్థి ఏతస్స సామీ’’తి పంసుకూలం గహేస్సతి. అనామాసం చే, ‘‘నత్థి ఏతస్స సామీ’’తి పంసుకూలఛిన్నపలిబోధో నిరపేక్ఖో గమిస్సతి. సమాదపేత్వాతి అఞ్ఞం సమాదపేత్వా, ‘‘ఉద్దిస్స అరియా తిట్ఠన్తి, ఏసా అరియానయాచనా’’తి (జా. ౧.౭.౫౯) వుత్తనయేన యాచిత్వాతి అత్థో. సేసమేత్థ ఉత్తానమేవ. అననుఞ్ఞాతకరణం, పరసన్తకతా, విస్సాసగ్గాహపంసుకూలసఞ్ఞానం అభావో, ఉగ్గహణం వా ఉగ్గహాపనం వాతి ఇమాని పనేత్థ చత్తారి అఙ్గాని.

౩. వికాలగామప్పవిసనసిక్ఖాపదవణ్ణనా

౫౦౮. తతియే అరియమగ్గస్సాతి ఏత్థ సగ్గమగ్గోపి సఙ్గహేతబ్బో. అనియ్యానికత్తా సగ్గమోక్ఖమగ్గానం తిరచ్ఛానభూతా హి కథా తిరచ్ఛానకథా. తిరచ్ఛానభూతన్తి తిరోకరణభూతం విబన్ధనభూతం. రాజపటిసంయుత్తం కథన్తి (దీ. ని. అట్ఠ. ౧.౧౭; మ. ని. అట్ఠ. ౨.౨౨౩; సం. ని. అట్ఠ. ౩.౫.౧౦౮౦; అ. ని. అట్ఠ. ౩.౧౦.౬౯-౭౦) రాజానం ఆరబ్భ ‘‘మహాసమ్మతో మన్ధాతా ధమ్మాసోకో ఏవంమహానుభావో’’తిఆదినా నయేన పవత్తకథం. ఏత్థ చ ‘‘అసుకో రాజా అభిరూపో దస్సనీయో’’తిఆదినా నయేన గేహస్సితకథావ తిరచ్ఛానకథా హోతి. ‘‘సోపి నామ ఏవంమహానుభావో ఖయం గతో’’తి ఏవం పవత్తా పన అనిచ్చతాపటిసంయుత్తా కమ్మట్ఠానభావే తిట్ఠతి. చోరేసుపి ‘‘మూలదేవో ఏవంమహానుభావో, మేఘమాలో ఏవంమహానుభావో’’తి ¶ తేసం కమ్మం పటిచ్చ ‘‘అహో సూరా’’తి గేహస్సితకథావ తిరచ్ఛానకథా. యుద్ధేపి భరతయుద్ధాదీసు ‘‘అసుకేన అసుకో ఏవం మారితో ఏవం విద్ధో’’తి కామస్సాదవసేనేవ కథా తిరచ్ఛానకథా. ‘‘తేపి నామ ఖయం గతా’’తి ఏవం పవత్తా పన సబ్బత్థ కమ్మట్ఠానమేవ హోతి.

అపిచ ¶ అన్నాదీసు ‘‘ఏవం వణ్ణవన్తం గన్ధవన్తం రసవన్తం ఫస్ససమ్పన్నం ఖాదిమ్హ భుఞ్జిమ్హ పివిమ్హ పరిభుఞ్జిమ్హా’’తి కామస్సాదవసేన కథేతుం న వట్టతి, సాత్థకం పన కత్వా ‘‘పుబ్బే ఏవం వణ్ణాదిసమ్పన్నం అన్నం పానం వత్థం సయనం మాలాగన్ధం సీలవన్తానం అదమ్హ, చేతియపూజం అకరిమ్హా’’తి కథేతుం వట్టతి. ఞాతికథాదీసుపి ‘‘అమ్హాకం ఞాతకా సూరా సమత్థా’’తి వా ‘‘పుబ్బే మయం ఏవం విచిత్రేహి యానేహి విచరిమ్హా’’తి వా అస్సాదవసేన వత్తుం న వట్టతి, సాత్థకం పన కత్వా ‘‘తేపి నో ఞాతకా ఖయం గతా’’తి వా ‘‘పుబ్బే మయం ఏవరూపా ఉపాహనా సఙ్ఘస్స అదమ్హా’’తి వా కథేతబ్బం. గామకథాపి సునివిట్ఠదున్నివిట్ఠసుభిక్ఖదుబ్భిక్ఖాదివసేన వా ‘‘అసుకగామవాసినో సూరా సమత్థా’’తి వా ఏవం అస్సాదవసేన న వట్టతి, సాత్థకం పన కత్వా ‘‘సద్ధా పసన్నా’’తి వా ‘‘ఖయవయం గతా’’తి వా వత్తుం వట్టతి. నిగమనగరజనపదకథాసుపి ఏసేవ నయో.

ఇత్థికథాపి వణ్ణసణ్ఠానాదీని పటిచ్చ అస్సాదవసేన న వట్టతి, ‘‘సద్ధా పసన్నా, ఖయం గతా’’తి ఏవం వత్తుం వట్టతి. సూరకథాపి ‘‘నన్దిమిత్తో నామ యోధో సూరో అహోసీ’’తి అస్సాదవసేన న వట్టతి, ‘‘సద్ధో అహోసి, ఖయం గతో’’తి ఏవమేవ వట్టతి. విసిఖాకథాపి ‘‘అసుకా విసిఖా సునివిట్ఠా దున్నివిట్ఠా సూరా సమత్థా’’తి అస్సాదవసేనేవ న వట్టతి, ‘‘సద్ధా పసన్నా, ఖయం గతా’’ఇచ్చేవ వట్టతి.

కుమ్భట్ఠానకథాతి కుటట్ఠానకథా ఉదకతిత్థకథా వుచ్చతి, కుమ్భదాసీకథా వా. సాపి ‘‘పాసాదికా నచ్చితుం గాయితుం ఛేకా’’తి అస్సాదవసేన న వట్టతి, ‘‘సద్ధా పసన్నా’’తిఆదినా నయేనేవ వట్టతి. పుబ్బపేతకథాతి అతీతఞాతికథా. తత్థ వత్తమానఞాతికథాసదిసోవ వినిచ్ఛయో.

నానత్తకథాతి పురిమపచ్ఛిమకథావిముత్తా అవసేసా నానాసభావా నిరత్థకకథా. లోకక్ఖాయికాతి ‘‘అయం లోకో కేన నిమ్మితో, అసుకేన ¶ పజాపతినా బ్రహ్మునా ఇస్సరేన వా నిమ్మితో, కాకో సేతో అట్ఠీనం సేతత్తా, బకా రత్తా లోహితస్స రత్తత్తా’’తి ఏవమాదికా లోకాయతవితణ్డసల్లాపకథా. ఉప్పత్తిఠితిసంహారాదివసేన లోకం అక్ఖాయతీతి లోకక్ఖాయికా. సముద్దక్ఖాయికా నామ కస్మా సముద్దో సాగరో, సాగరస్స రఞ్ఞో పుత్తేహి ఖతత్తా సాగరో. ఖతో అమ్హేహీతి హత్థముద్దాయ నివేదితత్తా సముద్దోతి ఏవమాదికా నిరత్థకా సముద్దక్ఖాయికకథా.

ఇతి భవో ఇతి అభవోతి యం వా తం వా నిరత్థకకారణం వత్వా పవత్తితకథా ఇతిభవాభవకథా. ఏత్థ చ భవోతి సస్సతం, అభవోతి ఉచ్ఛేదం. భవోతి వుద్ధి, అభవోతి హాని ¶ . భవోతి కామసుఖం, అభవోతి అత్తకిలమథో. ఇతి ఇమాయ ఛబ్బిధాయ ఇతిభవాభవకథాయ సద్ధిం బాత్తింస తిరచ్ఛానకథా నామ హోతి. అథ వా పాళియం సరూపతో అనాగతాపి అరఞ్ఞపబ్బతనదీదీపకథా ఇతి-సద్దేన సఙ్గహేత్వా ఛత్తింస తిరచ్ఛానకథాతి వుచ్చతి. ఇతి వాతి హి ఏత్థ ఇతి-సద్దో పకారత్థే, వా-సద్దో వికప్పత్థే. ఇదం వుత్తం హోతి – ‘‘ఏవంపకారం ఇతో అఞ్ఞం వా తాదిసం నిరత్థకకథం కథేన్తీ’’తి. ఆదిఅత్థే వా ఇతి-సద్దో ‘‘ఇతి వా ఇతి ఏవరూపా నచ్చగీతవాదితవిసూకదస్సనా పటివిరతో’’తిఆదీసు (దీ. ని. ౧.౧౦, ౧౯౪) వియ, ఏవమాదిం అఞ్ఞమ్పి తాదిసం కథం కథేన్తీతి అత్థో.

౫౧౨. అపరిక్ఖిత్తస్స గామస్స ఉపచారో అదిన్నాదానే వుత్తనయేనేవ వేదితబ్బోతి ఇమినా దుతియలేడ్డుపాతో ఇధ ఉపచారోతి దస్సేతి. సేసమేత్థ ఉత్తానమేవ. సన్తం భిక్ఖుం అనాపుచ్ఛనా, అనుఞ్ఞాతకారణాభావో, వికాలే గామప్పవిసనన్తి ఇమాని పనేత్థ తీణి అఙ్గాని.

వికాలగామప్పవిసనసిక్ఖాపదవణ్ణనా నిట్ఠితా.

౫౧౭. చతుత్థే తం అస్స అత్థీతి పఠమం భిన్దిత్వా పచ్ఛా దేసేతబ్బత్తా తం భేదనకం తస్స పాచిత్తియస్స అత్థీతి భేదనకం, పాచిత్తియం. అస్సత్థిఅత్థే ¶ అ-కారపచ్చయో దట్ఠబ్బో. వాసిజటేతి వాసిదణ్డకే. సేసమేత్థ ఉత్తానమేవ. సూచిఘరతా, అట్ఠిమయాదితా, అత్తనో అత్థాయ కరణం వా కారాపేత్వా వా పటిలాభోతి ఇమాని పనేత్థ తీణి అఙ్గాని.

సూచిఘరసిక్ఖాపదవణ్ణనా నిట్ఠితా.

౫౨౨. పఞ్చమే ఛేదనకం వుత్తనయమేవాతి ఛేదనమేవ ఛేదనకం, తం తస్స అత్థీతి ఛేదనకన్తి ఇమమత్థం అతిదిస్సతి. సేసమేత్థ ఉత్తానమేవ. పమాణాతిక్కన్తమఞ్చపీఠతా, అత్తనో అత్థాయ కరణం వా కారాపేత్వా వా పటిలాభోతి ఇమాని పనేత్థ ద్వే అఙ్గాని.

మఞ్చపీఠసిక్ఖాపదవణ్ణనా నిట్ఠితా.

౫౨౬. ఛట్ఠే ¶ తూలం పక్ఖిపిత్వాతి హేట్ఠా చిమిలికం పత్థరిత్వా తస్స ఉపరి తూలం పక్ఖిపిత్వాతి అత్థో. పోటకితూలన్తి ఏరకతూలాది యంకిఞ్చి తిణజాతీనం తూలం. సేసమేత్థ ఉత్తానమేవ. తూలోనద్ధమఞ్చపీఠతా, అత్తనో అత్థాయ కరణం వా కారాపేత్వా వా పటిలాభోతి ఇమాని పనేత్థ ద్వే అఙ్గాని. అత్తనా కారాపితస్స హి పటిలాభమత్తేనేవ పాచిత్తియం. తేనేవ పదభాజనే ‘‘పటిలాభేన ఉద్దాలేత్వా పాచిత్తియం దేసేతబ్బ’’న్తి వుత్తం. కేనచి పన ‘‘పటిలాభేన ఉద్దాలేత్వా పాచిత్తియం దేసేతబ్బన్తి ఏత్థ కిఞ్చాపి పటిలాభమత్తేనేవ పాచిత్తియం వియ దిస్సతి, పరిభోగేయేవ ఆపత్తి దట్ఠబ్బా. ‘అఞ్ఞేన కతం పటిలభిత్వా పరిభుఞ్జతి, ఆపత్తి దుక్కటస్సా’తి వచనం ఏత్థ సాధక’’న్తి వుత్తం, తం తస్స మతిమత్తం. న హి ‘‘అఞ్ఞేన కతం పటిలభిత్వా పరిభుఞ్జతి, ఆపత్తి దుక్కటస్సా’’తి ఇదం అత్తనా కారాపితం సన్ధాయ వుత్తం, కరణకారాపనపచ్చయా చ ఇమినా సిక్ఖాపదేన పాచిత్తియం వుత్తం, న పరిభోగపచ్చయా. ‘‘న, భిక్ఖవే, తూలోనద్ధం మఞ్చం వా పీఠం వా పరిభుఞ్జితబ్బం, యో పరిభుఞ్జేయ్య, ఆపత్తి దుక్కటస్సా’’తి హి ఖన్ధకే ¶ వుత్తత్తా అత్తనా వా కతం హోతు అఞ్ఞేన వా, పరిభుఞ్జన్తస్స పరిభోగపచ్చయా దుక్కటమేవ, న పాచిత్తియం.

తూలోనద్ధసిక్ఖాపదవణ్ణనా నిట్ఠితా.

౫౩౧. సత్తమే యం వత్తబ్బం, తం నిసీదనసన్థతసిక్ఖాపదే వుత్తమేవ. నిసీదనస్స పమాణాతిక్కన్తతా, అత్తనో అత్థాయ కరణం వా కారాపేత్వా వా పటిలాభోతి ఇమాని పనేత్థ ద్వే అఙ్గాని.

నిసీదనసిక్ఖాపదవణ్ణనా నిట్ఠితా.

౫౩౭-౫౪౨. అట్ఠమనవమదసమేసు ¶ నత్థి వత్తబ్బం, అఙ్గానిపి సత్తమేవ వుత్తనయేనేవ వేదితబ్బాని.

ఇతి సమన్తపాసాదికాయ వినయట్ఠకథాయ సారత్థదీపనియం

౫౫౨. పాటిదేసనీయేసు ¶ ¶ పఠమే ‘‘గారయ్హం ఆవుసోతిఆది పటిదేసేతబ్బాకారదస్సన’’న్తి వచనతో పాళియం ఆగతనయేనేవ ఆపత్తి దేసేతబ్బా. అసప్పాయన్తి సగ్గమోక్ఖానం అహితం అననుకూలం. సేసమేత్థ ఉత్తానమేవ. పరిపుణ్ణూపసమ్పన్నతా, అఞ్ఞాతికతా, అన్తరఘరే ఠితాయ హత్థతో సహత్థా పటిగ్గహణం, యావకాలికతా, అజ్ఝోహరణన్తి ఇమాని పనేత్థ పఞ్చ అఙ్గాని.

౫౫౭-౫౬౨. దుతియతతియచతుత్థేసు నత్థి వత్తబ్బం, అఙ్గేసు పన దుతియే పరిపుణ్ణూపసమ్పన్నతా, పఞ్చభోజనతా, అన్తరఘరే ఠితాయ అనుఞ్ఞాతప్పకారతో అఞ్ఞథా వోసాసనా, అనివారణా, అజ్ఝోహారోతి ఇమాని పఞ్చ అఙ్గాని.

తతియే సేక్ఖసమ్మతతా, పుబ్బే అనిమన్తితతా, అగిలానతా, ఘరూపచారోక్కమనం, ఠపేత్వా నిచ్చభత్తాదీని అఞ్ఞం ఆమిసం గహేత్వా భుఞ్జనన్తి ఇమాని పఞ్చ అఙ్గాని.

చతుత్థే యథావుత్తఆరఞ్ఞకసేనాసనతా, యావకాలికస్స అతత్థజాతకతా, అగిలానతా, అగిలానావసేసకతా, అప్పటిసంవిదితతా, అజ్ఝారామే పటిగ్గహణం, అజ్ఝోహరణన్తి ఇమాని సత్త అఙ్గాని.

పాటిదేసనీయసిక్ఖాపదవణ్ణనా నిట్ఠితా.

సేఖియేసు ¶ ¶ సిక్ఖితసిక్ఖేనాతి చతూహి మగ్గేహి తిస్సో సిక్ఖా సిక్ఖిత్వా ఠితేన, సబ్బసో పరినిట్ఠితకిచ్చేనాతి వుత్తం హోతి. తాదినాతి అట్ఠహి లోకధమ్మేహి అకమ్పియట్ఠేన తాదినా.

౫౭౬. సిక్ఖా కరణీయాతి ‘‘ఏవం నివాసేస్సామీ’’తి ఆరామేపి అన్తరఘరేపి సబ్బత్థ సిక్ఖా కత్తబ్బా. ఏత్థ చ యస్మా వత్తక్ఖన్ధకే వుత్తవత్తానిపి సిక్ఖితబ్బత్తా సేఖియానేవ హోన్తి, తస్మా పారాజికాదీసు వియ పరిచ్ఛేదో న కతో, చారిత్తనయదస్సనత్థఞ్చ ‘‘యో పన భిక్ఖు ఓలమ్బేన్తో నివాసేయ్య, దుక్కట’’న్తి ఏవం ఆపత్తినామేన అవత్వా ‘‘సిక్ఖా కరణీయా’’తి ఏవం సబ్బసిక్ఖాపదేసు పాళి ఆరోపితా. పదభాజనే పన ‘‘ఆపత్తి దుక్కటస్సా’’తి వుత్తత్తా సబ్బత్థ అనాదరియకరణే దుక్కటం వేదితబ్బం. వుత్తన్తి మహాఅట్ఠకథాయం వుత్తం. యస్మా అట్ఠఙ్గులమత్తం ఓతారేత్వా నివత్థమేవ నిసిన్నస్స చతురఙ్గులమత్తం హోతి, తస్మా ఉభోపేతే అట్ఠకథావాదా ఏకపరిచ్ఛేదా. తే సబ్బేతి నివాసనదోసా.

తం పనాతి తం అనాదరియం. కిఞ్చాపి కురున్దివాదం పచ్ఛా వదన్తేన ‘‘పరిమణ్డలం నివాసేతుం అజానన్తస్స అనాపత్తీ’’తి అయమత్థో పతిట్ఠాపితో, తథాపి నివాసనవత్తం సాధుకం ఉగ్గహేతబ్బమేవ. సఞ్చిచ్చ అనుగ్గణ్హన్తస్స అనాదరియం సియా. తేనేవ మాతికాట్ఠకథాయం (కఙ్ఖా. అట్ఠ. పరిమణ్డలసిక్ఖాపదవణ్ణనా) వుత్తం ‘‘అజానన్తస్సాతి పరిమణ్డలం నివాసేతుం అజానన్తస్స అనాపత్తి, అపిచ నివాసనవత్తం ఉగ్గహేతబ్బ’’న్తి.

సచిత్తకన్తి వత్థువిజాననచిత్తేన పణ్ణత్తివిజాననచిత్తేన చ సచిత్తకం ‘‘అనాదరియం పటిచ్చా’’తి వుత్తత్తా. ‘‘పాణాతిపాతాది వియ నివాసనదోసో లోకగరహితో న హోతీతి పణ్ణత్తివజ్జ’’న్తి ¶ ఫుస్సదేవత్థేరో ఆహ. ఉపతిస్సత్థేరో పన ‘‘యస్మా అనాదరియవసేనేవ ఆపజ్జితబ్బత్తా కేవలం అకుసలమేవ, తఞ్చ పకతియా వజ్జం, సఞ్చిచ్చ వీతిక్కమనఞ్చ ¶ దోమనస్సితస్సేవ హోతి, తస్మా లోకవజ్జం అకుసలచిత్తం దుక్ఖవేదన’’న్తి ఆహ. అనాదరియం, అనాపత్తికారణాభావో, అపరిమణ్డలనివాసనన్తి ఇమాని పనేత్థ తీణి అఙ్గాని. యథా చేత్థ, ఏవం సబ్బత్థ పురిమాని ద్వే తత్థ తత్థ వుత్తపటిపక్ఖకరణఞ్చాతి తీణియేవ హోన్తి.

౫౭౭. దుతియాదీసు అనేకప్పకారం గిహిపారుతన్తి సేతపటపారుతం పరిబ్బాజకపారుతం ఏకసాటకపారుతన్తిఆది అనేకప్పభేదం గిహిపారుతం. తస్సత్థో ఖన్ధకేయేవ ఆవి భవిస్సతి. విహారేపీతి బుద్ధుపట్ఠానాదికాలం సన్ధాయ వుత్తం.

౫౭౮. ‘‘సుప్పటిచ్ఛన్నో’’తి వుత్తత్తా ‘‘ససీసం పారుతో సబ్బథా సుప్పటిచ్ఛన్నత్తా సుప్పటిచ్ఛన్నో నామ హోతీ’’తి యస్స సియా, తం సన్ధాయాహ ‘‘న ససీసం పారుతేనా’’తిఆది.

౫౮౨. ఏకస్మిం పన ఠానే ఠత్వాతి ఏత్థ ‘‘గచ్ఛన్తోపి పరిస్సయాభావం ఓలోకేతుం లభతియేవ, తథా గామే పూజ’’న్తి తీసుపి గణ్ఠిపదేసు వుత్తం.

పరిమణ్డలవగ్గవణ్ణనా నిట్ఠితా.

౫౮౬. దుతియవగ్గే హసనీయస్మిం వత్థుస్మిన్తి హాసజనకే కారణే.

ఉజ్జగ్ఘికవగ్గవణ్ణనా నిట్ఠితా.

౬౦౩. తతియవగ్గే పత్తే సఞ్ఞా పత్తసఞ్ఞా, సా అస్స అత్థీతి పత్తసఞ్ఞీ, అత్తనో భాజనే ఉపనిబన్ధసఞ్ఞీ హుత్వాతి అత్థో. బ్యఞ్జనం పన అనాదియిత్వా అత్థమత్తమేవ దస్సేతుం ‘‘పత్తే సఞ్ఞం కత్వా’’తి వుత్తం.

౬౦౪. ఓలోణీతి ¶ ఏకా బ్యఞ్జనవికతి. ‘‘యో కోచి సుద్ధో కఞ్జికతక్కాదిరసఓ’’తి కేచి. సాకసూపేయ్య-గ్గహణేన యా కాచి సూపేయ్యసాకేహి ¶ కతా బ్యఞ్జనవికతి వుత్తా. మంసరసాదీనీతి ఆది-సద్దేన అవసేసా సబ్బాపి బ్యఞ్జనవికతి సఙ్గహితాతి దట్ఠబ్బం. తేనేవ మాతికాట్ఠకథాయం (కఙ్ఖా. అట్ఠ. సమసూపకపటిగ్గహణసిక్ఖాపదవణ్ణనా) వుత్తం ‘‘ఠపేత్వా పన సూపం అవసేసా సబ్బాపి సూపేయ్యా బ్యఞ్జనవికతి రసరసో నామ హోతీ’’తి.

౬౦౫. సమపుణ్ణన్తి అధిట్ఠానుపగస్స పత్తస్స అన్తోముఖవట్టిలేఖం అనతిక్కామేత్వా రచితం. సమభరితన్తి తస్సేవ వేవచనం. ఫలాఫలాదీతి ఆది-సద్దేన ఓదనాదిమ్పి సఙ్గణ్హాతి. హేట్ఠా ఓరోహతీతి సమన్తా ఓకాససబ్భావతో చాలియమానం హేట్ఠా భస్సతి. మత్థకే థూపీకతం పూవమేవ వటంసకసదిసత్తా ‘‘పూవవటంసక’’న్తి వుత్తం. పుప్ఫవటంసకాదీసుపి ఏసేవ నయో.

యస్మా ‘‘సమతిత్తికో పిణ్డపాతో పటిగ్గహేతబ్బో’’తి వచనం పిణ్డపాతో సమ్పుణ్ణో పటిగ్గహేతబ్బోతి దీపేతి, తస్మా అత్తనో హత్థగతే పత్తే పిణ్డపాతో దియ్యమానో థూపీకతోపి చే హోతి, వట్టతీతి దీపేతి. ‘‘థూపీకతం పిణ్డపాతం పటిగ్గణ్హాతి, ఆపత్తి దుక్కటస్సా’’తి హి వచనం పఠమం థూపీకతం పిణ్డపాతం పచ్ఛా పటిగ్గణ్హతో ఆపత్తీతి దీపేతి. ‘‘పత్తే పటిగ్గణ్హతో చ థూపీకతం హోతి, వట్టతి అథూపీకతస్స పటిగ్గహితత్తా, పయోగో పన నత్థి అఞ్ఞత్ర పుబ్బదేసా’’తి కేనచి వుత్తం, తం న సారతో పచ్చేతబ్బం. ‘‘న థూపీకతం పిణ్డపాతం పటిగ్గణ్హాతీ’’తి వచనం పఠమం థూపీకతస్సేవ పచ్ఛా పటిగ్గణ్హనం దీపేతి. న హి హత్థగతేపి పత్తే దియ్యమానం థూపీకతం గణ్హన్తో థూపీకతం పిణ్డపాతం పటిగ్గణ్హన్తో నామ న హోతి, న చ తేన సమతిత్తికో పిణ్డపాతో పటిగ్గహితోతి సక్కా విఞ్ఞాతుం. ‘‘థూపీకత’’న్తి చ భావనపుంసకనిద్దేసే గయ్హమానే అయమత్థో సుట్ఠుతరం పాకటోయేవాతి.

౬౦౮. చతుత్థవగ్గే సపదానన్తి ఏత్థ దానం వుచ్చతి అవఖణ్డనం, అపేతం దానతో అపదానం, అనవఖణ్డనన్తి అత్థో. సహ అపదానేన సపదానం, అవఖణ్డనవిరహితం ¶ , అనుపటిపాటియాతి వుత్తం హోతి. తేనాహ ‘‘తత్థ తత్థ ఓధిం అకత్వా అనుపటిపాటియా’’తి.

౬౧౧. యస్మిం ¶ సమయే ‘‘పాణో న హన్తబ్బో’’తి రాజానో భేరిం చరాపేన్తి, అయం మాఘాతసమయో నామ. ఇధ అనాపత్తియం గిలానో న ఆగతో, తస్మా గిలానస్సపి ఆపత్తి. సూపోదనవిఞ్ఞత్తిసిక్ఖాపదే అసఞ్చిచ్చ అస్సతియాతి ఏత్థ ‘‘ముఖే పక్ఖిపిత్వా పున విప్పటిసారీ హుత్వా ఛడ్డేన్తస్స అరుచియా పవిసన్తే ‘అసఞ్చిచ్చా’తి వుచ్చతి, విఞ్ఞత్తిమ్పి అవిఞ్ఞత్తిమ్పి ఏతస్మిం ఠానే ఠితం సహసా గహేత్వా భుఞ్జన్తే ‘అస్సతియా’తి వుచ్చతీ’’తి తీసుపి గణ్ఠిపదేసు వుత్తం.

౬౧౪-౬౧౫. ఉజ్ఝానే సఞ్ఞా ఉజ్ఝానసఞ్ఞా, సా అస్స అత్థీతి ఉజ్ఝానసఞ్ఞీ. ‘‘మయూరణ్డం అతిమహన్త’’న్తి వచనతో మయూరణ్డప్పమాణో కబళో న వట్టతి. కేచి పన ‘‘మయూరణ్డతో మహన్తో న వట్టతీ’’తి వదన్తి, తం న గహేతబ్బం, ‘‘నాతిమహన్త’’న్తి చ అతిమహన్తస్సేవ పటిక్ఖిత్తత్తా ఖుద్దకే ఆపత్తి న దిస్సతి. ‘‘మయూరణ్డం అతిమహన్తం, కుక్కుటణ్డం అతిఖుద్దకం, తేసం వేమజ్ఝప్పమాణో’’తి ఇమినా పన సారుప్పవసేన ఖుద్దకమ్పి పటిక్ఖిపిత్వా పరిచ్ఛేదో న దస్సితోతి వేదితబ్బం.

౬౧౮. పఞ్చమవగ్గే సబ్బం హత్థన్తి ఏత్థ హత్థ-సద్దో తదేకదేసేసు అఙ్గులీసు దట్ఠబ్బో ‘‘హత్థముద్దా’’తిఆదీసు వియ, సముదాయే పవత్తవోహారస్స అవయవేపి వత్తనతో ఏకఙ్గులిమ్పి ముఖే పక్ఖిపితుం న వట్టతి.

౬౨౭. ఛట్ఠవగ్గే సీతీకతోతి సీతట్టో, సీతపీళితోతి వుత్తం హోతి. సిలకబుద్ధోతి పరిహాసవచనమేతం. సిలకఞ్హి కఞ్చి దిస్వా ‘‘బుద్ధో అయ’’న్తి వోహరన్తి.

౬౩౪. విలీవచ్ఛత్తన్తి ¶ వేణువిలీవేహి కతం ఛత్తం. తత్థజాతకదణ్డకేన కతన్తి తాలపణ్ణం సహ దణ్డకేన ఛిన్దిత్వా తమేవ ఛత్తదణ్డం కరోన్తి గోపాలకాదయో వియ, తం సన్ధాయేతం ¶ వుత్తం. ఛత్తపాదుకాయ వా ఠితం హోతీతి ఏత్థ ఛత్తపాదుకా వుచ్చతి ఛత్తాధారో. యస్మిం ఛత్తం అపతమానం కత్వా ఠపేన్తి, తాదిసికాయ ఛత్తపాదుకాయ ఠితం ఛత్తం ‘‘ఛత్త’’న్తి అజ్ఝాహరితబ్బం. ‘‘ఛత్తం ఛత్తపాదుకాయ ఠిత’’న్తిపి పఠన్తి, తత్థాపి అయమేవత్థో.

౬౩౭. చాపోతి మజ్ఝే వఙ్కా కాచదణ్డసదిసా ధనువికతి. కోదణ్డోతి వట్టలదణ్డా ధనువికతి. పటిముక్కన్తి పవేసితం లగ్గితం.

సురుసురువగ్గవణ్ణనా నిట్ఠితా.

౬౪౭. సత్తమవగ్గే పటిచ్ఛన్నో హుత్వాతి సో కిర రత్తిభాగే ఉయ్యానం గన్త్వా అమ్బం అభిరుహిత్వా సాఖాయ సాఖం అమ్బం ఓలోకేన్తో విచరి. తస్స తథా కరోన్తస్సేవ రత్తి విభాయి. సో చిన్తేసి ‘‘సచే ఇదాని ఓతరిత్వా గమిస్సామి, దిస్వా మం చోరోతి గహేస్సన్తి, రత్తిభాగే గమిస్సామీ’’తి. అథేకం విటపం అభిరుహిత్వా నిలీనో అచ్ఛి. తం సన్ధాయేతం వుత్తం. సో రుక్ఖతో ఓతరన్తో ఏకం ఓలమ్బినిసాఖం గహేత్వా తేసం ఉభిన్నమ్పి అన్తరే పతిట్ఠాసి. తం సన్ధాయ వుత్తం ‘‘తేసం ద్విన్నమ్పి అన్తరా రుక్ఖతో పతితో’’తి. పాళియా అత్థం న జానన్తీతి అత్తనో గహణస్స అత్థం న జానన్తి.

జాతకపాళియం (జా. ౧.౪.౩౩) పన అయం గాథా –

‘‘సబ్బమిదం చరిమం కతం, ఉభో ధమ్మం న పస్సరే;

ఉభో పకతియా చుతా, యో చాయం మన్తేజ్ఝాపేతి;

ఏవమాగతా. తస్సాయమత్థో (జా. అట్ఠ. ౩.౪.౩౩) – సబ్బమిదం చరిమం కతన్తి యం అమ్హేహి తీహి జనేహి కతం, సబ్బమిదం కిచ్చం లామకం నిమ్మరియాదం అధమ్మికం. ఏవం అత్తనో ¶ చోరభావం తేసఞ్చ మన్తేసు అగారవం గరహిత్వా పున ఇతరే ద్వేయేవ గరహన్తో ‘‘ఉభో ధమ్మం న పస్సరే’’తిఆదిమాహ. తత్థ ఉభోతి ఇమే ద్వేపి జనా గరుకారారహం పోరాణకధమ్మం న పస్సన్తి, తతోవ ధమ్మపకతితో చుతా. ధమ్మో హి పఠముప్పత్తివసేన పకతి నామ. వుత్తమ్పి చేతం –

‘‘ధమ్మో ¶ హవే పాతురహోసి పుబ్బే,

పచ్ఛా అధమ్మో ఉదపాది లోకే’’తి. (జా. ౧.౧౧.౨౮);

యో చాయన్తి యో చ అయం నీచే నిసీదిత్వా మన్తే అజ్ఝాపేతి, యో చ ఉచ్చే నిసీదిత్వా అధీయతీతి.

‘‘సాలీనం ఓదనం భుఞ్జే, సుచిం మంసూపసేచనం;

తస్మా ఏతం న సేవామి, ధమ్మం ఇసీహి సేవిత’’న్తి. (జా. ౧.౪.౩౪) –

ఏవం జాతకే ఆగతా. తత్థ సుచిన్తి పణ్డరం పరిసుద్ధం. మంసూపసేచనన్తి నానప్పకారాయ మంసవికతియా సిత్తం భుఞ్జే, భుఞ్జామీతి అత్థో. సేసం పాకటమేవ.

ధిరత్థూతి ధి అత్థు, నిన్దా భవతూతి అత్థో, గరహామ తం మయన్తి వుత్తం హోతి. లద్ధలాభోతి ధనలాభం యసలాభఞ్చ సన్ధాయ వదతి. వినిపాతనహేతునాతి వినిపాతనస్స హేతుభావేన. వుత్తి నామ హోతీతి యథావుత్తో దువిధోపి లాభో అపాయసంవత్తనికతాయ సమ్పరాయే వినిపాతనహేతుభావేన పవత్తనతో సమ్పతి అధమ్మచరణేన పవత్తనతో చ వుత్తి నామ హోతీతి అత్థో. ఏవరూపా యా వుత్తీతి ఏవరూపా ధనలాభయసలాభసఙ్ఖాతా యా వుత్తి. అధమ్మచరణేన వాతి వా-సద్దో సమ్పిణ్డనత్థో. త్వన్తి ఉపయోగత్థే పచ్చత్తవచనం, తం ఇచ్చేవ వా పాఠో. అస్మాతి పాసాణాధివచనమేతం.

అధికరణసమథేసు ¶ ¶ యం వత్తబ్బం, తం అట్ఠకథాయం ఆగతట్ఠానేయేవ దస్సయిస్సామ.

ఇతి సమన్తపాసాదికాయ వినయట్ఠకథాయ సారత్థదీపనియం

భిక్ఖువిభఙ్గవణ్ణనా నిట్ఠితా.

నమో తస్స భగవతో అరహతో సమ్మాసమ్బుద్ధస్స

౧. పారాజికకణ్డం (భిక్ఖునీవిభఙ్గవణ్ణనా)

౬౫౬. భిక్ఖునీవిభఙ్గే ¶ ¶ యోతి యో భిక్ఖునీనం విభఙ్గో. మిగారనత్తాతి మజ్ఝపదలోపేనేతం వుత్తన్తి ఆహ ‘‘మిగారమాతుయా పన నత్తా హోతీ’’తి. మిగారమాతాతి విసాఖాయేతం అధివచనం. నవకమ్మాధిట్ఠాయికన్తి నవకమ్మసంవిధాయికం. బ్యఞ్జనానం పటివిజ్ఝితబ్బో ఆకారో నాతిగమ్భీరో, యథాసుతం ధారణమేవ తత్థ కరణీయన్తి సతియా బ్యాపారో అధికో, పఞ్ఞా తత్థ గుణీభూతాతి వుత్తం ‘‘సతిపుబ్బఙ్గమాయ పఞ్ఞాయా’’తి. సతి పుబ్బఙ్గమా ఏతిస్సాతి సతిపుబ్బఙ్గమా. పుబ్బఙ్గమతా చేత్థ పధానభావో ‘‘మనోపుబ్బఙ్గమా’’తిఆదీసు వియ. అత్థగ్గహణే పన పఞ్ఞాయ బ్యాపారో అధికో పటివిజ్ఝితబ్బస్స అత్థస్స అతిగమ్భీరత్తాతి ఆహ ‘‘పఞ్ఞాపుబ్బఙ్గమాయ సతియా’’తి. ఆలసియవిరహితాతి కోసజ్జరహితా. యథా ¶ అఞ్ఞా కుసీతా నిసిన్నట్ఠానే నిసిన్నావ హోన్తి, ఠితట్ఠానే ఠితావ, ఏవం అహుత్వా విప్ఫారికేన చిత్తేన సబ్బకిచ్చం నిప్ఫాదేతి.

సబ్బా భిక్ఖునియో సత్థులద్ధూపసమ్పదా సఙ్ఘతో లద్ధూపసమ్పదాతి దువిధా. గరుధమ్మపఅగ్గహణేన హి లద్ధూపసమ్పదా మహాపజాపతిగోతమీ సత్థుసన్తికావ లద్ధూపసమ్పదత్తా సత్థులద్ధూపసమ్పదా నామ. సేసా సబ్బాపి సఙ్ఘతో లద్ధూపసమ్పదా. తాపి ఏకతోఉపసమ్పన్నా ఉభతోఉపసమ్పన్నాతి దువిధా. తత్థ యా తా మహాపజాపతిగోతమియా సద్ధిం నిక్ఖన్తా పఞ్చసతా సాకియానియో, తా ఏకతోఉపసమ్పన్నా భిక్ఖుసఙ్ఘతో ఏవ లద్ధూపసమ్పదత్తా, ఇతరా ఉభతోఉపసమ్పన్నా ఉభతోసఙ్ఘే ఉపసమ్పన్నత్తా. ఏహిభిక్ఖునీభావేన ఉపసమ్పన్నా పన భిక్ఖునియో న సన్తి తాసం తథా ¶ ఉపసమ్పదాయ అభావతో. యది ఏవం ‘‘ఏహి భిక్ఖునీ’’తి ఇధ కస్మా వుత్తన్తి? దేసనాయ సోతపతితభావతో. అయఞ్హి సోతపతితతా నామ కత్థచి లబ్భమానస్సపి అగ్గహణేన హోతి, యథా అభిధమ్మే మనోధాతునిద్దేసే (ధ. స. ౧౬౦-౧౬౧) లబ్భమానమ్పి ఝానఙ్గం పఞ్చవిఞ్ఞాణసోతే పతితాయ న ఉద్ధటం కత్థచి దేసనాయ అసమ్భవతో, యథా తత్థేవ వత్థునిద్దేసే (ధ. స. ౯౮౪ ఆదయో) హదయవత్థు. కత్థచి అలబ్భమానస్సపి గహణవసేన యథాఠితకప్పీనిద్దేసే. యథాహ –

‘‘కతమో చ పుగ్గలో ఠితకప్పీ? అయఞ్చ పుగ్గలో సోతాపత్తిఫలసచ్ఛికిరియాయ పటిపన్నో అస్స, కప్పస్స చ ఉడ్డయ్హనవేలా అస్స, నేవ తావ కప్పో ఉడ్డయ్హేయ్య, యావాయం పుగ్గలో న సోతాపత్తిఫలం సచ్ఛికరేయ్యా’’తి (పు. ప. ౧౭).

ఏవమిధాపి అలబ్భమానగహణవసేన వేదితబ్బం. పరికప్పవచనఞ్హేతం ‘‘సచే భగవా భిక్ఖునీభావయోగ్యం కఞ్చి మాతుగామం ‘ఏహి భిక్ఖునీ’తి వదేయ్య, ఏవం భిక్ఖునీభావో సియా’’తి.

కస్మా పన భగవా ఏవం న కథేసీతి? తథా కతాధికారానం అభావతో. యే పన ‘‘అనాసన్నాసన్నిహితభావతో’’తి కారణం వత్వా ‘‘భిక్ఖూ ఏవ హి సత్థు ఆసన్నచారినో సదా సన్నిహితా చ హోన్తి, తస్మా తే ఏవ ‘ఏహిభిక్ఖూ’తి వత్తబ్బతం అరహన్తి, న భిక్ఖునియో’’తి వదన్తి, తం తేసం మతిమత్తం సత్థు ఆసన్నదూరభావస్స భబ్బాభబ్బభావసిద్ధత్తా. వుత్తఞ్హేతం భగవతా –

‘‘సఙ్ఘాటికణ్ణే ¶ చేపి మే, భిక్ఖవే, భిక్ఖు గహేత్వా పిట్ఠితో పిట్ఠితో అనుబన్ధో అస్స పాదే పాదం నిక్ఖిపన్తో, సో చ హోతి అభిజ్ఝాలు కామేసు తిబ్బసారాగో బ్యాపన్నచిత్తో పదుట్ఠమనసఙ్కప్పో ముట్ఠస్సతి అసమ్పజానో అసమాహితో విబ్భన్తచిత్తో పాకతిన్ద్రియో, అథ ఖో సో ఆరకావ మయ్హం, అహఞ్చ తస్స. తం కిస్స హేతు? ధమ్మఞ్హి సో, భిక్ఖవే, భిక్ఖు న పస్సతి, ధమ్మం అపస్సన్తో న మం పస్సతి. యోజనసతే చేపి సో, భిక్ఖవే, భిక్ఖు విహరేయ్య, సో చ హోతి అనభిజ్ఝాలు కామేసు న తిబ్బసారాగో అబ్యాపన్నచిత్తో అప్పదుట్ఠమనసఙ్కప్పో ఉపట్ఠితస్సతి ¶ సమ్పజానో సమాహితో ఏకగ్గచిత్తో సంవుతిన్ద్రియో, అథ ఖో సో సన్తికేవ మయ్హం, అహఞ్చ తస్స. తం కిస్స హేతు? ధమ్మఞ్హి సో, భిక్ఖవే, భిక్ఖు పస్సతి, ధమ్మం పస్సన్తో మం పస్సతీ’’తి (ఇతివు. ౯౨).

తస్మా అకారణం దేసతో సత్థు ఆసన్నానాసన్నతా. అకతాధికారతాయ పన భిక్ఖునీనం ఏహిభిక్ఖునూపసమ్పదాయ అయోగ్యతా వేదితబ్బా.

యది ఏవం యం తం థేరీగాథాసు భద్దాయ కుణ్డలకేసాయ వుత్తం –

‘‘నిహచ్చ జాణుం వన్దిత్వా, సమ్ముఖా అఞ్జలిం అకం;

ఏహి భద్దేతి మం అవచ, సా మే ఆసూపసమ్పదా’’తి. (థేరీగా. ౧౦౯);

‘‘ఆయాచితో తదా ఆహ, ఏహి భద్దేతి నాయకో;

తదాహం ఉపసమ్పన్నా, పరిత్తం తోయమద్దస’’న్తి. (అప. థేరీ ౨.౩.౪౪);

తం కథన్తి? నయిదం ఏహిభిక్ఖునీభావేన ఉపసమ్పదం సన్ధాయ వుత్తం, ఉపసమ్పదాయ పన హేతుభావతో ‘‘యా సత్థు ఆణత్తి, సా మే ఆసూపసమ్పదా’’తి వుత్తా. తథా హి వుత్తం అట్ఠకథాయం (థేరీగా. అట్ఠ. ౧౧౧) ‘‘ఏహి భద్దే భిక్ఖునుపస్సయం గన్త్వా భిక్ఖునీనం సన్తికే పబ్బజ ఉపసమ్పజ్జస్సూతి మం అవచ ఆణాపేసి, సా సత్థు ఆణా మయ్హం ఉపసమ్పదాయ కారణత్తా ఉపసమ్పదా ఆసి అహోసీ’’తి. అపదానగాథాయమ్పి ఏవమేవ అత్థో గహేతబ్బో. తస్మా భిక్ఖునీనం ఏహిభిక్ఖునూపసమ్పదా నత్థియేవాతి నిట్ఠమేత్థ గన్తబ్బం. యథా చేతం సోతపతితవసేన ‘‘ఏహి ¶ భిక్ఖునీ’’తి వుత్తం, ఏవం ‘‘తీహి సరణగమనేహి ఉపసమ్పన్నాతి భిక్ఖునీ’’తి ఇదమ్పి సోతపతితవసేనేవ వుత్తన్తి దట్ఠబ్బం సరణగమనూపసమ్పదాయపి భిక్ఖునీనం అసమ్భవతో.

౬౫౯. భిక్ఖువిభఙ్గే ‘‘కాయసంసగ్గం సాదియేయ్యా’’తి అవత్వా ‘‘సమాపజ్జేయ్యా’’తి వుత్తత్తా ‘‘భిక్ఖు ఆపత్తియా న కారేతబ్బో’’తి వుత్తం. తబ్బహులనయేనాతి కిరియాసముట్ఠానస్సేవ బహులభావతో. దిస్సతి హి తబ్బహులనయేన తబ్బోహారో యథా ‘‘బ్రాహ్మణగామో’’తి. బ్రాహ్మణగామేపి ¶ హి అన్తమసో రజకాదీని పఞ్చ కులాని సన్తి. సాతి కిరియాసముట్ఠానతా.

౬౬౨. తథేవాతి కాయసంసగ్గరాగేన అవస్సుతోయేవాతి అత్థో. సేసమేత్థ ఉత్తానమేవ.

పఠమపారాజికసిక్ఖాపదవణ్ణనా నిట్ఠితా.

౨. దుతియపారాజికసిక్ఖాపదవణ్ణనా

౬౬౬. దుతియే ‘‘కిస్స పన త్వం అయ్యే జానం పారాజికం ధమ్మం అజ్ఝాపన్న’’న్తి వచనతో ‘‘ఉద్దిట్ఠా ఖో అయ్యాయో అట్ఠ పారాజికా ధమ్మా’’తిఆదివచనతో చ భిక్ఖునీవిభఙ్గం పత్వా సాధారణాని సిక్ఖాపదాని భిక్ఖూనం ఉప్పన్నవత్థుస్మింయేవ ‘‘యా పన భిక్ఖునీ ఛన్దసో మేథునం ధమ్మం పటిసేవేయ్య, అన్తమసో తిరచ్ఛానగతేనపి, పారాజికా హోతి అసంవాసా’’తిఆదినా నయేన సవిసేసమ్పి అవిసేసమ్పి మాతికం ఠపేత్వా అనుక్కమేన పదభాజనం ఆపత్తిభేదం తికచ్ఛేదం అనాపత్తివారఞ్చ అనవసేసం వత్వా విత్థారేసి. సఙ్గీతికారకేహి పన అసాధారణపఞ్ఞత్తియోయేవ ఇధ విత్థారితాతి వేదితబ్బా.

అథ ఉపరిమేసు ద్వీసు అపఞ్ఞత్తేసు అట్ఠన్నం పారాజికానం అఞ్ఞతరన్తి ఇదం వచనం న యుజ్జతీతి ఆహ ‘‘ఇదఞ్చ పారాజికం పచ్ఛా పఞ్ఞత్త’’న్తిఆది. యది ఏవం ఇమస్మిం ఓకాసే కస్మా ఠపితన్తి ఆహ ‘‘పురిమేన పన సద్ధిం యుగళత్తా’’తిఆది, పురిమేన సద్ధిం ఏకసమ్బన్ధభావతో ఇధ వుత్తన్తి అధిప్పాయో. ‘‘అట్ఠన్నం పారాజికానం అఞ్ఞతర’’న్తి వచనతో చ వజ్జపటిచ్ఛాదికం యా పటిచ్ఛాదేతి, సాపి వజ్జపటిచ్ఛాదికాయేవాతి దట్ఠబ్బం. కిఞ్చాపి వజ్జపటిచ్ఛాదనం పేమవసేన హోతి, తథాపి సిక్ఖాపదవీతిక్కమచిత్తం దోమనస్సితమేవ హోతీతి కత్వా ‘‘దుక్ఖవేదన’’న్తి వుత్తం. సేసమేత్థ ఉత్తానమేవ.

దుతియపారాజికసిక్ఖాపదవణ్ణనా నిట్ఠితా.

౪. చతుత్థపారాజికసిక్ఖాపదవణ్ణనా

౬౭౫. చతుత్థే లోకస్సాదమిత్తసన్థవవసేనాతి లోకస్సాదసఙ్ఖాతస్స మిత్తసన్థవస్స వసేన. వుత్తమేవత్థం పరియాయన్తరేన విభావేతుం ‘‘కాయసంసగ్గరాగేనా’’తి వుత్తం.

తిస్సిత్థియో మేథునం తం న సేవేతి (పరి. అట్ఠ. ౪౮౧) యా తిస్సో ఇత్థియో వుత్తా, తాసుపి యం తం మేథునం నామ, తం న సేవతి. తయో పురిసేతి తయో పురిసేపి ఉపగన్త్వా మేథునం న సేవతి. తయో చ అనరియపణ్డకేతి ఉభతోబ్యఞ్జనసఙ్ఖాతే తయో అనరియే, తయో చ పణ్డకేతి ఇమేపి ఛ జనే ఉపగన్త్వా మేథునం న సేవతి. న చాచరే మేథునం బ్యఞ్జనస్మిన్తి అనులోమపారాజికవసేనపి అత్తనో నిమిత్తే మేథునం నాచరతి. ఛేజ్జం సియా మేథునధమ్మపచ్చయాతి సియా మేథునధమ్మపచ్చయా పారాజికన్తి అయం పఞ్హో అట్ఠవత్థుకంవ సన్ధాయ వుత్తో. తస్సా హి మేథునధమ్మస్స పుబ్బభాగకాయసంసగ్గం ఆపజ్జితుం వాయమన్తియా మేథునధమ్మపచ్చయా ఛేజ్జం హోతి. ఛేదోయేవ ఛేజ్జం.

మేథునధమ్మస్స పుబ్బభాగత్తాతి ఇమినా మేథునధమ్మస్స పుబ్బభాగభూతో కాయసంసగ్గోయేవ తత్థ మేథునధమ్మ-సద్దేన వుత్తో, న ద్వయంద్వయసమాపత్తీతి దీపేతి. వణ్ణావణ్ణోతి ద్వీహి సుక్కవిస్సట్ఠి వుత్తా. గమనుప్పాదనన్తి సఞ్చరిత్తం. సబ్బపదేసూతి ‘‘సఙ్ఘాటికణ్ణగ్గహణం సాదియేయ్యా’’తిఆదీసు. సేసమేత్థ ఉత్తానమేవ. కాయసంసగ్గరాగో, సఉస్సాహతా, అట్ఠమస్స వత్థుస్స పూరణన్తి ఇమాని పనేత్థ తీణి అఙ్గాని.

చతుత్థపారాజికసిక్ఖాపదవణ్ణనా నిట్ఠితా.

భిక్ఖునీవిభఙ్గే పారాజికకణ్డవణ్ణనా నిట్ఠితా.

౨. సఙ్ఘాదిసేసకణ్డం (భిక్ఖునీవిభఙ్గవణ్ణనా)

౧. పఠమసఙ్ఘాదిసేససిక్ఖాపదవణ్ణనా

౬౭౯. సఙ్ఘాదిసేసకణ్డస్స ¶ ¶ పఠమసిక్ఖాపదే ద్వీసు జనేసూతి అడ్డకారకేసు ద్వీసు జనేసు. యో కోచీతి తేసుయేవ ద్వీసు యో కోచి, అఞ్ఞో వా తేహి ఆణత్తో. దుతియస్స ఆరోచేతీతి ఏత్థాపి ద్వీసు జనేసు యస్స కస్సచి దుతియస్స కథం యో కోచి ఆరోచేతీతి ఏవమత్థో గహేతబ్బోతి ఆహ ‘‘దుతియస్స ఆరోచేతీతి ఏత్థాపి ఏసేవ నయో’’తి. గతిగతన్తి చిరకాలపవత్తం.

ఆపత్తీతి ఆపజ్జనం. సహ వత్థుజ్ఝాచారాతి వత్థువీతిక్కమేన సహ. సహయోగే కరణవచనప్పసఙ్గే ఇదం నిస్సక్కవచనం. యన్తి యం ధమ్మం. నిస్సారేతీతి ఆపన్నం భిక్ఖునిసఙ్ఘమ్హా నిస్సారేతి. హేతుమ్హి చాయం కత్తువోహారో. నిస్సారణహేతుభూతో హి ధమ్మో నిస్సారణీయోతి వుత్తో. గీవాయేవ హోతి, న పారాజికం అనాణత్తియా గహితత్తా. యథా దాసదాసీవాపీఆదీని సమ్పటిచ్ఛితుం న వట్టతి, ఏవం తేసం అత్థాయ అడ్డకరణమ్పి న వట్టతీతి ఆహ ‘‘అయం అకప్పియఅడ్డో నామ, న వట్టతీ’’తి.

ఏత్థ చ సచే అధికరణట్ఠానం గన్త్వా ‘‘అమ్హాకం ఏసో దాసో, దాసీ, వాపీ, ఖేత్తం, ఆరామో, ఆరామవత్థు, గావో, అజా, కుక్కుటా’’తిఆదినా వోహరతి, అకప్పియం. ‘‘అయం అమ్హాకం ఆరామికో, అయం వాపీ ఇత్థన్నామేన సఙ్ఘస్స భణ్డధోవనత్థాయ దిన్నా, ఇతో ఖేత్తతో ఆరామతో ఉప్పజ్జనకచతుపచ్చయా ఇతో గావితో మహింసితో అజాతో ఉప్పజ్జనకగోరసా ఇత్థన్నామేన సఙ్ఘస్స దిన్నాతి పుచ్ఛితే వా అపుచ్ఛితే వా వత్తుం వట్టతీ’’తి వదన్తి. సేసమేత్థ ఉత్తానమేవ. అనాకడ్ఢితాయ అడ్డకరణం, అడ్డపరియోసానన్తి ఇమాని పనేత్థ ద్వే అఙ్గాని.

పఠమసఙ్ఘాదిసేససిక్ఖాపదవణ్ణనా నిట్ఠితా.

౨. దుతియసఙ్ఘాదిసేససిక్ఖాపదవణ్ణనా

౬౮౩. దుతియే ¶ ¶ మల్లగణభటిపుత్తగణాదికన్తిఆదీసు మల్లగణో నామ నారాయనభత్తికో తత్థ తత్థ పానీయట్ఠపనపోక్ఖరణీఖణనాదిపుఞ్ఞకమ్మకారకో గణో, భటిపుత్తగణో నామ కుమారభత్తికగణో. ధమ్మగణోతి సాసనభత్తిగణో అనేకప్పకారపుఞ్ఞకమ్మకారకగణో వుచ్చతి. గన్ధికసేణీతి అనేకప్పకారసుగన్ధివికతికారకో గణో. దుస్సికసేణీతి పేసకారకగణో. కప్పగతికన్తి కప్పియభావం గతం.

వుట్ఠాపేన్తియాతి ఉపసమ్పాదేన్తియా. ‘‘చోరిం వుత్తనయేన అనాపుచ్ఛా పబ్బాజేన్తియా దుక్కట’’న్తి వదన్తి. పణ్ణత్తిం అజానన్తా అరియాపి వుట్ఠాపేన్తీతి వా కమ్మవాచాపరియోసానే ఆపత్తిక్ఖణే విపాకాబ్యాకతసమఙ్గితావసేన వా ‘‘తిచిత్త’’న్తి వుత్తన్తి వేదితబ్బం. సేసమేత్థ ఉత్తానమేవ. చోరితా, చోరిసఞ్ఞా, అఞ్ఞత్ర అనుఞ్ఞాతకారణా వుట్ఠాపనన్తి ఇమాని పనేత్థ తీణి అఙ్గాని.

దుతియసఙ్ఘాదిసేససిక్ఖాపదవణ్ణనా నిట్ఠితా.

౩. తతియసఙ్ఘాదిసేససిక్ఖాపదవణ్ణనా

౬౯౨. తతియే పరిక్ఖేపం అతిక్కామేన్తియాతి సకగామతో అఞ్ఞస్స గామస్స పరిక్ఖేపం అతిక్కామేన్తియా. ‘‘గామన్తరం గచ్ఛేయ్యా’’తి హి వచనతో అఞ్ఞస్స గామస్స పరిక్ఖేపం అతిక్కామేన్తియా ఏవ ఆపత్తి, న సకగామస్స. అఞ్ఞో హి గామో గామన్తరం. అపరిక్ఖిత్తస్స గామస్స ఉపచారన్తి ఏత్థ ఉపచార-సద్దేన ఘరూపచారతో పఠమలేడ్డుపాతసఙ్ఖాతం పరిక్ఖేపారహట్ఠానం గహితం, న తతో దుతియలేడ్డుపాతసఙ్ఖాతో ఉపచారోతి ఆహ ‘‘పరిక్ఖేపారహట్ఠాన’’న్తి. తేనేవ పాళియం ‘‘ఉపచారం అతిక్కామేన్తియా’’తి వుత్తం. అఞ్ఞథా యథా వికాలగామప్పవిసనసిక్ఖాపదే ‘‘పరిక్ఖిత్తస్స గామస్స పరిక్ఖేపం అతిక్కమన్తస్స, అపరిక్ఖిత్తస్స గామస్స ఉపచారం ఓక్కమన్తస్సా’’తి (పాచి. ౫౧౩) వుత్తం, ఏవమిధాపి ‘‘పరిక్ఖిత్తస్స గామస్స పరిక్ఖేపం అతిక్కామేన్తియా అపరిక్ఖిత్తస్స గామస్స ఉపచారం ఓక్కమన్తియా’’తి వదేయ్య. సఙ్ఖేపతో వుత్తమత్థం విభజిత్వా దస్సేన్తో ‘‘అపిచేత్థా’’తిఆదిమాహ. విహారస్స ¶ చతుగామసాధారణత్తాతి ఇమినా ‘‘విహారతో ఏకం గామం గన్తుం వట్టతీ’’తి ఏత్థ ¶ కారణమాహ. విహారస్స చతుగామసాధారణత్తాయేవ హి చతూసు గామేసు యంకిఞ్చి ఏకం గామం గన్తుం వట్టతి.

యత్థాతి యస్సం నదియం. ‘‘పఠమం పాదం ఉత్తారేన్తియా ఆపత్తి థుల్లచ్చయస్స, దుతియం పాదం ఉత్తారేన్తియా ఆపత్తి సఙ్ఘాదిసేసస్సా’’తి వచనతో నదిం ఓతరిత్వా పదసా ఉత్తరన్తియా ఏవ ఆపత్తీతి ఆహ ‘‘సేతునా గచ్ఛతి, అనాపత్తీ’’తిఆది. పరతీరమేవ అక్కమన్తియా అనాపత్తీతి నదిం అనోతరిత్వా యాననావాదీసు అఞ్ఞతరేన గన్త్వా పరతీరమేవ అక్కమన్తియా అనాపత్తి. ఉభయతీరేసు విచరన్తి, వట్టతీతి ఇదం అసతిపి నదీపారగమనే ఉపరి వక్ఖమానస్స వినిచ్ఛయస్స ఫలమత్తదస్సనత్థం వుత్తన్తి వేదితబ్బం. ఓరిమతీరమేవ ఆగచ్ఛతి, ఆపత్తీతి పరతీరం గన్తుకామతాయ ఓతిణ్ణత్తా వుత్తం. తమేవ తీరన్తి తమేవ ఓరిమతీరం. అనాపత్తీతి పరతీరం గన్తుకామతాయ అభావతో అనాపత్తి.

తాదిసే అరఞ్ఞేతి ‘‘బహిఇన్దఖీలా సబ్బమేతం అరఞ్ఞ’’న్తి (విభ. ౫౨౯) ఏవం వుత్తలక్ఖణే అరఞ్ఞే. అథ తాదిసస్సేవ అరఞ్ఞస్స గహితభావో కథం విఞ్ఞాయతీతి ఆహ ‘‘తేనేవా’’తిఆది. ఇమినా హి అట్ఠకథావచనేన ఈదిసేపి గామసమీపే దస్సనూపచారే విజహితే సతిపి సవనూపచారే ఆపత్తి హోతీతి విఞ్ఞాయతి. మగ్గమూళ్హా ఉచ్చాసద్దం కరోన్తీతి ఆహ ‘‘మగ్గమూళ్హసద్దేన వియా’’తి. సద్దాయన్తియాతి సద్దం కరోన్తియా. పురిమాయోతి పురేతరం గచ్ఛన్తియో. అఞ్ఞం మగ్గం గణ్హాతీతి మగ్గమూళ్హత్తా, న ఓహాతుం, తస్మా ద్విన్నమ్పి అనాపత్తి. సేసమేత్థ ఉత్తానమేవ. అనన్తరాయేన ఏకభావో, గామన్తరగమనాదీసు అఞ్ఞతరతాపజ్జనం, ఆపదాయ అభావోతి ఇమాని పనేత్థ తీణి అఙ్గాని.

తతియసఙ్ఘాదిసేససిక్ఖాపదవణ్ణనా నిట్ఠితా.

౪. చతుత్థసఙ్ఘాదిసేససిక్ఖాపదవణ్ణనా

౬౯౪. చతుత్థే కారకగణస్సాతి ఉక్ఖేపనీయకమ్మకారకగణస్స. తేచత్తాలీసప్పభేదం వత్తం ఖన్ధకే ఆవి భవిస్సతి. నేత్థారవత్తేతి నిత్థరణహేతుమ్హి ¶ వత్తే. సేసం ఉత్తానమేవ. ధమ్మేన కమ్మేన ఉక్ఖిత్తతా, అఞ్ఞత్ర అనుఞ్ఞాతకారణా ఓసారణన్తి ఇమాని పనేత్థ ద్వే అఙ్గాని.

చతుత్థసఙ్ఘాదిసేససిక్ఖాపదవణ్ణనా నిట్ఠితా.

౫. పఞ్చమసఙ్ఘాదిసేససిక్ఖాపదవణ్ణనా

౭౦౧. పఞ్చమే ¶ ఏతం న వుత్తన్తి ‘‘భిక్ఖునియా అవస్సుతభావో దట్ఠబ్బో’’తి ఏతం నియమనం న వుత్తం. తన్తి తం నియమేత్వా అవచనం. పాళియా సమేతీతి ‘‘ఏకతో అవస్సుతే’’తి అవిసేసేత్వా వుత్తపాళియా ‘‘అనవస్సుతోతి జానన్తీ పటిగ్గణ్హాతీ’’తి ఇమాయ చ పాళియా సమేతి. యది హి పుగ్గలస్స అవస్సుతభావో నప్పమాణం, కిం ‘‘అనవస్సుతోతి జానన్తీ’’తి ఇమినా వచనేన, ‘‘అనాపత్తి ఉభతోఅనవస్సుతా హోన్తి, అనవస్సుతా పటిగ్గణ్హాతీ’’తి ఏత్తకమేవ వత్తబ్బం సియా. ‘‘ఉభతోఅనవస్సుతా హోన్తి, అనవస్సుతోతి జానన్తీ పటిగ్గణ్హాతీ’’తి ఇమస్స చ అనాపత్తివారస్స అయమత్థో. ఉభో చే అనవస్సుతా, సబ్బథాపి అనాపత్తి. అథ భిక్ఖునీ అనవస్సుతా సమానా అవస్సుతమ్పి ‘‘అనవస్సుతో’’తి సఞ్ఞాయ తస్స హత్థతో పటిగ్గణ్హాతి, ఏవమ్పి అనాపత్తి. అథ సయం అనవస్సుతాపి అఞ్ఞం అనవస్సుతం వా అవస్సుతం వా ‘‘అవస్సుతో’’తి జానాతి, దుక్కటమేవ. వుత్తఞ్హేతం అనన్తరసిక్ఖాపదే ‘‘కిస్స త్వం అయ్యే న పటిగ్గణ్హాసీతి. అవస్సుతా అయ్యేతి. త్వం పన అయ్యే అవస్సుతాతి. నాహం అయ్యే అవస్సుతా’’తి. సేసమేత్థ ఉత్తానమేవ. ఉదకదన్తపోనతో అఞ్ఞం అజ్ఝోహరణీయం, ఉభతోఅవస్సుతతా, సహత్థా గహణం, అజ్ఝోహరణన్తి ఇమాని పనేత్థ చత్తారి అఙ్గాని.

పఞ్చమసఙ్ఘాదిసేససిక్ఖాపదవణ్ణనా నిట్ఠితా.

౬. ఛట్ఠసఙ్ఘాదిసేససిక్ఖాపదవణ్ణనా

౭౦౫. ఛట్ఠే పరివారగాథాయ అయమత్థో. న దేతి న పటిగ్గణ్హాతీతి (పరి. అట్ఠ. ౪౮౧) న ఉయ్యోజికా దేతి, నాపి ఉయ్యోజితా తస్సా హత్థతో గణ్హాతి ¶ . పటిగ్గహో తేన న విజ్జతీతి తేనేవ కారణేన ఉయ్యోజికాయ హత్థతో ఉయ్యోజితాయ పటిగ్గహో న విజ్జతి. ఆపజ్జతి గరుకన్తి ఏవం సన్తేపి అవస్సుతస్స హత్థతో పిణ్డగ్గహణే ఉయ్యోజేన్తీ సఙ్ఘాదిసేసాపత్తిం ఆపజ్జతి. తఞ్చ పరిభోగపచ్చయాతి తఞ్చ పన ఆపత్తిం ఆపజ్జమానా తస్సా ఉయ్యోజితాయ పరిభోగపచ్చయా ఆపజ్జతి. తస్సా హి భోజనపరియోసానే ఉయ్యోజికాయ సఙ్ఘాదిసేసో హోతి. సేసమేత్థ ఉత్తానమేవ. మనుస్సపురిసతా, అఞ్ఞత్ర అనుఞ్ఞాతకారణా ఖాదనీయం భోజనీయం గహేత్వా భుఞ్జాతి ఉయ్యోజనా, తేన వచనేన గహేత్వా ఇతరిస్సా భోజనపరియోసానన్తి ఇమాని పనేత్థ తీణి అఙ్గాని.

ఛట్ఠసఙ్ఘాదిసేససిక్ఖాపదవణ్ణనా నిట్ఠితా.

౭. సత్తమసఙ్ఘాదిసేససిక్ఖాపదవణ్ణనా

౭౦౯. సత్తమే ¶ కిన్నుమావ సమణియోతి కిం ను ఇమా ఏవ సమణియో. తాసాహన్తి తాసం అహం. సేసం ఉత్తానమేవ.

సత్తమసఙ్ఘాదిసేససిక్ఖాపదవణ్ణనా నిట్ఠితా.

౯. నవమసఙ్ఘాదిసేససిక్ఖాపదవణ్ణనా

౭౨౧. నవమే వజ్జప్పటిచ్ఛాదికాతి ఖుద్దానుఖుద్దకవజ్జస్స పటిచ్ఛాదికా. సమనుభాసనకమ్మకాలే చేత్థ ద్వే తిస్సో ఏకతో సమనుభాసితబ్బా.

నవమసఙ్ఘాదిసేససిక్ఖాపదవణ్ణనా నిట్ఠితా.

భిక్ఖునీవిభఙ్గే సఙ్ఘాదిసేసవణ్ణనా నిట్ఠితా.

౩. నిస్సగ్గియకణ్డం (భిక్ఖునీవిభఙ్గవణ్ణనా)

౭౩౩. నిస్సగ్గియేసు ¶ ¶ పఠమం ఉత్తానమేవ.

౭౪౦. దుతియే ‘‘అయ్యాయ దమ్మీతి ఏవం పటిలద్ధన్తి నిస్సట్ఠపటిలద్ధం. తేనేవ మాతికాట్ఠకథాయమ్పి ‘‘నిస్సట్ఠం పటిలభిత్వాపి యథాదానేయేవ ఉపనేతబ్బ’’న్తి వుత్తం. యథాదానేయేవ ఉపనేతబ్బన్తి యథా దాయకేన దిన్నం, తథా ఉపనేతబ్బం, అకాలచీవరపక్ఖేయేవ ఠపేతబ్బన్తి వుత్తం హోతి. ఏత్థ చ భాజాపితాయ లద్ధచీవరమేవ నిస్సగ్గియం హోతి, తం వినయకమ్మం కత్వాపి అత్తనా న లభతి. సేసమేత్థ ఉత్తానమేవ. అకాలచీవరతా, తథాసఞ్ఞితా, కాలచీవరన్తి అధిట్ఠాయ లేసేన భాజాపనం, పటిలాభోతి ఇమాని పనేత్థ చత్తారి అఙ్గాని.

౭౪౩. తతియే మేతన్తి మే ఏతం. సకసఞ్ఞాయ గహితత్తా పాచిత్తియం దుక్కటఞ్చ వుత్తం. ఇతరథా భణ్డగ్ఘేన కారేతబ్బం. ఉపసమ్పన్నతా, పరివత్తితచీవరస్స వికప్పనుపగతా, సకసఞ్ఞాయ అచ్ఛిన్దనం వా అచ్ఛిన్దాపనం వాతి ఇమాని పనేత్థ తీణి అఙ్గాని.

౭౪౮-౭౫౨. చతుత్థే ఆహటసప్పిం దత్వాతి అత్తనో దత్వా. యమకం పచితబ్బన్తి సప్పిఞ్చ తేలఞ్చ ఏకతో కత్వా పచితబ్బం. లేసేన గహేతుకామతా, అఞ్ఞస్స విఞ్ఞాపనం, పటిలాభోతి ఇమాని పనేత్థ తీణి అఙ్గాని.

౭౫౩. పఞ్చమే సాతి థుల్లనన్దా. అయన్తి అయం సిక్ఖమానా. చేతాపేత్వాతి జానాపేత్వా ఇచ్చేవ అత్థోతి ఇధ వుత్తం, మాతికాట్ఠకథాయం (కఙ్ఖా. అట్ఠ. అఞ్ఞచేతాపనసిక్ఖాపదవణ్ణనా) పన ‘‘అఞ్ఞం చేతాపేత్వాతి అత్తనో కప్పియభణ్డేన ఇదం నామ ఆహరాతి అఞ్ఞం పరివత్తాపేత్వా’’తి వుత్తం, తస్మా ‘‘చేతాపేత్వా’’తి ఇమస్స పరివత్తాపేత్వాతిపి అత్థో దట్ఠబ్బో. అఞ్ఞం చేతాపేయ్యాతి ‘‘ఏవం మే ఇదం దత్వా అఞ్ఞమ్పి ఆహరిస్సతీ’’తి మఞ్ఞమానా ‘‘న మే ఇమినా అత్థో, ఇదం నామ మే ఆహరా’’తి తతో అఞ్ఞం చేతాపేయ్య.

౭౫౮. ఛట్ఠే ¶ ¶ ధమ్మకిచ్చన్తి పుఞ్ఞకమ్మం. పావారికస్సాతి దుస్సవాణిజకస్స. యాయ చేతాపితం, తస్సాయేవ నిస్సగ్గియం నిస్సట్ఠపటిలాభో చ, తస్మా తాయ భిక్ఖునియా నిస్సట్ఠం పటిలభిత్వా యథాదానే ఉపనేతబ్బం, న అత్తనా గహేతబ్బం. అఞ్ఞస్సత్థాయాతి చీవరాదీసు అఞ్ఞతరస్సత్థాయ. అఞ్ఞుద్దిసికేనాతి పురిమస్సేవత్థదీపనం. పరిక్ఖారేనాతి కప్పియభణ్డేన.

౭౬౪. సత్తమే సయం యాచితకేనాతి సయం యాచితకేనాపీతి అత్థో. తేనేవ పాళియం ‘‘తేన చ పరిక్ఖారేన సయమ్పి యాచిత్వా’’తి వుత్తం, తతోయేవ మాతికాట్ఠకథాయం ‘‘సఞ్ఞాచికేనాతి సయం యాచితకేనాపీ’’తి అత్థో వుత్తో.

౭౬౮-౭౭౩. అట్ఠమనవమదసమాని ఉత్తానత్థానేవ.

౭౮౪. ఏకాదసమే యస్మా పవారితట్ఠానే విఞ్ఞత్తి నామ న పటిసేధేతబ్బా, తస్మా భగవా ధమ్మనిమన్తనవసేన పవారితట్ఠానే ‘‘వదేయ్యాసి యేనత్థో’’తి వుత్తాయ ‘‘చతుక్కంసపరమం విఞ్ఞాపేతబ్బ’’న్తి పరిచ్ఛేదం దస్సేతీతి వేదితబ్బం. తేనేవ మాతికాట్ఠకథాయం (కఙ్ఖా. అట్ఠ. గరుపావురణసిక్ఖాపదవణ్ణనా) ‘‘చేతాపేతబ్బన్తి ఠపేత్వా సహధమ్మికే చ ఞాతకపవారితే చ అఞ్ఞేన కిస్మిఞ్చిదేవ గుణే పరితుట్ఠేన వదేయ్యాసి యేనత్థోతి వుత్తాయ విఞ్ఞాపేతబ్బ’’న్తి వుత్తం.

భిక్ఖునీవిభఙ్గే నిస్సగ్గియపాచిత్తియసిక్ఖాపదవణ్ణనా నిట్ఠితా.

౪. పాచిత్తియకణ్డం (భిక్ఖునీవిభఙ్గవణ్ణనా)

౭౯౩-౭౯౭. పాచిత్తియేసు ¶ ¶ లసుణవగ్గస్స పఠమే జాతిం సరతీతి జాతిస్సరో. సభావేనేవాతి సూపసమ్పాకాదిం వినావ. బదరసాళవం నామ బదరఫలాని సుక్ఖాపేత్వా చుణ్ణేత్వా కత్తబ్బా ఖాదనీయవికతి. సేసమేత్థ ఉత్తానమేవ. ఆమకలసుణఞ్చేవ అజ్ఝోహరణఞ్చాతి ఇమాని పనేత్థ ద్వే అఙ్గాని.

౭౯౮-౮౦౨. దుతియతతియచతుత్థాని ఉత్తానత్థానేవ.

౮౧౨. పఞ్చమే ద్విన్నం పబ్బానం ఉపరీతి ఏత్థ ద్విన్నం అఙ్గులీనం సహ పవేసనే ఏకేకాయ అఙ్గులియా ఏకేకం పబ్బం కత్వా ద్విన్నం పబ్బానం ఉపరి. ఏకఙ్గులిపవేసనే ద్విన్నం పబ్బానం ఉపరి న వట్టతీతి వేదితబ్బం. మహాపచ్చరియమ్పి అయమేవ నయో దస్సితో. ఉదకసుద్ధిపచ్చయేన పన సతిపి ఫస్ససాదియనే యథావుత్తపరిచ్ఛేదే అనాపత్తి.

౮౧౫-౮౧౭. ఛట్ఠే ఆసుమ్భిత్వాతి పాతేత్వా. దధిమత్థూతి దధిమణ్డం దధిమ్హి పసన్నోదకం. భుఞ్జన్తస్స భిక్ఖునో హత్థపాసే ఠానం, పానీయస్స వా విధూపనస్స వా గహణన్తి ఇమాని పనేత్థ ద్వే అఙ్గాని.

౮౨౨. సత్తమే ‘‘పటిగ్గణ్హాతి, ఆపత్తి దుక్కటస్సా’’తి ఇదం పుబ్బపయోగదుక్కటస్స నిదస్సనమత్తన్తి ఆహ ‘‘న కేవలం పటిగ్గహణేయేవ హోతీ’’తిఆది. పమాణన్తి పాచిత్తియాపత్తియా పమాణం. ఇమేహియేవ ద్వీహి పాచిత్తియం హోతి, నాఞ్ఞేహి భజ్జనాదీహీతి అత్థో. వుత్తమేవత్థం విత్థారతో దస్సేతుం ‘‘తస్మా’’తిఆదిమాహ. తం పుబ్బాపరవిరుద్ధన్తి పునపి వుత్తన్తి వుత్తవాదం సన్ధాయాహ. అఞ్ఞాయ విఞ్ఞత్తియా లద్ధమ్పి హి అనాణత్తియా విఞ్ఞత్తియా ఇమిస్సా ¶ అవిఞ్ఞత్తియా లద్ధపక్ఖం భజతి, తస్మా హేట్ఠా అవిఞ్ఞత్తియా లద్ధే కరణకారాపనేసు విసేసం అవత్వా ఇధ విసేసవచనం పుబ్బాపరవిరుద్ధం. యది చేత్థ కరణే పాచిత్తియం, కారాపనేపి పాచిత్తియేనేవ భవితబ్బం. అథ కారాపనే దుక్కటం, కరణేపి దుక్కటేనేవ భవితబ్బం. న హి కరణే వా కారాపనే వా విసేసో అత్థి, తస్మా అఞ్ఞాయ విఞ్ఞత్తియా ¶ లద్ధం సయం భజ్జనాదీని కత్వాపి కారాపేత్వాపి భుఞ్జన్తియా దుక్కటమేవాతి ఇదమేత్థ సన్నిట్ఠానం. అవిసేసేన వుత్తన్తి కరణకారాపనానం సామఞ్ఞతో వుత్తం. సేసమేత్థ ఉత్తానమేవ. సత్తన్నం ధఞ్ఞానం అఞ్ఞతరస్స విఞ్ఞాపనం వా విఞ్ఞాపాపనం వా, పటిలాభో, భజ్జనాదీని కత్వా వా కారేత్వా వా అజ్ఝోహరణన్తి ఇమాని పనేత్థ తీణి అఙ్గాని.

౮౨౪. అట్ఠమే నిబ్బిట్ఠోతి పతిట్ఠాపితో. కేణీతి రఞ్ఞో దాతబ్బస్స ఆయస్సేతం అధివచనం. ఠానన్తరన్తి గామజనపదాదిఠానన్తరం. సేసమేత్థ ఉత్తానమేవ. ఉచ్చారాదిభావో, అనవలోకనం, వళఞ్జనట్ఠానం, తిరోకుట్టపాకారతా, ఛడ్డనం వా ఛడ్డాపనం వాతి ఇమాని పనేత్థ పఞ్చ అఙ్గాని.

౮౩౦. నవమే సబ్బేసన్తి భిక్ఖుస్స భిక్ఖునియా చ. ఇధ ఖేత్తపాలకా ఆరామాదిగోపకా చ సామికా ఏవ.

౮౩౬. దసమే ఏకపయోగేనాతి ఏకదిసావలోకనపయోగేన. తేసంయేవాతి యేసం నచ్చం పస్సతి. కిఞ్చాపి సయం నచ్చనాదీసు పాచిత్తియం పాళియం న వుత్తం, తథాపి అట్ఠకథాపమాణేన గహేతబ్బన్తి దస్సేతుం ‘‘సబ్బఅట్ఠకథాసు వుత్త’’న్తి ఆహ. ‘‘ఆరామే ఠత్వాతి న కేవలం ఠత్వా, తతో తతో గన్త్వాపి సబ్బిరియాపథేహి లభతి, ‘ఆరామే ఠితా’తి పన ఆరామపరియాపన్నభావదస్సనత్థం వుత్తం. ఇతరథా నిసిన్నాపి న లభేయ్యా’’తి తీసుపి గణ్ఠిపదేసు వుత్తం. సేసమేత్థ ఉత్తానమేవ. నచ్చాదీనం అఞ్ఞతరతా, అఞ్ఞత్ర అనుఞ్ఞాతకారణా గమనం, దస్సనం వా సవనం వాతి ఇమాని పనేత్థ తీణి అఙ్గాని.

౮౪౧. అన్ధకారవగ్గస్స పఠమే దానే వా పూజాయ వాతి దాననిమిత్తం వా పూజానిమిత్తం వా. ¶ మన్తేతీతి కథేతి. రత్తన్ధకారతా, పురిసస్స హత్థపాసే ఠానం వా సల్లపనం వా, సహాయాభావో, రహోపేక్ఖతాతి ఇమాని పనేత్థ చత్తారి అఙ్గాని.

౮౪౨-౮౪౬. దుతియతతియచతుత్థాని ఉత్తానత్థానేవ.

౮౫౬-౮౫౭. పఞ్చమే ¶ అనోవస్సకం అతిక్కామేన్తియాతి ఛన్నస్స అన్తో నిసీదిత్వా పక్కమన్తిం సన్ధాయ వుత్తం. ‘‘ఉపచారో ద్వాదసహత్థో’’తి వదన్తి. పల్లఙ్కస్స అనోకాసేతి ఊరుబద్ధాసనస్స అనోకాసే అప్పహోన్తే. పురేభత్తతా, అన్తరఘరే నిసజ్జా, ఆసనస్స పల్లఙ్కోకాసతా, అఞ్ఞత్ర అనుఞ్ఞాతకారణా అనాపుచ్ఛనం, వుత్తపరిచ్ఛేదాతిక్కమోతి ఇమాని పనేత్థ పఞ్చ అఙ్గాని.

౮౫౯-౮౬౪. ఛట్ఠసత్తమాదీని ఉత్తానత్థానేవ.

౮౮౩-౮౮౭. నగ్గవగ్గస్స పఠమదుతియాని ఉత్తానత్థానేవ.

౮౯౩. తతియే విసిబ్బేత్వాతి దుస్సిబ్బితం పున సిబ్బనత్థాయ విసిబ్బేత్వా విజటేత్వా. అఞ్ఞత్ర చతూహపఞ్చాహాతి విసిబ్బితదివసతో పఞ్చ దివసే అతిక్కమిత్వా. నివాసనపావురణూపగచీవరతా, ఉపసమ్పన్నాయ సన్తకతా, సిబ్బనత్థాయ విసిబ్బనం వా విసిబ్బాపనం వా, అఞ్ఞత్ర అనుఞ్ఞాతకారణా పఞ్చాహాతిక్కమో, ధురనిక్ఖేపోతి ఇమాని పనేత్థ పఞ్చ అఙ్గాని.

౮౯౮. చతుత్థే పఞ్చన్నం చీవరానన్తి తిచీవరం ఉదకసాటికా సఙ్కచ్చికాతి ఇమేసం పఞ్చన్నం చీవరానం. పఞ్చన్నం చీవరానం అఞ్ఞతరతా, పఞ్చాహాతిక్కమో, అనుఞ్ఞాతకారణాభావో, అపరివత్తనన్తి ఇమాని పనేత్థ చత్తారి అఙ్గాని.

౯౦౭. ఛట్ఠే ¶ చీవరలాభన్తి లభితబ్బచీవరం. వికప్పనుపగపచ్ఛిమతా, సఙ్ఘస్స పరిణతభావో, వినా ఆనిసంసదస్సనేన అన్తరాయకరణన్తి ఇమాని పనేత్థ తీణి అఙ్గాని.

౯౧౬. అట్ఠమే ¶ కుమ్భథూణం నామ కుమ్భసద్దో, తేన చరన్తి కీళన్తి, తం వా సిప్పం ఏతేసన్తి కుమ్భథూణికా. తేనాహ ‘‘ఘటకేన కీళనకా’’తి. దీఘనికాయట్ఠకథాయం (దీ. ని. అట్ఠ. ౧.౧౩) పన ‘‘కుమ్భథూణం నామ చతురస్సఅమ్బణకతాళ’’న్తి వుత్తం. చతురస్సఅమ్బణకతాళం నామ రుక్ఖసారదన్తాదీసు యేన కేనచి చతురస్సఅమ్బణం కత్వా చతూసు పస్సేసు చమ్మేన ఓనన్ధిత్వా కతవాదితభణ్డం. బిమ్బిసకన్తిపి తస్సేవ వేవచనం, తం వాదేన్తి, తం వా సిప్పం ఏతేసన్తి కుమ్భథూణికా. తేనాహ ‘‘బిమ్బిసకవాదకాతిపి వదన్తీ’’తి. సమణచీవరతా, ఠపేత్వా సహధమ్మికే మాతాపితరో చ అఞ్ఞేసం దానం, అతావకాలికతాతి ఇమాని పనేత్థ తీణి అఙ్గాని.

౯౨౭. దసమే ధమ్మికం కథినుద్ధారన్తి సబ్బాసం భిక్ఖునీనం అకాలచీవరం దాతుకామేన ఉపాసకేన యత్తకో అత్థారమూలకో ఆనిసంసో, తతో అధికం వా సమకం వా దత్వా యాచితకేన సమగ్గేన భిక్ఖునిసఙ్ఘేన యం కథినం ఞత్తిదుతియేన కమ్మేన అన్తరా ఉద్ధరీయతి, తస్స సో ఉద్ధారో ధమ్మికోతి వుచ్చతి, ఏవరూపం కథినుద్ధారన్తి అత్థో. సేసం ఉత్తానత్థమేవ.

౯౩౨. తువట్టవగ్గే సబ్బం ఉత్తానమేవ.

౯౭౮. చిత్తాగారవగ్గస్స పఠమే కీళనఉపవనన్తి అన్తోనగరే ఠితం సన్ధాయ వుత్తం, కీళనుయ్యానన్తి బహినగరే ఠితం సన్ధాయ. పాటేక్కా ఆపత్తియోతి గీవాయ పరివట్టనప్పయోగగణనాయ ఆపత్తియో, న ఉమ్మీలనగణనాయ. ‘‘అజ్ఝారామే రాజాగారాదీని కరోన్తి ¶ , తాని పస్సన్తియా అనాపత్తీ’’తి వచనతో ‘‘అన్తోఆరామే తత్థ తత్థ గన్త్వా నచ్చాదీని పస్సితుం లభతీ’’తిపి సిద్ధం.

౯౮౨. దుతియాదీని ¶ ఉత్తానత్థానేవ.

౧౦౧౫. నవమే హత్థిఆదీసు సిప్ప-సద్దో పచ్చేకం యోజేతబ్బో, తథా ఆథబ్బణాదీసు మన్త-సద్దో. తత్థ ఆథబ్బణమన్తో నామ ఆథబ్బణవేదవిహితో పరూపఘాతకరో మన్తో, ఖీలనమన్తో నామ దారుసారఖీలం మన్తేత్వా పథవియం పవేసేత్వా మారణమన్తో, అగదప్పయోగో విసయోజనం. నాగమణ్డలన్తి సప్పానం పవేసనివారణత్థం మణ్డలబద్ధమన్తో.

చిత్తాగారవగ్గవణ్ణనా నిట్ఠితా.

౧౦౨౧. ఆరామవగ్గే సబ్బం ఉత్తానత్థమేవ.

౧౦౬౭. గబ్భినివగ్గేపి సబ్బం సువిఞ్ఞేయ్యమేవ.

౧౧౧౯. కుమారిభూతవగ్గస్స పఠమే సబ్బపఠమా ద్వే మహాసిక్ఖమానాతి గబ్భినివగ్గే సబ్బపఠమం వుత్తా ద్వే సిక్ఖమానా. సిక్ఖమానా ఇచ్చేవ వత్తబ్బాతి సమ్ముతికమ్మాదీసు ఏవం వత్తబ్బా. గిహిగతాతి వా కుమారిభూతాతి వా న వత్తబ్బాతి సచే వదన్తి, కమ్మం కుప్పతీతి అధిప్పాయో. ఇతో పరం నవమపరియోసానం ఉత్తానత్థమేవ.

౧౧౬౩. దసమే అపుబ్బసముట్ఠానసీసన్తి పఠమపారాజికసముట్ఠానాదీసు తేరససు సముట్ఠానేసు అననుఞ్ఞాతసముట్ఠానం సన్ధాయ వుత్తం. తఞ్హి ఇతో పుబ్బే తాదిసస్స సముట్ఠానసీసస్స అనాగతత్తా ‘‘అపుబ్బసముట్ఠానసీస’’న్తి వుత్తం.

౧౧౬౬. ఏకాదసమాదీని ¶ ఉత్తానత్థానేవ.

కుమారిభూతవగ్గవణ్ణనా నిట్ఠితా.

౧౨౧౪. ఛత్తుపాహనవగ్గస్స ¶ ఏకాదసమే ఉపచారం సన్ధాయాతి సమన్తా ద్వాదసహత్థుపచారం సన్ధాయ. సేసం సబ్బత్థ ఉత్తానమేవ.

ఛత్తుపాహనవగ్గవణ్ణనా నిట్ఠితా.

గిరగ్గసమజ్జాదీని అచిత్తకాని లోకవజ్జానీతి వుత్తత్తా నచ్చన్తి వా వణ్ణకన్తి వా అజానిత్వావ పస్సన్తియా వా నహాయన్తియా వా ఆపత్తిసమ్భవతో వత్థుఅజాననచిత్తేన అచిత్తకాని, నచ్చన్తి వా వణ్ణకన్తి వా జానిత్వా పస్సన్తియా వా నహాయన్తియా వా అకుసలేనేవ ఆపజ్జనతో లోకవజ్జానీతి వేదితబ్బాని. చోరీవుట్ఠాపనాదీని చోరీతిఆదినా వత్థుం జానిత్వా కరణే ఏవ ఆపత్తిసమ్భవతో సచిత్తకాని, ఉపసమ్పదాదీనం ఏకన్తఅకుసలచిత్తేనేవ అకత్తబ్బత్తా పణ్ణత్తివజ్జాని. ‘‘ఇధ సచిత్తకాచిత్తకతా పణ్ణత్తిజాననాజాననతాయ అగ్గహేత్వా వత్థుజాననాజాననతాయ గహేతబ్బా’’తి తీసుపి గణ్ఠిపదేసు వుత్తం. సేసమేత్థ ఉత్తానత్థమేవ.

భిక్ఖునీవిభఙ్గే ఖుద్దకవణ్ణనా నిట్ఠితా.

౫. పాటిదేసనీయకణ్డం (భిక్ఖునీవిభఙ్గవణ్ణనా)

౧౨౨౮. పాటిదేసనీయా ¶ ¶ నామ యే అట్ఠ ధమ్మా సఙ్ఖేపేనేవ సఙ్గహం ఆరుళ్హాతి సమ్బన్ధో. పాళివినిముత్తకేసూతి పాళియం అనాగతేసు సప్పిఆదీసు.

పాటిదేసనీయసిక్ఖాపదవణ్ణనా నిట్ఠితా.

యే పన పఞ్చసత్తతి సేఖియా ధమ్మా ఉద్దిట్ఠా, యే చ తేసం అనన్తరా సత్తాధికరణవ్హయా ధమ్మా ఉద్దిట్ఠాతి సమ్బన్ధో. తత్థ తేసన్తి తేసం సేఖియానం. సత్తాధికరణవ్హయాతి సత్తాధికరణసమథసఙ్ఖాతా. తం అత్థవినిచ్ఛయం తాదిసంయేవ యస్మా విదూ వదన్తీతి అత్థో.

యథా నిట్ఠితాతి సమ్బన్ధో. సబ్బాసవపహం మగ్గన్తి సబ్బాసవవిఘాతకం అరహత్తమగ్గం పత్వా ససన్తానే ఉప్పాదేత్వా. పస్సన్తు నిబ్బుతిన్తి మగ్గఞాణలోచనేన నిబ్బానం సచ్ఛికరోన్తు, పప్పోన్తూతి వా పాఠో. తత్థ నిబ్బుతిన్తి ఖన్ధపరినిబ్బానం గహేతబ్బం.

ఇతి సమన్తపాసాదికాయ వినయట్ఠకథాయ సారత్థదీపనియం.

భిక్ఖునీవిభఙ్గవణ్ణనా నిట్ఠితా.

ఉభతోవిభఙ్గట్ఠకథావణ్ణనా నిట్ఠితా.

నమో తస్స భగవతో అరహతో సమ్మాసమ్బుద్ధస్స

ఇదాని ¶ ¶ ఉభతోవిభఙ్గానన్తరం సఙ్గహమారోపితస్స మహావగ్గచూళవగ్గసఙ్గహితస్స ఖన్ధకస్స అత్థసంవణ్ణనం ఆరభితుకామో ‘‘ఉభిన్నం పాతిమోక్ఖాన’’న్తిఆదిమాహ. తత్థ ఉభిన్నం పాతిమోక్ఖానన్తి ఉభిన్నం పాతిమోక్ఖవిభఙ్గానం. పాతిమోక్ఖగ్గహణేన హేత్థ తేసం విభఙ్గో అభేదేన గహితో. యం ఖన్ధకం సఙ్గాయింసూతి సమ్బన్ధో. ఖన్ధానం సమూహో ఖన్ధకో, ఖన్ధానం వా పకాసనతో దీపనతో ఖన్ధకో. ‘‘ఖన్ధా’’తి చేత్థ పబ్బజ్జుపసమ్పదాదివినయకమ్మసఙ్ఖాతా చారిత్తవారిత్తసిక్ఖాపదసఙ్ఖాతా చ పఞ్ఞత్తియో అధిప్పేతా. పబ్బజ్జాదీని హి భగవతా పఞ్ఞత్తత్తా ‘‘పఞ్ఞత్తియో’’తి వుచ్చన్తి. పఞ్ఞత్తియఞ్చ ఖన్ధసద్దో దిస్సతి ‘‘దారుక్ఖన్ధో అగ్గిక్ఖన్ధో’’తిఆదీసు వియ. అపిచ భాగరాసట్ఠతాపేత్థ యుజ్జతియేవ తాసం పఞ్ఞత్తీనం భాగతో రాసితో చ విభత్తత్తా. ఖన్ధకోవిదాతి పఞ్ఞత్తిభాగరాసట్ఠవసేన ఖన్ధట్ఠే కోవిదా.

పదభాజనీయే ¶ యేసం పదానం అత్థా యేహి అట్ఠకథానయేహి పకాసితాతి యోజేతబ్బం. తే చే పున వదేయ్యామాతి తే చే అట్ఠకథానయే పునపి వదేయ్యామ. అథ వా పదభాజనీయే యేసం పదానం యే అత్థా హేట్ఠా పకాసితా, తే చే అత్థే పున వదేయ్యామాతి యోజేతబ్బం. ఇమస్మిం పక్ఖే హి-సద్దో పదపూరణే దట్ఠబ్బో. పరియోసానన్తి సంవణ్ణనాపరియోసానం. ఉత్తానా చేవ యే అత్థాతి యే అత్థా పుబ్బే అపకాసితాపి ఉత్తానా అగమ్భీరా.

౧. విసేసకారణం నత్థీతి ‘‘యేన సమయేన ఆయస్మతో సారిపుత్తత్థేరస్స సిక్ఖాపదపఞ్ఞత్తియాచనహేతుభూతో పరివితక్కో ఉదపాది, తేన ¶ సమయేనా’’తిఆదినా వుత్తకారణం వియ ఇధ విసేసకారణం నత్థి. అయమభిలాపోతి ‘‘తేన సమయేనా’’తి అయమభిలాపో. కిం పనేతస్స వచనే పయోజనన్తి యది విసేసకారణం నత్థి, ఏతస్స వచనే కిం పయోజనన్తి అధిప్పాయో. నిదానదస్సనం పయోజనన్తి యోజేతబ్బం. తమేవ విభావేతుం ‘‘యా హి భగవతా’’తిఆది వుత్తం.

మహావేలా వియ మహావేలా, విపులవాలుకపుఞ్జతాయ మహన్తో వేలాతటో వియాతి అత్థో. తేనాహ ‘‘మహన్తే వాలికరాసిమ్హీతి అత్థో’’తి. ఉరు మరు సికతా వాలుకా వణ్ణు వాలికాతి ఇమే సద్దా సమానత్థా, బ్యఞ్జనమేవ నానం. తేనాహ ‘‘ఉరూతి వాలికా వుచ్చతీ’’తి.

యస్మా సుత్తన్తపాళీనం, అత్థో సఙ్ఖేపవణ్ణితో;

తస్మా మయం కరిస్సామ, తాసం అత్థస్స దీపనం.

నజ్జాతి (ఉదా. అట్ఠ. ౧) నదతి సన్దతీతి నదీ, తస్సా నజ్జా, నదియా నిన్నగాయాతి అత్థో. నేరఞ్జరాయాతి ‘‘నేలఞ్జలాయా’’తి వత్తబ్బే ల-కారస్స ర-కారం కత్వా ‘‘నేరఞ్జరాయా’’తి వుత్తం, కద్దమసేవాలపణకాదిదోసరహితసలిలాయాతి అత్థో. కేచి ‘‘నీలంజలాయాతి వత్తబ్బే నేరఞ్జరాయాతి వుత్త’’న్తి వదన్తి, నామమేవ వా ఏతం తస్సా నదియాతి వేదితబ్బం. తస్సా నదియా తీరే యత్థ భగవా విహాసి, తం దస్సేతుం ‘‘బోధిరుక్ఖమూలే’’తి వుత్తం. ‘‘బోధి వుచ్చతి చతూసు మగ్గేసు ఞాణ’’న్తి (చూళవ. ఖగ్గవిసాణసుత్తనిద్దేస ౧౨౧) ఏత్థ మగ్గఞాణం బోధీతి వుత్తం, ‘‘పప్పోతి బోధిం వరభూరిమేధసో’’తి (దీ. ని. ౩.౨౧౭) ఏత్థ సబ్బఞ్ఞుతఞ్ఞాణం. తదుభయమ్పి బోధిం భగవా ఏత్థ పత్తోతి రుక్ఖోపి ‘‘బోధిరుక్ఖో’’త్వేవ నామం లభి. అథ వా సత్త బోజ్ఝఙ్గే బుజ్ఝతీతి భగవా బోధి. తేన బుజ్ఝన్తేన సన్నిస్సితత్తా సో రుక్ఖో ¶ ‘‘బోధిరుక్ఖో’’తి నామం లభి. అట్ఠకథాయం పన ఏకదేసేనేవ అత్థం దస్సేతుం ‘‘బోధి వుచ్చతి చతూసు మగ్గేసు ఞాణ’’న్తిఆది వుత్తం. మూలేతి సమీపే. పఠమాభిసమ్బుద్ధోతి అనునాసికలోపేనాయం నిద్దేసోతి ఆహ ‘‘పఠమం అభిసమ్బుద్ధో’’తి. పఠమన్తి చ భావనపుంసకనిద్దేసో, తస్మా అభిసమ్బుద్ధో హుత్వా సబ్బపఠమం బోధిరుక్ఖమూలే విహరతీతి ఏవమేత్థ సమ్బన్ధో వేదితబ్బో.

అథ ¶ ఖో భగవాతి ఏత్థ అథాతి తస్మిం సమయేతి ఏవమత్థో గహేతబ్బో అనేకత్థత్తా నిపాతానం, యస్మిం సమయే అభిసమ్బుద్ధో హుత్వా బోధిరుక్ఖమూలే విహరతి, తస్మిం సమయేతి అత్థో. తేనేవ ఉదానపాళియం (ఉదా. ౨) ‘‘తేన ఖో పన సమయేన భగవా సత్తాహం ఏకపల్లఙ్కేన నిసిన్నో హోతి విముత్తిసుఖపటిసంవేదీ’’తి వుత్తం. అథాతి వా పచ్ఛాతి ఇమస్మిం అత్థే నిపాతో, తస్మా అభిసమ్బోధితో పచ్ఛాతి ఏవమత్థో గహేతబ్బో. ఖోతి పదపూరణే నిపాతో. సత్త అహాని సత్తాహం. అచ్చన్తసంయోగే చేతం ఉపయోగవచనం. యస్మా భగవా తం సత్తాహం నిరన్తరతాయ అచ్చన్తమేవ ఫలసమాపత్తిసుఖేన విహాసి, తస్మా ‘‘సత్తాహ’’న్తి అచ్చన్తసంయోగవసేన ఉపయోగవచనం వుత్తం. ఏకపల్లఙ్కేనాతి విసాఖపుణ్ణమాయ అనత్థఙ్గతేయేవ సూరియే అపరాజితపల్లఙ్కవసేన వజిరాసనే నిసిన్నకాలతో పట్ఠాయ సకిమ్పి అనుట్ఠహిత్వా యథాభుజితేన ఏకేనేవ పల్లఙ్కేన.

విముత్తిసుఖపటిసంవేదీతి ఏత్థ తదఙ్గవిక్ఖమ్భనసముచ్ఛేదపటిప్పస్సద్ధినిస్సరణవిముత్తీసు పఞ్చసు పటిప్పస్సద్ధివిముత్తిసఙ్ఖాతా భగవతో ఫలవిముత్తి అధిప్పేతాతి ఆహ ‘‘విముత్తిసుఖం ఫలసమాపత్తిసుఖం పటిసంవేదయమానో’’తి. విముత్తీతి చ ఉపక్కిలేసేహి పటిప్పస్సద్ధివసేన చిత్తస్స విముత్తభావో, చిత్తమేవ వా తథా విముత్తం వేదితబ్బం. తాయ విముత్తియా జాతం, సమ్పయుత్తం వా సుఖం విముత్తిసుఖం. ‘‘యాయం, భన్తే, ఉపేక్ఖా సన్తే సుఖే వుత్తా భగవతా’’తి (మ. ని. ౨.౮౮) వచనతో ఉపేక్ఖాపి చేత్థ సుఖమిచ్చేవ వేదితబ్బా. తథా హి వుత్తం సమ్మోహవినోదనియం (విభ. అట్ఠ. ౨౩౨) ‘‘ఉపేక్ఖా పన సన్తత్తా, సుఖమిచ్చేవ భాసితా’’తి. భగవా హి చతుత్థజ్ఝానికం అరహత్తఫలసమాపత్తిం సమాపజ్జతి, న ఇతరం. అథ వా ‘‘తేసం వూపసమో సుఖో’’తిఆదీసు (దీ. ని. ౨.౨౨౧, ౨౭౨) యథా సఙ్ఖారదుక్ఖవూపసమో ‘‘సుఖో’’తి వుచ్చతి, ఏవం సకలకిలేసదుక్ఖూపసమభావతో అగ్గఫలే లబ్భమానా పటిప్పస్సద్ధివిముత్తి ఏవ ఇధ ‘‘సుఖ’’న్తి వేదితబ్బా.

అథాతి అధికారత్థే నిపాతో, ఖోతి పదపూరణే. తేసు అధికారత్థేన ‘‘అథా’’తి ఇమినా విముత్తిసుఖపటిసంవేదనతో ¶ అఞ్ఞం అధికారం దస్సేతి. కో పనేసోతి? పటిచ్చసమఉప్పాదమనసికారో. రత్తియాతి అవయవసమ్బన్ధే సామివచనం. పఠమన్తి అచ్చన్తసంయోగత్థే ఉపయోగవచనం ¶ . భగవా హి తస్సా రత్తియా సకలమ్పి పఠమం యామం తేనేవ మనసికారేన యుత్తో అహోసీతి.

పచ్చయాకారన్తి అవిజ్జాదిపచ్చయధమ్మం. పటిచ్చాతి పటిముఖం గన్త్వా, కారణసామగ్గిం అపటిక్ఖిపిత్వాతి అత్థో. పటిముఖగమనఞ్చ పచ్చయస్స కారణసామగ్గియా అఙ్గభావేన ఫలస్స ఉప్పాదనమేవ. అపటిక్ఖిపిత్వాతి పన వినా తాయ కారణసామగ్గియా అఙ్గభావం అగన్త్వా సయమేవ న ఉప్పాదేతీతి అత్థో. ఏతేన కారణబహుతా దస్సితా. అవిజ్జాదిఏకేకహేతుసీసేన హి హేతుసమూహో నిద్దిట్ఠో. సహితేతి సముదితే, అవినిబ్భుత్తేతి అత్థో. అవిజ్జాదికో హి పచ్చయధమ్మో సహితేయేవ అఞ్ఞమఞ్ఞం అవినిబ్భోగవుత్తిధమ్మే ఉప్పాదేతి. ఇమినా పచ్చయుప్పన్నధమ్మబహుతా దస్సితా. ఉభయేనపి ‘‘ఏకం న ఏకతో’’తిఆదినయో (విభ. అట్ఠ. ౨౨౬ సఙ్ఖారపదనిద్దేస; విసుద్ధి. ౨.౬౧౭) దీపితో హోతి. ఏకతో హి కారణతో న ఇధ కిఞ్చి ఏకం ఫలమత్థి, న అనేకం, నాపి అనేకేహి కారణేహి ఏకం, అనేకేహి పన కారణేహి అనేకమేవ హోతి. తథా హి అనేకేహి ఉతుపథవీబీజసలిలసఙ్ఖాతేహి కారణేహి అనేకమేవ రూపగన్ధరసాదిఅఙ్కురసఙ్ఖాతం ఫలముప్పజ్జమానం దిస్సతి. యం పనేతం ‘‘అవిజ్జాపచ్చయా సఙ్ఖారా, సఙ్ఖారపచ్చయా విఞ్ఞాణ’’న్తి ఏకేకహేతుఫలదీపనం కతం, తత్థ పయోజనం న విజ్జతి.

భగవా హి కత్థచి పధానత్తా కత్థచి పాకటత్తా కత్థచి అసాధారణత్తా దేసనావిలాసస్స చ వేనేయ్యానఞ్చ అనురూపతో ఏకమేవ హేతుం వా ఫలం వా దీపేతి. ‘‘ఫస్సపచ్చయా వేదనా’’తి హి ఏకమేవ హేతుం ఫలఞ్చాహ. ఫస్సో హి వేదనాయ పధానహేతు యథాఫస్సం వేదనావవత్థానతో. వేదనా చ ఫస్సస్స పధానఫలం యథావేదనం ఫస్సవవత్థానతో. ‘‘సేమ్హసముట్ఠానా ఆబాధా’’తి (మహాని. ౫) పాకటత్తా ఏకం హేతుం ఆహ. పాకటో హి ఏత్థ సేమ్హో, న కమ్మాదయో. ‘‘యే కేచి, భిక్ఖవే, అకుసలా ధమ్మా, సబ్బేతే అయోనిసోమనసికారమూలకా’’తి అసాధారణత్తా ఏకం హేతుం ఆహ. అసాధారణో హి అయోనిసోమనసికారో అకుసలానం, సాధారణాని వత్థారమ్మణాదీనీతి. తస్మా అవిజ్జా తావేత్థ విజ్జమానేసుపి అఞ్ఞేసు వత్థారమ్మణసహజాతధమ్మాదీసు సఙ్ఖారకారణేసు ‘‘అస్సాదానుపస్సినో తణ్హా పవడ్ఢతీ’’తి (సం. ని. ౨.౫౨) చ ‘‘అవిజ్జాసముదయా ఆసవసముదయో’’తి ¶ (మ. ని. ౧.౧౦౪) చ వచనతో అఞ్ఞేసమ్పి తణ్హాదీనం సఙ్ఖారహేతూనం హేతూతి పధానత్తా, ‘‘అవిద్వా, భిక్ఖవే, అవిజ్జాగతో పుఞ్ఞాభిసఙ్ఖారమ్పి అభిసఙ్ఖరోతీ’’తి పాకటత్తా అసాధారణత్తా చ సఙ్ఖారానం హేతుభావేన దీపితాతి ¶ వేదితబ్బా. ఏవం సబ్బత్థ ఏకేకహేతుఫలదీపనే యథాసమ్భవం నయో నేతబ్బో. తేనాహు పోరాణా –

‘‘ఏకం న ఏకతో ఇధ, నానేకమనేకతోపి నో ఏకం;

ఫలమత్థి అత్థి పన ఏక-హేతుఫలదీపనే అత్థో’’తి.

పచ్చేతుమరహతీతి పటిచ్చో. యో హి నం పచ్చేతి అభిసమేతి, తస్స అచ్చన్తమేవ దుక్ఖవూపసమాయ సంవత్తతి. సమ్మా సహ చ ఉప్పాదేతీతి సముప్పాదో. పచ్చయధమ్మో హి అత్తనో ఫలం ఉప్పాదేన్తో సమ్పుణ్ణమేవ ఉప్పాదేతి, న వికలం. యే చ ధమ్మే ఉప్పాదేతి, తే సబ్బే సహేవ ఉప్పాదేతి, న ఏకేకం. ఇతి పటిచ్చో చ సో సముప్పాదో చాతి పటిచ్చసముప్పాదోతి ఏవమ్పేత్థ అత్థో దట్ఠబ్బో. విత్థారోతి పటిచ్చసముప్పాదపదవణ్ణనాపపఞ్చో. మయమ్పి తం అతిపపఞ్చభయా ఇధ న దస్సయిస్సామ, ఏవం పరతో వక్ఖమానమ్పి విత్థారం. అనులోమపటిలోమన్తి భావనపుంసకనిద్దేసో ‘‘విసమం చన్దిమసూరియా పరివత్తన్తీ’’తిఆదీసు (అ. ని. ౪.౭౦) వియ. స్వేవాతి సో ఏవ పచ్చయాకారో. పురిమనయేన వా వుత్తోతి ‘‘అవిజ్జాపచ్చయా సఙ్ఖారా’’తిఆదినా నయేన వుత్తో పచ్చయాకారో. పవత్తియాతి సంసారప్పవత్తియా. మనసి అకాసీతి యో యో పచ్చయధమ్మో యస్స యస్స పచ్చయుప్పన్నధమ్మస్స యథా యథా హేతుపచ్చయాదినా పచ్చయభావేన పచ్చయో హోతి, తం సబ్బం అవిపరీతం అపరిహాపేత్వా అనవసేసతో పచ్చవేక్ఖణవసేన చిత్తే అకాసీతి అత్థో.

అవిజ్జాపచ్చయాతిఆదీసు (విభ. అట్ఠ. ౨౨౫; విసుద్ధి. ౨.౫౮౬-౫౮౭; ఉదా. అట్ఠ. ౧) అవిన్దియం కాయదుచ్చరితాదిం విన్దతీతి అవిజ్జా, విన్దియం కాయసుచరితాదిం న విన్దతీతి అవిజ్జా, ధమ్మానం అవిపరీతసభావం అవిదితం కరోతీతి అవిజ్జా, అన్తవిరహితే సంసారే భవాదీసు సత్తే జవాపేతీతి అవిజ్జా, అవిజ్జమానేసు జవతి, విజ్జమానేసు న జవతీతి అవిజ్జా, విజ్జాపటిపక్ఖాతి వా అవిజ్జా. సా ‘‘దుక్ఖే అఞ్ఞాణ’’న్తిఆదినా చతుబ్బిధా వేదితబ్బా. పటిచ్చ నం న వినా ఫలం ఏతి ఉప్పజ్జతి చేవ పవత్తతి చాతి పచ్చయో, ఉపకారట్ఠో వా పచ్చయో. అవిజ్జా చ సా పచ్చయో చాతి అవిజ్జాపచ్చయో ¶ , తస్మా అవిజ్జాపచ్చయా. సఙ్ఖరోన్తీతి సఙ్ఖారా, లోకియా కుసలాకుసలచేతనా. తే పుఞ్ఞాపుఞ్ఞానేఞ్చాభిసఙ్ఖారవసేన తివిధా వేదితబ్బా. విజానాతీతి విఞ్ఞాణం, తం లోకియవిపాకవిఞ్ఞాణవసేన బాత్తింసవిధం. నమతీతి నామం, వేదనాదిక్ఖన్ధత్తయం. రుప్పతీతి రూపం, భూతరూపం చక్ఖాదిఉపాదారూపఞ్చ. ఆయతన్తి, ఆయతఞ్చ సంసారదుక్ఖం నయతీతి ఆయతనం ¶ . ఫుసతీతి ఫస్సో. వేదయతీతి వేదనా. ఇదమ్పి ద్వయం ద్వారవసేన ఛబ్బిధం, విపాకవసేన గహణే బాత్తింసవిధం. తస్సతి పరితస్సతీతి తణ్హా, సా కామతణ్హాదివసేన సఙ్ఖేపతో తివిధా, విత్థారతో అట్ఠసతవిధా చ. ఉపాదియతీతి ఉపాదానం, తం కాముపాదానాదివసఏన చతుబ్బిధం.

భవతి భావయతి చాతి భవో, సో కమ్మోపపత్తిభేదతో దువిధో. జననం జాతి. జీరణం జరా. మరన్తి తేనాతి మరణం. సోచనం సోకో. పరిదేవనం పరిదేవో. దుక్ఖయతీతి దుక్ఖం. ఉప్పాదట్ఠితివసేన ద్వేధా ఖనతీతి వా దుక్ఖం. దుమ్మనస్స భావో దోమనస్సం. భుసో ఆయాసో ఉపాయాసో. సమ్భవన్తీతి నిబ్బత్తన్తి. న కేవలఞ్చ సోకాదీహేవ, అథ ఖో సబ్బపదేహి ‘‘సమ్భవన్తీ’’తి పదస్స యోజనా కాతబ్బా. ఏవఞ్హి అవిజ్జాపచ్చయా సఙ్ఖారా సమ్భవన్తీతి పచ్చయపచ్చయుప్పన్నవవత్థానం దస్సితం హోతి. తేనేవాహ ‘‘అవిజ్జాపచ్చయా సఙ్ఖారా సమ్భవన్తీతి ఇమినా నయేన సబ్బపదేసు అత్థో వేదితబ్బో’’తి. ఏవమేతస్స…పే… సముదయో హోతీతి ఏత్థ పన అయమత్థో. ఏవన్తి నిద్దిట్ఠనయనిదస్సనం. తేన అవిజ్జాదీహేవ కారణేహి, న ఇస్సరనిమ్మానాదీహీతి దస్సేతి. ఏతస్సాతి యథావుత్తస్స. కేవలస్సాతి అసమ్మిస్సస్స, సకలస్స వా. దుక్ఖక్ఖన్ధస్సాతి దుక్ఖసమూహస్స, న సత్తస్స నాపి సుభసుఖాదీనం. సముదయో హోతీతి నిబ్బత్తి సమ్భవతి.

అచ్చన్తమేవ సఙ్ఖారేహి విరజ్జతి ఏతేనాతి విరాగో, అరియమగ్గోతి ఆహ ‘‘విరాగసఙ్ఖాతేన మగ్గేనా’’తి. అసేసం నిరోధా అసేసనిరోధా, అసేసేత్వా నిస్సేసేత్వా నిరోధా సముచ్ఛిన్దనా అనుసయప్పహానవసేన అగ్గమగ్గేన అవిజ్జాయ అచ్చన్తసముగ్ఘాతతోతి అత్థో. యదిపి హేట్ఠిమమగ్గేహిపి పహీయమానా అవిజ్జా అచ్చన్తసముగ్ఘాతవసేనేవ పహీయతి, తథాపి న అనవసేసతో పహీయతి. అపాయగమనీయా హి అవిజ్జా పఠమమగ్గేన పహీయతి, తథా సకిదేవ ఇమస్మిం లోకే సబ్బత్థ చ అనరియభూమియం ఉపపత్తియా పచ్చయభూతా అవిజ్జా యథాక్కమం దుతియతతియమగ్గేహి పహీయతి, న ఇతరాతి, అరహత్తమగ్గేనేవ పన సా అనవసేసం ¶ పహీయతీతి. అనుప్పాదనిరోధో హోతీతి సబ్బేసం సఙ్ఖారానం అనవసేసం అనుప్పాదనిరోధో హోతి. హేట్ఠిమేన హి మగ్గత్తయేన కేచి సఙ్ఖారా నిరుజ్ఝన్తి, కేచి న నిరుజ్ఝన్తి అవిజ్జాయ సావసేసనిరోధా, అగ్గమగ్గేన పనస్సా అనవసేసనిరోధా న కేచి సఙ్ఖారా న నిరుజ్ఝన్తీతి. ఏవం నిరుద్ధానన్తి ఏవం అనుప్పాదనిరోధేన నిరుద్ధానం. కేవల-సద్దో నిరవసేసవాచకో చ హోతి ‘‘కేవలా అఙ్గమగధా’’తిఆదీసు. అసమ్మిస్సవాచకో చ ‘‘కేవలా సాలయో’’తిఆదీసు. తస్మా ఉభయథాపి ¶ అత్థం వదతి ‘‘సకలస్స, సుద్ధస్స వా’’తి. తత్థ సకలస్సాతి అనవసేసస్స సబ్బభవాదిగతస్స. సత్తవిరహితస్సాతి పరపరికప్పితజీవరహితస్స.

అపిచేత్థ కిఞ్చాపి ‘‘అవిజ్జానిరోధా సఙ్ఖారనిరోధో, సఙ్ఖారనిరోధా విఞ్ఞాణనిరోధో’’తి ఏత్తావతాపి సకలస్స దుక్ఖక్ఖన్ధస్స అనవసేసతో నిరోధో వుత్తో హోతి, తథాపి యథా అనులోమే యస్స యస్స పచ్చయధమ్మస్స అత్థితాయ యో యో పచ్చయుప్పన్నధమ్మో న నిరుజ్ఝతి పవత్తతి ఏవాతి ఇమస్స అత్థస్స దస్సనత్థం ‘‘అవిజ్జాపచ్చయా సఙ్ఖారా…పే… సముదయో హోతీ’’తి వుత్తం. ఏవం తప్పటిపక్ఖతో తస్స తస్స పచ్చయస్స అభావే సో సో పచ్చయుప్పన్నధమ్మో నిరుజ్ఝతి న పవత్తతీతి దస్సనత్థం ఇధ ‘‘అవిజ్జానిరోధా సఙ్ఖారనిరోధో, సఙ్ఖారనిరోధా విఞ్ఞాణనిరోధో, విఞ్ఞాణనిరోధా నామరూపనిరోధో…పే… దుక్ఖక్ఖన్ధస్స నిరోధో హోతీ’’తి వుత్తం, న పన అనులోమే వియ కాలత్తయపరియాపన్నస్స దుక్ఖక్ఖన్ధస్స నిరోధదస్సనత్థం. అనాగతస్సేవ హి అరియమగ్గభావనాయ అసతి ఉప్పజ్జనారహస్స దుక్ఖక్ఖన్ధస్స అరియమగ్గభావనాయ నిరోధో ఇచ్ఛితోతి అయమ్పి విసేసో వేదితబ్బో.

యదా హవేతి ఏత్థ హవేతి బ్యత్తన్తి ఇమస్మిం అత్థే నిపాతో. కేచి పన ‘‘హవేతి ఆహవే యుద్ధే’’తి అత్థం వదన్తి, ‘‘యోధేథ మారం పఞ్ఞావుధేనా’’తి (ధ. ప. ౪౦) హి వచనతో కిలేసమారేన యుజ్ఝనసమయేతి తేసం అధిప్పాయో. ఆరమ్మణూపనిజ్ఝానలక్ఖణేనాతి ఆరమ్మణూపనిజ్ఝానసభావేన. లక్ఖణూపనిజ్ఝానలక్ఖణేనాతి ఏత్థాపి ఏసేవ నయో. తత్థ ఆరమ్మణూపనిజ్ఝానం నామ అట్ఠ సమాపత్తియో కసిణారమ్మణస్స ఉపనిజ్ఝాయనతో. లక్ఖణూపనిజ్ఝానం నామ విపస్సనామగ్గఫలాని. విపస్సనా హి తీణి లక్ఖణాని ఉపనిజ్ఝాయతీతి లక్ఖణూపనిజ్ఝానం, మగ్గో ¶ విపస్సనాయ ఆగతకిచ్చం సాధేతీతి లక్ఖణూపనిజ్ఝానం, ఫలం తథలక్ఖణం నిరోధసచ్చం ఉపనిజ్ఝాయతీతి లక్ఖణూపనిజ్ఝానం. నో కల్లో పఞ్హోతి అయుత్తో పఞ్హో, దుప్పఞ్హో ఏసోతి అత్థో. ఆదిసద్దేన –

‘‘ఫుసతీతి అహం న వదామి. ఫుసతీతి చాహం వదేయ్యం, తత్రస్స కల్లో పఞ్హో ‘కో ను ఖో, భన్తే, ఫుసతీ’తి? ఏవఞ్చాహం న వదామి, ఏవం మం అవదన్తం యో ఏవం పుచ్ఛేయ్య ‘కింపచ్చయా ను ఖో, భన్తే, ఫస్సో’తి, ఏస కల్లో పఞ్హో. తత్ర కల్లం వేయ్యాకరణం ‘సళాయతనపచ్చయా ఫస్సో, ఫస్సపచ్చయా వేదనా’తి. కో ను ఖో, భన్తే, వేదయతీతి? నో కల్లో పఞ్హోతి భగవా అవోచ, వేదయతీతి అహం న వదామి, వేదయతీతి చాహం వదేయ్యం, తత్రస్స కల్లో పఞ్హో ‘కో ను ఖో, భన్తే, వేదయతీ’తి? ఏవఞ్చాహం ¶ న వదామి. ఏవం మం అవదన్తం యో ఏవం పుచ్ఛేయ్య ‘కింపచ్చయా ను ఖో, భన్తే, వేదనా’తి, ఏస కల్లో పఞ్హో. తత్ర కల్లం వేయ్యాకరణం ‘ఫస్సపచ్చయా వేదనా, వేదనాపచ్చయా తణ్హా’’’తి (సం. ని. ౨.౧౨) –

ఆదినా చ నయేనాతి ఏత్థ ఆది-సద్దేన పన ‘‘కతమా ను ఖో, భన్తే, జాతి, కస్స చ పనాయం జాతీతి. ‘నో కల్లో పఞ్హో’తి భగవా అవోచా’’తి ఏవమాదిం సఙ్గణ్హాతి. నను చేత్థ ‘‘కతమం ను ఖో, భన్తే, జరామరణ’’న్తి (సం. ని. ౨.౩౫) ఇదం సుపుచ్ఛితన్తి? కిఞ్చాపి సుపుచ్ఛితం, యథా పన సతసహస్సగ్ఘనకే సువణ్ణథాలకే వడ్ఢితస్స సుభోజనస్స మత్థకే ఆమలకమత్తే గూథపిణ్డే ఠపితే సబ్బం భోజనం దుబ్భోజనం హోతి ఛడ్డేతబ్బం, ఏవమేవ ‘‘కస్స చ పనిదం జరామరణ’’న్తి ఇమినా సత్తూపలద్ధివాదపదేన గూథపిణ్డేన తం భోజనం దుబ్భోజనం వియ అయమ్పి సబ్బో దుప్పఞ్హో జాతోతి.

సోళస కఙ్ఖాతి ‘‘అహోసిం ను ఖో అహం అతీతమద్ధానం, న ను ఖో అహోసిం, కిం ను ఖో అహోసిం, కథం ను ఖో అహోసిం, కిం హుత్వా కిం అహోసిం ను ఖో అహం అతీతమద్ధానం, భవిస్సామి ను ఖో అహం అనాగతమద్ధానం, న ను ఖో భవిస్సామి, కిం ను ఖో భవిస్సామి, కథం ను ఖో భవిస్సామి, కిం హుత్వా కిం భవిస్సామి ను ఖో అహం అనాగతమద్ధానం, అహం ¶ ను ఖోస్మి, నో ను ఖోస్మి, కిం ను ఖోస్మి, కథం ను ఖోస్మి, అయం ను ఖో సత్తో కుతో ఆగతో, సో కుహిం గామీ భవిస్సతీ’’తి (సం. ని. ౨.౨౦; మ. ని. ౧.౧౮) ఏవమాగతా అతీతానాగతపచ్చుప్పన్నవిసయా సోళసవిధా కఙ్ఖా.

తత్థ (మ. ని. అట్ఠ. ౧.౧౮; సం. ని. అట్ఠ. ౨.౨.౨౦) అహోసిం ను ఖో, న ను ఖోతి సస్సతాకారఞ్చ అధిచ్చసముప్పత్తిఆకారఞ్చ నిస్సాయ అతీతే అత్తనో విజ్జమానతఞ్చ అవిజ్జమానతఞ్చ కఙ్ఖతి, కిం కారణన్తి న వత్తబ్బం. ఉమ్మత్తకో వియ హి బాలపుథుజ్జనో యథా తథా వా పవత్తతి. అపిచ అయోనిసోమనసికారోయేవేత్థ కారణం. ఏవం అయోనిసోమనసికారస్స పన కిం కారణన్తి? స్వేవ పుథుజ్జనభావో అరియానం అదస్సనాదీని వా. నను చ పుథుజ్జనోపి యోనిసో మనసి కరోతీతి. కో వా ఏవమాహ ‘‘న మనసి కరోతీ’’తి. న పన తత్థ పుథుజ్జనభావో కారణం, సద్ధమ్మసవనకల్యాణమిత్తాదీని తత్థ కారణాని ¶ . న హి మచ్ఛమంసాదీని అత్తనో పకతియా సుగన్ధాని, అభిసఙ్ఖారపచ్చయా పన సుగన్ధానిపి హోన్తి.

కిం ను ఖో అహోసిన్తి జాతిలిఙ్గుపపత్తియో నిస్సాయ ‘‘ఖత్తియో ను ఖో అహోసిం, బ్రాహ్మణవేస్ససుద్దగహట్ఠపబ్బజితదేవమనుస్సానం అఞ్ఞతరో’’తి కఙ్ఖతి.

కథం ను ఖోతి సణ్ఠానాకారం నిస్సాయ ‘‘దీఘో ను ఖో అహోసిం, రస్సఓదాతకణ్హప్పమాణికఅప్పమాణికాదీనం అఞ్ఞతరో’’తి కఙ్ఖతి. కేచి పన ‘‘ఇస్సరనిమ్మానాదిం నిస్సాయ ‘కేన ను ఖో కారణేన అహోసి’న్తి హేతుతో కఙ్ఖతీ’’తి వదన్తి.

కిం హుత్వా కిం అహోసిన్తి జాతిఆదీని నిస్సాయ ‘‘ఖత్తియో హుత్వా ను ఖో బ్రాహ్మణో అహోసిం…పే… దేవో హుత్వా మనుస్సో’’తి అత్తనో పరమ్పరం కఙ్ఖతి. సబ్బత్థేవ పన అద్ధానన్తి కాలాధివచనమేతం, తఞ్చ భుమ్మత్థే ఉపయోగవచనం దట్ఠబ్బం.

భవిస్సామి ను ఖో, న ను ఖోతి సస్సతాకారఞ్చ ఉచ్ఛేదాకారఞ్చ నిస్సాయ అనాగతే అత్తనో విజ్జమానతఞ్చ అవిజ్జమానతఞ్చ కఙ్ఖతి. సేసమేత్థ వుత్తనయమేవ.

అహం ¶ ను ఖోస్మీతి అత్తనో అత్థిభావం కఙ్ఖతి. యుత్తం పనేతన్తి? యుత్తం అయుత్తన్తి కా ఏత్థ చిన్తా. అపిచేత్థ ఇదం వత్థుమ్పి ఉదాహరన్తి, చూళమాతాయ కిర పుత్తో ముణ్డో, మహామాతాయ పుత్తో అముణ్డో. తం సుత్తం ముణ్డేసుం. సో ఉట్ఠాయ ‘‘అహం ను ఖో చూళమాతాయ పుత్తో’’తి చిన్తేసి. ఏవం ‘‘అహం ను ఖోస్మీ’’తి కఙ్ఖా హోతి.

నో ను ఖోస్మీతి అత్తనో నత్థిభావం కఙ్ఖతి. తత్రాపి ఇదం వత్థు – ఏకో కిర మచ్ఛే గణ్హన్తో ఉదకే చిరట్ఠానేన సీతిభూతం అత్తనో ఊరుం ‘‘మచ్ఛో’’తి చిన్తేత్వా పహరి. అపరో సుసానపస్సే ఖేత్తం రక్ఖన్తో భీతో సఙ్కుటితో సయి. సో పటిబుజ్ఝిత్వా అత్తనో జణ్ణుకాని ‘‘ద్వే యక్ఖా’’తి చిన్తేత్వా పహరి, ఏవం ‘‘నో ను ఖోస్మీ’’తి కఙ్ఖతి.

కిం ను ఖోస్మీతి ఖత్తియోవ సమానో అత్తనో ఖత్తియభావం కఙ్ఖతి కణ్ణో వియ సూతపుత్తసఞ్ఞీ. ఏస నయో సేసేసు. దేవో పన సమానో దేవభావం అజానన్తో నామ నత్థి. సోపి పన ‘‘అహం రూపీ ను ఖో అరూపీ ను ఖో’’తిఆదినా నయేన కఙ్ఖతి. ఖత్తియాదయో కస్మా ¶ న జానన్తీతి చే? అప్పచ్చక్ఖా తేసం తత్థ తత్థ కులే ఉప్పత్తి. గహట్ఠాపి చ పాతలికాదయో పబ్బజితసఞ్ఞినో. పబ్బజితాపి ‘‘కుప్పం ను ఖో మే కమ్మ’’న్తిఆదినా నయేన గహట్ఠసఞ్ఞినో. మనుస్సాపి చ ఏకచ్చే రాజానో వియ అత్తని దేవసఞ్ఞినో హోన్తి.

కథం ను ఖోస్మీతి వుత్తనయమేవ. కేవలఞ్హేత్థ అబ్భన్తరే జీవో నామ అత్థీతి గహేత్వా తస్స సణ్ఠానాకారం నిస్సాయ ‘‘దీఘో ను ఖోస్మి, రస్సచతురస్సఛళంసఅట్ఠంససోళసంసాదీనం అఞ్ఞతరప్పకారో’’తి కఙ్ఖన్తో ‘‘కథం ను ఖోస్మీ’’తి కఙ్ఖతీతి వేదితబ్బో. సరీరసణ్ఠానం పన పచ్చుప్పన్నం అజానన్తో నామ నత్థి.

కుతో ఆగతో, సో కుహిం గామీ భవిస్సతీతి అత్తభావస్స ఆగతిగతిట్ఠానం కఙ్ఖతి.

వపయన్తీతి విఅపయన్తి, ఇకారలోపేనాయం నిద్దేసో. బ్యపయన్తీతి వుత్తం హోతి. తేనాహ ‘‘వపయన్తి అపగచ్ఛన్తీ’’తి. అపగమనఞ్చ అనుప్పత్తినిరోధవసేనాతి ఆహ ‘‘నిరుజ్ఝన్తీ’’తి.

౩. కదా ¶ పనస్స బోధిపక్ఖియధమ్మా చతుసచ్చధమ్మా వా పాతుభవన్తి ఉప్పజ్జన్తి పకాసన్తీతి? విపస్సనామగ్గఞాణేసు పవత్తమానేసు. తత్థ విపస్సనాఞాణే తావ విపస్సనాఞాణసమ్పయుత్తా సతిఆదయో విపస్సనాఞాణఞ్చ యథారహం అత్తనో అత్తనో విసయేసు తదఙ్గప్పహానవసేన సుభసఞ్ఞాదికే పజహన్తా కాయానుపస్సనాదివసేన విసుం విసుం ఉప్పజ్జన్తి. మగ్గక్ఖణే పన తే నిబ్బానమాలమ్బిత్వా సముచ్ఛేదవసేన పటిపక్ఖే పజహన్తా చతూసుపి అరియసచ్చేసు అసమ్మోహపటివేధసాధనవసేన సకిదేవ ఉప్పజ్జన్తి. ఏవం తావేత్థ బోధిపక్ఖియధమ్మానం ఉప్పజ్జనట్ఠేన పాతుభావో వేదితబ్బో. అరియసచ్చధమ్మానం పన లోకియానం విపస్సనాక్ఖణే విపస్సనాయ ఆరమ్మణకరణవసేన లోకుత్తరానం తదధిముత్తతావసేన మగ్గక్ఖణే నిరోధసచ్చస్స ఆరమ్మణాభిసమయవసేన సబ్బేసమ్పి కిచ్చాభిసమయవసేన పాకటభావతో పకాసనట్ఠేన పాతుభావో వేదితబ్బో.

ఇతి భగవా సతిపి సబ్బాకారేన సబ్బధమ్మానం అత్తనో ఞాణస్స పాకటభావే పటిచ్చసముప్పాదముఖేన విపస్సనాభినివేసస్స కతత్తా నిపుణగమ్భీరసుదుద్దసతాయ పచ్చయాకారస్స తం పచ్చవేక్ఖిత్వా ఉప్పన్నబలవసోమనస్సో పటిపక్ఖసముచ్ఛేదవిభావనేన సద్ధిం అత్తనో తదభిసమయానుభావదీపకమేవేత్థ ఉదానం ఉదానేసి.

‘‘కామా ¶ తే పఠమా సేనా’’తిఆదినా నయేన వుత్తప్పకారం మారసేనన్తి –

‘‘కామా తే పఠమా సేనా, దుతియా అరతి వుచ్చతి;

తతియా ఖుప్పిపాసా తే, చతుత్థీ తణ్హా పవుచ్చతి.

‘‘పఞ్చమీ థినమిద్ధం తే, ఛట్ఠా భీరూ పవుచ్చతి;

సత్తమీ విచికిచ్ఛా తే, మక్ఖో థమ్భో చ అట్ఠమా.

‘‘లాభో సిలోకో సక్కారో, మిచ్ఛాలద్ధో చ యో యసో;

యో చత్తానం సముక్కంసే, పరే చ అవజానతి.

‘‘ఏసా ¶ నముచి తే సేనా, కణ్హస్సాభిప్పహారినీ;

న నం అసూరో జినాతి, జేత్వా చ లభతే సుఖ’’న్తి. (సు. ని. ౪౩౮-౪౪౧; మహాని. ౨౮) –

ఇమినా నయేన వుత్తప్పకారం మారసేనం.

తత్థ (సు. ని. అట్ఠ. ౨.౪౩౯-౪౧; మహాని. అట్ఠ. ౨౮) యస్మా ఆదితోవ అగారియభూతే సత్తే వత్థుకామేసు కిలేసకామా మోహయన్తి, తే అభిభుయ్య అనగారియభావం ఉపగతానం పన్తేసు వా సేనాసనేసు అఞ్ఞతరఞ్ఞతరేసు వా అధికుసలేసు ధమ్మేసు అరతి ఉప్పజ్జతి. వుత్తమ్పి చేతం ‘‘పబ్బజితేన ఖో, ఆవుసో, అభిరతి దుక్కరా’’తి (సం. ని. ౪.౩౩౧). తతో తే పరపటిబద్ధజీవికత్తా ఖుప్పిపాసా బాధతి, తాయ బాధితానం పరియేసన తణ్హా చిత్తం కిలమయతి, అథ నేసం కిలన్తచిత్తానం థినమిద్ధం ఓక్కమతి, తతో విసేసమనధిగచ్ఛన్తానం దురభిసమ్భవేసు అరఞ్ఞవనపత్థేసు సేనాసనేసు విహరతం ఉత్రాససఞ్ఞితా భీరు జాయతి, తేసం ఉస్సఙ్కితపరిసఙ్కితానం దీఘరత్తం వివేకరసమనస్సాదయమానానం విహరతం ‘‘న సియా ను ఖో ఏస మగ్గో’’తి పటిపత్తియం విచికిచ్ఛా ఉప్పజ్జతి, తం వినోదేత్వా విహరతం అప్పమత్తకేన విసేసాధిగమేన మానమక్ఖథమ్భా జాయన్తి, తేపి వినోదేత్వా విహరతం తతో అధికతరం విసేసాధిగమం నిస్సాయ లాభసక్కారసిలోకా ఉప్పజ్జన్తి, లాభాదిముచ్ఛితా ధమ్మపతిరూపకాని పకాసేన్తా మిచ్ఛాయసం అధిగన్త్వా తత్థ ఠితా జాతిఆదీహి అత్తానం ఉక్కంసేన్తి పరం వమ్భేన్తి, తస్మా కామాదీనం పఠమసేనాదిభావో వేదితబ్బో.

ఏవమేతం ¶ దసవిధం సేనం ఉద్దిసిత్వా యస్మా సా కణ్హధమ్మసమన్నాగతత్తా కణ్హస్స నముచినో ఉపకారాయ సంవత్తతి, తస్మా నం ‘‘తవ సేనా’’తి నిద్దిసన్తేన ‘‘ఏసా నముచి తే సేనా, కణ్హస్సాభిప్పహారినీ’’తి వుత్తం. తత్థ అభిప్పహారినీతి సమణబ్రాహ్మణానం ఘాతనీ నిప్పోథనీ, అన్తరాయకరీతి అత్థో. న నం అసూరో జినాతి, జేత్వా చ లభతే సుఖన్తి ఏవం తవ సేనం అసూరో కాయే చ జీవితే చ సాపేక్ఖో పురిసో న జినాతి, సూరో పన జినాతి, జేత్వా చ మగ్గసుఖం ఫలసుఖఞ్చ అధిగచ్ఛతీతి అత్థో. సోపి బ్రాహ్మణోతి సోపి ఖీణాసవబ్రాహ్మణో.

ఇదాని ¶ ‘‘తేన ఖో పన సమయేన భగవా సత్తాహం ఏకపల్లఙ్కేన నిసిన్నో హోతి విముత్తిసుఖపటిసంవేదీ. అథ ఖో భగవా తస్స సత్తాహస్స అచ్చయేన తమ్హా సమాధిమ్హా వుట్ఠహిత్వా రత్తియా పఠమం యామం పటిచ్చసముప్పాదం అనులోమం సాధుకం మనసాకాసి. రత్తియా మజ్ఝిమం యామం పటిచ్చసముప్పాదం పటిలోమం సాధుకం మనసాకాసి. రత్తియా పచ్ఛిమం యామం పటిచ్చసముప్పాదం అనులోమపటిలోమం సాధుకం మనసాకాసీ’’తి ఏవం వుత్తాయ ఉదానపాళియా (ఉదా. ౧) ఇమిస్సా చ ఖన్ధకపాళియా అవిరోధం దస్సేతుం ‘‘ఉదానే పనా’’తిఆది ఆరద్ధం. ఏత్థ తస్స వసేనాతి తస్స పచ్చయాకారపజాననస్స పచ్చయక్ఖయాధిగమస్స చ వసేన. ఏకేకమేవ కోట్ఠాసన్తి అనులోమపటిలోమేసు ఏకేకమేవ కోట్ఠాసం. పాటిపదరత్తియా ఏవం మనసాకాసీతి రత్తియా తీసుపి యామేసు అనులోమపటిలోమంయేవ మనసాకాసి. భగవా కిర ఠపేత్వా రతనఘరసత్తాహం సేసేసు ఛసు సత్తాహేసు అన్తరన్తరా ధమ్మం పచ్చవేక్ఖిత్వా యేభుయ్యేన విముత్తిసుఖపటిసంవేదీ విహాసి, రతనఘరసత్తాహే పన అభిధమ్మపవిచయవసేనేవ విహాసి. తస్మా అన్తరన్తరా ధమ్మపచ్చవేక్ఖణవసేన ఉప్పాదితమనసికారేసు పాటిపదరత్తియా ఉప్పాదితం మనసికారం సన్ధాయ ఇమిస్సం ఖన్ధకపాళియం ఏవం వుత్తన్తి అధిప్పాయో.

౪. తస్స సత్తాహస్స అచ్చయేనాతి పల్లఙ్కసత్తాహస్స అపగమనేన. తమ్హా సమాధిమ్హా వుట్ఠహిత్వాతి తతో అరహత్తఫలసమాపత్తిసమాధితో యథాకాలపరిచ్ఛేదం వుట్ఠహిత్వా. అఞ్ఞేపి బుద్ధత్తకరాతి విసాఖపుణ్ణమితో పట్ఠాయ రత్తిన్దివం ఏవం నిచ్చసమాహితభావహేతుభూతానం బుద్ధగుణానం ఉపరి అఞ్ఞేపి బుద్ధత్తసాధకా. ‘‘అయం బుద్ధో’’తి బుద్ధభావస్స పరేసం విభావనా ధమ్మా కిం ను ఖో సన్తీతి యోజనా. ఏకచ్చానం దేవతానన్తి యా అధిగతమగ్గా సచ్ఛికతనిరోధా ఏకపదేసేన ¶ బుద్ధగుణే జానన్తి, తా ఠపేత్వా తదఞ్ఞాసం దేవతానం. అనిమిసేహీతి ధమ్మపీతివిప్ఫారవసేన ¶ పసాదవిభావనిచ్చలదలతాయ నిమేసరహితేహి. రతనచఙ్కమేతి దేవతాహి మాపితే రతనమయచఙ్కమే. ‘‘రతనభూతానం సత్తన్నం పకరణానం తత్థ చ అనుత్తరస్స ధమ్మరతనస్స సమ్మసనేన తం ఠానం రతనఘరచేతియం నామ జాత’’న్తిపి వదన్తి. తేనేవ అట్ఠసాలినియం (ధ. స. అట్ఠ. నిదానకథా) ‘‘రతనఘరం నామ న రతనమయం గేహం, సత్తన్నం పన పకరణానం సమ్మసితట్ఠానం రతనఘరన్తి వేదితబ్బ’’న్తి వుత్తం.

కస్మా పనాయం అజపాలనిగ్రోధో నామ జాతోతి ఆహ ‘‘తస్స కిరా’’తిఆది. కేచి పన ‘‘యస్మా తత్థ వేదే సజ్ఝాయితుం అసమత్థా మహల్లకబ్రాహ్మణా పాకారపరిక్ఖేపయుత్తాని నివేసనాని కత్వా సబ్బే వసింసు, తస్మాస్స ‘అజపాలనిగ్రోధో’తి నామం జాత’’న్తి వదన్తి. తత్రాయం వచనత్థో – న జపన్తీతి అజపా, మన్తానం అనజ్ఝాయకాతి అత్థో. అజపా లన్తి ఆదియన్తి నివాసం ఏత్థాతి అజపాలోతి. అపరే పన వదన్తి ‘‘యస్మా మజ్ఝన్హికే సమయే అన్తో పవిట్ఠే అజే అత్తనో ఛాయాయ పాలేతి రక్ఖతి, తస్మా ‘అజపాలో’తిస్స నామం రుళ్హ’’న్తి. సబ్బథాపి నామమేతం తస్స రుక్ఖస్స.

విముత్తిసుఖం పటిసంవేదేన్తోతి ధమ్మం విచినన్తోయేవ అన్తరన్తరా విముత్తిసుఖఞ్చ పటిసంవేదేన్తో. ‘‘ధమ్మం విచినన్తో విముత్తిసుఖఞ్చ పటిసంవేదేన్తో’’తి ఏవం వా ఏత్థ పాఠో గహేతబ్బో. ఉదానట్ఠకథాయమ్పి (ఉదా. అట్ఠ. ౪) హి అయమేవ పాఠో. ధమ్మం విచినన్తో చేత్థ ఏవం అభిధమ్మే నయమగ్గం సమ్మసి పఠమం ధమ్మసఙ్గణీపకరణం నామ, తతో విభఙ్గప్పకరణం, ధాతుకథాపకరణం, పుగ్గలపఞ్ఞత్తిప్పకరణం, కథావత్థుం నామ, యమకం నామ, తతో మహాపకరణం పట్ఠానం నామాతి. తత్థస్స సణ్హసుఖుమట్ఠానమ్హి చిత్తే ఓతిణ్ణే పీతి ఉప్పజ్జి, పీతియా ఉప్పన్నాయ లోహితం పసీది, లోహితే పసన్నే ఛవి పసీది, ఛవియా పసన్నాయ పురత్థిమకాయతో కూటాగారాదిప్పమాణా రస్మియో ఉట్ఠహిత్వా ఆకాసే పక్ఖన్దం ఛద్దన్తనాగకులం వియ పాచీనదిసాయ అనన్తాని చక్కవాళాని పక్ఖన్దా. పచ్ఛిమకాయతో ఉట్ఠహిత్వా పచ్ఛిమదిసాయ, దక్ఖిణంసకూటతో ఉట్ఠహిత్వా దక్ఖిణదిసాయ, వామంసకూటతో ఉట్ఠహిత్వా ఉత్తరదిసాయ అనన్తాని చక్కవాళాని పక్ఖన్దా. పాదతలేహి ¶ పవాళఙ్కురవణ్ణా రస్మియో నిక్ఖమిత్వా మహాపథవిం వినిబ్బిజ్ఝ ఉదకం ద్విధా భిన్దిత్వా వాతక్ఖన్ధం పదాలేత్వా అజటాకాసం పక్ఖన్దా. సీసతో సంపరివత్తియమానం మణిదామం వియ నీలవణ్ణరస్మివట్టి ఉట్ఠహిత్వా ఛ దేవలోకే వినివిజ్ఝిత్వా నవ బ్రహ్మలోకే అతిక్కమ్మ అజటాకాసం పక్ఖన్దా. తస్మిం దివసే అపరిమాణేసు చక్కవాళేసు అపరిమాణా సత్తా సబ్బే సువణ్ణవణ్ణావ అహేసుం. తం దివసఞ్చ పన భగవతో సరీరా నిక్ఖన్తా ¶ యావజ్జదివసాపి కిర తా రస్మియో అనన్తలోకధాతుయో గచ్ఛన్తియేవ. న కేవలఞ్చ ఇమస్మింయేవ సత్తాహే ధమ్మం విచినన్తస్స సరీరతో రస్మియో నిక్ఖమింసు, అథ ఖో రతనఘరసత్తాహేపి పట్ఠానం సమ్మసన్తస్స ఏవమేవ సరీరతో రస్మియో నిక్ఖన్తా ఏవాతి వేదితబ్బం.

వుత్తఞ్హేతం అట్ఠసాలినియం (ధ. స. అట్ఠ. నిదానకథా) –

‘‘ఇమేసు చ ఏకవీసతియా దివసేసు ఏకదివసేపి సత్థు సరీరతో రస్మియో న నిక్ఖన్తా, చతుత్థే పన సత్తాహే పచ్ఛిముత్తరాయ దిసాయ రతనఘరే నిసీది. తత్థ ధమ్మసఙ్గణిం సమ్మసన్తస్సపి సరీరతో రస్మియో న నిక్ఖన్తా. విభఙ్గప్పకరణం, ధాతుకథం, పుగ్గలపఞ్ఞత్తిం, కథావత్థుప్పకరణం, యమకప్పకరణం సమ్మసన్తస్సపి రస్మియో న నిక్ఖన్తా. యదా పన మహాపకరణం ఓరుయ్హ ‘హేతుపచ్చయో ఆరమ్మణపచ్చయో…పే… అవిగతపచ్చయో’తి సమ్మసనం ఆరభి, అథస్స చతువీసతిసమన్తపట్ఠానం సమ్మసన్తస్స ఏకన్తతో సబ్బఞ్ఞుతఞ్ఞాణం మహాపకరణే ఓకాసం లభి. యథా హి తిమిరపిఙ్గలమహామచ్ఛో చతురాసీతియోజనసహస్సగమ్భీరే మహాసముద్దేయేవ ఓకాసం లభతి, ఏవమేవ సబ్బఞ్ఞుతఞ్ఞాణం ఏకన్తతో మహాపకరణేయేవ ఓకాసం లభి.

‘‘సత్థు ఏవం లద్ధోకాసేన సబ్బఞ్ఞుతఞ్ఞాణేన యథాసుఖం సణ్హసుఖుమధమ్మం సమ్మసన్తస్స సరీరతో నీలపీతలోహితోదాతమఞ్జిట్ఠపభస్సరవసేన ఛబ్బణ్ణరస్మియో నిక్ఖమింసు. కేసమస్సూహి చేవ అక్ఖీనఞ్చ నీలట్ఠానేహి నీలరస్మియో నిక్ఖమింసు, యాసం వసేన గగనతలం అఞ్జనచుణ్ణసమోకిణ్ణం వియ ఉమాపుప్ఫనీలుప్పలదలసఞ్ఛన్నం వియ వీతిపతన్తమణితాలవణ్టం వియ సమ్పసారితమేచకపటం ¶ వియ చ అహోసి. ఛవితో చేవ అక్ఖీనఞ్చ పీతట్ఠానేహి పీతరస్మియో నిక్ఖమింసు, యాసం వసేన దిసాభాగా సువణ్ణరసనిసిఞ్చమానా వియ సువణ్ణపటపసారితా వియ కుఙ్కుమచుణ్ణకణికారపుప్ఫసమ్పరికిణ్ణా వియ చ విరోచింసు. మంసలోహితేహి చేవ అక్ఖీనఞ్చ రత్తట్ఠానేహి లోహితరస్మియో నిక్ఖమింసు, యాసం వసేన దిసాభాగా చీనపిట్ఠచుణ్ణరఞ్జితా వియ సుపక్కలాఖారసనిసిఞ్చమానా వియ రత్తకమ్బలపరిక్ఖిత్తా వియ జయసుమనపారిబద్ధకబన్ధుజీవకకుసుమసమ్పరికిణ్ణా వియ చ విరోచింసు. అట్ఠీహి చేవ దన్తేహి చ అక్ఖీనఞ్చ సేతట్ఠానేహి ఓదాతరస్మియో నిక్ఖమింసు, యాసం వసేన దిసాభాగా రజతకుటేహి ఆసిఞ్చమానఖీరధారాసమ్పరికిణ్ణా వియ పసారితరజతపటవితానా వియ వీతిపతన్తరజతతాలవణ్టా ¶ వియ కున్దకుముదసిన్ధువారసుమనమల్లికాదికుసుమసఞ్ఛన్నా వియ చ విరోచింసు. మఞ్జిట్ఠపభస్సరా పన తమ్హా తమ్హా సరీరప్పదేసా నిక్ఖమింసు. ఇతి తా ఛబ్బణ్ణరస్మియో నిక్ఖమిత్వా ఘనమహాపథవిం గణ్హింసు.

‘‘చతునహుతాధికద్వియోజనసతసహస్సబహలా మహాపథవీ నిద్ధన్తసువణ్ణపిణ్డి వియ అహోసి. పథవిం భిన్దిత్వా హేట్ఠా ఉదకం గణ్హింసు. పథవీసన్ధారకం అట్ఠనహుతాధికచతుయోజనసతసహస్సబహలం ఉదకం సువణ్ణకలసేహి ఆసిఞ్చమానవిలీనసువణ్ణం వియ అహోసి. ఉదకం వినివిజ్ఝిత్వా వాతం అగ్గహేసుం. ఛన్నవుతాధికనవయోజనసతసహస్సబహలో వాతో సముస్సితసువణ్ణక్ఖన్ధో వియ అహోసి. వాతం వినివిజ్ఝిత్వా హేట్ఠా అజటాకాసం పక్ఖన్దింసు. ఉపరిభాగేన ఉగ్గన్త్వాపి చతుమహారాజికే గణ్హింసు. తే వినివిజ్ఝిత్వా తావతింసే, తతో యామే, తతో తుసితే, తతో నిమ్మానరతీ, తతో పరనిమ్మితవసవత్తీ, తతో నవ బ్రహ్మలోకే, తతో వేహప్ఫలే, తతో పఞ్చ సుద్ధావాసే వినివిజ్ఝిత్వా చత్తారో ఆరుప్పే గణ్హింసు. చత్తారో చ ఆరుప్పే వినివిజ్ఝిత్వా అజటాకాసం పక్ఖన్దింసు.

‘‘తిరియభాగేహి ¶ అనన్తా లోకధాతుయో పక్ఖన్దింసు, ఏత్తకే ఠానే చన్దమ్హి చన్దప్పభా నత్థి, సూరియే సూరియప్పభా నత్థి, తారకరూపేసు తారకరూపప్పభా నత్థి, దేవతానం ఉయ్యానవిమానకప్పరుక్ఖేసు సరీరే ఆభరణేసూతి సబ్బత్థ పభా నత్థి. తిసహస్సిమహాసహస్సిలోకధాతుయా ఆలోకఫరణసమత్థో మహాబ్రహ్మాపి సూరియుగ్గమనే ఖజ్జోపనకో వియ అహోసి, చన్దసూరియతారకరూపదేవతుయ్యానవిమానకప్పరుక్ఖానం పరిచ్ఛేదమత్తకమేవ పఞ్ఞాయిత్థ. ఏత్తకం ఠానం బుద్ధరస్మీహియేవ అజ్ఝోత్థటం అహోసి. అయఞ్చ నేవ బుద్ధానం అధిట్ఠానిద్ధి, న భావనామయిద్ధి. సణ్హసుఖుమధమ్మం పన సమ్మసతో లోకనాథస్స లోహితం పసీది, వత్థురూపం పసీది, ఛవివణ్ణో పసీది. చిత్తసముట్ఠానా వణ్ణధాతు సమన్తా అసీతిహత్థమత్తే పదేసే నిచ్చలా అట్ఠాసీ’’తి.

ఏవం నిసిన్నేతి తమ్హా సమాధిమ్హా వుట్ఠహిత్వా నిసిన్నే. ఏకో బ్రాహ్మణోతి నామగోత్తవసేన అనభిఞ్ఞాతో అపాకటో ఏకో బ్రాహ్మణో. ‘‘హుం హు’’న్తి కరోన్తో విచరతీతి సబ్బం అచోక్ఖజాతికం పస్సిత్వా జిగుచ్ఛన్తో ‘‘హుం హు’’న్తి కరోన్తో విచరతి. ఏతదవోచాతి (ఉదా. అట్ఠ. ౪) ఏతం ఇదాని వత్తబ్బం ‘‘కిత్తావతా ను ఖో’’తిఆదివచనం అవోచ. తత్థ కిత్తావతాతి కిత్తకేన పమాణేన. ను-తి సంసయత్థే నిపాతో, ఖో-తి పదపూరణే. భో-తి ¶ బ్రాహ్మణానం జాతిసముదాగతం ఆలపనం. తథా హి వుత్తం ‘‘భోవాది నామ సో హోతి, సచే హోతి సకిఞ్చనో’’తి (ధ. ప. ౩౯౬; సు. ని. ౬౨౫). గోతమాతి భగవన్తం గోత్తేన ఆలపతి. కథం పనాయం బ్రాహ్మణో సమ్పతి సమాగతో భగవతో గోత్తం జానాతీతి? నాయం సమ్పతి సమాగతో, ఛబ్బస్సాని పధానకరణకాలే ఉపట్ఠహన్తేహి పఞ్చవగ్గియేహి సద్ధిం చరమానో అపరభాగే తం వతం ఛడ్డేత్వా ఉరువేలాయం సేననిగమే ఏకో అదుతియో హుత్వా పిణ్డాయ చరమానోపి తేన బ్రాహ్మణేన దిట్ఠపుబ్బో చేవ సల్లపితపుబ్బో చ, తేన సో పుబ్బే పఞ్చవగ్గియేహి గయ్హమానం భగవతో గోత్తం అనుస్సరన్తో ‘‘భో గోతమా’’తి భగవన్తం గోత్తేన ఆలపతి. యతో పట్ఠాయ వా భగవా మహాభినిక్ఖమనం నిక్ఖన్తో అనోమానదీతీరే పబ్బజి, తతో పభుతి ‘‘సమణో ¶ గోతమో’’తి చన్దో వియ సూరియో వియ పాకటో పఞ్ఞాతో హోతి, న చ తస్స గోత్తజాననే కారణం గవేసితబ్బం. బ్రాహ్మణకరణాతి బ్రాహ్మణం కరోన్తీతి బ్రాహ్మణకరణా, బ్రాహ్మణభావకరాతి అత్థో. ఏత్థ చ ‘‘కిత్తావతా’’తి ఏతేన యేహి ధమ్మేహి బ్రాహ్మణో హోతి, తేసం ధమ్మానం పరిమాణం పుచ్ఛతి. ‘‘కతమే’’తి పన ఇమినా తేసం సరూపం పుచ్ఛతి.

ఉదానం ఉదానేసీతి ‘‘యో బ్రాహ్మణో’’తిఆదికం ఉదానం ఉదానేసి, న పన తస్స బ్రాహ్మణస్స ధమ్మం దేసేసి. కస్మా? ధమ్మదేసనాయ అభాజనభావతో. తథా హి తస్స బ్రాహ్మణస్స ఇమం గాథం సుత్వా న సచ్చాభిసమయో అహోసి. యథా చ ఇమస్స, ఏవం ఉపకస్స ఆజీవకస్స బుద్ధగుణప్పకాసనం సుత్వా. ధమ్మచక్కప్పవత్తనతో హి పుబ్బభాగే భగవతా భాసితం పరేసం సుణన్తానమ్పి తపుస్సభల్లికానం సరణదానం వియ వాసనాభాగియమేవ జాతం, న అసేక్ఖభాగియం వా నిబ్బేధభాగియం వా. ఏసా హి ధమ్మతాతి. వేదేహి వా అన్తన్తి ఏత్థ అన్తం నామ సబ్బసఙ్ఖారపరియోసానం నిబ్బానం. ఇమే ఉస్సదా నత్థీతి సబ్బసో ఇమే పహీనత్తా న సన్తి.

౫. ముచలిన్దమూలేతి (ఉదా. అట్ఠ. ౧౧) ఏత్థ ముచలిన్దో వుచ్చతి నీపరుక్ఖో, యో ‘‘నిచులో’’తిపి వుచ్చతి, తస్స సమీపేతి అత్థో. కేచి పన ‘‘ముచలోతి తస్స రుక్ఖస్స నామం, వనజేట్ఠకతాయ పన ముచలిన్దోతి వుత్త’’న్తి వదన్తి. ఉదపాదీతి సకలచక్కవాళగబ్భం పూరేన్తో మహామేఘో ఉదపాది. ఏవరూపో కిర మేఘో ద్వీసుయేవ కాలేసు వస్సతి చక్కవత్తిమ్హి వా ఉప్పన్నే బుద్ధే వా, ఇధ బుద్ధుప్పాదకాలే ఉదపాది. పోక్ఖరణియా నిబ్బత్తోతి పోక్ఖరణియా హేట్ఠా ¶ నాగభవనం అత్థి, తత్థ నిబ్బత్తో. సకభవనాతి అత్తనో నాగభవనతో. ఏవం భోగేహి పరిక్ఖిపిత్వాతి సత్త వారే అత్తనో సరీరభోగేహి భగవతో కాయం పరివారేత్వా. ఉపరిముద్ధని మహన్తం ఫణం ¶ విహచ్చాతి భగవతో ముద్ధప్పదేసస్స ఉపరి అత్తనో మహన్తం ఫణం పసారేత్వా. ‘‘ఫణం కరిత్వా’’తిపి పాఠో, సోయేవత్థో.

తస్స కిర నాగరాజస్స ఏతదహోసి ‘‘భగవా చ మయ్హం భవనసమీపే రుక్ఖమూలే నిసిన్నో, అయఞ్చ సత్తాహవద్దలికా వత్తతి, వాసాగారమస్స లద్ధుం వట్టతీ’’తి. సో సత్తరతనమయం పాసాదం నిమ్మినితుం సక్కోన్తోపి ‘‘ఏవం కతే కాయసారో గహితో న భవిస్సతి, దసబలస్స కాయవేయ్యావచ్చం కరిస్సామీ’’తి మహన్తం అత్తభావం కత్వా సత్థారం సత్తక్ఖత్తుం భోగేహి పరిక్ఖిపిత్వా ఉపరి ఫణం ధారేసి. ‘‘తస్స పరిక్ఖేపబ్భన్తరం లోహపాసాదే భణ్డాగారగబ్భప్పమాణం అహోసీ’’తి ఇధ వుత్తం. మజ్ఝిమట్ఠకథాయం (మ. ని. అట్ఠ. ౧.౨౮౪) పన –

‘‘పరిక్ఖేపస్స అన్తో ఓకాసో హేట్ఠా లోహపాసాదప్పమాణో అహోసి, ‘ఇచ్ఛితిచ్ఛితేన ఇరియాపథేన సత్థా విహరిస్సతీ’తి నాగరాజస్స అజ్ఝాసయో అహోసి, తస్మా ఏవం మహన్తం ఓకాసం పరిక్ఖిపి, మజ్ఝే రతనపల్లఙ్కో పఞ్ఞత్తో హోతి, ఉపరి సువణ్ణతారకవిచిత్తం సమోసరితగన్ధదామకుసుమచేలవితానం అహోసి, చతూసు కోణేసు గన్ధతేలేన దీపా జలితా, చతూసు దిసాసు వివరిత్వా చన్దనకరణ్డకా ఠపితా’’తి –

వుత్తం. ఇచ్ఛితిచ్ఛితేన ఇరియాపథేన విహరిస్సతీతి చ నాగరాజస్స అజ్ఝాసయమత్తమేతం, భగవా పన యథానిసిన్నోవ సత్తాహం వీతినామేసి.

కిఞ్చాపి…పే… చిన్తేతుం యుత్తన్తి ఏత్థ కేచి వదన్తి ‘‘ఉణ్హగ్గహణం భోగపరిక్ఖేపస్స విపులభావకరణే కారణకిత్తనం. ఖుద్దకే హి తస్మిం భగవన్తం నాగరాజస్స సరీరసమ్భూతా ఉస్మా బాధేయ్య, విపులభావకరణేన పన తాదిసం మా ఉణ్హం బాధయిత్థా’’తి. సఉపసగ్గపదస్స అత్థో ఉపసగ్గేన వినాపి విఞ్ఞాయతీతి ఆహ ‘‘విద్ధన్తి ఉబ్బిద్ధ’’న్తి, సా చస్స ఉబ్బిద్ధతా ఉపక్కిలేసవిగమేన దూరభావేన ఉపట్ఠానన్తి ఆహ ‘‘మేఘవిగమేన దూరీభూత’’న్తి. ఇన్దనీలమణి వియ దిబ్బతి జోతతీతి దేవో, ఆకాసో. విదిత్వాతి ‘‘ఇదాని విగతవలాహకో ఆకాసో, నత్థి భగవతో సీతాదిఉపద్దవో’’తి ఞత్వా. వినివేఠేత్వాతి అపనేత్వా. అత్తనో ¶ రూపన్తి అత్తనో నాగరూపం. పటిసంహరిత్వాతి అన్తరధాపేత్వా. మాణవకవణ్ణన్తి కుమారకరూపం.

ఏతమత్థం ¶ విదిత్వాతి ‘‘వివేకసుఖపటిసంవేదినో యత్థ కత్థచి సుఖమేవ హోతీ’’తి ఏతం అత్థం సబ్బాకారేన జానిత్వా. ఇమం ఉదానన్తి ఇమం వివేకసుఖానుభావదీపకం ఉదానం ఉదానేసి. సుతధమ్మస్సాతి విస్సుతధమ్మస్స. తేనాహ ‘‘పకాసితధమ్మస్సా’’తి. అకుప్పనభావోతి అకుప్పనసభావో.

౬. ఓసధహరీతకం ఉపనేసీతి న కేవలం ఓసధహరీతకమేవ, దన్తకట్ఠమ్పి ఉపనేసి. పచ్చగ్ఘేతి ఏత్థ పురిమం అత్థవికప్పం కేచి న ఇచ్ఛన్తి, తేనేవ ఆచరియధమ్మపాలత్థేరేన వుత్తం ‘‘పచ్చగ్ఘేతి అభినవే. పచ్చేకం మహగ్ఘతాయ పచ్చగ్ఘేతి కేచి, తం న సున్దరం. న హి బుద్ధా భగవన్తో మహగ్ఘం పటిగ్గణ్హన్తి పరిభుఞ్జన్తి వా’’తి.

౭. ఆచిణ్ణసమాచిణ్ణోతి ఆచరితో చేవ ఆచరన్తేహి చ సమ్మదేవ ఆచరితోతి అత్థో. ఏతేన అయం పరివితక్కో సబ్బబుద్ధానం పఠమాభిసమ్బోధియం ఉప్పజ్జతేవాతి అయమేత్థ ధమ్మతాతి దస్సేతి. గమ్భీరోపి ధమ్మో పటిపక్ఖవిధమనేన సుపాకటో భవేయ్య, పటిపక్ఖవిధమనం పన సమ్మాపటిపత్తిపటిబద్ధం, సా సద్ధమ్మసవనాధీనా, తం సత్థరి ధమ్మే చ పసాదాయత్తం. సో విసేసతో లోకే సమ్భావనీయస్స గరుకాతబ్బస్స అభిపత్థనాహేతుకోతి పరమ్పరాయ సత్తానం ధమ్మసమ్పటిపత్తియా బ్రహ్మునో యాచనానిమిత్తన్తి తం దస్సేన్తో ‘‘బ్రహ్మునా యాచితే దేసేతుకామతాయా’’తిఆదిమాహ.

అధిగతోతి ¶ పటివిద్ధో, సయమ్భూఞాణేన ‘‘ఇదం దుక్ఖ’’న్తిఆదినా యథాభూతం అవబుద్ధోతి అత్థో. ధమ్మోతి చతుసచ్చధమ్మో తబ్బినిముత్తస్స పటివిజ్ఝితబ్బధమ్మస్స అభావతో. గమ్భీరోతి మహాసముద్దో వియ మకసతుణ్డసూచియా అఞ్ఞత్ర సముపచితపరిపక్కఞాణసమ్భారేహి అఞ్ఞేసం ఞాణేన అలబ్భనేయ్యపతిట్ఠో. గమ్భీరత్తావ దుద్దసో దుక్ఖేన దట్ఠబ్బో, న సక్కా సుఖేన దట్ఠుం. యో ¶ హి అలబ్భనేయ్యపతిట్ఠో, సో ఓగాహితుం అసక్కుణేయ్యతాయ సరూపతో చ విసేసతో చ సుఖేన పస్సితుం న సక్కా, అథ ఖో కిచ్ఛేన కేనచి కదాచిదేవ దట్ఠబ్బో. దుద్దసత్తావ దురనుబోధో దుక్ఖేన అవబుజ్ఝితబ్బో, న సక్కా సుఖేన అవబుజ్ఝితుం. యఞ్హి దట్ఠుమేవ న సక్కా, తస్స ఓగాహేత్వా అనుబుజ్ఝనే కథా ఏవ నత్థి అవబోధస్స దుక్కరభావతో. ఇమస్మిం ఠానే ‘‘తం కిం మఞ్ఞథ, భిక్ఖవే, కతమం ను ఖో దుక్కరతరం వా దురభిసమ్భవతరం వా’’తి (సం. ని. ౫.౧౧౧౫) సుత్తపదం వత్తబ్బం.

సన్తోతి అనుపసన్తసభావానం కిలేసానం సఙ్ఖారానఞ్చ అభావతో వూపసన్తసబ్బపరిళాహతాయ సన్తో నిబ్బుతో, సన్తారమ్మణతాయ వా సన్తో. ఏత్థ చ నిరోధసచ్చం సన్తం ఆరమ్మణన్తి సన్తారమ్మణం, మగ్గసచ్చం సన్తం సన్తారమ్మణఞ్చాతి సన్తారమ్మణం. పధానభావం నీతోతి పణీతో. అథ వా పణీతోతి అతిత్తికరణట్ఠేన అతప్పకో సాదురసభోజనం వియ. సన్తపణీతభావేనేవ చేత్థ అసేచనకతాయ అతప్పకతా దట్ఠబ్బా. ఇదఞ్హి ద్వయం లోకుత్తరమేవ సన్ధాయ వుత్తం. అతక్కావచరోతి ఉత్తమఞాణవిసయత్తా తక్కేన అవచరితబ్బో ఓగాహితబ్బో న హోతి, ఞాణేనేవ అవచరితబ్బో. తతో ఏవ నిపుణఞాణగోచరతాయ సణ్హసుఖుమసభావత్తా చ నిపుణో సణ్హో. పణ్డితవేదనీయోతి బాలానం అవిసయత్తా సమ్మాపటిపదం పటిపన్నేహి పణ్డితేహి ఏవ వేదితబ్బో.

అల్లీయన్తి అభిరమితబ్బట్ఠేన సేవియన్తీతి ఆలయా, పఞ్చ కామగుణాతి ఆహ ‘‘సత్తా పఞ్చకామగుణే అల్లీయన్తి, తస్మా తే ఆలయాతి వుచ్చన్తీ’’తి. తత్థ పఞ్చకామగుణే అల్లీయన్తీతి పఞ్చకామగుణే సేవన్తీతి అత్థో. తేతి పఞ్చ కామగుణా. రమన్తీతి రతిం విన్దన్తి కీళన్తి లళన్తి. ఆలీయన్తి అభిరమణవసేన సేవన్తీతి ఆలయా, అట్ఠసతం తణ్హావిచరితాని, తేహి ఆలయేహి రమన్తీతి ఆలయరామాతి ఏవమ్పేత్థ అత్థో దట్ఠబ్బో. ఇమే హి సత్తా యథా కామగుణే, ఏవం రాగమ్పి అస్సాదేన్తి ¶ అభినన్దన్తియేవ. యథేవ హి సుసజ్జితపుప్ఫఫలభరితరుక్ఖాదిసమ్పన్నం ఉయ్యానం పవిట్ఠో రాజా తాయ తాయ సమ్పత్తియా రమతి, సమ్ముదితో ఆమోదితపమోదితో హోతి, న ఉక్కణ్ఠతి, సాయమ్పి నిక్ఖమితుం న ఇచ్ఛతి, ఏవమిమేహి కామాలయతణ్హాలయేహి సత్తా రమన్తి, సంసారవట్టే సమ్మోదితా అనుక్కణ్ఠితా వసన్తి. తేన నేసం భగవా దువిధమ్పి ఆలయం ఉయ్యానభూమిం వియ దస్సేన్తో ‘‘ఆలయరామా’’తిఆదిమాహ. రతాతి నిరతా. సుట్ఠు ముదితాతి అతివియ ముదితా అనుక్కణ్ఠనతో.

ఠానం సన్ధాయాతి ఠానసద్దం సన్ధాయ. అత్థతో పన ఠానన్తి చ పటిచ్చసముప్పాదో ఏవ అధిప్పేతో ¶ . తిట్ఠతి ఏత్థ ఫలం తదాయత్తవుత్తితాయాతి ఠానం, సఙ్ఖారాదీనం పచ్చయభూతా అవిజ్జాదయో. ఇమేసం సఙ్ఖారాదీనం పచ్చయాతి ఇదప్పచ్చయా, అవిజ్జాదయోవ. ఇదప్పచ్చయా ఏవ ఇదప్పచ్చయతా యథా దేవో ఏవ దేవతా. ఇదప్పచ్చయానం వా అవిజ్జాదీనం అత్తనో ఫలం పటిచ్చ పచ్చయభావో ఉప్పాదనసమత్థతా ఇదప్పచ్చయతా. తేన సమత్థపచ్చయలక్ఖణో పటిచ్చసముప్పాదో దస్సితో హోతి. పటిచ్చ సముప్పజ్జతి ఫలం ఏతస్మాతి పటిచ్చసముప్పాదో. పదద్వయేనపి ధమ్మానం పచ్చయట్ఠో ఏవ విభావితో. సఙ్ఖారాదిపచ్చయానఞ్హి అవిజ్జాదీనం ఏతం అధివచనం ఇదప్పచ్చయతాపటిచ్చసముప్పాదోతి. సబ్బసఙ్ఖారసమథోతిఆది సబ్బం అత్థతో నిబ్బానమేవ. యస్మా హి తం ఆగమ్మ పటిచ్చ అరియమగ్గస్స ఆరమ్మణపచ్చయభావహేతు సబ్బసఙ్ఖారవిప్ఫన్దితాని సమ్మన్తి వూపసమ్మన్తి, తస్మా ‘‘సబ్బసఙ్ఖారసమథో’’తి వుచ్చతి. సబ్బసఙ్ఖతవిసంయుత్తే హి నిబ్బానే సఙ్ఖారవూపసమపరియాయో ఞాయాగతోయేవాతి. ఇదం పనేత్థ నిబ్బచనం – సబ్బే సఙ్ఖారా సమ్మన్తి ఏత్థాతి సబ్బసఙ్ఖారసమథోతి.

యస్మా చ తం ఆగమ్మ సబ్బే ఉపధయో పటినిస్సట్ఠా సముచ్ఛేదవసేన పరిచ్చత్తా హోన్తి, అట్ఠసతప్పభేదా సబ్బాపి తణ్హా ఖీయన్తి, సబ్బే కిలేసరాగా విరజ్జన్తి, జరామరణాదిభేదం సబ్బం వట్టదుక్ఖం నిరుజ్ఝతి, తస్మా ‘‘సబ్బూపధిపటినిస్సగ్గో తణ్హాక్ఖయో విరాగో నిరోధో’’తి వుచ్చతి, యా పనేసా తణ్హా తేన తేన భవేన భవన్తరం భవనికన్తిభావేన వినతి సంసిబ్బతి, ఫలేన వా సద్ధిం కమ్మం వినతి సంసిబ్బతీతి కత్వా వానన్తి వుచ్చతి, తతో నిక్ఖన్తం వానతోతి నిబ్బానం. కిలమథోతి కాయకిలమథో. విహేసాపి కాయవిహేసాయేవ, చిత్తే పన ఉభయమ్పేతం బుద్ధానం నత్థి బోధిమూలేయేవ సముచ్ఛిన్నత్తా. ఏత్థ చ చిరనిసజ్జాచిరభాసనేహి ¶ పిట్ఠిఆగిలాయనతాలుగలసోసాదివసేన కాయకిలమథో చేవ కాయవిహేసా చ వేదితబ్బా, సా చ ఖో దేసనాయ అత్థం అజానన్తానఞ్చ అప్పటిపజ్జన్తానఞ్చ వసేన. జానన్తానం పన పటిపజ్జన్తానఞ్చ దేసనాయ కాయపరిస్సమోపి సత్థు అపరిస్సమోవ, తేనాహ భగవా ‘‘న చ మం ధమ్మాధికరణం విహేసేతీ’’తి. తేనేవ వుత్తం ‘‘యా అజానన్తానం దేసనా నామ, సో మమ కిలమథో అస్సా’’తి.

అపిస్సూతి సమ్పిణ్డనత్థే నిపాతో. సో న కేవలం ఏతదహోసి, ఇమాపి గాథా పటిభంసూతి దీపేతి. భగవన్తన్తి పటిసద్దయోగేన సామిఅత్థే ఉపయోగవచనన్తి ఆహ ‘‘భగవతో’’తి. వుద్ధిప్పత్తా అచ్ఛరియా వా అనచ్ఛరియా. వుద్ధిఅత్థోపి హి అ-కారో హోతి యథా ‘‘అసేక్ఖా ధమ్మా’’తి. కప్పానం చత్తారి అసఙ్ఖ్యేయ్యాని సతసహస్సఞ్చ సదేవకస్స లోకస్స ధమ్మసంవిభాగకరణత్థమేవ పారమియో పూరేత్వా ఇదాని సమధిగతధమ్మరజ్జస్స తత్థ అప్పోస్సుక్కతాపత్తిదీపనత్తా గాథాత్థస్స ¶ అనుఅచ్ఛరియతా తస్స వుద్ధిప్పత్తి చ వేదితబ్బా. అత్థద్వారేన హి గాథానం అనచ్ఛరియతా. గోచరా అహేసున్తి ఉపట్ఠహంసు, ఉపట్ఠానఞ్చ వితక్కయితబ్బతాతి ఆహ ‘‘పరివితక్కయితబ్బభావం పాపుణింసూ’’తి.

కిచ్ఛేనాతి న దుక్ఖప్పటిపదాయ. బుద్ధానఞ్హి చత్తారోపి మగ్గా సుఖప్పటిపదావ హోన్తి. పారమీపూరణకాలే పన సరాగసదోససమోహస్సేవ సతో ఆగతాగతానం యాచకానం అలఙ్కతప్పటియత్తం సీసం కన్తిత్వా గలలోహితం నీహరిత్వా సుఅఞ్జితాని అక్ఖీని ఉప్పాటేత్వా కులవంసప్పదీపం పుత్తం మనాపచారినిం భరియన్తి ఏవమాదీని దేన్తస్స అఞ్ఞాని చ ఖన్తివాదిసదిసేసు అత్తభావేసు ఛేజ్జభేజ్జాదీని పాపుణన్తస్స ఆగమనీయపటిపదం సన్ధాయేతం వుత్తం. హ-ఇతి వా బ్యత్తన్తి ఏతస్మిం అత్థే నిపాతో. ఏకంసత్థేతి కేచి. హ బ్యత్తం ఏకంసేన వా అలం నిప్పయోజనం ఏవం కిచ్ఛేన అధిగతం ధమ్మం దేసేతున్తి యోజనా. హలన్తి వా అలన్తి ఇమినా సమానత్థం పదం ‘‘హలన్తి వదామీ’’తిఆదీసు వియ. ‘‘పకాసిత’’న్తిపి పఠన్తి, దేసితన్తి అత్థో. ఏవం కిచ్ఛేన అధిగతస్స ధమ్మస్స అలం దేసితం పరియత్తం దేసితం, కో అత్థో దేసితేనాతి వుత్తం హోతి. రాగదోసపరేతేహీతి రాగదోసఫుట్ఠేహి, ఫుట్ఠవిసేన వియ సప్పేన రాగేన దోసేన చ సమ్ఫుట్ఠేహి అభిభూతేహీతి ¶ అత్థో. అథ వా రాగదోసపరేతేహీతి రాగదోసానుగతేహి, రాగేన చ దోసేన చ అనుబన్ధేహీతి అత్థో.

పటిసోతగామిన్తి (దీ. ని. అట్ఠ. ౨.౬౫; మ. ని. అట్ఠ. ౧.౨౮౧; సం. ని. అట్ఠ. ౧.౧.౧౭౨) నిచ్చగాహాదీనం పటిసోతం అనిచ్చం దుక్ఖమనత్తా అసుభన్తి ఏవం గతం పవత్తం చతుసచ్చధమ్మన్తి అత్థో. రాగరత్తాతి కామరాగేన భవరాగేన దిట్ఠిరాగేన చ రత్తా. న దక్ఖన్తీతి అనిచ్చం దుక్ఖమనత్తా అసుభన్తి ఇమినా సభావేన న పస్సిస్సన్తి, తే అపస్సన్తే కో సక్ఖిస్సతి అనిచ్చన్తిఆదినా సభావేన యాథావతో ధమ్మం జానాపేతున్తి అధిప్పాయో. రాగదోసపరేతతాపి నేసం సమ్ముళ్హభావేనేవాతి ఆహ ‘‘తమోఖన్ధేన ఆవుటా’’తి, అవిజ్జారాసినా అజ్ఝోత్థటాతి అత్థో.

అప్పోస్సుక్కతాయ చిత్తం నమతీతి కస్మా పనస్స ఏవం చిత్తం నమి, నను ఏస ‘‘ముత్తోహం మోచేస్సామి, తిణ్ణోహం తారేస్సామి,

కిం మే అఞ్ఞాతవేసేన, ధమ్మం సచ్ఛికతేనిధ;

సబ్బఞ్ఞుతం పాపుణిత్వా, తారయిస్సం సదేవక’’న్తి. (బు. వం. ౨.౫౫) –

పత్థనం ¶ కత్వా పారమియో పూరేత్వా సబ్బఞ్ఞుతం పత్తోతి? సచ్చమేవ, తదేవ పచ్చవేక్ఖణానుభావేన పనస్స ఏవం చిత్తం నమి. తస్స హి సబ్బఞ్ఞుతం పత్వా సత్తానం కిలేసగహనతం ధమ్మస్స చ గమ్భీరతం పచ్చవేక్ఖన్తస్స సత్తానం కిలేసగహనతా చ ధమ్మగమ్భీరతా చ సబ్బాకారేన పాకటా జాతా. అథస్స ‘‘ఇమే సత్తా కఞ్జియపుణ్ణలాబు వియ తక్కభరితచాటి వియ వసాతేలపీతపిలోతికా వియ అఞ్జనమక్ఖితహత్థో వియ చ కిలేసభరితా అతిసంకిలిట్ఠా రాగరత్తా దోసదుట్ఠా మోహముళ్హా, తే కిం నామ పటివిజ్ఝిస్సన్తీ’’తి చిన్తయతో కిలేసగహనపచ్చవేక్ఖణానుభావేనపి ఏవం చిత్తం నమి.

‘‘అయం ధమ్మో పథవీసన్ధారకఉదకక్ఖన్ధో వియ గమ్భీరో, పబ్బతేన పటిచ్ఛాదేత్వా ఠపితో సాసపో వియ దుద్దసో, సతధా భిన్నస్స వాలస్స కోటి వియ అణు. మయా హి ఇమం ధమ్మం పటివిజ్ఝితుం వాయమన్తేన అదిన్నం దానం నామ నత్థి, అరక్ఖితం సీలం నామ నత్థి, అపరిపూరితా కాచి పారమీ నామ నత్థి, తస్స మే నిరుస్సాహం వియ మారబలం విధమన్తస్సపి పథవీ ¶ న కమ్పిత్థ, పఠమయామే పుబ్బేనివాసం అనుస్సరన్తస్సపి న కమ్పిత్థ, మజ్ఝిమయామే దిబ్బచక్ఖుం విసోధేన్తస్సపి న కమ్పిత్థ, పచ్ఛిమయామే పన పటిచ్చసముప్పాదం పటివిజ్ఝన్తస్సేవ మే దససహస్సిలోకధాతు కమ్పిత్థ. ఇతి మాదిసేనపి తిక్ఖఞాణేన కిచ్ఛేనేవాయం ధమ్మో పటివిద్ధో, తం లోకియమహాజనా కథం పటివిజ్ఝిస్సన్తీ’’తి ధమ్మగమ్భీరతాయ పచ్చవేక్ఖణానుభావేనపి ఏవం చిత్తం నమీతి వేదితబ్బం.

అపిచ బ్రహ్మునా యాచితే దేసేతుకామతాయపిస్స ఏవం చిత్తం నమి. జానాతి హి భగవా ‘‘మమ అప్పోస్సుక్కతాయ చిత్తే నమమానే మహాబ్రహ్మా ధమ్మదేసనం యాచిస్సతి, ఇమే చ సత్తా బ్రహ్మగరుకా, తే ‘సత్థా కిర ధమ్మం న దేసేతుకామో అహోసి, అథ నం మహాబ్రహ్మా యాచిత్వా దేసాపేతి, సన్తో వత భో ధమ్మో పణీతో’తి మఞ్ఞమానా సుస్సూసిస్సన్తీ’’తి. ఇదమ్పిస్స కారణం పటిచ్చ అప్పోస్సుక్కతాయ చిత్తం నమి, నో ధమ్మదేసనాయాతి వేదితబ్బం.

౮. సహమ్పతిస్సాతి సో కిర కస్సపస్స భగవతో సాసనే సహకో నామ థేరో పఠమజ్ఝానం నిబ్బత్తేత్వా పఠమజ్ఝానభూమియం కప్పాయుకబ్రహ్మా హుత్వా నిబ్బత్తో, తత్ర నం సహమ్పతి బ్రహ్మాతి సఞ్జానన్తి. తం సన్ధాయాహ ‘‘బ్రహ్మునో సహమ్పతిస్సా’’తి. నస్సతి వతాతి సో కిర ఇమం సద్దం తథా నిచ్ఛారేతి, యథా దససహస్సిలోకధాతుబ్రహ్మానో సుత్వా సబ్బే సన్నిపతింసు. అప్పరజక్ఖజాతికాతి పఞ్ఞామయే అక్ఖిమ్హి అప్పం పరిత్తం రాగదోసమోహరజం ఏతేసం ఏవంసభావాతి అప్పరజక్ఖజాతికా. అప్పం రాగాదిరజం యేసం తే సభావా అప్పరజక్ఖజాతికాతి ¶ ఏవమేత్థ అత్థో దట్ఠబ్బో. అస్సవనతాతి ‘‘సయం అభిఞ్ఞా’’తిఆదీసు వియ కరణత్థే పచ్చత్తవచనం, అస్సవనతాయాతి అత్థో. భవిస్సన్తీతి పురిమబుద్ధేసు దసపుఞ్ఞకిరియవసేన కతాధికారా పరిపాకగతపదుమాని వియ సూరియరస్మిసమ్ఫస్సం ధమ్మదేసనంయేవ ఆకఙ్ఖమానా చతుప్పదికగాథావసానే అరియభూమిం ఓక్కమనారహా న ఏకో, న ద్వే, అనేకసతసహస్సా ధమ్మస్స అఞ్ఞాతారో భవిస్సన్తీతి దస్సేతి.

పాతురహోసీతి పాతుభవి. సమలేహి చిన్తితోతి సమలేహి పూరణకస్సపాదీహి ఛహి సత్థారేహి చిన్తితో. తే హి పురేతరం ఉప్పజ్జిత్వా సకలజమ్బుదీపే కణ్టకే పత్థరమానా వియ విసం సిఞ్చమానా వియ ¶ చ సమలం మిచ్ఛాదిట్ఠిధమ్మం దేసయింసు. తే కిర బుద్ధకోలాహలానుస్సవేన సఞ్జాతకుతూహలా లోకం వఞ్చేత్వా కోహఞ్ఞే ఠత్వా సబ్బఞ్ఞుతం పటిజానన్తా యం కిఞ్చి అధమ్మంయేవ ధమ్మోతి దీపేసుం. అపాపురేతన్తి వివర ఏతం. అమతస్స ద్వారన్తి అమతస్స నిబ్బానస్స ద్వారభూతం అరియమగ్గం. ఇదం వుత్తం హోతి – ఏతం కస్సపస్స భగవతో సాసనన్తరధానతో పభుతి పిహితం నిబ్బాననగరస్స మహాద్వారం అరియమగ్గం సద్ధమ్మదేసనాహత్థేన అపాపుర వివర ఉగ్ఘాటేహీతి. సుణన్తు ధమ్మం విమలేనానుబుద్ధన్తి ఇమే సత్తా రాగాదిమలానం అభావతో విమలేన సమ్మాసమ్బుద్ధేన అనుబుద్ధం చతుసచ్చధమ్మం సుణన్తు తావ భగవాతి యాచతి.

సేలపబ్బతో ఉచ్చో హోతి థిరో చ, న పంసుపబ్బతో మిస్సకపబ్బతో వాతి ఆహ ‘‘సేలే యథా పబ్బతముద్ధనిట్ఠితో’’తి. తస్సత్థో ‘‘సేలమయే ఏకగ్ఘనే పబ్బతముద్ధని యథాఠితోవ. న హి తత్థ ఠితస్స దస్సనత్థం గీవుక్ఖిపనపసారణాదికిచ్చం అత్థీ’’తి. తథూపమన్తి తప్పటిభాగం సేలపబ్బతూపమం. ధమ్మమయం పాసాదన్తి లోకుత్తరధమ్మమాహ. సో హి సబ్బసో పసాదావహో సబ్బధమ్మే అతిక్కమ్మ అబ్భుగ్గతట్ఠేన పాసాదసదిసో చ, పఞ్ఞాపరియాయో వా ఇధ ధమ్మ-సద్దో. పఞ్ఞా హి అబ్భుగ్గతట్ఠేన పాసాదోతి అభిధమ్మే నిద్దిట్ఠా. తథా చాహ –

‘‘పఞ్ఞాపాసాదమారుయ్హ, అసోకో సోకినిం పజం;

పబ్బతట్ఠోవ భూమట్ఠే, ధీరో బాలే అవేక్ఖతీ’’తి. (ధ. ప. ౨౮);

అయం పనేత్థ సఙ్ఖేపత్థో – యథా సేలపబ్బతముద్ధని యథాఠితోవ చక్ఖుమా పురిసో సమన్తతో జనతం పస్సేయ్య, తథా త్వమ్పి సుమేధ సున్దరపఞ్ఞ సబ్బఞ్ఞుతఞ్ఞాణేన సమన్తచక్ఖు భగవా ధమ్మమయం పఞ్ఞామయం పాసాదమారుయ్హ సయం అపేతసోకో సోకావతిణ్ణం జాతిజరాభిభూతం జనతం అవేక్ఖస్సు ¶ ఉపధారయ ఉపపరిక్ఖాతి. అయం పనేత్థ అధిప్పాయో – యథా హి పబ్బతపాదే సమన్తా మహన్తం ఖేత్తం కత్వా తత్థ కేదారపాళీసు కుటికాయో కత్వా రత్తిం అగ్గిం జాలేయ్యుం, చతురఙ్గసమన్నాగతఞ్చ అన్ధకారం అస్స, అథ తస్స పబ్బతస్స మత్థకే ఠత్వా చక్ఖుమతో పురిసస్స భూమిం ఓలోకయతో నేవ ఖేత్తం, న కేదారపాళియో, న కుటియో, న తత్థ సయితమనుస్సా పఞ్ఞాయేయ్యుం అనుజ్జలభావతో, కుటికాసు పన అగ్గిజాలామత్తమేవ ¶ పఞ్ఞాయేయ్య ఉజ్జలభావతో, ఏవం ధమ్మపాసాదం ఆరుయ్హ సత్తనికాయం ఓలోకయతో తథాగతస్స యే తే అకతకల్యాణా సత్తా, తే ఏకవిహారే దక్ఖిణజాణుపస్సే నిసిన్నాపి బుద్ధచక్ఖుస్స ఆపాథం నాగచ్ఛన్తి ఞాణగ్గినా అనుజ్జలభావతో అనుళారభావతో చ, రత్తిం ఖిత్తా సరా వియ హోన్తి. యే పన కతకల్యాణా వేనేయ్యపుగ్గలా, తే ఏవస్స దూరేపి ఠితా ఆపాథమాగచ్ఛన్తి పరిపక్కఞాణగ్గితాయ సముజ్జలభావతో ఉళారసన్తానతాయ చ, సో అగ్గి వియ హిమవన్తపబ్బతో వియ చ. వుత్తమ్పి చేతం –

‘‘దూరే సన్తో పకాసేన్తి, హిమవన్తోవ పబ్బతో;

అసన్తేత్థ న దిస్సన్తి, రత్తిం ఖిత్తా యథా సరా’’తి. (ధ. ప. ౩౦౪);

ఉట్ఠేహీతి భగవతో ధమ్మదేసనత్థం చారికచరణం యాచన్తో భణతి. ఉట్ఠేహీతి వా ధమ్మదేసనాయ అప్పోస్సుక్కతాసఙ్ఖాతసఙ్కోచాపత్తితో కిలాసుభావతో ఉట్ఠహ. వీరాతిఆదీసు భగవా సాతిసయచతుబ్బిధసమ్మప్పధానవీరియవన్తతాయ వీరో, దేవపుత్తమచ్చుకిలేసాభిసఙ్ఖారానం విజితత్తా విజితసఙ్గామో, జాతికన్తారాదితో వేనేయ్యసత్థం వాహనసమత్థతాయ నిబ్బానసఙ్ఖాతం ఖేమప్పదేసం సమ్పాపనసమత్థతాయ సత్థవాహో, కామచ్ఛన్దఇణస్స అభావతో అణణోతి వేదితబ్బో. యో హి పరేసం ఇణం గహేత్వా వినాసేతి, సో తేహి ‘‘ఇణం దేహీ’’తి తజ్జమానోపి ఫరుసం వుచ్చమానోపి వమ్భమానోపి వధియమానోపి కిఞ్చి పటిప్పహరితుం న సక్కోతి, సబ్బం తితిక్ఖతి. తితిక్ఖకారణఞ్హిస్స తం ఇణం హోతి, ఏవమేవ యో యమ్హి కామచ్ఛన్దేన రజ్జతి, తణ్హాగహణేన తం వత్థుం గణ్హాతి, సో తేన ఫరుసం వుచ్చమానోపి వమ్భమానోపి వధియమానోపి కిఞ్చి పటిప్పహరితుం న సక్కోతి, సబ్బం తితిక్ఖతి. తితిక్ఖకారణఞ్హిస్స సో కామచ్ఛన్దో హోతి ఘరసామికేహి విహేఠియమానానం ఇత్థీనం వియ. కస్మా? ఇణసదిసత్తా కామచ్ఛన్దస్స.

౯. అజ్ఝేసనన్తి గరుట్ఠానీయం పయిరుపాసిత్వా గరుతరం పయోజనం ఉద్దిస్స అభిపత్థనా అజ్ఝేసనా, సాపి అత్థతో యాచనా ఏవ. బుద్ధచక్ఖునాతి ఇన్ద్రియపరోపరియత్తఞాణేన చ ఆసయానుసయఞాణేన చ. ఇమేసఞ్హి ద్విన్నం ఞాణానం బుద్ధచక్ఖూతి నామం, సబ్బఞ్ఞుతఞ్ఞాణస్స సమన్తచక్ఖూతి ¶ . హేట్ఠిమానం ¶ తిణ్ణం మగ్గఞాణానం ధమ్మచక్ఖూతి. అప్పరజక్ఖేతిఆదీసు యేసం వుత్తనయేనేవ పఞ్ఞాచక్ఖుమ్హి రాగాదిరజం అప్పం, తే అప్పరజక్ఖా. యేసం తం మహన్తం, తే మహారజక్ఖా. యేసం సద్ధాదీని ఇన్ద్రియాని తిక్ఖాని, తే తిక్ఖిన్ద్రియా. యేసం తాని ముదూని, తే ముదిన్ద్రియా. యేసం తేయేవ సద్ధాదయో ఆకారా సున్దరా, తే స్వాకారా. యే కథితకారణం సల్లక్ఖేన్తి, సుఖేన సక్కా హోన్తి విఞ్ఞాపేతుం, తే సువిఞ్ఞాపయా. యే పరలోకఞ్చేవ వజ్జఞ్చ భయతో పస్సన్తి, తే పరలోకవజ్జభయదస్సావినో నామ.

ఉప్పలాని ఏత్థ సన్తీతి ఉప్పలినీ, గచ్ఛోపి జలాసయోపి, ఇధ పన జలాసయో అధిప్పేతో, తస్మా ఉప్పలినియన్తి ఉప్పలవనేతి ఏవమత్థో గహేతబ్బో. ఇతో పరేసుపి ఏసేవ నయో. అన్తోనిముగ్గపోసీనీతి యాని ఉదకస్స అన్తో నిముగ్గానేవ హుత్వా పుస్సన్తి వడ్ఢన్తి, తాని అన్తోనిముగ్గపోసీని. ఉదకం అచ్చుగ్గమ్మ తిట్ఠన్తీతి ఉదకం అతిక్కమిత్వా తిట్ఠన్తి. తత్థ యాని అచ్చుగ్గమ్మ ఠితాని సూరియరస్మిసమ్ఫస్సం ఆగమయమానాని, తాని అజ్జ పుప్ఫనకాని. యాని సమోదకం ఠితాని, తాని స్వే పుప్ఫనకాని. యాని ఉదకా అనుగ్గతాని అన్తోనిముగ్గపోసీని, తాని తతియదివసే పుప్ఫనకాని. ఉదకా పన అనుగ్గతాని అఞ్ఞానిపి సరోగఉప్పలాదీని నామ అత్థి, యాని నేవ పుప్ఫిస్సన్తి మచ్ఛకచ్ఛపభక్ఖానేవ భవిస్సన్తి, తాని పాళిం నారుళ్హాని, ఆహరిత్వా పన దీపేతబ్బానీతి అట్ఠకథాయం పకాసితాని. యథేవ హి తాని చతుబ్బిధాని పుప్ఫాని, ఏవమేవ ఉగ్ఘటితఞ్ఞూ విపఞ్చితఞ్ఞూ నేయ్యో పదపరమోతి చత్తారో పుగ్గలా.

తత్థ యస్స పుగ్గలస్స సహ ఉదాహటవేలాయ ధమ్మాభిసమయో హోతి, అయం ‘‘చత్తారో సతిపట్ఠానా’’తిఆదినా నయేన సఙ్ఖిత్తేన మాతికాయ ఠపియమానాయ దేసనానుసారేన ఞాణం పేసేత్వా అరహత్తం గణ్హితుం సమత్థో పుగ్గలో ఉగ్ఘటితఞ్ఞూతి వుచ్చతి. యస్స పుగ్గలస్స సఙ్ఖిత్తేన భాసితస్స విత్థారేన అత్థే విభజియమానే ధమ్మాభిసమయో హోతి, అయం వుచ్చతి పుగ్గలో విపఞ్చితఞ్ఞూ. యస్స పుగ్గలస్స ఉద్దేసతో పరిపుచ్ఛతో యోనిసో మనసికరోతో కల్యాణమిత్తే సేవతో భజతో పయిరుపాసతో అనుపుబ్బేన ధమ్మాభిసమయో హోతి, అయం వుచ్చతి పుగ్గలో నేయ్యో. యస్స పుగ్గలస్స బహుమ్పి సుణతో బహుమ్పి భణతో బహుమ్పి ధారయతో ¶ బహుమ్పి వాచయతో న తాయ జాతియా ధమ్మాభిసమయో హోతి, తేన అత్తభావేన మగ్గం వా ఫలం వా అన్తమసో ఝానం వా విపస్సనం వా నిబ్బత్తేతుం న సక్కోతి, అయం వుచ్చతి పుగ్గలో పదపరమో. తత్థ భగవా ఉప్పలవనాదిసదిసం దససహస్సిలోకధాతుం ఓలోకేన్తో అజ్జ పుప్ఫనకాని వియ ఉగ్ఘటితఞ్ఞూ, స్వే పుప్ఫనకాని వియ విపఞ్చితఞ్ఞూ, తతియదివసే పుప్ఫనకాని వియ నేయ్యే, మచ్ఛకచ్ఛపభక్ఖపుప్ఫాని ¶ వియ పదపరమే చ అద్దస, పస్సన్తో చ ‘‘ఏత్తకా అప్పరజక్ఖా, ఏత్తకా మహారజక్ఖా, తత్రాపి ఏత్తకా ఉగ్ఘటితఞ్ఞూ’’తి ఏవం సబ్బాకారతోవ అద్దస.

తత్థ తిణ్ణం పుగ్గలానం ఇమస్మిఞ్ఞేవ అత్తభావే భగవతో ధమ్మదేసనా అత్థం సాధేతి. పదపరమానం అనాగతత్థాయ వాసనా హోతి. అథ భగవా ఇమేసం చతున్నం పుగ్గలానం అత్థావహం ధమ్మదేసనం విదిత్వా దేసేతుకమ్యతం ఉప్పాదేత్వా పున సబ్బేపి తీసు భవేసు సత్తే భబ్బాభబ్బవసేన ద్వే కోట్ఠాసే అకాసి. యే సన్ధాయ వుత్తం ‘‘యే తే సత్తా కమ్మావరణేన సమన్నాగతా విపాకావరణేన సమన్నాగతా కిలేసావరణేన సమన్నాగతా అస్సద్ధా అచ్ఛన్దికా దుప్పఞ్ఞా అభబ్బా నియామం ఓక్కమితుం కుసలేసు ధమ్మేసు సమ్మత్తం, ఇమే తే సత్తా అభబ్బా. కతమే తే సత్తా భబ్బా? యే తే సత్తా న కమ్మావరణేన…పే… ఇమే తే సత్తా భబ్బా’’తి (విభ. ౮౨౬-౮౨౭). తత్థ సబ్బేపి అభబ్బపుగ్గలే పహాయ భబ్బపుగ్గలేయేవ ఞాణేన పరిగ్గహేత్వా ‘‘ఏత్తకా రాగచరితా, ఏత్తకా దోస, మోహ, వితక్క, సద్ధా, బుద్ధిచరితా’’తి ఛ కోట్ఠాసే అకాసి, ఏవం కత్వా ధమ్మం దేసేస్సామీతి చిన్తేసి. ఏత్థ చ అప్పరజక్ఖాదిభబ్బాదివసేన ఆవజ్జేన్తస్స భగవతో తే సత్తా పుఞ్జపుఞ్జావ హుత్వా ఉపట్ఠహన్తి, న ఏకేకాతి దట్ఠబ్బం.

పచ్చభాసీతి పతిఅభాసి. అపారుతాతి వివటా. అమతస్స ద్వారాతి అరియమగ్గో. సో హి అమతసఙ్ఖాతస్స నిబ్బానస్స ద్వారం, సో మయా వివరిత్వా ఠపితో మహాకరుణూపనిస్సయేన సయమ్భూఞాణేన అధిగతత్తాతి దస్సేతి. ‘‘అపారుతం తేసం అమతస్స ద్వార’’న్తి కేచి పఠన్తి. పముఞ్చన్తు సద్ధన్తి సబ్బే అత్తనో సద్ధం ముఞ్చన్తు విస్సజ్జేన్తు పవేదేన్తు, మయా దేసితే ధమ్మే మయి చ అత్తనో సద్దహనాకారం ఉట్ఠాపేన్తూతి అత్థో. పచ్ఛిమపదద్వయే అయమత్థో – అహఞ్హి అత్తనో పగుణం సుప్పవత్తితమ్పి ఇమం పణీతం ¶ ఉత్తమం ధమ్మం కాయవాచాకిలమథసఞ్ఞీ హుత్వా న భాసిం, న భాసిస్సామీతి చిన్తేసిం, ఇదాని పన సబ్బో జనో సద్ధాభాజనం ఉపనేతు, పూరేస్సామి నేసం సఙ్కప్పన్తి. అన్తరధాయీతి సత్థారం గన్ధమాలాదీహి పూజేత్వా అన్తరహితో, సకట్ఠానమేవ గతోతి అత్థో. సత్థుసన్తికఞ్హి ఉపగతానం దేవానం బ్రహ్మానఞ్చ తస్స పురతో అన్తరధానం నామ సకట్ఠానగమనమేవ.

బ్రహ్మయాచనకథావణ్ణనా నిట్ఠితా.

౧౦. ఏతదహోసీతి ¶ ఏతం అహోసి, ‘‘కస్స ను ఖో అహం పఠమం ధమ్మం దేసేయ్య’’న్తి అయం ధమ్మదేసనాపటిసంయుత్తో వితక్కో ఉదపాదీతి అత్థో. ఆళారోతి తస్స నామం. దీఘపిఙ్గలో కిరేస. సో హి తుఙ్గసరీరతాయ దీఘో, పిఙ్గలచక్ఖుతాయ పిఙ్గలో, తేనస్స ‘‘ఆళారో’’తి నామం అహోసి. కాలామోతి గోత్తం. పణ్డితోతి (మ. ని. అట్ఠ. ౧.౨౮౪) పణ్డిచ్చేన సమన్నాగతో, సమాపత్తిపటిలాభసంసిద్ధేన అధిగమబాహుసచ్చసఙ్ఖాతేన పణ్డితభావేన సమన్నాగతోతి అత్థో. బ్యత్తోతి వేయ్యత్తియేన సమన్నాగతో, సమాపత్తిపటిలాభపచ్చయేన పారిహారికపఞ్ఞాసఙ్ఖాతేన బ్యత్తభావేన సమన్నాగతోతి అత్థో. మేధావీతి ఠానుప్పత్తియా పఞ్ఞాయ సమన్నాగతో. అథ వా మేధావీతి తిహేతుకపటిసన్ధిపఞ్ఞాసఙ్ఖాతాయ తంతంఇతికత్తబ్బతాపఞ్ఞాసఙ్ఖాతాయ చ మేధాయ సమన్నాగతోతి ఏవమేత్థ అత్థో దట్ఠబ్బో. అప్పరజక్ఖజాతికోతి సమాపత్తియా విక్ఖమ్భితత్తా నిక్కిలేసజాతికో విసుద్ధసత్తో. ఆజానిస్సతీతి సల్లక్ఖేస్సతి పటివిజ్ఝిస్సతి.

భగవతోపి ఖో ఞాణం ఉదపాదీతి భగవతోపి సబ్బఞ్ఞుతఞ్ఞాణం ఉప్పజ్జి. భగవా కిర దేవతాయ కథితేనేవ నిట్ఠం అగన్త్వా సయమ్పి సబ్బఞ్ఞుతఞ్ఞాణేన ఓలోకేన్తో ఇతో సత్తమదివసమత్థకే కాలం కత్వా ఆకిఞ్చఞ్ఞాయతనే నిబ్బత్తోతి అద్దస. తం సన్ధాయాహ ‘‘భగవతోపి ఖో ఞాణం ఉదపాదీ’’తి. మహాజానియోతి సత్తదివసబ్భన్తరే పత్తబ్బమగ్గఫలతో ¶ పరిహీనత్తా మహతీ జాని పరిహాని అస్సాతి మహాజానియో. అక్ఖణే నిబ్బత్తత్థా ఇధ ధమ్మదేసనట్ఠానం ఆగమనపాదాపి నత్థి, అథాహం తత్థ గచ్ఛేయ్యం, గన్త్వా దేసియమానం ధమ్మమ్పిస్స సోతుం సోతపసాదోపి నత్థి, ఏవం మహాజానియో జాతోతి దస్సేతి. కిం పన భగవతా తం అత్తనో బుద్ధానుభావేన ధమ్మం ఞాపేతుం న సక్కాతి? ఆమ న సక్కా, న హి పరతోఘోసమన్తరేన సావకానం ధమ్మాభిసమయో సమ్భవతి, అఞ్ఞథా ఇతరపచ్చయరహితస్సపి ధమ్మాభిసమయేన భవితబ్బం, న చ తం అత్థి. వుత్తఞ్హేతం – ‘‘ద్వేమే, భిక్ఖవే, పచ్చయా సమ్మాదిట్ఠియా ఉప్పాదాయ పరతో చ ఘోసో అజ్ఝత్తఞ్చ యోనిసోమనసికారో’’తి (అ. ని. ౨.౧౨౭).

ఉదకోతి తస్స నామం, రామస్స పన పుత్తతాయ రామపుత్తో. అభిదోసకాలకతోతి అడ్ఢరత్తే కాలకతో. భగవతోపి ఖో ఞాణం ఉదపాదీతి ఇధాపి కిర భగవా దేవతాయ కథితవచనేన సన్నిట్ఠానం అకత్వా సబ్బఞ్ఞుతఞ్ఞాణేన ఓలోకేన్తో ‘‘హియ్యో అడ్ఢరత్తే కాలం కత్వా ఉదకో రామపుత్తో ¶ నేవసఞ్ఞానాసఞ్ఞాయతనే నిబ్బత్తో’’తి అద్దస, తస్మా ఏవం వుత్తం. సేసం పురిమసదిసమేవ.

బహూపకారాతి బహుఉపకారా. పధానపహితత్తం ఉపట్ఠహింసూతి పధానత్థాయ పేసితత్తభావం వసనట్ఠానే పరివేణసమ్మజ్జనేన పత్తచీవరం గహేత్వా అనుబన్ధనేన ముఖోదకదన్తకట్ఠదానాదినా చ ఉపట్ఠహింసు. కే పనేతే పఞ్చవగ్గియా నామ? యే తే –

కోణ్డఞ్ఞో చ భోజో సుయామో సుదత్తో;

ఏతే తదా అట్ఠ అహేసుం బ్రాహ్మణా;

ఛళఙ్గవా మన్తం వియాకరింసూతి. (మ. ని. అట్ఠ. ౧.౨౮౪; జా. అట్ఠ. ౧.నిదానకథా; అప. అట్ఠ. ౧.అవిదూరేనిదానకథా);

బోధిసత్తస్స జాతకాలే సుపినపటిగ్గాహకా చేవ లక్ఖణపటిగ్గాహకా చ అట్ఠ బ్రాహ్మణా. తేసు తయో ద్వేధా బ్యాకరింసు ‘‘ఇమేహి లక్ఖణేహి సమన్నాగతో అగారం అజ్ఝావసమానో రాజా హోహితి చక్కవత్తీ, పబ్బజమానో బుద్ధో’’తి. పఞ్చ బ్రాహ్మణా ఏకంసబ్యాకరణా అహేసుం ¶ ‘‘ఇమేహి లక్ఖణేహి సమన్నాగతో అగారే న తిట్ఠతి, బుద్ధోవ హోతీ’’తి. తేసు పురిమా తయో యథామన్తపదం గతా. ఏతే హి లక్ఖణమన్తసఙ్ఖాతవేదవచనానురూపం పటిపన్నా ద్వే గతియో భవన్తి అనఞ్ఞాతి వుత్తనియామేన నిచ్ఛినితుం అసక్కోన్తా వుత్తమేవ పటిపజ్జింసు, న మహాపురిసస్స బుద్ధభావప్పత్తిం పచ్చాసీసింసు. ఇమే పన కోణ్డఞ్ఞాదయో పఞ్చ ‘‘ఏకంసతో బుద్ధో భవిస్సతీ’’తి జాతనిచ్ఛయత్తా మన్తపదం అతిక్కన్తా. తే అత్తనా లద్ధం తుట్ఠిదానం ఞాతకానం విస్సజ్జేత్వా ‘‘అయం మహాపురిసో అగారే న అజ్ఝావసిస్సతి, ఏకన్తేన బుద్ధో భవిస్సతీ’’తి నిబ్బేమతికా బోధిసత్తం ఉద్దిస్స సమణపబ్బజ్జం పబ్బజితా, తేసం పుత్తాతిపి వదన్తి, తం అట్ఠకథాయం పటిక్ఖిత్తం. ఏతే కిర దహరకాలేవ బహూ మన్తే జానింసు, తస్మా నే బ్రాహ్మణా ఆచరియట్ఠానే ఠపయింసు. తే ‘‘పచ్ఛా అమ్హేహి పుత్తదారజటం ఛిన్దిత్వా న సక్కా భవిస్సతి పబ్బజితు’’న్తి దహరకాలేయేవ పబ్బజిత్వా రమణీయాని సేనాసనాని పరిభుఞ్జన్తా విచరింసు. కాలేన కాలం పన ‘‘కిం భో మహాపురిసో మహాభినిక్ఖమనం నిక్ఖన్తో’’తి పుచ్ఛన్తి. మనుస్సా ‘‘కుహిం తుమ్హే మహాపురిసం పస్సిస్సథ, తీసు పాసాదేసు వివిధనాటకమజ్ఝే దేవో వియ సమ్పత్తిం అనుభోతీ’’తి వదన్తి. తే సుత్వా ‘‘న తావ మహాపురిసస్స ఞాణం పరిపాకం గచ్ఛతీ’’తి అప్పోస్సుక్కా విహరింసుయేవ.

కస్మా ¶ పనేత్థ భగవా ‘‘బహుకారా ఖో మే పఞ్చవగ్గియా’’తి ఆహ. కిం ఉపకారకానంయేవ ఏస ధమ్మం దేసేతి, అనుపకారకానం న దేసేతీతి? నో న దేసేతి. పరిచయవసేన హేస ఆళారఞ్చేవ కాలామం ఉదకఞ్చ రామపుత్తం ఓలోకేసి. ఏతస్మిం పన బుద్ధక్ఖేత్తే ఠపేత్వా అఞ్ఞాసికోణ్డఞ్ఞం అఞ్ఞో పఠమం ధమ్మం సచ్ఛికాతుం సమత్థో నామ నత్థి. కస్మా? తథావిధఉపనిస్సయత్తా. పుబ్బే కిర పుఞ్ఞకరణకాలే ద్వే భాతరో అహేసుం. తే చ ఏకతో సస్సం అకంసు. తత్థ జేట్ఠస్స ‘‘ఏకస్మిం సస్సే నవ వారే అగ్గసస్సదానం మయా దాతబ్బ’’న్తి అహోసి. సో వప్పకాలే బీజగ్గం నామ దత్వా గబ్భకాలే కనిట్ఠేన సద్ధిం మన్తేసి ‘‘గబ్భకాలే గబ్భం ఫాలేత్వా దస్సామీ’’తి. కనిట్ఠో ‘‘తరుణసస్సం నాసేతుకామోసీ’’తి ఆహ. జేట్ఠో కనిట్ఠస్స అననువత్తనభావం ఞత్వా ఖేత్తం విభజిత్వా అత్తనో కోట్ఠాసతో గబ్భం ఫాలేత్వా ఖీరం నీహరిత్వా సప్పిఫాణితేన యోజేత్వా అదాసి, పుథుకకాలే పుథుకం కారేత్వా అదాసి ¶ , లాయనే లాయనగ్గం, వేణికరణే వేణగ్గం, వేణియో పురిసభారవసేన బన్ధిత్వా కలాపకరణే కలాపగ్గం, ఖలే కలాపానం ఠపనదివసే ఖలగ్గం, మద్దిత్వా వీహీనం రాసికరణదివసే ఖలభణ్డగ్గం, కోట్ఠాగారే ధఞ్ఞస్స పక్ఖిపనదివసే కోట్ఠగ్గన్తి ఏవం ఏకస్మిం సస్సే నవ వారే అగ్గదానం అదాసి. కనిట్ఠో పన ఖలతో ధఞ్ఞం ఉద్ధరిత్వా గహణదివసే అదాసి. తేసు జేట్ఠో అఞ్ఞాసికోణ్డఞ్ఞత్థేరో జాతో, కనిట్ఠో సుభద్దపరిబ్బాజకో. ఇతి ఏకస్మిం సస్సే నవన్నం అగ్గదానానం దిన్నత్తా ఠపేత్వా థేరం అఞ్ఞో పఠమం ధమ్మం సచ్ఛికాతుం సమత్థో నామ నత్థి. ‘‘నవన్నం అగ్గదానానం దిన్నత్తా’’తి ఇదఞ్చ తస్స రత్తఞ్ఞూనం అగ్గభావత్థాయ కతాభినీహారానురూపం పవత్తితసావకపారమియా చిణ్ణన్తే పవత్తితత్తా వుత్తం. తిణ్ణమ్పి హి బోధిసత్తానం తంతంపారమియా సిఖాప్పత్తకాలే పవత్తితం పుఞ్ఞం అపుఞ్ఞం వా గరుతరవిపాకమేవ హోతి, ధమ్మస్స చ సబ్బపఠమం సచ్ఛికిరియాయ వినా కథం రత్తఞ్ఞూనం అగ్గభావసిద్ధీతి? ‘‘బహుకారా ఖో మే పఞ్చవగ్గియా’’తి ఇదం పన ఉపకారానుస్సరణమత్తకేనేవ వుత్తం.

ఇసిపతనే మిగదాయేతి తస్మిం కిర పదేసే అనుప్పన్నే బుద్ధే పచ్చేకసమ్బుద్ధా గన్ధమాదనపబ్బతే సత్తాహం నిరోధసమాపత్తియా వీతినామేత్వా నిరోధా వుట్ఠాయ నాగలతాదన్తకట్ఠం ఖాదిత్వా అనోతత్తదహే ముఖం ధోవిత్వా పత్తచీవరమాదాయ ఆకాసేన ఆగన్త్వా నిపతన్తి. తత్థ చీవరం పారుపిత్వా నగరే పిణ్డాయ చరిత్వా కతభత్తకిచ్చా గమనకాలేపి తతోయేవ ఉప్పతిత్వా గచ్ఛన్తి. ఇతి ఇసయో ఏత్థ నిపతన్తి ఉప్పతన్తి చాతి తం ఠానం ‘‘ఇసిపతన’’న్తి సఙ్ఖం గతం, మిగానం పన అభయత్థాయ దిన్నత్తా ‘‘మిగదాయో’’తి వుచ్చతి. తేన వుత్తం ‘‘ఇసిపతనే మిగదాయే’’తి. అఞ్ఞే బుద్ధా పఠమం ధమ్మదేసనత్థాయ గచ్ఛన్తా ఆకాసేన గన్త్వా తత్థేవ ఓతరన్తి, అమ్హాకం పన భగవా ఉపకస్స ఆజీవకస్స ఉపనిస్సయం దిస్వా ‘‘ఉపకో ఇమం అద్ధానం ¶ పటిపన్నో, సో మం దిస్వా సల్లపిత్వా గమిస్సతి, అథ పున నిబ్బిన్నో ఆగమ్మ అరహత్తం సచ్ఛికరిస్సతీ’’తి ఞత్వా అట్ఠారసయోజనం మగ్గం పదసావ అగమాసి. తేన వుత్తం ‘‘యేన బారాణసీ, తేన చారికం పక్కామీ’’తి.

౧౧. అన్తరా చ గయం అన్తరా చ బోధిన్తి గయాయ చ బోధిస్స చ వివరే తిగావుతన్తరే ఠానే. బోధిమణ్డతో హి గయా తీణి గావుతాని, బారాణసీ ¶ అట్ఠారస యోజనాని. ఉపకో బోధిమణ్డస్స చ గయాయ చ అన్తరే భగవన్తం అద్దస. అన్తరా-సద్దేన పన యుత్తత్తా ఉపయోగవచనం కతం. ఈదిసేసు చ ఠానేసు అక్ఖరచిన్తకా ‘‘అన్తరా గామఞ్చ నదిఞ్చ యాతీ’’తి ఏవం ఏకమేవ అన్తరా-సద్దం పయుజ్జన్తి, సో దుతియపదేనపి యోజేతబ్బో హోతి, అయోజియమానే ఉపయోగవచనం న పాపుణాతి సామివచనస్స పసఙ్గే అన్తరా-సద్దయోగేన ఉపయోగవచనస్స ఇచ్ఛితత్తా. ఇధ పన యోజేత్వా ఏవ వుత్తో. అద్ధానమగ్గన్తి అద్ధానసఙ్ఖాతం మగ్గం, దీఘమగ్గన్తి అత్థో. అద్ధానగమనసమయస్స విభఙ్గే ‘‘అద్ధయోజనం గచ్ఛిస్సామీతి భుఞ్జితబ్బ’’న్తిఆదివచనతో (పాచి. ౨౧౮) అద్ధయోజనమ్పి అద్ధానమగ్గో హోతి. బోధిమణ్డతో పన గయా తిగావుతం. విప్పసన్నానీతి సుట్ఠు పసన్నాని. ఇన్ద్రియానీతి మనచ్ఛట్ఠాని ఇన్ద్రియాని. పరిసుద్ధోతి నిద్దోసో. పరియోదాతోతి తస్సేవ వేవచనం. నిరుపక్కిలేసతాయేవ హి ఏస ‘‘పరియోదాతో’’తి వుత్తో, న సేతభావేన. ఏతస్స పరియోదాతతం దిస్వావ ఇన్ద్రియానం విప్పసన్నతం అఞ్ఞాసి, నయగ్గాహీపఞ్ఞా కిరేసా తస్స ఆజీవకస్స.

సబ్బాభిభూతి సబ్బం తేభూమకధమ్మం అభిభవిత్వా ఠితో. సబ్బవిదూతి సబ్బం చతుభూమకధమ్మం అవేదిం అఞ్ఞాసిం సబ్బసో ఞేయ్యావరణస్స పహీనత్తా. సబ్బేసు ధమ్మేసు అనూపలిత్తోతి సబ్బేసు తేభూమకధమ్మేసు రజ్జనదుస్సనముయ్హనాదినా కిలేసలేపేన అలిత్తో. సబ్బఞ్జహోతి సబ్బం తేభూమకధమ్మం జహిత్వా ఠితో. అప్పహాతబ్బమ్పి హి కుసలాబ్యాకతం తప్పటిబద్ధకిలేసప్పహానేన పహీనత్తా న హోతీతి జహితమేవ హోతి. తణ్హక్ఖయే విముత్తోతి తణ్హక్ఖయే నిబ్బానే ఆరమ్మణకరణవసేన విముత్తో. సయం అభిఞ్ఞాయాతి సబ్బం చతుభూమకధమ్మం అత్తనావ జానిత్వా. కముద్దిసేయ్యన్తి కం అఞ్ఞం ‘‘అయం మే ఆచరియో’’తి ఉద్దిసేయ్యం.

న మే ఆచరియో అత్థీతి లోకుత్తరధమ్మే మయ్హం ఆచరియో నామ నత్థి. కిఞ్చాపి హి లోకియధమ్మానమ్పి యాదిసో లోకనాథస్స అధిగమో, న తాదిసో అధిగమో పరూపదేసో అత్థి, లోకుత్తరధమ్మే పనస్స లేసోపి నత్థి. నత్థి మే పటిపుగ్గలోతి మయ్హం సీలాదీహి గుణేహి పటినిధిభూతో పుగ్గలో నామ నత్థి. సమ్మాసమ్బుద్ధోతి హేతునా నయేన చత్తారి సచ్చాని సయం బుద్ధో ¶ . సీతిభూతోతి సబ్బకిలేసగ్గినిబ్బాపనేన సీతిభూతో, కిలేసానం యేవ నిబ్బుతత్తా నిబ్బుతో.

కాసినం ¶ పురన్తి కాసిరట్ఠే నగరం. ఆహఞ్ఛన్తి ఆహనిస్సామి. అమతదున్దుభిన్తి వేనేయ్యానం అమతాధిగమాయ ఉగ్ఘోసనాదిం కత్వా సత్థు ధమ్మదేసనా ‘‘అమతదున్దుభీ’’తి వుత్తా, ధమ్మచక్కపటిలాభాయ తం అమతభేరిం పహరిస్సామీతి గచ్ఛామీతి వుత్తం హోతి.

అరహసి అనన్తజినోతి అనన్తజినోపి భవితుం యుత్తోతి అత్థో. అనన్తఞాణో జితకిలేసోతి అనన్తజినో. హుపేయ్యపావుసోతి ఆవుసో ఏవమ్పి నామ భవేయ్య, ఏవంవిధే నామ రూపరతనే ఈదిసేన ఞాణేన భవితబ్బన్తి అధిప్పాయో. అయఞ్హిస్స పబ్బజ్జాయ పచ్చయో జాతో. కతాధికారో హేస. తథా హి భగవా తేన సమాగమనత్థం పదసావ తం మగ్గం పటిపజ్జి. పక్కామీతి వఙ్కహారజనపదం నామ అగమాసి.

తత్థేకం మిగలుద్దకగామకం నిస్సాయ వాసం కప్పేసి, జేట్ఠకలుద్దకో తం ఉపట్ఠాసి. తస్మిఞ్చ జనపదే చణ్డా మక్ఖికా హోన్తి. అథ నం ఏకాయ చాటియా వసాపేసుం. మిగలుద్దకో దూరం మిగవం గచ్ఛన్తో ‘‘అమ్హాకం అరహన్తే మా పమజ్జీ’’తి చాపం నామ ధీతరం ఆణాపేత్వా అగమాసి సద్ధిం పుత్తభాతుకేహి. సా చస్స ధీతా దస్సనీయా హోతి కోట్ఠాససమ్పన్నా. దుతియదివసే ఉపకో ఘరం ఆగతో తం దారికం సబ్బం ఉపచారం కత్వా పరివిసితుం ఉపగతం దిస్వా రాగేన అభిభూతో భుఞ్జితుమ్పి అసక్కోన్తో భాజనేన భత్తం ఆదాయ వసనట్ఠానం గన్త్వా భత్తం ఏకమన్తం నిక్ఖిపిత్వా ‘‘సచే చాపం లభామి, జీవామి. నో చే, మరామీ’’తి నిరాహారో సయి. సత్తమే దివసే మాగవికో ఆగన్త్వా ధీతరం ఉపకస్స పవత్తిం పుచ్ఛి. సా ‘‘ఏకదివసమేవ ఆగన్త్వా పున నాగతపుబ్బో’’తి ఆహ.

మాగవికో ఆగతవేసేనేవ నం ఉపసఙ్కమిత్వా పుచ్ఛిస్సామీతి తఙ్ఖణంయేవ గన్త్వా ‘‘కిం, భన్తే, అఫాసుక’’న్తి పాదే పరామసన్తో పుచ్ఛి. ఉపకో నిత్థునన్తో పరివత్తతియేవ. సో ‘‘వద భన్తే, యం మయా సక్కా కాతుం, సబ్బం కరిస్సామీ’’తి ఆహ. ఉపకో ‘‘సచే చాపం లభామి, జీవామి, నో చే, మయ్హమేవ మరణం సేయ్యో’’తి ఆహ. జానాసి కిర, భన్తే, కిఞ్చి సిప్పన్తి? న జానామీతి. న, భన్తే, కిఞ్చి సిప్పం అజానన్తేన సక్కా ఘరావాసం అధిట్ఠాతున్తి. సో ఆహ ‘‘నాహం కిఞ్చి సిప్పం జానామి, అపిచ ¶ తుమ్హాకం మంసహారకో భవిస్సామి, మంసఞ్చ విక్కిణిస్సామీ’’తి. మాగవికో ‘‘అమ్హాకమ్పి ఏతదేవ రుచ్చతీ’’తి ఉత్తరసాటకం ¶ దత్వా ఘరం ఆనేత్వా ధీతరం అదాసి. తేసం సంవాసమన్వాయ పుత్తో విజాయి, ‘‘సుభద్దో’’తిస్స నామం అకంసు. చాపా తస్స రోదనకాలే ‘‘మంసహారకస్స పుత్త మిగలుద్దకస్స పుత్త మా రోది మా రోదీ’’తిఆదీని వదమానా పుత్తతోసనగీతేన ఉపకం ఉప్పణ్డేసి. ‘‘భద్దే త్వం మం అనాథోతి మఞ్ఞసి, అత్థి మే అనన్తజినో నామ సహాయో, తస్సాహం సన్తికం గమిస్సామీ’’తి ఆహ. చాపా ‘‘ఏవమయం అట్టీయతీ’’తి ఞత్వా పునప్పునం కథేసి. సో ఏకదివసం అనారోచేత్వావ మజ్ఝిమదేసాభిముఖో పక్కామి.

భగవా చ తేన సమయేన సావత్థియం విహరతి జేతవనే, అథ ఖో భగవా పటికచ్చేవ భిక్ఖూ ఆణాపేసి ‘‘యో, భిక్ఖవే, అనన్తజినోతి పుచ్ఛమానో ఆగచ్ఛతి, తస్స మం దస్సేయ్యాథా’’తి. ఉపకోపి ఖో ‘‘కుహిం అనన్తజినో వసతీ’’తి పుచ్ఛన్తో అనుపుబ్బేన సావత్థిం ఆగన్త్వా విహారమజ్ఝే ఠత్వా ‘‘కుహిం అనన్తజినో’’తి పుచ్ఛి. తం భిక్ఖూ భగవతో సన్తికం నయింసు. సో చ భగవన్తం దిస్వా ‘‘సఞ్జానాథ మం భగవా’’తి ఆహ. ఆమ ఉపక సఞ్జానామి, కుహిం పన త్వం వసిత్థాతి. వఙ్కహారజనపదే, భన్తేతి. ఉపక మహల్లకోసి జాతో, పబ్బజితుం సక్ఖిస్ససీతి. పబ్బజిస్సామి, భన్తేతి. భగవా పబ్బాజేత్వా తస్స కమ్మట్ఠానం అదాసి. సో కమ్మట్ఠానే కమ్మం కరోన్తో అనాగామిఫలే పతిట్ఠాయ కాలం కత్వా అవిహేసు నిబ్బత్తో, నిబ్బత్తిక్ఖణేయేవ చ అరహత్తం పాపుణి. అవిహే నిబ్బత్తమత్తా హి సత్త జనా అరహత్తం పాపుణింసు, తేసం సో అఞ్ఞతరో. వుత్తఞ్హేతం –

‘‘అవిహం ఉపపన్నాసే, విముత్తా సత్త భిక్ఖవో;

రాగదోసపరిక్ఖీణా, తిణ్ణా లోకే విసత్తికం.

‘‘ఉపకో పలగణ్డో చ, పుక్కుసాతి చ తే తయో;

భద్దియో ఖణ్డదేవో చ, బాహురగ్గి చ సఙ్గియో;

తే హిత్వా మానుసం దేహం, దిబ్బయోగం ఉపచ్చగు’’న్తి. (సం. ని. ౧.౫౦, ౧౦౫);

౧౨. సణ్ఠపేసున్తి ‘‘నేవ అభివాదేతబ్బో’’తిఆదినా కతికం అకంసు. బాహుల్లికోతి చీవరబాహుల్లాదీనం అత్థాయ పటిపన్నో. పధానవిబ్భన్తోతి ¶ పధానతో పుబ్బే అనుట్ఠితదుక్కరచరణతో విబ్భన్తో భట్ఠో పరిహీనో. ఆవత్తో బాహుల్లాయాతి చీవరాదిబహుభావత్థాయ ఆవత్తో. అపిచ ఖో ఆసనం ఠపేతబ్బన్తి అపిచ ఖో పనస్స ఉచ్చకులే నిబ్బత్తస్స ఆసనమత్తం ¶ ఠపేతబ్బన్తి వదింసు. అసణ్ఠహన్తాతి బుద్ధానుభావేన బుద్ధతేజేన అభిభూతా అత్తనో కతికాయ ఠాతుం అసక్కోన్తా. నామేన చ ఆవుసోవాదేన చ సముదాచరన్తీతి ‘‘గోతమా’’తి చ ‘‘ఆవుసో’’తి చ వదన్తి, ‘‘ఆవుసో గోతమ, మయం ఉరువేలాయం పధానకాలే తుయ్హం పత్తచీవరం గహేత్వా విచరిమ్హ, ముఖోదకం దన్తకట్ఠం అదమ్హ, వుత్థపరివేణం సమ్మజ్జిమ్హ, పచ్ఛా తే కో వత్తపటిపత్తిం అకాసి, కచ్చి అమ్హేసు పక్కన్తేసు న చిన్తయిత్థా’’తి ఏవరూపం కథం కథేన్తీతి అత్థో.

న చిరస్సేవాతి అచిరేనేవ. కులపుత్తాతి దువిధా కులపుత్తా జాతికులపుత్తా ఆచారకులపుత్తా చ, ఏతే పన ఉభయథాపి కులపుత్తాయేవ. అగారస్మాతి ఘరా. అగారాయ హితం అగారియం, కసిగోరక్ఖాది కుటుమ్బపోసనకమ్మం వుచ్చతి. నత్థి ఏత్థ అగారియన్తి అనగారియం. పబ్బజ్జాయేతం అధివచనం. పబ్బజన్తీతి ఉపగచ్ఛన్తి ఉపసఙ్కమన్తి. తదనుత్తరన్తి తం అనుత్తరం. బ్రహ్మచరియపరియోసానన్తి మగ్గబ్రహ్మచరియస్స పరియోసానం, అరహత్తఫలన్తి వుత్తం హోతి. తస్స హి అత్థాయ కులపుత్తా పబ్బజన్తి. దిట్ఠేవ ధమ్మేతి తస్మింయేవ అత్తభావే. సయం అభిఞ్ఞా సచ్ఛికత్వాతి అత్తనోయేవ పఞ్ఞాయ పచ్చక్ఖం కత్వా, అపరప్పచ్చయం కత్వాతి అత్థో. ఉపసమ్పజ్జ విహరిస్సథాతి పాపుణిత్వా సమ్పాదేత్వా విహరిస్సథ.

ఇరియాయాతి దుక్కరఇరియాయ. పటిపదాయాతి దుక్కరపటిపత్తియా. దుక్కరకారికాయాతి పసతపసతముగ్గయూసాదిఆహరణాదినా దుక్కరకరణేన. ఉత్తరి మనుస్సధమ్మాతి మనుస్సధమ్మతో ఉపరి. అలం అరియం కాతున్తి అలమరియో, అరియభావాయ సమత్థోతి వుత్తం హోతి, ఞాణదస్సనమేవ ఞాణదస్సనవిసేసో, అలమరియో చ సో ఞాణదస్సనవిసేసో చాతి అలమరియఞాణదస్సనవిసేసో. ఞాణదస్సనన్తి చ దిబ్బచక్ఖుపి విపస్సనాపి మగ్గోపి ఫలమ్పి పచ్చవేక్ఖణఞాణమ్పి సబ్బఞ్ఞుతఞ్ఞాణమ్పి వుచ్చతి. ‘‘అప్పమత్తో సమానో ఞాణదస్సనం ఆరాధేతీ’’తి (మ. ని. ౧.౩౧౧) హి ఏత్థ దిబ్బచక్ఖు ఞాణదస్సనం నామ. ‘‘ఞాణదస్సనాయ చిత్తం అభినీహరతి అభినిన్నామేతీ’’తి (దీ. ని. ౧.౨౩౫) ఏత్థ ¶ విపస్సనాఞాణం. ‘‘అభబ్బా తే ఞాణదస్సనాయ అనుత్తరాయ సమ్బోధాయా’’తి (అ. ని. ౪.౧౯౬) ఏత్థ మగ్గో. ‘‘అయమఞ్ఞో ఉత్తరిమనుస్సధమ్మా అలమరియఞాణదస్సనవిసేసో అధిగతో ఫాసువిహారో’’తి (మ. ని. ౧.౩౨౮) ఏత్థ ఫలం. ‘‘ఞాణఞ్చ పన మే దస్సనం ఉదపాది ‘అకుప్పా మే చేతోవిముత్తి, అయమన్తిమా జాతి, నత్థి దాని పునబ్భవో’’’తి (సం. ని. ౫.౧౦౮౧; మహావ. ౧౬) ఏత్థ పచ్చవేక్ఖణఞాణం. ‘‘ఞాణఞ్చ పన మే దస్సనం ఉదపాది ‘సత్తాహకాలకతో ఆళారో కాలామో’’’తి (మ. ని. ౧.౨౮౪; ౨.౩౪౦; మహావ. ౧౦) ¶ ఏత్థ సబ్బఞ్ఞుతఞ్ఞాణం. ఇధ పన సబ్బఞ్ఞుతఞ్ఞాణపదట్ఠానో అరియమగ్గో సబ్బఞ్ఞుతఞ్ఞాణమేవ వా అధిప్పేతం.

అభిజానాథ మే నోతి అభిజానాథ ను మే. ఏవరూపం పభావితమేతన్తి ఏత్థ ఏవరూపం వాక్యభేదన్తి అత్థో, అపి ను అహం ఉరువేలాయం పధానే తుమ్హాకం సఙ్గణ్హనత్థం అనుక్కణ్ఠనత్థం రత్తిం వా దివా వా ఆగన్త్వా ‘‘ఆవుసో, మయం యత్థ కత్థచి గమిస్సామాతి మా వితక్కయిత్థ, మయ్హం ఓభాసో వా కమ్మట్ఠాననిమిత్తం వా పఞ్ఞాయతీ’’తి ఏవరూపం కఞ్చి వచనభేదం అకాసిన్తి అధిప్పాయో. తే ఏకపదేనేవ సతిం లభిత్వా ఉప్పన్నగారవా ‘‘అద్ధా ఏస బుద్ధో జాతో’’తి సద్దహిత్వా ‘‘నో హేతం భన్తే’’తి ఆహంసు. అసక్ఖి ఖో భగవా పఞ్చవగ్గియే భిక్ఖూ సఞ్ఞాపేతున్తి భగవా పఞ్చవగ్గియే భిక్ఖూ ‘‘బుద్ధో అహ’’న్తి జానాపేతుం అసక్ఖి. అఞ్ఞా చిత్తం ఉపట్ఠాపేసున్తి అఞ్ఞాయ అరహత్తప్పత్తియా చిత్తం ఉపట్ఠపేసుం అభినీహరింసు.

ధమ్మచక్కప్పవత్తనసుత్తవణ్ణనా

౧౩. ద్వేమే, భిక్ఖవే, అన్తాతి ద్వే ఇమే, భిక్ఖవే, కోట్ఠాసా, ద్వే భాగాతి అత్థో. భాగవచనో హేత్థ అన్త-సద్దో ‘‘పుబ్బన్తే ఞాణం అపరన్తే ఞాణ’’న్తిఆదీసు (ధ. స. ౧౦౬౩) వియ. ఇమస్స పన పదస్స ఉచ్చారణసమకాలం పవత్తనిగ్ఘోసో బుద్ధానుభావేన హేట్ఠా అవీచిం ఉపరి భవగ్గం పత్వా దససహస్సిలోకధాతుం ఫరిత్వా అట్ఠాసి. తస్మింయేవ సమయే పరిపక్కకుసలమూలా సచ్చాభిసమ్బోధాయ కతాధికారా అట్ఠారసకోటిసఙ్ఖా బ్రహ్మానో సమాగచ్ఛింసు. పచ్ఛిమదిసాయ సూరియో అత్థమేతి, పాచీనదిసాయ ఆసాళ్హనక్ఖత్తేన యుత్తో పుణ్ణచన్దో ఉగ్గచ్ఛతి. తస్మిం సమయే భగవా ¶ ధమ్మచక్కప్పవత్తనసుత్తం ఆరభన్తో ‘‘ద్వేమే, భిక్ఖవే, అన్తా’’తిఆదిమాహ.

తత్థ పబ్బజితేనాతి గిహిబన్ధనం ఛేత్వా పబ్బజ్జుపగతేన. న సేవితబ్బాతి న వళఞ్జేతబ్బా నానుయుఞ్జితబ్బా. యో చాయం కామేసు కామసుఖల్లికానుయోగోతి యో చ అయం వత్థుకామేసు కిలేసకామసుఖస్స అనుయోగో, కిలేసకామసంయుత్తస్స సుఖస్స అనుగతోతి అత్థో. హీనోతి లామకో. గమ్మోతి గామవాసీనం సన్తకో తేహి సేవితబ్బతాయ. పోథుజ్జనికోతి పుథుజ్జనేన అన్ధబాలజనేన ఆచిణ్ణో. అనరియోతి న అరియో న విసుద్ధో న ఉత్తమో, న వా అరియానం సన్తకో. అనత్థసంహితోతి న అత్థసంహితో, హితసుఖావహకారణం అనిస్సితోతి అత్థో. అత్తకిలమథానుయోగోతి అత్తనో కిలమథస్స అనుయోగో, దుక్ఖకరణం దుక్ఖుప్పాదనన్తి అత్థో. దుక్ఖోతి ¶ కణ్టకాపస్సయసేయ్యాదీహి అత్తబాధనేహి దుక్ఖావహో. మజ్ఝిమా పటిపదాతి అరియమగ్గం సన్ధాయ వుత్తం. మగ్గో హి కామసుఖల్లికానుయోగో ఏకో అన్తో, అత్తకిలమథానుయోగో ఏకో అన్తో, ఏతే ద్వే అన్తే న ఉపేతి న ఉపగచ్ఛతి, విముత్తో ఏతేహి అన్తేహి, తస్మా ‘‘మజ్ఝిమా పటిపదా’’తి వుచ్చతి. ఏతేసం మజ్ఝే భవత్తా మజ్ఝిమా, వట్టదుక్ఖనిస్సరణత్థికేహి పటిపజ్జితబ్బతో చ పటిపదాతి, తథా లోభో ఏకో అన్తో, దోసో ఏకో అన్తో. సస్సతం ఏకం అన్తం, ఉచ్ఛేదో ఏకో అన్తోతి పురిమనయేనేవ విత్థారేతబ్బం.

చక్ఖుకరణీతిఆదీహి తమేవ పటిపదం థోమేతి. పఞ్ఞాచక్ఖుం కరోతీతి చక్ఖుకరణీ. సా హి చతున్నం సచ్చానం దస్సనాయ సంవత్తతి పరిఞ్ఞాభిసమయాదిభేదస్స దస్సనస్స పవత్తనట్ఠేనాతి ‘‘చక్ఖుకరణీ’’తి వుచ్చతి. తయిదం సతిపి పటిపదాయ అనఞ్ఞత్తే అవయవవసేన సిజ్ఝమానో అత్థో సముదాయేన కతో నామ హోతీతి ఉపచారవసేన వుత్తన్తి దట్ఠబ్బం. దుతియపదం తస్సేవ వేవచనం. ఉపసమాయాతి కిలేసుపసమత్థాయ. అభిఞ్ఞాయాతి చతున్నం సచ్చానం అభిజాననత్థాయ. సమ్బోధాయాతి తేసంయేవ సమ్బుజ్ఝనత్థాయ. నిబ్బానాయాతి నిబ్బానసచ్ఛికిరియాయ. అథ వా నిబ్బానాయాతి అనుపాదిసేసనిబ్బానాయ. ‘‘ఉపసమాయా’’తి హి ఇమినా సఉపాదిసేసనిబ్బానం గహితం.

ఇదాని ¶ తం మజ్ఝిమప్పటిపదం సరూపతో దస్సేతుకామో ‘‘కతమా చ సా’’తి పుచ్ఛిత్వా ‘‘అయమేవా’’తిఆదినా నయేన విస్సజ్జేసి. తత్థ అయమేవాతి అవధారణవచనం అఞ్ఞస్స నిబ్బానగామిమగ్గస్స అత్థిభావపటిసేధనత్థం. సత్తాపటిక్ఖేపో హి ఇధ పటిసేధనం అలబ్భమానత్తా అఞ్ఞస్స మగ్గస్స. అరియోతి కిలేసానం ఆరకత్తా అరియో నిరుత్తినయేన. అరిపహానాయ సంవత్తతీతిపి అరియో అరయో పాపధమ్మా యన్తి అపగచ్ఛన్తి ఏతేనాతి కత్వా. అరియేన భగవతా దేసితత్తా అరియస్స అయన్తిపి అరియో, అరియభావప్పటిలాభాయ సంవత్తతీతిపి అరియో. ఏత్థ పన అరియకరో అరియోతిపి ఉత్తరపదలోపేన అరియ-సద్దసిద్ధి వేదితబ్బా. అట్ఠహి అఙ్గేహి ఉపేతత్తా అట్ఠఙ్గికో. మగ్గఙ్గసముదాయే హి మగ్గవోహారో, సముదాయో చ సముదాయీహి సమన్నాగతో నామ హోతి. అయం పనేత్థ వచనత్థో – అత్తనో అవయవభూతాని అట్ఠఙ్గాని ఏతస్స సన్తీతి అట్ఠఙ్గికోతి. పరమత్థతో పన అఙ్గానియేవ మగ్గో పఞ్చఙ్గికతూరియాదీని వియ, న చ అఙ్గవినిముత్తో ఛళఙ్గో వేదో వియ. కిలేసే మారేన్తో గచ్ఛతీతి మగ్గో నిరుత్తినయేన, నిబ్బానం మగ్గతి గవేసతీతి వా మగ్గో. అరియమగ్గో హి నిబ్బానం ఆరమ్మణం కరోన్తో గవేసన్తో వియ హోతి. నిబ్బానత్థికేహి మగ్గీయతీతి వా మగ్గో వివట్టూపనిస్సయపుఞ్ఞకరణతో ¶ పట్ఠాయ తదత్థపటిపత్తితో. గమ్మతి వా తేహి పటిపజ్జీయతీతి మగ్గో. ఏత్థ పన ఆదిఅన్తవిపరియాయేన సద్దసిద్ధి వేదితబ్బా.

సేయ్యథిదన్తి నిపాతో, తస్స కతమో సో ఇతి చేతి అత్థో, కతమాని వా తాని అట్ఠఙ్గానీతి. సబ్బలిఙ్గవిభత్తివచనసాధారణో హి అయం నిపాతో. ఏకమేకమ్పి అఙ్గం మగ్గోయేవ. యథాహ ‘‘సమ్మాదిట్ఠి మగ్గో చేవ హేతు చా’’తి (ధ. స. ౧౦౩౯). పోరాణాపి భణన్తి ‘‘దస్సనమగ్గో సమ్మాదిట్ఠి, అభినిరోపనమగ్గో సమ్మాసఙ్కప్పో…పే… అవిక్ఖేపమగ్గో సమ్మాసమాధీ’’తి. నను చ అఙ్గాని సముదితాని మగ్గో అన్తమసో సత్తఙ్గవికలస్స అరియమగ్గస్స అభావతోతి? సచ్చమేతం సచ్చసమ్పటివేధే, మగ్గప్పచ్చయతాయ పన యథాసకం కిచ్చకరణేన పచ్చేకమ్పి తాని మగ్గోయేవ, అఞ్ఞథా సముదితానమ్పి తేసం మగ్గకిచ్చం న సమ్భవేయ్యాతి. సమ్మాదిట్ఠిఆదీసు సమ్మా పస్సతీతి సమ్మాదిట్ఠి, సమ్మా సఙ్కప్పేతి సమ్పయుత్తధమ్మే ¶ నిబ్బానసఙ్ఖాతే ఆరమ్మణే అభినిరోపేతీతి సమ్మాసఙ్కప్పో, సమ్మా వదతి ఏతాయాతి సమ్మావాచా, సమ్మా కరోతి ఏతేనాతి సమ్మాకమ్మం, తదేవ సమ్మాకమ్మన్తో, సమ్మా ఆజీవతి ఏతేనాతి సమ్మాఆజీవో, సమ్మా వాయమతి ఉస్సహతీతి సమ్మావాయామో, సమ్మా సరతి అనుస్సరతీతి సమ్మాసతి, సమ్మా సమాధియతి చిత్తం ఏతేనాతి సమ్మాసమాధీతి ఏవం నిబ్బచనం వేదితబ్బం. ఇదాని అయం ఖో సా భిక్ఖవేతి తమేవ పటిపదం నిగమేన్తో ఆహ. తస్సత్థో – య్వాయం చత్తారోపి లోకుత్తరమగ్గే ఏకతో కత్వా కథితో అట్ఠఙ్గికో మగ్గో, అయం ఖో సా భిక్ఖవే…పే… నిబ్బానాయ సంవత్తతీతి.

౧౪. ఏవం మజ్ఝిమపటిపదం సరూపతో దస్సేత్వా ఇదాని చత్తారి అరియసచ్చాని దస్సేతుం ‘‘ఇదం ఖో పన, భిక్ఖవే’’తిఆదిమాహ. తత్థ (విసుద్ధి. ౨.౫౩౦) దుక్ఖన్తి ఏత్థ దు-ఇతి అయం సద్దో కుచ్ఛితే దిస్సతి. కుచ్ఛితఞ్హి పుత్తం ‘‘దుపుత్తో’’తి వదన్తి, ఖం-సద్దో పన తుచ్ఛే. తుచ్ఛఞ్హి ఆకాసం ‘‘ఖ’’న్తి వుచ్చతి. ఇదఞ్చ పఠమసచ్చం కుచ్ఛితం అనేకఉపద్దవాధిట్ఠానతో, తుచ్ఛం బాలజనపరికప్పితధువసుభసుఖత్తభావవిరహితతో, తస్మా కుచ్ఛితత్తా తుచ్ఛత్తా చ ‘‘దుక్ఖ’’న్తి వుచ్చతి. యస్మా పనేతం బుద్ధాదయో అరియా పటివిజ్ఝన్తి, తస్మా ‘‘అరియసచ్చ’’న్తి వుచ్చతి. అరియపటివిజ్ఝితబ్బఞ్హి సచ్చం పురిమపదే ఉత్తరపదలోపేన ‘‘అరియసచ్చ’’న్తి వుత్తం. అరియస్స తథాగతస్స సచ్చన్తిపి అరియసచ్చం. తథాగతేన హి సయం అధిగతత్తా పవేదితత్తా తతో ఏవ చ అఞ్ఞేహి అధిగమనీయత్తా తం తస్స హోతీతి. అథ వా ఏతస్స అభిసమ్బుద్ధత్తా అరియభావసిద్ధితో అరియసాధకం సచ్చన్తిపి అరియసచ్చం పుబ్బే వియ ఉత్తరపదలోపేన ¶ . అవితథభావేన వా అరణీయత్తా అధిగన్తబ్బత్తా అరియం సచ్చన్తిపి అరియసచ్చం. సచ్చత్థం పన చతున్నమ్పి సచ్చానం పరతో ఏకజ్ఝం దస్సయిస్సామ.

ఇదాని తం దుక్ఖం అరియసచ్చం సరూపతో దస్సేతుం ‘‘జాతిపి దుక్ఖా’’తిఆదిమాహ. తత్రాయం జాతి-సద్దో అనేకత్థో. తథా హేస ‘‘ఏకమ్పి జాతిం ద్వేపి జాతియో’’తి (దీ. ని. ౧.౩౧; మ. ని. ౧.౧౪౮) ఏత్థ భవే ఆగతో. ‘‘అత్థి, విసాఖే, నిగణ్ఠా నామ సమణజాతీ’’తి (అ. ని. ౩.౭౧) ఏత్థ నికాయే. ‘‘జాతి ద్వీహి ఖన్ధేహి సఙ్గహితా’’తి (ధాతు. ౭౧) ఏత్థ సఙ్ఖతలక్ఖణే. ‘‘యం మాతుకుచ్ఛిస్మిం పఠమం చిత్తం ¶ ఉప్పన్నం పఠమం విఞ్ఞాణం పాతుభూతం, తదుపాదాయ సావస్స జాతీ’’తి (మహావ. ౧౨౪) ఏత్థ పటిసన్ధియం. ‘‘సమ్పతిజాతో, ఆనన్ద, బోధిసత్తో’’తి (దీ. ని. ౨.౩౧; మ. ని. ౩.౨౦౭) ఏత్థ పసూతియం. ‘‘అక్ఖిత్తో అనుపకుట్ఠో జాతివాదేనా’’తి (దీ. ని. ౧.౩౦౩) ఏత్థ కులే. స్వాయమిధ గబ్భసేయ్యకానం పటిసన్ధితో పట్ఠాయ యావ మాతుకుచ్ఛిమ్హా నిక్ఖమనం, తావ పవత్తేసు ఖన్ధేసు, ఇతరేసం పటిసన్ధిక్ఖణేస్వేవాతి దట్ఠబ్బో. అయమ్పి చ పరియాయకథావ, నిప్పరియాయతో పన తత్థ తత్థ నిబ్బత్తమానానం సత్తానం యే ఖన్ధా పాతుభవన్తి, తేసం పఠమపాతుభావో జాతి నామ.

కస్మా పనేసా దుక్ఖాతి చే? అనేకేసం దుక్ఖానం వత్థుభావతో. అనేకాని హి దుక్ఖాని. సేయ్యథిదం – దుక్ఖదుక్ఖం విపరిణామదుక్ఖం సఙ్ఖారదుక్ఖం పటిచ్ఛన్నదుక్ఖం అప్పటిచ్ఛన్నదుక్ఖం పరియాయదుక్ఖం నిప్పరియాయదుక్ఖన్తి. తత్థ కాయికచేతసికా దుక్ఖా వేదనా సభావతో చ నామతో చ దుక్ఖత్తా దుక్ఖదుక్ఖన్తి వుచ్చతి. సుఖా వేదనా విపరిణామదుక్ఖుప్పత్తిహేతుతో విపరిణామదుక్ఖం. ఉపేక్ఖా వేదనా చేవ సేసా చ తేభూమకా సఙ్ఖారా ఉదయబ్బయపీళితత్తా సఙ్ఖారదుక్ఖం. కణ్ణసూలదన్తసూలరాగజపరిళాహదోసజపరిళాహాదికాయికచేతసికా ఆబాధా పుచ్ఛిత్వా జానితబ్బతో ఉపక్కమస్స చ అపాకటభావతో పటిచ్ఛన్నదుక్ఖం. ద్వత్తింసకమ్మకారణాదిసముట్ఠానో ఆబాధో అపుచ్ఛిత్వావ జానితబ్బతో ఉపక్కమస్స చ పాకటభావతో అప్పటిచ్ఛన్నదుక్ఖం. ఠపేత్వా దుక్ఖదుక్ఖం సేసదుక్ఖం సచ్చవిభఙ్గే ఆగతం జాతిఆది సబ్బమ్పి తస్స తస్స దుక్ఖస్స వత్థుభావతో పరియాయదుక్ఖం. దుక్ఖదుక్ఖం పన నిప్పరియాయదుక్ఖన్తి వుచ్చతి. తత్రాయం జాతి యం తం బాలపణ్డితసుత్తాదీసు (మ. ని. ౩.౨౪౬ ఆదయో) భగవతాపి ఉపమావసేన పకాసితం ఆపాయికం దుక్ఖం, యఞ్చ సుగతియమ్పి మనుస్సలోకే గబ్భోక్కన్తిమూలకాదిభేదం దుక్ఖం ఉప్పజ్జతి, తస్స వత్థుభావతో దుక్ఖా. తేనాహు పోరాణా –

‘‘పేతేసు దుక్ఖం పన ఖుప్పిపాసా-

‘‘యఞ్చాపి గూథనరకే వియ మాతు గబ్భే;

సత్తో వసం చిరమతో బహి నిక్ఖమఞ్చ;

పప్పోతి దుక్ఖమతిఘోరమిదమ్పి నత్థి;

జాతిం వినా ఇతిపి జాతి అయఞ్హి దుక్ఖా.

‘‘కిం భాసితేన బహునా నను యం కుహిఞ్చి;

అత్థీధ కిఞ్చిదపి దుక్ఖమిదం కదాచి;

దుక్ఖాతి సబ్బపఠమం ఇమమాహ జాతి’’న్తి. (విసుద్ధి. ౨.౫౪౧; విభ. అట్ఠ. ౧౯౧; మహాని. అట్ఠ. ౫; పటి. మ. అట్ఠ. ౧.౧.౩౨-౩౩);

జరాపి ¶ దుక్ఖాతి ఏత్థ పన దువిధా జరా సఙ్ఖతలక్ఖణఞ్చ ఖణ్డిచ్చాదిసమ్మతో సన్తతియం ఏకభవపరియాపన్నక్ఖన్ధపురాణభావో చ, సా ఇధ అధిప్పేతా. సా పనేసా జరా సఙ్ఖారదుక్ఖభావతో చేవ దుక్ఖవత్థుతో చ దుక్ఖా. యఞ్హి అఙ్గపచ్చఙ్గసిథిలభావఇన్ద్రియవికారవిరూపతాయోబ్బనవినాసవీరియావిసాదసతిమతివిప్పవాసపరపరిభవాదిఅనేకపచ్చయం కాయికచేతసికం దుక్ఖముప్పజ్జతి, జరా తస్స వత్థు. తేనాహు పోరాణా –

‘‘అఙ్గానం సిథిలీభావా, ఇన్ద్రియానం వికారతో;

యోబ్బనస్స వినాసేన, బలస్స ఉపఘాతతో.

‘‘విప్పవాసా ¶ సతాదీనం, పుత్తదారేహి అత్తనో;

అప్పసాదనీయతో చేవ, భియ్యో బాలత్తపత్తియా.

‘‘పప్పోతి దుక్ఖం యం మచ్చో, కాయికం మానసం తథా;

సబ్బమేతం జరాహేతు, యస్మా తస్మా జరా దుఖా’’తి. (విసుద్ధి. ౨.౫౪౨; విభ. అట్ఠ. ౧౯౨; మహాని. అట్ఠ. ౫; పటి. మ. అట్ఠ. ౧.౧.౩౨-౩౩);

బ్యాధిపి దుక్ఖోతి ఇదం పదం విభఙ్గే దుక్ఖసచ్చనిద్దేసపాళియం న ఆగతం, తేనేవ విసుద్ధిమగ్గేపి దుక్ఖసచ్చనిద్దేసే తం న ఉద్ధటం, ధమ్మచక్కపవత్తనసుత్తన్తపాళియంయేవ పన ఉపలబ్భతి, తస్మా తత్థేవిమస్స వచనే అఞ్ఞత్థ చ అవచనే కారణం వీమంసితబ్బం.

మరణమ్పి దుక్ఖన్తి ఏత్థాపి దువిధం మరణం సఙ్ఖతలక్ఖణఞ్చ. యం సన్ధాయ వుత్తం ‘‘జరామరణం ద్వీహి ఖన్ధేహి సఙ్గహిత’’న్తి (ధాతు. ౭౧). ఏకభవపరియాపన్నజీవితిన్ద్రియప్పబన్ధవిచ్ఛేదో చ. యం సన్ధాయ వుత్తం ‘‘నిచ్చం మరణతో భయ’’న్తి (సు. ని. ౫౮౧; జా. ౧.౧౧.౮౮), తం ఇధ అధిప్పేతం. జాతిపచ్చయమరణం ఉపక్కమమరణం సరసమరణం ఆయుక్ఖయమరణం పుఞ్ఞక్ఖయమరణన్తిపి తస్సేవ నామం. తయిదం దుక్ఖస్స వత్థుభావతో దుక్ఖన్తి వేదితబ్బం. తేనాహు పోరాణా –

‘‘పాపస్స ¶ పాపకమ్మాది-నిమిత్తమనుపస్సతో;

భద్దస్సాపసహన్తస్స, వియోగం పియవత్థుకం;

మీయమానస్స యం దుక్ఖం, మానసం అవిసేసతో.

‘‘సబ్బేసఞ్చాపి యం సన్ధి-బన్ధనచ్ఛేదనాదికం;

వితుజ్జమానమమ్మానం, హోతి దుక్ఖం సరీరజం.

‘‘అసయ్హమప్పటికారం, దుక్ఖస్సేతస్సిదం యతో;

మరణం వత్థు తేనేతం, దుక్ఖమిచ్చేవ భాసిత’’న్తి. (విసుద్ధి. ౨.౫౪౩; విభ. అట్ఠ. ౧౯౩; మహాని. అట్ఠ. ౫; పటి. మ. అట్ఠ. ౧.౧.౩౨-౩౩);

ఇమస్మిఞ్చ ఠానే ‘‘సోకపరిదేవదుక్ఖదోమనస్సుపాయాసాపి దుక్ఖా’’తి విభఙ్గే దుక్ఖసచ్చనిద్దేసే ఆగతం, ఇధ పన తం నత్థి, తత్థాపి కారణం పరియేసితబ్బం.

అప్పియేహి సమ్పయోగో దుక్ఖోతి ఏత్థ అప్పియసమ్పయోగో నామ అమనాపేహి సత్తసఙ్ఖారేహి సమోధానం. సోపి దుక్ఖవత్థుతో దుక్ఖో. తేనాహు పోరాణా –

‘‘దిస్వావ ¶ అప్పియే దుక్ఖం, పఠమం హోతి చేతసి;

తదుపక్కమసమ్భూత-మథ కాయే యతో ఇధ.

‘‘తతో దుక్ఖద్వయస్సాపి, వత్థుతో సో మహేసినా;

దుక్ఖో వుత్తోతి విఞ్ఞేయ్యో, అప్పియేహి సమాగమో’’తి.

పియేహి విప్పయోగో దుక్ఖోతి ఏత్థ పన పియవిప్పయోగో నామ మనాపేహి సత్తసఙ్ఖారేహి వినాభావో. సోపి సోకదుక్ఖస్స వత్థుతో దుక్ఖో. తేనాహు పోరాణా –

దుక్ఖోతి మతో పియవిప్పయోగో’’తి.

యమ్పిచ్ఛం న లభతీతి ఏత్థ ‘‘అహో వత మయం న జాతిధమ్మా అస్సామా’’తిఆదీసు అలబ్భనేయ్యవత్థూసు ఇచ్ఛావ ‘‘యమ్పిచ్ఛం న లభతి, తమ్పి దుక్ఖ’’న్తి వుత్తా, సాపి దుక్ఖవత్థుతో దుక్ఖా. తేనాహు పోరాణా –

‘‘తం తం పత్థయమానానం, తస్స తస్స అలాభతో;

యం విఘాతమయం దుక్ఖం, సత్తానం ఇధ జాయతి.

‘‘అలబ్భనేయ్యవత్థూనం, పత్థనా తస్స కారణం;

యస్మా తస్మా జినో దుక్ఖం, ఇచ్ఛితాలాభమబ్రవీ’’తి.

సంఖిత్తేన పఞ్చుపాదానక్ఖన్ధా దుక్ఖాతి ఏత్థ పన యస్మా ఇన్ధనమివ పావకో, లక్ఖమివ పహరణాని, గోరూపం వియ డంసమకసాదయో, ఖేత్తమివ లాయకా, గామం వియ గామఘాతకా, ఉపాదానక్ఖన్ధపఞ్చకమేవ జాతిఆదయో నానప్పకారేహి విబాధేన్తా తిణలతాదీని వియ భూమియం, పుప్ఫఫలపల్లవాని వియ రుక్ఖేసు ఉపాదానక్ఖన్ధేసుయేవ నిబ్బత్తన్తి, ఉపాదానక్ఖన్ధానఞ్చ ఆదిదుక్ఖం జాతి, మజ్ఝేదుక్ఖం జరా, పరియోసానదుక్ఖం మరణం, మనోరథవిఘాతప్పత్తానఞ్చ ఇచ్ఛావిఘాతదుక్ఖం ఇచ్ఛితాలాభోతి ఏవం నానప్పకారతో ఉపపరిక్ఖియమానా ఉపాదానక్ఖన్ధావ దుక్ఖాతి యదేతం ఏకమేకం దస్సేత్వా వుచ్చమానం అనేకేహిపి కప్పేహి న సక్కా అనవసేసతో వత్తుం, తస్మా తం సబ్బమ్పి దుక్ఖం ఏకజలబిన్దుమ్హి సకలసముద్దజలరసం వియ యేసు కేసుచి పఞ్చుపాదానక్ఖన్ధేసు సఙ్ఖిపిత్వా దస్సేతుం ‘‘సంఖిత్తేన ¶ పఞ్చుపాదానక్ఖన్ధా దుక్ఖా’’తి భగవా అవోచ. తేనాహు పోరాణా –

‘‘జాతిప్పభుతికం దుక్ఖం, యం వుత్తమిధ తాదినా;

అవుత్తం యఞ్చ తం సబ్బం, వినా ఏతే న విజ్జతి.

‘‘యస్మా తస్మా ఉపాదాన-క్ఖన్ధా సఙ్ఖేపతో ఇమే;

దుక్ఖాతి వుత్తా దుక్ఖన్త-దేసకేన మహేసినా’’తి.

ఏవం ¶ సరూపతో దుక్ఖసచ్చం దస్సేత్వా ఇదాని సముదయసచ్చం దస్సేతుం ‘‘ఇదం ఖో పన, భిక్ఖవే, దుక్ఖసముదయ’’న్తిఆదిమాహ. తత్థ సం-ఇతి అయం సద్దో ‘‘సమాగమో సమేత’’న్తిఆదీసు సంయోగం దీపేతి, ఉ-ఇతి అయం ‘‘ఉప్పన్నం ఉదిత’’న్తిఆదీసు ఉప్పత్తిం. అయ-సద్దో పన కారణం దీపేతి. ఇదఞ్చాపి దుతియసచ్చం అవసేసపచ్చయసమాయోగే సతి దుక్ఖస్సుప్పత్తికారణన్తి దుక్ఖస్స సంయోగే ఉప్పత్తికారణత్తా ‘‘దుక్ఖసముదయ’’న్తి వుచ్చతి. యాయం తణ్హాతి యా అయం తణ్హా. పోనోబ్భవికాతి పునబ్భవకరణం పునబ్భవో ఉత్తరపదలోపేన, పునబ్భవో సీలమేతిస్సాతి పోనోబ్భవికా. నన్దీరాగేన సహగతాతి నన్దీరాగసహగతా. ఇదం వుత్తం హోతి ‘‘నన్దనతో రజ్జనతో చ నన్దీరాగభావం సబ్బాసు అవత్థాసు అప్పచ్చక్ఖాయ వుత్తియా నన్దీరాగసహగతా’’తి. తత్రతత్రాభినన్దినీతి యత్ర యత్ర అత్తభావో నిబ్బత్తతి, తత్రతత్రాభినన్దినీ.

సేయ్యథిదన్తి నిపాతో, తస్స సా కతమాతి చేతి అయమత్థో. రూపతణ్హాదిభేదేన ఛబ్బిధాయేవ తణ్హా పవత్తిఆకారభేదతో కామతణ్హాదివసేన తివిధా వుత్తా. రూపతణ్హాయేవ హి యదా చక్ఖుస్స ఆపాథమాగతం రూపారమ్మణం కామస్సాదవసేన అస్సాదయమానా పవత్తతి, తదా కామతణ్హా నామ హోతి. యదా తదేవారమ్మణం ధువం సస్సతన్తి పవత్తాయ సస్సతదిట్ఠియా సద్ధిం పవత్తతి, తదా భవతణ్హా నామ హోతి. సస్సతదిట్ఠిసహగతో హి రాగో ‘‘భవతణ్హా’’తి వుచ్చతి. యదా పన తదేవారమ్మణం ఉచ్ఛిజ్జతి వినస్సతీతి పవత్తాయ ఉచ్ఛేదదిట్ఠియా సద్ధిం పవత్తతి, తదా విభవతణ్హా నామ హోతి. ఉచ్ఛేదదిట్ఠిసహగతో హి రాగో ‘‘విభవతణ్హా’’తి వుచ్చతి. ఏస నయో సద్దతణ్హాదీసుపి.

కస్మా ¶ పనేత్థ తణ్హావ సముదయసచ్చం వుత్తాతి? విసేసహేతుభావతో. అవిజ్జా హి భవేసు ఆదీనవం పటిచ్ఛాదేన్తీ దిట్ఠిఆదిఉపాదానఞ్చ తత్థ తత్థ అభినివిసమానం తణ్హం అభివడ్ఢేతి, దోసాదయోపి కమ్మస్స కారణం హోన్తి, తణ్హా పన తంతంభవయోనిగతివిఞ్ఞాణట్ఠితిసత్తాఆవాససత్తనికాయకులభోగిస్సరియాదివిచిత్తతం అభిపత్థేన్తీ కమ్మవిచిత్తతాయ ఉపనిస్సయతం కమ్మస్స చ సహాయభావం ఉపగచ్ఛన్తీ భవాదివిచిత్తతం నియమేతి, తస్మా దుక్ఖస్స విసేసహేతుభావతో అఞ్ఞేసుపి అవిజ్జాఉపాదానకమ్మాదీసు సుత్తే అభిధమ్మే చ అవసేసకిలేసాకుసలమూలాదీసు వుత్తేసు దుక్ఖహేతూసు విజ్జమానేసు తణ్హావ ‘‘సముదయసచ్చ’’న్తి వుత్తాతి వేదితబ్బం.

ఇదాని దుక్ఖనిరోధం అరియసచ్చం దస్సేతుం ‘‘ఇదం ఖో పన, భిక్ఖవే, దుక్ఖనిరోధ’’న్తిఆదిమాహ. తత్థ యస్మా ని-సద్దో అభావం, రోధ-సద్దో చ చారకం దీపేతి, తస్మా అభావో ఏత్థ సంసారచారకసఙ్ఖాతస్స దుక్ఖరోధస్స సబ్బగతిసుఞ్ఞత్తా, సమధిగతే వా తస్మిం సంసారచారకసఙ్ఖాతస్స ¶ దుక్ఖరోధస్స అభావో హోతి తప్పటిపక్ఖత్తాతిపి ‘‘దుక్ఖనిరోధ’’న్తి వుచ్చతి. దుక్ఖస్స వా అనుప్పాదనిరోధపచ్చయత్తా దుక్ఖనిరోధం. దుక్ఖనిరోధం దస్సేన్తేన చేత్థ ‘‘యో తస్సాయేవ తణ్హాయా’’తిఆదినా నయేన సముదయనిరోధో వుత్తో, సో కస్మా వుత్తోతి చే? సముదయనిరోధేన దుక్ఖనిరోధో. బ్యాధినిమిత్తవూపసమేన బ్యాధివూపసమో వియ హి హేతునిరోధేన ఫలనిరోధో, తస్మా సముదయనిరోధేనేవ దుక్ఖం నిరుజ్ఝతి, న అఞ్ఞథా. తేనాహ –

నిబ్బత్తతీ దుక్ఖమిదం పునప్పున’’న్తి. (ధ. ప. ౩౩౮);

ఇతి యస్మా సముదయనిరోధేనేవ దుక్ఖం నిరుజ్ఝతి, తస్మా భగవా దుక్ఖనిరోధం దస్సేన్తో సముదయనిరోధేన దేసేసి. సీహసమానవుత్తినో హి తథాగతా. తే దుక్ఖం నిరోధేన్తా దుక్ఖనిరోధఞ్చ దేసేన్తా హేతుమ్హి పటిపజ్జన్తి, న ఫలే. యథా హి సీహో యేనత్తని సరో ఖిత్తో, తత్థేవ అత్తనో ¶ బలం దస్సేతి, న సరే, తథా బుద్ధానం కారణే పటిపత్తి, న ఫలే. తిత్థియా పన సువానవుత్తినో. తే దుక్ఖం నిరోధేన్తా దుక్ఖనిరోధఞ్చ దేసేన్తా అత్తకిలమథానుయోగదేసనాదీహి ఫలే పటిపజ్జన్తి, న హేతుమ్హి. యథా హి సునఖా కేనచి లేడ్డుప్పహారే దిన్నే భుస్సన్తా లేడ్డుం ఖాదన్తి, న పహారదాయకే ఉట్ఠహన్తి, ఏవం అఞ్ఞతిత్థియా దుక్ఖం నిరోధేతుకామా కాయఖేదమనుయుజ్జన్తి, న కిలేసనిరోధనం, ఏవం తావ దుక్ఖనిరోధస్స సముదయనిరోధవసేన దేసనాయ పయోజనం వేదితబ్బం.

అయం పనేత్థ అత్థో. తస్సాయేవ తణ్హాయాతి తస్సా ‘‘పోనోబ్భవికా’’తి వత్వా కామతణ్హాదివసేన విభత్తతణ్హాయ. విరాగో వుచ్చతి మగ్గో. ‘‘విరాగా విముచ్చతీ’’తి (మ. ని. ౧.౨౪౫; సం. ని. ౩.౧౨, ౫౯) హి వుత్తం. విరాగేన నిరోధో విరాగనిరోధో, అనుసయసముగ్ఘాతతో అసేసో విరాగనిరోధో అసేసవిరాగనిరోధో. అథ వా విరాగోతి పహానం వుచ్చతి, తస్మా అనుసయసముగ్ఘాతతో అసేసో విరాగో అసేసో నిరోధోతి ఏవమ్పేత్థ యోజనా దట్ఠబ్బా, అత్థతో పన సబ్బానేవ ఏతాని నిబ్బానస్స వేవచనాని. పరమత్థతో హి దుక్ఖనిరోధో అరియసచ్చన్తి నిబ్బానం వుచ్చతి. యస్మా పన తం ఆగమ్మ తణ్హా విరజ్జతి చేవ నిరుజ్ఝతి చ, తస్మా ‘‘విరాగో’’తి చ ‘‘నిరోధో’’తి చ వుచ్చతి. యస్మా చ తదేవ ఆగమ్మ తస్సా చాగాదయో ¶ హోన్తి, కామగుణాలయాదీసు చేత్థ ఏకోపి ఆలయో నత్థి, తస్మా చాగో పటినిస్సగ్గో ముత్తి అనాలయోతి వుచ్చతి.

ఇదాని దుక్ఖనిరోధగామినిపటిపదాఅరియసచ్చం దస్సేతుం ‘‘ఇదం ఖో పన, భిక్ఖవే, దుక్ఖనిరోధగామినీ’’తిఆదిమాహ. యస్మా పనేతం అరియసచ్చం దుక్ఖనిరోధం గచ్ఛతి ఆరమ్మణవసఏన తదభిముఖభూతత్తా, పటిపదా చ హోతి దుక్ఖనిరోధప్పత్తియా, తస్మా ‘‘దుక్ఖనిరోధగామినీ పటిపదా’’తి వుచ్చతి. సేసమేత్థ వుత్తనయమేవ. కో పన నేసం దుక్ఖాదీనం సచ్చట్ఠోతి? యో పఞ్ఞాచక్ఖునా ఉపపరిక్ఖియమానానం మాయావ విపరీతో, మరీచివ విసంవాదకో, తిత్థియానం అత్తా వియ అనుపలబ్భసభావో చ న హోతి, అథ ఖో బాధనప్పభవసన్తినియ్యానప్పకారేన తచ్ఛావిపరీతభూతభావేన అరియఞాణస్స గోచరో హోతియేవ, ఏస అగ్గిలక్ఖణం వియ లోకపకతి వియ చ తచ్ఛావిపరీతభూతభావో సచ్చట్ఠోతి వేదితబ్బో. ఏత్థ చ అగ్గిలక్ఖణం నామ ఉణ్హత్తం. తఞ్హి కత్థచి కట్ఠాదిఉపాదానభేదే విసంవాదకం విపరీతం ¶ అభూతం వా కదాచిపి న హోతి, ‘‘జాతిధమ్మా జరాధమ్మా, అథో మరణధమ్మినో’’తి (అ. ని. ౫.౫౭) ఏవం వుత్తజాతిఆదికా లోకపకతీతి వేదితబ్బా. ‘‘ఏకచ్చానం తిరచ్ఛానానం తిరియం దీఘతా, మనుస్సాదీనం ఉద్ధం దీఘతా, వుద్ధినిట్ఠప్పత్తానం పున అవడ్ఢనన్తి ఏవమాదికా చ లోకపకతీ’’తి వదన్తి.

నాబాధకం యతో దుక్ఖం, దుక్ఖా అఞ్ఞం న బాధకం;

బాధకత్తనియామేన, తతో సచ్చమిదం మతం.

తం వినా నాఞ్ఞతో దుక్ఖం, న హోతి న చ తం తతో;

దుక్ఖహేతునియామేన, ఇతి సచ్చం విసత్తికా.

నాఞ్ఞా నిబ్బానతో సన్తి, సన్తం న చ న తం యతో;

సన్తభావనియామేన, తతో సచ్చమిదం మతం.

మగ్గా అఞ్ఞం న నియ్యానం, అనియ్యానో న చాపి సో;

తచ్ఛనియ్యానభావత్తా, ఇతి సో సచ్చసమ్మతో.

ఇతి ¶ తచ్ఛావిపల్లాస-భూతభావం చతూసుపి;

దుక్ఖాదీస్వవిసేసేన, సచ్చట్ఠం ఆహు పణ్డితాతి. (విభ. అట్ఠ. ౧౮౯);

౧౫. పుబ్బే అననుస్సుతేసూతి ఇతో పుబ్బే ‘‘ఇదం దుక్ఖ’’న్తిఆదినా న అనుస్సుతేసు అస్సుతపుబ్బేసు చతుసచ్చధమ్మేసు. చక్ఖున్తిఆదీని ఞాణవేవచనానేవ. ఞాణమేవ హేత్థ పచ్చక్ఖతో దస్సనట్ఠేన చక్ఖు వియాతి చక్ఖు, ఞాణట్ఠేన ఞాణం, పకారతో జాననట్ఠేన పఞ్ఞా, పటివిజ్ఝనట్ఠేన విజ్జా, సచ్చప్పటిచ్ఛాదకస్స మోహన్ధకారస్స విధమనతో ఓభాసనట్ఠేన ఆలోకోతి వుత్తం. తం పనేతం చతూసు సచ్చేసు లోకియలోకుత్తరమిస్సకం నిద్దిట్ఠన్తి వేదితబ్బం.

౧౬. యావకీవఞ్చాతి యత్తకం కాలం. తిపరివట్టన్తి సచ్చఞాణకిచ్చఞాణకతఞాణసఙ్ఖాతానం తిణ్ణం పరివట్టానం వసేన తిపరివట్టం. సచ్చఞాణాదివసేన హి తయో పరివట్టా ఏతస్సాతి తిపరివట్టన్తి వుచ్చతి ఞాణదస్సనం. ఏత్థ చ ‘‘ఇదం దుక్ఖం అరియసచ్చం, ఇదం దుక్ఖసముదయ’’న్తి ఏవం చతూసు సచ్చేసు యథాభూతఞాణం సచ్చఞాణం నామ. తేసుయేవ ‘‘పరిఞ్ఞేయ్యం ¶ పహాతబ్బం సచ్ఛికాతబ్బం భావేతబ్బ’’న్తి ఏవం కత్తబ్బకిచ్చజాననఞాణం కిచ్చఞాణం నామ. ‘‘పరిఞ్ఞాతం పహీనం సచ్ఛికతం భావిత’’న్తి ఏవం తస్స కతభావజాననఞాణం కతఞాణం నామ. ద్వాదసాకారన్తి తేసంయేవ ఏకేకస్మిం సచ్చే తిణ్ణం తిణ్ణం ఆకారానం వసేన ద్వాదసాకారం. ఞాణదస్సనన్తి ఏతేసం తిపరివట్టానం ద్వాదసన్నం ఆకారానం వసేన ఉప్పన్నఞాణసఙ్ఖాతం దస్సనం.

అనుత్తరం సమ్మాసమ్బోధిన్తి ఉత్తరవిరహితం సబ్బసేట్ఠం సమ్మా సామఞ్చ బోధిం. అథ వా పసత్థం సున్దరఞ్చ బోధిం. బోధీతి చ భగవతో అరహత్తమగ్గో ఇధాధిప్పేతో. సావకానం అరహత్తమగ్గో అనుత్తరా బోధి హోతి, న హోతీతి? న హోతి. కస్మా? అసబ్బగుణదాయకత్తా. తేసఞ్హి కస్సచి అరహత్తమగ్గో అరహత్తఫలమేవ దేతి, కస్సచి తిస్సో విజ్జా, కస్సచి ఛ అభిఞ్ఞా, కస్సచి చతస్సో పటిసమ్భిదా, కస్సచి సావకపారమీఞాణం. పచ్చేకబుద్ధానమ్పి పచ్చేకబోధిఞాణమేవ దేతి, బుద్ధానం పన సబ్బగుణసమ్పత్తిం దేతి అభిసేకో వియ రఞ్ఞో సబ్బలోకిస్సరియభావం. తస్మా అఞ్ఞస్స కస్సచిపి అనుత్తరా బోధి న హోతీతి. అభిసమ్బుద్ధోతి పచ్చఞ్ఞాసిన్తి అభిసమ్బుద్ధో అహం పత్తో పటివిజ్ఝిత్వా ఠితోతి ఏవం పటిజానిం. ఞాణఞ్చ పన మే దస్సనం ఉదపాదీతి అధిగతగుణానం యాథావతో దస్సనసమత్థం పచ్చవేక్ఖణఞాణఞ్చ పన మే ఉదపాది. అకుప్పా మే విముత్తీతి అయం మయ్హం అరహత్తఫలవిముత్తి అకుప్పా పటిపక్ఖేహి న కోపేతబ్బాతి ఏవం ఞాణం ఉదపాది. తత్థ ద్వీహాకారేహి అకుప్పతా వేదితబ్బా మగ్గసఙ్ఖాతకారణతో చ ఆరమ్మణతో చ. సా హి చతూహి మగ్గేహి సముచ్ఛిన్నకిలేసానం ¶ పున అనివత్తనతాయ కారణతోపి అకుప్పా, అకుప్పధమ్మం నిబ్బానం ఆరమ్మణం కత్వా పవత్తతాయ ఆరమ్మణతోపి అకుప్పా అనాకుప్పారమ్మణానం లోకియసమాపత్తీనం తదభావతో. అన్తిమాతి పచ్ఛిమా. నత్థి దాని పునబ్భవోతి ఇదాని పున అఞ్ఞో భవో నామ నత్థీతి.

ఇమస్మిఞ్చ పన వేయ్యాకరణస్మిన్తి ఇమస్మిం నిగ్గాథకే సుత్తే. నిగ్గాథకఞ్హి సుత్తం పుచ్ఛావిస్సజ్జనసహితం ‘‘వేయ్యాకరణ’’న్తి వుచ్చతి. భఞ్ఞమానేతి భణియమానే, దేసియమానేతి అత్థో. విరజన్తి అపాయగమనీయరాగరజాదీనం విగమేన విరజం. వీతమలన్తి అనవసేసదిట్ఠివిచికిచ్ఛామలాపగమేన వీతమలం ¶ . పఠమమగ్గవజ్ఝకిలేసరజాభావేన వా విరజం, పఞ్చవిధదుస్సీల్యమలాపగమేన వీతమలం. ధమ్మచక్ఖున్తి బ్రహ్మాయుసుత్తే (మ. ని. ౨.౩౮౩ ఆదయో) హేట్ఠిమా తయో మగ్గా వుత్తా, చూళరాహులోవాదే (మ. ని. ౩.౪౧౬ ఆదయో) ఆసవక్ఖయో, ఇధ పన సోతాపత్తిమగ్గో అధిప్పేతో. చతుసచ్చసఙ్ఖాతేసు ధమ్మేసు తేసం దస్సనట్ఠేన చక్ఖూతి ధమ్మచక్ఖు, హేట్ఠిమేసు వా తీసు మగ్గధమ్మేసు ఏకం సోతాపత్తిమగ్గసఙ్ఖాతం చక్ఖూతి ధమ్మచక్ఖు, సమథవిపస్సనాధమ్మనిబ్బత్తతాయ సీలాదితివిధధమ్మక్ఖన్ధభూతతాయ వా ధమ్మమయం చక్ఖూతిపి ధమ్మచక్ఖు, తస్స ఉప్పత్తిఆకారదస్సనత్థం ‘‘యం కిఞ్చి సముదయధమ్మం, సబ్బం తం నిరోధధమ్మ’’న్తి ఆహ. నను చ మగ్గఞాణం అసఙ్ఖతధమ్మారమ్మణం, న సఙ్ఖతధమ్మారమ్మణన్తి? సచ్చమేతం, యస్మా తం నిరోధం ఆరమ్మణం కత్వా కిచ్చవసేన సబ్బసఙ్ఖతం అసమ్మోహప్పటివేధవసేన పటివిజ్ఝన్తం ఉప్పజ్జతి, తస్మా తథా వుత్తం.

౧౭. ధమ్మచక్కేతి పటివేధఞాణఞ్చేవ దేసనాఞాణఞ్చ పవత్తనట్ఠేన చక్కన్తి ధమ్మచక్కం. బోధిపల్లఙ్కే నిసిన్నస్స హి చతూసు సచ్చేసు ఉప్పన్నం ద్వాదసాకారం పటివేధఞాణమ్పి, ఇసిపతనే నిసిన్నస్స ద్వాదసాకారాయ సచ్చదేసనాయ పవత్తకం దేసనాఞాణమ్పి ధమ్మచక్కం నామ. ఉభయమ్పి హేతం దసబలస్స ఉరే పవత్తఞాణమేవ. తదుభయం ఇమాయ దేసనాయ పకాసేన్తేన భగవతా ధమ్మచక్కం పవత్తితం నామ. తం పనేతం ధమ్మచక్కం యావ అఞ్ఞాసికోణ్డఞ్ఞత్థేరో అట్ఠారసహి బ్రహ్మకోటీహి సద్ధిం సోతాపత్తిఫలే పతిట్ఠాతి, తావ భగవా పవత్తేతి నామ పవత్తనకిచ్చస్స అనిట్ఠితత్తా. పతిట్ఠితే పవత్తితం నామ కస్సపసమ్మాసమ్బుద్ధస్స సాసనన్తరధానతో పట్ఠాయ యావ బుద్ధుప్పాదో, ఏత్తకం కాలం అప్పవత్తపుబ్బస్స పవత్తితత్తా. తం సన్ధాయ ‘‘పవత్తితే చ పన భగవతా ధమ్మచక్కే భుమ్మా దేవా సద్దమనుస్సావేసు’’న్తిఆది వుత్తం. తత్థ భుమ్మాతి భూమట్ఠకదేవతా. సద్దమనుస్సావేసున్తి ఏకప్పహారేనేవ సాధుకారం దత్వా ‘‘ఏతం భగవతా’’తిఆదీని వదన్తా అనుస్సావయింసు. ఓభాసోతి సబ్బఞ్ఞుతఞ్ఞాణానుభావేన పవత్తో చిత్తపచ్చయఉతుసముట్ఠానో ఓభాసో. సో హి తదా దేవానం దేవానుభావం అతిక్కమిత్వా విరోచిత్థ. అఞ్ఞాసి వత భో కోణ్డఞ్ఞోతి ¶ ఇమస్సపి ఉదానస్స ఉదాహరణఘోసో దససహస్సిలోకధాతుం ఫరిత్వా అట్ఠాసి. భగవతో హి ధమ్మచక్కప్పవత్తనస్స ఆరమ్భే వియ పరిసమాపనేపి అతివియ ఉళారతమం పీతిసోమనస్సం ఉదపాది.

౧౮. దిట్ఠో ¶ అరియసచ్చధమ్మో ఏతేనాతి దిట్ఠధమ్మో. ఏస నయో సేసపదేసుపి. ఏత్థ చ దస్సనం నామ ఞాణదస్సనతో అఞ్ఞమ్పి అత్థీతి తంనివత్తనత్థం ‘‘పత్తధమ్మో’’తి వుత్తం. పత్తి చ ఞాణసమ్పత్తితో అఞ్ఞాపి విజ్జతీతి తతో విసేసనత్థం ‘‘విదితధమ్మో’’తి వుత్తం. సా పనేసా విదితధమ్మతా ఏకదేసతోపి హోతీతి నిప్పదేసతో విదితభావం దస్సేతుం ‘‘పరియోగాళ్హధమ్మో’’తి వుత్తం. తేనస్స సచ్చాభిసమ్బోధింయేవ దీపేతి. మగ్గఞాణఞ్హి ఏకాభిసమయవసేన పరిఞ్ఞాదికిచ్చం సాధేన్తం నిప్పదేసేన చతుసచ్చధమ్మం సమన్తతో ఓగాళ్హం నామ హోతి. సప్పటిభయకన్తారసదిసా సోళసవత్థుకా అట్ఠవత్థుకా చ తిణ్ణా విచికిచ్ఛా అనేనాతి తిణ్ణవిచికిచ్ఛో. పవత్తిఆదీసు ‘‘ఏవం నుఖో న నుఖో’’తి ఏవం పవత్తికా విగతా సముచ్ఛిన్నా కథంకథా అస్సాతి విగతకథంకథో. వేసారజ్జప్పత్తోతి సారజ్జకరానం పాపధమ్మానం పహీనత్తా తప్పటిపక్ఖేసు చ సీలాదీసు గుణేసు సుప్పతిట్ఠితత్తా విసారదభావం వేయ్యత్తియం పత్తో అధిగతో. స్వాయం వేసారజ్జప్పత్తిసుప్పతిట్ఠితభావో కత్థాతి ఆహ ‘‘సత్థుసాసనే’’తి. అత్తనా పచ్చక్ఖతో అధిగతత్తా న పరం పచ్చేతి, పరస్స సద్ధాయ ఏత్థ నప్పవత్తతి, న తస్స పరో పచ్చేతబ్బో అత్థీతి అపరప్పచ్చయో.

లభేయ్యాహన్తి లభేయ్యం అహం, ఆయాచనవచనమేతం. ఏహీతి ఆయాచితానం పబ్బజ్జూపసమ్పదానం అనుమతభావప్పకాసనవచనం, తస్మా ఏహి సమ్పటిచ్ఛాహి యథాయాచితం పబ్బజ్జూపసమ్పదవిసేసన్తి అత్థో. ఇతి-సద్దో తస్స ఏహిభిక్ఖూపసమ్పదాపటిలాభనిమిత్తవచనపరియోసానదస్సనో. తదవసానో హి తస్స భిక్ఖుభావో. తేనేవాహ ‘‘ఏహి భిక్ఖూతి భగవతో వచనేన అభినిప్ఫన్నా సావ తస్స ఆయస్మతో ఏహిభిక్ఖూపసమ్పదా అహోసీ’’తి. చర బ్రహ్మచరియన్తి ఉపరిమగ్గత్తయసఙ్ఖాతం బ్రహ్మచరియం సమధిగచ్ఛ. కిమత్థం? సమ్మా దుక్ఖస్స అన్తకిరియాయ. ఇధాపి ‘‘అవోచా’’తి సమ్బన్ధితబ్బం. ‘‘నవ కోటిసహస్సానీ’’తిఆదినా (విసుద్ధి. ౧.౨౦; పటి. మ. అట్ఠ. ౧.౧.౩౭) వుత్తప్పభేదానం అనేకసహస్సానం సంవరవినయానం సమాదియిత్వా వత్తనేన ఉపరిభూతా అగ్గభూతా సమ్పదాతి ఉపసమ్పదా.

౧౯. నీహారభత్తోతి నీహటభత్తో, గామతో భిక్ఖం నీహరిత్వా భిక్ఖూహి దిన్నభత్తోతి అత్థో ¶ . భగవా హి దహరకుమారకే వియ తే భిక్ఖూ ¶ పరిహరన్తో పాటిపదదివసతో పట్ఠాయ పిణ్డపాతత్థాయపి గామం అపవిసిత్వా అన్తోవిహారేయేవ వసి.

ధమ్మచక్కప్పవత్తనసుత్తవణ్ణనా నిట్ఠితా.

౨౦. ఆమన్తేసీతి ఆసాళ్హీపుణ్ణమదివసే ధమ్మచక్కప్పవత్తనతో పట్ఠాయ అనుక్కమేన సోతాపత్తిఫలే పతిట్ఠితే అఞ్ఞాసికోణ్డఞ్ఞప్పముఖే పఞ్చవగ్గియే ‘‘ఇదాని తేసం ఆసవక్ఖయాయ ధమ్మం దేసేస్సామీ’’తి పఞ్చమియా పక్ఖస్స ఆమన్తేసి. అనత్తాతి అవసవత్తనట్ఠేన అసామికట్ఠేన సుఞ్ఞతట్ఠేన అత్తపటిక్ఖేపట్ఠేనాతి ఏవం చతూహి కారణేహి అనత్తా. తత్థ ‘‘ఉప్పన్నం రూపం ఠితిం మా పాపుణాతు, ఠానప్పత్తం మా జీరతు, జరప్పత్తం మా భిజ్జతు, ఉదయబ్బయేహి మా కిలమయతూ’’తి న ఏత్థ కస్సచి వసీభావో అత్థి, స్వాయమస్స అవసవత్తనట్ఠో. సామిభూతస్స కస్సచి అభావో అసామికట్ఠో. నివాసీకారకవేదకఅధిట్ఠాయకవిరహేన తతో సుఞ్ఞతా సుఞ్ఞతట్ఠో. పరపరికప్పితఅత్తసభావాభావో ఏవ అత్తపటిక్ఖేపట్ఠో. ఇదాని అనత్తతంయేవ విభావేతుం ‘‘రూపఞ్చ హిదం భిక్ఖవే’’తిఆదిమాహ. తత్థ అత్తా అభవిస్సాతి కారకో వేదకో సయంవసీతి ఏవంభూతో అత్తా అభవిస్సాతి అధిప్పాయో. ఏవఞ్హి సతి రూపస్స ఆబాధాయ సంవత్తనం అయుజ్జమానకం సియా. కామఞ్చేత్థ ‘‘యస్మా చ ఖో, భిక్ఖవే, రూపం అనత్తా, తస్మా రూపం ఆబాధాయ సంవత్తతీ’’తి రూపస్స అనత్తతాయ దుక్ఖతా విభావితా వియ దిస్సతి, తథాపి ‘‘యస్మా రూపం ఆబాధాయ సంవత్తతి, తస్మా అనత్తా’’తి పాకటాయ సాబాధతాయ రూపస్స అత్తసారాభావో విభావితో, తతో ఏవ చ ‘‘న చ లబ్భతి రూపే ‘ఏవం మే రూపం హోతు, ఏవం మే రూపం మా అహోసీ’తి’’ రూపే కస్సచి అనిస్సరతా తస్స చ అవసవత్తనాకారో దస్సితో. వేదనాదీసుపి ఏసేవ నయో.

౨౧. తం కింమఞ్ఞథ భిక్ఖవేతి ఇదం కస్మా ఆరద్ధం? ఏత్తకేన ఠానేన అనత్తలక్ఖణమేవ కథితం, న అనిచ్చదుక్ఖలక్ఖణాని, ఇదాని తాని దస్సేత్వా ¶ సమోధానేత్వా తీణిపి లక్ఖణాని దస్సేతుం ఇదమారద్ధన్తి వేదితబ్బం. అనిచ్చం భన్తేతి భన్తే యస్మా హుత్వా న హోతి, తస్మా అనిచ్చం. యస్మా పుబ్బే అసన్తం పచ్చయసమవాయేన హుత్వా ఉప్పజ్జిత్వా పున భఙ్గుపగమనేన న హోతి, తస్మా న నిచ్చన్తి అనిచ్చం, అద్ధువన్తి అధిప్పాయో. అథ వా ఉప్పాదవయవన్తతాయ తావకాలికతాయ విపరిణామకోటియా నిచ్చప్పటిక్ఖేపతోతి ఇమేహిపి కారణేహి ¶ అనిచ్చం. ఏత్థ ఖణే ఖణే ఉప్పజ్జనవసేన నిరుజ్ఝనవసేన చ పవత్తనతో ఉప్పాదవయవన్తతా. తఙ్ఖణికతాయ తావకాలికతా. విపరిణామవన్తతాయ విపరిణామకోటి. రూపఞ్హి ఉప్పాదాదివికారాపజ్జనేన విపరిణామన్తం వినాసం పాపుణాతి. నిచ్చసభావాభావో ఏవ నిచ్చపటిక్ఖేపో. అనిచ్చా హి ధమ్మా, తేనేవ అత్తనో అనిచ్చభావేన అత్థతో నిచ్చతం పటిక్ఖిపన్తి నామ.

దుక్ఖం భన్తేతి భన్తే పటిపీళనాకారేన దుక్ఖం. ఉప్పాదజరాభఙ్గవసేన హి రూపస్స నిరన్తరం బాధతి, పటిపీళనాకారేనస్స దుక్ఖతా. అథ వా సన్తాపట్ఠేన దుక్ఖమట్ఠేన దుక్ఖవత్థుకట్ఠేన సుఖపటిక్ఖేపట్ఠేన చాతి చతూహి కారణేహి దుక్ఖం. ఏత్థ చ సన్తాపో నామ దుక్ఖదుక్ఖతాదివసేన సన్తాపనం పరిదహనం. తతో ఏవస్స దుస్సహతాయ దుక్ఖమతా. తిస్సన్నం దుక్ఖతానం సంసారదుక్ఖస్స చ అధిట్ఠానతాయ దుక్ఖవత్థుకతా. సుఖసభావాభావో ఏవ సుఖపటిక్ఖేపో. విపరిణామధమ్మన్తి జరాయ మరణేన చ విపరిణామసభావం. కల్లం నూతి యుత్తం ను. తన్తి ఏవం అనిచ్చం దుక్ఖం విపరిణామధమ్మం రూపం. ఏతం మమాతి తణ్హాగాహో మమఙ్కారభావతో. ఏసోహమస్మీతి మానగాహో అహఙ్కారభావతో. ఏసో మే అత్తాతి దిట్ఠిగాహో అత్తభావవిపల్లాసగ్గాహతో. తణ్హాగాహో చేత్థ అట్ఠసతతణ్హావిచరితవసేన, మానగాహో నవవిధమానవసేన, దిట్ఠిగాహో ద్వాసట్ఠిదిట్ఠివసేన వేదితబ్బో. ఇమేసం తిణ్ణం తణ్హామానదిట్ఠిగాహానం వసేన యుత్తం ను తం సమనుపస్సితున్తి వుత్తం హోతి.

ఇతి భగవా అనిచ్చదుక్ఖవసేన అనత్తలక్ఖణంయేవ దస్సేసి. భగవా హి కత్థచి అనిచ్చవసేన అనత్తతం దస్సేతి, కత్థచి దుక్ఖవసేన, కత్థచి ఉభయవసేన. తథా హి ‘‘చక్ఖు అత్తాతి యో వదేయ్య, తం న ఉపపజ్జతి, చక్ఖుస్స ఉప్పాదోపి వయోపి పఞ్ఞాయతి. యస్స ఖో పన ఉప్పాదోపి వయోపి పఞ్ఞాయతి, ‘అత్తా మే ఉప్పజ్జతి చేవ వేతి చా’తి ఇచ్చస్స ఏవమాగతం హోతి, తస్మా తం న ఉపపజ్జతి. ‘చక్ఖు అత్తా’తి ¶ యో వదేయ్య, ఇతి చక్ఖు అనత్తా’’తి ఇమస్మిఞ్చ ఛఛక్కసుత్తే (మ. ని. ౩.౪౨౨) అనిచ్చవసేన అనత్తతం దస్సేసి. ‘‘రూపఞ్చ హిదం, భిక్ఖవే, అత్తా అభవిస్స…పే… ఏవం మే రూపం మా అహోసీ’’తి ఇమస్మింయేవ అనత్తలక్ఖణసుత్తే దుక్ఖవసేన అనత్తతం దస్సేసి. ‘‘రూపం, భిక్ఖవే, అనిచ్చం, యదనిచ్చం తం దుక్ఖం, యం దుక్ఖం తదనత్తా, యదనత్తా, తం ‘నేతం మమ, నేసోహమస్మి, న మే సో అత్తా’తి ఏవమేతం యథాభూతం సమ్మప్పఞ్ఞాయ దట్ఠబ్బ’’న్తి ఇమస్మిం అరహన్తసుత్తే (సం. ని. ౩.౭౬-౭౭) ఉభయవసేన అనత్తతం దస్సేసి. కస్మా? అనిచ్చం దుక్ఖఞ్చ పాకటం, అనత్తా అపాకటం. పరిభోగభాజనాదీసు హి భిన్నేసు ‘‘అహో అనిచ్చ’’న్తి వదన్తి, ‘‘అహో అనత్తా’’తి ¶ పన వత్తా నామ నత్థి. సరీరే గణ్డపిళకాసు వా ఉట్ఠితాసు కణ్టకేన వా విద్ధా ‘‘అహో దుక్ఖ’’న్తి వదన్తి, ‘‘అహో అనత్తా’’తి పన వత్తా నామ నత్థి. కస్మా? ఇదఞ్హి అనత్తలక్ఖణం నామ అవిభూతం దుద్దసం దుప్పఞ్ఞాపనం. తథా హి సరభఙ్గాదయోపి సత్థారో నాద్దసంసు, కుతో పఞ్ఞాపనా, తేన నం భగవా అనిచ్చవసేన వా దుక్ఖవసేన వా ఉభయవసేన వా దస్సేసి. తయిదం ఇమస్మిమ్పి తేపరివట్టే అనిచ్చదుక్ఖవసేనేవ దస్సితం. వేదనాదీసుపి ఏసేవ నయో.

౨౨. తస్మాతిహాతి తస్మా ఇచ్చేవ వుత్తం. తి-కార హ-కారా నిపాతా, యస్మా ఇమే పఞ్చక్ఖన్ధా అనిచ్చా దుక్ఖా అనత్తా, తస్మాతి అత్థో. యం కిఞ్చీతి అనవసేసపరియాదానమేతం. యన్తి హి సామఞ్ఞేన అనియమదస్సనం, కిఞ్చీతి పకారతో భేదం ఆమసిత్వా అనియమదస్సనం. ఉభయేనపి అతీతం వా…పే… సన్తికే వా అప్పం వా బహుం వా యాదిసం వా తాదిసం వా నపుంసకనిద్దేసారహం సబ్బం బ్యాపేత్వా సఙ్గణ్హాతి, తస్మా అనవసేసపరియాదానమేతం ‘‘యం కిఞ్చీ’’తి. ఏవఞ్చ సతి అఞ్ఞేసుపి నపుంసకనిద్దేసారహేసు పసఙ్గం దిస్వా తత్థ అధిప్పేతత్థం అధిచ్చ పవత్తనతో అతిప్పసఙ్గస్స నియమనత్థం ‘‘రూప’’న్తి వుత్తం. ఏవం పదద్వయేనపి రూపస్స అసేసపరిగ్గహో కతో హోతి. అథస్స అతీతాదివిభాగం ఆరభతి ‘‘అతీతానాగతపచ్చుప్పన్న’’న్తిఆదినా. తఞ్హి కిఞ్చి అతీతం కిఞ్చి అనాగతాదిభేదన్తి. ఏస నయో వేదనాదీసుపి.

తత్థ రూపం తావ అద్ధాసన్తతిసమయఖణవసేన చతుధా అతీతం నామ హోతి, తథా అనాగతపచ్చుప్పన్నం. తత్థ అద్ధావసేన తావ ఏకస్స ఏకస్మిం ¶ భవే పటిసన్ధితో పుబ్బే అతీతం, చుతితో ఉద్ధమనాగతం, ఉభిన్నమన్తరే పచ్చుప్పన్నం. సన్తతివసేన సభాగేకఉతుసముట్ఠానఏకాహారసమఉట్ఠానఞ్చ పుబ్బాపరియవసేన వత్తమానమ్పి పచ్చుప్పన్నం, తతో పుబ్బే విసభాగఉతుఆహారసముట్ఠానం అతీతం, పచ్ఛా అనాగతం. చిత్తజం ఏకవీథిఏకజవనఏకసమాపత్తిసముట్ఠానం పచ్చుప్పన్నం, తతో పుబ్బే అతీతం, పచ్ఛా అనాగతం. కమ్మసముట్ఠానస్స పాటియేక్కం సన్తతివసేన అతీతాదిభేదో నత్థి. తేసంయేవ పన ఉతుఆహారచిత్తసముట్ఠానానం ఉపత్థమ్భకవసేన తస్స అతీతాదిభావో వేదితబ్బో. సమయవసేన ఏకముహుత్తపుబ్బణ్హసాయన్హరత్తిదివాదీసు సమయేసు సన్తానవసేన పవత్తమానం తంతంసమయవన్తం రూపం పచ్చుప్పన్నం నామ, తతో పుబ్బే అతీతం, పచ్ఛా అనాగతం. ఖణవసేన ఉప్పాదాదిక్ఖణత్తయపరియాపన్నం పచ్చుప్పన్నం, తతో పుబ్బే అతీతం, పచ్ఛా అనాగతం, ఇదమేవేత్థ నిప్పరియాయం, సేసా పరియాయకథా.

అజ్ఝత్తం ¶ వా బహిద్ధా వాతి చక్ఖాదిపఞ్చవిధం రూపం అత్తభావం అధికిచ్చ పవత్తత్తా అజ్ఝత్తం, సేసం తతో బాహిరత్తా బహిద్ధా. అపిచ నియకజ్ఝత్తమ్పి ఇధ అజ్ఝత్తం, పరపుగ్గలికమ్పి చ బహిద్ధాతి వేదితబ్బం. ఓళారికం వా సుఖుమం వాతి చక్ఖాదీని నవ, ఆపోధాతువజ్జా తిస్సో ధాతుయో చాతి ద్వాదసవిధం రూపం ఘట్టనవసేన గహేతబ్బతో ఓళారికం, సేసం తతో విపరీతత్తా సుఖుమం. హీనం వా పణీతం వాతి ఏత్థ హీనపణీతభావో పరియాయతో నిప్పరియాయతో చ. తత్థ అకనిట్ఠానం రూపతో సుదస్సీనం రూపం హీనం, తదేవ సుదస్సానం రూపతో పణీతం. ఏవం యావ నరకసత్తానం రూపం, తావ పరియాయతో హీనపణీతతా వేదితబ్బా. నిప్పరియాయతో పన యం ఆరమ్మణం కత్వా అకుసలవిపాకవిఞ్ఞాణం ఉప్పజ్జతి, తం హీనం అనిట్ఠభావతో. యం పన ఆరమ్మణం కత్వా కుసలవిపాకవిఞ్ఞాణం ఉప్పజ్జతి, తం పణీతం ఇట్ఠభావతో. యథా హి అకుసలవిపాకో సయం అనిట్ఠో అనిట్ఠే ఏవ ఉప్పజ్జతి, న ఇట్ఠే, ఏవం కుసలవిపాకోపి సయం ఇట్ఠో ఇట్ఠేయేవ ఉప్పజ్జతి, న అనిట్ఠే. యం దూరే సన్తికే వాతి యం సుఖుమం, తదేవ దుప్పటివిజ్ఝసభావత్తా దూరే, ఇతరం సుప్పటివిజ్ఝసభావత్తా సన్తికే. అపిచేత్థ ఓకాసతోపి ఉపాదాయుపాదాయ దూరసన్తికతా వేదితబ్బా. తం సబ్బన్తి తం అతీతాదీహి పదేహి విసుం నిద్దిట్ఠం సబ్బం రూపం. సమ్మప్పఞ్ఞాయ దట్ఠబ్బన్తి సహవిపస్సనాయ మగ్గపఞ్ఞాయ దట్ఠబ్బం.

యా ¶ కాచి వేదనాతిఆదీసు పన సన్తతివసేన చ ఖణవసేన చ వేదనాయ అతీతానాగతపచ్చుప్పన్నభావో వేదితబ్బో. తత్థ (విసుద్ధి. ౨.౪౯౭ ఆదయో) సన్తతివసేన ఏకవీథిఏకజవనఏకసమాపత్తిపరియాపన్నా ఏకవిధవిసయసమాయోగప్పవత్తా చ దివసమ్పి బుద్ధరూపం పస్సన్తస్స ధమ్మం సుణన్తస్స పవత్తసద్ధాదిసహితవేదనా పచ్చుప్పన్నా, తతో పుబ్బే అతీతా, పచ్ఛా అనాగతా. ఖణవసేన ఖణత్తయపరియాపన్నా పచ్చుప్పన్నా, తతో పుబ్బే అతీతా, పచ్ఛా అనాగతా. అజ్ఝత్తబహిద్ధాభేదో నియకజ్ఝత్తవసేన వేదితబ్బో. ఓళారికసుఖుమభేదో ‘‘అకుసలా వేదనా ఓళారికా, కుసలాబ్యాకతా వేదనా సుఖుమా’’తిఆదినా నయేన విభఙ్గే (విభ. ౧౧) వుత్తేన జాతిసభావపుగ్గలలోకియలోకుత్తరవసేన వేదితబ్బో. జాతివసేన తావ అకుసలవేదనా సావజ్జకిరియహేతుతో కిలేససన్తాపసభావతో చ అవూపసన్తవుత్తీతి కుసలవేదనాయ ఓళారికా, సబ్యాపారతో సఉస్సాహతో సవిపాకతో కిలేససన్తాపసభావతో సావజ్జతో చ విపాకాబ్యాకతాయ ఓళారికా, సవిపాకతో కిలేససన్తాపసభావతో సబ్యాపజ్జతో సావజ్జతో చ కిరియాబ్యాకతాయ ఓళారికా, కుసలాబ్యాకతా పన వుత్తవిపరియాయతో అకుసలాయ సుఖుమా. ద్వేపి కుసలాకుసలవేదనా సబ్యాపారతో సఉస్సాహతో సవిపాకతో చ యథాయోగం దువిధాయపి అబ్యాకతాయ ఓళారికా, వుత్తవిపరియాయేన దువిధాపి అబ్యాకతా తాహి సుఖుమా. ఏవం తావ జాతివసేన ఓళారికసుఖుమతా వేదితబ్బా.

సభావవసేన ¶ పన దుక్ఖవేదనా నిరస్సాదతో సవిప్ఫారతో ఉబ్బేజనీయతో అభిభవనతో చ ఇతరాహి ద్వీహి ఓళారికా, ఇతరా పన ద్వే సాతతో సన్తతో పణీతతో మనాపతో మజ్ఝత్తతో చ యథాయోగం దుక్ఖాయ సుఖుమా. ఉభో పన సుఖదుక్ఖా సవిప్ఫారతో ఖోభకరణతో పాకటతో చ అదుక్ఖమసుఖాయ ఓళారికా, సా వుత్తవిపరియాయేన తదుభయతో సుఖుమా. ఏవం సభావవసేన ఓళారికసుఖుమతా వేదితబ్బా. పుగ్గలవసేన పన అసమాపన్నస్స వేదనా నానారమ్మణవిక్ఖిత్తభావతో సమాపన్నస్స వేదనాయ ఓళారికా, విపరియాయేన ఇతరా సుఖుమా. ఏవం పుగ్గలవసేన ఓళారికసుఖుమతా వేదితబ్బా. లోకియలోకుత్తరవసేన పన సాసవా వేదనా లోకియా. సా ఆసవుప్పత్తిహేతుతో ¶ ఓఘనియతో యోగనియతో గన్థనియతో నీవరణియతో ఉపాదానియతో సంకిలేసికతో పుథుజ్జనసాధారణతో చ అనాసవాయ ఓళారికా, సా విపరియాయేన సాసవాయ సుఖుమా. ఏవం లోకియలోకుత్తరవసేన ఓళారికసుఖుమతా వేదితబ్బా.

తత్థ జాతిఆదివసేన సమ్భేదో పరిహరితబ్బో. అకుసలవిపాకకాయవిఞ్ఞాణసమ్పయుత్తా హి వేదనా జాతివసేన అబ్యాకతత్తా సుఖుమాపి సమానా సభావాదివసేన ఓళారికా హోతి. వుత్తఞ్హేతం ‘‘అబ్యాకతా వేదనా సుఖుమా, దుక్ఖా వేదనా ఓళారికా. అసమాపన్నస్స వేదనా ఓళారికా, సాసవా వేదనా ఓళారికా’’తి (విభ. ౧౧). యథా చ దుక్ఖవేదనా, ఏవం సుఖాదయోపి జాతివసేన ఓళారికా, సభావాదివసేన సుఖుమా హోన్తి. తస్మా యథా జాతిఆదివసేన సమ్భేదో న హోతి, తథా వేదనానం ఓళారికసుఖుమతా వేదితబ్బా. సేయ్యథిదం – అబ్యాకతా జాతివసేన కుసలాకుసలాహి సుఖుమా. న తత్థ ‘‘కతమా అబ్యాకతా, కిం దుక్ఖా, కిం సుఖా, కిం సమాపన్నస్స, కిం అసమాపన్నస్స, కిం సాసవా, కిం అనాసవా’’తి ఏవం సభావాదిభేదో పరామసితబ్బో. ఏస నయో సబ్బత్థ.

అపిచ ‘‘తం తం వా పన వేదనం ఉపాదాయుపాదాయ వేదనా ఓళారికా సుఖుమా దట్ఠబ్బా’’తి వచనతో అకుసలాదీసుపి లోభసహగతాయ దోససహగతవేదనా అగ్గి వియ అత్తనో నిస్సయదహనతో ఓళారికా, లోభసహగతా సుఖుమా. దోససహగతాపి నియతా ఓళారికా, అనియతా సుఖుమా. నియతాపి కప్పట్ఠితికా ఓళారికా, ఇతరా సుఖుమా. కప్పట్ఠితికాసుపి అసఙ్ఖారికా ఓళారికా, ఇతరా సుఖుమా. లోభసహగతా పన దిట్ఠిసమ్పయుత్తా ఓళారికా, ఇతరా సుఖుమా. సాపి నియతా కప్పట్ఠితికా అసఙ్ఖారికా ఓళారికా, ఇతరా సుఖుమా, అవిసేసేన అకుసలా బహువిపాకా ఓళారికా, అప్పవిపాకా సుఖుమా. కుసలా పన అప్పవిపాకా ఓళారికా, బహువిపాకా సుఖుమా.

అపిచ ¶ కామావచరకుసలా ఓళారికా, రూపావచరా సుఖుమా, తతో అరూపావచరా, తతో లోకుత్తరా. కామావచరా చ దానమయా ఓళారికా, సీలమయా సుఖుమా, తతో భావనామయా. భావనామయాపి దుహేతుకా ఓళారికా ¶ , తిహేతుకా సుఖుమా. తిహేతుకాపి ససఙ్ఖారికా ఓళారికా, అసఙ్ఖారికా సుఖుమా. రూపావచరా పఠమజ్ఝానికా ఓళారికా…పే… పఞ్చమజ్ఝానికా సుఖుమావ. అరూపావచరా ఆకాసానఞ్చాయతనసమ్పయుత్తా ఓళారికా…పే… నేవసఞ్ఞానాసఞ్ఞాయతనసమ్పయుత్తా సుఖుమావ. లోకుత్తరా చ సోతాపత్తిమగ్గసమ్పయుత్తా ఓళారికా…పే… అరహత్తమగ్గసమ్పయుత్తా సుఖుమావ. ఏస నయో తంతంభూమివిపాకకిరియవేదనాసు దుక్ఖాదిఅసమాపన్నాదిసాసవాదివసేన వుత్తవేదనాసు చ.

ఓకాసవసేన చాపి నిరయే దుక్ఖా ఓళారికా, తిరచ్ఛానయోనియం సుఖుమా…పే… పరనిమ్మితవసవత్తీ సుఖుమావ. యథా చ దుక్ఖా, ఏవం సుఖాపి సబ్బత్థ యథానురూపం యోజేతబ్బా. వత్థువసేన చాపి హీనవత్థుకా యా కాచి వేదనా ఓళారికా, పణీతవత్థుకా సుఖుమా. హీనప్పణీతభేదే యా ఓళారికా, సా హీనా. యా చ సుఖుమా, సా పణీతాతి వేదితబ్బా. దూరపదం పన అకుసలా వేదనా కుసలాబ్యాకతాహి వేదనాహి దూరే, సన్తికపదం అకుసలా వేదనా అకుసలాయ వేదనాయ సన్తికేతిఆదినా నయేన విభత్తం. తస్మా అకుసలా వేదనా విసభాగతో అసంసట్ఠతో అసరిక్ఖతో చ కుసలాబ్యాకతాహి దూరే, తథా కుసలాబ్యాకతా అకుసలాయ. ఏస నయో సబ్బవారేసు. అకుసలా పన వేదనా సభాగతో చ సంసట్ఠతో చ సరిక్ఖతో చ అకుసలాయ సన్తికేతి. తంతంవేదనాసమ్పయుత్తానం పన సఞ్ఞాదీనమ్పి ఏవమేవ వేదితబ్బం.

౨౩. సుతవాతి ఆగమాధిగమసఙ్ఖాతేన బాహుసచ్చేన సమన్నాగతత్తా సుతవా. నిబ్బిన్దతీతి ఉక్కణ్ఠతి. ఏత్థ చ నిబ్బిదాతి వుట్ఠానగామినీవిపస్సనా అధిప్పేతా. నిబ్బిన్దం విరజ్జతీతి ఏత్థ విరాగవసేన చత్తారో మగ్గా కథితా. విరాగా విముచ్చతీతి విరాగేన మగ్గేనేవ హేతుభూతేన పటిప్పస్సద్ధివిముత్తివసేన విముచ్చతి. ఇమినా చత్తారి సామఞ్ఞఫలాని కథితాని. విముత్తస్మిం విముత్తమితి ఞాణం హోతీతి ఇమినా పన పచ్చవేక్ఖణఞాణం కథితం. ఖీణా జాతీతిఆదీహి తస్స భూమి. తేన హి ఞాణేన అరియసావకో పచ్చవేక్ఖన్తో ‘‘ఖీణా జాతీ’’తిఆదీని పజానాతి. కతమా పనస్స జాతి ఖీణా, కథఞ్చ నం పజానాతీతి? న తావస్స అతీతా జాతి ఖీణా పుబ్బేవ ఖీణత్తా, న అనాగతా అనాగతే వాయామాభావతో, న పచ్చుప్పన్నా. యా పన మగ్గస్స అభావితత్తా ఉప్పజ్జేయ్య ఏకచతుపఞ్చవోకారభవేసు ఏకచతుపఞ్చక్ఖన్ధప్పభేదా జాతి, సా మగ్గస్స భావితత్తా అనుప్పాదధమ్మతం ¶ ఆపజ్జనేన ఖీణా, తం సో మగ్గభావనాయ పహీనకిలేసే ¶ పచ్చవేక్ఖిత్వా కిలేసాభావే విజ్జమానమ్పి కమ్మం ఆయతిం అప్పటిసన్ధికం హోతీతి జానన్తో పజానాతి.

వుసితన్తి వుత్థం పరివుత్థం, కతం చరితం నిట్ఠితన్తి అత్థో. బ్రహ్మచరియన్తి మగ్గబ్రహ్మచరియం. పుథుజ్జనకల్యాణకేన హి సద్ధిం సత్త సేక్ఖా మగ్గబ్రహ్మచరియం వసన్తి నామ, ఖీణాసవో వుత్థవాసో, తస్మా అరియసావకో అత్తనో బ్రహ్మచరియవాసం పచ్చవేక్ఖన్తో ‘‘వుసితం బ్రహ్మచరియ’’న్తి పజానాతి. కతం కరణీయన్తి చతూసు సచ్చేసు చతూహి మగ్గేహి పరిఞ్ఞాపహానసచ్ఛికిరియాభావనావసేన సోళసవిధమ్పి కిచ్చం నిట్ఠాపితన్తి అత్థో. పుథుజ్జనకల్యాణకాదయో హి తం కిచ్చం కరోన్తి, ఖీణాసవో కతకరణీయో. తస్మా అరియసావకో అత్తనో కరణీయం పచ్చవేక్ఖన్తో ‘‘కతం కరణీయ’’న్తి పజానాతి. నాపరం ఇత్థత్తాయాతి ఇదాని పున ఇత్థభావాయ ఏవంసోళసకిచ్చభావాయ, కిలేసక్ఖయాయ వా మగ్గభావనాకిచ్చం మే నత్థీతి పజానాతి. అథ వా ఇత్థత్తాయాతి ఇత్థభావా ఇమస్మా ఏవంపకారా ఇదాని వత్తమానక్ఖన్ధసన్తానా అపరం ఖన్ధసన్తానం మయ్హం నత్థి, ఇమే పన పఞ్చక్ఖన్ధా పరిఞ్ఞాతా తిట్ఠన్తి ఛిన్నమూలకా రుక్ఖా వియ. తే చరిమకవిఞ్ఞాణనిరోధేన అనుపాదానో వియ జాతవేదో నిబ్బాయిస్సన్తీతి పజానాతి.

౨౪. అత్తమనా తే భిక్ఖూ భగవతో భాసితం అభినన్దున్తి తే భిక్ఖూ సకమనా తుట్ఠమనా, పీతిసోమనస్సేహి వా సమత్తమనా హుత్వా కరవీకరుతమఞ్జునా కణ్ణసుఖేన పణ్డితజనహదయానం అమతాభిసేకసదిసేన బ్రహ్మస్సరేన భాసతో భగవతో వచనం సుకథితం సులపితం ‘‘ఏవమేతం భగవా, ఏవమేతం సుగతా’’తి మత్థకేన సమ్పటిచ్ఛన్తా అనుమోదింసు చేవ సమ్పటిచ్ఛింసు చాతి అత్థో. అయఞ్హి అభినన్ద-సద్దో ‘‘అభినన్దతి అభివదతీ’’తిఆదీసు (సం. ని. ౩.౫; ౪.౧౧౪, ౧౧౮) తణ్హాయపి ఆగతో. ‘‘అన్నమేవాభినన్దన్తి, ఉభయే దేవమానుసా’’తిఆదీసు (సం. ని. ౧.౪౩) ఉపగమనేపి.

‘‘చిరప్పవాసిం పురిసం, దూరతో సోత్థిమాగతం;

ఞాతిమిత్తా సుహజ్జా చ, అభినన్దన్తి ఆగత’’న్తి. (ధ. ప. ౨౧౯; వి. వ. ౮౬౧) –

ఆదీసు ¶ సమ్పటిచ్ఛనేపి. ‘‘అభినన్దిత్వా అనుమోదిత్వా’’తిఆదీసు (మ. ని. ౧.౨౦౫) అనుమోదనేపి. స్వాయమిధ అనుమోదనసమ్పటిచ్ఛనేసు యుజ్జతి. తేన వుత్తం ‘‘అనుమోదింసు చేవ సమ్పటిచ్ఛింసు ¶ చా’’తి. అనుపాదాయ ఆసవేహి చిత్తాని విముచ్చింసూతి అనుప్పాదనిరోధేన నిరుజ్ఝమానేహి ఆసవేహి అనుపాదాయ అగ్గహేత్వా కఞ్చి ధమ్మం ‘‘అహం మమా’’తి అనాదియిత్వావ చిత్తాని విముచ్చింసు. ఛ అరహన్తోతి భగవతా సద్ధిం ఛ జనా అరహన్తో. అఞ్ఞేసం పన దేవబ్రహ్మానమ్పి అరహత్తప్పత్తిసమ్భవతో ఇదం మనుస్సఅరహన్తేయేవ సన్ధాయ వుత్తన్తి ఆహ ‘‘ఛ మనుస్సా అరహన్తో హోన్తీ’’తి.

అనత్తలక్ఖణసుత్తవణ్ణనా నిట్ఠితా.

౨౫. ఇదాని యసస్స పబ్బజ్జం దస్సేతుం ‘‘తేన ఖో పన సమయేనా’’తిఆది ఆరద్ధం. తత్రాయం అనుత్తానపదవణ్ణనా – హేమన్తికోతిఆదీసు (దీ. ని. అట్ఠ. ౨.౪౨; అ. ని. అట్ఠ. ౨.౩.౩౯) యత్థ సుఖం హోతి హేమన్తకాలే వసితుం, అయం హేమన్తికో. ఇతరేసుపి ఏసేవ నయో. అయం పనేత్థ వచనత్థో – హేమన్తే వాసో హేమన్తం ఉత్తరపదలోపేన, హేమన్తం అరహతీతి హేమన్తికో. ఇతరేసుపి ఏసేవ నయో. తత్థ వస్సికో పాసాదో నాతిఉచ్చో హోతి నాతినీచో, ద్వారవాతపానానిపిస్స నాతిబహూని నాతితనూని, భూమత్థరణపచ్చత్థరణఖజ్జభోజ్జానిపేత్థ మిస్సకానేవ వట్టన్తి. హేమన్తికే థమ్భాపి భిత్తియోపి నీచా హోన్తి, ద్వారవాతపానాని తనుకాని సుఖుమఛిద్దాని, ఉణ్హప్పవేసనత్థాయ భిత్తినియ్యూహాని హరియన్తి, భూమత్థరణపచ్చత్థరణనివాసనపారుపనాని పనేత్థ ఉణ్హవికిరియాని కమ్బలాదీని వట్టన్తి, ఖజ్జభోజ్జం సినిద్ధం కటుకసన్నిస్సితఞ్చ. గిమ్హికే థమ్భాపి భిత్తియోపి ఉచ్చా హోన్తి, ద్వారవాతపానాని పనేత్థ బహూని విపులజాతాని హోన్తి, భూమత్థరణాని సీతవికిరియాని దుకూలమయాని వట్టన్తి, ఖజ్జభోజ్జాని మధురరససీతవికిరియాని, వాతపానసమీపేసు చేత్థ నవా చాటియో ఠపేత్వా ఉదకస్స పూరేత్వా నీలుప్పలాదీహి సఞ్ఛాదేన్తి, తేసు తేసు పదేసేసు ఉదకయన్తాని కరోన్తి, యేహి దేవే వస్సన్తే వియ ఉదకధారా నిక్ఖమన్తి.

నిప్పురిసేహీతి ¶ పురిసవిరహితేహి. న కేవలఞ్చేత్థ తూరియానేవ నిప్పురిసాని, సబ్బట్ఠానానిపి నిప్పురిసానేవ. దోవారికాపి ఇత్థియోవ, నహాపనాదిపరికమ్మకరాపి ఇత్థియోవ. పితా కిర ‘‘తథారూపం ఇస్సరియసుఖసమ్పత్తిం అనుభవమానస్స పురిసం దిస్వా పరిసఙ్కా ఉప్పజ్జతి, సా మే పుత్తస్స మా అహోసీ’’తి సబ్బకిచ్చేసు ఇత్థియోవ ఠపాపేసి. పఞ్చహి కామగుణేహీతి ¶ రూపసద్దాదీహి పఞ్చహి కామకోట్ఠాసేహి. సమప్పితస్సాతి సమ్మా అప్పితస్స, ఉపేతస్సాతి అత్థో. సమఙ్గీభూతస్సాతి తస్సేవ వేవచనం. పరిచారయమానస్సాతి పరితో చారయమానస్స, తస్మిం తస్మిం కామగుణే ఇన్ద్రియాని చారయమానస్సాతి అత్థో. ఆళమ్బరన్తి పణవం. వికేసికన్తి ముత్తకేసం, విప్పకిణ్ణకేసన్తి అత్థో. విక్ఖేళికన్తి విస్సన్దమానలాలం. విప్పలపన్తియోతి విరుద్ధం పలపన్తియో వా రుదన్తియో వా. సుసానం మఞ్ఞేతి ఆమకసుసానం వియ అద్దస సకం పరిజనన్తి సమ్బన్ధో. ఉదానం ఉదానేసీతి సంవేగవసేన ఉదానం ఉదానేసి, సంవేగవసప్పవత్తం వాచం నిచ్ఛారేసీతి అత్థో.

౨౬. ఇదం ఖో యసాతి భగవా నిబ్బానం సన్ధాయాహ. తఞ్హి తణ్హాదీహి కిలేసేహి అనుపద్దుతం అనుపస్సట్ఠఞ్చ. అనుపుబ్బిం కథన్తి (దీ. ని. అట్ఠ. ౨.౭౫; మ. ని. అట్ఠ. ౨.౬౯) దానానన్తరం సీలం, సీలానన్తరం సగ్గం, సగ్గానన్తరం మగ్గన్తి ఏవమనుపటిపాటికథం. తత్థ దానకథా నామ ‘‘ఇదం దానం నామ సుఖానం నిదానం, సమ్పత్తీనం మూలం, భోగానం పతిట్ఠా, విసమగతస్స తాణం లేణం గతి పరాయణం, ఇధలోకపరలోకేసు దానసదిసో అవస్సయో పతిట్ఠా ఆరమ్మణం తాణం లేణం గతి పరాయణం నత్థి. ఇదఞ్హి అవస్సయట్ఠేన రతనమయసీహాసనసదిసం, పతిట్ఠానట్ఠేన మహాపథవీసదిసం, ఆరమ్మణట్ఠేన ఆలమ్బనరజ్జుసదిసం, ఇదఞ్హి దుక్ఖనిత్థరణట్ఠేన నావా, సమస్సాసనట్ఠేన సఙ్గామసూరో, భయపరిత్తాణట్ఠేన సుసఙ్ఖతనగరం, మచ్ఛేరమలాదీహి అనుపలిత్తట్ఠేన పదుమం, తేసం నిదహనట్ఠేన అగ్గి, దురాసదట్ఠేన ఆసీవిసో, అసన్తాసనట్ఠేన సీహో, బలవన్తట్ఠేన హత్థీ, అభిమఙ్గలసమ్మతట్ఠేన సేతఉసభో, ఖేమన్తభూమిసమ్పాపనట్ఠేన వలాహకో అస్సరాజా. దానం నామేతం మయా గతమగ్గో, మయ్హేవేసో వంసో, మయా దస పారమియో పూరేన్తేన వేలామమహాయఞ్ఞా మహాగోవిన్దమహాయఞ్ఞా మహాసుదస్సనమహాయఞ్ఞా వేస్సన్తరమహాయఞ్ఞాతి అనేకే మహాయఞ్ఞా పవత్తితా, ససభూతేన జలితే ¶ అగ్గిక్ఖన్ధే అత్తానం నియ్యాతేన్తేన సమ్పత్తయాచకానం చిత్తం గహితం. దానఞ్హి లోకే సక్కసమ్పత్తిం దేతి, మారసమ్పత్తిం బ్రహ్మసమ్పత్తిం చక్కవత్తిసమ్పత్తిం సావకపారమిఞాణం పచ్చేకబోధిఞాణం అభిసమ్బోధిఞాణం దేతీ’’తి ఏవమాదినా దానగుణప్పటిసంయుత్తకథా.

యస్మా పన దానం దదన్తో సీలం సమాదాతుం సక్కోతి, తస్మా తదనన్తరం సీలకథం కథేసి. దానఞ్హి నామ దక్ఖిణేయ్యేసు హితజ్ఝాసయేన పూజనజ్ఝాసయేన వా అత్తనో సన్తకస్స పరేసం పరిచ్చజనం, తస్మా దాయకో సత్తేసు ఏకన్తహితజ్ఝాసయో పురిసపుగ్గలో, పరేసం వా సన్తకం హరతీతి అట్ఠానమేతం. తస్మా దానం దదన్తో సీలం సమాదాతుం సక్కోతీతి దానానన్తరం సీలం వుత్తం. అపిచ దానకథా తావ పచురజనేసుపి పవత్తియా సబ్బసాధారణత్తా సుకరత్తా సీలే పతిట్ఠానస్స ¶ ఉపాయభావతో చ ఆదితో కథితా. పరిచ్చాగసీలో హి పుగ్గలో పరిగ్గహవత్థూసు నిస్సఙ్గభావతో సుఖేనేవ సీలాని సమాదియతి, తత్థ చ సుప్పతిట్ఠితో హోతి. సీలేన దాయకపటిగ్గాహకవిసుద్ధితో పరానుగ్గహం వత్వా పరపీళానివత్తివచనతో కిరియధమ్మం వత్వా అకిరియధమ్మవచనతో భోగయససమ్పత్తిహేతుం వత్వా భవసమ్పత్తిహేతువచనతో చ దానకథానన్తరం సీలకథా కథితా.

సీలకథా నామ ‘‘సీలం నామేతం అవస్సయో పతిట్ఠా ఆరమ్మణం తాణం లేణం గతి పరాయణం. సీలం నామేతం మమ వంసో, అహం సఙ్ఖపాలనాగరాజకాలే భూరిదత్తనాగరాజకాలే చమ్పేయ్యనాగరాజకాలే సీలవరాజకాలే మాతుపోసకహత్థిరాజకాలే ఛద్దన్తహత్థిరాజకాలేతి అనన్తేసు అత్తభావేసు సీలం పరిపూరేసిం. ఇధలోకపరలోకసమ్పత్తీనఞ్హి సీలసదిసో అవస్సయో సీలసదిసా పతిట్ఠా ఆరమ్మణం తాణం లేణం గతి పరాయణం నత్థి, సీలాలఙ్కారసదిసో అలఙ్కారో నత్థి, సీలపుప్ఫసదిసం పుప్ఫం నత్థి, సీలగన్ధసదిసో గన్ధో నత్థి. సీలాలఙ్కారేన హి అలఙ్కతం సీలకుసుమపిళన్ధనం సీలగన్ధానులిత్తం సదేవకోపి లోకో ఓలోకేన్తో తిత్తిం న గచ్ఛతీ’’తి ఏవమాదిసీలగుణప్పటిసంయుత్తకథా.

ఇదం పన సీలం నిస్సాయ అయం సగ్గో లబ్భతీతి దస్సనత్థం సీలానన్తరం సగ్గకథం కథేసి. సగ్గకథా నామ ‘‘అయం సగ్గో నామ ఇట్ఠో కన్తో మనాపో ¶ , నిచ్చమేత్థ కీళా, నిచ్చం సమ్పత్తియో లబ్భన్తి, చాతుమహారాజికా దేవా నవుతివస్ససతసహస్సాని దిబ్బసుఖం దిబ్బసమ్పత్తిం పటిలభన్తి, తావతింసా తిస్సో చ వస్సకోటియో సట్ఠి చ వస్ససతసహస్సానీ’’తి ఏవమాదిసగ్గగుణపటిసంయుత్తకథా. సగ్గసమ్పత్తిం కథయన్తానఞ్హి బుద్ధానం ముఖం నప్పహోతి. వుత్తమ్పి చేతం ‘‘అనేకపరియాయేన ఖో అహం, భిక్ఖవే, సగ్గకథం కథేయ్య’’న్తిఆది.

ఏవం సగ్గకథాయ పలోభేత్వా పున హత్థిం అలఙ్కరిత్వా తస్స సోణ్డం ఛిన్దన్తో వియ అయమ్పి సగ్గో అనిచ్చో అద్ధువో, న ఏత్థ ఛన్దరాగో కాతబ్బోతి దస్సనత్థం ‘‘అప్పస్సాదా కామా బహుదుక్ఖా బహుపాయాసా, ఆదీనవో ఏత్థ భియ్యో’’తిఆదినా (మ. ని. ౧.౧౭౭; పాచి. ౪౧౭) నయేన కామానం ఆదీనవం ఓకారం సంకిలేసం కథేసి. తత్థ ఆదీనవోతి దోసో, అనిచ్చతాదినా అప్పస్సాదతాదినా చ దూసితభావోతి అత్థో. అథ వా ఆదీనం వాతి పవత్తతీతి ఆదీనవో, పరమకపణతా. తథా చ కామా యథాభూతం పచ్చవేక్ఖన్తానం పచ్చుపతిట్ఠన్తి. ఓకారోతి లామకభావో నిహీనభావో అసేట్ఠేహి సేవితబ్బతా సేట్ఠేహి న సేవితబ్బతా చ. సంకిలేసోతి తేహి సత్తానం సంకిలిస్సనం, విబాధేతబ్బతా ఉపతాపేతబ్బతాతి అత్థో.

ఏవం ¶ కామాదీనవేన తజ్జేత్వా నేక్ఖమ్మే ఆనిసంసం పకాసేసి. యత్తకా చ కామేసు ఆదీనవా, పటిపక్ఖతో తత్తకావ నేక్ఖమ్మే ఆనిసంసా. అపిచ ‘‘నేక్ఖమ్మం నామేతం అసమ్బాధం అసంకిలిట్ఠం, నిక్ఖన్తం కామేహి, నిక్ఖన్తం కామసఞ్ఞాయ, నిక్ఖన్తం కామవితక్కేహి, నిక్ఖన్తం కామపరిళాహేహి, నిక్ఖన్తం బ్యాపారతో’’తిఆదినా నయేన నేక్ఖమ్మే ఆనిసంసం పకాసేసి, పబ్బజ్జాయ ఝానాదీసు చ గుణే విభావేసి వణ్ణేసి. ఏత్థ చ సగ్గం కథేత్వా స్వాయం సగ్గో రాగాదీహి ఉపక్కిలిట్ఠో, సబ్బథాపి అనుపక్కిలిట్ఠో అరియమగ్గోతి దస్సనత్థం సగ్గానన్తరం మగ్గో కథేతబ్బో. మగ్గఞ్చ కథేన్తేన తదధిగముపాయసన్దస్సనత్థం సగ్గపరియాపన్నాపి పగేవ ఇతరే సబ్బేపి కామా నామ బహ్వాదీనవా అనిచ్చా అద్ధువా విపరిణామధమ్మాతి కామానం ఆదీనవో, హీనా గమ్మా పోథుజ్జనికా అనరియా అనత్థసఞ్హితాతి తేసం ఓకారో లామకభావో, సబ్బేపి భవా కిలేసానం వత్థుభూతాతి తత్థ సంకిలేసో, సబ్బసంకిలేసవిప్పముత్తం నిబ్బానన్తి నేక్ఖమ్మే ఆనిసంసో ¶ చ కథేతబ్బోతి కామేసు ఆదీనవో ఓకారో సంకిలేసో నేక్ఖమ్మే చ ఆనిసంసో పకాసితోతి దట్ఠబ్బం.

కల్లచిత్తన్తి కమ్మనియచిత్తం, హేట్ఠా పవత్తితదేసనాయ అస్సద్ధియాదీనం చిత్తదోసానం విగతత్తా ఉపరిదేసనాయ భాజనభావూపగమనేన కమ్మక్ఖమచిత్తన్తి అత్థో. అస్సద్ధియాదయో వా యస్మా చిత్తస్స రోగభూతా తదా తస్స విగతా, తస్మా కల్లచిత్తం అరోగచిత్తన్తి అత్థో. దిట్ఠిమానాదికిలేసవిగమేన ముదుచిత్తం, కామచ్ఛన్దాదివిగమేన వినీవరణచిత్తం, సమ్మాపటిపత్తియం ఉళారపీతిపామోజ్జయోగేన ఉదగ్గచిత్తం. తత్థ సద్ధాసమ్పత్తియా పసన్నచిత్తం యదా భగవా అఞ్ఞాసీతి సమ్బన్ధో. అథ వా కల్లచిత్తన్తి కామచ్ఛన్దవిగమేన అరోగచిత్తం. ముదుచిత్తన్తి బ్యాపాదవిగమేన మేత్తావసేన అకఠినచిత్తం. వినీవరణచిత్తన్తి ఉద్ధచ్చకుక్కుచ్చవిగమేన విక్ఖేపస్స విగతత్తా తేన అపిహితచిత్తం. ఉదగ్గచిత్తన్తి థినమిద్ధవిగమేన సమ్పగ్గహవసేన అలీనచిత్తం. పసన్నచిత్తన్తి విచికిచ్ఛావిగమేన సమ్మాపటిపత్తియం అధిముత్తచిత్తన్తి ఏవమ్పేత్థ అత్థో వేదితబ్బో. సాముక్కంసికాతి సామం ఉక్కంసికా, అత్తనాయేవ ఉద్ధరిత్వా గహితా, సయమ్భూఞాణేన దిట్ఠా అసాధారణా అఞ్ఞేసన్తి అత్థో. కా చ పన సాతి? అరియసచ్చదేసనా. తేనేవాహ ‘‘దుక్ఖం సముదయం నిరోధం మగ్గ’’న్తి.

సేయ్యథాపీతిఆదినా ఉపమావసేన తస్స కిలేసప్పహానం అరియమగ్గుప్పాదఞ్చ దస్సేతి. అపగతకాళకన్తి విగతకాళకం. సమ్మదేవాతి సుట్ఠు ఏవ. రజనన్తి నీలపీతాదిరఙ్గజాతం. పటిగ్గణ్హేయ్యాతి గణ్హేయ్య, పభస్సరం భవేయ్య. తస్మింయేవ ఆసనేతి తస్సంయేవ నిసజ్జాయం. ఏతేనస్స లహువిపస్సకతా తిక్ఖపఞ్ఞతా సుఖపటిపదఖిప్పాభిఞ్ఞతా చ దస్సితా హోతి. విరజన్తిఆది ¶ వుత్తనయమేవ. తత్రిదం ఉపమాసంసన్దనం – వత్థం వియ చిత్తం, వత్థస్స ఆగన్తుకమలేహి కిలిట్ఠభావో వియ చిత్తస్స రాగాదిమలేహి సంకిలిట్ఠభావో, ధోవనసిలా వియ అనుపుబ్బికథా, ఉదకం వియ సద్ధా, ఉదకేన తేమేత్వా తేమేత్వా ఊసగోమయఛారికఖారకేహి కాళకపదేసే సమ్మద్దిత్వా వత్థస్స ధోవనపయోగో వియ సద్ధాసినేహేన తేమేత్వా తేమేత్వా సతిసమాధిపఞ్ఞాహి దోసే సిథిలే కత్వా సీలసుతాదివిధినా చిత్తస్స సోధనే వీరియారమ్భో, తేన పయోగేన వత్థే కాళకాపగమో వియ వీరియారమ్భేన కిలేసవిక్ఖమ్భనం, రఙ్గజాతం ¶ వియ అరియమగ్గో, తేన సుద్ధస్స వత్థస్స పభస్సరభావో వియ విక్ఖమ్భితకిలేసస్స చిత్తస్స మగ్గేన పరియోదపనన్తి.

౨౭. అస్సదూతేతి ఆరుళ్హఅస్సే దూతే. ఇద్ధాభిసఙ్ఖారన్తి ఇద్ధికిరియం. అభిసఙ్ఖరేసీతి అభిసఙ్ఖరి, అకాసీతి అత్థో. కిమత్థన్తి చే? ఉభిన్నం పటిలభితబ్బవిసేసన్తరాయనిసేధనత్థం. యది హి సో పుత్తం పస్సేయ్య, పుత్తస్సపి అరహత్తప్పత్తి సేట్ఠిస్సపి ధమ్మచక్ఖుపటిలాభో న సియా. అదిట్ఠసచ్చోపి హి ‘‘దేహి తే మాతుయా జీవిత’’న్తి యాచన్తో కథఞ్హి నామ విక్ఖేపం పటిబాహిత్వా భగవతో ధమ్మదేసనానుసారేన ఞాణం పేసేత్వా ధమ్మచక్ఖుం పటిలభేయ్య, యసో చ ఏవం తేన యాచియమానో కథం తం విక్ఖేపం పటిబాహిత్వా అరహత్తే పతిట్ఠహేయ్య.

ఏతదవోచాతి భగవతో ధమ్మదేసనం అబ్భనుమోదమానో ఏతం ‘‘అభిక్కన్తం భన్తే’’తిఆదివచనం అవోచ. అభిక్కన్త-సద్దో చాయమిధ అబ్భనుమోదనే, తస్మా సాధు సాధు భన్తేతి వుత్తం హోతి.

‘‘భయే కోధే పసంసాయం, తురితే కోతూహలచ్ఛరే;

హాసే సోకే పసాదే చ, కరే ఆమేడితం బుధో’’తి. –

ఇమినావ లక్ఖణేన ఇధ పసాదవసేన పసంసావసేన చాయం ద్విక్ఖత్తుం వుత్తోతి వేదితబ్బో. సేయ్యథాపీతిఆదినా చతూహి ఉపమాహి భగవతో దేసనం థోమేతి. తత్థ నిక్కుజ్జితన్తి అధోముఖఠపితం, హేట్ఠాముఖజాతం వా. ఉక్కుజ్జేయ్యాతి ఉపరిముఖం కరేయ్య. పటిచ్ఛన్నన్తి తిణపణ్ణాదిఛాదితం. వివరేయ్యాతి ఉగ్ఘాటేయ్య. మూళ్హస్సాతి దిసామూళ్హస్స. మగ్గం ఆచిక్ఖేయ్యాతి హత్థే గహేత్వా ‘‘ఏస మగ్గో’’తి వదేయ్య. అన్ధకారేతి కాళపక్ఖచాతుద్దసీ అడ్ఢరత్తి ఘనవనసణ్డమేఘపటలేహి చతురఙ్గతమే.

ఏవం ¶ దేసనం థోమేత్వా ఇమాయ దేసనాయ రతనత్తయే పసన్నచిత్తో పసన్నాకారం కరోన్తో ‘‘ఏసాహ’’న్తిఆదిమాహ. తత్థ ఏసాహన్తి ఏసో అహం. ఉపాసకం మం భగవా ధారేతూతి మం భగవా ‘‘ఉపాసకో అయ’’న్తి ఏవం ధారేతు, జానాతూతి అత్థో. అజ్జతగ్గేతి ఏత్థాయం అగ్గ-సద్దో ఆదిఅత్థే, తస్మా అజ్జతగ్గేతి అజ్జతం ఆదిం కత్వాతి ¶ ఏవమత్థో వేదితబ్బో. అజ్జతన్తి అజ్జభావం. ‘‘అజ్జదగ్గే’’తి వా పాఠో, ద-కారో పదసన్ధికరో, అజ్జ అగ్గం కత్వాతి అత్థో. పాణుపేతన్తి పాణేహి ఉపేతం. యావ మే జీవితం పవత్తతి, తావ ఉపేతం, అనఞ్ఞసత్థుకం తీహి సరణగమనేహి సరణం గతం ఉపాసకం కప్పియకారకం మం భగవా ధారేతు జానాతు. అహఞ్హి సచేపి మే తిఖిణేన అసినా సీసం ఛిన్దేయ్య, నేవ బుద్ధం ‘‘న బుద్ధో’’తి వా, ధమ్మం ‘‘న ధమ్మో’’తి వా, సఙ్ఘం ‘‘న సఙ్ఘో’’తి వా వదేయ్యన్తి ఏవం అత్తసన్నియ్యాతనేన సరణం అగమాసి. ఏవం ‘‘అభిక్కన్త’’న్తిఆదీనం అనుత్తానపదత్థో వేదితబ్బో, విత్థారో పన హేట్ఠా వేరఞ్జకణ్డవణ్ణనాయం ఆగతోయేవాతి ఇధ న దస్సితో.

౨౮. భూమిం పచ్చవేక్ఖన్తస్సాతి అత్తనా దిట్ఠమత్థం పచ్చవేక్ఖన్తస్స. ఇద్ధాభిసఙ్ఖారం పటిప్పస్సమ్భేసీతి యథా తం సేట్ఠి గహపతి తత్థ నిసిన్నోవ యసం కులపుత్తం పస్సతి, తథా అధిట్ఠాసీతి అత్థో. అధివాసేతూతి సమ్పటిచ్ఛతు. అజ్జతనాయాతి యం మే తుమ్హేసు సక్కారం కరోతో అజ్జ భవిస్సతి పుఞ్ఞఞ్చ పీతిపామోజ్జఞ్చ, తదత్థాయ. అధివాసేసి భగవా తుణ్హీభావేనాతి భగవా కాయఙ్గం వా వాచఙ్గం వా అచోపేత్వా అబ్భన్తరేయేవ ఖన్తిం కరోన్తో తుణ్హీభావేన అధివాసేసి, సేట్ఠిస్స అనుగ్గహత్థం మనసావ సమ్పటిచ్ఛీతి వుత్తం హోతి. ‘‘ఏహి భిక్ఖూ’’తి భగవా అవోచాతి తస్స కిర ఇద్ధిమయపత్తచీవరస్స ఉపనిస్సయం ఓలోకేన్తో అనేకాసు జాతీసు చీవరాదిఅట్ఠపరిక్ఖారదానం దిస్వా ‘‘ఏహి భిక్ఖూ’’తి అవోచ. సో తావదేవ భణ్డు కాసావవసనో అట్ఠహి భిక్ఖుపరిక్ఖారేహి సరీరే పటిముక్కేహేవ వస్ససట్ఠికత్థేరో వియ భగవన్తం నమస్సమానోవ నిసీది. యో హి చీవరాదికే అట్ఠ పరిక్ఖారే పత్తచీవరమేవ వా సోతాపన్నాదిఅరియస్స పుథుజ్జనస్సేవ వా సీలసమ్పన్నస్స దత్వా ‘‘ఇదం పరిక్ఖారదానం అనాగతే ఏహిభిక్ఖుభావాయ పచ్చయో హోతూ’’తి పత్థనం పట్ఠపేతి, తస్స తం సతి అధికారసమ్పత్తియం బుద్ధానం సమ్ముఖీభావే ఇద్ధిమయపరిక్ఖారలాభాయ సంవత్తతీతి వేదితబ్బం.

౨౯. పణీతేనాతి ఉత్తమేన. సహత్థాతి సహత్థేన. సన్తప్పేత్వాతి సుట్ఠు తప్పేత్వా, పరిపుణ్ణం సుహితం యావదత్థం కత్వా. సమ్పవారేత్వాతి సుట్ఠు పవారేత్వా, అలం అలన్తి హత్థసఞ్ఞాయ పటిక్ఖిపాపేత్వా. భుత్తావిన్తి భుత్తవన్తం ¶ . ఓనీతపత్తపాణిన్తి పత్తతో ఓనీతపాణిం, అపనీతహత్థన్తి వుత్తం హోతి. ‘‘ఓనిత్తపత్తపాణి’’న్తిపి పాఠో, తస్సత్థో – ఓనిత్తం నానాభూతం వినాభూతం ¶ పత్తం పాణితో అస్సాతి ఓనిత్తపత్తపాణి, తం ఓనిత్తపత్తపాణిం, హత్థే చ పత్తఞ్చ ధోవిత్వా ఏకమన్తం పత్తం నిక్ఖిపిత్వా నిసిన్నన్తి అత్థో. ఏకమన్తం నిసీదింసూతి భగవన్తం ఏవంభూతం ఞత్వా ఏకస్మిం ఓకాసే నిసీదింసూతి అత్థో. ధమ్మియా కథాయాతిఆదీసు తఙ్ఖణానురూపాయ ధమ్మియా కథాయ దిట్ఠధమ్మికసమ్పరాయికఅత్థం సన్దస్సేత్వా కుసలే చ ధమ్మే సమాదపేత్వా తత్థ చ నం సముత్తేజేత్వా సఉస్సాహం కత్వా తాయ చ సఉస్సాహతాయ అఞ్ఞేహి చ విజ్జమానగుణేహి సమ్పహంసేత్వా ధమ్మరతనవస్సం వస్సిత్వా ఉట్ఠాయాసనా పక్కామి.

యసస్స పబ్బజ్జాకథావణ్ణనా నిట్ఠితా.

చతుగిహిసహాయపబ్బజ్జాకథావణ్ణనా

౩౦. ఇదాని తస్స సహాయానం పబ్బజ్జం దస్సేన్తో ‘‘అస్సోసుం ఖో’’తిఆదిమాహ. తత్రాయం అనుత్తానపదవణ్ణనా – సేట్ఠినో చ అనుసేట్ఠినో చ యేసం కులానం తాని సేట్ఠానుసేట్ఠీని కులాని, తేసం సేట్ఠానుసేట్ఠీనం కులానం, పవేణివసేన ఆగతేహి సేట్ఠీహి చ అనుసేట్ఠీహి చ సమన్నాగతానం కులానన్తి అత్థో. విమలోతిఆదీని తేసం పుత్తానం నామాని. కేసమస్సుం ఓహారేత్వాతి కేసఞ్చ మస్సుఞ్చ ఓరోపేత్వా. కాసాయాని వత్థానీతి కసాయరసపీతాని బ్రహ్మచరియం చరన్తానం అనుచ్ఛవికాని వత్థాని. ఓరకోతి ఊనకో లామకో. సేసమేత్థ వుత్తనయమేవ.

చతుగిహిసహాయపబ్బజ్జాకథావణ్ణనా నిట్ఠితా.

పఞ్ఞాసగిహిసహాయపబ్బజ్జాకథావణ్ణనా

౩౧. పఞ్ఞాసమత్తానం గిహిసహాయానం పబ్బజ్జాయపి యం వత్తబ్బం, తం వుత్తమేవ. ఇమేసం పన సబ్బేసం పుబ్బయోగో వత్తబ్బోతి తం దస్సేతుం ‘‘యసఆదీనం ¶ కులపుత్తానం అయం పుబ్బయోగో’’తిఆదిమాహ. తత్థ వగ్గబన్ధనేనాతి గణబన్ధనేన, ఏకీభూతాతి వుత్తం హోతి. అనాథసరీరానీతి అనాథాని మతకళేవరాని. పటిజగ్గన్తాతి బహి నీహరిత్వా ఝాపేన్తా.

పఞ్ఞాసగిహిసహాయపబ్బజ్జాకథావణ్ణనా నిట్ఠితా.

౩౨. ఇదాని ¶ సరణగమనూపసమ్పదం దస్సేతుం ‘‘అథ ఖో భగవా’’తిఆది ఆరద్ధం. తత్రాయం అనుపుబ్బపదవణ్ణనా (సం. ని. అట్ఠ. ౧.౧.౧౪౧) – ముత్తాహన్తి ముత్తో అహం. చారికన్తి అనుపుబ్బగమనచారికం, గామనిగమరాజధానీసు అనుక్కమేన గమనసఙ్ఖాతం చారికన్తి అత్థో. చరథాతి దివసం యోజనపరమం గచ్ఛన్తా చరథ. మా ఏకేన ద్వే అగమిత్థాతి ఏకేన మగ్గేన ద్వీసు గతేసు ఏకస్మిం ధమ్మం దేసేన్తే ఏకేన తుణ్హీభూతేన ఠాతబ్బం హోతి, తస్మా ఏవమాహ. ఆదికల్యాణన్తి ఆదిమ్హి కల్యాణం సున్దరం భద్దకం, తథా మజ్ఝపరియోసానేసు. ఆదిమజ్ఝపరియోసానఞ్చ నామేతం సాసనస్స చ దేసనాయ చ వసేన దుబ్బిధం. తత్థ సాసనస్స సీలం ఆది, సమథవిపస్సనామగ్గా మజ్ఝం, ఫలనిబ్బానాని పరియోసానం. సీలసమాధయో వా ఆది, విపస్సనామగ్గా మజ్ఝం, ఫలనిబ్బానాని పరియోసానం. సీలసమాధివిపస్సనా వా ఆది, మగ్గో మజ్ఝం, ఫలనిబ్బానాని పరియోసానం. దేసనాయ పన చతుప్పదికగాథాయ తావ పఠమపాదో ఆది, దుతియతతియా మజ్ఝం, చతుత్థో పరియోసానం. పఞ్చపదఛప్పదానం పఠమపాదో ఆది, అవసానపాదో పరియోసానం, సేసా మజ్ఝం. ఏకానుసన్ధికస్స సుత్తస్స నిదానం ఆది, ఇదమవోచాతి పరియోసానం, సేసం మజ్ఝం. అనేకానుసన్ధికస్స సుత్తస్స మజ్ఝే బహుకమ్పి అనుసన్ధి మజ్ఝమేవ, నిదానం ఆది, ఇదమవోచాతి పరియోసానం. సాత్థన్తి సాత్థకం కత్వా దేసేథ. సబ్యఞ్జనన్తి బ్యఞ్జనేహి చేవ పదేహి చ పరిపూరం కత్వా దేసేథ. కేవలపరిపుణ్ణన్తి సకలపరిపుణ్ణం. పరిసుద్ధన్తి నిరుపక్కిలేసం. బ్రహ్మచరియన్తి సిక్ఖత్తయసఙ్గహం సాసనబ్రహ్మచరియం. పకాసేథాతి ఆవి కరోథ.

అప్పరజక్ఖజాతికాతి పఞ్ఞాచక్ఖుమ్హి అప్పకిలేసరజసభావా, దుకూలసాణియా పటిచ్ఛన్నా వియ చతుప్పదికగాథాపరియోసానే అరహత్తం పత్తుం సమత్థా ¶ సత్తా సన్తీతి అత్థో. పరిహాయన్తీతి అలాభపరిహానియా ధమ్మతో పరిహాయన్తి. తేనేవాహ ‘‘అనధిగతం నాధిగచ్ఛన్తా విసేసాధిగమతో పరిహాయన్తీ’’తి. సేనానిగమోతి సేనాయ నిగమో. పఠమకప్పికానం కిర తస్మిం ఠానే సేనానివేసో అహోసి, తస్మా సో పదేసో ‘‘సేనానిగమో’’తి వుచ్చతి. ‘‘సేనానిగామో’’తిపి పాఠో, సేనాని నామ సుజాతాయ పితా, తస్స గామోతి అత్థో. తేనుపసఙ్కమిస్సామీతి నాహం తుమ్హే ఉయ్యోజేత్వా పరివేణాదీని కారేత్వా ఉపట్ఠాకాదీహి పరిచరియమానో విహరిస్సామి, తిణ్ణం పన జటిలానం అడ్ఢుడ్ఢాని పాటిహారియసహస్సాని దస్సేత్వా ధమ్మమేవ దేసేతుం ఉపసఙ్కమిస్సామి.

౩౩. మారో పాపిమాతి అత్తనో విసయం అతిక్కమితుం పటిపన్నే సత్తే మారేతీతి మారో, పరే ¶ పాపే నియోజేతి, సయం వా పాపే నియుత్తోతి పాపిమా. అఞ్ఞానిపిస్స కణ్హో అధిపతి వసవత్తీ అన్తకో నముచి పమత్తబన్ధూతిఆదీని బహూని నామాని, ఇధ పన నామద్వయమేవ గహితం. ఉపసఙ్కమీతి ‘‘అయం సమణో గోతమో మహాయుద్ధం విచారేన్తో వియ ‘మా ఏకేన ద్వే అగమిత్థ, ధమ్మం దేసేథా’తి సట్ఠి జనే ఉయ్యోజేతి, ఇమస్మిం పన ఏకస్మిమ్పి ధమ్మం దేసేన్తే మయ్హం చిత్తస్స సాతం నత్థి, ఏవం బహూసు దేసేన్తేసు కుతో భవిస్సతి, పటిబాహామి న’’న్తి చిన్తేత్వా ఉపసఙ్కమి.

సబ్బపాసేహీతి సబ్బేహి కిలేసపాసేహి. యే దిబ్బా యే చ మానుసాతి యే దిబ్బకామగుణసఙ్ఖాతా మానుసకకామగుణసఙ్ఖాతా చ కిలేసపాసా నామ అత్థి, సబ్బేహి తేహి త్వం బద్ధోతి వదతి. మహాబన్ధనబద్ధోతి మహతా కిలేసబన్ధనేన బద్ధో, మహతి వా బన్ధనే బద్ధో, కిలేసబన్ధనస్స ఠానభూతే భవచారకే బద్ధోతి అత్థో. న మే సమణ మోక్ఖసీతి సమణ త్వం మమ విసయతో న ముచ్చిస్ససి. ‘‘న మే సమణ మోక్ఖసీ’’తి చ ఇదం మారో ‘‘ముత్తాహం, భిక్ఖవే, సబ్బపాసేహీ’’తి భగవతో వచనం అసద్దహన్తో వదతి, సద్దహన్తోపి వా ‘‘ఏవమయం పరేసం సత్తానం మోక్ఖాయ ఉస్సాహం న కరేయ్యా’’తి సన్తజ్జేన్తో కోహఞ్ఞే ఠత్వా వదతి.

నిహతోతి త్వం మయా నిహతో, నిబ్బిసేవనభావం గమితో పరాజితోతి అత్థో. అన్తలిక్ఖే చరన్తే పఞ్చాభిఞ్ఞేపి బన్ధతీతి అన్తలిక్ఖచరో. రాగపాసో హి అన్తలిక్ఖచరేసుపి కిచ్చసాధనతో ‘‘అన్తలిక్ఖచరో’’తి ¶ వుచ్చతి, తేనేవ నం మారోపి అన్తలిక్ఖచరోతి మఞ్ఞతి. మనసి జాతోతి మానసో, మనసమ్పయుత్తోతి అత్థో. సేసమేత్థ ఉత్తానత్థమేవ.

౩౪. ‘‘అనుజానామి భిక్ఖవే’’తిఆదికాయ పన పాళియా యో పబ్బజ్జూపసమ్పదావినిచ్ఛయో వత్తబ్బో, తం విత్థారతో దస్సేతుం ‘‘పబ్బజ్జాపేక్ఖం కులపుత్తం పబ్బాజేన్తేనా’’తిఆదిమాహ. తత్థ యే పుగ్గలా పటిక్ఖిత్తాతి సమ్బన్ధో. సయం పబ్బాజేతబ్బోతి కేసచ్ఛేదనాదీని సయం కరోన్తేన పబ్బాజేతబ్బో. కేసచ్ఛేదనం కాసాయచ్ఛాదనం సరణదానన్తి హి ఇమాని తీణి కరోన్తో ‘‘పబ్బాజేతీ’’తి వుచ్చతి. ఏతేసు ఏకం ద్వే వాపి కరోన్తో తథా వోహరీయతియేవ, తస్మా ఏతం పబ్బాజేహీతి కేసచ్ఛేదనం కాసాయచ్ఛాదనఞ్చ సన్ధాయ వుత్తం. ఉపజ్ఝాయం ¶ ఉద్దిస్స పబ్బాజేతీతి ఏత్థాపి ఏసేవ నయో. ఖణ్డసీమం నేత్వాతి భణ్డుకమ్మారోచనపరిహరణత్థం వుత్తం. తేన సభిక్ఖుకే విహారే అఞ్ఞమ్పి ‘‘ఏతస్స కేసే ఛిన్దా’’తి వత్తుం న వట్టతి. పబ్బాజేత్వాతి కేసచ్ఛేదనం సన్ధాయ వదతి. భిక్ఖుతో అఞ్ఞో పబ్బాజేతుం న లభతీతి సరణదానం సన్ధాయ వుత్తం. తేనేవాహ ‘‘సామణేరో పనా’’తిఆది. భబ్బరూపోతి భబ్బసభావో. తమేవత్థం పరియాయన్తరేన విభావేతి ‘‘సహేతుకో’’తి. ఞాతోతి పాకటో. యసస్సీతి పరివారసమ్పత్తియా సమన్నాగతో.

వణ్ణసణ్ఠానగన్ధాసయోకాసవసేన అసుచిజేగుచ్ఛపటికూలభావం పాకటం కరోన్తేనాతి సమ్బన్ధో. తత్థ కేసా నామేతే వణ్ణతోపి పటికూలా, సణ్ఠానతోపి గన్ధతోపి ఆసయతోపి ఓకాసతోపి పటికూలా. మనుఞ్ఞేపి (విసుద్ధి. ౧.౧౮౩; విభ. అట్ఠ. ౩౫౬; సారత్థ. టీ. పారాజికకణ్డ ౨.౧౬౨) హి యాగుపత్తే వా భత్తపత్తే వా కేసవణ్ణం కిఞ్చి దిస్వా ‘‘కేసమిస్సకమిదం, హరథ న’’న్తి జిగుచ్ఛన్తి, ఏవం కేసా వణ్ణతో పటికూలా. రత్తిం భుఞ్జన్తాపి కేససణ్ఠానం అక్కవాకం వా మకచివాకం వా ఛుపిత్వా ¶ తథేవ జిగుచ్ఛన్తి, ఏవం సణ్ఠానతో పటికూలా. తేలమక్ఖనపుప్ఫధూమాదిసఙ్ఖారవిరహితానఞ్చ కేసానం గన్ధో పరమజేగుచ్ఛో హోతి, తతో జేగుచ్ఛతరో అగ్గిమ్హి పక్ఖిత్తానం. కేసా హి వణ్ణసణ్ఠానతో అప్పటికూలాపి సియుం, గన్ధేన పన పటికూలాయేవ. యథా హి దహరస్స కుమారకస్స వచ్చం వణ్ణతో హలిద్దివణ్ణం, సణ్ఠానతోపి హలిద్దిపిణ్డిసణ్ఠానం. సఙ్కారట్ఠానే ఛడ్డితఞ్చ ఉద్ధుమాతకకాళసునఖసరీరం వణ్ణతో తాలపక్కవణ్ణం, సణ్ఠానతో వట్టేత్వా విస్సట్ఠముదిఙ్గసణ్ఠానం, దాఠాపిస్స సుమనమకుళసదిసా, తం ఉభయమ్పి వణ్ణసణ్ఠానతో సియా అప్పటికూలం, గన్ధేన పన పటికూలమేవ, ఏవం కేసాపి సియుం వణ్ణసణ్ఠానతో అప్పటికూలా, గన్ధేన పన పటికూలాయేవాతి. యథా పన అసుచిట్ఠానే గామనిస్సన్దేన జాతాని సూపేయ్యపణ్ణాని నాగరికమనుస్సానం జేగుచ్ఛాని హోన్తి అపరిభోగాని, ఏవం కేసాపి పుబ్బలోహితముత్తకరీసపిత్తసేమ్హాదినిస్సన్దేన జాతత్తా పరమజేగుచ్ఛాతి ఏవం ఆసయతో పటికూలా. ఇమే చ కేసా నామ గూథరాసిమ్హి ఉట్ఠితకణ్ణకం వియ ఏకతింసకోట్ఠాసరాసిమ్హి జాతా, తే సుసానసఙ్కారట్ఠానాదీసు జాతసాకం వియ పరిఖాదీసు జాతకమలకువలయాదిపుప్ఫం వియ చ అసుచిట్ఠానే జాతత్తా పరమజేగుచ్ఛాతి ఏవం ఓకాసతో పటికూలాతిఆదినా నయేన తచపఞ్చకస్స వణ్ణాదివసేన పటికూలభావం పకాసేన్తేనాతి అత్థో.

నిజ్జీవనిస్సత్తభావం వా పాకటం కరోన్తేనాతి ఇమే కేసా నామ సీసకటాహపలివేఠనచమ్మే జాతా. తత్థ యథా వమ్మికమత్థకే జాతేసు కున్థతిణేసు న వమ్మికమత్థకో జానాతి ‘‘మయి కున్థతిణాని జాతానీ’’తి, నాపి కున్థతిణాని జానన్తి ‘‘మయం వమ్మికమత్థకే జాతానీ’’తి, ఏవమేవ ¶ న సీసకటాహపలివేఠనచమ్మం జానాతి ‘‘మయి కేసా జాతా’’తి, నాపి కేసా జానన్తి ‘‘మయం సీసకటాహపలివేఠనచమ్మే జాతా’’తి. అఞ్ఞమఞ్ఞం ఆభోగపచ్చవేక్ఖణరహితా ఏతే ధమ్మా. ఇతి కేసా నామ ఇమస్మిం సరీరే పాటియేక్కో కోట్ఠాసో అచేతనో అబ్యాకతో సుఞ్ఞో నిస్సత్తో థద్ధో పథవీధాతూతిఆదినా నయేన నిజ్జీవనిస్సత్తభావం పకాసేన్తేన. పుబ్బేతి పురిమబుద్ధానం సన్తికే. మద్దితసఙ్ఖారోతి నామరూపవవత్థానేన చేవ పచ్చయపరిగ్గహవసేన చ ఞాణేన పరిమద్దితసఙ్ఖారో. భావితభావనోతి కలాపసమ్మసనాదినా సబ్బసో కుసలభావనాయ పూరణేన భావితభావనో.

అదిన్నం ¶ న వట్టతీతి ఏత్థ పబ్బజ్జా న రుహతీతి వదన్తి. అనుఞ్ఞాతఉపసమ్పదాతి ఞత్తిచతుత్థకమ్మేన అనుఞ్ఞాతఉపసమ్పదా. ఠానకరణసమ్పదన్తి ఏత్థ ఉరాదీని ఠానాని, సంవుతాదీని కరణానీతి వేదితబ్బాని. అనునాసికన్తం కత్వా దానకాలే అన్తరా విచ్ఛేదం అకత్వా దాతబ్బానీతి దస్సేతుం ‘‘ఏకసమ్బన్ధానీ’’తి వుత్తం. విచ్ఛిన్దిత్వాతి మ-కారన్తం కత్వా దానసమయే విచ్ఛేదం కత్వా. సబ్బమస్స కప్పియాకప్పియం ఆచిక్ఖితబ్బన్తి దససిక్ఖాపదవినిముత్తం పరామాసాపరామాసాదిభేదం కప్పియాకప్పియం ఆచిక్ఖితబ్బం. ఆభిసమాచారికేసు వినేతబ్బోతి ఇమినా సేఖియఉపజ్ఝాయవత్తాదిఆభిసమాచారికసీలమనేన పూరేతబ్బం, తత్థ చ కత్తబ్బస్స అకరణే అకత్తబ్బస్స చ కరణే దణ్డకమ్మారహో హోతీతి దీపేతి.

పబ్బజ్జూపసమ్పదాకథావణ్ణనా నిట్ఠితా.

౩౫. అథ ఖో భగవా వస్సంవుట్ఠోతిఆదికాయ పన పాళియా అయం అపుబ్బపదవణ్ణనా. యోనిసోమనసికారాతి ఉపాయమనసికారేన, అనిచ్చాదీసు అనిచ్చాదితో మనసికరణేనాతి అత్థో. యోనిసో సమ్మప్పధానాతి ఉపాయవీరియేన, అనుప్పన్నాకుసలానుప్పాదనాదివిధినా పవత్తవీరియేనాతి అత్థో. విముత్తీతి ఉక్కట్ఠనిద్దేసేన అరహత్తఫలవిముత్తి వుత్తా. అజ్ఝభాసీతి ‘‘అయం అత్తనా వీరియం కత్వా అరహత్తం పత్వాపి న తుస్సతి, ఇదాని అఞ్ఞేసమ్పి ‘పాపుణాథా’తి ఉస్సాహం కరోతి, పటిబాహేస్సామి న’’న్తి చిన్తేత్వా అభాసి. మారపాసేనాతి కిలేసపాసేన. సేసమేత్థ వుత్తనయమేవ.

౩౬. తింసభద్దవగ్గియవత్థుమ్హి ¶ యథాభిరన్తం విహరిత్వాతి యథాఅజ్ఝాసయం విహరిత్వా. బుద్ధానఞ్హి ఏకస్మిం ఠానే వసన్తానం ఛాయూదకాదీనం విపత్తిం వా అఫాసుకసేనాసనం వా మనుస్సానం అస్సద్ధాదిభావం వా ఆగమ్మ ¶ అనభిరతి నామ నత్థి, తేసం సమ్పత్తియా ‘‘ఇధ ఫాసుం విహరామా’’తి అభిరమిత్వా చిరవిహారోపి నత్థి. యత్థ పన తథాగతే విహరన్తే సత్తా సరణేసు వా తీసు పతిట్ఠహన్తి, సీలాని వా సమాదియన్తి, పబ్బజన్తి వా, సోతాపత్తిమగ్గాదీనం వా పరేసం ఉపనిస్సయో హోతి, తత్థ బుద్ధా సత్తే తాసు సమ్పత్తీసు పతిట్ఠాపనఅజ్ఝాసయేన వసన్తి, తాసం అభావే పక్కమన్తి. తేన వుత్తం ‘‘యథాఅజ్ఝాసయం విహరిత్వా’’తి. అజ్ఝోగాహేత్వాతి పవిసిత్వా. తింసమత్తాతి తింసపమాణా. సేసమేత్థ వుత్తనయమేవ.

భద్దవగ్గియకథావణ్ణనా నిట్ఠితా.

౩౭-౩౮. ఉరువేలకస్సపవత్థుమ్హి జటిలోతి జటాధరో. జటా అస్స అత్థీతి హి జటిలో. నేతీతి నాయకో, సామం వినేతి అత్తనో లద్ధిం సిక్ఖాపేతీతి వినాయకో. సచే తే కస్సప అగరూతి కస్సప సచే తుయ్హం భారియం అఫాసుకం కిఞ్చి నత్థి. అగ్యాగారేతి అగ్గిసాలాయం. ఉభిన్నం సజోతిభూతానన్తి ఉభోసు సజోతిభూతేసు పజ్జలితేసు. యత్ర హి నామాతి యో నామ.

౩౯. అజ్జణ్హోతి అజ్జ ఏకదివసం. అగ్గిసాలమ్హీతి అగ్యాగారే. సుమనమనసోతి సున్దరచిత్తసఙ్ఖాతమనో. తేజోధాతూసు కుసలోతి తేజోకసిణసమాపత్తీసు కుసలో. ఉదిచ్ఛరేతి ఉల్లోకేసుం, పరివారేసున్తి వా అత్థో. పత్తమ్హి ఓదహిత్వాతి పత్తే పక్ఖిపిత్వా. ధువభత్తేనాతి నిచ్చభత్తేన.

౪౦. అభిక్కన్తాయ రత్తియాతి ఏత్థ అభిక్కన్త-సద్దో ఖయే వత్తతి, తేన పరిక్ఖీణాయరత్తియాతి అత్థో. ఏతే హి చత్తారో మహారాజానో మజ్ఝిమయామసమనన్తరే ఆగతా. నియామో కిరేస దేవతానం, యదిదం బుద్ధానం వా బుద్ధసావకానం వా ఉపట్ఠానం ఆగచ్ఛన్తా మజ్ఝిమయామసమనన్తరే ఆగచ్ఛన్తి. అభిక్కన్తవణ్ణాతి అభిరూపఛవివణ్ణా, ఇట్ఠవణ్ణా మనాపవణ్ణాతి ¶ వుత్తం హోతి. దేవతా హి మనుస్సలోకం ఆగచ్ఛమానా పకతివణ్ణం పకతిఇద్ధిం ¶ జహిత్వా ఓళారికం అత్తభావం కత్వా అతిరేకవణ్ణవత్థాలఙ్కారకాయాదీహి ఓభాసం ముఞ్చమానాదివసేన చ దిబ్బం ఇద్ధానుభావఞ్చ నిమ్మినిత్వా నటసమజ్జాదీని గచ్ఛన్తా మనుస్సా వియ అభిసఙ్ఖతేన కాయేన ఆగచ్ఛన్తి. తత్థ కామావచరా అనభిసఙ్ఖతేనపి ఆగన్తుం సక్కోన్తి ఓళారికరూపత్తా. తథా హి తే కబళీకారాహారభక్ఖా, రూపావచరా పన అనభిసఙ్ఖతేన కాయేన ఆగన్తుం న సక్కోన్తి సుఖుమతరరూపత్తా. తేసఞ్హి అతిసుఖుమోవ అత్తభావో, న తేన ఇరియాపథకప్పనం హోతి. తస్మా బ్రహ్మలోకేపి బ్రహ్మానో యేభుయ్యేన నిమ్మితరూపేనేవ పవత్తన్తి. మూలపటిసన్ధిరూపఞ్హి నేసం అతివియ సుఖుమమహారూపం, కేవలం తం చిత్తుప్పాదస్స నిస్సయాధిట్ఠానభూతం సణ్ఠానవన్తం హుత్వా తిట్ఠతి.

కేవలకప్పన్తి ఏత్థ కేవల-సద్దస్స అనవసేసత్తం అత్థో, కప్ప-సద్దస్స సమన్తభావో, తస్మా కేవలకప్పం వనసణ్డన్తి అనవసేసం సమన్తతో వనసణ్డన్తి అత్థో. అనవసేసం ఫరితుం సమత్థస్సపి హి ఓభాసస్స కేనచి కారణేన ఏకదేసఫరణమ్పి సియా, అయం పన సబ్బసో ఫరతీతి దస్సేతుం సమన్తత్థో కప్ప-సద్దో గహితో. అథ వా ఈసం అసమత్థం కేవలకప్పం. భగవతో పభాయ అనోభాసితమేవ హి పదేసం దేవతా అత్తనో పభాయ ఓభాసేన్తి. న హి భగవతో పభా కాయచి పభాయ అభిభూయతి, సూరియాదీనమ్పి పన పభం సా అభిభుయ్య తిట్ఠతీతి. ఓభాసేత్వాతి వత్థాలఙ్కారసరీరసముట్ఠితాయ ఆభాయ ఫరిత్వా, చన్దో వియ సూరియో వియ చ ఏకోభాసం ఏకపజ్జోతం కరిత్వాతి అత్థో. దేవతానఞ్హి సరీరాభా దసద్వాదసయోజనమత్తట్ఠానం తతో భియ్యోపి ఫరిత్వా తిట్ఠతి, తథా వత్థాభరణాదీసు సముట్ఠితా పభా. చతుద్దిసాతి చతూసు దిసాసు. యత్ర హి నామాతి యం నామ.

౪౩. అఙ్గమగధాతి ఉభో అఙ్గమగధరట్ఠవాసినో. ఇద్ధిపాటిహారియన్తి ఇద్ధిభూతం పాటిహారియం, న ఆదేసనానుసాసనీపాటిహారియన్తి అత్థో. తివిధఞ్హి పాటిహారియం ఇద్ధిపాటిహారియం ఆదేసనాపాటిహారియం అనుసాసనీపాటిహారియన్తి. తత్థ ‘‘ఇధ భిక్ఖు ఏకోపి హుత్వా బహుధా హోతి, బహుధాపి హుత్వా ఏకో హోతి ఆవిభావం తిరోభావ’’న్తిఆదినయప్పవత్తం (దీ. ని. ౧.౨౩౮-౨౩౯; మ. ని. ౧.౧౪౭; సం. ని. ౨.౭౦; ౫.౮౩౪) ఇద్ధివిధమేవ ¶ ఇద్ధిపాటిహారియం. ‘‘ఇధ భిక్ఖు పరసత్తానం పరపుగ్గలానం చిత్తమ్పి ఆదిసతి, చేతసికమ్పి ఆదిసతి, వితక్కితమ్పి ఆదిసతి, విచారితమ్పి ఆదిసతి ‘ఏవమ్పి తే మనో, ఇత్థమ్పి తే మనో’’’తిఆదినయప్పవత్తం (పటి. మ. ౩.౩౦) పరస్స చిత్తం ఞత్వా కథనం ఆదేసనాపాటిహారియం. ‘‘ఇధ భిక్ఖు ఏవమనుసాసతి ‘ఏవం వితక్కేథ, మా ఏవం వితక్కయిత్థ, ఏవం ¶ మనసి కరోథ, మా ఏవం మానసా కరిత్థ, ఇదం పజహథ, ఇదం ఉపసమ్పజ్జ విహరథా’’’తి (పటి. మ. ౩.౩౦) ఏవమాదినయప్పవత్తా సావకానం బుద్ధానఞ్చ సబ్బకాలం దేసేతబ్బధమ్మదేసనా అనుసాసనీపాటిహారియం.

తత్థ (ఉదా. అట్ఠ. ౧) పాటిహారియపదస్స వచనత్థం పటిపక్ఖహరణతో రాగాదికిలేసాపనయనతో పాటిహారియన్తి వదన్తి. భగవతో పన పటిపక్ఖా రాగాదయో న సన్తి యే హరితబ్బా, పుథుజ్జనానమ్పి విగతూపక్కిలేసే అట్ఠగుణసమన్నాగతే చిత్తే హతపటిపక్ఖే ఇద్ధివిధం వత్తతి, తస్మా తత్థ పవత్తవోహారేన చ న సక్కా ఇధ పాటిహారియన్తి వత్తుం. సచే పన మహాకారుణికస్స భగవతో వేనేయ్యగతా చ కిలేసా పటిపక్ఖా, తేసం హరణతో పాటిహారియన్తి వుత్తం, ఏవం సతి యుత్తమేతం. అథ వా భగవతో చ సాసనస్స చ పటిపక్ఖా తిత్థియా, తేసం హరణతో పాటిహారియం. తే హి దిట్ఠిహరణవసేన దిట్ఠిప్పకాసనే అసమత్థభావేన చ ఇద్ధిఆదేసనానుసాసనీహి హరితా అపనీతా హోన్తీతి. పటీతి వా అయం సద్దో పచ్ఛాతి ఏతస్స అత్థం బోధేతి ‘‘తస్మిం పటిపవిట్ఠమ్హి, అఞ్ఞో ఆగఞ్ఛి బ్రాహ్మణో’’తిఆదీసు (చూళని. వత్థుగాథా ౪) వియ, తస్మా సమాహితే చిత్తే విగతూపక్కిలేసేన కతకిచ్చేన పచ్ఛా హరితబ్బం పవత్తేతబ్బన్తి పటిహారియం, అత్తనో వా ఉపక్కిలేసేసు చతుత్థజ్ఝానమగ్గేహి హరితేసు పచ్ఛా హరణం పటిహారియం, ఇద్ధిఆదేసనానుసాసనియో చ విగతూపక్కిలేసేన కతకిచ్చేన సత్తహితత్థం పున పవత్తేతబ్బా, హరితేసు చ అత్తనో ఉపక్కిలేసేసు పరసత్తానం ఉపక్కిలేసహరణాని హోన్తీతి పటిహారియాని భవన్తి, పటిహారియమేవ పాటిహారియం. పటిహారియే వా ఇద్ధిఆదేసనానుసాసనీసముదాయే భవం ఏకేకం పాటిహారియన్తి వుచ్చతి. పటిహారియం వా చతుత్థజ్ఝానం మగ్గో చ పటిపక్ఖహరణతో, తత్థ జాతం నిమిత్తభూతే, తతో వా ఆగతన్తి పాటిహారియం. స్వాతనాయాతి స్వే దాతబ్బస్స అత్థాయ.

౪౪. పంసుకూలం ¶ ఉప్పన్నం హోతీతి పరియేసమానస్స పటిలాభవసేన ఉప్పన్నం హోతి. విచిత్తపాటిహారియదస్సనత్థావ సా పరియేసనా. యస్మా పాణినా ఫుట్ఠమత్తే సా పోక్ఖరణీ నిమ్మితా అహోసి, తస్మా వుత్తం ‘‘పాణినా పోక్ఖరణిం ఖణిత్వా’’తి.

౪౬-౪౯. జటిలాతి తాపసా. తే హి జటాధారితాయ ఇధ ‘‘జటిలా’’తి వుత్తా. అన్తరట్ఠకాసు హిమపాతసమయేతి హేమన్తస్స ఉతునో అబ్భన్తరభూతే మాఘమాసస్స అవసానే చతస్సో, ఫగ్గుణమాసస్స ఆదిమ్హి చతస్సోతి ఏవం ఉభిన్నమన్తరే అట్ఠరత్తీసు హిమపతనకాలే. నేరఞ్జరాయ ఉమ్ముజ్జన్తీతి కేచి తస్మిం తిత్థసమ్మతే ఉదకే పఠమం నిముగ్గసకలసరీరా తతో ఉమ్ముజ్జన్తా వుట్ఠహన్తి ¶ ఉప్పిలవన్తి. నిముజ్జన్తీతి ససీసం ఉదకే ఓసీదన్తి. ఉమ్ముజ్జననిముజ్జనమ్పి కరోన్తీతి పునప్పునం ఉమ్ముజ్జననిముజ్జనానిపి కరోన్తి. తత్థ హి కేచి ‘‘ఏకుమ్ముజ్జనేనేవ పాపసుద్ధి హోతీ’’తి ఏవందిట్ఠికా, తే ఉమ్ముజ్జనమేవ కత్వా గచ్ఛన్తి. ఉమ్ముజ్జనం పన నిముజ్జనమన్తరేన నత్థీతి అవినాభావతో నిముజ్జనమ్పి తే కరోన్తియేవ. యేపి ‘‘ఏకనిముజ్జనేనేవ పాపసుద్ధి హోతీ’’తి ఏవందిట్ఠికా, తేపి ఏకవారమేవ నిముజ్జిత్వా వుత్తనయేనేవ అవినాభావతో ఉమ్ముజ్జనమ్పి కత్వా పక్కమన్తి. అపరే ‘‘పునప్పునం ఉమ్ముజ్జననిముజ్జనాని కత్వా నహాతే పాపసుద్ధి హోతీ’’తి ఏవందిట్ఠికా, తే కాలేన కాలం ఉమ్ముజ్జననిముజ్జనాని కరోన్తి. తే సబ్బేపి సన్ధాయ వుత్తం ‘‘ఉమ్ముజ్జన్తిపి నిముజ్జన్తిపి ఉమ్ముజ్జననిముజ్జనమ్పి కరోన్తీ’’తి. ఏత్థ చ కిఞ్చాపి నిముజ్జనపుబ్బకం ఉమ్ముజ్జనం, నిముజ్జనమేవ పన కరోన్తా కతిపయా, ఉమ్ముజ్జనం తదుభయఞ్చ కరోన్తా బహూతి తేసం యేభుయ్యభావదస్సనత్థం ఉమ్ముజ్జనం పఠమం వుత్తం.

౫౦-౫౧. ఉదకవాహకోతి ఉదకోఘో. రేణుహతాయాతి రజోగతాయ, రజోకిణ్ణాయాతి వుత్తం హోతి. నేవ చ ఖో త్వం కస్సప అరహాతి ఏతేన తదా కస్సపస్స అసేక్ఖభావం పటిక్ఖిపతి, నాపి అరహత్తమగ్గసమాపన్నోతి ఏతేన సేక్ఖభావం. ఉభయేనపిస్స అనరియభావమేవ దీపేతి. సాపి తే పటిపదా నత్థి, యాయ త్వం అరహా వా అస్ససి అరహత్తమగ్గం వా సమాపన్నోతి ఇమినా పనస్స కల్యాణపుథుజ్జనభావమ్పి పటిక్ఖిపతి. తత్థ పటిపదాతి సీలవిసుద్ధిఆదయో ఛ విసుద్ధియో. పటిపజ్జతి ఏతాయ అరియమగ్గోతి పటిపదా. అస్ససీతి ¶ భవేయ్యాసి. చిరపటికాతి చిరకాలతో పట్ఠాయ, నాగదమనతో పట్ఠాయాతి అత్థో. ఖారికాజమిస్సన్తి ఏత్థ ఖారీతి అరణీకమణ్డలుసూచిఆదయో తాపసపరిక్ఖారా, తం హరణకాజం ఖారికాజం. అగ్గిహుతమిస్సన్తి దబ్బిఆదిఅగ్గిపూజోపకరణం.

౫౨-౫౩. ఉపసగ్గోతి ఉపద్దవో. ఇదాని అడ్ఢుడ్ఢాని పాటిహారియసహస్సాని ఏకతో గణేత్వా దస్సేతుం ‘‘భగవతో అధిట్ఠానేన పఞ్చ కట్ఠసతాని న ఫాలియింసూ’’తిఆది ఆరద్ధం. నాగదమనాదీని పన సోళస పాటిహారియాని ఇధ న గణితాని, తేహి సద్ధిం సోళసాతిరేకఅడ్ఢుడ్ఢపాటిహారియసహస్సానీతి వేదితబ్బం.

౫౪. ఇదాని తస్స భిక్ఖుసహస్సస్స ఆదిత్తపరియాయదేసనాయ అరహత్తప్పత్తిం దస్సేతుం ‘‘అథ ఖో ¶ భగవా’’తిఆది ఆరద్ధం. తత్థ గయాయం విహరతి గయాసీసేతి గయానామికాయ నదియా అవిదూరే భవత్తా గామో గయా నామ, తస్సం గయాయం విహరతి. సమీపత్థే చేతం భుమ్మవచనం. గయాగామస్స హి అవిదూరే గయాతి ఏకా పోక్ఖరణీపి అత్థి నదీపి గయాసీసనామకో హత్థికుమ్భసదిసో పిట్ఠిపాసాణోపి. యత్థ భిక్ఖుసహస్సస్స ఓకాసో పహోతి, భగవా తత్థ విహరతి. తేన వుత్తం ‘‘గయాసీసే’’తి, గయాగామస్స ఆసన్నే గయాసీసనామకే పిట్ఠిపాసాణే విహరతీతి వుత్తం హోతి. భిక్ఖూ ఆమన్తేసీతి తేసం సప్పాయధమ్మదేసనం విచినిత్వా తం దేసేస్సామీతి ఆమన్తేసి. భగవా హి తం ఇద్ధిమయపత్తచీవరధరం సమణసహస్సం ఆదాయ గయాసీసం గన్త్వా తేన పరివారితో నిసీదిత్వా ‘‘కతరా ను ఖో ఏతేసం ధమ్మకథా సప్పాయా’’తి చిన్తేన్తో ‘‘ఇమే సాయం పాతం అగ్గిం పరిచరన్తి, ఇమేసం ద్వాదసాయతనాని ఆదిత్తాని సమ్పజ్జలితాని వియ కత్వా దస్సేస్సామి, ఏవం ఇమే అరహత్తం పాపుణితుం సక్ఖిస్సన్తీ’’తి సన్నిట్ఠానమకాసి. అథ నేసం తథా దేసేతుం ‘‘సబ్బం, భిక్ఖవే, ఆదిత్త’’న్తిఆదినా ఇమం ఆదిత్తపరియాయం అభాసి.

తత్థ (సం. ని. అట్ఠ. ౩.౪.౨౩) సబ్బం నామ చతుబ్బిధం సబ్బసబ్బం ఆయతనసబ్బం సక్కాయసబ్బం పదేససబ్బన్తి. తత్థ –

‘‘న ¶ తస్స అద్దిట్ఠమిధత్థి కిఞ్చి;

సబ్బం అభిఞ్ఞాసి యదత్థి నేయ్యం;

తథాగతో తేన సమన్తచక్ఖూ’’తి (మహాని. ౧౫౬; చూళని. ధోతకమాణవపుచ్ఛానిద్దేస ౩౨; పటి. మ. ౧.౧౨౧) –

ఇదం సబ్బసబ్బం నామ. ‘‘సబ్బం వో, భిక్ఖవే, దేసేస్సామి, తం సుణాథా’’తి (సం. ని. ౪.౨౩) ఇదం ఆయతనసబ్బం నామ. ‘‘సబ్బధమ్మమూలపరియాయం వో, భిక్ఖవే, దేసేస్సామీ’’తి (మ. ని. ౧.౧) ఇదం సక్కాయసబ్బం నామ. ‘‘సబ్బధమ్మేసు వా పఠమసమన్నాహారో ఉప్పజ్జతి చిత్తం మనో మానసం తజ్జా మనోవిఞ్ఞాణధాతూ’’తి ఇదం పదేససబ్బం నామ. ఇతి పఞ్చారమ్మణమత్తం పదేససబ్బం, తేభూమకా ధమ్మా సక్కాయసబ్బం, చతుభూమకా ధమ్మా ఆయతనసబ్బం, యం కిఞ్చి నేయ్యం సబ్బసబ్బం. పదేససబ్బం సక్కాయసబ్బం న పాపుణాతి తస్స తేభూమకధమ్మేసుపి ఏకదేసస్స అసఙ్గణ్హనతో. సక్కాయసబ్బం ఆయతనసబ్బం న పాపుణాతి లోకుత్తరధమ్మానం అసఙ్గణ్హనతో. ఆయతనసబ్బం సబ్బసబ్బం న పాపుణాతి. కస్మా? యస్మా ఆయతనసబ్బేన చతుభూమకధమ్మావ పరిగ్గహితా ¶ , న లక్ఖణపఞ్ఞత్తియోతి. ఇమస్మిం పన సుత్తే ఆయతనసబ్బం అధిప్పేతం, తత్థాపి ఇధ విపస్సనుపగధమ్మావ గహేతబ్బా.

చక్ఖూతి (ధ. స. అట్ఠ. ౫౯౬; సం. ని. అట్ఠ. ౩.౪.౧) ద్వే చక్ఖూని ఞాణచక్ఖు చేవ మంసచక్ఖు చ. తత్థ ఞాణచక్ఖు పఞ్చవిధం బుద్ధచక్ఖు ధమ్మచక్ఖు సమన్తచక్ఖు దిబ్బచక్ఖు పఞ్ఞాచక్ఖూతి. తేసు బుద్ధచక్ఖు నామ ఆసయానుసయఞాణఞ్చేవ ఇన్ద్రియపరోపరియత్తఞాణఞ్చ, యం ‘‘బుద్ధచక్ఖునా లోకం వోలోకేన్తో’’తి (దీ. ని. ౨.౬౯; మ. ని. ౧.౨౮౩) ఆగతం. ధమ్మచక్ఖు నామ హేట్ఠిమా తయో మగ్గా తీణి చ ఫలాని, యం ‘‘విరజం వీతమలం ధమ్మచక్ఖుం ఉదపాదీ’’తి (దీ. ని. ౧.౩౫౫; సం. ని. ౫.౧౦౮౧) ఆగతం. సమన్తచక్ఖు నామ సబ్బఞ్ఞుతఞ్ఞాణం, యం ‘‘పాసాదమారుయ్హ సమన్తచక్ఖూ’’తి (దీ. ని. ౨.౭౦; మ. ని. ౧.౨౮౨) ఆగతం. దిబ్బచక్ఖు నామ ఆలోకవడ్ఢనేన ఉప్పన్నఞాణం, యం ‘‘దిబ్బేన చక్ఖునా విసుద్ధేనా’’తి (మ. ని. ౧.౧౪౮, ౨౮౪) ఆగతం. పఞ్ఞాచక్ఖు నామ చతుసచ్చపరిచ్ఛేదకఞాణం, యం ‘‘చక్ఖుం ఉదపాదీ’’తి (సం. ని. ౫.౧౦౮౧; మహావ. ౧౫) ఆగతం. మంసచక్ఖుపి దువిధం ససమ్భారచక్ఖు పసాదచక్ఖూతి. తేసు య్వాయం అక్ఖికూపకే అక్ఖిపటలేహి పరివారితో మంసపిణ్డో, యత్థ చతస్సో ధాతుయో వణ్ణగన్ధరసోజా సమ్భవో జీవితం ¶ భావో చక్ఖుప్పసాదో కాయప్పసాదోతి సఙ్ఖేపతో తేరస సమ్భారా హోన్తి, విత్థారతో పన చతస్సో ధాతుయో వణ్ణగన్ధరసోజా సమ్భవోతి ఇమే నవ చతుసముట్ఠానవసేన ఛత్తింస, జీవితం భావో చక్ఖుప్పసాదో కాయప్పసాదోతి ఇమే కమ్మసముట్ఠానా తావ చత్తారోతి చత్తాలీస సమ్భారా హోన్తి, ఇదం ససమ్భారచక్ఖు నామ. యం పనేత్థ సేతమణ్డలపరిచ్ఛిన్నేన కణ్హమణ్డలేన పరివారితే దిట్ఠిమణ్డలే సన్నివిట్ఠం రూపదస్సనసమత్థం పసాదమత్తం, ఇదం పసాదచక్ఖు నామ. తస్స తతో పరేసఞ్చ సోతాదీనం విత్థారకథా విసుద్ధిమగ్గే (విసుద్ధి. ౨.౪౩౬) వుత్తావ.

తత్థ యదిదం పసాదచక్ఖు, తఞ్చ గహేత్వా భగవా ‘‘చక్ఖు ఆదిత్త’’న్తిఆదిమాహ. తత్థ ఆదిత్తన్తి పదిత్తం, సమ్పజ్జలితం ఏకాదసహి అగ్గీహి ఏకజాలీభూతన్తి అత్థో. చక్ఖుసన్నిస్సితం విఞ్ఞాణం చక్ఖువిఞ్ఞాణం, చక్ఖుస్స వా కారణభూతస్స విఞ్ఞాణం చక్ఖువిఞ్ఞాణం. కామం రూపాలోకమనసికారాదయోపి తస్స విఞ్ఞాణస్స కారణం, తే పన సాధారణకారణం, చక్ఖు అసాధారణన్తి అసాధారణకారణేనాయం నిద్దేసో యథా ‘‘యవఙ్కురో’’తి. సోతవిఞ్ఞాణాదీసుపి ఏసేవ నయో. చక్ఖుసన్నిస్సితో ఫస్సో చక్ఖుసమ్ఫస్సో, చక్ఖువిఞ్ఞాణసమ్పయుత్తఫస్సస్సేతం అధివచనం. సోతసమ్ఫస్సాదీసుపి ఏసేవ నయో. చక్ఖుసమ్ఫస్సపచ్చయా ఉప్పజ్జతి ¶ వేదయితన్తి చక్ఖుసమ్ఫస్సం మూలపచ్చయం కత్వా ఉప్పన్నా సమ్పటిచ్ఛనసన్తీరణవోట్ఠబ్బనజవనవేదనా. చక్ఖువిఞ్ఞాణసమ్పయుత్తాయ పన వేదనాయ చక్ఖుసమ్ఫస్సస్స పచ్చయభావే వత్తబ్బమేవ నత్థి. చక్ఖుసమ్ఫస్సో హి సహజాతాయ వేదనాయ సహజాతాదివసేన, అసహజాతాయ ఉపనిస్సయాదివసేన పచ్చయో హోతి. తేనేవ ‘‘చక్ఖుసమ్ఫస్సపచ్చయా ఉప్పజ్జతి వేదయితం సుఖం వా దుక్ఖం వా అదుక్ఖమసుఖం వా’’తి వుత్తం. సోతద్వారవేదనాదీసుపి ఏసేవ నయో. ఏత్థ పన మనోతి భవఙ్గచిత్తం మనోద్వారస్స అధిప్పేతత్తా. ధమ్మాతి ధమ్మారమ్మణం. మనోవిఞ్ఞాణన్తి సహావజ్జనకం జవనం. మనోసమ్ఫస్సోతి భవఙ్గసహజాతో ఫస్సో. వేదయితన్తి ఆవజ్జనవేదనాయ సద్ధిం జవనవేదనా. భవఙ్గసమ్పయుత్తాయ పన వేదనాయ గహణే వత్తబ్బమేవ నత్థి. ఆవజ్జనం వా భవఙ్గతో అమోచేత్వా మనోతి సావజ్జనం భవఙ్గం దట్ఠబ్బం. ధమ్మాతి ధమ్మారమ్మణమేవ. మనోవిఞ్ఞాణన్తి జవనవిఞ్ఞాణం. మనోసమ్ఫస్సోతి ¶ భవఙ్గావజ్జనసహజాతో ఫస్సో. వేదయితన్తి జవనసహజాతా వేదనా, భవఙ్గావజ్జనసహజాతాపి వట్టతియేవ.

రాగగ్గినాతిఆదీసు రాగోవ అనుదహనట్ఠేన అగ్గీతి రాగగ్గి. రాగో హి తిఖిణం హుత్వా ఉప్పజ్జమానో సత్తే అనుదహతి ఝాపేతి, తస్మా ‘‘అగ్గీ’’తి వుచ్చతి. ఇతరేసుపి ద్వీసు ఏసేవ నయో. తత్రిమాని వత్థూని (దీ. ని. అట్ఠ. ౩.౩౦౫; విభ. అట్ఠ. ౯౨౪) – ఏకా దహరభిక్ఖునీ చిత్తలపబ్బతవిహారే ఉపోసథాగారం గన్త్వా ద్వారపాలరూపం ఓలోకయమానా ఠితా. అథస్సా అన్తో రాగో తిఖిణతరో హుత్వా ఉప్పన్నో, తస్మా తంసముట్ఠానా తేజోధాతు అతివియ తిఖిణభావేన సద్ధిం అత్తనా సహజాతధమ్మేహి హదయపదేసం ఝాపేసి యథా తం బాహిరా తేజోధాతు సన్నిస్సయం, తేన సా భిక్ఖునీ ఝాయిత్వా కాలమకాసి. భిక్ఖునియో గచ్ఛమానా ‘‘అయం దహరా ఠితా, పక్కోసథ న’’న్తి ఆహంసు. ఏకా గన్త్వా ‘‘కస్మా ఠితాసీ’’తి హత్థే గణ్హి. గహితమత్తా పరివత్తిత్వా పపతా. ఇదం తావ రాగస్స అనుదహనతాయ వత్థు.

దోసస్స పన అనుదహనతాయ మనోపదోసికా దేవా దట్ఠబ్బా. తేసు (దీ. ని. అట్ఠ. ౧.౪౭-౪౮) కిర ఏకో దేవపుత్తో ‘‘నక్ఖత్తం కీళిస్సామీ’’తి సపరివారో రథేన వీథిం పటిపజ్జతి. అథఞ్ఞో నిక్ఖమన్తో తం పురతో గచ్ఛన్తం దిస్వా ‘‘భో అయం కపణో అదిట్ఠపుబ్బం వియ ఏతం దిస్వా పీతియా ఉద్ధుమాతో వియ భిజ్జమానో వియ చ గచ్ఛతీ’’తి కుజ్ఝతి. పురతో గచ్ఛన్తోపి నివత్తిత్వా తం కుద్ధం దిస్వా కుద్ధా నామ సువిజానా హోన్తీతి కుద్ధభావమస్స ఞత్వా ‘‘త్వం కుద్ధో మయ్హం కిం కరిస్ససి, అయం సమ్పత్తి మయా దానసీలాదీనం వసేన లద్ధా, న తుయ్హం వసేనా’’తి పటికుజ్ఝతి. ఏకస్మిఞ్హి కుద్ధే ఇతరో అకుద్ధో రక్ఖతి. కుద్ధస్స హి సో కోధో ఇతరస్మిం అకుజ్ఝన్తే అనుపాదానో ఏకవారమేవ ఉప్పత్తియా అనాసేవనో ¶ చావేతుం న సక్కోతి, ఉదకం పత్వా అగ్గి వియ నిబ్బాయతి, తస్మా అకుద్ధో తం చవనతో రక్ఖతి. ఉభోసు పన కుద్ధేసు ఏకస్స కోధో ఇతరస్స పచ్చయో హోతి, తస్సపి కోధో ఇతరస్స పచ్చయో హోతీతి ఉభో కన్దన్తానంయేవ ఓరోధానం చవన్తి. ఉభోసు హి కుద్ధేసు భియ్యో భియ్యో అఞ్ఞమఞ్ఞమ్హి పరివడ్ఢనవసేన తిఖిణసముదాచారో నిస్సయదహనరసో ¶ కోధో ఉప్పజ్జమానో హదయవత్థుం నిద్దహన్తో అచ్చన్తసుఖుమాలం కరజకాయం వినాసేతి, తతో సకలోపి అత్తభావో అన్తరధాయతి. ఇదం దోసస్స అనుదహనతాయ వత్థు.

మోహస్స పన అనుదహనతాయ ఖిడ్డాపదోసికా దేవా దట్ఠబ్బా. మోహవసేన హి తేసం సతిసమ్మోసో హోతి, తస్మా ఖిడ్డావసేన ఆహారకాలం అతివత్తేత్వా కాలం కరోన్తి. తే (దీ. ని. అట్ఠ. ౧.౪౫-౪౬) కిర పుఞ్ఞవిసేసాధిగతేన మహన్తేన అత్తనో సిరివిభవేన నక్ఖత్తం కీళన్తా తాయ సమ్పత్తిమహన్తతాయ ‘‘ఆహారం పరిభుఞ్జిమ్హ, న పరిభుఞ్జిమ్హా’’తిపి న జానన్తి. అథ ఏకాహారాతిక్కమనతో పట్ఠాయ నిరన్తరం ఖాదన్తాపి పివన్తాపి చవన్తియేవ న తిట్ఠన్తి. కస్మా? కమ్మజతేజస్స బలవతాయ. మనుస్సానఞ్హి కమ్మజతేజో మన్దో, కరజకాయో బలవా. తేసం తేజస్స మన్దతాయ కరజకాయస్స బలవతాయ సత్తాహమ్పి అతిక్కమిత్వా ఉణ్హోదకఅచ్ఛయాగుఆదీహి సక్కా వత్థుం ఉపత్థమ్భేతుం. దేవానం పన తేజో బలవా హోతి ఉళారపుఞ్ఞనిబ్బత్తత్తా ఉళారగరుసినిద్ధసుధాహారజిరణతో చ, కరజం మన్దం ముదుసుఖుమాలభావతో. తేనేవ హి భగవా ఇన్దసాలగుహాయం పకతిపథవియం పతిట్ఠాతుం అసక్కోన్తం సక్కం దేవరాజానం ‘‘ఓళారికకాయం అధిట్ఠాహీ’’తి ఆహ, తస్మా తే ఏకం ఆహారవేలం అతిక్కమిత్వా సణ్ఠాతుం న సక్కోన్తి. యథా నామ గిమ్హానం మజ్ఝన్హికే తత్తపాసాణే ఠపితం పదుమం వా ఉప్పలం వా సాయన్హసమయే ఘటసతేనపి సిఞ్చియమానం పాకతికం న హోతి వినస్సతియేవ, ఏవమేవ పచ్ఛా నిరన్తరం ఖాదన్తాపి పివన్తాపి చవన్తియేవ న తిట్ఠన్తి.

కో పన తేసం ఆహారో, కా ఆహారవేలాతి? సబ్బేసమ్పి కామావచరదేవానం సుధా ఆహారో, సో హేట్ఠిమేహి హేట్ఠిమేహి ఉపరిమానం ఉపరిమానం పణీతతమో హోతి. తం యథాసకం దివసవసేన దివసే దివసే భుఞ్జన్తి. కేచి పన ‘‘బిళారపదప్పమాణం సుధాహారం భుఞ్జన్తి. సో జివ్హాయ ఠపితమత్తో యావ కేసగ్గనఖగ్గా కాయం ఫరతి, తేసంయేవ దివసవసేన సత్తదివసం యాపనసమత్థోవ హోతీ’’తి వదన్తి.

కే పన తే ఖిడ్డాపదోసికా నామ దేవాతి? ఇమే నామాతి అట్ఠకథాయం విచారణా నత్థి, ‘‘కమ్మజతేజో బలవా హోతి, కరజం మన్ద’’న్తి అవిసేసేన ¶ వుత్తత్తా పన యే కేచి కబళీకారాహారూపజీవినో ¶ ఏవం కరోన్తి, తే ఏవం చవన్తీతి వేదితబ్బా. కేచి పనాహు ‘‘నిమ్మానరతిపరనిమ్మితవసవత్తినో తే దేవా. ఖిడ్డాయ పదుస్సనమత్తేనేవ హేతే ఖిడ్డాపదోసికాతి వుత్తా’’తి. మనోపదోసికా పన చాతుమహారాజికాతి అట్ఠకథాయమేవ వుత్తం. కేచి పన ‘‘ఖిడ్డాపదోసికాపి చాతుమహారాజికాయేవా’’తి వదన్తి. ఏవం తావ రాగాదయో తయో అనుదహనట్ఠేన ‘‘అగ్గీ’’తి వేదితబ్బా. జాతిఆదిత్తయం పన నానప్పకారదుక్ఖవత్థుభావేన అనుదహనతో అగ్గి. సోకాదీనం అనుదహనతా పాకటాయేవ. సేసమేత్థ వుత్తనయమేవ. ఇతి ఇమస్మిం సుత్తే దుక్ఖలక్ఖణం కథితం చక్ఖాదీనం ఏకాదసహి అగ్గీహి ఆదిత్తభావేన దుక్ఖమతాయ దుక్ఖభావస్స కథితత్తా.

ఆదిత్తపరియాయసుత్తవణ్ణనా నిట్ఠితా.

ఉరువేలపాటిహారియకథావణ్ణనా నిట్ఠితా.

౫౫. ఇదాని ‘‘అథ ఖో భగవా గయాసీసే యథాభిరన్తం విహరిత్వా’’తిఆదీసు యా సా అనుత్తానపదవణ్ణనా, తం దస్సేతుం ‘‘లట్ఠివనేతి తాలుయ్యానే’’తిఆది ఆరద్ధం. తత్థ తాలుయ్యానేతి తాలరుక్ఖానం బహుభావతో ఏవంలద్ధనామే ఉయ్యానే. అప్పేకచ్చే యేన భగవా తేనఞ్జలిం పణామేత్వాతిఆదీసు అఞ్జలిం పణామేత్వాతి యే ఉభతోపక్ఖికా, తే సన్ధాయేతం వుత్తం. తే కిర ఏవం చిన్తయింసు ‘‘సచే నో మిచ్ఛాదిట్ఠికా చోదేస్సన్తి ‘కస్మా తుమ్హే సమణం గోతమం వన్దిత్థా’తి, తేసం ‘కిం అఞ్జలిమత్తకరణేనపి వన్దితం హోతీ’తి వక్ఖామ. సచే నో సమ్మాదిట్ఠికా చోదేస్సన్తి ‘కస్మా భగవన్తం న వన్దిత్థా’తి, ‘కిం సీసేన భూమిం పహరన్తేనేవ వన్దితం హోతి, నను అఞ్జలికమ్మమ్పి వన్దనా ఏవా’తి వక్ఖామా’’తి. నామగోత్తం సావేత్వాతి ‘‘భో గోతమ, అహం అసుకస్స పుత్తో దత్తో నామ మిత్తో నామ ఇధ ఆగతో’’తి వదన్తా నామం సావేన్తి నామ, ‘‘భో గోతమ, అహం వాసేట్ఠో నామ కచ్చానో నామ ఇధాగతో’’తి వదన్తా గోత్తం సావేన్తి నామ. ఏతే కిర దలిద్దా జిణ్ణకులపుత్తా పరిసమజ్ఝే నామగోత్తవసేన పాకటా భవిస్సామాతి ఏవం ¶ అకంసు. యే పన తుణ్హీభూతా నిసీదింసు, తే కేరాటికా చేవ అన్ధబాలా చ. తత్థ కేరాటికా ‘‘ఏకం ద్వే కథాసల్లాపే కరోన్తే విస్సాసికో హోతి, అథ విస్సాసే సతి ఏకం ద్వే భిక్ఖా అదాతుం న యుత్త’’న్తి తతో అత్తానం మోచేన్తా తుణ్హీ నిసీదన్తి. అన్ధబాలా అఞ్ఞాణతాయేవ అవక్ఖిత్తా మత్తికాపిణ్డో వియ యత్థ కత్థచి తుణ్హీభూతా నిసీదన్తి.

కిసకోవదానోతి ¶ ఏత్థ కిసకానం ఓవదానో కిసకోవదానోతి ఇమం తావ అత్థవికప్పం దస్సేతుం ‘‘తాపసచరియాయ కిససరీరత్తా’’తిఆది వుత్తం. అగ్గిహుత్తన్తి అగ్గిపరిచరణం. రూపాదయోవ ఇధ కామనీయట్ఠేన ‘‘కామా’’తి వుత్తాతి ఆహ ‘‘ఏతే రూపాదయో కామే’’తి. యఞ్ఞా అభివదన్తీతి యాగహేతు ఇజ్ఝన్తీతి వదన్తి. ఉపధీసూతి ఏత్థ చత్తారో ఉపధీ కాముపధి ఖన్ధుపధి కిలేసుపధి అభిసఙ్ఖారుపధీతి. కామాపి హి ‘‘యం పఞ్చ కామగుణే పటిచ్చ ఉప్పజ్జతి సుఖం సోమనస్సం, అయం కామానం అస్సాదో’’తి (మ. ని. ౧.౧౬౭) ఏవం వుత్తస్స సుఖస్స అధిట్ఠానభావతో ఉపధీయతి ఏత్థ సుఖన్తి ఇమినా వచనత్థేన ‘‘ఉపధీ’’తి వుచ్చన్తి. ఖన్ధాపి ఖన్ధమూలకస్స దుక్ఖస్స అధిట్ఠానభావతో, కిలేసాపి అపాయదుక్ఖస్స అధిట్ఠానభావతో, అభిసఙ్ఖారాపి భవదుక్ఖస్స అధిట్ఠానభావతో ‘‘ఉపధీ’’తి వుచ్చన్తి, తేసు ఖన్ధుపధి ఇధాధిప్పేతోతి ఆహ ‘‘ఖన్ధుపధీసు మలన్తి ఞత్వా’’తి. యఞ్ఞా మలమేవ వదన్తీతి యాగహేతు మలమేవ ఇజ్ఝతీతి వదన్తి. యిట్ఠేతి మహాయాగే. హుతేతి దివసే దివసే కత్తబ్బఅగ్గిపరిచరణే. కామభవే అసత్తన్తి కామభవే అలగ్గం, తబ్బినిముత్తన్తి వుత్తం హోతి.

౫౭-౫౮. ఆసీసనాతి పత్థనా. దిబ్బసువణ్ణేసుపి సిఙ్గీసువణ్ణస్స సబ్బసేట్ఠత్తా ‘‘సిఙ్గీనిక్ఖసవణ్ణో’’తి వుత్తం. యథేవ హి మనుస్సపరిభోగే సువణ్ణే యుత్తికతం హీనం, తతో రసవిద్ధం సేట్ఠం, రసవిద్ధతో ఆకరుప్పన్నం, తతో యం కిఞ్చి దిబ్బం సేట్ఠం, ఏవం దిబ్బసువణ్ణేసుపి చామీకరతో సాతకుమ్భం, సాతకుమ్భతో జమ్బునదం, జమ్బునదతో సిఙ్గీసువణ్ణం, తస్మా తం సబ్బసేట్ఠం. సిఙ్గీనిక్ఖన్తి చ నిక్ఖపరిమాణేన సిఙ్గీసువణ్ణేన కతం సువణ్ణపట్టం. ఊనకనిక్ఖేన కతఞ్హి ఘట్టనమజ్జనక్ఖమం న హోతి, అతిరేకేన కతం ఘట్టనమజ్జనం ఖమతి, వణ్ణవన్తం పన న హోతి, ఫరుసధాతుకం ఖాయతి, నిక్ఖేన కతం ఘట్టనమజ్జనఞ్చేవ ఖమతి వణ్ణవన్తఞ్చ హోతి. నిక్ఖం పన వీసతిసువణ్ణన్తి కేచి ¶ . పఞ్చవీసతిసువణ్ణన్తి అపరే. మజ్ఝిమనికాయట్ఠకథాయం పన ‘‘నిక్ఖం నామ పఞ్చసువణ్ణా’’తి వుత్తం. సువణ్ణో నామ చతుధరణన్తి వదన్తి.

దససు అరియవాసేసు వుత్థవాసోతి –

‘‘ఇధ, (దీ. ని. ౩.౩౪౮; అ. ని. ౧౦.౨౦) భిక్ఖవే, భిక్ఖు పఞ్చఙ్గవిప్పహీనో హోతి ఛళఙ్గసమన్నాగతో ఏకారక్ఖో చతురాపస్సేనో పనుణ్ణపచ్చేకసచ్చో సమవయసట్ఠేసనో అనావిలసఙ్కప్పో పస్సద్ధకాయసఙ్ఖారో సువిముత్తచిత్తో సువిముత్తపఞ్ఞో.

‘‘కథఞ్చ ¶ , భిక్ఖవే, భిక్ఖు పఞ్చఙ్గవిప్పహీనో హోతి? ఇధ, భిక్ఖవే, భిక్ఖునో కామచ్ఛన్దో పహీనో హోతి, బ్యాపాదో పహీనో హోతి, థినమిద్ధం పహీనం హోతి, ఉద్ధచ్చకుక్కుచ్చం పహీనం హోతి, విచికిచ్ఛా పహీనా హోతి. ఏవం ఖో, భిక్ఖవే, భిక్ఖు పఞ్చఙ్గవిప్పహీనో హోతి.

‘‘కథఞ్చ, భిక్ఖవే, భిక్ఖు ఛళఙ్గసమన్నాగతో హోతి? ఇధ, భిక్ఖవే, భిక్ఖు చక్ఖునా రూపం దిస్వా నేవ సుమనో హోతి న దుమ్మనో, ఉపేక్ఖకో విహరతి సతో సమ్పజానో. సోతేన సద్దం సుత్వా…పే… ఘానేన గన్ధం ఘాయిత్వా… జివ్హాయ రసం సాయిత్వా… కాయేన ఫోట్ఠబ్బం ఫుసిత్వా… మనసా ధమ్మం విఞ్ఞాయ నేవ సుమనో హోతి న దుమ్మనో, ఉపేక్ఖకో విహరతి సతో సమ్పజానో. ఏవం ఖో, భిక్ఖవే, భిక్ఖు ఛళఙ్గసమన్నాగతో హోతి.

‘‘కథఞ్చ, భిక్ఖవే, భిక్ఖు ఏకారక్ఖో హోతి? ఇధ, భిక్ఖవే, భిక్ఖు సతారక్ఖేన చేతసా సమన్నాగతో హోతి. ఏవం ఖో, భిక్ఖవే, భిక్ఖు ఏకారక్ఖో హోతి.

‘‘కథఞ్చ, భిక్ఖవే, భిక్ఖు చతురాపస్సేనో హోతి? ఇధ, భిక్ఖవే, భిక్ఖు సఙ్ఖాయేకం పటిసేవతి, సఙ్ఖాయేకం అధివాసేతి, సఙ్ఖాయేకం పరివజ్జేతి, సఙ్ఖాయేకం వినోదేతి. ఏవం ఖో, భిక్ఖవే, భిక్ఖు చతురాపస్సేనో హోతి.

‘‘కథఞ్చ, భిక్ఖవే, భిక్ఖు పనుణ్ణపచ్చేకసచ్చో హోతి? ఇధ, భిక్ఖవే, భిక్ఖు యాని తాని పుథుసమణబ్రాహ్మణానం పుథుపచ్చేకసచ్చాని ¶ , సబ్బాని తాని నుణ్ణాని హోన్తి పనుణ్ణాని చత్తాని వన్తాని ముత్తాని పహీనాని పటినిస్సట్ఠాని. ఏవం ఖో, భిక్ఖవే, భిక్ఖు పనుణ్ణపచ్చేకసచ్చో హోతి.

‘‘కథఞ్చ, భిక్ఖవే, భిక్ఖు సమవయసట్ఠేసనో హోతి? ఇధ, భిక్ఖవే, భిక్ఖునో కామేసనా పహీనా హోతి, భవేసనా పహీనా హోతి, బ్రహ్మచరియేసనా పటిప్పస్సద్ధా. ఏవం ఖో, భిక్ఖవే, భిక్ఖు సమవయసట్ఠేసనో హోతి.

‘‘కథఞ్చ, భిక్ఖవే, భిక్ఖు అనావిలసఙ్కప్పో హోతి? ఇధ, భిక్ఖవే, భిక్ఖునో ¶ కామసఙ్కప్పో పహీనో హోతి, బ్యాపాదసఙ్కప్పో పహీనో హోతి, విహింసాసఙ్కప్పో పహీనో హోతి. ఏవం ఖో, భిక్ఖవే, భిక్ఖు అనావిలసఙ్కప్పో హోతి.

‘‘కథఞ్చ, భిక్ఖవే, భిక్ఖు పస్సద్ధకాయసఙ్ఖారో హోతి? ఇధ, భిక్ఖవే, భిక్ఖు సుఖస్స చ పహానా దుక్ఖస్స చ పహానా పుబ్బేవ సోమనస్సదోమనస్సానం అత్థఙ్గమా అదుక్ఖమసుఖం ఉపేక్ఖాసతిపారిసుద్ధిం చతుత్థం ఝానం ఉపసమ్పజ్జ విహరతి. ఏవం ఖో, భిక్ఖవే, భిక్ఖు పస్సద్ధకాయసఙ్ఖారో హోతి.

‘‘కథఞ్చ, భిక్ఖవే, భిక్ఖు సువిముత్తచిత్తో హోతి? ఇధ, భిక్ఖవే, భిక్ఖునో రాగాచిత్తం విముత్తం హోతి, దోసా చిత్తం విముత్తం హోతి, మోహా చిత్తం విముత్తం హోతి. ఏవం ఖో, భిక్ఖవే, భిక్ఖు సువిముత్తచిత్తో హోతి.

‘‘కథఞ్చ, భిక్ఖవే, భిక్ఖు సువిముత్తపఞ్ఞో హోతి? ఇధ, భిక్ఖవే, భిక్ఖు ‘రాగో మే పహీనో ఉచ్ఛిన్నమూలో తాలావత్థుకతో అనభావంకతో ఆయతిం అనుప్పాదధమ్మో’తి పజానాతి, ‘దోసో మే పహీనో…పే… మోహో మే పహీనో ఉచ్ఛిన్నమూలో తాలావత్థుకతో అనభావంకతో ఆయతిం అనుప్పాదధమ్మో’తి పజానాతి. ఏవం ఖో, భిక్ఖవే, భిక్ఖు సువిముత్తపఞ్ఞో హోతీ’’తి (దీ. ని. ౩.౩౪౮; అ. ని. ౧౦.౨౦) –

ఏవమాగతేసు దససు అరియవాసేసు వుత్థవాసో.

తత్థ వసన్తి ఏత్థాతి వాసా, అరియానం ఏవ వాసాతి అరియవాసా అనరియానం తాదిసానం వాసానం అసమ్భవతో. అరియాతి చేత్థ ఉక్కట్ఠనిద్దేసేన ¶ ఖీణాసవా గహితా. ఏకారక్ఖోతి ఏకా సతిసఙ్ఖాతా ఆరక్ఖా ఏతస్సాతి ఏకారక్ఖో. ఖీణాసవస్స (దీ. ని. అట్ఠ. ౩.౩౪౮; అ. ని. అట్ఠ. ౩.౧౦.౨౦) హి తీసు ద్వారేసు సబ్బకాలే సతి ఆరక్ఖకిచ్చం సాధేతి. తేనేవస్స చరతో చ తిట్ఠతో చ సుత్తస్స చ జాగరస్స చ సతతం సమితం ఞాణదస్సనం పచ్చుపట్ఠితం హోతీతి వుచ్చతి.

చతురాపస్సేనోతి చత్తారి అపస్సేనాని అపస్సయా ఏతస్సాతి చతురాపస్సేనో. సఙ్ఖాయాతి ఞాణేన (దీ. ని. అట్ఠ. ౩.౩౦౮). పటిసేవతీతి ఞాణేన ఞత్వా సేవితబ్బయుత్తకమేవ సేవతి. తస్స విత్థారో ‘‘పటిసఙ్ఖా యోనిసో చీవరం పరిభుఞ్జతీ’’తిఆదినా (మ. ని. ౧.౨౩; అ. ని. ౬.౫౮) నయేన వేదితబ్బో. సఙ్ఖాయేకం అధివాసేతీతి ఞాణేన ఞత్వా అధివాసేతబ్బయుత్తకమేవ అధివాసేతి. విత్థారో పనేత్థ ‘‘పటిసఙ్ఖా యోనిసో ఖమో హోతి సీతస్సా’’తిఆదినా (మ. ని. ౧.౨౪) నయేన ¶ వేదితబ్బో. పరివజ్జేతీతి ఞాణేన ఞత్వా పరివజ్జేతబ్బయుత్తకమేవ పరివజ్జేతి. తస్స విత్థారో ‘‘పటిసఙ్ఖా యోనిసో చణ్డం హత్థిం పరివజ్జేతీ’’తిఆదినా నయేన వేదితబ్బో. వినోదేతీతి ఞాణేన ఞత్వా వినోదేతబ్బమేవ వినోదేతి నుదతి నీహరతి అన్తో వసితుం న దేతి. తస్స విత్థారో ‘‘ఉప్పన్నం కామవితక్కం నాధివాసేతీ’’తిఆదినా నయేన వేదితబ్బో.

పనుణ్ణపచ్చేకసచ్చోతి (అ. ని. అట్ఠ. ౨.౪.౩౮; దీ. ని. అట్ఠ. ౩.౩౪౮) ‘‘ఇదమేవ దస్సనం సచ్చం, ఇదమేవ సచ్చ’’న్తి ఏవం పాటియేక్కం గహితత్తా పచ్చేకసఙ్ఖాతాని దిట్ఠిసచ్చాని పనుణ్ణాని నీహటాని పహీనాని అస్సాతి పనుణ్ణపచ్చేకసచ్చో. పుథుసమణబ్రాహ్మణానన్తి బహూనం సమణబ్రాహ్మణానం. ఏత్థ చ సమణాతి పబ్బజ్జుపగతా. బ్రాహ్మణాతి భోవాదినో. పుథుపచ్చేకసచ్చానీతి బహూని పాటేక్కసచ్చాని, ‘‘ఇదమేవ దస్సనం సచ్చం, ఇదమేవ సచ్చ’’న్తి పాటియేక్కం గహితాని బహూని సచ్చానీతి అత్థో. నుణ్ణానీతి నీహటాని. పనుణ్ణానీతి సుట్ఠు నీహతాని. చత్తానీతి విస్సట్ఠాని. వన్తానీతి వమితాని. ముత్తానీతి ఛిన్నబన్ధనాని కతాని. పహీనానీతి పజహితాని. పటినిస్సట్ఠానీతి యథా న పున చిత్తం ఆరోహన్తి, ఏవం పటివిస్సజ్జితాని. సబ్బానేవ చేతాని అరియమగ్గాధిగమతో పుబ్బే గహితస్స దిట్ఠిగ్గాహస్స విస్సట్ఠభావవేవచనాని.

సమవయసట్ఠేసనోతి ¶ (దీ. ని. అట్ఠ. ౩.౩౪౮; అ. ని. అట్ఠ. ౩.౧౦.౨౦) ఏత్థ అవయాతి అనూనా. సట్ఠాతి నిస్సట్ఠా. సమ్మా అవయా సట్ఠా ఏసనా అస్సాతి సమవయసట్ఠేసనో, సమ్మా విస్సట్ఠసబ్బఏసనోతి అత్థో. ‘‘రాగా చిత్తం విముత్త’’న్తిఆదీహి మగ్గస్స కిచ్చనిప్ఫత్తి కథితా రాగాదీనం పహీనభావదీపనతో. ‘‘రాగో మే పహీనో’’తిఆదీహి పచ్చవేక్ఖణాముఖేన అరియఫలం కథితం. అధిగతే హి అగ్గఫలే సబ్బసో రాగాదీనం అనుప్పాదధమ్మతం పజానాతి, తఞ్చ పజాననం పచ్చవేక్ఖణఞాణన్తి. తత్థ పఞ్చఙ్గవిప్పహానపచ్చేకసచ్చాపనోదనఏసనాసమవయసజ్జనాని ‘‘సఙ్ఖాయేకం పటిసేవతి అధివాసేతి పరివజ్జేతి వినోదేతీ’’తి వుత్తేసు అపస్సేనేసు వినోదనా చ మగ్గకిచ్చానేవ, ఇతరే చ మగ్గేనేవ సమిజ్ఝన్తి.

దసబలోతి కాయబలసఙ్ఖాతాని ఞాణబలసఙ్ఖాతాని చ దస బలాని ఏతస్సాతి దసబలో. దువిధఞ్హి ¶ తథాగతస్స బలం కాయబలం ఞాణబలఞ్చ. తేసు కాయబలం హత్థికులానుసారేన వేదితబ్బం. వుత్తఞ్హేతం పోరాణేహి –

‘‘కాళావకఞ్చ గఙ్గేయ్యం, పణ్డరం తమ్బపిఙ్గలం;

గన్ధమఙ్గలహేమఞ్చ, ఉపోసథఛద్దన్తిమే దసా’’తి. (మ. ని. అట్ఠ. ౧.౧౪౮; సం. ని. అట్ఠ. ౨.౨.౨౨; అ. ని. అట్ఠ. ౩.౧౦.౨౧; విభ. అట్ఠ ౭౬; ఉదా. అట్ఠ. ౭౫; బు. వం. అట్ఠ. ౧.౩౯; పటి. మ. అట్ఠ. ౨.౨.౪౪; చూళని. అట్ఠ. ౮౧);

ఇమాని హి దస హత్థికులాని. తత్థ కాళావకన్తి పకతిహత్థికులం దట్ఠబ్బం. యం దసన్నం పురిసానం కాయబలం, తం ఏకస్స కాళావకస్స హత్థినో. యం దసన్నం కాళావకానం బలం, తం ఏకస్స గఙ్గేయ్యస్స. యం దసన్నం గఙ్గేయ్యానం, తం ఏకస్స పణ్డరస్స. యం దసన్నం పణ్డరానం, తం ఏకస్స తమ్బస్స. యం దసన్నం తమ్బానం, తం ఏకస్స పిఙ్గలస్స. యం దసన్నం పిఙ్గలానం, తం ఏకస్స గన్ధహత్థినో. యం దసన్నం గన్ధహత్థీనం, తం ఏకస్స మఙ్గలస్స. యం దసన్నం మఙ్గలానం, తం ఏకస్స హేమవతస్స. యం దసన్నం హేమవతానం, తం ఏకస్స ఉపోసథస్స. యం దసన్నం ఉపోసథానం, తం ఏకస్స ఛద్దన్తస్స. యం దసన్నం ఛద్దన్తానం, తం ఏకస్స తథాగతస్స కాయబలం. నారాయనసఙ్ఘాతబలన్తిపి ఇదమేవ వుచ్చతి. తత్థ నారా వుచ్చన్తి రస్మియో, తా బహూ నానావిధా తతో ఉప్పజ్జన్తీతి నారాయనం, వజిరం, తస్మా వజిరసఙ్ఘాతబలన్తి అత్థో. తదేతం పకతిహత్థిగణనాయ హత్థీనం కోటిసహస్సానం, పురిసగణనాయ దసన్నం ¶ పురిసకోటిసహస్సానం బలం హోతి. ఇదం తావ తథాగతస్స కాయబలం.

ఞాణబలం పన పాళియం ఆగతమేవ. తత్రాయం పాళి (మ. ని. ౧.౧౪౮; అ. ని. ౧౦.౨౧) –

‘‘దస ఖో పనిమాని, సారిపుత్త, తథాగతస్స తథాగతబలాని, యేహి బలేహి సమన్నాగతో తథాగతో ఆసభం ఠానం పటిజానాతి, పరిసాసు సీహనాదం నదతి, బ్రహ్మచక్కం పవత్తేతి. కతమాని దస? ఇధ, సారిపుత్త, తథాగతో ఠానఞ్చ ఠానతో అట్ఠానఞ్చ అట్ఠానతో యథాభూతం పజానాతి, యమ్పి, సారిపుత్త, తథాగతో ఠానఞ్చ ఠానతో అట్ఠానఞ్చ అట్ఠానతో యథాభూతం పజానాతి. ఇదమ్పి, సారిపుత్త, తథాగతస్స తథాగతబలం హోతి, యం బలం ఆగమ్మ ¶ తథాగతో ఆసభం ఠానం పటిజానాతి, పరిసాసు సీహనాదం నదతి, బ్రహ్మచక్కం పవత్తేతి. (౧)

‘‘పున చపరం, సారిపుత్త, తథాగతో అతీతానాగతపచ్చుప్పన్నానం కమ్మసమాదానానం ఠానసో హేతుసో విపాకం యథాభూతం పజానాతి…పే…. (౨)

‘‘పున చపరం, సారిపుత్త, తథాగతో సబ్బత్థగామినిం పటిపదం యథాభూతం పజానాతి…పే…. (౩)

‘‘పున చపరం, సారిపుత్త, తథాగతో అనేకధాతుం నానాధాతుం లోకం యథాభూతం పజానాతి…పే…. (౪)

‘‘పున చపరం, సారిపుత్త, తథాగతో సత్తానం నానాధిముత్తికతం యథాభూతం పజానాతి…పే…. (౫)

‘‘పున చపరం, సారిపుత్త, తథాగతో పరసత్తానం పరపుగ్గలానం ఇన్ద్రియపరోపరియత్తం యథాభూతం పజానాతి…పే…. (౬)

‘‘పున చపరం, సారిపుత్త, తథాగతో ఝానవిమోక్ఖసమాధిసమాపత్తీనం సంకిలేసం వోదానం వుట్ఠానం యథాభూతం పజానాతి…పే…. (౭)

‘‘పున ¶ చపరం, సారిపుత్త, తథాగతో అనేకవిహితం పుబ్బేనివాసం అనుస్సరతి. సేయ్యథిదం? ఏకమ్పి జాతిం ద్వేపి జాతియో…పే… ఇతి సాకారం సఉద్దేసం అనేకవిహితం పుబ్బేనివాసం అనుస్సరతి…పే…. (౮)

‘‘పున చపరం, సారిపుత్త, తథాగతో దిబ్బేన చక్ఖునా విసుద్ధేన అతిక్కన్తమానుసకేన సత్తే పస్సతి చవమానే ఉపపజ్జమానే హీనే పణీతే సువణ్ణే దుబ్బణ్ణే సుగతే దుగ్గతే, యథాకమ్మూపగే సత్తే పజానాతి…పే…. (౯)

‘‘పున చపరం, సారిపుత్త, తథాగతో ఆసవానం ఖయా అనాసవం చేతోవిముత్తిం పఞ్ఞావిముత్తిం ¶ దిట్ఠేవ ధమ్మే సయం అభిఞ్ఞా సచ్ఛికత్వా ఉపసమ్పజ్జ విహరతి…పే… ఇదమ్పి, సారిపుత్త, తథాగతస్స తథాగతబలం హోతి, యం బలం ఆగమ్మ తథాగతో ఆసభం ఠానం పటిజానాతి, పరిసాసు సీహనాదం నదతి, బ్రహ్మచక్కం పవత్తేతి. ఇమాని ఖో, సారిపుత్త, దస తథాగతస్స తథాగతబలానీ’’తి. (౧౦)

తత్థ (మ. ని. అట్ఠ. ౧.౧౪౮; అ. ని. అట్ఠ. ౩.౧౦.౨౧; విభ. అట్ఠ. ౭౬౦) ఠానఞ్చ ఠానతోతి కారణఞ్చ కారణతో. ‘‘యే యే ధమ్మా యేసం యేసం ధమ్మానం హేతూ పచ్చయా ఉప్పాదాయ, తం తం ఠానం. యే యే ధమ్మా యేసం యేసం ధమ్మానం న హేతూ న పచ్చయా ఉప్పాదాయ, తం తం అట్ఠాన’’న్తి పజానన్తో ఠానఞ్చ ఠానతో అట్ఠానఞ్చ అట్ఠానతో యథాభూతం పజానాతి. యమ్పీతి యేన ఞాణేన.

కమ్మసమాదానానన్తి సమాదియిత్వా కతానం కుసలాకుసలకమ్మానం, కమ్మమేవ వా కమ్మసమాదానం. ఠానసో హేతుసోతి పచ్చయతో చేవ హేతుతో చ. తత్థ గతిఉపధికాలపయోగా విపాకస్స ఠానం, కమ్మం హేతు.

సబ్బత్థగామినిన్తి సబ్బగతిగామినిఞ్చ అగతిగామినిఞ్చ. పటిపదన్తి మగ్గం. యథాభూతం పజానాతీతి బహూసుపి మనుస్సేసు ఏకమేవ పాణం ఘాతేన్తేసు కామం సబ్బేసమ్పి చేతనా తస్సేవేకస్స జీవితిన్ద్రియారమ్మణా, తం పన కమ్మం తేసం నానాకారం. తేసు హి ఏకో ఆదరేన ఛన్దజాతో కరోతి, ఏకో ‘‘ఏహి త్వమ్పి కరోహీ’’తి పరేహి నిప్పీళితో కరోతి, ఏకో సమానచ్ఛన్దో ¶ వియ హుత్వా అప్పటిబాహియమానో విచరతి, తస్మా తేసు ఏకో తేనేవ కమ్మేన నిరయే నిబ్బత్తతి, ఏకో తిరచ్ఛానయోనియం, ఏకో పేత్తివిసయే. తం తథాగతో ఆయూహనక్ఖణేయేవ ‘‘ఇమినా నీహారేన ఆయూహితత్తా ఏస నిరయే నిబ్బత్తిస్సతి, ఏస తిరచ్ఛానయోనియం, ఏస పేత్తివిసయే’’తి జానాతి. నిరయే నిబ్బత్తమానమ్పి ‘‘ఏస మహానిరయే నిబ్బత్తిస్సతి, ఏస ఉస్సదనిరయే’’తి జానాతి. తిరచ్ఛానయోనియం నిబ్బత్తమానమ్పి ‘‘ఏస అపాదకో భవిస్సతి, ఏస ద్విపాదకో, ఏస చతుప్పాదో, ఏస బహుప్పాదో’’తి జానాతి. పేత్తివిసయే నిబ్బత్తమానమ్పి ‘‘ఏస నిజ్ఝామతణ్హికో భవిస్సతి, ఏస ఖుప్పిపాసికో, ఏస పరదత్తూపజీవీ’’తి జానాతి. తేసు చ కమ్మేసు ‘‘ఇదం కమ్మం పటిసన్ధిం ఆకడ్ఢిస్సతి, ఏతం అఞ్ఞేన దిన్నాయ పటిసన్ధియా ఉపధివేపక్కం భవిస్సతీ’’తి జానాతి.

తథా సకలగామవాసికేసు ఏకతో పిణ్డపాతం దదమానేసు కామం సబ్బేసమ్పి చేతనా పిణ్డపాతారమ్మణావ, ¶ తం పన కమ్మం తేసం నానాకారం. తేసు హి ఏకో ఆదరేన కరోతీతి సబ్బం పురిమసదిసం. తస్మా తేసు చ కేచి దేవలోకే నిబ్బత్తన్తి, కేచి మనుస్సలోకే. తం తథాగతో ఆయూహనక్ఖణేయేవ జానాతి. ‘‘ఇమినా నీహారేన ఆయూహితత్తా ఏస మనుస్సలోకే నిబ్బత్తిస్సతి, ఏస దేవలోకే, తత్థాపి ఏస ఖత్తియకులే, ఏస బ్రాహ్మణకులే, ఏస వేస్సకులే, ఏస సుద్దకులే, ఏస పరనిమ్మితవసవత్తీసు, ఏస నిమ్మానరతీసు, ఏస తుసితేసు, ఏస యామేసు, ఏస తావతింసేసు, ఏస చాతుమహారాజికేసు, ఏస భుమ్మదేవేసూ’’తిఆదినా తత్థ తత్థ హీనపణీతసువణ్ణదుబ్బణ్ణఅప్పపరివారమహాపరివారతాదిభేదం తం తం విసేసం ఆయూహనక్ఖణేయేవ జానాతి.

తథా విపస్సనం పట్ఠపేన్తేసుయేవ ‘‘ఇమినా నీహారేన ఏస కిఞ్చి సల్లక్ఖేతుం న సక్ఖిస్సతి, ఏస మహాభూతమత్తమేవ వవత్థపేస్సతి, ఏస రూపపరిగ్గహే ఏవ ఠస్సతి, ఏస అరూపపరిగ్గహేయేవ, ఏస నామరూపపరిగ్గహేయేవ, ఏస పచ్చయపరిగ్గహేయేవ, ఏస లక్ఖణారమ్మణికవిపస్సనాయమేవ, ఏస పఠమఫలేయేవ, ఏస దుతియఫలే ఏవ, ఏస తతియఫలే ఏవ, ఏస అరహత్తం పాపుణిస్సతీ’’తి జానాతి. కసిణపరికమ్మం కరోన్తేసుపి ‘‘ఇమస్స పరికమ్మమత్తమేవ భవిస్సతి, ఏస నిమిత్తం ఉప్పాదేస్సతి, ఏస అప్పనం ఏవ పాపుణిస్సతి, ఏస ఝానం పాదకం కత్వా విపస్సనం పట్ఠపేత్వా అరహత్తం గణ్హిస్సతీ’’తి జానాతి.

అనేకధాతున్తి ¶ చక్ఖుధాతుఆదీహి, కామధాతుఆదీహి వా ధాతూహి బహుధాతుం. నానాధాతున్తి తాసంయేవ ధాతూనం విలక్ఖణత్తా నానప్పకారధాతుం. లోకన్తి ఖన్ధాయతనధాతులోకం. యథాభూతం పజానాతీతి తాసం ధాతూనం అవిపరీతతో సభావం పటివిజ్ఝతి.

నానాధిముత్తికతన్తి హీనాదీహి అధిముత్తీహి నానాధిముత్తికభావం. పరసత్తానన్తి పధానసత్తానం. పరపుగ్గలానన్తి తతో పరేసం హీనసత్తానం. ఏకత్థమేవ వా ఏతం పదద్వయం, వేనేయ్యవసేన పన ద్వేధా వుత్తం. ఇన్ద్రియపరోపరియత్తన్తి సద్ధాదీనం ఇన్ద్రియానం పరభావఞ్చ అపరభావఞ్చ, వుద్ధిఞ్చ హానిఞ్చాతి అత్థో.

ఝానవిమోక్ఖసమాధిసమాపత్తీనన్తి పఠమాదీనం చతున్నం ఝానానం, ‘‘రూపీ రూపాని పస్సతీ’’తిఆదీనం అట్ఠన్నం విమోక్ఖానం, సవితక్కసవిచారాదీనం తిణ్ణం సమాధీనం, పఠమజ్ఝానసమాపత్తిఆదీనఞ్చ నవన్నం అనుపుబ్బసమాపత్తీనం. సంకిలేసన్తి హానభాగియధమ్మం. వోదానన్తి విసేసభాగియధమ్మం. వుట్ఠానన్తి ‘‘వోదానమ్పి వుట్ఠానం, తమ్హా తమ్హా సమాధిమ్హా వుట్ఠానమ్పి వుట్ఠాన’’న్తి (విభ. ౮౨౮) ఏవం వుత్తం పగుణజ్ఝానఞ్చేవ భవఙ్గఫలసమాపత్తియో చ. హేట్ఠిమం ¶ హేట్ఠిమఞ్హి పగుణజ్ఝానం ఉపరిమస్స ఉపరిమస్స పదట్ఠానం హోతి, తస్మా ‘‘వోదానమ్పి వుట్ఠాన’’న్తి వుత్తం. భవఙ్గేన సబ్బఝానేహి వుట్ఠానం హోతి, ఫలసమాపత్తియా నిరోధసమాపత్తితో వుట్ఠానం హోతి. తమేతం సన్ధాయ ‘‘తమ్హా తమ్హా సమాధిమ్హా వుట్ఠానమ్పి వుట్ఠాన’’న్తి వుత్తం. సబ్బఞాణానఞ్చ విత్థారకథాయ వినిచ్ఛయో సమ్మోహవినోదనియం విభఙ్గట్ఠకథాయం (విభ. అట్ఠ. ౭౬౦) వుత్తో. పుబ్బేనివాసానుస్సతిదిబ్బచక్ఖుఆసవక్ఖయఞాణకథా పన వేరఞ్జకణ్డే (పారా. ౧౨) విత్థారితాయేవ.

ఇమాని ఖో సారిపుత్తాతి యాని పుబ్బే ‘‘దస ఖో పనిమాని, సారిపుత్త, తథాగతస్స తథాగతబలానీ’’తి అవోచం, ఇమాని తానీతి అప్పనం కరోతి. తత్థ పరవాదికథా హోతి ‘‘దసబలఞాణం నామ పాటియేక్కం నత్థి, సబ్బఞ్ఞుతఞ్ఞాణస్సేవాయం పభేదో’’తి, తం న తథా దట్ఠబ్బం. అఞ్ఞమేవ హి దసబలఞాణం, అఞ్ఞం సబ్బఞ్ఞుతఞ్ఞాణం. దసబలఞాణం సకసకకిచ్చమేవ జానాతి, సబ్బఞ్ఞుతఞ్ఞాణం తమ్పి తతో అవసేసమ్పి పజానాతి. దసబలఞాణేసు హి పఠమం కారణాకారణమేవ జానాతి, దుతియం కమ్మన్తరవిపాకన్తరమేవ, తతియం కమ్మపరిచ్ఛేదమేవ, చతుత్థం ధాతునానత్తకారణమేవ ¶ , పఞ్చమం సత్తానం అజ్ఝాసయాధిముత్తిమేవ, ఛట్ఠం ఇన్ద్రియానం తిక్ఖముదుభావమేవ, సత్తమం ఝానాదీహి సద్ధిం తేసం సంకిలేసాదిమేవ, అట్ఠమం పుబ్బేనివుత్థక్ఖన్ధసన్తతిమేవ, నవమం సత్తానం చుతిపటిసన్ధిమేవ, దసమం సచ్చపరిచ్ఛేదమేవ. సబ్బఞ్ఞుతఞ్ఞాణం పన ఏతేహి జానితబ్బఞ్చ తతో ఉత్తరిఞ్చ పజానాతి, ఏతేసం పన కిచ్చం న సబ్బం కరోతి. తఞ్హి ఝానం హుత్వా అప్పేతుం న సక్కోతి, ఇద్ధి హుత్వా వికుబ్బితుం న సక్కోతి, మగ్గో హుత్వా కిలేసే ఖేపేతుం న సక్కోతి. ఇతి యథావుత్తకాయబలేన చేవ ఞాణబలేన చ సమన్నాగతత్తా భగవా ‘‘దసబలో’’తి వుచ్చతి.

దసహి అసేక్ఖేహి అఙ్గేహి ఉపేతోతి ‘‘అసేక్ఖా సమ్మాదిట్ఠి, అసేక్ఖో సమ్మాసఙ్కప్పో, అసేక్ఖా సమ్మావాచా, అసేక్ఖో సమ్మాకమ్మన్తో, అసేక్ఖో సమ్మాఆజీవో, అసేక్ఖో సమ్మావాయామో, అసేక్ఖా సమ్మాసతి, అసేక్ఖో సమ్మాసమాధి, అసేక్ఖం సమ్మాఞాణం, అసేక్ఖా సమ్మావిముత్తీ’’తి (దీ. ని. ౩.౩౪౮, ౩౬౦) ఏవం వుత్తేహి దసహి అసేక్ఖధమ్మేహి సమన్నాగతో. అసేక్ఖా సమ్మాదిట్ఠిఆదయో చ సబ్బే ఫలసమ్పయుత్తధమ్మా ఏవ. ఏత్థ చ సమ్మాదిట్ఠి సమ్మాఞాణన్తి ద్వీసు ఠానేసు పఞ్ఞావ కథితా ‘‘సమ్మా దస్సనట్ఠేన సమ్మాదిట్ఠి, సమ్మా పజాననట్ఠేన సమ్మాఞాణ’’న్తి. అత్థి హి దస్సనజాననానం విసయే పవత్తిఆకారవిసేసో. సమ్మావిముత్తీతి ఇమినా పన పదేన వుత్తావసేసా ఫలసమాపత్తిసహగతధమ్మా సఙ్గహితాతి వేదితబ్బా ¶ . అరియఫలసమ్పయుత్తధమ్మాపి హి సబ్బసో పటిపక్ఖతో విముత్తతం ఉపాదాయ విముత్తీతి వత్తబ్బతం లభన్తి.

౫౯. వచనసద్దేన అప్పసద్దన్తి ఆరాముపచారేన గచ్ఛతో అద్ధికజనస్సపి వచనసద్దేన అప్పసద్దం. నగరనిగ్ఘోససద్దేనాతి అవిభావితత్థేన నగరే మనుస్సానం నిగ్ఘోససద్దేన. మనుస్సేహి సమాగమ్మ ఏకజ్ఝం పవత్తితసద్దో హి నిగ్ఘోసో. అనుసఞ్చరణజనస్సాతి అన్తోసఞ్చారినో జనస్స. మనుస్సానం రహస్సకిరియట్ఠానియన్తి మనుస్సానం రహస్సకరణస్స యుత్తం అనుచ్ఛవికం. వివేకానురూపన్తి ఏకీభావస్స అనురూపం. సేసమేత్థ ఉత్తానమేవ.

బిమ్బిసారసమాగమకథావణ్ణనా నిట్ఠితా.

సారిపుత్తమోగ్గల్లానపబ్బజ్జాకథావణ్ణనా

౬౦. ఇదాని ¶ ‘‘తేన ఖో పన సమయేన సఞ్చయో పరిబ్బాజకో’’తిఆదీసు అపుబ్బపదవణ్ణనం దస్సేన్తో ‘‘సారిపుత్తమోగ్గల్లానా’’తిఆదిమాహ. తత్థ సారీబ్రాహ్మణియా పుత్తో సారిపుత్తో, మోగ్గల్లీబ్రాహ్మణియా పుత్తో మోగ్గల్లానో. అమ్హాకం కిర (అ. ని. అట్ఠ. ౧.౧.౧౮౯-౧౯౦; ధ. ప. అట్ఠ. ౧.౧౦ సారిపుత్తత్థేరవత్థు) భగవతో నిబ్బత్తితో పురేతరమేవ సారిపుత్తో రాజగహనగరస్స అవిదూరే ఉపతిస్సగామే సారీబ్రాహ్మణియా నామ కుచ్ఛియం పటిసన్ధిం గణ్హి. తందివసమేవస్స సహాయోపి రాజగహస్సేవ అవిదూరే కోలితగామే మోగ్గల్లీబ్రాహ్మణియా కుచ్ఛియం పటిసన్ధిం గణ్హి. తాని కిర ద్వేపి కులాని యావ సత్తమా కులపరివట్టా ఆబద్ధపటిబద్ధసహాయానేవ. తేసం ద్విన్నం ఏకదివసమేవ గబ్భపరిహారం అదంసు. దసమాసచ్చయేన జాతానమ్పి తేసం ఛసట్ఠి ధాతియో ఉపనయింసు. నామగ్గహణదివసే సారీబ్రాహ్మణియా పుత్తస్స ఉపతిస్సగామే జేట్ఠకులస్స పుత్తత్తా ‘‘ఉపతిస్సో’’తి నామం అకంసు, ఇతరస్స కోలితగామే జేట్ఠకులస్స పుత్తత్తా ‘‘కోలితో’’తి నామం అకంసు. తేన వుత్తం ‘‘గిహికాలే ఉపతిస్సో కోలితోతి ఏవం పఞ్ఞాయమాననామా’’తి.

అడ్ఢతేయ్యసతమాణవకపరివారాతి ఏత్థ పఞ్చపఞ్చసతమాణవకపరివారాతిపి వదన్తి. వుత్తఞ్హేతం అఙ్గుత్తరనికాయట్ఠకథాయం (అ. ని. అట్ఠ. ౧.౧.౧౮౯-౧౯౦) –

‘‘ఉపతిస్సమాణవకస్స కీళనత్థాయ నదిం వా ఉయ్యానం వా గమనకాలే పఞ్చ సువణ్ణసివికాసతాని ¶ పరివారాని హోన్తి, కోలితమాణవకస్స పఞ్చ ఆజఞ్ఞరథసతాని. ద్వేపి జనా పఞ్చపఞ్చమాణవకసతపరివారా హోన్తీ’’తి.

రాజగహే చ అనుసంవచ్ఛరం గిరగ్గసమజ్జం నామ హోతి. తేసం ద్విన్నమ్పి ఏకట్ఠానేయేవ మఞ్చకం బన్ధన్తి. ద్వేపి ఏకతోవ నిసీదిత్వా సమజ్జం పస్సిత్వా హసితబ్బట్ఠానే హసన్తి, సంవేగట్ఠానే సంవిజ్జన్తి, దాయం దాతుం యుత్తట్ఠానే దాయం దేన్తి. తేసం ఇమినావ నియామేన ఏకదివసం సమజ్జం పస్సన్తానం పరిపాకగతత్తా ఞాణస్స పురిమదివసేసు వియ హసితబ్బట్ఠానే హాసో వా సంవేగట్ఠానే సంవిజ్జనం వా దాయం దాతుం యుత్తట్ఠానే దాయదానం వా నాహోసి. ద్వేపి ¶ పన జనా ఏవం చిన్తయింసు ‘‘కిం ఏత్థ ఓలోకేతబ్బం అత్థి, సబ్బేపిమే అప్పత్తే వస్ససతే అపణ్ణత్తికభావం గమిస్సన్తి, అమ్హేహి పన ఏకం మోక్ఖధమ్మం గవేసితుం వట్టతీ’’తి ఆరమ్మణం గహేత్వా నిసీదింసు. తతో కోలితో ఉపతిస్సం ఆహ ‘‘సమ్మ ఉపతిస్స, న త్వం అఞ్ఞదివసేసు వియ హట్ఠపహట్ఠో, అనత్తమనధాతుకోసి, కిం తే సల్లక్ఖిత’’న్తి. ‘‘సమ్మ కోలిత, ఏతేసం ఓలోకనే సారో నత్థి, నిరత్థకమేతం, అత్తనో మోక్ఖధమ్మం గవేసితుం వట్టతీ’’తి ఇదం చిన్తయన్తో నిసిన్నోమ్హీతి. త్వం పన కస్మా అనత్తమనోతి. సోపి తథేవ ఆహ. అథస్స అత్తనా సద్ధిం ఏకజ్ఝాసయతం ఞత్వా ఉపతిస్సో ఏవమాహ ‘‘అమ్హాకం ఉభిన్నం సుచిన్తితం, మోక్ఖధమ్మం పన గవేసన్తేహి ఏకా పబ్బజ్జా లద్ధుం వట్టతి, కస్స సన్తికే పబ్బజామా’’తి.

తేన ఖో పన సమయేన సఞ్చయో పరిబ్బాజకో రాజగహే పటివసతి మహతియా పరిబ్బాజకపరిసాయ సద్ధిం. తే ‘‘తస్స సన్తికే పబ్బజిస్సామా’’తి పఞ్చహి మాణవకసతేహి సద్ధిం సఞ్చయస్స సన్తికే పబ్బజింసు. తేసం పబ్బజితకాలతో పట్ఠాయ సఞ్చయో అతిరేకలాభగ్గయసగ్గప్పత్తో అహోసి. తే కతిపాహేనేవ సబ్బం సఞ్చయస్స సమయం పరిమద్దిత్వా ‘‘ఆచరియ, తుమ్హాకం జాననసమయో ఏత్తకోవ, ఉదాహు ఉత్తరిపి అత్థీ’’తి పుచ్ఛింసు. సఞ్చయో ‘‘ఏత్తకోవ, సబ్బం తుమ్హేహి ఞాత’’న్తి ఆహ. తస్స కథం సుత్వా చిన్తయింసు ‘‘ఏవం సతి ఇమస్స సన్తికే బ్రహ్మచరియవాసో నిరత్థకో, మయం మోక్ఖధమ్మం గవేసితుం నిక్ఖన్తా, సో ఇమస్స సన్తికే ఉప్పాదేతుం న సక్కా, మహా ఖో పన జమ్బుదీపో, గామనిగమరాజధానియో చరన్తా అవస్సం మోక్ఖధమ్మదేసకం ఆచరియం లభిస్సామా’’తి. తే తతో పట్ఠాయ ‘‘యత్థ యత్థ పణ్డితా సమణబ్రాహ్మణా అత్థీ’’తి సుణన్తి, తత్థ తత్థ గన్త్వా పఞ్హసాకచ్ఛం కరోన్తి, తేహి పుట్ఠం పఞ్హం అఞ్ఞో కథేతుం సమత్థో నామ నత్థి, తే పన తేసం పఞ్హం విస్సజ్జేన్తి. ఏవం సకలజమ్బుదీపం పరిగ్గణ్హిత్వా నివత్తిత్వా సకట్ఠానమేవ ఆగన్త్వా ‘‘సమ్మ కోలిత, యో పఠమం అమతం అధిగచ్ఛతి ¶ , సో ఆరోచేతూ’’తి కతికం అకంసు. ఇమమేవ వత్థుం సఙ్ఖిపిత్వా దస్సేన్తో ‘‘తత్ర నేసం మహాజనం దిస్వా…పే… కతికం అకంసూ’’తి ఆహ.

తత్థ ఛన్నపరిబ్బాజకస్సాతి సేతపటధరస్స పరిబ్బాజకస్స. తేన నాయం నగ్గపరిబ్బాజకోతి దస్సేతి. పాసాదికేన అభిక్కన్తేనాతిఆదీసు పాసాదికేనాతి పసాదావహేన సారుప్పేన సమణానుచ్ఛవికేన. అభిక్కన్తేనాతి ¶ గమనేన. పటిక్కన్తేనాతి నివత్తనేన. ఆలోకితేనాతి పురతో దస్సనేన. విలోకితేనాతి ఇతో చితో దస్సనేన. సమిఞ్జితేనాతి పబ్బసఙ్కోచనేన. పసారితేనాతి తేసంయేవ పసారణేన. సబ్బత్థ ఇత్థమ్భూతలక్ఖణే కరణవచనం, తస్మా సతిసమ్పజఞ్ఞకేహి వభిసఙ్ఖతత్తా పాసాదికఅభిక్కన్తపటిక్కన్తఆలోకితవిలోకితసమిఞ్జితపసారితో హుత్వాతి వుత్తం హోతి. ఓక్ఖిత్తచక్ఖూతి హేట్ఠాఖిత్తచక్ఖు. ఇరియాపథసమ్పన్నోతి తాయ పాసాదికఅభిక్కన్తాదితాయ సమ్పన్నఇరియాపథో. అత్థికేహి ఉపఞ్ఞాతన్తి ‘‘మరణే సతి అమతేనపి భవితబ్బ’’న్తి ఏవం అనుమానఞాణేన ‘‘అత్థీ’’తి ఉపగతం నిబ్బానం నామ, తం మగ్గన్తో పరియేసన్తో యన్నూనాహం ఇమం భిక్ఖుం పిట్ఠితో పిట్ఠితో అనుబన్ధేయ్యన్తి సమ్బన్ధో. సుదిన్నకణ్డే వుత్తప్పకారన్తి ‘‘దానపతీనం ఘరేసు సాలా హోన్తి, ఆసనాని చేత్థ పఞ్ఞత్తాని హోన్తి, ఉపట్ఠాపితం ఉదకకఞ్జియం, తత్థ పబ్బజితా పిణ్డాయ చరిత్వా నిసీదిత్వా భుఞ్జన్తి. సచే ఇచ్ఛన్తి, దానపతీనమ్పి సన్తకం గణ్హన్తి, తస్మా తమ్పి అఞ్ఞతరస్స కులస్స ఈదిసాయ సాలాయ అఞ్ఞతరం కుట్టమూలన్తి వేదితబ్బ’’న్తి ఏవం వుత్తప్పకారం.

అప్పం వా బహుం వా భాసస్సూతి పరిబ్బాజకో ‘‘అహం ఉపతిస్సో నామ, త్వం యథాసత్తియా అప్పం వా బహుం వా పావద, ఏతం నయసతేన నయసహస్సేన పటివిజ్ఝితుం మయ్హం భారో’’తి చిన్తేత్వా ఏవమాహ. నిరోధో చ నిరోధుపాయో చ ఏకదేససరూపేకసేసనయేన ‘‘నిరోధో’’తి వుత్తోతి దస్సేన్తో ‘‘అథ వా’’తిఆదిమాహ. పటిపాదేన్తోతి నిగమేన్తో. ఇమం ధమ్మపరియాయం సుత్వా విరజం వీతమలం ధమ్మచక్ఖుం ఉదపాదీతి ఏత్థ పరిబ్బాజకో పఠమపదద్వయమేవ సుత్వా సహస్సనయసమ్పన్నే సోతాపత్తిఫలే పతిట్ఠహి. ఇతరపదద్వయం సోతాపన్నకాలే నిట్ఠాసీతి వేదితబ్బం.

బహుకేహి కప్పనహుతేహీతి ఏత్థ దస దసకాని సతం, దస సతాని సహస్సం, సహస్సానం సతం సతసహస్సం, సతసహస్సానం సతం కోటి, కోటిసతసహస్సానం సతం పకోటి, పకోటిసతసహస్సానం సతం కోటిపకోటి, కోటిపకోటిసతసహస్సానం సతం ఏకనహుతన్తి వేదితబ్బం.

౬౧. అథ ¶ ¶ ఖో సారిపుత్తో పరిబ్బాజకో యేన మోగ్గల్లానో పరిబ్బాజకో తేనుపసఙ్కమీతి (అ. ని. అట్ఠ. ౧.౧.౧౮౯-౧౯౦; ధ. ప. అట్ఠ. ౧.౧౦ సారిపుత్తత్థేరవత్థు) సోతాపన్నో హుత్వా ఉపరివిసేసే అప్పవత్తన్తే ‘‘భవిస్సతి ఏత్థ కారణ’’న్తి సల్లక్ఖేత్వా థేరం ఆహ ‘‘భన్తే, మా ఉపరి ధమ్మదేసనం వడ్ఢయిత్థ, ఏత్తకమేవ హోతు, కహం అమ్హాకం సత్థా వసతీ’’తి. వేళువనే పరిబ్బాజకాతి. ‘‘భన్తే, తుమ్హే పురతో యాథ, మయ్హం ఏకో సహాయకో అత్థి, అమ్హేహి చ అఞ్ఞమఞ్ఞం కతికా కతా ‘యో పఠమం అమతం అధిగచ్ఛతి, సో ఆరోచేతూ’తి, అహం తం పటిఞ్ఞం మోచేత్వా సహాయకం గహేత్వా తుమ్హాకం గతమగ్గేనేవ సత్థు సన్తికం ఆగమిస్సామీ’’తి పఞ్చపతిట్ఠితేన థేరస్స పాదేసు నిపతిత్వా తిక్ఖత్తుం పదక్ఖిణం కత్వా థేరం ఉయ్యోజేత్వా పరిబ్బాజకారామాభిముఖో అగమాసి.

౬౨. సారిపుత్తం పరిబ్బాజకం ఏతదవోచాతి ‘‘అజ్జ మయ్హం సహాయస్స ముఖవణ్ణో న అఞ్ఞదివసేసు వియ, అద్ధా అనేన అమతం అధిగతం భవిస్సతీ’’తి అమతాధిగమం పుచ్ఛన్తో ఏతదవోచ. సోపిస్స ‘‘ఆమావుసో, అమతం అధిగత’’న్తి పటిజానిత్వా సబ్బం పవత్తిం ఆరోచేత్వా తమేవ గాథం అభాసి. గాథాపరియోసానే మోగ్గల్లానో పరిబ్బాజకో సోతాపత్తిఫలే పతిట్ఠహి. తేన వుత్తం ‘‘అథ ఖో మోగ్గల్లానస్స పరిబ్బాజకస్స…పే… ధమ్మచక్ఖుం ఉదపాదీ’’తి. గచ్ఛామ మయం, ఆవుసో, భగవతో సన్తికేతి ‘‘కహం సమ్మ సత్థా వసతీ’’తి పుచ్ఛిత్వా ‘‘వేళువనే కిర సమ్మ, ఏవం నో ఆచరియేన అస్సజిత్థేరేన కథిత’’న్తి వుత్తే ఏవమాహ.

సారిపుత్తత్థేరో చ నామేస సదాపి ఆచరియపూజకోవ, తస్మా సహాయం మోగ్గల్లానం పరిబ్బాజకం ఏవమాహ ‘‘అమ్హేహి అధిగతం అమతం అమ్హాకం ఆచరియస్స సఞ్చయపరిబ్బాజకస్సపి కథేస్సామ, బుజ్ఝమానో పటివిజ్ఝిస్సతి, అప్పటివిజ్ఝన్తో అమ్హాకం సద్దహిత్వా సత్థు సన్తికం గమిస్సతి, బుద్ధానం దేసనం సుత్వా మగ్గఫలప్పటివేధం కరిస్సతీ’’తి. తతో ద్వేపి జనా సఞ్చయస్స సన్తికం అగమంసు. తేన వుత్తం ‘‘అథ ఖో సారిపుత్తమోగ్గల్లానా యేన సఞ్చయో పరిబ్బాజకో తేనుపసఙ్కమింసూ’’తి. ఉపసఙ్కమిత్వా చ ‘‘ఆచరియ, త్వం కిం కరోసి, లోకే బుద్ధో ¶ ఉప్పన్నో, స్వాక్ఖాతో ధమ్మో, సుప్పటిపన్నో సఙ్ఘో, ఆయామ దసబలం పస్సిస్సామా’’తి. సో ‘‘కిం వదథ తాతా’’తి తేపి వారేత్వా లాభగ్గయసగ్గప్పవత్తిమేవ నేసం దీపేతి. తే ‘‘అమ్హాకం ఏవరూపో అన్తేవాసికవాసో నిచ్చమేవ హోతు, తుమ్హాకం పన గమనం వా అగమనం వా జానాథా’’తి ఆహంసు. సఞ్చయో ‘‘ఇమే ఏత్తకం జానన్తా మమ వచనం న కరిస్సన్తీ’’తి ఞత్వా ‘‘గచ్ఛథ తుమ్హే తాతా, అహం మహల్లకకాలే అన్తేవాసికవాసం వసితుం న సక్కోమీ’’తి ¶ ఆహ. తే అనేకేహిపి కారణసతేహి తం బోధేతుం అసక్కోన్తా అత్తనో ఓవాదే వత్తమానం జనం ఆదాయ వేళువనం అగమంసు. పఞ్చసు అన్తేవాసికసతేసు అడ్ఢతేయ్యసతా నివత్తింసు, అడ్ఢతేయ్యసతా తేహి సద్ధిం అగమంసు. తేన వుత్తం ‘‘అథ ఖో సారిపుత్తమోగ్గల్లానా తాని అడ్ఢతేయ్యాని పరిబ్బాజకసతాని ఆదాయ యేన వేళువనం తేనుపసఙ్కమింసూ’’తి.

విముత్తేతి యథావుత్తలక్ఖణే నిబ్బానే తదారమ్మణాయ ఫలవిముత్తియా అధిముత్తే నే సారిపుత్తమోగ్గల్లానే బ్యాకాసీతి సమ్బన్ధో.

ఏవం బ్యాకరిత్వా చ సత్థా చతుపరిసమజ్ఝే ధమ్మం దేసేన్తో నేసం పరిసాయ చరియవసేన ధమ్మదేసనం వడ్ఢేసి, ఠపేత్వా ద్వే అగ్గసావకే సబ్బేపి అడ్ఢతేయ్యసతా పరిబ్బాజకా అరహత్తం పాపుణింసు. సత్థా ‘‘ఏథ భిక్ఖవో’’తి హత్థం పసారేసి, సబ్బేసం కేసమస్సు అన్తరధాయి, ఇద్ధిమయపత్తచీవరం కాయపటిబద్ధం అహోసి. అగ్గసావకానమ్పి ఇద్ధిమయపత్తచీవరం ఆగతం, ఉపరిమగ్గత్తయకిచ్చం పన న నిట్ఠాతి. కస్మా? సావకపారమీఞాణస్స మహన్తతాయ. అథాయస్మా మహామోగ్గల్లానో పబ్బజితదివసతో సత్తమే దివసే మగధరట్ఠే కల్లవాళగామకం ఉపనిస్సాయ సమణధమ్మం కరోన్తో థినమిద్ధం ఓక్కమన్తో సత్థారా సంవేజితో థినమిద్ధం వినోదేత్వా తథాగతేన దిన్నం ధాతుకమ్మట్ఠానం సుణన్తోవ ఉపరిమగ్గత్తయకిచ్చం నిట్ఠాపేత్వా సావకపారమీఞాణస్స మత్థకం పత్తో. సారిపుత్తత్థేరోపి పబ్బజితదివసతో అద్ధమాసం అతిక్కమిత్వా సత్థారా సద్ధిం తమేవ రాజగహం ఉపనిస్సాయ సూకరఖతలేణే విహరన్తో అత్తనో భాగినేయ్యస్స దీఘనఖపరిబ్బాజకస్స వేదనాపరిగ్గహసుత్తన్తే దేసియమానే సుత్తానుసారేన ఞాణం పేసేత్వా పరస్స వడ్ఢితభత్తం భుఞ్జన్తో వియ సావకపారమీఞాణస్స మత్థకం పత్తో. తేనేవాహ ‘‘మహామోగ్గల్లానత్థేరో సత్తహి దివసేహి అరహత్తే పతిట్ఠితో, సారిపుత్తత్థేరో అద్ధమాసేనా’’తి.

యదిపి ¶ మహామోగ్గల్లానత్థేరో న చిరస్సేవ అరహత్తం పత్తో, ధమ్మసేనాపతి తతో చిరేన, ఏవం సన్తేపి సారిపుత్తత్థేరోవ మహాపఞ్ఞతరో. మహామోగ్గల్లానత్థేరో హి సావకానం సమ్మసనచారం యట్ఠికోటియా ఉప్పీళేన్తో వియ ఏకదేసమేవ సమ్మసన్తో సత్త దివసే వాయమిత్వా అరహత్తం పత్తో. సారిపుత్తత్థేరో ఠపేత్వా బుద్ధానం పచ్చేకబుద్ధానఞ్చ సమ్మసనచారం సావకానం సమ్మసనచారం నిప్పదేసం సమ్మసి, ఏవం సమ్మసన్తో అద్ధమాసం వాయమి. ఉక్కంసగతస్స సావకానం సమ్మసనచారస్స నిప్పదేసేన పవత్తియమానత్తా సావకపారమీఞాణస్స చ తథా పరిపాచేతబ్బత్తా. యథా హి పురిసో ‘‘వేణుయట్ఠిం గణ్హిస్సామీ’’తి మహాజటం వేణుం దిస్వా ‘‘జటం ఛిన్దన్తస్స పపఞ్చో భవిస్సతీ’’తి అన్తరేన హత్థం పవేసేత్వా సమ్పత్తమేవ యట్ఠిం మూలే చ అగ్గే చ ఛిన్దిత్వా ఆదాయ పక్కమేయ్య, సో ¶ కిఞ్చాపి పఠమతరం గచ్ఛతి, యట్ఠిం పన సారం వా ఉజుం వా న లభతి. అపరో తథారూపమేవ వేణుం దిస్వా సచే సమ్పత్తయట్ఠిం గణ్హిస్సామి, సారం వా ఉజుం వా న లభిస్సామీతి కచ్ఛం బన్ధిత్వా మహన్తేన సత్థేన వేణుజటం ఛిన్దిత్వా సారా చేవ ఉజూ చ యట్ఠియో ఉచ్చినిత్వా ఆదాయ పక్కమేయ్య, అయం కిఞ్చాపి పచ్ఛా గచ్ఛతి, యట్ఠియో పన సారా చేవ ఉజూ చ లభతి, ఏవంసమ్పదమిదం ఇమేసం ద్విన్నం థేరానం పధానం.

సమ్మసనచారో చ నామేత్థ విపస్సనాభూమి వేదితబ్బా సమ్మసనం చరతి ఏత్థాతి సమ్మసనచారోతి కత్వా. తత్థ బుద్ధానం సమ్మసనచారో దససహస్సలోకధాతుయం సత్తసన్తానగతా అనిన్ద్రియబద్ధా చ సఙ్ఖారాతి వదన్తి. కోటిసతసహస్సచక్కవాళేసూతి అపరే. తథా హి అత్తనియవసేన పటిచ్చసముప్పాదనయం ఓతరిత్వా ఛత్తింసకోటిసతసహస్సముఖేన బుద్ధానం మహావజిరఞాణం పవత్తం. పచ్చేకబుద్ధానం ససన్తానగతేహి సద్ధిం మజ్ఝిమదేసవాసీసత్తసన్తానగతా అనిన్ద్రియబద్ధా చ సఙ్ఖారా సమ్మసనచారోతి వదన్తి. జమ్బుదీపవాసీసన్తానగతాతి కేచి. ససన్తానగతే సబ్బధమ్మే పరసన్తానగతే చ సన్తానవిభాగం అకత్వా బహిద్ధాభావసామఞ్ఞతో సమ్మసనం, అయం సావకానం సమ్మసనచారో. మోగ్గల్లానత్థేరో పన బహిద్ధా ధమ్మేపి ససన్తానవిభాగేన కేచి కేచి ఉద్ధరిత్వా సమ్మసి, తఞ్చ ఖో ఞాణేన ఫుట్ఠమత్తం కత్వా. తేన వుత్తం ‘‘యట్ఠికోటియా ఉప్పీళేన్తో వియ ఏకదేసమేవ సమ్మసన్తో’’తి. తత్థ ఞాణేన నామ యావతా నేయ్యం వత్తితబ్బం, తావతా అవత్తనతో ‘‘యట్ఠికోటియా ఉప్పీళేన్తో ¶ వియా’’తి వుత్తం, అనుపదధమ్మవిపస్సనాయ అభావతో ‘‘ఏకదేసమేవ సమ్మసన్తో’’తి వుత్తం. ధమ్మసేనాపతినోపి యథావుత్తసావకానం విపస్సనాయ భూమియేవ సమ్మసనచారో. తత్థ పన థేరో సాతిసయం నిరవసేసం అనుపదఞ్చ సమ్మా విపస్సి. తేన వుత్తం ‘‘సావకానం సమ్మసనచారం నిప్పదేసం సమ్మసీ’’తి.

ఏత్థ చ సుక్ఖవిపస్సకా లోకియాభిఞ్ఞప్పత్తా పకతిసావకా మహాసావకా అగ్గసావకా పచ్చేకబుద్ధా సమ్మాసమ్బుద్ధాతి ఛసు జనేసు సుక్ఖవిపస్సకానం ఝానాభిఞ్ఞాహి అనధిగతపఞ్ఞానేపుఞ్ఞత్తా అన్ధానం వియ ఇచ్ఛితపదేసోక్కమనం విపస్సనాకాలే ఇచ్ఛితిచ్ఛితధమ్మభావనా నత్థి, తే యథాపరిగ్గహితధమ్మమత్తేయేవ విపస్సనం వడ్ఢేన్తి. లోకియాభిఞ్ఞప్పత్తా పన పకతిసావకా యేన ముఖేన విపస్సనం ఆరభన్తి, తతో అఞ్ఞేనపి విపస్సనం విత్థారికం కాతుం సక్కోన్తి విపులఞాణత్తా. మహాసావకా అభినీహారసమ్పన్నత్తా తతో సాతిసయం విపస్సనం విత్థారికం కాతుం సక్కోన్తి. అగ్గసావకేసు దుతియో అభినీహారసమ్పత్తియా సమాధానస్స సాతిసయత్తా విపస్సనం తతోపి విత్థారికం కరోతి. పఠమో పన తతోపి మహాపఞ్ఞతాయ సావకేహి అసాధారణం కత్వా విపస్సనం విత్థారికం కరోతి. పచ్చేకబుద్ధా తేహిపి ¶ మహాభినీహారతాయ అత్తనో అభినీహారానురూపం తతోపి విత్థారికం విపస్సనం కరోన్తి. బుద్ధానం సమ్మదేవ పరిపూరితపఞ్ఞాపారమీపభావితా సబ్బఞ్ఞుతఞ్ఞాణాధిగమస్స అనురూపా యథా నామ కతవాలవేధపరిచయేన సరభఙ్గసదిసేన ధనుగ్గహేన ఖిత్తో సరో అన్తరా రుక్ఖలతాదీసు అసజ్జమానో లక్ఖేయేవ పతతి, న సజ్జతి న విరజ్జతి, ఏవం అన్తరా అసజ్జమానా అవిరజ్జమానా విపస్సనా సమ్మసనీయధమ్మేసు యాథావతో నానానయేహి పవత్తతి, యం ‘‘మహావజిరఞాణ’’న్తి వుచ్చతి.

ఏతేసు చ సుక్ఖవిపస్సకానం విపస్సనాచారో ఖజ్జోతప్పభాసదిసో, అభిఞ్ఞప్పత్తపకతిసావకానం దీపప్పభాసదిసో, మహాసావకానం ఉక్కాప్పభాసదిసో, అగ్గసావకానం ఓసధితారకప్పభాసదిసో, పచ్చేకబుద్ధానం చన్దప్పభాసదిసో, సమ్మాసమ్బుద్ధానం రస్మిసహస్సపటిమణ్డితసరదసూరియమణ్డలసదిసో హుత్వా ఉపట్ఠాతి. తథా సుక్ఖవిపస్సకానం విపస్సనాచారో అన్ధానం ¶ యట్ఠికోటియా గమనసదిసో, లోకియాభిఞ్ఞప్పత్తపకతిసావకానం దణ్డకసేతుగమనసదిసో, మహాసావకానం జఙ్ఘసేతుగమనసదిసో, అగ్గసావకానం సకటసేతుగమనసదిసో, పచ్చేకబుద్ధానం మహాజఙ్ఘమగ్గగమనసదిసో, సమ్మాసమ్బుద్ధానం మహాసకటమగ్గగమనసదిసో. తథా బుద్ధానం పచ్చేకబుద్ధానఞ్చ విపస్సనా చిన్తామయఞాణసంవడ్ఢితత్తా సయమ్భూఞాణభూతా, ఇతరేసం సుతమయఞాణసంవడ్ఢితత్తా పరోపదేససమ్భూతాతి వేదితబ్బా.

ఇదాని ఉభిన్నమ్పి థేరానం పుబ్బయోగం దస్సేతుం ‘‘అతీతే కిరా’’తిఆదిమాహ. తం సబ్బం ఉత్తానత్థమేవ.

౬౩. గిరిబ్బజనగరన్తి సమన్తా పబ్బతపరిక్ఖిత్తం వజసదిసం హుత్వా తిట్ఠతీతి గిరిబ్బజన్తి ఏవంలద్ధనామం రాజగహనగరం. ఉసూయనకిరియాయ కమ్మభావం సన్ధాయ ‘‘ఉపయోగత్థే వా’’తి వుత్తం.

సారిపుత్తమోగ్గల్లానపబ్బజ్జాకథావణ్ణనా నిట్ఠితా.

౬౪. వజ్జావజ్జం ఉపనిజ్ఝాయతీతి ఉపజ్ఝాయో, నత్థి ఉపజ్ఝాయో ఏతేసన్తి అనుపజ్ఝాయకా. తేనాహ ‘‘వజ్జావజ్జం ఉపనిజ్ఝాయకేన గరునా విరహితా’’తి. తత్థ వజ్జావజ్జన్తి ఖుద్దకం ¶ మహన్తఞ్చ వజ్జం. వుద్ధిఅత్థో హి అయమకారో ‘‘ఫలాఫల’’న్తిఆదీసు వియ. ఉత్తిట్ఠపత్తన్తి ఏత్థ ఉచ్ఛిట్ఠ-సద్దసమానత్థో ఉత్తిట్ఠ-సద్దో. తేనేవాహ ‘‘తస్మిఞ్హి మనుస్సా ఉచ్ఛిట్ఠసఞ్ఞినో, తస్మా ఉత్తిట్ఠపత్తన్తి వుత్త’’న్తి. పిణ్డాయ చరణకపత్తన్తి ఇమినా పన పత్తస్స సరూపదస్సనముఖేన ఉచ్ఛిట్ఠకప్పనాయ కారణం విభావితం. తస్మిన్తి తస్మిం పిణ్డాయ చరణకపత్తే.

౬౫. సగారవా సప్పతిస్సాతి ఏత్థ గరుభావో గారవం, పాసాణచ్ఛత్తం వియ గరుకరణీయతా. సహ గారవేనాతి సగారవా. గరునా కిస్మిఞ్చి వుత్తే గారవవసేన పతిస్సవనం పతిస్సో, పతిస్సవభూతం తంసభాగఞ్చ యంకిఞ్చి గారవన్తి అత్థో. సహ పతిస్సేనాతి సప్పతిస్సా, ఓవాదం సమ్పటిచ్ఛన్తాతి అత్థో ¶ . పతిస్సీయతీతి వా పతిస్సో, గరుకాతబ్బో. తేన సహ పతిస్సేనాతి సప్పతిస్సా. అట్ఠకథాయం పన బ్యఞ్జనవిచారం అకత్వా అత్థమత్తమేవ దస్సేతుం ‘‘గరుకభావఞ్చేవ జేట్ఠకభావఞ్చ ఉపట్ఠపేత్వా’’తి వుత్తం. సాహూతి సాధు. లహూతి అగరు, మమ తుయ్హం ఉపజ్ఝాయభావే భారియం నామ నత్థీతి అత్థో. ఓపాయికన్తి ఉపాయపటిసంయుత్తం తే ఉపజ్ఝాయగ్గహణం ఇమినా ఉపాయేన త్వం మే ఇతో పట్ఠాయ భారో జాతోసీతి వుత్తం హోతి. పతిరూపన్తి అనురూపం తవ ఉపజ్ఝాయగ్గహణన్తి అత్థో. పాసాదికేనాతి పసాదావహేన కాయవచీపయోగేన. సమ్పాదేహీతి తివిధసిక్ఖం నిప్ఫాదేహీతి అత్థో. కాయేన వాతి హత్థముద్దాదిం దస్సేన్తో కాయేన వా విఞ్ఞాపేతి. గహితో తయా…పే… విఞ్ఞాపేతీతి ‘‘సాహూ’’తిఆదీసు ఏకం వదన్తోయేవ ఇమమత్థం విఞ్ఞాపేతీతి వుచ్చతి. తేనేవాహ ‘‘ఇదమేవ హీ’’తిఆది. సాధూతి సమ్పటిచ్ఛనం సన్ధాయాతి ఉపజ్ఝాయేన ‘‘సాహూ’’తి వుత్తే సద్ధివిహారికస్స ‘‘సాధూ’’తి సమ్పటిచ్ఛనవచనం సన్ధాయ. కస్మా నప్పమాణన్తి ఆహ ‘‘ఆయాచనదానమత్తేన హీ’’తిఆది, సద్ధివిహారికస్స ‘‘ఉపజ్ఝాయో మే, భన్తే, హోహీ’’తి ఆయాచనమత్తేన, ఉపజ్ఝాయస్స చ ‘‘సాహూ’’తిఆదినా దానవచనమత్తేనాతి అత్థో. న ఏత్థ సమ్పటిచ్ఛనం అఙ్గన్తి సద్ధివిహారికస్స సమ్పటిచ్ఛనవచనం ఏత్థ ఉపజ్ఝాయగ్గహణే అఙ్గం న హోతి.

౬౬. సమ్మావత్తనాతి సమ్మాపవత్తి. అస్సాతి సద్ధివిహారికస్స. తాదిసమేవ ముఖధోవనోదకం దాతబ్బన్తి ఉతుమ్హి సరీరసభావే చ ఏకాకారే తాదిసమేవ దాతబ్బం. ద్వే చీవరానీతి పారుపనం సఙ్ఘాటిఞ్చ సన్ధాయ వదతి. యది ఏవం ‘‘సఙ్ఘాటియో’’తి కస్మా వుత్తన్తి ఆహ ‘‘సబ్బఞ్హి చీవరం సఙ్ఘటితత్తా సఙ్ఘాటీతి వుచ్చతీ’’తి. పదవీతిహారేహీతి ఏత్థ పదం వీతిహరతి ఏత్థాతి పదవీతిహారో, పదవీతిహరణట్ఠానం దూతవిలమ్బితం అకత్వా సమగమనే ద్విన్నం పదానం అన్తరే ముట్ఠిరతనమత్తం. పదానం వా వీతిహరణం అభిముఖం హరిత్వా నిక్ఖేపో పదవీతిహారోతి ¶ ఏవమేత్థ అత్థో దట్ఠబ్బో. ఇతో పట్ఠాయాతి ‘‘న ఉపజ్ఝాయస్స భణమానస్సా’’తి ఏత్థ వుత్త న-కారతో పట్ఠాయ. సబ్బత్థ దుక్కటాపత్తి వేదితబ్బాతి ‘‘ఈదిసేసు గిలానోపి న ముచ్చతీ’’తి దస్సనత్థం వుత్తం. అఞ్ఞమ్పి హి యథావుత్తం ఉపజ్ఝాయవత్తం అనాదరియేన అకరోన్తస్స అగిలానస్స వత్తభేదే సబ్బత్థ దుక్కటమేవ. తేనేవ వక్ఖతి ‘‘అగిలానేన హి సద్ధివిహారికేన సట్ఠివస్సేనపి సబ్బం ఉపజ్ఝాయవత్తం ¶ కాతబ్బం, అనాదరేన అకరోన్తస్స వత్తభేదే దుక్కటం. న-కారపటిసంయుత్తేసు పన పదేసు గిలానస్సపి పటిక్ఖిత్తకిరియం కరోన్తస్స దుక్కటమేవా’’తి (మహావ. అట్ఠ. ౬౪). ఆపత్తియా ఆసన్నవాచన్తి ఆపత్తిజనకమేవ వచనం సన్ధాయ వదతి. యాయ హి వాచాయ ఆపత్తిం ఆపజ్జతి, సా వాచా తస్సా ఆపత్తియా ఆసన్నాతి వుచ్చతి.

చీవరేన పత్తం వేఠేత్వాతి ఏత్థ ‘‘ఉత్తరాసఙ్గస్స ఏకేన కణ్ణేన వేఠేత్వా’’తి గణ్ఠిపదేసు వుత్తం. గామేతి గామపరియాపన్నే తాదిసే కిస్మిఞ్చి పదేసే. అన్తరఘరేతి అన్తోగేహే. పటిక్కమనేతి ఆసనసాలాయం. తిక్ఖత్తుం పానీయేన పుచ్ఛితబ్బోతి సమ్బన్ధో, ఆదిమ్హి మజ్ఝే అన్తేతి ఏవం తిక్ఖత్తుం పుచ్ఛితబ్బోతి అత్థో. ఉపకట్ఠోతి ఆసన్నో. ధోతవాలికాయాతి నిరజాయ పరిసుద్ధవాలికాయ. సచే పహోతీతి వుత్తమేవత్థం విభావేతి ‘‘న కేనచి గేలఞ్ఞేన అభిభూతో హోతీ’’తి. పరివేణం గన్త్వాతి ఉపజ్ఝాయస్స పరివేణం గన్త్వా.

ఉపజ్ఝాయవత్తకథావణ్ణనా నిట్ఠితా.

౬౭. సద్ధివిహారికవత్తకథా ఉత్తానత్థాయేవ.

౬౮. నసమ్మావత్తనాదికథాయం గేహస్సితపేమన్తి ‘‘పితా మే అయ’’న్తి ఏవం ఉప్పన్నపేమం. ఉపజ్ఝాయమ్హి పితుచిత్తుపట్ఠానమేవ హి ఇధ గేహస్సితపేమం నామ. న హి ఇదం అకుసలపక్ఖియం గేహస్సితపేమం సన్ధాయ వుత్తం పటివిద్ధసచ్చానం పహీనానుగేధానం తదసమ్భవతో, న చ భగవా భిక్ఖూ సంకిలేసే నియోజేతి, గేహస్సితపేమసదిసత్తా పన పేమముఖేన మేత్తాసినేహో ఇధ వుత్తోతి వేదితబ్బం. ‘‘తేసు ఏకో వత్తసమ్పన్నో భిక్ఖు…పే… తేసం అనాపత్తీ’’తి వచనతో సచే ఏకో వత్తసమ్పన్నో భిక్ఖు ‘‘భన్తే, తుమ్హే అప్పోస్సుక్కా హోథ, అహం తుమ్హాకం సద్ధివిహారికం అన్తేవాసికం వా గిలానం ఉపట్ఠహిస్సామి, ఓవదితబ్బం ఓవదిస్సామి, ఇతి కరణీయేసు ఉస్సుక్కం ఆపజ్జిస్సామీ’’తి వదతి, తే ఏవ వా సద్ధివిహారికాదయో ‘‘భన్తే, తుమ్హే కేవలం అప్పోస్సుక్కా ¶ హోథా’’తి వదన్తి, వత్తం వా న సాదియన్తి ¶ , తతో పట్ఠాయ ఆచరియుపజ్ఝాయానం అనాపత్తీతి వదన్తి. సేసమేత్థ ఉత్తానమేవ.

నసమ్మావత్తనాదికథావణ్ణనా నిట్ఠితా.

౬౯. రాధబ్రాహ్మణవత్థుమ్హి కిసో అహోసీతి ఖాదితుం వా భుఞ్జితుం వా అసక్కోన్తో తనుకో అహోసి అప్పమంసలోహితో. ఉప్పణ్డుప్పణ్డుకజాతోతి సఞ్జాతుప్పణ్డుప్పణ్డుకభావో పణ్డుపలాసప్పటిభాగో. ధమనిసన్థతగత్తోతి పరియాదిన్నమంసలోహితత్తా సిరాజాలేనేవ సన్థరితగత్తో. అధికారన్తి అధికిరియం, సక్కారన్తి వుత్తం హోతి. కతం జానన్తీతి కతఞ్ఞునో, కతం పాకటం కత్వా జానన్తీతి కతవేదినో. కిం పన థేరో భగవతా బారాణసియం తీహి సరణగమనేహి అనుఞ్ఞాతం పబ్బజ్జం ఉపసమ్పదఞ్చ న జానాతీతి? నో న జానాతి. యది ఏవం ‘‘కథాహం, భన్తే, తం బ్రాహ్మణం పబ్బాజేమి ఉపసమ్పాదేమీ’’తి కస్మా ఆహాతి ఇమం అనుయోగం సన్ధాయాహ ‘‘కిఞ్చాపి ఆయస్మా సారిపుత్తో’’తిఆది. పరిమణ్డలేహీతి పరిపుణ్ణేహి. అఞ్ఞథా వా వత్తబ్బం అఞ్ఞథా వదతీతి ‘‘భన్తే’’తి వత్తబ్బం ‘‘బన్ధే’’తి వదతి.

౭౧-౭౩. సమనన్తరాతి అనన్తరం. పణ్ణత్తివీతిక్కమం కరోతీతి సిక్ఖాపదవీతిక్కమం కరోతి. అత్తభావపరిహరణత్థం నిస్సీయన్తీతి నిస్సయా, పిణ్డియాలోపభోజనాదికా చత్తారో పచ్చయా. తత్థ పిణ్డియాలోపభోజనన్తి జఙ్ఘపిణ్డియబలేన చరిత్వా ఆలోపమత్తం లద్ధభోజనం. అతిరేకలాభోతి ‘‘పిణ్డియాలోపభోజనం నిస్సాయా’’తి ఏవం వుత్తభిక్ఖాహారలాభతో అధికలాభో సఙ్ఘభత్తాది. తత్థ సకలస్స సఙ్ఘస్స దాతబ్బభత్తం సఙ్ఘభత్తం. కతిపయే భిక్ఖూ ఉద్దిసిత్వా దాతబ్బభత్తం ఉద్దేసభత్తం. నిమన్తేత్వా దాతబ్బభత్తం నిమన్తనం. సలాకం గాహాపేత్వా దాతబ్బభత్తం సలాకభత్తం. ఏకస్మిం పక్ఖే ఏకదివసం దాతబ్బభత్తం పక్ఖికం. ఉపోసథే దాతబ్బభత్తం ఉపోసథికం. పాటిపదదివసే దాతబ్బభత్తం పాటిపదికం. విత్థారకథా నేసం సేనాసనక్ఖన్ధకవణ్ణనాయం ఆవి భవిస్సతి.

విహారోతి ¶ పాకారపరిచ్ఛిన్నో సకలో ఆవాసో. అడ్ఢయోగోతి

దీఘపాసాదో. గరుళసణ్ఠానపాసాదోతిపి వదన్తి. పాసాదోతి చతురస్సపాసాదో. హమ్మియన్తి ముణ్డచ్ఛదనపాసాదో. అపరే పన భణన్తి ‘‘విహారో నామ దీఘముఖపాసాదో, అడ్ఢయోగో ఏకపస్సచ్ఛదనకసేనాసనం ¶ , తస్స కిర ఏకపస్సే భిత్తి ఉచ్చతరా హోతి, ఇతరపస్సే నీచా, తేన తం ఏకపస్సచ్ఛదనకం హోతి, పాసాదో ఆయతచతురస్సపాసాదో, హమ్మియం ముణ్డచ్ఛదనం చన్దికఙ్గణయుత్త’’న్తి. గుహాతి పబ్బతగుహా. పూతిముత్తన్తి యం కిఞ్చి ముత్తం. యథా సువణ్ణవణ్ణోపి కాయో ‘‘పూతికాయో’’తి వుచ్చతి, ఏవం అభినవమ్పి ముత్తం పూతిముత్తమేవ. సేసమేత్థ ఉత్తానత్థమేవ.

రాధబ్రాహ్మణవత్థుకథావణ్ణనా నిట్ఠితా.

౭౫. ఉపసేనవత్థుమ్హి ఆచిణ్ణన్తి చరితం వత్తం అనుధమ్మతా. కచ్చి భిక్ఖు ఖమనీయన్తి భిక్ఖు కచ్చి తుయ్హం ఇదం చతుచక్కం నవద్వారం సరీరయన్తం ఖమనీయం సక్కా ఖమితుం సహితుం పరిహరితుం, న కిఞ్చి దుక్ఖం ఉప్పాదేతీతి. కచ్చి యాపనీయన్తి కచ్చి సబ్బకిచ్చేసు యాపేతుం సక్కా, న కిఞ్చి అన్తరాయం దస్సేతీతి. జానన్తాపి తథాగతాతిఏవమాది యం పరతో ‘‘కతి వస్సోసి త్వం భిక్ఖూ’’తిఆదినా పుచ్ఛి, తస్స పరిహారదస్సనత్థం వుత్తం. తత్రాయం సఙ్ఖేపత్థో – తథాగతా నామ జానన్తాపి సచే తాదిసం పుచ్ఛాకారణం హోతి, పుచ్ఛన్తి. సచే పన తాదిసం పుచ్ఛాకారణం నత్థి, జానన్తాపి న పుచ్ఛన్తి. యస్మా పన బుద్ధానం అజాననం నామ నత్థి, తస్మా ‘‘అజానన్తాపీ’’తి న వుత్తం. కాలం విదిత్వా పుచ్ఛన్తీతి సచే తస్సా పుచ్ఛాయ సో కాలో హోతి, ఏవం తం కాలం విదిత్వా పుచ్ఛన్తి. సచే న హోతి, ఏవమ్పి కాలం విదిత్వావ న పుచ్ఛన్తి. ఏవం పుచ్ఛన్తాపి చ అత్థసంహితం తథాగతా పుచ్ఛన్తి, యం అత్థనిస్సితం కారణనిస్సితం, తదేవ పుచ్ఛన్తి, నో అనత్థసంహితం. కస్మా? యస్మా అనత్థసంహితే సేతుఘాతో తథాగతానం. సేతు వుచ్చతి మగ్గో, మగ్గేనేవ తాదిసస్స వచనస్స ఘాతో సముచ్ఛేదోతి వుత్తం హోతి.

ఇదాని అత్థసంహితన్తి ఏత్థ యం అత్థనిస్సితం వచనం తథాగతా పుచ్ఛన్తి, తం దస్సేన్తో ‘‘ద్వీహి ఆకారేహీ’’తిఆదిమాహ. తత్థ ఆకారేహీతి కారణేహి ¶ . ధమ్మం వా దేసేస్సామాతి అట్ఠుప్పత్తియుత్తం సుత్తం వా పుబ్బచరితకారణయుత్తం జాతకం వా కథయిస్సామ. సావకానం వా సిక్ఖాపదం పఞ్ఞపేస్సామాతి సావకానం వా తాయ పుచ్ఛాయ వీతిక్కమం పాకటం కత్వా గరుకం వా లహుకం వా సిక్ఖాపదం పఞ్ఞపేస్సామ ఆణం ఠపేస్సామ. అతిలహున్తి అతిసీఘం.

౭౬. అఞ్ఞతిత్థియవత్థుమ్హి అఞ్ఞతిత్థియపుబ్బోతి పుబ్బే అఞ్ఞతిత్థియో భూతోతి అఞ్ఞతిత్థియపుబ్బో. ఏత్థ (అ. ని. అట్ఠ. ౨.౩.౬౨) చ తిత్థం జానితబ్బం, తిత్థకరో జానితబ్బో ¶ , తిత్థియా జానితబ్బా, తిత్థియసావకా జానితబ్బా. తత్థ తిత్థం నామ ద్వాసట్ఠి దిట్ఠియో. ఏత్థ హి సత్తా తరన్తి ఉప్పిలవన్తి ఉమ్ముజ్జనిముజ్జం కరోన్తి, తస్మా ‘‘తిత్థ’’న్తి వుచ్చన్తి. తాసం దిట్ఠీనం ఉప్పాదేతా తిత్థకరో నామ పూరణకస్సపాదికో. తస్స లద్ధిం గహేత్వా పబ్బజితా తిత్థియా నామ. తే హి తిత్థే జాతాతి తిత్థియా, యథావుత్తం వా దిట్ఠిగతసఙ్ఖాతం తిత్థం ఏతేసం అత్థీతి తిత్థికా, తిత్థికా ఏవ తిత్థియా. తేసం పచ్చయదాయకా తిత్థియసావకాతి వేదితబ్బా. సహధమ్మికం వుచ్చమానోతి సహధమ్మికేన వుచ్చమానో, కరణత్థే ఉపయోగవచనం. పఞ్చహి సహధమ్మికేహి సిక్ఖితబ్బత్తా, తేసం వా సన్తకత్తా ‘‘సహధమ్మిక’’న్తి లద్ధనామేన బుద్ధపఞ్ఞత్తేన సిక్ఖాపదేన వుచ్చమానోతి అత్థో. పసూరోతి తస్స నామం. పరిబ్బాజకోతి గిహిబన్ధనం పహాయ పబ్బజ్జుపగతో.

తంయేవ తిత్థాయతనన్తి ఏత్థ ద్వాసట్ఠిదిట్ఠిసఙ్ఖాతం తిత్థమేవ ఆయతనన్తి తిత్థాయతనం, తిత్థం వా ఏతేసం అత్థీతి తిత్థినో, తిత్థియా, తేసం ఆయతనన్తిపి తిత్థాయతనం. ఆయతనన్తి చ ‘‘అస్సానం కమ్బోజో ఆయతనం, గున్నం దక్ఖిణపథో ఆయతన’’న్తి ఏత్థ సఞ్జాతిట్ఠానం ఆయతనం నామ.

‘‘మనోరమే ఆయతనే, సేవన్తి నం విహఙ్గమా;

ఛాయం ఛాయత్థినో యన్తి, ఫలత్థం ఫలభోజినో’’తి. (అ. ని. ౫.౩౮) –

ఏత్థ సమోసరణట్ఠానం. ‘‘పఞ్చిమాని, భిక్ఖవే, విముత్తాయతనానీ’’తి (అ. ని. ౫.౨౬) ఏత్థ కారణం, తం ఇధ సబ్బమ్పి లబ్భతి. సబ్బేపి హి దిట్ఠిగతికా సఞ్జాయమానా ఇమాసుయేవ ద్వాసట్ఠియా దిట్ఠీసు సఞ్జాయన్తి, సమోసరమానాపి ఏతాసుయేవ సమోసరన్తి సన్నిపతన్తి, దిట్ఠిగతికభావే చ నేసం ఇమాయేవ ద్వాసట్ఠి దిట్ఠియో ¶ కారణం, తస్మా యథావుత్తం తిత్థమేవ సఞ్జాతిఆదినా అత్థేన ఆయతనన్తి తిత్థాయతనం, తేనేవత్థేన తిత్థీనం ఆయతనన్తిపి తిత్థాయతనం.

ఆయస్మతో నిస్సాయ వచ్ఛామీతి ఏత్థ ఆయస్మతోతి ఉపయోగత్థే సామివచనం, ఆయస్మన్తం నిస్సాయ వసిస్సామీతి అత్థో. బ్యత్తో…పే… వుత్తలక్ఖణోయేవాతి పరిసుపట్ఠాపకబహుస్సుతం సన్ధాయ వదతి. పఞ్చహుపాలి అఙ్గేహీతిఆదీసు యం వత్తబ్బం, తం పరతో ఆవి భవిస్సతి.

ఆచరియవత్తకథావణ్ణనా నిట్ఠితా.

౮౦. యం ¶ పుబ్బే లక్ఖణం వుత్తన్తి సమ్బన్ధో, ‘‘తేనేవ లక్ఖణేన నిస్సయన్తేవాసికస్స ఆపత్తి వేదితబ్బా’’తి పోత్థకేసు పాఠో దిస్సతి, ‘‘న తేనేవ లక్ఖణేన నిస్సయన్తేవాసికస్స ఆపత్తి వేదితబ్బా’’తి ఏవం పనేత్థ పాఠో వేదితబ్బో. సద్ధివిహారికస్స వుత్తలక్ఖణేన నిస్సయన్తేవాసికస్స ఆపత్తి న వేదితబ్బాతి ఏవం పనేత్థ అత్థోపి వేదితబ్బో. అఞ్ఞథా ‘‘నిస్సయన్తేవాసికేన హి యావ ఆచరియం నిస్సాయ వసతి, తావ సబ్బం ఆచరియవత్తం కాతబ్బ’’న్తి ఇదం విరుజ్ఝేయ్య. ఇదఞ్హి వచనం నిస్సయన్తేవాసికస్స అముత్తనిస్సయస్సేవ వత్తం అకరోన్తస్స ఆపత్తీతి దీపేతి. తస్మా సద్ధివిహారికస్స యథావుత్తవత్తం అకరోన్తస్స నిస్సయముత్తకస్స అముత్తకస్సపి ఆపత్తి, నిస్సయన్తేవాసికస్స పన అముత్తనిస్సయస్సేవ ఆపత్తీతి గహేతబ్బం. తేనేవ విసుద్ధిమగ్గేపి (విసుద్ధి. ౧.౪౧) ఞాతిపలిబోధకథాయం –

‘‘ఞాతీతి విహారే ఆచరియుపజ్ఝాయసద్ధివిహారికఅన్తేవాసికసమానుపజ్ఝాయకసమానాచరియకా, ఘరే మాతా పితా భగినీ భాతాతి ఏవమాదికా. తే గిలానా ఇమస్స పలిబోధా హోన్తి, తస్మా సో పలిబోధో ఉపట్ఠహిత్వా తేసం పాకతికకరణేన ఉపచ్ఛిన్దితబ్బో. తత్థ ఉపజ్ఝాయో తావ గిలానో సచే లహుం న వుట్ఠాతి, యావజీవం పటిజగ్గితబ్బో. తథా ¶ పబ్బజ్జాచరియో ఉపసమ్పదాచరియో సద్ధివిహారికో ఉపసమ్పాదితపబ్బాజితఅన్తేవాసికసమానుపజ్ఝాయకా చ. నిస్సయాచరియ ఉద్దేసాచరియ నిస్సయన్తేవాసిక ఉద్దేసన్తేవాసికసమానాచరియకా పన యావ నిస్సయఉద్దేసా అనుపచ్ఛిన్నా, తావ పటిజగ్గితబ్బా’’తి –

విభాగేన వుత్తం. అయఞ్చ విభాగో ‘‘తేనేవ లక్ఖణేన నిస్సయన్తేవాసికస్స ఆపత్తి వేదితబ్బా’’తి ఏవం పాఠే సతి న యుజ్జేయ్య. అయఞ్హి పాఠో సద్ధివిహారికస్స వియ నిస్సయన్తేవాసికస్సపి యథావుత్తవత్తం అకరోన్తస్స నిస్సయముత్తకస్స అముత్తకస్సపి ఆపత్తీతి ఇమమత్థం దీపేతి, తస్మా వుత్తనయేనేవేత్థ పాఠో గహేతబ్బో.

పబ్బజ్జఉపసమ్పదధమ్మన్తేవాసికేహి పన…పే… తావ వత్తం కాతబ్బన్తి పబ్బజ్జాచరియఉపసమ్పదాచరియధమ్మాచరియానం

ఏతేహి యథావుత్తవత్తం కాతబ్బం. తత్థ యేన సిక్ఖాపదాని దిన్నాని, అయం ¶ పబ్బజ్జాచరియో. యేన ఉపసమ్పదకమ్మవాచా వుత్తా, అయం ఉపసమ్పదాచరియో. యో ఉద్దేసం పరిపుచ్ఛం వా దేతి, అయం ధమ్మాచరియోతి వేదితబ్బం. సేసమేత్థ ఉత్తానమేవ.

పణామనాఖమాపనాకథావణ్ణనా నిట్ఠితా.

నిస్సయపటిప్పస్సద్ధికథావణ్ణనా

౮౩. నిస్సయపటిప్పస్సద్ధికథాయం దిసం గతోతి పున ఆగన్తుకామో అనాగన్తుకామో వా హుత్వా వాసత్థాయ కఞ్చి దిసం గతో. భిక్ఖునో సభాగతన్తి పేసలభావం. ఓలోకేత్వాతి ఉపపరిక్ఖిత్వా. విబ్భన్తే…పే… తత్థ గన్తబ్బన్తి ఏత్థ సచే కేనచి కరణీయేన తదహేవ గన్తుం అసక్కోన్తో కతిపాహేన గమిస్సామీతి గమనే సఉస్సాహో హోతి, రక్ఖతీతి వదన్తి. మా ఇధ పటిక్కమీతి మా ఇధ పవిసి. తత్రేవ వసితబ్బన్తి తత్థేవ నిస్సయం గహేత్వా వసితబ్బం. తంయేవ విహారం…పే… వసితుం వట్టతీతి ఏత్థ ఉపజ్ఝాయేన పరిచ్చత్తత్తా ఉపజ్ఝాయసమోధానపరిహారో నత్థి, తస్మా ఉపజ్ఝాయేన సమోధానగతస్సపి ఆచరియస్స సన్తికే గహితనిస్సయో న పటిప్పస్సమ్భతి.

ఆచరియమ్హా ¶ నిస్సయపటిప్పస్సద్ధీసు ఆచరియో పక్కన్తో వా హోతీతి ఏత్థ ‘‘పక్కన్తోతి దిసం గతో’’తిఆదినా ఉపజ్ఝాయస్స పక్కమనే యో వినిచ్ఛయో వుత్తో, సో తత్థ వుత్తనయేనేవ ఇధాపి సక్కా విఞ్ఞాతున్తి తం అవత్వా ‘‘కోచి ఆచరియో ఆపుచ్ఛిత్వా పక్కమతీ’’తిఆదినా అఞ్ఞోయేవ నయో ఆరద్ధో, అయఞ్చ నయో ఉపజ్ఝాయపక్కమనేపి వేదితబ్బోయేవ. ఈదిసేసు హి ఠానేసు ఏకత్థ వుత్తలక్ఖణం అఞ్ఞత్థాపి దట్ఠబ్బం. సచే ద్వే లేడ్డుపాతే అతిక్కమిత్వా నివత్తతి, పటిప్పస్సద్ధో హోతీతి ఏత్థ ఏత్తావతా దిసాపక్కన్తో నామ హోతీతి అన్తేవాసికే అనిక్ఖిత్తధురేపి నిస్సయో పటిప్పస్సమ్భతి. ఆచరియుపజ్ఝాయా ద్వే లేడ్డుపాతే అతిక్కమ్మ అఞ్ఞస్మిం విహారే వసన్తీతి బహిఉపచారసీమాయం అన్తేవాసికసద్ధివిహారికానం వసనట్ఠానతో ద్వే లేడ్డుపాతే అతిక్కమ్మ అఞ్ఞస్మిం సేనాసనే వసన్తి, అన్తోఉపచారసీమాయం పన ద్వే లేడ్డుపాతే అతిక్కమిత్వాపి వసతో నిస్సయో న పటిప్పస్సమ్భతి. ‘‘సచేపి ఆచరియో ముఞ్చితుకామోవ హుత్వా నిస్సయపణామనాయ పణామేతీ’’తిఆది సబ్బం ఉపజ్ఝాయస్స ఆణత్తియమ్పి వేదితబ్బం. సేసమేత్థ ఉత్తానమేవ.

నిస్సయపటిప్పస్సద్ధికథావణ్ణనా నిట్ఠితా.

ఉపసమ్పాదేతబ్బపఞ్చకకథావణ్ణనా

౮౪. పఞ్చహి ¶ , భిక్ఖవే, అఙ్గేహి సమన్నాగతేనాతిఆదీసు న సామణేరో ఉపట్ఠాపేతబ్బోతి ఉపజ్ఝాయేన హుత్వా సామణేరో న గహేతబ్బో. అయమత్థో అఙ్గుత్తరనికాయట్ఠకథాయం (అ. ని. అట్ఠ. ౩.౫.౨౫౧-౨౫౩) వుత్తోయేవ.

‘‘అత్తానమేవ పఠమం, పతిరూపే నివేసయే;

అథఞ్ఞమనుసాసేయ్య, న కిలిస్సేయ్య పణ్డితో’’తి. (ధ. ప. ౧౫౮) –

ఇమస్స అనురూపవసేన పఠమం తావ అత్తసమ్పత్తియం నియోజేతుం ‘‘న అసేక్ఖేన సీలక్ఖన్ధేనా’’తిఆది వుత్తం, న ఆపత్తిఅఙ్గవసేన. తత్థ అసేక్ఖేన సీలక్ఖన్ధేనాతి అసేక్ఖస్స సీలక్ఖన్ధో అసేక్ఖో సీలక్ఖన్ధో నామ. అసేక్ఖస్స అయన్తి హి అసేక్ఖో, సీలక్ఖన్ధో. ఏవం ¶ సబ్బత్థ. ఏవఞ్చ కత్వా విముత్తిఞాణదస్సనసఙ్ఖాతస్స పచ్చవేక్ఖణఞాణస్సపి అసేక్ఖతా ఉపపన్నా. అసేక్ఖసీలన్తి చ న మగ్గఫలమేవ అధిప్పేతం, అథ ఖో యంకిఞ్చి అసేక్ఖసన్తానే పవత్తసీలం లోకియలోకుత్తరమిస్సకస్స సీలస్స ఇధాధిప్పేతత్తా. సమాధిక్ఖన్ధాదీసుపి విముత్తిక్ఖన్ధపరియోసానేసు అయమేవ నయో. తస్మా యథా సీలసమాధిపఞ్ఞక్ఖన్ధా మిస్సకా అధిప్పేతా, ఏవం విముత్తిక్ఖన్ధోపీతి తదఙ్గవిముత్తిఆదయోపి వేదితబ్బా, న పటిప్పస్సద్ధివిముత్తి ఏవ. విముత్తిఞాణదస్సనం పన లోకియమేవ. తేనేవ సంయుత్తనికాయట్ఠకథాయం (సం. ని. అట్ఠ. ౧.౧.౧౩౫) వుత్తం ‘‘పురిమేహి చతూహి పదేహి లోకియలోకుత్తరసీలసమాధిపఞ్ఞావిముత్తియో కథితా, విముత్తిఞాణదస్సనం పచ్చవేక్ఖణఞాణం హోతి, తం లోకియమేవా’’తి.

అస్సద్ధోతిఆదీసు తీసు వత్థూసు సద్ధా ఏతస్స నత్థీతి అస్సద్ధో. సుక్కపక్ఖే సద్దహతీతి సద్ధో, సద్ధా వా ఏతస్స అత్థీతిపి సద్ధో. నత్థి ఏతస్స హిరీతి అహిరికో, అకుసలసమాపత్తియా అజిగుచ్ఛమానస్సేతం అధివచనం. హిరీ ఏతస్స అత్థీతి హిరిమా. న ఓత్తప్పతీతి అనోత్తప్పీ, అకుసలసమాపత్తియా న భాయతీతి వుత్తం హోతి. తబ్బిపరీతో ఓత్తప్పీ. కుచ్ఛితం సీదతీతి కుసీతో, హీనవీరియస్సేతం అధివచనం. ఆరద్ధం వీరియం ఏతస్సాతి ఆరద్ధవీరియో, సమ్మప్పధానయుత్తస్సేతం అధివచనం. ముట్ఠా సతి ఏతస్సాతి ముట్ఠస్సతి, నట్ఠస్సతీతి వుత్తం హోతి. ఉపట్ఠితా సతి ఏతస్సాతి ఉపట్ఠితస్సతి, నిచ్చం ఆరమ్మణాభిముఖప్పవత్తసతిస్సేతం అధివచనం.

అధిసీలే ¶ సీలవిపన్నో చ అజ్ఝాచారే ఆచారవిపన్నో చ ఆపజ్జిత్వా అవుట్ఠితో. సస్సతుచ్ఛేదసఙ్ఖాతం అన్తం గణ్హాతి గాహయతీతి వా అన్తగ్గాహికా, మిచ్ఛాదిట్ఠి. పురిమాని ద్వే పదానీతి ‘‘న పటిబలో హోతి అన్తేవాసిం వా సద్ధివిహారిం వా గిలానం ఉపట్ఠాతుం వా ఉపట్ఠాపేతుం వా, అనభిరతం వూపకాసేతుం వా వూపకాసాపేతుం వా’’తి ఇమాని ద్వే పదాని.

అభివిసిట్ఠో ఉత్తమో సమాచారోతి అభిసమాచారో, అభిసమాచారోవ సిక్ఖితబ్బతో సిక్ఖాతి ఆభిసమాచారికా సిక్ఖా, అభిసమాచారం వా ఆరబ్భ పఞ్ఞత్తా సిక్ఖా ఆభిసమాచారికా. మగ్గబ్రహ్మచరియస్స ఆదిభూతాతి ¶ ఆదిబ్రహ్మచరియకా, ఉభతోవిభఙ్గపరియాపన్నసిక్ఖాయేతం అధివచనం. తేనేవ ‘‘ఉభతోవిభఙ్గపరియాపన్నం ఆదిబ్రహ్మచరియకం, ఖన్ధకవత్తపరియాపన్నం ఆభిసమాచారిక’’న్తి విసుద్ధిమగ్గే (విసుద్ధి. ౧.౧౧) వుత్తం. తస్మా సేక్ఖపణ్ణత్తియన్తి ఏత్థ సిక్ఖితబ్బతో సబ్బాపి ఉభతోవిభఙ్గపరియాపన్నా పణ్ణత్తీతి గహేతబ్బా. తేనేవ గణ్ఠిపదేపి వుత్తం ‘‘సేక్ఖపణ్ణత్తియన్తి పారాజికమాదిం కత్వా సిక్ఖితబ్బసిక్ఖాపదపఞ్ఞత్తియ’’న్తి. సేసమేత్థ ఉత్తానత్థమేవ.

ఉపసమ్పాదేతబ్బపఞ్చకకథావణ్ణనా నిట్ఠితా.

అఞ్ఞతిత్థియపుబ్బవత్థుకథావణ్ణనా

౮౬. అఞ్ఞతిత్థియవత్థుమ్హి ఆజీవకో అచేలకోతి దువిధో నగ్గపరిబ్బాజకోతి ఆహ ‘‘నగ్గపరిబ్బాజకస్సేవ ఆజీవకస్స వా’’తిఆది. తత్థ ఆజీవకో ఉపరి ఏకమేవ వత్థం ఉపకచ్ఛకే పవేసేత్వా పరిదహతి, హేట్ఠా నగ్గో. అచేలకో సబ్బేన సబ్బం నగ్గోయేవ.

౮౭. ఆమిసకిఞ్చిక్ఖసమ్పదానం నామ అప్పమత్తకస్సేవ దేయ్యధమ్మస్స అనుప్పదానం. రూపూపజీవికాతి అత్తనో రూపంయేవ నిస్సాయ జీవన్తియో. వేసియా గోచరో మిత్తసన్థవవసేన ఉపసఙ్కమితబ్బట్ఠానం అస్సాతి వేసియాగోచరో. ఏస నయో సబ్బత్థ. యోబ్బనప్పత్తా యోబ్బనాతీతా వాతి ఉభయేనపి మహల్లికా అనివిద్ధకుమారియోవ వదతి. భిక్ఖునియో నామ ఉస్సన్నబ్రహ్మచరియా, తథా భిక్ఖూపి. తేసం అఞ్ఞమఞ్ఞవిసభాగవత్థుభావతో సన్థవవసేన ఉపసఙ్కమనే కతిపాహేనేవ బ్రహ్మచరియన్తరాయో సియాతి ఆహ ‘‘తాహి సద్ధిం ఖిప్పమేవ విస్సాసో హోతి, తతో సీలం భిజ్జతీ’’తి. సేసమేత్థ ఉత్తానమేవ.

అఞ్ఞతిత్థియపుబ్బవత్థుకథావణ్ణనా నిట్ఠితా.

౮౮. పఞ్చాబాధవత్థుమ్హి ¶ నఖపిట్ఠిప్పమాణన్తి ఏత్థ ‘‘కనిట్ఠఙ్గులినఖపిట్ఠి అధిప్పేతా’’తి తీసుపి గణ్ఠిపదేసు వుత్తం. ‘‘తఞ్చే నఖపిట్ఠిప్పమాణమ్పి వడ్ఢనకపక్ఖే ఠితం ¶ హోతి, న పబ్బాజేతబ్బో’’తి ఇమినా సామఞ్ఞతో లక్ఖణం దస్సితం, తస్మా యత్థ కత్థచి సరీరావయవేసు నఖపిట్ఠిప్పమాణం వడ్ఢనకపక్ఖే ఠితఞ్చే, న వట్టతీతి సిద్ధం. ఏవఞ్చ సతి నఖపిట్ఠిప్పమాణమ్పి అవడ్ఢనకపక్ఖే ఠితఞ్చే, సబ్బత్థ వట్టతీతి ఆపన్నం, తఞ్చ న సామఞ్ఞతో అధిప్పేతన్తి పదేసవిసేసేయేవ నియమేత్వా దస్సేన్తో ‘‘సచే పనా’’తిఆదిమాహ. సచే హి అవిసేసేన నఖపిట్ఠిప్పమాణం అవడ్ఢనకపక్ఖే ఠితం వట్టేయ్య, ‘‘నివాసనపారుపనేహి పకతిపఅచ్ఛన్నే ఠానే’’తి పదేసనియమం న కరేయ్య, తస్మా నివాసనపారుపనేహి పకతిపటిచ్ఛన్నట్ఠానతో అఞ్ఞత్థ నఖపిట్ఠిప్పమాణం అవడ్ఢనకపక్ఖే ఠితమ్పి న వట్టతీతి సిద్ధం, నఖపిట్ఠిప్పమాణతో ఖుద్దకతరం పన అవడ్ఢనకపక్ఖే వడ్ఢనకపక్ఖే వా ఠితం హోతు, వట్టతి నఖపిట్ఠిప్పమాణతో ఖుద్దకతరస్స వడ్ఢనకపక్ఖే అవడ్ఢనకపక్ఖే వా ఠితస్స ముఖాదీసుయేవ పటిక్ఖిత్తత్తా.

గణ్డేపి ఇమినావ నయేన వినిచ్ఛయో వేదితబ్బో. తత్థ పన ముఖాదీసు కోలట్ఠిమత్తతో ఖుద్దకతరోపి గణ్డో న వట్టతీతి విసుం న దస్సితో. ‘‘ముఖాదికే అప్పటిచ్ఛన్నట్ఠానే అవడ్ఢనకపక్ఖే ఠితోపి న వట్టతీ’’తి ఏత్తకమేవ హి తత్థ వుత్తం, తథాపి కుట్ఠే వుత్తనయేన ముఖాదీసు కోలట్ఠిప్పమాణతో ఖుద్దకతరోపి గణ్డో న వట్టతీతి విఞ్ఞాయతి, తస్మా అవడ్ఢనకపక్ఖే ఠితోపీతి ఏత్థ పి-సద్దో అవుత్తసమ్పిణ్డనత్థో. తేన కోలట్ఠిమత్తతో ఖుద్దకతరోపి న వట్టతీతి అయమత్థో దస్సితోయేవాతి అయమమ్హాకం ఖన్తి. పకతివణ్ణే జాతేతి రోగహేతుకస్స వికారవణ్ణస్స అభావం సన్ధాయ వుత్తం. కోలట్ఠిమత్తకోతి బదరట్ఠిప్పమాణో. సుఛవిం కారేత్వాతి సఞ్జాతఛవిం కారేత్వా. ‘‘సఞ్ఛవిం కారేత్వా’’తిపి పాఠో, విజ్జమానఛవిం కారేత్వాతి అత్థో. పదుమపుణ్డరీకపత్తవణ్ణన్తి రత్తపదుమసేతపదుమవసేన పదుమపత్తవణ్ణం. సోసబ్యాధీతి ఖయరోగో.

పఞ్చాబాధవత్థుకథావణ్ణనా నిట్ఠితా.

౯౦-౯౬. రాజభటాదివత్థూసు ¶ ఆహంసూతి మనుస్సా వదింసు. తస్మా…పే… ఏవమాహాతి యస్మా సయం ధమ్మస్సామీ, తస్మా భిక్ఖూహి అపబ్బాజితబ్బం చోరం అఙ్గులిమాలం పబ్బాజేత్వా ఆయతిం ¶ అకరణత్థాయ భిక్ఖూనం సిక్ఖాపదం పఞ్ఞపేన్తో ‘‘న, భిక్ఖవే, ధజబన్ధో చోరో పబ్బాజేతబ్బో, యో పబ్బాజేయ్య, ఆపత్తి దుక్కటస్సా’’తి ఆహ. ఉపరమన్తీతి విరమన్తి నివత్తన్తి. భిన్దిత్వాతి అన్దుబన్ధనం భిన్దిత్వా. ఛిన్దిత్వాతి సఙ్ఖలికబన్ధనం ఛిన్దిత్వా. ముఞ్చిత్వాతి రజ్జుబన్ధనం ముఞ్చిత్వా. వివరిత్వాతి గామబన్ధనాదీసు గామద్వారాదీని వివరిత్వా. అపస్సమానానం వా పలాయతీతి పురిసగుత్తియం పురిసానం అపస్సమానానం పలాయతి. ఉపడ్ఢుపడ్ఢన్తి థోకం థోకం.

౯౭. అభిసేకాదీసు బన్ధనాగారాదీని సోధేన్తి, తం సన్ధాయాహ ‘‘సబ్బసాధారణేన వా నయేనా’’తి. సచే సయమేవ పణ్ణం ఆరోపేన్తి, న వట్టతీతి తా భుజిస్సిత్థియో ‘‘మయమ్పి దాసియో హోమా’’తి సయమేవ దాసిపణ్ణం లిఖాపేన్తి, న వట్టతి. తక్కం సీసే ఆసిత్తకసదిసావ హోన్తీతి యథా అదాసే కరోన్తా తక్కేన సీసం ధోవిత్వా అదాసం కరోన్తి, ఏవం ఆరామికవచనేన దిన్నత్తా అదాసావ తేతి అధిప్పాయో. తక్కాసిఞ్చనం పన సీహళదీపే చారిత్తన్తి వదన్తి. నేవ పబ్బాజేతబ్బోతి వుత్తన్తి కప్పియవచనేన దిన్నేపి సఙ్ఘస్స ఆరామికదాసత్తా ఏవం వుత్తం. నిస్సామికదాసో నామ యస్స సామికా సపుత్తదారాదయో మతా హోన్తి, న కోచి తస్స పరిగ్గాహకో, సోపి పబ్బాజేతుం న వట్టతి, తం పన అత్తనాపి భుజిస్సం కాతుం వట్టతి. యే వా పన తస్మిం రట్ఠే సామినో, తేహిపి కారాపేతుం వట్టతి. ‘‘దేవదాసిపుత్తం పబ్బాజేతుం వట్టతీ’’తి తీసు గణ్ఠిపదేసు వుత్తం. దాసస్స పబ్బజిత్వా అత్తనో సామికే దిస్వా పలాయన్తస్స ఆపత్తి నత్థీతి వదన్తి. సేసం సబ్బత్థ ఉత్తానమేవ.

రాజభటాదివత్థుకథావణ్ణనా నిట్ఠితా.

౧౦౩. నిస్సయముచ్చనకస్స ¶ వత్తేసు పఞ్చకఛక్కేసు పన ఉభయాని ఖో పన…పే… అనుబ్యఞ్జనసోతి ఏత్థ ‘‘సబ్బోపి చాయం పభేదో మాతికాట్ఠకథాయం ఞాతాయం ఞాతో హోతీ’’తి తీసుపి గణ్ఠిపదేసు వుత్తం. ఆపత్తిం జానాతీతిఆదీసు చ ‘‘పాఠే అవత్తమానేపి ‘ఇదం నామ కత్వా ఇదం ఆపజ్జతీ’తి జానాతి చే, వట్టతీ’’తి తత్థేవ వుత్తం. తఞ్చ ఖో పుబ్బే పాఠే పగుణే కతేతి గహేతబ్బన్తి చ ఆచరియుపజ్ఝాయానమ్పి ఏసేవ నయోతి చ కేచి వదన్తి. సేసమేత్థ ఉత్తానమేవ.

నిస్సయముచ్చనకకథావణ్ణనా నిట్ఠితా.

౧౦౫. రాహులవత్థుమ్హి ¶ తత్థేవ విహరింసూతి సబ్బేపి తే అరహత్తం పత్తకాలతో పట్ఠాయ అరియా నామ మజ్ఝత్తావ హోన్తీతి రఞ్ఞో పహితసాసనం దసబలస్స అనారోచేత్వావ తత్థ విహరింసు. ఏకదివసం జాతం కాళుదాయిం నామ అమచ్చన్తి అయం కిర (అ. ని. అట్ఠ. ౧.౧.౨౨౫) పదుముత్తరబుద్ధకాలే హంసవతీనగరే కులగేహే నిబ్బత్తో సత్థు ధమ్మదేసనం సుణన్తో సత్థారం ఏకం భిక్ఖుం కులప్పసాదకానం అగ్గట్ఠానే ఠపేన్తం దిస్వా అధికారకమ్మం కత్వా తం ఠానన్తరం పత్థేసి. సో యావజీవం కుసలం కత్వా దేవమనుస్సేసు సంసరన్తో అమ్హాకం బోధిసత్తస్స మాతుకుచ్ఛియం పటిసన్ధిగ్గహణదివసే కపిలవత్థుస్మింయేవ అమచ్చగేహే పటిసన్ధిం గణ్హి. జాతదివసే బోధిసత్తేన సద్ధింయేవ జాతోతి తం దివసంయేవ దుకూలచుమ్బటకే నిపజ్జాపేత్వా బోధిసత్తస్స ఉపట్ఠానత్థాయ నయింసు. బోధిసత్తేన హి సద్ధిం బోధిరుక్ఖో రాహులమాతా చతస్సో నిధికుమ్భియో ఆరోహనియహత్థీ కణ్డకో ఛన్నో కాళుదాయీతి ఇమే సత్త ఏకదివసే జాతత్తా సహజాతా నామ అహేసుం. అథస్స నామగ్గహణదివసే సకలనగరస్స ఉదగ్గచిత్తదివసే జాతోతి ఉదాయీత్వేవ నామం అకంసు. థోకం కాళధాతుకత్తా పన కాళుదాయీ నామ జాతో. సో బోధిసత్తేన సద్ధిం కుమారకీళం కీళన్తో వుద్ధిం అగమాసి.

సమయో మహావీర భాగీరసానం. (థేరగా. ౫౨౭)

‘‘నాతిసీతం నాతిఉణ్హం, నాతిదుబ్భిక్ఖఛాతకం;

సద్దలా హరితా భూమి, ఏస కాలో మహామునీ’’తి. –

ఆదికాహి సట్ఠిమత్తాహి గాథాహి. ‘‘పోక్ఖరవస్సన్తి పోక్ఖరపత్తవణ్ణముదక’’న్తి గణ్ఠిపదేసు వుత్తం. పోక్ఖరపత్తప్పమాణం మజ్ఝే ఉట్ఠహిత్వా అనుక్కమేన సతపటలం సహస్సపటలం హుత్వా వస్సనకవస్సన్తిపి వదన్తి. తస్మిం కిర వస్సన్తే తేమేతుకామావ తేమేన్తి, న ఇతరే. ఏకోపి రాజా వా…పే… గతో నత్థీతి ధమ్మదేసనం సుత్వా పక్కన్తేసు ఞాతీసు ఏకోపి రాజా వా రాజమహామత్తో ¶ వా ‘‘స్వే అమ్హాకం భిక్ఖం గణ్హథా’’తి నిమన్తేత్వా గతో నత్థి. పితాపిస్స సుద్ధోదనమహారాజా ‘‘మయ్హం పుత్తో మమ గేహం అనాగన్త్వా కహం గమిస్సతీ’’తి అనిమన్తేత్వావ అగమాసి, గన్త్వా పన గేహే వీసతియా భిక్ఖుసహస్సానం యాగుఆదీని పటియాదాపేత్వా ఆసనాని పఞ్ఞాపేసి.

కులనగరేతి ఞాతికులస్స నగరే. ఉణ్హీసతో పట్ఠాయాతి సీసతో పట్ఠాయ. ఉణ్హీసన్తి హి ఉణ్హీససదిసత్తా భగవతో పరిపుణ్ణనలాటస్స పరిపుణ్ణసీసస్స చ ఏతం అధివచనం. భగవతో హి దక్ఖిణకణ్ణచూళికతో పట్ఠాయ మంసపటలం ఉట్ఠహిత్వా సకలనలాటం ఛాదయమానం పూరయమానం గన్త్వా వామకణ్ణచూళికాయ పతిట్ఠితం సణ్హతమతాయ సువణ్ణవణ్ణతాయ పభస్సరతాయ పరిపుణ్ణతాయ చ రఞ్ఞో బద్ధఉణ్హీసపట్టో వియ విరోచతి. భగవతో కిర ఇమం లక్ఖణం దిస్వా రాజూనం ఉణ్హీసపట్టం అకంసు. అఞ్ఞే పన జనా అపరిపుణ్ణసీసా హోన్తి, కేచి కప్పసీసా, కేచి ఫలసీసా, కేచి అట్ఠిసీసా, కేచి తుమ్బసీసా, కేచి కుమ్భసీసా, కేచి పబ్భారసీసా, భగవతో పన ఆరగ్గేన వట్టేత్వా ఠపితం వియ సుపరిపుణ్ణం ఉదకపుబ్బుళసదిసమ్పి హోతి. తేనేవ ఉణ్హీసవేఠితసీససదిసత్తా ఉణ్హీసం వియ సబ్బత్థ పరిమణ్డలసీసత్తా చ ఉణ్హీససీసోతి భగవా వుచ్చతి.

నరసీహగాథాహి ¶ నామ అట్ఠహి గాథాహీతి –

‘‘సినిద్ధనీలముదుకుఞ్చితకేసో;

రంసిజాలవితతో నరసీహో’’తి. (జా. అట్ఠ. ౧.సన్తికేనిదానకథా; అప. అట్ఠ. ౧.సన్తికేనిదానకథా) –

ఏవమాదికాహి అట్ఠహి గాథాహి. గణ్ఠిపదేసు పన –

‘‘సినిద్ధసుగమ్భిరమఞ్జుసఘోసో;

ఏస హి తుయ్హ పితా నరసీహో’’తి. (జా. అట్ఠ. ౧.సన్తికేనిదానకథా) –

ఇమా నవ గాథాయోపి ఏత్థ దస్సితా, తా పన ‘‘అట్ఠహి గాథాహీ’’తి వచనేన న సమేన్తి. ఉణ్హీసతో పట్ఠాయ యావ పాదతలాతి వుత్తానుక్కమోపి తత్థ న దిస్సతి. భిక్ఖాయ చరతీతి భిక్ఖాచారో.

ఉత్తిట్ఠేతి ఉత్తిట్ఠిత్వా పరేసం ఘరద్వారే ఠత్వా గహేతబ్బపిణ్డే. నప్పమజ్ఝేయ్యాతి పిణ్డచారికవత్తం హాపేత్వా పణీతభోజనాని పరియేసన్తో ఉత్తిట్ఠే పమజ్జతి నామ, సపదానం పిణ్డాయ చరన్తో పన నప్పమజ్జతి నామ, ఏవం కరోన్తో ఉత్తిట్ఠే నప్పమజ్జేయ్య. ధమ్మన్తి అనేసనం పహాయ సపదానం చరన్తో తమేవ భిక్ఖాచరియధమ్మం సుచరితం చరే. సుఖం సేతీతి దేసనామత్తమేతం, ఏవం పనేతం భిక్ఖాయ చరియధమ్మం చరన్తో ధమ్మచారీ ఇధలోకే చ పరలోకే చ చతూహిపి ఇరియాపథేహి సుఖం విహరతీతి అత్థో.

దుతియగాథాయ ¶ న నం దుచ్చరితన్తి వేసియాదిభేదే అగోచరే చరన్తో నం భిక్ఖాచరియధమ్మం దుచ్చరితం చరతి నామ, ఏవం అచరిత్వా తం ధమ్మం చరే సుచరితం, న నం దుచ్చరితం చరే. సేసమేత్థ వుత్తత్థమేవ. ఇమం పన దుతియగాథం పితు నివేసనం గన్త్వా అభాసీతి వేదితబ్బం. తేనేవ థేరగాథాసంవణ్ణనాయం (థేరగా. అట్ఠ. ౧.౧౫౬ నన్దత్థేరగాథావణ్ణనా) ఆచరియధమ్మపాలత్థేరేన వుత్తం ‘‘దుతియదివసే పిణ్డాయ పవిట్ఠో ‘ఉత్తిట్ఠే నప్పమజ్జేయ్యా’తి గాథాయ పితరం సోతాపత్తిఫలే పతిట్ఠాపేత్వా నివేసనం గన్త్వా ‘ధమ్మం చరే సుచరిత’న్తి గాథాయ మహాపజాపతిం సోతాపత్తిఫలే రాజానఞ్చ సకదాగామిఫలే పతిట్ఠాపేసీ’’తి. ధమ్మపదట్ఠకథాయమ్పి (ధ. ప. అట్ఠ. ౧.౧౨ నన్దత్థేరవత్థు) వుత్తం ‘‘పునదివసే పిణ్డాయ పవిట్ఠో ‘ఉత్తిట్ఠే నప్పమజ్జేయ్యా’తి గాథాయ పితరం సోతాపత్తిఫలే ¶ పతిట్ఠాపేత్వా ‘ధమ్మం చరే’తి గాథాయ మహాపజాపతిం సోతాపత్తిఫలే రాజానఞ్చ సకదాగామిఫలే పతిట్ఠాపేసీ’’తి.

ధమ్మపాలజాతకం సుత్వా అనాగామిఫలే పతిట్ఠాసీతి పునేకదివసం రాజనివేసనే కతపాతరాసో ఏకమన్తం నిసిన్నేన రఞ్ఞా ‘‘భన్తే, తుమ్హాకం దుక్కరకారికకాలే ఏకా దేవతా మం ఉపసఙ్కమిత్వా ‘పుత్తో తే కాలకతో’తి ఆహ. అహం తస్సా వచనం అసద్దహన్తో ‘న మయ్హం పుత్తో బోధిం అప్పత్వా కాలం కరోతీ’తి పటిక్ఖిపిన్తి వుత్తే ఇదాని కథం సద్దహిస్సథ, పుబ్బేపి అట్ఠికాని దస్సేత్వా ‘పుత్తో తే మతో’తి వుత్తే న సద్దహిత్థా’’తి ఇమిస్సా అట్ఠుప్పత్తియా మహాధమ్మపాలజాతకం కథేసి. తం సుత్వా రాజా అనాగామిఫలే పతిట్ఠహి.

కేసవిస్సజ్జనన్తి కులమరియాదవసేన కేసోరోపనం. పట్టబన్ధోతి యువరాజపట్టబన్ధో. అభినవఘరప్పవేసనమహో ఘరమఙ్గలం, వివాహకరణమహో ఆవాహమఙ్గలం. ఛత్తమఙ్గలన్తి యువరాజఛత్తమఙ్గలం. జనపదకల్యాణీతి (ఉదా. అట్ఠ. ౨౨) జనపదమ్హి కల్యాణీ ఉత్తమా ఛసరీరదోసరహితా పఞ్చకల్యాణసమన్నాగతా. సా హి యస్మా నాతిదీఘా నాతిరస్సా నాతికిసా నాతిథూలా నాతికాళా నాచ్చోదాతాతి అతిక్కన్తా మానుసం వణ్ణం, అప్పత్తా దిబ్బం వణ్ణం, తస్మా ఛసరీరదోసరహితా. ఛవికల్యాణం మంసకల్యాణం నహారుకల్యాణం అట్ఠికల్యాణం వయకల్యాణన్తి ఇమేహి పన పఞ్చహి కల్యాణేహి సమన్నాగతత్తా పఞ్చకల్యాణసమన్నాగతా నామ. తస్సా హి ఆగన్తుకోభాసకిచ్చం నత్థి. అత్తనో సరీరోభాసేనేవ ద్వాదసహత్థట్ఠానే ¶ ఆలోకం కరోతి, పియఙ్గుసామా వా హోతి సువణ్ణసామా వా, అయమస్సా ఛవికల్యాణతా. చత్తారో పనస్సా హత్థపాదా ముఖపరియోసానఞ్చ లాఖారసపరికమ్మకతం వియ రత్తపవాళరత్తకమ్బలసదిసం హోతి, అయమస్సా మంసకల్యాణతా. వీసతి పన నఖపత్తాని మంసతో అముత్తట్ఠానే లాఖారసపూరితాని వియ ముత్తట్ఠానే ఖీరధారాసదిసాని హోన్తి, అయమస్సా నహారుకల్యాణతా. ద్వత్తింస దన్తా సుఫుసితా సుధోతవజిరపన్తి వియ ఖాయన్తి, అయమస్సా అట్ఠికల్యాణతా. వీసతివస్ససతికాపి సమానా సోళసవస్సుద్దేసికా వియ హోతి నివలిపలితా, అయమస్సా వయకల్యాణతా. ఇతి ఇమేహి పఞ్చహి కల్యాణేహి సమన్నాగతత్తా జనపదకల్యాణీతి వుచ్చతి.

తువటన్తి సీఘం. సోపి భగవన్తం ‘‘పత్తం గణ్హథా’’తి వత్తుం అవిసహమానో విహారంయేవ అగమాసీతి. సో కిర తథాగతే గారవేన ‘‘పత్తం వో భన్తే గణ్హథా’’తి వత్తుం నాసక్ఖి. ఏవం పన చిన్తేసి ‘‘సోపానసీసే పత్తం గణ్హిస్సతీ’’తి. సత్థా తస్మిమ్పి ఠానే న గణ్హి. ఇతరో ‘‘సోపానపాదమూలే గణ్హిస్సతీ’’తి చిన్తేసి. సత్థా తత్థాపి న గణ్హి. ఇతరో ‘‘రాజఙ్గణే గణ్హిస్సతీ’’తి ¶ చిన్తేసి. సత్థా తత్థాపి న గణ్హి. కుమారో నివత్తితుకామో అరుచియా గచ్ఛన్తో సత్థు గారవేన ‘‘పత్తం గణ్హథా’’తి వత్తుమ్పి అసక్కోన్తో ‘‘ఇధ గణ్హిస్సతి, ఏత్థ గణ్హిస్సతీ’’తి చిన్తేన్తో గచ్ఛతి. జనపదకల్యాణియా చ వుత్తవచనం తస్స హదయే తిరియం పతిత్వా వియ ఠితం. నన్దకుమారఞ్హి అభిసేకమఙ్గలం న తథా పీళేసి, యథా జనపదకల్యాణియా వుత్తవచనం, తేనస్స చిత్తసన్తాపో బలవా అహోసి. అథ నం ‘‘ఇమస్మిం ఠానే నివత్తిస్సతి, ఇమస్మిం ఠానే నివత్తిస్సతీ’’తి చిన్తేన్తమేవ సత్థా విహారం నేత్వా ‘‘పబ్బజిస్ససి నన్దా’’తి ఆహ. సో బుద్ధగారవేన ‘‘న పబ్బజిస్సామీ’’తి అవత్వా ‘‘ఆమ పబ్బజిస్సామీ’’తి ఆహ. సత్థా ‘‘తేన హి నన్దం పబ్బాజేథా’’తి వత్వా పబ్బాజేసి. తేన వుత్తం ‘‘అనిచ్ఛమానంయేవ భగవా పబ్బాజేసీ’’తి. ‘‘సత్థా కపిలపురం గన్త్వా తతియదివసే నన్దం పబ్బాజేసీ’’తి ధమ్మపదట్ఠకథాయం (ధ. ప. అట్ఠ. ౧.౧౨ నన్దత్థేరవత్థు) వుత్తం, అఙ్గుత్తరనికాయట్ఠకథాయం (అ. ని. అట్ఠ. ౧.౧.౨౩౦) పన –

‘‘మహాసత్తోపి సబ్బఞ్ఞుతం పత్వా పవత్తితవరధమ్మచక్కో లోకానుగ్గహం కరోన్తో రాజగహతో కపిలవత్థుం గన్త్వా పఠమదస్సనేనేవ ¶ పితరం సోతాపత్తిఫలే పతిట్ఠాపేసి, పునదివసే పితు నివేసనం గన్త్వా రాహులమాతాయ ఓవాదం కత్వా సేసజనస్సపి ధమ్మం కథేసి, పునదివసే నన్దకుమారస్స అభిసేకగేహప్పవేసనఆవాహమఙ్గలేసు వత్తమానేసు తస్స నివేసనం గన్త్వా కుమారం పత్తం గాహాపేత్వా పబ్బాజేతుం విహారాభిముఖో పాయాసీ’’తి –

వుత్తం, ఇధ పన ‘‘భగవా కపిలపురం ఆగన్త్వా దుతియదివసే నన్దం పబ్బాజేసీ’’తి వుత్తం, సబ్బమ్పేతం ఆచరియేన తంతంభాణకానం తథా తథా అనుస్సవవసేన పరిహరిత్వా ఆగతభావతో తత్థ తత్థ తథా తథా వుత్తన్తి నత్థేత్థ ఆచరియవచనే పుబ్బాపరవిరోధో.

బ్రహ్మరూపవణ్ణన్తి బ్రహ్మరూపసమానరూపం. త్యస్సాతి తే అస్స. వట్టానుగతన్తి వట్టపరియాపన్నం. సవిఘాతన్తి దుక్ఖసహితత్తా సవిఘాతం, సదుక్ఖన్తి అత్థో. సత్తవిధం అరియధనన్తి –

‘‘సద్ధాధనం సీలధనం, హిరిఓత్తప్పియం ధనం;

సుతధనఞ్చ చాగో చ, పఞ్ఞా వే సత్తమం ధన’’న్తి. (అ. ని. ౭.౫-౬) –

ఏవం వుత్తం సత్తవిధం అరియధనం. ఉఞ్ఛాచరియాయాతి భిక్ఖాచరియాయ. పుత్తసినేహో ఉప్పజ్జమానో సకలసరీరం ¶ ఖోభేత్వా అట్ఠిమిఞ్జం ఆహచ్చ తిట్ఠతీతి ఆహ ‘‘పుత్తపేమం భన్తే…పే… అట్ఠిమిఞ్జం ఆహచ్చ తిట్ఠతీ’’తి. పుత్తసినేహో హి బలవభావతో సహజాతపీతివేగస్స సవిప్ఫారతాయ తంసముట్ఠానరూపధమ్మేహి ఫరణవసేన సకలసరీరం ఆలోళేత్వా అట్ఠిమిఞ్జం ఆహచ్చ తిట్ఠతి. యత్ర హి నామాతి యో నామ. సేసమేత్థ ఉత్తానమేవ.

రాహులవత్థుకథావణ్ణనా నిట్ఠితా.

సిక్ఖాపదదణ్డకమ్మవత్థుకథావణ్ణనా

౧౦౬. అనుజానామి, భిక్ఖవే, సామణేరానం దస సిక్ఖాపదానీతిఆదీసు సిక్ఖితబ్బాని పదాని సిక్ఖాపదాని, సిక్ఖాకోట్ఠాసాతి అత్థో. సిక్ఖాయ వా పదాని సిక్ఖాపదాని, అధిసీలఅధిచిత్తఅధిపఞ్ఞాసిక్ఖాయ అధిగముపాయాతి ¶ అత్థో. అత్థతో పన కామావచరకుసలచిత్తసమ్పయుత్తా విరతియో, తంసమ్పయుత్తధమ్మా పనేత్థ తగ్గహణేనేవ గహేతబ్బా. సరసేనేవ పతనసభావస్స అన్తరా ఏవ అతిపాతనం అతిపాతో, సణికం పతితుం అదత్వా సీఘం పాతనన్తి అత్థో. అతిక్కమ్మ వా సత్థాదీహి అభిభవిత్వా పాతనం అతిపాతో, పాణస్స అతిపాతో పాణాతిపాతో, పాణవధో పాణఘాతోతి వుత్తం హోతి. పాణోతి చేత్థ వోహారతో సత్తో, పరమత్థతో జీవితిన్ద్రియం. తస్మిం పన పాణే పాణసఞ్ఞినో జీవితిన్ద్రియుపచ్ఛేదకఉపక్కమసముట్ఠాపికా కాయవచీద్వారానం అఞ్ఞతరప్పవత్తా వధకచేతనా పాణాతిపాతో, తతో పాణాతిపాతా.

వేరమణీతి వేరహేతుతాయ వేరసఞ్ఞితం పాణాతిపాతాదిపాపధమ్మం మణతి, ‘‘మయి ఇధ ఠితాయ కథమాగచ్ఛసీ’’తి వా తజ్జేన్తీ వియ నీహరతీతి వేరమణీ. విరమతి ఏతాయాతి వా విరమణీతి వత్తబ్బే నిరుత్తినయేన ‘‘వేరమణీ’’తి వుత్తం. అత్థతో పన వేరమణీతి కామావచరకుసలచిత్తసమ్పయుత్తా విరతియో. సా ‘‘పాణాతిపాతాదిం విరమన్తస్స యా తస్మిం సమయే పాణాతిపాతా ఆరతి విరతి పటివిరతి వేరమణీ అకిరియా అకరణం అనజ్ఝాపత్తి వేలానతిక్కమో సేతుఘాతో’’తి ఏవమాదినా నయేన విభఙ్గే (విభ. ౭౦౪) వుత్తా. కామఞ్చేసా వేరమణీ నామ లోకుత్తరాపి అత్థి, ఇధ పన సమాదానవసప్పవత్తా విరతి అధిప్పేతాతి లోకుత్తరాయ విరతియా సమాదానవసేన పవత్తిఅసమ్భవతో కామావచరకుసలచిత్తసమ్పయుత్తా విరతియో గహేతబ్బా.

అదిన్నాదానా వేరమణీతిఆదీసు అదిన్నస్స ఆదానం అదిన్నాదానం, పరస్సహరణం, థేయ్యం చోరికాతి ¶ వుత్తం హోతి. తత్థ అదిన్నన్తి పరపరిగ్గహితం. యత్థ పరో యథాకామకారితం ఆపజ్జన్తో అదణ్డారహో అనుపవజ్జో చ హోతి, తస్మిం పన పరపరిగ్గహితే పరపరిగ్గహితసఅఞనో తదాదాయకఉపక్కమసముట్ఠాపికా థేయ్యచేతనా అదిన్నాదానం.

అబ్రహ్మచరియం నామ అసేట్ఠచరియం ద్వయంద్వయసమాపత్తి. సా హి ‘‘అప్పస్సాదా కామా బహుదుక్ఖా బహుపాయాసా, ఆదీనవో ఏత్థ భియ్యో’’తిఆదినా (మ. ని. ౧.౧౭౭; ౨.౪౨) హీళితత్తా అసేట్ఠా అప్పసత్థా చరియాతి వా అసేట్ఠానం నిహీనానం ఇత్థిపురిసానం చరియాతి వా అసేట్ఠచరియం, అసేట్ఠచరియత్తా అబ్రహ్మచరియన్తి చ వుచ్చతి ¶ , అత్థతో పన అసద్ధమ్మసేవనాధిప్పాయేన కాయద్వారప్పవత్తా మగ్గేనమగ్గప్పటిపత్తిసముట్ఠాపికా చేతనా అబ్రహ్మచరియం.

ముసాతి అభూతం అతచ్ఛం వత్థు, వాదోతి తస్స భూతతో తచ్ఛతో విఞ్ఞాపనం. లక్ఖణతో పన అతథం వత్థుం తథతో పరం విఞ్ఞాపేతుకామస్స తథావిఞ్ఞత్తిసముట్ఠాపికా చేతనా ముసావాదో ముసా వదీయతి వుచ్చతి ఏతాయాతి కత్వా.

సురామేరయమజ్జప్పమాదట్ఠానాతి ఏత్థ సురాతి పూవసురా పిట్ఠసురా ఓదనసురా కిణ్ణపక్ఖిత్తా సమ్భారసంయుత్తాతి పఞ్చ సురా. మేరయన్తి పుప్ఫాసవో ఫలాసవో మధ్వాసవో గుళాసవో సమ్భారసంయుత్తోతి పఞ్చ ఆసవా. తత్థ పూవే భాజనే పక్ఖిపిత్వా తజ్జం ఉదకం దత్వా మద్దిత్వా కతా పూవసురా. ఏవం సేససురాపి. కిణ్ణాతి పన తస్సా సురాయ బీజం వుచ్చతి, యే సురామోదకాతి వుచ్చన్తి, తే పక్ఖిపిత్వా కతా కిణ్ణపక్ఖిత్తా. హరీతకీసాసపాదినానాసమ్భారేహి సంయోజితా సమ్భారసంయుత్తా. మధుకతాలనాళికేరాదిపుప్ఫరసో చిరపరివాసితో పుప్ఫాసవో. పనసాదిఫలరసో ఫలాసవో. ముద్దికారసో మధ్వాసవో. ఉచ్ఛురసో గుళాసవో. హరీతకఆమలకకటుకభణ్డాదినానాసమ్భారానం రసో చిరపరివాసితో సమ్భారసంయుత్తో. తం సబ్బమ్పి మదకరణవసేన మజ్జం పివన్తం మదయతీతి కత్వా. పమాదట్ఠానన్తి పమాదకారణం. యాయ చేతనాయ తం మజ్జం పివన్తి, తస్సా ఏతం అధివచనం. సురామేరయమజ్జే పమాదట్ఠానం సురామేరయమజ్జప్పమాదట్ఠానం, తస్మా సురామేరయమజ్జప్పమాదట్ఠానా.

వికాలభోజనాతి అరుణుగ్గమనతో పట్ఠాయ యావ మజ్ఝన్హికా. అయం బుద్ధాదీనం అరియానం ఆచిణ్ణసమాచిణ్ణో భోజనస్స కాలో నామ, తదఞ్ఞో వికాలో. భుఞ్జితబ్బట్ఠేన భోజనం, యాగుభత్తాది సబ్బం యావకాలికవత్థు. యథా చ ‘‘రత్తూపరతో’’తి (దీ. ౧.౧౦, ౧౯౪; మ. ని. ౧.౨౯౩; ౩.౧౪) ఏత్థ ¶ రత్తియా భోజనం రత్తీతి ఉత్తరపదలోపేన వుచ్చతి, ఏవమేత్థ భోజనజ్ఝోహరణం భోజనన్తి. వికాలే భోజనం వికాలభోజనం, తతో వికాలభోజనా, వికాలే యావకాలికవత్థుస్స అజ్ఝోహరణాతి అత్థో. అథ వా న ఏత్థ కమ్మసాధనో భుఞ్జితబ్బత్థవాచకో భోజనసద్దో, అథ ఖో భావసాధనో అజ్ఝోహరణత్థవాచకో గహేతబ్బో ¶ , తస్మా వికాలే భోజనం అజ్ఝోహరణం వికాలభోజనం. కస్స పన అజ్ఝోహరణన్తి? యామకాలికాదీనం అనుఞ్ఞాతత్తా వికాలభోజన-సద్దస్స వా యావకాలికజ్ఝోహరణే నిరుళ్హత్తా యావకాలికస్సాతి విఞ్ఞాయతి, అత్థతో పన కాయద్వారప్పవత్తా వికాలే యావకాలికజ్ఝోహరణచేతనా ‘‘వికాలభోజన’’న్తి వేదితబ్బా.

నచ్చగీతవాదితవిసూకదస్సనాతి ఏత్థ సాసనస్స అననులోమత్తా విసూకం పటాణీభూతం దస్సనన్తి విసూకదస్సనం. నచ్చాదీనఞ్హి దస్సనం సఛన్దరాగప్పవత్తితో సఙ్ఖేపతో ‘‘సబ్బపాపస్స అకరణ’’న్తిఆదినయప్పవత్తం (దీ. ని. ౨.౯౦; ధ. ప. ౧౮౩) భగవతో సాసనం న అనులోమేతి. నచ్చఞ్చ గీతఞ్చ వాదితఞ్చ విసూకదస్సనఞ్చ నచ్చగీతవాదితవిసూకదస్సనం. అత్తనా పయోజియమానం పరేహి పయోజాపియమానఞ్చేత్థ నచ్చం నచ్చభావసామఞ్ఞతో పాళియం ఏకేనేవ నచ్చ-సద్దేన గహితం, తథా గీతవాదిత-సద్దేహి గాయనగాయాపనవాదనవాదాపనాని, తస్మా అత్తనా నచ్చననచ్చాపనాదివసేన నచ్చా చ గీతా చ వాదితా చ అన్తమసో మయూరనచ్చాదివసేనపి పవత్తానం నచ్చాదీనం విసూకభూతా దస్సనా చ వేరమణీతి ఏవమేత్థ అత్థో దట్ఠబ్బో. నచ్చాదీని అత్తనా పయోజేతుం వా పరేహి పయోజాపేతుం వా పయుత్తాని పస్సితుం వా నేవ భిక్ఖూనం న భిక్ఖునీనం వట్టతి. దస్సనేన చేత్థ సవనమ్పి సఙ్గహితం విరూపేకసేసనయేన. యథా సకం విసయఆలోచనసభావతాయ వా పఞ్చన్నం విఞ్ఞాణానం సవనకిరియాయపి దస్సనసఙ్ఖేపసమ్భవతో ‘‘దస్సనా’’ ఇచ్చేవ వుత్తం. తేనేవ వుత్తం ‘‘పఞ్చహి విఞ్ఞాణేహి న కఞ్చి ధమ్మం పటివిజానాతి అఞ్ఞత్ర అభినిపాతమత్తా’’తి. దస్సనకమ్యతాయ ఉపసఙ్కమిత్వా పస్సతో ఏవ చేత్థ వీతిక్కమో హోతి, ఠితనిసిన్నసయనోకాసే పన ఆగతం గచ్ఛన్తస్స వా ఆపాథగతం పస్సతో సియా సంకిలేసో, న వీతిక్కమో.

మాలాగన్ధవిలేపనధారణమణ్డనవిభూసనట్ఠానాతి ఏత్థ మాలాతి యం కిఞ్చి పుప్ఫం. కిఞ్చాపి హి మాలా-సద్దో లోకే బద్ధమాలవాచకో, సాసనే పన రుళ్హియా పుప్ఫేసుపి వుత్తో, తస్మా యం కిఞ్చి పుప్ఫం బద్ధమబద్ధం వా, తం సబ్బం ‘‘మాలా’’తి దట్ఠబ్బం. గన్ధన్తి వాసచుణ్ణధూమాదికం విలేపనతో అఞ్ఞం యం కిఞ్చి గన్ధజాతం. విలేపనన్తి విలేపనత్థం పిసిత్వా పటియత్తం యం కిఞ్చి ఛవిరాగకరణం. పిళన్ధనం ధారణం, ఊనట్ఠానపూరణం మణ్డనం, గన్ధవసేన ఛవిరాగవసేన చ సాదియనం ¶ ¶ విభూసనం. తేనేవ దీఘనికాయట్ఠకథాయం (దీ. ని. అట్ఠ. ౧.౧౦) మజ్ఝిమనికాయట్ఠకథాయఞ్చ (మ. ని. అట్ఠ. ౧.౨౯౩) ‘‘పిళన్ధన్తో ధారేతి నామ, ఊనట్ఠానం పూరేన్తో మణ్డేతి నామ, గన్ధవసేన ఛవిరాగవసేన చ సాదియన్తో విభూసేతి నామా’’తి వుత్తం. పరమత్థజోతికాయం పన ఖుద్దకట్ఠకథాయం (ఖు. పా. అట్ఠ. ౨.పచ్ఛిమపఞ్చసిక్ఖాపదవణ్ణనా) ‘‘మాలాదీసు ధారణాదీని యథాసఙ్ఖ్యం యోజేతబ్బానీ’’తి ఏత్తకమేవ వుత్తం. ఠానం వుచ్చతి కారణం, తస్మా యాయ దుస్సీల్యచేతనాయ తాని మాలాధారణాదీని మహాజనో కరోతి, సా ధారణమణ్డనవిభూసనట్ఠానం.

ఉచ్చాసయనమహాసయనాతి ఏత్థ ఉచ్చాతి ఉచ్చ-సద్దేన సమానత్థం ఏకం సద్దన్తరం. సేతి ఏత్థాతి సయనం, ఉచ్చాసయనఞ్చ మహాసయనఞ్చ ఉచ్చాసయనమహాసయనం. ఉచ్చాసయనం వుచ్చతి పమాణాతిక్కన్తం మఞ్చాది. మహాసయనం అకప్పియత్థరణేహి అత్థతం ఆసన్దాది. ఆసనఞ్చేత్థ సయనేనేవ సఙ్గహితన్తి దట్ఠబ్బం. యస్మా పన ఆధారే పటిక్ఖిత్తే తదాధారా కిరియా పటిక్ఖిత్తావ హోతి, తస్మా ‘‘ఉచ్చాసయనమహాసయనా’’ ఇచ్చేవ వుత్తం, అత్థతో పన తదుపభోగభూతనిసజ్జానిపజ్జనేహి విరతి దస్సితాతి దట్ఠబ్బా. అథ వా ఉచ్చాసయనమహాసయనసయనాతి ఏతస్మిం అత్థే ఏకసేసనయేన అయం నిద్దేసో కతో యథా ‘‘నామరూపపచ్చయా సళాయతన’’న్తి, ఆసనకిరియాపుబ్బకత్తా సయనకిరియాయ సయనగ్గహణేనేవ ఆసనమ్పి గహితన్తి వేదితబ్బం.

జాతరూపరజతపటిగ్గహణాతి ఏత్థ జాతరూపన్తి సువణ్ణం. రజతన్తి కహాపణో లోహమాసకో జతుమాసకో దారుమాసకోతి యే వోహారం గచ్ఛన్తి, తస్స ఉభయస్సపి పటిగ్గహణం జాతరూపరజతపటిగ్గహణం. తివిధఞ్చేత్థ పటిగ్గహణం కాయేన వాచాయ మనసాతి. తత్థ కాయేన పటిగ్గహణం ఉగ్గణ్హనం, వాచాయ పటిగ్గహణం ఉగ్గహాపనం, మనసా పటిగ్గహణం సాదియనం. తివిధమ్పి పటిగ్గహణం సామఞ్ఞనిద్దేసేన ఏకసేసనయేన వా గహేత్వా ‘‘పటిగ్గహణా’’తి వుత్తం, తస్మా నేవ ఉగ్గహేతుం న ఉగ్గహాపేతుం న ఉపనిక్ఖిత్తం వా సాదితుం వట్టతి. ఇమాని పన దస సిక్ఖాపదాని గహట్ఠానమ్పి సాధారణాని. వుత్తఞ్హేతం విసుద్ధిమగ్గే (విసుద్ధి. ౧౩) ‘‘ఉపాసకఉపాసికానం నిచ్చసీలవసేన పఞ్చ సిక్ఖాపదాని, సతి వా ఉస్సాహే దస, ఉపోసథఙ్గవసేన అట్ఠాతి ఇదం గహట్ఠసీల’’న్తి. ఏత్థ హి దసాతి సామణేరేహి రక్ఖితబ్బసీలమాహ ¶ ఘటికారాదీనం వియ. పరమత్థజోతికాయం పన ఖుద్దకట్ఠకథాయం (ఖు. పా. అట్ఠ. ౨.సాధారణవిసేసవవత్థాన) ‘‘ఆదితో ద్వే చతుత్థపఞ్చమాని ఉపాసకానం సామణేరానఞ్చ సాధారణాని నిచ్చసీలవసేన, ఉపోసథసీలవసేన పన ఉపాసకానం సత్తమట్ఠమం చేకం అఙ్గం కత్వా సబ్బపచ్ఛిమవజ్జాని సబ్బానిపి సామణేరేహి సాధారణాని, పచ్ఛిమం పన సామణేరానమేవ విసేసభూత’’న్తి ¶ వుత్తం, తం ‘‘సతి వా ఉస్సాహే దసా’’తి ఇమినా న సమేతి. నాసనవత్థూతి లిఙ్గనాసనాయ వత్థు, అధిట్ఠానం కారణన్తి వుత్తం హోతి.

౧౦౭. కిన్తీతి కేన ను ఖో ఉపాయేన. ‘‘అత్తనో పరివేణన్తి ఇదం పుగ్గలికం సన్ధాయ వుత్త’’న్తి గణ్ఠిపదేసు వుత్తం. అయమేత్థ గణ్ఠిపదకారానం అధిప్పాయో – ‘‘వస్సగ్గేన పత్తసేనాసన’’న్తి ఇమినా తస్స వస్సగ్గేన పత్తం సఙ్ఘికసేనాసనం వుత్తం, ‘‘అత్తనో పరివేణ’’న్తి ఇమినాపి తస్సేవ పుగ్గలికసేనాసనం వుత్తన్తి. అయం పనేత్థ అమ్హాకం ఖన్తి – ‘‘యత్థ వా వసతీ’’తి ఇమినా సఙ్ఘికం వా హోతు పుగ్గలికం వా, తస్స నిబద్ధవసనకసేనాసనం వుత్తం. ‘‘యత్థ వా పటిక్కమతీ’’తి ఇమినా పన యం ఆచరియస్స ఉపజ్ఝాయస్స వా వసనట్ఠానం ఉపట్ఠానాదినిమిత్తం నిబద్ధం పవిసతి, తం ఆచరియుపజ్ఝాయానం వసనట్ఠానం వుత్తం. తస్మా తదుభయం దస్సేతుం ‘‘ఉభయేనపి అత్తనో పరివేణఞ్చ వస్సగ్గేన పత్తసేనాసనఞ్చ వుత్త’’న్తి ఆహ. తత్థ అత్తనో పరివేణన్తి ఇమినా ఆచరియుపజ్ఝాయానం వసనట్ఠానం దస్సితం, వస్సగ్గేన పత్తసేనాసనన్తి ఇమినా పన తస్స వసనట్ఠానం. తదుభయమ్పి సఙ్ఘికం వా హోతు పుగ్గలికం వా, ఆవరణం కాతబ్బమేవాతి. ముఖద్వారికన్తి ముఖద్వారేన భుఞ్జితబ్బం. దణ్డకమ్మం కత్వాతి దణ్డకమ్మం యోజేత్వా. దణ్డేన్తి వినేన్తి ఏతేనాతి దణ్డో, సోయేవ కాతబ్బత్తా కమ్మన్తి దణ్డకమ్మం, ఆవరణాది.

సిక్ఖాపదదణ్డకమ్మవత్థుకథావణ్ణనా నిట్ఠితా.

అనాపుచ్ఛావరణవత్థుఆదికథావణ్ణనా

౧౦౮. దణ్డకమ్మమస్స కరోథాతి అస్స దణ్డకమ్మం యోజేథ ఆణాపేథ. దణ్డకమ్మన్తి వా నిగ్గహకమ్మం, తస్మా నిగ్గహమస్స కరోథాతి వుత్తం ¶ హోతి. ఏస నయో సబ్బత్థ ఈదిసేసు ఠానేసు. సేనాసనగ్గాహో చ పటిప్పస్సమ్భతీతి ఇమినా చ ఛిన్నవస్సో చ హోతీతి దీపేతి. సచే ఆకిణ్ణదోసోవ హోతి, ఆయతిం సంవరే న తిట్ఠతి, నిక్కడ్ఢితబ్బోతి ఏత్థ సచే యావతతియం వుచ్చమానో న ఓరమతి, సఙ్ఘం అపలోకేత్వా నాసేతబ్బో. పున పబ్బజ్జం యాచమానోపి అపలోకేత్వా పబ్బాజేతబ్బోతి వదన్తి. పచ్ఛిమికాయ వస్సావాసికం లచ్ఛతీతి పచ్ఛిమికాయ పున వస్సం ఉపగతత్తా లచ్ఛతి. అపలోకేత్వా లాభో దాతబ్బోతి ఛిన్నవస్సతాయ వుత్తం. ఇతరాని పఞ్చ సిక్ఖాపదానీతి వికాలభోజనాదీని పఞ్చ. అచ్చయం దేసాపేతబ్బోతి ‘‘అచ్చయో మం, భన్తే, అచ్చగమా’’తిఆదినా నయేన దేసాపేతబ్బో.

అనాపుచ్ఛావరణవత్థుఆదికథావణ్ణనా నిట్ఠితా.

౧౦౯. పణ్డకవత్థుమ్హి ¶ ‘‘యో కాళపక్ఖే ఇత్థీ హోతి, జుణ్హపక్ఖే పురిసో, అయం పక్ఖపణ్డకో’’తి కేచి వదన్తి, అట్ఠకథాయం పన ‘‘కాళపక్ఖే పణ్డకో హోతి, జుణ్హపక్ఖే పనస్స పరిళాహో వూపసమ్మతీ’’తి అపణ్డకపక్ఖే పరిళాహవూపసమస్సేవ వుత్తత్తా పణ్డకపక్ఖే ఉస్సన్నపరిళాహతా పణ్డకభావాపత్తీతి విఞ్ఞాయతి, తస్మా ఇదమేవేత్థ సారతో పచ్చేతబ్బం. ఇత్థిభావో పుమ్భావో వా నత్థి ఏతస్సాతి అభావకో. తస్మిం యేవస్స పక్ఖే పబ్బజ్జా వారితాతి ఏత్థ ‘‘అపణ్డకపక్ఖే పబ్బాజేత్వా పణ్డకపక్ఖే నాసేతబ్బో’’తి తీసుపి గణ్ఠిపదేసు వుత్తం. కేచి పన ‘‘అపణ్డకపక్ఖే పబ్బజితో సచే కిలేసక్ఖయం పాపుణాతి, న నాసేతబ్బో’’తి వదన్తి, తం తేసం మతిమత్తం పణ్డకస్స కిలేసక్ఖయాసమ్భవతో ఖీణకిలేసస్స చ పణ్డకభావానుపపత్తితో. అహేతుకపటిసన్ధికథాయఞ్హి అవిసేసేన పణ్డకస్స అహేతుకపటిసన్ధితా వుత్తా. ఆసిత్తఉసూయపక్ఖపణ్డకానఞ్చ పటిసన్ధితో పట్ఠాయేవ పణ్డకసభావో, న పవత్తియంయేవాతి వదన్తి. తేనేవ అహేతుకపటిసన్ధినిద్దేసే జచ్చన్ధబధిరాదయో వియ పణ్డకో జాతిసద్దేన విసేసేత్వా న నిద్దిట్ఠో. ఇధాపి ¶ చతుత్థపారాజికసంవణ్ణనాయం (పారా. అట్ఠ. ౨.౨౩౩) ‘‘అభబ్బపుగ్గలే దస్సేన్తేన పణ్డకతిరచ్ఛానగతఉభతోబ్యఞ్జనకా తయో వత్థువిపన్నా అహేతుకపటిసన్ధికా, తేసం సగ్గో అవారితో, మగ్గో పన వారితో’’తి అవిసేసేన వుత్తం.

పణ్డకవత్థుకథావణ్ణనా నిట్ఠితా.

౧౧౦. థేయ్యసంవాసకవత్థుమ్హి కోలఞ్ఞాతి మాతువంసే పితువంసే చ జాతా మాతాపితుప్పభుతిసబ్బఞాతయో. థేయ్యాయ సంవాసో ఏతస్సాతి థేయ్యసంవాసకో. సో చ న సంవాసమత్తస్సేవ థేనకో ఇధాధిప్పేతో, అథ ఖో లిఙ్గస్స తదుభయస్స చ థేనకోపీతి ఆహ ‘‘తయో థేయ్యసంవాసకా’’తిఆది. న యథావుడ్ఢం వన్దనం సాదియతీతి యథావుడ్ఢం భిక్ఖూనం వా సామణేరానం వా వన్దనం న సాదియతి. యథావుడ్ఢం వన్దనం సాదియతీతి అత్తనా ముసావాదం కత్వా దస్సితవస్సానురూపం యథావుడ్ఢం వన్దనం సాదియతి. భిక్ఖువస్సగణనాదికోతి ఇమినా న ఏకకమ్మాదికోవ ఇధ సంవాసో నామాతి దస్సేతి.

రాజ…పే… భయేనాతి ఏత్థ భయ-సద్దో పచ్చేకం యోజేతబ్బో ‘‘రాజభయేన దుబ్భిక్ఖభయేనా’’తిఆదినా ¶ . సంవాసం నాధివాసేతి, యావ సో సుద్ధమానసోతి రాజభయాదీహి గహితలిఙ్గతాయ సో సుద్ధమానసో యావ సంవాసం నాధివాసేతీతి అత్థో. యో హి రాజభయాదిం వినా కేవలం భిక్ఖూ వఞ్చేత్వా తేహి సద్ధిం సంవసితుకామతాయ లిఙ్గం గణ్హాతి, సో అసుద్ధచిత్తతాయ లిఙ్గగ్గహణేనేవ థేయ్యసంవాసకో నామ హోతి. అయం పన తాదిసేన అసుద్ధచిత్తేన భిక్ఖూ వఞ్చేతుకామతాయ అభావతో యావ సంవాసం నాధివాసేతి, తావ థేయ్యసంవాసకో నామ న హోతి. తేనేవ ‘‘రాజభయాదీహి గహితలిఙ్గానం ‘గిహీ మం సమణోతి జానన్తూ’తి వఞ్చనాచిత్తే సతిపి భిక్ఖూనం వఞ్చేతుకామతాయ అభావా దోసో న జాతో’’తి తీసుపి గణ్ఠిపదేసు వుత్తం. కేచి పన ‘‘వూపసన్తభయతా ¶ ఇధ సుద్ధచిత్తతా’’తి వదన్తి, ఏవఞ్చ సతి సో వూపసన్తభయో యావ సంవాసం నాధివాసేతి, తావ థేయ్యసంవాసకో న హోతీతి అయమత్థో విఞ్ఞాయతి. ఇమస్మిఞ్చ అత్థే విఞ్ఞాయమానే అవూపసన్తభయస్స సంవాససాదియనేపి థేయ్యసంవాసకతా న హోతీతి ఆపజ్జేయ్య, న చ అట్ఠకథాయం అవూపసన్తభయస్స సంవాససాదియనేపి అథేయ్యసంవాసకతా దస్సితా. సబ్బపాసణ్డియభత్తాని భుఞ్జన్తోతి చ ఇమినా అవూపసన్తతయేనపి సంవాసం అసాదియన్తేనేవ వసితబ్బన్తి దీపేతి. తేనేవ తీసుపి గణ్ఠిపదేసు వుత్తం ‘‘యస్మా విహారం ఆగన్త్వా సఙ్ఘికం గణ్హన్తస్స సంవాసం పరిహరితుం దుక్కరం, తస్మా సబ్బపాసణ్డియభత్తాని భుఞ్జన్తోతి ఇదం వుత్త’’న్తి, తస్మా రాజభయాదీహి గహితలిఙ్గతాయేవేత్థ సుద్ధచిత్తతాతి గహేతబ్బం.

సబ్బపాసణ్డియభత్తానీతి సబ్బసామయికానం సాధారణం కత్వా వీథిచతుక్కాదీసు ఠపేత్వా దాతబ్బభత్తాని. కాయపరిహారియానీతి కాయేన పరిహరితబ్బాని. అబ్భుగ్గచ్ఛన్తీతి అభిముఖం గచ్ఛన్తి. కమ్మన్తానుట్ఠానేనాతి కసిగోరక్ఖాదికమ్మకరణేన. తదేవ పత్తచీవరం ఆదాయ విహారం గచ్ఛతీతి చీవరాని నివాసనపారుపనవసేన ఆదాయ పత్తఞ్చ అంసకూటే లగ్గేత్వా విహారం గచ్ఛతి. నాపి సయం జానాతీతి ‘‘యో ఏవం పబ్బజతి, సో థేయ్యసంవాసకో నామ హోతీ’’తి వా ‘‘ఏవం కాతుం న లభతీ’’తి వా ‘‘ఏవం పబ్బజితో సమణో న హోతీ’’తి వా న జానాతి. యో ఏవం పబ్బజతి, సో థేయ్యసంవాసకో నామ హోతీతి ఇదం పన నిదస్సనమత్తం. అనుపసమ్పన్నకాలేయేవాతి ఇమినా ఉపసమ్పన్నకాలే సుత్వా సచేపి నారోచేతి, థేయ్యసంవాసకో న హోతీతి దీపేతి.

సిక్ఖం అప్పచ్చక్ఖాయ…పే… థేయ్యసంవాసకో న హోతీతి ఇదం భిక్ఖూహి దిన్నలిఙ్గస్స అపరిచ్చత్తత్తా న లిఙ్గథేనకో హోతి, లిఙ్గానురూపస్స సంవాసస్స సాదితత్తా నాపి సంవాసథేనకో హోతీతి వుత్తం. ఏకో భిక్ఖు కాసాయే సఉస్సాహోవ ఓదాతం నివాసేత్వాతి ఏత్థాపి ఇదమేవ కారణం ¶ దట్ఠబ్బం. పరతో సామణేరో సలిఙ్గే ఠితోతిఆదినా సామణేరస్స వుత్తవిధానేసుపి అథేయ్యసంవాసకపక్ఖే అయమేవ నయో. భిక్ఖునియాపి ఏసేవ నయోతి వుత్తమేవత్థం ‘‘సాపి హి గిహిభావం పత్థయమానా’’తిఆదినా విభావేతి. యో కోచి వుడ్ఢపబ్బజితోతి ¶ సామణేరం సన్ధాయ వుత్తం. మహాపేళాదీసూతి ఏతేన గిహిసన్తకం దస్సితం. సయం సామణేరోవ…పే… థేయ్యసంవాసకో న హోతీతి ఏత్థ కిఞ్చాపి థేయ్యసంవాసకో న హోతి, పారాజికం పన ఆపజ్జతియేవ. సేసమేత్థ ఉత్తానమేవ.

థేయ్యసంవాసకవత్థుకథావణ్ణనా నిట్ఠితా.

తిత్థియపక్కన్తకకథాయం తేసం లిఙ్గే ఆదిన్నమత్తే తిత్థియపక్కన్తకో హోతీతి ‘‘తిత్థియో భవిస్సామీ’’తి గతస్స లిఙ్గగ్గహణేనేవ తేసం లద్ధిపి గహితాయేవ హోతీతి కత్వా వుత్తం. కేనచి పన ‘‘తేసం లిఙ్గే ఆదిన్నమత్తే లద్ధియా గహితాయపి అగ్గహితాయపి తిత్థియపక్కన్తకో హోతీ’’తి వుత్తం, తం న గహేతబ్బం. న హి ‘‘తిత్థియో భవిస్సామీ’’తి గతస్స లిఙ్గసమ్పటిచ్ఛనతో అఞ్ఞం లద్ధిగ్గహణం నామ అత్థి. లిఙ్గసమ్పటిచ్ఛనేనేవ హి సో గహితలద్ధికో హోతి. తేనేవ ‘‘వీమంసనత్థం కుసచీరాదీని…పే… యావ న సమ్పటిచ్ఛతి, తావ తం లద్ధి రక్ఖతి. సమ్పటిచ్ఛితమత్తే తిత్థియపక్కన్తకో హోతీ’’తి వుత్తం. నగ్గోవ ఆజీవకానం ఉపస్సయం గచ్ఛతి, పదవారే పదవారే దుక్కటన్తి ‘‘ఆజీవకో భవిస్స’’న్తి అసుద్ధచిత్తేన గమనపచ్చయా దుక్కటం వుత్తం. నగ్గేన హుత్వా గమనపచ్చయాపి దుక్కటా న ముచ్చతియేవ. కూటవస్సం గణేన్తోతి కూటవస్సం గణేత్వా సంవాసం సాదియన్తోతి అధిప్పాయో.

తిత్థియపక్కన్తకకథావణ్ణనా నిట్ఠితా.

౧౧౧. తిరచ్ఛానగతవత్థు ఉత్తానమేవ.

౧౧౨. మాతుఘాతకాదివత్థూసు అపవాహనన్తి అపగమనం, పతికరణన్తి అత్థో. యథా సమానజాతికస్స వికోపనే కమ్మం గరుతరం, న తథా విజాతికస్సాతి ఆహ ‘‘మనుస్సిత్థిభూతా’’తి ¶ . పుత్తసమ్బన్ధేన మాతుపితుసమఞ్ఞా ¶ , దత్తకిత్తిమాదివసేనపి పుత్తవోహారో లోకే దిస్సతి, సో చ ఖో పరియాయతోతి నిప్పరియాయసిద్ధతం దస్సేతుం ‘‘జనికా మాతా’’తి వుత్తం. యథా మనుస్సత్తభావే ఠితస్సేవ కుసలధమ్మానం తిక్ఖవిసదసూరభావాపత్తి యథా తం తిణ్ణమ్పి బోధిసత్తానం బోధిత్తయనిబ్బత్తియం, ఏవం మనుస్సత్తభావే ఠితస్సేవ అకుసలధమ్మానమ్పి తిక్ఖవిసదసూరభావాపత్తీతి ఆహ ‘‘సయమ్పి మనుస్సజాతికేనేవా’’తి. చుతిఅనన్తరం ఫలం అనన్తరం నామ, తస్మిం అనన్తరే నియుత్తం, తంనిబ్బత్తనేన అనన్తరకరణసీలం, అనన్తరపయోజనం వా ఆనన్తరియం, తేన ఆనన్తరియేన మాతుఘాతకకమ్మేన. పితుఘాతకేపి యేన మనుస్సభూతో జనకో పితా సయమ్పి మనుస్సజాతికేనేవ సతా సఞ్చిచ్చ జీవితా వోరోపితో, అయం ఆనన్తరియేన పితుఘాతకకమ్మేన పితుఘాతకోతిఆదినా సబ్బం వేదితబ్బన్తి ఆహ ‘‘పితుఘాతకేపి ఏసేవ నయో’’తి.

పరివత్తితలిఙ్గమ్పి (మ. ని. అట్ఠ. ౩.౧౨౮; అ. ని. అట్ఠ. ౧.౧.౨౭౫; విభ. అట్ఠ. ౮౦౯) మాతరం పితరం వా జీవితా వోరోపేన్తస్స ఆనన్తరియకమ్మం హోతియేవ. సతిపి హి లిఙ్గపరివత్తే సో ఏవ ఏకకమ్మనిబ్బత్తో భవఙ్గప్పబన్ధో జీవితిన్ద్రియప్పబన్ధో చ, నాఞ్ఞోతి. యో పన సయం మనుస్సో తిరచ్ఛానభూతం మాతరం వా పితరం వా, సయం వా తిరచ్ఛానభూతో మనుస్సభూతం, తిరచ్ఛానభూతోయేవ వా తిరచ్ఛానభూతం జీవితా వోరోపేతి, తస్స కమ్మం ఆనన్తరియం న హోతి, భారియం పన హోతి, ఆనన్తరియం ఆహచ్చేవ తిట్ఠతి. ఏళకచతుక్కం సఙ్గామచతుక్కం చోరచతుక్కఞ్చేత్థ కథేతబ్బం. ‘‘ఏళకం మారేమీ’’తి అభిసన్ధినాపి హి ఏళకట్ఠానే ఠితం మనుస్సో మనుస్సభూతం మాతరం వా పితరం వా మారేన్తో ఆనన్తరియం ఫుసతి మరణాధిప్పాయేనేవ ఆనన్తరియవత్థునో వికోపితత్తా. ఏళకాభిసన్ధినా పన మాతాపితిఅఅసన్ధినా వా ఏళకం మారేన్తో ఆనన్తరియం న ఫుసతి ఆనన్తరియవత్థుఅభావతో. మాతాపితిఅభిసన్ధినా మాతాపితరో మారేన్తో ఫుసతేవ. ఏస నయో ఇతరస్మిమ్పి చతుక్కద్వయే. యథా చ మాతాపితూసు, ఏవం అరహన్తేపి ఏతాని చతుక్కాని వేదితబ్బాని. సబ్బత్థ హి పురిమం అభిసన్ధిచిత్తం అప్పమాణం, వధకచిత్తం పన తదారమ్మణం జీవితిన్ద్రియఞ్చ ఆనన్తరియానానన్తరభావే పమాణం. కతానన్తరియకమ్మో చ ‘‘తస్స కమ్మస్స విపాకం పటిబాహిస్సామీ’’తి సకలచక్కవాళం మహాచేతియప్పమాణేహి కఞ్చనథూపేహి పూరేత్వాపి సకలచక్కవాళం పూరేత్వా నిసిన్నస్స ¶ భిక్ఖుసఙ్ఘస్స మహాదానం దత్వాపి బుద్ధస్స భగవతో సఙ్ఘాటికణ్ణం అముఞ్చన్తో విచరిత్వాపి కాయస్స భేదా నిరయమేవ ఉపపజ్జతి, పబ్బజ్జఞ్చ న లభతి.

౧౧౫. ఇచ్ఛమానన్తి ¶ ఓదాతవత్థవసనం ఇచ్ఛమానం. తేనేవాహ ‘‘గిహిభావే సమ్పటిచ్ఛితమత్తేయేవా’’తి. సఙ్ఘభేదకకథావిత్థారో పరతో ఆవి భవిస్సతి. చతున్నం కమ్మానన్తి అపలోకనాదీనం చతున్నం కమ్మానం. దుట్ఠచిత్తేనాతి వుత్తమేవత్థం విభావేతి ‘‘వధకచిత్తేనా’’తి. వధకచేతనాయ హి దూసితచిత్తం ఇధ దుట్ఠచిత్తం నామ. లోహితం ఉప్పాదేతీతి ఏత్థ తథాగతస్స అభేజ్జకాయతాయ పరూపక్కమేన చమ్మచ్ఛేదం కత్వా లోహితపగ్ఘరణం నామ నత్థి, సరీరస్స పన అన్తోయేవ ఏకస్మిం ఠానే లోహితం సమోసరతి, ఆఘాతేన పకుప్పమానం సఞ్చితం హోతి. దేవదత్తేన పవిద్ధసిలతో భిజ్జిత్వా గతసక్ఖలికాపి తథాగతస్స పాదన్తం పహరి, ఫరసునా పహటో వియ పాదో అన్తోలోహితోయేవ అహోసి. జీవకో పన తథాగతస్స రుచియా సత్థకేన చమ్మం ఛిన్దిత్వా తమ్హా ఠానా దుట్ఠలోహితం నీహరిత్వా ఫాసుమకాసి, తేనస్స పుఞ్ఞకమ్మమేవ అహోసి. తేనాహ ‘‘జీవకో వియా’’తిఆది.

అథ యే పరినిబ్బుతే తథాగతే చేతియం భిన్దన్తి, బోధిం ఛిన్దన్తి, ధాతుమ్హి ఉపక్కమన్తి, తేసం కిం హోతీతి? భారియం కమ్మం హోతి ఆనన్తరియసదిసం. సధాతుకం పన థూపం వా పటిమం వా బాధమానం బోధిసాఖం ఛిన్దితుం వట్టతి. సచేపి తత్థ నిలీనా సకుణా చేతియే వచ్చం పాతేన్తి, ఛిన్దితుం వట్టతియేవ. పరిభోగచేతియతో హి సరీరచేతియం గరుతరం. చేతియవత్థుం భిన్దిత్వా గచ్ఛన్తే బోధిమూలేపి ఛిన్దిత్వా హరితుం వట్టతి. యా పన బోధిసాఖా బోధిఘరం బాధతి, తం గేహరక్ఖణత్థం ఛిన్దితుం న లభతి. బోధిఅత్థఞ్హి గేహం, న గేహత్థాయ బోధి. ఆసనఘరేపి ఏసేవ నయో. యస్మిం పన ఆసనఘరే ధాతు నిహితా హోతి, తస్స రక్ఖణత్థాయ బోధిసాఖం ఛిన్దితుం వట్టతి. బోధిజగ్గనత్థం ఓజోహరణసాఖం వా పూతిట్ఠానం వా ఛిన్దితుం వట్టతియేవ, సత్థు రూపకాయపటిజగ్గనే వియ పుఞ్ఞమ్పి హోతి.

మాతుఘాతకాదివత్థుకథావణ్ణనా నిట్ఠితా.

౧౧౬. ఉభతో ¶ బ్యఞ్జనమస్స అత్థీతి ఉభతోబ్యఞ్జనకోతి ఇమినా అసమానాధికరణవిసయో బాహిరత్థసమాసోయం, పురిమపదే చ విభత్తిఅలోపోతి దస్సేతి. బ్యఞ్జనన్తి చేత్థ ఇత్థినిమిత్తం పురిసనిమిత్తఞ్చ అధిప్పేతం. అథ ఉభతోబ్యఞ్జనకస్స ఏకమేవ ఇన్ద్రియం, ఉదాహు ద్వేతి? ఏకమేవ ‘‘యస్స ఇత్థిన్ద్రియం ఉప్పజ్జతి, తస్స పురిసిన్ద్రియం ఉప్పజ్జతీతి? నో. యస్స వా పన పురిసిన్ద్రియం ఉప్పజ్జతి, తస్స ఇత్థిన్ద్రియం ఉప్పజ్జతీతి? నో’’తి ¶ (యమ. ౩.ఇన్ద్రియయమక.౧౮౮) ఏకస్మిం సన్తానే ఇన్ద్రియద్వయస్స పటిసిద్ధత్తా, తఞ్చ ఖో ఇత్థిఉభతోబ్యఞ్జనకస్స ఇత్థిన్ద్రియం, పురిసఉభతోబ్యఞ్జనకస్స పురిసిన్ద్రియం. యది ఏవం దుతియబ్యఞ్జనకస్స అభావో ఆపజ్జతి. ఇన్ద్రియఞ్హి బ్యఞ్జనకారణం వుత్తం, తఞ్చ తస్స నత్థీతి? వుచ్చతే – న తస్స ఇన్ద్రియం దుతియబ్యఞ్జనకారణం. కస్మా? సదా అభావతో. ఇత్థిఉభతోబ్యఞ్జనకస్స హి యదా ఇత్థియా రాగచిత్తం ఉప్పజ్జతి, తదా పురిసబ్యఞ్జనం పాకటం హోతి, ఇత్థిబ్యఞ్జనం పటిచ్ఛన్నం గుళ్హం హోతి, తథా ఇతరస్స ఇతరం. యది చ తేసం ఇన్ద్రియం దుతియబ్యఞ్జనకారణం భవేయ్య, సదాపి బ్యఞ్జనద్వయం తిట్ఠేయ్య, న పన తిట్ఠతి, తస్మా వేదితబ్బమేతం ‘‘న తస్స తం బ్యఞ్జనకారణం, కమ్మసహాయం పన రాగచిత్తమేవేత్థ కారణ’’న్తి.

యస్మా చస్స ఏకమేవ ఇన్ద్రియం హోతి, తస్మా ఇత్థిఉభతోబ్యఞ్జనకో సయమ్పి గబ్భం గణ్హాతి, పరమ్పి గణ్హాపేతి. పురిసఉభతోబ్యఞ్జనకో పరం గణ్హాపేతి, సయం పన న గణ్హాతి. యది పటిసన్ధియం పురిసలిఙ్గం, యది పటిసన్ధియం ఇత్థిలిఙ్గన్తి చ పటిసన్ధియం లిఙ్గసబ్భావో కురున్దియంవుత్తో, సో చ అయుత్తో. పవత్తియంయేవ హి ఇత్థిలిఙ్గాదీని సముట్ఠహన్తి, న పటిసన్ధియం. పటిసన్ధియం పన ఇన్ద్రియమేవ సముట్ఠాతి, న లిఙ్గాదీని. న చ ఇన్ద్రియమేవ లిఙ్గన్తి సక్కా వత్తుం ఇన్ద్రియలిఙ్గానం భిన్నసభావత్తా. వుత్తఞ్హేతం అట్ఠసాలినియం (ధ. స. అట్ఠ. ౬౩౨) –

‘‘ఇత్థత్తం ఇత్థిభావోతి ఉభయం ఏకత్థం, ఇత్థిసభావోతి అత్థో. అయం కమ్మజో పటిసన్ధిసముట్ఠితో. ఇత్థిలిఙ్గాది పన ఇత్థిన్ద్రియం పటిచ్చ పవత్తే సముట్ఠితం. యథా బీజే సతి బీజం పటిచ్చ బీజపచ్చయా రుక్ఖో వడ్ఢిత్వా సాఖావిటపసమ్పన్నో హుత్వా ఆకాసం పూరేత్వా ¶ తిట్ఠతి, ఏవమేవ ఇత్థిభావసఙ్ఖాతే ఇత్థిన్ద్రియే సతి ఇత్థిలిఙ్గాదీని హోన్తి. బీజం వియ హి ఇత్థిన్ద్రియం, బీజం పటిచ్చ వడ్ఢిత్వా ఆకాసం పూరేత్వా ఠితరుక్ఖో వియ ఇత్థిన్ద్రియం పటిచ్చ ఇత్థిలిఙ్గాదీని పవత్తే సముట్ఠహన్తి. తత్థ ఇత్థిన్ద్రియం న చక్ఖువిఞ్ఞేయ్యం, మనోవిఞ్ఞేయ్యమేవ. ఇత్థిలిఙ్గాదీని చక్ఖువిఞ్ఞేయ్యానిపి మనోవిఞ్ఞేయ్యానిపీ’’తి.

తేనేవాహ ‘‘తత్థ విచారణక్కమో విత్థారతో అట్ఠసాలినియా ధమ్మసఙ్గహట్ఠకథాయ వేదితబ్బో’’తి.

ఉభతోబ్యఞ్జనకవత్థుకథావణ్ణనా నిట్ఠితా.

అనుపజ్ఝాయకాదివత్థుకథావణ్ణనా

౧౧౭. సిక్ఖాపదం ¶ అపఞ్ఞత్తం హోతీతి ఇధేవ పఞ్ఞత్తం సిక్ఖాపదం సన్ధాయ వుత్తం. ఉపజ్ఝం అగ్గాహాపేత్వాతి ‘‘ఉపజ్ఝాయో మే, భన్తే, హోహీ’’తి ఏవం ఉపజ్ఝం అగ్గాహాపేత్వా. కమ్మవాచాయ పన ఉపజ్ఝాయకిత్తనం కతంయేవాతి దట్ఠబ్బం. అఞ్ఞథా ‘‘పుగ్గలం న పరామసతీ’’తి వుత్తకమ్మవిపత్తిసమ్భవతో కమ్మం కుప్పేయ్య, తేనేవ ‘‘ఉపజ్ఝాయం అకిత్తేత్వా’’తి అవత్వా ‘‘ఉపజ్ఝం అగ్గాహాపేత్వా’’ఇచ్చేవ వుత్తం. యథా చ అపరిపుణ్ణపత్తచీవరస్స ఉపసమ్పాదనకాలే కమ్మవాచాయ ‘‘పరిపుణ్ణస్స పత్తచీవర’’న్తి అసన్తవత్థుం కిత్తేత్వా కమ్మవాచాయ కతాయపి ఉపసమ్పదా రుహతి, ఏవం ‘‘అయం బుద్ధరక్ఖితో ఆయస్మతో ధమ్మరక్ఖితస్స ఉపసమ్పదాపేక్ఖో’’తి అసన్తం పుగ్గలం కిత్తేత్వా కేవలం సన్తపదనీహారేన కమ్మవాచాయ కతాయ ఉపసమ్పదా రుహతియేవాతి దట్ఠబ్బం. తేనేవాహ ‘‘కమ్మం పన న కుప్పతీ’’తి. ‘‘న, భిక్ఖవే, అనుపజ్ఝాయకో ఉపసమ్పాదేతబ్బో, యో ఉపసమ్పాదేయ్య, ఆపత్తి దుక్కటస్సా’’తి ఏత్తకమేవ వత్వా ‘‘సో చ పుగ్గలో అనుపసమ్పన్నో’’తి అవుత్తత్తా కమ్మవిపత్తిలక్ఖణస్స చ అసమ్భవతో ‘‘తం న గహేతబ్బ’’న్తి వుత్తం. ‘‘పఞ్చవగ్గకరణఞ్చే, భిక్ఖవే, కమ్మం పణ్డకపఞ్చమో కమ్మం కరేయ్య, అకమ్మం న చ కరణీయ’’న్తిఆదివచనతో (మహావ. ౩౯౦) పణ్డకాదీనమ్పి ఉభతోబ్యఞ్జనకపరియన్తానం గణపూరకభావేయేవ కమ్మం కుప్పతి, న అఞ్ఞథాతి ఆహ ‘‘ఉభతోబ్యఞ్జనకుపజ్ఝాయపరియోసానేసుపి ఏసేవ నయో’’తి.

అనుపజ్ఝాయకాదివత్థుకథావణ్ణనా నిట్ఠితా.

౧౧౮. అఞ్ఞే ¶ వా భిక్ఖూ దాతుకామా హోన్తీతి సమ్బన్ధో. అనామట్ఠపిణ్డపాతన్తి అగ్గహితఅగ్గం పిణ్డపాతం. సామణేరభాగసమకో ఆమిసభాగోతి ఏత్థ కిఞ్చాపి సామణేరానం ఆమిసభాగస్స సమకమేవ దియ్యమానత్తా విసుం సామణేరభాగో నామ నత్థి, హేట్ఠా గచ్ఛన్తం పన భత్తం కదాచి మన్దం భవేయ్య, తస్మా ఉపరి అగ్గహేత్వా సామణేరపాళియావ గహేత్వా దాతబ్బోతి అధిప్పాయో. నియతపబ్బజ్జస్సేవ చాయం భాగో దీయతి. తేనేవ ‘‘అపక్కం పత్త’’న్తిఆది వుత్తం.

అపత్తకాదివత్థుకథావణ్ణనా నిట్ఠితా.

హత్థచ్ఛిన్నాదివత్థుకథావణ్ణనా

౧౧౯. అజపదకేతి ¶ అజపదసణ్ఠానే పదేసే. బ్రహ్ముజుగత్తోతి బ్రహ్మా వియ ఉజుగత్తో. అవసేసో సత్తోతి ఇమినా లక్ఖణేన రహితసత్తో. ఏతేన ఠపేత్వా మహాపురిసం చక్కవత్తిఞ్చ ఇతరే సత్తా ఖుజ్జపక్ఖికాతి దస్సేతి. యేభుయ్యేన హి సత్తా ఖన్ధే కటియం జాణూసూతి తీసు ఠానేసు నమన్తి. తే కటియం నమన్తా పచ్ఛతో నమన్తి, ఇతరేసు ద్వీసు ఠానేసు నమన్తా పురతో నమన్తి. దీఘసరీరా పన ఏకేన పస్సేన వఙ్కా హోన్తి, ఏకే ముఖం ఉన్నామేత్వా నక్ఖత్తాని గణయన్తా వియ చరన్తి, ఏకే అప్పమంసలోహితా సూలసదిసా హోన్తి, ఏకే పురతో పబ్భారా హోన్తి, పవేధమానా గచ్ఛన్తి. పరివటుమోతి సమన్తతో వట్టలో.

అట్ఠిసిరాచమ్మసరీరోతి అట్ఠిసిరాచమ్మమత్తసరీరో. కప్పసీసోతి ద్విధాభూతసీసో. కేకరోతి తిరియం పస్సన్తో. ‘‘ఉదకతారకా నామ ఉదకపుబ్బుళ’’న్తి గణ్ఠిపదేసు వుత్తం. అక్ఖితారకాతి అక్ఖిభణ్డకా. నిప్పఖుమక్ఖీతి అక్ఖిదలలోమేహి విరహితఅక్ఖికో. పఖుమ-సద్దో హి లోకే అక్ఖిదలలోమేసు నిరుళ్హో. పటఙ్గమణ్డూకో నామ మహాముఖమణ్డూకో. ఏళముఖోతి నిచ్చపగ్ఘరణకలాలముఖో. సబ్బఞ్చేతన్తి ‘‘కచ్ఛుగత్తో వా’’తిఆదిం సన్ధాయ వదతి. వాతణ్డికోతి అణ్డకేసు వుద్ధిరోగేన సమన్నాగతో. వికటోతి తిరియం గమనపాదేహి సమన్నాగతో, యస్స చ చఙ్కమతో ¶ జాణుకా బహి గచ్ఛన్తి. పణ్హోతి పచ్ఛతో పరివత్తపాదేహి సమన్నాగతో, యస్స చఙ్కమతో జాణుకా అన్తో పవిసన్తి.

కుదణ్డపాదతాయ కారణం విభావేతి ‘‘మజ్ఝే సఙ్కుటితపాదత్తా’’తి. అగ్గే సఙ్కుటితపాదత్తాతి కుణ్డపాదతాయ కారణనిదస్సనం. కుణ్డపాదస్సేవ గమనసభావం విభావేతి ‘‘పిట్ఠిపాదగ్గేన చఙ్కమన్తో’’తి. మమ్మనన్తి ఖలితవచనం. యో ఏకమేవ అక్ఖరం చతుపఞ్చక్ఖత్తుం వదతి, తస్సేతం అధివచనం.

హత్థచ్ఛిన్నాదివత్థుకథావణ్ణనా నిట్ఠితా.

౧౨౦. నిస్సయపటిసంయుత్తవత్థూసు భిక్ఖూహి సమానో సీలాదిగుణభాగో అస్సాతి భిక్ఖుసభాగో, తస్స భావో భిక్ఖుసభాగతా. ద్వే తీణి దివసాని వసిత్వా గన్తుకామేన అనిస్సితేన ¶ వసితబ్బన్తి ఏత్థ ‘‘యావ భిక్ఖుసభాగతం జానామీ’’తి ఆభోగం వినాపి అనిస్సితేన వసితుం వట్టతీతి అధిప్పాయో. భిక్ఖుసభాగతం పన జానన్తో ‘‘స్వే గమిస్సామి, కిం మే నిస్సయేనా’’తి అరుణం ఉట్ఠపేతుం న లభతి. ‘‘పురారుణా ఉట్ఠహిత్వావ గమిస్సామీ’’తి ఆభోగేన సయన్తస్స సచే అరుణో ఉగ్గచ్ఛతి, వట్టతి. ‘‘సత్తాహం వసిస్సామీ’’తి ఆలయం కరోన్తేన పన నిస్సయో గహేతబ్బోతి ‘‘సత్తాహమత్తం వసిస్సామి, కిం భిక్ఖుసభాగతాజాననేనా’’తి జాననే ధురం నిక్ఖిపిత్వా వసితుం న లభతి, భిక్ఖుసభాగతం ఉపపరిక్ఖిత్వా నిస్సయో గహేతబ్బోతి అత్థో.

గమికాదినిస్సయవత్థుకథావణ్ణనా

౧౨౧. అన్తరామగ్గే విస్సమన్తో వా…పే… అనాపత్తీతి అసతి నిస్సయదాయకే అనాపత్తి. తస్స నిస్సాయాతి పాళిఅనురూపతో వుత్తం, తం నిస్సాయాతి అత్థో. సచే పన ఆసాళ్హీమాసే…పే… తత్థ గన్తబ్బన్తి ఏత్థ సచే సో వస్సూపనాయికాయ ఆసన్నాయ గన్తుకామో సుణాతి ‘‘అసుకో మహాథేరో ఆగమిస్సతీ’’తి, తఞ్చే ఆగమేతి, వట్టతి. ఆగమేన్తస్సేవ ¶ చే వస్సూపనాయికదివసో హోతి, హోతు, గన్తబ్బం తత్థ, యత్థ నిస్సయదాయకం లభతి. కేచి పన ‘‘సచే సో గచ్ఛన్తో జీవితన్తరాయం బ్రహ్మచరియన్తరాయం వా పస్సతి, తత్థేవ వసితబ్బ’’న్తి వదన్తి.

గోత్తేన అనుస్సావనానుజాననకథావణ్ణనా

౧౨౨. ‘‘ఇత్థన్నామో ఇత్థన్నామస్స ఆయస్మతో’’తి నామకిత్తనస్స అనుస్సావనాయ ఆగతత్తా ‘‘నాహం ఉస్సహామి థేరస్స నామం గహేతు’’న్తి వుత్తం, ‘‘ఆయస్మతో పిప్పలిస్స ఉపసమ్పదాపేక్ఖో’’తి ఏవం నామం గహేతుం న ఉస్సహామీతి అత్థో. ‘‘గోత్తేనపి అనుస్సావేతు’’న్తి వచనతో యేన వోహారేన వోహరతి, తేన వట్టతీతి సిద్ధం. ‘‘కోనామో తే ఉపజ్ఝాయో’’తి పుట్ఠేనపి గోత్తమేవ నామం కత్వా వత్తబ్బన్తి సిద్ధం హోతి, తస్మా చతుబ్బిధేసు నామేసు యేన కేనచి నామేన అనుస్సావనా కాతబ్బాతి వదన్తి. ఏకస్స బహూని నామాని హోన్తి, తత్థ ఏకం నామం ఞత్తియా, ఏకం అనుస్సావనాయ కాతుం న వట్టతి, అత్థతో బ్యఞ్జనతో చ అభిన్నాహి అనుస్సావనాహి భవితబ్బన్తి. కిఞ్చాపి ‘‘ఇత్థన్నామో ఇత్థన్నామస్స ఆయస్మతో’’తి పాళియం ‘‘ఆయస్మతో’’తి పదం పచ్ఛా వుత్తం, కమ్మవాచాపాళియం పన ‘‘అయం బుద్ధరక్ఖితో ఆయస్మతో ధమ్మరక్ఖితస్సా’’తి పఠమం లిఖితన్తి తం ఉప్పటిపాటియా వుత్తన్తి న పచ్చేతబ్బం. పాళియఞ్హి ‘‘ఇత్థన్నామో ఇత్థన్నామస్స ¶ ఆయస్మతో’’తి అత్థమత్తం దస్సితం, తస్మా పాళియం అవుత్తోపి ‘‘అయం బుద్ధరక్ఖితో ఆయస్మతో ధమ్మరక్ఖితస్సా’’తి కమ్మవాచాపాళియం పయోగో దస్సితో. ‘‘న మే దిట్ఠో ఇతో పుబ్బే ఇచ్చాయస్మా సారిపుత్తో’’తి చ ‘‘ఆయస్మా సారిపుత్తో అత్థకుసలో’’తి చ పఠమం ‘‘ఆయస్మా’’తి పయోగస్స దస్సనతోతి వదన్తి. కత్థచి ‘‘ఆయస్మతో బుద్ధరక్ఖితత్థేరస్సా’’తి వత్వా కత్థచి కేవలం ‘‘బుద్ధరక్ఖితస్సా’’తి సావేతి, సావనం హాపేతీతి న వుచ్చతి నామస్స అహాపితత్తాతి ఏకే. సచే కత్థచి ‘‘ఆయస్మతో బుద్ధరక్ఖితస్సా’’తి వత్వా కత్థచి ‘‘బుద్ధరఅఖతస్సాయస్మతో’’తి సావేతి, పాఠానురూపత్తా ఖేత్తమేవ ఓతిణ్ణన్తిపి ఏకే. బ్యఞ్జనభేదప్పసఙ్గతో అనుస్సావనానం తం న వట్టతీతి వదన్తి. సచే పన సబ్బట్ఠానేపి ఏతేనేవ పకారేన వదతి, వట్టతి.

ద్వేఉపసమ్పదాపేక్ఖాదివత్థుకథావణ్ణనా

౧౨౩. ఏకానుస్సావనేతి ¶ ఏత్థ ఏకతో అనుస్సావనం ఏతేసన్తి ఏకానుస్సావనాతి అసమానాధికరణవిసయో బాహిరత్థసమాసోతి దట్ఠబ్బం. తేనేవాహ ‘‘ద్వే ఏకతోఅనుస్సావనే’’తి. తత్థ ఏకతోతి ఏకక్ఖణేతి అత్థో, విభత్తిఅలోపేన చాయం నిద్దేసో. పురిమనయేనేవ ఏకతోఅనుస్సావనే కాతున్తి ‘‘ఏకేన ఏకస్స, అఞ్ఞేన ఇతరస్సా’’తిఆదినా పుబ్బే వుత్తనయేన ద్వీహి వా తీహి వా ఆచరియేహి ఏకేన వా ఏకతోఅనుస్సావనే కాతుం.

౧౨౬. వజ్జావజ్జం ఉపనిజ్ఝాయతీతి ఉపజ్ఝాతి ఇమినా ఉపజ్ఝాయసద్దసమానత్థో ఉపజ్ఝాసద్దోపీతి దస్సేతి.

౧౩౦. సమ్భోగేతి ధమ్మసమ్భోగే ఆమిససమ్భోగే చ. అనాపత్తి సమ్భోగే సంవాసేతి ఏత్థ చ అయమధిప్పాయో – యస్మా అయం ఓసారణకమ్మస్స కతత్తా పకతత్తట్ఠానే ఠితో, తస్మా న ఉక్ఖిత్తకేన సద్ధిం సమ్భోగాదిపచ్చయా పాచిత్తియం, నాపి అలజ్జినా సద్ధిం పరిభోగపచ్చయా దుక్కటం అలజ్జీలక్ఖణానుపపత్తితో. యో హి ఉచ్ఛురసకసటానం సత్తాహకాలికయావజీవికత్తా వట్టతి వికాలే ఉచ్ఛు ఖాదితున్తి సఞ్ఞం ఉప్పాదేత్వా తం ఖాదిత్వా తప్పచ్చయా పాచిత్తియం న పస్సతి ¶ ‘‘వట్టతీ’’తి తథాసఞ్ఞితాయ, యో వా పన ఆపత్తిమాపన్నభావం పటిజానిత్వా ‘‘న పటికరోమీ’’తి అభినివిసతి, అయం –

‘‘సఞ్చిచ్చ ఆపత్తిం ఆపజ్జతి, ఆపత్తిం పరిగూహతి;

అగతిగమనఞ్చ గచ్ఛతి, ఏదిసో వుచ్చతి అలజ్జీపుగ్గలో’’తి. (పరి. ౩౫౯) –

వుత్తలక్ఖణే అపతనతో అలజ్జీ నామ న హోతి. తస్మా యథా పుబ్బే యావ ఉక్ఖేపనీయకమ్మం కతం, తావ తేన సద్ధిం సమ్భోగే సంవాసే చ అనాపత్తి, ఏవమిధాపీతి సబ్బథా అనాపత్తిట్ఠానేయేవ అనాపత్తి వుత్తాతి వేదితబ్బం ¶ . న హి భగవా అలజ్జినా సద్ధిం సమ్భోగపచ్చయా ఆపత్తిసమ్భవే సతి ‘‘అనాపత్తి సమ్భోగే సంవాసే’’తి వదతి. తతో యమేత్థ కేనచి ‘‘అనాపత్తి సమ్భోగే సంవాసే’’తి ఇమినా పాచిత్తియేన అనాపత్తి వుత్తా, ‘‘అలజ్జీపరిభోగపచ్చయా దుక్కటం పన ఆపజ్జతియేవా’’తి వత్వా బహుధా పపఞ్చితం, న తం సారతో పచ్చేతబ్బం. సేసమేత్థ ఉత్తానమేవ.

ఇతి సమన్తపాసాదికాయ వినయట్ఠకథాయ సారత్థదీపనియం

సన్నిపాతానుజాననాదికథావణ్ణనా

౧౩౨. ఉపోసథక్ఖన్ధకే ¶ ¶ తరన్తి ప్లవన్తి ఏత్థ బాలాతి తిత్థం. ఇతోతి ఇమస్మిం సాసనే లద్ధితో. తం కథేన్తీతి ‘‘ఇమస్మిం నామ దివసే ముహుత్తే వా ఇదం కత్తబ్బ’’న్తిఆదినా కథేన్తి.

౧౩౪. ‘‘సుణాతు మే భన్తే’’తిఆదీసు యం వత్తబ్బం, తం మాతికాట్ఠకథాయం (కఙ్ఖా. అట్ఠ. నిదానవణ్ణనా) విత్థారతో ఆగతమేవాతి న ఇధ విత్థారయిస్సామ, అత్థికేహి పన తతోయేవ గహేతబ్బం.

౧౩౫. ఆపజ్జిత్వా వా వుట్ఠితోతి ఏత్థ ఆరోచితాపి ఆపత్తి అసన్తీ నామ హోతీతి వేదితబ్బం. తేనేవ మాతికాట్ఠకథాయం (కఙ్ఖా. అట్ఠ. నిదానవణ్ణనా) వుత్తం ‘‘యస్స పన ఏవం అనాపన్నా వా ఆపత్తి ఆపజ్జిత్వా చ పన వుట్ఠితా వా దేసితా వా ఆరోచితా వా, తస్స సా ఆపత్తి అసన్తీ నామ హోతీ’’తి. ముసావాదో నామ వచీభేదపచ్చయా హోతీతి ఆహ ‘‘న ముసావాదలక్ఖణేనా’’తి. భగవతో పన వచనేనాతి సమ్పజానముసావాదే కిం హోతి? ‘‘దుక్కటం హోతీ’’తి ఇమినా వచనేన. వచీద్వారే అకిరియసముట్ఠానా ఆపత్తి హోతీతి యస్మా యస్స భిక్ఖునో అధమ్మికాయ పటిఞ్ఞాయ తుణ్హీభూతస్స నిసిన్నస్స మనోద్వారే ఆపత్తి నామ నత్థి, యస్మా పన ఆవి కాతబ్బం న ఆవి అకాసి, తేనస్స వచీద్వారే అకిరియసముట్ఠానా ఆపత్తి హోతి.

వాచాతి ¶ వాచాయ, య-కారలోపేనాయం నిద్దేసో. కేనచి మనుజేన వాచాయ అనాలపన్తోతి యోజేతబ్బం. గిరం నో చ పరే భణేయ్యాతి ‘‘ఇమే సోస్సన్తీ’’తి పరపుగ్గలే సన్ధాయ సద్దమ్పి న నిచ్ఛారేయ్య. ఆపజ్జేయ్య వాచసికన్తి వాచతో సముట్ఠితం ఆపత్తిం ఆపజ్జేయ్య.

అన్తరాయకరోతి విప్పటిసారవత్థుతాయ పామోజ్జాదిసమ్భవం నివారేత్వా పఠమజ్ఝానాదీనం అధిగమాయ అన్తరాయకరో. తస్స భిక్ఖునో ఫాసు హోతీతి ¶ అవిప్పటిసారమూలకానం పామోజ్జాదీనం వసేన తస్స భిక్ఖునో సుఖా పటిపదా సమ్పజ్జతీతి అత్థో.

సన్నిపాతానుజాననాదికథావణ్ణనా నిట్ఠితా.

౧౩౮. ఇతరోపీతి సుద్ధపంసుపబ్బతాదిం సన్ధాయ వదతి. హత్థిప్పమాణో నామ పబ్బతో హేట్ఠిమకోటియా అడ్ఢట్ఠమరతనుబ్బేధో. తస్మాతి యస్మా ఏకేన న వట్టతి, తస్మా. ద్వత్తింసపలగుళపిణ్డప్పమాణతా థూలతాయ గహేతబ్బా, న తులగణనాయ. అన్తోసారమిస్సకానన్తి అన్తోసారరుక్ఖేహి మిస్సకానం. సూచిదణ్డకప్పమాణోతి సీహళదీపే లేఖనదణ్డప్పమాణోతి వదన్తి, సో చ కనిట్ఠఙ్గులిపరిమాణోతి దట్ఠబ్బం. ఏతన్తి నవమూలసాఖానిగ్గమనం. పరభాగే కిత్తేతుం వట్టతీతి బహి నిక్ఖమిత్వా ఠితేసు అట్ఠసు మగ్గేసు ఏకిస్సా దిసాయ ఏకం, అపరాయ ఏకన్తి ఏవం చతూసు ఠానేసు కిత్తేతుం వట్టతి.

యత్థ కత్థచి ఉత్తరన్తియా భిక్ఖునియా అన్తరవాసకో తేమియతీతి సిక్ఖాకరణీయం ఆగతలక్ఖణేన తిమణ్డలం పటిచ్ఛాదేత్వా అన్తరవాసకం అనుక్ఖిపిత్వా తిత్థేన వా అతిత్థేన వా ఉత్తరన్తియా భిక్ఖునియా ఏకద్వఙ్గులమత్తమ్పి అన్తరవాసకో తేమియతి. భిక్ఖునియా ఏవ గహణఞ్చేత్థ భిక్ఖునీవిభఙ్గే భిక్ఖునియా వసేన నదీలక్ఖణస్స పాళియం ఆగతత్తా తేనేవ నయేన దస్సనత్థం కతం. సీమం బన్ధన్తానం నిమిత్తం హోతీతి అయం వుత్తలక్ఖణా నదీ సముద్దం వా పవిసతు తళాకం వా, పభవతో పట్ఠాయ నిమిత్తం హోతి. అజ్ఝోత్థరిత్వా ఆవరణం పవత్తతియేవాతి ఆవరణం అజ్ఝోత్థరిత్వా సన్దతియేవ. అప్పవత్తమానాతి అసన్దమానుదకా. ఆవరణఞ్హి పత్వా నదియా యత్తకే పదేసే ఉదకం అసన్దమానం సన్తిట్ఠతి, తత్థ నదీనిమిత్తం కాతుం న వట్టతి. ఉపరి సన్దమానట్ఠానేయేవ వట్టతి, అసన్దమానట్ఠానే పన ఉదకనిమిత్తం కాతుం వట్టతి. ఠితమేవ హి ఉదకనిమిత్తే వట్టతి, న సన్దమానం. తేనేవాహ ‘‘పవత్తనట్ఠానే నదీనిమిత్తం, అప్పవత్తనట్ఠానే ఉదకనిమిత్తం ¶ కాతుం వట్టతీ’’తి. నదిం భిన్దిత్వాతి మాతికాముఖద్వారేన నదీకూలం భిన్దిత్వా. ఉక్ఖేపిమన్తి కూపతో వియ ఉక్ఖిపిత్వా గహేతబ్బం.

సిఙ్ఘాటకసణ్ఠానాతి ¶ తికోణరచ్ఛాసణ్ఠానా. ముదిఙ్గసణ్ఠానాతి ముదిఙ్గభేరీ వియ మజ్ఝే విత్థతా ఉభోసు కోటీసు సఙ్కోటితా హోతి. ఉపచారం ఠపేత్వాతి పచ్ఛా సీమం బన్ధన్తానం సీమాయ ఓకాసం ఠపేత్వా. అన్తోనిమిత్తగతేహి పనాతి ఏకస్స గామస్స ఉపడ్ఢం అన్తో కత్తుకామతాయ సతి సబ్బేసం ఆగమనే పయోజనం నత్థీతి కత్వా వుత్తం. ఆగన్తబ్బన్తి చ సామీచివసేన వుత్తం, నాయం నియమో ‘‘ఆగన్తబ్బమేవా’’తి. తేనేవాహ ‘‘ఆగమనమ్పి అనాగమనమ్పి వట్టతీ’’తి. అబద్ధాయ హి సీమాయ నానాగామఖేత్తానం నానాసీమసభావత్తా తేసం అనాగమనేపి వగ్గకమ్మం న హోతి, తస్మా అనాగమనమ్పి వట్టతి. బద్ధాయ పన సీమాయ ఏకసీమభావతో పున అఞ్ఞస్మిం కమ్మే కరియమానే అన్తో సీమగతేహి ఆగన్తబ్బమేవాతి ఆహ ‘‘అవిప్పవాససీమా…పే… ఆగన్తబ్బ’’న్తి. నిమిత్తకిత్తనకాలే అసోధితాయపి సీమాయ నేవత్థి దోసో నిమిత్తకిత్తనస్స అపలోకనాదీసు అఞ్ఞతరాభావతో.

భణ్డుకమ్మాపుచ్ఛనం సన్ధాయ పబ్బజ్జా-గహణం. సుఖకరణత్థన్తి సబ్బేసం సన్నిపాతనపరిస్సమం పహాయ అప్పతరేహి సుఖకరణత్థం. ఏకవీసతి భిక్ఖూ గణ్హాతీతి వీసతివగ్గకరణీయపరమత్తా సఙ్ఘకమ్మస్స కమ్మారహేన సద్ధిం ఏకవీసతి భిక్ఖూ గణ్హాతి. ఇదఞ్చ నిసిన్నానం వసేన వుత్తం. హేట్ఠిమన్తతో హి యత్థ ఏకవీసతి భిక్ఖూ నిసీదితుం సక్కోన్తి, తత్తకే పదేసే సీమం బన్ధితుం వట్టతి. న సక్ఖిస్సన్తీతి అవిప్పవాససీమాయ బద్ధభావం అసల్లక్ఖేత్వా ‘‘సమానసంవాసకమేవ సమూహనిస్సామా’’తి వాయమన్తా న సక్ఖిస్సన్తి. బద్ధాయ హి అవిప్పవాససీమాయ తం అసమూహనిత్వా ‘‘సమానసంవాసకసీమం సమూహనిస్సామా’’తి కతాయపి కమ్మవాచాయ అసమూహతావ హోతి సీమా. పఠమఞ్హి అవిప్పవాసం సమూహనిత్వా పచ్ఛా సీమా సమూహనితబ్బా. ఏకరతనప్పమాణా సువిఞ్ఞేయ్యతరా హోతీతి కత్వా వుత్తం ‘‘ఏకరతనప్పమాణా వట్టతీ’’తి. ఏకఙ్గులమత్తాపి సీమన్తరికా వట్టతియేవ. తత్తకేనపి హి సీమా అసమ్భిన్నావ హోతి.

అవసేసనిమిత్తానీతి మహాసీమాయ బాహిరపస్సే నిమిత్తాని. ఖణ్డసీమతో పట్ఠాయ బన్ధనం ఆచిణ్ణం, ఆచిణ్ణకరణేనేవ చ సమ్మోహో న హోతీతి ఆహ ‘‘ఖణ్డసీమతోవ పట్ఠాయ బన్ధితబ్బా’’తి. కుటిగేహేతి కుటిఘరే, భూమిఘరేతి అత్థో. ఉదుక్ఖలన్తి ఖుద్దకావాటం. నిమిత్తం న కాతబ్బన్తి తం రాజిం వా ఉదుక్ఖలం వా నిమిత్తం న కాతబ్బం.

హేట్ఠా ¶ ¶ న ఓతరతీతి భిత్తితో ఓరం నిమిత్తాని ఠపేత్వా కిత్తితత్తా హేట్ఠా ఆకాసప్పదేసం న ఓతరతి. హేట్ఠాపి ఓతరతీతి సచే హేట్ఠా అన్తోభిత్తియం ఏకవీసతియా భిక్ఖూనం ఓకాసో హోతి, ఓతరతి. ఓతరమానా చ ఉపరిసీమప్పమాణేన న ఓతరతి, సమన్తా భిత్తిప్పమాణేన ఓతరతి. ఓతరణానోతరణం వుత్తనయేనేవ వేదితబ్బన్తి సచే హేట్ఠా ఏకవీసతియా భిక్ఖూనం ఓకాసో హోతి, ఓతరతి. నో చే, న ఓతరతీతి అధిప్పాయో. సబ్బో పాసాదో సీమట్ఠో హోతీతి ఉపరిమతలేన సద్ధిం ఏకాబద్ధభిత్తికో వా హోతు మా వా, సబ్బోపి పాసాదో సీమట్ఠోవ హోతి.

తాలమూలకపబ్బతేతి తాలమూలసదిసే పబ్బతే. సో చ హేట్ఠా మహన్తో హుత్వా అనుపుబ్బేన తనుకో హోతీతి దట్ఠబ్బం. పణవసణ్ఠానో మజ్ఝే తనుకో హోతి మూలే అగ్గే చ విత్థతో. హేట్ఠా వా మజ్ఝే వాతి ముదిఙ్గసణ్ఠానస్స హేట్ఠా పణవసణ్ఠానస్స మజ్ఝే. ఆకాసపబ్భారన్తి భిత్తియా అపరిక్ఖిత్తపబ్భారం. అన్తోలేణం హోతీతి పబ్బతస్స అన్తో లేణం హోతి. సీమామాళకేతి ఖణ్డసీమామాళకే. మహాసీమం సోధేత్వా వా కమ్మం కాతబ్బన్తి మహాసీమగతా భిక్ఖూ హత్థపాసం వా ఆనేతబ్బా, సీమతో వా బహి కాతబ్బాతి అధిప్పాయో. గణ్ఠిపదేసు పన ‘‘మహాసీమగతేహి భిక్ఖూహి తం సాఖం వా పారోహం వా అనామసిత్వా ఠాతబ్బన్తి అధిప్పాయో’’తి వుత్తం, తం న గహేతబ్బం. పురిమనయేపీతి ఖణ్డసీమాయ ఉట్ఠహిత్వా మహాసీమాయ ఓణతరుక్ఖేపి. ఉక్ఖిపాపేత్వా కాతుం న వట్టతీతి ఖణ్డసీమాయ అన్తో ఠితత్తా రుక్ఖస్స తత్థ ఠితో హత్థపాసంయేవ ఆనేతబ్బోతి ఉక్ఖిపాపేత్వా కాతుం న వట్టతి.

౧౪౦. పారయతీతి అజ్ఝోత్థరతి. పారాతి సీమాపేక్ఖో ఇత్థిలిఙ్గనిద్దేసో. అస్సాతి భవేయ్య. ఇధాధిప్పేతనావాయ పమాణం దస్సేన్తో ఆహ ‘‘యా సబ్బన్తిమేన పరిచ్ఛేదేన…పే… తయో జనే వహతీ’’తి. ఇమినా చ వుత్తప్పమాణతో ఖుద్దకా నావా విజ్జమానాపి ఇధ అసన్తపక్ఖం భజతీతి దీపేతి. అవస్సం లబ్భనేయ్యా ధువనావావ హోతీతి సమ్బన్ధో. రుక్ఖం ఛిన్దిత్వా కతోతి పాఠసేసో. పరతీరే సమ్ముఖట్ఠానేతి ఓరిమతీరే సబ్బపరియన్తనిమిత్తస్స సమ్ముఖట్ఠానే. సబ్బనిమిత్తానం అన్తో ఠితే భిక్ఖూ హత్థపాసగతే కత్వాతి ఏత్థ సచే ఏకం గామఖేత్తం హోతి, ఉభోసు తీరేసు సబ్బనిమిత్తానం అన్తో ఠితే భిక్ఖూ హత్థపాసగతే కత్వా ¶ సమ్మన్నితబ్బా. నానాగామక్ఖేత్తం చే, సమానసంవాసకసీమాబన్ధనకాలే అనాగన్తుమ్పి వట్టతి. అవిప్పవాససీమాసమ్ముతియం పన ఆగన్తబ్బమేవ. యస్మా ఉభోసు తీరేసు నిమిత్తకిత్తనమత్తేన దీపకో సఙ్గహితో నామ న హోతి, తస్మా దీపకేపి నిమిత్తాని విసుం కిత్తేతబ్బానేవాతి ఆహ ‘‘దీపకస్స ¶ ఓరిమన్తే చ పారిమన్తే చ నిమిత్తం కిత్తేతబ్బ’’న్తి. దీపకసిఖరన్తి దీపకమత్థకం. పబ్బతసణ్ఠానాతి దీపకస్స ఏకతో అధికతరత్తా వుత్తం.

సీమానుజాననకథావణ్ణనా నిట్ఠితా.

౧౪౨. వత్థువసేన వుత్తన్తి ‘‘మయఞ్చమ్హా అసమ్మతాయ భూమియా నిసిన్నా పాతిమోక్ఖం అస్సుమ్హా’’తి వత్థుమ్హి పాతిమోక్ఖసవనస్స ఆగతత్తా వుత్తం. ఉపోసథప్పముఖం నామ ఉపోసథాగారస్స సమ్ముఖట్ఠానం. పాళియం ‘‘పఠమం నిమిత్తా కిత్తేతబ్బా’’తి ఏత్తకమేవ వత్వా సీమాసమ్ముతియం వియ ‘‘పబ్బతనిమిత్తం పాసాణనిమిత్త’’న్తిఆదినా విసేసేత్వా నిమిత్తానం అదస్సితత్తా ‘‘ఖుద్దకాని వా…పే… యాని కానిచి నిమిత్తానీ’’తి వుత్తం. కిత్తేతుం వట్టతీతి ఇమినా సమ్బన్ధో.

అవిప్పవాససీమానుజాననకథావణ్ణనా

౧౪౪. అస్సాతి భిక్ఖునిసఙ్ఘస్స. ద్వేపి సీమాయోతి పఠమం వుత్తా అవిప్పవాససీమా సమానసంవాసకసీమా చ. న కమ్మవాచం వగ్గం కరోన్తీతి కమ్మవాచం న భిన్దన్తి, కమ్మం న కోపేన్తీతి అధిప్పాయో. ఏత్థాతి ‘‘ఠపేత్వా గామఞ్చ గామూపచారఞ్చా’’తి ఏత్థ. గామఞ్చ గామూపచారఞ్చ న ఓత్థరతీతి ‘‘ఠపేత్వా గామఞ్చ గామూపచారఞ్చా’’తి వుత్తత్తా. సీమాసఙ్ఖ్యమేవ గచ్ఛతీతి అవిప్పవాససీమాసఙ్ఖం గచ్ఛతి. ఏకమ్పి కులం పవిట్ఠం వాతి అభినవకతగేహేసు సబ్బపఠమం ఏకమ్పి కులం పవిట్ఠం అత్థి. అగతం వాతి పోరాణకగామే అఞ్ఞేసు గేహాని ఛడ్డేత్వా గతేసు ఏకమ్పి కులం అగతం అత్థి.

అవిప్పవాససీమా న సమూహన్తబ్బాతి మహాసీమం సన్ధాయ వదతి. నిరాసఙ్కట్ఠానేసు ఠత్వాతి చేతియఙ్గణాదీనం ఖణ్డసీమాయ అనోకాసత్తా వుత్తం. ఖణ్డసీమఞ్హి బన్ధన్తా తాదిసం ఠానం పహాయ అఞ్ఞస్మిం వివిత్తే ఓకాసే బన్ధన్తి ¶ . అప్పేవ నామ సమూహనితుం సక్ఖిస్సన్తీతి అవిప్పవాససీమంయేవ సమూహనితుం సక్ఖిస్సన్తి, న ఖణ్డసీమం. పటిబన్ధితుం పన న సక్ఖిస్సన్తేవాతి ఖణ్డసీమాయ అఞ్ఞాతత్తా న సక్ఖిస్సన్తి. న సమూహనితబ్బాతి ఖణ్డసీమం అజానన్తేహి ¶ న సమూహనితబ్బా. ఉపోసథస్స విసుం గహితత్తా అవసేసకమ్మవసేన సమానసంవాసతా వేదితబ్బా.

౧౪౭. అపరిచ్ఛిన్నాయాతి బద్ధసీమావసేన అకతపరిచ్ఛేదాయ. యేన కేనచి ఖణిత్వా అకతోతి అన్తమసో తిరచ్ఛానేనపి ఖణిత్వా అకతో. తస్స అన్తోహత్థపాసం విజహిత్వా ఠితో కమ్మం కోపేతీతి ఇమినా బహిపరిచ్ఛేదతో యత్థ కత్థచి ఠితో కమ్మం న కోపేతీతి దీపేతి. యం పన వుత్తం మాతికాట్ఠకథాయం (కఙ్ఖా. అట్ఠ. నిదానవణ్ణనా) ‘‘పరిచ్ఛేదబ్భన్తరే హత్థపాసం విజహిత్వా ఠితోపి పరిచ్ఛేదతో బహి అఞ్ఞం తత్తకంయేవ పరిచ్ఛేదం అనతిక్కమిత్వా ఠితోపి కమ్మం కోపేతి, ఇదం సబ్బఅట్ఠకథాసు సన్నిట్ఠాన’’న్తి, తత్థ ‘‘అఞ్ఞం తత్తకంయేవ పరిచ్ఛేదం అనతిక్కమిత్వా ఠితోపి కమ్మం కోపేతీ’’తి ఇదం నేవ పాళియం, న అట్ఠకథాయం ఉపలబ్భతి. యది చేతం ద్విన్నం సఙ్ఘానం విసుం ఉపోసథాదికమ్మకరణాధికారే వుత్తత్తా ఉదకుక్ఖేపతో బహి అఞ్ఞం ఉదకుక్ఖేపం అనతిక్కమిత్వా ఉపోసథాదికరణత్థం ఠితో సఙ్ఘో సీమాసమ్భేదసమ్భవతో కమ్మం కోపేతీతి ఇమినా అధిప్పాయేన వుత్తం సియా, ఏవం సతి యుజ్జేయ్య. తేనేవ మాతికాట్ఠకథాయ లీనత్థప్పకాసనియం వుత్తం ‘‘అఞ్ఞం తత్తకంయేవ పరిచ్ఛేదన్తి దుతియం ఉదకుక్ఖేపం అనతిక్కన్తోపి కోపేతి. కస్మా? అత్తనో ఉదకుక్ఖేపసీమాయ పరేసం ఉదకుక్ఖేపసీమాయ అజ్ఝోత్థటత్తా సీమాసమ్భేదో హోతి, తస్మా కోపేతీ’’తి. ‘‘ఇదం సబ్బఅట్ఠకథాసు సన్నిట్ఠాన’’న్తి చ ఇమినా అధిప్పాయేన వుత్తన్తి గహేతబ్బం సబ్బాసుపి అట్ఠకథాసు సీమాసమ్భేదస్స అనిచ్ఛితత్తా. తేనేవ హి ‘‘అత్తనో చ అఞ్ఞేసఞ్చ ఉదకుక్ఖేపపరిచ్ఛేదస్స అన్తరా అఞ్ఞో ఉదకుక్ఖేపో సీమన్తరికత్థాయ ఠపేతబ్బో’’తి వుత్తం. అఞ్ఞే పనేత్థ అఞ్ఞథాపి పపఞ్చేన్తి, తం న గహేతబ్బం.

సబ్బత్థ సఙ్ఘో నిసీదతీతి హత్థపాసం అవిజహిత్వా నిసీదతి. ఉదకుక్ఖేపసీమాకమ్మం నత్థీతి యస్మా సబ్బోపి నదీపదేసో భిక్ఖూహి అజ్ఝోత్థటో ¶ , తస్మా సమన్తతో నదియా అభావా ఉదకుక్ఖేపే పయోజనం నత్థి. ఉదకుక్ఖేపప్పమాణా సీమన్తరికా సువిఞ్ఞేయ్యతరా హోతి, సీమాసమ్భేదసఙ్కా న చ సియాతి సామీచిదస్సనత్థం ‘‘అఞ్ఞో ఉదకుక్ఖేపో సీమన్తరికత్థాయ ఠపేతబ్బో’’తి వుత్తం. యత్తకేన పన సీమాసమ్భేదో న హోతి, తత్తకం ఠపేతుం వట్టతియేవ. తేనేవాహు పోరాణా ‘‘యత్తకేన సీమాసఙ్కరో న హోతి, తత్తకమ్పి ఠపేతుం వట్టతీ’’తి. ఊనకం పన న వట్టతీతి ఇదమ్పి ఉదకుక్ఖేపసీమాయ పరిసవసేన వడ్ఢనతో సీమాసమ్భేదసఙ్కా సియాతి తంనివారణత్థమేవ వుత్తం.

గచ్ఛన్తియా ¶ పన నావాయ కాతుం న వట్టతీతి ఏత్థ ఉదకుక్ఖేపమనతిక్కమిత్వా పరివత్తమానాయ కాతుం వట్టతీతి వేదితబ్బం. సీమం వా సోధేత్వాతి ఏత్థ సీమసోధనం నామ గామసీమాదీసు ఠితానం హత్థపాసానయనాది. ‘‘నదిం వినాసేత్వా తళాకం కరోన్తీ’’తి వుత్తమేవత్థం విభావేతి ‘‘హేట్ఠా పాళి బద్ధా’’తి, హేట్ఠానదిం ఆవరిత్వా పాళి బద్ధాతి అత్థో. ఛడ్డితమోదకన్తి తళాకరక్ఖణత్థం ఏకమన్తేన ఛడ్డితముదకం. దేవే అవస్సన్తేతి దుబ్బుట్ఠికాలే వస్సానేపి దేవే అవస్సన్తే. ఉప్పతిత్వాతి ఉత్తరిత్వా. గామనిగమసీమం ఓత్థరిత్వా పవత్తతీతి వుత్తప్పకారే వస్సకాలే చత్తారో మాసే అబ్బోచ్ఛిన్నా పవత్తతి. విహారసీమన్తి బద్ధసీమం సన్ధాయ వదతి.

అగమనపథేతి యత్థ తదహేవ గన్త్వా పచ్చాగన్తుం న సక్కా హోతి, తాదిసే పదేసే అరఞ్ఞసీమాసఙ్ఖమేవ గచ్ఛతీతి సత్తబ్భన్తరసీమం సన్ధాయ వదతి. తేసన్తి మచ్ఛబన్ధానం. గమనపరియన్తస్స ఓరతోతి గమనపరియన్తస్స ఓరిమభాగే దీపకం పబ్బతఞ్చ సన్ధాయ వుత్తం, న సముద్దప్పదేసం.

౧౪౮. సంసట్ఠవిటపాతి ఇమినా అఞ్ఞమఞ్ఞస్స ఆసన్నతం దీపేతి. బద్ధా హోతీతి పచ్ఛిమదిసాభాగే సీమం సన్ధాయ వుత్తం. తస్సా పదేసన్తి యత్థ ఠత్వా భిక్ఖూహి కమ్మం కాతుం సక్కా హోతి, తాదిసం పదేసం. యత్థ పన ఠితేహి కమ్మం కాతుం న సక్కా హోతి, తాదిసం పదేసం అన్తోకరిత్వా బన్ధన్తా సీమాయ సీమం సమ్భిన్దన్తి నామ. ద్విన్నం సీమానం నిమిత్తం హోతీతి నిమిత్తస్స సీమతో బాహిరత్తా సీమాసమ్భేదో న హోతీతి వుత్తం. సీమాసఙ్కరం కరోతీతి వడ్ఢిత్వా సీమప్పదేసం పవిట్ఠే ద్విన్నం సీమానం గతట్ఠానస్స దువిఞ్ఞేయ్యత్తా వుత్తం, న పన తత్థ కమ్మం కాతుం న వట్టతీతి దస్సనత్థం. న హి సీమా తత్తకేన ¶ అసీమా హోతి, ద్వే పన సీమా పచ్ఛా వడ్ఢితేన రుక్ఖేన అజ్ఝోత్థటత్తా ఏకాబద్ధా హోన్తి, తస్మా ఏకత్థ ఠత్వా కమ్మం కరోన్తేహి ఇతరం సోధేత్వా కాతబ్బం.

గామసీమాదికథావణ్ణనా నిట్ఠితా.

౧౪౯. అధమ్మేన వగ్గం ఉపోసథకమ్మన్తి ఏత్థ యత్థ చత్తారో వసన్తి, తత్థ పాతిమోక్ఖుద్దేసో అనుఞ్ఞాతో. యత్థ ద్వే వా తయో వా వసన్తి, తత్థ పారిసుద్ధిఉపోసథో. ఇధ పన ¶ తథా అకత్వా చతున్నం వసనట్ఠానే పారిసుద్ధిఉపోసథస్స కతత్తా తిణ్ణం వసనట్ఠానే చ పాతిమోక్ఖస్స ఉద్దిట్ఠత్తా ‘‘అధమ్మేనా’’తి వుత్తం. యస్మా సబ్బేవ న సన్నిపతింసు, ఛన్దపారిసుద్ధి చ సఙ్ఘమజ్ఝంయేవ ఆగచ్ఛతి, న గణమజ్ఝం, తస్మా ‘‘వగ్గ’’న్తి వుత్తం.

౧౫౦. ఏవమేతం ధారయామీతి ‘‘సుతా ఖో పనాయస్మన్తేహీ’’తి ఏత్థ ‘‘ఏవమేతం ధారయామీ’’తి వత్వా ‘‘ఉద్దిట్ఠం ఖో ఆయస్మన్తో నిదానం, సుతా ఖో పనాయస్మన్తేహి చత్తారో పారాజికా ధమ్మా’’తి వత్తబ్బం. తేనేవ మాతికాట్ఠకథాయం (కఙ్ఖా. అట్ఠ. నిదానవణ్ణనా) ‘‘తత్థాయస్మన్తే పుచ్ఛామి కచ్చిత్థ పరిసుద్ధా, దుతియమ్పి పుచ్ఛామి…పే… తస్మా తుణ్హీ, ఏవమేతం ధారయామీతి వత్వా ‘ఉద్దిట్ఠం ఖో ఆయస్మన్తో నిదాన’న్తిఆదినా నయేన అవసేసే సుతేన సావితే ఉద్దిట్ఠో హోతీ’’తి వుత్తం. సుతేనాతి సుతపదేన. సవరభయన్తి వనచరకభయం. తేనాహ ‘‘అటవిమనుస్సభయ’’న్తి. ‘‘అవసేసం సుతేన సావేతబ్బ’’న్తి వచనతో నిదానుద్దేసే అనిట్ఠితే సుతేన సావేతబ్బం నామ నత్థీతి ఆహ ‘‘దుతియాదీసు ఉద్దేసేసూ’’తి. ఉద్దిట్ఠఉద్దేసాపేక్ఖఞ్హి అవసేసగ్గహణం, తస్మా నిదానే ఉద్దిట్ఠే పారాజికుద్దేసాదీసు యస్మిం విప్పకతే అన్తరాయో ఉప్పజ్జతి, తేన సద్ధిం అవసేసం సుతేన సావేతబ్బం.

తీహిపి ¶ విధీహీతి ఓసారణకథనసరభఞ్ఞేహి. ఏత్థ చ అత్థం భణితుకామతాయ సుత్తస్స ఓసారణా ఓసారణం నామ. తస్సేవ అత్థప్పకాసనా కథనం నామ. సుత్తస్స తదత్థస్స వా సరేన భణనం సరభఞ్ఞం నామ. సజ్ఝాయం అధిట్ఠహిత్వాతి ‘‘సజ్ఝాయం కరోమీ’’తి చిత్తం ఉప్పాదేత్వా. ఓసారేత్వా పన కథేన్తేనాతి పఠమం ఉస్సారేత్వా పచ్ఛా అత్థం కథేన్తేన. మనుస్సానం పన ‘‘భణాహీ’’తి వత్తుం వట్టతీతి ఏత్థ ఉచ్చతరే నిసిన్నేనపి మనుస్సానం భణాహీతి విసేసేత్వాయేవ వత్తుం వట్టతి, అవిసేసేత్వా పన న వట్టతి. సజ్ఝాయం కరోన్తేనాతి యత్థ కత్థచి నిసీదిత్వా సజ్ఝాయం కరోన్తేన. థేరోతి యో కోచి అత్తనా వుడ్ఢతరో. ఏకం ఆపుచ్ఛిత్వాతి ఏకం వుడ్ఢతరం ఆపుచ్ఛిత్వా. అపరో ఆగచ్ఛతీతి అపరో తతోపి వుడ్ఢతరో ఆగచ్ఛతి.

పాతిమోక్ఖుద్దేసకథావణ్ణనా నిట్ఠితా.

పాతిమోక్ఖుద్దేసకఅజ్ఝేసనాదికథావణ్ణనా

౧౫౫. చోదనావత్థు ¶ నామ ఏకం నగరం. సఙ్ఘఉపోసథాదిభేదేన నవవిధన్తి సఙ్ఘే ఉపోసథో గణే ఉపోసథో పుగ్గలే ఉపోసథోతి ఏవం కారకవసేన తయో, సుత్తుద్దేసో పారిసుద్ధిఉపోసథో అధిట్ఠానుపోసథోతి ఏవం కత్తబ్బాకారవసేన తయో, చాతుద్దసికో పన్నరసికో సామగ్గీఉపోసథోతి ఏవం దివసవసేన తయోతి నవవిధం. చతుబ్బిధం ఉపోసథకమ్మన్తి అధమ్మేన వగ్గం ఉపోసథకమ్మం, అధమ్మేన సమగ్గం ఉపోసథకమ్మం, ధమ్మేన వగ్గం ఉపోసథకమ్మం, ధమ్మేన సమగ్గం ఉపోసథకమ్మన్తి ఏవం చతుబ్బిధమ్పి ఉపోసథకమ్మం. దువిధం పాతిమోక్ఖన్తి భిక్ఖుపాతిమోక్ఖం భిక్ఖునీపాతిమోక్ఖన్తి దువిధం పాతిమోక్ఖం. నవవిధం పాతిమోక్ఖుద్దేసన్తి భిక్ఖూనం పఞ్చ ఉద్దేసా, భిక్ఖునీనం ఠపేత్వా అనియతుద్దేసం అవసేసా చత్తారోతి నవవిధం పాతిమోక్ఖుద్దేసం.

పక్ఖగణనాదిఉగ్గహణానుజాననకథావణ్ణనా

౧౫౮-౧౬౧. సమన్నాహరథాతి సల్లక్ఖేథ. పరియేసితబ్బానీతి భిక్ఖాచారేన పరియేసితబ్బాని.

౧౬౩. ఉతువస్సేయేవాతి ¶ హేమన్తగిమ్హేసుయేవ.

౧౬౪. యేన కేనచి అఙ్గపచ్చఙ్గేన విఞ్ఞాపేతీతి మనసా చిన్తేత్వా హత్థప్పయోగాదినా యేన కేనచి విఞ్ఞాపేతి. సఙ్ఘో నప్పహోతీతి ద్విన్నం ద్విన్నం అన్తరా హత్థపాసం అవిజహిత్వా పటిపాటియా ఠాతుం నప్పహోతి. ఇతరా పన బిళాలసఙ్ఖలికపారిసుద్ధి నామాతి ఏత్థ కేచి వదన్తి ‘‘బిళాలసఙ్ఖలికా బద్ధావ హోతి అన్తోగేహే ఏవ సమ్పయోజనత్తా, యథా సా న కత్థచి గచ్ఛతి, తథా సాపి న గచ్ఛతీతి అధిప్పాయో. ఇతరథా విసేసనం నిరత్థకం హోతీ’’తి. అపరే పన ‘‘యథా బహూహి మనుస్సేహి ఏకస్స బిళాలస్స అత్తనో అత్తనో సఙ్ఖలికా గీవాయ ఆబద్ధా బిళాలే గచ్ఛన్తే గచ్ఛన్తి ఆబద్ధత్తా, న అఞ్ఞస్మిం బిళాలే గచ్ఛన్తే గచ్ఛన్తి అనాబద్ధత్తా, ఏవమేవస్స భిక్ఖుస్స బహూహి సఙ్ఖలికసదిసా ఛన్దపారిసుద్ధి దిన్నా, సా తస్మిం భిక్ఖుస్మిం గచ్ఛన్తే ¶ గచ్ఛతి తస్మిం సఙ్ఖలికా వియ ఆబద్ధత్తా, న అఞ్ఞస్మిం అనాబద్ధత్తా’’తి వదన్తి. సబ్బమ్పేతం న సారతో పచ్చేతబ్బం. అయం పనేత్థ సారో – యథా సఙ్ఖలికాయ పఠమవలయం దుతియంయేవ వలయం పాపుణాతి, న తతియం, ఏవమయమ్పి పారిసుద్ధిదాయకేన యస్స దిన్నా, తతో అఞ్ఞత్థ న గచ్ఛతీతి సఙ్ఖలికసదిసత్తా ‘‘బిళాలసఙ్ఖలికా’’తి వుత్తా. బిళాలసఙ్ఖలికగహణఞ్చేత్థ యాసం కాసఞ్చి సఙ్ఖలికానం ఉపలక్ఖణమత్తన్తి దట్ఠబ్బం.

౧౬౫. ‘‘సన్తి సఙ్ఘస్స కరణీయానీ’’తి వత్తబ్బే వచనవిపల్లాసేన ‘‘కరణీయ’’న్తి వుత్తం. తస్స సమ్ముతిదానకిచ్చం నత్థి. ‘‘హత్థపాసం ఆనేతబ్బోయేవా’’తి గణ్ఠిపదేసు వుత్తం.

౧౬౮. సఙ్ఘసన్నిపాతతో పఠమం కాతబ్బం పుబ్బకరణన్తి వుత్తం, పుబ్బకరణతో పచ్ఛా కాతబ్బమ్పి ఉపోసథకమ్మతో పఠమం కాతబ్బత్తా పుబ్బకిచ్చన్తి వుత్తం. ఉభయమ్పి చేతం ఉపోసథకమ్మతో పఠమం కత్తబ్బత్తా కత్థచి పుబ్బకిచ్చమిచ్చేవ వోహరీయతి ‘‘కిం సఙ్ఘస్స పుబ్బకిచ్చ’’న్తిఆదీసు వియ.

ఉపోసథోతి ¶ తీసు ఉపోసథదివసేసు అఞ్ఞతరదివసో. తస్మిఞ్హి సతి ఇదం సఙ్ఘస్స ఉపోసథకమ్మం పత్తకల్లం నామ హోతి, నాసతి. యథాహ ‘‘న చ, భిక్ఖవే, అనుపోసథే ఉపోసథో కాతబ్బో’’తి (మహావ. ౧౮౩). యావతికా చ భిక్ఖూ కమ్మప్పత్తాతి యత్తకా భిక్ఖూ తస్స ఉపోసథకమ్మస్స పత్తా యుత్తా అనురూపా సబ్బన్తిమేన పరిచ్ఛేదేన చత్తారో భిక్ఖూ పకతత్తా, తే చ ఖో హత్థపాసం అవిజహిత్వా ఏకసీమాయం ఠితా. సభాగాపత్తియో చ న విజ్జన్తీతి ఏత్థ యం సబ్బో సఙ్ఘో వికాలభోజనాదినా సభాగవత్థునా లహుకాపత్తిం ఆపజ్జతి, ఏవరూపా ‘‘వత్థుసభాగా’’తి వుచ్చన్తి. ఏతాసు హి అవిజ్జమానాసు విసభాగాసు విజ్జమానాసుపి పత్తకల్లం హోతియేవ.

వజ్జనీయా చ పుగ్గలా తస్మిం న హోన్తీతి ‘‘న, భిక్ఖవే, సగహట్ఠాయ పరిసాయా’’తి (మహావ. ౧౫౪) వచనతో గహట్ఠో, ‘‘న, భిక్ఖవే, భిక్ఖునియా నిసిన్నపరిసాయ పాతిమోక్ఖం ఉద్దిసితబ్బ’’న్తిఆదినా (మహావ. ౧౮౩) నయేన వుత్తా భిక్ఖునీ సిక్ఖమానా సామణేరో సామణేరీ ¶ సిక్ఖాపచ్చక్ఖాతకో అన్తిమవత్థుఅజ్ఝాపన్నకో ఆపత్తియా అదస్సనే ఉక్ఖిత్తకో ఆపత్తియా అప్పటికమ్మే ఉక్ఖిత్తకో పాపికాయ దిట్ఠియా అప్పటినిస్సగ్గే ఉక్ఖిత్తకో పణ్డకో థేయ్యసంవాసకో తిత్థియపక్కన్తకో తిరచ్ఛానగతో మాతుఘాతకో పితుఘాతకో అరహన్తఘాతకో భిక్ఖునీదూసకో సఙ్ఘభేదకో లోహితుప్పాదకో ఉభతోబ్యఞ్జనకోతి ఇమే వీసతి చాతి ఏకవీసతి పుగ్గలా వజ్జనీయా నామ, తే హత్థపాసతో బహికరణవసేన వజ్జేతబ్బా. ఏతేసు హి తివిధే ఉక్ఖిత్తకే సతి ఉపోసథం కరోన్తో సఙ్ఘో పాచిత్తియం ఆపజ్జతి, సేసేసు దుక్కటం. ఏత్థ చ తిరచ్ఛానగతోతి యస్స ఉపసమ్పదా పటిక్ఖిత్తా, సోవ అధిప్పేతో, తిత్థియా గహట్ఠేనేవ సఙ్గహితా. ఏతేపి హి వజ్జనీయా. ఏవం పత్తకల్లం ఇమేహి చతూహి అఙ్గేహి సఙ్గహితన్తి వేదితబ్బం.

అజ్జ మే ఉపోసథో పన్నరసోతిపీతి పి-సద్దేన పాళియం ఆగతనయేనేవ ‘‘అజ్జ మే ఉపోసథో’’తిపి వత్తుం వట్టతీతి దీపేతి. మాతికాట్ఠకథాయం (కఙ్ఖా. అట్ఠ. నిదానవణ్ణనా) పన ‘‘అజ్జ మే ఉపోసథో చాతుద్దసోతి వా పన్నరసోతి వా వత్వా అధిట్ఠామీతి వత్తబ్బ’’న్తి వుత్తం.

సఙ్ఘుపోసథాదికథావణ్ణనా నిట్ఠితా.

౧౬౯. నను ¶ చ ‘‘న, భిక్ఖవే, సాపత్తికేన ఉపోసథో కాతబ్బో, యో కరేయ్య, ఆపత్తి దుక్కటస్సా’’తి ఏవం సాపత్తికస్స ఉపోసథకరణే విసుం పఞ్ఞత్తా ఆపత్తి న దిస్సతి, తస్మా భగవతా పఞ్ఞత్తం ‘‘న సాపత్తికేన ఉపోసథో కాతబ్బో’’తి ఇదం కస్మా వుత్తన్తి ఆహ ‘‘యస్స సియా ఆపత్తి…పే… పఞ్ఞత్తం హోతీతి వేదితబ్బ’’న్తి. కిఞ్చాపి విసుం పఞ్ఞత్తా ఆపత్తి న దిస్సతి, అథ ఖో ‘‘యస్స సియా ఆపత్తి, సో ఆవికరేయ్యా’’తిఆదిం వదన్తేన అత్థతో పఞ్ఞత్తాయేవాతి అధిప్పాయో.

పారిసుద్ధిదానపఞ్ఞాపనేన చాతి ఇమినావ ‘‘సాపత్తికేన పారిసుద్ధిపి న దాతబ్బా’’తి దీపితం హోతి. న హి సాపత్తికో సమానో ‘‘పారిసుద్ధిం దమ్మి, పారిసుద్ధిం మే హర, పారిసుద్ధిం మే ఆరోచేహీ’’తి వత్తుమరహతి. తస్మా పారిసుద్ధిం దేన్తేన పఠమం సన్తీ ఆపత్తి దేసేతబ్బా ‘‘అహం, ఆవుసో, ఇత్థన్నామాయ ఆపత్తియా వేమతికో, యదా నిబ్బేమతికో భవిస్సామి, తదా తం ఆపత్తిం పటికరిస్సామీ’’తి వత్వా ఉపోసథో కాతబ్బో. ‘‘పాతిమోక్ఖం సోతబ్బ’’న్తి వచనతో యావ ¶ నిబ్బేమతికో న హోతి, తావ సభాగాపత్తిం పటిగ్గహేతుం న లభతి, అఞ్ఞేసఞ్చ కమ్మానం పరిసుద్ధో నామ హోతి. ‘‘పున నిబ్బేమతికో హుత్వా దేసేతబ్బం న చా’’తి నేవ పాళియం న అట్ఠకథాయం అత్థి, దేసితే పన దోసో నత్థి. ‘‘ఇతో వుట్ఠహిత్వా పటికరిస్సామీతి ఏత్థాపి ఏసేవ నయో’’తి గణ్ఠిపదేసు వుత్తం. యథా సబ్బో సఙ్ఘో సభాగాపత్తిం ఆపజ్జిత్వా ‘‘సుణాతు మే భన్తే, సఙ్ఘో…పే… పటికరిస్సతీ’’తి ఞత్తిం ఠపేత్వా ఉపోసథం కాతుం లభతి, ఏవం తీహి ‘‘సుణన్తు మే ఆయస్మన్తా, ఇమే భిక్ఖూ సభాగం ఆపత్తిం ఆపన్నా. యదా అఞ్ఞం భిక్ఖుం సుద్ధం అనాపత్తికం పస్సిస్సన్తి, తదా తస్స సన్తికే తం ఆపత్తిం పటికరిస్సన్తీ’’తి గణఞత్తిం ఠపేత్వా, ద్వీహి అఞ్ఞమఞ్ఞం ఆరోచేత్వా ఉపోసథం కాతుం వట్టతి. ఏకేనపి ‘‘పరిసుద్ధం లభిత్వా పటికరిస్సామీ’’తి ఆభోగం కత్వా కాతుం వట్టతీతి చ వదన్తి.

ఆపత్తిపటికమ్మవిధికథావణ్ణనా నిట్ఠితా.

౧౭౯. ఆచారసణ్ఠానన్తి ¶ ఆచారసణ్ఠితి. ఆకరీయతి పకాసీయతి ఏతేనాతి ఆకారో. లీనం గమయతి బోధేతీతి లిఙ్గం. నిమియన్తి పరిచ్ఛిజ్జ ఞాయన్తి ఏతేనాతి నిమిత్తం. ఉద్దిసీయన్తి అపదిసీయన్తి ఏతేనాతి ఉద్దేసో. ‘‘అమ్హాకం ఇద’’న్తి అఞ్ఞాతం అవిదితన్తి అఞ్ఞాతకం. తఞ్చ అత్థతో పరసన్తకంయేవాతి ఆహ ‘‘అఞ్ఞేసం సన్తక’’న్తి.

౧౮౦. నానాసంవాసకభావన్తి లద్ధినానాసంవాసకభావం. తస్స అభిభవో నామ తేసం లద్ధివిస్సజ్జాపనన్తి ఆహ ‘‘తం దిట్ఠిం న నిస్సజ్జాపేన్తీతి అత్థో’’తి.

నగన్తబ్బగన్తబ్బవారకథావణ్ణనా

౧౮౧. ఉపోసథాధిట్ఠానత్థం సీమాపి నదీపి న గన్తబ్బాతి గరుకం పాతిమోక్ఖుద్దేసం విస్సజ్జేత్వా లహుకస్స అకత్తబ్బత్తా వుత్తం. ఆరఞ్ఞకేనాపి భిక్ఖునాతి ఏకచారికేన ఆరఞ్ఞకభిక్ఖునా, యత్థ వా సఙ్ఘపహోనకా భిక్ఖూ న సన్తి, తాదిసే అరఞ్ఞే వసన్తేన. తత్థ ఉపోసథం కత్వావ గన్తబ్బన్తి తస్స వసనట్ఠానే సఙ్ఘుపోసథస్స అప్పవత్తనతో వుత్తం. ఉపోసథన్తరాయోతి అత్తనో ఉపోసథన్తరాయో.

వజ్జనీయపుగ్గలసన్దస్సనకథావణ్ణనా

౧౮౩. హత్థపాసుపగమనమేవ ¶ పమాణన్తి భిక్ఖునీఆదయో ఠితా వా హోన్తు నిసిన్నా వా, తేసం హత్థపాసుపగమనమేవ ఆపత్తియా పమాణన్తి అధిప్పాయో, తస్మా ఏకసీమాయమ్పి హత్థపాసం జహాపేత్వా ఉపోసథం కాతుం వట్టతి. సేసమేత్థ ఉత్తానమేవ.

ఉపోసథక్ఖన్ధకవణ్ణనా నిట్ఠితా.

వస్సూపనాయికానుజాననకథావణ్ణనా

౧౮౪. వస్సూపనాయికక్ఖన్ధకే ¶ ¶ ఇధ-సద్దో నిపాతమత్తోతి ఓకాసపరిదీపనస్సపి అసమ్భవతో అత్థన్తరస్స అబోధనతో వుత్తం. అపరజ్జుగతాయ అస్సాతి ఇమినా అసమానాధికరణవిసయో బాహిరత్థసమాసోయన్తి దస్సేతి. అపరజ్జూతి ఆసాళ్హీపుణ్ణమితో అపరం దినం, పాటిపదన్తి అత్థో. అస్సాతి ఆసాళ్హీపుణ్ణమియా.

వస్సానే చారికాపటిక్ఖేపాదికథావణ్ణనా

౧౮౫. అనపేక్ఖగమనేన వా అఞ్ఞత్థ అరుణం ఉట్ఠాపనేన వా ఆపత్తి వేదితబ్బాతి ఏత్థ అనపేక్ఖగమనేన ఉపచారాతిక్కమే ఆపత్తి వేదితబ్బా, సాపేక్ఖగమనేన అఞ్ఞత్థ అరుణుట్ఠాపనేన ఆపత్తి వేదితబ్బా.

సత్తాహకరణీయానుజాననకథావణ్ణనా

౧౮౭-౧౮౯. తీణి పరిహీనానీతి భిక్ఖునీనం వచ్చకుటిఆదీనం పటిక్ఖిత్తత్తా పహీనాని. వారేయ్యన్తి ఆవాహవివాహమఙ్గలం. సుత్తన్తోతి అత్తనో పగుణసుత్తన్తో. న పలుజ్జతీతి న వినస్సతి న అన్తరధాయతి.

౧౯౯. భిక్ఖుగతికోతి భిక్ఖునిస్సితకో. సో పన యస్మా భిక్ఖూహి సద్ధిం వసతి, తస్మా వుత్తం ‘‘భిక్ఖూహి సద్ధిం వసనకపురిసో’’తి. సత్తాహకరణీయేన గన్త్వా బహిద్ధా అరుణుట్ఠాపనం ¶ రత్తిచ్ఛేదో. అనిమన్తితేన గన్తుం న వట్టతీతి ఏత్థ అనిమన్తితత్తా సత్తాహకిచ్చం అధిట్ఠహిత్వా గచ్ఛన్తస్సపి వస్సచ్ఛేదో చేవ దుక్కటఞ్చ హోతీతి వేదితబ్బం. యథావుత్తఞ్హి రత్తిచ్ఛేదకారణం వినా తిరోవిహారే వసిత్వా ఆగచ్ఛిస్సామీతి గచ్ఛతోపి వస్సచ్ఛేదం వదన్తి. గన్తుం వట్టతీతి సత్తాహకరణీయేన గన్తుం వట్టతి. ఏవం గచ్ఛన్తేన చ అన్తోఉపచారసీమాయం ఠితేనేవ ‘‘అన్తోసత్తాహే ఆగచ్ఛిస్సామీ’’తి ఆభోగం కత్వా గన్తబ్బం. సచే ఆభోగం అకత్వా ఉపచారసీమం అతిక్కమతి, ఛిన్నవస్సోవ హోతీతి వదన్తి. భణ్డకన్తి చీవరం సన్ధాయ వుత్తం. పహిణన్తీతి చీవరధోవనాదికమ్మేన పహిణన్తి. సమ్పాపుణితుం ¶ న సక్కోతి, వట్టతీతి ఏత్థ ‘‘అజ్జేవ ఆగమిస్సామీ’’తి సామన్తవిహారం గన్త్వా పున ఆగచ్ఛన్తస్స అన్తరామగ్గే సచే అరుణుగ్గమనం హోతి, వస్సచ్ఛేదోపి న హోతి, రత్తిచ్ఛేదదుక్కటఞ్చ నత్థీతి వదన్తి. ‘‘ఆచరియం పస్సిస్సామీ’’తి పన గన్తుం లభతీతి ‘‘అగిలానమ్పి ఆచరియం ఉపజ్ఝాయం వా పస్సిస్సామీ’’తి సత్తాహకరణీయేన గన్తుం లభతి. సచే పన నం ఆచరియో ‘‘అజ్జ మా గచ్ఛా’’తి వదతి, వట్టతీతి ఏవం సత్తాహకరణీయేన గతం అన్తోసత్తాహేయేవ పున ఆగచ్ఛన్తం సచే ఆచరియో ఉపజ్ఝాయో వా ‘‘అజ్జ మా గచ్ఛా’’తి వదతి, వట్టతి, సత్తాహాతిక్కమేపి అనాపత్తీతి అధిప్పాయో, వస్సచ్ఛేదో పన హోతియేవాతి దట్ఠబ్బం సత్తాహస్స బహిద్ధా వీతినామితత్తా.

అన్తరాయే అనాపత్తివస్సచ్ఛేదకథావణ్ణనా

౨౦౧. సచే దూరం గతో హోతి, సత్తాహవారేన అరుణో ఉట్ఠాపేతబ్బోతి ఇమినా వస్సచ్ఛేదకారణే సతి సత్తాహకరణీయేన గన్తుం వట్టతీతి దీపేతి.

౨౦౩. ‘‘ఇధ వస్సం ఉపేమీ’’తి తిక్ఖత్తుం వత్తబ్బన్తి సత్థస్సావిహారత్తా ‘‘ఇమస్మిం విహారే’’తి అవత్వా ‘‘ఇధ వస్సం ఉపేమీ’’తి ఏత్తకమేవ వత్తబ్బం. సత్థే పన వస్సం ఉపగన్తుం న వట్టతీతి కుటికాదీనం అభావే ‘‘ఇధ వస్సం ఉపేమీ’’తి వచీభేదం కత్వా ఉపగన్తుం న వట్టతి, ఆలయకరణమత్తేనేవ వట్టతీతి అధిప్పాయో. విప్పకిరతీతి విసుం విసుం గచ్ఛతి. తీసు ఠానేసు నత్థి వస్సచ్ఛేదే ఆపత్తీతి తేహి సద్ధిం గచ్ఛన్తస్సేవ నత్థి ఆపత్తి, తేహి వియుజ్జిత్వా గమనే పన ఆపత్తియేవ, పవారేతుఞ్చ న లభతి.

వస్సం అనుపగన్తబ్బట్ఠానకథావణ్ణనా

౨౦౪. సేయ్యథాపి ¶ పిసాచిల్లికాతి ఏత్థ పిసాచా ఏవ పిసాచిల్లికా, పిసాచదారకాతిపి వదన్తి. పవిసనద్వారం యోజేత్వాతి సకవాటబద్ధమేవ యోజేత్వా. పఞ్చన్నం ఛదనానన్తి తిణపణ్ణఇట్ఠకసిలాసుధాసఙ్ఖాతానం పఞ్చన్నం ఛదనానం. ఇదఞ్చ యేభుయ్యేన వుత్తన్తి వేదితబ్బం రుక్ఖాదీసు ¶ పదరచ్ఛదనాయపి కుటికాయ వస్సూపగమనస్స వుత్తత్తా. న, భిక్ఖవే, అసేనాసనికేన వస్సం ఉపగన్తబ్బన్తి వచీభేదం కత్వా వస్సూపగమనం సన్ధాయేవ పటిక్ఖేపో, న ఆలయకరణవసేన ఉపగమనం సన్ధాయాతి వదన్తి. పాళియం పన అవిసేసేన వుత్తత్తా అట్ఠకథాయఞ్చ దుతియపారాజికసంవణ్ణనాయం (పారా. అట్ఠ. ౧.౮౪) ‘‘వస్సం ఉపగచ్ఛన్తేన హి నాలకపటిపదం పటిపన్నేనపి పఞ్చన్నం ఛదనానం అఞ్ఞతరేన ఛన్నేయేవ సద్వారబన్ధే సేనాసనే ఉపగన్తబ్బం. తస్మా వస్సకాలే సచే సేనాసనం లభతి, ఇచ్చేతం కుసలం. నో చే లభతి, హత్థకమ్మం పరియేసిత్వాపి కాతబ్బం. హత్థకమ్మం అలభన్తేన సామమ్పి కాతబ్బం, న త్వేవ అసేనాసనికేన వస్సం ఉపగన్తబ్బ’’న్తి దళ్హం కత్వా వుత్తత్తా అసేనాసనికస్స నావాదిం వినా అఞ్ఞత్థ ఆలయో న వట్టతీతి అమ్హాకం ఖన్తి. నావాసత్థవజేసుయేవ హి ‘‘అనుజానామి, భిక్ఖవే, నావాయ వస్సం ఉపగన్తు’’న్తిఆదినా సతి అసతి వా సేనాసనే వస్సూపగమనస్స విసుం అనుఞ్ఞాతత్తా ‘‘న, భిక్ఖవే, అసేనాసనికేన వస్సం ఉపగన్తబ్బ’’న్తి అయం పటిక్ఖేపో తత్థ న లబ్భతీతి అసతి సేనాసనే ఆలయవసేనపి నావాదీసు ఉపగమనం వుత్తం. టఙ్కితమఞ్చో నామ దీఘే మఞ్చపాదే మజ్ఝే విజ్ఝిత్వా అటనియో పవేసేత్వా కతో మఞ్చో. తస్స ఇదం ఉపరి ఇదం హేట్ఠాతి నత్థి, పరివత్తేత్వా అత్థతోపి తాదిసోవ హోతి, తం సుసానే దేవట్ఠానే చ ఠపేన్తి, చతున్నం పాసాణానం ఉపరి పాసాణం అత్థరిత్వా కతం గేహమ్పి ‘‘టఙ్కితమఞ్చో’’తి వుచ్చతి.

వస్సం అనుపగన్తబ్బట్ఠానకథావణ్ణనా నిట్ఠితా.

౨౦౫. తస్సా లక్ఖణం మహావిభఙ్గే వుత్తన్తి చతుత్థపారాజికసంవణ్ణనాయం ‘‘యో ఇమమ్హా ఆవాసా పఠమం పక్కమిస్సతి, తం మయం అరహాతి జానిస్సామా’’తి (పారా. ౨౨౮) ఏత్థ దస్సితం అధమ్మికకతికవత్తలక్ఖణం సన్ధాయ వదతి, పరతోపి సేనాసనక్ఖన్ధకవణ్ణనాయం అధమ్మికం కతికవత్తం ఆవి భవిస్సతియేవ.

పటిస్సవదుక్కటాపత్తికథావణ్ణనా

౨౦౭. యస్మా ¶ ¶ నానాసీమాయం ద్వీసు ఆవాసేసు వస్సం వసన్తస్స దుతియే ‘‘వసామీ’’తి చిత్తే ఉప్పన్నే పఠమసేనాసనగ్గాహో పటిప్పస్సమ్భతి, పున పఠమేయేవ ‘‘వసామీ’’తి చిత్తే ఉప్పన్నే దుతియో పటిప్పస్సమ్భతి, తస్మా ‘‘తస్స, భిక్ఖవే, భిక్ఖునో పురిమికా చ న పఞ్ఞాయతీ’’తి వుత్తం. పటిస్సవస్స విసంవాదనపచ్చయా హోన్తమ్పి దుక్కటం సతియేవ పటిస్సవే హోతీతి ఆహ ‘‘తస్స తస్స పటిస్సవే దుక్కట’’న్తి. తేనేవాహ ‘‘తఞ్చ ఖో…పే… పచ్ఛా విసంవాదనపచ్చయా’’తి.

అకరణీయోతి సత్తాహకరణీయేన అకరణీయో. సకరణీయోతి సత్తాహకరణీయేనేవ సకరణీయో. యది ఏవం ‘‘సత్తాహకరణీయేన అకరణీయో సకరణీయో’’తి చ కస్మా న వుత్తన్తి? ‘‘అకరణీయో’’తి వుత్తేపి సత్తాహకరణీయేన సకరణీయాకరణీయతా విఞ్ఞాయతీతి కత్వా న వుత్తం. యది ఏవం పరతో ‘‘సత్తాహకరణీయేన పక్కమతీ’’తి వారద్వయేపి ‘‘సకరణీయో పక్కమతీ’’తి ఏత్తకమేవ కస్మా న వుత్తన్తి? వుచ్చతే – తత్థ ‘‘సత్తాహకరణీయేనా’’తి అవత్వా ‘‘సకరణీయో పక్కమతీ’’తి వుత్తే సో తం సత్తాహం బహిద్ధా వీతినామేతీతి న సక్కా వత్తున్తి ‘‘సత్తాహకరణీయేన పక్కమతీ’’తి వుత్తం. ఏవఞ్హి వుత్తే సత్తాహస్స అధికతత్తా సో తం సత్తాహం బహి వీతినామేతీతి సక్కా వత్తుం.

ఏత్థ చ ఆదిమ్హి చత్తారో వారా నిరపేక్ఖగమనం సన్ధాయ వుత్తా, తత్థాపి పురిమా ద్వే వారా వస్సం అనుపగతస్స వసేన వుత్తా, పచ్ఛిమా పన ద్వే వారా వస్సం ఉపగతస్స వసేన, తతో పరం ద్వే వారా సాపేక్ఖగమనం సన్ధాయ వుత్తా, తత్థాపి పఠమవారో సాపేక్ఖస్సపి సత్తాహకరణీయేన గన్త్వా తం సత్తాహం బహిద్ధా వీతినామేన్తస్స వస్సచ్ఛేదదస్సనత్థం వుత్తో, ఇతరో వుత్తనయేనేవ గన్త్వా అన్తోసత్తాహే నివత్తన్తస్స వస్సచ్ఛేదాభావదస్సనత్థం. ‘‘సో సత్తాహం అనాగతాయ పవారణాయ సకరణీయో పక్కమతీ’’తి అయం పన వారో నవమితో పట్ఠాయ గన్త్వా సత్తాహం బహిద్ధా వీతినామేన్తస్సపి వస్సచ్ఛేదాభావదస్సనత్థం వుత్తో. ఏత్థ చ ‘‘అకరణీయో పక్కమతీ’’తి దుతియవారస్స అనాగతత్తా నవమితో పట్ఠాయ గచ్ఛన్తేనపి సతియేవ కరణీయే గన్తబ్బం, నాసతీతి దట్ఠబ్బం. ఇమే చ సత్త వారా బహిద్ధా కతఉపోసథికస్స వసేన ఆగతా, అపరే ¶ సత్త అన్తోవిహారం గన్త్వా కతఉపోసథస్స వసేనాతి ఏవం పురిమికాయ వసేన చుద్దస వారా వుత్తా, తతో పరం పచ్ఛిమికాయ వసేన తేయేవ చుద్దస వారా వుత్తాతి ఏవమేతేసం నానాకరణం వేదితబ్బం.

ఇమేహి ¶ పన సబ్బవారేహి వుత్తమత్థం సమ్పిణ్డేత్వా దస్సేతుం ‘‘సో తదహేవ అకరణీయోతిఆదీసూ’’తిఆది ఆరద్ధం. కో పన వాదో ద్వీహతీహం వసిత్వా అన్తోసత్తాహే నివత్తన్తస్సాతి వస్సం ఉపగన్త్వా ద్వీహతీహం వసిత్వా సత్తాహకరణీయేన గన్త్వా అన్తోసత్తాహే నివత్తన్తస్స కో పన వాదో, కథా ఏవ నత్థీతి అధిప్పాయో. అసతియా పన వస్సం న ఉపేతీతి ‘‘ఇమస్మిం విహారే ఇమం తేమాసం వస్సం ఉపేమీ’’తి వచీభేదం కత్వా న ఉపేతి.

కోముదియా చాతుమాసినియాతి పచ్ఛిమకత్తికపుణ్ణమాయం. సా హి కుముదానం అత్థితాయ కోముదీ, చతున్నం వస్సికానం మాసానం పరియోసానత్తా ‘‘చాతుమాసినీ’’తి వుచ్చతి. తదా హి కుముదాని సుపుప్ఫితాని హోన్తి, తస్మా కుముదానం సమూహో, కుముదాని ఏవ వా కోముదా, తే ఏత్థ అత్థీతి ‘‘కోముదీ’’తి వుచ్చతి, కుముదవతీతి వుత్తం హోతి. సేసమేత్థ ఉత్తానమేవ.

పటిస్సవదుక్కటాపత్తికథావణ్ణనా నిట్ఠితా.

వస్సూపనాయికక్ఖన్ధకవణ్ణనా నిట్ఠితా.

౨౦౯. పవారణక్ఖన్ధకే ¶ ¶ ఆదితో లాపో ఆలాపో, వచనపటివచనవసేన సమం లాపో సల్లాపో. పిణ్డాయ పటిక్కమేయ్యాతి గామే పిణ్డాయ చరిత్వా పచ్చాగచ్ఛేయ్య. అవక్కారపాతిం ధోవిత్వా ఉపట్ఠాపేయ్యాతి అతిరేకపిణ్డపాతం అపనేత్వా ఠపనత్థాయ ఏకం సముగ్గపాతిం ధోవిత్వా ఠపేయ్య. సముగ్గపాతి నామ సముగ్గపుటసదిసా పాతి. అప్పహరితేతి అపరూళ్హహరితే, యస్మిం ఠానే పిణ్డపాతజ్ఝోత్థరణేన వినస్సనధమ్మాని తిణాని నత్థి, తస్మిన్తి అత్థో. తేన నిత్తిణఞ్చ మహాతిణగహనఞ్చ యత్థ సకటేనపి ఛడ్డితే పిణ్డపాతే తిణాని న వినస్సన్తి, తఞ్చ ఠానం పరిగ్గహితం హోతి. భూతగామసిక్ఖాపదస్స హి అవికోపనత్థమేతం వుత్తం. అప్పాణకేతి నిప్పాణకే, పిణ్డపాతజ్ఝోత్థరణేన మరితబ్బపాణకరహితే వా మహాఉదకక్ఖన్ధే. పరిత్తోదకే ఏవ హి భత్తపక్ఖేపేన ఆలుళితే సుఖుమపాణకా మరన్తి, న మహాతళాకాదీసూతి. పాణకానురక్ఖణత్థఞ్హి ఏతం వుత్తం. ఓపిలాపేయ్యాతి నిముజ్జాపేయ్య.

వచ్చఘటన్తి ఆచమనకుమ్భీ. రిత్తన్తి రిత్తకం. తుచ్ఛన్తి తస్సేవ వేవచనం. అవిసయ్హన్తి ఉక్ఖిపితుం అసక్కుణేయ్యం అతిభారికం. హత్థవికారేనాతి హత్థసఞ్ఞాయ. హత్థేహి ఉక్ఖిపనం హత్థవిలఙ్ఘనం. తేనాహ ‘‘హత్థుక్ఖేపకేనా’’తి. అథ వా విలఙ్ఘేతి దేసన్తరం పాపేతి ఏతేనాతి విలఙ్ఘకో, హత్థో ఏవ విలఙ్ఘకో హత్థవిలఙ్ఘకో, తేన హత్థవిలఙ్ఘకేన, అఞ్ఞమఞ్ఞం సంసిబ్బితహత్థేనాతి వుత్తం హోతి. ద్వే హి జనా హత్థేన హత్థం సంసిబ్బేత్వా ద్వీసు హత్థేసు ఠపేత్వా ఉట్ఠపేన్తా హత్థవిలఙ్ఘకేన ఉట్ఠపేన్తి నామ. తిత్థియసమాదానన్తి తిత్థియేహి సమాదాతబ్బం.

అఫాసుకవిహారకథావణ్ణనా నిట్ఠితా.

౨౧౨. ద్వేమా ¶ ¶ , భిక్ఖవే, పవారణా చాతుద్దసికా చ పన్నరసికా చాతి ఏత్థ పురిమవస్సంవుత్థానం పుబ్బకత్తికపుణ్ణమా, తేసంయేవ సచే భణ్డనకారకేహి ఉపద్దుతా పవారణం పచ్చుక్కడ్ఢన్తి, అథ కత్తికమాసస్స కాళపక్ఖచాతుద్దసో వా పచ్ఛిమకత్తికపుణ్ణమా వా, పచ్ఛిమవస్సంవుత్థానఞ్చ పచ్ఛిమకత్తికపుణ్ణమా ఏవ వాతి ఇమే తయో పవారణదివసాతి వేదితబ్బా. ఇదఞ్చ పకతిచారిత్తవసేన వుత్తం, తథారూపపచ్చయే పన సతి ద్విన్నం కత్తికపుణ్ణమానం పురిమేసు చాతుద్దసేసుపి పవారణం కాతుం వట్టతి, తేనేవ మహావిహారే భిక్ఖూ చాతుద్దసియా పవారేత్వా పన్నరసియా కాయసామగ్గిం దేన్తి, చేతియగిరిమహదస్సనత్థమ్పి అట్ఠమియా గచ్ఛన్తి, తమ్పి చాతుద్దసియం పవారేతుకామానఞ్ఞేవ హోతి.

౨౧౩. సచే పన వుడ్ఢతరో హోతీతి సచే పవారణదాయకో భిక్ఖు వుడ్ఢతరో హోతి. తేన చ భిక్ఖునాతి పవారణదాయకేన భిక్ఖునా.

౨౨౨. పన్నరసకేసు పవారితమత్తేతి పవారితసమనన్తరం. అవుట్ఠితాయ పరిసాయాతి పవారేత్వా పచ్ఛా అఞ్ఞమఞ్ఞం కథేన్తియా. ఏకచ్చాయ వుట్ఠితాయాతి ఏకచ్చేసు యథానిసిన్నేసు ఏకచ్చేసు సకసకట్ఠానం గతేసు. పున పవారితబ్బన్తి పునపి సబ్బేహి సమాగన్త్వా పవారేతబ్బం. ఆగచ్ఛన్తి సమసమా, తేసం సన్తికే పవారేతబ్బన్తి గతే అనానేత్వా నిసిన్నానఞ్ఞేవ సన్తికే పవారేతబ్బం. సబ్బాయ వుట్ఠితాయ పరిసాయ ఆగచ్ఛన్తి సమసమా, తేసం సన్తికే పవారేతబ్బన్తి యది సబ్బే వుట్ఠహిత్వా గతా సన్నిపాతేతుఞ్చ న సక్కా, ఏకచ్చే సన్నిపాతేత్వా పవారేతుం వట్టతి, ఞత్తిం ఠపేత్వా కత్తబ్బసఙ్ఘకమ్మాభావా వగ్గం న హోతి. ఉపోసథేపి ఏసేవ నయో.

౨౩౭. ‘‘నత్థి దిన్న’’న్తిఆదినయప్పవత్తా దసవత్థుకా మిచ్ఛాదిట్ఠి. ‘‘హోతి తథాగతో పరం మరణా ¶ , న హోతి తథాగతో పరం మరణా’’తిఆదినా సస్సతుచ్ఛేదసఙ్ఖాతం అన్తం గణ్హాతీతి అన్తగ్గాహికా.

౨౪౦. చతుత్థే ¶ కతే సుణన్తీతి చతుత్థే పన్నరసికుపోసథే కతే అమ్హాకం పవారణం ఠపేస్సన్తీతి సుణన్తి. ఏవమ్పి ద్వే చాతుద్దసికా హోన్తీతి తతియేన సద్ధిం ద్వే చాతుద్దసికా హోన్తి.

౨౪౧. అయం పవారణాసఙ్గహో ఏకస్స దిన్నోపి సబ్బేసం దిన్నోవ హోతీతి ఆహ ‘‘ఏకస్సపి వసేన దాతబ్బో’’తి. ఆగన్తుకా తేసం సేనాసనం గహేతుం న లభన్తీతి సచేపి సట్ఠివస్సభిక్ఖూ ఆగచ్ఛన్తి, తేసం సేనాసనం గహేతుం న లభన్తి. పవారేత్వా పన అన్తరాపి చారికం పక్కమితుం లభన్తీతి పవారణాసఙ్గహే కతే అన్తరా పక్కమితుకామా సఙ్ఘం సన్నిపాతాపేత్వా పవారేతుం లభన్తి. సేసమేత్థ పాళితో అట్ఠకథాతో చ సువిఞ్ఞేయ్యమేవ.

పవారణక్ఖన్ధకవణ్ణనా నిట్ఠితా.

౨౪౨. చమ్మక్ఖన్ధకే ¶ ¶ ఉణ్ణపావారణన్తి ఉణ్ణామయం పావారణం. విహారపచ్ఛాయాయన్తి విహారపచ్చన్తే ఛాయాయం. విహారస్స వడ్ఢమానచ్ఛాయాయన్తిపి వదన్తి.

౨౪౩. సుత్తత్థో పన సుత్తవణ్ణనాతోయేవ గహేతబ్బోతి ఏత్థాయం సుత్తవణ్ణనా. సీతవనేతి (అ. ని. అట్ఠ. ౩.౬.౫౫) ఏవంనామకే వనే. తస్మిం కిర పటిపాటియా పఞ్చ చఙ్కమనసతాని మాపితాని, తేసు థేరో అత్తనో సప్పాయం చఙ్కమనం గహేత్వా సమణధమ్మం కరోతి. తస్స ఆరద్ధవీరియస్స హుత్వా చఙ్కమతో పాదతలాని భిజ్జింసు, జాణూహి చఙ్కమతో జాణుకానిపి హత్థతలానిపి భిజ్జింసు, ఛిద్దాని అహేసుం. ఏవం ఆరద్ధవీరియో విహరన్తో ఓభాసనిమిత్తమత్తకమ్పి దస్సేతుం నాసక్ఖి. తస్స వీరియేన కిలమితకాయస్స చఙ్కమనకోటియం పాసాణఫలకే నిసిన్నస్స యో వితక్కో ఉదపాది, తం దస్సేతుం ‘‘అథ ఖో ఆయస్మతో’’తిఆది వుత్తం. తత్థ ఆరద్ధవీరియాతి పరిపుణ్ణపగ్గహితవీరియా. న అనుపాదాయ ఆసవేహి చిత్తం విముచ్చతీతి ‘‘సచే అహం ఉగ్ఘటితఞ్ఞూ వా విపఞ్చితఞ్ఞూ వా నేయ్యో వా, న మే చిత్తం న విముచ్చేయ్య, అద్ధా పన పదపరమో, యేన మే చిత్తం న ముచ్చతీ’’తి సన్నిట్ఠానం కత్వా ‘‘సంవిజ్జన్తి ఖో పనా’’తిఆదీని చిన్తేసి. తత్థ భోగాతి ఉపయోగత్థే పచ్చత్తం.

పాతురహోసీతి థేరస్స చిత్తాచారం ఞత్వా ‘‘అయం సోణో అజ్జ సీతవనే పధానభూమియం నిసిన్నో ఇమం వితక్కం వితక్కేతి, గన్త్వాస్స వితక్కం సహోడ్ఢం గణ్హిత్వా వీణోపమకమ్మట్ఠానం కథేస్సామీ’’తి సీతవనే పాతురహోసి. పఞ్ఞత్తే ఆసనేతి పధానికభిక్ఖూ అత్తనో వసనట్ఠానే ఓవదితుం ఆగతస్స బుద్ధస్స భగవతో నిసీదనత్థం యథాలాభేన ఆసనమ్పి పఞ్ఞపేత్వావ పధానం కరోన్తి ¶ , అఞ్ఞం అలభమానా పురాణపణ్ణాని సఙ్ఘరిత్వా ఉపరి సఙ్ఘాటిం పఞ్ఞపేన్తి. థేరోపి ఆసనం పఞ్ఞపేత్వావ పధానం అకాసి, తం సన్ధాయ వుత్తం ‘‘పఞ్ఞత్తే ఆసనే’’తి.

తం ¶ కిం మఞ్ఞసీతి సత్థా ‘‘ఇమస్స భిక్ఖునో అవసేసకమ్మట్ఠానేన అత్థో నత్థి, అయం గన్ధబ్బసిప్పే ఛేకో చిణ్ణవసీ, అత్తనో విసయే కథియమానే ఖిప్పమేవ సల్లక్ఖేస్సతీ’’తి వీణోపమం కథేతుం ‘‘తం కిం మఞ్ఞసీ’’తిఆదిమాహ. వీణాయ తన్తిస్సరే కుసలతా నామ వీణాయ వాదనకుసలతా, సో చ తత్థ కుసలో. మాతాపితరో హిస్స ‘‘అమ్హాకం పుత్తో అఞ్ఞం సిప్పం సిక్ఖన్తో కాయేన కిలమిస్సతి, ఇదం పన ఆసనే నిసిన్నేనేవ సక్కా ఉగ్గణ్హితు’’న్తి గన్ధబ్బసిప్పమేవ ఉగ్గణ్హాపేసుం. తస్స –

‘‘సత్త సరా తయో గామా, ముచ్ఛనా ఏకవీసతి;

ఠానా ఏకూనపఞ్ఞాస, ఇచ్చేతే సరమణ్డలా’’తి. –

ఆదికం గన్ధబ్బసిప్పం సబ్బమేవ పగుణం అహోసి. అచ్చాయతాతి అతిఆయతా ఖరముచ్ఛనా. సరవతీతి సరసమ్పన్నా. కమ్మఞ్ఞాతి కమ్మక్ఖమా కమ్మయోగ్గా. అతిసిథిలాతి మన్దముచ్ఛనా. సమే గుణే పతిట్ఠితాతి మజ్ఝిమే సరే ఠపేత్వా ముచ్ఛితా.

అచ్చారద్ధన్తి అతిగాళ్హం. ఉద్ధచ్చాయ సంవత్తతీతి ఉద్ధతభావాయ సంవత్తతి. అతిలీనన్తి అతిసిథిలం. కోసజ్జాయాతి కుసీతభావత్థాయ. వీరియసమథం అధిట్ఠాహీతి వీరియసమ్పయుత్తం సమథం అధిట్ఠాహి, వీరియం సమథేన యోజేహీతి అత్థో. ఇన్ద్రియానఞ్చ సమతం అధిట్ఠాహీతి సద్ధాదీనం ఇన్ద్రియానం సమతం సమభావం అధిట్ఠాహి. తత్థ సద్ధం పఞ్ఞాయ, పఞ్ఞఞ్చ సద్ధాయ, వీరియం సమాధినా, సమాధిఞ్చ వీరియేన యోజయతా ఇన్ద్రియానం సమతా అధిట్ఠితా నామ హోతి. సతి పన సబ్బత్థికా, సా సదాపి బలవతీయేవ వట్టతి. తఞ్చ పన నేసం యోజనావిధానం విసుద్ధిమగ్గే (విసుద్ధి. ౧.౬౦-౬౨) ఆగతనయేన వేదితబ్బం. తత్థ చ నిమిత్తం గణ్హాహీతి తస్మిఞ్చ సమభావే సతి యేన ఆదాసే ముఖబిమ్బేనేవ నిమిత్తేన ఉప్పజ్జితబ్బం, తం సమథనిమిత్తం విపస్సనానిమిత్తం మగ్గనిమిత్తం ఫలనిమిత్తఞ్చ గణ్హ నిబ్బత్తేహీతి ఏవమస్స సత్థా అరహత్తే పక్ఖిపిత్వా కమ్మట్ఠానం కథేసి.

తత్థ చ నిమిత్తం అగ్గహేసీతి సమథనిమిత్తఞ్చ విపస్సనానిమిత్తఞ్చ అగ్గహేసి. ఏకోతి అసహాయో. వూపకట్ఠోతి వత్థుకామేహి చ కిలేసకామేహి చ కాయేన చేవ చిత్తేన చ వూపకట్ఠో. అప్పమత్తోతి ¶ కమ్మట్ఠానే సతిం ¶ అవిజహన్తో. ఆతాపీతి కాయికచేతసికవీరియాతాపేన ఆతాపో. ఆతప్పతి కిలేసేహీతి ఆతాపో, వీరియం. పహితత్తోతి కాయే చ జీవితే చ అనపేక్ఖతాయ పేసితత్తో విస్సట్ఠఅత్తభావో, నిబ్బానే వా పేసితచిత్తో. న చిరస్సేవాతి కమ్మట్ఠానారమ్భతో న చిరేనేవ. అఞ్ఞతరోతి ఏకో. అరహతన్తి భగవతో సావకానం అరహన్తానం అబ్భన్తరో ఏకో మహాసావకో అహోసీతి అత్థో.

౨౪౪. వుసితవాతి వుత్థబ్రహ్మచరియవాసో. కతకరణీయోతి చతూహి మగ్గేహి కత్తబ్బం కత్వా ఠితో. ఓహితభారోతి ఖన్ధభారం కిలేసభారం అభిసఙ్ఖారభారఞ్చ ఓతారేత్వా ఠితో. అనుప్పత్తసదత్థోతి సదత్థో వుచ్చతి అరహత్తం, తం పత్తోతి అత్థో. పరిక్ఖీణభవసంయోజనోతి ఖీణభవబన్ధనో. సమ్మదఞ్ఞా విముత్తోతి సమ్మా హేతునా కారణేన జానిత్వా విముత్తో. ఛ ఠానానీతి ఛ కారణాని. అధిముత్తో హోతీతి పటివిజ్ఝిత్వా పచ్చక్ఖం కత్వా ఠితో హోతి. నేక్ఖమ్మాధిముత్తోతిఆది సబ్బం అరహత్తవసేన వుత్తం. అరహత్తఞ్హి సబ్బకిలేసేహి నిక్ఖన్తత్తా నేక్ఖమ్మం, తేహేవ పవివిత్తత్తా పవివేకో, బ్యాపజ్జాభావతో అబ్యాపజ్జం, ఉపాదానస్స ఖయన్తే ఉప్పన్నత్తా ఉపాదానక్ఖయో, తణ్హాయ ఖయన్తే ఉప్పన్నత్తా తణ్హక్ఖయో, సమ్మోహాభావతో అసమ్మోహోతి చ వుచ్చతి.

కేవలం సద్ధామత్తకన్తి పటివేధరహితం కేవలం పటివేధపఞ్ఞాయ అసమ్మిస్సం సద్ధామత్తకం. పటిచయన్తి పునప్పునం కరణేన వడ్ఢిం. వీతరాగత్తాతి మగ్గపటివేధేన రాగస్స విహతత్తాయేవ నేక్ఖమ్మసఙ్ఖాతం అరహత్తం పటివిజ్ఝిత్వా సచ్ఛికత్వా ఠితో హోతి, ఫలసమాపత్తివిహారేన విహరతి, తన్నిన్నమానసోయేవ హోతీతి అత్థో. సేసపదేసుపి ఏసేవ నయో.

లాభసక్కారసిలోకన్తి చతుపచ్చయలాభఞ్చ తేసంయేవ సుకతభావఞ్చ వణ్ణభణనఞ్చ. నికామయమానోతి ఇచ్ఛమానో పత్థయమానో. పవివేకాధిముత్తోతి ‘‘పవివేకే అధిముత్తో అహ’’న్తి ఏవం అరహత్తం బ్యాకరోతీతి అత్థో.

సీలబ్బతపరామాసన్తి సీలఞ్చ వతఞ్చ పరామసిత్వా గహితగ్గహణమత్తం. సారతో పచ్చాగచ్ఛన్తోతి సారభావేన జానన్తో. అబ్యాపజ్జాధిముత్తోతి ¶ అబ్యాపజ్జం అరహత్తం బ్యాకరోతి. ఇమినావ నయేన సబ్బవారేసు అత్థో దట్ఠబ్బో. అపిచేత్థ ‘‘నేక్ఖమ్మాధిముత్తోతి ఇమస్మింయేవ అరహత్తం కథితం, సేసేసు పఞ్చసు నిబ్బాన’’న్తి ఏకే వదన్తి. అపరే ‘‘అసమ్మోహాధిముత్తోతి ¶ ఏత్థేవ నిబ్బానం కథితం, సేసేసు అరహత్త’’న్తి వదన్తి. అయం పనేత్థ సారో – ‘‘సబ్బేస్వేవేతేసు అరహత్తమ్పి నిబ్బానమ్పి కథితమేవాతి.

భుసాతి బలవన్తో దిబ్బరూపసదిసా. నేవస్స చిత్తం పరియాదియన్తీతి ఏతస్స ఖీణాసవస్స చిత్తం గహేత్వా ఠాతుం న సక్కోన్తి. కిలేసా హి ఉప్పజ్జమానా చిత్తం గణ్హన్తి నామ. అమిస్సీకతన్తి అమిస్సకతం. కిలేసా హి ఆరమ్మణేన సద్ధిం చిత్తం మిస్సం కరోన్తి, తేసం అభావా అమిస్సీకతం. ఠితన్తి పతిట్ఠితం. ఆనేఞ్జప్పత్తన్తి అచలనప్పత్తం. వయఞ్చస్సానుపస్సతీతి తస్స చేస చిత్తస్స ఉప్పాదమ్పి వయమ్పి పస్సతి. భుసా వాతవుట్ఠీతి బలవా వాతక్ఖన్ధో. నేవ నం సఙ్కమ్పేయ్యాతి ఏకభాగేన చాలేతుం న సక్కుణేయ్య. న సమ్పకమ్పేయ్యాతి థూణం వియ సబ్బభాగతో కమ్పేతుం న సక్కుణేయ్య. న సమ్పవేధేయ్యాతి వేధేత్వా పవేధేత్వా పాతేతుం న సక్కుణేయ్య.

నేక్ఖమ్మం అధిముత్తస్సాతి అరహత్తం పటివిజ్ఝిత్వా ఠితస్స. సేసపదేసుపి అరహత్తమేవ కథితం. ఉపాదానక్ఖయస్స చాతి ఉపయోగత్థే సామివచనం. అసమ్మోహఞ్చ చేతసోతి చిత్తస్స చ అసమ్మోహం అధిముత్తస్స. దిస్వా ఆయతనుప్పాదన్తి ఆయతనానం ఉప్పాదఞ్చ వయఞ్చ దిస్వా. సమ్మా చిత్తం విముచ్చతీతి సమ్మా హేతునా నయేన ఇమాయ విపస్సనాయ పటిపత్తియా ఫలసమాపత్తివసేన చిత్తం విముచ్చతి, నిబ్బానారమ్మణే అధిముచ్చతి. అథ వా ఇమినా ఖీణాసవస్స పుబ్బభాగపటిపదా కథితా. తస్స హి ఆయతనుప్పాదం దిస్వా ఇమాయ విపస్సనాయ అధిగతస్స అరియమగ్గస్స ఆనుభావేన సబ్బకిలేసేహి సమ్మా చిత్తం విముచ్చతి. ఏవం తస్స సమ్మా విముత్తస్స…పే… న విజ్జతి. తత్థ సన్తచిత్తస్సాతి నిబ్బుతచిత్తస్స. సేసమేత్థ ఉత్తానత్థమేవ.

సోణస్స పబ్బజ్జాకథావణ్ణనా నిట్ఠితా.

సబ్బనీలికాదిపటిక్ఖేపకథావణ్ణనా

౨౪౬. అద్దారిట్ఠకవణ్ణాతి ¶ అభినవారిట్ఠఫలవణ్ణా. ఉదకేన తిన్తకాకపత్తవణ్ణాతిపి వదన్తి.

అజ్ఝారామే ఉపాహనపటిక్ఖేపకథావణ్ణనా

౨౪౮. అభిజీవన్తి ¶ ఏతేనాతి అభిజీవనికం. కిన్తం? సిప్పం. తేనాహ ‘‘యేన సిప్పేనా’’తిఆది.

కట్ఠపాదుకాదిపటిక్ఖేపకథావణ్ణనా

౨౫౧. ఉణ్ణాహి కతపాదుకాతి ఉణ్ణాలోమమయకమ్బలేహి, ఉణ్ణాలోమేహి ఏవ వా కతపాదుకా. న, భిక్ఖవే, గావీనం విసాణేసు గహేతబ్బన్తిఆదీసు ‘‘మోక్ఖాధిప్పాయేన విసాణాదీసు గహేతుం వట్టతీ’’తి గణ్ఠిపదేసు వుత్తం.

౨౫౩. అనుజానామి, భిక్ఖవే, పురిసయుత్తం హత్థవట్టకన్తి ఏత్థ ‘‘అనుజానామి, భిక్ఖవే, పురిసయుత్తం, అనుజానామి, భిక్ఖవే, హత్థవట్టక’’న్తి ఏవం పచ్చేకవాక్యపరిసమాపనం అధిప్పేతన్తి ఆహ ‘‘పురిసయుత్తం ఇత్థిసారథి వా…పే… పురిసా వా, వట్టతియేవా’’తి. పీఠకసివికన్తి పీఠకయానం. పాటఙ్కిన్తి అన్దోలికాయేతం అధివచనం.

ఉచ్చాసయనమహాసయనపటిక్ఖేపకథావణ్ణనా

౨౫౪. వాళరూపానీతి ఆహరిమాని వాళరూపాని. ‘‘అకప్పియరూపాకులో అకప్పియమఞ్చో పల్లఙ్కో’’తి సారసమాసే వుత్తం. ‘‘దీఘలోమకో మహాకోజవోతి చతురఙ్గులాధికలోమో కాళకోజవో. ‘‘చతురఙ్గులాధికాని కిర తస్స లోమానీ’’తి వచనతో చతురఙ్గులతో హేట్ఠా వట్టతీతి వదన్తి. వానచిత్రో ఉణ్ణామయత్థరణోతి భిత్తిచ్ఛేదాదివసేన విచిత్రో ఉణ్ణామయత్థరణో. ఘనపుప్ఫకో ఉణ్ణామయత్థరణోతి ఉణ్ణామయలోహితత్థరణో. పకతితూలికాతి రుక్ఖతూలలతాతూలపోటకీతూలసఙ్ఖాతానం తిణ్ణం తూలానం అఞ్ఞతరపుణ్ణా తూలికా. ‘‘ఉద్దలోమీతి ¶ ఉభతోదసం ఉణ్ణామయత్థరణం. ఏకన్తలోమీతి ఏకతోదసం ఉణ్ణామయత్థరణ’’న్తి దీఘనికాయట్ఠకథాయం (దీ. ని. అట్ఠ. ౧.౧౫) వుత్తం, సారసమాసే పన ‘‘ఉద్దలోమీతి ఏకతో ఉగ్గతపుప్ఫం. ఏకన్తలోమీతి ఉభతో ఉగ్గతపుప్ఫ’’న్తి వుత్తం. ‘‘కోసేయ్యకట్టిస్సమయన్తి కోసేయ్యకసటమయ’’న్తి ఆచరియధమ్మపాలత్థేరేన వుత్తం. సుద్ధకోసేయ్యన్తి రతనపరిసిబ్బనరహితం. దీఘనికాయట్ఠకథాయం పనేత్థ ‘‘ఠపేత్వా ¶ తూలికం సబ్బానేవ గోనకాదీని రతనపరిసిబ్బితాని వట్టన్తీ’’తి వుత్తం. తత్థ ‘‘ఠపేత్వా తూలిక’’న్తి ఏతేన రతనపరిసిబ్బనరహితాపి తూలికా న వట్టతీతి దీపేతి. ‘‘రతనపరిసిబ్బితాని వట్టన్తీ’’తి ఇమినా పన యాని రతనపరిసిబ్బితాని, తాని భూమత్థరణవసేన యథానురూపం మఞ్చాదీసు చ ఉపనేతుం వట్టతీతి దీపితన్తి వేదితబ్బం. ఏత్థ చ వినయపరియాయం పత్వా గరుకే ఠాతబ్బత్తా ఇధ వుత్తనయేనేవేత్థ వినిచ్ఛయో వేదితబ్బో. సుత్తన్తికదేసనాయం పన గహట్ఠానమ్పి వసేన వుత్తత్తా తేసం సఙ్గణ్హనత్థం ‘‘ఠపేత్వా తూలికం…పే… వట్టన్తీ’’తి వుత్తన్తి అపరే.

అజినచమ్మేహీతి అజినమిగచమ్మేహి. తాని కిర చమ్మాని సుఖుమతరాని, తస్మా దుపట్టతిపట్టాని కత్వా సిబ్బన్తి. తేన వుత్తం ‘‘అజినపవేణీ’’తి. ఉత్తరం ఉపరిభాగం ఛాదేతీతి ఉత్తరచ్ఛదో, వితానం, తఞ్చ లోహితవితానం ఇధాధిప్పేతన్తి ఆహ ‘‘ఉపరిబద్ధేన రత్తవితానేనా’’తి. ‘‘రత్తవితానేసు చ కాసావం వట్టతి, కుసుమ్భాదిరత్తమేవ న వట్టతీ’’తి గణ్ఠిపదేసు వుత్తం. మహాఉపధానన్తి పమాణాతిక్కన్తం ఉపధానం. ఏత్థ చ కిఞ్చాపి దీఘనికాయట్ఠకథాయం (దీ. ని అట్ఠ. ౧.౧౫) ‘‘అలోహితకాని ద్వేపి వట్టన్తియేవ, తతో ఉత్తరి లభిత్వా అఞ్ఞేసం దాతబ్బాని, దాతుం అసక్కోన్తో మఞ్చే తిరియం అత్థరిత్వా ఉపరి పచ్చత్థరణం దత్వా నిపజ్జితుమ్పి లభతీ’’తి అవిసేసేన వుత్తం, సేనాసనక్ఖన్ధకవణ్ణనాయం (చూళవ. అట్ఠ. ౨౯౭) పన ‘‘అగిలానస్స సీసుపధానఞ్చ పాదుపధానఞ్చాతి ద్వయమేవ వట్టతి, గిలానస్స బిమ్బోహనాని సన్థరిత్వా ఉపరి పచ్చత్థరణం దత్వా నిపజ్జితుమ్పి వట్టతీ’’తి వుత్తత్తా గిలానోయేవ మఞ్చే తిరియం అత్థరిత్వా నిపజ్జితుం లభతీతి వేదితబ్బం.

ఉచ్చాసయనమహాసయనపటిక్ఖేపకథావణ్ణనా నిట్ఠితా.

గిహివికతానుఞ్ఞాతాదికథావణ్ణనా

౨౫౬. అభినిస్సాయ ¶ నిసీదితున్తి అపస్సాయ నిసీదితుం.

౨౫౭. పపతకే పబ్బతేతి ఏత్థ ‘‘పవత్తే పబ్బతే’’తిపి పఠన్తి, పవత్తనామకే పబ్బతేతి అత్థో. సోణో ఉపాసకోతిఆదీసు (ఉదా. అట్ఠ. ౪౬) నామేన సోణో నామ, తీహి సరణగమనేహి ¶ ఉపాసకత్తపటివేదనేన ఉపాసకో, కోటిఅగ్ఘనకస్స కణ్ణపిళన్ధనస్స ధారణేన ‘‘కోటికణ్ణో’’తి చ వత్తబ్బే ‘‘కుటికణ్ణో’’తి ఏవం అభిఞ్ఞాతో, న సుకుమారసోణోతి అధిప్పాయో. అయఞ్హి ఆయస్మతో మహాకచ్చానస్స సన్తికే ధమ్మం సుత్వా సాసనే అభిప్పసన్నో సరణేసు చ సీలేసు చ పతిట్ఠితో పపతకే పబ్బతే ఛాయూదకసమ్పన్నే ఠానే విహారం కారేత్వా థేరం తత్థ వసాపేత్వా చతూహి పచ్చయేహి ఉపట్ఠాతి. తేన వుత్తం ‘‘ఆయస్మతో మహాకచ్చానస్స ఉపట్ఠాకో హోతీ’’తి.

సో కాలేన కాలం థేరస్స ఉపట్ఠానం గచ్ఛతి, థేరో చస్స ధమ్మం దేసేతి, తేన సంవేగబహులో ధమ్మచరియాయం ఉస్సాహజాతో విహరతి. సో ఏకదా సత్థేన సద్ధిం వాణిజ్జత్థాయ ఉజ్జేనిం గచ్ఛన్తో అన్తరామగ్గే అటవియం సత్థే నివిట్ఠే రత్తియం జనసమ్బాధభయేన ఏకమన్తం అపక్కమ్మ నిద్దం ఉపగఞ్ఛి. సత్థో పచ్చూసవేలాయం ఉట్ఠాయ గతో, న ఏకోపి సోణం పబోధేసి, సబ్బే విస్సరిత్వా అగమింసు. సో పభాతాయ రత్తియా పబుజ్ఝిత్వా ఉట్ఠాయ కఞ్చి అపస్సన్తో సత్థేన గతమగ్గం గహేత్వా సీఘం సీఘం గచ్ఛన్తో ఏకం వటరుక్ఖం ఉపగఞ్ఛి. తత్థ అద్దస ఏకం మహాకాయం విరూపదస్సనం బీభచ్ఛం పురిసం అట్ఠితో ముత్తాని అత్తనో మంసాని సయమేవ ఖాదన్తం, దిస్వాన ‘‘కోసి త్వ’’న్తి పుచ్ఛి. పేతోస్మి, భన్తేతి. కస్మా ఏవం కరోసీతి? అత్తనో పుబ్బకమ్మేనాతి. కిం పన తం కమ్మన్తి? అహం పుబ్బే భారుకచ్ఛనగరవాసీ కూటవాణిజో హుత్వా పరేసం సన్తకం వఞ్చేత్వా ఖాదిం, సమణే చ భిక్ఖాయ ఉపగతే ‘‘తుమ్హాకం మంసం ఖాదథా’’తి అక్కోసిం, తేన కమ్మేన ఏతరహి ఇమం దుక్ఖం అనుభవామీతి. తం సుత్వా సోణో అతివియ సంవేగం పటిలభి.

తతో ¶ పరం గచ్ఛన్తో ముఖతో పగ్ఘరితకాళలోహితే ద్వే పేతదారకే పస్సిత్వా తథేవ పుచ్ఛి, తేపిస్స అత్తనో కమ్మం కథేసుం. తే కిర భారుకచ్ఛనగరే దారకకాలే గన్ధవాణిజ్జాయ జీవికం కప్పేన్తా అత్తనో మాతరి ఖీణాసవే నిమన్తేత్వా భోజేన్తియా గేహం గన్త్వా ‘‘అమ్హాకం సన్తకం కస్మా సమణానం దేసి, తయా దిన్నం భోజనం భుఞ్జనకసమణానం ముఖతో కాళలోహితం పగ్ఘరతూ’’తి అక్కోసింసు. తే తేన కమ్మేన నిరయే పచ్చిత్వా తస్స విపాకావసేసేన పేతయోనియం నిబ్బత్తిత్వా తదా ఇమం దుక్ఖం అనుభవన్తి. తమ్పి సుత్వా సోణో అతివియ సంవేగజాతో అహోసి.

సో ఉజ్జేనిం గన్త్వా తం కరణీయం తీరేత్వా కురరఘరం పచ్చాగతో థేరం ఉపసఙ్కమిత్వా కతపటిసన్థారో తమత్థం ఆరోచేసి. థేరోపిస్స పవత్తినివత్తీసు ఆదీనవానిసంసే విభావేన్తో ధమ్మం ¶ దేసేసి. సో థేరం వన్దిత్వా గేహం గతో సాయమాసం భుఞ్జిత్వా సయనం ఉపగతో థోకంయేవ నిద్దాయిత్వా పబుజ్ఝిత్వా సయనతలే నిసజ్జ యథాసుతం ధమ్మం పచ్చవేక్ఖితుం ఆరద్ధో. తస్స తం ధమ్మం పచ్చవేక్ఖతో తే చ పేతత్తభావే అనుస్సరతో సంసారదుక్ఖం అతివియ భయానకం హుత్వా ఉపట్ఠాసి, పబ్బజ్జాయ చిత్తం నమి. సో విభాతాయ రత్తియా సరీరపటిజగ్గనం కత్వా థేరం ఉపగన్త్వా అత్తనో అజ్ఝాసయం ఆరోచేత్వా పబ్బజ్జం యాచి. తేన వుత్తం ‘‘అథ ఖో సోణో ఉపాసకో…పే… పబ్బాజేతు మం, భన్తే, అయ్యో మహాకచ్చానో’’తి.

తత్థ యథా యథాతిఆదిపదానం అయం సఙ్ఖేపత్థో – యేన యేన ఆకారేన అయ్యో మహాకచ్చానో ధమ్మం దేసేతి ఆచిక్ఖతి పఞ్ఞపేతి పట్ఠపేతి వివరతి విభజతి ఉత్తానిం కరోతి పకాసేతి, తేన తేన మే ఉపపరిక్ఖతో ఏవం హోతి ‘‘యదేతం సిక్ఖత్తయబ్రహ్మచరియం ఏకమ్పి దివసం అఖణ్డం కత్వా చరిమకచిత్తం పాపేతబ్బతాయ ఏకన్తపరిపుణ్ణం, ఏకదివసమ్పి కిలేసమలేన అమలీనం కత్వా చరిమకచిత్తం పాపేతబ్బతాయ ఏకన్తపరిసుద్ధం, సఙ్ఖలిఖితం లిఖితసఙ్ఖసదిసం ధోతసఙ్ఖసప్పటిభాగం చరితబ్బం, ఇదం న సుకరం అగారం అజ్ఝావసతా అగారమజ్ఝే వసన్తేన ఏకన్తపరిపుణ్ణం…పే… చరితు’’న్తి.

ఏవం అత్తనో పరివితక్కితం సోణో ఉపాసకో థేరస్స ఆరోచేత్వా తం పటిపజ్జితుకామో ‘‘ఇచ్ఛామహం భన్తే’’తిఆదిమాహ. థేరో పన ¶ ‘‘న తావస్స ఞాణం పరిపాకం గత’’న్తి ఉపధారేత్వా ఞాణపరిపాకం ఆగమయమానో ‘‘దుక్కరం ఖో’’తిఆదినా పబ్బజ్జాఛన్దం నివారేసి. తత్థ ఏకసేయ్యన్తి అదుతియసేయ్యం. ఏత్థ చ సేయ్యాసీసేన ‘‘ఏకో తిట్ఠతి, ఏకో గచ్ఛతి, ఏకో నిసీదతీ’’తిఆదినా నయేన వుత్తం చతూసు ఇరియాపథేసు కాయవివేకం దీపేతి, న ఏకికా హుత్వా సయనమత్తం. ఏకభత్తన్తి ‘‘ఏకభత్తికో హోతి రత్తూపరతో విరతో వికాలభోజనా’’తి (దీ. ని. ౧.౧౦, ౧౯౪; మ. ని. ౧.౨౯౩ అ. ని. ౩.౭౧) ఏవం వుత్తం వికాలభోజనా విరతిం సన్ధాయ వదతి. బ్రహ్మచరియన్తి మేథునవిరతిబ్రహ్మచరియం, సిక్ఖత్తయానుయోగసఙ్ఖాతం సాసనబ్రహ్మచరియం వా. ఇఙ్ఘాతి చోదనత్థే నిపాతో. తత్థేవాతి గేహేయేవ. బుద్ధానం సాసనం అనుయుఞ్జాతి నిచ్చసీలఉపోసథసీలనియమాదిభేదం పఞ్చఙ్గం అట్ఠఙ్గం దసఙ్గఞ్చ సీలం తదనురూపఞ్చ సమాధిపఞ్ఞాభావనం అనుయుఞ్జ. ఏతఞ్హి ఉపాసకేన పుబ్బభాగే అనుయుఞ్జితబ్బం బుద్ధసాసనం నామ. తేనాహ ‘‘కాలయుత్తం ఏకసేయ్యం ఏకభత్తం బ్రహ్మచరియ’’న్తి.

తత్థ కాలయుత్తన్తి చాతుద్దసీపఞ్చద్దసీఅట్ఠమీపాటిహారికపక్ఖసఙ్ఖాతేన కాలేన యుత్తం, యథావుత్తకాలే వా తుయ్హం అనుయుఞ్జన్తస్స యుత్తం పతిరూపం సక్కుణేయ్యం, న సబ్బకాలం సబ్బన్తి అధిప్పాయో ¶ . సబ్బమేతం ఞాణస్స అపరిపక్కత్తా తస్స కామానం దుప్పహానతాయ సమ్మా పటిపత్తియం యోగ్యం కారాపేతుం వదతి, న పబ్బజ్జాఛన్దం నివారేతుం. పబ్బజ్జాభిసఙ్ఖారోతి పబ్బజితుం ఆరమ్భో ఉస్సాహో. పటిప్పస్సమ్భీతి ఇన్ద్రియానం అపరిపక్కత్తా సంవేగస్స చ నాతితిక్ఖభావతో వూపసమి. కిఞ్చాపి పటిప్పస్సమ్భి, థేరేన వుత్తవిధిం పన అనుతిట్ఠన్తో కాలేన కాలం థేరం ఉపసఙ్కమిత్వా పయిరుపాసన్తో ధమ్మం సుణాతి. తస్స వుత్తనయేనేవ దుతియమ్పి పబ్బజ్జాయ చిత్తం ఉప్పజ్జి, థేరస్స చ ఆరోచేసి, దుతియమ్పి థేరో పటిక్ఖిపి. తతియవారే పన ఞాణస్స పరిపక్కభావం ఞత్వా ‘‘ఇదాని నం పబ్బాజేతుం కాలో’’తి థేరో పబ్బాజేసి, పబ్బజితఞ్చ తం తీణి సంవచ్ఛరాని అతిక్కమిత్వా గణం పరియేసిత్వా ఉపసమ్పాదేసి. తం సన్ధాయ వుత్తం ‘‘దుతియమ్పి ఖో సోణో…పే… ఉపసమ్పాదేసీ’’తి.

తత్థ అప్పభిక్ఖుకోతి కతిపయభిక్ఖుకో. తదా కిర భిక్ఖూ యేభుయ్యేన మజ్ఝిమదేసేయేవ వసింసు, తస్మా తత్థ కతిపయా ఏవ అహేసుం ¶ . తే చ ఏకస్మిం గామే ఏకో, ఏకస్మిం నిగమే ద్వేతి ఏవం విసుం విసుం వసింసు. కిచ్ఛేనాతి దుక్ఖేన. కసిరేనాతి ఆయాసేన. తతో తతోతి తస్మా తస్మా గామనిగమాదితో. థేరేన హి కతిపయే భిక్ఖూ ఆనేత్వా అఞ్ఞేసు ఆనీయమానేసు పుబ్బే ఆనీతా కేనచిదేవ కరణీయేన పక్కమింసు, కఞ్చి కాలం ఆగమేత్వా పున తేసు ఆనీయమానేసు ఇతరే పక్కమింసు. ఏవం పునప్పునం ఆనయనేన సన్నిపాతో చిరేనేవ అహోసి. థేరోపి తదా ఏకవిహారీ అహోసి. తేన వుత్తం ‘‘తిణ్ణం వస్సానం…పే… సన్నిపాతాపేత్వా’’తి.

వస్సంవుత్థస్సాతి వస్సం ఉపగన్త్వా వుసితవతో. ఏదిసో చ ఏదిసో చాతి ఏవరూపో చ ఏవరూపో చ. ‘‘ఏవరూపాయ నామ రూపకాయసమ్పత్తియా సమన్నాగతో, ఏవరూపాయ ధమ్మకాయసమ్పత్తియా సమన్నాగతో’’తి సుతోయేవ మే సో భగవా. న చ మయా సమ్ముఖా దిట్ఠోతి ఏత్థ పన పుథుజ్జనసద్ధాయ ఏవ ఆయస్మా సోణో భగవన్తం దట్ఠుకామో అహోసి. అపరభాగే పన సత్థారా సద్ధిం ఏకగన్ధకుటియం వసిత్వా పచ్చూససమయం అజ్ఝిట్ఠో సోళస అట్ఠకవగ్గియాని సత్థు సమ్ముఖా అట్ఠిం కత్వా మనసి కత్వా సబ్బం చేతసా సమన్నాహరిత్వా అత్థధమ్మపటిసంవేదీ హుత్వా భణన్తో ధమ్ముపసఞ్హితపామోజ్జాదిముఖేన సమాహితో సరభఞ్ఞపరియోసానే విపస్సనం పట్ఠపేత్వా సఙ్ఖారే సమ్మసన్తో అనుపుబ్బేన అరహత్తం పాపుణి. ఏతదత్థమేవ హిస్స భగవతా అత్తనా సద్ధిం ఏకగన్ధకుటియం వాసో ఆణత్తోతి వదన్తి.

కేచి పనాహు ‘‘న చ మయా సమ్ముఖా దిట్ఠోతి ఇదం రూపకాయదస్సనమేవ సన్ధాయ వుత్తం. ఆయస్మా హి సోణో పబ్బజిత్వా థేరస్స సన్తికే కమ్మట్ఠానం గహేత్వా ఘటేన్తో వాయమన్తో అనుపసమ్పన్నోవ ¶ సోతాపన్నో హుత్వా ఉపసమ్పజ్జిత్వా ‘ఉపాసకాపి సోతాపన్నా హోన్తి, అహమ్పి సోతాపన్నో, కిమేత్థ చిత్త’న్తి ఉపరిమగ్గత్థాయ విపస్సనం వడ్ఢేత్వా అన్తోవస్సేయేవ ఛళభిఞ్ఞో హుత్వా విసుద్ధిపవారణాయ పవారేసి. అరియసచ్చదస్సనేన భగవతో ధమ్మకాయో దిట్ఠో నామ హోతి. వుత్తఞ్హేతం ‘యో ఖో, వక్కలి, ధమ్మం పస్సతి, సో మం పస్సతీ’తి (సం. ని. ౩.౮౭). తస్మాస్స ధమ్మకాయదస్సనం పగేవ సిద్ధం, పవారేత్వా పన రూపకాయం దట్ఠుకామో అహోసీ’’తి.

పాసాదికన్తిఆదిపదానం ¶ అత్థో అట్ఠకథాయమేవ వుత్తో. తత్థ విసూకాయికవిప్ఫన్దితానన్తి పటిపక్ఖభూతానం దిట్ఠిచిత్తవిప్ఫన్దితానన్తి అత్థో. పాసాదికన్తి (ఉదా. అట్ఠ. ౧౦) వా ద్వత్తింసమహాపురిసలక్ఖణఅసీతిఅనుబ్యఞ్జనబ్యామప్పభాకేతుమాలాలఙ్కతాయ సమన్తపాసాదికాయ అత్తనో సరీరప్పభాయ సమ్పత్తియా రూపకాయదస్సనబ్యావటస్స జనస్స సబ్బభాగతో పసాదావహం. పసాదనీయన్తి దసబలచతువేసారజ్జఛఅసాధారణఞాణఅట్ఠారసఆవేణికబుద్ధధమ్మప్పభుతిఅపరిమాణగుణగణసమన్నాగతాయ ధమ్మకాయసమ్పత్తియా పరిక్ఖకజనస్స పసాదనీయం పసీదితబ్బయుత్తం పసాదకం వా. సన్తిన్ద్రియన్తి చక్ఖాదిపఞ్చిన్ద్రియలోలతావిగమేన వూపసన్తపఞ్చిన్ద్రియం. సన్తమానసన్తి ఛట్ఠస్స మనిన్ద్రియస్స నిబ్బిసేవనభావూపగమనేన వూపసన్తమానసం. ఉత్తమదమథసమథం అనుప్పత్తన్తి లోకుత్తరపఞ్ఞావిముత్తిచేతోవిముత్తిసఙ్ఖాతం ఉత్తమం దమథం సమథఞ్చ అనుప్పత్వా అధిగన్త్వా ఠితం. దన్తన్తి సుపరిసుద్ధకాయసమాచారతాయ హత్థపాదకుక్కుచ్చాభావతో దవాదిఅభావతో చ కాయేన దన్తం. గుత్తన్తి సుపరిసుద్ధవచీసమాచారతాయ నిరత్థకవాచాభావతో రవాదిఅభావతో చ వాచాయ గుత్తం. యతిన్ద్రియన్తి సుపరిసుద్ధమనోసమాచారతాయ అరియిద్ధియోగేన అబ్యావటఅప్పటిసఙ్ఖుపేక్ఖాభావతో చ మనిన్ద్రియవసేన యతిన్ద్రియం. నాగన్తి ఛన్దాదివసేన అగమనతో, పహీనానం రాగాదికిలేసానం అపునాగమనతో అపచ్చాగమనతో కస్సచిపి ఆగుస్స సబ్బథాపి అకరణతో, పునబ్భవస్స చ అగమనతోతి ఇమేహి కారణేహి నాగం. ఏత్థ చ ‘‘పాసాదిక’’న్తి ఇమినా రూపకాయేన భగవతో పమాణభూతతం దీపేతి, ‘‘పసాదనీయ’’న్తి ఇమినా ధమ్మకాయేన. ‘‘సన్తిన్ద్రియ’’న్తిఆదినా సేసేహి పమాణభూతతం దీపేతి, తేన చతుప్పమాణికే లోకసన్నివాసే అనవసేసతో సత్తానం భగవతో పమాణభావో పకాసితోతి వేదితబ్బో. ఏకవిహారేతి ఏకగన్ధకుటియం. గన్ధకుటి హి ఇధ ‘‘విహారో’’తి అధిప్పేతో. వత్థున్తి వసితుం.

౨౫౮. అజ్ఝోకాసే వీతినామేత్వాతి (ఉదా. అట్ఠ. ౪౬) అజ్ఝోకాసే నిసజ్జాయ వీతినామేత్వా. ‘‘యస్మా భగవా ఆయస్మతో సోణస్స సమాపత్తిసమాపజ్జనేన పటిసన్థారం కరోన్తో సావకసాధారణా సబ్బా సమాపత్తియో ¶ అనులోమపటిలోమం సమాపజ్జన్తో బహుదేవ రత్తిం అజ్ఝోకాసే నిసజ్జాయ వీతినామేత్వా పాదే పక్ఖాలేత్వా విహారం పావిసి, తస్మా ఆయస్మాపి సోణో భగవతో అధిప్పాయం ఞత్వా తదనురూపం సబ్బా తా సమాపత్తియో సమాపజ్జన్తో బహుదేవ రత్తిం అజ్ఝోకాసే ¶ నిసజ్జాయ వీతినామేత్వా పాదే పక్ఖాలేత్వా విహారం పావిసీ’’తి కేచి వదన్తి. పవిసిత్వా చ భగవతా అనుఞ్ఞాతో చీవరం తిరోకరణీయం కత్వాపి భగవతో పాదపస్సే నిసజ్జాయ వీతినామేసి. అజ్ఝేసీతి ఆణాపేసి. పటిభాతు తం భిక్ఖు ధమ్మో భాసితున్తి భిక్ఖు తుయ్హం ధమ్మో భాసితుం ఉపట్ఠాతు ఞాణముఖం ఆగచ్ఛతు, యథాసుతం యథాపరియత్తం ధమ్మం భణాహీతి అత్థో.

సబ్బానేవ అట్ఠకవగ్గికానీతి అట్ఠకవగ్గభూతాని కామసుత్తాదీని (మహాని. ౧) సోళస సుత్తాని. సరేన అభాసీతి సుత్తుస్సారణసరేన అభాసి, సరభఞ్ఞవసేన కథేసీతి అత్థో. సరభఞ్ఞపరియోసానేతి ఉస్సారణావసానే. సుగ్గహితానీతి సమ్మా ఉగ్గహితాని. సుమనసికతానీతి సుట్ఠు మనసి కతాని. ఏకచ్చో ఉగ్గహణకాలే సమ్మా ఉగ్గహేత్వాపి పచ్ఛా సజ్ఝాయాదివసేన మనసికరణకాలే బ్యఞ్జనాని వా మిచ్ఛా రోపేతి, పదపచ్చాభట్ఠం వా కరోతి, న ఏవమయం. ఇమినా పన సమ్మదేవ యథుగ్గహితం మనసి కతాని. తేన వుత్తం ‘‘సుమనసికతానీతి సుట్ఠు మనసి కతానీ’’తి. సూపధారితానీతి అత్థతోపి సుట్ఠు ఉపధారితాని. అత్థే హి సుట్ఠు ఉపధారితే సక్కా పాళి సమ్మా ఉస్సారేతుం. కల్యాణియాపి వాచాయ సమన్నాగతోతి సిథిలధనితాదీనం యథావిధానం వచనేన పరిమణ్డలపదబ్యఞ్జనాయ పోరియా వాచాయ సమన్నాగతో. విస్సట్ఠాయాతి విముత్తాయ. ఏతేనస్స విముత్తవాదితం దస్సేతి. అనేలగలాయాతి ఏలం వుచ్చతి దోసో, తం న పగ్ఘరతీతి అనేలగలా, తాయ నిద్దోసాయాతి అత్థో. అథ వా అనేలగలాయాతి అనేలాయ చ అగలాయ చ, నిద్దోసాయ అగలితపదబ్యఞ్జనాయ అపరిహీనపదబ్యఞ్జనాయాతి అత్థో. తథా హి నం భగవా ‘‘ఏతదగ్గం, భిక్ఖవే, మమ సావకానం భిక్ఖూనం కల్యాణవాక్కరణానం యదిదం సోణో కుటికణ్ణో’’తి (అ. ని. ౧.౧౯౮, ౨౦౬) ఏతదగ్గే ఠపేసి. అత్థస్స విఞ్ఞాపనియాతి యథాధిప్పేతం అత్థం ఞాపేతుం సమత్థాయ.

కతివస్సోతి ¶ సో కిర మజ్ఝిమవయస్స తతియే కోట్ఠాసే ఠితో ఆకప్పసమ్పన్నో చ పరేసం చిరతరపబ్బజితో వియ ఖాయతి. తం సన్ధాయ భగవా పుచ్ఛీతి కేచి, తం అకారణం. ఏవం సన్తం సమాధిసుఖం అనుభవితుం యుత్తో, ఏత్తకం కాలం కస్మా పమాదం ఆపన్నోసీతి పన అనుయుఞ్జితుం సత్థా ‘‘కతివస్సోసీ’’తి తం పుచ్ఛి. తేనేవాహ ‘‘కిస్స పన త్వం భిక్ఖు ఏవం చిరం అకాసీ’’తి. తత్థ కిస్సాతి కింకారణా. ఏవం చిరం అకాసీతి ఏవం చిరాయి, కేన కారణేన ఏవం చిరకాలం పబ్బజ్జం అనుపగన్త్వా అగారమజ్ఝే వసీతి అత్థో. చిరం దిట్ఠో మేతి చిరేన ¶ చిరకాలేన మయా దిట్ఠో. కామేసూతి వత్థుకామేసు కిలేసకామేసు చ. ఆదీనవోతి దోసో. అపిచాతి కామేసు ఆదీనవే కేనచి పకారేన దిట్ఠేపి న తావాహం ఘరావాసతో నిక్ఖమితుం అసక్ఖిం. కస్మా? సమ్బాధో ఘరావాసో, ఉచ్చావచేహి కిచ్చకరణీయేహి సముపబ్యూళ్హో అగారియభావో. తేనేవాహ ‘‘బహుకిచ్చో బహుకరణీయో’’తి.

ఏతమత్థం విదిత్వాతి కామేసు యథాభూతం ఆదీనవదస్సినో చిత్తం చిరాయిత్వాపి ఘరావాసే న పక్ఖన్దతి, అఞ్ఞదత్థు పదుమపలాసే ఉదకబిన్దు వియ వినివత్తతియేవాతి ఏతమత్థం సబ్బాకారతో విదిత్వా. ఇమం ఉదానన్తి పవత్తిం నివత్తిఞ్చ సమ్మదేవ జానన్తో పవత్తియం తంనిమిత్తే చ న కదాచిపి రమతీతి ఇదమత్థదీపకం ఇమం ఉదానం ఉదానేసి.

తత్థ దిస్వా ఆదీనవం లోకేతి సబ్బస్మిమ్పి సఙ్ఖారలోకే ‘‘అనిచ్చో దుక్ఖో విపరిణామధమ్మో’’తిఆదీనవం దోసం పఞ్ఞాచక్ఖునా పస్సిత్వా. ఏతేన విపస్సనాచారో కథితో. ఞత్వా ధమ్మం నిరూపధిన్తి సబ్బూపధిపటినిస్సగ్గత్తా నిరుపధిం నిబ్బానధమ్మం యథాభూతం ఞత్వా, నిస్సరణవివేకాసఙ్ఖతామతసభావతో మగ్గఞాణేన పటివిజ్ఝిత్వా. ‘‘దిస్వా ఞత్వా’’తి ఇమేసం పదానం ‘‘ఘతం పివిత్వా బలం హోతి, సీహం దిస్వా భయం హోతి, పఞ్ఞాయ చస్స దిస్వా ఆసవా పరిక్ఖీణా హోన్తీ’’తిఆదీసు (మ. ని. ౧.౨౭౧) వియ హేతుఅత్థతా దట్ఠబ్బా. అరియో న రమతీ పాపేతి కిలేసేహి ఆరకత్తా అరియో సప్పురిసో అణుమత్తేపి పాపే న రమతి. కస్మా? పాపే న రమతీ సుచీతి సువిసుద్ధకాయసమాచారాదితాయ సుచి సుద్ధపుగ్గలో రాజహంసో వియ ఉచ్చారట్ఠానే పాపే సంకిలిట్ఠధమ్మే న రమతి నాభినన్దతి. ‘‘పాపో ¶ న రమతీ సుచి’’న్తిపి పాఠో, తస్సత్థో – పాపో పుగ్గలో సుచిం అనవజ్జం వోదానధమ్మం న రమతి, అఞ్ఞదత్థు గామసూకరాదయో వియ ఉచ్చారట్ఠానం అసుచిం సంకిలేసధమ్మంయేవ రమతీతి పటిపక్ఖతో దేసనం పరివత్తేతి.

సోణకుటికణ్ణవత్థుకథావణ్ణనా నిట్ఠితా.

౨౫౯. కాళసీహోతి కాళముఖవానరజాతి. సేసమేత్థ పాళితో అట్ఠకథాతో చ సువిఞ్ఞేయ్యమేవాతి.

౨౬౧. భేసజ్జక్ఖన్ధకే ¶ ¶ నచ్ఛాదేన్తీతి రుచిం న ఉప్పాదేన్తి.

౨౬౨. సుసుకాతి సముద్దే భవా ఏకా మచ్ఛజాతి. కుమ్భీలాతిపి వదన్తి. సంసట్ఠన్తి పరిస్సావితం. తేలపరిభోగేనాతి సత్తాహకాలికపరిభోగం సన్ధాయ వుత్తం.

౨౬౩. పిట్ఠేహీతి పిసితేహి. ఉబ్భిదం నామ ఊసరపంసుమయం.

౨౬౪. ఛకణన్తి గోమయం. పాకతికచుణ్ణం నామ అపక్కకసావచుణ్ణం. తేన ఠపేత్వా గన్ధచుణ్ణం సబ్బం వట్టతీతి వదన్తి.

౨౬౫. సువణ్ణగేరుకోతి సువణ్ణతుత్థాది. అఞ్జనూపపిసనన్తి అఞ్జనత్థాయ ఉపపిసితబ్బం యం కిఞ్చి చుణ్ణజాతం.

౨౬౮. సామం గహేత్వాతి ఏత్థ సప్పదట్ఠస్స అత్థాయ అఞ్ఞేన భిక్ఖునా గహితమ్పి సామం గహితసఙ్ఖమేవ గచ్ఛతీతి వేదితబ్బం.

౨౬౯. ఘరదిన్నకాబాధో నామ వసీకరణత్థాయ ఘరణియా దిన్నభేసజ్జసముట్ఠితో ఆబాధో. తేనాహ ‘‘వసీకరణపాణకసముట్ఠితరోగో’’తి. ఘర-సద్దో చేత్థ అభేదేన ఘరణియా వత్తమానో అధిప్పేతో. ‘‘అకటయూసేనాతి అనభిసఙ్ఖతేన ముగ్గయూసేన. కటాకటేనాతి ముగ్గే పచిత్వా అచాలేత్వావ పరిస్సావితేన ముగ్గసూపేనా’’తి గణ్ఠిపదేసు వుత్తం.

౨౭౨. గుళకరణన్తి ¶ గుళకరణట్ఠానం, ఉచ్ఛుసాలన్తి వుత్తం హోతి.

౨౭౬. అప్పమత్తకేపి ¶ పవారేన్తీతి అప్పమత్తకేపి గహితే పవారేన్తి, ‘‘బహుమ్హి గహితే అఞ్ఞేసం నప్పహోతీ’’తి మఞ్ఞమానా అప్పమత్తకం గహేత్వా పవారేన్తీతి అధిప్పాయో. పటిసఙ్ఖాపి పటిక్ఖిపన్తీతి ‘‘దివా భోజనత్థాయ భవిస్సతీ’’తి సల్లక్ఖేత్వాపి పటిక్ఖిపన్తి.

౨౭౯. సమ్బాధే దహనకమ్మం పటిక్ఖేపాభావో వట్టతి.

౨౮౦. ఉభతోపసన్నాతి ఉభయతో పసన్నా. మాఘాతోతి ‘‘మా ఘాతేథ పాణినో’’తి ఏవం మాఘాతఘోసితదివసో.

౨౮౨. మధుగోళకన్తి సక్కరాదిసంయుత్తపూవం. ఆయుం దేతీతి ఆయుదానం దేతి. వణ్ణన్తి సరీరవణ్ణం. సుఖన్తి కాయికచేతసికసుఖం. బలన్తి సరీరథామం. పటిభానన్తి యుత్తముత్తపటిభానం. వాతం అనులోమేతీతి వాతం అనులోమేత్వా హరతి. వత్థిం సోధేతీతి ధమనియో సుద్ధం కరోతి. ఆమావసేసం పాచేతీతి సచే ఆమావసేసకం హోతి, తం పాచేతి. అనుప్పవేచ్ఛతీతి దేతి. వాతఞ్చ బ్యపనేతీతి సమ్బన్ధితబ్బం.

౨౮౩. నను చ ‘‘పరమ్పరభోజనేన కారేతబ్బో’’తి కస్మా వుత్తం. పరమ్పరభోజనఞ్హి పఞ్చన్నం భోజనానం అఞ్ఞతరేన నిమన్తితస్స తం ఠపేత్వా అఞ్ఞం పఞ్చన్నం భోజనానం అఞ్ఞతరం భుఞ్జన్తస్స హోతి, ఇమే చ భిక్ఖూ భోజ్జయాగుం పరిభుఞ్జింసు, పఞ్చసు భోజనేసు అఞ్ఞతరన్తి ఆహ ‘‘భోజ్జయాగుయా హి పవారణా హోతీ’’తి. యస్మా పఞ్చన్నం భోజనానం అఞ్ఞతరం పటిక్ఖిపన్తస్స వుత్తా పవారణా భోజ్జయాగుం పటిక్ఖిపన్తస్సపి హోతియేవ, తస్మా భోజ్జయాగుపి ఓదనగతికాయేవాతి అధిప్పాయో.

౨౮౪. సుఖుమోజం ¶ పక్ఖిపింసూతి ‘‘భగవా పరిభుఞ్జిస్సతీ’’తి మఞ్ఞమానా పక్ఖిపింసు.

౨౮౫. పాటలిగామోతి ¶ (ఉదా. అట్ఠ. ౭౬) ఏవంనామకో మగధరట్ఠే ఏకో గామో. తస్స కిర గామస్స మాపనదివసే గామఙ్గణట్ఠానే ద్వే తయో పాటలఙ్కురా పథవితో ఉబ్భిజ్జిత్వా నిక్ఖమింసు. తేన తం ‘‘పాటలిగామో’’ త్వేవ వోహరింసు. తదవసరీతి తం పాటలిగామం అవసరి అనుపాపుణి. పాటలిగామికాతి పాటలిగామవాసినో. ఉపాసకాతి తే కిర భగవతో పఠమదస్సనేన కేచి సరణేసు చ సీలేసు చ పతిట్ఠితా. తేన వుత్తం ‘‘ఉపాసకా’’తి. యేన భగవా తేనుపసఙ్కమింసూతి పాటలిగామే కిర అజాతసత్తునో లిచ్ఛవిరాజూనఞ్చ మనుస్సా కాలేన కాలం గన్త్వా గేహసామికే గేహతో నీహరిత్వా మాసమ్పి అడ్ఢమాసమ్పి వసన్తి. తేన పాటలిగామవాసినో మనుస్సా నిచ్చుపద్దుతా ‘‘ఏతేసఞ్చేవ ఆగతకాలే వసనట్ఠానం భవిస్సతీతి ఏకపస్సే ఇస్సరానం భణ్డపటిసామనట్ఠానం, ఏకపస్సే వసనట్ఠానం, ఏకపస్సే ఆగన్తుకానం అద్ధికమనుస్సానం, ఏకపస్సే దలిద్దానం కపణమనుస్సానం, ఏకపస్సే గిలానానం వసనట్ఠానం భవిస్సతీ’’తి సబ్బేసం అఞ్ఞమఞ్ఞం అఘట్టేత్వా వసనప్పహోనకం నగరమజ్ఝే మహతిం సాలం కారేసుం, తస్స నామం ఆవసథాగారన్తి. ఆగన్త్వా వసన్తి ఏత్థ ఆగన్తుకాతి ఆవసథో, తదేవ ఆగారం ఆవసథాగారం.

తం దివసఞ్చ తం నిట్ఠానం అగమాసి. తే తత్థ గన్త్వా ఇట్ఠకకమ్మసుధాకమ్మచిత్తకమ్మాదివసేన సుపరినిట్ఠితం సుసజ్జితం దేవవిమానసదిసం ద్వారకోట్ఠకతో పట్ఠాయ ఓలోకేత్వా ‘‘ఇదం ఆవసథాగారం అతివియ మనోరమం సస్సిరికం, కేన ను ఖో పఠమం పరిభుత్తం అమ్హాకం దీఘరత్తం హితాయ సుఖాయ అస్సా’’తి చిన్తేసుం, తస్మింయేవ చ ఖణే ‘‘భగవా తం గామం అనుప్పత్తో’’తి అస్సోసుం, తేన తే ఉప్పన్నపీతిసోమనస్సా ‘‘అమ్హేహి భగవా గన్త్వాపి ఆనేతబ్బో సియా, సో సయమేవ అమ్హాకం వసనట్ఠానం సమ్పత్తో, అజ్జ మయం భగవన్తం ఇధ వసాపేత్వా పఠమం పరిభుఞ్జాపేస్సామ, తథా భిక్ఖుసఙ్ఘం, భిక్ఖుసఙ్ఘే ఆగతే తేపిటకం బుద్ధవచనం ఆగతమేవ భవిస్సతి, సత్థారం మఙ్గలం వదాపేస్సామ, ధమ్మం కథాపేస్సామ, ఇతి తీహి రతనేహి పరిభుత్తే పచ్ఛా అమ్హాకం పరేసఞ్చ పరిభోగో భవిస్సతి, ఏవం నో దీఘరత్తం హితాయ సుఖాయ భవిస్సతీ’’తి సన్నిట్ఠానం కత్వా ఏతదత్థమేవ భగవన్తం ఉపసఙ్కమింసు. తస్మా ఏవమాహంసు ‘‘అధివాసేతు నో, భన్తే, భగవా ¶ ఆవసథాగార’’న్తి. తేనుపసఙ్కమింసూతి (దీ. ని. అట్ఠ. ౩.౨౯౭-౨౯౮; మ. ని. అట్ఠ. ౨.౨౨) కిఞ్చాపి తం దివసమేవ పరినిట్ఠితత్తా దేవవిమానం ¶ వియ సుసజ్జితం సుపటిజగ్గితం, బుద్ధారహం పన కత్వా న పఞ్ఞత్తం. బుద్ధా హి నామ అరఞ్ఞజ్ఝాసయా అరఞ్ఞారామా, అన్తోగామే వసేయ్యుం వా నో వా, తస్మా భగవతో రుచిం జానిత్వావ పఞ్ఞపేస్సామాతి చిన్తేత్వా తే భగవన్తం ఉపసఙ్కమింసు, ఇదాని భగవతో రుచిం జానిత్వా తథా పఞ్ఞాపేతుకామా యేనావసథాగారం తేనుపసఙ్కమింసు. సబ్బసన్థరిం ఆవసథాగారం సన్థరిత్వాతి ఏత్థ సన్థరణం సన్థరి, సబ్బో సకలో సన్థరి ఏత్థాతి సబ్బసన్థరి. అథ వా సన్థతన్తి సన్థరి, సబ్బం సన్థరి సబ్బసన్థరి, తం సబ్బసన్థరిం. భావనపుంసకనిద్దేసోవాయం, యథా సబ్బమేవ సన్థతం హోతి, ఏవం సన్థరిత్వాతి అత్థో. సబ్బపఠమం తావ ‘‘గోమయం నామ సబ్బమఙ్గలేసు వట్టతీ’’తి సుధాపరికమ్మకతమ్పి భూమిం అల్లగోమయేన ఓపుఞ్జాపేత్వా పరిసుక్ఖభావం ఞత్వా యథా అక్కన్తట్ఠానే పదం పఞ్ఞాయతి, ఏవం చాతుజ్జాతియగన్ధేహి లిమ్పేత్వా ఉపరి నానావణ్ణకటసారకే సన్థరిత్వా తేసం ఉపరి మహాపిట్ఠికకోజవే ఆదిం కత్వా హత్థత్థరణాదీహి నానావణ్ణేహి అత్థరణేహి సన్థరితబ్బయుత్తకం సబ్బోకాసం సన్థరాపేసుం. తేన వుత్తం ‘‘సబ్బసన్థరిం ఆవసథాగారం సన్థరిత్వా’’తి.

ఆసనానీతి మజ్ఝట్ఠానే తావ మఙ్గలత్థమ్భం నిస్సాయ మహారహం బుద్ధాసనం పఞ్ఞపేత్వా తత్థ యం యం ముదుకఞ్చ మనోరమఞ్చ పచ్చత్థరణం, తం తం అత్థరిత్వా ఉభతోలోహితకం మనుఞ్ఞదస్సనం ఉపధానం ఉపదహిత్వా ఉపరి సువణ్ణరజతతారకవిచిత్తవితానం బన్ధిత్వా గన్ధదామపుప్ఫదామపత్తాదామాదీహి అలఙ్కరిత్వా సమన్తా ద్వాదసహత్థే ఠానే పుప్ఫజాలం కారేత్వా తింసహత్థమత్తం ఠానం పటసాణియా పరిక్ఖిపాపేత్వా పచ్ఛిమభిత్తిం నిస్సాయ భిక్ఖుసఙ్ఘస్స పల్లఙ్కపీఠఅపస్సయపీఠముణ్డపీఠాదీని పఞ్ఞపాపేత్వా ఉపరి సేతపచ్చత్థరణేహి పచ్చత్థరాపేత్వా సాలాయ పాచీనపస్సం అత్తనో నిసజ్జాయోగ్గం కారేసుం. తం సన్ధాయ వుత్తం ‘‘ఆసనాని పఞ్ఞపేత్వా’’తి.

ఉదకమణికన్తి మహాకుచ్ఛికం సమేఖలం ఉదకచాటిం. ఏవం భగవా భిక్ఖుసఙ్ఘో చ యథారుచియా హత్థపాదే ధోవిస్సన్తి, ముఖం విక్ఖాలేస్సన్తీతి తేసు తేసు ఠానేసు మణివణ్ణస్స ఉదకస్స పూరేత్వా వాసత్థాయ నానాపుప్ఫాని ¶ చేవ ఉదకవాసచుణ్ణాని చ పక్ఖిపిత్వా కదలిపణ్ణేహి పిదహిత్వా పతిట్ఠపేసుం. తేన వుత్తం ‘‘ఉదకమణికం పతిట్ఠాపేత్వా’’తి.

తేలపదీపం ఆరోపేత్వాతి రజతసువణ్ణాదిమయదణ్డాసు దణ్డదీపికాసు యోనకరూపకాదీనం హత్థే ఠపితసువణ్ణరజతాదిమయకపల్లికాసు చ తేలపదీపే జలయిత్వా. యేన భగవా తేనుపసఙ్కమింసూతి ఏత్థ పన తే పాటలిగామికఉపాసకా న కేవలం ఆవసథాగారమేవ, అథ ఖో సకలస్మిమ్పి గామే వీథియో సజ్జాపేత్వా ధజే ఉస్సాపేత్వా గేహద్వారేసు పుణ్ణఘటే చ కదలిఆదయో చ ఠపాపేత్వా ¶ సకలగామం దీపమాలాహి విప్పకిణ్ణతారకం వియ కత్వా ‘‘ఖీరపకే దారకే ఖీరం పాయేథ, దహరకుమారే లహుం లహుం భోజేత్వా సయాపేథ, ఉచ్చాసద్దం మా కరిత్థ, అజ్జ ఏకరత్తిం సత్థా అన్తోగామే వసిస్సతి, బుద్ధా నామ అప్పసద్దకామా హోన్తీ’’తి భేరిం చరాపేత్వా సయం దణ్డదీపికా ఆదాయ యేన భగవా తేనుపసఙ్కమింసు.

అథ ఖో భగవా నివాసేత్వా పత్తచీవరమాదాయ సద్ధిం భిక్ఖుసఙ్ఘేన యేన ఆవసథాగారం తేనుపసఙ్కమీతి ‘‘యస్స దాని, భన్తే, భగవా కాలం మఞ్ఞతీ’’తి ఏవం కిర తేహి కాలే ఆరోచితే భగవా లాఖారసేన తిన్తరత్తకోవిళారపుప్ఫవణ్ణం సురత్తం దుపట్టం కత్తరియా పదుమం కన్తేన్తో వియ, సంవిధాయ తిమణ్డలం పటిచ్ఛాదేన్తో నివాసేత్వా సువణ్ణపామఙ్గేన పదుమకలాపం పరిక్ఖిపన్తో వియ, విజ్జులతాసస్సిరికం కాయబన్ధనం బన్ధిత్వా రత్తకమ్బలేన గజకుమ్భం పరియోనన్ధన్తో వియ, రతనసతుబ్బేధే సువణ్ణగ్ఘికే పవాళజాలం ఖిపమానో వియ, మహతి సువణ్ణచేతియే రత్తకమ్బలకఞ్చుకం పటిముఞ్చన్తో వియ, గచ్ఛన్తం పుణ్ణచన్దం రత్తవలాహకేన పటిచ్ఛాదయమానో వియ, కఞ్చనగిరిమత్థకే సుపక్కలాఖారసం పరిసిఞ్చన్తో వియ, చిత్తకూటపబ్బతమత్థకం విజ్జులతాజాలేన పరిక్ఖిపన్తో వియ చ సచక్కవాళసినేరుయుగన్ధరమహాపథవిం చాలేత్వా గహితనిగ్రోధపల్లవసమానవణ్ణం రత్తవరపంసుకూలం పారుపిత్వా వనగహనతో కేసరసీహో వియ, ఉదయపబ్బతకూటతో పుణ్ణచన్దో వియ, బాలసూరియో వియ చ అత్తనా నిసిన్నతరుసణ్డతో నిక్ఖమి.

అథస్స కాయతో మేఘముఖతో విజ్జుకలాపా వియ రస్మియో నిక్ఖమిత్వా సువణ్ణరసధారాపరిసేకపిఞ్జరపత్తపుప్ఫఫలసాఖావిటపే వియ సమన్తతో ¶ రుక్ఖే కరింసు. తావదేవ అత్తనో అత్తనో పత్తచీవరమాదాయ మహాభిక్ఖుసఙ్ఘో భగవన్తం పరివారేసి. తే చ నం పరివారేత్వా ఠితభిక్ఖూ ఏవరూపా అహేసుం అప్పిచ్ఛా సన్తుట్ఠా పవివిత్తా అసంసట్ఠా ఆరద్ధవీరియా వత్తారో వచనక్ఖమా చోదకా పాపగరహినో సీలసమ్పన్నా సమాధిసమ్పన్నా పఞ్ఞాసమ్పన్నా విముత్తిసమ్పన్నా విముత్తిఞాణదస్సనసమ్పన్నా. తేహి పరివారితో భగవా రత్తకమ్బలపరిక్ఖిత్తో వియ సువణ్ణక్ఖన్ధో, రత్తపదుమసణ్డమజ్ఝగతా వియ సువణ్ణనావా, పవాళవేదికాపరిక్ఖిత్తో వియ సువణ్ణపాసాదో విరోచిత్థ. మహాకస్సపప్పముఖా పన మహాథేరా మేఘవణ్ణం పంసుకూలచీవరం పారుపిత్వా మణివమ్మవమ్మితా వియ మహానాగా పరివారయింసు వీతరాగా భిన్నకిలేసా విజటితజటా ఛిన్నబన్ధనా కులే వా గణే వా అలగ్గా.

ఇతి భగవా సయం వీతరాగో వీతరాగేహి, వీతదోసో వీతదోసేహి, వీతమోహో వీతమోహేహి ¶ , నిత్తణ్హో నిత్తణ్హేహి, నిక్కిలేసో నిక్కిలేసేహి, సయం బుద్ధో అనుబుద్ధేహి పరివారితో పత్తపరివారితం వియ కేసరం, కేసరపరివారితా వియ కణ్ణికా, అట్ఠనాగసహస్సపరివారితో వియ ఛద్దన్తో నాగరాజా, నవుతిహంససహస్సపరివారితో వియ ధతరట్ఠో హంసరాజా, సేనఙ్గపరివారితో వియ చక్కవత్తీ, మరుగణపరివారితో వియ సక్కో దేవరాజా, బ్రహ్మగణపరివారితో వియ హారితమహాబ్రహ్మా, తారాగణపరివుతో వియ పుణ్ణచన్దో అసమేన బుద్ధవేసేన అపరిమాణేన బుద్ధవిలాసేన పాటలిగామీనం మగ్గం పటిపజ్జి.

అథస్స పురత్థిమకాయతో సువణ్ణవణ్ణా ఘనబుద్ధరస్మియో ఉట్ఠహిత్వా అసీతిహత్థం ఠానం అగ్గహేసుం, పచ్ఛిమకాయతో దక్ఖిణపస్సతో వామపస్సతో సువణ్ణవణ్ణా ఘనరస్మియో ఉట్ఠహిత్వా అసీతిహత్థం ఠానం అగ్గహేసుం, ఉపరికేసన్తతో పట్ఠాయ సబ్బకేసావత్తేహి మోరగీవవణ్ణా ఘనబుద్ధరస్మియో ఉట్ఠహిత్వా గగనతలే అసీతిహత్థం ఠానం అగ్గహేసుం, హేట్ఠాపాదతలేహి పవాళవణ్ణా రస్మియో ఉట్ఠహిత్వా ఘనపథవియం అసీతిహత్థం ఠానం అగ్గహేసుం, దన్తతో అక్ఖీనం సేతట్ఠానతో, నఖానఞ్చ మంసవినిముత్తట్ఠానతో ఓదాతా ఘనబుద్ధరస్మియో ఉట్ఠహిత్వా అసీతిహత్థం ఠానం అగ్గహేసుం, రత్తపీతవణ్ణానం సమ్భిన్నట్ఠానతో మఞ్జిట్ఠవణ్ణా రస్మియో ఉట్ఠహిత్వా అసీతిహత్థం ఠానం అగ్గహేసుం, సబ్బత్థకమేవ పభస్సరా రస్మియో ఉట్ఠహింసు. ఏవం సమన్తా అసీతిహత్థమత్తం ఠానం ఛబ్బణ్ణా బుద్ధరస్మియో విజ్జోతమానా విప్ఫన్దమానా ¶ విధావమానా కఞ్చనదణ్డదీపికాహి నిచ్ఛరిత్వా ఆకాసం పక్ఖన్దమానా మహాపదీపజాలా వియ, చాతుద్దీపికమహామేఘతో నిక్ఖన్తవిజ్జులతా వియ చ దిసోదిసం పక్ఖన్దింసు. యాహి సబ్బదిసాభాగా సువణ్ణచమ్పకపుప్ఫేహి వికిరియమానా వియ, సువణ్ణఘటతో నిక్ఖన్తసువణ్ణరసధారాహి ఆసిఞ్చియమానా వియ, పసారితసువణ్ణపట్టపరిక్ఖిత్తా వియ, వేరమ్భవాతసముద్ధతకింసుకకణికారకికిరాతపుప్ఫచుణ్ణసమోకిణ్ణా వియ చీనపిట్ఠచుణ్ణసమ్పరిరఞ్జితా వియ చ విరోచింసు.

భగవతోపి అసీతిఅనుబ్యఞ్జనబ్యామప్పభాపరిక్ఖేపసముజ్జలం ద్వత్తింసమహాపురిసలక్ఖణపటిమణ్డితం సరీరం అబ్భమహికాదిఉపక్కిలేసవిముత్తం సముజ్జలతారకపభాసితం వియ గగనతలం, వికసితం వియ పదుమవనం, సబ్బపాలిఫుల్లో వియ యోజనసతికో పారిచ్ఛత్తకో, పటిపాటియా ఠపితానం ద్వత్తింసచన్దానం ద్వత్తింససూరియానం ద్వత్తింసచక్కవత్తీనం ద్వత్తింసదేవరాజానం ద్వత్తింసమహాబ్రహ్మానం సిరియా సిరిం అభిభవమానం వియ విరోచిత్థ, యథా తం దసహి పారమీహి దసహి ఉపపారమీహి దసహి పరమత్థపారమీహీతి సమ్మదేవ పరిపూరితాహి సమతింసాయ పారమీహి అలఙ్కతం కప్పసతసహస్సాధికాని చత్తారి అసఙ్ఖ్యేయ్యాని దిన్నేన దానేన రక్ఖితేన సీలేన కతేన కల్యాణకమ్మేన ఏకస్మిం అత్తభావే సమోసరిత్వా విపాకం దాతుం ఓకాసం అలభమానేన సమ్బాధప్పత్తేన ¶ వియ నిబ్బత్తితం నావాసహస్సస్స భణ్డం ఏకం నావం ఆరోపనకాలో వియ, సకటసహస్సస్స భణ్డం ఏకం సకటం ఆరోపనకాలో వియ, పఞ్చవీసతియా గఙ్గానం సమ్భిజ్జ ముఖద్వారే ఏకతో రాసీభూతకాలో వియ చ అహోసి.

ఇమాయ బుద్ధరస్మియా ఓభాసమానస్సపి భగవతో పురతో అనేకాని దణ్డదీపికాసహస్సాని ఉక్ఖిపింసు, తథా పచ్ఛతో వామపస్సే దక్ఖిణపస్సే. జాతిసుమనచమ్పకవనమాలికారత్తుప్పలనీలుప్పలబకులసిన్దువారాదిపుప్ఫాని చేవ నీలపీతాదివణ్ణసుగన్ధగన్ధచుణ్ణాని చ చాతుద్దీపికమహఆమేఘవిస్సట్ఠా సలిలవుట్ఠియో వియ విప్పకిరింసు. పఞ్చఙ్గికతూరియనిగ్ఘోసా చేవ బుద్ధధమ్మసఙ్ఘగుణపటిసంయుత్తా థుతిఘోసా చ సబ్బా దిసా పూరయమానా ముఖరా వియ అకంసు. దేవసుపణ్ణనాగయక్ఖగన్ధబ్బమనుస్సానం అక్ఖీని అమతపానం వియ లభింసు. ఇమస్మిం పన ఠానే ఠత్వా పదసహస్సేహి గమనవణ్ణం వత్తుం వట్టతి. తత్రిదం ముఖమత్తం (మ. ని. అట్ఠ. ౨.౨౨; ఉదా. అట్ఠ. ౭౬) –

‘‘ఏవం ¶ సబ్బఙ్గసమ్పన్నో, కమ్పయన్తో వసున్ధరం;

అహేఠయన్తో పాణాని, యాతి లోకవినాయకో.

‘‘దక్ఖిణం పఠమం పాదం, ఉద్ధరన్తో నరాసభో;

గచ్ఛన్తో సిరిసమ్పన్నో, సోభతే ద్విపదుత్తమో.

‘‘గచ్ఛతో బుద్ధసేట్ఠస్స, హేట్ఠాపాదతలం ముదు;

సమం సమ్ఫుసతే భూమిం, రజసానుపలిమ్పతి.

‘‘నిన్నం ఠానం ఉన్నమతి, గచ్ఛన్తే లోకనాయకే;

ఉన్నతఞ్చ సమం హోతి, పథవీ చ అచేతనా.

‘‘పాసాణా సక్ఖరా చేవ, కథలా ఖాణుకణ్టకా;

సబ్బే మగ్గా వివజ్జన్తి, గచ్ఛన్తే లోకనాయకే.

‘‘నాతిదూరే ఉద్ధరతి, నాచ్చాసన్నే చ నిక్ఖిపం;

అఘట్టయన్తో నియ్యాతి, ఉభో జాణూ చ గోప్ఫకే.

‘‘నాతిసీఘం ¶ పక్కమతి, సమ్పన్నచరణో ముని;

న చాతిసణికం యాతి, గచ్ఛమానో సమాహితో.

‘‘ఉద్ధం అధో తిరియఞ్చ, దిసఞ్చ విదిసం తథా;

న పేక్ఖమానో సో యాతి, యుగమత్తఞ్హి పేక్ఖతి.

‘‘నాగవిక్కన్తచారో సో, గమనే సోభతే జినో;

చారు గచ్ఛతి లోకగ్గో, హాసయన్తో సదేవకే.

‘‘ఉసభరాజావ సోభన్తో, చాతుచారీవ కేసరీ;

తోసయన్తో బహూ సత్తే, గామసేట్ఠం ఉపాగమీ’’తి. (మ. ని. అట్ఠ. ౨.౨౨; ఉదా. అట్ఠ. ౭౬);

వణ్ణకాలో నామ కిరేస. ఏవంవిధేసు కాలేసు భగవతో సరీరవణ్ణే వా గుణవణ్ణే వా ధమ్మకథికస్స థామోయేవ పమాణం. చుణ్ణియపదేహి గాథాబన్ధేహి వా యత్తకం సక్కోతి, తత్తకం వత్తబ్బం, ‘‘దుక్కథిత’’న్తి వా ‘‘అతిత్థేన పక్ఖన్దో’’తి వా న వత్తబ్బో. అపరిమాణవణ్ణా హి బుద్ధా భగవన్తో, తేసం బుద్ధాపి అనవసేసతో వణ్ణం వత్తుం అసమత్థా. సకలమ్పి హి కప్పం వదన్తా పరియోసాపేతుం న సక్కోన్తి, పగేవ ఇతరా పజాతి. ఇమినా సిరివిలాసేన అలఙ్కతపటియత్తం పాటలిగామం పవిసిత్వా భగవా పసన్నచిత్తేన జనేన పుప్ఫగన్ధధూమవాసచుణ్ణాదీహి పూజియమానో ఆవసథాగారం ¶ పావిసి. తేన వుత్తం ‘‘అథ ఖో భగవా నివాసేత్వా పత్తచీవరమాదాయ సద్ధిం భిక్ఖుసఙ్ఘేన యేన ఆవసథాగారం తేనుపసఙ్కమీ’’తి.

పాదే పక్ఖాలేత్వాతి యదిపి భగవతో పాదే రజోజల్లం న ఉపలిమ్పతి, తేసం పన ఉపాసకానం కుసలాభివుద్ధిం ఆకఙ్ఖన్తో పరేసం దిట్ఠానుగతిం ఆపజ్జనత్థం భగవా పాదే పక్ఖాలేసి. అపిచ ఉపాదిన్నకసరీరం నామ సీతికాతబ్బమ్పి హోతీతి తదత్థమ్పి భగవా నహానపాదధోవనాని కరోతియేవ. భగవన్తంయేవ పురక్ఖత్వాతి భగవన్తం పురతో కత్వా. తత్థ భగవా భిక్ఖూనఞ్చేవ ఉపాసకానఞ్చ మజ్ఝే నిసిన్నో గన్ధోదకేన నహాపేత్వా దుకూలచుమ్బటేన వోదకం కత్వా జాతిహిఙ్గులకేన మజ్జిత్వా రత్తకమ్బలపలివేఠితే పీఠే ఠపితా రత్తసువణ్ణఘనపటిమా వియ అతివియ విరోచిత్థ. అయం పనేత్థ పోరాణానం వణ్ణభణనమగ్గో –

‘‘గన్త్వాన ¶ మణ్డలమాళం, నాగవిక్కన్తచారణో;

ఓభాసయన్తో లోకగ్గో, నిసీది వరమాసనే.

సువణ్ణనేక్ఖం వియ పణ్డుకమ్బలే.

‘‘నేక్ఖం జమ్బోనదస్సేవ, నిక్ఖిత్తం పణ్డుకమ్బలే;

విరోచతి వీతమలో, మణి వేరోచనో యథా.

‘‘మహాసాలోవ సమ్ఫుల్లో, మేరురాజావలఙ్కతో;

సువణ్ణథూపసఙ్కాసో, పదుమో కోసకో యథా.

‘‘జలన్తో దీపరుక్ఖోవ, పబ్బతగ్గే యథా సిఖీ;

దేవానం పారిచ్ఛత్తోవ, సబ్బఫుల్లో విరోచథా’’తి. (మ. ని. అట్ఠ. ౨.౨౨; ఉదా. అట్ఠ. ౭౬);

పాటలిగామికే ఉపాసకే ఆమన్తేసీతి యస్మా తేసు ఉపాసకేసు బహూ జనా సీలే పతిట్ఠితా, తస్మా పఠమం తావ సీలవిపత్తియా ఆదీనవం పకాసేత్వా పచ్ఛా సీలసమ్పదాయ ఆనిసంసం దస్సేతుం ‘‘పఞ్చిమే గహపతయో’’తిఆదినా ధమ్మదేసనత్థం ఆమన్తేసి. తత్థ దుస్సీలోతి ¶ నిస్సీలో (దీ. ని. అట్ఠ. ౨.౧౪౯; అ. ని. అట్ఠ. ౩.౫.౨౧౩; ఉదా. అట్ఠ. ౭౬). అభావత్థో హేత్థ దు-సద్దో ‘‘దుప్పఞ్ఞో’’తిఆదీసు వియ. సీలవిపన్నోతి విపన్నసీలో భిన్నసంవరో. ఏత్థ చ ‘‘దుస్సీలో’’తి పదేన పుగ్గలస్స సీలాభావో వుత్తో. సో పనస్స సీలాభావో దువిధో అసమాదానేన వా సమాదిన్నస్స భేదేన వాతి. తేసు పురిమో న తథా సావజ్జో, యథా దుతియో సావజ్జతరో. యథాధిప్పేతాదీనవనిమిత్తం సీలాభావం పుగ్గలాధిట్ఠానాయ దేసనాయ దస్సేతుం ‘‘సీలవిపన్నో’’తి వుత్తం, తేన ‘‘దుస్సీలో’’తి పదస్స అత్థం దస్సేతి. పమాదాధికరణన్తి పమాదకారణా. ఇదఞ్చ సుత్తం గహట్ఠానం వసేన ఆగతం, పబ్బజితానమ్పి పన లబ్భతేవ. గహట్ఠో హి యేన యేన సిప్పట్ఠానేన జీవికం కప్పేతి యది కసియా యది వణిజ్జాయ యది గోరక్ఖేన. పాణాతిపాతాదివసేన పమత్తో తం తం యథాకాలం సమ్పాదేతుం న సక్కోతి, అథస్స ¶ కమ్మం వినస్సతి. మాఘాతకాలే పాణాతిపాతం పన అదిన్నాదానాదీని చ కరోన్తో దణ్డవసేన మహతిం భోగజానిం నిగచ్ఛతి. పబ్బజితో దుస్సీలో పమాదకారణా సీలతో బుద్ధవచనతో ఝానతో సత్తఅరియధనతో చ జానిం నిగచ్ఛతి.

పాపకో కిత్తిసద్దోతి గహట్ఠస్స ‘‘అసుకో అసుకకులే జాతో దుస్సీలో పాపధమ్మో పరిచ్చత్తఇధలోకపరలోకో సలాకభత్తమత్తమ్పి న దేతీ’’తి చతుపరిసమజ్ఝే పాపకో కిత్తిసద్దో అబ్భుగ్గచ్ఛతి. పబ్బజితస్స ‘‘అసుకో నామ సత్థుసాసనే పబ్బజిత్వా నాసక్ఖి సీలాని రక్ఖితుం, న బుద్ధవచనం ఉగ్గహేతుం, వేజ్జకమ్మాదీహి జీవతి, ఛహి అగారవేహి సమన్నాగతో’’తి ఏవం పాపకో కిత్తిసద్దో అబ్భుగ్గచ్ఛతి.

అవిసారదోతి గహట్ఠో తావ ‘‘అవస్సం బహూనం సన్నిపాతట్ఠానే కోచి మమ కమ్మం జానిస్సతి, అథ మం నిగ్గణ్హిస్సన్తీ’’తి వా, ‘‘రాజకులస్స వా దస్సన్తీ’’తి సభయో ఉపసఙ్కమతి, మఙ్కుభూతో పత్తక్ఖన్ధో అధోముఖో నిసీదతి, విసారదో హుత్వా కథేతుం న సక్కోతి. పబ్బజితోపి ‘‘బహూ భిక్ఖూ సన్నిపతితా, అవస్సం కోచి మమ కమ్మం జానిస్సతి, అథ మే ఉపోసథమ్పి పవారణమ్పి ఠపేత్వా సామఞ్ఞతో చావేత్వా నిక్కడ్ఢిస్సన్తీ’’తి సభయో ఉపసఙ్కమతి, విసారదో హుత్వా కథేతుం న సక్కోతి. ఏకచ్చో పన దుస్సీలోపి సమానో దప్పితో వియ వదతి, సోపి అజ్ఝాసయేన మఙ్కు హోతియేవ విప్పటిసారీభావతో.

సమ్మూళ్హో ¶ కాలం కరోతీతి దుస్సీలస్స హి మరణమఞ్చే నిపన్నస్స దుస్సీల్యకమ్మానం సమాదాయ వత్తితట్ఠానాని ఆపాథమాగచ్ఛన్తి. సో ఉమ్మీలేత్వా అత్తనో పుత్తదారాదిదస్సనవసేన ఇధలోకం పస్సతి, నిమీలేత్వా గతినిమిత్తుపట్ఠానవసేన పరలోకం పస్సతి, తస్స చత్తారో అపాయా కమ్మానురూపం ఉపట్ఠహన్తి. సత్తిసతేన పహరియమానో వియ అగ్గిజాలాయ ఆలిఙ్గియమానో వియ చ హోతి. సో ‘‘వారేథ వారేథా’’తి విరవన్తోవ మరతి. తేన వుత్తం ‘‘సమ్మూళ్హో కాలం కరోతీ’’తి.

కాయస్స భేదాతి ఉపాదిన్నకక్ఖన్ధపరిచ్చాగా. పరం మరణాతి తదనన్తరం అభినిబ్బత్తక్ఖన్ధగ్గహణే. అథ వా కాయస్స భేదాతి జీవితిన్ద్రియస్స ఉపచ్ఛేదా. పరం మరణాతి చుతితో ఉద్ధం. అపాయన్తిఆది సబ్బం నిరయవేవచనం. నిరయో హి సగ్గమోక్ఖహేతుభూతా పుఞ్ఞసఙ్ఖాతా అయా అపేతత్తా, సుఖానం వా ఆయస్స ఆగమనస్స అభావా అపాయో. దుక్ఖస్స గతి పటిసరణన్తి దుగ్గతి, దోసబహులతాయ వా దుట్ఠేన కమ్మునా నిబ్బత్తా గతీతి దుగ్గతి. వివసా ¶ నిపతన్తి ఏత్థ దుక్కటకారినోతి వినిపాతో, వినస్సన్తా వా ఏత్థ నిపతన్తి సంభిజ్జమానఙ్గపచ్చఙ్గాతి వినిపాతో. నత్థి ఏత్థ అస్సాదసఞ్ఞితో అయోతి నిరయో.

అథ వా అపాయగ్గహణేన తిరచ్ఛానయోనిం దీపేతి. తిరచ్ఛానయోని హి అపాయో సుగతితో అపేతత్తా, న దుగ్గతి మహేసక్ఖానం నాగరాజాదీనం సమ్భవతో. దుగ్గతిగ్గహణేన పేత్తివిసయం దీపేతి. సో హి అపాయో చేవ దుగ్గతి చ సుగతితో అపేతత్తా దుక్ఖస్స చ గతిభూతత్తా, న తు వినిపాతో అసురసదిసం అవినిపతితత్తా. పేతమహిద్ధికానం విమానానిపి నిబ్బత్తన్తి. వినిపాతగ్గహణేన అసురకాయం దీపేతి. సో హి యథావుత్తేనత్థేన అపాయో చేవ దుగ్గతి చ సబ్బసమ్పత్తిసముస్సయేహి వినిపాతత్తా వినిపాతోతి చ వుచ్చతి. నిరయగ్గహణేన పన అవీచిఆదికం అనేకప్పకారం నిరయమేవ దీపేతి. ఉపపజ్జతీతి నిబ్బత్తతి.

ఆనిసంసకథా వుత్తవిపరియాయేన వేదితబ్బా. అయం పన విసేసో – సీలవాతి సమాదానవసేన సీలవా. సీలసమ్పన్నోతి పరిసుద్ధం పరిపుణ్ణఞ్చ కత్వా సీలస్స సమ్పాదనేన సీలసమ్పన్నో. భోగక్ఖన్ధన్తి భోగరాసిం. సుగతిం సగ్గం లోకన్తి ఏత్థ సుగతిగ్గహణేన మనుస్సగతిపి సఙ్గయ్హతి, సగ్గగ్గహణేన దేవగతి ఏవ. తత్థ సున్దరా గతీతి సుగతి, రూపాదీహి ¶ విసయేహి సుట్ఠు అగ్గోతి సగ్గో, సో సబ్బోపి లుజ్జనపలుజ్జనట్ఠేన లోకోతి.

పాటలిగామికే ఉపాసకే బహుదేవ రత్తిం ధమ్మియా కథాయాతి అఞ్ఞాయపి పాళిముత్తాయ ధమ్మకథాయ చేవ ఆవసథానుమోదనకథాయ చ. తదా హి భగవా యస్మా అజాతసత్తునా తత్థ పాటలిపుత్తనగరం మాపేన్తేన అఞ్ఞాసు గామనిగమరాజధానీసు యే సీలాచారసమ్పన్నా కుటుమ్బికా, తే ఆనేత్వా ధనధఞ్ఞాని ఘరవత్థుఖేత్తవత్థాదీని చేవ పరిహారఞ్చ దాపేత్వా నివేసియన్తి, తస్మా పాటలిగామికా ఉపాసకా ఆనిసంసదస్సావితాయ విసేసతో సీలగరుకాతి సబ్బగుణానఞ్చ సీలస్స అధిట్ఠానభావతో తేసం పఠమం సీలానిసంసే పకాసేత్వా తతో పరం ఆకాసగఙ్గం ఓతారేన్తో వియ పథవోజం ఆకడ్ఢన్తో వియ మహాజమ్బుం మత్థకే గహేత్వా చాలేన్తో వియ యోజనప్పమాణం మహామధుం చక్కయన్తేన పీళేత్వా సుమధురరసం పాయమానో వియ చ పాటలిగామికానం ఉపాసకానం హితసుఖావహం పకిణ్ణకకథం కథేన్తోపి ‘‘ఆవాసదానం నామేతం గహపతయో మహన్తం పుఞ్ఞం, తుమ్హాకం ఆవాసో మయా పరిభుత్తో, భిక్ఖుసఙ్ఘేన పరిభుత్తో, మయా చ భిక్ఖుసఙ్ఘేన చ పరిభుత్తే ధమ్మరతనేనపి పరిభుత్తోయేవ హోతి, ఏవం తీహి రతనేహి పరిభుత్తే అపరిమేయ్యోవ విపాకో, అపిచ ఆవాసదానస్మిం దిన్నే సబ్బదానం దిన్నమేవ హోతి, భూమట్ఠకపణ్ణసాలాయ వా సాఖామణ్డపస్స వా సఙ్ఘం ఉద్దిస్స కతస్స ఆనిసంసో పరిచ్ఛిన్దితుం న సక్కా. ఆవాసదానానుభావేన ¶ హి భవే నిబ్బత్తమానస్సపి సమ్పీళితగబ్భవాసో నామ న హోతి, ద్వాదసహత్థో ఓవరకో వియస్స మాతుకుచ్ఛి అసమ్బాధోవ హోతీ’’తి ఏవం నానానయవిచిత్తం బహుం ధమ్మకథం కథేత్వా –

‘‘సీతం ఉణ్హం పటిహన్తి, తతో వాళమిగాని చ;

సరీసపే చ మకసే, సిసిరే చాపి వుట్ఠియో.

‘‘తతో వాతాతపో ఘోరో, సఞ్జాతో పటిహఞ్ఞతి;

లేణత్థఞ్చ సుఖత్థఞ్చ, ఝాయితుఞ్చ విపస్సితుం.

‘‘విహారదానం సఙ్ఘస్స, అగ్గం బుద్ధేన వణ్ణితం;

తస్మా హి పణ్డితో పోసో, సమ్పస్సం అత్థమత్తనో.

‘‘విహారే ¶ కారయే రమ్మే, వాసయేత్థ బహుస్సుతే;

తేసం అన్నఞ్చ పానఞ్చ, వత్థసేనాసనాని చ.

‘‘దదేయ్య ఉజుభూతేసు, విప్పసన్నేన చేతసా;

తే తస్స ధమ్మం దేసేన్తి, సబ్బదుక్ఖాపనూదనం;

యం సో ధమ్మం ఇధఞ్ఞాయ, పరినిబ్బాతి అనాసవో’’తి. (చూళవ. ౨౯౫, ౩౧౫) –

ఏవం అయమ్పి ఆవాసదానే ఆనిసంసో అయమ్పి ఆవాసదానే ఆనిసంసోతి బహుదేవ రత్తిం అతిరేకదియడ్ఢయామం ఆవాసదానానిసంసం కథేసి. తత్థ ఇమా గాథావ సఙ్గహం ఆరుళ్హా, పకిణ్ణకధమ్మదేసనా పన సఙ్గహం న ఆరోహతి. సన్దస్సేత్వాతిఆదీని వుత్తత్థానేవ.

అభిక్కన్తాతి అతిక్కన్తా ద్వే యామా గతా. యస్సదాని తుమ్హే కాలం మఞ్ఞథాతి యస్స గమనస్స తుమ్హే కాలం మఞ్ఞథ, గమనకాలో తుమ్హాకం, గచ్ఛథాతి వుత్తం హోతి. కస్మా పన భగవా తే ఉయ్యోజేసీతి? అనుకమ్పాయ. తియామరత్తిఞ్హి నిసీదిత్వా వీతినామేన్తానం తేసం సరీరే ఆబాధో ఉప్పజ్జేయ్య, భిక్ఖుసఙ్ఘోపి చ మహా, తస్స సయననిసజ్జానం ఓకాసం లద్ధుం వట్టతి, ఇతి ఉభయానుకమ్పాయ ఉయ్యోజేసి.

సుఞ్ఞాగారన్తి ¶ పాటియేక్కం సుఞ్ఞాగారం నామ తత్థ నత్థి. తే కిర గహపతయో తస్సేవ ఆవసథాగారస్స ఏకపస్సే పటసాణిం పరిక్ఖిపాపేత్వా కప్పియమఞ్చం పఞ్ఞపేత్వా తత్థ కప్పియపచ్చత్థరణాని అత్థరిత్వా ఉపరి సువణ్ణరజతతారకగన్ధమాలాదిదామపటిమణ్డితం వితానం బన్ధిత్వా గన్ధతేలపదీపం ఆరోపయింసు ‘‘అప్పేవ నామ సత్థా ధమ్మాసనతో వుట్ఠాయ థోకం విస్సమేతుకామో ఇధ నిపజ్జేయ్య, ఏవం నో ఇదం ఆవసథాగారం భగవతా చతూహి ఇరియాపథేహి పరిభుత్తం దీఘరత్తం హితాయ సుఖాయ భవిస్సతీ’’తి. సత్థాపి తదేవ సన్ధాయ తత్థ సఙ్ఘాటిం పఞ్ఞపేత్వా సీహసేయ్యం కప్పేసి. తం సన్ధాయ వుత్తం ‘‘సుఞ్ఞాగారం పావిసీ’’తి. తత్థ పాదధోవనట్ఠానతో పట్ఠాయ యావ ధమ్మాసనా అగమాసి, ఏత్తకే ఠానే గమనం నిప్ఫన్నం. ధమ్మాసనం పత్వా థోకం అట్ఠాసి, ఇదం తత్థ ఠానం. ద్వే యామే ధమ్మాసనే నిసీది, ఏత్తకే ఠానే నిసజ్జా నిప్ఫన్నా. ఉపాసకే ఉయ్యోజేత్వా ధమ్మాసనతో ఓరుయ్హ యథావుత్తే ఠానే సీహసేయ్యం కప్పేసి ¶ . ఏతం ఠానం భగవతా చతూహి ఇరియాపథేహి పరిభుత్తం అహోసీతి.

పాటలిగామవత్థుకథావణ్ణనా నిట్ఠితా.

౨౮౬. సునిధవస్సకారాతి (దీ. ని. ౨.౧౫౩; ఉదా. అట్ఠ. ౭౬) సునిధో చ వస్సకారో చ ద్వే బ్రాహ్మణా. మగధమహామత్తాతి మగధరఞ్ఞో మహాఅమచ్చా, మగధరట్ఠే వా మహామత్తా, మహతియా ఇస్సరియమత్తాయ సమన్నాగతాతి మగధమహామత్తా. పాటలిగామే నగరం మాపేన్తీతి పాటలిగామన్తసఙ్ఖాతే భూమిప్పదేసే నగరం మాపేన్తి, పుబ్బే ‘‘పాటలిగామో’’తి లద్ధనామం ఠానం ఇదాని నగరం కత్వా మాపేన్తీతి అత్థో. వజ్జీనం పటిబాహాయాతి లిచ్ఛవిరాజూనం ఆయముఖపచ్ఛిన్దనత్థం. వత్థూనీతి ఘరవత్థూని ఘరపతిట్ఠాపనట్ఠానాని. చిత్తాని నమన్తి నివేసనాని మాపేతున్తి రఞ్ఞో రాజమహామత్తానఞ్చ నివేసనాని మాపేతుం వత్థువిజ్జాపాఠకానం చిత్తాని నమన్తి. తే కిర అత్తనో సిప్పానుభావేన హేట్ఠాపథవియం తింసహత్థమత్తే ఠానే ‘‘ఇధ నాగానం నివాసపరిగ్గహో, ఇధ యక్ఖానం, ఇధ భూతానం నివాసపరిగ్గహో, ఇధ పాసాణో వా ఖాణుకో వా అత్థీ’’తి జానన్తి, తే తదా సిప్పం జప్పిత్వా తాదిసం సారమ్భట్ఠానం పరిహరిత్వా అనారమ్భే ఠానే తాహి వత్థుపరిగ్గాహికాహి దేవతాహి సద్ధిం మన్తయమానా వియ తంతంగేహాని మాపేన్తి.

అథ వా నేసం సరీరే దేవతా అధిముచ్చిత్వా తత్థ తత్థ నివేసనాని మాపేతుం చిత్తం నామేన్తి. తా చతూసు కోణేసు ఖాణుకే కోట్టేత్వా వత్థుమ్హి గహితమత్తే పటివిగచ్ఛన్తి. సద్ధానం కులానం ¶ సద్ధా దేవతా తథా కరోన్తి, అస్సద్ధానం కులానం అస్సద్ధా దేవతా చ. కిం కారణా? సద్ధానఞ్హి ఏవం హోతి ‘‘ఇధ మనుస్సా నివేసనం మాపేన్తా పఠమం భిక్ఖుసఙ్ఘం నిసీదాపేత్వా మఙ్గలం వదాపేస్సన్తి, అథ మయం సీలవన్తానం దస్సనం ధమ్మకథం పఞ్హవిస్సజ్జనం అనుమోదనఞ్చ సోతుం లభిస్సామ, మనుస్సాదానం దత్వా అమ్హాకం పత్తిం దస్సన్తీ’’తి. అస్సద్ధా దేవతాపి ‘‘అత్తనో ఇచ్ఛానురూపం తేసం పటిపత్తిం పస్సితుం కథఞ్చ సోతుం లభిస్సామా’’తి తథా కరోన్తి.

తావతింసేహీతి ¶ యథా హి ఏకస్మిం కులే ఏకం పణ్డితం మనుస్సం, ఏకస్మిఞ్చ విహారే ఏకం బహుస్సుతం భిక్ఖుం ఉపాదాయ ‘‘అసుకకులే మనుస్సా పణ్డితా, అసుకవిహారే భిక్ఖూ బహుస్సుతా’’తి సద్దో అబ్భుగ్గచ్ఛతి, ఏవమేవం సక్కం దేవరాజానం విస్సకమ్మఞ్చ దేవపుత్తం ఉపాదాయ ‘‘తావతింసా పణ్డితా’’తి సద్దో అబ్భుగ్గతో. తేనాహ ‘‘తావతింసేహీ’’తి. సేయ్యథాపీతిఆదినా దేవేహి తావతింసేహి సద్ధిం మన్తేత్వా వియ సునిధవస్సకారా నగరం మాపేన్తీతి దస్సేతి.

యావతా అరియం ఆయతనన్తి యత్తకం అరియమనుస్సానం ఓసరణట్ఠానం నామ అత్థి. యావతా వణిప్పథోతి యత్తకం వాణిజానం ఆహటభణ్డస్స రాసివసేనేవ కయవిక్కయట్ఠానం నామ, వాణిజానం వసనట్ఠానం వా అత్థి. ఇదం అగ్గనగరన్తి తేసం అరియాయతనవణిప్పథానం ఇదం నగరం అగ్గం భవిస్సతి జేట్ఠకం పామోక్ఖం. పుటభేదనన్తి భణ్డపుటభేదనట్ఠానం, భణ్డగన్థికానం మోచనట్ఠానన్తి వుత్తం హోతి. సకలజమ్బుదీపే అలద్ధభణ్డమ్పి హి ఇధేవ లభిస్సతి, అఞ్ఞత్థ విక్కయం అగచ్ఛన్తమ్పి ఇధ విక్కయం గచ్ఛిస్సతి, తస్మా ఇధేవ పుటం భిన్దిస్సతీతి అత్థో. ఆయన్తి యాని చతూసు ద్వారేసు చత్తారి, సభాయం ఏకన్తి ఏవం దివసే దివసే పఞ్చసతసహస్సాని తత్థ ఉట్ఠహిస్సన్తి, తానిస్స భావీని ఆయాని దస్సేతి. అగ్గితో వాతిఆదీసు చ-కారత్థో వా-సద్దో, అగ్గినా చ ఉదకేన చ మిథుభేదేన చ నస్సిస్సతీతి అత్థో. తస్స హి ఏకో కోట్ఠాసో అగ్గినా నస్సిస్సతి, నిబ్బాపేతుమ్పి నం న సక్ఖిస్సతి, ఏకం కోట్ఠాసం గఙ్గా గహేత్వా గమిస్సతి, ఏకో ఇమినా అకథితం అముస్స, అమునా అకథితం ఇమస్స వదన్తానం పిసుణవాచానం వసేన భిన్నానం మనుస్సానం అఞ్ఞమఞ్ఞభేదేన వినస్సిస్సతి.

ఏవం వత్వా భగవా పచ్చూసకాలే గఙ్గాతీరం గన్త్వా కతముఖధోవనో భిక్ఖాచారకాలం ఆగమయమానో నిసీది. సునిధవస్సకారాపి ‘‘అమ్హాకం రాజా సమణస్స గోతమస్స ఉపట్ఠాకో, సో అమ్హే ఉపగతే పుచ్ఛిస్సతి ‘సత్థా కిర పాటలిగామం అగమాసి, కిం తస్స సన్తికం ఉపసఙ్కమిత్థ, న ఉపసఙ్కమిత్థా’తి, ‘ఉపసఙ్కమిమ్హా’తి చ వుత్తే ‘నిమన్తయిత్థ, న నిమన్తయిత్థా’తి ¶ పుచ్ఛిస్సతి, ‘న నిమన్తయిమ్హా’తి చ వుత్తే అమ్హాకం దోసం ఆరోపేత్వా నిగ్గణ్హిస్సతి, ఇదఞ్చాపి మయం అకతట్ఠానే నగరం మాపేమ, సమణస్స ఖో ¶ పన గోతమస్స గతగతట్ఠానే కాళకణ్ణిసత్తా పటిక్కమన్తి, తం మయం నగరమఙ్గలం వాచాపేస్సామా’’తి చిన్తేత్వా సత్థారం ఉపసఙ్కమిత్వా నిమన్తయింసు. తేన వుత్తం ‘‘అథ ఖో సునిధవస్సకారా’’తిఆది. పుబ్బణ్హసమయన్తి పుబ్బణ్హకాలే. నివాసేత్వాతి గామప్పవేసననీహారేన నివాసనం నివాసేత్వా కాయబన్ధనం బన్ధిత్వా. పత్తచీవరమాదాయాతి పత్తఞ్చ చీవరఞ్చ ఆదియిత్వా కాయపటిబద్ధం కత్వా, చీవరం పారుపిత్వా పత్తం హత్థేన గహేత్వాతి అత్థో.

సీలవన్తేత్థాతి సీలవన్తే ఏత్థ అత్తనో వసనట్ఠానే. సఞ్ఞతేతి కాయవాచాచిత్తేహి సఞ్ఞతే. తాసం దక్ఖిణమాదిసేతి సఙ్ఘస్స దిన్నే చత్తారో పచ్చయే తాసం ఘరదేవతానం ఆదిసేయ్యపత్తిం దదేయ్య. పూజితా పూజయన్తీతి ‘‘ఇమే మనుస్సా అమ్హాకం ఞాతకాపి న హోన్తి, తథాపి నో పత్తిం దేన్తీతి ఆరక్ఖం సుసంవిహితం కరోథా’’తి సుట్ఠు ఆరక్ఖం కరోన్తి. మానితా మానయన్తీతి కాలానుకాలం బలికమ్మకరణేన మానితా ‘‘ఏతే మనుస్సా అమ్హాకం ఞాతకాపి న హోన్తి, తథాపి చతుమాసఛమాసన్తరే నో బలికమ్మం కరోన్తీ’’తి మానేన్తి ఉప్పన్నపరిస్సయం హరన్తి. తతో నన్తి తతో నం పణ్డితజాతికం మనుస్సం. ఓరసన్తి ఉరే ఠపేత్వా సంవడ్ఢితం, యథా మాతా ఓరసం పుత్తం అనుకమ్పతి, ఉప్పన్నపరిస్సయహరణత్థమేవస్స వాయమతి, ఏవం అనుకమ్పన్తీతి అత్థో. భద్రాని పస్సతీతి సున్దరాని పస్సతి.

అనుమోదిత్వాతి తేహి తదా పసుతపుఞ్ఞస్స అనుమోదనవసేన తేసం ధమ్మకథం కత్వా. సునిధవస్సకారాపి ‘‘యా తత్థ దేవతా ఆసుం, తాసం దక్ఖిణమాదిసే’’తి భగవతో వచనం సుత్వా దేవతానం పత్తిం అదంసు. తం గోతమద్వారం నామ అహోసీతి తస్స నగరస్స యేన ద్వారేన భగవా నిక్ఖమి, తం గోతమద్వారం నామ అహోసి. గఙ్గాయ పన ఉత్తరణత్థం అనోతిణ్ణత్తా గోతమతిత్థం నామ నాహోసి. పూరాతి పుణ్ణా. సమతిత్తికాతి తీరసమం ఉదకస్స తిత్తా భరితా. కాకపేయ్యాతి తీరే ఠితకాకేహి పాతుం సక్కుణేయ్యఉదకా. తీహిపి పదేహి ఉభతోకూలసమం పరిపుణ్ణభావమేవ వదతి. ఉళుమ్పన్తి పారగమనత్థాయ లహుకే దారుదణ్డే గహేత్వా కవాటఫలకే వియ అఞ్ఞమఞ్ఞసమ్బన్ధే కాతుం ఆణియో కోట్టేత్వా నావాసఙ్ఖేపేన కతం. కుల్లన్తి వేళునళాదికే సఙ్ఘరిత్వా వల్లిఆదీహి కలాపవసేన బన్ధిత్వా కతం.

ఏతమత్థం ¶ విదిత్వాతి ఏతం మహాజనస్స గఙ్గుదకమత్తస్సపి కేవలం తరితుం అసమత్థతం, అత్తనో పన భిక్ఖుసఙ్ఘస్స చ అతిగమ్భీరవిత్థతం సంసారమహణ్ణవం తరిత్వా ఠితభావఞ్చ సబ్బాకారతో ¶ విదిత్వా తదత్థపరిదీపనం ఇమం ఉదానం ఉదానేసి. ఉదానగాథాయ అత్థో పన అట్ఠకథాయం దస్సితోయేవ. తత్థ ఉదకట్ఠానస్సేతం అధివచనన్తి యథావుత్తస్స యస్స కస్సచి ఉదకట్ఠానస్స ఏతం అణ్ణవన్తి అధివచనం, న సముద్దస్సేవాతి అధిప్పాయో. సరన్తి ఇధ నదీ అధిప్పేతా సరతి సన్దతీతి కత్వా. గమ్భీరం విత్థతన్తి అగాధట్ఠేన గమ్భీరం, సకలలోకత్తయబ్యాపితాయ విత్థతం. విసజ్జాతి అనాసజ్జ అప్పత్వా ఏవ పల్లలాని తేసం అతరణతో. కుల్లఞ్హి జనో బన్ధతీతి కుల్లం బన్ధితుం ఆయాసం ఆపజ్జతి. వినా ఏవ కుల్లేనాతి ఈదిసం ఉదకం కుల్లేన ఈదిసేన వినా ఏవ. తిణ్ణా మేధావినో జనాతి అరియమగ్గఞాణసఙ్ఖాతాయ మేధాయ సమన్నాగతత్తా మేధావినో బుద్ధా చ బుద్ధసావకా చ తిణ్ణా పరతీరే పతిట్ఠితా.

సునిధవస్సకారవత్థుకథావణ్ణనా నిట్ఠితా.

౨౮౭. కోటిగామోతి మహాపనాదస్స రఞ్ఞో పాసాదకోటియం కతగామో, పతితస్స పాసాదస్స థుపికాయ పతిట్ఠితట్ఠానే నివిట్ఠగామోతి అత్థో. అరియసచ్చానన్తి యే పటివిజ్ఝన్తి, తేసం అరియభావకరానం సచ్చానం. అననుబోధాతి అబుజ్ఝనేన అజాననేన. అప్పటివేధాతి అప్పటివిజ్ఝనేన. అనుబోధో చేత్థ పుబ్బభాగియఞాణం, పటివేధో మగ్గఞాణేన అభిసమయో. తత్థ యస్మా అనుబోధపుబ్బకో పటివేధో అనుబోధేన వినా న హోతి, అనుబోధోపి ఏకచ్చో పటివేధసమ్బన్ధో తదుభయాభావహేతుకఞ్చ వట్టే సంసరణం, తస్మా వుత్తం ‘‘అననుబోధా…పే… తుమ్హాకఞ్చా’’తి. తత్థ సన్ధావితన్తి పటిసన్ధిగ్గహణవసేన భవతో భవన్తరుపగమనేన సన్ధావితం. సంసరితన్తి అపరాపరం చవనుపపజ్జనవసేన సంసరితం. మమఞ్చేవ తుమ్హాకఞ్చాతి మయా చ తుమ్హేహి చ. అథ వా సన్ధావితం సంసరితన్తి సన్ధావనం సంసరణం మమఞ్చేవ తుమ్హాకఞ్చ అహోసీతి ఏవమేత్థ అత్థో వేదితబ్బో.

సంసితన్తి ¶ సంసరితం. భవనేత్తి సమూహతాతి దీఘరజ్జుయా బద్ధసకుణం వియ రజ్జుహత్థో పురిసో దేసన్తరం, తణ్హారజ్జుయా బద్ధసత్తసన్తానం అభిసఙ్ఖారో భవన్తరం నేతి ఏతాయాతి భవనేత్తి, సా భవతో భవం నయనసమత్థా తణ్హారజ్జు అరియమగ్గసత్థేన సుట్ఠు హతా ఛిన్నా అప్పవత్తికతాతి భవనేత్తి సమూహతా.

౨౮౮. యానస్స ¶ భూమీతి యత్థ సక్కా హోతి యానం ఆరుయ్హ యానేన గన్తుం, అయం యానస్స భూమి నామ. యానా పచ్చోరోహిత్వాతి విహారస్స బహిద్వారకోట్ఠకే యానతో ఓరోహిత్వా.

౨౮౯. నీలాతి ఇదం సబ్బసఙ్గాహకవచనం. నీలవణ్ణాతిఆది తస్సేవ విభాగదస్సనత్థం. తత్థ న తేసం పకతివణ్ణో నీలో, నీలవిలేపనవిలిత్తత్తా పనేతం వుత్తం. నీలవత్థాతి పటదుకూలకోసేయ్యాదీనిపి నేసం నీలానేవ హోన్తి. నీలాలఙ్కారాతి నీలమణిఅలఙ్కారేహి నీలపుప్ఫేహి చ అలఙ్కతా. తే కిర అలఙ్కారా సువణ్ణవిచిత్తాపి ఇన్దనీలమణిఓభాసేహి ఏకనీలా వియ ఖాయన్తి, రథాపి నేసం నీలమణిఖచితా నీలవత్థపరిక్ఖిత్తా నీలధజనీలవమ్మికేహి నీలాభరణేహి నీలఅస్సేహి యుత్తా, పతోదయట్ఠియోపి నీలాయేవాతి ఇమినా నయేన సబ్బపదేసు అత్థో వేదితబ్బో. పటివట్టేసీతి పహరి. కిస్స జే అమ్బపాలీతి జే-తి ఆలపనం, భోతి అమ్బపాలి కింకారణాతి వుత్తం హోతి. సాహారన్తి ఏత్థ ఆహరన్తి ఇమస్మా రాజపురిసా బలిన్తి ఆహారో, తబ్భుత్తజనపదో. తేన సహితం సాహారం, సజనపదన్తి అత్థో. అఙ్గులిం ఫోటేసున్తి అఙ్గులిం చాలేసుం. అమ్బకాయాతి మాతుగామేన. ఉపచారవచనఞ్హేతం, ఇత్థీసు యదిదం అమ్బకా మాతుగామో జననికాతి. ఓలోకేథాతి పస్సథ. అపలోకేథాతి అపవత్తిత్వా ఓలోకేథ, పునప్పునం పస్సథాతి అత్థో. ఉపసంహరథాతి ఉపనేథ, ఇమం లిచ్ఛవీపరిసం తుమ్హాకం చిత్తేన తావతింససదిసం ఉపసంహరథ ఉపనేథ అల్లీయాపేథ. యథేవ తావతింసా ¶ అభిరూపా పాసాదికా నీలాదినానావణ్ణా, ఏవమిమే లిచ్ఛవీరాజానోపీతి తావతింసేహి సమకే కత్వా పస్సథాతి అత్థో.

కస్మా పన భగవా అనేకసతేహి సుత్తేహి చక్ఖాదీనం రూపాదీసు నిమిత్తగ్గాహం పటిసేధేత్వా ఇధ మహన్తేన ఉస్సాహేన నిమిత్తగ్గాహే నియోజేతీతి? హితకామతాయ తేసం భిక్ఖూనం యథా ఆయస్మతో నన్దస్స హితకామతాయ సగ్గసమ్పత్తిదస్సనత్థం. తత్ర కిర ఏకచ్చే భిక్ఖూ ఓసన్నవీరియా, తే సమ్పత్తియా పలోభేన్తో ‘‘అప్పమాదేన సమణధమ్మం కరోన్తానం ఏవరూపా ఇస్సరియసమ్పత్తి సులభా’’తి సమణధమ్మే ఉస్సాహజననత్థం ఆహ. అథ వా నయిదం నిమిత్తగ్గాహే నియోజనం, కేవలం పన ‘‘దిబ్బసమ్పత్తిసదిసా ఏతేసం రాజూనం ఇస్సరియసమ్పత్తీ’’తి అనుపుబ్బికథాయ సమ్పత్తికథనం వియ దట్ఠబ్బం. అనిచ్చలక్ఖణవిభావనత్థఞ్చాపి ఏవమాహ. న చిరస్సేవ ¶ హి సబ్బేపిమే అజాతసత్తుస్స వసేన వినాసం పాపుణిస్సన్తి, అథ నేసం రజ్జసిరిసమ్పత్తిం దిస్వా ఠితభిక్ఖూ ‘‘తథారూపాయపి నామ సిరిసమ్పత్తియా వినాసో పఞ్ఞాయిస్సతీ’’తి అనిచ్చలక్ఖణం భావేత్వా సహ పటిసమ్భిదాహి అరహత్తం పాపుణిస్సన్తీతి అనిచ్చలక్ఖణవిభావనత్థం ఆహ.

అధివాసేతూతి అమ్బపాలియా నిమన్తితభావం ఞత్వాపి కస్మా నిమన్తేన్తీతి? అసద్దహనతాయ చ వత్తసీసేన చ. సా హి ధుత్తా ఇత్థీ అనిమన్తేత్వాపి ‘‘నిమన్తేసి’’న్తి వదేయ్యాతి తేసం అహోసి. ధమ్మం సుత్వా గమనకాలే చ నిమన్తేత్వా గమనం నామ మనుస్సానం వత్తమేవ.

లిచ్ఛవీవత్థుకథావణ్ణనా నిట్ఠితా.

౨౯౦. అభిఞ్ఞాతాతి (అ. ని. అట్ఠ. ౩.౮.౧౨) ఞాతా పఞ్ఞాతా పాకటా. సన్థాగారేతి మహాజనస్స సన్థమ్భనాగారే విస్సమనత్థాయ కతే అగారే. సా కిర సన్థాగారసాలా నగరమజ్ఝే అహోసి, చతూసు ద్వారేసు ఠితానం పఞ్ఞాయతి, చతూహి దిసాహి ఆగతమనుస్సా పఠమం తత్థ విస్సమిత్వా పచ్ఛా అత్తనో అత్తనో ఫాసుకట్ఠానం గచ్ఛన్తి. రాజకులానం రజ్జకిచ్చసన్థరణత్థం కతం ¶ అగారన్తిపి వదన్తియేవ. తత్థ హి నిసీదిత్వా లిచ్ఛవీరాజానో రజ్జకిచ్చం సన్థరన్తి కరోన్తి విచారేన్తి. సన్నిసిన్నాతి తేసం నిసీదనత్థంయేవ పఞ్ఞత్తేసు మహారహపచ్చత్థరణేసు సముస్సితసేతచ్ఛత్తేసు ఆసనేసు సన్నిసిన్నా. అనేకపరియాయేన బుద్ధస్స వణ్ణం భాసన్తీతి రాజకులకిచ్చఞ్చేవ లోకత్థకిరియఞ్చ విచారేత్వా అనేకేహి కారణేహి బుద్ధస్స వణ్ణం భాసన్తి. పణ్డితా హి తే రాజానో సద్ధాసమ్పన్నా సోతాపన్నాపి సకదాగామినోపి అనాగామినోపి అరియసావకా, తే సబ్బేపి లోకియజటం భిన్దిత్వా బుద్ధాదీనం తిణ్ణం రతనానం వణ్ణం భాసన్తి.

తత్థ తివిధో బుద్ధవణ్ణో నామ చరియవణ్ణో సరీరవణ్ణో గుణవణ్ణోతి. తత్రిమే రాజానో చరియాయ వణ్ణం ఆరభింసు – ‘‘దుక్కరం వత కతం సమ్మాసమ్బుద్ధేన కప్పసతసహస్సాధికాని చత్తారి అసఙ్ఖ్యేయ్యాని దస పారమియో దస ఉపపారమియో దస పరమత్థపారమియోతి సమతింస పారమియో పూరేన్తేన ఞాతత్థచరియం లోకత్థచరియం బుద్ధత్థచరియం మత్థకం పాపేత్వా పఞ్చ మహాపరిచ్చాగే పరిచ్చజన్తేనా’’తి అడ్ఢచ్ఛక్కేహి జాతకసతేహి బుద్ధవణ్ణం కథేన్తా తుసితభవనం పాపేత్వా ¶ ఠపయింసు. ధమ్మస్స వణ్ణం భాసన్తా పనేతే ‘‘భగవతా ధమ్మో దేసితో, నికాయతో పఞ్చ నికాయా హోన్తి, పిటకతో తీణి పిటకాని, అఙ్గతో నవ అఙ్గాని, ఖన్ధతో చతురాసీతిధమ్మక్ఖన్ధసహస్సానీ’’తి కోట్ఠాసవసేన ధమ్మగుణం కథయింసు. సఙ్ఘస్స వణ్ణం భాసన్తా ‘‘సత్థు ధమ్మదేసనం సుత్వా పటిలద్ధసద్ధా కులపుత్తా భోగక్ఖన్ధఞ్చేవ ఞాతిపరివట్టఞ్చ పహాయ సేతచ్ఛత్తఉపరజ్జసేనాపతిసేట్ఠిభణ్డాగారికట్ఠానన్తరాదీని అగణయిత్వా నిక్ఖమ్మ సత్థు వరసాసనే పబ్బజన్తి, సేతచ్ఛత్తం పహాయ పబ్బజితానం భద్దియమహారాజమహాకప్పినపుక్కుసాతిఆదిరాజపబ్బజితానంయేవ బుద్ధకాలే అసీతి సహస్సాని అహేసుం, అనేకకోటిధనం పహాయ పబ్బజితానం పన యసకులపుత్తసోణసేట్ఠిపుత్తరట్ఠపాలపుత్తాదీనం పరిచ్ఛేదో నత్థి, ఏవరూపా చ ఏవరూపా చ కులపుత్తా సత్థు సాసనే పబ్బజన్తీ’’తి పబ్బజ్జాసఙ్ఖేపవసేన సఙ్ఘగుణం కథయింసు.

సీహో సేనాపతీతి ఏవంనామకో సేనాయ అధిపతి. వేసాలియఞ్హి సత్త సహస్సాని సత్త సతాని సత్త చ రాజానో, తే సబ్బేపి సన్నిపతిత్వా సబ్బేసం మనం గహేత్వా ‘‘రట్ఠం విచారేతుం సమత్థం ఏకం విచినథా’’తి విచినన్తా సీహరాజకుమారం దిస్వా ‘‘అయం సక్ఖిస్సతీ’’తి సన్నిట్ఠానం కత్వా తస్స ¶ రత్తమణివణ్ణకమ్బలపరియోనద్ధం సేనాపతిచ్ఛత్తం అదంసు. తం సన్ధాయ వుత్తం ‘‘సీహో సేనాపతీ’’తి. నిగణ్ఠసావకోతి నిగణ్ఠస్స నాటపుత్తస్స పచ్చయదాయకో ఉపట్ఠాకో. జమ్బుదీపతలస్మిఞ్హి తయో జనా నిగణ్ఠానం అగ్గుపట్ఠాకా – నాళన్దాయం ఉపాలి గహపతి, కపిలపురే వప్పో సక్కో, వేసాలియం అయం సీహో సేనాపతీతి. నిసిన్నో హోతీతి సేసరాజూనమ్పి పరిసాయ అన్తరే ఆసనాని పఞ్ఞాపయింసు, సీహస్స పన మజ్ఝే ఠానేతి తస్మిం పఞ్ఞత్తే మహారహే రాజాసనే నిసిన్నో హోతి. నిస్సంసయన్తి నిబ్బిచికిచ్ఛం అద్ధా ఏకంసేన. న హేతే యస్స వా తస్స వా అప్పేసక్ఖస్స ఏవం అనేకసతేహి కారణేహి వణ్ణం భాసన్తి.

యేన నిగణ్ఠో నాటపుత్తో తేనుపసఙ్కమీతి నిగణ్ఠో కిర నాటపుత్తో ‘‘సచాయం సీహో కస్సచిదేవ సమణస్స గోతమస్స వణ్ణం కథేన్తస్స సుత్వా సమణం గోతమం దస్సనాయ ఉపసఙ్కమిస్సతి, మయ్హం పరిహాని భవిస్సతీ’’తి చిన్తేత్వా పఠమతరంయేవ సీహం సేనాపతిం ఏతదవోచ ‘‘సేనాపతి ఇమస్మిం లోకే ‘అహం బుద్ధో అహం బుద్ధో’తి బహూ వదన్తి, సచే త్వం కఞ్చి దస్సనాయ ఉపసఙ్కమితుకామో అహోసి, మం పుచ్ఛేయ్యాసి, అహం తే యుత్తట్ఠానఞ్ఞేవ పేసేస్సామి, అయుత్తట్ఠానతో నివారేస్సామీ’’తి. సో తం కథం అనుస్సరిత్వా ‘‘సచే మం పేసేస్సతి, గమిస్సామి. నో చే, న గమిస్సామీ’’తి చిన్తేత్వా యేన నిగణ్ఠో నాటపుత్తో తేనుపసఙ్కమి.

అథస్స వచనం సుత్వా నిగణ్ఠో మహాపబ్బతేన వియ బలవసోకేన ఓత్థటో ‘‘యత్థ దానిస్సాహం ¶ గమనం న ఇచ్ఛామి, తత్థేవ గన్తుకామో జాతో, హతోహమస్మీ’’తి అనత్తమనో హుత్వా ‘‘పటిబాహనుపాయమస్స కరిస్సామీ’’తి చిన్తేత్వా ‘‘కిం పన త్వ’’న్తిఆదిమాహ. ఏవం వదన్తో చరన్తం గోణం తుణ్డే పహరన్తో వియ జలమానం పదీపం నిబ్బాపేన్తో వియ భత్తభరితం పత్తం నికుజ్జన్తో వియ చ సీహస్స ఉప్పన్నం పీతిం వినాసేసి. గమికాభిసఙ్ఖారోతి హత్థియానాదీనం యోజాపనగన్ధమాలాదిగ్గహణవసేన పవత్తో పయోగో. సో పటిప్పస్సమ్భీతి సో వూపసన్తో.

దుతియమ్పి ఖోతి దుతియవారమ్పి. ఇమస్మిఞ్చ వారే బుద్ధస్స వణ్ణం భాసన్తా తుసితభవనతో పట్ఠాయ యావ మహాబోధిపల్లఙ్కా దసబలస్స హేట్ఠా పాదతలేహి ¶ ఉపరి కేసగ్గేహి పరిచ్ఛిన్దిత్వా ద్వత్తింసమహాపురిసలక్ఖణఅసీతిఅనుబ్యఞ్జనబ్యామప్పభావసేన సరీరవణ్ణం కథయింసు. ధమ్మస్స వణ్ణం భాసన్తా ‘‘ఏకపదేపి ఏకబ్యఞ్జనేపి అవక్ఖలితం నామ నత్థీ’’తి సుకథితవసేనేవ ధమ్మగుణం కథయింసు. సఙ్ఘస్స వణ్ణం భాసన్తా ‘‘ఏవరూపం యససిరివిభవం పహాయ సత్థు సాసనే పబ్బజితా న కోసజ్జపకతికా హోన్తి, తేరససు పన ధుతగుణేసు పరిపూరకారినో హుత్వా సత్తసు అనుపస్సనాసు కమ్మం కరోన్తి, అట్ఠతింస ఆరమ్మణవిభత్తియో వళఞ్జేన్తీ’’తి పటిపదావసేన సఙ్ఘగుణే కథయింసు.

తతియవారే పన బుద్ధస్స వణ్ణం భాసమానా ‘‘ఇతిపి సో భగవా’’తి సుత్తన్తపరియాయేనేవ బుద్ధగుణే కథయింసు, ‘‘స్వాక్ఖాతో భగవతా ధమ్మో’’తిఆదినా సుత్తన్తపరియాయేనేవ ధమ్మగుణే, ‘‘సుప్పటిపన్నో భగవతో సావకసఙ్ఘో’’తిఆదినా సుత్తన్తపరియాయేనేవ సఙ్ఘగుణే చ కథయింసు. తతో సీహో చిన్తేసి ‘‘ఇమేసం లిచ్ఛవీరాజకులానం తతియదివసతో పట్ఠాయ బుద్ధధమ్మసఙ్ఘగుణే కథేన్తానం ముఖం నప్పహోతి, అద్ధా అనోమగుణసమన్నాగతో సో భగవా, ఇమం దాని ఉప్పన్నం పీతిం అవిజహిత్వావ అహం అజ్జ సమ్మాసమ్బుద్ధం పస్సిస్సామీ’’తి. అథస్స ‘‘కిఞ్హి మే కరిస్సన్తి నిగణ్ఠా’’తి వితక్కో ఉదపాది. తత్థ కిఞ్హి మే కరిస్సన్తీతి కిం నామ మయ్హం నిగణ్ఠా కరిస్సన్తి. అపలోకితా వా అనపలోకితా వాతి ఆపుచ్ఛితా వా అనాపుచ్ఛితా వా. న హి మే తే ఆపుచ్ఛితా యానవాహనసమ్పత్తిఇస్సరియయసవిసేసం దస్సన్తి, నాపి అనాపుచ్ఛితా మారేస్సన్తి, అఫలం ఏతేసం ఆపుచ్ఛనన్తి అధిప్పాయో.

దివా దివస్సాతి దివస్స దివా మజ్ఝన్హికే అతిక్కన్తమత్తే. వేసాలియా నియ్యాసీతి యథా హి గిమ్హకాలే దేవే వుట్ఠే ఉదకం సన్దమానం నదిం ఓతరిత్వా థోకమేవ గన్త్వా తిట్ఠతి నప్పవత్తతి, ఏవం సీహస్స పఠమదివసే ‘‘దసబలం పస్సిస్సామీ’’తి ఉప్పన్నాయ పీతియా నిగణ్ఠేన పటిబాహితకాలో, యథా దుతియదివసే దేవే వుట్ఠే ఉదకం సన్దమానం నదిం ఓతరిత్వా థోకం ¶ గన్త్వా వాలికాపుఞ్జం పహరిత్వా అప్పవత్తం హోతి, ఏవం సీహస్స దుతియదివసే ‘‘దసబలం పస్సిస్సామీ’’తి ఉప్పన్నాయ పీతియా నిగణ్ఠేన పటిబాహితకాలో, యథా తతియదివసే దేవే వుట్ఠే ఉదకం సన్దమానం నదిం ఓతరిత్వా పురాణపణ్ణసుక్ఖదణ్డకనళకచవరాదీని పరికడ్ఢన్తం వాలికాపుఞ్జం భిన్దిత్వా సముద్దనిన్నమేవ ¶ హోతి, ఏవం సీహో తతియదివసే తిణ్ణం వత్థూనం గుణకథం సుత్వా ఉప్పన్నే పీతిపామోజ్జే ‘‘అఫలా నిగణ్ఠా, నిప్ఫలా నిగణ్ఠా, కిం మే ఇమే కరిస్సన్తి, గమిస్సామహం సత్థు సన్తిక’’న్తి గమనం అభినీహరిత్వా వేసాలియా నియ్యాసి. నియ్యన్తో చ ‘‘చిరస్సాహం దసబలస్స సన్తికం గన్తుకామో జాతో, న ఖో పన మే యుత్తం అఞ్ఞాతకవేసేన గన్తు’’న్తి ‘‘యే కేచి దసబలస్స సన్తికం గన్తుకామో, సబ్బే నిక్ఖమన్తూ’’తి ఘోసనం కారేత్వా పఞ్చ రథసతాని యోజాపేత్వా ఉత్తమరథే ఠితో తేహి చేవ పఞ్చహి రథసతేహి మహతియా చ పరిసాయ పరివుతో గన్ధపుప్ఫచుణ్ణవాసాదీని గాహాపేత్వా నియ్యాసి.

యేన భగవా తేనుపసఙ్కమీతి ఆరామం పవిసన్తో దూరతోవ అసీతిఅనుబ్యఞ్జనబ్యామప్పభాద్వత్తింసమహాపురిసలక్ఖణాని ఛబ్బణ్ణా ఘనబుద్ధరస్మియో దిస్వా ‘‘ఏవరూపం నామ పురిసం ఏవం ఆసన్నే వసన్తం ఏత్తకం కాలం నాద్దసం, వఞ్చితో వతమ్హి, అలాభా వత మే’’తి చిన్తేత్వా మహానిధిం దిస్వా దలిద్దపురిసో వియ సఞ్జాతపీతిపామోజ్జో యేన భగవా తేనుపసఙ్కమి. ధమ్మస్స చానుధమ్మం బ్యాకరోన్తీతి భోతా గోతమేన వుత్తకారణస్స అనుకారణం కథేన్తి. కారణవచనో హేత్థ ధమ్మ-సద్దో ‘‘హేతుమ్హి ఞాణం ధమ్మపటిసమ్భిదా’’తిఆదీసు (విభ. ౭౨౦) వియ. కారణన్తి చేత్థ తథాపవత్తస్స సద్దస్స అత్థో అధిప్పేతో తస్స పవత్తిహేతుభావతో. అత్థప్పయుత్తో హి సద్దప్పయోగో. అనుకారణన్తి చ సో ఏవం పరేహి తథా వుచ్చమానో. సహధమ్మికో వాదానువాదోతి పరేహి వుత్తకారణేన సకారణో హుత్వా తుమ్హాకం వాదో వా తతో పరం తస్స అనువాదో వా కోచి అప్పమత్తకోపి విఞ్ఞూహి గరహితబ్బం ఠానం కారణం న ఆగచ్ఛతి. ఇదం వుత్తం హోతి – కిం సబ్బాకారేనపి తవ వాదే గారయ్హకారణం నత్థీతి. అనబ్భక్ఖాతుకామాతి న అభూతేన వత్తుకామా.

౨౯౧-౨౯౨. అత్థి సీహ పరియాయోతిఆదీనం అత్థో వేరఞ్జకణ్డే ఆగతనయేనేవ వేదితబ్బో. పరమేన అస్సాసేనాతి చతుమగ్గచతుఫలసఙ్ఖాతేన ఉత్తమఅస్సాసేన. అస్సాసాయ ధమ్మం దేసేతీతి అస్సాసనత్థాయ సన్థమ్భనత్థాయ ధమ్మం దేసేతి. ఇతి భగవా అట్ఠహఙ్గేహి సీహసేనాపతిస్స ధమ్మం దేసేతి.

౨౯౩. అనువిచ్చకారన్తి ¶ అనువిదిత్వా చిన్తేత్వా తులయిత్వా కాతబ్బం కరోహీతి వుత్త హోతి. సాధు హోతీతి సున్దరో హోతి. తుమ్హాదిసస్మిఞ్హి మం దిస్వా మం సరణం గచ్ఛన్తే నిగణ్ఠం దిస్వా ¶ నిగణ్ఠం సరణం గచ్ఛన్తే ‘‘కిం అయం సీహో దిట్ఠదిట్ఠమేవ సరణం గచ్ఛతీ’’తి గరహా ఉప్పజ్జతి, తస్మా అనువిచ్చకారో తుమ్హాదిసానం సాధూతి దస్సేతి. పటాకం పరిహరేయ్యున్తి తే కిర ఏవరూపం సావకం లభిత్వా ‘‘అసుకో నామ రాజా వా రాజమహామత్తో వా సేట్ఠి వా అమ్హాకం సరణం గతో సావకో జాతో’’తి పటాకం ఉక్ఖిపిత్వా నగరే ఘోసేన్తా ఆహిణ్డన్తి. కస్మా? ‘‘ఏవం నో మహన్తభావో ఆవి భవిస్సతీ’’తి చ, సచే పనస్స ‘‘కిమహం ఏతే సరణం గతో’’తి విప్పటిసారో ఉప్పజ్జేయ్య, తమ్పి సో ‘‘ఏతేసం మే సరణగతభావం బహూ జానన్తి, దుక్కరం దాని పటినివత్తితు’’న్తి వినోదేత్వా న పటిక్కమిస్సతీతి చ. తేనాహ ‘‘పటాకం పరిహరేయ్యు’’న్తి. ఓపానభూతన్తి పటియత్తఉదపానో వియ ఠితం. కులన్తి తవ నివేసనం. దాతబ్బం మఞ్ఞేయ్యాసీతి పుబ్బేపి దసపి వీసతిపి సట్ఠిపి జనే ఆగతే దిస్వా నత్థీతి అవత్వా దేసి, ఇదాని మం సరణం గతకారణమత్తేనేవ మా ఇమేసం దేయ్యధమ్మం ఉపచ్ఛిన్దిత్థ, సమ్పత్తానఞ్హి దాతబ్బమేవాతి ఓవదతి. సుతం మే తం భన్తేతి కుతో సుతం? నిగణ్ఠానం సన్తికా. తే కిర కులఘరేసు ఏవం పకాసేన్తి ‘‘మయం యస్స కస్సచి సమ్పత్తస్స దాతబ్బన్తి వదామ, సమణో పన గోతమో ‘మయ్హమేవ దానం దాతబ్బం…పే… న అఞ్ఞేసం సావకానం దిన్నం మహప్ఫల’న్తి ఏవం వదతీ’’తి. తం సన్ధాయ అయం ‘‘సుతం మే త’’న్తిఆదిమాహ.

౨౯౪. పవత్తమంసన్తి పకతియా పవత్తం కప్పియమంసం, మూలం గహేత్వా అన్తరాపణే పరియేసాహీతి అధిప్పాయో. సమ్బహులా నిగణ్ఠాతి పఞ్చసతమత్తా నిగణ్ఠా. థూలం పసున్తి థూలం మహాసరీరం గోకణ్ణమహింససూకరసఙ్ఖాతం పసుం. ఉద్దిస్సకతన్తి అత్తానం ఉద్దిసిత్వా కతం, మారితన్తి అత్థో. పటిచ్చకమ్మన్తి ఏత్థ కమ్మ-సద్దో కమ్మసాధనో అతీతకాలికోతి ఆహ ‘‘అత్తానం పటిచ్చ కత’’న్తి. నిమిత్తకమ్మస్సేతం అధివచనం ‘‘పటిచ్చ కమ్మం ఫుసతీ’’తిఆదీసు (జా. ౧.౪.౭౫) వియ. నిమిత్తకమ్మస్సాతి నిమిత్తభావేన లద్ధబ్బకమ్మస్స, న కరణకారాపనవసేన. పటిచ్చకమ్మం ఏత్థ అత్థీతి మంసం పటిచ్చకమ్మం యథా ‘‘బుద్ధం ఏతస్స అత్థీతి బుద్ధో’’తి. అథ వా పటిచ్చ కమ్మం ఫుసతీతి ¶ పాఠసేసో దట్ఠబ్బో, స్వాయం ఏతం మంసం పటిచ్చ తం పాణవధకకమ్మం ఫుసతీతి అత్థో. తఞ్హి అకుసలం ఉపడ్ఢం దాయకస్స, ఉపడ్ఢం పటిగ్గాహకస్స హోతీతి నేసం లద్ధి. ఉపకణ్ణకేతి కణ్ణమూలే. అలన్తి పటిక్ఖేపవచనం, హోతు కిం ఇమినాతి అత్థో. న చ పన తేతి ఏతే ఆయస్మన్తా దీఘరత్తం అవణ్ణకామా హుత్వా అవణ్ణం భాసన్తాపి అబ్భాచిక్ఖన్తా న జిరిదన్తి, అబ్భక్ఖానస్స అన్తం న గచ్ఛన్తీతి అత్థో. అథ వా లజ్జనత్థే ఇదం జిరిదన్తీతి పదం దట్ఠబ్బం, న లజ్జన్తీతి అత్థో.

సీహసేనాపతివత్థుకథావణ్ణనా నిట్ఠితా.

౨౯౫. అభిలాపమత్తన్తి ¶ దేసనామత్తం. ఆమిసఖాదనత్థాయాతి తత్థ తత్థ ఛడ్డితస్స ఆమిసస్స ఖాదనత్థాయ. అనుప్పగేయేవాతి పాతోయేవ. ఓరవసద్దన్తి మహాసద్దం. తం పన అవత్వాపీతి అన్ధకట్ఠకథాయంవుత్తనయేన అవత్వాపి. పి-సద్దేన తథా వచనమ్పి అనుజానాతి. అట్ఠకథాసు వుత్తనయేనాతి సేసఅట్ఠకథాసు వుత్తనయేన. ‘‘కప్పియకుటిం కరోమా’తి వా, ‘కప్పియకుటీ’తి వా వుత్తే సాధారణలక్ఖణ’’న్తి సబ్బఅట్ఠకథాసు వుత్తఉస్సావనన్తికాకుటికరణలక్ఖణం. చయన్తి అధిట్ఠానం. యతో పట్ఠాయాతి యతో ఇట్ఠకతో సిలతో మత్తికాపిణ్డతో వా పట్ఠాయ. పఠమిట్ఠకాదీనం హేట్ఠా న వట్టన్తీతి భిత్తియా పఠమిట్ఠకాదీనం హేట్ఠా భూమియం పతిట్ఠాపియమానా ఇట్ఠకాదయో భూమిగతికత్తా ‘‘కప్పియకుటిం కరోమా’’తి వత్వా పతిట్ఠాపేతుం న వట్టన్తి. యది ఏవం భూమియం నిఖణిత్వా పతిట్ఠాపియమానా థమ్భా కస్మా తథా వత్వా పతిట్ఠాపేతుం వట్టన్తీతి ఆహ ‘‘థమ్భా పన…పే… వట్టన్తీ’’తి. సఙ్ఘసన్తకమేవాతి వాసత్థాయ కతం సఙ్ఘికసేనాసనం సన్ధాయ వదతి. భిక్ఖుసన్తకన్తి వాసత్థాయ ఏవ కతం భిక్ఖుస్స పుగ్గలికసేనాసనం. ముఖసన్నిధీతి ఇమినా అన్తోవుత్థదుక్కటమేవ దీపితం.

కప్పియభూమిఅనుజాననకథావణ్ణనా నిట్ఠితా.

౩౦౦. యేన ¶ ఆపణం తదవసరీతిఆదీసు ఆపణన్తి ఏకస్స నిగమస్సేతం అధివచనం. తస్మిం కిర నిగమే వీసతి ఆపణముఖసహస్సాని విభత్తాని అహేసుం. ఇతి సో ఆపణానం ఉస్సన్నత్తా ‘‘ఆపణ’’న్త్వేవ సఙ్ఖం గతో. తస్స పన నిగమస్స అవిదూరే నదీతీరే ఘనచ్ఛాయో రమణీయభూమిభాగో మహావనసణ్డో, తస్మిం భగవా విహరతి. కేణియోతి తస్స నామం. జటిలోతి ఆహరిమజటాధరో తాపసో. సో కిర బ్రాహ్మణమహాసాలో, ధనరక్ఖణత్థాయ పన తాపసపబ్బజ్జం సమాదాయ రఞ్ఞో పణ్ణాకారం దత్వా భూమిభాగం గహేత్వా తత్థ అస్సమం కారేత్వా పఞ్చహి సకటసతేహి వణిజ్జం పయోజేత్వా కులసహస్సస్స నిస్సయో హుత్వా వసతి. అస్సమేపి చస్స ఏకో తాలరుక్ఖో దివసే దివసే ఏకం సోవణ్ణమయం ఫలం ముఞ్చతీతి వదన్తి. సో దివా కాసావాని ధారేతి, జటా చ బన్ధతి, రత్తిం కామసమ్పత్తిం అనుభవతి.

పవత్తారోతి (దీ. ని. అట్ఠ. ౧.౨౮౫; మ. ని. అట్ఠ. ౨.౪౨౭; అ. ని. అట్ఠ. ౩.౫.౧౯౨) పవత్తయితారో ¶ , పావచనవసేన వత్తారోతి అత్థో. యేసన్తి యేసం సన్తకం. మన్తపదన్తి మన్తసద్దే బహికత్వా రహో భాసితబ్బట్ఠేన మన్తా ఏవ తంతంఅత్థపటిపత్తిహేతుతాయ పదన్తి మన్తపదం, వేదవచనం. గీతన్తి అట్ఠకాదీహి దసహి పోరాణబ్రాహ్మణేహి ఉదాత్తానుదాత్తాదిసరసమ్పత్తివసేన సజ్ఝాయితం. పవుత్తన్తి పావచనవసేన అఞ్ఞేసం వుత్తం, వాచితన్తి అత్థో. సమిహితన్తి సముపబ్యూళ్హం రాసికతం, ఇరువేదయజువేదసామవేదాదివసేన తత్థాపి పచ్చేకం మన్తబ్రాహ్మణాదివసేన సజ్ఝాయనవాచకాదివసేన చ పిణ్డం కత్వా ఠపితన్తి అత్థో. తదనుగాయన్తీతి ఏతరహి బ్రాహ్మణా తం తేహి పుబ్బే గీతం అనుగాయన్తి అనుసజ్ఝాయన్తి. తదనుభాసన్తీతి తం అనుభాసన్తి, ఇదం పురిమస్సేవ వేవచనం. భాసితమనుభాసన్తీతి తేహి భాసితం సజ్ఝాయితం అనుసజ్ఝాయన్తి. వాచితమనువాచేన్తీతి తేహి అఞ్ఞేసం వాచితం అనువాచేన్తి. సేయ్యథిదన్తి తే కతమేతి అత్థో. అట్ఠకోతిఆదీని తేసం నామాని. తే కిర దిబ్బచక్ఖుపరిభణ్డేన యథాకమ్మూపగఞాణేన సత్తానం కమ్మస్సకతాదిం పుబ్బేనివాసఞాణేన ¶ అతీతకప్పే బ్రాహ్మణానం మన్తజ్ఝేనవిధిఞ్చ ఓలోకేత్వా పరూపఘాతం అకత్వా కస్సపసమ్మాసమ్బుద్ధస్స భగవతో వట్టసన్నిస్సితేన వచనేన సహ సంసన్దిత్వా మన్తే గన్థేసుం. అపరాపరే పన ఓక్కాకరాజకాలాదీసు ఉప్పన్నబ్రాహ్మణా పాణాతిపాతాదీని పక్ఖిపిత్వా తయో వేదే భిన్దిత్వా బుద్ధవచనేన సద్ధిం విరుద్ధే అకంసు. రత్తిభోజనం రత్తి, తతో ఉపరతాతి రత్తూపరతా. అతిక్కన్తే మజ్ఝన్హికే యావ సూరియత్థఙ్గమనా భోజనం వికాలభోజనం నామ, తతో విరతత్తా విరతా వికాలభోజనా. పటియాదాపేత్వాతి సప్పిమధుసక్కరాదీహి చేవ మరిచేహి చ సుసఙ్ఖతం పానం పటియాదాపేత్వా.

‘‘మహా ఖో కేణియ భిక్ఖుసఙ్ఘో’’తి కస్మా భగవా పునప్పునం పటిక్ఖిపి? తిత్థియానం పటిక్ఖేపపసన్నతాయ. తిత్థియా హి ‘‘అహో వతాయం అప్పిచ్ఛో, యో నిమన్తియమానోపి న సాదియతీ’’తి ఉపనిమన్తియమానస్స పటిక్ఖేపే పసీదన్తీతి కేచి, అకారణఞ్చేతం. నత్థి బుద్ధానం పచ్చయహేతు ఏవరూపం కోహఞ్ఞం, అయం పన అడ్ఢతేలసాని భిక్ఖుసతాని దిస్వా ఏత్తకానంయేవ భిక్ఖం పటియాదేస్సతి, స్వేవ సేలో బ్రాహ్మణో తీహి పురిససతేహి సద్ధిం పబ్బజిస్సతి, అయుత్తం ఖో పన నవకే అఞ్ఞతో పేసేత్వా ఇమేహేవ సద్ధిం గన్తుం, ఇమే వా అఞ్ఞతో పేసేత్వా నవకేహి సద్ధిం గన్తుం. అథాపి సబ్బేవ గహేత్వా గమిస్సామి, భిక్ఖాహారో నప్పహోస్సతి. తతో భిక్ఖూసు పిణ్డాయ చరన్తేసు మనుస్సా ఉజ్ఝాయిస్సన్తి ‘‘చిరస్సమ్పి కేణియో సమణం గోతమం నిమన్తేత్వా యాపనమత్తం దాతుం నాసక్ఖీ’’తి, సయఞ్చ విప్పటిసారీ భవిస్సతి. పటిక్ఖేపే పన కతే ‘‘సమణో గోతమో పునప్పునం ‘త్వఞ్చ బ్రాహ్మణేసు అభిప్పసన్నో’తి బ్రాహ్మణానం నామం గణ్హాతీ’’తి చిన్తేత్వా బ్రాహ్మణేపి నిమన్తేతుకామో భవిస్సతి, తతో ¶ బ్రాహ్మణే పాటియేక్కం నిమన్తేస్సతి, తే తేన నిమన్తితా భిక్ఖూ హుత్వా భుఞ్జిస్సన్తి, ఏవమస్స సద్ధా అనురక్ఖితా భవిస్సతీతి పునప్పునం పటిక్ఖిపి. కిఞ్చాపి ఖో భో గోతమాతి ఇమినా ఇదం దీపేతి ‘‘భో గోతమ, కిం జాతం, యది అహం బ్రాహ్మణేసు అభిప్పసన్నో, అధివాసేతు భవం గోతమో, అహం బ్రాహ్మణానమ్పి దాతుం సక్కోమి తుమ్హాకమ్పీ’’తి. ఠపేత్వా ధఞ్ఞఫలరసన్తి ఏత్థ తణ్డులధోవనోదకమ్పి ధఞ్ఞరసోయేవాతి వదన్తి. అనుజానామి, భిక్ఖవే, ఉచ్ఛురసన్తి ఏత్థ నిక్కసటో ఉచ్ఛురసో సత్తాహకాలికోతి వేదితబ్బం.

ఇమాహి ¶ గాథాహీతి (మ. ని. అట్ఠ. ౨.౪౦౦) ఇమాహి కేణియస్స చిత్తానుకూలాహి గాథాహి. తత్థ అగ్గిపరిచరియం వినా బ్రాహ్మణానం యఞ్ఞాభావతో ‘‘అగ్గిహుత్తముఖా యఞ్ఞా’’తి వుత్తం, అగ్గిహుత్తసేట్ఠా అగ్గిజుహనప్పధానాతి అత్థో. బ్రాహ్మణా హి ‘‘అగ్గిముఖా దేవా’’తి అగ్గిజుహనపుబ్బకం యఞ్ఞం విదహన్తి. వేదే సజ్ఝాయన్తేహి పఠమం సజ్ఝాయితబ్బతో సావిత్తీ ‘‘ఛన్దసో ముఖ’’న్తి వుత్తా, సావిత్తీ వేదస్స పుబ్బఙ్గమాతి అత్థో తంపుబ్బకత్తా వేదసవనస్స. మనుస్సానం సేట్ఠభావతో రాజా ‘‘ముఖ’’న్తి వుత్తో. ఓగాహన్తీనం నదీనం ఆధారభావతో గన్తబ్బట్ఠానభావేన పటిసరణతో చ సాగరో ‘‘ముఖ’’న్తి వుత్తో. చన్దసమాయోగేన ‘‘అజ్జ కత్తికా, అజ్జ రోహిణీ’’తి సఞ్ఞాయనతో నక్ఖత్తాని అభిభవిత్వా ఆలోకకరణతో నక్ఖత్తేహి అతివిసేససోమ్మభావతో చ ‘‘నక్ఖత్తానం ముఖం చన్దో’’తి వుత్తం. ‘‘దీపసిఖా అగ్గిజాలా అసనివిచక్క’’న్తి ఏవమాదీనం తపన్తానం విజ్జులతానం అగ్గత్తా ఆదిచ్చో ‘‘తపతం ముఖ’’న్తి వుత్తో. దక్ఖిణేయ్యానం పన అగ్గత్తా విసేసేన తస్మిం సమయే బుద్ధప్పముఖం సఙ్ఘం సన్ధాయ ‘‘పుఞ్ఞం ఆకఙ్ఖమానానం, సఙ్ఘో వే యజతం ముఖ’’న్తి వుత్తం. తేన సఙ్ఘో పుఞ్ఞస్స ఆయముఖం అగ్గదక్ఖిణేయ్యభావేనాతి దస్సేతి.

కేణియజటిలవత్థుకథావణ్ణనా నిట్ఠితా.

౩౦౧. రోజవత్థుమ్హి విహారోతి గన్ధకుటిం సన్ధాయ ఆహంసు. అతరమానోతి అతురన్తో, సణికం పదప్పమాణట్ఠానే పదం నిక్ఖిపన్తో వత్తం కత్వా సుసమ్మట్ఠం ముత్తాదలసిన్దువారసన్థరసదిసం వాలికం అవినాసేన్తోతి అత్థో. ఆళిన్దన్తి పముఖం. ఉక్కాసిత్వాతి ఉక్కాసితసద్దం కత్వా. అగ్గళన్తి కవాటం. ఆకోటేహీతి అగ్గనఖేన ఈసకం కుఞ్చికఛిద్దసమీపే కోటేహీతి వుత్తం హోతి. ద్వారం కిర అతిఉపరి అమనుస్సా, అతిహేట్ఠా తిరచ్ఛానజాతికా కోటేన్తి, తథా అకోటేత్వా మజ్ఝే ఛిద్దసమీపే మనుస్సా ¶ కోటేన్తి, ఇదం ద్వారకోటకవత్తన్తి దీపేన్తా వదన్తి. వివరి ¶ భగవా ద్వారన్తి న భగవా ఉట్ఠాయ ద్వారం వివరి, వివరతూతి పన హత్థం పసారేసి. తతో ‘‘భగవా తుమ్హేహి అనేకాసు కప్పకోటీసు దానం దదమానేహి న సహత్థా ద్వారవివరణకమ్మం కత’’న్తి సయమేవ ద్వారం వివటం. తం పన యస్మా భగవతో మనేన వివటం, తస్మా ‘‘వివరి భగవా ద్వార’’న్తి వుత్తం.

రోజమల్లవత్థుకథావణ్ణనా నిట్ఠితా.

౩౦౩. ఆతుమావత్థుమ్హి అఞ్ఞతరో వుడ్ఢపబ్బజితోతి సుభద్దో నామ అఞ్ఞతరో భిక్ఖు వుడ్ఢకాలే పబ్బజితత్తా ‘‘వుడ్ఢపబ్బజితో’’తి వుత్తో. ద్వే దారకాతి సామణేరభూమియం ఠితా ద్వే పుత్తా. నాళియావాపకేనాతి నాళియా చేవ థవికాయ చ. సంహరింసూతి యస్మా మనుస్సా తే దారకే మఞ్జుభాణినే పటిభానవన్తే దిస్వా కారేతుకామాపి అకారేతుకామాపి కారేన్తియేవ, కతకాలే చ ‘‘కిం గణ్హిస్సథ తాతా’’తి పుచ్ఛన్తి. తే వదన్తి ‘‘న అమ్హాకం అఞ్ఞేన కేనచి అత్థో, పితా పన నో భగవతో ఆగతకాలే యాగుదానం కాతుకామో’’తి. తం సుత్వా మనుస్సా అపరిగణేత్వావ యం తే సక్కోన్తి హరితుం, సబ్బం దేన్తి. యమ్పి న సక్కోన్తి, మనుస్సేహి పేసేన్తి. తస్మా తే దారకా బహుం లోణమ్పి తేలమ్పి సప్పిమ్పి తణ్డులమ్పి ఖాదనీయమ్పి సంహరింసు.

ఆతుమాయం విహరతీతి ఆతుమం నిస్సాయ విహరతి. భుసాగారేతి భుసమయే అగారకే. తత్థ కిర మహన్తం పలాలపుఞ్జం అబ్భన్తరతో పలాలం నిక్కడ్ఢిత్వా సాలాసదిసం పబ్బజితానం వసనయోగ్గట్ఠానసదిసం కతం, తదా భగవా తత్థ వసి. అథ భగవతి ఆతుమం ఆగన్త్వా భుసాగారకం పవిట్ఠే సుభద్దో సాయన్హసమయం గామద్వారం గన్త్వా మనుస్సే ఆమన్తేసి ‘‘ఉపాసకా నాహం తుమ్హాకం సన్తికా అఞ్ఞం కిఞ్చి పచ్చాసీసామి, మయ్హం దారకేహి ఆనీతతేలాదీనియేవ సఙ్ఘస్స పహోన్తి, హత్థకమ్మమత్తం మే దేథా’’తి. కిం, భన్తే, కరోమాతి? ‘‘ఇదఞ్చిదఞ్చ గణ్హథా’’తి సబ్బూపకరణాని గాహేత్వా విహారే ఉద్ధనాని కారేత్వా ఏకం కాళకం కాసావం నివాసేత్వా తాదిసమేవ పారుపిత్వా ‘‘ఇదం కరోథ, ఇదం కరోథా’’తి సబ్బరత్తిం విచారేన్తో సతసహస్సం విస్సజ్జేత్వా భోజ్జయాగుఞ్చ ¶ మధుగోళకఞ్చ పటియాదాపేసి. భోజ్జయాగు నామ పఠమం భుఞ్జిత్వా పాతబ్బయాగు, తత్థ సప్పిమధుఫాణితమచ్ఛమంసపుప్ఫఫలరసాది యంకిఞ్చి ఖాదనీయం నామ, సబ్బం పవిసతి, కీళితుకామానం సీసమక్ఖనయోగ్గా హోతి సుగన్ధగన్ధా.

అథ ¶ భగవా కాలస్సేవ సరీరపటిజగ్గనం కత్వా భిక్ఖుసఙ్ఘపరివుతో పిణ్డాయ చరితుం ఆతుమగామనగరాభిముఖో పాయాసి. మనుస్సా తస్స ఆరోచేసుం ‘‘భగవా పిణ్డాయ గామం పవిసతి, తయా కస్స యాగు పటియాదితా’’తి. సో యథానివత్థపారుతేహేవ తేహి కాళకకాసావేహి ఏకేన హత్థేన దబ్బిఞ్చ కటచ్ఛుఞ్చ గహేత్వా బ్రహ్మా వియ దక్ఖిణజాణుమణ్డలం భూమియం పతిట్ఠాపేత్వా వన్దిత్వా ‘‘పటిగ్గణ్హాతు మే, భన్తే, భగవా యాగు’’న్తి ఆహ. తేన వుత్తం ‘‘అథ ఖో సో వుడ్ఢపబ్బజితో తస్సా రత్తియా అచ్చయేన బహుతరం యాగుం పటియాదాపేత్వా భగవతో ఉపనామేసీ’’తి. జానన్తాపి తథాగతా పుచ్ఛన్తీతిఆది వుత్తనయమేవ. కుతాయన్తి కుతో అయం. సేసమేత్థ ఉత్తానమేవ.

౩౦౪. దసభాగం దత్వాతి దసమభాగం దత్వా. తేనేవాహ ‘‘దస కోట్ఠాసే కత్వా ఏకో కోట్ఠాసో భూమిసామికానం దాతబ్బో’’తి.

వుడ్ఢపబ్బజితవత్థుకథావణ్ణనా నిట్ఠితా.

౩౦౫. పరిమద్దన్తాతి ఉపపరిక్ఖన్తా. పత్తుణ్ణదేసే సఞ్జాతవత్థం పత్తుణ్ణం. కోసేయ్యవిసేసోతి హి అభిధానకోసే వుత్తం. చీనదేసే సోమారదేసే చ సఞ్జాతవత్థాని చీనసోమారపటాని. పత్తుణ్ణాదీని తీణి కోసేయ్యస్స అనులోమాని పాణకేహి కతసుత్తమయత్తా. ఇద్ధిమయికం ఏహిభిక్ఖూనం పుఞ్ఞిద్ధియా నిబ్బత్తచీవరం. తం ఖోమాదీనం అఞ్ఞతరం హోతీతి తేసంయేవ అనులోమం. దేవతాహి దిన్నచీవరం దేవదత్తియం. తం కప్పరుక్ఖే నిబ్బత్తం జాలినీదేవకఞ్ఞాయ అనురుద్ధత్థేరస్స దిన్నవత్థసదిసం. తమ్పి ఖోమాదీనఞ్ఞేవ అనులోమం హోతి తేసు అఞ్ఞతరభావతో. ద్వే పటా దేసనామేనేవ వుత్తాతి తేసం సరూపదస్సనపరమేతం, నాఞ్ఞం నివత్తనపరం పత్తుణ్ణపటస్సపి దేసనామేనేవ వుత్తత్తా. తుమ్బాతి భాజనాని ¶ . ఫలతుమ్బోతి లాబుఆది. ఉదకతుమ్బోతి ఉదకుక్ఖిపనకకుటకో. కిలఞ్జచ్ఛత్తన్తి వేళువిలీవేహి వాయిత్వా కతఛత్తం. సమ్భిన్నరసన్తి సమ్మిస్సితరసం. పానకం పటిగ్గహితం హోతీతి అమ్బపానాదిపానకం పటిగ్గహితం ¶ హోతి, తం వికాలేపి కప్పతి అసమ్భిన్నరసత్తా. తేన తదహుపటిగ్గహితేన సద్ధిన్తి తేన సత్తాహకాలికేన తదహుపటిగ్గహితేన సద్ధిం. సేసమేత్థ సువిఞ్ఞేయ్యమేవ.

చతుమహాపదేసకథావణ్ణనా నిట్ఠితా.

భేసజ్జక్ఖన్ధకవణ్ణనా నిట్ఠితా.

౩౦౬. కథినక్ఖన్ధకే ¶ ¶ సీసవసేనాతి పధానఙ్గవసేన. ‘‘కథినన్తి పఞ్చానిసంసే అన్తోకరణసమత్థతాయ థిరన్తి అత్థో’’తి గణ్ఠిపదేసు వుత్తం. ‘‘సో నేసం భవిస్సతీ’’తి యుజ్జతీతి ‘‘సో తుమ్హాక’’న్తి అవత్వా ‘‘నేస’’న్తి వచనం యుజ్జతి. యే అత్థతకథినాతి న కేవలం తుమ్హాకమేవ, యే అఞ్ఞేపి అత్థతకథినా, తేసమ్పి భవిస్సతీతి అత్థో. అనామన్తేత్వా చరణన్తి చారిత్తసిక్ఖాపదే వుత్తనయేన అనాపుచ్ఛిత్వా కులేసు చరణం. మతకచీవరన్తి మతస్స సన్తకం చీవరం. తత్రుప్పాదేన ఆభతన్తి విహారసన్తకేన ఖేత్తవత్థుఆదినా ఆనీతం.

పఠమపవారణాయ పవారితాతి ఇదం వస్సచ్ఛేదం అకత్వా వస్సంవుత్థభావసన్దస్సనత్థం వుత్తం అన్తరాయేన అప్పవారితానమ్పి వుత్థవస్సానం కథినత్థారసమ్భవతో. తేనేవ ‘‘అప్పవారితా వా’’తి అవత్వా ‘‘ఛిన్నవస్సా వా పచ్ఛిమికాయ ఉపగతా వా న లభన్తీ’’తి ఏత్తకమేవ వుత్తం. అఞ్ఞస్మిం విహారే వుత్థవస్సాపి న లభన్తీతి నానాసీమాయ అఞ్ఞస్మిం విహారే వుత్థవస్సా ఇమస్మిం విహారే కథినత్థారం న లభన్తీతి అత్థో. ఖలిమక్ఖితసాటకోతి అహతవత్థం సన్ధాయ వుత్తం. దానకమ్మవాచాతి కథినదుస్సదానకమ్మవాచా. అకాతుం న లబ్భతీతి ఇమినా అనాదరియేన అకరోన్తస్స దుక్కటన్తి దీపేతి. కమ్మవాచా పన ఏకాయేవ వట్టతీతి కథినత్థారసాటకస్స దానకాలే వుత్తా ఏకాయేవ కమ్మవాచా వట్టతి. పున తస్స అఞ్ఞస్మిం వత్థే దియ్యమానే కమ్మవాచాయ దాతబ్బకిచ్చం నత్థి, అపలోకనమేవ అలన్తి అధిప్పాయో.

౩౦౮. మహాభూమికన్తి మహావిసయం, చతువీసతిఆకారవన్తతాయ మహావిత్థారికన్తి వుత్తం హోతి. పఞ్చకన్తి పఞ్చఖణ్డం. ఏస నయో సేసేసుపి. పఠమచిమిలికాతి కథినవత్థతో అఞ్ఞా అత్తనో పకతిచిమిలికా. ‘‘కుచ్ఛిచిమిలికం కత్వా సిబ్బితమత్తేనాతి థిరజిణ్ణానం చిమిలికానం ఏకతో కత్వా సిబ్బనస్సేతం అధివచన’’న్తి గణ్ఠిపదేసు వుత్తం. మహాపచ్చరియం కురున్దియఞ్చ ¶ ¶ ‘‘వుత్తవచననిదస్సనం బ్యఞ్జనే ఏవ భేదో, అత్థే నత్థీతి దస్సనత్థం కత’’న్తి వదన్తి. పిట్ఠిఅనువాతారోపనమత్తేనాతి దీఘతో అనువాతస్స ఆరోపనమత్తేన. కుచ్ఛిఅనువాతారోపనమత్తేనాతి పుథులతో అనువాతస్స ఆరోపనమత్తేన. సారుప్పం హోతీతి సమణసారుప్పం హోతి. రత్తినిస్సగ్గియేనాతి రత్తిఅతిక్కన్తేన.

కథినానుజాననకథావణ్ణనా నిట్ఠితా.

౩౧౧. అయన్తి ఆసావచ్ఛేదికో కథినుద్ధారో. ఇధ న వుత్తోతి పాళియం మాతికాపదభాజనే సవనన్తికానన్తరం న వుత్తో. తత్థాతి తస్మిం సీమాతిక్కన్తికే కథినుద్ధారే. ‘‘సీమాతిక్కన్తికో నామ చీవరకాలసీమాతిక్కన్తికో’’తి కేనచి వుత్తం. ‘‘బహిసీమాయం చీవరకాలసమయస్స అతిక్కన్తత్తా సీమాతిక్కన్తికో’’తి అయం అమ్హాకం ఖన్తి. సహుబ్భారే ‘‘సో కతచీవరో’’తి పాఠో దిస్సతి, ఏవఞ్చ సతి చీవరపలిబోధో పఠమం ఛిజ్జతీతి విఞ్ఞాయతి, ఇధ పన పరివారపాళియఞ్చ ‘‘ద్వే పలిబోధా అపుబ్బం అచరిమం ఛిజ్జన్తీ’’తి (పరి. ౪౧౫) వచనతో తం న సమేతి, తస్మా వీమంసితబ్బమేత్థ కారణం.

౩౧౨. ‘‘సమాదాయవారో ఆదాయవారసదిసో, ఉపసగ్గమత్తమేత్థ విసేసో’’తి గణ్ఠిపదేసు వుత్తం. కేచి పన ‘‘సబ్బం అత్తనో పరిక్ఖారం అనవసేసేత్వా పక్కమన్తో ‘సమాదాయ పక్కమతీ’తి వుచ్చతీ’’తి వదన్తి. పున సమాదాయవారేపి తేయేవ దస్సితాతి సమ్బన్ధో. విప్పకతచీవరే పక్కమనన్తికస్స కథినుద్ధారస్స అసమ్భవతో ‘‘యథాసమ్భవ’’న్తి వుత్తం. పక్కమనన్తికో హి కథినుద్ధారో నిట్ఠితచీవరస్సేవ వసేన వుత్తో ‘‘భిక్ఖు అత్థతకథినో కతచీవరం ఆదాయ పక్కమతీ’’తి వుత్తత్తా, తస్మా సో విప్పకతచీవరో న సమ్భవతీతి ఛళేవ ఉబ్భారా తత్థ దస్సితా.

తత్రాయం ఆదితో పట్ఠాయ వారవిభావనా – ఆదాయవారా సత్త, తథా సమాదాయవారాతి ద్వే సత్తకవారా, తతో పక్కమనన్తికం వజ్జేత్వా విప్పకతచీవరస్స ఆదాయసమాదాయవారవసేన ద్వే ఛక్కవారా, తతో పరం ¶ నిట్ఠానసన్నిట్ఠాననాసనన్తికానం వసేన తీణి తికాని దస్సితాని. తత్థ పఠమత్తికం అన్తోసీమాయం ‘‘పచ్చేస్సం న పచ్చేస్స’’న్తి ఇమం విధిం అనామసిత్వా బహిసీమాయమేవ ‘‘న పచ్చేస్స’’న్తి పవత్తం, తస్మా పక్కమనన్తికసీమాతిక్కన్తికసఉబ్భారా తత్థ ¶ న యుజ్జన్తి. దుతియత్తికం అన్తోసీమాయం ‘‘న పచ్చేస్స’’న్తి పవత్తం. తతియత్తికం అనధిట్ఠిత-పదేన విసేసేత్వా పవత్తం, అత్థతో పఠమత్తికేన సమేతి. అనధిట్ఠితేనాతి చ ‘‘పచ్చేస్సం న పచ్చేస్స’’న్తి ఏవం అనధిట్ఠితేన, అనియమితేనాతి అత్థో. తతియత్తికానన్తరం చతుత్థత్తికం సమ్భవన్తం అన్తోసీమాయం ‘‘పచ్చేస్స’’న్తి వచనవిసేసేన సమ్భవతి. తథా చ యోజియమానం ఇతరేహి సవనన్తికాదీహి అవిరుద్ధం హోతీతి చతుత్థత్తికం అహుత్వా ఛక్కం జాతన్తి వేదితబ్బం. ఏవం తీణి తికాని ఏకం ఛక్కఞ్చాతి పఠమం పన్నరసకం వేదితబ్బం.

౩౧౬-౩౨౦. తతో ఇదమేవ పన్నరసకం ఉపసగ్గవిసేసేన దుతియం సమాదాయపన్నరసకం నామ కతం. పున ‘‘విప్పకతచీవరం ఆదాయా’’తి తతియం పన్నరసకం, ‘‘సమాదాయా’’తి చతుత్థం పన్నరసకం దస్సితన్తి ఏవం చత్తారి పన్నరసకాని వేదితబ్బాని. తత్థ పఠమదుతియేసు పన్నరసకేసు సబ్బేన సబ్బం అకతచీవరం అధిప్పేతం, ఇతరేసు ద్వీసు విప్పకతన్తి వేదితబ్బం. తతో పరం ‘‘చీవరాసాయ పక్కమతీ’’తిఆదినా నయేన నిట్ఠానసన్నిట్ఠాననాసనఆసావచ్ఛేదికవసేన ఏకో వారోతి ఇదమేకం చతుక్కం జాతం, తస్మా పుబ్బే వుత్తాని తికాని ఆసావచ్ఛేదికాని తీణి చ తికానీతి ఏతం అనాసాయద్వాదసకన్తి వేదితబ్బం. తదనన్తరే ఆసాయద్వాదసకే కిఞ్చాపి పఠమం ద్వాదసకం లబ్భతి, తథాపి తం నిబ్బిసేసన్తి తమేకం ద్వాదసకం అవుత్తసిద్ధం కత్వా విసేసతో దస్సేతుం ఆదితో పట్ఠాయ ‘‘అన్తోసీమాయం పచ్చేస్స’’న్తి వుత్తం. తం దుతియచతుక్కే ‘‘సో బహిసీమగతో సుణాతీ’’తిఆదివచనస్స తతియచతుక్కే సవనన్తికాదీనఞ్చ ఓకాసకరణత్థన్తి వేదితబ్బం. ఇదం పన ద్వాదసకం అనాసాయవసేనపి లబ్భమానం ఇమినా అవుత్తసిద్ధం కత్వా న దస్సితన్తి వేదితబ్బం. ఏవమేత్థ ద్వే ద్వాదసకాని ఉద్ధరితబ్బాని. కరణీయద్వాదసకేపి యథాదస్సితం అనాసాయద్వాదసకం అవుత్తసిద్ధం ఆసాయద్వాదసకఞ్చాతి ద్వే ద్వాదసకాని ఉద్ధరితబ్బాని.

౩౨౧-౩౨౨. యస్మా దిసంగమికనవకే ‘‘దిసంగమికో పక్కమతీ’’తి వచనేనేవ ‘‘న పచ్చేస్స’’న్తి ఇదం అవుత్తసిద్ధమేవ, తస్మా తం న వుత్తం. ఏత్తావతా ¶ చ ఆవాసపలిబోధాభావో దస్సితో. చీవరపటివీసం అపవిలాయమానోతి ఇమినా చీవరపలిబోధసమఙ్గితమస్స దస్సేతి. తత్థ చీవరపటివీసన్తి అత్తనో పత్తబ్బచీవరభాగం. అపవిలాయమానోతి ఆకఙ్ఖమానో. తస్స చీవరలాభే సతి వస్సంవుత్థావాసే నిట్ఠానసన్నిట్ఠాననాసనన్తికానం వసేన ఏకం తికం, తేసంయేవ వసేన అన్తరామగ్గే ఏకం, గతట్ఠానే ఏకన్తి తిణ్ణం తికానం వసేన ఏకం నవకం వేదితబ్బం.

౩౨౪. తతో ¶ పరం నిట్ఠానసన్నిట్ఠాననాసనన్తికసీమాతిక్కన్తికసఉబ్భారానం వసేన ఫాసువిహారపఞ్చకం వుత్తం. సేసమేత్థ పాళితో అట్ఠకథాతో చ సువిఞ్ఞేయ్యమేవ.

ఆదాయసత్తకాదికథావణ్ణనా నిట్ఠితా.

౩౨౯-౩౩౦. చీవరక్ఖన్ధకే ¶ ¶ కమ్మవిపాకన్తి కమ్మజరోగం. సంయమస్సాతి ఆనిసంసస్స, ఉపయోగత్థే చేతం సామివచనం.

౩౩౪-౩౩౬. విచ్ఛికస్స జాతోతి తస్స కిర మాతుయా ఉతుసమయే సయనగతాయ విచ్ఛికో నాభిప్పదేసం ఆరుళ్హో, సా తస్స సమ్ఫస్సేన గబ్భం గణ్హి. తం సన్ధాయ వుత్తం ‘‘విచ్ఛికస్స జాతో’’తి. ఉస్సన్నదోసోతి సఞ్చితపిత్తాదిదోసో.

౩౩౭. ఇతరీతరేనాతి ఇతరేన ఇతరేన. ఇతర-సద్దో పన అనియమవచనో ద్విక్ఖత్తుం వుచ్చమానో యంకిఞ్చి-సద్దేహి సమానత్థో హోతీతి వుత్తం ‘‘అప్పగ్ఘేనపి మహగ్ఘేనపి యేన కేనచీ’’తి. మహాపిట్ఠియకోజవన్తి హత్థిపిట్ఠీసు అత్థరితబ్బతాయ మహాపిట్ఠియన్తి లద్ధసమఞ్ఞం చతురఙ్గులపుప్ఫం కోజవం.

౩౪౦. ఉపచారేతి సుసానస్స ఆసన్నే పదేసే. ఛడ్డేత్వా గతాతి కిఞ్చి అవత్వాయేవ ఛడ్డేత్వా గతా. సో ఏవ సామీతి అకతాయ కతికాయ యేన గహితం, సోవ సామీ.

చీవరపటిగ్గాహకసమ్ముతిఆదికథావణ్ణనా

౩౪౨-౩౪౩. ధురవిహారట్ఠానేతి ¶ విహారద్వారస్స సమ్ముఖట్ఠానే. విహారమజ్ఝేయేవ సమ్మన్నితబ్బన్తి సబ్బేసం జాననత్థాయ విహారమజ్ఝేయేవ నిసిన్నేహి సమ్మన్నితబ్బం. తులాభూతోతి తులాసదిసో. వణ్ణావణ్ణం కత్వాతి సబ్బకోట్ఠాసే అగ్ఘతో సమకే కత్వా. తేనేవాహ ‘‘సమే పటివీసే ఠపేత్వా’’తి. ఇదన్తి సామణేరానం ఉపడ్ఢపటివీసస్స దానం. ఫాతికమ్మన్తి సమ్ముఞ్జనీబన్ధనాదిహత్థకమ్మం ¶ . ఉక్కుట్ఠిం కరోన్తీతి మహాసద్దం కరోన్తి. సమపటివీసో దాతబ్బోతి కరిస్సామాతి యాచన్తానం పటిఞ్ఞామత్తేనపి సమకోట్ఠాసో దాతబ్బో.

౩౪౪. రజనకుమ్భియా మజ్ఝే ఠపేత్వాతి అన్తోరజనకుమ్భియా మజ్ఝే ఠపేత్వా ఏవం వట్టాధారకే అన్తోరజనకుమ్భియా పక్ఖిత్తే మజ్ఝే ఉదకం తిట్ఠతి, వట్టాధారకతో బహి సమన్తా అన్తోకుమ్భియం రజనచ్ఛల్లి. రజనం పక్ఖిపితున్తి రజనచ్ఛల్లిం పక్ఖిపితుం.

౩౪౬. ఉద్ధస్తే అరుణేతి ఉగ్గతే అరుణసీసే. నన్దిముఖియాతి తుట్ఠముఖియా.

౩౪౮. అచ్ఛుపేయ్యన్తి పతిట్ఠపేయ్యం. హతవత్థకానన్తి కాలాతీతవత్థానం. ఉద్ధరిత్వా అల్లీయాపనఖణ్డన్తి దుబ్బలట్ఠానం అపనేత్వా అల్లీయాపనవత్థఖణ్డం.

౩౪౯-౩౫౧. విసాఖావత్థుమ్హి కల్లకాయాతి అకిలన్తకాయా పీతిసోమనస్సేహి ఫుటసరీరా. గతీతి ఞాణగతి ఞాణాధిగమో. అభిసమ్పరాయోతి ఞాణాభిసమ్పరాయో ఞాణసహితో పేచ్చభావో.

తం ¶ భగవా బ్యాకరిస్సతీతి ‘‘సో భిక్ఖు సోతాపన్నో సకదాగామీ’’తిఆదినా తస్స తం ఞాణగతిం, తతో పరం ‘‘నియతో సమ్బోధిపరాయణో సకిదేవ ఇమం లోకం ఆగన్త్వా దుక్ఖస్సన్తం కరిస్సతీ’’తిఆదినా (సం. ని. ౫.౧౦౦౪) ఞాణాభిసమ్పరాయఞ్చ ఆవి కరిస్సతి. సోవగ్గికన్తి సగ్గసంవత్తనికం. సోకం నుదతి వినోదేతీతి సోకనుదం.

౩౫౩. దుక్ఖం ¶ సుపతీతి నానావిధసుపినం పస్సన్తో దుక్ఖం సుపతి. దుక్ఖం పటిబుజ్ఝతీతి పటిబుజ్ఝన్తోపి ఉత్తసిత్వా సలోమహంసో దుక్ఖం పటిబుజ్ఝతి.

పచ్ఛిమవికప్పనుపగచీవరాదికథావణ్ణనా

౩౫౯-౩౬౨. అట్ఠపదకచ్ఛన్నేన పత్తముఖం సిబ్బితున్తి అట్ఠపదఫలకాకారేన పత్తముఖే తత్థ తత్థ గబ్భం దస్సేత్వా సిబ్బితుం. అగ్గళగుత్తియేవ పమాణన్తి ఇమేహి చతూహి నిక్ఖేపకారణేహి ఠపేన్తేనపి అగ్గళగుత్తివిహారేయేవ ఠపేతుం వట్టతీతి అధిప్పాయో.

౩౬౩. పఞ్చ మాసేతి అచ్చన్తసంయోగే ఉపయోగవచనం. వడ్ఢిం పయోజేత్వా ఠపితఉపనిక్ఖేపతోతి వస్సావాసికత్థాయ వేయ్యావచ్చకరేహి వడ్ఢిం పయోజేత్వా ఠపితఉపనిక్ఖేపతో. తత్రుప్పాదతోతి నాళికేరఆరామాదితత్రుప్పాదతో. ‘‘వస్సావాసికలాభవసేన వా మతకచీవరవసేన వా తత్రుప్పాదవసేన వా అఞ్ఞేన వా కేనచి ఆకారేన సఙ్ఘం ఉద్దిస్స ఉప్పన్నచీవరం, సబ్బం తస్సేవ అత్థతకథినస్స పఞ్చ మాసే, అనత్థతకథినస్స ఏకం చీవరమాసం పాపుణాతీ’’తి అవిసేసతో వత్వాపి పున వస్సావాసికలాభవసేన ఉప్పన్నే లబ్భమానవిసేసం దస్సేతుం ‘‘యం పన ఇద’’న్తిఆది ఆరద్ధం. తత్థ ఇధాతి అభిలాపమత్తమేతం. ‘‘వస్సంవుత్థసఙ్ఘస్స దేమా’’తి వుత్తేపి సోయేవ నయో. అనత్థతకథినస్సపి పఞ్చ మాసే పాపుణాతీతి వస్సావాసికలాభవసేన ఉప్పన్నత్తా అనత్థతకథినస్సపి వుత్థవస్సస్స పఞ్చ మాసే పాపుణాతి. కేనచి పన ‘‘ఇధ-సద్దేన నియమితత్తా’’తి కారణం వుత్తం, తం అకారణం. తథా హి ఇధ-సద్దేన అనియమేత్వాపి ‘‘వస్సంవుత్థసఙ్ఘస్స దేమా’’తి వా ‘‘వస్సావాసికం దేమా’’తి వా అన్తోహేమన్తే వస్సావాసికలాభవసేన దిన్నం చీవరం అనత్థతకథినస్సపి వుత్థవస్సస్స పఞ్చ మాసే పాపుణాతి, తేనేవ ¶ పరతో అట్ఠసు మాతికాసు ‘‘వస్సంవుత్థసఙ్ఘస్స దేతీ’’తి ఇమస్స మాతికాపదస్స వినిచ్ఛయే (మహావ. అట్ఠ. ౩౭౯) ‘‘చీవరమాసతో పట్ఠాయ యావ హేమన్తస్స పచ్ఛిమో దివసో, తావ వస్సావాసికం ¶ దేమాతి వుత్తే కథినం అత్థతం వా హోతు అనత్థతం వా, అతీతవస్సంవుత్థానమేవ పాపుణాతీ’’తి వుత్తం. తతో పరన్తి పఞ్చమాసతో పరం, గిమ్హానస్స పఠమదివసతో పట్ఠాయాతి అత్థో.

‘‘కస్మా? పిట్ఠిసమయే ఉప్పన్నత్తా’’తి ఇదం ‘‘ఉదాహు అనాగతవస్సే’’తి ఇమస్సానన్తరం దట్ఠబ్బం. గిమ్హానస్స పఠమదివసతో పట్ఠాయ ఉప్పన్నమేవ హి పిట్ఠిసమయే ఉప్పన్నత్తా ‘‘కిం అతీతవస్సే ఇదం వస్సావాసిక’’న్తిఆదినా పుచ్ఛితబ్బం, తేనేవ పరతోపి వక్ఖతి ‘‘గిమ్హానం పఠమదివసతో పట్ఠాయ వుత్తే పన మాతికా ఆరోపేతబ్బా ‘అతీతవస్సావాసస్స పఞ్చ మాసా అతిక్కన్తా, అనాగతో చాతుమాసచ్చయేన భవిస్సతి, కతరవస్సావాసస్స దేసీ’తి. సచే ‘అతీతవస్సంవుత్థానం దమ్మీ’తి వదతి, తంఅన్తోవస్సంవుత్థానమేవ పాపుణాతీ’’తి (మహావ. అట్ఠ. ౩౭౯). పోత్థకేసు పన ‘‘అనత్థతకథినస్సపి పఞ్చ మాసే పాపుణాతీ’’తి ఇమస్సానన్తరం ‘‘కస్మా? పిట్ఠిసమయే ఉప్పన్నత్తా’’తి ఇదం లిఖన్తి, తం న యుజ్జతి. న హి పిట్ఠిసమయే ఉప్పన్నం సన్ధాయ ‘‘అనత్థతకథినస్సపి పఞ్చ మాసే పాపుణాతీ’’తి వుత్తం, న చ పిట్ఠిసమయే ఉప్పన్నం వుత్థవస్సస్సేవ పాపుణాతి, సమ్ముఖీభూతానం సబ్బేసం పాపుణాతి, తేనేవ పరతో వక్ఖతి ‘‘అసుకవిహారే వస్సంవుత్థసఙ్ఘస్సాతి వదతి, తత్ర వస్సంవుత్థానమేవ యావ కథినస్సుబ్భారా పాపుణాతి. సచే పన గిమ్హానం పఠమదివసతో పట్ఠాయ ఏవం వదతి, తత్ర సమ్ముఖీభూతానం సబ్బేసం పాపుణాతి. కస్మా? పిట్ఠిసమయే ఉప్పన్నత్తా’’తి (మహావ. అట్ఠ. ౩౭౯).

ఠితికా పన న తిట్ఠతీతి ఏత్థ అట్ఠితాయ ఠితికాయ పున అఞ్ఞస్మిం చీవరే ఉప్పన్నే సచే ఏకో భిక్ఖు ఆగచ్ఛతి, మజ్ఝే ఛిన్దిత్వా ద్వీహిపి గహేతబ్బం. ఠితాయ పన ఠితికాయ పున అఞ్ఞస్మిం చీవరే ఉప్పన్నే సచే నవకతరో ఆగచ్ఛతి, ఠితికా హేట్ఠా గచ్ఛతి. సచే వుడ్ఢతరో ఆగచ్ఛతి, ఠితికా ఉద్ధమారోహతి. అథ అఞ్ఞో నత్థి, పున అత్తనో పాపేత్వా గహేతబ్బం. దుగ్గహితాని హోన్తీతి ఏత్థ సఙ్ఘికానేవ హోన్తీతి అధిప్పాయో. గహితమేవ నామాతి ‘‘ఇమస్స ఇదం పత్త’’న్తి కిఞ్చాపి న విదితం, తే పన భాగా అత్థతో తేసం పత్తాయేవాతి అధిప్పాయో. ఇతోవాతి థేరానం దాతబ్బతోయేవ.

సఙ్ఘికచీవరుప్పాదకథావణ్ణనా నిట్ఠితా.

ఉపనన్దసక్యపుత్తవత్థుకథావణ్ణనా

౩౬౪. సత్తాహవారేన ¶ ¶ అరుణమేవ ఉట్ఠాపేతీతి ఏతం వచనమత్తమేవ ఏకస్మిం విహారే సత్తాహకిచ్చాభావతో. ఇదన్తి ఏకాధిప్పాయదానం. నానాలాభేహీతిఆదీసు నానా విసుం విసుం లాభో ఏతేసూతి నానాలాభా, ద్వే విహారా, తేహి నానాలాభేహి. నానా విసుం విసుం పాకారాదీహి పరిచ్ఛిన్నో ఉపచారో ఏతేసన్తి నానూపచారా, తేహి నానూపచారేహి. ఏకసీమవిహారేహీతి ఏకూపచారసీమాయం ద్వీహి విహారేహి.

౩౬౫. పలిపన్నోతి నిముగ్గో, మక్ఖితోతి అత్థో. ఉచ్చారేత్వాతి ఉక్ఖిపిత్వా. సమానాచరియకోతి ఏత్థ సచేపి ఏకస్స ఆచరియస్స ఏకో అన్తేవాసికో హోతి, ఏకో సద్ధివిహారికో, ఏతేపి అఞ్ఞమఞ్ఞం సమానాచరియకా ఏవాతి వదన్తి.

౩౬౬. భేసజ్జం యోజేతుం అసమత్థో హోతీతి వేజ్జేన ‘‘ఇదఞ్చిదఞ్చ భేసజ్జం గహేత్వా ఇమినా యోజేత్వా దాతబ్బ’’న్తి వుత్తే తథా కాతుం అసమత్థోతి అత్థో. నీహాతున్తి నీహరితుం, ఛడ్డేతున్తి అత్థో.

౩౬౭-౩౬౯. భిక్ఖుస్స కాలకతేతి ఏత్థ కాలకత-సద్దో భావసాధనోతి ఆహ ‘‘కాలకిరియాయా’’తి. తత్థ తత్థ సఙ్ఘస్సాతి తస్మిం తస్మిం విహారే సఙ్ఘస్స.

సఙ్ఘే భిన్నే చీవరుప్పాదకథావణ్ణనా

౩౭౬. యత్థ పన దక్ఖిణోదకం పమాణన్తి భిక్ఖూ యస్మిం రట్ఠే దక్ఖిణోదకపఅగ్గహణమత్తేనపి దేయ్యధమ్మస్స సామినో హోన్తీతి అధిప్పాయో. పరసముద్దేతి జమ్బుదీపే.

౩౭౮. మతకచీవరం అధిట్ఠాతీతి ఏత్థ మగ్గం గచ్ఛన్తో తస్స కాలకిరియం సుత్వా అవిహారట్ఠానే ¶ చే ద్వాదసరతనబ్భన్తరే అఞ్ఞేసం భిక్ఖూనం అభావం ఞత్వా ‘‘ఇదం చీవరం మయ్హం పాపుణాతీ’’తి అధిట్ఠాతి, స్వాధిట్ఠితం.

౩౭౯. పుగ్గలాధిట్ఠాననయేన ¶ వుత్తన్తి ‘‘సీమాయదాన’’న్తిఆదినా వత్తబ్బే ‘‘సీమాయ దేతీ’’తిఆది పుగ్గలాధిట్ఠాననయేన వుత్తం. పరిక్ఖేపారహట్ఠానేన పరిచ్ఛిన్నాతి ఇమినా అపరిక్ఖిత్తస్స విహారస్స ధువసన్నిపాతట్ఠానాదితో పఠమలేడ్డుపాతస్స అన్తో ఉపచారసీమాతి దస్సేతి. ఇదాని దుతియలేడ్డుపాతస్స అన్తోపి ఉపచారసీమాయేవాతి దస్సేతుం ‘‘అపిచా’’తిఆది ఆరద్ధం. ధువసన్నిపాతట్ఠానమ్పి పరియన్తగతమేవ గహేతబ్బం. భిక్ఖునీనం ఆరామప్పవేసనసేనాసనాపుచ్ఛనాది పరివాసమానత్తారోచనవస్సచ్ఛేదనిస్సయసేనాసనగ్గాహాది విధానన్తి ఇదం సబ్బం ఇమిస్సాయేవ ఉపచారసీమాయ వసేన వేదితబ్బం. లాభత్థాయ ఠపితసీమా లాభసీమా. సమానసంవాసఅవిప్పవాససీమాసు దిన్నస్స ఇదం నానత్తం – ‘‘అవిప్పవాససీమాయ దమ్మీ’’తి దిన్నం గామట్ఠానం న పాపుణాతి. కస్మా? ‘‘ఠపేత్వా గామఞ్చ గామూపచారఞ్చా’’తి వుత్తత్తా. ‘‘సమానసంవాసకసీమాయ దమ్మీ’’తి దిన్నం పన గామే ఠితానమ్పి పాపుణాతీతి.

బుద్ధాధివుత్థోతి బుద్ధేన భగవతా అధివుత్థో. ఏకస్మిన్తి ఏకస్మిం విహారే. పాకవట్టన్తి దానవట్టం. వత్తతీతి పవత్తతి. పంసుకూలికానమ్పి వట్టతీతి ‘‘తుయ్హం దేమా’’తి అవత్వా ‘‘భిక్ఖూనం దేమ, థేరానం దేమా’’తి వుత్తత్తా పంసుకూలికానం వట్టతి. విచారితమేవాతి ఉపాహనత్థవికాదీనమత్థాయ విచారితమేవ.

ఉపడ్ఢం దాతబ్బన్తి యం ఉభతోసఙ్ఘస్స దిన్నం, తతో ఉపడ్ఢం భిక్ఖూనం, ఉపడ్ఢం భిక్ఖునీనం దాతబ్బం. సచేపి ఏకో భిక్ఖు హోతి ఏకా వా భిక్ఖునీ, అన్తమసో అనుపసమ్పన్నస్సపి ఉపడ్ఢమేవ దాతబ్బం. ‘‘భిక్ఖుసఙ్ఘస్స చ భిక్ఖునీనఞ్చ తుయ్హఞ్చా’’తి వుత్తే పన పుగ్గలో విసుం న లభతీతి ఇదం అట్ఠకథాపమాణేనేవ గహేతబ్బం. న హేత్థ విసేసకారణం ఉపలబ్భతి. తథా హి ‘‘ఉభతోసఙ్ఘస్స చ తుయ్హఞ్చ దమ్మీ’’తి వుత్తే సామఞ్ఞవిసేసవచనేహి సఙ్గహితత్తా యథా పుగ్గలో విసుం లభతి, ఏవమిధాపి ‘‘భిక్ఖుసఙ్ఘస్స చ తుయ్హఞ్చా’’తి సామఞ్ఞవిసేసవచనసబ్భావతో భవితబ్బమేవ విసుం పుగ్గలపటివీసేనాతి విఞ్ఞాయతి, తస్మా అట్ఠకథావచనమేవేత్థ పమాణం. పాపుణనట్ఠానతో ఏకమేవ లభతీతి అత్తనో వస్సగ్గేన పత్తట్ఠానతో ఏకమేవ ¶ కోట్ఠాసం లభతి. తత్థ కారణమాహ ‘‘కస్మా? భిక్ఖుసఙ్ఘగ్గహణేన గహితత్తా’’తి, భిక్ఖుసఙ్ఘగ్గహణేనేవ పుగ్గలస్సపి గహితత్తాతి ¶ అధిప్పాయో. భిక్ఖుసఙ్ఘస్స హరాతి వుత్తేపి హరితబ్బన్తి ఈదిసం గిహివేయ్యావచ్చం న హోతీతి కత్వా వుత్తం.

లక్ఖణఞ్ఞూ వదన్తీతి ఇదం సన్నిట్ఠానవచనం, అట్ఠకథాసు అనాగతత్తా పన ఏవం వుత్తం. బహిఉపచారసీమాయం…పే… సబ్బేసం పాపుణాతీతి యత్థ కత్థచి వుత్థవస్సానం సబ్బేసం పాపుణాతీతి అధిప్పాయో. తేనేవ మాతికాట్ఠకథాయమ్పి (కఙ్ఖా. అట్ఠ. అకాలచీవరసిక్ఖాపదవణ్ణనా) ‘‘సచే పన బహిఉపచారసీమాయం ఠితో ‘వస్సంవుత్థసఙ్ఘస్సా’తి వదతి, యత్థ కత్థచి వుత్థవస్సానం సబ్బేసం సమ్పత్తానం పాపుణాతీ’’తి వుత్తం. గణ్ఠిపదేసు పన ‘‘వస్సావాసస్స అననురూపే పదేసే ఠత్వా వుత్తత్తా వస్సంవుత్థానం అవుత్థానఞ్చ సబ్బేసం పాపుణాతీ’’తి వుత్తం, తం న గహేతబ్బం. న హి ‘‘వస్సంవుత్థసఙ్ఘస్స దమ్మీ’’తి వుత్తే అవుత్థవస్సానం పాపుణాతి. ఏవం వదతీతి ‘‘వస్సంవుత్థసఙ్ఘస్స దమ్మీ’’తి వదతి. ఉద్దేసం గహేతుం ఆగతోతి తస్స సన్తికే ఉద్దేసం అగహితపుబ్బస్సపి ఉద్దేసం గణ్హిస్సామీతి ఆగతకాలతో పట్ఠాయ అన్తేవాసికభావూపగమనతో వుత్తం. సేసమేత్థ సువిఞ్ఞేయ్యమేవ.

అట్ఠచీవరమాతికాకథావణ్ణనా నిట్ఠితా.

కస్సపగోత్తభిక్ఖువత్థుకథావణ్ణనా

౩౮౦. చమ్పేయ్యక్ఖన్ధకే ¶ ¶ చమ్పాయన్తి ఏవంనామకే నగరే. తస్స హి నగరస్స ఆరామపోక్ఖరణీఆదీసు తేసు తేసు ఠానేసు చమ్పకరుక్ఖావ ఉస్సన్నా అహేసుం, తస్మా ‘‘చమ్పా’’తి సఙ్ఖం అగమాసి. గగ్గరాయ పోక్ఖరణియా తీరేతి తస్స చమ్పానగరస్స అవిదూరే గగ్గరాయ నామ రాజమహేసియా ఖణితత్తా ‘‘గగ్గరా’’తి లద్ధవోహారా పోక్ఖరణీ అత్థి, తస్సా తీరే సమన్తతో నీలాదిపఞ్చవణ్ణకుసుమపటిమణ్డితం మహన్తం చమ్పకవనం, తస్మిం భగవా కుసుమగన్ధసుగన్ధే చమ్పకవనే విహరతి. తం సన్ధాయ ‘‘గగ్గరాయ పోక్ఖరణియా తీరే’’తి వుత్తం. తన్తిబద్ధోతి తన్తి వుచ్చతి బ్యాపారో, తత్థ బద్ధో పసుతో ఉస్సుక్కం ఆపన్నోతి అత్థో, తస్మిం ఆవాసే అకతం సేనాసనం కరోతి, జిణ్ణం పటిసఙ్ఖరోతి, కతే ఇస్సరో హోతీతి అధిప్పాయో. తేనాహ ‘‘తస్మిం ఆవాసే కత్తబ్బత్తా తన్తిపటిబద్ధో’’తి, కత్తబ్బకమ్మే ఉస్సాహమాపన్నోతి అత్థో.

ఞత్తివిపన్నకమ్మాదికథావణ్ణనా

౩౮౫-౩౮౭. పటిక్కోసన్తేసూతి నివారేన్తేసు. హాపనం వా అఞ్ఞథా కరణం వా నత్థీతి ఞత్తికమ్మస్స ఏకాయ ఏవ ఞత్తియా కత్తబ్బత్తా తతో హాపనం న సమ్భవతి, అనుస్సావనాయ అభావతో పచ్ఛా ఞత్తిఠపనవసేన ద్వీహి ఞత్తీహి కరణవసేన చ అఞ్ఞథా కరణం నత్థి.

౩౮౯. ఉక్ఖేపనీయకమ్మకతో కమ్మనానాసంవాసకో, ఉక్ఖిత్తానువత్తకో లద్ధినానాసంవాసకో.

౩౯౫. అప్పత్తో ¶ నిస్సారణన్తి ఏత్థ నిస్సారణకమ్మం నామ కులదూసకానఞ్ఞేవ అనుఞ్ఞాతం, అయఞ్చ ‘‘బాలో హోతి అబ్యత్తో’’తిఆదినా నిద్దిట్ఠో కులదూసకో న హోతి, తస్మా ‘‘అప్పత్తో’’తి వుత్తో ¶ . యది ఏవం కథం సునిస్సారితో హోతీతి? బాలఅబ్యత్తతాదియుత్తస్సపి కమ్మక్ఖన్ధకే ‘‘ఆకఙ్ఖమానో సఙ్ఘో పబ్బాజనీయకమ్మం కరేయ్యా’’తి (చూళవ. ౨౭) వుత్తత్తా. తేనేవాహ ‘‘తఞ్చేస…పే… తస్మా సునిస్సారితో హోతీ’’తి. తత్థ తన్తి పబ్బాజనీయకమ్మం. ఏసోతి ‘‘బాలో’’తిఆదినా నిద్దిట్ఠో. ఆవేణికేన లక్ఖణేనాతి పబ్బాజనీయకమ్మస్స ఆవేణికభూతేన కులదూసకభావలక్ఖణేన.

తఞ్చే సఙ్ఘో నిస్సారేతి, సునిస్సారితోతి ఏత్థ అధిప్పేతస్స పబ్బాజనీయకమ్మస్స వసేన అత్థం దస్సేత్వా ఇదాని యది ‘‘తఞ్చే సఙ్ఘో నిస్సారేతీ’’తి తజ్జనీయాదికమ్మవసేన నిస్సారణా అధిప్పేతా, తదా నిస్సారణం సమ్పత్తోయేవ తజ్జనీయాదివసేన సునిస్సారితోతి బ్యతిరేకముఖేన అత్థం దస్సేతుం పున ‘‘తఞ్చే సఙ్ఘో నిస్సారేతీ’’తి ఉల్లిఙ్గేత్వా అత్థో కథితో. నత్థి ఏతస్స అపదానం అవఖణ్డనం ఆపత్తిపరియన్తోతి అనపదానో. ఏకేకేనపి అఙ్గేన నిస్సారణా అనుఞ్ఞాతాతి కమ్మక్ఖన్ధకే అనుఞ్ఞాతా. సేసమేత్థ పాళితో అట్ఠకథాతో చ సువిఞ్ఞేయ్యమేవ.

ద్వేనిస్సారణాదికథావణ్ణనా నిట్ఠితా.

చమ్పేయ్యక్ఖన్ధకవణ్ణనా నిట్ఠితా.

౪౫౧. కోసమ్బకక్ఖన్ధకే ¶ ¶ సచే హోతి, దేసేస్సామీతి సుబ్బచతాయ సిక్ఖాకామతాయ చ ఆపత్తిం పస్సి. నత్థి ఆపత్తీతి అనాపత్తిపక్ఖోపి ఏత్థ సమ్భవతీతి అధిప్పాయేనాహ. సా పనాపత్తి ఏవ. తేనాహ ‘‘సో తస్సా ఆపత్తియా అనాపత్తిదిట్ఠి అహోసీ’’తి.

౪౫౩-౪౫౪. సమ్భమఅత్థవసేనాతి తురితత్థవసేన. ‘‘అకారణే తుమ్హేహి సో భిక్ఖు ఉక్ఖిత్తో’’తి వదేయ్యాతి యస్మా పుబ్బే వినయధరస్స వచనేన ‘‘సచే ఆపత్తి హోతి, దేసేస్సామీ’’తి అనేన పటిఞ్ఞాతం, ఇదానిపి తస్సేవ వచనేన ‘‘అసఞ్చిచ్చ అస్సతియా కతత్తా నత్థేత్థ ఆపత్తీ’’తి అనాపత్తిసఞ్ఞీ, తస్మా ‘‘అకారణే తుమ్హేహి సో భిక్ఖు ఉక్ఖిత్తో’’తి ఉక్ఖేపకే భిక్ఖూ యది వదేయ్యాతి అధిప్పాయో. ఉక్ఖిత్తానువత్తకే వా ‘‘తుమ్హే ఆపత్తిం ఆపన్నా’’తి వదేయ్యాతి యస్మా వత్థుజాననచిత్తేనాయం సచిత్తకా ఆపత్తి, అయఞ్చ ఉదకావసేసే ఉదకావసేససఞ్ఞీ, తస్మా సాపత్తికస్సేవ ‘‘తుమ్హే ఛన్దాగతిం గచ్ఛథా’’తి అధిప్పాయేన ‘‘తుమ్హే ఆపత్తిం ఆపన్నా’’తి ఉక్ఖిత్తానువత్తకే వదేయ్య.

౪౫౫-౪౫౬. కమ్మం కోపేతీతి ‘‘నానాసంవాసకచతుత్థో చే, భిక్ఖవే, కమ్మం కరేయ్య, అకమ్మం న చ కరణీయ’’న్తిఆదివచనతో (మహావ. ౩౮౯) సచే సఙ్ఘో తం గణపూరకం కత్వా కమ్మం కరేయ్య, అయం తత్థ నిసిన్నోపి తం కమ్మం కోపేతీతి అధిప్పాయో. ఉపచారం ముఞ్చిత్వాతి ఏత్థ ఉపచారో నామ అఞ్ఞమఞ్ఞం హత్థేన పాపుణనట్ఠానం.

౪౫౭. భణ్డనజాతాతిఆదీసు కలహస్స పుబ్బభాగో భణ్డనం నామ, తం జాతం ఏతేసన్తి భణ్డనజాతా, హత్థపరామాసాదివసేన మత్థకం పత్తో కలహో జాతో ఏతేసన్తి కలహజాతా, విరుద్ధవాదభూతం వాదం ఆపన్నాతి వివాదాపన్నా. ముఖసత్తీహీతి వాచాసత్తీహి. వితుదన్తాతి విజ్ఝన్తా ¶ . ¶ భగవన్తం ఏతదవోచాతి ‘‘ఇధ, భన్తే, కోసమ్బియం భిక్ఖూ భణ్డనజాతా’’తిఆదివచనం అవోచ, తఞ్చ ఖో నేవ పియకమ్యతాయ, న భేదాధిప్పాయేన, అథ ఖో అత్థకామతాయ హితకామతాయ. సామగ్గీకారకో కిరేస భిక్ఖు, తస్మాస్స ఏతదహోసి ‘‘యథా ఇమే భిక్ఖూ వివాదం ఆరద్ధా, న సక్కా మయా, నాపి అఞ్ఞేన భిక్ఖునా సమగ్గే కాతుం, అప్పేవ నామ సదేవకే లోకే అగ్గపుగ్గలో భగవా సయం వా గన్త్వా అత్తనో వా సన్తికం పక్కోసాపేత్వా ఏతేసం భిక్ఖూనం ఖన్తిమేత్తాపటిసంయుత్తం సారణీయధమ్మదేసనం కథేత్వా సామగ్గిం కరేయ్యా’’తి అత్థకామతాయ హితకామతాయ గన్త్వా అవోచ. తస్మా ఏవమాహాతి అత్థకామత్తా ఏవమాహ, న భగవతో వచనం అనాదియన్తో. యే పన తదా సత్థు వచనం న గణ్హింసు, తే కిఞ్చి అవత్వా తుణ్హీభూతా మఙ్కుభూతా అట్ఠంసు, తస్మా ఉభయేసమ్పి సత్థరి అగారవపటిపత్తి నాహోసి.

కోసమ్బకవివాదకథావణ్ణనా నిట్ఠితా.

౪౫౮. అథ ఖో భగవా భిక్ఖూ ఆమన్తేసీతిఆదీసు భూతపుబ్బన్తి ఇదం భగవా పథవీగతం నిధిం ఉద్ధరిత్వా పురతో రాసిం కరోన్తో వియ భవపటిచ్ఛన్నం పురావుత్థం దస్సేన్తో ఆహ. అడ్ఢోతి ఇస్సరో. యో కోచి అత్తనో సన్తకేన విభవేన అడ్ఢో హోతి, అయం పన న కేవలం అడ్ఢోయేవ, మహద్ధనో మహతా అపరిమాణసఙ్ఖేన ధనేన సమన్నాగతోతి ఆహ ‘‘మహద్ధనో’’తి. భుఞ్జితబ్బతో పరిభుఞ్జితబ్బతో విసేసతో కామా భోగా నామ, తస్మా పఞ్చకామగుణవసేన మహన్తా ఉళారా భోగా అస్సాతి మహాభోగో. మహన్తం సేనాబలఞ్చేవ థామబలఞ్చ ఏతస్సాతి మహబ్బలో. మహన్తో హత్థిఅస్సాదివాహనో ఏతస్సాతి మహావాహనో. మహన్తం విజితం రట్ఠం ఏతస్సాతి మహావిజితో. పరిపుణ్ణకోసకోట్ఠాగారోతి కోసో వుచ్చతి భణ్డాగారసారగబ్భో, కోట్ఠం వుచ్చతి ధఞ్ఞస్స ఆఠపనట్ఠానం, కోట్ఠభూతం అగారం కోట్ఠాగారం, నిదహిత్వా ఠపితేన ధనేన పరిపుణ్ణకోసో ధఞ్ఞానఞ్చ పరిపుణ్ణకోట్ఠాగారోతి అత్థో.

అథ ¶ వా చతుబ్బిధో కోసో హత్థీ అస్సా రథా పత్తీతి. యథా హి అసినో తిక్ఖభావపరిపాలకో పరిచ్ఛదో ‘‘కోసో’’తి వుచ్చతి, ఏవం రఞ్ఞో తిక్ఖభావపరిపాలకత్తా చతురఙ్గినీ సేనా ‘‘కోసో’’తి వుచ్చతి. తివిధం కోట్ఠాగారం ధనకోట్ఠాగారం ధఞ్ఞకోట్ఠాగారం వత్థకోట్ఠాగారన్తి. తం సబ్బమ్పి పరిపుణ్ణమస్సాతి పరిపుణ్ణకోసకోట్ఠాగారో. చతురఙ్గినిం సేనన్తి హత్థిఅస్సరథపత్తిసఙ్ఖాతేహి ¶ చతూహి అఙ్గేహి సమన్నాగతం సేనం. సన్నయ్హిత్వాతి చమ్మపటిముఞ్చనాదీహి సన్నాహం కారేత్వా. అబ్భుయ్యాసీతి అభిఉయ్యాసి, అభిముఖో హుత్వా నిక్ఖమీతి అత్థో. ఏకసఙ్ఘాతమ్పీతి ఏకప్పహారమ్పి. ధోవనన్తి ధోవనుదకం. పరినేత్వాతి నీహరిత్వా. ‘‘అనత్థదో’’తి వత్తబ్బే ద-కారస్స త-కారం కత్వా ‘‘అనత్థతో’’తి వుత్తన్తి ఆహ ‘‘అథ వా’’తిఆది.

౪౬౪. వగ్గభావేన వా పుథు నానా సద్దో అస్సాతి పుథుసద్దో. సమజనోతి భణ్డనే సమజ్ఝాసయో జనో. తత్థాతి తస్మిం జనకాయే. అహం బాలోతి న మఞ్ఞిత్థాతి బాలలక్ఖణే ఠితోపి ‘‘అహం బాలో’’తి న మఞ్ఞి. భియ్యో చాతి అత్తనో బాలభావస్స అజాననతో భియ్యో చ భణ్డనస్స ఉపరిఫోటో వియ సఙ్ఘభేదస్స అత్తనో కారణభావమ్పి ఉప్పజ్జమానం న మఞ్ఞిత్థ నాఞ్ఞాసి.

కలహవసేన పవత్తవాచాయేవ గోచరా ఏతేసన్తి వాచాగోచరా. ముఖాయామన్తి వివదనవసేన ముఖం ఆయామేత్వా భాణినో. న తం జానన్తీతి తం కలహం న జానన్తి. కలహం కరోన్తో చ తం న జానన్తో నామ నత్థి. యథా పన న జానన్తి, తం దస్సేతుం ఆహ ‘‘ఏవం సాదీనవో అయ’’న్తి, అయం కలహో నామ అత్తనో పరేసఞ్చ అత్థహాపనతో అనత్థుప్పాదనతో దిట్ఠేవ ధమ్మే సమ్పరాయే చ సాదీనవో సదోసోతి అత్థో. తం న జానన్తీతి తం కలహం న జానన్తి. కథం న జానన్తీతి ఆహ ‘‘ఏవం సాదీనవో అయ’’న్తి, ‘‘ఏవం సాదీనవో అయం కలహో’’తి ఏవం తం కలహం న జానన్తీతి అత్థో.

అక్కోచ్ఛి మన్తిఆదీసు అక్కోచ్ఛీతి అక్కోసి. అవధీతి పహరి. అజినీతి కూటసక్ఖిఓతారణేన వా వాదపటివాదేన వా కరణుత్తరియకరణేన వా అజేసి. అహాసీతి మమ సన్తకం పత్తాదీసు కిఞ్చిదేవ అవహరి ¶ . యే చ తన్తి యే కేచి దేవా వా మనుస్సా వా గహట్ఠా వా పబ్బజితా వా తం ‘‘అక్కోచ్ఛి మ’’న్తిఆదివత్థుకం కోధం సకటధురం వియ నద్ధినా పూతిమచ్ఛాదీని వియ చ కుసాదీహి పునప్పునం వేఠేన్తా ఉపనయ్హన్తి ఉపనాహవసేన అనుబన్ధన్తి, తేసం సకిం ఉప్పన్నం వేరం న సమ్మతీతి అత్థో.

యే చ తం నుపనయ్హన్తీతి అస్సతియా అమనసికారవసేన వా కమ్మపచ్చవేక్ఖణాదివసేన వా యే తం అక్కోసాదివత్థుకం కోధం ‘‘తయాపి కోచి నిద్దోసో పురిమభవే అక్కుట్ఠో భవిస్సతి, పహటో భవిస్సతి, కూటసక్ఖిం ఓతారేత్వా జితో భవిస్సతి, కస్సచి తే పసయ్హ కిఞ్చి అచ్ఛిన్నం భవిస్సతి, తస్మా నిద్దోసో హుత్వాపి అక్కోసాదీని పాపుణాసీ’’తి ఏవం న ఉపనయ్హన్తి ¶ , తేసు పమాదేన ఉప్పన్నమ్పి వేరం ఇమినా అనుపనయ్హనేన నిరిన్ధనో వియ జాతవేదో ఉపసమ్మతి.

న హి వేరేన వేరానీతి యథా హి ఖేళసిఙ్ఘాణికాదిఅసుచిమక్ఖితం ఠానం తేహేవ అసుచీహి ధోవన్తో సుద్ధం నిగ్గన్ధం కాతుం న సక్కోతి, అథ ఖో తం ఠానం భియ్యోసో మత్తాయ అసుద్ధతరఞ్చ దుగ్గన్ధతరఞ్చ హోతి, ఏవమేవ అక్కోసన్తం పచ్చక్కోసన్తో పహరన్తం పటిపహరన్తో వేరేన వేరం వూపసమేతుం న సక్కోతి, అథ ఖో భియ్యో వేరమేవ కరోతి. ఇతి వేరాని నామ వేరేన కిస్మిఞ్చిపి కాలే న సమ్మన్తి, అథ ఖో వడ్ఢన్తియేవ. అవేరేన చ సమ్మన్తీతి యథా పన తాని ఖేళాదీని అసుచీని విప్పసన్నేన ఉదకేన ధోవియమానాని నస్సన్తి, తం ఠానం సుద్ధం హోతి నిగ్గన్ధం, ఏవమేవ అవేరేన ఖన్తిమేత్తోదకేన యోనిసోమనసికారేన పటిసఙ్ఖానేన పచ్చవేక్ఖణేన వేరాని వూపసమ్మన్తి పటిప్పస్సమ్భన్తి అభావం గచ్ఛన్తి. ఏస ధమ్మో సనన్తనోతి ఏస అవేరేన వేరూపసమనసఙ్ఖాతో పోరాణకో ధమ్మో సబ్బేసం బుద్ధపచ్చేకబుద్ధఖీణాసవానం గతమగ్గో.

న జానన్తీతి అనిచ్చసఞ్ఞం న పచ్చుపట్ఠాపేన్తీతి అధిప్పాయో. తతో సమ్మన్తి మేధగాతి తతో తస్మా కారణా మేధగా కలహా సమ్మన్తి వూపసమం గచ్ఛన్తి. కథం తే సమ్మన్తీతి ఆహ ‘‘ఏవఞ్హీ’’తిఆది. తత్థ ఏవఞ్హి తే జానన్తాతి తే పణ్డితా ‘‘మయం మచ్చుసమీపం గచ్ఛామా’’తి ఏవం జానన్తా యోనిసోమనసికారం ఉప్పాదేత్వా మేధగానం కలహానం వూపసమాయ ¶ పటిపజ్జన్తి, అథ నేసం తాయ పటిపత్తియా తే మేధగా సమ్మన్తీతి అధిప్పాయో.

తేసమ్పి హోతి సఙ్గతీతి యే మాతాపితూనం అట్ఠీని ఛిన్దన్తి, పాణే హరన్తి, గవాదీని చ పసయ్హ గణ్హన్తి, ఏవం రట్ఠం విలుమ్పమానానం తేసమ్పి సఙ్గతి హోతి, కిమఙ్గం పన తుమ్హాకం న సియాతి అధిప్పాయో.

వణ్ణావణ్ణదీపనత్థం వుత్తాతి ‘‘బాలసహాయతాయ ఇమే భిక్ఖూ కలహపసుతా, పణ్డితసహాయానం పన ఇదం న సియా’’తి పణ్డితసహాయస్స బాలసహాయస్స చ వణ్ణావణ్ణదీపనత్థం వుత్తా. నిపకన్తి నేపక్కపఞ్ఞాయ సమన్నాగతం. సాధువిహారి ధీరన్తి భద్దకవిహారిం పణ్డితం. పాకటపరిస్సయే చ పటిచ్ఛన్నపరిస్సయే చ అభిభవిత్వాతి సీహబ్యగ్ఘాదయో పాకటపరిస్సయే చ రాగభయదోసభయాదయో పటిచ్ఛన్నపరిస్సయే చాతి సబ్బేవ పరిస్సయే అభిభవిత్వా.

ఏకకా ¶ చరింసూతి ‘‘ఇదం రజ్జం నామ మహన్తం పమాదట్ఠానం, కిం అమ్హాకం రజ్జేన కారితేనా’’తి రట్ఠం పహాయ తతో మహాఅరఞ్ఞం పవిసిత్వా తాపసపబ్బజ్జం పబ్బజిత్వా చతూసు ఇరియాపథేసు ఏకకా చరింసూతి అత్థో.

ఏకస్స చరితం సేయ్యోతి పబ్బజితస్స పబ్బజితకాలతో పట్ఠాయ ఏకీభావాభిరతస్స ఏకకస్సేవ చరితం సేయ్యోతి అత్థో. నత్థి బాలే సహాయతాతి చూళసీలం మజ్ఝిమసీలం మహాసీలం దస కథావత్థూని తేరస ధుతగుణా విపస్సనాఞాణం చత్తారో మగ్గా చత్తారి ఫలాని తిస్సో విజ్జా ఛ అభిఞ్ఞా అమతమహానిబ్బానన్తి అయం సహాయతా నామ, సా బాలం నిస్సాయ అధిగన్తుం న సక్కాతి నత్థి బాలే సహాయతా. మాతఙ్గో అరఞ్ఞే మాతఙ్గరఞ్ఞేతి సరలోపేన సన్ధి. ‘‘మాతఙ్గరఞ్ఞో’’తిపి పాఠో, అరఞ్ఞకో మాతఙ్గో వియాతి అత్థో. మాతఙ్గ-సద్దేనేవ హత్థిభావస్స వుత్తత్తా నాగవచనం తస్స మహత్తవిభావనత్థన్తి ఆహ ‘‘నాగోతి మహన్తాధివచనమేత’’న్తి. మహన్తపరియాయో హి నాగ-సద్దో హోతి ‘‘ఏతం నాగస్స నాగేన, ఈసాదన్తస్స హత్థినో’’తిఆదీసు (ఉదా. ౩౫).

దీఘావువత్థుకథావణ్ణనా నిట్ఠితా.

౪౬౫. బాలకలోణకారగామోతి ¶ ఉపాలిగహపతిస్స ఏవంనామకో భోగగామో. తేనుపసఙ్కమీతి ధమ్మసేనాపతిమహామోగ్గల్లానత్థేరేసు వా అసీతిమహాసావకేసు వా అన్తమసో ధమ్మభణ్డాగారికం ఆనన్దత్థేరమ్పి కఞ్చి అనామన్తేత్వా సయమేవ పత్తచీవరమాదాయ అనీకనిస్సటో హత్థీ వియ యూథనిస్సటో కాళసీహో వియ వాతచ్ఛిన్నో వలాహకో వియ చ ఏకకోవ ఉపసఙ్కమి. కస్మా ఉపసఙ్కమి? గణే కిరస్స ఆదీనవం దిస్వా ఏకవిహారిం భిక్ఖుం పస్సితుకామతా ఉదపాది, తస్మా సీతాదిపీళితో ఉణ్హాదిం పత్థయమానో వియ ఉపసఙ్కమి. అథ వా భగవతా సో ఆదీనవో పగేవ పరిఞ్ఞాతో, న తేన సత్థా నిబ్బిన్నో, తస్మిం పన అన్తోవస్సే కేచి బుద్ధవేనేయ్యా నాహేసుం, తేన అఞ్ఞత్థ గమనం తేసం భిక్ఖూనం దమనుపాయోతి పాలిలేయ్యకం ఉద్దిస్స గచ్ఛన్తో ఏకవిహారిం ఆయస్మన్తం భగుం సమ్పహంసేతుం తత్థ గతో. ఏవం గతే చ సత్థరి పఞ్చసతా భిక్ఖూ ఆయస్మన్తం ఆనన్దం ఆహంసు ‘‘ఆవుసో ఆనన్ద సత్థా ఏకకోవ గతో, మయం అనుబన్ధిస్సామా’’తి. ‘‘ఆవుసో, యదా భగవా సామం సేనాసనం సంసామేత్వా పత్తచీవరమాదాయ అనామన్తేత్వా ఉపట్ఠాకే అనపలోకేత్వా భిక్ఖుసఙ్ఘం అదుతియో గచ్ఛతి, తదా ఏకచారికం ¶ చరితుం భగవతో అజ్ఝాసయో, సావకేన నామ సత్థు అజ్ఝాసయానురూపం పటిపజ్జితబ్బం, తస్మా న ఇమేసు దివసేసు భగవా అనుగన్తబ్బో’’తి నివారేసి, సయమ్పి నానుగఞ్ఛి. ధమ్మియా కథాయాతి ఏకీభావే ఆనిసంసపటిసంయుత్తాయ ధమ్మకథాయ.

బాలకలోణకగమనకథావణ్ణనా నిట్ఠితా.

౪౬౬. యేన పాచీనవంసదాయోతి తత్థ కస్మా ఉపసఙ్కమి? యథా నామ జిఘచ్ఛితస్స భోజనే, పిపాసితస్స పానీయే, సీతేన ఫుట్ఠస్స ఉణ్హే, ఉణ్హేన ఫుట్ఠస్స సీతే, దుక్ఖితస్స సుఖే అభిరుచి ఉప్పజ్జతి, ఏవమేవ భగవతో కోసమ్బకే భిక్ఖూ అఞ్ఞమఞ్ఞం వివాదాపన్నే అసమగ్గవాసం వసన్తే, సమగ్గవాసం ¶ వసన్తే ఆవజ్జేన్తస్స ఇమే తయో కులపుత్తా ఆపాథమాగమింసు, అథ నేసం పగ్గణ్హితుకామో ఉపసఙ్కమి ‘‘ఏవాయం పటిపత్తిఅనుక్కమేన కోసమ్బకానం భిక్ఖూనం వినయనూపాయో హోతీ’’తి. విహరన్తీతి సామగ్గిరసం అనుభవమానా విహరన్తి.

దాయపాలోతి (మ. ని. అట్ఠ. ౧.౩౨౫) అరఞ్ఞపాలో. సో అరఞ్ఞం యథా ఇచ్ఛితిచ్ఛితప్పదేసేన మనుస్సా పవిసిత్వా తత్థ పుప్ఫం వా ఫలం వా నియ్యాసం వా దబ్బసమ్భారం వా న హరన్తి, ఏవం వతియా పరిక్ఖిత్తస్స అరఞ్ఞస్స యోజితే ద్వారే నిసీదిత్వా అరఞ్ఞం రక్ఖతి, తస్మా ‘‘దాయపాలో’’తి వుత్తో. అత్తకామరూపా విహరన్తీతి అత్తనో హితం కామయమానసభావా హుత్వా విహరన్తి. యో హి ఇమస్మిం సాసనే పబ్బజిత్వాపి వేజ్జకమ్మదూతకమ్మపహిణగమనాదీనం వసేన ఏకవీసతిఅనేసనాహి జీవికం కప్పేతి, అయం న అత్తకామరూపో నామ. యో పన ఇమస్మిం సాసనే పబ్బజిత్వా ఏకవీసతిఅనేసనం పహాయ చతుపారిసుద్ధిసీలే పతిట్ఠాయ బుద్ధవచనం ఉగ్గణ్హిత్వా సప్పాయధుతఙ్గం అధిట్ఠాయ అట్ఠతింసాయ ఆరమ్మణేసు చిత్తరుచియం కమ్మట్ఠానం గహేత్వా గామన్తం పహాయ అరఞ్ఞం పవిసిత్వా సమాపత్తియో నిబ్బత్తేత్వా విపస్సనాయ కమ్మం కురుమానో విచరతి, అయం అత్తకామో నామ. తేపి తయో కులపుత్తా ఏవరూపా అహేసుం. తేన వుత్తం ‘‘అత్తకామరూపా విహరన్తీ’’తి.

మా తేసం అఫాసుమకాసీతి తేసం అఫాసుకం మా అకాసీతి భగవన్తం వారేసి. ఏవం కిరస్స అహోసి ‘‘ఇమే కులపుత్తా సమగ్గా విహరన్తి, ఏకచ్చస్స చ గతట్ఠానే ¶ భణ్డనకలహవివాదా వత్తన్తి, తిఖిణసిఙ్గో చణ్డగోణో వియ ఓవిజ్ఝన్తో విచరతి, అథేకమగ్గేన ద్విన్నం గమనం న హోతి, కదాచి అయమ్పి ఏవం కరోన్తో ఇమేసం కులపుత్తానం సమగ్గవాసం భిన్దేయ్య, పాసాదికో చ పనేస సువణ్ణవణ్ణో రసగిద్ధో మఞ్ఞే, గతకాలతో పట్ఠాయ పణీతదాయకానం అత్తనో ఉపట్ఠాకానం వణ్ణకథనాదీహి ఇమేసం కులపుత్తానం అప్పమాదవిహారం భిన్దేయ్య, వసనట్ఠానాని చాపి ఏతేసం కులపుత్తానం నిబద్ధాని పరిచ్ఛిన్నాని తిస్సోవ పణ్ణసాలా తయో చఙ్కమా తీణి దివాట్ఠానాని తీణి మఞ్చపీఠాని, అయం పన సమణో మహాకాయో వుడ్ఢతరో మఞ్ఞే భవిస్సతి, సో అకాలే ఇమే కులపుత్తే సేనాసనా వుట్ఠపేస్సతి, ఏవం సబ్బథాపి ఏతేసం అఫాసు భవిస్సతీ’’తి. తం అనిచ్ఛన్తో ‘‘మా తేసం అఫాసుమకాసీ’’తి భగవన్తం వారేతి.

కిం ¶ పనేస జానన్తో వారేసి అజానన్తోతి? అజానన్తో. సమ్మాసమ్బుద్ధో హి నామ యదా అనేకభిక్ఖుసహస్సపరివారో బ్యామప్పభాయ అసీతిఅనుబ్యఞ్జనేహి ద్వత్తింసమహాపురిసలక్ఖణసిరియా చ బుద్ధానుభావం దస్సేన్తో విచరతి, తదా ‘‘కో ఏసో’’తి అపుచ్ఛిత్వావ జానితబ్బో హోతి. తదా పన భగవా ‘‘మాస్సు కోచి మమ బుద్ధానుభావం అఞ్ఞాసీ’’తి తథారూపేన ఇద్ధాభిసఙ్ఖారేన సబ్బమ్పి తం బుద్ధానుభావం చీవరగబ్భేన వియ పటిచ్ఛాదేత్వా వలాహకగబ్భేన పటిచ్ఛన్నో పుణ్ణచన్దో వియ సయమేవ పత్తచీవరమాదాయ అఞ్ఞాతకవేసేన అగమాసి. ఇతి తం అజానన్తోవ దాయపాలో వారేసి.

ఏతదవోచాతి థేరో కిర ‘‘మా సమణా’’తి దాయపాలస్స కథం సుత్వా చిన్తేసి ‘‘మయం తయో జనా ఇధ విహరామ, అఞ్ఞో పబ్బజితో నామ నత్థి, అయఞ్చ దాయపాలో పబ్బజితేన వియ సద్ధిం కథేతి, కో ను ఖో భవిస్సతీ’’తి దివాట్ఠానతో ఉట్ఠాయ ద్వారే ఠత్వా మగ్గం ఓలోకేన్తో భగవన్తం అద్దస. భగవాపి థేరస్స సహ దస్సనేనేవ సరీరోభాసం ముఞ్చి, అసీతిఅనుబ్యఞ్జనవిరాజితా బ్యామప్పభా పసారితసువణ్ణపటో వియ విరోచిత్థ. థేరో ‘‘అయం దాయపాలో ఫణకతఆసీవిసం గీవాయ గహేతుం హత్థం పసారేన్తో వియ లోకే అగ్గపుగ్గలేన సద్ధిం కథేన్తోవ న జానాతి, అఞ్ఞతరభిక్ఖునా వియ సద్ధిం కథేతీ’’తి నివారేన్తో ఏతం ‘‘మావుసో, దాయపాలా’’తిఆదివచనం అవోచ.

తేనుపసఙ్కమీతి కస్మా భగవతో పచ్చుగ్గమనం అకత్వావ ఉపసఙ్కమి? ఏవం కిరస్స అహోసి ‘‘మయం తయో జనా సమగ్గవాసం వసామ, సచాహం ఏకకోవ పచ్చుగ్గమనం కరిస్సామి, సమగ్గవాసో నామ న భవిస్సతి, పియమిత్తే గహేత్వావ పచ్చుగ్గమనం కరిస్సామి. యథా చ భగవా ¶ మయ్హం పియో, ఏవం సహాయానమ్పి మే పియో’’తి తేహి సద్ధిం పచ్చుగ్గమనం కాతుకామో సయం అకత్వా ఉపసఙ్కమి. కేచి పన ‘‘తేసం థేరానం పణ్ణసాలద్వారే చఙ్కమనకోటియా భగవతో ఆగమనమగ్గో హోతి, తస్మా థేరో తేసం సఞ్ఞం దదమానోవ గతో’’తి వదన్తి. అభిక్కమథాతి ఇతో ఆగచ్ఛథ. పాదే పక్ఖాలేసీతి వికసితపదుమసన్నిభేహి జాలహత్థేహి మణివణ్ణం ఉదకం గహేత్వా సువణ్ణవణ్ణేసు పిట్ఠిపాదేసు ఉదకం ఆసిఞ్చిత్వా పాదేన పాదం ఘంసేన్తో పక్ఖాలేసి. బుద్ధానం ¶ కాయే రజోజల్లం నామ న ఉపలిమ్పతి, కస్మా పక్ఖాలేసీతి? సరీరస్స ఉతుగ్గహణత్థం తేసఞ్చ చిత్తసమ్పహంసనత్థం. అమ్హేహి అభిహటేన ఉదకేన భగవా పాదే పక్ఖాలేసి, పరిభోగం అకాసీతి తేసం భిక్ఖూనం బలవసోమనస్సవసేన చిత్తం పీణితం హోతి, తస్మా పక్ఖాలేసి.

ఆయస్మన్తం అనురుద్ధం భగవా ఏతదవోచాతి సో కిర తేసం వుడ్ఢతరో, తస్స సఙ్గహే కతే సేసానం కతోవ హోతీతి థేరఞ్ఞేవ ఏతం ‘‘కచ్చి వో అనురుద్ధా’’తిఆదివచనం అవోచ. అనురుద్ధాతి వా ఏకసేసనయేన వుత్తం విరూపేకసేసస్సపి ఇచ్ఛితబ్బత్తా, ఏవఞ్చ కత్వా బహువచననిద్దేసో చ సమత్థితో హోతి. కచ్చీతి పుచ్ఛనత్థే నిపాతో. వోతి సామివచనం. ఇదం వుత్తం హోతి – కచ్చి అనురుద్ధా తుమ్హాకం ఖమనీయం, ఇరియాపథో వో ఖమతి, కచ్చి యాపనీయం, కచ్చి వో జీవితం యాపేతి ఘటియతి, కచ్చి పిణ్డకేన న కిలమథ, కచ్చి తుమ్హాకం సులభపిణ్డం, సమ్పత్తే వో దిస్వా మనుస్సా ఉళుఙ్కయాగుం వా కటచ్ఛుభిక్ఖం వా దాతబ్బం మఞ్ఞన్తీతి భిక్ఖాచారవత్తం పుచ్ఛతి. కస్మా? యస్మా పచ్చయేన అకిలమన్తేన సక్కా సమణధమ్మో కాతుం, వత్తమేవ వా ఏతం పబ్బజితానం.

అథ తేన పటివచనే దిన్నే ‘‘అనురుద్ధా తుమ్హే రాజపబ్బజితా మహాపుఞ్ఞా, మనుస్సా తుమ్హాకం అరఞ్ఞే వసన్తానం అదత్వా కస్స అఞ్ఞస్స దాతబ్బం మఞ్ఞిస్సన్తి, తుమ్హే పన ఏతం భుఞ్జిత్వా కిం ను ఖో మిగపోతకా వియ అఞ్ఞమఞ్ఞం ఘట్టేన్తా విహరథ, ఉదాహు సామగ్గిభావో వో అత్థీ’’తి సామగ్గిరసం పుచ్ఛన్తో ‘‘కచ్చి పన వో అనురుద్ధా సమగ్గా’’తిఆదిమాహ. తత్థ ఖీరోదకీభూతాతి యథా ఖీరఞ్చ ఉదకఞ్చ అఞ్ఞమఞ్ఞం సంసన్దతి, విసుం న హోతి, ఏకత్తం వియ ఉపేతి, కచ్చి ఏవం సామగ్గివసేన ఏకత్తుపగతచిత్తుప్పాదా విహరథాతి పుచ్ఛతి. పియచక్ఖూహీతి మేత్తచిత్తం పచ్చుపట్ఠాపేత్వా ఓలోకనతో పియభావదీపకాని చక్ఖూని పియచక్ఖూని నామ, ‘‘కచ్చి తథారూపేహి చక్ఖూహి అఞ్ఞమఞ్ఞం పస్సన్తా విహరథా’’తి పుచ్ఛతి. తగ్ఘాతి ఏకంసత్థే నిపాతో, ఏకంసేన మయం భన్తేతి వుత్తం హోతి. యథా కథం పనాతి ఏత్థ యథాతి నిపాతమత్తం, కథన్తి ¶ కారణపుచ్ఛా, కథం పన తుమ్హే ఏవం విహరథ, కేన కారణేన విహరథ, తం మే కారణం బ్రూహీతి వుత్తం హోతి.

మేత్తం ¶ కాయకమ్మన్తి మేత్తచిత్తవసేన పవత్తం కాయకమ్మం. ఆవి చేవ రహో చాతి సమ్ముఖా చేవ పరమ్ముఖా చ. ఇతరేసుపి ఏసేవ నయో. తత్థ సమ్ముఖా కాయవచీకమ్మాని సహవాసే లబ్భన్తి, ఇతరాని విప్పవాసే, మనోకమ్మం సబ్బత్థ లబ్భతి. యఞ్హి సహేవ వసన్తేసు ఏకేన మఞ్చపీఠం వా దారుభణ్డం వా మత్తికాభణ్డం వా బహి దున్నిక్ఖిత్తం హోతి, తం దిస్వా ‘‘కేనిదం వళఞ్జిత’’న్తి అవఞ్ఞం అకత్వా అత్తనా దున్నిక్ఖిత్తం వియ గహేత్వా పటిసామేన్తస్స పటిజగ్గితబ్బయుత్తం వా పన ఠానం పటిజగ్గన్తస్స సమ్ముఖా మేత్తం కాయకమ్మం నామ హోతి. ఏకస్మిం పక్కన్తే తేన దున్నిక్ఖిత్తం సేనాసనపరిక్ఖారం తథేవ నిక్ఖిపన్తస్స పటిజగ్గితబ్బయుత్తం వా పన ఠానం పటిజగ్గన్తస్స పరమ్ముఖా మేత్తం కాయకమ్మం నామ హోతి. సహవసన్తస్స పన థేరేహి సద్ధిం మధురం సమ్మోదనీయకథం పటిసన్థారకథం సారణీయకథం ధమ్మకథం సరభఞ్ఞం సాకచ్ఛం పఞ్హపుచ్ఛనం పఞ్హవిస్సజ్జనన్తి ఏవమాదికరణే సమ్ముఖా మేత్తం వచీకమ్మం నామ హోతి. థేరేసు పన పక్కన్తేసు ‘‘మయ్హం పియసహాయో నన్దియత్థేరో కిమిలత్థేరో ఏవం సీలసమ్పన్నో ఏవం ఆచారసమ్పన్నో’’తిఆదిగుణకథనే పరమ్ముఖా మేత్తం వచీకమ్మం నామ హోతి. ‘‘మయ్హం పియమిత్తో నన్దియత్థేరో కిమిలత్థేరో అవేరో హోతు అబ్యాపజ్జో సుఖీ’’తి ఏవం సమన్నాహరతో పన సమ్ముఖాపి పరమ్ముఖాపి మేత్తం మనోకమ్మం హోతియేవ.

నానా హి ఖో నో భన్తే కాయాతి అయఞ్హి కాయో పిట్ఠం వియ మత్తికా వియ చ ఓమద్దిత్వా ఏకతో కాతుం న సక్కా. ఏకఞ్చ పన మఞ్ఞే చిత్తన్తి చిత్తం పన నో అత్తనో వియ అఞ్ఞమఞ్ఞస్స హితభావేన అవిరోధభావేన భేదాభావేన సమగ్గభావేన ఏకమేవాతి దస్సేతి. కథం పనేతే సకం చిత్తం నిక్ఖిపిత్వా ఇతరేసం చిత్తవసేన వత్తింసూతి? ఏకస్స పత్తే మలం ఉట్ఠహతి, ఏకస్స చీవరం కిలిట్ఠం హోతి, ఏకస్స పరిభణ్డకమ్మం హోతి. తత్థ యస్స పత్తే మలం ఉట్ఠితం, తేన ‘‘మమావుసో పత్తే మలం ఉట్ఠితం, పచితుం వట్టతీ’’తి వుత్తే ఇతరే ‘‘మయ్హం చీవరం కిలిట్ఠం ధోవితబ్బం, మయ్హం పరిభణ్డం కాతబ్బ’’న్తి అవత్వా అరఞ్ఞం పవిసిత్వా దారూని ఆహరిత్వా భిన్దిత్వా పత్తకటాహే బహలతనుమత్తికాహి లేపం కత్వా పత్తం పచిత్వా తతో పరం చీవరం వా ధోవన్తి, పరిభణ్డం వా కరోన్తి. ‘‘మమావుసో చీవరం కిలిట్ఠం, ధోవితుం వట్టతీ’’తి ‘‘మమ పణ్ణసాలా ఉక్లాపా, పరిభణ్డం కాతుం వట్టతీ’’తి పఠమతరం ఆరోచితేపి ఏసేవ నయో.

ఇదాని ¶ తేసం అప్పమాదలక్ఖణం పుచ్ఛన్తో ‘‘కచ్చి పన వో అనురుద్ధా’’తిఆదిమాహ. తత్థ ¶ వోతి నిపాతమత్తం, పచ్చత్తవచనం వా, కచ్చి తుమ్హేతి అత్థో. అమ్హాకన్తి అమ్హేసు తీసు జనేసు. పిణ్డాయ పటిక్కమతీతి గామే పిణ్డాయ చరిత్వా పచ్చాగచ్ఛతి. అవక్కారపాతిన్తి అతిరేకపిణ్డపాతం అపనేత్వా ఠపనత్థాయ ఏకం సముగ్గపాతిం ధోవిత్వా ఠపేతి. యో పచ్ఛాతి తే కిర థేరా న ఏకతోవ భిక్ఖాచారం పవిసన్తి. ఫలసమాపత్తిరతా హేతే పాతోవ సరీరపటిజగ్గనం కత్వా వత్తపటిపత్తిం పూరేత్వా సేనాసనం పవిసిత్వా కాలపరిచ్ఛేదం కత్వా ఫలసమాపత్తిం అప్పేత్వా నిసీదన్తి. తేసు యో పఠమతరం నిసిన్నో అత్తనో కాలపరిచ్ఛేదవసేన పఠమతరం ఉట్ఠాతి, సో పిణ్డాయ చరిత్వా పటినివత్తో భత్తకిచ్చట్ఠానం ఆగన్త్వా జానాతి ‘‘ద్వే భిక్ఖూ పచ్ఛతో, అహం పఠమతరం ఆగతో’’తి. అథ పత్తం పిదహిత్వా ఆసనపఞ్ఞాపనాదీని కత్వా యది పత్తే పటివీసమత్తమేవ హోతి, నిసీదిత్వా భుఞ్జతి, యది అతిరేకం హోతి, అవక్కారపాతియం పక్ఖిపిత్వా పాతిం పిధాయ భుఞ్జతి, కతభత్తకిచ్చో పత్తం ధోవిత్వా వోదకం కత్వా థవికాయ ఓసాపేత్వా పత్తచీవరం గహేత్వా అత్తనో వసనట్ఠానం పవిసతి.

దుతియోపి ఆగన్త్వావ జానాతి ‘‘ఏకో పఠమం ఆగతో, ఏకో పచ్ఛతో’’తి. సో సచే పత్తే భత్తం పమాణమేవ హోతి, భుఞ్జతి. సచే మన్దం, అవక్కారపాతితో గహేత్వా భుఞ్జతి. సచే అతిరేకం హోతి, అవక్కారపాతియం పక్ఖిపిత్వా పమాణమేవ భుఞ్జిత్వా పురిమత్థేరో వియ వసనట్ఠానం పవిసతి. తతియోపి ఆగన్త్వావ జానాతి ‘‘ద్వే పఠమం ఆగతా, అహం పచ్ఛిమో’’తి. సోపి దుతియత్థేరో వియ భుఞ్జిత్వా కతభత్తకిచ్చో పత్తం ధోవిత్వా వోదకం కత్వా థవికాయ ఓసాపేత్వా ఆసనాని ఉక్ఖిపిత్వా పటిసామేతి, పానీయఘటే వా పరిభోజనీయఘటే వా అవసేసఉదకం ఛడ్డేత్వా ఘటే నికుజ్జిత్వా అవక్కారపాతియం సచే అవసేసభత్తం హోతి, తం వుత్తనయేన జహిత్వా పాతిం ధోవిత్వా పటిసామేతి, భత్తగ్గం సమ్మజ్జతి, సో కచవరం ఛడ్డేత్వా సమ్మజ్జనిం ఉక్ఖిపిత్వా ఉపచికాహి ముత్తట్ఠానే ఠపేత్వా పత్తచీవరమాదాయ వసనట్ఠానం పవిసతి. ఇదం థేరానం బహివిహారే అరఞ్ఞే భత్తకిచ్చకరణట్ఠానే భోజనసాలాయ వత్తం. ఇదం సన్ధాయ ‘‘యో పచ్ఛా’’తిఆది వుత్తం.

యో ¶ పస్సతీతిఆది పన నేసం అన్తోవిహారే వత్తన్తి వేదితబ్బం. తత్థ వచ్చఘటన్తి ఆచమనకుమ్భిం. రిత్తన్తి రిత్తకం. తుచ్ఛన్తి తస్సేవ వేవచనం. అవిసయ్హన్తి ఉక్ఖిపితుం అసక్కుణేయ్యం అతిభారియం. హత్థవికారేనాతి హత్థసఞ్ఞాయ. తే కిర పానీయఘటాదీసు యంకిఞ్చి తుచ్ఛకం గహేత్వా పోక్ఖరణిం గన్త్వా అన్తో చ బహి చ ధోవిత్వా ఉదకం పరిస్సావేత్వా తీరే ఠపేత్వా అఞ్ఞం భిక్ఖుం హత్థవికారేన ఆమన్తేన్తి, ఓదిస్స వా అనోదిస్స వా సద్దం న కరోన్తి. కస్మా ఓదిస్స న కరోన్తి? తఞ్హి భిక్ఖుం సద్దో బాధేయ్యాతి. కస్మా అనోదిస్స న ¶ కరోన్తి? అనోదిస్స సద్దే దిన్నే ‘‘అహం పురే, అహం పురే’’తి ద్వేపి నిక్ఖమేయ్యుం. తతో ద్వీహి కత్తబ్బకమ్మే తతియస్స కమ్మచ్ఛేదో భవేయ్య. సంయతపదసద్దో పన హుత్వా అపరస్స భిక్ఖునో దివాట్ఠానసన్తికం గన్త్వా తేన దిట్ఠభావం ఞత్వా హత్థసఞ్ఞం కరోతి, తాయ సఞ్ఞాయ ఇతరో ఆగచ్ఛతి, తతో ద్వే జనా హత్థేన హత్థం సంసిబ్బన్తా ద్వీసు హత్థేసు ఠపేత్వా ఉట్ఠాపేన్తి. తం సన్ధాయాహ ‘‘హత్థవికారేన దుతియం ఆమన్తేత్వా హత్థవిలఙ్ఘకేన ఉపట్ఠాపేమా’’తి.

పఞ్చాహికం ఖో పనాతి చాతుద్దసే పన్నరసే అట్ఠమియన్తి ఇదం తావ పకతిధమ్మస్సవనమేవ, తం అఖణ్డం కత్వా పఞ్చమే పఞ్చమే దివసే ద్వే థేరా నాతివికాలే నహాయిత్వా అనురుద్ధత్థేరస్స వసనట్ఠానం గచ్ఛన్తి. తత్థ తయోపి నిసీదిత్వా తిణ్ణం పిటకానం అఞ్ఞతరస్మిం అఞ్ఞమఞ్ఞం పఞ్హం పుచ్ఛన్తి, అఞ్ఞమఞ్ఞం విస్సజ్జేన్తి. తేసం ఏవం కరోన్తానంయేవ అరుణం ఉగ్గచ్ఛతి. తం సన్ధాయేతం వుత్తం. ఏత్తావతా థేరేన భగవతా అప్పమాదలక్ఖణం పుచ్ఛితేన పమాదట్ఠానేసుయేవ అప్పమాదలక్ఖణం విస్సజ్జితం హోతి. అఞ్ఞేసఞ్హి భిక్ఖూనం భిక్ఖాచారపవిసనకాలో నిక్ఖమనకాలో నివాసనపరివత్తనం చీవరపారుపనం అన్తోగామే పిణ్డాయ చరణం ధమ్మకథనం అనుమోదనం అన్తోగామతో నిక్ఖమిత్వా భత్తకిచ్చకరణం పత్తధోవనం పత్తఓసాపనం పత్తచీవరపటిసామనన్తి పపఞ్చకరణట్ఠానాని ఏతాని. తస్మా థేరో ‘‘అమ్హాకం ఏత్తకం ఠానం ముఞ్చిత్వా విస్సట్ఠకథాపవత్తనేన కమ్మట్ఠానే పమజ్జనట్ఠానాని, తత్థాపి మయం, భన్తే, కమ్మట్ఠానవిరుద్ధం న పటిపజ్జామా’’తి అఞ్ఞేసం పమాదట్ఠానేసుయేవ సిఖాప్పత్తం అత్తనో అప్పమాదలక్ఖణం విస్సజ్జేసి. ఇమినావ ఏతాని ఠానాని ముఞ్చిత్వా అఞ్ఞత్థ విహారసమాపత్తీనం అవళఞ్జనవసేన పమాదకాలో నామ అమ్హాకం నత్థీతి దీపేతి.

పాచీనవంసదాయగమనకథావణ్ణనా నిట్ఠితా.

౪౬౭. ధమ్మియా ¶ కథాయాతి సమగ్గవాసే ఆనిసంసపటిసంయుత్తాయ ధమ్మకథాయ. అనుపుబ్బేన (ఉదా. అట్ఠ. ౩౫) చారికం చరమానోతి అనుక్కమేన గామనిగమపటిపాటియా చారికం చరమానో. యేన పాలిలేయ్యకం తదవసరీతి ఏకకోవ యేన పాలిలేయ్యకగామో, తం అవసరి. పాలిలేయ్యకగామవాసినోపి పచ్చుగ్గన్త్వా భగవతో దానం దత్వా పాలిలేయ్యకగామస్స అవిదూరే రక్ఖితవనసణ్డో నామ అత్థి, తత్థ భగవతో పణ్ణసాలం కత్వా ‘‘ఏత్థ భగవా వసతూ’’తి యాచిత్వా వాసయింసు. భద్దసాలోతి పన తత్థేకో మనాపో లట్ఠికో సాలరుక్ఖో. భగవా తం గామం ఉపనిస్సాయ ¶ వనసణ్డే పణ్ణసాలాయ సమీపే తస్మిం రుక్ఖమూలే విహాసి. తేన వుత్తం ‘‘పాలిలేయ్యకే విహరతి రక్ఖితవనసణ్డే భద్దసాలమూలే’’తి.

అథ ఖో భగవతో రహోగతస్సాతిఆది భగవతో వివేకసుఖపచ్చవేక్ఖణదస్సనం. ఆకిణ్ణో న ఫాసు విహాసిన్తి సమ్బాధప్పత్తో ఆకిణ్ణో విహాసిం. కిం పన భగవతో సమ్బాధో అత్థి సంసగ్గో వాతి? నత్థి. న హి కోచి భగవన్తం అనిచ్ఛాయ ఉపసఙ్కమితుం సక్కోతి. దురాసదా హి బుద్ధా భగవన్తో సబ్బత్థ చ అనుపలిత్తా, హితేసితాయ పన సత్తేసు అనుకమ్పం ఉపాదాయ ‘‘ముత్తో మోచేస్సామీ’’తి పటిఞ్ఞానురూపం చతురోఘనిత్థరణత్థం అట్ఠన్నం పరిసానం అత్తనో సన్తికం కాలేన కాలం ఉపసఙ్కమనం అధివాసేతి, సయఞ్చ మహాకరుణాసముస్సాహితో కాలఞ్ఞూ హుత్వా తత్థ ఉపసఙ్కమీతి ఇదం సబ్బబుద్ధానం ఆచిణ్ణం. నాయమిధ ఆకిణ్ణవిహారో అధిప్పేతో, ఇధ పన తేహి కలహకారకేహి కోసమ్బకభిక్ఖూహి సద్ధిం ఏకవిహారే వాసం విహాసి, తదా వినేతబ్బాభావతో ఆకిణ్ణవిహారం కత్వా వుత్తం ‘‘అహం ఖో పుబ్బే ఆకిణ్ణో న ఫాసు విహాసి’’న్తి. తేనేవాహ ‘‘తేహి కోసమ్బకేహి భిక్ఖూహి భణ్డనకారకేహీ’’తిఆది.

దహరపోతకేహీతి దహరేహి హత్థిపోతకేహి, యే భిఙ్కాతిపి వుచ్చన్తి. తేహీతి హత్థిఆదీహి. కద్దమోదకానీతి కద్దమమిస్సాని ఉదకాని. ఓగాహాతి ఏత్థ ‘‘ఓగాహ’’న్తిపి పాళి. అస్సాతి హత్థినాగస్స. ఉపనిఘంసన్తియోతి ఘట్టేన్తియో. ఉపనిఘంసియమానోపి అత్తనో ఉళారభావేన ¶ న కుజ్ఝతి, తేన తా ఘంసన్తియేవ. వూపకట్ఠోతి వూపకట్ఠో దూరీభూతో.

యూథాతి హత్థిఘటాయ. యేన భగవా తేనుపసఙ్కమీతి సో కిర హత్థినాగో యూథవాసే ఉక్కణ్ఠితో తం వనసణ్డం పవిట్ఠో. తత్థ భగవన్తం దిస్వా ఘటసహస్సేన నిబ్బాపితసన్తాపో వియ నిబ్బుతో హుత్వా పసన్నచిత్తో భగవతో సన్తికే అట్ఠాసి, తతో పట్ఠాయ వత్తసీసే ఠత్వా భద్దసాలస్స పణ్ణసాలాయ చ సమన్తతో అప్పహరితం కత్వా సాఖాభఙ్గేన సమ్మజ్జతి, భగవతో ముఖధోవనం దేతి, నహానోదకం ఆహరతి, దన్తకట్ఠం దేతి, అరఞ్ఞతో మధురాని ఫలాఫలాని ఆహరిత్వా సత్థు ఉపనేతి. సత్థా తాని పరిభుఞ్జతి. తేన వుత్తం ‘‘సోణ్డాయ భగవతో పానీయం పరిభోజనీయం ఉపట్ఠాపేతీ’’తిఆది. సో కిర సోణ్డాయ దారూని ఆహరిత్వా అఞ్ఞమఞ్ఞం ఘంసిత్వా అగ్గిం ఉట్ఠాపేత్వా దారూని జాలాపేత్వా తత్థ పాసాణఖణ్డాని తాపేత్వా తాని దణ్డకేహి వట్టేత్వా సోణ్డియం ఖిపిత్వా ఉదకస్స తత్తభావం ఞత్వా భగవతో సన్తికం ఉపగన్త్వా తిట్ఠతి. భగవా ‘‘హత్థినాగో మమ నహానం ఇచ్ఛతీ’’తి తత్థ గన్త్వా నహానకిచ్చం కరోతి. పానీయేపి ఏసేవ ¶ నయో. తస్మిం పన సీతలే జాతే ఉపసఙ్కమతి. తం సన్ధాయ వుత్తం ‘‘సోణ్డాయ భగవతో పానీయం పరిభోజనీయం ఉపట్ఠాపేతీ’’తి.

అత్తనో చ పవివేకం విదిత్వాతి కేహిచి అనాకిణ్ణభావలద్ధం కాయవివేకం జానిత్వా. ఇతరే పన వివేకా భగవతో సబ్బకాలం విజ్జన్తియేవ. ఇమం ఉదానం ఉదానేసీతి ఇమం అత్తనో హత్థినాగస్స చ వివేకాభిరతియా సమానజ్ఝాసయభావదీపనం ఉదానం ఉదానేసి.

గాథాయ పన ఏవమత్థయోజనా వేదితబ్బా (ఉదా. అట్ఠ. ౩౫) – ఏతం ఈసాదన్తస్స రథఈసాసదిసదన్తస్స హత్థినాగస్స చిత్తం నాగేన బుద్ధనాగస్స చిత్తేన సమేతి సంసన్దతి. కథం సమేతి చే? యదేకో రమతీ వనే, యస్మా బుద్ధనాగో ‘‘అహం ఖో పుబ్బే ఆకిణ్ణో విహాసి’’న్తి పురిమం ఆకిణ్ణవిహారం జిగుచ్ఛిత్వా వివేకం ఉపబ్రూహయమానో ఇదాని యథా ఏకో అదుతియో వనే అరఞ్ఞే రమతి అభిరమతి, ఏవం అయమ్పి హత్థినాగో పుబ్బే ¶ అత్తనో హత్థిఆదీహి ఆకిణ్ణవిహారం జిగుచ్ఛిత్వా ఇదాని ఏకో అసహాయో వనే ఏకవిహారం రమతి అభినన్దతి, తస్మాస్స చిత్తం నాగేన సమేతి, తస్స చిత్తేన సమేతీతి కత్వా ఏకీభావరతియా ఏకసదిసం హోతీతి అత్థో.

పాలిలేయ్యకగమనకథావణ్ణనా నిట్ఠితా.

౪౭౩. యో పటిబాహేయ్య, ఆపత్తి దుక్కటస్సాతి ఏత్థ యో సేనాసనారహస్స సేనాసనం పటిబాహతి, తస్సేవ ఆపత్తి. కలహకారకాదీనం పనేత్థ ‘‘ఓకాసో నత్థీ’’తిఆదికం సఙ్ఘస్స కతికం ఆరోచేత్వా న పఞ్ఞపేన్తస్స ‘‘అహం వుడ్ఢో’’తి పసయ్హ అత్తనావ అత్తనో పఞ్ఞపేత్వా గణ్హన్తం ‘‘యుత్తియా గణ్హథా’’తి వత్వా వారేన్తస్స చ నత్థి ఆపత్తి. ‘‘భణ్డనకారకం నిక్కడ్ఢతీతి వచనతో కులదూసకస్స పబ్బాజనీయకమ్మానుఞ్ఞాయ చ ఇధ కలహవూపసమనత్థం ఆగతానం కోసమ్బకానమ్పి ‘యథావుడ్ఢ’న్తి అవత్వా ‘వివిత్తే అసతి వివిత్తం కత్వాపి దాతబ్బ’న్తి వుత్తత్తా వివిత్తం కత్వా దేన్తం పటిబాహన్తస్సేవ ఆపత్తీ’’తి గణ్ఠిపదేసు వుత్తం.

ఉపాలిసఙ్ఘసామగ్గీపుచ్ఛావణ్ణనా

౪౭౬. న ¶ మూలా మూలం గన్త్వాతి మూలతో మూలం అగన్త్వా. అత్థతో అపగతాతి సామగ్గిసఙ్ఖాతఅత్థతో అపగతా.

౪౭౭. యేన నం పచ్చత్థికా వదేయ్యుం, తం న హి హోతీతి సమ్బన్ధో. అనపగతన్తి కారణతో అనపేతం, సకారణన్తి వుత్తం హోతి.

ఉసూయాయాతి ఇమినా దోసాగతిగమనస్స సఙ్గహితత్తా ‘‘అగతిగమనేనా’’తి అవసేసఅగతిగమనం దస్సితన్తి వేదితబ్బం. అట్ఠహి దూతఙ్గేహీతి ‘‘సోతా చ హోతి సావేతా చ ఉగ్గహేతా చ ధారేతా చ విఞ్ఞాపేతా ¶ చ కుసలో చ సహితాసహితదస్సనో చ అకలహకారకో చా’’తి ఏవం వుత్తేహి అట్ఠహి దూతఙ్గేహి. సేసమేత్థ పాళితో అట్ఠకథాతో చ సువిఞ్ఞేయ్యమేవ.

కోసమ్బకక్ఖన్ధకవణ్ణనా నిట్ఠితా.

ఇతి సమన్తపాసాదికాయ వినయట్ఠకథాయ సారత్థదీపనియం

నమో తస్స భగవతో అరహతో సమ్మాసమ్బుద్ధస్స

౧. చూళవగ్గస్స ¶ ¶ పఠమే కమ్మక్ఖన్ధకే తావ ‘‘యట్ఠిం పవేసయ, కున్తే పవేసయా’’తిఆదీసు వియ సహచరణఞాయేన ‘‘మఞ్చా ఉక్కుట్ఠిం కరోన్తీ’’తిఆదీసు వియ నిస్సితేసు నిస్సయవోహారవసేన వా పణ్డుకలోహితకనిస్సితా పణ్డుకలోహితకసద్దేన వుత్తాతి ఆహ ‘‘తేసం నిస్సితకాపి పణ్డుకలోహితకాత్వేవ పఞ్ఞాయన్తీ’’తి. పటివదథాతి పటివచనం దేథ.

౪. తీహి ¶ అఙ్గేహి సమన్నాగతన్తి పచ్చేకం సముదితేహి వా తీహి అఙ్గేహి సమన్నాగతం. న హి తిణ్ణం ఏవ అఙ్గానం సమోధానేన అధమ్మకమ్మం హోతి, ఏకేనపి హోతియేవ. ‘‘అప్పటిఞ్ఞాయ కతం హోతీతి లజ్జిం సన్ధాయ వుత్త’’న్తి గణ్ఠిపదేసు కథితం.

నను చ ‘‘అదేసనాగామినియా ఆపత్తియా కతం హోతీ’’తి ఇదం పరతో ‘‘తీహి, భిక్ఖవే, అఙ్గేహి సమన్నాగతస్స భిక్ఖునో ఆకఙ్ఖమానో సఙ్ఘో తజ్జనీయకమ్మం కరేయ్య, అధిసీలే సీలవిపన్నో హోతీ’’తి ఇమినా విరుజ్ఝతి. అదేసనాగామినిం ఆపన్నో హి ‘‘అధిసీలే సీలవిపన్నో’’తి వుచ్చతీతి? తత్థ కేచి వదన్తి ‘‘తజ్జనీయకమ్మస్స హి విసేసేన భణ్డనకారకత్తం అఙ్గ’న్తి అట్ఠకథాయం వుత్తం, తం పాళియా ఆగతనిదానేన సమేతి, తస్మా సబ్బతికేసుపి భణ్డనం ఆరోపేత్వా భణ్డనపచ్చయా ఆపన్నాపత్తివసేన ఇదం కమ్మం కాతబ్బం. తస్మా ‘అధిసీలే సీలవిపన్నో’తి ఏత్థాపి ¶ పుబ్బభాగే వా పరభాగే వా చోదనాసారణాదికాలే భణ్డనపచ్చయా ఆపన్నాపత్తివసేనేవ కాతబ్బం, న కేవలం సఙ్ఘాదిసేసపచ్చయా కాతబ్బ’’న్తి. అపరే పన వదన్తి ‘‘అదేసనాగామినియాతి ఇదం పారాజికాపత్తింయేవ సన్ధాయ వుత్తం, న సఙ్ఘాదిసేసం. అట్ఠకథాయం పన ‘అదేసనాగామినియాతి పారాజికాపత్తియా వా సఙ్ఘాదిసేసాపత్తియా వా’తి వుత్తం. తత్థ సఙ్ఘాదిసేసాపత్తియా వాతి అత్థుద్ధారవసేన వుత్తం, ‘అధిసీలే సీలవిపన్నో’తి చ ఇదం సఙ్ఘాదిసేసంయేవ సన్ధాయ వుత్తం, న పారాజికం. తస్మా పారాజికాపత్తిపచ్చయా న తజ్జనీయకమ్మం కాతబ్బం పయోజనాభావా, సఙ్ఘాదిసేసపచ్చయా కాతబ్బన్తి అయమత్థో సిద్ధో హోతి. సుక్కపక్ఖే ‘దేసనాగామినియా ఆపత్తియా కతం హోతీ’తి ఇమినా విరుజ్ఝతీతి చే? న ఏకేన పరియాయేన సఙ్ఘాదిసేసస్సపి దేసనాగామినీవోహారసమ్భవతో’’తి, తం యుత్తం వియ దిస్సతి.

నప్పటిప్పస్సమ్భేతబ్బఅట్ఠారసకకథావణ్ణనా

౮. లోమం పాతేన్తీతిఆది సమ్మావత్తనాయ పరియాయవచనం.

౧౧. నియస్సకమ్మే ‘‘నిస్సాయ తే వత్థబ్బన్తి గరునిస్సయం సన్ధాయ వుత్తం, న ఇతర’’న్తి కేనచి లిఖితం. గణ్ఠిపదే పన ‘‘నియస్సకమ్మం యస్మా బాలవసేన కరీయతి, తస్మా నిస్సాయ వత్థబ్బన్తి ¶ నిస్సయం గాహాపేతబ్బో’’తి వుత్తం, వీమంసిత్వా యుత్తతరం గహేతబ్బం. అపిస్సూతి ఏత్థ సుఇతి నిపాతమత్తం, భిక్ఖూ అపి నిచ్చబ్యావటా హోన్తీతి వుత్తం హోతి.

౨౯. పబ్బాజనీయకమ్మే తేన హి, భిక్ఖవే, సఙ్ఘో పబ్బాజనీయకమ్మం పటిప్పస్సమ్భేతూతి ఇదం తేసు విబ్భమన్తేసుపి పక్కమన్తేసుపి సమ్మావత్తన్తేయేవ సన్ధాయ వుత్తం.

౩౩. సుధమ్మవత్థుస్మిం మచ్ఛికాసణ్డేతి ఏవంనామకే నగరే. తత్థ కిర (ధ. ప. అట్ఠ. ౧.౭౨ చిత్తగహపతివత్థు) చిత్తో గహపతి పఞ్చవగ్గియానం అబ్భన్తరం మహానామత్థేరం పిణ్డాయ చరమానం దిస్వా ¶ తస్స ఇరియాపథే పసీదిత్వా పత్తం ఆదాయ గేహం పవేసేత్వా భోజేత్వా భత్తకిచ్చావసానే ధమ్మకథం సుణన్తో సోతాపత్తిఫలం పత్వా అచలసద్ధో హుత్వా అమ్బాటకవనం నామ అత్తనో ఉయ్యానం సఙ్ఘారామం కాతుకామో థేరస్స హత్థే ఉదకం పాతేత్వా నియ్యాతేసి. తస్మిం ఖణే ‘‘పతిట్ఠితం బుద్ధసాసన’’న్తి ఉదకపరియన్తం కత్వా మహాపథవీ కమ్పి, మహాసేట్ఠి ఉయ్యానే మహావిహారం కారేసి. తత్థాయం సుధమ్మో భిక్ఖు ఆవాసికో అహోసి. తం సన్ధాయ వుత్తం ‘‘ఆయస్మా సుధమ్మో మచ్ఛికాసణ్డే చిత్తస్స గహపతినో ఆవాసికో హోతీ’’తిఆది. తత్థ ధువభత్తికోతి నిచ్చభత్తికో.

అపరేన సమయేన చిత్తస్స గుణకథం సుత్వా భిక్ఖుసహస్సేన సద్ధిం ద్వే అగ్గసావకా తస్స సఙ్గహం కత్తుకామా మచ్ఛికాసణ్డం అగమంసు. తం సన్ధాయ వుత్తం ‘‘తేన ఖో పన సమయేన సమ్బహులా థేరా’’తిఆది. చిత్తో గహపతి తేసం ఆగమనం సుత్వా అద్ధయోజనమత్తం పచ్చుగ్గన్త్వా తే ఆదాయ అత్తనో విహారం పవేసేత్వా ఆగన్తుకవత్తం కత్వా ‘‘భన్తే, థోకం ధమ్మకథం సోతుకామోమ్హీ’’తి ధమ్మసేనాపతిం యాచి. అథ నం థేరో ‘‘ఉపాసక, అద్ధానేనామ్హా కిలన్తరూపా, అపిచ థోకం సుణాహీ’’తి తస్స ధమ్మకథం కథేసి. తేన వుత్తం ‘‘ఏకమన్తం నిసిన్నం ఖో చిత్తం గహపతిం ఆయస్మా సారిపుత్తో ధమ్మియా కథాయ సన్దస్సేసీ’’తిఆది. సో థేరస్స ధమ్మకథం సుణన్తోవ అనాగామిఫలం పాపుణి.

౪౧. నాసక్ఖి చిత్తం గహపతిం ఖమాపేతున్తి సో తత్థ గన్త్వా ‘‘గహపతి, మయ్హమేవ సో దోసో ¶ , ఖమాహి మే’’తి వత్వాపి ‘‘నాహం ఖమామీ’’తి తేన పటిక్ఖిత్తో మఙ్కుభూతో తం ఖమాపేతుం నాసక్ఖి. పునదేవ సత్థు సన్తికం పచ్చాగమాసి. సత్థా ‘‘నాస్స ఉపాసకో ఖమిస్సతీ’’తి జానన్తోపి ‘‘మానథద్ధో ఏస తింసయోజనం గన్త్వావ పచ్చాగచ్ఛతూ’’తి ఖమనుపాయం అనాచిక్ఖిత్వావ ఉయ్యోజేసి. అథస్స పున ఆగతకాలే నిహతమానస్స అనుదూతం దత్వా ‘‘గచ్ఛ, ఇమినా సద్ధిం గన్త్వా ఉపాసకం ఖమాపేహీ’’తి వత్వా ‘‘సమణేన నామ ‘మయ్హం విహారో, మయ్హం నివాసట్ఠానం, మయ్హం ఉపాసకో, మయ్హం ఉపాసికా’తి మానం వా ఇస్సం వా కాతుం న వట్టతి. ఏవం కరోన్తస్స హి ఇచ్ఛామానాదయో కిలేసా వడ్ఢన్తీ’’తి ఓవదన్తో –

‘‘అసన్తం ¶ భావనమిచ్ఛేయ్య, పురేక్ఖారఞ్చ భిక్ఖుసు;

ఆవాసేసు చ ఇస్సరియం, పూజా పరకులేసు చ.

‘‘మమేవ కత మఞ్ఞన్తు, గిహీ పబ్బజితా ఉభో;

మమేవాతివసా అస్సు, కిచ్చాకిచ్చేసు కిస్మిచి;

ఇతి బాలస్స సఙ్కప్పో, ఇచ్ఛా మానో చ వడ్ఢతీ’’తి. (ధ. ప. ౭౩-౭౪) –

సుధమ్మత్థేరోపి ఇమం ఓవాదం సుత్వా సత్థారం వన్దిత్వా ఉట్ఠాయాసనా పదక్ఖిణం కత్వా తేన అనుదూతేన భిక్ఖునా సద్ధిం గన్త్వా ఉపాసకస్స చక్ఖుపథే ఆపత్తిం పటికరిత్వా ఉపాసకం ఖమాపేసి. సో ఉపాసకేన ‘‘ఖమామహం భన్తే, సచే మయ్హం దోసో అత్థి, ఖమథ మే’’తి పటిఖమాపితో సత్థారా దిన్నఓవాదే ఠత్వా కతిపాహేనేవ సహ పటిసమ్భిదాహి అరహత్తం పాపుణి.

ఆపత్తియా అదస్సనే ఉక్ఖేపనీయకమ్మకథావణ్ణనా

౫౦. తస్సా అదస్సనేయేవ కమ్మం కాతబ్బన్తి తస్సా అదస్సనేయేవ ఉక్ఖేపనీయకమ్మం కాతబ్బం. తజ్జనీయాదికమ్మం పన ఆపత్తిం ఆరోపేత్వా తస్సా అదస్సనే అప్పటికమ్మే వా భణ్డనకారకాదిఅఙ్గేహి కాతబ్బం. సేసమేత్థ ఉత్తానమేవ.

౭౫. పారివాసికక్ఖన్ధకే ¶ ¶ నవకతరం పారివాసికన్తి అత్తనో నవకతరం పారివాసికం. పారివాసికస్స హి అత్తనో నవకతరం పారివాసికం ఠపేత్వా అఞ్ఞే మూలాయపటికస్సనారహమానత్తారహమానత్తచారికఅబ్భానారహాపి పకతత్తట్ఠానేయేవ తిట్ఠన్తి. తేనాహ ‘‘అన్తమసో మూలాయపఅకస్సనారహాదీనమ్పీ’’తి. పాదే ఘంసేన్తి ఏతేనాతి పాదఘంసనం, సక్ఖరకథలాది. ‘‘అనుజానామి, భిక్ఖవే, తిస్సో పాదఘంసనియో సక్ఖరం కథలం సముద్దఫేణక’’న్తి (చూళవ. ౨౬౯) హి వుత్తం. సద్ధివిహారికాదీనమ్పి సాదియన్తస్సాతి సద్ధివిహారికానమ్పి అభివాదనాదిం సాదియన్తస్స. ‘‘మా మం గామప్పవేసనం ఆపుచ్ఛథా’’తి వుత్తే అనాపుచ్ఛాపి గామం పవిసితుం వట్టతి. యో యో వుడ్ఢోతి పారివాసికేసు భిక్ఖూసు యో యో వుడ్ఢో. నవకతరస్స సాదితున్తి పారివాసికనవకతరస్స అభివాదనాదిం సాదితుం.

తత్థేవాతి సఙ్ఘనవకట్ఠానేయేవ. అత్తనో పాళియా పవారేతబ్బన్తి అత్తనో వస్సగ్గేన పత్తపాళియా పవారేతబ్బం, న పన సబ్బేసు పవారితేసూతి అత్థో. యది పన న గణ్హాతి న విస్సజ్జేతీతి యది పురిమదివసే అత్తనో న గణ్హాతి గహేత్వా చ న విస్సజ్జేతి. చతుస్సాలభత్తన్తి భోజనసాలాయం పటిపాటియా దియ్యమానభత్తం. హత్థపాసే ఠితేనాతి దాయకస్స హత్థపాసే ఠితేన.

౭౬. అఞ్ఞో సామణేరో న గహేతబ్బోతి ఉపజ్ఝాయేన హుత్వా అఞ్ఞో సామణేరో న గహేతబ్బో. ఉపజ్ఝం దత్వా గహితసామణేరాపీతి పకతత్తకాలే ఉపజ్ఝం దత్వా గహితసామణేరాపి. లద్ధసమ్ముతికేన ఆణత్తోపి గరుధమ్మేహి అఞ్ఞేహి వా ఓవదితుం లభతీతి ఆహ ‘‘పటిబలస్స వా భిక్ఖుస్స భారో కాతబ్బో’’తి. ఆగతా భిక్ఖునియో వత్తబ్బాతి సమ్బన్ధో. సవచనీయన్తి సదోసం ¶ . జేట్ఠకట్ఠానం న కాతబ్బన్తి పధానట్ఠానం న కాతబ్బం. కిం తన్తి ఆహ ‘‘పాతిమోక్ఖుద్దేసకేన వా’’తిఆది.

రజేహి ¶ హతా ఉపహతా భూమి ఏతిస్సాతి రజోహతభూమి, రజోకిణ్ణభూమీతి అత్థో. పచ్చయన్తి వస్సావాసికలాభం సన్ధాయ వుత్తం. ఏకపస్సే ఠత్వాతి పాళిం విహాయ భిక్ఖూనం పచ్ఛతో ఠత్వా. సేనాసనం న లభతీతి సేయ్యాపరియన్తభాగితాయ వస్సగ్గేన గణ్హితుం న లభతి. అస్సాతి భవేయ్య. ‘‘ఆగన్తుకేన ఆరోచేతబ్బం, ఆగన్తుకస్స ఆరోచేతబ్బ’’న్తి అవిసేసేన వుత్తత్తా సచే ద్వే పారివాసికా గతట్ఠానే అఞ్ఞమఞ్ఞం పస్సన్తి, ఉభోహిపి అఞ్ఞమఞ్ఞస్స ఆరోచేతబ్బం. యథా బహి దిస్వా ఆరోచితస్స భిక్ఖునో విహారం ఆగతే పున ఆరోచనకిచ్చం నత్థి, ఏవం అఞ్ఞం విహారం గతేనపి తత్థ పుబ్బే ఆరోచితస్స పున ఆరోచనకిచ్చం నత్థీతి వదన్తి.

౮౧. అవిసేసేనాతి పారివాసికస్స ఉక్ఖిత్తకస్స చ అవిసేసేన. ఓబద్ధన్తి పలిబుద్ధం.

౮౩. సహవాసోతి వుత్తప్పకారే ఛన్నే పకతత్తేన భిక్ఖునా సద్ధిం సయనమేవ అధిప్పేతం, న సేసఇరియాపథకప్పనం. సేసమేత్థ సువిఞ్ఞేయ్యమేవ.

పారివాసికక్ఖన్ధకవణ్ణనా నిట్ఠితా.

౯౭. సముచ్చయక్ఖన్ధకే ¶ ¶ వుత్తనయేన వత్తం సమాదాతబ్బన్తి పారివాసికక్ఖన్ధకవణ్ణనాయం వుత్తనయేన ద్వీహి పదేహి ఏకేన వా సమాదాతబ్బం. వేదియామీతి చిత్తేన సమ్పటిచ్ఛిత్వా సుఖం అనుభవామి, న తప్పచ్చయా అహం దుక్ఖితోతి అధిప్పాయో. వుత్తనయేనేవ సఙ్ఘమజ్ఝే నిక్ఖిపితబ్బన్తి పారివాసికక్ఖన్ధకే వుత్తనయేన ‘‘మానత్తం నిక్ఖిపామి, వత్తం నిక్ఖిపామీ’’తి ఇమేహి ద్వీహి ఏకేన వా నిక్ఖిపితబ్బం. తస్స ఆరోచేత్వా నిక్ఖిపితబ్బన్తి అనారోచనేన వత్తభేదదుక్కటపరిమోచనత్థం వుత్తం. ద్వే లేడ్డుపాతే అతిక్కమిత్వాతి భిక్ఖూనం సజ్ఝాయనసద్దసవనూపచారవిజహనత్థం వుత్తం, మహామగ్గతో ఓక్కమ్మాతి మగ్గప్పటిపన్నభిక్ఖూనం ఉపచారవిజహనత్థం, గుమ్బేన వా వతియా వా పటిచ్ఛన్నట్ఠానేతి దస్సనూపచారవిజహనత్థం. అనిక్ఖిత్తవత్తేన అన్తోఉపచారగతానం సబ్బేసమ్పి ఆరోచేతబ్బత్తా ‘‘అయం నిక్ఖిత్తవత్తస్స పరిహారో’’తి వుత్తం. తత్థ నిక్ఖిత్తవత్తస్సాతి వత్తం నిక్ఖిపిత్వా పరివసన్తస్సాతి అత్థో. అయం పనేత్థ థేరస్స అధిప్పాయో – వత్తం నిక్ఖిపిత్వా పరివసన్తస్స ఉపచారగతానం సబ్బేసం ఆరోచనకిచ్చం నత్థి, దిట్ఠరూపానం సుతసద్దానం ఆరోచేతబ్బం, అదిట్ఠఅసుతానమ్పి అన్తోద్వాదసహత్థగతానం ఆరోచేతబ్బం. ఇదం వత్తం నిక్ఖిపిత్వా పరివసన్తస్స లక్ఖణన్తి.

౧౦౨. ‘‘సతియేవ అన్తరాయే అన్తరాయికసఞ్ఞీ ఛాదేతి, అచ్ఛన్నా హోతి. అన్తరాయికస్స పన అనన్తరాయికసఞ్ఞాయ ఛాదయతో అచ్ఛన్నావా’’తిపి పాఠో. అవేరీతి హితకామో. ఉద్ధస్తే అరుణేతి ఉట్ఠితే అరుణే. సుద్ధస్స సన్తికేతి సభాగసఙ్ఘాదిసేసం అనాపన్నస్స సన్తికే. వత్థున్తి అసుచిమోచనాదివీతిక్కమం.

సుక్కవిస్సట్ఠీతి ¶ వత్థు చేవ గోత్తఞ్చాతి సుక్కవిస్సట్ఠీతి ఇదం అసుచిమోచనలక్ఖణస్స వీతిక్కమస్స పకాసనతో వత్థు చేవ హోతి, సజాతియసాధారణవిజాతియవినివత్తసభావాయ సుక్కవిస్సట్ఠియా ఏవ పకాసనతో గోత్తఞ్చ హోతీతి అత్థో. గం తాయతీతి హి గోత్తం. సఙ్ఘాదిసేసోతి ¶ నామఞ్చేవ ఆపత్తి చాతి సఙ్ఘాదిసేసోతి తేన తేన వీతిక్కమేన ఆపన్నస్స ఆపత్తినికాయస్స నామప్పకాసనతో నామఞ్చేవ హోతి ఆపత్తిసభాగత్తా ఆపత్తి చ.

తదనురూపం కమ్మవాచం కత్వా మానత్తం దాతబ్బన్తి –

‘‘సుణాతు మే, భన్తే, సఙ్ఘో, అయం ఇత్థన్నామో భిక్ఖు ఏకం ఆపత్తిం ఆపజ్జి సఞ్చేతనికం సుక్కవిస్సట్ఠిం ఏకాహపటిచ్ఛన్నం, సో సఙ్ఘం ఏకిస్సా ఆపత్తియా సఞ్చేతనికాయ సుక్కవిస్సట్ఠియా ఏకాహపటిచ్ఛన్నాయ ఏకాహపరివాసం యాచి. సఙ్ఘో ఇత్థన్నామస్స భిక్ఖునో ఏకిస్సా ఆపత్తియా సఞ్చేతనికాయ సుక్కవిస్సట్ఠియా ఏకాహపటిచ్ఛన్నాయ ఏకాహపరివాసం అదాసి. సో పరివుత్థపరివాసో. అయం ఇత్థన్నామో భిక్ఖు ఏకం ఆపత్తిం ఆపజ్జి సఞ్చేతనికం సుక్కవిస్సట్ఠిం అప్పటిచ్ఛన్నం, సో సఙ్ఘం తాసం ఆపత్తీనం సఞ్చేతనికానం సుక్కవిస్సట్ఠీనం పటిచ్ఛన్నాయ చ అప్పటిచ్ఛన్నాయ చ ఛారత్తం మానత్తం యాచతి. యది సఙ్ఘస్స పత్తకల్లం, సఙ్ఘో ఇత్థన్నామస్స భిక్ఖునో ద్విన్నం ఆపత్తీనం సఞ్చేతనికానం సుక్కవిస్సట్ఠీనం పటిచ్ఛన్నాయ చ అప్పటిచ్ఛన్నాయ చ ఛారత్తం మానత్తం దదేయ్య, ఏసా ఞత్తి.

సుణాతు మే, భన్తే…పే… సో పరివుత్థపరివాసో. అయం ఇత్థన్నామో భిక్ఖు ఏకం ఆపత్తిం ఆపజ్జి సఞ్చేతనికం సుక్కవిస్సట్ఠిం అప్పటిచ్ఛన్నం, సో సఙ్ఘం తాసం…పే… యాచతి. సఙ్ఘో ఇత్థన్నామస్స భిక్ఖునో ద్విన్నం ఆపత్తీనం సఞ్చేతనికానం సుక్కవిస్సట్ఠీనం పటిచ్ఛన్నాయ చ అప్పటిచ్ఛన్నాయ చ ఛారత్తం మానత్తం దేతి. యస్సాయస్మతో ఖమతి ఇత్థన్నామస్స భిక్ఖునో ద్విన్నం ఆపత్తీనం సఞ్చేతనికానం సుక్కవిస్సట్ఠీనం పటిచ్ఛన్నాయ చ అప్పటిచ్ఛన్నాయ చ ఛారత్తం మానత్తస్స దానం, సో తుణ్హస్స. యస్స నక్ఖమతి, సో భాసేయ్య.

దుతియమ్పి ఏతమత్థం వదామి…పే… తతియమ్పి ఏతమత్థం వదామి…పే…

దిన్నం సఙ్ఘేన ఇత్థన్నామస్స భిక్ఖునో ద్విన్నం ఆపత్తీనం సఞ్చేతనికానం సుక్కవిస్సట్ఠీనం ¶ పటిచ్ఛన్నాయ చ అప్పటిచ్ఛన్నాయ చ ఛారత్తం మానత్తం, ఖమతి సఙ్ఘస్స, తస్మా తుణ్హీ. ఏవమేతం ధారయామీతి –

ఏవం ¶ కమ్మవాచం కత్వా మానత్తం దాతబ్బం. చిణ్ణమానత్తస్స చ ఇమినావ నయేన కమ్మవాచం యోజేత్వా అబ్భానం కాతబ్బం.

అఞ్ఞస్మిన్తి సుద్ధన్తపరివాసవసేన ఆపత్తివుట్ఠానతో అఞ్ఞస్మిం. దససతం ఆపత్తియో రత్తిసతం ఛాదయిత్వాతి యోజేతబ్బం.

అత్తనో సీమం సోధేత్వా విహారసీమాయాతి విహారే బద్ధసీమమేవ సన్ధాయ వుత్తం. విహారూపచారతోపి ద్వే లేడ్డుపాతా అతిక్కమితబ్బాతి భిక్ఖువిహారం సన్ధాయ వదతి గామూపచారాతిక్కమేనేవ భిక్ఖునీవిహారూపచారాతిక్కమస్స సిద్ధత్తా. విహారస్స చాతి భిక్ఖువిహారస్స. గామస్సాతి న వుత్తన్తి గామస్స ఉపచారం ముఞ్చితుం వట్టతీతి న వుత్తం, తస్మా గామూపచారేపి వట్టతీతి అధిప్పాయో.

తత్థేవ ఠానం పచ్చాసీసన్తీతి భిక్ఖూనం ఠానం పచ్చాసీసన్తి. పరివాసవత్తాదీనన్తి పరివాసనిస్సయపటిప్పస్సద్ధిఆదీనం. యుత్తతరం దిస్సతీతి ఇమినా అనిక్ఖిత్తవత్తభిక్ఖునా వియ భిక్ఖునియాపి అన్తోఉపచారసీమగతానంయేవ ఆరోచేతబ్బం, న గామే ఠితానమ్పి గన్త్వా ఆరోచేతబ్బన్తి దీపేతి. తస్మిం గామేతి యస్మిం గామే భిక్ఖునుపస్సయో హోతి, తస్మిం గామే. బహి ఉపచారసీమాయ ఠత్వాతి ఉపచారసీమతో బహి ఠత్వా. సమ్మన్నిత్వా దాతబ్బాతి ఏత్థ సమ్మన్నిత్వా దిన్నాయ సహవాసేపి రత్తిచ్ఛేదో న హోతి.

౧౦౮. విసుం మానత్తం చరితబ్బన్తి మూలాయపటికస్సనం అకత్వా విసుం కమ్మవాచాయ మానత్తం గహేత్వా చరితబ్బం.

సుక్కవిస్సట్ఠికథావణ్ణనా నిట్ఠితా.

౧౩౪. ఏకాపత్తిమూలకన్తి ¶ ¶ ‘‘ఏకా ఆపత్తి ఏకాహప్పటిచ్ఛన్నా, ఏకా ఆపత్తి ద్వీహప్పటిచ్ఛన్నా’’తిఆదినా వుత్తనయం సన్ధాయ వదతి. ఆపత్తివడ్ఢనకన్తి ‘‘ఏకా ఆపత్తి ఏకాహప్పటిచ్ఛన్నా, ద్వే ఆపత్తియో ద్వీహప్పటిచ్ఛన్నా’’తిఆదినా వుత్తం ఆపత్తివడ్ఢనకనయం సన్ధాయ.

ద్వేభిక్ఖువారఏకాదసకాదికథావణ్ణనా

౧౮౧. థుల్లచ్చయాదీహి మిస్సకన్తి ఏకవత్థుమ్హి పుబ్బభాగే ఆపన్నథుల్లచ్చయదుక్కటేహి మిస్సకం. మక్ఖధమ్మో నామ ఛాదేతుకామతా.

౧౮౨. సమ్బహులా సఙ్ఘాదిసేసా ఆపత్తియో ఆపజ్జతి పరిమాణమ్పీతిఆది జాతివసేనేకవచనం, భావనపుంసకనిద్దేసో వా. సేసమేత్థ పాళితో అట్ఠకథాతో చ సువిఞ్ఞేయ్యమేవ.

సముచ్చయక్ఖన్ధకవణ్ణనా నిట్ఠితా.

౧౮౭. సమథక్ఖన్ధకే ¶ ¶ సఞ్ఞాపేతీతి ఏత్థ సం-సద్దూపపదో ఞా-సద్దో తోసనవిసిట్ఠే అవబోధనే వత్తతీతి ఆహ ‘‘పరితోసేత్వా జానాపేతీ’’తి.

౧౯౫-౨౦౦. దేసనామత్తమేవేతన్తి ‘‘పఞ్చిమానీ’’తి ఏతం దేసనామత్తం. సతివేపుల్లప్పత్తస్స ఖీణాసవస్స దాతబ్బో వినయో సతివినయో. అమూళ్హస్స దాతబ్బో వినయో అమూళ్హవినయో. పటిఞ్ఞాతేన కరణం పటిఞ్ఞాతకరణం.

౨౧౨. తిణవత్థారకసదిసత్తాతి తంసదిసతాయ తబ్బోహారోతి దస్సేతి యథా ‘‘ఏస బ్రహ్మదత్తో’’తి.

౨౧౬. వివాదాధికరణస్స కిం మూలన్తిఆదీసు వివాదమూలానీతి వివాదస్స మూలాని. కోధనోతి కుజ్ఝనలక్ఖణేన కోధేన సమన్నాగతో. ఉపనాహీతి వేరఅప్పటినిస్సగ్గలక్ఖణేన ఉపనాహేన సమన్నాగతో. అగారవోతి (దీ. ని. అట్ఠ. ౩.౩౨౩; మ. ని. అట్ఠ. ౩.౪౪) గారవవిరహితో. అప్పతిస్సోతి అప్పతిస్సయో అనీచవుత్తి. ఏత్థ పన యో భిక్ఖు సత్థరి ధరమానే తీసు కాలేసు ఉపట్ఠానం న యాతి, సత్థరి అనుపాహనే చఙ్కమన్తే సఉపాహనో చఙ్కమతి, నీచే చఙ్కమే చఙ్కమన్తే ఉచ్చే చఙ్కమతి, హేట్ఠా వసన్తే ఉపరి వసతి, సత్థు దస్సనట్ఠానే ఉభో అంసే పారుపతి, ఛత్తం ధారేతి, ఉపాహనం ధారేతి, నహాయతి, ఉచ్చారం వా పస్సావం వా కరోతి, పరినిబ్బుతే ¶ వా పన చేతియం వన్దితుం న గచ్ఛతి, చేతియస్స పఞ్ఞాయనట్ఠానే సత్థుదస్సనట్ఠానే వుత్తం సబ్బం కరోతి, అఞ్ఞేహి చ భిక్ఖూహి ‘‘కస్మా ఏవం కరోసి, న ఇదం వట్టతి, సమ్మాసమ్బుద్ధస్స నామ లజ్జితుం వట్టతీ’’తి వుత్తే ‘‘తుణ్హీ హోహి, బుద్ధో బుద్ధోతి వదసి, కిం బుద్ధో నామా’’తి భణతి, అయం సత్థరి అగారవో నామ.

యో ¶ పన ధమ్మసవనే సఙ్ఘుట్ఠే సక్కచ్చం న గచ్ఛతి, సక్కచ్చం ధమ్మం న సుణాతి, నిద్దాయతి వా సల్లపన్తో వా నిసీదతి, సక్కచ్చం న గణ్హాతి న వాచేతి, ‘‘కిం ధమ్మే అగారవం కరోసీ’’తి వుత్తే ‘‘తుణ్హీ హోహి, ధమ్మో ధమ్మోతి వదసి, కిం ధమ్మో నామా’’తి వదతి, అయం ధమ్మే అగారవో నామ. యో పన థేరేన భిక్ఖునా అనజ్ఝిట్ఠో ధమ్మం దేసేతి ఉద్దిసతి పఞ్హం కథేతి, వుడ్ఢే భిక్ఖూ ఘట్టేన్తో గచ్ఛతి తిట్ఠతి నిసీదతి, దుస్సపల్లత్థికం వా హత్థపల్లత్థికం వా కరోతి, సఙ్ఘమజ్ఝే ఉభో అంసే పారుపతి, ఛత్తుపాహనం ధారేతి, ‘‘భిక్ఖుసఙ్ఘస్స లజ్జితుం వట్టతీ’’తి వుత్తేపి ‘‘తుణ్హీ హోహి, సఙ్ఘో సఙ్ఘోతి వదసి, కిం సఙ్ఘో, మిగసఙ్ఘో అజసఙ్ఘో’’తిఆదీని వదతి, అయం సఙ్ఘే అగారవో నామ. ఏకభిక్ఖుస్మిమ్పి హి అగారవే కతే సఙ్ఘే కతోయేవ హోతి. తిస్సో సిక్ఖా పన అపూరయమానో సిక్ఖాయ న పరిపూరకారీ నామ.

అహితాయ దుక్ఖాయ దేవమనుస్సానన్తి (దీ. ని. అట్ఠ. ౩.౩౨౫; మ. ని. అట్ఠ. ౩.౪౨; అ. ని. అట్ఠ. ౩.౬.౩౬) ఏకస్మిం విహారే ద్విన్నం భిక్ఖూనం ఉప్పన్నవివాదో కథం దేవమనుస్సానం అహితాయ దుక్ఖాయ సంవత్తతి? కోసమ్బకక్ఖన్ధకే వియ హి ద్వీసు భిక్ఖూసు వివాదం ఆపన్నేసు తస్మిం విహారే తేసం అన్తేవాసికా వివదన్తి, తేసం ఓవాదం గణ్హన్తో భిక్ఖునిసఙ్ఘో వివదతి, తతో తేసం ఉపట్ఠాకా వివదన్తి, అథ మనుస్సానం ఆరక్ఖదేవతా ద్వే కోట్ఠాసా హోన్తి. తత్థ ధమ్మవాదీనం ఆరక్ఖదేవతా ధమ్మవాదినియో హోన్తి, అధమ్మవాదీనం అధమ్మవాదినియో. తతో ఆరక్ఖదేవతానం మిత్తా భుమ్మదేవతా భిజ్జన్తి. ఏవం పరమ్పరాయ యావ బ్రహ్మలోకా ఠపేత్వా అరియసావకే సబ్బే దేవమనుస్సా ద్వే కోట్ఠాసా హోన్తి. ధమ్మవాదీహి పన అధమ్మవాదినోవ బహుతరా హోన్తి. తతో ‘‘యం బహుకేహి గహితం, తం తచ్ఛ’’న్తి ధమ్మం విస్సజ్జేత్వా బహుతరా అధమ్మం గణ్హన్తి. తే అధమ్మం పురక్ఖత్వా విహరన్తా అపాయేసు నిబ్బత్తన్తి. ఏవం ఏకస్మిం విహారే ద్విన్నం భిక్ఖూనం ఉప్పన్నో వివాదో బహూనం అహితాయ దుక్ఖాయ హోతి. అజ్ఝత్తం వాతి అత్తని వా అత్తనో పరిసాయ వా. బహిద్ధా వాతి పరస్మిం వా పరస్స పరిసాయ వా. ఆయతిం అనవస్సవాయాతి ఆయతిం అనుప్పాదాయ.

మక్ఖీతి ¶ పరేసం గుణమక్ఖనలక్ఖణేన మక్ఖేన సమన్నాగతో. పళాసీతి యుగగ్గాహలక్ఖణేన పళాసేన సమన్నాగతో. ఇస్సుకీతి పరసక్కారాదీనం ఇస్సాయనలక్ఖణాయ ¶ ఇస్సాయ సమన్నాగతో. మచ్ఛరీతి ఆవాసమచ్ఛరియాదీహి సమన్నాగతో. సఠోతి కేరాటికో. మాయావీతి కతపాపపటిచ్ఛాదకో. పాపిచ్ఛోతి అసన్తసమ్భావనిచ్ఛకో దుస్సీలో. మిచ్ఛాదిట్ఠీతి నత్థికవాదీ అహేతుకవాదీ అకిరియవాదీ. సన్దిట్ఠిపరామాసీతి సయం దిట్ఠమేవ పరామసతి గణ్హాతి. ఆధానగ్గాహీతి దళ్హగ్గాహీ. దుప్పటినిస్సగ్గీతి న సక్కా హోతి గహితం నిస్సజ్జాపేతుం. ఏత్థ చ కోధనో హోతి ఉపనాహీతిఆదినా పుగ్గలాధిట్ఠాననయేన కోధూపనాహాదయో అకుసలధమ్మా వివాదమూలానీతి దస్సితాని, తథా దుట్ఠచిత్తా వివదన్తీతిఆదినా లోభదోసమోహా. అదుట్ఠచిత్తా వివదన్తీతిఆదినా చ అలోభాదయో వివాదమూలానీతి దస్సితాని.

౨౧౭. దుబ్బణ్ణోతి పంసుపిసాచకో వియ ఝామఖాణువణ్ణో. దుద్దస్సికోతి విజాతమాతుయాపి అమనాపదస్సనో. ఓకోటిమకోతి లకుణ్డకో. కాణోతి ఏకక్ఖికాణో వా ఉభయక్ఖికాణో వా. కుణీతి ఏకహత్థకుణీ వా ఉభయహత్థకుణీ వా. ఖఞ్జోతి ఏకపాదఖఞ్జో వా ఉభయపాదఖఞ్జో వా. పక్ఖహతోతి హతపక్ఖో పీఠసప్పీ.

౨౨౦. వివాదాధికరణం కుసలం అకుసలం అబ్యాకతన్తి వివాదాధికరణం కిం కుసలం అకుసలం ఉదాహు అబ్యాకతన్తి పుచ్ఛతి. వివాదాధికరణం సియా కుసలన్తిఆది విస్సజ్జనం. ఏస నయో సేసేసుపి. వివదన్తి ఏతేనాతి వివాదోతి ఆహ ‘‘యేన వివదన్తి, సో చిత్తుప్పాదో వివాదో’’తి. కథం పన సో చిత్తుప్పాదో అధికరణం నామాతి ఆహ ‘‘సమథేహి చ అధికరణీయతాయ అధికరణ’’న్తి, సమథేహి సమేతబ్బతాయ అధికరణన్తి అత్థో. వివాదహేతుభూతస్స హి చిత్తుప్పాదస్స వూపసమేన తప్పభవస్స సద్దస్సపి వూపసమో హోతీతి చిత్తుప్పాదస్స సమథేహి అధికరణీయతా పరియాయో సమ్భవతి.

౨౨౨. ఆపత్తాధికరణం సియా అకుసలం సియా అబ్యాకతన్తి అయం వికప్పో పఞ్ఞత్తివజ్జంయేవ సన్ధాయ వుత్తో, న లోకవజ్జన్తి దస్సేతుం ‘‘సన్ధాయభాసితవసేనా’’తిఆదిమాహ. కస్మా పనేత్థ సన్ధాయభాసితవసేన అత్థో వేదితబ్బోతి ఆహ ‘‘యస్మిం హీ’’తిఆది. పథవీఖణనాదికేతి ఏత్థ ఆది-సద్దేన భూతగామపాతబ్యతాదిపఞ్ఞత్తివజ్జం సిక్ఖాపదం ¶ సఙ్గణ్హాతి. యో వినయే అపకతఞ్ఞుతాయ వత్తసీసేన సమ్ముఞ్జనిఆదినా పథవీఖణనాదీని కరోతి, తదా తస్సుప్పన్నచిత్తం సన్ధాయ వుత్తం ‘‘కుసలచిత్తం అఙ్గం హోతీ’’తి. అఙ్గం హోతీతి చ వత్తసీసేన కరోన్తస్సపి ‘‘ఇమం పథవిం ఖణామీ’’తిఆదినా వీతిక్కమజాననవసేన ¶ పవత్తత్తా తం కుసలచిత్తం ఆపత్తాధికరణం, కుసలచిత్తం ఆపత్తియా కారణం హోతీతి అత్థో. న హి వీతిక్కమం అజానన్తస్స పథవీఖణనాదీసు ఆపత్తి సమ్భవతి. తస్మిం సతీతి తస్మిం కుసలచిత్తే ఆపత్తిభావేన గహితే సతీతి అధిప్పాయో. తస్మాతి యస్మా కుసలచిత్తే ఆపత్తిభావేన గహితే సతి ‘‘నత్థి ఆపత్తాధికరణం కుసల’’న్తి న సక్కా వత్తుం, తస్మా. నయిదం అఙ్గప్పహోనకచిత్తం సన్ధాయ వుత్తన్తి ‘‘ఆపత్తాధికరణం సియా అకుసలం సియా అబ్యాకతం, నత్థి ఆపత్తాధికరణం కుసల’’న్తి ఇదం ఆపత్తిసముట్ఠాపకభావేన అఙ్గప్పహోనకం ఆపత్తియా కారణభూతం చిత్తం సన్ధాయ న వుత్తం. కిం పన సన్ధాయ వుత్తన్తి ఆహ ‘‘ఇదం పనా’’తిఆది. భిక్ఖుమ్హి కమ్మట్ఠానగతచిత్తేన నిపన్నే నిద్దాయన్తే వా మాతుగామో చే సేయ్యం కప్పేతి, తస్మిం ఖణే సేయ్యాకారేన వత్తమానరూపమేవ ఆపత్తి, న కుసలాదివసప్పవత్తం చిత్తన్తి ఆహ ‘‘అసఞ్చిచ్చ…పే… సహసేయ్యాదివసేన ఆపజ్జతో (పరి. ౩౨౩ అత్థతో సమానం) అబ్యాకతం హోతీ’’తి. తస్మిఞ్హి ఖణే ఉట్ఠాతబ్బే జాతే అనుట్ఠానతో తదాకారపవత్తో రూపక్ఖన్ధోవ ఆపత్తి.

‘‘ఆపత్తిం ఆపజ్జన్తో కుసలచిత్తో వా ఆపజ్జతి అకుసలాబ్యాకతచిత్తో వా’’తి వచనతో కుసలమ్పి ఆపత్తాధికరణం సియాతి చే? న. యో హి ఆపత్తిం ఆపజ్జతీతి వుచ్చతి, సో తీసు చిత్తేసు అఞ్ఞతరచిత్తసమఙ్గీ హుత్వా ఆపజ్జతి, న అఞ్ఞథాతి దస్సనత్థం ‘‘కుసలచిత్తో వా’’తిఆది వుత్తం. అయఞ్హేత్థ అత్థో – పథవీఖణనాదీసు కుసలచిత్తక్ఖణే వీతిక్కమాదివసేన పవత్తరూపసమ్భవతో కుసలచిత్తో వా తథాపవత్తరూపసఙ్ఖాతం అబ్యాకతాపత్తిం ఆపజ్జతి, తథా అబ్యాకతచిత్తో వా అబ్యాకతరూపసఙ్ఖాతం అబ్యాకతాపత్తిం ఆపజ్జతి. పాణాతిపాతాదిం అకుసలచిత్తో వా అకుసలాపత్తిం ఆపజ్జతి, రూపం పనేత్థ అబ్బోహారికం. సుపినన్తే చ పాణాతిపాతాదిం కరోన్తో సహసేయ్యాదివసేన ఆపజ్జితబ్బాపత్తిం ఆపజ్జన్తో అకుసలచిత్తో అబ్యాకతాపత్తిం ఆపజ్జతీతి.

కుసలచిత్తం ¶ ఆపజ్జేయ్యాతి ఏళకలోమం గహేత్వా కమ్మట్ఠానమనసికారేన తియోజనం అతిక్కమన్తస్స పఞ్ఞత్తిం అజానిత్వా పదసో ధమ్మం వాచేన్తస్స చ ఆపజ్జితబ్బాపత్తియా కుసలచిత్తం ఆపజ్జేయ్య. న చ తత్థ విజ్జమానమ్పి కుసలచిత్తం ఆపత్తియా అఙ్గన్తి తస్మిం విజ్జమానమ్పి కుసలచిత్తం ఆపత్తియా అఙ్గం న హోతి, సయం ఆపత్తి న హోతీతి అత్థో. చలితప్పవత్తానన్తి చలితానం పవత్తానఞ్చ. చలితో కాయో, పవత్తా వాచా. అఞ్ఞతరమేవ అఙ్గన్తి కాయవాచానం అఞ్ఞతరమేవ ఆపత్తీతి అత్థో. తఞ్చ రూపక్ఖన్ధపరియాపన్నత్తా అబ్యాకతన్తి ఇమినా అబ్యాకతమాపత్తాధికరణం, నాఞ్ఞన్తి దస్సేతి.

యది ¶ ఏవం ‘‘సాపత్తికస్స, భిక్ఖవే, నిరయం వా వదామి తిరచ్ఛానయోనిం వా’’తి వచనతో అబ్యాకతస్సపి విపాకధమ్మతా ఆపజ్జేయ్యాతి? నాపజ్జేయ్య. అసఞ్చిచ్చ ఆపన్నా హి ఆపత్తియో యావ సో న జానాతి, తావ అనన్తరాయకరా, జానిత్వా ఛాదేన్తో పన ఛాదనప్పచ్చయా అఞ్ఞం దుక్కటసఙ్ఖాతం అకుసలమాపత్తాధికరణమాపజ్జతి, తఞ్చ అకుసలసభావత్తా సగ్గమోక్ఖానం అన్తరాయకరణన్తి సాపత్తికస్స అపాయగామితా వుత్తా. అబ్యాకతం పన ఆపత్తాధికరణం అవిపాకధమ్మమేవాతి నిట్ఠమేత్థ గన్తబ్బం. తేనేవ పోరాణగణ్ఠిపదేసుపి ‘‘పుథుజ్జనో కల్యాణపుథుజ్జనో సేక్ఖో అరహాతి చత్తారో పుగ్గలే దస్సేత్వా తేసు అరహతో ఆపత్తాధికరణం అబ్యాకతమేవ, తథా సేక్ఖానం, తథా కల్యాణపుథుజ్జనస్స అసఞ్చిచ్చ వీతిక్కమకాలే అబ్యాకతమేవ. ఇతరస్స అకుసలమ్పి హోతి అబ్యాకతమ్పి. యస్మా చస్స సఞ్చిచ్చ వీతిక్కమకాలే అకుసలమేవ హోతి, తస్మా వుత్తం ‘నత్థి ఆపత్తాధికరణం కుసల’న్తి. సబ్బత్థ ఏవం అబ్యాకతన్తి విపాకాభావమత్తం సన్ధాయ వుత్త’’న్తి లిఖితం. యఞ్చ ఆపత్తాధికరణం అకుసలం, తమ్పి దేసితం వుట్ఠితం వా అనన్తరాయకరం. యథా హి అరియూపవాదకమ్మం అకుసలమ్పి సమానం అచ్చయం దేసేత్వా ఖమాపనేన పయోగసమ్పత్తిపటిబాహితత్తా అవిపాకధమ్మతం ఆపన్నం అహోసికమ్మం హోతి, ఏవమిదమ్పి దేసితం వుట్ఠితం వా పయోగసమ్పత్తిపటిబాహితత్తా అవిపాకధమ్మతాయ అహోసికమ్మభావేన అనన్తరాయకరం జాతం. తేనేవ ‘‘సాపత్తికస్స, భిక్ఖవే, నిరయం వా వదామి తిరచ్ఛానయోనిం వా’’తి సాపత్తికస్సేవ అపాయగామితా వుత్తా.

౨౨౮. వివాదసఙ్ఖాతే ¶ అత్థే పచ్చత్థికా అత్థపచ్చత్థికా.

౨౨౯. సమ్ముఖావినయస్మిన్తి సమ్ముఖావినయభావే.

౨౩౧. ఉబ్బాహికాయ ఖీయనకే పాచిత్తి న వుత్తా తత్థ ఛన్దదానస్స నత్థితాయ.

౨౩౬. తస్స ఖో తన్తి ఏత్థ ఖో తన్తి నిపాతమత్తం.

౨౩౮. ‘‘కా ¶ చ తత్థ తస్సపాపియసికాయా’’తి పోత్థకేసు లిఖన్తి. ‘‘కా చ తస్సపాపియసికా’’తి ఏవం పనేత్థ పాఠో వేదితబ్బో.

౨౪౨. కిచ్చాధికరణం ఏకేన సమథేన సమ్మతీతి ఏత్థ ‘‘కిచ్చమేవ కిచ్చాధికరణ’’న్తి (పారా. అట్ఠ. ౨.౩౮౫-౮౬) వచనతో అపలోకనకమ్మాదీనమేతం అధివచనం. తం వివాదాధికరణాదీని వియ సమథేహి సమేతబ్బం న హోతి, కిన్తు సమ్ముఖావినయేన సమ్పజ్జతి, తస్మా సమ్మతీతి ఏత్థ సమ్పజ్జతీతి అత్థో గహేతబ్బో. సేసమేత్థ సువిఞ్ఞేయ్యమేవ.

౨౪౩. ఖుద్దకవత్థుక్ఖన్ధకే ¶ ¶ అట్ఠపదాకారేనాతి అట్ఠపదఫలకాకారేన, జూతఫలకసదిసన్తి వుత్తం హోతి. మల్లకమూలసణ్ఠానేనాతి ఖేళమల్లకమూలసణ్ఠానేన.

౨౪౫. ముత్తోలమ్బకాదీనన్తి ఆది-సద్దేన కుణ్డలాదిం సఙ్గణ్హాతి. పలమ్బకసుత్తన్తి యఞ్ఞోపచితాకారేన ఓలమ్బకసుత్తం.

౨౪౮. సాధుగీతన్తి అనిచ్చతాదిపటిసంయుత్తగీతం.

౨౪౯. చతురస్సేన వత్తేనాతి పరిపుణ్ణేన ఉచ్చారణవత్తేన. తరఙ్గవత్తాదీనం ఉచ్చారణవిధానాని నట్ఠప్పయోగాని. బాహిరలోమిన్తి భావనపుంసకనిద్దేసో, యథా తస్స ఉణ్ణపావారస్స బహిద్ధా లోమాని దిస్సన్తి, తథా ధారేన్తస్స దుక్కటన్తి వుత్తం హోతి.

౨౫౧. ఇమాని చత్తారి అహిరాజకులానీతి (అ. ని. అట్ఠ. ౨.౪.౬౭) ఇదం దట్ఠవిసే సన్ధాయ వుత్తం. యే హి కేచి దట్ఠవిసా, సబ్బే తే ఇమేసం చతున్నం అహిరాజకులానం అబ్భన్తరగతావ హోన్తి. అత్తగుత్తియాతి అత్తనో గుత్తత్థాయ. అత్తరక్ఖాయాతి అత్తనో రక్ఖణత్థాయ. అత్తపరిత్తంకాతున్తి అత్తనో పరిత్తాణత్థాయ అత్తపరిత్తం నామ కాతుం అనుజానామీతి అత్థో.

ఇదాని యథా తం పరిత్తం కాతబ్బం, తం దస్సేతుం ‘‘ఏవఞ్చ పన భిక్ఖవే’’తిఆదిమాహ. తత్థ ¶ (జా. అట్ఠ. ౨.౨.౧౦౫) విరూపక్ఖేహీతి విరూపక్ఖనాగకులేహి. సేసేసుపి ఏసేవ నయో. సహయోగే చేతం కరణవచనం, ఏతేహి సహ మయ్హం మిత్తభావోతి వుత్తం హోతి అపాదకేహీతి అపాదకసత్తేహి. సేసేసుపి ఏసేవ నయో. సబ్బే సత్తాతి ఇతో పుబ్బే ఏత్తకేన ఠానేన ¶ ఓదిస్సకమేత్తం కథేత్వా ఇదాని అనోదిస్సకమేత్తం కథేతుం ఇదమారద్ధం. తత్థ సత్తా పాణా భూతాతి సబ్బానేతాని పుగ్గలవేవచనానేవ. భద్రాని పస్సన్తూతి భద్రాని ఆరమ్మణాని పస్సన్తు. మా కఞ్చి పాపమాగమాతి కఞ్చి సత్తం పాపకం లామకం మా ఆగచ్ఛతు.

అప్పమాణో బుద్ధోతి ఏత్థ బుద్ధోతి బుద్ధగుణా వేదితబ్బా, తే హి అప్పమాణా నామ. సేసద్వయేసుపి ఏసేవ నయో, పమాణవన్తానీతి గుణప్పమాణేన యుత్తాని. ఉణ్ణనాభీతి లోమసనాభికో మక్కటకో. సరబూతి ఘరగోళికా. కతా మే రక్ఖా కతం మే పరిత్తన్తి మయా ఏత్తకస్స జనస్స రక్ఖా చ పరిత్తాణఞ్చ కతం. పటిక్కమన్తు భూతానీతి సబ్బేపి మే కతపరిత్తాణా సత్తా అపగచ్ఛన్తు, మా మం విహేఠయింసూతి అత్థో. సోహన్తి యస్స మమ ఏతేహి సబ్బేహిపి మేత్తం, సో అహం భగవతో నమో కరోమి, విపస్సీఆదీనఞ్చ సత్తన్నం సమ్మాసమ్బుద్ధానం నమో కరోమీతి సమ్బన్ధో.

అఞ్ఞమ్హి ఛేతబ్బమ్హీతి రాగానుసయం సన్ధాయ వదతి. తాదిసం వా దుక్ఖన్తి ముట్ఠిఆదీహి దుక్ఖం ఉప్పాదేన్తస్స.

౨౫౨. జాలాని పరిక్ఖిపాపేత్వాతి పరిస్సయమోచనత్థఞ్చేవ పమాదేన గళితానం ఆభరణాదీనం రక్ఖణత్థఞ్చ జాలాని కరణ్డకాకారేన పరిక్ఖిపాపేత్వా. చన్దనగణ్ఠి ఆగన్త్వా జాలే లగ్గాతి ఏకో కిర రత్తచన్దనరుక్ఖో గఙ్గాయ ఉపరితీరే జాతో గఙ్గోదకేన ధోతమూలో పతిత్వా తత్థ తత్థ పాసాణేసు సమ్భిజ్జమానో విప్పకిరి. తతో ఏకా ఘటప్పమాణా ఘటికా పాసాణేసు ఘంసియమానా ఉదకఊమీహి పోథియమానా మట్ఠా హుత్వా అనుపుబ్బేన వుయ్హమానా సేవాలపరియోనద్ధా ఆగన్త్వా తస్మిం జాలే లగ్గి. తం సన్ధాయేతం వుత్తం. లేఖన్తి లిఖితగహితం చుణ్ణం. ఉడ్డిత్వాతి వేళుపరమ్పరాయ ఉద్ధం పాపేత్వా, ఉట్ఠాపేత్వాతి వుత్తం హోతి. ఓహరతూతి ఇద్ధియా ఓతారేత్వా గణ్హతు.

పూరణకస్సపాదయో ఛ సత్థారో. తత్థ (దీ. ని. అట్ఠ. ౧.౧౫౧-౧౫౨; మ. ని. అట్ఠ. ౧.౩౧౨) పూరణోతి తస్స సత్థుపటిఞ్ఞస్స నామం. కస్సపోతి గోత్తం. సో కిర అఞ్ఞతరస్స కులస్స ఏకూనదాససతం పూరయమానో జాతో. తేనస్స ‘‘పూరణో’’తి నామం అకంసు. మఙ్గలదాసత్తా ¶ చస్స కతం ‘‘దుక్కట’’న్తి వత్తా నత్థి, అకతం వా ‘‘న కత’’న్తి ¶ . సో ‘‘కిమహం ఏత్థ వసామీ’’తి పలాయి. అథస్స చోరా వత్థాని అచ్ఛిన్దింసు. సో పణ్ణేన వా తిణేన వా పటిచ్ఛాదేతుమ్పి అజానన్తో జాతరూపేనేవ ఏకం గామం పావిసి. మనుస్సా తం దిస్వా ‘‘అయం సమణో అరహా అప్పిచ్ఛో, నత్థి ఇమినా సదిసో’’తి పూవభత్తాదీని గహేత్వా ఉపసఙ్కమన్తి. సో ‘‘మయ్హం సాటకం అనివత్థభావేన ఇదం ఉప్పన్న’’న్తి తతో పట్ఠాయ సాటకం లభిత్వాపి న నివాసేసి, తదేవ పబ్బజ్జం అగ్గహేసి. తస్స సన్తికే అఞ్ఞేపి అఞ్ఞేపీతి పఞ్చసతా మనుస్సా పబ్బజింసు. ఏవమయం గణాచరియో హుత్వా ‘‘సత్థా’’తి లోకే పాకటో అహోసి.

మక్ఖలీతి తస్స నామం. గోసాలాయ జాతత్తా గోసాలోతి దుతియనామం. తం కిర సకద్దమాయ భూమియా తేలఘటం గహేత్వా గచ్ఛన్తం ‘‘తాత మా ఖలీ’’తి సామికో ఆహ. సో పమాదేన ఖలిత్వా పతిత్వా సామికస్స భయేన పలాయితుం ఆరద్ధో. సామికో ఉపధావిత్వా సాటకకణ్ణే అగ్గహేసి, సో సాటకం ఛడ్డేత్వా అచేలకో హుత్వా పలాయి. సేసం పూరణసదిసమేవ.

అజితోతి తస్స నామం. కేసకమ్బలం ధారేతీతి కేసకమ్బలో. ఇతి నామద్వయం సంసన్దిత్వా ‘‘అజితో కేసకమ్బలో’’తి వుచ్చతి. తత్థ కేసకమ్బలో నామ మనుస్సానం కేసేహి కతకమ్బలో. తతో పటికిట్ఠతరం వత్థం నామ నత్థి. యథాహ ‘‘సేయ్యథాపి, భిక్ఖవే, యాని కానిచి తన్తావుతానం వత్థానం, కేసకమ్బలో తేసం పటికిట్ఠో అక్ఖాయతి. కేసకమ్బలో, భిక్ఖవే, సీతే సీతో ఉణ్హే ఉణ్హో దుబ్బణ్ణో దుగ్గన్ధో దుక్ఖసమ్ఫస్సో’’తి (అ. ని. ౩.౧౩౮).

పకుధోతి తస్స నామం. కచ్చాయనోతి గోత్తం. ఇతి నామగోత్తం సంసన్దిత్వా ‘‘పకుధో కచ్చాయనో’’తి వుచ్చతి. సీతూదకపటిక్ఖిత్తకో ఏస, వచ్చం కత్వాపి ఉదకకిచ్చం న కరోతి, ఉణ్హోదకం వా కఞ్జియం వా లభిత్వా కరోతి, నదిం వా మగ్గోదకం వా అతిక్కమ్మ ‘‘సీలం మే భిన్న’’న్తి వాలికథూపం కత్వా సీలం అధిట్ఠాయ గచ్ఛతి. ఏవరూపనిస్సిరికలద్ధికో ఏస.

సఞ్చయోతి తస్స నామం. బేలట్ఠస్స పుత్తో బేలట్ఠపుత్తో. ‘‘అమ్హాకం గణ్ఠనకిలేసో పలిబున్ధనకిలేసో నత్థి, కిలేసగణ్ఠిరహితా మయ’’న్తి ¶ ఏవంవాదితాయ లద్ధనామవసేన నిగణ్ఠో. నాటస్స పుత్తోతి నాటపుత్తో.

పిణ్డోలభారద్వాజోతి ¶ (ఉదా. అట్ఠ. ౩౬) పిణ్డం ఉలమానో పరియేసమానో పబ్బజితోతి పిణ్డోలో. సో కిర పరిజిణ్ణభోగో బ్రాహ్మణో హుత్వా మహన్తం భిక్ఖుసఙ్ఘస్స లాభసక్కారం దిస్వా పిణ్డత్థాయ నిక్ఖమిత్వా పబ్బజితో. సో మహన్తం కపల్లపత్తం ‘‘పత్త’’న్తి గహేత్వా చరతి, కపల్లపూరం యాగుం పివతి, భత్తం భుఞ్జతి, పూవఖజ్జకఞ్చ ఖాదతి. అథస్స మహగ్ఘసభావం సత్థు ఆరోచయింసు. సత్థా తస్స పత్తత్థవికం నానుజాని. థేరో హేట్ఠామఞ్చే పత్తం నికుజ్జిత్వా ఠపేతి. సో ఠపేన్తోపి ఘంసేన్తోవ పణామేత్వా ఠపేతి, గణ్హన్తోపి ఘంసేన్తోవ ఆకడ్ఢిత్వా గణ్హాతి. తం గచ్ఛన్తే గచ్ఛన్తే కాలే ఘంసనేన పరిక్ఖీణం నాళికోదనమత్తస్సేవ గణ్హనకం జాతం. తతో సత్థు ఆరోచేసుం. అథస్స సత్థా పత్తత్థవికం అనుజాని. థేరో అపరేన సమయేన ఇన్ద్రియభావనం భావేన్తో అగ్గఫలే అరహత్తే పతిట్ఠాసి. ఇతి సో పుబ్బే సవిసేసం పిణ్డత్థాయ ఉలతీతి పిణ్డోలో. గోత్తేన పన భారద్వాజోతి ఉభయం ఏకతో కత్వా ‘‘పిణ్డోలభారద్వాజో’’తి వుచ్చతి.

‘‘అథ ఖో ఆయస్మా పిణ్డోలభారద్వాజో…పే… ఏతదవోచా’’తి కస్మా ఏవమాహంసు? సో కిర (ధ. ప. అట్ఠ. ౨.౧౮౦ దేవోరోహణవత్థు) సేట్ఠి నేవ సమ్మాదిట్ఠి, న మిచ్ఛాదిట్ఠి, మజ్ఝత్తధాతుకో. సో చిన్తేసి ‘‘మయ్హం గేహే చన్దనం బహు, కిం ను ఖో ఇమినా కరిస్సామీ’’తి. అథస్స ఏతదహోసి ‘‘ఇమస్మిం లోకే ‘మయం అరహన్తో, మయం అరహన్తో’తి వత్తారో బహూ, అహం ఏకం అరహన్తమ్పి న జానామి, గేహే భమం యోజేత్వా పత్తం లిఖాపేత్వా సిక్కాయ ఠపేత్వా వేళుపరమ్పరాయ సట్ఠిహత్థమత్తే ఆకాసే ఓలమ్బాపేత్వా ‘సచే అరహా అత్థి, ఆకాసేనాగన్త్వా గణ్హాతూ’తి వక్ఖామి. యో తం గహేస్సతి, తస్స సపుత్తదారో సరణం గమిస్సామీ’’తి. సో చిన్తితనియామేనేవ పత్తం లిఖాపేత్వా వేళుపరమ్పరాయ ఉస్సాపేత్వా ‘‘యో ఇమస్మిం లోకే అరహా, సో ఆకాసేన ఆగన్త్వా ఇమం పత్తం గణ్హాతూ’’తి ఆహ.

తదా ¶ ఛ సత్థారో ‘‘అమ్హాకం ఏస అనుచ్ఛవికో, అమ్హాకమేవ నం దేహీ’’తి వదింసు. సో ‘‘ఆకాసేనాగన్త్వా గణ్హథా’’తి ఆహ. ఛట్ఠే దివసే నిగణ్ఠో నాటపుత్తో అన్తేవాసికే పేసేసి ‘‘గచ్ఛథ సేట్ఠిం ఏవం వదేథ ‘అమ్హాకం ఆచరియస్సేవ అనుచ్ఛవికో, మా అప్పమత్తకస్స కారణా ఆకాసేన ఆగమనం కరి, దేహి కిర తే పత్త’న్తి’’. తే గన్త్వా సేట్ఠిం తథా వదింసు. సేట్ఠి ‘‘ఆకాసేనాగన్త్వా గణ్హితుం సమత్థోవ గణ్హాతూ’’తి ఆహ. నాటపుత్తో సయం గన్తుకామో హుత్వా అన్తేవాసికానం సఞ్ఞం అదాసి ‘‘అహం ఏకం హత్థఞ్చ పాదఞ్చ ఉక్ఖిపిత్వా ఉప్పతితుకామో వియ భవిస్సామి, తుమ్హే మం ‘ఆచరియ కిం కరోథ, దారుమయపత్తస్స కారణా పటిచ్ఛన్నం అరహత్తగుణం మహాజనస్స మా దస్సయిత్థా’తి వత్వా మం హత్థేసు చ పాదేసు చ గహేత్వా ఆకడ్ఢన్తా ¶ భూమియం పాతేయ్యాథా’’తి. సో తత్థ గన్త్వా సేట్ఠిం ఆహ ‘‘మహాసేట్ఠి అయం పత్తో అఞ్ఞేసం నానుచ్ఛవికో, మా తే అప్పమత్తకస్స కారణా మమ ఆకాసే ఉప్పతనం రుచ్చి, దేహి మే పత్త’’న్తి. భన్తే, ఆకాసేన ఉప్పతిత్వావ గణ్హథాతి. తతో నాటపుత్తో ‘‘తేన హి అపేథ అపేథా’’తి అన్తేవాసికే అపనేత్వా ‘‘ఆకాసే ఉప్పతిస్సామీ’’తి ఏకం హత్థఞ్చ పాదఞ్చ ఉక్ఖిపి. అథ నం అన్తేవాసికా ‘‘ఆచరియ, కిం నామేతం కరోథ, ఛవస్స దారుమయపత్తస్స కారణా పటిచ్ఛన్నగుణేన తుమ్హేహి మహాజనస్స దస్సితేన కో అత్థో’’తి తం హత్థపాదేసు గహేత్వా ఆకడ్ఢిత్వా భూమియం పాతేసుం. సో సేట్ఠిం ఆహ ‘‘మహాసేట్ఠి, ఇమే మే ఉప్పతితుం న దేన్తి, దేహి మే పత్త’’న్తి. ఉప్పతిత్వావ గణ్హథ భన్తేతి. ఏవం తిత్థియా ఛ దివసాని వాయమిత్వాపి పత్తం న లభింసుయేవ.

అథ సత్తమే దివసే ఆయస్మతో చ మోగ్గల్లానస్స ఆయస్మతో చ పిణ్డోలభారద్వాజస్స ‘‘రాజగహే పిణ్డాయ చరిస్సామా’’తి గన్త్వా ఏకస్మిం పిట్ఠిపాసాణే ఠత్వా చీవరం పారుపనకాలే ధుత్తకా కథం సముట్ఠాపేసుం ‘‘హమ్భో పుబ్బే ఛ సత్థారో ‘మయం అరహన్తామ్హా’తి విచరింసు, రాజగహసేట్ఠినో పన అజ్జ సత్తమో దివసో పత్తం ఉస్సాపేత్వా ఠపయతో ‘సచే అరహా అత్థి, ఆకాసేనాగన్త్వా గణ్హాతూ’తి వదన్తస్స, ఏకోపి ‘అహం అరహా’తి ఆకాసే ఉప్పతన్తో నత్థి, అజ్జ నో లోకే అరహన్తానం నత్థిభావో ఞాతో’’తి. తం కథం సుత్వా ఆయస్మా మహామోగ్గల్లానో ఆయస్మన్తం పిణ్డోలభారద్వాజం ¶ ఆహ ‘‘సుతం తే, ఆవుసో భారద్వాజ, ఇమేసం వచనం, ఇమే బుద్ధసాసనం పరిగ్గణ్హన్తా వియ వదన్తి, త్వఞ్చ మహిద్ధికో మహానుభావో, గచ్ఛేతం పత్తం ఆకాసేన గన్త్వా గణ్హాహీ’’తి. ‘‘ఆవుసో మోగ్గల్లాన, త్వం ‘ఇద్ధిమన్తానం అగ్గో’తి పాకటో, త్వం ఏతం గణ్హ, తయి పన అగ్గణ్హన్తే అహం గణ్హిస్సామీ’’తి ఆహ. అథ ఆయస్మా మహామోగ్గల్లానో ‘‘గణ్హావుసో’’తి ఆహ. ఇతి తే లోకస్స అరహన్తేహి అసుఞ్ఞభావదస్సనత్థం ఏవమాహంసు.

తిక్ఖత్తుం రాజగహం అనుపరియాయీతి తిక్ఖత్తుం రాజగహం అనుగన్త్వా పరిబ్భమి. ‘‘సత్తక్ఖత్తు’’న్తిపి వదన్తి. థేరో కిర అభిఞ్ఞాపాదకం ఝానం సమాపజ్జిత్వా ఉట్ఠాయ తిగావుతం పిట్ఠిపాసాణం అన్తన్తేన పరిచ్ఛిన్దన్తో తూలపిచు వియ ఆకాసే ఉట్ఠాపేత్వా రాజగహనగరస్స ఉపరి సత్తక్ఖత్తుం అనుపరియాయి. సో తిగావుతప్పమాణస్స నగరస్స అపిధానం వియ పఞ్ఞాయి. నగరవాసినో ‘‘పాసాణో నో అవత్థరిత్వా గణ్హాతీ’’తి భీతా సుప్పాదీని మత్థకే కత్వా తత్థ తత్థ నిలీయింసు. సత్తమే వారే థేరో పిట్ఠిపాసాణం భిన్దిత్వా అత్తానం దస్సేతి. మహాజనో థేరం దిస్వా ‘‘భన్తే పిణ్డోలభారద్వాజ, తవ పాసాణం గాళ్హం కత్వా గణ్హ, మా ¶ నో సబ్బే నాసయీ’’తి ఆహ. థేరో పాసాణం పాదన్తేన ఖిపిత్వా విస్సజ్జేసి. సో గన్త్వా యథాఠానేయేవ పతిట్ఠాసి. థేరో సేట్ఠిస్స గేహమత్థకే అట్ఠాసి. తం దిస్వా సేట్ఠి ఉరేన నిపజ్జిత్వా ‘‘ఓతర సామీ’’తి వత్వా ఆకాసతో ఓతిణ్ణం థేరం నిసీదాపేత్వా పత్తం గహేత్వా చతుమధురపుణ్ణం కత్వా థేరస్స అదాసి. థేరో పత్తం గహేత్వా విహారాభిముఖో పాయాసి. అథస్స యే అరఞ్ఞగతా పాటిహారియం నాద్దసంసు, తే సన్నిపతిత్వా ‘‘భన్తే, అమ్హాకమ్పి పాటిహారియం దస్సేహీ’’తి థేరం అనుబన్ధింసు. సో తేసం తేసం పాటిహారియం దస్సేన్తో విహారం అగమాసి. సత్థా తం అనుబన్ధిత్వా ఉన్నాదేన్తస్స మహాజనస్స సద్దం సుత్వా ‘‘ఆనన్ద, కస్సేసో సద్దో’’తి పుచ్ఛి. తేన వుత్తం ‘‘అస్సోసి ఖో భగవా…పే… కిం ను ఖో సో, ఆనన్ద, ఉచ్చాసద్దో మహాసద్దో’’తి.

వికుబ్బనిద్ధియా పాటిహారియం పటిక్ఖిత్తన్తి ఏత్థ వికుబ్బనిద్ధి నామ ‘‘సో పకతివణ్ణం విజహిత్వా కుమారకవణ్ణం వా దస్సేతి నాగవణ్ణం వా, వివిధమ్పి సేనాబ్యూహం దస్సేతీ’’తి (పటి. మ. ౩.౧౩) ఏవమాగతా పకతివణ్ణవిజహనవికారవసేన పవత్తా ¶ ఇద్ధి. అధిట్ఠానిద్ధి పన ‘‘పకతియా ఏకో బహుకం ఆవజ్జతి సతం వా సహస్సం వా సతసహస్సం వా, ఆవజ్జిత్వా ఞాణేన అధిట్ఠాతి ‘బహుకో హోమీ’’’తి (పటి. మ. ౩.౧౦ దసఇద్ధినిద్దేస) ఏవం విభజిత్వా దస్సితా అధిట్ఠానవసేన నిప్ఫన్నా ఇద్ధి.

౨౫౩-౨౫౪. న అచ్ఛుపియన్తీతి న సుఫస్సితాని హోన్తి. రూపకాకిణ్ణానీతి ఇత్థిరూపాదీహి ఆకిణ్ణాని. భూమిఆధారకేతి వలయాధారకే. దారుఆధారకదణ్డాధారకేసూతి ఏకదారునా కతఆధారకే బహూహి దణ్డకేహి కతఆధారకే వాతి అత్థో, తీహి దణ్డేహి కతో పన న వట్టతి. భూమియం పన నిక్కుజ్జిత్వా ఏకమేవ ఠపేతబ్బన్తి ఏత్థ ద్వే ఠపేన్తేన ఉపరి ఠపితపత్తం ఏకేన పస్సేన భూమియం ఫుసాపేత్వా ఠపేతుం వట్టతీతి వదన్తి. ఆలిన్దకమిడ్ఢికాదీనన్తి పముఖమిడ్ఢికానం. పరివత్తిత్వా తత్థేవ పతిట్ఠాతీతి ఏత్థ ‘‘పరివత్తిత్వా తతియవారే తత్థేవ మిడ్ఢియా పతిట్ఠాతీ’’తి గణ్ఠిపదేసు వుత్తం. పరిభణ్డం నామ గేహస్స బహి కుట్టపాదస్స థిరభావత్థం కతా తనుకమిడ్ఢికా వుచ్చతి. తనుకమిడ్ఢికాయాతి ఖుద్దకమిడ్ఢికాయ. మిడ్ఢన్తేపి ఆధారకే ఠపేతుం వట్టతి. ‘‘అనుజానామి, భిక్ఖవే, ఆధారక’’న్తి హి వచనతో మిడ్ఢాదీసు యత్థ కత్థచి ఆధారకం ఠపేత్వా తత్థ పత్తం ఠపేతుం వట్టతి ఆధారకే ఠపనోకాసస్స అనియమితత్తాతి వదన్తి. ‘‘పత్తమాళో నామ వట్టేత్వా పత్తానం అగమనత్థం వట్టం వా చతురస్సం వా ఇట్ఠకాదీహి పరిక్ఖిపిత్వా కతో’’తి గణ్ఠిపదేసు వుత్తం.

౨౫౫. ఘటికన్తి ఉపరి యోజితం అగ్గళం. తావకాలికం పరిభుఞ్జితుం వట్టతీతి సకిదేవ గహేత్వా ¶ తేన ఆమిసం పరిభుఞ్జిత్వా ఛడ్డేతుం వట్టతీతి అధిప్పాయో. ఘటికటాహేతి భాజనకపాలే. అభుం మేతి ఏత్థ భవతీతి భూ, వడ్ఢి. న భూతి అభూ, అవడ్ఢి. భయవసేన పన సా ఇత్థీ ‘‘అభు’’న్తి ఆహ, వినాసో మయ్హన్తి అత్థో. ఛవసీసస్స పత్తన్తి ఛవసీసమయం పత్తం. పకతివికారసమ్బన్ధే చేతం సామివచనం, అభేదేపి వా భేదూపచారేనాయం వోహారో ‘‘సిలాపుత్తకస్స సరీర’’న్తిఆదీసు వియ.

చబ్బేత్వాతి ఖాదిత్వా. ఏకం ఉదకగణ్డుసం గహేత్వాతి వామహత్థేనేవ పత్తం ఉక్ఖిపిత్వా ముఖేన గణ్డుసం గహేత్వా. ఉచ్ఛిట్ఠహత్థేనాతి సామిసేన హత్థేన. ఏత్తావతాతి ఏకగణ్డుసగహణమత్తేన. లుఞ్చిత్వాతి తతో మంసం ¶ ఉద్ధరిత్వా. ఏతేసు సబ్బేసు పణ్ణత్తిం జానాతు వా మా వా, ఆపత్తియేవ.

౨౫౬. కిణ్ణచుణ్ణేనాతి సురాకిణ్ణచుణ్ణేన. ‘‘అనువాతం పరిభణ్డన్తి కిలఞ్జాదీసు కరోన్తీ’’తి గణ్ఠిపదేసు వుత్తం. బిదలకన్తి దుగుణకరణసఙ్ఖాతస్స కిరియావిసేసస్స అధివచనం. కస్స దుగుణకరణం? యేన కిలఞ్జాదినా మహన్తం కథినం అత్థతం, తస్స. తఞ్హి దణ్డకథినప్పమాణేన పరియన్తే సంహరిత్వా దుగుణం కాతబ్బం. పటిగ్గహన్తి అఙ్గులికఞ్చుకం.

౨౫౭-౨౫౯. పాతి నామ పటిగ్గహణసణ్ఠానేన కతో భాజనవిసేసో. న సమ్మతీతి నప్పహోతి.

౨౬౦-౨౬౨. నీచవత్థుకం చినితున్తి బహికుట్టస్స సమన్తతో నీచవత్థుకం కత్వా చినితుం. అరహటఘటియన్తం నామ సకటచక్కసణ్ఠానం అరే అరే ఘటికాని బన్ధిత్వా ఏకేన ద్వీహి వా పరిబ్భమియమానం యన్తం.

౨౬౩. ఆవిద్ధపక్ఖపాసకన్తి కణ్ణికమణ్డలస్స సమన్తా ఠపితపక్ఖపాసకం. మణ్డలేతి కణ్ణికమణ్డలే. పక్ఖపాసకే ఠపేత్వాతి సమన్తా పక్ఖపాసకఫలకాని ఠపేత్వా.

౨౬౪. ‘‘నమతకం సన్థతసదిస’’న్తి గణ్ఠిపదేసు వుత్తం. చమ్మఖణ్డపరిహారేన పరిభుఞ్జితబ్బన్తి అనధిట్ఠహిత్వా పరిభుఞ్జితబ్బం. ఏత్థేవ పవిట్ఠానీతి మళోరికాయ ఏవ అన్తోగధాని. పుబ్బే పత్తసఙ్గోపనత్థం ఆధారకో అనుఞ్ఞాతో, ఇదాని భుఞ్జనత్థం.

౨౬౫. నిక్కుజ్జితబ్బోతి ¶ తేన దిన్నస్స దేయ్యధమ్మస్స అప్పటిగ్గహణత్థం పత్తనిక్కుజ్జనకమ్మవాచాయ నిక్కుజ్జితబ్బో, న అధోముఖఠపనేన. తేనేవాహ ‘‘ఏవఞ్చ పన, భిక్ఖవే, నిక్కుజ్జితబ్బో’’తిఆది. అలాభాయాతి చతున్నం పచ్చయానం అలాభత్థాయ. అనత్థాయాతి ఉపద్దవాయ అవడ్ఢియా.

౨౬౬. పసాదేస్సామాతి ఆయాచిస్సామ. ఏతదవోచాతి ‘‘అప్పతిరూపం మయా కతం, భగవా పన మహన్తేపి అగుణే అచిన్తేత్వా మయ్హం అచ్చయం పటిగ్గణ్హిస్సతీ’’తి మఞ్ఞమానో ఏతం ‘‘అచ్చయో మం భన్తే’’తిఆదివచనం అవోచ ¶ . తత్థ ఞాయపటిపత్తిం అతిచ్చ ఏతి పవత్తతీతి అచ్చయో, అపరాధో. మం అచ్చగమాతి మం అతిక్కమ్మ అభిభవిత్వా పవత్తో. పురిసేన మద్దిత్వా అభిభవిత్వా పవత్తితోపి హి అపరాధో అత్థతో పురిసం అతిచ్చ అభిభవిత్వా పవత్తో నామ హోతి. పటిగ్గణ్హాతూతి ఖమతు. ఆయతిం సంవరాయాతి అనాగతే సంవరణత్థాయ పున ఏవరూపస్స అపరాధస్స దోసస్స ఖలితస్స అకరణత్థాయ. తగ్ఘాతి ఏకంసేన. యథాధమ్మం పటికరోసీతి యథా ధమ్మో ఠితో, తథేవ కరోసి, ఖమాపేసీతి వుత్తం హోతి. తం తే మయం పటిగ్గణ్హామాతి తం తవ అపరాధం మయం ఖమామ. వుడ్ఢి హేసా, ఆవుసో వడ్ఢ, అరియస్స వినయేతి ఏసా, ఆవుసో వడ్ఢ, అరియస్స వినయే బుద్ధస్స భగవతో సాసనే వుడ్ఢి నామ. కతమా? అచ్చయం అచ్చయతో దిస్వా యథాధమ్మం పటికరిత్వా ఆయతిం సంవరాపజ్జనా. దేసనం పన పుగ్గలాధిట్ఠానం కరోన్తో ‘‘యో అచ్చయం అచ్చయతో దిస్వా యథాధమ్మం పటికరోతి, ఆయతిం సంవరం ఆపజ్జతీ’’తి ఆహ.

౨౬౮. బోధిరాజకుమారవత్థుమ్హి (మ. ని. అట్ఠ. ౨.౩౨౪ ఆదయో) కోకనదోతి కోకనదం వుచ్చతి పదుమం, సో చ మఙ్గలపాసాదో ఓలోకనపదుమం దస్సేత్వా కతో, తస్మా ‘‘కోకనదో’’తి సఙ్ఖం లభి. యావ పచ్ఛిమసోపానకళేవరాతి ఏత్థ పచ్ఛిమసోపానకళేవరన్తి పఠమసోపానఫలకం వుత్తం తస్స సబ్బపచ్ఛా దుస్సేన సన్థతత్తా. ఉపరిమసోపానఫలకతో పట్ఠాయ హి సోపానం సన్థతం. అద్దసా ఖోతి ఓలోకనత్థంయేవ ద్వారకోట్ఠకే ఠితో అద్దస.

భగవా తుణ్హీ అహోసీతి ‘‘కిస్స ను ఖో అత్థాయ రాజకుమారేన అయం మహాసక్కారో కతో’’తి ఆవజ్జేన్తో పుత్తపత్థనాయ కతభావం అఞ్ఞాసి. సో హి రాజపుత్తో అపుత్తకో. సుతఞ్చానేన అహోసి ‘‘బుద్ధానం కిర అధికారం కత్వా మనసా ఇచ్ఛితం లభన్తీ’’తి. సో ‘‘సచాహం పుత్తం లభిస్సామి, సమ్మాసమ్బుద్ధో ఇమం చేలపటికం అక్కమిస్సతి. నో చే లభిస్సామి, న అక్కమిస్సతీ’’తి పత్థనం కత్వా సన్థరాపేసి. అథ భగవా ‘‘నిబ్బత్తిస్సతి ను ఖో ఏతస్స పుత్తో’’తి ఆవజ్జేత్వా ‘‘న నిబ్బత్తిస్సతీ’’తి అద్దస. పుబ్బే కిర సో ఏకస్మిం ¶ దీపే వసమానో ¶ సమానచ్ఛన్దేన సకుణపోతకే ఖాది. సచస్స మాతుగామో పుఞ్ఞవా భవేయ్య, పుత్తం లభేయ్య. ఉభోహి పన సమానచ్ఛన్దేహి హుత్వా పాపకమ్మం కతం, తేనస్స పుత్తో న నిబ్బత్తిస్సతీతి అఞ్ఞాసి. దుస్సే పన అక్కన్తే ‘‘బుద్ధానం అధికారం కత్వా పత్థితం లభన్తీతి లోకే అనుస్సవో, మయా చ మహాఅధికారో కతో, న చ పుత్తం లభామి, తుచ్ఛం ఇదం వచన’’న్తి మిచ్ఛాగహణం గణ్హేయ్య. తిత్థియాపి ‘‘నత్థి సమణానం అకత్తబ్బం నామ, చేలపటికం మద్దన్తా ఆహిణ్డన్తీ’’తి ఉజ్ఝాయేయ్యుం. ఏతరహి చ అక్కమన్తేసు బహూ భిక్ఖూ పరచిత్తవిదునో, తే భబ్బతం జానిత్వా అక్కమిస్సన్తి, అభబ్బతం జానిత్వా న అక్కమిస్సన్తి. అనాగతే పన ఉపనిస్సయో మన్దో భవిస్సతి, అనాగతం న జానిస్సన్తి, తేసు అక్కమన్తేసు సచే పత్థితం ఇజ్ఝిస్సతి, ఇచ్చేతం కుసలం. నో చే ఇజ్ఝిస్సతి, ‘‘పుబ్బే భిక్ఖుసఙ్ఘస్స అధికారం కత్వా ఇచ్ఛితిచ్ఛితం లభన్తి, ఇదాని న లభన్తి, తేయేవ మఞ్ఞే భిక్ఖూ పటిపత్తిపూరకా అహేసుం, ఇమే పన పటిపత్తిం పూరేతుం న సక్కోన్తీ’’తి మనుస్సా విప్పటిసారినో భవిస్సన్తీతి ఇమేహి తీహి కారణేహి భగవా అక్కమితుం అనిచ్ఛన్తో తుణ్హీ అహోసి. పచ్ఛిమం జనతం తథాగతో అనుకమ్పతీతి ఇదం పన థేరో వుత్తేసు కారణేసు తతియం కారణం సన్ధాయాహ. మఙ్గలం ఇచ్ఛన్తీతి మఙ్గలికా.

౨౬౯. బీజనిన్తి చతురస్సబీజనిం. తాలవణ్టన్తి తాలపత్తాదీహి కతం మణ్డలికబీజనిం.

౨౭౦-౨౭౫. ‘‘ఏకపణ్ణచ్ఛత్తం నామ తాలపత్త’’న్తి గణ్ఠిపదేసు వుత్తం. కమ్మసతేనాతి ఏత్థ సత-సద్దో అనేకపరియాయో, అనేకేన కమ్మేనాతి అత్థో, మహతా ఉస్సాహేనాతి వుత్తం హోతి. రుధీతి ఖుద్దకవణం.

౨౭౮. ‘‘అకాయబన్ధనేన సఞ్చిచ్చ అసఞ్చిచ్చ వా గామప్పవేసనే ఆపత్తి. సరితట్ఠానతో బన్ధిత్వా పవిసితబ్బం నివత్తితబ్బం వా’’తి గణ్ఠిపదేసు వుత్తం. మురజవట్టిసణ్ఠానం వేఠేత్వా కతన్తి బహూ రజ్జుకే ఏకతో కత్వా నానావణ్ణేహి సుత్తేహి వేఠేత్వా మురజవట్టిసదిసం కతం. తేనేవ దుతియపారాజికవణ్ణనాయం (పారా. అట్ఠ. ౧.౮౫ పాళిముత్తకవినిచ్ఛయ) వుత్తం ‘‘బహూ రజ్జుకే ఏకతో కత్వా ఏకేన ¶ నిరన్తరం వేఠేత్వా కతం బహురజ్జుకన్తి న వత్తబ్బం, తం వట్టతీ’’తి. తత్థ యం వత్తబ్బం, తం హేట్ఠా వుత్తమేవ. ముద్దికకాయబన్ధనం నామ చతురస్సం అకత్వా సజ్జితం. పామఙ్గదసా చతురస్సా. ముదిఙ్గసణ్ఠానేనాతి వరకసీసాకారేన. పాసన్తోతి దసామూలం.

౨౮౦-౨౮౨. ముణ్డవట్టీతి ¶ మల్లకమ్మకరాదయో. పమాణఙ్గులేనాతి వడ్ఢకీఅఙ్గులం సన్ధాయ వుత్తం. సేసమేత్థ పాళితో అట్ఠకథాతో చ సువిఞ్ఞేయ్యమేవ.

ఖుద్దకవత్థుక్ఖన్ధకవణ్ణనా నిట్ఠితా.

౨౯౪. సేనాసనక్ఖన్ధకే ¶ ¶ సేనాసనం అపఞ్ఞత్తం హోతీతి విహారసేనాసనం సన్ధాయ వుత్తం. చతుబ్బిధఞ్హి (మ. ని. అట్ట. ౧.౨౯౬) సేనాసనం విహారసేనాసనం మఞ్చపీఠసేనాసనం సన్థతసేనాసనం ఓకాససేనాసనన్తి. తత్థ ‘‘మఞ్చోపి సేనాసనం, పీఠమ్పి భిసిపి బిమ్బోహనమ్పి విహారోపి అడ్ఢయోగోపి పాసాదోపి హమ్మియమ్పి గుహాపి అట్టోపి మాళోపి లేణమ్పి వేళుగుమ్బోపి రుక్ఖమూలమ్పి మణ్డపోపి సేనాసనం. యత్థ వా పన భిక్ఖూ పటిక్కమన్తి, సబ్బమేతం సేనాసన’’న్తి (విభ. ౫౨౭) వచనతో విహారో అడ్ఢయోగో పాసాదో హమ్మియం గుహాతి ఇదం విహారసేనాసనం నామ. మఞ్చో పీఠం భిసి బిమ్బోహనన్తి ఇదం మఞ్చపీఠసేనాసనం నామ. చిమిలికా చమ్మఖణ్డో తిణసన్థారో పణ్ణసన్థారోతి ఇదం సన్థతసేనాసనం నామ. యత్థ వా పన భిక్ఖూ పటిక్కమన్తీతి ఇదం ఓకాససేనాసనం నామ.

రుక్ఖమూలేతిఆదీసు రుక్ఖమూలసేనాసనం నామ యంకిఞ్చి సన్దచ్ఛాయం వివిత్తం రుక్ఖమూలం. పబ్బతో నామ సేలో. తత్థ హి ఉదకసోణ్డీసు ఉదకకిచ్చం కత్వా సీతాయ రుక్ఖచ్ఛాయాయ నిసిన్నా నానాదిసాసు ఖాయమానాసు సీతేన వాతేన బీజియమానా సమణధమ్మం కరోన్తి. కన్దరేతి కం వుచ్చతి ఉదకం, తేన దారితో ఉదకేన భిన్నో పబ్బతప్పదేసో కన్దరం. యం ‘‘నితమ్బ’’న్తిపి ‘‘నదీకుఞ్జ’’న్తిపి వదన్తి. తత్థ హి రజతపట్టసదిసా వాలికా హోతి, మత్థకే మణివితానం వియ వనగహనం, మణిక్ఖన్ధసదిసం ఉదకం సన్దతి, ఏవరూపం కన్దరం ఓరుయ్హ పానీయం పివిత్వా గత్తాని సీతం కత్వా వాలికం ఉస్సాపేత్వా పంసుకూలచీవరం పఞ్ఞపేత్వా తత్థ నిసిన్నా తే భిక్ఖూ సమణధమ్మం కరోన్తి. గిరిగుహా నామ ద్విన్నం పబ్బతానం అన్తరా, ఏకస్మింయేవ వా ఉమఙ్గసదిసం మహావివరం.

‘‘వనపత్థన్తి దూరానమేతం సేనాసనానం అధివచన’’న్తిఆదివచనతో (విభ. ౫౩౧) యత్థ న ¶ కసన్తి న వపన్తి, తాదిసం మనుస్సానం ఉపచారట్ఠానం అతిక్కమిత్వా ఠితం అరఞ్ఞకసేనాసనం ‘‘వనపత్థ’’న్తి వుచ్చతి. అజ్ఝోకాసో నామ కేనచి ¶ అచ్ఛన్నో పదేసో. ఆకఙ్ఖమానా పనేత్థ చీవరకుటిం కత్వా వసన్తి. పలాలపుఞ్జేతి పలాలరాసిమ్హి. మహాపలాలపుఞ్జతో హి పలాలం నిక్కడ్ఢిత్వా పబ్భారలేణసదిసే ఆలయే కరోన్తి, గచ్ఛగుమ్బాదీనమ్పి ఉపరి పలాలం పరిక్ఖిపిత్వా హేట్ఠా నిసిన్నా సమణధమ్మం కరోన్తి, తం సన్ధాయేతం వుత్తం. పఞ్చ లేణానీతి పఞ్చ లీయనట్ఠానాని. నిలీయన్తి ఏత్థ భిక్ఖూతి లేణాని, విహారాదీనమేతం అధివచనం. సుపణ్ణవఙ్కగేహన్తి గరుళపక్ఖసణ్ఠానేన కతగేహం.

౨౯౫. అనుమోదనగాథాసు సీతన్తి అజ్ఝత్తధాతుక్ఖోభవసేన వా బహిద్ధఉతువిపరిణామవసఏన వా ఉప్పజ్జనకసీతం. ఉణ్హన్తి అగ్గిసన్తాపం, తస్స వనదాహాదీసు వా సమ్భవో దట్ఠబ్బో. పటిహన్తీతి బాధతి. యథా తదుభయవసేన కాయచిత్తానం బాధనం న హోతి, ఏవం కరోతి. సీతుణ్హబ్భాహతే హి సరీరే విక్ఖిత్తచిత్తో భిక్ఖు యోనిసో పదహితుం న సక్కోతి. వాళమిగానీతి సీహబ్యగ్ఘాదివాళమిగే. గుత్తసేనాసనఞ్హి పవిసిత్వా ద్వారం పిధాయ నిసిన్నస్స తే పరిస్సయా న హోన్తి. సరీసపేతి యే కేచి సరన్తే గచ్ఛన్తే దీఘజాతికే. మకసేతి నిదస్సనమత్తమేతం, డంసాదీనమ్పి ఏతేనేవ సఙ్గహో దట్ఠబ్బో. సిసిరేతి సిసిరకాలవసేన సత్తాహవద్ధలికాదివసేన చ ఉప్పన్నే సిసిరసమ్ఫస్సే. వుట్ఠియోతి యదా తదా ఉప్పన్నా వస్సవుట్ఠియో.

వాతాతపో ఘోరోతి రుక్ఖగచ్ఛాదీనం ఉమ్మూలభఞ్జనాదివసేన పవత్తియా ఘోరో సరజఅరజాదిభేదో వాతో చేవ గిమ్హపరిళాహసమయేసు ఉప్పత్తియా ఘోరో సూరియాతపో చ పటిహఞ్ఞతి పటిబాహీయతి. లేణత్థన్తి నానారమ్మణతో చిత్తం నివత్తేత్వా పటిసల్లానారామత్థం. సుఖత్థన్తి వుత్తపరిస్సయాభావేన ఫాసువిహారత్థం. ఝాయితున్తి అట్ఠతింసారమ్మణేసు యత్థ కత్థచి చిత్తం ఉపనిజ్ఝాయితుం. విపస్సితున్తి అనిచ్చాదితో సఙ్ఖారే సమ్మసితుం.

విహారేతి పతిస్సయే. కారయేతి కారాపేయ్య. రమ్మేతి మనోరమే నివాససుఖే. వాసయేత్థ బహుస్సుతేతి కారేత్వా పన ఏత్థ విహారేసు బహుస్సుతే సీలవన్తే కల్యాణధమ్మే నివాసేయ్య. తే నివాసేన్తో పన తేసం బహుస్సుతానం యథా పచ్చయేహి కిలమథో న హోతి, ఏవం అన్నఞ్చ ¶ పానఞ్చ వత్థసేనాసనాని చ దదేయ్య ఉజుభూతేసు అజ్ఝాసయసమ్పన్నేసు కమ్మఫలానం రతనత్తయగుణానఞ్చ సద్దహనేన విప్పసన్నేన చేతసా.

ఇదాని గహట్ఠపబ్బజితానం అఞ్ఞమఞ్ఞుపకారితం దస్సేతుం ‘‘తే తస్సా’’తి గాథమాహ. తత్థ తేతి ¶ తే బహుస్సుతా. తస్సాతి ఉపాసకస్స. ధమ్మం దేసేన్తీతి సకలవట్టదుక్ఖాపనూదనం సద్ధమ్మం దేసేన్తి. యం సో ధమ్మం ఇధఞ్ఞాయాతి సో పుగ్గలో యం సద్ధమ్మం ఇమస్మిం సాసనే సమ్మా పటిపజ్జనేన జానిత్వా అగ్గమగ్గాధిగమేన అనాసవో హుత్వా పరినిబ్బాయతి.

సో చ సబ్బదదో హోతీతి ఆవాసదానస్మిం దిన్నే సబ్బదానం దిన్నమేవ హోతీతి కత్వా వుత్తం. తథా హి (సం. ని. అట్ఠ. ౧.౧.౪౨) ద్వే తయో గామే పిణ్డాయ చరిత్వా కిఞ్చి అలద్ధా ఆగతస్సపి ఛాయూదకసమ్పన్నం ఆరామం పవిసిత్వా నహాయిత్వా పతిస్సయే ముహుత్తం నిపజ్జిత్వా ఉట్ఠాయ నిసిన్నస్స కాయే బలం ఆహరిత్వా పక్ఖిత్తం వియ హోతి, బహి విచరన్తస్స చ కాయే వణ్ణధాతు వాతాతపేహి కిలమతి, పతిస్సయం పవిసిత్వా ద్వారం పిధాయ ముహుత్తం నిపన్నస్స విసభాగసన్తతి వూపసమ్మతి, సభాగసన్తతి పతిట్ఠాతి, వణ్ణధాతు ఆహరిత్వా పక్ఖిత్తా వియ హోతి, బహి విచరన్తస్స చ పాదే కణ్టకో విజ్ఝతి, ఖాణు పహరతి, సరీసపాదిపరిస్సయా చేవ చోరభయఞ్చ ఉప్పజ్జతి, పతిస్సయం పవిసిత్వా ద్వారం పిధాయ నిపన్నస్స సబ్బే పరిస్సయా న హోన్తి, సజ్ఝాయన్తస్స ధమ్మపీతిసుఖం, కమ్మట్ఠానం మనసికరోన్తస్స ఉపసమసుఖఞ్చ ఉప్పజ్జతి బహిద్ధావిక్ఖేపాభావతో, బహి విచరన్తస్స చ సేదా ముచ్చన్తి, అక్ఖీని ఫన్దన్తి, సేనాసనం పవిసనక్ఖణే మఞ్చపీఠాని న పఞ్ఞాయన్తి, ముహుత్తం నిసిన్నస్స పన అక్ఖిపసాదో ఆహరిత్వా పక్ఖిత్తో వియ హోతి, ద్వారవాతపానమఞ్చపీఠాదీని పఞ్ఞాయన్తి, ఏతస్మిఞ్చ ఆవాసే వసన్తం దిస్వా మనుస్సా చతూహి పచ్చయేహి సక్కచ్చం ఉపట్ఠహన్తి. తేన వుత్తం ‘‘సో చ సబ్బదదో హోతి, యో దదాతి ఉపస్సయ’’న్తి.

౨౯౬. ఆవిఞ్ఛనచ్ఛిద్దన్తి యత్థ అఙ్గులిం పవేసేత్వా ద్వారం ఆకడ్ఢన్తా ద్వారబాహం ఫుసాపేన్తి, తస్సేతం అధివచనం. ఆవిఞ్ఛనరజ్జున్తి కవాటేయేవ ఛిద్దం కత్వా తత్థ పవేసేత్వా యేన రజ్జుకేన కడ్ఢన్తా ద్వారం ఫుసాపేన్తి, తం ఆవిఞ్ఛనరజ్జుకం. సేనాసనపరిభోగే అకప్పియచమ్మం నామ నత్థీతి ¶ దస్సనత్థం ‘‘సచేపి దీపినఙ్గుట్ఠేన కతా హోతి, వట్టతియేవా’’తి వుత్తం. చేతియే వేదికాసదిసన్తి వాతపానబాహాసు చేతియే వేదికాయ వియ పట్టికాదీహి దస్సేత్వా కతం. థమ్భకవాతపానం నామ తిరియం దారూని అదత్వా ఉజుకం ఠితేహి ఏవ వేణుసలాకాదీహి కతం.

విహారానుజాననకథావణ్ణనా నిట్ఠితా.

౨౯౭. పోటకితూలన్తి ¶ ఏరకతిణతూలం. పోటకిగహణఞ్చేత్థ తిణజాతీనం నిదస్సనమత్తన్తి ఆహ ‘‘యేసం కేసఞ్చి తిణజాతికాన’’న్తి. పఞ్చవిధం ఉణ్ణాదితూలమ్పి వట్టతీతి ఏత్థాపి ‘‘బిమ్బోహనే’’తి ఆనేత్వా సమ్బన్ధితబ్బం. ‘‘తూలపూరితం భిసిం అపస్సయితుం న వట్టతీ’’తి కేచి వదన్తి, వట్టతీతి అపరే. ఉపదహన్తీతి ఠపేన్తి. సీసప్పమాణన్తి యత్థ గలవాటకతో పట్ఠాయ సబ్బసీసం ఉపదహన్తి, తం సీసప్పమాణం. తఞ్చ ఉక్కట్ఠపరిచ్ఛేదతో తిరియం ముట్ఠిరతనం హోతీతి దస్సేతుం ‘‘యస్స విత్థారతో తీసు కణ్ణేసూ’’తిఆదిమాహ. మజ్ఝట్ఠానం ముట్ఠిరతనం హోతీతి బిమ్బోహనస్స మజ్ఝట్ఠానం తిరియతో ముట్ఠిరతనప్పమాణం హోతి. మసూరకేతి చమ్మమయభిసియం. ఫుసితాని దాతున్తి సఞ్ఞాకరణత్థం బిన్దూని దాతుం.

౨౯౮. న నిబన్ధతీతి అనిబన్ధనీయో, న అల్లీయతీతి అత్థో. పటిబాహేత్వాతి మట్ఠం కత్వా.

ఇట్ఠకాచయాదిఅనుజాననకథావణ్ణనా

౩౦౦. రుక్ఖం విజ్ఝిత్వాతి రుక్ఖదారుం విజ్ఝిత్వా. ఖాణుకే ఆకోటేత్వాతి ద్వే ద్వే ఖాణుకే ఆకోటేత్వా. తం ఆహరిమం భిత్తిపాదన్తి వుత్తనయేన ఖాణుకే ఆకోటేత్వా కతంయేవ సన్ధాయ వుత్తం. భూమియం పతిట్ఠాపేతున్తి మూలేన భూమియం పతిట్ఠాపేత్వా భిత్తిపాదస్స ఉపత్థమ్భనవసేన ఉస్సాపేత్వా ఖాణుకేహి భిత్తిపాదం ఉస్సాపేత్వా ఠపేతున్తి అధిప్పాయో. ఉభతో కుట్టం నీహరిత్వా కతపదేసస్సాతి యథా అన్తోద్వారసమీపే ¶ నిసిన్నేహి ఉజుకం బహి ఓలోకేతుం న సక్కా హోతి, ఏవం ఉభోహి పస్సేహి కుట్టం నీహరిత్వా అభిముఖే భిత్తిం ఉపట్ఠపేత్వా కతపదేసస్స. సమన్తా పరియాగారోతి సమన్తతో ఆవిద్ధపముఖం. ఉగ్ఘాటనకిటికన్తి దణ్డేహి ఉక్ఖిపిత్వా ఠపనకపదరకిటికం.

౩౦౪. అనాథపిణ్డికసేట్ఠివత్థుమ్హి (సం. ని. అట్ఠ. ౧.౧.౨౪౨) కేనచిదేవ కరణీయేనాతి వాణిజ్జకమ్మం అధిప్పేతం. అనాథపిణ్డికో కిర రాజగహసేట్ఠి చ అఞ్ఞమఞ్ఞం భగినిపతికా హోన్తి. యదా రాజగహే ఉట్ఠానకభణ్డం సమగ్ఘం హోతి, తదా రాజగహసేట్ఠి తం గహేత్వా ¶ సకటసతేహి సావత్థిం గన్త్వా యోజనమత్తే ఠితో అత్తనో ఆగతభావం జానాపేతి. అనాథపిణ్డికో పచ్చుగ్గన్త్వా తస్స మహాసక్కారం కత్వా ఏకం యానం ఆరోపేత్వా సావత్థిం పవిసతి. సో సచే భణ్డం లహుకం విక్కీయతి, విక్కిణాతి. నో చే, భగినిఘరే ఠపేత్వా పక్కమతి. అనాథపిణ్డికోపి తథేవ కరోతి. స్వాయం తదాపి తేనేవ కరణీయేన అగమాసి. తం సన్ధాయేతం వుత్తం.

తం దివసం పన రాజగహసేట్ఠి యోజనమత్తే ఠితేన అనాథపిణ్డికేన ఆగతభావజాననత్థం పేసితం పణ్ణం న సుణి, ధమ్మస్సవనత్థాయ విహారం అగమాసి. సో ధమ్మకథం సుత్వా స్వాతనాయ బుద్ధప్పముఖం భిక్ఖుసఙ్ఘం నిమన్తేత్వా అత్తనో ఘరే ఉద్ధనఖణాపనదారుఫాలనాదీని కారేసి. అనాథపిణ్డికోపి ‘‘ఇదాని మయ్హం పచ్చుగ్గమనం కరిస్సతి, ఇదాని కరిస్సతీ’’తి ఘరద్వారేపి పచ్చుగ్గమనం అలభిత్వా అన్తోఘరం పవిట్ఠో పటిసన్థారమ్పి న బహుం అలత్థ. ‘‘కిం మహాసేట్ఠి కుసలం దారకరూపానం, నసి మగ్గే కిలన్తో’’తి ఏత్తకోవ పటిసన్థారో అహోసి. తేన వుత్తం ‘‘అథ ఖో అనాథపిణ్డికస్స గహపతిస్స ఏతదహోసీ’’తిఆది.

బుద్ధోతి త్వం గహపతి వదేసీతి తస్స కిర ముఖతో బుద్ధసద్దం సుత్వా అనాథపిణ్డికో పఞ్చవణ్ణం పీతిం పటిలభతి, సా తస్స సీసే ఉట్ఠహిత్వా యావ పాదపిట్ఠియా, పాదపిట్ఠియా ఉట్ఠాయ యావ సీసా గచ్ఛతి, ఉభతో ఉట్ఠాయ మజ్ఝే ఓసరతి, మజ్ఝే ఉట్ఠాయ ఉభతో గచ్ఛతి. సో పీతియా నిరన్తరం ఫుటో ‘‘బుద్ధోతి త్వం గహపతి వదేసీ’’తి ఏవం తిక్ఖత్తుం పుచ్ఛి. అకాలో ఖో, గహపతి, ఇమం కాలం తం భగవన్తం ¶ దస్సనాయ ఉపసఙ్కమితున్తి ‘‘బుద్ధా నామ దురాసదా ఆసీవిససదిసా హోన్తి, సత్థా చ సివథికాయ సమీపే వసతి, న సక్కా తత్థ ఇమాయ వేలాయ ఇమినా గన్తు’’న్తి మఞ్ఞమానో ఏవమాహ. బుద్ధగతాయ సతియా నిపజ్జీతి అఞ్ఞం కిఞ్చి అచిన్తేత్వా బుద్ధగతాయ ఏవ సతియా నిపజ్జి. తం దివసం కిరస్స భణ్డసకటేసు వా ఉపట్ఠాకేసు వా చిత్తమ్పి నుప్పజ్జి, సాయమాసమ్పి న అకాసి. సత్తభూమికం పన పాసాదం ఆరుయ్హ సుపఞ్ఞత్తాలఙ్కతవరసయనే ‘‘బుద్ధో బుద్ధో’’తి సజ్ఝాయం కరోన్తోవ నిపజ్జిత్వా నిద్దం ఓక్కమి. తిక్ఖత్తుం వుట్ఠాసి పభాతం మఞ్ఞమానోతి పఠమయామే తావ వీతివత్తే ఉట్ఠాయ బుద్ధం అనుస్సరి, అథస్స బలవప్పసాదో ఉదపాది, పీతిఆలోకో అహోసి, సబ్బతమం విగచ్ఛి, దీపసహస్సుజ్జలనం వియ చన్దుట్ఠానసూరియుట్ఠానం వియ చ జాతం. సో ‘‘పమాదం ఆపన్నోమ్హి, వఞ్చితోమ్హి, సూరియో ఉగ్గతో’’తి ఉట్ఠాయ ఆకాసతలే ఠత్వా చన్దం ఓలోకేత్వా ‘‘ఏకోవ యామో గతో, అఞ్ఞే ద్వే అత్థీ’’తి పున పవిసిత్వా నిపజ్జి, ఏతేనుపాయేన మజ్ఝిమయామావసానేపి పచ్ఛిమయామావసానేపి తిక్ఖత్తుం ఉట్ఠాసి. పచ్ఛిమయామావసానే పన బలవపచ్చూసేయేవ ¶ ఉట్ఠాయ ఆకాసతలం ఆగన్త్వా మహాద్వారాభిముఖో అహోసి, సత్తభూమికద్వారం సయమేవ వివటం అహోసి, పాసాదా ఓరుయ్హ అన్తరవీథిం పటిపజ్జి.

౩౦౫. అమనుస్సాతి అధిగతవిసేసా దేవతా. తథా హి తా సేట్ఠిస్స భావినిసమ్పత్తిం పచ్చక్ఖతో సమ్పస్సమానా ‘‘అయం మహాసేట్ఠి ‘బుద్ధుపట్ఠానం గమిస్సామీ’తి నిక్ఖన్తో పఠమదస్సనేనేవ సోతాపత్తిఫలే పతిట్ఠాయ తిణ్ణం రతనానం అగ్గుపట్ఠాకో హుత్వా అసదిసం సఙ్ఘారామం కత్వా చాతుద్దిసస్స అరియసఙ్ఘస్స అనావటద్వారో భవిస్సతి, న యుత్తమస్స ద్వారం పిదహితు’’న్తి చిన్తేత్వా ద్వారం వివరింసు. అన్తరధాయీతి రాజగహం కిర ఆకిణ్ణమనుస్సం, అన్తోనగరే నవ కోటియో బహినగరే నవాతి తం ఉపనిస్సాయ అట్ఠారస మనుస్సకోటియో వసన్తి. అవేలాయ మతమనుస్సే బహి నీహరితుం అసక్కోన్తా అట్టాలకే ఠత్వా బహిద్వారే ఖిపన్తి. మహాసేట్ఠి నగరతో బహి నిక్ఖన్తమత్తోవ అల్లసరీరం పాదేన అక్కమి, అపరమ్పి పిట్ఠిపాదేన పహరి, మక్ఖికా ఉప్పతిత్వా పకిరింసు, దుగ్గన్ధో నాసాపుటం అభిహని, బుద్ధప్పసాదో తనుత్తం గతో. తేనస్స ఆలోకో అన్తరధాయి అన్ధకారో పాతురహోసి పీతివేగస్స తనుభావే తంసముట్ఠితరూపానం పరిదుబ్బలభావతో ¶ . సద్దమనుస్సావేసీతి ‘‘సేట్ఠిస్స ఉస్సాహం జనేస్సామీ’’తి సువణ్ణకిఙ్కిణికం ఘట్టేన్తో వియ మధురస్సరేన సద్దం అనుస్సావేసి.

సతం కఞ్ఞాసహస్సానీతి పురిమపదానిపి ఇమినావ సహస్స-పదేన సద్ధిం సమ్బన్ధితబ్బాని. యథేవ హి సతం కఞ్ఞాసహస్సాని, ఏవం సతం సహస్సాని హత్థీ, సతం సహస్సాని అస్సా, సతం సహస్సాని రథాతి అయమేత్థ అత్థో, ఇతి ఏకేకం సతసహస్సం దీపితం హోతి. పదవీతిహారస్సాతి పదం వీతిహరతి ఏత్థాతి పదవీతిహారో. సో దుతవిలమ్బితం అకత్వా సమగమనే ద్విన్నం పదానం అన్తరే ముట్ఠిరతనమత్తం. కలం నాగ్ఘన్తి సోళసిన్తి తం ఏకం పదవీతిహారం సోళస భాగే కత్వా తతో ఏకో కోట్ఠాసో పున సోళసధా, తతో ఏకో సోళసధాతి ఏవం సోళస వారే సోళసధా భిన్నస్స ఏకో కోట్ఠాసో సోళసీ కలా నామ, తం సోళసిం కలం ఏతాని చత్తారి సతసహస్సాని న అగ్ఘన్తి. ఇదం వుత్తం హోతి – సతం హత్థిసహస్సాని సతం అస్ససహస్సాని సతం రథసహస్సాని సతం కఞ్ఞాసహస్సాని, తా చ ఖో ఆముక్కమణికుణ్డలా సకలజమ్బుదీపరాజధీతరోవాతి ఇమస్మా ఏత్తకా లాభా విహారం గచ్ఛన్తస్స తస్మిం సోళసికలాసఙ్ఖాతే పదేసే లఙ్ఘనసాధనవసేన పవత్తచేతనావ ఉత్తరితరాతి. పదం వా వీతిహరతి ఏతేనాతి పదవీతిహారో, తథాపవత్తా కుసలచేతనా, తస్సా ఫలం సోళసధా కత్వాతి చ వదన్తి. ఇదం పన విహారగమనం కస్స వసేన గహితన్తి? విహారం గన్త్వా అనన్తరాయేన సోతాపత్తిఫలే పతిట్ఠహన్తస్స వసేన గహితం. ‘‘గన్ధమాలాదీహి పూజం కరిస్సామి, చేతియం వన్దిస్సామి, ధమ్మం సోస్సామి, ¶ దీపపూజం కరిస్సామి, సఙ్ఘం నిమన్తేత్వా దానం దస్సామి, సిక్ఖాపదేసు వా సరణేసు వా పతిట్ఠహిస్సామీ’’తి గచ్ఛతోపి వసేన వట్టతియేవ.

అన్ధకారో అన్తరధాయీతి సో కిర చిన్తేసి ‘‘అహం ఏకకోతి సఞ్ఞం కరోమి, అమనుస్సా చ మే అనుగామినో సహాయా అత్థి, కస్మా భాయామీ’’తి సూరో అహోసి. అథస్స బలవా బుద్ధప్పసాదో ఉదపాది, తస్మా అన్ధకారో అన్తరధాయి. సేసవారేసుపి ఏసేవ నయో. ఆలోకో పాతురహోసీతి పురిమబుద్ధేసు చిరకాలపరిచయసమ్భూతస్స బలవతో పసాదస్స వసేన ఉప్పన్నాయ ఉళారాయ బుద్ధారమ్మణాయ పీతియా సముట్ఠాపితో ¶ విపస్సనోభాససదిసో సాతిసయో చిత్తపచ్చయఉతుసముట్ఠానో ఆలోకో పాతురహోసి. దేవతాహి కతోతిపి వదన్తి, పురిమోయేవేత్థ యుత్తతరో. ఏహి సుదత్తాతి సో కిర సేట్ఠి గచ్ఛమానోవ చిన్తేసి ‘‘ఇమస్మిం లోకే బహూ పూరణకస్సపాదయో తిత్థియా ‘మయం బుద్ధా, మయం బుద్ధా’తి వదన్తి, కథం ను ఖో అహం సత్థు బుద్ధభావం జానేయ్య’’న్తి. అథస్స ఏతదహోసి ‘‘మయ్హం గుణవసేన ఉప్పన్నం నామం మహాజనో జానాతి, కులదత్తియం పన మే నామం అఞ్ఞత్ర మయా న కోచి జానాతి, సచే బుద్ధో భవిస్సతి, కులదత్తికనామేన మం ఆలపిస్సతీ’’తి. సత్థా తస్స చిత్తం ఞత్వా ఏవమాహ.

పరినిబ్బుతోతి కిలేసపరినిబ్బానేన పరినిబ్బుతో. ఆసత్తియోతి రూపాదీసు ఆసఞ్జనట్ఠేన ఆసత్తియో, తణ్హాయో. సన్తిన్తి కిలేసవూపసమం. పప్పుయ్యాతి అగ్గమగ్గేన పత్వా. సేసమేత్థ పాళిఅనుసారేనేవ వేదితబ్బం. యఞ్చేత్థ అనుత్తానమత్థం, తం అట్ఠకథాయం వుత్తమేవ.

౩౦౬. వయమేవ వేయ్యాయికన్తి ఆహ ‘‘వేయ్యాయికన్తి వయకరణం వుచ్చతీ’’తి.

అనాథపిణ్డికవత్థుకథావణ్ణనా నిట్ఠితా.

౩౧౦-౩౧౧. దక్ఖిణోదకన్తి అగ్గతో ఉపనీయమానం దక్ఖిణోదకం. అథ ఖో భగవా భిక్ఖూ ఆమన్తేసీతి (జా. అట్ఠ. ౧.౧.౩౬ తిత్తిరజాతకవణ్ణనా) తేహి భిక్ఖూహి అత్తనో అత్తనో రుచివసేన అగ్గాసనాదిరహానం కథితకాలే ‘‘న, భిక్ఖవే, మయ్హం సాసనే అగ్గాసనాదీని పత్వా ఖత్తియకులా పబ్బజితో పమాణం, న బ్రాహ్మణకులా, న గహపతికులా పబ్బజితో, న వినయధరో, న సుత్తన్తికో, న ఆభిధమ్మికో, న పఠమజ్ఝానాదిలాభినో, న సోతాపన్నాదయో ¶ పమాణం, అథ ఖో, భిక్ఖవే, ఇమస్మిం సాసనే యథావుడ్ఢం అభివాదనం పచ్చుట్ఠానం అఞ్జలికమ్మం సామీచికమ్మం కత్తబ్బం, అగ్గాసనం అగ్గోదకం అగ్గపిణ్డో లద్ధబ్బో, ఇదమేత్థ పమాణం, తస్మా వుడ్ఢతరో భిక్ఖు ఏతేసం అనుచ్ఛవికో. ఇదాని ఖో పన, భిక్ఖవే, సారిపుత్తో మయ్హం అగ్గసావకో అనుధమ్మచక్కప్పవత్తకో ¶ మమానన్తరసేనాసనం లద్ధుం అరహతి. సో ఇమం రత్తిం సేనాసనం అలభన్తో రుక్ఖమూలే వీతినామేసి. తుమ్హే ఇదానేవ ఏవం అగారవా అప్పతిస్సా, గచ్ఛన్తే గచ్ఛన్తే కాలే కిన్తి కత్వా విహరిస్సథా’’తి వత్వా అథ నేసం ఓవాదదానత్థాయ ‘‘పుబ్బే, భిక్ఖవే, తిరచ్ఛానగతాపి ‘న ఖో పనేతం అమ్హాకం పతిరూపం, యం మయం అఞ్ఞమఞ్ఞం అగారవా అప్పతిస్సా అసభాగవుత్తినో విహరేయ్యామ, అమ్హేసు మహల్లకతరం జానిత్వా తస్స అభివాదనాదీని కరిస్సామా’తి సాధుకం వీమంసిత్వా ‘అయం మహల్లకో’తి ఞత్వా తస్స అభివాదనాదీని కత్వా దేవపథం పూరయమానా గతా’’తి వత్వా అతీతం ఆహరిత్వా దస్సేతుం భిక్ఖూ ఆమన్తేసి.

యే వుడ్ఢమపచాయన్తీతి జాతివుడ్ఢో వయోవుడ్ఢో గుణవుడ్ఢోతి తయో వుడ్ఢా. తేసు జాతిసమ్పన్నో జాతివుడ్ఢో నామ, వయే ఠితో వయోవుడ్ఢో నామ, గుణసమ్పన్నో గుణవుడ్ఢో నామ. తేసు గుణసమ్పన్నో వయోవుడ్ఢో ఇమస్మిం ఠానే వుడ్ఢోతి అధిప్పేతో. అపచాయన్తీతి జేట్ఠాపచాయికకమ్మేన పూజేన్తి. ధమ్మస్స కోవిదాతి జేట్ఠాపచాయనధమ్మస్స కోవిదా కుసలా. దిట్ఠేవ ధమ్మేతి ఇమస్మింయేవ అత్తభావే. పాసంసాతి పసంసారహా. సమ్పరాయే చ సుగ్గతీతి సమ్పరేతబ్బే ఇమం లోకం హిత్వా గన్తబ్బే పరలోకేపి తేసం సుగతియేవ హోతీతి అత్థో. అయం పనేత్థ పిణ్డత్థో – భిక్ఖవే, ఖత్తియా వా హోన్తు బ్రాహ్మణా వా వేస్సా వా సుద్దా వా గహట్ఠా వా పబ్బజితా వా తిరచ్ఛానగతా వా, యే కేచి సత్తా జేట్ఠాపచితికమ్మే ఛేకా కుసలా గుణసమ్పన్నానం వయోవుడ్ఢానం అపచితిం కరోన్తి, తే ఇమస్మిఞ్చ అత్తభావే జేట్ఠాపచితికారకాతి పసంసం వణ్ణనం థోమనం లభన్తి, కాయస్స చ భేదా సగ్గే నిబ్బత్తన్తీతి.

అగ్గాసనాదిఅనుజాననకథావణ్ణనా నిట్ఠితా.

౩౧౩-౪. ఉద్దిస్సకతన్తి గిహీహి సఙ్ఘం ఉద్దిస్స కతం. గిహివికతన్తి గిహీహి కతం పఞ్ఞత్తం, గిహిసన్తకన్తి వుత్తం హోతి. అతిసమీపం అగన్త్వాతి భిక్ఖూనం ఆసన్నతరం ఠానం అగన్త్వా.

సేనాసనగ్గాహాపకసమ్ముతికథావణ్ణనా

౩౧౮. పచ్చయేనేవ ¶ ¶ హి తం పటిజగ్గనం లభిస్సతీతి తస్మిం సేనాసనే మహాథేరా తస్స పచ్చయస్స కారణా అఞ్ఞత్థ అగన్త్వా వసన్తాయేవ నం పటిజగ్గిస్సన్తీతి అత్థో. ఉబ్భణ్డికా భవిస్సన్తీతి ఉక్ఖిత్తభణ్డా భవిస్సన్తి, అత్తనో అత్తనో పరిక్ఖారే గహేత్వా తత్థ తత్థ విచరిస్సన్తీతి అత్థో. దీఘసాలాతి చఙ్కమనసాలా. మణ్డలమాళో ఉపట్ఠానసాలా. అనుదహతీతి పీళేతి. జమ్బుదీపే పనాతి అరియదేసే భిక్ఖూ సన్ధాయ వుత్తం. తే కిర తథా పఞ్ఞాపేన్తి. న గోచరగామో ఘట్టేతబ్బోతి వుత్తమేవత్థం విభావేతి ‘‘న తత్థ మనుస్సా వత్తబ్బా’’తిఆదినా. వితక్కం ఛిన్దిత్వాతి ‘‘ఇమినా నీహారేన గచ్ఛన్తం దిస్వా నివారేత్వా పచ్చయే దస్సన్తీ’’తి ఏవరూపం వితక్కం అనుప్పాదేత్వా. తేసు చే ఏకోతి తేసు మనుస్సేసు ఏకో పణ్డితపురిసో. భణ్డపటిచ్ఛాదనన్తి పటిచ్ఛాదనకభణ్డం, సరీరపటిచ్ఛాదనం చీవరన్తి అత్థో.

పటిజగ్గితబ్బానీతి సమ్మజ్జనాదీహి పటిజగ్గితబ్బాని. ముణ్డవేదికాయాతి చేతియస్స హమ్మియవేదికాయ. హమ్మియవేదికాతి చ చేతియస్స ఉపరి చతురస్సవేదియో వుచ్చతి. పటిక్కమ్మాతి విహారతో అపసక్కిత్వా. ఉపనిక్ఖేపన్తి ఖేత్తం వా నాళికేరాదిఆరామం వా కహాపణాదీని వా ఆరామికాదీనం నియ్యాతేత్వా ‘‘ఇతో ఉప్పన్నా వడ్ఢి వస్సావాసికత్థాయ హోతూ’’తి దిన్నం. వత్తం కత్వాతి తస్మిం సేనాసనే కత్తబ్బవత్తం కత్వా.

పుగ్గలవసేనేవ కాతబ్బన్తి పరతో వక్ఖమాననయేన ‘‘భిక్ఖూ చీవరేన కిలమన్తి, ఏత్తకం నామ తణ్డులభాగం భిక్ఖూనం చీవరం కాతుం రుచ్చతీ’’తిఆదినా పుగ్గలపరామాసవసేనేవ కాతబ్బం, ‘‘సఙ్ఘో చీవరేన కిలమతీ’’తిఆదినా పన సఙ్ఘపరామాసవసేన న కాతబ్బం. చీవరపచ్చయన్తి చీవరసఙ్ఖాతం పచ్చయం. వుత్తన్తి మహాఅట్ఠకథాయంవుత్తం. కస్మా ఏవం వుత్తన్తి ఆహ ‘‘ఏవఞ్హి నవకో వుడ్ఢతరస్స, వుడ్ఢో చ నవకస్స గాహేస్సతీ’’తి, యస్మా అత్తనావ అత్తనో పాపేతుం న సక్కా, తస్మా ద్వీసు సమ్మతేసు నవకో వుడ్ఢతరస్స, వుడ్ఢో చ నవకస్సాతి ఉభో అఞ్ఞమఞ్ఞం గాహేస్సన్తీతి అధిప్పాయో. సమ్మతసేనాసనగ్గాహాపకస్స ఆణత్తియా అఞ్ఞేన గాహితేపి గాహో రుహతియేవాతి వేదితబ్బం. అట్ఠపి సోళసపి జనే ¶ సమ్మన్నితుం వట్టతీతి కిం విసుం విసుం సమ్మన్నితుం వట్టతి, ఉదాహు ఏకతోతి? ఏకతోపి వట్టతి. నిగ్గహకమ్మమేవ హి సఙ్ఘో సఙ్ఘస్స న కరోతి, సమ్ముతిదానం పన బహూనమ్పి ఏకతో కాతుం వట్టతి, తేనేవ సత్తసతికక్ఖన్ధకే ఉబ్బాహికసమ్ముతియం అట్ఠపి జనా ఏకతో సమ్మతాతి.

మగ్గోతి ¶ మగ్గే కతదీఘసాలా. పోక్ఖరణీతి నహాయన్తానం పోక్ఖరణియం కతసాలా. రుక్ఖమూలాదయో ఛన్నా కవాటబద్ధావ సేనాసనం. విజటేత్వాతి వియోజేత్వా, విసుం విసుం కత్వాతి అత్థో. ఆవాసేసూతి సేనాసనేసు. పక్ఖిపిత్వాతి ఏత్థ పక్ఖిపనం నామ తేసు వసన్తానం ఇతో ఉప్పన్నవస్సావాసికదానం. పవిసితబ్బన్తి అఞ్ఞేహి భిక్ఖూహి తస్మిం మహాలాభే పరివేణే వసిత్వా చేతియే వత్తం కత్వావ లాభో గహేతబ్బోతి అధిప్పాయో.

పచ్చయం విస్సజ్జేతీతి చీవరపచ్చయం నాధివాసేతి. అయమ్పీతి తేన విస్సట్ఠపచ్చయోపి. ఉపనిబన్ధిత్వా గాహేతబ్బన్తి ‘‘ఇమస్మిం రుక్ఖే వా మణ్డపే వా వసిత్వా చేతియే వత్తం కత్వా గణ్హథా’’తి ఏవం ఉపనిబన్ధిత్వా గాహేతబ్బం. ‘‘కత్థ ను ఖో వసిస్సామి, కత్థ వసన్తస్స ఫాసు భవిస్సతి, కత్థ వా పచ్చయో భవిస్సతీ’’తి ఏవం ఉప్పన్నేన వితక్కేన చరతీతి వితక్కచారికో. అరఞ్ఞవిహారేసు పరిస్సయవిజాననత్థం ఇచ్ఛితబ్బత్తా ‘‘పఞ్చ పఞ్చ ఉక్కా కోట్టేతబ్బా’’తి వుత్తం.

వత్తన్తి కతికవత్తం. తివిధమ్పీతి పరియత్తిపటిపత్తిపటివేధవసేన తివిధమ్పి. సోధేత్వా పబ్బాజేథాతి భబ్బే ఆచారకులపుత్తే ఉపపరిక్ఖిత్వా పబ్బాజేథ. దసవత్థుకకథా నామ అప్పిచ్ఛకథా సన్తుట్ఠికథా పవివేకకథా అసంసగ్గకథా వీరియారమ్భకథా సీలకథా సమాధికథా పఞ్ఞాకథా విముత్తికథా విముత్తిఞాణదస్సనకథా.

విగ్గహసంవత్తనికవచనం విగ్గాహికం. చతురారక్ఖం అహాపేన్తాతి బుద్ధానుస్సతి మేత్తా అసుభం మరణస్సతీతి ఇమం చతురారక్ఖం అపరిహాపేన్తా. దన్తకట్ఠఖాదనవత్తం ఆచిక్ఖితబ్బన్తి ఏత్థ దన్తకట్ఠఖాదనవత్తం యో దేవసికం సఙ్ఘమజ్ఝే ఓసరతి, తేన సామణేరాదీహి ఆహరిత్వా భిక్ఖూనం యథాసుఖం పరిభుఞ్జనత్థాయ దన్తకట్ఠమాళకే నిక్ఖిత్తేసు దన్తకట్ఠేసు దివసే దివసే ఏకమేవ దన్తకట్ఠం గహేతబ్బం. యో ¶ పన దేవసికం న ఓసరతి, పధానఘరే వసిత్వా ధమ్మస్సవనే వా ఉపోసథగ్గే వా దిస్సతి, తేన పమాణం సల్లక్ఖేత్వా చత్తారి పఞ్చ దన్తకట్ఠాని అత్తనో వసనట్ఠానే ఠపేత్వా ఖాదితబ్బాని. తేసు ఖీణేసు సచే పునపి దన్తకట్ఠమాళకే బహూని హోన్తియేవ, పునపి ఆహరిత్వా ఖాదితబ్బాని. యది పన పమాణం అసల్లక్ఖేత్వా ఆహరతి, తేసు అఖీణేసుయేవ మాళకే ఖీయతి, తతో కేచి థేరా ‘‘యేహి గహితాని, తే పటిహరన్తూ’’తి వదేయ్యుం, కేచి ‘‘ఖాదన్తు, పున సామణేరా ఆహరిస్సన్తీ’’తి. తస్మా వివాదపరిహారత్థం పమాణం సల్లక్ఖేతబ్బం. గహణే పన దోసో నత్థి, మగ్గం గచ్ఛన్తేనపి ఏకం వా ద్వే వా థవికాయ పక్ఖిపిత్వా గన్తబ్బన్తి. భిక్ఖాచారవత్తం వత్తక్ఖన్ధకే పిణ్డచారికవత్తే ఆవి భవిస్సతి.

పత్తట్ఠానేతి ¶ వస్సగ్గేన ఆగన్తుకభిక్ఖునో పత్తట్ఠానే. తేసం ఛిన్నవస్సత్తా ‘‘సాదియన్తాపి హి తే నేవ వస్సావాసికస్స సామినో’’తి వుత్తం, పఠమంయేవ కతికాయ కతత్తా ఖీయన్తాపి చ ఆవాసికా నేవ అదాతుం లభన్తీతి వుత్తం. భతినివిట్ఠన్తి భతిం కత్వా వియ నివిట్ఠం పరియిట్ఠం. సఙ్ఘికం పన అపలోకనకమ్మం కత్వా గాహితన్తి తత్రుప్పాదం సన్ధాయ వుత్తం. పచ్చయవసేన గాహితన్తి దాయకానం వస్సావాసికపచ్చయవసేన గాహితం సన్ధాయ వుత్తం. ‘‘ఇధ, భిక్ఖవే, వస్సంవుత్థో భిక్ఖు విబ్భమతి, సఙ్ఘస్సేవేత’’న్తి (మహావ. ౩౭౪-౩౭౫) వచనతో ‘‘గతట్ఠానే…పే… సఙ్ఘికం హోతీ’’తి వుత్తం. మనుస్సేతి దాయకమనుస్సే. వరభాగం సామణేరస్సాతి పఠమభాగస్స గాహితత్తా వుత్తం.

సేనాసనగ్గాహాపకసమ్ముతికథావణ్ణనా నిట్ఠితా.

౩౧౯. యం తయా తత్థ సేనాసనం గహితం…పే… ఇధ ముత్తం హోతీతి యం తయా తత్థ గామకావాసే పచ్ఛా సేనాసనం గహితం, తం తే గణ్హన్తేనేవ ఇధ సావత్థియం పఠమగహితసేనాసనం ముత్తం హోతి. ఇధ దానాహం ¶ …పే… తత్రాపి ముత్తన్తి ‘‘ఇదానాహం, ఆవుసో, ఇమస్మిం గామకావాసే గహితసేనాసనం ముఞ్చామీ’’తి వదన్తేన తత్రాపి గామకావాసే గహితసేనాసనం ముత్తం.

౩౨౦. దీఘాసనం నామ మఞ్చపీఠవినిముత్తం యం కిఞ్చి ఏకతో సుఖం నిసీదితుం పహోతి. హత్థిమ్హి నఖో అస్సాతి హత్థినఖో. ‘‘పాసాదస్స నఖో నామ హేట్ఠిమపరిచ్ఛేదో, సో చ హత్థికుమ్భే పతిట్ఠితో’’తి గణ్ఠిపదేసు వుత్తం. గిహివికతనీహారేన లబ్భన్తీతి గిహివికతనీహారేన పరిభుఞ్జితుం లబ్భన్తి, తేహి అత్థరిత్వా దిన్నానేవ నిసీదితుం లబ్భన్తి, న సయం అత్థతాని అత్థరాపితాని వా.

౩౨౧. అరఞ్జరోతి బహుఉదకగణ్హనకా మహాచాటి. జలం గణ్హితుం అలన్తి అరఞ్జరో. ‘‘వట్టచాటి వియ హుత్వా థోకం దీఘముఖో మజ్ఝే పరిచ్ఛేదం దస్సేత్వా కతో’’తి గణ్ఠిపదేసు వుత్తం. పఞ్చనిమ్మలలోచనోతి మంసదిబ్బధమ్మబుద్ధసమన్తచక్ఖువసేన పఞ్చలోచనో.

థావరేన ¶ చ థావరం గరుభణ్డేన చ గరుభణ్డన్తి ఏత్థ పఞ్చసు కోట్ఠాసేసు పురిమద్వయం థావరం, పచ్ఛిమత్తయం గరుభణ్డన్తి వేదితబ్బం. జానాపేత్వాతి భిక్ఖుసఙ్ఘం జానాపేత్వా. కప్పియమఞ్చా సమ్పటిచ్ఛితబ్బాతి ‘‘సఙ్ఘస్స దేమా’’తి దిన్నం సన్ధాయ వుత్తం. సచే పన ‘‘విహారస్స దేమా’’తి వదన్తి, సువణ్ణరజతమయాదిఅకప్పియమఞ్చేపి సమ్పటిచ్ఛితుం వట్టతి. న కేవలం…పే… పరివత్తేతుం వట్టన్తీతి ఇమినా అథావరేన థావరమ్పి అథావరమ్పి పరివత్తేతుం వట్టతీతి దస్సేతి. థావరేన అథావరమేవ హి పరివత్తేతుం న వట్టతి. అకప్పియం వా మహగ్ఘం కప్పియం వాతి ఏత్థ అకప్పియం నామ సువణ్ణమయమఞ్చాది అకప్పియభిసిబిమ్బోహనాని చ. మహగ్ఘం కప్పియం నామ దన్తమయమఞ్చాది పావారాదికప్పియఅత్థరణాదీని చ.

పారిహారియం న వట్టతీతి అత్తనో సన్తకం వియ గహేత్వా పరిహరితుం న వట్టతి. ‘‘గిహివికతనీహారేనేవ పరిభుఞ్జితబ్బ’’న్తి ఇమినా సచే ఆరామికాదయో పటిసామేత్వా పటిదేన్తి, పరిభుఞ్జితుం వట్టతీతి దస్సేతి. ‘‘పణ్ణసూచి నామ లేఖనీ’’తి మహాగణ్ఠిపదే వుత్తం.

‘‘అడ్ఢబాహూతి ¶ కప్పరతో పట్ఠాయ యావ అంసకూట’’న్తి గణ్ఠిపదేసు వుత్తం. అడ్ఢబాహు నామ విదత్థిచతురఙ్గులన్తిపి వదన్తి. తత్థజాతకాతి సఙ్ఘికభూమియం జాతా. అట్ఠఙ్గులసూచిదణ్డమత్తోతి దీఘతో అట్ఠఙ్గులమత్తో పరిణాహతో పణ్ణసూచిదణ్డమత్తో. ముఞ్జపబ్బజానంయేవ పాళియం విసుం ఆగతత్తా ‘‘ముఞ్జం పబ్బజఞ్చ ఠపేత్వా’’తి వుత్తం. అట్ఠఙ్గులప్పమాణోతి దీఘతో అట్ఠఙ్గులప్పమాణో. ఘట్టనఫలకం నామ యత్థ ఠపేత్వా రజితచీవరం హత్థేన ఘట్టేన్తి. ఘట్టనముగ్గరో నామ అనువాతాదిఘట్టనత్థం కతోతి వదన్తి. అమ్బణన్తి ఫలకేహి పోక్ఖరణీసదిసం కతపానీయభాజనం. రజనదోణీతి యత్థ పక్కరజనం ఆకిరిత్వా ఠపేన్తి. భూమత్థరణం కాతుం వట్టతీతి అకప్పియచమ్మం సన్ధాయ వుత్తం. పచ్చత్థరణగతికన్తి ఇమినా మఞ్చపీఠేపి అత్థరితుం వట్టతీతి దీపేతి. పావారాదిపచ్చత్థరణమ్పి గరుభణ్డన్తి ఏకే, నోతి అపరే, వీమంసిత్వా గహేతబ్బం. ముట్ఠిపణ్ణన్తి తాలపణ్ణం సన్ధాయ వుత్తం.

౩౨౩. కిఞ్చిదేవ సమాదపేత్వా కారేస్సతీతి సామికోయేవ కఞ్చి భిక్ఖుం సమాదపేత్వా కారేస్సతి. ఉతుకాలే పటిబాహితుం న లభతీతి హేమన్తగిమ్హేసు అఞ్ఞే సమ్పత్తభిక్ఖూ పటిబాహితుం న లభతి. తిభాగన్తి తతియభాగం. సచే సద్ధివిహారికానం దాతుకామో హోతీతి సచే సో సఙ్ఘస్స భణ్డకఠపనట్ఠానం వా నవకానం వా వసనట్ఠానం దాతుం న ఇచ్ఛతి, అత్తనో సద్ధివిహారికానఞ్ఞేవ ¶ దాతుకామో హోతీతి అత్థో. ఏతఞ్హి సద్ధివిహారికానం దాతుం లభతీతి ఏతం తతియభాగం ఉపడ్ఢభాగం వా దాతుం లభతి. అకతట్ఠానేతి సేనాసనతో బహి చయాదీనం అకతట్ఠానే. బహికుట్టేతి కుట్టతో బహి.

అఞ్ఞత్రపరిభోగపటిక్ఖేపాదికథావణ్ణనా

౩౨౪. చక్కలికన్తి కమ్బలాదీహి వేఠేత్వా చక్కసణ్ఠానేన పాదపుఞ్ఛనయోగ్గం కతం. పరిభణ్డకతా భూమి నామ సణ్హమత్తికాహి కతా కాళవణ్ణాదిభూమి. సేనాసనం మఞ్చపీఠాది. తథేవ వళఞ్జేతుం వట్టతీతి అఞ్ఞేహి ఆవాసికభిక్ఖూహి పరిభుత్తనీహారేన పరిభుఞ్జితుం వట్టతి. ‘‘నేవాసికా పకతియా అనత్థతాయ భూమియా ఠపేన్తి చే, తేసమ్పి అనాపత్తియేవా’’తి గణ్ఠిపదేసు వుత్తం. ద్వారమ్పీతిఆదినా వుత్తద్వారవాతపానాదయో అపరికమ్మకతాపి న అపస్సయితబ్బా. లోమేసూతి లోమేసు ఫుసన్తేసు.

సఙ్ఘభత్తాదిఅనుజాననకథావణ్ణనా

౩౨౫. ఉద్దేసభత్తం ¶ నిమన్తనన్తి ఇమం వోహారం పత్తానీతి ఏత్థ ఇతి-సద్దో ఆదిఅత్థో, ‘‘ఉద్దేసభత్తం నిమన్తన’’న్తిఆదివోహారం పత్తానీతి అయమేత్థ అత్థో. తమ్పి అన్తో కత్వాతి ఆయతిం భిక్ఖూనం కుక్కుచ్చవినోదనత్థాయ తమ్పి సఙ్ఘభత్తం అన్తో కత్వా.

అత్తనో విహారద్వారేతి విహారస్స ద్వారకోట్ఠకసమీపం సన్ధాయ వుత్తం. భోజనసాలాయాతి భత్తుద్దేసట్ఠానభూతాయ భోజనసాలాయ. ‘‘దిన్నం పనా’’తి వత్వా యథా సో దాయకో దేతి, తం విధిం దస్సేతుం ‘‘సఙ్ఘతో భన్తే’’తిఆదిమాహ. అన్తరఘరేతి అన్తోగేహే. అన్తోఉపచారగతానన్తి ఏత్థ గామద్వారవీథిచతుక్కేసు ద్వాదసహత్థబ్భన్తరం అన్తోఉపచారో నామ. అన్తరఘరస్స ఉపచారే పన లబ్భమానవిసేసం దస్సేతుం ‘‘ఘరూపచారో చేత్థా’’తిఆదిమాహ. ఏకవళఞ్జన్తి ఏకేన ద్వారేన వళఞ్జితబ్బం. నానానివేసనేసూతి నానాకులస్స నివేసనేసు. లజ్జీ పేసలో అగతిగమనం వజ్జేత్వా మేధావీ చ ఉపపరిక్ఖిత్వా ఉద్దిసిస్సతీతి ఆహ ‘‘పేసలో లజ్జీ మేధావీ ఇచ్ఛితబ్బో’’తి. నిసిన్నస్సపి నిద్దాయన్తస్సపీతి అనాదరే సామివచనం. తిచీవరపరివారన్తి ఏత్థ ‘‘ఉదకపత్తలాభీ వియ అఞ్ఞోపి ఉద్దేసభత్తం అలభిత్వా వత్థాదిమనేకప్పకారకం లభతి చే, తస్సేవ ¶ త’’న్తి గణ్ఠిపదేసు వుత్తం. అత్తనో రుచివసేన యం కిఞ్చి వత్వా ఆహరితుం విస్సజ్జితత్తా విస్సట్ఠదూతో నామ. యం ఇచ్ఛతీతి ‘‘ఉద్దేసపత్తం దేథా’’తిఆదీని వదన్తో యం ఇచ్ఛతి. పుచ్ఛాసభాగేనాతి పుచ్ఛాసదిసేన.

‘‘ఏకా కూటట్ఠితికా నామ హోతీ’’తి వత్వా తమేవ ఠితికం విభావేన్తో ‘‘రఞ్ఞో వా హీ’’తిఆదిమాహ. అఞ్ఞేహి ఉద్దేసభత్తేహి అమిస్సేత్వా విసుంయేవ ఠితికాయ గహేతబ్బత్తా ‘‘ఏకచారికభత్తానీ’’తి వుత్తం. థేయ్యాయ హరన్తీతి పత్తహారకా హరన్తి. గీవా హోతీతి ఆణాపకస్స గీవా హోతి. ‘‘మనుస్సానం వచనం కాతుం వట్టతీ’’తి గచ్ఛన్తీతి ‘‘మనుస్సానం వచనం కాతుం వట్టతీ’’తి తేన భిక్ఖునా వుత్తా గచ్ఛన్తి. అకతభాగో నామాతి ఆగన్తుకభాగో నామ. ‘‘సబ్బో సఙ్ఘో పరిభుఞ్జతూ’’తి ¶ వుత్తేతి ఏత్థ ‘‘పఠమమేవ ‘సబ్బం సఙ్ఘికం పత్తం దేథా’తి వత్వా పచ్ఛా ‘సబ్బో సఙ్ఘో పరిభుఞ్జతూ’తి అవుత్తేపి భాజేత్వావ పరిభుఞ్జితబ్బ’’న్తి గణ్ఠిపదేసు వుత్తం.

‘‘ఏత్తకే భిక్ఖూ సఙ్ఘతో ఉద్దిసిత్వా దేథా’’తిఆదీని అవత్వా ‘‘ఏత్తకానం భిక్ఖూనం భత్తం గణ్హథా’’తి వత్వా దిన్నం సఙ్ఘికం నిమన్తనం నామ. పిణ్డపాతికానమ్పి వట్టతీతి భిక్ఖాపరియాయేన వుత్తత్తా వట్టతి. పటిపాటియాతి లద్ధపటిపాటియా. విచ్ఛిన్దిత్వాతి ‘‘భత్తం గణ్హథా’’తి పదం అవత్వా. తేనేవాహ ‘‘భత్తన్తి అవదన్తేనా’’తి. ఆలోపసఙ్ఖేపేనాతి ఏకేకపిణ్డవసేన. అయఞ్చ నయో నిమన్తనేయేవ, న ఉద్దేసభత్తే. తత్థ హి ఏకస్స పహోనకప్పమాణంయేవ భాజేతబ్బం, తస్మా ఉద్దేసభత్తే ఆలోపట్ఠితికా నామ నత్థి. అచ్ఛతీతి తిట్ఠతి. ‘‘ఏకవారన్తి యావ తస్మిం ఆవాసే వసన్తి భిక్ఖూ, సబ్బే లభన్తీ’’తి గణ్ఠిపదేసు వుత్తం. అయం పనేత్థ అధిప్పాయో – ఏకవారన్తి న ఏకదివసం సన్ధాయ వుత్తం, యత్తకా పన భిక్ఖూ తస్మిం ఆవాసే వసన్తి, తే సబ్బే. ఏకస్మిం దివసే గహితభిక్ఖూ అఞ్ఞదా అగ్గహేత్వా యావ ఏకవారం సబ్బే భిక్ఖూ భోజితా హోన్తి, తావ యే జానన్తి, తే గహేత్వా గన్తబ్బన్తి.

ఉపనిబన్ధిత్వాతి లిఖిత్వా. నిగ్గహేన దత్వాతి అనిచ్ఛన్తమ్పి నిగ్గహేన సమ్పటిచ్ఛాపేత్వా ¶ . ఏకగేహవసేనాతి ఏకాయ ఘరపాళియా వసేన. ఉద్దిసిత్వాతి ‘‘తుయ్హఞ్చ తుయ్హఞ్చ పాపుణాతీ’’తి వత్వా. దూరత్తా నిగ్గహేత్వాపి వారేన గాహేతబ్బగామో వారగామో. విహారవారే నియుత్తా విహారవారికా, వారేన విహారరక్ఖణకా. అఞ్ఞథత్తన్తి పసాదఞ్ఞథత్తం. ఫాతికమ్మమేవ భవన్తీతి విహారరక్ఖణత్థాయ సఙ్ఘేన దాతబ్బఅతిరేకలాభా హోన్తి. సఙ్ఘనవకేన లద్ధకాలేతి దివసే దివసే ఏకేకస్స పాపితాని ద్వే తీణి ఏకచారికభత్తాని తేనేవ నియామేన అత్తనో పాపుణనట్ఠానే సఙ్ఘనవకేన లద్ధకాలే. యస్స కస్సచి సమ్ముఖీభూతస్స పాపేత్వాతి ఏత్థ ‘‘యేభుయ్యేన చే భిక్ఖూ బహిసీమగతా హోన్తి, సమ్ముఖీభూతస్స ¶ యస్స కస్సచి పాపేతబ్బం సభాగత్తా ఏకేన లద్ధం సబ్బేసం హోతి, తస్మిమ్పి అసతి అత్తనో పాపేత్వా దాతబ్బ’’న్తి గణ్ఠిపదేసు వుత్తం. రససలాకన్తి ఉచ్ఛురససలాకం.

‘‘సఙ్ఘతో నిరామిససలాకాపి విహారే పక్కభత్తమ్పి వట్టతియేవా’’తి సాధారణం కత్వా విసుద్ధిమగ్గే (విసుద్ధి. ౧.౨౬) వుత్తత్తా ‘‘ఏవం గాహితే సాదితబ్బం, ఏవం న సాదితబ్బ’’న్తి విసేసేత్వా అవుత్తత్తా చ భేసజ్జాదిసలాకాయో చేత్థ కిఞ్చాపి పిణ్డపాతికానమ్పి వట్టన్తి, సలాకవసేన గాహితత్తా పన న సాదితబ్బాతి ఏత్థ అధిప్పాయో వీమంసితబ్బో. యది హి భేసజ్జాదిసలాకా సలాకవసేన గాహితా న సాదితబ్బా సియా, సఙ్ఘతో నిరామిససలాకా వట్టతియేవాతి న వదేయ్య, ‘‘అతిరేకలాభో సఙ్ఘభత్తం ఉద్దేసభత్త’’న్తిఆదివచనతో (మహావ. ౧౨౮) ‘‘అతిరేకలాభం పటిక్ఖిపామీ’’తి సలాకవసేన గాహేతబ్బం భత్తమేవ పటిక్ఖిత్తం, న భేసజ్జం. సఙ్ఘభత్తాదీని హి చుద్దస భత్తానియేవ తేన న సాదితబ్బానీతి వుత్తాని, ఖన్ధకభాణకానం వా మతేన ఇధ ఏవం వుత్తన్తి గహేతబ్బం. అగ్గతో దాతబ్బభిక్ఖా అగ్గభిక్ఖా. లద్ధా వా అలద్ధా వాతి లభిత్వా వా అలభిత్వా వా. నిబద్ధాయ అగ్గభిక్ఖాయ అప్పమత్తికాయ ఏవ సమ్భవతో లభిత్వాపి పునదివసే గణ్హితుం వుత్తం. అగ్గభిక్ఖామత్తన్తి హి ఏత్థ మత్త-సద్దో బహుభావం నివత్తేతి.

సలాకభత్తం నామ విహారేయేవ ఉద్దిసీయతి విహారమేవ సన్ధాయ దియ్యమానత్తాతి ఆహ ‘‘విహారే అపాపితం పనా’’తిఆది. తత్ర ఆసనసాలాయాతి తస్మిం గామే ఆసనసాలాయ. విహారం ఆనేత్వా గాహేతబ్బన్తి తథా వత్వా తస్మిం దివసే దిన్నభత్తం విహారమేవ ఆనేత్వా ఠితికాయ గాహేతబ్బం. తత్థాతి తస్మిం దిసాభాగే. తం గహేత్వాతి తం వారగామసలాకం అత్తనా గహేత్వా. తేనాతి యో అత్తనో పత్తం వారగామసలాకం దిసంగమికస్స అదాసి, తేన. అనతిక్కన్తేయేవ తస్మిం తస్స సలాకా గాహేతబ్బాతి యస్మా ఉపచారసీమట్ఠస్సేవ సలాకా పాపుణాతి, తస్మా తస్మిం దిసంగమికే ¶ ఉపచారసీమం అనతిక్కన్తేయేవ తస్స దిసంగమికస్స పత్తసలాకా అత్తనో పాపేత్వా గహేతబ్బా.

అనాగతదివసేతి ¶ ఏత్థ కథం తేసం భిక్ఖూనం ఆగతానాగతభావో విఞ్ఞాయతీతి చే? యస్మా తతో తతో ఆగతా భిక్ఖూ తస్మిం గామే ఆసనసాలాయ సన్నిపతన్తి, తస్మా తేసం ఆగతానాగతభావో సక్కా విఞ్ఞాతుం. అమ్హాకం గోచరగామేతి సలాకభత్తదాయకానం గామే. భుఞ్జితుం ఆగచ్ఛన్తీతి ‘‘మహాథేరో ఏకకోవ విహారే ఓహీనో అవస్సం సబ్బసలాకా అత్తనో పాపేత్వా ఠితో’’తి మఞ్ఞమానా ఆగచ్ఛన్తి.

అభిలక్ఖితేసు చతూసు పక్ఖదివసేసు దాతబ్బభత్తం పక్ఖికం. అభిలక్ఖితేసూతి ఏత్థ అభీతి ఉపసగ్గమత్తం, లక్ఖణీయేసు ఇచ్చేవ అత్థో, ఉపోసథసమాదానధమ్మస్సవనపూజాసక్కారాదికరణత్థం లక్ఖితబ్బేసు సల్లక్ఖేతబ్బేసు ఉపలక్ఖేతబ్బేసూతి వుత్తం హోతి. స్వే పక్ఖోతి ‘‘అజ్జ పక్ఖికం న గాహేతబ్బ’’న్తి పక్ఖికస్స అనియమత్తా వుత్తం. ‘‘స్వే అమ్హాకం ఘరే లూఖభత్తం భవిస్సతీ’’తి పోత్థకేసు లిఖన్తి, ‘‘పక్ఖభత్తం భవిస్సతీ’’తి పాఠేన భవితబ్బం. ఉపోసథే దాతబ్బం భత్తం ఉపోసథికం. నిబన్ధాపితన్తి ‘‘అసుకవిహారస్సా’’తి నియమితం. గాహేత్వా భుఞ్జితబ్బన్తి తస్మిం సేనాసనే వసన్తేహి ఠితికాయ గాహేత్వా భుఞ్జితబ్బం. తణ్డులాదీనిపేసేన్తి…పే… వట్టతీతి అభిహటభిక్ఖత్తా వట్టతి. తథా పటిగ్గహితత్తాతి భిక్ఖానామేన పటిగ్గహితత్తా. పత్తం పూరేత్వా థకేత్వా దిన్నన్తి ‘‘గుళకభత్తం దేమా’’తి దిన్నం. గుళపిణ్డేపి…పే… దాతబ్బోతి ఏత్థ గుళపిణ్డం తాలపక్కప్పమాణన్తి వేదితబ్బం. సేసమేత్థ సువిఞ్ఞేయ్యమేవాతి.

సేనాసనక్ఖన్ధకవణ్ణనా నిట్ఠితా.

౩౩౦. సఙ్ఘభేదకక్ఖన్ధకే ¶ ¶ అనుపియాయన్తిఆదీసు ‘‘అనుపియా నామా’’తి వత్తబ్బే ఆకారస్స రస్సత్తం అనునాసికస్స చ ఆగమం కత్వా ‘‘అనుపియం నామా’’తి వుత్తం. మల్లానన్తి మల్లరాజూనం. న హేట్ఠా పాసాదా ఓరోహతీతి ఉపరిపాసాదతో హేట్ఠిమతలం న ఓరోహతి, ‘‘హేట్ఠాపాసాద’’న్తిపి పఠన్తి. అనురుద్ధో వా పబ్బాజేయ్యాతి యోజేతబ్బం. ఘరావాసత్థన్తి ఘరావాసస్స అనుచ్ఛవికం కమ్మం. ఉదకం అభినేతబ్బన్తి ఉదకం ఆహరితబ్బం. నిన్నేతబ్బన్తి ఆభతముదకం పున నీహరితబ్బం. నిద్ధాపేతబ్బన్తి అన్తరన్తరా ఉట్ఠితతిణాని ఉద్ధరిత్వా అపనేతబ్బం. లవాపేతబ్బన్తి పరిపక్కకాలే లవాపేతబ్బం. ఉబ్బాహాపేతబ్బన్తి ఖలమణ్డలం హరాపేతబ్బం. ఉజుం కారాపేతబ్బన్తి పుఞ్జం కారాపేతబ్బం. పలాలాని ఉద్ధరాపేతబ్బానీతి పలాలాని అపనేతబ్బాని. భుసికా ఉద్ధరాపేతబ్బాతి గున్నం ఖురగ్గేహి సఞ్ఛిన్నా భుససఙ్ఖాతా నాళదణ్డా అపనేతబ్బా. ఓపునాపేతబ్బన్తి వాతముఖే ఓపునాపేత్వా పలాలం అపనేతబ్బం. అతిహరాపేతబ్బన్తి అన్తోకోట్ఠాగారం ఉపనేతబ్బం. న కమ్మాతి న కమ్మాని. ఘరావాసత్థేనాతి ఉపయోగత్థే కరణవచనం. ఉపజానాహీతి చ ఉపసగ్గమత్తో ఉప-సద్దో. తేనాహ ‘‘ఘరావాసత్థం జానాహీ’’తి. జానాహీతి చేత్థ పటిపజ్జాతి అత్థో వేదితబ్బో. అకామకాతి అనిచ్ఛమానా.

౩౩౧-౩౩౨. యం న నివత్తోతి యస్మా న నివత్తో. సుఞ్ఞాగారగతోతి (ఉదా. అట్ఠ. ౨౦) ‘‘ఠపేత్వా గామఞ్చ గామూపచారఞ్చ అవసేసం అరఞ్ఞ’’న్తి (పారా.౯౨) వుత్తం అరఞ్ఞం రుక్ఖమూలఞ్చ ఠపేత్వా అఞ్ఞం పబ్బతకన్దరాది పబ్బజితసారుప్పం నివాసట్ఠానం జనసమ్బాధాభావతో ఇధ ‘‘సుఞ్ఞాగార’’న్తి అధిప్పేతం. అథ వా ఝానకణ్టకానం సద్దానం అభావతో వివిత్తం యం కిఞ్చి అగారమ్పి ‘‘సుఞ్ఞాగార’’న్తి వేదితబ్బం. తం సుఞ్ఞాగారం ఉపగతో. అభిక్ఖణన్తి బహులం. ఉదానం ఉదానేసీతి సో హి ఆయస్మా అరఞ్ఞే దివావిహారం ఉపగతోపి రత్తివాసూపగతోపి యేభుయ్యేన ఫలసమాపత్తిసుఖేన నిరోధసమాపత్తిసుఖేన చ వీతినామేసి, తస్మా ¶ తం సుఖం సన్ధాయ పుబ్బే ¶ అత్తనా అనుభూతం సభయం సపరిళాహం రజ్జసుఖం జిగుచ్ఛిత్వా ‘‘అహో సుఖం అహో సుఖ’’న్తి సోమనస్ససహితఞాణసముట్ఠానం పీతిసముగ్గారం సముగ్గిరతి. తే భిక్ఖూ భగవన్తం ఏతదవోచున్తి తే సమ్బహులా భిక్ఖూ ఉల్లుమ్పనసభావసణ్ఠితా తస్స అనుగ్గణ్హనాధిప్పాయేన భగవన్తం ఏతదవోచుం, న ఉజ్ఝానవసేన. నిస్సంసయన్తి అసన్దేహేన, ఏకన్తేనాతి అత్థో. తే కిర భిక్ఖూ పుథుజ్జనా తస్స ఆయస్మతో వివేకసుఖం సన్ధాయ ఉదానం అజానన్తా ఏవమాహంసు. సమనుస్సరన్తోతి ఉక్కణ్ఠనవసేన అనుస్సరన్తో.

అఞ్ఞతరన్తి నామగోత్తేన అపాకటం ఏకం భిక్ఖుం. ఆమన్తేసీతి ఆణాపేసి తే భిక్ఖూ సఞ్ఞాపేతుకామో. ఏవన్తి వచనసమ్పటిగ్గహే, సాధూతి అత్థో. ఏవం భన్తేతి ఏత్థ పన ఏవం-సద్దో పటిఞ్ఞాయం. ‘‘అభిక్ఖణం ‘అహో సుఖం అహో సుఖ’న్తి ఇమం ఉదానం ఉదానేసీ’’తి యథా తే భిక్ఖూ వదన్తి, తం ఏవం తథేవాతి అత్తనో ఉదానం పటిజానాతి. ‘‘కిం పన త్వం భద్దియా’’తి కస్మా భగవా పుచ్ఛతి, కిం తస్స చిత్తం న జానాతీతి? నో న జానాతి, తేనేవ పన తమత్థం వదాపేత్వా తే భిక్ఖూ సఞ్ఞాపేతుం పుచ్ఛతి. వుత్తఞ్హేతం ‘‘జానన్తాపి తథాగతా పుచ్ఛన్తి, జానన్తాపి న పుచ్ఛన్తీ’’తిఆది (పారా. ౧౬, ౧౯౪). అత్థవసన్తి కారణం.

అన్తోపి అన్తేపురేతి ఇత్థాగారస్స సఞ్చరణట్ఠానభూతే రాజగేహస్స అబ్భన్తరే, యత్థ రాజా నహానభోజనసయనాదిం కప్పేతి. రక్ఖా సుసంవిహితాతి ఆరక్ఖాదికతపురిసేహి గుత్తి సుట్ఠు సమన్తతో విహితా. బహిపి అన్తేపురేతి అట్టకరణట్ఠానాదికే అన్తేపురతో బహిభూతే రాజగేహే. ఏవం రక్ఖితో గోపితో సన్తోతి ఏవం రాజగేహరాజధానీరజ్జదేసేసు అన్తో బహి చ అనేకేసు ఠానేసు అనేకసతేహి సుసంవిహితరక్ఖావరణగుత్తియా మమేవ నిబ్భయత్థం ఫాసువిహారత్థం రక్ఖితో గోపితో సమానో. భీతోతిఆదీని పదాని అఞ్ఞమఞ్ఞవేవచనాని. అథ వా భీతోతి పరరాజూహి భాయమానో. ఉబ్బిగ్గోతి సకరజ్జేపి పకతిక్ఖోభతో ఉప్పజ్జనకభయుబ్బేగేన ఉబ్బిగ్గో చలితో. ఉస్సఙ్కీతి ‘‘రఞ్ఞా నామ సబ్బకాలం అవిస్సత్థేన భవితబ్బ’’న్తి వచనతో సబ్బత్థ అవిస్సాసనవసేన తేసం తేసం కిచ్చకరణీయానం అచ్చయతో ఉప్పజ్జనకపరిసఙ్కాయ చ ఉద్ధముద్ధం సఙ్కమానో. ఉత్రాసీతి ‘‘సన్తికావచరేహిపి అజానన్తస్సేవ మే కదాచి ¶ అనత్థో భవేయ్యా’’తి ఉప్పన్నేన సరీరకమ్పమ్పి ఉప్పాదనసమత్థేన తాసేన ఉత్రాసి. ‘‘ఉత్రస్తో’’తిపి పఠన్తి. విహరామీతి ఏవంభూతో హుత్వా విహరామి.

ఏతరహీతి ఇదాని పబ్బజితకాలతో పట్ఠాయ. ఏకోతి అసహాయో. తేన వివేకట్ఠకాయతం దస్సేతి. అభీతోతిఆదీనం పదానం వుత్తవిపరియాయేన అత్థో వేదితబ్బో. భయాదినిమిత్తస్స పరిగ్గహస్స ¶ తంనిమిత్తస్స చ కిలేసగహనస్స అభావేనేవస్స అభీతాదితాతి ఏతేన చిత్తవివేకం దస్సేతి. అప్పోస్సుక్కోతి సరీరగుత్తియం నిరుస్సుక్కో. పన్నలోమోతి లోమహంసుప్పాదకస్స ఛమ్భితత్తస్స అభావేన అనుగ్గతలోమో. పదద్వయేనపి సేరివిహారం దస్సేతి. పరదత్తవుత్తోతి పరేహి దిన్నేన చీవరాదినా వత్తమానో. ఏతేన సబ్బసో సఙ్గాభావదీపనముఖేన అనవసేసభయహేతువిరహం దస్సేతి. మిగభూతేన చేతసాతి విస్సత్థవిహారితాయ మిగస్స వియ జాతేన చిత్తేన. మిగో హి అమనుస్సపథే అరఞ్ఞే వసమానో విస్సత్థో తిట్ఠతి నిసీదతి నిపజ్జతి యేనకామఞ్చ పక్కమతి అప్పటిహతచారో, ఏవం అహమ్పి విహరామీతి దస్సేతి. వుత్తఞ్హేతం పచ్చేకసమ్బుద్ధేన –

ఏకో చరే ఖగ్గవిసాణకప్పో’’తి. (సు. ని. ౩౯; అప. థేర ౧.౧.౯౫);

ఇమం ఖో అహం, భన్తే, అత్థవసన్తి భగవా యదిదం మమ ఏతరహి పరమం వివేకసుఖం ఫలసమాపత్తిసుఖం, ఇదమేవ కారణం సమ్పస్సమానో ‘‘అహో సుఖం, అహో సుఖ’’న్తి ఉదానేమి. ఏతమత్థన్తి ఏతం భద్దియత్థేరస్స పుథుజ్జనవిసయాతీతం వివేకసుఖసఙ్ఖాతం అత్థం సబ్బాకారతో విదిత్వా. ఇమం ఉదానన్తి ఇమం సహేతుకభయసోకవిగమానుభావదీపకం ఉదానం ఉదానేసి.

యస్సన్తరతో న సన్తి కోపాతి యస్స అరియపుగ్గలస్స అన్తరతో అబ్భన్తరే అత్తనో చిత్తే చిత్తకాలుస్సియకరణతో చిత్తప్పకోపా ¶ రాగాదయో ఆఘాతవత్థుఆదికారణభేదతో అనేకభేదా దోసకోపా ఏవ వా న సన్తి, మగ్గేన పహీనత్తా న విజ్జన్తి. అయఞ్హి అన్తర-సద్దో కిఞ్చాపి ‘‘మఞ్చ త్వఞ్చ కిమన్తర’’న్తిఆదీసు (సం. ని. ౧.౨౨౮) కారణే దిస్సతి, ‘‘అన్తరట్ఠకే హిమపాతసమయే’’తిఆదీసు (మహావ. ౩౪౬) వేమజ్ఝే, ‘‘అన్తరా చ జేతవనం అన్తరా చ సావత్థి’’న్తిఆదీసు (ఉదా. ౧౩, ౪౪) వివరే, ‘‘భయమన్తరతో జాత’’న్తిఆదీసు (ఇతివు. ౮౮; మహాని. ౫) చిత్తే, ఇధాపి చిత్తే ఏవ దట్ఠబ్బో. తేనేవాహ ‘‘యస్స చిత్తే కోపా న సన్తీ’’తి.

అభవ-సద్దస్స విభవ-సద్దేన అత్థుద్ధారే కారణమాహ ‘‘విభవోతి చ అభవోతి చ అత్థతో ఏక’’న్తి. ఇతి-సద్దో పకారవచనోతి ఆహ ‘‘ఇతి అనేకప్పకారా భవాభవతా’’తి. వీతివత్తోతి అతిక్కన్తో ¶ . ఏత్థ చ ‘‘యస్సా’’తి ఇదం యో వీతివత్తోతి విభత్తివిపరిణామవసేన యోజేతబ్బం. తం విగతభయన్తి తం ఏవరూపం యథావుత్తగుణసమన్నాగతం ఖీణాసవం చిత్తకోపాభావతో ఇతిభవాభవసమతిక్కమనతో చ భయహేతువిగమేన విగతభయం. వివేకసుఖేన అగ్గఫలసుఖేన చ సుఖిం, విగతభయత్తా ఏవ అసోకం. దేవా నానుభవన్తి దస్సనాయాతి అధిగతమగ్గే ఠపేత్వా సబ్బేపి ఉపపత్తిదేవా వాయమన్తాపి చిత్తచారదస్సనవసేన దస్సనాయ దట్ఠుం నానుభవన్తి న అభిసమ్భుణన్తి న సక్కోన్తి, పగేవ మనుస్సా. సేక్ఖాపి హి పుథుజ్జనా వియ అరహతో చిత్తప్పవత్తిం న జానన్తి. తస్స దస్సనం దేవానమ్పి దుల్లభన్తి ఏత్థాపి చిత్తచారదస్సనవసేన తస్స దస్సనం దేవానమ్పి దుల్లభం అలబ్భనీయం, దేవేహిపి తం దస్సనం న సక్కా పాపుణితున్తి ఏవమత్థో గహేతబ్బో. అభావత్థో హేత్థ దు-సద్దో ‘‘దుప్పఞ్ఞో’’తిఆదీసు వియ.

౩౩౩. భత్తాభిహారోతి అభిహరితబ్బభత్తం. తస్స పన పమాణం దస్సేతుం ‘‘పఞ్చ చ థాలిపాకసతానీ’’తి వుత్తం. తత్థ ఏకో థాలిపాకో దసన్నం పురిసానం భత్తం గణ్హాతి. లాభసక్కారసిలోకేనాతి ఏత్థ లాభో నామ చతుపచ్చయలాభో. సక్కారోతి తేసంయేవ సుకతానం సుసఙ్ఖతానం లాభో. సిలోకోతి వణ్ణఘోసో. మనోమయం కాయన్తి ఝానమనేన నిబ్బత్తం బ్రహ్మకాయం. ఉపపన్నోతి ఉపగతో. అత్తభావప్పటిలాభోతి సరీరపటిలాభో. ద్వే వా తీణి వా మాగధకాని గామఖేత్తానీతి ¶ ఏత్థ మాగధకం గామఖేత్తం అత్థి ఖుద్దకం, అత్థి మజ్ఝిమం, అత్థి మహన్తం. ఖుద్దకం గామఖేత్తం ఇతో చత్తాలీస ఉసభాని, ఏత్తో చత్తాలీస ఉసభానీతి గావుతం హోతి. మజ్ఝిమం ఇతో గావుతం, ఏత్తో గావుతన్తి అడ్ఢయోజనం హోతి. మహన్తం ఇతో దియడ్ఢగావుతం, ఏత్తో దియడ్ఢగావుతన్తి తిగావుతం హోతి. తేసు ఖుద్దకేన గామఖేత్తేన తీణి, ఖుద్దకేన చ మజ్ఝిమేన చ ద్వే గామఖేత్తాని తస్స అత్తభావో. తిగావుతఞ్హిస్స సరీరం. పరిహరిస్సామీతి పటిజగ్గిస్సామి గోపయిస్సామి. రక్ఖస్సేతన్తి రక్ఖస్సు ఏతం.

౩౩౪. సత్థారోతి గణసత్థారో. నాస్సస్సాతి న ఏతస్స భవేయ్య. తన్తి తం సత్థారం. తేనాతి అమనాపేన. సముదాచరేయ్యామాతి కథేయ్యామ. సమ్మన్నతీతి అమ్హాకం సమ్మానం కరోతి. తేనాహ ‘‘సమ్మానేతీ’’తి, సమ్మన్నతీతి వా పరేహి సమ్మానీయతీతి అత్థో.

౩౩౫. నాసాయ పిత్తం భిన్దేయ్యున్తి అచ్ఛపిత్తం వా మచ్ఛపిత్తం వా నాసాపుటే పక్ఖిపేయ్యుం. పరాభవాయాతి అవడ్ఢియా వినాసాయ. అస్సతరీతి వళవాయ కుచ్ఛిస్మిం గద్రభస్సజాతా, తం అస్సేన ¶ సద్ధిం సమ్పయోజేన్తి, సా గబ్భం గణ్హిత్వా కాలే సమ్పత్తే విజాయితుం న సక్కోతి, పాదేహి భూమిం పహరన్తీ తిట్ఠతి, అథస్సా చత్తారో పాదే చతూసు ఖాణుకేసు బన్ధిత్వా కుచ్ఛిం ఫాలేత్వా పోతకం నీహరన్తి, సా తత్థేవ మరతి. తేన వుత్తం ‘‘అత్తవధాయ గబ్భం గణ్హాతీ’’తి.

౩౩౯. పోత్థనికన్తి ఛురికం, యం ఖరన్తిపి వుచ్చతి.

౩౪౨. మా కుఞ్జర నాగమాసదోతి భో, కుఞ్జర, బుద్ధనాగం వధకచిత్తేన మా ఉపగచ్ఛ. దుక్ఖన్తి దుక్ఖకారణత్తా దుక్ఖం. కథం తం దుక్ఖన్తి ఆహ ‘‘న హి నాగహతస్సా’’తిఆది. నాగహతస్స సుగతిపటిక్ఖేపేన బుద్ధనాగస్స ఘాతో దుగ్గతిదుక్ఖకారణన్తి దస్సేతి. ఇతోతి ఇతో జాతితో. యతోతి యస్మా. ఇతో పరం యతోతి ఇతో పరం గచ్ఛన్తస్సాతి వా ¶ అత్థో. మదోతి మానమదో. పమాదోతి పమత్తభావో. పటికుటితోతి సఙ్కుటితో. అలక్ఖికోతి అహిరికో. యత్ర హి నామాతి యో నామ.

౩౪౩. తికభోజనన్తి తీహి భుఞ్జితబ్బభోజనం, తిణ్ణం ఏకతో పటిగ్గహేత్వా భుఞ్జితుం పఞ్ఞపేస్సామీతి అత్థో. కోకాలికోతిఆదీని చతున్నం దేవదత్తపక్ఖియానం గణపామోక్ఖానం నామాని. ఆయుకప్పన్తి ఏకం మహాకప్పం అసీతిభాగం కత్వా తతో ఏకభాగమత్తం కాలం అన్తరకప్పసఞ్ఞితం కాలం.

ఆయస్మన్తం ఆనన్దం ఏతదవోచాతి (ఉదా. అట్ఠ. ౪౮) దేవదత్తో సబ్బం సఙ్ఘభేదస్స పుబ్బభాగం నిప్ఫాదేత్వా ‘‘ఏకంసేనేవ అజ్జ ఆవేణికం ఉపోసథం సఙ్ఘకమ్మఞ్చ కరిస్సామీ’’తి చిన్తేత్వా ఏతం ‘‘అజ్జతగ్గే’’తిఆదివచనం అవోచ. తత్థ అఞ్ఞత్రేవ భగవతాతి వినా ఏవ భగవన్తం, తం సత్థారం అకత్వాతి అత్థో. అఞ్ఞత్ర భిక్ఖుసఙ్ఘా ఉపోసథం కరిస్సామి సఙ్ఘకమ్మాని చాతి భగవతో ఓవాదకారకం భిక్ఖుసఙ్ఘం వినా మం అనువత్తన్తేహి భిక్ఖూహి సద్ధిం ఆవేణికం ఉపోసథం సఙ్ఘకమ్మాని చ కరిస్సామి. అజ్జతగ్గే, భన్తే, దేవదత్తో సఙ్ఘం భిన్దిస్సతీతి భేదకారకానం సబ్బేసం దేవదత్తేన సజ్జితత్తా ‘‘ఏకంసేనేవ దేవదత్తో అజ్జ సఙ్ఘం భిన్దిస్సతీ’’తి మఞ్ఞమానో ఏవమాహ. భిన్దిస్సతీతి ద్విధా కరిస్సతి.

ఏతమత్థం ¶ విదిత్వాతి ఏతం అవీచిమహానిరయుప్పత్తిసంవత్తనియం కప్పట్ఠియం అతేకిచ్ఛం దేవదత్తేన నిబ్బత్తియమానం సఙ్ఘభేదకమ్మం సబ్బాకారతో విదిత్వా. ఇమం ఉదానన్తి కుసలాకుసలేసు యథాక్కమం సప్పురిసాసప్పురిసానం సుకరా పటిపత్తి, న పన నేసం అకుసలకుసలేసూతి ఇదమత్థవిభావనం ఉదానం ఉదానేసి.

తత్థ సుకరం సాధునా సాధూతి అత్తనో పరేసఞ్చ హితం సాధేతీతి సాధు, సమ్మాపటిపన్నో. తేన సాధునా సారిపుత్తాదినా సావకేన పచ్చేకసమ్బుద్ధేన సమ్మాసమ్బుద్ధేన అఞ్ఞేన వా లోకియసాధునా సాధు సున్దరం భద్దకం అత్తనో పరేసఞ్చ హితసుఖావహం సుకరం సుఖేన కాతుం సక్కా. సాధు పాపేన దుక్కరన్తి తదేవ పన వుత్తలక్ఖణం సాధు పాపేన దేవదత్తాదినా ¶ పాపపుగ్గలేన దుక్కరం కాతుం న సక్కా, న సో తం కాతుం సక్కోతీతి అత్థో. పాపం పాపేన సుకరన్తి పాపం అసున్దరం అత్తనో పరేసఞ్చ అనత్థావహం పాపేన యథావుత్తపాపపుగ్గలేన సుకరం సుఖేన కాతుం సక్కుణేయ్యం. పాపమరియేహి దుక్కరన్తి అరియేహి పన బుద్ధాదీహి తం పాపం దుక్కరం దురభిసమ్భవం. సేతుఘాతోయేవ హి తేసం తత్థాతి దీపేతి.

౩౪౫. అథ ఖో ఆయస్మా సారిపుత్తో ఆదేసనాపాటిహారియానుసాసనియాతిఆదీసు పరస్స చిత్తం ఞత్వా కథనం ఆదేసనాపాటిహారియం, సావకానఞ్చ బుద్ధానఞ్చ సతతం ధమ్మదేసనం అనుసాసనీపాటిహారియం, ఇద్ధివిధం ఇద్ధిపాటిహారియం. తత్థ ఇద్ధిపాటిహారియేన సద్ధిం అనుసాసనీపాటిహారియం మహామోగ్గల్లానత్థేరస్స ఆచిణ్ణం, ఆదేసనాపాటిహారియేన సద్ధిం అనుసాసనీపాటిహారియం ధమ్మసేనాపతిస్స. తేన వుత్తం ‘‘ఆయస్మా సారిపుత్తో ఆదేసనాపాటిహారియానుసాసనియా భిక్ఖూ ధమ్మియా కథాయ ఓవదీ’’తిఆది. తదా హి ద్వీసు అగ్గసావకేసు ధమ్మసేనాపతి తేసం భిక్ఖూనం చిత్తచారం ఞత్వా ధమ్మం దేసేసి, మహామోగ్గల్లానత్థేరో వికుబ్బనం దస్సేత్వా ధమ్మం దేసేసి, పాళియఞ్చేత్థ ద్విన్నమ్పి థేరానం దేసనాయ ధమ్మచక్ఖుపటిలాభోవ దస్సితో. దీఘభాణకా పన ఏవం వదన్తి ‘‘భగవతా పేసితేసు ద్వీసు అగ్గసావకేసు ధమ్మసేనాపతి తేసం చిత్తచారం ఞత్వా ధమ్మం దేసేసి, థేరస్స ధమ్మదేసనం సుత్వా పఞ్చసతాపి భిక్ఖూ సోతాపత్తిఫలే పతిట్ఠహింసు. అథ నేసం మహామోగ్గల్లానత్థేరో వికుబ్బనం దస్సేత్వా ధమ్మం దేసేసి, తం సుత్వా సబ్బే అరహత్తఫలే పతిట్ఠహింసూ’’తి. దేవదత్తం ఉట్ఠాపేసీతి జణ్ణుకేన హదయమజ్ఝే పహరిత్వా ఉట్ఠాపేసి.

౩౪౬. సరసీతి ¶ సరో. సువిక్ఖాలితన్తి సుట్ఠు విక్ఖాలితం, సువిసోధితం కత్వాతి అత్థో. సంఖాదిత్వాతి సుట్ఠు ఖాదిత్వా. మహిం వికుబ్బతోతి మహిం దన్తేహి విలిఖన్తస్స. నదీసు భిసం ఘసానస్సాతి యోజేతబ్బం. నదీతి చేత్థ మహాసరో అధిప్పేతో. జగ్గతోతి హత్థియూథం పాలేన్తస్స. భిఙ్కోవాతి హత్థిపోతకో వియ. మమానుకుబ్బన్తి మం అనుకరోన్తో.

౩౪౭. దూతేయ్యన్తి ¶ దూతకమ్మం. గన్తుమరహతీతి దూతేయ్యసఙ్ఖాతం సాసనం హరితుం ధారేత్వా హరితుం అరహతి. సోతాతి యం అస్స సాసనం దేన్తి, తస్స సోతా. సావేతాతి తం ఉగ్గణ్హిత్వా ‘‘ఇదం నామ తుమ్హేహి వుత్త’’న్తి పటిసావేతా. ఉగ్గహేతాతి సుఉగ్గహితం కత్వా ఉగ్గహేతా. ధారేతాతి సుధారితం కత్వా ధారేతా. విఞ్ఞాతాతి అత్తనా తస్స అత్థం జానితా. విఞ్ఞాపేతాతి పరం విజానాపేతా. సహితాసహితస్సాతి ‘‘ఇదం సహితం, ఇదం అసహిత’’న్తి ఏవం సహితాసహితస్స కుసలో ఉపగతానుపగతేసు ఛేకో సాసనం ఆరోచేన్తో సహితాసహితం సల్లక్ఖేత్వా ఆరోచేతి. న బ్యథతీతి న వేధతి న ఛమ్భతి. ఉగ్గవాదినిన్తి ఫరుసవచనేన సమన్నాగతం. పుచ్ఛితోతి పటిఞ్ఞత్థాయ పుచ్ఛితో.

౩౪౮. అట్ఠహి, భిక్ఖవే, అసద్ధమ్మేహీతిఆదీసు అసద్ధమ్మేహీతి (ఇతివు. అట్ఠ. ౮౯) అసతం ధమ్మేహి, అసన్తేహి వా అసోభనేహి వా ధమ్మేహి. అభిభూతోతి అజ్ఝోత్థటో. పరియాదిన్నచిత్తోతి ఖేపితచిత్తో లాభాదిహేతుకేన ఇచ్ఛాచారేన మానమదాదినా చ ఖయం పాపితకుసలచిత్తో. అథ వా పరియాదిన్నచిత్తోతి పరితో ఆదిన్నచిత్తో, వుత్తప్పకారేన అకుసలకోట్ఠాసేన యథా కుసలచిత్తస్స ఉప్పత్తివారో న హోతి, ఏవం సమన్తతో గహితచిత్తసన్తానోతి అత్థో. అపాయే నిబ్బత్తనారహతాయ ఆపాయికో. తత్థపి అవీచిసఙ్ఖాతే మహానిరయే ఉప్పజ్జతీతి నేరయికో. ఏకం అన్తరకప్పం పరిపుణ్ణమేవ కత్వా తత్థ తిట్ఠతీతి కప్పట్ఠో. అతేకిచ్ఛోతి బుద్ధేహిపి అనివత్తనీయత్తా అవీచినిబ్బత్తియా తికిచ్ఛాభావతో అతేకిచ్ఛో, అతికిచ్ఛనీయోతి అత్థో. లాభేనాతి లాభేన హేతుభూతేన. అథ వా లాభహేతుకేన మానాదినా. లాభఞ్హి నిస్సాయ ఇధేకచ్చే పుగ్గలా పాపిచ్ఛా ఇచ్ఛాపకతా ఇచ్ఛాచారే ఠత్వా ‘‘లాభం నిబ్బత్తేస్సామా’’తి అనేకవిహితం అనేసనం అప్పతిరూపం ఆపజ్జిత్వా ఇతో చుతా అపాయేసు నిబ్బత్తన్తి. అపరే యథాలాభం లభిత్వా తంనిమిత్తం మానాతిమానమదమచ్ఛరియాదివసేన పమాదం ఆపజ్జిత్వా ఇతో చుతా అపాయేసు నిబ్బత్తన్తి, అయఞ్చ తాదిసో. తేన వుత్తం ‘‘లాభేన, భిక్ఖవే, అభిభూతో పరియాదిన్నచిత్తో దేవదత్తో ఆపాయికో’’తిఆది. అసక్కారేనాతి హీళేత్వా పరిభవిత్వా పరేహి అత్తని పవత్తితేన ¶ అసక్కారేన, అసక్కారహేతుకేన వా మానాదినా. అసన్తగుణసమ్భావనాధిప్పాయేన పవత్తా పాపా ఇచ్ఛా ఏతస్సాతి పాపిచ్ఛో, తస్స భావో పాపిచ్ఛతా, ¶ తాయ. ‘‘అహం బుద్ధో భవిస్సామి, భిక్ఖుసఙ్ఘం పరిహరిస్సామీ’’తి హి తస్స ఇచ్ఛా ఉప్పన్నా. కోకాలికాదయో పాపా లామకా మిత్తా ఏతస్సాతి పాపమిత్తో, తస్స భావో పాపమిత్తతా, తాయ.

౩౪౯. అభిభుయ్యాతి అభిభవిత్వా మద్దిత్వా.

౩౫౦. తీహి, భిక్ఖవే, అసద్ధమ్మేహీతిఆది వుత్తనయమేవ. ఓరమత్తకేన విసేసాధిగమేన అన్తరా వోసానం ఆపాదీతి ఏత్థ పన అయమత్థో. ఓరమత్తకేనాతి అప్పమత్తకేన ఝానాభిఞ్ఞామత్తేన. విసేసాధిగమేనాతి ఉత్తరిమనుస్సధమ్మాధిగమేన. అన్తరాతి వేమజ్ఝే. వోసానం ఆపాదీతి అకతకిచ్చోవ సమానో ‘‘కతకిచ్చోమ్హీ’’తి మఞ్ఞమానో సమణధమ్మతో విగమం ఆపజ్జి. ఇదం వుత్తం హోతి – ఝానాభిఞ్ఞాహి ఉత్తరికరణీయే అధిగన్తబ్బే మగ్గఫలే అనధిగతే సతియేవ తం అనధిగన్త్వా సమణధమ్మతో విగమం ఆపజ్జీతి. ఇతి భగవా ఇమినా సుత్తేన విసేసతో పుథుజ్జనభావే ఆదీనవం పకాసేతి ‘‘భారియో పుథుజ్జనభావో, యత్ర హి నామ ఝానాభిఞ్ఞాపరియోసానా సమ్పత్తియో నిబ్బత్తేత్వాపి అనేకానత్థావహం నానావిధదుక్ఖహేతుఅసన్తగుణసమ్భావనం అసప్పురిససంసగ్గం ఆలసియానుయోగఞ్చ అవిజహన్తో అవీచిసంవత్తనికం కప్పట్ఠియం అతేకిచ్ఛం కిబ్బిసం పసవతీ’’తి.

గాథాసు మాతి పటిసేధే నిపాతో. జాతూతి ఏకంసేన. కోచీతి సబ్బసఙ్గాహకవచనం. లోకస్మిన్తి సత్తలోకే. ఇదం వుత్తం హోతి – ఇమస్మిం సత్తలోకే కోచి పుగ్గలో ఏకంసేన పాపిచ్ఛో మా హోతూతి. తదమినాపి జానాథ, పాపిచ్ఛానం యథా గతీతి పాపిచ్ఛానం పుగ్గలానం యథాగతి యాదిసీ నిబ్బత్తి యాదిసో అభిసమ్పరాయోతి ఇమినాపి కారణేన జానాథాతి దేవదత్తం నిదస్సేన్తో ఏవమాహ.

పణ్డితోతి సమఞ్ఞాతోతి పరియత్తిబాహుసచ్చేన పణ్డితోతి ఞాతో. భావితత్తోతి సమ్మతోతి ఝానాభిఞ్ఞాహి భావితచిత్తోతి సమ్భావితో. తథా హి సో ‘‘మహిద్ధికో గోధిపుత్తో, మహానుభావో గోధిపుత్తో’’తి ¶ ధమ్మసేనాపతినాపి పసంసితో అహోసి. జలంవ యససా అట్ఠా, దేవదత్తోతి విస్సుతోతి అత్తనో కిత్తియా పరివారేన చ జలన్తో వియ ఓభాసన్తో వియ ఠితో దేవదత్తోతి ఏవం విస్సుతో పాకటో అహోసి. ‘‘మే సుత’’న్తిపి పాఠో, మయా సుతం సుతమత్తం, కతిపాహేనేవ అతథాభూతత్తా తస్స తం పణ్డిచ్చాదిసవనమత్తమేవాతి అత్థో.

సో ¶ పమాదం అనుచిణ్ణో, ఆసజ్జ నం తథాగతన్తి సో ఏవంభూతో దేవదత్తో ‘‘బుద్ధోపి సాకియపుత్తో, అహమ్పి సాకియపుత్తో, బుద్ధోపి సమణో, అహమ్పి సమణో, బుద్ధోపి ఇద్ధిమా, అహమ్పి ఇద్ధిమా, బుద్ధోపి దిబ్బచక్ఖుకో, దిబ్బసోతచేతోపరియఞాణలాభీ, బుద్ధోపి అతీతానాగతపచ్చుప్పన్నే ధమ్మే జానాతి, అహమ్పి తే జానామీ’’తి అత్తనో పమాణం అజానిత్వా సమ్మాసమ్బుద్ధం అత్తనా సమసమట్ఠపనేన పమాదం ఆపజ్జన్తో ‘‘ఇదానాహం బుద్ధో భవిస్సామి, భిక్ఖుసఙ్ఘం పరిహరిస్సామీ’’తి అభిమారపయోజనాదినా తథాగతం ఆసజ్జ ఆసాదేత్వా విహేఠేత్వా. ‘‘పమాదమనుజిణ్ణో’’తిపి పఠన్తి. తస్సత్థో – పమాదం వుత్తనయేన పమజ్జన్తో పమాదం నిస్సాయ భగవతా సద్ధిం యుగగ్గాహచిత్తుప్పాదేన సహేవ ఝానాభిఞ్ఞాహి అనుజిణ్ణో పరిహీనోతి. అవీచినిరయం పత్తో, చతుద్వారం భయానకన్తి జాలానం తత్థ ఉప్పన్నసత్తానం వా నిరన్తరతాయ ‘‘అవీచీ’’తి లద్ధనామం చతూసు పస్సేసు చతుమహాద్వారయోగేన చతుద్వారం అతిభయానకం మహానిరయం పటిసన్ధిగ్గహణవసేన పత్తో. తథా హి వుత్తం –

‘‘చతుక్కణ్ణో చతుద్వారో, విభత్తో భాగసో మితో;

అయోపాకారపరియన్తో, అయసా పటికుజ్జితో.

‘‘తస్స అయోమయా భూమి, జలితా తేజసా యుతా;

సమన్తా యోజనసతం, ఫరిత్వా తిట్ఠతి సబ్బదా’’తి. (మ. ని. ౩.౨౫౦, ౨౬౭; అ. ని. ౩.౩౬);

అదుట్ఠస్సాతి అదుట్ఠచిత్తస్స. దుబ్భేతి దుస్సేయ్య. తమేవ పాపం ఫుసతీతి తమేవ అదుట్ఠదుబ్భిం పాపపుగ్గలం పాపం నిహీనం పాపఫలం ఫుసతి పాపుణాతి అభిభవతి. భేస్మాతి విపులభావేన గమ్భీరభావేన చ భింసాపనో, భింసాపేన్తో వియ విపులగమ్భీరోతి అత్థో. వాదేనాతి దోసేన. ఉపహింసతీతి బాధతి ఆసాదేతి. వాదో తమ్హి న రూహతీతి తస్మిం తథాగతే ¶ పరేన ఆరోపియమానో దోసో న రుహతి న తిట్ఠతి, విసకుమ్భో వియ సముద్దస్స న తస్స వికారం జనేతీతి అత్థో.

ఏవం ఛహి గాథాహి పాపిచ్ఛతాదిసమన్నాగతస్స నిరయూపగభావదస్సనేన దుక్ఖతో అపరిముత్తిం దస్సేత్వా ఇదాని తప్పటిపక్ఖధమ్మసమన్నాగతస్స దుక్ఖక్ఖయం దస్సేన్తో ‘‘తాదిసం మిత్త’’న్తి ఓసానగాథమాహ. తస్సత్థో – యస్స సమ్మా పటిపన్నస్స మగ్గానుగో పటిపత్తిమగ్గం అనుగతో సమ్మా పటిపన్నో అప్పిచ్ఛతాదిగుణసమన్నాగమేన సకలస్స వట్టదుక్ఖస్స ఖయం పరియోసానం ¶ పాపుణేయ్య, తాదిసం బుద్ధం బుద్ధసావకం వా పణ్డితో సప్పఞ్ఞో అత్తనో మిత్తం కుబ్బేథ తేన మేత్తిం కరేయ్య, తఞ్చ సేవేథ తమేవ పయిరుపాసేయ్యాతి.

కిం పనేతం సుత్తం దేవదత్తస్స నిరయూపపత్తితో పుబ్బే భాసితం, ఉదాహు పచ్ఛాతి? ఇతివుత్తకట్ఠకథాయం (ఇతివు. అట్ఠ. ౮౯) తావ –

‘‘దేవదత్తే హి అవీచిమహానిరయం పవిట్ఠే దేవదత్తపక్ఖికా అఞ్ఞతిత్థియా ‘సమణేన గోతమేన అభిసపితో దేవదత్తో పథవిం పవిట్ఠో’తి అబ్భాచిక్ఖింసు. తం సుత్వా సాసనే అనభిప్పసన్నా మనుస్సా ‘సియా ను ఖో ఏతదేవం, యథా ఇమే భణన్తీ’తి ఆసఙ్కం ఉప్పాదేసుం. తం పవత్తిం భిక్ఖూ భగవతో ఆరోచేసుం. అథ ఖో భగవా ‘న, భిక్ఖవే, తథాగతా కస్సచి అభిసపం దేన్తి, తస్మా న దేవదత్తో మయా అభిసపితో, అత్తనో కమ్మేనేవ నిరయం పవిట్ఠో’తి వత్వా తేసం మిచ్ఛాగాహం పటిసేధేన్తో ఇమాయ అట్ఠుప్పత్తియా ఇదం సుత్తం అభాసీ’’తి –

వుత్తం, తస్మా తేసం మతేన తస్స నిరయూపపత్తితో పచ్ఛాపి భగవా ఇదం సుత్తమభాసీతి వేదితబ్బం. ఇధ పన తస్స నిరయూపపత్తితో పఠమమేవ ఉప్పన్నే వత్థుమ్హి భాసితం పాళిఆరుళ్హన్తి దట్ఠబ్బం. తేనేవ ‘‘అవీచినిరయం పత్తో’’తి ఇదం పన ఆసంసాయం అతీతవచనన్తి వుత్తం, ఆసంసాతి చేత్థ అవస్సమ్భావినీ అత్థసిద్ధి అధిప్పేతా. అవస్సమ్భావినిఞ్హి అత్థసిద్ధిమపేక్ఖిత్వా అనాగతమ్పి భూతం వియ వోహరన్తి, తఞ్చ సద్దలక్ఖణానుసారేన వేదితబ్బం.

౩౫౧. ఉపాలిపఞ్హే ¶ యం వత్తబ్బం, తం అట్ఠకథాయం దస్సితమేవ. తత్థ అనునయన్తోతి అనుజానాపేన్తో, భేదస్స అనురూపం వా బోధేన్తో, యథా భేదో హోతి, ఏవం భిన్దితబ్బే భిక్ఖూ విఞ్ఞాపేన్తోతి అత్థో. తేనాహ ‘‘న తుమ్హాక’’న్తిఆది.

౩౫౨. అట్ఠారసభేదకరవత్థుమ్హి దస అకుసలకమ్మపథా సంకిలిట్ఠధమ్మతాయ వోదానధమ్మపఅపక్ఖత్తా ‘‘అధమ్మో’’తి దస్సితా, తథా ఉపాదానాదయో, బోధిపక్ఖియధమ్మానం ఏకన్తానవజ్జభావతో ¶ నత్థి అధమ్మభావో, భగవతా పన దేసితాకారేన హాపేత్వా వడ్ఢేత్వా వా కథనం యథాధమ్మం అకథనన్తి కత్వా అధమ్మభావోతి దస్సేన్తో ఆహ ‘‘తయో సతిపట్ఠానా’’తిఆది. నియ్యానికన్తి సపాటిహీరం అప్పటిహతం హుత్వా పవత్తతీతి అత్థో. తథేవాతి ఇమినా ‘‘ఏవం అమ్హాక’’న్తిఆదినా వుత్తమత్థం ఆకడ్ఢతి. కాతబ్బం కమ్మం ధమ్మో నామాతి యథాధమ్మం కరణతో ధమ్మో నామ, ఇతరం వుత్తవిపరియాయతో అధమ్మో నామ.

రాగవినయో…పే… అయం వినయో నామాతి రాగాదీనం వినయనతో సంవరణతో పజహనతో పటిసఙ్ఖానతో చ వినయో నామ, వుత్తవిపరియాయేన ఇతరో అవినయో. వత్థుసమ్పత్తిఆదివసేన సబ్బేసం వినయకమ్మానం అకుప్పతాతి ఆహ ‘‘వత్థుసమ్పత్తి…పే… అయం వినయో నామా’’తి. తప్పటిపక్ఖతో అవినయో వేదితబ్బో. తేనాహ ‘‘వత్థువిపత్తీ’’తిఆది. యాసం ఆపన్నస్స పబ్బజ్జా సావసేసా, తా ఆపత్తియో సావసేసా.

౩౫౪. ఆపాయికోతిఆదిగాథాసు (ఇతివు. అట్ఠ. ౧౮) సఙ్ఘస్స భేదసఙ్ఖాతే వగ్గే రతోతి వగ్గరతో. అధమ్మికతాయ అధమ్మే భేదకరవత్థుమ్హి సఙ్ఘభేదసఙ్ఖాతే ఏవ చ అధమ్మే ఠితోతి అధమ్మట్ఠో. యోగక్ఖేమా పధంసతీతి హితతో పరిహాయతి, చతూహిపి యోగేహి అనుపద్దుతత్తా యోగక్ఖేమం నామ అరహత్తం నిబ్బానఞ్చ, తతో పనస్స ధంసనే వత్తబ్బమేవ నత్థి. దిట్ఠిసీలసామఞ్ఞతో సఙ్ఘతట్ఠేన సఙ్ఘం, తతో ఏవ ¶ ఏకకమ్మాదివిధానయోగేన సమగ్గం సహితం భిన్దిత్వా పుబ్బే వుత్తలక్ఖణేన సఙ్ఘభేదేన భిన్దిత్వా. కప్పన్తి అన్తరకప్పసఙ్ఖాతం ఆయుకప్పం. నిరయమ్హీతి అవీచిమహానిరయమ్హి.

సుఖా సఙ్ఘస్స సామగ్గీతి (ఇతివు. అట్ట. ౧౯) సుఖస్స పచ్చయభావతో సామగ్గీ ‘‘సుఖా’’తి వుత్తా యథా ‘‘సుఖో బుద్ధానముప్పాదో’’తి (ధ. ప. ౧౯౪). సమగ్గానఞ్చనుగ్గహోతి సమగ్గానం సామగ్గిఅనుమోదనేన అనుగ్గణ్హనం సామగ్గిఅనురూపం వా, యథా తే సామగ్గిం న విజహన్తి, తథా గహణం ఠపనం అనుబలప్పదానన్తి అత్థో. సమగ్గం కత్వానాతి భిన్నం సఙ్ఘం సఙ్ఘరాజిప్పత్తం వా సమగ్గం సహితం కత్వా. కప్పన్తి ఆయుకప్పమేవ. సగ్గమ్హి మోదతీతి కామావచరదేవలోకే అఞ్ఞే దేవే దసహి ఠానేహి అభిభవిత్వా దిబ్బసుఖం అనుభవన్తో ఇచ్ఛితనిబ్బత్తియా చ మోదతి పమోదతి లళతి కీళతి.

౩౫౫. సియా ను ఖో, భన్తే, సఙ్ఘభేదకోతిఆది పాళిఅనుసారేనేవ వేదితబ్బం. ‘‘పఞ్చహి, ఉపాలి, ఆకారేహి సఙ్ఘో భిజ్జతి కమ్మేన ఉద్దేసేన వోహరన్తో అనుస్సావనేన సలాకగ్గాహేనా’’తి ¶ ఏవం పరివారే (పరి. ౪౫౮) ఆగతమ్పి సఙ్ఘభేదలక్ఖణం ఇధ వుత్తేన కిం నానాకరణన్తి దస్సేతుం ‘‘పరివారే పనా’’తిఆదిమాహ. ఏత్థ చ సీమట్ఠకసఙ్ఘే అసన్నిపతితే విసుం పరిసం గహేత్వా కతవోహారానుస్సావనసలాకగ్గాహస్స కమ్మం వా కరోన్తస్స ఉద్దేసం వా ఉద్దిసన్తస్స భేదో చ హోతి ఆనన్తరియకమ్మఞ్చ. సమగ్గసఞ్ఞాయ పన ‘‘వట్టతీ’’తి సఞ్ఞాయ వా కరోన్తస్స భేదోవ హోతి, న ఆనన్తరియకమ్మం. తతో ఊనపరిసాయ కరోన్తస్స నేవ సఙ్ఘభేదో న ఆనన్తరియం. సబ్బన్తిమేన హి పరిచ్ఛేదేన నవన్నం జనానం యో సఙ్ఘం భిన్దతి, తస్స ఆనన్తరియకమ్మం హోతి, అనువత్తకానం అధమ్మవాదీనం మహాసావజ్జం కమ్మం, ధమ్మవాదినో అనవజ్జా. సేసమేత్థ ఉత్తానమేవాతి.

ఉపాలిపఞ్హకథావణ్ణనా నిట్ఠితా.

సఙ్ఘభేదకక్ఖన్ధకవణ్ణనా నిట్ఠితా.

౩౫౬-౩౫౭. వత్తక్ఖన్ధకే ¶ ¶ ఉపరిపిట్ఠితోతి పిట్ఠిసఙ్ఘాటస్స ఉపరిభాగతో, ద్వారబాహస్స ఉపరిపదేసతోతి అత్థో. విస్సజ్జేతబ్బన్తి సుక్ఖాపనత్థం ఆతపే విస్సజ్జితబ్బం. అభివాదాపేతబ్బోతి తస్స వస్సే పుచ్ఛితే యది దహరో హోతి, సయమేవ వన్దిస్సతి, తదా ఇమినావ వన్దాపితో నామ హోతి. నిల్లోకేతబ్బోతి ఓలోకేతబ్బో. యథాభాగన్తి పుబ్బే పఞ్ఞత్తం పదేసభాగం అనతిక్కమిత్వా. సన్తానకన్తి ఉణ్ణనాభిసుత్తం. ఉల్లోకాతి గేహస్స ఉపరిభాగతో పట్ఠాయ, పఠమం ఉపరిభాగో సమ్మజ్జితబ్బోతి వుత్తం హోతి.

౩౫౯. మహాఆవాసేతి మహావిహారసదిసే మహాఆవాసే.

౩౬౨. పఞ్చమే నిసిన్నేతి అనుమోదనత్థాయ నిసిన్నే. ఉపనిసిన్నకథా నామ బహూసు సన్నిపతితేసు పరికథాకథనం.

౩౬౪. మనుస్సానం పరివిసనట్ఠానన్తి యత్థ మనుస్సా సపుత్తదారా ఆవసిత్వా దేన్తి. హత్థధోవనఉదకం సన్ధాయాతి భుత్తావిస్స భోజనావసానే హత్థధోవనఉదకం సన్ధాయ. తేనేవాహ ‘‘అన్తరా పిపాసితేన పన…పే… హత్థా న ధోవితబ్బా’’తి. పోత్థకేసు పన ‘‘పానీయం పివిత్వా ¶ హత్థా న ధోవితబ్బా’’తి లిఖన్తి, ‘‘హత్థా ధోవితబ్బా’’తి పాఠేన భవితబ్బన్తి అమ్హాకం ఖన్తి. అఞ్ఞథా ‘‘న తావ ఉదకన్తి ఇదం హత్థధోవనఉదకం సన్ధాయ వుత్త’’న్తి వత్వా ‘‘అన్తరా పిపాసితేన పనా’’తిఆదినా వుత్తవిసేసో న ఉపలబ్భతి. అథ మతం ‘‘న తావ థేరేన ఉదకం పటిగ్గహేతబ్బన్తి ఇదం కిం పానీయపటిగ్గహణం సన్ధాయ వుత్తం, ఉదాహు హత్థధోవనఉదకగ్గహణం సన్ధాయాతి ఆసఙ్కానివత్తనత్థం ‘ఇదం హత్థధోవనఉదకం సన్ధాయ ¶ వుత్త’న్తిఆది కథిత’’న్తి, తఞ్చ న, తత్థ ఆసఙ్కాయ ఏవ అసమ్భవతో. న హి భగవా ‘‘యావ అఞ్ఞే న భుత్తావినో హోన్తి, తావ పానీయం న పాతబ్బ’’న్తి వక్ఖతీతి సక్కా విఞ్ఞాతుం. యది చేతం పానీయపటిగ్గహణం సన్ధాయ వుత్తం, ‘‘న తావ థేరేన ఉదకం పటిగ్గహేతబ్బ’’న్తి ఉదకసద్దప్పయోగో చ న కత్తబ్బో సియా, అట్ఠకథాయఞ్చ ‘‘ఇదం హత్థధోవనఉదకం సన్ధాయ వుత్త’’న్తి వత్వా తేన నివత్తితబ్బమత్థం దస్సేన్తేన ‘‘అన్తరా పిపాసితేన పన గలే విలగ్గామిసేన వా పానీయం పివితబ్బ’’న్తి ఏత్తకమేవ వత్తబ్బం, ‘‘పానీయం పివిత్వా హత్థా న ధోవితబ్బా’’తి ఏవం పన న వత్తబ్బన్తి. ధురే నిసిన్నా హోన్తీతి ద్వారసమీపే నిసిన్నా హోన్తి.

౩౬౬. పరామసతీతి గణ్హాతి. ఠపేతి వాతి ‘‘తిట్ఠథ, భన్తే’’తి వదన్తీ ఠపేతి నామ.

౩౬౭. కేనజ్జ, భన్తే, యుత్తన్తి కేన నక్ఖత్తేన అజ్జ చన్దో యుత్తోతి ఏవం వదన్తేన నక్ఖత్తం పుచ్ఛితం హోతి.

౩౬౯-౩౭౦. అఙ్గణేతి అబ్భోకాసే. న వుడ్ఢం అనాపుచ్ఛాతి ఏత్థ తస్స ఓవరకే తదుపచారే చ ఆపుచ్ఛితబ్బన్తి వదన్తి. భోజనసాలాదీసుపి ఏవమేవ పటిపజ్జితబ్బన్తి భోజనసాలాదీసుపి ఉద్దేసదానాది ఆపుచ్ఛిత్వావ కాతబ్బన్తి అత్థో.

౩౭౩-౩౭౪. ఇదం ¶ అతివివటన్తి ఇదం ఠానం గుమ్బాదీహి అప్పటిచ్ఛన్నత్తా అతివియ పకాసనం. నిబద్ధగమనత్థాయాతి అత్తనో నిబద్ధగమనత్థాయ. పుగ్గలికట్ఠానం వాతి అత్తనో విహారం సన్ధాయ వుత్తం. సేసమేత్థ సువిఞ్ఞేయ్యమేవ.

ఇమస్మిం ¶ వత్తక్ఖన్ధకే ఆగతాని ఆగన్తుకావాసికగమియానుమోదనభత్తగ్గపిణ్డచారికారఞ్ఞిక సేనాసన జన్తాఘర వచ్చకుటి ఉపజ్ఝాచరియ సద్ధివిహారిక అన్తేవాసికవత్తాని చుద్దస మహావత్తాని నామ, ఇతో అఞ్ఞాని పన కదాచి తజ్జనీయకమ్మకతాదికాలేయేవ చరితబ్బాని అసీతి ఖన్ధకవత్తానీతి వేదితబ్బాని. గణ్ఠిపదేసు పన ‘‘ఇమానియేవ చుద్దస మహావత్తాని అగ్గహితగ్గహణేన గహియమానాని అసీతి ఖన్ధకవత్తాఆనీ’’తి వుత్తం, తం న గహేతబ్బం.

పాతిమోక్ఖుద్దేసయాచనకథావణ్ణనా

౩౮౩. పాతిమోక్ఖట్ఠపనక్ఖన్ధకే ¶ ¶ తదహూతి (ఉదా. అట్ఠ. ౪౫) తస్మిం అహని తస్మిం దివసే. ఉపోసథేతి ఏత్థ ఉపవసన్తి ఏత్థాతి ఉపోసథో, ఉపవసన్తీతి సీలేన వా అనసనేన వా ఉపేతా హుత్వా వసన్తీతి అత్థో. అయఞ్హి ఉపోసథ-సద్దో ‘‘అట్ఠఙ్గసమన్నాగతం ఉపోసథం ఉపవసామీ’’తిఆదీసు (అ. ని. ౩.౭౧; ౧౦.౪౬) సీలే ఆగతో. ‘‘ఉపోసథో వా పవారణా వా’’తిఆదీసు (మహావ. ౧౫౫) పాతిమోక్ఖుద్దేసాదివినయకమ్మే. ‘‘గోపాలకూపోసథో నిగణ్ఠూపోసథో’’తిఆదీసు (అ. ని. ౩.౭౧) ఉపవాసే. ‘‘ఉపోసథో నామ నాగరాజా’’తిఆదీసు (దీ. ని. ౨.౨౪౬; మ. ని. ౩.౨౫౮) పఞ్ఞత్తియం. ‘‘అజ్జుపోసథో పన్నరసో’’తిఆదీసు (మహావ. ౧౬౮) దివసే. ఇధాపి దివసేయేవ దట్ఠబ్బో. తస్మా తదహుపోసథేతి తస్మిం ఉపోసథదివసభూతే అహనీతి అత్థో. నిసిన్నో హోతీతి మహాభిక్ఖుసఙ్ఘపరివుతో ఓవాదపాతిమోక్ఖం ఉద్దిసితుం ఉపాసికాయ రతనపాసాదే నిసిన్నో హోతి. నిసజ్జ పన భిక్ఖూనం చిత్తాని ఓలోకేన్తో ఏకం దుస్సీలపుగ్గలం దిస్వా ‘‘సచాహం ఇమస్మిం పుగ్గలే ఇధ నిసిన్నేయేవ పాతిమోక్ఖం ఉద్దిసిస్సామి, సత్తధావస్స ముద్ధా ఫలిస్సతీ’’తి తస్మిం అనుకమ్పాయ తుణ్హీయేవ అహోసి.

అభిక్కన్తాతి అతిక్కన్తా పరిక్ఖీణా. ఉద్ధస్తే అరుణేతి ఉగ్గతే అరుణసీసే. నన్దిముఖియాతి తుట్ఠిముఖియా. ఉద్ధస్తం అరుణన్తి అరుణుగ్గమనం పత్వాపి ‘‘ఉద్దిసతు, భన్తే, భగవా భిక్ఖూనం పాతిమోక్ఖ’’న్తి థేరో భగవన్తం పాతిమోక్ఖుద్దేసం యాచి తస్మిం కాలే ‘‘న, భిక్ఖవే, అనుపోసథే ఉపోసథో కాతబ్బో’’తి (మహావ. ౧౮౩) సిక్ఖాపదస్స అపఞ్ఞత్తత్తా. అపరిసుద్ధా, ఆనన్ద, పరిసాతి తిక్ఖత్తుం థేరేన పాతిమోక్ఖుద్దేసస్స యాచితత్తా అనుద్దేసస్స కారణం కథేన్తో ‘‘అసుకపుగ్గలో అపరిసుద్ధో’’తి అవత్వా ‘‘అపరిసుద్ధా, ఆనన్ద, పరిసా’’తి ఆహ ¶ . కస్మా పన భగవా తియామరత్తిం తథా వీతినామేసి? తతో పట్ఠాయ ఓవాదపాతిమోక్ఖం అనుద్దిసితుకామో తస్స వత్థుం పాకటం కాతుం.

అద్దసాతి ¶ కథం అద్దస. అత్తనో చేతోపరియఞాణేన తస్సం పరిసతి భిక్ఖూనం చిత్తాని పరిజానన్తో తస్స పురిసస్స దుస్సీల్యచిత్తం పస్సి. యస్మా పన చిత్తే దిట్ఠే తంసమఙ్గీపుగ్గలో దిట్ఠో నామ హోతి, తస్మా ‘‘అద్దసా ఖో ఆయస్మా మహామోగ్గల్లానో తం పుగ్గలం దుస్సీల’’న్తి వుత్తం. యథేవ హి అనాగతే సత్తసు దివసేసు పవత్తం పరేసం చిత్తం చేతోపరియఞాణలాభీ పజానాతి, ఏవం అతీతేపీతి. దుస్సీలన్తి నిస్సీలం, సీలవిరహితన్తి అత్థో. పాపధమ్మన్తి దుస్సీలత్తా ఏవ హీనజ్ఝాసయతాయ లామకసభావం. అసుచిన్తి అపరిసుద్ధేహి కాయకమ్మాదీహి సమన్నాగతత్తా న సుచిం. సఙ్కస్సరసమాచారన్తి కిఞ్చిదేవ అసారుప్పం దిస్వా ‘‘ఇదం ఇమినా కతం భవిస్సతీ’’తి ఏవం పరేసం ఆసఙ్కనీయతాయ సఙ్కాయ సరితబ్బసమాచారం. అథ వా కేనచిదేవ కరణీయేన మన్తయన్తే భిక్ఖూ దిస్వా ‘‘కచ్చి ను ఖో ఇమే మయా కతకమ్మం జానిత్వా మన్తేన్తీ’’తి అత్తనోయేవ సఙ్కాయ సరితబ్బసమాచారం. లజ్జితబ్బతాయ పటిచ్ఛాదేతబ్బస్స కరణతో పటిచ్ఛన్నం కమ్మన్తం ఏతస్సాతి పటిచ్ఛన్నకమ్మన్తం. కుచ్ఛితసమణవేసధారితాయ న సమణన్తి అస్సమణం. సలాకగ్గహణాదీసు ‘‘కిత్తకా సమణా’’తి గణనాయ ‘‘అహమ్పి సమణోమ్హీ’’తి మిచ్ఛాపటిఞ్ఞాయ సమణపటిఞ్ఞం. అసేట్ఠచారితాయ అబ్రహ్మచారిం. అఞ్ఞే బ్రహ్మచారినో సునివత్థే సుపారుతే కుసుమ్భకపటధరే గామనిగమాదీసు పిణ్డాయ చరిత్వా జీవికం కప్పేన్తే దిస్వా అబ్రహ్మచారీ సమానో సయమ్పి తాదిసేన ఆకారేన పటిపజ్జన్తో ఉపోసథాదీసు చ సన్దిస్సన్తో ‘‘అహమ్పి బ్రహ్మచారీ’’తి పటిఞ్ఞం దేన్తో వియ హోతీతి బ్రహ్మచారిపటిఞ్ఞం. పూతినా కమ్మేన సీలవిపత్తియా అన్తో అనుపవిట్ఠత్తా అన్తోపూతిం. ఛహి ద్వారేహి రాగాదికిలేసావస్సవేన తిన్తత్తా అవస్సుతం. సఞ్జాతరాగాదికచవరత్తా సీలవన్తేహి ఛడ్డేతబ్బత్తా చ కసమ్బుజాతం. మజ్ఝే భిక్ఖుసఙ్ఘస్స నిసిన్నన్తి సఙ్ఘపరియాపన్నో వియ భిక్ఖుసఙ్ఘస్స అన్తో నిసిన్నం.

దిట్ఠోసీతి ‘‘అయం న పకతత్తో’’తి భగవతా దిట్ఠో అసి. యస్మా చ ఏవం దిట్ఠో, తస్మా నత్థి తే తవ భిక్ఖూహి సద్ధిం ఏకకమ్మాదిసంవాసో. యస్మా పన సో సంవాసో తవ నత్థి, తస్మా ఉట్ఠేహి ఆవుసోతి ఏవమేత్థ పదయోజనా వేదితబ్బా. తతియమ్పి ఖో సో పుగ్గలో తుణ్హీ అహోసీతి అనేకవారం వత్వాపి ‘‘థేరో సయమేవ నిబ్బిన్నో ఓరమిస్సతి, ఇదాని ఇమేసం పటిపత్తిం జానిస్సామీ’’తి వా అధిప్పాయేన తుణ్హీ ¶ అహోసి. బాహాయం గహేత్వాతి ‘‘భగవతా మయా చ యాథావతో దిట్ఠో, యావతతియం ‘ఉట్ఠేహీ’తి చ వుత్తో న ఉట్ఠాతి, ఇదానిస్స నిక్కడ్ఢనకాలో ¶ , మా సఙ్ఘస్స ఉపోసథన్తరాయో అహోసీ’’తి బాహాయం అగ్గహేసి. బహి ద్వారకోట్ఠకా నిక్ఖామేత్వాతి ద్వారకోట్ఠకా ద్వారసాలతో నిక్ఖామేత్వా, బహీతి పన నిక్ఖామితట్ఠానదస్సనం. అథ వా బహిద్వారకోట్ఠకాతి బహిద్వారకోట్ఠకతోపి నిక్ఖామేత్వా, న అన్తోద్వారకోట్ఠకతో ఏవ. ఉభయథాపి విహారతో బహికత్వాతి అత్థో. సూచిఘటికం దత్వాతి అగ్గళసూచిఞ్చ ఉపరిఘటికఞ్చ ఆదహిత్వా, సుట్ఠు కవాటం థకేత్వాతి అత్థో. యావ బాహాగహణాపి నామాతి ‘‘అపరిసుద్ధా, ఆనన్ద, పరిసా’’తి వచనం సుత్వా ఏవ హి తేన పక్కమితబ్బం సియా, ఏవం అపక్కమిత్వా యావ బాహాగహణాపి నామ సో మోఘపురిసో ఆగమిస్సతి, అచ్ఛరియమిదన్తి దస్సేతి. ఇదఞ్చ గరహణచ్ఛరియమేవాతి వేదితబ్బం.

మహాసముద్దే అట్ఠచ్ఛరియకథావణ్ణనా

౩౮౪. అట్ఠిమే, భిక్ఖవే, మహాసముద్దేతి (ఉదా. అట్ఠ. ౪౫) కో అనుసన్ధి? య్వాయం అపరిసుద్ధాయ పరిసాయ పాతిమోక్ఖస్స అనుద్దేసో, సో ఇమస్మిం ధమ్మవినయే అచ్ఛరియో అబ్భుతో ధమ్మోతి తం అపరేహి సత్తహి అచ్ఛరియఅబ్భుతధమ్మేహి సద్ధిం విభజిత్వా దస్సేతుకామో పఠమం తావ తేసం ఉపమాభావేన మహాసముద్దే అచ్ఛరియఅబ్భుతధమ్మే దస్సేన్తో సత్థా ‘‘అట్ఠిమే, భిక్ఖవే, మహాసముద్దే’’తిఆదిమాహ. అసురాతి దేవా వియ న సురన్తి న ఈసన్తి న విరోచన్తీతి అసురా. సురా నామ దేవా, తేసం పటిపక్ఖాతి వా అసురా, వేపచిత్తిపహారాదాదయో. తేసం భవనం సినేరుస్స హేట్ఠాభాగే, తే తత్థ పవిసన్తా నిక్ఖమన్తా సినేరుపాదే మణ్డపాదీని నిమ్మినిత్వా కీళన్తావ అభిరమన్తి. సా తత్థ తేసం అభిరతి ఇమే గుణే దిస్వాతి ఆహ ‘‘యే దిస్వా దిస్వా అసురా మహాసముద్దే అభిరమన్తీ’’తి. తత్థ అభిరమన్తీతి రతిం విన్దన్తి, అనుక్కణ్ఠమానా వసన్తీతి అత్థో.

అనుపుబ్బనిన్నోతిఆదీని సబ్బాని అనుపటిపాటియా నిన్నభావస్సేవ వేవచనాని. న ఆయతకేనేవ పపాతోతి నచ్ఛిన్నతటమహాసోబ్భో వియ ఆదితో ¶ ఏవ పపాతో. సో హి తీరదేసతో పట్ఠాయ ఏకఙ్గులద్వఙ్గులవిదత్థిరతనయట్ఠిఉసభఅడ్ఢగావుతగావుతఅడ్ఢయోజనయోజనాదివసేన గమ్భీరో హుత్వా గచ్ఛన్తో గచ్ఛన్తో సినేరుపాదమూలే చతురాసీతియోజనసహస్సగమ్భీరో హుత్వా ఠితోతి దస్సేతి.

ఠితధమ్మోతి ఠితసభావో అవట్ఠితసభావో. కుణపేనాతి యేన కేనచి హత్థిఅస్సాదికళేవరేన. వాహేతీతి హత్థేన గహేత్వా వియ వీచిప్పహారేనేవ థలే ఖిపతి. గఙ్గా యమునాతి ¶ అనోతత్తదహస్స దక్ఖిణముఖతో నిక్ఖన్తనదీ పఞ్చధారా హుత్వా పవత్తట్ఠానే గఙ్గాతిఆదినా పఞ్చధా సఙ్ఖం గతా. తత్థ నదీ నిన్నగాతిఆదికం గోత్తం, గఙ్గా యమునాతిఆదికం నామం. సవన్తియోతి యా కాచి సవమానా సన్దమానా గచ్ఛన్తియో మహానదియో వా కున్నదియో వా. అప్పేన్తీతి అల్లీయన్తి ఓసరన్తి. ధారాతి వుట్ఠిధారా. పూరత్తన్తి పుణ్ణభావో. మహాసముద్దస్స హి అయం ధమ్మతా – ‘‘ఇమస్మిం కాలే దేవో మన్దో జాతో, జాలక్ఖిపాదీని ఆదాయ మచ్ఛకచ్ఛపే గణ్హిస్సామీ’’తి వా ‘‘ఇమస్మిం కాలే అతిమహన్తా వుట్ఠి, లభిస్సామ ను ఖో పిట్ఠిపసారణట్ఠాన’’న్తి వా న సక్కా వత్తుం. పఠమకప్పికకాలతో పట్ఠాయ హి తీరం భస్సిత్వా సినేరుమేఖలం ఆహచ్చ ఉదకం ఠితం, తతో ఏకఙ్గులమత్తమ్పి ఉదకం నేవ హేట్ఠా ఓతరతి, న ఉద్ధం ఉత్తరతి. ఏకరసోతి అసమ్భిన్నరసో.

ముత్తాతి ఖుద్దకమహన్తవట్టదీఘాదిభేదా అనేకవిధముత్తా. మణీతి రత్తనీలాదిభేదో అనేకవిధో మణి. వేళురియోతి వంసవణ్ణసిరీసపుప్ఫవణ్ణాదిసణ్ఠానతో అనేకవిధో. సఙ్ఖోతి దక్ఖిణావట్టకతుమ్బకుచ్ఛిధమనసఙ్ఖాదిభేదో అనేకవిధో. సిలాతి సేతకాళముగ్గవణ్ణాదిభేదా అనేకవిధా. పవాళమ్పి ఖుద్దకమహన్తరత్తఘనరత్తాదిభేదం అనేకవిధం. లోహితకో పదుమరాగాదిభేదో అనేకవిధో. మసారగల్లం కబరమణి. చిత్తఫలికన్తిపి వదన్తి. మహతం భూతానన్తి మహన్తానం సత్తానం. తిమి తిమిఙ్గలో తిమితిమిఙ్గలోతి తిస్సో మచ్ఛజాతియో. తిమిం గిలనసమత్థో తిమిఙ్గలో, తిమిఞ్చ తిమిఙ్గలఞ్చ గిలనసమత్థో తిమితిమిఙ్గలోతి వదన్తి. నాగాతి ఊమిపిట్ఠివాసినోపి విమానట్ఠకనాగాపి.

ఇమస్మిం ధమ్మవినయే అట్ఠచ్ఛరియకథావణ్ణనా

౩౮౫. ఏవమేవ ¶ ఖోతి కిఞ్చాపి సత్థా ఇమస్మిం ధమ్మవినయే సోళసపి బాత్తింసపి తతో భియ్యోపి అచ్ఛరియబ్భుతధమ్మే విభజిత్వా దస్సేతుం సక్కోతి, ఉపమాభావేన పన గహితానం అట్ఠన్నం అనురూపవసేన అట్ఠేవ తే ఉపమేతబ్బధమ్మే విభజిత్వా దస్సన్తో ‘‘ఏవమేవ ఖో, భిక్ఖవే, ఇమస్మిం ధమ్మవినయే అట్ఠ అచ్ఛరియా అబ్భుతా ధమ్మా’’తి ఆహ. తత్థ అనుపుబ్బసిక్ఖాయ తిస్సో సిక్ఖా గహితా, అనుపుబ్బకిరియాయ తేరస ధుతధమ్మా, అనుపుబ్బపటిపదాయ సత్త అనుపస్సనా అట్ఠారస మహావిపస్సనా అట్ఠతింస ఆరమ్మణవిభత్తియో సత్తతింస బోధిపక్ఖియధమ్మా చ గహితా. న ఆయతకేనేవ అఞ్ఞాపటివేధోతి మణ్డూకస్స ఉప్పతిత్వా గమనం వియ ఆదితోవ సీలపూరణాదీని అకత్వా అరహత్తపటివేధో నామ నత్థి, పటిపాటియా పన సీలసమాధిపఞ్ఞాయో పూరేత్వావ అరహత్తప్పత్తీతి అత్థో.

మమ ¶ సావకాతి సోతాపన్నాదికే అరియపుగ్గలే సన్ధాయ వదతి. న సంవసతీతి ఉపోసథకమ్మాదివసేన సంవాసం న కరోతి. ఉక్ఖిపతీతి అపనేతి. ఆరకావాతి దూరే ఏవ. తథాగతప్పవేదితేతి తథాగతేన భగవతా సావకేసు దేసితే అక్ఖాతే పకాసితే. న తేన నిబ్బానధాతుయా ఊనత్తం వా పూరత్తం వాతి అసఙ్ఖ్యేయ్యేపి మహాకప్పే బుద్ధేసు అనుప్పజ్జన్తేసు ఏకసత్తోపి పరినిబ్బాతుం న సక్కోతి, తదాపి ‘‘తుచ్ఛా నిబ్బానధాతూ’’తి న సక్కా వత్తుం, బుద్ధకాలే పన ఏకేకస్మిం సమాగమే అసఙ్ఖ్యేయ్యాపి సత్తా అమతం ఆరాధేన్తి, తదాపి న సక్కా వత్తుం ‘‘పూరా నిబ్బానధాతూ’’తి. విముత్తిరసోతి కిలేసేహి విముచ్చనరసో. సబ్బా హి సాసనసమ్పత్తి యావదేవ అనుపాదాయ ఆసవేహి చిత్తస్స విముత్తీతి అత్థో.

రతనానీతి రతిజననట్ఠేన రతనాని. సతిపట్ఠానాదయో హి భావియమానా పుబ్బభాగేపి అనేకవిధం పీతిపామోజ్జం నిబ్బత్తేన్తి, పగేవ అపరభాగే. వుత్తఞ్హేతం –

‘‘యతో యతో సమ్మసతి, ఖన్ధానం ఉదయబ్బయం;

లభతీ పీతిపామోజ్జం, అమతం తం విజానత’’న్తి. (ధ. ప. ౩౭౪);

లోకియరతననిమిత్తం ¶ పన పీతిపామోజ్జం న తస్స కలభాగమ్పి అగ్ఘతి. అపిచ –

చిత్తీకతం మహగ్ఘఞ్చ, అతులం దుల్లభదస్సనం;

అనోమసత్తపరిభోగం, రతనన్తి పవుచ్చతి. (దీ. ని. అట్ఠ. ౨.౩౩);

యది చ చిత్తీకతాదిభావేన రతనం నామ హోతి, సతిపట్ఠానాదీనఞ్ఞేవ భూతో రతనభావో. బోధిపక్ఖియధమ్మానఞ్హి సో ఆనుభావో, యం సావకా సావకపారమీఞాణం, పచ్చేకసమ్బుద్ధా పచ్చేకబోధిఞాణం, సమ్మాసమ్బుద్ధా సమ్మాసమ్బోధిం అధిగచ్ఛన్తి ఆసన్నకారణత్తా. పరమ్పరకారణఞ్హి దానాదిఉపనిస్సయోతి ఏవం రతిజననట్ఠేన చిత్తీకతాదిఅత్థేన చ రతనభావో బోధిపక్ఖియధమ్మానం సాతిసయో. తేన వుత్తం ‘‘తత్రిమాని రతనాని, సేయ్యథిదం – చత్తారో సతిపట్ఠానా’’తిఆది.

ఆరమ్మణే ఓక్కన్దిత్వా ఉపట్ఠానట్ఠేన పట్ఠానం, సతియేవ పట్ఠానం సతిపట్ఠానం. ఆరమ్మణస్స పన కాయాదివసేన చతుబ్బిధత్తా వుత్తం ‘‘చత్తారో సతిపట్ఠానా’’తి. తథా హి కాయవేదనాచిత్తధమ్మేసు ¶ సుభసుఖనిచ్చఅత్తసఞ్ఞానం పహానతో అసుభదుక్ఖానిచ్చానత్తభావగ్గహణతో చ నేసం కాయానుపస్సనాదిభావో విభత్తో.

సమ్మా పదహన్తి ఏతేన, సయం వా సమ్మా పదహతి, పసత్థం సున్దరం వా పదహనన్తి సమ్మప్పధానం, పుగ్గలస్స వా సమ్మదేవ పధానభావకరణతో సమ్మప్పధానం, వీరియస్సేతం అధివచనం. తమ్పి అనుప్పన్నుప్పన్నానం అకుసలానం అనుప్పాదనపహానవసేన అనుప్పన్నుప్పన్నానం కుసలానం ఉప్పాదనఠాపనవసేన చ చతుకిచ్చసాధకత్తా వుత్తం ‘‘చత్తారో సమ్మప్పధానా’’తి.

ఇజ్ఝతీతి ఇద్ధి, సమిజ్ఝతి నిప్ఫజ్జతీతి అత్థో. ఇజ్ఝన్తి తాయ వా సత్తా ఇద్ధా వుద్ధా ఉక్కంసగతా హోన్తీతి ఇద్ధి. పఠమేన అత్థేన ఇద్ధి ఏవ పాదో ఇద్ధిపాదో, ఇద్ధికోట్ఠాసోతి అత్థో. దుతియేన అత్థేన ఇద్ధియా పాదో పతిట్ఠా అధిగముపాయోతి ఇద్ధిపాదో. తేన హి ఉపరూపరివిసేససఙ్ఖాతం ఇద్ధిం పజ్జన్తి పాపుణన్తి. స్వాయం ఇద్ధిపాదో యస్మా ఛన్దాదికే చత్తారో అధిపతిధమ్మే ధురే జేట్ఠకే కత్వా నిబ్బత్తీయతి, తస్మా వుత్తం ‘‘చత్తారో ఇద్ధిపాదో’’తి.

పఞ్చిన్ద్రియానీతి ¶ సద్ధాదీని పఞ్చ ఇన్ద్రియాని. తత్థ అస్సద్ధియం అభిభవిత్వా అధిమోక్ఖలక్ఖణే ఇన్దట్ఠం కారేతీతి సద్ధా ఇన్ద్రియం. కోసజ్జం అభిభవిత్వా పగ్గహలక్ఖణే, పమాదం అభిభవిత్వా ఉపట్ఠానలక్ఖణే, విక్ఖేపం అభిభవిత్వా అవిక్ఖేపలక్ఖణే, అఞ్ఞాణం అభిభవిత్వా దస్సనలక్ఖణే ఇన్దట్ఠం కారేతీతి పఞ్ఞా ఇన్ద్రియం.

తానియేవ అస్సద్ధియాదీహి అనభిభవనీయతో అకమ్పియట్ఠేన సమ్పయుత్తధమ్మేసు థిరభావేన చ బలాని వేదితబ్బాని.

సత్త బోజ్ఝఙ్గాతి బోధియా, బోధిస్స వా అఙ్గాతి బోజ్ఝఙ్గా. యా హి ఏసా ధమ్మసామగ్గీ, యాయ లోకుత్తరమగ్గక్ఖణే ఉప్పజ్జమానాయ లీనుద్ధచ్చపతిట్ఠానాయూహనకామసుఖత్తకిలమథానుయోగఉచ్ఛేదసస్సతాభినివేసాదీనం అనేకేసం ఉపద్దవానం పటిపక్ఖభూతాయ సతిధమ్మవిచయవీరియపీతిపస్సద్ధిసమాధిఉపేక్ఖాసఙ్ఖాతాయ ధమ్మసామగ్గియా అరియసావకో బుజ్ఝతి కిలేసనిద్దాయ ఉట్ఠహతి, చత్తారి వా అరియసచ్చాని పటివిజ్ఝతి, నిబ్బానమేవ వా సచ్ఛికరోతీతి ‘‘బోధీ’’తి వుచ్చతి, తస్సా ధమ్మసామగ్గిసఙ్ఖాతాయ బోధియా అఙ్గాతి బోజ్ఝఙ్గా ఝానఙ్గమగ్గఙ్గాదయో వియ. యోపేస వుత్తప్పకారాయ ధమ్మసామగ్గియా బుజ్ఝతీతి కత్వా అరియసావకో ‘‘బోధీ’’తి వుచ్చతి, తస్స బోధిస్స వా అఙ్గాతిపి బోజ్ఝఙ్గా సేనఙ్గరథఙ్గాదయో వియ. తేనాహు పోరాణా ‘‘బుజ్ఝనకస్స పుగ్గలస్స ¶ అఙ్గాతి బోజ్ఝఙ్గా’’తి (సం. ని. అట్ఠ. ౩.౫.౧౮౨; విభ. అట్ఠ. ౪౬౬; పటి. మ. అట్ఠ. ౧.౧.౨౫), ‘‘బోధాయ సంవత్తన్తీతి బోజ్ఝఙ్గా’’తిఆదినా (పటి. మ. ౨.౧౭) నయేనపి బోజ్ఝఙ్గట్ఠో వేదితబ్బో.

అరియో అట్ఠఙ్గికో మగ్గోతి తంతంమగ్గవజ్ఝేహి కిలేసేహి ఆరకత్తా అరియభావకరత్తా అరియఫలపటిలాభకరత్తా చ అరియో. సమ్మాదిట్ఠిఆదీని అట్ఠఙ్గాని అస్స అత్థి, అట్ఠఙ్గానియేవ వా అట్ఠఙ్గికో. మారేన్తో కిలేసే గచ్ఛతి, నిబ్బానత్థికేహి వా మగ్గీయతి, సయం వా నిబ్బానం మగ్గతీతి మగ్గోతి ఏవమేతేసం సతిపట్ఠానాదీనం అత్థవిభాగో వేదితబ్బో.

సోతాపన్నోతి మగ్గసఙ్ఖాతం సోతం ఆపజ్జిత్వా పాపుణిత్వా ఠితో, సోతాపత్తిఫలట్ఠోతి అత్థో. సోతాపత్తిఫలసచ్ఛికిరియాయ పటిపన్నోతి సోతాపత్తిఫలస్స అత్తపచ్చక్ఖకరణత్థాయ పటిపజ్జమానో పఠమమగ్గట్ఠో ¶ , యో అట్ఠమకోతిపి వుచ్చతి. సకదాగామీతి సకిదేవ ఇమం లోకం పటిసన్ధిగ్గహణవసేన ఆగమనసీలో దుతియఫలట్ఠో. అనాగామీతి పటిసన్ధిగ్గహణవసేన కామలోకం అనాగమనసీలో తతియఫలట్ఠో. యో పన సద్ధానుసారీ ధమ్మానుసారీ ఏకబీజీతి ఏవమాదికో అరియపుగ్గలవిభాగో, సో తేసంయేవ భేదోతి. సేసం వుత్తనయమేవ.

ఏతమత్థం విదిత్వాతి ఏతం అత్తనో ధమ్మవినయే మతకుణపసదిసేన దుస్సీలపుగ్గలేన సద్ధిం సంవాసాభావసఙ్ఖాతం అత్థం విదిత్వా. ఇమం ఉదానన్తి ఇమం అసంవాసారహసంవాసారహభావానం కారణపరిదీపనం ఉదానం ఉదానేసి.

తత్థ ఛన్నమతివస్సతీతి ఆపత్తిం ఆపజ్జిత్వా పటిచ్ఛాదేన్తో అఞ్ఞం నవం ఆపత్తిం

ఆపజ్జతి, తతో అపరన్తి ఏవం ఆపత్తివస్సం కిలేసవస్సం అతివియ వస్సతి. వివటం నాతివస్సతీతి ఆపత్తిం ఆపన్నో తం అప్పటిచ్ఛాదేత్వా వివరన్తో సబ్రహ్మచారీనం పకాసేన్తో యథాధమ్మం యథావినయం పటికరోన్తో దేసేన్తో వుట్ఠహన్తో అఞ్ఞం నవం ఆపత్తిం నాపజ్జతి, తేనస్స తం వివటం పున ఆపత్తివస్సం కిలేసవస్సం న వస్సతి. యస్మా చ ఏతదేవ, తస్మా ఛన్నం ఛాదితం ఆపత్తిం వివరేథ. ఏవం తం నాతివస్సతీతి ఏవం సన్తే తం ఆపత్తిం ఆపజ్జనపుగ్గలానం అత్తభావం అతివిజ్ఝిత్వా కిలేసవస్సనేన న వస్సతి న తేమేతి, ఏవం సో కిలేసేహి అనవస్సుతో పరిసుద్ధసీలో సమాహితో హుత్వా విపస్సనం పట్ఠపేత్వా సమ్మసన్తో అనుక్కమేన నిబ్బానం పాపుణాతీతి అధిప్పాయో.

ఇమస్మిం ధమ్మవినయే అట్ఠచ్ఛరియకథావణ్ణనా నిట్ఠితా.

౩౮౬. అథ ¶ భగవా చిన్తేసి ‘‘ఇదాని భిక్ఖుసఙ్ఘే అబ్బుదో జాతో, అపరిసుద్ధా పుగ్గలా ఉపోసథం ఆగచ్ఛన్తి, న చ తథాగతో అపరిసుద్ధాయ పరిసాయ ఉపోసథం ఉద్దిసతి, అనుద్దిసన్తే చ భిక్ఖుసఙ్ఘస్స ఉపోసథో పచ్ఛిజ్జతి, యన్నూనాహం ఇతో పట్ఠాయ భిక్ఖూనఞ్ఞేవ పాతిమోక్ఖుద్దేసం అనుజానేయ్య’’న్తి, ఏవం పన చిన్తేత్వా భిక్ఖూనఞ్ఞేవ పాతిమోక్ఖుద్దేసం అనుజాని ¶ . తేన వుత్తం ‘‘అథ ఖో భగవా…పే… పాతిమోక్ఖం ఉద్దిసేయ్యాథా’’తి. తత్థ నదానాహన్తి న ఇదాని అహం. ఉపోసథం న కరిస్సామి, పాతిమోక్ఖం న ఉద్దిసిస్సామీతి పచ్చేకం న-కారేన సమ్బన్ధో. దువిధం పాతిమోక్ఖం ఆణాపాతిమోక్ఖం ఓవాదపాతిమోక్ఖన్తి. తేసు ‘‘సుణాతు మే భన్తే’’తిఆదికం ఆణాపాతిమోక్ఖం, తం సావకావ ఉద్దిసన్తి, న బుద్ధా, యం అన్వద్ధమాసం ఉద్దిసీయతి. ‘‘ఖన్తీ పరమం…పే… సబ్బపాపస్స అకరణం…పే… అనుపవాదో అనుపఘాతో…పే… ఏతం బుద్ధాన సాసన’’న్తి (దీ. ని. ౨.౯౦; ధ. ప. ౧౮౩-౧౮౫) ఇమా పన తిస్సో గాథా ఓవాదపాతిమోక్ఖం నామ, తం బుద్ధావ ఉద్దిసన్తి, న సావకా. ఛన్నమ్పి వస్సానం అచ్చయేన ఉద్దిసన్తి. దీఘాయుకబుద్ధానఞ్హి ధరమానకాలే అయమేవ పాతిమోక్ఖుద్దేసో, అప్పాయుకబుద్ధానం పన పఠమబోధియంయేవ, తతో పరం ఇతరో, తఞ్చ ఖో భిక్ఖూ ఏవ ఉద్దిసన్తి, న బుద్ధా. తస్మా అమ్హాకమ్పి భగవా వీసతివస్సమత్తం ఇమం ఓవాదపాతిమోక్ఖం ఉద్దిసిత్వా ఇమం అన్తరాయం దిస్వా తతో పరం న ఉద్దిసి.

అట్ఠానన్తి అకారణం. అనవకాసోతి తస్సేవ వేవచనం. కారణఞ్హి తిట్ఠతి ఏత్థ ఫలం తదాయత్తవుత్తితాయాతి ‘‘ఠాన’’న్తి వుచ్చతి, ఏవం ‘‘అవకాసో’’తిపి వుచ్చతి. యన్తి కిరియాపరామసనం. న చ, భిక్ఖవే, సాపత్తికేన పాతిమోక్ఖం సోతబ్బన్తిఆది పదత్థతో సువిఞ్ఞేయ్యం. వినిచ్ఛయతో పనేత్థ యం వత్తబ్బం, తం అట్ఠకథాయ వుత్తమేవ. తత్థ పురే వా పచ్ఛా వాతి ఞత్తితో పుబ్బే వా పచ్ఛా వా.

ధమ్మికాధమ్మికపాతిమోక్ఖట్ఠపనకథావణ్ణనా

౩౮౭. కతఞ్చ అకతఞ్చ ఉభయం గహేత్వాతి యస్స ఏకన్తేన కతాపి అత్థి, అకతాపి అత్థి, తస్స తదుభయం గహేత్వా.

ధమ్మికపాతిమోక్ఖట్ఠపనకథావణ్ణనా

౩౮౯. పరిసా ¶ వుట్ఠాతీతి యస్మిం వత్థుస్మిం పాతిమోక్ఖం ఠపితం, తం వత్థుం అవినిచ్ఛినిత్వా కేనచి అన్తరాయేన వుట్ఠాతి.

౩౯౩. పచ్చాదియతీతి పతి ఆదియతి, ‘‘అకతం కమ్మ’’న్తిఆదినా పున ఆరభతీతి అత్థో.

౩౯౮. పరం ¶ చోదేతుం అత్తనా ఆదాతబ్బం గహేతబ్బం అధికరణం అత్తాదానం. తేనాహ ‘‘సాసనం సోధేతుకామో’’తిఆది. వస్సారత్తోతి వస్సకాలో.

చోదకేన పచ్చవేక్ఖితబ్బధమ్మకథావణ్ణనా

౩౯౯. పటిమాసితున్తి పరామసితుం. పలిబోధే ఛిన్దిత్వా…పే… అధిగతం మేత్తచిత్తన్తి ఇమినా అప్పనాప్పత్తం మేత్తాభావనం దస్సేతి. తేనేవాహ ‘‘విక్ఖమ్భనవసేన విహతాఘాత’’న్తి.

చోదకేన ఉపట్ఠాపేతబ్బధమ్మకథావణ్ణనా

౪౦౦. నో దోసన్తరోతి ఏత్థ చిత్తపరియాయో అన్తర-సద్దోతి ఆహ ‘‘న దుట్ఠచిత్తో హుత్వా’’తి.

చోదకచుదితకపటిసంయుత్తకథావణ్ణనా

౪౦౧. కరుణన్తి అప్పనాప్పత్తం కరుణజ్ఝానం. కరుణాపుబ్బభాగన్తి పరికమ్ముపచారవసప్పవత్తం కరుణం. మేత్తఞ్చ మేత్తాపుబ్బభాగఞ్చాతి ఏత్థాపి ఏసేవ నయో. సేసమేత్థ సువిఞ్ఞేయ్యమేవాతి.

పాతిమోక్ఖట్ఠపనక్ఖన్ధకవణ్ణనా నిట్ఠితా.

మహాపజాపతిగోతమీవత్థుకథావణ్ణనా

౪౦౨. భిక్ఖునిక్ఖన్ధకే ¶ ¶ సక్కేసు విహరతీతి పఠమగమనేన గన్త్వా విహరతి. మహాపజాపతి గోతమీతి ఏత్థ గోతమీతి గోత్తం. నామకరణదివసే పనస్సా లద్ధసక్కారా బ్రాహ్మణా లక్ఖణసమ్పత్తిం దిస్వా ‘‘సచే అయం ధీతరం లభిస్సతి, చక్కవత్తిరఞ్ఞో మహేసీ భవిస్సతి. సచే పుత్తం లభిస్సతి, చక్కవత్తిరాజా భవిస్సతీతి ఉభయథాపి మహతీయేవస్సా పజా భవిస్సతీ’’తి బ్యాకరింసు, తస్మా పుత్తపజాయ చేవ ధీతుపజాయ చ మహన్తతాయ ‘‘మహాపజాపతీ’’తి నామం అకంసు, ఇధ పన గోత్తేన సద్ధిం సంసన్దిత్వా ‘‘మహాపజాపతి గోతమీ’’తి వుత్తం. యేన భగవా తేనుపసఙ్కమీతి భగవా కపిలపురం గన్త్వా పఠమమేవ నన్దం పబ్బాజేసి, సత్తమే దివసే రాహులకుమారం. చుమ్బటకకలహే పన ఉభయనగరవాసికేసు యుద్ధత్థాయ నిక్ఖన్తేసు సత్థా గన్త్వా తే రాజానో సఞ్ఞాపేత్వా అత్తదణ్డసుత్తం (సు. ని. ౯౪౧ ఆదయో) కథేసి. రాజానో పసీదిత్వా అడ్ఢతేయ్యసతే అడ్ఢతేయ్యసతే దారకే అదంసు. తాని పఞ్చ కుమారసతాని సత్థు సన్తికే పబ్బజింసు. అథ నేసం పజాపతియో సాసనం పేసేత్వా అనభిరతిం ఉప్పాదయింసు. సత్థా తేసం అనభిరతియా ఉప్పన్నభావం ఞత్వా తే పఞ్చసతే దహరభిక్ఖూ కుణాలదహం నేత్వా అత్తనో కుణాలకాలే నిసిన్నపుబ్బే పాసాణతలే నిసీదిత్వా కుణాలజాతకకథాయ (జా. ౨.౨౧.కుణాలజాతక) తేసం అనభిరతిం వినోదేత్వా సబ్బేపి తే సోతాపత్తిఫలే పతిట్ఠాపేసి, పున మహావనం ఆనేత్వా అరహత్తఫలే. తేసం చిత్తజాననత్థం పునపి పజాపతియో సాసనం పహిణింసు. తే ‘‘అభబ్బా మయం ఘరావాసస్సా’’తి పటిసాసనం పహిణింసు. తా ‘‘న దాని అమ్హాకం పరఘరం గన్తుం యుత్తం, మహాపజాపతియా సన్తికం గన్త్వా పబ్బజ్జం అనుజానాపేత్వా పబ్బజిస్సామా’’తి పఞ్చసతాపి మహాపజాపతిం ఉపసఙ్కమిత్వా ‘‘అయ్యే, అమ్హాకం పబ్బజ్జం అనుజానాపేథా’’తి ఆహంసు. మహాపజాపతి చ తా ఇత్థియో గహేత్వా యేన భగవా తేనుపసఙ్కమి, సేతచ్ఛత్తస్స హేట్ఠా రఞ్ఞో పరినిబ్బుతకాలే ఉపసఙ్కమీతిపి వదన్తియేవ. పక్కామీతి పున కపిలపురమేవ పావిసి.

యథాభిరన్తం ¶ ¶ విహరిత్వాతి బోధనేయ్యసత్తానం ఉపనిస్సయం ఓలోకేన్తో యథాజ్ఝాసయేన విహరిత్వా. చారికం పక్కామీతి మహాజనసఙ్గహం కరోన్తో ఉత్తమాయ బుద్ధసిరియా అనోపమేన బుద్ధవిలాసేన అతురితచారికం పక్కామి. సమ్బహులాహి సాకియానీహి సద్ధిన్తి అన్తోనివేసనస్మింయేవ దసబలం ఉద్దిస్స పబ్బజ్జావేసం గహేత్వా తాపి పఞ్చసతా సాకియానియో పబ్బజ్జావేసంయేవ గాహాపేత్వా సబ్బాహిపి తాహి సమ్బహులాహి సాకియానీహి సద్ధిం. పక్కామీతి గమనం అభినీహరి. గమనాభినీహరణకాలే పనస్సా ‘‘సుకుమారా రాజిత్థియో పదసా గన్తుం న సక్ఖిస్సన్తీ’’తి సాకియకోలియరాజానో సువణ్ణసివికాయో ఉపట్ఠాపయింసు, తా పన ‘‘యానే ఆరుయ్హ గచ్ఛన్తీహి సత్థరి అగారవో కతో హోతీ’’తి ఏకపణ్ణాసయోజనికం మగ్గం పదసావ పటిపజ్జింసు. రాజానోపి పురతో చ పచ్ఛతో చ ఆరక్ఖం సంవిదహాపేత్వా తణ్డులసప్పితేలాదీనం సకటాని పూరేత్వా ‘‘గతగతట్ఠానే ఆహారం పటియాదేథా’’తి పురిసే పేసయింసు. సూనేహి పాదేహీతి తాసఞ్హి సుఖుమాలత్తా పాదేసు ఏకో ఫోటో ఉట్ఠేతి, ఏకో భిజ్జతి, ఉభో పాదా కటకట్ఠిసమ్పరికిణ్ణా వియ హుత్వా ఉద్ధుమాతా. తేన వుత్తం ‘‘సూనేహి పాదేహీ’’తి. బహిద్వారకోట్ఠకేతి ద్వారకోట్ఠకస్స బహి. కస్మా పనేవం ఠితాతి? ఏవం కిరస్సా అహోసి ‘‘అహం తథాగతేన అనుఞ్ఞాతా సయమేవ పబ్బజ్జావేసం అగ్గహేసిం, ఏవం గహితభావో చ పన మే సకలజమ్బుదీపే పాకటో జాతో, సచే సత్థా పబ్బజ్జం అనుజానిస్సతి, ఇచ్చేతం కుసలం. సచే నానుజానిస్సతి, మహతీ గరహా భవిస్సతీ’’తి విహారం పవిసితుం అసక్కోన్తీ రోదమానా అట్ఠాసి. కిం ను త్వం గోతమీతి కిం ను రాజకులానం విపత్తి ఉప్పన్నా, కేన ను త్వం కారణేన ఏవం వివణ్ణభావం పత్తా సూనేహి పాదేహి…పే… ఠితాతి.

అఞ్ఞేనపి పరియాయేనాతి అఞ్ఞేనపి కారణేన. ఆపాదికాతి సంవడ్ఢికా, తుమ్హాకం హత్థపాదేసు హత్థపాదకిచ్చం అసాధేన్తేసు హత్థే చ పాదే చ వడ్ఢేత్వా పటిజగ్గికాతి అత్థో. పోసికాతి దివసస్స ద్వే తయో వారే నహాపేత్వా భోజేత్వా పాయేత్వా తుమ్హే పోసేసి. థఞ్ఞం పాయేసీతి నన్దకుమారో కిర బోధిసత్తతో కతిపాహేనేవ దహరతరో. తస్మిం జాతే మహాపజాపతి అత్తనో పుత్తం ధాతీనం దత్వా ¶ సయం బోధిసత్తస్స ధాతికిచ్చం సాధయమానా అత్తనో థఞ్ఞం పాయేసి. తం సన్ధాయ థేరో ఏవమాహ. సాధు భన్తేతి ‘‘బహుకారా’’తిఆదీహి తస్సా గుణం కథేత్వా పున పబ్బజ్జం యాచన్తో ఏవమాహ.

మహాపజాపతిగోతమీవత్థుకథావణ్ణనా నిట్ఠితా.

౪౦౩. సత్థాపి ¶ ‘‘ఇత్థియో నామ పరిత్తసద్ధా, ఏకాయాచితమత్తేయేవ పబ్బజ్జాయ అనుఞ్ఞాతాయ న మమ సాసనం గరుం కత్వా గణ్హిస్సన్తీ’’తి తిక్ఖత్తుం పటిక్ఖిపిత్వా ఇదాని గరుం కత్వా గాహాపేతుకామతాయ ‘‘సచే, ఆనన్ద, మహాపజాపతి గోతమీ అట్ఠ గరుధమ్మే పటిగ్గణ్హాతి, సావస్సా హోతు ఉపసమ్పదా’’తిఆదిమాహ. తత్థ సావస్సాతి సా ఏవ అస్సా పబ్బజ్జాపి ఉపసమ్పదాపి హోతు.

తదహుపసమ్పన్నస్సాతి తం దివసమ్పి ఉపసమ్పన్నస్స. అభివాదనం పచ్చుట్ఠానం అఞ్జలికమ్మం సామీచికమ్మం కాతబ్బన్తి మానాతిమానం అకత్వా పఞ్చపతిట్ఠితేన అభివాదనం, ఆసనా ఉట్ఠాయ పచ్చుగ్గమనవసేన పచ్చుట్ఠానం, దసనఖే సమోధానేత్వా అఞ్జలికమ్మం, ఆసనపఞ్ఞాపనబీజనాదికం అనుచ్ఛవికకమ్మసఙ్ఖాతం సామీచికమ్మఞ్చ కత్తబ్బం. అభిక్ఖుకే ఆవాసేతి యత్థ వసన్తియా అనన్తరాయేన ఓవాదత్థాయ ఉపసఙ్కమనారహే ఠానే ఓవాదదాయకో ఆచరియో నత్థి, అయం అభిక్ఖుకో ఆవాసో నామ, ఏవరూపే ఆవాసే వస్సం న ఉపగన్తబ్బం. అన్వద్ధమాసన్తి అనుపోసథికం. ఓవాదూపసఙ్కమనన్తి ఓవాదత్థాయ ఉపసఙ్కమనం. దిట్ఠేనాతి చక్ఖునా దిట్ఠేన. సుతేనాతి సోతేన సుతేన. పరిసఙ్కాయాతి దిట్ఠసుతవసేన పరిసఙ్కితేన. గరుధమ్మన్తి గరుకం సఙ్ఘాదిసేసాపత్తిం. పక్ఖమానత్తన్తి అనూనాని పన్నరస దివసాని మానత్తం. ఛసు ధమ్మేసూతి వికాలభోజనచ్ఛట్ఠేసు సిక్ఖాపదేసు. సిక్ఖితసిక్ఖాయాతి ఏకసిక్ఖమ్పి అఖణ్డం కత్వా పూరితసిక్ఖాయ.

న అక్కోసితబ్బో న పరిభాసితబ్బోతి దసన్నం అక్కోసవత్థూనం అఞ్ఞతరేన అక్కోసవత్థునా న అక్కోసితబ్బో, భయుపదంసనాయ కాయచి ¶ పరిభాసాయ న పరిభాసితబ్బో. ఓవటో భిక్ఖునీనం భిక్ఖూసు వచనపథోతి ఓవాదానుసాసనిధమ్మకథాసఙ్ఖాతో వచనపథో భిక్ఖునీనం భిక్ఖూసు ఓవటో పిహితో, న భిక్ఖునియా కోచి భిక్ఖు ఓవదితబ్బో వా అనుసాసితబ్బో వా, ‘‘భన్తే పోరాణకత్థేరా ఇదఞ్చిదఞ్చ వత్తం పూరయింసూ’’తి ఏవం పన పవేణివసేన కథేతుం వట్టతి. అనోవటో భిక్ఖూనం భిక్ఖునీసూతి భిక్ఖూనం పన భిక్ఖునీసు వచనపథో అనివారితో, యథారుచియా ఓవదన్తు అనుసాసన్తు ధమ్మకథం కథేన్తూతి అయమేత్థ సఙ్ఖేపో, విత్థారతో పనేసా గరుధమ్మకథా మహావిభఙ్గే వుత్తనయేనేవ వేదితబ్బా.

ఇమే పన అట్ఠ గరుధమ్మే సత్థు సన్తికే ఉగ్గహేత్వా థేరేన అత్తనో ఆరోచియమానే సుత్వా మహాపజాపతియా ¶ తావమహన్తం దోమనస్సం ఖణేన పటిప్పస్సమ్భి. అనోతత్తదహతో ఆహటేన సీతుదకస్స ఘటసతేన మత్థకే పరిసిత్తా వియ విగతపరిళాహా అత్తమనా హుత్వా గరుధమ్మపటిగ్గహణేన ఉప్పన్నపీతిపామోజ్జం ఆవి కరోన్తీ ‘‘సేయ్యథాపి, భన్తే’’తిఆదికం ఉదానం ఉదానేసి. తత్థ దహరోతి తరుణో. యువాతి యోబ్బఞ్ఞభావే ఠితో. మణ్డనకజాతికోతి అలఙ్కారసభావో. తత్థ కోచి తరుణోపి యువా న హోతి యథా అతితరుణో. కోచి యువాపి మణ్డనకజాతికో న హోతి యథా ఉపసన్తసభావో ఆలసియబ్యసనాదీహి వా అభిభూతో, ఇధ పన దహరో చేవ యువా చ మణ్డనకజాతికో చ అధిప్పేతో, తస్మా ఏవమాహ. ఉప్పలాదీని లోకసమ్మతత్తా వుత్తాని. ఇతో పరం యం యం వత్తబ్బం, తం తం అట్ఠకథాయం దస్సితమేవ.

తత్థ మాతుగామస్స పబ్బజితత్తాతి ఇదం పఞ్చవస్ససతతో ఉద్ధం అట్ఠత్వా పఞ్చసుయేవ వస్ససతేసు సద్ధమ్మట్ఠితియా కారణనిదస్సనం. పటిసమ్భిదాపభేదప్పత్తఖీణాసవవసేనేవ వుత్తన్తి ఏత్థ ‘‘పటిసమ్భిదాపత్తఖీణాసవగ్గహణేన ఝానానిపి గహితానేవ హోన్తి. న హి నిజ్ఝానకానం సబ్బప్పకారసమ్పత్తి ఇజ్ఝతీ’’తి గణ్ఠిపదేసు వుత్తం. సుక్ఖవిపస్సకఖీణాసవవసేన వస్ససహస్సన్తిఆదినా చ యం వుత్తం. తం ఖన్ధకభాణకానం మతేన వుత్తన్తి వేదితబ్బం. దీఘనికాయట్ఠకథాయం (దీ. ని. అట్ఠ. ౩.౧౬౧) పన ఏవం వుత్తం –

‘‘పటిసమ్భిదాపత్తేహి ¶ వస్ససహస్సం అట్ఠాసి, ఛళభిఞ్ఞేహి వస్ససహస్సం, తేవిజ్జేహి వస్ససహస్సం, సుక్ఖవిపస్సకేహి వస్ససహస్సం, పాతిమోక్ఖేన వస్ససహస్సం అట్ఠాసీ’’తి.

అఙ్గుత్తరనికాయట్ఠకథాయమ్పి (అ. ని. అట్ఠ. ౧.౧.౧౩౦) –

‘‘బుద్ధానఞ్హి పరినిబ్బానతో వస్ససహస్సమేవ పటిసమ్భిదా నిబ్బత్తేతుం సక్కోన్తి, తతో పరం ఛ అభిఞ్ఞా, తతో తాపి నిబ్బత్తేతుం అసక్కోన్తా తిస్సో విజ్జా నిబ్బత్తేన్తి, గచ్ఛన్తే గచ్ఛన్తే కాలే తాపి నిబ్బత్తేతుం అసక్కోన్తా సుక్ఖవిపస్సకా హోన్తి. ఏతేనేవ ఉపాయేన అనాగామినో సకదాగామినో సోతాపన్నా’’తి –

సంయుత్తనికాయట్ఠకథాయం పన (సం. ని. అట్ఠ. ౨.౩.౧౫౬) –

‘‘పఠమబోధియఞ్హి ¶ భిక్ఖూ పటిసమ్భిదాపత్తా అహేసుం. అథ కాలే గచ్ఛన్తే పటిసమ్భిదా పాపుణితుం న సక్ఖింసు, ఛళభిఞ్ఞా అహేసుం, తతో ఛ అభిఞ్ఞా పత్తుం అసక్కోన్తా తిస్సో విజ్జా పాపుణింసు. ఇదాని కాలే గచ్ఛన్తే తిస్సో విజ్జా పాపుణితుం అసక్కోన్తా ఆసవక్ఖయమత్తం పాపుణిస్సన్తి, తమ్పి అసక్కోన్తా అనాగామిఫలం, తమ్పి అసక్కోన్తా సకదాగామిఫలం, తమ్పి అసక్కోన్తా సోతాపత్తిఫలం, గచ్ఛన్తే కాలే సోతాపత్తిఫలమ్పి పత్తుం న సక్ఖిస్సన్తీ’’తి –

యస్మా చేతం సబ్బం అఞ్ఞమఞ్ఞపటివిరుద్ధం, తస్మా తేసం తేసం భాణకానం మతమేవ ఆచరియేన తత్థ తత్థ దస్సితన్తి గహేతబ్బం. అఞ్ఞథా హి ఆచరియస్సేవ పుబ్బాపరవిరోధప్పసఙ్గో సియాతి.

తానియేవాతి తానియేవ పఞ్చ వస్ససహస్సాని. పరియత్తిమూలకం సాసనన్తి ఆహ ‘‘న హి పరియత్తియా అసతి పటివేధో అత్థీ’’తిఆది. పరియత్తియా హి అన్తరహితాయ పటిపత్తి అన్తరధాయతి, పటిపత్తియా అన్తరహితాయ అధిగమో అన్తరధాయతి. కింకారణా? అయఞ్హి పరియత్తి ¶ పటిపత్తియా పచ్చయో హోతి, పటిపత్తి అధిగమస్స, ఇతి పటిపత్తితోపి పరియత్తియేవ పమాణం. తత్థ పటివేధో చ పటిపత్తి చ హోతిపి న హోతిపి. ఏకస్మిఞ్హి కాలే పటివేధకరా భిక్ఖూ బహూ హోన్తి, ‘‘ఏస భిక్ఖు పుథుజ్జనో’’తి అఙ్గులిం పసారేత్వా దస్సేతబ్బో హోతి, ఇమస్మింయేవ దీపే ఏకవారం పుథుజ్జనభిక్ఖు నామ నాహోసి. పటిపత్తిపూరకాపి కదాచి బహూ హోన్తి, కదాచి అప్పా, ఇతి పటివేధో చ పటిపత్తి చ హోతిపి న హోతిపి. సాసనట్ఠితియా పన పరియత్తియేవ పమాణం. పణ్డితో హి తేపిటకం సుత్వా ద్వేపి పూరేతి. యథా అమ్హాకం బోధిసత్తో ఆళారస్స సన్తికే పఞ్చాభిఞ్ఞా సత్త చ సమాపత్తియో నిబ్బత్తేత్వా నేవసఞ్ఞానాసఞ్ఞాయతనసమాపత్తియా పరికమ్మం పుచ్ఛి, సో ‘‘న జానామీ’’తి ఆహ, తతో ఉదకస్స సన్తికం గన్త్వా అధిగతవిసేసం సంసన్దిత్వా నేవసఞ్ఞానాసఞ్ఞాయతనస్స పరికమ్మం పుచ్ఛి, సో ఆచిక్ఖి, తస్స వచనసమనన్తరమేవ మహాసత్తో తం సమ్పాదేసి, ఏవమేవ పఞ్ఞవా భిక్ఖు పరియత్తిం సుత్వా ద్వేపి పూరేతి, తస్మా పరియత్తియా ఠితాయ సాసనం ఠితం హోతి. యథాపి మహతో తళాకస్స పాళియా థిరాయ ఉదకం న ఠస్సతీతి న వత్తబ్బం, ఉదకే సతి పదుమాదీని పుప్ఫాని న పుప్ఫిస్సన్తీతి న వత్తబ్బం, ఏవమేవ మహాతళాకస్స థిరపాళిసదిసే తేపిటకే బుద్ధవచనే సతి మహాతళాకే ఉదకసదిసా పటిపత్తిపూరకా కులపుత్తా నత్థీతి న వత్తబ్బం, తేసు సతి ¶ మహాతళాకే పదుమాదీని పుప్ఫాని వియ సోతాపన్నాదయో అరియపుగ్గలా నత్థీతి న వత్తబ్బం. ఏవం ఏకన్తతో పరియత్తియేవ పమాణం.

పరియత్తియా అన్తరహితాయాతి ఏత్థ పరియత్తీతి (అ. ని. అట్ఠ. ౧.౧.౧౩౦) తేపిటకం బుద్ధవచనం సాట్ఠకథా పాళి. యావ సా తిట్ఠతి, తావ పరియత్తి పరిపుణ్ణా నామ హోతి. గచ్ఛన్తే గచ్ఛన్తే కాలే కలియుగరాజానో అధమ్మికా హోన్తి, తేసు అధమ్మికేసు తేసమ్పి అమచ్చాదయో అధమ్మికా హోన్తి, తతో రట్ఠజనపదవాసినోతి తేసం అధమ్మికతాయ న దేవో సమ్మా వస్సతి, తతో సస్సాని న సమ్పజ్జన్తి, తేసు అసమ్పజ్జన్తేసు పచ్చయదాయకా భిక్ఖుసఙ్ఘస్స పచ్చయే దాతుం న సక్కోన్తి, భిక్ఖూ పచ్చయేహి కిలమన్తా అన్తేవాసికే సఙ్గహేతుం న సక్కోన్తి. గచ్ఛన్తే గచ్ఛన్తే కాలే పరియత్తి పరిహాయతి, అత్థవసేన ధారేతుం న సక్కోన్తి, పాళివసేనేవ ¶ ధారేన్తి. తతో కాలే గచ్ఛన్తే పాళిమ్పి సకలం ధారేతుం న సక్కోన్తి, పఠమం అభిధమ్మపిటకం పరిహాయతి, పరిహాయమానం మత్థకతో పట్ఠాయ పరిహాయతి. పఠమమేవ హి మహాపకరణం పరిహాయతి, తస్మిం పరిహీనే యమకం, కథావత్థు, పుగ్గలపఞ్ఞత్తి, ధాతుకథా, విభఙ్గో, ధమ్మసఙ్గహోతి.

ఏవం అభిధమ్మపిటకే పరిహీనే మత్థకతో పట్ఠాయ సుత్తన్తపిటకం పరిహాయతి. పఠమఞ్హి అఙ్గుత్తరనికాయో పరిహాయతి, తస్మిమ్పి పఠమం ఏకాదసకనిపాతో…పే… తతో ఏకకనిపాతోతి. ఏవం అఙ్గుత్తరనికాయే పరిహీనే మత్థకతో పట్ఠాయ సంయుత్తనికాయో పరిహాయతి. పఠమఞ్హి మహావగ్గో పరిహాయతి, తతో సళాయతనవగ్గో, ఖన్ధకవగ్గో, నిదానవగ్గో, సగాథావగ్గోతి. ఏవం సంయుత్తనికాయే పరిహీనే మత్థకతో పట్ఠాయ మజ్ఝిమనికాయో పరిహాయతి. పఠమఞ్హి ఉపరిపణ్ణాసకో పరిహాయతి, తతో మజ్ఝిమపణ్ణాసకో, తతో మూలపణ్ణాసకోతి. ఏవం మజ్ఝిమనికాయే పరిహీనే మత్థకతో పట్ఠాయ దీఘనికాయో పరిహాయతి. పఠమఞ్హి పాథికవగ్గో పరిహాయతి, తతో మహావగ్గో, తతో సీలక్ఖన్ధవగ్గోతి. ఏవం దీఘనికాయే పరిహీనే సుత్తన్తపిటకం పరిహీనం నామ హోతి. వినయపిటకేన సద్ధిం జాతకమేవ ధారేన్తి. వినయపిటకఞ్హి లజ్జినో ధారేన్తి, లాభకామా పన ‘‘సుత్తన్తే కథితేపి సల్లక్ఖేన్తా నత్థీ’’తి జాతకమేవ ధారేన్తి. గచ్ఛన్తే కాలే జాతకమ్పి ధారేతుం న సక్కోన్తి. అథ నేసం పఠమం వేస్సన్తరజాతకం పరిహాయతి, తతో పటిలోమక్కమేన పుణ్ణకజాతకం, మహానారదజాతకన్తి పరియోసానే అపణ్ణకజాతకం పరిహాయతి, వినయపిటకమేవ ధారేన్తి.

గచ్ఛన్తే కాలే తమ్పి మత్థకతో పట్ఠాయ పరిహాయతి. పఠమఞ్హి పరివారో పరిహాయతి, తతో ¶ ఖన్ధకో, భిక్ఖునీవిభఙ్గో, మహావిభఙ్గోతి అనుక్కమేన ఉపోసథక్ఖన్ధకమత్తమేవ ధారేన్తి. తదాపి పరియత్తి అనన్తరహితావ హోతి. యావ పన మనుస్సేసు చతుప్పదికగాథాపి పవత్తతి, తావ పరియత్తి అనన్తరహితావ హోతి. యదా సద్ధో పసన్నో రాజా హత్థిక్ఖన్ధే సువణ్ణచఙ్కోటకమ్హి సహస్సత్థవికం ఠపాపేత్వా ‘‘బుద్ధేహి కథితం చతుప్పదికం గాథం జానన్తో ఇమం సహస్సం గణ్హతూ’’తి నగరే భేరిం చరాపేత్వా గణ్హనకం అలభిత్వా ‘‘ఏకవారం చరాపితే నామం సుణన్తాపి హోన్తి అసుణన్తాపీ’’తి యావతతియం చరాపేత్వా గణ్హనకం అలభిత్వా రాజపురిసా ¶ సహస్సత్థవికం పున రాజకులం పవేసేన్తి, తదా పరియత్తి అన్తరహితా నామ హోతి.

చిరం పవత్తిస్సతీతి పరియత్తియా అన్తరహితాయపి లిఙ్గమత్తం అద్ధానం పవత్తిస్సతి. కథం? గచ్ఛన్తే గచ్ఛన్తే హి కాలే చీవరగ్గహణం పత్తగ్గహణం సమిఞ్జనపసారణం ఆలోకితవిలోకితం న పాసాదికం హోతి, నిగణ్ఠసమణా వియ అలాబుపత్తం భిక్ఖూ పత్తం అగ్గబాహాయ పరిక్ఖిపిత్వా ఆదాయ విచరన్తి, ఏత్తావతాపి లిఙ్గం అనన్తరహితమేవ హోతి. గచ్ఛన్తే పన కాలే అగ్గబాహతో ఓతారేత్వా హత్థేన వా సిక్కాయ వా ఓలమ్బేత్వా విచరన్తి, చీవరమ్పి రజనసారుప్పం అకత్వా ఓట్ఠట్ఠివణ్ణం కత్వా రజన్తి. గచ్ఛన్తే కాలే రజనమ్పి న హోతి, దసచ్ఛిన్దనం ఓవట్టికావిజ్ఝనం కప్పమత్తఞ్చ కత్వా వళఞ్జన్తి, పున ఓవట్టికం విజ్ఝిత్వా కప్పం న కరోన్తి. తతో ఉభయమ్పి అకత్వా దసా ఛేత్వా పరిబ్బాజకా వియ చరన్తి. గచ్ఛన్తే కాలే ‘‘కో ఇమినా అమ్హాకం అత్థో’’తి ఖుద్దకం కాసావఖణ్డం హత్థే వా గీవాయం వా బన్ధన్తి, కేసేసు వా అల్లీయాపేన్తి, దారభరణం కరోన్తా కసిత్వా వపిత్వా జీవికం కప్పేత్వా విచరన్తి, తదా దక్ఖిణం దేన్తో జనో సఙ్ఘం ఉద్దిస్స ఏతేసమ్పి దేతి. ఇదం సన్ధాయ భగవతా వుత్తం ‘‘భవిస్సన్తి ఖో పనానన్ద, అనాగతమద్ధానం గోత్రభునో కాసావకణ్ఠా దుస్సీలా పాపధమ్మా, తేసు దుస్సీలేసు సఙ్ఘం ఉద్దిస్స దానం దస్సన్తి, తదాపాహం, ఆనన్ద, సఙ్ఘగతం దక్ఖిణం అసఙ్ఖ్యేయ్యం అప్పమేయ్యం వదామీ’’తి (మ. ని. ౩.౩౮౦). తతో గచ్ఛన్తే కాలే నానావిధాని కమ్మాని కరోన్తా ‘‘పపఞ్చో ఏస, కిం ఇమినా అమ్హాక’’న్తి కాసావఖణ్డం ఛిన్దిత్వా అరఞ్ఞే ఖిపన్తి, తస్మిం కాలే లిఙ్గం అన్తరహితం నామ హోతి. కస్సపదసబలస్స కిర కాలతో పట్ఠాయ యోనకానం సేతవత్థాని పారుపిత్వా చరణచారిత్తం జాతం. ఏవం పరియత్తియా అన్తరహితాయపి లిఙ్గమత్తం చిరం పవత్తిస్సతీతి వేదితబ్బం.

అట్ఠగరుధమ్మకథావణ్ణనా నిట్ఠితా.

భిక్ఖునీఉపసమ్పన్నానుజాననకథావణ్ణనా

౪౦౪-౪౦౫. యదగ్గేనాతి ¶ ¶ యం దివసం ఆదిం కత్వా. తదేవాతి తస్మిఞ్ఞేవ దివసే. అనుఞ్ఞత్తియాతి అనుఞ్ఞాయ. ఏకాహం, భన్తే ఆనన్ద, భగవన్తం వరం యాచామీతి ‘‘ఏవమేవ ఖో అహం, భన్తే ఆనన్ద, ఇమే అట్ఠ గరుధమ్మే పటిగ్గణ్హామి యావజీవం అనతిక్కమనీయే’’తి పటిజానిత్వా ఇదాని కస్మా వరం యాచతీతి చే? పరూపవాదవివజ్జనత్థం. ఏవఞ్హి కేచి వదేయ్యుం ‘‘మహాపజాపతియా పఠమం సమ్పటిచ్ఛితత్తా భిక్ఖూనం భిక్ఖునీనఞ్చ యథావుడ్ఢం అభివాదనం నాహోసి, సా చే వరం యాచేయ్య, భగవా అనుజానేయ్యా’’తి.

౪౦౬. సరాగాయాతి సరాగభావాయ కామరాగభవరాగపరిబ్రూహనాయ. సఞ్ఞోగాయాతి వట్టే సంయోజనత్థాయ. ఆచయాయాతి వట్టస్స వడ్ఢనత్థాయ. మహిచ్ఛతాయాతి మహిచ్ఛభావాయ. అసన్తుట్ఠియాతి అసన్తుట్ఠిభావాయ. సఙ్గణికాయాతి కిలేససఙ్గణగణసఙ్గణవిహారాయ. కోసజ్జాయాతి కుసీతభావాయ. దుబ్భరతాయాతి దుప్పోసతాయ. విరాగాయాతి సకలవట్టతో విరజ్జనత్థాయ. విసఞ్ఞోగాయాతి కామరాగాదీహి విసంయుజ్జనత్థాయ. అపచయాయాతి సబ్బస్సపి వట్టస్స అపచయత్థాయ, నిబ్బానాయాతి అత్థో. అప్పిచ్ఛతాయాతి పచ్చయప్పిచ్ఛతాదివసేన సబ్బసో ఇచ్ఛాపగమాయ. సన్తుట్ఠియాతి ద్వాదసవిధసన్తుట్ఠిభావాయ. పవివేకాయాతి పవివిత్తభావాయ కాయవివేకాదితదఙ్గవివేకాదివివేకసిద్ధియా. వీరియారమ్భాయాతి కాయికస్స చేవ చేతసికస్స చ వీరియస్స పగ్గణ్హనత్థాయ. సుభరతాయాతి సుఖపోసనత్థాయ. ఏవం యో పరియత్తిధమ్మో ఉగ్గహణధారణపరిపుచ్ఛామనసికారవసేన యోనిసో పటిపజ్జన్తస్స సరాగాదిభావపరివజ్జనస్స కారణం హుత్వా విరాగాదిభావాయ సంవత్తతి, ఏకంసతో ఏసో ధమ్మో, ఏసో వినయో సమ్మదేవ అపాయాదీసు అపతనవసేన ధారణతో కిలేసానం వినయనతో, సత్థు సమ్మాసమ్బుద్ధస్స ఓవాదానుసిట్ఠిభావతో ఏతం సత్థుసాసనన్తి ధారేయ్యాసి జానేయ్యాసి, అవబుజ్ఝేయ్యాసీతి అత్థో. ఇమస్మిం సుత్తే పఠమవారేన వట్టం, దుతియవారేన వివట్టం కథితం.

౪౦౯-౪౧౦. విమానేత్వాతి ¶ అపరజ్ఝిత్వా. కమ్మప్పత్తాయోపీతి కమ్మారహాపి. ఆపత్తిగామినియోపీతి ఆపత్తిఆపన్నాయోపి. వుత్తనయేనేవ కారేతబ్బతం ఆపజ్జన్తీతి తథాకరణస్స పటిక్ఖిత్తత్తా దుక్కటేన కారేతబ్బతం ఆపజ్జన్తి.

౪౧౩-౫. ద్వే తిస్సో భిక్ఖునియోతి ద్వీహి తీహి భిక్ఖునీహి. న ఆరోచేన్తీతి పాతిమోక్ఖుద్దేసకస్స ¶ న ఆరోచేన్తి. న పచ్చాహరన్తీతి భిక్ఖునీనం న పచ్చాహరన్తి. విసేసకన్తి వత్తభఙ్గం.

౪౨౦. తేన చ భిక్ఖు నిమన్తేతబ్బోతి సామీచిదస్సనమేతం, న పన అనిమన్తియా ఆపత్తి.

౪౨౫. తయో నిస్సయేతి సేనాసననిస్సయం అపనేత్వా అపరే తయో నిస్సయే. రుక్ఖమూలసేనాసనఞ్హి సా న లభతి.

౪౨౮. అనువాదం పట్ఠపేన్తీతి ఇస్సరియం పవత్తేన్తి.

౪౩౦. భిక్ఖుదూతేన ఉపసమ్పాదేన్తీతి భిక్ఖుయేవ దూతో భిక్ఖుదూతో, తేన భిక్ఖుదూతేన, భిక్ఖుదూతం కత్వా ఉపసమ్పాదేన్తీతి అత్థో.

౪౩౧. న సమ్మతీతి నప్పహోతి. నవకమ్మన్తి నవకమ్మం కత్వా ‘‘ఏత్తకాని వస్సాని వసతూ’’తి అపలోకేత్వా సఙ్ఘికభూమిదానం.

౪౩౨. సన్నిసిన్నగబ్భాతి పతిట్ఠితగబ్భా.

౪౩౪. పబ్బజ్జమ్పి న లభతీతి తిత్థాయతనసఙ్కన్తాయ అభబ్బభావూపగమనతో న లభతి. ఇదం ఓదిస్స అనుఞ్ఞాతం వట్టతీతి ఏకతో వా ఉభతో వా అవస్సవే సతిపి ఓదిస్స అనుఞ్ఞాతత్తా వట్టతి. సేసమేత్థ పాళితో అట్ఠకథాతో చ సువిఞ్ఞేయ్యమేవాతి.

భిక్ఖునీఉపసమ్పన్నానుజాననకథావణ్ణనా నిట్ఠితా.

భిక్ఖునిక్ఖన్ధకవణ్ణనా నిట్ఠితా.

౪౩౭. పఞ్చసతికక్ఖన్ధకే ¶ ¶ పావాయ కుసినారన్తి (దీ. ని. అట్ఠ. ౨.౨౩౧) పావానగరే పిణ్డాయ చరిత్వా కుసినారం గమిస్సామీతి అద్ధానమగ్గప్పటిపన్నో. మన్దారవపుప్ఫం గహేత్వాతి మహాచాటిప్పమాణం పుప్ఫం ఆగన్తుకదణ్డకే ఠపేత్వా ఛత్తం వియ గహేత్వా. అద్దసం ఖోతి ఆగచ్ఛన్తం దూరతోవ అద్దసం. దిస్వా చ పన ‘‘పుచ్ఛిస్సామి నం భగవతో పవత్తి’’న్తి చిత్తం ఉప్పాదేత్వా ‘‘సచే ఖో పన నిసిన్నకోవ పుచ్ఛిస్సామి, సత్థరి అగారవో కతో భవిస్సతీ’’తి ఉట్ఠహిత్వా ఠితట్ఠానతో అపక్కమ్మ ఛద్దన్తో నాగరాజా మణిచమ్మం వియ దసబలదత్తియం మేఘవణ్ణపంసుకూలచీవరం పారుపిత్వా దసనఖసమోధానసముజ్జలం అఞ్జలిం సిరస్మిం పతిట్ఠాపేత్వా సత్థరి కతేన గారవేన ఆజీవకస్స అభిముఖో హుత్వా ‘‘అపావుసో అమ్హాకం సత్థారం జానాసీ’’తి ఆహ. కిం పన సత్థు పరినిబ్బానం జానన్తో పుచ్ఛి అజానన్తోతి? ఆవజ్జనప్పటిబద్ధం ఖీణాసవానం జాననం. అనావజ్జితత్తా పనేస అజానన్తో పుచ్ఛీతి ఏకే. థేరో సమాపత్తిబహులో రత్తిట్ఠానదివాట్ఠానలేణమణ్డపాదీసు నిచ్చం సమాపత్తిఫలేనేవ యాపేతి. కులసన్తకమ్పి గామం పవిసిత్వా ద్వారే సమాపజ్జిత్వా సమాపత్తితో వుట్ఠితోవ భిక్ఖం గణ్హాతి. థేరో కిర ‘‘ఇమినా మే పచ్ఛిమేన అత్తభావేన మహాజనానుగ్గహం కరిస్సామి, యే మయ్హం భిక్ఖం వా దేన్తి, గన్ధమాలాదీహి వా సక్కారం కరోన్తి, తేసం తం మహప్ఫలం హోతూ’’తి ఏవం కరోతి. తస్మా సమాపత్తిబహులతాయ న జాని. ఇతి అజానన్తోవ పుచ్ఛీతి వదన్తి, తం న గహేతబ్బం. న హేత్థ అజాననకారణం అత్థి. అభిలక్ఖితం సత్థు పరినిబ్బానం అహోసి దససహస్సిలోకధాతుకమ్పనాదీహి నిమిత్తేహి. థేరస్స పన పరిసాయ కేహిచి భిక్ఖూహి భగవా దిట్ఠపుబ్బో, కేహిచి న దిట్ఠపుబ్బో. తత్థ యేహి దిట్ఠపుబ్బో, తేపి పస్సితుకామావ. యేహిపి అదిట్ఠపుబ్బో, తేపి పస్సితుకామావ. తత్థ యేహి న దిట్ఠపుబ్బో, తే అభిదస్సనకామతాయ గన్త్వా ‘‘కుహిం భగవా’’తి పుచ్ఛన్తా ‘‘పరినిబ్బుతో’’తి సుత్వా సన్ధారేతుం న సక్ఖిస్సన్తి. చీవరం ఛడ్డేత్వా ఏకవత్థా వా దున్నివత్థా వా ఉరాని పటిపిసన్తా పరోదిస్సన్తి. తత్థ మనుస్సా ‘‘మహాకస్సపేన సద్ధిం ¶ ఆగతపంసుకూలికా సయమ్పి ఇత్థియో వియ పరోదన్తి, తే ¶ కిం అమ్హే సమస్సాసేన్తీ’’తి మయ్హం దోసం దస్సన్తి. ఇదం పన సుఞ్ఞం మహారఞ్ఞం, ఇధ యథా తథా రోదన్తేసు దోసో నత్థి. పురిమతరం సుత్వా నామ సోకోపి తనుకో హోతీతి భిక్ఖూనం సతుప్పాదలాభత్థం జానన్తోవ పుచ్ఛి.

అజ్జ సత్తాహపరినిబ్బుతోతి అజ్జ దివసతో పటిలోమతో సత్తమే అహని పరినిబ్బుతో. తతో మే ఇదన్తి తతో సమణస్స గోతమస్స పరినిబ్బుతట్ఠానతో. అవీతరాగాతి పుథుజ్జనా చేవ సోతాపన్నసకదాగామినో చ. తేసఞ్హి దోమనస్సం అప్పహీనం, తస్మా తేపి బాహా పగ్గయ్హ కన్దన్తి, ఉభో హత్థే సీసే ఠపేత్వా రోదన్తి. ఛిన్నపాతం పపతన్తీతి ఛిన్నానం పాతో వియ ఛిన్నపాతో, తం ఛిన్నపాతం, భావనపుంసకనిద్దేసోయం, మజ్ఝే ఛిన్నా వియ హుత్వా యతో వా తతో వా పతన్తీతి అత్థో. ఆవట్టన్తీతి అభిముఖభావేన వట్టన్తి. యత్థ పతితా, తతో కతిపయరతనట్ఠానం వట్టనవసేనేవ గన్త్వా పున యథాపతితమేవ ఠానం వట్టనవసేన ఆగచ్ఛన్తి. వివట్టన్తీతి యత్థ పతితా, తతో నివట్టన్తి, పతితట్ఠానతో పరభాగం వట్టమానా గచ్ఛన్తీతి అత్థో. అపిచ పురతో వట్టనం ఆవట్టనం, పస్సతో పచ్ఛతో చ వట్టనం వివట్టనం. తస్మా ద్వే పాదే పసారేత్వా సకిం పురతో సకిం పచ్ఛతో సకిం వామతో సకిం దక్ఖిణతో సమ్పరివట్టమానాపి ఆవట్టన్తి వివట్టన్తీతి వుచ్చన్తి. వీతరాగాతి పహీనదోమనస్సా ఇట్ఠానిట్ఠేసు నిబ్బికారతాయ సిలాథమ్భసదిసా అనాగామిఖీణాసవా. కామఞ్హి దోమనస్సే అసతిపి ఏకచ్చో రాగో హోతియేవ, రాగే పన అసతి దోమనస్సస్స అసమ్భవోయేవ. తదేకట్ఠభావతో హి రాగప్పహానేన పహీనదోమనస్సా వుత్తా, న ఖీణాసవా ఏవ.

సబ్బేహేవ పియేహీతిఆదీసు పియాయితబ్బతో పియేహి మనవడ్ఢనతో మనాపేహి మాతాపితాభాతాభగినీఆదికేహి. నానాభావోతి జాతియా నానాభావో, జాతిఅనురూపగమనేన విసుం భావో, అసమ్బద్ధభావోతి అత్థో. వినాభావోతి మరణేన వినాభావో, చుతియా తేనత్తభావేన అపునపవత్తనతో విప్పయోగోతి అత్థో. అఞ్ఞథాభావోతి భవేన అఞ్ఞథాభావో, భవన్తరగ్గహణేన ‘‘కామావచరసత్తో ¶ రూపావచరో హోతీ’’తిఆదినా తత్థాపి ‘‘మనుస్సో దేవో హోతీ’’తిఆదినా చ పురిమాకారతో అఞ్ఞాకారతాతి అత్థో. తన్తి తస్మా. కుతేత్థ లబ్భాతి కుతో కుహిం కస్మిం నామ ఠానే ఏత్థ ఏతస్మిం ఖన్ధప్పవత్తే యం తం జాతం…పే… మా పలుజ్జీతి లద్ధుం సక్కా, న సక్కా ఏవ తాదిసస్స కారణస్స అభావతో. ఇదం వుత్తం హోతి – యస్మా సబ్బేహేవ పియేహి మనాపేహి నానాభావో, తస్మా దస పారమియో పూరేత్వాపి సమ్బోధిం పత్వాపి ధమ్మచక్కం పవత్తేత్వాపి యమకపాటిహారియం దస్సేత్వాపి దేవోరోహణం కత్వాపి యం తం జాతం భూతం సఙ్ఖతం ¶ పలోకధమ్మం, తఞ్చ తథాగతస్సపి సరీరం మా పలుజ్జీతి నేతం ఠానం విజ్జతి, రోదన్తేనపి కన్దన్తేనపి న సక్కా తం కారణం లద్ధున్తి.

తేన ఖో పనావుసో, సమయేన సుభద్దో నామ వుడ్ఢపబ్బజితోతిఆదీసు యం వత్తబ్బం, తం నిదానవణ్ణనాయం (సారత్థ. టీ. ౧.పఠమమహాసఙ్గీతికథా) వుత్తనయమేవ.

సఙ్గీతినిదానకథావణ్ణనా నిట్ఠితా.

ఖుద్దానుఖుద్దకసిక్ఖాపదకథావణ్ణనా

౪౪౧. సమూహనేయ్యాతి ఆకఙ్ఖమానో సమూహనతు, యది ఇచ్ఛతి, సమూహనేయ్యాతి అత్థో. కస్మా పన ‘‘సమూహనథా’’తి ఏకంసేనేవ అవత్వా ‘‘ఆకఙ్ఖమానో సమూహనేయ్యా’’తి వికప్పవచనేనేవ భగవా ఠపేసీతి? మహాకస్సపస్స ఞాణబలస్స దిట్ఠత్తా. పస్సతి హి భగవా ‘‘సమూహనథాతి వుత్తేపి సఙ్గీతికాలే కస్సపో న సమూహనిస్సతీ’’తి, తస్మా వికప్పేనేవ ఠపేసి. యది అసమూహననం దిట్ఠం, తదేవ చ ఇచ్ఛితం, అథ కస్మా భగవా ‘‘ఆకఙ్ఖమానో సమూహనతూ’’తి అవోచాతి? తథారూపపుగ్గలజ్ఝాసయవసేన. సన్తి హి కేచి ఖుద్దానుఖుద్దకాని సిక్ఖాపదాని సమాదాయ వత్తితుం అనిచ్ఛన్తా, తేసం తథా అవుచ్చమానే భగవతి విఘాతో ఉప్పజ్జేయ్య, తం తేసం భవిస్సతి దీఘరత్తం అహితాయ దుక్ఖాయ. తథా పన వుత్తే తేసం విఘాతో న ఉప్పజ్జేయ్య, అమ్హాకమేవాయం దోసో, యతో అమ్హేసుయేవ కేచి సమూహననం న ఇచ్ఛన్తీతి ¶ . కేచి ‘‘సకలస్స పన సాసనస్స సఙ్ఘాయత్తభావకరణత్థం తథా వుత్త’’న్తి వదన్తి. యం కిఞ్చి సత్థారా సిక్ఖాపదం పఞ్ఞత్తం, తం సమణా సక్యపుత్తియా సిరసా సమ్పటిచ్ఛిత్వా జీవితం వియ రక్ఖన్తి. తథా హి తే ‘‘ఖుద్దానుఖుద్దకాని సిక్ఖాపదాని ఆకఙ్ఖమానో సఙ్ఘో సమూహనతూ’’తి వుత్తేపి న సమూహనింసు. అఞ్ఞదత్థు పురతో వియ తస్స అచ్చయేపి రక్ఖింసుయేవాతి సత్థు సాసనస్స సఙ్ఘస్స చ మహన్తభావదస్సనత్థమ్పి తథా వుత్తన్తి దట్ఠబ్బం. తథా హి ఆయస్మా ఆనన్దో అఞ్ఞేపి వా భిక్ఖూ ‘‘కతమం పన, భన్తే, ఖుద్దకం, కతమం అనుఖుద్దక’’న్తి న పుచ్ఛింసు సమూహనజ్ఝాసయస్సేవ అభావతో, తేనేవ ఏకసిక్ఖాపదమ్పి అపరిచ్చజిత్వా సబ్బేసం అనుగ్గహేతబ్బభావదస్సనత్థం ‘‘చత్తారి పారాజికాని ఠపేత్వా అవసేసాని ఖుద్దానుఖుద్దకానీ’’తిఆదిమాహంసు. ఏవఞ్హి వదన్తేహి ‘‘ఖుద్దానుఖుద్దకా ఇమే నామా’’తి అవినిచ్ఛితత్తా సబ్బేసం అనుగ్గహేతబ్బభావో దస్సితో హోతి.

౪౪౨. అథ ¶ ఖో ఆయస్మా మహాకస్సపో సఙ్ఘం ఞాపేసీతి ఏత్థ పన కేచి వదన్తి ‘‘భన్తే నాగసేన, కతమం ఖుద్దకం, కతమం అనుఖుద్దకన్తి మిలిన్దరఞ్ఞా పుచ్ఛితే ‘దుక్కటం మహారాజ, ఖుద్దకం, దుబ్భాసితం అనుఖుద్దక’న్తి (మి. ప. ౪.౨.౧) వుత్తత్తా నాగసేనత్థేరో ఖుద్దానుఖుద్దకం జాని, మహాకస్సపత్థేరో పన తం అజానన్తో ‘సుణాతు మే ఆవుసో’తిఆదినా కమ్మవాచం సావేసీ’’తి, న తం ఏవం గహేతబ్బం. నాగసేనత్థేరో హి పరేసం వాదపథోపచ్ఛేదనత్థం సఙ్గీతికాలే ధమ్మసఙ్గాహకమహాథేరేహి గహితకోట్ఠాసేసు అన్తిమకోట్ఠాసమేవ గహేత్వా మిలిన్దరాజానం సఞ్ఞాపేసి, మహాకస్సపత్థేరో పన ఏకసిక్ఖాపదమ్పి అసమూహనితుకామతాయ తథా కమ్మవాచం సావేసి.

తత్థ గిహిగతానీతి గిహిపటిసంయుత్తానీతి వదన్తి. గిహీసు గతాని, తేహి ఞాతాని గిహిగతానీతి ఏవం పనేత్థ అత్థో దట్ఠబ్బో. ధూమకాలో ఏతస్సాతి ధూమకాలికం చితకధూమవూపసమతో పరం అప్పవత్తనతో. అప్పఞ్ఞత్తన్తిఆదీసు (దీ. ని. అట్ఠ. ౨.౧౩౬; అ. ని. అట్ఠ. ౩.౭.౨౩) నవం అధమ్మికం కతికవత్తం వా సిక్ఖాపదం వా బన్ధన్తా అప్పఞ్ఞత్తం పఞ్ఞపేన్తి నామ పురాణసన్థతవత్థుస్మిం సావత్థియం భిక్ఖూ వియ. ఉద్ధమ్మం ఉబ్బినయం సాసనం దీపేన్తా పఞ్ఞత్తం సముచ్ఛిన్దన్తి నామ వస్ససతపరినిబ్బుతే భగవతి ¶ వేసాలికా వజ్జిపుత్తకా వియ. ఖుద్దానుఖుద్దకా పన ఆపత్తియో సఞ్చిచ్చ వీతిక్కమన్తా యథాపఞ్ఞత్తేసు సిక్ఖాపదేసు సమాదాయ న వత్తన్తి నామ అస్సజిపునబ్బసుకా వియ. నవం పన కతికవత్తం వా సిక్ఖాపదం వా అబన్ధన్తా, ధమ్మతో వినయతో సాసనం దీపేన్తా, ఖుద్దానుఖుద్దకమ్పి చ సిక్ఖాపదం అసమూహనన్తా అప్పఞ్ఞత్తం న పఞ్ఞపేన్తి, పఞ్ఞత్తం న సముచ్ఛిన్దన్తి, యథాపఞ్ఞత్తేసు సిక్ఖాపదేసు సమాదాయ వత్తన్తి నామ ఆయస్మా ఉపసేనో వియ ఆయస్మా యసో కాకణ్డకపుత్తో వియ చ.

౪౪౩. భగవతా ఓళారికే నిమిత్తే కయిరమానేతి వేసాలిం నిస్సాయ చాపాలే చేతియే విహరన్తేన భగవతా –

‘‘రమణీయా, ఆనన్ద, వేసాలీ, రమణీయం ఉదేనచేతియం, రమణీయం గోతమకచేతియం, రమణీయం సత్తమ్బచేతియం, రమణీయం బహుపుత్తచేతియం, రమణీయం సారన్దదచేతియం, రమణీయం చాపాలచేతియం. యస్స కస్సచి, ఆనన్ద, చత్తారో ఇద్ధిపాదా భావితా బహులీకతా యానీకతా వత్థుకతా అనుట్ఠితా పరిచితా సుసమారద్ధా, సో ఆకఙ్ఖమానో కప్పం వా తిట్ఠేయ్య కప్పావసేసం వా. తథాగతస్స ఖో పన, ఆనన్ద, చత్తారో ఇద్ధిపాదా భావితా బహులీకతా ¶ యానీకతా వత్థుకతా అనుట్ఠితా పరిచితా సుసమారద్ధా, సో ఆకఙ్ఖమానో, ఆనన్ద, తథాగతో కప్పం వా తిట్ఠేయ్య కప్పావసేసం వా’’తి (దీ. ని. ౨.౧౬౬) –

ఏవం ఓళారికే నిమిత్తే కయిరమానే.

మారేన పరియుట్ఠితచిత్తోతి మారేన అజ్ఝోత్థటచిత్తో. మారో హి యస్స సబ్బేన సబ్బం ద్వాదస విపల్లాసా అప్పహీనా, తస్స చిత్తం పరియుట్ఠాతి. థేరస్స చ చత్తారో విపల్లాసా అప్పహీనా, తేనస్స మారో చిత్తం పరియుట్ఠాసి. సో పన చిత్తపరియుట్ఠానం కరోన్తో కిం కరోతీతి? భేరవం రూపారమ్మణం వా దస్సేతి, సద్దారమ్మణం వా సావేతి, తతో సత్తా తం దిస్వా వా సుత్వా వా సతిం విస్సజ్జేత్వా వివటముఖా హోన్తి, తేసం ముఖేన హత్థం పవేసేత్వా హదయం మద్దతి, తతో విసఞ్ఞావ హుత్వా తిట్ఠన్తి ¶ . థేరస్స పనేస ముఖేన హత్థం పవేసేతుం కిం సక్ఖిస్సతి, భేరవారమ్మణం పన దస్సేసి, తం దిస్వా థేరో నిమిత్తోభాసం న పటివిజ్ఝి.

ఖుద్దానుఖుద్దకసిక్ఖాపదకథావణ్ణనా నిట్ఠితా.

౪౪౫. ఉజ్జవనికాయాతి పటిసోతగామినియా. రజోహరణన్తి రజోపుఞ్ఛనీ. న కులవం గమేన్తీతి నిరత్థకవినాసనం న గమేన్తి. కుచ్ఛితో లవో కులవో, అనయవినాసోతి వుత్తం హోతి. ‘‘ధమ్మవినయసఙ్గీతియా’’తి వత్తబ్బే సఙ్గీతియా వినయప్పధానత్తా ‘‘వినయసఙ్గీతియా’’తి వుత్తం. వినయప్పధానా సఙ్గీతి వినయసఙ్గీతి. సేసమేత్థ సువిఞ్ఞేయ్యమేవాతి.

పఞ్చసతికక్ఖన్ధకవణ్ణనా నిట్ఠితా.

౪౪౬. సత్తసతికక్ఖన్ధకే ¶ ¶ నిక్ఖిత్తమణిసువణ్ణాతి రూపియసిక్ఖాపదేనేవ పటిక్ఖిత్తమణిసువణ్ణా. తత్థ మణిగ్గహణేన సబ్బం దుక్కటవత్థు, సువణ్ణగ్గహణేన సబ్బం పాచిత్తియవత్థు గహితం హోతి. భిక్ఖగ్గేనాతి భిక్ఖుగణనాయ.

౪౪౭. ఉపక్కిలేసాతి విరోచితుం అదత్వా ఉపక్కిలిట్ఠభావకరణేన ఉపక్కిలేసా. మహికాతి హిమం. ధూమో చ రజో చ ధూమరజో. ఏత్థ పురిమా తయో అసమ్పత్తఉపక్కిలేసా, రాహు పన సమ్పత్తఉపక్కిలేసవసేన కథితోతి వేదితబ్బో. సమణబ్రాహ్మణా న తపన్తి న భాసన్తి న విరోచన్తీతి గుణపతాపేన న తపన్తి గుణోభాసేన న భాసన్తి గుణవిరోచనేన న విరోచన్తి. సురామేరయపానా అప్పటివిరతాతి పఞ్చవిధాయ సురాయ చతుబ్బిధస్స చ మేరయస్స పానతో అవిరతా.

అవిజ్జానివుటాతి అవిజ్జాయ నివారితా పిహితా. పియరూపాభినన్దినోతి పియరూపం సాతరూపం అభినన్దమానా తుస్సమానా. సాదియన్తీతి గణ్హన్తి. అవిద్దసూతి అన్ధబాలా. సరజాతి సకిలేసరజా. మగాతి మిగసదిసా. తస్మిం తస్మిం విసయే భవే వా నేతీతి నేత్తి, తణ్హాయేతం అధివచనం. తాయ సహ వత్తన్తీతి సనేత్తికా.

౪౪౮. తం పరిసం ఏతదవోచాతి (సం. ని. అట్ఠ. ౩.౪.౩౬౨) తస్స కిర ఏవం అహోసి ‘‘కులపుత్తా పబ్బజన్తా పుత్తదారఞ్చేవ జాతరూపరజతఞ్చ పహాయేవ పబ్బజన్తి, న చ సక్కా యం పహాయ పబ్బజితా తం ఏతేహి గాహేతు’’న్తి నయగ్గాహే ఠత్వా ఏతం ‘‘మా అయ్యా’’తిఆదివచనం అవోచ. ఏకంసేనేతన్తి ఏతం పఞ్చకామగుణకప్పనం ‘‘అస్సమణధమ్మో అసక్యపుత్తియధమ్మో’’తి ఏకంసేన ధారేయ్యాసి.

తిణన్తి ¶ సేనాసనచ్ఛదనతిణం. పరియేసితబ్బన్తి తిణచ్ఛదనే వా ఇట్ఠకచ్ఛదనే వా గేహే పలుజ్జన్తే యేహి తం కారితం, తేసం సన్తికం గన్త్వా ¶ ‘‘తుమ్హేహి కారితం సేనాసనం ఓవస్సతి, న సక్కా తత్థ వసితు’’న్తి ఆచిక్ఖితబ్బం. మనుస్సా సక్కోన్తా కరిస్సన్తి, అసక్కోన్తా ‘‘తుమ్హే వడ్ఢకీ గహేత్వా కారాపేథ, మయం తే సఞ్ఞాపేస్సామా’’తి వక్ఖన్తి. ఏవం వుత్తే కారేత్వా తేసం ఆచిక్ఖితబ్బం, మనుస్సా వడ్ఢకీనం దాతబ్బం దస్సన్తి. సచే ఆవాససామికా నత్థి, అఞ్ఞేసమ్పి భిక్ఖాచారవత్తేన ఆరోచేత్వా కారేతుం వట్టతి. ఇమం సన్ధాయ ‘‘పరియేసితబ్బ’’న్తి వుత్తం.

దారూతి సేనాసనే గోపానసిఆదీసు పలుజ్జమానేసు తదత్థాయ దారు పరియేసితబ్బం. సకటన్తి గిహివికటం వా తావకాలికం వా కత్వా సకటం పరియేసితబ్బం. న కేవలఞ్చ సకటమేవ, అఞ్ఞమ్పి వాసిఫరసుకుదాలాదిఉపకరణం ఏవం పరియేసితుం వట్టతి. పురిసోతి హత్థకమ్మవసేన పురిసో పరియేసితబ్బో. యం కఞ్చి హి పురిసం ‘‘హత్థకమ్మం ఆవుసో దస్ససీ’’తి వత్వా ‘‘దస్సామి భన్తే’’తి వుత్తే ‘‘ఇమస్మిం ఇదఞ్చిదఞ్చ కరోహీ’’తి యం ఇచ్ఛతి, తం కారేతుం వట్టతి. న త్వేవాహం గామణి కేనచి పరియాయేనాతి జాతరూపరజతం పనాహం కేనచిపి కారణేన పరియేసితబ్బన్తి న వదామి.

౪౪౯. పాపకం కతన్తి అసున్దరం కతం.

౪౫౦. అహోగఙ్గోతి తస్స పబ్బతస్స నామం.

౪౫౧. పటికచ్చేవ గచ్ఛేయ్యన్తి యత్థ తం అధికరణం వూపసమేతుం భిక్ఖూ సన్నిపతన్తి, తత్థ పఠమమేవ గచ్ఛేయ్యం. సమ్భావేసున్తి పాపుణింసు.

౪౫౨. అలోణకం భవిస్సతీతి అలోణకం భత్తం వా బ్యఞ్జనం వా భవిస్సతి. ఆసుతాతి సబ్బసమ్భారసజ్జితా. ‘‘అసుత్తా’’తి వా పాఠో.

౪౫౩. ఉజ్జవింసూతి నావం ఆరుయ్హ పటిసోతేన గచ్ఛింసు. పాచీనకాతి పాచీనదేసవాసినో.

౪౫౪. నను త్వం ఆవుసో వుడ్ఢో వీసతివస్సోసీతి నను త్వం ఆవుసో వీసతివస్సో, న నిస్సయపటిబద్ధో ¶ , కస్మా తం థేరో పణామేతీతి దీపేన్తి. గరునిస్సయం గణ్హామాతి కిఞ్చాపి మయం మహల్లకా, ఏతం పన థేరం గరుం కత్వా వసిస్సామాతి అధిప్పాయో.

౪౫౫. మేత్తాయ ¶ రూపావచరసమాధిమత్తభావతో ‘‘కుల్లకవిహారేనా’’తి వుత్తం, ఖుద్దకేన విహారేనాతి అత్థో, ఖుద్దకతా చస్స అగమ్భీరభావతోతి ఆహ ‘‘ఉత్తానవిహారేనా’’తి. సుఞ్ఞతావిహారేనాతి సుఞ్ఞతాముఖేన అధిగతఫలసమాపత్తిం సన్ధాయ వుత్తం.

౪౫౭. సుత్తవిభఙ్గేతి పదభాజనీయే. తేన సద్ధిన్తి పురేపటిగ్గహితలోణేన సద్ధిం. న హి ఏత్థ యావజీవికం తదహుపటిగ్గహితన్తి ‘‘కప్పతి సిఙ్గిలోణకప్పో’’తి ఏత్థ వుత్తసిఙ్గిలోణం సన్ధాయ వుత్తం. తఞ్హి పురే పటిగ్గహేత్వా సిఙ్గేన పరిహటం న తదహుపటిగ్గహితం. యావకాలికమేవ తదహుపటిగ్గహితన్తి సిఙ్గిలోణేన మిస్సేత్వా భుఞ్జితబ్బం అలోణామిసం సన్ధాయ వుత్తం. ఉపోసథసంయుత్తేతి ఉపోసథపటిసంయుత్తే, ఉపోసథక్ఖన్ధకేతి వుత్తం హోతి. అతిసరణం అతిసారో, అతిక్కమో. వినయస్స అతిసారో వినయాతిసారో. తం పమాణం కరోన్తస్సాతి దసాయ సద్ధిం నిసీదనే యం పమాణం వుత్తం, దసాయ వినా తం పమాణం కరోన్తస్స. సేసమేత్థ సువిఞ్ఞేయ్యమేవ.

సత్తసతికక్ఖన్ధకవణ్ణనా నిట్ఠితా.

ద్వివగ్గసఙ్గహాతి చూళవగ్గమహావగ్గసఙ్ఖాతేహి ద్వీహి వగ్గేహి సఙ్గహితా. ద్వావీసతిపభేదనాతి మహావగ్గే దస, చూళవగ్గే ద్వాదసాతి ఏవం ద్వావీసతిప్పభేదా. సాసనేతి సత్థుసాసనే. యే ఖన్ధకా వుత్తాతి యోజేతబ్బం.

ఇతి సమన్తపాసాదికాయ వినయట్ఠకథాయ సారత్థదీపనియం

నమో తస్స భగవతో అరహతో సమ్మాసమ్బుద్ధస్స

విసుద్ధపరివారస్సాతి ¶ ¶ సబ్బసో పరిసుద్ధఖీణాసవపరివారస్స. ధమ్మక్ఖన్ధసరీరస్సాతి సీలసమాధిపఞ్ఞావిముత్తివిముత్తిఞాణదస్సనసఙ్ఖాతధమ్మక్ఖన్ధసరీరస్స సాసనేతి సమ్బన్ధో. తస్సాతి ‘‘పరివారో’’తి యో సఙ్గహం ఆరుళ్హో, తస్స. పుబ్బాగతం నయన్తి పుబ్బే ఆగతం వినిచ్ఛయం.

౧. పకతత్థపటినిద్దేసో త-సద్దోతి తస్స ‘‘భగవతా’’తిఆదీహి పదేహి సమానాధికరణభావేన వుత్తత్థస్స యాయ వినయపఞ్ఞత్తియా భగవా పకతో అధికతో సుపాకటో చ, తం వినయపఞ్ఞత్తిం ¶ సద్ధిం యాచనాయ అత్థభావేన దస్సేన్తో ‘‘యో సో…పే… వినయపఞ్ఞత్తిం పఞ్ఞపేసీ’’తి ఆహ. తత్థ వినయపఞ్ఞత్తిన్తి వినయభూతం పఞ్ఞత్తిం.

‘‘జానతా పస్సతా’’తి ఇమేసం పదానం వినయస్స అధికతత్తా తత్థ వుత్తనయేన తావ అత్థం యోజేత్వా ఇదాని సుత్తన్తనయేన దస్సేన్తో సతిపి ఞాణదస్సన-సద్దానం పఞ్ఞావేవచనభావే తేన తేన విసేసేన తేసం విసయవిసేసపవత్తిదస్సనత్థం విజ్జత్తయవసేన అభిఞ్ఞానావరణఞాణవసేన సబ్బఞ్ఞుతఞ్ఞాణమంసచక్ఖువసేన పటివేధదేసనాఞాణవసేన చ అత్థం యోజేత్వా దస్సేన్తో ‘‘అపిచా’’తిఆదిమాహ. తత్థ పుబ్బేనివాసాదీహీతి పుబ్బేనివాసాసవక్ఖయఞాణేహి. పటివేధపఞ్ఞాయాతి అరియమగ్గపఞ్ఞాయ. దేసనాపఞ్ఞాయ పస్సతాతి దేసేతబ్బధమ్మానం దేసేతబ్బప్పకారం బోధనేయ్యపుగ్గలానఞ్చ ఆసయానుసయచరితాధిముత్తిఆదిభేదం ధమ్మం దేసనాపఞ్ఞాయ యాథావతో పస్సతా. అరహతాతి అరీనం, అరానఞ్చ హతత్తా, పచ్చయాదీనఞ్చ అరహత్తా అరహతా. సమ్మాసమ్బుద్ధేనాతి సమ్మా సామఞ్చ సచ్చానం బుద్ధత్తా సమ్మాసమ్బుద్ధేన. అథ వా అన్తరాయికధమ్మే ¶ జానతా, నియ్యానికధమ్మే పస్సతా, కిలేసారీనం హతత్తా అరహతా, సమ్మా సామం సబ్బధమ్మానం బుద్ధత్తా సమ్మాసమ్బుద్ధేనాతి ఏవం చతువేసారజ్జవసేనపేత్థ యోజనా వేదితబ్బా.

అపిచ ఠానాట్ఠానాదివిభాగం జానతా, యథాకమ్మూపగే సత్తే పస్సతా, సవాసనఆసవానం ఛిన్నత్తా అరహతా, అభిఞ్ఞేయ్యాదిభేదే ధమ్మే అభిఞ్ఞేయ్యాదితో అవిపరీతావబోధతో సమ్మాసమ్బుద్ధేన. అథ వా తీసు కాలేసు అప్పటిహతఞాణతాయ జానతా, కాయకమ్మాదివసేన తిణ్ణమ్పి కమ్మానం ఞాణానుపరివత్తితో సమ్మా కారితాయ పస్సతా, దవాదీనం అభావసాధికాయ పహానసమ్పదాయ అరహతా, ఛన్దాదీనం అహానిహేతుభూతాయ అక్ఖయపటిభానసాధికాయ సబ్బఞ్ఞుతాయ సమ్మాసమ్బుద్ధేనాతి ఏవం దసబలఅట్ఠారసావేణికబుద్ధధమ్మవసేనపి యోజనా కాతబ్బా.

౨. పుచ్ఛావిస్సజ్జనేతి పుచ్ఛాయ విస్సజ్జనే. ఏత్థాతి ఏతస్మిం పుచ్ఛావిస్సజ్జనే. మజ్ఝిమదేసేయేవ పఞ్ఞత్తీతి తస్మింయేవ దేసే యథావుత్తవత్థువీతిక్కమే ఆపత్తిసమ్భవతో. వినీతకథాతి వినీతవత్థుకథా, అయమేవ వా పాఠో.

కాయేన పన ఆపత్తిం ఆపజ్జతీతి పుబ్బభాగే సేవనచిత్తం అఙ్గం కత్వా కాయద్వారసఙ్ఖాతవిఞ్ఞత్తిం జనయిత్వా పవత్తచిత్తుప్పాదసఙ్ఖాతం ఆపత్తిం ఆపజ్జతి. కిఞ్చాపి హి చిత్తేన సముట్ఠాపితా విఞ్ఞత్తి, తథాపి చిత్తేన అధిప్పేతస్స అత్థస్స కాయవిఞ్ఞత్తియా సాధితత్తా ¶ ‘‘కాయద్వారేన ఆపత్తిం ఆపజ్జతీ’’తి వుచ్చతి. ఇమమత్థం సన్ధాయాతి ఆపన్నాయ ఆపత్తియా అనాపత్తిభావాపాదనస్స అసక్కుణేయ్యతాసఙ్ఖాతమత్థం సన్ధాయ, న భణ్డనాదివూపసమం.

౩. పోరాణకేహి మహాథేరేహీతి సీహళదీపవాసీహి మహాథేరేహి. ఠపితాతి పోత్థకసఙ్గహారోహనకాలే ఠపితా. చతుత్థసఙ్గీతిసదిసా హి పోత్థకారోహసఙ్గీతి. ఉభతోవిభఙ్గే ద్వత్తింస వారా సువిఞ్ఞేయ్యావ.

౨౫౭. సముట్ఠానకథాయ ¶ ¶ పన కరుణాసీతలభావేన చన్దసదిసత్తా ‘‘బుద్ధచన్దే’’తి వుత్తం, కిలేసతిమిరపహానతో ‘‘బుద్ధాదిచ్చే’’తి వుత్తం. పిటకే తీణి దేసయీతి యస్మా తే దేసయన్తి, తస్మా అఙ్గిరసోపి పిటకాని తీణి దేసయి. తాని కతమానీతి ఆహ ‘‘సుత్తన్త’’న్తిఆది. మహాగుణన్తి మహానిసంసం. ఏవం నీయతి సద్ధమ్మో, వినయో యది తిట్ఠతీతి యది వినయపరియత్తి అనన్తరహితా తిట్ఠతి పవత్తతి, ఏవం సతి పటిపత్తిపటివేధసద్ధమ్మో నీయతి పవత్తతి. వినయపరియత్తి పన కథం తిట్ఠతీతి ఆహ ‘‘ఉభతోచా’’తిఆది. పరివారేన గన్థితా తిట్ఠన్తీతి యోజేతబ్బం. తస్సేవ పరివారస్సాతి తస్మింయేవ పరివారే.

నియతకతన్తి కతనియతం, నియమితన్తి అత్థో. అఞ్ఞేహి సద్ధిన్తి సేససిక్ఖాపదేహి సద్ధిం. అసమ్భిన్నసముట్ఠానానీతి అసఙ్కరసముట్ఠానాని.

తస్మా సిక్ఖేతి యస్మా వినయే సతి సద్ధమ్మో తిట్ఠతి, వినయో చ పరివారేన గన్థితో తిట్ఠతి, పరివారే చ సముట్ఠానాదీని దిస్సన్తి, తస్మా సిక్ఖేయ్య పరివారం, ఉగ్గణ్హేయ్యాతి అత్థో.

ఆదిమ్హి తావ పురిమనయేతి ‘‘ఛన్నం ఆపత్తిసముట్ఠానానం కతిహి సముట్ఠానేహి సముట్ఠాతీతి ఏకేన సముట్ఠానేన సముట్ఠాతి, కాయతో చ చిత్తతో చ సముట్ఠాతీ’’తిఆదినా (పరి. ౧౮౭) పఞ్ఞత్తివారే సకిం ఆగతనయం సన్ధాయేతం వుత్తం.

౨౫౮. నానుబన్ధే పవత్తినిన్తి ‘‘యా పన భిక్ఖునీ వుట్ఠాపితం పవత్తినిం ద్వే వస్సాని నానుబన్ధేయ్యా’’తి (పాచి. ౧౧౧౧) వుత్తసిక్ఖాపదం.

౨౭౦. అకతన్తి అఞ్ఞేహి అమిస్సీకతం, నియతసముట్ఠానన్తి వుత్తం హోతి.

౨౭౧. వేరం ¶ ¶ మణతీతి రాగాదివేరం మణతి వినాసేతి. ఏతాయాతి విరతియా. నియ్యానన్తి మగ్గం. కాయపాగబ్బియన్తి కాయపాగబ్బియవసేన పవత్తం కాయదుచ్చరితం.

౨౭౪. సారణీయాతి సరితబ్బయుత్తా అనుస్సరణారహా అద్ధానే అతిక్కన్తేపి న సమ్ముస్సితబ్బా. మిజ్జతి సినియ్హతి ఏతాయాతి మేత్తా, మిత్తభావో. మేత్తా ఏతస్స అత్థీతి మేత్తం కాయకమ్మం, తం పన యస్మా మేత్తాసహగతచిత్తసముట్ఠానం, తస్మా వుత్తం ‘‘మేత్తచిత్తేన కతం కాయకమ్మ’’న్తి. ఆవీతి పకాసం. పకాసభావో చేత్థ యం ఉద్దిస్స తం కాయకమ్మం కరీయతి, తస్స సమ్ముఖభావతోతి ఆహ ‘‘సమ్ముఖా’’తి. రహోతి అపకాసం. అపకాసతా చ యం ఉద్దిస్స తం కమ్మం కరీయతి, తస్స అపచ్చక్ఖభావతోతి ఆహ ‘‘పరమ్ముఖా’’తి. ఉభయేహీతి నవకేహి థేరేహి చ. పియం పియాయితబ్బం కరోతీతి పియకరణో. గరుం గరుట్ఠానియం కరోతీతి గరుకరణో. సఙ్గహాయాతి సఙ్గహవత్థువిసేసభావతో సబ్రహ్మచారీనం సఙ్గహణత్థాయ. అవివాదాయాతి సఙ్గహవత్థుభావతో ఏవ న వివాదాయ. సతి చ అవివాదహేతుభూతసఙ్గహకత్తే తేసం వసేన సబ్రహ్మచారీనం సమగ్గభావో భేదాభావో సిద్ధోయేవాతి ఆహ ‘‘సమగ్గభావాయా’’తిఆది.

పగ్గయ్హ వచనన్తి కేవలం ‘‘దేవో’’తి అవత్వా ‘‘దేవత్థేరో’’తి గుణేహి థిరభావజోతనం పగ్గణ్హిత్వా ఉచ్చం కత్వా వచనం. మమత్తబోధనవచనం మమాయనవచనం. ఏకన్తతిరోక్ఖస్స మనోకమ్మస్స సమ్ముఖతా నామ విఞ్ఞత్తిసముట్ఠాపనవసేనేవ హోతి, తఞ్చ ఖో లోకే కాయకమ్మన్తి పాకటం పఞ్ఞాతం హత్థవికారాదిం అనామసిత్వాయేవ దస్సేన్తో ‘‘నయనాని ఉమ్మీలేత్వా’’తిఆదిమాహ. కామఞ్చేత్థ మేత్తాసినేహసినిద్ధానం నయనానం ఉమ్మీలనా పసన్నేన ముఖేన ఓలోకనఞ్చ మేత్తం కాయకమ్మమేవ, యస్స పన చిత్తస్స వసేన నయనానం మేత్తాసినేహసినిద్ధతా ముఖస్స చ పసన్నతా, తం సన్ధాయ వుత్తం ‘‘మేత్తం మనోకమ్మం నామా’’తి.

ఇమాని ¶ ¶ (దీ. ని. అట్ఠ. ౨.౧౪౧; మ. ని. అట్ఠ. ౧.౪౯౨; అ. ని. అట్ఠ. ౩.౬.౧౧) చ మేత్తకాయకమ్మాదీని పాళియం భిక్ఖూనం వసేన ఆగతాని గిహీసుపి లబ్భన్తియేవ. భిక్ఖూనఞ్హి మేత్తచిత్తేన ఆచరియుపజ్ఝాయవత్తాదిఆభిసమాచారికధమ్మపూరణం మేత్తం కాయకమ్మం నామ. సబ్బఞ్చ అనవజ్జకాయకమ్మం ఆభిసమాచారికకమ్మన్తోగధమేవాతి వేదితబ్బం. గిహీనం చేతియవన్దనత్థాయ బోధివన్దనత్థాయ సఙ్ఘనిమన్తనత్థాయ గమనం, గామం వా పిణ్డాయ పవిట్ఠే భిక్ఖూ దిస్వా పచ్చుగ్గమనం, పత్తపటిగ్గహణం, ఆసనపఞ్ఞాపనం, అనుగమనన్తి ఏవమాదికం మేత్తం కాయకమ్మం నామ. భిక్ఖూనం మేత్తచిత్తేన ఆచారపఞ్ఞత్తిసిక్ఖాపన కమ్మట్ఠానకథన ధమ్మదేసనా పరిపుచ్ఛన అట్ఠకథాకథనవసేన పవత్తియమానం తేపిటకమ్పి బుద్ధవచనం మేత్తం వచీకమ్మం నామ. గిహీనం ‘‘చేతియవన్దనత్థాయ గచ్ఛామ, బోధివన్దనత్థాయ గచ్ఛామ, ధమ్మస్సవనం కరిస్సామ, దీపమాలాపుప్ఫపూజం కరిస్సామ, తీణి సుచరితాని సమాదాయ వత్తిస్సామ, సలాకభత్తాదీని దస్సామ, వస్సావాసికం దస్సామ, అజ్జ సఙ్ఘస్స చత్తారో పచ్చయే దస్సామ, సఙ్ఘం నిమన్తేత్వా ఖాదనీయాదీని సంవిదహథ, ఆసనాని పఞ్ఞపేథ, పానీయం ఉపట్ఠాపేథ, సఙ్ఘం పచ్చుగ్గన్త్వా ఆనేథ, పఞ్ఞత్తాసనే నిసీదాపేథ, ఛన్దజాతా ఉస్సాహజాతా వేయ్యావచ్చం కరోథా’’తిఆదికథనకాలే మేత్తం వచీకమ్మం నామ. భిక్ఖూనం పాతోవ ఉట్ఠాయ సరీరపటిజగ్గనం చేతియఙ్గణవత్తాదీని చ కత్వా వివిత్తాసనే నిసీదిత్వా ‘‘ఇమస్మిం విహారే భిక్ఖూ సుఖీ హోన్తు అవేరా అబ్యాపజ్జా’’తి చిన్తనం మేత్తం మనోకమ్మం నామ. గిహీనం ‘‘అయ్యా సుఖీ హోన్తు అవేరా అబ్యాపజ్జా’’తి చిన్తనం మేత్తం మనోకమ్మం నామ.

లాభాతి చీవరాదయో లద్ధపచ్చయా. ధమ్మికాతి కుహనాదిభేదం మిచ్ఛాజీవం వజ్జేత్వా ధమ్మేన సమేన భిక్ఖాచరియవత్తేన ఉప్పన్నా. అన్తమసో పత్తపరియాపన్నమత్తమ్పీతి పచ్ఛిమకోటియా పత్తే పరియాపన్నం పత్తస్స అన్తోగతం ద్వత్తికటచ్ఛుభిక్ఖామత్తమ్పి. దేయ్యం దక్ఖిణేయ్యఞ్చ అప్పటివిభత్తం కత్వా భుఞ్జతీతి అప్పటివిభత్తభోగీ. ఏత్థ హి ద్వే పటివిభత్తాని నామ ఆమిసపటివిభత్తం పుగ్గలపటివిభత్తఞ్చ. తత్థ ‘‘ఏత్తకం దస్సామి, ఏత్తకం న దస్సామీ’’తి ఏవం చిత్తేన విభజనం ఆమిసపటివిభత్తం నామ. ‘‘అసుకస్స దస్సామి, అసుకస్స న దస్సామీ’’తి ఏవం చిత్తేన విభజనం పన పుగ్గలపటివిభత్తం నామ. తదుభయమ్పి అకత్వా యో అప్పటివిభత్తం భుఞ్జతి, అయం అప్పటివిభత్తభోగీ నామ. తేనాహ ‘‘నేవ ఆమిసం పటివిభజిత్వా భుఞ్జతీ’’తిఆది. అదాతుమ్పీతి పి-సద్దేన ¶ దాతుమ్పి వట్టతీతి దస్సేతి. దానఞ్హి నామ న కస్సచి నివారితం, తేన దుస్సీలస్సపి అత్థికస్స సతి సమ్భవే దాతబ్బం, తఞ్చ ఖో కరుణాయనవసేన, న వత్తపూరణవసేన. సారణీయధమ్మపూరకస్స అప్పటివిభత్తభోగితాయ ‘‘సబ్బేసం దాతబ్బమేవా’’తి వుత్తం. గిలానాదీనం పన ఓదిస్సకం కత్వా దానం అప్పటివిభాగపక్ఖికం ‘‘అసుకస్స ¶ న దస్సామీ’’తి పటిక్ఖేపస్స అభావతో. బ్యతిరేకప్పధానో హి పటివిభాగో. తేనాహ ‘‘గిలానగిలానుపట్ఠాక…పే… విచేయ్య దాతుమ్పి వట్టతీ’’తి.

సాధారణభోగీతి ఏత్థ సాధారణభోగినో ఇదం లక్ఖణం – యం యం పణీతం లభతి, తం తం నేవ లాభేన లాభం నిజిగీసనముఖేన గిహీనం దేతి అత్తనో ఆజీవసుద్ధిం రక్ఖమానో, న అత్తనావ పరిభుఞ్జతి ‘‘మయ్హం అసాధారణభోగితా మా హోతూ’’తి. తం పటిగ్గణ్హన్తో చ ‘‘సఙ్ఘేన సాధారణం హోతూ’’తి గహేత్వా ఘణ్టిం పహరిత్వా పరిభుఞ్జితబ్బం సఙ్ఘసన్తకం వియ పస్సతి. ఇమినా చ తస్స లాభస్స తీసుపి కాలేసు సాధారణతో ఠపనం దస్సితం. ‘‘తం పటిగ్గణ్హన్తో చ సఙ్ఘేన సాధారణం హోతూ’’తి ఇమినా పటిగ్గహణకాలో దస్సితో, ‘‘గహేత్వా…పే… పస్సతీ’’తి ఇమినా పటిగ్గహితకాలో. తదుభయం పన తాదిసేన పుబ్బభాగేన వినా న హోతీతి అత్థసిద్ధో పురిమకాలో. తయిదమ్పి పటిగ్గహణతో పుబ్బేవస్స హోతి ‘‘సఙ్ఘేన సాధారణం హోతూతి పటిగ్గహేస్సామీ’’తి, పటిగ్గణ్హన్తస్స హోతి ‘‘సఙ్ఘేన సాధారణం హోతూతి పటిగ్గణ్హామీ’’తి, పటిగ్గహేత్వా హోతి ‘‘సఙ్ఘేన సాధారణం హోతూతి పటిగ్గహితం మయా’’తి ఏవం తిలక్ఖణసమ్పన్నం కత్వా లద్ధలాభం ఓసానలక్ఖణం అవికోపేత్వా పరిభుఞ్జన్తో సాధారణభోగీ అప్పటివిభత్తభోగీ చ హోతి.

ఇమం (దీ. ని. అట్ఠ. ౨.౧౪౧; మ. ని. అట్ఠ. ౧.౪౯౨; అ. ని. అట్ఠ. ౩.౬.౧౧) పన సారణీయధమ్మం కో పూరేతి, కో న పూరేతి? దుస్సీలో తావ న పూరేతి. న హి తస్స సన్తకం సీలవన్తో గణ్హన్తి. పరిసుద్ధసీలో పన వత్తం అఖణ్డేన్తో పూరేతి. తత్రిదం వత్తం – యో ఓదిస్సకం కత్వా మాతు వా పితు వా ఆచరియుపజ్ఝాయాదీనం వా దేతి, సో దాతబ్బం దేతు, సారణీయధమ్మో పనస్స న హోతి, పలిబోధజగ్గనం నామ హోతి. సారణీయధమ్మో హి ముత్తపలిబోధస్సేవ వట్టతి. తేన పన ¶ ఓదిస్సకం దేన్తేన గిలానగిలానుపట్ఠాకఆగన్తుకగమికానఞ్చేవ నవపబ్బజితస్స చ సఙ్ఘాటిపత్తగ్గహణం అజానన్తస్స దాతబ్బం. ఏతేసం దత్వా అవసేసం థేరాసనతో పట్ఠాయ థోకం థోకం అదత్వా యో యత్తకం గణ్హాతి, తస్స తత్తకం దాతబ్బం. అవసిట్ఠే అసతి పున పిణ్డాయ చరిత్వా థేరాసనతో పట్ఠాయ యం యం పణీతం, తం తం దత్వా సేసం భుఞ్జితబ్బం.

అయం పన సారణీయధమ్మో సారణీయధమ్మపూరణవిధిమ్హి సుసిక్ఖితాయ పరిసాయ సుపూరో హోతి. సుసిక్ఖితాయ హి పరిసాయ యో అఞ్ఞతో లభతి, సో న గణ్హాతి. అఞ్ఞతో అలభన్తోపి పమాణయుత్తమేవ గణ్హాతి, న అతిరేకం. అయఞ్చ పన సారణీయధమ్మో ఏవం పునప్పునం పిణ్డాయ ¶ చరిత్వా లద్ధం లద్ధం దేన్తస్సపి ద్వాదసహి వస్సేహి పూరతి, న తతో ఓరం. సచే హి ద్వాదసమేపి వస్సే సారణీయధమ్మపూరకో పిణ్డపాతపూరం పత్తం ఆసనసాలాయం ఠపేత్వా నహాయితుం గచ్ఛతి, సఙ్ఘత్థేరో చ ‘‘కస్సేసో పత్తో’’తి వత్వా ‘‘సారణీయధమ్మపూరకస్సా’’తి వుత్తే ‘‘ఆహరథ న’’న్తి సబ్బం పిణ్డపాతం విచారేత్వా భుఞ్జిత్వావ రిత్తపత్తం ఠపేతి. అథ సో భిక్ఖు రిత్తపత్తం దిస్వా ‘‘మయ్హం అనవసేసేత్వావ పరిభుఞ్జింసూ’’తి దోమనస్సం ఉప్పాదేతి, సారణీయధమ్మో భిజ్జతి, పున ద్వాదస వస్సాని పూరేతబ్బో హోతి. తిత్థియపరివాససదిసో హేస, సకిం ఖణ్డే జాతే పున పూరేతబ్బోవ. యో పన ‘‘లాభా వత మే, సులద్ధం వత మే, యస్స మే పత్తగతం అనాపుచ్ఛావ సబ్రహ్మచారినో పరిభుఞ్జన్తీ’’తి సోమనస్సం జనేతి, తస్స పుణ్ణో నామ హోతి.

ఏవం పూరితసారణీయధమ్మస్స పన నేవ ఇస్సా, న మచ్ఛరియం హోతి, మనుస్సానం పియో హోతి సులభపచ్చయో, పత్తగతమస్స దియ్యమానమ్పి న ఖీయతి, భాజనీయభణ్డట్ఠానే అగ్గభణ్డం లభతి, భయే వా ఛాతకే వా సమ్పత్తే దేవతా ఉస్సుక్కం ఆపజ్జన్తి.

తత్రిమాని వత్థూని – లేణగిరివాసీ తిస్సత్థేరో కిర మహాఖీరగామం ఉపనిస్సాయ వసతి. పఞ్ఞాసమత్తా థేరా నాగదీపం చేతియవన్దనత్థాయ గచ్ఛన్తా ఖీరగామే పిణ్డాయ చరిత్వా కిఞ్చి అలద్ధా నిక్ఖమింసు. థేరో పవిసన్తో తే దిస్వా పుచ్ఛి ‘‘లద్ధం, భన్తే’’తి. విచరిమ్హ, ఆవుసోతి. సో అలద్ధభావం ఞత్వా ఆహ ‘‘భన్తే, యావాహం ఆగచ్ఛామి, తావ ఇధేవ హోథా’’తి ¶ . మయం, ఆవుసో, పఞ్ఞాస జనా పత్తతేమనమత్తమ్పి న లభిమ్హాతి. భన్తే, నేవాసికా నామ పటిబలా హోన్తి, అలభన్తాపి భిక్ఖాచారమగ్గసభాగం జానన్తీతి. థేరా ఆగమింసు. థేరో గామం పావిసి. ధురగేహేయేవ మహాఉపాసికా ఖీరభత్తం సజ్జేత్వా థేరం ఓలోకయమానా ఠితా థేరస్స ద్వారం సమ్పత్తస్సేవ పత్తం పూరేత్వా అదాసి. సో తం ఆదాయ థేరానం సన్తికం గన్త్వా ‘‘గణ్హథ, భన్తే’’తి సఙ్ఘత్థేరం ఆహ. థేరో ‘‘అమ్హేహి ఏత్తకేహి కిఞ్చి న లద్ధం, అయం సీఘమేవ గహేత్వా ఆగతో, కిం ను ఖో’’తి సేసానం ముఖం ఓలోకేసి. థేరో ఓలోకనాకారేనేవ ఞత్వా ‘‘భన్తే, ధమ్మేన సమేన లద్ధో పిణ్డపాతో, నిక్కుక్కుచ్చా గణ్హథా’’తిఆదితో పట్ఠాయ సబ్బేసం యావదత్థం దత్వా అత్తనాపి యావదత్థం భుఞ్జి. అథ నం భత్తకిచ్చావసానే థేరా పుచ్ఛింసు ‘‘కదా, ఆవుసో, లోకుత్తరధమ్మం పటివిజ్ఝీ’’తి? నత్థి మే, భన్తే, లోకుత్తరధమ్మోతి. ఝానలాభీసి ఆవుసోతి? ఏతమ్పి మే, భన్తే, నత్థీతి. నను, ఆవుసో, పాటిహారియన్తి? సారణీయధమ్మో మే, భన్తే, పూరితో, తస్స మే పూరితకాలతో పట్ఠాయ సచేపి భిక్ఖుసతసహస్సం హోతి, పత్తగతం న ఖీయతీతి. సాధు సాధు సప్పురిస అనుచ్ఛవికమిదం తుయ్హన్తి. ఇదం తావ పత్తగతం న ఖీయతీతి ఏత్థ వత్థు.

అయమేవ ¶ పన థేరో చేతియపబ్బతే గిరిభణ్డమహాపూజాయ దానట్ఠానం గన్త్వా ‘‘ఇమస్మిం దానే కిం వరభణ్డ’’న్తి పుచ్ఛి. ద్వే సాటకా, భన్తేతి. ఏతే మయ్హం పాపుణిస్సన్తీతి. తం సుత్వా అమచ్చో రఞ్ఞో ఆరోచేసి ‘‘ఏకో దహరో ఏవం వదతీ’’తి. ‘‘దహరస్స ఏవం చిత్తం, మహాథేరానం పన సుఖుమా సాటకా వట్టన్తీ’’తి వత్వా ‘‘మహాథేరానం దస్సామీ’’తి ఠపేసి. తస్స భిక్ఖుసఙ్ఘే పటిపాటియా ఠితే దేన్తస్స మత్థకే ఠపితాపి తే సాటకా హత్థం నారోహన్తి, అఞ్ఞేవ ఆరోహన్తి. దహరస్స దానకాలే పన హత్థం ఆరుళ్హా. సో తస్స హత్థే ఠపేత్వా అమచ్చస్స ముఖం ఓలోకేత్వా దహరం నిసీదాపేత్వా దానం దత్వా సఙ్ఘం విస్సజ్జేత్వా దహరస్స సన్తికే నిసీదిత్వా ‘‘భన్తే, ఇమం ధమ్మం కదా పటివిజ్ఝిత్థా’’తి ఆహ. సో పరియాయేనపి అసన్తం అవదన్తో ‘‘నత్థి మయ్హం, మహారాజ, లోకుత్తరధమ్మో’’తి ఆహ. నను, భన్తే, పుబ్బేవ అవచుత్థాతి. ఆమ మహారాజ, సారణీయధమ్మపూరకో అహం, తస్స మే ధమ్మస్స పూరితకాలతో పట్ఠాయ భాజనీయట్ఠానే అగ్గభణ్డం పాపుణాతీతి. ‘‘సాధు సాధు భన్తే, అనుచ్ఛవికమిదం తుమ్హాక’’న్తి ¶ వన్దిత్వా పక్కామి. ఇదం భాజనీయట్ఠానే అగ్గభణ్డం పాపుణాతీతి ఏత్థ వత్థు.

చణ్డాలతిస్సభయేన పన భాతరగామవాసినో నాగత్థేరియా అనారోచేత్వావ పలాయింసు. థేరీ పచ్చూససమయే ‘‘అతి వియ అప్పనిగ్ఘోసో గామో, ఉపధారేథ తావా’’తి దహరభిక్ఖునియో ఆహ. తా గన్త్వా సబ్బేసం గతభావం ఞత్వా ఆగమ్మ థేరియా ఆరోచేసుం. సా సుత్వా ‘‘మా తుమ్హే తేసం గతభావం చిన్తయిత్థ, అత్తనో ఉద్దేసపరిపుచ్ఛాయోనిసోమనసికారేసుయేవ యోగం కరోథా’’తి వత్వా భిక్ఖాచారవేలాయం పారుపిత్వా అత్తద్వాదసమా గామద్వారే నిగ్రోధమూలే అట్ఠాసి. రుక్ఖే అధివత్థా దేవతా ద్వాదసన్నమ్పి భిక్ఖునీనం పిణ్డపాతం దత్వా ‘‘అయ్యే అఞ్ఞత్థ మా గచ్ఛథ, నిచ్చం ఇధేవ ఏథా’’తి ఆహ. థేరియా పన కనిట్ఠభాతా నాగత్థేరో నామ అత్థి, సో ‘‘మహన్తం భయం, న సక్కా యాపేతుం, పరతీరం గమిస్సామీ’’తి అత్తద్వాదసమో అత్తనో వసనట్ఠానా నిక్ఖన్తో ‘‘థేరిం దిస్వా గమిస్సామీ’’తి భాతరగామం ఆగతో. థేరీ ‘‘థేరా ఆగతా’’తి సుత్వా తేసం సన్తికం గన్త్వా ‘‘కిం అయ్యా’’తి పుచ్ఛి. సో తం పవత్తిం ఆచిక్ఖి. సా ‘‘అజ్జ ఏకదివసం విహారే వసిత్వా స్వేవ గమిస్సథా’’తి ఆహ. థేరా విహారం ఆగమంసు.

థేరీ పునదివసే రుక్ఖమూలే పిణ్డాయ చరిత్వా థేరం ఉపసఙ్కమిత్వా ‘‘ఇమం పిణ్డపాతం పరిభుఞ్జథా’’తి ఆహ. థేరో ‘‘వట్టిస్సతి థేరీ’’తి వత్వా తుణ్హీ అట్ఠాసి. ధమ్మికో తాత పిణ్డపాతో, కుక్కుచ్చం అకత్వా పరిభుఞ్జథాతి. వట్టిస్సతి థేరీతి. సా పత్తం గహేత్వా ఆకాసే ఖిపి. పత్తో ఆకాసే అట్ఠాసి. థేరో ‘‘సత్తతాలమత్తే ఠితమ్పి భిక్ఖునీభత్తమేవ థేరీ’’తి వత్వా ‘‘భయం నామ సబ్బకాలం న హోతి, భయే వూపసన్తే అరియవంసం కథయమానో ‘భో పిణ్డపాతిక ¶ భిక్ఖునీభత్తం భుఞ్జిత్వా వీతినామయిత్థా’తి చిత్తేన అనువదియమానో సన్థమ్భితుం న సక్ఖిస్సామి, అప్పమత్తా హోథ థేరియో’’తి మగ్గం ఆరుహి. రుక్ఖదేవతాపి ‘‘సచే థేరో థేరియా హత్థతో పిణ్డపాతం పరిభుఞ్జిస్సతి, న నం నివత్తేస్సామి, సచే న పరిభుఞ్జిస్సతి, నివత్తేస్సామీ’’తి చిన్తయమానా ఠత్వా థేరస్స గమనం దిస్వా రుక్ఖా ఓరుయ్హ ‘‘పత్తం, భన్తే, దేథా’’తి పత్తం గహేత్వా థేరం రుక్ఖమూలంయేవ ఆనేత్వా ఆసనం పఞ్ఞపేత్వా పిణ్డపాతం దత్వా కతభత్తకిచ్చం పటిఞ్ఞం కారేత్వా ద్వాదస భిక్ఖునియో ద్వాదస చ భిక్ఖూ సత్త వస్సాని ఉపట్ఠహి ¶ . ఇదం దేవతా ఉస్సుక్కం ఆపజ్జన్తీతి ఏత్థ వత్థు. తత్ర హి థేరీ సారణీయధమ్మపూరికా అహోసి.

నత్థి ఏతేసం ఖణ్డన్తి అఖణ్డాని, తం పన నేసం ఖణ్డం దస్సేతుం ‘‘యస్సా’’తిఆది వుత్తం. తత్థ ఉపసమ్పన్నసీలానం ఉద్దేసక్కమేన ఆదిఅన్తా వేదితబ్బా. తేనాహ ‘‘సత్తసూ’’తిఆది. అనుపసమ్పన్నసీలానం పన సమాదానక్కమేనపి ఆదిఅన్తా లబ్భన్తి. పరియన్తే ఛిన్నసాటకో వియాతి వత్థన్తే దసన్తే వా ఛిన్నవత్థం వియ. విసదిసుదాహరణఞ్చేతం ‘‘అఖణ్డానీ’’తి ఇమస్స అధికతత్తా. ఏవం సేసానిపి ఉదాహరణాని. ఖణ్డన్తి ఖణ్డవన్తం, ఖణ్డితం వా. ఛిద్దన్తిఆదీసుపి ఏసేవ నయో. విసభాగవణ్ణేన గావీ వియాతి సమ్బన్ధో. విసభాగవణ్ణేన ఉపడ్ఢం తతియభాగం వా సమ్భిన్నవణ్ణం సబలం, విసభాగవణ్ణేహేవ పన బిన్దూహి అన్తరన్తరా విమిస్సం కమ్మాసం. అయం ఇమేసం విసేసో.

భుజిస్సభావకరణతోతి తణ్హాదాసబ్యతో మోచేత్వా భుజిస్సభావకరణతో. సీలస్స చ తణ్హాదాసబ్యతో మోచనం వివట్టూపనిస్సయభావాపాదనం, తేనస్స వివట్టూపనిస్సయతా దస్సితా. ‘‘భుజిస్సభావకరణతో’’తి చ ఇమినా భుజిస్సకరాని భుజిస్సానీతి ఉత్తరపదలోపేనాయం నిద్దేసోతి దస్సేతి. యస్మా చ తంసమఙ్గీపుగ్గలో సేరీ సయంవసీ భుజిస్సో నామ హోతి, తస్మాపి భుజిస్సాని. సుపరిసుద్ధభావేన పాసంసత్తా విఞ్ఞుపసత్థాని. అవిఞ్ఞూనం పసంసాయ అప్పమాణభావతో విఞ్ఞూగహణం కతం. తణ్హాదిట్ఠీహి అపరామట్ఠత్తాతి ‘‘ఇమినాహం సీలేన దేవో వా భవిస్సామి దేవఞ్ఞతరో వా’’తి తణ్హాపరామాసేన ‘‘ఇమినాహం సీలేన దేవో హుత్వా తత్థ నిచ్చో ధువో సస్సతో భవిస్సామీ’’తి దిట్ఠిపరామాసేన చ అపరామట్ఠత్తా. అథ వా ‘‘అయం తే సీలేసు దాసో’’తి చతూసు విపత్తీసు యం వా తం వా విపత్తిం దస్సేత్వా ‘‘ఇమం నామ త్వం ఆపన్నపుబ్బో’’తి కేనచి పరామట్ఠుం అనుద్ధంసేతుం అసక్కుణేయ్యత్తా అపరామట్ఠానీతి ఏవమేత్థ అత్థో దట్ఠబ్బో. సీలం నామ అవిప్పటిసారాదిపారమ్పరియేన యావదేవ సమాధిసమ్పాదనత్థన్తి ఆహ ‘‘సమాధిసంవత్తనికానీ’’తి. సమాధిసంవత్తనప్పయోజనాని సమాధిసంవత్తనికాని.

సమానభావో ¶ ¶ సామఞ్ఞం, పరిపుణ్ణచతుపారిసుద్ధిభావేన మజ్ఝే భిన్నసువణ్ణస్స వియ భేదాభావతో సీలేన సామఞ్ఞం సీలసామఞ్ఞం, తం గతో ఉపగతోతి సీలసామఞ్ఞగతో. తేనాహ ‘‘సమానభావూపగతసీలో’’తి, సీలసమ్పత్తియా సమానభావం ఉపగతసీలో సభాగవుత్తికోతి అత్థో. సోతాపన్నాదీనఞ్హి సీలం సముద్దన్తరేపి దేవలోకేపి వసన్తానం అఞ్ఞేసం సోతాపన్నాదీనం సీలేన సమానమేవ హోతి, నత్థి మగ్గసీలే నానత్తం. కామఞ్హి పుథుజ్జనానమ్పి చతుపారిసుద్ధిసీలే నానత్తం న సియా, తం పన న ఏకన్తికన్తి ఇధ నాధిప్పేతం, మగ్గసీలం పన ఏకన్తికం నియతభావతోతి తమేవ సన్ధాయ ‘‘యాని తాని సీలానీ’’తిఆది వుత్తం.

యాయన్తి యా అయం మయ్హఞ్చేవ తుమ్హాకఞ్చ పచ్చక్ఖభూతా. దిట్ఠీతి మగ్గసమ్మాదిట్ఠి. నిద్దోసాతి నిద్ధుతదోసా, సముచ్ఛిన్నరాగాదిపాపధమ్మాతి అత్థో. నియ్యాతీతి వట్టదుక్ఖతో నిస్సరతి నిగచ్ఛతి. సయం నియన్తీయేవ హి తంమగ్గసమఙ్గీపుగ్గలం వట్టదుక్ఖతో నియ్యాపేతీతి వుచ్చతి. యా సత్థు అనుసిట్ఠి, తం కరోతీతి తక్కరో, తస్స, యథానుసిట్ఠం పటిపజ్జనకస్సాతి అత్థో. దిట్ఠిసామఞ్ఞగతోతి సచ్చసమ్పటివేధేన సమానదిట్ఠిభావం ఉపగతో.

కతిపుచ్ఛావారవణ్ణనా నిట్ఠితా.

ఛఆపత్తిసముట్ఠానవారకథావణ్ణనా

౨౭౬. పఠమేన ఆపత్తిసముట్ఠానేనాతిఆది సబ్బం ఉద్దేసనిద్దేసాదివసేన పవత్తపాళిం అనుసారేనేవ సక్కా విఞ్ఞాతుం.

౨౯౩. లోభో ¶ ¶ పుబ్బఙ్గమోతిఆదీసు పన లోభహేతు వివదనతో ‘‘లోభో పుబ్బఙ్గమో’’తి వుత్తం. ఏవం సేసేసుపి. ఠానానీతి కారణాని. తిట్ఠన్తి ఏత్థాతి ఠానం. కే తిట్ఠన్తి? వివాదాధికరణాదయో. వసన్తి ఏత్థాతి వత్థు. భవన్తి ఏత్థాతి భూమి. కుసలాకుసలాబ్యాకతచిత్తసమఙ్గినో వివదనతో ‘‘నవ హేతూ’’తి వుత్తం. ద్వాదస మూలానీతి ‘‘కోధనో హోతి ఉపనాహీ’’తిఆదీని ద్వాదస మూలాని.

౨౯౪-౨౯౫. ఇమానేవ ద్వాదస కాయవాచాహి సద్ధిం ‘‘చుద్దస మూలానీ’’తి వుత్తాని. సత్త ఆపత్తిక్ఖన్ధా ఠానానీతి ఏత్థ ఆపత్తిం ఆపజ్జిత్వా పటిచ్ఛాదేన్తస్స యా ఆపత్తి, తస్సా పుబ్బే ఆపన్నా ఆపత్తియో ఠానానీతి వేదితబ్బం. ‘‘నత్థి ఆపత్తాధికరణం కుసల’’న్తి వచనతో ఆపత్తాధికరణే అకుసలాబ్యాకతవసేన ఛ హేతూ వుత్తా. కుసలచిత్తం పన అఙ్గం హోతి, న హేతు.

౨౯౬. చత్తారి కమ్మాని ఠానానీతి ఏత్థ ‘‘ఏవం కత్తబ్బ’’న్తి ఇతికత్తబ్బతాదస్సనవసేన పవత్తపాళి కమ్మం నామ, యథాఠితపాళివసేన కరోన్తానం కిరియా కిచ్చాధికరణం నామ. ఞత్తిఞత్తిదుతియఞత్తిచతుత్థకమ్మాని ఞత్తితో జాయన్తి, అపలోకనకమ్మం అపలోకనతోవాతి ఆహ ‘‘ఞత్తితో వా అపలోకనతో వా’’తి. కిచ్చాధికరణం ఏకేన సమథేన సమ్మతి, సమ్పజ్జతీతి అత్థో. తేహి సమేతబ్బత్తా ‘‘వివాదాధికరణస్స సాధారణా’’తి వుత్తం.

౨౯౮. వివాదాధికరణస్స తబ్భాగియాతి వివాదాధికరణస్స వూపసమతో తప్పక్ఖికా.

సమథా సమథస్స సాధారణవారకథావణ్ణనా

౨౯౯. ఏకం ¶ అధికరణం సబ్బే సమథా ఏకతో హుత్వా సమేతుం సక్కోన్తి న సక్కోన్తీతి పుచ్ఛన్తో ‘‘సమథా సమథస్స సాధారణా, సమథా ¶ సమథస్స అసాధారణా’’తి ఆహ. యేభుయ్యసికాయ సమనం సమ్ముఖావినయం వినా న హోతీతి ఆహ ‘‘యేభుయ్యసికా సమ్ముఖావినయస్స సాధారణా’’తి. సతివినయాదీహి సమనస్స యేభుయ్యసికాయ కిచ్చం నత్థీతి ఆహ ‘‘సతివినయస్స…పే… అసాధారణా’’తి. ఏవం సేసేసుపి. తబ్భాగియవారేపి ఏసేవ నయో.

౩౦౨. సబ్బేసమ్పి సమథానం వినయపరియాయో లబ్భతీతి ‘‘వినయో సమ్ముఖావినయో’’తిఆదినా వినయవారో ఉద్ధటో. సియా న సమ్ముఖావినయోతి ఏత్థ సమ్ముఖావినయం ఠపేత్వా సతివినయాదయో సేససమథా అధిప్పేతా. ఏస నయో సేసేసుపి.

౩౦౩. సఙ్ఘస్స సమ్ముఖా పటిఞ్ఞాతే తం పటిజాననం సఙ్ఘసమ్ముఖతా నామ. తస్స పటిజాననచిత్తం సన్ధాయ ‘‘సమ్ముఖావినయో కుసలో’’తిఆది వుత్తన్తి వదన్తి. నత్థి సమ్ముఖావినయో అకుసలోతి ధమ్మవినయపుగ్గలసమ్ముఖతాహి తివఙ్గికో సమ్ముఖావినయో ఏతేహి వినా నత్థి. తత్థ కుసలచిత్తేహి కరణకాలే కుసలో, అరహన్తేహి కరణకాలే అబ్యాకతో. ఏతేసం సఙ్ఘసమ్ముఖతాదీనం అకుసలపటిపక్ఖత్తా అకుసలస్స సమ్భవో నత్థి, తస్మా ‘‘నత్థి సమ్ముఖావినయో అకుసలో’’తి వుత్తం. ‘‘యేభుయ్యసికా అధమ్మవాదీహి వూపసమనకాలే, ధమ్మవాదీనమ్పి అధమ్మవాదిమ్హి సలాకగ్గాహాపకే జాతే అకుసలా. సతివినయో అనరహతో సఞ్చిచ్చ సతివినయదానే అకుసలో. అమూళ్హవినయో అనుమ్మత్తకస్స దానే, పటిఞ్ఞాతకరణం మూళ్హస్స అజానతో పటిఞ్ఞాయ కరణే, తస్సపాపియసికా సుద్ధస్స కరణే, తిణవత్థారకం మహాకలహే సఞ్చిచ్చ కరణే చ అకుసలం. సబ్బత్థ అరహతో వసేనేవ అబ్యాకత’’న్తి సబ్బమేతం గణ్ఠిపదేసు వుత్తం.

సమథవారవిస్సజ్జనావారకథావణ్ణనా

౩౦౪-౩౦౫. యత్థ యేభుయ్యసికా లబ్భతి, తత్థ సమ్ముఖావినయో లబ్భతీతిఆది పుచ్ఛా. యస్మిం ¶ సమయే సమ్ముఖావినయేన చాతిఆది తస్సా ¶ విస్సజ్జనం, యస్మిం సమయే సమ్ముఖావినయేన చ యేభుయ్యసికాయ చ అధికరణం వూపసమ్మతి, తస్మిం సమయే యత్థ యేభుయ్యసికా లబ్భతి, తత్థ సమ్ముఖావినయో లబ్భతీతి ఏవం సబ్బత్థ సమ్బన్ధో. యత్థ పటిఞ్ఞాతకరణం లబ్భతి, తత్థ సమ్ముఖావినయో లబ్భతీతి ఏత్థ ఏకం వా ద్వే వా బహూ వా భిక్ఖూ ‘‘ఇమం నామ ఆపత్తిం ఆపన్నోసీ’’తి పుచ్ఛితే సతి ‘‘ఆమా’’తి పటిజాననే ద్వేపి పటిఞ్ఞాతకరణసమ్ముఖావినయా లబ్భన్తి. తత్థ ‘‘సఙ్ఘసమ్ముఖతా ధమ్మవినయపుగ్గలసమ్ముఖతా’’తి ఏవం వుత్తసమ్ముఖావినయే సఙ్ఘస్స పురతో పటిఞ్ఞాతం చే, సఙ్ఘసమ్ముఖతా. తత్థేవ దేసితం చే, ధమ్మవినయసమ్ముఖతాయోపి లద్ధా హోన్తి. అథ వివదన్తా అఞ్ఞమఞ్ఞం పటిజానన్తి చే, పుగ్గలసమ్ముఖతా. తస్సేవ సన్తికే దేసితం చే, ధమ్మవినయసమ్ముఖతాయోపి లద్ధా హోన్తి. ఏకస్సేవ వా ఏకస్స సన్తికే ఆపత్తిదేసనకాలే ‘‘పస్ససి, పస్సామీ’’తి వుత్తే తత్థ ధమ్మవినయపుగ్గలసమ్ముఖతాసఞ్ఞితో సమ్ముఖావినయో చ పటిఞ్ఞాతకరణఞ్చ లద్ధం హోతి.

౩౦౬. అధికరణానం వూపసమోవ సమథో నామ, తస్మా అధికరణేన వినా సమథా నత్థీతి ఆహ ‘‘మా హేవన్తిస్స వచనీయో…పే… వినిబ్భుజిత్వా నానాకరణం పఞ్ఞాపేతు’’న్తి.

౩౦౯-౩౧౦. సమథా సమథేహి సమ్మన్తీతిఆది పుచ్ఛా. సియా సమథా సమథేహి సమ్మన్తీతిఆది విస్సజ్జనం. తత్థ సమథా సమథేహి సమ్మన్తీతి ఏత్థ సమ్మన్తీతి సమ్పజ్జన్తి, అధికరణా వా పన సమ్మన్తి వూపసమం గచ్ఛన్తి, తస్మా యేభుయ్యసికా సమ్ముఖావినయేన సమ్మతీతి ఏత్థ సమ్ముఖావినయేన సద్ధిం యేభుయ్యసికా సమ్పజ్జతి, న సతివినయాదీహి సద్ధిం తేసం తస్సా అనుపకారత్తాతి ఏవమత్థో దట్ఠబ్బో.

౩౧౧. ‘‘సమ్ముఖావినయో వివాదాధికరణేన సమ్మతీ’’తి పాఠో. ‘‘సమ్ముఖావినయో న కేనచి సమ్మతీ’’తి హి అవసానే వుత్తత్తా సమ్ముఖావినయో ¶ సయం సమథేన వా అధికరణేన వా సమేతబ్బో న హోతి.

౩౧౩. వివాదాధికరణం…పే… కిచ్చాధికరణేన సమ్మతీతి ఏత్థ ‘‘సుణాతు మే భన్తే ¶ …పే… పఠమం సలాకం నిక్ఖిపామీ’’తి ఏవం వివాదాధికరణం కిచ్చాధికరణేన సమ్మతీతి దట్ఠబ్బం.

౩౧౪. వివాదాధికరణం న కతమం అధికరణం సముట్ఠాపేతీతి ‘‘నాయం ధమ్మో’’తి వుత్తమత్తేనేవ కిఞ్చి అధికరణం న సముట్ఠాపేతీతి అత్థో.

౩౧౮-౯. కతమం అధికరణం పరియాపన్నన్తి కతమాధికరణపరియాపన్నం, అయమేవ వా పాఠో. వివాదాధికరణం వివాదాధికరణం భజతీతి పఠముప్పన్నవివాదం పచ్ఛా ఉప్పన్నో భజతి. వివాదాధికరణం ద్వే సమథే భజతీతి ‘‘మం వూపసమేతుం సమత్థా తుమ్హే’’తి వదన్తం వియ భజతి. ద్వీహి సమథేహి సఙ్గహితన్తి ‘‘మయం తం వూపసమేస్సామా’’తి వదన్తేహి వియ ద్వీహి సమథేహి సఙ్గహితం.

౩౨౦. నిదానేన ¶ ¶ చ నిద్దేసేన చ సద్ధిన్తి ఏత్థ నిదానేనాతి సిక్ఖాపదపఞ్ఞత్తిదేససఙ్ఖాతేన నిదానేన. నిద్దేసేనాతి పుగ్గలాదినిద్దేసేన. ఉభయేనపి తస్స తస్స సిక్ఖాపదస్స వత్థు దస్సితం, తస్మా వత్థునా సద్ధిం ఖన్ధకం పుచ్ఛిస్సామీతి అయమేత్థ అత్థో. తత్థాతి తస్మిం ఉపసమ్పదక్ఖన్ధకే. ఉత్తమాని పదాని వుత్తానీతి ‘‘న, భిక్ఖవే, ఊనవీసతివస్సో పుగ్గలో ఉపసమ్పాదేతబ్బో’’తిఆదినా (మహావ. ౯౯, ౧౨౪) నయేన ఉత్తమపదాని వుత్తాని. చమ్మసంయుత్తేతి చమ్మక్ఖన్ధకే.

౩౨౧. మూలవిసుద్ధియా ¶ ¶ అన్తరాపత్తీతి అన్తరాపత్తిం ఆపజ్జిత్వా మూలాయపటికస్సనం కత్వా ఠితేన ఆపన్నా. ‘‘అగ్ఘవిసుద్ధియా అన్తరాపత్తీతి సమ్బహులా ఆపత్తియో ఆపజ్జిత్వా తాసు సబ్బచిరపటిచ్ఛన్నవసేన అగ్ఘసమోధానం గహేత్వా వసన్తేన ఆపన్నాపత్తీ’’తి గణ్ఠిపదేసు వుత్తం. సఉస్సాహేనేవ చిత్తేనాతి ‘‘పునపి ఆపజ్జిస్సామీ’’తి సఉస్సాహేనేవ చిత్తేన. భిక్ఖునీనం అట్ఠవత్థుకాయ వసేన చేతం వుత్తం. తేనేవాహ ‘‘అట్ఠమే వత్థుస్మిం భిక్ఖునియా పారాజికమేవ హోతీ’’తి. ‘‘ధమ్మికస్స పటిస్సవస్స అసచ్చాపనే’’తి వుత్తత్తా అధమ్మికపటిస్సవస్స విసంవాదే దుక్కటం న హోతి. ‘‘తుమ్హే విబ్భమథా’’తి హి వుత్తే సుద్ధచిత్తో ‘‘సాధూ’’తి పటిస్సుణిత్వా సచే న విబ్భమతి, అనాపత్తి. ఏవం సబ్బత్థ. పఞ్చదససు ధమ్మేసూతి ‘‘కాలేన వక్ఖామి, నో అకాలేనా’’తిఆదినా వుత్తపఞ్చదసధమ్మేసు. ఆపత్తిం ఆపజ్జితుం భబ్బతాయ భబ్బాపత్తికా.

౩౨౨. దుకేసు నిదహనేతి ఆతపే అతిచిరం ఠపేత్వా నిదహనే. వత్థుసభాగం దేసేన్తో దేసేన్తో ఆపజ్జతి, ఆపన్నం ఆపత్తిం న దేసేస్సామీతి ధురం నిక్ఖిపన్తో న దేసేన్తో ఆపజ్జతి. రోమజనపదే జాతం రోమకం. పక్కాలకన్తి యవక్ఖారం. అనుఞ్ఞాతలోణత్తా లోణానిపి దుకేసు వుత్తాని.

౩౨౩. తికేసు ¶ ¶ వచీసమ్పయుత్తం కాయకిరియం కత్వాతి కాయేన నిపచ్చకారం కత్వా. ముఖాలమ్బరకరణాదిభేదోతి ముఖభేరివాదనాదిప్పభేదో. యస్స సిక్ఖాపదస్స వీతిక్కమే కాయసముట్ఠానా ఆపత్తియో, తం కాయద్వారే పఞ్ఞత్తసిక్ఖాపదం. ఉపఘాతేతీతి వినాసేతి. న ఆదాతబ్బన్తి ‘‘ఇమస్మా విహారా పరమ్పి మా నిక్ఖమ, వినయధరానం వా సన్తికం ఆగచ్ఛ వినిచ్ఛయం దాతు’’న్తి వుత్తే తస్స వచనం న గహేతబ్బన్తి అత్థో.

అకుసలాని చేవ మూలాని చాతి అకోసల్లసమ్భూతట్ఠేన ఏకన్తాకుసలభావతో అకుసలాని, అత్తనా సమ్పయుత్తధమ్మానం సుప్పతిట్ఠితభావసాధనతో మూలాని, న అకుసలభావసాధనతో. న హి మూలతో అకుసలానం అకుసలభావో, కుసలాదీనం వా కుసలాదిభావో. తథా చ సతి మోమూహచిత్తద్వయమోహస్స అకుసలభావో న సియా.

దుట్ఠు చరితానీతి పచ్చయతో సమ్పయుత్తధమ్మతో పవత్తిఆకారతో చ న సుట్ఠు అసమ్మాపవత్తితాని. విరూపానీతి బీభచ్ఛాని సమ్పతి ఆయతిఞ్చ అనిట్ఠరూపత్తా. సుట్ఠు చరితానీతిఆదీసు వుత్తవిపరియాయేన అత్థో వేదితబ్బో. ద్వేపి చేతే తికా పణ్ణత్తియా వా కమ్మపథేహి వా కథేతబ్బా. పణ్ణత్తియా తావ కాయద్వారే పఞ్ఞత్తసిక్ఖాపదస్స వీతిక్కమో కాయదుచ్చరితం, అవీతిక్కమో కాయసుచరితం. వచీద్వారే పఞ్ఞత్తసిక్ఖాపదస్స వీతిక్కమో వచీదుచ్చరితం, అవీతిక్కమో వచీసుచరితం. ఉభయత్థ పఞ్ఞత్తసిక్ఖాపదస్స వీతిక్కమో మనోదుచ్చరితం మనోద్వారే పఞ్ఞత్తసిక్ఖాపదస్స అభావతో. తయిదం ద్వారద్వయే అకిరియసముట్ఠానాయ ఆపత్తియా వసేన వేదితబ్బం. యథావుత్తాయ ఆపత్తియా అవీతిక్కమోవ మనోసుచరితం. అయం పణ్ణత్తికథా.

పాణాతిపాతాదయో పన తిస్సో చేతనా కాయద్వారే వచీద్వారేపి ఉప్పన్నా కాయదుచ్చరితం ద్వారన్తరే ఉప్పన్నస్సపి కమ్మస్స సనామాపరిచ్చాగతో యేభుయ్యవుత్తియా తబ్బహులవుత్తియా చ. తేనాహు అట్ఠకథాచరియా –

‘‘ద్వారే చరన్తి కమ్మాని, న ద్వారా ద్వారచారినో;

తస్మా ద్వారేహి కమ్మాని, అఞ్ఞమఞ్ఞం వవత్థితా’’తి. (ధ. స. అట్ఠ. కామావచరకుసల ద్వారకథా, కాయకమ్మద్వార);

తథా ¶ ¶ చతస్సో ముసావాదాదిచేతనా కాయద్వారేపి వచీద్వారేపి ఉప్పన్నా వచీదుచ్చరితం, అభిజ్ఝా బ్యాపాదో మిచ్ఛాదిట్ఠీతి తయో మనోకమ్మభూతాయ చేతనాయ సమ్పయుత్తధమ్మా మనోదుచ్చరితం, కాయవచీకమ్మభూతాయ పన చేతనాయ సమ్పయుత్తా అభిజ్ఝాదయో తంతంపక్ఖికా వా హోన్తి అబ్బోహారికా వా. పాణాతిపాతాదీహి విరమన్తస్స ఉప్పన్నా తిస్సో చేతనాపి విరతియోపి కాయసుచరితం కాయికస్స వీతిక్కమస్స అకరణవసేన పవత్తనతో. కాయేన పన సిక్ఖాపదానం సమాదియమానే సీలస్స కాయసుచరితభావే వత్తబ్బమేవ నత్థి. ముసావాదాదీహి విరమన్తస్స చతస్సో చేతనాపి విరతియోపి వచీసుచరితం వాచసికస్స వీతిక్కమస్స అకరణవసేన పవత్తనతో. అనభిజ్ఝా అబ్యాపాదో సమ్మాదిట్ఠీతి తయో చేతనాసమ్పయుత్తధమ్మా మనోసుచరితన్తి అయం కమ్మపథకథా.

౩౨౪. చతుక్కేసు అనరియవోహారాతి అనరియానం లామకానం వోహారా సంవోహారా అభిలాపవాచా. అరియవోహారాతి అరియానం సప్పురిసానం వోహారా. దిట్ఠవాదితాతి ‘‘దిట్ఠం మయా’’తి ఏవంవాదితా. ఏత్థ చ తంతంసముట్ఠాపకచేతనావసేన అత్థో వేదితబ్బో.

పఠమకప్పికేసు పఠమం పురిసలిఙ్గమేవ ఉప్పజ్జతీతి ఆహ ‘‘పఠమం ఉప్పన్నవసేనా’’తి. పురిమం పురిసలిఙ్గం పజహతీతి యథావుత్తేనత్థేన పుబ్బఙ్గమభావతో పురిమసఙ్ఖాతం పురిసలిఙ్గం జహతి. సతం తింసఞ్చ సిక్ఖాపదానీతి తింసాధికాని సతం సిక్ఖాపదాని.

భిక్ఖుస్స చ భిక్ఖునియా చ చతూసు పారాజికేసూతి సాధారణేసుయేవ చతూసు పారాజికేసు. పఠమో పఞ్హోతి ‘‘అత్థి వత్థునానత్తతా, నో ఆపత్తినానత్తతా’’తి అయం పఞ్హో. ‘‘అత్థి ఆపత్తిసభాగతా, నో వత్థుసభాగతా’’తి అయం ఇధ దుతియో నామ.

అనాపత్తివస్సచ్ఛేదస్సాతి నత్థి ఏతస్మిం వస్సచ్ఛేదే ఆపత్తీతి అనాపత్తివస్సచ్ఛేదో, తస్స, అనాపత్తికస్స వస్సచ్ఛేదస్సాతి అత్థో. మన్తాభాసాతి ¶ మతియా ఉపపరిక్ఖిత్వా భాసనతో అసమ్ఫప్పలాపవాచా ఇధ ‘‘మన్తాభాసా’’తి వుత్తా.

నవమభిక్ఖునితో ¶ పట్ఠాయ ఉపజ్ఝాయాపి అభివాదనారహా నో పచ్చుట్ఠానారహాతి యస్మా ‘‘అనుజానామి, భిక్ఖవే, భత్తగ్గే అట్ఠన్నం భిక్ఖునీనం యథావుడ్ఢం అవసేసానం యథాగతిక’’న్తి వదన్తేన భగవతా భత్తగ్గే ఆదితో పట్ఠాయ అట్ఠన్నంయేవ భిక్ఖునీనం యథావుడ్ఢం అనుఞ్ఞాతం, అవసేసానం ఆగతపటిపాటియా, తస్మా నవమభిక్ఖునితో పట్ఠాయ సచే ఉపజ్ఝాయాపి భిక్ఖునీ పచ్ఛా ఆగచ్ఛతి, న పచ్చుట్ఠానారహా, యథానిసిన్నాహియేవ సీసం ఉక్ఖిపిత్వా అభివాదేతబ్బత్తా అభివాదనారహా. ఆదితో నిసిన్నాసు పన అట్ఠసు యా అబ్భన్తరిమా అఞ్ఞా వుడ్ఢతరా ఆగచ్ఛతి, సా అత్తనో నవకతరం వుట్ఠాపేత్వా నిసీదితుం లభతి. తస్మా సా తాహి అట్ఠహి భిక్ఖునీహి పచ్చుట్ఠానారహా. యా పన అట్ఠహిపి నవకతరా, సా సచేపి సట్ఠివస్సా హోతి, ఆగతపటిపాటియావ నిసీదితుం లభతి.

ఇధ న కప్పన్తీతి వదన్తోతి పచ్చన్తిమజనపదేసు ఠత్వా ‘‘ఇధ న కప్పన్తీ’’తి వదన్తో వినయాతిసారదుక్కటం ఆపజ్జతి. కప్పియఞ్హి ‘‘న కప్పతీ’’తి వదన్తో పఞ్ఞత్తం సముచ్ఛిన్దతి నామ. ఇధ కప్పన్తీతిఆదీసుపి ఏసేవ నయో.

౩౨౫. పఞ్చకేసు ‘‘నిమన్తితో సభత్తో సమానో సన్తం భిక్ఖుం అనాపుచ్ఛా’’తి (పాచి. ౨౯౪-౨౯౭) వచనతో అకప్పియనిమన్తనం సాదియన్తస్సేవ అనామన్తచారో న వట్టతీతి ‘‘పిణ్డపాతికస్స కప్పన్తీ’’తి వుత్తం. గణభోజనాదీసుపి ఏసేవ నయో. అధిట్ఠహిత్వా భోజనన్తి ‘‘గిలానసమయో’’తిఆదినా ఆభోగం కత్వా భోజనం. అవికప్పనాతి ‘‘మయ్హం భత్తపచ్చాసం ఇత్థన్నామస్స దమ్మీ’’తి ఏవం అవికప్పనా.

అయసతో వా గరహతో వాతి ఏత్థ పరమ్ముఖా అగుణవచనం అయసో. సమ్ముఖా గరహా. వియసతీతి బ్యసనం, హితసుఖం ఖిపతి విద్ధంసేతీతి అత్థో. ఞాతీనం ¶ బ్యసనం ఞాతిబ్యసనం, చోరరోగభయాదీహి ఞాతివినాసోతి అత్థో. భోగానం బ్యసనం భోగబ్యసనం, రాజచోరాదివసేన భోగవినాసోతి అత్థో. రోగో ఏవ బ్యసనం రోగబ్యసనం. రోగో హి ఆరోగ్యం బ్యసతి వినాసేతీతి బ్యసనం. సీలస్స బ్యసనం సీలబ్యసనం, దుస్సీల్యస్సేతం నామం. సమ్మాదిట్ఠిం వినాసయమానా ఉప్పన్నా దిట్ఠియేవ బ్యసనం దిట్ఠిబ్యసనం. ఞాతిసమ్పదాతి ఞాతీనం సమ్పదా పారిపూరి బహుభావో ¶ . భోగసమ్పదాయపి ఏసేవ నయో. ఆరోగ్యస్స సమ్పదా ఆరోగ్యసమ్పదా. పారిపూరి దీఘరత్తం అరోగతా. సీలదిట్ఠిసమ్పదాసుపి ఏసేవ నయో.

వత్తం పరిచ్ఛిన్దీతి తస్మిం దివసే కాతబ్బవత్తం నిట్ఠాపేసి. అట్ఠ కప్పే అనుస్సరీతిఆదినా తస్మిం ఖణే ఝానం నిబ్బత్తేత్వా పుబ్బేనివాసఞాణం నిబ్బత్తేసీతి దీపేతి. ఞత్తియా కమ్మప్పత్తో హుత్వాతి ఞత్తియా ఠపితాయ అనుస్సావనకమ్మప్పత్తో హుత్వాతి అత్థో.

మన్దత్తా మోమూహత్తాతి నేవ సమాదానం జానాతి, న ఆనిసంసం, అత్తనో పన మన్దత్తా మోమూహత్తా అఞ్ఞాణేనేవ ఆరఞ్ఞికో హోతి. పాపిచ్ఛో ఇచ్ఛాపకతోతి ‘‘అరఞ్ఞే మే విహరన్తస్స ‘అయం ఆరఞ్ఞికో’తి చతుప్పచ్చయసక్కారం కరిస్సన్తి, ‘అయం భిక్ఖు లజ్జీ పవివిత్తో’తిఆదీహి చ గుణేహి సమ్భావేస్సన్తీ’’తి ఏవం పాపికాయ ఇచ్ఛాయ ఠత్వా తాయ ఏవ ఇచ్ఛాయ అభిభూతో హుత్వా ఆరఞ్ఞికో హోతీతి అత్థో. తేనాహ ‘‘అరఞ్ఞవాసేన పచ్చయలాభం పత్థయమానో’’తి. ఉమ్మాదవసేన అరఞ్ఞం పవిసిత్వా విహరన్తో ఉమ్మాదా చిత్తక్ఖేపా ఆరఞ్ఞికో నామ హోతి. వణ్ణితన్తి ఇదం ఆరఞ్ఞికఙ్గం నామ బుద్ధేహి బుద్ధసావకేహి చ వణ్ణితం పసత్థన్తి ఆరఞ్ఞికో హోతి.

౩౨౬. ఛక్కేసు ఛబ్బస్సపరమతా ధారేతబ్బన్తి పదభాజనం దస్సితం. సేసం ఉత్తానమేవ.

౩౨౭. సత్తకేసు ¶ ఛక్కే వుత్తానియేవ సత్తకవసేన యోజేతబ్బానీతి ఛక్కే వుత్తచుద్దసపరమాని ద్విధా కత్వా ద్విన్నం సత్తకానం వసేన యోజేతబ్బాని.

ఆపత్తిం జానాతీతి ఆపత్తింయేవ ‘‘ఆపత్తీ’’తి జానాతి. సేసపదేసుపి ఏసేవ నయో. ఆభిచేతసికానన్తి ¶ ఏత్థ (మ. ని. అట్ఠ. ౧.౬౬) అభిచేతోతి పాకతికకామావచరచిత్తేహి సున్దరతాయ పటిపక్ఖతో విసుద్ధత్తా చ అభిక్కన్తం విసుద్ధచిత్తం వుచ్చతి, ఉపచారజ్ఝానచిత్తస్సేతం అధివచనం. అభిచేతసి జాతాని ఆభిచేతసికాని, అభిచేతోసన్నిస్సితానీతి వా ఆభిచేతసికాని. దిట్ఠధమ్మసుఖవిహారానన్తి దిట్ఠధమ్మే సుఖవిహారానం. దిట్ఠధమ్మోతి పచ్చక్ఖో అత్తభావో వుచ్చతి, తత్థ సుఖవిహారభూతానన్తి అత్థో. రూపావచరజ్ఝానానమేతం అధివచనం. తాని హి అప్పేత్వా నిసిన్నా ఝాయినో ఇమస్మిఞ్ఞేవ అత్తభావే అసంకిలిట్ఠం నేక్ఖమ్మసుఖం విన్దన్తి, తస్మా ‘‘దిట్ఠధమ్మసుఖవిహారానీ’’తి వుచ్చన్తి. నికామలాభీతి నికామేన లాభీ, అత్తనో ఇచ్ఛావసేన లాభీ, ఇచ్ఛితిచ్ఛితక్ఖణే సమాపజ్జితుం సమత్థోతి వుత్తం హోతి. అకిచ్ఛలాభీతి సుఖేనేవ పచ్చనీకధమ్మే విక్ఖమ్భేత్వా సమాపజ్జితుం సమత్థోతి వుత్తం హోతి. అకసిరలాభీతి అకసిరానం లాభీ విపులానం, యథాపరిచ్ఛేదేనేవ వుట్ఠాతుం సమత్థోతి వుత్తం హోతి. ఏకచ్చో హి లాభీయేవ హోతి, న పన సక్కోతి ఇచ్ఛితిచ్ఛితక్ఖణే సమాపజ్జితుం. ఏకచ్చో సక్కోతి తథా సమాపజ్జితుం, పారిపన్థికే పన కిచ్ఛేన విక్ఖమ్భేతి. ఏకచ్చో తథా చ సమాపజ్జతి, పారిపన్థికే చ అకిచ్ఛేనేవ విక్ఖమ్భేతి, న సక్కోతి కాలమాననాళికయన్తం వియ యథాపరిచ్ఛేదేయేవ వుట్ఠాతుం.

ఆసవానం ఖయాతి అరహత్తమగ్గేన సబ్బకిలేసానం ఖయా. అనాసవన్తి ఆసవవిరహితం. చేతోవిముత్తిం పఞ్ఞావిముత్తిన్తి ఏత్థ చేతో-వచనేన అరహత్తఫలసమ్పయుత్తో సమాధి, పఞ్ఞా-వచనేన తంసమ్పయుత్తా చ పఞ్ఞా వుత్తా. తత్థ చ సమాధి రాగతో విముత్తత్తా చేతోవిముత్తి, పఞ్ఞా అవిజ్జాయ విముత్తత్తా పఞ్ఞావిముత్తీతి వేదితబ్బా. వుత్తఞ్హేతం భగవతా ‘‘యో హిస్స, భిక్ఖవే, సమాధి, తదస్స సమాధిన్ద్రియం (సం. ని. ౫.౫౨౦). యా హిస్స, భిక్ఖవే, పఞ్ఞా, తదస్స పఞ్ఞిన్ద్రియం ¶ (సం. ని. ౫.౫౧౬). ఇతి ఖో, భిక్ఖవే, రాగవిరాగా చేతోవిముత్తి అవిజ్జావిరాగా పఞ్ఞావిముత్తీ’’తి (అ. ని. ౨.౩౨). అపిచేత్థ సమథఫలం చేతోవిముత్తి, విపస్సనాఫలం పఞ్ఞావిముత్తీతి వేదితబ్బాతి. దిట్ఠేవ ధమ్మేతి ఇమస్మింయేవ అత్తభావే. సయం అభిఞ్ఞా సచ్ఛికత్వాతి అత్తనాయేవ పఞ్ఞాయ పచ్చక్ఖం కత్వా, అపరప్పచ్చయేన ఞత్వాతి అత్థో. సుతమయఞాణాదినా వియ పరప్పచ్చయతం నయగ్గాహఞ్చ ముఞ్చిత్వా పరతోఘోసానుగతభావనాధిగమభూతాయ అత్తనోయేవ పఞ్ఞాయ పచ్చక్ఖం కత్వా, న సయమ్భూఞాణభూతాయాతి అధిప్పాయో. ఉపసమ్పజ్జ విహరతీతి పాపుణిత్వా సమ్పాదేత్వా విహరతి.

౩౨౮. అట్ఠకేసు ¶ అట్ఠానిసంసే సమ్పస్సమానేనాతి –

‘‘ఇధ పన, భిక్ఖవే, భిక్ఖు ఆపత్తిం ఆపన్నో హోతి, సో తస్సా ఆపత్తియా అనాపత్తిదిట్ఠి హోతి, అఞ్ఞే భిక్ఖూ తస్సా ఆపత్తియా ఆపత్తిదిట్ఠినో హోన్తి, తే చే, భిక్ఖవే, భిక్ఖూ తం భిక్ఖుం ఏవం జానన్తి ‘అయం ఖో ఆయస్మా బహుస్సుతో ఆగతాగమో ధమ్మధరో వినయధరో మాతికాధరో పణ్డితో బ్యత్తో మేధావీ లజ్జీ కుక్కుచ్చకో సిక్ఖాకామో, సచే మయం ఇమం భిక్ఖుం ఆపత్తియా అదస్సనే ఉక్ఖిపిస్సామ, న మయం ఇమినా భిక్ఖునా సద్ధిం ఉపోసథం కరిస్సామ, వినా ఇమినా భిక్ఖునా ఉపోసథం కరిస్సామ, భవిస్సతి సఙ్ఘస్స తతోనిదానం భణ్డనం కలహో విగ్గహో వివాదో సఙ్ఘభేదో సఙ్ఘరాజి సఙ్ఘవవత్థానం సఙ్ఘనానాకరణ’న్తి, భేదగరుకేహి, భిక్ఖవే, భిక్ఖూహి న సో భిక్ఖు ఆపత్తియా అదస్సనే ఉక్ఖిపితబ్బో’’తి (మహావ. ౪౫౩) –

ఆదినా వుత్తఅట్ఠానిసంసే సమ్పస్సమానేన. తేన హి సద్ధిం ఉపోసథాదిఅకరణం ఆదీనవో భేదాయ సంవత్తనతో, కరణం ఆనిసంసో ¶ సామగ్గియా సంవత్తనతో. తస్మా ఏతే అట్ఠానిసంసే సమ్పస్సమానేన న సో భిక్ఖు ఉక్ఖిపితబ్బోతి అత్థో.

దుతియఅట్ఠకేపి అట్ఠానిసంసే సమ్పస్సమానేనాతి –

‘‘ఇధ పన, భిక్ఖవే, భిక్ఖు ఆపత్తిం ఆపన్నో హోతి, సో తస్సా ఆపత్తియా అనాపత్తిదిట్ఠి హోతి, అఞ్ఞే భిక్ఖూ తస్సా ఆపత్తియా ఆపత్తిదిట్ఠినో హోన్తి, సో చే, భిక్ఖవే, భిక్ఖు తే భిక్ఖూ ఏవం జానాతి ‘ఇమే ఖో ఆయస్మన్తో బహుస్సుతా ఆగతాగమా ధమ్మధరా వినయధరా మాతికాధరా పణ్డితా బ్యత్తా మేధావినో లజ్జినో కుక్కుచ్చకా సిక్ఖాకామా, నాలం మమం వా కారణా అఞ్ఞేసం వా కారణా ఛన్దా దోసా మోహా భయా అగతిం గన్తుం, సచే మం ఇమే భిక్ఖూ ఆపత్తియా అదస్సనే ఉక్ఖిపిస్సన్తి, న మయా సద్ధిం ఉపోసథం కరిస్సన్తి, వినా మయా ఉపోసథం కరిస్సన్తి, భవిస్సతి సఙ్ఘస్స తతోనిదానం భణ్డనం కలహో విగ్గహో వివాదో సఙ్ఘభేదో సఙ్ఘరాజి సఙ్ఘవవత్థానం సఙ్ఘనానాకరణ’న్తి, భేదగరుకేన, భిక్ఖవే, భిక్ఖునా పరేసమ్పి సద్ధాయ సా ఆపత్తి దేసేతబ్బా’’తి (మహావ. ౪౫౩) –

ఆదినా ¶ వుత్తఅట్ఠానిసంసే సమ్పస్సమానేనాతి అత్థో.

పాళియం ఆగతేహి సత్తహీతి ‘‘పుబ్బేవస్స హోతి ‘ముసా భణిస్స’న్తి, భణన్తస్స హోతి ‘ముసా భణామీ’తి, భణితస్స హోతి ‘ముసా మయా భణిత’న్తి వినిధాయ దిట్ఠిం, వినిధాయ ఖన్తిం, వినిధాయ రుచిం, వినిధాయ భావ’’న్తి (పారా. ౨౨౦) ఏవమాగతేహి సత్తహి.

అబ్రహ్మచరియాతి అసేట్ఠచరియతో. రత్తిం న భుఞ్జేయ్య వికాలభోజనన్తి ఉపోసథం ఉపవుత్థో రత్తిభోజనఞ్చ దివావికాలభోజనఞ్చ న భుఞ్జేయ్య. మఞ్చే ఛమాయంవ సయేథ సన్థతేతి కప్పియమఞ్చే వా సుధాదిపరికమ్మకతాయ భూమియం వా తిణపణ్ణపలాలాదీని సన్థరిత్వా కతే సన్థతే వా సయేథాతి అత్థో. ఏతఞ్హి అట్ఠఙ్గీకమాహుపోసథన్తి ఏతం పాణాతిపాతాదీని అసమాచరన్తేన ఉపవుత్థఉపోసథం అట్ఠహి అఙ్గేహి సమన్నాగతత్తా ‘‘అట్ఠఙ్గిక’’న్తి వదన్తి.

‘‘అకప్పియకతం ¶ హోతి అప్పటిగ్గహితక’’న్తిఆదయో అట్ఠ అనతిరిత్తా నామ. సప్పిఆది అట్ఠమే అరుణుగ్గమనే నిస్సగ్గియం హోతి. అట్ఠకవసేన యోజేత్వా వేదితబ్బానీతి పురిమాని అట్ఠ ఏకం అట్ఠకం, తతో ఏకం అపనేత్వా సేసేసుపి ఏకేకం పక్ఖిపిత్వాతి ఏవమాదినా నయేన అఞ్ఞానిపి అట్ఠకాని కాతబ్బానీతి అత్థో.

౩౨౯. నవకేసు ఆఘాతవత్థూనీతి (దీ. ని. అట్ఠ. ౩.౩౪౦; అ. ని. అట్ఠ. ౩.౯.౨౯) ఆఘాతకారణాని. ఆఘాతపటివినయానీతి ఆఘాతస్స పటివినయకారణాని. తం కుతేత్థ లబ్భాతి ‘‘తం అనత్థచరణం మా అహోసీ’’తి ఏతస్మిం పుగ్గలే కుతో లబ్భా కేన కారణేన సక్కా లద్ధుం. ‘‘పరో నామ పరస్స అత్తనో చిత్తరుచియా అనత్థం కరోతీ’’తి ఏవం చిన్తేత్వా ఆఘాతం పటివినోదేతి. అథ వా సచాహం పటిక్కోపం కరేయ్యం, తం కోపకరణం ఏత్థ పుగ్గలే కుతో లబ్భా, కేన కారణేన లద్ధబ్బం నిరత్థకభావతోతి అత్థో. కమ్మస్సకా హి సత్తా, తే కస్స రుచియా దుక్ఖితా సుఖితా వా భవన్తి, తస్మా కేవలం తస్మిం మయ్హం కుజ్ఝనమత్తమేవాతి అధిప్పాయో. అథ వా తం కోపకరణం ఏత్థ పుగ్గలే కుతో లబ్భా పరమత్థతో కుజ్ఝితబ్బస్స ¶ కుజ్ఝనకస్స చ అభావతో. సఙ్ఖారమత్తఞ్హేతం యదిదం ఖన్ధపఞ్చకం యం ‘‘సత్తో’’తి వుచ్చతి, తే చ సఙ్ఖారా ఇత్తరకాలా ఖణికా, కస్స కో కుజ్ఝతీతి అత్థో. ‘‘కుతో లాభా’’తిపి పాఠో, సచాహం ఏత్థ కోపం కరేయ్యం, తస్మిం మే కోపకరణే కుతో లాభా, లాభా నామ కే సియుం అఞ్ఞత్ర అనత్థుప్పత్తితోతి అత్థో. ఇమస్మిఞ్చ అత్థే తన్తి నిపాతమత్తమేవ హోతి.

తణ్హం పటిచ్చాతి (దీ. ని. అట్ఠ. ౨.౧౦౩; అ. ని. అట్ఠ. ౩.౯.౨౩) ద్వే తణ్హా ఏసనతణ్హా ఏసితతణ్హా చ. యాయ తణ్హాయ అజపథసఙ్కుపథాదీని పటిపజ్జిత్వా భోగే ఏసతి గవేసతి, అయం ఏసనతణ్హా నామ. యా తేసు ఏసితేసు గవేసితేసు పటిలద్ధేసు ¶ తణ్హా, అయం ఏసితతణ్హా నామ. ఇధ ఏసితతణ్హా దట్ఠబ్బా. పరియేసనాతి రూపాదిఆరమ్మణపరియేసనా. సా హి ఏసనతణ్హాయ సతి హోతి. లాభోతి రూపాదిఆరమ్మణప్పటిలాభో. సో హి పరియేసనాయ సతి హోతి. వినిచ్ఛయో పన ఞాణతణ్హాదిట్ఠివితక్కవసేన చతుబ్బిధో. తత్థ ‘‘సుఖవినిచ్ఛయం జఞ్ఞా, సుఖవినిచ్ఛయం ఞత్వా అజ్ఝత్తం సుఖమనుయుఞ్జేయ్యా’’తి (మ. ని. ౩.౩౨౩) అయం ఞాణవినిచ్ఛయో. ‘‘వినిచ్ఛయోతి ద్వే వినిచ్ఛయా తణ్హావినిచ్ఛయో చ దిట్ఠివినిచ్ఛయో చా’’తి (మహాని. ౧౦౨) ఏవం ఆగతాని అట్ఠసతతణ్హావిచరితాని తణ్హావినిచ్ఛయో. ద్వాసట్ఠి దిట్ఠియో దిట్ఠివినిచ్ఛయో. ‘‘ఛన్దో ఖో, దేవానమిన్ద, వితక్కనిదానో’’తి (దీ. ని. ౨.౩౫౮) ఇమస్మిం పన సుత్తే ఇధ వినిచ్ఛయోతి వుత్తో వితక్కోయేవ ఆగతో. లాభం లభిత్వా హి ఇట్ఠానిట్ఠం సున్దరాసున్దరఞ్చ వితక్కేన వినిచ్ఛినాతి ‘‘ఏత్తకం మే రూపారమ్మణత్థాయ భవిస్సతి, ఏత్తకం సద్దారమ్మణత్థాయ, ఏత్తకం మయ్హం భవిస్సతి, ఏత్తకం పరస్స, ఏత్తకం పరిభుఞ్జిస్సామి, ఏత్తకం నిదహిస్సామీ’’తి. తేన వుత్తం ‘‘లాభం పటిచ్చ వినిచ్ఛయో’’తి.

ఛన్దరాగోతి ఏవం అకుసలవితక్కేన వితక్కితే వత్థుస్మిం దుబ్బలరాగో చ బలవరాగో చ ఉప్పజ్జతి. అజ్ఝోసానన్తి ‘‘అహం, మమ’’న్తి బలవసన్నిట్ఠానం. పరిగ్గహోతి తణ్హాదిట్ఠివసేన పరిగ్గహకరణం. మచ్ఛరియన్తి పరేహి సాధారణభావస్స అసహనతా. తేనేవస్స పోరాణా ఏవం వచనత్థం వదన్తి ‘‘ఇదం అచ్ఛరియం మయ్హేవ హోతు, మా అఞ్ఞస్స అచ్ఛరియం హోతూతి పవత్తత్తా మచ్ఛరియన్తి వుచ్చతీ’’తి. ఆరక్ఖోతి ద్వారపిదహనమఞ్జూసాగోపనాదివసేన సుట్ఠు రక్ఖణం. అధి కరోతీతి అధికరణం, కారణస్సేతం నామం. ఆరక్ఖాధికరణన్తి భావనపుంసకం, ఆరక్ఖహేతూతి అత్థో. దణ్డాదానాదీసు పరనిసేధనత్థం దణ్డస్స ఆదానం దణ్డాదానం. ఏకతోధారాదినో సత్థస్స ఆదానం సత్థాదానం. కలహోతి కాయకలహోపి వాచాకలహోపి. పురిమో పురిమో విరోధో విగ్గహో, పచ్ఛిమో పచ్ఛిమో వివాదో. తువం తువన్తి అగారవవసేన ‘‘తువం తువ’’న్తి వచనం.

అధిట్ఠితకాలతో ¶ పట్ఠాయ న వికప్పేతబ్బానీతి వికప్పేన్తేన అధిట్ఠానతో పుబ్బే వా

వికప్పేతబ్బం, విజహితాధిట్ఠానం వా పచ్ఛావికప్పేతబ్బం. అవిజహితాధిట్ఠానం ¶ పన న వికప్పేతబ్బన్తి అధిప్పాయో. దుక్కటవసేన వుత్తానీతి ‘‘వగ్గం భిక్ఖునిసఙ్ఘం వగ్గసఞ్ఞీ ఓవదతీ’’తిఆదినా (పాచి. ౧౫౦) నయేన అధమ్మకమ్మే ద్వే నవకాని దుక్కటవసేన వుత్తాని.

౩౩౦. దసకేసు నత్థి దిన్నన్తిఆదివసేన వేదితబ్బాతి ‘‘నత్థి దిన్నం, నత్థి యిట్ఠం, నత్థి హుతం, నత్థి సుకతదుక్కటానం కమ్మానం ఫలం విపాకో, నత్థి అయం లోకో, నత్థి పరో లోకో, నత్థి మాతా, నత్థి పితా, నత్థి సత్తా ఓపపాతికా, నత్థి లోకే సమణబ్రాహ్మణా సమ్మగ్గతా సమ్మాపటిపన్నా, యే ఇమఞ్చ లోకం పరఞ్చ లోకం సయం అభిఞ్ఞా సచ్ఛికత్వా పవేదేన్తీ’’తి (మ. ని. ౨.౯౪, ౨౨౫; ౩.౯౧, ౧౧౬; సం. ని. ౩.౨౧౦) ఏవమాగతం సన్ధాయ వుత్తం. సస్సతో లోకోతిఆదివసేనాతి ‘‘సస్సతో లోకోతి వా, అసస్సతో లోకోతి వా, అన్తవా లోకోతి వా, అనన్తవా లోకోతి వా, తం జీవం తం సరీరన్తి వా, అఞ్ఞం జీవం అఞ్ఞం సరీరన్తి వా, హోతి తథాగతో పరం మరణాతి వా, న హోతి తథాగతో పరం మరణాతి వా, హోతి చ న చ హోతి తథాగతో పరం మరణాతి వా, నేవ హోతి న న హోతి తథాగతో పరం మరణాతి వా’’తి (మ. ని. ౧.౨౬౯) ఏవమాగతం సఙ్గణ్హాతి.

మిచ్ఛాదిట్ఠిఆదయో మిచ్ఛావిముత్తిపరియోసానాతి ‘‘మిచ్ఛాదిట్ఠి మిచ్ఛాసఙ్కప్పో మిచ్ఛావాచా మిచ్ఛాకమ్మన్తో మిచ్ఛాఆజీవో మిచ్ఛావాయామో మిచ్ఛాసతి మిచ్ఛాసమాధి మిచ్ఛాఞాణం మిచ్ఛావిముత్తీ’’తి (విభ. ౯౭౦) ఏవమాగతం సన్ధాయ వదతి. తత్థ మిచ్ఛాఞాణన్తి పాపకిరియాసు ఉపాయచిన్తావసేన పాపకం కత్వా ‘‘సుకతం మయా’’తి పచ్చవేక్ఖణాకారేన చ ఉప్పన్నో మోహో. మిచ్ఛావిముత్తీతి అవిముత్తస్సేవ సతో విముత్తిసఞ్ఞితా. సమథక్ఖన్ధకే నిద్దిట్ఠాతి ‘‘ఓరమత్తకం అధికరణం హోతి, న చ గతిగతం, న చ సరితసారిత’’న్తిఆదినా (చూళవ. ౨౦౪) నిద్దిట్ఠా. సమథక్ఖన్ధకే వుత్తేహి సమన్నాగతో హోతీతి ¶ సమ్బన్ధో. మాతురక్ఖితాదయో దస ఇత్థియో. ధనక్కీతాదయో దస భరియాయో.

౩౩౧. ఏకాదసకేసు ¶ న వోదాయన్తీతి న పకాసన్తి. సుయుత్తయానసదిసాయ కతాయాతి ఇచ్ఛితిచ్ఛితకాలే సుఖేన పవత్తేతబ్బత్తా యుత్తయానం వియ కతాయ. యథా పతిట్ఠా హోతీతి సమ్పత్తీనం యథా పతిట్ఠా హోతి. అను అను పవత్తితాయాతి భావనాబహులీకారేహి అను అను పవత్తితాయ.

సుఖం సుపతీతిఆదీసు (అ. ని. అట్ఠ. ౩.౧౧.౧౫; విసుద్ధి ౧.౨౫౮) యథా సేసజనా సమ్పరివత్తమానా కాకచ్ఛమానా దుక్ఖం సుపన్తి, ఏవం అసుపిత్వా సుఖం సుపతి, నిద్దం ఓక్కన్తోపి సమాపత్తిం సమాపన్నో వియ హోతి. సుఖం పటిబుజ్ఝతీతి యథా అఞ్ఞే నిత్థునన్తా విజమ్భన్తా సమ్పరివత్తన్తా దుక్ఖం పటిబుజ్ఝన్తి, ఏవం అప్పటిబుజ్ఝిత్వా వికసమానమివ పదుమం సుఖం నిబ్బికారం పటిబుజ్ఝతి. అనుభూతపుబ్బవసేన దేవతూపసంహారవసేన చస్స భద్దకమేవ సుపినం హోతి, న పాపకన్తి ఆహ ‘‘పాపకమేవ న పస్సతీ’’తిఆది. ధాతుక్ఖోభహేతుకమ్పి చస్స బహులం భద్దకమేవ సియా యేభుయ్యేన చిత్తజరూపానుగుణతాయ ఉతుఆహారజరూపానం. తత్థ పాపకమేవ న పస్సతీతి యథా అఞ్ఞే అత్తానం చోరేహి సమ్పరివారితం వియ, వాళేహి ఉపద్దుతం వియ, పపాతే పతన్తం వియ చ పస్సన్తి, ఏవం పాపకమేవ సుపినం న పస్సతి. భద్రకం పన వుడ్ఢికారణభూతం పస్సతీతి చేతియం వన్దన్తో వియ, పూజం కరోన్తో వియ, ధమ్మం సుణన్తో వియ చ హోతి.

మనుస్సానం పియో హోతీతి ఉరే ఆముక్కముత్తాహారో వియ, సీసే పిళన్ధమాలా వియ చ మనుస్సానం పియో హోతి మనాపో. అమనుస్సానం పియో హోతీతి యథేవ చ మనుస్సానం పియో, ఏవం అమనుస్సానమ్పి పియో హోతి విసాఖత్థేరో వియ. నాస్స అగ్గి వా విసం వా సత్థం వా కమతీతి మేత్తావిహారిస్స కాయే ఉత్తరాయ ఉపాసికాయ వియ అగ్గి వా, సంయుత్తభాణకచూళసీవత్థేరస్సేవ ¶ విసం వా, సంకిచ్చసామణేరస్సేవ సత్థం వా న కమతి న పవిసతి, నాస్స కాయం వికోపేతీతి వుత్తం హోతి. ధేనువత్థుమ్పి చేత్థ కథయన్తి, ఏకా కిర ధేను వచ్ఛకస్స ఖీరధారం ముఞ్చమానా అట్ఠాసి. ఏకో లుద్దకో ‘‘తం విజ్ఝిస్సామీ’’తి హత్థేన సమ్పరివత్తేత్వా దీఘదణ్డకం సత్తిం ముఞ్చి. సా తస్సా సరీరం ఆహచ్చ తాలపణ్ణం వియ వివట్టమానా గతా, నేవ ఉపచారబలేన న అప్పనాబలేన, కేవలం పన వచ్ఛకే బలవహితచిత్తతాయ. ఏవం మహానుభావా మేత్తా. ఖిప్పం సమాధియతీతి కేనచి పరిపన్థేన పరిహీనజ్ఝానస్స బ్యాపాదస్స దూరసమనుస్సరితభావతో ఖిప్పమేవ సమాధియతి. ముఖవణ్ణో విప్పసీదతీతి బన్ధనా పముత్తతాలపక్కం వియ చస్స విప్పసన్నవణ్ణం ముఖం హోతి. అసమ్మూళ్హో కాలం ¶ కరోతీతి మేత్తావిహారినో సమ్మోహమరణం నామ నత్థి, అసమ్మూళ్హోవ నిద్దం ఓక్కమన్తో వియ కాలం కరోతి.

ఉపోసథాదిపుచ్ఛావిస్సజ్జనావణ్ణనా

౩౩౨. ‘‘సఙ్ఘం, భన్తే, పవారేమీతిఆది పవారణాకథా నామా’’తి గణ్ఠిపదేసు వుత్తం.

౩౩౪. పఠమపారాజికవణ్ణనాయమేవ వుత్తన్తి ‘‘సఙ్ఘసుట్ఠుతాయా’’తిఆదీనం అత్థవణ్ణనం సన్ధాయ వుత్తం. దసక్ఖత్తుం యోజనాయ పదసతం వుత్తన్తి ఏకమూలకనయే దసక్ఖత్తుం యోజనాయ కతాయ సఙ్ఖలికనయే వుత్తపదేహి సద్ధిం పదసతం వుత్తన్తి ఏవమత్థో గహేతబ్బో. అఞ్ఞథా ఏకమూలకే ఏవ నయే న సక్కా పదసతం లద్ధుం. ఏకమూలకనయేహి పురిమపచ్ఛిమపదాని ఏకతో కత్వా ఏకేకస్మిం వారే నవ నవ పదాని వుత్తానీతి దసక్ఖత్తుం యోజనాయ నవుతి పదానియేవ లబ్భన్తి. తస్మా తాని నవుతి పదాని సఙ్ఖలికనయే బద్ధచక్కవసేన యోజితే దస పదాని లబ్భన్తీతి తేహి సద్ధిం పదసతన్తి సక్కా వత్తుం. ఇతో అఞ్ఞథా పన ఉభోసుపి ¶ నయేసు విసుం విసుం అత్థసతం ధమ్మసతఞ్చ యథా లబ్భతి, తథా పఠమపారాజికసంవణ్ణనాయమేవ అమ్హేహి దస్సితం, తం తత్థ వుత్తనయేనేవ గహేతబ్బం. పురిమపచ్ఛిమపదాని ఏకత్తేన గహేత్వా ‘‘పదసత’’న్తి వుత్తత్తా ‘‘తత్థ పచ్ఛిమస్స పచ్ఛిమస్స పదస్స వసేన అత్థసతం, పురిమస్స పురిమస్స వసేన ధమ్మసత’’న్తి వుత్తం. తస్మిం పదసతే ‘‘సఙ్ఘసుట్ఠూ’’తిఆదినా వుత్తపురిమపదానం వసేన ధమ్మసతం, ‘‘సఙ్ఘఫాసూ’’తిఆదినా వుత్తపచ్ఛిమపదానం వసేన అత్థసతన్తి అధిప్పాయో.

సత్తనగరేసు పఞ్ఞత్తసిక్ఖాపదవణ్ణనా

౩౩౫. అడ్ఢుడ్ఢసతానీతి ¶ ¶ తీణి సతాని పఞ్ఞాసఞ్చ సిక్ఖాపదాని. విగ్గహన్తి మనుస్సవిగ్గహం. అతిరేకన్తి దసాహపరమం అతిరేకచీవరం. కాళకన్తి ‘‘సుద్ధకాళకాన’’న్తి వుత్తకాళకం. భూతన్తి భూతారోచనం. పరమ్పరభత్తన్తి పరమ్పరభోజనం. భిక్ఖునీసు చ అక్కోసోతి ‘‘యా పన భిక్ఖునీ భిక్ఖుం అక్కోసేయ్య వా పరిభాసేయ్య వా’’తి (పాచి. ౧౦౨౯) వుత్తసిక్ఖాపదం. అన్తరవాసకన్తి అఞ్ఞాతికాయ భిక్ఖునియా చీవరపటిగ్గణ్హనం. రూపియన్తి రూపియసంవోహారం. సుత్తన్తి ‘‘సామం సుత్తం విఞ్ఞాపేత్వా తన్తవాయేహీ’’తి (పారా. ౬౩౭) వుత్తసిక్ఖాపదం. ఉజ్ఝాపనకేతి ఉజ్ఝాపనకే ఖియ్యనకే పాచిత్తియం. పాచితపిణ్డన్తి భిక్ఖునీపరిపాచితం. చీవరం దత్వాతి ‘‘సమగ్గేన సఙ్ఘేన చీవరం దత్వా’’తి (పాచి. ౪౮౫) వుత్తసిక్ఖాపదం. వోసాసన్తీతి ‘‘భిక్ఖూ పనేవ కులేసు నిమన్తితా భుఞ్జన్తి, తత్ర చేసా భిక్ఖునీ’’తి (పాచి. ౫౫౮) వుత్తపాటిదేసనీయం. గిరగ్గన్తి ‘‘యా పన భిక్ఖునీ నచ్చం వా గీతం వా’’తి (పాచి. ౮౩౪) వుత్తసిక్ఖాపదం. చరియాతి ‘‘అన్తోవస్సం చారికం చరేయ్యా’’తి (పాచి. ౯౭౦) చ, ‘‘వస్సంవుత్థా చారికం న పక్కమేయ్యా’’తి (పాచి. ౯౭౪) చ వుత్తసిక్ఖాపదద్వయం. ఛన్దదానేనాతి పారివాసికేన ఛన్దదానేన.

పారాజికాని చత్తారీతి భిక్ఖునీనం చత్తారి పారాజికాని. కుటీతి కుటికారసిక్ఖాపదం. కోసియన్తి కోసియమిస్సకసిక్ఖాపదం. సేయ్యాతి అనుపసమ్పన్నేన సహసేయ్యసిక్ఖాపదం. ఖణనేతి పథవీఖణనం. గచ్ఛ దేవతేతి భూతగామసిక్ఖాపదం. సిఞ్చన్తి సప్పాణకఉదకసిఞ్చనం. మహావిహారోతి మహల్లకవిహారో. అఞ్ఞన్తి అఞ్ఞవాదకం. ద్వారన్తి యావ ద్వారకోసా. సహధమ్మోతి సహధమ్మికం వుచ్చమానో. పయోపానన్తి సురుసురుకారకం. ఏళకలోమానీతి ఏళకలోమధోవాపనం. పత్తోతి ఊనపఞ్చబన్ధనపత్తో. ఓవాదోతి భిక్ఖునుపస్సయం ఉపసఙ్కమిత్వా ఓవాదో. భేసజ్జన్తి తదుత్తరిభేసజ్జవిఞ్ఞాపనం. సూచీతి అట్ఠిమయాదిసూచిఘరం. ఆరఞ్ఞికోతి ¶ ‘‘యాని ఖో పన తాని ఆరఞ్ఞకాని సేనాసనానీ’’తిఆదినా (పాచి. ౫౭౦) వుత్తపాటిదేసనీయం ¶ . ఓవాదోతి ‘‘యా పన భిక్ఖునీ ఓవాదాయ వా సంవాసాయ వా న గచ్ఛేయ్యా’’తి (పాచి. ౧౦౫౫) వుత్తసిక్ఖాపదం.

పారాజికాని చత్తారీతిఆదినా ఛసు నగరేసు పఞ్ఞత్తం ఏకతో సమ్పిణ్డిత్వా సావత్థియా పఞ్ఞత్తం విసుం గణేత్వా సబ్బానేవ సిక్ఖాపదాని ద్వీహి రాసీహి సఙ్గణ్హాతి.

సత్తనగరేసు పఞ్ఞత్తసిక్ఖాపదవణ్ణనా నిట్ఠితా.

౩౩౬. ఏకతింస గరుకా నామ ఉభతో అట్ఠ పారాజికా, భిక్ఖూనం తేరస, భిక్ఖునీనం దస సఙ్ఘాదిసేసా. అట్ఠేత్థ అనవసేసాతి ఏతేసు యథావుత్తగరుకేసు సాధారణాసాధారణవసేన అట్ఠ పారాజికా అనవసేసా నామ.

౩౩౮. ‘‘ధోవనఞ్చ పటిగ్గహో’’తి గాథా అట్ఠకథాచరియానం. తత్థ ధోవనఞ్చ పటిగ్గహోతి అఞ్ఞాతికాయ భిక్ఖునియా చీవరధోవాపనం చీవరపటిగ్గహణఞ్చ. కోసేయ్య…పే… ద్వే లోమాతి ఏళకలోమవగ్గే ఆదితో సత్త సిక్ఖాపదాని వుత్తాని. వస్సికాతి వస్సికసాటికసిక్ఖాపదం. ఆరఞ్ఞకేన చాతి సాసఙ్కసిక్ఖాపదం వుత్తం. పణీతన్తి పణీతభోజనవిఞ్ఞత్తి. ఊనన్తి ఊనవీసతివస్ససిక్ఖాపదం. నిసీదనే చ యా సిక్ఖా, వస్సికా యా చ సాటికాతి నిసీదనవస్సికసాటికానం పమాణాతిక్కమో.

ఆపత్తిక్ఖన్ధా చేవ ఉపోసథాదీని చ ‘‘పారాజికసఙ్ఘాదిసేసా’’తిఆదినా విభత్తత్తా ‘‘విభత్తియో’’తి వుత్తాని. తేవీసతి సఙ్ఘాదిసేసాతి భిక్ఖునీనం ఆగతాని దస, భిక్ఖూనం తేరసాతి తేవీసతి. ద్వేచత్తాలీస నిస్సగ్గియాతిఆదీసుపి ఏసేవ నయో. ద్వీహి…పే… కిచ్చం ఏకేన సమ్మతీతి ద్వీహి వివాదాధికరణం, చతూహి అనువాదాధికరణం, తీహి ఆపత్తాధికరణం, ఏకేన కిచ్చాధికరణం సమ్మతీతి అత్థో.

౩౩౯. నిరఙ్కతోతి ¶ సఙ్ఘమ్హా అపసారితో.

౩౪౦. యస్మా ¶ అధికరణం ఉక్కోటేన్తో సమథప్పత్తమేవ ఉక్కోటేతి, తస్మా ‘‘వివాదాధికరణం ఉక్కోటేన్తో కతి సమథే ఉక్కోటేతీ’’తిఆది వుత్తం.

౩౪౧. పాళిముత్తకవినిచ్ఛయేనేవాతి వినయలక్ఖణం వినా కేవలం ధమ్మదేసనామత్తవసేనేవాతి అత్థో. యేనాపి వినిచ్ఛయేనాతి పాళిముత్తకవినిచ్ఛయమేవ సన్ధాయ వుత్తం. ఖన్ధకతో చ పరివారతో చ సుత్తేనాతి ఖన్ధకపరివారతో ఆనీతసుత్తేన. నిజ్ఝాపేన్తీతి పఞ్ఞాపేన్తి.

౩౪౨. కిచ్చం నిస్సాయ ఉప్పజ్జనకకిచ్చానన్తి పుబ్బే కతఉక్ఖేపనీయాదికిచ్చం నిస్సాయ ఉప్పజ్జనకకిచ్చానం. కీదిసానం? యావతతియసమనుభాసనాదీనం.

౩౪౪. అధికరణేసు యేన అధికరణేన సమ్మన్తి, తం దస్సేతుం వుత్తన్తి యదా అధికరణేహి సమ్మన్తి, తదా కిచ్చాధికరణేనేవ సమ్మన్తి, న అఞ్ఞేహి అధికరణేహీతి దస్సనత్థం వుత్తన్తి అధిప్పాయో.

౩౫౩. ‘‘సత్తన్నం సమథానం కతమే ఛత్తింస సముట్ఠానా’’తి పుచ్ఛిత్వాపి ‘‘కమ్మస్స కిరియా కరణ’’న్తిఆదినా సమ్ముఖావినయస్స సముట్ఠానాని అవిభజిత్వావ సతివినయాదీనం ఛన్నఞ్ఞేవ ఛ సముట్ఠానాని విభత్తాని, తం కస్మాతి ఆహ ‘‘కిఞ్చాపి సత్తన్నం సమథాన’’న్తిఆది. సతివినయాదీనం వియ సఙ్ఘసమ్ముఖతాదీనం కిచ్చయతా నామ నత్థీతి ఆహ ‘‘కమ్మసఙ్గహాభావేనా’’తి.

౩౫౯. మన్తగ్గహణన్తి ¶ అఞ్ఞమఞ్ఞం సంసన్దనం. అను అను సన్ధానం అనుసన్ధితన్తి భావసాధనో అనుసన్ధితసద్దోతి ఆహ ‘‘అనుసన్ధితన్తి కథానుసన్ధీ’’తి.

౩౬౫. ఠాననిసజ్జవత్తాదినిస్సితాతి ¶ ‘‘ఏవం ఠాతబ్బం, ఏవం నిసీదితబ్బ’’న్తి ఏవమాదికా. సఞ్ఞాజననత్థన్తి చుదితకచోదకానం సఞ్ఞుప్పాదనత్థం. అనుయోగవత్తం కథాపేత్వాతి ‘‘కిం అనుయోగవత్తం జానాసీ’’తి పుచ్ఛిత్వా తేనేవ కథాపేత్వా.

౩౭౫. నీలాదివణ్ణావణ్ణవసేనాతి నీలాదివణ్ణవసేన ఆరోగ్యత్థాదిఅవణ్ణవసేన చ.

౪౦౪. పురేజాతపచ్చయే పనేస ఉద్దిట్ఠధమ్మేసు ఏకధమ్మమ్పి న లభతీతి ఏస ఉదకాహరణాదిపయోగో అత్తనో పురేజాతపచ్చయభావే పుబ్బకరణవసేన ఉద్దిట్ఠేసు ధోవనాదిధమ్మేసు ఏకధమ్మమ్పి న లభతి అత్తనో పురేజాతస్స పుబ్బకరణసఙ్గహితస్స ధమ్మస్స నత్థితాయ.

౪౧౨. రూపాదీసు ధమ్మేసూతి వణ్ణగన్ధాదీసు సుద్ధట్ఠకధమ్మేసు.

౪౧౬. పురిమా ద్వేతి ఇమస్మిం అధికారే పఠమం వుత్తా అన్తరుబ్భారసహుబ్భారా, న పక్కమనన్తికాదయో ద్వే ఉద్ధారా.

౪౨౦-౪౨౧. ఓమద్దకారకోతి ఓమద్దిత్వా అభిభవిత్వా కారకో. ఉపత్థమ్భో న దాతబ్బోతి సామగ్గివినాసాయ అనుబలం న దాతబ్బం. దిట్ఠావికమ్మమ్పి కత్వాతి ‘‘న మేతం ఖమతీ’’తి దిట్ఠిం ఆవి కత్వాపి.

౪౨౪. కాయప్పయోగేన ¶ ఆపజ్జితబ్బా కాయప్పయోగా. వచీపయోగేన ఆపజ్జితబ్బా వచీపయోగా. నవసు ఠానేసూతి ఓసారణాదీసు నవసు ఠానేసు. ద్వీసు ఠానేసూతి ఞత్తిదుతియఞత్తిచతుత్థకమ్మేసు. తస్మాతి యస్మా మహాఅట్ఠకథాయం వుత్తనయేన ఉభతోవిభఙ్గా అసఙ్గహితా, తస్మా. యం కురున్దియం వుత్తం, తం గహేతబ్బన్తి సమ్బన్ధో.

౪౨౫. ‘‘చతూహి ¶ పఞ్చహీ’’తి వచనతో ద్వీహి వా తీహి వా ఏకతో దేసేతుం వట్టతి, తతో పరం న వట్టతి. మాళకసీమాయాతి ఖణ్డసీమాయ. అవిప్పవాససీమాయాతి మహాసీమాయ.

౪౪౪. పరియాయేన జానన్తస్స వుత్తముసావాదోతి యస్స కస్సచి జానన్తస్స పరియాయేన వుత్తముసావాదోతి అత్థో.

౪౪౬. అనుయోగో న దాతబ్బోతి తేన వుత్తం అనాదియిత్వా తుణ్హీ భవితబ్బన్తి అత్థో.

౪౫౪. ఏకూనవీసతిభేదాయాతి మగ్గపచ్చవేక్ఖణాదివసేన ఏకూనవీసతిభేదాయ.

౪౫౮. పఞ్చహి కారణేహీతి ఇదం అత్థనిప్ఫాదనకాని తేసం పుబ్బభాగాని చ కారణభావసామఞ్ఞేన ఏకజ్ఝం గహేత్వా వుత్తం, న పన సబ్బేసం పఞ్చన్నం సమానయోగక్ఖేమత్తా. అనుస్సావనేనాతి భేదస్స అనురూపసావనేన. యథా భేదో హోతి, ఏవం భిన్దితబ్బానం భిక్ఖూనం అత్తనో వచనస్స సావనేన విఞ్ఞాపనేనాతి అత్థో. తేనాహ ‘‘నను తుమ్హే’’తిఆది. కణ్ణమూలే వచీభేదం కత్వాతి ఏతేన పాకటం కత్వా భేదకరవత్థుదీపనం వోహరణం. తత్థ అత్తనా వినిచ్ఛితమత్తం ¶ రహస్సవసేన విఞ్ఞాపనం అనుస్సావనన్తి దస్సేతి. కమ్మమేవ ఉద్దేసో వా పమాణన్తి తేహి సఙ్ఘభేదసిద్ధితో పమాణం, ఇతరే పన తేసం సమ్భారభూతా. తేనాహ ‘‘వోహారా’’తిఆది. తత్థాతి వోహరణే.

౪౬౭. అన్తరా వుత్తకారణేనాతి ‘‘తఞ్హి వన్దన్తస్స మఞ్చపాదాదీసుపి నలాటం పటిహఞ్ఞేయ్యా’’తిఆదినా వుత్తకారణేన.

౪౭౦. పుబ్బే ¶ వుత్తమేవాతి సహసేయ్యాదిపణ్ణత్తివజ్జం. ఇతరన్తి సచిత్తకం. భింసాపనాదీని కత్వాతి భింసాపనాదినా ఆపత్తిం ఆపజ్జిత్వాతి అధిప్పాయో.

౪౭౪. వినయే గరుకా వినయగరుకా. కిఞ్చాపి ఇదం ద్వీసు గాథాసు ఆగతం, అఞ్ఞేహి పన మిస్సేత్వా వుత్తభావతో నానాకరణం పచ్చేతబ్బం.

౪౭౫. ద్వే సంవాసకభూమియోతి ఏత్థ భూమీతి అవత్థా. అఙ్గహీనతా కారణవేకల్లవసేనపి వేదితబ్బాతి ఆహ ‘‘అపిచేత్థా’’తిఆది. ఏస నయోతి ‘‘అపిచేత్థా’’తిఆదినా వుత్తనయో. వనప్పతిం ఛిన్దన్తస్స పారాజికన్తి అదిన్నాదానే వనప్పతికథాయ ఆగతం పరసన్తకం సన్ధాయ వుత్తం. విస్సట్ఠిఛడ్డనేతి సుక్కవిస్సట్ఠియా మోచనే. దుక్కటా కతాతి దుక్కటం వుత్తం. పఠమసిక్ఖాపదమ్హియేవాతి భిక్ఖునోవాదకవగ్గస్స పఠమసిక్ఖాపదేయేవ. ఆమకధఞ్ఞం విఞ్ఞాపేత్వా భుఞ్జన్తియా పుబ్బపయోగే దుక్కటం, అజ్ఝోహారే పాచిత్తియం.

౪౭౬. అబ్భుణ్హసీలోతి ¶ అభినవసీలో.

౪౭౮. అసుత్తకన్తి సుత్తవిరహితం, సుత్తతో అపనీతం నత్థీతి అత్థో.

౪౭౯. సేదమోచనగాథాసు ¶ తహిన్తి తస్మిం పుగ్గలే. ‘‘అకప్పియసమ్భోగో నామ మేథునధమ్మాదీ’’తి గణ్ఠిపదేసు వుత్తం. ఏసా పఞ్హా కుసలేహి చిన్తితాతి లిఙ్గవిపల్లాసవసేనేతం వుత్తం, ఏసో పఞ్హో కుసలేహి చిన్తితోతి అత్థో.

దసాతి అవన్దియే దస. ఏకాదసాతి పణ్డకాదయో ఏకాదస. ఉబ్భక్ఖకే న వదామీతి ఇమినా ముఖే మేథునధమ్మాభావం దీపేతి. అధోనాభిం వివజ్జియాతి ఇమినా వచ్చమగ్గపస్సావమగ్గేసు.

గామన్తరపరియాపన్నం నదీపారం ఓక్కన్తభిక్ఖునిం సన్ధాయాతి ఏత్థ నదీ భిక్ఖునియా గామపరియాపన్నా, పరతీరం గామన్తరపరియాపన్నం. తత్థ పరతీరే పఠమలేడ్డుపాతప్పమాణో గామూపచారో నదీపరియన్తేన పరిచ్ఛిన్నో, తస్మా పరతీరే రతనమత్తమ్పి అరఞ్ఞం నత్థి, పరతీరఞ్చ తిణాదీహి పటిచ్ఛన్నత్తా దస్సనూపచారవిరహితం కరోతి. తత్థ అత్తనో గామే ఆపత్తి నత్థి, పరతీరే పన పఠమలేడ్డుపాతసఙ్ఖాతే గామూపచారేయేవ పాదం ఠపేతి. అన్తరే అభిధమ్మే వుత్తనయేన అరఞ్ఞభూతం సకగామం అతిక్కమతి నామ, తస్మా గణమ్హా ఓహీయనా నామ హోతీతి వేదితబ్బం.

భిక్ఖూనం సన్తికే ఏకతోఉపసమ్పన్నా నామ మహాపజాపతిపముఖా పఞ్చసతసాకినియో భిక్ఖునియో. మహాపజాపతిపి హి ఆనన్దత్థేరేన దిన్నఓవాదస్స పటిగ్గహితత్తా భిక్ఖూనం సన్తికే ఉపసమ్పన్నా నామ.

౪౮౦. సహ ¶ దుస్సేన మేథునవీతిక్కమస్స సక్కుణేయ్యతాయ ‘‘దుస్సకుటిఆదీని సన్ధాయా’’తి వుత్తం. లిఙ్గపరివత్తం సన్ధాయ వుత్తాతి ‘‘లిఙ్గపరివత్తే సతి పటిగ్గహణస్స విజహనతో సామం గహేత్వా భుఞ్జితుం న వట్టతీ’’తి లిఙ్గపరివత్తనం సన్ధాయ వుత్తా.

౪౮౧. సుప్పతిట్ఠితనిగ్రోధసదిసన్తి యోజనద్వియోజనాదిపరమం మహానిగ్రోధం సన్ధాయ వుత్తం.

౪౮౩. కమ్మవగ్గే ¶ ¶ ఉమ్మత్తకస్స భిక్ఖునో ఉమ్మత్తకసమ్ముతి ఉమ్మత్తకే యాచిత్వా గతే అసమ్ముఖాపి దాతుం వట్టతి, తత్థ నిసిన్నేపి న కుప్పతి నియమాభావతో. అసమ్ముఖా కతే పన దోసాభావం దస్సేతుం ‘‘అసమ్ముఖాకతం సుకతం హోతీ’’తి వుత్తం. దూతేన ఉపసమ్పదా పన సమ్ముఖా కాతుం న సక్కా కమ్మవాచానానత్తసమ్భవతో. పత్తనిక్కుజ్జనాదయో హత్థపాసతో అపనీతమత్తేపి కాతుం వట్టన్తి. సఙ్ఘసమ్ముఖతాతిఆదీసు యావతికా భిక్ఖూ కమ్మప్పత్తా, తే ఆగతా హోన్తి, ఛన్దారహానం ఛన్దో ఆహటో హోతి, సమ్ముఖీభూతా న పటిక్కోసన్తి, అయం సఙ్ఘసమ్ముఖతా. యేన ధమ్మేన యేన వినయేన యేన సత్థుసాసనేన సఙ్ఘో కమ్మం కరోతి, అయం ధమ్మసమ్ముఖతా. తత్థ ధమ్మోతి భూతం వత్థు. వినయోతి చోదనా చేవ సారణా చ. సత్థుసాసనం నామ ఞత్తిసమ్పదా చేవ అనుస్సావనసమ్పదా చ. యస్స సఙ్ఘో కమ్మం కరోతి, తస్స సమ్ముఖభావో పుగ్గలసమ్ముఖతా. కత్తికమాసస్స పవారణమాసత్తా ‘‘ఠపేత్వా కత్తికమాస’’న్తి వుత్తం. పచ్చుక్కడ్ఢిత్వా ఠపితదివసో చాతి కాళపక్ఖే చాతుద్దసిం వా పన్నరసిం వా సన్ధాయ వుత్తం. ద్వే చ పుణ్ణమాసియోతి పఠమపచ్ఛిమవస్సూపగతానం వసేన వుత్తం.

౪౮౫. ఠానకరణాని సిథిలాని కత్వా ఉచ్చారేతబ్బం అక్ఖరం సిథిలం, తానియేవ ధనితాని అసిథిలాని కత్వా ఉచ్చారేతబ్బం అక్ఖరం ధనితం. ద్విమత్తకాలం దీఘం, ఏకమత్తకాలం రస్సం. దసధా బ్యఞ్జనబుద్ధియా పభేదోతి ఏవం సిథిలాదివసేన బ్యఞ్జనబుద్ధియా అక్ఖరుప్పాదకచిత్తస్స దసప్పకారేన పభేదో. సబ్బాని హి అక్ఖరాని చిత్తసముట్ఠానాని యథాధిప్పేతత్థబ్యఞ్జనతో బ్యఞ్జనాని చ. సంయోగో పరో ఏతస్మాతి సంయోగపరో, న సంయోగపరో అసంయోగపరో. ఆయస్మతో బుద్ధరక్ఖితథేరస్స యస్స న ఖమతీతి ఏత్థ త-కార న-కారసహితాకారో అసంయోగపరో. కరణానీతి కణ్ఠాదీని.

౪౮౮. అనుక్ఖిత్తా ¶ ¶ పారాజికం అనాపన్నా చ పకతత్తాతి ఆహ ‘‘పకతత్తా అనుక్ఖిత్తా’’తిఆది. తత్థ అనిస్సారితాతి పురిమపదస్సేవ వేవచనం. పరిసుద్ధసీలాతి పారాజికం అనాపన్నా. న తేసం ఛన్దో వా పారిసుద్ధి వా ఏతీతి తీసు ద్వీసు వా నిసిన్నేసు ఏకస్స వా ద్విన్నం వా ఛన్దపారిసుద్ధి ఆహటాపి అనాహటావ హోతీతి అధిప్పాయో.

౪౯౫-౪౯౬. కాయసమ్భోగసామగ్గీతి సహసేయ్యపటిగ్గహణాది. సో రతోతి సుభే రతో. సుట్ఠు ఓరతోతి వా సోరతో. నివాతవుత్తీతి నీచవుత్తి. పటిసఙ్ఖాతి పటిసఙ్ఖాయ ఞాణేన ఉపపరిక్ఖిత్వా. యం తం అవన్దియకమ్మం అనుఞ్ఞాతన్తి సమ్బన్ధో. ఇమస్స అపలోకనకమ్మస్స ఠానం హోతీతి ఏవమ్పి అపలోకనకమ్మం పవత్తతీతి అత్థో. కమ్మమేవ లక్ఖణన్తి కమ్మలక్ఖణం. ఓసారణనిస్సారణభణ్డుకమ్మాదయో వియ కమ్మఞ్చ హుత్వా అఞ్ఞఞ్చ నామం న లభతి, కమ్మమేవ హుత్వా ఉపలక్ఖీయతీతి ‘‘కమ్మలక్ఖణ’’న్తి వుచ్చతి. ఏతమ్పి కమ్మలక్ఖణమేవాతి వుత్తకమ్మలక్ఖణం దస్సేతుం ‘‘అచ్ఛిన్నచీవరజిణ్ణచీవరనట్ఠచీవరాన’’న్తిఆది వుత్తం. ఇణపలిబోధమ్పీతి ఇణమేవ పలిబోధో ఇణపలిబోధో, తమ్పి దాతుం వట్టతి. సచే తాదిసం భిక్ఖుం ఇణాయికా పలిబున్ధన్తి, తత్రుప్పాదతోపి తస్స ఇణం సోధేతుం వట్టతీతి అధిప్పాయో.

ఛత్తం వా వేదికం వాతి ఏత్థ వేదికాతి చేతియస్స ఉపరి చతురస్సచయో వుచ్చతి. ఛత్తన్తి తతో ఉద్ధం వలయాని దస్సేత్వా కతో అగ్గచయో వుచ్చతి. చేతియస్స ఉపనిక్ఖేపతోతి చేతియే నవకమ్మత్తాయ ఉపనిక్ఖిత్తతో, చేతియసన్తకతోతి వుత్తం హోతి. అఞ్ఞా కతికా కాతబ్బాతి పురిమకతికాయ అసఙ్గహితత్తా వుత్తం. తేహీతి యేసం పుగ్గలికట్ఠానే తిట్ఠన్తి, తేహి. దసభాగన్తి దసమభాగం. తత్థాతి తస్మిం విహారే. మూలేతి పుబ్బే. ‘‘ఇతో పట్ఠాయ భాజేత్వా ఖాదన్తూ’’తి వచనేనేవ యథాసుఖం పరిభోగో పటిక్ఖిత్తో హోతీతి ఆహ ‘‘పురిమకతికా పటిప్పస్సమ్భతీ’’తి.

అనువిచరిత్వాతి పచ్ఛతో పచ్ఛతో గన్త్వా. అపచ్చాసీసన్తేనాతి తేసం సన్తికా

పచ్చయం అపచ్చాసీసన్తేన. మూలభాగన్తి వుత్తమేవత్థం విభావేతి ‘‘దసభాగమత్త’’న్తి. అకతావాసం వా కత్వాతి తతో ఉప్పన్నఆయేన ¶ కత్వా. జగ్గితకాలే చ న వారేతబ్బాతి జగ్గితానం పుప్ఫఫలభరితకాలే న వారేతబ్బా. జగ్గనకాలేతి జగ్గితుం ఆరద్ధకాలే. ఞత్తికమ్మట్ఠానభేదేతి ఞత్తికమ్మస్స ఠానభేదే.

౫౦౦. సత్త ¶ ఆపత్తిక్ఖన్ధా పఞ్ఞత్తం నామాతి సమ్బన్ధో. కకుసన్ధకోణాగమనకస్సపా ఏవ సత్త ఆపత్తిక్ఖన్ధే పఞ్ఞపేసుం, విపస్సీఆదయో పన ఓవాదపాతిమోక్ఖం ఉద్దిసింసు, న సిక్ఖాపదం పఞ్ఞపేసున్తి ఆహ ‘‘కకుసన్ధఞ్చ…పే… అన్తరా కేనచి అపఞ్ఞత్తే సిక్ఖాపదే’’తి. సేసమేత్థ సువిఞ్ఞేయ్యమేవ.

ఇతి సమన్తపాసాదికాయ వినయట్ఠకథాయ సారత్థదీపనియం

అవసానగాథాసు ¶ పన అయమత్థో. విభత్తదేసనన్తి ఉభతోవిభఙ్గఖన్ధకపరివారేహి విభత్తదేసనం వినయపిటకన్తి యోజేతబ్బం. తస్సాతి తస్స వినయస్స.

తత్రిదన్తిఆది పఠమపారాజికవణ్ణనాయం వుత్తనయమేవ.

సత్థుమహాబోధివిభూసితోతి సత్థునా పరిభుత్తమహాబోధివిభూసితో మణ్డితో, తస్స మహావిహారస్స దక్ఖిణభాగే ఉత్తమం యం పధానఘరన్తి సమ్బన్ధో. తత్థ పధానఘరన్తి తంనామకం పరివేణం. సుచిచారిత్తసీలేన, భిక్ఖుసఙ్ఘేన సేవితన్తి ఇదమ్పి పధానఘరవిసేసనం.

తత్థాతి తస్మిం పధానఘరే. చారుపాకారసఞ్చితన్తి మనాపేన పాకారేన పరిక్ఖిత్తం. సీతచ్ఛాయతరూపేతన్తి ఘననిచితపత్తసఞ్ఛన్నసాఖాపసాఖతాయ సీతచ్ఛాయేహి రుక్ఖేహి ఉపేతం. వికసితకమలకువలయపుణ్డరీకసోగన్ధికాదిపుప్ఫసఞ్ఛన్నమధురసీతలుదకపుణ్ణతాయ సమ్పన్నా సలిలాసయా అస్సాతి సమ్పన్నసలిలాసయో. ఉద్దిసిత్వాతి బుద్ధసిరిం నామ థేరం నిస్సాయ, తస్స అజ్ఝేసనం నిస్సాయాతి వుత్తం హోతి. ఇద్ధాతి అత్థవినిచ్ఛయాదీహి ఇద్ధా ఫీతా పరిపుణ్ణా.

సిరినివాసస్సాతి సిరియా నివాసట్ఠానభూతస్స. జయసంవచ్ఛరేతి జయప్పత్తసంవచ్ఛరే. అయన్తి థేరం బుద్ధసిరిం ఉద్దిస్స యా వినయవణ్ణనా ఆరద్ధా, అయం. ధమ్మూపసంహితాతి కుసలసన్నిస్సితా. ఇదాని సదేవకస్స లోకస్స అచ్చన్తసుఖాధిగమాయ అత్తనో పుఞ్ఞం పరిణామేన్తో ‘‘చిరట్ఠితత్థ ధమ్మస్సా’’తిఆదిమాహ ¶ . తత్థ సమాచితన్తి ఉపచితం. సబ్బస్స ఆనుభావేనాతి సబ్బస్స తస్స పుఞ్ఞస్స తేజేన. సబ్బేపి పాణినోతి కామావచరాదిభేదా సబ్బే సత్తా. సద్ధమ్మరససేవినోతి యథారహం బోధిత్తయాధిగమవసేన సద్ధమ్మరససేవినో భవన్తు. సేసమేత్థ సువిఞ్ఞేయ్యమేవ.

వినయే పాటవత్థాయ, సాసనస్స చ వుడ్ఢియా;

వణ్ణనా యా సమారద్ధా, వినయట్ఠకథాయ సా.

సారత్థదీపనీ నామ, సబ్బసో పరినిట్ఠితా;

తింససహస్సమత్తేహి, గన్థేహి పరిమాణతో.

అజ్ఝేసితో నరిన్దేన, సోహం పరక్కమబాహునా;

సద్ధమ్మట్ఠితికామేన, సాసనుజ్జోతకారినా.

తేనేవ కారితే రమ్మే, పాసాదసతమణ్డితే;

నానాదుమగణాకిణ్ణే, భావనాభిరతాలయే.

సీతలూదకసమ్పన్నే, వసం జేతవనే ఇమం;

అత్థబ్యఞ్జనసమ్పన్నం, అకాసిం సువినిచ్ఛయం.

యం సిద్ధం ఇమినా పుఞ్ఞం, యం చఞ్ఞం పసుతం మయా;

ఏతేన పుఞ్ఞకమ్మేన, దుతియే అత్తసమ్భవే.

తావతింసే పమోదేన్తో, సీలాచారగుణే రతో;

అలగ్గో పఞ్చకామేసు, పత్వాన పఠమం ఫలం.

అన్తిమే ¶ అత్తభావమ్హి, మేత్తేయ్యం మునిపుఙ్గవం;

లోకగ్గపుగ్గలం నాథం, సబ్బసత్తహితే రతం.

దిస్వాన తస్స ధీరస్స, సుత్వా సద్ధమ్మదేసనం;

అధిగన్త్వా ఫలం అగ్గం, సోభేయ్యం జినసాసనం.

సదా రక్ఖన్తు రాజానో, ధమ్మేనేవ ఇమం పజం;

నిరతా పుఞ్ఞకమ్మేసు, జోతేన్తు జినసాసనం.

ఇమే చ పాణినో సబ్బే, సబ్బదా నిరుపద్దవా;

నిచ్చం కల్యాణసఙ్కప్పా, పప్పోన్తు అమతం పదన్తి.

సారత్థదీపనీ నామ వినయటీకా నిట్ఠితా.