తీకా > వినయపిటక (టీకా) > సారత్థదీపనీ-టీకా-౩

౧. ముసావాదవగ్గస్స ¶ ¶ పఠమసిక్ఖాపదే ఖుద్దకానన్తి ఏత్థ ‘‘ఖుద్దక-సద్దో బహు-సద్దపరియాయో ¶ . బహుభావతో ఇమాని ఖుద్దకాని నామ జాతానీ’’తి వదన్తి. తత్థాతి తేసు నవసు వగ్గేసు, తేసు వా ఖుద్దకేసు. కారణేన కారణన్తరపటిచ్ఛాదనమేవ విభావేతుం ‘‘రూపం అనిచ్చ’’న్తిఆదిమాహ. రూపం అనిచ్చన్తి పటిజానిత్వా తత్థ కారణం వదన్తో ‘‘జానితబ్బతో’’తి ఆహ. ‘‘యది ఏవం నిబ్బానస్సపి అనిచ్చతా ఆపజ్జతీ’’తి పరేన వుత్తో తం కారణం పటిచ్ఛాదేతుం పున ‘‘జాతిధమ్మతో’’తి అఞ్ఞం కారణం వదతి.

‘‘సమ్పజానం ముసా భాసతీ’’తి వత్తబ్బే సమ్పజాన ముసా భాసతీతి అనునాసికలోపేన నిద్దేసోతి ఆహ ‘‘జానన్తో ముసా భాసతీ’’తి.

౨. జానిత్వా జానన్తస్స చ ముసా భణనేతి పుబ్బభాగేపి జానిత్వా వచనక్ఖణేపి జానన్తస్స ముసా భణనే. భణనఞ్చ నామ ఇధ అభూతస్స వా భూతతం భూతస్స వా అభూతతం కత్వా కాయేన వా వాచాయ వా విఞ్ఞాపనపయోగో. సమ్పజానముసావాదేతి చ నిమిత్తత్థే భుమ్మవచనం, తస్మా ¶ యో సమ్పజాన ముసా వదతి, తస్స తంనిమిత్తం తంహేతు తప్పచ్చయా పాచిత్తియం హోతీతి ఏవమేత్థ అఞ్ఞేసు చ ఈదిసేసు అత్థో వేదితబ్బో.

౩. విసంవాదేన్తి ఏతేనాతి విసంవాదనం, వఞ్చనాధిప్పాయవసప్పవత్తం చిత్తం. తేనాహ ‘‘విసంవాదనచిత్తం పురతో కత్వా వదన్తస్సా’’తి. వదతి ఏతాయాతి వాచా, వచనసముట్ఠాపికా చేతనా. తేనాహ ‘‘మిచ్ఛావాచా…పే… చేతనా’’తి. పభేదగతా వాచాతి అనేకభేదభిన్నా. ఏవం పఠమపదేన సుద్ధచేతనా…పే… కథితాతి వేదితబ్బాతి ఇమినా ఇమం దీపేతి – సుద్ధచేతనా వా సుద్ధసద్దో వా సుద్ధవిఞ్ఞత్తి వా ముసావాదో నామ న హోతి, విఞ్ఞత్తియా సద్దేన చ సహితా తంసముట్ఠాపికా చేతనా ముసావాదోతి. చక్ఖువసేన అగ్గహితారమ్మణన్తి చక్ఖుసన్నిస్సితేన విఞ్ఞాణేన అగ్గహితమారమ్మణం. ఘానాదీనం తిణ్ణం ఇన్ద్రియానం సమ్పత్తవిసయగ్గాహకత్తా వుత్తం ‘‘తీహి ఇన్ద్రియేహి ఏకాబద్ధం వియ కత్వా’’తి. ‘‘ధనునా విజ్ఝతీ’’తిఆదీసు వియ ‘‘చక్ఖునా దిట్ఠ’’న్తి అయం వోహారో లోకే పాకటోతి ఆహ ‘‘ఓళారికేనేవ నయేనా’’తి.

౧౧. అవీమంసిత్వాతి అనుపపరిక్ఖిత్వా. అనుపధారేత్వాతి అవినిచ్ఛినిత్వా. జళత్తాతి అఞ్ఞాణతాయ. దారుసకటం యోజేత్వా గతోతి దారుసకటం యోజేత్వా తత్థ నిసీదిత్వా గతోతి అధిప్పాయో. గతో భవిస్సతీతి తథేవ సన్నిట్ఠానం కత్వా వుత్తత్తా ముసావాదో జాతో. కేచి పన ‘‘కేళిం కురుమానోతి వుత్తత్తా ఏవం వదన్తో దుబ్భాసితం ఆపజ్జతీ’’తి వదన్తి, తం న గహేతబ్బం ¶ . జాతిఆదీహియేవ హి దసహి అక్కోసవత్థూహి దవకమ్యతాయ వదన్తస్స దుబ్భాసితం వుత్తం. వుత్తఞ్హేతం –

‘‘హీనుక్కట్ఠేహి ఉక్కట్ఠం, హీనం వా జాతిఆదిహి;

ఉజుం వాఞ్ఞాపదేసేన, వదే దుబ్భాసితం దవా’’తి.

చిత్తేన థోకతరభావంయేవ అగ్గహేత్వా బహుభావంయేవ గహేత్వా వుత్తత్తా ‘‘గామో ఏకతేలో’’తిఆదినాపి ముసావాదో జాతో. చారేసున్తి ఉపనేసుం. విసంవాదనపురేక్ఖారతా, విసంవాదనచిత్తేన యమత్థం వత్తుకామో, తస్స పుగ్గలస్స విఞ్ఞాపనపయోగో చాతి ఇమానేత్థ ద్వే అఙ్గాని ¶ . ఉత్తరిమనుస్సధమ్మారోచనత్థం ముసా భణన్తస్స పారాజికం, అమూలకేన పారాజికేన అనుద్ధంసనత్థం సఙ్ఘాదిసేసో, సఙ్ఘాదిసేసేన అనుద్ధంసనత్థం పాచిత్తియం, ఆచారవిపత్తియా దుక్కటం, ‘‘యో తే విహారే వసతీ’’తిఆదిపరియాయేన ఉత్తరిమనుస్సధమ్మారోచనత్థం పటివిజానన్తస్స ముసా భణితే థుల్లచ్చయం, అప్పటివిజానన్తస్స దుక్కటం, కేవలం ముసా భణన్తస్స ఇధ పాచిత్తియం వుత్తం.

ముసావాదసిక్ఖాపదవణ్ణనా నిట్ఠితా.

౧౨. దుతియే కణ్ణకటుకతాయ అమనాపం వదన్తా కణ్ణేసు విజ్ఝన్తా వియ హోన్తీతి ఆహ ‘‘ఓమసన్తీతి ఓవిజ్ఝన్తీ’’తి. పధంసేన్తీతి అభిభవన్తి.

౧౩. బోధిసత్తో తేన సమయేన హోతీతి తేన సమయేన బోధిసత్తో నన్దివిసాలో నామ అహోసీతి అత్థో. అతీతత్థే వత్తమానవచనం, కిరియాకాలవచనిచ్ఛాయ వా వత్తమానప్పయోగో సద్దన్తరసన్నిధానేన భూతతావగమో సియాతి. పచ్చేసీతి ‘‘అమనాపం ఇద’’న్తి అఞ్ఞాసి. హేట్ఠారుక్ఖే దత్వాతి ఉపత్థమ్భకే దత్వా. పుబ్బే పతిట్ఠితారప్పదేసం పున అరే పత్తేతి పుబ్బే ఉజుకం హేట్ఠాముఖం పతిట్ఠితఅరస్స భూమిప్పదేసం పున తస్మింయేవ అరే పరివత్తేత్వా హేట్ఠాముఖభావేన సమ్పత్తే, పఠమం భూమియం పతిట్ఠితనేమిప్పదేసే పరివత్తేత్వా పున భూమియం పతిట్ఠితేతి వుత్తం హోతి. సిథిలకరణన్తి సిథిలకిరియా.

౧౫. పుబ్బేతి అట్ఠుప్పత్తియం. తచ్ఛకకమ్మన్తి వడ్ఢకీకమ్మం. కోట్టకకమ్మన్తి వా పాసాణకోట్టకకమ్మం ¶ . హత్థముద్దాగణనాతి అఙ్గులిసఙ్కోచేనేవ గణనా. పాదసికమిలక్ఖకాదయో వియ నవన్తవసేన గణనా అచ్ఛిద్దకగణనా. ఆది-సద్దేన సఙ్కలనపటుప్పాదనవోక్లనభాగహారాదివసేన పవత్తా పిణ్డగణనా గహితా. యస్స సా పగుణా హోతి, సో రుక్ఖమ్పి దిస్వా ‘‘ఏత్తకాని ఏత్థ పణ్ణానీ’’తి జానాతి. యభ మేథునేతి వచనతో య-కార భ-కారే ఏకతో యోజితే అసద్ధమ్మవచనం హోతి.

౧౬-౨౬. ఆపత్తియా ¶ కారేతబ్బోతి పాచిత్తియేన కారేతబ్బో ఉపసగ్గాదిమత్తవిసిట్ఠానం అతిచణ్డాలాదిపదానం పాళియం ఆగతేసుయేవ సఙ్గహితత్తా. చోరోసీతిఆదీనం పన కేనచి పరియాయేన పాళియం అనాగతత్తా దుక్కటం వుత్తం. హసాధిప్పాయతాతి పురిమపదస్స అత్థవివరణం. పాళియం అవుత్తేపి ‘‘జాతిఆదీహి అక్కోసవత్థూహి పరమ్ముఖా అక్కోసన్తస్స వత్థూనం అనఞ్ఞభావతో యథా దుక్కటం, తథా దవకమ్యతాయ పరమ్ముఖా వదన్తస్సపి దుబ్భాసితమేవా’’తి ఆచరియా వదన్తి. సబ్బసత్తాతి ఏత్థ వచనత్థవిజాననపకతికా తిరచ్ఛానగతాపి గహేతబ్బా.

౩౫. అనుసాసనిపురేక్ఖారతాయ ఠత్వా వదన్తస్స చిత్తస్స లహుపరివత్తిభావతో అన్తరా కోపే ఉప్పన్నేపి అనాపత్తి. యం అక్కోసతి, తస్స ఉపసమ్పన్నతా, అనఞ్ఞాపదేసేన జాతిఆదీహి అక్కోసనం, ‘‘మం అక్కోసతీ’’తి జాననా, అత్థపురేక్ఖారతాదీనం అభావతాతి ఇమానేత్థ చత్తారి అఙ్గాని.

ఓమసవాదసిక్ఖాపదవణ్ణనా నిట్ఠితా.

౩౬. తతియే భణ్డనం జాతం ఏతేసన్తి భణ్డనజాతా. సమ్మన్తనన్తి రహో సంసన్దనం. హత్థపరామాసాదివసేన మత్థకం పత్తో కలహో జాతో ఏతేసన్తి కలహజాతా. అనాపత్తిగామికం విరుద్ధవాదభూతం వివాదం ఆపన్నాతి వివాదాపన్నా. విగ్గహసంవత్తనికా కథా విగ్గాహికకథా. పిసతీతి పిసుణా, వాచా, సమగ్గే సత్తే అవయవభూతే వగ్గే భిన్నే కరోతీతి అత్థో. పిసుణా ఏవ పేసుఞ్ఞం. తాయ వాచాయ వా సమన్నాగతో పిసుణో, తస్స కమ్మం పేసుఞ్ఞం. పియభావస్స సుఞ్ఞకరణవాచన్తి ఇమినా పన ‘‘పియసుఞ్ఞకరణతో పిసుణా’’తి నిరుత్తినయేన అత్థం వదతి.

ఇధాపి ‘‘దసహాకారేహి పేసుఞ్ఞం ఉపసంహరతీ’’తి వచనతో దసవిధఅక్కోసవత్థువసేనేవ పేసుఞ్ఞం ఉపసంహరన్తస్స పాచిత్తియం. పాళిముత్తకానం చోరోతిఆదీనం వసేన పన దుక్కటమేవాతి వేదితబ్బం ¶ . ‘‘అనక్కోసవత్థుభూతం ¶ పన పేసుఞ్ఞకరం తస్స కిరియం వచనం వా పియకమ్యతాయ ఉపసంహరన్తస్స కిఞ్చాపి ఇమినా సిక్ఖాపదేన ఆపత్తి న దిస్సతి, తథాపి దుక్కటేనేత్థ భవితబ్బ’’న్తి వదన్తి. జాతిఆదీహి అనఞ్ఞాపదేసేన అక్కోసన్తస్స భిక్ఖునో సుత్వా భిక్ఖుస్స ఉపసంహరణం, పియకమ్యతాభేదాధిప్పాయేసు అఞ్ఞతరతా, తస్స విజాననాతి ఇమానేత్థ తీణి అఙ్గాని.

పేసుఞ్ఞసిక్ఖాపదవణ్ణనా నిట్ఠితా.

౪౫. చతుత్థే ఏకతోతి అనుపసమ్పన్నేన సద్ధిం. పురిమబ్యఞ్జనేన సదిసం పచ్ఛాబ్యఞ్జనన్తి ‘‘రూపం అనిచ్చ’’న్తి ఏత్థ అనిచ్చ-సద్దేన సదిసం ‘‘వేదనా అనిచ్చా’’తి ఏత్థ అనిచ్చ-సద్దం వదతి. అక్ఖరసమూహోతి అవిభత్తికో అక్ఖరసమూహో. అక్ఖరానుబ్యఞ్జనసమూహో పదన్తి విభత్తిఅన్తం పదమాహ. విభత్తిఅన్తమేవ పదం గహేత్వా ‘‘పఠమపదం పదమేవ, దుతియం అనుపద’’న్తి వుత్తం.

ఏకం పదన్తి గాథాపదం సన్ధాయ వదతి. పదగణనాయాతి గాథాపదగణనాయ. అపాపుణిత్వాతి సద్ధిం అకథేత్వా. రున్తి ఓపాతేతీతి ఏత్థ అనునాసికో ఆగమవసేన వుత్తో, సంయోగపుబ్బస్స రస్సత్తం కతన్తి వేదితబ్బం. తేనాహ ‘‘రూ-కారమత్తమేవా’’తి. ఏత్థ చ ‘‘రూపం అనిచ్చన్తి భణ సామణేరా’’తి వుచ్చమానో సచే రూ-కారం అవత్వా రు-ఇతి రస్సం కత్వా వదతి, అఞ్ఞం భణితం నామ హోతి, తస్మా అనాపత్తి. ఏవఞ్చ కత్వా ‘‘వేదనా అనిచ్చా’’తి ఏత్థాపి అనిచ్చ-సద్దమత్తేనేవ ఆపత్తి హోతీతి వేదితబ్బం. ఏస నయోతి ఏకమేవక్ఖరం వత్వా ఠానం. ‘‘మనోపుబ్బఙ్గమా ధమ్మా’’తి వుచ్చమానో హి మ-కారమత్తమేవ వత్వా తిట్ఠతి. ‘‘ఏవం మే సుత’’న్తిఆదిసుత్తం భణాపియమానో ఏ-కారం వత్వా తిట్ఠతి చే, అన్వక్ఖరేన పాచిత్తియం, అపరిపుణ్ణపదం వత్వా ఠితే అనుబ్యఞ్జనేన. పదేసు ఏకం పఠమపదం విరజ్ఝతి, దుతియేన అనుపదేన పాచిత్తియం.

అనఙ్గణసుత్తం (మ. ని. ౧.౫౭ ఆదయో) సమ్మాదిట్ఠిసుత్తం (మ. ని. ౧.౮౯ ఆదయో) మహావేదల్లఞ్చ (మ. ని. ౧.౪౪౯ ఆదయో) ధమ్మసేనాపతినా భాసితం, అనుమానసుత్తం (మ. ని. ౧.౧౮౧ ఆదయో) మహామోగ్గల్లానత్థేరేన, చూళవేదల్లసుత్తం (మ. ని. ౧.౪౬౦ ఆదయో) ధమ్మదిన్నాయ ¶ థేరియా భాసితం. పచ్చేకబుద్ధభాసితమ్పి బుద్ధభాసితేయేవ సఙ్గహం గచ్ఛతి. అట్ఠకథానిస్సితోతి ¶ పుబ్బే మగధభాసాయ వుత్తం ధమ్మసఙ్గహారుళ్హం అట్ఠకథం సన్ధాయ వదతి. ఇదానిపి ‘‘యథాపి దీపికో నామ, నిలీయిత్వా గణ్హతే మిగే’’తి (మి. ప. ౬.౧.౫) ఏవమాదికం సఙ్గహారుళ్హం అట్ఠకథావచనం గహేతబ్బన్తి వదన్తి. పాళినిస్సితోతి ‘‘మక్కటీ వజ్జిపుత్తా చా’’తిఏవమాదినా (పారా. ౬౬) పాళియంయేవ ఆగతో. వివట్టూపనిస్సితన్తి నిబ్బానుపనిస్సితం. వివట్టనిస్సితం పన సామఞ్ఞతో గహేతబ్బన్తి ఆహ ‘‘కిఞ్చాపీ’’తిఆది. థేరస్సాతి నాగసేనత్థేరస్స. మగ్గకథాదీని పకరణాని. ‘‘అక్ఖరేన వాచేతి, అక్ఖరక్ఖరే ఆపత్తి పాచిత్తియస్సా’’తి వత్తబ్బే ‘‘అక్ఖరాయ వాచేతి, అక్ఖరక్ఖరాయ ఆపత్తి పాచిత్తియస్సా’’తి పాళియం వుత్తం.

౪౮. అనుపసమ్పన్నేన సద్ధిం గణ్హన్తస్స అనాపత్తీతి అనుపసమ్పన్నేన సహ నిసీదిత్వా ఉద్దేసం గణ్హన్తస్స అనాపత్తి వుత్తా. దహరభిక్ఖు నిసిన్నో…పే… భణతో అనాపత్తీతి ఏత్థ ద్వీసుపి ఠితేసు నిసిన్నేసు వా ఉపసమ్పన్నస్స భణామీతి భణన్తస్స అనాపత్తియేవ. ఉపచారం ముఞ్చిత్వాతి పరిసపరియన్తతో ద్వాదసహత్థం ముఞ్చిత్వా. ‘‘నిసిన్నే వాచేమీ’’తి భణన్తస్సపి ఉపచారం ముఞ్చిత్వా నిసిన్నత్తా అనాపత్తి. సచే పన దూరే నిసిన్నమ్పి వాచేమీతి విసుం సల్లక్ఖేత్వా భణతి, ఆపత్తియేవ. ఏకో పాదో న ఆగచ్ఛతీతి పుబ్బే పగుణోయేవ పచ్ఛా అసరన్తస్స న ఆగచ్ఛతి, తం ‘‘ఏవం భణాహీ’’తి ఏకతో భణన్తస్స అనాపత్తి. ఓపాతేతీతి సద్ధిం కథేతి. సేసమేత్థ ఉత్తానమేవ. అనుపసమ్పన్నతా, వుత్తలక్ఖణధమ్మం పదసో వాచనతా, ఏకతో భణనఞ్చాతి ఇమానేత్థ తీణి అఙ్గాని.

పదసోధమ్మసిక్ఖాపదవణ్ణనా నిట్ఠితా.

౪౯-౫౦. పఞ్చమే వికూజమానాతి నిత్థునన్తా. కాకచ్ఛమానాతి రోదన్తా. తత్రిదం వత్థునిదస్సనం వా. తేన ను ఖో పాతితన్తి పుచ్ఛావసేన కథితత్తా నత్థి ముసావాదో. కేచి పన ‘‘సన్దేహవసేన వచనం ముసా నామ ¶ న హోతి, తస్మా ఏవం వుత్త’’న్తి వదన్తి. సన్తికం అగన్త్వాతి ‘‘యం ఏతేసం న కప్పతి, తం తేసమ్పి న కప్పతీ’’తి అధిప్పాయేన అగన్త్వా.

౫౧. దిరత్తతిరత్తన్తి ఏత్థ వచనసిలిట్ఠతామత్తేన దిరత్త-గ్గహణం కతన్తి వేదితబ్బం. తిరత్తఞ్హి సహవాసే లబ్భమానే దిరత్తే వత్తబ్బమేవ నత్థీతి దిరత్తగ్గహణం విసుం న యోజేతి. తేనేవాహ ¶ ‘‘ఉత్తరిదిరత్తతిరత్తన్తి భగవా సామణేరానం సఙ్గహకరణత్థాయ తిరత్తపరిహారం అదాసీ’’తి. నిరన్తరం తిరత్తదస్సనత్థం వా దిరత్తగ్గహణం కతం. కేవలఞ్హి తిరత్తన్తి వుత్తే అఞ్ఞత్థ వాసేన అన్తరికమ్పి తిరత్తం గణ్హేయ్య, దిరత్తవిసిట్ఠం పన తిరత్తం వుచ్చమానం తేన అనన్తరికమేవ తిరత్తం దీపేతి. సయనం సేయ్యా, సయన్తి ఏత్థాతిపి సేయ్యాతి ఆహ ‘‘కాయప్పసారణసఙ్ఖాత’’న్తిఆది. తస్మాతి యస్మా ఉభయమ్పి పరిగ్గహితం, తస్మా. పఞ్చహి ఛదనేహీతి ఇట్ఠకసిలాసుధాతిణపణ్ణసఙ్ఖఆతేహి పఞ్చహి ఛదనేహి. వాచుగ్గతవసేనాతి పగుణవసేన. దియడ్ఢహత్థుబ్బేధో వడ్ఢకీహత్థేన గహేతబ్బో. ఏకూపచారోతి వళఞ్జనద్వారస్స ఏకత్తం సన్ధాయ వుత్తం. సతగబ్భం వా చతుస్సాలం ఏకూపచారం హోతీతి సమ్బన్ధో.

ఉపరిమతలేన సద్ధిం అసమ్బద్ధభిత్తికస్సాతి ఇదం తులాయ అబ్భన్తరే సయిత్వా పున తేనేవ సుసిరేన నిక్ఖమిత్వా భిత్తిఅన్తరేన హేట్ఠిమతలం పవిసితుం యోగ్గేపి ఉపరిమతలేన అసమ్బద్ధభిత్తికే సేనాసనే అనాపత్తియా వుత్తాయ తథా పవిసితుం అసక్కుణేయ్యే సమ్బద్ధభిత్తికే వత్తబ్బమేవ నత్థీతి దస్సనత్థం వుత్తం, న పన సమ్బద్ధభిత్తికే ఆపత్తీతి దస్సనత్థం వుత్తం. హేట్ఠాపాసాదే సయితభిక్ఖుస్స అనాపత్తీతి ఇదమ్పి తాదిసే సేనాసనే హేట్ఠిమతలే సయితస్సేవ ఆపత్తిప్పసఙ్కా సియాతి తంనివారణత్థం వుత్తం, న పన ఉపరిమతలే సయితస్స ఆపత్తీతి దస్సనత్థం. నానూపచారేతి యత్థ బహి నిస్సేణిం కత్వా ఉపరిమతలం ఆరోహన్తి, తాదిసం సన్ధాయ వుత్తం. ఉపరిమతలేపి ఆకాసఙ్గణే నిపజ్జన్తస్స ఆపత్తియా అభావతో ‘‘ఛదనబ్భన్తరే’’తి వుత్తం.

సభాసఙ్ఖేపేనాతి సభాకారేన. అడ్ఢకుట్టకే సేనాసనేతి ఏత్థ ‘‘అడ్ఢకుట్టకం నామ యత్థ ఏకం పస్సం ముఞ్చిత్వా తీసు పస్సేసు భిత్తియో బద్ధా ¶ హోన్తి, యత్థ వా ఏకస్మిం పస్సే భిత్తిం ఉట్ఠాపేత్వా ఉభోసు పస్సేసు ఉపడ్ఢం ఉపడ్ఢం కత్వా భిత్తియో ఉట్ఠాపేన్తి, తాదిసం సేనాసన’’న్తి తీసుపి గణ్ఠిపదేసు వుత్తం. గణ్ఠిపదే పన ‘‘అడ్ఢకుట్టకేతి ఛదనం అడ్ఢేన అసమ్పత్తకుట్టకే’’తి వుత్తం, తమ్పి నో న యుత్తం. ‘‘వాళసఙ్ఘాటో నామ థమ్భానం ఉపరి వాళరూపేహి కతసఙ్ఘాటో వుచ్చతీ’’తి వదన్తి. పరిక్ఖేపస్స బహిగతేతి ఏత్థ యస్మిం పస్సే పరిక్ఖేపో నత్థి, తత్థాపి పరిక్ఖేపారహప్పదేసతో బహిగతే అనాపత్తియేవాతి దట్ఠబ్బం. అపరిచ్ఛిన్నగబ్భూపచారేతి ఏత్థ మజ్ఝే వివటఙ్గణవన్తాసు పముఖమహాచతుస్సాలాసు యథా ఆకాసఙ్గణం అనోతరిత్వా పముఖేనేవ గన్త్వా సబ్బగబ్భే పవిసితుం న సక్కా హోతి, ఏవం ఏకేకగబ్భస్స ద్వీసు పస్సేసు కుట్టం నీహరిత్వా కతం పరిచ్ఛిన్నగబ్భూపచారం నామ, ఇదం పన తాదిసం న హోతీతి ‘‘అపరిచ్ఛిన్నగబ్భూపచారే’’తి వుత్తం. సబ్బగబ్భే పవిసన్తీతి గబ్భూపచారస్స అపరిచ్ఛిన్నత్తా ఆకాసఙ్గణం అనోతరిత్వా పముఖేనేవ గన్త్వా తం తం గబ్భం పవిసన్తి. అథ కుతో తస్స పరిక్ఖేపోయేవ సబ్బపరిచ్ఛన్నత్తాతి ¶ వుత్తన్తి ఆహ ‘‘గబ్భపరిక్ఖేపోయేవ హిస్స పరిక్ఖేపో’’తి. ఇదఞ్చ సమన్తా గబ్భభిత్తియో సన్ధాయ వుత్తం. చతుస్సాలవసేన సన్నివిట్ఠేపి సేనాసనే గబ్భపముఖం విసుం అపరిక్ఖిత్తమ్పి సమన్తా ఠితగబ్భభిత్తీనం వసేన పరిక్ఖిత్తం నామ హోతి.

‘‘నను చ ‘అపరిక్ఖిత్తే పముఖే అనాపత్తీ’తి అన్ధకట్ఠకథాయం అవిసేసేన వుత్తం, తస్మా చతుస్సాలవసేన సన్నివిట్ఠేపి సేనాసనే విసుం అపరిక్ఖిత్తే పముఖే అనాపత్తియేవా’’తి యో వదేయ్య, తస్స వాదపరిమోచనత్థం ఇదం వుత్తం ‘‘యం పన…పే… పాటేక్కసన్నివేసా ఏకచ్ఛదనా గబ్భపాళియో సన్ధాయ వుత్త’’న్తి. ఇదం వుత్తం హోతి – ‘‘అపరిక్ఖిత్తే పముఖే అనాపత్తీతి యం వుత్తం, తం న చతుస్సాలవసేన సన్నివిట్ఠా గబ్భపాళియో సన్ధాయ వుత్తం, కిఞ్చరహి విసుం సన్నివిట్ఠం ఏకమేవ గబ్భపాళిం సన్ధాయ. తాదిసాయ హి గబ్భపాళియా అపరిక్ఖిత్తే పముఖే అనాపత్తి, న చతుస్సాలవసేన సన్నివిట్ఠాయా’’తి. ఏకాయ చ గబ్భపాళియా తస్స తస్స గబ్భస్స ఉపచారం పరిచ్ఛిన్దిత్వా అన్తమసో ఉభోసు పస్సేసు ఖుద్దకభిత్తీనం ఉట్ఠాపనమత్తేనపి పముఖం పరిక్ఖిత్తం నామ హోతి, చతుస్సాలవసేన సన్నివిట్ఠాసు పన గబ్భపాళీసు ఉభోసు పస్సేసు గబ్భభిత్తీనం వసేనపి పముఖం పరిక్ఖిత్తం నామ హోతి. తస్మా ¶ యం ఇమినా లక్ఖణేన పరిక్ఖిత్తం పముఖం, తత్థ ఆపత్తి, ఇతరత్థ అనాపత్తీతి ఇదమేత్థ సన్నిట్ఠానం.

ఇదాని ‘‘అపరిక్ఖిత్తే పముఖే అనాపత్తీ’’తి వత్వా తస్సేవ వచనస్స అధిప్పాయం పకాసేన్తేన యం వుత్తం ‘‘భూమియం వినా జగతియా పముఖం సన్ధాయ కథిత’’న్తి, తస్స అయుత్తతావిభావనత్థం ‘‘యఞ్చ తత్థా’’తిఆది ఆరద్ధం. భూమియం వినా జగతియా పముఖం సన్ధాయ కథితన్తి హి ఇమస్స వచనస్స అయమధిప్పాయో – ‘‘అపరిక్ఖిత్తే పముఖే అనాపత్తీ’’తి యం వుత్తం, తం వినా వత్థుం భూమియం కతగేహస్స పముఖం సన్ధాయ కథితం. సచే పన ఉచ్చవత్థుకం పముఖం హోతి, పరిక్ఖిత్తసఙ్ఖ్యం న గచ్ఛతీతి. తేనేవాహ ‘‘దసహత్థుబ్బేధాపి హి జగతి పరిక్ఖేపసఙ్ఖ్యం న గచ్ఛతీ’’తి. హేట్ఠాపి ఇదమేవ మనసి సన్నిధాయ వుత్తం ‘‘ఉచ్చవత్థుకం చేపి హోతి, పముఖే సయితో గబ్భే సయితానం ఆపత్తిం న కరోతీ’’తి. తత్థాతి అన్ధకట్ఠకథాయం. జగతియా పమాణం వత్వాతి ‘‘సచే జగతియా ఓతరిత్వా భూమియం సయితో, జగతియా ఉపరి సయితం న పస్సతీ’’తి ఏవం జగతియా ఉబ్బేధేన పమాణం వత్వా. ఏకసాలాదీసు ఉజుకమేవ దీఘం కత్వా సన్నివేసితో పాసాదో ఏకసాలసన్నివేసో. ద్విసాలసన్నివేసాదయోపి వుత్తానుసారతో వేదితబ్బా. సాలప్పభేదదీపనమేవ చేత్థ హేట్ఠా వుత్తతో విసేసో.

మజ్ఝేపాకారం కరోన్తీతి ఏత్థాపి పరిక్ఖేపస్స హేట్ఠిమపరిచ్ఛేదేన దియడ్ఢహత్థుబ్బేధత్తా దియడ్ఢహత్థం చేపి ¶ మజ్ఝే పాకారం కరోన్తి, నానూపచారమేవ హోతీతి వేదితబ్బం. న హి ఛిద్దేన గేహం ఏకూపచారం నామ హోతీతి ఏత్థ సచే ఉబ్బేధేన దియడ్ఢహత్థబ్భన్తరే మనుస్సానం సఞ్చారప్పహోనకం ఛిద్దం హోతి, తమ్పి ద్వారమేవాతి ఏకూపచారం హోతి. కిం పరిక్ఖేపోవిద్ధస్తోతి పముఖస్స పరిక్ఖేపం సన్ధాయ వదతి. సబ్బత్థ పఞ్చన్నంయేవ ఛదనానం ఆగతత్తా వదతి ‘‘పఞ్చన్నం అఞ్ఞతరేన ఛదనేన ఛన్నా’’తి.

౫౩. పాళియం ‘‘సేయ్యా నామ సబ్బచ్ఛన్నా సబ్బపరిచ్ఛన్నా యేభుయ్యేనచ్ఛన్నా యేభుయ్యేనపరిచ్ఛన్నా’’తి వదన్తేన యేభుయ్యేనచ్ఛన్నయేభుయ్యేనపరిచ్ఛన్నసేనాసనం పాచిత్తియస్స అవసానం వియ కత్వా దస్సితం, ‘‘ఉపడ్ఢచ్ఛన్నే ఉపడ్ఢపరిచ్ఛన్నే ఆపత్తి దుక్కటస్సా’’తి వదన్తేన చ ఉపడ్ఢచ్ఛన్నఉపడ్ఢపరిచ్ఛన్నసేనాసనం దుక్కటస్స ఆదిం కత్వా దస్సితం, ఉభిన్నమన్తరా కేన భవితబ్బం ¶ పాచిత్తియేన, ఉదాహు దుక్కటేనాతి? లోకవజ్జసిక్ఖాపదస్సేవ అనవసేసం కత్వా పఞ్ఞాపనతో ఇమస్స చ పణ్ణత్తివజ్జత్తా యేభుయ్యేనచ్ఛన్నయేభుయ్యేనపరిచ్ఛన్నస్స ఉపడ్ఢచ్ఛన్నఉపడ్ఢపరిచ్ఛన్నస్స చ అన్తరా పాచిత్తియం అనివారితమేవ, తస్మా వినయవినిచ్ఛయే చ గరుకేయేవ ఠాతబ్బత్తా అట్ఠకథాయమ్పి పాచిత్తియమేవ దస్సితం. సత్త పాచిత్తియానీతి పాళియం వుత్తపాచిత్తియం సామఞ్ఞతో ఏకత్తేన గహేత్వా వుత్తం. విసుం పన గయ్హమానే ‘‘సబ్బచ్ఛన్నే సబ్బపరిచ్ఛన్నే పాచిత్తియం, యేభుయ్యేనచ్ఛన్నే యేభుయ్యేనపరిచ్ఛన్నే పాచిత్తియ’’న్తి అట్ఠేవ పాచిత్తియాని హోన్తి.

సేనమ్బమణ్డపవణ్ణం హోతీతి సీహళదీపే కిర ఉచ్చవత్థుకో సబ్బచ్ఛన్నో సబ్బఅపరిచ్ఛన్నో ఏవంనామకో సన్నిపాతమణ్డపో అత్థి, తం సన్ధాయేతం వుత్తం. యది జగతిపరిక్ఖేపసఙ్ఖ్యం గచ్ఛతి, ఉచ్చవత్థుకత్తా మణ్డపస్స సబ్బఅపరిచ్ఛన్నతా న యుజ్జతీతి ఆహ ‘‘ఇమినాపేతం వేదితబ్బ’’న్తిఆది. చూళకచ్ఛన్నాదీని చేత్థ ఏవం వేదితబ్బాని – యస్స చతూసు భాగేసు ఏకో ఛన్నో, సేసా అచ్ఛన్నా, ఇదం చూళకచ్ఛన్నం. యస్స తీసు భాగేసు ద్వే ఛన్నా, ఏకో అచ్ఛన్నో, ఇదం యేభుయ్యేనచ్ఛన్నం. యస్స ద్వీసు భాగేసు ఏకో ఛన్నో, ఏకో అచ్ఛన్నో, ఇదం ఉపడ్ఢచ్ఛన్నం నామ సేనాసనం. చూళకపరిచ్ఛన్నాదీనిపి ఇమినావ నయేన వేదితబ్బాని. సేసం ఉత్తానమేవ. పాచిత్తియవత్థుకసేనాసనం, తత్థ తత్థ అనుపసమ్పన్నేన సహ నిపజ్జనం, చతుత్థదివసే సూరియత్థఙ్గమనన్తి ఇమానేత్థ తీణి అఙ్గాని.

సహసేయ్యసిక్ఖాపదవణ్ణనా నిట్ఠితా.

౬. దుతియసహసేయ్యసిక్ఖాపదవణ్ణనా

౫౫. ఛట్ఠే ‘‘పఠమసిక్ఖాపదే ‘భిక్ఖుం ఠపేత్వా అవసేసో అనుపసమ్పన్నో నామా’తి వుత్తత్తా ¶ ‘మాతుగామోపి అనుపసమ్పన్నగ్గహణేన గహితోయేవా’తి చతుత్థదివసే మాతుగామేన సద్ధిం సయన్తస్స ద్వీహి సిక్ఖాపదేహి ద్వే పాచిత్తియాని హోన్తీ’’తి వదన్తి. గణ్ఠిపదేసు పన తీసుపి ‘‘ఇమస్మిం సిక్ఖాపదే మాతుగామస్స విసుం వుచ్చమానత్తా పఠమసిక్ఖాపదే ‘భిక్ఖుం ఠపేత్వా అవసేసో అనుపసమ్పన్నో నామా’తి పురిసస్సేవ గహణం అనుచ్ఛవిక’’న్తి వుత్తం, తదేవ చ యుత్తతరం.

యఞ్చ ¶ ఇధ ‘‘పఠమదివసేపీతి పి-సద్దేన చతుత్థదివసేపీతి వుత్తం హోతీ’’తి కారణం వదన్తి, తమ్పి అకారణం పి-సద్దో సమ్పిణ్డనత్థోయేవాతి నియమాభావతో అవధారణత్థస్స చ సమ్భవతో. సమ్భావనే వా పి-సద్దో దట్ఠబ్బో. తేన ఇధ పఠమదివసేపి తావ ఆపత్తి, దుతియాదిదివసే కిమేవ వత్తబ్బన్తి ఇమమత్థం దీపేతి. సమ్పిణ్డనత్థేపి పి-సద్దే గయ్హమానే ఇమినావ సిక్ఖాపదేన ఆపజ్జితబ్బాపత్తియా అఞ్ఞస్మిమ్పి దివసే ఆపజ్జనం దీపేతి, న పఠమసిక్ఖాపదేన ఆపజ్జితబ్బాపత్తియాతి అకారణమేవ తన్తి దట్ఠబ్బం. ‘‘మతిత్థీ పారాజికవత్థుభూతాపి అనుపాదిన్నపక్ఖే ఠితత్తా సహసేయ్యాపత్తిం న జనేతీ’’తి వదన్తి. ‘‘అత్థఙ్గతే సూరియే మాతుగామే నిపన్నే భిక్ఖు నిపజ్జతీ’’తి వచనతో దివా సయన్తస్స సహసేయ్యాపత్తి న హోతియేవాతి దట్ఠబ్బం. పాచిత్తియవత్థుకసేనాసనం, తత్థ మాతుగామేన సహ నిపజ్జనం, సూరియత్థఙ్గమనన్తి ఇమానేత్థ తీణి అఙ్గాని.

దుతియసహసేయ్యసిక్ఖాపదవణ్ణనా నిట్ఠితా.

౬౦-౬౪. సత్తమే ఘరం నయతీతి ఘరణీ, ఘరనాయికా. తేనాహ ‘‘ఘరసామినీ’’తి. సుణ్హాతి సుణిసా. న యక్ఖేనాతిఆదీనం ‘‘అఞ్ఞత్రా’’తి ఇమినా సమ్బన్ధో. పురిసవిగ్గహం గహేత్వా ఠితేన యక్ఖేన వా పేతేన వా తిరచ్ఛానేన వా సద్ధిం ఠితాయపి దేసేతుం న వట్టతి. అక్ఖరాయ దేసేతీతి ఏత్థ ‘‘ఛప్పఞ్చవాచతో ఉత్తరి ‘ఇమం పదం భాసిస్సామీ’తి ఏకమ్పి అక్ఖరం వత్వా తిట్ఠతి, ఆపత్తియేవా’’తి వదన్తి.

౬౬. ‘‘ఏకో గాథాపాదోతి ఇదం గాథాబన్ధమేవ సన్ధాయ వుత్తం, అఞ్ఞత్థ పన విభత్తిఅన్తపదమేవ గహేతబ్బ’’న్తి వదన్తి. ‘‘అట్ఠకథం ధమ్మపదం జాతకాదివత్థుం వాతి ఇమినాపి పోరాణం సఙ్గీతిఆరుళ్హమేవ అట్ఠకథాది వుత్త’’న్తి వదన్తి. అట్ఠకథాదిపాఠం ఠపేత్వా దమిళాదిభాసన్తరేన ¶ యథారుచి కథేతుం వట్టతి. పదసోధమ్మే వుత్తప్పభేదోతి ఇమినా అఞ్ఞత్థ అనాపత్తీతి దీపేతి. ఉట్ఠహిత్వా పున నిసీదిత్వాతి ఇరియాపథపరివత్తననయేన నానాఇరియాపథేనపి ¶ అనాపత్తీతి దీపేతి. సబ్బం చేపి దీఘనికాయం కథేతీతి యావ న నిట్ఠాతి, తావ పునదివసేపి కథేతి.

దుతియస్స విఞ్ఞూపురిసస్స అగ్గహణం అకిరియా. మాతుగామేన సద్ధిం ఠితస్స చ విఞ్ఞూపురిసస్స చ ఉపచారో అనియతేసు వుత్తనయేనేవ గహేతబ్బో. సేసం ఉత్తానమేవ. వుత్తలక్ఖణస్స ధమ్మస్స ఛన్నం వాచానం ఉపరి దేసనా, వుత్తలక్ఖణో మాతుగామో, ఇరియాపథపఅవత్తనాభావో, విఞ్ఞూపురిసాభావో, అపఞ్హవిస్సజ్జనాతి ఇమాని పనేత్థ పఞ్చ అఙ్గాని.

ధమ్మదేసనాసిక్ఖాపదవణ్ణనా నిట్ఠితా.

౭౭. అట్ఠమే అన్తరాతి పరినిబ్బానసమయతో అఞ్ఞస్మిం కాలే. అతికడ్ఢియమానేనాతి ‘‘వదథ, భన్తే, కిం తుమ్హేహి అధిగత’’న్తి ఏవం నిప్పీళియమానేన. అనతికడ్ఢియమానేనపి పుచ్ఛితే వా అపుచ్ఛితే వా తథారూపే కారణే సతి ఆరోచేతుం వట్టతియేవ. తేనేవ అఞ్ఞతరేన దహరభిక్ఖునా ఉపవదితో అఞ్ఞతరో థేరో ‘‘ఆవుసో, ఉపరిమగ్గత్థాయ వాయామం మా అకాసి, ఖీణాసవో తయా ఉపవదితో’’తి ఆహ. థేరేన చ ‘‘అత్థి తే, ఆవుసో, ఇమస్మిం సాసనే పతిట్ఠా’’తి వుత్తో దహరభిక్ఖు ‘‘ఆమ, భన్తే, సోతాపన్నో అహ’’న్తి అవోచ. ‘‘కారకో అయ’’న్తి ఞత్వాపి పటిపత్తియా అమోఘభావదస్సనేన సముత్తేజనాయ సమ్పహంసనాయ చ అరియా అత్తానం పకాసేన్తియేవ. సుతపరియత్తిసీలగుణన్తి సుతగుణం పరియత్తిగుణం సీలగుణఞ్చ. ఉమ్మత్తకస్స ఇధ అవచనే కారణం వదన్తేన ఖిత్తచిత్తవేదనట్టానమ్పి అవచనే కారణం వుత్తమేవాతి దట్ఠబ్బం. ఇతి-సద్దేన వా ఆదిఅత్థేన ఖిత్తచిత్తవేదనట్టే సఙ్గణ్హాతి. తేనేవ వదతి ‘‘చిత్తక్ఖేపస్స వా అభావా’’తి. దిట్ఠిసమ్పన్నానన్తి మగ్గఫలదిట్ఠియా సమన్నాగతానం. అరియానమేవ హి ఉమ్మత్తకాదిభావో నత్థి. ఝానలాభినో పన తస్మిం సతి ఝానా పరిహాయన్తి, తస్మా తేసం అభూతారోచనపచ్చయా అనాపత్తి వత్తబ్బా, న భూతారోచనపచ్చయా. తేనేవాహ ‘‘భూతారోచనపచ్చయా అనాపత్తి న వత్తబ్బా’’తి.

పుబ్బే అవుత్తేహీతి చతుత్థపారాజికే అవుత్తేహి. ఇదఞ్చ సిక్ఖాపదం పణ్ణత్తిఅజాననవసేన అచిత్తకసముట్ఠానం ¶ హోతి. అరియా చేత్థ పణ్ణత్తిం జానన్తా ¶ వీతిక్కమం న కరోన్తి, పుథుజ్జనా పన పణ్ణత్తిం జానిత్వాపి వీతిక్కమం కరోన్తి, తే చ సత్థునో ఆణావీతిక్కమచేతనాయ బలవఅకుసలభావతో ఝానా పరిహాయన్తీతి దట్ఠబ్బం, ఉక్కట్ఠపరిచ్ఛేదేన అరియపుగ్గలే ఏవ సన్ధాయ ‘‘కుసలాబ్యాకతచిత్తేహి ద్విచిత్త’’న్తి వుత్తం. పణ్ణత్తిం అజానన్తా పన ఝానలాభీ పుథుజ్జనా వత్థుమ్హి లోభవసేన అకుసలచిత్తేనపి న ఆరోచేన్తీతి నత్థి. ఇధ దుక్ఖవేదనాయ అభావతో ‘‘ద్వివేదన’’న్తి ఇమస్స అనురూపం కత్వా ద్విచిత్తన్తి ఇదం వుత్తన్తి ఏవం వా ఏత్థ అధిప్పాయో గహేతబ్బో. సేసం ఉత్తానమేవ. ఉత్తరిమనుస్సధమ్మస్స భూతతా, అనుపసమ్పన్నస్స ఆరోచనం, తఙ్ఖణవిజాననా, అనఞ్ఞప్పదేసోతి ఇమాని పనేత్థ చత్తారి అఙ్గాని.

భూతారోచనసిక్ఖాపదవణ్ణనా నిట్ఠితా.

౯. దుట్ఠుల్లారోచనసిక్ఖాపదవణ్ణనా

౭౮. నవమే దుట్ఠుల్లసద్దత్థదస్సనత్థన్తి దుట్ఠుల్లసద్దస్స అత్థదస్సనత్థం. అత్థే హి దస్సితే సద్దోపి ‘‘అయం ఏతేసు అత్థేసు వత్తతీ’’తి దస్సితోయేవ హోతి. ‘‘యం యం దుట్ఠుల్లసద్దేన అభిధీయతి, తం సబ్బం దస్సేతుం పారాజికాని వుత్తానీ’’తి అయఞ్హేత్థ అధిప్పాయో. తత్రాయం విచారణాతి తత్ర పాళియం అయం విచారణా, తత్ర పాళిఅట్ఠకథాసు వా అయం విచారణా. తత్థ భవేయ్యాతి తత్థ కస్సచి విమతి ఏవం భవేయ్య. అనుపసమ్పన్నస్స దుట్ఠుల్లారోచనే వియ దుక్కటేన భవితబ్బన్తి ఆహ ‘‘దుక్కటం ఆపజ్జతీ’’తి. అక్కోసన్తోపి దుక్కటం ఆపజ్జేయ్యాతి ఓమసవాదేన దుక్కటం ఆపజ్జేయ్య. అధిప్పాయం అజానన్తేనపి అట్ఠకథాచరియానం వచనేయేవ ఠాతబ్బన్తి దీపనత్థం ‘‘అట్ఠకథాచరియావ ఏత్థ పమాణ’’న్తి వుత్తం. పునపి అట్ఠకథావచనమేవ ఉపపత్తితో దళ్హం కత్వా పతిట్ఠపేన్తో ‘‘ఇమినాపి చేత’’న్తిఆదిమాహ.

౮౦. ‘‘అఞ్ఞత్ర భిక్ఖుసమ్ముతియా’’తి వుత్తత్తా సమ్ముతి అత్థీతి గహేతబ్బాతి ఆహ ‘‘ఇధ వుత్తత్తాయేవా’’తిఆది.

౮౨. ఆదితో పఞ్చ సిక్ఖాపదానీతి పాణాతిపాతాదీని పఞ్చ సిక్ఖాపదాని. ‘‘సేసానీతి వికాలభోజనాదీని పఞ్చా’’తి వదన్తి. కేచి పన ¶ ‘‘ఆదితో పట్ఠాయ పఞ్చ సిక్ఖాపదానీతి సుక్కవిస్సట్ఠిఆదీని పఞ్చా’’తి వదన్తి, తం న గహేతబ్బం. పాణాతిపాతాదీని హి దసేవ సిక్ఖాపదాని సామణేరానం పఞ్ఞత్తాని. వుత్తఞ్హేతం –

‘‘అథ ¶ ఖో సామణేరానం ఏతదహోసి ‘కతి ను ఖో అమ్హాకం సిక్ఖాపదాని, కత్థ చ అమ్హేహి సిక్ఖితబ్బ’న్తి? భగవతో ఏతమత్థం ఆరోచేసుం. అనుజానామి, భిక్ఖవే, సామణేరానం దస సిక్ఖాపదాని, తేసు చ సామణేరేహి సిక్ఖితుం, పాణాతిపాతా వేరమణీ అదిన్నాదానా వేరమణీ’’తిఆది (మహావ. ౧౦౬).

తేసం పఞ్ఞత్తేసుయేవ సిక్ఖాపదేసు దుట్ఠుల్లాదుట్ఠుల్లవిచారణా కాతబ్బా, న చ సుక్కవిస్సట్ఠిఆదీని విసుం తేసం పఞ్ఞత్తాని అత్థీతి. అథ భిక్ఖునో దుట్ఠుల్లసఙ్ఖాతాని సుక్కవిస్సట్ఠిఆదీని అనుపసమ్పన్నస్స కిం నామ హోన్తీతి ఆహ ‘‘సుక్కవిస్సట్ఠి…పే… అజ్ఝాచారో నామాతి వుత్త’’న్తి. ఇమినాపి చేతం సిద్ధం ‘‘అనుపసమ్పన్నస్స సుక్కవిస్సట్ఠిఆది దుట్ఠుల్లం నామ న హోతీ’’తి. అజ్ఝాచారో నామాతి హి వదన్తో అనుపసమ్పన్నస్స సుక్కవిస్సట్ఠిఆది కేవలం అజ్ఝాచారో నామ హోతి, న పన దుట్ఠుల్లో నామ అజ్ఝాచారోతి దీపేతి. ‘‘అజ్ఝాచారో నామాతి చ అట్ఠకథాయం వుత్తత్తా అకత్తబ్బరూపత్తా చ అనుపసమ్పన్నస్స సుక్కవిస్సట్ఠిఆదీని దణ్డకమ్మవత్థుపక్ఖం భజన్తి, తాని చ అఞ్ఞస్స అనుపసమ్పన్నస్స అవణ్ణకామతాయ ఆరోచేన్తో భిక్ఖు దుక్కటం ఆపజ్జతీ’’తి వదన్తి. ఇధ పన అనుపసమ్పన్నగ్గహణేన సామణేరసామణేరీసిక్ఖమానానం గహణం వేదితబ్బం. సేసమేత్థ ఉత్తానమేవ. అన్తిమవత్థుం అనజ్ఝాపన్నస్స భిక్ఖునో సవత్థుకో సఙ్ఘాదిసేసో, అనుపసమ్పన్నస్స ఆరోచనం, భిక్ఖుసమ్ముతియా అభావోతి ఇమాని పనేత్థ తీణి అఙ్గాని.

దుట్ఠుల్లారోచనసిక్ఖాపదవణ్ణనా నిట్ఠితా.

౮౪-౮౬. దసమే ఏకిన్ద్రియన్తి ‘‘కాయిన్ద్రియం అత్థీ’’తి మఞ్ఞమానా వదన్తి. ముట్ఠిప్పమాణాతి ముట్ఠినా సఙ్గహేతబ్బప్పమాణా. ఏత్థ కిఞ్చాపి యేభుయ్యపంసుం అప్పపంసుఞ్చ ¶ పథవిం వత్వా ఉపడ్ఢపంసుకా పథవీ న వుత్తా, తథాపి పణ్ణత్తివజ్జసిక్ఖాపదేసు సావసేసపఞ్ఞత్తియాపి సమ్భవతో ఉపడ్ఢపంసుకాయపి పథవియా పాచిత్తియమేవాతి గహేతబ్బం. కేచి పన ‘‘సబ్బచ్ఛన్నాదీసు ఉపడ్ఢే దుక్కటస్స వుత్తత్తా ఇధాపి దుక్కటం యుత్త’’న్తి వదన్తి, తం న యుత్తం పాచిత్తియవత్థుకఞ్చ అనాపత్తివత్థుకఞ్చ దువిధం పథవిం ఠపేత్వా అఞ్ఞిస్సా దుక్కటవత్థుకాయ తతియాయ పథవియా అభావతో. ద్వేయేవ హి పథవియో వుత్తా ‘‘జాతా చ పథవీ అజాతా చ పథవీ’’తి. తస్మా ద్వీసు అఞ్ఞతరాయ పథవియా భవితబ్బం, వినయవినిచ్ఛయే చ సమ్పత్తే గరుకేయేవ ఠాతబ్బత్తా న సక్కా ¶ ఏత్థ అనాపత్తియా భవితుం. సబ్బచ్ఛన్నాదీసు పన ఉపడ్ఢే దుక్కటం యుత్తం తత్థ తాదిసస్స దుక్కటవత్థునో సబ్భావా.

‘‘పోక్ఖరణిం ఖణా’’తి వదతి, వట్టతీతి ‘‘ఇమస్మిం ఓకాసే’’తి అనియమేత్వా వుత్తత్తా వట్టతి. ‘‘ఇమం వల్లిం ఖణా’’తి వుత్తేపి పథవీఖణనం సన్ధాయ పవత్తవోహారత్తా ఇమినావ సిక్ఖాపదేన ఆపత్తి, న భూతగామపాతబ్యతాయ. కుటేహీతి ఘటేహి. తనుకకద్దమోతి ఉదకమిస్సకకద్దమో. సో చ ఉదకగతికత్తా వట్టతి. ఓమకచాతుమాసన్తి ఊనచాతుమాసం. ఓవట్ఠన్తి దేవేన ఓవట్ఠం. అకతపబ్భారేతి అవళఞ్జనట్ఠానదస్సనత్థం వుత్తం. తాదిసే హి వమ్మికస్స సబ్భావోతి. మూసికుక్కురం నామ మూసికాహి ఖణిత్వా బహి కతపంసురాసి. ఏసేవ నయోతి ఓమకచాతుమాసఓవట్ఠోయేవ వట్టతీతి అత్థో.

ఏకదివసమ్పి న వట్టతీతి ఓవట్ఠఏకదివసాతిక్కన్తోపి వికోపేతుం న వట్టతి. ‘‘హేట్ఠాభూమిసమ్బన్ధేపి చ గోకణ్టకే భూమితో ఛిన్దిత్వా ఉద్ధం ఠితత్తా అచ్చుగ్గతమత్థకతో ఛిన్దిత్వా గహేతుం వట్టతీ’’తి వదన్తి. సకట్ఠానే అతిట్ఠమానం కత్వా పాదేహి మద్దిత్వా ఛిన్దిత్వా ఆలోళితకద్దమమ్పి గహేతుం వట్టతి. తతోతి తతో పురాణసేనాసనతో. ఇట్ఠకం గణ్హామీతిఆది సుద్ధచిత్తం సన్ధాయ వుత్తం. ఉదకేనాతి ఉజుకం ఆకాసతోయేవ పతనకఉదకేన. ‘‘సచే పన అఞ్ఞత్థ పహరిత్వా పతితేన ఉదకేన తేమితం హోతి, వట్టతీ’’తి వదన్తి. ఉచ్చాలేత్వాతి ఉక్ఖిపిత్వా. తేన అపదేసేనాతి తేన లేసేన.

౮౭-౮౮. అవిసయత్తా ¶ అనాపత్తీతి ఏత్థ సచేపి నిబ్బాపేతుం సక్కా హోతి, పఠమం సుద్ధచిత్తేన దిన్నత్తా ‘‘దహతూ’’తి సల్లక్ఖేత్వాపి తిట్ఠతి, అనాపత్తి. ఓవట్ఠం ఛన్నన్తి పఠమం ఓవట్ఠం పచ్ఛా ఛన్నం. సేసం ఉత్తానమేవ. జాతపథవీ, పథవీసఞ్ఞితా, ఖణనఖణాపనానం అఞ్ఞతరన్తి ఇమాని పనేత్థ తీణి అఙ్గాని.

పథవీఖణనసిక్ఖాపదవణ్ణనా నిట్ఠితా.

౮౯. సేనాసనవగ్గస్స ¶ పఠమే నిగ్గహేతుం అసక్కోన్తోతి సన్ధారేతుం అసక్కోన్తో. ఇమినా పన వచనేన దారకస్స తత్థ ఉపనీతభావో తేన చ దిట్ఠభావో వుత్తోయేవాతి దట్ఠబ్బం. తేన హి భిక్ఖునా తం రుక్ఖం ఛిన్దితుం ఆరద్ధే తత్థ నిబ్బత్తా ఏకా తరుణపుత్తా దేవధీతా పుత్తం అఙ్కేనాదాయ ఠితా తం యాచి ‘‘మా మే సామి విమానం ఛిన్ది, న సక్ఖిస్సామి పుత్తకం ఆదాయ అనావాసా విచరితు’’న్తి. సో ‘‘అహం అఞ్ఞత్థ ఈదిసం రుక్ఖం న లభిస్సామీ’’తి తస్సా వచనం నాదియి. సా ‘‘ఇమమ్పి తావ దారకం ఓలోకేత్వా ఓరమిస్సతీ’’తి పుత్తం రుక్ఖసాఖాయ ఠపేసి. సో భిక్ఖు ఉక్ఖిత్తం ఫరసుం సన్ధారేతుం అసక్కోన్తో దారకస్స బాహం ఛిన్ది. ఏవఞ్చ సయితో విమానే సయితో నామ హోతీతి కత్వా వుత్తం ‘‘రుక్ఖట్ఠకదిబ్బవిమానే నిపన్నస్సా’’తి.

రుక్ఖట్ఠకదిబ్బవిమానేతి చ సాఖట్ఠకవిమానం సన్ధాయ వుత్తం. రుక్ఖస్స ఉపరి నిబ్బత్తఞ్హి విమానం రుక్ఖపటిబద్ధత్తా ‘‘రుక్ఖట్ఠకవిమాన’’న్తి వుచ్చతి. సాఖట్ఠకవిమానం పన సబ్బసాఖాసన్నిస్సితం హుత్వా తిట్ఠతి. తత్థ యం రుక్ఖట్ఠకవిమానం హోతి, తం యావ రుక్ఖస్స మూలమత్తమ్పి తిట్ఠతి, తావ న నస్సతి. సాఖట్ఠకవిమానం పన సాఖాసు భిజ్జమానాసు తత్థ తత్థేవ భిజ్జిత్వా సబ్బసాఖాసు భిన్నాసు సబ్బం భిజ్జతి, ఇదమ్పి చ విమానం సాఖట్ఠకం, తస్మా రుక్ఖే ఛిన్నే తం విమానం సబ్బసో వినట్ఠం, తేనేవ సా దేవతా భగవతో సన్తికా లద్ధే అఞ్ఞస్మిం విమానే వసి. బాహుం థనమూలేయేవ ఛిన్దీతి అంసేన సద్ధిం ¶ బాహం ఛిన్ది. ఇమినా చ రుక్ఖదేవతానం గత్తాని ఛిజ్జన్తి, న చాతుమహారాజికాదీనం వియ అచ్ఛేజ్జానీతి దట్ఠబ్బం. రుక్ఖధమ్మేతి రుక్ఖపకతియం, రుక్ఖసభావేతి అత్థో. రుక్ఖానం వియ ఛేదనాదీసు అకుప్పనఞ్హి రుక్ఖధమ్మో నామ.

ఉప్పతితన్తి ఉప్పన్నం. భన్తన్తి ధావన్తం. వారయేతి నిగ్గణ్హేయ్య. ఇదం వుత్తం హోతి – యథా నామ ఛేకో సారథి అతివేగేన ధావన్తం రథం నిగ్గహేత్వా యథిచ్ఛకం పేసేతి, ఏవం యో పుగ్గలో ఉప్పన్నం ¶ కోధం వారయే నిగ్గణ్హితుం సక్కోతి, తమహం సారథిం బ్రూమి. ఇతరో పన రాజఉపరాజాదీనం రథసారథిజనో రస్మిగ్గాహో నామ హోతి, న ఉత్తమసారథీతి.

దుతియగాథాయ పన అయమత్థో – యోతి (సు. ని. అట్ఠ. ౧.౧) యో యాదిసో ఖత్తియకులా వా పబ్బజితో బ్రాహ్మణకులా వా పబ్బజితో నవో వా మజ్ఝిమో వా థేరో వా. ఉప్పతితన్తి ఉద్ధముద్ధం పతితం, గతం పవత్తన్తి అత్థో, ఉప్పన్నన్తి వుత్తం హోతి. కోధన్తి ‘‘అనత్థం మే చరతీతి ఆఘాతో జాయతీ’’తిఆదినా (దీ. ని. ౩.౩౪౦; అ. ని. ౯.౨౯) నయేన సుత్తే వుత్తానం నవన్నం, ‘‘అత్థం మే న చరతీ’’తిఆదీనఞ్చ తప్పటిపక్ఖతో సిద్ధానం నవన్నమేవాతి అట్ఠారసన్నం ఖాణుకణ్టకాదినా అట్ఠానేన సద్ధిం ఏకూనవీసతియా ఆఘాతవత్థూనం అఞ్ఞతరాఘాతవత్థుసమ్భవం ఆఘాతం. విసటన్తి విత్థతం. సప్పవిసన్తి సప్పస్స విసం. ఇవాతి ఓపమ్మవచనం. ఇ-కారలోపం కత్వా వ-ఇచ్చేవ వుత్తం. ఓసధేహీతి అగదేహి. ఇదం వుత్తం హోతి – యథా విసతికిచ్ఛకో వేజ్జో సప్పేన దట్ఠో సబ్బం కాయం ఫరిత్వా ఠితం విసటం సప్పవిసం మూలఖన్ధతచపత్తపుప్ఫాదీనం అఞ్ఞతరేహి, నానాభేసజ్జేహి పయోజేత్వా కతేహి వా ఓసధేహి ఖిప్పమేవ వినేయ్య, ఏవమేవ యో యథావుత్తేన ఆఘాతవత్థునా ఉప్పతితం చిత్తసన్తానం బ్యాపేత్వా ఠితం కోధం వినయనుపాయేసు తదఙ్గవినయాదీసు యేన కేనచి ఉపాయేన వినేతి నాధివాసేతి పజహతి వినోదేతి బ్యన్తిం కరోతి, సో భిక్ఖు జహాతి ఓరపారం. సో ఏవం కోధం వినేన్తో భిక్ఖు యస్మా కోధో తతియమగ్గేన సబ్బసో పహీయతి, తస్మా ఓరపారసఞ్ఞితాని పఞ్చోరమ్భాగియసంయోజనాని జహాతీతి. అవిసేసేన హి పారన్తి తీరస్స నామం, తస్మా ఓరాని చ తాని సంసారసాగరస్స పారభూతాని చాతి కత్వా ‘‘ఓరపార’’న్తి వుచ్చతి.

అథ ¶ వా యో ఉప్పతితం వినేతి కోధం విసటం సప్పవిసంవ ఓసధేహి, సో తతియమగ్గేన సబ్బసో కోధం వినేత్వా అనాగామిఫలే ఠితో భిక్ఖు జహాతి ఓరపారం. తత్థ ఓరన్తి సకత్తభావో. పారన్తి పరత్తభావో. ఓరం వా ఛ అజ్ఝత్తికాని ఆయతనాని, పారం ఛ బాహిరాయతనాని. తథా ఓరం మనుస్సలోకో, పారం దేవలోకో. ఓరం కామధాతు, పారం రూపారూపధాతు. ఓరం కామరూపభవో, పారం అరూపభవో. ఓరం అత్తభావో, పారం అత్తభావసుఖుపకరణాని. ఏవమేతస్మిం ఓరపారే చతుత్థమగ్గేన ఛన్దరాగం పజహన్తో ‘‘జహాతి ఓరపార’’న్తి వుచ్చతి. ఏత్థ చ కిఞ్చాపి అనాగామినో కామరాగస్స పహీనత్తా ఇధత్తభావాదీసు ఛన్దరాగో ఏవ నత్థి, అపిచ ఖో పనస్స వణ్ణప్పకాసనత్థం సబ్బమేతం ఓరపారభేదం సఙ్గహేత్వా తత్థ ఛన్దరాగప్పహానేన ‘‘జహాతి ఓరపార’’న్తి వుత్తం.

ఇదాని ¶ తస్సత్థస్స విభావనత్థాయ ఉపమం ఆహ ‘‘ఉరగో జిణ్ణమివత్తచం పురాణ’’న్తి. తత్థ ఉరేన గచ్ఛతీతి ఉరగో, సప్పస్సేతం అధివచనం. సో దువిధో కామరూపీ చ అకామరూపీ చ. కామరూపీపి దువిధో జలజో థలజో చ. జలజో జలే ఏవ కామరూపం లభతి, న థలే సఙ్ఖపాలజాతకే (జా. ౨.౧౭.౧౪౩ ఆదయో) సఙ్ఖపాలనాగరాజా వియ. థలజో థలే ఏవ, న జలే. సో జజ్జరభావేన జిణ్ణం, చిరకాలతాయ పురాణఞ్చాతి సఙ్ఖం గతం తచం జహన్తో చతుబ్బిధేన జహతి సజాతియం ఠితో జిగుచ్ఛన్తో నిస్సాయ థామేనాతి. సజాతి నామ సప్పజాతి దీఘత్తభావో. ఉరగా హి పఞ్చసు ఠానేసు సజాతిం నాతివత్తన్తి ఉపపత్తియం చుతియం విస్సట్ఠనిద్దోక్కమనే సజాతియా మేథునపటిసేవనే జిణ్ణతచాపనయనే చాతి. తస్మా యదా తచం జహతి, తదా సజాతియంయేవ ఠత్వా జహతి. సజాతియం ఠితోపి చ జిగుచ్ఛన్తో జహతి. జిగుచ్ఛన్తో నామ యదా ఉపడ్ఢట్ఠానే ముత్తో హోతి, ఉపడ్ఢట్ఠానే అముత్తో ఓలమ్బతి, తదా నం అట్టీయన్తో జహతి, ఏవం జిగుచ్ఛన్తోపి చ దణ్డన్తరం వా మూలన్తరం వా పాసాణన్తరం వా నిస్సాయ జహతి. నిస్సాయ జహన్తోపి చ థామం జనేత్వా ఉస్సాహం కరిత్వా వీరియేన వఙ్కం నఙ్గుట్ఠం కత్వా పస్ససన్తోవ ఫణం కరిత్వా జహతి. ఏవం జహిత్వా యేనకామం పక్కమతి.

ఏవమేవ అయమ్పి భిక్ఖు ఓరపారం జహితుకామో చతుబ్బిధేన జహతి సజాతియం ఠితో జిగుచ్ఛన్తో నిస్సాయ థామేనాతి. సజాతి నామ భిక్ఖునో ‘‘అరియాయ జాతియా జాతో’’తి (మ. ని. ౨.౩౫౧) వచనతో సీలం. తేనేవాహ ‘‘సీలే పతిట్ఠాయ ¶ నరో సపఞ్ఞో’’తి (సం. ని. ౧.౨౩, ౧౯౨). ఏవమేతిస్సం సజాతియం ఠితో భిక్ఖు తం సకత్తభావాదిభేదం ఓరపారం జిణ్ణపురాణత్తచమివ తం దుక్ఖం జనేన్తం తత్థ తత్థ ఆదీనవదస్సనేన జిగుచ్ఛన్తో కల్యాణమిత్తే నిస్సాయ అధిమత్తసమ్మావాయామసఙ్ఖాతం థామం జనేత్వా ‘‘దివసం చఙ్కమేన నిసజ్జాయ ఆవరణీయేహి ధమ్మేహి చిత్తం పరిసోధేతీ’’తి (అ. ని. ౩.౧౬; ౪.౩౭) వుత్తనయేన రత్తిన్దివం ఛధా విభజిత్వా ఘటేన్తో వాయమన్తో ఉరగో వియ వఙ్కం నఙ్గుట్ఠం పల్లఙ్కం ఆభుజిత్వా ఉరగో వియ పస్ససన్తో అయమ్పి అసిథిలపరక్కమతాయ వాయమన్తో ఉరగోవ ఫణం కరిత్వా అయమ్పి ఞాణవిప్ఫారం జనేత్వా ఉరగోవ తచం ఓరపారం జహతి, జహిత్వా చ ఉరగో వియ ఓహితతచో యేనకామం పక్కమతి, అయమ్పి ఓహితభారో అనుపాదిసేసనిబ్బానధాతుదిసం పక్కమతీతి.

౯౦. భవన్తీతి ఇమినా విరుళ్హమూలే నీలభావం ఆపజ్జిత్వా వడ్ఢమానకే తరుణగచ్ఛే దస్సేతి. అహువున్తి ఇమినా పన వడ్ఢిత్వా ఠితే మహన్తే రుక్ఖగచ్ఛాదికే దస్సేతి. భవన్తీతి ఇమస్స వివరణం ‘‘జాయన్తి వడ్ఢన్తీ’’తి, అహువున్తి ఇమస్స ‘‘జాతా వడ్ఢితా’’తి. రాసీతి సుద్ధట్ఠకధమ్మసమూహో. భూతానన్తి తథాలద్ధసమఞ్ఞానం అట్ఠధమ్మానం. ‘‘భూతానం గామో’’తి వుత్తేపి అవయవవినిముత్తస్స ¶ సముదాయస్స అభావతో భూతసఞ్ఞితా తేయేవ తిణరుక్ఖలతాదయో గయ్హన్తి. ‘‘భూమియం పతిట్ఠహిత్వా హరితభావమాపన్నా రుక్ఖగచ్ఛాదయో దేవతాహి పరిగ్గయ్హన్తి, తస్మా భూతానం నివాసట్ఠానతాయ భూతానం గామో’’తిపి వదన్తి. రుక్ఖాదీనన్తి ఆది-సద్దేన ఓసధిగచ్ఛలతాదయో వేదితబ్బా.

నను చ రుక్ఖాదయో చిత్తరహితతాయ న జీవా, చిత్తరహితతా చ పరిప్ఫన్దాభావతో ఛిన్నేపి రుహనతో విసదిసజాతికభావతో చతుయోనిఅపరియాపన్నతో చ వేదితబ్బా, వుడ్ఢి పన పవాళసిలాలవణానమ్పి విజ్జతీతి న తేసం జీవభావే కారణం, విసయగ్గహణఞ్చ నేసం పరికప్పనామత్తం సుపనం వియ చిఞ్చాదీనం, తథా దోహళాదయో, తత్థ కస్మా భూతగామస్స ఛేదనాదిపచ్చయా పాచిత్తియం వుత్తన్తి? సమణసారుప్పతో తంనివాససత్తానురక్ఖణతో ¶ చ. తేనేవాహ ‘‘జీవసఞ్ఞినో హి మోఘపురిసా మనుస్సా రుక్ఖస్మి’’న్తిఆది.

౯౧. ‘‘మూలే జాయన్తీ’’తిఆదీసు అత్థో ఉపరి అత్తనా వుచ్చమానప్పకారేన సీహళట్ఠకథాయం వుత్తోతి ఆహ ‘‘ఏవం సన్తేపి…పే… న సమేన్తీ’’తి. విజాత-సద్దో ఇధ వి-సద్దలోపం కత్వా నిద్దిట్ఠోతి ఆహ ‘‘విజాతానీ’’తి. విజాత-సద్దో చ ‘‘విజాతా ఇత్థీ’’తిఆదీసు వియ పసూతవచనోతి ఆహ ‘‘పసూతానీ’’తి. పసూతి చ నామేత్థ నిబ్బత్తపణ్ణమూలతాతి ఆహ ‘‘నిబ్బత్తపణ్ణమూలానీ’’తి. ఇమినా ఇమం దీపేతి ‘‘నిబ్బత్తపణ్ణమూలాని బీజాని భూతగామసఙ్ఖమేవ గచ్ఛన్తి, తేసు చ వత్తమానో బీజజాత-సద్దో రుళ్హీవసేన రుక్ఖాదీసుపి వత్తతీ’’తి. పురిమస్మిం అత్థవికప్పే పన బీజేహి జాతానం రుక్ఖలతాదీనంయేవ భూతగామతా వుత్తా.

తాని దస్సేన్తోతి తాని బీజాని దస్సేన్తో. మూలబీజన్తిఆదీసు మూలమేవ బీజం మూలబీజం. సేసేసుపి ఏసేవ నయో. ఫళుబీజన్తి పబ్బబీజం. పచ్చయన్తరసమవాయే సదిసఫలుప్పత్తియా విసేసకారణభావతో విరుహనసమత్థే సారఫలే నిరుళ్హో బీజ-సద్దో. తదత్థసంసిద్ధియా మూలాదీసుపి కేసుచి పవత్తతీతి మూలాదితో నివత్తనత్థం ఏకేన బీజసద్దేన విసేసేత్వా వుత్తం ‘‘బీజబీజ’’న్తి ‘‘రూపరూపం, దుక్ఖదుక్ఖ’’న్తి చ యథా. బీజతో నిబ్బత్తేన బీజం దస్సితన్తి కారియోపచారేన కారణం దస్సితన్తి దీపేతి.

౯౨. బీజే బీజసఞ్ఞీతి ఏత్థ కారణూపచారేన కారియం వుత్తన్తి దస్సేన్తో ‘‘తత్థ యథా’’తిఆదిమాహ. భూతగామపరిమోచనం కత్వాతి భూతగామతో మోచేత్వా, వియోజేత్వాతి అత్థో. యం బీజం భూతగామో నామ హోతీతి బీజాని చ తాని జాతాని చాతి వుత్తమత్థం సన్ధాయ వదతి. తత్థ ¶ యం బీజన్తి యం నిబ్బత్తపణ్ణమూలం బీజం. తస్మిం బీజేతి తస్మిం భూతగామసఞ్ఞితే బీజే. ఏత్థ చ బీజజాత-సద్దస్స వియ రుళ్హీవసేన రుక్ఖాదీసు బీజ-సద్దస్సపి పవత్తి వేదితబ్బా. యథారుతన్తి యథాపాళి.

యత్థ కత్థచీతి మూలే అగ్గే మజ్ఝే వా. సఞ్చిచ్చ ఉక్ఖిపితుం న వట్టతీతి ఏత్థ సచేపి సరీరే లగ్గభావం జానన్తోవ ఉదకతో ఉట్ఠహతి, ‘‘తం ఉద్ధరిస్సామీ’’తి సఞ్ఞాయ అభావతో వట్టతి. ఉప్పాటితానీతి ఉద్ధటాని. బీజగామే సఙ్గహం గచ్ఛన్తీతి భూతగామతో పరిమోచితత్తా వుత్తం. అనన్తక-గ్గహణేన సాసపమత్తికా గహితా. నామఞ్హేతం తస్సా సేవాలజాతియా ¶ . మూలపణ్ణానం అసమ్పుణ్ణత్తా ‘‘అసమ్పుణ్ణభూతగామో నామా’’తి వుత్తం. అభూతగామమూలత్తాతి ఏత్థ భూతగామో మూలం కారణం ఏతస్సాతి భూతగామమూలో, భూతగామస్స వా మూలం కారణన్తి భూతగామమూలం. బీజగామో హి నామ భూతగామతో సమ్భవతి, భూతగామస్స చ కారణం హోతి, అయం పన తాదిసో న హోతీతి ‘‘అభూతగామమూలత్తా’’తి వుత్తం. తత్రట్ఠకత్తా వుత్తం ‘‘సో బీజగామేన సఙ్గహితో’’తి. ఇదఞ్చ ‘‘అభూతగామమూలత్తా’’తి ఏత్థ పఠమం వుత్తఅత్థసమ్భవతో వుత్తం. కిఞ్చాపి హి తాలనాళికేరాదీనం ఖాణు ఉద్ధం అవడ్ఢనతో భూతగామస్స కారణం న హోతి, తథాపి భూతగామసఙ్ఖ్యుపగతనిబ్బత్తపణ్ణమూలబీజతో సమ్భూతత్తా భూతగామతో ఉప్పన్నో నామ హోతీతి బీజగామేన సఙ్గహం గచ్ఛతి.

‘‘అఙ్కురే హరితే’’తి వత్వా తమేవ విభావేతి ‘‘నీలపణ్ణవణ్ణే జాతే’’తి, నీలపణ్ణస్స వణ్ణసదిసే వణ్ణే జాతేతి అత్థో. ‘‘నీలవణ్ణే జాతే’’తి వా పాఠో గహేతబ్బో. అమూలకభూతగామే సఙ్గహం గచ్ఛతీతి నాళికేరస్స ఆవేణికం కత్వా వదతి. ‘‘పానీయఘటాదీనం బహి సేవాలో ఉదకే అట్ఠితత్తా బీజగామానులోమత్తా చ దుక్కటవత్థూ’’తి వదన్తి. కణ్ణకమ్పి అబ్బోహారికమేవాతి నీలవణ్ణమ్పి అబ్బోహారికమేవ. సేలేయ్యకం నామ సిలాయ సమ్భూతా ఏకా సుగన్ధజాతి. ‘‘రుక్ఖత్తచం వికోపేతీతి వుత్తత్తా రుక్ఖే జాతం యం కిఞ్చి ఛత్తకం రుక్ఖత్తచం అవికోపేత్వా మత్థకతో ఛిన్దిత్వా గహేతుం వట్టతీ’’తి వదన్తి. రుక్ఖతో ముచ్చిత్వా తిట్ఠతీతి ఏత్థ ‘‘యదిపి కిఞ్చిమత్తం రుక్ఖే అల్లీనా హుత్వా తిట్ఠతి, రుక్ఖతో గయ్హమానో పన రుక్ఖచ్ఛవిం న వికోపేతి, వట్టతీ’’తి వదన్తి. అల్లరుక్ఖతో న వట్టతీతి ఏత్థాపి రుక్ఖత్తచం అవికోపేత్వా మత్థకతో తచ్ఛేత్వా గహేతుం వట్టతీతి వేదితబ్బం. హత్థకుక్కుచ్చేనాతి హత్థానం అసంయతభావేన, హత్థచాపల్లేనాతి వుత్తం హోతి. పానీయం న వాసేతబ్బన్తి ఇదం అత్తనో అత్థాయ నామితం సన్ధాయ వుత్తం. కేవలం అనుపసమ్పన్నస్స అత్థాయ నామితే పన పచ్ఛా తతో లభిత్వా న వాసేతబ్బన్తి ¶ నత్థి. ‘‘యేసం రుక్ఖానం సాఖా రుహతీతి వుత్తత్తా యేసం సాఖా న రుహతి, తత్థ కప్పియకరణకిచ్చం నత్థీ’’తి వదన్తి.

౯౩. పఞ్చహి ¶ సమణకప్పేహీతి పఞ్చహి సమణవోహారేహి. కిఞ్చాపి హి బీజానం అగ్గినా ఫుట్ఠమత్తేన నఖాదీహి విలిఖనమత్తేన చ అవిరుళ్హీధమ్మతా న హోతి, తథాపి ఏవం కతేయేవ సమణానం కప్పతీతి అగ్గిపరిజితాదయో సమణవోహారా నామ జాతా, తస్మా తేహి సమణవోహారేహి కరణభూతేహి ఫలం పరిభుఞ్జితుం అనుజానామీతి అధిప్పాయో. అబీజనిబ్బట్టబీజానిపి సమణానం కప్పన్తీతి పఞ్ఞత్తపణ్ణత్తిభావతో సమణవోహారాఇచ్చేవ సఙ్ఖం గతాని. అథ వా అగ్గిపరిజితాదీనం పఞ్చన్నం కప్పియభావతోయేవ పఞ్చహి సమణకప్పియభావసఙ్ఖాతేహి కారణేహి ఫలం పరిభుఞ్జితుం అనుజానామీతి ఏవమేత్థ అధిప్పాయో వేదితబ్బో. అగ్గిపరిజితన్తిఆదీసు ‘‘పరిచిత’’న్తిపి పఠన్తి. అబీజం నామ తరుణమ్బఫలాది. నిబ్బట్టబీజం నామ అమ్బపనసాది, యం బీజం నిబ్బట్టేత్వా విసుం కత్వా పరిభుఞ్జితుం సక్కా హోతి. ‘‘కప్పియ’’న్తి వత్వావ కాతబ్బన్తి యో కప్పియం కరోతి, తేన కత్తబ్బాకారస్సేవ వుత్తత్తా భిక్ఖునా అవుత్తేపి కాతుం వట్టతీతి న గహేతబ్బం. పున ‘‘కప్పియం కారేతబ్బ’’న్తి కారాపనస్స పఠమమేవ కథితత్తా భిక్ఖునా ‘‘కప్పియం కరోహీ’’తి వుత్తేయేవ అనుపసమ్పన్నేన ‘‘కప్పియ’’న్తి వత్వా అగ్గిపరిజితాది కాతబ్బన్తి గహేతబ్బం. ‘‘కప్పియన్తి వచనం పన యాయ కాయచి భాసాయ వత్తుం వట్టతీ’’తి వదన్తి. ‘‘కప్పియన్తి వత్వావ కాతబ్బ’’న్తి వచనతో పఠమం ‘‘కప్పియ’’న్తి వత్వా పచ్ఛా అగ్గిఆదినా ఫుసనాది కాతబ్బన్తి వేదితబ్బం. ‘‘పఠమం అగ్గిం నిక్ఖిపిత్వా నఖాదినా వా విజ్ఝిత్వా తం అనుద్ధరిత్వావ ‘కప్పియ’న్తి వత్తుమ్పి వట్టతీ’’తి వదన్తి.

ఏకస్మిం బీజే వాతిఆదీసు ‘‘ఏకంయేవ కారేమీతి అధిప్పాయే సతిపి ఏకాబద్ధత్తా సబ్బం కతమేవ హోతీ’’తి వదన్తి. దారుం విజ్ఝతీతి ఏత్థ ‘‘జానిత్వాపి విజ్ఝతి వా విజ్ఝాపేతి వా, వట్టతియేవా’’తి వదన్తి. భత్తసిత్థే విజ్ఝతీతి ఏత్థాపి ఏసేవ నయో. ‘‘తం విజ్ఝతి, న వట్టతీతి రజ్జుఆదీనం భాజనగతికత్తా’’తి వదన్తి. మరిచపక్కాదీహి మిస్సేత్వాతి ఏత్థ భత్తసిత్థసమ్బన్ధవసేన ఏకాబద్ధతా వేదితబ్బా, న ఫలానంయేవ అఞ్ఞమఞ్ఞం సమ్బన్ధవసేన. భిన్దాపేత్వా కప్పియం కారాపేతబ్బన్తి బీజతో ముత్తస్స కటాహస్స భాజనగతికత్తా వుత్తం.

నిక్ఖామేతున్తి తం భిక్ఖుం నిక్ఖామేతుం. ‘‘సచే ఏతస్స అనులోమ’’న్తి సేనాసనరక్ఖణత్థాయ అనుఞ్ఞాతమ్పి పటగ్గిదానాదిం అత్తనాపి కాతుం వట్టతీతి ¶ ఏత్తకేనేవ ఇదమ్పి ఏతస్స అనులోమన్తి ఏవమధిప్పాయో సియా. పటగ్గిదానం పరిత్తకరణఞ్చ అత్తనో పరస్స వా ¶ సేనాసనరక్ఖణత్థాయ వట్టతియేవ. తస్మా సచే తస్స సుత్తస్స ఏతం అనులోమం సియా, అత్తనో న వట్టతి, అఞ్ఞస్స వట్టతీతి అయం విసేసో కుతో లబ్భతీతి ఆహ ‘‘అత్తనో న వట్టతి…పే… న సక్కా లద్ధు’’న్తి. సేసమేత్థ ఉత్తానమేవ. భూతగామో, భూతగామసఞ్ఞితా, వికోపనం వా వికోపాపనం వాతి ఇమాని పనేత్థ తీణి అఙ్గాని.

భూతగామసిక్ఖాపదవణ్ణనా నిట్ఠితా.

౯౪-౯౮. దుతియే అఞ్ఞం వచనన్తి యం చోదకేన చుదితకస్స దోసవిభావనవచనం వుత్తం, తం తతో అఞ్ఞేనేవ వచనేన పటిచరతి. అథ వా అఞ్ఞేనఞ్ఞం పటిచరతీతి అఞ్ఞేన కారణేన అఞ్ఞం కారణం పటిచరతీతి ఏవమేత్థ అత్థో వేదితబ్బో, యం చోదకేన చుదితకస్స దోసవిభావనకారణం వుత్తం, తతో అఞ్ఞేన చోదనాయ అమూలకభావదీపకేన కారణేన పటిచరతీతి వుత్తం హోతి. పటిచరతీతి చ పటిచ్ఛాదనవసేన చరతి, పవత్తతీతి అత్థో. పటిచ్ఛాదనత్థో ఏవ వా చరతి-సద్దో అనేకత్థత్తా ధాతూనం. తేనాహ ‘‘పటిచ్ఛాదేతీ’’తి. కో ఆపన్నోతిఆదినా పాళియం చోదనం అవిస్సజ్జేత్వా విక్ఖేపాపజ్జనవసేన అఞ్ఞేన అఞ్ఞం పటిచరణం దస్సితం. అపరమ్పి పన చోదనం విస్సజ్జేత్వా బహిద్ధా కథాఅపనామవసేన పవత్తం పాళిముత్తకం అఞ్ఞేనఞ్ఞం పటిచరణం వేదితబ్బం. ‘‘ఇత్థన్నామం ఆపత్తిం ఆపన్నోసీ’’తి పుట్ఠో ‘‘పాటలిపుత్తం గతోమ్హీ’’తి వత్వా పున ‘‘న తవ పాటలిపుత్తగమనం పుచ్ఛామ, ఆపత్తిం పుచ్ఛామా’’తి వుత్తే ‘‘తతో రాజగహం గతోమ్హీ’’తి వత్వా ‘‘రాజగహం వా యాహి బ్రాహ్మణగహం వా, ఆపత్తిం ఆపన్నోసీ’’తి వుత్తే ‘‘తత్థ మే సూకరమంసం లద్ధ’’న్తిఆదీని వత్వావ కథం బహిద్ధా విక్ఖిపన్తోపి హి ‘‘అఞ్ఞేనఞ్ఞం పటిచరతి’’చ్చేవ సఙ్ఖం గచ్ఛతి.

యదేతం అఞ్ఞేన అఞ్ఞం పటిచరణవసేన పవత్తవచనం, తదేవ పుచ్ఛితమత్థం ఠపేత్వా అఞ్ఞం వదతీతి అఞ్ఞవాదకన్తి ఆహ ‘‘అఞ్ఞేనఞ్ఞం పటిచరణస్సేతం నామ’’న్తి. తుణ్హీభూతస్సేతం నామన్తి తుణ్హీభావస్సేతం నామం, అయమేవ వా పాఠో. అఞ్ఞవాదకం ఆరోపేతూతి అఞ్ఞవాదకకమ్మం ఆరోపేతు, అఞ్ఞవాదకత్తం ¶ వా ఇదాని కరియమానేన కమ్మేన ఆరోపేతూతి అత్థో. విహేసకం ఆరోపేతూతి ఏత్థాపి విహేసకకమ్మం విహేసకభావం వా ఆరోపేతూతి ఏవమత్థో దట్ఠబ్బో.

అనారోపితే అఞ్ఞవాదకే వుత్తదుక్కటం పాళియం ఆగతఅఞ్ఞేనఞ్ఞంపటిచరణవసేన యుజ్జతి ¶ . అట్ఠకథాయం ఆగతేన పన పాళిముత్తకఅఞ్ఞేనఞ్ఞంపటిచరణవసేన అనారోపితే అఞ్ఞవాదకే ముసావాదేన పాచిత్తియం, ఆరోపితే ఇమినావ పాచిత్తియన్తి వేదితబ్బం. కేచి పన ‘‘ఆరోపితే అఞ్ఞవాదకే ముసావాదేన ఇమినా చ పాచిత్తియద్వయం హోతీ’’తి వదన్తి, తం వీమంసిత్వా గహేతబ్బం. యా సా ఆదికమ్మికస్స అనాపత్తి వుత్తా, సాపి పాళియం ఆగతఅఞ్ఞేనఞ్ఞంపటిచరణవసేన వుత్తాతి దట్ఠబ్బా, ఇమినా సిక్ఖాపదేన అనాపత్తిదస్సనత్థం వా. సేసం ఉత్తానమేవ. ధమ్మకమ్మేన ఆరోపితతా, ఆపత్తియా వా వత్థునా వా అనుయుఞ్జియమానతా, ఛాదేతుకామతాయ అఞ్ఞేనఞ్ఞం పటిచరణం వా తుణ్హీభావో వాతి ఇమాని పనేత్థ తీణి అఙ్గాని.

అఞ్ఞవాదకసిక్ఖాపదవణ్ణనా నిట్ఠితా.

౧౦౩. తతియే ధాతుపాఠే ఝే-సద్దో చిన్తాయం పఠితోతి ఆహ ‘‘లామకతో వా చిన్తాపేన్తీ’’తిఆది. అయమేవ చ అనేకత్థత్తా ధాతూనం ఓలోకనత్థోపి హోతీతి దట్ఠబ్బం. ‘‘అక్ఖరాయ వాచేతీ’’తిఆదీసు (పాచి. ౪౬) వియ ‘‘ఛన్దాయా’’తి లిఙ్గవిపల్లాసవసేన వుత్తన్తి ఆహ ‘‘ఛన్దేనా’’తి.

౧౦౫. యేన వచనేనాతి యేన ‘‘ఛన్దాయ ఇత్థన్నామో ఇదం నామ కరోతీ’’తిఆదివచనేన. యేన చ ఖియ్యన్తీతి యేన ‘‘ఛన్దాయ ఇత్థన్నామో’’తిఆదివచనేన తత్థ తత్థ భిక్ఖూనం సవనూపచారే ఠత్వా అవణ్ణం పకాసేన్తి.

౧౦౬. అఞ్ఞం అనుపసమ్పన్నం ఉజ్ఝాపేతీతి అఞ్ఞేన అనుపసమ్పన్నేన ఉజ్ఝాపేతి. తస్స వా తం సన్తికే ఖియ్యతీతి తస్స అనుపసమ్పన్నస్స సన్తికే ¶ తం సఙ్ఘేన సమ్మతం ఉపసమ్పన్నం ఖియ్యతి, అవణ్ణం వదన్తో వా పకాసేతి. అనుపసమ్పన్నం సఙ్ఘేన సమ్మతన్తి ఏత్థ సమ్మతపుబ్బో సమ్మతోతి వుత్తో. తేనాహ ‘‘కిఞ్చాపీ’’తిఆది. యస్మా ఉజ్ఝాపనం ఖియ్యనఞ్చ ముసావాదవసేనేవ పవత్తం, తస్మా ఆదికమ్మికస్స అనాపత్తీతి పాచిత్తియట్ఠానే దుక్కటట్ఠానే చ ఇమినావ అనాపత్తిదస్సనత్థం వుత్తన్తి గహేతబ్బం. ఏవఞ్చ కత్వా ఉజ్ఝాపేన్తస్స ఖియ్యన్తస్స చ ఏకక్ఖణే ద్వే ద్వే ఆపత్తియో హోన్తీతి ఆపన్నం. అథ వా ఈదిసం సిక్ఖాపదం ముసావాదతో పఠమం పఞ్ఞత్తన్తి గహేతబ్బం. సేసమేత్థ ఉత్తానమేవ. ధమ్మకమ్మేన సమ్మతతా, ఉపసమ్పన్నతా, అగతిగమనాభావో ¶ , తస్స అవణ్ణకామతా, యస్స సన్తికే వదతి, తస్స ఉపసమ్పన్నతా, ఉజ్ఝాపనం వా ఖియ్యనం వాతి ఇమాని పనేత్థ ఛ అఙ్గాని.

ఉజ్ఝాపనకసిక్ఖాపదవణ్ణనా నిట్ఠితా.

౧౦౮-౧౧౦. చతుత్థే హిమవస్సేనాతి హిమమేవ వుత్తం. అపఞ్ఞాతేతి అప్పతీతే, అప్పసిద్ధేతి అత్థో. ‘‘మణ్డపే వా రుక్ఖమూలే వాతి వచనతో వివటఙ్గణేపి నిక్ఖిపితుం వట్టతీ’’తి తీసుపి గణ్ఠిపదేసు వుత్తం. గోచరప్పసుతాతి గోచరట్ఠానం పటిపన్నా. ‘‘అట్ఠ మాసే’’తి ఇమినా వస్సానం చాతుమాసం చేపి దేవో న వస్సతి, పటిక్ఖిత్తమేవాతి ఆహ ‘‘అట్ఠ మాసేతి వచనతో…పే… నిక్ఖిపితుం న వట్టతియేవా’’తి. తత్థ చత్తారో మాసేతి వస్సానస్స చత్తారో మాసే. అవస్సికసఙ్కేతేతి ఇమినా అనుఞ్ఞాతేపి అట్ఠ మాసే యత్థ హేమన్తే దేవో వస్సతి, తత్థ అపరేపి చత్తారో మాసా పటిక్ఖిత్తాతి ఆహ ‘‘అవస్సికసఙ్కేతేతి వచనతో’’తిఆది. ఇమినా ఇమం దీపేతి ‘‘యస్మిం దేసే హేమన్తే దేవో వస్సతి, తత్థ అట్ఠ మాసే పటిక్ఖిపిత్వా చత్తారో మాసా అనుఞ్ఞాతా. యత్థ పన వస్సానేయేవ వస్సతి, తత్థ చత్తారో మాసే పటిక్ఖిపిత్వా అట్ఠ మాసా అనుఞ్ఞాతా’’తి.

ఇమినావ నయేన మజ్ఝిమపదేసే యత్థ హేమన్తే హిమవస్సం వస్సతి, తత్థాపి అట్ఠేవ మాసా పటిక్ఖిత్తాతి వేదితబ్బా. తస్మా వస్సానకాలే పకతిఅజ్ఝోకాసే ఓవస్సకమణ్డపే రుక్ఖమూలే చ సన్థరితుం న వట్టతి, హేమన్తకాలే పకతిఅజ్ఝోకాసే ఓవస్సకమణ్డపాదీసుపి వట్టతి. తఞ్చ ¶ ఖో యత్థ హిమవస్సేన సేనాసనం న తేమతి, గిమ్హకాలేపి పకతిఅజ్ఝోకాసాదీసు వట్టతియేవ, తఞ్చ ఖో అకాలమేఘాదస్సనే, కాకాదీనం నిబద్ధవాసరుక్ఖమూలే పన కదాచిపి న వట్టతీతి ఏవమేత్థ వినిచ్ఛయో వేదితబ్బో.

ఇమఞ్చ పన అత్థవిసేసం గహేత్వా భగవతా పఠమమేవ సిక్ఖాపదం పఞ్ఞత్తన్తి విసుం అనుపఞ్ఞత్తి న వుత్తా. తేనేవ హి మాతికాట్ఠకథాయం (కఙ్ఖా. అట్ఠ. పఠమసేనాసనసిక్ఖాపదవణ్ణనా) వుత్తం ‘‘ఇతి యత్థ చ యదా చ సన్థరితుం న వట్టతి, తం సబ్బమిధ అజ్ఝోకాససఙ్ఖమేవ గత’’న్తి. అథ వా అవిసేసేన అజ్ఝోకాసే సన్థరణసన్థరాపనాని పటిక్ఖిపిత్వా ‘‘ఈదిసే కాలే ఈదిసే చ పదేసే ఠపేథా’’తి అనుజాననమత్తేనేవ అలన్తి న సిక్ఖాపదే ¶ విసుం అనుపఞ్ఞత్తి ఉద్ధటాతి వేదితబ్బా. పరివారే (పరి. ౬౫-౬౭) పన ఇమస్సేవ సిక్ఖాపదస్స అనురూపవసేన పఞ్ఞత్తత్తా ‘‘ఏకా అనుపఞ్ఞత్తీ’’తి వుత్తం.

నవవాయిమో సీఘం న నస్సతీతి ఆహ ‘‘నవవాయిమో వా’’తి. ఓనద్ధకోతి చమ్మేన ఓనద్ధో. ఉక్కట్ఠఅబ్భోకాసికోతి ఇదం తస్స పరివితక్కదస్సనమత్తం, ఉక్కట్ఠఅబ్భోకాసికస్స పన చీవరకుటి న వట్టతీతి నత్థి. కాయానుగతికత్తాతి భిక్ఖునో తత్థేవ సన్నిహితభావం సన్ధాయ వుత్తం. ఇమినా చ తస్మింయేవ కాలే అనాపత్తి వుత్తా, చీవరకుటితో నిక్ఖమిత్వా పన అఞ్ఞత్థ గచ్ఛన్తస్స పిణ్డాయ పవిసన్తస్సపి ఆపత్తియేవ. ‘‘యస్మా పన దాయకేహి దానకాలేయేవ సహస్సగ్ఘనకమ్పి కమ్బలం ‘పాదపుఞ్ఛనిం కత్వా పరిభుఞ్జథా’తి దిన్నం తథేవ పరిభుఞ్జితుం వట్టతి, తస్మా ‘ఇమం మఞ్చపీఠాదిసేనాసనం అబ్భోకాసేపి యథాసుఖం పరిభుఞ్జథా’తి దాయకేహి దిన్నం చే, సబ్బస్మిమ్పి కాలే అబ్భోకాసే నిక్ఖిపితుం వట్టతీ’’తి వదన్తి. పేసేత్వా గన్తబ్బన్తి ఏత్థ ‘‘యో భిక్ఖు ఇమం ఠానం ఆగన్త్వా వసతి, తస్స దేథా’’తి వత్వా పేసేతబ్బం.

వలాహకానం అనుట్ఠితభావం సల్లక్ఖేత్వాతి ఇమినా చ గిమ్హానేపి మేఘే ఉట్ఠితే మఞ్చపీఠాదిం యంకిఞ్చి సేనాసనం అజ్ఝోకాసే నిక్ఖిపితుం న వట్టతీతి దీపితన్తి వేదితబ్బం. ‘‘పాదట్ఠానాభిముఖాతి నిసీదన్తానం పాదపతనట్ఠానాభిముఖ’’న్తి కేచి. ‘‘సమ్మజ్జన్తస్స పాదట్ఠానాభిముఖ’’న్తి అపరే. ‘‘బహి వాలుకాయ అగమననిమిత్తం పాదట్ఠానాభిముఖా వాలికా హరితబ్బాతి వుత్త’’న్తి ఏకే ¶ . కచవరం హత్థేహి గహేత్వా బహి ఛట్టేతబ్బన్తి ఇమినా కచవరం ఛడ్డేస్సామీతి వాలికా న ఛడ్డేతబ్బాతి దీపేతి.

౧౧౧. అన్తో సంవేఠేత్వా బద్ధన్తి ఏరకపత్తాదీహి వేణిం కత్వా తాయ వేణియా ఉభోసు పస్సేసు విత్థతట్ఠానేసు బహుం వేఠేత్వా తతో పట్ఠాయ యావ మజ్ఝట్ఠానం, తావ అన్తో ఆకడ్ఢనవసేన వేఠేత్వా మజ్ఝే సఙ్ఖిపిత్వా తిరియం తత్థ తత్థ బన్ధిత్వా కతం. కప్పం లభిత్వాతి గచ్ఛాతి వుత్తవచనేన కప్పం లభిత్వా. థేరస్స హి ఆణత్తియా గచ్ఛన్తస్స అనాపత్తి. పురిమనయేనేవాతి ‘‘నిసీదిత్వా సయం గచ్ఛన్తో’’తిఆదినా పుబ్బే వుత్తనయేనేవ. అఞ్ఞత్థ గచ్ఛతీతి తం మగ్గం అతిక్కమిత్వా అఞ్ఞత్థ గచ్ఛతి. లేడ్డుపాతుపచారతో బహి ఠితత్తా ‘‘పాదుద్ధారేన కారేతబ్బో’’తి వుత్తం, అఞ్ఞత్థ గచ్ఛన్తస్స పఠమపాదుద్ధారే దుక్కటం, దుతియపాదుద్ధారే పాచిత్తియన్తి అత్థో. పాకతికం అకత్వాతి అప్పటిసామేత్వా. అన్తరసన్నిపాతేతి అన్తరన్తరా సన్నిపాతే.

ఆవాసికానంయేవ పలిబోధోతి ఏత్థ ఆగన్తుకేహి ఆగన్త్వా కిఞ్చి అవత్వా తత్థ నిసిన్నేపి ¶ ఆవాసికానంయేవ పలిబోధోతి అధిప్పాయో. మహాపచ్చరివాదే పన ‘‘అఞ్ఞేసు ఆగన్త్వా నిసిన్నేసూ’’తి ఇదం అమ్హాకన్తి వత్వా వా అవత్వా వా నిసిన్నేసూతి అధిప్పాయో. మహాఅట్ఠకథావాదే ‘‘ఆపత్తీ’’తి పాచిత్తియమేవ వుత్తం. మహాపచ్చరియం పన సన్థరణసన్థరాపనే సతి పాచిత్తియేన భవితబ్బన్తి అనాణత్తియా పఞ్ఞత్తత్తా దుక్కటం వుత్తం. ‘‘ఇదం ఉస్సారకస్స, ఇదం ధమ్మకథికస్సా’’తి విసుం పఞ్ఞత్తత్తా అనాణత్తియా పఞ్ఞత్తేపి పాచిత్తియేనేవ భవితబ్బన్తి అధిప్పాయేన ‘‘తస్మిం ఆగన్త్వా నిసిన్నే తస్స పలిబోధో’’తి వుత్తం. కేచి పన వదన్తి ‘‘అనాణత్తియా పఞ్ఞత్తేపి ధమ్మకథికస్స అనుట్ఠాపనీయత్తా పాచిత్తియేన భవితబ్బం, ఆగన్తుకస్స పన పచ్ఛా ఆగతేహి వుడ్ఢతరేహి ఉట్ఠాపేతబ్బత్తా దుక్కటం వుత్త’’న్తి.

౧౧౨. భూమియం అత్థరితబ్బాతి చిమిలికాయ సతి తస్సా ఉపరి, అసతి సుద్ధభూమియం అత్థరితబ్బా. సీహచమ్మాదీనం పరిహరణేయేవ పటిక్ఖేపో వేదితబ్బోతి ఇమినా –

‘‘న ¶ , భిక్ఖవే, మహాచమ్మాని ధారేతబ్బాని సీహచమ్మం బ్యగ్ఘచమ్మం దీపిచమ్మం, యో ధారేయ్య, ఆపత్తి దుక్కటస్సా’’తి (మహావ. ౨౫౫) –

ఏవం వుత్తాయ ఖన్ధకపాళియా అధిప్పాయం విభావేతి. ఇదం వుత్తం హోతి – ‘‘అన్తోపి మఞ్చే పఞ్ఞత్తాని హోన్తి, బహిపి మఞ్చే పఞ్ఞత్తాని హోన్తీ’’తి ఇమస్మిం వత్థుస్మిం సిక్ఖాపదస్స పఞ్ఞత్తత్తా మఞ్చపీఠేసు అత్థరిత్వా పరిభోగోయేవ పటిక్ఖిత్తో, భూమత్థరణవసేన పరిభోగో పన అప్పటిక్ఖిత్తోతి. యది ఏవం ‘‘పరిహరణేయేవ పటిక్ఖేపో’’తి ఇదం కస్మా వుత్తన్తి? యథా ‘‘అనుజానామి, భిక్ఖవే, సబ్బం పాసాదపరిభోగ’’న్తి (చూళవ. ౩౨౦) వచనతో పుగ్గలికేపి సేనాసనే సేనాసనపరిభోగవసేన నియమితం సువణ్ణఘటాదికం పరిభుఞ్జితుం వట్టమానమ్పి కేవలం అత్తనో సన్తకం కత్వా పరిభుఞ్జితుం న వట్టతి, ఏవమిదం భూమత్థరణవసేన పరిభుఞ్జియమానమ్పి అత్తనో సన్తకం కత్వా తం తం విహారం హరిత్వా పరిభుఞ్జితుం న వట్టతీతి దస్సనత్థం ‘‘పరిహరణేయేవ పటిక్ఖేపో వేదితబ్బో’’తి వుత్తం. దారుమయపీఠన్తి ఫలకమయమేవ పీఠం వుత్తం. పాదకథలికన్తి అధోతపాదట్ఠపనకం. అజ్ఝోకాసే రజనం పచిత్వా…పే… పటిసామేతబ్బన్తి ఏత్థ థేవే అసతి రజనకమ్మే నిట్ఠితే పటిసామేతబ్బం.

౧౧౩. ‘‘భిక్ఖు వా సామణేరో వా ఆరామికో వా లజ్జీ హోతీతి వుత్తత్తా అలజ్జిం ఆపుచ్ఛిత్వా గన్తుం న వట్టతీ’’తి వదన్తి. ఓతాపేన్తో గచ్ఛతీతి ఏత్థ ‘‘కిఞ్చాపి ‘ఏత్తకం దూరం గన్తబ్బ’న్తి పరిచ్ఛేదో నత్థి, తథాపి లేడ్డుపాతం అతిక్కమ్మ నాతిదూరం గన్తబ్బ’’న్తి వదన్తి. సేసమేత్థ ¶ ఉత్తానమేవ. మఞ్చాదీనం సఙ్ఘికతా, వుత్తలక్ఖణే దేసే సన్థరణం వా సన్థరాపనం వా, అపలిబుద్ధతా, ఆపదాయ అభావో, లేడ్డుపాతాతిక్కమోతి ఇమాని పనేత్థ పఞ్చ అఙ్గాని.

మాతికాట్ఠకథాయం (కఙ్ఖా. అట్ఠ. పఠమసేనాసనసిక్ఖాపదవణ్ణనా) పన అనాపుచ్ఛం వా గచ్ఛేయ్యాతి ఏత్థ ‘‘యో భిక్ఖు వా సామణేరో వా ఆరామికో వా లజ్జీ హోతి, అత్తనో పలిబోధం వియ మఞ్ఞతి, తథారూపం అనాపుచ్ఛిత్వా తం సేనాసనం తస్స అనియ్యాతేత్వా నిరపేక్ఖో గచ్ఛతి, థామమజ్ఝిమస్స పురిసస్స లేడ్డుపాతం అతిక్కమేయ్య, ఏకేన పాదేన లేడ్డుపాతాతిక్కమే దుక్కటం, దుతియపాదాతిక్కమే పాచిత్తియ’’న్తి వత్వా అఙ్గేసుపి నిరపేక్ఖతాయ సద్ధిం ఛ అఙ్గాని ¶ వుత్తాని. పాళియం పన అట్ఠకథాయఞ్చ ‘‘నిరపేక్ఖో గచ్ఛతీ’’తి అయం విసేసో న దిస్సతి. ‘‘ఓతాపేన్తో గచ్ఛతీ’’తి చ ఓతాపనవిసయే ఏవ సాపేక్ఖగమనే అనాపత్తి వుత్తా. యది అఞ్ఞత్థాపి సాపేక్ఖగమనే అనాపత్తి సియా, ‘‘అనాపత్తి సాపేక్ఖో గచ్ఛతీ’’తి అవిసేసేన వత్తబ్బం భవేయ్య, తస్మా వీమంసిత్వా యుత్తతరం గహేతబ్బన్తి.

పఠమసేనాసనసిక్ఖాపదవణ్ణనా నిట్ఠితా.

౫. దుతియసేనాసనసిక్ఖాపదవణ్ణనా

౧౧౬. దుతియసేనాసనసిక్ఖాపదే ఏత్తకమేవ వుత్తన్తి అట్ఠకథాసు వుత్తం. ‘‘ఇదఞ్చ అట్ఠకథాసు తథావుత్తభావదస్సనత్థం వుత్తం, అఞ్ఞమ్పి తాదిసం మఞ్చపీఠేసు అత్థరితం పచ్చత్థరణమేవా’’తి తీసుపి గణ్ఠిపదేసు వుత్తం. మాతికాట్ఠకథాయం పన ‘‘పచ్చత్థరణం నామ పావారో కోజవోతి ఏత్తకమేవా’’తి నియమేత్వా వుత్తం, తస్మా గణ్ఠిపదేసు వుత్తం ఇమినా న సమేతి, వీమంసిత్వా గహేతబ్బం. సేనాసనతోతి సబ్బపచ్ఛిమసేనాసనతో. యో కోచీతి తస్స ఞాతకో వా అఞ్ఞాతకో వా యో కోచి.

౧౧౭. పరివేణన్తి ఏకేకస్స విహారస్స పరిక్ఖేపబ్భన్తరం. కురున్దట్ఠకథాయం వుత్తమేవత్థం సవిసేసం కత్వా దస్సేతుం ‘‘కిఞ్చాపి వుత్తో’’తిఆది ఆరద్ధం. ‘‘అపరిచ్ఛన్నే మణ్డపే’’తి విసుం యోజేతబ్బం. తేనేవ మాతికాట్ఠకథాయం (కఙ్ఖా. అట్ఠ. దుతియసేనాసనసిక్ఖాపదవణ్ణనా) ‘‘అపరిచ్ఛన్నమణ్డపే వా పరిచ్ఛన్నే వాపి బహూనం సన్నిపాతభూతే’’తి వుత్తం. భోజనసాలాయమ్పి అయం విసేసో లబ్భతియేవ. వత్తబ్బం నత్థీతి విసేసేత్వా కిఞ్చి వత్తబ్బం నత్థి. పలుజ్జతీతి వినస్సతి. నస్సేయ్యాతి చోరాదీహి వినస్సేయ్య.

౧౧౮. యేన ¶ మఞ్చం వా పీఠం వా వినన్తి, తం మఞ్చపీఠకవానం. సిలుచ్చయలేణన్తి సిలుచ్చయే లేణం, పబ్బతగుహాతి అత్థో. ‘‘సేనాసనం ఉపచికాహి ఖాయిత’’న్తి ఇమస్మిం వత్థుస్మిం పఞ్ఞత్తత్తా వత్థుఅనురూపవసేన అట్ఠకథాయం ఉపచికాసఙ్కాయ అభావే అనాపత్తి వుత్తా. వత్తక్ఖన్ధకే గమికవత్తం పఞ్ఞపేన్తేన ¶ ‘‘సేనాసనం ఆపుచ్ఛితబ్బ’’న్తి వుత్తత్తా కేవలం ఇతికత్తబ్బాకారమత్తదస్సనత్థం ‘‘ఆపుచ్ఛనం పన వత్త’’న్తి వుత్తం, న పన వత్తభేదేన దుక్కటన్తి దస్సనత్థం. తేనేవ అన్ధకట్ఠకథాయం ‘‘సేనాసనం ఆపుచ్ఛితబ్బ’’న్తి ఏత్థ ‘‘యం పాసాణపిట్ఠియం వా పాసాణత్థమ్భేసు వా కతసేనాసనం యత్థ ఉపచికా నారోహన్తి, తం అనాపుచ్ఛన్తస్సపి అనాపత్తీ’’తి వక్ఖతి, తస్మా యం వుత్తం గణ్ఠిపదే ‘‘తాదిసే సేనాసనే అనాపుచ్ఛా గచ్ఛన్తస్స పాచిత్తియం నత్థి, గమికవత్తవసేన పన అనాపుచ్ఛా గచ్ఛతో వత్తభేదో హోతి, తస్మా దుక్కటం ఆపజ్జతీ’’తి, తం న గహేతబ్బం.

పచ్ఛిమస్స ఆభోగేన ముత్తి నత్థీతి తస్స పచ్ఛతో గచ్ఛన్తస్స అఞ్ఞస్స అభావతో వుత్తం. ఏకం వా పేసేత్వా ఆపుచ్ఛితబ్బన్తి ఏత్థ గమనచిత్తస్స ఉప్పన్నట్ఠానతో అనాపుచ్ఛిత్వా గచ్ఛతో దుతియపాదుద్ధారే పాచిత్తియం. కిఞ్చాపి మఞ్చం వా పీఠం వా అజ్ఝోకాసే నిక్ఖిపిత్వా గచ్ఛన్తస్స ఇధ విసుం ఆపత్తి న వుత్తా, తథాపి అకాలే అజ్ఝోకాసే మఞ్చపీఠాని పఞ్ఞపేత్వా గచ్ఛన్తస్స లేడ్డుపాతాతిక్కమే పురిమసిక్ఖాపదేన పాచిత్తియం, పరిక్ఖేపాతిక్కమే ఇమినా దుక్కటన్తి వేదితబ్బం. ‘‘మణ్డపే వా రుక్ఖమూలే వా’’తి ఇమినా అజ్ఝోకాసోపి సఙ్గహితోయేవాతి తత్థాపి దుక్కటం ఇధ వుత్తమేవాతి దట్ఠబ్బం. సేయ్యం పన అజ్ఝోకాసే సన్థరిత్వా గచ్ఛన్తస్స ఉభయేనపి దుక్కటమేవ. ‘‘సఙ్ఘికే విహారే సఙ్ఘికంయేవ సేయ్యం సన్థరిత్వా పక్కమన్తస్స పాచిత్తియం వుత్తన్తి ఉభోసు ఏకేకస్మిం సఙ్ఘికే దుక్కట’’న్తి వదన్తి. సేసమేత్థ ఉత్తానమేవ. వుత్తలక్ఖణసేయ్యా, తస్సా సఙ్ఘికతా, వుత్తలక్ఖణే విహారే సన్థరణం వా సన్థరాపనం వా, అపలిబుద్ధతా, ఆపదాయ అభావో, అనపేక్ఖస్స దిసాపక్కమనం, ఉపచారసీమాతిక్కమోతి ఇమాని పనేత్థ సత్త అఙ్గాని.

దుతియసేనాసనసిక్ఖాపదవణ్ణనా నిట్ఠితా.

౧౧౯-౧౨౧. ఛట్ఠే అనుపవిసిత్వాతి సమీపం పవిసిత్వా. బహూపకారతం గుణవిసిట్ఠతఞ్చ సల్లక్ఖేన్తోతి ¶ భణ్డాగారికస్స బహూపకారతం ధమ్మకథికాదీనం గుణవిసిట్ఠతఞ్చ సల్లక్ఖేన్తో. సమన్తా దియడ్ఢో హత్థోతి మజ్ఝే పఞ్ఞత్తమఞ్చపీఠం సన్ధాయ వుత్తం.

౧౨౨. ఉపచారం ¶ ఠపేత్వాతి వుత్తలక్ఖణం ఉపచారం ఠపేత్వా. ఏకవిహారేతి ఏకస్మిం సేనాసనే. ఏకపరివేణేతి తస్స విహారస్స పరిక్ఖేపబ్భన్తరే. ‘‘గిలానో పవిసతీతిఆదీసు అనాపత్తికారణసబ్భావతో గిలానాదితాయ పవిసిస్సామీతి ఉపచారం పవిసన్తస్స సతిపి సమ్బాధేతుకామతాయ అనాపత్తి వుత్తాయేవా’’తి తీసుపి గణ్ఠిపదేసు వుత్తం. ఏవఞ్చ సతి అగిలానాదిభావోపి విసుం అఙ్గేసు వత్తబ్బో సియా, మాతికాట్ఠకథాయం (కఙ్ఖా. అట్ఠ. అనుపఖజ్జసిక్ఖాపదవణ్ణనా) పన ‘‘సఙ్ఘికవిహారతా, అనుట్ఠాపనీయభావజాననం, సమ్బాధేతుకామతా, ఉపచారే నిసీదనం వా నిపజ్జనం వాతి ఇమాని పనేత్థ చత్తారి అఙ్గానీ’’తి ఏత్తకమేవ వుత్తం, తస్మా వీమంసితబ్బం.

అనుపఖజ్జసిక్ఖాపదవణ్ణనా నిట్ఠితా.

౧౨౬. సత్తమే కోట్ఠకానీతి ద్వారకోట్ఠకాని. ‘‘నిక్ఖమాతి వచనం సుత్వాపి అత్తనో రుచియా నిక్ఖమతి, అనాపత్తీ’’తి వదన్తి.

౧౨౮. అలజ్జిం నిక్కడ్ఢతీతిఆదీసు పఠమం అలజ్జీఆదిభావేన నిక్కడ్ఢిస్సామీతి చిన్తేత్వా నిక్కడ్ఢన్తస్స చిత్తస్స లహుపరివత్తితాయ కోపే ఉప్పన్నేపి అనాపత్తి. సేసమేత్థ ఉత్తానమేవ. సఙ్ఘికవిహారో, ఉపసమ్పన్నస్స భణ్డనకారకభావాదివినిముత్తతా, కోపేన నిక్కడ్ఢనం వా నిక్కడ్ఢాపనం వాతి ఇమాని పనేత్థ తీణి అఙ్గాని.

నిక్కడ్ఢనసిక్ఖాపదవణ్ణనా నిట్ఠితా.

౧౨౯-౧౩౧. అట్ఠమే ఉపరిమతలే పదరానం అసన్థరితత్తా ‘‘ఉపరిఅచ్ఛన్నతలాయా’’తి వుత్తం. పుబ్బే వుత్తనయేనేవాతి అనుపఖజ్జసిక్ఖాపదే వుత్తనయేనేవ. సేసం సువిఞ్ఞేయ్యమేవ. సఙ్ఘికో విహారో ¶ , అసీసఘట్టా వేహాసకుటి ¶ , హేట్ఠా సపరిభోగతా, అపటాణిదిన్నే ఆహచ్చపాదకే నిసీదనం వా నిపజ్జనం వాతి ఇమాని పనేత్థ చత్తారి అఙ్గాని.

వేహాసకుటిసిక్ఖాపదవణ్ణనా నిట్ఠితా.

౯. మహల్లకవిహారసిక్ఖాపదవణ్ణనా

౧౩౫. నవమే ‘‘మహల్లకో నామ విహారో ససామికో’’తి వుత్తత్తా సఞ్ఞాచికాయ కుటియా అనాపత్తి. ‘‘అడ్ఢతేయ్యహత్థమ్పీ’’తి ఉక్కట్ఠపరిచ్ఛేదేన వుత్తవచనం పాళియా సమేతీతి ఆహ ‘‘తం సువుత్త’’న్తి. ‘‘పాళియం అట్ఠకథాయఞ్చ ఉక్కట్ఠపరిచ్ఛేదేన అడ్ఢతేయ్యహత్థప్పమాణస్స ఓకాసస్స దస్సితత్తా కవాటం అడ్ఢతేయ్యహత్థవిత్థారతో ఊనకం వా హోతు అధికం వా, అడ్ఢతేయ్యహత్థప్పమాణంయేవ ఓకాసో’’తి వదన్తి.

యస్స వేమజ్ఝేతి యస్స విహారస్స వేమజ్ఝే. సా అపరిపూరఉపచారాపి హోతీతి వివరియమానం కవాటం యం భిత్తిం ఆహనతి, సా సమన్తా కవాటవిత్థారప్పమాణఉపచారరహితాపి హోతీతి అత్థో. ఆలోకం సన్ధేతి పిధేతీతి ఆలోకసన్ధి. ‘‘పునప్పునం ఛాదాపేసి, పునప్పునం లిమ్పాపేసీతి ఇమస్మిం వత్థుస్మిం ఉప్పన్నదోసేన సిక్ఖాపదస్స పఞ్ఞత్తత్తా లేపం అనుజానన్తేన చ ద్వారబన్ధస్స సమన్తా అడ్ఢతేయ్యహత్థప్పమాణేయేవ పదేసే పునప్పునం లేపస్స అనుఞ్ఞాతత్తా తతో అఞ్ఞత్థ పునప్పునం లిమ్పేన్తస్స వా లిమ్పాపేన్తస్స వా భిత్తియం మత్తికాయ కత్తబ్బకిచ్చం నిట్ఠాపేత్వా పున చతుత్థలేపే దిన్నే పాచిత్తియేన భవితబ్బ’’న్తి వదన్తి. గణ్ఠిపదేసు పన తీసుపి ‘‘పునప్పునం లేపదానస్స వుత్తప్పమాణతో అఞ్ఞత్థ పటిక్ఖిత్తమత్తం ఠపేత్వా పాచిత్తియస్స అవుత్తత్తా దుక్కటం అనురూప’’న్తి వుత్తం.

అధిట్ఠాతబ్బన్తి సంవిధాతబ్బం. అప్పహరితేతి ఏత్థ అప్ప-సద్దో ‘‘అప్పిచ్ఛో’’తిఆదీసు వియ అభావత్థోతి ఆహ ‘‘అహరితే’’తి. పతనోకాసోతి పతనోకాసత్తా తత్ర ఠితస్స భిక్ఖునో ఉపరి పతేయ్యాతి అధిప్పాయో. సచే హరితే ఠితో అధిట్ఠేతి, ఆపత్తి దుక్కటస్సాతి వచనేన ఇమమత్థం దీపేతి – సచే విహారస్స సమన్తా వుత్తప్పమాణే పరిచ్ఛేదే పుబ్బణ్ణాదీని న సన్తి, తత్థ విహారో కారేతబ్బో. యత్థ పన సన్తి, తత్థ కారాపేన్తస్స దుక్కటన్తి.

౧౩౬. ఏకేకం ¶ మగ్గం ఉజుకమేవ ఉట్ఠపేత్వా ఛాదనం మగ్గేన ఛాదనం నామ హోతీతి దస్సేతుం ¶ ‘‘మగ్గేన ఛాదేన్తస్సా’’తి వుత్తం. ఇమినా పన నయేన సబ్బస్మిం విహారే ఏకవారం ఛాదితే తం ఛదనం ఏకమగ్గన్తి గహేత్వా ‘‘ద్వే మగ్గే’’తిఆది వుత్తం. ‘‘పరియాయేన ఛాదనేపి ఇమినావ నయేన యోజేతబ్బ’’న్తి తీసుపి గణ్ఠిపదేసు వుత్తం, తం ‘‘పునప్పునం ఛాదాపేసీ’’తి ఇమాయ పాళియా ‘‘సబ్బమ్పి చేతం ఛదనం ఛదనూపరి వేదితబ్బ’’న్తి ఇమినా అట్ఠకథావచనేన చ సమేతి, తస్మా ద్వే మగ్గే అధిట్ఠహిత్వా తతియాయ మగ్గం ఆణాపేత్వా పక్కమితబ్బన్తి ఏత్థ ద్వే ఛదనాని అధిట్ఠహిత్వా తతియం ఛదనం ‘‘ఏవం ఛాదేహీ’’తి ఆణాపేత్వా పక్కమితబ్బన్తి ఏవమత్థో గహేతబ్బో.

కేచి పన ‘‘పఠమం తావ ఏకవారం అపరిసేసం ఛాదేత్వా పున ఛదనదణ్డకే బన్ధిత్వా దుతియవారం తథేవ ఛాదేతబ్బం, తతియవారచతుత్థవారే సమ్పత్తే ద్వే మగ్గే అధిట్ఠహిత్వా ఆణాపేత్వా పక్కమితబ్బ’’న్తి వదన్తి. అపరే పన ‘‘పఠమవారేయేవ తయోపి మగ్గే అధిట్ఠాతుం వట్టతి, చతుత్థతో పట్ఠాయ ఆపత్తి పాచిత్తియ’’న్తి వదన్తి. తదుభయమ్పి పాళియా అట్ఠకథాయ చ న సమేతి. తతియాయ మగ్గన్తి ఏత్థ తతియాయాతి ఉపయోగత్థే సమ్పదానవచనం, తతియం మగ్గన్తి అత్థో. తిణ్ణం మగ్గానన్తి మగ్గవసేన ఛాదితానం తిణ్ణం ఛదనానం. తిణ్ణం పరియాయానన్తి ఏత్థాపి ఏసేవ నయో. చతుత్థే మగ్గే వా పరియాయే వాతి చ తథా ఛాదేన్తానం చతుత్థం ఛాదనమేవ వుత్తం. సేసం ఉత్తానమేవ. మహల్లకవిహారతా, అత్తనో వాసాగారతా, ఉత్తరి అధిట్ఠానన్తి ఇమాని పనేత్థ తీణి అఙ్గాని.

మహల్లకవిహారసిక్ఖాపదవణ్ణనా నిట్ఠితా.

౧౪౦. దసమే ఇమస్స సిక్ఖాపదస్స ‘‘సిఞ్చేయ్య వా సిఞ్చాపేయ్య వా’’తి బాహిరపరిభోగవసేన పఠమం పఞ్ఞత్తత్తా ‘‘సప్పాణకం ఉదకం పరిభుఞ్జేయ్యా’’తి సిక్ఖాపదం అత్తనో నహానపానాదిపరిభోగవసేన పఞ్ఞత్తన్తి వేదితబ్బం. తస్మిం వా పఠమం పఞ్ఞత్తేపి అత్తనో పరిభోగవసేనేవ పఞ్ఞత్తత్తా ¶ పున ఇమం సిక్ఖాపదం బాహిరపరిభోగవసేనేవ పఞ్ఞత్తన్తి గహేతబ్బం.

సప్పాణకసఞ్ఞిస్స ‘‘పరిభోగేన పాణకా మరిస్సన్తీ’’తి పుబ్బభాగే జానన్తస్సపి సిఞ్చనసిఞ్చాపనం ‘‘పదీపే నిపతిత్వా పటఙ్గాదిపాణకా మరిస్సన్తీ’’తి జానన్తస్స పదీపుజ్జలనం వియ వినాపి వధకచేతనాయ హోతీతి ఆహ ‘‘పణ్ణత్తివజ్జ’’న్తి. సేసం ఉత్తానత్థమేవ ¶ . ఉదకస్స సప్పాణకతా, ‘‘సిఞ్చనేన పాణకా మరిస్సన్తీ’’తి జాననం, తాదిసమేవ చ ఉదకం, వినా వధకచేతనాయ కేనచిదేవ కరణీయేన తిణాదీనం సిఞ్చనన్తి ఇమాని పనేత్థ చత్తారి అఙ్గాని.

సప్పాణకసిక్ఖాపదవణ్ణనా నిట్ఠితా.

భూతగామవగ్గోతిపి ఇమస్సేవ నామం.

౧౪౪. భిక్ఖునివగ్గస్స పఠమసిక్ఖాపదే కథానుసారేనాతి ‘‘సో థేరో కింసీలో కింసమాచారో కతరకులా పబ్బజితో’’తిఆదినా పుచ్ఛన్తానం పుచ్ఛాకథానుసారేన. కథేతుం వట్టన్తీతి నిరామిసేనేవ చిత్తేన కథేతుం వట్టన్తి. అనియ్యానికత్తా సగ్గమోక్ఖమగ్గానం తిరచ్ఛానభూతా కథా తిరచ్ఛానకథాతి ఆహ ‘‘సగ్గమగ్గగమనేపీ’’తిఆది. అపి-సద్దేన పగేవ మోక్ఖమగ్గగమనేతి దీపేతి. తిరచ్ఛానభూతన్తి తిరోకరణభూతం, బాధికన్తి వుత్తం హోతి. లద్ధాసేవనా హి తిరచ్ఛానకథా సగ్గమోక్ఖానం బాధికావ హోతి. సమిద్ధోతి పరిపుణ్ణో. సహితత్థోతి యుత్తత్థో. అత్థగమ్భీరతాదియోగతో గమ్భీరో. బహురసోతి అత్థరసాదిబహురసో. లక్ఖణపటివేధసంయుత్తోతి అనిచ్చాదిలక్ఖణపటివేధరసఆవహనతో లక్ఖణపటివేధసంయుత్తో.

౧౪౫-౧౪౭. పరతోతి పరత్థ, ఉత్తరిన్తి అత్థో. కరోన్తోవాతి పరిబాహిరే కరోన్తోయేవ. పాతిమోక్ఖోతి చారిత్తవారిత్తప్పభేదం సిక్ఖాపదసీలం ¶ . తఞ్హి యో నం పాతి రక్ఖతి, తం మోక్ఖేతి మోచేతి ఆపాయికాదీహి దుక్ఖేహి, తస్మా ‘‘పాతిమోక్ఖ’’న్తి వుచ్చతి. సంవరణం సంవరో, కాయవచీద్వారానం పిదహనం. యేన హి తే సంవుతా పిహితా హోన్తి, సో సంవరో, కాయికవాచసికస్స అవీతిక్కమస్సేతం నామం. పాతిమోక్ఖసంవరేన సంవుతోతి పాతిమోక్ఖసంవరేన పిహితకాయవచీద్వారో. తథాభూతో చ యస్మా తేన సమఙ్గీ నామ హోతి, తస్మా వుత్తం ‘‘సమన్నాగతో’’తి ¶ . వత్తతీతి అత్తభావం పవత్తేతి. విహరతీతి ఇమినా పాతిమోక్ఖసంవరసీలే ఠితస్స భిక్ఖునో ఇరియాపథవిహారో దస్సితో.

సఙ్ఖేపతో వుత్తమత్థం విత్థారతో పాళియా విభావేతుం ‘‘వుత్తఞ్హేత’’న్తిఆది ఆరద్ధం. తత్థ విభఙ్గేతి ఝానవిభఙ్గే. సీలం పతిట్ఠాతిఆదీని పాతిమోక్ఖస్సేవ వేవచనాని. తత్థ (విభ. అట్ఠ. ౫౧౧) సీలన్తి కామఞ్చేతం సహ కమ్మవాచాపరియోసానేన ఇజ్ఝనకస్స పాతిమోక్ఖస్సేవ వేవచనం, ఏవం సన్తేపి ధమ్మతో ఏతం సీలం నామ పాణాతిపాతాదీహి వా విరమన్తస్స వత్తపటిపత్తిం వా పూరేన్తస్స చేతనాదయో ధమ్మా వేదితబ్బా. యస్మా పన పాతిమోక్ఖసీలేన భిక్ఖు సాసనే పతిట్ఠాతి నామ, తస్మా తం ‘‘పతిట్ఠా’’తి వుత్తం. పతిట్ఠహతి వా ఏత్థ భిక్ఖు, కుసలధమ్మా ఏవ వా ఏత్థ పతిట్ఠహన్తీతి పతిట్ఠా. అయమత్థో ‘‘సీలే పతిట్ఠాయ నరో సపఞ్ఞో’’తి (సం. ని. ౧.౨౩, ౧౯౨) చ ‘‘పతిట్ఠా, మహారాజ, సీలం సబ్బేసం కుసలానం ధమ్మాన’’న్తి (మి. ప. ౨.౧.౯) చ ‘‘సీలే పతిట్ఠితస్స ఖో, మహారాజ, సబ్బే కుసలా ధమ్మా న పరిహాయన్తీ’’తి చ ఆదిసుత్తవసేన వేదితబ్బో.

తదేతం పుబ్బుప్పత్తిఅత్థేన ఆది. వుత్తమ్పి చేతం –

‘‘తస్మాతిహ త్వం, ఉత్తియ, ఆదిమేవ విసోధేహి కుసలేసు ధమ్మేసు. కో చాది కుసలానం ధమ్మానం? సీలఞ్చ సువిసుద్ధం దిట్ఠి చ ఉజుకా’’తి (సం. ని. ౫.౩౮౨).

యథా హి నగరవడ్ఢకీ నగరం మాపేతుకామో పఠమం నగరట్ఠానం సోధేతి, తతో అపరభాగే వీథిచతుక్కసిఙ్ఘాటకాదిపరిచ్ఛేదేన విభజిత్వా నగరం మాపేతి, ఏవమేవ యోగావచరో ఆదిమ్హి సీలం సోధేతి, తతో అపరభాగే ¶ సమాధివిపస్సనామగ్గఫలనిబ్బానాని సచ్ఛికరోతి. యథా వా పన రజకో పఠమం తీహి ఖారేహి వత్థం ధోవిత్వా పరిసుద్ధే వత్థే యదిచ్ఛకం రఙ్గజాతం ఉపనేతి, యథా వా పన ఛేకో చిత్తకారో రూపం లిఖితుకామో ఆదితో భిత్తిపరికమ్మం కరోతి, తతో అపరభాగే రూపం సముట్ఠాపేతి, ఏవమేవ యోగావచరో ఆదితోవ సీలం విసోధేత్వా అపరభాగే సమథవిపస్సనాదయో ధమ్మే సచ్ఛికరోతి. తస్మా సీలం ‘‘ఆదీ’’తి వుత్తం.

తదేతం చరణసరిక్ఖతాయ చరణం. ‘‘చరణా’’తి పాదా వుచ్చన్తి. యథా హి ఛిన్నచరణస్స పురిసస్స దిసంగమనాభిసఙ్ఖారో న జాయతి, పరిపుణ్ణపాదస్సేవ జాయతి, ఏవమేవ యస్స సీలం భిన్నం ¶ హోతి ఖణ్డం అపరిపుణ్ణం, తస్స నిబ్బానగమనాయ ఞాణగమనం న సమ్పజ్జతి. యస్స పన తం అభిన్నం హోతి అఖణ్డం పరిపుణ్ణం, తస్స నిబ్బానగమనాయ ఞాణగమనం సమ్పజ్జతి. తస్మా సీలం ‘‘చరణ’’న్తి వుత్తం.

తదేతం సంయమనవసేన సంయమో, సంవరణవసేన సంవరోతి ఉభయేనపి సీలసంయమో చేవ సీలసంవరో చ కథితో. వచనత్థో పనేత్థ సంయమేతి వీతిక్కమవిప్ఫన్దనం, పుగ్గలం వా సంయమేతి వీతిక్కమవసేన తస్స విప్ఫన్దితుం న దేతీతి సంయమో, వీతిక్కమస్స పవేసనద్వారం సంవరతి పిదహతీతి సంవరో. మోక్ఖన్తి ఉత్తమం ముఖభూతం వా. యథా హి సత్తానం చతుబ్బిధో ఆహారో ముఖేన పవిసిత్వా అఙ్గమఙ్గాని ఫరతి, ఏవం యోగినోపి చతుభూమకకుసలం సీలముఖేన పవిసిత్వా అత్థసిద్ధిం సమ్పాదేతి. తేన వుత్తం ‘‘మోక్ఖ’’న్తి. పముఖే సాధూతి పమోక్ఖం, పుబ్బఙ్గమం సేట్ఠం పధానన్తి అత్థో. కుసలానం ధమ్మానం సమాపత్తియాతి చతుభూమకకుసలానం పటిలాభత్థాయ పమోక్ఖం పుబ్బఙ్గమం సేట్ఠం పధానన్తి వేదితబ్బం.

కాయికో అవీతిక్కమోతి తివిధం కాయసుచరితం. వాచసికోతి చతుబ్బిధం వచీసుచరితం. కాయికవాచసికోతి తదుభయం. ఇమినా ఆజీవట్ఠమకసీలం పరియాదాయ దస్సేతి. సంవుతోతి పిహితో, సంవుతిన్ద్రియో పిహితిన్ద్రియోతి అత్థో. యథా హి సంవుతద్వారం గేహం ‘‘సంవుతగేహం పిహితగేహ’’న్తి వుచ్చతి, ఏవమిధ సంవుతిన్ద్రియో ‘‘సంవుతో’’తి వుత్తో. పాతిమోక్ఖసంవరేనాతి పాతిమోక్ఖసఙ్ఖాతేన సంవరేన. ఉపేతోతిఆదీని సబ్బాని అఞ్ఞమఞ్ఞవేవచనాని.

ఇరియతీతిఆదీహి ¶ సత్తహిపి పదేహి పాతిమోక్ఖసంవరసీలే ఠితస్స భిక్ఖునో ఇరియాపథవిహారో కథితో. తత్థ ఇరియతీతి చతున్నం ఇరియాపథానం అఞ్ఞతరసమఙ్గిభావతో ఇరియతి. తేహి ఇరియాపథచతుక్కేహి కాయసకటవత్తనేన వత్తతి. ఏకం ఇరియాపథదుక్ఖం అపరేన ఇరియాపథేన విచ్ఛిన్దిత్వా చిరట్ఠితిభావేన సరీరరక్ఖణతో పాలేతి. ఏకస్మిం ఇరియాపథే అసణ్ఠహిత్వా సబ్బఇరియాపథే వత్తనతో యపేతి. తేన తేన ఇరియాపథేన తథా తథా కాయస్స యాపనతో యాపేతి. చిరకాలవత్తాపనతో చరతి. ఇరియాపథేన ఇరియాపథం విచ్ఛిన్దిత్వా జీవితహరణతో విహరతి.

‘‘ఇధేకచ్చో వేళుదానేన వా పత్తదానేన వా పుప్ఫ ఫల సినానదన్తకట్ఠదానేన వా చాటుకమ్యతాయ ¶ వా ముగ్గసూప్యతాయ వా పారిభటయతాయ వా జఙ్ఘపేసనికేన వా అఞ్ఞతరఞ్ఞతరేన వా బుద్ధపటికుట్ఠేన మిచ్ఛాఆజీవేన జీవికం కప్పేతి, అయం వుచ్చతి అనాచారో’’తి (విభ. ౫౧౩) –

ఏవం వుత్తఅనాచారసఙ్ఖాతమిచ్ఛాజీవపటిపక్ఖేన.

‘‘ఇధేకచ్చో న వేళుదానేన న పత్త న పుప్ఫ న ఫల న సినాన న దన్తకట్ఠ న చాటుకమ్యతాయ న ముగ్గసూప్యతాయ న పారిభటయతాయ న జఙ్ఘపేసనికేన న అఞ్ఞతరఞ్ఞతరేన బుద్ధపటికుట్ఠేన మిచ్ఛాఆజీవేన జీవికం కప్పేతి, అయం వుచ్చతి ఆచారో’’తి (విభ. ౫౧౩) –

ఏవం వుత్తేన న వేళుదానాదినా ఆచారేన.

‘‘ఇధేకచ్చో వేసియగోచరో వా హోతి విధవ థుల్లకుమారి పణ్డక భిక్ఖుని పానాగారగోచరో వా, సంసట్ఠో విహరతి రాజూహి రాజమహామత్తేహి తిత్థియేహి తిత్థియసావకేహి అననులోమికేన సంసగ్గేన, యాని పన తాని కులాని అస్సద్ధాని ¶ అప్పసన్నాని అనోపానభూతాని అక్కోసకపరిభాసకాని అనత్థకామాని అహితకామాని అఫాసుకకామాని అయోగక్ఖేమకామాని భిక్ఖూనం భిక్ఖునీనం ఉపాసకానం ఉపాసికానం, తథారూపాని కులాని సేవతి భజతి పయిరుపాసతి, అయం వుచ్చతి అగోచరో’’తి (విభ. ౫౧౪) –

సద్ధాసమ్పన్నకులాదినాతి ఏత్థ ఆది-సద్దేన ఉపనిస్సయగోచరాదిం సఙ్గణ్హాతి. తివిధో హి గోచరో ఉపనిస్సయగోచరో ఆరక్ఖగోచరో ఉపనిబన్ధగోచరోతి. కతమో ఉపనిస్సయగోచరో? దసకథావత్థుగుణసమన్నాగతో కల్యాణమిత్తో, యం నిస్సాయ అసుతం సుణాతి, సుతం పరియోదపేతి, కఙ్ఖం ¶ వితరతి, దిట్ఠిం ఉజుం కరోతి, చిత్తం పసాదేతి. యస్స వా పన అనుసిక్ఖమానో సద్ధాయ వడ్ఢతి, సీలేన సుతేన చాగేన పఞ్ఞాయ వడ్ఢతి, అయం ఉపనిస్సయగోచరో. కతమో ఆరక్ఖగోచరో? ఇధ భిక్ఖు అన్తరఘరం పవిట్ఠో వీథిం పటిపన్నో ఓక్ఖిత్తచక్ఖు యుగమత్తదస్సావీ సంవుతో గచ్ఛతి, న హత్థిం ఓలోకేన్తో, న అస్సం, న రథం, న పత్తిం, న ఇత్థిం, న పురిసం ఓలోకేన్తో, న ఉద్ధం ఓలోకేన్తో, న అధో ఓలోకేన్తో, న దిసావిదిసం విపేక్ఖమానో గచ్ఛతి, అయం ఆరక్ఖగోచరో. కతమో ఉపనిబన్ధగోచరో? చత్తారో సతిపట్ఠానా, యత్థ చిత్తం ఉపనిబన్ధతి. వుత్తఞ్హేతం భగవతా ‘‘కో చ, భిక్ఖవే, భిక్ఖునో గోచరో సకో పేత్తికో విసయో? యదిదం చత్తారో సతిపట్ఠానా’’తి (సం. ని. ౫.౩౭౨), అయం ఉపనిబన్ధగోచరో. ఇతి అయం తివిధో గోచరో ఇధ ఆది-సద్దేన సఙ్గహితోతి దట్ఠబ్బో.

అప్పమత్తకేసు వజ్జేసూతి అసఞ్చిచ్చ ఆపన్నసేఖియఅకుసలచిత్తుప్పాదాదిభేదేసు వజ్జేసు. భయతో దస్సనసీలోతి పరమాణుమత్తం వజ్జం అట్ఠసట్ఠియోజనసతసహస్సుబ్బేధసినేరుపబ్బతసదిసం కత్వా దస్సనసభావో, సబ్బలహుకం వా దుబ్భాసితమత్తం పారాజికసదిసం కత్వా దస్సనసభావో. సమ్మా ఆదాయాతి సమ్మదేవ సక్కచ్చం సబ్బసో వా ఆదియిత్వా.

వట్టదుక్ఖనిస్సరణత్థికేహి ¶ సోతబ్బతో సుతం, పరియత్తిధమ్మో. తం ధారేతీతి సుతధరో, సుతస్స ఆధారభూతో. యస్స హి ఇతో గహితం ఏత్తో పలాయతి, ఛిద్దఘటే ఉదకం వియ న తిట్ఠతి, పరిసమజ్ఝే ఏకం సుత్తం వా జాతకం వా కథేతుం వా వాచేతుం వా న సక్కోతి, అయం న సుతధరో నామ. యస్స పన ఉగ్గహితం బుద్ధవచనం ఉగ్గహితకాలసదిసమేవ హోతి, దసపి వీసతిపి వస్సాని సజ్ఝాయం అకరోన్తస్స న నస్సతి, అయం సుతధరో నామ. తేనేవాహ ‘‘యదస్స త’’న్తిఆది. ఏకపదమ్పి ఏకక్ఖరమ్పి అవినట్ఠం హుత్వా సన్నిచియతీతి సన్నిచయో, సుతం సన్నిచయో ఏతస్మిన్తి సుతసన్నిచయోతి ఆహ ‘‘సుతం సన్నిచితం అస్మిన్తి సుతసన్నిచయో’’తి. యస్స హి సుతం హదయమఞ్జుసాయం సన్నిచితం సిలాయ లేఖా వియ సువణ్ణఘటే పక్ఖిత్తా సీహవసా వియ చ సాధు తిట్ఠతి, అయం సుతసన్నిచయో నామ. తేనాహ ‘‘ఏతేన…పే… అవినాసం దస్సేతీ’’తి.

ధాతాతి పగుణా వాచుగ్గతా. ఏకస్స హి ఉగ్గహితబుద్ధవచనం నిచ్చకాలికం న హోతి, ‘‘అసుకసుత్తం వా జాతకం వా కథేహీ’’తి వుత్తే ‘‘సజ్ఝాయిత్వా అఞ్ఞేహి సంసన్దిత్వా పరిపుచ్ఛావసేన అత్థం ఓగాహిత్వా జానిస్సామీ’’తి వదతి. ఏకస్స పగుణం పబన్ధవిచ్ఛేదాభావతో గఙ్గాసోతసదిసం భవఙ్గసోతసదిసఞ్చ అకిత్తిమం సుఖప్పవత్తి హోతి, ‘‘అసుకసుత్తం ¶ వా జాతకం వా కథేహీ’’తి వుత్తే ఉద్ధరిత్వా తమేవ కథేతి. తం సన్ధాయ వుత్తం ‘‘ధాతా’’తి. వాచాయ పగుణా కతాతి సుత్తదసకవగ్గదసకపణ్ణాసదసకవసేన వాచాయ సజ్ఝాయితా, దస సుత్తాని గతాని, దస వగ్గాని గతానీతిఆదినా సల్లక్ఖేత్వా వాచాయ సజ్ఝాయితాతి అత్థో. సుత్తేకదేసస్స హి సుత్తమత్తస్స చ వచసా పరిచయో ఇధ నాధిప్పేతో, అథ ఖో వగ్గాదివసేనేవ. మనసా అనుపేక్ఖితాతి మనసా అను అను పేక్ఖితా, భాగసో నిజ్ఝాయితా చిన్తితాతి అత్థో. ఆవజ్జన్తస్సాతి వాచాయ సజ్ఝాయితుం బుద్ధవచనం మనసా చిన్తేన్తస్స. సుట్ఠు పటివిద్ధాతి నిజ్జటం నిగ్గుమ్బం కత్వా సుట్ఠు యాథావతో పటివిద్ధా.

ద్వే మాతికాతి భిక్ఖుమాతికా భిక్ఖునీమాతికా చ. వాచుగ్గతాతి పురిమస్సేవ వేవచనం. తిస్సో అనుమోదనాతి సఙ్ఘభత్తే దానానిసంసపటిసంయుత్తఅనుమోదనా, విహారాదిమఙ్గలే మఙ్గలసుత్తాదిఅనుమోదనా, మతకభత్తాదిఅవమఙ్గలే తిరోకుట్టాదిఅనుమోదనాతి ఇమా తిస్సో అనుమోదనా ¶ . కమ్మాకమ్మవినిచ్ఛయోతి పరివారావసానే కమ్మవగ్గే వుత్తవినిచ్ఛయో. ‘‘విపస్సనావసేన ఉగ్గణ్హన్తేన చతుధాతువవత్థానముఖేన ఉగ్గహేతబ్బ’’న్తి తీసుపి గణ్ఠిపదేసు వుత్తం. చతూసు దిసాసు అప్పటిహతత్తా చతస్సో దిసా ఏతస్సాతి చతుద్దిసో, చతుద్దిసోయేవ చాతుద్దిసో, చతస్సో వా దిసా అరహతి, చతూసు వా దిసాసు సాధూతి చాతుద్దిసో.

అభివినయేతి సకలే వినయపిటకే. వినేతున్తి సిక్ఖాపేతుం. ‘‘ద్వే విభఙ్గా పగుణా వాచుగ్గతా కాతబ్బాతి ఇదం పరిపుచ్ఛావసేన ఉగ్గహణమ్పి సన్ధాయ వుత్త’’న్తి వదన్తి. ఏకస్స పముట్ఠం, ఇతరస్స పగుణం హోతీతి ఆహ ‘‘తీహి జనేహి సద్ధిం పరివత్తనక్ఖమా కాతబ్బా’’తి. అభిధమ్మేతి నామరూపపరిచ్ఛేదే. హేట్ఠిమా వా తయో వగ్గాతి మహావగ్గతో హేట్ఠా సగాథకవగ్గో నిదానవగ్గో ఖన్ధకవగ్గోతి ఇమే తయో వగ్గా. ‘‘ధమ్మపదమ్పి సహ వత్థునా ఉగ్గహేతుం వట్టతీ’’తి మహాపచ్చరియం వుత్తత్తా జాతకభాణకేన సాట్ఠకథం జాతకం ఉగ్గహేత్వాపి ధమ్మపదమ్పి సహ వత్థునా ఉగ్గహేతబ్బమేవ.

కల్యాణా సున్దరా పరిమణ్డలపదబ్యఞ్జనా వాచా అస్సాతి కల్యాణవాచో. తేనాహ ‘‘సిథిలధనితాదీనం…పే… వాచాయ సమన్నాగతో’’తి. తత్థ పరిమణ్డలపదబ్యఞ్జనాయాతి ఠానకరణసమ్పత్తియా సిక్ఖాసమ్పత్తియా చ కత్థచిపి అనూనతాయ పరిమణ్డలపదాని బ్యఞ్జనాని అక్ఖరాని ఏతిస్సాతి పరిమణ్డలపదబ్యఞ్జనా, పదమేవ వా అత్థస్స బ్యఞ్జనతో పదబ్యఞ్జనం, తం అక్ఖరపారిపూరిం కత్వా సిథిలధనితాదిదసవిధం బ్యఞ్జనబుద్ధిం అపరిహాపేత్వా వుత్తం పరిమణ్డలం నామ హోతి. అక్ఖరపారిపూరియా హి పదబ్యఞ్జనస్స పరిమణ్డలతా. తేన వుత్తం ‘‘సిథిలధనితాదీనం ¶ యథావిధానవచనేనా’’తి, పరిమణ్డలం పదబ్యఞ్జనం ఏతిస్సాతి పరిమణ్డలపదబ్యఞ్జనా. అథ వా పజ్జతి ఞాయతి అత్థో ఏతేనాతి పదం, నామాది. యథాధిప్పేతమత్థం బ్యఞ్జేతీతి బ్యఞ్జనం, వాక్యం. తేసం పరిపుణ్ణతాయ పరిమణ్డలపదబ్యఞ్జనా.

అపిచ యో భిక్ఖు పరిసతి ధమ్మం దేసేన్తో సుత్తం వా జాతకం వా నిక్ఖిపిత్వా అఞ్ఞం ఉపారమ్భకరం సుత్తం ఆహరతి, తస్స ఉపమం కథేతి, తదత్థం ఓతారేతి, ఏవం ఇదం గహేత్వా ఏత్థ ఖిపన్తో ఏకపస్సేనేవ పరిహరన్తో కాలం ఞత్వా వుట్ఠహతి, నిక్ఖిత్తసుత్తం పన నిక్ఖిత్తమత్తమేవ హోతి, తస్స కథా అపరిమణ్డలా నామ హోతి అత్థస్స అపరిపుణ్ణభావతో. యో పన సుత్తం వా జాతకం వా నిక్ఖిపిత్వా బహి ఏకపదమ్పి అగన్త్వా ¶ యథానిక్ఖిత్తస్స సుత్తస్స అత్థసంవణ్ణనావసేనేవ సుత్తన్తరమ్పి ఆనేన్తో పాళియా అనుసన్ధిఞ్చ పుబ్బాపరఞ్చ అపేక్ఖన్తో ఆచరియేహి దిన్ననయే ఠత్వా తులికాయ పరిచ్ఛిన్దన్తో వియ తం తం అత్థం సువవత్థితం కత్వా దస్సేన్తో గమ్భీరమాతికాయ ఉదకం పేసేన్తో వియ గమ్భీరమత్థం గమేన్తో వగ్గిహారిగతియా పదే పదం కోట్టేన్తో సిన్ధవాజానీయో వియ ఏకంయేవ పదం అనేకేహి పరియాయేహి పునప్పునం సంవణ్ణన్తో గచ్ఛతి, తస్స కథా పరిమణ్డలా నామ హోతి ధమ్మతో అత్థతో అనుసన్ధితో పుబ్బాపరతో ఆచరియుగ్గహతోతి సబ్బసో పరిపుణ్ణభావతో. ఏవరూపమ్పి కథం సన్ధాయ ‘‘పరిమణ్డలపదబ్యఞ్జనాయా’’తి వుత్తం.

గుణపరిపుణ్ణభావేన పురే భవాతి పోరీ, తస్స భిక్ఖునో తేనేతం భాసితబ్బం అత్థస్స గుణపరిపుణ్ణభావేన పురే పుణ్ణభావే భవాతి అత్థో. పురే వా భవత్తా పోరియా నాగరికిత్థియా సుఖుమాలత్తనేన సదిసాతి పోరీ, పురే సంవడ్ఢనారీ వియ సుకుమారాతి అత్థో. పురస్స ఏసాతిపి పోరీ, పురస్స ఏసాతి నగరవాసీనం కథాతి అత్థో. నగరవాసినో హి యుత్తకథా హోన్తి పితిమత్తం ‘‘పితా’’తి, భాతిమత్తం ‘‘భాతా’’తి వదన్తి. ఏవరూపీ హి కథా బహునో జనస్స కన్తా హోతి మనాపా, తాయ పోరియా.

విస్సట్ఠాయాతి పిత్తసేమ్హాదీహి అపలిబుద్ధాయ సన్దిట్ఠవిలమ్బితాదిదోసరహితాయ. అథ వా నాతిసీఘం నాతిసణికం నిరన్తరం ఏకరసఞ్చ కత్వా పరిసాయ అజ్ఝాసయానురూపం ధమ్మం కథేన్తస్స వాచా విస్సట్ఠా నామ. యో హి భిక్ఖు ధమ్మం కథేన్తో సుత్తం వా జాతకం వా ఆరభిత్వా ఆరద్ధకాలతో పట్ఠాయ తురితతురితో అరణిం మన్థేన్తో వియ ఉణ్హఖాదనీయం ఖాదన్తో వియ పాళియా అనుసన్ధిపుబ్బాపరేసు గహితం గహితమేవ, అగ్గహితం అగ్గహితమేవ కత్వా పురాణపణ్ణన్తరేసు చరమానం గోధం ఉట్ఠాపేన్తో వియ తత్థ తత్థ పహరన్తో ఓసాపేత్వా ఉట్ఠాయ గచ్ఛతి ¶ . పురాణపణ్ణన్తరేసు హి పరిపాతియమానా గోధా కదాచి దిస్సతి కదాచి న దిస్సతి, ఏవమేకచ్చస్స అత్థవణ్ణనా కత్థచి దిస్సతి కత్థచి న దిస్సతి. యోపి ధమ్మం కథేన్తో కాలేన సీఘం, కాలేన సణికం, కాలేన మన్దం, కాలేన మహాసద్దం, కాలేన ఖుద్దకసద్దం కరోతి, యథా నిజ్ఝామతణ్హికపేతస్స ¶ ముఖతో నిచ్ఛరణకఅగ్గి కాలేన జలతి కాలేన నిబ్బాయతి, ఏవం పేతధమ్మకథికో నామ హోతి, పరిసాయ ఉట్ఠాతుకామాయ పున ఆరభతి. యోపి కథేన్తో తత్థ తత్థ విత్థాయతి, అప్పటిభానతాయ ఆపజ్జతి, కేనచి రోగేన నిత్థునన్తో వియ కన్దన్తో వియ కథేతి, ఇమేసం సబ్బేసమ్పి కథా విస్సట్ఠా నామ న హోతి సుఖేన అప్పవత్తభావతో. యో పన సుత్తం ఆహరిత్వా ఆచరియేహి దిన్ననయే ఠితో ఆచరియుగ్గహం అముఞ్చన్తో యథా చ ఆచరియా తం తం సుత్తం సంవణ్ణేసుం, తేనేవ నయేన సంవణ్ణేన్తో నాతిసీఘం నాతిసణికన్తిఆదినా వుత్తనయేన కథాపబన్ధం అవిచ్ఛిన్నం కత్వా నదీసోతో వియ పవత్తేతి, ఆకాసగఙ్గాతో భస్సమానఉదకం వియ నిరన్తరకథం పవత్తేతి, తస్స కథా విస్సట్ఠా నామ హోతి. తం సన్ధాయ వుత్తం ‘‘విస్సట్ఠాయా’’తి.

అనేలగళాయాతి ఏలగళవిరహితాయ. కస్సచి హి కథేన్తస్స ఏలం గళతి, లాలా పగ్ఘరతి, ఖేళఫుసితాని వా నిక్ఖమన్తి, తస్స వాచా ఏలగళా నామ హోతి, తబ్బిపరీతాయాతి అత్థో. అత్థస్స విఞ్ఞాపనియాతి ఆదిమజ్ఝపరియోసానం పాకటం కత్వా భాసితత్థస్స విఞ్ఞాపనసమత్థతాయ అత్థఞాపనే సాధనాయ.

వాచావ కరణన్తి వాక్కరణం, ఉదాహారఘోసో. కల్యాణం మధురం వాక్కరణం అస్సాతి కల్యాణవాక్కరణో. తేనేవాహ ‘‘మధురస్సరో’’తి. హీళేతీతి అవజానాతి. మాతుగామోతి సమ్బన్ధో. మనం అపాయతి వడ్ఢేతీతి మనాపో. తేనాహ ‘‘మనవడ్ఢనకో’’తి. వట్టభయేన తజ్జేత్వాతి యోబ్బనమదాదిమత్తా భిక్ఖునియో సంసారభయేన తాసేత్వా. గిహికాలేతి అత్తనో గిహికాలే. భిక్ఖునియా మేథునేన భిక్ఖునీదూసకో హోతీతి భిక్ఖునియా కాయసంసగ్గమేవ వదతి. సిక్ఖమానాసామణేరీసు పన మేథునేనపి భిక్ఖునీదూసకో న హోతీతి ఆహ ‘‘సిక్ఖమానాసామణేరీసు మేథునధమ్మ’’న్తి. ‘‘కాసాయవత్థవసనాయా’’తి వచనతో దుస్సీలాసు భిక్ఖునీసిక్ఖమానాసామణేరీసు గరుధమ్మం అజ్ఝాపన్నపుబ్బో పటిక్ఖిత్తోయేవాతి దట్ఠబ్బం. తస్సా భిక్ఖునియా అభావేపి యా యా తస్సా వచనం అస్సోసుం, తా తా తథేవ మఞ్ఞన్తీతి ఆహ ‘‘మాతుగామో హీ’’తిఆది.

ఇదాని ¶ అట్ఠ అఙ్గాని సమోధానేత్వా దస్సేతుం ‘‘ఏత్థ చా’’తిఆది ఆరద్ధం. ఇమేహి పన అట్ఠహఙ్గేహి ¶ అసమన్నాగతం ఞత్తిచతుత్థేన కమ్మేన సమ్మన్నేన్తో దుక్కటం ఆపజ్జతి, భిక్ఖు పన సమ్మతోయేవ హోతి.

౧౪౮. గరుకేహీతి గరుకాతబ్బేహి. ఏకతోఉపసమ్పన్నాయాతి ఉపయోగత్థే భుమ్మవచనం. ‘‘ఓవదతీ’’తి వా ఇమస్స ‘‘వదతీ’’తి అత్థే సతి సమ్పదానవచనమ్పి యుజ్జతి. భిక్ఖూనం సన్తికే ఉపసమ్పన్నా నామ పరివత్తలిఙ్గా వా పఞ్చసతసాకియానియో వా.

౧౪౯. ఆసనం పఞ్ఞపేత్వాతి ఏత్థ ‘‘సచే భూమి మనాపా హోతి, ఆసనం అపఞ్ఞాపేతుమ్పి వట్టతీ’’తి తీసుపి గణ్ఠిపదేసు వుత్తం. మాతుగామగ్గహణేన భిక్ఖునీపి సఙ్గహితాతి ఆహ ‘‘ధమ్మదేసనాపత్తిమోచనత్థ’’న్తి. సమ్మతస్స భిక్ఖునో సన్తికం పాటిపదే ఓవాదత్థాయ సబ్బాహి భిక్ఖునీహి ఆగన్తబ్బతో ‘‘సమగ్గాత్థ భగినియో’’తి ఇమినా సబ్బాసం ఆగమనం పుచ్ఛతీతి ఆహ ‘‘సబ్బా ఆగతాత్థా’’తి. గిలానాసు అనాగతాసుపి గిలానానం అనాగమనస్స అనుఞ్ఞాతత్తా ఆగన్తుం సమత్థాహి చ సబ్బాహి ఆగతత్తా ‘‘సమగ్గామ్హయ్యా’’తి వత్తుం వట్టతి. అన్తోగామే వాతిఆదీసు యత్థ పఞ్చ అఙ్గాని భూమియం పతిట్ఠాపేత్వా వన్దితుం న సక్కా హోతి, తత్థ ఠితాయ ఏవ కాయం పురతో నామేత్వా ‘‘వన్దామి అయ్యా’’తి అఞ్జలిం పగ్గయ్హ గన్తుమ్పి వట్టతి. అన్తరఘరన్తి కత్థచి నగరద్వారస్స బహిఇన్దఖీలతో పట్ఠాయ అన్తోగామో వుచ్చతి, కత్థచి ఘరుమ్మారతో పట్ఠాయ అన్తోగేహం. ఇధ పన ‘‘అన్తోగామే వా’’తి విసుం వుత్తత్తా ‘‘అన్తరఘరే వా’’తి అన్తోగేహం సన్ధాయ వుత్తన్తి దట్ఠబ్బం. యత్థ కత్థచీతి అన్తోగామాదీసు యత్థ కత్థచి.

వట్టతీతి ‘‘వసథ అయ్యే, మయం భిక్ఖూ ఆనేస్సామా’’తి వుత్తవచనం సద్దహన్తీహి వసితుం వట్టతి. న నిమన్తితా హుత్వా గన్తుకామాతి మనుస్సేహి నిమన్తితా హుత్వా గన్తుకామా న హోన్తీతి అత్థో, తత్థేవ వస్సం ఉపగన్తుకామా హోన్తీతి అధిప్పాయో. యతోతి భిక్ఖునుపస్సయతో. యాచిత్వాతి ‘‘తుమ్హేహి ఆనీతఓవాదేనేవ మయమ్పి వసిస్సామా’’తి యాచిత్వా. తత్థాతి తస్మిం భిక్ఖునుపస్సయే. ఆగతానం సన్తికే ఓవాదేన వసితబ్బన్తి పచ్ఛిమికాయ వస్సం వసితబ్బం. అభిక్ఖుకావాసే వసన్తియా ఆపత్తీతి చోదనాముఖేన సామఞ్ఞతో ఆపత్తిప్పసఙ్గం వదతి, న పన తస్సా ¶ ఆపత్తి. వస్సచ్ఛేదం కత్వా గచ్ఛన్తియాపి ఆపత్తీతి వస్సానుపగమమూలం ఆపత్తిం వదతి. ఇతరాయ ఆపత్తియా అనాపత్తికారణసబ్భావతో ‘‘సా రక్ఖితబ్బా’’తి వుత్తం, సా వస్సానుపగమమూలా ఆపత్తి రక్ఖితబ్బాతి అత్థో, అభిక్ఖుకేపి ఆవాసే ఈదిసాసు ఆపదాసు వస్సం ఉపగన్తబ్బన్తి అధిప్పాయో. తేనాహ ‘‘ఆపదాసు హి…పే… అనాపత్తి వుత్తా’’తి. ఇతరాయ ¶ పన ఆపత్తియా అనాపత్తి, కారణే అసతి పచ్ఛిమికాయపి వస్సం న ఉపగన్తబ్బం. సన్తేసు హి భిక్ఖూసు వస్సం అనుపగచ్ఛన్తియా ఆపత్తి. తత్థ గన్త్వా పవారేతబ్బన్తి ఏత్థ అపవారేన్తీనం ఆపత్తిసమ్భవతో. సచే దూరేపి భిక్ఖూనం వసనట్ఠానం హోతి, సక్కా చ హోతి నవమియం గన్త్వా పవారేతుం, తత్థ గన్త్వా పవారేతబ్బం. సచే పన నవమియం నిక్ఖమిత్వా సమ్పాపుణితుం న సక్కా హోతి, అగచ్ఛన్తీనం అనాపత్తి.

ఉపోసథస్స పుచ్ఛనం ఉపోసథపుచ్ఛా, సాయేవ క-ప్పచ్చయం రస్సత్తఞ్చ కత్వా ఉపోసథపుచ్ఛకన్తి వుత్తాతి ఆహ ‘‘ఉపోసథపుచ్ఛన’’న్తి. ఉపోసథో పుచ్ఛితబ్బోతి ‘‘కదా, అయ్య, ఉపోసథో’’తి పుచ్ఛితబ్బో. భిక్ఖునాపి ‘‘స్వే, భగిని, ఉపోసథో’’తి వత్తబ్బం. భిక్ఖూ కదాచి కేనచి కారణేన పన్నరసికం వా చాతుద్దసీఉపోసథం, చాతుద్దసికం వా పన్నరసీఉపోసథం కరోన్తి, యస్మిఞ్చ దివసే భిక్ఖూహి ఉపోసథో కతో, తస్మింయేవ భిక్ఖునీహిపి ఉపోసథో కాతబ్బోతి అధిప్పాయేన ‘‘పక్ఖస్స తేరసియంయేవ గన్త్వా’’తిఆది వుత్తం. ఏవం పుచ్ఛితేన భిక్ఖునా సచే చాతుద్దసియం ఉపోసథం కరోన్తి, ‘‘చాతుద్దసికో భగినీ’’తి వత్తబ్బం. సచే పన పన్నరసియం కరోన్తి, ‘‘పన్నరసికో భగినీ’’తి ఆచిక్ఖితబ్బం. ఓవాదత్థాయాతి ఓవాదయాచనత్థాయ. పాటిపదదివసతో పన పట్ఠాయ ధమ్మసవనత్థాయ గన్తబ్బన్తి పాటిపదదివసే ఓవాదగ్గహణత్థాయ దుతియదివసతో పట్ఠాయ అన్తరన్తరా ధమ్మసవనత్థాయ గన్తబ్బం. ఓవాదగ్గహణమ్పి హి ‘‘ధమ్మసవనమేవా’’తి అభేదేన వుత్తం. నిరన్తరం విహారం ఉపసఙ్కమింసూతి యేభుయ్యేన ఉపసఙ్కమనం సన్ధాయ వుత్తం. వుత్తఞ్హేతన్తిఆదినా యథానుసిట్ఠం పటిపజ్జిస్సామాతి సబ్బాసంయేవ భిక్ఖునీనం ఉపసఙ్కమనదీపనత్థం పాళి నిదస్సితా. ఓవాదం గచ్ఛతీతి ఓవాదం యాచితుం గచ్ఛతి. ద్వే తిస్సోతి ద్వీహి తీహి. కరణత్థే చేతం పచ్చత్తవచనం.

పాసాదికేనాతి పసాదజనకేన నిద్దోసేన కాయకమ్మాదినా. సమ్పాదేతూతి తివిధం సిక్ఖం సమ్పాదేతు. సచే పాతిమోక్ఖుద్దేసకంయేవ దిస్వా ¶ తాహి భిక్ఖునీహి ఓవాదో యాచితో భవేయ్య, తేన కిం కాతబ్బన్తి? ఉపోసథగ్గే సన్నిపతితే భిక్ఖుసఙ్ఘే పుబ్బకిచ్చవసేన ‘‘అత్థి కాచి భిక్ఖునియో ఓవాదం యాచమానా’’తి పుచ్ఛియమానే ‘‘ఏవం వదేహీ’’తి ఓవాదపటిగ్గాహకేన వత్తబ్బవచనం అఞ్ఞేన భిక్ఖునా కథాపేత్వా పాతిమోక్ఖుద్దేసకేన వత్తబ్బవచనం అత్తనా వత్వా పున సయమేవ గన్త్వా భిక్ఖునీనం ఆరోచేతబ్బం, అఞ్ఞేన వా భిక్ఖునా తస్మిం దివసే పాతిమోక్ఖం ఉద్దిసాపేతబ్బం. ఏతం వుత్తన్తి ‘‘తాహీ’’తి ఏతం బహువచనం వుత్తం.

ఏకా భిక్ఖునీ వాతి ఇదం బహూహి భిక్ఖునుపస్సయేహి ఏకాయ ఏవ భిక్ఖునియా సాసనపటిగ్గహణం ¶ సన్ధాయ వుత్తం, న పన దుతియికాయ అభావం సన్ధాయ. బహూహి భిక్ఖునుపస్సయేహీతి అన్తరామగ్గే వా తస్మింయేవ వా గామే బహూహి భిక్ఖునుపస్సయేహి. ‘‘భిక్ఖునిసఙ్ఘో చ అయ్య భిక్ఖునియో చ భిక్ఖునీ చా’’తి ఇమినా నానాఉపస్సయేహి సాసనం గహేత్వా ఆగతభిక్ఖునియా వత్తబ్బవచనం దస్సేతి. ఇదఞ్చ ఏకేన పకారేన ముఖమత్తనిదస్సనత్థం వుత్తం, తస్మిం తస్మిం పన భిక్ఖునుపస్సయే భిక్ఖునీనం పమాణం సల్లక్ఖేత్వా తదనురూపేన నయేన వత్తబ్బం. భిక్ఖుసఙ్ఘస్స అయ్యానం అయ్యస్సాతి ఇదం సఙ్ఖిపిత్వా వుత్తం.

పాతిమోక్ఖుద్దేసకేనపీతి ఇదం సఙ్ఘుపోసథవసేనేవ దస్సితం. యత్థ పన తిణ్ణం ద్విన్నం వా వసనట్ఠానే పాతిమోక్ఖుద్దేసో నత్థి, తత్థాపి ఞత్తిఠపనకేన ఇతరేన వా భిక్ఖునా ఇమినావ నయేన వత్తబ్బం. ఏకపుగ్గలేనపి ఉపోసథదివసే ఓవాదయాచనం సమ్పటిచ్ఛిత్వా పాటిపదే ఆగతానం భిక్ఖునీనం ‘‘నత్థి కోచీ’’తిఆది వత్తబ్బమేవ. సచే సయమేవ, ‘‘సమ్మతో అహ’’న్తి వత్తబ్బం. ఇమం విధిం అజానన్తో ఇధ బాలోతి అధిప్పేతో.

౧౫౦. అధమ్మకమ్మే అధమ్మకమ్మసఞ్ఞీ వగ్గం భిక్ఖునిసఙ్ఘం వగ్గసఞ్ఞీ ఓవదతి, ఆపత్తి పాచిత్తియస్సాతిఆదీసు విజ్జమానేసుపి వగ్గాదిభావనిమిత్తేసు దుక్కటేసు అధమ్మకమ్మమూలకం పాచిత్తియమేవ పాళియం సబ్బత్థ వుత్తన్తి ఆహ ‘‘అధమ్మకమ్మే ద్విన్నం నవకానం వసేన అట్ఠారస పాచిత్తియానీ’’తి. సేసమేత్థ ఉత్తానమేవ. అసమ్మతతా, భిక్ఖునియా పరిపుణ్ణూపసమ్పన్నతా, ఓవాదవసేన అట్ఠగరుధమ్మభణనన్తి ఇమాని పనేత్థ తీణి అఙ్గాని.

ఓవాదసిక్ఖాపదవణ్ణనా నిట్ఠితా.

౧౫౩. దుతియే ¶ కుసలానం ధమ్మానం సాతచ్చకిరియాయాతి పుబ్బభాగప్పటిపత్తివసేన వుత్తం. మునాతీతి జానాతి. తేన ఞాణేనాతి తేన అరహత్తఫలపఞ్ఞాసఙ్ఖాతేన ఞాణేన. పథేసూతి ఉపాయమగ్గేసు. అరహతో పరినిట్ఠితసిక్ఖత్తా ఆహ ‘‘ఇదఞ్చ…పే… వుత్త’’న్తి. అథ వా ‘‘అప్పమజ్జతో సిక్ఖతో’’తి ఇమేసం పదానం హేతుఅత్థతా దట్ఠబ్బా, తస్మా అప్పమజ్జనహేతు సిక్ఖనహేతు చ అధిచేతసోతి అత్థో. సోకాతి చిత్తసన్తాపా. ఏత్థ చ అధిచేతసోతి ఇమినా అధిచిత్తసిక్ఖా, అప్పమజ్జతోతి ఇమినా అధిసీలసిక్ఖా, మునినో మోనపథేసు సిక్ఖతోతి ఏతేహి అధిపఞ్ఞాసిక్ఖా, మునినోతి వా ఏతేన అధిపఞ్ఞాసిక్ఖా, మోనపథేసు సిక్ఖతోతి ఏతేన ¶ తాసం లోకుత్తరసిక్ఖానం పుబ్బభాగప్పటిపదా, సోకా న భవన్తీతిఆదీహి సిక్ఖాపారిపూరియా ఆనిసంసా పకాసితాతి వేదితబ్బం.

కోకనుదన్తి పదుమవిసేసనం యథా ‘‘కోకాసయ’’న్తి, తం కిర బహుపత్తం వణ్ణసమ్పన్నం అతివియ సుగన్ధఞ్చ హోతి. ‘‘కోకనుదం నామ సేతపదుమ’’న్తిపి వదన్తి. పాతోతి పగేవ. అయఞ్హేత్థ అత్థో – యథా కోకనుదసఙ్ఖాతం పదుమం పాతో సూరియుగ్గమనవేలాయం ఫుల్లం వికసితం అవీతగన్ధం సియా విరోచమానం, ఏవం సరీరగన్ధేన గుణగన్ధేన చ సుగన్ధం సరదకాలే అన్తలిక్ఖే ఆదిచ్చమివ అత్తనో తేజసా తపన్తం అఙ్గేహి నిచ్ఛరణజుతితాయ అఙ్గీరసం సమ్మాసమ్బుద్ధం పస్సాతి.

అభబ్బోతి పటిపత్తిసారమిదం సాసనం, పటిపత్తి చ పరియత్తిమూలికా, త్వఞ్చ పరియత్తిం ఉగ్గహేతుం అసమత్థో, తస్మా అభబ్బోతి అధిప్పాయో. సుద్ధం పిలోతికఖణ్డన్తి ఇద్ధియా అభిసఙ్ఖతం పరిసుద్ధం చోళఖణ్డం. తదా కిర భగవా ‘‘న సజ్ఝాయం కాతుం అసక్కోన్తో మమ సాసనే అభబ్బో నామ హోతి, మా సోచి భిక్ఖూ’’తి తం బాహాయం గహేత్వా విహారం పవిసిత్వా ఇద్ధియా పిలోతికఖణ్డం అభినిమ్మినిత్వా ‘‘హన్ద, భిక్ఖు, ఇమం పరిమజ్జన్తో ‘రజోహరణం రజోహరణ’న్తి పునప్పునం సజ్ఝాయం కరోహీ’’తి వత్వా అదాసి తత్థ పుబ్బేకతాధికారత్తా.

సో కిర పుబ్బే రాజా హుత్వా నగరం పదక్ఖిణం కరోన్తో నలాటతో సేదే ముచ్చన్తే పరిసుద్ధేన సాటకేన నలాటం పుఞ్ఛి, సాటకో కిలిట్ఠో అహోసి ¶ . సో ‘‘ఇమం సరీరం నిస్సాయ ఏవరూపో పరిసుద్ధసాటకో పకతిం జహిత్వా కిలిట్ఠో జాతో, అనిచ్చా వత సఙ్ఖారా’’తి అనిచ్చసఞ్ఞం పటిలభతి, తేన కారణేనస్స రజోహరణమేవ పచ్చయో జాతో. రజం హరతీతి రజోహరణం. సంవేగం పటిలభిత్వాతి అసుభసఞ్ఞం అనిచ్చసఞ్ఞఞ్చ ఉపట్ఠపేన్తో సంవేగం పటిలభిత్వా. సో హి యోనిసో ఉమ్మజ్జన్తో ‘‘పరిసుద్ధం వత్థం, నత్థేత్థ దోసో, అత్తభావస్స పనాయం దోసో’’తి అసుభసఞ్ఞం అనిచ్చసఞ్ఞఞ్చ పటిలభిత్వా నామరూపపరిగ్గహాదినా పఞ్చసు ఖన్ధేసు ఞాణం ఓతారేత్వా కలాపసమ్మసనాదిక్కమేన విపస్సనం వడ్ఢేత్వా ఉదయబ్బయఞాణాదిపఅపాటియా విపస్సనం అనులోమగోత్రభుసమీపం పాపేసి. తం సన్ధాయ వుత్తం ‘‘విపస్సనం ఆరభీ’’తి. ఓభాసగాథం అభాసీతి ఓభాసవిస్సజ్జనపుబ్బకభాసితగాథా ఓభాసగాథా, తం అభాసీతి అత్థో.

ఏత్థ చ ‘‘అధిచేతసోతి ఇమం ఓభాసగాథం అభాసీ’’తి ఇధేవ వుత్తం. విసుద్ధిమగ్గే (విసుద్ధి. ౨.౩౮౬) పన ¶ ధమ్మపదట్ఠకథాయం (ధ. ప. అట్ఠ. ౧.చూళపన్థకత్థేరవత్థు) థేరగాథాసంవణ్ణనాయఞ్చ (థేరగా. అట్ఠ. ౨.౫౬౬) –

విహరన్తి తే విగతరజస్స సాసనేతి. –

ఇమా తిస్సో ఓభాసగాథా అభాసీ’’తి వుత్తం. అధిచేతసోతి చ అయం చూళపన్థకత్థేరస్స ఉదానగాథాతి ఇమిస్సాయేవ పాళియా ఆగతం. థేరగాథాయం పన చూళపన్థకత్థేరస్స ఉదానగాథాసు అయం అనారుళ్హా, ‘‘ఏకుదానియత్థేరస్స పన అయం ఉదానగాథా’’తి (థేరగా. అట్ఠ. ౧.ఏకుదానియత్థేరగాథావణ్ణనా) తత్థ వుత్తం. ఏవం సన్తేపి ఇమిస్సా పాళియా అట్ఠకథాయ చ ఏవమాగతత్తా చూళపన్థకత్థేరస్సపి అయం ¶ ఉదానగాథా ఓభాసగాథావసేన చ భగవతా భాసితాతి గహేతబ్బం. అరహత్తం పాపుణీతి అభిఞ్ఞాపటిసమ్భిదాపరివారం అరహత్తం పాపుణి. అభబ్బో త్వన్తిఆదివచనతో అనుకమ్పావసేన సద్ధివిహారికాదిం సఙ్ఘికవిహారా నిక్కడ్ఢాపేన్తస్స అనాపత్తి వియ దిస్సతి. అభబ్బో హి థేరో సఞ్చిచ్చ తం కాతుం, నిక్కడ్ఢనసిక్ఖాపదే వా అపఞ్ఞత్తే థేరేన ఏవం కతన్తి గహేతబ్బం.

౧౫౬. ఓవదన్తస్స పాచిత్తియన్తి అత్థఙ్గతే సూరియే గరుధమ్మేహి వా అఞ్ఞేన వా ధమ్మేనేవ ఓవదన్తస్స సమ్మతస్సపి పాచిత్తియం. సేసమేత్థ ఉత్తానమేవ. అత్థఙ్గతసూరియతా, పరిపుణ్ణూపసమ్పన్నతా, ఓవదనన్తి ఇమాని పనేత్థ తీణి అఙ్గాని.

అత్థఙ్గతసిక్ఖాపదవణ్ణనా నిట్ఠితా.

౩. భిక్ఖునుపస్సయసిక్ఖాపదవణ్ణనా

౧౬౨. తతియం ¶ ఉత్తానత్థమేవ. ఉపస్సయూపగమనం, పరిపుణ్ణూపసమ్పన్నతా, సమయాభావో, గరుధమ్మేహి ఓవదనన్తి ఇమాని పనేత్థ చత్తారి అఙ్గాని.

భిక్ఖునుపస్సయసిక్ఖాపదవణ్ణనా నిట్ఠితా.

౧౬౪. చతుత్థే ‘‘ఉపసమ్పన్నం…పే… భిక్ఖునోవాదక’’న్తి ఇమేసం ‘‘మఙ్కుకత్తుకామో’’తి ఇమినా సమ్బన్ధో. ‘‘అవణ్ణం కత్తుకామో అయసం కత్తుకామో’’తి ఇమేసం పన వసేన ‘‘ఉపసమ్పన్న’’న్తిఆదీసు ‘‘ఉపసమ్పన్నస్సా’’తి విభత్తివిపరిణామో కాతబ్బోతి ఇమమత్థం సన్ధాయ ‘‘ఉజ్ఝాపనకే వుత్తనయేనేవత్థో వేదితబ్బో’’తి వుత్తం. ‘‘చీవరహేతు ఓవదతీ’’తిఆదినా భణన్తస్స ఏకేకస్మిం వచనే నిట్ఠితే పాచిత్తియం వేదితబ్బం. ‘‘ఉపసమ్పన్నం సఙ్ఘేన అసమ్మత’’న్తి పాళివచనతో ‘‘సమ్మతేన వా సఙ్ఘేన వా భారం కత్వా ఠపితో’’తి అట్ఠకథావచనతో చ అట్ఠహి అఙ్గేహి సమన్నాగతో సమ్మతేన వా విప్పవసితుకామేన ‘‘యావాహం ఆగమిస్సామి, తావ ¶ తే భారో హోతూ’’తి యాచిత్వా ఠపితో తస్సాభావతో సఙ్ఘేన వా తథేవ భారం కత్వా ఠపితో అట్ఠహి గరుధమ్మేహి అఞ్ఞేన వా ధమ్మేన ఓవదితుం లభతీతి వేదితబ్బం. తస్మా ‘‘యో పన, భిక్ఖు, అసమ్మతో భిక్ఖునియో ఓవదేయ్య, పాచిత్తియ’’న్తి ఇదం పగేవ భారం కత్వా అట్ఠపితం సన్ధాయ వుత్తన్తి గహేతబ్బం.

౧౬౮. అనాపత్తి పకతియా చీవరహేతు…పే… ఓవదన్తం భణతీతి ఏత్థ ఆమిసహేతు ఓవదన్తం ‘‘ఆమిసహేతు ఓవదతీ’’తి సఞ్ఞాయ ఏవం భణన్తస్స అనాపత్తి, ‘‘న ఆమిసహేతు ఓవదతీ’’తి సఞ్ఞినో పన దుక్కటం, న ఆమిసహేతు ఓవదన్తం పన ‘‘ఆమిసహేతు ఓవదతీ’’తి సఞ్ఞాయ భణన్తస్సపి అనాపత్తి సచిత్తకత్తా సిక్ఖాపదస్స. సేసమేత్థ ఉత్తానమేవ. ఉపసమ్పన్నతా, ధమ్మేన లద్ధసమ్ముతితా, అనామిసన్తరతా, అవణ్ణకామతాయ ఏవం భణనన్తి ఇమాని పనేత్థ చత్తారి అఙ్గాని.

ఆమిససిక్ఖాపదవణ్ణనా నిట్ఠితా.

౬. చీవరసిబ్బాపనసిక్ఖాపదవణ్ణనా

౧౭౫. ఛట్ఠే ¶ సచే సా భిక్ఖునీ తం చీవరం ఆదితోవ పారుపేయ్య, అఞ్ఞా భిక్ఖునియో దిస్వా ఉజ్ఝాపేయ్యుం, తతో మహాజనో పస్సితుం న లభతీతి మఞ్ఞమానో ‘‘యథాసంహటం హరిత్వా నిక్ఖిపిత్వా’’తిఆదిమాహ.

౧౭౬. నీహరతీతి సకిం నీహరతి. యేపి తేసం నిస్సితకాతి సమ్బన్ధో. కథినవత్తన్తి ‘‘సబ్రహ్మచారీనం కాతుం వట్టతీ’’తి ఇతికత్తబ్బతావసేన సూచికమ్మకరణం. ఆచరియుపజ్ఝాయానం దుక్కటన్తి అకప్పియసమాదానవసేన దుక్కటం. వఞ్చేత్వాతి ‘‘తవ ఞాతికాయా’’తి అవత్వా ‘‘ఏకిస్సా భిక్ఖునియా’’తి ఏత్తకమేవ వత్వా. ‘‘ఏకిస్సా భిక్ఖునియా’’తి సుత్వా తే అఞ్ఞాతికసఞ్ఞినో భవేయ్యున్తి ఆహ ‘‘అకప్పియే నియోజితత్తా’’తి ¶ . ‘‘ఇదం తే మాతు చీవర’’న్తిఆదీని అవత్వాపి ‘‘ఇదం చీవరం సిబ్బేహీ’’తి సుద్ధచిత్తేన సిబ్బాపేన్తస్సపి అనాపత్తి.

౧౭౯. ఉపాహనత్థవికాదిన్తి ఆది-సద్దేన యం చీవరం నివాసేతుం వా పారుపితుం వా న సక్కా హోతి, తమ్పి సఙ్గణ్హాతి. సేసమేత్థ ఉత్తానమేవ. అఞ్ఞాతికాయ భిక్ఖునియా సన్తకతా, నివాసనపారుపనూపగతా, వుత్తనయేన సిబ్బనం వా సిబ్బాపనం వాతి ఇమాని పనేత్థ తీణి అఙ్గాని.

చీవరసిబ్బాపనసిక్ఖాపదవణ్ణనా నిట్ఠితా.

౧౮౧. సత్తమే ‘‘పచ్ఛా గచ్ఛన్తీనం చోరా అచ్ఛిన్దింసూ’’తి ఏత్థ ‘‘పత్తచీవర’’న్తి పాఠసేసోతి ఆహ ‘‘పచ్ఛా గచ్ఛన్తీనం పత్తచీవర’’న్తి. తా భిక్ఖునియోతి పచ్ఛా గచ్ఛన్తియో భిక్ఖునియో. ‘‘పచ్ఛా గచ్ఛన్తీన’’న్తి చ విభత్తివిపరిణామేనేత్థ సమ్బన్ధో వేదితబ్బో. పాళియం ‘‘గచ్ఛామ భగిని, గచ్ఛామ అయ్యా’’తి భిక్ఖుపుబ్బకం సంవిధానం వుత్తం, ‘‘గచ్ఛామ అయ్య, గచ్ఛామ భగినీ’’తి భిక్ఖునీపుబ్బకం. ఏకద్ధానమగ్గన్తి ఏకం అద్ధానసఙ్ఖాతం మగ్గం, ఏకతో వా అద్ధానమగ్గం. హియ్యోతి సువే. పరేతి తతియదివసే.

౧౮౨-౧౮౩. ద్విధా వుత్తప్పకారోతి పాదగమనవసేన పక్ఖగమనవసేన వాతి ద్విధా వుత్తప్పభేదో ¶ . చతున్నం మగ్గానం సమ్బన్ధట్ఠానం చతుక్కం, తిణ్ణం మగ్గానం సమ్బన్ధట్ఠానం సిఙ్ఘాటకం. ‘‘గామన్తరే గామన్తరే’’తి ఏత్థ అఞ్ఞో గామో గామన్తరన్తి ఆహ ‘‘నిక్ఖమనే అనాపత్తి…పే… భిక్ఖునో పాచిత్తియ’’న్తి. ‘‘సంవిధాయా’’తి పాళియం అవిసేసేన వుత్తత్తా ‘‘నేవ పాళియా సమేతీ’’తి వుత్తం, ‘‘ఏత్థన్తరే సంవిదహితేపి భిక్ఖునో దుక్కట’’న్తి వుత్తత్తా ‘‘న సేసఅట్ఠకథాయ సమేతీ’’తి వుత్తం. అద్ధయోజనం అతిక్కమన్తస్సాతి అసతి గామే అద్ధయోజనం అతిక్కమన్తస్స. యత్థ హి అద్ధయోజనబ్భన్తరే అఞ్ఞో గామో న హోతి, తం ఇధ అగామకం అరఞ్ఞన్తి అధిప్పేతం, అద్ధయోజనబ్భన్తరే పన గామే సతి గామన్తరగణనాయ ఏవ ఆపత్తి.

౧౮౫. రట్ఠభేదేతి రట్ఠవిలోపే. చక్కసమారుళ్హాతి ఇరియాపథచక్కం సకటచక్కం వా సమారుళ్హా. సేసం ఉత్తానమేవ. ద్విన్నమ్పి సంవిదహిత్వా మగ్గప్పటిపత్తి ¶ , అవిసఙ్కేతం, సమయాభావో, అనాపదా, గామన్తరోక్కమనం వా అద్ధయోజనాతిక్కమో వాతి ఇమాని పనేత్థ పఞ్చ అఙ్గాని. ఏకతోఉపసమ్పన్నాదీహి సద్ధిం గచ్ఛన్తస్స పన మాతుగామసిక్ఖాపదేన ఆపత్తి.

సంవిదహనసిక్ఖాపదవణ్ణనా నిట్ఠితా.

౧౮౮. అట్ఠమే లోకస్సాదమిత్తసన్థవవసేన కీళాపురేక్ఖారా సంవిదహిత్వాతి అయం విసేసో ‘‘ఏవమిమే…పే… భిక్ఖునీహి సద్ధిం నావాయ కీళన్తీ’’తి ఇమినా ‘‘ఉద్ధంగామినిం వా అధోగామినిం వా’’తి ఇమినా చ సిద్ధో.

౧౮౯. నదియా కుతో గామన్తరన్తి ఆహ ‘‘యస్సా నదియా’’తిఆది. ‘‘తస్సా సగామకతీరపస్సేన…పే… అద్ధయోజనగణనాయాతి ఏకేకపస్సేనేవ గమనం సన్ధాయ వుత్తత్తా తాదిసికాయ నదియా మజ్ఝేన గచ్ఛన్తస్స గామన్తరగణనాయ అద్ధయోజనగణనాయ చ ఆపత్తీ’’తి వదన్తి. సబ్బఅట్ఠకథాసూతిఆదినా అత్తనా వుత్తమేవత్థం సమత్థేతి. ‘‘కీళాపురేక్ఖారతాయ భిక్ఖునియా సద్ధిం సంవిధాయ నావం అభిరుహన్తస్స నదియంయేవ పాచిత్తియస్స వుత్తత్తా వాపిసముద్దాదీసు కీళాపురేక్ఖారతాయ దుక్కటమేవ, న పాచిత్తియ’’న్తి వదన్తి. ‘‘లోకస్సాదమిత్తసన్థవవసేన కీళాపురేక్ఖారా సంవిదహిత్వా’’తి వచనతో కేచి ‘‘ఇమం సిక్ఖాపదం అకుసలచిత్తం లోకవజ్జ’’న్తి వదన్తి, తం న గహేతబ్బం. కీళాపురేక్ఖారతాయ హి అభిరుహిత్వాపి గామన్తరోక్కమనే అద్ధయోజనాతిక్కమే వా కుసలాబ్యాకతచిత్తసమఙ్గీపి హుత్వా ఆపత్తిం ఆపజ్జతి ¶ . యది హి సో సంవేగం పటిలభిత్వా అరహత్తం వా సచ్ఛికరేయ్య, నిద్దం వా ఓక్కమేయ్య, కమ్మట్ఠానం వా మనసి కరోన్తో గచ్ఛేయ్య, కుతో తస్స అకుసలచిత్తసమఙ్గితా, యేనిదం సిక్ఖాపదం అకుసలచిత్తం లోకవజ్జన్తి వుచ్చతి, తస్మా పణ్ణత్తివజ్జం తిచిత్తన్తి సిద్ధం. సేసమేత్థ ఉత్తానమేవ.

నావాభిరుహనసిక్ఖాపదవణ్ణనా నిట్ఠితా.

౧౯౪. నవమే ¶ పటియాదితన్తి భిక్ఖూనం అత్థాయ సమ్పాదితం. ఞాతకా వా హోన్తి పవారితా వాతి ఏత్థ సచేపి భిక్ఖునో అఞ్ఞాతకా అప్పవారితా చ సియుం, భిక్ఖునియా ఞాతకా పవారితా చే, వట్టతి.

౧౯౭. పాపభిక్ఖూనం పక్ఖుపచ్ఛేదాయ ఇదం పఞ్ఞత్తం, తస్మా పఞ్చభోజనేయేవ ఆపత్తి వుత్తా. పఞ్చ భోజనాని ఠపేత్వా సబ్బత్థ అనాపత్తీతి ఇదం పన ఇమినా సిక్ఖాపదేన అనాపత్తిదస్సనత్థం వుత్తం. విఞ్ఞత్తియా ఉప్పన్నం పరిభుఞ్జన్తస్స హి అఞ్ఞత్థ వుత్తనయేన దుక్కటం. సేసం ఉత్తానమేవ. భిక్ఖునిపరిపాచితభావో, జాననం, గిహిసమారమ్భాభావో, ఓదనాదీనం అఞ్ఞతరతా, తస్స అజ్ఝోహరణన్తి ఇమాని పనేత్థ పఞ్చ అఙ్గాని.

పరిపాచితసిక్ఖాపదవణ్ణనా నిట్ఠితా.

౧౯౮. దసమే ఉపనన్దస్స చతుత్థసిక్ఖాపదేనాతి అప్పటిచ్ఛన్నే మాతుగామేన సద్ధిం రహోనిసజ్జసిక్ఖాపదం సన్ధాయ వుత్తం. కిఞ్చాపి తం అచేలకవగ్గే పఞ్చమసిక్ఖాపదం హోతి, ఉపనన్దత్థేరం ఆరబ్భ పఞ్ఞత్తేసు పన చతుత్థభావతో ‘‘ఉపనన్దస్స చతుత్థసిక్ఖాపదేనా’’తి వుత్తం. చతుత్థసిక్ఖాపదస్స వత్థుతో ఇమస్స సిక్ఖాపదస్స వత్థునో పఠమం ఉప్పన్నత్తా ఇదం సిక్ఖాపదం పఠమం పఞ్ఞత్తం. ఇమినా చ సిక్ఖాపదేన కేవలం భిక్ఖునియా ఏవ రహోనిసజ్జాయ ఆపత్తి పఞ్ఞత్తా, ఉపరి మాతుగామేన సద్ధిం రహోనిసజ్జాయ ఆపత్తి విసుం పఞ్ఞత్తాతి దట్ఠబ్బం.

రహోనిసజ్జసిక్ఖాపదవణ్ణనా నిట్ఠితా.

నిట్ఠితో భిక్ఖునివగ్గో తతియో.

౨౦౬. భోజనవగ్గస్స ¶ ¶ పఠమసిక్ఖాపదే అద్ధయోజనం వా యోజనం వా గన్తుం సక్కోతీతి ఏత్థ తత్తకం గన్తుం సక్కోన్తస్సపి తావతకం గన్త్వా అలద్ధభిక్ఖస్స ఇతో భుఞ్జితుం వట్టతి. ఇమేసంయేవాతి ఇమేసం పాసణ్డానంయేవ. ఏత్తకానన్తి ఇమస్మిం పాసణ్డే ఏత్తకానం. ఏకదివసం భుఞ్జితబ్బన్తి ఏకదివసం సకింయేవ భుఞ్జితబ్బం. ‘‘ఏకదివసం భుఞ్జితబ్బ’’న్తి వచనతో పన ఏకస్మిం దివసే పునప్పునం భుఞ్జితుం వట్టతీతి న గహేతబ్బం. పున ఆదితో పట్ఠాయ భుఞ్జితుం న వట్టతీతి ఇమినా పఠమం భుత్తట్ఠానేసు పున ఏకస్మిమ్పి ఠానే భుఞ్జితుం న వట్టతీతి దస్సేతి.

౨౦౮. ‘‘గచ్ఛన్తో వా ఆగచ్ఛన్తో వాతి ఇదం అద్ధయోజనవసేన గహేతబ్బ’’న్తి వదన్తి. అన్తరామగ్గే గతట్ఠానేతి ఏకస్సేవ సన్తకం సన్ధాయ వుత్తం. ‘‘ఆగచ్ఛన్తేపి ఏసేవ నయో’’తి సఙ్ఖేపేన వుత్తమేవత్థం విభావేన్తో ‘‘గన్త్వా పచ్చాగచ్ఛన్తో’’తిఆదిమాహ. ఆపత్తిట్ఠానేయేవ పున భుఞ్జన్తస్స అనాపత్తి వత్తబ్బాతి గమనే ఆగమనే చ పఠమం భోజనం అవత్వా అన్తరామగ్గే ఏకదివసం గతట్ఠానే చ ఏకదివసన్తి పునప్పునం భోజనమేవ దస్సితం, గమనదివసే పన ఆగమనదివసే చ ‘‘గమిస్సామి ఆగమిస్సామీ’’తి భుఞ్జితుం వట్టతియేవ. సుద్ధచిత్తేన పునప్పునం భుఞ్జన్తస్సపి పునప్పునం భోజనే అనాపత్తి. అఞ్ఞస్సత్థాయ ఉద్దిసిత్వా పఞ్ఞత్తం భిక్ఖునో గహేతుమేవ న వట్టతీతి ఆహ ‘‘భిక్ఖూనంయేవ అత్థాయా’’తి. సేసమేత్థ ఉత్తానమేవ. ఆవసథపిణ్డతా, అగిలానతా, అనువసిత్వా భోజనన్తి ఇమాని పనేత్థ తీణి అఙ్గాని.

ఆవసథపిణ్డసిక్ఖాపదవణ్ణనా నిట్ఠితా.

౨౦౯. దుతియే అభిమారేతి అభిగన్త్వా భగవతో మారణత్థాయ నియోజితే ధనుద్ధరే. గుళ్హపటిచ్ఛన్నోతి అపాకటో. పవిజ్ఝీతి విస్సజ్జేసి. నను రాజానమ్పి మారాపేసీతి వచనతో ఇదం సిక్ఖాపదం అజాతసత్తునో కాలే పఞ్ఞత్తన్తి సిద్ధం, ఏవఞ్చ సతి పరతో అనుపఞ్ఞత్తియం –

‘‘తేన ¶ ¶ ఖో పన సమయేన రఞ్ఞో మాగధస్స సేనియస్స బిమ్బిసారస్స ఞాతిసాలోహితో ఆజీవకేసు పబ్బజితో హోతి. అథ ఖో సో ఆజీవకో యేన రాజా మాగధో సేనియో బిమ్బిసారో తేనుపసఙ్కమి, ఉపసఙ్కమిత్వా రాజానం మాగధం సేనియం బిమ్బిసారం ఏతదవోచ…పే… కుక్కుచ్చాయన్తా నాధివాసేన్తీ’’తి –

ఇదం కస్మా వుత్తన్తి? సో కిర ఆజీవకో తం దానం దేన్తో బిమ్బిసారకాలతో పట్ఠాయ అదాసి, పచ్ఛా అజాతసత్తుకాలే సిక్ఖాపదపఞ్ఞత్తితో పట్ఠాయ భిక్ఖూ కుక్కుచ్చాయన్తా తం దానం న పటిగ్గణ్హింసు, తస్మా ఆదితో పట్ఠాయ తం వత్థు దస్సితన్తి వేదితబ్బం. ‘‘అథ ఖో సో ఆజీవకో భిక్ఖూనం సన్తికే దూతం పాహేసీ’’తి ఇదఞ్చ తతో పభుతి సో ఆజీవకో అన్తరన్తరా భిక్ఖూ నిమన్తేత్వా దానం దేన్తో అజాతసత్తుకాలే సిక్ఖాపదే పఞ్ఞత్తే యం భిక్ఖూనం సన్తికే దూతం పాహేసి, తం సన్ధాయ వుత్తం.

౨౧౫. అఞ్ఞమఞ్ఞవిసిట్ఠత్తా విసదిసం రజ్జం విరజ్జం, తతో ఆగతా, తత్థ వా జాతా, భవాతి వా వేరజ్జా, తే ఏవ వేరజ్జకా. తే పన యస్మా గోత్తచరణాదివిభాగేన నానప్పకారా, తస్మా వుత్తం ‘‘నానావేరజ్జకే’’తి. అట్ఠకథాయం పన నానావిధేహి అఞ్ఞరజ్జేహి ఆగతేతి రజ్జానంయేవ వసేన నానప్పకారతా వుత్తా.

౨౧౭-౨౧౮. ఇమస్స సిక్ఖాపదస్స విఞ్ఞత్తిం కత్వా భుఞ్జనవత్థుస్మిం పఞ్ఞత్తత్తా విఞ్ఞత్తితో గణభోజనం వత్థువసేనేవ పాకటన్తి తం అవత్వా ‘‘గణభోజనం నామ యత్థ…పే… నిమన్తితా భుఞ్జన్తీ’’తి నిమన్తనవసేనేవ పదభాజనే గణభోజనం వుత్తం. ‘‘కిఞ్చి పన సిక్ఖాపదం వత్థుఅననురూపమ్పి సియాతి పదభాజనే వుత్తనయేన నిమన్తనవసేనేవ గణభోజనం హోతీతి కేసఞ్చి ఆసఙ్కా భవేయ్యా’’తి తంనివత్తనత్థం ‘‘తం పనేతం గణభోజనం ద్వీహాకారేహి పసవతీ’’తి వుత్తం. పఞ్చన్నం భోజనానం నామం గహేత్వాతి ఏత్థ ‘‘భోజనం గణ్హథాతి వుత్తేపి గణభోజనం హోతియేవా’’తి వదన్తి. ‘‘హేట్ఠా అద్ధానగమనవత్థుస్మిం నావాభిరుహనవత్థుస్మిఞ్చ ‘ఇధేవ, భన్తే, భుఞ్జథా’తి వుత్తే యస్మా కుక్కుచ్చాయన్తా న పటిగ్గణ్హింసు, తస్మా ‘భుఞ్జథా’తి వుత్తేపి ¶ గణభోజనం న హోతియేవా’’తి తీసుపి గణ్ఠిపదేసు వుత్తం. ‘‘పఞ్చన్నం భోజనానం నామం గహేత్వా నిమన్తేతీ’’తి వుత్తత్తా పన ‘‘ఓదనం భుఞ్జథా’’తి వా ‘‘భత్తం భుఞ్జథా’’తి వా భోజననామం గహేత్వావ వుత్తే గణభోజనం హోతి, న అఞ్ఞథా. ‘‘ఇధేవ, భన్తే, భుఞ్జథా’’తి ఏత్థాపి ‘‘ఓదన’’న్తి వా ‘‘భత్త’’న్తి వా వత్వావ తే ఏవం నిమన్తేసున్తి గహేతబ్బం. గణవసేన వా ¶ నిమన్తితత్తా తే భిక్ఖూ అపకతఞ్ఞుతాయ కుక్కుచ్చాయన్తా న పటిగ్గణ్హింసూతి అయం అమ్హాకం ఖన్తి, వీమంసిత్వా యుత్తతరం గహేతబ్బం.

ఏకతో గణ్హన్తీతి ఏత్థ అఞ్ఞమఞ్ఞస్స ద్వాదసహత్థం అముఞ్చిత్వా ఠితా ఏకతో గణ్హన్తి నామాతి గహేతబ్బం. ‘‘అమ్హాకం చతున్నమ్పి భత్తం దేహీతి వా విఞ్ఞాపేయ్యు’’న్తి వచనతో హేట్ఠా ‘‘త్వం ఏకస్స భిక్ఖునో భత్తం దేహి, త్వం ద్విన్నన్తి ఏవం విఞ్ఞాపేత్వా’’తి వచనతో చ అత్తనో అత్థాయ అఞ్ఞేహి విఞ్ఞత్తమ్పి సాదియన్తస్స గణభోజనం హోతియేవాతి దట్ఠబ్బం. ఏవం విఞ్ఞత్తితో పసవతీతి ఏత్థ విఞ్ఞత్తియా సతి గణ్హన్తస్స ఏకతో హుత్వా గహణే ఇమినా సిక్ఖాపదేన ఆపత్తి, విసుం గహణే పణీతభోజనసూపోదనవిఞ్ఞత్తీహి ఆపత్తి వేదితబ్బా.

విచారేతీతి పఞ్చఖణ్డాదివసేన సంవిదహతి. ఘట్టేతీతి అనువాతం ఛిన్దిత్వా హత్థేన దణ్డకేన వా ఘట్టేతి. సుత్తం కరోతీతి సుత్తం వట్టేతి. వలేతీతి దణ్డకే వా హత్థే వా ఆవట్టేతి. ‘‘అభినవస్సేవ చీవరస్స కరణం ఇధ చీవరకమ్మం నామ, పురాణచీవరే సూచికమ్మం నామ న హోతీ’’తి వదన్తి. ‘‘చతుత్థే ఆగతే న యాపేన్తీతి వచనతో సచే అఞ్ఞో కోచి ఆగచ్ఛన్తో నత్థి, చత్తారోయేవ చ తత్థ నిసిన్నా యాపేతుం న సక్కోన్తి, న వట్టతీ’’తి వదన్తి.

౨౨౦. గణభోజనాపత్తిజనకనిమన్తనభావతో ‘‘అకప్పియనిమన్తన’’న్తి వుత్తం. సమ్పవేసేత్వాతి నిసీదాపేత్వా. గణో భిజ్జతీతి గణో ఆపత్తిం న ఆపజ్జతీతి అధిప్పాయో. ‘‘యత్థ చత్తారో భిక్ఖూ…పే… భుఞ్జన్తీ’’తి ఇమాయ పాళియా సంసన్దనతో ‘‘ఇతరేసం పన గణపూరకో హోతీ’’తి వుత్తం. అవిసేసేనాతి ‘‘గిలానో వా చీవరకారకో వా’’తి అవిసేసేత్వా సబ్బసాధారణవచనేన. తస్మాతి అవిసేసితత్తా. భుత్వా గతేసూతి ఏత్థ అగతేసుపి భోజనకిచ్చే నిట్ఠితే గణ్హితుం వట్టతి ¶ . తాని చ తేహి ఏకతో న గహితానీతి యేహి భోజనేహి విసఙ్కేతో నత్థి, తాని భోజనాని తేహి భిక్ఖూహి ఏకతో న గహితాని ఏకేన పచ్ఛా గహితత్తా. మహాథేరేతి భిక్ఖూ సన్ధాయ వుత్తం. దూతస్స పున పటిపథం ఆగన్త్వా ‘‘భత్తం గణ్హథా’’తి వచనభయేన ‘‘గామద్వారే అట్ఠత్వావా’’తి వుత్తం. తత్థ తత్థ గన్త్వాతి అన్తరవీథిఆదీసు తత్థ తత్థ ఠితానం సన్తికం గన్త్వా. భిక్ఖూనం అత్థాయ ఘరద్వారే ఠపేత్వా దియ్యమానేపి ఏసేవ నయో. నివత్తథాతి వుత్తపదే నివత్తితుం వట్టతీతి ‘‘నివత్తథా’’తి విచ్ఛిన్దిత్వా పచ్ఛా ‘‘భత్తం గణ్హథా’’తి వుత్తత్తా వట్టతి. సేసమేత్థ ఉత్తానమేవ. గణభోజనతా, సమయాభావో, అజ్ఝోహరణన్తి ఇమాని పనేత్థ తీణి అఙ్గాని.

గణభోజనసిక్ఖాపదవణ్ణనా నిట్ఠితా.

౨౨౧. తతియే ¶ కులపటిపాటియా అబ్బోచ్ఛిన్నం కత్వా నిరన్తరం దియ్యమానత్తా ‘‘భత్తపటిపాటి అట్ఠితా హోతీ’’తి పాళియం వుత్తం, అన్తరా అట్ఠత్వా నిరన్తరం పవత్తాతి వుత్తం హోతి. ఉపచారవసేనాతి వోహారవసేన. న హి సో బదరమత్తమేవ దేతి, ఉపచారవసేన పన ఏవం వదతి. బదరచుణ్ణసక్ఖరాదీహి పయోజితం ‘‘బదరసాళవ’’న్తి వుచ్చతి.

౨౨౬. వికప్పనావసేనేవ తం భత్తం అసన్తం నామ హోతీతి అనుపఞ్ఞత్తివసేన వికప్పనం అట్ఠపేత్వా యథాపఞ్ఞత్తం సిక్ఖాపదమేవ ఠపితం. పరివారే పన వికప్పనాయ అనుజాననమ్పి అనుపఞ్ఞత్తిసమానన్తి కత్వా ‘‘చతస్సో అనుపఞ్ఞత్తియో’’తి వుత్తం. మహాపచ్చరిఆదీసు వుత్తనయం పచ్ఛా వదన్తో పాళియా సంసన్దనతో పరమ్ముఖావికప్పనమేవ పతిట్ఠాపేసి. కేచి పన ‘‘తదా అత్తనో సన్తికే ఠపేత్వా భగవన్తం అఞ్ఞస్స అభావతో థేరో సమ్ముఖావికప్పనం నాకాసి, భగవతా చ విసుం సమ్ముఖావికప్పనా న వుత్తా, తథాపి సమ్ముఖావికప్పనాపి వట్టతీ’’తి వదన్తి. తేనేవ మాతికాఅట్ఠకథాయమ్పి (కఙ్ఖా. అట్ఠ. పరమ్పరభోజనసిక్ఖాపదవణ్ణనా) ‘‘యో భిక్ఖు పఞ్చసు సహధమ్మికేసు అఞ్ఞతరస్స ‘మయ్హం భత్తపచ్చాసం తుయ్హం దమ్మీ’తి వా ‘వికప్పేమీ’తి వా ఏవం సమ్ముఖా వా ‘ఇత్థన్నామస్స దమ్మీ’తి ¶ వా ‘వికప్పేమీ’తి వా ఏవం పరమ్ముఖా వా పఠమనిమన్తనం అవికప్పేత్వా పచ్ఛా నిమన్తితకులే లద్ధభిక్ఖతో ఏకసిత్థమ్పి అజ్ఝోహరతి, పాచిత్తియ’’న్తి వుత్తం.

౨౨౯. పఞ్చహి భోజనేహి నిమన్తితస్స యేన యేన పఠమం నిమన్తితో, తస్స తస్స భోజనతో ఉప్పటిపాటియా అవికప్పేత్వా వా పరస్స పరస్స భోజనం పరమ్పరభోజనన్తి ఆహ ‘‘సచే పన మూలనిమన్తనం హేట్ఠా హోతి, పచ్ఛిమం పచ్ఛిమం ఉపరి, తం ఉపరితో పట్ఠాయ భుఞ్జన్తస్స ఆపత్తీ’’తి. హత్థం అన్తో పవేసేత్వా సబ్బహేట్ఠిమం గణ్హన్తస్స మజ్ఝే ఠితమ్పి అన్తోహత్థగతం హోతీతి ఆహ ‘‘హత్థం పన…పే… యథా తథా వా భుఞ్జన్తస్స అనాపత్తీ’’తి. ఖీరస్స రసస్స చ భత్తేన అమిస్సం హుత్వా ఉపరి ఠితత్తా ‘‘ఖీరం వా రసం వా పివతో అనాపత్తీ’’తి వుత్తం.

మహాఉపాసకోతి గేహసామికో. ‘‘మహాఅట్ఠకథాయం ‘ఆపత్తీ’తి వచనేన కురున్దియం ‘వట్టతీ’తి వచనం విరుద్ధం వియ దిస్సతి, ద్విన్నమ్పి అధిప్పాయో మహాపచ్చరియం విభావితో’’తి మహాగణ్ఠిపదేసు వుత్తం. సబ్బే నిమన్తేన్తీతి అకప్పియనిమన్తనేన నిమన్తేన్తి. ‘‘పరమ్పరభోజనం నామ ¶ పఞ్చన్నం భోజనానం అఞ్ఞతరేన భోజనేన నిమన్తితో, తం ఠపేత్వా అఞ్ఞం పఞ్చన్నం భోజనానం అఞ్ఞతరం భోజనం భుఞ్జతి, ఏతం పరమ్పరభోజనం నామా’’తి వుత్తత్తా సతిపి భిక్ఖాచరియాయ పఠమం లద్ధభావే ‘‘పిణ్డాయ చరిత్వా లద్ధభత్తం భుఞ్జతి, ఆపత్తీ’’తి వుత్తం. అవికప్పవసేన ‘‘వచీకమ్మ’’న్తి వుత్తం. సేసమేత్థ ఉత్తానమేవ. పరమ్పరభోజనతా, సమయాభావో, అజ్ఝోహరణన్తి ఇమాని పనేత్థ తీణి అఙ్గాని.

పరమ్పరభోజనసిక్ఖాపదవణ్ణనా నిట్ఠితా.

౨౩౦-౨౩౧. చతుత్థే కాణాయ మాతాతి కాణాతి లద్ధనామాయ దారికాయ మాతా. కస్మా పనేసా కాణా నామ జాతాతి ఆహ ‘‘సా కిరస్సా’’తిఆది. ఇమిస్సా దహరకాలే మాతాపితరో సినేహవసేన ‘‘అమ్మ కాణే, అమ్మ కాణే’’తి వోహరింసు, సా తదుపాదాయ కాణా నామ జాతా, తస్సా చ మాతా ‘‘కాణమాతా’’తి పాకటా అహోసీతి ¶ ఏవమేత్థ కారణం వదన్తి. పటియాలోకన్తి పచ్ఛిమం దిసం, పచ్చాదిచ్చన్తి వుత్తం హోతి.

౨౩౩. పూవగణనాయ పాచిత్తియన్తి ముఖవట్టియా హేట్ఠిమలేఖతో ఉపరిట్ఠితపూవగణనాయ పాచిత్తియం. ‘‘ద్వత్తిపత్తపూరా పటిగ్గహేతబ్బా’’తి హి వచనతో ముఖవట్టియా హేట్ఠిమలేఖం అనతిక్కన్తే ద్వే వా తయో వా పత్తపూరే గహేతుం వట్టతి.

౨౩౫. అట్ఠకథాసు పన…పే… వుత్తన్తి ఇదం అట్ఠకథాసు తథా ఆగతభావమత్తదీపనత్థం వుత్తం, న పన తస్స వాదస్స పతిట్ఠాపనత్థం. అట్ఠకథాసు వుత్తఞ్హి పాళియా న సమేతి. తతుత్తరిగహణే అనాపత్తిదస్సనత్థఞ్హి ‘‘ఞాతకానం పవారితాన’’న్తి వుత్తం. అఞ్ఞథా ‘‘అనాపత్తి ద్వత్తిపత్తపూరే పటిగ్గణ్హాతీ’’తి ఇమినావ పమాణయుత్తగ్గహణే అనాపత్తిసిద్ధితో ‘‘ఞాతకానం పవారితాన’’న్తి విసుం న వత్తబ్బం. యది ఏవం ‘‘తం పాళియా న సమేతీ’’తి కస్మా న వుత్తన్తి? హేట్ఠా తతుత్తరిసిక్ఖాపదే వుత్తనయేనేవ సక్కా విఞ్ఞాతున్తి న వుత్తం. వుత్తఞ్హి తత్థ (పారా. అట్ఠ. ౨.౫౨౬) ‘‘అట్ఠకథాసు పన ఞాతకపవారితట్ఠానే పకతియావ బహుమ్పి వట్టతి, అచ్ఛిన్నకారణా పమాణమేవ వట్టతీతి వుత్తం, తం పాళియా న సమేతీ’’తి. ‘‘అపాథేయ్యాదిఅత్థాయ పటియాదిత’’న్తి సఞ్ఞాయ గణ్హన్తస్సపి ఆపత్తియేవ అచిత్తకత్తా సిక్ఖాపదస్స. అత్తనోయేవ గహణత్థం ‘‘ఇమస్స హత్థే దేహీ’’తి వచనేనపి ఆపజ్జనతో ‘‘వచీకమ్మ’’న్తి వుత్తం. సేసం ఉత్తానమేవ ¶ . వుత్తలక్ఖణపూవమన్థతా, అసేసకతా, అపటిప్పస్సద్ధగమనతా, న ఞాతకాదితా, అతిరేకపటిగ్గహణన్తి ఇమాని పనేత్థ పఞ్చ అఙ్గాని.

కాణమాతాసిక్ఖాపదవణ్ణనా నిట్ఠితా.

౨౩౬. పఞ్చమే భుత్తావీతి భుత్తావినో భుత్తవన్తో, కతభత్తకిచ్చాతి వుత్తం హోతి. పవారితాతి ఏత్థ చతూసు పవారణాసు యావదత్థపవారణా పటిక్ఖేపపవారణా చ లబ్భతీతి ఆహ ‘‘బ్రాహ్మణేన…పే… పటిక్ఖేపపవారణాయ పవారితా’’తి. చతుబ్బిధా హి పవారణా వస్సంవుత్థపవారణా, పచ్చయపవారణా ¶ , పటిక్ఖేపపవారణా, యావదత్థపవారణాతి. తత్థ ‘‘అనుజానామి, భిక్ఖవే, వస్సంవుత్థానం భిక్ఖూనం తీహి ఠానేహి పవారేతు’’న్తి (మహావ. ౨౦౯) అయం వస్సంవుత్థపవారణా. పకారేహి దిట్ఠాదీహి వారేతి సఙ్ఘాదికే భజాపేతి భత్తే కరోతి ఏతాయాతి పవారణా, ఆపత్తివిసోధనాయ అత్తవోస్సగ్గోకాసదానం. సా పన యస్మా యేభుయ్యేన వస్సంవుత్థేహి కాతబ్బా వుత్తా, తస్మా ‘‘వస్సంవుత్థపవారణా’’తి వుచ్చతి. ‘‘ఇచ్ఛామహం, భన్తే, సఙ్ఘం చాతుమాసం భేసజ్జేన పవారేతు’’న్తి (పాచి. ౩౦౩) చ, ‘‘అఞ్ఞత్ర పున పవారణాయ అఞ్ఞత్ర నిచ్చపవారణాయా’’తి (పాచి. ౩౦౬) చ అయం పచ్చయపవారణా పవారేతి పచ్చయే ఇచ్ఛాపేతి ఏతాయాతి కత్వా, చీవరాదీహి ఉపనిమన్తనాయేతం అధివచనం. ‘‘పవారితో నామ అసనం పఞ్ఞాయతి, భోజనం పఞ్ఞాయతి, హత్థపాసే ఠితో అభిహరతి, పటిక్ఖేపో పఞ్ఞాయతి, ఏసో పవారితో నామా’’తి (పాచి. ౨౩౯) అయం పటిక్ఖేపపవారణా. విప్పకతభోజనతాదిపఞ్చఙ్గసహితో భోజనపటిక్ఖేపోయేవ హేత్థ పకారయుత్తా వారణాతి పవారణా. ‘‘పణీతేన ఖాదనీయేన భోజనీయేన సహత్థా సన్తప్పేసి సమ్పవారేసీ’’తి (మ. ని. ౧.౩౬౩) అయం యావదత్థపవారణా. యావదత్థం భోజనస్స పవారణా యావదత్థపవారణా.

౨౩౭. తి-కారం అవత్వా…పే… వత్తుం వట్టతీతి ఇదం వత్తబ్బాకారదస్సనత్థం వుత్తం. ‘‘తి-కారే పన వుత్తేపి అకతం నామ న హోతీ’’తి తీసుపి గణ్ఠిపదేసు వుత్తం.

౨౩౮-౨౩౯. పవారితోతి పటిక్ఖేపితో. యో హి భుఞ్జన్తో పరివేసకేన ఉపనీతం భోజనం అనిచ్ఛన్తో పటిక్ఖిపతి, సో తేన పవారితో పటిక్ఖేపితో నామ హోతి. బ్యఞ్జనం పన అనాదియిత్వా అత్థమత్తమేవ దస్సేతుం ‘‘కతపవారణో కతపటిక్ఖేపో’’తి వుత్తం. యస్మా ‘‘అసన’’న్తి ¶ ఇమినావ పదేన ‘‘భుత్తావీ’’తి ఇమస్స అత్థో వుత్తో, తస్మా న తస్స కిఞ్చి పయోజనం విసుం ఉపలబ్భతి. యది హి ఉపలబ్భేయ్య, పవారణా ఛళఙ్గసమన్నాగతా ఆపజ్జేయ్యాతి మనసి కత్వా పఞ్చసమన్నాగతత్తంయేవ దస్సేతుం ‘‘వుత్తమ్పి చేత’’న్తిఆదినా పాళిం ఆహరతి. కేచి పన ‘‘హత్థపాసే ఠితో అభిహరతీ’’తి ఏకమేవ అఙ్గం కత్వా ‘‘చతురఙ్గసమన్నాగతా పవారణా’’తిపి వదన్తి.

అమ్బిలపాయాసాదీసూతి ¶ ఆది-సద్దేన ఖీరపాయాసాదిం సఙ్గణ్హాతి. తత్థ అమ్బిలపాయాసగ్గహణేన తక్కాదిఅమ్బిలసంయుత్తా ఘనయాగు వుత్తా. ఖీరపాయాసగ్గహణేన ఖీరసంయుత్తా యాగు సఙ్గయ్హతి. పవారణం న జనేతీతి అనతిరిత్తభోజనాపత్తినిబన్ధనం పటిక్ఖేపం న సాధేతి. కతోపి పటిక్ఖేపో అనతిరిత్తభోజనాపత్తినిబన్ధనో న హోతీతి అకతట్ఠానేయేవ తిట్ఠతీతి ఆహ ‘‘పవారణం న జనేతీ’’తి. ‘‘యాగు-సద్దస్స పవారణజనకయాగుయాపి సాధారణత్తా ‘యాగుం గణ్హథా’తి వుత్తేపి పవారణా హోతీతి పవారణం జనేతియేవాతి వుత్త’’న్తి తీసుపి గణ్ఠిపదేసు వుత్తం, తం పరతో తత్థేవ ‘‘భత్తమిస్సకం యాగుం ఆహరిత్వా’’తి ఏత్థ వుత్తకారణేన న సమేతి. వుత్తఞ్హి తత్థ ‘‘హేట్ఠా అయాగుకే నిమన్తనే ఉదకకఞ్జికఖీరాదీహి సద్ధిం మద్దితం భత్తమేవ సన్ధాయ ‘యాగుం గణ్హథా’తి వుత్తత్తా పవారణా హోతి, ‘భత్తమిస్సకం యాగుం ఆహరిత్వా’తి ఏత్థ పన విసుం యాగుయా విజ్జమానత్తా పవారణా న హోతీ’’తి. తస్మా తత్థ వుత్తనయేనేవ ఖీరాదీహి సంమద్దితం భత్తమేవ సన్ధాయ ‘‘యాగుం గణ్హథా’’తి వుత్తత్తా యాగుయా చ తత్థ అభావతో పవారణా హోతీతి ఏవమేత్థ కారణం వత్తబ్బం. ఏవఞ్హి సతి పరతో ‘‘యేనాపుచ్ఛితో, తస్స అత్థితాయా’’తి అట్ఠకథాయం వుత్తకారణేనపి సంసన్దతి, అఞ్ఞథా గణ్ఠిపదేసుయేవ పుబ్బాపరవిరోధో ఆపజ్జతి. అట్ఠకథావచనేన చ న సమేతి. సచే…పే… పఞ్ఞాయతీతి ఇమినా వుత్తప్పమాణస్స మచ్ఛమంసఖణ్డస్స నహారునో వా సబ్భావమత్తం దస్సేతి. తాహీతి పుథుకాహి.

సాలివీహియవేహి కతసత్తూతి యేభుయ్యనయేన వుత్తం, సత్త ధఞ్ఞాని పన భజ్జిత్వా కతోపి సత్తుయేవ. తేనేవాహ ‘‘కఙ్గువరక…పే… సత్తుసఙ్గహమేవ గచ్ఛతీ’’తి. సత్తుమోదకోతి సత్తుయో పిణ్డేత్వా కతో అపక్కో సత్తుగుళో. పఞ్చన్నం భోజనానం అఞ్ఞతరవసేన విప్పకతభోజనభావస్స ఉపచ్ఛిన్నత్తా ‘‘ముఖే సాసపమత్తమ్పి…పే… న పవారేతీ’’తి వుత్తం. ‘‘అకప్పియమంసం పటిక్ఖిపతి, న పవారేతీ’’తి వచనతో సచే సఙ్ఘికం లాభం అత్తనో అపాపుణన్తం జానిత్వా వా అజానిత్వా వా పటిక్ఖిపతి, న పవారేతి పటిక్ఖిపితబ్బస్సేవ పటిక్ఖిత్తత్తా. అలజ్జిసన్తకం పటిక్ఖిపన్తోపి న పవారేతి. అవత్థుతాయాతి అనతిరిత్తాపత్తిసాధికాయ పవారణాయ అవత్థుభావతో. ఏతేన పటిక్ఖిపితబ్బస్సేవ పటిక్ఖిత్తభావం దీపేతి ¶ . యఞ్హి పటిక్ఖిపితబ్బం ¶ హోతి, తస్స పటిక్ఖేపో ఆపత్తిఅఙ్గం న హోతీతి తం ‘‘పవారణాయ అవత్థూ’’తి వుచ్చతి.

ఉపనామేతీతి ఇమినా కాయాభిహారం దస్సేతి. హత్థపాసతో బహి ఠితస్స సతిపి దాతుకామాభిహారే పటిక్ఖిపన్తస్స దూరభావేనేవ పవారణాయ అభావతో థేరస్సపి దూరభావమత్తం గహేత్వా పవారణాయ అభావం దస్సేన్తో ‘‘థేరస్స దూరభావతో’’తి ఆహ, న పన థేరస్స అభిహారసబ్భావతో. సచేపి గహేత్వా గతో హత్థపాసే ఠితో హోతి, కిఞ్చి పన అవత్వా ఆధారకట్ఠానే ఠితత్తా అభిహారో నామ న హోతీతి ‘‘దూతస్స చ అనభిహరణతో’’తి వుత్తం. ‘‘గహేత్వా గతేన ‘భత్తం గణ్హథా’తి వుత్తే అభిహారో నామ హోతీతి ‘సచే పన గహేత్వా ఆగతో భిక్ఖు…పే… పవారణా హోతీ’తి వుత్త’’న్తి తీసుపి గణ్ఠిపదేసు వుత్తం. కేచి పన ‘‘పత్తం కిఞ్చి ఉపనామేత్వా ‘ఇమం భత్తం గణ్హథా’తి వుత్తన్తి గహేతబ్బ’’న్తి వదన్తి, తం యుత్తం వియ దిస్సతి వాచాభిహారస్స ఇధ అనధిప్పేతత్తా.

పరివేసనాయాతి భత్తగ్గే. అభిహటావ హోతీతి పరివేసకేనేవ అభిహటా హోతి. తతో దాతుకామతాయ గణ్హన్తం పటిక్ఖిపన్తస్స పవారణా హోతీతి ఏత్థ అగణ్హన్తమ్పి పటిక్ఖిపతో పవారణా హోతియేవ. కస్మా? దాతుకామతాయ అభిహటత్తా. ‘‘తస్మా సా అభిహటావ హోతీ’’తి హి వుత్తం. తేనేవ తీసుపి గణ్ఠిపదేసు ‘‘దాతుకామాభిహారే సతి కేవలం ‘దస్సామీ’తి గహణమేవ అభిహారో నామ న హోతి, ‘దస్సామీ’తి గణ్హన్తేపి అగణ్హన్తేపి దాతుకామాభిహారోవ అభిహారో నామ హోతి, తస్మా గహణసమయే వా అగ్గహణసమయే వా తం పటిక్ఖిపతో పవారణా హోతీ’’తి వుత్తం. ఇదాని అసతి తస్స దాతుకామాభిహారే గహణసమయేపి పటిక్ఖిపతో పవారణా న హోతీతి దస్సేతుం ‘‘సచే పనా’’తిఆది వుత్తం.

‘‘రసం గణ్హథా’’తి అపవారణజనకస్స నామం గహేత్వా వుత్తత్తా ‘‘తం సుత్వా పటిక్ఖిపతో పవారణా నత్థీ’’తి వుత్తం. మచ్ఛరసం మంసరసన్తి ఏత్థ పన న కేవలం మచ్ఛస్స రసం మచ్ఛరసమిచ్చేవ విఞ్ఞాయతి, అథ ఖో మచ్ఛో చ మచ్ఛరసఞ్చ మచ్ఛరసన్తి ఏవం పవారణజనకసాధారణనామవసేనపి విఞ్ఞాయమానత్తా ¶ తం పటిక్ఖిపతో పవారణావ హోతి. పరతో మచ్ఛసూపన్తి ఏత్థాపి ఏసేవ నయో. ‘‘ఇదం గణ్హథా’’తి వుత్తేపీతి ఏత్థ ఏవం అవత్వాపి పవారణపహోనకం యంకిఞ్చి అభిహటం పటిక్ఖిపతో పవారణా హోతియేవాతి దట్ఠబ్బం. కరమ్బకోతి మిస్సకాధివచనమేతం. యఞ్హి అఞ్ఞేనఞ్ఞేన మిస్సేత్వా కరోన్తి, సో ‘‘కరమ్బకో’’తి వుచ్చతి. సో సచేపి మంసేన మిస్సేత్వా కతోవ హోతి, ‘‘కరమ్బకం గణ్హథా’’తి అపవారణారహస్స నామేన వుత్తత్తా ¶ పటిక్ఖిపతో పవారణా న హోతి. ‘‘మంసకరమ్బకం గణ్హథా’’తి వుత్తే పన మంసమిస్సకం గణ్హథాతి వుత్తం హోతి, తస్మా పవారణావ హోతి.

‘‘ఉద్దిస్సకత’’న్తి మఞ్ఞమానోతి ఏత్థ ‘‘వత్థునో కప్పియత్తా అకప్పియసఞ్ఞాయ పటిక్ఖిపతోపి అచిత్తకత్తా ఇమస్స సిక్ఖాపదస్స పవారణా హోతీ’’తి వదన్తి. ‘‘హేట్ఠా అయాగుకే నిమన్తనే ఉదకకఞ్జికఖీరాదీహి సద్ధిం మద్దితం భత్తమేవ సన్ధాయ ‘యాగుం గణ్హథా’తి వుత్తత్తా పవారణా హోతి, ‘భత్తమిస్సకం యాగుం ఆహరిత్వా’తి ఏత్థ పన విసుం యాగుయా విజ్జమానత్తా పవారణా న హోతీ’’తి వదన్తి. అయమేత్థ అధిప్పాయోతి ‘‘యేనాపుచ్ఛితో’’తిఆదినా వుత్తమేవత్థం సన్ధాయ వదతి. కారణం పనేత్థ దుద్దసన్తి ఏత్థ ఏకే తావ వదన్తి ‘‘యస్మా యాగుమిస్సకం నామ భత్తమేవ న హోతి, ఖీరాదికమ్పి హోతియేవ, తస్మా కరమ్బకే వియ పవారణాయ న భవితబ్బం. ఏవఞ్చ సతి యాగు బహుతరా వా హోతి సమసమా వా, న పవారేతి. ‘యాగు మన్దా, భత్తం బహుతరం, పవారేతీ’తి ఏత్థ కారణం దుద్దస’’న్తి. కేచి పన వదన్తి ‘‘యాగుమిస్సకం నామ భత్తం, తస్మా తం పటిక్ఖిపతో పవారణాయ ఏవ భవితబ్బం. ఏవఞ్చ సతి ‘ఇధ పవారణా హోతి న హోతీ’తి ఏత్థ కారణం దుద్దస’’న్తి.

యథా చేత్థ కారణం దుద్దసం, ఏవం పరతో ‘‘మిస్సకం గణ్హథా’’తి ఏత్థాపి కారణం దుద్దసమేవాతి వేదితబ్బం. న హి పవారణప్పహోనకస్స అప్పబహుభావో పవారణాయ భావాభావనిమిత్తం, కిఞ్చరహి పవారణజనకస్స నామగ్గహణమేవేత్థ పమాణం, తస్మా ‘‘ఇదఞ్చ కరమ్బకేన న సమానేతబ్బ’’న్తిఆదినా యమ్పి కారణం వుత్తం, తమ్పి పుబ్బే వుత్తేన సంసన్దియమానం న సమేతి. యది హి ‘‘మిస్సక’’న్తి భత్తమిస్సకేయేవ రుళ్హం సియా, ఏవం సతి యథా ‘‘భత్తమిస్సకం గణ్హథా’’తి వుత్తే భత్తం బహుతరం వా సమం వా అప్పతరం వా హోతి, పవారేతియేవ, ఏవం ‘‘మిస్సకం గణ్హథా’’తి వుత్తేపి అప్పతరేపి ¶ భత్తే పవారణాయ భవితబ్బం మిస్సకన్తి భత్తమిస్సకేయేవ రుళ్హత్తా. తథా హి ‘‘మిస్సకన్తి భత్తమిస్సకేయేవ రుళ్హవోహారత్తా ఇదం పన ‘భత్తమిస్సకమేవా’తి వుత్త’’న్తి తీసుపి గణ్ఠిపదేసు వుత్తం. అథ ‘‘మిస్సక’’న్తి భత్తమిస్సకే రుళ్హం న హోతి, మిస్సకభత్తం పన సన్ధాయ ‘‘మిస్సకం గణ్హథా’’తి వుత్తన్తి. ఏవమ్పి యథా అయాగుకే నిమన్తనే ఖీరాదీహి సద్ధిం మద్దితం భత్తమేవ సన్ధాయ ‘‘యాగుం గణ్హథా’’తి వుత్తే పవారణా హోతి, ఏవమిధాపి మిస్సకభత్తమేవ సన్ధాయ ‘‘మిస్సకం గణ్హథా’’తి వుత్తే భత్తం అప్పం వా హోతు బహు వా, పవారణా ఏవ సియా. తస్మా ‘‘మిస్సక’’న్తి భత్తమిస్సకే రుళ్హం వా హోతు సన్ధాయభాసితం వా, ఉభయత్థాపి పుబ్బేనాపరం న సమేతీతి కిమేత్థ కారణచిన్తాయ, ఈదిసేసు పన ఠానేసు అట్ఠకథాపమాణేనేవ గన్తబ్బన్తి అయం అమ్హాకం ఖన్తి.

‘‘విసుం ¶ కత్వా దేతీతి భత్తస్స ఉపరి ఠితం రసాదిం విసుం గహేత్వా దేతీ’’తి తీసుపి గణ్ఠిపదేసు వుత్తం. కేనచి పన ‘‘యథా భత్తసిత్థం న పతతి, తథా గాళ్హం హత్థేన పీళేత్వా పరిస్సావేత్వా దేతీ’’తి వుత్తం. తథాపి కారణం న దిస్సతి. యథా హి భత్తమిస్సకం యాగుం ఆహరిత్వా ‘‘యాగుం గణ్హథా’’తి వత్వా యాగుమిస్సకం భత్తమ్పి దేన్తం పటిక్ఖిపతో పవారణా న హోతి, ఏవమిధాపి బహుఖీరరసాదీసు భత్తేసు ‘‘ఖీరం గణ్హథా’’తిఆదీని వత్వా ఖీరాదీని వా దేతు ఖీరాదిమిస్సకభత్తం వా, ఉభయథాపి పవారణాయ న భవితబ్బం, తస్మా ‘‘విసుం కత్వా దేతీ’’తి తేనాకారేన దేన్తం సన్ధాయ వుత్తం, న పన భత్తమిస్సకం కత్వా దియ్యమానం పటిక్ఖిపతో పవారణా హోతీతి దస్సనత్థన్తి గహేతబ్బం. యది పన భత్తమిస్సకం కత్వా దియ్యమానే పవారణా హోతీతి అధిప్పాయేన అట్ఠకథాయం ‘‘విసుం కత్వా దేతీ’’తి వుత్తం, ఏవం సతి అట్ఠకథాయేవేత్థ పమాణన్తి గహేతబ్బం, న పన కారణన్తరం గవేసితబ్బం.

సచే ఉక్కుటికం నిసిన్నో పాదే అముఞ్చిత్వాపి భూమియం నిసీదతి, ఇరియాపథం వికోపేన్తో నామ హోతీతి ఉక్కుటికాసనం అవికోపేత్వావ సుఖేన నిసీదితుం ‘‘తస్స పన హేట్ఠా…పే… నిసీదనకం దాతబ్బ’’న్తి వుత్తం. ‘‘ఆసనం అచాలేత్వాతి పీఠే ఫుట్ఠోకాసతో ఆనిసదమంసం అమోచేత్వా, అనుట్ఠహిత్వాతి వుత్తం హోతి, అదిన్నాదానే వియ ఠానాచావనం న గహేతబ్బ’’న్తి తీసుపి గణ్ఠిపదేసు వుత్తం.

అకప్పియకతన్తి ¶ ఏత్థ అకప్పియకతస్సేవ అనతిరిత్తభావతో కప్పియం అకారాపేత్వా తస్మిం పత్తే పక్ఖిత్తమూలఫలాదియేవ అతిరిత్తం న హోతి, సేసం పన పత్తపరియాపన్నం అతిరిత్తమేవ హోతి, పరిభుఞ్జితుం వట్టతి. తం పన మూలఫలాదిం పరిభుఞ్జితుకామేన తతో నీహరిత్వా కప్పియం కారాపేత్వా అఞ్ఞస్మిం భాజనే ఠపేత్వా అతిరిత్తం కారాపేత్వా భుఞ్జితబ్బం.

సో పున కాతుం న లభతీతి తస్మింయేవ భాజనే కరియమానం పఠమం కతేన సద్ధిం కతం హోతీతి పున సోయేవ కాతుం న లభతి, అఞ్ఞో లభతి. అఞ్ఞస్మిం పన భాజనే తేన వా అఞ్ఞేన వా కాతుం వట్టతి. తేనాహ ‘‘యేన అకతం, తేన కాతబ్బం. యఞ్చ అకతం, తం కాతబ్బ’’న్తి. తేనపీతి ఏత్థ పి-సద్దో న కేవలం అఞ్ఞేన వాతి ఇమమత్థం దీపేతి. ఏవం కతన్తి అఞ్ఞస్మిం భాజనే కతం. పేసేత్వాతి అనుపసమ్పన్నస్స హత్థే పేసేత్వా. ఇమస్స వినయకమ్మభావతో ‘‘అనుపసమ్పన్నస్స హత్థే ఠితం న కారేతబ్బ’’న్తి వుత్తం.

సచే పన ఆమిససంసట్ఠానీతి ఏత్థ సచే ముఖగతేనపి అనతిరిత్తేన ఆమిసేన సంసట్ఠాని హోన్తి ¶ , పాచిత్తియమేవాతి వేదితబ్బం. తస్మా పవారితేన భోజనం అతిరిత్తం కారాపేత్వా భుఞ్జన్తేనపి యథా అకతేన మిస్సం న హోతి, ఏవం ముఖఞ్చ హత్థఞ్చ సుద్ధం కత్వా భుఞ్జితబ్బం. కిఞ్చాపి అప్పవారితస్స పురేభత్తం యామకాలికాదీని ఆహారత్థాయ పరిభుఞ్జతోపి అనాపత్తి, పవారితస్స పన పవారణమూలకం దుక్కటం హోతియేవాతి ‘‘యామకాలికం…పే… అజ్ఝోహారే ఆపత్తి దుక్కటస్సా’’తి పాళియం వుత్తం.

౨౪౧. కాయేన భుఞ్జనతో వాచాయ ఆణాపేత్వా అతిరిత్తం అకారాపనతో చ ఆపజ్జతీతి ‘‘కాయవాచతో’’తి వుత్తం. సేసమేత్థ ఉత్తానమేవ. పవారితభావో, ఆమిసస్స అనతిరిత్తతా, కాలే అజ్ఝోహరణన్తి ఇమాని పనేత్థ తీణి అఙ్గాని.

పఠమపవారణాసిక్ఖాపదవణ్ణనా నిట్ఠితా.

౬. దుతియపవారణాసిక్ఖాపదవణ్ణనా

౨౪౩. ఛట్ఠే ¶ సాధారణమేవాతి ‘‘హన్ద భిక్ఖు ఖాద వా’’తిఆదినా వుత్తపవారణాయ సాధారణం. ‘‘భుత్తస్మిం పాచిత్తియ’’న్తి మాతికాయం వుత్తత్తా భోజనపరియోసానే ఆపత్తి, న అజ్ఝోహారే అజ్ఝోహారే. అభిహట్ఠుం పవారేతి, ఆపత్తి పాచిత్తియస్సాతి ఇదఞ్చ భోజనపరియోసానంయేవ సన్ధాయ వుత్తన్తి వేదితబ్బం. సేసమేత్థ ఉత్తానమేవ. పవారితతా, పవారితసఞ్ఞితా, ఆసాదనాపేక్ఖతా, అనతిరిత్తేన అభిహట్ఠుం పవారణా, భోజనపరియోసానన్తి ఇమాని పనేత్థ పఞ్చ అఙ్గాని.

దుతియపవారణాసిక్ఖాపదవణ్ణనా నిట్ఠితా.

౨౪౭. సత్తమే అగ్గసమజ్జోతి ఉత్తమం నచ్చం. తం కిర పబ్బతమత్థకే ఠత్వా ఏకం దేవతం ఉద్దిస్స కరోన్తి. నటానం నాటకాని నటనాటకాని, సీతాహరణాదీని. అపఞ్ఞత్తే సిక్ఖాపదేతి ఊనవీసతివస్ససిక్ఖాపదే అపఞ్ఞత్తే. అదంసూతి ‘‘విహారం నేత్వా ఖాదిస్సథా’’తి అదంసు.

౨౪౮-౨౪౯. మూలకమూలాదీని ఉపదేసతోయేవ వేదితబ్బాని. న హి తాని పరియాయన్తరేన వుచ్చమానానిపి ¶ సక్కా విఞ్ఞాతుం. పరియాయన్తరేపి హి వుచ్చమానే తం తం నామం అజానన్తానం సమ్మోహోయేవ సియా, తస్మా తత్థ న కిఞ్చి వక్ఖామ. ఖాదనీయత్థన్తి ఖాదనీయేన కత్తబ్బకిచ్చం. నేవ ఫరన్తీతి న నిప్ఫాదేన్తి. తేసు తేసు జనపదేసూతి ఏత్థ ‘‘ఏకస్మిం జనపదే ఆహారకిచ్చం సాధేన్తం సేసజనపదేసుపి న కప్పతీ’’తి వదన్తి. రుక్ఖవల్లిఆదీనన్తి హేట్ఠా వుత్తమేవ సమ్పిణ్డేత్వా వుత్తం. అన్తోపథవీగతోతి సాలకల్యాణీఖన్ధం సన్ధాయ వుత్తం. సబ్బకప్పియానీతి మూలఖన్ధతచపత్తాదివసేన సబ్బసో కప్పియాని. తేసమ్పి నామవసేన న సక్కా పరియన్తం దస్సేతున్తి సమ్బన్ధో. అచ్ఛివాదీనం అపరిపక్కానేవ ఫలాని యావజీవికానీతి దస్సేతుం ‘‘అపరిపక్కానీ’’తి వుత్తం.

హరీతకాదీనం అట్ఠీనీతి ఏత్థ మిఞ్జం పటిచ్ఛాదేత్వా ఠితకపాలాని యావజీవికానీతి ఆచరియా. మిఞ్జమ్పి యావజీవికన్తి ఏకే. హిఙ్గూతి హిఙ్గురుక్ఖతో పగ్ఘరితనియ్యాసో. హిఙ్గుజతుఆదయోపి హిఙ్గువికతియో ఏవ. తత్థ హిఙ్గుజతు ¶ నామ హిఙ్గురుక్ఖస్స దణ్డపత్తాని పచిత్వా కతనియ్యాసో, హిఙ్గుసిపాటికం నామ హిఙ్గుపత్తాని పచిత్వా కతనియ్యాసో. ‘‘అఞ్ఞేన మిస్సేత్వా కతో’’తిపి వదన్తి. తకన్తి అగ్గకోటియా నిక్ఖన్తసిలేసో. తకపత్తిన్తి పత్తతో నిక్ఖన్తసిలేసో. తకపణ్ణిన్తి పలాసే భజ్జిత్వా కతసిలేసో. ‘‘దణ్డతో నిక్ఖన్తసిలేసో తిపి వదన్తి. సేసమేత్థ ఉత్తానమేవ. వికాలతా, యావకాలికతా, అజ్ఝోహరణన్తి ఇమాని పనేత్థ తీణి అఙ్గాని.

వికాలభోజనసిక్ఖాపదవణ్ణనా నిట్ఠితా.

౮. సన్నిధికారకసిక్ఖాపదవణ్ణనా

౨౫౨-౩. అట్ఠమే తాదిసన్తి అసూపబ్యఞ్జనం. యంకిఞ్చి యావకాలికం వా యామకాలికం వాతి ఏత్థ ‘‘యామకాలిక’’న్తి ఇమినా న కేవలం యావకాలికే ఏవ సన్నిధిపచ్చయా పాచిత్తియం, అథ ఖో యామకాలికేపీతి దస్సేతి. నను చ యామకాలికం నేవ ఖాదనీయేసు అన్తోగధం, న భోజనీయేసు. తేనేవ పదభాజనీయే ‘‘ఖాదనీయం నామ పఞ్చ భోజనాని యామకాలికం సత్తాహకాలికం యావజీవికం ఠపేత్వా అవసేసం ఖాదనీయం నామ. భోజనీయం నామ పఞ్చ భోజనానీ’’తి వుత్తం, ‘‘యో పన భిక్ఖు సన్నిధికారకం ఖాదనీయం వా భోజనీయం వా ఖాదేయ్య వా భుఞ్జేయ్య వా, పాచిత్తియ’’న్తి చ వుత్తం, తస్మా యామకాలికే పాచిత్తియేన భవితబ్బన్తి కథం విఞ్ఞాయతీతి? వుచ్చతే – పదభాజనే ఖాదనీయ-సద్దస్స అత్థదస్సనత్థం ‘‘యామకాలికం ¶ ఠపేత్వా’’తి వుత్తం, న పన సన్నిధిపచ్చయా అనాపత్తిదస్సనత్థం. ఖాదితబ్బఞ్హి యంకిఞ్చి ఖాదనీయన్తి అధిప్పేతం, న చ యామకాలికేసు కిఞ్చి ఖాదితబ్బం అత్థి పాతబ్యభావతో. తస్మా కిఞ్చాపి యామకాలికం ఖాదనీయభోజనీయేహి న సఙ్గహితం, తథాపి అనాపత్తిం దస్సేన్తేన ‘‘అనాపత్తి యామకాలికం యామే నిదహిత్వా భుఞ్జతీ’’తి వచనతో యామాతిక్కమే సన్నిధిపచ్చయా పాచిత్తియేన భవితబ్బన్తి విఞ్ఞాయతి. ‘‘యామకాలికేన, భిక్ఖవే, సత్తాహకాలికం యావజీవికం తదహుపటిగ్గహితం యామే కప్పతి, యామాతిక్కన్తే న కప్పతీ’’తి (మహావ. ౩౦౫) ఇమినాపి ¶ చాయమత్థో సిద్ధో. తేనేవ భగవతో అధిప్పాయఞ్ఞూహి అట్ఠకథాచరియేహి యామకాలికే పాచిత్తియమేవ వుత్తం.

పటిగ్గహణేతి గహణమేవ సన్ధాయ వుత్తం. పటిగ్గహితమేవ హి తం, పున పటిగ్గహణకిచ్చం నత్థి. తేనేవ ‘‘అజ్ఝోహరితుకామతాయ గణ్హన్తస్స పటిగ్గహణే’’తి వుత్తం. మాతికాట్ఠకథాయం (కఙ్ఖా. అట్ఠ. సన్నిధికారకసిక్ఖాపదవణ్ణనా) పన ‘‘అజ్ఝోహరిస్సామీతి గణ్హన్తస్స పటిగ్గహణే’’ఇచ్చేవ వుత్తం. యన్తి యం పత్తం. సన్దిస్సతీతి యాగుయా ఉపరి సన్దిస్సతి. తేలవణ్ణే పత్తే సతిపి నిస్నేహభావే అఙ్గులియా ఘంసన్తస్స వణ్ణవసేనేవ లేఖా పఞ్ఞాయతి, తస్మా తత్థ అనాపత్తీతి దస్సనత్థం ‘‘సా అబ్బోహారికా’’తి వుత్తం. సయం పటిగ్గహేత్వా అపరిచ్చత్తమేవ హి దుతియదివసే న వట్టతీతి ఏత్థ పటిగ్గహణే అనపేక్ఖవిస్సజ్జనేన అనుపసమ్పన్నస్స నిరపేక్ఖదానేన వా విజహితపటిగ్గహణం పరిచ్చత్తమేవ హోతీతి ‘‘అపరిచ్చత్త’’న్తి ఇమినా ఉభయథాపి అవిజహితపటిగ్గహణమేవ వుత్తం. తస్మా యం పరస్స పరిచ్చజిత్వా అదిన్నమ్పి సచే పటిగ్గహణే నిరపేక్ఖవిస్సజ్జనేన విజహితపటిగ్గహణం హోతి, తమ్పి దుతియదివసే వట్టతీతి వేదితబ్బం.

యది ఏవం ‘‘పత్తో దుద్ధోతో హోతీ’’తిఆదీసు కస్మా ఆపత్తి వుత్తాతి? ‘‘పటిగ్గహణం అవిస్సజ్జేత్వావ సయం వా అఞ్ఞేన వా తుచ్ఛం కత్వా న సమ్మా ధోవిత్వా నిట్ఠాపితే పత్తే లగ్గమ్పి అవిజహితపటిగ్గహణమేవ హోతీతి తత్థ ఆపత్తీ’’తి తీసుపి గణ్ఠిపదేసు వుత్తం. కేచి పన ‘‘సామణేరానం పరిచ్చజన్తీతి ఇమస్మిం అధికారే ఠత్వా ‘అపరిచ్చత్తమేవా’తి వుత్తత్తా అనుపసమ్పన్నస్స పరిచ్చత్తమేవ వట్టతి, అపరిచ్చత్తం న వట్టతీతి ఆపన్నం, తస్మా నిరాలయభావేన పటిగ్గహణే విజహితేపి అనుపసమ్పన్నస్స అపరిచ్చత్తం న వట్టతీ’’తి వదన్తి, తం యుత్తం వియ న దిస్సతి. యదగ్గేన హి పటిగ్గహణం విజహతి, తదగ్గేన సన్నిధిమ్పి న కరోతి విజహితపటిగ్గహణస్స అప్పటిగ్గహితసదిసత్తా. పటిగ్గహేత్వా నిదహితేయేవ చ సన్నిధిపచ్చయా ఆపత్తి వుత్తా. ‘‘పటిగ్గహేత్వా ఏకరత్తం వీతినామితస్సేతం అధివచన’’న్తి హి వుత్తం.

పాళియం ¶ ‘‘సత్తాహకాలికం యావజీవికం ఆహారత్థాయ పటిగ్గణ్హాతి, ఆపత్తి దుక్కటస్సా’’తిఆదినా సన్నిహితేసు సత్తాహకాలికయావజీవికేసు పురేభత్తమ్పి ఆహారత్థాయ అజ్ఝోహరణేపి దుక్కటస్స వుత్తత్తా ¶ యామకాలికేపి ఆహారత్థాయ అజ్ఝోహరణే విసుం దుక్కటేనపి భవితబ్బన్తి ఆహ ‘‘ఆహారత్థాయ అజ్ఝోహరతో దుక్కటేన సద్ధిం పాచిత్తియ’’న్తి. పకతిఆమిసేతి ఓదనాదికప్పియామిసే. యామకాలికం సతి పచ్చయే సామిసేన ముఖేన అజ్ఝోహరతో ద్వేతి హియ్యో పటిగ్గహితయామకాలికం అజ్జ పురేభత్తం సామిసేన ముఖేన భుఞ్జతో సన్నిహితయామకాలికపచ్చయా ఏకం పాచిత్తియం, సన్నిహితేన సంసట్ఠఆమిసపచ్చయా ఏకన్తి ద్వే పాచిత్తియాని. వికప్పద్వయేపీతి సామిసేన నిరామిసేనాతి వుత్తవిధానద్వయే. దుక్కటం వడ్ఢతీతి ఆహారత్థాయ అజ్ఝోహరణపచ్చయా దుక్కటం వడ్ఢతి. థుల్లచ్చయఞ్చ దుక్కటఞ్చ వడ్ఢతీతి మనుస్సమంసే థుల్లచ్చయం, సేసఅకప్పియమంసేసు దుక్కటం వడ్ఢతి.

౨౫౫. పటిగ్గహణపచ్చయా తావ దుక్కటన్తి ఏత్థ సన్నిహితత్తా పురేభత్తమ్పి దుక్కటమేవ. సతి పచ్చయే పన సన్నిహితమ్పి సత్తాహకాలికం యావజీవికం భేసజ్జత్థాయ గణ్హన్తస్స పరిభుఞ్జన్తస్స చ అనాపత్తియేవ. సేసమేత్థ ఉత్తానమేవ. యావకాలికయామకాలికతా, సన్నిధిభావో, తస్స అజ్ఝోహరణన్తి ఇమాని పనేత్థ తీణి అఙ్గాని.

సన్నిధికారకసిక్ఖాపదవణ్ణనా నిట్ఠితా.

౨౫౭-౨౫౯. నవమే పణీతసంసట్ఠాని భోజనాని పణీతభోజనాని. యథా హి ఆజఞ్ఞయుత్తో రథో ‘‘ఆజఞ్ఞరథో’’తి వుచ్చతి, ఏవమిధాపి పణీతసంసట్ఠాని సత్తధఞ్ఞనిబ్బత్తాని భోజనాని ‘‘పణీతభోజనానీ’’తి వుత్తాని. యేహి పన పణీతేహి సంసట్ఠాని, తాని ‘‘పణీతభోజనానీ’’తి వుచ్చన్తి, తేసం పభేదదస్సనత్థం ‘‘సేయ్యథిదం, సప్పి నవనీత’’న్తిఆది పాళియం వుత్తం. ‘‘యేసం మంసం కప్పతీ’’తి ఇదఞ్చ పాచిత్తియవత్థుపరిచ్ఛేదదస్సనత్థం వుత్తం, న పన కప్పియవత్థుపరిచ్ఛేదదస్సనత్థం. న హి అకప్పియమంససత్తానం సప్పిఆదీని న కప్పన్తి. ఏకఞ్హి మనుస్సవసాతేలం ఠపేత్వా సబ్బేసం ఖీరసప్పినవనీతవసాతేలేసు అకప్పియం నామ నత్థి. సప్పిభత్తన్తి ఏత్థ కిఞ్చాపి సప్పిసంసట్ఠం భత్తం సప్పిభత్తం, సప్పి చ భత్తఞ్చ సప్పిభత్తన్తిపి విఞ్ఞాయతి, అట్ఠకథాసు పన ‘‘సాలిభత్తం వియ సప్పిభత్తం నామ నత్థీ’’తి కారణం వత్వా దుక్కటస్సేవ ¶ దళ్హతరం ¶ కత్వా వుత్తత్తా న సక్కా అఞ్ఞం వత్తుం. అట్ఠకథాచరియా ఏవ హి ఈదిసేసు ఠానేసు పమాణం.

మూలన్తి కప్పియభణ్డం సన్ధాయ వుత్తం. అనాపత్తీతి విసఙ్కేతత్తా సబ్బాహియేవ ఆపత్తీహి అనాపత్తి. కేచి పన ‘‘పాచిత్తియేనేవ అనాపత్తి వుత్తా, సూపోదనవిఞ్ఞత్తిదుక్కటం పన హోతియేవా’’తి వదన్తి, తం న గహేతబ్బం. కప్పియసప్పినా అకప్పియసప్పినాతి చ ఇదం కప్పియాకప్పియమంసానం వసేన వుత్తం, తస్మా కప్పియమంససప్పినా అకప్పియమంససప్పినాతి ఏవమేత్థ అత్థో గహేతబ్బో. నానావత్థుకానీతి సప్పినవనీతాదీనం వసేన వుత్తం.

౨౬౧. మహానామసిక్ఖాపదేన కారేతబ్బోతి ఏత్థ –

‘‘అగిలానేన భిక్ఖునా చతుమాసపచ్చయపవారణా సాదితబ్బా అఞ్ఞత్ర పునపవారణాయ అఞ్ఞత్ర నిచ్చపవారణాయ, తతో చే ఉత్తరి సాదియేయ్య, పాచిత్తియ’’న్తి (పాచి. ౩౦౬) –

ఇదం మహానామసిక్ఖాపదం నామ. ఇమినా చ సిక్ఖాపదేన సఙ్ఘవసేన గిలానపచ్చయపవారణాయ పవారితట్ఠానే సచే తత్థ రత్తీహి వా భేసజ్జేహి వా పరిచ్ఛేదో కతో హోతి, ఏత్తకాయేవ రత్తియో ఏత్తకాని వా భేసజ్జాని విఞ్ఞాపేతబ్బానీతి. అథ తతో రత్తిపరియన్తతో వా భేసజ్జపరియన్తతో వా ఉత్తరి న భేసజ్జకరణీయేన వా భేసజ్జం అఞ్ఞభేసజ్జకరణీయేన వా అఞ్ఞం భేసజ్జం విఞ్ఞాపేన్తస్స పాచిత్తియం వుత్తం. తస్మా అగిలానో గిలానసఞ్ఞీ హుత్వా పఞ్చ భేసజ్జాని విఞ్ఞాపేన్తో న భేసజ్జకరణీయేన భేసజ్జం విఞ్ఞాపేన్తో నామ హోతీతి ‘‘మహానామసిక్ఖాపదేన కారేతబ్బో’’తి వుత్తం. ఏతాని పాటిదేసనీయవత్థూనీతి పాళియం ఆగతసప్పిఆదీని సన్ధాయ వుత్తం. పాళియం అనాగతాని పన అకప్పియసప్పిఆదీని భిక్ఖునీనమ్పి దుక్కటవత్థూనీతి వేదితబ్బం. సూపోదనవిఞ్ఞత్తియన్తి భిక్ఖూనం పాచిత్తియవత్థూని భిక్ఖునీనం పాటిదేసనీయవత్థూని చ ఠపేత్వా అవసేసవిఞ్ఞత్తిం సన్ధాయ వుత్తం. సేసమేత్థ ఉత్తానమేవ. పణీతభోజనతా, అగిలానతా, అకతవిఞ్ఞత్తియా పటిలాభో, అజ్ఝోహరణన్తి ఇమాని పనేత్థ చత్తారి అఙ్గాని.

పణీతభోజనసిక్ఖాపదవణ్ణనా నిట్ఠితా.

౨౬౩. దసమే ¶ ¶ అయ్యవోసాటితకానీతి పితుపిణ్డస్సేతం అధివచనం. ఉమ్మారేతి సుసానే కతగేహస్స అత్తనో గేహస్స వా ఉమ్మారే. ఘనబద్ధోతి ఘనమంసేన సమ్బద్ధో, కథినసంహతసరీరోతి వుత్తం హోతి.

౨౬౪. ముఖద్వారన్తి గలనాళికం. ఆహారన్తి అజ్ఝోహరితబ్బం యంకిఞ్చి యావకాలికాదిం. ఆహరేయ్యాతి ముఖద్వారం పవేసేయ్య. ముఖేన వా పవిట్ఠం హోతు నాసికాయ వా, గలేన అజ్ఝోహరణీయత్తా సబ్బమ్పి తం ముఖద్వారం పవేసితమేవ హోతి. యస్మా పన తే భిక్ఖూ అనాహారేపి ఉదకే ఆహారసఞ్ఞాయ దన్తపోనే చ ముఖద్వారం ఆహటం ఇదన్తి సఞ్ఞాయ కుక్కుచ్చాయింసు, తస్మా వుత్తం ‘‘తే భిక్ఖూ అదిన్నం…పే… సమ్మా అత్థం అసల్లక్ఖేత్వా కుక్కుచ్చాయింసూ’’తి. ఉదకఞ్హి యథాసుఖం పాతుం దన్తకట్ఠఞ్చ దన్తపోనపరిభోగేన పరిభుఞ్జితుం వట్టతి, తస్స పన రసం గిలితుం న వట్టతి. సచేపి దన్తకట్ఠరసో అజానన్తస్స అన్తో పవిసతి, పాచిత్తియమేవ. అనజ్ఝోహరన్తేన పన దన్తకట్ఠం వా హోతు అఞ్ఞం వా, కిఞ్చి ముఖే పక్ఖిపితుం వట్టతి.

౨౬౫. అకల్లకోతి గిలానో సహత్థా పరిభుఞ్జితుం అసక్కోన్తో ముఖేన పటిగ్గణ్హాతి. ఉచ్చారణమత్తన్తి ఉక్ఖిపనమత్తం. ఏకదేసేనపీతి అఙ్గులియాపి ఫుట్ఠమత్తేన. తం చే పటిగ్గణ్హాతి, సబ్బం పటిగ్గహితమేవాతి వేణుకోటియా బన్ధిత్వా ఠపితత్తా. సచేపి భూమియం ఠితమేవ ఘటం దాయకేన హత్థపాసే ఠత్వా ఘటం దస్సామీతి దిన్నవేణుకోటిగ్గహణవసేన పటిగ్గణ్హాతి, ఉభయకోటిబద్ధం సబ్బమ్పి పటిగ్గహితమేవ హోతి. భిక్ఖుస్స అత్థాయ అపీళేత్వా పకతియా పీళియమానఉచ్ఛురసం సన్ధాయ ‘‘గణ్హథా’’తి వుత్తత్తా ‘‘అభిహారో న పఞ్ఞాయతీ’’తి వుత్తం. హత్థపాసే ఠితస్స పన భిక్ఖుస్స అత్థాయ పీళియమానా ఉచ్ఛుతో పగ్ఘరన్తం రసం గణ్హితుం వట్టతి, దోణికాయ సయం పగ్ఘరన్తం ఉచ్ఛురసం మజ్ఝే ఆవరిత్వా ఆవరిత్వా విస్సజ్జితమ్పి గణ్హితుం వట్టతి. కత్థచి అట్ఠకథాసు.

అసంహారిమేతి థామమజ్ఝిమేన పురిసేన అసంహారియే. ‘‘తిన్తిణికాదిపణ్ణేసూ’’తి వచనతో సాఖాసు పటిగ్గహణం రుహతీతి దట్ఠబ్బం. పుఞ్ఛిత్వా పటిగ్గహేత్వాతి ఏత్థ ‘‘పుఞ్ఛితే పటిగ్గహణకిచ్చం నత్థి, తస్మా పుఞ్ఛిత్వా గహేత్వాతి ¶ ఏవమత్థో గహేతబ్బో’’తి వదన్తి. పుఞ్ఛిత్వా పటిగ్గహేత్వా వాతి ఏవమేత్థ అత్థో దట్ఠబ్బో. పత్తే పతితరజనచుణ్ణఞ్హి అబ్భన్తరపరిభోగత్థాయ ¶ అపరిహటభావతో పటిగ్గహేత్వా పరిభుఞ్జితుం వట్టతి. పుబ్బాభోగస్స అనురూపేన ‘‘అనుపసమ్పన్నస్స దత్వా…పే… వట్టతీ’’తి వుత్తం. యస్మా పన తం ‘‘అఞ్ఞస్స దస్సామీ’’తి చిత్తుప్పాదమత్తేన పరసన్తకం నామ న హోతి, తస్మా తస్స అదత్వాపి పటిగ్గహేత్వా పరిభుఞ్జితుం వట్టతి.

భిక్ఖుస్స దేతీతి అఞ్ఞస్స భిక్ఖుస్స దేతి. కఞ్జికన్తి ఖీరరసాదిం యంకిఞ్చి ద్రవం సన్ధాయ వుత్తం. హత్థతో మోచేత్వా పున గణ్హాతి, ఉగ్గహితకం హోతీతి ఆహ ‘‘హత్థతో అమోచేన్తేనేవా’’తి. ఆలులేన్తానన్తి ఆలోలేన్తానం, అయమేవ వా పాఠో. ఆహరిత్వా భూమియం ఠపితత్తా అభిహారో నత్థీతి ఆహ ‘‘పత్తో పటిగ్గహేతబ్బో’’తి. పఠమతరం ఉళుఙ్కతో థేవా పత్తే పతన్తీతి ఏత్థ ‘‘యథా పఠమతరం పతితథేవే దోసో నత్థి, తథా ఆకిరిత్వా అపనేన్తానం పచ్ఛా పతితథేవేపి అభిహటత్తా నేవత్థి దోసో’’తి వదన్తి. చరుకేనాతి ఖుద్దకభాజనేన. ముఖవట్టియాపి గహేతుం వట్టతీతి ముఖవట్టిం ఉక్ఖిపిత్వా హత్థే ఫుసాపితే గణ్హితుం వట్టతి. కేచీతి అభయగిరివాసినో. ఏస నయోతి కాయపటిబద్ధపటిబద్ధమ్పి కాయపటిబద్ధమేవాతి అయం నయో. తథా చ తత్థ కాయపటిబద్ధే తంపటిబద్ధే చ థుల్లచ్చయమేవ వుత్తం.

తేనాతి యస్స భిక్ఖునో సన్తికం గతం, తేన. తస్మాతి యస్మా మూలట్ఠస్సేవ పరిభోగో అనుఞ్ఞాతో, తస్మా. తం దివసం హత్థేన గహేత్వా దుతియదివసే పటిగ్గహేత్వా పరిభుఞ్జన్తస్స ఉగ్గహితకపటిగ్గహితం హోతీతి ఆహ ‘‘అనామసిత్వా’’తి. అప్పటిగ్గహితత్తా ‘‘సన్నిధిపచ్చయా అనాపత్తీ’’తి వుత్తం. అప్పటిగ్గహేత్వా పరిభుఞ్జన్తస్స అదిన్నముఖద్వారాపత్తి హోతీతి ఆహ ‘‘పటిగ్గహేత్వా పన పరిభుఞ్జితబ్బ’’న్తి. ‘‘తం దివసం…పే… న తతో పర’’న్తి వచనతో తం దివసం హత్థేన గహేత్వా వా అగ్గహేత్వా వా ఠపితం దుతియదివసే అప్పటిగ్గహేత్వా పరిభుఞ్జన్తస్స అదిన్నముఖద్వారాపత్తి హోతి, హత్థేన గహేత్వా ఠపితం దుతియదివసే పటిగ్గహేత్వా పరిభుఞ్జన్తస్స పన ఉగ్గహితకపటిగ్గహితం హోతి. అప్పటిగ్గహితమేవ హి హత్థేన గహేత్వా ఠపితం. ‘‘సామం గహేత్వా పరిభుఞ్జితు’’న్తి హి వచనతో అప్పటిగ్గహితస్సేవ తస్మిం దివసే పరిభోగో అనుఞ్ఞాతో. తస్మా యం వుత్తం గణ్ఠిపదే ‘‘తం దియ్యమానం పతతీతి ఏత్థ యథా గణభోజనాదీసు గిలానాదీనం ¶ కుక్కుచ్చాయన్తానం గణభోజనం అనుఞ్ఞాతం, ఏవమిధాపి భగవతా పటిగ్గహితమేవ కుక్కుచ్చవినోదనత్థం అనుఞ్ఞాత’’న్తి, తం న గహేతబ్బం. ‘‘తం దియ్యమానం పతతీ’’తి అవిసేసేన వుత్తత్తా చతూసుపి కాలికేసు అయం నయో వేదితబ్బో.

సత్థకేనాతి పటిగ్గహితసత్థకేన. కస్మా పనేత్థ ఉగ్గహితపచ్చయా సన్నిధిపచ్చయా వా దోసో ¶ న సియాతి ఆహ ‘‘న హి తం పరిభోగత్థాయ పరిహరన్తీ’’తి. ఇమినావ బాహిరపరిభోగత్థం సామం గహేత్వా అనుపసమ్పన్నేన దిన్నం వా గహేత్వా పరిహరితుం వట్టతీతి దీపేతి. తస్మా పత్తసమ్మక్ఖనాదిఅత్థం సామం గహేత్వా పరిహటతేలాదిం సచే పరిభుఞ్జితుకామో హోతి, పటిగ్గహేత్వా పరిభుఞ్జన్తస్స అనాపత్తి. అబ్భన్తరపరిభోగత్థం పన సామం గహితం పటిగ్గహేత్వా పరిభుఞ్జన్తస్స ఉగ్గహితకపటిగ్గహితం హోతి, అప్పటిగ్గహేత్వా పరిభుఞ్జన్తస్స అదిన్నముఖద్వారాపత్తి హోతి, అబ్భన్తరపరిభోగత్థమేవ అనుపసమ్పన్నేన దిన్నం గహేత్వా పరిహరన్తస్స సిఙ్గీలోణకప్పో వియ సన్నిధిపచ్చయా ఆపత్తి హోతి. కేచి పన ‘‘థామమజ్ఝిమస్స పురిసస్స ఉచ్చారణమత్తం హోతీతిఆదినా వుత్తపఞ్చఙ్గసమ్పత్తియా పటిగ్గహణస్స రుహనతో బాహిరపరిభోగత్థమ్పి సచే అనుపసమ్పన్నేన దిన్నం గణ్హాతి, పటిగ్గహితమేవా’’తి వదన్తి. ఏవం సతి ఇధ బాహిరపరిభోగత్థం అనుపసమ్పన్నేన దిన్నం గహేత్వా పరిహరన్తస్స సన్నిధిపచ్చయా ఆపత్తి వత్తబ్బా సియా, ‘‘న హి తం పరిభోగత్థాయ పరిహరన్తీ’’తి చ న వత్తబ్బం, తస్మా బాహిరపరిభోగత్థం గహితం పటిగ్గహితం నామ న హోతీతి వేదితబ్బం. యది ఏవం పఞ్చసు పటిగ్గహణఙ్గేసు ‘‘పరిభోగత్థాయా’’తి విసేసనం వత్తబ్బన్తి? న వత్తబ్బం. పటిగ్గహణఞ్హి పరిభోగత్థమేవ హోతీతి ‘‘పరిభోగత్థాయా’’తి విసుం అవత్వా ‘‘తఞ్చే భిక్ఖు కాయేన వా కాయపటిబద్ధేన వా పటిగ్గణ్హాతీ’’తి ఏత్తకమేవ వుత్తం. అపరే పన ‘‘సతిపి పటిగ్గహణే ‘న హి తం పరిభోగత్థాయ పరిహరన్తీ’తి ఇధ అపరిభోగత్థాయ పరిహరణే అనాపత్తి వుత్తా’’తి వదన్తి. ఉదుక్ఖలముసలాని ఖియ్యన్తీతి ఏత్థ ఉదుక్ఖలముసలానం ఖయేన పిసితకోట్టితభేసజ్జేసు సచే ఆగన్తుకవణ్ణో పఞ్ఞాయతి, న వట్టతి.

సుద్ధం ఉదకం హోతీతి రుక్ఖసాఖాదీహి గళిత్వా పతనఉదకం సన్ధాయ వుత్తం. పత్తో వాస్స పటిగ్గహేతబ్బోతి ఏత్థాపి పత్తగతం ఛుపిత్వా దేన్తస్స హత్థలగ్గేన ¶ ఆమిసేన దోసాభావత్థం పత్తపటిగ్గహణన్తి అబ్భన్తరపరిభోగత్థమేవ పటిగ్గహణం వేదితబ్బం. యం సామణేరస్స పత్తే పతతి…పే… పటిగ్గహణం న విజహతీతి ఏత్థ పునప్పునం గణ్హన్తస్స అత్తనో పత్తే పక్ఖిత్తమేవ ‘‘అత్తనో సన్తక’’న్తి సన్నిట్ఠానకరణతో హత్థగతం పటిగ్గహణం న విజహతి, పరిచ్ఛిన్దిత్వా దిన్నం పన గణ్హన్తస్స గహణసమయేయేవ ‘‘అత్తనో సన్తక’’న్తి సన్నిట్ఠానస్స కతత్తా హత్థగతం పటిగ్గహణం విజహతి. కేసఞ్చి అత్థాయ ఓదనం పక్ఖిపతీతి ఏత్థ అనుపసమ్పన్నస్స అత్థాయ పక్ఖిపన్తేపి ‘‘ఆగన్త్వా గణ్హిస్సతీ’’తి సయమేవ పక్ఖిపిత్వా ఠపనతో పటిగ్గహణం న విజహతి, అనుపసమ్పన్నస్స హత్థే పక్ఖిత్తం పన అనుపసమ్పన్నేనేవ ఠపితం నామ హోతీతి పటిగ్గహణం విజహతి పరిచ్చత్తభావతో. తేన వుత్తం ‘‘సామణేర…పే… పరిచ్చత్తత్తా’’తి.

పటిగ్గహణూపగం భారం నామ థామమజ్ఝిమస్స పురిసస్స ఉక్ఖేపారహం. కిఞ్చాపి అవిస్సజ్జేత్వావ ¶ అఞ్ఞేన హత్థేన పిదహన్తస్స దోసో నత్థి, తథాపి న పిదహితబ్బన్తి అట్ఠకథాపమాణేనేవ గహేతబ్బం. మచ్ఛికవారణత్థన్తి ఏత్థ ‘‘సచేపి సాఖాయ లగ్గరజం పత్తే పతతి, సుఖేన పరిభుఞ్జితుం సక్కాతి సాఖాయ పటిగ్గహితత్తా అబ్భన్తరపరిభోగత్థమేవిధ పటిగ్గహణన్తి మూలపటిగ్గహణమేవ వట్టతీ’’తి వుత్తం. అపరే పన ‘‘మచ్ఛికవారణత్థన్తి ఏత్థ వచనమత్తం గహేత్వా బాహిరపరిభోగత్థం గహిత’’న్తి వదన్తి. తస్మిమ్పి అసతీతి చాటియా వా కుణ్డకే వా అసతి. అనుపసమ్పన్నం గాహాపేత్వాతి తంయేవ అజ్ఝోహరణీయభణ్డం అనుపసమ్పన్నేన గాహాపేత్వా. థేరస్స పత్తం అనుథేరస్సాతి థేరస్స పత్తం అత్తనా గహేత్వా అనుథేరస్స దేతి. తుయ్హం యాగుం మయ్హం దేహీతి ఏత్థ ఏవం వత్వా సామణేరస్స పత్తం గహేత్వా అత్తనోపి పత్తం తస్స దేతి. ఏత్థ పనాతి పణ్డితో సామణేరోతిఆదిపత్తపరివత్తనకథాయ. కారణం ఉపపరిక్ఖితబ్బన్తి యథా మాతుఆదీనం తేలాదీని హరన్తో తథారూపే కిచ్చే అనుపసమ్పన్నేన అపరివత్తేత్వావ పరిభుఞ్జితుం లభతి, ఏవమిధ పత్తపరివత్తనం అకత్వా పరిభుఞ్జితుం న లభతీతి ఏత్థ కారణం వీమంసితబ్బన్తి అత్థో.

ఏత్థ పన ‘‘సామణేరేహి గహితతణ్డులేసు పరిక్ఖీణేసు అవస్సం అమ్హాకం సామణేరా సఙ్గహం కరోన్తీతి వితక్కుప్పత్తి సమ్భవతి, తస్మా తం పరివత్తేత్వావ పరిభుఞ్జితబ్బం. మాతాపితూనం అత్థాయ పన ఛాయత్థాయ వా గహణే ¶ పరిభోగాసా నత్థి, తస్మా తం వట్టతీ’’తి కారణం వదన్తి. తేనేవ ఆచరియబుద్ధదత్తత్థేరేనపి వుత్తం –

‘‘మాతాపితూనమత్థాయ, తేలాదిహరతోపి చ;

సాఖం ఛాయాదిఅత్థాయ, ఇమేసం న విసేసతి.

‘‘తస్మా హిస్స విసేసస్స, చిన్తేతబ్బం తు కారణం;

తస్స సాలయభావం తు, విసేసం తక్కయామ త’’న్తి.

ఇదమేవేత్థ యుత్తతరం అవస్సం తథావిధవితక్కుప్పత్తియా సమ్భవతో. న సక్కా హి ఏత్థ వితక్కం సోధేతున్తి. మాతాదీనం అత్థాయ హరణే పన నావస్సం తథావిధవితక్కుప్పత్తీతి సక్కా వితక్కం సోధేతుం. యత్థ హి వితక్కం సోధేతుం సక్కా, తత్థ నేవత్థి దోసో. తేనేవ వక్ఖతి ‘‘సచే పన సక్కోతి వితక్కం సోధేతుం, తతో లద్ధం ఖాదితుమ్పి వట్టతీ’’తి.

నిచ్చాలేతుం న సక్కోతీతి నిచ్చాలేత్వా సక్ఖరా అపనేతుం న సక్కోతి. ఆధారకే పత్తో ఠపితో ¶ హోతీతి పటిగ్గహేతబ్బపత్తం సన్ధాయ వుత్తం. చాలేతీతి వినా కారణం చాలేతి. సతిపి కారణే భిక్ఖూనం పరిభోగారహం చాలేతుం న వట్టతి. కిఞ్చాపి ‘‘అనుజానామి, భిక్ఖవే, అమనుస్సికాబాధే ఆమకమంసం ఆమకలోహిత’’న్తి (మహావ. ౨౬౪) తాదిసే ఆబాధే అత్తనో అత్థాయ ఆమకమంసపటిగ్గహణం అనుఞ్ఞాతం, ‘‘ఆమకమంసపటిగ్గహణా పటివిరతో హోతీ’’తి చ సామఞ్ఞతో పటిక్ఖిత్తం, తథాపి అత్తనో అఞ్ఞస్స వా భిక్ఖునో అత్థాయ అగ్గహితత్తా ‘‘సీహవిఘాసాదిం…పే… వట్టతీ’’తి వుత్తం. సక్కోతి వితక్కం సోధేతున్తి మయ్హమ్పి దేతీతి వితక్కస్స అనుప్పన్నభావం సల్లక్ఖేతుం సక్కోతి, సామణేరస్స దస్సామీతి సుద్ధచిత్తేన మయా గహితన్తి వా సల్లక్ఖేతుం సక్కోతి.

సచే పన మూలేపి పటిగ్గహితం హోతీతి ఏత్థ ‘‘గహేత్వా గతే మయ్హమ్పి దదేయ్యున్తి సఞ్ఞాయ సచే పటిగ్గహితం హోతీ’’తి వదన్తి. కోట్ఠాసే కరోతీతి భిక్ఖుసామణేరా చ అత్తనో అత్తనో అభిరుచితం కోట్ఠాసం గణ్హన్తూతి సబ్బేసం సమకే కోట్ఠాసే కరోతి. గహితావసేసన్తి ¶ సామణేరేహి గహితకోట్ఠాసతో అవసేసం. గణ్హిత్వాతి ‘‘మయ్హం ఇదం గణ్హిస్సామీ’’తి గహేత్వా. ఇధ గహితావసేసం నామ తేన గణ్హిత్వా పున ఠపితం. పటిగ్గహేత్వాతి తదహు పటిగ్గహేత్వా. తేనేవ ‘‘యావకాలికేన యావజీవికసంసగ్గే దోసో నత్థీ’’తి వుత్తం. సచే పన పురిమదివసే పటిగ్గహేత్వా ఠపితా హోతి, సామిసేన ముఖేన తస్సా వట్టియా ధూమం పివితుం న వట్టతి. సముద్దోదకేనాతి అప్పటిగ్గహితసముద్దోదకేన. యస్మా కతకట్ఠి ఉదకం పసాదేత్వా విసుం తిట్ఠతి, తస్మా ‘‘అబ్బోహారిక’’న్తి వుత్తం. లగ్గతీతి ముఖే హత్థే చ ఉదకే సుక్ఖే సేతవణ్ణం దస్సేన్తం లగ్గతి. పానీయం గహేత్వాతి అత్తనోయేవ అత్థాయ గహేత్వా. సచే పన పీతావసేసం తత్థేవ ఆకిరిస్సామీతి గణ్హాతి, పున పటిగ్గహణకిచ్చం నత్థి. విక్ఖమ్భేత్వాతి వియూహిత్వా, అపనేత్వాతి అత్థో.

మహాభూతేసూతి సరీరనిస్సితేసు మహాభూతేసు. పతతీతి విచ్ఛిన్దిత్వా పతతి. విచ్ఛిన్దిత్వా పతితమేవ హి పటిగ్గహేతబ్బం, న ఇతరం. అల్లదారుం రుక్ఖతో ఛిన్దిత్వాపి కాతుం వట్టతీతి ఏత్థ మత్తికత్థాయ పథవిం ఖణితుమ్పి వట్టతీతి వేదితబ్బం. సప్పదట్ఠక్ఖణేయేవ వట్టతీతి అసతి కప్పియకారకే సామం గహేత్వా పరిభుఞ్జితుం వట్టతి, అఞ్ఞదా పటిగ్గహాపేత్వా పరిభుఞ్జితబ్బం. సేసమేత్థ ఉత్తానమేవ. అప్పటిగ్గహితతా, అననుఞ్ఞాతతా, ధూమాదిఅబ్బోహారికాభావో, అజ్ఝోహరణన్తి ఇమాని పనేత్థ చత్తారి అఙ్గాని.

దన్తపోనసిక్ఖాపదవణ్ణనా నిట్ఠితా.

౨౭౩. అచేలకవగ్గస్స ¶ పఠమసిక్ఖాపదే తేసన్తి తిత్థియానం. తత్థాతి భాజనే. ఇతోతి పత్తతో. సచే తిత్థియో వదతీతి ‘‘పఠమమేవ మం సన్ధాయ అభిహరిత్వా ఠపితం మయ్హం సన్తకం హోతి, ఇమస్మిం భాజనే ఆకిరథా’’తి వదతి, వట్టతి. సేసమేత్థ ఉత్తానమేవ. అఞ్ఞతిత్థియతా, అజ్ఝోహరణీయతా ¶ , అజ్ఝోహరణత్థాయ సహత్థా అనిక్ఖిత్తభాజనే దానన్తి ఇమాని పనేత్థ తీణి అఙ్గాని.

అచేలకసిక్ఖాపదవణ్ణనా నిట్ఠితా.

౨౭౪. దుతియం ఉత్తానత్థమేవ. అనాచారం ఆచరితుకామతా, తదత్థమేవ ఉపసమ్పన్నస్స ఉయ్యోజనా, ఏవం ఉయ్యోజేన్తస్స ఉపచారాతిక్కమోతి ఇమాని పనేత్థ తీణి అఙ్గాని.

ఉయ్యోజనసిక్ఖాపదవణ్ణనా నిట్ఠితా.

౨౮౦. తతియే పిట్ఠసఙ్ఘాటోతి ద్వారబాహాయేతం అధివచనం. ఖుద్దకం నామ సయనిఘరం విత్థారతో పఞ్చహత్థప్పమాణం హోతి, తస్స చ మజ్ఝిమట్ఠానం పిట్ఠసఙ్ఘాటతో అడ్ఢతేయ్యహత్థప్పమాణమేవ హోతి, తస్మా తాదిసే సయనిఘరే పిట్ఠసఙ్ఘాటతో హత్థపాసం విజహిత్వా నిసిన్నో పిట్ఠివంసం అతిక్కమిత్వా నిసిన్నో నామ హోతి. ఏవం నిసిన్నో చ మజ్ఝం అతిక్కమిత్వా నిసిన్నో నామ హోతీతి ఆహ ‘‘ఇమినా మజ్ఝాతిక్కమం దస్సేతీ’’తి. యథా వా తథా వా కతస్సాతి పిట్ఠివంసం ఆరోపేత్వా వా అనారోపేత్వా వా కతస్స. సచిత్తకన్తి అనుపవిసిత్వా నిసీదనచిత్తేన సచిత్తకం. సేసమేత్థ ఉత్తానమేవ. పరియుట్ఠితరాగజాయమ్పతికానం సన్నిహితతా, సయనిఘరతా, దుతియస్స భిక్ఖునో అభావో, అనుపఖజ్జ నిసీదనన్తి ఇమాని పనేత్థ చత్తారి అఙ్గాని.

సభోజనసిక్ఖాపదవణ్ణనా నిట్ఠితా.

౨౮౪-౨౮౯. చతుత్థపఞ్చమేసు ¶ నత్థి కిఞ్చి వత్తబ్బం.

౨౯౮. ఛట్ఠే ¶ పకతివచనేనాతి ఏత్థ యం ద్వాదసహత్థబ్భన్తరే ఠితేన సోతుం సక్కా భవేయ్య, తం పకతివచనం నామ. ఆపుచ్ఛితబ్బోతి ‘‘అహం ఇత్థన్నామస్స ఘరం గచ్ఛామీ’’తి వా ‘‘చారిత్తం ఆపజ్జామీ’’తి వా ఈదిసేన వచనేన ఆపుచ్ఛితబ్బో. సేసమేత్థ ఉత్తానమేవ. పఞ్చన్నం భోజనానం అఞ్ఞతరేన నిమన్తనసాదియనం, సన్తం భిక్ఖుం అనాపుచ్ఛనా, భత్తియఘరతో అఞ్ఞఘరప్పవేసనం, మజ్ఝన్హికానతిక్కమో, సమయస్స వా ఆపదానం వా అభావోతి ఇమాని పనేత్థ పఞ్చ అఙ్గాని.

చారిత్తసిక్ఖాపదవణ్ణనా నిట్ఠితా.

౩౦౩. సత్తమే మహానామో నామాతి అనురుద్ధత్థేరస్స భాతా భగవతో చూళపితు పుత్తో. సుద్ధోదనో సక్కోదనో సుక్కోదనో ధోతోదనో అమితోదనోతి ఇమే హి పఞ్చ జనా భాతరో. అమితా నామ దేవీ తేసం భగినీ, తిస్సత్థేరో తస్సా పుత్తో. తథాగతో చ నన్దత్థేరో చ సుద్ధోదనస్స పుత్తా, మహానామో చ అనురుద్ధత్థేరో చ సుక్కోదనస్స, ఆనన్దత్థేరో అమితోదనస్స. సో భగవతో కనిట్ఠో, మహానామో మహల్లకతరో సకదాగామీ అరియసావకో. తేన వుత్తం ‘‘మహానామో నామ…పే… అరియసావకో’’తి.

౩౦౫-౩౦౬. పాళియం అజ్జణ్హోతి అజ్జ ఏకదివసన్తి అత్థో, ‘‘అజ్జనో’’తి వా అత్థో గహేతబ్బో, నో అమ్హాకం. కాలం ఆహరిస్సథాతి స్వే హరిస్సథ. తతో చే ఉత్తరి సాదియేయ్యాతి సచే తత్థ రత్తీహి వా భేసజ్జేహి వా పరిచ్ఛేదో కతో హోతి ‘‘ఏత్తకాయేవ వా రత్తియో ఏత్తకాని వా భేసజ్జాని విఞ్ఞాపేతబ్బానీ’’తి, తతో రత్తిపరియన్తతో వా భేసజ్జపరియన్తతో వా ఉత్తరి విఞ్ఞాపేన్తో సాదియేయ్య. ‘‘ఇమేహి తయా భేసజ్జేహి పవారితమ్హ, అమ్హాకఞ్చ ఇమినావ భేసజ్జేన అత్థో’’తి ఆచిక్ఖిత్వా విఞ్ఞాపేతుమ్పి గిలానోవ లభతి.

౩౧౦. యస్మా సఙ్ఘపవారణాయమేవాయం విధి, తస్మా ‘‘యే అత్తనో పుగ్గలికాయ పవారణాయ పవారితా’’తి ¶ వుత్తం. సేసం ఉత్తానమేవ. సఙ్ఘపవారణతా ¶ , భేసజ్జవిఞ్ఞత్తి, అగిలానతా, పరియన్తాతిక్కమోతి ఇమాని పనేత్థ చత్తారి అఙ్గాని.

మహానామసిక్ఖాపదవణ్ణనా నిట్ఠితా.

౮. ఉయ్యుత్తసేనాసిక్ఖాపదవణ్ణనా

౩౧౧. అట్ఠమం ఉత్తానత్థమేవ. ఉయ్యుత్తసేనా, దస్సనత్థాయ గమనం, అనుఞ్ఞాతోకాసతో అఞ్ఞత్ర దస్సనం, తథారూపపచ్చయస్స ఆపదాయ వా అభావోతి ఇమాని పనేత్థ చత్తారి అఙ్గాని.

ఉయ్యుత్తసేనాసిక్ఖాపదవణ్ణనా నిట్ఠితా.

౩౧౭. నవమసిక్ఖాపదమ్పి ఉత్తానమేవ. తిరత్తాతిక్కమో, సేనాయ సూరియస్స అత్థఙ్గమో, గిలానతాదీనం అభావోతి ఇమాని పనేత్థ తీణి అఙ్గాని.

సేనావాససిక్ఖాపదవణ్ణనా నిట్ఠితా.

౩౨౨. దసమే కతి తే లక్ఖాని లద్ధానీతి తవ సరప్పహారస్స లక్ఖణభూతా కిత్తకా జనా తయా లద్ధాతి అత్థో, కిత్తకా తయా విద్ధాతి వుత్తం హోతి. సేసమేత్థ ఉత్తానమేవ. ఉయ్యోధికాదిదస్సనత్థాయ గమనం, అనుఞ్ఞాతోకాసతో అఞ్ఞత్ర దస్సనం, తథారూపపచ్చయస్స ఆపదాయ వా అభావోతి ఇమాని పనేత్థ తీణి అఙ్గాని.

ఉయ్యోధికసిక్ఖాపదవణ్ణనా నిట్ఠితా.

౩౨౬-౩౨౮. సురాపానవగ్గస్స ¶ ¶ పఠమసిక్ఖాపదే వతియాతి గామపరిక్ఖేపవతియా. పాళియం పిట్ఠసురాదీసు పిట్ఠం భాజనే పక్ఖిపిత్వా తజ్జం ఉదకం దత్వా మద్దిత్వా కతా పిట్ఠసురా. ఏవం పూవే ఓదనే చ భాజనే పక్ఖిపిత్వా తజ్జం ఉదకం దత్వా మద్దిత్వా కతా పూవసురా ఓదనసురాతి చ వుచ్చతి. ‘‘కిణ్ణా’’తి పన తస్సా సురాయ బీజం వుచ్చతి. యే సురామోదకాతిపి వుచ్చన్తి, తే పక్ఖిపిత్వా కతా కిణ్ణపక్ఖిత్తా. హరీతకీసాసపాదినానాసమ్భారేహి సంయోజితా సమ్భారసంయుత్తా.

మధుకతాలనాళికేరాదిపుప్ఫరసో చిరపరివాసితో పుప్ఫాసవో. పనసాదిఫలరసో ఫలాసవో. ముద్దికారసో మధ్వాసవో. ఉచ్ఛురసో గుళాసవో. హరీతకామలకకటుకభణ్డాదినానాసమ్భారానం రసో చిరపరివాసితో సమ్భారసంయుత్తో. బీజతో పట్ఠాయాతి సమ్భారే పటియాదేత్వా చాటియం పక్ఖిత్తకాలతో, తాలనాళికేరాదీనం పుప్ఫరసస్స గహితఅభినవకాలతోయేవ చ పట్ఠాయ.

౩౨౯. లోణసోవీరకం సుత్తఞ్చ అనేకేహి భేసజ్జేహి అభిసఙ్ఖతో అమజ్జభూతో ఆసవవిసేసో. వాసగ్గాహాపనత్థన్తి సుగన్ధిభావగ్గాహాపనత్థం. అచిత్తకం లోకవజ్జన్తి ఏత్థ యం వత్తబ్బం, తం పఠమపారాజికవణ్ణనాయం వుత్తనయేన వేదితబ్బం. సేసమేత్థ ఉత్తానమేవ. మజ్జభావో, తస్స పానఞ్చాతి ఇమాని పనేత్థ ద్వే అఙ్గాని.

సురాపానసిక్ఖాపదవణ్ణనా నిట్ఠితా.

౨. అఙ్గులిపతోదకసిక్ఖాపదవణ్ణనా

౩౩౦. దుతియే భిక్ఖునీపి అనుపసమ్పన్నట్ఠానే ఠితాతి ఏత్థ భిక్ఖుపి భిక్ఖునియా అనుపసమ్పన్నట్ఠానే ¶ ఠితోతి వేదితబ్బో. సేసమేత్థ ఉత్తానమేవ. హసాధిప్పాయతా, ఉపసమ్పన్నస్స కాయేన కాయామసనన్తి ఇమాని పనేత్థ ద్వే అఙ్గాని.

అఙ్గులిపతోదకసిక్ఖాపదవణ్ణనా నిట్ఠితా.

౩౩౫. తతియం ¶ ఉత్తానత్థమేవ. ఉపరిగోప్ఫకతా, హసాధిప్పాయేన కీళనన్తి ఇమాని పనేత్థ ద్వే అఙ్గాని.

హసధమ్మసిక్ఖాపదవణ్ణనా నిట్ఠితా.

౩౪౪. చతుత్థే గారయ్హో ఆచరియుగ్గహో న గహేతబ్బోతి యస్మా ఉచ్ఛురసో సత్తాహకాలికో, తస్స కసటో యావజీవికో, ద్విన్నంయేవ సమవాయో ఉచ్ఛుయట్ఠి, తస్మా వికాలే ఉచ్ఛుయట్ఠిం ఖాదితుం వట్టతి గుళహరీతకం వియాతి ఏవమాదికో గారయ్హాచరియవాదో న గహేతబ్బో. లోకవజ్జే ఆచరియుగ్గహో న వట్టతీతి లోకవజ్జసిక్ఖాపదే ఆపత్తిట్ఠానే యో ఆచరియవాదో, సో న గహేతబ్బో, లోకవజ్జం అతిక్కమిత్వా ‘‘ఇదం అమ్హాకం ఆచరియుగ్గహో’’తి వదన్తస్స ఉగ్గహో న వట్టతీతి అధిప్పాయో. సుత్తానులోమం నామ అట్ఠకథా. పవేణియా ఆగతసమోధానం గచ్ఛతీతి ‘‘పవేణియా ఆగతో ఆచరియుగ్గహోవ గహేతబ్బో’’తి ఏవం వుత్తే మహాఅట్ఠకథావాదేయేవ సఙ్గహం గచ్ఛతీతి అధిప్పాయో. సేసమేత్థ ఉత్తానమేవ. ఉపసమ్పన్నస్స పఞ్ఞత్తేన వచనం, అనాదరియకరణన్తి ఇమాని పనేత్థ ద్వే అఙ్గాని.

అనాదరియసిక్ఖాపదవణ్ణనా నిట్ఠితా.

౩౪౫. పఞ్చమం ఉత్తానత్థమేవ. ఉపసమ్పన్నతా, తస్స దస్సనసవనవిసయే భింసాపేతుకామతాయ వాయమనన్తి ఇమాని పనేత్థ ద్వే అఙ్గాని.

భింసాపనసిక్ఖాపదవణ్ణనా నిట్ఠితా.

౩౫౦. ఛట్ఠే ¶ ¶ భగ్గా నామ జనపదినో రాజకుమారా, తేసం నివాసో ఏకోపి జనపదో రుళ్హీసద్దేన ‘‘భగ్గా’’తి వుచ్చతి. తేన వుత్తం ‘‘భగ్గాతి జనపదస్స నామ’’న్తి. సుసుమారగిరేతి ఏవంనామకే నగరే. తస్స కిర నగరస్స మాపనత్థం వత్థువిజ్జాచరియేన నగరట్ఠానస్స పరిగ్గణ్హనదివసే అవిదూరే సుసుమారో సద్దమకాసి గిరం నిచ్ఛారేసి. అథ అనన్తరాయేన నగరే మాపితే తమేవ సుసుమారగిరణం సుభనిమిత్తం కత్వా సుసుమారగిరంత్వేవస్స నామం అకంసు. కేచి పన ‘‘సుసుమారసణ్ఠానత్తా సుసుమారో నామ ఏకో గిరి, సో తస్స నగరస్స సమీపే, తస్మా తం సుసుమారగిరి ఏతస్స అత్థీతి ‘సుసుమారగిరీ’తి వుచ్చతీ’’తి వదన్తి. తథా వా హోతు అఞ్ఞథా వా, నామమేతం తస్స నగరస్సాతి ఆహ ‘‘సుసుమారగిరన్తి నగరస్స నామ’’న్తి. భేసకళాతి ఘమ్పణ్డనామకో గచ్ఛవిసేసో. కేచి ‘‘సేతరుక్ఖో’’తిపి వదన్తి. తేసం బహులతాయ పన తం వనం భేసకళావనన్త్వేవ పఞ్ఞాయిత్థ. ‘‘భేసగళావనే’’తిపి పాఠో. ‘‘భేసో నామ ఏకో యక్ఖో అయుత్తకారీ, తస్స తతో గళితట్ఠానతాయ తం వనం భేసగళావనం నామ జాత’’న్తి హి కేచి.

౩౫౨. జోతికరణేతి అగ్గికరణే. సేసమేత్థ ఉత్తానమేవ. అగిలానతా, అనుఞ్ఞాతకరణాభావో, విసిబ్బేతుకామతా, సమాదహనన్తి ఇమాని పనేత్థ చత్తారి అఙ్గాని.

జోతిసిక్ఖాపదవణ్ణనా నిట్ఠితా.

౩౫౭. సత్తమసిక్ఖాపదస్స పాళియం అసమ్భిన్నేనాతి అమక్ఖితేన, అనట్ఠేనాతి అత్థో. ఓరేనద్ధమాసం నహాయేయ్యాతి నహాతదివసతో పట్ఠాయ అద్ధమాసే అపరిపుణ్ణే నహాయేయ్య. సేసమేత్థ ఉత్తానమేవ. మజ్ఝిమదేసో, ఊనకద్ధమాసే నహానం, సమయానం వా నదీపారగమనస్స వా ఆపదానం వా అభావోతి ఇమాని పనేత్థ తీణి అఙ్గాని.

నహానసిక్ఖాపదవణ్ణనా నిట్ఠితా.

౮. దుబ్బణ్ణకరణసిక్ఖాపదవణ్ణనా

౩౬౮. అట్ఠమే ¶ ¶ ‘‘చమ్మకారనీలం నామ పకతినీల’’న్తి తీసుపి గణ్ఠిపదేసు వుత్తం. గణ్ఠిపదే పన ‘‘చమ్మకారా ఉదకే తిపుమలం అయగూథఞ్చ పక్ఖిపిత్వా చమ్మం కాళం కరోన్తి, తం చమ్మకారనీల’’న్తి వుత్తం. సేసమేత్థ ఉత్తానమేవ. వుత్తప్పకారస్స చీవరస్స అకతకప్పతా, అనట్ఠచీవరాదితా, నివాసనం వా పారుపనం వాతి ఇమాని పనేత్థ తీణి అఙ్గాని.

దుబ్బణ్ణకరణసిక్ఖాపదవణ్ణనా నిట్ఠితా.

౩౭౪. నవమే అపచ్చుద్ధారణన్తి ‘‘మయ్హం సన్తకం పరిభుఞ్జ వా విస్సజ్జేహి వా’’తిఆదినా అకతపచ్చుద్ధారం. యేన వినయకమ్మం కతన్తి యేన సద్ధిం వినయకమ్మం కతం. తింసకవణ్ణనాయన్తి నిస్సగ్గియవణ్ణనాయం. పరిభోగేన కాయకమ్మం, అపచ్చుద్ధారాపనేన వచీకమ్మం. సేసమేత్థ ఉత్తానమేవ. సామం వికప్పితస్స అపచ్చుద్ధారో, వికప్పనుపగచీవరతా, పరిభోగోతి ఇమాని పనేత్థ తీణి అఙ్గాని.

వికప్పనసిక్ఖాపదవణ్ణనా నిట్ఠితా.

౧౦. చీవరఅపనిధానసిక్ఖాపదవణ్ణనా

౩౭౭. దసమం ఉత్తానత్థమేవ. ఉపసమ్పన్నస్స సన్తకానం పత్తాదీనం అపనిధానం, విహేసేతుకామతా వా హసాధిప్పాయతా వాతి ఇమాని పనేత్థ ద్వే అఙ్గాని.

చీవరఅపనిధానసిక్ఖాపదవణ్ణనా నిట్ఠితా.

౩౮౨. సప్పాణకవగ్గస్స ¶ ¶ పఠమసిక్ఖాపదే ఉసుం సరం అస్సతి ఖిపతీతి ఇస్సాసో, ధనుసిప్పకుసలోతి ఆహ ‘‘ధనుగ్గహాచరియో’’తి. పటిసత్తువిధమనత్థం ధనుం గణ్హన్తీతి ధనుగ్గహా, తేసం ఆచరియో ధనుగ్గహాచరియో. అప్పమత్తేన వత్తం కాతబ్బన్తి యథా తే పాణా న మరన్తి, ఏవం సూపట్ఠితస్సతినా సేనాసనే వత్తం కాతబ్బం. సేసమేత్థ ఉత్తానమేవ. అఙ్గానిపి మనుస్సవిగ్గహే వుత్తనయేన వేదితబ్బానీతి.

సఞ్చిచ్చసిక్ఖాపదవణ్ణనా నిట్ఠితా.

౩౮౭. దుతియే ఉదకసణ్ఠానకప్పదేసేతి యత్థ భూమిభాగే ఉదకం నిక్ఖిత్తం సన్తిట్ఠతి, న సహసా పరిక్ఖయం గచ్ఛతి, తాదిసే పదేసే. సేసమేత్థ ఉత్తానమేవ. అఙ్గాని సిఞ్చనసిక్ఖాపదే వుత్తనయానేవ.

సప్పాణకసిక్ఖాపదవణ్ణనా నిట్ఠితా.

౩౯౨. తతియే యథాపతిట్ఠితభావేన పతిట్ఠాతుం న దేన్తీతి తేసం పవత్తిఆకారదస్సనత్థం వుత్తం. యం పన ధమ్మేన అధికరణం నిహతం, తం సునిహతమేవ. సచే విప్పకతే కమ్మే పటిక్కోసతి, తం సఞ్ఞాపేత్వావ కాతబ్బం. ఇతరథా కమ్మఞ్చ కుప్పతి, కారకానఞ్చ ఆపత్తి. సేసమేత్థ ఉత్తానమేవ. యథాధమ్మం నిహతభావో, జాననా, ఉక్కోటనాతి ఇమాని పనేత్థ తీణి అఙ్గాని.

ఉక్కోటనసిక్ఖాపదవణ్ణనా నిట్ఠితా.

౩౯౯. చతుత్థే ¶ ¶ తస్సేవాతి యో ఆపన్నో, తస్సేవ. ఆరోచేతీతి పటిచ్ఛాదనత్థమేవ మా కస్సచి ఆరోచేసీతి వదతి. వత్థుపుగ్గలోతి ఆపన్నపుగ్గలో. యేనస్స ఆరోచితన్తి యేన దుతియేన అస్స తతియస్స ఆరోచితం. కోటి ఛిన్నా హోతీతి యస్మా పటిచ్ఛాదనపచ్చయా ఆపత్తిం ఆపజ్జిత్వావ దుతియేన తతియస్స ఆరోచితం, తస్మా తప్పచ్చయా పున తేన ఆపజ్జితబ్బాపత్తియా అభావతో ఆపత్తియా కోటి ఛిన్నా నామ హోతి.

౪౦౦. ‘‘అనుపసమ్పన్నస్స సుక్కవిస్సట్ఠి చ కాయసంసగ్గో చాతి అయం దుట్ఠుల్లఅజ్ఝాచారో నామా’’తి ఇదం దుట్ఠుల్లారోచనసిక్ఖాపదట్ఠకథాయ న సమేతి. వుత్తఞ్హి తత్థ (పాచి. అట్ఠ. ౮౨) ‘‘అనుపసమ్పన్నస్స దుట్ఠుల్లం వా అదుట్ఠుల్లం వా అజ్ఝాచారన్తి ఏత్థ ఆదితో పఞ్చ సిక్ఖాపదాని దుట్ఠుల్లో నామ అజ్ఝాచారో, సేసాని అదుట్ఠుల్లో, సుక్కవిస్సట్ఠికాయసంసగ్గదుట్ఠుల్లఅత్తకామా పనస్స అజ్ఝాచారో నామా’’తి. ‘‘ఆరోచనే అనుపసమ్పన్నస్స దుట్ఠుల్లం అఞ్ఞథా అధిప్పేతం, పటిచ్ఛాదనే అఞ్ఞథా’’తి ఏత్థాపి విసేసకారణం న దిస్సతి, తస్మా అట్ఠకథాయ పుబ్బేనాపరం న సమేతి. అవిరోధం ఇచ్ఛన్తేన పన వీమంసితబ్బమేత్థ కారణం. సేసమేత్థ ఉత్తానమేవ. ఉపసమ్పన్నస్స దుట్ఠుల్లాపత్తిజాననం, పటిచ్ఛాదేతుకామతాయ నారోచేస్సామీతి ధురనిక్ఖేపోతి ఇమాని పనేత్థ ద్వే అఙ్గాని.

దుట్ఠుల్లసిక్ఖాపదవణ్ణనా నిట్ఠితా.

౫. ఊనవీసతివస్ససిక్ఖాపదవణ్ణనా

౪౦౨. పఞ్చమే రూపసుత్తన్తి హేరఞ్ఞికానం సుత్తం. దురుత్తానన్తి అక్కోసవసేన దురుత్తానం, దురుత్తత్తాయేవ దురాగతానం. వచనపథానన్తి ఏత్థ వచనమేవ తదత్థం ఞాతుకామానం ఞాపేతుకామానఞ్చ పథోతి వచనపథో. దుక్ఖమానన్తి దుక్ఖేన ఖమితబ్బానం.

౪౦౪. గబ్భే ¶ సయితకాలేన సద్ధిం వీసతిమం వస్సం అస్సాతి గబ్భవీసో. హాయనవడ్ఢనన్తి గబ్భమాసేసు అధికేసు ఉత్తరిహాయనం, ఊనేసు వడ్ఢనన్తి వేదితబ్బం. ఏకూనవీసతివస్సన్తి ద్వాదసమాసే మాతుకుచ్ఛిస్మిం వసిత్వా మహాపవారణాయ జాతకాలతో పట్ఠాయ ఏకూనవీసతివస్సం. పాటిపదదివసేతి పచ్ఛిమికాయ వస్సూపగమనదివసే. ‘‘తింసరత్తిదివో మాసో’’తి ¶ (అ. ని. ౩.౭౧; ౮.౪౩; విభ. ౧౦౨౩) వచనతో ‘‘చత్తారో మాసా పరిహాయన్తీ’’తి వుత్తం. వస్సం ఉక్కడ్ఢన్తీతి వస్సం ఉద్ధం కడ్ఢన్తి, తతియే సంవచ్ఛరే ఏకమాసం అధికమాసవసేన పరిచ్చజన్తా వస్సం ఉద్ధం కడ్ఢన్తీతి అత్థో, తస్మా తతియో సంవచ్ఛరో తేరసమాసికో హోతి, సంవచ్ఛరస్స పన ద్వాదసమాసికత్తా అట్ఠారససు వస్సేసు అధికమాసే విసుం గహేత్వా ‘‘ఛ మాసా వడ్ఢన్తీ’’తి వుత్తం. తతోతి ఛమాసతో. నిక్కఙ్ఖా హుత్వాతి అధికమాసేహి సద్ధిం పరిపుణ్ణవీసతివస్సత్తా నిబ్బేమతికా హుత్వా. యం పన వుత్తం తీసు గణ్ఠిపదేసు ‘‘అట్ఠారసన్నంయేవ వస్సానం అధికమాసే గహేత్వా గణితత్తా సేసవస్సద్వయస్సపి అధికాని దివసాని హోన్తేవ, తాని అధికదివసాని సన్ధాయ ‘నిక్కఙ్ఖా హుత్వా’తి వుత్త’’న్తి, తం న గహేతబ్బం. న హి ద్వీసు వస్సేసు అధికదివసాని నామ విసుం ఉపలబ్భన్తి తతియే వస్సే వస్సుక్కడ్ఢనవసేన అధికమాసే పరిచ్చత్తేయేవ అతిరేకమాససమ్భవతో. తస్మా ద్వీసు వస్సేసు అతిరేకదివసాని నామ విసుం న సమ్భవన్తి.

నను చ ‘‘తే ద్వే మాసే గహేత్వా వీసతివస్సాని పరిపుణ్ణాని హోన్తీ’’తి కస్మా వుత్తం, ఏకూనవీసతివస్సమ్హి పున అపరస్మిం వస్సే పక్ఖిత్తే వీసతివస్సాని పరిపుణ్ణాని హోన్తీతి ఆహ ‘‘ఏత్థ పన…పే… వుత్త’’న్తి. అనేకత్థత్తా నిపాతానం పన-సద్దో హి-సద్దత్థే, ఏత్థ హీతి వుత్తం హోతి. ఇదఞ్హి వుత్తస్సేవత్థస్స సమత్థనవసేన వుత్తం. ఇమినా చ ఇమం దీపేతి ‘‘యం వుత్తం ‘ఏకూనవీసతివస్సం సామణేరం నిక్ఖమనీయపుణ్ణమాసిం అతిక్కమ్మ పాటిపదదివసే ఉపసమ్పాదేన్తీ’తి, తత్థ గబ్భమాసేపి అగ్గహేత్వా ద్వీహి మాసేహి అపరిపుణ్ణవీసతివస్సం సన్ధాయ ‘ఏకూనవీసతివస్స’న్తి వుత్తం, తస్మా అధికమాసేసు ద్వీసు గహితేసు వీసతివస్సాని పరిపుణ్ణాని నామ హోన్తీ’’తి. తస్మాతి యస్మా గబ్భమాసాపి గణనూపగా హోన్తి, తస్మా. ఏకవీసతివస్సో హోతీతి జాతదివసతో పట్ఠాయ వీసతివస్సో సమానో గబ్భమాసేహి సద్ధిం ఏకవీసతివస్సో హోతి.

౪౦౬. అఞ్ఞం ¶ ఉపసమ్పాదేతీతి ఉపజ్ఝాయో కమ్మవాచాచరియో వా హుత్వా ఉపసమ్పాదేతి. సేసమేత్థ ఉత్తానమేవ. ఊనవీసతివస్సతా, ఊనకసఞ్ఞితా, ఉపసమ్పాదనన్తి ఇమాని పనేత్థ తీణి అఙ్గాని.

ఊనవీసతివస్ససిక్ఖాపదవణ్ణనా నిట్ఠితా.

౪౦౭. ఛట్ఠసిక్ఖాపదం ¶ ఉత్తానత్థమేవ. థేయ్యసత్థకభావో, జాననం, సంవిధానం, అవిసఙ్కేతేన గమనన్తి ఇమాని పనేత్థ చత్తారి అఙ్గాని.

థేయ్యసత్థసిక్ఖాపదవణ్ణనా నిట్ఠితా.

౪౧౨. సత్తమే నత్థి కిఞ్చి వత్తబ్బం.

౪౧౭. అట్ఠమే బాధయింసూతి హనింసు. తంతంసమ్పత్తియా విబన్ధనవసేన సత్తసన్తానస్స అన్తరే వేమజ్ఝే ఏతి ఆగచ్ఛతీతి అన్తరాయో, దిట్ఠధమ్మికాదిఅనత్థో. అనతిక్కమనట్ఠేన తస్మిం అన్తరాయే నియుత్తా, అన్తరాయం వా ఫలం అరహన్తి, అన్తరాయస్స వా కరణసీలాతి అన్తరాయికా. తేనాహ ‘‘అన్తరాయం కరోన్తీతి అన్తరాయికా’’తి. ఆనన్తరియధమ్మాతి ఆనన్తరికసభావా చేతనాధమ్మా. తత్రాయం వచనత్థో – చుతిఅనన్తరఫలం అనన్తరం నామ, తస్మిం అనన్తరే నియుత్తా, తంనిబ్బత్తనేన అనన్తరకరణసీలా, అనన్తరప్పయోజనాతి వా ఆనన్తరికా, తే ఏవ ఆనన్తరియాతి వుత్తా. కమ్మాని ఏవ అన్తరాయికాతి కమ్మన్తరాయికా. మోక్ఖస్సేవ అన్తరాయం కరోతి, న సగ్గస్సాతి మిచ్ఛాచారలక్ఖణాభావతో వుత్తం. న హి భిక్ఖునియా ధమ్మరక్ఖితభావో అత్థి. పాకతికభిక్ఖునీవసేన చేతం వుత్తం. అరియాయ పన పవత్తం అపాయసంవత్తనికమేవ, నన్దమాణవకో చేత్థ నిదస్సనం. ఉభిన్నం సమానచ్ఛన్దతావసేన వా న సగ్గన్తరాయికతా ¶ , మోక్ఖన్తరాయికతా పన మోక్ఖత్థాయ పటిపత్తియా విదూసనతో. అభిభవిత్వా పన పవత్తియం సగ్గన్తరాయికతాపి న సక్కా నివారేతున్తి.

అహేతుకదిట్ఠిఅకిరియదిట్ఠినత్థికదిట్ఠియోవ నియతభావం పత్తా నియతమిచ్ఛాదిట్ఠిధమ్మా. పటిసన్ధిధమ్మాతి పటిసన్ధిచిత్తుప్పాదమాహ. పణ్డకాదిగ్గహణఞ్చేత్థ నిదస్సనమత్తం సబ్బాయపి అహేతుకపటిసన్ధియా విపాకన్తరాయికభావతో. యాహి అరియే ఉపవదతి, తా చేతనా అరియూపవాదా జాతా. తతో పరన్తి ఖమాపనతో ఉపరి. యం పనేత్థ వత్తబ్బం, తం దిబ్బచక్ఖుకథాయం వుత్తమేవ. సఞ్చిచ్చ ఆపన్నా ఆపత్తియోతి సఞ్చిచ్చ వీతిక్కన్తా సత్త ఆపత్తిక్ఖన్ధా. సఞ్చిచ్చ వీతిక్కన్తఞ్హి అన్తమసో దుక్కటదుబ్భాసితమ్పి సగ్గమగ్గఫలానం అన్తరాయం ¶ కరోతి. యావ భిక్ఖుభావం పటిజానాతి పారాజికం ఆపన్నో, న వుట్ఠాతి సేసగరుకాపత్తిం ఆపన్నో, న దేసేతి లహుకాపత్తిం ఆపన్నో.

అయం భిక్ఖూతి అరిట్ఠో భిక్ఖు. రసేన రసం సంసన్దిత్వాతి అనవజ్జేన పచ్చయపరిభుఞ్జనరసేన సావజ్జకామగుణపరిభోగరసం సమానేత్వా. యోనిసో పచ్చవేక్ఖణేన నత్థి ఏత్థ ఛన్దరాగోతి నిచ్ఛన్దరాగో, పచ్చయపరిభోగో. ఉపనేన్తో వియాతి బన్ధనం ఉపనేన్తో వియ. ‘‘ఘటేన్తో వియా’’తిపి పాఠో. ఉపసంహరన్తో వియాతి సదిసతం ఉపసంహరన్తో వియ ఏకన్తసావజ్జే అనవజ్జభావపక్ఖేపనతో. పాపకన్తి లామకట్ఠేన దుగ్గతిసమ్పాపనట్ఠేన చ పాపకం. మహాసముద్దం బన్ధన్తేన వియాతి సేతుకరణవసేన మహాసాగరం బన్ధన్తేన వియ. సబ్బఞ్ఞుతఞ్ఞాణేన సద్ధిం పటివిరుజ్ఝన్తోతి సబ్బఞ్ఞుతఞ్ఞాణేన ‘‘సావజ్జ’’న్తి దిట్ఠం ‘‘అనవజ్జ’’న్తి గహణేన తేన సహ పటివిరుజ్ఝన్తో. ఆణాచక్కేతి పఠమపారాజికసిక్ఖాపదసఙ్ఖాతే, ‘‘అబ్రహ్మచరియం పహాయా’’తిఆదిదేసనాసఙ్ఖాతే చ ఆణాచక్కే.

అట్ఠికఙ్కలం నామ ఉరట్ఠి వా పిట్ఠికణ్టకం వా సీసట్ఠి వా. తఞ్హి నిమ్మంసత్తా ‘‘కఙ్కల’’న్తి వుచ్చతి. విగతమంసాయ హి అట్ఠిసఙ్ఖలికాయ ఏకట్ఠిమ్హి వా కఙ్కల-సద్దో నిరుళ్హో. అనుదహనట్ఠేనాతి అనుపాయపటిపత్తియా సమ్పతి ఆయతిఞ్చ అనుదహనట్ఠేన. మహాభితాపనట్ఠేన అనవట్ఠితసభావతాయ, ఇత్తరపచ్చుపట్ఠానట్ఠేన ¶ ముహుత్తకరణీయతాయ, తావకాలికట్ఠేన పరేహి అభిభవనతాయ, సబ్బఙ్గపచ్చఙ్గపలిభఞ్జనట్ఠేన భేదనాదిఅధికరణభావేన, ఉగ్ఘాటసదిసతాయ అధికుట్టనట్ఠేన, అవణే వణం ఉప్పాదేత్వా అన్తో అనుపవిసనభావతాయ వినివిజ్ఝనట్ఠేన, దిట్ఠధమ్మికసమ్పరాయికఅనత్థనిమిత్తతాయ సాసఙ్కసప్పటిభయట్ఠేన.

పాళియం ‘‘థామసా పరామాసా’’తిఆదీసు ఏవమత్థో వేదితబ్బో. థామసాతి దిట్ఠిథామేన, తస్సా దిట్ఠియా థామగతభావేనాతి అత్థో. పరామాసాతి దిట్ఠిపరామాసేన, దిట్ఠిసఙ్ఖాతపరామాసేనాతి అత్థో. దిట్ఠియేవ హి ధమ్మసభావం అతిక్కమిత్వా పరతో ఆమసనేన పరామాసో. అభినివిస్సాతి తణ్హాభినివేసపుబ్బఙ్గమేన దిట్ఠాభినివేసేన ‘‘ఇదమేత్థ సచ్చ’’న్తి అభినివిసిత్వా. వోహరతీతి కథేతి. యతో చ ఖో తే భిక్ఖూతి యదా తే భిక్ఖూ. ఏవంబ్యాఖో అహం, భన్తే, భగవతాతి ఇదం ఏస అత్తనో లద్ధిం నిగూహితుకామతాయ నత్థీతి వత్తుకామోపి భగవతో ఆనుభావేన సమ్పటిచ్ఛతి. బుద్ధానం కిర సమ్ముఖా ద్వే కథా కథేతుం సమత్థో నామ నత్థి. కస్స ను ఖో నామ త్వం మోఘపురిసాతి త్వం మోఘపురిస కస్స ఖత్తియస్స వా బ్రాహ్మణస్స వా వేస్సస్స వా సుద్దస్స వా గహట్ఠస్స వా పబ్బజితస్స వా దేవస్స వా మనుస్సస్స వా మయా ఏవం ¶ ధమ్మం దేసితం ఆజానాసి. సేసమేత్థ ఉత్తానమేవ. ధమ్మకమ్మతా, సమనుభాసనా, అప్పటినిస్సజ్జనన్తి ఇమాని పనేత్థ తీణి అఙ్గాని.

అరిట్ఠసిక్ఖాపదవణ్ణనా నిట్ఠితా.

౯. ఉక్ఖిత్తసమ్భోగసిక్ఖాపదవణ్ణనా

౪౨౪. నవమే పయోగగణనాయాతి దానగ్గహణప్పయోగగణనాయ. సంవాసే కమ్మపరియోసానవసేన, సహసేయ్యాయ ఏకస్మిం నిపన్నే ఇతరస్స నిపజ్జనపయోగవసేన ఆపత్తిపరిచ్ఛేదో వేదితబ్బో. ఏత్థ చ పదభాజనే ‘‘ఏకచ్ఛన్నే’’తి అవిసేసేన వుత్తత్తా నానూపచారేపి ఏకచ్ఛన్నే నిపజ్జన్తస్స ఆపత్తి. తేనేవ మాతికాట్ఠకథాయం (కఙ్ఖా. అట్ఠ. ఉక్ఖిత్తసమ్భోగసిక్ఖాపదవణ్ణనా) వుత్తం ‘‘సహ ¶ వా సేయ్యం కప్పేయ్యాతి నానూపచారేపి ఏకచ్ఛన్నే నిపజ్జేయ్యా’’తి. పణ్ణత్తిం అజానన్తేన అరహతాపి కిరియాబ్యాకతచిత్తేన ఆపజ్జితబ్బత్తా ‘‘తిచిత్త’’న్తి వుత్తం. యం పన కేనచి వుత్తం ‘‘తిచిత్తన్తి ఏత్థ విపాకాబ్యాకతచిత్తేన సహ వా సేయ్యం కప్పేయ్యాతి ఏవమత్థో దట్ఠబ్బో, అఞ్ఞథా సచిత్తకత్తా సిక్ఖాపదస్స కిరియాబ్యాకతం సన్ధాయ న యుజ్జతీ’’తి, తం న గహేతబ్బం. న హి సచిత్తకసిక్ఖాపదవీతిక్కమో అరహతో న సమ్భవతి. తేనేవ పథవీఖణనాదీసు సచిత్తకసిక్ఖాపదేసు తిచిత్తమేవ వుత్తం. సేసమేత్థ ఉత్తానమేవ. అకతానుధమ్మతా, జాననా, సమ్భోగాదికరణన్తి ఇమాని పనేత్థ తీణి అఙ్గాని.

ఉక్ఖిత్తసమ్భోగసిక్ఖాపదవణ్ణనా నిట్ఠితా.

౪౨౮. దసమే పిరేతి నిపాతపదం. సమ్బోధనే వత్తమానం పర-సద్దేన సమానత్థం వదన్తీతి ఆహ ‘‘పర అమామకా’’తి, అమ్హాకం అనజ్ఝత్తికభూతాతి అత్థో. పిరేతి వా ‘‘పరతో’’తి ఇమినా సమానత్థం నిపాతపదం, తస్మా చర పిరేతి పరతో గచ్ఛ, మా ఇధ తిట్ఠాతి ఏవమ్పేత్థ అత్థో వేదితబ్బో. సేసమేత్థ పురిమసిక్ఖాపదద్వయే వుత్తనయమేవ.

కణ్టకసిక్ఖాపదవణ్ణనా నిట్ఠితా.

నిట్ఠితో సప్పాణకవగ్గో సత్తమో.

౪౩౪. సహధమ్మికవగ్గస్స ¶ పఠమసిక్ఖాపదే వాచాయ వాచాయ ఆపత్తీతి అనాదరియభయా లేసేన ఏవం వదన్తస్స ఆపత్తి. సేసమేత్థ ఉత్తానమేవ. ఉపసమ్పన్నస్స పఞ్ఞత్తేన వచనం, అసిక్ఖితుకామతాయ ఏవం వచనన్తి ఇమాని పనేత్థ ద్వే అఙ్గాని.

సహధమ్మికసిక్ఖాపదవణ్ణనా నిట్ఠితా.

౪౩౮. దుతియే ¶ వినయస్స పరియాపుణనం వినయపరియత్తీతి ఆహ ‘‘వినయం పరియాపుణన్తాన’’న్తిఆది. సుగుత్తోతి యథా కరణ్డకే పక్ఖిత్తమణిక్ఖన్ధో వియ న నస్సతి విపత్తిం న పాపుణాతి, ఏవం సుట్ఠు గోపితో. సురక్ఖితోతి తస్సేవ పరియాయవచనం. యథా హి కిలేసచోరేహి అవిలుమ్పనీయో హోతి, ఏవం సబ్బదా సూపట్ఠితస్సతితాయ సుట్ఠు రక్ఖితో. కుక్కుచ్చపకతానన్తి కప్పియాకప్పియం నిస్సాయ ఉప్పన్నకుక్కుచ్చేన అభిభూతానం. సారజ్జనం సారదో, బ్యామోహభయం. విగతో సారదో ఏతస్సాతి విసారదో. సహధమ్మేనాతి సకారణేన వచనేన. సునిగ్గహితం నిగ్గణ్హాతీతి యథా న పున సీసం ఉక్ఖిపన్తి, అథ ఖో అప్పటిభానా మఙ్కుభూతాయేవ హోన్తి, ఏవం సుట్ఠు నిగ్గణ్హాతి.

అలజ్జితాతి య-కారలోపేన నిద్దేసో, అలజ్జితాయాతి వుత్తం హోతి. అఞ్ఞాణతాతిఆదీసుపి ఏసేవ నయో. మన్దో మోమూహోతి అఞ్ఞాణభావేన మన్దో, అవిసయతో మోమూహో, మహామూళ్హోతి అత్థో.

అత్తపచ్చత్థికాతి అత్తనో పచ్చత్థికా. వజ్జిపుత్తకా దసవత్థుదీపకా. పరూపహారఅఞ్ఞాణకఙ్ఖాపరవితారణాదివాదాతి ఏత్థ యే అరహత్తం పటిజానన్తానం అప్పత్తే పత్తసఞ్ఞీనం అధిమానికానం కుహకానం వా అరహత్తం పటిజానన్తానం సుక్కవిస్సట్ఠిం దిస్వా మారకాయికా దేవతా ‘‘అరహతో అసుచిం ¶ ఉపసంహరన్తీ’’తి మఞ్ఞన్తి సేయ్యథాపి పుబ్బసేలియా అపరసేలియా చ, తే పరూపహారవాదా. యేసం పన అరహతో ఇత్థిపురిసాదీనం నామగోత్తాదీసు ఞాణప్పవత్తియా అభావేన అత్థి అరహతో అఞ్ఞాణం, తత్థేవ సన్నిట్ఠానాభావేన అత్థి అరహతో కఙ్ఖా, యస్మా చస్స తాని వత్థూని పరే వితారేన్తి పకాసేన్తి ఆచిక్ఖన్తి, తస్మా అత్థి అరహతో పరవితారణాతి ఇమా తిస్సో లద్ధియో సేయ్యథాపి ఏతరహి పుబ్బసేలియానం, తే అఞ్ఞాణకఙ్ఖాపరవితారణవాదా. నిగ్గహో పన నేసం కథావత్థుప్పకరణే వుత్తనయేనేవ వేదితబ్బో.

చత్తారో మగ్గా చ ఫలాని చాతి ఉక్కట్ఠనిద్దేసవసేన వుత్తం, చతస్సో పటిసమ్భిదా తిస్సో విజ్జా ఛ అభిఞ్ఞాతి అయమ్పి అధిగమసద్ధమ్మోయేవ. చ-కారో ¶ వా అవుత్తసమ్పిణ్డనత్థో దట్ఠబ్బో. కేచి థేరాతి ధమ్మకథికా. ఆహంసూతి పంసుకూలికత్థేరా ఏవం ఆహంసు.

కదా పనాయం కథా ఉదపాదీతి? అయఞ్హేత్థ అనుపుబ్బికథా (అ. ని. అట్ఠ. ౧.౧.౧౩౦) – ఇమస్మిం కిర దీపే చణ్డాలతిస్సమహాభయే సక్కో దేవరాజా మహాఉళుమ్పం మాపేత్వా భిక్ఖూనం ఆరోచాపేసి ‘‘మహన్తం భయం భవిస్సతి, న సమ్మా దేవో వస్సిస్సతి, భిక్ఖూ పచ్చయేహి కిలమన్తా పరియత్తిం సన్ధారేతుం న సక్ఖిస్సన్తి, పరతీరం గన్త్వా అయ్యేహి జీవితం రక్ఖితుం వట్టతి. ఇమం మహాఉళుమ్పం ఆరుయ్హ గచ్ఛథ భన్తే, యేసం ఏత్థ నిసజ్జట్ఠానం నప్పహోతి, తే కట్ఠఖణ్డేపి ఉరం ఠపేత్వా గచ్ఛన్తు, సబ్బేసం భయం న భవిస్సతీ’’తి. తదా సముద్దతీరం పత్వా సట్ఠి భిక్ఖూ కతికం కత్వా ‘‘అమ్హాకం ఏత్థ గమనకిచ్చం నత్థి, మయం ఇధేవ హుత్వా తేపిటకం రక్ఖిస్సామా’’తి తతో నివత్తిత్వా దక్ఖిణమలయజనపదం గన్త్వా కన్దమూలపణ్ణేహి జీవికం కప్పేన్తా వసింసు, కాయే వహన్తే నిసీదిత్వా సజ్ఝాయం కరోన్తి, అవహన్తే వాలికం ఉస్సారేత్వా పరివారేత్వా సీసాని ఏకట్ఠానే కత్వా పరియత్తిం సమ్మసన్తి. ఇమినా నియామేన ద్వాదస సంవచ్ఛరాని సాట్ఠకథం తేపిటకం పరిపుణ్ణం కత్వా ధారయింసు.

భయే వూపసన్తే సత్తసతా భిక్ఖూ అత్తనో గతట్ఠానే సాట్ఠకథే తేపిటకే ఏకక్ఖరమ్పి ఏకబ్యఞ్జనమ్పి అవినాసేత్వా ఇమమేవ దీపమాగమ్మ కల్లగామజనపదే మణ్డలారామవిహారం పవిసింసు. థేరానం ఆగతపవత్తిం సుత్వా ఇమస్మిం దీపే ఓహీనా సట్ఠి భిక్ఖూ ‘‘థేరే పస్సిస్సామా’’తి గన్త్వా థేరేహి సద్ధిం తేపిటకం సోధేన్తా ఏకక్ఖరమ్పి ఏకబ్యఞ్జనమ్పి అసమేన్తం నామ న పస్సింసు. తస్మిం ఠానే థేరానం అయం కథా ఉదపాది ‘‘పరియత్తి ను ఖో సాసనస్స మూలం, ఉదాహు పటిపత్తీ’’తి. పంసుకూలికత్థేరా ‘‘పటిపత్తి మూల’’న్తి ఆహంసు, ధమ్మకథికా ‘‘పరియత్తీ’’తి ¶ . అథ నే థేరా ‘‘తుమ్హాకం ద్విన్నమ్పి జనానం వచనమత్తేనేవ న సక్కా విఞ్ఞాతుం, జినభాసితం సుత్తం ఆహరథా’’తి ఆహంసు. సుత్తం ఆహరితుం న భారోతి –

‘‘ఇమే చ, సుభద్ద, భిక్ఖూ సమ్మా విహరేయ్యుం, అసుఞ్ఞో లోకో అరహన్తేహి అస్సా’’తి (దీ. ని. ౨.౨౧౪). ‘‘పటిపత్తిమూలకం, మహారాజ, సత్థుసాసనం ¶ , పటిపత్తిసారకం, మహారాజ, సత్థుసాసనం, పటిపత్తి తిట్ఠన్తీ తిట్ఠతీ’’తి (మి. ప. ౪.౧.౭) –

ఇమం సుత్తం సుత్వా ధమ్మకథికా అత్తనో వాదట్ఠపనత్థాయ ఇమం సుత్తం ఆహరింసు –

‘‘యావ తిట్ఠన్తి సుత్తన్తా, వినయో యావ దిప్పతి;

తావ దక్ఖన్తి ఆలోకం, సూరియే అబ్భుట్ఠితే యథా.

‘‘సుత్తన్తేసు అసన్తేసు, పముట్ఠే వినయమ్హి చ;

తమో భవిస్సతి లోకే, సూరియే అత్థఙ్గతే యథా.

‘‘సుత్తన్తే రక్ఖితే సన్తే, పటిపత్తి హోతి రక్ఖితా;

పటిపత్తియం ఠితో ధీరో, యోగక్ఖేమా న ధంసతీ’’తి.

ఇమస్మిం సుత్తే ఆహటే పంసుకూలికత్థేరా తుణ్హీ అహేసుం. ధమ్మకథికత్థేరానంయేవ వచనం పురతో అహోసి. యథా హి గవసతస్స గవసహస్సస్స వా అన్తరే పవేణిపాలికాయ ధేనుయా అసతి సో వంసో సా పవేణీ న ఘటీయతి, ఏవమేవ ఆరద్ధవిపస్సకానం భిక్ఖూనం సతేపి సహస్సేపి విజ్జమానే పరియత్తియా అసతి అరియమగ్గపటివేధో నామ న హోతి. యథా చ నిధికుమ్భియా జాననత్థాయ పాసాణపిట్ఠే అక్ఖరేసు ఉపనిబద్ధేసు యావ అక్ఖరాని ధరన్తి, తావ నిధికుమ్భీ నట్ఠా నామ న హోతి, ఏవమేవ పరియత్తియా ధరమానాయ సాసనం అన్తరహితం నామ న హోతీతి. తస్సాధేయ్యోతి తస్సాయత్తో.

౪౩౯. సో ¶ పనాతి సో పాతిమోక్ఖో. సేసమేత్థ ఉత్తానమేవ. గరహితుకామతా, ఉపసమ్పన్నస్స సన్తికే సిక్ఖాపదవివణ్ణనఞ్చాతి ఇమాని పనేత్థ ద్వే అఙ్గాని.

విలేఖనసిక్ఖాపదవణ్ణనా నిట్ఠితా.

౪౪౩. తతియం ¶ ఉత్తానమేవ. మోహారోపనం, మోహేతుకామతా, వుత్తనయేన సుతభావో, మోహనన్తి ఇమాని పనేత్థ చత్తారి అఙ్గాని.

మోహనసిక్ఖాపదవణ్ణనా నిట్ఠితా.

౪౫౨. చతుత్థే రత్తచిత్తోతి కాయసంసగ్గరాగేన రత్తచిత్తో. సచే పన మేథునరాగేన రత్తో పహారం దేతి, దుక్కటమేవ. సేసమేత్థ ఉత్తానమేవ. కుపితతా, న మోక్ఖాధిప్పాయతా, ఉపసమ్పన్నస్స పహారదానన్తి ఇమాని పనేత్థ తీణి అఙ్గాని.

పహారసిక్ఖాపదవణ్ణనా నిట్ఠితా.

౪౫౭. పఞ్చమే న పహరితుకామతాయ దిన్నత్తా దుక్కటన్తి ఏత్థ పహరితుకామతాయ పహటే పురిమసిక్ఖాపదేన పాచిత్తియం, ఉచ్చారేతుకామతాయ కేవలం ఉగ్గిరణమత్తే కతే ఇమినా పాచిత్తియం. ఇమినా పన విరజ్ఝిత్వా పహారో దిన్నో, తస్మా దుక్కటం. కిమిదం దుక్కటం పహారపచ్చయా, ఉదాహు ఉగ్గిరణపచ్చయాతి? తత్థ కేచి తావ వదన్తి ‘‘పహారపచ్చయా ఏవ దుక్కటం, ఉగ్గిరణపచ్చయా పాచిత్తియన్తి సదుక్కటం పాచిత్తియం యుజ్జతి. పురిమఞ్హి ఉగ్గిరణం, పచ్ఛా పహారో, న చ పచ్ఛా పహారం నిస్సాయ పురిమం ఉగ్గిరణం అనాపత్తివత్థుకం భవితుమరహతీ’’తి.

మయం ¶ పనేత్థ ఏవం తక్కయామ ‘‘ఉగ్గిరణస్స అత్తనో సభావేనేవ అసణ్ఠితత్తా తప్పచ్చయా పాచిత్తియేన న భవితబ్బం, అసుద్ధచిత్తేన కతపయోగత్తా పన న సక్కా ఏత్థ అనాపత్తియా భవితున్తి దుక్కటం వుత్తం. ‘న పహరితుకామతాయ దిన్నత్తా’తి ఇమినా చ పహారపచ్చయా పురిమసిక్ఖాపదేన పాచిత్తియాసమ్భవే కారణం వుత్తం, న పన పహారపచ్చయా దుక్కటసమ్భవే. న హి అపహరితుకామతాయ పహారే దిన్నే ¶ పురిమసిక్ఖాపదేన పహారపచ్చయా పాచిత్తియేన దుక్కటేన వా భవితుం యుత్త’’న్తి. ‘‘తిరచ్ఛానాదీనం అసుచికరణాదిం దిస్వా కుజ్ఝిత్వాపి ఉగ్గిరన్తస్స మోక్ఖాధిప్పాయో ఏవా’’తి వదన్తి. సేసమేత్థ ఉత్తానమేవ. కుపితతా, న మోక్ఖాధిప్పాయతా, ఉపసమ్పన్నస్స తలసత్తిఉగ్గిరణన్తి ఇమాని పనేత్థ తీణి అఙ్గాని.

తలసత్తికసిక్ఖాపదవణ్ణనా నిట్ఠితా.

౪౫౯. ఛట్ఠం ఉత్తానత్థమేవ. ఉపసమ్పన్నతా, సఙ్ఘాదిసేసస్స అమూలకతా, అనుద్ధంసనా, తఙ్ఖణవిజాననాతి ఇమాని పనేత్థ చత్తారి అఙ్గాని.

అమూలకసిక్ఖాపదవణ్ణనా నిట్ఠితా.

౪౬౪. సత్తమమ్పి ఉత్తానత్థమేవ. ఉపసమ్పన్నతా, అఫాసుకామతా, కుక్కుచ్చుప్పాదనన్తి ఇమాని పనేత్థ తీణి అఙ్గాని.

సఞ్చిచ్చసిక్ఖాపదవణ్ణనా నిట్ఠితా.

౪౭౧. అట్ఠమే సుతిసమీపన్తి సద్దసమీపం. సుయ్యతీతి హి సుతి, సద్దస్సేతం అధివచనం. తస్స సమీపం ఉపస్సుతి, సద్దసమీపన్తి వుత్తం హోతి. గణ్ఠిపదేసు చ సుయ్యతీతి సుతీతి సద్దోవ వుత్తో. యత్థ పన ఠితేన సక్కా హోతి సద్దం సోతుం, తత్థ తిట్ఠన్తో సద్దసమీపే ఠితో నామ హోతీతి ¶ ఆహ ‘‘యత్థ ఠత్వా’’తిఆది. కేచి పన ‘‘సుణాతి ఏత్థాతి సుతి. యత్థ ఠితో సుణాతి, తస్స ఠానస్సేతం నామం. తస్స సమీపం ఉపస్సుతీ’’తి వదన్తి, ఏవం పన గయ్హమానే యస్మిం ఠానే ఠితో సుణాతి, తస్స ¶ ఆసన్నే అఞ్ఞస్మిం పదేసే తిట్ఠతీతి ఆపజ్జతి. అట్ఠకథాయఞ్చ ఉపస్సుతి-సద్దస్సేవ అత్థం దస్సేతుం ‘‘యత్థ ఠత్వా సక్కా హోతి, తేసం వచనం సోతు’’న్తి వుత్తం, న సుతి-సద్దస్స. తస్మా పుబ్బనయోవేత్థ పసత్థతరో. అథ వా ఉపేచ్చ సుయ్యతి ఏత్థాతి ఉపస్సుతి, ఠానం. యం ఠానం ఉపగతేన సక్కా హోతి కథేన్తానం సద్దం సోతుం, తత్థాతి ఏవమత్థో గహేతబ్బో. మన్తేన్తన్తి భుమ్మత్థే ఉపయోగవచనన్తి ఆహ ‘‘మన్తయమానే’’తి.

౪౭౩. ఏకపరిచ్ఛేదానీతి ‘‘సియా కిరియం, సియా అకిరియ’’న్తి ఇమినా నయేన ఏకపరిచ్ఛేదాని. ఇమాని హి తీణి సిక్ఖాపదాని కదాచి కిరియతో సముట్ఠహన్తి, కదాచి అకిరియతో, న ఏకక్ఖణేయేవ కిరియాకిరియతో సముట్ఠహన్తి. సేసమేత్థ ఉత్తానమేవ. ఉపసమ్పన్నతా, చోదనాధిప్పాయో, సవనన్తి ఇమాని పనేత్థ తీణి అఙ్గాని.

ఉపస్సుతిసిక్ఖాపదవణ్ణనా నిట్ఠితా.

౯. కమ్మపటిబాహనసిక్ఖాపదవణ్ణనా

౪౭౪. నవమం ఉత్తానత్థమేవ. ధమ్మకమ్మతా, ధమ్మకమ్మన్తి సఞ్ఞా, ఛన్దం దత్వా ఖియ్యనన్తి ఇమాని పనేత్థ తీణి అఙ్గాని.

కమ్మపటిబాహనసిక్ఖాపదవణ్ణనా నిట్ఠితా.

౧౦. ఛన్దం అదత్వా గమనసిక్ఖాపదవణ్ణనా

౪౭౯. దసమం ఉత్తానత్థమేవ. వినిచ్ఛయకథాయ పవత్తమానతా, ధమ్మకమ్మతా, ధమ్మకమ్మసఞ్ఞితా, సమానసీమాయం ఠితతా, సమానసంవాసకతా, కోపేతుకామతాయ హత్థపాసవిజహనన్తి ఇమాని పనేత్థ ఛ అఙ్గాని.

ఛన్దం అదత్వా గమనసిక్ఖాపదవణ్ణనా నిట్ఠితా.

౪౮౪. ఏకాదసమమ్పి ¶ ¶ ఉత్తానత్థమేవ. ఉపసమ్పన్నతా, ధమ్మేన లద్ధసమ్ముతితా, సఙ్ఘేన సద్ధిం వికప్పనుపగచీవరదానం, పచ్ఛా ఖీయితుకామతాయ ఖియ్యనాతి ఇమాని పనేత్థ చత్తారి అఙ్గాని.

దుబ్బలసిక్ఖాపదవణ్ణనా నిట్ఠితా.

౪౮౯. ద్వాదసమే నత్థి కిఞ్చి వత్తబ్బం.

నిట్ఠితో సహధమ్మికవగ్గో అట్ఠమో.

౪౯౭-౪౯౯. రాజవగ్గస్స పఠమసిక్ఖాపదే అట్ఠకథాయం సబ్బం ఉత్తానత్థమేవ. పాళియం పన అయమనుత్తానపదత్థో. కతం వా కరిస్సన్తి వాతి మేథునవీతిక్కమనం కతం వా కరిస్సన్తి వా. ఇమేసన్తి పదం విభత్తివిపరిణామం కత్వా ఉభయత్థ యోజేతబ్బం ‘‘ఇమేహి కతం ఇమే కరిస్సన్తీ’’తి. రతనన్తి మణిరతనాదీసు యంకిఞ్చి. ఉభతోతి ద్వీహి పక్ఖేహి. ‘‘ఉభతో సుజాతో’’తి ఏత్తకే వుత్తే యేహి కేహిచి ద్వీహి భాగేహి సుజాతతా విఞ్ఞాయేయ్య, సుజాత-సద్దో చ ‘‘సుజాతో చారుదస్సనో’’తిఆదీసు ఆరోహసమ్పత్తిపరియాయోతి జాతివసేనేవ సుజాతతం విభావేతుం ‘‘మాతితో చ పితితో చా’’తి వుత్తం. అనోరసపుత్తవసేనపి లోకే మాతుపితుసమఞ్ఞా దిస్సతి, ఇధ పన సా ఓరసపుత్తవసేనేవ ఇచ్ఛితాతి దస్సేతుం ‘‘సంసుద్ధగహణికో’’తి వుత్తం. గబ్భం గణ్హాతి ధారేతీతి గహణీ, గబ్భాసయసఞ్ఞితో మాతుకుచ్ఛిప్పదేసో. సంసుద్ధా గహణీ అస్సాతి సంసుద్ధగహణికో, సంసుద్ధా తస్స మాతుకుచ్ఛీతి వుత్తం హోతి. ‘‘సమవేపాకినియా గహణియా’’తి ¶ ఏత్థ పన యథాభుత్తస్స ఆహారస్స విపాచనవసేన గణ్హనతో అఛడ్డనతో కమ్మజతేజోధాతు ‘‘గహణీ’’తి వుచ్చతి.

యావ ¶ సత్తమా పితామహయుగాతి ఏత్థ పితు పితా పితామహో, పితామహస్స యుగం పితామహయుగం. ‘‘యుగ’’న్తి ఆయుప్పమాణం వుచ్చతి. అభిలాపమత్తమేవ చేతం, అత్థతో పన పితామహోయేవ పితామహయుగం. పితా చ మాతా చ పితరో, పితూనం పితరో పితామహా, తేసం యుగో పితామహయుగో, తస్మా యావ సత్తమా పితామహయుగా, పితామహద్వన్దాతి ఏవమేత్థ అత్థో దట్ఠబ్బో. ఏవఞ్హి పితామహగ్గహణేనేవ మాతామహోపి గహితో హోతి. యుగ-సద్దో చేత్థ ఏకసేసేన దట్ఠబ్బో యుగో చ యుగో చ యుగోతి. ఏవఞ్హి తత్థ తత్థ ద్వన్దం గహితమేవ హోతి, తస్మా తతో ఉద్ధం సబ్బేపి పుబ్బపురిసా పితామహయుగగ్గహణేనేవ గహితా. ఏవం యావ సత్తమో పితామహయుగో, తావ సంసుద్ధగహణికో.

అక్ఖిత్తోతి ‘‘అపనేథ ఏతం, కిం ఇమినా’’తి ఏవం అక్ఖిత్తో అనవక్ఖిత్తో. అనుపకుట్ఠోతి న ఉపకుట్ఠో, న అక్కోసం వా నిన్దం వా పత్తపుబ్బో. కేన కారణేనాతి ఆహ ‘‘జాతివాదేనా’’తి. ఏత్థ చ ‘‘ఉభతో…పే… పితామహయుగా’’తి ఏతేన తస్స యోనిదోసాభావో దస్సితో సంసుద్ధగహణికభావకిత్తనతో, ‘‘అక్ఖిత్తో’’తి ఇమినా కిరియాపరాధాభావో. కిరియాపరాధేన హి సత్తా ఖేపం పాపుణన్తి. ‘‘అనుపకుట్ఠో’’తి ఇమినా అయుత్తసంసగ్గాభావో. అయుత్తసంసగ్గఞ్హి పటిచ్చ సత్తా అక్కోసం లభన్తి. సేసమేత్థ ఉత్తానమేవ. ఖత్తియతా, అభిసిత్తతా, ఉభిన్నమ్పి సయనిఘరతో అనిక్ఖన్తతా, అప్పటిసంవిదితతా, ఇన్దఖీలాతిక్కమోతి ఇమాని పనేత్థ పఞ్చ అఙ్గాని.

అన్తేపురసిక్ఖాపదవణ్ణనా నిట్ఠితా.

౫౦౨. దుతియే మహాలతం నామాతి పతికులం గచ్ఛన్తియా కిర తస్సా పితా మహాలతాపిళన్ధనం నామ కారాపేసి. తస్మిం పిళన్ధనే చతస్సో వజిరనాళియో తత్థ తత్థ అప్పేతబ్బట్ఠానే అప్పనవసేన వినియోగం అగమంసు, ముత్తానం ఏకాదస నాళియో, పవాళస్స ద్వావీసతి నాళియో, మణీనం తేత్తింస నాళియో. ఇతి ఏతేహి చ అఞ్ఞేహి చ వేళురియలోహితఙ్కమసారగల్లాదీహి సత్తవణ్ణేహి చ రతనేహి నిట్ఠానం అగమాసి ¶ . తం సీసే పటిముక్కం ¶ యావ పాదపిట్ఠియా భస్సతి, పఞ్చన్నం హత్థీనం బలం ధారయమానావ ఇత్థీ నం ధారేతుం సక్కోతి. తం సన్ధాయేతం వుత్తం.

౫౦౬. ఆవసథస్స పన సుప్పపాతో వా ముసలపాతో వా ఉపచారో నామాతి యోజేతబ్బం. ఆవసథోతి చేత్థ అన్తోఆరామే వా హోతు అఞ్ఞత్థ వా, అత్తనో వసనట్ఠానం వుచ్చతి. ఛన్దేనపి భయేనపీతి వడ్ఢకీఆదీసు ఛన్దేన, రాజవల్లభేసు భయేన. తమేవ భిక్ఖుం ఆసఙ్కన్తీతి విస్సరిత్వా గమనకాలే అత్తనో పచ్ఛతో అఞ్ఞస్సాభావా ఆసఙ్కన్తి. పతిరూపం నామ రతనసమ్మతే పంసుకూలగ్గహణం వా రతనే నిరుస్సుక్కగమనం వా. యది హి తం రతనసమ్మతం ఆమాసం చే, ‘‘నత్థి ఏతస్స సామీ’’తి పంసుకూలం గహేస్సతి. అనామాసం చే, ‘‘నత్థి ఏతస్స సామీ’’తి పంసుకూలఛిన్నపలిబోధో నిరపేక్ఖో గమిస్సతి. సమాదపేత్వాతి అఞ్ఞం సమాదపేత్వా, ‘‘ఉద్దిస్స అరియా తిట్ఠన్తి, ఏసా అరియానయాచనా’’తి (జా. ౧.౭.౫౯) వుత్తనయేన యాచిత్వాతి అత్థో. సేసమేత్థ ఉత్తానమేవ. అననుఞ్ఞాతకరణం, పరసన్తకతా, విస్సాసగ్గాహపంసుకూలసఞ్ఞానం అభావో, ఉగ్గహణం వా ఉగ్గహాపనం వాతి ఇమాని పనేత్థ చత్తారి అఙ్గాని.

౩. వికాలగామప్పవిసనసిక్ఖాపదవణ్ణనా

౫౦౮. తతియే అరియమగ్గస్సాతి ఏత్థ సగ్గమగ్గోపి సఙ్గహేతబ్బో. అనియ్యానికత్తా సగ్గమోక్ఖమగ్గానం తిరచ్ఛానభూతా హి కథా తిరచ్ఛానకథా. తిరచ్ఛానభూతన్తి తిరోకరణభూతం విబన్ధనభూతం. రాజపటిసంయుత్తం కథన్తి (దీ. ని. అట్ఠ. ౧.౧౭; మ. ని. అట్ఠ. ౨.౨౨౩; సం. ని. అట్ఠ. ౩.౫.౧౦౮౦; అ. ని. అట్ఠ. ౩.౧౦.౬౯-౭౦) రాజానం ఆరబ్భ ‘‘మహాసమ్మతో మన్ధాతా ధమ్మాసోకో ఏవంమహానుభావో’’తిఆదినా నయేన పవత్తకథం. ఏత్థ చ ‘‘అసుకో రాజా అభిరూపో దస్సనీయో’’తిఆదినా నయేన గేహస్సితకథావ తిరచ్ఛానకథా హోతి. ‘‘సోపి నామ ఏవంమహానుభావో ఖయం గతో’’తి ఏవం పవత్తా పన అనిచ్చతాపటిసంయుత్తా కమ్మట్ఠానభావే తిట్ఠతి. చోరేసుపి ‘‘మూలదేవో ఏవంమహానుభావో, మేఘమాలో ఏవంమహానుభావో’’తి ¶ తేసం కమ్మం పటిచ్చ ‘‘అహో సూరా’’తి గేహస్సితకథావ తిరచ్ఛానకథా. యుద్ధేపి భరతయుద్ధాదీసు ‘‘అసుకేన అసుకో ఏవం మారితో ఏవం విద్ధో’’తి కామస్సాదవసేనేవ కథా తిరచ్ఛానకథా. ‘‘తేపి నామ ఖయం గతా’’తి ఏవం పవత్తా పన సబ్బత్థ కమ్మట్ఠానమేవ హోతి.

అపిచ ¶ అన్నాదీసు ‘‘ఏవం వణ్ణవన్తం గన్ధవన్తం రసవన్తం ఫస్ససమ్పన్నం ఖాదిమ్హ భుఞ్జిమ్హ పివిమ్హ పరిభుఞ్జిమ్హా’’తి కామస్సాదవసేన కథేతుం న వట్టతి, సాత్థకం పన కత్వా ‘‘పుబ్బే ఏవం వణ్ణాదిసమ్పన్నం అన్నం పానం వత్థం సయనం మాలాగన్ధం సీలవన్తానం అదమ్హ, చేతియపూజం అకరిమ్హా’’తి కథేతుం వట్టతి. ఞాతికథాదీసుపి ‘‘అమ్హాకం ఞాతకా సూరా సమత్థా’’తి వా ‘‘పుబ్బే మయం ఏవం విచిత్రేహి యానేహి విచరిమ్హా’’తి వా అస్సాదవసేన వత్తుం న వట్టతి, సాత్థకం పన కత్వా ‘‘తేపి నో ఞాతకా ఖయం గతా’’తి వా ‘‘పుబ్బే మయం ఏవరూపా ఉపాహనా సఙ్ఘస్స అదమ్హా’’తి వా కథేతబ్బం. గామకథాపి సునివిట్ఠదున్నివిట్ఠసుభిక్ఖదుబ్భిక్ఖాదివసేన వా ‘‘అసుకగామవాసినో సూరా సమత్థా’’తి వా ఏవం అస్సాదవసేన న వట్టతి, సాత్థకం పన కత్వా ‘‘సద్ధా పసన్నా’’తి వా ‘‘ఖయవయం గతా’’తి వా వత్తుం వట్టతి. నిగమనగరజనపదకథాసుపి ఏసేవ నయో.

ఇత్థికథాపి వణ్ణసణ్ఠానాదీని పటిచ్చ అస్సాదవసేన న వట్టతి, ‘‘సద్ధా పసన్నా, ఖయం గతా’’తి ఏవం వత్తుం వట్టతి. సూరకథాపి ‘‘నన్దిమిత్తో నామ యోధో సూరో అహోసీ’’తి అస్సాదవసేన న వట్టతి, ‘‘సద్ధో అహోసి, ఖయం గతో’’తి ఏవమేవ వట్టతి. విసిఖాకథాపి ‘‘అసుకా విసిఖా సునివిట్ఠా దున్నివిట్ఠా సూరా సమత్థా’’తి అస్సాదవసేనేవ న వట్టతి, ‘‘సద్ధా పసన్నా, ఖయం గతా’’ఇచ్చేవ వట్టతి.

కుమ్భట్ఠానకథాతి కుటట్ఠానకథా ఉదకతిత్థకథా వుచ్చతి, కుమ్భదాసీకథా వా. సాపి ‘‘పాసాదికా నచ్చితుం గాయితుం ఛేకా’’తి అస్సాదవసేన న వట్టతి, ‘‘సద్ధా పసన్నా’’తిఆదినా నయేనేవ వట్టతి. పుబ్బపేతకథాతి అతీతఞాతికథా. తత్థ వత్తమానఞాతికథాసదిసోవ వినిచ్ఛయో.

నానత్తకథాతి పురిమపచ్ఛిమకథావిముత్తా అవసేసా నానాసభావా నిరత్థకకథా. లోకక్ఖాయికాతి ‘‘అయం లోకో కేన నిమ్మితో, అసుకేన ¶ పజాపతినా బ్రహ్మునా ఇస్సరేన వా నిమ్మితో, కాకో సేతో అట్ఠీనం సేతత్తా, బకా రత్తా లోహితస్స రత్తత్తా’’తి ఏవమాదికా లోకాయతవితణ్డసల్లాపకథా. ఉప్పత్తిఠితిసంహారాదివసేన లోకం అక్ఖాయతీతి లోకక్ఖాయికా. సముద్దక్ఖాయికా నామ కస్మా సముద్దో సాగరో, సాగరస్స రఞ్ఞో పుత్తేహి ఖతత్తా సాగరో. ఖతో అమ్హేహీతి హత్థముద్దాయ నివేదితత్తా సముద్దోతి ఏవమాదికా నిరత్థకా సముద్దక్ఖాయికకథా.

ఇతి భవో ఇతి అభవోతి యం వా తం వా నిరత్థకకారణం వత్వా పవత్తితకథా ఇతిభవాభవకథా. ఏత్థ చ భవోతి సస్సతం, అభవోతి ఉచ్ఛేదం. భవోతి వుద్ధి, అభవోతి హాని ¶ . భవోతి కామసుఖం, అభవోతి అత్తకిలమథో. ఇతి ఇమాయ ఛబ్బిధాయ ఇతిభవాభవకథాయ సద్ధిం బాత్తింస తిరచ్ఛానకథా నామ హోతి. అథ వా పాళియం సరూపతో అనాగతాపి అరఞ్ఞపబ్బతనదీదీపకథా ఇతి-సద్దేన సఙ్గహేత్వా ఛత్తింస తిరచ్ఛానకథాతి వుచ్చతి. ఇతి వాతి హి ఏత్థ ఇతి-సద్దో పకారత్థే, వా-సద్దో వికప్పత్థే. ఇదం వుత్తం హోతి – ‘‘ఏవంపకారం ఇతో అఞ్ఞం వా తాదిసం నిరత్థకకథం కథేన్తీ’’తి. ఆదిఅత్థే వా ఇతి-సద్దో ‘‘ఇతి వా ఇతి ఏవరూపా నచ్చగీతవాదితవిసూకదస్సనా పటివిరతో’’తిఆదీసు (దీ. ని. ౧.౧౦, ౧౯౪) వియ, ఏవమాదిం అఞ్ఞమ్పి తాదిసం కథం కథేన్తీతి అత్థో.

౫౧౨. అపరిక్ఖిత్తస్స గామస్స ఉపచారో అదిన్నాదానే వుత్తనయేనేవ వేదితబ్బోతి ఇమినా దుతియలేడ్డుపాతో ఇధ ఉపచారోతి దస్సేతి. సేసమేత్థ ఉత్తానమేవ. సన్తం భిక్ఖుం అనాపుచ్ఛనా, అనుఞ్ఞాతకారణాభావో, వికాలే గామప్పవిసనన్తి ఇమాని పనేత్థ తీణి అఙ్గాని.

వికాలగామప్పవిసనసిక్ఖాపదవణ్ణనా నిట్ఠితా.

౫౧౭. చతుత్థే తం అస్స అత్థీతి పఠమం భిన్దిత్వా పచ్ఛా దేసేతబ్బత్తా తం భేదనకం తస్స పాచిత్తియస్స అత్థీతి భేదనకం, పాచిత్తియం. అస్సత్థిఅత్థే ¶ అ-కారపచ్చయో దట్ఠబ్బో. వాసిజటేతి వాసిదణ్డకే. సేసమేత్థ ఉత్తానమేవ. సూచిఘరతా, అట్ఠిమయాదితా, అత్తనో అత్థాయ కరణం వా కారాపేత్వా వా పటిలాభోతి ఇమాని పనేత్థ తీణి అఙ్గాని.

సూచిఘరసిక్ఖాపదవణ్ణనా నిట్ఠితా.

౫౨౨. పఞ్చమే ఛేదనకం వుత్తనయమేవాతి ఛేదనమేవ ఛేదనకం, తం తస్స అత్థీతి ఛేదనకన్తి ఇమమత్థం అతిదిస్సతి. సేసమేత్థ ఉత్తానమేవ. పమాణాతిక్కన్తమఞ్చపీఠతా, అత్తనో అత్థాయ కరణం వా కారాపేత్వా వా పటిలాభోతి ఇమాని పనేత్థ ద్వే అఙ్గాని.

మఞ్చపీఠసిక్ఖాపదవణ్ణనా నిట్ఠితా.

౫౨౬. ఛట్ఠే ¶ తూలం పక్ఖిపిత్వాతి హేట్ఠా చిమిలికం పత్థరిత్వా తస్స ఉపరి తూలం పక్ఖిపిత్వాతి అత్థో. పోటకితూలన్తి ఏరకతూలాది యంకిఞ్చి తిణజాతీనం తూలం. సేసమేత్థ ఉత్తానమేవ. తూలోనద్ధమఞ్చపీఠతా, అత్తనో అత్థాయ కరణం వా కారాపేత్వా వా పటిలాభోతి ఇమాని పనేత్థ ద్వే అఙ్గాని. అత్తనా కారాపితస్స హి పటిలాభమత్తేనేవ పాచిత్తియం. తేనేవ పదభాజనే ‘‘పటిలాభేన ఉద్దాలేత్వా పాచిత్తియం దేసేతబ్బ’’న్తి వుత్తం. కేనచి పన ‘‘పటిలాభేన ఉద్దాలేత్వా పాచిత్తియం దేసేతబ్బన్తి ఏత్థ కిఞ్చాపి పటిలాభమత్తేనేవ పాచిత్తియం వియ దిస్సతి, పరిభోగేయేవ ఆపత్తి దట్ఠబ్బా. ‘అఞ్ఞేన కతం పటిలభిత్వా పరిభుఞ్జతి, ఆపత్తి దుక్కటస్సా’తి వచనం ఏత్థ సాధక’’న్తి వుత్తం, తం తస్స మతిమత్తం. న హి ‘‘అఞ్ఞేన కతం పటిలభిత్వా పరిభుఞ్జతి, ఆపత్తి దుక్కటస్సా’’తి ఇదం అత్తనా కారాపితం సన్ధాయ వుత్తం, కరణకారాపనపచ్చయా చ ఇమినా సిక్ఖాపదేన పాచిత్తియం వుత్తం, న పరిభోగపచ్చయా. ‘‘న, భిక్ఖవే, తూలోనద్ధం మఞ్చం వా పీఠం వా పరిభుఞ్జితబ్బం, యో పరిభుఞ్జేయ్య, ఆపత్తి దుక్కటస్సా’’తి హి ఖన్ధకే ¶ వుత్తత్తా అత్తనా వా కతం హోతు అఞ్ఞేన వా, పరిభుఞ్జన్తస్స పరిభోగపచ్చయా దుక్కటమేవ, న పాచిత్తియం.

తూలోనద్ధసిక్ఖాపదవణ్ణనా నిట్ఠితా.

౫౩౧. సత్తమే యం వత్తబ్బం, తం నిసీదనసన్థతసిక్ఖాపదే వుత్తమేవ. నిసీదనస్స పమాణాతిక్కన్తతా, అత్తనో అత్థాయ కరణం వా కారాపేత్వా వా పటిలాభోతి ఇమాని పనేత్థ ద్వే అఙ్గాని.

నిసీదనసిక్ఖాపదవణ్ణనా నిట్ఠితా.

౫౩౭-౫౪౨. అట్ఠమనవమదసమేసు ¶ నత్థి వత్తబ్బం, అఙ్గానిపి సత్తమేవ వుత్తనయేనేవ వేదితబ్బాని.

ఇతి సమన్తపాసాదికాయ వినయట్ఠకథాయ సారత్థదీపనియం

౫౫౨. పాటిదేసనీయేసు ¶ ¶ పఠమే ‘‘గారయ్హం ఆవుసోతిఆది పటిదేసేతబ్బాకారదస్సన’’న్తి వచనతో పాళియం ఆగతనయేనేవ ఆపత్తి దేసేతబ్బా. అసప్పాయన్తి సగ్గమోక్ఖానం అహితం అననుకూలం. సేసమేత్థ ఉత్తానమేవ. పరిపుణ్ణూపసమ్పన్నతా, అఞ్ఞాతికతా, అన్తరఘరే ఠితాయ హత్థతో సహత్థా పటిగ్గహణం, యావకాలికతా, అజ్ఝోహరణన్తి ఇమాని పనేత్థ పఞ్చ అఙ్గాని.

౫౫౭-౫౬౨. దుతియతతియచతుత్థేసు నత్థి వత్తబ్బం, అఙ్గేసు పన దుతియే పరిపుణ్ణూపసమ్పన్నతా, పఞ్చభోజనతా, అన్తరఘరే ఠితాయ అనుఞ్ఞాతప్పకారతో అఞ్ఞథా వోసాసనా, అనివారణా, అజ్ఝోహారోతి ఇమాని పఞ్చ అఙ్గాని.

తతియే సేక్ఖసమ్మతతా, పుబ్బే అనిమన్తితతా, అగిలానతా, ఘరూపచారోక్కమనం, ఠపేత్వా నిచ్చభత్తాదీని అఞ్ఞం ఆమిసం గహేత్వా భుఞ్జనన్తి ఇమాని పఞ్చ అఙ్గాని.

చతుత్థే యథావుత్తఆరఞ్ఞకసేనాసనతా, యావకాలికస్స అతత్థజాతకతా, అగిలానతా, అగిలానావసేసకతా, అప్పటిసంవిదితతా, అజ్ఝారామే పటిగ్గహణం, అజ్ఝోహరణన్తి ఇమాని సత్త అఙ్గాని.

పాటిదేసనీయసిక్ఖాపదవణ్ణనా నిట్ఠితా.

సేఖియేసు ¶ ¶ సిక్ఖితసిక్ఖేనాతి చతూహి మగ్గేహి తిస్సో సిక్ఖా సిక్ఖిత్వా ఠితేన, సబ్బసో పరినిట్ఠితకిచ్చేనాతి వుత్తం హోతి. తాదినాతి అట్ఠహి లోకధమ్మేహి అకమ్పియట్ఠేన తాదినా.

౫౭౬. సిక్ఖా కరణీయాతి ‘‘ఏవం నివాసేస్సామీ’’తి ఆరామేపి అన్తరఘరేపి సబ్బత్థ సిక్ఖా కత్తబ్బా. ఏత్థ చ యస్మా వత్తక్ఖన్ధకే వుత్తవత్తానిపి సిక్ఖితబ్బత్తా సేఖియానేవ హోన్తి, తస్మా పారాజికాదీసు వియ పరిచ్ఛేదో న కతో, చారిత్తనయదస్సనత్థఞ్చ ‘‘యో పన భిక్ఖు ఓలమ్బేన్తో నివాసేయ్య, దుక్కట’’న్తి ఏవం ఆపత్తినామేన అవత్వా ‘‘సిక్ఖా కరణీయా’’తి ఏవం సబ్బసిక్ఖాపదేసు పాళి ఆరోపితా. పదభాజనే పన ‘‘ఆపత్తి దుక్కటస్సా’’తి వుత్తత్తా సబ్బత్థ అనాదరియకరణే దుక్కటం వేదితబ్బం. వుత్తన్తి మహాఅట్ఠకథాయం వుత్తం. యస్మా అట్ఠఙ్గులమత్తం ఓతారేత్వా నివత్థమేవ నిసిన్నస్స చతురఙ్గులమత్తం హోతి, తస్మా ఉభోపేతే అట్ఠకథావాదా ఏకపరిచ్ఛేదా. తే సబ్బేతి నివాసనదోసా.

తం పనాతి తం అనాదరియం. కిఞ్చాపి కురున్దివాదం పచ్ఛా వదన్తేన ‘‘పరిమణ్డలం నివాసేతుం అజానన్తస్స అనాపత్తీ’’తి అయమత్థో పతిట్ఠాపితో, తథాపి నివాసనవత్తం సాధుకం ఉగ్గహేతబ్బమేవ. సఞ్చిచ్చ అనుగ్గణ్హన్తస్స అనాదరియం సియా. తేనేవ మాతికాట్ఠకథాయం (కఙ్ఖా. అట్ఠ. పరిమణ్డలసిక్ఖాపదవణ్ణనా) వుత్తం ‘‘అజానన్తస్సాతి పరిమణ్డలం నివాసేతుం అజానన్తస్స అనాపత్తి, అపిచ నివాసనవత్తం ఉగ్గహేతబ్బ’’న్తి.

సచిత్తకన్తి వత్థువిజాననచిత్తేన పణ్ణత్తివిజాననచిత్తేన చ సచిత్తకం ‘‘అనాదరియం పటిచ్చా’’తి వుత్తత్తా. ‘‘పాణాతిపాతాది వియ నివాసనదోసో లోకగరహితో న హోతీతి పణ్ణత్తివజ్జ’’న్తి ¶ ఫుస్సదేవత్థేరో ఆహ. ఉపతిస్సత్థేరో పన ‘‘యస్మా అనాదరియవసేనేవ ఆపజ్జితబ్బత్తా కేవలం అకుసలమేవ, తఞ్చ పకతియా వజ్జం, సఞ్చిచ్చ వీతిక్కమనఞ్చ ¶ దోమనస్సితస్సేవ హోతి, తస్మా లోకవజ్జం అకుసలచిత్తం దుక్ఖవేదన’’న్తి ఆహ. అనాదరియం, అనాపత్తికారణాభావో, అపరిమణ్డలనివాసనన్తి ఇమాని పనేత్థ తీణి అఙ్గాని. యథా చేత్థ, ఏవం సబ్బత్థ పురిమాని ద్వే తత్థ తత్థ వుత్తపటిపక్ఖకరణఞ్చాతి తీణియేవ హోన్తి.

౫౭౭. దుతియాదీసు అనేకప్పకారం గిహిపారుతన్తి సేతపటపారుతం పరిబ్బాజకపారుతం ఏకసాటకపారుతన్తిఆది అనేకప్పభేదం గిహిపారుతం. తస్సత్థో ఖన్ధకేయేవ ఆవి భవిస్సతి. విహారేపీతి బుద్ధుపట్ఠానాదికాలం సన్ధాయ వుత్తం.

౫౭౮. ‘‘సుప్పటిచ్ఛన్నో’’తి వుత్తత్తా ‘‘ససీసం పారుతో సబ్బథా సుప్పటిచ్ఛన్నత్తా సుప్పటిచ్ఛన్నో నామ హోతీ’’తి యస్స సియా, తం సన్ధాయాహ ‘‘న ససీసం పారుతేనా’’తిఆది.

౫౮౨. ఏకస్మిం పన ఠానే ఠత్వాతి ఏత్థ ‘‘గచ్ఛన్తోపి పరిస్సయాభావం ఓలోకేతుం లభతియేవ, తథా గామే పూజ’’న్తి తీసుపి గణ్ఠిపదేసు వుత్తం.

పరిమణ్డలవగ్గవణ్ణనా నిట్ఠితా.

౫౮౬. దుతియవగ్గే హసనీయస్మిం వత్థుస్మిన్తి హాసజనకే కారణే.

ఉజ్జగ్ఘికవగ్గవణ్ణనా నిట్ఠితా.

౬౦౩. తతియవగ్గే పత్తే సఞ్ఞా పత్తసఞ్ఞా, సా అస్స అత్థీతి పత్తసఞ్ఞీ, అత్తనో భాజనే ఉపనిబన్ధసఞ్ఞీ హుత్వాతి అత్థో. బ్యఞ్జనం పన అనాదియిత్వా అత్థమత్తమేవ దస్సేతుం ‘‘పత్తే సఞ్ఞం కత్వా’’తి వుత్తం.

౬౦౪. ఓలోణీతి ¶ ఏకా బ్యఞ్జనవికతి. ‘‘యో కోచి సుద్ధో కఞ్జికతక్కాదిరసఓ’’తి కేచి. సాకసూపేయ్య-గ్గహణేన యా కాచి సూపేయ్యసాకేహి ¶ కతా బ్యఞ్జనవికతి వుత్తా. మంసరసాదీనీతి ఆది-సద్దేన అవసేసా సబ్బాపి బ్యఞ్జనవికతి సఙ్గహితాతి దట్ఠబ్బం. తేనేవ మాతికాట్ఠకథాయం (కఙ్ఖా. అట్ఠ. సమసూపకపటిగ్గహణసిక్ఖాపదవణ్ణనా) వుత్తం ‘‘ఠపేత్వా పన సూపం అవసేసా సబ్బాపి సూపేయ్యా బ్యఞ్జనవికతి రసరసో నామ హోతీ’’తి.

౬౦౫. సమపుణ్ణన్తి అధిట్ఠానుపగస్స పత్తస్స అన్తోముఖవట్టిలేఖం అనతిక్కామేత్వా రచితం. సమభరితన్తి తస్సేవ వేవచనం. ఫలాఫలాదీతి ఆది-సద్దేన ఓదనాదిమ్పి సఙ్గణ్హాతి. హేట్ఠా ఓరోహతీతి సమన్తా ఓకాససబ్భావతో చాలియమానం హేట్ఠా భస్సతి. మత్థకే థూపీకతం పూవమేవ వటంసకసదిసత్తా ‘‘పూవవటంసక’’న్తి వుత్తం. పుప్ఫవటంసకాదీసుపి ఏసేవ నయో.

యస్మా ‘‘సమతిత్తికో పిణ్డపాతో పటిగ్గహేతబ్బో’’తి వచనం పిణ్డపాతో సమ్పుణ్ణో పటిగ్గహేతబ్బోతి దీపేతి, తస్మా అత్తనో హత్థగతే పత్తే పిణ్డపాతో దియ్యమానో థూపీకతోపి చే హోతి, వట్టతీతి దీపేతి. ‘‘థూపీకతం పిణ్డపాతం పటిగ్గణ్హాతి, ఆపత్తి దుక్కటస్సా’’తి హి వచనం పఠమం థూపీకతం పిణ్డపాతం పచ్ఛా పటిగ్గణ్హతో ఆపత్తీతి దీపేతి. ‘‘పత్తే పటిగ్గణ్హతో చ థూపీకతం హోతి, వట్టతి అథూపీకతస్స పటిగ్గహితత్తా, పయోగో పన నత్థి అఞ్ఞత్ర పుబ్బదేసా’’తి కేనచి వుత్తం, తం న సారతో పచ్చేతబ్బం. ‘‘న థూపీకతం పిణ్డపాతం పటిగ్గణ్హాతీ’’తి వచనం పఠమం థూపీకతస్సేవ పచ్ఛా పటిగ్గణ్హనం దీపేతి. న హి హత్థగతేపి పత్తే దియ్యమానం థూపీకతం గణ్హన్తో థూపీకతం పిణ్డపాతం పటిగ్గణ్హన్తో నామ న హోతి, న చ తేన సమతిత్తికో పిణ్డపాతో పటిగ్గహితోతి సక్కా విఞ్ఞాతుం. ‘‘థూపీకత’’న్తి చ భావనపుంసకనిద్దేసే గయ్హమానే అయమత్థో సుట్ఠుతరం పాకటోయేవాతి.

౬౦౮. చతుత్థవగ్గే సపదానన్తి ఏత్థ దానం వుచ్చతి అవఖణ్డనం, అపేతం దానతో అపదానం, అనవఖణ్డనన్తి అత్థో. సహ అపదానేన సపదానం, అవఖణ్డనవిరహితం ¶ , అనుపటిపాటియాతి వుత్తం హోతి. తేనాహ ‘‘తత్థ తత్థ ఓధిం అకత్వా అనుపటిపాటియా’’తి.

౬౧౧. యస్మిం ¶ సమయే ‘‘పాణో న హన్తబ్బో’’తి రాజానో భేరిం చరాపేన్తి, అయం మాఘాతసమయో నామ. ఇధ అనాపత్తియం గిలానో న ఆగతో, తస్మా గిలానస్సపి ఆపత్తి. సూపోదనవిఞ్ఞత్తిసిక్ఖాపదే అసఞ్చిచ్చ అస్సతియాతి ఏత్థ ‘‘ముఖే పక్ఖిపిత్వా పున విప్పటిసారీ హుత్వా ఛడ్డేన్తస్స అరుచియా పవిసన్తే ‘అసఞ్చిచ్చా’తి వుచ్చతి, విఞ్ఞత్తిమ్పి అవిఞ్ఞత్తిమ్పి ఏతస్మిం ఠానే ఠితం సహసా గహేత్వా భుఞ్జన్తే ‘అస్సతియా’తి వుచ్చతీ’’తి తీసుపి గణ్ఠిపదేసు వుత్తం.

౬౧౪-౬౧౫. ఉజ్ఝానే సఞ్ఞా ఉజ్ఝానసఞ్ఞా, సా అస్స అత్థీతి ఉజ్ఝానసఞ్ఞీ. ‘‘మయూరణ్డం అతిమహన్త’’న్తి వచనతో మయూరణ్డప్పమాణో కబళో న వట్టతి. కేచి పన ‘‘మయూరణ్డతో మహన్తో న వట్టతీ’’తి వదన్తి, తం న గహేతబ్బం, ‘‘నాతిమహన్త’’న్తి చ అతిమహన్తస్సేవ పటిక్ఖిత్తత్తా ఖుద్దకే ఆపత్తి న దిస్సతి. ‘‘మయూరణ్డం అతిమహన్తం, కుక్కుటణ్డం అతిఖుద్దకం, తేసం వేమజ్ఝప్పమాణో’’తి ఇమినా పన సారుప్పవసేన ఖుద్దకమ్పి పటిక్ఖిపిత్వా పరిచ్ఛేదో న దస్సితోతి వేదితబ్బం.

౬౧౮. పఞ్చమవగ్గే సబ్బం హత్థన్తి ఏత్థ హత్థ-సద్దో తదేకదేసేసు అఙ్గులీసు దట్ఠబ్బో ‘‘హత్థముద్దా’’తిఆదీసు వియ, సముదాయే పవత్తవోహారస్స అవయవేపి వత్తనతో ఏకఙ్గులిమ్పి ముఖే పక్ఖిపితుం న వట్టతి.

౬౨౭. ఛట్ఠవగ్గే సీతీకతోతి సీతట్టో, సీతపీళితోతి వుత్తం హోతి. సిలకబుద్ధోతి పరిహాసవచనమేతం. సిలకఞ్హి కఞ్చి దిస్వా ‘‘బుద్ధో అయ’’న్తి వోహరన్తి.

౬౩౪. విలీవచ్ఛత్తన్తి ¶ వేణువిలీవేహి కతం ఛత్తం. తత్థజాతకదణ్డకేన కతన్తి తాలపణ్ణం సహ దణ్డకేన ఛిన్దిత్వా తమేవ ఛత్తదణ్డం కరోన్తి గోపాలకాదయో వియ, తం సన్ధాయేతం ¶ వుత్తం. ఛత్తపాదుకాయ వా ఠితం హోతీతి ఏత్థ ఛత్తపాదుకా వుచ్చతి ఛత్తాధారో. యస్మిం ఛత్తం అపతమానం కత్వా ఠపేన్తి, తాదిసికాయ ఛత్తపాదుకాయ ఠితం ఛత్తం ‘‘ఛత్త’’న్తి అజ్ఝాహరితబ్బం. ‘‘ఛత్తం ఛత్తపాదుకాయ ఠిత’’న్తిపి పఠన్తి, తత్థాపి అయమేవత్థో.

౬౩౭. చాపోతి మజ్ఝే వఙ్కా కాచదణ్డసదిసా ధనువికతి. కోదణ్డోతి వట్టలదణ్డా ధనువికతి. పటిముక్కన్తి పవేసితం లగ్గితం.

సురుసురువగ్గవణ్ణనా నిట్ఠితా.

౬౪౭. సత్తమవగ్గే పటిచ్ఛన్నో హుత్వాతి సో కిర రత్తిభాగే ఉయ్యానం గన్త్వా అమ్బం అభిరుహిత్వా సాఖాయ సాఖం అమ్బం ఓలోకేన్తో విచరి. తస్స తథా కరోన్తస్సేవ రత్తి విభాయి. సో చిన్తేసి ‘‘సచే ఇదాని ఓతరిత్వా గమిస్సామి, దిస్వా మం చోరోతి గహేస్సన్తి, రత్తిభాగే గమిస్సామీ’’తి. అథేకం విటపం అభిరుహిత్వా నిలీనో అచ్ఛి. తం సన్ధాయేతం వుత్తం. సో రుక్ఖతో ఓతరన్తో ఏకం ఓలమ్బినిసాఖం గహేత్వా తేసం ఉభిన్నమ్పి అన్తరే పతిట్ఠాసి. తం సన్ధాయ వుత్తం ‘‘తేసం ద్విన్నమ్పి అన్తరా రుక్ఖతో పతితో’’తి. పాళియా అత్థం న జానన్తీతి అత్తనో గహణస్స అత్థం న జానన్తి.

జాతకపాళియం (జా. ౧.౪.౩౩) పన అయం గాథా –

‘‘సబ్బమిదం చరిమం కతం, ఉభో ధమ్మం న పస్సరే;

ఉభో పకతియా చుతా, యో చాయం మన్తేజ్ఝాపేతి;

ఏవమాగతా. తస్సాయమత్థో (జా. అట్ఠ. ౩.౪.౩౩) – సబ్బమిదం చరిమం కతన్తి యం అమ్హేహి తీహి జనేహి కతం, సబ్బమిదం కిచ్చం లామకం నిమ్మరియాదం అధమ్మికం. ఏవం అత్తనో ¶ చోరభావం తేసఞ్చ మన్తేసు అగారవం గరహిత్వా పున ఇతరే ద్వేయేవ గరహన్తో ‘‘ఉభో ధమ్మం న పస్సరే’’తిఆదిమాహ. తత్థ ఉభోతి ఇమే ద్వేపి జనా గరుకారారహం పోరాణకధమ్మం న పస్సన్తి, తతోవ ధమ్మపకతితో చుతా. ధమ్మో హి పఠముప్పత్తివసేన పకతి నామ. వుత్తమ్పి చేతం –

‘‘ధమ్మో ¶ హవే పాతురహోసి పుబ్బే,

పచ్ఛా అధమ్మో ఉదపాది లోకే’’తి. (జా. ౧.౧౧.౨౮);

యో చాయన్తి యో చ అయం నీచే నిసీదిత్వా మన్తే అజ్ఝాపేతి, యో చ ఉచ్చే నిసీదిత్వా అధీయతీతి.

‘‘సాలీనం ఓదనం భుఞ్జే, సుచిం మంసూపసేచనం;

తస్మా ఏతం న సేవామి, ధమ్మం ఇసీహి సేవిత’’న్తి. (జా. ౧.౪.౩౪) –

ఏవం జాతకే ఆగతా. తత్థ సుచిన్తి పణ్డరం పరిసుద్ధం. మంసూపసేచనన్తి నానప్పకారాయ మంసవికతియా సిత్తం భుఞ్జే, భుఞ్జామీతి అత్థో. సేసం పాకటమేవ.

ధిరత్థూతి ధి అత్థు, నిన్దా భవతూతి అత్థో, గరహామ తం మయన్తి వుత్తం హోతి. లద్ధలాభోతి ధనలాభం యసలాభఞ్చ సన్ధాయ వదతి. వినిపాతనహేతునాతి వినిపాతనస్స హేతుభావేన. వుత్తి నామ హోతీతి యథావుత్తో దువిధోపి లాభో అపాయసంవత్తనికతాయ సమ్పరాయే వినిపాతనహేతుభావేన పవత్తనతో సమ్పతి అధమ్మచరణేన పవత్తనతో చ వుత్తి నామ హోతీతి అత్థో. ఏవరూపా యా వుత్తీతి ఏవరూపా ధనలాభయసలాభసఙ్ఖాతా యా వుత్తి. అధమ్మచరణేన వాతి వా-సద్దో సమ్పిణ్డనత్థో. త్వన్తి ఉపయోగత్థే పచ్చత్తవచనం, తం ఇచ్చేవ వా పాఠో. అస్మాతి పాసాణాధివచనమేతం.

అధికరణసమథేసు ¶ ¶ యం వత్తబ్బం, తం అట్ఠకథాయం ఆగతట్ఠానేయేవ దస్సయిస్సామ.

ఇతి సమన్తపాసాదికాయ వినయట్ఠకథాయ సారత్థదీపనియం

భిక్ఖువిభఙ్గవణ్ణనా నిట్ఠితా.

నమో తస్స భగవతో అరహతో సమ్మాసమ్బుద్ధస్స

౧. పారాజికకణ్డం (భిక్ఖునీవిభఙ్గవణ్ణనా)

౬౫౬. భిక్ఖునీవిభఙ్గే ¶ ¶ యోతి యో భిక్ఖునీనం విభఙ్గో. మిగారనత్తాతి మజ్ఝపదలోపేనేతం వుత్తన్తి ఆహ ‘‘మిగారమాతుయా పన నత్తా హోతీ’’తి. మిగారమాతాతి విసాఖాయేతం అధివచనం. నవకమ్మాధిట్ఠాయికన్తి నవకమ్మసంవిధాయికం. బ్యఞ్జనానం పటివిజ్ఝితబ్బో ఆకారో నాతిగమ్భీరో, యథాసుతం ధారణమేవ తత్థ కరణీయన్తి సతియా బ్యాపారో అధికో, పఞ్ఞా తత్థ గుణీభూతాతి వుత్తం ‘‘సతిపుబ్బఙ్గమాయ పఞ్ఞాయా’’తి. సతి పుబ్బఙ్గమా ఏతిస్సాతి సతిపుబ్బఙ్గమా. పుబ్బఙ్గమతా చేత్థ పధానభావో ‘‘మనోపుబ్బఙ్గమా’’తిఆదీసు వియ. అత్థగ్గహణే పన పఞ్ఞాయ బ్యాపారో అధికో పటివిజ్ఝితబ్బస్స అత్థస్స అతిగమ్భీరత్తాతి ఆహ ‘‘పఞ్ఞాపుబ్బఙ్గమాయ సతియా’’తి. ఆలసియవిరహితాతి కోసజ్జరహితా. యథా ¶ అఞ్ఞా కుసీతా నిసిన్నట్ఠానే నిసిన్నావ హోన్తి, ఠితట్ఠానే ఠితావ, ఏవం అహుత్వా విప్ఫారికేన చిత్తేన సబ్బకిచ్చం నిప్ఫాదేతి.

సబ్బా భిక్ఖునియో సత్థులద్ధూపసమ్పదా సఙ్ఘతో లద్ధూపసమ్పదాతి దువిధా. గరుధమ్మపఅగ్గహణేన హి లద్ధూపసమ్పదా మహాపజాపతిగోతమీ సత్థుసన్తికావ లద్ధూపసమ్పదత్తా సత్థులద్ధూపసమ్పదా నామ. సేసా సబ్బాపి సఙ్ఘతో లద్ధూపసమ్పదా. తాపి ఏకతోఉపసమ్పన్నా ఉభతోఉపసమ్పన్నాతి దువిధా. తత్థ యా తా మహాపజాపతిగోతమియా సద్ధిం నిక్ఖన్తా పఞ్చసతా సాకియానియో, తా ఏకతోఉపసమ్పన్నా భిక్ఖుసఙ్ఘతో ఏవ లద్ధూపసమ్పదత్తా, ఇతరా ఉభతోఉపసమ్పన్నా ఉభతోసఙ్ఘే ఉపసమ్పన్నత్తా. ఏహిభిక్ఖునీభావేన ఉపసమ్పన్నా పన భిక్ఖునియో న సన్తి తాసం తథా ¶ ఉపసమ్పదాయ అభావతో. యది ఏవం ‘‘ఏహి భిక్ఖునీ’’తి ఇధ కస్మా వుత్తన్తి? దేసనాయ సోతపతితభావతో. అయఞ్హి సోతపతితతా నామ కత్థచి లబ్భమానస్సపి అగ్గహణేన హోతి, యథా అభిధమ్మే మనోధాతునిద్దేసే (ధ. స. ౧౬౦-౧౬౧) లబ్భమానమ్పి ఝానఙ్గం పఞ్చవిఞ్ఞాణసోతే పతితాయ న ఉద్ధటం కత్థచి దేసనాయ అసమ్భవతో, యథా తత్థేవ వత్థునిద్దేసే (ధ. స. ౯౮౪ ఆదయో) హదయవత్థు. కత్థచి అలబ్భమానస్సపి గహణవసేన యథాఠితకప్పీనిద్దేసే. యథాహ –

‘‘కతమో చ పుగ్గలో ఠితకప్పీ? అయఞ్చ పుగ్గలో సోతాపత్తిఫలసచ్ఛికిరియాయ పటిపన్నో అస్స, కప్పస్స చ ఉడ్డయ్హనవేలా అస్స, నేవ తావ కప్పో ఉడ్డయ్హేయ్య, యావాయం పుగ్గలో న సోతాపత్తిఫలం సచ్ఛికరేయ్యా’’తి (పు. ప. ౧౭).

ఏవమిధాపి అలబ్భమానగహణవసేన వేదితబ్బం. పరికప్పవచనఞ్హేతం ‘‘సచే భగవా భిక్ఖునీభావయోగ్యం కఞ్చి మాతుగామం ‘ఏహి భిక్ఖునీ’తి వదేయ్య, ఏవం భిక్ఖునీభావో సియా’’తి.

కస్మా పన భగవా ఏవం న కథేసీతి? తథా కతాధికారానం అభావతో. యే పన ‘‘అనాసన్నాసన్నిహితభావతో’’తి కారణం వత్వా ‘‘భిక్ఖూ ఏవ హి సత్థు ఆసన్నచారినో సదా సన్నిహితా చ హోన్తి, తస్మా తే ఏవ ‘ఏహిభిక్ఖూ’తి వత్తబ్బతం అరహన్తి, న భిక్ఖునియో’’తి వదన్తి, తం తేసం మతిమత్తం సత్థు ఆసన్నదూరభావస్స భబ్బాభబ్బభావసిద్ధత్తా. వుత్తఞ్హేతం భగవతా –

‘‘సఙ్ఘాటికణ్ణే ¶ చేపి మే, భిక్ఖవే, భిక్ఖు గహేత్వా పిట్ఠితో పిట్ఠితో అనుబన్ధో అస్స పాదే పాదం నిక్ఖిపన్తో, సో చ హోతి అభిజ్ఝాలు కామేసు తిబ్బసారాగో బ్యాపన్నచిత్తో పదుట్ఠమనసఙ్కప్పో ముట్ఠస్సతి అసమ్పజానో అసమాహితో విబ్భన్తచిత్తో పాకతిన్ద్రియో, అథ ఖో సో ఆరకావ మయ్హం, అహఞ్చ తస్స. తం కిస్స హేతు? ధమ్మఞ్హి సో, భిక్ఖవే, భిక్ఖు న పస్సతి, ధమ్మం అపస్సన్తో న మం పస్సతి. యోజనసతే చేపి సో, భిక్ఖవే, భిక్ఖు విహరేయ్య, సో చ హోతి అనభిజ్ఝాలు కామేసు న తిబ్బసారాగో అబ్యాపన్నచిత్తో అప్పదుట్ఠమనసఙ్కప్పో ఉపట్ఠితస్సతి ¶ సమ్పజానో సమాహితో ఏకగ్గచిత్తో సంవుతిన్ద్రియో, అథ ఖో సో సన్తికేవ మయ్హం, అహఞ్చ తస్స. తం కిస్స హేతు? ధమ్మఞ్హి సో, భిక్ఖవే, భిక్ఖు పస్సతి, ధమ్మం పస్సన్తో మం పస్సతీ’’తి (ఇతివు. ౯౨).

తస్మా అకారణం దేసతో సత్థు ఆసన్నానాసన్నతా. అకతాధికారతాయ పన భిక్ఖునీనం ఏహిభిక్ఖునూపసమ్పదాయ అయోగ్యతా వేదితబ్బా.

యది ఏవం యం తం థేరీగాథాసు భద్దాయ కుణ్డలకేసాయ వుత్తం –

‘‘నిహచ్చ జాణుం వన్దిత్వా, సమ్ముఖా అఞ్జలిం అకం;

ఏహి భద్దేతి మం అవచ, సా మే ఆసూపసమ్పదా’’తి. (థేరీగా. ౧౦౯);

‘‘ఆయాచితో తదా ఆహ, ఏహి భద్దేతి నాయకో;

తదాహం ఉపసమ్పన్నా, పరిత్తం తోయమద్దస’’న్తి. (అప. థేరీ ౨.౩.౪౪);

తం కథన్తి? నయిదం ఏహిభిక్ఖునీభావేన ఉపసమ్పదం సన్ధాయ వుత్తం, ఉపసమ్పదాయ పన హేతుభావతో ‘‘యా సత్థు ఆణత్తి, సా మే ఆసూపసమ్పదా’’తి వుత్తా. తథా హి వుత్తం అట్ఠకథాయం (థేరీగా. అట్ఠ. ౧౧౧) ‘‘ఏహి భద్దే భిక్ఖునుపస్సయం గన్త్వా భిక్ఖునీనం సన్తికే పబ్బజ ఉపసమ్పజ్జస్సూతి మం అవచ ఆణాపేసి, సా సత్థు ఆణా మయ్హం ఉపసమ్పదాయ కారణత్తా ఉపసమ్పదా ఆసి అహోసీ’’తి. అపదానగాథాయమ్పి ఏవమేవ అత్థో గహేతబ్బో. తస్మా భిక్ఖునీనం ఏహిభిక్ఖునూపసమ్పదా నత్థియేవాతి నిట్ఠమేత్థ గన్తబ్బం. యథా చేతం సోతపతితవసేన ‘‘ఏహి ¶ భిక్ఖునీ’’తి వుత్తం, ఏవం ‘‘తీహి సరణగమనేహి ఉపసమ్పన్నాతి భిక్ఖునీ’’తి ఇదమ్పి సోతపతితవసేనేవ వుత్తన్తి దట్ఠబ్బం సరణగమనూపసమ్పదాయపి భిక్ఖునీనం అసమ్భవతో.

౬౫౯. భిక్ఖువిభఙ్గే ‘‘కాయసంసగ్గం సాదియేయ్యా’’తి అవత్వా ‘‘సమాపజ్జేయ్యా’’తి వుత్తత్తా ‘‘భిక్ఖు ఆపత్తియా న కారేతబ్బో’’తి వుత్తం. తబ్బహులనయేనాతి కిరియాసముట్ఠానస్సేవ బహులభావతో. దిస్సతి హి తబ్బహులనయేన తబ్బోహారో యథా ‘‘బ్రాహ్మణగామో’’తి. బ్రాహ్మణగామేపి ¶ హి అన్తమసో రజకాదీని పఞ్చ కులాని సన్తి. సాతి కిరియాసముట్ఠానతా.

౬౬౨. తథేవాతి కాయసంసగ్గరాగేన అవస్సుతోయేవాతి అత్థో. సేసమేత్థ ఉత్తానమేవ.

పఠమపారాజికసిక్ఖాపదవణ్ణనా నిట్ఠితా.

౨. దుతియపారాజికసిక్ఖాపదవణ్ణనా

౬౬౬. దుతియే ‘‘కిస్స పన త్వం అయ్యే జానం పారాజికం ధమ్మం అజ్ఝాపన్న’’న్తి వచనతో ‘‘ఉద్దిట్ఠా ఖో అయ్యాయో అట్ఠ పారాజికా ధమ్మా’’తిఆదివచనతో చ భిక్ఖునీవిభఙ్గం పత్వా సాధారణాని సిక్ఖాపదాని భిక్ఖూనం ఉప్పన్నవత్థుస్మింయేవ ‘‘యా పన భిక్ఖునీ ఛన్దసో మేథునం ధమ్మం పటిసేవేయ్య, అన్తమసో తిరచ్ఛానగతేనపి, పారాజికా హోతి అసంవాసా’’తిఆదినా నయేన సవిసేసమ్పి అవిసేసమ్పి మాతికం ఠపేత్వా అనుక్కమేన పదభాజనం ఆపత్తిభేదం తికచ్ఛేదం అనాపత్తివారఞ్చ అనవసేసం వత్వా విత్థారేసి. సఙ్గీతికారకేహి పన అసాధారణపఞ్ఞత్తియోయేవ ఇధ విత్థారితాతి వేదితబ్బా.

అథ ఉపరిమేసు ద్వీసు అపఞ్ఞత్తేసు అట్ఠన్నం పారాజికానం అఞ్ఞతరన్తి ఇదం వచనం న యుజ్జతీతి ఆహ ‘‘ఇదఞ్చ పారాజికం పచ్ఛా పఞ్ఞత్త’’న్తిఆది. యది ఏవం ఇమస్మిం ఓకాసే కస్మా ఠపితన్తి ఆహ ‘‘పురిమేన పన సద్ధిం యుగళత్తా’’తిఆది, పురిమేన సద్ధిం ఏకసమ్బన్ధభావతో ఇధ వుత్తన్తి అధిప్పాయో. ‘‘అట్ఠన్నం పారాజికానం అఞ్ఞతర’’న్తి వచనతో చ వజ్జపటిచ్ఛాదికం యా పటిచ్ఛాదేతి, సాపి వజ్జపటిచ్ఛాదికాయేవాతి దట్ఠబ్బం. కిఞ్చాపి వజ్జపటిచ్ఛాదనం పేమవసేన హోతి, తథాపి సిక్ఖాపదవీతిక్కమచిత్తం దోమనస్సితమేవ హోతీతి కత్వా ‘‘దుక్ఖవేదన’’న్తి వుత్తం. సేసమేత్థ ఉత్తానమేవ.

దుతియపారాజికసిక్ఖాపదవణ్ణనా నిట్ఠితా.

౪. చతుత్థపారాజికసిక్ఖాపదవణ్ణనా

౬౭౫. చతుత్థే లోకస్సాదమిత్తసన్థవవసేనాతి లోకస్సాదసఙ్ఖాతస్స మిత్తసన్థవస్స వసేన. వుత్తమేవత్థం పరియాయన్తరేన విభావేతుం ‘‘కాయసంసగ్గరాగేనా’’తి వుత్తం.

తిస్సిత్థియో మేథునం తం న సేవేతి (పరి. అట్ఠ. ౪౮౧) యా తిస్సో ఇత్థియో వుత్తా, తాసుపి యం తం మేథునం నామ, తం న సేవతి. తయో పురిసేతి తయో పురిసేపి ఉపగన్త్వా మేథునం న సేవతి. తయో చ అనరియపణ్డకేతి ఉభతోబ్యఞ్జనసఙ్ఖాతే తయో అనరియే, తయో చ పణ్డకేతి ఇమేపి ఛ జనే ఉపగన్త్వా మేథునం న సేవతి. న చాచరే మేథునం బ్యఞ్జనస్మిన్తి అనులోమపారాజికవసేనపి అత్తనో నిమిత్తే మేథునం నాచరతి. ఛేజ్జం సియా మేథునధమ్మపచ్చయాతి సియా మేథునధమ్మపచ్చయా పారాజికన్తి అయం పఞ్హో అట్ఠవత్థుకంవ సన్ధాయ వుత్తో. తస్సా హి మేథునధమ్మస్స పుబ్బభాగకాయసంసగ్గం ఆపజ్జితుం వాయమన్తియా మేథునధమ్మపచ్చయా ఛేజ్జం హోతి. ఛేదోయేవ ఛేజ్జం.

మేథునధమ్మస్స పుబ్బభాగత్తాతి ఇమినా మేథునధమ్మస్స పుబ్బభాగభూతో కాయసంసగ్గోయేవ తత్థ మేథునధమ్మ-సద్దేన వుత్తో, న ద్వయంద్వయసమాపత్తీతి దీపేతి. వణ్ణావణ్ణోతి ద్వీహి సుక్కవిస్సట్ఠి వుత్తా. గమనుప్పాదనన్తి సఞ్చరిత్తం. సబ్బపదేసూతి ‘‘సఙ్ఘాటికణ్ణగ్గహణం సాదియేయ్యా’’తిఆదీసు. సేసమేత్థ ఉత్తానమేవ. కాయసంసగ్గరాగో, సఉస్సాహతా, అట్ఠమస్స వత్థుస్స పూరణన్తి ఇమాని పనేత్థ తీణి అఙ్గాని.

చతుత్థపారాజికసిక్ఖాపదవణ్ణనా నిట్ఠితా.

భిక్ఖునీవిభఙ్గే పారాజికకణ్డవణ్ణనా నిట్ఠితా.

౨. సఙ్ఘాదిసేసకణ్డం (భిక్ఖునీవిభఙ్గవణ్ణనా)

౧. పఠమసఙ్ఘాదిసేససిక్ఖాపదవణ్ణనా

౬౭౯. సఙ్ఘాదిసేసకణ్డస్స ¶ ¶ పఠమసిక్ఖాపదే ద్వీసు జనేసూతి అడ్డకారకేసు ద్వీసు జనేసు. యో కోచీతి తేసుయేవ ద్వీసు యో కోచి, అఞ్ఞో వా తేహి ఆణత్తో. దుతియస్స ఆరోచేతీతి ఏత్థాపి ద్వీసు జనేసు యస్స కస్సచి దుతియస్స కథం యో కోచి ఆరోచేతీతి ఏవమత్థో గహేతబ్బోతి ఆహ ‘‘దుతియస్స ఆరోచేతీతి ఏత్థాపి ఏసేవ నయో’’తి. గతిగతన్తి చిరకాలపవత్తం.

ఆపత్తీతి ఆపజ్జనం. సహ వత్థుజ్ఝాచారాతి వత్థువీతిక్కమేన సహ. సహయోగే కరణవచనప్పసఙ్గే ఇదం నిస్సక్కవచనం. యన్తి యం ధమ్మం. నిస్సారేతీతి ఆపన్నం భిక్ఖునిసఙ్ఘమ్హా నిస్సారేతి. హేతుమ్హి చాయం కత్తువోహారో. నిస్సారణహేతుభూతో హి ధమ్మో నిస్సారణీయోతి వుత్తో. గీవాయేవ హోతి, న పారాజికం అనాణత్తియా గహితత్తా. యథా దాసదాసీవాపీఆదీని సమ్పటిచ్ఛితుం న వట్టతి, ఏవం తేసం అత్థాయ అడ్డకరణమ్పి న వట్టతీతి ఆహ ‘‘అయం అకప్పియఅడ్డో నామ, న వట్టతీ’’తి.

ఏత్థ చ సచే అధికరణట్ఠానం గన్త్వా ‘‘అమ్హాకం ఏసో దాసో, దాసీ, వాపీ, ఖేత్తం, ఆరామో, ఆరామవత్థు, గావో, అజా, కుక్కుటా’’తిఆదినా వోహరతి, అకప్పియం. ‘‘అయం అమ్హాకం ఆరామికో, అయం వాపీ ఇత్థన్నామేన సఙ్ఘస్స భణ్డధోవనత్థాయ దిన్నా, ఇతో ఖేత్తతో ఆరామతో ఉప్పజ్జనకచతుపచ్చయా ఇతో గావితో మహింసితో అజాతో ఉప్పజ్జనకగోరసా ఇత్థన్నామేన సఙ్ఘస్స దిన్నాతి పుచ్ఛితే వా అపుచ్ఛితే వా వత్తుం వట్టతీ’’తి వదన్తి. సేసమేత్థ ఉత్తానమేవ. అనాకడ్ఢితాయ అడ్డకరణం, అడ్డపరియోసానన్తి ఇమాని పనేత్థ ద్వే అఙ్గాని.

పఠమసఙ్ఘాదిసేససిక్ఖాపదవణ్ణనా నిట్ఠితా.

౨. దుతియసఙ్ఘాదిసేససిక్ఖాపదవణ్ణనా

౬౮౩. దుతియే ¶ ¶ మల్లగణభటిపుత్తగణాదికన్తిఆదీసు మల్లగణో నామ నారాయనభత్తికో తత్థ తత్థ పానీయట్ఠపనపోక్ఖరణీఖణనాదిపుఞ్ఞకమ్మకారకో గణో, భటిపుత్తగణో నామ కుమారభత్తికగణో. ధమ్మగణోతి సాసనభత్తిగణో అనేకప్పకారపుఞ్ఞకమ్మకారకగణో వుచ్చతి. గన్ధికసేణీతి అనేకప్పకారసుగన్ధివికతికారకో గణో. దుస్సికసేణీతి పేసకారకగణో. కప్పగతికన్తి కప్పియభావం గతం.

వుట్ఠాపేన్తియాతి ఉపసమ్పాదేన్తియా. ‘‘చోరిం వుత్తనయేన అనాపుచ్ఛా పబ్బాజేన్తియా దుక్కట’’న్తి వదన్తి. పణ్ణత్తిం అజానన్తా అరియాపి వుట్ఠాపేన్తీతి వా కమ్మవాచాపరియోసానే ఆపత్తిక్ఖణే విపాకాబ్యాకతసమఙ్గితావసేన వా ‘‘తిచిత్త’’న్తి వుత్తన్తి వేదితబ్బం. సేసమేత్థ ఉత్తానమేవ. చోరితా, చోరిసఞ్ఞా, అఞ్ఞత్ర అనుఞ్ఞాతకారణా వుట్ఠాపనన్తి ఇమాని పనేత్థ తీణి అఙ్గాని.

దుతియసఙ్ఘాదిసేససిక్ఖాపదవణ్ణనా నిట్ఠితా.

౩. తతియసఙ్ఘాదిసేససిక్ఖాపదవణ్ణనా

౬౯౨. తతియే పరిక్ఖేపం అతిక్కామేన్తియాతి సకగామతో అఞ్ఞస్స గామస్స పరిక్ఖేపం అతిక్కామేన్తియా. ‘‘గామన్తరం గచ్ఛేయ్యా’’తి హి వచనతో అఞ్ఞస్స గామస్స పరిక్ఖేపం అతిక్కామేన్తియా ఏవ ఆపత్తి, న సకగామస్స. అఞ్ఞో హి గామో గామన్తరం. అపరిక్ఖిత్తస్స గామస్స ఉపచారన్తి ఏత్థ ఉపచార-సద్దేన ఘరూపచారతో పఠమలేడ్డుపాతసఙ్ఖాతం పరిక్ఖేపారహట్ఠానం గహితం, న తతో దుతియలేడ్డుపాతసఙ్ఖాతో ఉపచారోతి ఆహ ‘‘పరిక్ఖేపారహట్ఠాన’’న్తి. తేనేవ పాళియం ‘‘ఉపచారం అతిక్కామేన్తియా’’తి వుత్తం. అఞ్ఞథా యథా వికాలగామప్పవిసనసిక్ఖాపదే ‘‘పరిక్ఖిత్తస్స గామస్స పరిక్ఖేపం అతిక్కమన్తస్స, అపరిక్ఖిత్తస్స గామస్స ఉపచారం ఓక్కమన్తస్సా’’తి (పాచి. ౫౧౩) వుత్తం, ఏవమిధాపి ‘‘పరిక్ఖిత్తస్స గామస్స పరిక్ఖేపం అతిక్కామేన్తియా అపరిక్ఖిత్తస్స గామస్స ఉపచారం ఓక్కమన్తియా’’తి వదేయ్య. సఙ్ఖేపతో వుత్తమత్థం విభజిత్వా దస్సేన్తో ‘‘అపిచేత్థా’’తిఆదిమాహ. విహారస్స ¶ చతుగామసాధారణత్తాతి ఇమినా ‘‘విహారతో ఏకం గామం గన్తుం వట్టతీ’’తి ఏత్థ ¶ కారణమాహ. విహారస్స చతుగామసాధారణత్తాయేవ హి చతూసు గామేసు యంకిఞ్చి ఏకం గామం గన్తుం వట్టతి.

యత్థాతి యస్సం నదియం. ‘‘పఠమం పాదం ఉత్తారేన్తియా ఆపత్తి థుల్లచ్చయస్స, దుతియం పాదం ఉత్తారేన్తియా ఆపత్తి సఙ్ఘాదిసేసస్సా’’తి వచనతో నదిం ఓతరిత్వా పదసా ఉత్తరన్తియా ఏవ ఆపత్తీతి ఆహ ‘‘సేతునా గచ్ఛతి, అనాపత్తీ’’తిఆది. పరతీరమేవ అక్కమన్తియా అనాపత్తీతి నదిం అనోతరిత్వా యాననావాదీసు అఞ్ఞతరేన గన్త్వా పరతీరమేవ అక్కమన్తియా అనాపత్తి. ఉభయతీరేసు విచరన్తి, వట్టతీతి ఇదం అసతిపి నదీపారగమనే ఉపరి వక్ఖమానస్స వినిచ్ఛయస్స ఫలమత్తదస్సనత్థం వుత్తన్తి వేదితబ్బం. ఓరిమతీరమేవ ఆగచ్ఛతి, ఆపత్తీతి పరతీరం గన్తుకామతాయ ఓతిణ్ణత్తా వుత్తం. తమేవ తీరన్తి తమేవ ఓరిమతీరం. అనాపత్తీతి పరతీరం గన్తుకామతాయ అభావతో అనాపత్తి.

తాదిసే అరఞ్ఞేతి ‘‘బహిఇన్దఖీలా సబ్బమేతం అరఞ్ఞ’’న్తి (విభ. ౫౨౯) ఏవం వుత్తలక్ఖణే అరఞ్ఞే. అథ తాదిసస్సేవ అరఞ్ఞస్స గహితభావో కథం విఞ్ఞాయతీతి ఆహ ‘‘తేనేవా’’తిఆది. ఇమినా హి అట్ఠకథావచనేన ఈదిసేపి గామసమీపే దస్సనూపచారే విజహితే సతిపి సవనూపచారే ఆపత్తి హోతీతి విఞ్ఞాయతి. మగ్గమూళ్హా ఉచ్చాసద్దం కరోన్తీతి ఆహ ‘‘మగ్గమూళ్హసద్దేన వియా’’తి. సద్దాయన్తియాతి సద్దం కరోన్తియా. పురిమాయోతి పురేతరం గచ్ఛన్తియో. అఞ్ఞం మగ్గం గణ్హాతీతి మగ్గమూళ్హత్తా, న ఓహాతుం, తస్మా ద్విన్నమ్పి అనాపత్తి. సేసమేత్థ ఉత్తానమేవ. అనన్తరాయేన ఏకభావో, గామన్తరగమనాదీసు అఞ్ఞతరతాపజ్జనం, ఆపదాయ అభావోతి ఇమాని పనేత్థ తీణి అఙ్గాని.

తతియసఙ్ఘాదిసేససిక్ఖాపదవణ్ణనా నిట్ఠితా.

౪. చతుత్థసఙ్ఘాదిసేససిక్ఖాపదవణ్ణనా

౬౯౪. చతుత్థే కారకగణస్సాతి ఉక్ఖేపనీయకమ్మకారకగణస్స. తేచత్తాలీసప్పభేదం వత్తం ఖన్ధకే ఆవి భవిస్సతి. నేత్థారవత్తేతి నిత్థరణహేతుమ్హి ¶ వత్తే. సేసం ఉత్తానమేవ. ధమ్మేన కమ్మేన ఉక్ఖిత్తతా, అఞ్ఞత్ర అనుఞ్ఞాతకారణా ఓసారణన్తి ఇమాని పనేత్థ ద్వే అఙ్గాని.

చతుత్థసఙ్ఘాదిసేససిక్ఖాపదవణ్ణనా నిట్ఠితా.

౫. పఞ్చమసఙ్ఘాదిసేససిక్ఖాపదవణ్ణనా

౭౦౧. పఞ్చమే ¶ ఏతం న వుత్తన్తి ‘‘భిక్ఖునియా అవస్సుతభావో దట్ఠబ్బో’’తి ఏతం నియమనం న వుత్తం. తన్తి తం నియమేత్వా అవచనం. పాళియా సమేతీతి ‘‘ఏకతో అవస్సుతే’’తి అవిసేసేత్వా వుత్తపాళియా ‘‘అనవస్సుతోతి జానన్తీ పటిగ్గణ్హాతీ’’తి ఇమాయ చ పాళియా సమేతి. యది హి పుగ్గలస్స అవస్సుతభావో నప్పమాణం, కిం ‘‘అనవస్సుతోతి జానన్తీ’’తి ఇమినా వచనేన, ‘‘అనాపత్తి ఉభతోఅనవస్సుతా హోన్తి, అనవస్సుతా పటిగ్గణ్హాతీ’’తి ఏత్తకమేవ వత్తబ్బం సియా. ‘‘ఉభతోఅనవస్సుతా హోన్తి, అనవస్సుతోతి జానన్తీ పటిగ్గణ్హాతీ’’తి ఇమస్స చ అనాపత్తివారస్స అయమత్థో. ఉభో చే అనవస్సుతా, సబ్బథాపి అనాపత్తి. అథ భిక్ఖునీ అనవస్సుతా సమానా అవస్సుతమ్పి ‘‘అనవస్సుతో’’తి సఞ్ఞాయ తస్స హత్థతో పటిగ్గణ్హాతి, ఏవమ్పి అనాపత్తి. అథ సయం అనవస్సుతాపి అఞ్ఞం అనవస్సుతం వా అవస్సుతం వా ‘‘అవస్సుతో’’తి జానాతి, దుక్కటమేవ. వుత్తఞ్హేతం అనన్తరసిక్ఖాపదే ‘‘కిస్స త్వం అయ్యే న పటిగ్గణ్హాసీతి. అవస్సుతా అయ్యేతి. త్వం పన అయ్యే అవస్సుతాతి. నాహం అయ్యే అవస్సుతా’’తి. సేసమేత్థ ఉత్తానమేవ. ఉదకదన్తపోనతో అఞ్ఞం అజ్ఝోహరణీయం, ఉభతోఅవస్సుతతా, సహత్థా గహణం, అజ్ఝోహరణన్తి ఇమాని పనేత్థ చత్తారి అఙ్గాని.

పఞ్చమసఙ్ఘాదిసేససిక్ఖాపదవణ్ణనా నిట్ఠితా.

౬. ఛట్ఠసఙ్ఘాదిసేససిక్ఖాపదవణ్ణనా

౭౦౫. ఛట్ఠే పరివారగాథాయ అయమత్థో. న దేతి న పటిగ్గణ్హాతీతి (పరి. అట్ఠ. ౪౮౧) న ఉయ్యోజికా దేతి, నాపి ఉయ్యోజితా తస్సా హత్థతో గణ్హాతి ¶ . పటిగ్గహో తేన న విజ్జతీతి తేనేవ కారణేన ఉయ్యోజికాయ హత్థతో ఉయ్యోజితాయ పటిగ్గహో న విజ్జతి. ఆపజ్జతి గరుకన్తి ఏవం సన్తేపి అవస్సుతస్స హత్థతో పిణ్డగ్గహణే ఉయ్యోజేన్తీ సఙ్ఘాదిసేసాపత్తిం ఆపజ్జతి. తఞ్చ పరిభోగపచ్చయాతి తఞ్చ పన ఆపత్తిం ఆపజ్జమానా తస్సా ఉయ్యోజితాయ పరిభోగపచ్చయా ఆపజ్జతి. తస్సా హి భోజనపరియోసానే ఉయ్యోజికాయ సఙ్ఘాదిసేసో హోతి. సేసమేత్థ ఉత్తానమేవ. మనుస్సపురిసతా, అఞ్ఞత్ర అనుఞ్ఞాతకారణా ఖాదనీయం భోజనీయం గహేత్వా భుఞ్జాతి ఉయ్యోజనా, తేన వచనేన గహేత్వా ఇతరిస్సా భోజనపరియోసానన్తి ఇమాని పనేత్థ తీణి అఙ్గాని.

ఛట్ఠసఙ్ఘాదిసేససిక్ఖాపదవణ్ణనా నిట్ఠితా.

౭. సత్తమసఙ్ఘాదిసేససిక్ఖాపదవణ్ణనా

౭౦౯. సత్తమే ¶ కిన్నుమావ సమణియోతి కిం ను ఇమా ఏవ సమణియో. తాసాహన్తి తాసం అహం. సేసం ఉత్తానమేవ.

సత్తమసఙ్ఘాదిసేససిక్ఖాపదవణ్ణనా నిట్ఠితా.

౯. నవమసఙ్ఘాదిసేససిక్ఖాపదవణ్ణనా

౭౨౧. నవమే వజ్జప్పటిచ్ఛాదికాతి ఖుద్దానుఖుద్దకవజ్జస్స పటిచ్ఛాదికా. సమనుభాసనకమ్మకాలే చేత్థ ద్వే తిస్సో ఏకతో సమనుభాసితబ్బా.

నవమసఙ్ఘాదిసేససిక్ఖాపదవణ్ణనా నిట్ఠితా.

భిక్ఖునీవిభఙ్గే సఙ్ఘాదిసేసవణ్ణనా నిట్ఠితా.

౩. నిస్సగ్గియకణ్డం (భిక్ఖునీవిభఙ్గవణ్ణనా)

౭౩౩. నిస్సగ్గియేసు ¶ ¶ పఠమం ఉత్తానమేవ.

౭౪౦. దుతియే ‘‘అయ్యాయ దమ్మీతి ఏవం పటిలద్ధన్తి నిస్సట్ఠపటిలద్ధం. తేనేవ మాతికాట్ఠకథాయమ్పి ‘‘నిస్సట్ఠం పటిలభిత్వాపి యథాదానేయేవ ఉపనేతబ్బ’’న్తి వుత్తం. యథాదానేయేవ ఉపనేతబ్బన్తి యథా దాయకేన దిన్నం, తథా ఉపనేతబ్బం, అకాలచీవరపక్ఖేయేవ ఠపేతబ్బన్తి వుత్తం హోతి. ఏత్థ చ భాజాపితాయ లద్ధచీవరమేవ నిస్సగ్గియం హోతి, తం వినయకమ్మం కత్వాపి అత్తనా న లభతి. సేసమేత్థ ఉత్తానమేవ. అకాలచీవరతా, తథాసఞ్ఞితా, కాలచీవరన్తి అధిట్ఠాయ లేసేన భాజాపనం, పటిలాభోతి ఇమాని పనేత్థ చత్తారి అఙ్గాని.

౭౪౩. తతియే మేతన్తి మే ఏతం. సకసఞ్ఞాయ గహితత్తా పాచిత్తియం దుక్కటఞ్చ వుత్తం. ఇతరథా భణ్డగ్ఘేన కారేతబ్బం. ఉపసమ్పన్నతా, పరివత్తితచీవరస్స వికప్పనుపగతా, సకసఞ్ఞాయ అచ్ఛిన్దనం వా అచ్ఛిన్దాపనం వాతి ఇమాని పనేత్థ తీణి అఙ్గాని.

౭౪౮-౭౫౨. చతుత్థే ఆహటసప్పిం దత్వాతి అత్తనో దత్వా. యమకం పచితబ్బన్తి సప్పిఞ్చ తేలఞ్చ ఏకతో కత్వా పచితబ్బం. లేసేన గహేతుకామతా, అఞ్ఞస్స విఞ్ఞాపనం, పటిలాభోతి ఇమాని పనేత్థ తీణి అఙ్గాని.

౭౫౩. పఞ్చమే సాతి థుల్లనన్దా. అయన్తి అయం సిక్ఖమానా. చేతాపేత్వాతి జానాపేత్వా ఇచ్చేవ అత్థోతి ఇధ వుత్తం, మాతికాట్ఠకథాయం (కఙ్ఖా. అట్ఠ. అఞ్ఞచేతాపనసిక్ఖాపదవణ్ణనా) పన ‘‘అఞ్ఞం చేతాపేత్వాతి అత్తనో కప్పియభణ్డేన ఇదం నామ ఆహరాతి అఞ్ఞం పరివత్తాపేత్వా’’తి వుత్తం, తస్మా ‘‘చేతాపేత్వా’’తి ఇమస్స పరివత్తాపేత్వాతిపి అత్థో దట్ఠబ్బో. అఞ్ఞం చేతాపేయ్యాతి ‘‘ఏవం మే ఇదం దత్వా అఞ్ఞమ్పి ఆహరిస్సతీ’’తి మఞ్ఞమానా ‘‘న మే ఇమినా అత్థో, ఇదం నామ మే ఆహరా’’తి తతో అఞ్ఞం చేతాపేయ్య.

౭౫౮. ఛట్ఠే ¶ ¶ ధమ్మకిచ్చన్తి పుఞ్ఞకమ్మం. పావారికస్సాతి దుస్సవాణిజకస్స. యాయ చేతాపితం, తస్సాయేవ నిస్సగ్గియం నిస్సట్ఠపటిలాభో చ, తస్మా తాయ భిక్ఖునియా నిస్సట్ఠం పటిలభిత్వా యథాదానే ఉపనేతబ్బం, న అత్తనా గహేతబ్బం. అఞ్ఞస్సత్థాయాతి చీవరాదీసు అఞ్ఞతరస్సత్థాయ. అఞ్ఞుద్దిసికేనాతి పురిమస్సేవత్థదీపనం. పరిక్ఖారేనాతి కప్పియభణ్డేన.

౭౬౪. సత్తమే సయం యాచితకేనాతి సయం యాచితకేనాపీతి అత్థో. తేనేవ పాళియం ‘‘తేన చ పరిక్ఖారేన సయమ్పి యాచిత్వా’’తి వుత్తం, తతోయేవ మాతికాట్ఠకథాయం ‘‘సఞ్ఞాచికేనాతి సయం యాచితకేనాపీ’’తి అత్థో వుత్తో.

౭౬౮-౭౭౩. అట్ఠమనవమదసమాని ఉత్తానత్థానేవ.

౭౮౪. ఏకాదసమే యస్మా పవారితట్ఠానే విఞ్ఞత్తి నామ న పటిసేధేతబ్బా, తస్మా భగవా ధమ్మనిమన్తనవసేన పవారితట్ఠానే ‘‘వదేయ్యాసి యేనత్థో’’తి వుత్తాయ ‘‘చతుక్కంసపరమం విఞ్ఞాపేతబ్బ’’న్తి పరిచ్ఛేదం దస్సేతీతి వేదితబ్బం. తేనేవ మాతికాట్ఠకథాయం (కఙ్ఖా. అట్ఠ. గరుపావురణసిక్ఖాపదవణ్ణనా) ‘‘చేతాపేతబ్బన్తి ఠపేత్వా సహధమ్మికే చ ఞాతకపవారితే చ అఞ్ఞేన కిస్మిఞ్చిదేవ గుణే పరితుట్ఠేన వదేయ్యాసి యేనత్థోతి వుత్తాయ విఞ్ఞాపేతబ్బ’’న్తి వుత్తం.

భిక్ఖునీవిభఙ్గే నిస్సగ్గియపాచిత్తియసిక్ఖాపదవణ్ణనా నిట్ఠితా.

౪. పాచిత్తియకణ్డం (భిక్ఖునీవిభఙ్గవణ్ణనా)

౭౯౩-౭౯౭. పాచిత్తియేసు ¶ ¶ లసుణవగ్గస్స పఠమే జాతిం సరతీతి జాతిస్సరో. సభావేనేవాతి సూపసమ్పాకాదిం వినావ. బదరసాళవం నామ బదరఫలాని సుక్ఖాపేత్వా చుణ్ణేత్వా కత్తబ్బా ఖాదనీయవికతి. సేసమేత్థ ఉత్తానమేవ. ఆమకలసుణఞ్చేవ అజ్ఝోహరణఞ్చాతి ఇమాని పనేత్థ ద్వే అఙ్గాని.

౭౯౮-౮౦౨. దుతియతతియచతుత్థాని ఉత్తానత్థానేవ.

౮౧౨. పఞ్చమే ద్విన్నం పబ్బానం ఉపరీతి ఏత్థ ద్విన్నం అఙ్గులీనం సహ పవేసనే ఏకేకాయ అఙ్గులియా ఏకేకం పబ్బం కత్వా ద్విన్నం పబ్బానం ఉపరి. ఏకఙ్గులిపవేసనే ద్విన్నం పబ్బానం ఉపరి న వట్టతీతి వేదితబ్బం. మహాపచ్చరియమ్పి అయమేవ నయో దస్సితో. ఉదకసుద్ధిపచ్చయేన పన సతిపి ఫస్ససాదియనే యథావుత్తపరిచ్ఛేదే అనాపత్తి.

౮౧౫-౮౧౭. ఛట్ఠే ఆసుమ్భిత్వాతి పాతేత్వా. దధిమత్థూతి దధిమణ్డం దధిమ్హి పసన్నోదకం. భుఞ్జన్తస్స భిక్ఖునో హత్థపాసే ఠానం, పానీయస్స వా విధూపనస్స వా గహణన్తి ఇమాని పనేత్థ ద్వే అఙ్గాని.

౮౨౨. సత్తమే ‘‘పటిగ్గణ్హాతి, ఆపత్తి దుక్కటస్సా’’తి ఇదం పుబ్బపయోగదుక్కటస్స నిదస్సనమత్తన్తి ఆహ ‘‘న కేవలం పటిగ్గహణేయేవ హోతీ’’తిఆది. పమాణన్తి పాచిత్తియాపత్తియా పమాణం. ఇమేహియేవ ద్వీహి పాచిత్తియం హోతి, నాఞ్ఞేహి భజ్జనాదీహీతి అత్థో. వుత్తమేవత్థం విత్థారతో దస్సేతుం ‘‘తస్మా’’తిఆదిమాహ. తం పుబ్బాపరవిరుద్ధన్తి పునపి వుత్తన్తి వుత్తవాదం సన్ధాయాహ. అఞ్ఞాయ విఞ్ఞత్తియా లద్ధమ్పి హి అనాణత్తియా విఞ్ఞత్తియా ఇమిస్సా ¶ అవిఞ్ఞత్తియా లద్ధపక్ఖం భజతి, తస్మా హేట్ఠా అవిఞ్ఞత్తియా లద్ధే కరణకారాపనేసు విసేసం అవత్వా ఇధ విసేసవచనం పుబ్బాపరవిరుద్ధం. యది చేత్థ కరణే పాచిత్తియం, కారాపనేపి పాచిత్తియేనేవ భవితబ్బం. అథ కారాపనే దుక్కటం, కరణేపి దుక్కటేనేవ భవితబ్బం. న హి కరణే వా కారాపనే వా విసేసో అత్థి, తస్మా అఞ్ఞాయ విఞ్ఞత్తియా ¶ లద్ధం సయం భజ్జనాదీని కత్వాపి కారాపేత్వాపి భుఞ్జన్తియా దుక్కటమేవాతి ఇదమేత్థ సన్నిట్ఠానం. అవిసేసేన వుత్తన్తి కరణకారాపనానం సామఞ్ఞతో వుత్తం. సేసమేత్థ ఉత్తానమేవ. సత్తన్నం ధఞ్ఞానం అఞ్ఞతరస్స విఞ్ఞాపనం వా విఞ్ఞాపాపనం వా, పటిలాభో, భజ్జనాదీని కత్వా వా కారేత్వా వా అజ్ఝోహరణన్తి ఇమాని పనేత్థ తీణి అఙ్గాని.

౮౨౪. అట్ఠమే నిబ్బిట్ఠోతి పతిట్ఠాపితో. కేణీతి రఞ్ఞో దాతబ్బస్స ఆయస్సేతం అధివచనం. ఠానన్తరన్తి గామజనపదాదిఠానన్తరం. సేసమేత్థ ఉత్తానమేవ. ఉచ్చారాదిభావో, అనవలోకనం, వళఞ్జనట్ఠానం, తిరోకుట్టపాకారతా, ఛడ్డనం వా ఛడ్డాపనం వాతి ఇమాని పనేత్థ పఞ్చ అఙ్గాని.

౮౩౦. నవమే సబ్బేసన్తి భిక్ఖుస్స భిక్ఖునియా చ. ఇధ ఖేత్తపాలకా ఆరామాదిగోపకా చ సామికా ఏవ.

౮౩౬. దసమే ఏకపయోగేనాతి ఏకదిసావలోకనపయోగేన. తేసంయేవాతి యేసం నచ్చం పస్సతి. కిఞ్చాపి సయం నచ్చనాదీసు పాచిత్తియం పాళియం న వుత్తం, తథాపి అట్ఠకథాపమాణేన గహేతబ్బన్తి దస్సేతుం ‘‘సబ్బఅట్ఠకథాసు వుత్త’’న్తి ఆహ. ‘‘ఆరామే ఠత్వాతి న కేవలం ఠత్వా, తతో తతో గన్త్వాపి సబ్బిరియాపథేహి లభతి, ‘ఆరామే ఠితా’తి పన ఆరామపరియాపన్నభావదస్సనత్థం వుత్తం. ఇతరథా నిసిన్నాపి న లభేయ్యా’’తి తీసుపి గణ్ఠిపదేసు వుత్తం. సేసమేత్థ ఉత్తానమేవ. నచ్చాదీనం అఞ్ఞతరతా, అఞ్ఞత్ర అనుఞ్ఞాతకారణా గమనం, దస్సనం వా సవనం వాతి ఇమాని పనేత్థ తీణి అఙ్గాని.

౮౪౧. అన్ధకారవగ్గస్స పఠమే దానే వా పూజాయ వాతి దాననిమిత్తం వా పూజానిమిత్తం వా. ¶ మన్తేతీతి కథేతి. రత్తన్ధకారతా, పురిసస్స హత్థపాసే ఠానం వా సల్లపనం వా, సహాయాభావో, రహోపేక్ఖతాతి ఇమాని పనేత్థ చత్తారి అఙ్గాని.

౮౪౨-౮౪౬. దుతియతతియచతుత్థాని ఉత్తానత్థానేవ.

౮౫౬-౮౫౭. పఞ్చమే ¶ అనోవస్సకం అతిక్కామేన్తియాతి ఛన్నస్స అన్తో నిసీదిత్వా పక్కమన్తిం సన్ధాయ వుత్తం. ‘‘ఉపచారో ద్వాదసహత్థో’’తి వదన్తి. పల్లఙ్కస్స అనోకాసేతి ఊరుబద్ధాసనస్స అనోకాసే అప్పహోన్తే. పురేభత్తతా, అన్తరఘరే నిసజ్జా, ఆసనస్స పల్లఙ్కోకాసతా, అఞ్ఞత్ర అనుఞ్ఞాతకారణా అనాపుచ్ఛనం, వుత్తపరిచ్ఛేదాతిక్కమోతి ఇమాని పనేత్థ పఞ్చ అఙ్గాని.

౮౫౯-౮౬౪. ఛట్ఠసత్తమాదీని ఉత్తానత్థానేవ.

౮౮౩-౮౮౭. నగ్గవగ్గస్స పఠమదుతియాని ఉత్తానత్థానేవ.

౮౯౩. తతియే విసిబ్బేత్వాతి దుస్సిబ్బితం పున సిబ్బనత్థాయ విసిబ్బేత్వా విజటేత్వా. అఞ్ఞత్ర చతూహపఞ్చాహాతి విసిబ్బితదివసతో పఞ్చ దివసే అతిక్కమిత్వా. నివాసనపావురణూపగచీవరతా, ఉపసమ్పన్నాయ సన్తకతా, సిబ్బనత్థాయ విసిబ్బనం వా విసిబ్బాపనం వా, అఞ్ఞత్ర అనుఞ్ఞాతకారణా పఞ్చాహాతిక్కమో, ధురనిక్ఖేపోతి ఇమాని పనేత్థ పఞ్చ అఙ్గాని.

౮౯౮. చతుత్థే పఞ్చన్నం చీవరానన్తి తిచీవరం ఉదకసాటికా సఙ్కచ్చికాతి ఇమేసం పఞ్చన్నం చీవరానం. పఞ్చన్నం చీవరానం అఞ్ఞతరతా, పఞ్చాహాతిక్కమో, అనుఞ్ఞాతకారణాభావో, అపరివత్తనన్తి ఇమాని పనేత్థ చత్తారి అఙ్గాని.

౯౦౭. ఛట్ఠే ¶ చీవరలాభన్తి లభితబ్బచీవరం. వికప్పనుపగపచ్ఛిమతా, సఙ్ఘస్స పరిణతభావో, వినా ఆనిసంసదస్సనేన అన్తరాయకరణన్తి ఇమాని పనేత్థ తీణి అఙ్గాని.

౯౧౬. అట్ఠమే ¶ కుమ్భథూణం నామ కుమ్భసద్దో, తేన చరన్తి కీళన్తి, తం వా సిప్పం ఏతేసన్తి కుమ్భథూణికా. తేనాహ ‘‘ఘటకేన కీళనకా’’తి. దీఘనికాయట్ఠకథాయం (దీ. ని. అట్ఠ. ౧.౧౩) పన ‘‘కుమ్భథూణం నామ చతురస్సఅమ్బణకతాళ’’న్తి వుత్తం. చతురస్సఅమ్బణకతాళం నామ రుక్ఖసారదన్తాదీసు యేన కేనచి చతురస్సఅమ్బణం కత్వా చతూసు పస్సేసు చమ్మేన ఓనన్ధిత్వా కతవాదితభణ్డం. బిమ్బిసకన్తిపి తస్సేవ వేవచనం, తం వాదేన్తి, తం వా సిప్పం ఏతేసన్తి కుమ్భథూణికా. తేనాహ ‘‘బిమ్బిసకవాదకాతిపి వదన్తీ’’తి. సమణచీవరతా, ఠపేత్వా సహధమ్మికే మాతాపితరో చ అఞ్ఞేసం దానం, అతావకాలికతాతి ఇమాని పనేత్థ తీణి అఙ్గాని.

౯౨౭. దసమే ధమ్మికం కథినుద్ధారన్తి సబ్బాసం భిక్ఖునీనం అకాలచీవరం దాతుకామేన ఉపాసకేన యత్తకో అత్థారమూలకో ఆనిసంసో, తతో అధికం వా సమకం వా దత్వా యాచితకేన సమగ్గేన భిక్ఖునిసఙ్ఘేన యం కథినం ఞత్తిదుతియేన కమ్మేన అన్తరా ఉద్ధరీయతి, తస్స సో ఉద్ధారో ధమ్మికోతి వుచ్చతి, ఏవరూపం కథినుద్ధారన్తి అత్థో. సేసం ఉత్తానత్థమేవ.

౯౩౨. తువట్టవగ్గే సబ్బం ఉత్తానమేవ.

౯౭౮. చిత్తాగారవగ్గస్స పఠమే కీళనఉపవనన్తి అన్తోనగరే ఠితం సన్ధాయ వుత్తం, కీళనుయ్యానన్తి బహినగరే ఠితం సన్ధాయ. పాటేక్కా ఆపత్తియోతి గీవాయ పరివట్టనప్పయోగగణనాయ ఆపత్తియో, న ఉమ్మీలనగణనాయ. ‘‘అజ్ఝారామే రాజాగారాదీని కరోన్తి ¶ , తాని పస్సన్తియా అనాపత్తీ’’తి వచనతో ‘‘అన్తోఆరామే తత్థ తత్థ గన్త్వా నచ్చాదీని పస్సితుం లభతీ’’తిపి సిద్ధం.

౯౮౨. దుతియాదీని ¶ ఉత్తానత్థానేవ.

౧౦౧౫. నవమే హత్థిఆదీసు సిప్ప-సద్దో పచ్చేకం యోజేతబ్బో, తథా ఆథబ్బణాదీసు మన్త-సద్దో. తత్థ ఆథబ్బణమన్తో నామ ఆథబ్బణవేదవిహితో పరూపఘాతకరో మన్తో, ఖీలనమన్తో నామ దారుసారఖీలం మన్తేత్వా పథవియం పవేసేత్వా మారణమన్తో, అగదప్పయోగో విసయోజనం. నాగమణ్డలన్తి సప్పానం పవేసనివారణత్థం మణ్డలబద్ధమన్తో.

చిత్తాగారవగ్గవణ్ణనా నిట్ఠితా.

౧౦౨౧. ఆరామవగ్గే సబ్బం ఉత్తానత్థమేవ.

౧౦౬౭. గబ్భినివగ్గేపి సబ్బం సువిఞ్ఞేయ్యమేవ.

౧౧౧౯. కుమారిభూతవగ్గస్స పఠమే సబ్బపఠమా ద్వే మహాసిక్ఖమానాతి గబ్భినివగ్గే సబ్బపఠమం వుత్తా ద్వే సిక్ఖమానా. సిక్ఖమానా ఇచ్చేవ వత్తబ్బాతి సమ్ముతికమ్మాదీసు ఏవం వత్తబ్బా. గిహిగతాతి వా కుమారిభూతాతి వా న వత్తబ్బాతి సచే వదన్తి, కమ్మం కుప్పతీతి అధిప్పాయో. ఇతో పరం నవమపరియోసానం ఉత్తానత్థమేవ.

౧౧౬౩. దసమే అపుబ్బసముట్ఠానసీసన్తి పఠమపారాజికసముట్ఠానాదీసు తేరససు సముట్ఠానేసు అననుఞ్ఞాతసముట్ఠానం సన్ధాయ వుత్తం. తఞ్హి ఇతో పుబ్బే తాదిసస్స సముట్ఠానసీసస్స అనాగతత్తా ‘‘అపుబ్బసముట్ఠానసీస’’న్తి వుత్తం.

౧౧౬౬. ఏకాదసమాదీని ¶ ఉత్తానత్థానేవ.

కుమారిభూతవగ్గవణ్ణనా నిట్ఠితా.

౧౨౧౪. ఛత్తుపాహనవగ్గస్స ¶ ఏకాదసమే ఉపచారం సన్ధాయాతి సమన్తా ద్వాదసహత్థుపచారం సన్ధాయ. సేసం సబ్బత్థ ఉత్తానమేవ.

ఛత్తుపాహనవగ్గవణ్ణనా నిట్ఠితా.

గిరగ్గసమజ్జాదీని అచిత్తకాని లోకవజ్జానీతి వుత్తత్తా నచ్చన్తి వా వణ్ణకన్తి వా అజానిత్వావ పస్సన్తియా వా నహాయన్తియా వా ఆపత్తిసమ్భవతో వత్థుఅజాననచిత్తేన అచిత్తకాని, నచ్చన్తి వా వణ్ణకన్తి వా జానిత్వా పస్సన్తియా వా నహాయన్తియా వా అకుసలేనేవ ఆపజ్జనతో లోకవజ్జానీతి వేదితబ్బాని. చోరీవుట్ఠాపనాదీని చోరీతిఆదినా వత్థుం జానిత్వా కరణే ఏవ ఆపత్తిసమ్భవతో సచిత్తకాని, ఉపసమ్పదాదీనం ఏకన్తఅకుసలచిత్తేనేవ అకత్తబ్బత్తా పణ్ణత్తివజ్జాని. ‘‘ఇధ సచిత్తకాచిత్తకతా పణ్ణత్తిజాననాజాననతాయ అగ్గహేత్వా వత్థుజాననాజాననతాయ గహేతబ్బా’’తి తీసుపి గణ్ఠిపదేసు వుత్తం. సేసమేత్థ ఉత్తానత్థమేవ.

భిక్ఖునీవిభఙ్గే ఖుద్దకవణ్ణనా నిట్ఠితా.

౫. పాటిదేసనీయకణ్డం (భిక్ఖునీవిభఙ్గవణ్ణనా)

౧౨౨౮. పాటిదేసనీయా ¶ ¶ నామ యే అట్ఠ ధమ్మా సఙ్ఖేపేనేవ సఙ్గహం ఆరుళ్హాతి సమ్బన్ధో. పాళివినిముత్తకేసూతి పాళియం అనాగతేసు సప్పిఆదీసు.

పాటిదేసనీయసిక్ఖాపదవణ్ణనా నిట్ఠితా.

యే పన పఞ్చసత్తతి సేఖియా ధమ్మా ఉద్దిట్ఠా, యే చ తేసం అనన్తరా సత్తాధికరణవ్హయా ధమ్మా ఉద్దిట్ఠాతి సమ్బన్ధో. తత్థ తేసన్తి తేసం సేఖియానం. సత్తాధికరణవ్హయాతి సత్తాధికరణసమథసఙ్ఖాతా. తం అత్థవినిచ్ఛయం తాదిసంయేవ యస్మా విదూ వదన్తీతి అత్థో.

యథా నిట్ఠితాతి సమ్బన్ధో. సబ్బాసవపహం మగ్గన్తి సబ్బాసవవిఘాతకం అరహత్తమగ్గం పత్వా ససన్తానే ఉప్పాదేత్వా. పస్సన్తు నిబ్బుతిన్తి మగ్గఞాణలోచనేన నిబ్బానం సచ్ఛికరోన్తు, పప్పోన్తూతి వా పాఠో. తత్థ నిబ్బుతిన్తి ఖన్ధపరినిబ్బానం గహేతబ్బం.

ఇతి సమన్తపాసాదికాయ వినయట్ఠకథాయ సారత్థదీపనియం.

భిక్ఖునీవిభఙ్గవణ్ణనా నిట్ఠితా.

ఉభతోవిభఙ్గట్ఠకథావణ్ణనా నిట్ఠితా.

నమో తస్స భగవతో అరహతో సమ్మాసమ్బుద్ధస్స

ఇదాని ¶ ¶ ఉభతోవిభఙ్గానన్తరం సఙ్గహమారోపితస్స మహావగ్గచూళవగ్గసఙ్గహితస్స ఖన్ధకస్స అత్థసంవణ్ణనం ఆరభితుకామో ‘‘ఉభిన్నం పాతిమోక్ఖాన’’న్తిఆదిమాహ. తత్థ ఉభిన్నం పాతిమోక్ఖానన్తి ఉభిన్నం పాతిమోక్ఖవిభఙ్గానం. పాతిమోక్ఖగ్గహణేన హేత్థ తేసం విభఙ్గో అభేదేన గహితో. యం ఖన్ధకం సఙ్గాయింసూతి సమ్బన్ధో. ఖన్ధానం సమూహో ఖన్ధకో, ఖన్ధానం వా పకాసనతో దీపనతో ఖన్ధకో. ‘‘ఖన్ధా’’తి చేత్థ పబ్బజ్జుపసమ్పదాదివినయకమ్మసఙ్ఖాతా చారిత్తవారిత్తసిక్ఖాపదసఙ్ఖాతా చ పఞ్ఞత్తియో అధిప్పేతా. పబ్బజ్జాదీని హి భగవతా పఞ్ఞత్తత్తా ‘‘పఞ్ఞత్తియో’’తి వుచ్చన్తి. పఞ్ఞత్తియఞ్చ ఖన్ధసద్దో దిస్సతి ‘‘దారుక్ఖన్ధో అగ్గిక్ఖన్ధో’’తిఆదీసు వియ. అపిచ భాగరాసట్ఠతాపేత్థ యుజ్జతియేవ తాసం పఞ్ఞత్తీనం భాగతో రాసితో చ విభత్తత్తా. ఖన్ధకోవిదాతి పఞ్ఞత్తిభాగరాసట్ఠవసేన ఖన్ధట్ఠే కోవిదా.

పదభాజనీయే ¶ యేసం పదానం అత్థా యేహి అట్ఠకథానయేహి పకాసితాతి యోజేతబ్బం. తే చే పున వదేయ్యామాతి తే చే అట్ఠకథానయే పునపి వదేయ్యామ. అథ వా పదభాజనీయే యేసం పదానం యే అత్థా హేట్ఠా పకాసితా, తే చే అత్థే పున వదేయ్యామాతి యోజేతబ్బం. ఇమస్మిం పక్ఖే హి-సద్దో పదపూరణే దట్ఠబ్బో. పరియోసానన్తి సంవణ్ణనాపరియోసానం. ఉత్తానా చేవ యే అత్థాతి యే అత్థా పుబ్బే అపకాసితాపి ఉత్తానా అగమ్భీరా.

౧. విసేసకారణం నత్థీతి ‘‘యేన సమయేన ఆయస్మతో సారిపుత్తత్థేరస్స సిక్ఖాపదపఞ్ఞత్తియాచనహేతుభూతో పరివితక్కో ఉదపాది, తేన ¶ సమయేనా’’తిఆదినా వుత్తకారణం వియ ఇధ విసేసకారణం నత్థి. అయమభిలాపోతి ‘‘తేన సమయేనా’’తి అయమభిలాపో. కిం పనేతస్స వచనే పయోజనన్తి యది విసేసకారణం నత్థి, ఏతస్స వచనే కిం పయోజనన్తి అధిప్పాయో. నిదానదస్సనం పయోజనన్తి యోజేతబ్బం. తమేవ విభావేతుం ‘‘యా హి భగవతా’’తిఆది వుత్తం.

మహావేలా వియ మహావేలా, విపులవాలుకపుఞ్జతాయ మహన్తో వేలాతటో వియాతి అత్థో. తేనాహ ‘‘మహన్తే వాలికరాసిమ్హీతి అత్థో’’తి. ఉరు మరు సికతా వాలుకా వణ్ణు వాలికాతి ఇమే సద్దా సమానత్థా, బ్యఞ్జనమేవ నానం. తేనాహ ‘‘ఉరూతి వాలికా వుచ్చతీ’’తి.

యస్మా సుత్తన్తపాళీనం, అత్థో సఙ్ఖేపవణ్ణితో;

తస్మా మయం కరిస్సామ, తాసం అత్థస్స దీపనం.

నజ్జాతి (ఉదా. అట్ఠ. ౧) నదతి సన్దతీతి నదీ, తస్సా నజ్జా, నదియా నిన్నగాయాతి అత్థో. నేరఞ్జరాయాతి ‘‘నేలఞ్జలాయా’’తి వత్తబ్బే ల-కారస్స ర-కారం కత్వా ‘‘నేరఞ్జరాయా’’తి వుత్తం, కద్దమసేవాలపణకాదిదోసరహితసలిలాయాతి అత్థో. కేచి ‘‘నీలంజలాయాతి వత్తబ్బే నేరఞ్జరాయాతి వుత్త’’న్తి వదన్తి, నామమేవ వా ఏతం తస్సా నదియాతి వేదితబ్బం. తస్సా నదియా తీరే యత్థ భగవా విహాసి, తం దస్సేతుం ‘‘బోధిరుక్ఖమూలే’’తి వుత్తం. ‘‘బోధి వుచ్చతి చతూసు మగ్గేసు ఞాణ’’న్తి (చూళవ. ఖగ్గవిసాణసుత్తనిద్దేస ౧౨౧) ఏత్థ మగ్గఞాణం బోధీతి వుత్తం, ‘‘పప్పోతి బోధిం వరభూరిమేధసో’’తి (దీ. ని. ౩.౨౧౭) ఏత్థ సబ్బఞ్ఞుతఞ్ఞాణం. తదుభయమ్పి బోధిం భగవా ఏత్థ పత్తోతి రుక్ఖోపి ‘‘బోధిరుక్ఖో’’త్వేవ నామం లభి. అథ వా సత్త బోజ్ఝఙ్గే బుజ్ఝతీతి భగవా బోధి. తేన బుజ్ఝన్తేన సన్నిస్సితత్తా సో రుక్ఖో ¶ ‘‘బోధిరుక్ఖో’’తి నామం లభి. అట్ఠకథాయం పన ఏకదేసేనేవ అత్థం దస్సేతుం ‘‘బోధి వుచ్చతి చతూసు మగ్గేసు ఞాణ’’న్తిఆది వుత్తం. మూలేతి సమీపే. పఠమాభిసమ్బుద్ధోతి అనునాసికలోపేనాయం నిద్దేసోతి ఆహ ‘‘పఠమం అభిసమ్బుద్ధో’’తి. పఠమన్తి చ భావనపుంసకనిద్దేసో, తస్మా అభిసమ్బుద్ధో హుత్వా సబ్బపఠమం బోధిరుక్ఖమూలే విహరతీతి ఏవమేత్థ సమ్బన్ధో వేదితబ్బో.

అథ ¶ ఖో భగవాతి ఏత్థ అథాతి తస్మిం సమయేతి ఏవమత్థో గహేతబ్బో అనేకత్థత్తా నిపాతానం, యస్మిం సమయే అభిసమ్బుద్ధో హుత్వా బోధిరుక్ఖమూలే విహరతి, తస్మిం సమయేతి అత్థో. తేనేవ ఉదానపాళియం (ఉదా. ౨) ‘‘తేన ఖో పన సమయేన భగవా సత్తాహం ఏకపల్లఙ్కేన నిసిన్నో హోతి విముత్తిసుఖపటిసంవేదీ’’తి వుత్తం. అథాతి వా పచ్ఛాతి ఇమస్మిం అత్థే నిపాతో, తస్మా అభిసమ్బోధితో పచ్ఛాతి ఏవమత్థో గహేతబ్బో. ఖోతి పదపూరణే నిపాతో. సత్త అహాని సత్తాహం. అచ్చన్తసంయోగే చేతం ఉపయోగవచనం. యస్మా భగవా తం సత్తాహం నిరన్తరతాయ అచ్చన్తమేవ ఫలసమాపత్తిసుఖేన విహాసి, తస్మా ‘‘సత్తాహ’’న్తి అచ్చన్తసంయోగవసేన ఉపయోగవచనం వుత్తం. ఏకపల్లఙ్కేనాతి విసాఖపుణ్ణమాయ అనత్థఙ్గతేయేవ సూరియే అపరాజితపల్లఙ్కవసేన వజిరాసనే నిసిన్నకాలతో పట్ఠాయ సకిమ్పి అనుట్ఠహిత్వా యథాభుజితేన ఏకేనేవ పల్లఙ్కేన.

విముత్తిసుఖపటిసంవేదీతి ఏత్థ తదఙ్గవిక్ఖమ్భనసముచ్ఛేదపటిప్పస్సద్ధినిస్సరణవిముత్తీసు పఞ్చసు పటిప్పస్సద్ధివిముత్తిసఙ్ఖాతా భగవతో ఫలవిముత్తి అధిప్పేతాతి ఆహ ‘‘విముత్తిసుఖం ఫలసమాపత్తిసుఖం పటిసంవేదయమానో’’తి. విముత్తీతి చ ఉపక్కిలేసేహి పటిప్పస్సద్ధివసేన చిత్తస్స విముత్తభావో, చిత్తమేవ వా తథా విముత్తం వేదితబ్బం. తాయ విముత్తియా జాతం, సమ్పయుత్తం వా సుఖం విముత్తిసుఖం. ‘‘యాయం, భన్తే, ఉపేక్ఖా సన్తే సుఖే వుత్తా భగవతా’’తి (మ. ని. ౨.౮౮) వచనతో ఉపేక్ఖాపి చేత్థ సుఖమిచ్చేవ వేదితబ్బా. తథా హి వుత్తం సమ్మోహవినోదనియం (విభ. అట్ఠ. ౨౩౨) ‘‘ఉపేక్ఖా పన సన్తత్తా, సుఖమిచ్చేవ భాసితా’’తి. భగవా హి చతుత్థజ్ఝానికం అరహత్తఫలసమాపత్తిం సమాపజ్జతి, న ఇతరం. అథ వా ‘‘తేసం వూపసమో సుఖో’’తిఆదీసు (దీ. ని. ౨.౨౨౧, ౨౭౨) యథా సఙ్ఖారదుక్ఖవూపసమో ‘‘సుఖో’’తి వుచ్చతి, ఏవం సకలకిలేసదుక్ఖూపసమభావతో అగ్గఫలే లబ్భమానా పటిప్పస్సద్ధివిముత్తి ఏవ ఇధ ‘‘సుఖ’’న్తి వేదితబ్బా.

అథాతి అధికారత్థే నిపాతో, ఖోతి పదపూరణే. తేసు అధికారత్థేన ‘‘అథా’’తి ఇమినా విముత్తిసుఖపటిసంవేదనతో ¶ అఞ్ఞం అధికారం దస్సేతి. కో పనేసోతి? పటిచ్చసమఉప్పాదమనసికారో. రత్తియాతి అవయవసమ్బన్ధే సామివచనం. పఠమన్తి అచ్చన్తసంయోగత్థే ఉపయోగవచనం ¶ . భగవా హి తస్సా రత్తియా సకలమ్పి పఠమం యామం తేనేవ మనసికారేన యుత్తో అహోసీతి.

పచ్చయాకారన్తి అవిజ్జాదిపచ్చయధమ్మం. పటిచ్చాతి పటిముఖం గన్త్వా, కారణసామగ్గిం అపటిక్ఖిపిత్వాతి అత్థో. పటిముఖగమనఞ్చ పచ్చయస్స కారణసామగ్గియా అఙ్గభావేన ఫలస్స ఉప్పాదనమేవ. అపటిక్ఖిపిత్వాతి పన వినా తాయ కారణసామగ్గియా అఙ్గభావం అగన్త్వా సయమేవ న ఉప్పాదేతీతి అత్థో. ఏతేన కారణబహుతా దస్సితా. అవిజ్జాదిఏకేకహేతుసీసేన హి హేతుసమూహో నిద్దిట్ఠో. సహితేతి సముదితే, అవినిబ్భుత్తేతి అత్థో. అవిజ్జాదికో హి పచ్చయధమ్మో సహితేయేవ అఞ్ఞమఞ్ఞం అవినిబ్భోగవుత్తిధమ్మే ఉప్పాదేతి. ఇమినా పచ్చయుప్పన్నధమ్మబహుతా దస్సితా. ఉభయేనపి ‘‘ఏకం న ఏకతో’’తిఆదినయో (విభ. అట్ఠ. ౨౨౬ సఙ్ఖారపదనిద్దేస; విసుద్ధి. ౨.౬౧౭) దీపితో హోతి. ఏకతో హి కారణతో న ఇధ కిఞ్చి ఏకం ఫలమత్థి, న అనేకం, నాపి అనేకేహి కారణేహి ఏకం, అనేకేహి పన కారణేహి అనేకమేవ హోతి. తథా హి అనేకేహి ఉతుపథవీబీజసలిలసఙ్ఖాతేహి కారణేహి అనేకమేవ రూపగన్ధరసాదిఅఙ్కురసఙ్ఖాతం ఫలముప్పజ్జమానం దిస్సతి. యం పనేతం ‘‘అవిజ్జాపచ్చయా సఙ్ఖారా, సఙ్ఖారపచ్చయా విఞ్ఞాణ’’న్తి ఏకేకహేతుఫలదీపనం కతం, తత్థ పయోజనం న విజ్జతి.

భగవా హి కత్థచి పధానత్తా కత్థచి పాకటత్తా కత్థచి అసాధారణత్తా దేసనావిలాసస్స చ వేనేయ్యానఞ్చ అనురూపతో ఏకమేవ హేతుం వా ఫలం వా దీపేతి. ‘‘ఫస్సపచ్చయా వేదనా’’తి హి ఏకమేవ హేతుం ఫలఞ్చాహ. ఫస్సో హి వేదనాయ పధానహేతు యథాఫస్సం వేదనావవత్థానతో. వేదనా చ ఫస్సస్స పధానఫలం యథావేదనం ఫస్సవవత్థానతో. ‘‘సేమ్హసముట్ఠానా ఆబాధా’’తి (మహాని. ౫) పాకటత్తా ఏకం హేతుం ఆహ. పాకటో హి ఏత్థ సేమ్హో, న కమ్మాదయో. ‘‘యే కేచి, భిక్ఖవే, అకుసలా ధమ్మా, సబ్బేతే అయోనిసోమనసికారమూలకా’’తి అసాధారణత్తా ఏకం హేతుం ఆహ. అసాధారణో హి అయోనిసోమనసికారో అకుసలానం, సాధారణాని వత్థారమ్మణాదీనీతి. తస్మా అవిజ్జా తావేత్థ విజ్జమానేసుపి అఞ్ఞేసు వత్థారమ్మణసహజాతధమ్మాదీసు సఙ్ఖారకారణేసు ‘‘అస్సాదానుపస్సినో తణ్హా పవడ్ఢతీ’’తి (సం. ని. ౨.౫౨) చ ‘‘అవిజ్జాసముదయా ఆసవసముదయో’’తి ¶ (మ. ని. ౧.౧౦౪) చ వచనతో అఞ్ఞేసమ్పి తణ్హాదీనం సఙ్ఖారహేతూనం హేతూతి పధానత్తా, ‘‘అవిద్వా, భిక్ఖవే, అవిజ్జాగతో పుఞ్ఞాభిసఙ్ఖారమ్పి అభిసఙ్ఖరోతీ’’తి పాకటత్తా అసాధారణత్తా చ సఙ్ఖారానం హేతుభావేన దీపితాతి ¶ వేదితబ్బా. ఏవం సబ్బత్థ ఏకేకహేతుఫలదీపనే యథాసమ్భవం నయో నేతబ్బో. తేనాహు పోరాణా –

‘‘ఏకం న ఏకతో ఇధ, నానేకమనేకతోపి నో ఏకం;

ఫలమత్థి అత్థి పన ఏక-హేతుఫలదీపనే అత్థో’’తి.

పచ్చేతుమరహతీతి పటిచ్చో. యో హి నం పచ్చేతి అభిసమేతి, తస్స అచ్చన్తమేవ దుక్ఖవూపసమాయ సంవత్తతి. సమ్మా సహ చ ఉప్పాదేతీతి సముప్పాదో. పచ్చయధమ్మో హి అత్తనో ఫలం ఉప్పాదేన్తో సమ్పుణ్ణమేవ ఉప్పాదేతి, న వికలం. యే చ ధమ్మే ఉప్పాదేతి, తే సబ్బే సహేవ ఉప్పాదేతి, న ఏకేకం. ఇతి పటిచ్చో చ సో సముప్పాదో చాతి పటిచ్చసముప్పాదోతి ఏవమ్పేత్థ అత్థో దట్ఠబ్బో. విత్థారోతి పటిచ్చసముప్పాదపదవణ్ణనాపపఞ్చో. మయమ్పి తం అతిపపఞ్చభయా ఇధ న దస్సయిస్సామ, ఏవం పరతో వక్ఖమానమ్పి విత్థారం. అనులోమపటిలోమన్తి భావనపుంసకనిద్దేసో ‘‘విసమం చన్దిమసూరియా పరివత్తన్తీ’’తిఆదీసు (అ. ని. ౪.౭౦) వియ. స్వేవాతి సో ఏవ పచ్చయాకారో. పురిమనయేన వా వుత్తోతి ‘‘అవిజ్జాపచ్చయా సఙ్ఖారా’’తిఆదినా నయేన వుత్తో పచ్చయాకారో. పవత్తియాతి సంసారప్పవత్తియా. మనసి అకాసీతి యో యో పచ్చయధమ్మో యస్స యస్స పచ్చయుప్పన్నధమ్మస్స యథా యథా హేతుపచ్చయాదినా పచ్చయభావేన పచ్చయో హోతి, తం సబ్బం అవిపరీతం అపరిహాపేత్వా అనవసేసతో పచ్చవేక్ఖణవసేన చిత్తే అకాసీతి అత్థో.

అవిజ్జాపచ్చయాతిఆదీసు (విభ. అట్ఠ. ౨౨౫; విసుద్ధి. ౨.౫౮౬-౫౮౭; ఉదా. అట్ఠ. ౧) అవిన్దియం కాయదుచ్చరితాదిం విన్దతీతి అవిజ్జా, విన్దియం కాయసుచరితాదిం న విన్దతీతి అవిజ్జా, ధమ్మానం అవిపరీతసభావం అవిదితం కరోతీతి అవిజ్జా, అన్తవిరహితే సంసారే భవాదీసు సత్తే జవాపేతీతి అవిజ్జా, అవిజ్జమానేసు జవతి, విజ్జమానేసు న జవతీతి అవిజ్జా, విజ్జాపటిపక్ఖాతి వా అవిజ్జా. సా ‘‘దుక్ఖే అఞ్ఞాణ’’న్తిఆదినా చతుబ్బిధా వేదితబ్బా. పటిచ్చ నం న వినా ఫలం ఏతి ఉప్పజ్జతి చేవ పవత్తతి చాతి పచ్చయో, ఉపకారట్ఠో వా పచ్చయో. అవిజ్జా చ సా పచ్చయో చాతి అవిజ్జాపచ్చయో ¶ , తస్మా అవిజ్జాపచ్చయా. సఙ్ఖరోన్తీతి సఙ్ఖారా, లోకియా కుసలాకుసలచేతనా. తే పుఞ్ఞాపుఞ్ఞానేఞ్చాభిసఙ్ఖారవసేన తివిధా వేదితబ్బా. విజానాతీతి విఞ్ఞాణం, తం లోకియవిపాకవిఞ్ఞాణవసేన బాత్తింసవిధం. నమతీతి నామం, వేదనాదిక్ఖన్ధత్తయం. రుప్పతీతి రూపం, భూతరూపం చక్ఖాదిఉపాదారూపఞ్చ. ఆయతన్తి, ఆయతఞ్చ సంసారదుక్ఖం నయతీతి ఆయతనం ¶ . ఫుసతీతి ఫస్సో. వేదయతీతి వేదనా. ఇదమ్పి ద్వయం ద్వారవసేన ఛబ్బిధం, విపాకవసేన గహణే బాత్తింసవిధం. తస్సతి పరితస్సతీతి తణ్హా, సా కామతణ్హాదివసేన సఙ్ఖేపతో తివిధా, విత్థారతో అట్ఠసతవిధా చ. ఉపాదియతీతి ఉపాదానం, తం కాముపాదానాదివసఏన చతుబ్బిధం.

భవతి భావయతి చాతి భవో, సో కమ్మోపపత్తిభేదతో దువిధో. జననం జాతి. జీరణం జరా. మరన్తి తేనాతి మరణం. సోచనం సోకో. పరిదేవనం పరిదేవో. దుక్ఖయతీతి దుక్ఖం. ఉప్పాదట్ఠితివసేన ద్వేధా ఖనతీతి వా దుక్ఖం. దుమ్మనస్స భావో దోమనస్సం. భుసో ఆయాసో ఉపాయాసో. సమ్భవన్తీతి నిబ్బత్తన్తి. న కేవలఞ్చ సోకాదీహేవ, అథ ఖో సబ్బపదేహి ‘‘సమ్భవన్తీ’’తి పదస్స యోజనా కాతబ్బా. ఏవఞ్హి అవిజ్జాపచ్చయా సఙ్ఖారా సమ్భవన్తీతి పచ్చయపచ్చయుప్పన్నవవత్థానం దస్సితం హోతి. తేనేవాహ ‘‘అవిజ్జాపచ్చయా సఙ్ఖారా సమ్భవన్తీతి ఇమినా నయేన సబ్బపదేసు అత్థో వేదితబ్బో’’తి. ఏవమేతస్స…పే… సముదయో హోతీతి ఏత్థ పన అయమత్థో. ఏవన్తి నిద్దిట్ఠనయనిదస్సనం. తేన అవిజ్జాదీహేవ కారణేహి, న ఇస్సరనిమ్మానాదీహీతి దస్సేతి. ఏతస్సాతి యథావుత్తస్స. కేవలస్సాతి అసమ్మిస్సస్స, సకలస్స వా. దుక్ఖక్ఖన్ధస్సాతి దుక్ఖసమూహస్స, న సత్తస్స నాపి సుభసుఖాదీనం. సముదయో హోతీతి నిబ్బత్తి సమ్భవతి.

అచ్చన్తమేవ సఙ్ఖారేహి విరజ్జతి ఏతేనాతి విరాగో, అరియమగ్గోతి ఆహ ‘‘విరాగసఙ్ఖాతేన మగ్గేనా’’తి. అసేసం నిరోధా అసేసనిరోధా, అసేసేత్వా నిస్సేసేత్వా నిరోధా సముచ్ఛిన్దనా అనుసయప్పహానవసేన అగ్గమగ్గేన అవిజ్జాయ అచ్చన్తసముగ్ఘాతతోతి అత్థో. యదిపి హేట్ఠిమమగ్గేహిపి పహీయమానా అవిజ్జా అచ్చన్తసముగ్ఘాతవసేనేవ పహీయతి, తథాపి న అనవసేసతో పహీయతి. అపాయగమనీయా హి అవిజ్జా పఠమమగ్గేన పహీయతి, తథా సకిదేవ ఇమస్మిం లోకే సబ్బత్థ చ అనరియభూమియం ఉపపత్తియా పచ్చయభూతా అవిజ్జా యథాక్కమం దుతియతతియమగ్గేహి పహీయతి, న ఇతరాతి, అరహత్తమగ్గేనేవ పన సా అనవసేసం ¶ పహీయతీతి. అనుప్పాదనిరోధో హోతీతి సబ్బేసం సఙ్ఖారానం అనవసేసం అనుప్పాదనిరోధో హోతి. హేట్ఠిమేన హి మగ్గత్తయేన కేచి సఙ్ఖారా నిరుజ్ఝన్తి, కేచి న నిరుజ్ఝన్తి అవిజ్జాయ సావసేసనిరోధా, అగ్గమగ్గేన పనస్సా అనవసేసనిరోధా న కేచి సఙ్ఖారా న నిరుజ్ఝన్తీతి. ఏవం నిరుద్ధానన్తి ఏవం అనుప్పాదనిరోధేన నిరుద్ధానం. కేవల-సద్దో నిరవసేసవాచకో చ హోతి ‘‘కేవలా అఙ్గమగధా’’తిఆదీసు. అసమ్మిస్సవాచకో చ ‘‘కేవలా సాలయో’’తిఆదీసు. తస్మా ఉభయథాపి ¶ అత్థం వదతి ‘‘సకలస్స, సుద్ధస్స వా’’తి. తత్థ సకలస్సాతి అనవసేసస్స సబ్బభవాదిగతస్స. సత్తవిరహితస్సాతి పరపరికప్పితజీవరహితస్స.

అపిచేత్థ కిఞ్చాపి ‘‘అవిజ్జానిరోధా సఙ్ఖారనిరోధో, సఙ్ఖారనిరోధా విఞ్ఞాణనిరోధో’’తి ఏత్తావతాపి సకలస్స దుక్ఖక్ఖన్ధస్స అనవసేసతో నిరోధో వుత్తో హోతి, తథాపి యథా అనులోమే యస్స యస్స పచ్చయధమ్మస్స అత్థితాయ యో యో పచ్చయుప్పన్నధమ్మో న నిరుజ్ఝతి పవత్తతి ఏవాతి ఇమస్స అత్థస్స దస్సనత్థం ‘‘అవిజ్జాపచ్చయా సఙ్ఖారా…పే… సముదయో హోతీ’’తి వుత్తం. ఏవం తప్పటిపక్ఖతో తస్స తస్స పచ్చయస్స అభావే సో సో పచ్చయుప్పన్నధమ్మో నిరుజ్ఝతి న పవత్తతీతి దస్సనత్థం ఇధ ‘‘అవిజ్జానిరోధా సఙ్ఖారనిరోధో, సఙ్ఖారనిరోధా విఞ్ఞాణనిరోధో, విఞ్ఞాణనిరోధా నామరూపనిరోధో…పే… దుక్ఖక్ఖన్ధస్స నిరోధో హోతీ’’తి వుత్తం, న పన అనులోమే వియ కాలత్తయపరియాపన్నస్స దుక్ఖక్ఖన్ధస్స నిరోధదస్సనత్థం. అనాగతస్సేవ హి అరియమగ్గభావనాయ అసతి ఉప్పజ్జనారహస్స దుక్ఖక్ఖన్ధస్స అరియమగ్గభావనాయ నిరోధో ఇచ్ఛితోతి అయమ్పి విసేసో వేదితబ్బో.

యదా హవేతి ఏత్థ హవేతి బ్యత్తన్తి ఇమస్మిం అత్థే నిపాతో. కేచి పన ‘‘హవేతి ఆహవే యుద్ధే’’తి అత్థం వదన్తి, ‘‘యోధేథ మారం పఞ్ఞావుధేనా’’తి (ధ. ప. ౪౦) హి వచనతో కిలేసమారేన యుజ్ఝనసమయేతి తేసం అధిప్పాయో. ఆరమ్మణూపనిజ్ఝానలక్ఖణేనాతి ఆరమ్మణూపనిజ్ఝానసభావేన. లక్ఖణూపనిజ్ఝానలక్ఖణేనాతి ఏత్థాపి ఏసేవ నయో. తత్థ ఆరమ్మణూపనిజ్ఝానం నామ అట్ఠ సమాపత్తియో కసిణారమ్మణస్స ఉపనిజ్ఝాయనతో. లక్ఖణూపనిజ్ఝానం నామ విపస్సనామగ్గఫలాని. విపస్సనా హి తీణి లక్ఖణాని ఉపనిజ్ఝాయతీతి లక్ఖణూపనిజ్ఝానం, మగ్గో ¶ విపస్సనాయ ఆగతకిచ్చం సాధేతీతి లక్ఖణూపనిజ్ఝానం, ఫలం తథలక్ఖణం నిరోధసచ్చం ఉపనిజ్ఝాయతీతి లక్ఖణూపనిజ్ఝానం. నో కల్లో పఞ్హోతి అయుత్తో పఞ్హో, దుప్పఞ్హో ఏసోతి అత్థో. ఆదిసద్దేన –

‘‘ఫుసతీతి అహం న వదామి. ఫుసతీతి చాహం వదేయ్యం, తత్రస్స కల్లో పఞ్హో ‘కో ను ఖో, భన్తే, ఫుసతీ’తి? ఏవఞ్చాహం న వదామి, ఏవం మం అవదన్తం యో ఏవం పుచ్ఛేయ్య ‘కింపచ్చయా ను ఖో, భన్తే, ఫస్సో’తి, ఏస కల్లో పఞ్హో. తత్ర కల్లం వేయ్యాకరణం ‘సళాయతనపచ్చయా ఫస్సో, ఫస్సపచ్చయా వేదనా’తి. కో ను ఖో, భన్తే, వేదయతీతి? నో కల్లో పఞ్హోతి భగవా అవోచ, వేదయతీతి అహం న వదామి, వేదయతీతి చాహం వదేయ్యం, తత్రస్స కల్లో పఞ్హో ‘కో ను ఖో, భన్తే, వేదయతీ’తి? ఏవఞ్చాహం ¶ న వదామి. ఏవం మం అవదన్తం యో ఏవం పుచ్ఛేయ్య ‘కింపచ్చయా ను ఖో, భన్తే, వేదనా’తి, ఏస కల్లో పఞ్హో. తత్ర కల్లం వేయ్యాకరణం ‘ఫస్సపచ్చయా వేదనా, వేదనాపచ్చయా తణ్హా’’’తి (సం. ని. ౨.౧౨) –

ఆదినా చ నయేనాతి ఏత్థ ఆది-సద్దేన పన ‘‘కతమా ను ఖో, భన్తే, జాతి, కస్స చ పనాయం జాతీతి. ‘నో కల్లో పఞ్హో’తి భగవా అవోచా’’తి ఏవమాదిం సఙ్గణ్హాతి. నను చేత్థ ‘‘కతమం ను ఖో, భన్తే, జరామరణ’’న్తి (సం. ని. ౨.౩౫) ఇదం సుపుచ్ఛితన్తి? కిఞ్చాపి సుపుచ్ఛితం, యథా పన సతసహస్సగ్ఘనకే సువణ్ణథాలకే వడ్ఢితస్స సుభోజనస్స మత్థకే ఆమలకమత్తే గూథపిణ్డే ఠపితే సబ్బం భోజనం దుబ్భోజనం హోతి ఛడ్డేతబ్బం, ఏవమేవ ‘‘కస్స చ పనిదం జరామరణ’’న్తి ఇమినా సత్తూపలద్ధివాదపదేన గూథపిణ్డేన తం భోజనం దుబ్భోజనం వియ అయమ్పి సబ్బో దుప్పఞ్హో జాతోతి.

సోళస కఙ్ఖాతి ‘‘అహోసిం ను ఖో అహం అతీతమద్ధానం, న ను ఖో అహోసిం, కిం ను ఖో అహోసిం, కథం ను ఖో అహోసిం, కిం హుత్వా కిం అహోసిం ను ఖో అహం అతీతమద్ధానం, భవిస్సామి ను ఖో అహం అనాగతమద్ధానం, న ను ఖో భవిస్సామి, కిం ను ఖో భవిస్సామి, కథం ను ఖో భవిస్సామి, కిం హుత్వా కిం భవిస్సామి ను ఖో అహం అనాగతమద్ధానం, అహం ¶ ను ఖోస్మి, నో ను ఖోస్మి, కిం ను ఖోస్మి, కథం ను ఖోస్మి, అయం ను ఖో సత్తో కుతో ఆగతో, సో కుహిం గామీ భవిస్సతీ’’తి (సం. ని. ౨.౨౦; మ. ని. ౧.౧౮) ఏవమాగతా అతీతానాగతపచ్చుప్పన్నవిసయా సోళసవిధా కఙ్ఖా.

తత్థ (మ. ని. అట్ఠ. ౧.౧౮; సం. ని. అట్ఠ. ౨.౨.౨౦) అహోసిం ను ఖో, న ను ఖోతి సస్సతాకారఞ్చ అధిచ్చసముప్పత్తిఆకారఞ్చ నిస్సాయ అతీతే అత్తనో విజ్జమానతఞ్చ అవిజ్జమానతఞ్చ కఙ్ఖతి, కిం కారణన్తి న వత్తబ్బం. ఉమ్మత్తకో వియ హి బాలపుథుజ్జనో యథా తథా వా పవత్తతి. అపిచ అయోనిసోమనసికారోయేవేత్థ కారణం. ఏవం అయోనిసోమనసికారస్స పన కిం కారణన్తి? స్వేవ పుథుజ్జనభావో అరియానం అదస్సనాదీని వా. నను చ పుథుజ్జనోపి యోనిసో మనసి కరోతీతి. కో వా ఏవమాహ ‘‘న మనసి కరోతీ’’తి. న పన తత్థ పుథుజ్జనభావో కారణం, సద్ధమ్మసవనకల్యాణమిత్తాదీని తత్థ కారణాని ¶ . న హి మచ్ఛమంసాదీని అత్తనో పకతియా సుగన్ధాని, అభిసఙ్ఖారపచ్చయా పన సుగన్ధానిపి హోన్తి.

కిం ను ఖో అహోసిన్తి జాతిలిఙ్గుపపత్తియో నిస్సాయ ‘‘ఖత్తియో ను ఖో అహోసిం, బ్రాహ్మణవేస్ససుద్దగహట్ఠపబ్బజితదేవమనుస్సానం అఞ్ఞతరో’’తి కఙ్ఖతి.

కథం ను ఖోతి సణ్ఠానాకారం నిస్సాయ ‘‘దీఘో ను ఖో అహోసిం, రస్సఓదాతకణ్హప్పమాణికఅప్పమాణికాదీనం అఞ్ఞతరో’’తి కఙ్ఖతి. కేచి పన ‘‘ఇస్సరనిమ్మానాదిం నిస్సాయ ‘కేన ను ఖో కారణేన అహోసి’న్తి హేతుతో కఙ్ఖతీ’’తి వదన్తి.

కిం హుత్వా కిం అహోసిన్తి జాతిఆదీని నిస్సాయ ‘‘ఖత్తియో హుత్వా ను ఖో బ్రాహ్మణో అహోసిం…పే… దేవో హుత్వా మనుస్సో’’తి అత్తనో పరమ్పరం కఙ్ఖతి. సబ్బత్థేవ పన అద్ధానన్తి కాలాధివచనమేతం, తఞ్చ భుమ్మత్థే ఉపయోగవచనం దట్ఠబ్బం.

భవిస్సామి ను ఖో, న ను ఖోతి సస్సతాకారఞ్చ ఉచ్ఛేదాకారఞ్చ నిస్సాయ అనాగతే అత్తనో విజ్జమానతఞ్చ అవిజ్జమానతఞ్చ కఙ్ఖతి. సేసమేత్థ వుత్తనయమేవ.

అహం ¶ ను ఖోస్మీతి అత్తనో అత్థిభావం కఙ్ఖతి. యుత్తం పనేతన్తి? యుత్తం అయుత్తన్తి కా ఏత్థ చిన్తా. అపిచేత్థ ఇదం వత్థుమ్పి ఉదాహరన్తి, చూళమాతాయ కిర పుత్తో ముణ్డో, మహామాతాయ పుత్తో అముణ్డో. తం సుత్తం ముణ్డేసుం. సో ఉట్ఠాయ ‘‘అహం ను ఖో చూళమాతాయ పుత్తో’’తి చిన్తేసి. ఏవం ‘‘అహం ను ఖోస్మీ’’తి కఙ్ఖా హోతి.

నో ను ఖోస్మీతి అత్తనో నత్థిభావం కఙ్ఖతి. తత్రాపి ఇదం వత్థు – ఏకో కిర మచ్ఛే గణ్హన్తో ఉదకే చిరట్ఠానేన సీతిభూతం అత్తనో ఊరుం ‘‘మచ్ఛో’’తి చిన్తేత్వా పహరి. అపరో సుసానపస్సే ఖేత్తం రక్ఖన్తో భీతో సఙ్కుటితో సయి. సో పటిబుజ్ఝిత్వా అత్తనో జణ్ణుకాని ‘‘ద్వే యక్ఖా’’తి చిన్తేత్వా పహరి, ఏవం ‘‘నో ను ఖోస్మీ’’తి కఙ్ఖతి.

కిం ను ఖోస్మీతి ఖత్తియోవ సమానో అత్తనో ఖత్తియభావం కఙ్ఖతి కణ్ణో వియ సూతపుత్తసఞ్ఞీ. ఏస నయో సేసేసు. దేవో పన సమానో దేవభావం అజానన్తో నామ నత్థి. సోపి పన ‘‘అహం రూపీ ను ఖో అరూపీ ను ఖో’’తిఆదినా నయేన కఙ్ఖతి. ఖత్తియాదయో కస్మా ¶ న జానన్తీతి చే? అప్పచ్చక్ఖా తేసం తత్థ తత్థ కులే ఉప్పత్తి. గహట్ఠాపి చ పాతలికాదయో పబ్బజితసఞ్ఞినో. పబ్బజితాపి ‘‘కుప్పం ను ఖో మే కమ్మ’’న్తిఆదినా నయేన గహట్ఠసఞ్ఞినో. మనుస్సాపి చ ఏకచ్చే రాజానో వియ అత్తని దేవసఞ్ఞినో హోన్తి.

కథం ను ఖోస్మీతి వుత్తనయమేవ. కేవలఞ్హేత్థ అబ్భన్తరే జీవో నామ అత్థీతి గహేత్వా తస్స సణ్ఠానాకారం నిస్సాయ ‘‘దీఘో ను ఖోస్మి, రస్సచతురస్సఛళంసఅట్ఠంససోళసంసాదీనం అఞ్ఞతరప్పకారో’’తి కఙ్ఖన్తో ‘‘కథం ను ఖోస్మీ’’తి కఙ్ఖతీతి వేదితబ్బో. సరీరసణ్ఠానం పన పచ్చుప్పన్నం అజానన్తో నామ నత్థి.

కుతో ఆగతో, సో కుహిం గామీ భవిస్సతీతి అత్తభావస్స ఆగతిగతిట్ఠానం కఙ్ఖతి.

వపయన్తీతి విఅపయన్తి, ఇకారలోపేనాయం నిద్దేసో. బ్యపయన్తీతి వుత్తం హోతి. తేనాహ ‘‘వపయన్తి అపగచ్ఛన్తీ’’తి. అపగమనఞ్చ అనుప్పత్తినిరోధవసేనాతి ఆహ ‘‘నిరుజ్ఝన్తీ’’తి.

౩. కదా ¶ పనస్స బోధిపక్ఖియధమ్మా చతుసచ్చధమ్మా వా పాతుభవన్తి ఉప్పజ్జన్తి పకాసన్తీతి? విపస్సనామగ్గఞాణేసు పవత్తమానేసు. తత్థ విపస్సనాఞాణే తావ విపస్సనాఞాణసమ్పయుత్తా సతిఆదయో విపస్సనాఞాణఞ్చ యథారహం అత్తనో అత్తనో విసయేసు తదఙ్గప్పహానవసేన సుభసఞ్ఞాదికే పజహన్తా కాయానుపస్సనాదివసేన విసుం విసుం ఉప్పజ్జన్తి. మగ్గక్ఖణే పన తే నిబ్బానమాలమ్బిత్వా సముచ్ఛేదవసేన పటిపక్ఖే పజహన్తా చతూసుపి అరియసచ్చేసు అసమ్మోహపటివేధసాధనవసేన సకిదేవ ఉప్పజ్జన్తి. ఏవం తావేత్థ బోధిపక్ఖియధమ్మానం ఉప్పజ్జనట్ఠేన పాతుభావో వేదితబ్బో. అరియసచ్చధమ్మానం పన లోకియానం విపస్సనాక్ఖణే విపస్సనాయ ఆరమ్మణకరణవసేన లోకుత్తరానం తదధిముత్తతావసేన మగ్గక్ఖణే నిరోధసచ్చస్స ఆరమ్మణాభిసమయవసేన సబ్బేసమ్పి కిచ్చాభిసమయవసేన పాకటభావతో పకాసనట్ఠేన పాతుభావో వేదితబ్బో.

ఇతి భగవా సతిపి సబ్బాకారేన సబ్బధమ్మానం అత్తనో ఞాణస్స పాకటభావే పటిచ్చసముప్పాదముఖేన విపస్సనాభినివేసస్స కతత్తా నిపుణగమ్భీరసుదుద్దసతాయ పచ్చయాకారస్స తం పచ్చవేక్ఖిత్వా ఉప్పన్నబలవసోమనస్సో పటిపక్ఖసముచ్ఛేదవిభావనేన సద్ధిం అత్తనో తదభిసమయానుభావదీపకమేవేత్థ ఉదానం ఉదానేసి.

‘‘కామా ¶ తే పఠమా సేనా’’తిఆదినా నయేన వుత్తప్పకారం మారసేనన్తి –

‘‘కామా తే పఠమా సేనా, దుతియా అరతి వుచ్చతి;

తతియా ఖుప్పిపాసా తే, చతుత్థీ తణ్హా పవుచ్చతి.

‘‘పఞ్చమీ థినమిద్ధం తే, ఛట్ఠా భీరూ పవుచ్చతి;

సత్తమీ విచికిచ్ఛా తే, మక్ఖో థమ్భో చ అట్ఠమా.

‘‘లాభో సిలోకో సక్కారో, మిచ్ఛాలద్ధో చ యో యసో;

యో చత్తానం సముక్కంసే, పరే చ అవజానతి.

‘‘ఏసా ¶ నముచి తే సేనా, కణ్హస్సాభిప్పహారినీ;

న నం అసూరో జినాతి, జేత్వా చ లభతే సుఖ’’న్తి. (సు. ని. ౪౩౮-౪౪౧; మహాని. ౨౮) –

ఇమినా నయేన వుత్తప్పకారం మారసేనం.

తత్థ (సు. ని. అట్ఠ. ౨.౪౩౯-౪౧; మహాని. అట్ఠ. ౨౮) యస్మా ఆదితోవ అగారియభూతే సత్తే వత్థుకామేసు కిలేసకామా మోహయన్తి, తే అభిభుయ్య అనగారియభావం ఉపగతానం పన్తేసు వా సేనాసనేసు అఞ్ఞతరఞ్ఞతరేసు వా అధికుసలేసు ధమ్మేసు అరతి ఉప్పజ్జతి. వుత్తమ్పి చేతం ‘‘పబ్బజితేన ఖో, ఆవుసో, అభిరతి దుక్కరా’’తి (సం. ని. ౪.౩౩౧). తతో తే పరపటిబద్ధజీవికత్తా ఖుప్పిపాసా బాధతి, తాయ బాధితానం పరియేసన తణ్హా చిత్తం కిలమయతి, అథ నేసం కిలన్తచిత్తానం థినమిద్ధం ఓక్కమతి, తతో విసేసమనధిగచ్ఛన్తానం దురభిసమ్భవేసు అరఞ్ఞవనపత్థేసు సేనాసనేసు విహరతం ఉత్రాససఞ్ఞితా భీరు జాయతి, తేసం ఉస్సఙ్కితపరిసఙ్కితానం దీఘరత్తం వివేకరసమనస్సాదయమానానం విహరతం ‘‘న సియా ను ఖో ఏస మగ్గో’’తి పటిపత్తియం విచికిచ్ఛా ఉప్పజ్జతి, తం వినోదేత్వా విహరతం అప్పమత్తకేన విసేసాధిగమేన మానమక్ఖథమ్భా జాయన్తి, తేపి వినోదేత్వా విహరతం తతో అధికతరం విసేసాధిగమం నిస్సాయ లాభసక్కారసిలోకా ఉప్పజ్జన్తి, లాభాదిముచ్ఛితా ధమ్మపతిరూపకాని పకాసేన్తా మిచ్ఛాయసం అధిగన్త్వా తత్థ ఠితా జాతిఆదీహి అత్తానం ఉక్కంసేన్తి పరం వమ్భేన్తి, తస్మా కామాదీనం పఠమసేనాదిభావో వేదితబ్బో.

ఏవమేతం ¶ దసవిధం సేనం ఉద్దిసిత్వా యస్మా సా కణ్హధమ్మసమన్నాగతత్తా కణ్హస్స నముచినో ఉపకారాయ సంవత్తతి, తస్మా నం ‘‘తవ సేనా’’తి నిద్దిసన్తేన ‘‘ఏసా నముచి తే సేనా, కణ్హస్సాభిప్పహారినీ’’తి వుత్తం. తత్థ అభిప్పహారినీతి సమణబ్రాహ్మణానం ఘాతనీ నిప్పోథనీ, అన్తరాయకరీతి అత్థో. న నం అసూరో జినాతి, జేత్వా చ లభతే సుఖన్తి ఏవం తవ సేనం అసూరో కాయే చ జీవితే చ సాపేక్ఖో పురిసో న జినాతి, సూరో పన జినాతి, జేత్వా చ మగ్గసుఖం ఫలసుఖఞ్చ అధిగచ్ఛతీతి అత్థో. సోపి బ్రాహ్మణోతి సోపి ఖీణాసవబ్రాహ్మణో.

ఇదాని ¶ ‘‘తేన ఖో పన సమయేన భగవా సత్తాహం ఏకపల్లఙ్కేన నిసిన్నో హోతి విముత్తిసుఖపటిసంవేదీ. అథ ఖో భగవా తస్స సత్తాహస్స అచ్చయేన తమ్హా సమాధిమ్హా వుట్ఠహిత్వా రత్తియా పఠమం యామం పటిచ్చసముప్పాదం అనులోమం సాధుకం మనసాకాసి. రత్తియా మజ్ఝిమం యామం పటిచ్చసముప్పాదం పటిలోమం సాధుకం మనసాకాసి. రత్తియా పచ్ఛిమం యామం పటిచ్చసముప్పాదం అనులోమపటిలోమం సాధుకం మనసాకాసీ’’తి ఏవం వుత్తాయ ఉదానపాళియా (ఉదా. ౧) ఇమిస్సా చ ఖన్ధకపాళియా అవిరోధం దస్సేతుం ‘‘ఉదానే పనా’’తిఆది ఆరద్ధం. ఏత్థ తస్స వసేనాతి తస్స పచ్చయాకారపజాననస్స పచ్చయక్ఖయాధిగమస్స చ వసేన. ఏకేకమేవ కోట్ఠాసన్తి అనులోమపటిలోమేసు ఏకేకమేవ కోట్ఠాసం. పాటిపదరత్తియా ఏవం మనసాకాసీతి రత్తియా తీసుపి యామేసు అనులోమపటిలోమంయేవ మనసాకాసి. భగవా కిర ఠపేత్వా రతనఘరసత్తాహం సేసేసు ఛసు సత్తాహేసు అన్తరన్తరా ధమ్మం పచ్చవేక్ఖిత్వా యేభుయ్యేన విముత్తిసుఖపటిసంవేదీ విహాసి, రతనఘరసత్తాహే పన అభిధమ్మపవిచయవసేనేవ విహాసి. తస్మా అన్తరన్తరా ధమ్మపచ్చవేక్ఖణవసేన ఉప్పాదితమనసికారేసు పాటిపదరత్తియా ఉప్పాదితం మనసికారం సన్ధాయ ఇమిస్సం ఖన్ధకపాళియం ఏవం వుత్తన్తి అధిప్పాయో.

౪. తస్స సత్తాహస్స అచ్చయేనాతి పల్లఙ్కసత్తాహస్స అపగమనేన. తమ్హా సమాధిమ్హా వుట్ఠహిత్వాతి తతో అరహత్తఫలసమాపత్తిసమాధితో యథాకాలపరిచ్ఛేదం వుట్ఠహిత్వా. అఞ్ఞేపి బుద్ధత్తకరాతి విసాఖపుణ్ణమితో పట్ఠాయ రత్తిన్దివం ఏవం నిచ్చసమాహితభావహేతుభూతానం బుద్ధగుణానం ఉపరి అఞ్ఞేపి బుద్ధత్తసాధకా. ‘‘అయం బుద్ధో’’తి బుద్ధభావస్స పరేసం విభావనా ధమ్మా కిం ను ఖో సన్తీతి యోజనా. ఏకచ్చానం దేవతానన్తి యా అధిగతమగ్గా సచ్ఛికతనిరోధా ఏకపదేసేన ¶ బుద్ధగుణే జానన్తి, తా ఠపేత్వా తదఞ్ఞాసం దేవతానం. అనిమిసేహీతి ధమ్మపీతివిప్ఫారవసేన ¶ పసాదవిభావనిచ్చలదలతాయ నిమేసరహితేహి. రతనచఙ్కమేతి దేవతాహి మాపితే రతనమయచఙ్కమే. ‘‘రతనభూతానం సత్తన్నం పకరణానం తత్థ చ అనుత్తరస్స ధమ్మరతనస్స సమ్మసనేన తం ఠానం రతనఘరచేతియం నామ జాత’’న్తిపి వదన్తి. తేనేవ అట్ఠసాలినియం (ధ. స. అట్ఠ. నిదానకథా) ‘‘రతనఘరం నామ న రతనమయం గేహం, సత్తన్నం పన పకరణానం సమ్మసితట్ఠానం రతనఘరన్తి వేదితబ్బ’’న్తి వుత్తం.

కస్మా పనాయం అజపాలనిగ్రోధో నామ జాతోతి ఆహ ‘‘తస్స కిరా’’తిఆది. కేచి పన ‘‘యస్మా తత్థ వేదే సజ్ఝాయితుం అసమత్థా మహల్లకబ్రాహ్మణా పాకారపరిక్ఖేపయుత్తాని నివేసనాని కత్వా సబ్బే వసింసు, తస్మాస్స ‘అజపాలనిగ్రోధో’తి నామం జాత’’న్తి వదన్తి. తత్రాయం వచనత్థో – న జపన్తీతి అజపా, మన్తానం అనజ్ఝాయకాతి అత్థో. అజపా లన్తి ఆదియన్తి నివాసం ఏత్థాతి అజపాలోతి. అపరే పన వదన్తి ‘‘యస్మా మజ్ఝన్హికే సమయే అన్తో పవిట్ఠే అజే అత్తనో ఛాయాయ పాలేతి రక్ఖతి, తస్మా ‘అజపాలో’తిస్స నామం రుళ్హ’’న్తి. సబ్బథాపి నామమేతం తస్స రుక్ఖస్స.

విముత్తిసుఖం పటిసంవేదేన్తోతి ధమ్మం విచినన్తోయేవ అన్తరన్తరా విముత్తిసుఖఞ్చ పటిసంవేదేన్తో. ‘‘ధమ్మం విచినన్తో విముత్తిసుఖఞ్చ పటిసంవేదేన్తో’’తి ఏవం వా ఏత్థ పాఠో గహేతబ్బో. ఉదానట్ఠకథాయమ్పి (ఉదా. అట్ఠ. ౪) హి అయమేవ పాఠో. ధమ్మం విచినన్తో చేత్థ ఏవం అభిధమ్మే నయమగ్గం సమ్మసి పఠమం ధమ్మసఙ్గణీపకరణం నామ, తతో విభఙ్గప్పకరణం, ధాతుకథాపకరణం, పుగ్గలపఞ్ఞత్తిప్పకరణం, కథావత్థుం నామ, యమకం నామ, తతో మహాపకరణం పట్ఠానం నామాతి. తత్థస్స సణ్హసుఖుమట్ఠానమ్హి చిత్తే ఓతిణ్ణే పీతి ఉప్పజ్జి, పీతియా ఉప్పన్నాయ లోహితం పసీది, లోహితే పసన్నే ఛవి పసీది, ఛవియా పసన్నాయ పురత్థిమకాయతో కూటాగారాదిప్పమాణా రస్మియో ఉట్ఠహిత్వా ఆకాసే పక్ఖన్దం ఛద్దన్తనాగకులం వియ పాచీనదిసాయ అనన్తాని చక్కవాళాని పక్ఖన్దా. పచ్ఛిమకాయతో ఉట్ఠహిత్వా పచ్ఛిమదిసాయ, దక్ఖిణంసకూటతో ఉట్ఠహిత్వా దక్ఖిణదిసాయ, వామంసకూటతో ఉట్ఠహిత్వా ఉత్తరదిసాయ అనన్తాని చక్కవాళాని పక్ఖన్దా. పాదతలేహి ¶ పవాళఙ్కురవణ్ణా రస్మియో నిక్ఖమిత్వా మహాపథవిం వినిబ్బిజ్ఝ ఉదకం ద్విధా భిన్దిత్వా వాతక్ఖన్ధం పదాలేత్వా అజటాకాసం పక్ఖన్దా. సీసతో సంపరివత్తియమానం మణిదామం వియ నీలవణ్ణరస్మివట్టి ఉట్ఠహిత్వా ఛ దేవలోకే వినివిజ్ఝిత్వా నవ బ్రహ్మలోకే అతిక్కమ్మ అజటాకాసం పక్ఖన్దా. తస్మిం దివసే అపరిమాణేసు చక్కవాళేసు అపరిమాణా సత్తా సబ్బే సువణ్ణవణ్ణావ అహేసుం. తం దివసఞ్చ పన భగవతో సరీరా నిక్ఖన్తా ¶ యావజ్జదివసాపి కిర తా రస్మియో అనన్తలోకధాతుయో గచ్ఛన్తియేవ. న కేవలఞ్చ ఇమస్మింయేవ సత్తాహే ధమ్మం విచినన్తస్స సరీరతో రస్మియో నిక్ఖమింసు, అథ ఖో రతనఘరసత్తాహేపి పట్ఠానం సమ్మసన్తస్స ఏవమేవ సరీరతో రస్మియో నిక్ఖన్తా ఏవాతి వేదితబ్బం.

వుత్తఞ్హేతం అట్ఠసాలినియం (ధ. స. అట్ఠ. నిదానకథా) –

‘‘ఇమేసు చ ఏకవీసతియా దివసేసు ఏకదివసేపి సత్థు సరీరతో రస్మియో న నిక్ఖన్తా, చతుత్థే పన సత్తాహే పచ్ఛిముత్తరాయ దిసాయ రతనఘరే నిసీది. తత్థ ధమ్మసఙ్గణిం సమ్మసన్తస్సపి సరీరతో రస్మియో న నిక్ఖన్తా. విభఙ్గప్పకరణం, ధాతుకథం, పుగ్గలపఞ్ఞత్తిం, కథావత్థుప్పకరణం, యమకప్పకరణం సమ్మసన్తస్సపి రస్మియో న నిక్ఖన్తా. యదా పన మహాపకరణం ఓరుయ్హ ‘హేతుపచ్చయో ఆరమ్మణపచ్చయో…పే… అవిగతపచ్చయో’తి సమ్మసనం ఆరభి, అథస్స చతువీసతిసమన్తపట్ఠానం సమ్మసన్తస్స ఏకన్తతో సబ్బఞ్ఞుతఞ్ఞాణం మహాపకరణే ఓకాసం లభి. యథా హి తిమిరపిఙ్గలమహామచ్ఛో చతురాసీతియోజనసహస్సగమ్భీరే మహాసముద్దేయేవ ఓకాసం లభతి, ఏవమేవ సబ్బఞ్ఞుతఞ్ఞాణం ఏకన్తతో మహాపకరణేయేవ ఓకాసం లభి.

‘‘సత్థు ఏవం లద్ధోకాసేన సబ్బఞ్ఞుతఞ్ఞాణేన యథాసుఖం సణ్హసుఖుమధమ్మం సమ్మసన్తస్స సరీరతో నీలపీతలోహితోదాతమఞ్జిట్ఠపభస్సరవసేన ఛబ్బణ్ణరస్మియో నిక్ఖమింసు. కేసమస్సూహి చేవ అక్ఖీనఞ్చ నీలట్ఠానేహి నీలరస్మియో నిక్ఖమింసు, యాసం వసేన గగనతలం అఞ్జనచుణ్ణసమోకిణ్ణం వియ ఉమాపుప్ఫనీలుప్పలదలసఞ్ఛన్నం వియ వీతిపతన్తమణితాలవణ్టం వియ సమ్పసారితమేచకపటం ¶ వియ చ అహోసి. ఛవితో చేవ అక్ఖీనఞ్చ పీతట్ఠానేహి పీతరస్మియో నిక్ఖమింసు, యాసం వసేన దిసాభాగా సువణ్ణరసనిసిఞ్చమానా వియ సువణ్ణపటపసారితా వియ కుఙ్కుమచుణ్ణకణికారపుప్ఫసమ్పరికిణ్ణా వియ చ విరోచింసు. మంసలోహితేహి చేవ అక్ఖీనఞ్చ రత్తట్ఠానేహి లోహితరస్మియో నిక్ఖమింసు, యాసం వసేన దిసాభాగా చీనపిట్ఠచుణ్ణరఞ్జితా వియ సుపక్కలాఖారసనిసిఞ్చమానా వియ రత్తకమ్బలపరిక్ఖిత్తా వియ జయసుమనపారిబద్ధకబన్ధుజీవకకుసుమసమ్పరికిణ్ణా వియ చ విరోచింసు. అట్ఠీహి చేవ దన్తేహి చ అక్ఖీనఞ్చ సేతట్ఠానేహి ఓదాతరస్మియో నిక్ఖమింసు, యాసం వసేన దిసాభాగా రజతకుటేహి ఆసిఞ్చమానఖీరధారాసమ్పరికిణ్ణా వియ పసారితరజతపటవితానా వియ వీతిపతన్తరజతతాలవణ్టా ¶ వియ కున్దకుముదసిన్ధువారసుమనమల్లికాదికుసుమసఞ్ఛన్నా వియ చ విరోచింసు. మఞ్జిట్ఠపభస్సరా పన తమ్హా తమ్హా సరీరప్పదేసా నిక్ఖమింసు. ఇతి తా ఛబ్బణ్ణరస్మియో నిక్ఖమిత్వా ఘనమహాపథవిం గణ్హింసు.

‘‘చతునహుతాధికద్వియోజనసతసహస్సబహలా మహాపథవీ నిద్ధన్తసువణ్ణపిణ్డి వియ అహోసి. పథవిం భిన్దిత్వా హేట్ఠా ఉదకం గణ్హింసు. పథవీసన్ధారకం అట్ఠనహుతాధికచతుయోజనసతసహస్సబహలం ఉదకం సువణ్ణకలసేహి ఆసిఞ్చమానవిలీనసువణ్ణం వియ అహోసి. ఉదకం వినివిజ్ఝిత్వా వాతం అగ్గహేసుం. ఛన్నవుతాధికనవయోజనసతసహస్సబహలో వాతో సముస్సితసువణ్ణక్ఖన్ధో వియ అహోసి. వాతం వినివిజ్ఝిత్వా హేట్ఠా అజటాకాసం పక్ఖన్దింసు. ఉపరిభాగేన ఉగ్గన్త్వాపి చతుమహారాజికే గణ్హింసు. తే వినివిజ్ఝిత్వా తావతింసే, తతో యామే, తతో తుసితే, తతో నిమ్మానరతీ, తతో పరనిమ్మితవసవత్తీ, తతో నవ బ్రహ్మలోకే, తతో వేహప్ఫలే, తతో పఞ్చ సుద్ధావాసే వినివిజ్ఝిత్వా చత్తారో ఆరుప్పే గణ్హింసు. చత్తారో చ ఆరుప్పే వినివిజ్ఝిత్వా అజటాకాసం పక్ఖన్దింసు.

‘‘తిరియభాగేహి ¶ అనన్తా లోకధాతుయో పక్ఖన్దింసు, ఏత్తకే ఠానే చన్దమ్హి చన్దప్పభా నత్థి, సూరియే సూరియప్పభా నత్థి, తారకరూపేసు తారకరూపప్పభా నత్థి, దేవతానం ఉయ్యానవిమానకప్పరుక్ఖేసు సరీరే ఆభరణేసూతి సబ్బత్థ పభా నత్థి. తిసహస్సిమహాసహస్సిలోకధాతుయా ఆలోకఫరణసమత్థో మహాబ్రహ్మాపి సూరియుగ్గమనే ఖజ్జోపనకో వియ అహోసి, చన్దసూరియతారకరూపదేవతుయ్యానవిమానకప్పరుక్ఖానం పరిచ్ఛేదమత్తకమేవ పఞ్ఞాయిత్థ. ఏత్తకం ఠానం బుద్ధరస్మీహియేవ అజ్ఝోత్థటం అహోసి. అయఞ్చ నేవ బుద్ధానం అధిట్ఠానిద్ధి, న భావనామయిద్ధి. సణ్హసుఖుమధమ్మం పన సమ్మసతో లోకనాథస్స లోహితం పసీది, వత్థురూపం పసీది, ఛవివణ్ణో పసీది. చిత్తసముట్ఠానా వణ్ణధాతు సమన్తా అసీతిహత్థమత్తే పదేసే నిచ్చలా అట్ఠాసీ’’తి.

ఏవం నిసిన్నేతి తమ్హా సమాధిమ్హా వుట్ఠహిత్వా నిసిన్నే. ఏకో బ్రాహ్మణోతి నామగోత్తవసేన అనభిఞ్ఞాతో అపాకటో ఏకో బ్రాహ్మణో. ‘‘హుం హు’’న్తి కరోన్తో విచరతీతి సబ్బం అచోక్ఖజాతికం పస్సిత్వా జిగుచ్ఛన్తో ‘‘హుం హు’’న్తి కరోన్తో విచరతి. ఏతదవోచాతి (ఉదా. అట్ఠ. ౪) ఏతం ఇదాని వత్తబ్బం ‘‘కిత్తావతా ను ఖో’’తిఆదివచనం అవోచ. తత్థ కిత్తావతాతి కిత్తకేన పమాణేన. ను-తి సంసయత్థే నిపాతో, ఖో-తి పదపూరణే. భో-తి ¶ బ్రాహ్మణానం జాతిసముదాగతం ఆలపనం. తథా హి వుత్తం ‘‘భోవాది నామ సో హోతి, సచే హోతి సకిఞ్చనో’’తి (ధ. ప. ౩౯౬; సు. ని. ౬౨౫). గోతమాతి భగవన్తం గోత్తేన ఆలపతి. కథం పనాయం బ్రాహ్మణో సమ్పతి సమాగతో భగవతో గోత్తం జానాతీతి? నాయం సమ్పతి సమాగతో, ఛబ్బస్సాని పధానకరణకాలే ఉపట్ఠహన్తేహి పఞ్చవగ్గియేహి సద్ధిం చరమానో అపరభాగే తం వతం ఛడ్డేత్వా ఉరువేలాయం సేననిగమే ఏకో అదుతియో హుత్వా పిణ్డాయ చరమానోపి తేన బ్రాహ్మణేన దిట్ఠపుబ్బో చేవ సల్లపితపుబ్బో చ, తేన సో పుబ్బే పఞ్చవగ్గియేహి గయ్హమానం భగవతో గోత్తం అనుస్సరన్తో ‘‘భో గోతమా’’తి భగవన్తం గోత్తేన ఆలపతి. యతో పట్ఠాయ వా భగవా మహాభినిక్ఖమనం నిక్ఖన్తో అనోమానదీతీరే పబ్బజి, తతో పభుతి ‘‘సమణో ¶ గోతమో’’తి చన్దో వియ సూరియో వియ పాకటో పఞ్ఞాతో హోతి, న చ తస్స గోత్తజాననే కారణం గవేసితబ్బం. బ్రాహ్మణకరణాతి బ్రాహ్మణం కరోన్తీతి బ్రాహ్మణకరణా, బ్రాహ్మణభావకరాతి అత్థో. ఏత్థ చ ‘‘కిత్తావతా’’తి ఏతేన యేహి ధమ్మేహి బ్రాహ్మణో హోతి, తేసం ధమ్మానం పరిమాణం పుచ్ఛతి. ‘‘కతమే’’తి పన ఇమినా తేసం సరూపం పుచ్ఛతి.

ఉదానం ఉదానేసీతి ‘‘యో బ్రాహ్మణో’’తిఆదికం ఉదానం ఉదానేసి, న పన తస్స బ్రాహ్మణస్స ధమ్మం దేసేసి. కస్మా? ధమ్మదేసనాయ అభాజనభావతో. తథా హి తస్స బ్రాహ్మణస్స ఇమం గాథం సుత్వా న సచ్చాభిసమయో అహోసి. యథా చ ఇమస్స, ఏవం ఉపకస్స ఆజీవకస్స బుద్ధగుణప్పకాసనం సుత్వా. ధమ్మచక్కప్పవత్తనతో హి పుబ్బభాగే భగవతా భాసితం పరేసం సుణన్తానమ్పి తపుస్సభల్లికానం సరణదానం వియ వాసనాభాగియమేవ జాతం, న అసేక్ఖభాగియం వా నిబ్బేధభాగియం వా. ఏసా హి ధమ్మతాతి. వేదేహి వా అన్తన్తి ఏత్థ అన్తం నామ సబ్బసఙ్ఖారపరియోసానం నిబ్బానం. ఇమే ఉస్సదా నత్థీతి సబ్బసో ఇమే పహీనత్తా న సన్తి.

౫. ముచలిన్దమూలేతి (ఉదా. అట్ఠ. ౧౧) ఏత్థ ముచలిన్దో వుచ్చతి నీపరుక్ఖో, యో ‘‘నిచులో’’తిపి వుచ్చతి, తస్స సమీపేతి అత్థో. కేచి పన ‘‘ముచలోతి తస్స రుక్ఖస్స నామం, వనజేట్ఠకతాయ పన ముచలిన్దోతి వుత్త’’న్తి వదన్తి. ఉదపాదీతి సకలచక్కవాళగబ్భం పూరేన్తో మహామేఘో ఉదపాది. ఏవరూపో కిర మేఘో ద్వీసుయేవ కాలేసు వస్సతి చక్కవత్తిమ్హి వా ఉప్పన్నే బుద్ధే వా, ఇధ బుద్ధుప్పాదకాలే ఉదపాది. పోక్ఖరణియా నిబ్బత్తోతి పోక్ఖరణియా హేట్ఠా ¶ నాగభవనం అత్థి, తత్థ నిబ్బత్తో. సకభవనాతి అత్తనో నాగభవనతో. ఏవం భోగేహి పరిక్ఖిపిత్వాతి సత్త వారే అత్తనో సరీరభోగేహి భగవతో కాయం పరివారేత్వా. ఉపరిముద్ధని మహన్తం ఫణం ¶ విహచ్చాతి భగవతో ముద్ధప్పదేసస్స ఉపరి అత్తనో మహన్తం ఫణం పసారేత్వా. ‘‘ఫణం కరిత్వా’’తిపి పాఠో, సోయేవత్థో.

తస్స కిర నాగరాజస్స ఏతదహోసి ‘‘భగవా చ మయ్హం భవనసమీపే రుక్ఖమూలే నిసిన్నో, అయఞ్చ సత్తాహవద్దలికా వత్తతి, వాసాగారమస్స లద్ధుం వట్టతీ’’తి. సో సత్తరతనమయం పాసాదం నిమ్మినితుం సక్కోన్తోపి ‘‘ఏవం కతే కాయసారో గహితో న భవిస్సతి, దసబలస్స కాయవేయ్యావచ్చం కరిస్సామీ’’తి మహన్తం అత్తభావం కత్వా సత్థారం సత్తక్ఖత్తుం భోగేహి పరిక్ఖిపిత్వా ఉపరి ఫణం ధారేసి. ‘‘తస్స పరిక్ఖేపబ్భన్తరం లోహపాసాదే భణ్డాగారగబ్భప్పమాణం అహోసీ’’తి ఇధ వుత్తం. మజ్ఝిమట్ఠకథాయం (మ. ని. అట్ఠ. ౧.౨౮౪) పన –

‘‘పరిక్ఖేపస్స అన్తో ఓకాసో హేట్ఠా లోహపాసాదప్పమాణో అహోసి, ‘ఇచ్ఛితిచ్ఛితేన ఇరియాపథేన సత్థా విహరిస్సతీ’తి నాగరాజస్స అజ్ఝాసయో అహోసి, తస్మా ఏవం మహన్తం ఓకాసం పరిక్ఖిపి, మజ్ఝే రతనపల్లఙ్కో పఞ్ఞత్తో హోతి, ఉపరి సువణ్ణతారకవిచిత్తం సమోసరితగన్ధదామకుసుమచేలవితానం అహోసి, చతూసు కోణేసు గన్ధతేలేన దీపా జలితా, చతూసు దిసాసు వివరిత్వా చన్దనకరణ్డకా ఠపితా’’తి –

వుత్తం. ఇచ్ఛితిచ్ఛితేన ఇరియాపథేన విహరిస్సతీతి చ నాగరాజస్స అజ్ఝాసయమత్తమేతం, భగవా పన యథానిసిన్నోవ సత్తాహం వీతినామేసి.

కిఞ్చాపి…పే… చిన్తేతుం యుత్తన్తి ఏత్థ కేచి వదన్తి ‘‘ఉణ్హగ్గహణం భోగపరిక్ఖేపస్స విపులభావకరణే కారణకిత్తనం. ఖుద్దకే హి తస్మిం భగవన్తం నాగరాజస్స సరీరసమ్భూతా ఉస్మా బాధేయ్య, విపులభావకరణేన పన తాదిసం మా ఉణ్హం బాధయిత్థా’’తి. సఉపసగ్గపదస్స అత్థో ఉపసగ్గేన వినాపి విఞ్ఞాయతీతి ఆహ ‘‘విద్ధన్తి ఉబ్బిద్ధ’’న్తి, సా చస్స ఉబ్బిద్ధతా ఉపక్కిలేసవిగమేన దూరభావేన ఉపట్ఠానన్తి ఆహ ‘‘మేఘవిగమేన దూరీభూత’’న్తి. ఇన్దనీలమణి వియ దిబ్బతి జోతతీతి దేవో, ఆకాసో. విదిత్వాతి ‘‘ఇదాని విగతవలాహకో ఆకాసో, నత్థి భగవతో సీతాదిఉపద్దవో’’తి ఞత్వా. వినివేఠేత్వాతి అపనేత్వా. అత్తనో ¶ రూపన్తి అత్తనో నాగరూపం. పటిసంహరిత్వాతి అన్తరధాపేత్వా. మాణవకవణ్ణన్తి కుమారకరూపం.

ఏతమత్థం ¶ విదిత్వాతి ‘‘వివేకసుఖపటిసంవేదినో యత్థ కత్థచి సుఖమేవ హోతీ’’తి ఏతం అత్థం సబ్బాకారేన జానిత్వా. ఇమం ఉదానన్తి ఇమం వివేకసుఖానుభావదీపకం ఉదానం ఉదానేసి. సుతధమ్మస్సాతి విస్సుతధమ్మస్స. తేనాహ ‘‘పకాసితధమ్మస్సా’’తి. అకుప్పనభావోతి అకుప్పనసభావో.

౬. ఓసధహరీతకం ఉపనేసీతి న కేవలం ఓసధహరీతకమేవ, దన్తకట్ఠమ్పి ఉపనేసి. పచ్చగ్ఘేతి ఏత్థ పురిమం అత్థవికప్పం కేచి న ఇచ్ఛన్తి, తేనేవ ఆచరియధమ్మపాలత్థేరేన వుత్తం ‘‘పచ్చగ్ఘేతి అభినవే. పచ్చేకం మహగ్ఘతాయ పచ్చగ్ఘేతి కేచి, తం న సున్దరం. న హి బుద్ధా భగవన్తో మహగ్ఘం పటిగ్గణ్హన్తి పరిభుఞ్జన్తి వా’’తి.

౭. ఆచిణ్ణసమాచిణ్ణోతి ఆచరితో చేవ ఆచరన్తేహి చ సమ్మదేవ ఆచరితోతి అత్థో. ఏతేన అయం పరివితక్కో సబ్బబుద్ధానం పఠమాభిసమ్బోధియం ఉప్పజ్జతేవాతి అయమేత్థ ధమ్మతాతి దస్సేతి. గమ్భీరోపి ధమ్మో పటిపక్ఖవిధమనేన సుపాకటో భవేయ్య, పటిపక్ఖవిధమనం పన సమ్మాపటిపత్తిపటిబద్ధం, సా సద్ధమ్మసవనాధీనా, తం సత్థరి ధమ్మే చ పసాదాయత్తం. సో విసేసతో లోకే సమ్భావనీయస్స గరుకాతబ్బస్స అభిపత్థనాహేతుకోతి పరమ్పరాయ సత్తానం ధమ్మసమ్పటిపత్తియా బ్రహ్మునో యాచనానిమిత్తన్తి తం దస్సేన్తో ‘‘బ్రహ్మునా యాచితే దేసేతుకామతాయా’’తిఆదిమాహ.

అధిగతోతి ¶ పటివిద్ధో, సయమ్భూఞాణేన ‘‘ఇదం దుక్ఖ’’న్తిఆదినా యథాభూతం అవబుద్ధోతి అత్థో. ధమ్మోతి చతుసచ్చధమ్మో తబ్బినిముత్తస్స పటివిజ్ఝితబ్బధమ్మస్స అభావతో. గమ్భీరోతి మహాసముద్దో వియ మకసతుణ్డసూచియా అఞ్ఞత్ర సముపచితపరిపక్కఞాణసమ్భారేహి అఞ్ఞేసం ఞాణేన అలబ్భనేయ్యపతిట్ఠో. గమ్భీరత్తావ దుద్దసో దుక్ఖేన దట్ఠబ్బో, న సక్కా సుఖేన దట్ఠుం. యో ¶ హి అలబ్భనేయ్యపతిట్ఠో, సో ఓగాహితుం అసక్కుణేయ్యతాయ సరూపతో చ విసేసతో చ సుఖేన పస్సితుం న సక్కా, అథ ఖో కిచ్ఛేన కేనచి కదాచిదేవ దట్ఠబ్బో. దుద్దసత్తావ దురనుబోధో దుక్ఖేన అవబుజ్ఝితబ్బో, న సక్కా సుఖేన అవబుజ్ఝితుం. యఞ్హి దట్ఠుమేవ న సక్కా, తస్స ఓగాహేత్వా అనుబుజ్ఝనే కథా ఏవ నత్థి అవబోధస్స దుక్కరభావతో. ఇమస్మిం ఠానే ‘‘తం కిం మఞ్ఞథ, భిక్ఖవే, కతమం ను ఖో దుక్కరతరం వా దురభిసమ్భవతరం వా’’తి (సం. ని. ౫.౧౧౧౫) సుత్తపదం వత్తబ్బం.

సన్తోతి అనుపసన్తసభావానం కిలేసానం సఙ్ఖారానఞ్చ అభావతో వూపసన్తసబ్బపరిళాహతాయ సన్తో నిబ్బుతో, సన్తారమ్మణతాయ వా సన్తో. ఏత్థ చ నిరోధసచ్చం సన్తం ఆరమ్మణన్తి సన్తారమ్మణం, మగ్గసచ్చం సన్తం సన్తారమ్మణఞ్చాతి సన్తారమ్మణం. పధానభావం నీతోతి పణీతో. అథ వా పణీతోతి అతిత్తికరణట్ఠేన అతప్పకో సాదురసభోజనం వియ. సన్తపణీతభావేనేవ చేత్థ అసేచనకతాయ అతప్పకతా దట్ఠబ్బా. ఇదఞ్హి ద్వయం లోకుత్తరమేవ సన్ధాయ వుత్తం. అతక్కావచరోతి ఉత్తమఞాణవిసయత్తా తక్కేన అవచరితబ్బో ఓగాహితబ్బో న హోతి, ఞాణేనేవ అవచరితబ్బో. తతో ఏవ నిపుణఞాణగోచరతాయ సణ్హసుఖుమసభావత్తా చ నిపుణో సణ్హో. పణ్డితవేదనీయోతి బాలానం అవిసయత్తా సమ్మాపటిపదం పటిపన్నేహి పణ్డితేహి ఏవ వేదితబ్బో.

అల్లీయన్తి అభిరమితబ్బట్ఠేన సేవియన్తీతి ఆలయా, పఞ్చ కామగుణాతి ఆహ ‘‘సత్తా పఞ్చకామగుణే అల్లీయన్తి, తస్మా తే ఆలయాతి వుచ్చన్తీ’’తి. తత్థ పఞ్చకామగుణే అల్లీయన్తీతి పఞ్చకామగుణే సేవన్తీతి అత్థో. తేతి పఞ్చ కామగుణా. రమన్తీతి రతిం విన్దన్తి కీళన్తి లళన్తి. ఆలీయన్తి అభిరమణవసేన సేవన్తీతి ఆలయా, అట్ఠసతం తణ్హావిచరితాని, తేహి ఆలయేహి రమన్తీతి ఆలయరామాతి ఏవమ్పేత్థ అత్థో దట్ఠబ్బో. ఇమే హి సత్తా యథా కామగుణే, ఏవం రాగమ్పి అస్సాదేన్తి ¶ అభినన్దన్తియేవ. యథేవ హి సుసజ్జితపుప్ఫఫలభరితరుక్ఖాదిసమ్పన్నం ఉయ్యానం పవిట్ఠో రాజా తాయ తాయ సమ్పత్తియా రమతి, సమ్ముదితో ఆమోదితపమోదితో హోతి, న ఉక్కణ్ఠతి, సాయమ్పి నిక్ఖమితుం న ఇచ్ఛతి, ఏవమిమేహి కామాలయతణ్హాలయేహి సత్తా రమన్తి, సంసారవట్టే సమ్మోదితా అనుక్కణ్ఠితా వసన్తి. తేన నేసం భగవా దువిధమ్పి ఆలయం ఉయ్యానభూమిం వియ దస్సేన్తో ‘‘ఆలయరామా’’తిఆదిమాహ. రతాతి నిరతా. సుట్ఠు ముదితాతి అతివియ ముదితా అనుక్కణ్ఠనతో.

ఠానం సన్ధాయాతి ఠానసద్దం సన్ధాయ. అత్థతో పన ఠానన్తి చ పటిచ్చసముప్పాదో ఏవ అధిప్పేతో ¶ . తిట్ఠతి ఏత్థ ఫలం తదాయత్తవుత్తితాయాతి ఠానం, సఙ్ఖారాదీనం పచ్చయభూతా అవిజ్జాదయో. ఇమేసం సఙ్ఖారాదీనం పచ్చయాతి ఇదప్పచ్చయా, అవిజ్జాదయోవ. ఇదప్పచ్చయా ఏవ ఇదప్పచ్చయతా యథా దేవో ఏవ దేవతా. ఇదప్పచ్చయానం వా అవిజ్జాదీనం అత్తనో ఫలం పటిచ్చ పచ్చయభావో ఉప్పాదనసమత్థతా ఇదప్పచ్చయతా. తేన సమత్థపచ్చయలక్ఖణో పటిచ్చసముప్పాదో దస్సితో హోతి. పటిచ్చ సముప్పజ్జతి ఫలం ఏతస్మాతి పటిచ్చసముప్పాదో. పదద్వయేనపి ధమ్మానం పచ్చయట్ఠో ఏవ విభావితో. సఙ్ఖారాదిపచ్చయానఞ్హి అవిజ్జాదీనం ఏతం అధివచనం ఇదప్పచ్చయతాపటిచ్చసముప్పాదోతి. సబ్బసఙ్ఖారసమథోతిఆది సబ్బం అత్థతో నిబ్బానమేవ. యస్మా హి తం ఆగమ్మ పటిచ్చ అరియమగ్గస్స ఆరమ్మణపచ్చయభావహేతు సబ్బసఙ్ఖారవిప్ఫన్దితాని సమ్మన్తి వూపసమ్మన్తి, తస్మా ‘‘సబ్బసఙ్ఖారసమథో’’తి వుచ్చతి. సబ్బసఙ్ఖతవిసంయుత్తే హి నిబ్బానే సఙ్ఖారవూపసమపరియాయో ఞాయాగతోయేవాతి. ఇదం పనేత్థ నిబ్బచనం – సబ్బే సఙ్ఖారా సమ్మన్తి ఏత్థాతి సబ్బసఙ్ఖారసమథోతి.

యస్మా చ తం ఆగమ్మ సబ్బే ఉపధయో పటినిస్సట్ఠా సముచ్ఛేదవసేన పరిచ్చత్తా హోన్తి, అట్ఠసతప్పభేదా సబ్బాపి తణ్హా ఖీయన్తి, సబ్బే కిలేసరాగా విరజ్జన్తి, జరామరణాదిభేదం సబ్బం వట్టదుక్ఖం నిరుజ్ఝతి, తస్మా ‘‘సబ్బూపధిపటినిస్సగ్గో తణ్హాక్ఖయో విరాగో నిరోధో’’తి వుచ్చతి, యా పనేసా తణ్హా తేన తేన భవేన భవన్తరం భవనికన్తిభావేన వినతి సంసిబ్బతి, ఫలేన వా సద్ధిం కమ్మం వినతి సంసిబ్బతీతి కత్వా వానన్తి వుచ్చతి, తతో నిక్ఖన్తం వానతోతి నిబ్బానం. కిలమథోతి కాయకిలమథో. విహేసాపి కాయవిహేసాయేవ, చిత్తే పన ఉభయమ్పేతం బుద్ధానం నత్థి బోధిమూలేయేవ సముచ్ఛిన్నత్తా. ఏత్థ చ చిరనిసజ్జాచిరభాసనేహి ¶ పిట్ఠిఆగిలాయనతాలుగలసోసాదివసేన కాయకిలమథో చేవ కాయవిహేసా చ వేదితబ్బా, సా చ ఖో దేసనాయ అత్థం అజానన్తానఞ్చ అప్పటిపజ్జన్తానఞ్చ వసేన. జానన్తానం పన పటిపజ్జన్తానఞ్చ దేసనాయ కాయపరిస్సమోపి సత్థు అపరిస్సమోవ, తేనాహ భగవా ‘‘న చ మం ధమ్మాధికరణం విహేసేతీ’’తి. తేనేవ వుత్తం ‘‘యా అజానన్తానం దేసనా నామ, సో మమ కిలమథో అస్సా’’తి.

అపిస్సూతి సమ్పిణ్డనత్థే నిపాతో. సో న కేవలం ఏతదహోసి, ఇమాపి గాథా పటిభంసూతి దీపేతి. భగవన్తన్తి పటిసద్దయోగేన సామిఅత్థే ఉపయోగవచనన్తి ఆహ ‘‘భగవతో’’తి. వుద్ధిప్పత్తా అచ్ఛరియా వా అనచ్ఛరియా. వుద్ధిఅత్థోపి హి అ-కారో హోతి యథా ‘‘అసేక్ఖా ధమ్మా’’తి. కప్పానం చత్తారి అసఙ్ఖ్యేయ్యాని సతసహస్సఞ్చ సదేవకస్స లోకస్స ధమ్మసంవిభాగకరణత్థమేవ పారమియో పూరేత్వా ఇదాని సమధిగతధమ్మరజ్జస్స తత్థ అప్పోస్సుక్కతాపత్తిదీపనత్తా గాథాత్థస్స ¶ అనుఅచ్ఛరియతా తస్స వుద్ధిప్పత్తి చ వేదితబ్బా. అత్థద్వారేన హి గాథానం అనచ్ఛరియతా. గోచరా అహేసున్తి ఉపట్ఠహంసు, ఉపట్ఠానఞ్చ వితక్కయితబ్బతాతి ఆహ ‘‘పరివితక్కయితబ్బభావం పాపుణింసూ’’తి.

కిచ్ఛేనాతి న దుక్ఖప్పటిపదాయ. బుద్ధానఞ్హి చత్తారోపి మగ్గా సుఖప్పటిపదావ హోన్తి. పారమీపూరణకాలే పన సరాగసదోససమోహస్సేవ సతో ఆగతాగతానం యాచకానం అలఙ్కతప్పటియత్తం సీసం కన్తిత్వా గలలోహితం నీహరిత్వా సుఅఞ్జితాని అక్ఖీని ఉప్పాటేత్వా కులవంసప్పదీపం పుత్తం మనాపచారినిం భరియన్తి ఏవమాదీని దేన్తస్స అఞ్ఞాని చ ఖన్తివాదిసదిసేసు అత్తభావేసు ఛేజ్జభేజ్జాదీని పాపుణన్తస్స ఆగమనీయపటిపదం సన్ధాయేతం వుత్తం. హ-ఇతి వా బ్యత్తన్తి ఏతస్మిం అత్థే నిపాతో. ఏకంసత్థేతి కేచి. హ బ్యత్తం ఏకంసేన వా అలం నిప్పయోజనం ఏవం కిచ్ఛేన అధిగతం ధమ్మం దేసేతున్తి యోజనా. హలన్తి వా అలన్తి ఇమినా సమానత్థం పదం ‘‘హలన్తి వదామీ’’తిఆదీసు వియ. ‘‘పకాసిత’’న్తిపి పఠన్తి, దేసితన్తి అత్థో. ఏవం కిచ్ఛేన అధిగతస్స ధమ్మస్స అలం దేసితం పరియత్తం దేసితం, కో అత్థో దేసితేనాతి వుత్తం హోతి. రాగదోసపరేతేహీతి రాగదోసఫుట్ఠేహి, ఫుట్ఠవిసేన వియ సప్పేన రాగేన దోసేన చ సమ్ఫుట్ఠేహి అభిభూతేహీతి ¶ అత్థో. అథ వా రాగదోసపరేతేహీతి రాగదోసానుగతేహి, రాగేన చ దోసేన చ అనుబన్ధేహీతి అత్థో.

పటిసోతగామిన్తి (దీ. ని. అట్ఠ. ౨.౬౫; మ. ని. అట్ఠ. ౧.౨౮౧; సం. ని. అట్ఠ. ౧.౧.౧౭౨) నిచ్చగాహాదీనం పటిసోతం అనిచ్చం దుక్ఖమనత్తా అసుభన్తి ఏవం గతం పవత్తం చతుసచ్చధమ్మన్తి అత్థో. రాగరత్తాతి కామరాగేన భవరాగేన దిట్ఠిరాగేన చ రత్తా. న దక్ఖన్తీతి అనిచ్చం దుక్ఖమనత్తా అసుభన్తి ఇమినా సభావేన న పస్సిస్సన్తి, తే అపస్సన్తే కో సక్ఖిస్సతి అనిచ్చన్తిఆదినా సభావేన యాథావతో ధమ్మం జానాపేతున్తి అధిప్పాయో. రాగదోసపరేతతాపి నేసం సమ్ముళ్హభావేనేవాతి ఆహ ‘‘తమోఖన్ధేన ఆవుటా’’తి, అవిజ్జారాసినా అజ్ఝోత్థటాతి అత్థో.

అప్పోస్సుక్కతాయ చిత్తం నమతీతి కస్మా పనస్స ఏవం చిత్తం నమి, నను ఏస ‘‘ముత్తోహం మోచేస్సామి, తిణ్ణోహం తారేస్సామి,

కిం మే అఞ్ఞాతవేసేన, ధమ్మం సచ్ఛికతేనిధ;

సబ్బఞ్ఞుతం పాపుణిత్వా, తారయిస్సం సదేవక’’న్తి. (బు. వం. ౨.౫౫) –

పత్థనం ¶ కత్వా పారమియో పూరేత్వా సబ్బఞ్ఞుతం పత్తోతి? సచ్చమేవ, తదేవ పచ్చవేక్ఖణానుభావేన పనస్స ఏవం చిత్తం నమి. తస్స హి సబ్బఞ్ఞుతం పత్వా సత్తానం కిలేసగహనతం ధమ్మస్స చ గమ్భీరతం పచ్చవేక్ఖన్తస్స సత్తానం కిలేసగహనతా చ ధమ్మగమ్భీరతా చ సబ్బాకారేన పాకటా జాతా. అథస్స ‘‘ఇమే సత్తా కఞ్జియపుణ్ణలాబు వియ తక్కభరితచాటి వియ వసాతేలపీతపిలోతికా వియ అఞ్జనమక్ఖితహత్థో వియ చ కిలేసభరితా అతిసంకిలిట్ఠా రాగరత్తా దోసదుట్ఠా మోహముళ్హా, తే కిం నామ పటివిజ్ఝిస్సన్తీ’’తి చిన్తయతో కిలేసగహనపచ్చవేక్ఖణానుభావేనపి ఏవం చిత్తం నమి.

‘‘అయం ధమ్మో పథవీసన్ధారకఉదకక్ఖన్ధో వియ గమ్భీరో, పబ్బతేన పటిచ్ఛాదేత్వా ఠపితో సాసపో వియ దుద్దసో, సతధా భిన్నస్స వాలస్స కోటి వియ అణు. మయా హి ఇమం ధమ్మం పటివిజ్ఝితుం వాయమన్తేన అదిన్నం దానం నామ నత్థి, అరక్ఖితం సీలం నామ నత్థి, అపరిపూరితా కాచి పారమీ నామ నత్థి, తస్స మే నిరుస్సాహం వియ మారబలం విధమన్తస్సపి పథవీ ¶ న కమ్పిత్థ, పఠమయామే పుబ్బేనివాసం అనుస్సరన్తస్సపి న కమ్పిత్థ, మజ్ఝిమయామే దిబ్బచక్ఖుం విసోధేన్తస్సపి న కమ్పిత్థ, పచ్ఛిమయామే పన పటిచ్చసముప్పాదం పటివిజ్ఝన్తస్సేవ మే దససహస్సిలోకధాతు కమ్పిత్థ. ఇతి మాదిసేనపి తిక్ఖఞాణేన కిచ్ఛేనేవాయం ధమ్మో పటివిద్ధో, తం లోకియమహాజనా కథం పటివిజ్ఝిస్సన్తీ’’తి ధమ్మగమ్భీరతాయ పచ్చవేక్ఖణానుభావేనపి ఏవం చిత్తం నమీతి వేదితబ్బం.

అపిచ బ్రహ్మునా యాచితే దేసేతుకామతాయపిస్స ఏవం చిత్తం నమి. జానాతి హి భగవా ‘‘మమ అప్పోస్సుక్కతాయ చిత్తే నమమానే మహాబ్రహ్మా ధమ్మదేసనం యాచిస్సతి, ఇమే చ సత్తా బ్రహ్మగరుకా, తే ‘సత్థా కిర ధమ్మం న దేసేతుకామో అహోసి, అథ నం మహాబ్రహ్మా యాచిత్వా దేసాపేతి, సన్తో వత భో ధమ్మో పణీతో’తి మఞ్ఞమానా సుస్సూసిస్సన్తీ’’తి. ఇదమ్పిస్స కారణం పటిచ్చ అప్పోస్సుక్కతాయ చిత్తం నమి, నో ధమ్మదేసనాయాతి వేదితబ్బం.

౮. సహమ్పతిస్సాతి సో కిర కస్సపస్స భగవతో సాసనే సహకో నామ థేరో పఠమజ్ఝానం నిబ్బత్తేత్వా పఠమజ్ఝానభూమియం కప్పాయుకబ్రహ్మా హుత్వా నిబ్బత్తో, తత్ర నం సహమ్పతి బ్రహ్మాతి సఞ్జానన్తి. తం సన్ధాయాహ ‘‘బ్రహ్మునో సహమ్పతిస్సా’’తి. నస్సతి వతాతి సో కిర ఇమం సద్దం తథా నిచ్ఛారేతి, యథా దససహస్సిలోకధాతుబ్రహ్మానో సుత్వా సబ్బే సన్నిపతింసు. అప్పరజక్ఖజాతికాతి పఞ్ఞామయే అక్ఖిమ్హి అప్పం పరిత్తం రాగదోసమోహరజం ఏతేసం ఏవంసభావాతి అప్పరజక్ఖజాతికా. అప్పం రాగాదిరజం యేసం తే సభావా అప్పరజక్ఖజాతికాతి ¶ ఏవమేత్థ అత్థో దట్ఠబ్బో. అస్సవనతాతి ‘‘సయం అభిఞ్ఞా’’తిఆదీసు వియ కరణత్థే పచ్చత్తవచనం, అస్సవనతాయాతి అత్థో. భవిస్సన్తీతి పురిమబుద్ధేసు దసపుఞ్ఞకిరియవసేన కతాధికారా పరిపాకగతపదుమాని వియ సూరియరస్మిసమ్ఫస్సం ధమ్మదేసనంయేవ ఆకఙ్ఖమానా చతుప్పదికగాథావసానే అరియభూమిం ఓక్కమనారహా న ఏకో, న ద్వే, అనేకసతసహస్సా ధమ్మస్స అఞ్ఞాతారో భవిస్సన్తీతి దస్సేతి.

పాతురహోసీతి పాతుభవి. సమలేహి చిన్తితోతి సమలేహి పూరణకస్సపాదీహి ఛహి సత్థారేహి చిన్తితో. తే హి పురేతరం ఉప్పజ్జిత్వా సకలజమ్బుదీపే కణ్టకే పత్థరమానా వియ విసం సిఞ్చమానా వియ ¶ చ సమలం మిచ్ఛాదిట్ఠిధమ్మం దేసయింసు. తే కిర బుద్ధకోలాహలానుస్సవేన సఞ్జాతకుతూహలా లోకం వఞ్చేత్వా కోహఞ్ఞే ఠత్వా సబ్బఞ్ఞుతం పటిజానన్తా యం కిఞ్చి అధమ్మంయేవ ధమ్మోతి దీపేసుం. అపాపురేతన్తి వివర ఏతం. అమతస్స ద్వారన్తి అమతస్స నిబ్బానస్స ద్వారభూతం అరియమగ్గం. ఇదం వుత్తం హోతి – ఏతం కస్సపస్స భగవతో సాసనన్తరధానతో పభుతి పిహితం నిబ్బాననగరస్స మహాద్వారం అరియమగ్గం సద్ధమ్మదేసనాహత్థేన అపాపుర వివర ఉగ్ఘాటేహీతి. సుణన్తు ధమ్మం విమలేనానుబుద్ధన్తి ఇమే సత్తా రాగాదిమలానం అభావతో విమలేన సమ్మాసమ్బుద్ధేన అనుబుద్ధం చతుసచ్చధమ్మం సుణన్తు తావ భగవాతి యాచతి.

సేలపబ్బతో ఉచ్చో హోతి థిరో చ, న పంసుపబ్బతో మిస్సకపబ్బతో వాతి ఆహ ‘‘సేలే యథా పబ్బతముద్ధనిట్ఠితో’’తి. తస్సత్థో ‘‘సేలమయే ఏకగ్ఘనే పబ్బతముద్ధని యథాఠితోవ. న హి తత్థ ఠితస్స దస్సనత్థం గీవుక్ఖిపనపసారణాదికిచ్చం అత్థీ’’తి. తథూపమన్తి తప్పటిభాగం సేలపబ్బతూపమం. ధమ్మమయం పాసాదన్తి లోకుత్తరధమ్మమాహ. సో హి సబ్బసో పసాదావహో సబ్బధమ్మే అతిక్కమ్మ అబ్భుగ్గతట్ఠేన పాసాదసదిసో చ, పఞ్ఞాపరియాయో వా ఇధ ధమ్మ-సద్దో. పఞ్ఞా హి అబ్భుగ్గతట్ఠేన పాసాదోతి అభిధమ్మే నిద్దిట్ఠా. తథా చాహ –

‘‘పఞ్ఞాపాసాదమారుయ్హ, అసోకో సోకినిం పజం;

పబ్బతట్ఠోవ భూమట్ఠే, ధీరో బాలే అవేక్ఖతీ’’తి. (ధ. ప. ౨౮);

అయం పనేత్థ సఙ్ఖేపత్థో – యథా సేలపబ్బతముద్ధని యథాఠితోవ చక్ఖుమా పురిసో సమన్తతో జనతం పస్సేయ్య, తథా త్వమ్పి సుమేధ సున్దరపఞ్ఞ సబ్బఞ్ఞుతఞ్ఞాణేన సమన్తచక్ఖు భగవా ధమ్మమయం పఞ్ఞామయం పాసాదమారుయ్హ సయం అపేతసోకో సోకావతిణ్ణం జాతిజరాభిభూతం జనతం అవేక్ఖస్సు ¶ ఉపధారయ ఉపపరిక్ఖాతి. అయం పనేత్థ అధిప్పాయో – యథా హి పబ్బతపాదే సమన్తా మహన్తం ఖేత్తం కత్వా తత్థ కేదారపాళీసు కుటికాయో కత్వా రత్తిం అగ్గిం జాలేయ్యుం, చతురఙ్గసమన్నాగతఞ్చ అన్ధకారం అస్స, అథ తస్స పబ్బతస్స మత్థకే ఠత్వా చక్ఖుమతో పురిసస్స భూమిం ఓలోకయతో నేవ ఖేత్తం, న కేదారపాళియో, న కుటియో, న తత్థ సయితమనుస్సా పఞ్ఞాయేయ్యుం అనుజ్జలభావతో, కుటికాసు పన అగ్గిజాలామత్తమేవ ¶ పఞ్ఞాయేయ్య ఉజ్జలభావతో, ఏవం ధమ్మపాసాదం ఆరుయ్హ సత్తనికాయం ఓలోకయతో తథాగతస్స యే తే అకతకల్యాణా సత్తా, తే ఏకవిహారే దక్ఖిణజాణుపస్సే నిసిన్నాపి బుద్ధచక్ఖుస్స ఆపాథం నాగచ్ఛన్తి ఞాణగ్గినా అనుజ్జలభావతో అనుళారభావతో చ, రత్తిం ఖిత్తా సరా వియ హోన్తి. యే పన కతకల్యాణా వేనేయ్యపుగ్గలా, తే ఏవస్స దూరేపి ఠితా ఆపాథమాగచ్ఛన్తి పరిపక్కఞాణగ్గితాయ సముజ్జలభావతో ఉళారసన్తానతాయ చ, సో అగ్గి వియ హిమవన్తపబ్బతో వియ చ. వుత్తమ్పి చేతం –

‘‘దూరే సన్తో పకాసేన్తి, హిమవన్తోవ పబ్బతో;

అసన్తేత్థ న దిస్సన్తి, రత్తిం ఖిత్తా యథా సరా’’తి. (ధ. ప. ౩౦౪);

ఉట్ఠేహీతి భగవతో ధమ్మదేసనత్థం చారికచరణం యాచన్తో భణతి. ఉట్ఠేహీతి వా ధమ్మదేసనాయ అప్పోస్సుక్కతాసఙ్ఖాతసఙ్కోచాపత్తితో కిలాసుభావతో ఉట్ఠహ. వీరాతిఆదీసు భగవా సాతిసయచతుబ్బిధసమ్మప్పధానవీరియవన్తతాయ వీరో, దేవపుత్తమచ్చుకిలేసాభిసఙ్ఖారానం విజితత్తా విజితసఙ్గామో, జాతికన్తారాదితో వేనేయ్యసత్థం వాహనసమత్థతాయ నిబ్బానసఙ్ఖాతం ఖేమప్పదేసం సమ్పాపనసమత్థతాయ సత్థవాహో, కామచ్ఛన్దఇణస్స అభావతో అణణోతి వేదితబ్బో. యో హి పరేసం ఇణం గహేత్వా వినాసేతి, సో తేహి ‘‘ఇణం దేహీ’’తి తజ్జమానోపి ఫరుసం వుచ్చమానోపి వమ్భమానోపి వధియమానోపి కిఞ్చి పటిప్పహరితుం న సక్కోతి, సబ్బం తితిక్ఖతి. తితిక్ఖకారణఞ్హిస్స తం ఇణం హోతి, ఏవమేవ యో యమ్హి కామచ్ఛన్దేన రజ్జతి, తణ్హాగహణేన తం వత్థుం గణ్హాతి, సో తేన ఫరుసం వుచ్చమానోపి వమ్భమానోపి వధియమానోపి కిఞ్చి పటిప్పహరితుం న సక్కోతి, సబ్బం తితిక్ఖతి. తితిక్ఖకారణఞ్హిస్స సో కామచ్ఛన్దో హోతి ఘరసామికేహి విహేఠియమానానం ఇత్థీనం వియ. కస్మా? ఇణసదిసత్తా కామచ్ఛన్దస్స.

౯. అజ్ఝేసనన్తి గరుట్ఠానీయం పయిరుపాసిత్వా గరుతరం పయోజనం ఉద్దిస్స అభిపత్థనా అజ్ఝేసనా, సాపి అత్థతో యాచనా ఏవ. బుద్ధచక్ఖునాతి ఇన్ద్రియపరోపరియత్తఞాణేన చ ఆసయానుసయఞాణేన చ. ఇమేసఞ్హి ద్విన్నం ఞాణానం బుద్ధచక్ఖూతి నామం, సబ్బఞ్ఞుతఞ్ఞాణస్స సమన్తచక్ఖూతి ¶ . హేట్ఠిమానం ¶ తిణ్ణం మగ్గఞాణానం ధమ్మచక్ఖూతి. అప్పరజక్ఖేతిఆదీసు యేసం వుత్తనయేనేవ పఞ్ఞాచక్ఖుమ్హి రాగాదిరజం అప్పం, తే అప్పరజక్ఖా. యేసం తం మహన్తం, తే మహారజక్ఖా. యేసం సద్ధాదీని ఇన్ద్రియాని తిక్ఖాని, తే తిక్ఖిన్ద్రియా. యేసం తాని ముదూని, తే ముదిన్ద్రియా. యేసం తేయేవ సద్ధాదయో ఆకారా సున్దరా, తే స్వాకారా. యే కథితకారణం సల్లక్ఖేన్తి, సుఖేన సక్కా హోన్తి విఞ్ఞాపేతుం, తే సువిఞ్ఞాపయా. యే పరలోకఞ్చేవ వజ్జఞ్చ భయతో పస్సన్తి, తే పరలోకవజ్జభయదస్సావినో నామ.

ఉప్పలాని ఏత్థ సన్తీతి ఉప్పలినీ, గచ్ఛోపి జలాసయోపి, ఇధ పన జలాసయో అధిప్పేతో, తస్మా ఉప్పలినియన్తి ఉప్పలవనేతి ఏవమత్థో గహేతబ్బో. ఇతో పరేసుపి ఏసేవ నయో. అన్తోనిముగ్గపోసీనీతి యాని ఉదకస్స అన్తో నిముగ్గానేవ హుత్వా పుస్సన్తి వడ్ఢన్తి, తాని అన్తోనిముగ్గపోసీని. ఉదకం అచ్చుగ్గమ్మ తిట్ఠన్తీతి ఉదకం అతిక్కమిత్వా తిట్ఠన్తి. తత్థ యాని అచ్చుగ్గమ్మ ఠితాని సూరియరస్మిసమ్ఫస్సం ఆగమయమానాని, తాని అజ్జ పుప్ఫనకాని. యాని సమోదకం ఠితాని, తాని స్వే పుప్ఫనకాని. యాని ఉదకా అనుగ్గతాని అన్తోనిముగ్గపోసీని, తాని తతియదివసే పుప్ఫనకాని. ఉదకా పన అనుగ్గతాని అఞ్ఞానిపి సరోగఉప్పలాదీని నామ అత్థి, యాని నేవ పుప్ఫిస్సన్తి మచ్ఛకచ్ఛపభక్ఖానేవ భవిస్సన్తి, తాని పాళిం నారుళ్హాని, ఆహరిత్వా పన దీపేతబ్బానీతి అట్ఠకథాయం పకాసితాని. యథేవ హి తాని చతుబ్బిధాని పుప్ఫాని, ఏవమేవ ఉగ్ఘటితఞ్ఞూ విపఞ్చితఞ్ఞూ నేయ్యో పదపరమోతి చత్తారో పుగ్గలా.

తత్థ యస్స పుగ్గలస్స సహ ఉదాహటవేలాయ ధమ్మాభిసమయో హోతి, అయం ‘‘చత్తారో సతిపట్ఠానా’’తిఆదినా నయేన సఙ్ఖిత్తేన మాతికాయ ఠపియమానాయ దేసనానుసారేన ఞాణం పేసేత్వా అరహత్తం గణ్హితుం సమత్థో పుగ్గలో ఉగ్ఘటితఞ్ఞూతి వుచ్చతి. యస్స పుగ్గలస్స సఙ్ఖిత్తేన భాసితస్స విత్థారేన అత్థే విభజియమానే ధమ్మాభిసమయో హోతి, అయం వుచ్చతి పుగ్గలో విపఞ్చితఞ్ఞూ. యస్స పుగ్గలస్స ఉద్దేసతో పరిపుచ్ఛతో యోనిసో మనసికరోతో కల్యాణమిత్తే సేవతో భజతో పయిరుపాసతో అనుపుబ్బేన ధమ్మాభిసమయో హోతి, అయం వుచ్చతి పుగ్గలో నేయ్యో. యస్స పుగ్గలస్స బహుమ్పి సుణతో బహుమ్పి భణతో బహుమ్పి ధారయతో ¶ బహుమ్పి వాచయతో న తాయ జాతియా ధమ్మాభిసమయో హోతి, తేన అత్తభావేన మగ్గం వా ఫలం వా అన్తమసో ఝానం వా విపస్సనం వా నిబ్బత్తేతుం న సక్కోతి, అయం వుచ్చతి పుగ్గలో పదపరమో. తత్థ భగవా ఉప్పలవనాదిసదిసం దససహస్సిలోకధాతుం ఓలోకేన్తో అజ్జ పుప్ఫనకాని వియ ఉగ్ఘటితఞ్ఞూ, స్వే పుప్ఫనకాని వియ విపఞ్చితఞ్ఞూ, తతియదివసే పుప్ఫనకాని వియ నేయ్యే, మచ్ఛకచ్ఛపభక్ఖపుప్ఫాని ¶ వియ పదపరమే చ అద్దస, పస్సన్తో చ ‘‘ఏత్తకా అప్పరజక్ఖా, ఏత్తకా మహారజక్ఖా, తత్రాపి ఏత్తకా ఉగ్ఘటితఞ్ఞూ’’తి ఏవం సబ్బాకారతోవ అద్దస.

తత్థ తిణ్ణం పుగ్గలానం ఇమస్మిఞ్ఞేవ అత్తభావే భగవతో ధమ్మదేసనా అత్థం సాధేతి. పదపరమానం అనాగతత్థాయ వాసనా హోతి. అథ భగవా ఇమేసం చతున్నం పుగ్గలానం అత్థావహం ధమ్మదేసనం విదిత్వా దేసేతుకమ్యతం ఉప్పాదేత్వా పున సబ్బేపి తీసు భవేసు సత్తే భబ్బాభబ్బవసేన ద్వే కోట్ఠాసే అకాసి. యే సన్ధాయ వుత్తం ‘‘యే తే సత్తా కమ్మావరణేన సమన్నాగతా విపాకావరణేన సమన్నాగతా కిలేసావరణేన సమన్నాగతా అస్సద్ధా అచ్ఛన్దికా దుప్పఞ్ఞా అభబ్బా నియామం ఓక్కమితుం కుసలేసు ధమ్మేసు సమ్మత్తం, ఇమే తే సత్తా అభబ్బా. కతమే తే సత్తా భబ్బా? యే తే సత్తా న కమ్మావరణేన…పే… ఇమే తే సత్తా భబ్బా’’తి (విభ. ౮౨౬-౮౨౭). తత్థ సబ్బేపి అభబ్బపుగ్గలే పహాయ భబ్బపుగ్గలేయేవ ఞాణేన పరిగ్గహేత్వా ‘‘ఏత్తకా రాగచరితా, ఏత్తకా దోస, మోహ, వితక్క, సద్ధా, బుద్ధిచరితా’’తి ఛ కోట్ఠాసే అకాసి, ఏవం కత్వా ధమ్మం దేసేస్సామీతి చిన్తేసి. ఏత్థ చ అప్పరజక్ఖాదిభబ్బాదివసేన ఆవజ్జేన్తస్స భగవతో తే సత్తా పుఞ్జపుఞ్జావ హుత్వా ఉపట్ఠహన్తి, న ఏకేకాతి దట్ఠబ్బం.

పచ్చభాసీతి పతిఅభాసి. అపారుతాతి వివటా. అమతస్స ద్వారాతి అరియమగ్గో. సో హి అమతసఙ్ఖాతస్స నిబ్బానస్స ద్వారం, సో మయా వివరిత్వా ఠపితో మహాకరుణూపనిస్సయేన సయమ్భూఞాణేన అధిగతత్తాతి దస్సేతి. ‘‘అపారుతం తేసం అమతస్స ద్వార’’న్తి కేచి పఠన్తి. పముఞ్చన్తు సద్ధన్తి సబ్బే అత్తనో సద్ధం ముఞ్చన్తు విస్సజ్జేన్తు పవేదేన్తు, మయా దేసితే ధమ్మే మయి చ అత్తనో సద్దహనాకారం ఉట్ఠాపేన్తూతి అత్థో. పచ్ఛిమపదద్వయే అయమత్థో – అహఞ్హి అత్తనో పగుణం సుప్పవత్తితమ్పి ఇమం పణీతం ¶ ఉత్తమం ధమ్మం కాయవాచాకిలమథసఞ్ఞీ హుత్వా న భాసిం, న భాసిస్సామీతి చిన్తేసిం, ఇదాని పన సబ్బో జనో సద్ధాభాజనం ఉపనేతు, పూరేస్సామి నేసం సఙ్కప్పన్తి. అన్తరధాయీతి సత్థారం గన్ధమాలాదీహి పూజేత్వా అన్తరహితో, సకట్ఠానమేవ గతోతి అత్థో. సత్థుసన్తికఞ్హి ఉపగతానం దేవానం బ్రహ్మానఞ్చ తస్స పురతో అన్తరధానం నామ సకట్ఠానగమనమేవ.

బ్రహ్మయాచనకథావణ్ణనా నిట్ఠితా.

౧౦. ఏతదహోసీతి ¶ ఏతం అహోసి, ‘‘కస్స ను ఖో అహం పఠమం ధమ్మం దేసేయ్య’’న్తి అయం ధమ్మదేసనాపటిసంయుత్తో వితక్కో ఉదపాదీతి అత్థో. ఆళారోతి తస్స నామం. దీఘపిఙ్గలో కిరేస. సో హి తుఙ్గసరీరతాయ దీఘో, పిఙ్గలచక్ఖుతాయ పిఙ్గలో, తేనస్స ‘‘ఆళారో’’తి నామం అహోసి. కాలామోతి గోత్తం. పణ్డితోతి (మ. ని. అట్ఠ. ౧.౨౮౪) పణ్డిచ్చేన సమన్నాగతో, సమాపత్తిపటిలాభసంసిద్ధేన అధిగమబాహుసచ్చసఙ్ఖాతేన పణ్డితభావేన సమన్నాగతోతి అత్థో. బ్యత్తోతి వేయ్యత్తియేన సమన్నాగతో, సమాపత్తిపటిలాభపచ్చయేన పారిహారికపఞ్ఞాసఙ్ఖాతేన బ్యత్తభావేన సమన్నాగతోతి అత్థో. మేధావీతి ఠానుప్పత్తియా పఞ్ఞాయ సమన్నాగతో. అథ వా మేధావీతి తిహేతుకపటిసన్ధిపఞ్ఞాసఙ్ఖాతాయ తంతంఇతికత్తబ్బతాపఞ్ఞాసఙ్ఖాతాయ చ మేధాయ సమన్నాగతోతి ఏవమేత్థ అత్థో దట్ఠబ్బో. అప్పరజక్ఖజాతికోతి సమాపత్తియా విక్ఖమ్భితత్తా నిక్కిలేసజాతికో విసుద్ధసత్తో. ఆజానిస్సతీతి సల్లక్ఖేస్సతి పటివిజ్ఝిస్సతి.

భగవతోపి ఖో ఞాణం ఉదపాదీతి భగవతోపి సబ్బఞ్ఞుతఞ్ఞాణం ఉప్పజ్జి. భగవా కిర దేవతాయ కథితేనేవ నిట్ఠం అగన్త్వా సయమ్పి సబ్బఞ్ఞుతఞ్ఞాణేన ఓలోకేన్తో ఇతో సత్తమదివసమత్థకే కాలం కత్వా ఆకిఞ్చఞ్ఞాయతనే నిబ్బత్తోతి అద్దస. తం సన్ధాయాహ ‘‘భగవతోపి ఖో ఞాణం ఉదపాదీ’’తి. మహాజానియోతి సత్తదివసబ్భన్తరే పత్తబ్బమగ్గఫలతో ¶ పరిహీనత్తా మహతీ జాని పరిహాని అస్సాతి మహాజానియో. అక్ఖణే నిబ్బత్తత్థా ఇధ ధమ్మదేసనట్ఠానం ఆగమనపాదాపి నత్థి, అథాహం తత్థ గచ్ఛేయ్యం, గన్త్వా దేసియమానం ధమ్మమ్పిస్స సోతుం సోతపసాదోపి నత్థి, ఏవం మహాజానియో జాతోతి దస్సేతి. కిం పన భగవతా తం అత్తనో బుద్ధానుభావేన ధమ్మం ఞాపేతుం న సక్కాతి? ఆమ న సక్కా, న హి పరతోఘోసమన్తరేన సావకానం ధమ్మాభిసమయో సమ్భవతి, అఞ్ఞథా ఇతరపచ్చయరహితస్సపి ధమ్మాభిసమయేన భవితబ్బం, న చ తం అత్థి. వుత్తఞ్హేతం – ‘‘ద్వేమే, భిక్ఖవే, పచ్చయా సమ్మాదిట్ఠియా ఉప్పాదాయ పరతో చ ఘోసో అజ్ఝత్తఞ్చ యోనిసోమనసికారో’’తి (అ. ని. ౨.౧౨౭).

ఉదకోతి తస్స నామం, రామస్స పన పుత్తతాయ రామపుత్తో. అభిదోసకాలకతోతి అడ్ఢరత్తే కాలకతో. భగవతోపి ఖో ఞాణం ఉదపాదీతి ఇధాపి కిర భగవా దేవతాయ కథితవచనేన సన్నిట్ఠానం అకత్వా సబ్బఞ్ఞుతఞ్ఞాణేన ఓలోకేన్తో ‘‘హియ్యో అడ్ఢరత్తే కాలం కత్వా ఉదకో రామపుత్తో ¶ నేవసఞ్ఞానాసఞ్ఞాయతనే నిబ్బత్తో’’తి అద్దస, తస్మా ఏవం వుత్తం. సేసం పురిమసదిసమేవ.

బహూపకారాతి బహుఉపకారా. పధానపహితత్తం ఉపట్ఠహింసూతి పధానత్థాయ పేసితత్తభావం వసనట్ఠానే పరివేణసమ్మజ్జనేన పత్తచీవరం గహేత్వా అనుబన్ధనేన ముఖోదకదన్తకట్ఠదానాదినా చ ఉపట్ఠహింసు. కే పనేతే పఞ్చవగ్గియా నామ? యే తే –

కోణ్డఞ్ఞో చ భోజో సుయామో సుదత్తో;

ఏతే తదా అట్ఠ అహేసుం బ్రాహ్మణా;

ఛళఙ్గవా మన్తం వియాకరింసూతి. (మ. ని. అట్ఠ. ౧.౨౮౪; జా. అట్ఠ. ౧.నిదానకథా; అప. అట్ఠ. ౧.అవిదూరేనిదానకథా);

బోధిసత్తస్స జాతకాలే సుపినపటిగ్గాహకా చేవ లక్ఖణపటిగ్గాహకా చ అట్ఠ బ్రాహ్మణా. తేసు తయో ద్వేధా బ్యాకరింసు ‘‘ఇమేహి లక్ఖణేహి సమన్నాగతో అగారం అజ్ఝావసమానో రాజా హోహితి చక్కవత్తీ, పబ్బజమానో బుద్ధో’’తి. పఞ్చ బ్రాహ్మణా ఏకంసబ్యాకరణా అహేసుం ¶ ‘‘ఇమేహి లక్ఖణేహి సమన్నాగతో అగారే న తిట్ఠతి, బుద్ధోవ హోతీ’’తి. తేసు పురిమా తయో యథామన్తపదం గతా. ఏతే హి లక్ఖణమన్తసఙ్ఖాతవేదవచనానురూపం పటిపన్నా ద్వే గతియో భవన్తి అనఞ్ఞాతి వుత్తనియామేన నిచ్ఛినితుం అసక్కోన్తా వుత్తమేవ పటిపజ్జింసు, న మహాపురిసస్స బుద్ధభావప్పత్తిం పచ్చాసీసింసు. ఇమే పన కోణ్డఞ్ఞాదయో పఞ్చ ‘‘ఏకంసతో బుద్ధో భవిస్సతీ’’తి జాతనిచ్ఛయత్తా మన్తపదం అతిక్కన్తా. తే అత్తనా లద్ధం తుట్ఠిదానం ఞాతకానం విస్సజ్జేత్వా ‘‘అయం మహాపురిసో అగారే న అజ్ఝావసిస్సతి, ఏకన్తేన బుద్ధో భవిస్సతీ’’తి నిబ్బేమతికా బోధిసత్తం ఉద్దిస్స సమణపబ్బజ్జం పబ్బజితా, తేసం పుత్తాతిపి వదన్తి, తం అట్ఠకథాయం పటిక్ఖిత్తం. ఏతే కిర దహరకాలేవ బహూ మన్తే జానింసు, తస్మా నే బ్రాహ్మణా ఆచరియట్ఠానే ఠపయింసు. తే ‘‘పచ్ఛా అమ్హేహి పుత్తదారజటం ఛిన్దిత్వా న సక్కా భవిస్సతి పబ్బజితు’’న్తి దహరకాలేయేవ పబ్బజిత్వా రమణీయాని సేనాసనాని పరిభుఞ్జన్తా విచరింసు. కాలేన కాలం పన ‘‘కిం భో మహాపురిసో మహాభినిక్ఖమనం నిక్ఖన్తో’’తి పుచ్ఛన్తి. మనుస్సా ‘‘కుహిం తుమ్హే మహాపురిసం పస్సిస్సథ, తీసు పాసాదేసు వివిధనాటకమజ్ఝే దేవో వియ సమ్పత్తిం అనుభోతీ’’తి వదన్తి. తే సుత్వా ‘‘న తావ మహాపురిసస్స ఞాణం పరిపాకం గచ్ఛతీ’’తి అప్పోస్సుక్కా విహరింసుయేవ.

కస్మా ¶ పనేత్థ భగవా ‘‘బహుకారా ఖో మే పఞ్చవగ్గియా’’తి ఆహ. కిం ఉపకారకానంయేవ ఏస ధమ్మం దేసేతి, అనుపకారకానం న దేసేతీతి? నో న దేసేతి. పరిచయవసేన హేస ఆళారఞ్చేవ కాలామం ఉదకఞ్చ రామపుత్తం ఓలోకేసి. ఏతస్మిం పన బుద్ధక్ఖేత్తే ఠపేత్వా అఞ్ఞాసికోణ్డఞ్ఞం అఞ్ఞో పఠమం ధమ్మం సచ్ఛికాతుం సమత్థో నామ నత్థి. కస్మా? తథావిధఉపనిస్సయత్తా. పుబ్బే కిర పుఞ్ఞకరణకాలే ద్వే భాతరో అహేసుం. తే చ ఏకతో సస్సం అకంసు. తత్థ జేట్ఠస్స ‘‘ఏకస్మిం సస్సే నవ వారే అగ్గసస్సదానం మయా దాతబ్బ’’న్తి అహోసి. సో వప్పకాలే బీజగ్గం నామ దత్వా గబ్భకాలే కనిట్ఠేన సద్ధిం మన్తేసి ‘‘గబ్భకాలే గబ్భం ఫాలేత్వా దస్సామీ’’తి. కనిట్ఠో ‘‘తరుణసస్సం నాసేతుకామోసీ’’తి ఆహ. జేట్ఠో కనిట్ఠస్స అననువత్తనభావం ఞత్వా ఖేత్తం విభజిత్వా అత్తనో కోట్ఠాసతో గబ్భం ఫాలేత్వా ఖీరం నీహరిత్వా సప్పిఫాణితేన యోజేత్వా అదాసి, పుథుకకాలే పుథుకం కారేత్వా అదాసి ¶ , లాయనే లాయనగ్గం, వేణికరణే వేణగ్గం, వేణియో పురిసభారవసేన బన్ధిత్వా కలాపకరణే కలాపగ్గం, ఖలే కలాపానం ఠపనదివసే ఖలగ్గం, మద్దిత్వా వీహీనం రాసికరణదివసే ఖలభణ్డగ్గం, కోట్ఠాగారే ధఞ్ఞస్స పక్ఖిపనదివసే కోట్ఠగ్గన్తి ఏవం ఏకస్మిం సస్సే నవ వారే అగ్గదానం అదాసి. కనిట్ఠో పన ఖలతో ధఞ్ఞం ఉద్ధరిత్వా గహణదివసే అదాసి. తేసు జేట్ఠో అఞ్ఞాసికోణ్డఞ్ఞత్థేరో జాతో, కనిట్ఠో సుభద్దపరిబ్బాజకో. ఇతి ఏకస్మిం సస్సే నవన్నం అగ్గదానానం దిన్నత్తా ఠపేత్వా థేరం అఞ్ఞో పఠమం ధమ్మం సచ్ఛికాతుం సమత్థో నామ నత్థి. ‘‘నవన్నం అగ్గదానానం దిన్నత్తా’’తి ఇదఞ్చ తస్స రత్తఞ్ఞూనం అగ్గభావత్థాయ కతాభినీహారానురూపం పవత్తితసావకపారమియా చిణ్ణన్తే పవత్తితత్తా వుత్తం. తిణ్ణమ్పి హి బోధిసత్తానం తంతంపారమియా సిఖాప్పత్తకాలే పవత్తితం పుఞ్ఞం అపుఞ్ఞం వా గరుతరవిపాకమేవ హోతి, ధమ్మస్స చ సబ్బపఠమం సచ్ఛికిరియాయ వినా కథం రత్తఞ్ఞూనం అగ్గభావసిద్ధీతి? ‘‘బహుకారా ఖో మే పఞ్చవగ్గియా’’తి ఇదం పన ఉపకారానుస్సరణమత్తకేనేవ వుత్తం.

ఇసిపతనే మిగదాయేతి తస్మిం కిర పదేసే అనుప్పన్నే బుద్ధే పచ్చేకసమ్బుద్ధా గన్ధమాదనపబ్బతే సత్తాహం నిరోధసమాపత్తియా వీతినామేత్వా నిరోధా వుట్ఠాయ నాగలతాదన్తకట్ఠం ఖాదిత్వా అనోతత్తదహే ముఖం ధోవిత్వా పత్తచీవరమాదాయ ఆకాసేన ఆగన్త్వా నిపతన్తి. తత్థ చీవరం పారుపిత్వా నగరే పిణ్డాయ చరిత్వా కతభత్తకిచ్చా గమనకాలేపి తతోయేవ ఉప్పతిత్వా గచ్ఛన్తి. ఇతి ఇసయో ఏత్థ నిపతన్తి ఉప్పతన్తి చాతి తం ఠానం ‘‘ఇసిపతన’’న్తి సఙ్ఖం గతం, మిగానం పన అభయత్థాయ దిన్నత్తా ‘‘మిగదాయో’’తి వుచ్చతి. తేన వుత్తం ‘‘ఇసిపతనే మిగదాయే’’తి. అఞ్ఞే బుద్ధా పఠమం ధమ్మదేసనత్థాయ గచ్ఛన్తా ఆకాసేన గన్త్వా తత్థేవ ఓతరన్తి, అమ్హాకం పన భగవా ఉపకస్స ఆజీవకస్స ఉపనిస్సయం దిస్వా ‘‘ఉపకో ఇమం అద్ధానం ¶ పటిపన్నో, సో మం దిస్వా సల్లపిత్వా గమిస్సతి, అథ పున నిబ్బిన్నో ఆగమ్మ అరహత్తం సచ్ఛికరిస్సతీ’’తి ఞత్వా అట్ఠారసయోజనం మగ్గం పదసావ అగమాసి. తేన వుత్తం ‘‘యేన బారాణసీ, తేన చారికం పక్కామీ’’తి.

౧౧. అన్తరా చ గయం అన్తరా చ బోధిన్తి గయాయ చ బోధిస్స చ వివరే తిగావుతన్తరే ఠానే. బోధిమణ్డతో హి గయా తీణి గావుతాని, బారాణసీ ¶ అట్ఠారస యోజనాని. ఉపకో బోధిమణ్డస్స చ గయాయ చ అన్తరే భగవన్తం అద్దస. అన్తరా-సద్దేన పన యుత్తత్తా ఉపయోగవచనం కతం. ఈదిసేసు చ ఠానేసు అక్ఖరచిన్తకా ‘‘అన్తరా గామఞ్చ నదిఞ్చ యాతీ’’తి ఏవం ఏకమేవ అన్తరా-సద్దం పయుజ్జన్తి, సో దుతియపదేనపి యోజేతబ్బో హోతి, అయోజియమానే ఉపయోగవచనం న పాపుణాతి సామివచనస్స పసఙ్గే అన్తరా-సద్దయోగేన ఉపయోగవచనస్స ఇచ్ఛితత్తా. ఇధ పన యోజేత్వా ఏవ వుత్తో. అద్ధానమగ్గన్తి అద్ధానసఙ్ఖాతం మగ్గం, దీఘమగ్గన్తి అత్థో. అద్ధానగమనసమయస్స విభఙ్గే ‘‘అద్ధయోజనం గచ్ఛిస్సామీతి భుఞ్జితబ్బ’’న్తిఆదివచనతో (పాచి. ౨౧౮) అద్ధయోజనమ్పి అద్ధానమగ్గో హోతి. బోధిమణ్డతో పన గయా తిగావుతం. విప్పసన్నానీతి సుట్ఠు పసన్నాని. ఇన్ద్రియానీతి మనచ్ఛట్ఠాని ఇన్ద్రియాని. పరిసుద్ధోతి నిద్దోసో. పరియోదాతోతి తస్సేవ వేవచనం. నిరుపక్కిలేసతాయేవ హి ఏస ‘‘పరియోదాతో’’తి వుత్తో, న సేతభావేన. ఏతస్స పరియోదాతతం దిస్వావ ఇన్ద్రియానం విప్పసన్నతం అఞ్ఞాసి, నయగ్గాహీపఞ్ఞా కిరేసా తస్స ఆజీవకస్స.

సబ్బాభిభూతి సబ్బం తేభూమకధమ్మం అభిభవిత్వా ఠితో. సబ్బవిదూతి సబ్బం చతుభూమకధమ్మం అవేదిం అఞ్ఞాసిం సబ్బసో ఞేయ్యావరణస్స పహీనత్తా. సబ్బేసు ధమ్మేసు అనూపలిత్తోతి సబ్బేసు తేభూమకధమ్మేసు రజ్జనదుస్సనముయ్హనాదినా కిలేసలేపేన అలిత్తో. సబ్బఞ్జహోతి సబ్బం తేభూమకధమ్మం జహిత్వా ఠితో. అప్పహాతబ్బమ్పి హి కుసలాబ్యాకతం తప్పటిబద్ధకిలేసప్పహానేన పహీనత్తా న హోతీతి జహితమేవ హోతి. తణ్హక్ఖయే విముత్తోతి తణ్హక్ఖయే నిబ్బానే ఆరమ్మణకరణవసేన విముత్తో. సయం అభిఞ్ఞాయాతి సబ్బం చతుభూమకధమ్మం అత్తనావ జానిత్వా. కముద్దిసేయ్యన్తి కం అఞ్ఞం ‘‘అయం మే ఆచరియో’’తి ఉద్దిసేయ్యం.

న మే ఆచరియో అత్థీతి లోకుత్తరధమ్మే మయ్హం ఆచరియో నామ నత్థి. కిఞ్చాపి హి లోకియధమ్మానమ్పి యాదిసో లోకనాథస్స అధిగమో, న తాదిసో అధిగమో పరూపదేసో అత్థి, లోకుత్తరధమ్మే పనస్స లేసోపి నత్థి. నత్థి మే పటిపుగ్గలోతి మయ్హం సీలాదీహి గుణేహి పటినిధిభూతో పుగ్గలో నామ నత్థి. సమ్మాసమ్బుద్ధోతి హేతునా నయేన చత్తారి సచ్చాని సయం బుద్ధో ¶ . సీతిభూతోతి సబ్బకిలేసగ్గినిబ్బాపనేన సీతిభూతో, కిలేసానం యేవ నిబ్బుతత్తా నిబ్బుతో.

కాసినం ¶ పురన్తి కాసిరట్ఠే నగరం. ఆహఞ్ఛన్తి ఆహనిస్సామి. అమతదున్దుభిన్తి వేనేయ్యానం అమతాధిగమాయ ఉగ్ఘోసనాదిం కత్వా సత్థు ధమ్మదేసనా ‘‘అమతదున్దుభీ’’తి వుత్తా, ధమ్మచక్కపటిలాభాయ తం అమతభేరిం పహరిస్సామీతి గచ్ఛామీతి వుత్తం హోతి.

అరహసి అనన్తజినోతి అనన్తజినోపి భవితుం యుత్తోతి అత్థో. అనన్తఞాణో జితకిలేసోతి అనన్తజినో. హుపేయ్యపావుసోతి ఆవుసో ఏవమ్పి నామ భవేయ్య, ఏవంవిధే నామ రూపరతనే ఈదిసేన ఞాణేన భవితబ్బన్తి అధిప్పాయో. అయఞ్హిస్స పబ్బజ్జాయ పచ్చయో జాతో. కతాధికారో హేస. తథా హి భగవా తేన సమాగమనత్థం పదసావ తం మగ్గం పటిపజ్జి. పక్కామీతి వఙ్కహారజనపదం నామ అగమాసి.

తత్థేకం మిగలుద్దకగామకం నిస్సాయ వాసం కప్పేసి, జేట్ఠకలుద్దకో తం ఉపట్ఠాసి. తస్మిఞ్చ జనపదే చణ్డా మక్ఖికా హోన్తి. అథ నం ఏకాయ చాటియా వసాపేసుం. మిగలుద్దకో దూరం మిగవం గచ్ఛన్తో ‘‘అమ్హాకం అరహన్తే మా పమజ్జీ’’తి చాపం నామ ధీతరం ఆణాపేత్వా అగమాసి సద్ధిం పుత్తభాతుకేహి. సా చస్స ధీతా దస్సనీయా హోతి కోట్ఠాససమ్పన్నా. దుతియదివసే ఉపకో ఘరం ఆగతో తం దారికం సబ్బం ఉపచారం కత్వా పరివిసితుం ఉపగతం దిస్వా రాగేన అభిభూతో భుఞ్జితుమ్పి అసక్కోన్తో భాజనేన భత్తం ఆదాయ వసనట్ఠానం గన్త్వా భత్తం ఏకమన్తం నిక్ఖిపిత్వా ‘‘సచే చాపం లభామి, జీవామి. నో చే, మరామీ’’తి నిరాహారో సయి. సత్తమే దివసే మాగవికో ఆగన్త్వా ధీతరం ఉపకస్స పవత్తిం పుచ్ఛి. సా ‘‘ఏకదివసమేవ ఆగన్త్వా పున నాగతపుబ్బో’’తి ఆహ.

మాగవికో ఆగతవేసేనేవ నం ఉపసఙ్కమిత్వా పుచ్ఛిస్సామీతి తఙ్ఖణంయేవ గన్త్వా ‘‘కిం, భన్తే, అఫాసుక’’న్తి పాదే పరామసన్తో పుచ్ఛి. ఉపకో నిత్థునన్తో పరివత్తతియేవ. సో ‘‘వద భన్తే, యం మయా సక్కా కాతుం, సబ్బం కరిస్సామీ’’తి ఆహ. ఉపకో ‘‘సచే చాపం లభామి, జీవామి, నో చే, మయ్హమేవ మరణం సేయ్యో’’తి ఆహ. జానాసి కిర, భన్తే, కిఞ్చి సిప్పన్తి? న జానామీతి. న, భన్తే, కిఞ్చి సిప్పం అజానన్తేన సక్కా ఘరావాసం అధిట్ఠాతున్తి. సో ఆహ ‘‘నాహం కిఞ్చి సిప్పం జానామి, అపిచ ¶ తుమ్హాకం మంసహారకో భవిస్సామి, మంసఞ్చ విక్కిణిస్సామీ’’తి. మాగవికో ‘‘అమ్హాకమ్పి ఏతదేవ రుచ్చతీ’’తి ఉత్తరసాటకం ¶ దత్వా ఘరం ఆనేత్వా ధీతరం అదాసి. తేసం సంవాసమన్వాయ పుత్తో విజాయి, ‘‘సుభద్దో’’తిస్స నామం అకంసు. చాపా తస్స రోదనకాలే ‘‘మంసహారకస్స పుత్త మిగలుద్దకస్స పుత్త మా రోది మా రోదీ’’తిఆదీని వదమానా పుత్తతోసనగీతేన ఉపకం ఉప్పణ్డేసి. ‘‘భద్దే త్వం మం అనాథోతి మఞ్ఞసి, అత్థి మే అనన్తజినో నామ సహాయో, తస్సాహం సన్తికం గమిస్సామీ’’తి ఆహ. చాపా ‘‘ఏవమయం అట్టీయతీ’’తి ఞత్వా పునప్పునం కథేసి. సో ఏకదివసం అనారోచేత్వావ మజ్ఝిమదేసాభిముఖో పక్కామి.

భగవా చ తేన సమయేన సావత్థియం విహరతి జేతవనే, అథ ఖో భగవా పటికచ్చేవ భిక్ఖూ ఆణాపేసి ‘‘యో, భిక్ఖవే, అనన్తజినోతి పుచ్ఛమానో ఆగచ్ఛతి, తస్స మం దస్సేయ్యాథా’’తి. ఉపకోపి ఖో ‘‘కుహిం అనన్తజినో వసతీ’’తి పుచ్ఛన్తో అనుపుబ్బేన సావత్థిం ఆగన్త్వా విహారమజ్ఝే ఠత్వా ‘‘కుహిం అనన్తజినో’’తి పుచ్ఛి. తం భిక్ఖూ భగవతో సన్తికం నయింసు. సో చ భగవన్తం దిస్వా ‘‘సఞ్జానాథ మం భగవా’’తి ఆహ. ఆమ ఉపక సఞ్జానామి, కుహిం పన త్వం వసిత్థాతి. వఙ్కహారజనపదే, భన్తేతి. ఉపక మహల్లకోసి జాతో, పబ్బజితుం సక్ఖిస్ససీతి. పబ్బజిస్సామి, భన్తేతి. భగవా పబ్బాజేత్వా తస్స కమ్మట్ఠానం అదాసి. సో కమ్మట్ఠానే కమ్మం కరోన్తో అనాగామిఫలే పతిట్ఠాయ కాలం కత్వా అవిహేసు నిబ్బత్తో, నిబ్బత్తిక్ఖణేయేవ చ అరహత్తం పాపుణి. అవిహే నిబ్బత్తమత్తా హి సత్త జనా అరహత్తం పాపుణింసు, తేసం సో అఞ్ఞతరో. వుత్తఞ్హేతం –

‘‘అవిహం ఉపపన్నాసే, విముత్తా సత్త భిక్ఖవో;

రాగదోసపరిక్ఖీణా, తిణ్ణా లోకే విసత్తికం.

‘‘ఉపకో పలగణ్డో చ, పుక్కుసాతి చ తే తయో;

భద్దియో ఖణ్డదేవో చ, బాహురగ్గి చ సఙ్గియో;

తే హిత్వా మానుసం దేహం, దిబ్బయోగం ఉపచ్చగు’’న్తి. (సం. ని. ౧.౫౦, ౧౦౫);

౧౨. సణ్ఠపేసున్తి ‘‘నేవ అభివాదేతబ్బో’’తిఆదినా కతికం అకంసు. బాహుల్లికోతి చీవరబాహుల్లాదీనం అత్థాయ పటిపన్నో. పధానవిబ్భన్తోతి ¶ పధానతో పుబ్బే అనుట్ఠితదుక్కరచరణతో విబ్భన్తో భట్ఠో పరిహీనో. ఆవత్తో బాహుల్లాయాతి చీవరాదిబహుభావత్థాయ ఆవత్తో. అపిచ ఖో ఆసనం ఠపేతబ్బన్తి అపిచ ఖో పనస్స ఉచ్చకులే నిబ్బత్తస్స ఆసనమత్తం ¶ ఠపేతబ్బన్తి వదింసు. అసణ్ఠహన్తాతి బుద్ధానుభావేన బుద్ధతేజేన అభిభూతా అత్తనో కతికాయ ఠాతుం అసక్కోన్తా. నామేన చ ఆవుసోవాదేన చ సముదాచరన్తీతి ‘‘గోతమా’’తి చ ‘‘ఆవుసో’’తి చ వదన్తి, ‘‘ఆవుసో గోతమ, మయం ఉరువేలాయం పధానకాలే తుయ్హం పత్తచీవరం గహేత్వా విచరిమ్హ, ముఖోదకం దన్తకట్ఠం అదమ్హ, వుత్థపరివేణం సమ్మజ్జిమ్హ, పచ్ఛా తే కో వత్తపటిపత్తిం అకాసి, కచ్చి అమ్హేసు పక్కన్తేసు న చిన్తయిత్థా’’తి ఏవరూపం కథం కథేన్తీతి అత్థో.

న చిరస్సేవాతి అచిరేనేవ. కులపుత్తాతి దువిధా కులపుత్తా జాతికులపుత్తా ఆచారకులపుత్తా చ, ఏతే పన ఉభయథాపి కులపుత్తాయేవ. అగారస్మాతి ఘరా. అగారాయ హితం అగారియం, కసిగోరక్ఖాది కుటుమ్బపోసనకమ్మం వుచ్చతి. నత్థి ఏత్థ అగారియన్తి అనగారియం. పబ్బజ్జాయేతం అధివచనం. పబ్బజన్తీతి ఉపగచ్ఛన్తి ఉపసఙ్కమన్తి. తదనుత్తరన్తి తం అనుత్తరం. బ్రహ్మచరియపరియోసానన్తి మగ్గబ్రహ్మచరియస్స పరియోసానం, అరహత్తఫలన్తి వుత్తం హోతి. తస్స హి అత్థాయ కులపుత్తా పబ్బజన్తి. దిట్ఠేవ ధమ్మేతి తస్మింయేవ అత్తభావే. సయం అభిఞ్ఞా సచ్ఛికత్వాతి అత్తనోయేవ పఞ్ఞాయ పచ్చక్ఖం కత్వా, అపరప్పచ్చయం కత్వాతి అత్థో. ఉపసమ్పజ్జ విహరిస్సథాతి పాపుణిత్వా సమ్పాదేత్వా విహరిస్సథ.

ఇరియాయాతి దుక్కరఇరియాయ. పటిపదాయాతి దుక్కరపటిపత్తియా. దుక్కరకారికాయాతి పసతపసతముగ్గయూసాదిఆహరణాదినా దుక్కరకరణేన. ఉత్తరి మనుస్సధమ్మాతి మనుస్సధమ్మతో ఉపరి. అలం అరియం కాతున్తి అలమరియో, అరియభావాయ సమత్థోతి వుత్తం హోతి, ఞాణదస్సనమేవ ఞాణదస్సనవిసేసో, అలమరియో చ సో ఞాణదస్సనవిసేసో చాతి అలమరియఞాణదస్సనవిసేసో. ఞాణదస్సనన్తి చ దిబ్బచక్ఖుపి విపస్సనాపి మగ్గోపి ఫలమ్పి పచ్చవేక్ఖణఞాణమ్పి సబ్బఞ్ఞుతఞ్ఞాణమ్పి వుచ్చతి. ‘‘అప్పమత్తో సమానో ఞాణదస్సనం ఆరాధేతీ’’తి (మ. ని. ౧.౩౧౧) హి ఏత్థ దిబ్బచక్ఖు ఞాణదస్సనం నామ. ‘‘ఞాణదస్సనాయ చిత్తం అభినీహరతి అభినిన్నామేతీ’’తి (దీ. ని. ౧.౨౩౫) ఏత్థ ¶ విపస్సనాఞాణం. ‘‘అభబ్బా తే ఞాణదస్సనాయ అనుత్తరాయ సమ్బోధాయా’’తి (అ. ని. ౪.౧౯౬) ఏత్థ మగ్గో. ‘‘అయమఞ్ఞో ఉత్తరిమనుస్సధమ్మా అలమరియఞాణదస్సనవిసేసో అధిగతో ఫాసువిహారో’’తి (మ. ని. ౧.౩౨౮) ఏత్థ ఫలం. ‘‘ఞాణఞ్చ పన మే దస్సనం ఉదపాది ‘అకుప్పా మే చేతోవిముత్తి, అయమన్తిమా జాతి, నత్థి దాని పునబ్భవో’’’తి (సం. ని. ౫.౧౦౮౧; మహావ. ౧౬) ఏత్థ పచ్చవేక్ఖణఞాణం. ‘‘ఞాణఞ్చ పన మే దస్సనం ఉదపాది ‘సత్తాహకాలకతో ఆళారో కాలామో’’’తి (మ. ని. ౧.౨౮౪; ౨.౩౪౦; మహావ. ౧౦) ¶ ఏత్థ సబ్బఞ్ఞుతఞ్ఞాణం. ఇధ పన సబ్బఞ్ఞుతఞ్ఞాణపదట్ఠానో అరియమగ్గో సబ్బఞ్ఞుతఞ్ఞాణమేవ వా అధిప్పేతం.

అభిజానాథ మే నోతి అభిజానాథ ను మే. ఏవరూపం పభావితమేతన్తి ఏత్థ ఏవరూపం వాక్యభేదన్తి అత్థో, అపి ను అహం ఉరువేలాయం పధానే తుమ్హాకం సఙ్గణ్హనత్థం అనుక్కణ్ఠనత్థం రత్తిం వా దివా వా ఆగన్త్వా ‘‘ఆవుసో, మయం యత్థ కత్థచి గమిస్సామాతి మా వితక్కయిత్థ, మయ్హం ఓభాసో వా కమ్మట్ఠాననిమిత్తం వా పఞ్ఞాయతీ’’తి ఏవరూపం కఞ్చి వచనభేదం అకాసిన్తి అధిప్పాయో. తే ఏకపదేనేవ సతిం లభిత్వా ఉప్పన్నగారవా ‘‘అద్ధా ఏస బుద్ధో జాతో’’తి సద్దహిత్వా ‘‘నో హేతం భన్తే’’తి ఆహంసు. అసక్ఖి ఖో భగవా పఞ్చవగ్గియే భిక్ఖూ సఞ్ఞాపేతున్తి భగవా పఞ్చవగ్గియే భిక్ఖూ ‘‘బుద్ధో అహ’’న్తి జానాపేతుం అసక్ఖి. అఞ్ఞా చిత్తం ఉపట్ఠాపేసున్తి అఞ్ఞాయ అరహత్తప్పత్తియా చిత్తం ఉపట్ఠపేసుం అభినీహరింసు.

ధమ్మచక్కప్పవత్తనసుత్తవణ్ణనా

౧౩. ద్వేమే, భిక్ఖవే, అన్తాతి ద్వే ఇమే, భిక్ఖవే, కోట్ఠాసా, ద్వే భాగాతి అత్థో. భాగవచనో హేత్థ అన్త-సద్దో ‘‘పుబ్బన్తే ఞాణం అపరన్తే ఞాణ’’న్తిఆదీసు (ధ. స. ౧౦౬౩) వియ. ఇమస్స పన పదస్స ఉచ్చారణసమకాలం పవత్తనిగ్ఘోసో బుద్ధానుభావేన హేట్ఠా అవీచిం ఉపరి భవగ్గం పత్వా దససహస్సిలోకధాతుం ఫరిత్వా అట్ఠాసి. తస్మింయేవ సమయే పరిపక్కకుసలమూలా సచ్చాభిసమ్బోధాయ కతాధికారా అట్ఠారసకోటిసఙ్ఖా బ్రహ్మానో సమాగచ్ఛింసు. పచ్ఛిమదిసాయ సూరియో అత్థమేతి, పాచీనదిసాయ ఆసాళ్హనక్ఖత్తేన యుత్తో పుణ్ణచన్దో ఉగ్గచ్ఛతి. తస్మిం సమయే భగవా ¶ ధమ్మచక్కప్పవత్తనసుత్తం ఆరభన్తో ‘‘ద్వేమే, భిక్ఖవే, అన్తా’’తిఆదిమాహ.

తత్థ పబ్బజితేనాతి గిహిబన్ధనం ఛేత్వా పబ్బజ్జుపగతేన. న సేవితబ్బాతి న వళఞ్జేతబ్బా నానుయుఞ్జితబ్బా. యో చాయం కామేసు కామసుఖల్లికానుయోగోతి యో చ అయం వత్థుకామేసు కిలేసకామసుఖస్స అనుయోగో, కిలేసకామసంయుత్తస్స సుఖస్స అనుగతోతి అత్థో. హీనోతి లామకో. గమ్మోతి గామవాసీనం సన్తకో తేహి సేవితబ్బతాయ. పోథుజ్జనికోతి పుథుజ్జనేన అన్ధబాలజనేన ఆచిణ్ణో. అనరియోతి న అరియో న విసుద్ధో న ఉత్తమో, న వా అరియానం సన్తకో. అనత్థసంహితోతి న అత్థసంహితో, హితసుఖావహకారణం అనిస్సితోతి అత్థో. అత్తకిలమథానుయోగోతి అత్తనో కిలమథస్స అనుయోగో, దుక్ఖకరణం దుక్ఖుప్పాదనన్తి అత్థో. దుక్ఖోతి ¶ కణ్టకాపస్సయసేయ్యాదీహి అత్తబాధనేహి దుక్ఖావహో. మజ్ఝిమా పటిపదాతి అరియమగ్గం సన్ధాయ వుత్తం. మగ్గో హి కామసుఖల్లికానుయోగో ఏకో అన్తో, అత్తకిలమథానుయోగో ఏకో అన్తో, ఏతే ద్వే అన్తే న ఉపేతి న ఉపగచ్ఛతి, విముత్తో ఏతేహి అన్తేహి, తస్మా ‘‘మజ్ఝిమా పటిపదా’’తి వుచ్చతి. ఏతేసం మజ్ఝే భవత్తా మజ్ఝిమా, వట్టదుక్ఖనిస్సరణత్థికేహి పటిపజ్జితబ్బతో చ పటిపదాతి, తథా లోభో ఏకో అన్తో, దోసో ఏకో అన్తో. సస్సతం ఏకం అన్తం, ఉచ్ఛేదో ఏకో అన్తోతి పురిమనయేనేవ విత్థారేతబ్బం.

చక్ఖుకరణీతిఆదీహి తమేవ పటిపదం థోమేతి. పఞ్ఞాచక్ఖుం కరోతీతి చక్ఖుకరణీ. సా హి చతున్నం సచ్చానం దస్సనాయ సంవత్తతి పరిఞ్ఞాభిసమయాదిభేదస్స దస్సనస్స పవత్తనట్ఠేనాతి ‘‘చక్ఖుకరణీ’’తి వుచ్చతి. తయిదం సతిపి పటిపదాయ అనఞ్ఞత్తే అవయవవసేన సిజ్ఝమానో అత్థో సముదాయేన కతో నామ హోతీతి ఉపచారవసేన వుత్తన్తి దట్ఠబ్బం. దుతియపదం తస్సేవ వేవచనం. ఉపసమాయాతి కిలేసుపసమత్థాయ. అభిఞ్ఞాయాతి చతున్నం సచ్చానం అభిజాననత్థాయ. సమ్బోధాయాతి తేసంయేవ సమ్బుజ్ఝనత్థాయ. నిబ్బానాయాతి నిబ్బానసచ్ఛికిరియాయ. అథ వా నిబ్బానాయాతి అనుపాదిసేసనిబ్బానాయ. ‘‘ఉపసమాయా’’తి హి ఇమినా సఉపాదిసేసనిబ్బానం గహితం.

ఇదాని ¶ తం మజ్ఝిమప్పటిపదం సరూపతో దస్సేతుకామో ‘‘కతమా చ సా’’తి పుచ్ఛిత్వా ‘‘అయమేవా’’తిఆదినా నయేన విస్సజ్జేసి. తత్థ అయమేవాతి అవధారణవచనం అఞ్ఞస్స నిబ్బానగామిమగ్గస్స అత్థిభావపటిసేధనత్థం. సత్తాపటిక్ఖేపో హి ఇధ పటిసేధనం అలబ్భమానత్తా అఞ్ఞస్స మగ్గస్స. అరియోతి కిలేసానం ఆరకత్తా అరియో నిరుత్తినయేన. అరిపహానాయ సంవత్తతీతిపి అరియో అరయో పాపధమ్మా యన్తి అపగచ్ఛన్తి ఏతేనాతి కత్వా. అరియేన భగవతా దేసితత్తా అరియస్స అయన్తిపి అరియో, అరియభావప్పటిలాభాయ సంవత్తతీతిపి అరియో. ఏత్థ పన అరియకరో అరియోతిపి ఉత్తరపదలోపేన అరియ-సద్దసిద్ధి వేదితబ్బా. అట్ఠహి అఙ్గేహి ఉపేతత్తా అట్ఠఙ్గికో. మగ్గఙ్గసముదాయే హి మగ్గవోహారో, సముదాయో చ సముదాయీహి సమన్నాగతో నామ హోతి. అయం పనేత్థ వచనత్థో – అత్తనో అవయవభూతాని అట్ఠఙ్గాని ఏతస్స సన్తీతి అట్ఠఙ్గికోతి. పరమత్థతో పన అఙ్గానియేవ మగ్గో పఞ్చఙ్గికతూరియాదీని వియ, న చ అఙ్గవినిముత్తో ఛళఙ్గో వేదో వియ. కిలేసే మారేన్తో గచ్ఛతీతి మగ్గో నిరుత్తినయేన, నిబ్బానం మగ్గతి గవేసతీతి వా మగ్గో. అరియమగ్గో హి నిబ్బానం ఆరమ్మణం కరోన్తో గవేసన్తో వియ హోతి. నిబ్బానత్థికేహి మగ్గీయతీతి వా మగ్గో వివట్టూపనిస్సయపుఞ్ఞకరణతో ¶ పట్ఠాయ తదత్థపటిపత్తితో. గమ్మతి వా తేహి పటిపజ్జీయతీతి మగ్గో. ఏత్థ పన ఆదిఅన్తవిపరియాయేన సద్దసిద్ధి వేదితబ్బా.

సేయ్యథిదన్తి నిపాతో, తస్స కతమో సో ఇతి చేతి అత్థో, కతమాని వా తాని అట్ఠఙ్గానీతి. సబ్బలిఙ్గవిభత్తివచనసాధారణో హి అయం నిపాతో. ఏకమేకమ్పి అఙ్గం మగ్గోయేవ. యథాహ ‘‘సమ్మాదిట్ఠి మగ్గో చేవ హేతు చా’’తి (ధ. స. ౧౦౩౯). పోరాణాపి భణన్తి ‘‘దస్సనమగ్గో సమ్మాదిట్ఠి, అభినిరోపనమగ్గో సమ్మాసఙ్కప్పో…పే… అవిక్ఖేపమగ్గో సమ్మాసమాధీ’’తి. నను చ అఙ్గాని సముదితాని మగ్గో అన్తమసో సత్తఙ్గవికలస్స అరియమగ్గస్స అభావతోతి? సచ్చమేతం సచ్చసమ్పటివేధే, మగ్గప్పచ్చయతాయ పన యథాసకం కిచ్చకరణేన పచ్చేకమ్పి తాని మగ్గోయేవ, అఞ్ఞథా సముదితానమ్పి తేసం మగ్గకిచ్చం న సమ్భవేయ్యాతి. సమ్మాదిట్ఠిఆదీసు సమ్మా పస్సతీతి సమ్మాదిట్ఠి, సమ్మా సఙ్కప్పేతి సమ్పయుత్తధమ్మే ¶ నిబ్బానసఙ్ఖాతే ఆరమ్మణే అభినిరోపేతీతి సమ్మాసఙ్కప్పో, సమ్మా వదతి ఏతాయాతి సమ్మావాచా, సమ్మా కరోతి ఏతేనాతి సమ్మాకమ్మం, తదేవ సమ్మాకమ్మన్తో, సమ్మా ఆజీవతి ఏతేనాతి సమ్మాఆజీవో, సమ్మా వాయమతి ఉస్సహతీతి సమ్మావాయామో, సమ్మా సరతి అనుస్సరతీతి సమ్మాసతి, సమ్మా సమాధియతి చిత్తం ఏతేనాతి సమ్మాసమాధీతి ఏవం నిబ్బచనం వేదితబ్బం. ఇదాని అయం ఖో సా భిక్ఖవేతి తమేవ పటిపదం నిగమేన్తో ఆహ. తస్సత్థో – య్వాయం చత్తారోపి లోకుత్తరమగ్గే ఏకతో కత్వా కథితో అట్ఠఙ్గికో మగ్గో, అయం ఖో సా భిక్ఖవే…పే… నిబ్బానాయ సంవత్తతీతి.

౧౪. ఏవం మజ్ఝిమపటిపదం సరూపతో దస్సేత్వా ఇదాని చత్తారి అరియసచ్చాని దస్సేతుం ‘‘ఇదం ఖో పన, భిక్ఖవే’’తిఆదిమాహ. తత్థ (విసుద్ధి. ౨.౫౩౦) దుక్ఖన్తి ఏత్థ దు-ఇతి అయం సద్దో కుచ్ఛితే దిస్సతి. కుచ్ఛితఞ్హి పుత్తం ‘‘దుపుత్తో’’తి వదన్తి, ఖం-సద్దో పన తుచ్ఛే. తుచ్ఛఞ్హి ఆకాసం ‘‘ఖ’’న్తి వుచ్చతి. ఇదఞ్చ పఠమసచ్చం కుచ్ఛితం అనేకఉపద్దవాధిట్ఠానతో, తుచ్ఛం బాలజనపరికప్పితధువసుభసుఖత్తభావవిరహితతో, తస్మా కుచ్ఛితత్తా తుచ్ఛత్తా చ ‘‘దుక్ఖ’’న్తి వుచ్చతి. యస్మా పనేతం బుద్ధాదయో అరియా పటివిజ్ఝన్తి, తస్మా ‘‘అరియసచ్చ’’న్తి వుచ్చతి. అరియపటివిజ్ఝితబ్బఞ్హి సచ్చం పురిమపదే ఉత్తరపదలోపేన ‘‘అరియసచ్చ’’న్తి వుత్తం. అరియస్స తథాగతస్స సచ్చన్తిపి అరియసచ్చం. తథాగతేన హి సయం అధిగతత్తా పవేదితత్తా తతో ఏవ చ అఞ్ఞేహి అధిగమనీయత్తా తం తస్స హోతీతి. అథ వా ఏతస్స అభిసమ్బుద్ధత్తా అరియభావసిద్ధితో అరియసాధకం సచ్చన్తిపి అరియసచ్చం పుబ్బే వియ ఉత్తరపదలోపేన ¶ . అవితథభావేన వా అరణీయత్తా అధిగన్తబ్బత్తా అరియం సచ్చన్తిపి అరియసచ్చం. సచ్చత్థం పన చతున్నమ్పి సచ్చానం పరతో ఏకజ్ఝం దస్సయిస్సామ.

ఇదాని తం దుక్ఖం అరియసచ్చం సరూపతో దస్సేతుం ‘‘జాతిపి దుక్ఖా’’తిఆదిమాహ. తత్రాయం జాతి-సద్దో అనేకత్థో. తథా హేస ‘‘ఏకమ్పి జాతిం ద్వేపి జాతియో’’తి (దీ. ని. ౧.౩౧; మ. ని. ౧.౧౪౮) ఏత్థ భవే ఆగతో. ‘‘అత్థి, విసాఖే, నిగణ్ఠా నామ సమణజాతీ’’తి (అ. ని. ౩.౭౧) ఏత్థ నికాయే. ‘‘జాతి ద్వీహి ఖన్ధేహి సఙ్గహితా’’తి (ధాతు. ౭౧) ఏత్థ సఙ్ఖతలక్ఖణే. ‘‘యం మాతుకుచ్ఛిస్మిం పఠమం చిత్తం ¶ ఉప్పన్నం పఠమం విఞ్ఞాణం పాతుభూతం, తదుపాదాయ సావస్స జాతీ’’తి (మహావ. ౧౨౪) ఏత్థ పటిసన్ధియం. ‘‘సమ్పతిజాతో, ఆనన్ద, బోధిసత్తో’’తి (దీ. ని. ౨.౩౧; మ. ని. ౩.౨౦౭) ఏత్థ పసూతియం. ‘‘అక్ఖిత్తో అనుపకుట్ఠో జాతివాదేనా’’తి (దీ. ని. ౧.౩౦౩) ఏత్థ కులే. స్వాయమిధ గబ్భసేయ్యకానం పటిసన్ధితో పట్ఠాయ యావ మాతుకుచ్ఛిమ్హా నిక్ఖమనం, తావ పవత్తేసు ఖన్ధేసు, ఇతరేసం పటిసన్ధిక్ఖణేస్వేవాతి దట్ఠబ్బో. అయమ్పి చ పరియాయకథావ, నిప్పరియాయతో పన తత్థ తత్థ నిబ్బత్తమానానం సత్తానం యే ఖన్ధా పాతుభవన్తి, తేసం పఠమపాతుభావో జాతి నామ.

కస్మా పనేసా దుక్ఖాతి చే? అనేకేసం దుక్ఖానం వత్థుభావతో. అనేకాని హి దుక్ఖాని. సేయ్యథిదం – దుక్ఖదుక్ఖం విపరిణామదుక్ఖం సఙ్ఖారదుక్ఖం పటిచ్ఛన్నదుక్ఖం అప్పటిచ్ఛన్నదుక్ఖం పరియాయదుక్ఖం నిప్పరియాయదుక్ఖన్తి. తత్థ కాయికచేతసికా దుక్ఖా వేదనా సభావతో చ నామతో చ దుక్ఖత్తా దుక్ఖదుక్ఖన్తి వుచ్చతి. సుఖా వేదనా విపరిణామదుక్ఖుప్పత్తిహేతుతో విపరిణామదుక్ఖం. ఉపేక్ఖా వేదనా చేవ సేసా చ తేభూమకా సఙ్ఖారా ఉదయబ్బయపీళితత్తా సఙ్ఖారదుక్ఖం. కణ్ణసూలదన్తసూలరాగజపరిళాహదోసజపరిళాహాదికాయికచేతసికా ఆబాధా పుచ్ఛిత్వా జానితబ్బతో ఉపక్కమస్స చ అపాకటభావతో పటిచ్ఛన్నదుక్ఖం. ద్వత్తింసకమ్మకారణాదిసముట్ఠానో ఆబాధో అపుచ్ఛిత్వావ జానితబ్బతో ఉపక్కమస్స చ పాకటభావతో అప్పటిచ్ఛన్నదుక్ఖం. ఠపేత్వా దుక్ఖదుక్ఖం సేసదుక్ఖం సచ్చవిభఙ్గే ఆగతం జాతిఆది సబ్బమ్పి తస్స తస్స దుక్ఖస్స వత్థుభావతో పరియాయదుక్ఖం. దుక్ఖదుక్ఖం పన నిప్పరియాయదుక్ఖన్తి వుచ్చతి. తత్రాయం జాతి యం తం బాలపణ్డితసుత్తాదీసు (మ. ని. ౩.౨౪౬ ఆదయో) భగవతాపి ఉపమావసేన పకాసితం ఆపాయికం దుక్ఖం, యఞ్చ సుగతియమ్పి మనుస్సలోకే గబ్భోక్కన్తిమూలకాదిభేదం దుక్ఖం ఉప్పజ్జతి, తస్స వత్థుభావతో దుక్ఖా. తేనాహు పోరాణా –

‘‘పేతేసు దుక్ఖం పన ఖుప్పిపాసా-

‘‘యఞ్చాపి గూథనరకే వియ మాతు గబ్భే;

సత్తో వసం చిరమతో బహి నిక్ఖమఞ్చ;

పప్పోతి దుక్ఖమతిఘోరమిదమ్పి నత్థి;

జాతిం వినా ఇతిపి జాతి అయఞ్హి దుక్ఖా.

‘‘కిం భాసితేన బహునా నను యం కుహిఞ్చి;

అత్థీధ కిఞ్చిదపి దుక్ఖమిదం కదాచి;

దుక్ఖాతి సబ్బపఠమం ఇమమాహ జాతి’’న్తి. (విసుద్ధి. ౨.౫౪౧; విభ. అట్ఠ. ౧౯౧; మహాని. అట్ఠ. ౫; పటి. మ. అట్ఠ. ౧.౧.౩౨-౩౩);

జరాపి ¶ దుక్ఖాతి ఏత్థ పన దువిధా జరా సఙ్ఖతలక్ఖణఞ్చ ఖణ్డిచ్చాదిసమ్మతో సన్తతియం ఏకభవపరియాపన్నక్ఖన్ధపురాణభావో చ, సా ఇధ అధిప్పేతా. సా పనేసా జరా సఙ్ఖారదుక్ఖభావతో చేవ దుక్ఖవత్థుతో చ దుక్ఖా. యఞ్హి అఙ్గపచ్చఙ్గసిథిలభావఇన్ద్రియవికారవిరూపతాయోబ్బనవినాసవీరియావిసాదసతిమతివిప్పవాసపరపరిభవాదిఅనేకపచ్చయం కాయికచేతసికం దుక్ఖముప్పజ్జతి, జరా తస్స వత్థు. తేనాహు పోరాణా –

‘‘అఙ్గానం సిథిలీభావా, ఇన్ద్రియానం వికారతో;

యోబ్బనస్స వినాసేన, బలస్స ఉపఘాతతో.

‘‘విప్పవాసా ¶ సతాదీనం, పుత్తదారేహి అత్తనో;

అప్పసాదనీయతో చేవ, భియ్యో బాలత్తపత్తియా.

‘‘పప్పోతి దుక్ఖం యం మచ్చో, కాయికం మానసం తథా;

సబ్బమేతం జరాహేతు, యస్మా తస్మా జరా దుఖా’’తి. (విసుద్ధి. ౨.౫౪౨; విభ. అట్ఠ. ౧౯౨; మహాని. అట్ఠ. ౫; పటి. మ. అట్ఠ. ౧.౧.౩౨-౩౩);

బ్యాధిపి దుక్ఖోతి ఇదం పదం విభఙ్గే దుక్ఖసచ్చనిద్దేసపాళియం న ఆగతం, తేనేవ విసుద్ధిమగ్గేపి దుక్ఖసచ్చనిద్దేసే తం న ఉద్ధటం, ధమ్మచక్కపవత్తనసుత్తన్తపాళియంయేవ పన ఉపలబ్భతి, తస్మా తత్థేవిమస్స వచనే అఞ్ఞత్థ చ అవచనే కారణం వీమంసితబ్బం.

మరణమ్పి దుక్ఖన్తి ఏత్థాపి దువిధం మరణం సఙ్ఖతలక్ఖణఞ్చ. యం సన్ధాయ వుత్తం ‘‘జరామరణం ద్వీహి ఖన్ధేహి సఙ్గహిత’’న్తి (ధాతు. ౭౧). ఏకభవపరియాపన్నజీవితిన్ద్రియప్పబన్ధవిచ్ఛేదో చ. యం సన్ధాయ వుత్తం ‘‘నిచ్చం మరణతో భయ’’న్తి (సు. ని. ౫౮౧; జా. ౧.౧౧.౮౮), తం ఇధ అధిప్పేతం. జాతిపచ్చయమరణం ఉపక్కమమరణం సరసమరణం ఆయుక్ఖయమరణం పుఞ్ఞక్ఖయమరణన్తిపి తస్సేవ నామం. తయిదం దుక్ఖస్స వత్థుభావతో దుక్ఖన్తి వేదితబ్బం. తేనాహు పోరాణా –

‘‘పాపస్స ¶ పాపకమ్మాది-నిమిత్తమనుపస్సతో;

భద్దస్సాపసహన్తస్స, వియోగం పియవత్థుకం;

మీయమానస్స యం దుక్ఖం, మానసం అవిసేసతో.

‘‘సబ్బేసఞ్చాపి యం సన్ధి-బన్ధనచ్ఛేదనాదికం;

వితుజ్జమానమమ్మానం, హోతి దుక్ఖం సరీరజం.

‘‘అసయ్హమప్పటికారం, దుక్ఖస్సేతస్సిదం యతో;

మరణం వత్థు తేనేతం, దుక్ఖమిచ్చేవ భాసిత’’న్తి. (విసుద్ధి. ౨.౫౪౩; విభ. అట్ఠ. ౧౯౩; మహాని. అట్ఠ. ౫; పటి. మ. అట్ఠ. ౧.౧.౩౨-౩౩);

ఇమస్మిఞ్చ ఠానే ‘‘సోకపరిదేవదుక్ఖదోమనస్సుపాయాసాపి దుక్ఖా’’తి విభఙ్గే దుక్ఖసచ్చనిద్దేసే ఆగతం, ఇధ పన తం నత్థి, తత్థాపి కారణం పరియేసితబ్బం.

అప్పియేహి సమ్పయోగో దుక్ఖోతి ఏత్థ అప్పియసమ్పయోగో నామ అమనాపేహి సత్తసఙ్ఖారేహి సమోధానం. సోపి దుక్ఖవత్థుతో దుక్ఖో. తేనాహు పోరాణా –

‘‘దిస్వావ ¶ అప్పియే దుక్ఖం, పఠమం హోతి చేతసి;

తదుపక్కమసమ్భూత-మథ కాయే యతో ఇధ.

‘‘తతో దుక్ఖద్వయస్సాపి, వత్థుతో సో మహేసినా;

దుక్ఖో వుత్తోతి విఞ్ఞేయ్యో, అప్పియేహి సమాగమో’’తి.

పియేహి విప్పయోగో దుక్ఖోతి ఏత్థ పన పియవిప్పయోగో నామ మనాపేహి సత్తసఙ్ఖారేహి వినాభావో. సోపి సోకదుక్ఖస్స వత్థుతో దుక్ఖో. తేనాహు పోరాణా –

దుక్ఖోతి మతో పియవిప్పయోగో’’తి.

యమ్పిచ్ఛం న లభతీతి ఏత్థ ‘‘అహో వత మయం న జాతిధమ్మా అస్సామా’’తిఆదీసు అలబ్భనేయ్యవత్థూసు ఇచ్ఛావ ‘‘యమ్పిచ్ఛం న లభతి, తమ్పి దుక్ఖ’’న్తి వుత్తా, సాపి దుక్ఖవత్థుతో దుక్ఖా. తేనాహు పోరాణా –

‘‘తం తం పత్థయమానానం, తస్స తస్స అలాభతో;

యం విఘాతమయం దుక్ఖం, సత్తానం ఇధ జాయతి.

‘‘అలబ్భనేయ్యవత్థూనం, పత్థనా తస్స కారణం;

యస్మా తస్మా జినో దుక్ఖం, ఇచ్ఛితాలాభమబ్రవీ’’తి.

సంఖిత్తేన పఞ్చుపాదానక్ఖన్ధా దుక్ఖాతి ఏత్థ పన యస్మా ఇన్ధనమివ పావకో, లక్ఖమివ పహరణాని, గోరూపం వియ డంసమకసాదయో, ఖేత్తమివ లాయకా, గామం వియ గామఘాతకా, ఉపాదానక్ఖన్ధపఞ్చకమేవ జాతిఆదయో నానప్పకారేహి విబాధేన్తా తిణలతాదీని వియ భూమియం, పుప్ఫఫలపల్లవాని వియ రుక్ఖేసు ఉపాదానక్ఖన్ధేసుయేవ నిబ్బత్తన్తి, ఉపాదానక్ఖన్ధానఞ్చ ఆదిదుక్ఖం జాతి, మజ్ఝేదుక్ఖం జరా, పరియోసానదుక్ఖం మరణం, మనోరథవిఘాతప్పత్తానఞ్చ ఇచ్ఛావిఘాతదుక్ఖం ఇచ్ఛితాలాభోతి ఏవం నానప్పకారతో ఉపపరిక్ఖియమానా ఉపాదానక్ఖన్ధావ దుక్ఖాతి యదేతం ఏకమేకం దస్సేత్వా వుచ్చమానం అనేకేహిపి కప్పేహి న సక్కా అనవసేసతో వత్తుం, తస్మా తం సబ్బమ్పి దుక్ఖం ఏకజలబిన్దుమ్హి సకలసముద్దజలరసం వియ యేసు కేసుచి పఞ్చుపాదానక్ఖన్ధేసు సఙ్ఖిపిత్వా దస్సేతుం ‘‘సంఖిత్తేన ¶ పఞ్చుపాదానక్ఖన్ధా దుక్ఖా’’తి భగవా అవోచ. తేనాహు పోరాణా –

‘‘జాతిప్పభుతికం దుక్ఖం, యం వుత్తమిధ తాదినా;

అవుత్తం యఞ్చ తం సబ్బం, వినా ఏతే న విజ్జతి.

‘‘యస్మా తస్మా ఉపాదాన-క్ఖన్ధా సఙ్ఖేపతో ఇమే;

దుక్ఖాతి వుత్తా దుక్ఖన్త-దేసకేన మహేసినా’’తి.

ఏవం ¶ సరూపతో దుక్ఖసచ్చం దస్సేత్వా ఇదాని సముదయసచ్చం దస్సేతుం ‘‘ఇదం ఖో పన, భిక్ఖవే, దుక్ఖసముదయ’’న్తిఆదిమాహ. తత్థ సం-ఇతి అయం సద్దో ‘‘సమాగమో సమేత’’న్తిఆదీసు సంయోగం దీపేతి, ఉ-ఇతి అయం ‘‘ఉప్పన్నం ఉదిత’’న్తిఆదీసు ఉప్పత్తిం. అయ-సద్దో పన కారణం దీపేతి. ఇదఞ్చాపి దుతియసచ్చం అవసేసపచ్చయసమాయోగే సతి దుక్ఖస్సుప్పత్తికారణన్తి దుక్ఖస్స సంయోగే ఉప్పత్తికారణత్తా ‘‘దుక్ఖసముదయ’’న్తి వుచ్చతి. యాయం తణ్హాతి యా అయం తణ్హా. పోనోబ్భవికాతి పునబ్భవకరణం పునబ్భవో ఉత్తరపదలోపేన, పునబ్భవో సీలమేతిస్సాతి పోనోబ్భవికా. నన్దీరాగేన సహగతాతి నన్దీరాగసహగతా. ఇదం వుత్తం హోతి ‘‘నన్దనతో రజ్జనతో చ నన్దీరాగభావం సబ్బాసు అవత్థాసు అప్పచ్చక్ఖాయ వుత్తియా నన్దీరాగసహగతా’’తి. తత్రతత్రాభినన్దినీతి యత్ర యత్ర అత్తభావో నిబ్బత్తతి, తత్రతత్రాభినన్దినీ.

సేయ్యథిదన్తి నిపాతో, తస్స సా కతమాతి చేతి అయమత్థో. రూపతణ్హాదిభేదేన ఛబ్బిధాయేవ తణ్హా పవత్తిఆకారభేదతో కామతణ్హాదివసేన తివిధా వుత్తా. రూపతణ్హాయేవ హి యదా చక్ఖుస్స ఆపాథమాగతం రూపారమ్మణం కామస్సాదవసేన అస్సాదయమానా పవత్తతి, తదా కామతణ్హా నామ హోతి. యదా తదేవారమ్మణం ధువం సస్సతన్తి పవత్తాయ సస్సతదిట్ఠియా సద్ధిం పవత్తతి, తదా భవతణ్హా నామ హోతి. సస్సతదిట్ఠిసహగతో హి రాగో ‘‘భవతణ్హా’’తి వుచ్చతి. యదా పన తదేవారమ్మణం ఉచ్ఛిజ్జతి వినస్సతీతి పవత్తాయ ఉచ్ఛేదదిట్ఠియా సద్ధిం పవత్తతి, తదా విభవతణ్హా నామ హోతి. ఉచ్ఛేదదిట్ఠిసహగతో హి రాగో ‘‘విభవతణ్హా’’తి వుచ్చతి. ఏస నయో సద్దతణ్హాదీసుపి.

కస్మా ¶ పనేత్థ తణ్హావ సముదయసచ్చం వుత్తాతి? విసేసహేతుభావతో. అవిజ్జా హి భవేసు ఆదీనవం పటిచ్ఛాదేన్తీ దిట్ఠిఆదిఉపాదానఞ్చ తత్థ తత్థ అభినివిసమానం తణ్హం అభివడ్ఢేతి, దోసాదయోపి కమ్మస్స కారణం హోన్తి, తణ్హా పన తంతంభవయోనిగతివిఞ్ఞాణట్ఠితిసత్తాఆవాససత్తనికాయకులభోగిస్సరియాదివిచిత్తతం అభిపత్థేన్తీ కమ్మవిచిత్తతాయ ఉపనిస్సయతం కమ్మస్స చ సహాయభావం ఉపగచ్ఛన్తీ భవాదివిచిత్తతం నియమేతి, తస్మా దుక్ఖస్స విసేసహేతుభావతో అఞ్ఞేసుపి అవిజ్జాఉపాదానకమ్మాదీసు సుత్తే అభిధమ్మే చ అవసేసకిలేసాకుసలమూలాదీసు వుత్తేసు దుక్ఖహేతూసు విజ్జమానేసు తణ్హావ ‘‘సముదయసచ్చ’’న్తి వుత్తాతి వేదితబ్బం.

ఇదాని దుక్ఖనిరోధం అరియసచ్చం దస్సేతుం ‘‘ఇదం ఖో పన, భిక్ఖవే, దుక్ఖనిరోధ’’న్తిఆదిమాహ. తత్థ యస్మా ని-సద్దో అభావం, రోధ-సద్దో చ చారకం దీపేతి, తస్మా అభావో ఏత్థ సంసారచారకసఙ్ఖాతస్స దుక్ఖరోధస్స సబ్బగతిసుఞ్ఞత్తా, సమధిగతే వా తస్మిం సంసారచారకసఙ్ఖాతస్స ¶ దుక్ఖరోధస్స అభావో హోతి తప్పటిపక్ఖత్తాతిపి ‘‘దుక్ఖనిరోధ’’న్తి వుచ్చతి. దుక్ఖస్స వా అనుప్పాదనిరోధపచ్చయత్తా దుక్ఖనిరోధం. దుక్ఖనిరోధం దస్సేన్తేన చేత్థ ‘‘యో తస్సాయేవ తణ్హాయా’’తిఆదినా నయేన సముదయనిరోధో వుత్తో, సో కస్మా వుత్తోతి చే? సముదయనిరోధేన దుక్ఖనిరోధో. బ్యాధినిమిత్తవూపసమేన బ్యాధివూపసమో వియ హి హేతునిరోధేన ఫలనిరోధో, తస్మా సముదయనిరోధేనేవ దుక్ఖం నిరుజ్ఝతి, న అఞ్ఞథా. తేనాహ –

నిబ్బత్తతీ దుక్ఖమిదం పునప్పున’’న్తి. (ధ. ప. ౩౩౮);

ఇతి యస్మా సముదయనిరోధేనేవ దుక్ఖం నిరుజ్ఝతి, తస్మా భగవా దుక్ఖనిరోధం దస్సేన్తో సముదయనిరోధేన దేసేసి. సీహసమానవుత్తినో హి తథాగతా. తే దుక్ఖం నిరోధేన్తా దుక్ఖనిరోధఞ్చ దేసేన్తా హేతుమ్హి పటిపజ్జన్తి, న ఫలే. యథా హి సీహో యేనత్తని సరో ఖిత్తో, తత్థేవ అత్తనో ¶ బలం దస్సేతి, న సరే, తథా బుద్ధానం కారణే పటిపత్తి, న ఫలే. తిత్థియా పన సువానవుత్తినో. తే దుక్ఖం నిరోధేన్తా దుక్ఖనిరోధఞ్చ దేసేన్తా అత్తకిలమథానుయోగదేసనాదీహి ఫలే పటిపజ్జన్తి, న హేతుమ్హి. యథా హి సునఖా కేనచి లేడ్డుప్పహారే దిన్నే భుస్సన్తా లేడ్డుం ఖాదన్తి, న పహారదాయకే ఉట్ఠహన్తి, ఏవం అఞ్ఞతిత్థియా దుక్ఖం నిరోధేతుకామా కాయఖేదమనుయుజ్జన్తి, న కిలేసనిరోధనం, ఏవం తావ దుక్ఖనిరోధస్స సముదయనిరోధవసేన దేసనాయ పయోజనం వేదితబ్బం.

అయం పనేత్థ అత్థో. తస్సాయేవ తణ్హాయాతి తస్సా ‘‘పోనోబ్భవికా’’తి వత్వా కామతణ్హాదివసేన విభత్తతణ్హాయ. విరాగో వుచ్చతి మగ్గో. ‘‘విరాగా విముచ్చతీ’’తి (మ. ని. ౧.౨౪౫; సం. ని. ౩.౧౨, ౫౯) హి వుత్తం. విరాగేన నిరోధో విరాగనిరోధో, అనుసయసముగ్ఘాతతో అసేసో విరాగనిరోధో అసేసవిరాగనిరోధో. అథ వా విరాగోతి పహానం వుచ్చతి, తస్మా అనుసయసముగ్ఘాతతో అసేసో విరాగో అసేసో నిరోధోతి ఏవమ్పేత్థ యోజనా దట్ఠబ్బా, అత్థతో పన సబ్బానేవ ఏతాని నిబ్బానస్స వేవచనాని. పరమత్థతో హి దుక్ఖనిరోధో అరియసచ్చన్తి నిబ్బానం వుచ్చతి. యస్మా పన తం ఆగమ్మ తణ్హా విరజ్జతి చేవ నిరుజ్ఝతి చ, తస్మా ‘‘విరాగో’’తి చ ‘‘నిరోధో’’తి చ వుచ్చతి. యస్మా చ తదేవ ఆగమ్మ తస్సా చాగాదయో ¶ హోన్తి, కామగుణాలయాదీసు చేత్థ ఏకోపి ఆలయో నత్థి, తస్మా చాగో పటినిస్సగ్గో ముత్తి అనాలయోతి వుచ్చతి.

ఇదాని దుక్ఖనిరోధగామినిపటిపదాఅరియసచ్చం దస్సేతుం ‘‘ఇదం ఖో పన, భిక్ఖవే, దుక్ఖనిరోధగామినీ’’తిఆదిమాహ. యస్మా పనేతం అరియసచ్చం దుక్ఖనిరోధం గచ్ఛతి ఆరమ్మణవసఏన తదభిముఖభూతత్తా, పటిపదా చ హోతి దుక్ఖనిరోధప్పత్తియా, తస్మా ‘‘దుక్ఖనిరోధగామినీ పటిపదా’’తి వుచ్చతి. సేసమేత్థ వుత్తనయమేవ. కో పన నేసం దుక్ఖాదీనం సచ్చట్ఠోతి? యో పఞ్ఞాచక్ఖునా ఉపపరిక్ఖియమానానం మాయావ విపరీతో, మరీచివ విసంవాదకో, తిత్థియానం అత్తా వియ అనుపలబ్భసభావో చ న హోతి, అథ ఖో బాధనప్పభవసన్తినియ్యానప్పకారేన తచ్ఛావిపరీతభూతభావేన అరియఞాణస్స గోచరో హోతియేవ, ఏస అగ్గిలక్ఖణం వియ లోకపకతి వియ చ తచ్ఛావిపరీతభూతభావో సచ్చట్ఠోతి వేదితబ్బో. ఏత్థ చ అగ్గిలక్ఖణం నామ ఉణ్హత్తం. తఞ్హి కత్థచి కట్ఠాదిఉపాదానభేదే విసంవాదకం విపరీతం ¶ అభూతం వా కదాచిపి న హోతి, ‘‘జాతిధమ్మా జరాధమ్మా, అథో మరణధమ్మినో’’తి (అ. ని. ౫.౫౭) ఏవం వుత్తజాతిఆదికా లోకపకతీతి వేదితబ్బా. ‘‘ఏకచ్చానం తిరచ్ఛానానం తిరియం దీఘతా, మనుస్సాదీనం ఉద్ధం దీఘతా, వుద్ధినిట్ఠప్పత్తానం పున అవడ్ఢనన్తి ఏవమాదికా చ లోకపకతీ’’తి వదన్తి.

నాబాధకం యతో దుక్ఖం, దుక్ఖా అఞ్ఞం న బాధకం;

బాధకత్తనియామేన, తతో సచ్చమిదం మతం.

తం వినా నాఞ్ఞతో దుక్ఖం, న హోతి న చ తం తతో;

దుక్ఖహేతునియామేన, ఇతి సచ్చం విసత్తికా.

నాఞ్ఞా నిబ్బానతో సన్తి, సన్తం న చ న తం యతో;

సన్తభావనియామేన, తతో సచ్చమిదం మతం.

మగ్గా అఞ్ఞం న నియ్యానం, అనియ్యానో న చాపి సో;

తచ్ఛనియ్యానభావత్తా, ఇతి సో సచ్చసమ్మతో.

ఇతి ¶ తచ్ఛావిపల్లాస-భూతభావం చతూసుపి;

దుక్ఖాదీస్వవిసేసేన, సచ్చట్ఠం ఆహు పణ్డితాతి. (విభ. అట్ఠ. ౧౮౯);

౧౫. పుబ్బే అననుస్సుతేసూతి ఇతో పుబ్బే ‘‘ఇదం దుక్ఖ’’న్తిఆదినా న అనుస్సుతేసు అస్సుతపుబ్బేసు చతుసచ్చధమ్మేసు. చక్ఖున్తిఆదీని ఞాణవేవచనానేవ. ఞాణమేవ హేత్థ పచ్చక్ఖతో దస్సనట్ఠేన చక్ఖు వియాతి చక్ఖు, ఞాణట్ఠేన ఞాణం, పకారతో జాననట్ఠేన పఞ్ఞా, పటివిజ్ఝనట్ఠేన విజ్జా, సచ్చప్పటిచ్ఛాదకస్స మోహన్ధకారస్స విధమనతో ఓభాసనట్ఠేన ఆలోకోతి వుత్తం. తం పనేతం చతూసు సచ్చేసు లోకియలోకుత్తరమిస్సకం నిద్దిట్ఠన్తి వేదితబ్బం.

౧౬. యావకీవఞ్చాతి యత్తకం కాలం. తిపరివట్టన్తి సచ్చఞాణకిచ్చఞాణకతఞాణసఙ్ఖాతానం తిణ్ణం పరివట్టానం వసేన తిపరివట్టం. సచ్చఞాణాదివసేన హి తయో పరివట్టా ఏతస్సాతి తిపరివట్టన్తి వుచ్చతి ఞాణదస్సనం. ఏత్థ చ ‘‘ఇదం దుక్ఖం అరియసచ్చం, ఇదం దుక్ఖసముదయ’’న్తి ఏవం చతూసు సచ్చేసు యథాభూతఞాణం సచ్చఞాణం నామ. తేసుయేవ ‘‘పరిఞ్ఞేయ్యం ¶ పహాతబ్బం సచ్ఛికాతబ్బం భావేతబ్బ’’న్తి ఏవం కత్తబ్బకిచ్చజాననఞాణం కిచ్చఞాణం నామ. ‘‘పరిఞ్ఞాతం పహీనం సచ్ఛికతం భావిత’’న్తి ఏవం తస్స కతభావజాననఞాణం కతఞాణం నామ. ద్వాదసాకారన్తి తేసంయేవ ఏకేకస్మిం సచ్చే తిణ్ణం తిణ్ణం ఆకారానం వసేన ద్వాదసాకారం. ఞాణదస్సనన్తి ఏతేసం తిపరివట్టానం ద్వాదసన్నం ఆకారానం వసేన ఉప్పన్నఞాణసఙ్ఖాతం దస్సనం.

అనుత్తరం సమ్మాసమ్బోధిన్తి ఉత్తరవిరహితం సబ్బసేట్ఠం సమ్మా సామఞ్చ బోధిం. అథ వా పసత్థం సున్దరఞ్చ బోధిం. బోధీతి చ భగవతో అరహత్తమగ్గో ఇధాధిప్పేతో. సావకానం అరహత్తమగ్గో అనుత్తరా బోధి హోతి, న హోతీతి? న హోతి. కస్మా? అసబ్బగుణదాయకత్తా. తేసఞ్హి కస్సచి అరహత్తమగ్గో అరహత్తఫలమేవ దేతి, కస్సచి తిస్సో విజ్జా, కస్సచి ఛ అభిఞ్ఞా, కస్సచి చతస్సో పటిసమ్భిదా, కస్సచి సావకపారమీఞాణం. పచ్చేకబుద్ధానమ్పి పచ్చేకబోధిఞాణమేవ దేతి, బుద్ధానం పన సబ్బగుణసమ్పత్తిం దేతి అభిసేకో వియ రఞ్ఞో సబ్బలోకిస్సరియభావం. తస్మా అఞ్ఞస్స కస్సచిపి అనుత్తరా బోధి న హోతీతి. అభిసమ్బుద్ధోతి పచ్చఞ్ఞాసిన్తి అభిసమ్బుద్ధో అహం పత్తో పటివిజ్ఝిత్వా ఠితోతి ఏవం పటిజానిం. ఞాణఞ్చ పన మే దస్సనం ఉదపాదీతి అధిగతగుణానం యాథావతో దస్సనసమత్థం పచ్చవేక్ఖణఞాణఞ్చ పన మే ఉదపాది. అకుప్పా మే విముత్తీతి అయం మయ్హం అరహత్తఫలవిముత్తి అకుప్పా పటిపక్ఖేహి న కోపేతబ్బాతి ఏవం ఞాణం ఉదపాది. తత్థ ద్వీహాకారేహి అకుప్పతా వేదితబ్బా మగ్గసఙ్ఖాతకారణతో చ ఆరమ్మణతో చ. సా హి చతూహి మగ్గేహి సముచ్ఛిన్నకిలేసానం ¶ పున అనివత్తనతాయ కారణతోపి అకుప్పా, అకుప్పధమ్మం నిబ్బానం ఆరమ్మణం కత్వా పవత్తతాయ ఆరమ్మణతోపి అకుప్పా అనాకుప్పారమ్మణానం లోకియసమాపత్తీనం తదభావతో. అన్తిమాతి పచ్ఛిమా. నత్థి దాని పునబ్భవోతి ఇదాని పున అఞ్ఞో భవో నామ నత్థీతి.

ఇమస్మిఞ్చ పన వేయ్యాకరణస్మిన్తి ఇమస్మిం నిగ్గాథకే సుత్తే. నిగ్గాథకఞ్హి సుత్తం పుచ్ఛావిస్సజ్జనసహితం ‘‘వేయ్యాకరణ’’న్తి వుచ్చతి. భఞ్ఞమానేతి భణియమానే, దేసియమానేతి అత్థో. విరజన్తి అపాయగమనీయరాగరజాదీనం విగమేన విరజం. వీతమలన్తి అనవసేసదిట్ఠివిచికిచ్ఛామలాపగమేన వీతమలం ¶ . పఠమమగ్గవజ్ఝకిలేసరజాభావేన వా విరజం, పఞ్చవిధదుస్సీల్యమలాపగమేన వీతమలం. ధమ్మచక్ఖున్తి బ్రహ్మాయుసుత్తే (మ. ని. ౨.౩౮౩ ఆదయో) హేట్ఠిమా తయో మగ్గా వుత్తా, చూళరాహులోవాదే (మ. ని. ౩.౪౧౬ ఆదయో) ఆసవక్ఖయో, ఇధ పన సోతాపత్తిమగ్గో అధిప్పేతో. చతుసచ్చసఙ్ఖాతేసు ధమ్మేసు తేసం దస్సనట్ఠేన చక్ఖూతి ధమ్మచక్ఖు, హేట్ఠిమేసు వా తీసు మగ్గధమ్మేసు ఏకం సోతాపత్తిమగ్గసఙ్ఖాతం చక్ఖూతి ధమ్మచక్ఖు, సమథవిపస్సనాధమ్మనిబ్బత్తతాయ సీలాదితివిధధమ్మక్ఖన్ధభూతతాయ వా ధమ్మమయం చక్ఖూతిపి ధమ్మచక్ఖు, తస్స ఉప్పత్తిఆకారదస్సనత్థం ‘‘యం కిఞ్చి సముదయధమ్మం, సబ్బం తం నిరోధధమ్మ’’న్తి ఆహ. నను చ మగ్గఞాణం అసఙ్ఖతధమ్మారమ్మణం, న సఙ్ఖతధమ్మారమ్మణన్తి? సచ్చమేతం, యస్మా తం నిరోధం ఆరమ్మణం కత్వా కిచ్చవసేన సబ్బసఙ్ఖతం అసమ్మోహప్పటివేధవసేన పటివిజ్ఝన్తం ఉప్పజ్జతి, తస్మా తథా వుత్తం.

౧౭. ధమ్మచక్కేతి పటివేధఞాణఞ్చేవ దేసనాఞాణఞ్చ పవత్తనట్ఠేన చక్కన్తి ధమ్మచక్కం. బోధిపల్లఙ్కే నిసిన్నస్స హి చతూసు సచ్చేసు ఉప్పన్నం ద్వాదసాకారం పటివేధఞాణమ్పి, ఇసిపతనే నిసిన్నస్స ద్వాదసాకారాయ సచ్చదేసనాయ పవత్తకం దేసనాఞాణమ్పి ధమ్మచక్కం నామ. ఉభయమ్పి హేతం దసబలస్స ఉరే పవత్తఞాణమేవ. తదుభయం ఇమాయ దేసనాయ పకాసేన్తేన భగవతా ధమ్మచక్కం పవత్తితం నామ. తం పనేతం ధమ్మచక్కం యావ అఞ్ఞాసికోణ్డఞ్ఞత్థేరో అట్ఠారసహి బ్రహ్మకోటీహి సద్ధిం సోతాపత్తిఫలే పతిట్ఠాతి, తావ భగవా పవత్తేతి నామ పవత్తనకిచ్చస్స అనిట్ఠితత్తా. పతిట్ఠితే పవత్తితం నామ కస్సపసమ్మాసమ్బుద్ధస్స సాసనన్తరధానతో పట్ఠాయ యావ బుద్ధుప్పాదో, ఏత్తకం కాలం అప్పవత్తపుబ్బస్స పవత్తితత్తా. తం సన్ధాయ ‘‘పవత్తితే చ పన భగవతా ధమ్మచక్కే భుమ్మా దేవా సద్దమనుస్సావేసు’’న్తిఆది వుత్తం. తత్థ భుమ్మాతి భూమట్ఠకదేవతా. సద్దమనుస్సావేసున్తి ఏకప్పహారేనేవ సాధుకారం దత్వా ‘‘ఏతం భగవతా’’తిఆదీని వదన్తా అనుస్సావయింసు. ఓభాసోతి సబ్బఞ్ఞుతఞ్ఞాణానుభావేన పవత్తో చిత్తపచ్చయఉతుసముట్ఠానో ఓభాసో. సో హి తదా దేవానం దేవానుభావం అతిక్కమిత్వా విరోచిత్థ. అఞ్ఞాసి వత భో కోణ్డఞ్ఞోతి ¶ ఇమస్సపి ఉదానస్స ఉదాహరణఘోసో దససహస్సిలోకధాతుం ఫరిత్వా అట్ఠాసి. భగవతో హి ధమ్మచక్కప్పవత్తనస్స ఆరమ్భే వియ పరిసమాపనేపి అతివియ ఉళారతమం పీతిసోమనస్సం ఉదపాది.

౧౮. దిట్ఠో ¶ అరియసచ్చధమ్మో ఏతేనాతి దిట్ఠధమ్మో. ఏస నయో సేసపదేసుపి. ఏత్థ చ దస్సనం నామ ఞాణదస్సనతో అఞ్ఞమ్పి అత్థీతి తంనివత్తనత్థం ‘‘పత్తధమ్మో’’తి వుత్తం. పత్తి చ ఞాణసమ్పత్తితో అఞ్ఞాపి విజ్జతీతి తతో విసేసనత్థం ‘‘విదితధమ్మో’’తి వుత్తం. సా పనేసా విదితధమ్మతా ఏకదేసతోపి హోతీతి నిప్పదేసతో విదితభావం దస్సేతుం ‘‘పరియోగాళ్హధమ్మో’’తి వుత్తం. తేనస్స సచ్చాభిసమ్బోధింయేవ దీపేతి. మగ్గఞాణఞ్హి ఏకాభిసమయవసేన పరిఞ్ఞాదికిచ్చం సాధేన్తం నిప్పదేసేన చతుసచ్చధమ్మం సమన్తతో ఓగాళ్హం నామ హోతి. సప్పటిభయకన్తారసదిసా సోళసవత్థుకా అట్ఠవత్థుకా చ తిణ్ణా విచికిచ్ఛా అనేనాతి తిణ్ణవిచికిచ్ఛో. పవత్తిఆదీసు ‘‘ఏవం నుఖో న నుఖో’’తి ఏవం పవత్తికా విగతా సముచ్ఛిన్నా కథంకథా అస్సాతి విగతకథంకథో. వేసారజ్జప్పత్తోతి సారజ్జకరానం పాపధమ్మానం పహీనత్తా తప్పటిపక్ఖేసు చ సీలాదీసు గుణేసు సుప్పతిట్ఠితత్తా విసారదభావం వేయ్యత్తియం పత్తో అధిగతో. స్వాయం వేసారజ్జప్పత్తిసుప్పతిట్ఠితభావో కత్థాతి ఆహ ‘‘సత్థుసాసనే’’తి. అత్తనా పచ్చక్ఖతో అధిగతత్తా న పరం పచ్చేతి, పరస్స సద్ధాయ ఏత్థ నప్పవత్తతి, న తస్స పరో పచ్చేతబ్బో అత్థీతి అపరప్పచ్చయో.

లభేయ్యాహన్తి లభేయ్యం అహం, ఆయాచనవచనమేతం. ఏహీతి ఆయాచితానం పబ్బజ్జూపసమ్పదానం అనుమతభావప్పకాసనవచనం, తస్మా ఏహి సమ్పటిచ్ఛాహి యథాయాచితం పబ్బజ్జూపసమ్పదవిసేసన్తి అత్థో. ఇతి-సద్దో తస్స ఏహిభిక్ఖూపసమ్పదాపటిలాభనిమిత్తవచనపరియోసానదస్సనో. తదవసానో హి తస్స భిక్ఖుభావో. తేనేవాహ ‘‘ఏహి భిక్ఖూతి భగవతో వచనేన అభినిప్ఫన్నా సావ తస్స ఆయస్మతో ఏహిభిక్ఖూపసమ్పదా అహోసీ’’తి. చర బ్రహ్మచరియన్తి ఉపరిమగ్గత్తయసఙ్ఖాతం బ్రహ్మచరియం సమధిగచ్ఛ. కిమత్థం? సమ్మా దుక్ఖస్స అన్తకిరియాయ. ఇధాపి ‘‘అవోచా’’తి సమ్బన్ధితబ్బం. ‘‘నవ కోటిసహస్సానీ’’తిఆదినా (విసుద్ధి. ౧.౨౦; పటి. మ. అట్ఠ. ౧.౧.౩౭) వుత్తప్పభేదానం అనేకసహస్సానం సంవరవినయానం సమాదియిత్వా వత్తనేన ఉపరిభూతా అగ్గభూతా సమ్పదాతి ఉపసమ్పదా.

౧౯. నీహారభత్తోతి నీహటభత్తో, గామతో భిక్ఖం నీహరిత్వా భిక్ఖూహి దిన్నభత్తోతి అత్థో ¶ . భగవా హి దహరకుమారకే వియ తే భిక్ఖూ ¶ పరిహరన్తో పాటిపదదివసతో పట్ఠాయ పిణ్డపాతత్థాయపి గామం అపవిసిత్వా అన్తోవిహారేయేవ వసి.

ధమ్మచక్కప్పవత్తనసుత్తవణ్ణనా నిట్ఠితా.

౨౦. ఆమన్తేసీతి ఆసాళ్హీపుణ్ణమదివసే ధమ్మచక్కప్పవత్తనతో పట్ఠాయ అనుక్కమేన సోతాపత్తిఫలే పతిట్ఠితే అఞ్ఞాసికోణ్డఞ్ఞప్పముఖే పఞ్చవగ్గియే ‘‘ఇదాని తేసం ఆసవక్ఖయాయ ధమ్మం దేసేస్సామీ’’తి పఞ్చమియా పక్ఖస్స ఆమన్తేసి. అనత్తాతి అవసవత్తనట్ఠేన అసామికట్ఠేన సుఞ్ఞతట్ఠేన అత్తపటిక్ఖేపట్ఠేనాతి ఏవం చతూహి కారణేహి అనత్తా. తత్థ ‘‘ఉప్పన్నం రూపం ఠితిం మా పాపుణాతు, ఠానప్పత్తం మా జీరతు, జరప్పత్తం మా భిజ్జతు, ఉదయబ్బయేహి మా కిలమయతూ’’తి న ఏత్థ కస్సచి వసీభావో అత్థి, స్వాయమస్స అవసవత్తనట్ఠో. సామిభూతస్స కస్సచి అభావో అసామికట్ఠో. నివాసీకారకవేదకఅధిట్ఠాయకవిరహేన తతో సుఞ్ఞతా సుఞ్ఞతట్ఠో. పరపరికప్పితఅత్తసభావాభావో ఏవ అత్తపటిక్ఖేపట్ఠో. ఇదాని అనత్తతంయేవ విభావేతుం ‘‘రూపఞ్చ హిదం భిక్ఖవే’’తిఆదిమాహ. తత్థ అత్తా అభవిస్సాతి కారకో వేదకో సయంవసీతి ఏవంభూతో అత్తా అభవిస్సాతి అధిప్పాయో. ఏవఞ్హి సతి రూపస్స ఆబాధాయ సంవత్తనం అయుజ్జమానకం సియా. కామఞ్చేత్థ ‘‘యస్మా చ ఖో, భిక్ఖవే, రూపం అనత్తా, తస్మా రూపం ఆబాధాయ సంవత్తతీ’’తి రూపస్స అనత్తతాయ దుక్ఖతా విభావితా వియ దిస్సతి, తథాపి ‘‘యస్మా రూపం ఆబాధాయ సంవత్తతి, తస్మా అనత్తా’’తి పాకటాయ సాబాధతాయ రూపస్స అత్తసారాభావో విభావితో, తతో ఏవ చ ‘‘న చ లబ్భతి రూపే ‘ఏవం మే రూపం హోతు, ఏవం మే రూపం మా అహోసీ’తి’’ రూపే కస్సచి అనిస్సరతా తస్స చ అవసవత్తనాకారో దస్సితో. వేదనాదీసుపి ఏసేవ నయో.

౨౧. తం కింమఞ్ఞథ భిక్ఖవేతి ఇదం కస్మా ఆరద్ధం? ఏత్తకేన ఠానేన అనత్తలక్ఖణమేవ కథితం, న అనిచ్చదుక్ఖలక్ఖణాని, ఇదాని తాని దస్సేత్వా ¶ సమోధానేత్వా తీణిపి లక్ఖణాని దస్సేతుం ఇదమారద్ధన్తి వేదితబ్బం. అనిచ్చం భన్తేతి భన్తే యస్మా హుత్వా న హోతి, తస్మా అనిచ్చం. యస్మా పుబ్బే అసన్తం పచ్చయసమవాయేన హుత్వా ఉప్పజ్జిత్వా పున భఙ్గుపగమనేన న హోతి, తస్మా న నిచ్చన్తి అనిచ్చం, అద్ధువన్తి అధిప్పాయో. అథ వా ఉప్పాదవయవన్తతాయ తావకాలికతాయ విపరిణామకోటియా నిచ్చప్పటిక్ఖేపతోతి ఇమేహిపి కారణేహి ¶ అనిచ్చం. ఏత్థ ఖణే ఖణే ఉప్పజ్జనవసేన నిరుజ్ఝనవసేన చ పవత్తనతో ఉప్పాదవయవన్తతా. తఙ్ఖణికతాయ తావకాలికతా. విపరిణామవన్తతాయ విపరిణామకోటి. రూపఞ్హి ఉప్పాదాదివికారాపజ్జనేన విపరిణామన్తం వినాసం పాపుణాతి. నిచ్చసభావాభావో ఏవ నిచ్చపటిక్ఖేపో. అనిచ్చా హి ధమ్మా, తేనేవ అత్తనో అనిచ్చభావేన అత్థతో నిచ్చతం పటిక్ఖిపన్తి నామ.

దుక్ఖం భన్తేతి భన్తే పటిపీళనాకారేన దుక్ఖం. ఉప్పాదజరాభఙ్గవసేన హి రూపస్స నిరన్తరం బాధతి, పటిపీళనాకారేనస్స దుక్ఖతా. అథ వా సన్తాపట్ఠేన దుక్ఖమట్ఠేన దుక్ఖవత్థుకట్ఠేన సుఖపటిక్ఖేపట్ఠేన చాతి చతూహి కారణేహి దుక్ఖం. ఏత్థ చ సన్తాపో నామ దుక్ఖదుక్ఖతాదివసేన సన్తాపనం పరిదహనం. తతో ఏవస్స దుస్సహతాయ దుక్ఖమతా. తిస్సన్నం దుక్ఖతానం సంసారదుక్ఖస్స చ అధిట్ఠానతాయ దుక్ఖవత్థుకతా. సుఖసభావాభావో ఏవ సుఖపటిక్ఖేపో. విపరిణామధమ్మన్తి జరాయ మరణేన చ విపరిణామసభావం. కల్లం నూతి యుత్తం ను. తన్తి ఏవం అనిచ్చం దుక్ఖం విపరిణామధమ్మం రూపం. ఏతం మమాతి తణ్హాగాహో మమఙ్కారభావతో. ఏసోహమస్మీతి మానగాహో అహఙ్కారభావతో. ఏసో మే అత్తాతి దిట్ఠిగాహో అత్తభావవిపల్లాసగ్గాహతో. తణ్హాగాహో చేత్థ అట్ఠసతతణ్హావిచరితవసేన, మానగాహో నవవిధమానవసేన, దిట్ఠిగాహో ద్వాసట్ఠిదిట్ఠివసేన వేదితబ్బో. ఇమేసం తిణ్ణం తణ్హామానదిట్ఠిగాహానం వసేన యుత్తం ను తం సమనుపస్సితున్తి వుత్తం హోతి.

ఇతి భగవా అనిచ్చదుక్ఖవసేన అనత్తలక్ఖణంయేవ దస్సేసి. భగవా హి కత్థచి అనిచ్చవసేన అనత్తతం దస్సేతి, కత్థచి దుక్ఖవసేన, కత్థచి ఉభయవసేన. తథా హి ‘‘చక్ఖు అత్తాతి యో వదేయ్య, తం న ఉపపజ్జతి, చక్ఖుస్స ఉప్పాదోపి వయోపి పఞ్ఞాయతి. యస్స ఖో పన ఉప్పాదోపి వయోపి పఞ్ఞాయతి, ‘అత్తా మే ఉప్పజ్జతి చేవ వేతి చా’తి ఇచ్చస్స ఏవమాగతం హోతి, తస్మా తం న ఉపపజ్జతి. ‘చక్ఖు అత్తా’తి ¶ యో వదేయ్య, ఇతి చక్ఖు అనత్తా’’తి ఇమస్మిఞ్చ ఛఛక్కసుత్తే (మ. ని. ౩.౪౨౨) అనిచ్చవసేన అనత్తతం దస్సేసి. ‘‘రూపఞ్చ హిదం, భిక్ఖవే, అత్తా అభవిస్స…పే… ఏవం మే రూపం మా అహోసీ’’తి ఇమస్మింయేవ అనత్తలక్ఖణసుత్తే దుక్ఖవసేన అనత్తతం దస్సేసి. ‘‘రూపం, భిక్ఖవే, అనిచ్చం, యదనిచ్చం తం దుక్ఖం, యం దుక్ఖం తదనత్తా, యదనత్తా, తం ‘నేతం మమ, నేసోహమస్మి, న మే సో అత్తా’తి ఏవమేతం యథాభూతం సమ్మప్పఞ్ఞాయ దట్ఠబ్బ’’న్తి ఇమస్మిం అరహన్తసుత్తే (సం. ని. ౩.౭౬-౭౭) ఉభయవసేన అనత్తతం దస్సేసి. కస్మా? అనిచ్చం దుక్ఖఞ్చ పాకటం, అనత్తా అపాకటం. పరిభోగభాజనాదీసు హి భిన్నేసు ‘‘అహో అనిచ్చ’’న్తి వదన్తి, ‘‘అహో అనత్తా’’తి ¶ పన వత్తా నామ నత్థి. సరీరే గణ్డపిళకాసు వా ఉట్ఠితాసు కణ్టకేన వా విద్ధా ‘‘అహో దుక్ఖ’’న్తి వదన్తి, ‘‘అహో అనత్తా’’తి పన వత్తా నామ నత్థి. కస్మా? ఇదఞ్హి అనత్తలక్ఖణం నామ అవిభూతం దుద్దసం దుప్పఞ్ఞాపనం. తథా హి సరభఙ్గాదయోపి సత్థారో నాద్దసంసు, కుతో పఞ్ఞాపనా, తేన నం భగవా అనిచ్చవసేన వా దుక్ఖవసేన వా ఉభయవసేన వా దస్సేసి. తయిదం ఇమస్మిమ్పి తేపరివట్టే అనిచ్చదుక్ఖవసేనేవ దస్సితం. వేదనాదీసుపి ఏసేవ నయో.

౨౨. తస్మాతిహాతి తస్మా ఇచ్చేవ వుత్తం. తి-కార హ-కారా నిపాతా, యస్మా ఇమే పఞ్చక్ఖన్ధా అనిచ్చా దుక్ఖా అనత్తా, తస్మాతి అత్థో. యం కిఞ్చీతి అనవసేసపరియాదానమేతం. యన్తి హి సామఞ్ఞేన అనియమదస్సనం, కిఞ్చీతి పకారతో భేదం ఆమసిత్వా అనియమదస్సనం. ఉభయేనపి అతీతం వా…పే… సన్తికే వా అప్పం వా బహుం వా యాదిసం వా తాదిసం వా నపుంసకనిద్దేసారహం సబ్బం బ్యాపేత్వా సఙ్గణ్హాతి, తస్మా అనవసేసపరియాదానమేతం ‘‘యం కిఞ్చీ’’తి. ఏవఞ్చ సతి అఞ్ఞేసుపి నపుంసకనిద్దేసారహేసు పసఙ్గం దిస్వా తత్థ అధిప్పేతత్థం అధిచ్చ పవత్తనతో అతిప్పసఙ్గస్స నియమనత్థం ‘‘రూప’’న్తి వుత్తం. ఏవం పదద్వయేనపి రూపస్స అసేసపరిగ్గహో కతో హోతి. అథస్స అతీతాదివిభాగం ఆరభతి ‘‘అతీతానాగతపచ్చుప్పన్న’’న్తిఆదినా. తఞ్హి కిఞ్చి అతీతం కిఞ్చి అనాగతాదిభేదన్తి. ఏస నయో వేదనాదీసుపి.

తత్థ రూపం తావ అద్ధాసన్తతిసమయఖణవసేన చతుధా అతీతం నామ హోతి, తథా అనాగతపచ్చుప్పన్నం. తత్థ అద్ధావసేన తావ ఏకస్స ఏకస్మిం ¶ భవే పటిసన్ధితో పుబ్బే అతీతం, చుతితో ఉద్ధమనాగతం, ఉభిన్నమన్తరే పచ్చుప్పన్నం. సన్తతివసేన సభాగేకఉతుసముట్ఠానఏకాహారసమఉట్ఠానఞ్చ పుబ్బాపరియవసేన వత్తమానమ్పి పచ్చుప్పన్నం, తతో పుబ్బే విసభాగఉతుఆహారసముట్ఠానం అతీతం, పచ్ఛా అనాగతం. చిత్తజం ఏకవీథిఏకజవనఏకసమాపత్తిసముట్ఠానం పచ్చుప్పన్నం, తతో పుబ్బే అతీతం, పచ్ఛా అనాగతం. కమ్మసముట్ఠానస్స పాటియేక్కం సన్తతివసేన అతీతాదిభేదో నత్థి. తేసంయేవ పన ఉతుఆహారచిత్తసముట్ఠానానం ఉపత్థమ్భకవసేన తస్స అతీతాదిభావో వేదితబ్బో. సమయవసేన ఏకముహుత్తపుబ్బణ్హసాయన్హరత్తిదివాదీసు సమయేసు సన్తానవసేన పవత్తమానం తంతంసమయవన్తం రూపం పచ్చుప్పన్నం నామ, తతో పుబ్బే అతీతం, పచ్ఛా అనాగతం. ఖణవసేన ఉప్పాదాదిక్ఖణత్తయపరియాపన్నం పచ్చుప్పన్నం, తతో పుబ్బే అతీతం, పచ్ఛా అనాగతం, ఇదమేవేత్థ నిప్పరియాయం, సేసా పరియాయకథా.

అజ్ఝత్తం ¶ వా బహిద్ధా వాతి చక్ఖాదిపఞ్చవిధం రూపం అత్తభావం అధికిచ్చ పవత్తత్తా అజ్ఝత్తం, సేసం తతో బాహిరత్తా బహిద్ధా. అపిచ నియకజ్ఝత్తమ్పి ఇధ అజ్ఝత్తం, పరపుగ్గలికమ్పి చ బహిద్ధాతి వేదితబ్బం. ఓళారికం వా సుఖుమం వాతి చక్ఖాదీని నవ, ఆపోధాతువజ్జా తిస్సో ధాతుయో చాతి ద్వాదసవిధం రూపం ఘట్టనవసేన గహేతబ్బతో ఓళారికం, సేసం తతో విపరీతత్తా సుఖుమం. హీనం వా పణీతం వాతి ఏత్థ హీనపణీతభావో పరియాయతో నిప్పరియాయతో చ. తత్థ అకనిట్ఠానం రూపతో సుదస్సీనం రూపం హీనం, తదేవ సుదస్సానం రూపతో పణీతం. ఏవం యావ నరకసత్తానం రూపం, తావ పరియాయతో హీనపణీతతా వేదితబ్బా. నిప్పరియాయతో పన యం ఆరమ్మణం కత్వా అకుసలవిపాకవిఞ్ఞాణం ఉప్పజ్జతి, తం హీనం అనిట్ఠభావతో. యం పన ఆరమ్మణం కత్వా కుసలవిపాకవిఞ్ఞాణం ఉప్పజ్జతి, తం పణీతం ఇట్ఠభావతో. యథా హి అకుసలవిపాకో సయం అనిట్ఠో అనిట్ఠే ఏవ ఉప్పజ్జతి, న ఇట్ఠే, ఏవం కుసలవిపాకోపి సయం ఇట్ఠో ఇట్ఠేయేవ ఉప్పజ్జతి, న అనిట్ఠే. యం దూరే సన్తికే వాతి యం సుఖుమం, తదేవ దుప్పటివిజ్ఝసభావత్తా దూరే, ఇతరం సుప్పటివిజ్ఝసభావత్తా సన్తికే. అపిచేత్థ ఓకాసతోపి ఉపాదాయుపాదాయ దూరసన్తికతా వేదితబ్బా. తం సబ్బన్తి తం అతీతాదీహి పదేహి విసుం నిద్దిట్ఠం సబ్బం రూపం. సమ్మప్పఞ్ఞాయ దట్ఠబ్బన్తి సహవిపస్సనాయ మగ్గపఞ్ఞాయ దట్ఠబ్బం.

యా ¶ కాచి వేదనాతిఆదీసు పన సన్తతివసేన చ ఖణవసేన చ వేదనాయ అతీతానాగతపచ్చుప్పన్నభావో వేదితబ్బో. తత్థ (విసుద్ధి. ౨.౪౯౭ ఆదయో) సన్తతివసేన ఏకవీథిఏకజవనఏకసమాపత్తిపరియాపన్నా ఏకవిధవిసయసమాయోగప్పవత్తా చ దివసమ్పి బుద్ధరూపం పస్సన్తస్స ధమ్మం సుణన్తస్స పవత్తసద్ధాదిసహితవేదనా పచ్చుప్పన్నా, తతో పుబ్బే అతీతా, పచ్ఛా అనాగతా. ఖణవసేన ఖణత్తయపరియాపన్నా పచ్చుప్పన్నా, తతో పుబ్బే అతీతా, పచ్ఛా అనాగతా. అజ్ఝత్తబహిద్ధాభేదో నియకజ్ఝత్తవసేన వేదితబ్బో. ఓళారికసుఖుమభేదో ‘‘అకుసలా వేదనా ఓళారికా, కుసలాబ్యాకతా వేదనా సుఖుమా’’తిఆదినా నయేన విభఙ్గే (విభ. ౧౧) వుత్తేన జాతిసభావపుగ్గలలోకియలోకుత్తరవసేన వేదితబ్బో. జాతివసేన తావ అకుసలవేదనా సావజ్జకిరియహేతుతో కిలేససన్తాపసభావతో చ అవూపసన్తవుత్తీతి కుసలవేదనాయ ఓళారికా, సబ్యాపారతో సఉస్సాహతో సవిపాకతో కిలేససన్తాపసభావతో సావజ్జతో చ విపాకాబ్యాకతాయ ఓళారికా, సవిపాకతో కిలేససన్తాపసభావతో సబ్యాపజ్జతో సావజ్జతో చ కిరియాబ్యాకతాయ ఓళారికా, కుసలాబ్యాకతా పన వుత్తవిపరియాయతో అకుసలాయ సుఖుమా. ద్వేపి కుసలాకుసలవేదనా సబ్యాపారతో సఉస్సాహతో సవిపాకతో చ యథాయోగం దువిధాయపి అబ్యాకతాయ ఓళారికా, వుత్తవిపరియాయేన దువిధాపి అబ్యాకతా తాహి సుఖుమా. ఏవం తావ జాతివసేన ఓళారికసుఖుమతా వేదితబ్బా.

సభావవసేన ¶ పన దుక్ఖవేదనా నిరస్సాదతో సవిప్ఫారతో ఉబ్బేజనీయతో అభిభవనతో చ ఇతరాహి ద్వీహి ఓళారికా, ఇతరా పన ద్వే సాతతో సన్తతో పణీతతో మనాపతో మజ్ఝత్తతో చ యథాయోగం దుక్ఖాయ సుఖుమా. ఉభో పన సుఖదుక్ఖా సవిప్ఫారతో ఖోభకరణతో పాకటతో చ అదుక్ఖమసుఖాయ ఓళారికా, సా వుత్తవిపరియాయేన తదుభయతో సుఖుమా. ఏవం సభావవసేన ఓళారికసుఖుమతా వేదితబ్బా. పుగ్గలవసేన పన అసమాపన్నస్స వేదనా నానారమ్మణవిక్ఖిత్తభావతో సమాపన్నస్స వేదనాయ ఓళారికా, విపరియాయేన ఇతరా సుఖుమా. ఏవం పుగ్గలవసేన ఓళారికసుఖుమతా వేదితబ్బా. లోకియలోకుత్తరవసేన పన సాసవా వేదనా లోకియా. సా ఆసవుప్పత్తిహేతుతో ¶ ఓఘనియతో యోగనియతో గన్థనియతో నీవరణియతో ఉపాదానియతో సంకిలేసికతో పుథుజ్జనసాధారణతో చ అనాసవాయ ఓళారికా, సా విపరియాయేన సాసవాయ సుఖుమా. ఏవం లోకియలోకుత్తరవసేన ఓళారికసుఖుమతా వేదితబ్బా.

తత్థ జాతిఆదివసేన సమ్భేదో పరిహరితబ్బో. అకుసలవిపాకకాయవిఞ్ఞాణసమ్పయుత్తా హి వేదనా జాతివసేన అబ్యాకతత్తా సుఖుమాపి సమానా సభావాదివసేన ఓళారికా హోతి. వుత్తఞ్హేతం ‘‘అబ్యాకతా వేదనా సుఖుమా, దుక్ఖా వేదనా ఓళారికా. అసమాపన్నస్స వేదనా ఓళారికా, సాసవా వేదనా ఓళారికా’’తి (విభ. ౧౧). యథా చ దుక్ఖవేదనా, ఏవం సుఖాదయోపి జాతివసేన ఓళారికా, సభావాదివసేన సుఖుమా హోన్తి. తస్మా యథా జాతిఆదివసేన సమ్భేదో న హోతి, తథా వేదనానం ఓళారికసుఖుమతా వేదితబ్బా. సేయ్యథిదం – అబ్యాకతా జాతివసేన కుసలాకుసలాహి సుఖుమా. న తత్థ ‘‘కతమా అబ్యాకతా, కిం దుక్ఖా, కిం సుఖా, కిం సమాపన్నస్స, కిం అసమాపన్నస్స, కిం సాసవా, కిం అనాసవా’’తి ఏవం సభావాదిభేదో పరామసితబ్బో. ఏస నయో సబ్బత్థ.

అపిచ ‘‘తం తం వా పన వేదనం ఉపాదాయుపాదాయ వేదనా ఓళారికా సుఖుమా దట్ఠబ్బా’’తి వచనతో అకుసలాదీసుపి లోభసహగతాయ దోససహగతవేదనా అగ్గి వియ అత్తనో నిస్సయదహనతో ఓళారికా, లోభసహగతా సుఖుమా. దోససహగతాపి నియతా ఓళారికా, అనియతా సుఖుమా. నియతాపి కప్పట్ఠితికా ఓళారికా, ఇతరా సుఖుమా. కప్పట్ఠితికాసుపి అసఙ్ఖారికా ఓళారికా, ఇతరా సుఖుమా. లోభసహగతా పన దిట్ఠిసమ్పయుత్తా ఓళారికా, ఇతరా సుఖుమా. సాపి నియతా కప్పట్ఠితికా అసఙ్ఖారికా ఓళారికా, ఇతరా సుఖుమా, అవిసేసేన అకుసలా బహువిపాకా ఓళారికా, అప్పవిపాకా సుఖుమా. కుసలా పన అప్పవిపాకా ఓళారికా, బహువిపాకా సుఖుమా.

అపిచ ¶ కామావచరకుసలా ఓళారికా, రూపావచరా సుఖుమా, తతో అరూపావచరా, తతో లోకుత్తరా. కామావచరా చ దానమయా ఓళారికా, సీలమయా సుఖుమా, తతో భావనామయా. భావనామయాపి దుహేతుకా ఓళారికా ¶ , తిహేతుకా సుఖుమా. తిహేతుకాపి ససఙ్ఖారికా ఓళారికా, అసఙ్ఖారికా సుఖుమా. రూపావచరా పఠమజ్ఝానికా ఓళారికా…పే… పఞ్చమజ్ఝానికా సుఖుమావ. అరూపావచరా ఆకాసానఞ్చాయతనసమ్పయుత్తా ఓళారికా…పే… నేవసఞ్ఞానాసఞ్ఞాయతనసమ్పయుత్తా సుఖుమావ. లోకుత్తరా చ సోతాపత్తిమగ్గసమ్పయుత్తా ఓళారికా…పే… అరహత్తమగ్గసమ్పయుత్తా సుఖుమావ. ఏస నయో తంతంభూమివిపాకకిరియవేదనాసు దుక్ఖాదిఅసమాపన్నాదిసాసవాదివసేన వుత్తవేదనాసు చ.

ఓకాసవసేన చాపి నిరయే దుక్ఖా ఓళారికా, తిరచ్ఛానయోనియం సుఖుమా…పే… పరనిమ్మితవసవత్తీ సుఖుమావ. యథా చ దుక్ఖా, ఏవం సుఖాపి సబ్బత్థ యథానురూపం యోజేతబ్బా. వత్థువసేన చాపి హీనవత్థుకా యా కాచి వేదనా ఓళారికా, పణీతవత్థుకా సుఖుమా. హీనప్పణీతభేదే యా ఓళారికా, సా హీనా. యా చ సుఖుమా, సా పణీతాతి వేదితబ్బా. దూరపదం పన అకుసలా వేదనా కుసలాబ్యాకతాహి వేదనాహి దూరే, సన్తికపదం అకుసలా వేదనా అకుసలాయ వేదనాయ సన్తికేతిఆదినా నయేన విభత్తం. తస్మా అకుసలా వేదనా విసభాగతో అసంసట్ఠతో అసరిక్ఖతో చ కుసలాబ్యాకతాహి దూరే, తథా కుసలాబ్యాకతా అకుసలాయ. ఏస నయో సబ్బవారేసు. అకుసలా పన వేదనా సభాగతో చ సంసట్ఠతో చ సరిక్ఖతో చ అకుసలాయ సన్తికేతి. తంతంవేదనాసమ్పయుత్తానం పన సఞ్ఞాదీనమ్పి ఏవమేవ వేదితబ్బం.

౨౩. సుతవాతి ఆగమాధిగమసఙ్ఖాతేన బాహుసచ్చేన సమన్నాగతత్తా సుతవా. నిబ్బిన్దతీతి ఉక్కణ్ఠతి. ఏత్థ చ నిబ్బిదాతి వుట్ఠానగామినీవిపస్సనా అధిప్పేతా. నిబ్బిన్దం విరజ్జతీతి ఏత్థ విరాగవసేన చత్తారో మగ్గా కథితా. విరాగా విముచ్చతీతి విరాగేన మగ్గేనేవ హేతుభూతేన పటిప్పస్సద్ధివిముత్తివసేన విముచ్చతి. ఇమినా చత్తారి సామఞ్ఞఫలాని కథితాని. విముత్తస్మిం విముత్తమితి ఞాణం హోతీతి ఇమినా పన పచ్చవేక్ఖణఞాణం కథితం. ఖీణా జాతీతిఆదీహి తస్స భూమి. తేన హి ఞాణేన అరియసావకో పచ్చవేక్ఖన్తో ‘‘ఖీణా జాతీ’’తిఆదీని పజానాతి. కతమా పనస్స జాతి ఖీణా, కథఞ్చ నం పజానాతీతి? న తావస్స అతీతా జాతి ఖీణా పుబ్బేవ ఖీణత్తా, న అనాగతా అనాగతే వాయామాభావతో, న పచ్చుప్పన్నా. యా పన మగ్గస్స అభావితత్తా ఉప్పజ్జేయ్య ఏకచతుపఞ్చవోకారభవేసు ఏకచతుపఞ్చక్ఖన్ధప్పభేదా జాతి, సా మగ్గస్స భావితత్తా అనుప్పాదధమ్మతం ¶ ఆపజ్జనేన ఖీణా, తం సో మగ్గభావనాయ పహీనకిలేసే ¶ పచ్చవేక్ఖిత్వా కిలేసాభావే విజ్జమానమ్పి కమ్మం ఆయతిం అప్పటిసన్ధికం హోతీతి జానన్తో పజానాతి.

వుసితన్తి వుత్థం పరివుత్థం, కతం చరితం నిట్ఠితన్తి అత్థో. బ్రహ్మచరియన్తి మగ్గబ్రహ్మచరియం. పుథుజ్జనకల్యాణకేన హి సద్ధిం సత్త సేక్ఖా మగ్గబ్రహ్మచరియం వసన్తి నామ, ఖీణాసవో వుత్థవాసో, తస్మా అరియసావకో అత్తనో బ్రహ్మచరియవాసం పచ్చవేక్ఖన్తో ‘‘వుసితం బ్రహ్మచరియ’’న్తి పజానాతి. కతం కరణీయన్తి చతూసు సచ్చేసు చతూహి మగ్గేహి పరిఞ్ఞాపహానసచ్ఛికిరియాభావనావసేన సోళసవిధమ్పి కిచ్చం నిట్ఠాపితన్తి అత్థో. పుథుజ్జనకల్యాణకాదయో హి తం కిచ్చం కరోన్తి, ఖీణాసవో కతకరణీయో. తస్మా అరియసావకో అత్తనో కరణీయం పచ్చవేక్ఖన్తో ‘‘కతం కరణీయ’’న్తి పజానాతి. నాపరం ఇత్థత్తాయాతి ఇదాని పున ఇత్థభావాయ ఏవంసోళసకిచ్చభావాయ, కిలేసక్ఖయాయ వా మగ్గభావనాకిచ్చం మే నత్థీతి పజానాతి. అథ వా ఇత్థత్తాయాతి ఇత్థభావా ఇమస్మా ఏవంపకారా ఇదాని వత్తమానక్ఖన్ధసన్తానా అపరం ఖన్ధసన్తానం మయ్హం నత్థి, ఇమే పన పఞ్చక్ఖన్ధా పరిఞ్ఞాతా తిట్ఠన్తి ఛిన్నమూలకా రుక్ఖా వియ. తే చరిమకవిఞ్ఞాణనిరోధేన అనుపాదానో వియ జాతవేదో నిబ్బాయిస్సన్తీతి పజానాతి.

౨౪. అత్తమనా తే భిక్ఖూ భగవతో భాసితం అభినన్దున్తి తే భిక్ఖూ సకమనా తుట్ఠమనా, పీతిసోమనస్సేహి వా సమత్తమనా హుత్వా కరవీకరుతమఞ్జునా కణ్ణసుఖేన పణ్డితజనహదయానం అమతాభిసేకసదిసేన బ్రహ్మస్సరేన భాసతో భగవతో వచనం సుకథితం సులపితం ‘‘ఏవమేతం భగవా, ఏవమేతం సుగతా’’తి మత్థకేన సమ్పటిచ్ఛన్తా అనుమోదింసు చేవ సమ్పటిచ్ఛింసు చాతి అత్థో. అయఞ్హి అభినన్ద-సద్దో ‘‘అభినన్దతి అభివదతీ’’తిఆదీసు (సం. ని. ౩.౫; ౪.౧౧౪, ౧౧౮) తణ్హాయపి ఆగతో. ‘‘అన్నమేవాభినన్దన్తి, ఉభయే దేవమానుసా’’తిఆదీసు (సం. ని. ౧.౪౩) ఉపగమనేపి.

‘‘చిరప్పవాసిం పురిసం, దూరతో సోత్థిమాగతం;

ఞాతిమిత్తా సుహజ్జా చ, అభినన్దన్తి ఆగత’’న్తి. (ధ. ప. ౨౧౯; వి. వ. ౮౬౧) –

ఆదీసు ¶ సమ్పటిచ్ఛనేపి. ‘‘అభినన్దిత్వా అనుమోదిత్వా’’తిఆదీసు (మ. ని. ౧.౨౦౫) అనుమోదనేపి. స్వాయమిధ అనుమోదనసమ్పటిచ్ఛనేసు యుజ్జతి. తేన వుత్తం ‘‘అనుమోదింసు చేవ సమ్పటిచ్ఛింసు ¶ చా’’తి. అనుపాదాయ ఆసవేహి చిత్తాని విముచ్చింసూతి అనుప్పాదనిరోధేన నిరుజ్ఝమానేహి ఆసవేహి అనుపాదాయ అగ్గహేత్వా కఞ్చి ధమ్మం ‘‘అహం మమా’’తి అనాదియిత్వావ చిత్తాని విముచ్చింసు. ఛ అరహన్తోతి భగవతా సద్ధిం ఛ జనా అరహన్తో. అఞ్ఞేసం పన దేవబ్రహ్మానమ్పి అరహత్తప్పత్తిసమ్భవతో ఇదం మనుస్సఅరహన్తేయేవ సన్ధాయ వుత్తన్తి ఆహ ‘‘ఛ మనుస్సా అరహన్తో హోన్తీ’’తి.

అనత్తలక్ఖణసుత్తవణ్ణనా నిట్ఠితా.

౨౫. ఇదాని యసస్స పబ్బజ్జం దస్సేతుం ‘‘తేన ఖో పన సమయేనా’’తిఆది ఆరద్ధం. తత్రాయం అనుత్తానపదవణ్ణనా – హేమన్తికోతిఆదీసు (దీ. ని. అట్ఠ. ౨.౪౨; అ. ని. అట్ఠ. ౨.౩.౩౯) యత్థ సుఖం హోతి హేమన్తకాలే వసితుం, అయం హేమన్తికో. ఇతరేసుపి ఏసేవ నయో. అయం పనేత్థ వచనత్థో – హేమన్తే వాసో హేమన్తం ఉత్తరపదలోపేన, హేమన్తం అరహతీతి హేమన్తికో. ఇతరేసుపి ఏసేవ నయో. తత్థ వస్సికో పాసాదో నాతిఉచ్చో హోతి నాతినీచో, ద్వారవాతపానానిపిస్స నాతిబహూని నాతితనూని, భూమత్థరణపచ్చత్థరణఖజ్జభోజ్జానిపేత్థ మిస్సకానేవ వట్టన్తి. హేమన్తికే థమ్భాపి భిత్తియోపి నీచా హోన్తి, ద్వారవాతపానాని తనుకాని సుఖుమఛిద్దాని, ఉణ్హప్పవేసనత్థాయ భిత్తినియ్యూహాని హరియన్తి, భూమత్థరణపచ్చత్థరణనివాసనపారుపనాని పనేత్థ ఉణ్హవికిరియాని కమ్బలాదీని వట్టన్తి, ఖజ్జభోజ్జం సినిద్ధం కటుకసన్నిస్సితఞ్చ. గిమ్హికే థమ్భాపి భిత్తియోపి ఉచ్చా హోన్తి, ద్వారవాతపానాని పనేత్థ బహూని విపులజాతాని హోన్తి, భూమత్థరణాని సీతవికిరియాని దుకూలమయాని వట్టన్తి, ఖజ్జభోజ్జాని మధురరససీతవికిరియాని, వాతపానసమీపేసు చేత్థ నవా చాటియో ఠపేత్వా ఉదకస్స పూరేత్వా నీలుప్పలాదీహి సఞ్ఛాదేన్తి, తేసు తేసు పదేసేసు ఉదకయన్తాని కరోన్తి, యేహి దేవే వస్సన్తే వియ ఉదకధారా నిక్ఖమన్తి.

నిప్పురిసేహీతి ¶ పురిసవిరహితేహి. న కేవలఞ్చేత్థ తూరియానేవ నిప్పురిసాని, సబ్బట్ఠానానిపి నిప్పురిసానేవ. దోవారికాపి ఇత్థియోవ, నహాపనాదిపరికమ్మకరాపి ఇత్థియోవ. పితా కిర ‘‘తథారూపం ఇస్సరియసుఖసమ్పత్తిం అనుభవమానస్స పురిసం దిస్వా పరిసఙ్కా ఉప్పజ్జతి, సా మే పుత్తస్స మా అహోసీ’’తి సబ్బకిచ్చేసు ఇత్థియోవ ఠపాపేసి. పఞ్చహి కామగుణేహీతి ¶ రూపసద్దాదీహి పఞ్చహి కామకోట్ఠాసేహి. సమప్పితస్సాతి సమ్మా అప్పితస్స, ఉపేతస్సాతి అత్థో. సమఙ్గీభూతస్సాతి తస్సేవ వేవచనం. పరిచారయమానస్సాతి పరితో చారయమానస్స, తస్మిం తస్మిం కామగుణే ఇన్ద్రియాని చారయమానస్సాతి అత్థో. ఆళమ్బరన్తి పణవం. వికేసికన్తి ముత్తకేసం, విప్పకిణ్ణకేసన్తి అత్థో. విక్ఖేళికన్తి విస్సన్దమానలాలం. విప్పలపన్తియోతి విరుద్ధం పలపన్తియో వా రుదన్తియో వా. సుసానం మఞ్ఞేతి ఆమకసుసానం వియ అద్దస సకం పరిజనన్తి సమ్బన్ధో. ఉదానం ఉదానేసీతి సంవేగవసేన ఉదానం ఉదానేసి, సంవేగవసప్పవత్తం వాచం నిచ్ఛారేసీతి అత్థో.

౨౬. ఇదం ఖో యసాతి భగవా నిబ్బానం సన్ధాయాహ. తఞ్హి తణ్హాదీహి కిలేసేహి అనుపద్దుతం అనుపస్సట్ఠఞ్చ. అనుపుబ్బిం కథన్తి (దీ. ని. అట్ఠ. ౨.౭౫; మ. ని. అట్ఠ. ౨.౬౯) దానానన్తరం సీలం, సీలానన్తరం సగ్గం, సగ్గానన్తరం మగ్గన్తి ఏవమనుపటిపాటికథం. తత్థ దానకథా నామ ‘‘ఇదం దానం నామ సుఖానం నిదానం, సమ్పత్తీనం మూలం, భోగానం పతిట్ఠా, విసమగతస్స తాణం లేణం గతి పరాయణం, ఇధలోకపరలోకేసు దానసదిసో అవస్సయో పతిట్ఠా ఆరమ్మణం తాణం లేణం గతి పరాయణం నత్థి. ఇదఞ్హి అవస్సయట్ఠేన రతనమయసీహాసనసదిసం, పతిట్ఠానట్ఠేన మహాపథవీసదిసం, ఆరమ్మణట్ఠేన ఆలమ్బనరజ్జుసదిసం, ఇదఞ్హి దుక్ఖనిత్థరణట్ఠేన నావా, సమస్సాసనట్ఠేన సఙ్గామసూరో, భయపరిత్తాణట్ఠేన సుసఙ్ఖతనగరం, మచ్ఛేరమలాదీహి అనుపలిత్తట్ఠేన పదుమం, తేసం నిదహనట్ఠేన అగ్గి, దురాసదట్ఠేన ఆసీవిసో, అసన్తాసనట్ఠేన సీహో, బలవన్తట్ఠేన హత్థీ, అభిమఙ్గలసమ్మతట్ఠేన సేతఉసభో, ఖేమన్తభూమిసమ్పాపనట్ఠేన వలాహకో అస్సరాజా. దానం నామేతం మయా గతమగ్గో, మయ్హేవేసో వంసో, మయా దస పారమియో పూరేన్తేన వేలామమహాయఞ్ఞా మహాగోవిన్దమహాయఞ్ఞా మహాసుదస్సనమహాయఞ్ఞా వేస్సన్తరమహాయఞ్ఞాతి అనేకే మహాయఞ్ఞా పవత్తితా, ససభూతేన జలితే ¶ అగ్గిక్ఖన్ధే అత్తానం నియ్యాతేన్తేన సమ్పత్తయాచకానం చిత్తం గహితం. దానఞ్హి లోకే సక్కసమ్పత్తిం దేతి, మారసమ్పత్తిం బ్రహ్మసమ్పత్తిం చక్కవత్తిసమ్పత్తిం సావకపారమిఞాణం పచ్చేకబోధిఞాణం అభిసమ్బోధిఞాణం దేతీ’’తి ఏవమాదినా దానగుణప్పటిసంయుత్తకథా.

యస్మా పన దానం దదన్తో సీలం సమాదాతుం సక్కోతి, తస్మా తదనన్తరం సీలకథం కథేసి. దానఞ్హి నామ దక్ఖిణేయ్యేసు హితజ్ఝాసయేన పూజనజ్ఝాసయేన వా అత్తనో సన్తకస్స పరేసం పరిచ్చజనం, తస్మా దాయకో సత్తేసు ఏకన్తహితజ్ఝాసయో పురిసపుగ్గలో, పరేసం వా సన్తకం హరతీతి అట్ఠానమేతం. తస్మా దానం దదన్తో సీలం సమాదాతుం సక్కోతీతి దానానన్తరం సీలం వుత్తం. అపిచ దానకథా తావ పచురజనేసుపి పవత్తియా సబ్బసాధారణత్తా సుకరత్తా సీలే పతిట్ఠానస్స ¶ ఉపాయభావతో చ ఆదితో కథితా. పరిచ్చాగసీలో హి పుగ్గలో పరిగ్గహవత్థూసు నిస్సఙ్గభావతో సుఖేనేవ సీలాని సమాదియతి, తత్థ చ సుప్పతిట్ఠితో హోతి. సీలేన దాయకపటిగ్గాహకవిసుద్ధితో పరానుగ్గహం వత్వా పరపీళానివత్తివచనతో కిరియధమ్మం వత్వా అకిరియధమ్మవచనతో భోగయససమ్పత్తిహేతుం వత్వా భవసమ్పత్తిహేతువచనతో చ దానకథానన్తరం సీలకథా కథితా.

సీలకథా నామ ‘‘సీలం నామేతం అవస్సయో పతిట్ఠా ఆరమ్మణం తాణం లేణం గతి పరాయణం. సీలం నామేతం మమ వంసో, అహం సఙ్ఖపాలనాగరాజకాలే భూరిదత్తనాగరాజకాలే చమ్పేయ్యనాగరాజకాలే సీలవరాజకాలే మాతుపోసకహత్థిరాజకాలే ఛద్దన్తహత్థిరాజకాలేతి అనన్తేసు అత్తభావేసు సీలం పరిపూరేసిం. ఇధలోకపరలోకసమ్పత్తీనఞ్హి సీలసదిసో అవస్సయో సీలసదిసా పతిట్ఠా ఆరమ్మణం తాణం లేణం గతి పరాయణం నత్థి, సీలాలఙ్కారసదిసో అలఙ్కారో నత్థి, సీలపుప్ఫసదిసం పుప్ఫం నత్థి, సీలగన్ధసదిసో గన్ధో నత్థి. సీలాలఙ్కారేన హి అలఙ్కతం సీలకుసుమపిళన్ధనం సీలగన్ధానులిత్తం సదేవకోపి లోకో ఓలోకేన్తో తిత్తిం న గచ్ఛతీ’’తి ఏవమాదిసీలగుణప్పటిసంయుత్తకథా.

ఇదం పన సీలం నిస్సాయ అయం సగ్గో లబ్భతీతి దస్సనత్థం సీలానన్తరం సగ్గకథం కథేసి. సగ్గకథా నామ ‘‘అయం సగ్గో నామ ఇట్ఠో కన్తో మనాపో ¶ , నిచ్చమేత్థ కీళా, నిచ్చం సమ్పత్తియో లబ్భన్తి, చాతుమహారాజికా దేవా నవుతివస్ససతసహస్సాని దిబ్బసుఖం దిబ్బసమ్పత్తిం పటిలభన్తి, తావతింసా తిస్సో చ వస్సకోటియో సట్ఠి చ వస్ససతసహస్సానీ’’తి ఏవమాదిసగ్గగుణపటిసంయుత్తకథా. సగ్గసమ్పత్తిం కథయన్తానఞ్హి బుద్ధానం ముఖం నప్పహోతి. వుత్తమ్పి చేతం ‘‘అనేకపరియాయేన ఖో అహం, భిక్ఖవే, సగ్గకథం కథేయ్య’’న్తిఆది.

ఏవం సగ్గకథాయ పలోభేత్వా పున హత్థిం అలఙ్కరిత్వా తస్స సోణ్డం ఛిన్దన్తో వియ అయమ్పి సగ్గో అనిచ్చో అద్ధువో, న ఏత్థ ఛన్దరాగో కాతబ్బోతి దస్సనత్థం ‘‘అప్పస్సాదా కామా బహుదుక్ఖా బహుపాయాసా, ఆదీనవో ఏత్థ భియ్యో’’తిఆదినా (మ. ని. ౧.౧౭౭; పాచి. ౪౧౭) నయేన కామానం ఆదీనవం ఓకారం సంకిలేసం కథేసి. తత్థ ఆదీనవోతి దోసో, అనిచ్చతాదినా అప్పస్సాదతాదినా చ దూసితభావోతి అత్థో. అథ వా ఆదీనం వాతి పవత్తతీతి ఆదీనవో, పరమకపణతా. తథా చ కామా యథాభూతం పచ్చవేక్ఖన్తానం పచ్చుపతిట్ఠన్తి. ఓకారోతి లామకభావో నిహీనభావో అసేట్ఠేహి సేవితబ్బతా సేట్ఠేహి న సేవితబ్బతా చ. సంకిలేసోతి తేహి సత్తానం సంకిలిస్సనం, విబాధేతబ్బతా ఉపతాపేతబ్బతాతి అత్థో.

ఏవం ¶ కామాదీనవేన తజ్జేత్వా నేక్ఖమ్మే ఆనిసంసం పకాసేసి. యత్తకా చ కామేసు ఆదీనవా, పటిపక్ఖతో తత్తకావ నేక్ఖమ్మే ఆనిసంసా. అపిచ ‘‘నేక్ఖమ్మం నామేతం అసమ్బాధం అసంకిలిట్ఠం, నిక్ఖన్తం కామేహి, నిక్ఖన్తం కామసఞ్ఞాయ, నిక్ఖన్తం కామవితక్కేహి, నిక్ఖన్తం కామపరిళాహేహి, నిక్ఖన్తం బ్యాపారతో’’తిఆదినా నయేన నేక్ఖమ్మే ఆనిసంసం పకాసేసి, పబ్బజ్జాయ ఝానాదీసు చ గుణే విభావేసి వణ్ణేసి. ఏత్థ చ సగ్గం కథేత్వా స్వాయం సగ్గో రాగాదీహి ఉపక్కిలిట్ఠో, సబ్బథాపి అనుపక్కిలిట్ఠో అరియమగ్గోతి దస్సనత్థం సగ్గానన్తరం మగ్గో కథేతబ్బో. మగ్గఞ్చ కథేన్తేన తదధిగముపాయసన్దస్సనత్థం సగ్గపరియాపన్నాపి పగేవ ఇతరే సబ్బేపి కామా నామ బహ్వాదీనవా అనిచ్చా అద్ధువా విపరిణామధమ్మాతి కామానం ఆదీనవో, హీనా గమ్మా పోథుజ్జనికా అనరియా అనత్థసఞ్హితాతి తేసం ఓకారో లామకభావో, సబ్బేపి భవా కిలేసానం వత్థుభూతాతి తత్థ సంకిలేసో, సబ్బసంకిలేసవిప్పముత్తం నిబ్బానన్తి నేక్ఖమ్మే ఆనిసంసో ¶ చ కథేతబ్బోతి కామేసు ఆదీనవో ఓకారో సంకిలేసో నేక్ఖమ్మే చ ఆనిసంసో పకాసితోతి దట్ఠబ్బం.

కల్లచిత్తన్తి కమ్మనియచిత్తం, హేట్ఠా పవత్తితదేసనాయ అస్సద్ధియాదీనం చిత్తదోసానం విగతత్తా ఉపరిదేసనాయ భాజనభావూపగమనేన కమ్మక్ఖమచిత్తన్తి అత్థో. అస్సద్ధియాదయో వా యస్మా చిత్తస్స రోగభూతా తదా తస్స విగతా, తస్మా కల్లచిత్తం అరోగచిత్తన్తి అత్థో. దిట్ఠిమానాదికిలేసవిగమేన ముదుచిత్తం, కామచ్ఛన్దాదివిగమేన వినీవరణచిత్తం, సమ్మాపటిపత్తియం ఉళారపీతిపామోజ్జయోగేన ఉదగ్గచిత్తం. తత్థ సద్ధాసమ్పత్తియా పసన్నచిత్తం యదా భగవా అఞ్ఞాసీతి సమ్బన్ధో. అథ వా కల్లచిత్తన్తి కామచ్ఛన్దవిగమేన అరోగచిత్తం. ముదుచిత్తన్తి బ్యాపాదవిగమేన మేత్తావసేన అకఠినచిత్తం. వినీవరణచిత్తన్తి ఉద్ధచ్చకుక్కుచ్చవిగమేన విక్ఖేపస్స విగతత్తా తేన అపిహితచిత్తం. ఉదగ్గచిత్తన్తి థినమిద్ధవిగమేన సమ్పగ్గహవసేన అలీనచిత్తం. పసన్నచిత్తన్తి విచికిచ్ఛావిగమేన సమ్మాపటిపత్తియం అధిముత్తచిత్తన్తి ఏవమ్పేత్థ అత్థో వేదితబ్బో. సాముక్కంసికాతి సామం ఉక్కంసికా, అత్తనాయేవ ఉద్ధరిత్వా గహితా, సయమ్భూఞాణేన దిట్ఠా అసాధారణా అఞ్ఞేసన్తి అత్థో. కా చ పన సాతి? అరియసచ్చదేసనా. తేనేవాహ ‘‘దుక్ఖం సముదయం నిరోధం మగ్గ’’న్తి.

సేయ్యథాపీతిఆదినా ఉపమావసేన తస్స కిలేసప్పహానం అరియమగ్గుప్పాదఞ్చ దస్సేతి. అపగతకాళకన్తి విగతకాళకం. సమ్మదేవాతి సుట్ఠు ఏవ. రజనన్తి నీలపీతాదిరఙ్గజాతం. పటిగ్గణ్హేయ్యాతి గణ్హేయ్య, పభస్సరం భవేయ్య. తస్మింయేవ ఆసనేతి తస్సంయేవ నిసజ్జాయం. ఏతేనస్స లహువిపస్సకతా తిక్ఖపఞ్ఞతా సుఖపటిపదఖిప్పాభిఞ్ఞతా చ దస్సితా హోతి. విరజన్తిఆది ¶ వుత్తనయమేవ. తత్రిదం ఉపమాసంసన్దనం – వత్థం వియ చిత్తం, వత్థస్స ఆగన్తుకమలేహి కిలిట్ఠభావో వియ చిత్తస్స రాగాదిమలేహి సంకిలిట్ఠభావో, ధోవనసిలా వియ అనుపుబ్బికథా, ఉదకం వియ సద్ధా, ఉదకేన తేమేత్వా తేమేత్వా ఊసగోమయఛారికఖారకేహి కాళకపదేసే సమ్మద్దిత్వా వత్థస్స ధోవనపయోగో వియ సద్ధాసినేహేన తేమేత్వా తేమేత్వా సతిసమాధిపఞ్ఞాహి దోసే సిథిలే కత్వా సీలసుతాదివిధినా చిత్తస్స సోధనే వీరియారమ్భో, తేన పయోగేన వత్థే కాళకాపగమో వియ వీరియారమ్భేన కిలేసవిక్ఖమ్భనం, రఙ్గజాతం ¶ వియ అరియమగ్గో, తేన సుద్ధస్స వత్థస్స పభస్సరభావో వియ విక్ఖమ్భితకిలేసస్స చిత్తస్స మగ్గేన పరియోదపనన్తి.

౨౭. అస్సదూతేతి ఆరుళ్హఅస్సే దూతే. ఇద్ధాభిసఙ్ఖారన్తి ఇద్ధికిరియం. అభిసఙ్ఖరేసీతి అభిసఙ్ఖరి, అకాసీతి అత్థో. కిమత్థన్తి చే? ఉభిన్నం పటిలభితబ్బవిసేసన్తరాయనిసేధనత్థం. యది హి సో పుత్తం పస్సేయ్య, పుత్తస్సపి అరహత్తప్పత్తి సేట్ఠిస్సపి ధమ్మచక్ఖుపటిలాభో న సియా. అదిట్ఠసచ్చోపి హి ‘‘దేహి తే మాతుయా జీవిత’’న్తి యాచన్తో కథఞ్హి నామ విక్ఖేపం పటిబాహిత్వా భగవతో ధమ్మదేసనానుసారేన ఞాణం పేసేత్వా ధమ్మచక్ఖుం పటిలభేయ్య, యసో చ ఏవం తేన యాచియమానో కథం తం విక్ఖేపం పటిబాహిత్వా అరహత్తే పతిట్ఠహేయ్య.

ఏతదవోచాతి భగవతో ధమ్మదేసనం అబ్భనుమోదమానో ఏతం ‘‘అభిక్కన్తం భన్తే’’తిఆదివచనం అవోచ. అభిక్కన్త-సద్దో చాయమిధ అబ్భనుమోదనే, తస్మా సాధు సాధు భన్తేతి వుత్తం హోతి.

‘‘భయే కోధే పసంసాయం, తురితే కోతూహలచ్ఛరే;

హాసే సోకే పసాదే చ, కరే ఆమేడితం బుధో’’తి. –

ఇమినావ లక్ఖణేన ఇధ పసాదవసేన పసంసావసేన చాయం ద్విక్ఖత్తుం వుత్తోతి వేదితబ్బో. సేయ్యథాపీతిఆదినా చతూహి ఉపమాహి భగవతో దేసనం థోమేతి. తత్థ నిక్కుజ్జితన్తి అధోముఖఠపితం, హేట్ఠాముఖజాతం వా. ఉక్కుజ్జేయ్యాతి ఉపరిముఖం కరేయ్య. పటిచ్ఛన్నన్తి తిణపణ్ణాదిఛాదితం. వివరేయ్యాతి ఉగ్ఘాటేయ్య. మూళ్హస్సాతి దిసామూళ్హస్స. మగ్గం ఆచిక్ఖేయ్యాతి హత్థే గహేత్వా ‘‘ఏస మగ్గో’’తి వదేయ్య. అన్ధకారేతి కాళపక్ఖచాతుద్దసీ అడ్ఢరత్తి ఘనవనసణ్డమేఘపటలేహి చతురఙ్గతమే.

ఏవం ¶ దేసనం థోమేత్వా ఇమాయ దేసనాయ రతనత్తయే పసన్నచిత్తో పసన్నాకారం కరోన్తో ‘‘ఏసాహ’’న్తిఆదిమాహ. తత్థ ఏసాహన్తి ఏసో అహం. ఉపాసకం మం భగవా ధారేతూతి మం భగవా ‘‘ఉపాసకో అయ’’న్తి ఏవం ధారేతు, జానాతూతి అత్థో. అజ్జతగ్గేతి ఏత్థాయం అగ్గ-సద్దో ఆదిఅత్థే, తస్మా అజ్జతగ్గేతి అజ్జతం ఆదిం కత్వాతి ¶ ఏవమత్థో వేదితబ్బో. అజ్జతన్తి అజ్జభావం. ‘‘అజ్జదగ్గే’’తి వా పాఠో, ద-కారో పదసన్ధికరో, అజ్జ అగ్గం కత్వాతి అత్థో. పాణుపేతన్తి పాణేహి ఉపేతం. యావ మే జీవితం పవత్తతి, తావ ఉపేతం, అనఞ్ఞసత్థుకం తీహి సరణగమనేహి సరణం గతం ఉపాసకం కప్పియకారకం మం భగవా ధారేతు జానాతు. అహఞ్హి సచేపి మే తిఖిణేన అసినా సీసం ఛిన్దేయ్య, నేవ బుద్ధం ‘‘న బుద్ధో’’తి వా, ధమ్మం ‘‘న ధమ్మో’’తి వా, సఙ్ఘం ‘‘న సఙ్ఘో’’తి వా వదేయ్యన్తి ఏవం అత్తసన్నియ్యాతనేన సరణం అగమాసి. ఏవం ‘‘అభిక్కన్త’’న్తిఆదీనం అనుత్తానపదత్థో వేదితబ్బో, విత్థారో పన హేట్ఠా వేరఞ్జకణ్డవణ్ణనాయం ఆగతోయేవాతి ఇధ న దస్సితో.

౨౮. భూమిం పచ్చవేక్ఖన్తస్సాతి అత్తనా దిట్ఠమత్థం పచ్చవేక్ఖన్తస్స. ఇద్ధాభిసఙ్ఖారం పటిప్పస్సమ్భేసీతి యథా తం సేట్ఠి గహపతి తత్థ నిసిన్నోవ యసం కులపుత్తం పస్సతి, తథా అధిట్ఠాసీతి అత్థో. అధివాసేతూతి సమ్పటిచ్ఛతు. అజ్జతనాయాతి యం మే తుమ్హేసు సక్కారం కరోతో అజ్జ భవిస్సతి పుఞ్ఞఞ్చ పీతిపామోజ్జఞ్చ, తదత్థాయ. అధివాసేసి భగవా తుణ్హీభావేనాతి భగవా కాయఙ్గం వా వాచఙ్గం వా అచోపేత్వా అబ్భన్తరేయేవ ఖన్తిం కరోన్తో తుణ్హీభావేన అధివాసేసి, సేట్ఠిస్స అనుగ్గహత్థం మనసావ సమ్పటిచ్ఛీతి వుత్తం హోతి. ‘‘ఏహి భిక్ఖూ’’తి భగవా అవోచాతి తస్స కిర ఇద్ధిమయపత్తచీవరస్స ఉపనిస్సయం ఓలోకేన్తో అనేకాసు జాతీసు చీవరాదిఅట్ఠపరిక్ఖారదానం దిస్వా ‘‘ఏహి భిక్ఖూ’’తి అవోచ. సో తావదేవ భణ్డు కాసావవసనో అట్ఠహి భిక్ఖుపరిక్ఖారేహి సరీరే పటిముక్కేహేవ వస్ససట్ఠికత్థేరో వియ భగవన్తం నమస్సమానోవ నిసీది. యో హి చీవరాదికే అట్ఠ పరిక్ఖారే పత్తచీవరమేవ వా సోతాపన్నాదిఅరియస్స పుథుజ్జనస్సేవ వా సీలసమ్పన్నస్స దత్వా ‘‘ఇదం పరిక్ఖారదానం అనాగతే ఏహిభిక్ఖుభావాయ పచ్చయో హోతూ’’తి పత్థనం పట్ఠపేతి, తస్స తం సతి అధికారసమ్పత్తియం బుద్ధానం సమ్ముఖీభావే ఇద్ధిమయపరిక్ఖారలాభాయ సంవత్తతీతి వేదితబ్బం.

౨౯. పణీతేనాతి ఉత్తమేన. సహత్థాతి సహత్థేన. సన్తప్పేత్వాతి సుట్ఠు తప్పేత్వా, పరిపుణ్ణం సుహితం యావదత్థం కత్వా. సమ్పవారేత్వాతి సుట్ఠు పవారేత్వా, అలం అలన్తి హత్థసఞ్ఞాయ పటిక్ఖిపాపేత్వా. భుత్తావిన్తి భుత్తవన్తం ¶ . ఓనీతపత్తపాణిన్తి పత్తతో ఓనీతపాణిం, అపనీతహత్థన్తి వుత్తం హోతి. ‘‘ఓనిత్తపత్తపాణి’’న్తిపి పాఠో, తస్సత్థో – ఓనిత్తం నానాభూతం వినాభూతం ¶ పత్తం పాణితో అస్సాతి ఓనిత్తపత్తపాణి, తం ఓనిత్తపత్తపాణిం, హత్థే చ పత్తఞ్చ ధోవిత్వా ఏకమన్తం పత్తం నిక్ఖిపిత్వా నిసిన్నన్తి అత్థో. ఏకమన్తం నిసీదింసూతి భగవన్తం ఏవంభూతం ఞత్వా ఏకస్మిం ఓకాసే నిసీదింసూతి అత్థో. ధమ్మియా కథాయాతిఆదీసు తఙ్ఖణానురూపాయ ధమ్మియా కథాయ దిట్ఠధమ్మికసమ్పరాయికఅత్థం సన్దస్సేత్వా కుసలే చ ధమ్మే సమాదపేత్వా తత్థ చ నం సముత్తేజేత్వా సఉస్సాహం కత్వా తాయ చ సఉస్సాహతాయ అఞ్ఞేహి చ విజ్జమానగుణేహి సమ్పహంసేత్వా ధమ్మరతనవస్సం వస్సిత్వా ఉట్ఠాయాసనా పక్కామి.

యసస్స పబ్బజ్జాకథావణ్ణనా నిట్ఠితా.

చతుగిహిసహాయపబ్బజ్జాకథావణ్ణనా

౩౦. ఇదాని తస్స సహాయానం పబ్బజ్జం దస్సేన్తో ‘‘అస్సోసుం ఖో’’తిఆదిమాహ. తత్రాయం అనుత్తానపదవణ్ణనా – సేట్ఠినో చ అనుసేట్ఠినో చ యేసం కులానం తాని సేట్ఠానుసేట్ఠీని కులాని, తేసం సేట్ఠానుసేట్ఠీనం కులానం, పవేణివసేన ఆగతేహి సేట్ఠీహి చ అనుసేట్ఠీహి చ సమన్నాగతానం కులానన్తి అత్థో. విమలోతిఆదీని తేసం పుత్తానం నామాని. కేసమస్సుం ఓహారేత్వాతి కేసఞ్చ మస్సుఞ్చ ఓరోపేత్వా. కాసాయాని వత్థానీతి కసాయరసపీతాని బ్రహ్మచరియం చరన్తానం అనుచ్ఛవికాని వత్థాని. ఓరకోతి ఊనకో లామకో. సేసమేత్థ వుత్తనయమేవ.

చతుగిహిసహాయపబ్బజ్జాకథావణ్ణనా నిట్ఠితా.

పఞ్ఞాసగిహిసహాయపబ్బజ్జాకథావణ్ణనా

౩౧. పఞ్ఞాసమత్తానం గిహిసహాయానం పబ్బజ్జాయపి యం వత్తబ్బం, తం వుత్తమేవ. ఇమేసం పన సబ్బేసం పుబ్బయోగో వత్తబ్బోతి తం దస్సేతుం ‘‘యసఆదీనం ¶ కులపుత్తానం అయం పుబ్బయోగో’’తిఆదిమాహ. తత్థ వగ్గబన్ధనేనాతి గణబన్ధనేన, ఏకీభూతాతి వుత్తం హోతి. అనాథసరీరానీతి అనాథాని మతకళేవరాని. పటిజగ్గన్తాతి బహి నీహరిత్వా ఝాపేన్తా.

పఞ్ఞాసగిహిసహాయపబ్బజ్జాకథావణ్ణనా నిట్ఠితా.

౩౨. ఇదాని ¶ సరణగమనూపసమ్పదం దస్సేతుం ‘‘అథ ఖో భగవా’’తిఆది ఆరద్ధం. తత్రాయం అనుపుబ్బపదవణ్ణనా (సం. ని. అట్ఠ. ౧.౧.౧౪౧) – ముత్తాహన్తి ముత్తో అహం. చారికన్తి అనుపుబ్బగమనచారికం, గామనిగమరాజధానీసు అనుక్కమేన గమనసఙ్ఖాతం చారికన్తి అత్థో. చరథాతి దివసం యోజనపరమం గచ్ఛన్తా చరథ. మా ఏకేన ద్వే అగమిత్థాతి ఏకేన మగ్గేన ద్వీసు గతేసు ఏకస్మిం ధమ్మం దేసేన్తే ఏకేన తుణ్హీభూతేన ఠాతబ్బం హోతి, తస్మా ఏవమాహ. ఆదికల్యాణన్తి ఆదిమ్హి కల్యాణం సున్దరం భద్దకం, తథా మజ్ఝపరియోసానేసు. ఆదిమజ్ఝపరియోసానఞ్చ నామేతం సాసనస్స చ దేసనాయ చ వసేన దుబ్బిధం. తత్థ సాసనస్స సీలం ఆది, సమథవిపస్సనామగ్గా మజ్ఝం, ఫలనిబ్బానాని పరియోసానం. సీలసమాధయో వా ఆది, విపస్సనామగ్గా మజ్ఝం, ఫలనిబ్బానాని పరియోసానం. సీలసమాధివిపస్సనా వా ఆది, మగ్గో మజ్ఝం, ఫలనిబ్బానాని పరియోసానం. దేసనాయ పన చతుప్పదికగాథాయ తావ పఠమపాదో ఆది, దుతియతతియా మజ్ఝం, చతుత్థో పరియోసానం. పఞ్చపదఛప్పదానం పఠమపాదో ఆది, అవసానపాదో పరియోసానం, సేసా మజ్ఝం. ఏకానుసన్ధికస్స సుత్తస్స నిదానం ఆది, ఇదమవోచాతి పరియోసానం, సేసం మజ్ఝం. అనేకానుసన్ధికస్స సుత్తస్స మజ్ఝే బహుకమ్పి అనుసన్ధి మజ్ఝమేవ, నిదానం ఆది, ఇదమవోచాతి పరియోసానం. సాత్థన్తి సాత్థకం కత్వా దేసేథ. సబ్యఞ్జనన్తి బ్యఞ్జనేహి చేవ పదేహి చ పరిపూరం కత్వా దేసేథ. కేవలపరిపుణ్ణన్తి సకలపరిపుణ్ణం. పరిసుద్ధన్తి నిరుపక్కిలేసం. బ్రహ్మచరియన్తి సిక్ఖత్తయసఙ్గహం సాసనబ్రహ్మచరియం. పకాసేథాతి ఆవి కరోథ.

అప్పరజక్ఖజాతికాతి పఞ్ఞాచక్ఖుమ్హి అప్పకిలేసరజసభావా, దుకూలసాణియా పటిచ్ఛన్నా వియ చతుప్పదికగాథాపరియోసానే అరహత్తం పత్తుం సమత్థా ¶ సత్తా సన్తీతి అత్థో. పరిహాయన్తీతి అలాభపరిహానియా ధమ్మతో పరిహాయన్తి. తేనేవాహ ‘‘అనధిగతం నాధిగచ్ఛన్తా విసేసాధిగమతో పరిహాయన్తీ’’తి. సేనానిగమోతి సేనాయ నిగమో. పఠమకప్పికానం కిర తస్మిం ఠానే సేనానివేసో అహోసి, తస్మా సో పదేసో ‘‘సేనానిగమో’’తి వుచ్చతి. ‘‘సేనానిగామో’’తిపి పాఠో, సేనాని నామ సుజాతాయ పితా, తస్స గామోతి అత్థో. తేనుపసఙ్కమిస్సామీతి నాహం తుమ్హే ఉయ్యోజేత్వా పరివేణాదీని కారేత్వా ఉపట్ఠాకాదీహి పరిచరియమానో విహరిస్సామి, తిణ్ణం పన జటిలానం అడ్ఢుడ్ఢాని పాటిహారియసహస్సాని దస్సేత్వా ధమ్మమేవ దేసేతుం ఉపసఙ్కమిస్సామి.

౩౩. మారో పాపిమాతి అత్తనో విసయం అతిక్కమితుం పటిపన్నే సత్తే మారేతీతి మారో, పరే ¶ పాపే నియోజేతి, సయం వా పాపే నియుత్తోతి పాపిమా. అఞ్ఞానిపిస్స కణ్హో అధిపతి వసవత్తీ అన్తకో నముచి పమత్తబన్ధూతిఆదీని బహూని నామాని, ఇధ పన నామద్వయమేవ గహితం. ఉపసఙ్కమీతి ‘‘అయం సమణో గోతమో మహాయుద్ధం విచారేన్తో వియ ‘మా ఏకేన ద్వే అగమిత్థ, ధమ్మం దేసేథా’తి సట్ఠి జనే ఉయ్యోజేతి, ఇమస్మిం పన ఏకస్మిమ్పి ధమ్మం దేసేన్తే మయ్హం చిత్తస్స సాతం నత్థి, ఏవం బహూసు దేసేన్తేసు కుతో భవిస్సతి, పటిబాహామి న’’న్తి చిన్తేత్వా ఉపసఙ్కమి.

సబ్బపాసేహీతి సబ్బేహి కిలేసపాసేహి. యే దిబ్బా యే చ మానుసాతి యే దిబ్బకామగుణసఙ్ఖాతా మానుసకకామగుణసఙ్ఖాతా చ కిలేసపాసా నామ అత్థి, సబ్బేహి తేహి త్వం బద్ధోతి వదతి. మహాబన్ధనబద్ధోతి మహతా కిలేసబన్ధనేన బద్ధో, మహతి వా బన్ధనే బద్ధో, కిలేసబన్ధనస్స ఠానభూతే భవచారకే బద్ధోతి అత్థో. న మే సమణ మోక్ఖసీతి సమణ త్వం మమ విసయతో న ముచ్చిస్ససి. ‘‘న మే సమణ మోక్ఖసీ’’తి చ ఇదం మారో ‘‘ముత్తాహం, భిక్ఖవే, సబ్బపాసేహీ’’తి భగవతో వచనం అసద్దహన్తో వదతి, సద్దహన్తోపి వా ‘‘ఏవమయం పరేసం సత్తానం మోక్ఖాయ ఉస్సాహం న కరేయ్యా’’తి సన్తజ్జేన్తో కోహఞ్ఞే ఠత్వా వదతి.

నిహతోతి త్వం మయా నిహతో, నిబ్బిసేవనభావం గమితో పరాజితోతి అత్థో. అన్తలిక్ఖే చరన్తే పఞ్చాభిఞ్ఞేపి బన్ధతీతి అన్తలిక్ఖచరో. రాగపాసో హి అన్తలిక్ఖచరేసుపి కిచ్చసాధనతో ‘‘అన్తలిక్ఖచరో’’తి ¶ వుచ్చతి, తేనేవ నం మారోపి అన్తలిక్ఖచరోతి మఞ్ఞతి. మనసి జాతోతి మానసో, మనసమ్పయుత్తోతి అత్థో. సేసమేత్థ ఉత్తానత్థమేవ.

౩౪. ‘‘అనుజానామి భిక్ఖవే’’తిఆదికాయ పన పాళియా యో పబ్బజ్జూపసమ్పదావినిచ్ఛయో వత్తబ్బో, తం విత్థారతో దస్సేతుం ‘‘పబ్బజ్జాపేక్ఖం కులపుత్తం పబ్బాజేన్తేనా’’తిఆదిమాహ. తత్థ యే పుగ్గలా పటిక్ఖిత్తాతి సమ్బన్ధో. సయం పబ్బాజేతబ్బోతి కేసచ్ఛేదనాదీని సయం కరోన్తేన పబ్బాజేతబ్బో. కేసచ్ఛేదనం కాసాయచ్ఛాదనం సరణదానన్తి హి ఇమాని తీణి కరోన్తో ‘‘పబ్బాజేతీ’’తి వుచ్చతి. ఏతేసు ఏకం ద్వే వాపి కరోన్తో తథా వోహరీయతియేవ, తస్మా ఏతం పబ్బాజేహీతి కేసచ్ఛేదనం కాసాయచ్ఛాదనఞ్చ సన్ధాయ వుత్తం. ఉపజ్ఝాయం ¶ ఉద్దిస్స పబ్బాజేతీతి ఏత్థాపి ఏసేవ నయో. ఖణ్డసీమం నేత్వాతి భణ్డుకమ్మారోచనపరిహరణత్థం వుత్తం. తేన సభిక్ఖుకే విహారే అఞ్ఞమ్పి ‘‘ఏతస్స కేసే ఛిన్దా’’తి వత్తుం న వట్టతి. పబ్బాజేత్వాతి కేసచ్ఛేదనం సన్ధాయ వదతి. భిక్ఖుతో అఞ్ఞో పబ్బాజేతుం న లభతీతి సరణదానం సన్ధాయ వుత్తం. తేనేవాహ ‘‘సామణేరో పనా’’తిఆది. భబ్బరూపోతి భబ్బసభావో. తమేవత్థం పరియాయన్తరేన విభావేతి ‘‘సహేతుకో’’తి. ఞాతోతి పాకటో. యసస్సీతి పరివారసమ్పత్తియా సమన్నాగతో.

వణ్ణసణ్ఠానగన్ధాసయోకాసవసేన అసుచిజేగుచ్ఛపటికూలభావం పాకటం కరోన్తేనాతి సమ్బన్ధో. తత్థ కేసా నామేతే వణ్ణతోపి పటికూలా, సణ్ఠానతోపి గన్ధతోపి ఆసయతోపి ఓకాసతోపి పటికూలా. మనుఞ్ఞేపి (విసుద్ధి. ౧.౧౮౩; విభ. అట్ఠ. ౩౫౬; సారత్థ. టీ. పారాజికకణ్డ ౨.౧౬౨) హి యాగుపత్తే వా భత్తపత్తే వా కేసవణ్ణం కిఞ్చి దిస్వా ‘‘కేసమిస్సకమిదం, హరథ న’’న్తి జిగుచ్ఛన్తి, ఏవం కేసా వణ్ణతో పటికూలా. రత్తిం భుఞ్జన్తాపి కేససణ్ఠానం అక్కవాకం వా మకచివాకం వా ఛుపిత్వా ¶ తథేవ జిగుచ్ఛన్తి, ఏవం సణ్ఠానతో పటికూలా. తేలమక్ఖనపుప్ఫధూమాదిసఙ్ఖారవిరహితానఞ్చ కేసానం గన్ధో పరమజేగుచ్ఛో హోతి, తతో జేగుచ్ఛతరో అగ్గిమ్హి పక్ఖిత్తానం. కేసా హి వణ్ణసణ్ఠానతో అప్పటికూలాపి సియుం, గన్ధేన పన పటికూలాయేవ. యథా హి దహరస్స కుమారకస్స వచ్చం వణ్ణతో హలిద్దివణ్ణం, సణ్ఠానతోపి హలిద్దిపిణ్డిసణ్ఠానం. సఙ్కారట్ఠానే ఛడ్డితఞ్చ ఉద్ధుమాతకకాళసునఖసరీరం వణ్ణతో తాలపక్కవణ్ణం, సణ్ఠానతో వట్టేత్వా విస్సట్ఠముదిఙ్గసణ్ఠానం, దాఠాపిస్స సుమనమకుళసదిసా, తం ఉభయమ్పి వణ్ణసణ్ఠానతో సియా అప్పటికూలం, గన్ధేన పన పటికూలమేవ, ఏవం కేసాపి సియుం వణ్ణసణ్ఠానతో అప్పటికూలా, గన్ధేన పన పటికూలాయేవాతి. యథా పన అసుచిట్ఠానే గామనిస్సన్దేన జాతాని సూపేయ్యపణ్ణాని నాగరికమనుస్సానం జేగుచ్ఛాని హోన్తి అపరిభోగాని, ఏవం కేసాపి పుబ్బలోహితముత్తకరీసపిత్తసేమ్హాదినిస్సన్దేన జాతత్తా పరమజేగుచ్ఛాతి ఏవం ఆసయతో పటికూలా. ఇమే చ కేసా నామ గూథరాసిమ్హి ఉట్ఠితకణ్ణకం వియ ఏకతింసకోట్ఠాసరాసిమ్హి జాతా, తే సుసానసఙ్కారట్ఠానాదీసు జాతసాకం వియ పరిఖాదీసు జాతకమలకువలయాదిపుప్ఫం వియ చ అసుచిట్ఠానే జాతత్తా పరమజేగుచ్ఛాతి ఏవం ఓకాసతో పటికూలాతిఆదినా నయేన తచపఞ్చకస్స వణ్ణాదివసేన పటికూలభావం పకాసేన్తేనాతి అత్థో.

నిజ్జీవనిస్సత్తభావం వా పాకటం కరోన్తేనాతి ఇమే కేసా నామ సీసకటాహపలివేఠనచమ్మే జాతా. తత్థ యథా వమ్మికమత్థకే జాతేసు కున్థతిణేసు న వమ్మికమత్థకో జానాతి ‘‘మయి కున్థతిణాని జాతానీ’’తి, నాపి కున్థతిణాని జానన్తి ‘‘మయం వమ్మికమత్థకే జాతానీ’’తి, ఏవమేవ ¶ న సీసకటాహపలివేఠనచమ్మం జానాతి ‘‘మయి కేసా జాతా’’తి, నాపి కేసా జానన్తి ‘‘మయం సీసకటాహపలివేఠనచమ్మే జాతా’’తి. అఞ్ఞమఞ్ఞం ఆభోగపచ్చవేక్ఖణరహితా ఏతే ధమ్మా. ఇతి కేసా నామ ఇమస్మిం సరీరే పాటియేక్కో కోట్ఠాసో అచేతనో అబ్యాకతో సుఞ్ఞో నిస్సత్తో థద్ధో పథవీధాతూతిఆదినా నయేన నిజ్జీవనిస్సత్తభావం పకాసేన్తేన. పుబ్బేతి పురిమబుద్ధానం సన్తికే. మద్దితసఙ్ఖారోతి నామరూపవవత్థానేన చేవ పచ్చయపరిగ్గహవసేన చ ఞాణేన పరిమద్దితసఙ్ఖారో. భావితభావనోతి కలాపసమ్మసనాదినా సబ్బసో కుసలభావనాయ పూరణేన భావితభావనో.

అదిన్నం ¶ న వట్టతీతి ఏత్థ పబ్బజ్జా న రుహతీతి వదన్తి. అనుఞ్ఞాతఉపసమ్పదాతి ఞత్తిచతుత్థకమ్మేన అనుఞ్ఞాతఉపసమ్పదా. ఠానకరణసమ్పదన్తి ఏత్థ ఉరాదీని ఠానాని, సంవుతాదీని కరణానీతి వేదితబ్బాని. అనునాసికన్తం కత్వా దానకాలే అన్తరా విచ్ఛేదం అకత్వా దాతబ్బానీతి దస్సేతుం ‘‘ఏకసమ్బన్ధానీ’’తి వుత్తం. విచ్ఛిన్దిత్వాతి మ-కారన్తం కత్వా దానసమయే విచ్ఛేదం కత్వా. సబ్బమస్స కప్పియాకప్పియం ఆచిక్ఖితబ్బన్తి దససిక్ఖాపదవినిముత్తం పరామాసాపరామాసాదిభేదం కప్పియాకప్పియం ఆచిక్ఖితబ్బం. ఆభిసమాచారికేసు వినేతబ్బోతి ఇమినా సేఖియఉపజ్ఝాయవత్తాదిఆభిసమాచారికసీలమనేన పూరేతబ్బం, తత్థ చ కత్తబ్బస్స అకరణే అకత్తబ్బస్స చ కరణే దణ్డకమ్మారహో హోతీతి దీపేతి.

పబ్బజ్జూపసమ్పదాకథావణ్ణనా నిట్ఠితా.

౩౫. అథ ఖో భగవా వస్సంవుట్ఠోతిఆదికాయ పన పాళియా అయం అపుబ్బపదవణ్ణనా. యోనిసోమనసికారాతి ఉపాయమనసికారేన, అనిచ్చాదీసు అనిచ్చాదితో మనసికరణేనాతి అత్థో. యోనిసో సమ్మప్పధానాతి ఉపాయవీరియేన, అనుప్పన్నాకుసలానుప్పాదనాదివిధినా పవత్తవీరియేనాతి అత్థో. విముత్తీతి ఉక్కట్ఠనిద్దేసేన అరహత్తఫలవిముత్తి వుత్తా. అజ్ఝభాసీతి ‘‘అయం అత్తనా వీరియం కత్వా అరహత్తం పత్వాపి న తుస్సతి, ఇదాని అఞ్ఞేసమ్పి ‘పాపుణాథా’తి ఉస్సాహం కరోతి, పటిబాహేస్సామి న’’న్తి చిన్తేత్వా అభాసి. మారపాసేనాతి కిలేసపాసేన. సేసమేత్థ వుత్తనయమేవ.

౩౬. తింసభద్దవగ్గియవత్థుమ్హి ¶ యథాభిరన్తం విహరిత్వాతి యథాఅజ్ఝాసయం విహరిత్వా. బుద్ధానఞ్హి ఏకస్మిం ఠానే వసన్తానం ఛాయూదకాదీనం విపత్తిం వా అఫాసుకసేనాసనం వా మనుస్సానం అస్సద్ధాదిభావం వా ఆగమ్మ ¶ అనభిరతి నామ నత్థి, తేసం సమ్పత్తియా ‘‘ఇధ ఫాసుం విహరామా’’తి అభిరమిత్వా చిరవిహారోపి నత్థి. యత్థ పన తథాగతే విహరన్తే సత్తా సరణేసు వా తీసు పతిట్ఠహన్తి, సీలాని వా సమాదియన్తి, పబ్బజన్తి వా, సోతాపత్తిమగ్గాదీనం వా పరేసం ఉపనిస్సయో హోతి, తత్థ బుద్ధా సత్తే తాసు సమ్పత్తీసు పతిట్ఠాపనఅజ్ఝాసయేన వసన్తి, తాసం అభావే పక్కమన్తి. తేన వుత్తం ‘‘యథాఅజ్ఝాసయం విహరిత్వా’’తి. అజ్ఝోగాహేత్వాతి పవిసిత్వా. తింసమత్తాతి తింసపమాణా. సేసమేత్థ వుత్తనయమేవ.

భద్దవగ్గియకథావణ్ణనా నిట్ఠితా.

౩౭-౩౮. ఉరువేలకస్సపవత్థుమ్హి జటిలోతి జటాధరో. జటా అస్స అత్థీతి హి జటిలో. నేతీతి నాయకో, సామం వినేతి అత్తనో లద్ధిం సిక్ఖాపేతీతి వినాయకో. సచే తే కస్సప అగరూతి కస్సప సచే తుయ్హం భారియం అఫాసుకం కిఞ్చి నత్థి. అగ్యాగారేతి అగ్గిసాలాయం. ఉభిన్నం సజోతిభూతానన్తి ఉభోసు సజోతిభూతేసు పజ్జలితేసు. యత్ర హి నామాతి యో నామ.

౩౯. అజ్జణ్హోతి అజ్జ ఏకదివసం. అగ్గిసాలమ్హీతి అగ్యాగారే. సుమనమనసోతి సున్దరచిత్తసఙ్ఖాతమనో. తేజోధాతూసు కుసలోతి తేజోకసిణసమాపత్తీసు కుసలో. ఉదిచ్ఛరేతి ఉల్లోకేసుం, పరివారేసున్తి వా అత్థో. పత్తమ్హి ఓదహిత్వాతి పత్తే పక్ఖిపిత్వా. ధువభత్తేనాతి నిచ్చభత్తేన.

౪౦. అభిక్కన్తాయ రత్తియాతి ఏత్థ అభిక్కన్త-సద్దో ఖయే వత్తతి, తేన పరిక్ఖీణాయరత్తియాతి అత్థో. ఏతే హి చత్తారో మహారాజానో మజ్ఝిమయామసమనన్తరే ఆగతా. నియామో కిరేస దేవతానం, యదిదం బుద్ధానం వా బుద్ధసావకానం వా ఉపట్ఠానం ఆగచ్ఛన్తా మజ్ఝిమయామసమనన్తరే ఆగచ్ఛన్తి. అభిక్కన్తవణ్ణాతి అభిరూపఛవివణ్ణా, ఇట్ఠవణ్ణా మనాపవణ్ణాతి ¶ వుత్తం హోతి. దేవతా హి మనుస్సలోకం ఆగచ్ఛమానా పకతివణ్ణం పకతిఇద్ధిం ¶ జహిత్వా ఓళారికం అత్తభావం కత్వా అతిరేకవణ్ణవత్థాలఙ్కారకాయాదీహి ఓభాసం ముఞ్చమానాదివసేన చ దిబ్బం ఇద్ధానుభావఞ్చ నిమ్మినిత్వా నటసమజ్జాదీని గచ్ఛన్తా మనుస్సా వియ అభిసఙ్ఖతేన కాయేన ఆగచ్ఛన్తి. తత్థ కామావచరా అనభిసఙ్ఖతేనపి ఆగన్తుం సక్కోన్తి ఓళారికరూపత్తా. తథా హి తే కబళీకారాహారభక్ఖా, రూపావచరా పన అనభిసఙ్ఖతేన కాయేన ఆగన్తుం న సక్కోన్తి సుఖుమతరరూపత్తా. తేసఞ్హి అతిసుఖుమోవ అత్తభావో, న తేన ఇరియాపథకప్పనం హోతి. తస్మా బ్రహ్మలోకేపి బ్రహ్మానో యేభుయ్యేన నిమ్మితరూపేనేవ పవత్తన్తి. మూలపటిసన్ధిరూపఞ్హి నేసం అతివియ సుఖుమమహారూపం, కేవలం తం చిత్తుప్పాదస్స నిస్సయాధిట్ఠానభూతం సణ్ఠానవన్తం హుత్వా తిట్ఠతి.

కేవలకప్పన్తి ఏత్థ కేవల-సద్దస్స అనవసేసత్తం అత్థో, కప్ప-సద్దస్స సమన్తభావో, తస్మా కేవలకప్పం వనసణ్డన్తి అనవసేసం సమన్తతో వనసణ్డన్తి అత్థో. అనవసేసం ఫరితుం సమత్థస్సపి హి ఓభాసస్స కేనచి కారణేన ఏకదేసఫరణమ్పి సియా, అయం పన సబ్బసో ఫరతీతి దస్సేతుం సమన్తత్థో కప్ప-సద్దో గహితో. అథ వా ఈసం అసమత్థం కేవలకప్పం. భగవతో పభాయ అనోభాసితమేవ హి పదేసం దేవతా అత్తనో పభాయ ఓభాసేన్తి. న హి భగవతో పభా కాయచి పభాయ అభిభూయతి, సూరియాదీనమ్పి పన పభం సా అభిభుయ్య తిట్ఠతీతి. ఓభాసేత్వాతి వత్థాలఙ్కారసరీరసముట్ఠితాయ ఆభాయ ఫరిత్వా, చన్దో వియ సూరియో వియ చ ఏకోభాసం ఏకపజ్జోతం కరిత్వాతి అత్థో. దేవతానఞ్హి సరీరాభా దసద్వాదసయోజనమత్తట్ఠానం తతో భియ్యోపి ఫరిత్వా తిట్ఠతి, తథా వత్థాభరణాదీసు సముట్ఠితా పభా. చతుద్దిసాతి చతూసు దిసాసు. యత్ర హి నామాతి యం నామ.

౪౩. అఙ్గమగధాతి ఉభో అఙ్గమగధరట్ఠవాసినో. ఇద్ధిపాటిహారియన్తి ఇద్ధిభూతం పాటిహారియం, న ఆదేసనానుసాసనీపాటిహారియన్తి అత్థో. తివిధఞ్హి పాటిహారియం ఇద్ధిపాటిహారియం ఆదేసనాపాటిహారియం అనుసాసనీపాటిహారియన్తి. తత్థ ‘‘ఇధ భిక్ఖు ఏకోపి హుత్వా బహుధా హోతి, బహుధాపి హుత్వా ఏకో హోతి ఆవిభావం తిరోభావ’’న్తిఆదినయప్పవత్తం (దీ. ని. ౧.౨౩౮-౨౩౯; మ. ని. ౧.౧౪౭; సం. ని. ౨.౭౦; ౫.౮౩౪) ఇద్ధివిధమేవ ¶ ఇద్ధిపాటిహారియం. ‘‘ఇధ భిక్ఖు పరసత్తానం పరపుగ్గలానం చిత్తమ్పి ఆదిసతి, చేతసికమ్పి ఆదిసతి, వితక్కితమ్పి ఆదిసతి, విచారితమ్పి ఆదిసతి ‘ఏవమ్పి తే మనో, ఇత్థమ్పి తే మనో’’’తిఆదినయప్పవత్తం (పటి. మ. ౩.౩౦) పరస్స చిత్తం ఞత్వా కథనం ఆదేసనాపాటిహారియం. ‘‘ఇధ భిక్ఖు ఏవమనుసాసతి ‘ఏవం వితక్కేథ, మా ఏవం వితక్కయిత్థ, ఏవం ¶ మనసి కరోథ, మా ఏవం మానసా కరిత్థ, ఇదం పజహథ, ఇదం ఉపసమ్పజ్జ విహరథా’’’తి (పటి. మ. ౩.౩౦) ఏవమాదినయప్పవత్తా సావకానం బుద్ధానఞ్చ సబ్బకాలం దేసేతబ్బధమ్మదేసనా అనుసాసనీపాటిహారియం.

తత్థ (ఉదా. అట్ఠ. ౧) పాటిహారియపదస్స వచనత్థం పటిపక్ఖహరణతో రాగాదికిలేసాపనయనతో పాటిహారియన్తి వదన్తి. భగవతో పన పటిపక్ఖా రాగాదయో న సన్తి యే హరితబ్బా, పుథుజ్జనానమ్పి విగతూపక్కిలేసే అట్ఠగుణసమన్నాగతే చిత్తే హతపటిపక్ఖే ఇద్ధివిధం వత్తతి, తస్మా తత్థ పవత్తవోహారేన చ న సక్కా ఇధ పాటిహారియన్తి వత్తుం. సచే పన మహాకారుణికస్స భగవతో వేనేయ్యగతా చ కిలేసా పటిపక్ఖా, తేసం హరణతో పాటిహారియన్తి వుత్తం, ఏవం సతి యుత్తమేతం. అథ వా భగవతో చ సాసనస్స చ పటిపక్ఖా తిత్థియా, తేసం హరణతో పాటిహారియం. తే హి దిట్ఠిహరణవసేన దిట్ఠిప్పకాసనే అసమత్థభావేన చ ఇద్ధిఆదేసనానుసాసనీహి హరితా అపనీతా హోన్తీతి. పటీతి వా అయం సద్దో పచ్ఛాతి ఏతస్స అత్థం బోధేతి ‘‘తస్మిం పటిపవిట్ఠమ్హి, అఞ్ఞో ఆగఞ్ఛి బ్రాహ్మణో’’తిఆదీసు (చూళని. వత్థుగాథా ౪) వియ, తస్మా సమాహితే చిత్తే విగతూపక్కిలేసేన కతకిచ్చేన పచ్ఛా హరితబ్బం పవత్తేతబ్బన్తి పటిహారియం, అత్తనో వా ఉపక్కిలేసేసు చతుత్థజ్ఝానమగ్గేహి హరితేసు పచ్ఛా హరణం పటిహారియం, ఇద్ధిఆదేసనానుసాసనియో చ విగతూపక్కిలేసేన కతకిచ్చేన సత్తహితత్థం పున పవత్తేతబ్బా, హరితేసు చ అత్తనో ఉపక్కిలేసేసు పరసత్తానం ఉపక్కిలేసహరణాని హోన్తీతి పటిహారియాని భవన్తి, పటిహారియమేవ పాటిహారియం. పటిహారియే వా ఇద్ధిఆదేసనానుసాసనీసముదాయే భవం ఏకేకం పాటిహారియన్తి వుచ్చతి. పటిహారియం వా చతుత్థజ్ఝానం మగ్గో చ పటిపక్ఖహరణతో, తత్థ జాతం నిమిత్తభూతే, తతో వా ఆగతన్తి పాటిహారియం. స్వాతనాయాతి స్వే దాతబ్బస్స అత్థాయ.

౪౪. పంసుకూలం ¶ ఉప్పన్నం హోతీతి పరియేసమానస్స పటిలాభవసేన ఉప్పన్నం హోతి. విచిత్తపాటిహారియదస్సనత్థావ సా పరియేసనా. యస్మా పాణినా ఫుట్ఠమత్తే సా పోక్ఖరణీ నిమ్మితా అహోసి, తస్మా వుత్తం ‘‘పాణినా పోక్ఖరణిం ఖణిత్వా’’తి.

౪౬-౪౯. జటిలాతి తాపసా. తే హి జటాధారితాయ ఇధ ‘‘జటిలా’’తి వుత్తా. అన్తరట్ఠకాసు హిమపాతసమయేతి హేమన్తస్స ఉతునో అబ్భన్తరభూతే మాఘమాసస్స అవసానే చతస్సో, ఫగ్గుణమాసస్స ఆదిమ్హి చతస్సోతి ఏవం ఉభిన్నమన్తరే అట్ఠరత్తీసు హిమపతనకాలే. నేరఞ్జరాయ ఉమ్ముజ్జన్తీతి కేచి తస్మిం తిత్థసమ్మతే ఉదకే పఠమం నిముగ్గసకలసరీరా తతో ఉమ్ముజ్జన్తా వుట్ఠహన్తి ¶ ఉప్పిలవన్తి. నిముజ్జన్తీతి ససీసం ఉదకే ఓసీదన్తి. ఉమ్ముజ్జననిముజ్జనమ్పి కరోన్తీతి పునప్పునం ఉమ్ముజ్జననిముజ్జనానిపి కరోన్తి. తత్థ హి కేచి ‘‘ఏకుమ్ముజ్జనేనేవ పాపసుద్ధి హోతీ’’తి ఏవందిట్ఠికా, తే ఉమ్ముజ్జనమేవ కత్వా గచ్ఛన్తి. ఉమ్ముజ్జనం పన నిముజ్జనమన్తరేన నత్థీతి అవినాభావతో నిముజ్జనమ్పి తే కరోన్తియేవ. యేపి ‘‘ఏకనిముజ్జనేనేవ పాపసుద్ధి హోతీ’’తి ఏవందిట్ఠికా, తేపి ఏకవారమేవ నిముజ్జిత్వా వుత్తనయేనేవ అవినాభావతో ఉమ్ముజ్జనమ్పి కత్వా పక్కమన్తి. అపరే ‘‘పునప్పునం ఉమ్ముజ్జననిముజ్జనాని కత్వా నహాతే పాపసుద్ధి హోతీ’’తి ఏవందిట్ఠికా, తే కాలేన కాలం ఉమ్ముజ్జననిముజ్జనాని కరోన్తి. తే సబ్బేపి సన్ధాయ వుత్తం ‘‘ఉమ్ముజ్జన్తిపి నిముజ్జన్తిపి ఉమ్ముజ్జననిముజ్జనమ్పి కరోన్తీ’’తి. ఏత్థ చ కిఞ్చాపి నిముజ్జనపుబ్బకం ఉమ్ముజ్జనం, నిముజ్జనమేవ పన కరోన్తా కతిపయా, ఉమ్ముజ్జనం తదుభయఞ్చ కరోన్తా బహూతి తేసం యేభుయ్యభావదస్సనత్థం ఉమ్ముజ్జనం పఠమం వుత్తం.

౫౦-౫౧. ఉదకవాహకోతి ఉదకోఘో. రేణుహతాయాతి రజోగతాయ, రజోకిణ్ణాయాతి వుత్తం హోతి. నేవ చ ఖో త్వం కస్సప అరహాతి ఏతేన తదా కస్సపస్స అసేక్ఖభావం పటిక్ఖిపతి, నాపి అరహత్తమగ్గసమాపన్నోతి ఏతేన సేక్ఖభావం. ఉభయేనపిస్స అనరియభావమేవ దీపేతి. సాపి తే పటిపదా నత్థి, యాయ త్వం అరహా వా అస్ససి అరహత్తమగ్గం వా సమాపన్నోతి ఇమినా పనస్స కల్యాణపుథుజ్జనభావమ్పి పటిక్ఖిపతి. తత్థ పటిపదాతి సీలవిసుద్ధిఆదయో ఛ విసుద్ధియో. పటిపజ్జతి ఏతాయ అరియమగ్గోతి పటిపదా. అస్ససీతి ¶ భవేయ్యాసి. చిరపటికాతి చిరకాలతో పట్ఠాయ, నాగదమనతో పట్ఠాయాతి అత్థో. ఖారికాజమిస్సన్తి ఏత్థ ఖారీతి అరణీకమణ్డలుసూచిఆదయో తాపసపరిక్ఖారా, తం హరణకాజం ఖారికాజం. అగ్గిహుతమిస్సన్తి దబ్బిఆదిఅగ్గిపూజోపకరణం.

౫౨-౫౩. ఉపసగ్గోతి ఉపద్దవో. ఇదాని అడ్ఢుడ్ఢాని పాటిహారియసహస్సాని ఏకతో గణేత్వా దస్సేతుం ‘‘భగవతో అధిట్ఠానేన పఞ్చ కట్ఠసతాని న ఫాలియింసూ’’తిఆది ఆరద్ధం. నాగదమనాదీని పన సోళస పాటిహారియాని ఇధ న గణితాని, తేహి సద్ధిం సోళసాతిరేకఅడ్ఢుడ్ఢపాటిహారియసహస్సానీతి వేదితబ్బం.

౫౪. ఇదాని తస్స భిక్ఖుసహస్సస్స ఆదిత్తపరియాయదేసనాయ అరహత్తప్పత్తిం దస్సేతుం ‘‘అథ ఖో ¶ భగవా’’తిఆది ఆరద్ధం. తత్థ గయాయం విహరతి గయాసీసేతి గయానామికాయ నదియా అవిదూరే భవత్తా గామో గయా నామ, తస్సం గయాయం విహరతి. సమీపత్థే చేతం భుమ్మవచనం. గయాగామస్స హి అవిదూరే గయాతి ఏకా పోక్ఖరణీపి అత్థి నదీపి గయాసీసనామకో హత్థికుమ్భసదిసో పిట్ఠిపాసాణోపి. యత్థ భిక్ఖుసహస్సస్స ఓకాసో పహోతి, భగవా తత్థ విహరతి. తేన వుత్తం ‘‘గయాసీసే’’తి, గయాగామస్స ఆసన్నే గయాసీసనామకే పిట్ఠిపాసాణే విహరతీతి వుత్తం హోతి. భిక్ఖూ ఆమన్తేసీతి తేసం సప్పాయధమ్మదేసనం విచినిత్వా తం దేసేస్సామీతి ఆమన్తేసి. భగవా హి తం ఇద్ధిమయపత్తచీవరధరం సమణసహస్సం ఆదాయ గయాసీసం గన్త్వా తేన పరివారితో నిసీదిత్వా ‘‘కతరా ను ఖో ఏతేసం ధమ్మకథా సప్పాయా’’తి చిన్తేన్తో ‘‘ఇమే సాయం పాతం అగ్గిం పరిచరన్తి, ఇమేసం ద్వాదసాయతనాని ఆదిత్తాని సమ్పజ్జలితాని వియ కత్వా దస్సేస్సామి, ఏవం ఇమే అరహత్తం పాపుణితుం సక్ఖిస్సన్తీ’’తి సన్నిట్ఠానమకాసి. అథ నేసం తథా దేసేతుం ‘‘సబ్బం, భిక్ఖవే, ఆదిత్త’’న్తిఆదినా ఇమం ఆదిత్తపరియాయం అభాసి.

తత్థ (సం. ని. అట్ఠ. ౩.౪.౨౩) సబ్బం నామ చతుబ్బిధం సబ్బసబ్బం ఆయతనసబ్బం సక్కాయసబ్బం పదేససబ్బన్తి. తత్థ –

‘‘న ¶ తస్స అద్దిట్ఠమిధత్థి కిఞ్చి;

సబ్బం అభిఞ్ఞాసి యదత్థి నేయ్యం;

తథాగతో తేన సమన్తచక్ఖూ’’తి (మహాని. ౧౫౬; చూళని. ధోతకమాణవపుచ్ఛానిద్దేస ౩౨; పటి. మ. ౧.౧౨౧) –

ఇదం సబ్బసబ్బం నామ. ‘‘సబ్బం వో, భిక్ఖవే, దేసేస్సామి, తం సుణాథా’’తి (సం. ని. ౪.౨౩) ఇదం ఆయతనసబ్బం నామ. ‘‘సబ్బధమ్మమూలపరియాయం వో, భిక్ఖవే, దేసేస్సామీ’’తి (మ. ని. ౧.౧) ఇదం సక్కాయసబ్బం నామ. ‘‘సబ్బధమ్మేసు వా పఠమసమన్నాహారో ఉప్పజ్జతి చిత్తం మనో మానసం తజ్జా మనోవిఞ్ఞాణధాతూ’’తి ఇదం పదేససబ్బం నామ. ఇతి పఞ్చారమ్మణమత్తం పదేససబ్బం, తేభూమకా ధమ్మా సక్కాయసబ్బం, చతుభూమకా ధమ్మా ఆయతనసబ్బం, యం కిఞ్చి నేయ్యం సబ్బసబ్బం. పదేససబ్బం సక్కాయసబ్బం న పాపుణాతి తస్స తేభూమకధమ్మేసుపి ఏకదేసస్స అసఙ్గణ్హనతో. సక్కాయసబ్బం ఆయతనసబ్బం న పాపుణాతి లోకుత్తరధమ్మానం అసఙ్గణ్హనతో. ఆయతనసబ్బం సబ్బసబ్బం న పాపుణాతి. కస్మా? యస్మా ఆయతనసబ్బేన చతుభూమకధమ్మావ పరిగ్గహితా ¶ , న లక్ఖణపఞ్ఞత్తియోతి. ఇమస్మిం పన సుత్తే ఆయతనసబ్బం అధిప్పేతం, తత్థాపి ఇధ విపస్సనుపగధమ్మావ గహేతబ్బా.

చక్ఖూతి (ధ. స. అట్ఠ. ౫౯౬; సం. ని. అట్ఠ. ౩.౪.౧) ద్వే చక్ఖూని ఞాణచక్ఖు చేవ మంసచక్ఖు చ. తత్థ ఞాణచక్ఖు పఞ్చవిధం బుద్ధచక్ఖు ధమ్మచక్ఖు సమన్తచక్ఖు దిబ్బచక్ఖు పఞ్ఞాచక్ఖూతి. తేసు బుద్ధచక్ఖు నామ ఆసయానుసయఞాణఞ్చేవ ఇన్ద్రియపరోపరియత్తఞాణఞ్చ, యం ‘‘బుద్ధచక్ఖునా లోకం వోలోకేన్తో’’తి (దీ. ని. ౨.౬౯; మ. ని. ౧.౨౮౩) ఆగతం. ధమ్మచక్ఖు నామ హేట్ఠిమా తయో మగ్గా తీణి చ ఫలాని, యం ‘‘విరజం వీతమలం ధమ్మచక్ఖుం ఉదపాదీ’’తి (దీ. ని. ౧.౩౫౫; సం. ని. ౫.౧౦౮౧) ఆగతం. సమన్తచక్ఖు నామ సబ్బఞ్ఞుతఞ్ఞాణం, యం ‘‘పాసాదమారుయ్హ సమన్తచక్ఖూ’’తి (దీ. ని. ౨.౭౦; మ. ని. ౧.౨౮౨) ఆగతం. దిబ్బచక్ఖు నామ ఆలోకవడ్ఢనేన ఉప్పన్నఞాణం, యం ‘‘దిబ్బేన చక్ఖునా విసుద్ధేనా’’తి (మ. ని. ౧.౧౪౮, ౨౮౪) ఆగతం. పఞ్ఞాచక్ఖు నామ చతుసచ్చపరిచ్ఛేదకఞాణం, యం ‘‘చక్ఖుం ఉదపాదీ’’తి (సం. ని. ౫.౧౦౮౧; మహావ. ౧౫) ఆగతం. మంసచక్ఖుపి దువిధం ససమ్భారచక్ఖు పసాదచక్ఖూతి. తేసు య్వాయం అక్ఖికూపకే అక్ఖిపటలేహి పరివారితో మంసపిణ్డో, యత్థ చతస్సో ధాతుయో వణ్ణగన్ధరసోజా సమ్భవో జీవితం ¶ భావో చక్ఖుప్పసాదో కాయప్పసాదోతి సఙ్ఖేపతో తేరస సమ్భారా హోన్తి, విత్థారతో పన చతస్సో ధాతుయో వణ్ణగన్ధరసోజా సమ్భవోతి ఇమే నవ చతుసముట్ఠానవసేన ఛత్తింస, జీవితం భావో చక్ఖుప్పసాదో కాయప్పసాదోతి ఇమే కమ్మసముట్ఠానా తావ చత్తారోతి చత్తాలీస సమ్భారా హోన్తి, ఇదం ససమ్భారచక్ఖు నామ. యం పనేత్థ సేతమణ్డలపరిచ్ఛిన్నేన కణ్హమణ్డలేన పరివారితే దిట్ఠిమణ్డలే సన్నివిట్ఠం రూపదస్సనసమత్థం పసాదమత్తం, ఇదం పసాదచక్ఖు నామ. తస్స తతో పరేసఞ్చ సోతాదీనం విత్థారకథా విసుద్ధిమగ్గే (విసుద్ధి. ౨.౪౩౬) వుత్తావ.

తత్థ యదిదం పసాదచక్ఖు, తఞ్చ గహేత్వా భగవా ‘‘చక్ఖు ఆదిత్త’’న్తిఆదిమాహ. తత్థ ఆదిత్తన్తి పదిత్తం, సమ్పజ్జలితం ఏకాదసహి అగ్గీహి ఏకజాలీభూతన్తి అత్థో. చక్ఖుసన్నిస్సితం విఞ్ఞాణం చక్ఖువిఞ్ఞాణం, చక్ఖుస్స వా కారణభూతస్స విఞ్ఞాణం చక్ఖువిఞ్ఞాణం. కామం రూపాలోకమనసికారాదయోపి తస్స విఞ్ఞాణస్స కారణం, తే పన సాధారణకారణం, చక్ఖు అసాధారణన్తి అసాధారణకారణేనాయం నిద్దేసో యథా ‘‘యవఙ్కురో’’తి. సోతవిఞ్ఞాణాదీసుపి ఏసేవ నయో. చక్ఖుసన్నిస్సితో ఫస్సో చక్ఖుసమ్ఫస్సో, చక్ఖువిఞ్ఞాణసమ్పయుత్తఫస్సస్సేతం అధివచనం. సోతసమ్ఫస్సాదీసుపి ఏసేవ నయో. చక్ఖుసమ్ఫస్సపచ్చయా ఉప్పజ్జతి ¶ వేదయితన్తి చక్ఖుసమ్ఫస్సం మూలపచ్చయం కత్వా ఉప్పన్నా సమ్పటిచ్ఛనసన్తీరణవోట్ఠబ్బనజవనవేదనా. చక్ఖువిఞ్ఞాణసమ్పయుత్తాయ పన వేదనాయ చక్ఖుసమ్ఫస్సస్స పచ్చయభావే వత్తబ్బమేవ నత్థి. చక్ఖుసమ్ఫస్సో హి సహజాతాయ వేదనాయ సహజాతాదివసేన, అసహజాతాయ ఉపనిస్సయాదివసేన పచ్చయో హోతి. తేనేవ ‘‘చక్ఖుసమ్ఫస్సపచ్చయా ఉప్పజ్జతి వేదయితం సుఖం వా దుక్ఖం వా అదుక్ఖమసుఖం వా’’తి వుత్తం. సోతద్వారవేదనాదీసుపి ఏసేవ నయో. ఏత్థ పన మనోతి భవఙ్గచిత్తం మనోద్వారస్స అధిప్పేతత్తా. ధమ్మాతి ధమ్మారమ్మణం. మనోవిఞ్ఞాణన్తి సహావజ్జనకం జవనం. మనోసమ్ఫస్సోతి భవఙ్గసహజాతో ఫస్సో. వేదయితన్తి ఆవజ్జనవేదనాయ సద్ధిం జవనవేదనా. భవఙ్గసమ్పయుత్తాయ పన వేదనాయ గహణే వత్తబ్బమేవ నత్థి. ఆవజ్జనం వా భవఙ్గతో అమోచేత్వా మనోతి సావజ్జనం భవఙ్గం దట్ఠబ్బం. ధమ్మాతి ధమ్మారమ్మణమేవ. మనోవిఞ్ఞాణన్తి జవనవిఞ్ఞాణం. మనోసమ్ఫస్సోతి ¶ భవఙ్గావజ్జనసహజాతో ఫస్సో. వేదయితన్తి జవనసహజాతా వేదనా, భవఙ్గావజ్జనసహజాతాపి వట్టతియేవ.

రాగగ్గినాతిఆదీసు రాగోవ అనుదహనట్ఠేన అగ్గీతి రాగగ్గి. రాగో హి తిఖిణం హుత్వా ఉప్పజ్జమానో సత్తే అనుదహతి ఝాపేతి, తస్మా ‘‘అగ్గీ’’తి వుచ్చతి. ఇతరేసుపి ద్వీసు ఏసేవ నయో. తత్రిమాని వత్థూని (దీ. ని. అట్ఠ. ౩.౩౦౫; విభ. అట్ఠ. ౯౨౪) – ఏకా దహరభిక్ఖునీ చిత్తలపబ్బతవిహారే ఉపోసథాగారం గన్త్వా ద్వారపాలరూపం ఓలోకయమానా ఠితా. అథస్సా అన్తో రాగో తిఖిణతరో హుత్వా ఉప్పన్నో, తస్మా తంసముట్ఠానా తేజోధాతు అతివియ తిఖిణభావేన సద్ధిం అత్తనా సహజాతధమ్మేహి హదయపదేసం ఝాపేసి యథా తం బాహిరా తేజోధాతు సన్నిస్సయం, తేన సా భిక్ఖునీ ఝాయిత్వా కాలమకాసి. భిక్ఖునియో గచ్ఛమానా ‘‘అయం దహరా ఠితా, పక్కోసథ న’’న్తి ఆహంసు. ఏకా గన్త్వా ‘‘కస్మా ఠితాసీ’’తి హత్థే గణ్హి. గహితమత్తా పరివత్తిత్వా పపతా. ఇదం తావ రాగస్స అనుదహనతాయ వత్థు.

దోసస్స పన అనుదహనతాయ మనోపదోసికా దేవా దట్ఠబ్బా. తేసు (దీ. ని. అట్ఠ. ౧.౪౭-౪౮) కిర ఏకో దేవపుత్తో ‘‘నక్ఖత్తం కీళిస్సామీ’’తి సపరివారో రథేన వీథిం పటిపజ్జతి. అథఞ్ఞో నిక్ఖమన్తో తం పురతో గచ్ఛన్తం దిస్వా ‘‘భో అయం కపణో అదిట్ఠపుబ్బం వియ ఏతం దిస్వా పీతియా ఉద్ధుమాతో వియ భిజ్జమానో వియ చ గచ్ఛతీ’’తి కుజ్ఝతి. పురతో గచ్ఛన్తోపి నివత్తిత్వా తం కుద్ధం దిస్వా కుద్ధా నామ సువిజానా హోన్తీతి కుద్ధభావమస్స ఞత్వా ‘‘త్వం కుద్ధో మయ్హం కిం కరిస్ససి, అయం సమ్పత్తి మయా దానసీలాదీనం వసేన లద్ధా, న తుయ్హం వసేనా’’తి పటికుజ్ఝతి. ఏకస్మిఞ్హి కుద్ధే ఇతరో అకుద్ధో రక్ఖతి. కుద్ధస్స హి సో కోధో ఇతరస్మిం అకుజ్ఝన్తే అనుపాదానో ఏకవారమేవ ఉప్పత్తియా అనాసేవనో ¶ చావేతుం న సక్కోతి, ఉదకం పత్వా అగ్గి వియ నిబ్బాయతి, తస్మా అకుద్ధో తం చవనతో రక్ఖతి. ఉభోసు పన కుద్ధేసు ఏకస్స కోధో ఇతరస్స పచ్చయో హోతి, తస్సపి కోధో ఇతరస్స పచ్చయో హోతీతి ఉభో కన్దన్తానంయేవ ఓరోధానం చవన్తి. ఉభోసు హి కుద్ధేసు భియ్యో భియ్యో అఞ్ఞమఞ్ఞమ్హి పరివడ్ఢనవసేన తిఖిణసముదాచారో నిస్సయదహనరసో ¶ కోధో ఉప్పజ్జమానో హదయవత్థుం నిద్దహన్తో అచ్చన్తసుఖుమాలం కరజకాయం వినాసేతి, తతో సకలోపి అత్తభావో అన్తరధాయతి. ఇదం దోసస్స అనుదహనతాయ వత్థు.

మోహస్స పన అనుదహనతాయ ఖిడ్డాపదోసికా దేవా దట్ఠబ్బా. మోహవసేన హి తేసం సతిసమ్మోసో హోతి, తస్మా ఖిడ్డావసేన ఆహారకాలం అతివత్తేత్వా కాలం కరోన్తి. తే (దీ. ని. అట్ఠ. ౧.౪౫-౪౬) కిర పుఞ్ఞవిసేసాధిగతేన మహన్తేన అత్తనో సిరివిభవేన నక్ఖత్తం కీళన్తా తాయ సమ్పత్తిమహన్తతాయ ‘‘ఆహారం పరిభుఞ్జిమ్హ, న పరిభుఞ్జిమ్హా’’తిపి న జానన్తి. అథ ఏకాహారాతిక్కమనతో పట్ఠాయ నిరన్తరం ఖాదన్తాపి పివన్తాపి చవన్తియేవ న తిట్ఠన్తి. కస్మా? కమ్మజతేజస్స బలవతాయ. మనుస్సానఞ్హి కమ్మజతేజో మన్దో, కరజకాయో బలవా. తేసం తేజస్స మన్దతాయ కరజకాయస్స బలవతాయ సత్తాహమ్పి అతిక్కమిత్వా ఉణ్హోదకఅచ్ఛయాగుఆదీహి సక్కా వత్థుం ఉపత్థమ్భేతుం. దేవానం పన తేజో బలవా హోతి ఉళారపుఞ్ఞనిబ్బత్తత్తా ఉళారగరుసినిద్ధసుధాహారజిరణతో చ, కరజం మన్దం ముదుసుఖుమాలభావతో. తేనేవ హి భగవా ఇన్దసాలగుహాయం పకతిపథవియం పతిట్ఠాతుం అసక్కోన్తం సక్కం దేవరాజానం ‘‘ఓళారికకాయం అధిట్ఠాహీ’’తి ఆహ, తస్మా తే ఏకం ఆహారవేలం అతిక్కమిత్వా సణ్ఠాతుం న సక్కోన్తి. యథా నామ గిమ్హానం మజ్ఝన్హికే తత్తపాసాణే ఠపితం పదుమం వా ఉప్పలం వా సాయన్హసమయే ఘటసతేనపి సిఞ్చియమానం పాకతికం న హోతి వినస్సతియేవ, ఏవమేవ పచ్ఛా నిరన్తరం ఖాదన్తాపి పివన్తాపి చ�