📜

నమో తస్స భగవతో అరహతో సమ్మాసమ్బుద్ధస్స

వినయపిటకే

వజిరబుద్ధి-టీకా

గన్థారమ్భకథా

పఞ్ఞావిసుద్ధాయ దయాయ సబ్బే;

విమోచితా యేన వినేయ్యసత్తా;

తం చక్ఖుభూతం సిరసా నమిత్వా;

లోకస్స లోకన్తగతస్స ధమ్మం.

సఙ్ఘఞ్చ సీలాదిగుణేహి యుత్త-

మాదాయ సబ్బేసు పదేసు సారం;

సఙ్ఖేపకామేన మమాసయేన;

సఞ్చోదితో భిక్ఖుహితఞ్చ దిస్వా.

సమన్తపాసాదికసఞ్ఞితాయ;

సమ్బుద్ధఘోసాచరియోదితాయ;

సమాసతో లీనపదే లిఖిస్సం;

సమాసతో లీనపదే లిఖీతం.

సఞ్ఞా నిమిత్తం కత్తా చ, పరిమాణం పయోజనం;

సబ్బాగమస్స పుబ్బేవ, వత్తబ్బం వత్తుమిచ్ఛతాతి. –

వచనతో సమన్తపాసాదికేతి సఞ్ఞా. దీపన్తరే భిక్ఖుజనస్స అత్థం నాభిసమ్భుణాతీతి నిమిత్తం. బుద్ధఘోసోతి గరూహి గహితనామధేయ్యేనాతి కత్తా. సమధికసత్తవీసతిసహస్సమత్తేన తస్స గన్థేనాతి పరిమాణం. చిరట్ఠితత్థం ధమ్మస్సాతి పయోజనం.

తత్రాహ – ‘‘వత్తబ్బం వత్తుమిచ్ఛతాతి యం వుత్తం, తత్థ కథంవిధో వత్తా’’తి? ఉచ్చతే –

పాఠత్థవిదూసంహీరో, వత్తా సుచి అమచ్ఛరో;

చతుక్కమపరిచ్చాగీ, దేసకస్స హితుస్సుకోతి. (మహాని. అట్ఠ. గన్థారమ్భకథా);

తత్ర పఠీయతేతి పాఠో. సో హి అనేకప్పకారో అత్థానురూపో అత్థాననురూపో చేతి. కథం? సన్ధాయభాసితో బ్యఞ్జనభాసితో సావసేసపాఠో నిరవసేసపాఠో నీతో నేయ్యోతి. తత్ర అనేకత్థవత్తా సన్ధాయభాసితో నామ ‘‘మాతరం పితరం హన్త్వా’’తిఆది (ధ. ప. ౨౯౪). ఏకత్థవత్తా బ్యఞ్జనభాసితో నామ ‘‘మనోపుబ్బఙ్గమా ధమ్మా’’త్యాది (ధ. ప. ౧, ౨; నేత్తి. ౯౦, ౯౨; పేటకో. ౧౪). సావసేసో నామ ‘‘సబ్బం, భిక్ఖవే, ఆదిత్త’’మిత్యాది (మహావ. ౫౪; సం. ని. ౪.౨౮). విపరీతో నిరవసేసో నామ ‘‘సబ్బే ధమ్మా సబ్బాకారేన బుద్ధస్స భగవతో ఞాణముఖే ఆపాథం ఆగచ్ఛన్తీ’’త్యాది (మహాని. ౧౫౬; పటి. మ. ౩.౫). యథా వచనం, తథా అవగన్తబ్బో నీతో నామ ‘‘అనిచ్చం దుక్ఖమనత్తా’’త్యాది. యుత్తియా అనుస్సరితబ్బో నేయ్యో నామ ‘‘ఏకపుగ్గలో, భిక్ఖవే’’త్యాది (అ. ని. ౧.౧౭౦).

అత్థోపి అనేకప్పకారో పాఠత్థో సభావత్థో ఞేయ్యత్థో పాఠానురూపో పాఠాననురూపో సావసేసత్థో నిరవసేసత్థో నీతత్థో నేయ్యత్థోత్యాది. తత్థ యో తంతంసఞ్ఞాపనత్థముచ్చారీయతే పాఠో, స పాఠత్థో ‘‘సాత్థం సబ్యఞ్జన’’మిత్యాదీసు (పారా. ౧; దీ. ని. ౧.౧౯౦) వియ. రూపారూపధమ్మానం లక్ఖణరసాది సభావత్థో ‘‘సమ్మాదిట్ఠిం భావేతీ’’త్యాదీసు (విభ. ౪౮౯; సం. ని. ౫.౩) వియ. యో ఞాయమానో హితాయ భవతి, స ఞాతుమరహత్తా ఞేయ్యత్థో ‘‘అత్థవాదీ ధమ్మవాదీ’’త్యేవమాదీసు (దీ. ని. ౧.౯, ౧౯౪; ౩.౨౩౮; మ. ని. ౧.౪౧౧) వియ. యథాపాఠం భాసితో పాఠానురూపో ‘‘చక్ఖు, భిక్ఖవే, పురాణకమ్మ’’న్తి (సం. ని. ౪.౧౪౬) భగవతా వుత్తమతో చక్ఖుమపి కమ్మన్తి. బ్యఞ్జనచ్ఛాయాయ అత్థం పటిబాహయమానేన వుత్తో పాఠాననురూపో. వజ్జేతబ్బం కిఞ్చి అపరిచ్చజిత్వా పరిసేసం కత్వా వుత్తో సావసేసత్థో ‘‘చక్ఖుఞ్చ పటిచ్చ రూపే చ ఉప్పజ్జతీ’’తి (సం. ని. ౪.౬౦; మహాని. ౧౦౭) చ, ‘‘సబ్బే తసన్తి దణ్డస్స, సబ్బే భాయన్తి మచ్చునో’’త్యాదీసు (ధ. ప. ౧౨౯) వియ. విపరీతో నిరవసేసత్థో ‘‘సన్ధావితం సంసరితం మమఞ్చేవ తుమ్హాకఞ్చ (దీ. ని. ౨.౧౫౫; మహా. ౨౮౭; నేత్తి. ౧౧౪). తత్ర, భిక్ఖవే, కో మన్తా కో సద్ధాతా…పే… అఞ్ఞత్ర దిట్ఠపదేహీ’’త్యాది (అ. ని. ౭.౬౬). సద్దవసేనేవ వేదనీయో నీతత్థో ‘‘రూపా సద్దా రసా గన్ధా, ఫోట్ఠబ్బా చ మనోరమా’’త్యాదీసు (సం. ని. ౧.౧౫౧, ౧౬౫; మహావ. ౩౩) వియ. సమ్ముతివసేన వేదితబ్బో నేయ్యత్థో ‘‘చత్తారోమే, భిక్ఖవే, వలాహకూపమాపుగ్గలా’’త్యాదీసు వియ (అ. ని. ౪.౧౦౧; పు. ప. ౧౫౭). ఆహ చ –

‘‘యో అత్థో సద్దతో ఞేయ్యో, నీతత్థం ఇతి తం విదూ;

అత్థస్సేవాభిసామగ్గీ, నేయ్యత్థో ఇతి కథ్యతే’’తి.

ఏవం పభేదగతే పాఠత్థే విజానాతీతి పాఠత్థవిదూ. న సంహీరతే పరపవాదీహి దీఘరత్తం తిత్థవాసేనేత్యసంహీరో. భావనాయాగమాధిగమసమ్పన్నత్తా వత్తుం సక్కోతీతి వత్తా, సఙ్ఖేపవిత్థారనయేన హేతుదాహరణాదీహి అవబోధయితుం సమత్థోత్యత్థో. సోచయత్యత్తానం పరే చేతి సుచి, దుస్సీల్యదుద్దిట్ఠిమలవిరహితోత్యత్థో. దుస్సీలో హి అత్తానముపహన్తునాదేయ్యవాచో చ భవత్యపత్తాహారాచారో ఇవ నిచ్చాతురో వేజ్జో. దుద్దిట్ఠి పరం ఉపహన్తి, నావస్సం నిస్సయో చ భవత్యహివాళగహాకులో ఇవ కమలసణ్డో. ఉభయవిపన్నో సబ్బథాప్యనుపాసనీయో భవతి గూథగతమివ ఛవాలాతం గూథగతో వియ చ కణ్హసప్పో. ఉభయసమ్పన్నో పన సుచి సబ్బథాప్యుపాసనీయో సేవితబ్బో చ విఞ్ఞూహి, నిరుపద్దవో ఇవ రతనాకరో. నాస్స మచ్ఛరోత్యమచ్ఛరో, అహీనాచరియముట్ఠీత్యత్థో. సుత్తసుత్తానులోమాచరియవాదఅత్తనోమతిసఙ్ఖాతస్స చతుక్కస్సాపరిచ్చాగీ, తదత్థస్సేవ బ్యాఖ్యాతేత్యత్థో. అథ వా పచ్చక్ఖానుమానసద్దత్థాపత్తిప్పభేదస్స పమాణచతుక్కస్సాపరిచ్చాగీ.

‘‘ఏకంసవచనం ఏకం, విభజ్జవచనాపరం;

తతియం పటిపుచ్ఛేయ్య, చతుత్థం పన ఠాపయే’’తి. –

ఏవం వుత్తచతుక్కస్స వా అపరిచ్చాగీ; హితుస్సుకో ఇతి సోతూనం హితాయోస్సుకో, తేసమవబోధనం పతి పత్థేతీ త్యత్థో; సో ఏసో సుచిత్తా పియో; చతుక్కస్స అపరిచ్చాగిత్తా గరు; అసంహీరత్తా భావనీయో; దేసకత్తా వత్తా; హితుస్సుకత్తా వచనక్ఖమో; పాఠత్థవిదుత్తా గమ్భీరకథం కత్తా; అమచ్ఛరత్తా నో చట్ఠానే నియోజకోతి;

‘‘పియో గరు భావనీయో, వత్తా చ వచనక్ఖమో;

గమ్భీరఞ్చ కథం కత్తా, నో చట్ఠానే నియోజకో’’. (అ. ని. ౭.౩౭; నేత్తి. ౧౧౩) –

ఇతిఅభిహితో దేసకో;

సోతా ఇదాని అభిధీయతే –

ధమ్మాచరియగరు సద్ధా-పఞ్ఞాదిగుణమణ్డితో;

అసఠామాయో సోతాస్స, సుమేధో అమతాముఖో.

తత్థ ధమ్మగరుత్తా కథం న పరిభవతి, ఆచరియగరుత్తా కథికం న పరిభవతి, సద్ధాపఞ్ఞాదిగుణపటిమణ్డితత్తా అత్తానం న పరిభవతి, అసఠామాయత్తా అమతాభిముఖత్తా చ అవిక్ఖిత్తచిత్తో భవతి, సుమేధత్తా యోనిసోమనసికరోతీత్యత్థో. వుత్తఞ్హేతం –

‘‘పఞ్చహి, భిక్ఖవే, ధమ్మేహి సమన్నాగతో సుణన్తో సద్ధమ్మం భబ్బో నియామం ఓక్కమితుం కుసలేసు ధమ్మేసు సమ్మత్తం. కతమేహి పఞ్చహి? న కథం పరిభోతి, న కథికం పరిభోతి, న అత్తానం పరిభోతి, అవిక్ఖిత్తచిత్తో ధమ్మం సుణాతి ఏకగ్గచిత్తో, యోనిసో చ మనసి కరోతీ’’తి (అ. ని. ౫.౧౫౧).

తంలక్ఖణప్పత్తత్తా భావనా భవతి సవనస్సేత్యుత్తో సోతా.

గన్థారమ్భకథావణ్ణనా

ఇదాని అస్సారమ్భో – తత్థ యోతి అనియమనిద్దేసో, తేన విసుద్ధజాతికులగోత్తాదీనం కిలేసమలవిసుద్ధియా, పూజారహతాయ వా అకారణతం దస్సేత్వా యో కోచి ఇమిస్సా సమన్తపాసాదికాయ ఆదిగాథాయ నిద్దిట్ఠలోకనాథత్తహేతుం యథావుత్తహేతుమూలేన థిరతరం అచలం కత్వా యథావుత్తహేతుకాలం అచ్చన్తమేవ పూరేన్తో అవసానే యథావుత్తహేతుఫలం సమ్పాదేత్వా యథావుత్తహేతుఫలప్పయోజనం సాధేతి, సోవ పరమపూజారహోతి నియమేతి.

ఏత్తావతా –

భయసమ్మోహదుద్దిట్ఠి-పణామో నేస సబ్బథా;

పఞ్ఞాపుబ్బఙ్గమో ఏసో, పణామోతి నిదస్సితో.

తత్ర హేతూతి అతిదుక్కరాని తింసపారమితాసఙ్ఖాతాని పుఞ్ఞకమ్మాని. తాని హి అచ్చన్తదుక్ఖేన కసిరేన వచనపథాతీతానుభావేన మహతా ఉస్సాహేన కరీయన్తీతి అతిదుక్కరాని నామ. అతిదుక్కరత్తా ఏవ హి తేసం అతిదుల్లభం లోకే అనఞ్ఞసాధారణం నాథత్తసఙ్ఖాతం ఫలం ఫలన్తి, తం తత్థ హేతుఫలం; హేతుమూలం నామ యథావుత్తస్స హేతునో నిప్ఫాదనసమత్థా మహాకరుణా, సా ఆదిపణిధానతో పట్ఠాయ ‘‘ముత్తో మోచేస్సామీ’’తిఆదినా నయేన యావ హేతుఫలప్పయోజనా, తావ అబ్బోచ్ఛిన్నం పవత్తతి. యం సన్ధాయ వుత్తం –

‘‘సకాననా సగ్రివరా ససాగరా,

గతా వినాసం బహుసో వసున్ధరా;

యుగన్తకాలే సలిలానలానిలే,

న బోధిసత్తస్స మహాతపా కుతో’’తి.

యాయ సమన్నాగతత్తా ‘‘నమో మహాకారుణికస్స తస్సా’’తి ఆహ. హేతుకాలం నామ చతుఅట్ఠసోళసఅసఙ్ఖ్యేయ్యాదిప్పభేదో కాలో, యం సన్ధాయాహ ‘‘కప్పకోటీహిపి అప్పమేయ్యం కాల’’న్తి. తత్థ అచ్చన్తసంయోగత్థే ఉపయోగవచనం వేదితబ్బం ‘‘మాసం అధీతే, దివసం చరతీ’’తిఆదీసు వియ. కామఞ్చ సో కాలో అసఙ్ఖ్యేయ్యవసేన పమేయ్యో విఞ్ఞేయ్యో, తథాపి కప్పకోటివసేన అవిఞ్ఞేయ్యతం సన్ధాయ ‘‘కప్పకోటీహిపి అప్పమేయ్యం కాల’’న్తి ఆహ. తత్థ కాలయతీతి కాలో, ఖిపతి విద్ధంసయతి సత్తానం జీవితమితి అత్థో. కల విక్ఖేపే. తత్థ కప్పీయతి సంకప్పీయతి సాసపపబ్బతాదీహి ఉపమాహి కేవలం సంకప్పీయతి, న మనుస్సదివసమాససంవచ్ఛరాదిగణనాయ గణీయతీతి కప్పో. ఏకన్తిఆదిగణనపథస్స కోటిభూతత్తా కోటి, కప్పానం కోటియో కప్పకోటియో. తాహిపి న పమీయతీతి అప్పమేయ్యో, తం అప్పమేయ్యం. కరోన్తోతి నానత్థత్తా ధాతూనం దానం దేన్తో, సీలం రక్ఖన్తో, లోభక్ఖన్ధతో నిక్ఖమన్తో, అత్తహితపరహితాదిభేదం తం తం ధమ్మం పజానన్తో, వివిధేన వాయామేన ఘటేన్తో వాయమన్తో, తం తం సత్తాపరాధం ఖమన్తో, పటిఞ్ఞాసమ్ముతిపరమత్థసచ్చాని సచ్చాయన్తో, తం తం సత్తహితం అధిట్ఠహన్తో, సకలలోకం మేత్తాయన్తో, మిత్తామిత్తాదిభేదం పక్ఖపాతం పహాయ తం తం సత్తం అజ్ఝుపేక్ఖన్తో చాతి అత్థో. ఖేదం గతోతి అనన్తప్పభేదం మహన్తం సంసారదుక్ఖం అనుభవనట్ఠేన గతో, సమ్పత్తోత్యత్థో. సంసారదుక్ఖఞ్హి సారీరికం మానసికఞ్చ సుఖం ఖేదయతి పాతయతీతి ‘‘ఖేదో’’తి వుచ్చతి. లోకహితాయాతి ఇదం యథావుత్తహేతుఫలప్పయోజననిదస్సనం, ‘‘సంసారదుక్ఖానుభవనకారణనిదస్సన’’న్తిపి ఏకే –

‘‘‘జాతిసంసారదుక్ఖానం, గన్తుం సక్కోపి నిబ్బుతిం;

చిరల్లిట్ఠోపి సంసారే, కరుణాయేవ కేవల’న్తి. –

చ వుత్త’’న్తి, తమయుత్తం. న హి భగవా లోకహితాయ సంసారదుక్ఖమనుభవతి. న హి కస్సచి దుక్ఖానుభవనం లోకస్స ఉపకారం ఆవహతి. ఏవం పనేతం దస్సేతి తింసపారమితాపభేదం హేతుం, పారమితాఫలభూతం నాథత్తసఙ్ఖాతం ఫలఞ్చ. యథా చాహ ‘‘మమఞ్హి, ఆనన్ద, కల్యాణమిత్తం ఆగమ్మ జాతిధమ్మా సత్తా జాతియా పరిముచ్చన్తీ’’తిఆది (సం. ని. ౧.౧౨౯; ౫.౨). తత్థ భగవా యథావుత్తహేతూహి సత్తానం వినేయ్యభావనిప్ఫాదనపఞ్ఞాబీజాని వపి, హేతుఫలేన పరిపక్కిన్ద్రియభావేన పరినిప్ఫన్నవినేయ్యభావే సత్తే వినయి, సంసారదుక్ఖతో మోచయీతి అత్థో. న ఏవం సంసారదుక్ఖేన లోకస్స ఉపకారం కిఞ్చి అకాసి, తస్మా కరోన్తో అతిదుక్కరాని లోకహితాయాతి సమ్బన్ధో. ఇమిస్సా యోజనాయ సబ్బపఠమస్స బోధిసత్తస్స ఉప్పత్తికాలతో పట్ఠాయ బోధిసత్తస్స నాథత్తసఙ్ఖాతపారమితాహేతుఫలాధిగమో వేదితబ్బో. యో నాథోతి హి సమ్బన్ధో అధిప్పేతో. ఇమస్స పనత్థస్స –

‘‘యదేవ పఠమం చిత్త-ముప్పన్నం తవ బోధయే;

త్వం తదేవస్స లోకస్స, పూజికే పరివసిత్థ’’. –

ఇతి వచనం సాధకం. పఠమచిత్తస్స పారమితాభావో రుక్ఖస్స అఙ్కురతో పట్ఠాయ ఉప్పత్తిఉపమాయ సాధేతబ్బో. ఏత్థాహ – ‘‘ఖేదం గతోతి వచనం నిరత్థకం, యథావుత్తనయేన గుణసాధనాసమ్భవతో’’తి? న, అన్తరా అనివత్తనకభావదీపనతో. దుక్కరాని కరోన్తో ఖేదం గతో ఏవ, న అన్తరా ఖేదం అసహన్తో నివత్తతీతి దీపేతి. లోకదుక్ఖాపనయనకామస్స వా భగవతో అత్తనో దుక్ఖానుభవనసమత్థతం దస్సేతి.

‘‘యస్స కస్సచి వరదోస్సం, యావాహం సబ్బసత్తదుక్ఖాని;

సబ్బాని సబ్బకాలం యుగం, పద్మస్సేవ బుజ్ఝన్తోమ్హీ’’తి. –

ఏవంఅధిప్పాయస్స అత్తమత్తదుక్ఖానుభవనసమత్థతాయ కాయేవ కథాతి అతిసయం అత్థం దస్సేతీతి అత్థో. అథ వా ఖేదం గతోతి బ్యాపారం పరిచయం గతోతిపి అత్థో సమ్భవతి. కమ్మాదీసు సబ్యాపారం పురిసం దిస్వా సన్తి హి లోకే వత్తారో ‘‘ఖిన్నోయం కమ్మే, ఖిన్నోయం సత్తే’’తిఆది. ఇమిస్సా యోజనాయ నాథోతి ఇమినా బుద్ధత్తాధిగమసిద్ధం కోటిప్పత్తం నాథభావం పత్వా ఠితకాలో దస్సితోతి వేదితబ్బో. కేచి ‘‘మహాకారుణికస్సాతి వదన్తో బుద్ధభూతస్సాతి దస్సేతీ’’తి లిఖన్తి, తం న సున్దరం వియ, బోధిసత్తకాలేపి తబ్బోహారసబ్భావతో. తస్మా సో ఏత్తకం కాలం దుక్కరాని కరోన్తో అవసానే దుక్కరపారమితాపారిపూరియా తాసం ఫలభూతం నాథభావం పత్వా లోకహితాయ బ్యాపారం గతోతి అయమత్థో నిదస్సితో హోతి. ‘‘బోధిం గతో’’తి వుత్తేపి సుబ్యత్తం హేతుఫలం దస్సితం హోతి. బుద్ధభావప్పత్తస్సేవ చ నాథస్స నమో కతో హోతి విసేసవచనసబ్భావతో, న బోధిసత్తస్స. ఏవం సన్తేపి వినయాధికారో ఇధాధిప్పేతో. సో చ పబ్బజితకాలతో పట్ఠాయ యావమరణకాలా హోతి. తం అతివియ పరిత్తం కాలం లజ్జినో అతిసుకరం సీలమత్తం ఏకకస్స అత్తనో హితాయ అత్తమత్తదుక్ఖాపనయనాధిప్పాయేన పరిపూరేన్తో కో నామ ఇధలోకపరలోకాతిక్కమసుఖం న గచ్ఛేయ్య, నను భగవా సకలలోకదుక్ఖాపనయనాధిప్పాయేన కప్పకోటీహిపి అప్పమేయ్యం కాలం కరోన్తో అతిదుక్కరనిరస్సాదం ఖేదం గతోతి అఞ్ఞాపదేసేన గుణం వణ్ణేతి ఆచరియో.

లోకహితాయాతి ఏత్థ లోకియతి ఏత్థ దుక్ఖన్తి లోకో, లుయతే వా జాతిజరామరణదుక్ఖేహీతి లోకో, ఇమినా సత్తలోకం జాతిలోకఞ్చ సఙ్గణ్హాతి. తస్మా తస్స సత్తలోకస్స ఇధలోకపరలోకహితం అతిక్కన్తపరలోకానం వా ఉచ్ఛిన్నలోకసముదయానం లోకానం, ఇధ జాతిలోకే ఓకాసలోకే వా దిట్ఠధమ్మసుఖవిహారసఙ్ఖాతఞ్చ హితం సమ్పిణ్డేత్వా లోకస్స, లోకానం, లోకే వా హితన్తి సరూపేకదేసేకసేసం కత్వా ‘‘లోకహిత’’మిచ్చేవాహ. నాథోతి సబ్బసత్తానం ఆసయానుసయచరియాధిముత్తిభేదానురూపధమ్మదేసనసమత్థతాయ ‘‘ధమ్మం వో, భిక్ఖవే, దేసేస్సామి…పే… తం సుణాథా’’తి (మ. ని. ౩.౪౨౦) ఏవం యాచనట్ఠేనాపి నాథతేతి నాథో. భిక్ఖూనం వీతిక్కమానురూపం సిక్ఖాపదపఞ్ఞాపనేన దిట్ఠధమ్మికసమ్పరాయికాయ చ కరుణాయ ఉపగన్త్వా తపతి, సుత్తన్తవసేన వా తేసం సబ్బసత్తానం అనుసయితే కిలేసే కరుణాయ చ పఞ్ఞాయ చ ఉపగన్త్వా తపతి, అభిధమ్మవసేన వా తే తే సఙ్ఖారే అనిచ్చాదిలక్ఖణవసేన ఉపపరిక్ఖిత్వా అత్తనో కిలేసే పఞ్ఞాయ ఉపేచ్చ పరిచ్ఛిన్దిత్వా తపతీతి తపనట్ఠేనాపి నాథతేతి నాథో. సదేవకే లోకే అప్పటిపుగ్గలత్తా కేనచి అప్పటిహతధమ్మదేసనత్తా పరమచిత్తిస్సరియప్పవత్తితో చ ఇస్సరియట్ఠేనాపి నాథతేతి నాథో. ‘‘ధమ్మియా కథాయ సన్దస్సేసి సమాదపేసి సముత్తేజేసి సమ్పహంసేసీ’’తి (మహావ. ౯౦) వచనతో సమ్పహంసనసఙ్ఖాతేన ఆసీసట్ఠేన, పణిధానతో పట్ఠాయ ‘‘కథం నామాహం ముత్తో మోచయిస్సామీ’’తిఆదినా నయేన ఆసీసట్ఠేన వా నాథతేతి నాథోతి వేదితబ్బో, సమ్మాసమ్బుద్ధో. చతూహిపి నాథఙ్గేహి చతువేసారజ్జచతుపటిసమ్భిదాదయో సబ్బేపి బుద్ధగుణా యోజేతబ్బా, అతివిత్థారికభయా పన న యోజితా.

నమోతి పరమత్థతో బుద్ధగుణబహుమానపబ్భారా చిత్తనతి, చిత్తనతిప్పభవా చ వచీకాయనతి. అత్థు మేతి పాఠసేసేన సమ్బన్ధో. మహాకారుణికస్సాతి ఏత్థ సబ్బసత్తవిసయత్తా మహుస్సాహప్పభవత్తా చ మహతీ కరుణా మహాకరుణా. తత్థ పణిధానతో పట్ఠాయ యావఅనుపాదిసేసనిబ్బానపురప్పవేసా నియుత్తోతి మహాకారుణికో, భగవా. ఏత్థ చ మహాకారుణికస్సాతి ఇమినా యథావుత్తహేతుమూలం దస్సేతి. నిక్కరుణో హి పరదుక్ఖేసు ఉదాసినో బుద్ధత్థాయ పణిధానమత్తమ్పి అతిభారియన్తి మఞ్ఞన్తో అప్పమేయ్యం కాలం అతిదుక్కరం హేతుం పూరేత్వా నాథత్తసఙ్ఖాతం హేతుఫలప్పయోజనభూతం లోకహితం కథం కరిస్సతి. తస్మా సబ్బగుణమూలభూతత్తా మహాకరుణాగుణమేవ వణ్ణేన్తో ‘‘నమో మహాకారుణికస్సా’’తి ఆహ. ఏత్తావతా హేతుఅనురూపం ఫలం, ఫలానురూపో హేతు, ద్విన్నమ్పి అనురూపం మూలం, తిణ్ణమ్పి అనురూపం పయోజనన్తి అయమత్థో దస్సితో హోతి.

ఏవం అచ్ఛరియపురిసో, నాథో నాథగుణే ఠితో;

నమోరహో అనాథస్స, నాథమానస్స సమ్పదం.

ఏత్థ సియా ‘‘అనేకేసు భగవతో గుణేసు విజ్జమానేసు కస్మా ‘మహాకారుణికస్సా’తి ఏకమేవ గహిత’’న్తి? ఉచ్చతే –

దోసహీనస్స సత్థస్స, చోదనా తు న విజ్జతే;

దోసయుత్తమసత్థఞ్చ, తస్మా చోదనా అపత్తకాతి.

న మయా చోదనా కతా, కిన్తు పుచ్ఛా ఏవ కతా. అపిచ –

‘‘ఫలం సతిపి రుక్ఖేడ్ఢే, న పతత్యవికమ్పితే;

చోదనా యా’త్థు సత్థానం, పుచ్ఛనాత్యత్థఫలం మహతా.

‘‘నభోత్తుం కురుతే సమ్మా, గహితుం నాడ్ఢతే ఘటం;

అక్ఖేపే హి కతే తది-చ్ఛిస్సాణాబుద్ధిబన్ధనం.

‘‘యథా హిమపదో పద్ధో, పబుద్ధో గన్ధలిమ్పియా;

భిన్నత్థవిరమస్సేవం, సత్థకతాత్థలిమ్పియా’’తి. –

ఏవం చేకం –

సమ్మాపి చోదనా తం ఖలు, గురవో వివాక్యా వివద్ధ;

యతిసిస్సా ఆఘట్టితాతి-వాక్యేనాభ్యధికం గోపయ.

సరవతీ ఆచేరం కిలిట్ఠా, తదిచ్ఛిస్సజితాత్తానం;

జయత్యత్తానమాచేరో, సదస్సస్సేవ సారథీతి. –

అత్రోచ్చతే –

యస్స హి వాక్యసహస్సం, వాక్యే వాక్యే సతఞ్చ జివ్హా;

నామం దసబలగుణపదేసం, వత్తుం కప్పేనపి న సక్కా.

యథా –

బుద్ధోపి బుద్ధస్స భణేయ్య వణ్ణం,

కప్పమ్పి చే అఞ్ఞమభాసమానో;

ఖీయేథ కప్పో చిరదీఘమన్తరే,

వణ్ణో న ఖీయేథ తథాగతస్సాతి. (దీ. ని. అట్ఠ. ౧.౩౦౪; ౩.౧౪౧; మ. ని. అట్ఠ. ౨.౪౨౫; ఉదా. అట్ఠ. ౫౩; చరియా. అట్ఠ. నిదానకథా) –

చోత్తత్తా న సక్కా భగవతం గుణానమవసేసాభిధాతుం.

అపిచ –

యథా త్వం సత్తానం, దసబల తథా ఞాణకరుణా;

గుణద్వన్దం సేట్ఠం, తవ గుణగణా నామ తిగుణాతి. –

సబ్బగుణసేట్ఠత్తా మూలత్తా చ ఏకమేవ వుత్తం. అథ వా ‘‘ఛసు అసాధారణఞాణేసు అఞ్ఞతరత్తా తగ్గహణేన సేసాపి గహితావ సహచరణలక్ఖణేనా’’తి చ వదన్తి. విసేసతో పనేత్థ అభిధమ్మస్స కేవలం పఞ్ఞావిసయత్తా అభిధమ్మట్ఠకథారమ్భే ఆచరియేన ‘‘కరుణా వియ సత్తేసు, పఞ్ఞా యస్స మహేసినో’’తి పఞ్ఞాగుణో వణ్ణితో తేసం తేసం సత్తానం ఆసయానుసయచఅయాధిముత్తిభేదానురూపపరిచ్ఛిన్దనపఞ్ఞాయ, సత్తేసు మహాకరుణాయ చ అధికారత్తా. సుత్తన్తట్ఠకథారమ్భే ‘‘కరుణాసీతలహదయం, పఞ్ఞాపజ్జోతవిహతమోహతమ’’న్తి భగవతో ఉభోపి పఞ్ఞాకరుణాగుణా వణ్ణితా. ఇధ పన వినయే ఆసయాదినిరపేక్ఖం కేవలం కరుణాయ పాకతికసత్తేనాపి అసోతబ్బారహం సుణన్తో, అపుచ్ఛితబ్బారహం పుచ్ఛన్తో, అవత్తబ్బారహఞ్చ వదన్తో సిక్ఖాపదం పఞ్ఞపేసీతి కరుణాగుణోయేవేకో వణ్ణితోతి వేదితబ్బో.

పఞ్ఞాదయా అత్తపరత్థహేతూ,

తదన్వయా సబ్బగుణా జినస్స;

ఉభో గుణా తే గుణసాగరస్స,

వుత్తా ఇధాచరియవరేన తస్మా.

ఏత్తావతా అట్ఠకథాదిగాథా,

సమాసతో వుత్తపదత్థసోభా;

అయమ్పి విత్థారనయోతి చాహం,

ఉద్ధం ఇతో తే పటిసంఖిపామి.

దుతియగాథాయ అసమ్బుధన్తి ధమ్మానం యథాసభావం అబుజ్ఝన్తో. బుద్ధనిసేవితన్తి బుద్ధానుబుద్ధపచ్చేకబుద్ధేహి గోచరభావనాసేవనాహి యథారహం నిసేవితం. భవా భవన్తి వత్తమానభవతో అఞ్ఞం భవం గచ్ఛతి ఉపగచ్ఛతి, పటిపజ్జతీతి అత్థో. అథ వా భవోతి సస్సతదిట్ఠి. తస్స పటిపక్ఖత్తా అభవోతి ఉచ్ఛేదదిట్ఠి. భవోతి వా వుద్ధి. అభవోతి హాని. భవోతి వా దుగ్గతి. అభవోతి సుగతి. ‘‘అప్పమాణా ధమ్మా, అసేక్ఖా ధమ్మా’’తిఆదీసు (ధ. స. తికమాతికా ౧౩, ౧౧) వియ హి వుద్ధిఅత్థత్తా అకారస్స. భావయతీతి భవో, జాతి. భవతీతి వా భవో. సవికారా బహువిధఖన్ధుప్పత్తి దీపితా. అభవోతి వినాసో, జాతిభావం మరణభావఞ్చ గచ్ఛతీతి వుత్తం హోతి. ఏత్థ అరహన్తానం మరణమ్పి ఖణికవసేన గహేతబ్బం. భవేసు అభవో భవాభవో, తం భవాభవం, భవేసు అభావపఞ్ఞత్తిం గచ్ఛతీతి అత్థో. జీవలోకోతి సత్తలోకో, సఙ్ఖారలోకఓకాసలోకానం భవాభవగమనాసమ్భవతో సత్తలోకం జీవలోకోతి విసేసేతి. అవిజ్జాదికిలేసజాలవిద్ధంసినోతి ఏత్థ నవపి లోకుత్తరధమ్మా సఙ్గహం గచ్ఛన్తి. అపచయగామితా హి చతుమగ్గధమ్మస్స ఓధిసో అవిజ్జాదికిలేసజాలవిద్ధంసో, సో అస్స అత్థి, తదారమ్మణం హుత్వా తత్థ సహాయభావూపగమనేన నిబ్బానస్సాపి. యథాహ ‘‘యో ఖో, ఆవుసో, రాగక్ఖయో…పే… ఇదం వుచ్చతి నిబ్బాన’’న్తి. అరహత్తస్సాపి తథా రాగాదిక్ఖయవచనసబ్భావతో. ఫలసామఞ్ఞేన తిణ్ణమ్పి ఫలానం అత్థీతి నవవిధోపేస ‘‘అవిజ్జాదికిలేసజాలవిద్ధంసీ’’తి వుచ్చతి. అథ వా సహచరణలక్ఖణకఆరణతాయ పటిపక్ఖగోచరగ్గహణతా. అనభిహితోపి హి ధమ్మస్స తత్రాభిహితోవ బుజ్ఝితబ్బో ఇతి వచనతో కారణగోచరగ్గహణేన చత్తారిపి ఫలాని గహితాని. నరకాదీసు అపతమానం ధారేతి సుగతియం ఉప్పాదనేనాతి ధమ్మో. పున సుగతిమ్హి అజననకారీ అకుసలధమ్మే నివారేత్వా పోసేతి పవత్తేతి వడ్ఢేతీతి ధమ్మో. సో పన కామరూపారూపభేదతో తివిధో అచ్చన్తసుఖావహనతో, తతోపి ఉత్తమత్తా ధమ్మవరో.

ఏత్థాహ – ‘‘చతున్నం, భిక్ఖవే, అరియసచ్చానం అననుబోధా అప్పటివేధా ఏవమిదం దీఘమద్ధానం సన్ధావితం సంసరిత’న్తి (దీ. ని. ౨.౧౫౫; మహావ. ౨౮౭) వచనతో చతుసచ్చధమ్మం అసమ్బుధం భవా భవం గచ్ఛతి జీవలోకోతి సిద్ధం. తస్మా యం అసమ్బుధం గచ్ఛతి, తస్సేవ ‘‘తస్సా’’తి అన్తే తంనిద్దేసేన నియమనతో చతుసచ్చధమ్మోపి అవిజ్జాదికిలేసజాలవిద్ధంసీ ధమ్మవరోతి చాపజ్జతి. అఞ్ఞథా ‘‘నమో అవిజ్జాదికిలేసజాలవిద్ధంసినో ధమ్మవరస్స తస్సా’’తి తంనిద్దేసేన సమానవిభత్తికరణం న యుజ్జతి అతిప్పసఙ్గనియమనతో, ‘‘అవిజ్జాదికిలేసజాలవిద్ధంసినో ధమ్మవరస్సా’’తి వచనం విసేసనవచనం. తస్మా దుక్ఖసముదయసచ్చానం తబ్భావప్పసఙ్గో నత్థీతి చే? న, తంనిద్దేసేన సమానవిభత్తిట్ఠానే అవిసేసితత్తా. అపి చ మగ్గసచ్చనిరోధసచ్చేసు ఫలానం అపరియాపన్నత్తా నవ లోకుత్తరధమ్మా సఙ్గహితాతి వచనవిరోధో, ఫలానం అసఙ్గహే వేరఞ్జకణ్డవణ్ణనాయం న కేవలం అరియమగ్గో చేవ నిబ్బానఞ్చ, అపి చ అరియఫలధమ్మేహి సద్ధిం పరియత్తిధమ్మోపి. వుత్తఞ్హేతం ‘‘రాగవిరాగమనేజమసోకం…పే… ధమ్మమిమం సరణత్థముపేహీ’’తి (వి. వ. ౮౮౭) వచనవిరోధో చాతి పుబ్బాపరవిరుద్ధా ఏసా గాథా సాసనవిరుద్ధా చా’’తి? వుచ్చతే – సబ్బమేతమయుత్తం వుత్తగాథత్థాజాననతో. ఏత్థ హి ఆచరియేన పవత్తిపవత్తిహేతువిసయవిభాగో చ దస్సితో. కథం? తత్థ అసమ్బుధన్తి అసమ్బోధో, సో అత్థతో అవిజ్జా, తాయ చ తణ్హుపాదానాని గహితాని, తయోపి తే ధమ్మా సముదయసచ్చం, భవాభవన్తి ఏత్థ దుక్ఖసచ్చం వుత్తం. సుగతిదుగ్గతిప్పభేదో హి భవో అత్థతో పఞ్చుపాదానక్ఖన్ధా హోన్తి. ‘‘ఏవమేతస్స కేవలస్స దుక్ఖక్ఖన్ధస్స సముదయో హోతీ’’తి (మహావ. ౧) వచనతో దుక్ఖప్పవత్తి పవత్తి నామ, దుక్ఖసముదయో పవత్తిహేతు నామ, అవిజ్జాసఙ్ఖాతస్స చ పవత్తిహేతుస్స అగ్గహితగ్గహణేన నిరోధమగ్గసచ్చద్వయం విసయో నామ. వుత్తఞ్హేతం ‘‘తత్థ కతమా అవిజ్జా? దుక్ఖే అఞ్ఞాణం…పే… దుక్ఖనిరోధగామినియా పటిపదాయ అఞ్ఞాణ’’న్తి (విభ. ౨౨౬).

ఏత్థ చ నిరోధసచ్చం బుద్ధేన గోచరాసేవనాయ ఆసేవితం, మగ్గసచ్చం భావనాసేవనాయ. ఏత్తావతా అసమ్బుధం బుద్ధనిసేవితం యన్తి ఉపయోగప్పత్తో యో విసయో నిరోధో చ మగ్గో చ, తస్స యథావుత్తావిజ్జాదికిలేసజాలత్తయవిద్ధంసినో నమో ధమ్మవరస్సాతి అయం గాథాయ అత్థో. పరియత్తిధమ్మోపి కిలేసవిద్ధంసనస్స సుత్తన్తనయేన ఉపనిస్సయపచ్చయత్తా కిలేసవిద్ధంసనసీలతాయ ‘‘అవిజ్జాదికిలేసజాలవిద్ధంసీ’’తి వత్తుం సమ్భవతి. ఏవఞ్హి సతి రాగవిరాగాతి గాథత్థో, సో ధమ్మం దేసేతి…పే… బ్రహ్మచరియం పకాసేతీతి సుత్తత్థో చ అసేసతో గహితో హోతి. అథ వా ఇమాయ గాథాయ కేవలం పరియత్తిధమ్మోవ గహితో హోతి, యం సన్ధాయాహ ‘‘సో ధమ్మం దేసేతి ఆదికల్యాణం…పే… బ్రహ్మచరియం పకాసేతీ’’తి (దీ. ని. ౧.౧౯౦; పారా. ౧), తమ్పి అసమ్బుధం బుద్ధేహేవ నిసేవితం గోచరాసేవనాయ అనఞ్ఞనిసేవితం. యథాహ ‘‘భగవంమూలకా నో, భన్తే, ధమ్మా భగవంనేత్తికా భగవంపటిసరణా…పే… భగవతో సుత్వా భిక్ఖూ ధారేస్సన్తీ’’తి (సం. ని. ౨.౧౪౬).

తతియగాథాయ సీలాదయో కిఞ్చాపి లోకియలోకుత్తరా యథాసమ్భవం లబ్భన్తి, తథాపి అన్తే ‘‘అరియసఙ్ఘ’’న్తి వచనతో సీలాదయో చత్తారో ధమ్మక్ఖన్ధా లోకుత్తరావ. ఏత్థ చ ‘‘సీలసమాధిపఞ్ఞావిముత్తివిముత్తిఞాణప్పభుతీహీ’’తి వత్తబ్బే సరూపేకసేసం కత్వా ‘‘విముత్తిఞాణప్పభుతీహీ’’తి వుత్తం. ఏత్థ చ కిఞ్చాపి విముత్తీతి ఫలధమ్మావ సుత్తే అధిప్పేతా, తథాపి ‘‘మగ్గా వుట్ఠహిత్వా మగ్గం పచ్చవేక్ఖతి. పహీనే కిలేసే పచ్చవేక్ఖతి. ఫలం పచ్చవేక్ఖతి. నిబ్బానం పచ్చవేక్ఖతీ’’తి (పట్ఠా. ౧.౧.౪౧౦) వచనతో మగ్గాదిపచ్చవేక్ఖణఞాణం విముత్తిఞాణన్తి వేదితబ్బం. విముత్తి విమోక్ఖో ఖయోతి హి అత్థతో ఏకం. ‘‘ఖయే ఞాణం అనుప్పాదే ఞాణన్తి (ధ. స. దుకమాతికా ౧౪౨; దీ. ని. ౩.౩౦౪) ఏత్థ ఖయో నామ మగ్గో, రాగక్ఖయో దోసక్ఖయోతి ఫలనిబ్బానానం అధివచన’’న్తి సుత్తే ఆగతమేవ. పహీనకిలేసానం ఖయో పాకతికో ఖయో ఏవ. పభుతి-సద్దేన తిస్సో విజ్జా ఛ అభిఞ్ఞా చతస్సో పటిసమ్భిదాతి ఏవమాదయో గుణా సఙ్గహితా. సమన్నాగమట్ఠేన అపరిహీనట్ఠేన చ యుత్తో. ఖేత్తం జనానం కుసలత్థికానన్తి ‘‘అనుత్తరం పుఞ్ఞక్ఖేత్తం లోకస్సా’’తి సుత్తతో కుసలస్స విరుహనట్ఠానత్తా, సుత్తన్తనయేన ఉపనిస్సయపచ్చయత్తా చ కామం కుసలస్స ఖేత్తం హోతి సఙ్ఘో, న కుసలత్థికానం జనానం. తస్మా న యుజ్జతీతి చే? న, సుత్తత్థసమ్భవతో. సుత్తే ‘‘అనుత్తరం పుఞ్ఞక్ఖేత్తం లోకస్సా’’తి (సం. ని. ౪.౩౪౧) హి వుత్తం. కస్స లోకస్స? పుఞ్ఞత్థికస్స ఖేత్తం సఙ్ఘో, పుఞ్ఞుపనిస్సయత్తా పుఞ్ఞక్ఖేత్తం హోతి సఙ్ఘో, కుసలత్థికానన్తి చ వుచ్చన్తి. లోకేపి హి దేవదత్తస్స ఖేత్తం యఞ్ఞదత్తస్స ఖేత్తం సాలియవుపనిస్సయత్తా సాలిఖేత్తం యవఖేత్తన్తి చ వుచ్చతి. అరియసఙ్ఘన్తి విగతకిలేసత్తా అరియం పరిసుద్ధం అరియానం, అరియభావం వా పత్తం సీలదిట్ఠిసామఞ్ఞేన సఙ్ఘతత్తా సఙ్ఘం. ‘‘అరియ-సద్దేన సమ్ముతిసఙ్ఘం నివారేతీ’’తి కేచి లిఖన్తి, తం న సున్దరం విముత్తిఞాణగుణగ్గహణేన విసేసితత్తా. సిరసాతి ఇమినా కామం కాయనతిం దస్సేతి, తథాపి ఉత్తమసఙ్ఘే గుణగారవేన ఉత్తమఙ్గమేవ నిద్దిసన్తో ‘‘సిరసా నమామీ’’త్యాహ. సిరస్స పన ఉత్తమతా ఉత్తమానం చక్ఖుసోతిన్ద్రియానం నిస్సయత్తా, తేసం ఉత్తమతా చ దస్సనానుత్తరియసవనానుత్తరియహేతుతాయ వేదితబ్బా. ఏత్థాహ – అనుసన్ధికుసలో

‘‘ఉపోగ్ఘాతో పదఞ్చేవ, పదత్థో పదవిగ్గహో;

చోదనాప్రత్యవజ్జానం, బ్యాఖ్యా తన్తస్స ఛబ్బిధా’’తి. –

ఏవమవత్వా కస్మా రతనత్తయపణామం పఠమం వుత్తన్తి? వుచ్చతే – సతాచారత్తా. ఆచారో కిరేస సప్పురిసానం, యదిదం సంవణ్ణనారమ్భే రతనత్తయపూజావిధానం. తస్మా ‘‘సతాచారతో భట్ఠా మా మయం హోమా’’తి కరీయతి, చతుగమ్భీరభావయుత్తఞ్చ వినయపిటకం సంవణ్ణేతుకామస్స మహాసముద్దం ఓగాహన్తస్స వియ పఞ్ఞావేయ్యత్తియసమన్నాగతస్సాపి మహన్తం భయం హోతి, భయక్ఖయావహఞ్చేతం రతనత్తయగుణానుస్సరణజనితం పణామపూజావిధానం. యథాహ ‘‘ఏవం బుద్ధం సరన్తాన’’న్తిఆది (సం. ని. ౧.౨౪౯). అపిచాచరియో సత్థుపూజావిధానేన అసత్థరి సత్థాభినివేసస్స లోకస్స యథాభూతం సత్థరి ఏవ సమ్మాసమ్బుద్ధే సత్థుసమ్భావనం ఉప్పాదేతి, అసత్థరి సత్థుసమ్భావనం పరిచ్చజాపేతి, ‘‘తథాగతప్పవేదితం ధమ్మవినయం అత్తనో దహతీ’’తి వుత్తదోసం పరిహరతి. అన్తరాయబహులత్తా ఖన్ధసన్తతియా విప్పకతాయ వినయసంవణ్ణనాయ అత్తనో ఆయువణ్ణసుఖబలానం పరిక్ఖయసమ్భవాసఙ్కాయ ‘‘అభివాదనసీలిస్స…పే… ఆయు వణ్ణో సుఖం బల’’న్తి (ధ. ప. ౧౦౯) వుత్తానిసంసే యావ సంవణ్ణనాపరియోసానా పత్థేతి. అపి చేత్థ బుద్ధస్స భగవతో పణామపూజావిధానం సమ్మాసమ్బుద్ధభావాధిగమత్థం బుద్ధయానం పటిపజ్జన్తానం ఉస్సాహం జనేతి. లోకియలోకుత్తరభేదస్స, లోకుత్తరస్సేవ వా సద్ధమ్మస్స పూజావిధానం పచ్చేకబుద్ధభావాధిగమత్థం పచ్చేకబుద్ధయానం పటిపజ్జన్తానం ఉస్సాహం జనేతి. సద్ధమ్మపటివేధమత్తాభిలాసినో హి తే. పరమత్థసఙ్ఘపూజావిధానం పరమత్థసఙ్ఘభావాధిగమత్థం సావకయానం పటిపజ్జన్తానం ఉస్సాహం జనేతి, మఙ్గలాదీని వా సాత్థాని అనన్తరాయాని చిరట్ఠితికాని బహుమతాని చ భవన్తీతి ఏవంలద్ధికానం చిత్తపరితోసనత్థం ‘‘పూజా చ పూజనేయ్యాన’’న్తి భగవతా పసత్థమఙ్గలం కరోతి. వుచ్చతే చ –

‘‘మఙ్గలం భగవా బుద్ధో, ధమ్మో సఙ్ఘో చ మఙ్గలం;

మఙ్గలాదీని సాత్థాని, సీఘం సిజ్ఝన్తి సబ్బసో.

‘‘సత్థు పూజావిధానేన, ఏవమాదీ బహూ గుణే;

లభతీతి విజానన్తో, సత్థుపూజాపరో సియా’’తి.

ఏత్థ చ సత్థుపధానత్తా ధమ్మసఙ్ఘానం పూజావిధానం సత్థుపూజావిధానమిచ్చేవ దట్ఠబ్బం సాసనతో లోకతో చ. తేనేతం వుచ్చతి –

‘‘సత్థా’’తి ధమ్మో సుగతేన వుత్తో;

నిబ్బానకాలే యమతో స సత్థా;

సువత్థిగాథాసు ‘‘తథాగతో’’తి;

సఙ్ఘో చ వుత్తో యమతో స సత్థా.

కిఞ్చ భియ్యో –

ధమ్మకాయో యతో సత్థా, ధమ్మో సత్థా తతో మతో;

ధమ్మట్ఠితో సో సఙ్ఘో చ, సత్థుసఙ్ఖ్యం నిగచ్ఛతి.

సన్తి హి లోకే వత్తారో కోసగతం అసిం గహేత్వా ఠితం పురిసం విసుం అపరామసిత్వా ‘‘అసిం గహేత్వా ఠితో ఏసో’’తి. తేనేవాహ చారియమాత్రచ్చేవా –

‘‘నమత్థు బుద్ధరత్నాయ, ధమ్మరత్నాయ తే నమో;

నమత్థు సఙ్ఘరత్నాయ, తిరత్నసమవానయీ’’తి.

అపిచ సబ్బధమ్మేసు అప్పటిహతఞాణనిమిత్తానుత్తరవిమోక్ఖపాతుభావాభిసఙ్ఖాతం ఖన్ధసన్తానముపాదాయ ‘‘బుద్ధో’’తి యది పఞ్ఞాపియతి, ధమ్మో పణామారహోతి కా ఏవ కథా, సఙ్ఘో చ ‘‘సఙ్ఘే గోతమి దేహి, సఙ్ఘే తే దిన్నే అహఞ్చేవ పూజితో భవిస్సామి సఙ్ఘో చా’’తి వుత్తత్తా భాజనన్తి దీపేతి. అథ వా ‘‘బుద్ధసుబోధితో ధమ్మో ఆచరియపరమ్పరాయ సువణ్ణభాజనే పక్ఖిత్తతేలమివ అపరిహాపేత్వా యావజ్జతనా ఆభతత్తా ఏవ మాదిసానమ్పి సోతద్వారమనుప్పత్తో’’తి సఙ్ఘస్స ఆచరియో అతీవ ఆదరేన పణామం కరోతి ‘‘సిరసా నమామీ’’తి.

ఏవం అనేకవిధం పణామప్పయోజనం వదన్తి, ఆచరియేన పన అధిప్పేతప్పయోజనం అత్తనా ఏవ వుత్తం ‘‘ఇచ్చేవమచ్చన్తనమస్సనేయ్య’’న్తిఆదినా చతుత్థగాథాయ. ఇచ్చేవన్తి ఏత్థ ఇతి-సద్దో రతనత్తయపూజావిధానపరిసమత్తత్థో. యది ఏవం యథావిహితమత్తమేవ పూజావిధానం అరహతి రతనత్తయం, న తతో ఉద్ధన్తి ఆపజ్జతీతి అనిట్ఠప్పసఙ్గనివారణత్థం ‘‘ఏవమచ్చన్తనమస్సనేయ్య’’న్తి ఆహ. తత్థ ఏవన్తి ఇమినా యథావుత్తవిధిం దస్సేతి. యథావుత్తేన విధినా, అఞ్ఞేన వా తాదిసేన అచ్చన్తమేవ ముహుత్తమపి అట్ఠత్వా అభిక్ఖణం నిరన్తరం నియమేన నమస్సనారహం నమస్సమానస్స హితమహప్ఫలకరణతోతి అత్థో. ఏవంవిధం దుల్లభట్ఠేన మహప్ఫలట్ఠేన చ సిద్ధం రతనభావం రతనత్తయం నమస్సమానో యం పుఞ్ఞాభిసన్దం అలత్థం అలభిం. అకుసలమలం తదఙ్గాదిప్పహానేన పునాతీతి పుఞ్ఞం. కిలేసదరథప్పటిప్పస్సద్ధియా సీతలత్తా చిత్తం అభిసన్దేతీతి అభిసన్దో. పుఞ్ఞఞ్చ తం అభిసన్దో చాతి పుఞ్ఞాభిసన్దో, తం పుఞ్ఞాభిసన్దం. గణ్ఠిపదే పన ‘‘పుఞ్ఞమహత్తం’’న్తి భణన్తి, ‘‘విపుల’’న్తి వచనతో సో అత్థో న యుజ్జతీతి ఆచరియో. అథ వా పుఞ్ఞానం అభిసన్దో పుఞ్ఞాభిసన్దో, తం పుఞ్ఞాభిసన్దం. సన్ద సవనేతి ధాతు. తస్మా పుఞ్ఞసోతం పుఞ్ఞుస్సయన్తి అత్థో యుజ్జతి, తం పన విపులం, న పరిత్తన్తి దస్సితం విపుల-సద్దేన.

పఞ్చమగాథా యస్మిం వినయపిటకే పాళితో చ అత్థతో చ అనూనం లజ్జీపుగ్గలేసు పవత్తనట్ఠేన ఠితే సకలం తివిధమ్పి సాసనం తేస్వేవ పుగ్గలేసు పతిట్ఠితం హోతి. కస్స సాసనన్తి చే? అట్ఠితస్స భగవతో. భగవా హి ఠితిహేతుభూతాయ ఉచ్ఛేదదిట్ఠియా అభావేన అట్ఠితోతి వుచ్చతి. ఉచ్ఛేదదిట్ఠికో హి పరలోకే నిరపేక్ఖో కేవలం కామసుఖల్లికానుయోగమనుయుఞ్జన్తో తిట్ఠతి, న పరలోకహితాని పుఞ్ఞాని కత్తుం బ్యావటో హోతి, సస్సతదిట్ఠికో తాని కత్తుం ఆయూహతి. భగవా పన తథా అతిట్ఠన్తో అనాయూహన్తో మజ్ఝిమం పటిపదం పటిపజ్జన్తో సయఞ్చ ఓఘం తరి, పరే చ తారేసి. యథాహ ‘‘అప్పతిట్ఠం ఖ్వాహం, ఆవుసో, అనాయూహం ఓఘమతరి’’న్తి (సం. ని. ౧.౧). చతుబ్రహ్మవిహారవసేన సత్తేసు సుట్ఠు సమ్మా చ ఠితస్సాతి అత్థవసేన వా సుసణ్ఠితస్స. సుసణ్ఠితత్తా హేస కేవలం సత్తానం దుక్ఖం అపనేతుకామో హితం ఉపసంహరితుకామో సమ్పత్తియా చ పమోదితో అపక్ఖపతితో చ హుత్వా వినయం దేసేతి, తస్మా ఇమస్మిం వినయసంవణ్ణనాధికారే సారుప్పాయ థుతియా థోమేన్తో ఆహ ‘‘సుసణ్ఠితస్సా’’తి. గణ్ఠిపదే పన ‘‘మనాపియే చ ఖో, భిక్ఖవే, కమ్మవిపాకే పచ్చుపట్ఠితే’’తి (దీ. ని. అట్ఠ. ౨.౩౫; మ. ని. అట్ఠ. ౨.౩౮౬) సుత్తస్స, ‘‘సుసణ్ఠానా సురూపతా’’తి (ఖు. పా. ౮.౧౧) సుత్తస్స చ వసేన సుసణ్ఠితస్సాతి అత్థో వుత్తో, సో అధిప్పేతాధికారానురూపో న హోతి. అమిస్సన్తి కిం వినయం అమిస్సం, ఉదాహు పుబ్బాచరియానుభావన్తి? నోభయమ్పి. అమిస్సా ఏవ హి వినయట్ఠకథా. తస్మా భావనపుంసకవసేన అమిస్సం తం వణ్ణయిస్సన్తి సమ్బన్ధో. పుబ్బాచరియానుభావన్తి అట్ఠకథా ‘‘యస్మా పురే అట్ఠకథా అకంసూ’’తి వచనతో తేసం ఆనుభావో నామ హోతి. కిఞ్చి అపుబ్బం దిస్వా సన్తి హి లోకే వత్తారో ‘‘కస్సేస ఆనుభావో’’తి. అథ వా భగవతో అధిప్పాయం అనుగన్త్వా తంతంపాఠే అత్థం భావయతి విభావయతి, తస్స తస్స వా అత్థస్స భావనా విభావనాతి ఆనుభావో వుచ్చతి అట్ఠకథా.

పుబ్బాచరియానుభావే సతి కిం పున తం వణ్ణయిస్సన్తి ఇమినా ఆరమ్భేనాతి తతో వుచ్చన్తి ఛట్ఠసత్తమట్ఠమనవమగాథాయో. తత్థ అరియమగ్గఞాణమ్బునా నిద్ధోతమలత్తా విసుద్ధవిజ్జేహి, తేనేవ నిద్ధోతాసవత్తా విసుద్ధపటిసమ్భిదేహి, విసుద్ధపటిసమ్భిదత్తా చ సద్ధమ్మసంవణ్ణనకోవిదేహీతి యోజనా వేదితబ్బా. కేచి ‘‘పుబ్బాచరియాతి వుత్తే లోకాచరియాపి, సాసనే రాహులాచరియాదయోపి సఙ్గయ్హన్తి, తే అపనేతుం కామఞ్చాతిఆది వుత్త’’న్తి వదన్తి. ‘‘తం వణ్ణయిస్స’’న్తి వుత్తత్తా పుబ్బట్ఠకథాయ ఊనభావో దస్సితోతి చే? న, చిత్తేహి నయేహి సంవణ్ణితోతి దస్సేతుం ‘‘కామఞ్చా’’తిఆది వుత్తం. సద్ధమ్మం సంవణ్ణేతుం కోవిదేహి, తాయ సంవణ్ణనాయ వా కోవిదేహి సద్ధమ్మసంవణ్ణనకోవిదేహి.

సల్లేఖియేతి కిలేసజాతం బాహుల్లం వా సల్లిఖతి తనుం కరోతీతి సల్లేఖో, సల్లేఖస్స భావో సల్లేఖియం, తస్మిం సల్లేఖియే. నోసులభూపమేహీతి అసులభూపమేహి. మహావిహారస్సాతి మహావిహారవంసస్స. పఞ్ఞాయ అచ్చుగ్గతట్ఠేన ధజో ఉపమా ఏతేసన్తి ధజూపమా, తేహి ధజూపమేహి. సమ్బుద్ధవరం అనుఅయేహి అనుగతేహి సమ్బుద్ధవరన్వయేహి, బుద్ధాధిప్పాయానుగేహీతి అధిప్పాయో. ఇధ వర-సద్దో ‘‘సామం సచ్చాని బుద్ధత్తా సమ్బుద్ధో’’తి వచనతో పచ్చేకబుద్ధాపి సఙ్గయ్హన్తి. తస్మా తే అపనేతుం వుత్తో.

అట్ఠకథాయ ఊనభావం దస్సేత్వా ఇదాని అత్తనో కరణవిసేసం తస్స పయోజనఞ్చ దస్సేతుం ‘‘సంవణ్ణనా’’తిఆదిమాహ. న కిఞ్చి అత్థం అభిసమ్భుణాతీతి కిఞ్చి పయోజనం ఫలం హితం న సాధేతీతి అత్థో ‘‘న తం తస్స భిక్ఖునో కిఞ్చి అత్థం అనుభోతీ’’తిఆదీసు (పారా. ౫౩౮) వియ. అజ్ఝేసనం బుద్ధసిరివ్హయస్సాతి ఇమినా యస్మా సహమ్పతిబ్రహ్మునా అజ్ఝిట్ఠేన ధమ్మో దేసితో భగవతా, సారిపుత్తస్స అజ్ఝేసనం నిస్సాయ వినయో పఞ్ఞత్తో, తస్మా అయమ్పి ఆచరియో తం ఆచరియవత్తం పూజేన్తో ఇమం సంవణ్ణనం బుద్ధసిరిత్థేరస్స యాచనం నిస్సాయ అకాసీతి దస్సేతి. సమనుస్సరన్తోతి తస్సాభావం దీపేతి ఆదరఞ్చ.

తతో పరం ద్వే గాథాయో కత్తబ్బవిధిదస్సనత్థం వుత్తా. తేన తాసు అట్ఠకథాసు వుత్తవినిచ్ఛయపచ్చయవిమతిం వినోదేతి, ఏకట్ఠకథాయ కుసలస్స వా ‘‘అయం నయో అట్ఠకథాయం నత్థీ’’తి పటిక్ఖేపం నివారేతి, అయుత్తత్థపరిచ్చాగేన తత్థ అభినివిట్ఠానం అభినివేసం పరిచ్చజాపేతి, థేరవాదదస్సనేన వినయవినిచ్ఛయం పతి వినయధరానం కారణోపపత్తితో ఉహాపోహక్కమం దస్సేతి, అయుత్తత్థేరవాదపటిక్ఖేపేన పుగ్గలప్పమాణతం పటిక్ఖిపతీతి ఇమే చానిసంసా కత్తబ్బవిధిదస్సనేన దస్సితా హోన్తి. సంవణ్ణనం తఞ్చ సమారభన్తో తస్సా సంవణ్ణనాయ మహాఅట్ఠకథం సరీరం కత్వా సమారభిస్సం, మహాపచ్చరియమ్పి యో వుత్తో వినిచ్ఛయో, తథేవ కురున్దీనామాదీసు లోకే విస్సుతాసు అట్ఠకథాసు చ యో వుత్తో వినిచ్ఛయో, తతోపి వినిచ్ఛయతో మహాఅట్ఠకథానయేన, వినయయుత్తియా వా యుత్తమత్థం తస్స సరీరస్స అలఙ్కారం వియ గణ్హన్తో సమారభిస్సం. కిం సంవణ్ణనమేవ, న అఞ్ఞన్తి దస్సనత్థం పున సంవణ్ణనాగ్గహణం. అథ వా అన్తోగధత్థేరవాదం సంవణ్ణనం కత్వా సమారభిస్సన్తి యోజనా వేదితబ్బా. థేరవాదా హి బహిఅట్ఠకథాయ విచరన్తి. ఏత్థ ఆది-సద్దేన చూళపచ్చరిఅన్ధకఅరియట్ఠకథాపన్నవారాదయోపి సఙ్గహితా. తత్థ పచ్చరీ నామ సీహళభాసాయ ఉళుమ్పం కిర, తస్మిం నిసీదిత్వా కతత్తా తమేవ నామం జాతం. కురున్దీవల్లివిహారో నామ అత్థి, తత్థ కతత్తా కురున్దీ నామ జాతా.

సమ్మ సమారభిస్సన్తి కత్తబ్బవిధానం సజ్జేత్వా అహం ఠితో, తస్మా తం మే నిసామేన్తూతి గాథాయ తం సంవణ్ణనం మే మమ, మయా వా వుచ్చమానన్తి పాఠసేసో. నిసామేన్తు పస్సన్తు పఞ్ఞాచక్ఖునా సుణన్తు వా సద్ధావీరియపీతిపామోజ్జాభిసఙ్ఖారేన సఙ్ఖరిత్వా పూజయన్తా సక్కచ్చం ధమ్మం. కస్స ధమ్మం? ధమ్మప్పదీపస్స తథాగతస్స. కిం దస్సేతి? పదీపట్ఠానియో హి ధమ్మో హితాహితప్పకాసనతో, పదీపధరట్ఠానియో ధమ్మధరో తథాగతో, తస్మా పరినిబ్బుతేపి తస్మిం తథాగతే తత్థ సోకం అకత్వా సక్కచ్చ ధమ్మం పటిమానయన్తా నిసామేన్తూతి దస్సేతి. అథ వా ‘‘ధమ్మకాయా తథాగతా’’తి (దీ. ని. ౩.౧౧౮) వచనతో ధమ్మో చ సో పదీపో చాతి ధమ్మప్పదీపో, భగవా.

యో ధమ్మవినయో యథా బుద్ధేన వుత్తో, సో తథేవ బుద్ధపుత్తేహి సావకేహి ఞాతో అవబుద్ధో, యేహి తేసం బుద్ధపుత్తానం మతిం అధిప్పాయం అచ్చజన్తా నిరవసేసం గణ్హన్తా. పురేతి పురా, పోరాణత్థేరా వా. అట్ఠకథాతి అట్ఠకథాయో, ఉపయోగబహువచనం.

యం అత్థజాతం అట్ఠకథాసు వుత్తం, తం సబ్బమ్పి పమాదలేఖకానం పమాదలేఖమత్తం వజ్జయిత్వా. కిం సబ్బేసమ్పి పమాణం? న, కిన్తు సిక్ఖాసు సగారవానం ఇధ వినయమ్హి పణ్డితానం, మహాఅట్ఠకథాయం పన సచ్చేపి అలికేపి దుక్కటమేవ వుత్తం, తం పమాదలేఖన్తి వేదితబ్బం. పమాదలేఖం వజ్జయిత్వా పమాణం హేస్సతీతి సమ్బన్ధో.

తతో చాతి అట్ఠకథాసు వుత్తఅత్థజాతతో తన్తిక్కమం పాళిక్కమం. సుత్తన్తా సుత్తావయవా. అన్తోతి హిదం అబ్భన్తరావయవసమ్భావనాదీసు దిస్సతి. సుత్తన్తేసు భవా సుత్తన్తికా, తేసం సుత్తన్తికానం, సుత్తన్తగన్థేసు ఆగతవచనానన్తి అత్థో. అథ వా అమీయతీతి అన్తో, సాధీయతీతి అధిప్పాయో. కేన సాధీయతి? సుత్తేన, సుత్తస్స అన్తో సుత్తన్తో, కో సో? సో సో అత్థవికప్పో, తస్మిం సుత్తన్తే నియుత్తాని వచనాని సుత్తన్తికాని. తేసం సుత్తన్తికానం వచనానమత్థం. తస్స తస్స ఆగమసుత్తస్స అభిధమ్మవినయసుత్తస్స చానురూపం పరిదీపయన్తీ, అయం తావేత్థ సమాసతో అత్థవిభావనా – ‘‘ఇతిపి సో భగవా’’తిఆదీనం (సం. ని. ౨.౪౧; ౫.౪౭౯; అ. ని. ౬.౧౦; పారా. ౧) సుత్తన్తికానం వచనానమత్థం ఆగమసుత్తన్తానురూపం. ‘‘వివాదాధికరణం సియా కుసలం సియా అకుసలం సియా అబ్యాకత’’న్తి (చూళవ. ౨౨౦) ఏవమాదీనం అభిధమ్మసుత్తన్తికానం వచనానమత్థం అభిధమ్మసుత్తన్తానురూపన్తి ఏవమాది. హేస్సతీతి భవిస్సతి, కరీయిస్సతీతి అధిప్పాయో. వణ్ణనాపీతి ఏత్థ అపి-సద్దో సమ్పిణ్డనత్థో, సో తస్మాతి పదేన యోజేతబ్బో. కథం? పణ్డితానం పమాణత్తాపి విత్థారమగ్గస్స సమాసితత్తాపి వినిచ్ఛయస్స అసేసితత్తాపి తన్తిక్కమస్స అవోక్కమితత్తాపి సుత్తన్తికవచనానం సుత్తన్తట్ఠకథానురూపం దీపనతోపి తస్మాపి సక్కచ్చం అనుసిక్ఖితబ్బాతి. ఏత్థ ‘‘తన్తిక్కమం అవోక్కమిత్వా’’తి వచనేన సిద్ధేపి ‘‘అట్ఠకథాచరియా వేరఞ్జకణ్డాదీసు ‘సుత్తన్తికానం భారో’తి గతా, మయం పన వత్వావ గమిస్సామా’’తి దస్సేతుం ‘‘సుత్తన్తికాన’’న్తి వుత్తం కిర.

గన్థారమ్భకథావణ్ణనా నిట్ఠితా.

బాహిరనిదానకథావణ్ణనా

తదఙ్గవినయాదిభేదేన వినయస్సబహుత్తా వినయో తావ వవత్థపేతబ్బో. ‘‘బుద్ధేన ధమ్మో వినయో చ వుత్తో’’తి పుబ్బే వుత్తత్తా ఇదాని ‘‘వుత్తం యేనా’’తి న వత్తబ్బన్తి చే? తస్స ఏవమాదివచనం సన్ధాయ వుత్తన్తి సమ్బన్ధో. ధారితం యేన చాభతం. యత్థప్పతిట్ఠితఞ్చేతన్తి వచనం సకలమ్పి వినయపిటకం సన్ధాయ వుత్తం. అత్తపచ్చక్ఖవచనం న హోతీతి ఆహచ్చ భాసితం న హోతీతి అధిప్పాయో. న హి భగవతో అతీతాదీసు అప్పచ్చక్ఖం కిఞ్చి అత్థి. యది అత్తపచ్చక్ఖవచనం న హోతి, పదసోధమ్మాపత్తిం న జనేయ్యాతి చే? న, సావకభాసితస్సపి పదసోధమ్మాపత్తిజననతో. నియమాభావా అతిప్పసఙ్గోతి చే? న, పదసోధమ్మసిక్ఖాపదట్ఠకథాయం ‘‘సఙ్గీతిత్తయం ఆరుళ్హో’’తి విసేసితత్తా. తథా అట్ఠకథాయమ్పి సఙ్గీతిం ఆరుళ్హత్తా ‘‘ఖన్ధానఞ్చ పటిపాటి…పే… సంసారోతి పవుచ్చతీ’’తి (ధ. స. అట్ఠ. నిదానకథా; విభ. అట్ఠ. ౨౨౬ సఙ్ఖారపదనిద్దేస) ఏవమాదివచనం, యఞ్చ సఙ్గీతిఆరుళ్హక్కమానుగతం, తం పదసోధమ్మాపత్తిం జనేతీతి ఆయస్మా ఉపతిస్సో.

పఠమమహాసఙ్గీతికథావణ్ణనా

పఠమమహాసఙ్గీతి నామ చాతి ఏత్థ చ-సద్దో అతిరేకత్థో, తేన అఞ్ఞాపి అత్థీతి దీపేతి. తమ్పి సాలవనం ఉపగన్త్వా మిత్తసుహజ్జే అపలోకేత్వా నివత్తనతో ఉపవత్తనన్తి పాకటం జాతం కిర. యమకసాలానన్తి ఏకా కిర సాలపన్తి సీసభాగే, ఏకా పాదభాగే. తత్రాపి ఏకో తరుణసాలో సీసభాగస్స ఆసన్నే హోతి, ఏకో పాదభాగస్స, మూలఖన్ధవిటపపత్తేహి అఞ్ఞమఞ్ఞం సంసిబ్బిత్వా ఠితసాలానన్తిపి వుత్తం. అనుపాదిసేసాయ నిబ్బానధాతుయాతి ఇత్థమ్భూతలక్ఖణే కరణవచనం ‘‘కతకిచ్చో పీతిజ హాస చేతో అవేరముఖేనాభతకుణ్డలేనా’’తిఆదీసు వియ. పరినిబ్బానే పరినిబ్బానహేతు, తస్మిం ఠానే వా మా సోచిత్థ చిత్తేన, మా పరిదేవిత్థ వాచాయ ‘‘పరిదేవనం విలాప’’న్తి వచనతో. మహాసమణేనాతి నిస్సక్కత్థే కరణవచనం. సూరియం’సూభి పటుకరా’భా’రిణస్స తాణా ఇత్యత్రేవ. యఞ్చ భగవతో అనుగ్గహం, తస్స అనుగ్గహస్సాతి ఆచరియా. ఏకచ్చే పన ‘‘యం యస్మా అహం అనుగ్గహితో’’తి వదన్తి. నిబ్బసనానీతి నిట్ఠితవసనకిచ్చాని, మయా పరిభుఞ్జిత్వా అపనీతాని. యది సుయుత్తాని ధారేస్ససీతి పుచ్ఛతి, కవచసదిసాని సాణాని. ఇస్సరియసదిసా నవ అనుపుబ్బవిహారాదయో. అట్ఠ సమాపత్తియో నిరోధసమాపత్తి చ పటిలాభక్కమేన ‘‘అనుపుబ్బవిహారా’’తి వుత్తా.

అనాగతే సన్నికట్ఠే, తథాతీతే చిరన్తనే;

కాలద్వయేపి కవీహి, పురాసద్దో పయుజ్జతే.

సత్థుసాసనమేవ పరియత్తి సత్థుసాసనపరియత్తి, సా సుత్తగేయ్యాదివసేన నవఙ్గా. తిపిటకమేవ సబ్బపరియత్తిప్పభేదం ధారేన్తీతి తిపిటకసబ్బపరియత్తిప్పభేదధరా. ‘‘వినా న సక్కా’’తి న వత్తబ్బం ‘‘తిపిటకసబ్బపరియత్తిప్పభేదధరే’’తి వుత్తత్తా, ఏవం సన్తేపి అత్థి విసేసో తేహి సమ్ముఖాపి అసమ్ముఖాపి సుతం, థేరేన పన అసమ్ముఖాపటిగ్గహితం నామ నత్థీతి. న వాయన్తి ఏత్థ వాతి విభాసా, అఞ్ఞాసిపి న అఞ్ఞాసిపీతి అత్థో. తత్ర ఉచ్చిననే. బహుసద్దో విపుల్లత్థో ‘‘అనన్తపారం బహు వేదితబ్బమిత్య’’త్రేవ. పుబ్బే ‘‘తిపిటకసబ్బపఅయత్తిప్పభేదధరే’’తి వుత్తత్తా ‘‘బహు చానేన…పే… పరియత్తో’’తి న యుజ్జతీతి చే? న, తిపిటకస్స అనన్తత్తా, తస్మా అమ్హే ఉపాదాయ తేన బహు పరియత్తోతి అధిప్పాయో. ఇతరథా ఆనన్దత్థేరో తేహి అప్పస్సుతోతి ఆపజ్జతి, ‘‘అసమ్ముఖా పటిగ్గహితం నామ నత్థీ’’తి వచనవిరోధో చ. అడ్ఢమాసో అతిక్కన్తోతి ఏత్థ ఏకో దివసో నట్ఠో, సో పాటిపదదివసో, కోలాహలదివసో నామ సో, తస్మా ఇధ న గహితో. సంవేగవత్థుం కిత్తేత్వా కీళనతో సాధుకీళనం నామ. స్వేపీతి అపి-సద్దో అపేక్ఖామన్తానుఞ్ఞాయ. సుభసుత్తం ‘‘అచిరపరినిబ్బుతే భగవతీ’’తి (దీ. ని. ౧.౪౪౪) వుత్తత్తా చతురాసీతిధమ్మక్ఖన్ధసహస్సేసు అన్తోగధం న హోతీతి చే? న, భగవతో కాలే లద్ధనయత్తా కథావత్థు వియ. ఛడ్డితా పతితా ఉక్లాపా ఛడ్డితపతితఉక్లాపా. ఆణా ఏవ అప్పటిహతట్ఠేన చక్కన్తి ఆణాచక్కం. ఏకతో ఏత్థ నిపతన్తీతి ఏకనిపాతనం. ఆకాసేన ఆగన్త్వా నిసీదీతి ఏకేతి ఏతం దుతియవారే గమనం సన్ధాయాతి ఆయస్మా ఉపతిస్సో. పఠమం వా ఆకాసేన గన్త్వా పరిసం పత్వా భిక్ఖుపన్తిం అపీళేన్తో పథవియం నిముజ్జిత్వా ఆసనే ఏవ అత్తానం దస్సేసి. ఉభయథా చ ఆపాథం గతో, తేన ఉభయమ్పి యుజ్జతి, అఞ్ఞథా ద్వీసు ఏకం అభూతం ఆపజ్జతి.

అథ ఖో ఆయస్మా మహాకస్సపో ఆయస్మన్తం ఉపాలిం పుచ్ఛి…పే… ఆయస్మా ఉపాలిత్థేరో విస్సజ్జేసీతి ఇదం పుబ్బే ‘‘పఠమం ఆవుసో ఉపాలీ’’తిఆదినా (చూళవ. ౪౩౯) వుత్తపుచ్ఛావిస్సజ్జనం సఙ్ఖిపిత్వా సఙ్గీతికారకేహి దస్సితవచనన్తి గణ్ఠిపదే లిఖితం. తథా హోతు, కిమత్థం పనేత్థ ‘‘నిదానమ్పి పుచ్ఛి, పుగ్గలమ్పి పుచ్ఛి, వత్థుమ్పి పుచ్ఛీ’’తి ఏవం పుబ్బే దస్సితానుక్కమేన అవత్వా ‘‘వత్థుమ్పి పుచ్ఛి, నిదానమ్పి పుచ్ఛి, పుగ్గలమ్పి పుచ్ఛీ’’తి ఏవం అనుక్కమో కతోతి? ‘‘వత్థుమూలకత్తా సిక్ఖాపదపఞ్ఞత్తియా ఉప్పటిపాటియా వుత్త’’న్తి వదన్తి ఏకే. ఏత్థ పన విచారణా వేరఞ్జకణ్డే సమ్పత్తే కరీయతి. రాజాగారకేతి ఏవంనామకే ఉయ్యానే. అభిరమనారహం కిర రాజాగారమ్పి. తత్థ, యస్స వసేనేతం ఏవం నామం లభతి. అథ ఖో ‘‘ఆయస్మా మహాకస్సపో’’తిఆదినా పుబ్బే వుత్తమేవ సఙ్ఖిపిత్వా దస్సేతి సఙ్గీతికారకో వసీగణో. యది ఏవం యథా నిదానమ్పి పుచ్ఛి, పుగ్గలమ్పి పుచ్ఛీతి ఏత్థ పుచ్ఛాక్కమో దస్సితో, తథా ఆనన్దత్థేరస్స విస్సజ్జనక్కమోపి కిమత్థం న దస్సితోతి చే? ఇమినానుక్కమేన సఙ్గహం పఞ్చపి నికాయా అనారుళ్హాతి దస్సనత్థం. కథం పన ఆరుళ్హాతి? ఆయస్మా మహాకస్సపో పఞ్చపి నికాయే అనుక్కమేనేవ పుచ్ఛి, ఆనన్దత్థేరో పన అనుక్కమేనేవ పుచ్ఛితమ్పి అపుచ్ఛితమ్పి తస్స తస్స సుత్తస్స సభావం అన్తరా ఉప్పన్నం వత్థుం ఉద్దేసనిద్దేసక్కమం మాతికావిభఙ్గక్కమన్తి ఏవమాదిసబ్బం అనురూపవచనం పక్ఖిపిత్వా విస్సజ్జేసి, తేనేవాహ ‘‘ఏతేనేవ ఉపాయేన పఞ్చపి నికాయే పుచ్ఛీ’’తి. అథ వా ‘‘అమ్బలట్ఠికాయం రాజాగారకే’’తి వత్తబ్బే ‘‘రాజాగారకే అమ్బలట్ఠికాయ’’న్తి ఉప్పటిపాటివచనేనపి ఇమమత్థం దీపేతి. ‘‘అమ్బలట్ఠికాయం విహరతి రాజాగారకే’’తి హి వుత్తం.

గహకారన్తి ఇమస్స అత్తభావగేహస్స కారకం తణ్హావడ్ఢకిం గవేసన్తో యేన ఞాణేన సక్కా సో దట్ఠుం, తస్సత్థాయ దీపఙ్కరపాదమూలే కతాభినీహారో ఏత్తకం కాలం అనేకజాతిసంసారం తం ఞాణం అవిన్దన్తో విచరిన్తి అత్థో. దుక్ఖా జాతి పునప్పునన్తి ఇదం గహకారకగవేసనస్స కారణవచనం. సబ్బా తే ఫాసుకాతి తవ సబ్బా అనవసేసకిలేసఫాసుకా మయా భగ్గా. గహకూటం నామ అవిజ్జా. సోమనస్ససహగతం ఞాణం సోమనస్సమయం. న హి సోమనస్సమయం ఞాణం ఖన్ధసభావభేదతో. దళ్హీకమ్మసిథిలకరణప్పయోజనాతి యేభుయ్యతాయ వుత్తం, తం పన తత్థ తత్థ పకాసయిస్సామ. అఞ్ఞమఞ్ఞసఙ్కరవిరహితే ధమ్మే చ వినయే చాతి ఏత్థ పాణాతిపాతో అకుసలన్తి ఏవమాదీసు మరణాధిప్పాయస్స జీవితిన్ద్రియుపచ్ఛేదకప్పయోగసముట్ఠాపికా చేతనా అకుసలం, న పాణసఙ్ఖాతజీవితిన్ద్రియస్స ఉపచ్ఛేదకసఙ్ఖాతో అతిపాతో. తథా అదిన్నస్స పరసన్తకస్స ఆదానసఙ్ఖాతా విఞ్ఞత్తి అబ్యాకతో ధమ్మో, తబ్బిఞ్ఞత్తిసముట్ఠాపికా థేయ్యచేతనా అకుసలో ధమ్మోతి (పట్ఠా. ౧.౧.౨౭) ఏవమాదినా అఞ్ఞమఞ్ఞసఙ్కరవిరహితే ధమ్మే పటిబలో వినేతుం. జాతరూపరజతం పరసన్తకం థేయ్యచిత్తేన గణ్హన్తస్స యథావత్థుం పారాజికథుల్లచ్చయదుక్కటేసు అఞ్ఞతరం, భణ్డాగారికసీసేన దియ్యమానం గణ్హన్తస్స పాచిత్తియం, అత్తత్థాయ గణ్హన్తస్స నిస్సగ్గియం పాచిత్తియం, కేవలం లోలతాయ గణ్హన్తస్స అనామాసదుక్కటం, రూపియఛడ్డకసమ్మతస్స అనాపత్తీతి ఏవం అఞ్ఞమఞ్ఞసఙ్కరవిరహితే వినయేపి పటిబలో వినేతున్తి అత్థో. భావేతీతి వడ్ఢేతి, ఏతేన ఫలవసేన జవనవసేన చ చిత్తస్స వుద్ధిం దస్సేతి. ‘‘అవిసిట్ఠ’’న్తి పాఠో, సాధారణన్తి అత్థో.

దేసేన్తస్స వసేనేత్థ, దేసనా పిటకత్తయం;

సాసితబ్బవసేనేతం, సాసనన్తిపి వుచ్చతి.

కథేతబ్బస్స అత్థస్స, వసేనాపి కథాతి చ;

దేసనా సాసనా కథా, భేదమ్పేవం పకాసయే.

సాసనస్స నపుంసకత్తా ‘‘యథా…పే… ధమ్మసాసనానీ’’తి వుత్తం. దుచ్చరితసంకిలేసం నామ అత్థతో చేతనా, తథాకారప్పవత్తచిత్తుప్పాదో వా. అనిచ్చాదిలక్ఖణం పటివిజ్ఝిత్వా పవత్తత్తా విపస్సనాచిత్తాని విసయతో లోకియా’భిసమయో అసమ్మోహతో లోకుత్తరో, లోకుత్తరో ఏవ వా అభిసమయో విసయతో నిబ్బానసఙ్ఖాతస్స అత్థస్స, ఇతరస్స మగ్గాదికస్స అసమ్మోహతోతిపి ఏకే. ఏత్థ ‘‘పటివేధో’’తి వుత్తం ఞాణం, తం కథం గమ్భీరన్తి చే? గమ్భీరస్స ఉదకస్స పమాణగ్గహణకాలే దీఘేన పమాణేన భవితబ్బం, ఏవం అలబ్భనేయ్యభావదస్సనత్థం ఇదానీతి వుత్తన్తి ఏకే. యస్స చత్థాయ మగ్గఫలత్థాయ. తఞ్చ అత్థం నానుభోన్తి నాధిగచ్ఛన్తి కఞ్చి అత్తనా అధిప్పేతం, ఇతివాదపమోక్ఖఞ్చ. కస్మా? అత్థస్స అనుపపరిక్ఖిత్వా గహితత్తా. అధిగతఫలత్తా పటివిద్ధాకుప్పో. పున ఖీణాసవగ్గహణేన అరహన్తమేవ దస్సేతి, న సేక్ఖం. సో హి యథా భణ్డాగారికో రఞ్ఞో కటకమకుటాదిం గోపేత్వా ఇచ్ఛితిచ్ఛితక్ఖణే ఉపనేతి, ఏవం సహేతుకానం సత్తానం మగ్గఫలత్థాయ ధమ్మం దేసేసి. తాసంయేవ తత్థ వినయపిటకే పభేదతో వుత్తత్తా, వాయమిత్వా తా ఏవ పాపుణాతీతి ఆచరియా. కిమత్థం తిస్సోవ విజ్జా తత్థ విభత్తాతి? సీలసమ్పత్తియా ఏతపరముపనిస్సయభావతో. ‘‘అపరేహిపి సత్తహఙ్గేహి సమన్నాగతో భిక్ఖు వినయధరో హోతి. ఆపత్తిం జానాతి, అనాపత్తిం, లహుకం ఆపత్తిం, గరుకం ఆపత్తిం, అనేకవిహితం పుబ్బేనివాసం అనుస్సరతి…పే… దిబ్బేన చక్ఖునా విసుద్ధేన అతిక్కన్తమానుసకేన సత్తే పస్సతి…పే… ఆసవానఞ్చ ఖయా…పే… ఉపసమ్పజ్జ విహరతీ’’తి (పరి. ౩౨౭) సుత్తమేత్థ సాధకం. వినయం పరియాపుణిత్వా సీలసమ్పత్తిం నిస్సాయ ఆసవక్ఖయఞాణేన సహేవ వియ దిబ్బచక్ఖుపుబ్బేనివాసానుస్సతిఞాణాని పటిలభతి. విసుం ఏతేసం పరికమ్మకిచ్చం నత్థీతి దస్సనత్థం తాసంయేవాతి వుత్తన్తి చ వదన్తి ఏకే. అభిధమ్మే పన తిస్సోవిజ్జా ఛ అభిఞ్ఞా చతస్సో చ పటిసమ్భిదా అఞ్ఞే చ సమ్మప్పధానాదయో గుణవిసేసా విభత్తా. కిఞ్చాపి విభత్తా, తథాపి విసేసతో పఞ్ఞాజాతికత్తా చతస్సో పటిసమ్భిదా పాపుణాతీతి దస్సనత్థం తాసం తత్థేవాతి అవధారణవిపల్లాసో కతో. అత్తనా దుగ్గహితేన ధమ్మేనాతి పాఠసేసో. కత్తరి చేతం కరణవచనం, హేతుత్థే చ, అత్తనా దుగ్గహితహేతూతి అధిప్పాయో. కస్మా పనాతి ‘‘అనులోమికో’’తి వుత్తత్థం దీపేతి.

పఠమమహాసఙ్గీతికథావణ్ణనానయో.

దుతియసఙ్గీతికథావణ్ణనా

పన్నభారాతి పతితక్ఖన్ధభారా. ‘‘భారా హవే పఞ్చక్ఖన్ధా’’తి (సం. ని. ౩.౨౨) హి వుత్తం. ‘‘సమ్ముఖా భవిస్సామ న భవిస్సామా’’తి వత్తారో. తేసు దహరా కిర. జమ్మిన్తి లామకం.

దుతియసఙ్గీతికథావణ్ణనానయో.

తతియసఙ్గీతికథావణ్ణనా

బ్రహ్మలోకా చవిత్వాతి ఏత్థ చత్తారో మగ్గా పఞ్చానన్తరియాని నియతమిచ్ఛాదిట్ఠీతి ఇమేయేవ నియతా, న మహగ్గతా, తస్మా పణిధివసేన హేట్ఠుపపత్తిపి హోతి. అతిచ్ఛథాతి అతిచ్చ ఇచ్ఛథ, గన్త్వా భిక్ఖం పరియేసథాతి అధిప్పాయో. కేటుభం నామ కబ్యకరణవిధియుత్తం సత్థం. కిరియాకప్పం ఇత్యేకే, కత్తాఖ్యాదిలక్ఖణయుత్తసత్థం. అసన్ధిమిత్తాతి తస్సా నామం. తస్సా కిర సరీరే సన్ధయో న పఞ్ఞాయన్తి, మధుసిత్థకేన కతం వియ సరీరం హోతి. తస్మా ‘‘ఏవంనామికా జాతా’’తిపి వదన్తి. మాగధకేన పత్థేన చత్తారో పత్థా ఆళ్హకం, చత్తారి ఆళ్హకాని దోణం, చతుదోణా మానికా, చతుమానికా ఖారికా, వీసతిఖారికో వాహోతి. కేథుమాలాతి ‘‘సీసతో ఉట్ఠహిత్వా ఠితో ఓభాసపుఞ్జో’’తి వదన్తి. రాజిద్ధిఅధికారప్పసఙ్గేనేతం వత్థు వుత్తం, నానుక్కమేన. అనుక్కమేన పన బుద్ధసాసనావహారం వత్థుం దీపేన్తో ‘‘రాజా కిరా’’తిఆదిమాహ. కిలేసదమనేన దన్తం. కాయవాచాహి గుత్తం. ‘‘పాచీనముఖో’’తిపి పాఠో అత్థి. పుబ్బే జేట్ఠభాతికత్తా తేనేవ పరిచయేన పత్తగ్గహణత్థాయ ఆకారం దస్సేతి. అభాసీతి ‘‘భాసిస్సామీ’’తి వితక్కేసి. అపరే ‘‘అఞ్ఞాతన్తి వుత్తేపి సబ్బం అభణీ’’తి వదన్తి. అమతన్తి నిబ్బానసఙ్ఖాతాయ నివత్తియా సగుణాధివచనం, తస్సా అప్పమాదో పదం మగ్గో. మచ్చూతి పవత్తియా సదోసాధివచనం, తస్సా పమాదో పదం మగ్గోతి ఏవం చత్తారి సచ్చాని సన్దస్సితాని హోన్తి. సఙ్ఘసరణగతత్తా సఙ్ఘనిస్సితా పబ్బజ్జా, భణ్డుకమ్మస్స వా తదాయత్తత్తా. నిగ్రోధత్థేరస్సానుభావకిత్తనాధికారత్తా పుబ్బే వుత్తమ్పి పచ్ఛా వత్తబ్బమ్పి సమ్పిణ్డేత్వా ఆహ ‘‘పున రాజా అసోకారామం నామ మహావిహారం కారేత్వా సట్ఠిసహస్సాని…పే… చతురాసీతివిహారసహస్సాని కారాపేసీ’’తి. ‘‘పుథుజ్జనకల్యాణకస్స వా పచ్చవేక్ఖితపరిభోగో’’తి వచనతో సేక్ఖావ పరమత్థతో దాయాదా, తథాపి థేరో మహిన్దకుమారస్స పబ్బజ్జత్థం ఏకేన పరియాయేన లోకధమ్మసిద్ధేన ఏవమాహ ‘‘యో కోచి మహారాజ…పే… ఓరసం పుత్త’’న్తి. వుత్తఞ్హి వేదే –

‘‘అఙ్గా అఙ్గా సమ్భవసి, హదయా అధిజాయసే;

అత్తా వే పుత్తో నామాసి, స జీవ సరదోసత’’న్తి.

తస్మా ఇమినా పరియాయేన ఓరసో పుత్తో మాతాపితూహి పబ్బజితో చే, అత్థతో తే సయం పబ్బజితా వియ హోన్తి. ధమ్మకథికా కస్మా నారోచేన్తి? రాజా ‘‘థేరం గణ్హిత్వా ఆగచ్ఛథా’’తి అమచ్చే పేసేసి, ధమ్మకథికా థేరస్స ఆగమనకాలే పరివారత్థాయ పేసితా, తస్మా. అపిచ తేన వుత్తవిధినావ వదన్తి చణ్డత్తా, చణ్డభావో చస్స ‘‘అమ్బం ఛిన్దిత్వా వేళుయా వతిం కరోహీ’’తి వుత్తఅమచ్చవత్థునా విభావేతబ్బో. కస్మా పన ధమ్మకథికా రాజాణాపనం కరోన్తీతి? ‘‘సాసనం పగ్గహేతుం సమత్థో’’తి వుత్తత్తా. దీపకతిత్తిరోతి కూటతిత్తిరో. అయం పన కూటతిత్తిరకమ్మే నియుత్తోపి సుద్ధచిత్తో, తస్మా తాపసం పుచ్ఛి. సాణిపాకారన్తి సాణిపాకారేన. విభజిత్వా వదతీతి విభజ్జవాదీ ‘‘అత్థి ఖ్వేస బ్రాహ్మణ పరియాయో’’తిఆదినా (పారా. ౫). అపిచ సస్సతవాదీ చ భగవా ‘‘అత్థి, భిక్ఖవే, అజాతం అభూతం అసఙ్ఖత’’న్తిఆది (ఇతివు. ౪౩)-వచనతో. ఏకచ్చసస్సతికో చ ‘‘సప్పచ్చయా ధమ్మా, అప్పచ్చయా ధమ్మా’’తి (ధ. స. దుకమాతికా ౭) వచనతో. అన్తానన్తికో చ –

‘‘గమనేన న పత్తబ్బో, లోకస్సన్తో కుదాచనం;

న చ అప్పత్వా లోకన్తం, దుక్ఖా అత్థి పమోచనం’’. (సం. ని. ౧.౧౦౭; అ. ని. ౪.౪౫);

‘‘అనమతగ్గోయం, భిక్ఖవే, సంసారో పుబ్బకోటి న పఞ్ఞాయతీ’’తి (సం. ని. ౨.౧౨౪; చూళని. కప్పమాణవపుచ్ఛానిద్దేస ౬౧) వచనతో. అమరావిక్ఖేపికపక్ఖమ్పి ఈసకం భజతి భగవా ‘‘సస్సతో లోకోతి అబ్యాకతమేతం అసస్సతో లోకోతి అబ్యాకతమేత’’న్తిఆదిఅబ్యాకతవత్థుదీపనతో సమ్ముతిసచ్చదీపనతో చ. తఞ్హి అజ్ఝత్తబహిద్ధాదివసేన న వత్తబ్బం. యథాహ ‘‘ఆకిఞ్చఞ్ఞాయతనం న వత్తబ్బం అజ్ఝత్తారమ్మణన్తిపీ’’తిఆది (ధ. స. ౧౪౩౭). తథా అధిచ్చసముప్పన్నికపక్ఖమ్పి భజతి ‘‘లద్ధా ముధా నిబ్బుతిం భుఞ్జమానా’’తి (ఖు. పా. ౬.౭; సు. ని. ౨౩౦) వచనతో. తత్థ హి ముధాతి అధిచ్చసముప్పన్నవేవచనం. సఞ్ఞీవాదాదికో చ భగవా సఞ్ఞీభవఅసఞ్ఞీభవనేవసఞ్ఞీనాసఞ్ఞీభవవసేన. ఉచ్ఛేదవాదీ చ ‘‘అహఞ్హి, బ్రాహ్మణ, ఉచ్ఛేదం వదామి రాగస్సా’’తి (పారా. ౬) వచనతో. దిట్ఠధమ్మనిబ్బానవాదీ చ ‘‘ఖీణా జాతి, వుసితం బ్రహ్మచరియ’’న్తి (మహావ. ౨౩; దీ. ని. ౨.౨౧౫; సం. ని. ౩.౩౫) వచనతో, ‘‘నత్థి దాని పునబ్భవో’’తి (మహావ. ౧౬) వచనతో, దిట్ఠేవ ధమ్మే నిరోధసమాపత్తిదీపనతో చ. ఏవం తేన తేన పరియాయేన తథా తథా వేనేయ్యజ్ఝాసయానురూపం విభజిత్వా వదతీతి విభజ్జవాదీ భగవాతి.

తతియసఙ్గీతికథావణ్ణనానయో.

పుప్ఫనామో సుమనత్థేరో. మహాపదుమత్థేరోతి ఏకే. మహింసకమణ్డలం అన్ధరట్ఠన్తి వదన్తి. ధమ్మచక్ఖు నామ తయో మగ్గా. సోతాపత్తిమగ్గన్తి చ ఏకే. పఞ్చపి రట్ఠాని పఞ్చ చీనరట్ఠాని నామ. రాజగహేతి దేవియా కతవిహారే. సిలకూటమ్హీతి పబ్బతకూటే. వడ్ఢమానన్తి అలఙ్కరణచుణ్ణం. అరియదేసే అతీవ సమ్మతం కిర. ఏకరసేన నాథకరణా ఇతి దమిళా. సారపామఙ్గన్తి ఉత్తమం పామఙ్గం. పేతవత్థుఆదినా సంవేజేత్వా అభిసమయత్థం సచ్చసంయుత్తఞ్చ. మేఘవనుయ్యానం నామ మహావిహారట్ఠానం. ‘‘ద్వాసట్ఠియా లేణేసూ’’తి పాఠో. దసభాతికన్తి అభయకుమారాదయో దస, తే ఇధ న వుత్తా. వుత్థవస్సో పవారేత్వాతి చాతుమాసినియా పవారణాయాతి అత్థో. పఠమపవారణాయ వా పవారేత్వా ఏకమాసం తత్థేవ వసిత్వా కత్తికపుణ్ణమాసియం అవోచ, అఞ్ఞథా ‘‘పుణ్ణమాయం మహావీరో’’తి వుత్తత్తా న సక్కా గహేతుం. మహావీరోతి బుద్ధోపచారేన ధాతుయో వదతి. జఙ్ఘప్పమాణన్తి ‘‘థూపస్స జఙ్ఘప్పమాణ’’న్తి వదన్తి. మాతులభాగినేయ్యా చూళోదరమహోదరా. ధరమానస్స వియ బుద్ధస్స రస్మి సరసరస్మి, రఞ్ఞో లేఖాసాసనం అప్పేసి, ఏవఞ్చ ముఖసాసనమవోచ. దోణమత్తా మగధనాళియా ద్వాదసనాళిమత్తా కిర. ‘‘పరిచ్ఛిన్నట్ఠానే ఛిజ్జిత్వా’’తి పాఠో. సబ్బదిసాహి పఞ్చ రస్మియో ఆవట్టేత్వాతి పఞ్చహి ఫలేహి నిక్ఖన్తత్తా పఞ్చ, తా పన ఛబ్బణ్ణావ. కత్తికజుణ్హపక్ఖస్స పాటిపదదివసేతి జుణ్హపక్ఖస్స పఠమదివసేతి అత్థో. మహాబోధిట్ఠానే పరివారేత్వా ఠితనాగయక్ఖాదిదేవతాకులాని. గోపకా నామ రాజపరికమ్మినో తథాభావకిచ్చా. తేసం కులానం నామన్తిపి కేచి. ఉదకాదివాహా కాలిఙ్గా. కాలిఙ్గేసు జనపదేసు జాతిసమ్పన్నం కులం కాలిఙ్గకులన్తి కేచి.

పఠమపాటిపదదివసేతి దుతియఉపోసథస్స పాటిపదదివసేతి అత్థో. తత్థ ఠితేహి సముద్దస్స దిట్ఠత్తా తం ఠానం సముద్దసాలవత్థు. సోళస జాతిసమ్పన్నకులాని అట్ఠ బ్రాహ్మణామచ్చకులాని. మహాఅరిట్ఠత్థేరో చేతియగిరిమ్హి పబ్బజితో. అమచ్చస్స పరివేణట్ఠానేతి సమ్పతికాలవసేనాహ. మహిన్దత్థేరో ద్వాదసవస్సికో హుత్వా తమ్బపణ్ణిదీపం సమ్పత్తో, తత్థ ద్వే వస్సాని వసిత్వా వినయం పతిట్ఠాపేసి, ద్వాసట్ఠివస్సికో హుత్వా పరినిబ్బుతో. వినయో సంవరత్థాయాతి వినయపిటకం, తస్స పరియాపుణనం వా. యథాభూతఞాణదస్సనం సప్పచ్చయనామరూపపరిగ్గహో. మగ్గాదిపచ్చవేక్ఖణే అసతి అన్తరా పరినిబ్బానం నామ నత్థి సేక్ఖస్స మరణం వా, సతియేవ హోతి. తస్మా ఆహ ‘‘విముత్తిఞాణదస్సన’’న్తి. అనుపాదాపరినిబ్బానత్థాయాతి కఞ్చి ధమ్మం అనుపాదాయ అగ్గహేత్వా ఈసకమ్పి అనవసేసేత్వా పరినిబ్బానత్థాయాతి అత్థో. ఉపనిసాతి ‘‘వినయో సంవరత్థాయా’’తిఆదికా కారణపరమ్పరా. ఏత్తావతా అత్తహితనిప్ఫత్తిం దస్సేత్వా ఇదాని పరహితనిప్ఫత్తిం దస్సేతుం ‘‘ఏతదత్థం సోతావధాన’’న్తి ఆహ. తస్సత్థో – అత్తనో వినయకథనం వినయమన్తనఞ్చ ఉగ్గహేతుం పరేసం సోతస్స ఓదహనం సోతావధానం. తతో ఉగ్గహితవినయకథామన్తనానం తేసం ఉపనిసా యథావుత్తకారణపరమ్పరా సిద్ధాయేవాతి న పున దస్సితాతి వేదితబ్బా. అఞ్ఞథా ఏతదత్థా ఉపనిసాతి ఇమినా వచనేనేవ అనుపాదాపరినిబ్బానస్స సఙ్గహితత్తా అనుపాదాపరినిబ్బానతో ఉద్ధం సోతావధానాసమ్భవతో ఏతదత్థం సోతావధానన్తి అన్తే న సమ్భవతీతి నిరత్థకం భవేయ్య, న చ నిరత్థకం పరహితనిప్ఫత్తియా మూలకారణదస్సనత్థత్తాతి వేదితబ్బం.

ఏవం యథా యథా యం యం, సమ్భవేయ్య పదం ఇధ;

తం తం తథా తథా సబ్బం, పయోజేయ్య విచక్ఖణోతి.

బాహిరనిదానకథావణ్ణనా నిట్ఠితా.

పారాజికవణ్ణనా

వేరఞ్జకణ్డో

వేరఞ్జకణ్డవణ్ణనా

‘‘తేన సమయేన బుద్ధో భగవా వేసాలియం విహరతి మహావనే కూటాగారసాలాయం. తేన ఖో పన సమయేన వేసాలియా అవిదూరే కలన్దగామో నామ హోతీ’’తి వినయనిదానే ఆరభితబ్బే వేరఞ్జకణ్డస్స ఆరమ్భో కిమత్థోతి చే? వుచ్చతే – మూలతో పభుతి వినయనిదానం దస్సేతుం. యది ఏవం ‘‘పఠమం ఆవుసో ఉపాలి పారాజికం కత్థ పఞ్ఞత్తన్తి, వేసాలియ’’న్తి వచనేన విరుజ్ఝతీతి చే? న విరుజ్ఝతి. కస్మా? కత్థ పఞ్ఞత్తన్తి హి నిదానపుచ్ఛా. ఏవం సన్తేపి ‘‘పఠమస్స పారాజికస్స కింనిదాన’’న్తి పుచ్ఛితే సాధారణమహానిదానవిస్సజ్జనం అయుత్తం వియాతి? నాయుత్తం, సబ్బేసం సిక్ఖాపదానం పాటేక్కం నిదానస్స పుట్ఠత్తా తస్స విస్సజ్జేతబ్బత్తా చ సబ్బసాధారణమహానిదానం పఠమమాహ. ఏకన్తేన పుచ్ఛావిస్సజ్జనక్కమేన పారాజికాదీని సఙ్గహం ఆరోపితాని. కథం ఆరోపితానీతి చే? ఆయస్మతా మహాకస్సపేన అనుక్కమేన సబ్బోపి వినయో పుచ్ఛితో, పుట్ఠేన చ ఆయస్మతా ఉపాలిత్థేరేన యథాసమ్భవం నిరన్తరం విస్సజ్జితమేవ. అపుచ్ఛితానిపి వినీతవత్థుఆదీని యుజ్జమానాని వత్థూని అన్తోకత్వా విస్సజ్జనక్కమేనేవ గణసజ్ఝాయమకంసూతి వేదితబ్బం. అఞ్ఞథా వేరఞ్జకణ్డం పఠమపారాజికస్సేవ నిదానన్తి వా అనధికారికం వా నిప్పయోజనం వా పాటేక్కం సిక్ఖాపదనిదానపుచ్ఛానన్తరం తదేవ విస్సజ్జేతబ్బన్తి వా ఆపజ్జతి, తస్మా ఆదితో పభుతి వినయనిదానం దస్సేతుం ‘‘తేన సమయేనా’’తిఆది ఆరద్ధం.

ఇదాని నిదానభణనే పయోజనం వక్ఖామ – వినయస్సఆణాదేసనత్తా భగవతో తావ ఆణారహభావదీపనం, ఆణాభూతస్స చ వినయస్స అనఞ్ఞవిసయభావదీపనం, ఆణాయ ఠితానం సావకానం మహానుభావదీపనఞ్చాతి తివిధమస్స పయోజనం. కథం? ఆణాసాసనారహో హి భగవా పహీనకిలేసత్తా, అధిగతగుణవిసేసత్తా, లోకజేట్ఠసేట్ఠత్తా, తాదిభావప్పత్తత్తా చ, అరసరూపతాదీహి అట్ఠహి అక్కోసవత్థూహి అకమ్పనతో భగవతో తాదిభావప్పత్తి వేదితబ్బా, అట్ఠన్నమ్పి తేసం అక్కోసవత్థూనం అత్తని సమ్భవపరియాయదీపనపాళియా పహీనకిలేసతా వేదితబ్బా. చతున్నం ఝానానం తిస్సన్నఞ్చ విజ్జానం అధిగమపరిదీపనేన అధిగతగుణవిసేసతా వేదితబ్బా. ‘‘నాహం తం బ్రాహ్మణ పస్సామి సదేవకే…పే… ముద్ధాపి తస్స విపతేయ్యా’’తి చ ‘‘జేట్ఠో సేట్ఠో లోకస్సా’’తి చ వచనేన జేట్ఠసేట్ఠతా వేదితబ్బా, ఇదఞ్చ భగవతో ఆణారహభావదీపనప్పయోజనం. ‘‘ఆగమేహి త్వం సారిపుత్త, ఆగమేహి త్వం సారిపుత్త, తథాగతోవ తత్థ కాలం జానిస్సతీ’’తి వచనం అనఞ్ఞవిసయభావదీపనం. ‘‘సాధాహం, భన్తే, పథవిం పరివత్తేయ్య’’న్తి చ ‘‘ఏకాహం, భన్తే, పాణిం అభినిమ్మినిస్సామీ’’తి చ ‘‘సాధు, భన్తే, సబ్బో భిక్ఖుసఙ్ఘో ఉత్తరకురుం పిణ్డాయ గచ్ఛేయ్యా’’తి చ ఇమేహి థేరస్స తీహి సీహనాదేహి ఆణాయ ఠితానం సావకానం మహానుభావతాదీపనం వేదితబ్బం. సావత్థియాదీసు అవిహరిత్వా కిమత్థం భగవా వేరఞ్జాయమేవ తదా విహాసీతి చే? నళేరుయక్ఖస్స పీతిసఞ్జననత్థం, భిక్ఖుసఙ్ఘస్స భిక్ఖావసేన అకిలమనత్థం, వేరఞ్జబ్రాహ్మణస్స పసాదసఞ్జననత్థం, మహామోగ్గల్లానత్థేరస్స ఆనుభావదీపనట్ఠానభూతత్తా, సారిపుత్తత్థేరస్స వినయపఞ్ఞత్తియాచనహేతుభూతపరివితక్కనట్ఠానభూతత్తా చ. తేసు పచ్ఛిమం బలవకారణం, తేన వుత్తం అట్ఠకథాయం ‘‘తేన సమయేనాతి యేన కాలేన ఆయస్మతో…పే… తేన కాలేనా’’తి. పురిమేసు చతూసు అసఙ్గహకారణేసు పఠమేన భగవా మేత్తాభావనాదినా అమనుస్సానం చిత్తసంరక్ఖణేన భిక్ఖూనం ఆదరం జనేతి. దుతియేన పరిసావచరేన భిక్ఖునా ఏవం పరిసా సఙ్గహేతబ్బా, ఏవం అప్పిచ్ఛేన సన్తుట్ఠేన చ భవితబ్బన్తి వా దస్సేతి. తతియేన పచ్చయే నిరపేక్ఖేన కులానుగ్గహో కాతబ్బోతి. చతుత్థేన ఏవం మహానుభావేనాపి పచ్చయత్థం న లోలుప్పం కాతబ్బం, కేవలం పరదత్తుపజీవినా భవితబ్బన్తి దస్సేతి. ‘‘తేనాతిఆదిపాఠస్స…పే… వినయస్సత్థవణ్ణన’’న్తి వచనతో అఞ్ఞో తేనాతిఆదిపాఠో, అఞ్ఞో వినయో ఆపజ్జతి.

‘‘తేనాతిఆదిపాఠమ్హా, కో అఞ్ఞో వినయో ఇధ;

తస్సత్థం దస్సయన్తోవ, కరే వినయవణ్ణన’’న్తి. –

చే? నను వుత్తం పుబ్బేవ ‘‘ఇదఞ్హి బుద్ధస్స భగవతో అత్తపచ్చక్ఖవచనం న హోతీ’’తిఆది, తస్మా ఉపాలిత్థేరేన వుత్తస్స తేనాతిఆదిపాఠస్స అత్థం నానప్పకారతో దస్సయన్తో కరిస్సామి వినయస్స భగవతో అత్తపచ్చక్ఖవచనభూతస్స అత్థవణ్ణనన్తి ఏవమేత్థ అత్థో దట్ఠబ్బో. యది ఏవం ‘‘తేన సమయేన బుద్ధో భగవా వేరఞ్జాయం విహరతీతి ఏవమాదివచనపటిమణ్డితనిదానం వినయపిటకం కేన ధారిత’’న్తిఆదివచనం విరుజ్ఝతి ‘‘తేన సమయేనా’’తిఆదివచనస్స వినయపిటకపరియాపన్నభావదీపనతోతి చే? న, అఞ్ఞత్థేపి తబ్బోహారసిద్ధితో ‘‘నానావిధభిత్తికమ్మపటిమణ్డితవసనో పురిసో’’తిఆదీసు వియ. వినయస్సాదిభావేన సఙ్గీతికారకేహి అనుఞ్ఞాతత్తా వినయపరియాపన్నతాపి యుజ్జతి తస్స వచనస్స. ఏత్థాహ – యథా సుత్తన్తే ‘‘ఏకం సమయ’’న్తి చ, అభిధమ్మే చ ‘‘యస్మిం సమయే’’తి అనియమతో వుత్తం, తథా అవత్వా ఇధ ‘‘తేన సమయేనా’’తి పఠమం తంనిద్దేసోవ కస్మా వుత్తోతి? వుచ్చతే – తస్స తస్స సిక్ఖాపదపఞ్ఞత్తిసమయస్స, యస్స వా సిక్ఖాపదపఞ్ఞత్తిహేతుభూతస్స సమయస్స హేతు భగవా తత్థ తత్థ విహాసి, తస్స చ సమయస్స అతీతస్స తేసం సఙ్గీతికారకానం వసీనం సువిదితత్తా. కథం? ‘‘యే తే భిక్ఖూ అప్పిచ్ఛా తే ఉజ్ఝాయన్తీ’’తిఆదివచనతో, ‘‘అథ ఖో తే భిక్ఖూ భగవతో ఏతమత్థం ఆరోచేసు’’న్తి చ ‘‘అథ ఖో భగవా ఏతస్మిం నిదానే సన్నిపాతాపేత్వా’’తి చ ‘‘భిక్ఖూనం తదనుచ్ఛవికం తదను…పే… దస అత్థవసే పటిచ్చ సఙ్ఘసుట్ఠుతాయా’’తి చ ‘‘ఏవఞ్చ పన, భిక్ఖవే, ఇమం సిక్ఖాపదం ఉద్దిసేయ్యాథా’’తి చ ఖన్ధకేసు చ ‘‘అనుజానామి, భిక్ఖవే, తీహి సరణగమనేహి పబ్బజ్జ’’న్తిఆదివినయక్కమస్స వచనతో యో సో సిక్ఖాపదపఞ్ఞత్తిసమయో, తస్స తస్స వినయక్కమస్స సో పఞ్ఞత్తిసమయో చ సువిదితో తేసం పఞ్చసతానం ధమ్మధరానం భిక్ఖూనం, నాయం నయో సుత్తన్తాభిధమ్మేసు సమ్భవతి. తస్మా సువిదితత్తా తేన సమయేన హేతుభూతేన విహరతీతి విహరతిపదేన ఏకసమ్బన్ధత్తా చ పఠమం యంనిద్దేసాదినో అసమ్భవతో చ వినయపిటకే తంనిద్దేసోవ పఠమం వుత్తో. కథం? ఏత్థ ‘‘యేన ఖో పన సమయేన వేసాలియా అవిదూరే కలన్దగామో నామ హోతీ’’తి వా ‘‘యేన ఖో పన సమయేన వేసాలీ…పే… హోతీ’’తి వా అసమ్భవతో యంనిద్దేసేన అవత్వా తంనిద్దేసస్సేవ సమ్భవతో ‘‘తేన ఖో పన సమయేన…పే… కలన్దగామో నామ హోతీ’’తి వుత్తన్తి, కేవలం సువిదితత్తా వా. అనియమనిద్దేసవచనన్తి ఏత్థ కిఞ్చాపి యథావుత్తనయేన నియమనిద్దేసవచనమేవేతం తంనిద్దేసత్తా, తథాపి సమ్పతికాలవసేన తదితరేసం భిక్ఖూనం అవిదితత్తా ‘‘అనియమనిద్దేసవచన’’న్తి వుత్తం. యం పన వుత్తం ‘‘అయఞ్హి సబ్బస్మిమ్పి వినయే యుత్తీ’’తి, తం తబ్బహులేన వుత్తన్తి వేదితబ్బం.

యది సబ్బం తేనాతి పదం అనియమనిద్దేసవచనం భవేయ్య, తేన హి భిక్ఖవే భిక్ఖూనం సిక్ఖాపదన్తి ఏత్థ ఇదమ్పి పుబ్బే సిద్ధత్థం తేనాతి పదం అనియమనిద్దేసవచనం భవేయ్య. ‘‘తేన సమయేన బుద్ధో భగవా ఉరువేలాయం విహరతీ’’తిఆదీసు వుత్తం తేనాతి పదఞ్చ అనియమనిద్దేసవచనం భవేయ్య, న చ హోతి, తస్మా యేసం తేన తంనిద్దేసేన నిద్దిట్ఠత్థో అవిదితో, తేసం వసేనాహ ‘‘అనియమనిద్దేసవచనమేత’’న్తి. అథ వా తతో పఠమం తదత్థాదస్సనతో పచ్ఛాపి తంసమ్బన్ధేన యంనిద్దేసదస్సనతో చ ‘‘అనియమనిద్దేసవచనమేత’’న్తి వుత్తం. అథ వా పుబ్బణ్హాదీసు అయం నామాతి అనియమేత్వా కాలపరిదీపనస్స సమయసద్దస్స ఉపపదభావేనపి ఏవం వత్తుమరహతి ‘‘యదిదం అనియమనిద్దేసవచన’’న్తి. అథ వా ‘‘తేనా’’తి వుత్తే తేన ఘటేన పటేనాతి సబ్బత్థప్పసఙ్గనివారణత్థం నియమం కరోతి ‘‘సమయేనా’’తి. కేన పన సమయేన? పరభాగే అత్థతో సిద్ధేన సారిపుత్తస్స పరివితక్కసమయేన. ఏత్థాహ – వితక్కసమయో చే ఇధాధిప్పేతో, ‘‘పరతో ఇధ పన హేతుఅత్థో కరణత్థో చ సమ్భవతి. యో హి సో సిక్ఖాపదపఞ్ఞత్తిసమయో సారిపుత్తాదీహిపి దుబ్బిఞ్ఞేయ్యో, తేన సమయేన హేతుభూతేన కరణభూతేన చా’’తిఆదివచనం విరుజ్ఝతీతి? న, బాహుల్లేన వుత్తత్తా. సుత్తన్తాభిధమ్మేసు వియ అవత్వా ఇధ వినయపిటకే కరణవచనేన కస్మా నిద్దేసోతి హి చోదనా. తస్మా తస్సా విస్సజ్జనే బాహుల్లేన కరణవచనప్పయోజనం వత్తుకామో ఆచరియో ఆహ ‘‘యో సో సిక్ఖాపదపఞ్ఞత్తిసమయో’’తిఆది. న సమ్పతి వుచ్చమానస్సేవ కరణవచనస్స పయోజనం వత్తుకామో, ఇమస్స పన హేతుఅత్థోవ సమ్భవతి, న కరణత్థో, తస్మా ఆహ ‘‘అపరభాగే అత్థతో సిద్ధేనా’’తిఆది. సమయఞ్చాతి ఆగమనపచ్చయసమవాయం తదనురూపకాలఞ్చ ఉపాదాయాతి అత్థో. పచ్చయసామగ్గిఞ్చ ఆగమనకాలఞ్చ లభిత్వా జానిస్సామాతి అధిప్పాయో.

ఏత్థాహ – యథా ‘‘ఏకోవ ఖో, భిక్ఖవే, ఖణో సమయో చా’’తి ఏత్థ ఖణసమయానం ఏకో అత్థో, తథా కాలఞ్చ సమయఞ్చ ఉపాదాయాతి కాలసమయానం ఏకో అత్థో సియా, అపిచ ఆగమనపచ్చయసమవాయో చేత్థ సమయో కాలస్సాపి ఆగమనపచ్చయత్తా సమయగ్గహణేనేవ సో గహితోతి విసుం కాలో కిమత్థం గహితోతి చ? వుచ్చతే – అప్పేవ నామ స్వేపీతి కాలస్స పఠమం నియమితత్తా న సమయో కాలత్థో. తస్మిం స్వేతి నియమితకాలే ఇతరేసం ఆగమనపచ్చయానం సమవాయం పటిచ్చ ఉపసఙ్కమేయ్యామ యథానియమితకాలేపి పుబ్బణ్హాదిప్పభేదం యథావుత్తసమవాయానురూపం కాలఞ్చ ఉపాదాయాతి స్వేతి పరిచ్ఛిన్నదివసే పుబ్బణ్హాదికాలనియతభావం దస్సేతి, తస్మా కాలసమయానం న ఏకత్థత్తా కాలస్స విసుం గహణమ్పి సాత్థకన్తి వేదితబ్బం. యస్మా ఖణే ఖణే త్వం భిక్ఖు జాయసి చ జీయసి చ మీయసి చేతి భిక్ఖునియా సన్తికే అభిక్ఖణం గచ్ఛతీతి (పాచి. ౧౯౮) చ ఖణే ఖణే భాసతి సత్థుసాసనన్తి చ ఖణసద్దో అనేకత్థో, తథా సమయసద్దో చ, తస్మా ఏకమేకేన నియమేన్తో ‘‘ఏకోవ ఖో, భిక్ఖవే, ఖణో చ సమయో చా’’తి ఆహ. ఖణసమయానం అత్థో ఏకత్థో యుజ్జతి ఖణో ఓకాసలాభో, అట్ఠక్ఖణవజ్జితో నవమో ఖణోతి అత్థో. అత్తనో అత్తనో ఉచ్ఛేదాదయో దిట్ఠిగతసఙ్ఖాతే సమయే ఏత్థ పవదన్తీతి సమయప్పవాదకో. స్వేవ తిన్దుకాచీరసఙ్ఖాతాయ తిమ్బరురుక్ఖపన్తియా పరిక్ఖిత్తత్తా తిన్దుకాచీరం. ఏకసాలకేతి ఏకో సాలరుక్ఖో. ‘‘కుటికా’’తిపి వదన్తి. అత్థాభిసమయాతి అత్తనో హితపటిలాభా. ధీరోతి చ పణ్డితో వుచ్చతి, నాఞ్ఞో. సమ్మా మానాభిసమయాతి సుట్ఠు మానస్స పహానేన, సముచ్ఛేదవసేన సుట్ఠు మానప్పహానేనాతి అత్థో. దుక్ఖస్స పీళనట్ఠోతిఆదీసు ‘‘చతున్నం సచ్చానం చతూహి ఆకారేహి పటివేధో’’తిఆదీసు ఖన్ధపఞ్చకసఙ్ఖాతస్స దుక్ఖస్స దుక్ఖాకారతాయట్ఠో. సఙ్ఖతట్ఠో కారణుప్పత్తిఅత్థో, దుక్ఖాయ వేదనాయ సన్తాపట్ఠో. సుఖాయ వేదనాయ విపరిణామట్ఠో. పీళనట్ఠాదికోవ అభిసమయట్ఠోతి అత్థో దట్ఠబ్బో. గబ్భోక్కన్తిసమయోతిఆదీసుపి పథవీకమ్పనఆలోకపాతుభావాదీహి దేవమనుస్సేసు పాకటో. దుక్కరకారికసమయోపి కాళో సమణో గోతమో న కాళోతిఆదినా పాకటో. సత్తసత్తాహాని చ అఞ్ఞాని చ దిట్ఠధమ్మసుఖవిహారసమయో.

అచ్చన్తమేవ తం సమయన్తి ఆరమ్భతో పట్ఠాయ యావ పత్తసన్నిట్ఠానా, తావ అచ్చన్తసమ్పయోగేన తస్మిం సమయే. కరుణావిహారేన విహాసీతి కరుణాకిచ్చవిహారేన తస్మిం సమయే విహాసీతి అత్థో. తం సమయఞ్హి కరుణాకిచ్చసమయం. ఞాణకిచ్చం కరుణాకిచ్చన్తి ద్వే భగవతో కిచ్చాని, అభిసమ్బోధి ఞాణకిచ్చం, మహాకరుణాసమాపత్తిం సమాపజ్జిత్వా వేనేయ్యసత్తావలోకనం కత్వా తదనురూపకరణం కరుణాకిచ్చం. ‘‘సన్నిపతితానం వో, భిక్ఖవే, ద్వయం కరణీయ’’న్తి (మ. ని. ౧.౨౭౩; ఉదా. ౧౨, ౨౮) హి వుత్తం, తం భగవాపి కరోతియేవ. అథ వా ఆగన్తుకేహి భిక్ఖూహి ఆదిసమాయోగఞ్చ. తత్థ కరుణాకిచ్చం విహారం దస్సేన్తో ‘‘కరుణావిహారేన విహాసీ’’తి ఆహ. అధికరణఞ్హి కాలత్థోతి ఏత్థ హి-కారో కారణత్థో. తత్థ హి అభిధమ్మే కాలసమూహఖణసమవాయహేతుసఙ్ఖాతవసేన పఞ్చవిధో సమయట్ఠో దట్ఠబ్బో. కాలసమూహట్ఠో సమయో కథం అధికరణం హోతి? అధికరణముప్పత్తిట్ఠానం పుబ్బణ్హే జాతోతి యథా, ఏవం కాలట్ఠో సమయసద్దో దట్ఠబ్బో. కథం రాసట్ఠో? యవరాసిమ్హి జాతోతి యథా. తస్మా యస్మిం కాలే పుఞ్జే వా చిత్తం సముప్పన్నం, తస్మిం కాలే పుఞ్జే వా ఫస్సాదయో ఉప్పజ్జన్తీతి వుత్తం హోతి. అధికరణఞ్హీతి ఏత్థ అభిధమ్మే నిద్దిట్ఠం అధికరణం కాలట్ఠో సమూహట్ఠో చ హోతి, ‘‘యస్మిం సమయే’’తి వుత్తం అధికరణం సన్ధాయ వుత్తన్తి దట్ఠబ్బం. ఇదాని భావేనభావలక్ఖణఞ్చ దస్సేన్తో ‘‘తత్థ వుత్తాన’’మిచ్చాదిమాహ. తత్థ అభిధమ్మే వుత్తానం భావో నామ కిన్తి? ఉప్పత్తి విజ్జమానతా, సా తేసం తత్థ వుత్తానం ఫస్సాదిధమ్మానం, సా పన సమయస్స భావేన భావో లక్ఖీయతి ఞాయతి, తస్మా తత్థ భుమ్మవచననిద్దేసో కతోతి వుత్తం హోతి.

తత్థ ఖణో నామ అట్ఠక్ఖణవినిముత్తో నవమో ఖణో, తస్మిం సతి ఉప్పజ్జతి. సమవాయో నామ చక్ఖున్ద్రియాదికారణసామగ్గీ, తస్మిం సతి ఉప్పజ్జతి. హేతు నామ రూపాదిఆరమ్మణం. తస్మా తస్మిం ఖణకారణసమవాయహేతుమ్హి సతి తేసం ఫస్సాదీనం భావో విజ్జమానతా హోతీతి వుత్తం హోతి. ఇధ పన హేతుఅత్థో కరణత్థో చ సమ్భవతీతి ఏత్థ అత్థద్వయమేకస్స సమ్భవతీతి ఇధ వినయే వుత్తస్స సమయసద్దస్స కత్తుకరణత్థే తతియా హేతుమ్హి చ ఇత్యుత్తత్తా. సో దుబ్బిఞ్ఞేయ్యోతి ‘‘తథాగతోవ తత్థ కాలం జానిస్సతీ’’తి వుత్తత్తాతి వుత్తం హోతి. తేన సమయేనాతి తస్స సమయస్స కారణా ‘‘అన్నేన వసతి విజ్జాయ వసతీ’’తి యథా, అన్నం వా విజ్జం వా లభామీతి తదత్థం వసతీత్యత్థో. ఏవం ‘‘తేన సమయేన విహరతీ’’తి వుత్తే హేత్వత్థే తతియా దట్ఠబ్బా, తస్మా సిక్ఖాపదపఞ్ఞత్తియా సమయఞ్చ వీతిక్కమఞ్చ ఓలోకయమానో తత్థ తత్థ విహాసీతి వుత్తం హోతి. తతియపారాజికాదీసు ‘‘ఇచ్ఛామహం, భిక్ఖవే, అద్ధమాసం, పటిసల్లీయితు’’న్తి (పారా. ౧౬౨) ఏవమాదీసు దట్ఠబ్బా, తస్మా దుతియా కాలద్ధానే అచ్చన్తసంయోగేతి దుతియాత్ర సమ్భవతి ‘‘మాసమధీతే దివసమధీతే’’తి యథా. ఇధ పన హేతుఅత్థో కరణత్థో చ సమ్భవతీతి ఏత్థ యస్స కరణవచనస్స హేతుఅత్థో సమ్భవతి, తేన సమయేన హేతుభూతేన తం తం వత్థువీతిక్కమసఙ్ఖాతం వీతిక్కమసమయసఙ్ఖాతం వా సిక్ఖాపదపఞ్ఞత్తిహేతుఞ్చ అపేక్ఖమానో భగవా తత్థ తత్థ విహాసి. యస్స కరణత్థో సమ్భవతి, తేన కరణభూతేన సమయేన సమ్పత్తేన సిక్ఖాపదాని పఞ్ఞాపయన్తో భగవా తత్థ తత్థ విహాసీతి అధిప్పాయో.

గణ్ఠిపదే పన ‘‘సుదిన్నాదీనం వీతిక్కమోవ కారణం నామ, తస్స నియమభూతో కాలో పన కరణమేవ తం కాలం అనతిక్కమిత్వావ సిక్ఖాపదస్స పఞ్ఞపేతబ్బత్తా’’తి వుత్తం, తం నిద్దోసం. యం పన వుత్తం ‘‘ఇదం కరణం పుబ్బభాగత్తా పఠమం వత్తబ్బమ్పి పచ్ఛా వుత్త’’న్తి, తం దువుత్తం. హేతుఅత్థతో హి యథా పచ్ఛా కరణత్థో యోజియమానో అనుక్కమేనేవ యోగం గచ్ఛతి, తథా చ యోజితో. యం పన అట్ఠకథాచరియో పచ్ఛా వుత్తం ఇదం కరణత్థం పఠమం యోజేత్వా పఠమం వుత్తం హేతుఅత్థం పచ్ఛా యోజేసి, తం యోజనాసుఖత్తాతి వేదితబ్బన్తి ఆచరియేన లిఖితం. ఇతో పట్ఠాయ యత్థ యత్థ ‘‘ఆచరియేన లిఖిత’’న్తి వా ‘‘ఆచరియస్స తక్కో’’తి వా వుచ్చతి, తత్థ తత్థ ఆచరియో నామ ఆనన్దాచరియో కలసపురవాసీతి గహేతబ్బో. ఏత్థాహ – యథా సుత్తన్తే ‘‘ఏకం సమయం భగవా’’తి వుచ్చతి, తథా ‘‘తేన సమయేన భగవా వేరఞ్జాయ’’న్తి వత్తబ్బం, అథ సవేవచనం వత్తుకామో థేరో, తథాగతో సుగతోతిఆదీనిపి వత్తబ్బాని, అథ ఇమస్సేవ పదద్వయస్స గహణే కిఞ్చి పయోజనం అత్థి, తం వత్తబ్బన్తి? వుచ్చతే – కేసఞ్చి బుద్ధస్స భగవతో పరమగమ్భీరం అజ్ఝాసయక్కమం అజానతం ‘‘అపఞ్ఞత్తే సిక్ఖాపదే అనాదీనవదస్సో…పే… అభివిఞ్ఞాపేసీ’’తిఆదికం (పారా. ౩౬) ‘‘అథ ఖో భగవా ఆయస్మన్తం సుదిన్నం పటిపుచ్ఛీ’’తిఆదికఞ్చ (పారా. ౩౯) ‘‘సాదియి త్వం భిక్ఖూతి. నాహం భగవా సాదియి’’న్తిఆదికఞ్చ (పారా. ౭౨) తథా పురాణవోహారికం భిక్ఖుం పుచ్ఛిత్వా తేన వుత్తపరిచ్ఛేదేన దుతియపారాజికపఞ్ఞాపనఞ్చ దేవదత్తస్స పబ్బజ్జానుజాననఞ్చాతి ఏవమాదికం వినయపరియత్తిం దిస్వా బుద్ధసుబుద్ధతం పటిచ్చ సఙ్కా సమ్భవేయ్య, ‘‘తథా కిం పన తుయ్హం ఛవస్స ఖేళాసకస్సా’’తి (చూళవ. ౩౩౬) ఏవమాదికం ఫరుసవచనపటిసంయుత్తం వినయపరియత్తిం నిస్సాయ ఖీణాసవత్తం పటిచ్చ సఙ్కా సమ్భవేయ్య, తదుభయసఙ్కావినోదనత్థం ఆయస్మతా ఉపాలిత్థేరేన ఇదమేవ పదద్వయగ్గహణం సబ్బత్థ కతన్తి వేదితబ్బం. తేనేతం దీపేతి – కామం సబ్బఞేయ్యబుద్ధత్తా బుద్ధోయేవ, భగ్గసబ్బదోసత్తా భగవావ, సో సత్థాతి. పరతోపి వుత్తం ‘‘జానన్తాపి తథాగతా పుచ్ఛన్తి…పే… అనత్థసంహితే సేతుఘాతో తథాగతాన’’న్తి (పారా. ౧౬). సుత్తన్తే చ వుత్తం ‘‘సణ్హేనపి కేసి వినేమి ఫరుసేనపీ’’తిఆది (అ. ని. ౪.౧౧౧).

అసాధారణహేతుమ్హీతి ఏత్థ కుసలమూలాని న అకుసలానం కదాచి మూలాని హోన్తి, తథా అకుసలమూలాని కుసలానం, అబ్యాకతమూలాని న కదాచి కుసలానన్తి అయమేవ నయో లబ్భతి, యస్మా కుసలా హేతూ తంసముట్ఠానానం రూపానం హేతుపచ్చయేన పచ్చయో (పట్ఠా. ౧.౧.౪౦౧ ఆదయో), తస్మా కుసలాని కుసలానంయేవాతిఆదినయో న లబ్భతి. పుచి వుచ్చతే కుట్ఠా, తే మన్దయతి నాసయతీతి పుచిమన్దో. సత్తానం హితసుఖనిప్ఫాదనాధిముత్తతన్తి ఏత్థ సామఞ్ఞతో వుత్తసత్తే ద్విధా భిన్దిత్వా దస్సేతుం ‘‘మనుస్సానం ఉపకారబహులత’’న్తిఆది వుత్తం. బహుజనహితాయాతి బహునో జనస్స హితత్థాయ. పఞ్ఞాసమ్పత్తియా దిట్ఠధమ్మికసమ్పరాయికహితూపదేసకో హి భగవా. సుఖాయాతి సుఖత్థాయ. చాగసమ్పత్తియా ఉపకారకసుఖసమ్పదాయకో హి ఏస. మేత్తాకరుణాసమ్పత్తియా లోకానుకమ్పాయ మాతాపితరో వియ. లోకస్స రక్ఖితగోపితా హి ఏస. దేవమనుస్సానన్తి ఏత్థ భబ్బపుగ్గలే వేనేయ్యసత్తేయేవ గహేత్వా తేసం నిబ్బానమగ్గఫలాధిగమాయ అత్తనో ఉప్పత్తిం దస్సేతి. ‘‘అత్థాయా’’తి హి వుత్తే పరమత్థత్థాయ నిబ్బానాయ, ‘‘హితాయా’’తి వుత్తే తంసమ్పాపకమగ్గత్థాయాతి వుత్తం హోతి, మగ్గతో ఉత్తరి హితం నామ నత్థీతి. సుఖాయాతి ఫలసమాపత్తిసుఖత్థాయ తతో ఉత్తరి సుఖాభావతో. దిట్ఠిసీలసఙ్ఘాతేనాతి ఏత్థ సమాధిం పఞ్ఞఞ్చ అగ్గహేత్వా దిట్ఠిసీలమత్తగ్గహణం సబ్బసేక్ఖాసేక్ఖసామఞ్ఞత్తా. కోసమ్బకసుత్తేపి (మ. ని. ౧.౪౯౨) ‘‘సీలసామఞ్ఞగతో విహరతి, దిట్ఠిసామఞ్ఞగతో విహరతీ’’తి వుత్తం. దిట్ఠిగ్గహణేన పఞ్ఞాపి గహితాతి చే? న, సోతాపన్నాదీనమ్పి పఞ్ఞాయ పరిపూరకారిభావప్పసఙ్గతో, తస్మా ఏకలక్ఖణానమ్పి తాసం పఞ్ఞాదిట్ఠీనం అవత్థన్తరభేదో అత్థి ధితిసమాధిన్ద్రియసమ్మాసమాధీనం వియ. అఞ్ఞాసీతి ఏత్థ సోతద్వారానుసారేన ఞాతా, అత్థా సుతాతి హి వుచ్చన్తి ‘‘సుతమేతం, భో గోతమ, పాపకా సమాచారా దిస్సన్తి చేవ సుయ్యన్తి చా’’తిఆదీసు వియ. ‘‘భిక్ఖు ఖో, ఉపాలి, సఙ్ఘం భిన్దతీ’’తిఆదీసు (చూళవ. ౩౫౪) వియ అవధారణత్థే వా. వేరఞ్జాయం భవో విజ్జమానో. ఇత్థమ్భూతస్స ఏవం భూతస్స. కథం భూతస్స? సక్యపుత్తస్స సక్యకులా పబ్బజితస్స, ఏవం హుత్వా ఠితస్స కిత్తిసద్దో అబ్భుగ్గతోతి అభిసద్దేన యోగే ఉపయోగవచనాని హోన్తీతి అత్థో.

కాముపాదానపచ్చయా ఏవ మేత్తం భావేతి, బ్రహ్మలోకే నిబ్బత్తతీతి ఇమినా కాముపాదానహేతు కమ్మం కత్వా కామభవే ఏవ నిబ్బత్తతీతివాదీనం వాదో పటిక్ఖిత్తోతి వదన్తి, ‘‘బ్రహ్మలోకే పణీతా కామా’’తి సుత్వా, కప్పేత్వా వా పచ్ఛా ‘‘తత్థ సమ్పత్తిం అనుభవిస్సామీ’’తి కాముపాదానపచ్చయా తదుపగం కరోతీతి బ్రహ్మలోకేపి కామనీయట్ఠేన కామా, ‘‘తదారమ్మణత్తా తణ్హా కాముపాదానన్తి వుత్తా’’తి చ వదన్తి, వీమంసితబ్బం. కమ్మఞ్చ చక్ఖుస్స జనకకారణం, కమ్మస్స మూలకారణం తణ్హా, తస్మా న మూలకారణం హోతి జనకం. రూపతణ్హాదయో దుక్ఖసచ్చం ఖన్ధపరియాపన్నత్తా, ‘‘యమ్పిచ్ఛం న లభతి, తమ్పి దుక్ఖ’’న్తి (దీ. ని. ౨.౩౮౭; మ. ని. ౧.౧౩౧; విభ. ౧౯౦) వచనతో చ. తస్స మూలకారణభావేన సముట్ఠాపికాతి తస్స కారణభూతస్స ఇమస్స ఖన్ధపఞ్చకస్స సముట్ఠాపికాతి యోజేతబ్బం. ‘‘ఆసవసముదయా అవిజ్జాసముదయో’’తి (మ. ని. ౧.౧౦౩) వచనతో తస్స ఏవ కారణన్తిపి వత్తుం వట్టతి. అపిచ ‘‘రూపాది వియ తణ్హాపి తణ్హాయ ఉప్పత్తిప్పహానట్ఠాన’’న్తి వచనతో రూపాది వియ తణ్హాపి దుక్ఖసచ్చం కతం. వుత్తఞ్హేతం ‘‘రూపతణ్హా లోకే పియరూపం సాతరూపం, ఏత్థేసా తణ్హా ఉప్పజ్జమానా ఉప్పజ్జతీ’’తి (దీ. ని. ౨.౪౦౦; విభ. ౨౦౩) చ ‘‘ఏత్థేసా తణ్హా పహీయమానా పహీయతీ’’తి (దీ. ని. ౨.౪౦౧; మ. ని. ౧.౧౩౪) చ. విసుద్ధిమగ్గే ‘‘సబ్బాకారేన పన ఉపాదానక్ఖన్ధపఞ్చకం దుక్ఖఞ్చేవ అరియసచ్చఞ్చ అఞ్ఞత్ర తణ్హాయా’’తి వచనతో ఇధ రూపతణ్హాదయో దుక్ఖసచ్చన్తి వచనం విరుజ్ఝతీతి చే? న, అఞ్ఞమఞ్ఞాసఙ్కరభావేన దస్సేతుం తత్థ తత్థ వుత్తత్తా. యది తణ్హా ఉపాదానక్ఖన్ధపరియాపన్నా న భవేయ్య, సచ్చవిభఙ్గే ‘‘తత్థ కతమే సంఖిత్తేన పఞ్చుపాదానక్ఖన్ధా దుక్ఖా. సేయ్యథిదం, రూపుపాదానక్ఖన్ధో ..పే… విఞ్ఞాణుపాదానక్ఖన్ధో’’తి (విభ. ౨౦౨) ఏత్థ ‘‘ఠపేత్వా తణ్హం సఙ్ఖారుపాదానక్ఖన్ధో’’తి వత్తబ్బం భవేయ్య, న చ వుత్తం, తస్మా దుక్ఖసచ్చపరియాపన్నా తణ్హాతి చే? న, హేతుఫలసఙ్కరదోసప్పసఙ్గతో. న సఙ్కరదోసోతి చే? సచ్చవిభఙ్గపాళియఞ్హి పఞ్చహి కోట్ఠాసేహి సముదయసచ్చం నిద్దిట్ఠం.

కథం? తణ్హాతి ఏకో వారో, తణ్హా చ అవసేసా చ కిలేసాతి దుతియో, తణ్హా చ అవసేసా చ కిలేసా అవసేసా చ అకుసలా ధమ్మాతి తతియో, తణ్హా చ అవసేసా చ కిలేసా అవసేసా చ అకుసలా ధమ్మా తీణి చ కుసలమూలాని సాసవానీతి చతుత్థో, తణ్హా చ అవసేసా చ కిలేసా అవసేసా చ అకుసలా ధమ్మా తీణి చ కుసలమూలాని సాసవాని అవసేసా చ సాసవా కుసలా ధమ్మాతి పఞ్చమో వారోతి. ఆమ నిద్దిట్ఠం, తథాపి అభిధమ్మభాజనియేయేవ, న అఞ్ఞస్మిం, సో చ నయో అరియసచ్చనిద్దేసే న లబ్భతి. తథా హి తత్థ ‘‘చత్తారి సచ్చాని’’చ్చేవాహ, సుత్తన్తభాజనియపఞ్హపుచ్ఛకేసు వియ ‘‘చత్తారి అరియసచ్చానీ’’తి న వుత్తం, తస్మా సుత్తన్తభాజనియోవ పమాణం తత్థ చ తణ్హాయ వుత్తత్తా. యథాహ ‘‘తత్థ కతమం దుక్ఖసముదయం అరియసచ్చం, యాయం తణ్హా పోనోభవికా…పే… సేయ్యథిదం, కామతణ్హా’’తిఆది (విభ. ౨౦౩). ‘‘యదనిచ్చం తం దుక్ఖ’’న్తి (సం. ని. ౩.౧౫) ఇమినా పరియాయేన వుత్తత్తా తత్థ వుత్తమ్పి పమాణమేవ. ‘‘పఠమం ఝానం ఉపసమ్పజ్జ విహరతి పథవీకసిణ’’న్తి (ధ. స. ౧౮౬ ఆదయో) వచనతో ‘‘కసిణానీ’’తి ఝానాని వుత్తాని. కేచి ‘‘ఉగ్గహనిమిత్తపటిభాగనిమిత్తే సన్ధాయ వుత్త’’న్తి వదన్తి, తం న సున్దరం. ‘‘ద్వత్తింసాకారాపి పణ్ణత్తిం విస్సజ్జేత్వా పటికూలాతి సతి పట్ఠపేతబ్బా’’తి వచనతో సతిగోచరా రూపాదయో చ వేదితబ్బా.

సద్ధాహిరోత్తప్పబాహుసచ్చవీరియారమ్భోపట్ఠితసతిసమ్పజఞ్ఞతాతి ఇమే సత్త సద్ధమ్మా నామ. సభావతోతి దుక్ఖతో. న చవతీతి దేవే సన్ధాయ. ఞాతేయ్యన్తి ఞాతబ్బం. దట్ఠేయ్యన్తి దట్ఠబ్బం. అథ వా పన ‘‘నాహం గమనేన లోకస్స అన్తం ఞాతేయ్య’’న్తి వదామీతి అత్థో. లోకన్తి ఖన్ధలోకం. గమనేన న పత్తబ్బోతి సరీరగమనేన, అగతిగమనేన వా న పత్తబ్బో, అరియగమనేన లోకన్తం పత్వావ దుక్ఖా అత్థి పమోచనన్తి వుత్తం హోతి. సమితావీతి సమితకిలేసో. ఆహారట్ఠితికాతి పచ్చయట్ఠితికా. యే కేచి పచ్చయట్ఠితికా, సబ్బే తే లుజ్జనపలుజ్జనట్ఠేన ఏకో లోకోతి అధిప్పాయో. సఙ్ఖారా హి సకసకపచ్చయాయత్తతాయ సత్తా విసత్తా సత్తా నామ. పరిహరన్తి పరిచరన్తి. దిసాతి ఉపయోగబహువచనం. భన్తి పటిభన్తి. కే తే? తేయేవ విరోచమానా పభస్సరా చన్దిమసూరియా. అట్ఠ లోకధమ్మా సఙ్ఖారావ. ‘‘సినేరుస్స సమన్తతో’’తి వచనతో యుగన్ధరాదయో సినేరుం పరిక్ఖిపిత్వా పరిమణ్డలాకారేన ఠితాతి వదన్తి. పరిక్ఖిపిత్వా అచ్చుగ్గతో లోకధాతు అయం. ‘‘మ-కారో పదసన్ధికరో’’తి వదన్తి. అఞ్ఞథాపి లక్ఖణాదిభేదతో సఙ్ఖారలోకం, ఆసయానుసయభేదతో సత్తలోకం, చక్కవాళాదిపరిమాణతో ఓకాసలోకఞ్చ సబ్బథాపి విదితత్తా లోకవిదూ.

విముత్తిఞాణదస్సనం కామావచరం పరిత్తం లోకియం, తేన సబ్బం లోకం కథం అభివతి? అసదిసానుభావత్తా సబ్బఞ్ఞుతఞ్ఞాణం వియ. తఞ్హి అత్తనో విసయే భగవతో సబ్బఞ్ఞుతఞ్ఞాణగతికం, లహుతరప్పవత్తి చ భవఙ్గచిత్తద్వయానన్తరం ఉప్పత్తితో. న కస్సచి ఏవంలహుతరం చిత్తం ఉప్పజ్జతి, అపి ఆయస్మతో సారిపుత్తస్స, తస్స కిరేస చిత్తవారో పఞ్చదసభవఙ్గానన్తరన్తి. అగ్గిసిఖధూమసిఖా చ నాగా కిర సీహళదీపే. అత్థస్స దీపకం పదం అత్థపదం. ఏకత్థదీపకం పదం, సబ్బమేతం వాక్యన్తి అత్థో. అట్ఠ దిసా నామ అట్ఠ విమోక్ఖా, సమాపత్తియో వా. సత్థవాహో సత్థాతి నిపాతితో యథా పిసితాసో పిసాచో. ఉదకే మణ్డూకో అహం ఆసిం, న థలే మణ్డూకో, వారిమత్తమేవ గోచరో, తస్స మే తవ ధమ్మం సుణన్తస్స సీసం దణ్డేన సన్నిరుమ్భిత్వాతి పాఠసేసో. అనాదరత్థే వా సామివచనం. ‘‘ఏత్తకేనపి ఏవరూపా ఇద్ధి భవిస్సతీ’’తి సితం కత్వా. విమోక్ఖోతి చేత్థ మగ్గో, తదనన్తరికం ఞాణం నామ ఫలఞాణం, తస్మిం ఖణే బుద్ధో నామ. సబ్బస్స బుద్ధత్తాతి కత్తరి. బోధేతాతి హేతుకత్తరి. సేట్ఠత్థదీపకం వచనం సేట్ఠం నామ, తథా ఉత్తమం. సచ్ఛికాపఞ్ఞత్తీతి సబ్బధమ్మానం సచ్ఛికరణవసేన సయమ్భుతా పఞ్ఞత్తి, అత్తనా ఏవ వా ఞాతా సచ్ఛికతాతిపి సచ్ఛికాపఞ్ఞత్తి. భగీ భగవా చీవరపిణ్డపాతాదీనం. భజీ అరఞ్ఞవనపత్థాని పన్తాని సేనాసనాని. భాగీ అత్థధమ్మవిముత్తిరసస్స. రాగాదికిలేసగణభగ్గమకాసి. భావితత్తనో భావితకాయో. భవస్స అన్తం నిబ్బానం మగ్గాధిగమేన తం గతోతి భవన్తగో.

‘‘లోభం, భిక్ఖవే, ఏకం ధమ్మం పజహథా’’తిఆదినా (ఇతివు. ౧) నయేన ఏకకాదివసేనాగతే గహేత్వా వదతి. సంకిలేసతణ్హాదిట్ఠిదుచ్చరితసంకిలేసవసేన అనిచ్చదుక్ఖమనత్తాసుభేసు నిచ్చన్తిఆదివిపరియేసా. చీవరహేతు వా, భిక్ఖవే, భిక్ఖునో తణ్హా ఉప్పజ్జమానా ఉప్పజ్జతి, పిణ్డపాత సేనాసనఇతిభవాభవహేతు వా (అ. ని. ౪.౯). చేతోఖిలా సత్థరి కఙ్ఖతి, ధమ్మే, సఙ్ఘే, సిక్ఖాయ, సబ్రహ్మచారీసు కుపితోతి (దీ. ని. ౩.౩౧౯; విభ. ౯౪౧) ఆగతా పఞ్చ. కామే అవీతరాగో హోతి…పే… కాయే, రూపే, యావదత్థం ఉదరావదేహకం భుఞ్జిత్వా, అఞ్ఞతరం దేవనికాయం పణిధాయ బ్రహ్మచరియం చరతీతి (దీ. ని. ౩.౩౨౦; విభ. ౯౪౧) ఆగతా పఞ్చ వినిబన్ధా. వివాదమూలాని కోధో ఉపనాహో మక్ఖో పళాసో ఇస్సా మచ్ఛరియం మాయా సాఠేయ్యం థమ్భో సారమ్భో సన్దిట్ఠిపరామాసితా ఆధానగ్గాహీ దుప్పటినిస్సగ్గితా (అ. ని. ౬.౩౬; దీ. ని. ౩.౩౨౫). విభఙ్గే పన ‘‘కోధో మక్ఖో ఇస్సా సాఠేయ్యం పాపిచ్ఛతా సన్దిట్ఠిపరామాసితా’’తి (విభ. ౯౪౪) ఆగతం. తణ్హం పటిచ్చ పరియేసనా, పరియేసనం పటిచ్చ లాభో, లాభం పటిచ్చ వినిచ్ఛయో, ఏవం ఛన్దరాగో, అజ్ఝోసానం, పరిగ్గహో, మచ్ఛరియం, ఆరక్ఖో, ఆరక్ఖాధికరణం, దణ్డాదానసత్థాదాన…పే… అకుసలా ధమ్మా సమ్భవన్తీతి (దీ. ని. ౨.౧౦౪; ౩.౩౫౯; అ. ని. ౯.౨౩; విభ. ౯౬౩) వుత్తానం. రూపసద్దగన్ధరసఫోట్ఠబ్బధమ్మతణ్హాతి ఛ, తా కామభవవిభవతణ్హావసేనేవ అట్ఠారస, తా ఏవ అజ్ఝత్తికస్సుపాదాయ అట్ఠారస, బాహిరస్సుపాదాయ అట్ఠారసాతి ఛత్తింస, తా అతీతే ఛత్తింస, అనాగతే ఛత్తింస, పచ్చుప్పన్నే ఛత్తింసాతి ఏవం అట్ఠసతతణ్హావిచరితానీతి. మారేతీతి మారో, పమాదో ‘‘పమాదో మచ్చునో పద’’న్తి (ధ. ప. ౨౧) వచనతో. సమ్మాఆజీవవినాసనతో వా కిలేసా వుచ్చన్తి ‘‘మారో’’తి, వధకూపమత్తా ఖన్ధావ మారా. అభిసఙ్ఖారా జాతిదుక్ఖాభినిబ్బత్తాపనతో, జాతస్స జరాదిసమ్భవతో చ మారా. ఏకభవపరియాపన్నజీవితమారణతో మచ్చు మారో. అణిమతా నామ పరమాణు వియ అదస్సనూపగమనం. లఘిమతా సరీరేన, చిత్తేన వా సీఘగమనం. మహిమతా చన్దిమసూరియాదీనమ్పిపాణినా పరామసనాది. పత్తి నామ యథిచ్ఛితదేసప్పత్తి. పకాసనతా, లాభకస్సత్థసాధనం వా పాకమ్మం. ఈసత్తం నామ సయంవసితా. వసిత్తం నామ అపరవసితా. యత్థకామావసాయితం నామ యత్థిచ్ఛతి యదిచ్ఛతి యావదిచ్ఛతి, తత్థ తావ తదత్థసాధనం. పీళనసఙ్ఖతసన్తాపవిపరిణామట్ఠేన వా దుక్ఖమరియసచ్చన్తిఆదిమ్హి ఇదం చోదనాపుబ్బఙ్గమం అత్థవిస్సజ్జనం – దుక్ఖాదీనం అఞ్ఞేపి రూపతణ్హాదయో అత్థా అత్థి, అథ కస్మా చత్తారో ఏవ వుత్తాతి చే? అఞ్ఞసచ్చదస్సనవసేన ఆవిభావతో.

‘‘తత్థ కతమం దుక్ఖేఞాణం, దుక్ఖం ఆరబ్భ యా ఉప్పజ్జతి పఞ్ఞా’’తిఆదినాపి (విభ. ౭౯౪) నయేన ఏకేకసచ్చారమ్మణవసేనాపి సచ్చఞాణం వుత్తం. ‘‘యో, భిక్ఖవే, దుక్ఖం పస్సతి, దుక్ఖసముదయమ్పి సో పస్సతీ’’తిఆదినా (సం. ని. ౫.౧౧౦౦) నయేన ఏకం సచ్చం ఆరమ్మణం కత్వా సేసేసు కిచ్చనిప్ఫత్తివసేనాపి వుత్తం. తత్థ యదా ఏకేకం సచ్చం ఆరమ్మణం కరోతి, తదా సముదయదస్సనేన తావ సభావతో పీళనలక్ఖణస్సాపి దుక్ఖస్స యస్మా తం ఆయూహనలక్ఖణేన సముదయేన ఆయూహితం సఙ్ఖతం, తస్మాస్స సో సఙ్ఖతట్ఠో ఆవి భవతి. యస్మా పన మగ్గో కిలేససన్తాపహరో సుసీతలో, తస్మాస్స మగ్గదస్సనేన సన్తాపట్ఠో ఆవి భవతి నన్దస్స అచ్ఛరాదస్సనేన సున్దరియా అనభిరూపభావో వియ. అవిపరిణామధమ్మస్స పన నిరోధస్స దస్సనేన తస్స విపరిణామట్ఠో ఆవి భవతీతి వత్తబ్బమేవ నత్థి. సభావతో ఆయూహనలక్ఖణస్సపి సముదయస్స దుక్ఖదస్సనేన నిదానట్ఠో ఆవి భవతి అసప్పాయభోజనతో ఉప్పన్నబ్యాధిదస్సనేన భోజనస్స బ్యాధినిదానభావో వియ. విసంయోగభూతస్స నిరోధస్స దస్సనేన సంయోగట్ఠో. నియ్యానభూతస్స చ మగ్గస్స దస్సనేన పలిబోధట్ఠోతి. తథా నిస్సరణస్సాపి నిరోధస్స అవివేకభూతస్స సముదయస్స దస్సనేన వివేకట్ఠో ఆవి భవతి. మగ్గదస్సనేన అసఙ్ఖతట్ఠో. ఇమినా హి అనమతగ్గే సంసారే మగ్గో న దిట్ఠపుబ్బో, సోపి చ సప్పచ్చయత్తా సఙ్ఖతో ఏవాతి అప్పచ్చయధమ్మస్స అసఙ్ఖతభావో అతివియ పాకటో హోతి. దుక్ఖదస్సనేన పనస్స అమతట్ఠో ఆవి భవతి. దుక్ఖఞ్హి విసం, అమతం నిబ్బానన్తి. తథా నియ్యానలక్ఖణస్సాపి మగ్గస్స సముదయదస్సనేన ‘‘నాయం హేతు నిబ్బానస్స పత్తియా, అయం హేతూ’’తి హేత్వత్థో ఆవి భవతి. నిరోధదస్సనేన దస్సనట్ఠో పరమసుఖుమరూపాని పస్సతో ‘‘విప్పసన్నం వత మే చక్ఖూ’’తి చక్ఖుస్స విప్పసన్నభావో వియ. దుక్ఖదస్సనేన అధిపతేయ్యట్ఠో అనేకరోగాతురకపణజనదస్సనేన ఇస్సరజనస్స ఉళారభావో వియాతి ఏవమేత్థ లక్ఖణవసేన, ఏకస్స అఞ్ఞసచ్చదస్సనవసేన చ ఇతరేసం తిణ్ణం ఆవిభావతో ఏకేకస్స చత్తారో అత్థా వుత్తా. ఉపధివివేకో నిక్కిలేసతా.

పటిపక్ఖం అత్థయన్తీతి పచ్చత్థికా. పతి విరుద్ధా అమిత్తా పచ్చామిత్తా. సచ్ఛికత్వా పవేదేతీతి ఏత్తావతా భగవతో సబ్బఞ్ఞుతం దీపేతి. తేన ఞాణసమ్పత్తిం దీపేత్వా ఇదాని కరుణాసమ్పత్తిం దీపేతుం ‘‘సో ధమ్మం దేసేసీ’’తిఆదిమాహ. అథ వా కిం సో పవేదేసీతి? ఞాణం, తం సబ్బం తిలోకహితభూతమేవ. సో ధమ్మం దేసేసీతి కీదిసం? ‘‘ఆదికల్యాణ’’న్తిఆది. అనేన వచనేన వత్తుం అరహభావం దీపేతి. సాసనధమ్మోతి ఓవాదపరియత్తి. కిచ్చసుద్ధియాతి కిలేసప్పహాననిబ్బానారమ్మణకిచ్చసుద్ధియా. సాసనబ్రహ్మచరియం నామ సిక్ఖత్తయం, నవకోటిసహస్సానీతిఆదికం వా. మగ్గమేవ బ్రహ్మచరియం మగ్గబ్రహ్మచరియం. తస్స పకాసకం పిటకత్తయం ఇధ సాత్థం సబ్యఞ్జనం నామ. ఛసు అత్థపదేసు సఙ్ఖేపతో కాసనం సఙ్కాసనం. ఆదితో కాసనం పకాసనం. ఉభయమ్పి విత్థారేత్వా దేసనం వివరణం. పున విభాగకరణం విభజనం. ఓపమ్మాదినా పాకటకరణం ఉత్తానీకరణం. సోతూనం చిత్తపరితోసజననేన, చిత్తనిసానేన చ పఞ్ఞాపనం వేదితబ్బం. బ్యఞ్జనపదేసు అక్ఖరణతో అక్ఖరం, ‘‘ఏకక్ఖరపదమక్ఖర’’న్తి ఏకే. విభత్తిఅన్తం పదం. బ్యఞ్జయతీతి బ్యఞ్జనం, వాక్యం. పదసముదాయో వా వాక్యం. విభాగపకాసో ఆకారో నామ. ఫుసతీతి ఫస్సోతిఆది నిబ్బచనం నిరుత్తి, నిరుత్తియా నిద్దిట్ఠస్స అపదేసో నిద్దేసో నామ. ఫుసతీతి ఫస్సో, సో తివిధో – సుఖవేదనీయో దుక్ఖవేదనీయో అదుక్ఖమసుఖవేదనీయోతి. ఏతేసు అయం యోజనా – అక్ఖరేహి సఙ్కాసయతి, పదేహి పకాసయతి, బ్యఞ్జనేహి వివరతి, ఆకారేహి విభజతి, నిరుత్తీహి ఉత్తానిం కరోతి, నిద్దేసేహి పఞ్ఞాపేతి. అక్ఖరేహి వా సఙ్కాసయిత్వా పదేహి పకాసేతి, బ్యఞ్జనేహి వివరిత్వా ఆకారేహి విభజతి, నిరుత్తీహి ఉత్తానిం కత్వా నిద్దేసేహి పఞ్ఞాపేతి. అక్ఖరేహి వా ఉగ్ఘాటేత్వా పదేహి వినేతి ఉగ్ఘటితఞ్ఞుం, బ్యఞ్జనేహి వివరిత్వా ఆకారేహి వినేతి విపఞ్చితఞ్ఞుం, నిరుత్తీహి నేత్వా నిద్దేసేహి వినేతి నేయ్యన్తి వేదితబ్బం. అత్థోతి భాసితత్థో. తస్సేవత్థస్స పటివిజ్ఝితబ్బో సకో సకో భావో పటివేధో నామ. తం ఉభయమ్పి అత్థో నామ. తేన వుత్తం ‘‘అత్థగమ్భీరతాపటివేధగమ్భీరతాహి సాత్థ’’న్తి. ధమ్మోతి వా దేసనాతి వా బ్యఞ్జనమేవ. నిద్దోసభావేన పరిసుద్ధం సాసనబ్రహ్మచరియం, సిక్ఖత్తయపరిగ్గహితో మగ్గో చ, ఉభయమ్పి బ్రహ్మచరియపదేన సఙ్గహితం. పటిపత్తియాతి పటిపత్తిహేతు. ఆగమబ్యత్తితోతి పునప్పునం అధీయమానా ఖన్ధాదయో పాకటా హోన్తి. దురుత్తసత్థాని అధీయమానాని సమ్మోహమేవావాహన్తి.

౨-౩. కచ్చి ఖమనీయం సీతుణ్హాది. కచ్చి యాపనీయం యథాలద్ధేహి జీవితసాధనేహి జీవితం. అప్పాబాధన్తి అప్పోపసగ్గం, అప్పాతఙ్కన్తి అప్పరోగం. కచ్చి లహుట్ఠానం సరీరకిచ్చే. కచ్చి బలం సమణకిచ్చే. కచ్చి ఫాసువిహారో యథావుత్తనయేన అప్పాబాధతాయ, అనుక్కణ్ఠనాదివసేన వా. సత్తసట్ఠితో పట్ఠాయ పచ్ఛిమవయో, ఉత్తరాముఖోతి వుత్తం హోతి. లోకవివరణే జాతే ఇధ కిం ఓలోకేసి, నత్థేత్థ తయా సదిసోపీతి ఆహ ‘‘త్వం సదేవకస్స లోకస్స అగ్గో’’తిఆది. ఆసభిం ఉత్తమం. ఉపపత్తివసేన దేవా. రూపానం పరిభోగవసేన, పత్థనావసేన వా ఉప్పన్నా రాగసమ్పయుత్తా సోమనస్సవేదనానురూపతో ఉప్పజ్జిత్వా హదయతప్పనతో అమ్బరసాదయో వియ ‘‘రూపరసా’’తి వుచ్చన్తి. తథాగతస్స పహీనాతి అధికారవసేనాహ. తథాగతస్సపి హి కస్సచి తే పహీనాతి మత్థకచ్ఛిన్నతాలో వియ కతా. కథం? రూపరసాదివచనేన విపాకధమ్మధమ్మా గహితా, తే విజ్జమానాపి మత్థకసదిసానం తణ్హావిజ్జానం మగ్గసత్థేన ఛిన్నత్తా ఆయతిం తాలపన్తిసదిసే విపాకక్ఖన్ధే నిబ్బత్తేతుం అసమత్థా జాతా. తస్మా తాలావత్థు వియ కతా. ‘‘కుసలసోమనస్సాపి ఏత్థ సఙ్గహితా’’తి వదన్తి. పఠమమగ్గేన పహీనా కమ్మపథట్ఠానియా, దుతియేన ఉచ్ఛిన్నమూలా ఓళారికా, తతియేన తాలావత్థుకతా కామరాగట్ఠానియా. చతుత్థేన అనభావంకతా రూపరాగారూపరాగట్ఠానియా. అపరిహానధమ్మతం పన దీపేన్తో ‘‘ఆయతిం అనుప్పాదధమ్మా’’తి ఆహ. తదఙ్గప్పహానేన వా పహీనా విపస్సనాక్ఖణే, ఝానస్స పుబ్బభాగక్ఖణే వా, విక్ఖమ్భనప్పహానేన ఉచ్ఛిన్నమూలా ఝానక్ఖణే. ‘‘వివిచ్చేవ కామేహీ’’తి (పారా. ౧౧) హి వుత్తం. సముచ్ఛేదప్పహానేన తాలావత్థుకతా తతియవిజ్జాధిగమక్ఖణే. ఇత్థమ్భూతా పన తే రూపరసాదయో అనభావంకతా ఆయతిమనుప్పాదధమ్మాతి ఏకమేవిదం అత్థపదం. పఠమాయ వా అభినిబ్భిదాయ పహీనా, దుతియాయ ఉచ్ఛిన్నమూలా, తతియాయ తాలావత్థుకతా. ఇత్థమ్భూతా యస్మా అనభావంకతా నామ హోన్తి, తస్మా ఆయతింఅనఉప్పాదధమ్మాతి వేదితబ్బా. అథ వా దుక్ఖఞాణేన పహీనా, సముదయఞాణేన ఉచ్ఛిన్నమూలా, నిరోధఞాణేన తాలావత్థుకతా, మగ్గఞాణేన అనభావంకతా, పచ్చవేక్ఖణఞాణేన ఆయతిం అనుప్పాదధమ్మాతి వేదితబ్బా. లోకియమగ్గేన వా పహీనా, దస్సనమగ్గేన ఉచ్ఛిన్నమూలా, తివిధేన భావనామగ్గేన తాలావత్థుకతాతిఆది. బ్రాహ్మణస్స అవిసయత్తా ధమ్మరసా న ఉద్ధటా.

౧౧. ధమ్మధాతున్తి ఏత్థ సబ్బఞ్ఞుతఞ్ఞాణం ధమ్మధాతు నామ. అనుకమ్పవచనానురూపం ‘‘పుణ్ణచన్దో వియా’’తి వుత్తం, సూరియవచనం ‘‘సుప్పటివిద్ధత్తా’’తివచనానురూపం, పథవీసమచిత్తతాయ కారణం ‘‘కరుణావిప్ఫార’’న్తి వదన్తి. పటిచ్ఛాదేతబ్బే హి అత్తనో గుణే ‘‘ఆరద్ధం ఖో పన మే వీరియ’’న్తిఆదినా పకాసేన్తో అత్తనో కరుణావిప్ఫారం పకాసేతీతి గహేతబ్బో. వరభూరిమేధసో వరపుథులఞాణో, భూరీతి వా భూమి, భూమి వియ పత్థటవరపఞ్ఞోతి అత్థో. అబుజ్ఝి ఏత్థాతిపి అధికరణేన రుక్ఖో బోధి. సయం బుజ్ఝతి, బుజ్ఝన్తి వా తేన తంసమఙ్గినోతి మగ్గో బోధి, ఏవం సబ్బఞ్ఞుతఞ్ఞాణమ్పి. బుజ్ఝీయతీతి నిబ్బానం బోధి. తిస్సన్నం విజ్జానం ఉపనిస్సయవతో యథాసమ్భవం తిస్సో విజ్జా వేదితబ్బా. ఏకగ్గతావసేన తిక్ఖభావో. తిక్ఖోపి ఏకచ్చో సరో లక్ఖం పత్వా కుణ్ఠో హోతి, న తథా ఇదం. సతిన్ద్రియవసేనస్స ఖరభావో, సద్ధిన్ద్రియవసేన విప్పసన్నభావో, అన్తరా అనోసక్కిత్వా కిలేసపచ్చత్థికానం సుట్ఠు అభిభవనతో వీరియిన్ద్రియవసేనస్స సూరభావో చ వేదితబ్బో. మగ్గవిజాయనత్థం గబ్భగ్గహణకాలో సఙ్ఖారుపేక్ఖానన్తరమనులోమత్తా.

ఛన్దోతి చ సఙ్కప్పోతి చ అవత్థన్తరభేదభిన్నో రాగోవ –

‘‘సేనహాత్థ్యఙ్గముపేతి,

రత్తహదయో రాగేన;

సమ్మగతే రత్తకామముపేతి,

కామపతితం లోకస్స మాత్రాలమతీ’’తి –

ఆదీసు వియ –

విభఙ్గేయేవ కిఞ్చాపి అత్థో వుత్తోతి ఏత్థ అయమధిప్పాయో – విభఙ్గపాళిం ఆనేత్వా ఇధ వుత్తోపి సబ్బేసం ఉపకారాయ న హోతి, తస్మా తం అట్ఠకథానయేనేవ పకాసయిస్సామీతి. ఇతోతి కామేహి. కాయవివేకాదీసు ఉపధివివేకో తతియో, తస్మా తతియం ఛడ్డేత్వా ద్వే గహేత్వా తదఙ్గాదీసు విక్ఖమ్భనవివేకం గహేత్వా ‘‘తయో ఏవా’’తి వుత్తా. ఏవం సతి చిత్తవిక్ఖమ్భనా ఏకత్థా ఏవాతి విసేసో న సియాతి చే? అప్పనావారత్తా న పనేవం దట్ఠబ్బం. కాయవివేకగ్గహణేన పుబ్బభాగగ్గహణం ఞాయతి, తస్మా చిత్తవివేకోతి తదఙ్గవివేకో వుత్తో, విక్ఖమ్భనేన అప్పనాకాలేతి గహేతబ్బం అసఙ్కరతో. అథ వా చిత్తవివేకేన తదఙ్గవిక్ఖమ్భనా గహితా, ఇతరేన విక్ఖమ్భనవివేకో ఏవాతిపి యుత్తం, కిలేసకామత్తా వా ద్వీసు కమ్మేసు పరియాపన్నో పురిసో వియ. యథా అవిజ్జమానేన అవిజ్జమానపఞ్ఞత్తివసేన లోకే ‘‘సఫలో రుక్ఖో’’తి వుచ్చతి, తథేవ విజ్జమానేన విజ్జమానపఞ్ఞత్తివసేన సాసనే ‘‘సవితక్కం సవిచారం ఝాన’’న్తి వుచ్చతీతి అధిప్పాయో.

వూపసమాతి ఏత్థ కేసం వూపసమాతి, కిం పఠమజ్ఝానికానం, ఉదాహు దుతియజ్ఝానికానన్తి? ఏత్థ యది పఠమజ్ఝానికానం, నత్థి తేసం వూపసమో. న హి పఠమజ్ఝానం వితక్కవిచారరహితం అత్థి. యది దుతియజ్ఝానికానం, నత్థేవ వూపసమో తత్థ తదభావాతి చే? తేనేతం వుచ్చతి ‘‘సమతిక్కమా’’తి, సమతిక్కమోపి న తేసంయేవ. కిన్తు సకలస్సపి పఠమజ్ఝానధమ్మరాసిస్సాతి చే? తేనేతం వుచ్చతి ‘‘ఓళారికస్స పన సమతిక్కమా’’తిఆది. సబ్బేపి పఠమజ్ఝానధమ్మా ఓళారికావ దుతియజ్ఝానతో, న కేవలం వితక్కవిచారద్వయమేవాతి చే? న వితక్కవిచారాయేవ తేహి సమ్పయుత్తానం ఓళారికభావతోతి తేస్వేవ ఆదీనవదస్సనేన దుతియజ్ఝానక్ఖణే తేసం అభావో హోతి. తేన వుత్తం ‘‘దుతియజ్ఝానక్ఖణే అపాతుభావా’’తి, యస్స ధమ్మస్సానుభావేన, యోగేన వా ఇదం ఝానం ‘‘సమ్పసాదన’’న్తి వుచ్చతి ‘‘ఏకోదిభావ’’న్తి చ, తస్స దస్సనత్థం సద్ధాసమాధయో విభఙ్గే వుత్తా. పణీతభోజనసిక్ఖాపదే (పాచి. ౨౫౭ ఆదయో) సప్పిఆదయో వియాతి వుత్తే అయం అత్థవణ్ణనా న విరుజ్ఝతి. సమం పస్సతీతి లీనుద్ధచ్చం పహాయ ఖీణాసవస్స ఛసు ద్వారేసు ఇట్ఠానిట్ఠఛళారమ్మణాపాథే పరిసుద్ధపకతిభావావిజహనాకారభూతా ఉపేక్ఖా ఛళఙ్గుపేక్ఖా. నీవరణాదిపటిసఙ్ఖాసన్తిట్ఠనాగహణే మజ్ఝత్తభూతా ఉపేక్ఖా, అయం సఙ్ఖారుపేక్ఖా నామ. విచిననే మజ్ఝత్తభూతా ఉపేక్ఖా విపస్సనుపేక్ఖా నామ. తత్థ ఛళఙ్గుపేక్ఖా బ్రహ్మవిహారుపేక్ఖా బోజ్ఝఙ్గుపేక్ఖా తత్రమజ్ఝత్తుపేక్ఖా ఝానుపేక్ఖా పారిసుద్ధుపేక్ఖా చ అత్థతో ఏకా తత్రమజ్ఝత్తుపేక్ఖావ, అవత్థాభేదేన భేదో నేసం. సఙ్ఖారుపేక్ఖావిపస్సనుపేక్ఖానమ్పి ఏకతా పఞ్ఞావసేన, కిచ్చవసేన పన దువిధతా వేదితబ్బా.

ఛళఙ్గుపేక్ఖా కామావచరా, బ్రహ్మవిహారుపేక్ఖా రూపావచరాతిఆదినా భూమివసేన. ఛళఙ్గుపేక్ఖా ఖీణాసవస్సేవ, బ్రహ్మవిహారుపేక్ఖా తిణ్ణమ్పి పుథుజ్జనసేక్ఖాసేక్ఖానన్తి ఏవం పుగ్గలవసేన. ఛళఙ్గుపేక్ఖా సోమనస్సుపేక్ఖాసహగతచిత్తసమ్పయుత్తా, బ్రహ్మవిహారుపేక్ఖా ఉపేక్ఖాసహగతచిత్తసమ్పయుత్తా ఏవాతి ఏవం చిత్తవసేన. ఛళఙ్గుపేక్ఖా ఛళారమ్మణా, బ్రహ్మవిహారుపేక్ఖా ధమ్మారమ్మణావాతి ఆరమ్మణవసేన. వేదనుపేక్ఖా వేదనాక్ఖన్ధేన సఙ్గహితా, ఇతరా నవ సఙ్ఖారక్ఖన్ధేనాతి ఖన్ధసఙ్గహవసేన. ఛళఙ్గుపేక్ఖా బ్రహ్మవిహారబోజ్ఝఙ్గఝానుపేక్ఖా పారిసుద్ధితత్రమజ్ఝత్తుపేక్ఖా చ అత్థతో ఏకా, తస్మా ఏకక్ఖణే ఏకావ సియా, న ఇతరా, తథా సఙ్ఖారుపేక్ఖావిపస్సనుపేక్ఖాపి. వేదనావీరియుపేక్ఖానం ఏకక్ఖణే సియా ఉప్పత్తీతి. ఛళఙ్గుపేక్ఖా అబ్యాకతా, బ్రహ్మవిహారుపేక్ఖా కుసలాబ్యాకతా, తథా సేసా. వేదనుపేక్ఖా పన సియా అకుసలాపి. ఏవం కుసలత్తికవసేన. దసపేతా సఙ్ఖేపేన చత్తారోవ ధమ్మా వీరియవేదనాతత్రమజ్ఝత్తఞాణవసేన. ‘‘దుక్ఖదోమనస్ససుఖసోమనస్సాన’’న్తి ఏవం పహానక్కమేన అవత్వా విభఙ్గే వుత్తనయేన కస్మా వుత్తానీతి చే? సుత్తానురక్ఖణత్థం. ఇట్ఠానిట్ఠవిపరీతన్తి ఏత్థ ‘‘ఆరమ్మణవసేన అగ్గహేత్వా ఇట్ఠానిట్ఠవిపరీతాకారేన అనుభవతీతి గహేతబ్బ’’న్తి వదన్తి. కస్మా? ఏకంయేవ కసిణం ఆరబ్భ సబ్బేసం పవత్తితో. తతియజ్ఝానతో పట్ఠాయ ఉపకారా హుత్వా ఆగతాతి సతిసీసేన దేసనా కతా, విగతవలాహకాదినా సోమ్మతాయ రత్తియా వలాహకాదినా కాలుస్సియే సతిపి దివా వియ అనుపకారికా న హోతి రత్తిం, తస్మా ‘‘అత్తనో ఉపకారకత్తేన వా’’తి వుత్తం. ‘‘సూరియప్పభాభిభవా, రత్తియా అలాభాతి ఇమే ద్వే హేతూ అపరిసుద్ధతాయ కారణం. సోమ్మభావేన, అత్తనో ఉపకారకత్తేన చాతి ఇమే ద్వే సభాగతాయ కారణ’’న్తి వదన్తి, తస్సా అపరిసుద్ధాయ జాతియాతి వుత్తం హోతి, తస్మా కారణవచనన్తి ఏకే.

ఝానకథావణ్ణనా నిట్ఠితా.

పుబ్బేనివాసకథావణ్ణనా

౧౨. చిత్తేకగ్గతాసభాగత్తా ఝానానం ‘‘కేసఞ్చి చిత్తేకగ్గతత్థానీ’’తి ఆహ. కుసలానం భవోక్కమనసభాగత్తా ‘‘కేసఞ్చి భవోక్కమనత్థానీ’’తి. అసభాగత్తా సేసట్ఠానేసు ‘‘పాదకత్థానీ’’తి అవత్వా ‘‘పాదకానీ’’తి ఆహ. తేన పాదకభూతానమ్పి యథాసమ్భవం చిత్తేకగ్గతా భవోక్కమనతావహతం, ఇతరేసం యథాసమ్భవం పాదకతావహతఞ్చ దీపేతి. అసభాగత్తా జవనవిపస్సనాపాదకాని సమానాని అభిఞ్ఞాపాదకాని చ హోన్తి, అభిఞ్ఞాపాదకాని చ విపస్సనాపాదకాని హోన్తీతిపి దీపేతి, తథా పాదకాభావం దీపేతి. అభిఞ్ఞాయ హి చతుత్థమేవ పాదకం, న ఇతరాని. తేసు చతుత్థస్స తతియం పాదకం, తతియస్స దుతియం, దుతియస్స పఠమన్తి. అథ వా ‘‘చత్తారి ఝానానీ’’తి యథాలాభతో వుత్తం.

వినయనిదాననిమిత్తం, వేరఞ్జనివాసకప్పనం;

సత్థు యస్మా తస్మా భగవా, విజ్జత్తయమాహ వేరఞ్జే.

వుత్తఞ్హేతం ‘‘వినయే సుప్పటిపన్నో భిక్ఖు సీలసమ్పత్తిం నిస్సాయా’’తిఆది (పారా. అట్ఠ. ౧.పఠమమహాసఙ్గీతికథా). సీలవతో హి సీలపచ్చవేక్ఖణత్థం రత్తిట్ఠానదివాఠానేసు నిసిన్నస్స నిసజ్జనతో పట్ఠాయ అత్తనో అతీతకిరియానుస్సరణబహులతాయ పుబ్బేనివాసానుస్సతివిజ్జా అప్పకసిరేన సమిజ్ఝతి. తథా అత్తానం పటిచ్చ సత్తానం చుతిపరిగ్గహణసీలతాయ చుతూపపాతఞాణం అప్పకసిరేన సమిజ్ఝతి, ఉదకాదీసు సుఖుమత్త దస్సనసీలతాయ దిబ్బచక్ఖుఞాణం సమిజ్ఝతి. యస్మా సత్తవిధమేథునసంయోగపరివజ్జనేన, కామాసవాదిపరివజ్జనేన వా బ్రహ్మచరియం అఖణ్డాదిభావం పాపుణాతి, తస్మాస్స ఆసవక్ఖయఞాణం అప్పకసిరేన సమిజ్ఝతీతి ఏత్థ వినయనిదానే విజ్జత్తయమేవ దస్సితం, తస్మా ఆహ ‘‘యేసఞ్చ గుణానం దాయకం అహోసి, తేసం ఏకదేసం దస్సేన్తో’’తి, అఞ్ఞథా విజ్జత్తయపటిలాభమత్తప్పసఙ్గో సియాతి.

సో ఏవన్తి ఇమినా కిఞ్చాపి చతున్నం ఝానానం పుబ్బభాగపటిపదాపి సఙ్గహం గచ్ఛతి, న కేవలం పురిమజ్ఝానత్తికమేవ, తథాపి కేవలం పురిమజ్ఝానత్తికమేవ గణ్హన్తో ‘‘ఏవన్తి చతుత్థజ్ఝానక్కమనిదస్సనమేతం, ఇమినా పఠమజ్ఝానాధిగమాదినా కమేన చతుత్థజ్ఝానం పటిలభిత్వాతి వుత్తం హోతీ’’తి ఆహ, తం కస్మాతి చే? సమ్భారభూమిత్తా. వుత్తఞ్హేతం అట్ఠకథాయం (విసుద్ధి. ౨.౩౮౧) ‘‘ఏత్థ చ పురిమాని తీణి ఝానాని యస్మా పీతిఫరణేన చ సుఖఫరణేన చ సుఖసఞ్ఞఞ్చ లహుసఞ్ఞఞ్చ ఓక్కమిత్వా లహుముదుకమ్మఞ్ఞకాయో హుత్వా ఇద్ధిం పాపుణాతి, తస్మా ఇమినా పరియాయేన ఇద్ధిలాభాయ సంవత్తనతో సమ్భారభూమియోతి వేదితబ్బాని. చతుత్థజ్ఝానం పన ఇద్ధిలాభాయ పకతిభూమి ఏవా’’తి. ఇదమేవ వా అత్థం సన్ధాయాహ ‘‘పుబ్బే ఇమాని చత్తారి ఝానాని కేసఞ్చి అభిఞ్ఞాపాదకానీ’’తి. యది ఏవం చతుత్థజ్ఝానమ్పి అన్తోకత్వా ఏవన్తి కిమత్థం న వుత్తం. తఞ్హి పకతిభూమీతి చే? న వత్తబ్బం, చతుత్థజ్ఝానతో పరస్స సమాహితాదిభావప్పత్తస్స చిత్తస్స అత్థిభావప్పసఙ్గతో. యస్మా యస్మిం సతి ‘‘పుబ్బేనివాసానుస్సతిఞాణాయ చిత్తం అభినిన్నామేసి’’న్తి వుత్తం, తస్మా తస్మిం చతుత్థజ్ఝానచిత్తే పకతిభూమిభావప్పత్తే అభిఞ్ఞాపాదకే జాతే పరికమ్మచిత్తం ‘‘పుబ్బేనివాసానుస్సతిఞాణాయ అభినిన్నామేసి’’న్తి ఆహ. అభినీహారక్ఖమం హోతీతి ఏత్థ తం ఇద్ధివిధాధిగమత్థాయ పరికమ్మచిత్తం అభినీహరతి. కసిణారమ్మణతో అపనేత్వా ఇద్ధివిధాభిముఖం పేసేసి. గణ్ఠిపదే పన ‘‘అభిఞ్ఞాపాదకజ్ఝానతో ఇద్ధివిధఞాణాదీనం నీహరణత్థ’’న్తి వుత్తత్తా అభినీహారక్ఖమన్తి అత్థో పకప్పితో.

సో ఏవం సమాహితే ఏవం ఆనేఞ్జప్పత్తేతి యోజనా వేదితబ్బా దుతియవికప్పే, నీవరణదూరీభావేన వితక్కాదిసమతిక్కమేనాతి పఠమజ్ఝానాదీనం కిచ్చసఙ్గణ్హనతో. అయం యోజనా పఠమవికప్పే న సమ్భవతి ‘‘పరిసుద్ధేతిఆదీసు పనా’’తి వచనేన ‘‘ఏవ’’న్తి పదస్స అనుప్పబన్ధనివారణతో. తేనేవ ‘‘ఉపేక్ఖాసతిపారిసుద్ధిభావేన పరిసుద్ధే’’తిఆదిమాహ. ఇచ్ఛావచరానన్తి ‘‘అహో వతాహం ఆపత్తిఞ్చేవ ఆపన్నో అస్సం, న చ మం భిక్ఖూ జానేయ్యు’’న్తిఆదినా (మ. ని. ౧.౬౦) నయేన ఉప్పన్నఇచ్ఛావసేన పవత్తానం కోపఅపచ్చయానం అభావేన అనఙ్గణేతి అత్థో. ఏత్థ చ పన యథావుత్తప్పకారా ఇచ్ఛాపి పఠమజ్ఝానాదీనం అధిగమాయ అన్తరాయికా ‘‘సమ్పజానముసావాదో ఖో పనాయస్మన్తో అన్తరాయికో ధమ్మో’’తి (మహావ. ౧౩౪) వుత్తత్తా, పగేవ ఇచ్ఛావచరా కోపఅపచ్చయా, తస్మా వుత్తం ‘‘ఝానపటిలాభపచ్చనీకానం పాపకానం ఇచ్ఛావచరాన’’న్తిఆది. కత్థచి పన ‘‘ఝానపటిలాభపచ్చయానం ఇచ్ఛావచరాన’’న్తి పోత్థకేసు పాఠో దిస్సతి, సో పమాదలేఖో, గణ్ఠిపదే చ ‘‘అహో వత సత్థా మమఞ్ఞేవ పటిపుచ్ఛిత్వా ధమ్మం దేసేయ్యా’’తి యో తదత్థో లిఖితో, సో దుల్లిఖితో. న హి ఝానపటిలాభపచ్చయా కోపాదయో అనఙ్గణసుత్తే (మ. ని. ౧.౫౭ ఆదయో) వుత్తా, ‘‘న చ యుత్తితో సమ్భవన్తి ఝానలాభినో తదభావా’’తి ఆచరియో వదతి, తం వీమంసితబ్బం. ఏత్థ విజ్జత్తయస్స ఉత్తరుత్తరవిసేసదస్సనత్థం ‘‘సో ఏవం సమాహితే చిత్తే’’తిఆదినా పునప్పునం అట్ఠఙ్గనిదస్సనం కతన్తి వేదితబ్బం. ఉత్తరుత్తరవిసేసా చేభాసం అత్తదుక్ఖపరదుక్ఖదస్సనతదుపసమత్తదీపనతో వేదితబ్బా. భగవా హి పుబ్బేనివాసానుస్సతిఞాణేన అత్తనో అనన్తసంసారదుక్ఖం పస్సిత్వా, చుతూపపాతఞాణేన పరస్స చ లోకస్స ఆసవక్ఖయఞాణేన తదుభయవూపసమత్తఞ్చ పస్సిత్వా తం దేసేతి, పఠమేన వా అత్తదుక్ఖదస్సనతో అత్తసినేహపరిచ్చాగం దీపేతి. దుతియేన పరదుక్ఖదస్సనతో పరేసు కోపపరిచ్చాగం, తతియేన అరియమగ్గదస్సనతో మోహపరిచ్చాగఞ్చ దీపేతి. ఏవం నానాగుణవిసేసదీపనతో ఇమస్సేవ లోకియాభిఞ్ఞాద్వయస్స ఇధ గహణం కతన్తి వేదితబ్బం.

యస్మా అతీతజాతి ఏవ నివాసో, తస్మా ‘‘అతీతజాతీసూ’’తి న వత్తబ్బన్తి చే? న, జాతియా ఏకదేసేపి నివాసవోహారసిద్ధిదస్సనతో. పాళియం కిఞ్చాపి ‘‘ఏకమ్పి జాతిం ద్వేపి జాతియో’’తిఆదివచనేన సకలజాతియా అనుస్సరణమేవ పుబ్బేనివాసానుస్సతి వియ దిస్సతి, న ఏవం దట్ఠబ్బం. తదేకదేసానుస్సరణమ్పి పుబ్బేనివాసానుస్సతి ఏవాతి దస్సనత్థం, భుమ్మవచనం కతం ఓకాసాదిసఙ్గహత్థఞ్చ. ‘‘ఛిన్నవటుమకానుస్సరణాదీసూ’’తి ఆది-సద్దేన అనివుత్థలోకధాతుదీపరట్ఠనగరగామాదిగ్గహణం వేదితబ్బం. గణ్ఠిపదే పన ‘‘తేసం ఛిన్నవటుమకానం లోకుత్తరసీలాదీని న భగవతా బోధిసత్తకాలే విఞ్ఞాతానీ’’తి వుత్తం. అత్థాపత్తితో లోకియాని విఞ్ఞాతానీతి ఆపజ్జతి, తం దిబ్బచక్ఖుఞాణాధికారే ‘‘అరియానం ఉపవాదకా’’తి వచనేన సమేన్తం వియ దిస్సతి. న హి అరియే అపస్సన్తస్స ఏవం హోతి. కిమత్థం పనేత్థ అనుస్సతి వుత్తా, నను ఏస విజ్జాధికారోతి చే? ఆదికమ్మికస్స సతివసేన నిబ్బత్తితో, అతీతధమ్మానం సతియా విసేసాధికారత్తా చ. వుత్తఞ్హి ‘‘అనుస్సరామీ’’తి.

‘‘వత్తమానేసు విజ్జాన-మతీతేస్వస్స సరతి;

అనాగతేసు ధమ్మేసు, సరతి విజ్జాన పణిధీ’’తి.

ఆచరియకుమారితేన సిలోకోపి వుత్తో.

తత్థ రాగే ఉస్సన్నతరే తేజోసంవట్టో. దోసే ఆపోసంవట్టో. మోహే వాయోసంవట్టో. కేచి ‘‘దోసే తేజోసంవట్టో, రాగే ఆపోసంవట్టో, మోహే వాయోసంవట్టో’’తి వదన్తి. యస్మా అముత్రాతి చిత్తం, వచనం వా భవాదినియమేన హోతి, తస్మా ‘‘భవే వా’’తిఆది. ఏవంనామో ఏవంగోత్తోతి పదద్వయేన అజ్ఝత్తబహిద్ధామూలకం పఞ్ఞత్తిసఙ్ఖాతం గోచరనివాసం దీపేతి. పవత్తఫలభోజనో సయంపతితఫలాహారో. చతురాసీతికప్పసహస్సపరమాయుపరియన్తో వాతి పణిధానతో పుబ్బే. పటినివత్తన్తస్స పచ్చవేక్ఖణం పుబ్బేనివాసానుస్సతిఞాణం న హోతి. ‘‘పుబ్బేనివాసానుస్సతిఞాణలాభీనం పనేతం ఆనుభావపరిదీపన’’న్తి గణ్ఠిపదే వుత్తం. అముత్రాతి ఏత్థ పఠమయోజనాయం సీహోక్కన్తవసేన అనుస్సరణం వుత్తం, తఞ్చ ఖో అనులోమవసేన. ‘‘పటిలోమవసేనా’’తిపి లిఖన్తి, తం దువిఞ్ఞేయ్యం. సీహోక్కన్తం దస్సేతుం ‘‘అనేకాసు కప్పకోటీసూ’’తిఆది వుత్తం. యథా తన్తి నిదస్సనేన పటిపత్తిసాధారణేన ఫలసాధారణతం దస్సేన్తో బ్రాహ్మణస్స ఆదరం జనేతి, అత్తానమేవేకం ఉక్కంసేతీతి వచనం నివారేతి. ‘‘సాధు ఖో పన తథారూపానం అరహతం దస్సనం హోతీ’’తి తస్స పుబ్బే ఉప్పన్నచిత్తే ఏవ నియోజేతి. పఠమా అభినిబ్భిదాతి వచనేన అవిజ్జణ్డకోసస్స బహుపటలభావం దస్సేతి, తేన అట్ఠగుణిస్సరియాదినా అనభినిబ్భిదం దీపేతి.

పుబ్బేనివాసకథావణ్ణనా నిట్ఠితా.

దిబ్బచక్ఖుఞాణకథావణ్ణనా

౧౩. ‘‘చుతూపపాతఞాణాయా’’తి ఫలూపచారేన వుత్తం. ఇదఞ్హి దిబ్బచక్ఖుఞాణం రూపారమ్మణత్తా పరిత్తపచ్చుప్పన్నఅజ్ఝత్తబహిద్ధారమ్మణం హోతి. న చుతిం వా పటిసన్ధిం వా ఆరమ్మణం కరోతి. తస్మా ‘‘యథాకమ్మూపగే సత్తే పజానామీ’’తి (పారా. ౧౩) వచనం వియ ఫలూపచారేనేవ వుత్తమిదన్తి వేదితబ్బం. దిబ్బవిహారసన్నిస్సితత్తా కారణోపచారేన దిబ్బం. ఇమినా పన కేచి ఆచరియా ‘‘కుసలాకుసలా చక్ఖూ దిబ్బచక్ఖు కామావచర’’న్తి వదన్తి, తే పటిసేధితా హోన్తి. చతుత్థజ్ఝానపఞ్ఞా హి ఏత్థ అధిప్పేతా. మహాజుతికత్తా మహాగతికత్తాతి ఏతేసు ‘‘సద్దసత్థానుసారేనా’’తి వుత్తం. ఏకాదసన్నం ఉపక్కిలేసానం ఏవం ఉప్పత్తిక్కమో ఉపక్కిలేసభావో చ వేదితబ్బో, మహాసత్తస్స ఆలోకం వడ్ఢేత్వా దిబ్బచక్ఖునా నానావిధాని రూపాని దిస్వా ‘‘ఇదం ను ఖో కి’’న్తి విచికిచ్ఛా ఉదపాది, సో ఉపక్కిలేసో ఉపక్కిలేససుత్తే (మ. ని. ౩.౨౩౬ ఆదయో) ‘‘విచికిచ్ఛాధికరణఞ్చ పన మే సమాధిమ్హి చవి, సమాధిమ్హి చుతే ఓభాసో అన్తరధాయతి దస్సనఞ్చ రూపాన’’న్తి వచనతో. తతో ‘‘రూపాని మే పస్సతో విచికిచ్ఛా ఉప్పజ్జతి, ఇదాని న కిఞ్చి మనసి కరిస్సామీ’’తి చిన్తయతో అమనసికారో, తతో కిఞ్చి అమనసికరోన్తస్స థినమిద్ధం ఉదపాది, తతో తస్స పహానత్థం ఆలోకం వడ్ఢేత్వా రూపాని పస్సతో హిమవన్తాదీసు దానవరక్ఖసాదయో పస్సన్తస్స ఛమ్భితత్తం ఉదపాది, తతో తస్స పహానత్థం ‘‘మయా దిట్ఠభయం పకతియా ఓలోకియమానం నత్థి, అదిట్ఠే కిం నామ భయ’’న్తి చిన్తయతో ఉప్పిలావితత్తం ఉదపాది. గణ్ఠిపదే పన ‘‘ఉప్పిలం దిబ్బరూపదస్సేనేనా’’తి వుత్తం, ‘‘తం దువుత్తం పరతో అభిజప్పావచనేన తదత్థసిద్ధితో’’తి ఆచరియో వదతి. తతో ఛమ్భితత్తప్పహానత్థం ‘‘మయా వీరియం దళ్హం పగ్గహితం, తేన మే ఇదం ఉప్పిలం ఉప్పన్న’’న్తి వీరియం సిథిలం కరోన్తస్స కాయదుట్ఠుల్లం కాయదరథో కాయాలసియం ఉదపాది, తతో తం చజన్తస్స అచ్చారద్ధవీరియం ఉదపాది, తత్థ దోసం పస్సతో అతిలీనవీరియం ఉపదాది, తతో తం పహాయ సమప్పవత్తేన వీరియేన ఛమ్భితత్తభయా హిమవన్తాదిట్ఠానం పహాయ దేవలోకాభిముఖం ఆలోకం వడ్ఢేత్వా దేవసఙ్ఘం పస్సతో తణ్హాసఙ్ఖాతా అభిజప్పా ఉదపాది, తతో ‘‘మయ్హం ఏకజాతికరూపం మనసి కరోన్తస్స అభిజప్పా ఉప్పన్నా, తస్మా దాని నానావిధం రూపం మనసి కరిస్సామీ’’తి కాలేన దేవలోకాభిముఖం, కాలేన మనుస్సలోకాభిముఖం ఆలోకం వడ్ఢేత్వా నానావిధాని రూపాని మనసి కరోతో నానత్తసఞ్ఞా ఉదపాది, తతో ‘‘నానావిధరూపాని మే మనసి కరోన్తస్స నానత్తసఞ్ఞా ఉదపాది, తస్మా దాని అభిజప్పాదిభయా ఇట్ఠాదినిమిత్తగ్గాహం పహాయ ఏకజాతికమేవ రూపం మనసి కరిస్సామీ’’తి తథా కరోతో అభినిజ్ఝాయితత్తం రూపానం ఉదపాది ఏవం పహీనఉపక్కిలేసస్సాపి అనధిట్ఠితత్తా. ఓభాసఞ్హి ఖో జానామి, న చ రూపాని పస్సామీతిఆది జాతం.

తస్సత్థో – యదా పరికమ్మోభాసమేవ మనసి కరోమి, తదా ఓభాసం సఞ్జానామి, దిబ్బేన చక్ఖునా రూపాని న చ పస్సామి, రూపదస్సనకాలే చ ఓభాసం న జానామీతి. కిమత్థమిదం వుత్తం, న హి ఏతం ఉపక్కిసేసగతన్తి? న కేవలం ఉపక్కిలేసప్పజహనమేవేత్థ కత్తబ్బం, యేన ఇదం విసుద్ధం హోతి, అఞ్ఞమ్పి తదుత్తరి కత్తబ్బం అత్థీతి దస్సనత్థం. విచికిచ్ఛా చిత్తస్స ఉపక్కిలేసోతిఆదీసు ‘‘ఇమే ధమ్మా ఉపక్కిలేసాతి ఆదీనవదస్సనేన పజహిం, న మయ్హం తదా ఉప్పన్నత్తా’’తి కేచి వదన్తి. మానుసకం వాతి ఇమినా సభావాతిక్కమం దస్సేతి. మంసచక్ఖునా వియాతి ఇమినా పరియత్తిగ్గహణం, వణ్ణమత్తారమ్మణతఞ్చ ఉపమేతి. వణ్ణమత్తే హేత్థ సత్త-సద్దో, న ‘‘సబ్బే సత్తా ఆహారట్ఠితికా’’తి (అ. ని. ౧౦.౨౭) ఏత్థ వియ సబ్బసఙ్ఖతేసు, హీనజాతిఆదయో మోహస్స నిస్సన్దో విపాకో. కాయదుచ్చరితేన సమన్నాగతా పుబ్బే అతీతభవే అహేసుం, సమ్పతి నిరయం ఉపపన్నాతి ఏవం పాఠసేసేన సమ్బన్ధో వేదితబ్బో. ‘‘యథాకమ్మూపగఞాణఞ్హి ఏకన్తమతీతారమ్మణం, దిబ్బచక్ఖు పచ్చుప్పన్నారమ్మణ’’న్తి ఉభిన్నం కిచ్చవసేన వుత్తం. మహల్లకోతి సమణానం సారుప్పమసారుప్పం, లోకాచారం వా న జానాతీతి అధిప్పాయేన వుత్తత్తా గుణపరిధంసనేన గరహతీతి వేదితబ్బం. ‘‘నియతో సమ్బోధిపరాయనో’’తి (సం. ని. ౨.౪౧; ౫.౯౯౮, ౧౦౦౪) వుత్తో అరియపుగ్గలో మగ్గావరణం కాతుం సమత్థం ఫరుసవచనం యది కథేయ్య, అపాయగమనీయమ్పి కరేయ్య, తేన సో అపాయుపగోపి భవేయ్య, తస్మా ఉపపరిక్ఖితబ్బన్తి ఏకే. ‘‘వాయామం మా అకాసీతి థేరేన వుత్తత్తా మగ్గావరణం కరోతీ’’తి వదన్తి. పుబ్బేవ సోతాపన్నేన అపాయద్వారో పిహితో, తస్మాస్స సగ్గావరణం నత్థి. ‘‘పాకతికన్తి పవత్తివిపాకం అహోసీ’’తి వదన్తి. ‘‘వుద్ధి హేసా, భిక్ఖవే, అరియస్స వినయే, యో అచ్చయం అచ్చయతో దిస్వా యథాధమ్మం పటికరోతీ’’తి (మ. ని. ౩.౩౭౦; దీ. ని. ౧.౨౫౧) వచనతో పాకతికం అహోసీతి ఏకే. సచే సో న ఖమతీతి సోతాపన్నాదీనం ఖన్తిగుణస్స మన్దతాయ వా ఆయతిం తస్స సుట్ఠు సంవరత్థాయ వా అక్ఖమనం సన్ధాయ వుత్తం. సుఖానం వా ఆయస్స ఆరమ్మణాదినో అభావా కాలకఞ్చికా అసురా హోన్తి. ‘‘ఇతో భో సుగతిం గచ్ఛా’’తి (ఇతివు. ౮౩) వచనతో మనుస్సగతిపి. దిబ్బచక్ఖుఞాణవిజ్జాతి దిబ్బచక్ఖుమేవ దస్సనట్ఠేన ఞాణం, తస్స తస్స అత్థస్స విన్దనట్ఠేన విజ్జాతి అత్థో.

దిబ్బచక్ఖుఞాణకథావణ్ణనా నిట్ఠితా.

ఆసవక్ఖయఞాణకథావణ్ణనా

౧౪. సో ఏవం సమాహితే చిత్తేతి కిం పురిమస్మింయేవ, ఉదాహు అఞ్ఞస్మింయేవ చతుత్థజ్ఝానచిత్తే. అట్ఠకథాయమ్పి యతో వుట్ఠాయ పురిమవిజ్జాద్వయం అధిగతం, తదేవ పున సమాపజ్జనవసేన అభినవం అభిణ్హం కతన్తి దస్సనత్థం ‘‘సో ఏవం సమాహితే చిత్తేతి ఇధ విపస్సనాపాదకం చతుత్థజ్ఝానచిత్తం వేదితబ్బ’’న్తి వుత్తం. ఏత్థాహ – యది తదేవ పున సమాపజ్జనవసేన అభినవం కతం, అథ కస్మా పుబ్బే వియ ‘‘విపస్సనాపాదకం అభిఞ్ఞాపాదకం నిరోధపాదకం సబ్బకిచ్చసాధకం సబ్బలోకియలోకుత్తరగుణదాయకం ఇధ చతుత్థజ్ఝానచిత్తం వేదితబ్బ’’న్తి అవత్వా ‘‘ఇధ విపస్సనాపాదకం చతుత్థజ్ఝానచిత్తం వేదితబ్బ’’న్తి ఏత్తకమేవ వుత్తం, నను ఇధ తథావచనట్ఠానమేవ తం అరహత్తమగ్గేన సద్ధిం సబ్బగుణనిప్ఫాదనతో, న పఠమవిజ్జాద్వయమత్తనిప్ఫాదనతోతి? వుచ్చతే – అరియమగ్గస్స బోజ్ఝఙ్గమగ్గఙ్గఝానఙ్గపటిపదావిమోక్ఖవిసేసనియమో పుబ్బభాగవుట్ఠానగామినీవిపస్సనాయ సఙ్ఖారుపేక్ఖాసఙ్ఖాతాయ నియమేన అహోసీతి దస్సనత్థం విపస్సనాపాదకమిధ వుత్తన్తి వేదితబ్బం. తత్థ పరియాపన్నత్తా, న తదారమ్మణమత్తేన. పరియాయతోతి అఞ్ఞేనపి పకారేన. ‘‘ఇమే ఆసవా’’తి అయం వారో కిమత్థం ఆరద్ధో? ‘‘ఆసవానం ఖయఞాణాయా’’తి అధికారానులోమనత్థం. మగ్గక్ఖణే హి చిత్తం విముచ్చతి, ఫలక్ఖణే విముత్తం హోతీతి ఇదం ఏకత్తనయేన వుత్తం. యఞ్హి విముచ్చమానం, తదేవ అపరభాగే విముత్తం నామ హోతి. యఞ్చ విముత్తం, తదేవ పుబ్బభాగే విముచ్చమానం నామ హోతి. భుఞ్జమానో ఏవ హి భోజనపరియోసానే భుత్తావీ నామ. ‘‘ఇమినా పచ్చవేక్ఖణఞాణం దస్సేతీ’’తి పచ్చవేక్ఖణఞాణస్స చ పట్ఠానే ‘‘మగ్గా వుట్ఠహిత్వా మగ్గం పచ్చవేక్ఖతి, ఫలం, నిబ్బానం, పహీనే కిలేసే పచ్చవేక్ఖతీ’’తి అయముప్పత్తిక్కమో వుత్తో. పవత్తిక్కమో పనేత్థ సరూపతో అత్థతోతి ద్విధా వుత్తో. తత్థ ‘‘విముత్తమితి ఞాణం అహోసీ’’తి సరూపతో చతుబ్బిధస్సపి పచ్చవేక్ఖణఞాణస్స పవత్తిక్కమనిదస్సనం. ‘‘ఖీణా జాతీ’’తిఆది అత్థతో. తేనేవ అన్తే ‘‘అబ్భఞ్ఞాసి’’న్తి పుగ్గలాధిట్ఠానం దేసనం అకాసి పచ్చవేక్ఖణఞాణస్స తథా అప్పవత్తితో. అప్పటిసన్ధికం హోతీతి జానన్తో ‘‘ఖీణా జాతీ’’తి జానాతి నామ. ‘‘దిబ్బచక్ఖునా పచ్చుప్పన్నానాగతంసఞాణ’’న్తి అనాగతంసఞాణస్స చ దిబ్బచక్ఖుసన్నిస్సితత్తా వుత్తం.

ఆసవక్ఖయఞాణకథావణ్ణనా నిట్ఠితా.

ఉపాసకత్తపటివేదనాకథావణ్ణనా

౧౫. కణ్ణసుఖతో హదయఙ్గమతోతి వచనమేవ సన్ధాయ వుత్తం. అనత్తుక్కంసనతోతిఆది పుగ్గలవసేన, కణ్ణసుఖతోతి సోతిన్ద్రియం సన్ధాయ. ఆపాథారమణీయతోతి ఞాణాపాథారమణీయతో. సయమేవ హేట్ఠాముఖజాతం వా, మగ్గో పన అసోకో హోతి. తదా హి సోకో పహీయమానో. చరియాదిఅనుకూలతో అప్పటికూలం. ‘‘మధురమిమ’’న్తి వుత్తత్తా ‘‘ధమ్మమిమ’’న్తి వచనం అధికం వియ దిస్సతి. తస్మా ‘‘రాగవిరాగమిమ’’న్తి ఏవం విసుం విసుం యోజేత్వా పున పిణ్డేత్వా ధమ్మమిమం ఉపేహీతి యోజేతబ్బం, ‘‘ధమ్మమేవ సరణత్థముపేహీ’’తి పఠన్తి కిరాతి దీపేతి. సరణగతానం తేనేవ సరణగమనేన భయం సన్తాసం దుగ్గతిం పరిక్కిలేసం దుక్ఖం హింసతీతి రతనత్తయం సరణం నామ. తప్పసాదతగ్గరుతాదీహి విహతకిలేసో తప్పరాయనతాకారప్పవత్తో చిత్తుప్పాదో సరణగమనం. తంసమఙ్గీసత్తో సరణం గచ్ఛతి. పభేదేన పన దువిధం సరణగమనం లోకుత్తరం లోకియన్తి. తత్థ లోకుత్తరం దిట్ఠసచ్చానం మగ్గక్ఖణే సరణగమనుపక్కిలేససముచ్ఛేదేన నిబ్బానారమ్మణం హుత్వా కిచ్చతో సకలేపి రతనత్తయే ఇజ్ఝతి. లోకియం పుథుజ్జనానం సరణగమనుపక్కిలేసం తదఙ్గవిక్ఖమ్భనేన ఆరమ్మణతో బుద్ధాదిగుణారమ్మణం హుత్వా ఇజ్ఝతి. తం అత్థతో రతనత్తయే సద్ధాపటిలాభో సద్ధామూలికా చ సమ్మాదిట్ఠి. లోకుత్తరస్స చత్తారి సామఞ్ఞఫలాని విపాకఫలం, సబ్బదుక్ఖక్ఖయో ఆనిసంసఫలం. ‘‘యో చ బుద్ధఞ్చ ధమ్మఞ్చ…పే… సబ్బదుక్ఖా పముచ్చతీ’’తి (ధ. ప. ౧౯౦-౧౯౨) హి వుత్తం. లోకియస్స భవభోగసమ్పదా. ‘‘యే కేచి బుద్ధం సరణం గతాసే’’తి (దీ. ని. ౨.౩౩౨; సం. ని. ౧.౩౭) హి వుత్తం. లోకియసరణగమనం తీసు వత్థూసు అఞ్ఞాణసంసయమిచ్ఛాఞాణాదీహి సంకిలిస్సతి, న మహాజుతికం హోతి, న మహావిప్ఫారం. లోకుత్తరస్స నత్థి సంకిలేసో. లోకియస్స సావజ్జో అనవజ్జోతి దువిధో భేదో. తత్థ అఞ్ఞసత్థారాదీసు అత్తసన్నియ్యాతనాదీహి సావజ్జో హోతి, సో అనిట్ఠఫలో. అనవజ్జో కాలకిరియాయ, సో అవిపాకత్తా అఫలో. లోకుత్తరస్స నేవత్థి భేదో. భవన్తరేపి హి అరియసావకో అఞ్ఞం సత్థారం న ఉద్దిసతి. యో కోచి సరణగతో గహట్ఠో ఉపాసకో. రతనత్తయఉపాసనతో ఉపాసకో. పఞ్చ వేరమణియో సీలం. సత్థసత్తమంసమజ్జవిసవాణిజ్జారహితం ధమ్మేన జీవికం ఆజీవో. వుత్తసీలాజీవవిపత్తి విపత్తి నామ. విపరీతా సమ్పత్తి.

౧౬. లచ్ఛామ ను ఖోతి దుగ్గతే సన్ధాయ వుత్తం. సక్ఖిస్సామ నుఖో నోతి సమిద్ధే సన్ధాయ. తత్థ వేరఞ్జాయం. పగ్గయ్హతీతి పత్తం పగ్గహో, తేన పగ్గహేన పత్తేనాతి అత్థో. సమాదాయేవాతి నిదస్సనం. న చ వట్టతీతి పున పాకం కిఞ్చాపి వట్టతి, తథాపి న సుట్ఠు పక్కత్తా వుత్తం, ‘‘ఉత్తణ్డులభత్తం లభిత్వాపి పిధేతుం న వట్టతీ’’తి అట్ఠకథావచనఞ్చేత్థ సాధకం. ‘‘సావకానం వా సిక్ఖాపదం పఞ్ఞపేస్సామీ’’తి ఇమినా వచనేన ఆజీవపారిసుద్ధిసీలం సన్ధాయ ‘‘పచ్ఛా సీల’’న్తి వుత్తం. ఉపాలిత్థేరోపి తం తం వత్థుం పటిచ్చ భగవతా బహూని సిక్ఖాపదాని పఞ్ఞత్తాని అత్థీతి దీపేతి. యది ఏవం వేరఞ్జాయం ‘‘ఏతస్స భగవా కాలో’’తి వచనం న సమేతీతి చే? న, తతో పుబ్బే సిక్ఖాపదాభావప్పసఙ్గతో. థేరో పన పఞ్ఞత్తాని ఠపేత్వా ఇదాని పఞ్ఞపేతబ్బాని పాతిమోక్ఖుద్దేసప్పహోనకాని సన్ధాయాహ. భగవాపి ‘‘న తావ సారిపుత్త సత్థా సావకానం సిక్ఖాపదం పఞ్ఞపేతీ’’తి భద్దాలిసుత్తే (మ. ని. ౨.౧౩౪; ఆదయో) వియ ఏకచ్చేసు పఞ్ఞత్తేసుపి తతో పరం పఞ్ఞపేతబ్బాని సన్ధాయాహ. ఇధేవ అట్ఠకథాయం ‘‘సామమ్పి పచనం సమణసారుప్పం న హోతి న చ వట్టతీ’’తి వచనఞ్చ, తథా ‘‘రత్తిచ్ఛేదో వా వస్సచ్ఛేదో వా’’తిఆదివచనాని చ అత్థి. అఞ్ఞథా ‘‘ద్వీహాకారేహి బుద్ధా భగవన్తో భిక్ఖూ పటిపుచ్ఛన్తీ’’తి ఇధేవేదం పాళిఠపనం విరుజ్ఝతీతి ఆచరియేన విచారితం, తం సున్దరం పుబ్బేపి పఞ్ఞత్తసిక్ఖాపదసమ్భవతో. కిన్తు ఇధ పాళిఠపనవిరోధవిచారణా పన నిప్పయోజనా వియ మమ దిస్సతి. కస్మా? ఉపాలిత్థేరేన సఙ్గీతికాలే వుత్తపాఠత్తా. రత్తిచ్ఛేదోతి సత్తాహకిచ్చం సన్ధాయ వుత్తో. ‘‘సత్తాహకరణీయేన గన్త్వా రత్తిచ్ఛేదో వా వస్సచ్ఛేదో వా ఏకభిక్ఖునాపి న కతో’’తి వుత్తం కిర మహాఅట్ఠకథాయం, తస్మా వస్సచ్ఛేదస్స కారణే సతి సత్తాహకిచ్చం కాతుం వట్టతీతి ఏకే. వినయధరా పన నిచ్ఛన్తి, తస్మా అట్ఠకథాధిప్పాయో వీమంసితబ్బో, ఇమాయ వేరఞ్జాయం అప్పిచ్ఛతాదిపటిపదాయ పసన్నా. సాలీనం వికతి సాలివికతి.

౧౭-౮. ఉపపన్నఫలోతి బహుఫలో. ‘‘ఖుద్దం మధు’’న్తి పాఠో. థేరం సీహనాదం నదాపేతుం పుచ్ఛీతి ఇమినా ఆచరియో యం పుబ్బే ఆణాయ ఠితానం సావకానం మహానుభావతాదస్సనం ‘‘వేరఞ్జాయం నివాసప్పయోజన’’న్తి అమ్హేహి వుత్తం, తం సమ్పాదేతి, రాజగహే వేరఞ్జాయఞ్చాతి ఉభయత్థ వితక్కుప్పాదే ఏకతో పిణ్డేత్వా దస్సేన్తో ‘‘అథ ఖో ఆయస్మతో సారిపుత్తస్సా’’తిఆదిమాహ. కాలం సన్ధాయ చిరం, ఠితిం సన్ధాయ చిరాతి విగ్గహో.

కామం హినోతి అత్తనో ఫలనిబ్బత్తియా సహాయం గచ్ఛతీతి కత్తరి హేతు, తథాపి ఇధ తేన కరణభూతేన తస్స ఫలం హినోతి పవత్తతీతి హేతు. తథా ఘటన్తి తేనాతి ఘటో. కిలాసునోతి పయోజనాభావేన అవావటా. అబ్బోకిణ్ణాని విసభాగేహి. ఆగామినియా అనాగతేతి అత్థో. ఇమేసంయేవ నోతి దస్సనత్థం ‘‘సబ్బబుద్ధానం హీ’’తి వుత్తం. యావసాసనపరియన్తాతి యావ బుద్ధా ధరన్తి, తావాతి అత్థో. ఖత్తియబ్రాహ్మణావ ఉచ్చా, తత్థాపి విసేసం దస్సేతుం ‘‘ఉచ్చనీచఉళారుళారభోగా’’తి. ‘‘మనసి కత్వా’’తిపి పాఠో. ఉపసమ్పాద్యఉపసమ్పాద్యఇచ్చేతం ద్వయం మాగధే ‘‘ఉపసమ్పజ్జా’’తి వుచ్చతి. అనుపాదాయాతి ఆరమ్మణకరణవసేన అగ్గహేత్వా. ఆసవేహీతి కత్తరి తతియావిభత్తి. చిత్తానీతి పచ్చత్తబహువచనం. విముచ్చింసూతి కమ్మకారకే. విమోచితానీతి అధిప్పాయోతి ఆచరియో. ఆసవేహీతి పదఞ్చ పచ్చత్తే కరణవచనం కత్వా గణ్ఠిపదే అత్థో పకాసితో. యది అరియమగ్గేన నిరుద్ధానం ఆసవానం వసేన అనాసవతా, లోకే చిత్తానిపి అనాసవా సియుం. న హి నిరుద్ధాని చిత్తాని ఆరమ్మణాని కరోన్తీతి తాని అనిరుద్ధాసవవసేన సాసవానీతి చే. సోతాపన్నస్స మగ్గచిత్తం ఉపరిమగ్గవజ్ఝాసవవసేన సాసవం, అవసిట్ఠాసవసముచ్ఛిన్దనానుభావత్తా ఫలాని సాసవాని సియున్తి? న, ఆసవసముచ్ఛిన్దనానుభావాగతఫలత్తా. భింసనస్స కరణం భింసనకతం, తస్మిం భింసనకతస్మిం, భింసనకిరియాయాతి అత్థో. ఇత్థిలిఙ్గం విపల్లాసం కత్వా నపుంసకలిఙ్గం, పురిసలిఙ్గం వా కత్వా. నిమిత్తత్థేతి ఏత్థ –

‘‘చమ్మని దీపినం హన్తి, దన్తేసు హన్తి కుఞ్జరం;

వాలేసు చామరిం హన్తి, సిఙ్గేసు సరభో హతో’’తి. –

అధికరణం.

౨౦-౨౧. నచిరట్ఠితికకారణే కథితే చిరట్ఠితికకారణం అత్థతో వుత్తపటిపక్ఖవసేన కిఞ్చాపి సిద్ధం, తథాపి తం థేరస్స వినయపఞ్ఞత్తియాచనాయ ఓకాసకారణాధిప్పాయతో వినయపఞ్ఞత్తియాచనోకాసం పాపేతుం పున భగవన్తం ‘‘కో పన, భన్తే, హేతూ’’తి పుచ్ఛి. భగవాపి యాచనం సమ్పటిచ్ఛితుకామో బ్యాకాసి. ‘‘ఆసవట్ఠానీయా సఙ్ఘే పాతుభవన్తీ’’తి పుగ్గలస్స సఙ్ఘపరియాపన్నత్తా వుత్తం. ఆదరత్థవసేనేవేత్థ ద్విక్ఖత్తుం వుత్తన్తి యస్మా థేరో పుబ్బే రాజగహే, సమ్పతి వేరఞ్జాయన్తి ద్విక్ఖత్తుం కాచి, తస్మా ఆదరేన పునప్పునం యాచయమానం పస్సిత్వా సయమ్పి భగవా ఆదరేనేవ ‘‘ఆగమేహి త్వం సారిపుత్తా’’తి ఆహ. తేనేతం దీపేతి ‘‘మా త్వం పునప్పునం యాచాహి, సమ్పటిచ్ఛితావ మయా తే యాచనా, పుబ్బేనను తవయాచనం సమ్పటిచ్ఛతావ మయా ఏత్తకే కాలే ఏత్తకాని సిక్ఖాపదాని పఞ్ఞత్తాని, న తావ మే సావకానం ఆణాపాతిమోక్ఖుద్దేసానుజాననకాలో సమ్పత్తో, తక్కానుమానవసేన తయా ‘ఏతస్స భగవా కాలో’తి పునప్పునం నిద్దిసియమానోపి నేస సో కాలో, కిన్తు తథాగతోవ తత్థ కాలం జానిస్సతీ’’తి. యస్మా పన ‘‘సిక్ఖాపదపఞ్ఞత్తికాలతో పభుతి ఆణాపాతిమోక్ఖమేవ ఉద్దిసియతీ’’తి వుత్తం, తస్మా పాతిమోక్ఖుద్దేసప్పహోనకసిక్ఖాపదమేవ సన్ధాయాహ. ‘‘తత్థాతి సిక్ఖాపదపఞ్ఞత్తియాచనాపేక్ఖం భుమ్మవచన’’న్తి ఏకమేవ పదం వుత్తం తస్సా సిద్ధియా ఇతరస్స సిద్ధితో. ‘‘సావకానం విసయభావన్తి ఇమినా మహాపదుమత్థేరవాదో పటిక్ఖిత్తో’’తి అనుగణ్ఠిపదే వుత్తం, తం సున్దరం వియ. సమ్ముఖే గరహా. పరమ్ముఖే ఉపవాదో. ‘‘న, భిక్ఖవే, ఊనదసవస్సేన…పే… దుక్కటస్సా’’తి (మహావ. ౭౫) ఇదం సిక్ఖాపదం భగవా బుద్ధత్తేన దసవస్సికో హుత్వా పఞ్ఞపేసి ఊనదసవస్సికస్స తస్స తథా సిక్ఖాపదపఞ్ఞత్తియా అభావతో. న తదా అతిరేకదసవస్సికోవ దసవస్సికానం రత్తఞ్ఞుమహత్తప్పత్తితో, తస్మా తం సిక్ఖాపదం వేరఞ్జాయం వస్సావాసతో పుబ్బే రాజగహే ఏవ పఞ్ఞత్తన్తి సిద్ధం, తస్మిం సిద్ధే సిద్ధమేవ ‘‘యావ న సఙ్ఘో రత్తఞ్ఞుమహత్తం పత్తోతి వచనం ఇతో పుబ్బే పఠమయాచనాయపి వుత్త’’న్తి. అట్ఠకథాయమ్పి రత్తఞ్ఞుమహత్తప్పత్తకాలే ‘‘ద్వే సిక్ఖాపదానీ’’తి గణనపరిచ్ఛేదవచనం పఠమయాచనాయ వుత్తవచనం సన్ధాయ వుత్తం. అఞ్ఞథా రత్తఞ్ఞుమహత్తప్పత్తకాలే ద్వే ఏవ, న అఞ్ఞన్తి ఆపజ్జతి.

‘‘అథ ఖో ఆయస్మతో సారిపుత్తస్సా’’తిఆదిమ్హి అయమాదితో పట్ఠాయ అత్థవిభావనా – అయం కిరాయస్మా అస్సజిత్థేరతో పటిలద్ధం ఏకగాథామత్తకం ధమ్మపరియాయం నయసతసహస్సేహి వివేచేన్తో అరహత్తం పత్వా సావకపారమీఞాణే ఠితో ‘‘అహో వత మహానుభావోయం సద్ధమ్మో, యో వినాపి ధమ్మసామినా పరమ్ముఖతో సుతమత్తేపి మయ్హం మహన్తం గుణవిసేసం జనేసి, సాధు వతాయం సద్ధమ్మో చిరం తిట్ఠేయ్యా’’తి చిన్తేన్తో ‘‘కతమేసానం ను ఖో బుద్ధానం భగవన్తానం…పే… న చిరట్ఠితిక’’న్తి తమత్థం, కారణఞ్చ అత్తనో అగ్గసావకఞాణేన పటివిజ్ఝిత్వా ‘‘సావకానం సిక్ఖాపదం పఞ్ఞత్తన్తిఆదిచిరట్ఠితికారణ’’న్తి నిట్ఠం కత్వా వినయపఞ్ఞత్తియాచనోకాసకరణత్థం భగవన్తం పుచ్ఛి. తతో పఞ్హస్స విస్సజ్జనే వినయపఞ్ఞత్తియాచనోకాసే సమ్పత్తే ‘‘ఏతస్స భగవా కాలో, ఏతస్స సుగత కాలో’’తి వినయపఞ్ఞత్తిం యాచి. తతో భగవా తస్సా యాచనాయ సమ్పటిచ్ఛితభావం, ‘‘ఏతస్స భగవా కాలో’’తి వుత్తకాలస్స అకాలతం, కాలస్స చ అనఞ్ఞవిసయతం దీపేన్తో ‘‘ఆగమేహి త్వ’’న్తిఆదిమాహ, తతో భగవా తస్స యాచనం, సత్తేసు కారుఞ్ఞతఞ్చ పటిచ్చ ‘‘తేన ఖో పన సమయేన భిక్ఖూ అనుపజ్ఝాయకా అనాచరియకా అనోవదియమానా’’తిఆదినా (మహావ. ౬౪) నయేన వేపుల్లమహత్తతం పటిచ్చ సత్థా సావకానం ఉపజ్ఝాయవత్తాదీని వినయకమ్మాని, తదనురూపసిక్ఖాపదాని చ పఞ్ఞపేసి. తతో అనుక్కమేన ద్వాదసమవస్సం వేరఞ్జాయం వసి. తదా చ ఆయస్మా సారిపుత్తో సత్థారా నిద్దిట్ఠేసు చిరట్ఠితిహేతూసు జాతేసు ‘‘నవఙ్గసత్థుసాసనమహత్తతా చ సమ్పతి జాతా, వినయపఞ్ఞత్తి చ బహుతరా జాతా, పాతిమోక్ఖుద్దేసో ఏవేకో న తావ సావకానం అనుఞ్ఞాతో, సో చ పరిసుద్ధేన సఙ్ఘేన కరీయతి. సఙ్ఘోపి ఏతరహి పరిసుద్ధో పచ్ఛిమకస్స సోతాపన్నత్తా’’తి చిన్తేత్వా పాతిమోక్ఖుద్దేసం అనుజానాపేతుకామో యత్తకేహి చ సిక్ఖాపదేహి పాతిమోక్ఖుద్దేసో అనుజానీయతి, తత్తకానం పఞ్ఞత్తియాచనపుబ్బఙ్గమం పాతిమోక్ఖుద్దేసం యాచన్తో పుబ్బుప్పన్నవితక్కసూచనపుచ్ఛావిస్సజ్జనక్కమవసేన యాచనోకాసే సమ్పత్తే ‘‘ఏతస్స భగవా కాలో’’తిఆదిమాహ.

తత్థ ‘‘యం భగవా సావకానం సిక్ఖాపదం పఞ్ఞపేయ్యా’’తి పాతిమోక్ఖుద్దేసప్పహోనకసిక్ఖాపదం సన్ధాయాహ, అయమత్థో భద్దాలిసుత్తేన (మ. ని. ౨.౧౩౪ ఆదయో) దీపేతబ్బో. తత్థ హి బహూసు సిక్ఖాపదేసు పఞ్ఞత్తేసు, పఞ్ఞపియమానేసు చ ‘‘న తావ భద్దాలి సత్థా సావకానం సిక్ఖాపదం పఞ్ఞపేతీ’’తిఆది (మ. ని. ౨.౧౪౫) వుత్తం అపఞ్ఞత్తం ఉపాదాయ, తథా ఇధాపి అపఞ్ఞత్తం సన్ధాయ వుత్తన్తి వేదితబ్బం. పరిసుద్ధత్తా సఙ్ఘస్స సమ్పతి సావకానం ఆణాపాతిమోక్ఖుద్దేసం నానుజానామీతి దస్సేన్తో ‘‘నిరబ్బుదో’’తిఆదిమాహ. న హి పరిసుద్ధే సఙ్ఘే ఓవాదపాతిమోక్ఖుద్దేసస్స అనుద్దేసకారణం అత్థి, తస్మిం సతి ఆణాపాతిమోక్ఖుద్దేసానుజాననాధిప్పాయతో. తథా చ సో తతో అట్ఠన్నంవస్సానం అచ్చయేన అనుఞ్ఞాతో. యథాహ పాతిమోక్ఖఠపనక్ఖన్ధకే (చూళవ. ౩౮౬) ‘‘న దానాహం, భిక్ఖవే, ఇతో పరం ఉపోసథం కరిస్సామి…పే… పాతిమోక్ఖం ఉద్దిసేయ్యాథా’’తి. యం పన ఉపసమ్పదక్ఖన్ధకే (మహావ. ౧౨౯) ‘‘తేన ఖో పన సమయేన భిక్ఖూ అఞ్ఞతరం భిక్ఖుం ఉపసమ్పాదేత్వా ఏకకం ఓహాయ పక్కమింసు…పే… సో తస్సా మేథునం ధమ్మం పటిసేవిత్వా చిరేన అగమాసీ’’తి వత్థు ఆగతం, తం సుదిన్నవత్థుతో పరతో ఉప్పన్నమ్పి తత్థ యథాధికారం సమోధానేతుం వుత్తం. తథా తత్థేవ ‘‘ఉభయాని ఖో పనస్స పాతిమోక్ఖాని విత్థారేన స్వాగతాని హోన్తీ’’తిఆదినా (పాచి. ౧౪౭; అ. ని. ౮.౫౨; ౧౦.౩౩) అఙ్గానిపి వేదితబ్బాని. న హి ఆదితో ఏవ ఉభతోపాతిమోక్ఖాని సిద్ధానీతి. అపిచ ఆదితో పట్ఠాయ అయమనుక్కమో వేదితబ్బో, సేయ్యథిదం – రాహులకుమారే ఉప్పన్నే బోధిసత్తో నిక్ఖమిత్వా ఛబ్బస్సాని దుక్కరం కత్వా సత్తమే అభిసమ్బుద్ధో, తస్మిం ఏవ సంవచ్ఛరే కపిలవత్థుం గన్త్వా రాహులకుమారం పబ్బాజేసి. అమ్బలట్ఠికరాహులోవాదసుత్తట్ఠకథాయం (మ. ని. అట్ఠ. ౨.౧౦౭ ఆదయో) ‘‘అయఞ్హి ఆయస్మా సత్తవస్సికకాలే భగవన్తం చీవరకణ్ణే గహేత్వా ‘దాయజ్జం మే సమణ దేహి, దాయజ్జం మే సమణ దేహీ’తి దాయజ్జం యాచమానో భగవతా ధమ్మసేనాపతిసారిపుత్తత్థేరస్స నియ్యాదేత్వా పబ్బాజితో’’తి చ వుత్తం, తస్మా రాహులకుమారం ఆరబ్భ ‘‘అనుజానామి, భిక్ఖవే, తీహి సరణగమనేహి సామణేరపబ్బజ్జ’’న్తి (మహావ. ౧౦౫) వుత్తత్తా సరణగమనూపసమ్పదా పఠమవస్సబ్భన్తరే ఏవ పటిక్ఖిత్తా, ఞత్తిచతుత్థకమ్మవసేన ఉపసమ్పదా అనుఞ్ఞాతాతి పఞ్ఞాయతి. అపిచ రాహులవత్థుమ్హి ‘‘న, భిక్ఖవే, అననుఞ్ఞాతో మాతాపితూహి పుత్తో పబ్బాజేతబ్బో, యో పబ్బాజేయ్య, ఆపత్తి దుక్కటస్సా’’తి (మహావ. ౧౦౫) సిక్ఖాపదం పఞ్ఞత్తం, తస్మా ఇతో పుబ్బేపి సిక్ఖాపదాని పఞ్ఞత్తానీతి సిద్ధం.

సుత్వా చ యో హేతునిరోధమగ్గం,

నిరోధుపాయం పటివిజ్ఝి ఖిప్పం;

జాతోవపేక్ఖేన అసేసమేతం,

లోకం విపస్సీ సుగతగ్గసిస్సో.

సో ధమ్మసేనాపతి అగ్గసిస్సో,

సద్ధమ్మరాజస్స తథాగతస్స;

సయం మునిన్దేన యసస్స పత్తో,

అనేకసో సోళసధా పసత్థో.

తస్మా హి సిక్ఖాపదబన్ధకాలో,

ఞాతుమ్పి లోకే అతిభారియోవ;

పగేవ సిక్ఖాపదభావభేదో,

పగేవ అఞ్ఞో ఉభయత్థ తత్థ.

పచ్చేకబుద్ధా అపి తం ద్వయన్తు,

ఞాతుం న సక్కావ పగేవ నేతుం;

నిస్సంసయం తత్థ తథాగతోవ,

జానిస్సతిచ్చాహ తథాగతోతి.

ఇచ్చేతమత్థం ఇధ భిక్ఖు ఞత్వా,

సిక్ఖాపదానం కమభావభేదం;

ఞాతుం సయం నో న పరే చ నేతుం,

పరియేసితబ్బో ఇధ యుత్తిమగ్గో.

తత్థ కమభేదో సిక్ఖాపదానం పరతో ఆవి భవిస్సతి. భావభేదో తావ ఉక్ఖిత్తకానువత్తనపచ్చయా భిక్ఖు అనాపత్తికో, భిక్ఖునీ పన సమనుభట్ఠా పారాజికా హోతి. పారాజికాపత్తిపటిచ్ఛాదనే భిక్ఖుస్స దుక్కటం, భిక్ఖునియా పారాజికం. దుట్ఠుల్లం ఆరోచేన్తస్స, పటిచ్ఛాదేన్తస్స చ పాచిత్తియం. మహాసావజ్జం పారాజికం ఆరోచేన్తస్స, పటిచ్ఛాదేన్తస్స చ భిక్ఖుస్స దుక్కటం. ఇచ్చేవమాదీహి అభావభేదసిక్ఖాపదానం ఇధ భావభేదేన యుత్తిపరియేసనం సాధయమానోపి సియా అనుమ్మాదవిఘాతభాగీతి. ఏత్తావతా సకలస్సపి వినయపిటకస్స వితక్కయాచనకాలకాలఞ్ఞూకారణఫలపయోజనేహి సత్తహి అఙ్గేహి పటిమణ్డితం నిదానమాయస్మతా ఉపాలిత్థేరేన నిదస్సితం హోతి. తత్థ థేరస్స వినయపఞ్ఞత్తియాచనహేతుభూతో వితక్కో నామ. తస్సేవ ‘‘ఏతస్స భగవా కాలో’’తిఆదినా పవత్తా యాచనా నామ. రత్తఞ్ఞూవేపుల్లలాభగ్గబాహుసచ్చమహత్తప్పత్తి కాలో నామ. సబ్బఞ్ఞూ ఏవ కాలఞ్ఞూ నామ. ఆసవట్ఠానీయానం ధమ్మానం పాతుభావో కారణం నామ. ‘‘తేసంయేవ ఆసవట్ఠానీయానం ధమ్మానం పటిఘాతాయా’’తి వచనతో ఆసవట్ఠానీయధమ్మపటిఘాతో ఫలం నామ. ‘‘యథయిదం బ్రహ్మచరియం అద్ధనియం అస్సా’’తి వచనతో సాసనబ్రహ్మచరియస్స చిరట్ఠితి పయోజనన్తి వేదితబ్బం. హోతి చేత్థ –

‘‘వితక్కో యాచనా కాలో, కాలఞ్ఞూ కారణం ఫలం;

పయోజనన్తి సత్తఙ్గం, నిదానం వినయస్సిధా’’తి.

౨౨. అన్తిమమణ్డలన్తి అబ్భన్తరమణ్డలం. తఞ్హి ఇతరేసం అన్తో హోతి, ఖుద్దకమణ్డలం వా. అనుమతిదానవసేన తేసం భిక్ఖూనం దత్వా. తేసం బుద్ధానం చారికాయ వినేతబ్బా వేనేయ్యసత్తా. ఓచినన్తా వియాతి బహుపుప్ఫం గచ్ఛం మాలాకారా చిరం ఓచినన్తి, ఏవం బహువేనేయ్యేసు గామాదీసు చిరం వసన్తా వేనేయ్యపుఞ్ఞం పరిహరన్తా చరన్తి. సన్తం సుఖం, న వేదనాసుఖం వియ సపరిప్ఫన్దం. దససహస్సచక్కవాళేతి దేవానం వసేన వుత్తం. మనుస్సా పన ఇమస్మింయేవ చక్కవాళే బోధనేయ్యా ఉప్పజ్జన్తి. మహాకరుణాయ ధువం సత్తసమవలోకనం. ఓతిణ్ణేతి పరిసమజ్ఝం ఆగతే, ఆరోచితే వా. యేన కారణేన మయం తుమ్హాకం దేయ్యధమ్మం దదేయ్యామ, తం కుతో సక్కా లద్ధుం. బహుకిచ్చా హి ఘరావాసాతి. దుతియవికప్పే తన్తి దేయ్యధమ్మం. ‘‘తుమ్హేహి తం కుతో లద్ధా’’తి అనుగణ్ఠిపదే వుత్తం. కేచి పన ‘‘పఠమం కిరియం పేక్ఖతి, దుతియం దేయ్యధమ్మ’’న్తి వదన్తి. ఆచరియో పన ‘‘పఠమయోజనాయ యం దానపుఞ్ఞం, తం కుతో లబ్భా. పుఞ్ఞన్తరాయబహులా హి ఘరావాసాతి. దుతియయోజనాయ తేమాసబ్భన్తరే యమహం దదేయ్యం, అతిక్కన్తకాలత్తా తమహం సమ్పతి కుతో దదేయ్యన్తి దస్సేతీ’’తి వదతి. సీలాదికుసలధమ్మసన్దస్సనాదిధమ్మరతనవస్సం.

౨౩. పత్తుణ్ణదేసే పత్తుణ్ణం పటవరం. మహాయాగన్తి మహాదానం. పరిపుణ్ణసఙ్కప్పన్తి తేమాసం సోతబ్బం అజ్జ సుణిన్తి.

తత్రిదన్తి ఇదం కారణం.

ఉపాలి దాసకోతి ఆచరియపరమ్పరతో. బాహిరబ్భన్తరనిదానం, సిక్ఖాపదానం పఞ్ఞత్తిట్ఠానసఙ్ఖాతం ఆవేణికనిదానఞ్చ సన్ధాయాహ ‘‘నిదానస్స పభేదదీపనతో’’తి. థేరవాదాది వత్థుప్పభేదో. సకాయ పటిఞ్ఞాయ మేత్తియం భిక్ఖునిం నాసేథాతిఆది పరసమయవివజ్జనతోతిఆది. విభఙ్గనయభేదదస్సనతోతి తిస్సో ఇత్థియో భూమట్ఠం థలట్ఠన్తిఆది. ఏత్థాహ – కిం భగవతో మారావట్టనపటిఘాతాయ సత్తి నత్థీతి? అత్థి, తథాపిస్స పచ్ఛా ఉపగుత్తకాలే పసాదహేతుత్తా అధివాసేతి. ఏత్థ ఉపగుత్తాధిట్ఠానం వత్తబ్బం. బుద్ధానం ఆచిణ్ణన్తి దిజదస్సనేన కింపయోజనన్తి చే? మారావట్టనహేతు బ్రాహ్మణస్స పుఞ్ఞన్తరాయోతి పయోజనం.

దిజోపి సో మారమనోరథస్స,

భఙ్గం కరోన్తో జినపుఙ్గవస్స;

సస్సిస్ససఙ్ఘస్స అదాసి దానం,

అసేసకం కప్పియభణ్డభేదం.

కిం భగవా ససిస్సో తావ మహన్తం కప్పియభణ్డం ఉబ్భణ్డికం కత్వా అగమాసీతి? న అగమాసి, తేమాసిభాగియం పన పుఞ్ఞరాసికం దేయ్యధమ్మం అప్పటిక్ఖిపన్తో బ్రాహ్మణస్స ఉపాయతో సత్థా అదాసి.

తదఞ్ఞథా మారమనోరథోవ,

పూరో సియా నేవ దిజస్స భియ్యో;

పాపం మహన్తం అపి పాపుణేయ్య,

మిచ్ఛాభిమానేన తథాగతే సో.

తస్మా భగవా అస్సాదియన్తో తం దేయ్యధమ్మం అప్పటిక్ఖిపన్తో ఉపాయేన బ్రాహ్మణస్స పుఞ్ఞబుద్ధిం కత్వా, మారస్స చ మనోరథవిఘాతం కత్వా అగమాసీతి, ‘‘అయం నయో అట్ఠకథం వినాపి పాళినయానులోమతో సిద్ధో’’తి వదన్తి. కథం? –

‘‘సత్థా ససిస్సో యది అగ్గహేసి,

దిజస్స తం చీవరమాదితోవ;

నాథస్స నో వీసతివస్సకాలే,

విరుజ్ఝతే జీవకయాచనాపి;

తథాపి సబ్బం సువిచారయిత్వా,

యుత్తం నయం చిన్తయితుంవ యుత్త’’న్తి.

ఇదాని ఆయస్మా ఉపాలిత్థేరో వినయపఞ్ఞత్తియా సాధారణనిదానం దస్సేత్వా సిక్ఖాపదానం పాటేక్కం పఞ్ఞత్తిట్ఠానసఙ్ఖాతం నిదానమాదిం కత్వా పుగ్గలపఞ్ఞత్తిఅనుపఞ్ఞత్తివిభాగాపత్తిభేదన్తరాపత్తిఆదికం నానప్పకారం విధిం నిజ్జటం నిగ్గుమ్బం కత్వా దస్సేతుం ‘‘అథ ఖో భగవా వేరఞ్జాయం యథాభిరన్తం విహరిత్వా’’తిఆదిమాహాతి. ఇధ ఠత్వా –

సిక్ఖాపదాన సబ్బేసం, కమభేదం పకాసయే;

తస్మిం సిద్ధే నిదానానం, కమసిద్ధి యతో భవే.

తత్థ సబ్బసిక్ఖాపదానం యథాసమ్భవం దేసనాక్కమో పహానక్కమో పటిపత్తిక్కమో ఉప్పత్తిక్కమోతి చతుబ్బిధో కమో లబ్భతి. తత్థ భగవతా రాజగహే భిక్ఖూనం పాతిమోక్ఖుద్దేసం అనుజానన్తేన పాతిమోక్ఖుద్దేసస్స యో దేసనాక్కమో అనుఞ్ఞాతో, తం దేసనాక్కమమనులోమేన్తో ఆయస్మా మహాకస్సపో పఠమం పారాజికుద్దేసం పుచ్ఛి, తదనన్తరం సఙ్ఘాదిసేసుద్దేసం, తతో అనియతుద్దేసం విత్థారుద్దేసఞ్చ పుచ్ఛిత్వా తదనన్తరం భిక్ఖునీవిభఙ్గఞ్చ తేనేవ అనుక్కమేన పుచ్ఛి, నిదానుద్దేసన్తోగధానఞ్చ సరూపేన అనుద్దిట్ఠానం పుచ్ఛనత్థం ఖన్ధకేపి పుచ్ఛి. ఏతేన చ ఖన్ధకే పఞ్ఞత్తా థుల్లచ్చయా సఙ్గహితా హోన్తి. పుచ్ఛితానుక్కమేనేవ ఉపాలిత్థేరో తం సబ్బం సాపత్తిభేదాదికం దేసేన్తో థుల్లచ్చయదుబ్భాసితఆపత్తిసముట్ఠానాదిదీపకం అన్తోకత్వా దేసేసి, అయమేత్థ దేసనాక్కమో. ఉభతోవిభఙ్గఖన్ధకతో పన ఉచ్చినిత్వా తదా పరివారపాళి విసుం కతా. ఇమమేవ నయం సన్ధాయ అట్ఠకథాయం వుత్తం ‘‘ఏతేనేవ ఉపాయేన ఖన్ధకపరివారేపి ఆరోపేసు’’న్తిఆది (పారా. అట్ఠ. ౧.పఠమమహాసఙ్గీతికథా). అపిచ పాళియా ‘‘ఏతేనేవుపాయేన ఉభతోవినయే పుచ్ఛి. పుట్ఠో పుట్ఠో ఆయస్మా ఉపాలి విస్సజ్జేసీ’’తి ఏత్తకమేవ వుత్తం, తస్మా మహాకస్సపో ఉభతోవిభఙ్గే ఏవ పుచ్ఛి. విస్సజ్జేన్తో పన ఆయస్మా ఉపాలి నివరసేసం దేసేన్తో ఖన్ధకపరివారే అన్తోకత్వా దేసేసి. తదా చ ఖన్ధకపరివారపాళి విసుం కతాతి అయం దేసనాక్కమో. యది ఏవం నిదానుద్దేసో పఠమం దేసేతబ్బోతి చే? న, తదసమ్భవతో. సో హి ‘‘యస్స సియా ఆపత్తీ’’తిఆదినా (మహావ. ౧౩౪) నయేన పవత్తత్తా పఠమం సిక్ఖాపదసఙ్గహితాసు ఆపత్తీసు అదస్సితాసు న సమ్భవతి. ‘‘యాని మయా భిక్ఖూనం పఞ్ఞత్తాని సిక్ఖాపదాని, తాని నేసం పాతిమోక్ఖుద్దేసం అనుజానేయ్య’’న్తి వచనతో సిక్ఖాపదానేవ పఠమం దేసేతబ్బానీతి పారాజికుద్దేసక్కమో సమ్భవతి.

పారాజికుద్దేసాదిసఙ్గహితానం ఆపత్తిఅకుసలానం యథోళారికక్కమేన పహాతబ్బత్తా పహానక్కమోపేత్థ సమ్భవతి. ఉపసమ్పన్నసమనన్తరం ‘‘తావదేవ చత్తారి అకరణీయాని ఆచిక్ఖితబ్బానీ’’తి (మహావ. ౧౨౯) వచనతో ‘‘సమాదాయ సిక్ఖతి సిక్ఖాపదేసూ’’తి (దీ. ని. ౧.౧౯౩) వచనతో చ యథా గరుకం ఆచిక్ఖణం సిక్ఖనేన పటిపత్తిక్కమోపేత్థ సమ్భవతి, ఏవమిమేహి తీహి కమేహి దేసేతబ్బానమ్పేతేసం సిక్ఖాపదానం యథాసమ్భవం ఉప్పత్తిక్కమో సమ్భవతి. తథా హి యం యం సాధారణం, తం తం భిక్ఖుం ఆరబ్భ ఉప్పన్నే ఏవ వత్థుస్మిం ‘‘యా పన భిక్ఖునీ ఛన్దసో మేథునం ధమ్మం పటిసేవేయ్యా’’తి భిక్ఖునీనమ్పి పఞ్ఞత్తం. అఞ్ఞథా తం భిక్ఖునీనం అనుప్పన్నపఞ్ఞత్తి సియా. తతో ‘‘అనుప్పన్నపఞ్ఞత్తి తస్మిం నత్థీ’’తి (పరి. ౨౪౭) పరివారే ఏతం వచనం విరుజ్ఝతి, ఏత్తావతా పురిమేన కమత్తయేన పఠమం దేసేతబ్బతం పత్తే పారాజికుద్దేసే పఠముప్పన్నత్తా మేథునధమ్మపారాజికం సబ్బపఠమం దేసేతుకామో ఉపాలిత్థేరో ‘‘తత్ర సుదం భగవా వేసాలియ’’న్తి వేసాలిమేవ పాపేత్వా ఠపేసి. అఞ్ఞథా బారాణసియం పఞ్ఞత్తానం ‘‘న, భిక్ఖవే, మనుస్సమంసం పరిభుఞ్జితబ్బ’’న్తి (మహావ. ౨౮౦) ఏవమాదీనం దేసనాధిప్పాయే సతి బారాణసిం పాపేత్వా ఠపేయ్యాతి.

అబ్భన్తరనిదానకథా నిట్ఠితా.

వేరఞ్జకణ్డవణ్ణనా నిట్ఠితా.

౧. పారాజికకణ్డో

౧. పఠమపారాజికం

సుదిన్నభాణవారవణ్ణనా

పఠమస్సేత్థ నిదానే, ఠత్వా పారాజికస్స విఞ్ఞేయ్యో;

చోదనాపరిహారనయో, పుగ్గలవత్థుప్పకాసనేయేవ.

తత్థ భగవా వేరఞ్జాయం వుత్థవస్సో అనుపుబ్బేన చారికం చరన్తో కత్తికజుణ్హపక్ఖే ఏవ వేసాలిం పాపుణిత్వా యావ పఠమపారాజికసిక్ఖాపదపఞ్ఞాపనం, తావ అట్ఠ వస్సాని వేసాలియంయేవ విహరన్తో వియ పాళిక్కమేన దిస్సతి, న చ భగవా తావత్తకం కాలం తత్థేవ విహాసి. సో హి సుదిన్నస్స సావకానం సన్తికే పబ్బజ్జం ఉపసమ్పదఞ్చ అనుజానిత్వా యథాభిరన్తం తత్థ విహరిత్వా చారికం చరన్తో భేసకళావనం పత్వా తత్థ తేరసమం వస్సం వసి, తేనేవ అనుక్కమేన సావత్థిం పత్వా చుద్దసమం వస్సం వసి, పన్నరసమం కపిలవత్థుమ్హి, సోళసమం ఆళవియం, తతో వుత్థవస్సో చారికం చరన్తో రాజగహం పత్వా సత్తరసమం వసి, ఇమినా అనుక్కమేన అపరానిపి తీణి వస్సాని తత్థేవ వసి. ఏత్తావతా భగవా పరిపుణ్ణవీసతివస్సో రాజగహతో అనుపుబ్బేన వేసాలిం పాపుణి, తతో ఉపసమ్పదాయ అట్ఠవస్సికో సుదిన్నో వేసాలియంయేవ మేథునం ధమ్మం అభివిఞ్ఞాపేసి, తతో భగవా తస్మిం వత్థుస్మిం పఠమం పారాజికం పఞ్ఞపేసీతి వేదితబ్బం. తత్థ యస్మా ఉపాలిత్థేరో ఇతో పఠమతరం తత్థ వేసాలియఞ్చ పఞ్ఞత్తసిక్ఖాపదాని అదస్సేతుకామో, వినయనిదానానన్తరం పఠమపారాజికమేవ దస్సేతుకామో, తస్మా వేసాలియం పఠమం నివాసం, పచ్ఛా ఇమస్స సిక్ఖాపదస్స పఞ్ఞత్తికాలే నివాసఞ్చ ఏకతో కత్వా ‘‘తత్ర సుదం భగవా వేసాలియ’’న్తిఆదిమాహ, తేన వుత్తం ‘‘పఠమస్సేత్థ నిదానే, ఠత్వా …పే… పకాసనేయేవా’’తి. తస్మా ఇమస్మిం పఠమపారాజికస్స పఞ్ఞత్తిట్ఠానసఙ్ఖాతే నిదానే ఠత్వా ‘‘తేన ఖో పన సమయేన వేసాలియా అవిదూరే కలన్దగామో నామ హోతి…పే… అఞ్ఞతరం వజ్జిగామం ఉపనిస్సాయ విహరతీ’’తి ఏతస్మిం ఇమస్స సిక్ఖాపదస్స పుగ్గలప్పకాసనే, ‘‘తేన ఖో పన సమయేన వజ్జీ దుబ్భిక్ఖా హోతి…పే… తిక్ఖత్తుం మేథునం ధమ్మం అభివిఞ్ఞాపేసీ’’తి (పారా. ౩౦) ఇమస్మిం వత్థుప్పకాసనే చ చోదనానయో, పరిహారనయో చ వేదితబ్బోతి వుత్తం హోతి. తత్రాయం పకాసనా – కిమత్థం థేరేన అఞ్ఞేసం సిక్ఖాపదానం పుగ్గలవత్థూని వియ సఙ్ఖేపతో అవత్వా యత్థ చ సో ఉప్పన్నో, యథా చ ధమ్మే పసన్నో, యథా చ పబ్బజితో, యథా చ ఇమం వత్థుం ఉప్పాదేతి, తం సబ్బం అనవసేసేత్వా పుగ్గలవత్థూని విత్థారతో వుత్తానీతి చే? వుచ్చతే –

ఏవం సద్ధాయ కిచ్ఛేన, మహన్తే భోగఞాతకే;

హిత్వా పబ్బజితానమ్పి, పేసలానమ్పి సబ్బసో.

సబ్బలామకధమ్మాయం, మేథునో యది సమ్భవే;

న ధమ్మదేసనాయేవ, సిద్ధా విరతి సబ్బసో.

తస్మా నవఙ్గసద్ధమ్మే, సత్థారా దేసితేపి చ;

వినయో పఞ్ఞపేతబ్బో, తతో ధమ్మవిసుద్ధిహి.

వినయాభావతో ఏవం, అజ్ఝాచారో భవిస్సతి;

తస్మా వినయపఞ్ఞత్తి, సాత్థికా పేసలస్సపి.

అనాదీనవదస్సావీ, యస్మా యం పాపమాచరి;

వినయోయేవ సద్ధానం, ఆదీనవవిభావినో.

తస్మా సద్ధానుసారీనం, వినయో సాత్థకోవ యం;

ధమ్మో ధమ్మానుసారీనం, తతో ఉభయదేసనా.

అపి చ యది పణ్ణత్తివీతిక్కమం అకరోన్తస్సాపి యావ బ్రహ్మలోకా అయసో పత్థటో, పగేవఞ్ఞేసన్తి దస్సనత్థం అజ్ఝాచారస్స పాకటభావదీపనం. కథం? –

అభబ్బో అరహత్తస్స, సుదిన్నో పుత్తమాతరో;

భబ్బానుప్పన్నపఞ్ఞత్తి, తదత్థం న కతా అయం.

నను మాగణ్డికం అజ్ఝుపేక్ఖిత్వా మాతాపితూనమస్సా హితత్థం ధమ్మం దేసేతీతి ఇమమత్థం దస్సేతుం బీజకబీజకమాతూనం అరహత్తుప్పత్తి థేరేన దీపితా. ‘‘తేన ఖో పన సమయేన వేసాలియా అవిదూరే కలన్దగామో నామ హోతి, యేన సమయేన సుదిన్నో పురాణదుతియికాయ మేథునం ధమ్మం పటిసేవీ’’తి వా ‘‘యేన సమయేన భగవా పఠమపారాజికం పఞ్ఞపేసీ’’తి వా వచనం ఇధ న యుజ్జతి. కస్మా? ‘‘ఇధ పన హేతుఅత్థో కరణత్థో చ సమ్భవతీ’’తి వుత్తం అట్ఠకథావచనఞ్హి ఇధ న లబ్భతి. చిరనివిట్ఠో హి సో గామో, న తస్మింయేవ సమయేతి. యస్మా పన సో చిరనివిట్ఠోపి చ గామో అత్తనో నివిట్ఠకాలతో పట్ఠాయ సబ్బకాలమత్థీతి వత్తబ్బతం అరహతి, తేన పరియాయేన ‘‘తేన ఖో పన సమయేన వేసాలియా అవిదూరే కలన్దగామో నామ హోతీ’’తి వుత్తం.

౨౫-౬. అనుఞ్ఞాతోసి పన త్వన్తి సమణవత్తదస్సనత్థం భగవా పుచ్ఛతి. మాతాపితూహి అననుఞ్ఞాతన్తి ఏత్థ జనకేహేవ అననుఞ్ఞాతదస్సనత్థం పుచ్ఛీతి వుత్తం. న ఖో సుదిన్న తథాగతాతి ‘‘పబ్బాజేతు మం భగవా’’తి యాచనావసేన పనేవమాహ, న భగవా సయం సరణాని దత్వా పబ్బాజేసి. దుక్ఖస్సాతి ఏత్థ ‘‘కలభాగమ్పీ’’తి పాఠసేసో. వికప్పద్వయేపీతి దుతియతతియవికప్పేసు. పురిమపదస్సాతి కిఞ్చీతి పదస్స. ఉత్తరపదేనాతి దుక్ఖస్సాతి పదేన. సమానవిభత్తీతి సామివచనం. యథా కిం? ‘‘కస్సచి దుక్ఖస్సా’’తి వత్తబ్బే ‘‘కిఞ్చి దుక్ఖస్సా’’తి వుత్తన్తి వేదితబ్బం. అకామకా వినా భవిస్సామాతి తయా సద్ధిం అమరిత్వా అకామా జీవిస్సామ. సచేపి న మరామ, అకామకావ తయా వియోగం పాపుణిస్సామ, తయి జీవమానే ఏవ నో మరణం భవేయ్య, మరణేనపి నో తయా వియోగం మయం అకామకావ పాపుణిస్సామ.

౩౦. కతిపాహం బలం గాహేత్వాతి కస్మా పనాయం తథా పబ్బజ్జాయ తిబ్బచ్ఛన్దో అనుఞ్ఞాతో సమానో కతిపాహం ఘరేయేవ విలమ్బిత్వా కాయబలఞ్చ అగ్గహేసీతి? అనుమతిదానేన మాతాపితూసు సహాయకేసు చ తుట్ఠో తేసం చిత్తతుట్ఠత్థం. కేసుచి అట్ఠకథాపోత్థకేసు కేచి ఆచరియా ‘‘అయం సుదిన్నో జీవకవత్థుతో పచ్ఛా పంసుకూలికధుతఙ్గవసేన పంసుకూలికో జాతో’’తి సఞ్ఞాయ ‘‘గహపతిచీవరం పటిక్ఖిపిత్వా పంసుకూలికధుతఙ్గవసేన పంసుకూలికో హోతీ’’తి లిఖన్తి, తం ‘‘అచిరూపసమ్పన్నో’’తి వచనేన విరుజ్ఝతి. ‘‘తథా సుదిన్నో హి భగవతో ద్వాదసమే వస్సే పబ్బజితో, వీసతిమే వస్సే ఞాతికులం పిణ్డాయ పవిట్ఠో సయం పబ్బజ్జాయ అట్ఠవస్సికో హుత్వా’’తి, ‘‘భగవతో హి బుద్ధత్తం పత్తతో పట్ఠాయ యావ ఇదం వత్థం, ఏత్థన్తరే వీసతి వస్సాని న కోచి గహపతిచీవరం సాదియి, సబ్బే పంసుకూలికావ అహేసు’’న్తి చ వుత్తేన అట్ఠకథావచనేన విరుజ్ఝతి, పబ్బజ్జాయ అట్ఠవస్సికో, న ఉపసమ్పదాయ. ఉపసమ్పదం పన జీవకవత్థుతో (మహావ. ౩౨౬) పచ్ఛా అలత్థ, తస్మా అవస్సికో ఞాతికులం పిణ్డాయ పవిట్ఠో సియాతి చే? న, ‘‘అలత్థ ఖో సుదిన్నో కలన్దపుత్తో భగవతో సన్తికే పబ్బజ్జం, అలత్థ ఉపసమ్పద’’న్తి ఏకతో అనన్తరం వుత్తత్తా. పబ్బజ్జానన్తరమేవ హి సో ఉపసమ్పన్నో తేరసధుతఙ్గగుణే సమాదాయ వత్తన్తో అట్ఠ వస్సాని వజ్జిగామే విహరిత్వా నిస్సయముత్తత్తా సయంవసీ హుత్వా ‘‘ఏతరహి ఖో వజ్జీ దుబ్భిక్ఖా’’తిఆదితక్కవసేన యేన వేసాలీ తదవసరి, తస్మా ‘‘పంసుకూలికధుతఙ్గవసేన పంసుకూలికో హోతీ’’తి ఏత్తకోయేవ పాఠో యేసు పోత్థకేసు దిస్సతి, సోవ పమాణతో గహేతబ్బో. ‘‘ఆరఞ్ఞికో హోతీ’’తి ఇమినా పఞ్చ సేనాసనపటిసంయుత్తాని సఙ్గహితాని నేసజ్జికఙ్గఞ్చ విహారసభాగత్తా, ‘‘పిణ్డపాతికో’’తి ఇమినా పఞ్చ పిణ్డపాతపటిసంయుత్తాని, ‘‘పంసుకూలికో’’తి ఇమినా ద్వే చీవరపటిసంయుత్తాని సఙ్గహితానీతి. ఞాతిఘరూపగమనకారణదీపనాధిప్పాయతో సపదానచారికఙ్గం విసుం వుత్తన్తి వేదితబ్బం. ‘‘మా అతిహరాపేసు’’న్తి కాలబ్యత్తయవసేన వుత్తం. ధమ్మస్సన్తరాయకరతరత్తా ‘‘ఇమం నయ’’న్తి అనయోయేవ.

యేభుయ్యేన హి సత్తానం, వినాసే పచ్చుపట్ఠితే;

అనయో నయరూపేన, బుద్ధిమాగమ్మ తిట్ఠతి.

౩౬. అపఞ్ఞత్తే సిక్ఖాపదేతి ఏత్థ దువిధం సిక్ఖాపదపఞ్ఞాపనం. కథం? ‘‘ఏవఞ్చ పన, భిక్ఖవే, ఇమం సిక్ఖాపదం ఉద్దిసేయ్యాథా’’తి ఏవం సఉద్దేసానుద్దేసభేదతో దువిధం. తత్థ పాతిమోక్ఖే సరూపతో ఆగతా పఞ్చ ఆపత్తిక్ఖన్ధా సఉద్దేసపఞ్ఞత్తి నామ. సాపి దువిధా సపుగ్గలాపుగ్గలనిద్దేసభేదతో. తత్థ యస్సా పఞ్ఞత్తియా అన్తో ఆపత్తియా సహ, వినా వా పుగ్గలో దస్సితో, సా సపుగ్గలనిద్దేసా. ఇతరా అపుగ్గలనిద్దేసాతి వేదితబ్బా. సపుగ్గలనిద్దేసాపి దువిధా దస్సితాదస్సితాపత్తిభేదతో. తత్థ అదస్సితాపత్తికా నామ అట్ఠ పారాజికా ధమ్మా. ‘‘పారాజికో హోతి అసంవాసో’’తి హి పుగ్గలోవ తత్థ దస్సితో, నాపత్తి. దస్సితాపత్తికా నామ భిక్ఖునీపాతిమోక్ఖే ‘‘సత్తరస సఙ్ఘాదిసేసా ధమ్మా నిస్సారణీయం సఙ్ఘాదిసేస’’న్తి హి తత్థ ఆపత్తి దస్సితా సద్ధిం పుగ్గలేన, తథా అపుగ్గలనిద్దేసాపి దస్సితాదస్సితాపత్తితోవ దువిధా. తత్థ అదస్సితాపత్తికా నామ సేఖియా ధమ్మా. సేసా దస్సితాపత్తికాతి వేదితబ్బా. సాపి దువిధా అనిద్దిట్ఠకారకనిద్దిట్ఠకారకభేదతో. తత్థ అనిద్దిట్ఠకారకా నామ సుక్కవిస్సట్ఠి ముసావాద ఓమసవాద పేసుఞ్ఞ భూతగామ అఞ్ఞవాదక ఉజ్ఝాపనక గణభోజన పరమ్పరభోజన సురామేరయ అఙ్గులిపతోదక హసధమ్మ అనాదరియ తలఘాతకజతుమట్ఠక సిక్ఖాపదానం వసేన పఞ్చదసవిధా హోన్తి. సేసానం పుగ్గలనిద్దేసానం వసేన నిద్దిట్ఠకారకా వేదితబ్బా.

అనుద్దేసపఞ్ఞత్తిపి పదభాజనన్తరాపత్తివినీతవత్థుపటిక్ఖేపపఞ్ఞత్తిఅవుత్తసిద్ధివసేన ఛబ్బిధా హోన్తి. తత్థ ‘‘యేభుయ్యేన ఖాయితం ఆపత్తి థుల్లచ్చయస్సా’’తి (పారా. ౬౧) ఏవమాదికా పదభాజనియే సన్దిస్సమానాపత్తి పదభాజనసిక్ఖాపదం నామ. ‘‘న త్వేవ నగ్గేన ఆగన్తబ్బం, యో ఆగచ్ఛేయ్య, ఆపత్తి దుక్కటస్సా’’తిఆదికా (పారా. ౫౧౭) అన్తరాపత్తిసిక్ఖాపదం నామ. ‘‘అనుజానామి, భిక్ఖవే, దివా పటిసల్లీయన్తేన ద్వారం సంవరిత్వా పటిసల్లీయితు’’న్తి (పారా. ౭౫) ఏవమాదికా వినీతవత్థుసిక్ఖాపదం నామ. ‘‘లోహితుప్పాదకో, భిక్ఖవే, అనుపసమ్పన్నో న ఉపసమ్పాదేతబ్బో, ఉపసమ్పన్నో నాసేతబ్బో’’తి (మహావ. ౧౧౪) ఏవమాదికా పటిక్ఖేపసిక్ఖాపదం నామ. ఖన్ధకేసు పఞ్ఞత్తదుక్కటథుల్లచ్చయాని పఞ్ఞత్తిసిక్ఖాపదం నామ. ‘‘యా పన భిక్ఖునీ నచ్చం వా గీతం వా వాదితం వా దస్సనాయ గచ్ఛేయ్య, పాచిత్తియ’’న్తి (పాచి. ౮౩౪) ఇమినా వుత్తేన ‘‘యా పన భిక్ఖునీ నచ్చేయ్య వా గాయేయ్య వా వాదేయ్య వా పాచిత్తియ’’న్తి ఏవమాదికం యం కిఞ్చి అట్ఠకథాయ దిస్సమానం ఆపత్తిజాతం, వినయకమ్మం వా అవుత్తసిద్ధిసిక్ఖాపదం నామ. ఛబ్బిధమ్పేతం ఛహి కారణేహి ఉద్దేసారహం న హోతీతి అనుద్దేససిక్ఖాపదం నామాతి వేదితబ్బం. సేయ్యథిదం – పఞ్చహి ఉద్దేసేహి యథాసమ్భవం విసభాగత్తా థుల్లచ్చయదుబ్భాసితానం, సభాగవత్థుకమ్పి దుక్కటథుల్లచ్చయద్వయం అసభాగాపత్తికత్తా, అన్తరాపత్తిపఞ్ఞత్తిసిక్ఖాపదానం నానావత్థుకాపత్తికత్తా, పటిక్ఖేపసిక్ఖాపదానం కేసఞ్చి వినీతవత్థుపఞ్ఞత్తిసిక్ఖాపదానఞ్చ అదస్సితాపత్తికత్తా, అదస్సితవత్థుకత్తా భేదానువత్తకథుల్లచ్చయస్స, అదస్సితాపత్తివత్థుకత్తా అవుత్తసిద్ధిసిక్ఖాపదానన్తి. ఏత్తావతా ‘‘దువిధం సిక్ఖాపదపఞ్ఞాపనం ఉద్దేసానుద్దేసభేదతో’’తి యం వుత్తం, తం సమాసతో పకాసితం హోతి.

తత్థ అపఞ్ఞత్తే సిక్ఖాపదేతి సఉద్దేససిక్ఖాపదం సన్ధాయ వుత్తన్తి వేదితబ్బం. ఏకచ్చే ఆచరియా ఏవం కిర వణ్ణయన్తి ‘‘చత్తారో పారాజికా కతివస్సాభిసమ్బుద్ధేన భగవతా పఞ్ఞత్తాతిఆదినా పుచ్ఛం కత్వా తేసు పఠమపారాజికో వేసాలియం పఞ్ఞత్తో పఞ్చవస్సాభిసమ్బుద్ధేన హేమన్తానం పఠమే మాసే దుతియే పక్ఖే దసమే దివసే అడ్ఢతేయ్యపోరిసాయ ఛాయాయ పురత్థాభిముఖేన నిసిన్నేన అడ్ఢతేరసానం భిక్ఖుసతానం మజ్ఝే సుదిన్నం కలన్దపుత్తం ఆరబ్భ పఞ్ఞత్తో’’తి, తం న యుజ్జతి, కస్మా? –

యస్మా ద్వాదసమం వస్సం, వేరఞ్జాయం వసి జినో;

తస్మిఞ్చ సుద్ధో సఙ్ఘోతి, నేవ పారాజికం తదా.

థేరస్స సారిపుత్తస్స, సిక్ఖాపఞ్ఞత్తియాచనా;

తస్మిం సిద్ధాతి సిద్ధావ, గరుకాపత్తి నో తదా.

ఓవాదపాతిమోక్ఖఞ్చ, కిం సత్థా చతువస్సికో;

పటిక్ఖిపి కిమాణఞ్చ, సమత్తం అనుజాని సో.

అజాతసత్తుం నిస్సాయ, సఙ్ఘభేదమకాసి యం;

దేవదత్తో తతో సఙ్ఘ-భేదో పచ్ఛిమబోధియం.

ఆరాధయింసు మం పుబ్బే, భిక్ఖూతి మునిభాసితం;

సుత్తమేవ పమాణం నో, సోవ కాలో అనప్పకోతి.

యం పన వుత్తం ‘‘అథ భగవా అజ్ఝాచారం అపస్సన్తో పారాజికం వా సఙ్ఘాదిసేసం వా న పఞ్ఞపేసీ’’తి, తం సకలసిక్ఖాపదం సన్ధాయాహ. న కేవలం సఉద్దేససిక్ఖాపదమత్తం, తేన సఉద్దేసానుద్దేసపఞ్ఞత్తిభేదం సకలం పారాజికం సన్ధాయాహాతి వుత్తం హోతి. కిఞ్చాపి నాభిపరామసనమ్పి కాయసంసగ్గో, తథాపి ఏతం విసేసనియమనతో, అచ్ఛన్దరాగాధిప్పాయతో చ విసుం వుత్తం. ఛన్దరాగరత్తస్సేవ హి కాయసంసగ్గో ఇధాధిప్పేతో. అసుచిపానే పన హత్థినియా తాపసపస్సావపానేన వాలకాబ్యో నామ ఉప్పజ్జతి, వాలకాబ్యస్స వత్థు వత్తబ్బం. మణ్డబ్యస్స నాభియా పరామసనేనేవ కిర. రూపదస్సనే పన వేజ్జకా ఆహు –

‘‘థీనం సన్దస్సనా సుక్కం, కదాచి చలితోవరే;

తం గామధమ్మకరణం, ద్వయసమం సఙ్గమియ;

గబ్భాదీతి అయం నయో, థీనం పురిసదస్సనాసీత్యూపనేయ్య’’.

తథాప్యాహు –

‘‘పుప్ఫికే ఏధియ్య సుద్ధే, పస్సం నరఞ్చ ఇత్థి తం;

గబ్భఞ్చ నయేత్యుత్త-మితి తస్మా కాసో ఇతీ’’తి.

రాజోరోధో వియాతి సీహళదీపే ఏకిస్సా ఇత్థియా తథా అహోసి, తస్మా కిర ఏవం వుత్తం. కిఞ్చాపి యావ బ్రహ్మలోకా సద్దో అబ్భుగ్గచ్ఛి, న తం మనుస్సానం విసయో అహోసి తేసం రూపం వియ. తేనేవ భిక్ఖూ పుచ్ఛింసు ‘‘కచ్చి నో త్వం ఆవుసో సుదిన్న అనభిరతో’’తి.

౩౯. కలీతి కోధో, తస్స సాసనం కలిసాసనం, కలహో. గామధమ్మన్తి ఏత్థ జనపదధమ్మం జనపదవాసీనం సిద్ధిం. అత్తాతి చిత్తం, సరీరఞ్చ. అసుత్తన్తవినిబద్ధన్తి వినయసుత్తే అనాగతం, సుత్తాభిధమ్మేసుపి అనాగతం, పాళివినిముత్తన్తి అత్థో. కుసుమమాలన్తి నానాగుణం సన్ధాయాహ. రతనదామన్తి అత్థసమ్పత్తిం సన్ధాయ వదతి. పటిక్ఖిపనాధిప్పాయా భద్దాలి వియ. పదనిరుత్తిబ్యఞ్జనాని నామవేవచనానేవ ‘‘నామం నామకమ్మం నామధేయ్యం నిరుత్తీ’’తిఆదీసు (ధ. స. ౧౩౧౫) వియ. నిప్పరియాయేన విరతి సిక్ఖాపదం నామ. అకుసలపక్ఖే దుస్సీల్యం నామ చేతనా. కుసలపక్ఖేపి చేతనాపరియాయతో విభఙ్గే ‘‘సిక్ఖాపద’’న్తి వుత్తం. సఙ్ఘసుట్ఠుతాయాతి ఏత్థ లోకవజ్జస్స పఞ్ఞాపనే సఙ్ఘసుట్ఠుతా హోతి పాకటాదీనవతో. పఞ్ఞత్తివజ్జస్స పఞ్ఞాపనే సఙ్ఘఫాసుతా హోతి పాకటానిసంసత్తా. తత్థ పఠమేన దుమ్మఙ్కూనం నిగ్గహో, దుతియేన పేసలానం ఫాసువిహారో. పఠమేన సమ్పరాయికానం ఆసవానం పటిఘాతో, దుతియేన దిట్ఠధమ్మికానం. తథా పఠమేన అప్పసన్నానం పసాదో, దుతియేన పసన్నానం భియ్యోభావో. ‘‘పుబ్బే కతపుఞ్ఞతాయ చోదియమానస్స భబ్బకులపుత్తస్సా’’తి వుత్తత్తా ‘‘సుదిన్నో తం కుక్కుచ్చం వినోదేత్వా అరహత్తం సచ్ఛాకాసి, తేనేవ పబ్బజ్జా అనుఞ్ఞాతా’’తి వదన్తి, ఉపపరిక్ఖితబ్బం. తథా పఠమేన సద్ధమ్మట్ఠితి, దుతియేన వినయానుగ్గహో హోతీతి వేదితబ్బో.

అపిచేత్థ వత్థువీతిక్కమే యత్థ ఏకన్తాకుసలభావేన, తం సఙ్ఘసుట్ఠుభావాయ పఞ్ఞత్తం లోకవజ్జతో, యత్థ పఞ్ఞత్తిజాననే ఏవ అత్థాపత్తి, న అఞ్ఞదా, తం సద్ధమ్మట్ఠితియా వాపి పసాదుప్పాదబుద్ధియా ధమ్మదేసనాపటిసంయుత్తం, ఇతరఞ్చ సేఖియం, ఇదం లోకవజ్జం నామ. వత్థునో పఞ్ఞత్తియా వా వీతిక్కమచేతనాయాభావేపి పటిక్ఖిత్తస్స కరణే, కత్తబ్బస్స అకరణే వా సతి యత్థ ఆపత్తిప్పసఙ్గో, తం సబ్బం ఠపేత్వా సురాపానం పణ్ణత్తివజ్జన్తి వేదితబ్బం. ఆగన్తుకవత్తం, ఆవాసిక, గమిక, అనుమోదన, భత్తగ్గ, పిణ్డచారిక, ఆరఞ్ఞక, సేనాసన, జన్తాఘర, వచ్చకుటి, సద్ధివిహారిక, ఉపజ్ఝాయ, అన్తేవాసిక, ఆచరియవత్తన్తి ఏతాని అగ్గహితగ్గహణనయేన గణియమానాని చుద్దస, ఏతాని పన విత్థారతో ద్వేఅసీతి మహావత్తాని నామ హోన్తి. సత్తహి ఆపత్తిక్ఖన్ధేహి సంవరో సంవరవినయో పఞ్ఞత్తిసిక్ఖాపదమేవ. తత్థ పఞ్ఞత్తివినయో సమథవినయత్థాయ సమథవినయో సంవరవినయత్థాయ సంవరవినయో పహానవినయత్థాయాతి యోజనా వేదితబ్బా. యం సఙ్ఘసుట్ఠు, తం సఙ్ఘఫాసూతి ఏకమివ వుత్తం సఙ్ఘసుట్ఠుతాయ సతి సఙ్ఘఫాసు భవిస్సతీతి దీపనత్థం. పకరీయన్తి ఏత్థ తే తే పయోజనవిసేససఙ్ఖాతా అత్థవసాతి అత్థవసం ‘‘పకరణ’’న్తి వుచ్చతి. దససు పదేసు ఏకేకం మూలం కత్వా దసక్ఖత్తుం యోజనాయ పదసతం వుత్తం. తత్థ పచ్ఛిమస్స పదస్స వసేన అత్థసతం పురిమస్స వసేన ధమ్మసతం అత్థజోతికానం నిరుత్తీనం వసేన నిరుత్తిసతం, ధమ్మభూతానం నిరుత్తీనం వసేన నిరుత్తిసతన్తి ద్వే నిరుత్తిసతాని, అత్థసతే ఞాణసతం, ధమ్మసతే ఞాణసతం ద్వీసు నిరుత్తిసతేసు ద్వే ఞాణసతానీతి చత్తారి ఞాణసతాని వేదితబ్బాని. ఏత్థ సఙ్ఘసుట్ఠుతాతి ధమ్మసఙ్ఘస్స సుట్ఠుభావోతి అత్థో. ‘‘అత్థపదానీతి అట్ఠకథా. ధమ్మపదానీతి పాళీ’’తి వుత్తం కిర.

మేథునం ధమ్మన్తి ఏవం బహులనయేన లద్ధనామకం సకసమ్పయోగేన, పరసమ్పయోగేన వా అత్తనో నిమిత్తస్స సకమగ్గే వా పరమగ్గే వా పరనిమిత్తస్స సకమగ్గే ఏవ పవేసపవిట్ఠఠితుద్ధరణేసు యం కిఞ్చి ఏకం పటిసాదియనవసేన సేవేయ్య పారాజికో హోతి అసంవాసోతి. కేచి పన ‘‘పవేసాదీని చత్తారి వా తీణి వా ద్వే వా ఏకం వా పటిసేవేయ్య, పారాజికో హోతి. వుత్తఞ్హేతం ‘సో చే పవేసనం సాదియతి, పవిట్ఠం, ఠితం, ఉద్ధరణం సాదియతి, ఆపత్తి పారాజికస్సా’తిఆదీ’’తి (పారా. ౫౯) వదన్తి, తేసం మతేన చతూసుపి చతస్సో పారాజికాపత్తియో ఆపజ్జతి. తేయేవ ఏవం వదన్తి ‘‘ఆపజ్జతు మేథునధమ్మపారాజికాపత్తి మేథునధమ్మపారాజికాపత్తియా తబ్భాగియా’’తి, ‘‘అత్తనో వీతిక్కమే పారాజికాపత్తిం, సఙ్ఘాదిసేసాపత్తిఞ్చ ఆపజ్జిత్వా సిక్ఖం పచ్చక్ఖాయ గహట్ఠకాలే మేథునాదిపారాజికం ఆపజ్జిత్వా పున పబ్బజిత్వా ఉపసమ్పజ్జిత్వా ఏకం సఙ్ఘాదిసేసాపత్తిం ఏకమనేకం వా పటికరిత్వావ సో పుగ్గలో యస్మా నిరాపత్తికో హోతి, తస్మా సో గహట్ఠకాలే సాపత్తికోవాతి అన్తిమవత్థుం అజ్ఝాపన్నస్సాపి అత్థేవ ఆపత్తివుట్ఠానం. వుట్ఠానదేసనాహి పన అసుజ్ఝనతో ‘పయోగే పయోగే ఆపత్తి పారాజికస్సా’తి న వుత్తం గణనపయోజనాభావతో. కిఞ్చాపి న వుత్తం, అథ ఖో పదభాజనే ‘ఆపత్తి పారాజికస్సా’తి వచనేనాయమత్థో సిద్ధో’’తి యుత్తిఞ్చ వదన్తి. యది ఏవం మాతికాయమ్పి ‘‘యో పన భిక్ఖు మేథునం ధమ్మం పటిసేవేయ్య పారాజిక’’న్తి వత్తబ్బం భవేయ్య, పారాజికస్స అనవసేసవచనమ్పి న యుజ్జేయ్య. సబ్బేపి హి ఆపత్తిక్ఖన్ధే భిక్ఖుగణనఞ్చ అనవసేసేత్వా తిట్ఠతీతి అనవసేసవచనన్తి కత్వా పవేసేవ ఆపత్తి, న పవిట్ఠాదీసు, తమేవేకం సన్ధాయ ‘‘యస్స సియా ఆపత్తీ’’తి పారాజికాపత్తిమ్పి అన్తో కత్వా నిదానుద్దేసే వచనం వేదితబ్బం. తస్మా మాతికాయం ‘‘పారాజిక’’న్తి అవత్వా ‘‘పారాజికో హోతీ’’తి పుగ్గలనిద్దేసవచనం తేన సరీరబన్ధనేన ఉపసమ్పదాయ అభబ్బభావదీపనత్థం. ‘‘ఆపత్తి పారాజికస్సా’’తి పదభాజనే వచనం అన్తిమవత్థుం అజ్ఝాపన్నస్సాపి పారాజికస్స అసంవాసస్స సతో పుగ్గలస్స అథేయ్యసంవాసకభావదీపనత్థం. న హి సో సంవాసం సాదియన్తోపి థేయ్యసంవాసకో హోతి, తస్మా ‘‘ఉపసమ్పన్నో భిక్ఖు’’త్వేవ వుచ్చతి. తేనేవాహ ‘‘అసుద్ధో హోతి పుగ్గలో అఞ్ఞతరం పారాజికం ధమ్మం అజ్ఝాపన్నో, తఞ్చే సుద్ధదిట్ఠి సమానో అనోకాసం కారాపేత్వా అక్కోసాధిప్పాయో వదేతి, ఆపత్తి ఓమసవాదేన దుక్కటస్సా’’తి (పారా. ౩౮౯). అనుపసమ్పన్నస్స తదభావతో సిద్ధో సో ‘‘ఉపసమ్పన్నో భిక్ఖు’’త్వేవ వుచ్చతీతి. తేన పదసోధమ్మం సహసేయ్యఞ్చ న జనేతి, భిక్ఖుపేసుఞ్ఞాదిఞ్చ జనేతీతి వేదితబ్బం. భిక్ఖునీనం సఙ్ఘాదిసేసేసు పన భిక్ఖుసఙ్ఘాదిసేసతో వుట్ఠానవిధివిసేసదస్సనత్థం ‘‘అయమ్పి భిక్ఖునీ…పే… ఆపన్నా’’తి (పాచి. ౬౭౯) పుగ్గలనిద్దేసం కత్వాపి పారాజికతో అధిప్పాయన్తరదస్సనత్థం ‘‘నిస్సారణీయం సఙ్ఘాదిసేస’’న్తి (పాచి. ౬౭౯) ఆపత్తినామగ్గహణఞ్చ కతం. ఏత్తావతా సపుగ్గలనిద్దేసే దస్సితాదస్సితాపత్తిదుకం విత్థారితం హోతి. అపుగ్గలనిద్దేసేసు సేఖియేసు ఆపత్తియా దస్సనకారణం సేఖియానం అట్ఠకథాయమేవ వుత్తం. తదభావతో ఇతరేసు ఆపత్తిదస్సనం కతం. అపుగ్గలనిద్దేసేసుపి దస్సితాదస్సితాపత్తిదుకఞ్చ విత్థారితం హోతీతి.

పఠమపఞ్ఞత్తికథావణ్ణనా నిట్ఠితా.

సుదిన్నభాణవారం నిట్ఠితం.

మక్కటీవత్థుకథావణ్ణనా

౪౦-౧. దుతియపఞ్ఞత్తియం ‘‘ఇధ మల్లా యుజ్ఝన్తీ’’తిఆదీసు వియ పటిసేవతీతి వత్తమానవచనం పచురపటిసేవనవసేన వుత్తం, ‘‘తఞ్చ ఖో మనుస్సిత్థియా, నో తిరచ్ఛానగతాయా’’తి పరిపుణ్ణత్థమ్పి పఠమం పఞ్ఞత్తిం అత్తనో మిచ్ఛాగాహేన వా లేసఓడ్డనత్థాయ వా ఏవమాహ. పరిపుణ్ణత్థతంయేవ నియమేతుం ‘‘నను ఆవుసో తథేవ తం హోతీ’’తి వుత్తం, తేనేవ మక్కటీవత్థు వినీతవత్థూసు పక్ఖిత్తం అవిసేసత్తా, తథా వజ్జిపుత్తకవత్థు. విచారణా పనేత్థ తతియపఞ్ఞత్తియం ఆవి భవిస్సతి. ‘‘నను, ఆవుసో, భగవతా అనేకపరియాయేనా’’తిఆది న కేవలం సఉద్దేససిక్ఖాపదేనేవ సిద్ధం, ‘‘తిరచ్ఛానగతాదీసుపి పారాజిక’’న్తి అనుద్దేససిక్ఖాపదేనపి సిద్ధన్తి దస్సనత్థం వుత్తం. అథ వా యది సఉద్దేససిక్ఖాపదం సావసేసన్తి పఞ్ఞపేసి, ఇమినా అనుద్దేససిక్ఖాపదేనాపి కిం న సిద్ధన్తి దస్సనత్థం వుత్తం. ‘‘తేన హి, భిక్ఖవే, భిక్ఖూనం సిక్ఖాపదం పఞ్ఞపేస్సామీ’’తి తదేవ సిక్ఖాపదం పఠమపఞ్ఞత్తమేవ లేసత్థికానం అలేసోకాసం కత్వా ఆమేడితత్థం కత్వా పఞ్ఞపేస్సామీతి అత్థో. అఞ్ఞథా ‘‘అఞ్ఞవాదకే విహేసకే పాచిత్తియ’’న్తిఆదీసు (పాచి. ౧౦౧) వియ వత్థుద్వయేన ఆపత్తిద్వయం ఆపజ్జతి, న చాపజ్జతి, సో ఏవత్థో అఞ్ఞేనాపి వచనేన సుప్పకాసితో, సుపరిబ్యత్తకరణత్థేన దళ్హతరో కతోతి అధిప్పాయో. తతియపఞ్ఞత్తియమ్పి అఞ్ఞేసు చ ఏవం విసుద్ధో.

యస్స సచిత్తకపక్ఖేతిఆదిమ్హి పన గణ్ఠిపదనయో తావ పఠమం వుచ్చతి, సచిత్తకపక్ఖేతి సురాపానాదిఅచిత్తకే సన్ధాయ వుత్తం. సచిత్తకేసు పన యం ఏకన్తమకుసలేనేవ సముట్ఠాపితఞ్చ. ఉభయం లోకవజ్జం నామ. సురాపానస్మిఞ్హి ‘‘సురా’’తి వా ‘‘పాతుం న వట్టతీ’’తి వా జానిత్వా పివనే అకుసలమేవ, తథా భిక్ఖునీనం గన్ధవణ్ణకత్థాయ లేపనే, భేసజ్జత్థాయ లేపనే అదోసత్తా ‘‘అవిచారణీయ’’న్తి ఏత్తకం వుత్తం. తత్థ న వట్టతీతి ‘‘జానిత్వా’’తి వుత్తవచనం న యుజ్జతి పణ్ణత్తివజ్జస్సాపి లోకవజ్జభావప్పసఙ్గతో. ఇమం అనిట్ఠప్పసఙ్గం పరిహరితుకామతాయ వజిరబుద్ధిత్థేరస్స గణ్ఠిపదే వుత్తం ‘‘ఇధ సచిత్తకన్తి చ అచిత్తకన్తి చ విచారణా వత్థువిజాననేయేవ హోతి, న పఞ్ఞత్తివిజాననే. యది పఞ్ఞత్తివిజాననే హోతి, సబ్బసిక్ఖాపదాని లోకవజ్జానేవ సియుం, న చ సబ్బసిక్ఖాపదాని లోకవజ్జాని, తస్మా వత్థువిజాననేయేవ హోతీ’’తి, ఇదం యుజ్జతి. కస్మా? యస్మా సేఖియేసు పఞ్ఞత్తిజాననమేవ పమాణం, న వత్థుమత్తజాననన్తి, యం పన తత్థేవ వుత్తం ‘‘పసుత్తస్స ముఖే కోచి సురం పక్ఖిపేయ్య, అన్తో చే పవిసేయ్య, ఆపత్తి, తత్థ యథా భిక్ఖునియా అధక్ఖకం ఉబ్భజాణుమణ్డలం పరస్స ఆమసనాదికాలే కాయం అచాలేత్వా చిత్తేనేవ సాదియన్తియా ఆపత్తి ‘కిరియావ హోతీ’తి వుత్తా యేభుయ్యేన కిరియసమ్భవతో, తథా అయమ్పి తదా కిరియావ హోతీ’’తి, తం సువిచారితం అనేకన్తాకుసలభావసాధనతో. సురాపానాపత్తియా ఏకన్తాకుసలతా పన మజ్జసఞ్ఞినోపి సకిం పయోగేన పివతో హోతీతి కత్వా వుత్తా.

అయం పనేత్థ అత్థో – సిక్ఖాపదసీసేన ఆపత్తిం గహేత్వా యస్స సిక్ఖాపదస్స సచిత్తకస్స చిత్తం అకుసలమేవ హోతి, తం లోకవజ్జం. సచిత్తకాచిత్తకసఙ్ఖాతస్స అచిత్తకస్స చ సచిత్తకపక్ఖే చిత్తం అకుసలమేవ హోతి, తమ్పి సురాపానాది లోకవజ్జన్తి ఇమమత్థం సమ్పిణ్డేత్వా ‘‘యస్స సచిత్తకపక్ఖే చిత్తం అకుసలమేవ హోతి, తం లోకవజ్జ’’న్తి వుత్తం. సచిత్తకపక్ఖేతి హి ఇదం వచనం అచిత్తకం సన్ధాయాహ. న హి ఏకంసతో సచిత్తకస్స సచిత్తకపక్ఖేతి విసేసనే పయోజనం అత్థి. యస్మా పనేత్థ పణ్ణత్తివజ్జస్స పఞ్ఞత్తిజాననచిత్తేన సచిత్తకపక్ఖే చిత్తం అకుసలమేవ, వత్థుజాననచిత్తేన సచిత్తకపక్ఖే చిత్తం సియా కుసలం సియా అకుసలం సియా అబ్యాకతం, తస్మా ‘‘తస్స సచిత్తకపక్ఖే చిత్తం అకుసలమేవా’’తి న వుచ్చతీతి ‘‘సేసం పణ్ణత్తివజ్జ’’న్తి వుత్తం. అధిమానే వీతిక్కమాభావా, సుపినన్తే అబ్బోహారికత్తా సుపినన్తే విజ్జమానాపి వీతిక్కమఛాయా అబ్బోహారికభావేనాతి వుత్తం హోతి. ఇదం పన వచనం దళ్హీకమ్మసిథిలకరణప్పయోజనత్తా చ వుత్తం, తేన యం వుత్తం బాహిరనిదానకథాధికారే ‘‘దళ్హీకమ్మసిథిలకరణప్పయోజనాతి యేభుయ్యతాయ వుత్త’’న్తిఆది, తం సువుత్తమేవాతి వేదితబ్బం.

మక్కటీవత్థుకథావణ్ణనా నిట్ఠితా.

వజ్జిపుత్తకవత్థువణ్ణనా

౪౩-౪. వజ్జీసు జనపదేసు వసన్తా వజ్జినో నామ, తేసం పుత్తా. యావదత్థన్తి యావతా అత్థో అధిప్పాయోతి వుత్తం హోతి, తత్థ యం వుత్తం ‘‘సిక్ఖం అప్పచ్చక్ఖాయ దుబ్బల్యంఅనావికత్వా’’తి, తం కామం సిక్ఖాపచ్చక్ఖానే, తదేకట్ఠే చ దుబ్బల్యావికరణే పఞ్ఞత్తే సతి యుజ్జతి, న అఞ్ఞథా. తథాపి ఇదాని పఞ్ఞపేతబ్బం ఉపాదాయ వుత్తం, కథఞ్హి నామ ఛబ్బగ్గియా భిక్ఖూ అతిరేకచీవరం ధారేస్సన్తి (పారా. ౪౫౯), ఆళవకా భిక్ఖూ కుటియో కారాపేన్తి అప్పమాణికాయో (పారా. ౩౪౨), భిక్ఖునియో ద్వే వస్సాని ఛసు ధమ్మేసు అసిక్ఖితసిక్ఖం సిక్ఖమానం వుట్ఠాపేన్తి (పాచి. ౧౦౭౭), సఙ్ఘేన అసమ్మతం వుట్ఠాపేన్తీతిఆది (పాచి. ౧౦౮౪) వియ దట్ఠబ్బం. న హి తతో పుబ్బే అధిట్ఠానం వికప్పనం వా అనుఞ్ఞాతం. యదభావా అతిరేకచీవరన్తి వదేయ్య, పమాణం వా న పఞ్ఞత్తం, యదభావా అప్పమాణికాయోతి వదేయ్య, ఏవంసమ్పదమిదం దట్ఠబ్బం. ‘‘ఉల్లుమ్పతు మం, భన్తే, సఙ్ఘో అనుకమ్పం ఉపాదాయా’’తి (మహావ. ౭౧, ౧౨౬) ఉపసమ్పదం యాచిత్వా ఉపసమ్పన్నేన ఉపసమ్పన్నసమనన్తరమేవ ‘‘ఉపసమ్పన్నేన భిక్ఖునా మేథునో ధమ్మో న పటిసేవితబ్బో, అసక్యపుత్తియో’’తి (మహావ. ౧౨౯) చ పఞ్ఞత్తేన అస్సమణాదిభావం ఉపగన్తుకామేన నను పఠమం అజ్ఝుపగతా సిక్ఖా పచ్చక్ఖాతబ్బా, తత్థ దుబ్బల్యం వా ఆవికాతబ్బం సియా, తే పన ‘‘సిక్ఖం అప్పచ్చక్ఖాయ దుబ్బల్యం అనావికత్వా మేథునం ధమ్మం పటిసేవింసూ’’తి అనుపఞ్ఞత్తియా ఓకాసకరణత్థం వా తం వుత్తన్తి వేదితబ్బం. ‘‘సో ఆగతో న ఉపసమ్పాదేతబ్బో’’తి కిఞ్చాపి ఏత్థేవ వుత్తం, తథాపి ఇతరేసుపి పారాజికేసు యథాసమ్భవం వేదితబ్బం. న హి సిక్ఖం అప్పచ్చక్ఖాయ దుబ్బల్యం అనావికత్వా యో పారాజికవత్థుం అదిన్నం థేయ్యసఙ్ఖాతం ఆదియతి, మనుస్సవిగ్గహం వా జీవితా వోరోపేతి, పటివిజానన్తస్స ఉత్తరిమనుస్సధమ్మం వా ఉల్లపతి, సో ఆగతో న ఉపసమ్పాదేతబ్బో. అనుపఞ్ఞత్తి హి దళ్హీకమ్మసిథిలకమ్మకరణప్పయోజనా. సా హి యస్స పారాజికం హోతి అఞ్ఞా వా ఆపత్తి, తస్స నియమదస్సనప్పయోజనాతిలక్ఖణానుపఞ్ఞత్తికత్తా. ఏవఞ్హి అన్తే అవత్వా ఆదిమ్హి వుత్తా ‘‘గామా వా అరఞ్ఞా వా’’తి (పారా. ౯౧) అనుపఞ్ఞత్తి వియ. పరిపుణ్ణే పనేతస్మిం సిక్ఖాపదే –

‘‘నిదానా మాతికాభేదో, విభఙ్గో తంనియామకో;

తతో ఆపత్తియా భేదో, అనాపత్తి తదఞ్ఞథా’’తి. –

అయం నయో వేదితబ్బో. తత్థ సుదిన్నవత్థు మక్కటివత్థు వజ్జిపుత్తకవత్థు చాతి తిప్పభేదం వత్థు ఇమస్స సిక్ఖాపదస్స నిదానం నామ, తతో నిదానా ‘‘యో పన, భిక్ఖు, భిక్ఖూనం సిక్ఖాసాజీవసమాపన్నో…పే… అసంవాసో’’తి ఇమిస్సా మాతికాయ భేదో జాతో. తత్థ హి ‘‘అన్తమసో తిరచ్ఛానగతాయా’’తి ఇత్థిలిఙ్గవచనేన ‘‘సచ్చం, ఆవుసో, భగవతా సిక్ఖాపదం పఞ్ఞత్తం, తఞ్చ ఖో ఇత్థియా నో పురిసే నో పణ్డకే నో ఉభతోబ్యఞ్జనకే చా’’తి మక్కటిపారాజికో వియ అఞ్ఞోపి లేసం ఓడ్డేతుం సక్కోతి, తస్మా తాదిసస్స అలేసోకాసస్స దస్సనత్థం ఇదం వుచ్చతి. మక్కటివత్థుసఙ్ఖాతా నిదానా ‘‘అన్తమసో తిరచ్ఛానగతాయపీ’’తి మాతికావచనభేదో న ఇత్థియా ఏవ మేథునసిద్ధిదస్సనతో కతో, తస్మా విభఙ్గో తంనియామకో తస్సా మాతికాయ అధిప్పేతత్థనియామకో విభఙ్గో. విభఙ్గే హి ‘‘తిస్సో ఇత్థియో. తయో ఉభతోబ్యఞ్జనకా. తయో పణ్డకా. తయో పురిసా. మనుస్సిత్థియా తయో మగ్గే…పే… తిరచ్ఛానగతపురిసస్స ద్వే మగ్గే’’తిఆదినా (పారా. ౫౬) నయేన సబ్బలేసోకాసం పిదహిత్వా నియమో కతో.

ఏత్థాహ – యది ఏవం సాధారణసిక్ఖాపదవసేన వా లిఙ్గపరివత్తనవసేన వా న కేవలం భిక్ఖూనం, భిక్ఖునీనమ్పి ‘‘సిక్ఖాసాజీవసమాపన్నో’’తి విభఙ్గే వత్తబ్బం సియా. తదవచనేన భిక్ఖునీ పురిసలిఙ్గపాతుభావేన భిక్ఖుభావే ఠితా ఏవం వదేయ్య ‘‘నాహం ఉపసమ్పదకాలే భిక్ఖూనం సిక్ఖాసాజీవసమాపన్నా, తస్మా న అప్పచ్చక్ఖాతసిక్ఖాపి మేథునధమ్మేన పారాజికా హోమీ’’తి? వుచ్చతే – తథా న వత్తబ్బం అనిట్ఠప్పసఙ్గతో. భిక్ఖునీనమ్పి ‘‘సిక్ఖాసాజీవసమాపన్నో’’తి వుత్తే భిక్ఖునీనమ్పి సిక్ఖాపచ్చక్ఖానం అత్థీతి ఆపజ్జతి, తఞ్చానిట్ఠం. ఇదం అపరం అనిట్ఠప్పసఙ్గోతి ‘‘సబ్బసిక్ఖాపదాని సాధారణానేవ, నాసాధారణానీ’’తి. అపిచాయం భిక్ఖూనం సిక్ఖాసాజీవసమాపన్నోవాతి దస్సనత్థం ‘‘అనుజానామి, భిక్ఖవే, తంయేవ ఉపజ్ఝ’’న్తిఆది (పారా. ౬౯) వుత్తం, అపిచ యో తథా లేసం ఓడ్డేత్వా మేథునం ధమ్మం పటిసేవన్తో వజ్జిపుత్తకా వియ పారాజికో హోతి. తే హి ‘‘భిక్ఖూనం సిక్ఖాసాజీవసమాపన్నో’’తి వచనాభావే సతి ‘‘ఆపత్తిం తుమ్హే, భిక్ఖవే, ఆపన్నా పారాజిక’’న్తి వుత్తా భగవతా. ఏత్థ పన ‘‘భిక్ఖవే’’తి వుత్తత్తా కేచి భిక్ఖులిఙ్గే ఠితా, ‘‘ఇదాని చేపి మయం, భన్తే ఆనన్ద, లభేయ్యామ భగవతో సన్తికే పబ్బజ్జం లభేయ్యామ ఉపసమ్పద’’న్తి వుత్తత్తా కేచి విబ్భన్తాతి వేదితబ్బా. తతో ఆపత్తియా భేదోతి తతో విభఙ్గతో ‘‘అక్ఖాయితే సరీరే పారాజికం, యేభుయ్యేన ఖాయితే థుల్లచ్చయ’’న్తిఆది ఆపత్తియా భేదో హోతి. అనాపత్తి తదఞ్ఞథాతి తతో ఏవ విభఙ్గతో యేనాకారేన ఆపత్తి వుత్తా, తతో అఞ్ఞేనాకారేన అనాపత్తిభేదోవ హోతి. ‘‘సాదియతి ఆపత్తి పారాజికస్స, న సాదియతి అనాపత్తీ’’తి హి విభఙ్గే అసతి న పఞ్ఞాయతి. ఏత్తావతా సమాసతో గాథాత్థో వుత్తో హోతి. ఏత్థ చ పన –

‘‘నిదానమాతికాభేదో, విభఙ్గస్స పయోజనం;

అనాపత్తిపకారో చ, పఠమో నిప్పయోజనో’’తి. –

ఇమం నయం దస్సేత్వావ సబ్బసిక్ఖాపదానం అత్థో పకాసితబ్బో. కథం? భగవతా పన యేనాకారేన యం సిక్ఖాపదం పఞ్ఞాపితం, తస్స ఆకారస్స సమత్థం వా అసమత్థం వాతి దువిధం నిదానం, అయం నిదానభేదో. మాతికాపి నిదానాపేక్ఖా నిదానానపేక్ఖాతి దువిధా. తత్థ చతుత్థపారాజికాదిసిక్ఖాపదాని నిదానాపేక్ఖాని. న హి వగ్గుముదాతీరియా భిక్ఖూ సయమేవ అత్తనో అత్తనో అసన్తం ఉత్తరిమనుస్సధమ్మం ముసావాదలక్ఖణం పాపేత్వా భాసింసు. అఞ్ఞమఞ్ఞస్స హి తే ఉత్తరిమనుస్సధమ్మస్స గిహీనం వణ్ణం భాసింసు, న చ తావతా పారాజికవత్థు హోతి. తత్థ తేన లేసేన భగవా తం వత్థుం నిదానం కత్వా పారాజికం పఞ్ఞపేసి, తేన వుత్తం ‘‘నిదానాపేక్ఖ’’న్తి. ఇమినా నయేన నిదానాపేక్ఖాని ఞత్వా తబ్బిపరీతాని సిక్ఖాపదాని నిదానానపేక్ఖానీతి వేదితబ్బాని, అయం మాతికాభేదో.

నానప్పకారతో మూలాపత్తిప్పహోనకవత్థుపయోగచిత్తనియామదస్సనవసేన మాతికాయ విభజనభావదీపనత్థం తేసం అప్పహోనకతాయ వా తదఞ్ఞతరవేకల్లతాయ వా వీతిక్కమే సతి ఆపత్తిభేదదస్సనత్థం, అసతి అనాపత్తిదస్సనత్థఞ్చాతి సబ్బత్థ తయో అత్థవసే పటిచ్చ మాతికాయ విభజనం విభఙ్గో ఆరభీయతీతి వేదితబ్బో. ఏత్థ పన ‘‘భిక్ఖకోతి భిక్ఖు, భిక్ఖాచరియం అజ్ఝుపగతోతి భిక్ఖు, భిన్నపటధరోతి భిక్ఖూ’’తి కేవలం బ్యఞ్జనత్థదీపనవసేన పవత్తో వా, ‘‘సమఞ్ఞాయ భిక్ఖూ’’తి భిక్ఖుభావసమ్భవం అనపేక్ఖిత్వాపి కేవలం భిక్ఖు నామ పవత్తిట్ఠానదీపనవసేన పవత్తో వా, ‘‘ఏహి భిక్ఖూతి భిక్ఖు, సరణగమనేహి ఉపసమ్పన్నోతి భిక్ఖు, ఞత్తిచతుత్థేన కమ్మేన ఉపసమ్పన్నోతి భిక్ఖూ’’తి ఉపసమ్పదానన్తరేనాపి భిక్ఖుభావసిద్ధిదీపనవసేన పవత్తో వా, ‘‘భద్రో భిక్ఖు, సారో భిక్ఖు, సేక్ఖో భిక్ఖు, అసేక్ఖో భిక్ఖూ’’తి భిక్ఖుకరణేహి ధమ్మేహి సమన్నాగతభిక్ఖుదీపనవసేన పవత్తో వా విభఙ్గో అజ్ఝుపేక్ఖితో సబ్బసామఞ్ఞపదత్తా, తథా అఞ్ఞభాగియసిక్ఖాపదాదీసు సద్వారవసేన, అధికరణదస్సనాదివసేన పవత్తో చ అజ్ఝుపేక్ఖితో ఇతరత్థ తదభావతోతి వేదితబ్బో.

తత్థ తిస్సో ఇత్థియోతిఆది వత్థునియమదస్సనవసేన పవత్తో, మనుస్సిత్థియా తయో మగ్గే మేథునం ధమ్మం పటిసేవన్తస్స ఆపత్తి పారాజికస్సాతిఆది పయోగనియమదస్సనవసేన పవత్తో, భిక్ఖుస్స సేవనచిత్తం ఉపట్ఠితేతిఆది చిత్తనియమదస్సనవసేన పవత్తో, సాదియతి ఆపత్తి పారాజికస్స, న సాదియతి అనాపత్తీతిఆది వత్థుపయోగనియమే సతి చిత్తనియమభావాభావవసేన ఆపత్తానాపత్తిదస్సనత్థం పవత్తో, మతం యేభుయ్యేన ఖాయితం ఆపత్తి థుల్లచ్చయస్సాతిఆది వత్థుస్స అప్పహోనకతాయ వీతిక్కమే ఆపత్తిభేదదస్సనత్థం పవత్తో, న సాదియతి అనాపత్తీతి చిత్తనియమవేకల్యేన వీతిక్కమాభావా అనాపత్తిదస్సనత్థం పవత్తోతి. ఏవం ఇతరేసుపి సిక్ఖాపదేసు యథాసమ్భవనయో అయన్తి పయోజనో విభఙ్గో.

అనాపత్తివారో పన మూలాపత్తితో, తదఞ్ఞేకదేసతో, సబ్బాపత్తితో చ అనాపత్తిదీపనవసేన తివిధో. తత్థ యో పఠమో, సో విభఙ్గో వియ తయో అత్థవసే పటిచ్చ పవత్తో. కతమే తయో? మాతికాపదానం సాత్థకనిరత్థకానం తదఞ్ఞథా ఉద్ధరణానుద్ధరణవసేన సప్పయోజననిప్పయోజనభావదీపనత్థం, తదఞ్ఞథా పటిపత్తిక్కమదస్సనత్థం, ఆపత్తిప్పహోనకట్ఠానేపి విస్సజ్జనత్థఞ్చాతి. కథం? ఏళకలోమసిక్ఖాపదే ‘‘భిక్ఖునో పనేవ అద్ధానమగ్గప్పటిపన్నస్స ఏళకలోమాని ఉప్పజ్జేయ్యుం, ఆకఙ్ఖమానేన భిక్ఖునా పటిగ్గహేతబ్బానీ’’తి (పారా. ౫౭౨) ఏతాని కేవలం వత్థుమత్తదీపనపదానీతి నిరత్థకాని నామ, తేసం అనాపత్తి. ‘‘అద్ధానమగ్గం అప్పటిపన్నస్స ఉప్పన్నే ఏళకలోమే అనాపత్తి, ఆకఙ్ఖమానేన పటిగ్గహితే’’తిఆదినా నయేన తదఞ్ఞథా అనుద్ధరణేన నిప్పయోజనభావో దీపితో హోతి, యదిదం మాతికాయం ‘‘మేథునం ధమ్మం పటిసేవేయ్యా’’తి, ఇదం సాత్థకం. తస్స సప్పయోజనభావదీపనత్థం ‘‘అనాపత్తి అజానన్తస్స అసాదియన్తస్సా’’తి వుత్తం. యస్మా జాననసాదియనభావేన ఆపత్తి, అసేవన్తస్స అనాపత్తి, తస్మా వుత్తం మాతికాయం ‘‘యో పన భిక్ఖు మేథునం ధమ్మం పటిసేవేయ్య, పారాజికో హోతి అసంవాసో’’తి అధిప్పాయో. ‘‘పరపరిగ్గహితం పరపరిగ్గహితసఞ్ఞితా గరుపరిక్ఖారో థేయ్యచిత్తం అవహరణ’’న్తి వుత్తానం పఞ్చన్నమ్పి అఙ్గానం పారిపూరియా పేతతిరచ్ఛానగతపరిగ్గహితే ఆపత్తిప్పహోనకట్ఠానేపి విస్సజ్జనత్థం ‘‘అనాపత్తి పేతపరిగ్గహితే’’తిఆది (కఙ్ఖా. అట్ఠ. దుతియపారాజికవణ్ణనా) వుత్తం. అనాపత్తి ఇమం జాన, ఇమం దేహి, ఇమం ఆహర, ఇమినా అత్థో, ఇమం కప్పియం కరోహీతి భణతీతిఆది పన తదఞ్ఞథా పటిపత్తిక్కమదస్సనత్థం వుత్తన్తి వేదితబ్బం. ఏత్తావతా ‘‘నిదానమాతికాభేదో’’తిఆదినా వుత్తగాథాయ అత్థో పకాసితో హోతి.

ఏత్థ పఠమపఞ్ఞత్తి తావ పఠమబోధిం అతిక్కమిత్వా పఞ్ఞత్తత్తా, ఆయస్మతో సుదిన్నస్స అట్ఠవస్సికకాలే పఞ్ఞత్తత్తా చ రత్తఞ్ఞుమహత్తం పత్తకాలే పఞ్ఞత్తా. దుతియఅనుపఞ్ఞత్తి బాహుసచ్చమహత్తం పత్తకాలే ఉప్పన్నా. సో హాయస్మా మక్కటిపారాజికో యథా మాతుగామపటిసంయుత్తేసు సిక్ఖాపదేసు తిరచ్ఛానగతిత్థీ అనధిప్పేతా, తథా ఇధాపీతి సఞ్ఞాయ ‘‘సచ్చం, ఆవుసో, భగవతా సిక్ఖాపదం పఞ్ఞత్తం, తఞ్చ ఖో మనుస్సిత్థియా, నో తిరచ్ఛానగతిత్థియా’’తి ఆహ. తతియానుపఞ్ఞత్తి లాభగ్గమహత్తం పత్తకాలే ఉప్పన్నా. తే హి వజ్జిపుత్తకా లాభగ్గమహత్తం పత్తా హుత్వా యావదత్థం భుఞ్జిత్వా న్హాయిత్వా వరసయనేసు సయిత్వా తతియానుపఞ్ఞత్తియా వత్థుం ఉప్పాదేసుం, తే చ వేపుల్లమహత్తం పత్తే సఙ్ఘే ఉప్పన్నా, సయఞ్చ వేపుల్లమహత్తం పత్తాతి ‘‘వేపుల్లమహత్తమ్పేత్థ లబ్భతీ’’తి వుత్తం. ఇదం పఠమపారాజికసిక్ఖాపదం తివిధమ్పి వత్థుం ఉపాదాయ చతుబ్బిధమ్పి తం కాలం పత్వా పఞ్ఞత్తన్తి వేదితబ్బం.

తత్థ యో పనాతి అనవసేసపరియాదానపదం. భిక్ఖూతి తస్స అతిప్పసఙ్గనియమపదం. భిక్ఖూనం సిక్ఖాసాజీవసమాపన్నోతి తస్స విసేసనవచనం. న హి సబ్బోపి భిక్ఖునామకో యా భగవతా యాయ కాయచి ఉపసమ్పదాయ ఉపసమ్పన్నభిక్ఖూనం హేట్ఠిమపరిచ్ఛేదేన సిక్ఖితబ్బసిక్ఖా విహితా, ‘‘ఏత్థ సహ జీవన్తీ’’తి యో చ ఆజీవో వుత్తో, తం ఉభయం సమాపన్నోవ హోతి. కదా పన సమాపన్నో అహోసి? యాయ కాయచి ఉపసమ్పదాయ ఉపసమ్పన్నసమనన్తరమేవ తదుభయం జానన్తోపి అజానన్తోపి తదజ్ఝుపగతత్తా సమాపన్నో నామ హోతి. సహ జీవన్తీతి యావ సిక్ఖం న పచ్చక్ఖాతి, పారాజికభావఞ్చ న పాపుణాతి, యం పన వుత్తం అన్ధకట్ఠకథాయం ‘‘సిక్ఖం పరిపూరేన్తో సిక్ఖాసమాపన్నో సాజీవం అవీతిక్కమన్తో సాజీవసమాపన్నో హోతీ’’తి, తం ఉక్కట్ఠపరిచ్ఛేదవసేన వుత్తం. న హి సిక్ఖం అపరిపూరేన్తో కామవితక్కాదిబహులో వా ఏకచ్చం సావసేసం సాజీవం వీతిక్కమన్తో వా సిక్ఖాసాజీవసమాపన్నో నామ న హోతి. ఉక్కట్ఠపరిచ్ఛేదేన పన చతుక్కం లబ్భతి అత్థి భిక్ఖు సిక్ఖాసమాపన్నో సీలాని పచ్చవేక్ఖన్తో న సాజీవసమాపన్నో అచిత్తకం సిక్ఖాపదం వీతిక్కమన్తో, అత్థి న సిక్ఖాసమాపన్నో కామవితక్కాదిబహులో సాజీవసమాపన్నో నిరాపత్తికో, అత్థి న సిక్ఖాసమాపన్నో న చ సాజీవసమాపన్నో అనవసేసం ఆపత్తిం ఆపన్నో, అత్థి సిక్ఖాసమాపన్నో చ సాజీవసమాపన్నో చ సిక్ఖం పరిపూరేన్తో సాజీవఞ్చ అవీతిక్కమన్తో, అయమేవ చతుత్థో భిక్ఖు ఉక్కట్ఠో ఇధ అధిప్పేతో సియా. న హి భగవా అనుక్కట్ఠం వత్తుం యుత్తోతి చే? న, ‘‘తత్ర యాయం అధిసీలసిక్ఖా, అయం ఇమస్మిం అత్థే అధిప్పేతా సిక్ఖా’’తివచనవిరోధతో. ఉక్కట్ఠగ్గహణాధిప్పాయే సతి ‘‘సిక్ఖాతి తిస్సో సిక్ఖా’’తి ఏత్తకమేవ వత్తబ్బన్తి అధిప్పాయో. సిక్ఖత్తయసమాపన్నో హి సబ్బుక్కట్ఠోతి.

‘‘మేథునం ధమ్మం పటిసేవేయ్యా’’తి పరతో వచనం అపేక్ఖిత్వా అధిసీలసిక్ఖావ వుత్తాతి చే? న, తస్సాపి అభబ్బత్తా. న హి అధిసీలసిక్ఖం పరిపూరేన్తో సాజీవఞ్చ అవీతిక్కమన్తో మేథునం ధమ్మం పటిసేవితుం భబ్బో, తం సిక్ఖం అపరిపూరేన్తో సాజీవఞ్చ వీతిక్కమన్తో ఏవ హి పటిసేవేయ్యాతి అధిప్పాయో, తస్మా ఏవమేత్థ అత్థో గహేతబ్బో. యస్మా సిక్ఖాపదసఙ్ఖాతో సాజీవో అధిసీలసిక్ఖమేవ సఙ్గణ్హాతి, నేతరం అధిచిత్తసిక్ఖం అధిపఞ్ఞాసిక్ఖం వా, తస్మా ‘‘తత్ర యాయం అధిసీలసిక్ఖా, అయం ఇమస్మిం అత్థే అధిప్పేతా సిక్ఖా’’తి వుత్తం, తస్మా అధిసీలసిక్ఖాయ సఙ్గాహకో సాజీవో సిక్ఖాసాజీవోతి వుత్తో. ఇతి సాజీవవిసేసనత్థం సిక్ఖాగ్గహణం కతం. తదత్థదీపనత్థమేవ విభఙ్గే సిక్ఖం అపరామసిత్వా ‘‘తస్మిం సిక్ఖతి, తేన వుచ్చతి సాజీవసమాపన్నో’’తి వుత్తం, తేన ఏకమేవిదం అత్థపదన్తి దీపితం హోతి. తఞ్చ ఉపసమ్పదూపగమనన్తరతో పట్ఠాయ సిక్ఖనాధికారత్తా ‘‘సిక్ఖతీ’’తి చ ‘‘సమాపన్నో’’తి చ వుచ్చతి. యో ఏవం ‘‘సిక్ఖాసాజీవసమాపన్నో’’తి సఙ్ఖ్యం గతో, తాదిసం పచ్చయం పటిచ్చ అపరభాగే సాజీవసఙ్ఖాతమేవ సిక్ఖం అప్పచ్చక్ఖాయ, తస్మింయేవ చ దుబ్బల్యం అనావికత్వా మేథునం ధమ్మం పటిసేవేయ్యాతి అయమత్థో యుజ్జతి. కిన్తు అట్ఠకథానయో పటిక్ఖిత్తో హోతి. సో చ న పటిక్ఖేపారహోతి తేన తదనుసారేన భవితబ్బం.

అధిప్పాయో పనేత్థ పరియేసితబ్బో, సో దాని వుచ్చతి – సబ్బేసుపి సిక్ఖాపదేసు ఇదమేవ భిక్ఖులక్ఖణం సాధారణం, యదిదం ‘‘భిక్ఖూనం సిక్ఖాసాజీవసమాపన్నో’’తి. ఖీణాసవోపి సావకో ఆపత్తిం ఆపజ్జతి అచిత్తకం, తథా సేక్ఖో. పుథుజ్జనో పన సచిత్తకమ్పి, తస్మా సేక్ఖాసేక్ఖపుథుజ్జనభిక్ఖూనం సామఞ్ఞమిదం భిక్ఖులక్ఖణన్తి కత్వా కేవలం సిక్ఖాసమాపన్నో, కేవలం సాజీవసమాపన్నో చ ఉభయసమాపన్నో చాతి సరూపేకదేసేకసేసనయేన ‘‘సిక్ఖాసాజీవసమఆపన్నో’’త్వేవ సమ్పిణ్డేత్వా ఉక్కట్ఠగ్గహణేన అనుక్కట్ఠానం గహణసిద్ధితో అట్ఠకథాయం ఉక్కట్ఠోవ వుత్తో. తమేవ సమ్పాదేతుం ‘‘తస్మిం సిక్ఖతి, తేన వుచ్చతి సాజీవసమాపన్నో’’తి ఏత్థ సిక్ఖాపదస్స అవచనే పరిహారం వత్వా యస్మా పన సో అసిక్ఖమ్పి సమాపన్నో, తస్మా సిక్ఖాసమాపన్నోతిపి అత్థతో వేదితబ్బోతి చ వత్వా ‘‘యం సిక్ఖం సమాపన్నో తం అప్పచ్చక్ఖాయ యఞ్చ సాజీవం సమాపన్నో తత్థ దుబ్బల్యం అనావికత్వా’’తి వుత్తన్తి అయమట్ఠకథాయం అధిప్పాయో వేదితబ్బో. ఏతస్మిం పన అధిప్పాయే అధిసీలసిక్ఖాయ ఏవ గహణం సబ్బత్థికత్తా, సీలాధికారతో చ వినయస్సాతి వేదితబ్బం. యథా చ సిక్ఖాపదం సమాదియన్తో సీలం సమాదియతీతి వుచ్చతి, ఏవం సిక్ఖాపదం పచ్చక్ఖన్తో సీలసఙ్ఖాతం సిక్ఖం పచ్చక్ఖాతీతి వత్తుం యుజ్జతి, తస్మా తత్థ వుత్తం ‘‘యం సిక్ఖం సమాపన్నో, తం అప్పచ్చక్ఖాయా’’తి. సిక్ఖం పచ్చక్ఖాయ పటిసేవితమేథునస్స ఉపసమ్పదం అనుజానన్తో న సమూహనతి నామ. న హి సో భిక్ఖు హుత్వా పటిసేవి, ‘‘యో పన భిక్ఖూ’’తి చ పఞ్ఞత్తం. ఏత్తావతా సమాసతో ‘‘సిక్ఖాసాజీవసమాన్నో’’తి ఏత్థ వత్తబ్బం వుత్తం.

కిం ఇమినా విసేసవచనేన పయోజనం, నను ‘‘యో పన భిక్ఖు సిక్ఖం అప్పచ్చక్ఖాయ దుబ్బల్యం అనావికత్వా…పే… అసంవాసో’’తి ఏత్తకమేవ వత్తబ్బన్తి చే? న వత్తబ్బం అనిట్ఠప్పసఙ్గతో. యో పన సిక్ఖాసాజీవసమాపన్నో థేయ్యసంవాసాదికో కేవలేన సమఞ్ఞామత్తేన, పటిఞ్ఞామత్తేన వా భిక్ఖు, తస్సాపి సిక్ఖాపచ్చక్ఖానం అత్థి. సిక్ఖం అప్పచ్చక్ఖాయ చ మేథునం ధమ్మం పటిసేవన్తస్స పారాజికాపత్తి. యో వా పచ్ఛా పారాజికం ఆపత్తిం ఆపజ్జిత్వా న సిక్ఖాసాజీవసమాపన్నో తస్స చ, యో వా పక్ఖపణ్డకత్తా పణ్డకభావూపగమనేన న సిక్ఖాసాజీవసమాపన్నో తస్స చ తదుభయం అత్థీతి ఆపజ్జతి. ‘‘పణ్డకభావపక్ఖే చ పక్ఖపణ్డకో ఉపసమ్పదాయ న వత్థూ’’తి వుత్తం, తస్మా ఇతరస్మిం పక్ఖే వత్థూతి సిద్ధం, తస్మిం పక్ఖే ఉపసమ్పన్నో పణ్డకభావపక్ఖే పణ్డకత్తా న సిక్ఖాసాజీవసమాపన్నో, సో పరిచ్చజితబ్బసిక్ఖాయ అభావేన సిక్ఖం అప్పచ్చక్ఖాయ ముఖేన పరస్స అఙ్గజాతగ్గహణాదయో మేథునం ధమ్మం పటిసేవేయ్య, తస్స కుతో పారాజికాపత్తీతి అధిప్పాయో. అయం నయో అపణ్డకపక్ఖం అలభమానస్సేవ పరతో యుజ్జతి, లభన్తస్స పన అరూపసత్తానం కుసలానం సమాపత్తిక్ఖణే భవఙ్గవిచ్ఛేదే సతిపి అమరణం వియ పణ్డకభావపక్ఖేపి భిక్ఖుభావో అత్థి. సంవాసం వా సాదియన్తస్స న థేయ్యసంవాసకభావో అత్థి అన్తిమవత్థుం అజ్ఝాపన్నస్స వియ. న చ సహసేయ్యాదికం జనేతి. గణపూరకో పన న హోతి అన్తిమవత్థుం అజ్ఝాపన్నో వియ, న సో సిక్ఖాసాజీవసమాపన్నో, ఇతరస్మిం పన పక్ఖే హోతి, అయం ఇమస్స తతో విసేసో. కిమయం సహేతుకో, ఉదాహు అహేతుకోతి? న అహేతుకో. యతో ఉపసమ్పదా తస్స అపణ్డకపక్ఖే అనుఞ్ఞాతా సహేతుకపటిసన్ధికత్తా. పణ్డకభావపక్ఖేపి కిస్స నానుఞ్ఞాతాతి చే? పణ్డకభూతత్తా ఓపక్కమికపణ్డకస్స వియ.

అపిచ సిక్ఖాసాజీవసమాపన్నోతి ఇమినా తస్స సిక్ఖాసమాదానం దీపేత్వా తం సమాదిన్నసిక్ఖం అప్పచ్చక్ఖాయ తత్థ చ దుబ్బల్యం అనావికత్వాతి వత్తుం యుజ్జతి, న అఞ్ఞథాతి ఇమినా కారణేన యథావుత్తానిట్ఠప్పసఙ్గతో ‘‘యో పన భిక్ఖు భిక్ఖూనం సిక్ఖాసాజీవసమాపన్నో సిక్ఖం అప్పచ్చక్ఖాయా’’తిఆది వుత్తం. యథా చేత్థ, తథా ‘‘యో పన భిక్ఖు భిక్ఖూనం సిక్ఖాసాజీవసమాపన్నో సిక్ఖం అప్పచ్చక్ఖాయ దుబ్బల్యం అనావికత్వా గామా వా అరఞ్ఞా వా అదిన్నం థేయ్యసఙ్ఖాతం ఆదియేయ్య (పారా. ౮౯), సుగతచీవరప్పమాణం చీవరం కారాపేయ్య అతిరేకం వా, ఛేదనకం పాచిత్తియ’’న్తిఆదినా (పాచి. ౫౪౮) నయేన సబ్బత్థ యోజేతబ్బం. అన్తమసో తిరచ్ఛానగతాయపీతి మనుస్సిత్థిం ఉపాదాయ వుత్తం. న హి ‘‘పగేవ పణ్డకే పురిసే వా’’తి వత్తుం యుజ్జతి. సేసం తత్థ తత్థ వుత్తనయమేవ.

అయం పఠమపారాజికస్స మాతికాయ తావ వినిచ్ఛయో.

చతుబ్బిధవినయకథావణ్ణనా

౪౫. నీహరిత్వాతి ఏత్థ సాసనతో నీహరిత్వాతి అత్థో. ‘‘పఞ్చహుపాలి, అఙ్గేహి సమన్నాగతేన భిక్ఖునా నానుయుఞ్జితబ్బం. కతమేహి పఞ్చహి? సుత్తం న జానాతి, సుత్తానులోమం న జానాతీ’’తి (పరి. ౪౪౨) ఏవమాదితో హి పరియత్తిసాసనతో సుత్తం, సుత్తానులోమఞ్చ నీహరిత్వా పకాసేసుం. ‘‘అనాపత్తి ఏవం అమ్హాకం ఆచరియానం ఉగ్గహో పరిపుచ్ఛాతి భణతీ’’తి ఏవమాదితో పరియత్తిసాసనతో ఆచరియవాదం నీహరిత్వా పకాసేసుం. భారుకచ్ఛకవత్థుస్మిం ‘‘ఆయస్మా ఉపాలి ఏవమాహ – అనాపత్తి, ఆవుసో, సుపినన్తేనా’’తి (పారా. ౭౮) ఏవమాదితో పరియత్తిసాసనతో ఏవ అత్తనోమతిం నీహరిత్వా పకాసేసుం. తాయ హి అత్తనోమతియా థేరో ఏతదగ్గట్ఠానం లభి. అపి చ వుత్తఞ్హేతం భగవతా ‘‘అనుపసమ్పన్నేన పఞ్ఞత్తేన వా అపఞ్ఞత్తేన వా వుచ్చమానో…పే… అనాదరియం కరోతి, ఆపత్తి దుక్కటస్సా’’తి (పాచి. ౩౪౩). తత్థ హి పఞ్ఞత్తం నామ సుత్తం. సేసత్తయం అపఞ్ఞత్తం నామ. తేనాయం ‘‘చతుబ్బిధఞ్హి వినయం, మహాథేరా’’తి గాథా సువుత్తా. యం సన్ధాయ వుత్తం నాగసేనత్థేరేన. ఆహచ్చపదేనాతి అట్ఠ వణ్ణట్ఠానాని ఆహచ్చ వుత్తేన పదనికాయేనాతి అత్థో, ఉదాహటేన కణ్ఠోక్కన్తేన పదసమూహేనాతి అధిప్పాయో. రసేనాతి తస్స ఆహచ్చభాసితస్స రసేన, తతో ఉద్ధటేన వినిచ్ఛయేనాతి అత్థో. సుత్తచ్ఛాయా వియ హి సుత్తానులోమం. ఆచరియవాదో ‘‘ఆచరియవంసో’’తి వుత్తో పాళియం వుత్తానం ఆచరియానం పరమ్పరాయ ఆభతోవ పమాణన్తి దస్సనత్థం. అధిప్పాయోతి కారణోపపత్తిసిద్ధో ఉహాపోహనయప్పవత్తో పచ్చక్ఖాదిపమాణపతిరూపకో. అధిప్పాయోతి ఏత్థ ‘‘అత్తనోమతీ’’తి కేచి అత్థం వదన్తి.

పరివారట్ఠకథాయం, ఇధ చ కిఞ్చాపి ‘‘సుత్తానులోమం నామ చత్తారో మహాపదేసా’’తి వుత్తం, అథ ఖో మహాపదేసనయసిద్ధం పటిక్ఖిత్తాపటిక్ఖిత్తం అనుఞ్ఞాతాననుఞ్ఞాతం కప్పియాకప్పియన్తి అత్థతో వుత్తం హోతి. తత్థ యస్మా ఠానం ఓకాసో పదేసోతి కారణవేవచనాని ‘‘అట్ఠానమేతం, ఆనన్ద, అనవకాసో’’తిఆది (పారా. ౪౩) సాసనతో, ‘‘నిగ్గహట్ఠాన’’న్తి చ ‘‘అసన్దిట్ఠిట్ఠాన’’న్తి చ ‘‘అసన్దిట్ఠి చ పన పదేసో’’తి చ లోకతో, తస్మా మహాపదేసాతి మహాకారణానీతి అత్థో. కారణం నామ ఞాపకో హేతు ఇధాధిప్పేతం. మహన్తభావో పన తేసం మహావిసయత్తా మహాభూతానం వియ. తే దువిధా వినయమహాపదేసా సుత్తన్తికమహాపదేసా చాతి. తత్థ వినయమహాపదేసా వినయే పయోగం గచ్ఛన్తి, ఇతరే ఉభయత్థాపి, తేనేవ పరివారే అనుయోగవత్తే ‘‘ధమ్మం న జానాతి, ధమ్మానులోమం న జానాతీ’’తి (పరి. ౪౪౨) వుత్తం. తత్థ ధమ్మన్తి ఠపేత్వా వినయపిటకం అవసేసపిటకద్వయం. ధమ్మానులోమన్తి సుత్తన్తికే చత్తారో మహాపదేసే. తత్థ యో ధమ్మం ధమ్మానులోమఞ్చేవ జానాతి, న వినయం వినయానులోమఞ్చ, సో ‘‘ధమ్మం రక్ఖామీ’’తి వినయం ఉబ్బినయం కరోతి, ఇతరో ‘‘వినయం రక్ఖామీ’’తి ధమ్మం ఉద్ధమ్మం కరోతి, ఉభయం జానన్తో ఉభయమ్పి సమ్పాదేతి.

తత్రిదం ముఖమత్తం – తత్థ పఠమో ‘‘సో చే పవేసనం సాదియతి, పవిట్ఠం, ఠితం, ఉద్ధరణం సాదియతి ఆపత్తి, న సాదియతి అనాపత్తీ’’తి ఏత్థ విప్పటిపజ్జతి. సో హాయస్మా సుఖవేదనీయస్స ఉపాదిన్నఫోట్ఠబ్బస్స, కాయిన్ద్రియస్స చ సమాయోగే సతి పటివిజానన్తో కాయికసుఖవేదనుప్పత్తిమత్తేన సాదియతి నామాతి పరిచ్ఛిన్దిత్వా తస్స ఆపత్తి పారాజికస్సాతి అసేవనాధిప్పాయస్సపి ఆపత్తిప్పసఙ్గం కరోతి, తథా యస్స సన్థతత్తా వా యోనిదోసవసేన వా దుక్ఖా అసాతా వేదనా, వాతోపహటగత్తతాయ వా నేవ కాయికవేదనా, తస్స జానతో అజానతోపి ‘‘అనాపత్తి అసాదియన్తస్సా’’తి (పారా. ౭౬) సుత్తన్తం దస్సేత్వా సేవనాధిప్పాయస్సాపి అనాపత్తిప్పసఙ్గం కరోతి, తథా యది మోచనరాగేన ఉపక్కమతో ముత్తే సఙ్ఘాదిసేసో, పగేవ మేథునరాగేనాతి దుక్కటట్ఠానం గహేత్వా సఙ్ఘాదిసేసట్ఠానం కరోతి, ఏవం వినయం ఉబ్బినయం కరోతి నామ. ఇతరో ‘‘అనాపత్తి అజానన్తస్సాతి వుత్తత్తా జానతో జాననేనేవ సుఖవేదనా హోతు వా మా వా సాదియనా హోతీ’’తి వత్వా అసేవనాధిప్పాయస్సపి జానతో అనాపత్తిట్ఠానే ఆపత్తిం కరోతి, అనవజ్జం సావజ్జం కరోతీతి ఏవం ధమ్మం ఉద్ధమ్మం కరోతి. ఉభయం పన జానన్తో ‘‘భిక్ఖుస్స సేవనచిత్తం ఉపట్ఠితేతి (పారా. ౫౭) వచనతో సేవనచిత్తమేవేత్థ పమాణం, తస్స భావేన ఆపత్తి పారాజికస్స, అభావేన అనాపత్తీ’’తి వత్వా ఉభయమ్పి రక్ఖతి సమ్పాదేతి. ఇమినా నయేన సబ్బసిక్ఖాపదేసు యథాసమ్భవం సప్పయోజనా కాతబ్బా.

సఙ్గీతిం ఆరోపేత్వా ఠపితపాళితో వినిముత్తం కత్వా ఠపితత్తా పాళివినిముత్తా అత్థతో, నయతో, అనులోమతో చ పాళిఓక్కన్తవినిచ్ఛయప్పవత్తా అనుపవిట్ఠవినిచ్ఛయవసేన పవత్తాతి అత్థో. ‘‘న సమూహనిస్సతీ’’తి జానన్తోపి భగవా కేవలం ‘‘తేసం మతం పచ్ఛిమా జనతా మమ వచనం వియ పమాణం కరోతూ’’తి దస్సనత్థఞ్చ పరినిబ్బానకాలే ఏవమాహ ‘‘ఆకఙ్ఖమానో, ఆనన్ద, సఙ్ఘో మమచ్చయేన ఖుద్దానుఖుద్దకాని సిక్ఖాపదాని సమూహనతూ’’తి (దీ. ని. ౨.౨౧౬), తేనేతం సిద్ధం ‘‘పఞ్ఞత్తమ్పి చే సిక్ఖాపదం సమూహనితుం యస్స సఙ్ఘస్స అనుఞ్ఞాతం భగవతా, తస్స పఞ్ఞత్తానులోమం అతిరేకత్థదీపనం, పగేవానుఞ్ఞాతం భగవతా’’తి. కిఞ్చ భియ్యో ఊనాతిరిత్తసిక్ఖాపదేసు ఆచరియకులేసు వివాదో అఞ్ఞమఞ్ఞం న కాతబ్బోతి దస్సనత్థఞ్చ. కస్మా సఙ్ఘో న సమూహనీతి? అఞ్ఞమఞ్ఞం వివాదప్పసఙ్గదస్సనతో. భగవతా చ ‘‘సబ్బేహేవ సమగ్గేహి సమ్మోదమానేహి అవివదమానేహి సిక్ఖితబ్బ’’న్తి వుత్తం. తత్థ చ ఏకచ్చే థేరా ఏవమాహంసూతి చ అఞ్ఞవాదదస్సనతో వివదమానేహి సిక్ఖితబ్బం జాతం, తదభావత్తమ్పి ఞత్తిదుతియకమ్మవాచం సావేత్వా అవివదమానేహేవ సిక్ఖితబ్బం అకాసి.

అపిచాతి అత్తనో మతియా పాకటకరణత్థం ఆరమ్భో. తత్థ ‘‘సుత్తన్తాభిధమ్మవినయట్ఠకథాసూ’’తి వచనతో పిటకత్తయస్సపి సాధారణా ఏసా కథాతి వేదితబ్బా, ‘‘అథ పనాయం కప్పియ’’న్తిఆది వినయస్సేవ. కారకసఙ్ఘసదిసన్తి సఙ్గీతికారకసఙ్ఘసదిసం. ‘‘సుత్తాదిచతుక్కం అప్పచ్చక్ఖాయ తేన అవిరుద్ధస్స కమ్మస్స కారకసఙ్ఘసదిస’’న్తి ధమ్మసిరిత్థేరస్స గణ్ఠిపదే వుత్తం, తం అయుత్తం, ‘‘సుత్తమేవ బలవతరం. సుత్తఞ్హి అప్పటివత్తియం కారకసఙ్ఘసదిస’’న్తి ఏతేహి పదేహి అయుత్తత్తా. పాకతికే పన గణ్ఠిపదే ‘‘తమత్థం వినిచ్ఛినిత్వా తస్స కారకసఙ్ఘసదిస’’న్తి వుత్తం. పరవాదీతి అమ్హాకం సమయవిజాననకో అఞ్ఞనికాయికోతి వుత్తం. పరవాదీ సుత్తానులోమన్తి కథం? ‘‘అఞ్ఞత్ర ఉదకదన్తపోనా’’తి (పాచి. ౨౬౬) సుత్తం సకవాదిస్స, తదనులోమతో నాళికేరఫలస్స ఉదకమ్పి ఉదకమేవ హోతీతి పరవాదీ చ.

‘‘నాళికేరస్స యం తోయం, పురాణం పిత్తబన్ధనం;

తమేవ తరుణం తోయం, పిత్తఘం బలబన్ధన’’న్తి. –

ఏవం పరవాదినా వుత్తే సకవాదీ ధఞ్ఞఫలస్స గతికత్తా, ఆహారత్థస్స చ ఫరణతో ‘‘యావకాలికమేవ త’’న్తి వదన్తో పటిక్ఖిపతి. పరో ఆచరియవాదన్తి ‘‘సుఙ్కం పరిహరతీతి ఏత్థ ఉపచారం ఓక్కమిత్వా కిఞ్చాపి పరిహరతి, అవహారో ఏవా’’తి అట్ఠకథావచనతో ‘‘తథా కరోన్తో పారాజికమాపజ్జతీ’’తి పరవాదినా వుత్తే సకవాదీ ‘‘సుఙ్కం పరిహరతి, ఆపత్తి దుక్కటస్సా’’తి సుత్తం తత్థేవ ఆగతమహాఅట్ఠకథావచనేన సద్ధిం దస్సేత్వా పటిసేధేతి, తథా కరోన్తస్స దుక్కటమేవాతి. పరో అత్తనోమతీతి ఏత్థ ‘‘పురేభత్తం పరసన్తకం అవహరాతి పురేభత్తమేవ హరిస్సామీతి వాయమన్తస్స పచ్ఛాభత్తం హోతి, పురేభత్తపయోగోవ సో, తస్మా మూలట్ఠో న ముచ్చతీతి తుమ్హాకం థేరవాదత్తా మూలట్ఠస్స పారాజికమేవా’’తి పరవాదినా వుత్తే సకవాదీ ‘‘తం సఙ్కేతం పురే వా పచ్ఛా వా తం భణ్డం అవహరతి, మూలట్ఠస్స అనాపత్తీ’’తి (పారా. ౧౧౯) సుత్తం దస్సేత్వా పటిక్ఖిపతి.

పరో సుత్తన్తి ‘‘అనియతహేతుధమ్మో సమ్మత్తనియతహేతుధమ్మస్స ఆరమ్మణపచ్చయేన పచ్చయో’’తి సుత్తం పట్ఠానే లిఖితం దస్సేత్వా ‘‘అరియమగ్గస్స న నిబ్బానమేవారమ్మణ’’న్తి పరవాదినా వుత్తే సకవాదీ ‘‘ఆరమ్మణత్తికాదిసుత్తానులోమే న ఓతరతీ’’తి పటిక్ఖిపతి. సుత్తానులోమే ఓతరన్తంయేవ హి సుత్తం నామ, నేతరం. తేన వుత్తం పాళిఆగతం పఞ్ఞాయతీతి ఏత్తకేనపి సిద్ధే తిస్సో సఙ్గీతియో ఆరుళ్హపాళిఆగతం పఞ్ఞాయతీ’’తిఆది. తాదిసఞ్హి పమాదలేఖన్తి ఆచరియో. ‘‘అప్పమాదో అమతం పదం, పమాదో మచ్చునో పద’’న్తి (ధ. ప. ౨౧; నేత్తి. ౨౬) వచనతో దిన్నభోజనే భుఞ్జిత్వా పరిస్సయాని పరివజ్జిత్వా సతిం పచ్చుపట్ఠపేత్వా విహరన్తో నిచ్చో హోతీతి. ఏవరూపస్స అత్థస్స వసేన ఆరుళ్హమ్పి సుత్తం న గహేతబ్బం, తేన వుత్తం నో చే తథా పఞ్ఞాయతీతి సిద్ధేపి ‘‘నో చే తథా పఞ్ఞాయతి, న ఓతరతి న సమేతీ’’తి. ‘‘బాహిరకసుత్తం వా’’తి వుత్తత్తా అత్తనో సుత్తమ్పి అత్థేన అసమేన్తం న గహేతబ్బం. పరో ఆచరియవాదన్తిఆదీసు ద్వీసు నయేసు పమాదలేఖవసేన తత్థ తత్థ ఆగతట్ఠకథావచనం థేరవాదేహి సద్ధిం యోజేత్వా వేదితబ్బం.

అథ పనాయం ఆచరియవాదం. పరో సుత్తన్తి పరవాదినా ‘‘మూలబీజం నామ హలిద్ది సిఙ్గివేరం వచా…పే… బీజే బీజసఞ్ఞీ ఛిన్దతి వా ఛేదాపేతి వా భిన్దతి వా…పే… ఆపత్తి పాచిత్తియస్సాతి (పాచి. ౯౧) తుమ్హాకం పాఠత్తా హలిద్దిగణ్ఠిం ఛిన్దన్తస్స పాచిత్తియ’’న్తి వుత్తే సకవాదీ ‘‘యాని వా పనఞ్ఞాని అత్థి మూలే సఞ్జాయన్తీ’’తిఆదిం దస్సేత్వా తస్స అట్ఠకథాసఙ్ఖాతేన ఆచరియవాదేన పటిక్ఖిపతి. న హి గణ్ఠిమ్హి గణ్ఠి జాయతీతి. పరో సుత్తానులోమన్తి పరవాదినా ‘‘అనాపత్తి ఏవం అమ్హాకం ఆచరియానం ఉగ్గహోతి వచనస్సానులోమతో ‘అమ్హాకం పోరాణభిక్ఖూ ఏకపాసాదే గబ్భం థకేత్వా అనుపసమ్పన్నేన సయితుం వట్టతీతి తథా కత్వా ఆగతా, తస్మా అమ్హాకం వట్టతీ’తి తుమ్హేసు ఏవ ఏకచ్చేసు వదన్తేసు తుమ్హాకం న కిఞ్చి వత్తుం సక్కా’’తి వుత్తే సకవాదీ ‘‘సుత్తం సుత్తానులోమఞ్చ ఉగ్గహితకానంయేవ ఆచరియానం ఉగ్గహో పమాణ’’న్తిఆదిఅట్ఠకథావచనం దస్సేత్వా పటిసేధేతి. పరో అత్తనోమతిన్తి ‘‘ద్వారం వివరిత్వా అనాపుచ్ఛా సయితేసు కే ముచ్చన్తీ’’తి ఏత్థ పన ద్వేపి జనా ముచ్చన్తి యో చ యక్ఖగహితకో, యో చ బన్ధిత్వా నిపజ్జాపితోతి తుమ్హాకం థేరవాదత్తా అఞ్ఞే సబ్బేపి యథా తథా వా నిపన్నాదయోపి ముచ్చన్తీతి పటిసేధేతి.

అథ పనాయం అత్తనోమతిం. పరో సుత్తన్తి ‘‘ఆపత్తిం ఆపజ్జన్తీ’’తి పరవాదినా గుత్తే సకవాదీ ‘‘దివా కిలన్తరూపో మఞ్చే నిసిన్నో పాదే భూమితో అమోచేత్వావ నిద్దావసేన నిపజ్జతి, తస్స అనాపత్తీ’’తిఆదిఅట్ఠకథావచనం (పారా. అట్ఠ. ౧.౭౭) దస్సేత్వా ఏకభఙ్గేన నిపన్నాదయోపి ముచ్చన్తీతి పటిసేధేతి. అథాయం అత్తనోమతిం. పరో సుత్తానులోమన్తి ‘‘దోమనస్సం పాహం, దేవానమిన్ద, దువిధేన వదామి సేవితబ్బమ్పి అసేవితబ్బమ్పీతిఆదివచనేహి (దీ. ని. ౨.౩౬౦) సంసన్దనతో సదారపోసే దోసో తుమ్హాకం నత్థి, తేన వుత్తం ‘పుత్తదారస్స సఙ్గహో’’’తి (ఖు. పా. ౫.౬; సు. ని. ౨౬౫) పరవాదినా వుత్తే కిఞ్చాపి సకవాదీ బహుస్సుతో న హోతి, అథ ఖో రాగసహితేనేవ అకుసలేన భవితబ్బన్తి పటిక్ఖిపతి. సేసేసుపి ఇమినా నయేన అఞ్ఞథాపి అనురూపతో యోజేతబ్బం. ఇదం సబ్బం ఉపతిస్సత్థేరాదయో ఆహు. ధమ్మసిరిత్థేరో పన ‘‘ఏత్థ పరోతి వుత్తో అఞ్ఞనికాయికో, సో పన అత్తనో సుత్తాదీనియేవ ఆహరతి. తాని సకవాదీ అత్తనో సుత్తాదిమ్హి ఓతారేత్వా సచే సమేతి గణ్హాతి, నో చే పటిక్ఖిపతీ’’తి వదతి.

చతుబ్బిధవినయకథావణ్ణనా నిట్ఠితా.

పదభాజనీయవణ్ణనా

సిక్ఖాపదవిభఙ్గే పన కిఞ్చాపి యో పనాతి అనవసేసపరియాదానపదం, తథాపి భిక్ఖూతి ఇమినా పరపదేన సమానాధికరణత్తా తదనురూపానేవస్స విభఙ్గపదాని వుత్తాని. భిక్ఖునిబ్బచనపదాని తీణి కిఞ్చాపి సభిక్ఖుభావస్స, అభిక్ఖుభావస్స చాతి యస్స కస్సచి పబ్బజితస్స సాధారణాని, తథాపి ‘‘అసుద్ధో హోతి పుగ్గలో అఞ్ఞతరం పారాజికం ధమ్మం అజ్ఝాపన్నో, తఞ్చే సుద్ధదిట్ఠి సమానో అనోకాసం కారాపేత్వా చావనాధిప్పాయో వదేతి, ఆపత్తి సఙ్ఘాదిసేసేన దుక్కటస్సా’’తి ఏవమాదిసుత్తం నిబ్బచనత్థయుత్తోవ పుగ్గలో ‘‘ఆపత్తి సఙ్ఘాదిసేసేన దుక్కటస్సా’’తి (పారా. ౩౮౯) ఏత్థ వత్థు, న ఇతరో గిహిభూతోతి దస్సనత్థం వుత్తం. సబ్బస్సపి వినయపిటకస్స సాధారణం భిక్ఖులక్ఖణం వత్థుఞ్హి భగవా ఆరభి. యో పన సుద్ధో ఏవ సమానో కేనచి కారణేన గిహిలిఙ్గే ఠితో, సో అత్తనో సభిక్ఖుభావత్తా ఏవ వత్థు హోతి, అసుద్ధోపి భిక్ఖులిఙ్గే ఠితత్తాతి అయమత్థో దస్సితో హోతి. అసుద్ధోపి ఞాతకేహి, పచ్చత్థికేహి వా రాజభయాదికారణేన వా కాసావేసు సఉస్సాహోవ అపనీతకాసావో వత్థు ఏవ పున కాసావగ్గహణేన థేయ్యసంవాసకభావానుపగమనతో, భిక్ఖునిబ్బచనత్థే అనిక్ఖిత్తధురత్తాతి వుత్తం హోతి. యో పన లిఙ్గత్థేనకో భిక్ఖునిబ్బచనత్థం సయఞ్చ అజ్ఝుపగతో, సంవాసం థేనేన్తో, తఞ్చే సుద్ధదిట్ఠి సమానో అనోకాసం కారాపేత్వా చావనాధిప్పాయో వదేతి, ఆపత్తి సఙ్ఘాదిసేసేన దుక్కటస్సాతి అయమ్పి అత్థో దస్సితో హోతి.

‘‘సమఞ్ఞాయ భిక్ఖు పటిఞ్ఞాయ భిక్ఖూ’’తి వచనద్వయం యథావుత్తఞ్చ అత్థం ఉపబ్రూహేతి, అన్తరా ఉప్పన్నాయ నియతాయ మిచ్ఛాదిట్ఠియా ఉపచ్ఛిన్నకుసలమూలో కేవలాయ సమఞ్ఞాయ, పటిఞ్ఞాయ చ ‘‘భిక్ఖూ’’తి వుచ్చతి, న పరమత్థతోతి ఇమం అతిరేకత్థం దీపేతి. కిం వుత్తం హోతి? ‘‘నాహం, భిక్ఖవే, అఞ్ఞం ఏకధమ్మమ్పి సమనుపస్సామి, యం ఏవం మహాసావజ్జం యథయిదం, భిక్ఖవే, మిచ్ఛాదిట్ఠి. మిచ్ఛాదిట్ఠిపరమాని, భిక్ఖవే, మహావజ్జానీ’’తి ఆహచ్చభాసితం సఙ్గీతిత్తయారుళ్హం సుత్తం, అట్ఠకథాయమ్పిస్స ‘‘మిచ్ఛాదిట్ఠిపరమా ఏతేసన్తి మిచ్ఛాదిట్ఠిపరమానీ’’తి (అ. ని. ౧.౩౧౦) వుత్తం. పఞ్చ ఆనన్తరియకమ్మాని మహాసావజ్జాని, మిచ్ఛాదిట్ఠి పన మహాసావజ్జతరాతి అధిప్పాయోతి. కస్మా? తేసఞ్హి పరిచ్ఛేదో అత్థి, సబ్బబలవమ్పి కప్పట్ఠితికమేవ హోతి, నియతమిచ్ఛాదిట్ఠియా పన పరిచ్ఛేదో నత్థి, తాయ సమన్నాగతస్స భవతో వుట్ఠానం నత్థి, తస్మా ‘‘ఇమస్స భిక్ఖుకరణా కుసలా ధమ్మా సంవిజ్జన్తీ’’తి వా ‘‘సుద్ధోవాయ’’న్తి వా న సక్కా వత్తుం. ‘‘దిట్ఠివిపత్తిపచ్చయా ద్వే ఆపత్తియో ఆపజ్జతీ’’తి వుత్తత్తా న సక్కా ‘‘అసుద్ధో’’తి వా ‘‘అఞ్ఞతరం పారాజికం ధమ్మం అజ్ఝాపన్నో’’తి వా వత్తుం. ఏస హి ఉభోపి పక్ఖే న భజతి, తేన వుత్తం ‘‘సమఞ్ఞాయ, పటిఞ్ఞాయ చ భిక్ఖు, న పరమత్థతో’’తి.

కిమత్థం పనేవం మహాసావజ్జాయ నియతమిచ్ఛాదిట్ఠియా పారాజికం భగవా న పఞ్ఞపేసీతి? దుబ్బిజానత్తా. పకతియాపేసా దిట్ఠి నామ ‘‘సమ్మా’’తి వా ‘‘మిచ్ఛా’’తి వా దువిఞ్ఞేయ్యా, పగేవ ‘‘నియతా’’తి వా ‘‘అనియతా’’తి వాతి. తత్థ పారాజికాపత్తియా పఞ్ఞత్తాయ భిక్ఖూ అఞ్ఞమఞ్ఞం అసమదిట్ఠికం పారాజికం మఞ్ఞమానా ఉపోసథాదీని అకత్వా అచిరేనేవ సాసనం వినాసేయ్యుం, సయఞ్చ అపుఞ్ఞం పసవేయ్యుం సుద్ధేసుపి భిక్ఖూసు విప్పటిపత్తియా పటిపజ్జనేన. తస్మా ఉపాయకుసలతాయ పారాజికం అపఞ్ఞాపేత్వా తస్స ఉక్ఖేపనీయకమ్మం, సమ్మావత్తఞ్చ పఞ్ఞాపేత్వా తం సఙ్ఘేన అసమ్భోగం, అసంవాసఞ్చ అకాసి. భగవా హి తస్స చే ఏసా దిట్ఠి అనియతా, సమ్మావత్తం పూరేత్వా ఓసారణం లభిత్వా పకతత్తో భవేయ్య. నియతా చే, అట్ఠానమేతం అనవకాసో, యం సో నియతమిచ్ఛాదిట్ఠికో సమ్మావత్తం పూరేత్వా ఓసారణం లభిత్వా పకతత్తో భవేయ్య. కేవలం ‘‘సమఞ్ఞాయభిక్ఖు పటిఞ్ఞాయభిక్ఖూ’’తి నామమత్తధారకో హుత్వా పరం మరణా అరిట్ఠో వియ సంసారఖాణుకోవ భవిస్సతీతి ఇమం నయం అద్దస.

అట్ఠసు ఉపసమ్పదాసు తిస్సోవేత్థ వుత్తా, న ఇతరా పాటిపుగ్గలత్తా, భిక్ఖూనం అసన్తకత్తా చ. తత్థ హి ఓవాదపటిగ్గహణపఞ్హబ్యాకరణూపసమ్పదా ద్విన్నం థేరానం ఏవ, సేసా తిస్సో భిక్ఖునీనం సన్తకాతి ఇధ నాధిప్పేతా, తిస్సన్నమ్పి ఉపసమ్పదానం మజ్ఝే ‘‘భద్రో భిక్ఖూ’’తిఆదీని చత్తారి పదాని వుత్తాని తిస్సన్నం సాధారణత్తా. ఏహిభిక్ఖుభావేన వా సరణగమనఞత్తిచతుత్థేన వా ఉపసమ్పన్నో హి భద్రో చ సారో చ సేక్ఖో చ అసేక్ఖో చ హోతి, ఉపసమ్పదవచనం పన నేసం సావకభావదీపనత్థం. ఇమే ఏవ హి ఆపత్తిం ఆపజ్జన్తి, న సమ్మాసమ్బుద్ధా, పచ్చేకబుద్ధా చ.

అయం ఇమస్మిం అత్థే అధిప్పేతోతి ఏత్థ చ ఆపత్తిం ఆపజ్జితుం భబ్బా ఞత్తిచతుత్థేనేవ కమ్మేన ఉపసమ్పన్నా. న హి అఞ్ఞే ఏహిభిక్ఖుసరణగమనఓవాదపటిగ్గహణపఞ్హబ్యాకరణాహి ఉపసమ్పన్నా ఆపత్తిం ఆపజ్జితుం భబ్బా, తేనేతే పటిక్ఖిపిత్వా ‘‘అయం ఇమస్మిం అత్థే అధిప్పేతో భిక్ఖూ’’తి అన్తిమోవ వుత్తోతి కిర ధమ్మసిరిత్థేరో, తం అయుత్తం. ‘‘ద్వే పుగ్గలా అభబ్బా ఆపత్తిం ఆపజ్జితుం బుద్ధా చ పచ్చేకబుద్ధా చా’’తి (పరి. ౩౨౨) ఏత్తకమేవ వుత్తన్తి. అఞ్ఞథా ఏహిభిక్ఖుఆదయోపి వత్తబ్బా సియుం. కిఞ్చ భియ్యో ‘‘ద్వే పుగ్గలా భబ్బా ఆపత్తిం ఆపజ్జితుం భిక్ఖూ చ భిక్ఖునియో చా’’తి సామఞ్ఞేన వుత్తత్తా చ, అపిచ ఆపత్తిభయట్ఠానదస్సనతో చ. కథం? ఆయస్మా సారిపుత్తో ఆవసథపిణ్డం కుక్కుచ్చాయన్తో న పటిగ్గహేసి, చీవరవిప్పవాసభయా చ సబ్బం తిచీవరం గహేత్వా నదిం తరన్తో మనం వుళ్హో అహోసి మహాకస్సపో. కిఞ్చ సరణగమనూపసమ్పదాయ ఉపసమ్పన్నే ఆరబ్భ సద్ధివిహారికవత్తాదీని అసమ్మావత్తన్తానం నేసం దుక్కటాని చ పఞ్ఞత్తాని దిస్సన్తి, తస్మా దుబ్బిచారితమేతం. అయం ఇమస్మిం అత్థే అధిప్పేతో భిక్ఖూతి పటిక్ఖిత్తాయ సరణగమనూపసమ్పదాయ అనుఞ్ఞాతప్పసఙ్గభయాతి ఉపతిస్సత్థేరో, ఆపత్తియా భబ్బతం సన్ధాయ తస్మిమ్పి వుత్తే పుబ్బే పటిక్ఖిత్తాపి సా పున ఏవం వదన్తేన అనుఞ్ఞాతాతి భిక్ఖూనం మిచ్ఛాగాహో వా విమతి వా ఉప్పజ్జతి, తస్మా న వుత్తాతి వుత్తం హోతి, తం ‘‘భిక్ఖునీ నామ ఉభతోసఙ్ఘే ఉపసమ్పన్నా’’తి (పాచి. ౧౬౧) ఇమినా సమేతి. ఇదఞ్హి సాకియాదీనం అనుఞ్ఞాతఉపసమ్పదాయ అనుప్పబన్ధభయా వుత్తం.

అయం పనేత్థ అమ్హాకం ఖన్తి – భిక్ఖు-పదనిద్దేసత్తా యత్తకాని తేన పదేన సఙ్గహం గచ్ఛన్తి, యే చ వినయపిటకే తత్థ తత్థ సన్దిస్సన్తి సయం ఆపత్తాపజ్జనట్ఠేన వా దుట్ఠుల్లారోచనపటిచ్ఛాదనాదీసు పరేసం ఆపత్తికరణట్ఠేన వా, తే సబ్బేపి దస్సేత్వా ఇదాని యదిదం తస్స భిక్ఖు-పదస్స విసేసనత్థం వుత్తం పరపదం ‘‘సిక్ఖాసాజీవసమాపన్నో’’తి, తస్స వసేన ఇదం వుత్తం ‘‘అయం ఇమస్మిం అత్థే అధిప్పేతో భిక్ఖూ’’తి. సో ఏవ హి కమ్మవాచానన్తరమేవ సిక్ఖాసాజీవసమాపన్నో హోతి తతో పట్ఠాయ సఉద్దేససిక్ఖాపదానం ఉప్పత్తిదస్సనతో, తస్సేవ చ సిక్ఖాపచ్చక్ఖానం దిస్సతి, నేతరస్స. తస్సేవ చ సిక్ఖాపచ్చక్ఖానం సమ్భవతి ‘‘ఉల్లుమ్పతు మం, భన్తే, సఙ్ఘో అనుకమ్పం ఉపాదాయా’’తి (మహావ. ౭౧, ౧౨౬) వత్వా సమాదిన్నత్తా, తస్సేవ చ ఉపసమ్పన్నసమనన్తరమేవ అకరణీయనిస్సయాచిక్ఖనదస్సనతో, వినయం పాతిమోక్ఖం ఉద్దేసం పచ్చక్ఖామీతిఆదిసిక్ఖాపచ్చక్ఖానలక్ఖణపారిపూరితో చాతి సిక్ఖాపచ్చక్ఖానం ఉపాదాయ సో ఏవ ఇధాధిప్పేతోతి వుత్తం హోతి.

యస్మా పనస్స సిక్ఖాపచ్చక్ఖానం సబ్బథా యుజ్జతి, తస్మా ‘‘సిక్ఖం పచ్చక్ఖాయ తం తం వత్థుం వీతిక్కమన్తస్స తతో తతో ఆపత్తితో అనాపత్తి, ఇతరస్స ఆపత్తీ’’తి వత్తుం యుజ్జతి, తస్మా ‘‘యత్థ యత్థ సావజ్జపఞ్ఞత్తి, అనవజ్జపఞ్ఞత్తి వా, అయం ఇమస్మిం అత్థే అధిప్పేతో భిక్ఖూతి వుచ్చతి, తత్థ తత్థ తదజ్ఝాచారత్థేనాయమేవ ఞత్తిచతుత్థేన ఉపసమ్పన్నో అధిప్పేతో నామా’’తి వత్తుం యుజ్జతీతి వేదితబ్బం. ఏవం సన్తే యం వుత్తం ‘‘యాయ కాయచి ఉపసమ్పదాయ అయం ఇమస్మిం ‘మేథునం ధమ్మం పటిసేవిత్వా పారాజికో హోతీ’తి అత్థే భిక్ఖూతి అధిప్పేతో’’తి, తమ్పి న వత్తబ్బమేవ. కథం హోతి? విరోధదోసోపి పరిహతో హోతి. కథం? సచే ఞత్తిచతుత్థేన ఉపసమ్పన్నో ఏవ ఇధాధిప్పేతో ‘‘భిక్ఖూ’’తి చ ‘‘ఉపసమ్పన్నో’’తి చ, తేన న ఉపసమ్పన్నో అనుపసమ్పన్నో నామాతి కత్వా ఞత్తిచతుత్థకమ్మతో అఞ్ఞథా ఉపసమ్పన్నా నామ మహాకస్సపత్థేరాదయో ఇతరేసం అనుపసమ్పన్నట్ఠానే ఠత్వా సహసేయ్యపదసోధమ్మాపత్తిం జనేయ్యుం, ఓమసనాదికాలే చ దుక్కటమేవ జనేయ్యున్తి ఏవమాదికో విరోధదోసో పరిహతో హోతీతి సబ్బం ఆచరియో వదతి. మఙ్గురచ్ఛవి నామ సామో.

యస్మా తే అతిమహన్తో జాతిమదో చిత్తం పరియుట్ఠాతి, తస్మా తుమ్హేహి మమ సాసనే ఏవం సిక్ఖితబ్బం. ‘‘సాతసహగతా పఠమజ్ఝానసుఖసహగతా అసుభే చ ఆనాపానే చా’’తి గణ్ఠిపదే వుత్తం. ఉద్ధుమాతకసఞ్ఞాతి ఉద్ధుమాతకనిమిత్తే పటిలద్ధపఠమజ్ఝానసఞ్ఞా. రూపసఞ్ఞాతి పథవీకసిణాదిరూపావచరజ్ఝానసఞ్ఞా. సో తం బ్యాకాసి ‘‘అవిభూతా, భన్తే, ఉద్ధుమాతకసఞ్ఞా అవడ్ఢితబ్బత్తా అసుభానం, విభూతా, భన్తే, రూపసఞ్ఞా వడ్ఢితబ్బత్తా కసిణాన’’న్తి. పఞ్చఉపసమ్పదక్కమో మహావగ్గా గహితో. ఞత్తిచతుత్థేనాతి ఏత్థ కిఞ్చాపి ఞత్తి సబ్బపఠమం వుచ్చతి, తిస్సన్నం పన అనుస్సావనానం అత్థబ్యఞ్జనభేదాభావతో అత్థబ్యఞ్జనభిన్నా ఞత్తితాసం చతుత్థాతి కత్వా ‘‘ఞత్తిచతుత్థ’’న్తి వుచ్చతి. బ్యఞ్జనానురూపమేవ అట్ఠకథాయ ‘‘తీహి అనుస్సావనాహి ఏకాయ చ ఞత్తియా’’తి వుత్తం, అత్థపవత్తిక్కమేన పదేన పన ‘‘ఏకాయ ఞత్తియా తీహి అనుస్సావనాహీ’’తి వత్తబ్బం. యస్మా పనేత్థ ‘‘చత్తారిమాని, భిక్ఖవే, కమ్మాని (మహావ. ౩౮౪), ఛ ఇమాని, భిక్ఖవే, కమ్మాని అధమ్మకమ్మం వగ్గకమ్మ’’న్తి (మహావ. ౩౮౭) వచనతో కుప్పకమ్మమ్పి కత్థచి ‘‘కమ్మ’’న్తి వుచ్చతి తస్మా ‘‘అకుప్పేనా’’తి వుత్తం.

యస్మా అకుప్పమ్పి ఏకచ్చం న ఠానారహం, యేన అప్పత్తో ఓసారణం ‘‘సోసారితో’’తి చమ్పేయ్యక్ఖన్ధకే (మహావ. ౩౯౫ ఆదయో) వుచ్చతి, తస్మా ‘‘ఠానారహేనా’’తి వుత్తం. యది ఏవం ‘‘ఠానారహేనా’’తి ఇదమేవ పదం వత్తబ్బం, న పుబ్బపదం ఇమినా అకుప్పసిద్ధితోతి చే? తం న, అట్ఠానారహేన అకుప్పేన ఉపసమ్పన్నో ఇమస్మిం అత్థే అనధిప్పేతోతి అనిట్ఠప్పసఙ్గతో. ద్వీహి పనేతేహి ఏకతో వుత్తేహి అయమత్థో పఞ్ఞాయతి ‘‘కేవలం తేన అకుప్పేన ఉపసమ్పన్నో అయమ్పి ఇమస్మిం అత్థే అధిప్పేతో ‘భిక్ఖూ’తి, ఠానారహేన చ ఉపసమ్పన్నో అయమ్పి ఇమస్మిం అత్థే అధిప్పేతో ‘భిక్ఖూ’తి, కుప్పేన ఉపసమ్పన్నో నాధిప్పేతో’’తి. తేనాయమ్పి అత్థో సాధితో హోతి ‘‘యో పన, భిక్ఖు, జానం ఊనవీసతివస్సం పుగ్గలం ఉపసమ్పాదేయ్య, సో చ పుగ్గలో అనుపసమ్పన్నో’’తి (పాచి. ౪౦౩) వచనతో యావ న ఞాయతి, తావ సమఞ్ఞాయభిక్ఖుపటిఞ్ఞాయభిక్ఖుభావం ఉపగతోపి న పుబ్బే దస్సితసమఞ్ఞాయభిక్ఖుపటిఞ్ఞాయభిక్ఖు వియ అఞ్ఞేసం భిక్ఖూనం ఉపసమ్పన్నట్ఠానే ఠత్వా ఓమసనపాచిత్తియాదివత్థు హోతి, కేవలం అనుపసమ్పన్నట్ఠానే ఠత్వా ‘‘అనుపసమ్పన్నే ఉపసమ్పన్నసఞ్ఞీ పదసో ధమ్మం వాచేతి, ఆపత్తి పాచిత్తియస్సా’’తిఆది (పాచి. ౪౭) ఆపత్తివత్థుమేవ హుత్వా తిట్ఠతి. అకుప్పేన ఉపసమ్పన్నో పన పచ్ఛా పారాజికోపి జాతితో ఉపసమ్పన్నట్ఠానే తిట్ఠతీతి ‘‘పణ్డకో, భిక్ఖవే, అనుపసమ్పన్నో న ఉపసమ్పాదేతబ్బో, ఉపసమ్పన్నో నాసేతబ్బో’’తిఆదినా (మహావ. ౧౦౯) నయేన వుత్తేసు పన వజ్జనీయపుగ్గలేసు కోచి పుగ్గలో ‘‘ఉపసమ్పన్నో’’తి వుచ్చతి, నోపి ఉపసమ్పన్నట్ఠానే తిట్ఠతి, కోచి తిట్ఠతీతి వేదితబ్బం.

ఏత్థ పన అత్థి కమ్మం అకుప్పం ఠానారహం, అత్థి ఠానారహం నాకుప్పం, అత్థి అకుప్పఞ్చేవ న ఠానారహఞ్చ, అత్థి నాకుప్పం న చ ఠానారహన్తి ఇదం చతుక్కం వేదితబ్బం. తత్థ పఠమం తావ వుత్తం, తతియచతుత్థాని పాకటాని. దుతియం పరియాయేన భిక్ఖునిసఙ్ఘతో ఏకతోఉపసమ్పన్నాయ లిఙ్గపరివత్తే సతి లబ్భతి. తస్స హి పుగ్గలస్స పుబ్బే సిక్ఖమానకాలే లద్ధం ఞత్తిచతుత్థఉపసమ్పదాకమ్మం కిఞ్చాపి అకుప్పఞ్చేవ ఠానారహఞ్చ, పురిసలిఙ్గే పన పాతుభూతే ‘‘అనుజానామి, భిక్ఖవే, తంయేవ ఉపజ్ఝం తమేవ ఉపసమ్పద’’న్తి (పారా. ౬౯) ఏత్థ అపరియాపన్నత్తా తస్స పుగ్గలస్స కేవలం సామణేరభావాపత్తితో కమ్మం దాని కుప్పం జాతన్తి వుచ్చతి. లిఙ్గపరివత్తేన చీవరస్స అధిట్ఠానవిజహనం వియ తస్స పుగ్గలస్స భిక్ఖునిసఙ్ఘేన కతాయ ఉపసమ్పదాయ విజహనం హోతీతి వేదితబ్బం, అఞ్ఞథా సో పుగ్గలో ఉపసమ్పన్నో భిక్ఖూతి ఆపజ్జతి. అథ వా లిఙ్గపరివత్తే అసతిపితం ఏకతోఉపసమ్పదాకమ్మం కుప్పతి, యథాఠానే న తిట్ఠతి. తస్మా న తావ సా ‘‘భిక్ఖునీ’’తి సఙ్ఖ్యం గచ్ఛతి. యస్మా అఞ్ఞతరం పారాజికం ధమ్మం ఆపజ్జిత్వాపి అనాపజ్జిత్వాపి ఉప్పబ్బజితుకామతాయ గిహిలిఙ్గం సాదియన్తియా పునపి ఉపసమ్పదా ఉభతోసఙ్ఘే లబ్భతి, తస్మా తేన పరియాయేన ‘‘కుప్పతీతి కుప్ప’’న్తి వుచ్చతి, యథావుత్తకమ్మదోసాభావతో పన ‘‘ఠానారహ’’న్తి. భిక్ఖునీ పన గిహిలిఙ్గం సాదియన్తికాలే న పురిసలిఙ్గపాతుభావే సతి భిక్ఖూసు ఉపసమ్పదం లబ్భతీతి సాధకం కారణం న దిస్సతి, సిక్ఖం పచ్చక్ఖాయ ఉప్పబ్బజితా చే, లభతీతి ఏకే, తం పనాయుత్తం భిక్ఖునియా సిక్ఖాపచ్చక్ఖనాభావతోతి అమ్హాకం ఖన్తీతి ఆచరియో. ‘‘యథా ‘కత్తబ్బ’న్తి వుత్తం, తథా అకతే కుప్పతీతి కత్వా కరణం సత్థుసాసన’’న్తి గణ్ఠిపదే వుత్తం. యత్థ యత్థ ‘‘గణ్ఠిపదే’’తి వుచ్చతి, తత్థ తత్థ ‘‘ధమ్మసిరిత్థేరస్స గణ్ఠిపదే’’తి గహేతబ్బం.

సాజీవపదభాజనీయవణ్ణనా

‘‘మహాబోధిసత్తా నియతా’’తి వుత్తం అనుగణ్ఠిపదే. యత్థ ‘‘అనుగణ్ఠిపదే’’తి, తత్థ ‘‘వజిరబుద్ధిత్థేరస్సా’’తి గహేతబ్బం. సావకబోధిపచ్చేకబోధిసమ్మాసమ్బోధీతి వా తీసు బోధీసు సమ్మాసమ్బోధియం సత్తా బోధిసత్తా మహాబోధిసత్తా నామ. పాతిమోక్ఖసీలబహుకత్తా, భిక్ఖుసీలత్తా, కిలేసపిదహనవసేన వత్తనతో, ఉత్తమేన భగవతా పఞ్ఞత్తత్తా చ అధికం, బుద్ధుప్పాదేయేవ పవత్తనతో ఉత్తమన్తి అఞ్ఞతరస్మిం గణ్ఠిపదే. కిఞ్చాపి పచ్చేకబుద్ధాపి ధమ్మతావసేన పాతిమోక్ఖసంవరసీలేన సమన్నాగతావ హోన్తి, తథాపి ‘‘బుద్ధుప్పాదేయేవ పవత్తతీ’’తి నియమితం తేన పరియాయేనాతి. తేనాహ ‘‘న హి తం పఞ్ఞత్తిం ఉద్ధరిత్వా’’తిఆది. పాతిమోక్ఖసంవరతోపి చ మగ్గఫలసమ్పయుత్తమేవ సీలం అధిసీలం, తం పన ఇధ అనధిప్పేతం. న హి తం పాతిమోక్ఖుద్దేసేన సఙ్గహితన్తి. సమన్తభద్రకం కారణవచనం సబ్బసిక్ఖాపదానం సాధారణలక్ఖణత్తా ఇమిస్సా అనుపఞ్ఞత్తియా అరియపుగ్గలా చ ఏకచ్చం ఆపత్తిం ఆపజ్జన్తీతి సాధితమేతం, తస్మా ‘‘న హి తం సమాపన్నో మేథునం ధమ్మం పటిసేవతీ’’తి అట్ఠకథావచనం అసమత్థం వియ దిస్సతీతి? నాసమత్థం, సమత్థమేవ యస్మిం యస్మిం సిక్ఖాపదే సాసా విచారణా, తస్స తస్సేవ వసేన అట్ఠకథాయ పవత్తితో. తథా హి కఙ్ఖావితరణియం (కఙ్ఖా. అట్ఠ. నిదానవణ్ణనా) ఉదకుక్ఖేపసీమాధికారే ‘‘తిమణ్డలం పటిచ్ఛాదేత్వా అన్తరవాసకం అనుక్ఖిపిత్వా ఉత్తరన్తియా భిక్ఖునియా’’తి వుత్తం భిక్ఖునివిభఙ్గే ఆగతత్తా. ఏసేవ నయో అఞ్ఞేపి ఏవరూపేసు. కిమత్థన్తి చే తం? పాళిక్కమానువత్తనేన పాళిక్కమదస్సనత్థం. తత్రిదం సమాసతో అధిప్పాయదీపనం – పదసోధమ్మసిక్ఖాపదస్స తికపరిచ్ఛేదే ఉపసమ్పన్నే ఉపసమ్పన్నసఞ్ఞీ, అనాపత్తి, అకటానుధమ్మసిక్ఖాపదవసేన ఉపసమ్పన్నే ఉక్ఖిత్తకే సియా ఆపత్తి, తథా సహసేయ్యసిక్ఖాపదేతి ఏవమాది. అత్థో పనేత్థ పరతో ఆవి భవిస్సతి.

యం వుత్తం అట్ఠకథాయం ‘‘తతోపి చ మగ్గఫలచిత్తమేవ అధిచిత్తం, తం పన ఇధ అనధిప్పేత’’న్తి చ, ‘‘తతోపి చ మగ్గఫలపఞ్ఞావ అధిపఞ్ఞా, సా పన ఇధ అనధిప్పేతా. న హి తంసమాపన్నో భిక్ఖు మేథునం ధమ్మం పటిసేవతీ’’తి. ‘‘తత్ర యాయం అధిసీలసిక్ఖా, అయం ఇమస్మిం అత్థే అధిప్పేతా సిక్ఖా’’తి ఇమాయ పాళియా విరుజ్ఝతి. అయఞ్హి పాళి అధిసీలసిక్ఖావ ఇధ అధిప్పేతా, న ఇతరాతి దీపేతి. అట్ఠకథావచనం తాసమ్పి తిణ్ణం లోకియానం అధిప్పేతతం దీపేతి. అయం పనేత్థ అట్ఠకథాధిప్పాయో – తిస్సోపి లోకియా సిక్ఖా ఇమస్మిం పఠమపారాజికే సమ్భవన్తి, కాలేనాపి అధిచిత్తపఞ్ఞాలాభీ భిక్ఖు తథారూపం అసప్పాయం పచ్చయం పటిచ్చ తతో తతో అధిచిత్తతో, అధిపఞ్ఞాతో చ ఆవత్తిత్వా సీలభేదం పాపుణేయ్యాతి ఠానమేతం విజ్జతి, న లోకుత్తరచిత్తపఞ్ఞాలాభీ, అయం నయో ఇతరేసుపి సబ్బేసు అదిన్నాదానాదీసు సచిత్తకేసు లబ్భతి, అచిత్తకేసు పన ఇతరోపి. తథాపి కేవలం వినయపిటకస్స, పాతిమోక్ఖసీలస్స చ సఙ్గాహకత్తా ‘‘సిక్ఖం అప్పచ్చక్ఖాయా’’తి ఇమస్మిం ఉత్తరపదే పచ్చక్ఖానారహా అధిసీలసిక్ఖావ లోకియాతి దస్సనత్థం పాళియం ‘‘తత్ర యాయం అధిసీలసిక్ఖా, అయం ఇమస్మిం అత్థే అధిప్పేతా సిక్ఖా’’తి వుత్తన్తి వేదితబ్బం.

ఏత్థ సిక్ఖాతి కాయవచీదుచ్చరితతో విరతీ చ చేతనా చ, అఞ్ఞత్ర చేతనాయేవ వేదితబ్బా. సిక్ఖాపదన్తి సఉద్దేససిక్ఖాపదం, ఏకచ్చం అనుద్దేససిక్ఖాపదఞ్చ లబ్భతి. చిత్తస్స అధికరణం కత్వాతి తస్మిం సిక్ఖతీతి అధికరణత్థే భుమ్మన్తి దస్సనత్థం వుత్తం. యథాసిక్ఖాపదన్తి పచ్చవేక్ఖణవసేన వుత్తం. సీలపచ్చవేక్ఖణాపి హి సీలమేవ, తస్మా సుప్పటిచ్ఛన్నాదిచారిత్తేసు విరతివిప్పయుత్తచేతనం పవత్తేన్తోపి సిక్ఖం పరిపూరేన్తోత్వేవ సఙ్ఖ్యం గచ్ఛతి. ‘‘సమ్పజానముసావాదే పాచిత్తియ’’న్తి (పాచి. ౨) వుత్తమరియాదం అవీతిక్కమన్తో ‘‘తస్మిఞ్చ సిక్ఖాపదే సిక్ఖతీ’’తి వుచ్చతి. అఞ్ఞతరస్మిం పన గణ్ఠిపదే వుత్తం ‘‘సిక్ఖాతి తం సిక్ఖాపదం సిక్ఖనభావేన పవత్తచిత్తుప్పాదో. సాజీవన్తి పఞ్ఞత్తి. తదత్థదస్సనత్థం పుబ్బే మేథునసంవరస్సేతం అధివచన’’న్తి. యస్మా సిక్ఖాయ గుణసమ్మతాయ పుఞ్ఞసమ్మతాయ తన్తియా అభావతో లోకస్స దుబ్బల్యావికమ్మం తత్థ న సమ్భవతి. పత్థనీయా హి సా, తస్మా ‘‘యఞ్చ సాజీవం సమాపన్నో, తత్థ దుబ్బల్యం అనావికత్వా’’తి వుత్తం. ఆణాయ హి దుబ్బల్యం సమ్భవతీతి ఆయస్మా ఉపతిస్సో.

సిక్ఖాపచ్చక్ఖానకథావణ్ణనా

ఏత్థ యామీతి అముకస్మిం తిత్థాయతనే, ఘరాదిమ్హి వా. భావవికప్పాకారేనాతి ‘‘అహం అస్స’’న్తి ఆగతత్తా యం యం భవితుకామో, తస్స తస్స భావస్స వికప్పాకారేన, భిక్ఖుభావతో అఞ్ఞభావవికప్పాకారేనాతి అధిప్పాయో.

౪౬. హన్దాతి వచసాయేవ. గిహిభావం పత్థయమానోతిఆదిపదేహి చిత్తనియమం దస్సేతి. ఏకేనేవ చిత్తేన సిక్ఖాపచ్చక్ఖానం హోతి, న తదభావేనాతి.

౫౧. బుద్ధం ధమ్మన్తిఆదిపదేహి ఖేత్తనియమం దస్సేతి. తత్థ ఆదితో చుద్దసహి పదేహి సభావపరిచ్చాగో, పచ్ఛిమేహి అట్ఠహి భావన్తరాదానఞ్చ దస్సితం హోతి. పచ్చక్ఖామి ధారేహీతి ఏతేహి కాలనియమం దస్సేతి. వదతీతి ఇమినా పదేన పయోగనియమం దస్సేతి. విఞ్ఞాపేతీతి ఇమినా విజానననియమం దస్సేతి. ఉమ్మత్తకో సిక్ఖం పచ్చక్ఖాతి, ఉమ్మత్తకస్స సన్తికే సిక్ఖం పచ్చక్ఖాతీతిఆదీహి పుగ్గలనియమం దస్సేతి. అరియకేన మిలక్ఖస్స సన్తికే సిక్ఖం పచ్చక్ఖాతీతిఆదీహి పన పుగ్గలాదినియమేపి సతి విజానననియమాసమ్భవం దస్సేతి. తత్థ ‘‘యాయ మిలక్ఖభాసాయ కాలనియమో నత్థి, తాయపి భాసాయ కాలనియమత్థదీపనే సతి సిక్ఖాపచ్చక్ఖానం రుహతీతి నో మతీ’’తి ఆచరియో. దవాయాతిఆదీహి ఖేత్తాదినియమే సతిపి చిత్తనియమాభావేన న రుహతీతి దస్సేతి. సావేతుకామో న సావేతీతి చిత్తనియమేపి సతి పయోగనియమాభావేన న రుహతీతి దస్సేతి. అవిఞ్ఞుస్ససావేతి, విఞ్ఞుస్స న సావేతీతి చిత్తఖేత్తకాలపయోగపుగ్గలవిజానననియమేపి సతి యం పుగ్గలం ఉద్దిస్స సావేతి, తస్సేవ సవనే న రుహతి, న అఞ్ఞస్సాతి దస్సనత్థం వుత్తం, తేన వుత్తం అట్ఠకథాయం ‘‘యది అయమేవ జానాతూతి ఏకం నియమేత్వా ఆరోచేతి, తఞ్చే సో ఏవ జానాతి, పచ్చక్ఖాతా హోతి సిక్ఖా. అథ సో న జానాతి…పే… అప్పచ్చక్ఖాతా హోతి సిక్ఖా’’తి. సబ్బసో వా పన న సావేతి, అప్పచ్చక్ఖా హోతి సిక్ఖాతి చిత్తాదినియమేనేవ సిక్ఖా పచ్చక్ఖాతా హోతి, న అఞ్ఞథాతి దస్సనత్థం వుత్తం. ఏత్తావతా ‘‘సిక్ఖా…పే… దుబ్బల్యం అనావికత్వా’’తి పదస్స పదభాజనం తీహి ఆకారేహి దస్సితం హోతి. తత్థ ద్వే అమిస్సా, పచ్ఛిమో ఏకో మిస్సోతి వేదితబ్బో. తేనేవ వచీభేదేనాతి తదత్థదీపనమత్తం వచనం సుత్వావ తేనేవ వచీభేదేన జానాపేతీతి అత్థో. చిత్తసమ్పయుత్తన్తి పచ్చక్ఖాతుకామతాచిత్తసమ్పయుత్తం. సమయఞ్ఞూ నామ తదధిప్పాయజాననమత్తేన హోతి.

౫౩. వణ్ణపట్ఠానం బుద్ధగుణదీపకం సుత్తం. ఉపాలిగహపతినా వుత్తా కిర ఉపాలిగాథా. పఞ్ఞాణం సఞ్ఞాణన్తి అత్థతో ఏకం, తస్మా బోధిపఞ్ఞాణన్తి బోధిసఞ్ఞాణం, బోధిబీజన్తి వుత్తం హోతి.

ద్విన్నమ్పి నియమేత్వాతి ఏత్థ ‘‘ద్వీసుపి జానన్తేసు ఏవ పచ్చక్ఖామీతి అధిప్పాయేన వుత్తే తేసు ఏకో చే జానాతి, న పచ్చక్ఖాతా హోతీ’’తి అఞ్ఞతరస్మిమ్పి గణ్ఠిపదే వుత్తం, తం అట్ఠకథాయ న సమేతి. ‘‘గిహీ హోమీ’’తి వా ‘‘గిహిమ్హీ’’తి వా వుత్తే కిఞ్చాపి వత్తమానవచనం హోతి. ‘‘ధారేహీ’’తి అత్థాభావా చ ‘‘ధారేహీ’’తి వుత్తే చ పరస్సుపరి గచ్ఛతి, తస్మా న హోతి. సన్దిట్ఠికం ధమ్మన్తి సబ్బత్థ ధమ్మవచనం వుత్తం యం సన్ధాయ ‘‘సన్దిట్ఠిక’’న్తి వదతి, తం పకాసేతుం. అఞ్ఞథా ‘‘విజితవిజయం పచ్చక్ఖామీ’’తి వుత్తే చక్కవత్తిఆదీసుపి తప్పసఙ్గతో బుద్ధసద్దోపి అవసానే వత్తబ్బో భవేయ్య. ఆచరియవేవచనేసు పన యో మం పబ్బాజేసీతిఆది ఉపజ్ఝం అగ్గహేత్వా, పరం వా ఉద్దిస్స పబ్బజితం సన్ధాయ వుత్తన్తి. ఓకల్లకోతి కపణాధివచనం. మోళిబద్ధోతి సిఖాబద్ధో, ఓముక్కమకుటో వా. చేల్లకో అథేరో. చేటకో మజ్ఝిమో. మోళిగల్లో మహాసామణేరో. మనుస్సవిగ్గహనాగాదీనం నాగరూపాదీనం వా సన్తికే, భాసాజాననకిన్నరాదీనం వా. ‘‘దేవతా నామ మహాపఞ్ఞా’’తి కిర పాఠో. దవాయాతి సహసా. రవాభఞ్ఞేనాతి ఖలితభఞ్ఞేన. అక్ఖరసమయానఞ్హి నాభిఞ్ఞాతాయ వా కరణానం అవిసదతాయ వా హోతి రవాభఞ్ఞం. అవిధేయ్యిన్ద్రియతాయ ‘‘పోత్థకరూపసదిసస్సా’’తి వుత్తం, గరుమేధస్స మన్దపఞ్ఞస్స. కిత్తావతా పన గరుమేధో హోతీతి చే? సమయే అకోవిదతాయ.

సిక్ఖాపచ్చక్ఖానకథావణ్ణనా నిట్ఠితా.

మూలపఞ్ఞత్తికథావణ్ణనా

౫౫. ‘‘పటిసేవతినామా’’తి పదం మాతికాయం నత్థి, తస్మా ‘‘పటిసేవేయ్యాతి ఏత్థా’’తిఆదిమాహ. ‘‘ఏసో మేథునధమ్మో నామా’’తి సబ్బపాళిపోత్థకేసు, అట్ఠకథాయం ‘‘ఏసో వుచ్చతి మేథునధమ్మో నామా’’తి ఉద్ధటా. ఇత్థియా నిమిత్తేన అత్తనో నిమిత్తన్తి దువిఞ్ఞేయ్యమేతం దస్సితం. అత్తనో నిమిత్తేన ఇత్థియా నిమిత్తం సువిఞ్ఞేయ్యత్తా న దస్సితం. చత్తారి ఠానాని ముఞ్చిత్వాతి ఏత్థ అబ్భన్తరతలం ఛుపన్తంయేవ సన్ధాయ వుత్తం, అచ్ఛుపన్తం నీహరన్తస్స అనాపత్తి. మజ్ఝన్తి అగ్గప్పదేసం. ఉపరిభాగమజ్ఝన్తి ఉపరిభాగస్స అగ్గప్పదేసం. నట్ఠకాయప్పసాదన్తి ఏత్థ ఉపహతిన్ద్రియస్స ఆపత్తిసమ్భవతో ఇధాపి ఆపత్తీతి చే? నేతి దస్సనత్థం ‘‘మతచమ్మం వా’’తిఆది వుత్తం. మతచమ్మఞ్హి అనుపాదిన్నం, ఉపాదిన్నే ఏవ పారాజికాపత్తి. అపిధాయ అప్పటిచ్ఛాదేత్వా. యథా దన్తా న దిస్సన్తి, తథా పిధాయేవ నిసీదితబ్బన్తి అధిప్పాయో.

గోనసోతి గోణపిట్ఠికో మణ్డలసప్పో, యస్స పిట్ఠే లోహితకాని మణ్డలాని దిస్సన్తి. కలలపరిచయవారిచారమచ్ఛగ్గహణేన కిఞ్చాపి సముద్దే మహాముఖా హత్థిసరీరమ్పి ఏకప్పహారేన గిలితుం సమత్థా తతో మహన్తతరా చ గహితా హోన్తి, తేసం ముఖాదీసు మేథునధమ్మో న సమ్భవతీతి తత్థ ఠానపరిచ్ఛేదో నత్థీతి ఏకే, విచారేత్వా గహేతబ్బం. ఏతమేవ హీతి అనన్తరం సన్ధాయ. సద్ధిం యోజనాయ అక్ఖరయోజనాయ. ‘‘పఞ్ఞత్తం పన సిక్ఖాపదం సబ్బేహిపి లజ్జీపుగ్గలేహి సమం సిక్ఖితబ్బభావతో సమసిక్ఖతా నామాతి వుత్తత్తా సబ్బసిక్ఖాపదం సబ్బభిక్ఖూహి సిక్ఖితబ్బం. న హి కస్సచి ఊనమధికం వా అత్థీ’’తి తస్స గణ్ఠిపదే వుత్తం. పరివారే పన –

‘‘న ఉక్ఖిత్తకో న చ పన పారివాసికో,

న సఙ్ఘభిన్నో న చ పన పక్ఖసఙ్కన్తో;

సమానసంవాసకభూమియా ఠితో,

కథం ను సిక్ఖాయ అసాధారణో సియా’’తి. (పరి. ౪౭౯) –

వుత్తం. తదట్ఠకథాయ చ ‘‘అయం పఞ్హా నహాపితపుబ్బకం సన్ధాయ వుత్తా. అయఞ్హి ఖురభణ్డం పరిహరితుం న లభతి, అఞ్ఞే లభన్తి. తస్మా సిక్ఖాయ అసాధారణో’’తి వుత్తం. తం సబ్బం యథా సంసన్దతి సమేతి, తథా వేదితబ్బం. భిక్ఖునీనంయేవ సాధారణాని సిక్ఖాపదానిపి భిక్ఖు సిక్ఖతి, ఏవమఞ్ఞోపి అన్హాపితపుబ్బకో భిక్ఖు తం సిక్ఖాపదం సిక్ఖతి ఏవ తదత్థకోసల్లత్థన్తి కత్వా సబ్బమ్పి సిక్ఖాపదం సమసిక్ఖతా నామాతి. యం తం వుత్తన్తి సమ్బన్ధో. ‘‘తిస్సో ఇత్థియో’’తిఆదివిభఙ్గోతంనియామకోతిలక్ఖణత్తా వత్థునియమనత్థం వుత్తం. తేన అమనుస్సిత్థిప్పసఙ్గేన కతే సువణ్ణరజతాదిమయే పటిక్ఖిపతి. ఇతో పట్ఠాయ యే చ ‘‘తయో అత్థవసే పటిచ్చ విభఙ్గో పవత్తతీ’’తి పుబ్బే వుత్తా, తే యథాసమ్భవం యోజేత్వా వేదితబ్బా.

పఠమచతుక్కకథావణ్ణనా

౫౭. ఆపత్తి పారాజికా అస్స హోతీతి ఏత్థ యస్మా సా అకుసలా ఆపత్తి తస్స భిక్ఖునో సీలసమ్భవం అభిభవతి, రాగాభిభవే తస్మిం పారాజికాతి లద్ధనామా పుబ్బభాగే ఆపన్నా దుక్కటథుల్లచ్చయాదయో ఆపత్తియో అభిభవిత్వా వినాసేత్వా సయమేవేకా అస్స. వత్థునా సభాగాహి వా అసభాగాహి వా అఞ్ఞాహి పారాజికత్తేన సమానజాతికాహి ఆపత్తీహి సయం నాభిభవీయతీతి ఏకే. తం తం పుబ్బే విచారితమేవ. యదా పన చతస్సోపి పారాజికాపత్తియో ఏకతో హోన్తి, తదా తా తస్స భిక్ఖునో భిక్ఖుభావం అభిభవన్తి, అభిక్ఖుం కరోన్తి, అనుపసమ్పన్నం కరోన్తి, సమఞ్ఞాయపి భిక్ఖు న హోతి. ఓమసవాదపాచిత్తియం న జనేతీతి ఏకే. దుతియేన అత్థవికప్పేన పారాజికస్స ధమ్మస్స పత్తి సమ్పత్తి ఆపత్తీతి అత్థో సఙ్గహితో హోతీతి కత్వా ఆపత్తిసమ్పత్తివాదీనం సఙ్గహితో హోతి, యుజ్జతి చేసా పరసాపేక్ఖా. సాపత్తికో నామ సో భిక్ఖు హోతి, అఞ్ఞథా తస్స ఖణభఙ్గేన అనాపత్తికో భవేయ్య, న చ హోతీతి. కదా పన హోతీతి? యదా కాలం కరోతి, యదా చ సిక్ఖం పచ్చక్ఖాయ సామణేరాదిభూమియం తిట్ఠతి. యది ఏవం సిక్ఖాయ పచ్చక్ఖాతాయ పారాజికాపత్తి పచ్చక్ఖాతా హోతి సిక్ఖా చాతి ఉభయం తస్స ఏకతో అత్థి, సఙ్ఘాదిసేసాదిఆపత్తి సిక్ఖాపచ్చక్ఖానేన కిం న పచ్చక్ఖాతా, పున ఉపసమ్పన్నేన దేసాపేతబ్బా. సిక్ఖాపచ్చక్ఖానం ఆపత్తివుట్ఠానం జాతం, అభిక్ఖు ఆపత్తితో వుట్ఠాతి, గహట్ఠో వుట్ఠాతి, సామణేరో వుట్ఠాతి, తతో వినయవిరోధా న వుట్ఠాతి. హఞ్చి పన వుట్ఠాతి గహట్ఠో, సామణేరో వా సీలసమ్పన్నోవ ఝానలాభీ అస్స, సోతాపత్తిఫలస్స వా అరహత్తఫలస్స వా లాభీ అస్స, పారాజికాపత్తియా సాపత్తికో అరహా అస్స. ఉక్ఖిత్తకో ఉప్పబ్బజితో వా పరివాసారహో మానత్తారహో ఉప్పబ్బజితో వా సీలసమ్పన్నో ఝానలాభీ అస్స, సోతాపత్తిఫలస్స, అరహత్తఫలస్స వా లాభీ అస్స, సాపత్తికో సన్తరాయికో అరహా అస్స, సో పున ఉపసమ్పన్నో పరివాసం, మానత్తం వా దత్వా అబ్భేతబ్బో ఉక్ఖిత్తకో ఓసారేతబ్బోతి సమానో అయం ఉపలబ్భోతి.

అయం పనేత్థ వినిచ్ఛయో – పారాజికం ధమ్మం ఆపన్నో యావ భిక్ఖుభావం పటిజానాతి సాదియతి సంవాసం, సన్తరాయికత్తా ఉపోసథదివసాదీసు గహట్ఠస్స వియ సయమేవ సీలం సమాదియన్తస్సపి న సీలసమాదానం రుహతి, పగేవ ఝానాదీని. సో చే భిక్ఖుభావం న సాదియతి న పటిజానాతి సంవాసం న సాదియతి, కేవలం భిక్ఖూనం ఆవికత్వా రాజవేరిచోరాదిభయేన కాసావం న పరిచ్చజతి, అనుపసమ్పన్నోవ హోతి సహసేయ్యాదిం జనేతి, సీలస్స చ ఝానాదీనఞ్చ భాగీ హోతి. వుత్తఞ్హేతం భగవతా –

‘‘ఆపన్నేన విసుద్ధాపేక్ఖేన సన్తీ ఆపత్తి ఆవికాతబ్బా, ఆవికతా హిస్స ఫాసు హోతి, పఠమస్స ఝానస్స అధిగమాయా’’తిఆది (మహావ. ౧౩౪-౧౩౫).

తత్థ సన్తీ ఆపత్తీతి సావసేసానవసేసప్పభేదా సబ్బాపి ఆపత్తి ఆపన్నా అధిప్పేతా. ఏవం సన్తేపి పగేవ గహట్ఠాదిభూమియం ఠితో ఝానాదీనం భాగీ అస్స సుద్ధన్తే ఠితత్తా, యో పన ఉక్ఖిత్తకో అనోసారితో, గరుధమ్మం వా ఆపజ్జిత్వా అవుట్ఠితో సిక్ఖం పచ్చక్ఖాయ గహట్ఠాదిభూమియం ఠితో, న సో ఝానాదీనం భాగీయేవ భవతి న సుద్ధన్తే ఠితత్తా, సకరణీయత్తా చ, తేనేవ భగవతా ‘‘సో పున ఉపసమ్పన్నో ఓసారేతబ్బో’’తి వుత్తం, తస్మా తస్స పుగ్గలస్స తే భిక్ఖుకాలే ఆపన్నా అన్తరాయికా ధమ్మా విప్పటిసారం జనయిత్వా అవిప్పటిసారమూలకానం పామోజ్జాదీనం సమ్భవం నివారేన్తి, నో సకాసావేసుయేవ. నో చే నివారేన్తి, సమ్భవతి. గరుకం ఆపజ్జిత్వా భిక్ఖూనం ఆవికత్వా చే ఉప్పబ్బజితో, పకతత్తో హుత్వా ఉప్పబ్బజితోతి కత్వా ఝానాదీనం భాగీ అస్స ‘‘ఆవికతా హిస్స ఫాసు హోతీ’’తి వుత్తత్తా. పగేవ భిక్ఖుకాలే, న త్వేవ ఉక్ఖిత్తకో సకరణీయత్తాతి ఏకే. తదనువత్తనకో పన తం లద్ధిం పహాయ భాగీ అస్స. న, భిక్ఖవే, సగహట్ఠాయ పరిసాయ (మహావ. ౧౫౪) సిక్ఖాపచ్చక్ఖాతకస్స అన్తిమవత్థుం అజ్ఝాపన్నకస్స నిసిన్నపరిసాయాతి (మహావ. ౧౮౩) ఏత్థ గహట్ఠో నామ పకతియా గిహిలిఙ్గే ఠితో. సిక్ఖం పచ్చక్ఖాయ భిక్ఖులిఙ్గే ఠితో సిక్ఖాపచ్చక్ఖాతకో. సో సకాసావేసు సాపేక్ఖత్తా సామణేరభావం పత్థయమానో తేనేవ లిఙ్గేన తీహి సరణగమనేహి సామణేరో హోతి. అన్తిమవత్థుం అజ్ఝాపన్నో సంవాసం సాదియన్తోపి పచ్ఛా పుబ్బే వుత్తక్కమేన అసాదియిత్వా సామణేరభావం పత్థయమానో సిక్ఖాపచ్చక్ఖాతకో వియ తీహి సరణగమనేహి సామణేరో హోతి, న పున కాసావం పటిగ్గాహాపేతబ్బో భిక్ఖూహి పఠమం దిన్నలిఙ్గేయేవ ఠితత్తా. యో పన పారాజికో చోదియమానో పరాజిత్వా ‘‘హన్ద, భన్తే, సామణేరో భవామి, సరణాని దేథా’’తి వదతి, ‘‘సాధు గణ్హాహీ’’తి న వత్తబ్బో, గిహిలిఙ్గే ఠపేత్వా పున కాసాయాని పటిగ్గాహాపేత్వా పబ్బాజేతబ్బో. ‘‘ఇదం పన సబ్బం అత్తనో మతియా వుత్తత్తా విచారేత్వా గహేతబ్బ’’న్తి ఆచరియో వదతి. పవేసనం నామ అఙ్గజాతం పవేసేన్తస్స అఙ్గజాతేన సమ్ఫుసనం. పవిట్ఠం నామ యావ మూలా పవేసేన్తస్స విప్పకతకాలే వాయామకాలో. సుక్కవిస్సట్ఠిసమయే అఙ్గజాతం ఠితం నామ. ఉద్ధరణం నామ నీహరణకాలో. గణ్ఠిపదే పన ‘‘వాయామతో ఓరమిత్వా ఠానం ఠితం నామా’’తి వుత్తం, తం అసఙ్కరతో దస్సనత్థం వుత్తం. పవేసనపవిట్ఠఉద్ధరణకాలేసుపి సుక్కవిస్సట్ఠి హోతియేవ.

పఠమచతుక్కకథావణ్ణనా నిట్ఠితా.

ఏకూనసత్తతిద్విసతచతుక్కకథావణ్ణనా

౫౯-౬౦. ‘‘మతం యేభుయ్యేన అక్ఖాయిత’’న్తి వచనతో అమతం యేభుయ్యేన ఖాయితమ్పి పారాజికవత్థుమేవాతి దస్సేతి. సబ్బసో ఖాయితం, ఉప్పాటితం వా థుల్లచ్చయవత్థుమేవాతి దస్సేతి, తథా ‘‘యేభుయ్యేన ఖాయిత’’న్తి వచనతో మతం సబ్బఖాయితం, ఉప్పాటితం వా దుక్కటవత్థూతి దస్సేతి. న చ సావసేసం పఞ్ఞపేన్తి. కిం కారణా? ఇదఞ్హి సిక్ఖాపదం లోకవజ్జం, న పణ్ణత్తివజ్జం. తత్థ సిక్ఖాపదన్తి పారాజికం అధిప్పేతం. తత్థ థుల్లచ్చయమ్పి హి లోకవజ్జం, న పణ్ణత్తివజ్జం. అథ వా ఉభయమ్పి అనవసేసం పఞ్ఞత్తం. పారాజికఖేత్తే హి హేట్ఠిమకోటిం పాపేత్వా ఠపితే తతో పరం థుల్లచ్చయన్తి పఞ్ఞత్తమేవ హోతి. తత్థ థుల్లచ్చయఖేత్తమ్పి పారాజికఖేత్తం వియ హేట్ఠిమపరిచ్ఛేదేన వుత్తన్తి వేదితబ్బం. ఉపడ్ఢక్ఖాయితే థుల్లచ్చయన్తి యత్థ నిమిత్తం ఖాయితం, తం దుక్కటవత్థూతి వేదితబ్బం. ఏత్థాహ – పణ్ణత్తివజ్జం కిం సావసేసమేవ భగవా పఞ్ఞాపేతీతి? న. ఏకంసతో పన యథాసమ్భవం తత్థ తత్థ పకాసయిస్సామ, కిమత్థం పన భగవా ఉపడ్ఢక్ఖాయితే పారాజికం న పఞ్ఞాపేసీతి అయం తావ అపుచ్ఛా బుద్ధవిసయత్తా వినయపఞ్ఞత్తియా. ఇదం పనేత్థ కారణపతిరూపకం ‘‘ఉపడ్ఢభావస్స దుబ్బినిచ్ఛయత్తా’’తి. యేభుయ్యేన ఖాయితం నామ వచ్చమగ్గపస్సావమగ్గముఖానం చతూసు కోట్ఠాసేసు ద్వే కోట్ఠాసే అతిక్కమ్మ యావ తతియకోట్ఠాసపరియోసానా ఖాదితం, తతియకోట్ఠాసం అతిక్కమ్మ యావ చతుత్థకోట్ఠాసపరియోసానా దుక్కటవత్థు.

యదిపి నిమిత్తం సబ్బసో ఖాయితన్తి ‘‘జీవమానకసరీరంయేవ సన్ధాయ వుత్త’’న్తి వదన్తి, తం వీమంసిత్వా గహేతబ్బం. అల్లసరీరేతి అభినవే, అకుథితే వా మనుస్సానం జీవమానసరీరే అక్ఖినాసాదీసు థుల్లచ్చయమేవ. తిరచ్ఛానగతానం హత్థిఅస్సాదీనం నాసాయ వత్థికోసే చ థుల్లచ్చయన్తి ‘‘అమగ్గేన అమగ్గం పవేసేతి, ఆపత్తి థుల్లచ్చయస్సా’’తి ఇమాయ పాళియా అత్థవిసేసేనేత్థ వుత్తం. ఉపకచ్ఛకాదీసు దుక్కటం, సబ్బేసమ్పి తిరచ్ఛానగతానం అక్ఖికణ్ణవణేసు దుక్కటం, అవసేససరీరేపి దుక్కటమేవాతి ఇదం వినీతవత్థుస్మిం ‘‘ఏహి, భన్తే, మేథునం ధమ్మం పటిసేవా’’తి. ‘‘అలం భగిని నేతం కప్పతీ’’తి (పారా. ౭౯) ఇమినా తావ మేథునరాగాభావో దస్సితో హోతి. ‘‘ఏహి, భన్తే, ఊరున్తరికాయ ఘట్టేహి…పే… సో భిక్ఖు తథా అకాసీ’’తి ఇమినా తావ మోచనస్సాదో దస్సితో హోతి, తేనేవాహ భగవా ‘‘ఆపత్తి సఙ్ఘాదిసేసస్సా’’తి. ‘‘యో పన మేథునరాగేన ఊరున్తరికాయ ఘట్టేతి, తస్స దుక్కట’’న్తి సిద్ధన్తి కత్వా వుత్తం.

మనుస్సానం అక్ఖికణ్ణవణాది థుల్లచ్చయవత్థు, తిరచ్ఛానగతానం దుక్కటవత్థూతి ఏత్థ దువిఞ్ఞేయ్యో పాళిలేసో, తస్మా ‘‘న చ, భిక్ఖవే, రత్తచిత్తేన అఙ్గజాతం ఛుపితబ్బం, యో ఛుపేయ్య, ఆపత్తి థుల్లచ్చయస్సా’’తి వచనతో రత్తచిత్తేన అక్ఖికణ్ణవణం ఛుపన్తస్స దుక్కటన్తి సిద్ధన్తి అయం చమ్మక్ఖన్ధకే పాళిలేసోతి వేదితబ్బో. ‘‘జీవమానకపురిసస్సాతి జీవమానకసద్దో మతే వత్తబ్బమేవ నత్థీతి ఞాపనత్థం వుత్తో’’తి వదన్తి. మహాఅట్ఠకథాయం పనాతి ఇదం కిఞ్చాపి ‘‘కత్వా మహాఅట్ఠకథం సరీర’’న్తి వుత్తం, అథ ఖో సేసఅట్ఠకథాసు ‘‘మేథునరాగేన ముఖేనా’’తి వచనాభావతో తత్థేవ భావతో తం వచనం పాళివచనేన సంసన్దిత్వా దస్సనత్థం వుత్తం. అనుగణ్ఠిపదే పన ‘‘తం సబ్బమ్పీతి మహాఅట్ఠకథాయమేవ మేథునరాగేన ఇత్థియా నిమిత్తం అప్పవేసేన్తో ఛుపతి, థుల్లచ్చయ’’న్తి చ వుత్తం. ‘‘మేథునరాగేన ముఖేనా’’తిపి కత్థచి, పాళియం అవిసేసేన ‘‘న చ, భిక్ఖవే, రత్తచిత్తేన అఙ్గజాతం ఛుపితబ్బ’’న్తి వుత్తం, తస్మా ‘‘తం సబ్బ’’న్తి వుత్తం. పురిమం పసంసన్తీతి తిరచ్ఛానగతి…పే… వుత్తనయేనేవ థుల్లచ్చయం, కాయసంసగ్గరాగేన దుక్కటన్తిఆదిఅట్ఠకథావచనేహి సంసన్దనతో. ‘‘తం సబ్బమ్పి…పే… పురిమం పసంసన్తీ’’తి ఇదం సఙ్గీతితో పచ్ఛా సీహళదీపకేహి ఆచరియేహి పాళియా, అట్ఠకథాయఞ్చ వుత్తవచనం సంసన్దిత్వా వుత్తవినిచ్ఛయోతి వుత్తం. ఏత్థ ఇతరథా హీతి పకతిముఖేన. కస్మా దుక్కటన్తి చే? ‘‘అఙ్గులిబీజాదీని పవేసేన్తస్స దుక్కట’’న్తి వుత్తత్తా యుత్తం. తిరచ్ఛానగతిత్థియా పస్సావమగ్గన్తి ఏత్థ మహాఅట్ఠకథాయమ్పి పుబ్బే ‘‘నిమిత్త’’న్తి వత్వా ఏత్థ ‘‘పస్సావమగ్గ’’న్తి వుత్తత్తా అవసేసనిమిత్తే దుక్కటన్తి యుత్తం వియ దిస్సతి. వుత్తనయేనేవాతి మేథునరాగేన. థుల్లచ్చయన్తి చ ఖన్ధకే పస్సావనిమిత్తవసేనేవాగతత్తా ఉపపరిక్ఖిత్వా గహేతబ్బం.

ఏకూనసత్తతిద్విసతచతుక్కకథావణ్ణనా నిట్ఠితా.

సన్థతచతుక్కభేదకకథావణ్ణనా

౬౧-౨. ఇత్థినిమిత్తం ఖాణుం కత్వాతి ఇత్థినిమిత్తస్స అన్తో ఖాణుం పవేసేత్వా సమతలం వా కత్వా అతిరిత్తం వా ఖాణుం ఘట్టేన్తస్స దుక్కటం పవేసాభావా. ఈసకం అన్తో పవేసేత్వా ఠితం ఖాణుమేవ చే అఙ్గజాతేన ఛుపతి, పారాజికం. ‘‘ఉప్పలగన్ధా ఉప్పలభావా’’తిపి దీపవాసినో పఠన్తి కిర. సుత్తం భిక్ఖుమ్హీతి సేవనచిత్తం ఉపట్ఠితేతి (పారా. ౫౭) ఏత్థ వియ. ‘‘సుత్తభిక్ఖుమ్హీ’’తి చ పఠన్తి, తం ఉజుకమేవ.

సన్థతచతుక్కభేదకకథావణ్ణనా నిట్ఠితా.

పదభాజనీయవణ్ణనా నిట్ఠితా.

పకిణ్ణకకథావణ్ణనా

పకిణ్ణకే యాని సిక్ఖాపదాని ‘‘కిరియానీ’’తి వుచ్చన్తి, తేసం వసేన కాయో, వాచా చ సహ విఞ్ఞత్తియా వేదితబ్బా. అకిరియానం వసేన వినా విఞ్ఞత్తియా వేదితబ్బా, చిత్తం పనేత్థ అప్పమాణం భూతారోచనసముట్ఠానస్స కిరియత్తా, అచిత్తకత్తా చ. తత్థ కిరియా ఆపత్తియా అనన్తరచిత్తసముట్ఠానా వేదితబ్బా. అవిఞ్ఞత్తిజనకమ్పి ఏకచ్చం బాహుల్లనయేన ‘‘కిరియ’’న్తి వుచ్చతి, యథయిదం పఠమపారాజికం విఞ్ఞత్తియా అభావేపి ‘‘సో చే సాదియతి, ఆపత్తి పారాజికస్సా’’తి హి వుత్తం ‘‘న సాదియతి అనాపత్తీ’’తి చ. విఞ్ఞత్తిసఙ్ఖాతాపి కిరియా వినా సేవనచిత్తేన న హోతి చిత్తజత్తా, వికారరూపత్తా, చిత్తానుపరివత్తికత్తా చ. తస్మా కిరియాసఙ్ఖాతమిదం విఞ్ఞత్తిరూపం ఇతరం చిత్తజరూపం వియ జనకచిత్తేన వినా న తిట్ఠతి, ఇతరం సద్దాయతనం తిట్ఠతి, తస్మా కిరియాయ సతి ఏకన్తతో తజ్జనకం సేవనచిత్తం అత్థియేవాతి కత్వా న సాదియతి అనాపత్తీతి న యుజ్జతి. యస్మా విఞ్ఞత్తిజనకమ్పి సమానం సేవనచిత్తం న సబ్బకాలం విఞ్ఞత్తిం జనేతి, తస్మా వినాపి విఞ్ఞత్తియా సయం ఉప్పజ్జతీతి కత్వా ‘‘సాదియతి, ఆపత్తి పారాజికస్సా’’తి వుత్తం. నుప్పజ్జతి చే, న సాదియతి నామ, తస్స అనాపత్తి, తేనేవ భగవా ‘‘కించిత్తో త్వం భిక్ఖూ’’తి చిత్తేనేవ ఆపత్తిం పరిచ్ఛిన్దతి, న కిరియాయాతి వేదితబ్బం. ఏత్తావతా ఛ ఆపత్తిసముట్ఠానాని, తాని ఏవ ఆపత్తికరా ధమ్మా నామాతి చ, చతూహాకారేహి ఆపత్తిం ఆపజ్జతి కాయేన వాచాయ కాయవాచాహి కమ్మవాచాయ ఆపజ్జతీతి చ ఏతాని సుత్తపదాని అవిరోధితాని హోన్తి, అఞ్ఞథా విరోధితాని. కథం? యఞ్హి ఆపత్తిం కమ్మవాచాయ ఆపజ్జతి, న తత్థ కాయాదయోతి ఆపన్నం, తతో కమ్మవాచాయ సద్ధిం ఆపత్తికరా ధమ్మా సత్తాతి ఆపజ్జతి, అథ తత్థాపి కాయాదయో ఏకతో వా నానాతో వా లబ్భన్తి. ‘‘చతూహి ఆకారేహీ’’తి న యుజ్జతి, ‘‘తీహాకారేహి ఆపత్తిం ఆపజ్జతీ’’తి వత్తబ్బం సియాతి ఏవం విరోధితాని హోన్తి. కథం అవిరోధితానీతి? సవిఞ్ఞత్తికావిఞ్ఞత్తికభేదభిన్నత్తా కాయాదీనం. యా కిరియా ఆపత్తి, తం ఏకచ్చం కాయేన సవిఞ్ఞత్తికేన ఆపజ్జతి, ఏకచ్చం సవిఞ్ఞత్తియా వాచాయ, ఏకచ్చం సవిఞ్ఞత్తికాహి కాయవాచాహి ఆపజ్జతి. యా పన అకిరియా ఆపత్తి, తం ఏకచ్చం కమ్మవాచాయ ఆపజ్జతి, తఞ్చ ఖో అవసిట్ఠాహి అవిఞ్ఞత్తికాహి కాయవాచాహియేవ, న వినా ‘‘నో చే కాయేన వాచాయ పటినిస్సజ్జతి, కమ్మవాచాపరియోసానే ఆపత్తి సఙ్ఘాదిసేసస్సా’’తి (పారా. ౪౧౪, ౪౨౧) వచనతో. అవిసేసేన వా ఏకచ్చం ఆపత్తిం కాయేన ఆపజ్జతి, ఏకచ్చం వాచాయ, ఏకచ్చం కాయవాచాహి. యం పనేత్థ కాయవాచాహి, తం ఏకచ్చం కేవలాహి కాయవాచాహి ఆపజ్జతి, ఏకచ్చం కమ్మవాచాయ ఆపజ్జతీతి అయమత్థో వేదితబ్బోతి ఏవం అవిరోధితాని హోన్తి.

తత్రాయం సమాసతో అత్థవిభావనా – కాయేన ఆపజ్జతీతి కాయేన సవిఞ్ఞత్తికేన అకత్తబ్బం కత్వా ఏకచ్చం ఆపజ్జతి, అవిఞ్ఞత్తికేన కత్తబ్బం అకత్వా ఆపజ్జతి, తదుభయమ్పి కాయకమ్మం నామ. అకతమ్పి హి లోకే ‘‘కత’’న్తి వుచ్చతి ‘‘ఇదం దుక్కటం మయా, యం మయా పుఞ్ఞం న కత’’న్తి ఏవమాదీసు, సాసనే చ ‘‘ఇదం తే, ఆవుసో ఆనన్ద, దుక్కటం, యం త్వం భగవన్తం న పుచ్ఛీ’’తిఆదీసు (చూళవ. ౪౪౩), ఏవమిధ వినయపరియాయే కాయేన అకరణీయమ్పి ‘‘కాయకమ్మ’’న్తి వుచ్చతి, అయమేవ నయో వాచాయ ఆపజ్జతీతిఆదీసు. తత్థ సముట్ఠానగ్గహణం కత్తబ్బతో వా అకత్తబ్బతో వా కాయాదిభేదాపేక్ఖమేవ ఆపత్తిం ఆపజ్జతి, న అఞ్ఞథాతి దస్సనత్థం. కిరియాగ్గహణం కాయాదీనం సవిఞ్ఞత్తికావిఞ్ఞత్తికభేదదస్సనత్థం. సఞ్ఞాగ్గహణం ఆపత్తియా అఙ్గానఙ్గచిత్తవిసేసదస్సనత్థం, తేన యం చిత్తం కిరియాలక్ఖణే, అకిరియాలక్ఖణే వా సన్నిహితం, యతో వా కిరియా వా అకిరియా వా హోతి, న తం అవిసేసేన ఆపత్తియా అఙ్గం వా అనఙ్గం వా హోతి, కిన్తు యాయ సఞ్ఞాయ ‘‘సఞ్ఞావిమోక్ఖ’’న్తి వుచ్చతి, తాయ సమ్పయుత్తం చిత్తం అఙ్గం, ఇతరం అనఙ్గన్తి దస్సితం హోతి. ఇదాని యేన చిత్తేన సిక్ఖాపదం సచిత్తకం హోతి, యదభావా అచిత్తకం, తేన తస్స అవిసేసేన సావజ్జత్తా లోకవజ్జభావోవ వుచ్చతి, కిన్తు సావజ్జంయేవ సమానం ఏకచ్చం లోకవజ్జం ఏకచ్చం పణ్ణత్తివజ్జన్తి దస్సనత్థం లోకవజ్జగ్గహణం. చిత్తమేవ యస్మా ‘‘లోకవజ్జ’’న్తి వుచ్చతి, తస్మా మనోకమ్మమ్పి సియా ఆపత్తీతి అనిట్ఠప్పసఙ్గనివారణత్థం కమ్మగ్గహణం. యం పనేత్థ అకిరియాలక్ఖణం కమ్మం, తం కుసలత్తికవినిముత్తం సియాతి అనిట్ఠప్పసఙ్గనివారణత్థం కుసలత్తికగ్గహణం. యా పనేత్థ అబ్యాకతా ఆపత్తి, తం ఏకచ్చం అవేదనమ్పి సఞ్ఞావేదయితనిరోధసమాపన్నో ఆపజ్జతీతి కత్వా వేదనాత్తికం ఏత్థ న లబ్భతీతి అనిట్ఠప్పసఙ్గనివారణత్థం వేదనాత్తికగ్గహణం కతన్తి వేదితబ్బం. సిక్ఖాపదఞ్హి సచిత్తకపుగ్గలవసేన ‘‘తిచిత్తం తివేదన’’న్తి లద్ధవోహారం అచిత్తకేనాపన్నమ్పి ‘‘తిచిత్తం తివేదన’’మిచ్చేవ వుచ్చతి. తత్రిదం సుత్తం ‘‘అత్థాపత్తి అచిత్తకో ఆపజ్జతి అచిత్తకో వుట్ఠాతి (పరి. ౩౨౪). అత్థాపత్తి కుసలచిత్తో ఆపజ్జతి కుసలచిత్తో వుట్ఠాతీ’’తిఆది (పరి. ౪౭౦). అనుగణ్ఠిపదే పన ‘‘సఞ్ఞా సదా అనాపత్తిమేవ కరోతి, చిత్తం ఆపత్తిమేవ, అచిత్తకం నామ వత్థుఅవిజాననం, నోసఞ్ఞావిమోక్ఖం వీతిక్కమజాననం, ఇదమేతేసం నానత్త’’న్తి వుత్తం.

సబ్బసఙ్గాహకవసేనాతి సబ్బసిక్ఖాపదానం సఙ్గహవసేన. భిక్ఖునియా చీవరదానాది కిరియాకిరియతో. జాతరూపరజతపటిగ్గహణాది సియా కిరియతో. ఉపనిక్ఖిత్తాపటిక్ఖేపే సియా అకిరియతో. దేసితవత్థుకపమాణాతిక్కన్తకుటికరణే సియా కిరియతో, అదేసితవత్థుకపమాణాతిక్కన్తకరణే సియా కిరియాకిరియతో. యం చిత్తఙ్గం లభతియేవాతి కాయచిత్తం వాచాచిత్తన్తి ఏవం. వినాపి చిత్తేనాతి ఏత్థ వినాపి చిత్తేన సహాపి చిత్తేనాతి అధిప్పాయో. యో సో సవిఞ్ఞత్తికో, అవిఞ్ఞత్తికో చ వుత్తో కాయో, తస్స కమ్మం కాయకమ్మం, తథా వచీకమ్మం. తత్థ సవిఞ్ఞత్తికో కాయో ఉప్పత్తియా కమ్మం సాధేతి, ఇతరో అనుప్పత్తియా. తథా వాచాతి వేదితబ్బం, సిక్ఖాపదన్తి ‘‘యో తత్థ నామకాయో పదకాయో’’తి వచనతో వీతిక్కమే యుజ్జతీతి వుత్తం. ‘‘హసితుప్పాదవోట్ఠబ్బనానిపి ఆపత్తిసముట్ఠాపకచిత్తాని. ఇదమ్పి న మయా పరిచ్ఛిన్నన్తి హసమానో పస్సతి యదా, తదా వోట్ఠబ్బనం జవనగతిక’’న్తి అనుగణ్ఠిపదే వుత్తం. అభిఞ్ఞాచిత్తాని పఞ్ఞత్తిం అజానిత్వా ఇద్ధివికుబ్బనాదికాలే గహేతబ్బాని.

ఏత్థ పన యో పన భిక్ఖు భిక్ఖూనం సిక్ఖాసాజీవసమాపన్నో…పే… మేథునం ధమ్మం పటిసేవన్తో అత్థి కోచి పారాజికో హోతి అసంవాసో, అత్థి కోచి న పారాజికో హోతి అసంవాసో. దుక్కటథుల్లచ్చయవత్థూసు పటిసేవన్తో అత్థి కోచి న పారాజికో. పక్ఖపణ్డకో అపణ్డకపక్ఖే ఉపసమ్పన్నో పణ్డకపక్ఖే మేథునం ధమ్మం పటిసేవన్తో సో పారాజికం ఆపత్తిం నాపజ్జతీతి న పారాజికో నామ. న హి అభిక్ఖునో ఆపత్తి నామ అత్థి. సో అనాపత్తికత్తా అపణ్డకపక్ఖే ఆగతో కిం అసంవాసో హోతి న హోతీతి? హోతి, ‘‘అభబ్బో తేన సరీరబన్ధనేనా’’తి (పారా. ౫౫; మహావ. ౧౨౯) హి వుత్తం. ‘‘యో పన, భిక్ఖు, భిక్ఖూనం…పే… అసంవాసో’’తి (పారా. ౪౪) వుత్తత్తా యో పన భిక్ఖుభావేన మేథునం ధమ్మం పటిసేవతి, సో ఏవ అభబ్బో. నాయం అపారాజికత్తాతి చే? న, ‘‘బ్యత్తేన భిక్ఖునా పటిబలేన సఙ్ఘో ఞాపేతబ్బో’’తి (మహావ. ౮౬) వుత్తట్ఠానే యథా అభిక్ఖునా కమ్మవాచాయ సావితాయపి కమ్మం రుహతి కమ్మవిపత్తియా అసమ్భవతో, ఏవంసమ్పదమిదం దట్ఠబ్బం. తత్రిదం యుత్తి – ఉపసమ్పన్నపుబ్బో ఏవ చే కమ్మవాచం సావేతి, సఙ్ఘో చ తస్మిం ఉపసమ్పన్నసఞ్ఞీ, ఏవఞ్చే కమ్మం రుహతి, న అఞ్ఞథాతి నో ఖన్తీతి ఆచరియో. గహట్ఠో వా తిత్థియో వా పణ్డకో వా అనుపసమ్పన్నసఞ్ఞీ కమ్మవాచం సావేతి, సఙ్ఘేన కమ్మవాచా న వుత్తా హోతి, ‘‘సఙ్ఘో ఉపసమ్పాదేయ్య, సఙ్ఘో ఉపసమ్పాదేతి, ఉపసమ్పన్నో సఙ్ఘేనా’’తి (మహావ. ౧౨౭) హి వచనతో సఙ్ఘేన కమ్మవాచాయ వత్తబ్బాయ సఙ్ఘపరియాపన్నేన, సఙ్ఘపరియాపన్నసఞ్ఞితేన వా ఏకేన వుత్తా సఙ్ఘేన వుత్తావ హోతీతి వేదితబ్బో, అయమేవ సబ్బకమ్మేసు యుత్తి. తథా అత్థి మేథునం ధమ్మం పటిసేవన్తో కోచి నాసేతబ్బో ‘‘యో భిక్ఖునీదూసకో, అయం నాసేతబ్బో’’తి వుత్తత్తా ఏవ, సో అనుపసమ్పన్నోవ, సహసేయ్యాపత్తిఆదిం జనేతి, తస్స ఓమసనే చ దుక్కటం హోతి. అభిక్ఖునియా మేథునం ధమ్మం పటిసేవన్తో న నాసేతబ్బో ‘‘అన్తిమవత్థుం అజ్ఝాపన్నో, భిక్ఖవే, అనుపసమ్పన్నో…పే… నాసేతబ్బో’’తి పాళియా అభావతో. తేనేవ సో ఉపసమ్పన్నసఙ్ఖ్యం గచ్ఛతి, న సహసేయ్యాపత్తాదిం జనేతి, కేవలం అసంవాసోతి కత్వా గణపూరకో న హోతి, ఏకకమ్మం ఏకుద్దేసోపి హి సంవాసోతి వుత్తో. సమసిక్ఖతాపి సంవాసోతి కత్వా సో తేన సద్ధిం నత్థీతి పదసోధమ్మాపత్తిం పన జనేతీతి కారణచ్ఛాయా దిస్సతి. యథా భిక్ఖునియా సద్ధిం భిక్ఖుసఙ్ఘస్స ఏకకమ్మాదినో సంవాసస్స అభావా భిక్ఖునీ అసంవాసా భిక్ఖుస్స, తథా భిక్ఖు చ భిక్ఖునియా, పదసోధమ్మాపత్తిం పన జనేతి. తథా ‘‘అన్తిమవత్థుం అజ్ఝాపన్నోపి ఏకచ్చో యో నాసేతబ్బో’’తి అవుత్తోతి ఇమినా నిదస్సనేన సా కారణచ్ఛాయా గహణం న గచ్ఛతి.

అపి చ ‘‘భిక్ఖు సుత్తభిక్ఖుమ్హి విప్పటిపజ్జతి, పటిబుద్ధో సాదియతి, ఉభో నాసేతబ్బా’’తి (పారా. ౬౬) చ, ‘‘తేన హి, భిక్ఖవే, మేత్తియం భిక్ఖునిం నాసేథా’’తి (పారా. ౩౮౪) చ వచనతో యో సఙ్ఘమజ్ఝం పవిసిత్వా అనువిజ్జకేన అనువిజ్జియమానో పరాజాపితో, సోపి అనుపసమ్పన్నోవ, న ఓమసవాదపాచిత్తియం జనేతీతి వేదితబ్బం. కిఞ్చాపి ‘‘ఉపసమ్పన్నం ఉపసమ్పన్నసఞ్ఞీ ఖుంసేతుకామో’’తి పాళి నత్థి, కిఞ్చాపి కఙ్ఖావితరణియం ‘‘యం అక్కోసతి, తస్స ఉపసమ్పన్నతా, అనఞ్ఞాపదేసేన జాతిఆదీహి అక్కోసనం, ‘మం అక్కోసతీ’తి జాననా, అత్థపురేక్ఖారతాదీనం అభావోతి ఇమానేత్థ చత్తారి అఙ్గానీ’’తి (కఙ్ఖా. అట్ఠ. ఓమసవాదసిక్ఖాపదవణ్ణనా) వుత్తం, తథాపి దుట్ఠదోససిక్ఖాపదే ‘‘అసుద్ధో హోతి పుగ్గలో అఞ్ఞతరం పారాజికం ధమ్మం అజ్ఝాపన్నో, తఞ్చే సుద్ధదిట్ఠి సమానో ఓకాసం కారాపేత్వా అక్కోసాధిప్పాయో వదేతి, ఆపత్తి ఓమసవాదస్సా’’తి (పారా. ౩౮౯) వచనతో అసుద్ధే ఉపసమ్పన్నసఞ్ఞాయ ఏవ ఓమసన్తస్స పాచిత్తియం. అసుద్ధదిట్ఠిస్స దుక్కటం. ‘‘సుద్ధో హోతి పుగ్గలో, అఞ్ఞతరం పారాజికం ధమ్మం అనజ్ఝాపన్నో, తఞ్చే సుద్ధదిట్ఠి సమానో ఓకాసం కారాపేత్వా అక్కోసాధిప్పాయో వదేతి, ఆపత్తి ఓమసవాదస్సా’’తి (పారా. ౩౮౯) వచనతో పన కఙ్ఖావితరణియం ‘‘తస్స ఉపసమ్పన్నతా ఉపసమ్పన్నసఞ్ఞితా’’తి న వుత్తం అనేకంసికత్తా తస్స అఙ్గస్సాతి వేదితబ్బం.

అపి చేత్థ సిక్ఖాపచ్చక్ఖాతకచతుక్కం వేదితబ్బం, అత్థి పుగ్గలో సిక్ఖాపచ్చక్ఖాతకో న సిక్ఖాసాజీవసమాపన్నో, అత్థి సిక్ఖాసాజీవసమాపన్నో న సిక్ఖాపచ్చక్ఖాతకో, అత్థి సిక్ఖాపచ్చక్ఖాతకో చేవ సిక్ఖాసాజీవసమాపన్నో చ, అత్థి నేవ సిక్ఖాపచ్చక్ఖాతకో న సిక్ఖాసాజీవసమాపన్నో. తత్థ తతియో భిక్ఖునీసిక్ఖాపచ్చక్ఖాతకో వేదితబ్బో. సా హి యావ న లిఙ్గం పరిచ్చజతి, కాసావే సఉస్సాహావ సమానా సామఞ్ఞా చవితుకామా సిక్ఖం పచ్చక్ఖన్తీపి భిక్ఖునీ ఏవ సిక్ఖాసాజీవసమాపన్నావ. వుత్తఞ్హి భగవతా ‘‘న, భిక్ఖవే, భిక్ఖునియా సిక్ఖాపచ్చక్ఖాన’’న్తి (చూళవ. ౪౩౪). కదా చ పన సా అభిక్ఖునీ హోతీతి? యదా సామఞ్ఞా చవితుకామా గిహినివాసనం నివాసేతి, సా ‘‘విబ్భన్తా’’తి సఙ్ఖ్యం గచ్ఛతి. వుత్తఞ్హి భగవతా ‘‘యదేవ సా విబ్భన్తా, తదేవ అభిక్ఖునీ’’తి (చూళవ. ౪౩౪). కిత్తావతా పన విబ్భన్తా హోతీతి? సామఞ్ఞా చవితుకామా కాసావేసు అనాలయా కాసావం వా అపనేతి, నగ్గా వా గచ్ఛతి, తిణపణ్ణాదినా వా పటిచ్ఛాదేత్వా గచ్ఛతి, కాసావంయేవ వా గిహినివాసనాకారేన నివాసేతి, ఓదాతం వా వత్థం నివాసేతి, సలిఙ్గేనేవ వా సద్ధిం తిత్థియేసు పవిసిత్వా కేసలుఞ్చనాదివతం సమాదియతి, తిత్థియలిఙ్గం వా సమాదియతి, తదా విబ్భన్తా నామ హోతి. తత్థ యా భిక్ఖునిలిఙ్గే ఠితావ తిత్థియవతం సమాదియతి, సా తిత్థియపక్కన్తకో భిక్ఖు వియ పచ్ఛా పబ్బజ్జమ్పి న లభతి, సేసా పబ్బజ్జమేవేకం లభన్తి, న ఉపసమ్పదం. పాళియం కిఞ్చాపి ‘‘యా సా, భిక్ఖవే, భిక్ఖునీ సకాసావా తిత్థాయతనం సఙ్కన్తా, సా ఆగతా న ఉపసమ్పాదేతబ్బా’’తి వచనతో యా పఠమం విబ్భమిత్వా పచ్ఛా తిత్థాయతనం సఙ్కన్తా, సా ఆగతా ఉపసమ్పాదేతబ్బాతి అనుఞ్ఞాతం వియ దిస్సతి. సఙ్గీతిఆచరియేహి పన ‘‘చతువీసతి పారాజికానీ’’తి వుత్తత్తా న పున సా ఉపసమ్పాదేతబ్బా, తస్మా ఏవ సిక్ఖాపచ్చక్ఖానం నానుఞ్ఞాతం భగవతా. అన్తిమవత్థుఅజ్ఝాపన్నా పన భిక్ఖునీ ఏవ. పక్ఖపణ్డకీపి భిక్ఖునీ ఏవ. కిన్తి పుచ్ఛా.

వినీతవత్థువణ్ణనా

౬౭. వినీతాని వినిచ్ఛితాని వత్థూని వినీతవత్థూని. తేసం తేసం ‘‘తేన ఖో పన సమయేన అఞ్ఞతరో భిక్ఖూ’’తిఆదీనం వత్థూనం పాటేక్కం నామగణనం ఉద్ధరిత్వా ఉద్ధరిత్వా ఊనాధికదోససోధనట్ఠేన ఉద్దానా చ తా మత్రాదిసిద్ధిగాథాహి ఛన్దోవిచితిలక్ఖణేన గాథా చాతి ‘‘ఉద్దానగాథా నామా’’తి వుత్తం, దే, సోధనే ఇతి ధాతుస్స రూపం ఉద్దానాతి వేదితబ్బం. ఇమా పన ఉద్దానగాథా ధమ్మసఙ్గాహకత్థేరేహి సఙ్గీతికాలే ఠపితా, కత్థాతి చే? పదభాజనీయావసానే. ‘‘వత్థుగాథా నామ ‘తేన ఖో పన సమయేన అఞ్ఞతరో భిక్ఖూ’తిఆదీనం ఇమేసం వినీతవత్థూనం నిదానానీ’’తి గణ్ఠిపదే వుత్తం, తస్మా తత్థ వుత్తనయేన వినీతవత్థూని ఏవ ‘‘వత్థుగాథా’’తి వుత్తాతి వేదితబ్బం. ఇదమేత్థ సమాసతో అధిప్పాయనిదస్సనం – ‘‘ఆపత్తిం త్వం, భిక్ఖు, ఆపన్నో పారాజిక’’న్తి మూలాపత్తిదస్సనవసేన వా, ‘‘అనాపత్తి, భిక్ఖు, పారాజికస్స, ఆపత్తి సఙ్ఘాదిసేసస్స, దుక్కటస్సా’’తి ఆపత్తిభేదదస్సనవసేన వా, ‘‘అనాపత్తి, భిక్ఖు, అసాదియన్తస్సా’’తి అనాపత్తిదస్సనవసేన వా యాని వత్థూని వినీతాని వినిచ్ఛితాని, తాని వినీతవత్థూని నామ. తేసం వినీతవత్థూనం నిదానవత్థుదీపికా తన్తి వత్థుగాథా నామ. ఉద్దానగాథావ ‘‘వత్థుగాథా’’తి వుత్తాతి ఏకే. తేసం ‘‘ఇమినా లక్ఖణేన ఆయతిం వినయధరా వినయం వినిచ్ఛినిస్సన్తీ’’తి వచనేన విరుజ్ఝతి. న హి ఉద్దానగాథాయం కిఞ్చిపి వినిచ్ఛయలక్ఖణం దిస్సతి, ఉద్దానగాథానం విసుం పయోజనం వుత్తం ‘‘సుఖం వినయధరా ఉగ్గణ్హిస్సన్తీ’’తి, తస్మా పయోజననానత్తతోపేతం నానత్తం వేదితబ్బం. తత్థాయం విగ్గహో – వత్థూని ఏవ గాథా వత్థుగాథా. వినీతవత్థుతో విసేసనత్థమేత్థ గాథాగ్గహణం. ఉద్దానగాథాతో విసేసనత్థం వత్థుగ్గహణన్తి వేదితబ్బం. కేచి పన ‘‘గాథానం వత్థూనీతి వత్తబ్బే వత్థుగాథాతి వుత్త’’న్తి వదన్తి. మక్కటివత్థుం అఞ్ఞే తత్థ భిక్ఖూ ఆరోచేసుం, ఇధ సయమేవ. తత్థ కారణస్స ‘‘భగవతా సిక్ఖాపదం పఞ్ఞత్త’’న్తి వుత్తత్తా వజ్జిపుత్తకాపి అఞ్ఞే ఏవ. ‘‘తత్థ ఆనన్దత్థేరో, ఇధ తే ఏవా’’తి అఞ్ఞతరస్మిం గణ్ఠిపదే వుత్తం. ఆచరియస్స అధిప్పాయో పుబ్బే వుత్తో, తస్మా ఉపపరిక్ఖితబ్బం.

౬౭-౮. ఞత్వాతి అపుచ్ఛిత్వా సయమేవ ఞత్వా. పోక్ఖరన్తి సరీరం భేరిపోక్ఖరం వియ. లోకియా అవికలం ‘‘సున్దర’’న్తి వదన్తి, తస్మా వణ్ణపోక్ఖరతాయాతి పఠమేనత్థేన విసిట్ఠకాయచ్ఛవితాయాతి అత్థో, దుతియేన వణ్ణసున్దరతాయాతి. ‘‘ఉప్పలగబ్భవణ్ణత్తా సువణ్ణవణ్ణా, తస్మా ఉప్పలవణ్ణాతి నామం లభీ’’తి గణ్ఠిపదే వుత్తం. నీలుప్పలవణ్ణా కాయచ్ఛవీతి వచనం పన సామచ్ఛవిం దీపేతి. లోకే పన ‘‘ఉప్పలసమా పసత్థసామా’’తి వచనతో ‘‘యా సామా సామవణ్ణా సామతనుమజ్ఝా, సా పారిచరియా సగ్గే మమ వాసో’’తి వచనతో సామచ్ఛవికా ఇత్థీనం పసత్థా. ‘‘యావస్సా నం అన్ధకార’’న్తిపి పాఠో. కిలేసకామేహి వత్థుకామేసు యో న లిమ్పతి.

౬౯. ఇత్థిలిఙ్గం పాతుభూతన్తి ఇత్థిసణ్ఠానం పాతుభూతం, తఞ్చ ఖో పురిసిన్ద్రియస్స అన్తరధానేన ఇత్థిన్ద్రియస్స పాతుభావేన. ఏవం పురిసిన్ద్రియపాతుభావేపి. ఏతేన యథా బ్రహ్మానం పురిసిన్ద్రియం నుప్పజ్జతి, కేవలం పురిససణ్ఠానమేవ ఉప్పజ్జతి, యథా చ కస్సచి పణ్డకస్స వినాపి పురిసిన్ద్రియేన పురిససణ్ఠానం ఉప్పజ్జతి, న తథా తేసన్తి దస్సితం హోతి, తం పన ఇత్థిన్ద్రియం, పురిసిన్ద్రియం వా అన్తరధాయన్తం మరన్తానం వియ పటిలోమక్కమేన సత్తరసమచిత్తక్ఖణతో పట్ఠాయ అన్తరధాయతి. పచ్చుప్పన్నే ఇన్ద్రియే నిరుద్ధే ఇతరం విసభాగిన్ద్రియం పాతుభవతి. యస్మా మహానిద్దం ఓక్కన్తస్సేవ కిరస్స విసభాగిన్ద్రియం పాతుభవతి, తస్మా ‘‘రత్తిభాగే నిద్దం ఓక్కన్తస్సా’’తి వుత్తం. ‘‘అనుజానామి, భిక్ఖవే, తంయేవ ఉపజ్ఝం తమేవ ఉపసమ్పద’’న్తి వచనతో పవత్తినీయేవ ఉపజ్ఝాయా, ఉపసమ్పదాచరియా భిక్ఖునీయేవ ఆచరియాతి కత్వా తాసం ఉపజ్ఝాయవత్తం, ఆచరియవత్తఞ్చ ఇమినా భిక్ఖునాసదాసాయం పాతం భిక్ఖునుపస్సయం గన్త్వా కాతబ్బం, తాహి చ ఇమస్స విహారం ఆగమ్మ సద్ధివిహారికవత్తాది కాతబ్బం ను ఖోతి చే? ‘‘అనుజానామి, భిక్ఖవే, భిక్ఖునీహి సఙ్గమితు’’న్తి వచనేన వినాభావదీపనతో కేవలం న పున ఉపజ్ఝా గహేతబ్బా, న చ ఉపసమ్పదా కాతబ్బాతి దస్సనత్థమేవ ‘‘అనుజానామి, భిక్ఖవే, తంయేవ ఉపజ్ఝ’’న్తిఆది వుత్తన్తి వేదితబ్బం. తత్థ భిక్ఖునీహి సఙ్గమితున్తి భిక్ఖూహి వినా హుత్వా భిక్ఖునీహి ఏవ సద్ధిం సమఙ్గీ భవితుం అనుజానామీతి అత్థో, తస్మా ఇమినా పాళిలేసేన ‘‘తస్సా ఏవ గామన్తరాదీహి అనాపత్తీ’’తి అట్ఠకథావచనం సిద్ధం హోతి, ఆగన్త్వా సఙ్గమితుం సక్కా, యఞ్చ భగవతా గమనం అనుఞ్ఞాతం, తం నిస్సాయ కుతో గామన్తరాదిపచ్చయా ఆపత్తి. న హి భగవా ఆపత్తియం నియోజేతీతి యుత్తమేవ తం, అఞ్ఞథా ‘‘యా ఆపత్తియో భిక్ఖూనం భిక్ఖునీహి అసాధారణా, తాహి ఆపత్తీహి అనాపత్తీ’’తి పాళివచనతో న గామన్తరాదీహి అనాపత్తీతి ఆపజ్జతి. సాధారణతా ఆపత్తియేవ ‘‘యా ఆపత్తియో భిక్ఖూనం భిక్ఖునీహి అసాధారణా, యా చ భిక్ఖునీహి సఙ్గమన్తియా గామన్తరనదీపారరత్తివిప్పవాసగణఓహీయనాపత్తియో, తాహి ఆపత్తీహి అనాపత్తీ’’తి న వుత్తత్తాతి చే? న వుత్తం అనిట్ఠప్పసఙ్గతో. భిక్ఖునీహి సద్ధిం సఙ్కన్తాయపి తస్సా తా పహాయ అఞ్ఞాహి సఙ్గమన్తియా గామన్తరాదీహి అనాపత్తి ఏవ సబ్బకాలన్తి ఇమస్స అనిట్ఠప్పసఙ్గతో తథా న వుత్తన్తి అత్థో. తత్థ గామన్తరాపత్తాదివత్థుం సఞ్చిచ్చ తస్మిం కాలే అజ్ఝాచరన్తీపి సా లిఙ్గపాతుభావేన కారణేన అనాపజ్జనతో అనాపత్తి. అనాపజ్జనట్ఠేనేవ వుట్ఠాతి నామాతి వేదితబ్బా. తథా యోగీ అనుప్పన్నే ఏవ కిలేసే నిరోధేతి. అబన్ధనోపి పత్తో ‘‘ఊనపఞ్చబన్ధనో’’తి వుచ్చతి, సబ్బసో వా పన న సావేతి అప్పచ్చక్ఖాతా హోతి సిక్ఖా, ఏవమిధ అనాపన్నాపి ఆపత్తి వుట్ఠితా నామ హోతీతి వేదితబ్బా.

యస్మా పన సా పురిసేన సహసేయ్యాపత్తిం అనాపజ్జన్తీపి సక్కోతి భిక్ఖునీహి సఙ్గమితుం, తస్మా అనాపత్తీతి కత్వా అట్ఠకథాయం ‘‘ఉభిన్నమ్పి సహసేయ్యాపత్తి హోతీ’’తి వుత్తం. వుత్తఞ్హేతం పరివారే ‘‘అపరేహిపి చతూహాకారేహి ఆపత్తిం ఆపజ్జతి సఙ్ఘమజ్ఝే గణమజ్ఝే పుగ్గలస్స సన్తికే లిఙ్గపాతుభావేనా’’తి (పరి. ౩౨౪). యం పన వుత్తం పరివారే ‘‘అత్థాపత్తి ఆపజ్జన్తో వుట్ఠాతి వుట్ఠహన్తో ఆపజ్జతీ’’తి (పరి. ౩౨౪), తస్స సహసేయ్యాదిం ఆపజ్జతి అసాధారణాపత్తీహి వుట్ఠాతి, తదుభయమ్పి సన్ధాయ వుత్తన్తి వేదితబ్బం. దూరే విహారో హోతి పఞ్చధనుసతికం పచ్ఛిమం, విహారతో పట్ఠాయ గామం పవిసన్తియా గామన్తరం హోతీతి అత్థో. సంవిదహనం పరిమోచేత్వాతి అద్ధానగమనసంవిదహనం అకత్వాతి అత్థో. తా కోపేత్వాతి పరిచ్చజిత్వాతి అత్థో. ‘‘పరిపుణ్ణవస్ససామణేరేనాపీ’’తి వచనతో అపరిపుణ్ణవస్సస్స ఉపజ్ఝాయగ్గహణం నత్థీతి వియ దిస్సతి. వినయకమ్మం కత్వా ఠపితోతి వికప్పేత్వా ఠపితో. అవికప్పితానం దసాహాతిక్కమే నిస్సగ్గియతా వేదితబ్బా. పున పటిగ్గహేత్వా సత్తాహం వట్టతీతి పన ‘‘అనుజానామి, భిక్ఖవే, భిక్ఖూనం సన్నిధిం భిక్ఖునీహి పటిగ్గాహాపేత్వా పరిభుఞ్జితు’’న్తి (చూళవ. ౪౨౧) వచనతో వుత్తం. అనపేక్ఖవిస్సజ్జనేనాతి వత్థుం అనపేక్ఖవిస్సజ్జనేన వా పటిగ్గహణేన వా పున పటిగ్గహేత్వా పరిభుఞ్జిస్సామీతి. పక్ఖమానత్తకాలే పునదేవ లిఙ్గం పరివత్తతి ఛారత్తం మానత్తమేవ దాతబ్బన్తి సచే, భిక్ఖుకాలే అప్పటిచ్ఛన్నాయ ఆపత్తియా, నో పటిచ్ఛన్నాయాతి నో లద్ధీతి ఆచరియో.

పరివాసదానం పన నత్థీతి భిక్ఖునియా ఛాదనాసమ్భవతో వుత్తన్తి వేదితబ్బం. సచే భిక్ఖునీ అసాధారణం పారాజికాపత్తిం ఆపజ్జిత్వా పురిసలిఙ్గం పటిలభతి, భిక్ఖూసు ఉపసమ్పదం న లభతి, పబ్బజ్జం లభతి, అనుపబ్బజిత్వా భిక్ఖుభావే ఠితో సహసేయ్యాపత్తిం న జనేతి. విబ్భన్తాయ భిక్ఖునియా పురిసలిఙ్గే పాతుభూతే భిక్ఖూసు ఉపసమ్పదం న లభతి, పారాజికం. అవిబ్భన్తమానస్స గహట్ఠస్సేవ సతో భిక్ఖునీదూసకస్స సచే ఇత్థిలిఙ్గం పాతుభవతి, నేవ భిక్ఖునీసు ఉపసమ్పదం లభతి, న పున లిఙ్గపరివత్తే జాతే భిక్ఖూసు వాతి. భిక్ఖునియా లిఙ్గపరివత్తే సతి భిక్ఖు హోతి, సో చే సిక్ఖం పచ్చక్ఖాయ విబ్భమిత్వా ఇత్థిలిఙ్గం పటిలభేయ్య, భిక్ఖునీసు ఉపసమ్పదం పటిలభతి ఉభయత్థ పుబ్బే పారాజికభావం అప్పత్తత్తా. యా పన భిక్ఖునీ పరిపుణ్ణద్వాదసవస్సా పురిసలిఙ్గం పటిలభేయ్య, ఉపసమ్పన్నో భిక్ఖు ఏవ. పున సిక్ఖం పచ్చక్ఖాయ ఆగతో న ఉపసమ్పాదేతబ్బో అపరిపుణ్ణవీసతివస్సత్తా. పున లిఙ్గపరివత్తే సతి భిక్ఖునీసు ఉపసమ్పదం లభతి. ఏవం చే కతద్వాదససఙ్గహస్స దారకస్స లిఙ్గపరివత్తే సతి గిహిగతా ఇత్థీ హోతి, పరిపుణ్ణద్వాదసవస్సా ఉపసమ్పాదేతబ్బా కిర. భిక్ఖునియా ఇత్థిలిఙ్గన్తరధానేన, భిక్ఖుస్స వా పురిసలిఙ్గన్తరధానేన పక్ఖపణ్డకభావో భవేయ్య, న సా భిక్ఖునీ భిక్ఖునీహి నాసేతబ్బా భిక్ఖు వా భిక్ఖూహి పున పకతిభావాపత్తిసమ్భవా. పకతిపణ్డకం పన సన్ధాయ ‘‘పణ్డకో నాసేతబ్బో’’తి వుత్తం. పక్ఖపణ్డకో హి సంవాసనాసనాయ నాసేతబ్బో, ఇతరో ఉభయనాసనాయాతి అత్థో. యది తేసం పున పకతిభావో భవేయ్య, ‘‘అనుజానామి, భిక్ఖవే, తంయేవ ఉపజ్ఝం తమేవ ఉపసమ్పదం తానియేవ వస్సాని భిక్ఖునీహి సఙ్గమితు’’న్తి అయం విధి సమ్భవతి. సచే నేసం లిఙ్గన్తరం పాతుభవేయ్య, సో చ విధి, యా ఆపత్తియో భిక్ఖూనం భిక్ఖునీహి సాధారణా, తా ఆపత్తియో భిక్ఖునీనం సన్తికే వుట్ఠాతుం అసాధారణాహి అనాపత్తీతి అయమ్పి విధి సమ్భవతి. యం వుత్తం పరివారే ‘‘సహ పటిలాభేన పురిమం జహతి, పచ్ఛిమే పతిట్ఠాతి, విఞ్ఞత్తియో పటిప్పస్సమ్భన్తి, పఞ్ఞత్తియో నిరుజ్ఝన్తి, సహ పటిలాభేన పచ్ఛిమం జహతి, పురిమే పతిట్ఠాతి, విఞ్ఞత్తియో’’తిఆది, తం యథావుత్తవిధిం సన్ధాయ వుత్తన్తి అమ్హాకం ఖన్తీతి ఆచరియో. ఇత్థిలిఙ్గం, పురిసలిఙ్గం వా అన్తరధాయన్తం కిం సకలమ్పి సరీరం గహేత్వా అన్తరధాయతి, ఉదాహు సయమేవ. కిఞ్చేత్థ – యది తావ సకలం సరీరం గహేత్వా అన్తరధాయతి, అయం పుగ్గలో చుతో భవేయ్య. తస్మా సామఞ్ఞా చుతో భవేయ్య, పున ఉపసమ్పజ్జన్తో ఓపపాతికో భవేయ్య. అథ సయమేవ అన్తరధాయతి, సోపి భావో తస్స విరుజ్ఝతి. ఇత్థిన్ద్రియాదీని హి సకలమ్పి సరీరం బ్యాపేత్వా ఠితానీతి ఖణనిరోధో వియ తేసం అన్తరధానం వేదితబ్బం, తస్మా యథావుత్తదోసప్పసఙ్గాభావో వేదితబ్బో. అఞ్ఞమఞ్ఞం సంసట్ఠప్పభానం దీపానం ఏకప్పభానిరోధేపి ఇతరిస్సా ఠానం వియ సేససరీరట్ఠానం తత్థ హోతీతి వేదితబ్బం.

౭౧-౨. ముచ్చతు వా మా వా దుక్కటమేవాతి మోచనరాగాభావతో. అవిసయోతి అసాదియనం నామ ఏవరూపే ఠానే దుక్కరన్తి అత్థో. మేథునధమ్మో నామ ఉభిన్నం వాయామేన నిపజ్జతి ‘‘తస్స ద్వయంద్వయసమాపత్తీ’’తి వుత్తత్తా, తస్మా త్వం మా వాయామ, ఏవం తే అనాపత్తి భవిస్సతి, కిరియఞ్హేతం సిక్ఖాపదన్తి వుత్తం హోతి, ‘‘ఆపత్తిం త్వం భిక్ఖు ఆపన్నో పారాజిక’’న్తి వచనతో అకిరియమ్పేతం సిక్ఖాపదం యేభుయ్యేన ‘‘కిరియ’’న్తి వుచ్చతీతి సిద్ధం హోతి.

౭౩-౪. ‘‘పారాజికభయేన ఆకాసగతమేవ కత్వా పవేసనాదీని కరోన్తస్స సహసా తాలుకం వా పస్సం వా అఙ్గజాతం ఛుపతి చే, దుక్కటమేవా’’తి వదన్తి. కస్మా? న మేథునరాగత్తాతి, వీమంసితబ్బం. దన్తానం బాహిరభావో ఓట్ఠానం బాహిరభావో వియ థుల్లచ్చయవత్థు హోతీతి వుత్తం ‘‘బహి నిక్ఖన్తదన్తే జివ్హాయ చ థుల్లచ్చయ’’న్తి. తం పుగ్గలం విసఞ్ఞిం కత్వాతి వచనేన సో పుగ్గలో ఖిత్తచిత్తో నామ హోతీతి దస్సితం హోతి. యో పన పుగ్గలో న విసఞ్ఞీకతో, సో చే అత్తనో అఙ్గజాతస్స ధాతుఘట్టనచరిణిజ్ఝిణికాదిసఞ్ఞాయ సాదియతి, మేథునసఞ్ఞాయ అభావతో విసఞ్ఞీపక్ఖమేవ భజతీతి తస్స అనాపత్తిచ్ఛాయా దిస్సతి. ‘‘మేథునమేతం మఞ్ఞే కస్సచి అమనుస్సస్సా’’తి ఞత్వా సాదియన్తస్స ఆపత్తి ఏవ. పణ్డకస్స మేథునధమ్మన్తి పణ్డకస్స వచ్చమగ్గే వా ముఖే వా, భుమ్మత్థే వా సామివచనం. అవేదయన్తస్సపి సేవనచిత్తవసేన ఆపత్తి సన్థతేనేవ సేవనే వియ.

ఉపహతిన్ద్రియవత్థుస్మిం ‘‘ఏతమత్థం ఆరోచేసుం, సో ఆరోచేసీ’’తి దువిధో పాఠో అత్థి. తత్థ ‘‘ఆరోచేసు’’న్తి వుత్తపాఠో ‘‘వేదియి వా సో భిక్ఖవే’’తి వుత్తత్తా సున్దరం, అఞ్ఞథా ‘‘ఆపత్తిం త్వం భిక్ఖూ’’తి వత్తబ్బం సియా. ‘‘వేదియా వా’’తి దీపవాసినో పఠన్తి కిర, మేథునధమ్మస్స పుబ్బపయోగా హత్థగ్గాహాదయో, తస్మా ‘‘దుక్కటమేవస్స హోతీ’’తి ఇమినా పురిమపదేన సమ్బన్ధో. యస్మా పన దుక్కటమేవస్స హోతి, తస్మా యావ సీసం న పాపుణాతి పుగ్గలో, తావ దుక్కటే తిట్ఠతీతి సమ్బన్ధో వేదితబ్బో. సీసం నామ మగ్గపటిపాదనం. ‘‘సీసం న పాపుణాతీతి పారాజికం న హోతి తావ పుబ్బపయోగదుక్కటే తిట్ఠతీ’’తి అఞ్ఞతరస్మిం గణ్ఠిపదే లిఖితం. ఉచ్చాలిఙ్గపాణకదట్ఠేనాతి ఏత్థ భావనిట్ఠాపచ్చయో వేదితబ్బో. దట్ఠేన దంసేన ఖాదనేనాతి హి అత్థతో ఏకం.

౭౬-౭. సఙ్గామసీసే యుద్ధముఖే యోధపురిసో వియాయం భిక్ఖూతి ‘‘సఙ్గామసీసయోధో భిక్ఖూ’’తి వుచ్చతి. రుక్ఖసూచిద్వారం ఉపిలవాయ, ఏకేన వా బహూహి వా కణ్టకేహి థకితబ్బం కణ్టకద్వారం. దుస్సద్వారం సాణిద్వారఞ్చ దుస్ససాణిద్వారం. ‘‘కిలఞ్జసాణీ’’తిఆదినా వుత్తం సబ్బమ్పి దుస్ససాణియమేవ సఙ్గహేత్వా వుత్తం. ఏకసదిసత్తా ‘‘ఏక’’న్తి వుత్తం. ఆకాసతలేతి హమ్మియతలేతి అత్థో. అయఞ్హేత్థ సఙ్ఖేపోతి ఇదాని వత్తబ్బం సన్ధాయ వుత్తం. ‘‘కిఞ్చి కరోన్తా నిసిన్నా హోన్తీతి వుత్తత్తా నిపన్నానం ఆపుచ్ఛనం న వట్టతీ’’తి వదన్తి. ‘‘యథాపరిచ్ఛేదమేవ చ న ఉట్ఠాతి, తస్స ఆపత్తియేవా’’తి కిఞ్చాపి అవిసేసేన వుత్తం, అనాదరియదుక్కటాపత్తి ఏవ తత్థ అధిప్పేతా. కథం పఞ్ఞాయతీతి? ‘‘రత్తిం ద్వారం వివరిత్వా నిపన్నో అరుణే ఉగ్గతే ఉట్ఠహతి, అనాపత్తీ’’తి వుత్తత్తా, మహాపచ్చరియం విసేసేత్వా ‘‘అనాదరియదుక్కటాపి న ముచ్చతీ’’తి వుత్తత్తా చ, తేన ఇతరస్మా దుక్కటా ముచ్చతీతి అధిప్పాయో. యథాపరిచ్ఛేదమేవ చ న ఉట్ఠాతి, తస్స ఆపత్తియేవాతి ఏత్థ న అనాదరియదుక్కటం సన్ధాయ వుత్తం. యథాపరిచ్ఛేదమేవాతి అవధారణత్తా పరిచ్ఛేదతో అబ్భన్తరే న హోతీతి వుత్తం హోతి. పున ‘‘సుపతీ’’తి వుత్తట్ఠానే వియ సన్నిట్ఠానం గహేత్వా వుత్తం. ఏవం నిపజ్జన్తోతి నిపజ్జనకాలే ఆపజ్జితబ్బదుక్కటమేవ సన్ధాయ వుత్తం, తస్మా యథాపరిచ్ఛేదేన ఉట్ఠహన్తస్స ద్వే దుక్కటానీతి వుత్తం హోతీతి. అన్ధకట్ఠకథాయమ్పి ‘‘యది రత్తిం ద్వారం అసంవరిత్వా నిపన్నో ‘దివా వుట్ఠహిస్సామీ’తి, అనాదరియే ఆపత్తి దుక్కటస్సా’’తి వుత్తం, ఏత్థాపి ‘‘నిపన్నో’’తి వుత్తత్తా ‘‘అరుణే ఉట్ఠితే ఉట్ఠాహీ’’తి న వుత్తత్తా చ జానితబ్బం. ‘‘మహాపచ్చరియం అనాదరియదుక్కటమేవ సన్ధాయ వుత్తం, న అట్ఠకథాయం వుత్తదుక్కట’’న్తి ఏకే వదన్తి. తస్స అనాపత్తీతి అత్థతో అనిపన్నత్తా వుత్తం. ‘‘సచే పన రత్తిం సంవరిత్వా నిపన్నో, అరుణుట్ఠానసమయే కోచి వివరతి, ద్వారజగ్గనాదీని అకత్వా నిపన్నస్స ఆపత్తియేవ. కస్మా? ఆపత్తిఖేత్తత్తా’’తి వదన్తి.

యస్మా యక్ఖగహితకోపి విసఞ్ఞీభూతో వియ ఖిత్తచిత్తో నామ హోతి, అస్స పారాజికాపత్తితో అనాపత్తి, పగేవ అఞ్ఞతో, తస్మా ‘‘యక్ఖగహితకో వియ విసఞ్ఞీభూతోపి న ముచ్చతీ’’తి యం మహాపచ్చరియం వుత్తం, తం పుబ్బే సఞ్చిచ్చ దివా నిపన్నో పచ్ఛా యక్ఖగహితకోపి విసఞ్ఞీభూతోపి న ముచ్చతి నిపజ్జనపయోగక్ఖణే ఏవ ఆపన్నత్తాతి అధిప్పాయేన వుత్తం. బన్ధిత్వా నిపజ్జాపితోవ ముచ్చతీతి న యక్ఖగహితకాదీస్వేవ, సోపి యావ సయమేవ సయనాధిప్పాయో న హోతి, తావ ముచ్చతి. యదా కిలన్తో హుత్వా నిద్దాయితుకామతాయ సయనాధిప్పాయో హోతి, తదా సంవరాపేత్వా, జగ్గాపేత్వా వా ఆభోగం వా కత్వా నిద్దాయితబ్బం, అఞ్ఞథా ఆపత్తి. సభాగో చే నత్థి, న పస్సతి వా, న గన్తుం వా సక్కోతి. చిరమ్పి అధివాసేత్వా పచ్ఛా వేదనాట్టో హుత్వా అనాభోగేనేవ సయతి, తస్స ‘‘అనాపత్తి వేదనాట్టస్సా’’తి వచనేన అనాపత్తి, తస్సాపి అవిసయత్తా ఆపత్తి న దిస్సతీతి విసఞ్ఞీభావేనేవ సుపన్తస్స ‘‘అనాపత్తి ఖిత్తచిత్తస్సా’’తి వచనేన న దిస్సతి. ఆచరియా పన ఏవం న కథయన్తీతి అవిసేసేన ‘‘న దిస్సతీ’’తి న కథయన్తి, యది సఞ్ఞం అప్పటిలభిత్వా సయతి, అవసవత్తత్తా ఆపత్తి న దిస్సతి, సచే సఞ్ఞం పటిలభిత్వాపి కిలన్తకాయత్తా సయనం సాదియన్తో సుపతి, తస్స యస్మా అవసవత్తత్తం న దిస్సతి, తస్మా ఆపత్తి ఏవాతి కథయన్తీతి అధిప్పాయో.

మహాపదుమత్థేరవాదే యక్ఖగహితకో ఖిత్తచిత్తకో ముచ్చతి. బన్ధిత్వా నిపజ్జాపితో అసయనాధిప్పాయత్తా, వేదనాట్టత్తా చ ముచ్చతీతి అధిప్పాయో. ఏవం సన్తే పాళిఅట్ఠకథా, థేరవాదో చ సమేతి, తస్మా తేసం తేసం వినిచ్ఛయానం అయమేవ అధిప్పాయోతి నో ఖన్తీతి ఆచరియో, అనుగణ్ఠిపదే పన యక్ఖగహితకోపి విసఞ్ఞీభూతోపి న ముచ్చతి నామ, పారాజికం ఆపజ్జితుం భబ్బో సో అన్తరన్తరా సఞ్ఞాపటిలాభతోతి అధిప్పాయో. ‘‘బన్ధిత్వా నిపజ్జాపితో వా’’తి కురున్దీవచనేన ఏకభఙ్గేన నిపన్నోపి న ముచ్చతీతి చే? ముచ్చతియేవ. కస్మా? అత్థతో అనిపన్నత్తా. కురున్దీవాదేన మహాఅట్ఠకథావాదో సమేతి. కస్మా? అవసవత్తసామఞ్ఞతో. కిఞ్చాపి సమేతి, ఆచరియా పన ఏవం న కథయన్తి. న కేవలం తేయేవ, మహాపదుమత్థేరోపీతి దస్సనత్థం ‘‘మహాపదుమత్థేరేనా’’తి వుత్తం. మహాపదుమత్థేరవాదే ‘‘పారాజికం ఆపజ్జితుం అభబ్బో యక్ఖగహితకో నామా’’తి చ వుత్తం, తత్థ ఆచరియా పన ఏవం వదన్తి ‘‘సచే ఓక్కన్తనిద్దో అజానన్తోపి పాదే మఞ్చకం ఆరోపేతి, ఆపత్తియేవాతి వుత్తత్తా యో పన పతిత్వా తత్థేవ సయతి న వుట్ఠాతి, తస్స ఆపత్తి అన్తరన్తరా జానన్తస్సాపి అజానన్తస్సాపి హోతీ’’తి. సబ్బట్ఠకథాసు వుత్తవచనాని సమ్పిణ్డేత్వా దస్సేతుం ‘‘ఇధ కో ముచ్చతి కో న ముచ్చతీ’’తి వుత్తం. యక్ఖగహితకో వా విసఞ్ఞీభూతో వా న కేవలం పారాజికం ఆపజ్జితుం భబ్బో ఏవ, సబ్బోపి ఆపజ్జతి. ఏవం ‘‘బన్ధిత్వా నిపజ్జాపితోవ ముచ్చతీ’’తి వచనేన తస్సపి అవసవత్తత్తా ‘‘ఆపత్తి న దిస్సతీ’’తి ఏవం న కథయన్తి. యస్మా ఉమ్మత్తకఖిత్తచిత్తవేదనాట్టేసు అఞ్ఞతరో న హోతి, తస్మా ‘‘ఆపత్తియేవా’’తి కథయన్తి. ఇదం కిర సబ్బం న సఙ్గీతిం ఆరుళ్హం. ‘‘పవేసనం సాదియతీతిఆదినా వుత్తత్తా అకిరియాపి హోతీతి వదన్తి, తం న గహేతబ్బం, యదా పన సాదియతి, తదా సుఖుమాపి విఞ్ఞత్తి హోతి ఏవాతి ఇధ కిరియా ఏవా’’తి అనుగణ్ఠిపదే వుత్తం.

పఠమపారాజికవణ్ణనా నిట్ఠితా.

౨. దుతియపారాజికం

ధనియవత్థువణ్ణనా

౮౪. దుతియే రాజూహి ఏవ పరిగ్గహితత్తా ‘‘రాజగహ’’న్తి లద్ధనామకే సమీపత్థేన, అధికరణత్థేన చ పటిలద్ధభుమ్మవిభత్తికే గిజ్ఝకూటే పబ్బతే చతూహి విహారేహి విహరన్తోతి అధిప్పాయో. తస్స ‘‘వస్సం ఉపగచ్ఛింసూ’’తి ఇమినా సమ్బన్ధో వేదితబ్బో. తయో ఏవ హి ఞత్తిం ఠపేత్వా గణకమ్మం కరోన్తి, న తతో ఊనా అధికా వా అకిరియత్తా. తత్థ వినయపరియాయేన సఙ్ఘగణపుగ్గలకమ్మకోసల్లత్థం ఇదం పకిణ్ణకం వేదితబ్బం – అత్థి సఙ్ఘకమ్మం సఙ్ఘో ఏవ కరోతి, న గణో న పుగ్గలో, తం అపలోకనకమ్మస్స కమ్మలక్ఖణేకదేసం ఠపేత్వా ఇతరం చతుబ్బిధమ్పి కమ్మం వేదితబ్బం. అత్థి సఙ్ఘకమ్మం సఙ్ఘో చ కరోతి, గణో చ కరోతి, పుగ్గలో చ కరోతి. కిఞ్చాతి? యం పుబ్బే ఠపితం. వుత్తఞ్హేతం పరివారట్ఠకథాయం ‘‘యస్మిం విహారే ద్వే తయో జనా వసన్తి, తేహి నిసీదిత్వా కతమ్పి సఙ్ఘేన కతసదిసమేవ. యస్మిం పన విహారే ఏకో భిక్ఖు హోతి, తేన భిక్ఖునా ఉపోసథదివసే పుబ్బకరణపుబ్బకిచ్చం కత్వా నిసిన్నేన కతమ్పి కతికవత్తం సఙ్ఘేన కతసదిసమేవ హోతీ’’తి (పరి. అట్ఠ. ౪౯౫-౪౯౬). పునపి వుత్తం ‘‘ఏకభిక్ఖుకే పన విహారే ఏకేన సావితేపి పురిమకతికా పటిప్పస్సమ్భతి ఏవా’’తి. అత్థి గణకమ్మం సఙ్ఘో కరోతి, గణో కరోతి, పుగ్గలో కరోతి, తం తయో పారిసుద్ధిఉపోసథా అఞ్ఞేసం సన్తికే కరీయన్తి, తస్స వసేన వేదితబ్బం. అత్థి గణకమ్మం గణోవ కరోతి, న సఙ్ఘో న పుగ్గలో, తం పారిసుద్ధిఉపోసథో అఞ్ఞమఞ్ఞం ఆరోచనవసేన కరీయతి, తస్స వసేన వేదితబ్బం. అత్థి పుగ్గలకమ్మం పుగ్గలోవ కరోతి, న సఙ్ఘో న గణో, తం అధిట్ఠానుపోసథవసేన వేదితబ్బం. అత్థి గణకమ్మం ఏకచ్చోవ గణో కరోతి, ఏకచ్చో న కరోతి, తత్థ అఞత్తికం ద్వే ఏవ కరోన్తి, న తయో. సఞత్తికం తయోవ కరోన్తి, న తతో ఊనా అధికా వా, తేన వుత్తం ‘‘తయో ఏవ హి ఞత్తిం ఠపేత్వా గణకమ్మం కరోన్తి, న తతో ఊనా అధికా వా అకిరియత్తా’’తి. తస్మా తయోవ వినయపరియాయేన సమ్పహులా, న తతో ఉద్ధన్తి వేదితబ్బం. అనుగణ్ఠిపదే పన ‘‘కిఞ్చాపి కమ్మలక్ఖణం తయోవ కరోన్తి, అథ ఖో తేహి కతం సఙ్ఘేన కతసదిసన్తి వుత్తత్తా ఏకేన పరియాయేన తయో జనా వినయపరియాయేనపి సఙ్ఘో’’తి వుత్తం, ఇదం సబ్బమ్పి వినయకమ్మం ఉపాదాయ వుత్తం, లాభం పన ఉపాదాయ అన్తమసో ఏకోపి అనుపసమ్పన్నోపి ‘‘సఙ్ఘో’’తి సఙ్ఖ్యం గచ్ఛతి కిర. పవారణాదివసస్స అరుణుగ్గమనసమనన్తరమేవ ‘‘వుత్థగస్సా’’తి వుచ్చన్తి, ఉక్కంసనయేన ‘‘పాటిపదదివసతో పట్ఠాయా’’తి వుత్తం, తేనేవ ‘‘మహాపవారణాయ పవారితా’’తి వుత్తం. అఞ్ఞథా అన్తరాయేన అపవారితా ‘‘వుత్థవస్సా’’తి న వుచ్చన్తీతి ఆపజ్జతి. థమ్భాది కట్ఠకమ్మన్తి వేదితబ్బం. కేచి తనుకం దారుత్థమ్భం అన్తోకత్వా మత్తికామయం థమ్భం కరోన్తి, అయం పన తథా న అకాసి, తేన వుత్తం ‘‘సబ్బమత్తికామయం కుటికం కరిత్వా’’తి. తేలమిస్సాయ తమ్బమత్తికాయ.

౮౫. ‘‘మా పచ్ఛిమా జనతా పాణేసు పాతబ్యతం ఆపజ్జీ’’తి ఇమినా అనుద్దేససిక్ఖాపదేన యత్థ ఇట్ఠకపచన పత్తపచన కుటికరణ విహారకారాపన నవకమ్మకరణ ఖణ్డఫుల్లపటిసఙ్ఖరణ విహారసమ్మజ్జన పటగ్గిదాన కూపపోక్ఖరణీఖణాపనాదీసు పాతబ్యతం జానన్తేన భిక్ఖునా కప్పియవచనమ్పి న వత్తబ్బన్తి దస్సేతి, తేనేవ పరియాయం అవత్వా తేసం సిక్ఖాపదానం అనాపత్తివారేసు ‘‘అనాపత్తి అసతియా అజానన్తస్సా’’తి వుత్తం. ‘‘అన్తరాపత్తిసిక్ఖాపద’’న్తిపి ఏతస్స నామమేవ. ‘‘గచ్ఛథేతం, భిక్ఖవే, కుటికం భిన్దథా’’తి ఇమినా కతం లభిత్వా తత్థ వసన్తానమ్పి దుక్కటమేవాతి చ సిద్ధం. అఞ్ఞథా హి భగవా న భిన్దాపేయ్య. ఏస నయో భేదనకం ఛేదనకం ఉద్దాలనకన్తి ఏత్థాపి, ఆపత్తిభేదావ. తతో ఏవ హి భేదనకసిక్ఖాపదాదీసు వియ ‘‘అఞ్ఞేన కతం పటిలభిత్వా పరిభుఞ్జతి, ఆపత్తి దుక్కటస్సా’’తి న వుత్తం, తథా అఞ్ఞస్సత్థాయ కరోతి, చేతియాదీనం అత్థాయ కరోతి, దుక్కటమేవాతి చ సిద్ధం, అఞ్ఞథా కుటికారసిక్ఖాపదాదీసు వియ ‘‘అఞ్ఞస్సత్థాయ వాసాగారం ఠపేత్వా సబ్బత్థ, అనాపత్తీ’’తి నయమేవ వదేయ్య, న భిన్దాపేయ్య. సబ్బమత్తికామయభావం పన మోచేత్వా కట్ఠపాసాణాదిమిస్సం కత్వా పరిభుఞ్జతి, అనాపత్తి. తథా హి ఛేదనకసిక్ఖాపదాదీసు భగవతా నయో దిన్నో ‘‘అఞ్ఞేన కతం పమాణాతిక్కన్తం పటిలభిత్వా ఛిన్దిత్వా పరిభుఞ్జతీ’’తిఆదీసు. కేచి పన ‘‘వయకమ్మమ్పీతి ఏతేన మూలం దత్వా కారాపితమ్పి అత్థి, తేన తం అఞ్ఞేన కతమ్పి న వట్టతీతి సిద్ధ’’న్తి వదన్తి, తం న సున్దరం. కస్మా? సమ్భారే కిణిత్వా సయమేవ కరోన్తస్సాపి వయకమ్మసమ్భవతో. కిం వా పాళిలేసే సతి అట్ఠకథాలేసనయో. ఇట్ఠకాహి గిఞ్జకావసథసఙ్ఖేపేన కతా వట్టతీతి ఏత్థ పకతిఇట్ఠకాహి చినిత్వా కత్తబ్బావసథో గిఞ్జకావసథో నామ. సా హి ‘‘మత్తికామయా’’తి న వుచ్చతి, ‘‘ఇట్ఠకకుటికా’’త్వేవ వుచ్చతి, తస్మా థుసగోమయతిణపలాలమిస్సా మత్తికామయాపి అపక్కిట్ఠకమయాపి ‘‘సబ్బమత్తికామయా’’త్వేవ వుచ్చతీతి నో ఖన్తీతి ఆచరియో, భస్మాదయో హి మత్తికాయ దళ్హిభావత్థమేవ ఆదీయన్తి, అపక్కిట్ఠకమయాపి గిఞ్జకావసథసఙ్ఖ్యం న గచ్ఛతి, న చ ఆయస్మా ధనియో ఏకప్పహారేనేవ కుమ్భకారో వియ కుమ్భం తం కుటికం నిట్ఠాపేసి, అనుక్కమేన పన సుక్ఖాపేత్వా సుక్ఖాపేత్వా మత్తికాపిణ్డేహి చినిత్వా నిట్ఠాపేసి, అపక్కిట్ఠకమయా కుటి వియ సబ్బమత్తికామయా కుటి ఏకాబద్ధా హోతి, న తథా పక్కిట్ఠకమయా, తస్మా సా కప్పతీతి ఏకే. సబ్బమత్తికామయాయ కుటియా బహి చే తిణకుటికాదిం కత్వా అన్తో వసతి, దుక్కటమేవ. సచే తత్థ తత్థ ఛిద్దం కత్వా బన్ధిత్వా ఏకాబద్ధం కరోతి, వట్టతి. అన్తో చే తిణకుటికాదిం కత్వా అన్తో వసతి, వట్టతి. కారకో ఏవ చే వసతి, కరణపచ్చయా దుక్కటం ఆపజ్జతి, న వసనపచ్చయా. సచే అన్తో వా బహి వా ఉభయత్థ వా సుధాయ లిమ్పతి, వట్టతి. యస్మా సబ్బమత్తికామయా కుటి సుకరా భిన్దితుం, తస్మా తత్థ ఠపితం పత్తచీవరాది అగుత్తం హోతి, చోరాదీహి అవహరితుం సక్కా, తేన వుత్తం ‘‘పత్తచీవరగుత్తత్థాయా’’తి.

పాళిముత్తకవినిచ్ఛయవణ్ణనా

తేన ఖో పన సమయేన ఛబ్బగ్గియా భిక్ఖూ ఉచ్చావచే పత్తే ధారేన్తి, ఉచ్చావచాని పత్తమణ్డలాని ధారేన్తీ’’తి (చుళవ. ౨౫౩) ఏవమాదీని వత్థూని నిస్సాయ ‘‘న, భిక్ఖవే, ఉచ్చావచా పత్తా ధారేతబ్బా, యో ధారేయ్య, ఆపత్తి దుక్కటస్సా’’తిఆదినా నయేన అకప్పియపరిక్ఖారేసు చ దుక్కటం పఞ్ఞత్తం. కస్మా? తదనులోమత్తా. యత్థాపి న పఞ్ఞత్తం, తత్థ ‘‘న, భిక్ఖవే, ఉచ్చావచాని ఛత్తాని ధారేతబ్బాని, యో ధారేయ్య, ఆపత్తి దుక్కటస్సా’’తిఆదినా (చూళవ. ౨౬౯-౨౭౦) నయేన దుక్కటం సమ్భవతి, తస్మా ‘‘తత్రాయం పాళిముత్తకో’’తి ఆరభిత్వా సబ్బపరిక్ఖారేసు వణ్ణమట్ఠం, సవికారం వా కరోన్తస్స ఆపత్తి దుక్కటన్తి దీపేన్తేన ‘‘న వట్టతీ’’తి వుత్తన్తి వేదితబ్బం. ఏత్థాహ – ‘‘అనుజానామి, భిక్ఖవే, ఠపేత్వా పహరణిం సబ్బం లోహభణ్డం, ఠపేత్వా ఆసన్దిం పల్లఙ్కం దారుపత్తం దారుపాదుకం సబ్బం దారుభణ్డం, ఠపేత్వా కతకఞ్చ కుమ్భకారికఞ్చ సబ్బం మత్తికాభణ్డ’’న్తి (చూళవ. ౨౯౩) వుత్తత్తా యథాఠపితం వజ్జేత్వా ఇతరం సబ్బం వణ్ణమట్ఠమ్పి సవికారమ్పి అవిసేసేన వట్టతీతి? వుచ్చతే – తం న యుత్తం యథాదస్సితపాళివిరోధతో, తస్మా ‘‘ఠపేత్వా పహరణి’’న్తి ఏవం జాతివసేన అయం పాళి పవత్తా, యథాదస్సితా పాళి వణ్ణమట్ఠాదివికారపటిసేధనవసేన పవత్తాతి ఏవం ఉభయమ్పి న విరుజ్ఝతి, తస్మా యథావుత్తమేవ. ఆరగ్గేన నిఖాదనగ్గేన, ‘‘ఆరగ్గేరివ సాసపో’’తి (మ. ని. ౨.౪౫౮; ధ. ప. ౪౦౧; సు. ని. ౬౩౦) ఏత్థ వుత్తనయతో ఆరగ్గేన.

పట్టముఖే వాతి పట్టకోటియం. పరియన్తేతి చీవరపరియన్తే. వేణిఉహుమునియుపేఞ్ఞామ. అగ్ఘియన్తి చేతియం. గయముగ్గరన్తి తులాదణ్డసణ్ఠానం, గయా సీసే సూచికా హోతి, ముఖపత్తా లద్రా. ఉక్కిరన్తి నీహరన్తి కరోన్తి ఠపేన్తి. కోణసుత్తపిళకా నామ గణ్ఠికపట్టాదికోణేసు సుత్తమయపిళకా. యం ఏత్థ చీవరం వా పత్తో వా ‘‘న వట్టతీ’’తి వుత్తో, తత్థ అధిట్ఠానం రుహతి, వికప్పనాపి రుహతీతి వేదితబ్బం. దేడ్డుభోతి ఉదకసప్పో. అచ్ఛీతి కుఞ్జరక్ఖి. గోముత్తకన్తి గోముత్తసణ్ఠానా రాజియో. కుఞ్చికాయ సేనాసనపరిక్ఖారత్తా సువణ్ణరూపియమయాపి వట్టతీతి ఛాయా దిస్సతి, ‘‘కుఞ్చికాయ వణ్ణమట్ఠకమ్మం న వట్టతీ’’తి వచనతో అఞ్ఞే కప్పియలోహాదిమయావ కుఞ్చికా కప్పన్తి పరిహరణీయపరిక్ఖారత్తా. ఆరకణ్టకో పోత్థకాదికరణసత్థకజాతి. ‘‘ఆమణ్డకసారకో ఆమలకఫలమయో’’తి వదన్తి. తాలపణ్ణబీజనీఆదీసు ‘‘వణ్ణమట్ఠకమ్మం వట్టతీ’’తి వుత్తం. కిఞ్చాపి తాని కుఞ్చికా వియ పరిహరణీయాని, అథ ఖో ‘‘ఉచ్చావచాని న ధారేతబ్బానీ’’తి పటిక్ఖేపాభావతో వుత్తం. కేవలఞ్హి తాని ‘‘అనుజానామి, భిక్ఖవే, విధూపనఞ్చ తాలవణ్టఞ్చా’’తిఆదినా (చూళవ. ౨౬౯) వుత్తాని. గణ్ఠిపదే పన ‘‘తేలభాజనేసు వణ్ణమట్ఠకమ్మం వట్టతీతి సేనాసనపరిక్ఖారత్తా’’తి వుత్తం. రాజవల్లభాతి రాజకులూపకా. సీమాతి ఇధాధిప్పేతా భూమి, బద్ధసీమా చ. ‘‘యేసం సన్తకా తేసం సీమా, తత్థ పరేహి న కత్తబ్బ’’న్తి అనుగణ్ఠిపదే వుత్తం. ‘‘భూమి చ సీమా చ యేసం సన్తకా, తేహి ఏవ వారేతబ్బా. యేసం పన అఞ్ఞేసం భూమియం సీమా కతా, తే వారేతుం న ఇస్సరా’’తి వదన్తి. ‘‘సఙ్ఘభేదాదీనం కారణత్తా ‘మా కరోథా’తి పటిసేధేతబ్బా ఏవా’’తి అన్ధకట్ఠకథాయం వుత్తం కిర.

౮౬-౭. దారుకుటికం కాతుం, కత్తున్తి చ అత్థి. ఖణ్డాఖణ్డికన్తి ఫలాఫలం వియ దట్ఠబ్బం. ఆణాపేహీతి వచనం అనిట్ఠే ఏవ వుచ్చతీతి కత్వా బన్ధం ఆణాపేసి. ఇస్సరియమత్తాయాతి సమిద్ధియం మత్తాసద్దోతి ఞాపేతి.

౮౮. ‘‘ఏవరూపం వాచం భాసిత్వా’’తి చ పాఠో. లోమేన త్వం ముత్తో, మా పునపి ఏవరూపమకాసీతి ఇదం కిం బ్యాపాదదీపకం, దారూసుపి లోభక్ఖన్ధదీపకం వచనం సోతాపన్నస్స సతో తస్స రాజస్స పతిరూపం. నను నామ ‘‘పుబ్బే కతం సుకతం భన్తే, వదేయ్యాథ పునపి యేనత్థో’’తి పవారేత్వా అతీవ పీతిపామోజ్జం ఉప్పాదేతబ్బం తేన సియాతి? సచ్చమేతం సోతాపన్నత్తా అతీవ బుద్ధమామకో ధమ్మమామకో సఙ్ఘమామకో చ, తస్మా భిక్ఖూనం అకప్పియం అసహన్తో, సిక్ఖాపదపఞ్ఞత్తియా చ ఓకాసం కత్తుకామో ‘‘సుపయుత్తాని మే దారూనీ’’తి తుట్ఠచిత్తోపి ఏవమాహాతి వేదితబ్బం. ఇమేహి నామ ఏవరూపే ఠానే. ‘‘ఆగతపదానురూపేనాతి అఞ్ఞేహి వా పదేహి, ఇతో థోకతరేహి వా ఆగతకాలే తదనురూపా యోజనా కాతబ్బా’’తి గణ్ఠిపదే వుత్తం. ‘‘న కేవలం ఇమస్మింయేవ సిక్ఖాపదే, అఞ్ఞేసుపి ఆగచ్ఛన్తి, తస్మా తత్థ తత్థ ఆగతపదానురూపేన యోజనా వేదితబ్బా’’తి అనుగణ్ఠిపదే వుత్తం. ఉజ్ఝాయనత్థో అదిన్నస్సాదిన్నత్తావ, తే ఉజ్ఝాయింసు.

రుద్రదామకో నామ రుద్రదామకాదీహి ఉప్పాదితో. బారాణసినగరాదీసు తేహి తేహి రాజూహి పోరాణసత్థానురూపం లక్ఖణసమ్పన్నా ఉప్పాదితా నీలకహాపణా. తేసం కిర తిభాగం అగ్ఘతి రుద్రదామకో, తస్మా తస్స పాదో థుల్లచ్చయవత్థు హోతి. మాసకో పన ఇధ అప్పమాణం. కహాపణో కిఞ్చికాలే ఊనవీసతిమాసకో హోతి, కిఞ్చి కాలే అతిరేకవీసతిమాసకో. తస్మా తస్స కహాపణస్స చతుత్థభాగో పఞ్చమాసకో వియ అతిరేకపఞ్చమాసకో వా ఊనపఞ్చమాసకో వా పాదోతి వేదితబ్బం. ఇమస్సత్థస్స దీపనత్థం ‘‘తదా రాజగహే వీసతిమాసకో కహాపణో హోతీ’’తిఆది వుత్తం. తత్థ రజతమయో సువణ్ణమయో తమ్బమయో చ కహాపణో హోతి. సువణ్ణభూమియం వియ పాదోపి యత్థ తమ్బమయోవ కతో హోతి, తత్థ సోవ పాదోతి ఆచరియో. యస్మా పాదో ఏకనీలకహాపణగ్ఘనకో, తస్మా తస్స పాదస్స చతుత్థభాగోవ సియా పాదోతి ఏకే. ఇదం న యుజ్జతి. యో చ తత్థ పాదారహో భణ్డో, తస్స చతుత్థభాగస్సేవ పారాజికవత్థుభావప్పసఙ్గతో. యది పాదారహం భణ్డం పారాజికవత్థు, సిద్ధం ‘‘సోవ పాదో పచ్ఛిమం పారాజికవత్థూ’’తి. న హి సబ్బత్థ భణ్డం గహేత్వా నీలకహాపణగ్ఘేన అగ్ఘాపేన్తి. యస్మా తస్స తస్సేవ కహాపణగ్ఘేన అగ్ఘాపేన్తి, తస్మా తస్స తస్స జనపదస్స పాదోవ పాదోతి తదగ్ఘనకమేవ పాదగ్ఘనకన్తి సిద్ధం, ‘‘సో చ ఖో పోరాణస్స నీలకహాపణస్స వసేన, న ఇతరేసన్తి యత్థ పన నీలకహాపణా వళఞ్జం గచ్ఛన్తి, తత్థేవా’’తి కేచి వదన్తి, ఉపపరిక్ఖిత్వా గహేతబ్బం.

పదభాజనీయవణ్ణనా

౯౨. గామా వా అరఞ్ఞా వాతి లక్ఖణానుపఞ్ఞత్తికత్తా పఠమపఞ్ఞత్తియా ఆదిమ్హి వుత్తా. యతో వా అపక్కన్తా, సో అమనుస్సో నామ. ‘‘అమనుస్సగామం అపారుపిత్వా, గామప్పవేసనఞ్చ అనాపుచ్ఛా పవిసితుం వట్టతీ’’తి అనుగణ్ఠిపదే వుత్తం. ‘‘యతో గామతో ఆగన్తుకామా ఏవ అపక్కన్తా, తం గామం ఏవం పవిసితుం న వట్టతీ’’తి వదన్తి ఏకే. కేచి పన ‘‘యక్ఖపరిగ్గహభూతోపి ఆపణాదీసు దిస్సమానేసు ఏవ ‘గామో’తి సఙ్ఖ్యం గచ్ఛతి, అదిస్సమానేసు పవేసనే అనాపత్తీ’’తి వదన్తి. ‘‘గామో ఏవ ఉపచారో గామూపచారోతి ఏవం కమ్మధారయవసేన గహితే కురున్దట్ఠకథాదీసు వుత్తమ్పి సువుత్తమేవ హోతీ’’తి వదన్తి. ‘‘తస్స ఘరూపచారో గామోతి ఆపజ్జతీ’’తి వచనం పటిక్ఖిపతి. ‘‘గామస్సుపచారో చ గామో చ గామూపచారో చా’’తి వదన్తి, తం విరుజ్ఝతి, న. ‘‘ఇమేసం లాభాదీసు లక్ఖణం సన్ధాయ మహాఅట్ఠకథాయం ‘ఘరం ఘరూపచారో’తిఆది వుత్తం, తం న మయం పటిక్ఖిపామా’’తి చ వదన్తి. ‘‘కతపరిక్ఖేపో చాతి ఘరస్స సమన్తతో తత్తకో ఉపచారో నామా’’తి గణ్ఠిపదే లిఖితం. అనుగణ్ఠిపదే పన ‘‘యో యో అట్ఠకథావాదో వా థేరవాదో వా పచ్ఛా వుచ్చతీతి ఇతో అనాగతం సన్ధాయ వుత్తం, నాతీతం. యది అతీతమ్పి సన్ధాయ వుత్తం, మహాపదుమథేరవాదోవ పమాణం జాతన్తి ఆపజ్జతి, తస్మా అనాగతమేవ సన్ధాయ వుత్తన్తి ఆచరియా కథయన్తీ’’తి వుత్తం. సేసమ్పీతి గామూపచారలక్ఖణమ్పి.

తత్రాయం నయోతి తస్స గామూపచారస్స గహణే అయం నయో. వికాలేగామప్పవేసనాదీసూతి ఏత్థ ‘‘గామప్పవేసనఞ్హి బహి ఏవ ఆపుచ్ఛితబ్బ’’న్తి గణ్ఠిపదే వుత్తం. ‘‘తం అట్ఠకథాయ న సమేతీ’’తి వదన్తి. ‘‘గామసఙ్ఖాతూపచారం సన్ధాయ వుత్త’’న్తి గహితే సమేతీతి మమ తక్కో. ‘‘ఆది-సద్దతో ఘరే ఠితానం దిన్నలాభభాజనాదీనీ’’తి గణ్ఠిపదే వుత్తం. ‘‘గామూపచారే ఠితానం పాపుణితబ్బలాభం సఞ్చిచ్చ అదేన్తానం పారాజిక’’న్తి అనుగణ్ఠిపదే వుత్తం. కిఞ్చాపి కురున్దిఆదీసు పాళియం వుత్తవచనానులోమవసేన వుత్తత్తా ‘‘పమాదలేఖా’’తి న వత్తబ్బం, మహాఅట్ఠకథాయం వుత్తవినిచ్ఛయో సఙ్గీతితో పట్ఠాయ ఆగతో. ‘‘యఞ్చేతం మహాఅట్ఠకథాయ’’న్తిఆది సీహళదీపే అట్ఠకథాచరియేహి వుత్తం ‘‘వినిచ్ఛయనయో’’తి చ. లేడ్డుపాతేనేవ పరిచ్ఛిన్దితబ్బోతి పరిక్ఖేపారహట్ఠానం, న ఉపచారం. సో హి తతో అపరేన లేడ్డుపాతేన పరచ్ఛిన్నో. ఇమస్మిం అదిన్నాదానసిక్ఖాపదేతి నియమేన అఞ్ఞత్థ అఞ్ఞథాతి అత్థతో వుత్తం హోతి. తేన వా నియమేన యథారుతవసేనాపి అత్థో ఇధ యుజ్జతి. అభిధమ్మే పనాతిఆదినా అఞ్ఞథాపి అత్థాపత్తిసిద్ధం దస్సేతి.

‘‘పరిచ్చాగాదిమ్హి అకతే ‘ఇదం మమ సన్తక’న్తి అవిదితమ్పి పరపరిగ్గహితమేవ పుత్తకానం పితు అచ్చయేన సన్తకం వియ, తం అత్థతో అపరిచ్చత్తే సఙ్గహం గచ్ఛతీ’’తి గణ్ఠిపదే వుత్తం. ‘‘థేనస్స కమ్మం థేయ్యం, థేనేన గహేతబ్బభూతం భణ్డం. థేయ్యన్తి సఙ్ఖాతన్తి థేయ్యసఙ్ఖాత’’న్తి పోరాణగణ్ఠిపదే వుత్తం. తం థేయ్యం యస్స థేనస్స కమ్మం, సో యస్మా థేయ్యచిత్తో అవహరణచిత్తో హోతి, తస్మా ‘‘థేయ్యసఙ్ఖాత’’న్తి పదం ఉద్ధరిత్వా ‘‘థేయ్యచిత్తో అవహరణచిత్తో’’తి పదభాజనమ్పి తేసం పోరాణానం యుజ్జతేవ, తథాపి అట్ఠకథాయం వుత్తనయేనేవ గహేతబ్బం. ‘‘యఞ్చ పుబ్బభాగే ‘అవహరిస్సామీ’తి పవత్తం చిత్తం, యఞ్చ గమనాదిసాధకం, పరామసనాదిసాధకం వా మజ్ఝే పవత్తం, యఞ్చ ఠానాచావనపయోగసాధకం, తేసు అయమేవేకో పచ్ఛిమో చిత్తకోట్ఠాసో ఇధ అధిప్పేతో ‘థేనో’తి అపరే’’తి అనుగణ్ఠిపదే వుత్తం. ఊనమాసకమాసపాదాదీసు ‘‘అవహరణచిత్తేసు ఏకచిత్తకోట్ఠాసోతి ఆచరియా వదన్తీ’’తి వుత్తం.

పఞ్చవీసతిఅవహారకథావణ్ణనా

పఞ్చవీసతి అవహారా నామ వచనభేదేనేవ భిన్నా, అత్థతో పన అభిన్నా. ఆకులా దువిఞ్ఞేయ్యవినిచ్ఛయాతి ఆచరియానం ముఖే సన్తికే సబ్బాకారేన అగ్గహితవినిచ్ఛయానం దువిఞ్ఞేయ్యా. దుకతికపట్ఠానపాళి (పట్ఠా. ౫.౧.౧ ఆదయో, దుకతికపట్ఠానపాళి) వియ ఆకులా దువిఞ్ఞేయ్యవినిచ్ఛయా, కేవలం తం ఆచరియా పుబ్బాపరవిరోధమకత్వా సఙ్గీతితో పట్ఠాయ ఆగతనయమవినాసేత్వా వణ్ణయన్తీతి ‘‘పట్ఠానపాళిమివాతి అపరే వదన్తీ’’తి చ వుత్తా. పోరాణాతి సఙ్గీతిఆచరియా. అయమేత్థ సామీచి ఏవ, సచే న దేతి, ఆపత్తి నత్థి, పారాజికభయా పన యథా సిక్ఖాకామో దేతి, ఏవం దాతబ్బమేవ. యాని పనేత్థ వత్థూని, తాని సీహళదీపే ఆచరియేహి సఙ్ఘాదీనమనుమతియా అట్ఠకథాసు పక్ఖిత్తాని, ‘‘అనాగతే బ్రహ్మచారీనం హితత్థాయ పోత్థకారుళ్హకాలతో పచ్ఛాపీ’’తి వుత్తం. ఆణత్తికం ఆణత్తిక్ఖణేపి గణ్హాతి, కాలన్తరేనాపి అత్థసాధకో, కాలన్తరం సన్ధాయాతి ఇదమేతేసం నానత్తం. భట్ఠేతి అపగతే. అన్తరసముద్దే అతురుముహుదే. ఫరతి సాధేతి. నవధోతోతి నవకతో. పాసాణసక్ఖరన్తి పాసాణఞ్చ సక్ఖరఞ్చ.

భూమట్ఠకథాదివణ్ణనా

౯౪. మహాఅట్ఠకథాయం పన సచ్చేపి అలికేపి దుక్కటమేవ వుత్తం, తం పమాదలిఖితన్తి వేదితబ్బన్తి యథేతరహి యుత్తియా గహేతబ్బా. తత్థ ‘‘చతువగ్గేన ఠపేత్వా ఉపసమ్పదపవారణఅబ్భానాదిసబ్బం సఙ్ఘకమ్మం కాతుం వట్టతి’’చ్చేవ వత్తబ్బే ‘‘ఉపసమ్పదపవారణకథినబ్భానాదీనీ’’తి లిఖన్తీతి వేదితబ్బం. తం ఆచరియా ‘‘పమాదలేఖా’’త్వేవ వణ్ణయన్తి, తేన వుత్తం ‘‘పమాదలిఖిత’’న్తి. యం యం వచనం ముసా, తత్థ తత్థ పాచిత్తియన్తి వుత్తం. దుక్కటస్స వచనే పయోజనాభావా ‘‘అదిన్నాదానస్స పుబ్బపయోగే’’తి వుత్తం. అఞ్ఞేసమ్పి పుబ్బపయోగే పాచిత్తియట్ఠానే పాచిత్తియమేవ. పమాదలిఖితన్తి ఏత్థ ఇధ అధిప్పేతమేవ గహేత్వా అట్ఠకథాయం వుత్తన్తి గహితే సమేతి వియ. ఆచరియా పన ‘‘పాచిత్తియట్ఠానే పాచిత్తియ’’న్తి వత్వా దుక్కటే విసుం వత్తబ్బే ‘‘సచ్చాలికే’’తి సామఞ్ఞతో వుత్తత్తా ‘‘పమాదలేఖా’’తి వదన్తీతి వేదితబ్బాతి. ‘‘కుసలచిత్తేన గమనే అనాపత్తీ’’తి వుత్తత్తా ‘‘దానఞ్చ దస్సామీ’’తి వచనేన అనాపత్తి వియ.

పాచిత్తియట్ఠానే దుక్కటా న ముచ్చతీతి పాచిత్తియేన సద్ధిం దుక్కటమాపజ్జతి. బహుకాపి ఆపత్తియో హోన్తూతి ఖణనబ్యూహనుద్ధరణేసు దస దస కత్వా ఆపత్తియో ఆపన్నో, తేసు ఉద్ధరణే దస పాచిత్తియో దేసేత్వా ముచ్చతి, జాతివసేన ‘‘ఏకమేవ దేసేత్వా ముచ్చతీ’’తి కురున్దియం వుత్తం, తస్మా పురిమేన సమేతి. ‘‘సమోధానేత్వా దస్సితపయోగే ‘‘దుక్కట’’న్తి వుత్తత్తా సమానపయోగా బహుదుక్కటత్తం ఞాపేతి. ఖణనే బహుకానీతి సమానపయోగత్తా న పటిప్పస్సమ్భతి. అట్ఠకథాచరియప్పమాణేనాతి యథా పనేత్థ, ఏవం అఞ్ఞేసుపి ఏవరూపాని అట్ఠకథాయ ఆగతవచనాని సఙ్గీతితో పట్ఠాయ ఆగతత్తా గహేతబ్బానీతి అత్థో. ‘‘ఇధ దుతియపారాజికే గహేతబ్బా, న అఞ్ఞేసూ’’తి ధమ్మసిరిత్థేరో కిరాహ. గణ్ఠిపదే పన ‘‘పురిమఖణనం పచ్ఛిమం పత్వా పటిప్పస్సమ్భతి, తేనేవ ఏకమేవ దేసేత్వా ముచ్చతీ’’తి వుత్తం, ‘‘విసభాగకిరియం వా పత్వా పురిమం పటిప్పస్సమ్భతీ’’తి చ వుత్తం.

ఏవం ఏకట్ఠానే ఠితాయ కుమ్భియా ఠానాచావనఞ్చేత్థ ఛహాకారేహి వేదితబ్బన్తి సమ్బన్ధో. కుమ్భియాతి భుమ్మవచనం. ఉద్ధం ఉక్ఖిపన్తో కేసగ్గమత్తమ్పి భూమితో మోచేతి, పారాజికన్తి ఏత్థ ముఖవట్టియా ఫుట్ఠోకాసం బున్దేన మోచితే ‘‘ఠానాచావనఞ్చేత్థ ఛహాకారేహి వేదితబ్బ’’న్తి ఇమినా సమేతి, తథా అవత్వా ‘‘భూమితో ముత్తే కేసగ్గమత్తమ్పి అతిక్కన్తే భూమితో మోచితం నామ హోతీ’’తి దళ్హం కత్వా వదన్తి, ఉపపరిక్ఖిత్వా గహేతబ్బం. ఏత్థ ఏకచ్చే ఏవం అత్థం వదన్తి ‘‘పుబ్బే ఖణన్తేన అవసేసట్ఠానాని వియోజితాని, తస్మిం విముత్తే పారాజిక’’న్తి. సఙ్ఖేపమహాపచ్చరియాదీసు వుత్తవచనస్స పమాదలేఖభావో ‘‘అత్తనో భాజనగతం వా కరోతి, ముట్ఠిం వా ఛిన్దతీ’’తి వచనేన దీపితో.

యం పన ‘‘పీతమత్తే పారాజిక’’న్తి వుత్తం, తం యథేతరహి ‘‘పఞ్చవిఞ్ఞాణా ఉప్పన్నవత్థుకా ఉప్పన్నారమ్మణా’’తి పదస్స ‘‘ఉప్పన్నవత్థుకాహి అనాగతపటిక్ఖేపో’’తి అట్ఠకథావచనం ‘‘అసమ్భిన్నవత్థుకా అసమ్భిన్నారమ్మణా పురేజాతవత్థుకా పురేజాతారమ్మణా’’తి వచనమపేక్ఖిత్వా అతీతానాగతపటిక్ఖేపోతి పరివత్తేతి, తథా తాదిసేహి పరివత్త’న్తి వేదితబ్బం. న హి అట్ఠకథాచరియా పుబ్బాపరవిరుద్ధం వదన్తి. యం పన ఆచరియా ‘‘ఇదం పమాదలిఖిత’’న్తి అపనేత్వా పటిక్ఖిపిత్వా వచనకాలే వాచేన్తి, ఉద్దిసన్తి, తమేవ చ ఇమినాపి ఆచరియేన ‘‘పమాదలిఖిత’’న్తి పటిక్ఖిత్తం. యఞ్చ సుత్తం దస్సేత్వా తే పటిక్ఖిపన్తి, తమేవ చ దస్సేన్తేన ఇమినా పటిక్ఖిత్తం, తేన వుత్తం ‘‘తం పన తత్థేవా’’తిఆది.

అనాపత్తిమత్తమేవ వుత్తన్తి నేవ అవహారో న గీవా అనాపత్తీతి బ్యఞ్జనతోవ భేదో, న అత్థతోతి దస్సనత్థం. తం పమాదలిఖితం కతరేహీతి చే? పుబ్బే వుత్తప్పకారేహి, లేఖకేహి వా, ఏస నయో సబ్బత్థ. ‘‘న హి తదేవ బహూసు ఠానేసు యుత్తతో పారాజికమహుత్వా కత్థచి హోతీ’’తి సబ్బం అనుగణ్ఠిపదే వుత్తం. దుట్ఠపితం వా ఠపేతీతి ఏత్థ తతో పగ్ఘరిస్సతీతి ఠానాచావనం సన్ధాయ కతత్తా పారాజికం తం పన గణ్హతు వా మా వా తత్థేవ ‘‘భిన్దతీ’’తిఆదివచనతో వేదితబ్బం. ‘‘తత్థేవాతి ఠానాచావనం అకరోన్తోవ ఠానా అచావేతుకామోవ కేవలం ‘భిన్దతీ’తి అట్ఠకథావచనతో చ ఞాపేతబ్బ’’న్తి అఞ్ఞతరస్మిం గణ్ఠిపదే వుత్తం. తథా ‘‘పగ్ఘరితేహి తిన్తపంసుం గహేత్వా ఉదకే పక్ఖిపిత్వా పచిత్వా గహేతుం సక్కా, తస్మా గహణమేవ సన్ధాయ వుత్త’’న్తి అపరే. ‘‘రిత్తకుమ్భియా ఉపరి కరోతి, భణ్డదేయ్య’’న్తి వుత్తం, తం ఆణత్తియా విరుజ్ఝతి, ‘‘యదా సక్కోసి, తదా తం భణ్డం అవహరా’’తి అత్థసాధకో ఆణత్తికాలే ఏవ పారాజికం. అపిచ ఆవాటకాదీని థావరపయోగాని చ ఏత్థ సాధకాని. నత్థి కాలకతపయోగాని పారాజికవత్థూనీతి తస్మా ఉపపరిక్ఖితబ్బన్తి ఏకే. యత్థ యత్థ ‘‘అపరే’’తి వా ‘‘ఏకే’’తి వా వుచ్చతి, తత్థ తత్థ సుట్ఠు ఉపపరిక్ఖిత్వా యుత్తం గహేతబ్బం, ఇతరం ఛడ్డేతబ్బం. వదన్తీతి ఆచరియా వదన్తి. న, అఞ్ఞథా గహేతబ్బత్థతోతి పాళిపరిహరణత్థం వుత్తం. ఏవమేకే వదన్తీతి తం న గహేతబ్బం. కస్మా? ‘‘పస్సావం వా ఛడ్డేతీ’’తి చ ‘‘అపరిభోగం వా కరోతీ’’తి చ అత్థతో ఏకత్తా, అట్ఠకథాయ ‘‘ముగ్గరేన పోథేత్వా భిన్దతీ’’తి వుత్తత్తాపి.

అయం పనేత్థ సారోతిఆదికథాయ ‘‘అమ్హాకం ఆచరియస్స వచన’’న్తి ధమ్మసిరిత్థేరో ఆహ. సఙ్గహాచరియానం వాదోతి ఏకే. పుబ్బే వుత్తాపి తే ఏవ, తస్మా వోహారవసేనాతి అఛడ్డేతుకామమ్పి తథా కరోన్తం ‘‘ఛడ్డేతీ’’తి వోహరన్తి. ఏవమేతేసం పదానం అత్థో గహేతబ్బోతి ఏవం సన్తే ‘‘ఠానాచావనస్స నత్థితాయ దుక్కట’’న్తి అట్ఠకథావచనేన అతివియ సమేతి, తత్థ ఠానాచావనచిత్తస్స నత్థితాయ ఠానా చుతమ్పి న ‘‘ఠానా చుత’’న్తి వుచ్చతీతి అత్థో గహేతబ్బో. ఇతరథాపీతి థేయ్యచిత్తాభావా ఠానా చావేతుకామస్సపి దుక్కటం యుజ్జతి.

౯౬. సయమేవ పతితమోరస్సేవ ఇతో చితో చ కరోతో థుల్లచ్చయం. ఆకాసట్ఠవినిచ్ఛయే తప్పసఙ్గేన తస్మిం వేహాసాదిగతేపి అసమ్మోహత్థం ఏవం గహేతబ్బన్తి వుత్తం. ‘‘ఏవమఞ్ఞత్రాపి సామిసే’’తి గణ్ఠిపదే వుత్తం. ‘‘ఠానాచావనం అకరోన్తో చాలేతీ’’తి వచనతో ఠానాచావనే థుల్లచ్చయం నత్థీతి వుత్తం హోతి. కేచి అఫన్దాపేత్వా ఠానాచావనాచావనేహిపి దుక్కటథుల్లచ్చయే వదన్తి. ‘‘తే ఠానాచావనం అకరోన్తోతి ఇమం అట్ఠకథావచనం దస్సేత్వా పటిసేధేతబ్బా’’తి కేచి వదన్తి, వీమంసితబ్బం.

౯౭. ఛేదనమోచనాది ఉపరిభాగం సన్ధాయ వుత్తం. అవస్సం ఠానతో ఆకాసగతం కరోతి. ఏత్థ ‘‘ఏకకోటిం నీహరిత్వా ఠపితే వంసే ఠితస్స ఆకాసకరణం సన్ధాయా’’తి కేచి వదన్తి. తే పన అథ ‘‘మూలం అచ్ఛేత్వా వలయం ఇతో చితో చ సారేతి, రక్ఖతి. సచే పన మూలతో అనీహరిత్వాపి హత్థేన గహేత్వా ఆకాసగతం కరోతి, పారాజిక’’న్తి అట్ఠకథావచనం దస్సేత్వా పటిసేధేతబ్బా. భిత్తినిస్సితన్తి భిత్తియా ఉపత్థమ్భితం సన్ధాయ వుత్తన్తి ఏకే. భిత్తిం నిస్సాయ ఠపితన్తి నాగదన్తాదీసు ఠితం సన్ధాయ వుత్తం. ఛిన్నమత్తేతి ఉపరి ఉగ్గన్త్వా ఠితం సన్ధాయ వుత్తం.

౯౮. ఉపరి ఠితస్స పిట్ఠియాతి ఏత్థ అధో ఓసారణం సన్ధాయ వుత్తం. హేట్ఠా ఓసారేన్తస్స ఉపరిమస్స పిట్ఠియా హేట్ఠిమేన ఠితోకాసం అతిక్కన్తమత్తే పారాజికం, ఉద్ధం ఉక్ఖిపన్తస్స ఉదకతో ముత్తమత్తే. ‘‘ఏవం గహితే భూమట్ఠే వుత్తేన సమేతీ’’తి వదన్తి. మతమచ్ఛానం ఠితట్ఠానమేవ ఠానం కిర. థేయ్యచిత్తేన మారేత్వా గణ్హతో ఊనపాదగ్ఘనకే దుక్కటం, సహపయోగత్తా పాచిత్తియం నత్థీతి ఏకే. మదనఫలవసాదీనీతి ఏత్థ సీహళభాసా కిర వస ఇతి విసన్తి అత్థో, గరుళాకారేన కతుప్పేయితం వా.

౯౯. పుబ్బే పాసే బద్ధసూకరఉపమాయ వుత్తా ఏవ. ‘‘థలే ఠపితాయ నావాయ న ఫుట్ఠోకాసమత్తమేవా’’తి పాఠో. ‘‘వాతో ఆగమ్మాతి వచనతో వాతస్స నత్థికాలే పయోగస్స కతత్తా అవహారో నత్థి, అత్థికాలే చే కతో, అవహారోవా’’తి వదన్తి. ‘‘భణ్డదేయ్యం పన కేసన్తి చే? యేసం హత్థే కహాపణాని గహితాని, తేసం వా, నావాసామినా నావాయ అగ్గహితాయ నావాసామికస్స వా’’తి అనుగణ్ఠిపదే వుత్తం.

౧౦౪. నిరమ్బిత్వా ఉపరి. అకతం వా పన పతిట్ఠపేతీతి అపుబ్బం వా పట్ఠపేతీతి అత్థో.

౧౦౬. గామట్ఠే వా ‘‘గామో నామా’’తి న వుత్తం పఠమం గామలక్ఖణస్స సబ్బసో వుత్తత్తా.

౧౦౭. అరఞ్ఞట్ఠే అరఞ్ఞం నామాతి పున న కేవలం పుబ్బే వుత్తలక్ఖణఞ్ఞేవ అరఞ్ఞన్తి ఇధాధిప్పేతం, కిన్తు పరపరిగ్గహితమేవ చేతం హోతి, తం ఇధాధిప్పేతన్తి దస్సనత్థం వుత్తం. తేనేవ అత్థేపి అరఞ్ఞగ్గహణం కతం. అగ్గేపి మూలేపి ఛిన్నాతి ఏత్థ ‘‘న వేఠేత్వా ఠితా, ఛిన్నమత్తే పతనకం సన్ధాయ వుత్త’’న్తి వదన్తి. తచ్ఛేత్వా ఠపితోతి అరఞ్ఞసామికేహి పరేహి లద్ధేహి తచ్ఛేత్వా ఠపితో. అద్ధగతోపీతి చిరకాలికోపి. ‘‘న గహేతబ్బోతి అరఞ్ఞసామికేహి అనుఞ్ఞాతేనపీ’’తి గణ్ఠిపదే వుత్తం. ఛల్లియా పరియోనద్ధం హోతీతి ఇమినా సామికానం నిరపేక్ఖతం దీపేతి. తేన వుత్తం ‘‘గహేతుం వట్టతీ’’తి. యది సామికానం సాపేక్ఖతా అత్థి, న వట్టతి.

౧౦౮. తత్థ ‘‘భాజనేసు పోక్ఖరణీతళాకేసు చ గావో పక్కోసతీతి ఇతో పట్ఠాయ తయో దస వారా ఆదిమేవ దస్సేత్వా సంఖిత్తా’’తి అనుగణ్ఠిపదే వుత్తం. నిబ్బహనఉదకం నామ తళాకరక్ఖణత్థాయ అధికోదకనిక్ఖమనద్వారేన నిక్ఖమనఉదకం. ‘‘గహేతుం న లభతీతి సామీచికమ్మం న హోతీ’’తి అనుగణ్ఠిపదే వుత్తం. ఇతో పట్ఠాయ ‘‘వుత్త’’న్తి వుత్తే అనుగణ్ఠిపదేతి గహేతబ్బం. అనిక్ఖన్తే ఉదకేతి పాఠసేసో, సుక్ఖమాతికాపయోగత్తా భణ్డదేయ్యమ్పి న హోతీతి అధిప్పాయో. తళాకం నిస్సాయ ఖేత్తస్స కతత్తాతి ‘‘సబ్బసాధారణం తళాకం హోతీ’’తి పఠమం వుత్తత్తా తం సన్ధాయ వుత్తం. ‘‘యస్మా తళాకగతం ఉదకం సబ్బసాధారణమ్పి మాతికాయ సతి తం అతిక్కమిత్వా గహేతుం న వట్టతి, తస్మా తం సన్ధాయ కురున్దియాదీసు అవహారోతి వుత్త’’న్తి అపరే ఆహూతి. ఇమినా లక్ఖణేన న సమేతీతి యస్మా సబ్బసాధారణదేసో నామ తఞ్చ తళాకం సబ్బసాధారణం, కతికాభావా చ మహాఅట్ఠకథాయం వుత్తమేవ యుత్తన్తి ఆహాచరియో.

౧౦౯. ‘‘తతో పట్ఠాయ అవహారో నత్థీతి థేయ్యాయపి గణ్హతో, తస్మా యథాముణ్డమహాజేతబ్బత్తా, అరక్ఖితబ్బత్తా, సబ్బసాధారణత్తా చ అఞ్ఞమ్పి సఙ్ఘసన్తకం ఇదం న హోతీ’’తి గణ్ఠిపదే వుత్తం.

౧౧౦. ఉజుకమేవ తిట్ఠతీతి ఏత్థ ‘‘సమీపే రుక్ఖసాఖాదీహి సన్ధారితత్తా ఈసకం ఖలిత్వా ఉజుకమేవ తిట్ఠతి చే, అవహారో. ఛిన్నవేణు వియ తిట్ఠతి చే, అనాపత్తీ’’తి వుత్తం, తం సువుత్తం, తస్స వినిచ్ఛయే ‘‘సచే తాని రక్ఖన్తీ’’తి వుత్తత్తా. నో అఞ్ఞథాతి సమ్పత్తే చే వాతే వాతముఖసోధనం కరోతి, పారాజికన్తి అత్థో.

౧౧౧. అఞ్ఞేసు పన విచారణా ఏవ నత్థీతి తేసు అప్పటిక్ఖిపితత్తా అయమేవ వినిచ్ఛయోతి వుత్తం హోతి. ‘‘ఏతేన ధురనిక్ఖేపం కత్వాపి చోరేహి ఆహటం చోదేత్వా గణ్హతో అనాపత్తీతి దీపితం హోతీ’’తి వుత్తం.

౧౧౨. ఏసేవ నయోతి ఉద్ధారేయేవ పారాజికం, కస్మా? అఞ్ఞేహి పత్తేహి సాధారణస్స సఞ్ఞాణస్స వుత్తత్తా. పదవారేనాతి చోరేన నీహరిత్వా దిన్నం గహేత్వా గచ్ఛతో. గామద్వారన్తి వోహారమత్తమేవ, గామన్తి అత్థో ఆణత్తియా దట్ఠబ్బత్తా, ద్విన్నమ్పి ఉద్ధారే ఏవ పారాజికం. అసుకం నామ గామం గన్త్వాతి వచనేన యావ తస్స గామస్స పరతో ఉపచారో, సబ్బమేతం ఆణత్తమేవ హోతి. ‘‘ఠత్వా వా నిసీదిత్వా వా విస్సమిత్వా పురిమథేయ్యచిత్తం వూపసమిత్వా గమనత్థఞ్చే భణ్డం న నిక్ఖిత్తం, యథాగహితమేవ, పదవారేన కారేతబ్బోతి, నిక్ఖిత్తఞ్చే, ఉద్ధారేనా’’తి చ లిఖితం. కేవలం ‘‘లిఖిత’’న్తి వుత్తే గణ్ఠిపదే గహేతబ్బం. థేయ్యచిత్తేన పరిభుఞ్జన్తోతి ఠానాచావనం అకత్వా నివత్థపారుతనీహారేన ‘‘పుబ్బేవేదం మయా గహిత’’న్తి థేయ్యచిత్తేన పరిభుఞ్జన్తో. ‘‘నట్ఠే భణ్డదేయ్యం కిరా’’తి లిఖితం. ‘‘అఞ్ఞో వా’’తి వచనేన యేన ఠపితం, తేన దిన్నే అనాపత్తీతి దీపితం హోతి గోపకస్స దానే వియ, ‘‘కేవలం ఇధ భణ్డదేయ్యన్తి అపరే’’తి వుత్తం. ‘‘అఞ్ఞో వా’’తి వచనతో యేన ఠపితం. సో వాతిపి లబ్భతీతి విచారేత్వా గహేతబ్బో. వా-సద్దేన యస్స హత్థే ఠపితం, సో వా దేతి రాజగహే గణకో వియ ధనియస్స, తస్మా పారాజికం యుత్తం వియ.

తవ థూలసాటకో లద్ధోతి వుత్తక్ఖణే ముసావాదే దుక్కటం. తస్స నామం లిఖిత్వాతి ఏత్థ ‘‘తేన ‘గహేత్వా ఠపేయ్యాసీ’తి ఆణత్తత్తా నామలేఖనకాలే అనాపత్తి కుససఙ్కమనసదిసం న హోతీ’’తి వుత్తం. న జానన్తీతి న సుణన్తీతి అత్థో. సచే జానిత్వాపి చిత్తేన న సమ్పటిచ్ఛన్తి ఏసేవ నయో. జానన్తేన పన రక్ఖితుం అనిచ్ఛన్తే పటిక్ఖిపితబ్బమేవ ఏతన్తి వత్తం జానితబ్బం. ఉమ్మగ్గేనాతి పురాపాణం ఖణిత్వా కతమగ్గేనాతి అత్థో.

నిస్సితవారికస్స పన సభాగా భత్తం దేన్తి, తస్మా యథా విహారే పన్తి, తథేవ కాతబ్బన్తి సమ్పత్తవారం అగ్గహేతుం న లభన్తి, ‘‘తస్స వా సభాగా అదాతుం న లభన్తీ’’తి వుత్తం. అత్తదుతియస్సాతి న హి ఏకేనానీతం ద్విన్నం పహోతి, సచే పహోతి పాపేతబ్బోతి దస్సేతుం ‘‘యస్స వా’’తిఆది వుత్తం. ‘‘పరిపుచ్ఛం దేతీతి పుచ్ఛితపఞ్హస్స విస్సజ్జనం కరోతీ’’తి లిఖితం. సఙ్ఘస్స భారం నామ ‘‘సద్ధమ్మవాచనా ఏవా’’తి వుత్తం, ‘‘నవకమ్మికోపి వుచ్చతీ’’తి చ, ‘‘ఇతో భణ్డతో వట్టన్తం పున అన్తో పవిసతీతి మహాఅట్ఠకథాపదస్స కురున్దీసఙ్ఖేపట్ఠకథాహి అధిప్పాయో వివరితో’’తి లిఖితం.

౧౧౩. గచ్ఛన్తే యానే వాతి ఏత్థ ‘‘సుఙ్కట్ఠానస్స బహి ఠితం సన్ధాయ వుత్త’’న్తి ఉపతిస్సత్థేరో వదతి కిర. ‘‘గచ్ఛన్తే యానే వాతిఆది సుఙ్కట్ఠానబ్భన్తరే గహేతబ్బ’’న్తి వుత్తం. బహి ఠితస్స వత్తబ్బమేవ నత్థి, ‘‘అన్తో ఠత్వా’’తి అధికారే వుత్తత్తా చేతి యుత్తం – యానాదీసు ఠపితే తస్స పయోగం వినాయేవ గతేసు పారాజికో న హోతి. కస్మా న భణ్డదేయ్యన్తి చే? సుఙ్కట్ఠానస్స బహి ఠితత్తా. అరఞ్ఞట్ఠే ‘‘అస్సతియా అతిక్కమన్తస్సపి భణ్డదేయ్యమేవా’’తి (పారా. అట్ఠ. ౧.౧౦౭) వుత్తం తేసం సపరిగ్గహితత్తా. ఇధ పన ‘‘అత్ర పవిట్ఠస్సా’’తి వచనతో న బహి ఠితస్స, తం కిర సుఙ్కసఙ్కేతం. అఞ్ఞం హరాపేతీతి తత్థ ‘‘సహత్థా’’తి వచనతో అనాపత్తి. నిస్సగ్గియాని హోన్తీతి అట్ఠకథాతో పాచిత్తియం, ఉపచారం ఓక్కమిత్వా పరిహరణే సాదీనవత్తా దుక్కటం.

సుఙ్కట్ఠానే సుఙ్కం దత్వావ గన్తుం వట్టతీతి ఇదం దాని వత్తబ్బానం మాతికాతి ధమ్మసిరిత్థేరో. ‘‘అనురాధపురస్స చతూసు ద్వారేసు సుఙ్కం గణ్హన్తి, తేసు దక్ఖిణద్వారస్స పురతో మగ్గో థూపారామతో ఆనన్దచేతియం పదక్ఖిణం కత్వా జేతవనవిహారస్సన్తరపాకారస్సాసన్నే నివిట్ఠో, యో న గామం పవిసన్తో ఉపచారం ఓక్కన్తో హోతి. థూపారామతో చ మహాచేతియం పదక్ఖిణం కత్వా రాజవిహారం గచ్ఛన్తో న ఓక్కమతీ’’తి కిర మహాఅట్ఠకథాయం ఆగతం. ఏత్థ చాతి సుఙ్కఘాతే ‘‘ద్వీహి లేడ్డుపాతేహీతి ఆచరియపరమ్పరాభతా’’తి లిఖితం. ద్వీహి లేడ్డుపాతేహీతి సుఙ్కఘాతస్స పరిచ్ఛేదే అట్ఠపితే యుజ్జతి, ఠపితే పన అతిరేకయోజనమ్పి సుఙ్కఘాతం హోతీతి తతో పరం ద్వే లేడ్డుపాతా ఉపచారోతి గహేతబ్బో. సో పనేత్థాపి దువిధో బాహిరబ్భన్తరభేదతో. తత్థ దుతియలేడ్డుపాతసఙ్ఖాతం బాహిరోపచారం సన్ధాయ పాళియం, మహాఅట్ఠకథాయఞ్చ దుక్కటం వుత్తం. అబ్భన్తరం సన్ధాయ కురున్దియన్తి నో ఖన్తి. ‘‘అత్ర పవిట్ఠస్స సుఙ్కం గణ్హన్తూతి హి నియమితట్ఠానం ఏకన్తతో పారాజికఖేత్తం హోతి, తఞ్చ పరిక్ఖిత్తం, ఏకో లేడ్డుపాతో దుక్కటఖేత్తం, అపరిక్ఖిత్తఞ్చే, దుతియో లేడ్డుపాతోతి నో అధిప్పాయో’’తి ఆచరియో వదతి.

౧౧౪. ధనం పన గతట్ఠానే వడ్ఢతీతి ఏత్థ ‘‘వడ్ఢియా సహ అవహారకస్స భణ్డదేయ్య’’న్తి లిఖితం. ‘‘తం వడ్ఢిం దస్సామీ’’తి అగ్గహేసి, తత్థ కమ్మం అకరోన్తస్స వడ్ఢతీతి కత్వా వుత్తం. కేవలం ఆఠపితఖేత్తస్స న వడ్ఢతి. ‘‘యం ధనం వడ్ఢి, తం దేన్తస్స అవహారకస్స వడ్ఢియా అదానే పారాజికం హోతీ’’తి వదన్తి.

నామేనాతి సప్పనామేన వా సామికేన కతేన వా.

౧౧౬. రాజఘరస్స అన్తోవత్థుమ్హి, పరిక్ఖిత్తరాజఙ్గణం వా అన్తోవత్థు. అపరిక్ఖిత్తే రాజఙ్గణే ఠితస్స సకలనగరం ఠానం. గోణస్స ‘‘అపరిక్ఖిత్తే ఠితస్స అక్కన్తట్ఠానమేవ ఠాన’’న్తి వుత్తత్తా ఖణ్డద్వారన్తి అత్తనా ఖణ్డితచ్ఛిద్దం. తత్థేవ ఘాతేతీతి ‘‘జీవితిన్ద్రియారమ్మణత్తా వధకచిత్తస్స పాచిత్తియం హోతీతి? న హోతి. కస్మా? అదిన్నాదానపయోగత్తా. తమ్పి థేయ్యచిత్తం సఙ్ఖారారమ్మణంవ హోతి. ఇధ తదుభయం లభతి సద్ధిం పుబ్బభాగాపరభాగేహీ’’తి వుత్తం.

౧౧౮. తస్సుద్ధారే సబ్బేసం పారాజికన్తి యది యో ఆణత్తో అవస్సం తం భణ్డం హరతి, ఆణత్తిక్ఖణే ఏవ పారాజికం. ‘‘ఇధ తిణ్ణం కస్మా పారాజికం, నను ‘తుమ్హే, భన్తే, తయో హరథా’తి వుత్తత్తా థుల్లచ్చయం, ఇతరేసఞ్చ పటిపాటియా ఏకేకస్సాణత్తత్తా ఏకేకేన చ దుక్కటేన భవితబ్బం. కథం, ఏకో కిర మాసగ్ఘనకం పరిస్సావనం థేనేత్వా దేసేత్వా నిరుస్సాహో ఏవ వా హుత్వా పున మాసగ్ఘనకం సూచిం తథేవ కత్వా పున మాసగ్ఘనకన్తి ఏవం సియాతి? న ఏవం, తం యథా ఉప్పలథేనకో యేన వత్థు పూరతి తావ సఉస్సాహత్తా పారాజికో ఆసి, ఏవమిమే సఉస్సాహావ న దేసయింసు వా’’తి లిఖితం, పాళియం, అట్ఠకథాయఞ్చ సంవిదహిత్వా గతేసు ఏకస్సుద్ధారే సబ్బేసం పారాజికం వినా వియ ఆణత్తియా కిఞ్చాపి వుత్తం, అథ ఖో ‘‘తస్సాయం అత్థో’’తి వత్వా పచ్ఛా వుత్తవినిచ్ఛయేసు చ ఏకభణ్డఏకట్ఠానాదీసు చ సమ్బహులా ఏకం ఆణాపేన్తీతి ఆణత్తిమేవ నియమేత్వా వుత్తం, తస్మా ఆణత్తి ఇచ్ఛితబ్బా వియ, వీమంసితబ్బం. ‘‘‘ఏకభణ్డం ఏకట్ఠాన’న్తి చ పాఠో ‘ఏకకులస్స భణ్డ’న్తి వచనతో’’తి వదన్తి.

౧౧౯-౧౨౦. ఓచరకే వుత్తనయేనేవాతి అవస్సంహారియే భణ్డే. తం సఙ్కేతన్తి తస్స సఙ్కేతస్స. అథ వా తం సఙ్కేతం అతిక్కమిత్వా పచ్ఛా వా. అపత్వా పురే వా. ఏస నయో తం నిమిత్తన్తి ఏత్థాపి. అక్ఖినిఖణనాదికమ్మం లహుకం ఇత్తరకాలం, తఙ్ఖణే ఏవ భణ్డం అవహరితుం న సక్కా, కిఞ్చి భణ్డం దూరం హోతి, కిఞ్చి భారియం, తం గహేతుం యావ గచ్ఛతి యావ ఉక్ఖిపతి, తావ నిమిత్తస్స పచ్ఛా హోతి. సచే తం భణ్డం అధిగతం వియ ఆసన్నం, లహుకఞ్చ, సక్కా నిమిత్తక్ఖణే అవహరితుం, తమేవ సన్ధాయ వుత్తం కిన్తి? న, పుబ్బే వుత్తమ్పి ‘‘తతో పట్ఠాయ తేనేవ నిమిత్తేన అవహరతీ’’తి వుచ్చతి ఆరద్ధత్తా. యది ఏవం ‘‘పురేభత్తపయోగో ఏసో’’తి వారో పమాణం హోతి, న చ తం పమాణం మహాపదుమత్థేరవాదస్స పచ్ఛా వుత్తత్తా, న సఙ్కేతకమ్మం వియ నిమిత్తకమ్మం దట్ఠబ్బం. తత్థ హి కాలపరిచ్ఛేదో అత్థి, ఇధ నత్థి, ఇదమేవ తేసం నానత్తం.

౧౨౧. తఞ్చ అసమ్మోహత్థన్తి ఏకో ‘‘పురేభత్తాదీసు వా, అక్ఖినిఖణనాదీని వా దిస్వా గణ్హా’’తి, ఏకో గహేతబ్బం భణ్డనిస్సితం కత్వా ‘‘పురేభత్తం ఏవం వణ్ణసణ్ఠానం భణ్డం గణ్హా’’తి వదతి, ఏవంవిధేసు అసమ్మోహత్థం ఏవంవిధం సఙ్కేతం నిమిత్తఞ్చ దస్సేతున్తి చ, యథాధిప్పాయన్తి దుతియో తతియస్స తతియో చతుత్థస్సాతి ఏవం పటిపాటియా చే వదన్తీతి అత్థో. సచే దుతియో చతుత్థస్స వదేతి, న యథాధిప్పాయోతి చ. ‘‘పటిగ్గహితమత్తేతి అవస్సం చే పటిగ్గణ్హాతి, పుబ్బేవ థుల్లచ్చయ’’న్తి చ లిఖితం. పటిగ్గణ్హకానం దుక్కటం సబ్బత్థోకాసాభావతో న వుత్తం. పారాజికాపజ్జనేనేతం దుక్కటం ఆపజ్జిత్వా ఆపజ్జన్తి కిర. అత్థసాధకాణత్తిచేతనాఖణే ఏవ పారాజికో హోతీతి అధిప్పాయో. తత్థ మగ్గట్ఠానియం కతరం, కతరం ఫలట్ఠానియన్తి ‘‘అత్థసాధకచేతనా నామ మగ్గానన్తరఫలసదిసా’’తి వుత్తత్తా ఫలట్ఠానియా చేతనాతి సిద్ధం. ఆణత్తి చే మగ్గట్ఠానియా సియా, చేతనాసహజత్తా న సమ్భవతి, తథా భణ్డస్స అవస్సంహారితా చ న సమ్భవతి. ఆణత్తిక్ఖణే ఏవ హి తం అవస్సంహారితం జాతన్తి అవహారకస్స పటిగ్గణ్హఞ్చే, తమ్పి న సమ్భవతి అనాగతత్తా. చేతనా చే మగ్గట్ఠానియా హోతి, ఆణత్తిఆదీసు అఞ్ఞతరం, భణ్డస్స అవస్సంహారితా ఏవ వా ఫలట్ఠానియా చే, అత్థో న సమ్భవతి. పారాజికాపత్తి ఏవ హి ఫలట్ఠానియా భవితుమరహతి, న అఞ్ఞన్తి ఏవం తావ ఇధ ఓపమ్మసంసన్దనం సమ్భవతి చేతనా మగ్గట్ఠానియా, తస్సా పారాజికాపత్తిభావో ఫలట్ఠానియో. యథా కిం? యథా పటిసమ్భిదామగ్గే ‘‘సద్ధాయ ఞాణం ధమ్మపటిసమ్భిదా. సద్ధాయ సద్దత్థే ఞాణం అత్థపటిసమ్భిదా’’తి ఏత్థ అఞ్ఞో సద్ధో, అఞ్ఞో సద్ధాయ సద్దత్థోతి సిద్ధం, యథా చ ‘‘ఏకో అమోహసఙ్ఖాతో ధమ్మో సమ్పయుత్తకానం ధమ్మానం హేతుపచ్చయేన పచ్చయో అధిపతిసహజాతఅఞ్ఞమఞ్ఞనిస్సయఇన్ద్రియమగ్గసమ్పయుత్తఅత్థిఅవిగతపచ్చయేన పచ్చయో’’తి ఏత్థ అమోహో ధమ్మో అఞ్ఞో, అఞ్ఞే తస్స హేతుపచ్చయతాదయోతి సిద్ధం. యథా చ వినయపిటకే యాని ఛ ఆపత్తిసముట్ఠానాని, ఏవం యథాసమ్భవం ‘‘సత్త ఆపత్తిక్ఖన్ధా’’తి వుచ్చన్తి, తేసం అఞ్ఞా ఆపత్తిసముట్ఠానతా, అఞ్ఞో ఆపత్తిక్ఖన్ధభావోతి సిద్ధం. ఇమినా ఆపత్తిక్ఖన్ధనయేన ఆపత్తాధికరణస్స కతి ఠానానీతి? సత్త ఆపత్తిక్ఖన్ధా ఠానానీతి. కతి వత్థూనీతి? సత్త ఆపత్తిక్ఖన్ధా వత్థూనీతి. కతి భూమియోతి? సత్త ఆపత్తిక్ఖన్ధా భూమియోతి ఏవమాదయోపి దస్సేతబ్బా. తథా హి తస్సా ఏవం మగ్గట్ఠానియాయ అత్థసాధికాయ చేతనాయ యస్మా అఞ్ఞా పారాజికాపత్తితా అనత్థన్తరభూతా ఆకారవిసేససఙ్ఖాతా ఫలట్ఠానియా అత్థి, తస్మా ‘‘అత్థసాధకచేతనా నామ మగ్గానన్తరఫలసదిసా’’తి వుత్తాతి వేదితబ్బం. అథ వా కేవలం ధమ్మనియామత్తంయేవ ఉపమత్తేన ఆచరియేన ఏవం వుత్తన్తిపి సమ్భవతీతి న తత్థ ఓపమ్మసంసన్దనం పరియేసితబ్బం, ‘‘ఇదం సబ్బం కేవలం తక్కవసేన వుత్తత్తా విచారేత్వా గహేతబ్బ’’న్తి ఆచరియో.

భూమట్ఠకథాదివణ్ణనా నిట్ఠితా.

ఆపత్తిభేదవణ్ణనా

౧౨౨. ‘‘విభఙ్గనయదస్సనతో’’తి వుత్తత్తా తం సమ్పాదేతుం ‘‘ఇదాని తత్థ తత్థా’’తిఆది ఆరద్ధం. తత్థ అఙ్గవత్థుభేదేన చాతి అవహారఙ్గజాననభేదేన వత్థుస్స హరితబ్బభణ్డస్స గరుకలహుకభావభేదేనాతి అత్థో. అథ వా అఙ్గఞ్చ వత్థుభేదేన ఆపత్తిభేదఞ్చ దస్సేన్తోతి అత్థో. అతిరేకమాసకో ఊనపఞ్చమాసకోతి ఏత్థ వా-సద్దో న వుత్తో, తీహిపి ఏకో ఏవ పరిచ్ఛేదో వుత్తోతి. అనజ్ఝావుట్ఠకం నామ అరఞ్ఞపాలకాదినా న కేనచి మమాయితం. ఛడ్డితం నామ అనత్థికభావేన అతిరేకమత్తాదినా సామికేన ఛడ్డితం. నట్ఠం పరియేసిత్వా ఛిన్నాలయత్తా ఛిన్నమూలకం. అస్సామికవత్థూతి అచ్ఛిన్నమూలకమ్పి యస్స సామికో కోచి నో హోతి, నిరపేక్ఖా వా పరిచ్చజన్తి, యం వా పరిచ్చత్తం దేవతాదీనం, ఇదం సబ్బం అస్సామికవత్థు నామ. దేవతాదీనం వా బుద్ధధమ్మానం వా పరిచ్చత్తం పరేహి చే ఆరక్ఖకేహి పరిగ్గహితం, పరపరిగ్గహితమేవ. తథారూపే హి అదిన్నాదానే రాజానో చోరం గహేత్వా హననాదికం కరేయ్యుం, అనారక్ఖకే పన ఆవాసే, అభిక్ఖుకే అనారామికాదికే చ యం బుద్ధధమ్మస్స సన్తకం, తం ‘‘ఆగతాగతేహి భిక్ఖూహి రక్ఖితబ్బం గోపేతబ్బం మమాయితబ్బ’’న్తి వచనతో అభిక్ఖుకావాససఙ్ఘసన్తకం వియ పరపరిగ్గహితసఙ్ఖ్యమేవ గచ్ఛతీతి ఛాయా దిస్సతి. ఇస్సరో హి యో కోచి భిక్ఖు తాదిసే పరిక్ఖారే చోరేహిపి గయ్హమానే వారేతుం పటిబలో చే, బలక్కారేన అచ్ఛిన్దిత్వా యథాఠానే ఠపేతున్తి. అపరిగ్గహితే పరసన్తకసఞ్ఞిస్స ఛసు ఆకారేసు విజ్జమానేసుపి అనాపత్తి వియ దిస్సతి, ‘‘యం పరపరిగ్గహితఞ్చ హోతీ’’తి అఙ్గభావో కిఞ్చాపి దిస్సతి, పరసన్తకే తథా పటిపన్నకే సన్ధాయ వుత్తన్తి గహేతబ్బం. అత్తనో సన్తకం చోరేహి హటం, చోరపరిగ్గహితత్తా పరపరిగ్గహితం హోతి, తస్మా పరో చేతం థేయ్యచిత్తో గణ్హతి, పారాజికం. సామికో ఏవ చే గణ్హతి, న పారాజికం, యస్మా చోదేత్వా, అచ్ఛిన్దిత్వా చ సో ‘‘మమ సన్తకం గణ్హామీ’’తి గహేతుం లభతి. పఠమం ధురం నిక్ఖిపిత్వా చే పచ్ఛా థేయ్యచిత్తో గణ్హతి, ఏస నయో. సామికేన ధురం నిక్ఖిత్తకాలే సో చే చోరో కాలం కరోతి, అఞ్ఞో థేయ్యచిత్తేన గణ్హతి, న పారాజికో. అనిక్ఖిత్తకాలే ఏవ చే కాలం కరోతి, తం థేయ్యచిత్తేన గణ్హన్తస్స భిక్ఖునో పారాజికం మూలభిక్ఖుస్స సన్తకభావే ఠితత్తా. చోరభిక్ఖుమ్హి మతే ‘‘మతకపరిక్ఖార’’న్తి సఙ్ఘో విభజిత్వా చే తం గణ్హతి, మూలసామికో ‘‘మమ సన్తకమిద’’న్తి గహేతుం లభతి.

ఏత్థాహ – భూమట్ఠాదినిమిత్తకమ్మపరియోసానా ఏవ అవహారభేదా, ఉదాహు అఞ్ఞేపి సన్తీతి. కిఞ్చేత్థ యది అఞ్ఞేపి సన్తి, తేపి వత్తబ్బా. న హి భగవా సావసేసం పారాజికం పఞ్ఞపేతి. నో చే సన్తి, యే ఇమే తులాకూటకంసకూటమానకూటఉక్కోటనవఞ్చననికతిసాచియోగవిపరామోసఆలోపసాహసాకారా చ సుత్తఙ్గేసు సన్దిస్సమానా, తే ఇధ ఆగతేసు ఏత్థ సమోధానం గచ్ఛన్తీతి చ లక్ఖణతో వా తేసం సమోధానగతభావో వత్తబ్బోతి? వుచ్చతే – లక్ఖణతో సిద్ధోవ. కథం? ‘‘పఞ్చహి ఆకారేహీ’’తిఆదినా నయేన అఙ్గవత్థుభేదేన. ఆపత్తిభేదో హి పాళియం (పారా. ౧౨౮-౧౩౦) వుత్తో ఏవ, అట్ఠకథాయఞ్చ ‘‘కూటమానకూటకహాపణాదీహి వా వఞ్చేత్వా గణ్హతి, తస్సేవం గణ్హతో అవహారో థేయ్యావహారో’’తి (పారా. అట్ఠ. ౧.౧౩౮; కఙ్ఖా. అట్ఠ. దుతియపారాజికవణ్ణనా) ఆగతత్తా తులాకూటగహణాదయో థేయ్యావహారే సమోధానం గతాతి సిద్ధం. విపరామోసఆలోపసాహసాకారా చ అట్ఠకథాయాగతే పసయ్హావహారే సమోధానం గచ్ఛన్తి. ఇమంయేవ వా పసయ్హావహారం దస్సేతుం ‘‘గామట్ఠం అరఞ్ఞట్ఠ’’న్తి మాతికం నిక్ఖిపిత్వా ‘‘గామట్ఠం నామ భణ్డం చతూహి ఠానేహి నిక్ఖిత్తం హోతీ’’తిఆదినా నయేన విభాగో వుత్తో. తేనేదం వుత్తం హోతి – గహణాకారభేదసన్దస్సనత్థం విసుం కతం. న హి భూమితలాదీహి గామారఞ్ఞట్ఠం యం కిఞ్చీతి. తత్థ యం తులాకూటం, తం రూపకూటఙ్గగహణపటిచ్ఛన్నకూటవసేన చతుబ్బిధమ్పి వేహాసట్ఠే సమోధానం గచ్ఛతి. హదయభేదసిఖాభేదరజ్జుభేదవసేన తివిధే మానకూటే ‘‘స్వాయం హదయభేదో మరియాదం ఛిన్దతీ’’తి ఏత్థ సమోధానం గచ్ఛతి. హదయభేదో హి సప్పితేలాదిమిననకాలే లబ్భతి. ‘‘ఫన్దాపేతి అత్తనో భాజనగతం కరోతీ’’తి ఏత్థ సిఖాభేదోపి లబ్భతి. సో ‘‘తిలతణ్డులాదిమిననకాలే లబ్భతీ’’తి వుత్తం. ఖేత్తమిననకాలే రజ్జుభేదో సమోధానం గచ్ఛతి. ‘‘ధమ్మం చరన్తో సామికం పరాజేతీ’’తి ఏత్థ ఉక్కోటనం సమోధానం గచ్ఛతీతి తే చ తథా వఞ్చననికతియోపి.

ఆపత్తిభేదవణ్ణనా నిట్ఠితా.

అనాపత్తిభేదవణ్ణనా

౧౩౧. న చ గహితే అత్తమనో హోతి, తస్స సన్తకం విస్సాసగాహేన గహితమ్పి పున దాతబ్బన్తి ఇదం ‘‘తేన ఖో పన సమయేన ద్వే భిక్ఖూ సహాయకా హోన్తి. ఏకో గామం పిణ్డాయ పావిసి…పే… అనాపత్తి, భిక్ఖు, విస్సాసగ్గాహే’’తి (పారా. ౧౪౬) ఇమినా అసమేన్తం వియ దిస్సతి. ఏత్థ హి ‘‘సో జానిత్వా తం చోదేసి అస్సమణోసి త్వ’’న్తి వచనేన అనత్తమనతా దీపితా. పున ‘‘అనాపత్తి, భిక్ఖు, విస్సాసగ్గాహే’’తి వచనేన అత్తమనతాయపి సతి విస్సాసగ్గాహో రుహతీతి దీపితన్తి చే? తం న, అఞ్ఞథా గహేతబ్బత్థతో. అయఞ్హేత్థ అత్థో – పారాజికాపత్తియా అనాపత్తి విస్సాససఞ్ఞాయ గాహే సతి, సోపి భిక్ఖు సహాయకత్తా న కుద్ధో చోదేసి, పియో ఏవ సమానో ‘‘కచ్చి అస్సమణోసి త్వం, గచ్ఛ, వినిచ్ఛయం కత్వా సుద్ధన్తే తిట్ఠాహీ’’తి చోదేసి. సచేపి సో కుద్ధో ఏవ చోదేయ్య, ‘‘అనాపత్తీ’’తి ఇదం కేవలం పారాజికాభావం దీపేతి, న విస్సాసగ్గాహసిద్ధం. యో పన పరిసమజ్ఝే లజ్జాయ అధివాసేతి, న కిఞ్చి వదతీతి అత్థో. ‘‘పునవత్తుకామతాధిప్పాయే పన సోపి పచ్చాహరాపేతుం లభతీ’’తి వుత్తం. సచే చోరో పసయ్హ గహేతుకామోపి ‘‘అధివాసేథ, భన్తే, ఇధ మే చీవరానీ’’తి వత్వా చీవరాని థేరేన దిన్నాని, అదిన్నాని వా సయం గహేత్వా గచ్ఛతి, థేరో పున పక్ఖం లభిత్వా చోదేతుం లభతి, పుబ్బే అధివాసనా అధివాసనసఙ్ఖ్యం న గచ్ఛతి భయేన తుణ్హీభూతత్తా, ‘‘యం చీవరం ఇధ సామికో పచ్చాహరాపేతుం లభతీ’’తి వుత్తం. సామికస్స పాకతికం కాతబ్బం, ‘‘ఇదం కిర వత్త’’న్తి వుత్తం. సచే సఙ్ఘస్స సన్తకం కేనచి భిక్ఖునా గహితం, తస్స తేన సఙ్ఘస్స వా ధమ్మస్స వా ఉపకారితా అత్థి, గహితప్పమాణం అపలోకేత్వా దాతబ్బం. ‘‘సో తేన యథాగహితం పాకతికం కత్వా అనణో హోతి, గిలానాదీనమ్పి ఏసేవ నయో’’తి వుత్తం.

పదభాజనీయవణ్ణనా నిట్ఠితా.

పకిణ్ణకకథావణ్ణనా

సాహత్థికాణత్తికన్తి ఏకభణ్డం ఏవ. ‘‘భారియఞ్హిదం త్వమ్పి ఏకపస్సం గణ్హ, అహమ్పి ఏకపస్సం గణ్హామీతి సంవిదహిత్వా ఉభయేసం పయోగేన ఠానాచావనే కతే కాయవాచాచిత్తేహి హోతి. అఞ్ఞథా ‘సాహత్థికం వా ఆణత్తికస్స అఙ్గం న హోతి, ఆణత్తికం వా సాహత్థికస్సా’తి ఇమినా విరుజ్ఝతీ’’తి లిఖితం. ధమ్మసిరిత్థేరో పన ‘‘న కేవలం భారియే ఏవ వత్థుమ్హి అయం నయో లబ్భతి, పఞ్చమాసకమత్తమ్పి ద్వే చే జనా సంవిదహిత్వా గణ్హన్తి, ద్విన్నమ్పి పాటేక్కం, సాహత్థికం నామ తం కమ్మం, సాహత్థికపయోగత్తా ఏకస్మింయేవ భణ్డే, తస్మా ‘సాహత్థికం ఆణత్తికస్స అఙ్గం న హోతీ’తి వచనమిమం నయం న పటిబాహతి. ‘సాహత్థికవత్థుఅఙ్గన్తి సాహత్థికస్స వత్థుస్స అఙ్గం న హోతీ’తి తత్థ వుత్తం. ఇధ పన పయోగం సన్ధాయ వుత్తత్తా యుజ్జతీ’’తి ఆహ కిర, తం అయుత్తం కాయవచీకమ్మన్తి వచనాభావా, తస్మా సాహత్థికాణత్తికేసు పయోగేసు అఞ్ఞతరేన వాయమాపత్తి సముట్ఠాతి, తథాపి తురితతురితా హుత్వా విలోపనాదీసు గహణగాహాపనవసేనేతం వుత్తం. యథా కాలేన అత్తనో కాలేన పరస్స ధమ్మం ఆరబ్భ సీఘం సీఘం ఉప్పత్తిం సన్ధాయ ‘‘అజ్ఝత్తబహిద్ధారమ్మణా ధమ్మా’’తి (ధ. స. తికమాతికా ౨౧) వుత్తా, ఏవంసమ్పదమిదన్తి దట్ఠబ్బం.

తత్థపి యే అనుత్తరాదయో ఏకన్తబహిద్ధారమ్మణా విఞ్ఞాణఞ్చాయతనాదయో ఏకన్తఅజ్ఝత్తారమ్మణా, ఇతరే అనియతారమ్మణత్తా ‘‘అజ్ఝత్తబహిద్ధారమ్మణా’’తి వుచ్చన్తి, న ఏకక్ఖణే ఉభయారమ్మణత్తా. అయం పన ఆపత్తి యథావుత్తనయేన సాహత్థికా ఆణత్తికాపి హోతియేవ, తస్మా అనిదస్సనమేతన్తి అయుత్తం. ‘‘యథా అనియతారమ్మణత్తా ‘అజ్ఝత్తబహిద్ధారమ్మణా’తి వుత్తా, తథా అనియతపయోగత్తా అయమ్పి ఆపత్తి ‘సాహత్థికాణత్తికా’తి వుత్తాతి నిదస్సనమేవేత’’న్తి ఏకచ్చే ఆచరియా ఆహు. ‘‘ఇమే పనాచరియా ఉభిన్నం ఏకతో ఆరమ్మణకరణం నత్థి. అత్థి చే, ‘అజ్ఝత్తబహిద్ధారమ్మణం ధమ్మం పటిచ్చ అజ్ఝత్తబహిద్ధారమ్మణో ధమ్మో ఉప్పజ్జతి హేతుపచ్చయా’తిఆదినా (పట్ఠా. ౨.౨౧.౧ అజ్ఝత్తారమ్మణతిక) పట్ఠానపాఠేన భవితబ్బన్తి సఞ్ఞాయ ఆహంసు, తేసం మతేన ‘సియా అజ్ఝత్తబహిద్ధారమ్మణా’తి వచనం నిరత్థకం సియా, న చ నిరత్థకం, తస్మా అత్థేవ ఏకతో అజ్ఝత్తబహిద్ధారమ్మణో ధమ్మో. పున ‘అయం సో’తి నియమేన అజ్ఝత్తబహిద్ధారమ్మణా ధమ్మా వియ నిద్దిసితబ్బాభావతో న ఉద్ధటో సియా. తత్థ అనుద్ధటత్తా ఏవ ధమ్మసఙ్గహట్ఠకథాయం ఉభిన్నమ్పి అజ్ఝత్తబహిద్ధాధమ్మానం ఏకతో ఆరమ్మణకరణధమ్మవసేన ‘అజ్ఝత్తబహిద్ధారమ్మణా’తి అవత్వా ‘కాలేన అజ్ఝత్తబహిద్ధా పవత్తియం అజ్ఝత్తబహిద్ధారమ్మణ’న్తి వుత్తం, తస్మా గణ్ఠిపదే వుత్తనయోవ సారోతి నో తక్కో’’తి ఆచరియో. తత్థ ‘‘కాయవచీకమ్మ’’న్తి అవచనం పనస్స సాహత్థికపయోగత్తా ఏకపయోగస్స అనేకకమ్మత్తావ, యది భవేయ్య, మనోకమ్మమ్పి వత్తబ్బం భవేయ్య, యథా తత్థ మనోకమ్మం విజ్జమానమ్పి అబ్బోహారికం జాతం, ఏవం తస్మిం సాహత్థికాణత్తికే వచీకమ్మం అబ్బోహారికన్తి వేదితబ్బం, తం పన కేవలం కాయకమ్మస్స ఉపనిస్సయం జాతం, చిత్తం వియ తత్థ అఙ్గమేవ జాతం, తస్మా వుత్తం ‘‘సాహత్థికపయోగత్తా’’తి, ‘‘అఙ్గభావమత్తమేవ హి సన్ధాయ ‘సాహత్థికాణత్తిక’న్తి వుత్తన్తి నో తక్కో’’తి చ, విచారేత్వా గహేతబ్బం.

కాయవాచా సముట్ఠానా, యస్సా ఆపత్తియా సియుం;

తత్థ కమ్మం న తం చిత్తం, కమ్మం నస్సతి ఖీయతి.

కిరియాకిరియాదికం యఞ్చ, కమ్మాకమ్మాదికం భవే;

న యుత్తం తం విరుద్ధత్తా, కమ్మమేకంవ యుజ్జతి.

వినీతవత్థువణ్ణనా

౧౩౨. అనాపత్తి, భిక్ఖు, చిత్తుప్పాదేతి ఏత్థ కేవలం చిత్తం, తస్సేవ ఉప్పాదేతబ్బాపత్తీహి అనాపత్తీతి అత్థో. ఏత్థాహ – ఉపనిక్ఖిత్తసాదియనాదీసు, సబ్బేసు చ అకిరియసిక్ఖాపదేసు న కాయఙ్గచోపనం వా వాచఙ్గచోపనం వా, అపిచాపత్తి, కస్మా ఇమస్మింయేవ సిక్ఖాపదే అనాపత్తి, న సబ్బాపత్తీహీతి? న, కస్మా.

కత్తబ్బా సాధికం సిక్ఖా, విఞ్ఞత్తిం కాయవాచికం;

అకత్వా కాయవాచాహి, అవిఞ్ఞత్తీహి తం ఫుసే.

న లేసభావత్తా. సప్పాయే ఆరమ్మణే అట్ఠత్వా పటిలద్ధాసేవనం హుత్వా తతో పరం సుట్ఠు ధావతీతి సన్ధావతి. తతో అభిజ్ఝాయ సహగతం, బ్యాపాదసహగతం వా హుత్వా విసేసతో ధావతీతి విధావతి.

౧౩౭. వణం కత్వా గహేతున్తి ఏత్థ కిఞ్చాపి ఇమినా సిక్ఖాపదేన అనాపత్తి, ఇత్థిరూపస్స నామ యత్థ ఆమసన్తస్స దుక్కటన్తి కేచి. ‘‘కాయపటిబద్ధగ్గహణం యుత్తం, తం సన్ధాయ వట్టతీతి వుత్త’’న్తి వదన్తి. ఉభయం విచారేత్వా గహేతబ్బం.

కుససఙ్కామనవత్థుకథావణ్ణనా

౧౩౮. మహాపచ్చరియాదీసు యం వుత్తం ‘‘పదుద్ధారేనేవ కారేతబ్బో’’తి, తం సువుత్తం. కిన్తు తస్స పరికప్పావహారకమత్తం న దిస్సతీతి దస్సనత్థం ఇదం వుత్తం. ఉద్ధారే వాయం ఆపన్నో, తస్మా దిస్వా గచ్ఛన్తో ‘‘పదుద్ధారేనేవ కారేతబ్బో’’తి ఇదం తత్థ దువుత్తన్తి వుత్తం హోతి. కథం? ‘‘సాటకత్థికో సాటకపసిబ్బకమేవ గహేత్వా బహి నిక్ఖమిత్వా సాటకభావం ఞత్వా ‘పచ్ఛా గణ్హిస్సామీ’తి ఏవం పరికప్పేత్వా గణ్హతి, న ఉద్ధారే ఏవాపజ్జతి. యదా బహి ఠత్వా ‘సాటకో అయ’న్తి దిస్వా గచ్ఛతి, తదా పదుద్ధారేనేవ కారేతబ్బో’’తి న వుత్తమేతం, కిన్తు కిఞ్చాపి పరికప్పో దిస్సతి, పుబ్బభాగే అవహారక్ఖణే న దిస్సతీతి న సో పరికప్పావహారో, అయమత్థో మహాఅట్ఠకథాయం వుత్తోవ, తస్మా ‘‘ఞాయమేవా’’తి వదన్తి. కమ్మన్తసాలా నామ కస్సకానం వనచ్ఛేదకానం గేహాని. అయం తావాతి సచే ఉపచారసీమన్తిఆది యావ థేరవాదో మహాఅట్ఠకథానయో, తత్థ కేచి పనాతిఆది న గహేతబ్బం థేరవాదత్తా యుత్తిఅభావతో, న హి సాహత్థికే ఏవంవిధా అత్థసాధకచేతనా హోతి. ఆణత్తికే ఏవ అత్థసాధకచేతనా. ‘‘సేసం మహాపచ్చరియం వుత్తేనత్థేన సమేతీ’’తి వుత్తం.

కుససఙ్కామనకరణే సచే పరో ‘‘నాయం మమ సన్తకో’’తి జానాతి, ఇతరస్స హత్థతో ముత్తమత్తే పారాజికాపత్తి ఖీలసఙ్కామనే వియ. ‘‘అత్తనో సన్తకం సచే జానాతి, న హోతీ’’తి వదన్తి. ఏవం సన్తే పఞ్చకాని సఙ్కరాని హోన్తీతి ఉపపరిక్ఖితబ్బం.

౧౪౦. పరానుద్దయతాయాతి ఏత్థ పరానుద్దయతాయ కోటిప్పత్తేన భగవతా కస్మా ‘‘అనాపత్తి పేతపరిగ్గహే తిరచ్ఛానగతపరిగ్గహే’’తి (పారా. ౧౩౧) వుత్తన్తి చే? పరానుద్దయతాయ ఏవ. యస్స హి పరిక్ఖారస్స ఆదానే రాజానో చోరం గహేత్వా న హననాదీని కరేయ్యుం, తస్మిమ్పి నామ సమణో గోతమో పారాజికం పఞ్ఞపేత్వా భిక్ఖుం అభిక్ఖుం కరోతీతి మహాజనో భగవతి పసాదఞ్ఞథత్తం ఆపజ్జిత్వా అపాయుపగో హోతి. అపేతపరిగ్గహితా రుక్ఖాదీ చ దుల్లభా, న చ సక్కా ఞాతున్తి రుక్ఖాదీహి పాపభీరుకో ఉపాసకజనో పటిమాఘరచేతియబోధిఘరవిహారాదీని అకత్వా మహతో పుఞ్ఞక్ఖన్ధతో పరిహాయేయ్య. ‘‘రుక్ఖమూలసేనాసనం పంసుకూలచీవరం నిస్సాయ పబ్బజ్జా’’తి (మహావ. ౧౨౮) వుత్తనిస్సయా చ అనిస్సయా హోన్తి. పరపరిగ్గహితసఞ్ఞినో హి భిక్ఖూ రుక్ఖమూలపంసుకూలాని న సాదియిస్సన్తీతి, పబ్బజ్జా చ న సమ్భవేయ్యుం, సప్పదట్ఠకాలే ఛారికత్థాయ రుక్ఖం అగ్గహేత్వా మరణం వా నిగచ్ఛేయ్యుం, అచ్ఛిన్నచీవరాదికాలే సాఖాభఙ్గాదిం అగ్గహేత్వా నగ్గా హుత్వా తిత్థియలద్ధిమేవ సులద్ధి వియ దీపేన్తా విచరేయ్యుం, తతో తిత్థియేస్వేవ లోకో పసీదిత్వా దిట్ఠిగ్గహణం పత్వా సంసారఖాణుకో భవేయ్య, తస్మా భగవా పరానుద్దయతాయ ఏవ ‘‘అనాపత్తి పేతపరిగ్గహే’’తిఆదిమాహాతి వేదితబ్బం.

౧౪౧. అపరమ్పి భాగం దేహీతి ‘‘గహితం విఞ్ఞత్తిసదిసత్తా నేవ భణ్డదేయ్యం న పారాజిక’’న్తి లిఖితం, ఇదం పకతిజనే యుజ్జతి. ‘‘సచే పన సామికో వా తేన ఆణత్తో వా ‘అపరస్స సహాయభిక్ఖుస్స భాగం ఏస గణ్హాతి యాచతి వా’తి యం అపరభాగం దేతి, తం భణ్డదేయ్య’’న్తి వదన్తి.

౧౪౮-౯. ఖాదన్తస్స భణ్డదేయ్యన్తి చోరస్స వా సామికస్స వా సమ్పత్తస్స దిన్నం సుదిన్నమేవ కిర. అవిసేసేనాతి ‘‘ఉస్సాహగతానం వా’’తి అవత్వా వుత్తం, న హి కతిపయానం అనుస్సాహతాయ సఙ్ఘికమసఙ్ఘికం హోతి. మహాఅట్ఠకథాయమ్పి ‘‘యది సఉస్సాహావ గచ్ఛన్తి, థేయ్యచిత్తేన పరిభుఞ్జతో అవహారో హోతీ’’తి వుత్తత్తా తదుభయమేకం. ఛడ్డితవిహారే ఉపచారసీమాయ పమాణం జానితుం న సక్కా, అయం పన భిక్ఖు ఉపచారసీమాయ బహి ఠత్వా ఘణ్టిపహరణాదిం కత్వా పరిభుఞ్జతి ఖాదతి, తేన ఏవం ఖాదితం సుఖాదితన్తి అత్థో. ‘‘ఇతరవిహారే తత్థ దిత్తవిధినావ పటిపజ్జితబ్బ’’న్తి వుత్తం. ‘‘సుఖాదితం అన్తోవిహారత్తా’’తి లిఖితం, ఆగతానాగతానం సన్తకత్తాతి ‘‘చాతుద్దిసస్స సఙ్ఘస్స దేమీ’’తి దిన్నత్తా వుత్తం. ఏవం అవత్వా ‘‘సఙ్ఘస్స దేమీ’’తి దిన్నమ్పి తాదిసమేవ. తథా హి బహి ఠితో లాభం న లభతి భగవతో వచనేనాతి వేదితబ్బం.

౧౫౩. ‘‘మతసూకరో’’తి వచనతో తమేవ జీవన్తం భణ్డదేయ్యన్తి కత్వా దాతుం న లభతి. వజ్ఝం వట్టతీతి దీపితం హోతి. మద్దన్తో గచ్ఛతి, భణ్డదేయ్యన్తి ఏత్థ కిత్తకం భణ్డదేయ్యం, న హి సక్కా ‘‘ఏత్తకా సూకరా మద్దిత్వా గతా గమిస్సన్తీ’’తి జానితున్తి? యత్తకే సామికానం దిన్నే తే ‘‘దిన్నం మమ భణ్డ’’న్తి తుస్సన్తి, తత్తకం దాతబ్బం. నో చే తుస్సన్తి, అతిక్కన్తసూకరమూలం దత్వా కిం ఓపాతో ఖణిత్వా దాతబ్బోతి? న దాతబ్బో. అథ కిం చోదియమానస్స ఉభిన్నం ధురనిక్ఖేపేన పారాజికం హోతీతి? న హోతి, కేవలం కప్పియపరిక్ఖారం దత్వా తోసేతబ్బోవ సామికో, ఏసేవ నయో అఞ్ఞేసుపి ఏవరూపేసూతి నో తక్కోతి ఆచరియో. ‘‘తదహేవ వా దుతియదివసే వా మద్దన్తో గచ్ఛతీ’’తి వుత్తం. గుమ్బే ఖిపతి, భణ్డదేయ్యమేవాతి అవస్సం పవిసనకే సన్ధాయ వుత్తం. ఏత్థ ఏకస్మిం విహారే పరచక్కాదిభయం ఆగతం. మూలవత్థుచ్ఛేదన్తి ‘‘సబ్బసేనాసనం ఏతే ఇస్సరా’’తి వచనతో ఇతరే అనిస్సరాతి దీపితం హోతి.

౧౫౬. ఆరామరక్ఖకాతి విస్సట్ఠవసేన గహేతబ్బం. అధిప్పాయం ఞత్వాతి ఏత్థ యస్స దానం పటిగ్గణ్హన్తం భిక్ఖుం, భాగం వా సామికా న రక్ఖన్తి న దణ్డేన్తి, తస్స దానం అప్పటిచ్ఛాదేత్వా గహేతుం వట్టతీతి ఇధ సన్నిట్ఠానం. తమ్పి ‘‘న వట్టతి సఙ్ఘికే’’తి వుత్తం. అయమేవ భిక్ఖు ఇస్సరోతి యత్థ సో ఇచ్ఛతి, తత్థ అత్తఞాతహేతుం లభతి కిర అత్థో. అపిచ ‘‘దహరో’’తి వదన్తి. సవత్థుకన్తి సహ భూమియాతి వుత్తం హోతి. ‘‘గరుభణ్డం హోతీ’’తి వత్వా ‘‘తిణమత్తం పన న దాతబ్బ’’న్తి వుత్తం, తం కిన్తు గరుభణ్డన్తి చే, అరక్ఖియఅగోపియట్ఠానే, వినస్సనకభావే చ ఠితం సన్ధాయ వుత్తం. కప్పియేపి చాతి వత్వా, అవత్వా వా గహణయుత్తే మాతాదిసన్తకేపి థేయ్యచిత్తుప్పాదేన. ఇదం పన సిక్ఖాపదం ‘‘రాజాపిమేసం అభిప్పసన్నో’’తి (పారా. ౮౬) వచనతో లాభగ్గమహత్తం, వేపుల్లమహత్తఞ్చ పత్తకాలే పఞ్ఞత్తన్తి సిద్ధం.

దుతియపారాజికవణ్ణనా నిట్ఠితా.

౩. తతియపారాజికం

పఠమపఞ్ఞత్తినిదానవణ్ణనా

౧౬౨. తీహి సుద్ధేనాతి ఏత్థ తీహీతి నిస్సక్కవచనం వా హోతి, కరణవచనం వా. నిస్సక్కపక్ఖే కాయవచీమనోద్వారేహి సుద్ధేన. తథా దుచ్చరితమలేహి విసమేహి పపఞ్చేహీతిఆదినా నయేన సబ్బకిలేసత్తికేహి బోధిమణ్డే ఏవ సుద్ధేనాతి యోజేతబ్బం. కరణపక్ఖే తీహీతి కాయవచీమనోద్వారేహి సుద్ధేన. తథా తీహి సుచరితేహి, తీహి విమోక్ఖేహి, తీహి భావనాహి, తీహి సీలసమాధిపఞ్ఞాహి సుద్ధేనాతి సబ్బగుణత్తికేహి యోజేతబ్బం. విభావితన్తి దేసనాయ విత్థారితం, విభూతం వా కతం విహితం, పఞ్ఞత్తం వా హోతి. సంవణ్ణనాతి వత్తమానసమీపే వత్తమానవచనం.

న కేవలం రాజగహమేవ, ఇదమ్పి నగరం. సపరిచ్ఛేదన్తి సపరియన్తన్తి అత్థో. సపరిక్ఖేపన్తి ఏకే. ‘‘హంసవట్టకచ్ఛదనేనాతి హంసపరిక్ఖేపసణ్ఠానేనా’’తి లిఖితం. కాయవిచ్ఛిన్దనియకథన్తి అత్తనో అత్తభావే, పరస్స వా అత్తభావే ఛన్దరాగప్పహానకరం విచ్ఛిన్దనకరం ధమ్మకథం కథేతి. అసుభా చేవ సుభాకారవిరహితత్తా. అసుచినో చ దోసనిస్సన్దనపభవత్తా. పటికూలా చ జిగుచ్ఛనీయత్తా పిత్తసేమ్హాదీసు ఆసయతో. అసుభాయ వణ్ణన్తి అసుభాకారస్స, అసుభకమ్మట్ఠానస్స వా విత్థారం భాసతి. సామిఅత్థే హేతం సమ్పదానవచనం. అసుభన్తి అసుభనిమిత్తస్స ఆవిభావాయ పచ్చుపట్ఠానాయ విత్థారకథాసఙ్ఖాతం వణ్ణం భాసభీతి అత్థో. తేసంయేవ ఆదిమజ్ఝపరియోసానానం దసహి లక్ఖణేహి సమ్పన్నం కిలేసచోరేహి అనభిభవనీయత్తా ఝానచిత్తం మఞ్జూసం నామ.

తత్రిమానీతి ఏత్థాయం పిణ్డత్థో – యస్మిం వారే పఠమం ఝానం ఏకచిత్తక్ఖణికం ఉప్పజ్జతి, తం సకలమ్పి జవనవారం అనులోమపరికమ్మఉపచారగోత్రభుఅప్పనాప్పభేదం ఏకత్తనయేన ‘‘పఠమం ఝాన’’న్తి గహేత్వా తస్స పఠమజ్ఝానస్స అప్పనాపటిపాదికాయ ఖిప్పాదిభేదాయ అభిఞ్ఞాయ అధిగతాయ కిచ్చనిప్ఫత్తిం ఉపాదాయ ఆగమనవసేన పటిపదావిసుద్ధి ఆదీతి వేదితబ్బా. తత్రమజ్ఝత్తుపేక్ఖాయ కిచ్చనిప్ఫత్తివసేన ఉపేక్ఖానుబ్రూహనా మజ్ఝేతి వేదితబ్బా. పరియోదాపకఞాణస్స కిచ్చనిప్ఫత్తివసేన సమ్పహంసనా పరియోసానన్తి వేదితబ్బం. తత్థ ఆదిచిత్తతో పట్ఠాయ యావ పఠమజ్ఝానస్స ఉప్పాదక్ఖణం, ఏతస్మిం అన్తరే పటిపదావిసుద్ధీతి వేదితబ్బా. ఉప్పాదఠితిక్ఖణేసు ఉపేక్ఖానుబ్రూహనా, ఠితిభఙ్గక్ఖణేసు సమ్పహంసనాతి వేదితబ్బా. లక్ఖీయతి ఏతేనాతి లక్ఖణన్తి కత్వా ‘‘విసుద్ధిపటిపత్తిపక్ఖన్దనే’’తిఆదినా పుబ్బభాగో లక్ఖీయతి, తివిధేన అజ్ఝుపేక్ఖనేన మజ్ఝం లక్ఖీయతి, చతుబ్బిధాయ సమ్పహంసనాయ పరియోసానం లక్ఖీయతీతి. తేన వుత్తం ‘‘దస లక్ఖణానీ’’తి.

పారిబన్ధకతోతి నీవరణసఙ్ఖాతపారిబన్ధకతో విసుద్ధత్తా గోత్రభుపరియోసానం పుబ్బభాగజవనచిత్తం ‘‘చిత్తవిసుద్ధీ’’తి వుచ్చతి. తథా విసుద్ధత్తా తం చిత్తం మజ్ఝిమం సమాధినిమిత్తసఙ్ఖాతం అప్పనాసమాధిం తదత్థాయ ఉపగచ్ఛమానం ఏకసన్తతివసేన పరిణామేన్తం పటిపజ్జతి నామ. ఏవం పటిపన్నస్స తస్స తత్థ సమథనిమిత్తే పక్ఖన్దనం తబ్భావూపగమనం హోతీతి కత్వా ‘‘తత్థ చిత్తపక్ఖన్దన’’న్తి వుచ్చతి. ఏవం తావ పఠమజ్ఝానుప్పాదక్ఖణే ఏవ ఆగమనవసేన పటిపదావిసుద్ధి వేదితబ్బా. ఏవం విసుద్ధస్స అప్పనాప్పత్తస్స పున విసోధనే బ్యాపారాభావా అజ్ఝుపేక్ఖనం హోతి. సమథప్పటిపన్నత్తా పున సమాధానే బ్యాపారాభావా చ సమథప్పటిపన్నస్స అజ్ఝుపేక్ఖనం హోతి. కిలేససంసగ్గం పహాయ ఏకన్తేన ఉపట్ఠితత్తా పున ఏకత్తుపట్ఠానే బ్యాపారాసమ్భవతో ఏకత్తుపట్ఠానస్స అజ్ఝుపేక్ఖనం హోతి. తత్థ జాతానన్తి తస్మిం చిత్తే జాతానం సమాధిపఞ్ఞానం యుగనద్ధభావేన అనతివత్తనట్ఠేన నానాకిలేసేహి విముత్తత్తా. సద్ధాదీనం ఇన్ద్రియానం విముత్తిరసేనేకరసట్ఠేన అనతివత్తనేకసభావానం తేసం ద్విన్నం ఉపగతం తజ్జం తస్సారుప్పం తదనురూపం వీరియం తథా చిత్తం యోగీ వాహేతి పవత్తేతీతి కత్వా తదుపగవీరియవాహనట్ఠేన చ విసేసభాగియభావత్తా ఆసేవనట్ఠేన చ సమ్పహంసనా హోతీతి అత్థో వేదితబ్బో. అపిచేత్థ ‘‘అనన్తరాతీతం గోత్రభుచిత్తం ఏకసన్తతివసేన పరిణామేన్తం పటిపజ్జతి నామా’’తి లిఖితం. తత్థ హి పరిణామేన్తం పటిపజ్జతీతి ఏతాని వచనాని అతీతస్స న సమ్భవన్తి, యఞ్చ తదనన్తరం లిఖితం ‘‘అప్పనాసమాధిచిత్తం ఉపగచ్ఛమానం గోత్రభుచిత్తం తత్థ పక్ఖన్దతి నామా’’తి. ఇమినాపి తం న యుజ్జతి, ‘‘పటిపత్తిక్ఖణే ఏవ అతీత’’న్తి వుత్తత్తా ‘‘గోత్రభుచిత్తం తత్థ పక్ఖన్దతీ’’తి వచనమేవ విరుజ్ఝతీతి ఆచరియో. ‘‘ఏకచిత్తక్ఖణికమ్పి లోకుత్తరచిత్తం ఆసేవతి భావేతి బహులీకరోతీ’’తి వుత్తత్తా ‘‘ఏకచిత్తక్ఖణికస్సాపి ఝానస్స ఏతాని దస లక్ఖణానీ’’తి వుత్తం. ‘‘తతో పట్ఠాయ ఆసేవనా భావనా ఏవా’’తిపి వుత్తం. ‘‘అధిట్ఠానసమ్పన్నన్తి అధిట్ఠానేన సహగత’’న్తి లిఖితం. తస్సత్థో – యఞ్చ ‘‘ఆదిమజ్ఝపరియోసానసఙ్ఖాత’’న్తి వుత్తం, తం తేసం తిణ్ణమ్పి కల్యాణకతాయ సమన్నాగతత్తా తివిధకల్యాణకతఞ్చ. ఏవం తివిధచిత్తం తదధిగమమూలకానం గుణానం, ఉపరిఝానాధిగమస్స వా పదట్ఠానట్ఠేన అధిట్ఠానం హోతి, తస్మా చిత్తస్స అధిట్ఠానభావేన సమ్పన్నత్తా అధిట్ఠానసమ్పన్నం నామాతి.

అద్ధమాసం పటిసల్లీయితున్తి ఏత్థ ఆచరియా ఏవమాహు ‘‘భిక్ఖూనం అఞ్ఞమఞ్ఞవధదస్సనసవనసమ్భవే సత్థునో సతి తస్స ఉపద్దవస్స అభావే ఉపాయాజాననతో ‘అయం అసబ్బఞ్ఞూ’తి హేతుపతిరూపకమహేతుం వత్వా ధమ్మిస్సరస్సాపి తథాగతస్స కమ్మేస్వనిస్సరియం అసమ్బుజ్ఝమానా అసబ్బదస్సితమధిచ్చమోహా బహుజనా అవీచిపరాయనా భవేయ్యుం, తస్మా సో భగవా పగేవ తేసం భిక్ఖూనం అఞ్ఞమఞ్ఞం వధమానభావం ఞత్వా తదభావోపాయాభావం పన సువినిచ్ఛినిత్వా తత్థ పుథుజ్జనానం సుగతిలాభహేతుమేవేకం కత్వా అసుభదేసనాయ వా రూపసద్దదస్సనసవనేహి నిప్పయోజనేహి విరమిత్వా పగేవ తతో విరమణతో, సుగతిలాభహేతుకరణతో, అవస్సం పఞ్ఞాపితబ్బాయ తతియపారాజికపఞ్ఞత్తియా వత్థాగమదస్సనతో చ అత్తనో సబ్బదస్సితం పరిక్ఖకానం పకాసేన్తో వియ తమద్ధమాసం వేనేయ్యహితనిప్ఫత్తియా ఫలసమాపత్తియా అవకాసం కత్వా విహరితుకామో ‘ఇచ్ఛామహం, భిక్ఖవే, అద్ధమాసం పటిసల్లీయితు’న్తిఆదిమాహా’’తి. ఆచరియా నామ బుద్ధమిత్తత్థేరధమ్మసిరిత్థేరఉపతిస్సత్థేరాదయో గణపామోక్ఖా, అట్ఠకథాచరియస్స చ సన్తికే సుతపుబ్బా. తతో అఞ్ఞే ఏకేతి వేదితబ్బా. ‘‘సకేన కాయేన అట్టీయన్తి…పే… భవిస్సన్తీ’’తి ఇదం పరతో ‘‘యే తే భిక్ఖూ అవీతరాగా, తేసం తస్మిం సమయే హోతి ఏవ భయం, హోతి లోమహంసో, హోతి ఛమ్భితత్త’’న్తి ఇమినా న యుజ్జతి, ఇదఞ్చ భగవతో అసుభకథారమ్మణప్పయోజనేన న సమేతీతి చే? న, తదత్థాజాననతో. సకేన కాయేన అట్టీయన్తానమ్పి తేసం అరియమగ్గేన అప్పహీనసినేహత్తా ఖీణాసవానం వియ మరణం పటిచ్చ అభయం న హోతి, భయఞ్చ పన అసుభభావనానుయోగానుభావేన మన్దీభూతం అనట్టీయన్తానం వియ న మహన్తం హుత్వా చిత్తం మోహేసి. అపాయుపగే తే సత్తే నాకాసీతి ఏవమత్థో వేదితబ్బో. అథ వా ఇదం పురిమస్స కారణవచనం, యస్మా తేసం తస్మిం సమయే హోతి ఏవ భయం, ఛమ్భితత్తం, లోమహంసో చ, తస్మా ‘‘తేన ఖో పన సమయేన భగవా అసుభకథం కథేతీ’’తిఆది వుత్తన్తి.

అథ వా సకేన కాయేన అట్టీయన్తానమ్పి తేసం హోతి ఏవ భయం, మహానుభావా వీతరాగాతి ఖీణాసవానం మహన్తం విసేసం దస్సేతి, అతిదుప్పసహేయ్యమిదం మరణభయం, యతో ఏవంవిధానమ్పి అవీతరాగత్తా భయం హోతీతిపి దస్సేతి. తదఞ్ఞే తేసం భిక్ఖూనం పఞ్చసతానం అఞ్ఞతరా. తేనేదం దీపేతి ‘‘తం తథా ఆగతం అసిహత్థం వధకం పస్సిత్వా తదఞ్ఞేసమ్పి హోతి ఏవ భయం, పగేవ తేసన్తి కత్వా భగవా పఠమమేవ తేసం అసుభకథం కథేసి, పరతో తేసం నాహోసి. ఏవం మహానిసంసా నేసం అసుభకథా ఆసీ’’తి. యో పనేత్థ పచ్ఛిమో నయో, సో ‘‘తేసు కిర భిక్ఖూసు కేనచిపి కాయవికారో వా వచీవికారో వా న కతో, సబ్బే సతా సమ్పజానా దక్ఖిణేన పస్సేన నిపజ్జింసూ’’తి ఇమినా అట్ఠకథావచనేన సమేతి.

అపరే పనాహూతి కులద్ధిపటిసేధనత్థం వుత్తం. ‘‘అయం కిర లద్ధీ’’తి వచనం ‘‘మారధేయ్యంనాతిక్కమిస్సతీ’’తి వచనేన విరుజ్ఝతీతి చే? న విరుజ్ఝతి. కథం? అయం భిక్ఖూ అఘాతేన్తో మారవిసయం అతిక్కమిస్సతి అకుసలకరణతో చ. ఘాతేన్తో పన మారధేయ్యం నాతిక్కమిస్సతి బలవత్తా కమ్మస్సాతి సయం మారపక్ఖికత్తా ఏవం చిన్తేత్వా పన ‘‘యే న మతా, తే సంసారతో న ముత్తా’’తి అత్తనో చ లద్ధి, తస్మా తం తత్థ ఉభయేసం మగ్గే నియోజేన్తీ ఏవమాహ, తేనేవ ‘‘మారపక్ఖికా మారేన సమానలద్ధికా’’తి అవత్వా ‘‘మారస్సా నువత్తికా’’తి వుత్తా. ‘‘ఇమినా కిం వుత్తం హోతి? యస్మా మారస్స అనువత్తి, తస్మా ఏవం చిన్తేత్వాపి అత్తనో లద్ధివసేన ఏవమాహా’’తి కేచి లిఖన్తి. మమ సన్తికే ఏకతో ఉపట్ఠానమాగచ్ఛన్తి, అత్తనో అత్తనో ఆచరియుపజ్ఝాయానం సన్తికే ఉద్దేసాదిం గణ్హాతి.

ఆనాపానస్సతిసమాధికథావణ్ణనా

౧౬౫. అయమ్పి ఖో, భిక్ఖవేతి ఇమినా కిం దస్సేతి? యేసం ఏవమస్స ‘‘భగవతా ఆచిక్ఖితకమ్మట్ఠానానుయోగపచ్చయా తేసం భిక్ఖూనం జీవితక్ఖయో ఆసీ’’తి, తేసం తం మిచ్ఛాగాహం నిసేధేతి. కేవలం తేసం భిక్ఖూనం పుబ్బే కతకమ్మపచ్చయావ జీవితక్ఖయో ఆసి, ఇదం పన కమ్మట్ఠానం తేసం కేసఞ్చి అరహత్తప్పత్తియా, కేసఞ్చి అనాగామిసకదాగామిసోతాపత్తిఫలప్పత్తియా, కేసఞ్చి పఠమజ్ఝానాధిగమాయ, కేసఞ్చి విక్ఖమ్భనతదఙ్గప్పహానేన అత్తసినేహపఅయాదానాయ ఉపనిస్సయో హుత్వా, కేసఞ్చి సుగతియం ఉప్పత్తియా ఉపనిస్సయో అహోసీతి సాత్థికావ మే అసుభకథా, కిన్తు ‘‘సాధు, భన్తే భగవా, అఞ్ఞం పరియాయం ఆచిక్ఖతూ’’తి ఆనన్దేన యాచితత్తా అఞ్ఞం పరియాయం ఆచిక్ఖామి, యథా వో పుబ్బే ఆచిక్ఖితఅసుభకమ్మట్ఠానానుయోగా, ఏవం అయమ్పి ఖో భిక్ఖవేతి యోజనా వేదితబ్బా. ‘‘అస్సాసవసేన ఉపట్ఠానం సతీ’’తి వుత్తం. సా హి తం అస్సాసం, పస్సాసం వా ఆరమ్మణం కత్వా పుబ్బభాగే, అపరభాగే పన అస్సాసపస్సాసపభవనిమిత్తం ఆరమ్మణం కత్వా ఉపట్ఠాతీతి చ తథా వుత్తా.

అసుభే పవత్తం అసుభన్తి వా పవత్తం భావనాకమ్మం అసుభకమ్మం, తదేవ అఞ్ఞస్స పునప్పునం ఉప్పజ్జనకస్స కారణట్ఠేన ఠానత్తా అసుభకమ్మట్ఠానం, ఆరమ్మణం వా అసుభకమ్మస్స పదట్ఠానట్ఠేన ఠానన్తి అసుభకమ్మట్ఠానన్తి ఇధ అసుభజ్ఝానం, తేనేవ ‘‘ఓళారికారమ్మణత్తా’’తి వుత్తం. పటివేధవసేనాతి వితక్కాదిఅఙ్గపటిలాభవసేన. ఆరమ్మణసన్తతాయాతి అనుక్కమేన సన్తకాలం ఉపాదాయ వుత్తకాయదరథప్పటిపస్సద్ధివసేన నిబ్బుతో. పరికమ్మం వాతి కసిణపరికమ్మం కిర నిమిత్తుప్పాదపరియోసానం. తదా హి నిరస్సాదత్తా అసన్తం, అప్పణిహితఞ్చ. యథా ఉపచారే నీవరణవిగమేన, అఙ్గపాతుభావేన చ సన్తతా హోతి, న తథా ఇధ, ఇదం పన ‘‘ఆదిసమన్నాహారతో’’తి వుత్తం. దుతియవికప్పే అసేచనకోతి అతిత్తికరో, తేన వుత్తం ‘‘ఓజవన్తో’’తి. చేతసికసుఖం ఝానక్ఖణేపి అత్థి, ఏవం సన్తేపి ‘‘ఉభోపి ఝానా వుట్ఠితస్సేవ గహేతబ్బా’’తి వుత్తం. సమథేన సకసన్తానే అవిక్ఖమ్భితే. ఇతరథా పాపకానం ఝానేన సహుప్పత్తి సియా. ఖన్ధాదీనం లోకుత్తరపాదకత్తా నిబ్బేధభాగియం, విసేసేన యస్స నిబ్బేధభాగియం హోతి, తం సన్ధాయ వా. ‘‘అనిచ్చానుపస్సీతిఆదిచతుక్కవసేన అనుపుబ్బేన అరియమగ్గవుడ్ఢిప్పత్తో సముచ్ఛిన్దతి, సేసానమేతం నత్థీ’’తి లిఖితం.

తథాభావపటిసేధనో చాతి సోళసవత్థుకస్స తిత్థియానం నత్థితాయ వుత్తం. సబ్బపఠమానం పన చతున్నం పదానం వసేన లోకియజ్ఝానమేవ తేసం అత్థి, తస్మిం లోకుత్తరపదట్ఠానం నత్థి ఏవ. ‘‘ఫలముత్తమన్తి ఫలే ఉత్తమ’’న్తి వుత్తం. ఉతుత్తయానుకూలన్తి గిమ్హే అరఞ్ఞే, హేమన్తే రుక్ఖమూలే, వసన్తకాలే సుఞ్ఞాగారే గతో. సేమ్హధాతుకస్స అరఞ్ఞం, పిత్తధాతుకస్స రుక్ఖమూలం, వాతధాతుకస్స సుఞ్ఞాగారం అనుకూలం. మోహచరితస్స అరఞ్ఞం అనుకూలం మహాఅరఞ్ఞే చిత్తం న సఙ్కుటతి, దోసచరితస్స రుక్ఖమూలం, రాగచరితస్స సుఞ్ఞాగారం. ఠానచఙ్కమాని ఉద్ధచ్చపక్ఖికాని, సయనం లీనపక్ఖికం, పల్లఙ్కాభుజనేన నిసజ్జాయ దళ్హభావం, ఉజుకాయం పణిధానేన అస్సాసపస్సాసానం పవత్తనసుఖం ‘‘పరిముఖం సతి’’న్తి ఇమినా ఆరమ్మణపరిగ్గహూపాయం దస్సేతి. కారీతి కరణసీలో. ఏతస్స విభఙ్గే ‘‘అస్ససతి పస్ససతీ’’తి అవత్వా ‘‘సతో కారీ’’తి వుత్తం. తస్మా ‘‘అస్ససతి పస్ససతీ’’తి వుత్తే ‘‘పఠమచతుక్కం ఏవ లబ్భతి, న సేసానీ’’తి చ ‘‘దీఘంఅస్సాసవసేనాతి అలోపసమాసం కత్వా’’ఇతి చ ‘‘ఏకత్థతాయ అవిక్ఖేప’’న్తి చ ‘‘అసమ్భోగవసేన పజానతో’’తి చ ‘‘తేన ఞాణేనా’’తి చ ‘‘పజానతోతి వుత్తఞాణేనా’’తి చ ‘‘సతోకారీతి సతిసమ్పజఞ్ఞాహికారీ’’తి చ ‘‘పటినిస్సగ్గానుపస్సినో అస్సాసావ పటినిస్సగ్గానుపస్సిఅస్సాసా’’తి చ లిఖితం. ఉప్పటిపాటియా ఆగతమ్పి యుజ్జతేవ, తేన ఠానేన పటిసిద్ధం. తాలుం ఆహచ్చ నిబ్బాయనతో కిర పోతకో సమ్పతిజాతోవ ఖిపితసద్దం కరోతి, ఛన్దపామోజ్జవసేన ఛ పురిమా తయోతి నవ. ఏకేనాకారేనాతి అస్సాసవసేన వా పస్సాసవసేన వా ఏవం ఆనాపానస్సతిం భావయతో కాయే కాయానుపస్సనాసతికమ్మట్ఠానభావనా సమ్పజ్జతి.

కాయోతి అస్సాసపస్సాసా. ఉపట్ఠానం సతి. దీఘన్తి సీఘం గతం అస్సాసపస్సాసం. అద్ధానసఙ్ఖాతేతి కాలసఙ్ఖాతే వియ కాలకోట్ఠాసేతి అత్థో, దీఘకాలే వాతి అత్థో. ఏకో హి అస్సాసమేవూపలక్ఖేతి, ఏకో పస్సాసం, ఏకో ఉభయం, తస్మా ‘‘విభాగం అకత్వా’’తి వా వుత్తం, ఛన్దోతి ఏవం అస్సాసతో, పస్సాసతో చ అస్సాదో ఉప్పజ్జతి, తస్స వసేన కత్తుకమ్యతాఛన్దో ఉప్పజ్జతి. తతో పామోజ్జన్తి. అస్సాసపస్సాసానం దువిఞ్ఞేయ్యవిసయత్తా చిత్తం వివత్తతి, గణనం పహాయ ఫుట్ఠట్ఠానమేవ మనసి కరోన్తస్స కేవలం ఉపేక్ఖావ సణ్ఠాతి. చత్తారో వణ్ణాతి ‘‘పత్తస్స తయో వణ్ణా’’తిఆదీసు వియ చత్తారో సణ్ఠానాతి అత్థో.

తథాభూతస్సాతి ఆనాపానస్సతిం భావయతో. సంవరోతి సతిసంవరో. అథ వా పఠమేన ఝానేన నీవరణానం, దుతియేన వితక్కవిచారానం, తతియేన పీతియా, చతుత్థేన సుఖదుక్ఖానం, ఆకాసానఞ్చాయతనసమాపత్తియా రూపసఞ్ఞాయ, పటిఘసఞ్ఞాయ, నానత్తసఞ్ఞాయ వా పహానం. ‘‘సీలన్తి వేరమణి సీలం, చేతనా సీలం, సంవరో సీలం, అవీతిక్కమో సీల’’న్తి (పటి. మ. ౧.౩౯ థోకం విసదిసం) వుత్తవిధినాపేత్థ అత్థో దట్ఠబ్బో. ‘‘అత్థతో తథా తథా పవత్తధమ్మా ఉపధారణసమాధానసఙ్ఖాతేన సీలనట్ఠేన సీలన్తి వుచ్చన్తీ’’తి వుత్తం. తథా ‘‘అయం ఇమస్మిం అత్థే అధిప్పేతా సిక్ఖా’’తి ఏత్థాపి చేతనాసీలమేవ, కత్థచి విరతిసీలమ్పీతి అత్థో దట్ఠబ్బో. అఞ్ఞథా పణ్ణత్తివజ్జేసుపి సిక్ఖాపదేసు విరతిప్పసఙ్గో అహోసి, పాతిమోక్ఖసంవరసంవుతో విహరతీతి కత్వా తస్సాపి విరతిప్పసఙ్గో. తస్మిం ఆరమ్మణేతి ఆనాపానారమ్మణే. తాయ సతియాతి తత్థ ఉప్పన్నసతియా. ‘‘తేన మనసికారేనాతి ఆవజ్జనేనా’’తి లిఖితం. ఏతేన నానావజ్జనప్పవత్తిదీపనతో నానాజవనవారేహిపి సిక్ఖతి నామాతి దీపితం హోతి, యేన పన మనసికారేన వా. ఞాణుప్పాదనాదీసూతి ఏత్థ ఆదిసద్దేన యావ పరియోసానం వేదితబ్బం. ‘‘తత్రాతి తస్మిం ఆనాపానారమ్మణే. ఏవన్తి ఇదాని వత్తబ్బనయేనా’’తి లిఖితం. తత్రాతి తేసం అస్సాసపస్సాసానం వా. తఞ్హి ‘‘పుబ్బే అపరిగ్గహితకాలే’’తి ఇమినా సుట్ఠు సమేతి. ‘‘పఠమవాదో దీఘభాణకానం. తే హి ‘పఠమజ్ఝానం లభిత్వా నానాసనే నిసీదిత్వా దుతియత్థాయ వాయామతో ఉపచారే వితక్కవిచారవసేన ఓళారికచిత్తప్పవత్తికాలే పవత్తఅస్సాసపస్సాసవసేన ఓళారికా’తి వదన్తి. ‘మజ్ఝిమభాణకా ఝానలాభిస్స సమాపజ్జనకాలే, ఏకాసనపటిలాభే చ ఉపరూపరి చిత్తప్పవత్తియా సన్తభావతో పఠమతో దుతియస్సుపచారే సుఖుమతం వదన్తీ’’’తి లిఖితం.

విపస్సనాయం పనాతి చతుధాతువవత్థానముఖేన అభినివిట్ఠస్స అయం కమో, అఞ్ఞస్స చాతి వేదితబ్బం. ఏత్తకం రూపం, న ఇతో అఞ్ఞన్తి దస్సనం సన్ధాయ ‘‘సకలరూపపరిగ్గహే’’తి వుత్తం. రూపారూపపరిగ్గహేతి ఏత్థ అనిచ్చతాదిలక్ఖణారమ్మణికభఙ్గానుపస్సనతో పభుతి బలవతీ విపస్సనా. పుబ్బే వుత్తనయేనాతి సబ్బేసంయేవ పన మతేన అపరిగ్గహితకాలేతిఆదినా. సోధనా నామ విస్సజ్జనం. అస్సాతి ‘‘పస్సమ్భయం కాయసఙ్ఖార’’న్తి పదస్స.

పురతో నమనా ఆనమనా. తిరియం నమనా వినమనా. సుట్ఠు నమనా సన్నమనా. పచ్ఛా నమనా పణమనా. జాణుకే గహేత్వా ఠానం వియ ఇఞ్జనాతి ఆనమనాదీనం ఆవిభావత్థముత్తన్తి వేదితబ్బం. యథారూపేహి ఆనమనాది వా కమ్పనాది వా హోతి, తథారూపే పస్సమ్భయన్తి సమ్బన్ధో. ఇతి కిరాతి ఇతి చే. ఏవం సన్తేతి సన్తసుఖుమమ్పి చే పస్సమ్భతి. పభావనాతి ఉప్పాదనం. అస్సాసపస్సాసానం వూపసన్తత్తా ఆనాపానస్సతిసమాధిస్స భావనా న హోతి. యస్మా తం నత్థి, తస్మా న సమాపజ్జతి, సమాపత్తియా అభావేన న వుట్ఠహన్తి. ఇతి కిరాతి ఏవమేతం తావ వచనన్తి తదేతం. సద్దోవ సద్దనిమిత్తం, ‘‘సతో అస్ససతి సతో పస్ససతీ’’తి పదాని పతిట్ఠపేత్వా ద్వత్తింసపదాని చత్తారి చతుక్కాని వేదితబ్బాని.

అప్పటిపీళనన్తి తేసం కిలేసానం అనుప్పాదనం కిఞ్చాపి చేతియఙ్గణవత్తాదీనిపి అత్థతో పాతిమోక్ఖసంవరసీలే సఙ్గహం గచ్ఛన్తి ‘‘యస్స సియా ఆపత్తీ’’తి (మహావ. ౧౩౪) వచనతో. తథాపి ‘‘న తావ, సారిపుత్త, సత్థా సావకానం సిక్ఖాపదం పఞ్ఞపేతి ఉద్దిసతి పాతిమోక్ఖం, యావ న ఇధేకచ్చే ఆసవట్ఠానీయా ధమ్మా సఙ్ఘే పాతుభవన్తీ’’తి ఏత్థ అనధిప్పేతత్తా ‘‘ఆభిసమాచారిక’’న్తి వుత్తం. ‘‘యం పనేత్థ ఆపత్తిట్ఠానియం న హోతి, తం అమిస్సమేవా’’తి వుత్తం.

యథావుత్తేనాతి యోగానుయోగకమ్మస్స పదట్ఠానత్తా. సల్లహుకవుత్తి అట్ఠపరిక్ఖారికో. పఞ్చసన్ధికం కమ్మట్ఠానన్తి ఏత్థ ఝానమ్పి నిమిత్తమ్పి తదత్థజోతికాపి పరియత్తి ఇధ కమ్మట్ఠానం నామ. గమనాగమనసమ్పన్నతాది సేనాసనం. సంకిలిట్ఠచీవరధోవనాదయో ఖుద్దకపలిబోధా. ‘‘అన్తరా పతితం ను ఖో’’తి వికమ్పతి.

అజ్ఝత్తం విక్ఖేపగతేనాతి నియకజ్ఝత్తే విక్ఖేపగతేన. సారద్ధా అసమాహితత్తా. ఉపనిబన్ధనథమ్భమూలం నామ నాసికగ్గం, ముఖనిమిత్తం వా. తత్థేవాతి నాసికగ్గాదినిమిత్తే. ‘‘దోలాఫలకస్స ఏకపస్సే ఏవ ఉభో కోటియో మజ్ఝఞ్చ పస్సతీ’’తి వదన్తి.

ఇధ పనాతి కకచూపమే. దేసతోతి ఫుసనకట్ఠానతో. ‘‘నిమిత్తం పట్ఠపేతబ్బన్తి నిమిత్తే సతి పట్ఠపేతబ్బా’’తి వుత్తం. గరూహి భావేతబ్బత్తా గరుకభావనం. ఏకచ్చే ఆహూతి ఏకచ్చే ఝాయినో ఆహు.

‘‘సఞ్ఞానానతాయా’’తి వచనతో ఏకచ్చేహి వుత్తమ్పి పమాణమేవ, సఙ్గీతితో పట్ఠాయ అట్ఠకథాయ అనాగతత్తా తథా వుత్తం. ‘‘మయ్హం తారకరూపం ను ఖో ఉపట్ఠాతీ’’తిఆదిపరికప్పే అసతిపి ధాతునానత్తేన ఏతాసం ధాతూనం ఉప్పత్తి వియ కేవలం భావయతో తథా తథా ఉపట్ఠాతి. ‘‘న నిమిత్త’న్తి వత్తుం న వట్టతి సమ్పజానముసావాదత్తా’’తి వుత్తం. కమ్మట్ఠానన్తి ఇధ వుత్తపటిభాగనిమిత్తమేవ.

నిమిత్తే పటిభాగే. నానాకారన్తి ‘‘చత్తారో వణ్ణా వత్తన్తీ’’తి వుత్తనానావిధతం. విభావయన్తి జానం పకాసయం. అస్సాసపస్సాసేతి తతో సమ్భూతే నిమిత్తే, అస్సాసపస్సాసే వా నానాకారం. నిమిత్తే హి చిత్తం ఠపేన్తోవ నానాకారతఞ్చ విభావేతి, అస్సాసపస్సాసే వా సకం చిత్తం నిబన్ధతీతి వుచ్చతి. తారకరూపాదివణ్ణతో. కక్ఖళత్తాదిలక్ఖణతో.

అట్ఠకథాసు పటిక్ఖిత్తన్తి ఆసన్నభవఙ్గత్తాతి కారణం వత్వా సీహళట్ఠకథాసు పటిక్ఖిత్తం. కస్మా? యస్మా ఛట్ఠే, సత్తమే వా అప్పనాయ సతి మగ్గవీథియం ఫలస్స ఓకాసో న హోతి, తస్మా. ఇధ హోతూతి చే? న, లోకియప్పనాపి హి అప్పనావీథిమ్హి లోకుత్తరేన సమానగతికావాతి పటిలద్ధజ్ఝానోపి భిక్ఖు దిట్ఠధమ్మసుఖవిహారత్థాయ ఝానం సమాపజ్జిత్వా సత్తాహం నిసీదితుకామో చతుత్థే, పఞ్చమే వా అప్పేత్వా నిసీదతి, న ఛట్ఠే, సత్తమే వా. తత్థ హి అప్పనా. తతో పరం అప్పనాయ ఆధారభావం న గచ్ఛతి. ఆసన్నభవఙ్గత్తా చతుత్థం, పఞ్చమం వా గచ్ఛతి థలే ఠితఘటో వియ జవనానమన్తరే ఠితత్తాతి కిర ఆచరియో.

పుథుత్తారమ్మణాని అనావజ్జిత్వా ఝానఙ్గానేవ ఆవజ్జనం ఆవజ్జనవసీ నామ. తతో పరం చతున్నం, పఞ్చన్నం వా పచ్చవేక్ఖణచిత్తానం ఉప్పజ్జనం, తం పచ్చవేక్ఖణవసీ నామ. తేనేవ ‘‘పచ్చవేక్ఖణవసీ పన ఆవజ్జనవసియా ఏవ వుత్తా’’తి వుత్తం. సమాపజ్జనవసీ నామ యత్తకం కాలం ఇచ్ఛతి తత్తకం సమాపజ్జనం, తం పన ఇచ్ఛితకాలపరిచ్ఛేదం పతిట్ఠాపేతుం సమత్థతాతి. ‘‘అధిట్ఠానవసియా వుట్ఠానవసినో అయం నానత్తం అధిట్ఠానానుభావేన జవనం జవతి, వుట్ఠానానుభావేన పన అధిప్పేతతో అధికం జవతీ’’తిపి వదన్తి. అపిచ పథవీకసిణాదిఆరమ్మణం ఆవజ్జిత్వా జవనఞ్చ జవిత్వా పున ఆవజ్జిత్వా తతో పఞ్చమం ఝానం చిత్తం హోతి, అయం కిర ఉక్కట్ఠపరిచ్ఛేదో. భగవతో పన ఆవజ్జనసమనన్తరమేవ ఝానం హోతీతి సబ్బం అనుగణ్ఠిపదే వుత్తం.

‘‘వత్థున్తి హదయవత్థుం. ద్వారన్తి చక్ఖాది. ఆరమ్మణన్తి రూపాదీ’’తి లిఖితం. యథాపరిగ్గహితరూపారమ్మణం వా విఞ్ఞాణం పస్సతి, అఞ్ఞథాపి పస్సతి. కథం? ‘‘యథాపరిగ్గహితరూపవత్థుద్వారారమ్మణం వా’’తి వుత్తం. యథాపరిగ్గహితరూపేసు వత్థుద్వారారమ్మణాని యస్స విఞ్ఞాణస్స, తం విఞ్ఞాణం యథాపరిగ్గహితరూపవత్థుద్వారారమ్మణం తమ్పి పస్సతి, ఏకస్స వా ఆరమ్మణసద్దస్స లోపో దట్ఠబ్బోతి చ మమ తక్కో విచారేత్వావ గహేతబ్బో.

తతో పరం తీసు చతుక్కేసు ద్వే ద్వే పదాని ఏకమేకం కత్వా గణేతబ్బం. సమథేన ఆరమ్మణతో విపస్సనావసేన అసమ్మోహతో పీతిపటిసంవేదనమేత్థ వేదితబ్బం. ‘‘దుక్ఖమేతం ఞాణ’’న్తిఆదీసు పన ‘‘ఆరమ్మణతో అసమ్మోహతో’’తి యం వుత్తం, ఇధ తతో వుత్తనయతో ఉప్పటిపాటియా వుత్తం. తత్థ హి యేన మోహేన తం దుక్ఖం పటిచ్ఛన్నం, న ఉపట్ఠాతి, తస్స విహతత్తా వా ఏవం పవత్తే ఞాణే యథారుచి పచ్చవేక్ఖితుం ఇచ్ఛితిచ్ఛితకాలే సమత్థభావతో వా దుక్ఖాదీసు తీసు అసమ్మోహతో ఞాణం వుత్తం. నిరోధే ఆరమ్మణతో తంసమ్పయుత్తా పీతిపటిసంవేదనా అసమ్మోహతో న సమ్భవతి మోహప్పహానాభావా, పటిసమ్భిదాపాళివిరోధతో చ. తత్థ ‘‘దీఘం అస్సాసవసేనా’’తిఆది ఆరమ్మణతో దస్సేతుం వుత్తం. తాయ సతియా తేన ఞాణేన సా పీతి పటిసంవిదితా హోతి తదారమ్మణస్స పటిసంవిదితత్తాతి ఏత్థ అధిప్పాయో. ‘‘ఆవజ్జతో’’తిఆది అసమ్మోహతో పీతిపటిసంవేదనం దస్సేతుం వుత్తం. అనిచ్చాదివసేన జానతో, పస్సతో, పచ్చవేక్ఖతో చ. తదధిముత్తతావసేన అధిట్ఠహతో, అధిముచ్చతో, తథా వీరియాదిం సమాదహతో ఖణికసమాధినా.

అభిఞ్ఞేయ్యన్తి ఞాతపరిఞ్ఞాయ. పరిఞ్ఞేయ్యన్తి తీరణపరిఞ్ఞాయ. సబ్బఞ్హి దుక్ఖసచ్చం అభిఞ్ఞేయ్యం, పరిఞ్ఞేయ్యఞ్చ. తత్ర చాయం పీతీతి లిఖితం. అభిఞ్ఞేయ్యన్తిఆది మగ్గక్ఖణం సన్ధాయాహాతి వుత్తం. మగ్గేన అసమ్మోహసఙ్ఖాతవిపస్సనాకిచ్చనిప్ఫత్తితో మగ్గోపి అభిఞ్ఞేయ్యాదిఆరమ్మణం కరోన్తో వియ వుత్తో. విపస్సనాభూమిదస్సనత్థన్తి సమథే కాయికసుఖాభావా వుత్తం. ద్వీసు చిత్తసఙ్ఖారపదేసూతి చిత్తసఙ్ఖారపటిసంవేదీ…పే… సిక్ఖతి పస్సమ్భయం చిత్తసఙ్ఖారపటిసంవేదీ…పే… సిక్ఖతీతి ఏతేసు. మోదనాది సబ్బం పీతివేవచనం. అనిచ్చానుపస్సనాది కిలేసే, తమ్మూలకే ఖన్ధాభిసఙ్ఖారే. ఏవం భావితోతి న చతుక్కపఞ్చకజ్ఝాననిబ్బత్తనేన భావితో. ఏవం సబ్బాకారపరిపుణ్ణం కత్వా భావితో. విపస్సనామగ్గపచ్చవేక్ఖణకాలేసుపి పవత్తఅస్సాసముఖేనేవ సబ్బం దస్సితం ఉపాయకుసలేన భగవతా.

౧౬౮. కస్మా ఇదం వుచ్చతి అమ్హేహీతి అధిప్పాయో.

పదభాజనీయవణ్ణనా

౧౭౨. ఉస్సుక్కవచనన్తి పాకటసద్దసఞ్ఞా కిర, సమానకపదన్తి వుత్తం హోతి. ‘‘సుత్వా భుఞ్జన్తీ’’తి ఏత్థ వియ సఞ్చిచ్చ వోరోపేతుకామస్స సఞ్చిచ్చపదం వోరోపనపదస్స ఉస్సుక్కం, సఞ్చేతనా చ జీవితా వోరోపనఞ్చ ఏకస్సేవాతి వుత్తం హోతి. న కేవలం చేతసికమత్తేనేవ హోతి, పయోగోపి ఇచ్ఛితబ్బో ఏవాతి దస్సేతుం వుత్తానీతి కిర ఉపతిస్సత్థేరో. ‘‘జానిత్వా సఞ్జానిత్వా చేచ్చ అభివితరిత్వా’’తి వత్తబ్బే ‘‘జానన్తో…పే… వీతిక్కమో’’తి వోరోపనమ్పి దస్సితం, తస్మా బ్యఞ్జనే ఆదరం అకత్వా అత్థో దస్సితో. వీతిక్కమసఙ్ఖాతత్థసిద్ధియా హి పురిమచేతనా అత్థసాధికా హోతి. సబ్బసుఖుమఅత్తభావన్తి రూపం సన్ధాయ వుత్తం, న అరూపం. అత్తసఙ్ఖాతానఞ్హి అరూపానం ఖన్ధవిభఙ్గే (విభ. ౧ ఆదయో) వియ ఇధ ఓళారికసుఖుమతా అనధిప్పేతా. మాతుకుచ్ఛిస్మిన్తి యేభుయ్యవచనం, ఓపపాతికమనుస్సేపి పారాజికమేవ, అరూపకాయే ఉపక్కమాభావా తగ్గహణం కస్మాతి చే? అరూపక్ఖన్ధేన సద్ధిం తస్సేవ రూపకాయస్స జీవితిన్ద్రియసమ్భవతో. తేన సజీవకోవ మనుస్సవిగ్గహోపి నామ హోతీతి సిద్ధం. ఏత్థ మాతుకుచ్ఛిస్మిన్తి మనుస్సమాతుయా వా తిరచ్ఛానమాతుయా వా. వుత్తఞ్హి పరివారే (పరి. ౪౮౦) –

‘‘ఇత్థిం హనే చ మాతరం, పురిసఞ్చ పితరం హనే;

మాతరం పితరం హన్త్వా, న తేనానన్తరం ఫుసే;

పఞ్హా మేసా కుసలేహి చిన్తితా’’తి.

పఠమన్తి పటిసన్ధిచిత్తమేవ. ఏకభవపరియాపన్నాయ హి చిత్తసన్తతియా పటిసన్ధిచిత్తం పఠమచిత్తం నామ. చుతిచిత్తం పచ్ఛిమం నామ. అఞ్ఞథా అనమతగ్గే సంసారే పఠమచిత్తం నామ నత్థి వినా అనన్తరసమనన్తరనత్థివిగతపచ్చయేహి చిత్తుప్పత్తియా అభావతో. భావే వా నవసత్తపాతుభావదోసప్పసఙ్గో. అయం సబ్బపఠమో మనుస్సవిగ్గహోతి కిఞ్చాపి ఇమం జీవితా వోరోపేతుం న సక్కా, తం ఆదిం కత్వా సన్తతియా యావ మరణా ఉప్పజ్జనకమనుస్సవిగ్గహేసు అపరిమాణేసు ‘‘సబ్బపఠమో’’తి దిస్సతి. యదా పన యో మనుస్సవిగ్గహో పుబ్బాపరియవసేన సన్తతిప్పత్తో హోతి, తదా తం జీవితా వోరోపేతుం సక్కా. సన్తతిం వికోపేన్తో హి జీవితా వోరోపేతి నామ. ఏత్థ చ నానత్తనయే అధిప్పేతే సతి ‘‘సబ్బపఠమో’’తి వచనం యుజ్జతి, న పన ఏకత్తనయే సన్తతియా ఏకత్తా. ఏకత్తనయో చ ఇధాధిప్పేతో ‘‘సన్తతిం వికోపేతీ’’తి వచనతో, తస్మా ‘‘సబ్బపఠమో’’తి వచనం న యుజ్జతీతి చే? న, సన్తతిపచ్చుప్పన్నబహుత్తా. యస్మా పన సన్తతి నామ అనేకేసం పుబ్బాపరియుప్పత్తి వుచ్చతి, తస్మా ‘‘అయం సబ్బపఠమో’’తి వుత్తో, ఏవమేత్థ ద్వేపి నయా సఙ్గహం గచ్ఛన్తి, అఞ్ఞథా ‘‘సన్తతిం వికోపేతీ’’తి ఇదం వచనం న సిజ్ఝతి. కిఞ్చాపి ఏత్థ ‘‘సన్తతిం వికోపేతీ’’తి వచనతో సన్తతిపచ్చుప్పన్నమేవ అధిప్పేతం, న అద్ధాపచ్చుప్పన్నం వియ దిస్సతి, తథాపి యస్మా సన్తతిపచ్చుప్పన్నే వికోపితే అద్ధాపచ్చుప్పన్నం వికోపితమేవ హోతి, అద్ధాపచ్చుప్పన్నే పన వికోపితే సన్తతిపచ్చుప్పన్నం వికోపితం హోతీతి ఏత్థ వత్తబ్బం నత్థి. తస్మా అట్ఠకథాయం ‘‘తదుభయమ్పి వోరోపేతుం సక్కా, తస్మా తదేవ సన్ధాయ ‘సన్తతిం వికోపేతీ’తి ఇదం వుత్తన్తి వేదితబ్బ’’న్తి ఆహ. ‘‘సన్తతిం వికోపేతీ’’తి వచనతో పకతియా ఆయుపరియన్తం పత్వా మరణకసత్తే వీతిక్కమే సతి అనాపత్తి వీతిక్కమపచ్చయా సన్తతియా అకోపితత్తా. వీతిక్కమపచ్చయా చే ఆయుపరియన్తం అప్పత్వా అన్తరావ మరణకసత్తే వీతిక్కమపచ్చయా ఆపత్తి, కమ్మబద్ధో చాతి నో తక్కోతి ఆచరియో. ‘‘మరణవణ్ణం వా సంవణ్ణేయ్య, మరణాయ వా సమాదపేయ్య, అయమ్పి పారాజికో హోతి అసంవాసో’’తి వచనతో వా చేతనాక్ఖణే ఏవ పారాజికాపత్తి ఏకన్తాకుసలత్తా, దుక్ఖవేదనత్తా, కాయకమ్మత్తా, వచీకమ్మత్తా, కిరియత్తా చాతి వేదితబ్బం.

సత్తట్ఠజవనవారమత్తన్తి సభాగారమ్మణవసేన వుత్తం, తేనేవ ‘‘సభాగసన్తతివసేనా’’తిఆది వుత్తం. అత్తనో పటిపక్ఖేన సమన్నాగతత్తా సమనన్తరస్స పచ్చయం హోన్తం యథా పురే వియ అహుత్వా దుబ్బలస్స. తన్తి జీవితిన్ద్రియవికోపనం.

ఈతిన్తి సత్తవిధవిచ్ఛికాదీని యుద్ధే డంసిత్వా మారణత్థం విస్సజ్జేన్తి. పజ్జరకన్తి సరీరడాహం. సూచికన్తి సూలం. విసూచికన్తి సుక్ఖమాతిసారంవసయం. పక్ఖన్దియన్తి రత్తాతిసారం. ద్వత్తిబ్యామసతప్పమాణే మహాకాయే నిమ్మినిత్వా ఠితనాగుద్ధరణం, కుజ్ఝిత్వా ఓలోకితే పరేసం కాయే విసమరణం వా డాహుప్పాదనం వా పయోగో నామ.

కేచీతి మహాసఙ్ఘికా. అయం ఇత్థీ. కులుమ్బస్సాతి గబ్భస్స. కథం సా ఇతరస్సాతి చే? తస్స దుట్ఠేన మనసానుపక్ఖితే సో చ గబ్భో సా చ ఇద్ధీతి ఉభయమ్పి సహేవ నస్సతి, ఘటగ్గీనం భేదనిబ్బాయనం వియ ఏకక్ఖణే హోతి. ‘‘తేసం సుత్తన్తికేసు ఓచరియమానం న సమేతీ’’తి లిఖితం, ‘‘తేసం మతం గహేత్వా ‘థావరీనమ్పి అయం యుజ్జతీ’తి వుత్తే తికవసేన పటిసేధితబ్బన్తి అపరే’’తి వుత్తం. సాహత్థికనిస్సగ్గియపయోగేసు సన్నిట్ఠాపకచేతనాయ సత్తమాయ సహుప్పన్నకాయవిఞ్ఞత్తియా సాహత్థికతా వేదితబ్బా. ఆణత్తికే పన సత్తహిపి చేతనాహి సహ వచీవిఞ్ఞత్తిసమ్భవతో సత్తసత్త సద్దా ఏకతో హుత్వా ఏకేకక్ఖరభావం గన్త్వా యత్తకేహి అక్ఖరేహి అత్తనో అధిప్పాయం విఞ్ఞాపేతి, తదవసానక్ఖరసముట్ఠాపికాయ సత్తమచేతనాయ సహజాతవచీవిఞ్ఞత్తియా ఆణత్తికతా వేదితబ్బా. తథా విజ్జామయపయోగే. కాయేనాణత్తియం పన సాహత్థికే వుత్తనయోవ. థావరపయోగే యావతా పరస్స మరణం హోతి, తావతా కమ్మబద్ధో, ఆపత్తి చ. తతో పరం అతిసఞ్చరణే కమ్మబద్ధాతిబహుత్తం వేదితబ్బం సతి పరం మరణే. పారాజికాపత్తి పనేత్థ ఏకా. అత్థసాధకచేతనా యస్మా ఏత్థ చ దుతియపారాజికే చ లబ్భతి, న అఞ్ఞత్థ, తస్మా ద్విన్నమ్పి సాధారణా ఇమా గాథాయో –

‘‘భూతధమ్మనియామా యే, తే ధమ్మా నియతా మతా;

భావిధమ్మనియామా యే, తేవ అనియతా ఇధ.

‘‘భూతధమ్మనియామానం, ఠితావ సా పచ్చయట్ఠితి;

భావిధమ్మనియామానం, సాపేక్ఖా పచ్చయట్ఠితి.

‘‘తేనఞ్ఞా హేతుయా అత్థి, సాపి ధమ్మనియామతా;

తస్సా ఫలం అనియతం, ఫలాపేక్ఖా నియామతా.

‘‘ఏవఞ్హి సబ్బధమ్మానం, ఠితా ధమ్మనియామతా;

లద్ధధమ్మనియామా యా, సాత్థసాధకచేతనా.

‘‘చేతనాసిద్ధితో పుబ్బే, పచ్ఛా తస్సాత్థసిద్ధితో;

అవిసేసేన సబ్బాపి, ఛబ్బిధా అత్థసాధికా.

‘‘ఆణత్తియం యతో సక్కా, విభావేతుం విభాగతో;

తస్మా ఆణత్తియంయేవ, వుత్తా సా అత్థసాధికా.

‘‘మిచ్ఛత్తే వాపి సమ్మత్తే, నియతానియతా మతా;

అభిధమ్మే న సబ్బత్థి, తత్థ సా నియతా సియా.

‘‘యా థేయ్యచేతనా సబ్బా, సహత్థాణత్తికాపి వా;

అభిధమ్మనయేనాయం, ఏకన్తనియతా సియా.

‘‘పాణాతిపాతం నిస్సాయ, సహత్థాణత్తికాదికా;

అభిధమ్మవసేనేసా, పచ్చేకం తం దుకం భజే.

‘‘జీవితిన్ద్రియుపచ్ఛేదో, చేతనా చేతి తం ద్వయం;

న సాహత్థికకమ్మేన, పగేవాణత్తికాసమం.

‘‘జీవితిన్ద్రియుపచ్ఛేదో, చేతనా చేతి తం ద్వయం;

న సాహత్థికకమ్మేన, పగేవాణత్తికాసమం.

‘‘జీవితిన్ద్రియుపచ్ఛేదక్ఖణే వధకచేతనా;

చిరాఠితాతి కో ధమ్మో, నియామేతి ఆపత్తికం.

‘‘జీవితిన్ద్రియుపచ్ఛేదక్ఖణే చే వధకో సియా;

మతో సుత్తో పబుద్ధో వా, కుసలో వధకో సియా.

‘‘కుసలత్తికభేదో చ, వేదనాత్తికభేదోపి;

సియా తథా గతో సిద్ధో, సహత్థా వధకచేతనా’’తి.

యాని పన బీజఉతుకమ్మధమ్మచిత్తనియామాని పఞ్చ అట్ఠకథాయ ఆనేత్వా నిదస్సితాని, తేసు అయమత్థసాధకచేతనా యోగం గచ్ఛతీతి మఞ్ఞే ‘‘అయం అత్థసాధకచేతనానియమో నత్థీ’’తి చేతనానం మిచ్ఛత్తసమ్మత్తనియతానమ్పి నత్థిభావప్పసఙ్గతో. భజాపియమానా యేన, తేన సబ్బేపి యథాసమ్భవం కమ్మచిత్తనియామే భజన్తి గచ్ఛన్తీతి వేదితబ్బం. జీవితే ఆదీనవో మరణవణ్ణదస్సనే న విభత్తోవ, ఇధ పన సఙ్కప్పపదే అత్థతో ‘‘మరణసఞ్ఞీ మరణచేతనో మరణాధిప్పాయో’’తి ఏవం అవిభూతత్తా విభత్తో, అపాకటత్తా, అనోళారికత్తా వా అవిభాగా కారితా వా. నయిదం వితక్కస్స నామన్తి న వితక్కస్సేవ నామం, కిన్తు సఞ్ఞాచేతనానమ్పి నామన్తి గహేతబ్బం. కఙ్ఖావితరణియమ్పి ఏవమేవ వుత్తం.

౧౭౪. కాయతోతి వుత్తత్తా ‘‘సత్తిఞసూ’’తి వత్తబ్బే వచనసిలిట్ఠత్థం ‘‘ఉసుసత్తిఆదినా’’తి వుత్తం. అనుద్దేసికే కమ్మస్సారమ్మణం సో వా హోతి, అఞ్ఞో వా. ఉభయేహీతి కిఞ్చాపి పఠమప్పహారో న సయమేవ సక్కోతి, దుతియం లభిత్వా పన సక్కోన్తో జీవితవినాసనహేతు అహోసి, తదత్థమేవ హి వధకేన సో దిన్నో, దుతియో పన అఞ్ఞేన చిత్తేన దిన్నో, తేన సుట్ఠు వుత్తం ‘‘పఠమప్పహారేనేవా’’తి, ‘‘చేతనా నామ దారుణాతి గరుం వత్థుం ఆరబ్భ పవత్తపుబ్బభాగచేతనా పకతిసభావవధకచేతనా, నో దారుణా హోతీ’’తి ఆచరియేన లిఖితం. ‘‘పుబ్బభాగచేతనా పరివారా, వధకచేతనావ దారుణా హోతీ’’తి వుత్తం. యథాధిప్పాయన్తి ఉభోపి పటివిజ్ఝతి, సాహత్థికోపి సఙ్కేతత్తా న ముచ్చతి కిర.

కిరియావిసేసో అట్ఠకథాసు అనాగతో. ‘‘ఏవం విజ్ఝ, ఏవం పహర, ఏవం ఘాహేహీ’తి పాళియా సమేతీతి ఆచరియేన గహితో’’తి వదన్తి. పురతో పహరిత్వాతిఆది వత్థువిసఙ్కేతమేవ కిర. ఏతం గామే ఠితన్తి పుగ్గలోవ నియమితో. యో పన లిఙ్గవసేన ‘‘దీఘం…పే… మారేహీ’’తి ఆణాపేతి అనియమేత్వా. యది నియమేత్వా వదతి, ‘‘ఏతం దీఘ’’న్తి వదేయ్యాతి అపరే. ఆచరియా పన ‘‘దీఘన్తి వుత్తే నియమితం హోతి, ఏవం అనియమేత్వా వదతి, న పన ఆణాపకో దీఘాదీసు అఞ్ఞతరం మారేహీతి అధిప్పాయో’’తి వదన్తి కిర. ‘‘అత్థో పన చిత్తేన ఏకం సన్ధాయపి అనియమేత్వా ఆణాపేతీ’’తి లిఖితం. ‘‘ఇతరో అఞ్ఞం తాదిసం మారేతి, ఆణాపకో ముచ్చతీ’’తి వుత్తం యథాధిప్పాయం న గతత్తా. ‘‘ఏవం దీఘాదివసేనాపి చిత్తేన అనియమితస్సేవాతి యుత్తం వియ దిస్సతీ’’తి అఞ్ఞతరస్మిం గణ్ఠిపదే లిఖితం, సుట్ఠు వీమంసిత్వా సబ్బం గహేతబ్బం, ఓకాసస్స నియమితత్తాతి ఏత్థ ఓకాసనియమం కత్వా నిద్దిసన్తో తస్మిం ఓకాసే నిసిన్నం మారేతుకామోవ హోతి, సయం పన తదా తత్థ నత్థి. తస్మా ఓకాసేన సహ అత్తనో జీవితిన్ద్రియం ఆరమ్మణం న హోతి, తేన అత్తనా మారాపితో పరో ఏవ మారాపితో. కథం? సయం రస్సో చ తనుకో చ హుత్వా పుబ్బభాగే అత్తానం సన్ధాయ ఆణత్తిక్ఖణే ‘‘దీఘం రస్సం థూలం బలవన్తం మారేహీ’’తి ఆణాపేన్తస్స చిత్తం అత్తని తస్సాకారస్స నత్థితాయ అఞ్ఞస్స తాదిసస్స జీవితిన్ద్రియం ఆరమ్మణం కత్వా పవత్తతి, తేన మూలట్ఠస్స కమ్మబద్ధో. ఏవంసమ్పదమిదన్తి దట్ఠబ్బం.

దూతపరమ్పరానిద్దేసే ఆణాపేతి, ఆపత్తి దుక్కటస్స. ఇతరస్స ఆరోచేతి, ఆపత్తి దుక్కటస్సాతి ఆచరియన్తేవాసీనం యథాసమ్భవం ఆరోచనే, పటిగ్గణ్హనే దుక్కటం సన్ధాయ వుత్తం. న వధకో పటిగ్గణ్హాతి, తస్స దుక్కటన్తి సిద్ధం హోతి. తం పన ఓకాసాభావతో న వుత్తం. మూలట్ఠేన ఆపజ్జితబ్బాపత్తియా హి తస్స ఓకాసో అపరిచ్ఛిన్నో, తేనస్స తస్మిం ఓకాసే థుల్లచ్చయం వుత్తం. వధకో చే పటిగ్గణ్హాతి, మూలట్ఠో ఆచరియో పుబ్బే ఆపన్నదుక్కటేన సహ థుల్లచ్చయమ్పి ఆపజ్జతి. కస్మా? మహాజనో హి తేన పాపే నియోజితోతి. ఇదం పన దుక్కటథుల్లచ్చయం వధకో చే తమత్థం న సావేతి ఆపజ్జతి. యది సావేతి, పారాజికమేవాపజ్జతి. కస్మా? అత్థసాధకచేతనాయ అభావా. అనుగణ్ఠిపదే పన ‘‘పటిగ్గణ్హతి, తం దుక్కటం హోతి. యది ఏవం కస్మా పాఠే న వుత్తన్తి చే? వధకో పన ‘సాధు కరోమీ’తి పటిగ్గణ్హిత్వా తం న కరోతి. ఏవఞ్హి నియమే ‘మూలట్ఠస్స కిం నామ హోతి, కిమస్స దుక్కటాపత్తీ’తి సఞ్జాతకఙ్ఖానం తదత్థదీపనత్థం ‘మూలట్ఠస్స ఆపత్తి థుల్లచ్చయస్సా’’’తి వుత్తం. ‘‘వధకో పటిగ్గణ్హాతి ఆపత్తి దుక్కటస్స, మూలట్ఠస్స చ ఆపత్తి థుల్లచ్చయస్సా’’తి వుత్తం న సిలిస్సతి, మూలట్ఠేన ఆపజ్జితబ్బాపత్తిదస్సనాధికారత్తా వధకో పటిగ్గణ్హాతి, ఆపత్తి దుక్కటస్సాతి వుత్తం.

విసక్కియదూతపదనిద్దేసే ‘‘వత్తుకామతాయ చ కిచ్ఛేనేత్థ వత్వా పయోజనం నత్థీతి భగవతా న వుత్త’’న్తి వుత్తం. యం పన ‘‘మూలట్ఠస్సేవ దుక్కట’’న్తి అట్ఠకథాయం వుత్తం. తత్రాయం విచారణా – ఆచరియేన ఆణత్తేన బుద్ధరక్ఖితేన తదత్థే సఙ్ఘరక్ఖితస్సేవ ఆరోచితే కిఞ్చాపి యో ‘‘సాధూ’’తి పటిగ్గణ్హాతి, అథ ఖో ఆచరియస్సేవేతం దుక్కటం విసఙ్కేతత్తా, న బుద్ధరక్ఖితస్స, కస్మా? అత్థసాధకచేతనాయ ఆపన్నత్తా. తేనేవ ‘‘ఆణాపకస్స చ వధకస్స చ ఆపత్తి పారాజికస్సా’’తి పాళియం వుత్తం, తం పన మూలట్ఠేన ఆపజ్జితబ్బదుక్కటం ‘‘మూలట్ఠస్స అనాపత్తీ’’తి ఇమినా అపరిచ్ఛిన్నోకాసత్తా న వుత్తం.

అవిసఙ్కేతే ‘‘మూలట్ఠస్స ఆపత్తి థుల్లచ్చయస్సా’’తి వుత్తత్తా విసఙ్కేతే ఆపత్తి దుక్కటస్సాతి సిద్ధన్తి వేదితబ్బం. ‘‘వధకో పటిగ్గణ్హాతి, ఆపత్తి దుక్కటస్సా’’తి ఇదం పన దుక్కటం వధకస్సేవ. సో హి పఠమం ఆణాపకం బుద్ధరక్ఖితం పారాజికాపత్తిం పాపేత్వా సయం జీవితా వోరోపేత్వా ఆపజ్జిస్సతీతి కిఞ్చాపి పాళియం ‘‘సో తం జీవితా వోరోపేతి, ఆణాపకస్స చ వధకస్స చ ఆపత్తి పారాజికస్సా’’తి న వుత్తం, తథాపి తం అత్థతో వుత్తమేవ, ‘‘యతో పారాజికం పఞ్ఞత్త’’న్తి పుబ్బే వుత్తనయత్తా చ తం న వుత్తం. ‘‘సో తం జీవితా వోరోపేతి, ఆపత్తి సబ్బేసం పారాజికస్సా’’తి హి పుబ్బే వుత్తం. ఏత్థ పుబ్బే ఆచరియన్తేవాసికానం వుత్తదుక్కటథుల్లచ్చయాపత్తియో పఠమమేవ అనాపన్నా పారాజికాపత్తియా ఆపన్నత్తా. తథాపి వధకస్స పారాజికాపత్తియా తేసం పారాజికభావో పాకటో జాతోతి కత్వా ‘‘ఆపత్తి సబ్బేసం పారాజికస్సా’’తి ఏకతో వుత్తం, న తథా ‘‘ఆణాపకస్స, వధకస్స చ ఆపత్తి పారాజికస్సా’’తి ఏత్థ. కస్మా? వధకస్స దుక్కటాపత్తియా ఆపన్నత్తా. సో హి పఠమం దుక్కటాపత్తిం ఆపజ్జిత్వా పచ్ఛా పారాజికం ఆపజ్జతి. యది పన అన్తేవాసికా కేవలం ఆచరియస్స గరుకతాయ సాసనం ఆరోచేన్తి సయం అమరణాధిప్పాయా సమానా పారాజికేన అనాపత్తి. అకప్పియసాసనహరణపచ్చయా దుక్కటాపత్తి హోతి ఏవ, ఇమస్సత్థస్స సాధనత్థం ధమ్మపదవత్థూహి మిగలుద్దకస్స భరియాయ సోతాపన్నాయ ధనుఉసుసూలాదిదానం నిదస్సనం వదన్తి ఏకే. తం తిత్తిరజాతకేన (జా. ౧.౪.౭౩ ఆదయో) సమేతి, తస్మా సుత్తఞ్చ అట్ఠకథఞ్చ అనులోమేతీతి నో తక్కోతి ఆచరియో. ఇధ పన దూతపరమ్పరాయ చ ‘‘ఇత్థన్నామస్స పావద, ఇత్థన్నామో ఇత్థన్నామం పావదతూ’’తి ఏత్థ అవిసేసేత్వా వుత్తత్తా వాచాయ వా ఆరోచేతు, హత్థముద్దాయ వా, పణ్ణేన వా, దూతేన వా ఆరోచేతు, విసఙ్కేతో నత్థి. సచే విసేసేత్వా మూలట్ఠో, అన్తరాదూతో వా వదతి, తదతిక్కమే విసఙ్కేతోతి వేదితబ్బం.

ఇదాని ఇమస్మింయేవ అధికారద్వయే అనుగణ్ఠిపదే వుత్తనయో వుచ్చతి – ‘‘వధకో పటిగ్గణ్హాతి, ఆపత్తి దుక్కటస్సా’’తి వధకస్సేవ ఆపత్తి, న ఆణాపకస్స బుద్ధరక్ఖితస్స. యది పన సో వజ్ఝమరణామరణేసు అవస్సమఞ్ఞతరం కరోతి, బుద్ధరక్ఖితస్సాణత్తిక్ఖణే ఏవ పారాజికదుక్కటేసు అఞ్ఞతరం సియా. ‘‘ఇతి చిత్తమనో’’తి అధికారతో ‘‘చిత్తసఙ్కప్పో’’తి ఏత్థాపి ఇతి-సద్దో వియ ‘‘వధకో పటిగ్గణ్హాతి, మూలట్ఠస్స ఆపత్తి థుల్లచ్చయస్సా’’తి అధికారతో ‘‘మూలట్ఠస్స ఆపత్తి దుక్కటస్సా’’తి వుత్తమేవ హోతి. కస్మా సరూపేన న వుత్తన్తి చే? తతో చుత్తరి నయదానత్థం. ‘‘మూలట్ఠస్స ఆపత్తి దుక్కటస్సా’’తి హి వుత్తే మూలట్ఠస్సేవ వసేన నియమితత్తా ‘‘పటిగ్గణ్హన్తస్స దుక్కటం హోతీ’’తి న ఞాయతి. ‘‘వధకో పటిగ్గణ్హాతి, ఆపత్తి దుక్కటస్సా’’తి హి అనియమేత్వా వుత్తే సక్కా ఉభయేసం వసేన దుక్కటే యోజేతుం. తస్మా ఏవ హి అట్ఠకథాచరియేహి అధికారం గహేత్వా ‘‘సఙ్ఘరక్ఖితేన సమ్పటిచ్ఛితే మూలట్ఠస్సేవ దుక్కటన్తి వేదితబ్బ’’న్తి వుత్తం. పటిగ్గణ్హన్తస్స నేవ అనుఞ్ఞాతం, న పటిక్ఖిత్తం, కేవలన్తు బుద్ధరక్ఖితస్స అనియమితత్తా పటిక్ఖిత్తం, తస్స పన పారాజికదుక్కటేసు అఞ్ఞతరం భవేయ్యాతి అయమత్థో దీపితో, తస్మా తమ్పి సువుత్తం. యస్మా ఉభయేసం వసేన యోజేతుం సక్కా, తస్మా ఆచరియేహి ‘‘పటిగ్గణ్హన్తస్సేవేతం దుక్కట’’న్తి వుత్తం. తత్థ మూలట్ఠో నేవ అనుఞ్ఞాతో ‘‘మూలట్ఠస్సా’’తి వచనాభావతో, న చ పటిక్ఖిత్తో ‘‘పటిగ్గణ్హన్తస్స ఆపత్తి దుక్కటస్సా’’తి పాళియా అభావతో, పటిగ్గణ్హనపచ్చయా వధకస్స దుక్కటం సియాతి నయం దాతుం ‘‘మూలట్ఠస్సా’’తి పాళియం అవుత్తత్తా ‘‘తం పటిగ్గణ్హన్తస్సేవేతం దుక్కట’’న్తి యం వుత్తం, తమ్పి సువుత్తం. తత్ర హి బుద్ధరక్ఖితస్స పటిక్ఖిత్తం, వుత్తనయేన పన తస్స ఆపత్తి అనియతాతి. కస్మా పన అట్ఠకథాయం అనుత్తానం పటిగ్గణ్హనపచ్చయా వధకస్స దుక్కటం అవత్వా మూలట్ఠస్సేవ వసేన దుక్కటం వుత్తన్తి చే? అనిట్ఠనివారణత్థం. ‘‘సఙ్ఘరక్ఖితేన సమ్పటిచ్ఛితే పటిగ్గణ్హనపచ్చయా తస్స దుక్కట’’న్తి హి వుత్తే అనన్తరనయేన సరూపేన వుత్తత్తా ఇధాపి మూలట్ఠస్స థుల్లచ్చయం అట్ఠకథాయం వుత్తమేవ హోతీతి ఆపజ్జతి. ఇతి తం ఏవం ఆపన్నం థుల్లచ్చయం ఉత్తానన్తి తం అవత్వా పటిగ్గణ్హన్తస్స దుక్కటం వుత్తం. అనుత్తానత్తా అట్ఠకథాయన్తి ఇమం అనిట్ఠగ్గహణం నివారేతుం ‘‘మూలట్ఠస్సేవేతం దుక్కట’’న్తి వుత్తం. ఆచరియేన హి వుత్తనయేన పటిగ్గణ్హన్తస్స దుక్కటమ్పి ఉత్తానమేవ. ఉత్తానఞ్చ కస్మా అమ్హాకం ఖన్తీతి వుత్తన్తి చే? పటిపత్తిదీపనత్థం. ‘‘పిటకత్తయాదీసు అప్పటిహతబుద్ధియోపి ఆచరియా సరూపేన పాళియం అట్ఠకథాయఞ్చ అవుత్తత్తా ఏవరూపేసు నామ ఠానేసు ఏవం పటిపజ్జన్తి, కిమఙ్గం పన మాదిసోతి సుహదయా కులపుత్తా అనాగతే వుత్తనయమనతిక్కమిత్వా సఙ్కరదోసం వివజ్జేత్వా వణ్ణనావేలఞ్చ అనతిక్కమ్మ పటిపజ్జన్తీ’’తి చ అపరేహి వుత్తం. అయం పన అట్ఠకథాయ వా అవుత్తత్తా ఏవరూపేసు నామ పాఠో ఆచరియేన పచ్ఛా నిక్ఖిత్తత్తా కేసుచి పోత్థకేసు న దిస్సతీతి కత్వా సబ్బం లిఖిస్సామ. ఏవం సన్తే పటిగ్గహణే ఆపత్తియేవ న సియా, సఞ్చరిత్తపటిగ్గహణమరణాభినన్దనేసుపి చ ఆపత్తి హోతి, మారణపటిగ్గహణే కథం న సియా, తస్మా పటిగ్గణ్హన్తస్సేవేతం దుక్కటం, తేనేవేత్థ ‘‘మూలట్ఠస్సా’’తి న వుత్తం. పురిమనయేపి చేతం పటిగ్గణ్హన్తస్స వేదితబ్బమేవ, ఓకాసాభావేన పన న వుత్తం. తస్మా యో యో పటిగ్గణ్హాతి, తస్స తస్స తప్పచ్చయా ఆపత్తియేవాతి అయమేత్థ అమ్హాకం ఖన్తి. యథా చేత్థ, ఏవం అదిన్నాదానేపీతి.

౧౭౫. అరహో రహోసఞ్ఞీనిద్దేసాదీసు కిఞ్చాపి పాళియం, అట్ఠకథాయఞ్చ దుక్కటమేవ వుత్తం, తథాపి తత్థ పరమ్పరాయ సుత్వా మరతూతి అధిప్పాయేన ఉల్లపన్తస్స ఉద్దేసే సతి ఉద్దిట్ఠస్స మరణేన ఆపత్తి పారాజికస్స, అసతి యస్స కస్సచి మరణేన ఆపత్తి పారాజికస్స. ‘‘ఇత్థన్నామో సుత్వా మే వజ్ఝస్స ఆరోచేతూ’’తి ఉద్దిసిత్వా ఉల్లపన్తస్స విసఙ్కేతతా దూతపరమ్పరాయ వుత్తత్తా వేదితబ్బా. సచే ‘‘యో కోచి సుత్వా వదతూ’’తి ఉల్లపతి, వజ్ఝో సయమేవ సుత్వా మరతి, విసఙ్కేతత్తా న పారాజికం. యో కోచి సుత్వా వదతి, సో చే మరతి, పారాజికం. ‘‘యో కోచి మమ వచనం సుత్వా తం మారేతూ’’తి ఉల్లపతి, యో కోచి సుత్వా మారేతి, పారాజికం, సయమేవ సుత్వా మారేతి, విసఙ్కేతత్తా న పారాజికన్తి ఏవం యథాసమ్భవో వేదితబ్బో.

౧౭౬. మూలం దత్వా ముచ్చతీతి ఏత్థ భిన్దిత్వా, భఞ్జిత్వా, చవిత్వా, చుణ్ణేత్వా, అగ్గిమ్హి పక్ఖిపిత్వా వా పగేవ ముచ్చతీతి అత్థతో వుత్తమేవ హోతి. యేసం హత్థతో మూలం గహితన్తి యేసం ఞాతకపరివారితానం హత్థతో మూలం తేన భిక్ఖునా గహితం, పోత్థకసామికహత్థతో పుబ్బే దిన్నమూలం పున గహేత్వా తేసఞ్ఞేవ ఞాతకాదీనం దత్వా ముచ్చతి, ఏవం పోత్థకసామికస్సేవ సన్తకం జాతం హోతి. అనుగణ్ఠిపదే పన ‘‘సచేపి సో విప్పటిసారీ హుత్వా సీఘం తేసం మూలం దత్వా ముచ్చతీ’’తి వుత్తం, తం యేన ధనేన పోత్థకో కీతో, తఞ్చ ధనం సన్ధాయ వుత్తం. కస్మా? పోత్థకసామికహత్థతో ధనే గహితే పోత్థకే అదిన్నేపి ముచ్చనతో. సచే అఞ్ఞం ధనం సన్ధాయ వుత్తం, న యుత్తం పోత్థకస్స అత్తనియభావతో అమోచితత్తా. సచే పోత్థకం సామికానం దత్వా మూలం న గణ్హాతి, న ముచ్చతి అత్తనియభావతో అమోచితత్తా. సచే పోత్థకం మూలట్ఠేన దియ్యమానం ‘‘తవేవ హోతూ’’తి అప్పేతి, ముచ్చతి అత్తనియభావతో మోచితత్తా. ఏత్థాయం విచారణా – యథా చేతియం వా పటిమం పోక్ఖరణిం సేతుం వా కిణిత్వా గహితమ్పి కారకస్సేవేతం పుఞ్ఞం, న కిణిత్వా గహితస్స, తథా పాపమ్పి యేన పోత్థకో లిఖితో, తస్సేవ యుజ్జతి, న ఇతరస్సాతి చే? న, ‘‘సత్థహారకం వాస్స పరియేసేయ్యా’’తి వచనతో. పరేన హి కతసత్థం లభిత్వా ఉపనిక్ఖిపన్తస్స పారాజికన్తి సిద్ధం. ఏవం పరేన లిఖితమ్పి పోత్థకం లభిత్వా యథా వజ్ఝో తం పస్సిత్వా మరతి, తథా ఉపనిక్ఖిపేయ్య పారాజికన్తి సిద్ధం హోతీతి. చేతియాదీతి ఏతమనిదస్సనం కరణపచ్చయం హి తం కమ్మం ఇదంమరణపచ్చయన్తి ఏవం ఆచరియేన విచారితం. మమ పన చేతియాదినిదస్సనేనేవ సోపి అత్థో సాధేతబ్బో వియ పటిభాతి.

తత్తకా పాణాతిపాతాతి ‘‘ఏకాపి చేతనా కిచ్చవసేన ‘తత్తకా’తి వుత్తా సతిపట్ఠానసమ్మప్పధానానం చతుక్కతా వియా’’తి లిఖితం. పమాణే ఠపేత్వాతి అత్తనా అధిప్పేతప్పమాణే. ‘‘కతం మయా ఏవరూపే ఆవాటే ఖణితే తస్మిం పతిత్వా మరతూ’’తి అధిప్పాయేన వధకో ఆవాటప్పమాణం నియమేత్వా సచే ఖణి, తం సన్ధాయ వుత్తం ‘‘ఇమస్మిం ఆవాటే’’తి. ఇదాని ఖణితబ్బం సన్ధాయ ఏత్తకప్పమాణస్స అనియమితత్తా ‘‘ఏకస్మిమ్పి కుదాలప్పహారే’’తిఆది వుత్తం, సుత్తన్తికత్థేరేహి కిఞ్చాపి ఉపఠతం, తథాపి సన్నిట్ఠాపకచేతనా ఉభయత్థ అత్థేవాతి ఆచరియా. బహూనం మరణే ఆరమ్మణనియమే కథన్తి చే? వజ్ఝేసు ఏకస్స జీవితిన్ద్రియే ఆలమ్బితే సబ్బేసమాలమ్బితమేవ హోతి. ఏకస్స మరణేపి న తస్స సకలం జీవితం సక్కా ఆలమ్బితుం న ఉప్పజ్జమానం, ఉప్పన్నం, నిరుజ్ఝమానం, అత్థితాయపాణాతిపాతచేతనావ పచ్చుప్పన్నారమ్మణా, పురేజాతారమ్మణా చ హోతి, తస్మా తమ్పి యుజ్జతి. పచ్ఛిమకోటియా ఏకచిత్తక్ఖణే పురేజాతం హుత్వా ఠితం తం జీవితమాలమ్బణం కత్వా సత్తమజవనపరియాపన్నచేతనాయ ఓపక్కమే కతే అత్థతో తస్స సత్తస్స సబ్బం జీవితిన్ద్రియమాలమ్బితం, వోరోపితఞ్చ హోతి, ఇతో పనఞ్ఞథా న సక్కా; ఏవమేవ పుబ్బభాగే ‘‘బహూపిసత్తే మారేమీ’’తి చిన్తేత్వా సన్నిట్ఠానకాలే విసపక్ఖిపనాదీసు ఏకం పయోగం సాధయమానా వుత్తప్పకారచేతనా తేసు ఏకస్స వుత్తప్పకారం జీవితిన్ద్రియం ఆలమ్బణం కత్వా ఉప్పజ్జతి, ఏవం ఉప్పన్నాయ పనేకాయ సబ్బేపి తే మారితా హోన్తి తాయ ఏవ సబ్బేసం మరణసిద్ధితో, అఞ్ఞథా న సక్కా వోరోపేతుం, ఆలమ్బితుం వా. తత్థ ఏకాయ చేతనాయ బహూనం మరణే అకుసలరాసి కథన్తి చే? విసుం విసుం మరణే పవత్తచేతనానం కిచ్చకరణతో. కథం? తా పన సబ్బా ఉపపజ్జవేదనీయావ హోన్తి, తస్మా తాసు యాయ కాయచి దిన్నాయ పటిసన్ధియా ఇతరా సబ్బాపి ‘‘తతో బలవతరకుసలపటిబాహితా అహోసికమ్మ’’న్తిఆదికోట్ఠాసం భజన్తి, పునపి విపాకం జనితుం న సక్కోన్తి. అపరాపరియవేదనీయాపి వియ తం పటిబాహిత్వా కుసలచేతనా పటిసన్ధిం దేతి, తథా అయమ్పి చేతనా అనన్తరభవే ఏవ పటిసన్ధిదానాదివసేన తాసం కిచ్చలేసకరణతో ఏకాపి సమానా ‘‘రాసీ’’తి వుత్తా. తాయ పన దిన్నాయ పటిసన్ధియా అతితిక్ఖో విపాకో హోతి. అయమేత్థ విసేసోతిఆది అనుగణ్ఠిపదే పపఞ్చితం.

అమరితుకామా వాతి అధిప్పాయత్తా ఓపపాతికమరణేపి ఆపత్తి. ‘‘‘నిబ్బత్తిత్వా’తి వుత్తత్తా పతనం న దిస్సతీతి చే? ఓపపాతికత్తం, పతనఞ్చ ఏకమేవా’’తి లిఖితం. అథ వా ‘‘సబ్బథాపి అనుద్దిస్సేవా’’తి వచనతో ఏత్థ మరతూతి అధిప్పాయసమ్భవతో ‘‘ఉత్తరితుం అసక్కోన్తో మరతి పారాజికమేవా’’తి సువుత్తం. సచే ‘‘పతిత్వా మరతూ’’తి నియమేత్వా ఖణితో హోతి, ఓపపాతికమనుస్సో చ నిబ్బత్తిత్వా ఠితనియమేనేవ ‘‘ఉత్తరితుం న సక్కా’’తి చిన్తేత్వా మరతీతి పారాజికచ్ఛాయా న దిస్సతి, తేన వుత్తం ‘‘ఉత్తరితుం అసక్కోన్తో’’తి. సో హి ఉత్తరితుం అసక్కోన్తో పునప్పునం పతిత్వా మరతి, తేన పాతోపి తస్స సిద్ధో హోతీతి అధిప్పాయో. తత్థ సియా – యో పన ‘‘ఉత్తరితుం అసక్కోన్తో మరతీ’’తి వుత్తో, సో ఓపాతఖణనక్ఖణే అరూపలోకే జీవతి. వధకచేతనా చ ‘‘అనియతో ధమ్మో మిచ్ఛత్తనియతస్స ధమ్మస్స ఆరమ్మణపచ్చయేన పచ్చయో, రూపజీవితిన్ద్రియం మాతుఘాతికమ్మస్స పితుఘాతికమ్మస్స అరహన్తఘాతికమ్మస్స రుహిరుప్పాదకమ్మస్స ఆరమ్మణపచ్చయేన పచ్చయో’’తి (పట్ఠా. ౨.౧౫.౩౮ మిచ్ఛత్తనియతత్తిక) వచనతో రూపజీవితిన్ద్రియారమ్మణం హోతి, న చ తం అరూపావచరసత్తస్సత్థి, న చ సా చేతనా ‘‘అనియతో ధమ్మో మిచ్ఛత్తనియతస్స ధమ్మస్స పురేజాతపచ్చయేన పచ్చయో, ఆరమ్మణపురేజాతం వత్థుపురేజాతం ఆరమ్మణపురేజాతం. రూపజీవితిన్ద్రియం మాతుఘాతికమ్మస్స పురేజాతపచ్చయేన పచ్చయో’’తి (పట్ఠా. ౨.౧౫.౪౮ మిచ్ఛత్తనియతత్తిక) వచనతో అనాగతారమ్మణా హోతి. అఞ్ఞో ఇధ పతిత్వా మరణకసత్తో నత్థి, ఏవం సన్తే వధకచేతనాయ కిం ఆరమ్మణన్తి చే? యస్స కస్సచి ఇధ జీవనకసత్తస్స పచ్చుప్పన్నం జీవితిన్ద్రియం ఆరమ్మణం. కిఞ్చాపి సో న మరతి, అథ ఖో పాణాతిపాతో హోతి ఏవ. యథా కిం ‘‘యథాక్కమేన ఠితే సత్త జనే ఏకేన కణ్డేన విజ్ఝిత్వా మారేమీ’’తి పుబ్బభాగే చిన్తేత్వా సన్నిట్ఠానకాలే తేసు ఏకస్స జీవితమారమ్మణం కత్వా కణ్డం విస్సజ్జేతి, కణ్డో తం విరజ్ఝిత్వా ఇతరే ఛ జనే మారేతి, ఏవం సన్తేపి అయం పాణాతిపాతీ ఏవ హోతి, ఏవమిధాపి ‘‘యో కోచీ’’తి వికప్పేన్తస్స వధకచేతనా యస్స కస్సచి జీవితారమ్మణం కత్వా పవత్తతి, తస్మిం అమతేపి ఇతరస్స వసేన పాణాతిపాతీ. సచే అరహా హుత్వా పరినిబ్బాయతి, అరహన్తఘాతకోవ హోతి. ఏస నయో సబ్బత్థ ఏవరూపేసు. అయమేవ హేత్థ ఆచరియపరమ్పరాగతా యుత్తి వినిచ్ఛయకథాతి వుత్తం.

పతనరూపం పమాణన్తి ఏత్థ యథా మాతుయా పతిత్వా పరివత్తలిఙ్గాయ మతాయ సో మాతుఘాతకో హోతి, న కేవలం పురిసఘాతకో, తస్మా పతనస్సేవ వసేన ఆపత్తి. కస్మా? పతనరూపమరణరూపానం ఏకసన్తానత్తా, తదేవ హిస్స జీవితిన్ద్రియం, తస్స హి పరివత్తనం నత్థి, ఇత్థిపురిసిన్ద్రియానేవ పవత్తియం నిరుజ్ఝనుప్పజ్జనకాని, ఇత్థిపురిసోతి చ తత్థ వోహారమత్తమేవ, తస్మా మాతుఘాతకోవ, న పురిసఘాతకోతి, యథా తస్స పతనరూపవసేనాపత్తి, తథా ఇధాపి పతనరూపవసేన థుల్లచ్చయం ఏకసన్తానత్తాతి అయం పఠమథేరవాదే యుత్తి. దుతియే కిఞ్చాపి పేతో పతితో, యక్ఖో చ, అథ ఖో అహేతుకపటిసన్ధికత్తా అకుసలవిపాకస్స ‘‘వామేన సూకరో హోతీ’’తి (దీ. ని. అట్ఠ. ౨.౨౯౬; మహాని. అట్ఠ. ౧౬౬) ఏత్థ వుత్తయక్ఖానం పటిసన్ధి వియ సబ్బరూపానం సాధారణత్తా, అమనుస్సజాతికత్తా చ తిరచ్ఛానరూపేన మతే మరణరూపవసేన పాచిత్తియం, వత్థువసేన లహుకాపత్తియా పరివత్తనా హోతి ఏవ తత్థజాతకరుక్ఖాదిఛేదనపాచిత్తియపరివత్తనం వియ. అయమేవ యుత్తతరో, తస్మా పచ్ఛా వుత్తో. పారాజికస్స పన మనుస్సజాతికో యథా తథా వా పతిత్వా యథా తథా వా మరతు, పారాజికమేవ గరుకత్తా. గరుకాపత్తియా హి విపరివత్తనా నత్థీతి వుత్తం.

థుల్లచ్చయం తిరచ్ఛానే, మతే భేదస్స కారణం;

సరూపమరణం తిస్సో, ఫుస్సో మఞ్ఞేతి అఞ్ఞథా.

గణ్ఠిపదే పన ‘‘దుతియవాదే పుథుజ్జనస్స పతిత్వా అరహత్తం పత్వా మరన్తస్స వసేన వుత్తో’’తి లిఖితం. ‘‘తిరచ్ఛానే’’తి ఏత్థ కేచి వదన్తి ‘‘దేవా అధిప్పేతా’’తి. ‘‘సకసకరూపేనేవ మరణం భవతి నాఞ్ఞథా’’తి చ వదన్తి. యక్ఖపేతరూపేన మతేపి ఏసేవ నయోతి థుల్లచ్చయన్తి అత్థో. ‘‘తిరచ్ఛానగతమనుస్సవిగ్గహమరణే వియా’’తి లిఖితం. పహారం లద్ధాతి సత్తానం మారణత్థాయ కతత్తా వుత్తం.

౧౭౭. సాధు సుట్ఠు మరతూతి వచీభేదం కరోతి. విసభాగరోగోతి సరీరట్ఠో గణ్డపీళకాది.

౧౭౮. కాళానుసారీతి ఏకిస్సా లతాయ మూలం కిర. మహాకచ్ఛపేన కతపుప్ఫం వా. హంసపుప్ఫన్తి హంసానం పక్ఖపత్తం. హేట్ఠా వుత్తనయేన సాహత్థికాణత్తికనయఞ్హేత్థ యోజేత్వా కాయవాచాచిత్తతో సముట్ఠానవిధి దస్సేతబ్బో.

పదభాజనీయవణ్ణనా నిట్ఠితా.

వినీతవత్థువణ్ణనా

౧౮౦. మరణత్థికావ హుత్వాతి ఇమస్స కాయస్స భేదేన సగ్గపాపనాధిప్పాయత్తా అత్థతో మరణత్థికావ హుత్వా ఏవంఅధిప్పాయినో మరణత్థికా నామ హోన్తీతి అత్తనో మరణత్థికభావం అజానన్తా ఆపన్నా పారాజికం. న హి తే ‘‘అత్తనో చిత్తప్పవత్తిం న జానన్తీ’’తి వుచ్చన్తి. వోహారవసేనాతి పుబ్బభాగవోహారవసేన. సన్నిట్ఠానే పనేతం నత్థి. పాసే బద్ధసూకరమోచనే వియ న హోతి. యథానుసన్ధినాతి అన్తరా అమరిత్వాతి అత్థో. అప్పటివేక్ఖిత్వాతి అవిచారేత్వా. హేట్ఠిమభాగే హి కిస్మిఞ్చి విజ్జమానే వలి పఞ్ఞాయతి. దస్సితేతి ఉద్ధరిత్వా ఠపితే. పటిబన్ధన్తి తయా పటిబన్ధం, పరిభోగన్తరాయం సఙ్ఘస్స మా అకాసీతి అత్థో.

౧౮౧-౨. యస్మా కిరియం దాతుం న సక్కా, తస్మా ‘‘పఠమం లద్ధ’’న్తి వుత్తం. పుబ్బేపి అత్తనా లద్ధపిణ్డపాతతో పణీతపణీతం దేన్తో తత్థపి అత్తకారియం అదాసి. అసఞ్చిచ్చాతి ఏత్థ అఞ్ఞం ఆకడ్ఢన్తస్స అఞ్ఞస్స పతనే సబ్బేన సబ్బం అభిసన్ధి నత్థి. న మరణాధిప్పాయస్సాతి పటిఘో చ పయోగో చ అత్థి, వధకచేతనా నత్థి. అజానన్తస్సాతి ఏత్థ ‘‘వత్థుఅజాననవసేన అజానన్తస్స దోసో నత్థి, ఇదం కిర తేసం నానత్తం. ‘అసఞ్చిచ్చో అహ’న్తి పాళియం న దిస్సతి. అట్ఠకథాయం వుత్తత్తా తథారూపాయ పాళియా భవితబ్బ’’న్తి వదన్తి. నో చే, థుల్లచ్చయన్తి ఏత్థ ‘‘దుక్ఖవేదనా చే నుప్పజ్జతి, దుక్కటమేవా’’తి వదన్తి, వీమంసితబ్బం. ‘‘ముగ్గరా నామ ఖాదనదణ్డకా. వేమా నామ తేసం ఖాదనదణ్డకానం హేట్ఠా చ ఉపరి చ తిరియం బన్ధితబ్బదణ్డా’’తి లిఖితం. హేట్ఠావ దువిధాపి పఠన్తి. హత్థప్పత్తో వియ దిస్సతి ‘‘తస్స విక్ఖేపో మా హోతూ’’తి ఉపచ్ఛిన్దతి. విసేసాధిగమం బ్యాకరిత్వా తప్పభవం సక్కారం లజ్జీయన్తో ఆహారం ఉపచ్ఛిన్దతి సభాగానం బ్యాకతత్తా. తే హి కప్పియఖేత్తం ఆరోచేన్తి.

౧౮౬. అకతవిఞ్ఞత్తియాతి న విఞ్ఞత్తియా. సా హి అనుఞ్ఞాతత్తా కతాపి అకతా వియాతి అకతవిఞ్ఞత్తి. ‘‘‘వదేయ్యాథ, భన్తే యేనత్థో’తి ఏవం అకతట్ఠానే విఞ్ఞత్తి అకతవిఞ్ఞత్తీ’’తి లిఖితం. తిత్థియభూతానం మాతాపితూనం సహత్థా దాతుం న వట్టతీతి. పితుచ్ఛా నామ పితుభగినీ. సచేపి న యాచన్తి ‘‘యాచితుం దుక్ఖ’’న్తి, సయం వా ఏవం వత్తుమసక్కోన్తా. ‘‘యదా తేసం అత్థో భవిస్సతీ’’తి ఆభోగం కత్వా వా. ‘‘‘వేజ్జకమ్మం వా న హోతీ’తి వచనతో యావ సత్తమో కులపరివట్టో, తావ భేసజ్జం కాతుం వట్టతీ’’తి వదన్తి. సబ్బపదేసూతి మహామాతుయాచూళమాతుయాతిఆదీనం.

వుత్తనయేన పరియేసిత్వాతి ‘‘సామణేరేహి వా’’తిఆదినా. ‘‘న అకతవిఞ్ఞత్తియా’’తి వదన్తి. ‘‘పచ్చాసీసతి సచే, దుక్కట’’న్తి వదన్తి. కప్పియవసేనాతి పుప్ఫం ఆనేథాతిఆదినా. ‘‘పూజం అకాసీ’తి వుత్తత్తా సయం గహేతుం న వట్టతీ’’తి వదన్తి.

‘‘భణథా’’తి వుత్తే పన కాతబ్బం. ధమ్మఞ్హి వత్తుం వట్టతి. నో చే జానన్తి, న పాదా అపనేతబ్బా. అవమఙ్గలన్తి హి గణ్హన్తి.

చోరనాగస్స హి ఆమట్ఠం దిన్నే కుజ్ఝిస్సతి, అనామట్ఠం న వట్టతీతి అఙ్గులన్తరే థోకం భత్తం గహేత్వా పత్తే భత్తం సబ్బం అదాసి, సో తేన తుస్సి. వరపోత్థకచిత్తత్థరణన్తి సిబ్బిత్వా కాతబ్బత్థరణవికతి. పితురాజా దమిళస్స పరాజితో రోహణే సోళసవస్సాని వసిత్వా మిత్తామచ్చపరివుతో ‘‘రజ్జం గణ్హామీ’’తి ఆగన్త్వా అన్తరామగ్గే అప్పమత్తకస్స కారణా ఏకం అమచ్చం ఘాతాపేసి. సేసా భయేన పలాయన్తా అరఞ్ఞే అన్తరామగ్గే చోరేహి విలుత్తా హమ్బుగల్లకవిహారం గన్త్వా తత్థ చాతునికాయికతిస్సత్థేరో తేసం సఙ్గహం కత్వా పున ఆనేత్వా రఞ్ఞో దస్సేసి, తేహి సద్ధిం రజ్జం గహేత్వా రాజా హమ్బుగల్లకతిస్సత్థేరస్స అభయగిరివిహారం అకాసి. సేసాపి ఏకేకవిహారం కారాపేసుం కిర.

౧౮౭. చోరసమీపం పేసేన్తో ‘‘వాళయక్ఖవిహారం పేసేతీ’’తి ఇమినా సదిసో. కస్మా? మరణాధిప్పాయత్తా. తళాకాదీసు మచ్ఛాదిగ్గహణత్థం కేవట్టం అఞ్ఞాపదేసేన ‘‘తళాకతీరం గచ్ఛా’’తి పహిణన్తస్స పాణాతిపాతేన భవితబ్బం, ‘‘వాళయక్ఖవిహారం పాహేసీ’’తి ఇమస్స సదిసో. కస్మా? ‘‘మరణాధిప్పాయత్తా’’తి వచనస్సానులోమతో, అట్ఠకథాయమ్పి ‘‘ఏవం వాళయక్ఖమ్పీ’’తి వుత్తత్తా.

౧౮౯. తం తత్రట్ఠితం ఛిన్దన్తన్తి తం-సద్దో ఏకచ్చేసు నత్థి. ఇతరేసు పారాజికథుల్లచ్చయం ఆపన్నాతి అత్థో. ‘‘ఇమం ఛిన్దిత్వా సీఘం గన్త్వా సఙ్ఘస్స పత్తచీవరం దస్సామీ’’తి కుసలచిత్తేనపి ఛిన్దితుం న వట్టతి అననుఞ్ఞాతత్తా. అఞ్ఞస్స పన భిక్ఖునో వట్టతి అనుఞ్ఞాతత్తా.

౧౯౦. కథం? కుటిరక్ఖణత్థఞ్హి భగవతా పటగ్గిదానాది అనుఞ్ఞాతం, కుటి నామేసా భిక్ఖూనం అత్థాయ. తస్మా ‘‘భిక్ఖురక్ఖణత్థం అఞ్ఞస్స భిక్ఖుస్స వట్టతీ’తి వత్తబ్బమేత్థ నత్థీ’’తి వుత్తం. యది ఏవం అచ్ఛిన్నచీవరస్స నగ్గభావప్పటిచ్ఛాదనత్థం భూతగామపాతబ్యతా భగవతా అనుఞ్ఞాతా, జీవితరక్ఖణత్థఞ్చ సప్పదట్ఠకాలే అనుఞ్ఞాతం, తస్మా ‘‘అపి జీవితం పరిచ్చజితబ్బం, న చ రుక్ఖో వా ఛిన్దితబ్బో’’తిఆది న వత్తబ్బం సియా, తస్మా తం నిదస్సనం అప్పమాణం, అట్ఠకథాచరియో ఏవేత్థ పమాణం. ఏత్థ పనాయం ఆచరియస్స తక్కో – అరియపుగ్గలేసుపి సత్తా నగ్గియం పస్సిత్వా అప్పసాదం కత్వా నిరయూపగా భవిస్సన్తి, తథా సప్పా చ డంసిత్వా, తేసం పాపవిమోచనత్థం భూతగామపాతబ్యతా అనుఞ్ఞాతా. దానపతీనం చిత్తరక్ఖణత్థం పటగ్గిదానాది. అఞ్ఞథా లోకస్స పుఞ్ఞన్తరాయో, సఙ్ఘస్స చ లాభన్తరాయో హోతి. వధకస్స పన చిత్తహితకరణం నత్థి, తం పన అవీతిక్కమం, జీవితపరిచ్చజనం పస్సిత్వా వా ‘‘అహో దుక్కరం కత’’న్తి పసాదమేవ లభేయ్యున్తి అత్తనో న వట్టతి, అఞ్ఞస్స వట్టతి. అఞ్ఞథా తిత్థియానం అసద్ధమ్మసిద్ధియాతి. గణ్ఠిపదే పన ‘‘జీవితత్థాయ రుక్ఖం ఛిన్దన్తస్స అత్తసినేహవసేన ఛిన్దనతో అకుసలత్తా న వట్టతి, అఞ్ఞస్స వట్టతీ’’తి లిఖితం. అనేకేసు రుక్ఖేన ఓత్థతేసు, ఓపాతే వా పతితేసు అఞ్ఞేన అఞ్ఞస్సత్థాయ రుక్ఖఛేదనాది కాతుం వట్టతి, కస్మా? పరపరిత్తాణాధిప్పాయతోతి. పరిత్తన్తి రక్ఖణం, తం దస్సేతుం ‘‘సమన్తా భూమితచ్ఛన’’న్తిఆది వుత్తం.

౧౯౧. తీహి మారితే పన విసఙ్కేతన్తి ఏత్థ తీసు ఏకేన మారితేపి ‘‘ఖేత్తమేవ ఓతిణ్ణత్తా పారాజిక’’న్తి వుత్తత్తా తయోపి ఏకతో హుత్వా మారేన్తి చే, ఆపజ్జతి, తేనేవ వుత్తం ‘‘పరిచ్ఛేదబ్భన్తరే వా అవిసఙ్కేత’’న్తి. ‘‘పరిచ్ఛేదాతిక్కమే పన సబ్బత్థ విసఙ్కేతం హోతీ’’తి వుత్తత్తా ద్విన్నం బలం గహేత్వా తతియో చే మారేతి ఆపజ్జతి వియ దిస్సతి, వీమంసితబ్బం. ‘‘ద్వే మారేన్తూ’’తి వుత్తే ఏకేన వా ద్వీహి వా మారితే పారాజికన్తి ‘‘ద్విన్నం పహారానం మరణే సతి ద్వే మారితా నామ హోన్తి, అసతి ఏకోవ హోతి, తస్మా విజానితబ్బ’’న్తి వదన్తి.

తతియపారాజికవణ్ణనా నిట్ఠితా.

౪. చతుత్థపారాజికం

వగ్గుముదాతీరియభిక్ఖువత్థువణ్ణనా

౧౯౩. చతుత్థే వగ్గు చ సా మోదయతి చ సత్తేతి వగ్గుముదా. ‘‘వగ్గుమదా’’తిపి పాఠో, తస్స వగ్గు చ సా పసన్నసుద్ధతరఙ్గసమిద్ధత్తా సుఖుమా చాతి అత్థో జీవితవగ్గుత్థనితా జీవితత్థన్తి నీలుప్పలన్తిఆదీసు వియ. మదస్సాతి చ బహుఖజ్జభోజ్జపానాదిసమిద్ధా నదీ ఛణదివసేసూతి నిరుత్తి వేదితబ్బా. వగ్గు పరిసుద్ధాతి లోకేన సమ్మతాతి కిర అత్థో. భాసితో భవిస్సతీతి పాఠసేసో.

౧౯౪-౫. వణ్ణవా వణ్ణవన్తో వణ్ణవన్తానీతిపి సిజ్ఝతి కిర బహువచనేన. యస్మా ఇన్ద్రియానం ఊనత్తం, పూరత్తం వా నత్థి, తస్మా ‘‘అభినివిట్ఠోకాసస్స పరిపుణ్ణత్తా’’తి వుత్తం. ఛట్ఠస్స అభినివిట్ఠోకాసో హదయవత్థు. చతుఇరియాపథచక్కే పాకతిన్ద్రియే. అత్తనో దహతీతి అత్తనా దహతి, అత్తనా పటివిద్ధం కత్వా పవేదేతీతి అధిప్పాయో. సన్తన్తి వత్తమానం. గోత్రభునోతి గోత్తమత్తం అనుభవత్తా నామమత్తకమేవాతి అత్థో.

సవిభఙ్గసిక్ఖాపదవణ్ణనా

౧౯౭. పదభాజనే ‘‘తిస్సో విజ్జా’’తి వుత్తత్తా అరూపావచరజ్ఝానాని పటిక్ఖిత్తానీతి చే? న, తత్థేవ ‘‘యం ఞాణం, తం దస్సనం, యం దస్సనం, తం ఞాణ’’న్తి దస్సనపదేన విసేసేత్వా వుత్తత్తా, తస్మా ఏవ అట్ఠకథాయం ‘‘విజ్జాసీసేన పదభాజనం వుత్త’’న్తి వుత్తం. ధురం కత్వాతి పురిమం కత్వా.

పదభాజనీయవణ్ణనా

౧౯౯. అనాగతే ఉప్పజ్జనకరాగాదీనం కారణత్తా రాగాదయోవ నిమిత్తం నామ. తిస్సన్నఞ్చ విజ్జానం అఞ్ఞతరం సన్ధాయ ‘‘విజ్జానం లాభీమ్హీ’’తి భణతి, పారాజికం, న వత్థువిజ్జాదీనం కిలేసనహానమేవ వుత్తం, తంఖణత్తా ఉత్తరిమనుస్సధమ్మప్పవత్తి న హోతీతి చే? న, మగ్గకిచ్చదీపనతో. తేనేవ ‘‘మగ్గేన వినా నత్థీ’’తిఆది వుత్తం. చిత్తన్తి చిత్తస్స విగతనీవరణతాతి అత్థో. ‘‘యావఞ్చ విజ్జా అనాగతా, తావ విపస్సనాఞాణస్స లాభీమ్హీ’తి వదన్తో యది లోకుత్తరం సన్ధాయ వదతి, సోపి చ తథా జానాతి, పారాజికమేవ లోకుత్తరస్సపి తంనామత్తా’’తి వదన్తి. ‘‘అవిసేసేనాపి వదతో పారాజికం వుత్తన్తి లోకుత్తరం సన్ధాయ వదతో ‘పారాజిక’న్తి వత్తుం యుజ్జతి. యథా కిం ‘విజ్జానం లాభీమ్హీ’తి భణన్తోపి పారాజికమేవా’తి వుత్తట్ఠానే వత్థువిజ్జాదీనం సమ్భవేపి తాసం అనధిప్పేతత్తా పారాజికం హోతి, ఏవమిధాపి. న సక్కా అఞ్ఞం పమాణం కాతున్తి అత్తనో గుణమారోచేతుకామో లోకియేన సమ్మిస్సం అత్థపటిసమ్భిదం వదతో పారాజికన్తి పమాణం కాతుం న సక్కా, ఇతరథా హోతీ’’తి అపరేహి వుత్తం, ‘‘తం పుబ్బాపరవిరుద్ధం, తస్మా విజ్జానిదస్సనం ఇధ అనిదస్సనం సాసనే వత్థువిజ్జాదీనం విజ్జావిధానాభావా. భగవతా విభత్తఖేత్తపదే వా తేసం పరియాయవచనానం అనామట్ఠత్తా న సక్కా అఞ్ఞం పమాణం కాతు’’న్తి లిఖితం. ‘‘పటిసమ్భిదానం లాభీమ్హీ’తి వుత్తే పరియాయేన వుత్తత్తా థుల్లచ్చయం యుత్త’’న్తి వదన్తి, విచారేతబ్బం. వీమంసిత్వా గహేతబ్బన్తి ‘‘యో తే విహారే వసతీ’’తిఆదీహి సంసన్దనతో పరియాయవచనత్తా థుల్లచ్చయం వుత్తం. ‘‘నిరోధసమాపత్తిం సమాపజ్జామీ’తి వా ‘లాభీమ్హాహం తస్సా’తి వా వదతోపీ’’తి వుత్తవచనమ్పి ‘‘సచే పనస్సేవం హోతీ’’తిఆదివచనమ్పి అత్థతో ఏకమేవ, సోపి హి అత్తనో విసేసం ఆరోచేతుమేవ వదతి. ‘‘యో తే విహారే వసతీ’తిఆదీసు అహం-వచనాభావా పరియాయో యుజ్జతి, ఇధ పన ‘లాభీమ్హాహం తస్సా’తి అత్తానం నిద్దిసతి, తస్మా పారాజికం ఆపజ్జితుం యుత్తం వియా’’తి వదన్తి. ‘‘మహాపచ్చరియాదివచనం ఉత్తరిమనుస్సధమ్మేసు ఏకోపి న హోతి, తస్మా పరియాయేన వుత్తత్తా న హోతీ’’తి వదన్తి, సుట్ఠు ఉపపరిక్ఖితబ్బం. ఫలసచ్ఛికిరియా-పదతో పట్ఠాయ ఏవ పాఠో గహేతబ్బో, ఫలసచ్ఛికిరియాయపి ఏకేకమ్పి ఏకేకఫలవసేన పారాజికం వేదితబ్బం.

రాగస్స పహానన్తిఆదిత్తికే కిలేసప్పహానమేవ వుత్తం, తం పన యస్మా మగ్గేన వినా నత్థి. తతియమగ్గేన హి రాగదోసానం పహానం, చతుత్థేన మోహస్స, తస్మా ‘‘రాగో మే పహీనో’’తిఆదీని వదతోపి పారాజికం. రాగా చిత్తం వినీవరణతాతిఆదిత్తికే లోకుత్తరమేవ వుత్తం, తస్మా ‘‘రాగా మే చిత్తం వినీవరణ’’న్తిఆదీని వదతో పారాజికమేవాతి. అకుప్పధమ్మత్తాతి కేచి ఉత్తరవిహారవాసినో. కస్మా న హోతీతి చే? ‘‘ఇతి జానామి, ఇతి పస్సామీ’’తి వత్తమానవచనేనేవ మాతికాయం వుత్తత్తా. యది ఏవం పదభాజనే ‘‘సమాపజ్జిం, సమాపన్నో’’తిఆదినా వుత్తత్తా ‘‘అతీతత్తభావే సోతాపన్నోమ్హీ’’తి వదతోపి హోతూతి చే? న, అఞ్ఞథా అత్థసమ్భవతో. కథం? అద్ధాపచ్చుప్పన్నవసేన వత్తమానతా గహేతబ్బాతి ఞాపనత్థం వుత్తం, న అతీతత్తభావం. అతీతత్తభావో హి పరియాయేన వుత్తత్తా ‘‘థుల్లచ్చయ’’న్తి వుత్తన్తి ఆచరియా.

౨౦౦. ‘‘సచేపి న హోతి, పారాజికమేవా’’తి అట్ఠానపరికప్పవసేన వుత్తం కిర. ‘‘ఇతి వాచా తివఙ్గికా’’తి వక్ఖతి. నత్థేతన్తి పురిమే సతి పచ్ఛిమస్సాభావా సమాపజ్జిం, సమాపన్నోతి ఇమేసం కిఞ్చాపి అత్థతో కాలవిసేసో నత్థి, వచనవిసేసో పన అత్థి ఏవ.

౨౦౭. ఉక్ఖేటితోతి ఉత్తాసితో. ఖిట ఉత్రాసనే.

సుద్ధికవారకథావణ్ణనా నిట్ఠితా.

వత్తుకామవారకథావణ్ణనా

విఞ్ఞత్తిపథేతి విజాననట్ఠానే, తేన ‘‘విఞ్ఞత్తిపథమతిక్కమిత్వా ఠితో భిక్ఖు దిబ్బాయ సోతధాతుయా సుత్వా జానాతి, న పారాజికన్తి దీపేతీ’’తి వుత్తం. ఝానం కిర సమాపజ్జిన్తి ఏత్థ సో చే ‘‘ఏస భిక్ఖు అత్తనో గుణదీపనాధిప్పాయేన ఏవం వదతీ’’తి జానాతి, పారాజికమేవ. అఞ్ఞథా జానాతీతి చే? పారాజికచ్ఛాయా న దిస్సతీతి ఆచరియో.

వత్తుకామవారకథావణ్ణనా నిట్ఠితా.

అనాపత్తిభేదకథావణ్ణనా

అనుల్లపనాధిప్పాయోతి యది ఉల్లపనాధిప్పాయో భవేయ్య, దుక్కటమేవాతి అపరే. ‘‘తం పరతో ‘నావుసో, సక్కా పుథుజ్జనేన అధివాసేతు’న్తి వత్థునా సంసన్దిత్వా గహేతబ్బ’’న్తి వుత్తం.

పదభాజనీయవణ్ణనా నిట్ఠితా.

వినీతవత్థువణ్ణనా

౨౨౫-౬. దుక్కర ఆగార ఆవటకామ అభిరతివత్థూసు ‘‘యది ఉల్లపనాధిప్పాయో భవేయ్య, పారాజిక’’న్తి వదన్తి, కారణం పన దుద్దసం, థుల్లచ్చయం వుత్తం వియ, వీమంసితబ్బం. యానేన వా ఇద్ధియా వా గచ్ఛన్తోపి పారాజికం నాపజ్జతీతి పదసా గమనవసేనేవ కతికాయ కతాయ యుజ్జతి. ‘‘అపుబ్బంఅచరిమం గచ్ఛన్తోతి హత్థపాసం అవిజహిత్వా అఞ్ఞమఞ్ఞస్స హత్థం గణ్హన్తో వియ గచ్ఛన్తో’’తి వుత్తం. ఉట్ఠేథ ఏథ గచ్ఛామాతి ఏవం సహగమనే పుబ్బాపరా గచ్ఛన్తోపి నాపజ్జతీతి ఆచరియస్స తక్కో. వసన్తస్సాతి తథా వసన్తో చే ఉపాసకేన దిస్సతి, పారాజికో హోతి. ‘‘రత్తిం వసిత్వా గచ్ఛన్తో న పారాజికో’’తి వుత్తం. నానావేరజ్జకాతి నానాజనపదవాసినో. సఙ్ఘలాభోతి యథావుడ్ఢం అత్తనో పాపుణనకోట్ఠాసో.

౨౨౮. ఇధాతి ‘‘కో ను ఖో’’తిఆదినా వుత్తే పఞ్హాకమ్మే. ధమ్మధాతు సబ్బఞ్ఞుతఞ్ఞాణం.

౨౩౨. న ఉప్పటిపాటియాతి న సీహోక్కన్తవసేన అనుస్సరి. తస్మా అన్తరాభవభూతా ఏకా ఏవ జాతీతి పటివిజ్ఝతీతి అత్థో.

నిగమనవణ్ణనా

౨౩౩. చతువీసతీతి ఏత్థ మాతుఘాతకపితుఘాతకఅరహన్తఘాతకా తతియపారాజికం ఆపన్నా. భిక్ఖునిదూసకో, లమ్బిఆదయో చ చత్తారో పఠమపారాజికం ఆపన్నా ఏవాతి కత్వా కుతో చతువీసతీతి చే? న, అధిప్పాయాజాననతో. మాతుఘాతకాదయో హి చత్తారో ఇధానుపసమ్పన్నా ఏవ అధిప్పేతా, లమ్బిఆదయో చత్తారో కిఞ్చాపి పఠమపారాజికేన సఙ్గహితా, యస్మా ఏకేన పరియాయేన మేథునధమ్మపటిసేవినో న హోన్తి, తస్మా విసుం వుత్తా. ‘‘ఏకకమ్మం ఏకుద్దేసో సమసిక్ఖతా’’తి ఏవం వుత్తసంవాసస్స అభబ్బతామత్తం సన్ధాయ వుత్తం ‘‘యథా పురే తథా పచ్ఛా’’తి. అఞ్ఞథా నేసం సమఞ్ఞాయపటిఞ్ఞాయభిక్ఖుభావోపి నత్థీతి ఆపజ్జతి.

చతుత్థపారాజికవణ్ణనా నిట్ఠితా.

పారాజికకణ్డవణ్ణనా నిట్ఠితా.

౨. సఙ్ఘాదిసేసకణ్డో

౧. సుక్కవిస్సట్ఠిసిక్ఖాపదవణ్ణనా

౨౩౫. ‘‘ఓక్కమన్తాన’’న్తి పాఠో. ఏత్థాహ – ‘‘యో పన భిక్ఖూ’’తి కారకో ఇధ కస్మా న నిద్దిట్ఠోతి? అభి-నిద్దేసేన ఇమస్స సాపేక్ఖాభావదస్సనత్థం. కథం? కణ్డువనాదిఅధిప్పాయచేతనావసేన చేతేన్తస్స కణ్డువనాదిఉపక్కమేన ఉపక్కమన్తస్స, మేథునరాగవసేన ఊరుఆదీసు దుక్కటవత్థూసు, వణాదీసు థుల్లచ్చయవత్థూసు చ ఉపక్కమన్తస్స సుక్కవిస్సట్ఠియా సతిపి న సఙ్ఘాదిసేసో. మోచనస్సాదసఙ్ఖాతాధిప్పాయాపేక్ఖావ సుక్కవిస్సట్ఠి సతి ఉపక్కమే, న అఞ్ఞథా ‘‘అనాపత్తి న మోచనాధిప్పాయస్సా’’తి వచనతో. తస్మా తదత్థదస్సనత్థం ఇధ కారకో న నిద్దిట్ఠో, అఞ్ఞథా ‘‘యో పన భిక్ఖు సఞ్చేతనికం సుక్కవిస్సట్ఠిం ఆపజ్జేయ్యా’’తి కారకే నిద్దిట్ఠే ‘‘చేతేతి న ఉపక్కమతి ముచ్చతి, అనాపత్తీ’’తి వుత్తవచనవిరోధో. ‘‘సఞ్చేతనికాయ సుక్కవిస్సట్ఠియా అఞ్ఞత్ర సుపినన్తా’’తి భుమ్మే నిద్దిట్ఠేపి సోవ విరోధో ఆపజ్జతి, తస్మా తదుభయవచనక్కమం అవత్వా ‘‘సఞ్చేతనికా సుక్కవిస్సట్ఠి అఞ్ఞత్ర సుపినన్తా’’తి వుత్తం. తత్థ నిమిత్తత్థే భుమ్మవచనాభావతో హేతుత్థనియమో న కతో హోతి. తస్మిం అకతే సఞ్చేతనికా సుక్కవిస్సట్ఠి అఞ్ఞత్ర సుపినన్తా సఙ్ఘాదిసేసాపత్తి, ఉపక్కమే అసతి అనాపత్తీతి అయమత్థో దీపితోతి వేదితబ్బం.

౨౩౬-౭. సఞ్చేతనికాతి ఏత్థ పఠమవిగ్గహేన ఉపసగ్గస్స సాత్థకతా దస్సితా, దుతియేన ఇకపచ్చయస్స. వాతపిత్తసేమ్హరుహిరాదిఆసయభేదతోతి అత్థో. ధాతూతి ఏత్థ ‘‘పథవీధాతుఆదయో చతస్సో, చక్ఖుధాతుఆదయో వా అట్ఠారసా’’తి గణ్ఠిపదే లిఖితం. వత్థిసీసన్తి వత్థిపుటస్స సీసం. ‘‘అఙ్గజాతస్స మూలం అధిప్పేతం, న అగ్గసీస’’న్తి వదన్తి. తథేవాతి ‘‘నిమిత్తే ఉపక్కమతో’’తిఆదిం గణ్హాతి. తతో ముచ్చిత్వాతి ‘‘న సకలకాయతో, తస్మా పన ఠానా చుతమత్తే హోతూ’’తి గణ్ఠిపదే లిఖితం. ‘‘దకసోతం ఓతిణ్ణమత్తే’’తి ఇమినా న సమేతీతి చే? తతో దకసోతోరోహణఞ్చేత్థాతిఆది వుచ్చతి. తస్సత్థో – నిమిత్తే ఉపక్కమం కత్వా సుక్కం ఠానా చావేత్వా పున విప్పటిసారవసేన దకసోతోరోహణం నివారేతుం అధివాసేమీతి. తతో బహి నిక్ఖమన్తే అధివాసేతుం న సక్కా, తథాపి అధివాసనాధిప్పాయేన అధివాసేత్వా అన్తరా దకసోతతో ఉద్ధం నివారేతుం అసక్కుణేయ్యతాయ ‘‘అనిక్ఖన్తే వా’’తి వుత్తం. కస్మా? ఠానా చుతఞ్హి అవస్సం దకసోతం ఓతరతీతి అట్ఠకథాధిప్పాయో గణ్ఠిపదాధిప్పాయేన సమేతి. తతో ముచ్చిత్వాతి సకట్ఠానతో. సకసరీరతో హి బహి నిక్ఖన్తమేవ హోతి, తతో ‘‘బహి నిక్ఖన్తే వా అనిక్ఖన్తే వా’’తి వచనం విరుజ్ఝేయ్య. యస్మా పన తమ్హా తమ్హా సరీరపదేసా చుతం అవస్సం దకసోతం ఓతరతి, తస్మా వుత్తం ‘‘దకసోతం ఓతిణ్ణమత్తే’’తి, ఇమినా చ ఆపత్తియా పాకటకాలం దస్సేతి, కిం వుత్తం హోతి? మోచనస్సాదేన నిమిత్తే ఉపక్కమతో సుక్కం బహుతరమ్పి సరీరపదేసా చుతం తత్థ తత్థ లగ్గావసేసం యత్తకం ఏకా ఖుద్దకమక్ఖికా పివేయ్య, తత్తకే దకసోతం ఓతిణ్ణమత్తే సఙ్ఘాదిసేసాపత్తి. వుత్తఞ్హి కఙ్ఖావితరణియం (కఙ్ఖా. అట్ఠ. సుక్కవిస్సట్ఠిసిక్ఖాపదవణ్ణనా) ‘‘దకసోతం అనోతిణ్ణేపి సఙ్ఘాదిసేసో’’తిఆది. తత్తకస్స బహి నిక్ఖమనం అసల్లక్ఖేన్తో ‘‘చేతేతి ఉపక్కమతి న ముచ్చతి, ఆపత్తి థుల్లచ్చయస్సా’’తి వచనతో థుల్లచ్చయన్తి సఞ్ఞాయ దేసేన్తోపి న ముచ్చతి, పస్సావమ్పి వణ్ణతం పస్సిత్వా వత్థికోసగతస్స పిచ్ఛిలతాయ వా ఞత్వా సఙ్ఘాదిసేసతో వుట్ఠాతబ్బం. అయమేత్థ తతియత్థేరవాదే యుత్తి. సబ్బాచరియా ఇమే ఏవ తయో థేరా, తేసమ్పి దకసోతోరోహణం నిమిత్తే ఉపక్కమనన్తి అయం దుతియో వినిచ్ఛయో సాధారణతో ఏత్థ, ఏవం ఉపతిస్సత్థేరో వదతి కిర.

ఠానా చుతఞ్హి అవస్సం దకసోతం ఓతరతీతి కత్వా ‘‘ఠానా చావనమత్తేనేవేత్థ ఆపత్తి వేదితబ్బా’’తి వుత్తం. దకసోతం ఓతిణ్ణే ఏవ ఆపత్తి. సుక్కస్స హి సకలం సరీరం ఠానం, అనోతిణ్ణే ఠానా చుతం నామ న హోతీతి వీమంసితబ్బం. ఆభిధమ్మికత్తా థేరస్స ‘‘సుక్కవిస్సట్ఠి నామ రాగసముట్ఠానా హోతీ’’తి (కథా. అట్ఠ. ౩౦౭) కథావత్థుట్ఠకథాయం వుత్తత్తా సమ్భవో చిత్తసముట్ఠానో, ‘‘తం అసుచిం ఏకదేసం ముఖేన అగ్గహేసి, ఏకదేసం అఙ్గజాతే పక్ఖిపీ’’తి (పారా. ౫౦౩) వచనతో ఉతుసముట్ఠానో చ దిస్సతి, సో చ ఖో అవీతరాగస్సేవ ‘‘అట్ఠానమేతం, భిక్ఖవే, అనవకాసో యం అరహతో అసుచి ముచ్చేయ్యా’’తి (మహావ. ౩౫౩; కథా. ౩౧౩) వచనతో. పరూపాహారట్ఠకథాయం ‘‘అత్థి తస్స ఆసయోతి తస్స సుక్కస్స ఉచ్చారపస్సావానం వియ పతిట్ఠానోకాసో అత్థీ’’తి (కథా. అట్ఠ. ౩౦౯) చనతో తస్స ఆసయోతి సిద్ధం. పాకతికచిత్తసముట్ఠానరూపం వియ అసంసట్ఠత్తా, నిక్ఖమనతో చ ‘‘వత్థిసీసం, కటి, కాయో’’తి తిధా సుక్కస్స ఠానం పకప్పేన్తి ఆచరియా. సప్పవిసం వియ తం దట్ఠబ్బం, న చ విసస్స ఠాననియమో, కోధవసేన ఫుసన్తస్స హోతి, ఏవమస్స న చ ఠాననియమో, రాగవసేన ఉపక్కమన్తస్స హోతీతి తక్కో.

ఖోభకరణపచ్చయో నామ భేసజ్జసేనాసనాహారాదిపచ్చయో. సంసగ్గభేదతోపీతి ఏతేసు ద్వీహిపి తీహిపి. పహీనవిపల్లాసత్తాతి ఏత్థ యం కిఞ్చి సుపినన్తేన సేక్ఖపుథుజ్జనా పస్సన్తి, తం సబ్బం విపల్లత్థం అభూతమేవాతి ఆపజ్జతి. తతో ‘‘యం పన పుబ్బనిమిత్తతో పస్సతి. తం ఏకన్తసచ్చమేవ హోతీ’’తి ఇదం విరుజ్ఝతి, తస్మా న విసయం సన్ధాయ వుత్తం. సో హి సచ్చో వా హోతి, అలికో వాతి కత్వా తఞ్చే సన్ధాయ వుత్తం సియా, ‘‘అసేక్ఖా పహీనవిపల్లాసత్తా సచ్చమేవ పస్సన్తి, నాసచ్చ’’న్తి వత్తబ్బం సియా. కిన్తు దస్సనం సన్ధాయ వుత్తం. తఞ్హి అభూతం, అపస్సన్తోపి హి పస్సన్తో వియ అసుణన్తోపి సుణన్తో వియ అమునన్తోపి మునన్తో వియ హోతి. సచ్చమ్పి విపస్సతీతి నో తక్కోతి ఆచరియో. తం రూపనిమిత్తాదిఆరమ్మణం న హోతి, ఆగన్తుకపచ్చుప్పన్నం రూపనిమిత్తాదిఆరమ్మణం సన్ధాయ వుత్తం. కమ్మనిమిత్తగతినిమిత్తభూతాని హి రూపనిమిత్తాదీని భవఙ్గస్స ఆరమ్మణాని హోన్తి ఏవ. తత్థ కమ్మనిమిత్తమతీతమేవ, గతినిమిత్తం థోకం కాలం పచ్చుప్పన్నం సియా.

ఈదిసానీతి పచ్చక్ఖతో అనుభూతపుబ్బపరికప్పితాగన్తుకపచ్చుప్పన్నరూపనిమిత్తాదిఆరమ్మణాని, రాగాదిసమ్పయుత్తాని చాతి అత్థో. మక్కటస్స నిద్దా లహుపరివత్తా హోతి. సో హి రుక్ఖసాఖతో పతనభయా అభిక్ఖణం ఉమ్మీలతి చ సుపతి చ. మనుస్సా కిఞ్చాపి పునప్పునం ఉమ్మీలన్తి సుబ్యత్తతరం పటిబుద్ధా వియ పస్సన్తి, అథ ఖో పటిబుద్ధానం పునప్పునం భవఙ్గోతరణం వియ సుపినకాలేపి తేసం భవఙ్గోతరణం హోతి, యేన ‘‘సుపతీ’’తి వుచ్చతి. ‘‘భవఙ్గచిత్తేన హి సుపతీ’’తి వచనతో భవఙ్గోతరణం కరజకాయస్స నిరుస్సాహసన్తభావూపనిస్సయత్తా ‘‘నిద్దా’’తి వుచ్చతి. సా కరజకాయస్స దుబ్బలభావేన సుపినదస్సనకాలే భవఙ్గతో ఉత్తరణే సతిపి నిరుస్సాహసన్తభావప్పత్తియా ‘‘పవత్తతీ’’తి చ వుచ్చతి, యతో సత్తా ‘‘పటిబుద్ధా’’తి న వుచ్చన్తి, కరజకాయస్స నిరుస్సాహసన్తసభావప్పత్తితో చ తన్నిస్సితం హదయవత్థు న సుప్పసన్నం హోతి, తతో తన్నిస్సితాపి చిత్తప్పవత్తి అసుప్పసన్నవట్టినిస్సితదీపప్పభా వియ. తేనేవ అట్ఠకథాయం ‘‘స్వాయం దుబ్బలవత్థుకత్తా చేతనాయ పటిసన్ధిం ఆకడ్ఢితుం అసమత్థో’’తిఆది వుత్తం.

గణ్ఠిపదే పన ‘‘దుబ్బలవత్థుకత్తాతి సుపినే ఉపట్ఠితం నిమిత్తమ్పి దుబ్బల’’న్తి లిఖితం. తం అనేకత్థం సబ్బమ్పి నిమిత్తం హోతి, న చ దుబ్బలారమ్మణవత్థుకత్తా చేతనా, తాయ చిత్తప్పవత్తి దుబ్బలా అతీతానాగతారమ్మణాయ, పఞ్ఞత్తారమ్మణాయ వా అదుబ్బలత్తా, అవత్థుకాయ దుబ్బలభావో న యుజ్జతి చేతనాయ అవత్థుకాయ భావనాపభావాయాతిరేకబలసబ్భావతో. భావనాబలసమప్పితఞ్హి చిత్తం అరూపమ్పి సమానం అతిభారియమ్పి కరజకాయం గహేత్వా ఏకచిత్తక్ఖణేనేవ బ్రహ్మలోకం పాపేత్వా ఠపేతి. తప్పటిభాగం అనప్పితమ్పి కామావచరచిత్తం కరజకాయం ఆకాసే లఙ్ఘనసమత్థం కరోతి, పగేవేతరం. కిం పనేత్థ తం అనుమానకారణం, యేన చిత్తస్సేవ ఆనుభావోతి పఞ్ఞాయేయ్య చిత్తానుభావేన వా లద్ధాసేవనాదికిరియావిసేసనిబ్బత్తిదస్సనతో, తస్మా దుబ్బలవత్థుకత్తాతి దుబ్బలహదయవత్థుకత్తాతి ఆచరియస్స తక్కో. అత్తనో మన్దతిక్ఖాకారేన తన్నిస్సితస్స చిత్తస్స మన్దతిక్ఖభావనిప్ఫాదనసమత్థఞ్చే, హదయవత్థు చక్ఖుసోతాదివత్థు వియ ఇన్ద్రియం భవేయ్య, న చేతం ఇన్ద్రియం. యతో ధమ్మసఙ్గహే ఉపాదాయరూపపాళియం ఉద్దేసారహం న జాతం. అనిన్ద్రియత్తా హి తం కాయిన్ద్రియస్స అనన్తరం న ఉద్దిట్ఠం, వత్థురూపత్తా చ అవత్థురూపస్స జీవితిన్ద్రియస్స అనన్తరమ్పి న ఉద్దిట్ఠం, తస్మా యం వుత్తం ‘‘తస్స అసుప్పసన్నత్తా తన్నిస్సితా చ చిత్తప్పవత్తి అసుప్పసన్నా హోతీ’’తి, తం న సిద్ధన్తి చే? సిద్ధమేవ అనిన్ద్రియానమ్పి సప్పాయాసప్పాయఉతుఆహారాదీనం పచ్చయానం సమాయోగతో, చిత్తప్పవత్తియా వికారదస్సనతో, పచ్చక్ఖత్తా చ. యస్మా అప్పటిబుద్ధోపి పటిబుద్ధం వియ అత్తానం మఞ్ఞతీతి. ఏత్తావతా కరజకాయస్స నిరుస్సాహసన్తభావాకారవిసేసో నిద్దా నామ. సా చిత్తస్స భవఙ్గోతరణాకారవిసేసేన హోతి, తాయ సమన్నాగతో సత్తో భవఙ్గతో ఉత్తిణ్ణో సుపినం పస్సతి, సో ‘‘కపిమిద్ధపరేతో’’తి వుచ్చతి, సో సుత్తో అప్పటిబుద్ధో హోతీతి అయమత్థో సాధితో హోతి.

యస్మా భవఙ్గవారనిరన్తరతాయ అచ్చన్తసుత్తో నామ హోతి, తస్మా ‘‘యది తావ సుత్తో పస్సతి, అభిధమ్మవిరోధో ఆపజ్జతీ’’తిఆది వుత్తం. యస్మా పన నిద్దాక్ఖణే న పటిబుద్ధో నామ హోతి, తస్మా ‘‘అథ పటిబుద్ధో పస్సతి, వినయవిరోధో’’తిఆది వుత్తం, యస్మా చ అఖీణనిద్దో, అనోతిణ్ణభవఙ్గో చ అత్థి, తస్మా ‘‘కపిమిద్ధపరేతో పస్సతీ’’తి వుత్తం. అఞ్ఞథా అయం నేవ సుత్తో న పటిబుద్ధో, అత్తనా తం నిద్దం అనోక్కన్తో ఆపజ్జేయ్య. ఏత్తావతా చ అభిధమ్మో, వినయో, నాగసేనత్థేరవచనం యుత్తి చాతి సబ్బం అఞ్ఞమఞ్ఞసంసన్దితం హోతి. తత్థ కపిమిద్ధపరేతోతి భవఙ్గతో ఉత్తిణ్ణనిద్దాపరేతో. సా హి ఇధ కపిమిద్ధం నామ. ‘‘తత్థ కతమం మిద్ధం? యా కాయస్స అకల్యతా అకమ్మఞ్ఞతా…పే… సుపనం, ఇదం వుచ్చతి మిద్ధ’’న్తి (ధ. స. ౧౧౬౩) ఏవమాగతం. ఇదఞ్హి అరూపం, ఇమస్స ఫలభూతో కరజకాయస్స అకల్యతా’పచలాయికాసుపి నిద్దావిసేసో కారణోపచారేన ‘‘కపిమిద్ధ’’న్తి పవుచ్చతి. యఞ్చేవ ‘‘కపిమిద్ధపరేతో ఖో, మహారాజ, సుపినం పస్సతీ’’తి (మి. ప. ౫.౩.౫ థోకం విసదిసం) వుత్తన్తి.

యం తం ఆపత్తివుట్ఠానన్తి ఏత్థ యేన వినయకమ్మేన తతో వుట్ఠానం హోతి, తం ఇధ ఆపత్తివుట్ఠానం నామ. అవయవే సమూహవోహారేన వాతి ఏత్థ సాఖచ్ఛేదకో రుక్ఖచ్ఛేదకోతి వుచ్చతీతిఆది నిదస్సనం, వేదనాక్ఖన్ధాది రుళ్హీసద్దస్స నిదస్సనం. న చ మయాతి వీమంసనపదస్స తస్స కిరియం సన్ధాయ, మోచనే చ సన్నిట్ఠానం సన్ధాయ ముచ్చనపకతియా చాతి వుత్తం.

౨౪౦. గేహన్తి పఞ్చకామగుణా. వనభఙ్గియన్తి పాభతికం. సమ్పయుత్తసుఖవేదనాముఖేన రాగోవ ‘‘అస్సాదో’’తి వుత్తో. సుపన్తస్స చాతి ఇదం కపిమిద్ధపరేతో వియ భవఙ్గసన్తతిం అవిచ్ఛిన్దిత్వా సుపన్తం సన్ధాయ వుత్తన్తి, వీమంసితబ్బం. జగ్గనత్థాయాతి సోధనత్థాయ.

౨౬౬. ‘‘దారుధీతలికలేపచిత్తానం అఙ్గజాతపటినిజ్ఝానేపి దుక్కట’’న్తి వదన్తి. ‘‘ఉప్పన్నే పరిళాహే మోచనరాగజో’’తి లిఖన్తి. వాలికాయ వా ‘‘హత్థికామం నస్సతీ’’తి ఏత్థ వియ ‘‘ఆపత్తి త్వ’’న్తి సబ్బత్థ పాఠో. ‘‘ఏహి మే త్వం, ఆవుసో సామణేర, అఙ్గజాతం గణ్హాహీ’’తి ఆగతత్తా ‘‘వచీకమ్మ’’న్తిపి వత్తుం యుత్తం వియ దిస్సతి. ఏవం సన్తే అఞ్ఞం ‘‘ఏవం కరోహీ’’తి ఆణత్తియాపి ఆపత్తి సియాతి సఙ్కరం హోతి. తస్మా న వుత్తన్తి గహేతబ్బన్తి కేచి.

౨౬౭. ‘‘పుప్ఫావలియం సాసవళియ’’న్తి దువిధో కిర.

సుక్కవిస్సట్ఠిసిక్ఖాపదవణ్ణనా నిట్ఠితా.

౨. కాయసంసగ్గసిక్ఖాపదవణ్ణనా

౨౭౦. ‘‘ఓతిణ్ణో’’తి ఇమినాస్స సేవనాధిప్పాయతా దస్సితా. ‘‘విపరిణతేన చిత్తేన మాతుగామేన సద్ధి’’న్తి ఇమినాస్స వాయామో దస్సితో. ‘‘సద్ధి’’న్తి హి పదం సంయోగం దీపేతి, సో చ పయోగో సమాగమో అల్లీయనం. కేన చిత్తేన? విపరిణతేన చిత్తేన, న పత్తపటిగ్గహణాధిప్పాయాదినాతి అధిప్పాయో. ‘‘కాయసంసగ్గం సమాపజ్జేయ్యా’’తి ఇమినాస్స వాయమతో ఫస్సపటివిజాననా దస్సితా హోతి. వాయమిత్వా ఫస్సం పటివిజానన్తో హి సమాపజ్జతి నామ. ఏవమస్స తివఙ్గసమ్పత్తి దస్సితా హోతి. అథ వా ఓతిణ్ణో. కేన? విపరిణతేన చిత్తేన యక్ఖాదినా సత్తో వియ. ఉపయోగత్థే వా ఏతం కరణవచనం. ఓతిణ్ణో విపరిణతం చిత్తం కూపాదిం వియ సత్తో. అథ వా ‘‘రాగతో ఉత్తిణ్ణో భవిస్సామీ’’తి భిక్ఖుభావం ఉపగతో, తతో ఉత్తిణ్ణాధిప్పాయతో విపరిణతేన చిత్తేన హేతుభూతేన తమేవ రాగం ఓతిణ్ణో. మాతుగామేన అత్తనో సమీపం ఆగతేన, అత్తనా ఉపగతేన వా. ఏతేన మాతుగామస్స సారత్తతా వా హోతు విరత్తతా వా, సా ఇధ అప్పమాణా, న భిక్ఖునీనం కాయసంసగ్గే వియ ఉభిన్నం సారత్తతాయ పయోజనం అత్థి.

కాయసంసగ్గన్తి ఉభిన్నం కాయానం సమ్పయోగం. పదభాజనే పన ‘‘సమాపజ్జేయ్యాతి అజ్ఝాచారో వుచ్చతీ’’తి వుత్తం, తం సమాపజ్జనం సన్ధాయ, న కాయసంసగ్గం. కాయసంసగ్గస్స సమాపజ్జనా హి ‘‘అజ్ఝాచారో’’తి వుచ్చతి. అట్ఠకథాయం పన ‘‘యో సో కాయసంసగ్గో నామ, సో అత్థతో అజ్ఝాచారో హోతీ’’తి వుత్తం, తం పరతో పాళియం ‘‘సేవనాధిప్పాయో, న చ కాయేన వాయమతి, ఫస్సం పటివిజానాతి, అనాపత్తీ’’తి (పారా. ౨౭౯) వుత్తలక్ఖణేన విరుజ్ఝతీతి. ఫస్సపటివిజాననాయ హి సంసగ్గో దీపితో. సో చే అజ్ఝాచారో హోతి, కథం అనాపత్తి హోతీతి. సువుత్తమేతం, కిన్తు ‘‘కాయసంసగ్గం సమాపజ్జేయ్యా’’తి పదం ఉద్ధరిత్వా ‘‘అజ్ఝాచారో వుచ్చతీ’’తి ఉభిన్నమ్పి పదానం సామఞ్ఞభాజనీయత్తా, సమాపజ్జితబ్బాభావే సమాపజ్జనాభావేన ‘‘సో అత్థతో అజ్ఝాచారో హోతీ’’తి వుత్తం సియా.

‘‘హత్థగ్గాహం వా’’తి ఏత్థ హత్థేన సబ్బోపి ఉపాదిన్నకో కాయో సఙ్గహితో, న భిన్నసన్తానో తప్పటిబద్ధో హత్థాలఙ్కారాది. వేణిగ్గహణేన అనుపాదిన్నకో అభిన్నసన్తానో కేసలోమనఖదన్తాదికో కమ్మపచ్చయఉతుసముట్ఠానో గహితోతి వేదితబ్బం. తేనేవాహ అట్ఠకథాయం ‘‘అనుపాదిన్నకేనపి కేనచి కేసాదినా ఉపాదిన్నకం వా అనుపాదిన్నకం వా ఫుసన్తోపి సఙ్ఘాదిసేసం ఆపజ్జతియేవా’’తి (పారా. అట్ఠ. ౨.౨౭౪). తేన అనుపాదిన్నకానమ్పి కేసలోమాదీనం అఙ్గభావో వేదితబ్బో. ఏవం సన్తేపి ‘‘ఫస్సం పటిజానాతీతి తివఙ్గసమ్పత్తియా సఙ్ఘాదిసేసో. ఫస్సస్స అప్పటివిజాననతో దువఙ్గసమ్పత్తియా దుక్కట’’న్తి ఇమినా పాళిఅట్ఠకథానయేన విరుజ్ఝతీతి చే? న, తదత్థజాననతో. ఫుట్ఠభావఞ్హి పటివిజానన్తోపి ఫస్సం పటివిజానాతి నామ, అయమేకో అత్థో, తస్మా మాతుగామస్స, అత్తనో చ కాయపరియాపన్నానం కేసాదీనం అఞ్ఞమఞ్ఞం ఫుట్ఠభావం ఫుసిత్వా తం సాదియనం ఫస్సం పటివిజానాతి నామ, న కాయవిఞ్ఞాణుప్పత్తియా ఏవ. అనేకన్తికఞ్హేత్థ కాయవిఞ్ఞాణం. మాతుగామస్స ఉపాదిన్నకేన కాయేన, అనుపాదిన్నకేన వా కాయేన భిక్ఖునో ఉపాదిన్నకకాయే ఫుట్ఠే పసన్నకాయిన్ద్రియో చే హోతి, తస్స కాయవిఞ్ఞాణం ఉప్పజ్జతి, తేనేవ ఫస్సం పటివిజానాతి నామ సో హోతి. అనుపాదిన్నకకాయో, లోలుప్పో అప్పసన్నకాయిన్ద్రియో వా హోతి, తిమిరవాతేన ఉపహతకాయో వా తస్స కాయవిఞ్ఞాణం నుప్పజ్జతి. న చ తేన ఫస్సం పటివిజానాతి నామ, కేవలం సేవనాధిప్పాయేన వాయమిత్వా కాయసంసగ్గం సమాపజ్జన్తో ఫస్సం పటివిజానాతి నామ మనోవిఞ్ఞాణేన, తేన వుత్తం ‘‘కాయసంసగ్గం సమాపజ్జేయ్యాతి ఇమినాస్స వాయమతో ఫస్సపటివిజాననా దస్సితా’’తి. అపరోపి భిక్ఖు మాతుగామస్స కాయపటిబద్ధేన వా నిస్సగ్గియేన వా ఫుట్ఠో కాయవిఞ్ఞాణం ఉప్పాదేన్తేన ఫస్సం పటివిజానాతి నామ, తస్మా వుత్తం ‘‘అనేకన్తికఞ్హేత్థ కాయవిఞ్ఞాణ’’న్తి. అపరో వత్థం పారుపిత్వా నిద్దాయన్తం మాతుగామం కాయసంసగ్గరాగేన వత్థస్స ఉపరిభాగే సణికం ఫుసన్తో వత్థన్తరేన నిక్ఖన్తలోమసమ్ఫస్సం అప్పటివిజానన్తోపి సేవనాధిప్పాయో కాయేన వాయమిత్వా ఫస్సం పటివిజానాతి నామ, సఙ్ఘాదిసేసం ఆపజ్జతి. ‘‘నీలం ఘట్టేస్సామీతి కాయం ఘట్టేతి, సఙ్ఘాదిసేసో’’తి హి వుత్తం. అయం దుతియో అత్థో. ఏవం అనేకత్థత్తా, ఏవం దువిఞ్ఞేయ్యాధిప్పాయతో చ మాతికాట్ఠకథాయం ఫస్సపటివిజాననం అఙ్గన్త్వేవ న వుత్తం. తస్మిఞ్హి వుత్తే ఠానమేతం విజ్జతి, యం భిక్ఖు సఙ్ఘాదిసేసం ఆపజ్జిత్వాపి నఖేన లోమేన సంసగ్గో దిట్ఠో, న చ మే లోమఘట్టనేన కాయవిఞ్ఞాణం ఉప్పన్నం, తిమిరవాతథద్ధగత్తో చాహం న ఫస్సం పటివిజానామీతి అనాపన్నసఞ్ఞీ సియాతి న వుత్తం, అపిచ ‘‘ఫస్సం పటివిజానాతి, న చ ఫస్సం పటివిజానాతీ’’తి చ ఏతేసం పదానం అట్ఠకథాయం వుత్తనయం దస్సేత్వా సో పఞ్ఞాపేతబ్బో. ఏత్తావతా న తదత్థజాననతోతి కారణం విత్థారితం హోతి.

పదభాజనీయవణ్ణనా

౨౭౧. ‘‘రత్తం చిత్తం ఇమస్మిం అత్థే అధిప్పేతం విపరిణత’’న్తి కిఞ్చాపి సామఞ్ఞేన వుత్తం, వినీతవత్థూసు ‘‘మాతుయా మాతుపేమేన ఆమసతి…పే… ఆపత్తి దుక్కటస్సా’’తి వుత్తత్తా కాయసంసగ్గరాగేనేవ రత్తన్తి వేదితబ్బం. తథా ‘‘మాతుగామో నామ మనుస్సిత్థీ’’తి కిఞ్చాపి అవిసేసేన వుత్తం, అథ ఖో అవినట్ఠిన్ద్రియావ మనుస్సిత్థీ ఇధాధిప్పేతా ‘‘మతిత్థియా కాయసంసగ్గం సమాపజ్జి…పే… ఆపత్తి థుల్లచ్చయస్సా’’తి వుత్తత్తా. ‘‘మనుస్సిత్థీ’’తి ఏత్తావతా సిద్ధే ‘‘న యక్ఖీ న పేతీ న తిరచ్ఛానగతా’’తి వచనం అవినట్ఠిన్ద్రియాపి న సబ్బా మనుస్సవిగ్గహా ఇత్థీ ఇధ మనుస్సిత్థీ నామ. యక్ఖిఆదయో హి అత్తనో జాతిసిద్ధేన ఇద్ధివిసేసేన ఇజ్ఝన్తియో మనుస్సవిగ్గహాపి హోన్తీతి దస్సనత్థం వుత్తం. తాసు యక్ఖీ థుల్లచ్చయవత్థు హోతి వినీతవత్థూసు యక్ఖియా కాయసంసగ్గేన థుల్లచ్చయస్స వుత్తత్తా. తదనులోమత్తా పేతిత్థీ, దేవిత్థీ చ థుల్లచ్చయవత్థు. తిరచ్ఛానగతిత్థీ దుక్కటవత్థు. తిరచ్ఛానగతమనుస్సవిగ్గహిత్థీ చ థుల్లచ్చయవత్థుమేవాతి ఏకే. విభఙ్గే పన ‘‘మనుస్సిత్థీ చ హోతి మనుస్సిత్థిసఞ్ఞీ’’తి పాళియా అభావేన ‘‘ఇత్థీ చ హోతి యక్ఖిసఞ్ఞీ’’తిఆదివచనే సతి యక్ఖిఆదీనం అనిత్థితాపసఙ్గతో, ‘‘ఇత్థీ చ హోతి ఇత్థిసఞ్ఞీ’’తిఆదిమ్హి యక్ఖిఆదీనం అన్తోకరణే సతి తాసం సఙ్ఘాదిసేసవత్థుభావప్పసఙ్గతో చ యక్ఖిఆదయో న వుత్తాతి వేదితబ్బా. ఏకే పన ‘‘వినీతవత్థుమ్హి ‘అఞ్ఞతరో భిక్ఖు తిరచ్ఛానగతిత్థియా కాయ…పే… దుక్కటస్సా’తి ఏత్థ అమనుస్సవిగ్గహా పాకతికతిరచ్ఛానగతిత్థీ అధిప్పేతా, తస్మా దుక్కటం వుత్తం. ‘ఇత్థీ చ హోతి తిరచ్ఛానగతసఞ్ఞీతి తిరచ్ఛానగతా చ హోతి ఇత్థిసఞ్ఞీ’తిఆదివారేసుపి పాకతికతిరచ్ఛానగతోవ అధిప్పేతో, సో చ తిరచ్ఛానగతపురిసోవ. తేనేవ దుట్ఠుల్లవాచాఅత్తకఆమపారిచరియసిక్ఖాపదేసు మనుస్సపురిసపటిసంయుత్తవారా వియ తిరచ్ఛానపటిసంయుత్తవారాపి నాగతా’’తి వదన్తి. తథా పణ్డకోతి ఇధ మనుస్సపణ్డకోవ, పురిసోతి చ ఇధ మనుస్సపురిసోవ ఆగతో, తస్మా అమనుస్సిత్థీ అమనుస్సపణ్డకో అమనుస్సపురిసో తిరచ్ఛానగతిత్థీ తిరచ్ఛానగతపణ్డకో మనుస్సామనుస్సతిరచ్ఛానగతఉభతోబ్యఞ్జనకా చాతి అట్ఠ జనా ఇధ నాగతా, తేసం వసేన వత్థుసఞ్ఞావిమతిభేదవసేన ఆపత్తిభేదాభేదవినిచ్ఛయో, అనాగతవారగణనా చ అసమ్ముయ్హన్తేన వేదితబ్బా, తథా తేసం దుకమిస్సకాదివారా, ఆపత్తిఅనాపత్తిభేదవినిచ్ఛయో చ. ‘‘తత్థ అమనుస్సపణ్డకఅమనుస్సపురిసతిరచ్ఛానగతిత్థితిరచ్ఛానగతపణ్డకాతి చత్తారో దుక్కటవత్థుకా, అమనుస్సిత్థిమనుస్సఉభతోబ్యఞ్జనకా థుల్లచ్చయవత్థుకా, అమనుస్సఉభతోబ్యఞ్జనకా తిరచ్ఛానగతఉభతోబ్యఞ్జనకా దుక్కటవత్థుకా, పాళియం పన అమనుస్సిత్థియా అనాగతత్తా అమనుస్సపణ్డకా, ఉభతోబ్యఞ్జనకా పురిసా చ నాగతా. తిరచ్ఛానగతిత్థిపణ్డకఉభతోబ్యఞ్జనకా తిరచ్ఛానగతపురిసేన సమానగతికత్తా నాగతా, మనుస్సఉభతోబ్యఞ్జనకో మనుస్సపణ్డకేన సమానగతికత్తా అనాగతో’’తి వదన్తి. అట్ఠకథాయం (పారా. అట్ఠ. ౨.౨౮౧) పన ‘‘నాగమాణవికాయపి సుపణ్ణమాణవికాయపి కిన్నరియాపి గావియాపి దుక్కటమేవా’’తి వుత్తత్తా తదేవ పమాణతో గహేతబ్బం.

తత్రాయం విచారణా – ‘‘న, భిక్ఖవే, తిరచ్ఛానగతస్స నిసిన్నపరిసాయ పాతిమోక్ఖం ఉద్దిసితబ్బ’’న్తి (మహావ. ౧౮౩) ఏత్థ ‘‘తిరచ్ఛానగతోతి యస్స ఉపసమ్పదా పటిక్ఖిత్తా’’తి (కఙ్ఖా. అట్ఠ. నిదానవణ్ణనా) అట్ఠకథాయం వుత్తత్తా తిరచ్ఛానగతమనుస్సవిగ్గహో పాకతికతిరచ్ఛానగతతో విసిట్ఠో, తథా యక్ఖపేతతిరచ్ఛానగతమనుస్సవిగ్గహానం ‘‘తిరచ్ఛానగతస్స చ దుక్ఖుప్పత్తియం అపిచ దుక్కటమేవా’’తి ఏత్థ విసేసేత్వా వుత్తత్తా చ ‘‘పతనరూపం పమాణం, న మరణరూప’’న్తి ఏత్థ ఆపత్తివిసేసవచనతో చ ‘‘ఉభతో అవస్సుతే యక్ఖస్స వా పేతస్స వా పణ్డకస్స వా తిరచ్ఛానగతమనుస్సవిగ్గహస్స వా అధక్ఖకం ఉబ్భజాణుమణ్డలం కాయేన కాయం ఆమసతి, ఆపత్తి థుల్లచ్చయస్సా’’తి (పాచి. ౬౬౧) సామఞ్ఞేన వచనతో చ సో విసిట్ఠోతి సిద్ధం. విసిట్ఠత్తా చ తిరచ్ఛానగతమనుస్సవిగ్గహిత్థియా కాయసంసగ్గం సమాపజ్జన్తస్సాతి విసేసో హోతి, తస్మా తత్థ ఆపత్తివిసేసేన భవితబ్బం. యది కాయసంసగ్గసిక్ఖాపదే తిరచ్ఛానగతమనుస్సవిగ్గహిత్థీపి అధిప్పేతా, రూపసామఞ్ఞేన సఞ్ఞావిరాగత్తాసమ్భవతో దుట్ఠుల్లవాచాఅత్తకామపారిచరియసిక్ఖాపదేసుపి సా వత్తబ్బా భవేయ్య, సా చానాగతా. సరూపేన సంఖిత్తవారత్తా నాగతాతి చే? ఇత్థీ చ హోతి తిరచ్ఛానగతో చ ఉభిన్నం ఇత్థిసఞ్ఞీతి ఇధ ఆగతత్తా పురిసలిఙ్గనిద్దేసో న యుజ్జతి, తస్మా తిరచ్ఛానగతపురిసో చ ఇధ ఆగతో, తిరచ్ఛానగతమనుస్సవిగ్గహిత్థియా పాళియం అనాగతాయపి దుక్కటమేవ అట్ఠకథాయం వుత్తత్తాతి ఇమస్స వచనస్స కారణచ్ఛాయా పరియేసితబ్బాతి అధిప్పాయో. ఇదం న యుజ్జతి. కస్మా? ఇత్థీనం, పురిసానఞ్చ ఏకతో వచనే పురిసలిఙ్గసబ్భావతో. ఇధ తిరచ్ఛానగతపురిసపణ్డకిత్థియో తిస్సోపి ఏకతో సమ్పిణ్డేత్వా ‘‘తిరచ్ఛానగతో’’తి వుత్తం.

తత్థ చ మనుస్సవిగ్గహామనుస్సవిగ్గహేసు ఇత్థిపణ్డకపురిససఞ్ఞితా యథాసమ్భవం వేదితబ్బా. దుట్ఠుల్లవాచాదిసిక్ఖాపదద్వయే వారానం సంఖిత్తత్తా పురిసతిరచ్ఛానగతాదయో నాగతా. యథావుత్తేసు ఆపత్తి, తథా తత్థాపి. అఞ్ఞథా పురిసం ఓభాసన్తస్స చ అనాపత్తీతి పణ్డకం ఓభాసన్తస్స చ థుల్లచ్చయన్తి మాతికాట్ఠకథాయం వుత్తం. తస్మా తే వారా సంఖిత్తాతి పఞ్ఞాయన్తీతి. విసేసో చ పణ్డకే, పురిసే, తిరచ్ఛానగతే చ ఇత్థిసఞ్ఞిస్స అత్థి, తథాపి తత్థ దుక్కటం వుత్తం, తస్మా అట్ఠకథాయం వుత్తమేవ పమాణన్తి ద్విన్నమేతేసం వాదానం యత్థ యుత్తి వా కారణం వా అతిరేకం దిస్సతి, తం విచారేత్వా గహేతబ్బన్తి ఆరిచయో. ఏవరూపేసు ఠానేసు సుట్ఠు విచారేత్వా కథేతబ్బం.

తత్థ పాళియం ఆగతవారగణనా తావ ఏవం సఙ్ఖేపతో వేదితబ్బా – ఇత్థిమూలకా పఞ్చ వారా పణ్డకపురిసతిరచ్ఛానగతమూలకా చ పఞ్చ పఞ్చాతి వీసతి వారా ఏకమూలకా, తథా దుమూలకా వీసతి, మిస్సకమూలకా వీసతీతి సట్ఠి వారా, తాని తీణి వీసతికాని హోన్తి. ఏకేకస్మిం వీసతికే ఏకేకమూలవారం గహేత్వా కాయేన కాయపటిబద్ధవారా తయో వుత్తా. సేసా సత్తపఞ్ఞాస వారా సంఖిత్తా, తథా కాయపటిబద్ధేన కాయవారా తయో వుత్తా, సేసా సంఖిత్తా, ఏవం కాయపటిబద్ధేన కాయపటిబద్ధవారేపి నిస్సగ్గియేన కాయవారేపి నిస్సగ్గియేన కాయపటిబద్ధవారేపి నిస్సగ్గియేన నిస్సగ్గియవారేపి తయో తయో వారా వుత్తా, సేసా సంఖిత్తా. ఏవం ఛన్నం తికానం వసేన అట్ఠారస వారా ఆగతాతి సరూపతో వుత్తా, సేసా ద్వేచత్తాలీసాధికాని తీణి వారసతాని సంఖిత్తాని. తతో పరం మాతుగామస్స సారత్తపక్ఖే కాయేన కాయన్తి ఏకమేకం వడ్ఢేత్వా పుబ్బే వుత్తా అట్ఠారస వారా ఆగతాతి ఏకవీసతి వారా సరూపేన ఆగతా, నవనవుతాధికాని తీణి వారసతాని సంఖిత్తాని. తతో పరం ఆపత్తానాపత్తిదీపకా చత్తారో సేవనాధిప్పాయమూలకా చత్తారో మోక్ఖాధిప్పాయమూలకాతి ద్వే చతుక్కా ఆగతా.

తత్థాయం విసేసో – యదిదం మాతికాయ పరామసనపదం, తేన యస్మా ఆమసనాదీని ఛుపనపరియోసానాని ద్వాదసపి పదాని గహితాని, తస్మా పదుద్ధారం అకత్వా ‘‘ఆమసనా పరామసనం ఛుపన’’న్తి ఆహ. పరామసనం నామ ఆమసనా. ‘‘ఛుపన’’న్తి హి వుత్తే పరామసనమ్పి విసుం ఏకత్తం భవేయ్యాతి వేదితబ్బం. ఇత్థీ చ హోతి ఇత్థిసఞ్ఞీ చాతి ఇమస్మిం పఠమవారే ఏవ ద్వాదసపి ఆమసనాదీని యోజేత్వా దస్సితాని. తతో పరం ఆదిమ్హి ద్వే పదానీతి చత్తారి పదాని ఆగతాని, ఇతరాని సంఖిత్తానీతి వేదితబ్బాని. నిస్సగ్గియేన కాయవారాదీసు పన సబ్బాకారేన అలాభతో ఆమసనమేవేకం ఆగతం, నేతరాని. ‘‘సఞ్చోపేతి హరతీ’’తి పాఠో, సఞ్చోపేతి చ. గణ్ఠిపదేసు పన ‘‘పురిమనయేనేవాతి రజ్జువత్థాదీహి పరిక్ఖిపనే’’తి చ పచ్ఛా ‘‘పురిమనయేనేవాతి సమ్మసనా హోతీ’’తి చ ‘‘వేణిగ్గాహే ఆపత్తియా పఞ్ఞత్తత్తా లోమఫుసనేపి సఙ్ఘాదిసేసో’’తి చ ‘‘తం పకాసేతుం ఉపాదిన్నకేన హీతిఆది వుత్త’’న్తి చ లిఖితం.

యథానిద్దిట్ఠనిద్దేసేతి ఇమస్మింయేవ యథానిద్దిట్ఠే నిద్దేసే. ‘‘సదిసం అగ్గహేసీ’’తి వుత్తే తాదిసం అగ్గహేసీతి గరుకం తత్థ కారయేతి అత్థో, కాయసంసగ్గవిభఙ్గే వాతి అత్థో. ఇతరోపి కాయపటిబద్ధఛుపనకో. గహణే చాతి గహణం వా. విరాగితేతి విరద్ధే. సారత్తన్తి కాయసంసగ్గరాగేన రత్తం, అత్తనా అధిప్పేతన్తి అత్థో. ‘‘మాతుభగినిఆదివిరత్తం గణ్హిస్సామీ’’తి విరత్తం ఞాతిపేమవసేన గణ్హి, ఏత్థ దుక్కటం యుత్తం. ‘‘కాయసంసగ్గరాగం వా సారత్తం గణ్హిస్సామీ’’తి విరత్తం మాతరం గణ్హి, అనధిప్పేతం గణ్హి. ఏత్థ మహాసుమత్థేరవాదేన థుల్లచ్చయం ‘‘కాయం గణ్హిస్సామీ’’తి కాయప్పటిబద్ధం గణ్హాతి, థుల్లచ్చయన్తి లద్ధికత్తా. ‘‘ఇత్థీ చ హోతి ఇత్థిసఞ్ఞీ సారత్తో చ, భిక్ఖు చ నం ఇత్థియా కాయేన కాయం ఆమసతి, ఆపత్తి సఙ్ఘాదిసేసస్సా’’తి (పారా. ౨౭౩) వచనతో సఙ్ఘాదిసేసోపి ఖాయతి. ‘‘విరత్తం గణ్హిస్సామీ’’తి సారత్తం గణ్హాతి, ఏత్థపి సఙ్ఘాదిసేసోవ ఖాయతి ‘‘నీలం ఘట్టేస్సామీ’తి కాయం ఘట్టేతి, సఙ్ఘాదిసేసో’’తి వచనతో. ఏత్థ పన ‘‘న పుబ్బభాగే కాయసంసగ్గరాగత్తా’’తి అనుగణ్ఠిపదే కారణం వుత్తం. కేచి పన ‘‘గరుకాపత్తిభయేన ‘నీలమేవ ఘట్టేస్సామీ’తి వాయామన్తో కాయం ఘట్టేతి, పుబ్బభాగే తస్స ‘కాయపటిబద్ధం ఘట్టేస్సామీ’తి పవత్తత్తా దుక్కటేన భవితబ్బ’’న్తి వదన్తి. ధమ్మసిరిత్థేరో ‘‘ఏవరూపే సఙ్ఘాదిసేసో’’తి వదతి కిర. ‘‘ఇత్థిఉభతోబ్యఞ్జనకఇత్థియా పురిసఉభతోబ్యఞ్జనకపురిసే వుత్తనయేన ఆపత్తిభేదో, ఇత్థిలిఙ్గస్స పటిచ్ఛన్నకాలేపి ఇత్థివసేనేవ ఆపత్తీ’’తి వదన్తి.

వినీతవత్థువణ్ణనా

౨౮౧. తిణణ్డుపకన్తి హిరివేరాదిమూలాని గహేత్వా కత్తబ్బం. తాలపణ్ణముద్దికన్తి తాలపణ్ణమయం అఙ్గులిముద్దికం, తేన తాలపణ్ణమయం కటం, కటిసుత్తకం, కణ్ణపిళన్ధనాది సబ్బం న వట్టతీతి సిద్ధం. తమ్బపణ్ణివాసినో ఇత్థిరూపం లిఖితం, కటికపటఞ్చ న ఛుపన్తి కిర. ఆకరతో ముత్తమత్తో. రతనమిస్సోతి అలఙ్కారత్థం కతో కఞ్చనలతాదివినద్ధో. సువణ్ణేన సద్ధిం యోజేత్వా పచిత్వాతి సువణ్ణరసం పక్ఖిపిత్వా పచిత్వా. బీజతో ధాతుపాసాణతో పట్ఠాయ. థేరో న కప్పతీతి ‘‘తుమ్హాకం పేసిత’’న్తి వుత్తత్తా. ‘‘చేతియస్స పూజం కరోథా’’తి వుత్తే వట్టతి కిర. బుబ్బుళకం తారకం. ఆరకూటలోహమ్పి జాతరూపగతికమేవ.

వుత్తఞ్హేతం అన్ధకట్ఠకథాయం –

‘‘ఆరకూటలోహం సువణ్ణసదిసమేవ, సువణ్ణం అనులోమేతి, అనామాస’’న్తి.

‘‘భేసజ్జత్థాయ పన వట్టతీ’’తి వచనతో మహాఅట్ఠకథాయం వుత్తనయేకదేసోపి అనుఞ్ఞాతో హోతీతి తత్థ తత్థ అధిప్పాయం ఞత్వా విభావేతబ్బం.

కాయసంసగ్గసిక్ఖాపదవణ్ణనా నిట్ఠితా.

౩. దుట్ఠుల్లవాచాసిక్ఖాపదవణ్ణనా

౨౮౩. తతియే తయో సఙ్ఘాదిసేసవారా తయో థుల్లచ్చయవారా తయో దుక్కటవారా తయో కాయపటిబద్ధవారాతి ద్వాదస వారా సరూపేన ఆగతా. తత్థ తయో సఙ్ఘాదిసేసవారా దుతియసిక్ఖాపదే వుత్తాతి తిణ్ణం వీసతికానం ఏకేకమూలా వారాతి వేదితబ్బా, తస్మా ఇధ విసేసాతి పణ్ణాస వారా సంఖిత్తా హోన్తి, అఞ్ఞథా ఇత్థీ చ హోతి వేమతికో సారత్తో చ, భిక్ఖు చ నం ఇత్థియా వచ్చమగ్గం పస్సావమగ్గం ఆదిస్స వణ్ణమ్పి భణతి…పే… ఆపత్తి థుల్లచ్చయస్స. ఇత్థీ చ హోతి పణ్డకపురిససఞ్ఞీ తిరచ్ఛానగతసఞ్ఞీ సారత్తో చ, భిక్ఖు చ నం ఇత్థియా వచ్చమగ్గం పస్సావమగ్గం ఆదిస్స వణ్ణమ్పి భణతి అక్కోసతిపి, ఆపత్తి థుల్లచ్చయస్స. పణ్డకో చ హోతి పణ్డకసఞ్ఞీ సారత్తో చ, భిక్ఖు చ నం పణ్డకస్స వచ్చమగ్గం ఆదిస్స వణ్ణమ్పి భణతి, ఆపత్తి థుల్లచ్చయస్సాతి ఏవమాదీనం ఆపత్తిట్ఠానానం అనాపత్తిట్ఠానతా ఆపజ్జేయ్య, న చాపజ్జతి, పణ్డకే ఇత్థిసఞ్ఞిస్స దుక్కటన్తి దీపేతుం ‘‘ఇత్థీ చ పణ్డకో చ ఉభిన్నం ఇత్థిసఞ్ఞీ ఆపత్తి సఙ్ఘాదిసేసేన దుక్కటస్సా’’తి వుత్తత్తా ‘‘పణ్డకే పణ్డకసఞ్ఞిస్స థుల్లచ్చయ’’న్తి వుత్తమేవ హోతి, తస్మా సబ్బత్థ సంఖిత్తవారేసు థుల్లచ్చయట్ఠానే థుల్లచ్చయం, దుక్కటట్ఠానే దుక్కటమ్పి వుత్తమేవ హోతీతి వేదితబ్బం. తథా ‘‘ఇత్థీ చ హోతి వేమతికో సారత్తో చ, భిక్ఖు చ నం ఇత్థియా వచ్చమగ్గం పస్సావమగ్గం ఠపేత్వా అధక్ఖకం ఉబ్భజాణుమణ్డలం ఆదిస్స వణ్ణమ్పి భణతి…పే… థుల్లచ్చయస్సా’’తిఆదినా నయేన థుల్లచ్చయఖేత్తేపి యథాసమ్భవం ఉద్ధరితబ్బా. తథా ‘‘ఇత్థీ చ హోతి వేమతికో సారత్తో చ, భిక్ఖు చ నం ఇత్థియా కాయపటిబద్ధం ఆదిస్స వణ్ణమ్పి భణతి…పే… దుక్కటస్సా’’తిఆదినా నయేన కాయపటిబద్ధవారాపి యథాసమ్భవం ఉద్ధరితబ్బా. కాయప్పటిబద్ధవారత్తికం వియ నిస్సగ్గియవారత్తికం లబ్భమానమ్పి ఆపత్తివిసేసాభావతో న ఉద్ధటం. కాయప్పటిబద్ధవారత్తికే పన దిన్ననయత్తా తమ్పి తదనులోమా వారా చ ఉద్ధరితబ్బా. సబ్బత్థ న-విఞ్ఞూ తరుణదారికా, మహల్లికా ఉమ్మత్తికాదికా చ అనధిప్పేతా, పగేవ పాకతికా తిరచ్ఛానగతిత్థీనం, తథా పణ్డకాదయోపీతి వేదితబ్బా. సేసం దుతియే వుత్తనయేనేవ వేదితబ్బం.

పదభాజనీయవణ్ణనా

౨౮౫. వుత్తనయమేవాతి ‘‘కాయసంసగ్గే ఇత్థిలక్ఖణేనా’’తి లిఖితం. ‘‘ఇత్థిలక్ఖణేనా’’తి కిర మహాఅట్ఠకథాపాఠో. సీసం న ఏతీతి అక్కోసనం న హోతి, ఘటితే పన హోతి. తత్రాయం విసేసో – ఇమేహి తీహి ఘటితే ఏవ సఙ్ఘాదిసేసో వచ్చమగ్గపస్సావమగ్గానం నియతవచనత్తా, అచ్చోళారికత్తా వా, న అఞ్ఞేహి అనిమిత్తాసీతిఆదీహి అట్ఠహి. తత్థ అలోహితాసి, ధువలోహితాసి, ధువచోళాసి, పగ్ఘరణీసి, ఇత్థిపణ్డకాసి, వేపురిసికాసీతి ఏతాని ఛ మగ్గానం అనియతవచనాని, అనిమిత్తాసి, నిమిత్తమత్తాసీతి ద్వే పదాని అనచ్చోళారికాని చ, యతో అట్ఠపదాని ‘‘సఙ్ఘాదిసేసం న జనేన్తీ’’తి వుత్తాని, తస్మా తాని థుల్లచ్చయవత్థూని. పరిబ్బాజకవత్థుమ్హి వియ అక్కోసమత్తత్తా దుక్కటవత్థూనీతి ఏకే. ఇత్థిపణ్డకాసి, వేపురిసికాసీతి ఏతానేవ పదాని సకలసరీరసణ్ఠానభేదదీపకాని సుద్ధాని సఙ్ఘాదిసేసం న జనేన్తి సకలసరీరసామఞ్ఞత్తా, ఇతరాని జనేన్తి అసామఞ్ఞత్తా. తాని హి పస్సావమగ్గమేవ దీపేన్తి సిఖరణీ-పదం వియ. ఉభతోబ్యఞ్జనాసీతి వచనం పన పురిసనిమిత్తేన అసఙ్ఘాదిసేసవత్థునా మిస్సవచనం. పురిసఉభతోబ్యఞ్జనకస్స చ ఇత్థినిమిత్తం పటిచ్ఛన్నం, పురిసనిమిత్తం పాకటం హోతి. యది తమ్పి జనేతి, కథం అనిమిత్తాసీతిఆదిపదాని న సఙ్ఘాదిసేసం జనేన్తీతి ఏకే, తం న యుత్తం. పురిసస్సపి నిమిత్తాధివచనతో, ‘‘మేథునుపసంహితాహి సఙ్ఘాదిసేసో’’తి మాతికాయ లక్ఖణస్స వుత్తత్తా చ మేథునుపసంహితాహిపి ఓభాసనే పటివిజానన్తియా సఙ్ఘాదిసేసో, అప్పటివిజానన్తియా థుల్లచ్చయం, ఇతరేహి ఓభాసనే పటివిజానన్తియా థుల్లచ్చయం, అప్పటివిజానన్తియా దుక్కటన్తి ఏకే, సబ్బం సుట్ఠు విచారేత్వా గహేతబ్బం.

౨౮౭. హసన్తోతి యం ఉద్దిస్స భణతి, సా చే పటివిజానాతి, సఙ్ఘాదిసేసో.

వినీతవత్థువణ్ణనా

౨౮౯. ‘‘పటివుత్తం నామా’’తి పాఠో. నో-సద్దో అధికో. ‘‘అక్ఖరలిఖనేనపి హోతీ’’తి వదన్తి, తం ఆవజ్జనసమనన్తరవిధినా సమేతి చే, గహేతబ్బం.

దుట్ఠుల్లవాచాసిక్ఖాపదవణ్ణనా నిట్ఠితా.

౪. అత్తకామపారిచరియసిక్ఖాపదవణ్ణనా

౨౯౦. చతుత్థే తయో సఙ్ఘాదిసేసవారా ఆగతా, సేసా సత్తపఞ్ఞాస వారా థుల్లచ్చయదుక్కటాపత్తికాయ సంఖిత్తాతి వేదితబ్బా, తతో అఞ్ఞతరో అసమ్భవతో ఇధ న ఉద్ధటో. సేసయోజనక్కమో వుత్తనయేన వేదితబ్బో. నగరపరిక్ఖారేహీతి పాకారపరిఖాదీహి నగరపరివారేహి. సేతపరిక్ఖారోతి సేతాలఙ్కారో, సీలాలఙ్కారోతి అత్థో (సం. ని. అట్ఠ. ౩.౫.౪). చక్కవీరియోతి వీరియచక్కో. వసలం దుగ్గన్ధన్తి నిమిత్తం సన్ధాయాహ, తదేవ సన్ధాయ ‘‘కిం మే పాపకం, కిం మే దుగ్గన్ధ’’న్తి వుత్తం.

౨౯౧. సన్తికేతి యత్థ ఠితో విఞ్ఞాపేతి. ‘‘పఠమవిగ్గహే సచే పాళివసేన యోజేతీతి కామహేతుపారిచరియాఅత్థో. సేసన్తి ‘అధిప్పాయో’తి పదం బ్యఞ్జనం అత్థాభావతో. దుతియే పాళివసేన కామహేతు-పదాని బ్యఞ్జనాని తేసం తత్థ అత్థాభావతో. ఏవం చత్తారి పదాని ద్విన్నం విగ్గహానం వసేన యోజితానీతి అపరే వదన్తీ’’తి వుత్తం.

౨౯౫. ఏతేసు సిక్ఖాపదేసు మేథునరాగేన వీతిక్కమే సతి సఙ్ఘాదిసేసేన అనాపత్తి. తస్మా ‘‘కిం భన్తే అగ్గదానన్తి. మేథునధమ్మ’’న్తి ఇదం కేవలం మేథునధమ్మస్స వణ్ణభణనత్థం వుత్తం, న మేథునధమ్మాధిప్పాయేన తదత్థియా వుత్తన్తి వేదితబ్బం, పరస్స భిక్ఖునో కామపారిచరియాయ వణ్ణభణనే దుక్కటం. ‘‘యో తే విహారే వసతి, తస్స అగ్గదానం దేహీ’’తి పరియాయవచనేనపి దుక్కటం. ‘‘అత్తకామపారిచరియాయ వణ్ణం భాసేయ్య. యా మాదిసం సీలవన్త’’న్తి చ వుత్తత్తాతి ఏకే. పఞ్చసు అఙ్గేసు సబ్భావా సఙ్ఘాదిసేసోవాతి ఏకే. విచారేత్వా గహేతబ్బం. గణ్ఠిపదే పన ‘‘ఇమస్మిం సిక్ఖాపదద్వయే కాయసంసగ్గే వియ యక్ఖిపేతీసు దుట్ఠుల్లత్తకామవచనే థుల్లచ్చయ’న్తి వదన్తి. అట్ఠకథాసు పన నాగత’’న్తి లిఖితం. ‘‘ఉభతోబ్యఞ్జనకో పన పణ్డకగతికోవా’’తి వదన్తి.

అత్తకామపారిచరియసిక్ఖాపదవణ్ణనా నిట్ఠితా.

౫. సఞ్చరిత్తసిక్ఖాపదవణ్ణనా

౨౯౭. అహమ్హి దుగ్గతాతి అహం అమ్హి దుగ్గతా. అహం ఖ్వయ్యోతి ఏత్థ అయ్యోతి బహువచనం హోతి.

౨౯౮. ఓయాచన్తీతి నీచం కత్వా దేవే యాచన్తి. ఆయాచన్తీతి ఉచ్చం కత్వా ఆదరేన యాచన్తి. అలఙ్కారాదీహి మణ్డితో కేససంవిధానాదీహి పసాధితో. ‘‘మణ్డితకరణే దుక్కట’’న్తి వదన్తి.

పదభాజనీయవణ్ణనా

౩౦౩. సహ పరిదణ్డేన వత్తమానాతి అత్థో. ఛన్దవాసినీ నామ ‘‘పియా పియం వసేతీ’’తి పాళి, పురిసం వాసేతీతి అధిప్పాయో. ‘‘పియో పియం వాసేతీ’’తి అట్ఠకథా.

తం కిరియం సమ్పాదేస్సతీతి అవస్సం ఆరోచేన్తియా చే ఆరోచేతీతి అత్థో. ద్విన్నం మాతాపితూనం చే ఆరోచేతి, సఙ్ఘాదిసేసోతి వినయవినిచ్ఛయే ‘‘వత్థు ఓలోకేతబ్బ’’న్తి వుత్తం. వత్థుమ్హి చ ‘‘ఉదాయిత్థేరో గణికాయ ఆరోచేసీ’’తి వుత్తం. తం ‘‘మాతాదీనమ్పి వదతో విసఙ్కేతో నత్థీ’’తి అట్ఠకథావచనతో నిప్పయోజనం. తం పనేతన్తి ఆచరియస్స వచనం. మాతురక్ఖితం బ్రూహీతి పేసితస్స గన్త్వా మాతాపితురక్ఖితం వదతో తస్స తస్సా మాతురక్ఖితభావేపి సతి విసఙ్కేతమేవ, కస్మా? ‘‘పితురక్ఖితాదీసు అఞ్ఞతరం వదన్తస్స విసఙ్కేత’’న్తి వుత్తత్తా ఇతరథా ఆది-సద్దో నిరత్థకో సియా. ఏకం దసకం ఇతరేన దసకేన యోజేత్వా పుబ్బే సుక్కవిస్సట్ఠియం వుత్తనయత్తా మాతురక్ఖితాయ మాతా అత్తనో ధీతుసన్తికం పహిణతీతి గహేతబ్బం.

౩౩౮. అనభినన్దిత్వాతి వచనమత్తమేవ, యదిపి అభినన్దతి, యావ సాసనం నారోచేతి, తావ ‘‘వీమంసితో’’తి న వుచ్చతి. సాసనారోచనకాలేతి ఆణాపకస్స సాసనవచనక్ఖణే. తతియపదే వుత్తనయేనాతి ఏకఙ్గసమ్పత్తియా దుక్కటన్తి అత్థో. వత్థుగణనాయ సఙ్ఘాదిసేసోతి ఉభయవత్థుగణనాయ కిర.

౩౩౯. చతుత్థే అనాపత్తీతి ఏత్థ పన ‘‘పటిగ్గణ్హాతి న వీమంసతి న పచ్చాహరతి, అనాపత్తీతి ఏత్థ వియ ‘గచ్ఛన్తో న సమ్పాదేతి, ఆగచ్ఛన్తో విసంవాదేతీ’తి అనాపత్తిపాళియాపి భవితబ్బన్తి దస్సనత్థం వుత్త’’న్తి వదన్తి, ఏకచ్చేసు పోత్థకేసు ‘‘అత్థీ’’తిపి.

వినీతవత్థువణ్ణనా

౩౪౧. అలంవచనీయాతి న వచనీయా, నివారణే అలం-సద్దో. థేరపితా వదతీతి జిణ్ణపితా వదతీతి అత్థో. కిఞ్చాపి ఏత్థ ‘‘ఇత్థీ నామ మనుస్సిత్థీ న యక్ఖీ న పేతీ న తిరచ్ఛానగతా, పురిసో నామ మనుస్సపురిసో న యక్ఖో’’తిఆది నత్థి, తథాపి కాయసంసగ్గాదీసు ‘‘మనుస్సిత్థీ’’తి ఇత్థీవవత్థానస్స కతత్తా ఇధాపి మనుస్సిత్థీ ఏవాతి పఞ్ఞాయతి. మేథునపుబ్బభాగత్తా మనుస్సఉభతోబ్యఞ్జనకో చ థుల్లచ్చయవత్థుకోవ హోతి, సేసా మనుస్సపణ్డకఉభతోబ్యఞ్జనకతిరచ్ఛానగతపురిసాదయో దుక్కటవత్థుకావ మిచ్ఛాచారసాసనఙ్గసమ్భవతోతి వేదితబ్బం. యథాసమ్భవం పన వారా ఉద్ధరితబ్బా. పఞ్ఞత్తిఅజాననే వియ అలంవచనీయభావాజాననేపి అచిత్తకతా వేదితబ్బా. దుట్ఠుల్లాదీసుపీతి ‘‘ఇమస్మిమ్పీ’’తి వుత్తమేవ హోతి. ‘‘లేఖం నేత్వా పటిలేఖం ఆరోచితస్సాపి సఞ్చరిత్తం నత్థి సఞ్చరిత్తభావమజానన్తస్సా’’తి వదన్తి, వీమంసిత్వా గహేతబ్బం.

సఞ్చరిత్తసిక్ఖాపదవణ్ణనా నిట్ఠితా.

౬. కుటికారసిక్ఖాపదవణ్ణనా

౩౪౨. యాచనాతి ‘‘దేథ దేథా’’తి చోదనా. విఞ్ఞత్తీతి ఇమినా నో అత్థోతి విఞ్ఞాపనా. ‘‘హత్థకమ్మం యాచితో ఉపకరణం, మూలం వా దస్సతీ’’తి యాచతి, న వట్టతీతి. వట్టతి సేనాసనే ఓభాసపరికథాదీనం లద్ధత్తాతి ఏకే. అనజ్ఝావుత్థకన్తి అస్సామికం. న ఆహటం పరిభుఞ్జితబ్బన్తి ‘‘సూపోదనవిఞ్ఞత్తిదుక్కటం హోతీ’’తి వుత్తం. ‘‘కిఞ్చాపి గరుభణ్డప్పహోనకేసూతి వుత్తం, తథాపి యం వత్థువసేన అప్పం హుత్వా అగ్ఘవసేన మహా హరితాలహిఙ్గులికాది, తం యాచితుం న వట్టతీ’’తి వదన్తి.

౩౪౪. సో కిరాతి ఇసి. తదా అజ్ఝగమా తదజ్ఝగమా.

౩౪౮-౯. న హి సక్కా యాచనాయ కాతుం, తస్మా సయం యాచితకేహి ఉపకరణేహీతి అధిప్పాయో. బ్యఞ్జనం సమేతి, న అత్థో. కస్మా? ఇధ ఉభయేసం అధిప్పేతత్తా, తం దస్సేన్తో ‘‘యస్మా పనా’’తిఆదిమాహ. ఇధ వుత్తనయేనాతి ఇమస్మిం సిక్ఖాపదవిభఙ్గే వుత్తనయేన. ‘‘సఞ్ఞాచికాయా’’తి వచనతో కరోన్తేనాపి, ‘‘పరేహి పరియోసాపేతీ’’తి వచనతో కారాపేన్తేనాపి పటిపజ్జితబ్బం. ఉభోపేతే కారకకారాపకా. బ్యఞ్జనం విలోమితం భవేయ్య, ‘‘కారయమానేనా’’తి హి బ్యఞ్జనం ‘‘కరోన్తేనా’’తి వుత్తే విలోమితం హోతి అతదత్థత్తా. న హి కారాపేన్తో నామ హోతి. ‘‘ఇధ వుత్తనయేనాతి దేసితవత్థుకపమాణికనయేన. ఏవం సన్తే ‘కరోన్తేన వా కారాపేన్తేన వా’తి వచనతో కరోన్తేనాపి పరేహి విప్పకతం వత్తబ్బన్తి చే, తదత్థవిస్సజ్జనత్థం ‘యది పనాతిఆదిమాహా’’’తి అనుగణ్ఠిపదే వుత్తం. ‘‘సఞ్ఞాచికాయ కుటిం కరోన్తో’’తి వచనవసేన వుత్తం. ‘‘ఆయామతో చ విత్థారతో చా’’తి అవత్వా వికప్పత్థస్స వా-సద్దస్స గహితత్తా ఏకతోభాగేపి వడ్ఢితే ఆపత్తి ఏవ. పమాణయుత్తమఞ్చో కిర నవవిదత్థి. ‘‘‘చతుహత్థవిత్థారా’తి వచనేన ‘తిరియం తిహత్థా వా’తి వచనమ్పి సమేతి ‘యత్థ పమాణయుత్తో’తిఆదిసన్నిట్ఠానవచనాసమ్భవతో’’తి వుత్తం. పమాణతో ఊనతరమ్పీతి విత్థారతో చతుపఞ్చహత్థమ్పి దీఘతో అనతిక్కమిత్వా వుత్తపమాణమేవ దేసితవత్థు. అదేసితవత్థుఞ్హి కరోతో ఆపత్తి. పమాణాతిక్కన్తా కుటి ఏవ పమాణాతిక్కన్తం కుటిం కరేయ్యాతి వుత్తత్తా. ‘‘థమ్భతులా’’తి పాఠో. అనుస్సావనానయేనాతి ఏత్థ ‘‘దమిళభాసాయపి వట్టతీ’’తి వదన్తి.

౩౫౩. చారభూమి గోచరభూమి. న గహితాతి న వారితా. అట్ఠకథాయం ‘‘కారణాయ గుత్తిబన్ధనాగారం, అకరణట్ఠానం వా ధమ్మగన్ధికా హత్థపాదచ్ఛిన్దనకా గన్ధికా’’తి లిఖితం. ద్వీహి బలిబద్దేహీతి హేట్ఠిమకోటియా కిర వుత్తతో ఆవిజ్జితుం న సక్కా ఛిన్నావటత్తా, నిగమనస్సాపి అత్థప్పకాసనత్థం వుత్తన్తి వేదితబ్బం. పాచినన్తి వత్థు అధిట్ఠానం. తదత్థాయాతి తచ్ఛనత్థాయ. పణ్ణసాలమ్పీతి ఉల్లిత్తావలిత్తకుటిమేవ పణ్ణచ్ఛదనం. తేనేవ ‘‘సభిత్తిచ్ఛదన’’న్తి వుత్తం, అలిత్తం కిర సబ్బం వట్టతి. పుబ్బే థోకం ఠపితం పున వడ్ఢేత్వా. తస్మిన్తి ద్వారబన్ధనే వా వాతపానే వా ఠపితే. పఠమమేవాతి ఏత్థ పత్తకాలే ఏవాతి కిర ధమ్మసిరిత్థేరో. ఉపతిస్సత్థేరో ఠపితకాలేవాతి కిర. పురిమేన లేపస్స అఘటితత్తా దుతియేన వత్తసీసేన కతత్తా ఉభిన్నమ్పి అనాపత్తి. సచే ఆణత్తేన కతం, ‘‘కరోతి వా కారాపేతి వా’’తి వచనతో ఆపత్తి ఉభిన్నం సతి అత్తుద్దేసికతాయ, అసతి మూలట్ఠస్సేవ. హేట్ఠిమప్పమాణసమ్భవే సతి సబ్బమత్తికామయం కుటిం కరోతో ఆపత్తి దుక్కటేన సఙ్ఘాదిసేసోతి ఆచరియస్స తక్కో.

౩౫౪. ఛత్తింస చతుక్కాని నామ అదేసితవత్థుకచతుక్కం దేసితవత్థుకచతుక్కం పమాణాతిక్కన్తచతుక్కం పమాణికచతుక్కం అదేసితవత్థుకపమాణాతిక్కన్తచతుక్కం దేసితవత్థుకపమాణికచతుక్కన్తి ఛ చతుక్కాని, ఏవం సమాదిసతివారాదీసుపి పఞ్చసూతి ఛత్తింస. ఆపత్తిభేదదస్సనత్థన్తి ఏత్థ యస్మా ‘‘సారమ్భే చే, భిక్ఖు, వత్థుస్మిం అపరిక్కమనే…పే… సఙ్ఘాదిసేసో’’తి మాతికాయం అవిసేసేన వుత్తత్తా సారమ్భఅపరిక్కమనేపి సఙ్ఘాదిసేసోవాతి మిచ్ఛాగాహవివజ్జనత్థం ఆపత్తిభేదో దస్సితో, తస్మా వుత్తానీతి అధిప్పాయో. విభఙ్గే ఏవం అవత్వా కిమత్థం మాతికాయం దుక్కటవత్థు వుత్తన్తి చే? భిక్ఖూ అభినేతబ్బా వత్థుదేసనాయ, తేహి భిక్ఖూహి వత్థు దేసేతబ్బం. కీదిసం? అనారమ్భం సపరిక్కమనం, నేతరం, ఇతరస్మిం ‘‘సారమ్భే చే భిక్ఖు వత్థుస్మిం అపరిక్కమనే’’తి ఏవం ఆనిసంసవసేన ఆగతత్తా వుత్తం. యస్మా వత్థు నామ అత్థి సారమ్భం, అత్థి అనారమ్భం, అత్థి సపరిక్కమనం, అత్థి అపరిక్కమనం, అత్థి సారమ్భం సపరిక్కమనం, అత్థి సారమ్భం అపరిక్కమనం, అత్థి అనారమ్భం సపరిక్కమనం, అత్థి అనారమ్భం అపరిక్కమనన్తి బహువిధత్తా వత్థు దేసేతబ్బం అనారమ్భం సపరిక్కమనం, నేతరన్తి వుత్తం హోతి. కిమత్థికా పనేసా దేసనాతి చే? గరుకాపత్తిపఞ్ఞాపనహేతుపరివజ్జనుపాయత్థా. వత్థుదేసనాయ హి గరుకాపత్తిపఞ్ఞాపనహేతుత్తా అకతవిఞ్ఞత్తి గిహీనం పీళాజననేన అత్తదుక్ఖపరదుక్ఖహేతుభూతో చ సారమ్భభావోతి ఏతే వత్థుదేసనాపదేసేన ఉపాయేన పరివజ్జితా హోన్తి. న హి భిక్ఖు అకప్పియకుటికరణత్థం గిహీనం వా పీళానిమిత్తం సారమ్భవత్థు. కుటికరణత్థం వా వత్థుం దేసేన్తీతి పఠమమేవ సాధితమేతం. వోమిస్సకాపత్తియోతి దుక్కటసఙ్ఘాదిసేసమిస్సకాపత్తియో.

౩౫౫. తత్థ ‘‘ద్వీహి సఙ్ఘాదిసేసేహీ’’తి వత్తబ్బే ‘‘ద్విన్నం సఙ్ఘాదిసేసేనా’’తి విభత్తిబ్యత్తయేన, వచనబ్యత్తయేన చ వుత్తం. ‘‘ఆపత్తి ద్విన్నం సఙ్ఘాదిసేసాన’’న్తిపి పాఠో.

౩౬౪. న ఘటయతి ఛదనలేపాభావతో, అనాపత్తి, తం పరతో సాధియతి. ఛదనమేవ సన్ధాయ ఉల్లిత్తావలిత్తతా వుత్తాతి. ‘‘కుక్కుటచ్ఛికగేహం వట్టతీతి వత్వా పున ఛదనం దణ్డకేహీతిఆదినా నయేన తం దస్సేన్తేహి తిణపణ్ణచ్ఛదనాకుటికావ వుత్తా. తత్థ ఛదనం దణ్డకేహి దీఘతో తిరియఞ్చ జాలం వియ బన్ధిత్వా తిణేహి వా పణ్ణేహి వా ఛాదేతుం ఉల్లిత్తాదిభావో ఛదనమేవ సన్ధాయ వుత్తోతి యుత్తమిదం. తస్మా మత్తికామయం భిత్తిం వడ్ఢాపేత్వా ఉపరి ఉల్లిత్తం వా అవలిత్తం వా ఉభయం వా భిత్తియా ఘటితం కరోన్తస్స ఆపత్తి ఏవ వినాపి భిత్తిలేపేనా’’తి లిఖితం. ‘‘‘సో చ ఛదనమేవ సన్ధాయా’తి పధానవసేన వుత్తం, న హేట్ఠాభాగం పటిక్ఖిత్త’’న్తి వదన్తి, వీమంసితబ్బం. ఏత్థాతి తిణకుటికాయ. యథాసమాదిట్ఠాయాతి యథావుత్తప్పకారన్తి అధిప్పాయో. ‘‘ఆపత్తి కారుకానం తిణ్ణం దుక్కటాన’’న్తిఆదిమ్హి సో సుణాతిఛక్కమ్పి లబ్భతి. ఉభయత్థ సమాదిట్ఠత్తా ఆణాపకస్స అనాపత్తి. ఆణత్తస్స యథా సమాదిట్ఠం ఆణాపకేన, తథా అకరణపచ్చయా దుక్కటం. సచే ‘‘అహమ్పేత్థ వసామీ’’తి అత్తుద్దేసమ్పి కరోతి, సఙ్ఘాదిసేసోవ. ‘‘కుటిం కరోథా’’తి అవిసేసేన వుత్తట్ఠానే పన ఆణాపకస్సాపి సఙ్ఘాదిసేసో అచిత్తకత్తా సిక్ఖాపదస్స.

అహఞ్చ వసిస్సామీతి ఏత్థ పరస్స యస్స కస్సచి ఉద్దిట్ఠస్స అభావా ఆపత్తి ఏవ ‘‘కరోన్తస్స వా’’తి నియమితత్తా, అనాపత్తి అవిభత్తత్తా. ‘‘ఇధ పఞ్ఞత్తిజాననమత్తమేవ చిత్త’’న్తి చ లిఖితం. అనుగణ్ఠిపదే పన అహఞ్చ వసిస్సామీతి ఏత్థ యో ‘‘మయ్హం వాసాగారఞ్చ భవిస్సతీ’’తి ఇచ్ఛతి, తస్సాపత్తి. యో పన ఉపోసథాగారం ఇచ్ఛతి, తస్స అనాపత్తి, తస్మా ‘‘ఉభయం సమేతీ’’తి వత్వా చ ‘‘వినయవినిచ్ఛయే ఆగతే గరుకే ఠాతబ్బ’’న్తి వచనతో మహాపచ్చరివాదతో ఇతరో పచ్ఛా వత్తబ్బోతి చే? న, బలవత్తా. ‘‘వాసాగారం ఠపేత్వా సబ్బత్థ, అనాపత్తీ’’తి వచనతో, భోజనసాలాదీనమ్పి అత్థాయ ఇమినా కతత్తా సఙ్కరా జాతా. యథా – ద్వే తయో ‘‘ఏకతో వసిస్సామా’’తి కరోన్తి, రక్ఖతి తావాతి ఏత్థ వియ. ‘‘ఇదం ఠానం వాసాగారం భవిస్సతి, ఇదం ఉపోసథాగార’’న్తి విభజిత్వా కతేపి ఆపత్తి ఏవ. ద్వీసు మహాపచ్చరివాదో బలవా, తస్మా ‘‘పచ్ఛా వుత్తో’’తిఆదినా అతీవ పపఞ్చితం. కిం తేన. ‘‘అత్తనా విప్పకతం అత్తనా చ పరేహి చ పరియోసాపేతీ’’తిఆదినా నయేన అపరానిపి చతుక్కాని యథాసమ్భవం యోజేత్వా దస్సేతబ్బాని, లేణాదీసు కిఞ్చాపి సఙ్ఘాదిసేసేన అనాపత్తి, అకతవిఞ్ఞత్తియా సతి తప్పచ్చయా ఆపత్తి ఏవ.

కుటికారసిక్ఖాపదవణ్ణనా నిట్ఠితా.

౭. విహారకారసిక్ఖాపదవణ్ణనా

౩౬౬. సత్తమే వా-సద్దో అవధారణత్థోతి వేదితబ్బో.

విహారకారసిక్ఖాపదవణ్ణనా నిట్ఠితా.

౮. పఠమదుట్ఠదోససిక్ఖాపదవణ్ణనా

౩౮౦. సావకేన పత్తబ్బన్తి పకతిసావకం సన్ధాయ వుత్తం, న అగ్గసావకం. యథూపనిస్సయయథాపుగ్గలవసేన ‘‘తిస్సో విజ్జా’’తిఆది వుత్తం. కేనచి సావకేన తిస్సో విజ్జా, కేనచి చతస్సో పటిసమ్భిదా, కేనచి ఛ అభిఞ్ఞా, కేనచి కేవలో నవలోకుత్తరధమ్మోతి ఏవం విసుం విసుం యథాసమ్భవం వుత్తన్తి వేదితబ్బం.

౩౮౨. ‘‘యే తే భిక్ఖూ సుత్తన్తికా’’తిఆదివచనతో ధరమానేపి భగవతి పిటకత్తయపరిచ్ఛేదో అత్థీతి సిద్ధం. ధమ్మకథికాతి ఆభిధమ్మికా రతియా అచ్ఛిస్సన్తీతిఆది ఆయస్మతో దబ్బస్స నేసం తిరచ్ఛానకథాయ రతినియోజనం వియ దిస్సతి, న తథా దట్ఠబ్బం. సుత్తన్తికాదిసంసగ్గతో తేసం సుత్తన్తికాదీనం ఫాసువిహారన్తరాయం, తేసమ్పి తిరచ్ఛానకథారతియా అభావేన అనభిరతివాసం, తతో నేసం సామఞ్ఞా చావనఞ్చ పరివజ్జన్తో ఏవం చిన్తేసీతి దట్ఠబ్బం. ‘‘నిమ్మితానం ధమ్మతాతి సావకేహి నిమ్మితానంయేవ, న బుద్ధేహీ’’తి వదన్తి. ‘‘సాధకతమం కరణ’’న్తి ఏవం వుత్తే కరణత్థేయేవ తతియావిభత్తీతి అత్థో.

౩౮౩-౪. యన్తి యేన. ‘‘కత్తాతి కత్తా, న కత్తా’’తి లిఖితం. ‘‘భరియం వియ మం అజ్ఝాచరతీ’’తి వదన్తియా బలవతీ చోదనా. తేన హీతి ఏత్థ యథా ఛుపనమత్తే విప్పటిసారీవత్థుస్మిం కాయసంసగ్గరాగసమ్భవా అపుచ్ఛిత్వా ఏవ సఙ్ఘాదిసేసం పఞ్ఞాపేసి, తథేవ పుబ్బేవస్సా దుస్సీలభావం ఞత్వా వుత్తన్తి వేదితబ్బం. యది తావ భూతాయ పటిఞ్ఞాయ నాసితా, థేరో కారకో హోతి. అథ అభూతాయ, భగవతా ‘‘నాసేథా’’తి న వత్తబ్బం, వుత్తఞ్చ, తస్మా వుత్తం ‘‘యది తావ పటిఞ్ఞాయ నాసితా, థేరో కారకో హోతీ’’తి.

అథ అప్పటిఞ్ఞాయాతి ‘‘అయ్యేనమ్హి దూసితా’’తి ఇమం పటిఞ్ఞం వినా ఏవ తస్సా పకతిదుస్సీలభావం సన్ధాయ నాసితా, థేరో అకారకో హోతి. అభయగిరివాసినోపి అత్తనో సుత్తం వత్వా ‘‘తుమ్హాకం వాదే థేరో కారకో’’తి వదన్తి, కస్మా? దుక్కటం ముసావాదపచ్చయా లిఙ్గనాసనాయ అనాసేతబ్బత్తా. పారాజికస్సేవ హి లిఙ్గనాసనాయ నాసేతబ్బా. ‘‘నాసేథా’’తి చ వుత్తత్తా పారాజికావ జాతా, సా కిం సన్ధాయ, తతో థేరో కారకో ఆపజ్జతి. ‘‘సకాయ పటిఞ్ఞాయ నాసేథా’’తి వుత్తే పన అపారాజికాపి అత్తనో వచనేన నాసేతబ్బా జాతాతి అధిప్పాయో. మహావిహారవాసినోపి అత్తనో సుత్తం వత్వా ‘‘తుమ్హాకం వాదే థేరో కారకో’’తి చ వదన్తి. కస్మా? ‘‘సకాయ పటిఞ్ఞాయ నాసేథా’’తి హి వుత్తే పటిఞ్ఞాయ భూతతా ఆపజ్జతి ‘‘నాసేథా’’తి వచనతో. భూతాయేవ హి పటిఞ్ఞాయ నాసేతబ్బా హోతి, నాభూతాయాతి అధిప్పాయో. పురిమనయేతి దుక్కటవాదే. పురిమో యుత్తివసేన పవత్తో, పచ్ఛిమో పాళివచనవసేన పవత్తోతి వేదితబ్బో.

౩౮౫-౬. పీతిసుఖేహీతి ఏత్థ ‘‘సుఖేనా’’తి వత్తబ్బే పీతిగ్గహణం తతియజ్ఝానసుఖం, కాయికఞ్చ అపనేతుం సమ్పయుత్తపీతియా వుత్తం. సచే చుదితకవసేన కతం అమూలకం నామ, ‘‘అనజ్ఝాపన్నం అకత’’న్తి వదేయ్య, ఇమే కరిస్సన్తి, తస్మా ‘‘తాదిసం దిట్ఠసఞ్ఞీ హుత్వా చోదేతీ’’తి పాఠో. ‘‘ఏతేన నయేన సుతముతపరిసఙ్కితానిపి విత్థారతో వేదితబ్బానీ’’తి పాఠో. ‘‘చతున్నం అఞ్ఞతరేనా’’తి పాతిమోక్ఖుద్దేసే ఏవ ఆగతే గహేత్వా వుత్తం, ఇతరేసం అఞ్ఞతరేనాపి అనుద్ధంసేన్తస్స సఙ్ఘాదిసేసోవాతి నో తక్కోతి ఆచరియో. భిక్ఖుభావా హి చావనసమత్థతో. ‘‘సమీపే ఠత్వా’’తి వచనతో పరమ్ముఖా చోదేన్తస్స, చోదాపేన్తస్స వా సీసం న ఏతి. దిట్ఠఞ్చే సుతేన పరిసఙ్కితేన చోదేతి చోదాపేతి, సుతపరిసఙ్కితం వా దిట్ఠాదీహి చోదితే వా చోదాపితే వా సీసం ఏతి ఏవ అమూలకేన చోదితత్తా. వుత్తఞ్హేతం ‘‘దిట్ఠస్స హోతి పారాజికం ధమ్మం అజ్ఝాపజ్జన్తో, తఞ్చే చోదేతి ‘సుతో మయా…పే… సఙ్ఘాదిసేసస్సా’’తి (పారా. ౩౮౭). ‘‘అసుద్ధో హోతి పుగ్గలో అఞ్ఞతరం పారాజికం ధమ్మం అజ్ఝాపన్నో, తఞ్చే అసుద్ధదిట్ఠి సమానో అనోకాసం కారాపేత్వా చావనాధిప్పాయో వదేతి, ఆపత్తి దుక్కటస్స. ఓకాసం కారాపేత్వా చావనాధిప్పాయో వదేతి, అనాపత్తీ’’తి (పారా. ౩౮౯) ఇమినా న-సమేన్తం వియ ఖాయతి, కథం? దిట్ఠస్స హోతి పారాజికం ధమ్మం అజ్ఝాపజ్జన్తో నామ అసుద్ధో పుగ్గలో హోతి, ‘‘అఞ్ఞతరస్మిం అసుద్ధదిట్ఠి సమానో తఞ్చే చోదేతి ‘సుతో మయా పారాజికం ధమ్మం అజ్ఝాపన్నోసీ’తి, ఆపత్తి వాచాయ వాచాయ సఙ్ఘాదిసేసస్సా’’తి వచనతో పురిమనయేనాపత్తి. ‘‘చావనాధిప్పాయో వదేతి, ఆపత్తి దుక్కటస్సా’’తి వచనతో పచ్ఛిమనయేన సఙ్ఘాదిసేసేన ఆపత్తీతి ద్వే పాళినయా అఞ్ఞమఞ్ఞం విరుద్ధా వియ దిస్సన్తి, న చ విరుద్ధం బుద్ధా కథయన్తి, తస్మా ఏత్థ యుత్తి పరియేసితబ్బా. అట్ఠకథాచరియా తావాహు ‘‘సమూలకేన వా సఞ్ఞాసమూలకేన వా చోదేన్తస్స అనాపత్తి, అమూలకేన వా పన సఞ్ఞాఅమూలకేన వా చోదేన్తస్స ఆపత్తీ’’తి. తస్సత్థో – దస్సనసవనపరిసఙ్కనమూలేన సమూలకేన వా తదభావేన అమూలకేనాపి సఞ్ఞాసమూలకేన వా చోదేన్తస్స అనాపత్తి, దస్సనాదిమూలాభావేన అమూలకేన వా తబ్భావేన సమూలకేనాపి సఞ్ఞాఅమూలకేన వా చోదేన్తస్స ఆపత్తి, తస్మా దిట్ఠస్స హోతి.

పారాజికం ధమ్మం అజ్ఝాపజ్జన్తోతిఆదిమ్హి దస్సనమూలేన సమూలకేనాపి ‘‘సుతో మయా’’తి వచనతో సఞ్ఞాఅమూలకేన వా చోదేతి, ఆపత్తి సఙ్ఘాదిసేసస్స. తదత్థస్స ఆవిభావత్థం ‘‘దిట్ఠే వేమతికో’’తిఆది వారా వుత్తాతి వేదితబ్బా.

అసుద్ధో హోతి పుగ్గలోభిఆదిమ్హి పన సమూలకేన, సఞ్ఞాసమూలకేన వా చోదితత్తా అనాపత్తీతి. ఏవమేవం పన తదత్థదీపనత్థం తే వారా వుత్తా. తత్థ హి ‘‘అదిట్ఠస్స హోతీ’’తిఆదివారా అమూలకేన చోదేన్తస్స ఆపత్తి హోతీతి దస్సనత్థం వుత్తా. ‘‘దిట్ఠే వేమతికో’’తిఆదినా సఞ్ఞాఅమూలకేన చోదేన్తస్స ఆపత్తి హోతీతి దస్సనత్థం వుత్తా. అఞ్ఞథా ‘‘దిట్ఠస్స హోతి, దిట్ఠే వేమతికో’’తిఆదివారా నిబ్బిసేసా భవేయ్యుం. ఇదం పనేత్థ సన్నిట్ఠానం-యథా అసుద్ధం పుగ్గలం అనోకాసం కారాపేత్వా చోదేన్తస్స దుక్కటం, అక్కోసాధిప్పాయస్స చ ఓమసవాదేన దుక్కటస్స, తథా అసుద్ధదిట్ఠికోపి అసుద్ధం అసుద్ధదిట్ఠి అమూలకేన చోదేతి, ఆపత్తి. సమూలకేన వా చోదేతి, అనాపత్తీతి తం సన్నిట్ఠానం యథా ‘‘అనాపత్తి సుద్ధే అసుద్ధదిట్ఠిస్స అసుద్ధే అసుద్ధదిట్ఠిస్సా’’తి ఇమినా సంసన్దతి, తథా గహేతబ్బం. అఞ్ఞథా యుత్తి పరియేసితబ్బా.

సీలసమ్పన్నోతి ఏత్థ ‘‘దుస్సీలస్స వచనం అప్పమాణం. భిక్ఖునీ హి భిక్ఖుమ్హ