📜

నమో తస్స భగవతో అరహతో సమ్మాసమ్బుద్ధస్స

వినయపిటకే

విమతివినోదనీ-టీకా (పఠమో భాగో)

గన్థారమ్భకథా

కరుణాపుణ్ణహదయం ¶ ¶ , సుగతం హితదాయకం;

నత్వా ధమ్మఞ్చ విమలం, సఙ్ఘఞ్చ గుణసమ్పదం.

వణ్ణనా నిపుణాహేసుం, వినయట్ఠకథాయ యా;

పుబ్బకేహి కతా నేకా, నానానయసమాకులా.

తత్థ ¶ కాచి సువిత్థిణ్ణా, దుక్ఖోగాహా చ గన్థతో;

విరద్ధా అత్థతో చాపి, సద్దతో చాపి కత్థచి.

కాచి కత్థచి అపుణ్ణా, కాచి సమ్మోహకారినీ;

తస్మా తాహి సమాదాయ, సారం సఙ్ఖేపరూపతో.

లీనత్థఞ్చ పకాసేన్తో, విరద్ధఞ్చ విసోధయం;

ఉపట్ఠితనయఞ్చాపి, తత్థ తత్థ పకాసయం.

వినయే విమతిం ఛేతుం, భిక్ఖూనం లహువుత్తినం;

సఙ్ఖేపేన లిఖిస్సామి, తస్సా లీనత్థవణ్ణనం.

గన్థారమ్భకథావణ్ణనా

వినయసంవణ్ణనారమ్భే రతనత్తయం నమస్సితుకామో తస్స విసిట్ఠగుణయోగసన్దస్సనత్థం యో కప్పకోటీహిపీతిఆదిమాహ. విసిట్ఠగుణయోగేన హి వన్దనారహభావో, వన్దనారహే చ కతా వన్దనా యథాధిప్పేతమత్థం సాధేతి ¶ . ఏత్థ చ సంవణ్ణనారమ్భే రతనత్తయపణామకరణప్పయోజనం తత్థ తత్థ బహుధా పపఞ్చేన్తి ఆచరియా, మయం పన ఇధాధిప్పేతమేవ పయోజనం దస్సయిస్సామ. తస్మా సంవణ్ణనారమ్భే రతనత్తయపణామకరణం యథాపటిఞ్ఞాతసంవణ్ణనాయ అనన్తరాయేన పరిసమాపనత్థన్తి వేదితబ్బం. తథా హి వుత్తం ‘‘తస్సానుభావేన హతన్తరాయో’’తి. రతనత్తయపణామకరణేన హి రాగాదిదోసవిగమతో పఞ్ఞాదిగుణపాటవతో ఆయుఆదివడ్ఢనతో పుఞ్ఞాతిసయభావాదితో చ హోతేవ యథాపటిఞ్ఞాతసంవణ్ణనాయ అనన్తరాయేన పరిసమాపనం.

తత్థ పఠమం తావ భగవతో వన్దనం కత్తుకామో ‘‘యో కప్పకోటీహిపి…పే… తస్సా’’తి ఆహ. ఇమిస్సా పన వినయదేసనాయ కరుణాప్పధానఞాణసముట్ఠితతాయ కరుణాప్పధానమేవ థోమనం ఆరద్ధం. ఏసా హి ఆచరియస్స పకతి, యదిదం ఆరమ్భానురూపథోమనా. కరుణాగ్గహణేన చేత్థ అపరిమేయ్యప్పభావా సబ్బేపి బుద్ధగుణా నయతో సఙ్గహితాతి దట్ఠబ్బా తంమూలకత్తా సేసబుద్ధగుణానం. తత్థ యోతి ఇమస్స అనియమవచనస్స నాథోతి ఇమినా సమ్బన్ధో. కప్పకోటీహిపి అప్పమేయ్యం కాలన్తి ¶ కప్పకోటిగణనావసేనపి ‘‘ఏత్తకా కప్పకోటియో’’తి పమేతుం అసక్కుణేయ్యం కాలం. అపి-సద్దేన పగేవ వస్సగణనాయాతి దస్సేతి. అప్పమేయ్యం కాలన్తి చ అచ్చన్తసంయోగే ఉపయోగవచనం, తేన కప్పకోటిగణనావసేన పరిచ్ఛిన్దితుమసక్కుణేయ్యమపి, అసఙ్ఖ్యేయ్యవసేన పన పరిచ్ఛిన్దితబ్బతో సలక్ఖం చతురసఙ్ఖ్యేయ్యకప్పకాలం అచ్చన్తమేవ నిరన్తరం పఞ్చమహాపఅచ్చాగాదిఅతిదుక్కరాని కరోన్తో ఖేదం కాయికం పరిస్సమం పత్తోతి దస్సేతి.

లోకహితాయాతి సత్తలోకస్స హితాయ. నాథతీతి నాథో, వేనేయ్యానం హితసుఖం ఆసీసతీతి అత్థో. అథ వా నాథతి వేనేయ్యగతే కిలేసే ఉపతాపేతి, నాథతి వా యాచతి వేనేయ్యే అత్తనో హితకరణే యాచిత్వాపి నియోజేతీతి నాథో, లోకపటిసరణో లోకసామీ లోకనాయకోతి వుత్తం హోతి. మహాకారుణికస్సాతి యో కరుణాయ కమ్పితహదయత్తా లోకహితత్థం అతిదుక్కరకిరియాయ అనేకప్పకారం తాదిసం దుక్ఖం అనుభవిత్వా ఆగతో, తస్స మహాకారుణికస్సాతి అత్థో. తత్థ కిరతీతి కరుణా, పరదుక్ఖం విక్ఖిపతి అపనేతీతి అత్థో. దుక్ఖితేసు వా కిరియతి పసారియతీతి కరుణా. అథ వా కిణాతీతి కరుణా, పరదుక్ఖే సతి కారుణికం ¶ హింసతి విబాధేతి, వినాసేతి వా పరస్స దుక్ఖన్తి అత్థో. పరదుక్ఖే సతి సాధూనం కమ్పనం హదయఖేదం కరోతీతి వా కరుణా. అథ వా కమితి సుఖం, తం రున్ధతీతి కరుణా. ఏసా హి పరదుక్ఖాపనయనకామతాలక్ఖణా అత్తసుఖనిరపేక్ఖతాయ కారుణికానం సుఖం రున్ధతి విబాధేతి. కరుణాయ నియుత్తో కారుణికో, మహన్తో కారుణికో మహాకారుణికో, తస్స నమో అత్థూతి పాఠసేసో.

ఏవం కరుణాముఖేన సఙ్ఖేపతో సకలసబ్బఞ్ఞుగుణేహి భగవన్తం థోమేత్వా ఇదాని సద్ధమ్మం థోమేతుం అసమ్బుధన్తిఆదిమాహ. తత్థ బుద్ధనిసేవితం యం అసమ్బుధం జీవలోకో భవా భవం గచ్ఛతి, తస్స ధమ్మవరస్స నమోతి సమ్బన్ధో. తత్థ అసమ్బుధన్తి అసమ్బుజ్ఝన్తో, యథాసభావం అప్పటివిజ్ఝనతోతి వుత్తం హోతి. హేతుఅత్థో హేత్థ అన్తపచ్చయో. యన్తి అనియమతో సపరియత్తికో నవలోకుత్తరధమ్మో కమ్మభావేన నిద్దిట్ఠో. బుద్ధనిసేవితన్తి తస్సేవ విసేసనం, సమ్మాసమ్బుద్ధేన, పచ్చేకబుద్ధసావకబుద్ధేహిపి వా గోచరాసేవనభావనాసేవనాహి యథారహం నిసేవితం, అజహితన్తి అత్థో. తత్థ పరియత్తిఫలనిబ్బానాని గోచరాసేవనవసేనేవ నిసేవితాని, మగ్గో పన భావనాసేవనవసేనాపి పచ్చవేక్ఖణఞాణాదివసేన గోచరాసేవనవసేనాపి నిసేవితో. భవాభవన్తి భవతో భవం. అథ వా హీనపణీతాదివసేన ఖుద్దకం మహన్తఞ్చ భవన్తి అత్థో. వుడ్ఢత్థోపి హి అ-కారో దిస్సతి అసేక్ఖా ధమ్మాతిఆదీసు (ధ. స. తికమాతికా ౧౧) వియ. అథ వా భవోతి వుడ్ఢి, అభవోతి హాని. భవోతి వా సస్సతదిట్ఠి, అభవోతి ఉచ్ఛేదదిట్ఠి ¶ . వుత్తప్పకారో భవో చ అభవో చ భవాభవో, తం భవాభవం. గచ్ఛతీతి ఉపగచ్ఛతి. జీవలోకోతి సత్తలోకో. అవిజ్జాదికిలేసజాలవిద్ధంసినోతి ధమ్మవిసేసనం. తత్థ న విదతి ధమ్మానం యథాసభావం న విజానాతీతి అవిజ్జా, అఞ్ఞాణం. సా ఆది యేసం తణ్హాదీనం, తేయేవ కిలిస్సన్తి ఏతేహి సత్తాతి కిలేసా, తేయేవ చ సత్తానం విబాధనట్ఠేన జాలసదిసాతి జాలం, తం విద్ధంసేతి సబ్బసో వినాసేతి సీలేనాతి అవిజ్జాదికిలేసజాలవిద్ధంసీ, తస్స.

నను చేత్థ సపరియత్తికో నవలోకుత్తరధమ్మో అధిప్పేతో, తత్థ చ మగ్గోయేవ కిలేసే విద్ధంసేతి, నేతరేతి చే? వుచ్చతే – మగ్గస్సాపి నిబ్బానమాగమ్మ ¶ కిలేసవిద్ధంసనతో నిబ్బానమ్పి కిలేసే విద్ధంసేతి నామ, మగ్గస్స కిలేసవిద్ధంసనకిచ్చం ఫలేన నిట్ఠితన్తి ఫలమ్పి ‘‘కిలేసవిద్ధంసీ’’తి వుచ్చతి, పరియత్తిధమ్మోపి కిలేసవిద్ధంసనస్స ఉపనిస్సయపచ్చయత్తా ‘‘కిలేసవిద్ధంసీ’’తి వత్తుం అరహతీతి న కోచి దోసో. ధమ్మవరస్స తస్సాతి పుబ్బే అనియమితస్స నియామకవచనం. తత్థ యథానుసిట్ఠం పటిపజ్జమానే చతూసు అపాయేసు సంసారదుక్ఖే చ అపతమానే ధారేతీతి ధమ్మో. వుత్తప్పకారో ధమ్మో ఏవ అత్తనో ఉత్తరితరాభావేన వరో పవరో అనుత్తరోతి ధమ్మవరో, తస్స ధమ్మవరస్స నమో అత్థూతి అత్థో.

ఏవం సఙ్ఖేపనయేనేవ సబ్బధమ్మగుణేహి సద్ధమ్మం థోమేత్వా ఇదాని అరియసఙ్ఘం థోమేతుం గుణేహీతిఆదిమాహ. తత్థ గుణేహి యో యుత్తో, తమరియసఙ్ఘం నమామీతి సమ్బన్ధో. సీలాదయో గుణా చేత్థ లోకియలోకుత్తరా అధిప్పేతా. ‘‘విముత్తివిముత్తిఞాణ’’న్తి వత్తబ్బే ఏకదేససరూపేకసేసనయేన ‘‘విముత్తిఞాణ’’న్తి వుత్తం, ఆదిసద్దపరియాయేన పభుతిసద్దేన వా విముత్తిగ్గహణం వేదితబ్బం. తత్థ విముత్తీతి ఫలం. విముత్తిఞాణన్తి పచ్చవేక్ఖణఞాణం. పభుతి-సద్దేన ఛళభిఞ్ఞాచతుపటిసమ్భిదాదయో గుణా సఙ్గహితాతి దట్ఠబ్బా. కుసలత్థికానం జనానం పుఞ్ఞాతిసయవుడ్ఢియా ఖేత్తసదిసత్తా ఖేత్తన్తి ఆహ ‘‘ఖేత్తం జనానం కుసలత్థికాన’’న్తి. ఖిత్తం బీజం మహప్ఫలభావకరణేన తాయతీతి హి ఖేత్తం. అరియసఙ్ఘన్తి ఏత్థ ఆరకత్తా కిలేసేహి, అనయే న ఇరియనతో, అయే చ ఇరియనతో, సదేవకేన లోకేన ‘‘సరణ’’న్తి అరణీయతో ఉపగన్తబ్బతో, ఉపగతానఞ్చ తదత్థసిద్ధితో అరియా, అట్ఠ అరియపుగ్గలా, అరియానం సఙ్ఘో సమూహోతి అరియసఙ్ఘో, తం అరియసఙ్ఘం.

ఇదాని రతనత్తయపణామజనితం కుసలాభిసన్దం యథాధిప్పేతే పయోజనే నియోజేత్వా అత్తనా సంవణ్ణియమానస్స వినయస్స సకలసాసనమూలభావదస్సనముఖేన సంవణ్ణనాకరణస్సాపి సాసనమూలతం ¶ దస్సేతుం ఇచ్చేవమిచ్చాదిగాథాద్వయమాహ. పుఞ్ఞాభిసన్దన్తి పుఞ్ఞోఘం, పుఞ్ఞప్పవాహం పుఞ్ఞరాసిన్తి అత్థో. తస్సానుభావేనాతి తస్స యథావుత్తస్స పుఞ్ఞప్పవాహస్స ఆనుభావేన బలేన హతన్తరాయో వినయం వణ్ణయిస్సన్తి సమ్బన్ధో.

అట్ఠితస్స సుసణ్ఠితస్స భగవతో సాసనం యస్మిం ఠితే పతిట్ఠితం హోతీతి యోజేతబ్బం. తత్థ యస్మిన్తి యస్మిం వినయపిటకే. ఠితేతి పాళితో చ అత్థతో చ అనూనం హుత్వా లజ్జీపుగ్గలేసు పవత్తనట్ఠేన ఠితే. సాసనన్తి ¶ సిక్ఖత్తయసఙ్గహితం సాసనం. అట్ఠితస్సాతి కామసుఖల్లికత్తకిలమథానుయోగసఙ్ఖాతే అన్తద్వయే అట్ఠితస్స, ‘‘పరినిబ్బుతస్సపి భగవతో’’తిపి వదన్తి. సుసణ్ఠితస్సాతి అన్తద్వయవిరహితాయ మజ్ఝిమాయ పటిపదాయ సుట్ఠు ఠితస్స. అమిస్సన్తి భావనపుంసకనిద్దేసో, నికాయన్తరలద్ధీహి అసమ్మిస్సం కత్వా అనాకులం కత్వా వణ్ణయిస్సన్తి వుత్తం హోతి. నిస్సాయ పుబ్బాచరియానుభావన్తి పుబ్బాచరియేహి సంవణ్ణితం అట్ఠకథం నిస్సాయ, న అత్తనో బలేనాతి అధిప్పాయో.

అథ పోరాణట్ఠకథాసు విజ్జమానాసు పున వినయసంవణ్ణనా కింపయోజనాతి? ఆహ కామఞ్చాతిఆది. తత్థ కామన్తి ఏకన్తేన, యథిచ్ఛకం వా, సబ్బసోతి వుత్తం హోతి, తస్స సంవణ్ణితోయం వినయోతి ఇమినా సమ్బన్ధో. పుబ్బాచరియాసభేహీతి మహాకస్సపత్థేరాదయో పుబ్బాచరియా ఏవ అకమ్పియట్ఠేన ఉత్తమట్ఠేన చ ఆసభా, తేహి పుబ్బాచరియవరేహీతి వుత్తం హోతి. కీదిసా పన తే పుబ్బాచరియాతి? ఆహ ఞాణమ్బూతిఆది. అగ్గమగ్గఞాణసఙ్ఖాతేన అమ్బునా సలిలేన నిద్ధోతాని నిస్సేసతో ఆయతిం అనుప్పత్తిధమ్మతాపాదనేన ధోతాని విసోధితాని రాగాదీని తీణి మలాని కామాసవాదయో చ చత్తారో ఆసవా యేహి తే ఞాణమ్బునిద్ధోతమలాసవా, తేహి ఖీణాసవేహీతి అత్థో. ఖీణాసవభావేపి న ఏతే సుక్ఖవిపస్సకాతి ఆహ ‘‘విసుద్ధవిజ్జాపటిసమ్భిదేహీ’’తి. తత్థ విజ్జాతి తిస్సో విజ్జా, అట్ఠ విజ్జా వా. పటిసమ్భిదాప్పత్తేసుపి మహాకస్సపత్థేరాదీనం ఉచ్చినిత్వా గహితతాయ తేసం సద్ధమ్మసంవణ్ణనే సామత్థియం సాతిసయన్తి దస్సేన్తో ఆహ ‘‘సద్ధమ్మసంవణ్ణనకోవిదేహీ’’తి.

కిలేసజాతం, పరిక్ఖారబాహుల్లం వా సల్లిఖతి తనుం కరోతీతి సల్లేఖో, అప్పిచ్ఛతాదిగుణసమూహో, ఇధ పన ఖీణాసవాధికారత్తా పరిక్ఖారబాహుల్లస్స సల్లిఖనవసేనేవ అత్థో గహేతబ్బో. సల్లేఖేన నిబ్బత్తం సల్లేఖియం, తస్మిం సల్లేఖియే, ధుతఙ్గపరిహరణాదిసల్లేఖపఅపత్తియన్తి వుత్తం హోతి. నోసులభూపమేహీతి సల్లేఖపటిపత్తియా ‘‘అసుకసదిసా’’తి నత్థి సులభా ఉపమా ఏతేసన్తి నోసులభూపమా, తేహి. మహావిహారస్సాతి ఇమినా నికాయన్తరం పటిక్ఖిపతి ¶ . విహారసీసేన హేత్థ తత్థ నివాసీనఞ్చేవ తేహి సమలద్ధికానఞ్చ సబ్బేసం భిక్ఖూనం గహణం దట్ఠబ్బం. తస్మా తేసం మహావిహారవాసీనం దిట్ఠిసీలవిసుద్ధియా పభవత్తేన సఞ్ఞాణభూతత్తా ¶ ధమ్మసఙ్గాహకా మహాకస్సపత్థేరాదయో ‘‘మహావిహారస్స ధజూపమా’’తి వుత్తా, తేహి అయం వినయో సంవణ్ణితో సమ్మా అనూనం కత్వా వణ్ణితో. కథన్తి ఆహ ‘‘చిత్తేహి నయేహీ’’తి. విచిత్తేహి నయేహి సమ్బుద్ధవరన్వయేహి సబ్బఞ్ఞుబుద్ధవరం అనుగతేహి, భగవతో అధిప్పాయానుగతేహి నయేహీతి వుత్తం హోతి.

ఏవం పోరాణట్ఠకథాయ అనూనభావం దస్సేత్వా ఇదాని అత్తనో సంవణ్ణనాయ పయోజనవిసేసం అజ్ఝేసకఞ్చ దస్సేతుం సంవణ్ణనాతిఆదిమాహ. తత్థ సఙ్ఖతత్తాతి రచితత్తా. న కఞ్చి అత్థం అభిసమ్భుణాతీతి న కఞ్చి అత్థం సాధేతి.

సంవణ్ణనం తఞ్చాతిఆదినా అత్తనో సంవణ్ణనాయ కరణప్పకారం దస్సేతి. తత్థ తఞ్చ ఇదాని వుచ్చమానం సంవణ్ణనం సమారభన్తో సకలాయపి మహాఅట్ఠకథాయ ఇధ గహేతబ్బతో మహాఅట్ఠకథం తస్సా ఇదాని వుచ్చమానాయ సంవణ్ణనాయ సరీరం కత్వా మహాపచ్చరియం యో వినిచ్ఛయో వుత్తో, తథేవ కురున్దీనామాదీసు విస్సుతాసు అట్ఠకథాసు యో వినిచ్ఛయో వుత్తో, తతోపి వినిచ్ఛయతో యుత్తమత్థం అపరిచ్చజన్తో అన్తోగధత్థేరవాదం కత్వా సంవణ్ణనం సమ్మా సమారభిస్సన్తి పదత్థసమ్బన్ధో వేదితబ్బో. ఏత్థ చ అత్థో కథీయతి ఏతాయాతి అట్ఠకథా త్థ-కారస్స ట్ఠ-కారం కత్వా. మహాపచ్చరియన్తి మహాపచ్చరీనామికం. ఏత్థ చ పచ్చరీతి ఉళుమ్పం వుచ్చతి, తస్మిం నిసీదిత్వా కతత్తా తమేవ నామం జాతం. ‘‘కురున్దీవల్లివిహారో నామ అత్థి, తత్థ కతత్తా ‘కురున్దీ’తి నామం జాత’’న్తి వదన్తి. ఆదిసద్దేన అన్ధకట్ఠకథం సఙ్ఖేపట్ఠకథఞ్చ సఙ్గణ్హాతి.

యుత్తమత్థన్తి మహాఅట్ఠకథానయేన, చతుబ్బిధవినయయుత్తియా వా యుత్తమత్థం. ‘‘అట్ఠకథంయేవ గహేత్వా సంవణ్ణనం కరిస్సామీ’’తి వుత్తే అట్ఠకథాసు వుత్తత్థేరవాదానం బాహిరభావో సియాతి తేపి అన్తోకత్తుకామో ‘‘అన్తోగధథేరవాద’’న్తి ఆహ, థేరవాదేపి అన్తోకత్వాతి వుత్తం హోతి.

తం మేతి గాథాయ సోతూహి పటిపజ్జితబ్బవిధిం దస్సేతి. తత్థ ధమ్మప్పదీపస్సాతి ధమ్మో ఏవ మోహన్ధకారవిద్ధంసనతో పదీపసదిసత్తా పదీపో అస్సాతి ధమ్మప్పదీపో, భగవా, తస్స. పతిమానయన్తాతి పూజేన్తా మనసా గరుం కరోన్తా నిసామేన్తు సుణన్తు.

బుద్ధేనాతిఆదినా ¶ అత్తనో సంవణ్ణనాయ ఆగమనసుద్ధిదస్సనముఖేన పమాణభావం దస్సేత్వా అనుసిక్ఖితబ్బతం ¶ దస్సేతి. తత్థ యథేవ బుద్ధేన యో ధమ్మో వినయో చ వుత్తో, సో తస్స బుద్ధస్స యేహి పుత్తేహి మహాకస్సపత్థేరాదీహి తథేవ ఞాతో, తేసం బుద్ధపుత్తానం మతిమచ్చజన్తా సీహళట్ఠకథాచరియా యస్మా పురే అట్ఠకథా అకంసూతి సమ్బన్ధో వేదితబ్బో. తత్థ ధమ్మోతి సుత్తాభిధమ్మే సఙ్గణ్హాతి. వినయోతి సకలం వినయపిటకం. వుత్తోతి పాళితో చ అత్థతో చ బుద్ధేన భగవతా వుత్తో. న హి భగవతా అబ్యాకతం నామ తన్తిపదం అత్థి, తత్థ తత్థ భగవతా పవత్తితపకిణ్ణకదేసనాయేవ హి అట్ఠకథా. తథేవ ఞాతోతి యథేవ బుద్ధేన వుత్తో, తథేవ ఏకపదమ్పి ఏకక్ఖరమ్పి అవినాసేత్వా అధిప్పాయఞ్చ అవికోపేత్వా ఞాతో విదితోతి అత్థో. తేసం మతిమచ్చజన్తాతి తేసం బుద్ధపుత్తానం మతిసఙ్ఖాతం థేరపరమ్పరాయ ఉగ్గహేత్వా ఆభతం అబ్బోచ్ఛిన్నం పాళివణ్ణనావసేన చేవ పాళిముత్తకవసేన చ పవత్తం సబ్బం అట్ఠకథావినిచ్ఛయం అపరిచ్చజన్తా. అట్ఠకథా అకంసూతి మహాఅట్ఠకథామహాపచ్చరిఆదికా సీహళట్ఠకథాయో అకంసు. ‘‘అట్ఠకథామకంసూ’’తిపి పాఠో, తత్థాపి సోయేవత్థో.

తస్మాతి యస్మా తేసం బుద్ధపుత్తానం అధిప్పాయం అవికోపేత్వా పురే అట్ఠకథా అకంసు, తస్మా. యం అట్ఠకథాసు వుత్తం, తం సబ్బమ్పి పమాణన్తి యోజనా. హీతి నిపాతమత్తం హేతుఅత్థస్స తస్మాతి ఇమినాయేవ పకాసితత్తా, అవధారణత్థో వా, పమాణమేవాతి. యది అట్ఠకథాసు వుత్తం సబ్బమ్పి పమాణం, ఏవం సతి తత్థ పమాదలేఖాపి పమాణం సియాతి ఆహ ‘‘వజ్జయిత్వాన పమాదలేఖ’’న్తి, అపరాపరం లిఖన్తేహి పమాదేన సతిం అపచ్చుపట్ఠపేత్వా అఞ్ఞత్థ లిఖితబ్బం అఞ్ఞత్థ లిఖనాదివసేన పవత్తితా పమాదలేఖా నామ, సా చ సమన్తపాసాదికాయం తత్థ తత్థ సయమేవ ఆవిభవిస్సతి. పున యస్మాతి పదస్స సమ్బన్ధదస్సనవసేన అయం అత్థయోజనా – యస్మా అట్ఠకథాసు వుత్తం ఇధ ఇమస్మిం సాసనే సిక్ఖాసు సగారవానం పణ్డితానం పమాణమేవ, యస్మా చ అయం వణ్ణనాపి భాసన్తరపరిచ్చాగాదిమత్తవిసిట్ఠతాయ అత్థతో అభిన్నా, తతో ఏవ పమాణభూతావ హేస్సతి, తస్మా అనుసిక్ఖితబ్బాతి.

తతోతి తాహి అట్ఠకథాహి. భాసన్తరమేవ హిత్వాతి సీహళభాసంయేవ అపనేత్వా. విత్థారమగ్గఞ్చ సమాసయిత్వాతి పోరాణట్ఠకథాసు యథాఠానే ¶ వత్తబ్బమ్పి పదత్థవినిచ్ఛయాదికం అతివిత్థిణ్ణేన వచనక్కమేన చేవ వుత్తమేవ అత్థనయం అప్పమత్తకవిసేసేన పునప్పునం కథనేన చ తత్థ తత్థ పపఞ్చితం తాదిసం విత్థారమగ్గం పహాయ సల్లహుకేన అత్థవిఞ్ఞాపకేన పదక్కమేన చేవ వుత్తనయసదిసం వత్తబ్బం అతిదిసిత్వా చ సఙ్ఖేపనయేనేవ వణ్ణయిస్సామాతి అధిప్పాయో. సారత్థదీపనియం పన వినయటీకాయం ‘‘పోరాణట్ఠకథాసు ఉపరి వుచ్చమానమ్పి ఆనేత్వా తత్థ తత్థ పపఞ్చితం ఞత్తిచతుత్థేన కమ్మేన…పే… ఉపసమ్పన్నోతి భిక్ఖూతి ఏత్థ అపలోకనాదీనం చతున్నమ్పి ¶ కమ్మానం విత్థారకథా వియ తాదిసం విత్థారమగ్గం సఙ్ఖిపిత్వా’’తి వుత్తం, తం తన్తిక్కమం కఞ్చి అవోక్కమిత్వాతి ఏత్థేవ వత్తుం యుత్తం. అఞ్ఞత్థ పాళియా వత్తబ్బం అఞ్ఞత్థ కథనఞ్హి తన్తిక్కమం వోక్కమిత్వా కథనం నామ. తథా హి వుత్తం ‘‘తథేవ వణ్ణితుం యుత్తరూపం హుత్వా అనుక్కమేన ఆగతం పాళిం పరిచ్చజిత్వా సంవణ్ణనతో సీహళట్ఠకథాసు అయుత్తట్ఠానే వణ్ణితం యథాఠానేయేవ వణ్ణనతో చ వుత్తం ‘తన్తిక్కమం కఞ్చి అవోక్కమిత్వా’’’తి. తస్మా యథావుత్తనయేనేవ అత్థో గహేతబ్బో. కథం పన విత్థారమగ్గస్స సఙ్ఖిపనే వినిచ్ఛయో న హీయతీతి? ఆహ ‘‘వినిచ్ఛయం సబ్బమసేసయిత్వా’’తి. సఙ్ఖిపన్తోపి పునప్పునం వచనాదిమేవ సఙ్ఖిపన్తో, వినిచ్ఛయం పన అట్ఠకథాసు సబ్బాసుపి వుత్తం సబ్బమ్పి అసేసయిత్వా, కిఞ్చిమత్తమ్పి అపరిహాపేత్వాతి వుత్తం హోతి. తన్తిక్కమం కఞ్చి అవోక్కమిత్వాతి కఞ్చి పాళిక్కమం అనతిక్కమిత్వా, అనుక్కమేనేవ పాళిం వణ్ణయిస్సామాతి అత్థో.

సుత్తన్తికానం వచనానమత్థన్తి వేరఞ్జకణ్డాదీసు ఆగతానం ఝానకథాదీనం సుత్తన్తవచనానం సీహళట్ఠకథాసు ‘‘సుత్తన్తికానం భారో’’తి వత్వా అవణ్ణితబ్బట్ఠానం అత్థం తంతంసుత్తానురూపం సబ్బసో పరిదీపయిస్సామాతి అధిప్పాయో. హేస్సతీతి భవిస్సతి, కరీయిస్సతీతి వా అత్థో. ఏత్థ చ పఠమస్మిం అత్థవికప్పే ‘‘భాసన్తరపరిచ్చాగాదికం చతుబ్బిధం కిచ్చం నిప్ఫాదేత్వా సుత్తన్తికానం వచనానమత్థం పరిదీపయన్తీ అయం వణ్ణనా భవిస్సతీ’’తి వణ్ణనావసేన సమానకత్తుకతా వేదితబ్బా. పచ్ఛిమస్మిం అత్థవికప్పే పన ‘‘హేట్ఠా వుత్తభాసన్తరపరిచ్చాగాదికం కత్వా సుత్తన్తికానం వచనానమత్థం పరిదీపయన్తీ అయం వణ్ణనా అమ్హేహి కరీయిస్సతీ’’తి ఏవం ఆచరియవసేన సమానకత్తుకతా వేదితబ్బా.

గన్థారమ్భకథావణ్ణనానయో నిట్ఠితో.

బాహిరనిదానకథా

ఇదాని ¶ సంవరవినయపహానవినయాదీసు బహూసు వినయేసు అత్తనా ‘‘తం వణ్ణయిస్సం వినయ’’న్తి ఏవం సంవణ్ణేతబ్బభావేన పటిఞ్ఞాతం వినయం దస్సేన్తో ఆహ తత్థాతిఆది. తత్థ తత్థాతి యథావుత్తాసు గాథాసు. తావ-సద్దో పఠమన్తి ఇమస్మిం అత్థే దట్ఠబ్బో, తేన పఠమం వినయం వవత్థపేత్వా ¶ పచ్ఛా తస్స వణ్ణనం కరిస్సామాతి దీపేతి. వవత్థపేతబ్బోతి నియమేతబ్బో. తేనేతం వుచ్చతీతి యస్మా వవత్థపేతబ్బో, తేన హేతునా ఏతం వినయో నామాతిఆదికం నియామకవచనం వుచ్చతీతి అత్థో. అస్సాతి వినయస్స. మాతికాతి ఉద్దేసో. సో హి నిద్దేసపదానం జననీఠానే ఠితత్తా మాతా వియాతి ‘‘మాతికా’’తి వుచ్చతి.

ఇదాని సంవణ్ణేతబ్బమత్థం మాతికం పట్ఠపేత్వా దస్సేన్తో ఆహ వుత్తం యేనాతిఆది. ఇదం వుత్తం హోతి – ఏతం తేన సమయేన బుద్ధో భగవా వేరఞ్జాయం విహరతీతిఆదినిదానవచనపటిమణ్డితం వినయపిటకం యేన పుగ్గలేన వుత్తం, యస్మిం కాలే వుత్తం, యస్మా కారణా వుత్తం, యేన ధారితం, యేన చ ఆభతం, యేసు పతిట్ఠితం, ఏతం యథావుత్తవిధానం వత్వా తతో తేన సమయేనాతిఆదిపాఠస్స అత్థం అనేకప్పకారతో దస్సేన్తో వినయస్స అత్థవణ్ణనం కరిస్సామీతి.

ఏత్థ చ వుత్తం యేన యదా యస్మాతి ఇదం వచనం తేన సమయేన బుద్ధో భగవాతిఆదినిదానవచనమత్తం అపేక్ఖిత్వా వత్తుకామోపి విసుం అవత్వా ‘‘నిదానేన ఆదికల్యాణం, ఇదమవోచాతి నిగమనేన పరియోసానకల్యాణ’’న్తి వచనతో నిదాననిగమనానిపి సత్థుదేసనాయ అనువిధానత్తా తదన్తోగధానేవాతి నిదానస్సాపి వినయపాళియంయేవ అన్తోగధత్తా వుత్తం యేన యదా యస్మాతి ఇదమ్పి వినయపిటకసమ్బన్ధంయేవ కత్వా మాతికం ఠపేతి. మాతికాయ హి ఏతన్తి వుత్తం వినయపిటకంయేవ సామఞ్ఞతో సబ్బత్థ సమ్బన్ధముపగచ్ఛతి.

ఇదాని పన తం విసుం నీహరిత్వా దస్సేన్తో తత్థ వుత్తం యేనాతిఆదిమాహ. తత్థాతి తేసు మాతికాపదేసు. ఇదన్తి తేన సమయేనాతిఆదినిదానవచనం. హి-సద్దో యస్మాతి అత్థో దట్ఠబ్బో, యస్మా బుద్ధస్స భగవతో అత్తపచ్చక్ఖవచనం న హోతి, తస్మాతి వుత్తం హోతి. అత్తపచ్చక్ఖవచనం న హోతీతి అత్తనా పచ్చక్ఖం కత్వా వుత్తవచనం న హోతి. అథ ¶ వా అత్తనో పచ్చక్ఖకాలే ధరమానకాలే వుత్తవచనం న హోతి. తదుభయేనాపి భగవతో వుత్తవచనం న హోతీతి అత్థో.

పఠమమహాసఙ్గీతికథావణ్ణనా

పఠమమహాసఙ్గీతి నామ చేసాతి ఏత్థ చ-సద్దో వత్తబ్బసమ్పిణ్డనత్థో, ఉపఞ్ఞాసత్థో వా, ఉపఞ్ఞాసోతి చ వాక్యారమ్భో వుచ్చతి. ఏసా హి గన్థకారానం పకతి, యదిదం కిఞ్చి వత్వా పున అపరం వత్తుమారభన్తానం చ-సద్దప్పయోగో. యథాపచ్చయం తత్థ తత్థ దేసితత్తా విప్పకిణ్ణానం ధమ్మవినయానం ¶ సభాగత్థవసేన సఙ్గహేత్వా గాయనం కథనం సఙ్గీతి, మహావిసయత్తా పూజనీయత్తా చ మహతీ సఙ్గీతి మహాసఙ్గీతి. దుతియాదిం ఉపాదాయ చేసా ‘‘పఠమమహాసఙ్గీతీ’’తి వుత్తా. నిదదాతి దేసనం దేసకాలాదివసేన అవిదితం విదితం కత్వా నిదస్సేతీతి నిదానం, తత్థ కోసల్లత్థం.

వేనేయ్యానం మగ్గఫలుప్పత్తిహేతుభూతావ కిరియా నిప్పరియాయేన బుద్ధకిచ్చన్తి ఆహ ‘‘ధమ్మచక్కప్పవత్తనఞ్హి ఆదిం కత్వా’’తి. తత్థ సతిపట్ఠానాదిధమ్మో ఏవ పవత్తనట్ఠేన చక్కన్తి ధమ్మచక్కం, చక్కన్తి వా ఆణా, తం ధమ్మతో అనపేతత్తా ధమ్మచక్కం, ధమ్మేన ఞాయేన చక్కన్తిపి ధమ్మచక్కం. కతబుద్ధకిచ్చేతి నిట్ఠితబుద్ధకిచ్చే భగవతి లోకనాథేతి సమ్బన్ధో. కుసినారాయన్తి సమీపత్థే ఏతం భుమ్మవచనం. ఉపవత్తనే మల్లానం సాలవనేతి తస్స నగరస్స ఉపవత్తనభూతం మల్లరాజూనం సాలవనుయ్యానం దస్సేతి. తత్థ నగరం పవిసన్తా ఉయ్యానతో ఉపేచ్చ వత్తన్తి గచ్ఛన్తి ఏతేనాతి ‘‘ఉపవత్తన’’న్తి ఉయ్యానస్స చ నగరస్స చ మజ్ఝే సాలవనం వుచ్చతి. కుసినారాయ హి దక్ఖిణపచ్ఛిమదిసాయ తం ఉయ్యానం హోతి, తతో ఉయ్యానతో సాలవనరాజివిరాజితో మగ్గో పాచీనాభిముఖో గన్త్వా నగరస్స దక్ఖిణద్వారాభిముఖో ఉత్తరేన నివత్తో, తేన మగ్గేన మనుస్సా నగరం పవిసన్తి, తస్మా తం ‘‘ఉపవత్తన’’న్తి వుచ్చతి. తత్థ కిర ఉపవత్తనే అఞ్ఞమఞ్ఞసంసట్ఠవిటపానం సమ్పన్నఛాయానం సాలపన్తీనమన్తరే భగవతో పరినిబ్బానమఞ్చో పఞ్ఞత్తో, తం సన్ధాయ వుత్తం ‘‘యమకసాలానమన్తరే’’తి. ఉపాదీయతి కమ్మకిలేసేహీతి ఉపాది, విపాకక్ఖన్ధా కటత్తా చ రూపం. తదేవ కమ్మకిలేసేహి సమ్మా అప్పహీనతాయ సేసో, నత్థి ఏత్థ ఉపాదిసేసోతి అనుపాదిసేసా, నిబ్బానధాతు, తాయ. ఇత్థమ్భూతలక్ఖణే ¶ చాయం కరణనిద్దేసో. పరినిబ్బానేతి నిమిత్తత్థే భుమ్మం, పరినిబ్బానహేతు తస్మిం ఠానే సన్నిపతితానన్తి అత్థో. సఙ్ఘస్స థేరో జేట్ఠో సఙ్ఘత్థేరో. ఏత్థ చ సఙ్ఘసద్దస్స భిక్ఖుసతసహస్ససద్దసాపేక్ఖత్తేపి గమకత్తా థేరసద్దేన సమాసో యథా దేవదత్తస్స గరుకులన్తి. ఆయస్మా మహాకస్సపో ధమ్మవినయసఙ్గాయనత్థం భిక్ఖూనం ఉస్సాహం జనేసీతి సమ్బన్ధో.

తథా ఉస్సాహం జననస్స కారణమాహ సత్తాహపరినిబ్బుతేతిఆది. సత్త అహాని సమాహటాని సత్తాహం, సత్తాహం పరినిబ్బుతస్స అస్సాతి సత్తాహపరినిబ్బుతో, సత్తాహపరినిబ్బుతే సుభద్దేన వుడ్ఢపబ్బజితేన వుత్తవచనమనుస్సరన్తోతి సమ్బన్ధో. అలం, ఆవుసోతిఆదినా తేన వుత్తవచనం దస్సేతి. తత్థ అలన్తి పటిక్ఖేపవచనం. తేన మహాసమణేనాతి నిస్సక్కే కరణవచనం, తతో మహాసమణతో సుట్ఠు ముత్తా మయన్తి అత్థో, ఉపద్దుతా చ హోమ తదాతి అధిప్పాయో, హోమాతి వా అతీతత్థే వత్తమానవచనం, అహుమ్హాతి అత్థో. ఠానం ఖో పనేతం విజ్జతీతి తిట్ఠతి ఏత్థ ఫలం తదాయత్తవుత్తితాయాతి ¶ ఠానం, హేతు. ఖోతి అవధారణే, ఏతం కారణం విజ్జతేవ, నో న విజ్జతీతి అత్థో. కిం తం కారణన్తి? ఆహ యం పాపభిక్ఖూతిఆది. ఏత్థ యన్తి నిపాతమత్తం, కారణనిద్దేసో వా, యేన కారణేన అన్తరధాపేయ్యుం, తదేతం కారణం విజ్జతీతి అత్థో. అతీతో అతిక్కన్తో సత్థా ఏత్థ, ఏతస్సాతి వా అతీతసత్థుకం, పావచనం. పధానం వచనం పావచనం, ధమ్మవినయన్తి వుత్తం హోతి. పక్ఖం లభిత్వాతి అలజ్జీపక్ఖం లభిత్వా. న చిరస్సేవాతి న చిరేనేవ. యావ చ ధమ్మవినయో తిట్ఠతీతి యత్తకం కాలం ధమ్మో చ వినయో చ లజ్జీపుగ్గలేసు తిట్ఠతి.

వుత్తఞ్హేతం భగవతాతి పరినిబ్బానమఞ్చే నిపన్నేన భగవతా వుత్తన్తి అత్థో. దేసితో పఞ్ఞత్తోతి సుత్తాభిధమ్మపిటకసఙ్గహితస్స ధమ్మస్స చేవ వినయపిటకసఙ్గహితస్స వినయస్స చ అతిసజ్జనం పబోధనం దేసనా. తస్సేవ పకారతో ఞాపనం అసఙ్కరతో ఠపనం పఞ్ఞాపనం. సో వో మమచ్చయేన సత్థాతి సో ధమ్మవినయో తుమ్హాకం మమచ్చయేన సత్థా మయి పరినిబ్బుతే సత్థుకిచ్చం సాధేస్సతి. సాసనన్తి పరియత్తిపటిపత్తిపటివేధవసేన తివిధం సాసనం, నిప్పరియాయతో పన సత్తత్తింస బోధిపక్ఖియధమ్మా. అద్ధనియన్తి అద్ధానక్ఖమం, తదేవ చిరట్ఠితికం అస్స భవేయ్యాతి సమ్బన్ధో.

ఇదాని ¶ సమ్మాసమ్బుద్ధేన అత్తనో కతం అనుగ్గహవిసేసం విభావేన్తో ఆహ యఞ్చాహం భగవతాతిఆది. తత్థ యఞ్చాహన్తి ఏతస్స అనుగ్గహితోతి ఏతేన సమ్బన్ధో. తత్థ యన్తి యస్మా, యేన కారణేనాతి వుత్తం హోతి. కిరియాపరామసనం వా ఏతం, తేన అనుగ్గహితోతి ఏత్థ అనుగ్గహణం పరామసతి. ధారేస్ససీతిఆదికం భగవతా మహాకస్సపత్థేరేన సద్ధిం చీవరపరివత్తనం కాతుకామేన వుత్తవచనం. ధారేస్ససి పన మే త్వం కస్సపాతి ‘‘కస్సప, త్వం ఇమాని పరిభోగజిణ్ణాని పంసుకూలాని పారుపితుం సక్ఖిస్ససీ’’తి వదతి, తఞ్చ ఖో న కాయబలం సన్ధాయ, పటిపత్తిపూరణం పన సన్ధాయ ఏవమాహ. సాణాని పంసుకూలానీతి మతకళేవరం పలివేఠేత్వా ఛడ్డితాని తుమ్బమత్తే కిమయో పప్ఫోటేత్వా గహితాని సాణవాకమయాని పంసుకూలచీవరాని. రథికాదీనం యత్థ కత్థచి పంసూనం ఉపరి ఠితత్తా అబ్భుగ్గతట్ఠేన తేసు కూలమివాతి పంసుకూలం. అథ వా పంసు వియ కుచ్ఛితభావం ఉలతి గచ్ఛతీతి పంసుకూలన్తి పంసుకూలసద్దస్స అత్థో దట్ఠబ్బో. నిబ్బసనానీతి నిట్ఠితవసనకిచ్చాని, పరిభోగజిణ్ణానీతి అత్థో. ఏకమేవ తం చీవరం అనేకావయవత్తా బహువచనం కతం. సాధారణపరిభోగేనాతి అత్తనా సమానపరిభోగేన, సాధారణపరిభోగేన చ సమసమట్ఠపనేన చ అనుగ్గహితోతి సమ్బన్ధో.

ఇదాని ¶ నవానుపుబ్బవిహారఛళభిఞ్ఞాప్పభేదే ఉత్తరిమనుస్సధమ్మే అత్తనా సమసమట్ఠపనత్థాయ భగవతా వుత్తం కస్సపసంయుత్తే (సం. ని. ౨.౧౫౨) ఆగతం పాళిం పేయ్యాలముఖేన ఆదిగ్గహణేన చ సఙ్ఖిపిత్వా దస్సేన్తో ఆహ అహం, భిక్ఖవేతిఆది. తత్థ యావదే ఆకఙ్ఖామీతి యావదేవ ఆకఙ్ఖామి, యత్తకం కాలం ఇచ్ఛామీతి అత్థో, ‘‘యావదేవా’’తిపి పాఠో. నవానుపుబ్బవిహారఛళభిఞ్ఞాప్పభేదేతి ఏత్థ నవానుపుబ్బవిహారో నామ అనుపటిపాటియా సమాపజ్జితబ్బభావతో ఏవంసఞ్ఞితా నిరోధసమాపత్తియా సహ అట్ఠ రూపారూపసమాపత్తియో. ఛళభిఞ్ఞా నామ ఆసవక్ఖయఞాణేన సద్ధిం పఞ్చాభిఞ్ఞాయో. అత్తనా సమసమట్ఠపనేనాతి ‘‘అహం యత్తకం కాలం యత్తకే సమాపత్తివిహారే అభిఞ్ఞాయో చ వళఞ్జేమి, తథా కస్సపోపీ’’తి ఏవం యథావుత్తఉత్తరిమనుస్సధమ్మే అత్తనా సమసమం కత్వా ఠపనేన, ఇదఞ్చ ఉత్తరిమనుస్సధమ్మసామఞ్ఞేన థేరస్స పసంసామత్తేన వుత్తం, న ¶ భగవతా సద్ధిం సబ్బథా సమతాయ. భగవతో హి గుణవిసేసం ఉపాదాయ సావకా పచ్చేకబుద్ధా చ కలమ్పి కలభాగమ్పి న ఉపేన్తి, తస్స కిమఞ్ఞం ఆణణ్యం భవిస్సతి అఞ్ఞత్ర ధమ్మవినయసఙ్గాయనాతి అధిప్పాయో. తత్థ తస్సాతి తస్స అనుగ్గహస్స, తస్స మేతి వా అత్థో గహేతబ్బో. పోత్థకేసు హి కేసుచి ‘‘తస్స మే’’తి పాఠో దిస్సతి. ఆణణ్యం అణణభావో. సకకవచఇస్సరియానుప్పదానేనాతి ఏత్థ చీవరస్స నిదస్సనవసేన కవచస్సేవ గహణం కతం, సమాపత్తియా నిదస్సనవసేన ఇస్సరియం గహితం.

ఇదాని యథావుత్తమత్థం పాళియా విభావేన్తో ఆహ యథాహాతిఆది. తత్థ ఏకమిదాహన్తి ఏత్థ ఇదన్తి నిపాతమత్తం. ఏకం సమయన్తి ఏకస్మిం సమయేతి అత్థో. పావాయాతి పావానగరతో. అద్ధానమగ్గప్పటిపన్నోతి దీఘమగ్గప్పటిపన్నో. దీఘపరియాయో హేత్థ అద్ధానసద్దో. సబ్బం సుభద్దకణ్డం విత్థారతో వేదితబ్బన్తి పఞ్చసతికక్ఖన్ధకే ఆగతం సుభద్దకణ్డం ఇధ ఆనేత్వా విత్థారేతబ్బం.

తతో పరన్తి సుభద్దకణ్డతో పరం. సబ్బం సుభద్దకణ్డం విత్థారతో వేదితబ్బన్తి ఇమినా ‘‘యం న ఇచ్ఛిస్సామ, న తం కరిస్సామా’’తి ఏతం పరియన్తం సుభద్దకణ్డపాళిం దస్సేత్వా ఇదాని అవసేసం ఉస్సాహజననప్పకారప్పవత్తం పాళిమేవ దస్సేన్తో హన్ద మయం ఆవుసోతిఆదిమాహ. తత్థ పురే అధమ్మో దిప్పతీతి ఏత్థ ‘‘అధమ్మో నామ దసకుసలకమ్మపథపటిపక్ఖభూతో అధమ్మో’’తి సారత్థదీపనియం (సారత్థ. టీ. ౧.పఠమమహాసఙ్గీతికథావణ్ణనా) వుత్తం. ధమ్మసఙ్గహణత్థం ఉస్సాహజననప్పసఙ్గత్తా పన ధమ్మవినయానం అసఙ్గాయనహేతుదోసగణో సమ్భవతి, సో ఏవ ఏత్థ అధమ్మో దిప్పతి తప్పటిపక్ఖో ధమ్మో చ పటిబాహీయతీతి వత్తబ్బం. అపి చ ‘‘అధమ్మవాదినో బలవన్తో హోన్తి ధమ్మవాదినో దుబ్బలా హోన్తీ’’తి వుచ్చమానత్తా యేన అధమ్మేన తే సుభద్దవజ్జిపుత్తకాదయో అధమ్మవాదినో, యేన చ ధమ్మేన ఇతరే ధమ్మవాదినోవ హోన్తి. తేయేవ ఇధ ‘‘అధమ్మో’’ ¶ ‘‘ధమ్మో’’తి చ వత్తబ్బా. తస్మా సీలవిపత్తిఆదిహేతుకో పాపిచ్ఛతాదిదోసగణో అధమ్మో, తప్పటిపక్ఖో సీలసమ్పదాదిహేతుకో అప్పిచ్ఛతాదిగుణసమూహో ధమ్మోతి చ గహేతబ్బం. పురే దిప్పతీతి అపి నామ దిప్పతి. అథ వా యావ అధమ్మో ధమ్మం పటిబాహితుం సమత్థో హోతి, తతో పురేతరమేవాతి ¶ అత్థో. దిప్పతీతి దిప్పిస్సతి. పురేసద్దయోగేన హి అనాగతత్థే అయం వత్తమానప్పయోగో, యథా పురా వస్సతి దేవోతి. అవినయోతి పహానవినయాదీనం పటిపక్ఖభూతో అవినయో.

తేన హీతి ఉయ్యోజనత్థే నిపాతో. సకలనవఙ్గసత్థుసాసనపరియత్తిధరేతి సకలం సుత్తగేయ్యాదినవఙ్గం ఏత్థ, ఏతస్స వా అత్థీతి సకలనవఙ్గం, సత్థుసాసనం. అత్థకామేన పరియాపుణితబ్బతో దిట్ఠధమ్మికాదిపురిసత్థపరియత్తిభావతో చ ‘‘పరియత్తీ’’తి తీణి పిటకాని వుచ్చన్తి, తం సకలనవఙ్గసత్థుసాసనసఙ్ఖాతం పరియత్తిం ధారేన్తీతి సకలనవఙ్గసత్థుసాసనపఅయత్తిధరా, తాదిసేతి అత్థో. సమథభావనాసినేహాభావేన సుక్ఖా లూఖా అసినిద్ధా విపస్సనా ఏతేసన్తి సుక్ఖవిపస్సకా. తిపిటకసబ్బపరియత్తిప్పభేదధరేతి తిణ్ణం పిటకానం సమాహారో తిపిటకం, తదేవ నవఙ్గాదివసేన అనేకభేదభిన్నం సబ్బం పరియత్తిప్పభేదం ధారేన్తీతి తిపిటకసబ్బపరియత్తిప్పభేదధరా.

కిస్స పనాతి కస్మా పన. సిక్ఖతీతి సేక్ఖో. తమేవాహ ‘‘సకరణీయో’’తి. ఉపరిమగ్గత్తయకిచ్చస్స అపరియోసితత్తా సకిచ్చోతి అత్థో. అస్సాతి అనేన. బహుకారత్తాతి బహుపకారత్తా. అస్సాతి భవేయ్య. అతివియ విస్సత్థోతి అతివియ విస్సాసికో. నన్తి ఆనన్దత్థేరం ఓవదతీతి సమ్బన్ధో. ఆనన్దత్థేరస్స కదాచి అసఞ్ఞతాయ నవకాయ సద్ధివిహారికపరిసాయ జనపదచారికాచరణం, తేసఞ్చ సద్ధివిహారికానం ఏకక్ఖణే ఉప్పబ్బజ్జనఞ్చ పటిచ్చ మహాకస్సపత్థేరో తం నిగ్గణ్హన్తో ఏవమాహ ‘‘న వాయం కుమారకో మత్తమఞ్ఞాసీ’’తి. ఏత్థ చ వా-సద్దో పదపూరణో, అయం కుమారో అత్తనో పమాణం న పటిజానాతీతి థేరం తజ్జేన్తో ఆహ. తత్రాతి ఏవం సతి.

కిఞ్చాపి సేక్ఖోతి ఇదం న సేక్ఖానం అగతిగమనసబ్భావేన వుత్తం, అసేక్ఖానఞ్ఞేవ పన ఉచ్చినిత్వా గహితత్తాతి దట్ఠబ్బం. తస్మా ‘‘కిఞ్చాపి సేక్ఖో, తథాపి థేరో ఆయస్మన్తమ్పి ఆనన్దం ఉచ్చినతూ’’తి ఏవమేత్థ సమ్బన్ధో వేదితబ్బో, న పన కిఞ్చాపి సేక్ఖో, తథాపి అభబ్బో అగతిం గన్తున్తి యోజేతబ్బం. అభబ్బోతిఆది పనస్స సభావకథనం. తత్థ ¶ ఛన్దాతి ఛన్దేన సినేహేన. అగతిం గన్తున్తి అకత్తబ్బం కాతుం. పరియత్తోతి అధీతో ఉగ్గహితో.

రాజగహం ¶ ఖో మహాగోచరన్తి ఏత్థ గావో చరన్తి ఏత్థాతి గోచరో, గున్నం గోచరట్ఠానం. గోచరో వియాతి గోచరో, భిక్ఖాచరణట్ఠానం. సో మహన్తో అస్సాతి మహాగోచరం, రాజగహం. ఉక్కోటేయ్యాతి నివారేయ్య.

సత్తసు సాధుకీళనదివసేసూతి ఏత్థ సంవేగవత్థుం కిత్తేత్వా కిత్తేత్వా సాధుకం ఏవ పూజావసేన కీళనతో సాధుకీళనం. ఉపకట్ఠాతి ఆసన్నా. వస్సం ఉపనేతి ఉపగచ్ఛతి ఏత్థాతి వస్సూపనాయికా.

తత్ర సుదన్తి తస్సం సావత్థియం, సుదన్తి నిపాతమత్తం. ఉస్సన్నధాతుకన్తి ఉపచితపిత్తసేమ్హాదిధాతుకం. సమస్సాసేతున్తి సన్తప్పేతుం. దుతియదివసేతి జేతవనవిహారం పవిట్ఠదివసతో దుతియదివసేతి వదన్తి. విరిచ్చతి ఏతేనాతి విరేచనం. ఓసధపరిభావితం ఖీరమేవ విరేచనన్తి ఖీరవిరేచనం. యం సన్ధాయాతి యం భేసజ్జపానం సన్ధాయ వుత్తం. భేసజ్జమత్తాతి అప్పమత్తకం భేసజ్జం. అప్పత్థో హి అయం మత్తా-సద్దో మత్తా సుఖపరిచ్చాగాతిఆదీసు (ధ. ప. ౨౯౦) వియ.

ఖణ్డఫుల్లప్పటిసఙ్ఖరణన్తి ఏత్థ ఖణ్డన్తి ఛిన్నం, ఫుల్లన్తి భిన్నం, తేసం పటిసఙ్ఖరణం అభినవకరణం.

పరిచ్ఛేదవసేన వేదియతి దిస్సతీతి పరివేణం. తత్థాతి తేసు విహారేసు ఖణ్డఫుల్లప్పటిసఙ్ఖరణన్తి సమ్బన్ధో. పఠమం మాసన్తి వస్సానస్స పఠమం మాసం, అచ్చన్తసంయోగే చేతం ఉపయోగవచనం. సేనాసనవత్తానం బహూనం పఞ్ఞత్తత్తా, సేనాసనక్ఖన్ధకే (చూళవ. ౨౯౪ ఆదయో) సేనాసనపటిబద్ధానం బహూనం కమ్మానం విహితత్తా ‘‘భగవతా…పే… వణ్ణిత’’న్తి వుత్తం.

దుతియదివసేతి ‘‘ఖణ్డఫుల్లప్పటిసఙ్ఖరణం కరోమా’’తి చిన్తితదివసతో దుతియదివసే. వస్సూపనాయికదివసేయేవ తే ఏవం చిన్తేసుం. సిరియా నికేతనమివాతి సిరియా నివాసనట్ఠానం వియ. ఏకస్మిం పానీయతిత్థే సన్నిపతన్తా పక్ఖినో వియ సబ్బేసం జనానం చక్ఖూని మణ్డపేయేవ నిపతన్తీతి వుత్తం ‘ఏకనిపాతతిత్థమివ చ దేవమనుస్సనయనవిహఙ్గాన’’న్తి. లోకరామణేయ్యకన్తి లోకే రమణీయభావం, రమణం అరహతీతి వా లోకరామణేయ్యకం ¶ . దట్ఠబ్బసారమణ్డన్తి దట్ఠబ్బేసు సారం దట్ఠబ్బసారం, తతో విప్పసన్నన్తి దట్ఠబ్బసారమణ్డం. అథ వా దట్ఠబ్బో సారభూతో విసిట్ఠతరో మణ్డో ¶ మణ్డనం అలఙ్కారో ఏతస్సాతి దట్ఠబ్బసారమణ్డో, మణ్డపో. మణ్డం సూరియరస్మిం పాతి నివారేతీతి మణ్డపో. వివిధాని కుసుమదామాని చేవ ముత్తోలమ్బకాని చ వినిగ్గలన్తం వమేన్తం నిక్ఖామేన్తమివ చారు సోభనం వితానం ఏత్థాతి వివిధకుసుమదామోలమ్బకవినిగ్గలన్తచారువితానో. నానాపుప్ఫూపహారవిచిత్తసుపరినిట్ఠితభూమికమ్మత్తా ఏవ ‘‘రతనవిచిత్తమణికోట్టిమతలమివా’’తి వుత్తం. ఏత్థ చ మణియో కోట్టేత్వా కతతలం మణికోట్టిమతలం నామ, తమివాతి వుత్తం హోతి. ఆసనారహన్తి నిసీదనారహం. దన్తఖచితన్తి దన్తేహి ఖచితం.

ఆవజ్జేసీతి ఉపనామేసి. అనుపాదాయాతి తణ్హాదిట్ఠివసేన కఞ్చి ధమ్మం అగ్గహేత్వా. కథాదోసోతి కథాయ అసచ్చం నామ నత్థి.

యథావుడ్ఢన్తి వుడ్ఢపటిపాటిం అనతిక్కమిత్వా. ఏకేతి మజ్ఝిమభాణకానంయేవ ఏకే. పుబ్బే వుత్తమ్పి హి సబ్బం మజ్ఝిమభాణకా వదన్తియేవాతి వేదితబ్బం. దీఘభాణకా పన ‘‘పదసావ థేరో సన్నిపాతమాగతో’’తి వదన్తి. తేసు కేచి ‘‘ఆకాసేనా’’తి, ‘‘తే సబ్బేపి తథా తథా ఆగతదివసానమ్పి అత్థితాయ ఏకమేకం గహేత్వా తథా తథా వదింసూ’’తి వదన్తి.

కం ధురం కత్వాతి కం జేట్ఠకం కత్వా. బీజనిం గహేత్వాతి ఏత్థ బీజనీగహణం పరిసాయ ధమ్మకథికానం హత్థకుక్కుచ్చవినోదనముఖవికారపటిచ్ఛాదనత్థం ధమ్మతావసేన ఆచిణ్ణన్తి వేదితబ్బం. తేనేవ హి అచ్చన్తసఞ్ఞతప్పత్తా బుద్ధాపి సావకాపి ధమ్మకథికానం ధమ్మతాదస్సనత్థమేవ చిత్తబీజనిం గణ్హన్తి. పఠమం, ఆవుసో ఉపాలి, పారాజికం కత్థ పఞ్ఞత్తన్తి ఏత్థ కథం సఙ్గీతియా పుబ్బే పఠమభావో సిద్ధోతి? పాతిమోక్ఖుద్దేసానుక్కమాదినా పుబ్బే పఠమభావస్స సిద్ధత్తా. యేభుయ్యేన హి తీణి పిటకాని భగవతో ధరమానకాలేయేవ ఇమినా అనుక్కమేన సజ్ఝాయితాని, తేనేవ కమేన పచ్ఛాపి సఙ్గీతాని విసేసతో వినయాభిధమ్మపిటకానీతి దట్ఠబ్బం. కిస్మిం వత్థుస్మిన్తి నిమిత్తత్థే భుమ్మం. అన్తరా చ, భన్తే, రాజగహం అన్తరా చ నాళన్దన్తి రాజగహస్స చ నాళన్దాయ చ అన్తరా, వివరే మజ్ఝేతి అత్థో. అన్తరా-సద్దేన పన యుత్తత్తా ¶ ఉపయోగవచనం కతం. రాజాగారకేతి రఞ్ఞో కీళనత్థాయ కతే అగారకే. అమ్బలట్ఠికాయన్తి రఞ్ఞో ఏవంనామకం ఉయ్యానం. కేన సద్ధిన్తి ఇధ కస్మా వుత్తన్తి? యస్మా పనేతం న భగవతా ఏవ వుత్తం, రఞ్ఞాపి కిఞ్చి కిఞ్చి వుత్తమత్థి, తస్మా ‘‘కమారబ్భా’’తి అవత్వా ఏవం వుత్తన్తి దట్ఠబ్బం. వేదేహిపుత్తేనాతి అయం కోసలరఞ్ఞో ధీతాయ పుత్తో, న విదేహరఞ్ఞో ధీతాయ. యస్మా మాతా పనస్స పణ్డితా, తస్మా సా వేదేన ఞాణేన ఈహతి ఘటతి వాయమతీతి ‘‘వేదేహీ’’తి పాకటనామా జాతాతి వేదితబ్బా.

ఏవం ¶ నిమిత్తపయోజనకాలదేసదేసకకారకకరణప్పకారేహి పఠమమహాసఙ్గీతిం దస్సేత్వా ఇదాని తత్థ వవత్థాపితేసు ధమ్మవినయేసు నానప్పకారకోసల్లత్థం ఏకవిధాదిభేదే దస్సేతుం తదేతం సబ్బమ్పీతిఆదిమాహ. తత్థ అనుత్తరం సమ్మాసమ్బోధిన్తి ఏత్థ అనావరణఞాణపదట్ఠానం మగ్గఞాణం, మగ్గఞాణపదట్ఠానఞ్చ అనావరణఞాణం ‘‘సమ్మాసమ్బోధీ’’తి వుచ్చతి. పచ్చవేక్ఖన్తేన వాతి ఉదానాదివసేన పవత్తధమ్మం సన్ధాయాహ. విముత్తిరసన్తి అరహత్తఫలస్సాదం, విముత్తిసమ్పత్తికం వా అగ్గఫలనిప్ఫాదనతో, విముత్తికిచ్చం వా కిలేసానం అచ్చన్తవిముత్తిసమ్పాదనతో. అవసేసం బుద్ధవచనం ధమ్మోతి ఏత్థ యదిపి ధమ్మో ఏవ వినయోపి పరియత్తియాదిభావతో, తథాపి వినయసద్దసన్నిధానేన భిన్నాధికరణభావేన పయుత్తో ధమ్మ-సద్దో వినయతన్తివిరహితం తన్తిం దీపేతి, యథా పుఞ్ఞఞాణసమ్భారో గోబలిబద్దన్తిఆది.

అనేకజాతిసంసారన్తి ఇమిస్సా గాథాయ అయం సఙ్ఖేపత్థో – అహం ఇమస్స అత్తభావగేహస్స కారకం తణ్హావడ్ఢకిం గవేసన్తో యేన ఞాణేన తం దట్ఠుం సక్కా, తం బోధిఞాణం అనిబ్బిసం అలభన్తో ఏవ అభినీహారతో పభుతి ఏత్తకం కాలం అనేకజాతిసతసహస్ససఙ్ఖ్యం ఇమం సంసారవట్టం సన్ధావిస్సం సంసరిం, యస్మా జరాబ్యాధిమరణమిస్సతాయ జాతి నామేసా పునప్పునం ఉపగన్తుం దుక్ఖా, న చ సా తస్మిం అదిట్ఠే నివత్తతి, తస్మా తం గవేసన్తో సన్ధావిస్సన్తి అత్థో. దిట్ఠోసీతి ఇదాని మయా సబ్బఞ్ఞుతఞ్ఞాణం పటివిజ్ఝన్తేన దిట్ఠో అసి. పున గేహన్తి పున ఇమం అత్తభావసఙ్ఖాతం మమ గేహం. న కాహసీతి న కరిస్ససి. కారణమాహ సబ్బా తేతిఆది. తవ సబ్బా అవసేసకిలేసఫాసుకా మయా భగ్గా. ఇమస్స తయా కతస్స అత్తభావగేహస్స అవిజ్జాసఙ్ఖాతం కూటం కణ్ణికమణ్డలం ¶ విసఙ్ఖతం విద్ధంసితం. విసఙ్ఖారం నిబ్బానం ఆరమ్మణకరణవసేన గతం మమ చిత్తం. అహఞ్చ తణ్హానం ఖయసఙ్ఖాతం అరహత్తమగ్గఫలం అజ్ఝగా పత్తోస్మీతి అత్థో. కేచి పన ‘‘విసఙ్ఖారగతం చిత్తమేవ తణ్హానం ఖయం అజ్ఝగా’’తి ఏవమ్పి అత్థం వదన్తి.

కేచీతి ఖన్ధకభాణకా. పాటిపదదివసేతి ఇదం పచ్చవేక్ఖన్తస్స ఉప్పన్నాతి ఏతేన సమ్బన్ధితబ్బం, న సబ్బఞ్ఞుభావప్పత్తస్సాతి ఏతేన. సోమనస్సమయఞాణేనాతి సోమనస్ససమ్పయుత్తఞాణేన. ఆమన్తయామీతి నివేదయామి, బోధేమీతి అత్థో. అన్తరేతి అన్తరాళే, వేమజ్ఝేతి అత్థో.

సుత్తన్తపిటకన్తి యథా కమ్మమేవ కమ్మన్తం, ఏవం సుత్తమేవ సుత్తన్తన్తి వేదితబ్బం. అసఙ్గీతన్తి సఙ్గీతిక్ఖన్ధక (చూళవ. ౪౩౭ ఆదయో) కథావత్థుప్పకరణాదికం. సోళసహి వారేహి ¶ ఉపలక్ఖితత్తా ‘‘సోళస పరివారా’’తి వుత్తం. తథా హి పరివారపాళియం (పరి. ౧ ఆదయో) పఠమం పారాజికం కత్థ పఞ్ఞత్తన్తిఆదినా వుత్తం. పఞ్ఞత్తివారో కథాపత్తివారో విపత్తివారో సఙ్గహవారో సముట్ఠానవారో అధికరణవారో సమథవారో సముచ్చయవారోతి ఇమే అట్ఠ వారా, తదనన్తరం ‘‘మేథునం ధమ్మం పటిసేవనపచ్చయా పారాజికం కత్థ పఞ్ఞత్త’’న్తి (పరి. ౧౮౮) ఏవం పచ్చయమత్తవిసేసేన పున వుత్తా తేయేవ అట్ఠ వారా చాతి ఇమేసం సోళసన్నం వారానం వసేన భిక్ఖువిభఙ్గస్స చ భిక్ఖునీవిభఙ్గస్స చ పకాసితత్తా సోళసహి వారేహి ఉపలక్ఖితో పరివారో ‘‘సోళసపరివారో’’తి వుత్తోతి వేదితబ్బో.

దళ్హీకమ్మసిథిలకరణప్పయోజనాతి ఇదం లోకవజ్జపణ్ణత్తివజ్జేసు యథాక్కమం యోజేతబ్బం. సఞ్ఞమవేలం అభిభవిత్వా పవత్తో ఆచారో అజ్ఝాచారో, వీతిక్కమో. తేనాతి వివిధనయత్తాదిహేతునా. ఏతన్తి వివిధవిసేసనయత్తాతిఆదిగాథావచనం. ఏతస్సాతి వినయస్స.

ఇతరం పనాతి సుత్తం. అత్తత్థపరత్థాదిభేదేతి ఏత్థ ఆది-సద్దేన దిట్ఠధమ్మికసమ్పరాయికత్థే లోకియలోకుత్తరాదిఅత్థే చ సఙ్గణ్హాతి. వేనేయజ్ఝాసయానులోమేన వుత్తత్తాతి వినయం వియ ఇస్సరభావతో ఆణాపతిట్ఠాపనవసేన అదేసేత్వా వేనేయ్యానం అజ్ఝాసయానులోమేన చరితానురూపం వుత్తత్తా. అనుపుబ్బసిక్ఖాదివసేన అదేసేత్వా వేనేయ్యానం ¶ కాలన్తరే అభినిబ్బత్తిం దస్సేన్తో ఆహ ‘‘సస్సమివ ఫల’’న్తి. ఉపాయసమఙ్గీనంయేవ నిప్పజ్జనభావం దస్సేన్తో ‘‘ధేను వియ ఖీర’’న్తి ఆహ. న హి ధేనుం విసాణాదీసు, అకాలే వా అవిజాతం వా దోహన్తో ఖీరం పటిలభతి.

యన్తి యస్మా. ఏత్థాతి అభిధమ్మే. అభిధమ్మేతి సుపినన్తేన సుక్కవిస్సట్ఠియా అనాపత్తిభావేపి అకుసలచేతనా ఉపలబ్భతీతిఆదినా వినయపఞ్ఞత్తియా సఙ్కరవిరహితే ధమ్మే, ‘‘పుబ్బాపరవిరోధాభావతో సఙ్కరవిరహితే ధమ్మే’’తిపి వదన్తి. ఆరమ్మణాదీహీతి ఆరమ్మణసమ్పయుత్తకమ్మద్వారపటిపదాదీహి. లక్ఖణీయత్తాతి సఞ్జానితబ్బత్తా. యం పనేత్థ అవిసిట్ఠన్తి ఏత్థ వినయపిటకన్తిఆదీసు తీసు సద్దేసు యం అవిసిట్ఠం సమానం, తం పిటకసద్దన్తి అత్థో. మా పిటకసమ్పదానేనాతి పాళిసమ్పదానవసేన మా గణ్హిత్థాతి వుత్తం హోతి. యథావుత్తేనాతి ఏవం దువిధత్థేనాతిఆదినా వుత్తప్పకారేన.

దేసనాసాసనకథాభేదన్తి ఏత్థ దేసనాభేదం సాసనభేదం కథాభేదన్తి భేదసద్దో పచ్చేకం యోజేతబ్బో. భేదన్తి చ నానత్తన్తి అత్థో. తేసూతి పిటకేసు. సిక్ఖా చ పహానాని చ గమ్భీరభావో ¶ చ సిక్ఖాపహానగమ్భీరభావో, తఞ్చ యథారహం పరిదీపయేతి అత్థో. పరియత్తిభేదన్తి పరియాపుణనభేదం విభావయేతి సమ్బన్ధో. యహిం యస్మిం వినయాదికే యం సమ్పత్తిఞ్చ విపత్తిఞ్చ యథా పాపుణాతి, తమ్పి సబ్బం విభావయేతి సమ్బన్ధో. అథ వా యం పరియత్తిభేదం సమ్పత్తిం విపత్తిఞ్చ యహిం యథా పాపుణాతి, తమ్పి సబ్బం విభావయేతి యోజేతబ్బం. పరిదీపనా విభావనా చాతి హేట్ఠా గాథాసు వుత్తస్స అనురూపతో వుత్తం, అత్థతో పన ఏకమేవ.

ఆణారహేనాతి ఆణం పణేతుం అరహతీతి ఆణారహో, భగవా సమ్మాసమ్బుద్ధత్తా. సో హి మహాకారుణికతాయ చ అవిపరీతతో దేసకభావేన పమాణవచనత్తా చ ఆణం పణేతుం అరహతి. వోహారపరమత్థానమ్పి సమ్భవతో ఆహ ‘‘ఆణాబాహుల్లతో’’తి. ఇతో పరేసుపి ఏసేవ నయో. పఠమన్తి వినయపిటకం. పచురాపరాధా సేయ్యసకత్థేరాదయో. తే హి దోసబాహుల్లతో ‘‘పచురాపరాధా’’తి వుత్తా ¶ . పచురో బహుకో బహులో అపరాధో దోసో వీతిక్కమో యేసన్తే పచురాపరాధా. అనేకజ్ఝాసయాతిఆదీసు ఆసయోవ అజ్ఝాసయో, సో చ అత్థతో దిట్ఠి ఞాణఞ్చ. చరియాతి రాగచరియాదికా ఛ మూలచరియా. అథ వా చరియాతి చరితం, తం సుచరితదుచ్చరితవసేన దువిధం. అధిముత్తి నామ సత్తానం పుబ్బపరిచయవసేన అభిరుచి, సా దువిధా హీనపణీతభేదేన. యథానులోమన్తి అజ్ఝాసయాదీనం అనురూపం. యథాధమ్మన్తి ధమ్మసభావానురూపం.

సంవరాసంవరోతి ఏత్థ ఖుద్దకో మహన్తో చ సంవరోతి అత్థో. వుడ్ఢిఅత్థో హేత్థ అ-కారో. దిట్ఠివినివేఠనాతి దిట్ఠియా విమోచనం. సుత్తన్తపాళియం వివిచ్చేవ కామేహీతిఆదినా (దీ. ని. ౧.౨౨౬; సం. ని. ౨.౧౫౨) సమాధిదేసనాబాహుల్లతో సుత్తన్తపిటకే ‘‘అధిచిత్తసిక్ఖా’’తి వుత్తం. వీతిక్కమప్పహానం కిలేసానన్తి సంకిలేసధమ్మానం, కమ్మకిలేసానం వా యో కాయవచీద్వారేహి వీతిక్కమో, తస్స పహానం. అనుసయవసేన సన్తానమనువత్తన్తా కిలేసా పరియుట్ఠితాపి సీలభేదవసేన వీతిక్కమితుం న లభన్తీతి ఆహ ‘‘వీతిక్కమపటిపక్ఖత్తా సీలస్సా’’తి. పరియుట్ఠానప్పహానన్తి ఓకాసదానవసేన చిత్తే కుసలప్పవత్తిం పరియాదియిత్వా సముప్పత్తివసేన ఠానం పరియుట్ఠానం, తస్స పహానం. అనుసయప్పహానన్తి అరియమగ్గేన అప్పహీనభావేన సన్తానే కారణలాభే ఉప్పజ్జనారహా థామగతా కామరాగాదయో సత్త కిలేసా సన్తానే అను అను సయనతో అనుసయా నామ, తేసం పహానం.

తదఙ్గప్పహానన్తి తేన తేన దానసీలాదికుసలఙ్గేన తస్స తస్స అకుసలఙ్గస్స పహానం తదఙ్గప్పహానం. దుచ్చరితసంకిలేసస్స పహానన్తి కాయవచీదుచ్చరితమేవ యత్థ ఉప్పజ్జతి, తం సన్తానం సమ్మా ¶ కిలేసేతి ఉపతాపేతీతి సంకిలేసో, తస్స తదఙ్గవసేన పహానం. సమాధిస్స కామచ్ఛన్దపటిపక్ఖత్తా సుత్తన్తపిటకే తణ్హాసంకిలేసస్స పహానం వుత్తం. అత్తాదిసుఞ్ఞసభావధమ్మప్పకాసనతో అభిధమ్మపిటకే దిట్ఠిసంకిలేసస్స పహానం వుత్తం.

ఏకమేకస్మిఞ్చేత్థాతి ఏత్థ ఏతేసు తీసు పిటకేసు ఏకేకస్మిం పిటకేతి అత్థో. ధమ్మోతి పాళీతి ఏత్థ ధమ్మస్స సీలాదివిసిట్ఠత్థయోగతో, బుద్ధానం సభావనిరుత్తిభావతో చ పకట్ఠానం ఉక్కట్ఠానం వచనప్పబన్ధానం ¶ ఆళి పన్తీతి పాళి, పరియత్తిధమ్మో. సమ్ముతిపరమత్థభేదస్స అత్థస్స అనురూపవాచకభావేన పరమత్థసద్దేసు ఏకన్తేన భగవతా మనసా వవత్థాపితో నామపఞ్ఞత్తిప్పబన్ధో పాళిధమ్మో నామ. దేసనాయ ధమ్మస్స చ కో విసేసోతి చే? యథావుత్తనయేన మనసా వవత్థాపితధమ్మస్స పరేసం బోధనభావేన అతిసజ్జనా వాచాయ పకాసనా ‘‘దేసనా’’తి వేదితబ్బా. తేనాహ – ‘‘దేసనాతి తస్సా మనసా వవత్థాపితాయ పాళియా దేసనా’’తి. తదుభయమ్పి పన పరమత్థతో సద్దో ఏవ పరమత్థవినిముత్తాయ సమ్ముతియా అభావా. ఇమమేవ నయం గహేత్వా కేచి ఆచరియా ‘‘ధమ్మో చ దేసనా చ పరమత్థతో సద్దో ఏవా’’తి వోహరన్తి, తేపి అనుపవజ్జాయేవ. యథా ‘‘కామావచరపటిసన్ధివిపాకా పరిత్తారమ్మణా’’తి వుచ్చన్తి, ఏవంసమ్పదమిదం దట్ఠబ్బం. న హి ‘‘కామావచరపటిసన్ధివిపాకా నిబ్బత్తితపరమత్థవిసయాయేవా’’తి సక్కా వత్తుం ఇత్థిపురిసాదిఆకారపరివితక్కపుబ్బకానం రాగాదిఅకుసలానం మేత్తాదికుసలానఞ్చ ఆరమ్మణం గహేత్వాపి సముప్పజ్జనతో. పరమత్థధమ్మమూలకత్తా పనస్స పరికప్పస్స పరమత్థవిసయతా సక్కా పఞ్ఞపేతుం, ఏవమిధాపీతి దట్ఠబ్బం. తీసుపి చేతేసు ఏతే ధమ్మత్థదేసనాపటివేధా గమ్భీరాతి సమ్బన్ధో. ఏత్థ చ పిటకావయవానం ధమ్మాదీనం వుచ్చమానో గమ్భీరభావో తంసముదాయస్స పిటకస్సాపి వుత్తో యేవాతి దట్ఠబ్బో. దుక్ఖేన ఓగయ్హన్తి, దుక్ఖో వా ఓగాహో ఓగాహనం అన్తోపవిసనమేతేసూతి దుక్ఖోగాహా. ఏత్థాతి ఏతేసు పిటకేసు, నిద్ధారణే చేతం భుమ్మవచనం.

హేతునో ఫలం హేతుఫలం. ధమ్మాభిలాపోతి అత్థబ్యఞ్జనకో అవిపరీతాభిలాపో. విసయతో అసమ్మోహతో చాతి లోకియలోకుత్తరానం యథాక్కమం అవబోధప్పకారదస్సనం, ఏతస్స అవబోధోతి ఇమినా సమ్బన్ధో. లోకియో హి ధమ్మత్థాదిం ఆలమ్బిత్వావ పవత్తనతో విసయతో అవబోధోతి వుచ్చతి. లోకుత్తరో పన నిబ్బానారమ్మణతాయ తం అనాలమ్బమానోపి తబ్బిసయమోహవిద్ధంసనేన ధమ్మాదీసు పవత్తనతో అసమ్మోహతో అవబోధోతి వుచ్చతి. అత్థానురూపం ధమ్మేసూతి కారియానురూపం కారణేసూతి అత్థో. పఞ్ఞత్తిపథానురూపం పఞ్ఞత్తీసూతి ఛబ్బిధనామపఞ్ఞత్తియా పథో పఞ్ఞత్తిపథో, తస్స అనురూపం పఞ్ఞత్తీసూతి అత్థో.

ధమ్మజాతన్తి ¶ ¶ కారణప్పభేదో కారణమేవ వా. అత్థజాతన్తి కారియప్పభేదో, కారియమేవ వా. యా చాయం దేసనాతి సమ్బన్ధో. యో చేత్థాతి ఏతాసు ధమ్మత్థదేసనాసు యో పటివేధోతి అత్థో. ఏత్థాతి ఏతేసు తీసు పిటకేసు.

అలగద్దూపమాతి ఏత్థ అలగద్దసద్దేన అలగద్దగ్గహణం వుచ్చతి వీణావాదనం వీణాతిఆదీసు వియ, గహణఞ్చేత్థ యథా డంసతి, తథా దుగ్గహణం దట్ఠబ్బం, ఇతరగ్గహణే విరోధాభావా. తస్మా అలగద్దస్స గహణం ఉపమా ఏతిస్సాతి అలగద్దూపమా. అలగద్దోతి చేత్థ ఆసివిసో వుచ్చతి. సో హి అలం పరియత్తో, జీవితహరణసమత్థో వా విససఙ్ఖాతో గదో అస్సాతి ‘‘అలంగదో’’తి వత్తబ్బే ‘‘అలగద్దో’’తి వుచ్చతి.

వట్టతో నిస్సరణం అత్థో పయోజనం ఏతిస్సాతి నిస్సరణత్థా. భణ్డాగారికో వియాతి భణ్డాగారికో, ధమ్మరతనానుపాలకో, తస్స అత్థనిరపేక్ఖస్స పరియత్తి భణ్డాగారికపరియత్తి. దుగ్గహితానీతి దుట్ఠు గహితాని. తేనాహ ‘‘ఉపారమ్భాదిహేతు పరియాపుటా’’తి. ఏత్థ చ ఉపారమ్భో నామ పరియత్తిం నిస్సాయ పరవమ్భనం. ఆది-సద్దేన ఇతివాదప్పమోక్ఖలాభసక్కారాదిం సఙ్గణ్హాతి. యం సన్ధాయాతి యం పరియత్తిదుగ్గహణం సన్ధాయ. వుత్తన్తి అలగద్దూపమసుత్తే (మ. ని. ౧.౨౩౮) వుత్తం. తఞ్చస్స అత్థం నానుభోన్తీతి తఞ్చ అస్స ధమ్మస్స సీలపరిపూరణాదిసఙ్ఖాతం అత్థం ఏతే దుగ్గహితగాహినో నానుభోన్తి న విన్దన్తి. పటివిద్ధాకుప్పోతి పటివిద్ధఅరహత్తఫలో.

ఇదాని తీసు పిటకేసు యథారహం సమ్పత్తివిపత్తియో నిద్ధారేత్వా దస్సేన్తో ఆహ వినయే పనాతిఆది. తత్థ తాసంయేవాతి అవధారణం ఛళభిఞ్ఞాచతుపటిసమ్భిదానం వినయే పభేదవచనాభావం సన్ధాయ వుత్తం. వేరఞ్జకణ్డే (పారా. ౧౨) హి తిస్సో విజ్జావ విభత్తా. దుతియే తాసంయేవాతి అవధారణం చతస్సో పటిసమ్భిదా అపేక్ఖిత్వా కతం తిస్సన్నమ్పి విజ్జానం ఛసు అభిఞ్ఞాసు అన్తోపవిట్ఠత్తా. తాసఞ్చాతి ఏత్థ చ-సద్దేన సేసానమ్పి తత్థ అత్థిభావం దీపేతి. అభిధమ్మపిటకే హి తిస్సో విజ్జా ఛ అభిఞ్ఞా చతస్సో పటిసమ్భిదా చ వుత్తా ఏవ. పటిసమ్భిదానం తత్థేవ సమ్మా విభత్తభావం దీపేతుం తత్థేవాతి అవధారణం కతం. ఉపాదిన్నఫస్సోతి మగ్గేన మగ్గపటిపాదనఫస్సో. తేసన్తి తేసం పిటకానం. ఏతన్తి ఏతం బుద్ధవచనం.

చతుత్తింసేవ ¶ సుత్తన్తాతి గాథాయ అయమత్థయోజనా – యస్స నికాయస్స సుత్తగణనతో చతుత్తింసేవ సుత్తన్తా వగ్గసఙ్గహవసేన తయో వగ్గా యస్స సఙ్గహస్సాతి తివగ్గో సఙ్గహో, ఏస పఠమో నికాయో ఇధ దీఘనికాయోతి. అనులోమికోతి అపచ్చనీకో, అత్థానులోమనతో అన్వత్థనామోతి ¶ వుత్తం హోతి. ఏకనికాయమ్పీతి ఏకసమూహమ్పి. ఏవం చిత్తన్తి ఏవం విచిత్తం. యథయిదన్తి యథా ఇమే. పోణికచిక్ఖల్లికా ఖత్తియా, తేసం నివాసో ‘‘పోణికనికాయో చిక్ఖల్లికనికాయో’’తి వుచ్చతి. పఞ్చదసవగ్గపరిగ్గహోతి పఞ్చదసహి వగ్గేహి పరిగ్గహితో. సుత్తన్తానం సహస్సాని సత్త సుత్తసతాని చాతి పాఠే సుత్తన్తానం సత్తసహస్సాని సత్త సుత్తసతాని చాతి యోజేతబ్బం. కత్థచి పన ‘‘సత్త సుత్తసహస్సాని, సత్త సుత్తసతాని చా’’తి పాఠో. పుబ్బే నిదస్సితాతి సుత్తన్తపిటకనిద్దేసే నిదస్సితా.

వేదన్తి ఞాణం. తుట్ఠిన్తి పీతిం. ధమ్మక్ఖన్ధవసేనాతి ధమ్మరాసివసేన. ద్వాసీతిసహస్సాని బుద్ధతో గణ్హిన్తి సమ్బన్ధో. ద్వే సహస్సాని భిక్ఖుతోతి ధమ్మసేనాపతిఆదీనం భిక్ఖూనం సన్తికా తేహియేవ దేసితాని ద్వే సహస్సాని గణ్హిం. మేతి మమ హదయే, ఇతి ఆనన్దత్థేరో అత్తానం నిద్దిసతి. యే ధమ్మా మమ హదయే పవత్తినో, తే చతురాసీతిసహస్సానీతి యోజనా. ఇదఞ్చ భగవతో ధరమానకాలే ఉగ్గహితధమ్మక్ఖన్ధవసేన వుత్తం, పరినిబ్బుతే పన భగవతి ఆనన్దత్థేరేన దేసితానం సుభసుత్త(దఈ. ని. ౧.౪౪౪ ఆదయో) గోపకమోగ్గల్లానసుత్తానం (మ. ని. ౩.౭౯ ఆదయో), తతియసఙ్గీతియం మోగ్గలిపుత్తతిస్సత్థేరేన కథితకథావత్థుప్పకరణస్స చ వసేన ధమ్మక్ఖన్ధానం చతురాసీతిసహస్సతోపి అధికతా వేదితబ్బా.

ఏకానుసన్ధికం సుత్తన్తి సతిపట్ఠానాది (దీ. ని. ౨.౩౭౨ ఆదయో; మ. ని. ౧.౧౦౫ ఆదయో). అనేకానుసన్ధికన్తి పరినిబ్బానసుత్తాది (దీ. ని. ౨.౧౩౪ ఆదయో). తఞ్హి నానాఠానేసు నానాధమ్మదేసనానం వసేన పవత్తం. తికదుకభాజనం ధమ్మసఙ్గణియం నిక్ఖేపకణ్డ(ధ. స. ౯౮౫ ఆదయో) అట్ఠకథాకణ్డవసేన (ధ. స. ౧౩౮౪ ఆదయో) గహేతబ్బం. చిత్తవారభాజనన్తి ఇదం చిత్తుప్పాదకణ్డవసేన (ధ. స. ౧ ఆదయో) వుత్తం. అత్థి వత్థూతిఆదీసు వత్థు నామ సుదిన్నకణ్డాది (పారా. ౨౪ ఆదయో). మాతికాతి సిక్ఖాపదం. అన్తరాపత్తీతి సిక్ఖాపదన్తరేసు అఞ్ఞస్మిం వత్థుస్మిం పఞ్ఞత్తా ఆపత్తి. తికచ్ఛేదోతి తికపాచిత్తియాదితికపరిచ్ఛేదో ¶ . బుద్ధవచనం సఙ్గహితన్తి సమ్బన్ధో. అస్సాతి బుద్ధవచనస్స. సఙ్గీతిపరియోసానే సాధుకారం దదమానా వియాతి సమ్బన్ధో. అచ్ఛరం పహరితుం యుత్తాని అచ్ఛరియాని, పుప్ఫవస్సచేలుక్ఖేపాదీని. యా ‘‘పఞ్చసతా’’తి చ ‘‘థేరికా’’తి చ పవుచ్చతి, అయం పఠమమహాసఙ్గీతి నామాతి సమ్బన్ధో.

ఇతి సమన్తపాసాదికాయ వినయట్ఠకథాయ విమతివినోదనియం

పఠమమహాసఙ్గీతికథావణ్ణనానయో నిట్ఠితో.

దుతియసఙ్గీతికథావణ్ణనా

ఏవం ¶ పఠమమహాసఙ్గీతిం దస్సేత్వా యదత్థం సా ఇధ దస్సితా, తం నిగమనవసేన దస్సేన్తో ఇమిస్సాతిఆదిమాహ. తత్రాయం ఆచరియపరమ్పరాతి తస్మిం జమ్బుదీపే అయం ఆచరియానం పవేణీ పటిపాటి. విజితావినోతి విజితసబ్బకిలేసపటిపక్ఖత్తా విజితవన్తో. జమ్బుసిరివ్హయేతి జమ్బుసదిసో సిరిమన్తో అవ్హయో నామం యస్స దీపస్స, తస్మిం జమ్బుదీపేతి వుత్తం హోతి. మహన్తేన హి జమ్బురుక్ఖేన అభిలక్ఖితత్తా దీపోపి ‘‘జమ్బూ’’తి వుచ్చతి. అచ్ఛిజ్జమానం అవినస్సమానం కత్వా. వినయవంసన్తిఆదీహి తీహి వినయపాళియేవ కథితా పరియాయవచనత్తా తేసం. పకతఞ్ఞుతన్తి వేయ్యత్తియం, పటుభావన్తి వుత్తం హోతి. ధురగ్గాహోతి పధానగ్గాహీ, సబ్బేసం పామోక్ఖో హుత్వా గణ్హీతి వుత్తం హోతి. భిక్ఖూనం సముదాయో సమూహో భిక్ఖుసముదాయో.

యదాతి నిబ్బాయింసూతి సమ్బన్ధో. జోతయిత్వా చ సబ్బధీతి తమేవ సద్ధమ్మం సబ్బత్థ పకాసయిత్వా. జుతిమన్తోతి పఞ్ఞాజుతియా యుత్తా, తేజవన్తో వా, మహానుభావాతి అత్థో. నిబ్బాయింసూతి అనుపాదిసేసాయ నిబ్బానధాతుయా నిబ్బాయింసు. అనాలయాతి అసఙ్గా.

అథాతి పచ్ఛా, యదా పరినిబ్బాయింసు, తతో పరన్తి అత్థో. కప్పతి సిఙ్గీలోణకప్పోతి ఏత్థ కప్ప-సద్దో వికప్పత్థో, తేన సిఙ్గీలోణవికప్పోపి కప్పతి. ఇదమ్పి పక్ఖన్తరం కప్పతీతి అత్థో, ఏవం సబ్బత్థ. తత్థ సిఙ్గేన లోణం పరిహరిత్వా అలోణకపిణ్డపాతేన సద్ధిం భుఞ్జితుం కప్పతి ¶ , సన్నిధిం న కరోతీతి అధిప్పాయో. కప్పతి ద్వఙ్గులకప్పోతి ద్వఙ్గులం అతిక్కన్తాయ ఛాయాయ వికాలే భోజనం భుఞ్జితుం కప్పతీతి అత్థో. కప్పతి గామన్తరకప్పోతి ‘‘గామన్తరం గమిస్సామీ’’తి పవారితేన అనతిరిత్తభోజనం భుఞ్జితుం కప్పతీతి అత్థో. కప్పతి ఆవాసకప్పోతి ఏకసీమాయ నానాసేనాసనేసు విసుం విసుం ఉపోసథాదీని సఙ్ఘకమ్మాని కాతుం వట్టతీతి అత్థో. కప్పతి అనుమతికప్పోతి ‘‘అనాగతానం ఆగతకాలే అనుమతిం గహేస్సామా’’తి తేసు అనాగతేసుయేవ వగ్గేన సఙ్ఘేన కమ్మం కత్వా పచ్ఛా అనుమతిం గహేతుం కప్పతి, వగ్గకమ్మం న హోతీతి అధిప్పాయో. కప్పతి ఆచిణ్ణకప్పోతి ఆచరియుపజ్ఝాయేహి ఆచిణ్ణో కప్పతీతి అత్థో. సో పన ఏకచ్చో కప్పతి ధమ్మికో, ఏకచ్చో న కప్పతి అధమ్మికోతి వేదితబ్బో. కప్పతి అమథితకప్పోతి యం ఖీరం ఖీరభావం విజహితం దధిభావం అసమ్పత్తం, తం భుత్తావినా పవారితేన అనతిరిత్తం భుఞ్జితుం కప్పతీతి అత్థో. కప్పతి జళోగిం పాతున్తి ఏత్థ జళోగీతి తరుణసురా, యం మజ్జసమ్భారం ఏకతో కతం మజ్జభావమసమ్పత్తం, తం పాతుం వట్టతీతి అధిప్పాయో. జాతరూపరజతన్తి ఏత్థ సరసతో వికారం అనాపజ్జిత్వా సబ్బదా జాతరూపమేవ హోతీతి జాతం రూపం ¶ ఏతస్సాతి జాతరూపం, సువణ్ణం. ధవలసభావతాయ రాజతీతి రజతం, రూపియం. సుసునాగపుత్తోతి సుసునాగస్స పుత్తో. కాకణ్డకపుత్తోతి కాకణ్డకస్స బ్రాహ్మణస్స పుత్తో. వజ్జీసూతి జనపదనామత్తా బహువచనం కతం.

తదహుపోసథేతి ఏత్థ తదహూతి తస్మిం అహని. ఉపవసన్తి ఏత్థాతి ఉపోసథో, ఉపవసన్తీతి చ సీలసమాదానేన వా అనసనాదినా వా ఉపేతా హుత్వా వసన్తీతి అత్థో. కంసపాతిన్తి సువణ్ణపాతిం. మాసకరూపన్తి మాసకో ఏవ. సబ్బం తావ వత్తబ్బన్తి ఇమినా సత్తసతికక్ఖన్ధకే (చూళవ. ౪౪౬ ఆదయో) ఆగతా సబ్బాపి పాళి ఇధ ఆనేత్వా వత్తబ్బాతి దస్సేతి. సఙ్గాయితసదిసమేవ సఙ్గాయింసూతి సమ్బన్ధో.

సా పనాయం సఙ్గీతీతి సమ్బన్ధో. తేసూతి తేసు సఙ్గీతికారకేసు థేరేసు. విస్సుతా ఏతే సద్ధివిహారికా ఞేయ్యాతి సమ్బన్ధో. సాణసమ్భూతోతి సాణదేసవాసీ సమ్భూతత్థేరో. దుతియో సఙ్గహోతి సమ్బన్ధితబ్బం. పన్నభారాతి పతితక్ఖన్ధభారా.

అబ్బుదన్తి ¶ ఉపద్దవం వదన్తి. ‘‘భగవతో వచనం థేనేత్వా అత్తనో వచనస్స దీపనతో అబ్బుదన్తి చోరకమ్మ’’న్తి ఏకే. ఇదన్తి వక్ఖమాననిదస్సనం. సన్దిస్సమానా ముఖా సమ్ముఖా. భావితమగ్గన్తి ఉప్పాదితజ్ఝానం. సాధు సప్పురిసాతి ఏత్థ సాధూతి ఆయాచనత్థే నిపాతో, తం యాచామీతి అత్థో. హట్ఠపహట్ఠోతి పునప్పునం సన్తుట్ఠో. ఉదగ్గుదగ్గోతి సరీరవికారుప్పాదనపీతివసేన ఉదగ్గుదగ్గో, పీతిమా హి పుగ్గలో కాయచిత్తానం ఉగ్గతత్తా ‘‘ఉదగ్గుదగ్గో’’తి వుచ్చతి.

తేన ఖో పన సమయేనాతి యస్మిం సమయే దుతియం సఙ్గీతిం అకరింసు, తస్మిం సమయేతి అత్థో. తం అధికరణం న సమ్పాపుణింసూతి తం వజ్జిపుత్తకేహి ఉప్పాదితం అధికరణం వినిచ్ఛినితుం న సమ్పాపుణింసు నాగమింసు. నో అహువత్థాతి సమ్బన్ధో. యావతాయుకం ఠత్వా పరినిబ్బుతాతి సమ్బన్ధో. కిం పన కత్వా థేరా పరినిబ్బుతాతి? ఆహ దుతియం సఙ్గహం కత్వాతిఆది. అనిచ్చతావసన్తి అనిచ్చతాధీనతం. జమ్మిన్తి లామకం. దురభిసమ్భవం అనభిభవనీయం అతిక్కమితుం అసక్కుణేయ్యం అనిచ్చతం ఏవం ఞత్వాతి సమ్బన్ధో.

దుతియసఙ్గీతికథావణ్ణనానయో నిట్ఠితో.

తతియసఙ్గీతికథావణ్ణనా

సత్త ¶ వస్సానీతి అచ్చన్తసంయోగే ఉపయోగవచనం. అతిచ్ఛథాతి అతిక్కమిత్వా ఇచ్ఛథ, ఇతో అఞ్ఞత్థ గన్త్వా భిక్ఖం పరియేసథాతి అత్థో. భత్తవిస్సగ్గకరణత్థాయాతి భత్తస్స అజ్ఝోహరణకిచ్చత్థాయ, భుఞ్జనత్థాయాతి అత్థో. ‘‘సోళసవస్సో’’తి ఉద్దేసో కథనం అస్స అత్థీతి సోళసవస్సుద్దేసికో, ‘‘సోళసవస్సికో’’తి అత్థో.

తీసు వేదేసూతిఆదీసు ఇరువేదయజువేదసామవేదసఙ్ఖాతేసు తీసు వేదేసు. తయో ఏవ కిర వేదా అట్ఠకాదీహి ధమ్మికేహి ఇసీహి లోకస్స సగ్గమగ్గవిభావనత్థాయ కతా. తేనేవ హి తే తేహి వుచ్చన్తి. ఆథబ్బణవేదో పన పచ్ఛా అధమ్మికేహి బ్రాహ్మణేహి పాణవధాదిఅత్థాయ కతో. పురిమేసు చ తీసు వేదేసు తేహేవ ధమ్మికసాఖాయో అపనేత్వా యాగవధాదిదీపికా అధమ్మికసాఖా పక్ఖిత్తాతి వేదితబ్బా. నిఘణ్డూతి రుక్ఖాదీనం వేవచనప్పకాసకం పరియాయనామానురూపం సత్థం. తఞ్హి లోకే ‘‘నిఘణ్డూ’’తి ¶ వుచ్చతి. కేటుభన్తి కిటతి గమేతి కిరియాదివిభాగన్తి కేటుభం, కిరియాకప్పవికప్పో కవీనం ఉపకారసత్థం. ఏత్థ చ కిరియాకప్పవికప్పోతి వచీభేదాదిలక్ఖణా కిరియా కప్పీయతి వికప్పీయతి ఏతేనాతి కిరియాకప్పో, సో పన వణ్ణపదబన్ధపదత్థాదివిభాగతో బహువికప్పోతి ‘‘కిరియాకప్పవికప్పో’’తి వుచ్చతి. ఇదఞ్చ మూలకిరియాకప్పగన్థం సన్ధాయ వుత్తం. సహ నిఘణ్డునా కేటుభేన చ సనిఘణ్డుకేటుభా, తయో వేదా, తేసు సనిఘణ్డుకేటుభేసు. ఠానకరణాదివిభాగతో చ నిబ్బచనవిభాగతో చ అక్ఖరా పభేదీయన్తి ఏతేనాతి అక్ఖరప్పభేదో, సిక్ఖా చ నిరుత్తి చ. సహ అక్ఖరప్పభేదేనాతి సాక్ఖరప్పభేదా, తేసు సాక్ఖరప్పభేదేసు. ఆథబ్బణవేదం చతుత్థం కత్వా ‘‘ఇతిహ ఆస ఇతిహ ఆసా’’తి ఈదిసవచనపటిసంయుత్తో పోరాణకథాసఙ్ఖాతో ఇతిహాసో పఞ్చమో ఏతేసన్తి ఇతిహాసపఞ్చమా, తయో వేదా, తేసు ఇతిహాసపఞ్చమేసు.

యస్స చిత్తన్తిఆది పఞ్హద్వయం ఖీణాసవానం చుతిచిత్తస్స ఉప్పాదక్ఖణం సన్ధాయ వుత్తం. తత్థ పఠమపఞ్హే ఉప్పజ్జతీతి ఉప్పాదక్ఖణసమఙ్గితాయ ఉప్పజ్జతి. న నిరుజ్ఝతీతి నిరోధక్ఖణం అప్పత్తతాయ న నిరుజ్ఝతి. తస్స చిత్తన్తి తస్స పుగ్గలస్స తం చిత్తం కిం నిరుజ్ఝిస్సతి ఆయతిఞ్చ నుప్పజ్జిస్సతీతి పుచ్ఛా, తస్సా చ విభజ్జబ్యాకరణీయతాయ ఏవమేత్థ విస్సజ్జనం వేదితబ్బం. అరహతో పచ్ఛిమచిత్తస్స ఉప్పాదక్ఖణే తస్స చిత్తం ఉప్పజ్జతి, న నిరుజ్ఝతి, ఆయతిఞ్చ నుప్పజ్జిస్సతి, అవస్సమేవ నిరోధక్ఖణం పత్వా నిరుజ్ఝిస్సతి, తతో అప్పటిసన్ధికత్తా అఞ్ఞం నుప్పజ్జిస్సతి. ఠపేత్వా పన పచ్ఛిమచిత్తసమఙ్గిం ఖీణాసవం ఇతరేసం ఉప్పాదక్ఖణసమఙ్గిచిత్తం ¶ ఉప్పాదక్ఖణసమఙ్గితాయ ఉప్పజ్జతి భఙ్గం అప్పత్తతాయ న నిరుజ్ఝతి, భఙ్గం పన పత్వా నిరుజ్ఝిస్సతేవ, అఞ్ఞం పన తస్మిం వా అఞ్ఞస్మిం వా అత్తభావే ఉప్పజ్జిస్సతి చేవ నిరుజ్ఝిస్సతి చాతి. యస్స వా పనాతిఆది దుతియపఞ్హే పన నిరుజ్ఝిస్సతి నుప్పజ్జిస్సతీతి యస్స చిత్తం ఉప్పాదక్ఖణసమఙ్గితాయ భఙ్గక్ఖణం పత్వా నిరుజ్ఝిస్సతి అప్పటిసన్ధికతాయ నుప్పజ్జిస్సతి, తస్స ఖీణాసవస్స తం చిత్తం కిం ఉప్పజ్జతి న నిరుజ్ఝతీతి పుచ్ఛా, తస్సా ఏకంసబ్యాకరణీయతాయ ‘‘ఆమన్తా’’తి విస్సజ్జనం వేదితబ్బం. ఉద్ధం వా అధో వా హరితుం అసక్కోన్తోతి ఉపరిమపదే వా హేట్ఠిమపదం హేట్ఠిమపదే వా ఉపరిమపదం అత్థతో సమన్నాహరితుం ఘటేతుం పుబ్బేనాపరం యోజేత్వా అత్థం పరిచ్ఛిన్దితుం అసక్కోన్తోతి అత్థో.

సోతాపన్నానం ¶ సీలేసు పరిపూరకారితాయ సమాదిన్నసీలతో నత్థి పరిహానీతి ఆహ ‘‘అభబ్బో దాని సాసనతో నివత్తితు’’న్తి. వడ్ఢేత్వాతి ఉపరిమగ్గత్థాయ కమ్మట్ఠానం వడ్ఢేత్వా. దన్తే పునన్తి విసోధేన్తి ఏతేనాతి దన్తపోనం వుచ్చతి దన్తకట్ఠం. అభినవానం ఆగన్తుకానం లజ్జీసభావం ఖన్తిమేత్తాదిగుణసమఙ్గితఞ్చ కతిపాహం సుట్ఠు వీమంసిత్వావ హత్థకమ్మాదిసమ్పటిచ్ఛనం సఙ్గహకరణఞ్చ యుత్తన్తి సామణేరస్స చేవ అఞ్ఞేసఞ్చ భిక్ఖూనం దిట్ఠానుగతిం ఆపజ్జన్తానం ఞాపనత్థం థేరో తస్స భబ్బరూపతం అభిఞ్ఞాయ ఞత్వాపి పున సమ్మజ్జనాదిం అకాసి. ‘‘తస్స చిత్తదమనత్థ’’న్తిపి వదన్తి. బుద్ధవచనం పట్ఠపేసీతి బుద్ధవచనం ఉగ్గణ్హాపేతుం ఆరభి. సకలవినయాచారపటిపత్తి ఉపసమ్పన్నానమేవ విహితాతి తప్పరియాపుణనమపి తేసఞ్ఞేవ అనురూపన్తి ఆహ ‘‘ఠపేత్వా వినయపిటక’’న్తి. తస్స చిత్తే ఠపితమ్పి బుద్ధవచనం సఙ్గోపనత్థాయ నియ్యాతితభావం దస్సేతుం ‘‘హత్థే పతిట్ఠాపేత్వా’’తి వుత్తం.

ఏకరజ్జాభిసేకన్తి సకలజమ్బుదీపే ఏకాధిపచ్చవసేన కరియమానం అభిసేకం. రాజిద్ధియోతి రాజానుభావానుగతప్పభావా. యతోతి యతో సోళసఘటతో. దేవతా ఏవ దివసే దివసే ఆహరన్తీతి సమ్బన్ధో. దేవసికన్తి దివసే దివసే. అగదామలకన్తి అప్పకేనేవ సరీరసోధనాదిసమత్థం సబ్బదోసహరం ఓసధామలకం. ఛద్దన్తదహతోతి ఛద్దన్తదహసమీపే ఠితదేవవిమానతో, కప్పరుక్ఖతో వా, తత్థ తాదిసా కప్పరుక్ఖవిసేసా సన్తి, తతో వా ఆహరన్తీతి అత్థో. అసుత్తమయికన్తి సుత్తేహి అబద్ధం దిబ్బసుమనపుప్ఫేహేవ కతం సుమనపుప్ఫపటం. ఉట్ఠితస్స సాలినోతి సయంజాతసాలినో, సముదాయాపేక్ఖఞ్చేత్థ ఏకవచనం, సాలీనన్తి అత్థో. నవ వాహసహస్సానీతి ఏత్థ చతస్సో ముట్ఠియో ఏకో కుడువో, చత్తారో కుడువా ఏకో పత్థో, చత్తారో పత్థా ఏకో ఆళ్హకో, చత్తారో ఆళ్హకా ఏకం దోణం, చత్తారి దోణాని ఏకా మానికా ¶ , చతస్సో మానికా ఏకా ఖారీ, వీసతి ఖారికా ఏకో వాహో, తదేవ ‘‘ఏకం సకట’’న్తి సుత్తనిపాతట్ఠకథాదీసు (సు. ని. అట్ఠ. ౨.కోకాలికసుత్తవణ్ణనా) వుత్తం. నిత్థుసకణే కరోన్తీతి థుసకుణ్డకరహితే కరోన్తి. తేన నిమ్మితం బుద్ధరూపం పస్సన్తోతి సమ్బన్ధో. పుఞ్ఞప్పభావనిబ్బత్తగ్గహణం నాగరాజనిమ్మితానం పుఞ్ఞప్పభావనిబ్బత్తేహి సదిసతాయ కతం. విమలకేతుమాలాతి ఏత్థ కేతుమాలా నామ సీసతో నిక్ఖమిత్వా ఉపరిముద్ధని పుఞ్జో హుత్వా దిస్సమానరస్మిరాసీతి వదన్తి.

బాహిరకపాసణ్డన్తి ¶ బాహిరకప్పవేదితం సమయవాదం. పరిగ్గణ్హీతి వీమంసమానో పరిగ్గహేసి. భద్దపీఠకేసూతి వేత్తమయపీఠేసు. సారోతి గుణసారో. సీహపఞ్జరేతి మహావాతపానసమీపే. కిలేసవిప్ఫన్దరహితచిత్తతాయ దన్తం. నిచ్చం పచ్చుపట్ఠితసతారక్ఖతాయ గుత్తం. ఖురగ్గేయేవాతి కేసోరోపనావసానే. అతివియ సోభతీతి సమ్బన్ధో. వాణిజకో అహోసీతి మధువాణిజకో అహోసి.

పుబ్బే వ సన్నివాసేనాతి పుబ్బే వా పుబ్బజాతియం వా సహవాసేనాతి అత్థో. పచ్చుప్పన్నహితేన వాతి వత్తమానభవే హితచరణేన వా. ఏవం ఇమేహి ద్వీహి కారణేహి తం సినేహసఙ్ఖాతం పేమం జాయతే. కిం వియాతి? ఆహ ‘‘ఉప్పలం వ యథోదకే’’తి. ఉప్పలం వాతి రస్సకతో వా-సద్దో అవుత్తసమ్పిణ్డనత్థో. యథా-సద్దో ఉపమాయం. ఇదం వుత్తం హోతి – యథా ఉప్పలఞ్చ సేసఞ్చ పదుమాది ఉదకే జాయమానం ద్వే కారణాని నిస్సాయ జాయతి ఉదకఞ్చేవ కలలఞ్చ, ఏవం పేమమ్పీతి (జా. అట్ఠ. ౨.౨.౧౭౪).

ధువభత్తానీతి నిచ్చభత్తాని. వజ్జావజ్జన్తి ఖుద్దకం మహన్తఞ్చ వజ్జం. మోగ్గలిపుత్తతిస్సత్థేరస్స భారమకాసీతి థేరస్స మహానుభావతం, తదా సాసనకిచ్చస్స నాయకభావేన సఙ్ఘపరిణాయకతఞ్చ రఞ్ఞో ఞాపేతుం సఙ్ఘో తస్స భారమకాసీతి వేదితబ్బం, న అఞ్ఞేసం అజాననతాయ. సాసనస్స దాయాదోతి సాసనస్స అబ్భన్తరో ఞాతకో హోమి న హోమీతి అత్థో. యే సాసనే పబ్బజితుం పుత్తధీతరో పరిచ్చజన్తి, తే బుద్ధసాసనే సాలోహితఞాతకా నామ హోన్తి, సకలసాసనధారణే సమత్థానం అత్తనో ఓరసపుత్తానం పరిచ్చత్తత్తా న పచ్చయమత్తదాయకాతి ఇమమత్థం సన్ధాయ థేరో ‘‘న ఖో, మహారాజ, ఏత్తావతా సాసనస్స దాయాదో హోతీ’’తి ఆహ. కథఞ్చరహీతి ఏత్థ చరహీతి నిపాతో అక్ఖన్తిం దీపేతి. తిస్సకుమారస్సాతి రఞ్ఞో ఏకమాతుకస్స కనిట్ఠస్స. సక్ఖసీతి సక్ఖిస్ససి. సిక్ఖాయ పతిట్ఠాపేసున్తి పాణాతిపాతా వేరమణిఆదీసు వికాలభోజనా వేరమణిపరియోసానాసు ఛసు సిక్ఖాసు పాణాతిపాతా వేరమణిం ద్వే ¶ వస్సాని అవీతిక్కమ్మ సమాదానం సమాదియామీతిఆదినా (పాచి. ౧౦౭౯) సమాదానవసేన సిక్ఖాసమ్ముతిదానానన్తరం సిక్ఖాయ పతిట్ఠాపేసుం. ఛ వస్సాని అభిసేకస్స అస్సాతి ఛవస్సాభిసేకో.

సబ్బం ¶ థేరవాదన్తి ద్వే సఙ్గీతియో ఆరుళ్హా పాళి. సా హి మహాసఙ్ఘికాదిభిన్నలద్ధికాహి వివేచేతుం ‘‘థేరవాదో’’తి వుత్తా. అయఞ్హి విభజ్జవాదో మహాకస్సపత్థేరాదీహి అసఙ్కరతో రక్ఖితో ఆనీతో చాతి ‘‘థేరవాదో’’తి వుచ్చతి, ‘‘సథేరవాద’’న్తిపి లిఖన్తి. తత్థ ‘‘అట్ఠకథాసు ఆగతథేరవాదసహితం సాట్ఠకథం తిపిటకసఙ్గహితం బుద్ధవచన’’న్తి ఆనేత్వా యోజేతబ్బం. తేజోధాతుం సమాపజ్జిత్వాతి తేజోకసిణారమ్మణం ఝానం సమాపజ్జిత్వా.

సభాయన్తి నగరమజ్ఝే వినిచ్ఛయసాలాయం. దిట్ఠిగతానీతి దిట్ఠియోవ. న ఖో పనేతం సక్కా ఇమేసం మజ్ఝే వసన్తేన వూపసమేతున్తి తేసఞ్హి మజ్ఝే వసన్తో తేసుయేవ అన్తోగధత్తా ఆదేయ్యవచనో న హోతి, తస్మా ఏవం చిన్తేసి. అహోగఙ్గపబ్బతన్తి ఏవంనామకం పబ్బతం. ‘‘అధోగఙ్గాపబ్బత’’న్తిపి లిఖన్తి, తం న సున్దరం. పఞ్చాతపేన తప్పేన్తీతి చతూసు ఠానేసు అగ్గిం జాలేత్వా మజ్ఝే ఠత్వా సూరియమణ్డలం ఉల్లోకేన్తా సూరియాతపేన తప్పేన్తి. ఆదిచ్చం అనుపరివత్తన్తీతి ఉదయకాలతో పభుతి సూరియం ఓలోకయమానా యావ అత్థఙ్గమనా సూరియాభిముఖావ పరివత్తన్తి. వోభిన్దిస్సామాతి పగ్గణ్హింసూతి వినాసేస్సామాతి ఉస్సాహమకంసు.

విస్సట్ఠోతి మరణసఙ్కారహితో, నిబ్భయోతి అత్థో. మిగవం నిక్ఖమిత్వాతి అరఞ్ఞే విచరిత్వా మిగమారణకీళా మిగవం, తం ఉద్దిస్స నిక్ఖమిత్వా మిగవధత్థం నిక్ఖమిత్వాతి అత్థో. అహినాగాదితో విసేసనత్థం ‘‘హత్థినాగేనా’’తి వుత్తం. తస్స పస్సన్తస్సేవాతి అనాదరే సామివచనం, తస్మిం పస్సన్తేయేవాతి అత్థో. ఆకాసే ఉప్పతిత్వాతి ఏత్థ అయం వికుబ్బనిద్ధి న హోతీతి గిహిస్సాపి ఇమం ఇద్ధిం దస్సేసి అధిట్ఠానిద్ధియా అప్పటిక్ఖిత్తత్తా. పకతివణ్ణఞ్హి విజహిత్వా నాగవణ్ణాదిదస్సనం వికుబ్బనిద్ధి. ఛణవేసన్తి ఉస్సవవేసం. పధానఘరన్తి భావనానుయోగవసేన వీరియారమ్భస్స అనురూపం వివిత్తసేనాసనం. సోపీతి రఞ్ఞో భాగినేయ్యం సన్ధాయ వుత్తం.

కుసలాధిప్పాయోతి మనాపజ్ఝాసయో. ద్వేళ్హకజాతోతి సంసయమాపన్నో. ఏకేకం భిక్ఖుసహస్సపరివారన్తి ఏత్థ ‘‘గణ్హిత్వా ఆగచ్ఛథా’’తి ఆణాకారేన వుత్తేపి థేరా భిక్ఖూ సాసనహితత్తా గతా. కప్పియసాసనఞ్హేతం, న గిహీనం గిహికమ్మపటిసంయుత్తం. థేరో నాగచ్ఛీతి కిఞ్చాపి ¶ ‘‘రాజా ¶ పక్కోసతీ’’తి వుత్తేపి ధమ్మకమ్మత్థాయ ఆగన్తుం వట్టతి, ద్విక్ఖత్తుం పన పేసితేపి ‘‘అననురూపా యాచనా’’తి నాగతో, ‘‘మహానుభావో థేరో యథానుసిట్ఠం పటిపత్తికో పమాణభూతో’’తి రఞ్ఞో చేవ ఉభయపక్ఖికానఞ్చ అత్తని బహుమానుప్పాదనవసేన ఉద్ధం కత్తబ్బకమ్మసిద్ధిం ఆకఙ్ఖన్తో అసారుప్పవచనలేసేన నాగచ్ఛి. ఏకతో సఙ్ఘటితా నావా నావాసఙ్ఘాటం. సాసనపచ్చత్థికానం బహుభావతో ఆహ ‘‘ఆరక్ఖం సంవిధాయా’’తి. యన్తి యస్మా. అబ్బాహింసూతి ఆకడ్ఢింసు. బాహిరతోతి ఉయ్యానస్స బాహిరతో. పస్సన్తానం అతిదుక్కరభావేన ఉపట్ఠానం సన్ధాయ ‘‘పదేసపథవీకమ్పనం దుక్కర’’న్తి ఆహ. అధిట్ఠానే పనేత్థ విసుం దుక్కరతా నామ నత్థి.

దీపకతిత్తిరోతి సాకుణికేహి సమజాతికానం గహణత్థాయ పోసేత్వా సిక్ఖేత్వా పాసట్ఠానే ఠపనకతిత్తిరో. న పటిచ్చ కమ్మం ఫుసతీతి గాథాయ యది తవ పాపకిరియాయ మనో నప్పదుస్సతి, లుద్దేన తం నిస్సాయ కతమ్పి పాపకమ్మం తం న ఫుసతి. పాపకిరియాయ హి అప్పోస్సుక్కస్స నిరాలయస్స భద్రస్స సతో తవ తం పాపం న ఉపలిమ్పతి, తవ చిత్తం న అల్లీయతీతి అత్థో.

కిం వదతి సీలేనాతి కింవాదీ. అథ వా కో కతమో వాదో కింవాదో, సో ఏతస్స అత్థీతి కింవాదీ. అత్తానఞ్చ లోకఞ్చ సస్సతోతి వాదో ఏతేసన్తి సస్సతవాదినో. సత్తేసు సఙ్ఖారేసు వా ఏకచ్చం సస్సతన్తి పవత్తో వాదో ఏకచ్చసస్సతో, తస్మిం నియుత్తా ఏకచ్చసస్సతికా. ‘‘అన్తో, అనన్తో, అన్తానన్తో, నేవన్తో నానన్తో’’తి ఏవం అన్తానన్తం ఆరబ్భ పవత్తా చత్తారో వాదా అన్తానన్తా, తేసు నియుత్తా అన్తానన్తికా. న మరతి న ఉపచ్ఛిజ్జతీతి అమరా, ఏవన్తిపి మే నో, తథాతిపి మే నోతిఆదినా (దీ. ని. ౧.౬౨) పవత్తా దిట్ఠి చేవ వాచా చ, తస్సా విక్ఖేపో ఏతేసన్తి అమరావిక్ఖేపికా. అథ వా అమరా నామ మచ్ఛజాతి దుగ్గహా హోతి, తస్సా అమరాయ వియ విక్ఖేపో ఏతేసన్తి అమరావిక్ఖేపికా. అధిచ్చ యదిచ్ఛకం యం కిఞ్చి కారణం అనపేక్ఖిత్వా సముప్పన్నో అత్తా చ లోకో చాతి వాదే నియుత్తా అధిచ్చసముప్పన్నికా. సఞ్ఞీ అత్తాతి వాదో యేసన్తే సఞ్ఞీవాదా. ఏవం అసఞ్ఞీవాదా నేవసఞ్ఞీనాసఞ్ఞీవాదాతి ఏత్థాపి. ‘‘కాయస్స భేదా సత్తో ఉచ్ఛిజ్జతీ’’తి (దీ. ని. ౧.౮౫-౮౬) ఏవం ¶ ఉచ్ఛేదం వదన్తీతి ఉచ్ఛేదవాదా. దిట్ఠధమ్మోతి పచ్చక్ఖో యథాసకం అత్తభావో, తస్మింయేవ యథాకామం పఞ్చకామగుణపరిభోగేన నిబ్బానం దుక్ఖూపసమం వదన్తీతి దిట్ఠధమ్మనిబ్బానవాదా. విభజిత్వా వాదో ఏతస్సాతి విభజ్జవాదీ, భగవా. సబ్బం ఏకరూపేన అవత్వా యథాధమ్మం విభజిత్వా నిజ్జటం నిగుమ్బం కత్వా యథా దిట్ఠిసన్దేహాదయో విగచ్ఛన్తి, సమ్ముతిపరమత్థా ¶ చ ధమ్మా అసఙ్కరా పటిభన్తి, ఏవం ఏకన్తవిభజనసీలోతి వుత్తం హోతి. పరప్పవాదం మద్దమానోతి తస్మిం కాలే ఉప్పన్నం, ఆయతిం ఉప్పజ్జనకఞ్చ సబ్బం పరవాదం కథావత్థుమాతికావివరణముఖేన నిమ్మద్దనం కరోన్తోతి అత్థో.

తతియసఙ్గీతికథావణ్ణనానయో నిట్ఠితో.

ఆచరియపరమ్పరకథావణ్ణనా

కేనాభతన్తి ఇమం పఞ్హం విస్సజ్జేన్తేన జమ్బుదీపే తావ యావ తతియసఙ్గీతి, తావ దస్సేత్వా ఇదాని సీహళదీపే ఆచరియపరమ్పరం దస్సేతుం తతియసఙ్గహతో పన ఉద్ధన్తిఆది ఆరద్ధం. ఇమం దీపన్తి తమ్బపణ్ణిదీపం. తస్మిం దీపే నిసీదిత్వా ఆచరియేన అట్ఠకథాయ కతత్తా ‘‘ఇమం దీప’’న్తి వుత్తం. కఞ్చి కాలన్తి అచ్చన్తసంయోగే ఉపయోగవచనం, కిస్మిఞ్చి కాలేతి అత్థో. పోరాణాతి సీహళదీపే సీహళట్ఠకథాకారకా. భద్దనామోతి భద్దసాలత్థేరో. ఆగుం పాపం న కరోన్తీతి నాగా. వినయపిటకం వాచయింసూతి సమ్బన్ధో. తమ్బపణ్ణియాతి భుమ్మవచనం. నికాయే పఞ్చాతి వినయాభిధమ్మానం విసుం గహితత్తా తబ్బినిముత్తా పఞ్చ నికాయా గహేతబ్బా. పకరణేతి అభిధమ్మపకరణే వాచేసున్తి యోజనా. తీణి పిటకాని స్వాగతాని అస్సాతి ‘‘తేపిటకో’’తి వత్తబ్బే ‘‘తిపేటకో’’తి ఛన్దానురక్ఖణత్థం వుత్తం. తారకరాజాతి చన్దిమా. పుప్ఫనామోతి ఏత్థ మహాపదుమత్థేరో సుమనత్థేరో చ ఞాతబ్బోతి ద్విక్ఖత్తుం ‘‘పుప్ఫనామో’’తి వుత్తం.

వనవాసిన్తి వనవాసీరట్ఠం. కరకవస్సన్తి హిమపాతనకవస్సం, కరకధారాసదిసం వా వస్సం. హరాపేత్వాతి ఉదకోఘేన హరాపేత్వా. ఛిన్నభిన్నపటధరోతి సత్థకేన ఛిన్నం రఙ్గేన భిన్నం పటం ధారణకో. భణ్డూతి ముణ్డకో. మక్ఖం అసహమానోతి థేరస్స ఆనుభావం పటిచ్చ అత్తనో ¶ ఉప్పన్నం పరేసం గుణమక్ఖనలక్ఖణం మక్ఖం తథా పవత్తం కోధం అసహమానో. అసనియో ఫలన్తీతి గజ్జన్తా పతన్తి. మే మమ భయభేరవం జనేతుం పటిబలో న అస్స న భవేయ్యాతి యోజనా. అఞ్ఞదత్థూతి ఏకంసేన. కస్మీరగన్ధారాతి కస్మీరగన్ధారరట్ఠవాసినో. ఇసివాతపటివాతాతి భిక్ఖూనం చీవరచలనకాయచలనేహి సఞ్జనితవాతేహి పరితో సమన్తతో బీజయమానా అహేసుం. ధమ్మచక్ఖున్తి హేట్ఠామగ్గత్తయే ఞాణం. అనమతగ్గియన్తి అనమతగ్గసంయుత్తం (సం. ని. ౨.౧౨౪ ఆదయో). సమధికానీతి సాధికాని. పఞ్చ రట్ఠానీతి పఞ్చ చినరట్ఠాని. వేగసాతి వేగేన. సమన్తతో రక్ఖం ఠపేసీతి తేసం అప్పవేసనత్థాయ అధిట్ఠానవసేన రక్ఖం ఠపేసి. అడ్ఢుడ్ఢాని సహస్సానీతి అడ్ఢేన చతుత్థాని అడ్ఢుడ్ఢాని, అతిరేకపఞ్చసతాని తీణి సహస్సానీతి అత్థో. దియడ్ఢసహస్సన్తి ¶ అడ్ఢేన దుతియం దియడ్ఢం, అతిరేకపఞ్చసతికం సహస్సన్తి అత్థో. నిద్ధమేత్వానాతి పలాపేత్వా.

రాజగహనగరపరివత్తకేనాతి రాజగహనగరం పరివత్తేత్వా తతో బహి తం పదక్ఖిణం కత్వా గతమగ్గేన, గమనేన వా. ఆరోపేసీతి పటిపాదేసి. పళినాతి ఆకాసం పక్ఖన్దింసు. నగుత్తమేతి చేతియగిరిమాహ. పురతోతి పాచీనదిసాభాగే. పురసేట్ఠస్సాతి సేట్ఠస్స అనురాధపురస్స. సిలకూటమ్హీతి ఏవంనామకే పబ్బతకూటే. సీహకుమారస్స పుత్తోతి ఏత్థ ‘‘కలిఙ్గరాజధీతు కుచ్ఛిస్మిం సీహస్స జాతో సీహకుమారో’’తి వదన్తి. జేట్ఠమాసస్స పుణ్ణమియం జేట్ఠనక్ఖత్తం వా మూలనక్ఖత్తం వా హోతీతి ఆహ ‘‘జేట్ఠమూలనక్ఖత్తం నామ హోతీ’’తి. మిగానం వానతో హింసనతో బాధనతో మిగవం, మిగవిజ్ఝనకీళా. రోహితమిగరూపన్తి గోకణ్ణమిగవేసం. రథయట్ఠిప్పమాణాతి రథపతోదప్పమాణా. ఏకా లతాయట్ఠి నామాతి ఏకా రజతమయా కఞ్చనలతాయ పటిమణ్డితత్తా ఏవం లద్ధనామా. పుప్ఫయట్ఠియం నీలాదీని పుప్ఫాని, సకుణయట్ఠియం నానప్పకారా మిగపక్ఖినో విచిత్తకమ్మకతా వియ ఖాయన్తీతి దట్ఠబ్బం. రాజకకుధభణ్డానీతి రాజారహఉత్తమభణ్డాని. సఙ్ఖన్తి దక్ఖిణావట్టం అభిసేకసఙ్ఖం. వడ్ఢమానన్తి అలఙ్కారచుణ్ణం, ‘‘నహానచుణ్ణ’’న్తి కేచి. వటంసకన్తి కణ్ణపిళన్ధనం వటంసకన్తి వుత్తం హోతి. నన్దియావట్టన్తి నన్దియావట్టపుప్ఫాకారేన మఙ్గలత్థం సువణ్ణేన కతం. కఞ్ఞన్తి ఖత్తియకుమారిం. హత్థపుఞ్ఛనన్తి పీతవణ్ణం మహగ్ఘహత్థపుఞ్ఛనవత్థం. అరుణవణ్ణమత్తికన్తి నాగభవనసమ్భవం. వత్థకోటికన్తి వత్థయుగమేవ. నాగమాహటన్తి నాగేహి ¶ ఆహటం. అమతోసధన్తి ఏవంనామికా గుళికజాతి. అమతసదిసకిచ్చత్తా ఏవం వుచ్చతి. భూమత్థరణసఙ్ఖేపేనాతి భూమత్థరణాకారేన. ఉప్పాతపాఠకాతి నిమిత్తపాఠకా. అలం గచ్ఛామాతి ‘‘పురస్స అచ్చాసన్నత్తా సారుప్పం న హోతీ’’తి పటిక్ఖిపన్తో ఆహ. అడ్ఢనవమానం పాణసహస్సానన్తి (అ. ని. ౬.౫౩) పఞ్చసతాధికానం అట్ఠన్నం పాణసహస్సానం. అప్పమాదసుత్తన్తి అఙ్గుత్తరనికాయే మహాఅప్పమాదసుత్తం, రాజోవాదసుత్తన్తి వుత్తం హోతి.

మహచ్చాతి మహతా. ఉపసఙ్కమన్తోతి అతివియ కిలన్తరూపో హుత్వా ఉపసఙ్కమీతి అత్థో. తుమ్హే జాననత్థన్తి సమ్బన్ధో. పఞ్చపణ్ణాసాయాతి ఏత్థ ‘‘చతుపఞ్ఞాసాయాతి వత్తబ్బం. ఏవఞ్హి సతి ఉపరి వుచ్చమానం ద్వాసట్ఠి అరహన్తోతి వచనం సమేతీ’’తి సారత్థదీపనియం (సారత్థ. టీ. ౧.ఆచరియపరమ్పరకథావణ్ణనా) వుత్తం. దసభాతికసమాకులన్తి ముటసివస్స పుత్తేహి దేవానంపియతిస్సాదీహి దసహి భాతికేహి సమాకిణ్ణం. చిరదిట్ఠో సమ్మాసమ్బుద్ధోతి ధాతుయో సన్ధాయాహ. సబ్బతాళావచరేతి సబ్బాని తురియభణ్డాని, తంసహచరితే వా వాదకే. ఉపట్ఠాపేత్వాతి ఉపహారకారాపనవసేన సన్నిపాతేత్వా. వడ్ఢమానకచ్ఛాయాయాతి పచ్ఛాభత్తం. పోక్ఖరవస్సన్తి పోక్ఖరపత్తే ¶ వియ అతేమితుకామానం ఉపరి అతేమేత్వా పవత్తనకవస్సం. మహావీరోతి సత్థువోహారేన ధాతు ఏవ వుత్తా. పచ్ఛిమదిసాభిముఖోవ హుత్వా అపసక్కన్తోతి ఏత్థ పురత్థాభిముఖో ఠితోవ పిట్ఠితో అపసక్కనేన పచ్ఛిమదిసాయ గచ్ఛన్తో తాదిసోపసఙ్కమనం సన్ధాయ ‘‘పచ్ఛిమదిసాభిముఖో’’తి వుత్తో. ‘‘మహేజవత్థు నామ ఏవంనామకం దేవట్ఠాన’’న్తి వదన్తి.

పజ్జరకేనాతి అమనుస్ససముట్ఠాపితేన పజ్జరకరోగేన. దేవోతి మేఘో. అనుప్పవేచ్ఛీతి విముచ్చి. వివాదో హోతీతి ఏత్థ కిరియాకాలమపేక్ఖిత్వా వత్తమానప్పయోగో దట్ఠబ్బో. ఏవం ఈదిసేసు సబ్బత్థ. తదేతన్తి ఠానం తిట్ఠతీతి సమ్బన్ధో. ‘‘ఛన్నం వణ్ణానం సమ్బన్ధభూతానం రంసియో చా’’తి అజ్ఝాహరితబ్బం, ‘‘ఛన్నం వణ్ణానం ఉదకధారా చా’’తి ఏవమ్పేత్థ సమ్బన్ధం వదన్తి. పరినిబ్బుతేపి భగవతి తస్సానుభావేన ఏవరూపం పాటిహారియం అహోసి ఏవాతి దస్సేతుం ఏవం అచిన్తియాతిఆదిగాథమాహ. రక్ఖం కరోన్తోతి అత్తనా ఉపాయేన పలాపితానం యక్ఖానం పున అప్పవిసనత్థాయ పరిత్తానం కరోన్తో. ఆవిజ్జీతి పరియాయి.

రఞ్ఞో ¶ భాతాతి రఞ్ఞో కనిట్ఠభాతా. అనుళాదేవీ నామ రఞ్ఞో జేట్ఠభాతు జాయా. సరసరంసిజాలవిస్సజ్జనకేనాతి సినిద్ధతాయ రసవన్తం ఓజవన్తం రంసిజాలం విస్సజ్జేన్తేన. ఏకదివసేన అగమాసీతి సమ్బన్ధో. అప్పేసీతి లేఖసాసనం పతిట్ఠాపేసి. ఉదిక్ఖతీతి అపేక్ఖతి పత్థేతి. భారియన్తి గరుకం, అనతిక్కమనీయన్తి అత్థో. మం పటిమానేతీతి మం ఉదిక్ఖతి. కమ్మారవణ్ణన్తి రఞ్ఞో పకతిసువణ్ణకారవణ్ణం. తిహత్థవిక్ఖమ్భన్తి తిహత్థవిత్థారం. సకలజమ్బుదీపరజ్జేనాతి ఏత్థ రఞ్ఞో ఇదన్తి రజ్జం, సకలజమ్బుదీపతో ఉప్పజ్జనకఆయో చేవ ఆణాదయో చ, తేన పూజేమీతి అత్థో, న సకలపథవీపాసాదాదివత్థునా తస్స సత్తాహం దేమీతిఆదినా కాలపరిచ్ఛేదం కత్వా దాతుం అయుత్తత్తా. ఏవఞ్హి దేన్తో తావకాలికం దేతి నామ వత్థుపరిచ్చాగలక్ఖణత్తా దానస్స, పథవాదివత్థుపరిచ్చాగేన చ పున గహణస్స అయుత్తత్తా. నియమితకాలే పన ఆయాదయో పరిచ్చత్తా ఏవాతి తతో పరం అపరిచ్చత్తత్తా గహేతుం వట్టతి. తస్మా వుత్తనయేనేత్థ ఇతో పరమ్పి ఆయాదిదానవసేనేవ రజ్జదానం వేదితబ్బం. పుప్ఫుళకా హుత్వాతి కేతకీపారోహఙ్కురా వియ ఉదకపుప్ఫుళకాకారా హుత్వా. గవక్ఖజాలసదిసన్తి భావనపుంసకం, వాతపానేసు జాలాకారేన ఠపితదారుపటసదిసన్తి అత్థో, గవక్ఖేన చ సుత్తాదిమయజాలేన చ సదిసన్తి వా అత్థో.

దేవదున్దుభియోతి ఏత్థ దేవోతి మేఘో, తస్స అచ్ఛసుక్ఖతాయ ఆకాసమివ ఖాయమానస్స అనిమిత్తగజ్జితం దేవదున్దుభి నామ, యం ‘‘ఆకాసదున్దుభీ’’తిపి వదన్తి. ఫలింసూతి థనింసు. పబ్బతానం ¶ నచ్చేహీతి పథవీకమ్పేన ఇతో చితో చ భమన్తానం పబ్బతానం నచ్చేహి. విమ్హయజాతా యక్ఖా ‘‘హి’’న్తిసద్దం నిచ్ఛారేన్తీతి ఆహ ‘‘యక్ఖానం హిఙ్కారేహీ’’తి. సకసకపటిభానేహీతి అత్తనో అత్తనో సిప్పకోసల్లేహి. అభిసేకం దత్వాతి అనోతత్తదహోదకేన అభిసేకం దత్వా.

దేవతాకులానీతి మహాబోధిం పరివారేత్వా ఠితనాగయక్ఖాదిదేవతాకులాని దత్వాతి సమ్బన్ధో. గోపకరాజకమ్మినో తథా ‘‘తరచ్ఛా’’తి వదన్తి. ఇమినా పరివారేనాతి సహత్థే కరణవచనం, ఇమినా పరివారేన సహాతి అత్థో. తామలిత్తిన్తి ఏవంనామకం సముద్దతీరే పట్టనం. ఇదమస్స తతియన్తి సువణ్ణకటాహే పతిట్ఠితసాఖాబోధియా రజ్జసమ్పదానం సన్ధాయ వుత్తం. తతో పన పుబ్బే ఏకవారం రజ్జసమ్పదానం అచ్ఛిన్నాయ సాఖాయ మహాబోధియా ఏవ కతం, తేన ¶ సద్ధిం చతుక్ఖత్తుం రాజా రజ్జేన పూజేసి. రజ్జేన పూజితదివసేసు కిర సకలదీపతో ఉప్పన్నం ఆయం గహేత్వా మహాబోధిమేవ పూజేసి.

పఠమపాటిపదదివసేతి సుక్కపక్ఖపాటిపదదివసే. తఞ్హి కణ్హపక్ఖపాటిపదదివసం అపేక్ఖిత్వా ‘‘పఠమపాటిపదదివస’’న్తి వుత్తం, ఇదఞ్చ తస్మిం తమ్బపణ్ణిదీపే వోహారం గహేత్వా వుత్తం, ఇధ పన పుణ్ణమితో పట్ఠాయ యావ అపరా పుణ్ణమీ, తావ ఏకో మాసోతి వోహారో. తస్మా ఇమినా వోహారేన ‘‘దుతియపాటిపదదివసే’’తి వత్తబ్బం సియా కణ్హపక్ఖపాటిపదస్స ఇధ పఠమపాటిపదత్తా. గచ్ఛతి వతరేతి ఏత్థ అరేతి ఖేదే. సమన్తాయోజనన్తి అచ్చన్తసంయోగే ఉపయోగవచనం, యోజనప్పమాణే పదేసే సబ్బత్థాతి అత్థో. సుపణ్ణరూపేనాతి మహాబోధిం బలక్కారేన గహేత్వా నాగభవనం నేతుకామాని నాగరాజకులాని ఇద్ధియా గహితేన గరుళరూపేన సన్తాసేతి. తం విభూతిం పస్సిత్వాతి దేవతాదీహి కరీయమానం పూజామహత్తం, మహాబోధియా చ ఆనుభావమహత్తం దిస్వా సయమ్పి తథా పూజేతుకామా థేరిం యాచిత్వాతి యోజనా. సముద్దసాలవత్థుస్మిన్తి యస్మిం పదేసే ఠత్వా రాజా సముద్దే ఆగచ్ఛన్తం బోధిం థేరానుభావేన అద్దస, యత్థ చ పచ్ఛా సముద్దస్స దిట్ఠట్ఠానన్తి పకాసేతుం సముద్దసాలం నామ సాలం అకంసు, తస్మిం సముద్దసాలాయ వత్థుభూతే పదేసే. థేరస్సాతి మహామహిన్దత్థేరస్స. పుప్ఫఅగ్ఘియానీతి కూటాగారసదిసాని పుప్ఫచేతియాని. ఆగతో వతరేతి ఏత్థ అరేతి పమోదే. అట్ఠహి అమచ్చకులేహి అట్ఠహి బ్రాహ్మణకులేహి చాతి సోళసహి జాతిసమ్పన్నకులేహి. రజ్జం విచారేసీతి రజ్జం విచారేతుం విస్సజ్జేసి. రాజవత్థుద్వారకోట్ఠకట్ఠానేతి రాజుయ్యానస్స ద్వారకోట్ఠకట్ఠానే. అనుపుబ్బవిపస్సనన్తి ఉదయబ్బయాదిఅనుపుబ్బవిపస్సనం. ‘‘సహ బోధిపతిట్ఠానేనా’’తి కరణవచనేన వత్తబ్బే విభత్తిపరిణామేన ‘‘సహ బోధిపతిట్ఠానా’’తి నిస్సక్కవచనం కతం. సతి హి సహసద్దప్పయోగే కరణవచనేనేవ భవితబ్బం. దస్సింసూతి పఞ్ఞాయింసు. మహాఆసనట్ఠానేతి పుబ్బపస్సే మహాసిలాసనేన పతిట్ఠితట్ఠానే. పూజేత్వా వన్దీతి ఆగామినం ¶ మహాచేతియం వన్ది. పురిమే పన మహావిహారట్ఠానే పూజామత్తస్సేవ కతత్తా అనాగతే సఙ్ఘస్సపి నవకతా అవన్దితబ్బతా చ పకాసితాతి వేదితబ్బా. అనాగతే పన మేత్తేయ్యాదిబుద్ధా పచ్చేకబుద్ధా చ బుద్ధభావక్ఖణం ఉద్దిస్స వన్దితబ్బావ సభావేన విసిట్ఠపుగ్గలత్తాతి గహేతబ్బం.

మహాఅరిట్ఠోతి ¶ పఞ్చపఞ్ఞాసాయ భాతుకేహి సద్ధిం చేతియగిరిమ్హి పబ్బజితం సన్ధాయ వుత్తం. మేఘవణ్ణాభయఅమచ్చస్స పరివేణట్ఠానేతి మేఘవణ్ణఅభయస్స రఞ్ఞో అమచ్చేన కత్తబ్బస్స పరివేణస్స వత్థుభూతే ఠానే. మఙ్గలనిమిత్తభావేన ఆకాసే సముప్పన్నో మనోహరసద్దో ఆకాసస్స రవో వియ హోతీతి వుత్తం ‘‘ఆకాసం మహావిరవం రవీ’’తి. న హి ఆకాసో నామ కోచి ధమ్మో అత్థి, యో సద్దం సముట్ఠాపేయ్య, ఆకాసగతఉతువిసేససముట్ఠితోవ సో సద్దోతి గహేతబ్బో. పఠమకత్తికపవారణదివసే…పే… వినయపిటకం పకాసేసీతి ఇదం వినయం వాచేతుం ఆరద్ధదివసం సన్ధాయ వుత్తం. అనుసిట్ఠికరానన్తి అనుసాసనీకరానం. రాజినోతి ఉపయోగత్థే సామివచనం, దేవానంపియతిస్సరాజానన్తి అత్థో. అఞ్ఞేపీతి మహిన్దాదీహి అట్ఠసట్ఠిమహాథేరేహి అఞ్ఞేపి, తేసం సరూపం దస్సేన్తో ఆహ తేసం థేరానన్తిఆది. తత్థ తేసం థేరానం అన్తేవాసికాతి మహిన్దత్థేరాదీనం అట్ఠసట్ఠిమహాథేరానం అరిట్ఠాదయో అన్తేవాసికా చ మహాఅరిట్ఠత్థేరస్స అన్తేవాసికా తిస్సదత్తకాళసుమనాదయో చాతి యోజేతబ్బం. అన్తేవాసికానం అన్తేవాసికాతి ఉభయత్థ వుత్తఅన్తేవాసికానం అన్తేవాసికపరమ్పరా చాతి అత్థో. పుబ్బే వుత్తప్పకారాతి మహిన్దో ఇట్టియో ఉత్తియోతిఆదిగాథాహి (పారా. అట్ఠ. ౧.తతియసఙ్గీతికథా) పకాసితా ఆచరియపరమ్పరా.

న పగ్ఘరతీతి న గళతి, న పముస్సతీతి అత్థో. సతిగతిధితిమన్తేసూతి ఏత్థ సతీతి ఉగ్గహధారణే సతి. గతీతి సద్దత్థవిభాగగ్గహణే ఞాణం. ధితీతి ఉగ్గహపరిహరణాదీసు వీరియం. కుక్కుచ్చకేసూతి ‘‘కప్పతి న కప్పతీ’’తి వీమంసకుక్కుచ్చకారీసు. మాతాపితుట్ఠానియోతి వత్వా తమేవత్థం సమత్థేతుం ఆహ తదాయత్తాహీతిఆది. వినయపరియత్తిం నిస్సాయాతి వినయపిటకపరియాపుణనం నిస్సాయ. అత్తనో సీలక్ఖన్ధో సుగుత్తోతి లజ్జినో వినయధారణస్స అలజ్జిఅఞ్ఞాణతాదీహి ఛహి ఆకారేహి ఆపత్తియా అనాపజ్జనతో అత్తనో సీలక్ఖన్ధో ఖణ్డాదిదోసవిరహితో సుగుత్తో సురక్ఖితో హోతి. కుక్కుచ్చపకతానన్తి కప్పియాకప్పియం నిస్సాయ ఉప్పన్నేన కుక్కుచ్చేన పకతానం ఉపద్దుతానం అభిభూతానం యథావినయం కుక్కుచ్చం వినోదేత్వా సుద్ధన్తే పతిట్ఠాపనేన పటిసరణం హోతి. విగతో సారదో భయమేతస్సాతి విసారదో. ‘‘ఏవం కథేన్తస్స దోసో ఏవం న దోసో’’తి ఞత్వావ కథనతో నిబ్భయోవ సఙ్ఘమజ్ఝే వోహరతి ¶ . పచ్చత్థికేతి అత్తపచ్చత్థికే చేవ వజ్జిపుత్తకాదిసాసనపచ్చత్థికే చ. సహధమ్మేనాతి సకారణేన వచనేన సిక్ఖాపదం దస్సేత్వా యథా తే అసద్ధమ్మం పతిట్ఠాపేతుం న సక్కోన్తి, ఏవం సునిగ్గహితం కత్వా నిగ్గణ్హాతి. సద్ధమ్మట్ఠితియాతి ¶ పరియత్తిపటిపత్తిపటివేధసఙ్ఖాతస్స తివిధస్సాపి సద్ధమ్మస్స ఠితియా, పవత్తియాతి అత్థో.

వినయో సంవరత్థాయాతిఆదీసు వినయపరియాపుణనం వినయో, వినయపఞ్ఞత్తి వా కాయవచీద్వారసంవరత్థాయ. అవిప్పటిసారోతి కతాకతం నిస్సాయ విప్పటిసారాభావో సన్తాపాభావో. పామోజ్జం తరుణపీతి. పీతి నామ బలవపీతి. పస్సద్ధీతి కాయచిత్తపస్సద్ధి. యథాభూతఞాణదస్సనన్తి సప్పచ్చయనామరూపపరిగ్గహో. నిబ్బిదాతి విపస్సనా. విరాగోతి అరియమగ్గో. విముత్తీతి అగ్గఫలం. విముత్తిఞాణదస్సనన్తి పచ్చవేక్ఖణఞాణం. అనుపాదాతి కఞ్చి ధమ్మం అనుపాదియిత్వా పరిచ్చజిత్వా. పరినిబ్బానత్థాయాతి పచ్చవేక్ఖణఞాణే అనుప్పన్నే అన్తరా పరినిబ్బానాభావేన తంపరినిబ్బానత్థాయాతి పచ్చయత్తేన వుత్తం అనన్తరాదిపచ్చయత్తా. ఏతదత్థా కథాతి అయం వినయకథా నామ ఏతస్స అనుపాదాపరినిబ్బానస్స అత్థాయాతి అత్థో. మన్తనాతి వినయమన్తనాయేవ, భిక్ఖూనం ‘‘ఏవం కరిస్సామ, ఏవం న కరిస్సామా’’తి వినయపటిబద్ధమన్తనా. ఉపనిసాతి ఉపనిసీదతి ఏత్థ ఫలన్తి ఉపనిసా, కారణం. వినయో సంవరత్థాయాతిఆదికారణపరమ్పరాపి ఏతదత్థాతి అత్థో. సోతావధానన్తి ఇమిస్సా పరమ్పరపచ్చయకథాయ అత్తానం సమనత్థాయ సోతావధానం, తమ్పి ఏతమత్థం. యదిదన్తి నిపాతో. యో అయం చతూహి ఉపాదానేహి అనుపాదియిత్వా చిత్తస్స అరహత్తమగ్గసఙ్ఖాతో, తప్ఫలసఙ్ఖాతో వా విమోక్ఖో, సోపి ఏతదత్థాయ అనుపాదాపరినిబ్బానత్థాయ. అథ వా యో అయం కఞ్చి ధమ్మం అనుపాదాచిత్తస్స విమోక్ఖో విముచ్చనం విగమో పరినిబ్బానం ఏతదత్థా కథాతి ఏవం ఉపసంహరణవసేన యోజేతుమ్పి వట్టతి మగ్గఫలవిమోక్ఖస్స పుబ్బే వుత్తత్తా. ఆయోగోతి ఉగ్గహణాదివసేన పునప్పునం అభియోగో.

ఆచరియపరమ్పరకథావణ్ణనానయో నిట్ఠితో.

ఇతి సమన్తపాసాదికాయ వినయట్ఠకథాయ విమతివినోదనియం

బాహిరనిదానకథావణ్ణనానయో నిట్ఠితో.

వేరఞ్జకణ్డవణ్ణనా

సేయ్యథిదన్తి ¶ ¶ తం కతమం, తం కథన్తి వా అత్థో. అనియమనిద్దేసవచనన్తి అత్తనో అత్థం సరూపేన నియమేత్వా నిద్దిసతీతి నియమనిద్దేసో, న నియమనిద్దేసో అనియమనిద్దేసో. సోవ వుచ్చతే అనేనాతి వచనన్తి అనియమనిద్దేసవచనం. తస్సాతి తేనాతిపదస్స. పరివితక్కోతి ‘‘కతమేసానం ఖో బుద్ధానం భగవన్తానం బ్రహ్మచరియం న చిరట్ఠితికం అహోసీ’’తిఆదినా (పారా. ౧౮) పవత్తో. పుబ్బే వా పచ్ఛా వాతి తేనాతిపదతో హేట్ఠా వుత్తపాఠే వా ఉపరి వక్ఖమానపాఠే వాతి అత్థో. అత్థతో సిద్ధేనాతి సామత్థియతో సిద్ధేన. తత్రిదం ముఖమత్తనిదస్సనన్తి తస్సా యథావుత్తయుత్తియా పరిదీపనే ఇదం ఉపాయమత్తనిదస్సనం. ముఖం ద్వారం ఉపాయోతి హి అత్థతో ఏకం.

సమయసద్దో దిస్సతీతి సమ్బన్ధో. అస్సాతి సమయసద్దస్స సమవాయో అత్థోతి సమ్బన్ధో. కాలఞ్చ సమయఞ్చ ఉపాదాయాతి ఏత్థ కాలో నామ ఉపసఙ్కమనస్స యుత్తకాలో, సమయో నామ సరీరబలాదికారణసమవాయో, తే ఉపాదాయ పటిచ్చాతి అత్థో. ఖణోతి ఓకాసో. బుద్ధుప్పాదాదయో హి మగ్గబ్రహ్మచరియస్స ఓకాసో. సో ఏవ సమయో. తేనేవ ‘‘ఏకోవా’’తి వుత్తం. మహాసమయోతి మహాసమూహో. పవనస్మిన్తి వనసణ్డే. సమయోపి ఖో తే భద్దాలీతి ఏత్థ సమయోతి సిక్ఖాపదావిలఙ్ఘనస్స హేతు, కో సో? అత్తనో విప్పటిపత్తియా భగవతో జాననం, సో సమయసఙ్ఖాతో హేతు తస్సా అప్పటివిద్ధోతి అత్థో. భగవాతిఆది తస్స పటివిజ్ఝనాకారదస్సనం. ఉగ్గహమానోతి కిఞ్చి కిఞ్చి ఉగ్గహేతుం సమత్థతాయ ఉగ్గహమానో, సుమనపరిబ్బాజకస్సేవేతం నామం. సమయం దిట్ఠిం పవదన్తి ఏత్థాతి సమయప్పవాదకో, మల్లికాయ ఆరామో. స్వేవ తిన్దుకాచీరసఙ్ఖాతాయ తిమ్బరురుక్ఖపన్తియా పరిక్ఖిత్తత్తా ‘‘తిన్దుకాచీర’’న్తి చ, ఏకావ నివాసా సాలా ఏత్థాతి ‘‘ఏకసాలకో’’తి చ వుచ్చతి. అత్థాభిసమయాతి యథావుత్తస్స దిట్ఠధమ్మికసమ్పరాయికస్స అత్థస్స హితస్స పటిలాభతో. మానాభిసమయాతి మానప్పహానా. పీళనట్ఠోతి పీళనం తంసమఙ్గినో హింసనం, అవిప్ఫారికతాకరణం, పీళనమేవ అత్థో పీళనట్ఠో ¶ . సన్తాపోతి దుక్ఖదుక్ఖతాదివసేన సన్తాపనం. విపరిణామోతి జరాయ మరణేన చాతి ద్విధా ¶ విపరిణామేతబ్బతా అభిసమేతబ్బో పటివిజ్ఝితబ్బోతి అభిసమయో, సోవ అభిసమయట్ఠో, పీళనాదీని.

ఏత్థ చ ఉపసగ్గానం జోతకమత్తత్తా సమయసద్దస్స అత్థుద్ధారేపి సఉపసగ్గో అభిసమయసద్దో ఉద్ధటో. తత్థ సఙ్గమవసేన పచ్చయానం ఫలుప్పాదనం పటి అయనం ఏకతో పవత్తి ఏత్థాతి సమయో, సమవాయో. వివట్టూపనిస్సయసఙ్గమే సతి ఏన్తి ఏత్థ సత్తా పవత్తన్తీతి సమయో, ఖణో. సమేతి ఏత్థ సఙ్ఖతధమ్మో, సయం వా ఏతి ఆగచ్ఛతి విగచ్ఛతి చాతి సమయో, కాలో. సమేన్తి అవయవా ఏతస్మిం, సయం వా తేసూతి సమయో, సమూహో. పచ్చయన్తరసఙ్గమే ఏతి ఆగచ్ఛతి ఏతస్మా ఫలన్తి సమయో, హేతు. సఞ్ఞావసేన విపల్లాసతో ధమ్మేసు ఏతి అభినివిసతీతి సమయో, దిట్ఠి. సమీపం అయనం ఉపగమనం సమయో, పటిలాభో. సమ్మదేవ సహితానం వాచానం అయనం విగమోతి సమయో, పహానం. సమ్మదేవ, సహితానం వా సచ్చానం అయనం జాననన్తి సమయో, పటివేధో. ఏవం తస్మిం తస్మిం అత్థే సమయసద్దస్స పవత్తి వేదితబ్బా.

ఏత్థ చ సమయసద్దస్స సామఞ్ఞేన అనేకత్థతా వుత్తా. న హి ఏకస్మిం అత్థవిసేసే వత్తమానో సద్దో తదఞ్ఞేపి వత్తతి. తస్మా అత్థా వియ తంతంవాచకా సమయసద్దాపి భిన్నా ఏవాతి గహేతబ్బా. ఏవం సబ్బత్థ అత్థుద్ధారేసు.

తత్థ తథాతి తేసు సుత్తాభిధమ్మేసు ఉపయోగభుమ్మవచనేహి. ఇధాతి వినయే, అఞ్ఞథాతి కరణవచనేన. అచ్చన్తమేవాతి నిరన్తరమేవ. భావో నామ కిరియా, కిరియాయ కిరియన్తరూపలక్ఖణం భావేనభావలక్ఖణం, యథా ఉదయే సతి చన్దే జాతో రాజపుత్తోతి. అధికరణఞ్హీతిఆది అభిధమ్మే సమయసద్దో కాలసమూహఖణసమవాయహేతుసఙ్ఖాతేసు పఞ్చసు అత్థేసు వత్తతి, న వినయే వియ కాలే ఏవ, తేసు చ కాలసమూహత్థా ద్వే తత్థ వుత్తానం ఫస్సాదిధమ్మానం అధికరణభావేన నిద్దిసితుం యుత్తా. ఖణసమవాయహేతుఅత్థా పన తయోపి అత్తనో భావేన ఫస్సాదీనం భావస్స ఉపలక్ఖణభావేన ¶ నిద్దిసితుం యుత్తాతి విభావనముఖేన యథావుత్తమత్థం సమత్థేతుం వుత్తం. తత్థ యస్మిఞ్హి కాలే, ధమ్మసమూహే వా సమయే అధికరణభూతే కుసలం ఉప్పన్నం, తస్మిఞ్ఞేవ కాలే, ధమ్మసమూహే వా సమయే ఫస్సాదయో హోన్తీతి ఏవం అధికరణత్థయోజనా, యస్మిం పన ఖణే, సమవాయే హేతుమ్హి వా సమయే సతి విజ్జమానే కుసలం ఉప్పన్నం, తస్మిఞ్ఞేవ ఖణాదిమ్హి సమయేపి విజ్జమానే ఫస్సాదయో హోన్తీతి భావేనభావలక్ఖణత్థయోజనా చ వేదితబ్బా.

హోతి ¶ చేత్థాతి ఏత్థ యథావుత్తఅత్థవిసయే సఙ్గహగాథా హోతి. అఞ్ఞత్రాతి సుత్తాభిధమ్మేసు. అభిలాపమత్తభేదోతి దేసనావిలాసతో సద్దమత్తేనేవ భేదో, న అత్థతో.

అవిసేసేనాతి సామఞ్ఞేన. ఇరియాపథోతిఆదీసు ఇరియాయ సబ్బద్వారికకిరియాయ పథో పవత్తనట్ఠానం తబ్బినిముత్తకమ్మస్స అభావాతి ఠానాదయో ఇరియాపథో, సోవ విహారో. బ్రహ్మభూతా సేట్ఠభూతా పరహితచిత్తాదివసప్పవత్తితో మేత్తాదయో బ్రహ్మవిహారో నామ. తదవసేసా పన మహగ్గతా సబ్బనీవరణవిగమనాదిసిద్ధేన జోతనాదిఅత్థేన దిబ్బవిహారో నామ. బ్రహ్మవిహారభావేన విసుం గహితత్తా మేత్తాదయో ఇధ అసఙ్గహితా. అరియానమేవ విహారోతి ఫలసమాపత్తియో అరియవిహారో నామ.

రుక్ఖాదిమూలేయేవ మూలసద్దస్స నిరుళ్హభావం దస్సేతుం అపరేన మూలసద్దేన విసేసేత్వా ‘‘మూలమూలే’’తి వుత్తం, యథా దుక్ఖదుక్ఖన్తి (విభ. అట్ఠ. ౧౯౦). లోభాదీనం దోసమూలాదిచిత్తాసాధారణత్తా ‘‘అసాధారణహేతుమ్హీ’’తి వుత్తం.

తత్థ సియాతి తత్థ వేరఞ్జాయన్తిఆదీసు పదేసు కస్సచి చోదనా సియాతి అత్థో. ఉభయథా నిదానకిత్తనస్స పన కిం పయోజనన్తి? ఆహ గోచరగామనిదస్సనత్థన్తిఆది. తత్థ అస్సాతి భగవతో.

కిలమోవ కిలమథో, అత్తనో అత్తభావస్స కిలమథో అత్తకిలమథో, తస్స అను అను యోగో పునప్పునం పవత్తనం అత్తకిలమథానుయోగో. వత్థుకామారమ్మణే సుఖే సమ్పయోగవసేన లీనా యుత్తా, కామతణ్హా ¶ , తంసహచరితే కామే సుఖే వా ఆరమ్మణభూతే అల్లీనా పవత్తతీతి కామసుఖల్లికా తణ్హా, తస్సా కామసుఖల్లికాయ అను అను యోగో కామసుఖల్లికానుయోగో. లోకే సంవడ్ఢభావన్తి ఆమిసోపభోగేన సంవడ్ఢితభావం. ఉప్పజ్జమానో బహుజనహితాదిఅత్థాయేవ ఉప్పజ్జతీతి యోజనా.

దిట్ఠిసీలసామఞ్ఞేన సంహతత్తా సఙ్ఘోతి ఇమమత్థం విభావేన్తో ఆహ దిట్ఠీతిఆది. ఏత్థ చ ‘‘యాయం దిట్ఠి అరియా నియ్యానికా నియ్యాతి తక్కరస్స సమ్మా దుక్ఖక్ఖయాయ, తథారూపాయ దిట్ఠియా దిట్ఠిసామఞ్ఞగతో విహరతీ’’తి (దీ. ని. ౩.౩౨౪, ౩౫౬; మ. ని. ౧.౪౯౨; ౩.౫౪; అ. ని. ౬.౧౨; పరి. ౨౭౪) ఏవం వుత్తాయ దిట్ఠియా. ‘‘యాని తాని సీలాని అఖణ్డాని…పే… సమాధిసంవత్తనికాని, తథారూపేసు సీలేసు సీలసామఞ్ఞగతో విహరతీ’’తి ¶ (దీ. ని. ౩.౩౨౪, ౩౫౬; మ. ని. ౧.౪౯౨; ౩.౫౪; అ. ని. ౬.౧౨; పరి. ౨౭౪) ఏవం వుత్తానఞ్చ సీలానం సామఞ్ఞసఙ్ఖాతేన సఙ్ఘాతో సఙ్ఘటితో సమణగణో, తేనాతి అత్థో. ‘‘దిట్ఠిసీలసామఞ్ఞసఙ్ఘాతసఙ్ఘాతేనా’’తి వా పాఠేనేత్థ భవితబ్బం, తస్స దిట్ఠిసీలసామఞ్ఞభూతేన సంహననేన సఙ్ఘాతో సమణగణో, తేనాతి అత్థో. ఏవఞ్హి పాఠే సద్దతో అత్థో యుత్తతరో హోతి. అస్సాతి మహతో భిక్ఖుసఙ్ఘస్స.

బ్రహ్మం అణతీతి ఏత్థ బ్రహ్మ-సద్దేన వేదో వుచ్చతి, సో మన్తబ్రహ్మకప్పవసేన తివిధో. తత్థ ఇరువేదాదయో తయో వేదా మన్తా, తే చ పధానా, ఇతరే పన సన్నిస్సితా, తేన పధానస్సేవ గహణం. మన్తే సజ్ఝాయతీతి ఇరువేదాదికే మన్తసత్థే సజ్ఝాయతీతి అత్థో. ఇరువేదాదయో హి గుత్తభాసితబ్బతాయ ‘‘మన్తా’’తి వుచ్చన్తి. ‘‘బాహితపాపత్తా బ్రాహ్మణో, సమితపాపత్తా సమణో’’తి యథావుత్తమత్థద్వయం ఉదాహరణద్వయేన విభావేతుం వుత్తఞ్హేతన్తిఆది వుత్తం. ‘‘సమితత్తా హి పాపానం ‘సమణో’తి పవుచ్చతీ’’తి హి ఇదం వచనం గహేత్వా ‘‘సమితపాపత్తా ‘సమణో’తి వుచ్చతీ’’తి వుత్తం, బాహితపాపోతి ఇదం పన అఞ్ఞస్మిం గాథాబన్ధే వుత్తవచనం. యథాభుచ్చగుణాధిగతన్తి యథాభూతగుణాధిగతం. సకిఞ్చనోతి సదోసో.

గోత్తవసేనాతి ఏత్థ గం తాయతీతి గోత్తం, గో-సద్దేన చేత్థ అభిధానం బుద్ధి చ వుచ్చతి. కేనచి పారిజుఞ్ఞేనాతి ఞాతిపారిజుఞ్ఞాదినా కేనచి పారిజుఞ్ఞేన ¶ , పరిహానియాతి అత్థో. తతో పరన్తి వేరఞ్జాయన్తిఆదివచనం. ఇత్థమ్భూతాఖ్యానత్థే ఉపయోగవచనన్తి ఇత్థం ఇమం పకారం భూతో ఆపన్నోతి ఇత్థమ్భూతో, తస్స ఆఖ్యానం ఇత్థమ్భూతాఖ్యానం, సోయేవత్థో ఇత్థమ్భూతాఖ్యానత్థో. అథ వా ‘‘ఇత్థం ఏవంపకారో భూతో జాతో’’తి ఏవం కథనత్థో ఇత్థమ్భూతాఖ్యానత్థో, తస్మిం ఉపయోగవచనన్తి అత్థో. ఏత్థ చ అబ్భుగ్గతోతి ఏత్థ అభి-సద్దో ఇత్థమ్భూతాఖ్యానత్థజోతకో అభిభవిత్వా ఉగ్గమనప్పకారస్స దీపనతో, తేన యోగతో తం ఖో పన భవన్తం గోతమన్తి ఇదం ఉపయోగవచనం సామిఅత్థేపి సమానే ఇత్థమ్భూతాఖ్యానదీపనతో ‘‘ఇత్థమ్భూతాఖ్యానత్థే’’తి వుత్తం, తేనేవాహ ‘‘తస్స ఖో పన భోతో గోతమస్సాతి అత్థో’’తి.

ఇదం వుత్తం హోతి – యథా సాధు దేవదత్తో మాతరమభీతి ఏత్థ అభిసద్దయోగతో ఇత్థమ్భూతాఖ్యానే ఉపయోగవచనం కతం, ఏవమిధాపి తం ఖో పన భవన్తం గోతమం అభి ఏవం కల్యాణో కిత్తిసద్దో ఉగ్గతోతి అభిసద్దయోగతో ఇత్థమ్భూతాఖ్యానే ఉపయోగవచనన్తి. సాధు దేవదత్తో మాతరమభీతి ఏత్థ హి ‘‘దేవదత్తో మాతరమభి మాతరి విసయే మాతుయా వా సాధూ’’తి ఏవం అధికరణత్థే వా సామిఅత్థే వా భుమ్మవచనస్స సామివచనస్స వా పసఙ్గే ఇత్థమ్భూతాఖ్యానత్థజోతకేన ¶ అభిసద్దేన యోగే ఉపయోగవచనం కతం, యథా చేత్థ దేవదత్తో మాతువిసయే మాతుసమ్బన్ధీ వా సో వుత్తప్పకారప్పత్తోతి అయమత్థో విఞ్ఞాయతి, ఏవమిధాపి భోతో గోతమస్స సమ్బన్ధీ కిత్తిసద్దో అబ్భుగ్గతో అభిభవిత్వా ఉగ్గమనపకారప్పత్తోతి అయమత్థో విఞ్ఞాయతి. తత్థ హి దేవదత్తగ్గహణం వియ ఇధ కిత్తిసద్దగ్గహణం, తత్థ మాతరన్తి వచనం వియ ఇధ తం ఖో పన భవన్తం గోతమన్తి వచనం, తత్థ సాధుసద్దగ్గహణం వియ ఇధ ఉగ్గతసద్దగ్గహణం వేదితబ్బం. కిత్తిసద్దోతి కిత్తిభూతో సద్దో, న కేవలోతి దస్సనత్థం విసేసితన్తి ఆహ ‘‘కిత్తి ఏవా’’తి. తతో కిత్తీతి థుతి, తస్సా పకాసకో సద్దో కిత్తిసద్దోతి దస్సేతుం ‘‘థుతిఘోసో వా’’తి వుత్తం.

సో భగవాతి ఏత్థ సోతి పసిద్ధియం, యో సో సమత్తింస పారమియో పూరేత్వా సబ్బకిలేసే భఞ్జిత్వా దససహస్సిలోకధాతుం కమ్పేన్తో అనుత్తరం ¶ సమ్మాసమ్బోధిం అభిసమ్బుద్ధో, సో లోకే అతిపాకటోతి ‘‘సో భగవా’’తి వుత్తం. భగవాతి చ ఇదం సత్థు నామకిత్తనం, న గుణకిత్తనం. పరతో పన భగవాతి గుణకిత్తనమేవ. ఇమినా చ ఇమినా చాతి ఏతేన అరహన్తిఆదిపదానం పచ్చేకం అనేకగుణగణం పటిచ్చ పవత్తభావం దస్సేతి.

సువిదూరవిదూరేతి ద్వీహి సద్దేహి అతివియ దూరేతి దస్సేతి, సువిదూరతా ఏవ హి విదూరతా. సవాసనానం కిలేసానం విద్ధంసితత్తాతి ఇమినా పచ్చేకబుద్ధాదీహి అసాధారణం భగవతో అరహత్తన్తి దస్సేతి తేసం వాసనాయ అప్పహీనత్తా, వాసనా చ నామ నిక్కిలేసస్సాపి సకలఞేయ్యానవబోధాదిద్వారత్తయప్పయోగవిగుణతాహేతుభూతో కిలేసనిహితో ఆకారో చిరనిగళితపాదానం నిగళమోక్ఖేపి సఙ్కుచితతాగమనహేతుకో నిగళనిహితో ఆకారో వియ. యాయ పిలిన్దవచ్ఛాదీనం వసలవోహారాదివిగుణతా హోతి, అయం వాసనాతి గహేతబ్బా. ఆరకాతి ఏత్థ ఆకారస్స రస్సత్తం క-కారస్స చ హ-కారం సానుస్సరం కత్వా నిరుత్తినయేన ‘‘అరహ’’న్తి పదసిద్ధి వేదితబ్బా. ఏవం ఉపరిపి యథారహం నిరుత్తినయేన పదసిద్ధి వేదితబ్బా. యఞ్చేతం సంసారచక్కన్తి సమ్బన్ధో. పుఞ్ఞాదీతి ఆది-సద్దేన అపుఞ్ఞాభిసఙ్ఖారఆనేఞ్జాభిసఙ్ఖారే సఙ్గణ్హాతి. ఆసవా ఏవ అవిజ్జాదీనం కారణత్తా సముదయోతి ఆహ ‘‘ఆసవసముదయమయేనా’’తి. ‘‘ఆసవసముదయా అవిజ్జాసముదయో’’తి (మ. ని. ౧.౧౦౩) హి వుత్తం. విపాకకటత్తారూపప్పభేదో తిభవో ఏవ రథో, తస్మిం తిభవరథే. సంసారచక్కన్తి యథావుత్తకిలేసకమ్మవిపాకసముదయో.

‘‘ఖన్ధానఞ్చ ¶ పటిపాటి, ధాతుఆయతనాన చ;

అబ్బోచ్ఛిన్నం వత్తమానా, ‘సంసారో’తి పవుచ్చతీ’’తి. (విసుద్ధి. ౨.౬౧౮; దీ. ని. అట్ఠ. ౨.౯౫ అపసాదనావణ్ణనా; సం. ని. అట్ఠ. ౨.౨.౬౦; అ. ని. అట్ఠ. ౨.౪.౧౯౯; ధ. స. అట్ఠ. నిదానకథా; విభ. అట్ఠ. ౨౨౬ సఙ్ఖారపదనిద్దేస; సు. ని. అట్ఠ. ౨.౫౨౩; ఉదా. అట్ఠ. ౩౯; ఇతివు. అట్ఠ. ౧౪, ౫౮; థేరగా. అట్ఠ. ౧.౬౭, ౯౯; బు. వం. అట్ఠ. ౫౮; పటి. మ. అట్ఠ. ౨.౧.౧౧౭; చూళని. అట్ఠ. ౬) –

ఏవం వుత్తో సంసారోవ చక్కం వియ పరిబ్భమనతో చక్కం, తస్స చక్కస్స సబ్బే అరా హతాతి సమ్బన్ధో. అనేనాతి భగవతా. బోధీతి ఞాణం, తం ¶ ఏత్థ మణ్డం పసన్నం జాతన్తి బోధిమణ్డో. కమ్మక్ఖయకరం ఞాణఫరసున్తి అరహత్తమగ్గఞాణం వుత్తం, తం ఛిన్దితబ్బం అభిసఙ్ఖారసఙ్ఖాతం కమ్మం పరిచ్ఛిన్దతీతి దస్సేతుం కమ్మక్ఖయకరవిసేసనవిసిట్ఠం వుత్తన్తి వేదితబ్బం.

ఏవం కతిపయఙ్గేహి సంసారచక్కం తదవసేసఙ్గేహి ఫలభూతనామరూపధమ్మేహి తిభవరథఞ్చ తస్మిం రథే యోజితసంసారచక్కారానం హననప్పకారఞ్చ దస్సేత్వా ఇదాని సబ్బేహిపి ద్వాదసహి పటిచ్చసముప్పాదఙ్గేహి రథవిరహితమేవ కేవలం సంసారచక్కం, తస్స అరఘాతనప్పకారభేదఞ్చ దస్సేతుం అథవాతిఆది వుత్తం. తత్థ అనమతగ్గన్తి అను అను అమతగ్గం, సబ్బథా అనుగచ్ఛన్తేహిపి అవిఞ్ఞాతకోటికన్తి అత్థో. అవిజ్జామూలకత్తా జరామరణపరియోసానత్తాతి ఇదం సఙ్ఖారాదీనం దసన్నం అరభావేన ఏకత్తం సమారోపేత్వాతి వుత్తం. న హి తేసం పచ్చేకం అవిజ్జామూలకతా జరామరణపరియోసానతా చ అత్థి తథా పటిచ్చసముప్పాదపాళియం అవుత్తత్తా. అథ వా తేసమ్పి యథారహం అత్థతో అవిజ్జామూలకత్తం, అత్తనో అత్తనో లక్ఖణభూతఖణికజరామరణవసేన తప్పరియోసానతఞ్చ సన్ధాయేతం వుత్తన్తి వేదితబ్బం. ఏవఞ్చ తేసం పచ్చేకం అరభావో సిద్ధో హోతి.

ఏవం సబ్బాకారం సంసారచక్కమేవ దస్సేత్వా ఇదాని యేన ఞాణేన ఇమస్స సంసారచక్కస్స అరానం ఛేదో భగవతో సిద్ధో, తస్స ధమ్మట్ఠితిఞాణస్స ‘‘పచ్చయపరిగ్గహే పఞ్ఞా ధమ్మట్ఠితిఞాణ’’న్తి (పటి. మ. ౪; ౧.౪౫) మాతికా వుత్తత్తా భవచక్కావయవేసు అవిజ్జాదీసు పచ్చయపచ్చయుప్పన్నత్తా పరిగ్గహవసేన పవత్తిఆకారం దస్సేత్వా పరతో తస్స అత్థస్స నిగమనవసేన వుత్తేన ఏవమయం అవిజ్జాహేతూతిఆదికేన పటిసమ్భిదాపాళిసహితేన (పటి. మ. ౧.౪౫) పాఠేన ¶ సరూపతో ధమ్మట్ఠితిఞాణం, తస్స చ తేసుయేవ అవిజ్జాదీసు చతుసఙ్ఖేపాదివసేన పవత్తివిభాగఞ్చ దస్సేత్వా తతో పరం ఇతి భగవాతిఆదిపాఠేన భగవతో తేన ధమ్మట్ఠితిఞాణేన పటిచ్చసముప్పాదస్స సబ్బాకారతో పటివిద్ధభావం దస్సేత్వా పున ఇమినా ధమ్మట్ఠితిఞాణేనాతిఆదినా భగవతో తేన ఞాణేన సంసారచక్కారానం విద్ధంసితభావం దస్సేతుం తత్థ దుక్ఖాదీసు అఞ్ఞాణం అవిజ్జాతిఆది వుత్తం. తత్థ తిణ్ణం ఆయతనానన్తి చక్ఖుసోతమనాయతనానం తిణ్ణం. ఏస నయో తిణ్ణం ఫస్సానన్తిఆదీసుపి. రూపతణ్హాదివసేన ఛ తణ్హాకాయా ఏవ వేదితబ్బా.

సగ్గసమ్పత్తిన్తి ¶ కామసుగతీసు సమ్పత్తిం. తథేవాతి కాముపాదానపచ్చయా ఏవ. బ్రహ్మలోకసమ్పత్తిన్తి రూపీబ్రహ్మలోకసమ్పత్తిం. తేభూమకధమ్మవిసయస్స సబ్బస్సాపి రాగస్స కిలేసకామభావతో భవరాగోపి కాముపాదానమేవాతి ఆహ ‘‘కాముపాదానపచ్చయాయేవ మేత్తం భావేతీ’’తి. సేసుపాదానమూలికాసుపీతి దిట్ఠుపాదానసీలబ్బతుపాదానఅత్తవాదుపాదానమూలికాసుపి యోజనాసు. తత్రాయం యోజనానయో – ఇధేకచ్చో ‘‘నత్థి పరలోకో ఉచ్ఛిజ్జతి అత్తా’’తి (దీ. ని. ౧.౮౫-౮౬ అత్థతో సమానం) దిట్ఠిం గణ్హాతి, సో దిట్ఠుపాదానపచ్చయా కాయేన దుచ్చరితం చరతీతిఆదినా, అపరో ‘‘అసుకస్మిం భవే అత్తా ఉచ్ఛిజ్జతీ’’తి దిట్ఠిం గహేత్వా కామరూపారూపభవూపపత్తియా తం తం కుసలం కరోతీతిఆదినా చ దిట్ఠుపాదానమూలికా యోజనా, ఇమినావ నయేన అత్తవాదుపాదానమూలికా యోజనా వేదితబ్బా. అపరో ‘‘సీలేన సుద్ధి వతేన సుద్ధీ’’తి అసుద్ధిమగ్గం ‘‘సుద్ధిమగ్గో’’తి పరామసన్తో సీలబ్బతుపాదానపచ్చయా కాయేన దుచ్చరితం చరతీతిఆదినా సబ్బభవేసు సీలబ్బతుపాదానమూలికా యోజనా వేదితబ్బా.

ఇదాని యస్స సంసారచక్కారానం ఘాతనసమత్థస్స ధమ్మట్ఠితిఞాణస్స అవిజ్జాదిపచ్చయపఅగ్గహాకారం దస్సేతుం కామభవే చ అవిజ్జా కామభవే సఙ్ఖారానం పచ్చయో హోతీతిఆదినా అవిజ్జాదీనం పచ్చయపచ్చయుప్పన్నభావో దస్సితో, తమేవ ఞాణం అవిజ్జాదీసు పవత్తిఆకారేన సద్ధిం పటిసమ్భిదామగ్గపాళిం ఆనేత్వా నిగమనవసేన దస్సేన్తో ఏవమయన్తిఆదిమాహ. విసుద్ధిమగ్గటీకాయం పన ‘‘ఇదాని య్వాయం సంసారచక్కం దస్సేన్తేన కామభవే అవిజ్జా కామభవే సఙ్ఖారానం పచ్చయో హోతీతిఆదినా అవిజ్జాదీనం పచ్చయభావో సఙ్ఖారాదీనం పచ్చయుప్పన్నభావో దస్సితో, తమేవ పటిసమ్భిదామగ్గపాళిం ఆనేత్వా నిగమనవసేన దస్సేన్తో ఏవమయన్తిఆదిమాహా’’తి వుత్తం. సారత్థదీపనియా వినయటీకాయపి అయమేవ పాఠో లిఖితో. తత్థ చ కామభవే చ అవిజ్జాతిఆదినా అవిజ్జాదీనం పచ్చయపచ్చయుప్పన్నభావో సంసారచక్కం దస్సేన్తేన వుత్తో న హోతి తస్స చ అవిజ్జా నాభి, మూలత్తాతిఆదినా పుబ్బేవ దస్సితత్తా ఉపరి చక్కరూపతో ¶ పయోగత్తేన ఉపసంహారాభావా చ. ‘‘అపి చ తమేవ పచ్చయపచ్చయుప్పన్నభావం నిగమనవసేన దస్సేన్తో’’తి చ వుత్తం, న చేత్థ పచ్చయపచ్చయుప్పన్నభావో నిగమనవసేన పధానత్తేన దస్సితో, అథ ఖో పచ్చయపరిగ్గహవసప్పవత్తం ధమ్మట్ఠితిఞాణమేవ ¶ యథావుత్తపచ్చయపరిగ్గహాకారస్స నిగమనవసేన దస్సితం. తథా హి ‘‘ఏవమయం అవిజ్జా హేతు, సఙ్ఖారా హేతుసముప్పన్నా, ఉభోపేతే ధమ్మా హేతుసముప్పన్నాతి పచ్చయపరిగ్గహే పఞ్ఞా ధమ్మట్ఠితిఞాణం. అతీతమ్పి అద్ధానం. అనాగతమ్పి అద్ధానం అవిజ్జా హేతు…పే… ధమ్మట్ఠితిఞాణ’’న్తి (పటి. మ. ౧.౪౬) ధమ్మట్ఠితిఞాణమేవ పధానత్తేన దస్సితం. ‘‘అవిజ్జా హేతు, సఙ్ఖారా హేతుసముప్పన్నా’’తిఆది పన పచ్చయపరిగ్గహే పఞ్ఞా ధమ్మట్ఠితిఞాణన్తి (పటి. మ. మాతికా ౪; ౧.౪౫) వుచ్చమానత్తా తస్స పచ్చయపరిగ్గహాకారపరిదీపనత్థం విసయత్తేన వుత్తం, న పధానత్తేన.

అయఞ్హేత్థ అత్థో – ఏవన్తి అనన్తరే వుత్తనయేన అయం అవిజ్జా సఙ్ఖారానం హేతు, సఙ్ఖారా చ తేన హేతునా సముప్పన్నా. ఉభోపేతేతి యస్మా అయం అవిజ్జా పరపరికప్పితపకతిఇస్సరాది వియ అహేతుకా నిచ్చా ధువా న హోతి, అథ ఖో ‘‘ఆసవసముదయా అవిజ్జాసముదయో’’తి (మ. ని. ౧.౧౦౩) వచనతో సయమ్పి సహేతుకా సఙ్ఖతా అనిచ్చాయేవ హోతి, తస్మా ఉభోపేతే అవిజ్జాసఙ్ఖారా హేతుసముప్పన్నాయేవ. ఇతీతి ఏవం యథావుత్తనయేన పచ్చయపరిగ్గణ్హనే యా పఞ్ఞా, తం ధమ్మానం ఠితిసఙ్ఖాతే కారణే యాథావతో పవత్తత్తా ధమ్మట్ఠితిఞాణం నామాతి.

ఏత్థ హి ఞాణస్స విసయవిభావనవసేనేవ అవిజ్జాదీనం పచ్చయాదిభావో వుత్తో, న పధానత్తేన, ఞాణమేవ పనేత్థ పధానతో వుత్తం, తస్మా ఏతస్స ఞాణస్స పచ్చయపరిగ్గహాకారదస్సనత్థమేవ హేట్ఠాపి కామభవే చ అవిజ్జాతిఆదినా అవిజ్జాదీనం పచ్చయాదిభావో వుత్తో, ఇధాపి నిగమనవసేన ఉపసంహటో, న భవచక్కదస్సనత్థన్తి అయమేత్థ అత్తనో మతి.

తత్థ చ పచ్చయుప్పన్నధమ్మేసు అదిట్ఠేసు హేతూనం పచ్చయభావోపి న సక్కా దట్ఠున్తి ‘‘సఙ్ఖారా హేతుసముప్పన్నా’’తి పచ్చయపరిగ్గహఞాణనిద్దేసే (పటి. మ. ౧.౪౫) పచ్చయుప్పన్నధమ్మానమ్పి గహణం కతన్తి వేదితబ్బం. ఏతేన నయేనాతి అవిజ్జాయం వుత్తనయేన సఙ్ఖారా హేతు, విఞ్ఞాణం హేతుసముప్పన్నన్తిఆదినా సబ్బాని జాతిపరియోసానాని పదాని విత్థారేతబ్బాని.

ఏవం పటిసమ్భిదామగ్గపాళియా ధమ్మట్ఠితిఞాణస్స అవిజ్జాదీసు పవత్తిఆకారం దస్సేత్వా ఇదాని తస్స తేసు పచ్చయేసు అఞ్ఞేహిపి ఆకారేహి పవత్తిఆకారం ¶ దస్సేతుం తత్థాతిఆది వుత్తం. తత్థ తత్థాతి తేసు పటిచ్చసముప్పాదఙ్గేసు. సఙ్ఖిప్పన్తి ఏత్థ అవిజ్జాదయో హేతుసామఞ్ఞేన ఫలసామఞ్ఞేన ¶ వాతి సఙ్ఖేపో, సఙ్గహో, కోట్ఠాసో రాసీతి అత్థో. సో పన జాతితో దువిధోపి కాలభేదవసేన చతుబ్బిధో జాతో. పచ్చుప్పన్నో అద్ధాతి అనువత్తతి. తణ్హుపాదానభవా గహితా కిలేసకమ్మసామఞ్ఞతో తదవినాభావతో చ. అవిజ్జాదికిలేసవట్టమ్పి విపాకధమ్మధమ్మతాసరిక్ఖతాయ ఇధ కమ్మవట్టమేవాతి ఆహ ఇమే పఞ్చ ధమ్మాతిఆది. విపాకా ధమ్మాతిఆదీసు కమ్మజఅరూపక్ఖన్ధానమేవ విపాకసద్దవచనీయత్తేపి నామరూపాదిపదేసు రూపమిస్సమ్పి ఫలపఞ్చకం అరూపప్పధానతాయ చ తబ్బహులతాయ చ ‘‘విపాకవట్ట’’న్తి వుత్తం. విపాకప్పధానం వట్టం, విపాకబహులం వా వట్టన్తి అత్థో. కమ్మజపరియాయో వా ఏత్థ విపాక-సద్దో దట్ఠబ్బో. జాతిజరామరణాపదేసేనాతి పరమత్థధమ్మవినిముత్తజాతిజరామరణం నామ నత్థీతి తదపదేసేన తేసం కథనేన తంముఖేనాతి అత్థో. ఆకిరీయన్తి పకాసీయన్తీతి ఆకారా, అవిజ్జాదిసరూపా, తతో పచ్చయాకారతోతి అత్థో. ఏకో సన్ధీతి అవిచ్ఛేదప్పవత్తిహేతుభూతో హేతుఫలసన్ధి, దుతియో ఫలహేతుసన్ధి, తతియో హేతుఫలసన్ధీతి దట్ఠబ్బం.

ఏవం ధమ్మట్ఠితిఞాణస్స అవిజ్జాదీసు అనేకేహి పకారేహి పవత్తిఆకారం దస్సేత్వా ఇదాని తేహి, అవుత్తేహి చ సబ్బేహి ఆకారేహి భగవతో పటిచ్చసముప్పాదస్స పటివిద్ధభావం, తస్స చ ఞాణస్స ధమ్మట్ఠితిఞాణసద్దప్పవత్తినిమిత్తతం పటిసమ్భిదాపాళినయేన దస్సేతుం ఉపసంహారవసేన ఇతి భగవాతిఆది వుత్తం. తత్థ ఇతీతి వుత్తప్పకారపరామసనం, తేనాహ చతుసఙ్ఖేపన్తిఆది. సబ్బాకారతోతి ఇధ కామభవే చ అవిజ్జా కామభవే సఙ్ఖారానం పచ్చయోతిఆదినా ఇధ వుత్తేహి చ అవుత్తేహి చ పటిచ్చసముప్పాదవిభఙ్గాదీసు (విభ. ౨౨౫ ఆదయో) ఆగతేహి సబ్బేహి పకారేహి పటివిజ్ఝతి. తన్తి యేన ఞాణేన భగవా ఏవం జానాతి, తం ఞాణం. ఞాతట్ఠేనాతి జాననట్ఠేన. పజాననట్ఠేనాతి పటివిజ్ఝనట్ఠేన.

ఇదాని యమిదం ధమ్మట్ఠితిఞాణం పచ్చయపరిగ్గహాకారభేదేహి సద్ధిం పపఞ్చతో దస్సితం, తస్మిం అరఘాతే ఏతస్స ఉపయోగితం దస్సేతుం ఇమినా ధమ్మట్ఠితిఞాణేనాతిఆది వుత్తం. తత్థ ధమ్మట్ఠితిఞాణేన అరే హనీతి సమ్బన్ధో. కథన్తి? ఆహ ‘‘తే ధమ్మే’’తిఆది. తే అవిజ్జాదికే ధమ్మే మహావజిరఞాణావుధేన ¶ తేన ధమ్మట్ఠితిఞాణేన యథాభూతం ఞత్వా తేన బలవవిపస్సనావుధేన నిబ్బిన్దన్తో అరియమగ్గావుధేన విరజ్జన్తో విముచ్చన్తో అరే హనీతి యోజనా. అరియమగ్గఞాణమ్పి హి కిచ్చతో సముదయసచ్చాదిబోధతో ‘‘ధమ్మట్ఠితిఞాణ’’న్తి వుచ్చతి.

ఏకేకం ధమ్మక్ఖన్ధం ఏకేకవిహారేన పూజేమీతి ధమ్మక్ఖన్ధం ఆరబ్భ పవత్తాపి విహారకరణపూజా భగవతి పేమేనేవ పవత్తత్తా సధాతుకాదిచేతియపటిమణ్డితత్తా చ భగవతోవ పూజాతి ¶ ఆహ భగవన్తం ఉద్దిస్సాతిఆది. కిలేసారీన సో మునీతి ఏత్థ నిగ్గహీతలోపో, కిలేసారీనం హతత్తాతి అత్థో. పచ్చయాదీన చారహోతి ఏత్థాపి నిగ్గహీతలోపో దట్ఠబ్బో.

సమ్మాసమ్బుద్ధోతి ఏత్థ సం-సద్దో సయన్తి అత్థే పవత్తతీతి ఆహ ‘‘సామ’’న్తి, అపరనేయ్యో హుత్వాతి అత్థో. సబ్బధమ్మానన్తి ఇదం కస్సచి విసయవిసేసస్స అగ్గహితత్తా సిద్ధం. పదేసగ్గహణే హి అసతి గహేతబ్బస్స నిప్పదేసతావ విఞ్ఞాయతి, యథా దిక్ఖితో న దదాతీతి. ఏవఞ్చ కత్వా అత్థవిసేసానపేక్ఖా కత్తరియేవ బుద్ధ-సద్దసిద్ధి వేదితబ్బా కమ్మవచనిచ్ఛాయ అభావతో. ‘‘సమ్మా సామం బుద్ధత్తా సమ్మాసమ్బుద్ధో’’తి ఏత్తకమేవ హి ఇధ సద్దతో లబ్భతి. సబ్బధమ్మానన్తి ఇదం పన అత్థతో లబ్భమానం గహేత్వా వుత్తం, న హి బుజ్ఝనకిరియా అవిసయా యుజ్జతి. అభిఞ్ఞేయ్యేతి లక్ఖణాదితో అనిచ్చాదితో చ అభివిసిట్ఠేన లోకియలోకుత్తరఞాణేన జానితబ్బే చతుసచ్చధమ్మే. పరిఞ్ఞేయ్యేతి అనిచ్చాదివసేన పరిచ్ఛిన్దిత్వా జానితబ్బం దుక్ఖం అరియసచ్చమాహ. పహాతబ్బేతి సముదయసచ్చం. సచ్ఛికాతబ్బేతి నిరోధసచ్చం. బహువచననిద్దేసో పనేత్థ సోపాదిసేసాదికం పరియాయసిద్ధం భేదం అపేక్ఖిత్వా కతో.

అభిఞ్ఞేయ్యన్తి గాథాయ పహాతబ్బభావేతబ్బానం సముదయమగ్గసచ్చానం హేతుధమ్మానం గహణేనేవ తప్ఫలానం దుక్ఖసచ్చనిరోధసచ్చానమ్పి సిద్ధితో పరిఞ్ఞాతబ్బఞ్చ పరిఞ్ఞాతం సచ్ఛికాతబ్బఞ్చ సచ్ఛికతన్తి ఇదమ్పేత్థ సఙ్గహితమేవాతి దట్ఠబ్బం, తేనాహ ‘‘తస్మా బుద్ధోస్మీ’’తి. యస్మా చత్తారిపి సచ్చాని మయా బుద్ధాని, తస్మా సబ్బమ్పి ఞేయ్యం బుద్ధోస్మి, అబ్భఞ్ఞాసిన్తి అత్థో.

విచిత్తవిసయపత్థనాకారప్పవత్తియా తణ్హా దుక్ఖవిచిత్తతాయ పధానకారణన్తి ఆహ ‘‘మూలకారణభావేనా’’తి. ఉభిన్నన్తి చక్ఖుస్స తంసముదయస్స చ. అప్పవత్తీతి అప్పవత్తినిమిత్తం, న అభావమత్తం. తస్స అవత్థుత్తా ¶ సప్పచ్చయత్తాదిఅనేకభేదా సబ్బసఙ్గహితా. నిరోధప్పజాననాతి సచ్ఛికిరియాభిసమయవసేన నిరోధస్స పటివిజ్ఝనా. ఏకేకపదుద్ధారేనాపీతి చక్ఖు చక్ఖుసముదయోతిఆదినా ఏకేకకోట్ఠాసనిద్ధారణేనాపి, న దుక్ఖసచ్చాదిసామఞ్ఞతో ఏవాతి అధిప్పాయో. తణ్హాయపి సఙ్ఖారదుక్ఖపరియాపన్నతాయ పరిఞ్ఞేయ్యత్తా దుక్ఖసచ్చభావం దస్సేతుం ‘‘ఛ తణ్హాకాయా’’తి వుత్తం. యస్మిం పన అత్తభావే సా ఉప్పజ్జతి, తస్స మూలకారణభావేన సముట్ఠాపికా పురిమభవసిద్ధా తణ్హా సముదయసచ్చన్తి గహేతబ్బా. కసిణానీతి కసిణారమ్మణాని ఝానాని. ద్వత్తింసాకారాతి కేసాదయో తదారమ్మణజ్ఝానాని చ. నవ భవాతి కామభవాదయో తయో సఞ్ఞీభవాదయో తయో ఏకవోకారభవాదయో తయో చాతి నవ భవా. చత్తారి ఝానానీతి ఆరమ్మణవిసేసం అనపేక్ఖిత్వా సామఞ్ఞతో చత్తారి ఝానాని వుత్తాని. విపాకకిరియానమ్పి యథారహం ¶ సబ్బత్థ సఙ్గహో దట్ఠబ్బో. ఏత్థ చ కుసలధమ్మానం ఉపనిస్సయభూతా తణ్హాసముట్ఠాపికాతి వేదితబ్బా, కిరియధమ్మానం పన తస్స అత్తభావస్స కారణభూతా తణ్హా. అనులోమతోతి ఏత్థ అవిజ్జా దుక్ఖసచ్చం, తంసముట్ఠాపికా పురిమతణ్హా ఆసవా సముదయసచ్చన్తి యోజేతబ్బం. సఙ్ఖారాదీసు పన అవిజ్జాదయోవ సముదయసచ్చభావేన యోజేతబ్బా. తేనాతి తస్మా.

విజ్జాతి అత్తనో విసయం విదితం కరోతీతి విజ్జా. సమ్పన్నత్తాతి సమన్నాగతత్తా, సమ్పుణ్ణత్తా వా. తత్రాతి అమ్బట్ఠసుత్తే. మనోమయిద్ధియాతి ఏత్థ ‘‘ఇధ భిక్ఖు ఇమమ్హా కాయా అఞ్ఞం కాయం అభినిమ్మినాతీ’’తి (దీ. ని. ౧.౨౩౬) వుత్తత్తా సరీరబ్భన్తరఝానమనేన అఞ్ఞస్స సరీరస్స నిబ్బత్తివసేన పవత్తా మనోమయిద్ధి నామ, సా అత్థతో ఝానసమ్పయుత్తా పఞ్ఞాయేవ. సత్త సద్ధమ్మా నామ సద్ధా హిరీ ఓత్తప్పం బాహుసచ్చం వీరియం సతి పఞ్ఞా చ. గచ్ఛతి అమతం దిసన్తి దుక్ఖనిత్థరణత్థికేహి దట్ఠబ్బతో అమతం నిబ్బానమేవ దిసం గచ్ఛతి, ఇమినా చ చరణానం సిక్ఖత్తయసఙ్గహితఅరియమగ్గభావతో నిబ్బానత్థికేహి ఏకంసేన ఇచ్ఛితబ్బతం దస్సేతి. ఇదానిస్సా విజ్జాచరణసమ్పదాయ సావకాదిఅసాధారణతం దస్సేతుం తత్థ విజ్జాసమ్పదాతిఆది వుత్తం. తత్థ ఆసవక్ఖయవిజ్జావసేన సబ్బఞ్ఞుతా సిజ్ఝతి, చరణధమ్మభూతేసు ఝానేసు ¶ అన్తోగధాయ మహాకరుణాసమాపత్తియా వసేన మహాకారుణికతా సిజ్ఝతీతి ఆహ ‘‘విజ్జా…పే… మహాకారుణికత’’న్తి. యథా తన్తి ఏత్థ తన్తి నిపాతమత్తం, యథా అఞ్ఞోపి విజ్జాచరణసమ్పన్నో బుద్ధో నియోజేతి, తథా అయమ్పీతి అత్థో. తేనాతి అనత్థపరివజ్జనఅత్థనియోజనేన. అత్తన్తపాదయోతి ఆది-సద్దేన పరన్తపఉభయన్తపా గహితా. అసజ్జమానో భవేసు అపచ్చాగచ్ఛన్తోతి పహీనానం పునానుప్పత్తితో న పున ఉపగచ్ఛన్తో.

తత్రాతి యుత్తవాచాభాసనే సాధేతబ్బే చేతం భుమ్మం. అభూతన్తి అభూతత్థం. అతచ్ఛన్తి తస్సేవ వేవచనం. అనత్థసంహితన్తి పిసుణాదిదోసయుత్తం. సమ్మాగదత్తాతి సున్దరవచనత్తా, గదనం గదో, కథనన్తి అత్థో. సున్దరో గదో వచనమస్సాతి ‘‘సుగదో’’తి వత్తబ్బే నిరుత్తినయేన ద-కారస్స త-కారం కత్వా ‘‘సుగతో’’తి వుత్తం.

సభావతోతి దుక్ఖసభావతో. లోకన్తి ఖన్ధాదిలోకం. యథావుత్తమత్థం సుత్తతో ఆహ యత్థాతిఆది. తత్థ యత్థాతి యస్మిం లోకన్తసఙ్ఖాతే నిబ్బానే. తన్తి లోకస్సన్తం, ఓకాసలోకే కాయగమనేన ఞాతబ్బం పత్తబ్బన్తి నాహం వదామీతి యోజనా. ఇదఞ్చ రోహితదేవపుత్తేన లోకస్స కాయగతివసేన అన్తగమనస్స పుచ్ఛితత్తా వుత్తం. అప్పత్వా లోకస్సన్తన్తి ఖన్ధాదిలోకం సన్ధాయ వుత్తం.

కిన్తే ¶ పదసా ఓకాసలోకపరిబ్భమనేన, పరిమితట్ఠానే ఏవ తం ఞాణగమనేన గచ్ఛన్తానం దస్సేమీతి దస్సేన్తో అపి చాతిఆదిమాహ. తత్థ బ్యామమత్తే కళేవరేతి సరీరే. తేన రూపక్ఖన్ధం దస్సేతి. ససఞ్ఞిమ్హీతి సఞ్ఞాసీసేన వేదనాదయో తయో ఖన్ధే. సమనకేతి విఞ్ఞాణక్ఖన్ధం. లోకన్తి ఖన్ధాదిలోకం, దుక్ఖన్తి అత్థో. లోకనిరోధన్తి నిబ్బానేన లోకస్స నిరుజ్ఝనం, నిబ్బానమేవ వా. అదేసమ్పి హి నిబ్బానం యేసం నిరోధాయ హోతి, ఉపచారతో తన్నిస్సితం వియ హోతీతి ‘‘బ్యామమత్తే కళేవరే లోకనిరోధమ్పి పఞ్ఞపేమీ’’తి వుత్తం, చక్ఖు లోకే పియరూపం, సాతరూపం, ఏత్థేసా తణ్హా నిరుజ్ఝమానా నిరుజ్ఝతీతిఆదీసు (దీ. ని. ౨.౪౦౧; విభ. ౨౦౪) వియ. కుదాచనన్తి కదాచిపి. అప్పత్వాతి అగ్గమగ్గేన అనధిగన్త్వా. తస్మాతి యస్మా తం గమనేన పత్తుం న సక్కా, తస్మా. హవేతి నిపాతమత్తం, ఏకంసత్థే వా ¶ . లోకవిదూతి సభావాదితో ఖన్ధాదిజాననకో. చతుసచ్చధమ్మానం అభిసమితత్తా సమితావీ, సమితకిలేసోతి వా అత్థో. నాసీసతి న పత్థేతి అప్పటిసన్ధికత్తా.

ఏవం సఙ్ఖేపతో లోకం దస్సేత్వా ఇదాని విత్థారతో తం దస్సేతుం అపి చ తయో లోకాతిఆది వుత్తం. తత్థ ఇన్ద్రియబద్ధానం ఖన్ధానం సమూహసన్తానభూతో సత్తలోకో. సో హి రూపాదీసు సత్తవిసత్తతాయ ‘‘సత్తో’’తి చ, లోకియన్తి ఏత్థ కమ్మకిలేసా తబ్బిపాకా చాతి ‘‘లోకో’’తి చ వుచ్చతి. అనిన్ద్రియబద్ధానం ఉతుజరూపానం సమూహసన్తానభూతో ఓకాసలోకో. సో హి సత్తసఙ్ఖారానం ఆధారతో ‘‘ఓకాసో’’తి చ, లోకియన్తి ఏత్థ తస్సాధారా చ ఆధేయ్యభూతాతి ‘‘లోకో’’తి చ పవుచ్చతి. ఇన్ద్రియానిన్ద్రియబద్ధా పన సబ్బేవ ఉపాదానక్ఖన్ధా పచ్చయేహి సఙ్ఖతట్ఠేన లుజ్జనపలుజ్జనట్ఠేన చ ‘‘సఙ్ఖారలోకో’’తి చ వుచ్చతి. ఆహరతి అత్తనో ఫలన్తి ఆహారో, పచ్చయో. తేన తిట్ఠనసీలా ఉప్పజ్జిత్వా యావ భఙ్గా పవత్తనసీలాతి ఆహారట్ఠితికా, సబ్బే సఙ్ఖతధమ్మా. సబ్బే సత్తాతి చ ఇమినాపి వేనేయ్యానురూపతో పుగ్గలాధిట్ఠానత్తా దేసనాయ సఙ్ఖారావ గహితా.

యావతా చన్దిమసూరియా పరిహరన్తీతి యత్తకే ఠానే చన్దిమసూరియా పరివత్తన్తి పవత్తన్తి. విరోచనాతి తేసం విరోచనహేతు ఓభాసనహేతూతి హేతుమ్హి నిస్సక్కవచనం. దిసా భన్తీతి సబ్బా దిసా యావతా విగతన్ధకారా పఞ్ఞాయన్తి. అథ వా దిసాతి ఉపయోగబహువచనం. తస్మా విరోచమానా చన్దిమసూరియా యత్తకా దిసా భన్తి ఓభాసేన్తీతి అత్థో. తావ సహస్సధా లోకోతి తత్తకేన పమాణేన సహస్సప్పకారో ఓకాసలోకో, సహస్సచక్కవాళానీతి అత్థో. ఏత్థాతి సహస్సచక్కవాళే. వసోతి ఇద్ధిసఙ్ఖాతో వసో వత్తతీతి అత్థో.

తమ్పీతి ¶ తివిధమ్పి లోకం. అస్సాతి అనేన భగవతా సఙ్ఖారలోకోపి సబ్బథా విదితోతి సమ్బన్ధో. ఏకో లోకోతి య్వాయం హేట్ఠా వుత్తనయేన సబ్బసఙ్ఖతానం పచ్చయాయత్తవుత్తితో తేన సామఞ్ఞేన సఙ్ఖారలోకో ఏకో ఏకవిధో, ఏస నయో సేసేసుపి. సబ్బత్థాపి లోకియధమ్మావ లోకోతి అధిప్పేతా లోకుత్తరానం పరిఞ్ఞేయ్యత్తాభావా. ఉపాదానానం ఆరమ్మణభూతా ఖన్ధా ఉపాదానక్ఖన్ధా. సత్త విఞ్ఞాణట్ఠితియోతి ¶ తథా తథా సముప్పన్నా పజాయేవ వుచ్చన్తి. నానత్తకాయా నానత్తసఞ్ఞినో, నానత్తకాయా ఏకత్తసఞ్ఞినో, ఏకత్తకాయా నానత్తసఞ్ఞినో, ఏకత్తకాయా ఏకత్తసఞ్ఞినో, హేట్ఠిమా చ తయో ఆరుప్పాతి ఇమా సత్తవిధా పజాయేవ విఞ్ఞాణం తిట్ఠతి ఏత్థాతి విఞ్ఞాణట్ఠితియో నామ. తత్థ నానత్తం కాయో ఏతేసమత్థీతి నానత్తకాయా. నానత్తం సఞ్ఞా ఏతేసన్తి నానత్తసఞ్ఞినో. సఞ్ఞాసీసేనేత్థ పటిసన్ధివిఞ్ఞాణం గహితం, ఏస నయో సేసేసుపి.

తత్థ సబ్బమనుస్సా చ ఛ కామావచరదేవా చ నానత్తకాయా నానత్తసఞ్ఞినో నామ. తేసఞ్హి అఞ్ఞమఞ్ఞం విసదిసతాయ నానా కాయో, పటిసన్ధిసఞ్ఞా చ నవవిధతాయ నానా. తీసు పఠమజ్ఝానభూమీసు బ్రహ్మకాయికా చేవ చతూసు అపాయేసు సత్తా చ నానత్తకాయా ఏకత్తసఞ్ఞినో నామ. తేసు హి బ్రహ్మపారిసజ్జాదీనం తిణ్ణమ్పి సరీరం అఞ్ఞమఞ్ఞం విసదిసం, పటిసన్ధిసఞ్ఞా పన పఠమజ్ఝానవిపాకవసేన ఏకావ, తథా ఆపాయికానమ్పి, తేసం పన సబ్బేసం అకుసలవిపాకాహేతుకావ పటిసన్ధిసఞ్ఞా. దుతియజ్ఝానభూమికా చ పరిత్తాభ అప్పమాణాభ ఆభస్సరా ఏకత్తకాయా నానత్తసఞ్ఞినో నామ. తేసఞ్హి సబ్బేసం ఏకప్పమాణోవ కాయో, పటిసన్ధిసఞ్ఞా పన దుతియతతియజ్ఝానవిపాకవసేన నానా హోతి. తతియజ్ఝానభూమియం పరిత్తసుభాదయో తయో, చతుత్థజ్ఝానభూమియం అసఞ్ఞసత్తవజ్జితా వేహప్ఫలా, పఞ్చ చ సుద్ధావాసాతి నవసు భూమీసు సత్తా ఏకత్తకాయా ఏకత్తసఞ్ఞినో నామ. ఆభానానత్తేన పన సబ్బత్థ కాయనానత్తం న గయ్హతి, సణ్ఠాననానత్తేనేవ గయ్హతీతి. అసఞ్ఞసత్తా విఞ్ఞాణాభావేన విఞ్ఞాణట్ఠితిసఙ్ఖ్యం న గచ్ఛన్తి. నేవసఞ్ఞా నాసఞ్ఞాయతనం పన యథా సఞ్ఞాయ, ఏవం విఞ్ఞాణస్సాపి సుఖుమత్తా నేవవిఞ్ఞాణం నావిఞ్ఞాణం, తస్మా పరిబ్యత్తవిఞ్ఞాణకిచ్చవన్తేసు విఞ్ఞాణట్ఠితీసు న గయ్హతి. తస్మా సేసాని ఆకాసానఞ్చాయతనాదీని తీణియేవ గహితాని, తేహి సద్ధిం ఇమా సత్త విఞ్ఞాణట్ఠితియోతి వేదితబ్బా.

అట్ఠ లోకధమ్మాతి లాభో అలాభో యసో అయసో నిన్దా పసంసా సుఖం దుక్ఖన్తి ఇమే అట్ఠ లోకస్స సభావత్తా లోకధమ్మా. లాభాలాభాదిపచ్చయా ఉప్పజ్జనకా పనేత్థ అనురోధవిరోధా వా లాభాదిసద్దేహి వుత్తాతి వేదితబ్బా. నవ సత్తావాసాతి హేట్ఠా వుత్తా సత్త విఞ్ఞాణట్ఠితియో ¶ ఏవ ¶ అసఞ్ఞసత్తచతుత్థారుప్పేహి సద్ధిం ‘‘నవ సత్తావాసా’’తి వుచ్చన్తి. సత్తా ఆవసన్తి ఏత్థాతి సత్తావాసా, సత్తనికాయో, అత్థతో తథా పవత్తా పజా ఏవ ఇధ సఙ్ఖారలోకభావేన గయ్హన్తీతి వేదితబ్బా. దసాయతనానీతి ధమ్మాయతనమనాయతనవజ్జితాని దస.

ఏత్థ చ తీసు భవేసు అస్సాదదస్సనవసేన తిస్సో వేదనావ లోకభావేన వుత్తా, తథా పచ్చయదస్సనవసేన చత్తారోవ ఆహారా. అత్తగ్గాహనిమిత్తదస్సనవసేన ఛ అజ్ఝత్తికానేవ ఆయతనాని. థూలసఞ్ఞీభవదస్సనవసేన సత్త విఞ్ఞాణట్ఠితియోవ, అనురోధవిరోధదస్సనవసేన అట్ఠ లోకధమ్మా వా, థూలాయతనదస్సనవసేన దసాయతనానేవ లోకభావేన వుత్తాని. తేసం గహణేనేవ తన్నిస్సయతప్పటిబద్ధా తదారమ్మణా సబ్బే తేభూమకా నామరూపధమ్మా అత్థతో గహితా ఏవ హోన్తి. సేసేహి పన ఏకవిధాదికోట్ఠాసేహి సరూపేనేవ తే గహితాతి వేదితబ్బం.

ఆసయం జానాతీతిఆదీసు ఆహచ్చ చిత్తం ఏత్థ సేతీతి ఆసయో, అఞ్ఞస్మిం విసయే పవత్తిత్వాపి చిత్తం యత్థ సరసేన పవిసిత్వా తిట్ఠతి, సో వట్టాసయో వివట్టాసయోతి దువిధో. తత్థ వట్టాసయోపి సస్సతుచ్ఛేదదిట్ఠివసేన దువిధో. వివట్టాసయో పన విపస్సనాసఙ్ఖాతా అనులోమికా ఖన్తి, మగ్గసఙ్ఖాతం యథాభూతఞాణఞ్చాతి దువిధో. యథాహ –

‘‘సస్సతుచ్ఛేదదిట్ఠి చ, ఖన్తి చేవానులోమికం;

యథాభూతఞ్చ యం ఞాణం, ఏతం ఆసయసద్దిత’’న్తి. (సారత్థ. టీ. ౧.వేరఞ్జకణ్డవణ్ణనా);

ఏతం దువిధమ్పి ఆసయం సత్తానం అప్పవత్తిక్ఖణేయేవ భగవా సబ్బథా జానాతి. అనుసయన్తి కామరాగానుసయాదివసేన సత్తవిధం అనుసయం. చరితన్తి ‘‘సుచరితదుచ్చరిత’’న్తి నిద్దేసే వుత్తం. అథ వా చరితన్తి చరియా, తే రాగాదయో ఛ మూలచరియా, సంసగ్గసన్నిపాతవసేన అనేకవిధా హోన్తి. అధిముత్తిన్తి అజ్ఝాసయధాతుం, తత్థ తత్థ చిత్తస్స అభిరుచివసేన నిన్నతా, సా దువిధా హీనాధిముత్తి పణీతాధిముత్తీతి. యాయ దుస్సీలాదికే హీనాధిముత్తికే ¶ సేవన్తి, సా హీనాధిముత్తి. యాయ పణీతాధిముత్తికే సేవన్తి, సా పణీతాధిముత్తి. తం దువిధమ్పి అధిముత్తిం భగవా సబ్బాకారతో జానాతి. అప్పం రాగాదిరజం ఏతేసన్తి అప్పరజక్ఖా, అనుస్సదరాగాదిదోసా. ఉస్సదరాగాదిదోసా మహారజక్ఖా. ఉపనిస్సయభూతేహి తిక్ఖేహి సద్ధాదిఇన్ద్రియేహి ముదుకేహి చ సమన్నాగతా తిక్ఖిన్ద్రియా ముదిన్ద్రియా చ. హేట్ఠా వుత్తేహి ఆసయాదీహి సున్దరేహి అసున్దరేహి చ సమన్నాగతా స్వాకారా ద్వాకారా చ వేదితబ్బా. సమ్మత్తనియామం ¶ విఞ్ఞాపేతుం సుకరా సువిఞ్ఞాపయా, విపరీతా దువిఞ్ఞాపయా. మగ్గఫలపటివేధాయ ఉపనిస్సయసమ్పన్నా భబ్బా, విపరీతా అభబ్బా. ఏవం సత్తసన్తానగతధమ్మవిసేసజాననేనేవ సత్తలోకోపి విదితో ధమ్మవినిముత్తస్స సత్తస్స అభావాతి వేదితబ్బం.

ఏకం చక్కవాళం…పే… పఞ్ఞాసఞ్చ యోజనానీతి ఏత్థ హోతీతి సేసో. పరిక్ఖేపతో పమాణం వుచ్చతీతి సేసో. చక్కవాళస్స సబ్బం పరిమణ్డలం ఛత్తింస సతసహస్సాని…పే… సతాని చ హోన్తీతి యోజేతబ్బం. తత్థాతి చక్కవాళే, ద్వే సతసహస్సాని చత్తారి నహుతాని చ యోజనాని యాని ఏత్తకం ఏత్తకప్పమాణం బహలత్తేన అయం వసున్ధరా సఙ్ఖాతాతి యోజనా. తత్థ ఏత్తకన్తి కిరియావిసేసనం దట్ఠబ్బం. సన్ధారకం జలం ఏత్తకం ఏత్తకప్పమాణం హుత్వా పతిట్ఠితన్తి యోజనా. ఏత్థాతి చక్కవాళే. అజ్ఝోగాళ్హుగ్గతాతి అజ్ఝోగాళ్హా చ ఉగ్గతా చ. బ్రహాతి మహన్తా. యోజనానం సతానుచ్చో, హిమవా పఞ్చాతి యోజనానం పఞ్చసతాని ఉచ్చో ఉబ్బేధో. తిపఞ్చయోజనక్ఖన్ధపరిక్ఖేపాతి పన్నరసయోజనప్పమాణక్ఖన్ధపరిణాహా. నగవ్హయాతి రుక్ఖాభిధానా జమ్బూతి యోజనా. సమన్తతోతి సబ్బసోభాగేన, ఆయామతో చ విత్థారతో చ సతయోజనవిత్థారాతి అత్థో. యస్సానుభావేనాతి యస్సా మహన్తతాకప్పట్ఠాయికాదిప్పకారేన పభావేన. పరిక్ఖిపిత్వా తం సబ్బం, లోకధాతుమయం ఠితోతి హేట్ఠా వుత్తం సబ్బమ్పి తం పరిక్ఖిపిత్వా చక్కవాళసిలుచ్చయో ఠితో, అయం ఏకా లోకధాతు నామాతి అత్థో, మ-కారో పదసన్ధివసేన వుత్తో. అథ వా తం సబ్బం లోకధాతుం పరిక్ఖిపిత్వా అయం చక్కవాళసిలుచ్చయో ఠితోతి యోజేతబ్బం.

తత్థాతి ¶ తస్సం లోకధాతుయం. తావతింసభవనన్తి తిదసపురం. అసురభవనన్తి అసురపురం. అవీచిమహానిరయో చ తథా దససహస్సయోజనో, సో పన చతున్నం లోహభిత్తీనమన్తరా యోజనసతాయామవిత్థారోపి సమన్తా సోళసహి ఉస్సదనిరయేహి సద్ధిం దససహస్సయోజనో వుత్తోతి వేదితబ్బో. తదనన్తరేసూతి తేసం చక్కవాళానం అన్తరేసు. లోకానం చక్కవాళానం అన్తరే వివరే భవత్తా లోకన్తరికా. తిణ్ణఞ్హి సకటచక్కానం పత్తానం వా ఆసన్నట్ఠపితానం అన్తరసదిసే తిణ్ణం తిణ్ణం చక్కవాళానం అన్తరేసు ఏకేకో లోకన్తరికనిరయో అట్ఠయోజనసహస్సప్పమాణో సీతనరకో సత్తానం అకుసలవిపాకేన నిబ్బత్తతి. అనన్తానీతి తిరియం అట్ఠసు దిసాసు చక్కవాళాని ఆకాసో వియ అనన్తాని. ఉద్ధం పన అధో చ అన్తానేవ. అనన్తేన బుద్ధఞాణేనాతి ఏత్థ అనన్తఞేయ్యపటివేధసామత్థియయోగతోవ ఞాణం ‘‘అనన్త’’న్తి వేదితబ్బం.

అత్తనోతి నిస్సక్కే సామివచనమేతం, అత్తతోతి అత్థో. గుణేహి అత్తనో విసిట్ఠతరస్సాతి ¶ సమ్బన్ధో, తరగ్గహణఞ్చేత్థ అనుత్తరోతి పదస్స అత్థనిద్దేసవసేన కతం, న విసిట్ఠస్స కస్సచి అత్థితాయ. సదేవకే హి లోకే సదిసకప్పోపి నామ కోచి తథాగతస్స నత్థి, కుతో సదిసో, తేనాహ సీలగుణేనాపి అసమోతిఆది. తత్థ అసమేహి సమ్మాసమ్బుద్ధేహి సమో అసమసమో. నత్థి పటిమా ఏతస్సాతి అప్పటిమో. ఏస నయో సేసేసుపి. తత్థ ఉపమామత్తం పటిమా, సదిసూపమా పటిభాగో. యుగగ్గాహవసేన ఠితో పటిమో పుగ్గలోతి వేదితబ్బో. అత్తనాతి అత్తతో. పురిసదమ్మేతిఆదీసు దమితబ్బా దమ్మా, ‘‘దమ్మపురిసా’’తి వత్తబ్బే విసేసనస్స పరనిపాతం కత్వా ‘‘పురిసదమ్మా’’తి వుత్తం, పురిసగ్గహణఞ్చేత్థ ఉక్కట్ఠవసేన ఇత్థీనమ్పి దమేతబ్బతో. నిబ్బిసా కతా దోసవిసస్స వినోదనేన. అత్థపదన్తి అత్థాభిబ్యఞ్జనకం పదం, వాక్యన్తి అత్థో. ఏకపదభావేన చ అనఞ్ఞసాధారణో సత్థు పురిసదమ్మసారథిభావో దస్సితో హోతి, తేనాహ భగవా హీతిఆది. అట్ఠ దిసాతి అట్ఠ సమాపత్తియో. అసజ్జమానాతి వసీభావప్పత్తియా నిస్సఙ్గచారా.

దిట్ఠధమ్మో వుచ్చతి పచ్చక్ఖో అత్తభావో, తత్థ నియుత్తోతి దిట్ఠధమ్మికో, ఇధలోకత్థో. కమ్మకిలేసవసేన సమ్పరేతబ్బతో సమాగన్తబ్బతో సమ్పరాయో ¶ , పరలోకో, తత్థ నియుత్తోతి సమ్పరాయికో, పరలోకత్థో. పరమో ఉత్తమో అత్థో పరమత్థో, నిబ్బానం. సహ అత్థేన వత్తతీతి సత్థో, భణ్డమూలేన వాణిజ్జాయ దేసన్తరం గచ్ఛన్తో జనసమూహో. సో అస్స అత్థీతి సత్థా, సత్థవాహోతి నిరుత్తినయేన. సో వియ భగవాతి ఆహ ‘‘సత్థా, భగవా సత్థవాహో’’తి. ఇదాని తమత్థం నిద్దేసపాళినయేన దస్సేతుం యథా సత్థవాహోతిఆది వుత్తం. తత్థ సత్థేతి సత్థికే జనే. కం ఉదకం తారేన్తి ఏత్థాతి కన్తారో, నిరుదకో అరఞ్ఞప్పదేసో. చోరాదీహి అధిట్ఠితఅరఞ్ఞప్పదేసాపి దుగ్గమనట్ఠేన తంసదిసతాయ కన్తారాత్వేవ నిరుళ్హాతి సామఞ్ఞతో ‘‘కన్తారం తారేతీ’’తి వత్వా తం వివరన్తో చోరకన్తారన్తిఆదిమాహ.

భగవతోతి నిస్సక్కే సామివచనం, భగవన్తతో ధమ్మస్సవనేనాతి అత్థో. యథా ‘‘ఉపజ్ఝాయతో అజ్ఝేతీ’’తి, భగవతో సన్తికేతి వా అత్థో. సరే నిమిత్తం అగ్గహేసీతి పుబ్బబుద్ధుప్పాదేసు సద్ధమ్మస్సవనపరిచయేన ‘‘ధమ్మో ఏసో వుచ్చతీ’’తి సరే ఆకారం గణ్హి. పుబ్బాభియోగవసేనేవ హి ఈదిసానం తిరచ్ఛానానం ధమ్మస్సవనాదీసు పసాదో ఉప్పజ్జతి వగ్గులిఆదీనం వియ. ఇతరథా సబ్బతిరచ్ఛానానమ్పి తథా పసాదుప్పత్తిప్పసఙ్గతో. యది హి ఉప్పజ్జేయ్య, భగవా అనన్తచక్కవాళేసు సబ్బసత్తానమ్పి ఏకక్ఖణే సప్పాటిహారియధమ్మం సావేతుం సక్కోతీతి సబ్బసత్తానమ్పి ఇతో పుబ్బేవ విముత్తిప్పసఙ్గో సియా. యే పన దేవమనుస్సనాగసుపణ్ణాదయో పకతియావ కమ్మస్సకతఞ్ఞాణాదియుత్తా హోన్తి, తేయేవ పుబ్బే అనుపనిస్సయాపి ¶ భగవతో సద్ధమ్మస్సవనాదినా పఠమం వివట్టూపనిస్సయం పసాదం ఉప్పాదేతుం సక్కోన్తి, న ఇతరేతి గహేతబ్బం. అరే అహమ్పి నామాతి ఏత్థ ‘‘కుతోహం ఇధ నిబ్బత్తోతి ఓలోకేత్వా మణ్డూకభావతోతి ఞత్వా’’తి ఇదం ఏత్తకమ్పి అరే అహమ్పి నామాతి విమ్హయవచనేనేవ సిజ్ఝతీతి అవుత్తన్తి వేదితబ్బం. జలన్తి జలన్తో విజ్జోతమానో. మణ్డూకోహన్తి గాథాయ ఉదకేతి సఞ్జాతట్ఠానదస్సనం, తేన థలమణ్డూకతా నివత్తనం కతం హోతి. ఉదకే జాతానమ్పి కచ్ఛపాదీనం థలగోచరతాపి అత్థీతి తం నివత్తనత్థం ‘‘వారిగోచరో’’తి వుత్తం, ఉదకసఞ్చారీతి అత్థో.

విమోక్ఖన్తికఞాణవసేనాతి ఏత్థ సబ్బసో కిలేసేహి విముచ్చతీతి విమోక్ఖో, అగ్గమగ్గో, తస్స అన్తో, అగ్గఫలం, తత్థ భవం విమోక్ఖన్తికం, సబ్బఞ్ఞుతఞ్ఞాణేన సద్ధిం సబ్బమ్పి బుద్ధఞాణం. ఇదాని సమ్మాసమ్బుద్ధపదతో బుద్ధపదస్స ¶ విసేసం దస్సేతుం యస్మా వాతిఆది వుత్తం. సమ్మాసమ్బుద్ధపదేన హి సత్థు పటివేధఞాణానుభావో వుత్తో, ఇమినా పన బుద్ధపదేన దేసనాఞాణానుభావోపి, తేనాహ అఞ్ఞేపి సత్తే బోధేసీతిఆది.

గుణవిసిట్ఠసత్తుత్తమగరుగారవాధివచనన్తి సబ్బేహి సీలాదిగుణేహి విసిట్ఠస్స తతో ఏవ సబ్బసత్తేహి ఉత్తమస్స గరునో గారవవసేన వుచ్చమానవచనమిదం భగవాతి. సేట్ఠన్తి సేట్ఠవాచకం వచనం సేట్ఠగుణసహచరణతో. అథ వా వుచ్చతీతి వచనం, అత్థో, సో సేట్ఠోతి అత్థో. ఉత్తమన్తి ఏత్థాపి ఏసేవ నయో. గరుగారవయుత్తోతి ఏత్థ గరుభావో గారవం, గరుగుణయోగతో గరుకరణం వా గారవం, తేన సావకాదీనం అసాధారణతాయ గరుభూతేన మహన్తేన గారవేన యుత్తోతి గరుగారవయుత్తో. అథ వా గరు చ సబ్బలోకస్స సిక్ఖకత్తా తేనేవ గారవయుత్తో చాతిపి యోజేతబ్బం.

అవత్థాయ విదితం ఆవత్థికం. ఏవం లిఙ్గికం. నిమిత్తతో ఆగతం నేమిత్తికం. అధిచ్చ యంకిఞ్చి నిమిత్తం అధివచనవసేన అనపేక్ఖిత్వా పవత్తం అధిచ్చసముప్పన్నం, తేనాహ ‘‘వచనత్థమనపేక్ఖిత్వా’’తి. యదిచ్ఛాయ ఆగతం యాదిచ్ఛకం. ఏత్థ చ బాహిరం దణ్డాది లిఙ్గం, అబ్భన్తరం తేవిజ్జాది నిమిత్తం. పచురజనవిసయం వా దిస్సమానం లిఙ్గం, తబ్బిపరీతం నిమిత్తన్తి వేదితబ్బం. సచ్ఛికాపఞ్ఞత్తీతి సబ్బధమ్మానం సచ్ఛికిరియానిమిత్తా పఞ్ఞత్తి. అథ వా సచ్ఛికాపఞ్ఞత్తీతి పచ్చక్ఖసిద్ధా పఞ్ఞత్తి. యంగుణనిమిత్తా హి సా, తే గుణా సత్థు పచ్చక్ఖభూతాతి గుణా వియ సాపి సచ్ఛికతా ఏవ నామ హోతి, న పరేసం, వోహారమత్తేనాతి అధిప్పాయో. యంగుణనేమిత్తికన్తి యేహి గుణేహి నిమిత్తభూతేహి ఏతం నామం నేమిత్తికఞ్చ జాతం. వదన్తీతి ధమ్మసేనాపతిస్స గరుభావతో బహువచనేనాహ, సఙ్గీతికారేహి వా కతమనువాదం సన్ధాయ.

ఇస్సరియాదిభేదో ¶ భగో అస్స అత్థీతి భగీ. మగ్గఫలాదిఅరియగుణం అరఞ్ఞాదివివేకట్ఠానఞ్చ భజి సేవి సీలేనాతి భజీ. చీవరాదిపచ్చయానం అత్థరసాదీనఞ్చ సీలాదిగుణానఞ్చ భాగీ, దాయాదోతి అత్థో. విభజి ఉద్దేసనిద్దేసాదిప్పకారేహి ధమ్మరతనం పవిభజీతి విభత్తవా. రాగాదిపాపధమ్మం భగ్గం అకాసీతి భగవాతి వుచ్చతీతి సబ్బత్థ సమ్బన్ధో. గరుపి లోకే భగవాతి వుచ్చతీతి ఆహ ‘‘గరూ’’తి, యస్మా గరు, తస్మాపి భగవాతి అత్థో. పారమితాసఙ్ఖాతం ¶ భగ్యమస్స అత్థీతి భగ్యవా. బహూహి ఞాయేహీతి కాయభావనాదికేహి అనేకేహి భావనాక్కమేహి. సుభావితత్తనోతి పచ్చత్తే ఏతం సామివచనం, తేన సుభావితసభావోతి అత్థో. భవానం అన్తం నిబ్బానం గతోతి భవన్తగో. తత్థ తత్థ భగవాతి సద్దసిద్ధి నిరుత్తినయేనేవ వేదితబ్బా.

ఇదాని భగీ భజీతి నిద్దేసగాథాయ నవహి పదేహి దస్సితమత్థం భగ్యవాతి గాథాయ ఛహి పదేహి సఙ్గహేత్వా పదసిద్ధిం అత్థయోజనానయభేదేహి సద్ధిం దస్సేతుం అయం పన అపరో నయోతిఆది వుత్తం. తత్థ వణ్ణవిపరియయోతి ఏత్థ ఇతి-సద్దో ఆదిఅత్థో, తేనేవ వణ్ణవికారో వణ్ణలోపో ధాతుఅత్థేన నియోజనఞ్చాతి ఇమం తివిధం లక్ఖణం సఙ్గణ్హాతి. సద్దనయేనాతి సద్దలక్ఖణనయేన. పిసోదరాదీనం సద్దానం ఆకతిగణభావతో వుత్తం ‘‘పిసోదరాదిపక్ఖేపలక్ఖణం గహేత్వా’’తి. పక్ఖిపనమేవ లక్ఖణం. తప్పరియాపన్నతాకరణఞ్హి పక్ఖిపనం. భగ్యన్తి కుసలం.

లోభాదయో చత్తారో దోసా ఏకకవసేన గహితా. అహిరికాదయో దుకవసేన. అక్కోచ్ఛిమన్తిఆదినా (ధ. ప. ౩-౪) పునప్పునం కుజ్ఝనవసేన చిత్తపరియోనన్ధనో కోధోవ ఉపనాహో. పరేసం పుబ్బకారితాలక్ఖణస్స గుణస్స నిపుఞ్ఛనో మక్ఖో నామ. బహుస్సుతాదీహి సద్ధిం యుగగ్గాహో అత్తనో సమకరణం పలాసో. అత్తనో విజ్జమానదోసపటిచ్ఛాదనా మాయా. అవిజ్జమానగుణప్పకాసనం సాఠేయ్యం. గరూసుపి థద్ధతా అనోనతతా థమ్భో. తదుత్తరికరణలక్ఖణో సారమ్భో. జాతిఆదిం నిస్సాయ ఉన్నతిలక్ఖణో మానో. అబ్భున్నతిలక్ఖణో అతిమానో. జాతిఆదిం నిస్సాయ మజ్జనాకారప్పత్తో మానోవ మదో నామ. సో సత్తవీసతివిధో. కామగుణేసు చిత్తస్స వోస్సగ్గో పమాదో. కాయదుచ్చరితాదీని తివిధదుచ్చరితాని. తణ్హాదిట్ఠిదుచ్చరితవసేన తివిధసంకిలేసా. రాగదోసమోహావ మలాని. తేయేవ కాయదుచ్చరితాదయో చ తివిధవిసమాని. కామబ్యాపాదవిహింసాసఞ్ఞా తివిధసఞ్ఞా నామ. తేయేవ వితక్కా. తణ్హాదిట్ఠిమానా పపఞ్చా. సుభసుఖనిచ్చఅత్తవిపరియేసా చతుబ్బిధవిపరియేసా. ఛన్దాదయో అగతి. చీవరాదీసు పచ్చయేసు లోభా చత్తారో తణ్హుపాదా. బుద్ధధమ్మసఙ్ఘసిక్ఖాసు కఙ్ఖా, సబ్రహ్మచారీసు కోపో చ ¶ పఞ్చ చేతోఖీలా. కామే కాయే రూపే చ అవీతరాగతా, యావదత్థం భుఞ్జిత్వా సేయ్యసుఖాదిఅనుయోగో, అఞ్ఞతరం ¶ దేవనికాయం పణిధాయ బ్రహ్మచరియచరణఞ్చ పఞ్చ చేతోవినిబన్ధా. రూపాభినన్దనాదయో పఞ్చ అభినన్దనా. కోధమక్ఖఇస్సాసాఠేయ్యపాపిచ్ఛతాసన్దిట్ఠిపరామాసా ఛ వివాదమూలాని. రూపతణ్హాదయో ఛ తణ్హాకాయా. మిచ్ఛాదిట్ఠిఆదయో అట్ఠమగ్గఙ్గపటిపక్ఖా మిచ్ఛత్తా. తణ్హం పటిచ్చ పరియేసనా, పరియేసనం పటిచ్చ లాభో, లాభం పటిచ్చ వినిచ్ఛయో, తం పటిచ్చ ఛన్దరాగో, తం పటిచ్చ అజ్ఝోసానం, తం పటిచ్చ పరిగ్గహో, తం పటిచ్చ మచ్ఛరియం, తం పటిచ్చ ఆరక్ఖా, ఆరక్ఖాధికరణం దణ్డాదానాదిఅనేకాకుసలరాసీతి నవ తణ్హామూలకా ధమ్మా. పాణాతిపాతాదయో దస అకుసలకమ్మపథా. చత్తారో సస్సతవాదా తథా ఏకచ్చసస్సతవాదా అన్తానన్తికా అమరావిక్ఖేపికా ద్వే అధిచ్చసముప్పన్నికా సోళస సఞ్ఞీవాదా అట్ఠ అసఞ్ఞీవాదా అట్ఠ నేవసఞ్ఞీనాసఞ్ఞీవాదా సత్త ఉచ్ఛేదవాదా పఞ్చ దిట్ఠధమ్మనిబ్బానవాదాతి ఏతాని ద్వాసట్ఠి దిట్ఠిగతాని. రూపతణ్హాదిఛతణ్హా ఏవ పచ్చేకం కామతణ్హాభవతణ్హావిభవతణ్హావసేన అట్ఠారస హోన్తి, తా అజ్ఝత్తబహిద్ధరూపాదీసు పవత్తివసేన ఛత్తింస, పున కాలత్తయవసేన అట్ఠసతతణ్హావిచరితాని హోన్తి. పభేద-సద్దం పచ్చేకం సమ్బన్ధిత్వా లోభప్పభేదోతిఆదినా యోజేతబ్బం. సబ్బదరథపరిళాహకిలేససతసహస్సానీతి సబ్బాని సత్తానం దరథసఙ్ఖాతపరిళాహకరాని కిలేసానం అనేకాని సతసహస్సాని, ఆరమ్మణాదివిభాగతో పవత్తిఆకారవిభాగతో చ నేసం ఏవం పభేదో వేదితబ్బో. పఞ్చ మారే అభఞ్జీతి సమ్బన్ధో. పరిస్సయానన్తి ఉపద్దవానం.

ఏవం భగ్యవా భగ్గవాతి ద్విన్నం పదానం అత్థం విభజిత్వా ఇదాని తేహి ద్వీహి గహితమత్థం దస్సేతుం భగ్యవన్తతాయ చస్సాతిఆది వుత్తం. తత్థ సతపుఞ్ఞజలక్ఖణధరస్సాతి అనేకసతపుఞ్ఞనిబ్బత్తమహాపురిసలక్ఖణధరస్స భగవతో. సకచిత్తే ఇస్సరియం నామ పటిక్కూలాదీసు అప్పటిక్కూలసఞ్ఞితాదివసప్పవత్తియా చేవ చేతోసమాధివసేన చ అత్తనో చిత్తస్స వసీభావాపాదనమేవ. అణిమా లఘిమాదికన్తి ఆది-సద్దేన మహిమా పత్తి పాకమ్మం ఈసితా వసితా యత్థకామావసాయితాతి ఇమే ఛపి సఙ్గహితా. తత్థ కాయస్స అణుభావకరణం అణిమా. ఆకాసే పదసా ¶ గమనాదిఅరహభావేన లహుభావో లఘిమా. కాయస్స మహన్తతాపాదనం మహిమా. ఇట్ఠదేసస్స పాపుణనం పత్తి. అధిట్ఠానాదివసేన ఇచ్ఛితత్థనిప్ఫాదనం పాకమ్మం. సయంవసితా ఇస్సరభావో ఈసితా. ఇద్ధివిధే వసీభావో వసితా. ఆకాసేన వా గచ్ఛతో, అఞ్ఞం వా కిఞ్చి కరోతో యత్థ కత్థచి వోసానప్పత్తి యత్థకామావసాయితా, ‘‘కుమారకరూపాదిదస్సన’’న్తిపి వదన్తి. సబ్బఙ్గపచ్చఙ్గసిరీతి సబ్బేసం అఙ్గపచ్చఙ్గానం సోభా. అత్థీతి అనువత్తతి. లహుసాధనం తం తం కాలికం ఇచ్ఛితం, గరుసాధనం చిరకాలికం బుద్ధత్తాదిపత్థితం ¶ . భగా అస్స సన్తీతి భగవాతి ఇదం సద్దసత్థనయేన సిద్ధం, సేసం సబ్బం నిరుత్తినయేన సిద్ధన్తి వేదితబ్బం.

పీళనసఙ్ఖతసన్తాపవిపరిణామట్ఠేనాతిఆదీసు పీళనట్ఠో సఙ్ఖతట్ఠోతిఆదినా అత్థ-సద్దో పచ్చేకం యోజేతబ్బో. తత్థ అత్తనో సభావేన పీళనలక్ఖణం దుక్ఖం. తస్స యో పీళనమేవ అత్థో ‘‘పీళనట్ఠో’’తి వుచ్చతి, సో సభావో. యస్మా పన తంసముదయేన సఙ్ఖతం, తస్మా సఙ్ఖతట్ఠో సముదయదస్సనేన ఆవిభూతో. యస్మా చ మగ్గో కిలేససన్తాపహరత్తా సుసీతలో, తస్మాస్స మగ్గదస్సనేన సన్తాపట్ఠో ఆవిభూతో తప్పటియోగత్తా. అవిపరిణామధమ్మస్స పన నిరోధస్స దస్సనేన విపరిణామట్ఠో ఆవిభూతోతి. ఏకస్సేవ సభావధమ్మస్స సకభావతో ఇతరసచ్చత్తయనివత్తితో చ పరికప్పేతబ్బత్తా చత్తారో అత్థా వుత్తా. సముదయస్స పన రాసికరణతో ఆయూహనట్ఠో సభావో, తస్సేవ దుక్ఖదస్సనేన నిదానట్ఠో ఆవిభూతో. విసంయోగభూతస్స నిరోధస్స దస్సనేన సంయోగట్ఠో. నియ్యానభూతస్స మగ్గస్స దస్సనేన పలిబోధట్ఠో ఆవిభూతో.

నిరోధస్స పన నిస్సరణట్ఠో సభావో, తస్సేవ సముదయదస్సనేన వివేకట్ఠో ఆవిభూతో. సఙ్ఖతస్స మగ్గస్స దస్సనేన అసఙ్ఖతట్ఠో, విసయభూతస్స మరణధమ్మస్స వా దుక్ఖస్స దస్సనేన అమతట్ఠో. మగ్గస్స పన నియ్యానట్ఠో సభావో, తస్సేవ సముదయదస్సనేన దుక్ఖస్సేవాయం హేతు, నిబ్బానప్పత్తియా పన అయమేవ హేతూతి హేత్వట్ఠో, అతిసుఖుమనిరోధదస్సనేన ఇధమేవ దస్సనన్తి దస్సనట్ఠో, అధికపణస్స దుక్ఖస్స దస్సనేన అధిపతేయ్యట్ఠో ఆవిభూతో. ఏతే ఏవ చ పీళనాదయో సోళస ఆకారాతి వుచ్చన్తి.

కామేహి ¶ వివేకట్ఠకాయతా కాయవివేకో. నీవరణాదీహి వివిత్తా అట్ఠ సమాపత్తియో చిత్తవివేకో. ఉపధీయన్తి ఏత్థ యథాసకం ఫలానీతి ఉపధయో, పఞ్చకామగుణసఙ్ఖాతకామఖన్ధకిలేసఅభిసఙ్ఖారా, తేహి చతూహి వివిత్తం నిబ్బానం ఉపధివివేకో నామ.

అనత్తానుపస్సనాయ పటిలద్ధో దుక్ఖానిచ్చానుపస్సనాహి చ పటిలద్ధో అరియమగ్గో ఆగమనవసేన యథాక్కమం సుఞ్ఞతఅప్పణిహితఅనిమిత్తవిమోక్ఖసఞ్ఞం పటిలభతి, కిలేసేహి విముత్తత్తా హి ఏస విమోక్ఖోతి.

యథా లోకే ఏకేకపదతో ఏకేకమక్ఖరం గహేత్వా ‘‘మేఖలా’’తి వుత్తం, ఏవమిధాపీతి అత్థో. మేహనస్సాతి గుయ్హప్పదేసస్స. ఖస్సాతి ఓకాసస్స.

సహ ¶ దేవేహీతిఆదీసు సహ దేవేహి వత్తతీతి సదేవకో లోకో. తం సదేవకన్తిఆదినా యోజనా వేదితబ్బా. సదేవకవచనేనాతి సదేవక-సద్దే విసేసనభావేన ఠితదేవవచనేన. తస్సాపి సదేవకపదే అన్తోభూతత్తా అవయవే సముదాయోపచారవసేన వోహారో కతో. ఇతరథా తేన దేవవిసిట్ఠలోకస్సేవ గహణతో పఞ్చకామావచరదేవగ్గహణం న సియా, ఏవం ఉపరిపి. సమారకవచనేన మారసద్దేన తేన సహచరితా సబ్బే వసవత్తిదేవా చ గహితాతి ఆహ ‘‘ఛట్ఠకామావచరదేవగ్గహణ’’న్తి. బ్రహ్మకాయికా నామ పఠమజ్ఝానభూమికా. తే ఆది యేసం ఆరుప్పపరియన్తానం బ్రహ్మానం తేసం బ్రహ్మానం గహణం బ్రహ్మకాయికాదిబ్రహ్మగ్గహణం. లోక-సద్దస్స ఓకాసలోకాదీనమ్పి సాధారణత్తా సత్తలోకావేణికమేవ పజాగహణం కతన్తి ఆహ ‘‘పజావచనేన సత్తలోకగ్గహణ’’న్తి. సదేవకాదివచనేన ఉపపత్తిదేవానం, సస్సమణవచనేన విసుద్ధిదేవానఞ్చ గహితత్తా ఆహ ‘‘సదేవమనుస్సవచనేన సమ్ముతిదేవఅవసేసమనుస్సగ్గహణ’’న్తి. తత్థ సమ్ముతిదేవా రాజానో, అవసేసమనుస్సా సమ్ముతిదేవసమణబ్రాహ్మణేహి అవసిట్ఠా. సత్తలోకావేణికస్స పజాసద్దస్స విసుం గహితత్తా సదేవకం లోకన్తి ఏత్థ లోకసద్దగ్గహణం ఓకాసలోకమేవ నియమేతీతి ఆహ ‘‘తీహి పదేహి ఓకాసలోకో’’తి. ఇదఞ్చ సదేవకాదిపదత్తయవచనీయస్స పధానత్థస్స వసేన వుత్తం. ఓకాసలోకవిసేసనస్స పనేత్థ దేవమారాదిసత్తలోకస్సాపి గహణం వేదితబ్బం ¶ సామత్థియతో గమ్యమానత్తా సపుత్తో ఆగతోతిఆదీసు పుత్తాదీనం వియ. ఇమస్మిఞ్చ నయే సదేవకం సమారకం సబ్రహ్మకం ఓకాసలోకం సస్సమణబ్రాహ్మణిం సదేవమనుస్సం పజఞ్చాతి చ-కారం ఆనేత్వా యోజేతబ్బం, ఓకాససత్తలోకానం గహణేన చేత్థ తదుభయసమ్ముతినిమిత్తభూతో సఙ్ఖారలోకోపి తదవినాభావతో గహితో ఏవాతి దట్ఠబ్బో. అపరే పన ‘‘సదేవకన్తిఆదీహి పఞ్చహి పదేహి సత్తలోకోవ అత్తనో అవయవభూతదేవాదివిసేసనేహి విసేసేత్వా గహితో, తగ్గహణేన తదాధారో ఓకాసలోకో, తదుభయపఞ్ఞత్తివిసయో సఙ్ఖారలోకో చ గహితా ఏవ హోన్తీ’’తి వదన్తి. తేసఞ్చ పజన్తి ఇదం లోకసద్దస్స విసేసనం కత్వా సదేవకం పజం లోకం…పే… సదేవమనుస్సం పజం లోకన్తి యోజేతబ్బం.

అరూపావచరలోకో గహితో పారిసేసఞాయేన ఇతరేసం పదన్తరేహి గహితత్తా. మారగ్గహణేన తప్పధానా తంసదిసా చ ఉపపత్తిదేవా సఙ్గయ్హన్తీతి ఆహ ‘‘ఛకామావచరదేవలోకో’’తి. ఖత్తియపరిసా బ్రాహ్మణగహపతిసమణచాతుమహారాజికతావతింసమారబ్రహ్మపరిసాతి ఇమాసు అట్ఠసు పరిసాసు చాతుమహారాజికాదీనం చతున్నం పరిసానం సదేవకాదిపదేహి సఙ్గహితత్తా ఇధ సస్సమణబ్రాహ్మణిన్తి ఇమినా సమణపరిసా బ్రాహ్మణపరిసా చ, సదేవమనుస్సన్తి ఇమినా ఖత్తియపరిసా గహపతిపరిసా చ వుత్తాతి ఆహ ‘‘చతుపరిసవసేనా’’తి. తస్స మనుస్సలోకో గహితోతి ¶ ఇమినా సమ్బన్ధో. తత్థ మనుస్సలోకోతి మనుస్ససమూహో, తేనాహ ‘‘అవసేససబ్బసత్తలోకో వా’’తి.

వికప్పన్తరం దస్సేన్తో ఆహ ‘‘సమ్ముతిదేవేహి వా సహ మనుస్సలోకో’’తి. దేవపదేన సమ్ముతిదేవా, సమణబ్రాహ్మణమనుస్సపదేహి సేసమనుస్సా చ గహితాతి ఏవం వికప్పద్వయేపి మనుస్సం పజం మనుస్సిం పజన్తి పజా-సద్దం మనుస్స-సద్దేన విసేసేత్వా తం పున సహ దేవేహి వత్తతీతి సదేవా, పజా. సదేవా చ సా మనుస్సా చాతి సదేవమనుస్సా, తం సదేవమనుస్సం పజం. పున కిం భూతం సస్సమణబ్రాహ్మణిన్తి ఏవం యథా పజాసద్దేన మనుస్సానఞ్ఞేవ గహణం సియా, తథా నిబ్బచనం కాతబ్బం, ఇతరథా మనుస్సానఞ్ఞేవ గహణం న సమ్పజ్జతి సబ్బమనుస్సానం విసేసనభావేన గహితత్తా అఞ్ఞపదత్థభూతస్స కస్సచి మనుస్సస్స అభావా. ఇదాని పజన్తి ఇమినా ¶ అవసేసనాగాదిసత్తేపి సఙ్గహేత్వా దస్సేతుకామో ఆహ ‘‘అవసేససబ్బసత్తలోకో వా’’తి. ఏత్థాపి చతుపరిసవసేన అవసేససబ్బసత్తలోకో సమ్ముతిదేవమనుస్సేహి వా సహ అవసేససబ్బసత్తలోకోతి యోజేతబ్బం.

ఏత్తావతా భాగసో లోకం గహేత్వా యోజనం దస్సేత్వా ఇదాని ఏకేకపదేన అభాగసో సబ్బలోకానం గహణపక్ఖేపి తస్స తస్స విసేసనస్స సప్ఫలతం దస్సేతుం అపి చేత్థాతిఆది వుత్తం. ఉక్కట్ఠపరిచ్ఛేదతోతి ఉక్కట్ఠానం దేవగతిపరియాపన్నానం పరిచ్ఛిన్నవసేన జాననవసేన కిత్తిసద్దో సయం అత్తనో అవయవభూతేన సదేవకవచనేన తం సుణన్తానం సావేన్తో అబ్భుగ్గతోతి యోజనా. అనుసన్ధిక్కమోతి అత్థానఞ్చేవ పదానఞ్చ అనుసన్ధానక్కమో, జాననక్కమోతి అత్థో.

అభిఞ్ఞాతి య-కారలోపేన నిద్దేసోతి ఆహ ‘‘అభిఞ్ఞాయా’’తి. సమన్తభద్రకత్తాతి సబ్బభాగేహి సున్దరత్తా. సాసనధమ్మోతి పటిపత్తిపటివేధసాసనస్స పకాసకో పరియత్తిధమ్మో. బుద్ధసుబోధితతాయాతి ఇదం తికం ధమ్మస్స హేతుసరూపఫలవసేన వుత్తం, తథా నాథపభవత్తికమ్పి. మజ్ఝే తికద్వయం ఫలవసేనేవ వుత్తన్తి వేదితబ్బం. కిచ్చసుద్ధియాతి ధమ్మం సుత్వా యథాసుతవసేన పటిపజ్జన్తానం సుప్పటిపత్తిసఙ్ఖాతకిచ్చసుద్ధియా.

ఇదాని ఆదికల్యాణాదిప్పకారమేవ ధమ్మం దేసేన్తో భగవా సోతూనం యం సాసనబ్రహ్మచరియం మగ్గబ్రహ్మచరియఞ్చ పకాసేతి, తప్పకాసకస్స బ్రహ్మచరియపదస్స సాత్థన్తిఆదీని పదాని విసేసనభావేన వుత్తాని, న ధమ్మపదస్సాతి దస్సనముఖేన నానప్పకారతో అత్థం వివరితుకామో సాత్థం సబ్యఞ్జనన్తి ఏవమాదీసు పనాతిఆదిమాహ. తత్థ తిస్సో సిక్ఖా సకలో చ తన్తిధమ్మో సాసనబ్రహ్మచరియం ¶ నామ. భగవా హి ధమ్మం దేసేన్తో సీలాదికే వియ తప్పకాసకం తన్తిధమ్మమ్పి పకాసేతి ఏవ సద్దత్థసముదాయత్తా పరియత్తిధమ్మస్స. యథానురూపన్తి యథారహం. సిక్ఖత్తయసఙ్గహితఞ్హి సాసనబ్రహ్మచరియం మగ్గబ్రహ్మచరియఞ్చ అత్థసమ్పత్తియా సమ్పన్నత్థతాయ, ఉపరూపరి అధిగన్తబ్బవిసేససఙ్ఖాతఅత్థసమ్పత్తియా చ సహ అత్థేన పయోజనేన వత్తతీతి సాత్థమేవ, న తు సబ్యఞ్జనం, తన్తిధమ్మసఙ్ఖాతం సాసనబ్రహ్మచరియం యథావుత్తేన అత్థేన సాత్థం సబ్యఞ్జనఞ్చ. కిరాతాదిమిలక్ఖవచనానమ్పి సాత్థసబ్యఞ్జనత్తే సమానేపి విసిట్ఠత్థబ్యఞ్జనయోగం సన్ధాయ సహత్థో ¶ దేవదత్తో సవిత్తోతిఆది వియ ‘‘సాత్థం సబ్యఞ్జన’’న్తి వుత్తన్తి ఆహ ‘‘అత్థసమ్పత్తియా సాత్థం, బ్యఞ్జనసమ్పత్తియా సబ్యఞ్జన’’న్తి. తత్థ యం అత్థం సుత్వా తథా పటిపజ్జన్తా సబ్బదుక్ఖక్ఖయం పాపుణన్తి, తస్స తాదిససమ్పత్తి అత్థసమ్పత్తి నామ, సమ్పన్నత్థతాతి అత్థో. బ్యఞ్జనసమ్పత్తి నామ సిథిలధనితాదిబ్యఞ్జనపరిపుణ్ణాయ మాగధికాయ సభావనిరుత్తియా గమ్భీరమ్పి అత్థం ఉత్తానం కత్వా దస్సనసమత్థతా సమ్పన్నబ్యఞ్జనతాతి అత్థో.

ఇదాని నేత్తిప్పకరణనయేనాపి (నేత్తి ౪ ద్వాదసపద) అత్థం దస్సేతుం సఙ్కాసనాతిఆది వుత్తం. తత్థ సఙ్ఖేపతో కాసీయతి దీపీయతీతి సఙ్కాసనన్తి కమ్మసాధనవసేన అత్థో దట్ఠబ్బో, ఏవం సేసేసుపి. పఠమం కాసనం పకాసనం. ఉభయమ్పేతం ఉద్దేసత్థవచనసఙ్ఖాతస్స విత్థారవచనం. సకిం వుత్తస్స పున వచనఞ్చ వివరణవిభజనాని. ఉభయమ్పేతం నిద్దేసత్థవచనం. వివటస్స విత్థారతరాభిధానం విభత్తస్స చ పకారేహి ఞాపనం ఉత్తానీకరణపఞ్ఞత్తియో. ఉభయమ్పేతం పటినిద్దేసత్థవచనసఙ్ఖాతస్స విత్థారవచనం. అత్థపదసమాయోగతోతి యథావుత్తాని ఏవ ఛ పదాని పరియత్తియా అత్థవిభాగత్తా అత్థపదాని, తేహి సహితతాయ అత్థకోట్ఠాసయుత్తత్తాతి అత్థో. అపరియోసితే పదే ఆదిమజ్ఝగతవణ్ణో అక్ఖరం, ఏకక్ఖరం, పదం వా అక్ఖరం. విభత్తియన్తం పదం. పదాభిహితం అత్థం బ్యఞ్జేతీతి బ్యఞ్జనం, వాక్యం. కథితస్సేవత్థస్స అనేకవిధేన విభాగకరణం ఆకారో నామ. ఆకారాభిహితస్స నిబ్బచనం నిరుత్తి. నిబ్బచనత్థవిత్థారో నిద్దేసో. అథ వా ‘‘అక్ఖరేహి సఙ్కాసేతి, పదేహి పకాసేతి, బ్యఞ్జనేహి వివరతి, ఆకారేహి విభజతి, నిరుత్తీహి ఉత్తానిం కరోతి, నిద్దేసేహి పఞ్ఞపేతీ’’తి వచనతో సఙ్కాసనపకాసనసఙ్ఖఆతఉద్దేసత్థవాచకాని వచనాని అక్ఖరపదాని నామ. వివరణవిభజనసఙ్ఖాతనిద్దేసత్థవాచకాని వచనాని బ్యఞ్జనాకారా నామ. ఉత్తానీకరణపఞ్ఞత్తిసఙ్ఖాతపటినిద్దేసత్థవాచకాని వచనాని నిరుత్తినిద్దేసా నామ, తేసం సమ్పత్తియా సబ్యఞ్జనన్తి అత్థో.

అత్థగమ్భీరతాతిఆదీసు అత్థో నామ తన్తిఅత్థో, హేతుఫలం వా. ధమ్మో నామ తన్తి, హేతు వా. దేసనా నామ యథాధమ్మం ధమ్మాభిలాపో. పటివేధో నామ యథావుత్తఅత్థాదీనం అవిపరీతావబోధో. తే ¶ పనేతే అత్థాదయో యస్మా ససాదీహి వియ మహాసముద్దో మన్దబుద్ధీహి దుక్ఖోగాహా అలబ్భనేయ్యపతిట్ఠా చ, తస్మా గమ్భీరా. తేసు పటివేధస్సాపి అత్థసన్నిస్సితత్తా ¶ అత్థసభాగత్తా చ వుత్తం ‘‘అత్థగమ్భీరతాపటివేధగమ్భీరతాహి సాత్థ’’న్తి. ధమ్మదేసనానం అత్థసన్నిస్సితత్తేపి సయం బ్యఞ్జనరూపత్తా వుత్తం ‘‘ధమ్మగమ్భీరతాదేసనాగమ్భీరతాహి సబ్యఞ్జన’’న్తి. యథావుత్తఅత్థాదీసు పభేదగతాని ఞాణాని అత్థపటిసమ్భిదాదయో. తత్థ నిరుత్తీతి తన్తిపదానం నిద్ధారేత్వా వచనం, నిబ్బచనన్తి అత్థో. తీసు పటిసమ్భిదాసు ఞాణం పటిభానపటిసమ్భిదా. లోకియా సద్ధేయ్యవచనముఖేనేవ అత్థేసు పసీదన్తి, న అత్థముఖేనాతి ఆహ సద్ధేయ్యతోతిఆది. కేవలసద్దో సకలాధివచనన్తి ఆహ ‘‘సకలపరిపుణ్ణభావేనా’’తి. బ్రహ్మచరియ-సద్దో ఇధ సిక్ఖత్తయసఙ్గహం సకలం సాసనం దీపేతీతి ఆహ సిక్ఖత్తయపరిగ్గహితత్తాతిఆది.

యథావుత్తమేవత్థం అపరేనాపి పరియాయేన దస్సేతుం అపి చాతిఆది వుత్తం. తత్థ సనిదానన్తి దేసకాలాదిదీపకేన నిదానవచనేన సనిదానం. సఉప్పత్తికన్తి అట్ఠుప్పత్తిఆదియుత్తియుత్తం. తత్రాయం పాళియోజనాక్కమో – ‘‘వేరఞ్జో బ్రాహ్మణో సమణో ఖలు భో…పే… విహరతీ’’తి చ, ‘‘తం ఖో పన భవన్తం గోతమం ‘ఇతిపి సో…పే… పవేదేతీ’తి ఏవం కల్యాణో కిత్తిసద్దో అబ్భుగ్గతో’’తి చ, ‘‘సో ధమ్మం దేసేతి…పే… పరియోసానకల్యాణం, దేసేన్తో చ సాత్థసబ్యఞ్జనాదిగుణసంయుత్తం బ్రహ్మచరియం పకాసేతీ’’తి చ, ‘‘సాధు ఖో పన తథారూపానం అరహతం దస్సనం హోతీ’’తి చ అస్సోసి, సుత్వా చ అథ ఖో వేరఞ్జో బ్రాహ్మణో యేన భగవా తేనుపసఙ్కమీతి.

అట్ఠకథాయం పన కిఞ్చాపి ‘‘దస్సనమత్తమ్పి సాధు హోతీతి ఏవం అజ్ఝాసయం కత్వా అథ ఖో వేరఞ్జో…పే… ఉపసఙ్కమీ’’తి ఏవం సాధు ఖో పనాతిఆదిపాఠస్స బ్రాహ్మణస్స పరివితక్కనభావేన వుత్తత్తా బ్రహ్మచరియం పకాసేతీతి పదానన్తరమేవ అస్సోసీతి పదం సమ్బన్ధితబ్బం వియ పఞ్ఞాయతి, తథాపి ‘‘సాధు ఖో పన తథారూపానం అరహతం దస్సనం హోతీ’’తి ఏవం యథావుత్తనిదస్సనత్థేన ఇతి-సద్దేన పరిచ్ఛిన్దిత్వా వుత్తత్తా పన అఞ్ఞత్థ ఇతి-సద్దస్స అదస్సనతో చ అథ ఖో వేరఞ్జోతిఆదినా కత్తబ్బన్తరదస్సనముఖేన పాళియా పకారన్తరే పవత్తితో చ యథావుత్తవసేనేవ ‘‘సాధు ఖో పన తథారూపానం అరహతం దస్సనం హోతీ’’తి వచనానన్తరమేవ అస్సోసీతి పదం ఆనేత్వా సమ్బన్ధనం యుత్తం. అట్ఠకథాచరియేన హి బ్రాహ్మణస్స అత్తనా సుతవసేనేవ అజ్ఝాసయో ఉప్పజ్జతీతి ¶ ఉపసఙ్కమనహేతుదస్సనముఖేన దస్సనమత్తమ్పి సాధు హోతీతి ఏవం అజ్ఝాసయం కత్వాతిఆది వుత్తన్తి గహేతబ్బం.

౨. సీతోదకం ¶ వియ ఉణ్హోదకేనాతి ఇదం ఉక్కమేన ముఖారుళ్హవసేన వుత్తం, అనుపసన్తసభావతాయ బ్రాహ్మణస్సేవ ఉణ్హోదకం వియ సీతోదకేనాతి అత్థో గహేతబ్బో, ఞాణతేజయుత్తతాయ వా భగవా ఉణ్హోదకోపమోతి కత్వా తబ్బిరహితం బ్రాహ్మణం సీతోదకం వియ కత్వా తథా వుత్తన్తి గహేతబ్బం. ఏకీభావన్తి సమ్మోదనకిరియాయ ఏకరూపతం. యాయాతిఆదీసు యాయ కథాయ సమ్మోది బ్రాహ్మణో, తం సమ్మోదనీయం కథన్తి యోజనా. తత్థ ఖమనీయన్తి దుక్ఖబహులం ఇదం సరీరం, కచ్చి ఖమితుం సక్కుణేయ్యం. యాపనీయన్తి చిరప్పబన్ధసఙ్ఖాతాయ యాపనాయ యాపేతుం సక్కుణేయ్యం. రోగాభావేన అప్పాబాధం. దుక్ఖజీవితాభావేన అప్పాతఙ్కం. తంతంకిచ్చకరణత్థాయ లహుం అకిచ్ఛేన ఉట్ఠాతుం యోగ్గతాయ లహుట్ఠానం. బలన్తి సరీరస్స సబ్బకిచ్చక్ఖమం బలం కచ్చి అత్థీతి పుచ్ఛతి. ఫాసువిహారోతి సుఖవిహారో. సరణీయమేవ దీఘం కత్వా ‘‘సారణీయ’’న్తి వుత్తన్తి ఆహ ‘‘సరితబ్బభావతో చ సారణీయ’’న్తి. పరియాయేహీతి కారణేహి.

భావోతి కిరియా, తస్మిం వత్తమానో నపుంసక-సద్దో భావనపుంసకనిద్దేసో నామ, కిరియావిసేసనసద్దోతి అత్థో. ఏకమన్తే ఏకస్మిం అన్తే యుత్తప్పదేసేతి అత్థో. ఖణ్డిచ్చాదిభావన్తి ఖణ్డితదన్తపలితకేసాదిభావం. రాజపరివట్టేతి రాజూనం పరివత్తనం, పటిపాటియోతి అత్థో. పురాతనుచ్చకులప్పసుతతాయ జిణ్ణతా, న వయసాతి ఆహ ‘‘చిరకాలప్పవత్తకులన్వయే’’తి. విభవానం మహన్తత్తం లాతి గణ్హాతీతి మహల్లకోతి ఆహ ‘‘విభవమహత్తతాయ సమన్నాగతే’’తి. విభావనే నామ అత్థేతి పకతివిభావనసఙ్ఖాతే అత్థే. న అభివాదేతి వాతి అభివాదేతబ్బన్తి న సల్లక్ఖేతి, ఏవం అసల్లక్ఖణపకతికోతి వుత్తం హోతి. రూపం నిచ్చం వా అనిచ్చం వాతి ఏత్థాపి నిచ్చపకతికం అనిచ్చపకతికం వాతి అత్థో. అనిచ్చం వాతి ఏత్థ వా-సద్దో అవధారణత్థో.

సమ్పతిజాతోతి ముహుత్తజాతో, జాతసమనన్తరమేవాతి అత్థో. సత్తపదవీతిహారేన గన్త్వా…పే… ఓలోకేసీతి ఏత్థ ద్వారం పిధాయ నిక్ఖన్తోతిఆదీసు వియ గమనతో పురే కతమ్పి ఓలోకనం పచ్ఛా కతం ¶ వియ వుత్తన్తి దట్ఠబ్బం. ఓలోకేసిన్తి చ లోకవివరణపాటిహారియే జాతే మంసచక్ఖునా వోలోకేసీతి అత్థో. సేట్ఠోతి పసత్థతరో. పతిమానేసీతి పూజేసి. ఆసభిన్తి ఉత్తమం.

౩. తం వచనన్తి నాహం తం బ్రాహ్మణాతిఆదివచనం. అఞ్ఞాయ సణ్ఠహేయ్యాతి అరహత్తే పతిట్ఠహేయ్య. జాతివసేనాతి ఖత్తియాదిజాతివసేన. ఉపపత్తివసేనాతి దేవేసు ఉపపత్తివసేన. ఆవిఞ్ఛన్తీతి ¶ ఆకడ్ఢన్తి. యస్స అభివాదాదికరణసఙ్ఖాతస్స సామగ్గిరసస్స భగవతి అభావం మఞ్ఞమానో బ్రాహ్మణో ‘‘అరసరూపో’’తి ఆహ, తబ్బిధురస్స రూపతణ్హాదికస్సేవ సామగ్గిరసస్స అభావేన భగవా ‘‘అరసరూపో’’తి దస్సేతుం సామగ్గిరససద్దస్స రూపరసాదీసు వత్తనప్పకారం దస్సేన్తో ఆహ వత్థారమ్మణాదీతిఆది.

తాలావత్థుకతాతి ఉచ్ఛిన్నమూలానం తాలానం వత్థు వియ నేసం రూపరసాదీనం వత్థు చిత్తసన్తానం కతన్తి ఇమస్మిం అత్థే మజ్ఝేపదలోపం దీఘఞ్చ కత్వా నిద్దేసోతి ఆహ తాలవత్థు వియాతిఆది. తాలవత్థు వియ యేసం వత్థు కతం తే తాలావత్థుకతాతి విసేసనస్స పరనిపాతో దట్ఠబ్బో, కతతాలవత్థుకాతి అత్థో. మత్థకచ్ఛిన్నతాలోయేవ పత్తఫలాదీనం అకారణతాయ అవత్థూతి తాలావత్థు, తం వియ యేసం వత్థు కతం తే రూపరసాదయో తాలావత్థుకతా, అయం అఞ్ఞపదత్థవసేన అత్థగ్గాహో హేట్ఠా వుత్తనయేన సుగమోతి విసేసమత్థం దస్సేన్తో ఆహ ‘‘మత్థకచ్ఛిన్నతాలో వియ కతా’’తి. ఏవఞ్చ మత్థకసదిసేసు రూపరసాదీసు రాగేసు ఛిన్నేసుపి తబ్బత్థుభూతస్స తాలావత్థుసదిసస్స చిత్తసన్తానస్స యావ పరినిబ్బానట్ఠానం ఉపపన్నమేవ హోతి. యథారుతతో పన విసేసనసమాసవసేన అత్థే గయ్హమానే రూపరసాదీనం తాలావత్థుసదిసతాయ ఠానం ఆపజ్జతి. యం పన సారత్థదీపనియం (సారత్థ. టీ. ౧.౩) ఏతం దోసం పరిహరితుం రూపరసాదీనం కుసలాకుసలత్తం వుత్తం, తం తే తథాగతస్స పహీనాతిఆదిపాళియా, కామసుఖస్సాదసఙ్ఖాతా రూపరసాతిఆదిఅట్ఠకథాయ చ న సమేతి, ఖీణాసవానమ్పి యావ పరినిబ్బానా కుసలాకుసలానం ఫలుప్పత్తితో తేసం మత్థకచ్ఛిన్నతాలసదిసతాపి న యుత్తాతి గహేతబ్బం. అథ వా మత్థకచ్ఛిన్నతాలస్స ఠితం అట్ఠితఞ్చ అమనసికత్వా పున అనుప్పత్తిధమ్మతాసదిసమత్తం ఉపమేత్వా తాలావత్థు వియ కతాతి విసేసనసమాసవసేన ¶ అత్థగ్గహణేపి న కోచి దోసో. అను-సద్దో పచ్ఛాతి అత్థే వత్తతీతి ఆహ పచ్ఛాభావో న హోతీతిఆది. అను అభావం గతాతి పచ్ఛా అనుప్పత్తిధమ్మతావసేన అభావం గతా. అనచ్ఛరియాతి అను అను ఉపరూపరి విమ్హయకతాతి అత్థో. యఞ్చ ఖో త్వం వదేసీతి యం వన్దనాదిసామగ్గీరసాభావసఙ్ఖాతం కారణం అరసరూపతాయ వదేసి, తం కారణం న విజ్జతీతి అత్థో.

౪. సన్ధాయ భాసితమత్థన్తి యం అత్థం సన్ధాయ బ్రాహ్మణో నిబ్భోగో భవం గోతమోతిఆదిమాహ, భగవా చ యం సన్ధాయ నిబ్భోగతాదిం అత్తని అనుజానాతి, తం సన్ధాయ భాసితమత్థం.

౫. కులసముదాచారకమ్మన్తి ¶ కులాచారకమ్మం. కాయతో కాయద్వారతో పవత్తం దుచ్చరితం కాయదుచ్చరితం. అనేకవిహితాతి అనేకప్పకారా.

౬. పఞ్చకామగుణికరాగస్సాతి రూపాదీసు పఞ్చసు కామకోట్ఠాసేసు అతివియ సఙ్గవసేన నియుత్తస్స కామరాగస్స, ఏతేన అనాగామీనం వత్థాభరణాదీసు సఙ్గనికన్తివసేన ఉప్పజ్జనకామరాగస్స కామరాగతాభావం దస్సేతి తస్స రూపరాగాదీసు సఙ్గహతో. అవసేసానన్తి ఏత్థ సక్కాయదిట్ఠివిచికిచ్ఛానం పఠమేన మగ్గేన, సేసానం చతూహిపి ఉచ్ఛేదం వదతి, తేనాహ ‘‘యథానురూప’’న్తి.

౭. జిగుచ్ఛతి మఞ్ఞేతి జిగుచ్ఛతి వియ, ‘‘జిగుచ్ఛతీ’’తి వా సల్లక్ఖేమి. అకోసల్లసమ్భూతట్ఠేనాతి అఞ్ఞాణసమ్భూతట్ఠేన.

౮-౧౦. తత్రాతి యథావుత్తేసు ద్వీసు అత్థవికప్పేసు. పటిసన్ధిపరియాయోపి ఇధ గబ్భసద్దోతి ఆహ ‘‘దేవలోకపటిసన్ధిపటిలాభాయా’’తి. అపునబ్భవభూతాతి ఖణే ఖణే ఉప్పజ్జమానానం ధమ్మానం అభినిబ్బత్తి.

౧౧. ధమ్మధాతున్తి సబ్బఞ్ఞుతఞ్ఞాణం. తఞ్హి ధమ్మే యాథావతో ధారేతి ఉపధారేతీతి ‘‘ధమ్మధాతూ’’తి వుచ్చతి. దేసనావిలాసప్పత్తోతి అభిరుచివసేన పరివత్తేత్వా దేసేతుం సమత్థతా దేసనావిలాసో, తం పత్తో. కరుణావిప్ఫారన్తి సబ్బసత్తేసు మహాకరుణాయ ఫరణం. తాదిగుణలక్ఖణమేవ ఉపమాయ విభావేన్తో ఆహ ‘‘పథవీసమచిత్తత’’న్తి. తతోయేవ ¶ అకుజ్ఝనసభావతో అకుప్పధమ్మతా. జాతియా అనుగతన్తి జాతియా అనుబద్ధం. జరాయ అనుసటన్తి జరాయ పలివేఠితం. వట్టఖాణుభూతన్తి వట్టతో ఉద్ధరితుం అసక్కుణేయ్యతాయ వట్టే నిచ్చలభావేన ఠితం ఖాణు వియ భూతం. జాతానం మచ్చానం నిచ్చం మరణతో భయన్తి ఆహ అజ్జ మరిత్వాతిఆది. అప్పటిసమం పురేజాతభావన్తి అసదిసం అరియాయ జాతియా పఠమజాతభావం, సబ్బజేట్ఠభావన్తి అత్థో.

‘‘అపీ’’తి అవత్వా ‘‘పీ’’తి వదన్తో పి-సద్దో విసుం అత్థి నిపాతోతి దస్సేతి. సమ్మా అధిసయితానీతి పాదాదీహి ఉపఘాతం అకరోన్తియా సమ్మదేవ ఉపరి సయితాని, అకమ్మకస్సాపి సయతిధాతునో అధిపుబ్బతాయ సకమ్మకతా దట్ఠబ్బా. నఖసిఖాతి నఖగ్గాని. సకుణానం ¶ పక్ఖా హత్థపాదట్ఠానియాతి ఆహ ‘‘సఙ్కుటితహత్థపాదా’’తి. ఏత్థాతి ఆలోకట్ఠానే. నిక్ఖమన్తానన్తి నిక్ఖమన్తేసు, నిద్ధారణే హేతం సామివచనం. అణ్డకోసన్తి అణ్డకపాలం.

లోకోయేవ లోకసన్నివాసో. అబుజ్ఝి ఏత్థాతి రుక్ఖో బోధి, సయం బుజ్ఝతి, బుజ్ఝన్తి వా తేనాతి మగ్గోపి సబ్బఞ్ఞుతఞ్ఞాణమ్పి బోధి. బుజ్ఝీయతీతి నిబ్బానం బోధి. అన్తరా చ బోధిన్తి దుతియముదాహరణం వినాపి రుక్ఖ-సద్దేన బోధి-సద్దస్స రుక్ఖప్పవత్తిదస్సనత్థం. వరభూరిమేధసోతి మహాపథవీ వియ పత్థటపఞ్ఞోతి అత్థో. తిస్సో విజ్జాతి అరహత్తమగ్గో అత్తనా సహ వత్తమానం సమ్మాదిట్ఠిసఙ్ఖాతం ఆసవక్ఖయఞాణఞ్చేవ ఇతరా ద్వే మహగ్గతవిజ్జా చ తబ్బినిబన్ధకకిలేసవిద్ధంసనవసేన ఉప్పాదనతో ‘‘తిస్సో విజ్జా’’తి వుచ్చతి. ఛ అభిఞ్ఞాతి ఏత్థాపి ఏసేవ నయో. సావకపారమీఞాణన్తి అగ్గసావకేహి పటిలభితబ్బం సబ్బమేవ లోకియలోకుత్తరఞాణం. పచ్చేకబోధిఞాణన్తి ఏత్థాపి ఏసేవ నయో.

ఓపమ్మసమ్పటిపాదనన్తి ఓపమ్మత్థస్స ఉపమేయ్యేన సమం పటిపాదనం. అత్థేనాతి ఉపమేయ్యత్థేన. తిక్ఖఖరవిప్పసన్నసూరభావోతి ఇమినా సఙ్ఖారుపేక్ఖాపత్తతం విపస్సనాయ దస్సేతి. పరిణామకాలోతి ఇమినా వుట్ఠానగామినిభావాపత్తిం. తదా చ సా మగ్గఞాణగబ్భం ధారేన్తీ వియ హోతీతి ఆహ ‘‘గబ్భగ్గహణకాలో’’తి. అనుపుబ్బాధిగతేనాతి పఠమమగ్గాదిపటిపాటియా అధిగతేన. చతురఙ్గసమన్నాగతన్తి ‘‘కామం తచో చ న్హారు చ అట్ఠి చ అవసిస్సతు ¶ (మ. ని. ౨.౧౮౪; సం. ని. ౨.౨౨; అ. ని. ౨.౫; మహాని. ౧౯౬), సరీరే ఉపసుస్సతు మంసలోహిత’’న్తి ఏవం వుత్తచతురఙ్గసమన్నాగతం వీరియం.

ఛన్దో కామోతిఆదీసు పత్థనాకారేన పవత్తో దుబ్బలో లోభో ఇచ్ఛనట్ఠేన ఛన్దో. తతో బలవా రఞ్జనట్ఠేన రాగో. తతోపి బలవతరో ఛన్దరాగో. నిమిత్తానుబ్యఞ్జనసఙ్కప్పవసేన పవత్తో సఙ్కప్పో. తతోపి బలవసఙ్కప్పవసేనేవ పవత్తో రాగో. తతోపి బలవతరో సఙ్కప్పరాగో. స్వాయం పభేదో ఏకస్సేవ లోభస్స పవత్తిఆకారభేదేన అవత్థాభేదేన చ వుత్తో.

పఠమజ్ఝానకథావణ్ణనా

సేయ్యథిదన్తి తం కథన్తి అత్థో. ఏతన్తి పుబ్బపదేయేవ అవధారణకరణం, ఏతం అత్థజాతం వా. తన్నిస్సరణతోతి తేసం కామానం నిస్సరణత్తా. ఏసాతి ఏవ-కారో. కామధాతు నామ కామభవో, నేక్ఖమ్మన్తి పఠమజ్ఝానం. ఏసాతి నియమో. తదఙ్గవిక్ఖమ్భనసముచ్ఛేదపటిప్పస్సద్ధినిస్సరణవివేకా ¶ తదఙ్గవివేకాదయో. కాయచిత్తఉపధివివేకా కాయవివేకాదయో, తయో ఏవ ఇధ ఝానకథాయ, సముచ్ఛేదవివేకాదీనం అసమ్భవా. నిద్దేసేతి మహానిద్దేసే. తత్థేవాతి మహానిద్దేసే ఏవ. విభఙ్గేతి ఝానవిభఙ్గే. ఏవఞ్హి సతీతి ఉభయేసమ్పి కామానం సఙ్గహే సతి.

పురిమేనాతి కాయవివేకేన. ఏత్థాతి ఏతస్మిం కాయచిత్తవివేకద్వయే. దుతియేనాతి చిత్తవివేకేన. ఏతేసన్తి యథావుత్తనయేన వత్థుకామకిలేసకామవివేకద్వయస్స వాచకభూతానం వివిచ్చేవ కామేహి వివిచ్చ అకుసలేహీతి ఇమేసం పదానం, నిద్ధారణే చేతం సామివచనం. బాలభావస్స హేతుపరిచ్చాగోతి అనువత్తతి. అకుసలధమ్మో హి బాలభావస్స హేతు. ఆసయపోసనన్తి ఆసయస్స విసోధనం వడ్ఢనఞ్చ. విభఙ్గే నీవరణానేవ వుత్తానీతి సమ్బన్ధో. తత్థ కారణమాహ ‘‘ఉపరిఝానఙ్గపచ్చనీకపటిపక్ఖభావదస్సనతో’’తి. తత్థ ఉపరి సవితక్కన్తిఆదినా వుచ్చమానాని ఝానఙ్గాని, తేసం అత్తనో పచ్చనీకానం పటిపక్ఖభావదస్సనతోతి అత్థో. ఉపరిఝానఙ్గానం పచ్చనీకపటిపక్ఖభావస్స దస్సనతోతిపి పాఠో. తత్థ ‘‘ఉపరి వుచ్చమానఝానఙ్గానం ఉజువిపచ్చనీకవసేన పటిపక్ఖభావదస్సనతో’’తి ‘‘నీవరణానం తానేవ విభఙ్గే వుత్తానీ’’తిపి అత్థం వదన్తి ¶ . పేటకేతి మహాకచ్చాయనత్థేరేన కతం నేత్తిప్పకరణనయానుసారిపకరణం, తం పన పిటకానం వణ్ణనాభూతత్తా ‘‘పేటక’’న్తి వుత్తం, తస్మిన్తి అత్థో.

వితక్కనం నామ ఆరమ్మణపరికప్పనన్తి ఆహ ‘‘ఊహన’’న్తి. రూపం రూపన్తిఆదినా విసయే ఆకోటేన్తస్స విసయప్పవత్తిఆహననం ఉపరి ఆహననన్తి వేదితబ్బం. ఆరమ్మణే చిత్తస్స ఆనయనం నామ ఆరమ్మణాభిముఖకరణం. అనుసఞ్చరణన్తి అనుపరిబ్భమనం, తఞ్చ ఖణన్తరస్స తథాకారేన ఉప్పాదనమేవ, న హి పరమత్థతో ఏకస్స సఞ్చరణమత్థి, ఏవమఞ్ఞత్థాపి ఈదిసేసు. అనుమజ్జనన్తి పరిమజ్జనం. తత్థాతి ఆరమ్మణే. సహజాతానుయోజనం సకిచ్చానువత్తితాకరణేన. కత్థచీతి దుతియజ్ఝానవిరహితేసు సవిచారచిత్తేసు సబ్బత్థాతి అత్థో. విచారేన సహ ఉప్పజ్జమానోపి వితక్కో ఆరమ్మణే అభినిరోపనాకారేన పవత్తిం సన్ధాయ ‘‘పఠమాభినిపాతో’’తి వుత్తో. విప్ఫారవాతి అవూపసన్తసభావతాయ వేగవా, తేనేవేస దుతియజ్ఝానే పహానఙ్గం జాతం. పఠమదుతియజ్ఝానేసూతి పఞ్చకనయం సన్ధాయ వుత్తం. అఙ్గవినిముత్తస్స ఝానస్స అభావం దస్సేన్తో రుక్ఖో వియాతిఆదిమాహ.

వివేక-సద్దస్స భావసాధనపక్ఖే ‘‘తస్మా వివేకా’’తి వుత్తం, ఇతరపక్ఖే ‘‘తస్మిం వివేకే’’తి. పినయతీతి తప్పేతి, వడ్ఢేతి వా. ఫరణరసాతి పణీతరూపేహి కాయే బ్యాపనరసా. సాతలక్ఖణన్తి ¶ ఇట్ఠసభావం, మధురన్తి అత్థో. సమ్పయుత్తానం పీళనజ్ఝుపేక్ఖనం అకత్వా అను అను గణ్హనం ఉపకారితా వా అనుగ్గహో. వనమేవ వనన్తం. ఉదకమేవ ఉదకన్తం. తస్మిం తస్మిం సమయే పాకటభావతోతి ఇమినా ఇట్ఠారమ్మణాదిపటిలాభసమయేపి సుఖం విజ్జమానమ్పి అపాకటం, పీతియేవ తత్థ పాకటా, పటిలద్ధరసానుభవనసమయే చ విజ్జమానపీతితోపి సుఖమేవ పాకటతరన్తి దస్సేతి. ఏత్థ చ చేతసికసుఖవసేనేవ పటిలద్ధరసానుభవనం వేదితబ్బం, న కాయికసుఖవసేన తస్స పీతిసమ్పయోగస్సేవ అభావేన ఇధానధిప్పేతత్తా. అయఞ్చ పీతీతిఆది అఞ్ఞపదత్థసమఆసదస్సనం, అస్సత్థిపక్ఖే తద్ధితపచ్చయదస్సనం వా. దుతియవికప్పేన అఞ్ఞపదత్థసమాసవసేనేవ ‘‘వివేకజం పీతిసుఖ’’న్తి ఇదం ఏకం పదన్తి దస్సేతి, విభత్తియా చ అలోపం.

గణనానుపుబ్బతాతి ¶ దేసనాక్కమం సన్ధాయ వుత్తం. పఠమం సమాపజ్జతీతి ఇదం ఆదికమ్మికవసేన వుత్తం, చిణ్ణవసీనం పన యోగీనం ఉప్పటిపాటియాపి ఝానం ఉప్పజ్జతేవ. ఝాపేతీతి దహతి. అనిచ్చాదిలక్ఖణవిసయాయ విపస్సనాయ ఉపనిజ్ఝాయనం కథం నిబ్బానాలమ్బనస్స మగ్గస్స హోతీతి ఆహ విపస్సనాయాతిఆది. తత్థ మగ్గేన సిజ్ఝతీతి నిచ్చాదివిపల్లాసప్పహాయకేన సహ మగ్గేనేవ తం లక్ఖణూపనిజ్ఝానం అసమ్మోహతో అత్తనో సిజ్ఝతి. అథ వా మగ్గేనాతి మగ్గకిచ్చేన, విపల్లాసప్పహానేనాతి అత్థో.

అఞ్ఞోతి సత్తో. అవుత్తత్తాతి ‘‘సచిత్తేకగ్గత’’న్తి ఝానపాళియం (విభ. ౫౦౮ ఆదయో) అవుత్తత్తా. వుత్తత్తాతి తస్సా ఝానపాళియా విభఙ్గే వుత్తత్తా.

దుతియజ్ఝానకథావణ్ణనా

అజ్ఝత్తన్తి ఝానవిసేసనత్తా వుత్తం ‘‘ఇధ నియకజ్ఝత్తమధిప్పేత’’న్తి. ఝానఞ్హి అజ్ఝత్తజ్ఝత్తం న హోతి ఛళిన్ద్రియానమేవ తబ్భావతో. ఖుద్దకా ఊమియో వీచియో. మహతియో తరఙ్గా. సన్తా హోన్తి సమితాతిఆదీని అఞ్ఞమఞ్ఞవేవచనాని, ఝానబలేన సమతిక్కన్తాతి అధిప్పాయో. అప్పితాతి గమితా వినాసం పాపితా. పరియాయోతి ఝానపరిక్ఖారే ఝానవోహారత్తా అపరమత్థతో.

తతియజ్ఝానకథావణ్ణనా

తదధిగమాయాతి తతియమగ్గాధిగమాయ. ఉపపత్తితో ఇక్ఖతీతి పఞ్ఞాయ సహచరణపరిచయేన యథా ¶ సమవాహిభావో హోతి, ఏవం యుత్తితో పస్సతి. విపులాయాతి మహగ్గతభావప్పత్తాయ. థామగతాయాతి వితక్కవిచారపీతివిగమేన థిరభావప్పత్తియా, తేనేవ వక్ఖతి ‘‘వితక్కవిచారపీతీహి అనభిభూతత్తా’’తిఆది. (పారా. అట్ఠ. ౧.౧౧ తతియజ్ఝానకథా). ఉపేక్ఖాభేదం దస్సేత్వా ఇధాధిప్పేతం ఉపేక్ఖం పకాసేతుం ఉపేక్ఖా పనాతిఆది వుత్తం. తత్థ తత్రమజ్ఝత్తతావ ఖీణాసవానం ఇట్ఠానిట్ఠఛళారమ్మణాపాథే పరిసుద్ధపకతిభావావిజహనాకారేన అజ్ఝుపేక్ఖనతో ‘‘ఛళఙ్గుపేక్ఖా’’తి చ, సత్తేసు మజ్ఝత్తాకారప్పవత్తత్తా ‘‘బ్రహ్మవిహారుపేక్ఖా’’తి చ, సహజాతధమ్మానం మజ్ఝత్తాకారభూతా ‘‘బోజ్ఝఙ్గుపేక్ఖా’’తి చ, కేవలా ‘‘తత్రమజ్ఝత్తుపేక్ఖా’’తి ¶ చ, తతియజ్ఝానసహగతా అగ్గసుఖేపి తస్మిం అపక్ఖపాతభూతా ‘‘ఝానుపేక్ఖా’’తి చ, చతుత్థజ్ఝానసహగతా సబ్బపచ్చనీకపరిసుద్ధితాయ ‘‘పారిసుద్ధుపేక్ఖా’’తి చ తేన తేన అవత్థాభేదేన ఛధా వుత్తా.

వీరియమేవ పన అనచ్చారద్ధఅనతిసిథిలేసు సహజాతేసు సఙ్ఖారేసు ఉపేక్ఖనాకారేన పవత్తం ‘‘వీరియుపేక్ఖా’’తి వుత్తం. అట్ఠన్నం రూపారూపజ్ఝానానం పటిలాభతో పుబ్బభాగే ఏవ నీవరణవితక్కవిచారాదీనం పహానాభిముఖీభూతత్తా తేసం పహానేపి అబ్యాపారభావూపగమనేన మజ్ఝత్తాకారప్పవత్తా సమాధివసేన ఉప్పన్నా అట్ఠ పఞ్ఞా చేవ ఉపాదానక్ఖన్ధభూతేసు సఙ్ఖారేసు అజ్ఝుపేక్ఖనాకారప్పవత్తా విపస్సనావసేన ఉప్పన్నా చతున్నం మగ్గానం పుబ్బభాగే తస్స తస్స అధిగమాయ చతస్సో చతున్నం ఫలసమాపత్తీనం పుబ్బభాగే తస్స తస్స అధిగమాయ అప్పణిహితవిమోక్ఖవసేన పవత్తా చతస్సో సుఞ్ఞతఅనిమిత్తవిమోక్ఖవసేన ద్వేతి దస పఞ్ఞా చాతి ఇమే అట్ఠారస పఞ్ఞా సఙ్ఖారుపేక్ఖా నామ. యథావుత్తవిపస్సనాపఞ్ఞావ లక్ఖణవిచిననేపి మజ్ఝత్తభూతా విపస్సనుపేక్ఖా నామ. అదుక్ఖమసుఖవేదనా వేదనుపేక్ఖా నామ. ఇమాసం పన దసన్నమ్పి ఉపేక్ఖానం ‘‘తత్థ తత్థ ఆగతనయతో విభాగో ధమ్మసఙ్గహట్ఠకథాయం వుత్తనయేన వేదితబ్బో’’తి దస్సేన్తో ఆహ ఏవమయం దసవిధాపీతిఆది. తత్థ తత్థ ఆగతనయతోతి ఇదమ్పి హి తాసం విభాగదస్సనస్స భూమిపుగ్గలాదిపదం వియ విసుం మాతికాపదవసేన వుత్తం, న పన భూమిపుగ్గలాదివసేన విభాగదస్సనస్స ఆగతట్ఠానపరామసనం ఆగతట్ఠానస్స అట్ఠసాలినియాతిఆదినా వుత్తత్తా, తస్మా సారత్థదీపనియం (సారత్థ. టీ. ౧.౧౧ తతియజ్ఝానకథా) యం వుత్తం ‘‘ఇమాసం పన దసన్నమ్పి ఉపేక్ఖానం భూమిపుగ్గలాదివసేన విభాగో తత్థ తత్థ వుత్తనయేనేవ వేదితబ్బోతి దస్సేన్తో ఆహ ఏవమయం దసవిధాతిఆదీ’’తి, తం అమనసికత్వా వుత్తన్తి గహేతబ్బం. తత్థ తత్థ ఆగతనయతోతి ‘‘ఇధ (ఖీణాసవో) భిక్ఖు చక్ఖునా రూపం దిస్వా నేవ సుమనో హోతి, న దుమ్మనో, ఉపేక్ఖకో విహరతి సతో సమ్పజానో’’తిఆదినా (దీ. ని. ౩.౩౪౮; అ. ని. ౬.౧) ఛళఙ్గుపేక్ఖా ఆగతా, ‘‘ఉపేక్ఖాసహగతేన ¶ చేతసా ఏకం దిసం ఫరిత్వా విహరతీ’’తి (దీ. ని. ౩.౩౦౮; మ. ని. ౧.౭౭; ౨.౩౦౯; ౩.౨౩౦) ఏవం బ్రహ్మవిహారుపేక్ఖా ఆగతాతి ఇమినా నయేన ¶ దసన్నమ్పి ఉపేక్ఖానం తత్థ తత్థ వుత్తపదేసేసు ఆగతనయదస్సనతో చ అయం దసవిధాపి ఉపేక్ఖా ధమ్మసఙ్గహట్ఠకథాయం వుత్తనయేనేవ వేదితబ్బాతి సమ్బన్ధో.

భూమీతిఆదీసు పన ఛళఙ్గుపేక్ఖా కామావచరా, బ్రహ్మవిహారుపేక్ఖా రూపావచరాతిఆదినా భూమితో చ, ఛళఙ్గుపేక్ఖా అసేక్ఖానమేవ, బ్రహ్మవిహారుపేక్ఖా పుథుజ్జనాదీనం తిణ్ణమ్పి పుగ్గలానన్తిఆదినా పుగ్గలతో చ, ఛళఙ్గుపేక్ఖా సోమనస్సుపేక్ఖాసహగతచిత్తసమ్పయుత్తాతిఆదినా చిత్తతో చ, ఛళఙ్గుపేక్ఖా ఛళారమ్మణాతిఆదినా ఆరమ్మణతో చ, ‘‘వేదనుపేక్ఖా వేదనాక్ఖన్ధేన సఙ్గహితా, ఇతరా నవ సఙ్ఖారక్ఖన్ధేనా’’తి ఖన్ధసఙ్గహవసేన చ, ‘‘ఛళఙ్గుపేక్ఖా బ్రహ్మవిహారబోజ్ఝఙ్గఝాన పారిసుద్ధితత్రమజ్ఝత్తుపేక్ఖా చ అత్థతో ఏకా. తస్మా ఏకక్ఖణే చ తాసు ఏకాయ సతి ఇతరా న ఉప్పజ్జన్తి, తథా సఙ్ఖారుపేక్ఖా విపస్సనుపేక్ఖాపి వేదితబ్బా. వేదనావీరియుపేక్ఖానమేకక్ఖణే సియా ఉప్పత్తీ’’తి ఏకక్ఖణవసేన చ, ‘‘ఛళఙ్గుపేక్ఖా అబ్యాకతా బ్రహ్మవిహారుపేక్ఖా కుసలాబ్యాకతా, తథా సేసా. వేదనుపేక్ఖా పన సియా అకుసలాపీ’’తి ఏవం కుసలత్తికవసేన చ, ‘‘సఙ్ఖేపతో చత్తారో చ ధమ్మా వీరియవేదనాతత్రమజ్ఝత్తతాఞాణవసేనా’’తి ఏవం సఙ్ఖేపవసేన చ అయం దసవిధాపి ఉపేక్ఖా ధమ్మసఙ్గహట్ఠకథాయం వుత్తనయేనేవ వేదితబ్బాతి యోజనా.

ఏత్థ చేతా కిఞ్చాపి అట్ఠసాలినియం భూమిపుగ్గలాదివసేన సరూపతో ఉద్ధరిత్వా న వుత్తా, తథాపి తత్థ వుత్తప్పకారేహేవ తాసం భూమిపుగ్గలాదివిభాగో నయతో ఉద్ధరిత్వా సక్కా ఞాతున్తి తత్థ సరూపతో వుత్తఞ్చ అవుత్తఞ్చ ఏకతో సఙ్గహేత్వా తత్థ తత్థ ఆగతనయతోతిఆదీహి నవహి పకారేహి అతిదేసో కతో, తేనేవ ‘‘ధమ్మసఙ్గహట్ఠకథాయం వుత్తవసేనా’’తి అవత్వా ‘‘వుత్తనయేనేవా’’తి వుత్తం. తథాహి ఖీణాసవో భిక్ఖు చక్ఖునా రూపం దిస్వాతి ఆదిమ్హి వుత్తే ఛళఙ్గుపేక్ఖా రూపాదిఆరమ్మణతాయ భూమితో కామావచరా చ పుగ్గలతో అసేక్ఖానమేవ చ ఉప్పజ్జతి, చిత్తతో సోమనస్సుపేక్ఖాచిత్తసమ్పయుత్తా, ఆరమ్మణతో ఛళారమ్మణా, కుసలత్తికతో అబ్యాకతా చాతి పణ్డితేహి సక్కా ¶ ఞాతుం, తథా ఛళఙ్గుపేక్ఖా చ బ్రహ్మవిహారుపేక్ఖా చ తత్రమజ్ఝత్తుపేక్ఖా చ ఝానుపేక్ఖా చ పారిసుద్ధుపేక్ఖా చ అత్థతో ఏకాతిఆదిమ్హి వుత్తే పనస్స సఙ్ఖారక్ఖన్ధసఙ్గహితత్తా బ్రహ్మవిహారుపేక్ఖాదీహి సహ ఏకక్ఖణే అనుప్పత్తిఆదయో చ సక్కా ఞాతుం, యథా చ ఛళఙ్గుపేక్ఖా, ఏవం సేసానమ్పి యథారహం అట్ఠసాలినియం వుత్తనయతో భూమిఆదివిభాగుద్ధారనయో ¶ ఞాతబ్బో. అనాభోగరసాతి పణీతసుఖేపి తస్మిం అవనతిపటిపక్ఖకిచ్చాతి అత్థో.

పుగ్గలేనాతి పుగ్గలాధిట్ఠానేన. కిలేసేహి సమ్పయుత్తానం ఆరక్ఖా. తీరణం కిచ్చస్స పారగమనం. పవిచయో వీమంసా. ఇదన్తి సతిసమ్పజఞ్ఞం. యస్మా తస్స నామకాయేన సమ్పయుత్తం సుఖన్తి ఇమస్స తస్మా ఏతమత్థన్తిఆదినా సమ్బన్ధో. తస్సాతి ఝానసమఙ్గినో. తంసముట్ఠానేనాతి తం యథావుత్తనామకాయసమ్పయుత్తం సుఖం సముట్ఠానం కారణం యస్స రూపస్స తేన తంసముట్ఠానేన రూపేన. అస్సాతి యోగినో. యస్సాతి రూపకాయస్స. ఫుటత్తాతి అతిపణీతేన రూపేన ఫుటత్తా. ఏతమత్థం దస్సేన్తోతి కాయికసుఖహేతుభూతరూపసముట్ఠాపకనామకాయసుఖం పటిసంవేదియమానో ఏవ ఝానసమఙ్గితాకరణే కారియోపచారతో ‘‘సుఖఞ్చ కాయేన పటిసంవేదేతీ’’తి వుచ్చతీతి ఇమమత్థం దస్సేన్తోతి అత్థో. యన్తి హేతుఅత్థే నిపాతోతి ఆహ ‘‘యంఝానహేతూ’’తి. సుఖపారమిప్పత్తేతి సుఖస్స ఉక్కంసపరియన్తం పత్తే. ఏవమేతేసం పహానం వేదితబ్బన్తి సమ్బన్ధో. అథ కస్మా ఝానేస్వేవ నిరోధో వుత్తోతి సమ్బన్ధో.

చతుత్థజ్ఝానకథావణ్ణనా

కత్థ చుప్పన్నన్తి ఏత్థ కత్థాతి హేతుమ్హి భుమ్మం, కస్మిం హేతుమ్హి సతీతి అత్థో. నానావజ్జనేతి అప్పనావీథిఆవజ్జనతో నానా భిన్నం పురిమవీథీసు ఆవజ్జనం యస్స ఉపచారస్స, తస్మిం నానావజ్జనే. విసమనిసజ్జాయ ఉప్పన్నకిలమథో విసమాసనుపతాపో. ఉపచారే వాతిఆది పక్ఖన్తరదస్సనం ఏకావజ్జనూపచారేపి వాతి అత్థో. పీతిఫరణేనాతి ఇమినా అప్పనావీథియా వియ ఏకవీథియమ్పి కామావచరపీతియా ఫరణమత్తస్స అభావం దస్సేతి. దోమనస్సిన్ద్రియస్స అస్స సియా ఉప్పత్తీతి సమ్బన్ధో. ఏతన్తి దోమనస్సిన్ద్రియం ఉప్పజ్జతీతి సమ్బన్ధో. వితక్కవిచారప్పచ్చయేపీతి పి-సద్దో అట్ఠానప్పయుత్తో. సో ‘‘పహీనస్సా’’తి హేట్ఠా వుత్తపదానన్తరం యోజేతబ్బో ¶ ‘‘పహీనస్సాపి దోమనస్సిన్ద్రియస్సా’’తి. వితక్కవిచారభావేతి ఏత్థ ‘‘ఉప్పజ్జతి దోమనస్సిన్ద్రియ’’న్తి ఆనేత్వా సమ్బన్ధితబ్బం. నిమిత్తత్థే చేతం భుమ్మం, వితక్కవిచారభావహేతూతి అత్థో. వితక్కవిచారాతి ఏత్థ ఇతి-సద్దో తస్మాతి ఏతస్మిం అత్థే దట్ఠబ్బో, తేన యస్మా ఏతం దోమనస్సిన్ద్రియం వితక్కవిచారపచ్చయే…పే… నేవ ఉప్పజ్జతి, యత్థ పన ఉప్పజ్జతి, తత్థ వితక్కవిచారభావేయేవ ఉప్పజ్జతి. యస్మా చ అప్పహీనాయేవ దుతియజ్ఝానూపచారే వితక్కవిచారా, తస్మా తత్థస్స సియా ఉప్పత్తీతి ఏవమేత్థ యోజనా వేదితబ్బా.

తత్థాతి ¶ దుతియజ్ఝానూపచారే. అస్సాతి దోమనస్సిన్ద్రియస్స. సియా ఉప్పత్తీతి ఇదఞ్చ పచ్చయమత్తదస్సనేన సమ్భావనమత్తతో వుత్తం. దోమనస్సుప్పత్తిసమ్భావనాపి హి ఉపచారక్ఖణేయేవ కాతుం యుత్తా, వితక్కవిచారరహితే పన దుతియజ్ఝానక్ఖణే తదుప్పత్తిసమ్భావనాపి న యుత్తా కాతున్తి. ఇతరథా కుసలచిత్తక్ఖణే అకుసలదోమనస్సుప్పత్తియా అసమ్భవతో ‘‘తత్థస్స సియా ఉప్పత్తీ’’తి న వత్తబ్బం సియా. సమీపత్థే వా ఏతం భుమ్మం, ఉపచారజ్ఝానానన్తరవీథీసూతి అత్థో. దుతియజ్ఝానేతి ఏత్థాపి అనన్తరవీథీసుపి న త్వేవ ఉప్పజ్జతీతి అత్థో, ఏవం ఉపరి సుఖిన్ద్రియేపి. సోమనస్సిన్ద్రియస్స ఉప్పత్తీతి సమ్బన్ధో. పహీనాతి వుత్తాతి ఇదం ‘‘పఞ్చన్నం ఓరమ్భాగియానం సంయోజనానం పరిక్ఖయా’’తి వుత్తత్తా వుత్తం. దుక్ఖాభావేనాతి దుక్ఖతాభావేన. ఏవం సుఖాభావేనాతి ఏత్థాపి. ఏతేనాతి దుక్ఖసుఖపటిక్ఖేపవచనేన. ఇట్ఠానిట్ఠవిపరీతానుభవనలక్ఖణాతి అతిఇట్ఠఅతిఅనిట్ఠానం విపరీతస్స మజ్ఝత్తారమ్మణస్స అనుభవనలక్ఖణా, మజ్ఝత్తారమ్మణమ్పి హి ఇట్ఠానిట్ఠేసు ఏవ పవిట్ఠం తబ్బినిముత్తస్స అభావా.

ఝానచతుక్కకథావణ్ణనానయో నిట్ఠితో.

పుబ్బేనివాసకథావణ్ణనా

౧౨. అరూపజ్ఝానానమ్పి అఙ్గసమతాయ చతుత్థజ్ఝానే సఙ్గహోతి ఆహ కేసఞ్చి అభిఞ్ఞాపాదకానీతిఆది, తేనేవ వక్ఖతి ‘‘అట్ఠ సమాపత్తియో నిబ్బత్తేత్వా’’తిఆది (పారా. అట్ఠ. ౧.౧౨). తేసు చ చతుత్థజ్ఝానమేవ అభిఞ్ఞాపాదకం నిరోధపాదకం ¶ హోతి, న ఇతరాని. దూరకారణతం పన సన్ధాయ ‘‘చత్తారి ఝానానీ’’తి నేసమ్పి ఏకతో గహణం కతన్తి దట్ఠబ్బం. చిత్తేకగ్గతత్థానీతి ఇదం దిట్ఠధమ్మసుఖవిహారం సన్ధాయ వుత్తన్తి ఆహ ఖీణాసవానన్తిఆది. సబ్బకిచ్చసాధకన్తి దిబ్బవిహారాదిసబ్బబుద్ధకిచ్చసాధకం. సబ్బలోకియలోకుత్తరగుణదాయకన్తి ఇమినా యథావుత్తం విపస్సనాపాదకత్తాదిసబ్బం సమ్పిణ్డేతి. ఇదఞ్హి ఝానం భగవతో సబ్బబుద్ధగుణదాయకస్స మగ్గఞాణస్స పదట్ఠానత్తా ఏవం వుత్తన్తి దట్ఠబ్బం. యథయిదన్తి యథా ఇదం. అభినీహారక్ఖమన్తి ఇద్ధివిధాదిఅత్థం తదభిముఖం నీహరణయోగ్గం.

ఝానప్పటిలాభపచ్చయానన్తి ఝానప్పటిలాభహేతుకానం ఝానప్పటిలాభం నిస్సాయ ఉప్పజ్జనకానం. పాపకానన్తి లామకానం. ఇచ్ఛావచరానన్తి ఇచ్ఛాయ వసేన ఓతిణ్ణానం నీవరణభావం తదేకట్ఠతఞ్చ అప్పత్తానం అత్తుక్కంసనాదివసప్పవత్తానం అహో వత మమేవ సత్థా పటిపుచ్ఛిత్వా భిక్ఖూనం ఏవరూపం ధమ్మం దేసేయ్యాతిఆదినయప్పవత్తానం మానాదీనం. పోత్థకేసు పన ‘‘ఝానప్పటిలాభపచ్చనీకాన’’న్తిపి ¶ పాఠం లిఖన్తి, సో పమాదపాఠోతి గహేతబ్బో ‘‘ఝానప్పటిలాభపచ్చనీకానం నీవరణానం అభావస్స నీవరణదూరీభావేన పరిసుద్ధో’’తి ఏవం పుబ్బే పరిసుద్ధపదేయేవ వుత్తత్తా. సారత్థదీపనియం (సారత్థ. టీ. ౧.౧౨) పన ‘‘ఇచ్ఛావచరానన్తి ఇచ్ఛాయ అవచరానం ఇచ్ఛావసేన ఓతిణ్ణానం పవత్తానం నానప్పకారానం కోపఅప్పచ్చయానన్తి అత్థోతి అయమ్పి పాఠో అయుత్తో ఏవాతి గహేతబ్బం. తతో ఏవ చ విసుద్ధిమగ్గే అయం పాఠో సబ్బేన సబ్బం న దస్సితో’’తి వుత్తం. తత్థ చ నానప్పకారానం కోపఅప్పచ్చయానన్తి ఏవం నీవరణభావప్పత్తదోసానం పరామట్ఠత్తా అయం పాఠో పటిక్ఖిత్తోతి వేదితబ్బో.

అభిజ్ఝాదీనన్తి ఏత్థ అభిజ్ఝా-సద్దేన చ అనీవరణసభావస్సేవ లోభస్స మానాదీనఞ్చ గహణం ఝానప్పటిలాభపచ్చయానన్తి అనువత్తమానత్తా. ఉభయమ్పీతి అనఙ్గణత్తం విగతూపక్కిలేసత్తఞ్చాతి ఏతం ఉభయమ్పి యథాక్కమం అనఙ్గణసుత్తవత్థసుత్తానుసారేనేవ వేదితబ్బం. తేసు చ సుత్తేసు కిఞ్చాపి నీవరణసభావప్పత్తా థూలదోసాపి వుత్తా, తథాపి అధిగతచతఉత్థజ్ఝానస్స వసేన వుత్తత్తా ఇధ సుఖుమా ఏవ తే గహితా. అఙ్గణుపక్కిలేససామఞ్ఞేన పనేత్థ సుత్తానం అపదిసనం. తథా హి ‘‘సుత్తానుసారేనా’’తి వుత్తం, న పన సుత్తవసేనాతి.

పుబ్బేనివాసానుస్సతియం ¶ ఞాణం పుబ్బేనివాసానుస్సతిఞాణన్తి నిబ్బచనం దస్సేన్తో ఆహ పుబ్బేనివాసానుస్సతిమ్హీతిఆది. ఇదాని పుబ్బేనివాసం పుబ్బేనివాసానుస్సతిం తత్థ ఞాణఞ్చ విభాగతో దస్సేతుం తత్థాతిఆది వుత్తం. పుబ్బ-సద్దో అతీతభవవిసయో, నివాస-సద్దో చ కమ్మసాధనోతి ఆహ ‘‘పుబ్బే అతీతజాతీసు నివుత్థక్ఖన్ధా’’తి. నివుత్థతా చేత్థ సకసన్తానే పవత్తతా, తేనాహ అనుభూతాతిఆది. ఇదాని సపరసన్తానసాధనవసేన నివాస-సద్దస్స అత్థం దస్సేతుం ‘‘నివుత్థధమ్మా వా నివుత్థా’’తి వత్వా తం వివరితుం గోచరనివాసేనాతిఆది వుత్తం. గోచరభూతాపి హి ధమ్మా ఞాణేన నివుత్థా నామ హోన్తి, తే పన సపరవిఞ్ఞాణగోచరతాయ దువిధాతి దస్సేతుం అత్తనోతిఆది వుత్తం. పరవిఞ్ఞాణవిఞ్ఞాతాపి వా నివుత్థాతి సమ్బన్ధో. ఇధాపి పరిచ్ఛిన్నాతి పదం ఆనేత్వా సమ్బన్ధితబ్బం. అనమతగ్గేపి హి సంసారే అత్తనా అవిఞ్ఞాతపుబ్బానం సత్తానం ఖన్ధా పరేహేవ కేహిచి విఞ్ఞాతత్తా పరవిఞ్ఞాణవిఞ్ఞాతా నామ వుత్తా, తేసం అనుస్సరణం పురిమతో దుక్కరం యేహి పరేహి విఞ్ఞాతతాయ తే పరవిఞ్ఞాణవిఞ్ఞాతా నామ జాతా, తేసం వత్తమానసన్తానానుసారేన విఞ్ఞాతబ్బతో. తే చ పరవిఞ్ఞాణవిఞ్ఞాతా దువిధా పరినిబ్బుతా అపరినిబ్బుతాతి. తేసు చ పరినిబ్బుతానుస్సరణం దుక్కరం సబ్బసో సుసముచ్ఛిన్నసన్తానత్తా. తం పన సిఖాప్పత్తపరవిఞ్ఞాతం పుబ్బేనివాసం దస్సేతుం ‘‘ఛిన్నవటుమకానుస్సరణాదీసూ’’తి వుత్తం. తత్థ ఛిన్నవటుమకా అతీతే పరినిబ్బుతా ఖీణాసవా ఛిన్నసంసారమగ్గత్తా ¶ . ఆది-సద్దేన అపరినిబ్బుతానం పరవిఞ్ఞాణవిఞ్ఞాతానమ్పి సీహోక్కన్తికవసఏన అనుస్సరణం గహితం. యాయ సతియా పుబ్బేనివాసం అనుస్సరతి, సా పుబ్బేనివాసానుస్సతీతి ఆనేత్వా సమ్బన్ధితబ్బం.

విహిత-సద్దో విధ-సద్దపరియాయోతి ఆహ ‘‘అనేకవిధ’’న్తి, భవయోనిఆదివసేన బహువిధన్తి అత్థో. విహితన్తి వా పయుత్తం వణ్ణితన్తి అత్థం గహేత్వా ‘‘అనేకేహి పకారేహి విహిత’’న్తి వత్తబ్బే మజ్ఝేపదలోపం కత్వా నిద్దిట్ఠన్తి ఆహ ‘‘అనేకేహి…పే… సంవణ్ణిత’’న్తి. పకారేహీతి నామగోత్తాదిపకారేహి. సంవణ్ణితన్తి బుద్ధాదీహి కథితం. అను-సద్దో అనన్తరత్థదీపకోతి ఆహ ‘‘అభినిన్నామితమత్తే ఏవా’’తి, ఏతేన చ పరికమ్మస్స ఆరద్ధతం దస్సేతి. పూరితపారమీనఞ్హీతిఆదినా పరికమ్మం వినాపి సిద్ధిం దస్సేతి.

ఆరద్ధప్పకారదస్సనత్థేతి ¶ అనుస్సరితుం ఆరద్ధానం పుబ్బే నివుత్థక్ఖన్ధానం దస్సనత్థే. జాయతీతి జాతి, భవో. సో ఏకకమ్మమూలకో ఆదాననిక్ఖేపపరిచ్ఛిన్నో ఖన్ధప్పబన్ధో ఇధ ‘‘జాతీ’’తి అధిప్పేతోతి ఆహ ఏకమ్పీతిఆది. కప్పోతి అసఙ్ఖ్యేయ్యకప్పో, సో పన అత్థతో కాలో తథాపవత్తధమ్మముపాదాయ పఞ్ఞత్తో, తేసం వసేనస్స పరిహాని చ వడ్ఢి చ వేదితబ్బా. సంవట్టో సంవట్టనం వినాసో అస్స అత్థీతి సంవట్టో, అసఙ్ఖ్యేయ్యకప్పో. సంవట్టేన వినాసేన సహ తిట్ఠతి సీలేనాతి సంవట్టట్ఠాయీ. ఏవం వివట్టోతిఆదీసుపి. తత్థ వివట్టనం వివట్టో, ఉప్పత్తి, వడ్ఢి వా. తేజేన వినాసో తేజోసంవట్టో. విత్థారతో పనాతి పుథులతో పన సంవట్టసీమాభేదో నత్థి, తేనాహ ‘‘సదాపీ’’తి. ఏకనగరియా వియ అస్స జాతక్ఖణే వికారాపజ్జనతో జాతిక్ఖేత్తవోహారోతి దస్సేతుం ‘‘పటిసన్ధిఆదీసు కమ్పతీ’’తి వుత్తం. ఆనుభావో పవత్తతీతి తదన్తోగధానం సబ్బేసం సత్తానం రోగాదిఉపద్దవో వూపసమ్మతీతి అధిప్పాయో. యం యావతా వా పన ఆకఙ్ఖేయ్యాతి వుత్తన్తి యం విసయక్ఖేత్తం సన్ధాయ ఏకస్మిం ఏవ ఖణే సబ్బత్థ సరేన అభివిఞ్ఞాపనం, అత్తనో రూపకాయదస్సనఞ్చ పటిజానన్తేన భగవతా ‘‘యావతా వా పన ఆకఙ్ఖేయ్యా’’తి వుత్తం.

ఏతేసూతి నిద్ధారణే భుమ్మం. పవత్తఫలభోజనోతి సయంపతితఫలాహారో, ఇదఞ్చ తాపసకాలం సన్ధాయ వుత్తం. ఇధూపపత్తియాతి ఇధ చరిమభవే ఉపపత్తియా. ఏకగోత్తోతి తుసితగోత్తేన ఏకగోత్తో. ఇతరేతి వణ్ణాదయో. తిత్థియాతి కమ్మఫలవాదినో. అభినీహారోతి అభినీహారోపలక్ఖితో పుఞ్ఞఞాణసమ్భరణకాలో వుత్తో. చుతిపటిసన్ధివసేనాతి అత్తనో పరస్స వా తస్మిం తస్మిం అత్తభావే చుతిం దిస్వా అన్తరా కిఞ్చి అనామసిత్వా పటిసన్ధియా ఏవ గహణవసేన ఏవం జాననం ఇచ్ఛితప్పదేసోక్కమనన్తి ఆహ తేసఞ్హీతిఆది. ఉభయథాపీతి ఖన్ధపటిపాటియాపి ¶ చుతిపటిసన్ధివసేనపి. సీహోక్కన్తవసేనపీతి సీహనిపాతవసేనపి. కిలేసానం ఆతాపనపరితాపనట్ఠేన వీరియం ఆతాపోతి ఆహ ‘‘వీరియాతాపేనా’’తి.

దిబ్బచక్ఖుఞాణకథావణ్ణనా

౧౩. దివి ¶ భవత్తా దిబ్బన్తి దేవానం పసాదచక్ఖు వుచ్చతీతి ఆహ ‘‘దిబ్బసదిసత్తా’’తి. దూరేపీతి పి-సద్దేన సుఖుమస్సాపి ఆరమ్మణస్స గహణం. వీరియారమ్భవసేన ఇజ్ఝనతో సబ్బాపి భావనా, పధానసఙ్ఖారసమన్నాగతో వా ఇద్ధిపాదభావనావిసేసతో వీరియభావనాతి ఆహ ‘‘వీరియభావనాబలనిబ్బత్త’’న్తి. దిబ్బవిహారవసేనాతి కసిణాదిజ్ఝానచతఉక్కవసేన. ఇమినా దూరకారణత్థే అస్స దిబ్బభావమాహ. దిబ్బవిహారసన్నిస్సితత్తాతి ఇమినా ఆసన్నకారణభూతపాదకజ్ఝానతో నిబ్బత్తన్తి దిబ్బవిహారసన్నిస్సితత్తాతి ఇమస్స దిబ్బవిహారపఅయాపన్నం అత్తనా సమ్పయుత్తం రూపావచరచతుత్థజ్ఝానం నిస్సయపచ్చయభూతం నిస్సాయ దిబ్బచక్ఖుఞాణస్స పవత్తత్తాతిపి అత్థో. దివుధాతుస్స జుతిగతియోగం సన్ధాయ ఆలోకపఅగ్గహేనాతిఆది వుత్తం. తత్థ ఆలోకపరిగ్గహేనాతి కసిణాలోకపరిగ్గహవసేన. దస్సనట్ఠేనాతి రూపదస్సనభావేన, ఇమినా ‘‘చక్ఖతి రూపం విభావేతీ’’తి నిబ్బచనతో చక్ఖుత్తం దస్సేతి. చక్ఖుకిచ్చకరణేనాతి ఇదం చక్ఖుమివ చక్ఖూతి ఉపమాయ సదిసనిమిత్తదస్సనం, సమవిసమాదిదస్సనసఙ్ఖాతస్స చక్ఖుకిచ్చస్స కరణతోతి అత్థో.

యథాహాతి ఉపక్కిలేససుత్తప్పదేసం (మ. ని. ౩.౨౪౨) నిదస్సేతి. తత్థ విచికిచ్ఛాతిఆదీసు భగవతో బోధిమూలే అనభిసమ్బుద్ధస్సేవ దిబ్బచక్ఖునా నానావిధాని రూపాని పస్సన్తస్స ‘‘ఇదం ను ఖో కిం, ఇదం ను ఖో కి’’న్తి విచికిచ్ఛా ఉప్పన్నా, తతో పన విచికిచ్ఛానివత్తనత్థం తాని రూపాని అమనసికరోతో అమనసికరోన్తస్స థినమిద్ధం ఉప్పన్నం, తతో నివత్తనత్థం పున సబ్బరూపాని మనసికరోతో రక్ఖసాదీసు ఛమ్భితత్తం ఉప్పన్నం, ‘‘కిమేత్థ భాయితబ్బ’’న్తి భయవినోదనవసేన మనసికరోతో అత్తనో మనసికారకోసల్లం పటిచ్చ ఉప్పిలసఙ్ఖాతా సమాధిదూసికా గేహసితపీతి ఉప్పన్నా, తన్నిసేధాయ మనసికారవీరియం సిథిలం కరోన్తస్స కాయాలసియసఙ్ఖాతం దుట్ఠుల్లం, తన్నిసేధాయ పున వీరియం పగ్గణ్హతో అచ్చారద్ధవీరియం, పున తన్నిసేధాయ వీరియం సిథిలయతో అతిలీనవీరియం ఉప్పన్నం, తన్నిసేధేత్వా దిబ్బరూపాని పస్సతో అభిజప్పాసఙ్ఖాతా తణ్హా ఉప్పన్నా, తన్నిసేధాయ హీనాదినానారూపాని మనసికరోతో నానారమ్మణవిక్ఖేపసఙ్ఖాతా నానత్తసఞ్ఞా ఉప్పన్నా. పున తం విహాయ ఏకమేవ మనసికరోతో అతినిజ్ఝాయితత్తం రూపానం అతివియ ¶ చిన్తనం ఉప్పన్నం. ఓభాసన్తి పరికమ్మసముట్ఠితం ఓభాసం ¶ . న చ రూపాని పస్సామీతి ‘‘పరికమ్మోభాసమనసికారపసుతతాయ దిబ్బచక్ఖునా రూపాని న పస్సామీ’’తి ఏవం ఉప్పత్తిక్కమసహితో అత్థో వేదితబ్బో, మనుస్సానం ఇదన్తి మానుసకం మానుసకచక్ఖుగోచరం థూలరూపం వుచ్చతి. తదేవ మనుస్సానం దస్సనూపచారత్తా మనుస్సూపచారోతి ఆహ ‘‘మనుస్సూపచారం అతిక్కమిత్వా’’తి. రూపదస్సనేనాతి దూరసుఖుమాదిరూపదస్సనేన.

యస్మా నియమేన పురేజాతట్ఠితరూపారమ్మణం దిబ్బచక్ఖుఞాణం ఆవజ్జనపరికమ్మేహి వినా న ఉప్పజ్జతి, న చ ఉప్పజ్జమానం భిజ్జమానం రూపమస్స ఆరమ్మణం హోతి దుబ్బలత్తా, చుతిచిత్తఞ్చ కమ్మజరూపస్స భఙ్గక్ఖణే ఏవ ఉప్పజ్జతి, పటిసన్ధిచిత్తఞ్చ ఉపపత్తిక్ఖణే, తస్మా ఆహ చుతిక్ఖణేతిఆది. రూపదస్సనమేవేత్థ సత్తదస్సనన్తి చవమానేతిఆదినా పుగ్గలాధిట్ఠానేన వుత్తం. అభిరూపే విరూపేతిపీతి ఇదం వణ్ణ-సద్దస్స సణ్ఠానవాచకతం సన్ధాయ వుత్తం మహన్తం హత్థిరాజవణ్ణం అభినిమ్మినిత్వాతిఆదీసు (సం. ని. ౧.౧౩౮) వియ. సున్దరం గతిం గతా సుగతాతి ఆహ ‘‘సుగతిగతే’’తి. ఇమినా పన పదేనాతి యథాకమ్ముపగేతి ఇమినా పదేన.

నేరయికానం అగ్గిజాలసత్థనిపాతాదీహి విభిన్నసరీరవణ్ణం దిస్వా తదనన్తరేహి కామావచరజవనేహేవ ఞాతం తేసం దుక్ఖానుభవనమ్పి దస్సనఫలాయత్తతాయ ‘‘దిబ్బచక్ఖుకిచ్చమేవా’’తి వుత్తం. ఏవం మనసికరోతీతి తేసం కమ్మస్స ఞాతుకామతావసేన పాదకజ్ఝానం సమాపజ్జిత్వా వుట్ఠాయ పరికమ్మవసేన కిన్ను ఖోతిఆదినా మనసికరోతి. అథస్స తం కమ్మం ఆరమ్మణం కత్వా ఆవజ్జనపరికమ్మాదీనం ఉపరి ఉప్పన్నేన రూపావచరచతుత్థజ్ఝానేన సమ్పయుత్తం యం ఞాణం ఉప్పజ్జతి, ఇదం యథాకమ్ముపగఞాణం నామాతి యోజనా. దేవానం దస్సనేపి ఏసేవ నయో. విసుం పరికమ్మన్తి పుబ్బేనివాసాదీనం వియ దిబ్బచక్ఖుఞాణపరికమ్మం వినా విసుం పరికమ్మం నత్థి. కేచి పనేత్థ ‘‘పాదకజ్ఝానసమాపజ్జనపరికమ్మేహి కిచ్చం నత్థి, కిన్ను ఖో కమ్మన్తిఆదిమనసికారానన్తరమేవ కమ్మం. కమ్మసీసేన తంసమ్పయుత్తే చ ధమ్మే ఆరమ్మణం కత్వా అప్పనావీథి ఉప్పజ్జతి. ఏవమనాగతంసఞాణేపి, తేనేవ విసుం పరికమ్మం నామ నత్థి…పే… దిబ్బచక్ఖునా సహేవ ఇజ్ఝన్తీతి వుత్త’’న్తి వదన్తి. తం న గహేతబ్బం వసీభూతానమ్పి అభిఞ్ఞానం పాదకజ్ఝానాదిపరికమ్మం వినా అనుప్పత్తితో. పాదకజ్ఝానాదిమత్తేన చ విసుం పరికమ్మం నామ న హోతీతి దిబ్బచక్ఖునావ ఏతాని ఞాణాని ¶ సిద్ధానీతి గహేతబ్బం. ఏవం అనాగతంసఞాణస్సాపీతి దిబ్బచక్ఖునా దిట్ఠస్స సత్తస్స అనాగతే పవత్తిం ఞాతుకామతాయ పాదకజ్ఝానాదీనమనన్తరం ఞాణబలానురూపం అనాగతేసు అనేకకప్పేసు ఉప్పజ్జనారహే పుబ్బే అత్తభావపరియాపన్నే ¶ పఞ్చక్ఖన్ధే తప్పటిబద్ధే తదారమ్మణే చ సబ్బే లోకియలోకుత్తరధమ్మే సమ్ముతిఞ్చ ఏకక్ఖణే ఆలమ్బిత్వా ఉప్పజ్జనకస్స చతుత్థజ్ఝానసమ్పయుత్తస్స అనాగతంసఞఆణస్సాపి విసుం పరికమ్మం నామ నత్థీతి యోజనా.

కేచి పనేత్థ ‘‘పుబ్బేనివాసానుస్సతియం వియ నామగోత్తాదిగహణమ్పి అత్థేవ, తఞ్చ న అభిఞ్ఞాక్ఖణే, అథ ఖో తదనన్తరేసు కామావచరజవనక్ఖణేసు ఏవ హోతి నామపరికప్పకాలే ఇతరపరికప్పాసమ్భవా కమ్మేనుప్పత్తియఞ్చ పరియన్తాభావా. సబ్బపరికమ్మనిమిత్తేసు పన ధమ్మేసు అత్థేసుపి ఏకక్ఖణే అభిఞ్ఞాయ దిట్ఠేసు యథారుచివసేన పచ్ఛా ఏవంనామోతిఆదినా కామావచరచిత్తేన వికప్పో ఉప్పజ్జతి చక్ఖునా దిట్ఠేసు బహూసు రూపేసు థమ్భకుమ్భాదివికప్పో వియ. యఞ్చ కత్థ అవికప్పితం, తమ్పి వికప్పనారహన్తి సబ్బం నామగోత్తాదితో వికప్పితమేవ హోతి. యథా చేత్థ, ఏవం పుబ్బేనివాసానుస్సతియమ్పి పరికప్పారహతమ్పి సన్ధాయ పాళియం ఏవంనామోతిఆదినా అపదేససహితమేవ వుత్త’’న్తి వదన్తి. అఞ్ఞే పన ‘‘నామగోత్తాదికం సబ్బమ్పి ఏకక్ఖణే పఞ్ఞాయతి, అభిరుచితం పన వచసా వోహరన్తీ’’తి వదన్తి, తేపి అత్థతో పురిమేహి సదిసా ఏవ, పుబ్బే దిట్ఠస్స పున వోహారకాలేపి పరికప్పేతబ్బతో పరికప్పారహధమ్మదస్సనమేవ తేహిపి అత్థతో ఉపగతం. ఏకే పన ‘‘సో తతో చుతో అముత్ర ఉదపాదిన్తిఆదివచనతో కమేనేవ అతీతానాగతధమ్మజాననేన నామగోత్తాదీహి సద్ధిం గహణం సుకర’’న్తి వదన్తి, తం అయుత్తమేవ బుద్ధానమ్పి సబ్బం ఞాతుం అసక్కుణేయ్యతాయ సబ్బఞ్ఞుతాహానిప్పసఙ్గతో. పాళియం ఇమే వత భోన్తోతిఆది యథాకమ్ముపగఞాణస్స పవత్తిఆకారదస్సనం. కాయవాచాది చేత్థ కాయవచీవిఞ్ఞత్తియో.

భారియన్తి ఆనన్తరియసదిసత్తా వుత్తం. ఖమాపనే హి అసతి ఆనన్తరియమేవ. తస్సాతి భారియసభావస్స ఉపవాదస్స. మహల్లకోతి కేవలం వయసావ మహల్లకో, న ఞాణేన, ‘‘నాయం కిఞ్చి లోకవోహారమత్తమ్పి జానాతి, పరిసదూసకో ఏవ అమ్హాకం లజ్జితబ్బస్స కరణతో’’తి అధిప్పాయేన హీళేత్వా వుత్తత్తా గుణపరిధంసనేన ఉపవదతీతి వేదితబ్బం. ఆవుసోతిఆదినా ¶ థేరో ఉపరిమగ్గుప్పత్తిమస్స ఆకఙ్ఖన్తో కరుణాయ అత్తానమావికాసి. పాకతికం అహోసీతి మగ్గావరణం నాహోసీతి అధిప్పాయో. అత్తనా వుడ్ఢతరోతి సయమ్పి వుడ్ఢో. ఏత్థాపి ‘‘ఉక్కుటికం నిసీదిత్వా’’తి విసుద్ధిమగ్గే వుత్తం. అనాగామీ అరహా చ ఆయతిం సంవరత్థాయ న ఖమేయ్యుం, సేసా దోసేనపీతి ఆహ ‘‘సచే సో న ఖమతీ’’తి.

యే చ…పే… సమాదపేన్తి, తేపి మిచ్ఛాదిట్ఠికమ్మసమాదానాతి యోజేతబ్బం. సీలసమ్పన్నోతిఆదీసు ¶ నిప్పరియాయతో అగ్గమగ్గట్ఠో అధిప్పేతో తస్సేవ అఞ్ఞారాధనా నియమతో, సేసాపి వా పచ్ఛిమభవికా సీలాదీసు ఠితా తేసమ్పి అఞ్ఞుప్పత్తినియమతో. అఞ్ఞన్తి అరహత్తఫలం. ఏవం సమ్పదన్తి ఏవం నిబ్బత్తికం. యథా తం అవిరజ్ఝనకనిబ్బత్తికం, ఏవమిదమ్పి ఏతస్స నిరయే నిబ్బత్తనన్తి అత్థో. యం సన్ధాయ ‘‘ఏవంసమ్పదమిద’’న్తి నిద్దిట్ఠం, తం దస్సేతుం తం వాచన్తిఆది వుత్తం. తం వాచన్తి అరియూపవాదం. చిత్తన్తి అరియూపవాదకచిత్తం. దిట్ఠిన్తి అరియూపవాదే దోసాభావదస్సనదిట్ఠిం. ‘‘సబ్బమేతం పజహిస్సామీ’’తి చిత్తేన అచ్చయం దేసేత్వా ఖమాపనవసేన అప్పహాయ అప్పటినిస్సజ్జిత్వా. యథాభతం నిక్ఖిత్తో ఏవం నిరయేతి యథా నిరయపాలేహి ఆహరిత్వా నిరయే ఠపితో, ఏవం నిరయే ఠపితో ఏవ, అరియూపవాదేనేవస్స ఇదం నియమేన నిరయే నిబ్బత్తనం యథా మగ్గేన ఫలం సమ్పజ్జతి, ఏవం సమ్పజ్జనకన్తి అధిప్పాయో.

మిచ్ఛాదిట్ఠి సబ్బపాపమూలత్తా పరమా పధానా యేసం వజ్జానం తాని మిచ్ఛాదిట్ఠిపరమాని వజ్జాని, సబ్బవజ్జేహి మిచ్ఛాదిట్ఠియేవ పరమం వజ్జన్తి అత్థో. అవీతరాగస్స మరణతో పరం నామ భవన్తరుపాదానమేవాతి ఆహ ‘‘పరం మరణాతి తదనన్తరం అభినిబ్బత్తక్ఖన్ధగ్గహణే’’తి. యేన తిట్ఠతి, తస్స ఉపచ్ఛేదేనేవ కాయో భిజ్జతీతి ఆహ ‘‘కాయస్స భేదాతి జీవితిన్ద్రియస్సుపచ్ఛేదా’’తి. ఏతి ఏతస్మా సుఖన్తి అయో, పుఞ్ఞం. ఆయస్సాతి ఆగమనస్స, హేతుస్స వా. అయతి ఇట్ఠారమ్మణాదీహి పవత్తతీతి ఆయో, అస్సాదో. అసురసదిసన్తి పేతాసురసదిసం.

ఆసవక్ఖయఞాణకథావణ్ణనా

౧౪. సరసలక్ఖణపటివేధేనాతి ¶ సభావసఙ్ఖాతస్స లక్ఖణస్స అసమ్మోహతో పటివిజ్ఝనేన. నిబ్బత్తికన్తి నిప్ఫాదనం. యం ఠానం పత్వాతి యం నిబ్బానం మగ్గస్స ఆరమ్మణపచ్చయట్ఠేన ఠానం కారణభూతం ఆగమ్మ. అప్పవత్తిన్తి అప్పవత్తిహేతుం. కిలేసవసేనాతి యేసం ఆసవానం ఖేపనేన ఇదం ఞాణం ఆసవక్ఖయఞాణం జాతం, తేసం కిలేసానం వసేన, తేసం ఆసవానం వసేన సబ్బకిలేసానం సఙ్గహణతో పరియాయతో పకారన్తరతోతి అత్థో. పాళియం అతీతకాలవసేన ‘‘అబ్భఞ్ఞాసి’’న్తి వత్వాపి అభిసమయకాలే తస్స తస్స జాననస్స పచ్చుప్పన్నతం ఉపాదాయ ‘‘ఏవం జానతో ఏవం పస్సతో’’తి వత్తమానకాలేన నిద్దేసో కతో. కామాసవాదీనం విముచ్చనేనేవ తదవినాభావతో దిట్ఠాసవస్సాపి విముత్తి వేదితబ్బా.

‘‘ఖీణా జాతీ’’తి జాననం కిలేసక్ఖయపచ్చవేక్ఖణవసేన, వుసితం బ్రహ్మచరియన్తిఆదిజాననం ¶ మగ్గఫలనిబ్బానపచ్చవేక్ఖణవసేన హోతీతి ఆహ ‘‘ఖీణా జాతీతిఆదీహి తస్స భూమి’’న్తి. తత్థ భూమిన్తి విసయం, తీసు కాలేసుపి జాతిక్ఖయం పతి ఉజుకమేవ వాయామాసమ్భవేపి తం పతి వాయామకరణస్స సాత్థకతం, తస్స అనాగతక్ఖన్ధానుప్పత్తిఫలతఞ్చ దస్సేతుం యా పనాతిఆది వుత్తం. యా పన మగ్గస్స అభావితత్తాతిఆదినా హి మగ్గేనావిహతకిలేసేహేవ ఆయతిం ఖన్ధానం జాతి హేస్సతి, తేసఞ్చ కిలేసానం మగ్గేన వినాసే సతి ఖన్ధా న జాయిస్సన్తి, కిలేసానఞ్చ తేకాలికతాయ జాతియం వుత్తనయేన కేనచి పచ్చయేన వినాసయోగేపి చిత్తసన్తానే కిలేసవిరుద్ధఅరియమగ్గక్ఖణుప్పాదనమేవ తబ్బినాసో విరుద్ధపచ్చయోపనిపాతేన ఆయతిం అనుప్పజ్జనతో బీజసన్తానే అగ్గిక్ఖన్ధోపనిపాతేన ఆయతిం బీజత్తానుప్పత్తి వియ, ఇతి మగ్గక్ఖణుప్పత్తిసఙ్ఖాతకిలేసాభావేన కిలేసఫలానం ఖన్ధానం ఆయతిం అనుప్పత్తియేవ జాతిక్ఖయోతి అయమత్థో విభావీయతి, తేనాహ ‘‘మగ్గస్స భావితత్తా అనుప్పాదధమ్మతం ఆపజ్జనేన ఖీణా’’తి. ఏత్థ చాయమత్థో కిలేసాభావసఙ్ఖాతస్స మగ్గస్స భావితత్తా ఉప్పాదితత్తా పచ్చయాభావేన అనుప్పజ్జన్తీ ఖన్ధానం జాతి తేన ఆయతిం అనుప్పజ్జనసఙ్ఖాతేన అనుప్పాదధమ్మతం ఆపజ్జనేన వోహారతో ఖీణా మే జాతీతి. న హి సఙ్ఖతధమ్మానం పచ్చయన్తరేన వినాసో సమ్భవతి, సమ్భవే చ ¶ తస్స పచ్చయన్తరతాదిప్పసఙ్గతో. తబ్బిరుద్ధక్ఖణుప్పాదనమేవ తబ్బినాసుప్పాదనం. తన్తి ఖీణజాతిం అబ్భఞ్ఞాసిన్తి సమ్బన్ధో. ఇత్థత్తాయాతి ఇమే పకారా ఇత్థం, తబ్భావో ఇత్థత్తం, తదత్థాయ. దస్సేన్తోతి నిగమనవసేన దస్సేన్తోతి.

విజ్జాత్తయకథావణ్ణనానయో నిట్ఠితో.

ఉపాసకత్తపటివేదనాకథావణ్ణనా

౧౫. అఞ్ఞాణన్తి ధి-సద్దయోగేన సామిఅత్థే ఉపయోగవచనం. పాదానీతి పాదే. యససాతి పరివారేన. కోతూహలచ్ఛరేతి కోతూహలే అచ్ఛరే చ. అయన్తి అమిక్కన్త-సద్దో. నయిదం ఆమేడితవసేన ద్విక్ఖత్తుం, అథ ఖో అత్థద్వయవసేనాతి దస్సేన్తో అథ వాతిఆదిమాహ. అవిసేసేన అత్థసామఞ్ఞేన నిప్ఫన్నో అభిక్కన్తన్తి భావనపుంసకనిద్దేసో, దేసనాపసాదాదివిసేసాపేక్ఖాయపి తథేవ తిట్ఠతి పుబ్బే నిప్ఫన్నత్తాతి ఆహ ‘‘అభిక్కన్తం…పే… పసాదో’’తి. అధోముఖఠపితం కేనచి. హేట్ఠాముఖజాతం సయమేవ. పరియాయేహీతి పకారేహి, అరసరూపత్తాదిపటిపాదకకారణేహి వా.

గముధాతుస్స ¶ ద్వికమ్మకత్తాభావా గోతమం సరణన్తి ఇదం పదద్వయమ్పి న ఉపయోగవచనం. అపి చ ఖో పురిమమేవ, పచ్ఛిమం పన పచ్చత్తవచనన్తి దస్సేతుం ‘‘గోతమం సరణన్తి గచ్ఛామీ’’తి వుత్తం. తేన చ ఇతి-సద్దో లుత్తనిద్దిట్ఠోతి దస్సేతి. అఘస్సాతి అఘతో పాపతో. తాతాతి హి పదం అపేక్ఖిత్వా నిస్సక్కస్సేవ యుత్తత్తా. అధిగతమగ్గే సచ్ఛికతనిరోధేతి పదద్వయేనాపి ఫలట్ఠా ఏవ దస్సితా, న మగ్గట్ఠాతి దస్సేన్తో ‘‘యథానుసిట్ఠం పటిపజ్జమానే చా’’తి ఆహ. విత్థారోతి ఇమినా ‘‘యావతా, భిక్ఖవే, ధమ్మా సఙ్ఖతా వా అసఙ్ఖతా వా, విరాగో తేసం అగ్గమక్ఖాయతీ’’తి (ఇతివు. ౯౦; అ. ని. ౪.౩౪) వుత్తపదం సఙ్గణ్హాతి. అనేజన్తి నిత్తణ్హం. అప్పటికూలన్తి అవిరోధత్థదీపనతో అవిరుద్ధసుచిం పణీతం వా. వాచాయ పగుణీకత్తబ్బతో, పకట్ఠేహి సద్దత్థగుణేహి యోగతో వా పగుణం. సంహతోతి ఘటితో సమేతో ¶ . యత్థాతి యేసు పురిసయుగేసూతి సమ్బన్ధో. అట్ఠ చ పుగ్గలధమ్మదసా తేతి తే అట్ఠ పుగ్గలా అరియధమ్మస్స దిట్ఠత్తా ధమ్మదసా.

సరణన్తిఆదీసు అయం సఙ్ఖేపత్థో – భయహింసనాదిఅత్థేన రతనత్తయం సరణం నామ, తదేవ మే రతనత్తయం తాణం లేణం పరాయణన్తి బుద్ధసుబుద్ధతాదిగుణవసేన తప్పరాయణతాకారప్పవత్తో చిత్తుప్పాదో సరణగమనం నామ. యథావుత్తేన ఇమినా చిత్తుప్పాదేన సమన్నాగతో సరణం గచ్ఛతి నామ. ఏతస్స చ సరణగమనస్స లోకియలోకుత్తరవసేన దువిధో పభేదో. తత్థ లోకుత్తరం సరణగమనూపక్కిలేససముచ్ఛేదేన మగ్గక్ఖణేయేవ సిజ్ఝతి. లోకియసరణగమనం చతుధా పవత్తతి అహం అత్తానం బుద్ధస్స పరిచ్చజామీతిఆదినా అత్తనియ్యాతనేన, యథావుత్తతప్పరాయణతాయ, సిస్సభావూపగమనేన, పణిపాతేన చాతి. సబ్బత్థాపి చేత్థ సేట్ఠదక్ఖిణేయ్యభావవసేనేవ సరణగమనం హోతి, న ఞాతిభయాచరియాదివసేనాతి వేదితబ్బం. ఏవం ఞాతిఆదివసేన తిత్థియం వన్దతో సరణం న భిజ్జతి, దక్ఖిణేయ్యభావేన అఞ్ఞం వన్దతో సరణం భిజ్జతి. లోకియస్స సరణగమనస్స నిబ్బానప్పత్తినియమం సదిసఫలం సరణగతస్స అనాగతే నిబ్బానప్పత్తినియమతో. సబ్బలోకియసమ్పత్తిసమధిగమో పన అపాయదుక్ఖాదిసమతిక్కమో చ ఆనిసంసఫలం. తీసు వత్థూసు చస్స సంసయమిచ్ఛాఞాణాది సంకిలేసో. భేదోపిస్స సావజ్జానవజ్జవసేన దువిధో. తత్థ పఠమో మిచ్ఛాదిట్ఠిపుబ్బకేహి తిత్థియపణిపాతాదీహి హోతి, సో చ అనిట్ఠఫలత్తా సావజ్జో. అనవజ్జో పన కాలకిరియాయ హోతి. లోకుత్తరసరణగమనస్స సబ్బథా సంకిలేసో వా భేదో వా నత్థీతి వేదితబ్బం.

కో ఉపాసకోతిఆది ఉపాసకత్తసరూపకారణాదిపుచ్ఛా. తత్థ యో గహట్ఠో మనుస్సో వా అమనుస్సో వా వుత్తనయేన తిసరణం గతో, అయం ఉపాసకో. యో చ సరణగమనాదికిరియాయ రతనత్తయం ¶ ఉపాసనతో ‘‘ఉపాసకో’’తి వుచ్చతి. పఞ్చ వేరమణియో చస్స సీలం. పఞ్చమిచ్ఛావాణిజ్జాదిపాపాజీవం పహాయ ధమ్మేన సమేన జీవితకప్పనమస్స ఆజీవో. అస్సద్ధియదుస్సీలతాదయో ఉపాసకత్తస్స విపత్తి, తదభావో సమ్పత్తీతి వేదితబ్బా.

విహారగ్గేనాతి ¶ ఓవరకాదివసనట్ఠానకోట్ఠాసేన. అజ్జభావన్తి అస్మిం అహని పవత్తం పసాదాదిం. కాయవిఞ్ఞత్తిహేతుకో సరీరావయవో కాయఙ్గం. వచీవిఞ్ఞత్తిహేతుకం ఓట్ఠజివ్హాది వాచఙ్గం. అచోపేత్వాతి అచాలేత్వా. ఏతేన చ వచీపవత్తియా పుబ్బభాగే ఠానకరణానం చలనపచ్చయో వాయోధాతుయా వికారాకారో విసుం కాయవిఞ్ఞత్తి న హోతి, తేన విసుం విఞ్ఞాపేతబ్బస్స అధిప్పాయస్స అభావా వచీవిఞ్ఞత్తియమేవ సఙ్గయ్హతి తదుపకారత్తా. యథా కాయేన కాయకణ్డుయనాదీసు సద్దుప్పత్తిహేతుభూతో పథవీధాతుయా ఆకారవికారో విసుం అధిప్పాయస్స అవిఞ్ఞాపనతో వచీవిఞ్ఞత్తి న హోతి, ఏవమయమ్పీతి దస్సేతి. అధిప్పాయవిఞ్ఞాపనతో హేతా విఞ్ఞత్తియో నామ జాతా, న కేవలం వాయుపథవీనం చలనసద్దుప్పత్తిపచ్చయభూతవికారాకారమత్తతాయ. ఏవఞ్చ బహిద్ధా రుక్ఖాదీసు చలనసద్దుప్పత్తిపచ్చయానం యథావుత్తప్పకారానం వికారాకారానం అవిఞ్ఞత్తితా సమత్థితా హోతీతి వేదితబ్బా. కేచి వాచఙ్గన్తి ‘‘హోతు సాధూ’’తి ఏవమాదివాచాయ అవయవన్తిఆదిం వదన్తి, తం అచోపేత్వాతి ఇమినా న సమేతి. ఖన్తిం చారేత్వాతి అనుమతిం పవత్తేత్వా. ‘‘ఖన్తిం ధారేత్వా’’తిపి పాఠో, బహి అనిక్ఖమనవసేన గణ్హిత్వాతి అత్థో. పటిముఖోతి భగవతి పటినివత్తముఖో, తేనాహ ‘‘అపక్కమిత్వా’’తి.

౧౬. యాచధాతుస్స ద్వికమ్మకత్తా ‘‘భగవా వస్సావాసం యాచితో’’తి వుత్తం. సుసస్సకాలేపీతి వుత్తమేవత్థం పాకటం కాతుం ‘‘అతిసమగ్ఘేపీ’’తి వుత్తం. అతివియ అప్పగ్ఘేపి యదా కిఞ్చిదేవ దత్వా బహుం పుబ్బణ్ణాపరణ్ణం గణ్హన్తి, తాదిసే కాలేపీతి అత్థో. భిక్ఖమానాతి యాచమానా. వుత్తసస్సన్తి వపితసస్సం. తత్థాతి వేరఞ్జాయం, ఏతేన ‘‘వుత్తం సలాకా ఏవ హోతి ఏత్థాతి సలాకావుత్తా’’తి విసేసనస్స పరనిపాతేన నిబ్బచనం దస్సేతి. అథ వా ‘‘సబ్బం సస్సం సలాకామత్తమేవ వుత్తం నిబ్బత్తం సమ్పన్నం ఏత్థాతి సలాకావుత్తా’’తిపి నిబ్బచనం దట్ఠబ్బం, తేనాహ ‘‘సలాకా ఏవ సమ్పజ్జతీ’’తి. ‘‘సలాకాయ వుత్తం జీవికా ఏతిస్సన్తి సలాకావుత్తా’’తిపి నిబ్బచనం దస్సేతుం సలాకాయ వాతిఆది వుత్తం. ధఞ్ఞకరణట్ఠానేతి ధఞ్ఞమిననట్ఠానే. వణ్ణజ్ఝక్ఖన్తి కహాపణపరిక్ఖకం.

ఉఞ్ఛేన పగ్గహేనాతి ఏత్థ పగ్గహేనాతి పత్తేన, తం గహేత్వాతి అత్థో. పగ్గయ్హతి ఏతేన భిక్ఖాతి ¶ హి పగ్గహో, పత్తో. తేనాహ పగ్గహేన ¶ యో ఉఞ్ఛోతిఆది. అథ వా పగ్గహేనాతి గహణేన, ఉఞ్ఛత్థాయ గహేతబ్బో పత్తోతి సిజ్ఝతీతి ఆహ ‘‘పత్తం గహేత్వా’’తి.

గఙ్గాయ ఉత్తరదిసాపదేసో ఉత్తరాపథో, సో నివాసో ఏతేసం, తతో వా ఆగతాతి ఉత్తరాపథకా, తేనాహ ఉత్తరాపథవాసికాతిఆది. ‘‘ఉత్తరాహకా’’తిపి పాఠో, సో ఏవ అత్థో నిరుత్తినయేన. మన్దిరన్తి అస్ససాలం. ‘‘మన్దర’’న్తిపి లిఖన్తి, తం న సున్దరం. సా చ మన్దిరా యస్మా పరిమణ్డలాకారేన బహువిధా చ కతా, తస్మా ‘‘అస్సమణ్డలికాయో’’తి వుత్తా.

గఙ్గాయ దక్ఖిణాయ దిసాయ దేసో దక్ఖిణాపథో, తత్థ జాతా మనుస్సా దక్ఖిణాపథమనుస్సా. బుద్ధం మమాయన్తి మమేవాయన్తి గణ్హనసీలా బుద్ధమామకా, ఏవం సేసేసుపి. ఏవన్తి పచ్ఛా వుత్తనయేన అత్థే గయ్హమానే. పటివీసన్తి కోట్ఠాసం. తదుపియన్తి తదనురూపం తప్పహోనకం. లద్ధాతి లభిత్వా నో హోతీతి సమ్బన్ధో. ‘‘లద్ధో’’తి వా పాఠో, ఉపట్ఠాకట్ఠానం నేవ లభిన్తి అత్థో. ఞాతి చ పసత్థతమగుణయోగతో సేట్ఠో చాతి ఞాతిసేట్ఠో. ఏవరూపేసు ఠానేసు అయమేవ పతిరూపోతి ఆమిసస్స దుల్లభకాలేసు పరికథోభాసాదిం అకత్వా పరమసల్లేఖవుత్తియా ఆజీవసుద్ధియం ఠత్వా భగవతో అధిప్పాయానుగుణం ఆమిసం విచారేన్తేన నామ ఞాతిసినేహయుత్తేన అరియసావకేనేవ కాతుం యుత్తన్తి అధిప్పాయో.

మారావట్టనాయాతి మారేన కతచిత్తపరివట్టనేన, చిత్తసమ్మోహనేనాతి అత్థో. తమ్పీతి ఉత్తరకురుం వా తిదసపురం వా ఆవట్టేయ్య.

‘‘ఫుస్సస్సాహం పావచనే, సావకే పరిభాసయిం;

యవం ఖాదథ భుఞ్జథ, మా చ భుఞ్జథ సాలయో’’తి. (అప. థేర ౧.౩౯.౮౮) –

అపదానే వుత్తస్స అకుసలస్స తదా ఓకాసకతత్తా. నిబద్ధదానస్సాతి ‘‘దస్సామా’’తి వాచాయ నియమితదానస్స. అప్పితవత్తస్సాతి కాయేన అతిహరిత్వా దిన్నవత్థునోపి. విసహతీతి సక్కోతి. సఙ్ఖేపేనాతి నీహారేన. బ్యామప్పభాయాతి సమన్తతో హేట్ఠా చ ఉపరి చ అసీతిహత్థమత్తే ఠానే ఘనీభూతాయ ఛబ్బణ్ణాయ పభాయ, యతో ఛబ్బణ్ణరంసియో తళాకతో మాతికాయో వియ నిక్ఖమిత్వా దససు దిసాసు ¶ ధావన్తి, సా యస్మా బ్యామమత్తా వియ ఖాయతి, తస్మా ‘‘బ్యామప్పభా’’తి వుచ్చతి. యస్మా అనుబ్యఞ్జనాని చ పచ్చేకం భగవతో సరీరే పభాసమ్పత్తియుత్తా ¶ ఆకాసే చన్దసూరియాదయో వియ విభాతా విరోచన్తి, తస్మా తాని బ్యామప్పభాయ సహ కేనచి అనభిభవనీయాని వుత్తాని.

అనత్థసఞ్హితేతి ఘాతాపేక్ఖం సామిఅత్థే భుమ్మవచనం, తేనాహ ‘‘తాదిసస్స వచనస్స ఘాతో’’తి. అత్థో ధమ్మదేసనాయ హేతు ఉప్పజ్జతి ఏత్థ, ధమ్మదేసనాదికో వా అత్థో ఉప్పజ్జతి ఏతాయాతి అట్ఠుప్పత్తి, పచ్చుప్పన్నవత్థు.

ఏకం గహేత్వాతి ధమ్మదేసనాసిక్ఖాపదపఞ్ఞత్తిసఙ్ఖాతేసు ద్వీసు ధమ్మదేసనాకారణం గహేత్వా. రత్తిచ్ఛేదో వాతి సత్తాహకరణీయవసేన గన్త్వా బహి అరుణుట్ఠాపనవసేన వుత్తో, న వస్సచ్ఛేదవసేన తస్స విసుం వుచ్చమానత్తా. ఏతేన చ వస్సచ్ఛేదపచ్చయే సత్తాహకరణీయేన గమనం అనుఞ్ఞాతన్తి వేదితబ్బం. న కిస్మిఞ్చీతి కిస్మిఞ్చి గుణే సమ్భావనావసేన న మఞ్ఞన్తి. పచ్ఛా సీలం అధిట్ఠహేయ్యామాతి ఆజీవహేతు సన్తగుణప్పకాసనేన ఆజీవవిపత్తిం సన్ధాయ వుత్తం. అతిమఞ్ఞిస్సతీతి అవమఞ్ఞిస్సతి.

౧౭. ‘‘ఆయస్మాతి పియవచనమేత’’న్తి ఉచ్చనీచజనసామఞ్ఞవసేన వత్వా పున ఉచ్చజనావేణికవసేనేవ దస్సేన్తో ‘‘గరుగారవసప్పతిస్సాధివచన’’న్తి ఆహ. తత్థ సహ పతిస్సయేన నిస్సయేనాతి సప్పతిస్సో, సనిస్సయో, తస్స గరుగుణయుత్తేసు గారవవచనన్తి అత్థో. ఇధ పన వచనమేవ అధివచనం. పప్పటకోజన్తి ఆదికప్పే ఉదకూపరి పఠమం పథవీభావేన సఞ్జాతం నవనీతపిణ్డసదిసం ఉదకేపి ఉప్పిలనసభావం అవిలీయనకం అతిసినిద్ధమధురం అనేకయోజనసహస్సబహలం రసాతలసఙ్ఖాతం పథవోజం. యం ఆదికప్పికేహి మనుస్సేహి రసతణ్హాయ గహేత్వా భుఞ్జమానం తేసం కమ్మబలేన ఉపరిభాగే కక్ఖళభావం ఆపజ్జిత్వా హేట్ఠా పురిమాకారేనేవ ఠితం, యస్స చ బలేన అయం మహాపథవీ సపబ్బతసముద్దకాననా హేట్ఠాఉదకే అనిముజ్జమానా అవికిరియమానా కుల్లుపరి వియ నిచ్చలా తిట్ఠతి, తం పథవీసారమణ్డన్తి అత్థో, తేనాహ పథవీమణ్డోతిఆది. సమ్పన్నన్తి మధురరసేన ఉపేతం, తేనాహ ‘‘సాదురస’’న్తి. ఉపపన్నఫలోతి ¶ బహుఫలో. ‘‘నిమ్మక్ఖిక’’న్తి వత్వా పున ‘‘నిమ్మక్ఖికణ్డ’’న్తి మక్ఖికణ్డానమ్పి అభావం దస్సేతి. యే పథవీనిస్సితా పాణా, తే తత్థ సఙ్కామేస్సామీతి ఏత్థ మనుస్సామనుస్సతిరచ్ఛానగతిత్థీనమ్పి హత్థసఙ్కామనే కిం అనామాసదోసో న హోతీతి? న హోతి, కస్మా? ‘‘అనాపత్తి, భిక్ఖవే, ఇద్ధిమస్స ఇద్ధివిసయే’’తి (పారా. ౧౫౯) వచనతో, తేనేవ భగవాపి అనామాసదోసం అదస్సేత్వా ‘‘విపల్లాసమ్పి సత్తా పటిలభేయ్యు’’న్తి ఆహ, ఖుద్దకో గామో. మహన్తో సాపణో నిగమో. పదవీతిహారేనాతి పదనిక్ఖేపేన.

వినయపఞ్ఞత్తియాచనకథావణ్ణనా

౧౮. వినయపఞ్ఞత్తియా ¶ మూలతో పభుతీతి పారాజికాదిగరుకానం, తదఞ్ఞేసఞ్చ సిక్ఖాపదానం పాతిమోక్ఖుద్దేసక్కమేన యేభుయ్యేన అపఞ్ఞత్తతం సన్ధాయ వుత్తం, న సబ్బేన సబ్బం అపఞ్ఞత్తతాయ. తేనేవ థేరో భగవన్తం ‘‘సావకానం సిక్ఖాపదం పఞ్ఞపేయ్య ఉద్దిసేయ్య పాతిమోక్ఖ’’న్తి పాతిమోక్ఖుద్దేసేన సహ సిక్ఖాపదపఞ్ఞత్తిం యాచి. ఖన్ధకే హి ఆనన్దత్థేరాదీనం పబ్బజ్జతో పురేతరమేవ రాహులభద్దస్స పబ్బజ్జాయ ‘‘న, భిక్ఖవే, అననుఞ్ఞాతో మాతాపితూహి పుత్తో పబ్బాజేతబ్బో, యో పబ్బాజేయ్య ఆపత్తి దుక్కటస్సా’’తి (మహావ. ౧౦౫) పఞ్ఞత్తసిక్ఖాపదం దిస్సతి. ఇధేవ అట్ఠకథాయమ్పి ‘‘సామమ్పి పచనం…పే… న వట్టతీ’’తి చ, ‘‘రత్తిచ్ఛేదో వస్సచ్ఛేదో వా న కతో’’తి చ వుత్తత్తా పుబ్బేవ సామపాకాదిపటిక్ఖేపో అత్థీతి పఞ్ఞాయతి. ఏవం కతిపయసిక్ఖాపదానం పఞ్ఞత్తిసబ్భావేపి అపఞ్ఞత్తపారాజికాదికే సన్ధాయ ‘‘న తావ, సారిపుత్త, సత్థా సావకానం సిక్ఖాపదం పఞ్ఞపేతీ’’తి వుత్తన్తి గహేతబ్బం. పుథుత్తారమ్మణతో పటినివత్తిత్వా సమ్మదేవ ఏకారమ్మణే చిత్తేన లీనో పటిసల్లీనో నామాతి ఆహ ‘‘ఏకీభావం గతస్సా’’తి, చిత్తవివేకం గతస్సాతి అత్థో. చిరన్తి అచ్చన్తసంయోగే ఉపయోగవచనం.

సోళసవిధాయ పఞ్ఞాయాతి మజ్ఝిమనికాయే అనుపదసుత్తన్తదేసనాయం ‘‘మహాపఞ్ఞో, భిక్ఖవే, సారిపుత్తో పుథుపఞ్ఞో హాసపఞ్ఞో జవనపఞ్ఞో తిక్ఖపఞ్ఞో నిబ్బేధికపఞ్ఞో’’తి ఆగతా ఛ పఞ్ఞా చ నవానుపుబ్బవిహారసమాపత్తిపఞ్ఞా చ అరహత్తమగ్గపఞ్ఞా చాతి ఏవం సోళసవిధేన ఆగతాయ పఞ్ఞాయ. యేసం బుద్ధానం సావకా సుద్ధావాసేసు సన్దిస్సన్తి, తేయేవ ¶ లోకే పాకటాతి విపస్సీఆదయోవ ఇధ ఉద్ధటా, న ఇతరే పుబ్బబుద్ధా. తేనేవ ఆటానాటియసుత్తే (దీ. ని. ౩.౨౭౫ ఆదయో) దేవాపి అత్తనో పాకటానం తేసఞ్ఞేవ గహణం అకంసు, నాఞ్ఞేసన్తి వేదితబ్బం.

౧౯. కిలాసునోతి అప్పోస్సుక్కా పయోజనాభావేన నిరుస్సాహా అహేసుం, న ఆలసియేన, తేనాహ న ఆలసియకిలాసునోతిఆది. నిద్దోసతాయాతి కాయవచీవీతిక్కమసముట్ఠాపకదోసాభావా. పాణం న హనే న చాదిన్నమాదియేతిఆదినా (సు. ని. ౪౦౨) ఓవాదసిక్ఖాపదానం విజ్జమానత్తా వుత్తం సత్తాపత్తిక్ఖన్ధవసేనాతిఆది. ఛన్నం ఛన్నం వస్సానం ఓసానదివసం అపేక్ఖిత్వా ‘‘సకిం సకి’’న్తి వుత్తత్తా తదపేక్ఖమేత్థ సామివచనం. సకలజమ్బుదీపే సబ్బోపి భిక్ఖుసఙ్ఘో ఉపోసథం అకాసీతి సమ్బన్ధో.

ఖన్తీ పరమన్తిఆదీసు తితిక్ఖాసఙ్ఖాతా ఖన్తి సత్తసఙ్ఖారేహి నిబ్బత్తానిట్ఠాఖమనకిలేసతపనతో పరమం తపో నామ. వానసఙ్ఖాతాయ తణ్హాయ నిక్ఖన్తత్తా నిబ్బానం సబ్బధమ్మేహి పరమం ఉత్తమన్తి బుద్ధా వదన్తి. యథావుత్తఖన్తియా అభావేన పాణవధం వా ఛేదనతాళనాదిం వా కరోన్తో పరూపఘాతీ పరస్సహరణపరదారాతిక్కమనాదీహి ముసాపేసుఞ్ఞఫరుసాదీహి చ పరం విహేఠయన్తో చ బాహితపాపతాయ అభావేన పబ్బజితో వా సమితపాపతాయ అభావేన సమణో వా న హోతీతి అత్థో. సీలసంవరేన సబ్బపాపస్స అనుప్పాదనం లోకియసమాధివిపస్సనాహి కుసలస్స ఉపసమ్పాదనం నిప్ఫాదనం సబ్బేహి మగ్గఫలేహి అత్తనో చిత్తస్స పరిసోధనం పభస్సరభావకరణం యం, తమేతం బుద్ధానం సాసనం అనుసిట్ఠి. అనుపవాదోతి వాచాయ కస్సచి అనుపవదనం. అనుపఘాతోతి కాయేన కస్సచి ఉపఘాతాకరణం వుత్తావసేసే చ పాతిమోక్ఖసఙ్ఖాతే సీలే అత్తానం సంవరణం. భత్తస్మిం మత్తఞ్ఞుతాసఙ్ఖాతఆజీవపారిసుద్ధిపచ్చయసన్నిస్సితసీలసమాయోగో తమ్ముఖేన ఇన్ద్రియసంవరో పన్తసేనాసనసఙ్ఖాతం అరఞ్ఞవాసం తమ్ముఖేన పకాసితే చతుపచ్చయసన్తోసభావనారామతాసఙ్ఖాతమహాఅరియవంసే పతిట్ఠానఞ్చ అధిచిత్తసఙ్ఖాతే లోకియలోకుత్తరసమాధిమ్హి తదుప్పాదనవసేన ఆయోగో అనుయోగో చ యం, తమేతం బుద్ధానం అనుసిట్ఠీతి యోజనా.

‘‘యావ ¶ సాసనపరియన్తా’’తి ఆణాపాతిమోక్ఖస్స అభావతో వుత్తం. పరినిబ్బానతో పన ఉద్ధం ఓవాదపాతిమోక్ఖుద్దేసోపి నత్థేవ, బుద్ధా ఏవ హి తం ఉద్దిసన్తి, న సావకా. పఠమబోధియన్తి బోధితో వీసతివస్సపరిచ్ఛిన్నే కాలే, ఆచరియధమ్మపాలత్థేరేన పన ‘‘పఞ్చచత్తాలీసాయ వస్సేసు ఆదితో పన్నరస వస్సాని పఠమబోధీ’’తి వుత్తం, సిక్ఖాపదపఞ్ఞత్తికఆలతో పన పభుతి ఆణాపాతిమోక్ఖమేవ ఉద్దిసన్తీతి ఇదం పాతిమోక్ఖుద్దేసక్కమేనేవ పరిపుణ్ణం కత్వా సిక్ఖాపదపఞ్ఞత్తికాలం సన్ధాయ వుత్తం. అట్ఠానం అనవకాసోతి యథాక్కమం హేతుపచ్చయపటిక్ఖేపవసేన కారణపటిక్ఖేపో. యన్తి యేన కారణేన. అపరిసుద్ధాయ పరిసాయాతి అలజ్జీపుగ్గలేహి వోమిస్సతాయ అసుద్ధాయ పరిసాయ, న కేవలం బుద్ధానఞ్ఞేవ అపరిసుద్ధాయ పరిసాయ పాతిమోక్ఖుద్దేసో అయుత్తో, అథ ఖో సావకానమ్పి. చోదనాసారణాదివసేన పన సోధేత్వా సంవాసకరణం సావకానఞ్ఞేవ భారో, బుద్ధా పన సిక్ఖాపదాని పఞ్ఞపేత్వా ఉపోసథాదికరణవిధానం సిక్ఖాపేత్వా విస్సజ్జేన్తి, చోదనాసారణాదీని న కరోన్తి, తేనేవ భగవా అసుద్ధాయ పరిసాయ పాతిమోక్ఖం అనుద్దిసిత్వా సకలరత్తిం తుణ్హీభూతో నిసీది. భిక్ఖూ చ భగవతో అధిప్పాయం ఞత్వా అసుద్ధపుగ్గలం బహి నీహరింసు. తస్మా సావకానమ్పి అసుద్ధాయ పరిసాయ ఞత్వా ఉపోసథాదిసఙ్ఘకమ్మకరణం బ్రహ్మచరియన్తరాయకరణం వినా న వట్టతీతి వేదితబ్బం.

సమ్ముఖసావకానన్తి ¶ బుద్ధానం సమ్ముఖే ధరమానకాలే పబ్బజితానం సబ్బన్తిమానం సావకానం. ఉళారాతిసయజోతనత్థం ‘‘ఉళారుళారభోగాదికులవసేన వా’’తి పున ఉళారసద్దగ్గహణం కతం. ఆది-సద్దేన ఉళారమజ్ఝత్తఅనుళారాదీనం గహణం వేదితబ్బం. తే పచ్ఛిమా సావకా అన్తరధాపేసున్తి సమ్బన్ధో.

అపఞ్ఞత్తేపి సిక్ఖాపదే యది సావకా సమానజాతిఆదికా సియుం, అత్తనో కులానుగతగన్థం వియ భగవతో వచనం న నాసేయ్యుం. యస్మా పన సిక్ఖాపదఞ్చ న పఞ్ఞత్తం, ఇమే చ భిక్ఖూ న సమానజాతిఆదికా, తస్మా వినాసేసున్తి ఇమమత్థం దస్సేతుం యస్మా ఏకనామా…పే… తస్మా అఞ్ఞమఞ్ఞం విహేఠేన్తాతిఆది వుత్తం. చిరట్ఠితికవారే పన సావకానం నానాజచ్చాదిభావే సమానేపి సిక్ఖాపదపఞ్ఞత్తియా పరిపుణ్ణతాయ సాసనస్స చిరప్పవత్తి వేదితబ్బా. యది ఏవం కస్మా సబ్బేపి బుద్ధా సిక్ఖాపదాని న పఞ్ఞపేన్తీతి? యస్మా ¶ చ సాసనస్స చిరప్పవత్తియా న కేవలం సిక్ఖాపదపఞ్ఞత్తియేవ హేతు, అథ ఖో ఆయతిం ధమ్మవినయం గహేత్వా సావకేహి వినేతబ్బపుగ్గలానం సమ్భవోపి, తస్మా తేసం సమ్భవే సతి బుద్ధా సిక్ఖాపదం పఞ్ఞపేన్తి, నాసతీతి పరిపుణ్ణాపఞ్ఞత్తియేవ వేనేయ్యసమ్భవస్సాపి సూచనతో సాసనస్స చిరప్పవత్తియా హేతు వుత్తాతి వేదితబ్బా. పాళియం సహస్సం భిక్ఖుసఙ్ఘం…పే… ఓవదతీతి ఏత్థ సహస్ససఙ్ఖ్యాపరిచ్ఛిన్నో సఙ్ఘో సహస్సో సహస్సిలోకధాతూతిఆదీసు (దీ. ని. ౨.౧౮) వియ. తం సహస్సం భిక్ఖుసఙ్ఘన్తి యోజనా. సహస్ససద్దస్స ఏకవచనన్తతాయ ‘‘భిక్ఖుసహస్సస్సా’’తి వత్వా అవయవాపేక్ఖాయ ‘‘ఓవదియమానాన’’న్తి బహువచననిద్దేసో కతోతి దట్ఠబ్బో.

అనుపాదాయ ఆసవేహి చిత్తాని విముచ్చింసూతి ఏత్థ ఆసవేహీతి కత్తుఅత్థే కరణవచనం. చిత్తానీతి పచ్చత్తబహువచనం. విముచ్చింసూతి కమ్మసాధనం. తస్మా ఆసవేహి కత్తుభూతేహి అనుపాదాయ ఆరమ్మణకరణవసేన అగ్గహేత్వా చిత్తాని విమోచితానీతి ఏవమేత్థ అత్థో గహేతబ్బోతి ఆహ తేసఞ్హి చిత్తానీతిఆది. యేహి ఆసవేహీతి ఏత్థాపి కత్తుఅత్థే ఏవ కరణవచనం. విముచ్చింసూతి కమ్మసాధనం. తేతి ఆసవా. తానీతి చిత్తాని, ఉపయోగబహువచనఞ్చేతం. విముచ్చింసూతి కత్తుసాధనం, విమోచేసున్తి అత్థో. అగ్గహేత్వా విముచ్చింసూతి ఆరమ్మణవసేన తాని చిత్తాని అగ్గహేత్వా ఆసవా తేహి చిత్తేహి ముత్తవన్తో అహేసున్తి అత్థో. అథ వా ఆసవేహీతి నిస్సక్కవచనం, విముచ్చింసూతి కత్తుసాధనం. తస్మా కఞ్చి సఙ్ఖతధమ్మం తణ్హాదివసేన అనుపాదియిత్వా చిత్తాని విముత్తవన్తాని అహేసున్తి అత్థో గహేతబ్బో. పురిమవచనాపేక్ఖన్తి అఞ్ఞతరస్మిం భింసనకే వనసణ్డేతి వుత్తవచనస్స అపేక్ఖనం తస్మిం పురిమవచనేతి ఏవం అపేక్ఖనన్తి అత్థో, తేనాహ యం వుత్తన్తిఆది. భింసనస్స భయస్స కతం కరణం ¶ కిరియా భింసనకతం, తస్మిం భింసనకిరియాయాతి అత్థం దస్సేన్తో ఆహ ‘‘భింసనకిరియాయా’’తి. భింసయతీతి భింసనో, సోవ భింసనకో, తస్స భావో ‘‘భింసనకత్త’’న్తి వత్తబ్బే త-కారస్స లోపం కత్వా వుత్తన్తి పకారన్తరేన అత్థం దస్సేన్తో ఆహ ‘‘అథ వా’’తిఆది. బహుతరానం సత్తానం వాతి యేభుయ్యేనాతి పదస్స అత్థదస్సనం. తేన చ యో కోచీతి పదస్సాపి యో యో ¶ పవిసతీతి విచ్ఛావసేన నానత్థేన అత్థో గహేతబ్బోతి దస్సేతి, యో యో పవిసతి, తేసు బహుతరానన్తి అత్థసమ్భవతో.

నిగమనన్తి పకతే అత్థే యథావుత్తస్స అత్థస్స ఉపసంహారో. అయఞ్హేత్థ నిగమనక్కమో – యా హి, సారిపుత్త, విపస్సీఆదీనం తిణ్ణం బుద్ధానం అత్తనో పరినిబ్బానతో ఉపరి పరియత్తివసేన వినేతబ్బానం పుగ్గలానం అభావేన తేసం అత్థాయ విత్థారతో సిక్ఖాపదపఞ్ఞత్తియం కిలాసుతా అప్పోస్సుక్కతా, యా చ ఉపనిస్సయసమ్పన్నానం వేనేయ్యానం చేతసా చేతో పరిచ్చ భింసనకవనసణ్డేపి గన్త్వా ఓవదన్తానం తేసం మగ్గఫలుప్పాదనత్థాయ ధమ్మదేసనాయ ఏవ అకిలాసుతా సఉస్సాహతా, న విత్థారతో ధమ్మవినయదేసనాయ, అయం ఖో, సారిపుత్త, హేతు, అయం పచ్చయో, యేన విపస్సీఆదీనం తిణ్ణం బుద్ధానం బ్రహ్మచరియం న చిరట్ఠితికం అహోసీతి. పురిసయుగవసేనాతి పురిసానం యుగం పవత్తికాలో, తస్స వసేన, పురిసవసేనాతి అత్థో. సబ్బపచ్ఛిమకోతి పరినిబ్బానదివసే పబ్బజితో సుభద్దసదిసో. సతసహస్సం సట్ఠిమత్తాని చ వస్ససహస్సానీతి ఇదం భగవతో జాతితో పట్ఠాయ వుత్తం, బోధితో పట్ఠాయ పన గణియమానం ఊనం హోతీతి దట్ఠబ్బం. ద్వేయేవాతి ధరమానే భగవతి ఏకం, పరినిబ్బుతే ఏకన్తి ద్వే ఏవ పురిసయుగాని.

౨౦-౧. అసమ్భుణన్తేనాతి అపాపుణన్తేన. కో అనుసన్ధీతి పురిమకథాయ ఇమస్స కో సమ్బన్ధోతి అత్థో. యం వుత్తన్తి యం యాచితన్తి అత్థో. యేసూతి వీతిక్కమధమ్మేసు. నేసన్తి దిట్ఠధమ్మికాదిఆసవానం. తేతి వీతిక్కమధమ్మా. ఞాతియేవ పితామహపితుపుత్తాదివసేన పరివట్టనతో పరివట్టోతి ఞాతిపరివట్టో. లోకామిసభూతన్తి లోకపరియాపన్నం హుత్వా కిలేసేహి ఆమసితబ్బతో లోకామిసభూతం. పబ్బజ్జాసఙ్ఖేపేనేవాతి దససిక్ఖాపదదానాదిపబ్బజ్జాముఖేన. ఏతన్తి మేథునాదీనం అకరణం. థామన్తి సిక్ఖాపదపఞ్ఞాపనసామత్థియం. సఞ్ఛవిన్తి సుక్కచ్ఛవిం పకతిచ్ఛవిం, సున్దరచ్ఛవిం వా. సేసన్తి సేసపదయోజనదస్సనం. ఇదాని అత్థయోజనం దస్సేన్తో ఆహ అయం వా హేత్థాతిఆది. తత్థ వా-సద్దో అవధారణే. హి-సద్దో పసిద్ధియం, అయమేవ హేత్థాతి అత్థో. అథ సత్థాతి పదస్స అత్థం దస్సేతి ‘‘తదా సత్థా’’తి. రోపేత్వాతి ఫాలితట్ఠానే ¶ నిన్నం మంసం సమం వడ్ఢేత్వా. సకే ఆచరియకేతి అత్తనో ఆచరియభావే, ఆచరియకమ్మే వా.

విపులభావేనాతి ¶ బహుభావేన. అయోనిసో ఉమ్ముజ్జమానాతి అనుపాయేన అభినివిసమానా, విపరీతతో జానమానాతి అత్థో. రసేన రసం సంసన్దిత్వాతి అనవజ్జసభావేన సావజ్జసభావం సమ్మిస్సేత్వా. ఉద్ధమ్మం ఉబ్బినయన్తి ఉగ్గతధమ్మం ఉగ్గతవినయఞ్చ, యథా ధమ్మో చ వినయో చ వినస్సిస్సతి, ఏవం కత్వాతి అత్థో. ఇమస్మిం అత్థేతి ఇమస్మిం సఙ్ఘాధికారే. పభస్సరోతి పభాసనసీలో. ఏవంనామో ఏవంగోత్తోతి సోయమాయస్మా సోతాపన్నోతినామగోత్తేన సమన్నాగతో, అయం వుచ్చతి సోతాపన్నోతి పకతేన సమ్బన్ధో. అవినిపాతధమ్మోతి ఏత్థ ధమ్మ-సద్దో సభావవాచీ, సో చ అత్థతో అపాయేసు ఖిపనకో దిట్ఠిఆదిఅకుసలధమ్మో ఏవాతి ఆహ ‘‘యే ధమ్మా’’తిఆది. ఇదాని సభావవసేనేవ అత్థం దస్సేతుం వినిపతనం వాతిఆది వుత్తం. నియతోతి సత్తభవబ్భన్తరే నియతక్ఖన్ధపరినిబ్బానో. తస్స కారణమాహ ‘‘సమ్బోధిపరాయణో’’తి.

౨౨. అనుధమ్మతాతి లోకుత్తరధమ్మానుగతో సభావో. పవారణాసఙ్గహం దత్వాతి ‘‘ఆగామినియా పుణ్ణమియా పవారేస్సామా’’తి అనుమతిదానవసేన దత్వా, పవారణం ఉక్కడ్ఢిత్వాతి అత్థో, ఏతేన నయేన కేనచి పచ్చయేన పవారణుక్కడ్ఢనం కాతుం వట్టతీతి దీపితం హోతి. మాగసిరస్స పఠమదివసేతి చన్దమాసవసేన వుత్తం, అపరకత్తికపుణ్ణమాయ అనన్తరే పాటిపదదివసేతి అత్థో. ఫుస్సమాసస్స పఠమదివసేతి ఏత్థాపి ఏసేవ నయో. ఇదఞ్చ నిదస్సనమత్తం వేనేయ్యానం అపరిపాకం పటిచ్చ ఫుస్సమాసతో పరఞ్చ ఏకద్వితిచతుమాసమ్పి తత్థేవ వసిత్వా సేసమాసేహి చారికాయ పరియోసాపనతో. దససహస్సచక్కవాళేతి ఇదం దేవబ్రహ్మానం వసేన వుత్తం. మనుస్సా పన ఇమస్మింయేవ చక్కవాళే బోధనేయ్యా హోన్తి. ఇతరచక్కవాళేసు పన మనుస్సానం ఇమస్మిం చక్కవాళే ఉప్పత్తియా ఛన్దుప్పాదనత్థం అనన్తమ్పి చక్కవాళం ఓలోకేత్వా తదనుగుణానుసాసనీ పాటిహారియం కరోన్తియేవ.

ఆయామాతి ¶ ఏత్థ ఆ-సద్దో ఆగచ్ఛాతి ఇమినా సమానత్థోతి ఆహ ‘‘ఆగచ్ఛ యామా’’తి, ఏహి గచ్ఛామాతి అత్థో. సువణ్ణరసపిఞ్జరాహీతి విలీనసువణ్ణజలం వియ పిఞ్జరాహి సువణ్ణవణ్ణాహీతి అత్థో. పాళియం నిమన్తితమ్హాతిఆదీసు ‘‘నిమన్తితా వస్సంవుత్థా అమ్హా’’తి చ, ‘‘నిమన్తితా వస్సంవుత్థా అత్థా’’తి చ సమ్బన్ధో.

యన్తి దేయ్యధమ్మజాతం, యం కిఞ్చీతి అత్థో. నో నత్థీతి అమ్హాకం నత్థి, నోతి వా ఏతస్స వివరణం నత్థీతి. ఏత్థాతి ఘరావాసే. తన్తి తం కారణం, కిచ్చం వా. కుతోతి కతరహేతుతో. యన్తి యేన కారణేన, కిచ్చేన వా. దుతియే అత్థవికప్పే ఏత్థాతి ఇమస్స వివరణం ఇమస్మిం తేమాసబ్భన్తరేతి. తన్తి తం దేయ్యధమ్మం.

తత్థ ¶ చాతి కుసలే. తిక్ఖవిసదభావాపాదనేన సముత్తేజేత్వా. వస్సేత్వాతి ఆయతిం వాసనాభాగియం ధమ్మరతనవస్సం ఓతారేత్వా. యం దివసన్తి యస్మిం దివసే.

౨౩. పత్తుణ్ణపత్తపటే చాతి పత్తుణ్ణపటే చీనపటే చ. తుమ్బానీతి చమ్మమయతేలభాజనాని. అనుబన్ధిత్వాతి అనుపగమనం కత్వా. అభిరన్త-సద్దో ఇధ అభిరుచిపరియాయోతి ఆహ ‘‘యథాజ్ఝాసయ’’న్తిఆది. సోరేయ్యాదీని మహామణ్డలచారికాయ మగ్గభూతాని సోరేయ్యనగరాదీని. పయాగపతిట్ఠానన్తి గఙ్గాయ ఏకస్స తిత్థవిసేసస్సాపి, తంసమీపే గామస్సాపి నామం. సమన్తపాసాదికాయాతి సమన్తతో సబ్బసో పసాదం జనేతీతి సమన్తపాసాదికా, తస్సా.

యే పన పకారే సన్ధాయ ‘‘సమన్తతో’’తి వుచ్చతి, తే పకారే విత్థారేత్వా దస్సేతుం తత్రిదన్తిఆది వుత్తం. తత్థ ‘‘సమన్తపాసాదికా’’తి యా సంవణ్ణనా వుత్తా, తత్ర తస్సం సమన్తపాసాదికాయం సమన్తపసాదికభావే ఇదం వక్ఖమానగాథావచనం హోతీతి యోజనా. బాహిరనిదానఅబ్భన్తరనిదానసిక్ఖాపదనిదానానం వసేన నిదానప్పభేదదీపనం వేదితబ్బం. ‘‘థేరవాదప్పకాసనం వత్థుప్పభేదదీపన’’న్తిపి వదన్తి. ‘‘సిక్ఖాపదానం పచ్చుప్పన్నవత్థుప్పభేదదీపన’’న్తిపి వత్తుం వట్టతి. సిక్ఖాపదనిదానన్తి పన వేసాలీఆది సిక్ఖాపదపఞ్ఞత్తియా ¶ కారణభూతదేసవిసేసో వేదితబ్బో. ఏత్థాతి సమన్తపాసాదికాయ. సమ్పస్సతం విఞ్ఞూనన్తి సమ్బన్ధో, తస్మా అయం సమన్తపాసాదికాత్వేవ పవత్తాతి యోజేతబ్బా.

ఇతి సమన్తపాసాదికాయ వినయట్ఠకథాయ విమతివినోదనియం

వేరఞ్జకణ్డవణ్ణనానయో నిట్ఠితో.

౧. పారాజికకణ్డో

౧. పఠమపారాజికం

సుదిన్నభాణవారవణ్ణనా

౨౪. విక్కాయికభణ్డస్స ¶ ¶ విక్కిణనం ఇణదానఞ్చ భణ్డప్పయోజనం నామ. ఏవం పయోజితస్స మూలస్స సహ వడ్ఢియా గహణవాయామో ఉద్ధారో నామ. అసుకదివసే దిన్నన్తిఆదినా పముట్ఠస్స సతుప్పాదనాది సారణం నామ. చతుబ్బిధాయాతి ఖత్తియబ్రాహ్మణగహపతిసమణానం వసేన, భిక్ఖుఆదీనం వా వసేన చతుబ్బిధాయ. దిస్వానస్స ఏతదహోసీతి హేతుఅత్థే అయం దిస్వాన-సద్దో అసమానకత్తుకత్తా, యథా ఘతం పివిత్వా బలం హోతీతి, ఏవమఞ్ఞత్థాపి ఏవరూపేసు. భబ్బకులపుత్తోతి ఉపనిస్సయమత్తసభావేన వుత్తం, న పచ్ఛిమభవికతాయ. తేనేవస్స మాతాదిఅకల్యాణమిత్తసమాయోగేన కతవీతిక్కమనం నిస్సాయ ఉప్పన్నవిప్పటిసారేన అధిగమన్తరాయో జాతో. పచ్ఛిమభవికానం పుబ్బబుద్ధుప్పాదేసు లద్ధబ్యాకరణానం న సక్కా కేనచి అన్తరాయం కాతుం. తేనేవ అఙ్గులిమాలత్థేరాదయో అకుసలం కత్వాపి అధిగమసమ్పన్నా ఏవ అహేసున్తి. చరిమకచిత్తన్తి చుతిచిత్తం. సఙ్ఖం వియ లిఖితం ఘంసిత్వా ధోవితం సఙ్ఖలిఖితన్తి ఆహ ధోతఇచ్చాది. అజ్ఝావసతాతి అధి-సద్దయోగేన అగారన్తి భుమ్మత్థే ఉపయోగవచనన్తి ఆహ ‘‘అగారమజ్ఝే’’తి. కసాయరసరత్తాని కాసాయానీతి ఆహ ‘‘కసాయరసపీతతాయా’’తి. కసాయతో నిబ్బత్తతాయ చ హి రసోపి ‘‘కసాయరసో’’తి వుచ్చతి.

౨౬. యదా జానాతి-సద్దో బోధనత్థో న హోతి, తదా తస్స పయోగే సప్పినో జానాతి మధునో జానాతీతిఆదీసు వియ కరణత్థే సామివచనం సద్దసత్థవిదూ ఇచ్ఛన్తీతి ఆహ ‘‘కిఞ్చి దుక్ఖేన నానుభోసీ’’తి. కేనచి దుక్ఖేన నానుభోసీతి అత్థో, కిఞ్చీతి ఏత్థాపి హి కరణత్థే సామివచనస్స లోపో కతో, తేనేవ వక్ఖతి ‘‘వికప్పద్వయేపి పురిమపదస్స ఉత్తరపదేన సమానవిభత్తిలోపో ¶ దట్ఠబ్బో’’తి. యదా పన జానాతి-సద్దో సరణత్థో హోతి, తదా మాతు సరతీతిఆదీసు వియ ఉపయోగత్థే సామివచనం ¶ సద్దసత్థవిదూ వదన్తీతి ఆహ ‘‘అథ వా కిఞ్చి దుక్ఖం నస్సరతీతి అత్థో’’తి, కస్సచి దుక్ఖస్స అననుభూతతాయ నస్సరతీతి అత్థో. వికప్పద్వయేపీతి అనుభవనసరణత్థవసేన వుత్తే దుతియతతియవికప్పద్వయే. పురిమపదస్సాతి కిఞ్చీతి పదస్స. ఉత్తరపదేనాతి దుక్ఖస్సాతిపదేన. సమానాయ సామివచనభూతాయ విభత్తియా ‘‘కస్సచి దుక్ఖస్సా’’తి వత్తబ్బే ‘‘కిఞ్చి దుక్ఖస్సా’’తి లోపోతి దట్ఠబ్బో. మరణేనపి మయం తేతి ఏత్థ తేతి పదస్స సహత్థే కరణవసేనపి అత్థం దస్సేతుం తయా వియోగం వా పాపుణిస్సామాతి అత్థన్తరం వుత్తం.

౨౮. గన్ధబ్బా నామ గాయనకా. నటా నామ రఙ్గనటా. నాటకా లఙ్ఘనకాదయో. సుఖూపకరణేహి అత్తనో పరిచరణం కరోన్తో యస్మా లళన్తో కీళన్తో నామ హోతి, తస్మా దుతియే అత్థవికప్పే లళాతిఆది వుత్తం. దానప్పదానాదీనీతి ఏత్థ నిచ్చదానం దానం నామ, విసేసదానం పదానం నామ, ఆది-సద్దేన సీలాదీని సఙ్గణ్హాతి.

౩౦. చుద్దస భత్తానీతి సఙ్ఘభత్తం ఉద్దేసభత్తం నిమన్తనం సలాకం పక్ఖికం ఉపోసథికం పాటిపదికం ఆగన్తుకం గమికం గిలానం గిలానుపట్ఠాకం విహార-ధుర-వారభత్తన్తి ఇమాని చుద్దస భత్తాని. ఏత్థ చ సేనాసనాదిపచ్చయత్తయనిస్సితేసు ఆరఞ్ఞకఙ్గాదిపధానఙ్గానం గహణవసేన సేసధుతఙ్గానిపి గహితానేవ హోన్తీతి వేదితబ్బం. వజ్జీనన్తి వజ్జీరాజూనం. వజ్జీసూతి జనపదాపేక్ఖం బహువచనం, వజ్జీనామకే జనపదేతి అత్థో. పఞ్చకామగుణాయేవ ఉపభుఞ్జితబ్బతో పరిభుఞ్జితబ్బతో చ ఉపభోగపరిభోగా, ఇత్థివత్థాదీని చ తదుపకరణానీతి ఆహ ‘‘యేహి తేస’’న్తిఆది. ఉక్కట్ఠపిణ్డపాతికత్తాతి సేసధుతఙ్గపరివారితేన ఉక్కట్ఠపిణ్డపాతికధుతఙ్గేన సమన్నాగతత్తా, తేనాహ ‘‘సపదానచారం చరితుకామో’’తి.

౩౧. దోసాతి రత్తి. తత్థ అభివుత్థం పరివుసితం ఆభిదోసికం, అభిదోసం వా పచ్చూసకాలం గతో పత్తో అతిక్కన్తో ఆభిదోసికో, తేనాహ ఏకరత్తాతిక్కన్తస్స వాతిఆది.

౩౨. ఉదకకఞ్జియన్తి పానీయపరిభోజనీయఉదకఞ్చ యాగు చ. తథాతి సముచ్చయత్థే.అనోకప్పనం అసద్దహనం, అమరిసనం అసహనం.

౩౪. తద్ధితలోపన్తి ¶ పితామహతో ఆగతం ‘‘పేతామహ’’న్తి వత్తబ్బే తద్ధితపచ్చయనిమిత్తస్స ¶ ఏ-కారస్స లోపం కత్వాతి అత్థో. యేసం సన్తకం ధనం గహితం, తే ఇణాయికా. పలిబుద్ధోతి ‘మా గచ్ఛ మా భుఞ్జా’తిఆదినా కతావరణో, పీళితోతి అత్థో.

౩౫. అత్తనాతి సయం. సపతినో ధనసామినో ఇదం సాపతేయ్యం, ధనం. తదేవ విభవో.

౩౬. భిజ్జన్తీతి అగహితపుబ్బా ఏవ భిజ్జన్తి. దిన్నాపి పటిసన్ధీతి పితరా దిన్నం సుక్కం నిస్సాయ ఉప్పన్నస్స సత్తస్స పటిసన్ధిపి తేన దిన్నా నామ హోతీతి వుత్తం. సుక్కమేవ వా ఇధ పటిసన్ధినిస్సయత్తా ‘‘పటిసన్ధీ’’తి వుత్తం, తేనాహ ‘‘ఖిప్పం పతిట్ఠాతీ’’తి. న హి పితు సంయోగక్ఖణేయేవ సత్తస్స ఉప్పత్తినియమో అత్థి సుక్కమేవ తథా పతిట్ఠాననియమతో. సుక్కే పన పతిట్ఠితే యావ సత్త దివసాని, అడ్ఢమాసమత్తం వా, తం గబ్భసణ్ఠానస్స ఖేత్తమేవ హోతి మాతు మంసస్స లోహితలేసస్స సబ్బదాపి విజ్జమానత్తా. పుబ్బేపి పఞ్ఞత్తసిక్ఖాపదానం సబ్భావతో అపఞ్ఞత్తే సిక్ఖాపదేతి ఇమస్స పఠమపారాజికసిక్ఖాపదే అట్ఠపితేతి అత్థో వుత్తో. ఏవరూపన్తి ఏవం గరుకసభావం, పారాజికసఙ్ఘాదిసేసవత్థుభూతన్తి అత్థో, తేనాహ ‘‘అవసేసే పఞ్చఖుద్దకాపత్తిక్ఖన్ధే ఏవ పఞ్ఞపేసీ’’తి. యం ఆదీనవన్తి సమ్బన్ధో. కాయవిఞ్ఞత్తిచోపనతోతి కాయవిఞ్ఞత్తియా నిబ్బత్తచలనతో.

తేనేవాతి అవధారణేన యాని గబ్భగ్గహణకారణాని నివత్తితాని, తానిపి దస్సేతుం కిం పనాతిఆది వుత్తం. తత్థ ఉభయేసం ఛన్దరాగవసేన కాయసంసగ్గో వుత్తో. ఇత్థియా ఏవ ఛన్దరాగవసేన నాభిపరామసనం విసుం వుత్తం. సామపణ్డితస్స హి మాతా పుత్తుప్పత్తియా సఞ్జాతాదరా నాభిపరామసనకాలే కామరాగసమాకులచిత్తా అహోసి, ఇతరథా పుత్తుప్పత్తియా ఏవ అసమ్భవతో. ‘‘సక్కో చస్సా కామరాగసముప్పత్తినిమిత్తాని అకాసీ’’తిపి వదన్తి, వత్థువసేన వా ఏతం నాభిపరామసనం కాయసంసగ్గతో విసుం వుత్తన్తి దట్ఠబ్బం. మాతఙ్గపణ్డితస్స దిట్ఠమఙ్గలికాయ నాభిపరామసనేన మణ్డబ్యస్స నిబ్బత్తి అహోసి. చణ్డపజ్జోతమాతు నాభియం విచ్ఛికా ఫరిత్వా ¶ గతా, తేన చణ్డపజ్జోతస్స నిబ్బత్తి అహోసీతి ఆహ ఏతేనేవ నయేనాతిఆది.

అయన్తి సుదిన్నస్స పురాణదుతియికా. యం సన్ధాయాతి యం అజ్ఝాచారం సన్ధాయ. మాతాపితరో చ సన్నిపతితా హోన్తీతి ఇమినా సుక్కస్స సమ్భవం దీపేతి, మాతా చ ఉతునీ హోతీతి ఇమినా సోణితస్స. గన్ధబ్బోతి తత్రుపగో సత్తో అధిప్పేతో, గన్తబ్బోతి వుత్తం హోతి, త-కారస్స చేత్థ ధ-కారో కతో. అథ వా గన్ధబ్బా నామ రఙ్గనటా, తే వియ తత్ర తత్ర భవేసు నానావేసగ్గహణతో అయమ్పి ‘‘గన్ధబ్బో’’తి వుత్తో, సో మాతాపితూనం సన్నిపాతక్ఖణతో పచ్ఛాపి సత్తాహబ్భన్తరే ¶ తత్ర ఉపపన్నో ‘‘పచ్చుపట్ఠితో’’తి వుత్తో. గబ్భస్సాతి కలలరూపసహితస్స పటిసన్ధివిఞ్ఞాణస్స. తఞ్హి ఇధ ‘‘గబ్భో’’తి అధిప్పేతం సా తేన గబ్భం గణ్హీతిఆదీసు (పారా. ౩౬) వియ. అస్స తం అజ్ఝాచారన్తి సమ్బన్ధో. పాళియం నిరబ్బుదో వత భో భిక్ఖుసఙ్ఘో నిరాదీనవోతి ఇమస్స అనన్తరం తస్మిం భిక్ఖుసఙ్ఘేతి అజ్ఝాహరిత్వా సుదిన్నేన…పే… ఆదీనవో ఉప్పాదితోతి యోజనా వేదితబ్బా. ఇతిహాతి నిపాతసముదాయస్స ఏవన్తి ఇదం అత్థభవనం. ముహుత్తేనాతి ఇదం ఖణేనాతి పదస్స వేవచనం. యావ బ్రహ్మలోకా అబ్భుగ్గతోపి దేవానం తావమహన్తో సద్దో తేసం రూపం వియ మనుస్సానం గోచరో న హోతి. తస్మా పచ్ఛా సుదిన్నేన వుత్తే ఏవ జానింసూతి దట్ఠబ్బం.

౩౭. మగ్గబ్రహ్మచరియన్తి మగ్గపదట్ఠానం సిక్ఖత్తయమేవ ఉపచారతో వుత్తం తస్సేవ యావజీవం చరితబ్బత్తా. అవిప్ఫారికోతి ఉద్దేసాదీసు అబ్యావటో. వహచ్ఛిన్నోతి ఛిన్నపాదో, ఛిన్నఖన్ధో వా. చిన్తయీతి ఇమినా పజ్ఝాయీతి పదస్స కిరియాపదత్తం దస్సేతి. తేన ‘‘కిసో అహోసి…పే… పజ్ఝాయి చా’’తి చ-కారం ఆనేత్వా పాళియోజనా కాతబ్బా.

౩౮. గణే జనసమాగమే సన్నిపాతనం గణసఙ్గణికా, సావ పపఞ్చా, తేన గణసఙ్గణికాపపఞ్చేన. యస్సాతి యే అస్స. కథాఫాసుకాతి విస్సాసికభావేన ఫాసుకకథా, సుఖసమ్భాసాతి అత్థో. ఉపాదారూపం భూతరూపముఖేనేవ మన్దనం పీననఞ్చ హోతీతి ఆహ పసాదఇచ్చాది. దానీతి నిపాతో ఇధ పన-సద్దత్థే వత్తతి తక్కాలవాచినో ఏతరహి-పదస్స విసుం వుచ్చమానత్తాతి ఆహ ‘‘సో పన త్వ’’న్తి. నో-సద్దోపి ను-సద్దో వియ ¶ పుచ్ఛనత్థోతి ఆహ ‘‘కచ్చి ను త్వ’’న్తి. తమేవాతి గిహిభావపత్థనాలక్ఖణమేవ. అనభిరతిమేవాతి ఏవ-కారేన నివత్తితాయ పన తదఞ్ఞాయ అనభిరతియా విజ్జమానత్తం దస్సేతుం అధికుసలానన్తిఆది వుత్తం, సమథవిపస్సనా అధికుసలా నామ. ఇదం పనాతిఆది ఉపరి వత్తబ్బవిసేసదస్సనం. పరియాయవచనమత్తన్తి సద్దత్థకథనమత్తం.

తస్మిన్తి ధమ్మే, ఏవం విరాగాయ దేసితే సతీతి అత్థో. నామాతి గరహాయం. లోకుత్తరనిబ్బానన్తి విరాగాయాతిఆదినా వుత్తకిలేసక్ఖయనిబ్బానతో విసేసేతి. జాతిం నిస్సాయ ఉప్పజ్జనకమానో ఏవ మదజననట్ఠేన మదోతి మానమదో. ‘‘అహం పురిసో’’తి పవత్తో మానో పురిసమదో. ‘‘అసద్ధమ్మసేవనాసమత్థతం నిస్సాయ మానో, రాగో ఏవ వా పురిసమదో’’తి కేచి. ఆది-సద్దేన బలమదాదిం సఙ్గణ్హాతి. తేభూమకవట్టన్తి తీసు భూమీసు కమ్మకిలేసవిపాకా పవత్తనట్ఠేన ¶ వట్టం. విరజ్జతీతి విగచ్ఛతి. యోనియోతి అణ్డజాదయో, తా పన యవన్తి తాహి సత్తా అమిస్సితాపి సమానజాతితాయ మిస్సితా హోన్తీతి ‘‘యోనియో’’తి వుత్తా.

ఞాతతీరణపహానవసేనాతి ఏత్థ లక్ఖణాదివసేన సప్పచ్చయనామరూపపరిగ్గహో ఞాతపరిఞ్ఞా నామ. కలాపసమ్మసనాదివసేన పవత్తా లోకియవిపస్సనా తీరణపరిఞ్ఞా నామ. అరియమగ్గో పహానపరిఞ్ఞా నామ. ఇధ పన ఞాతతీరణకిచ్చానమ్పి అసమ్మోహతో మగ్గక్ఖణే సిజ్ఝనతో అరియమగ్గమేవ సన్ధాయ తివిధాపి పరిఞ్ఞా వుత్తా, తేనేవ ‘‘లోకుత్తరమగ్గోవ కథితో’’తి వుత్తం. కామేసు పాతబ్యతానన్తి వత్థుకామేసు పాతబ్యతాసఙ్ఖాతానం సుభాదిఆకారానం తదాకారగాహికానం తణ్హానన్తి అత్థో. విసయముఖేన హేత్థ విసయినో గహితా. తీసు ఠానేసూతి ‘‘విరాగాయ ధమ్మో దేసితో…పే… నో సఉపాదానాయా’’తి ఏవం వుత్తేసు.

౩౯. కలిసాసనారోపనత్థాయాతి దోసారోపనత్థాయ. కలీతి కోధస్స నామం, తస్స సాసనం కలిసాసనం, కోధవసేన వుచ్చమానా గరహా. అజ్ఝాచారోవ వీతిక్కమో. సమణకరణానం ధమ్మానన్తి సమణభావకరానం హిరోత్తప్పాదిధమ్మానం. పాళియం కథం-సద్దయోగేన న సక్ఖిస్ససీతి అనాగతవచనం కతం, ‘‘నామ-సద్దయోగేనా’’తిపి వదన్తి. అతివియ దుక్ఖవిపాకన్తి ¶ గహట్ఠానం నాతిసావజ్జమ్పి కమ్మం పబ్బజితానం భగవతో ఆణావీతిక్కమతో చేవ సమాదిన్నసిక్ఖత్తయవినాసనతో చ మహాసావజ్జం హోతీతి వుత్తం. ఉదకే భవం ఓదకం, ధోవనకిచ్చన్తి ఆహ ఉదకకిచ్చన్తిఆది. సమాపజ్జిస్ససీతి అనాగతవచనం నామ-సద్దయోగేన కతన్తి ఆహ ‘‘నామ-సద్దేన యోజేతబ్బ’’న్తి. దుబ్భరతాదీనం హేతుభూతో అసంవరో ఇధ దుబ్భరతాది-సద్దేన వుత్తో కారణే కారియోపచారేనాతి ఆహ ‘‘దుబ్భరతాదీనం వత్థుభూతస్స అసంవరస్సా’’తి. అత్తాతి అత్తభావో. దుబ్భరతన్తి అత్తనా ఉపట్ఠాకేహి చ దుక్ఖేన భరితబ్బతం. సత్తేహి కిలేసేహి చ సఙ్గణనం సమోధానం సఙ్గణికాతి ఆహ గణసఙ్గణికాయాతిఆది. అట్ఠకుసీతవత్థుపారిపూరియాతి ఏత్థ కమ్మం కాతబ్బన్తి ఏకం, తథా అకాసిన్తి, మగ్గో గన్తబ్బోతి అగమాసిన్తి, నాలత్థం భోజనస్స పారిపూరిన్తి, అలత్థన్తి, ఉప్పన్నో మే ఆబాధోతి, అచిరవుట్ఠితో గేలఞ్ఞాతి ఏకన్తి ఇమాని అట్ఠ కుసీతవత్థూని నామ. ఏత్థ చ కోసజ్జం కుసీత-సద్దేన వుత్తం. వినాపి హి భావజోతనపచ్చయం భావత్థో విఞ్ఞాయతి యథా పటస్స సుక్కన్తి. సబ్బకిలేసాపచయభూతాయ వివట్టాయాతి రాగాదిసబ్బకిలేసానం అపచయహేతుభూతాయ నిబ్బానాయ, నిబ్బానత్థన్తి అత్థో. సంవరప్పహానపటిసంయుత్తన్తి సీలసంవరాదీహి పఞ్చహి సంవరేహి చేవ తదఙ్గప్పహానాదీహి పఞ్చహి పహానేహి చ ఉపేతం. అసుత్తన్త వినిబద్ధన్తి తీసు పిటకేసు పాళిసఙ్ఖాతసుత్తన్తవసేన అరచితం, సఙ్గీతికారేహి చ అనారోపితం, తేనాహ ‘‘పాళివినిముత్త’’న్తి. తేన చ అట్ఠకథాసు యథానురూపం సఙ్గహితన్తి ¶ దస్సేతి. ఏవరూపా హి పకిణ్ణకదేసనా అట్ఠకథాయ మూలం. ఓక్కన్తికధమ్మదేసనా నామ తస్మిం తస్మిం పసఙ్గే ఓతారేత్వా ఓతారేత్వా నానానయేహి కథియమానా ధమ్మదేసనా, తేనాహ భగవా కిరాతిఆది. పటిక్ఖిపనాధిప్పాయాతి పఞ్ఞత్తమ్పి సిక్ఖాపదం ‘‘కిమేతేనా’’తి మద్దనచిత్తా.

వుత్తత్థవసేనాతి పతిట్ఠాఅధిగముపాయవసేన. సిక్ఖాపదవిభఙ్గే యా తస్మిం సమయే కామేసుమిచ్ఛాచారా ఆరతి విరతీతిఆదినా (విభ. ౭౦౬) నిద్దిట్ఠవిరతియో చేవ, యా తస్మిం సమయే చేతనా సఞ్చేతనాతిఆదినా (విభ. ౭౦౪) నిద్దిట్ఠచేతనా చ, కామేసుమిచ్ఛాచారా విరమన్తస్స ఫస్సో…పే… అవిక్ఖేపోతిఆదినా (విభ. ౭౦౫) నిద్దిట్ఠఫస్సాదిధమ్మా చ సిక్ఖాపదన్తి దస్సేతుం ‘‘అయఞ్చ అత్థో ¶ సిక్ఖాపదవిభఙ్గే వుత్తనయేనేవ వేదితబ్బో’’తి వుత్తం. ‘‘యో తత్థ నామకాయో పదకాయోతి ఇదం మహాఅట్ఠకథాయం వుత్త’’న్తి వదన్తి. నామకాయోతి నామసమూహో నామపఞ్ఞత్తియేవ, సేసానిపి తస్సేవ వేవచనాని. సిక్ఖాకోట్ఠాసోతి విరతిఆదయో వుత్తా తప్పకాసకఞ్చ వచనం.

అత్థవసేతి హితవిసేసే ఆనిసంసవిసేసే, తే చ సిక్ఖాపదపఞ్ఞత్తియా హేతూతి ఆహ ‘‘కారణవసే’’తి. సుఖవిహారాభావే సహజీవనస్స అభావతో సహజీవితాతి సుఖవిహారోవ వుత్తో. దుస్సీలపుగ్గలాతి నిస్సీలా దూసితసీలా చ. పారాజికసిక్ఖాపదప్పసఙ్గే హి నిస్సీలా అధిప్పేతా, సేససిక్ఖాపదపసఙ్గే తేహి తేహి వీతిక్కమేహి ఖణ్డఛిద్దాదిభావప్పత్తియా దూసితసీలా అధిప్పేతా. ఉభయేనపి అలజ్జినోవ ఇధ ‘‘దుస్సీలా’’తి వుత్తాతి వేదితబ్బా. సబ్బసిక్ఖాపదానమ్పి దస అత్థవసే పటిచ్చేవ పఞ్ఞత్తత్తా ఉపరి దుస్సీలపుగ్గలే నిస్సాయాతి ఏత్థాపి ఏసేవ నయో, తేనేవ ‘‘యే మఙ్కుతం…పే… నిగ్గహేస్సతీ’’తి సబ్బసిక్ఖాపదసాధారణవసేన అత్థో వుత్తో. తత్థ మఙ్కుతన్తి నిత్తేజతం అధోముఖతం. ధమ్మేనాతిఆదీసు ధమ్మోతి భూతం వత్థు. వినయోతి చోదనా చేవ సారణా చ. సత్థుసాసనన్తి ఞత్తిసమ్పదా చేవ అనుసావనసమ్పదా చ. సన్దిట్ఠమానాతి సంసయం ఆపజ్జమానా. ఉబ్బాళ్హాతి పీళితా. దుస్సీలపుగ్గలే నిస్సాయ హి ఉపోసథో న తిట్ఠతి, పవారణా న తిట్ఠతి, సఙ్ఘకమ్మాని నప్పవత్తన్తి, సామగ్గీ న హోతీతి ఇమినా అలజ్జీహి సద్ధిం ఉపోసథాదిసకలసఙ్ఘకమ్మం కాతుం న వట్టతి ధమ్మపరిభోగత్తాతి దస్సేతి. ఉపోసథపవారణానం నియతకాలికతాయ చ అవస్సం కత్తబ్బత్తా సఙ్ఘకమ్మతో విసుం గహణం వేదితబ్బం. అకిత్తి గరహా. అయసో పరివారహాని.

చుద్దస ఖన్ధకవత్తాని నామ వత్తక్ఖన్ధకే (చూళవ. ౩౫౬ ఆదయో) వుత్తాని ఆగన్తుకవత్తం ¶ ఆవాసికగమికఅనుమోదనభత్తగ్గపిణ్డచారికఆరఞ్ఞకసేనాసనజన్తాఘరవచ్చకుటిఉపజ్ఝాయసద్ధివిహారికఆచరియఅన్తేవాసికవత్తన్తి ఇమాని చుద్దస వత్తాని, ఏతాని చ సబ్బేసం భిక్ఖూనం సబ్బదా చ యథారహం చరితబ్బాని. ద్వే అసీతి మహావత్తాని పన తజ్జనీయకమ్మకతాదికాలేయేవ చరితబ్బాని, న సబ్బదా. తస్మా విసుం గణితాని. తాని పన ‘‘పారివాసికానం భిక్ఖూనం వత్తం పఞ్ఞపేస్సామీ’’తి (చూళవ. ౭౫) ఆరభిత్వా ‘‘న ఉపసమ్పాదేతబ్బం…పే… న ఛమాయ చఙ్కమన్తే ¶ చఙ్కమే చఙ్కమితబ్బ’’న్తి వుత్తావసానాని ఛసట్ఠి, తతో పరం ‘‘న, భిక్ఖవే, పారివాసికేన భిక్ఖునా పారివాసికేన వుడ్ఢతరేన భిక్ఖునా సద్ధిం, మూలాయపటికస్సనారహేన, మానత్తచారికేన, మానత్తారహేన, అబ్భానారహేన భిక్ఖునా సద్ధిం ఏకచ్ఛన్నే ఆవాసే వత్థబ్బ’’న్తిఆదినా (చూళవ. ౮౨) వుత్తవత్తాని పకతత్తేన చరితబ్బేహి అనఞ్ఞత్తా విసుం అగణేత్వా పారివాసికవుడ్ఢతరాదీసు పుగ్గలన్తరేసు చరితబ్బత్తా తేసం వసేన సమ్పిణ్డేత్వా ఏకేకం కత్వా గణితాని పఞ్చాతి ఏకసత్తతివత్తాని చ ఉక్ఖేపనీయకమ్మకతవత్తేసు చ వుత్తం ‘‘న పకతత్తస్స భిక్ఖునో అభివాదనం పచ్చుట్ఠానం…పే… నహానే పిట్ఠిపరికమ్మం సాదితబ్బ’’న్తి (చూళవ. ౮౬) ఇదం అభివాదనాదీనం అసాదియనం ఏకం, ‘‘న పకతత్తో భిక్ఖు సీలవిపత్తియా అనుద్ధంసేతబ్బో’’తిఆదీని (చూళవ. ౫౧) చ దసాతి ఏవం ద్వాసీతి వత్తాని హోన్తి, ఏతేస్వేవ పన కానిచి తజ్జనీయకమ్మాదివత్తాని కానిచి పారివాసికాదివత్తానీతి అగ్గహితగ్గహణేన ద్వాసీతియేవ. అఞ్ఞత్థ పన అట్ఠకథాపదేసే అప్పకం ఊనమధికం వా గణనూపగం న హోతీతి అసీతిఖన్ధకవత్తానీతి ఆగతం. అథ వా పురిమేహి చుద్దసవత్తేహి అసఙ్గహితాని వినయాగతాని సబ్బాని వత్తాని యథా ద్వాసీతి వత్తాని, అసీతి వత్తాని ఏవ వా హోన్తి, తథా సఙ్గహేత్వా ఞాతబ్బాని.

సంవరవినయోతి సీలసంవరో సతిసంవరో ఞాణసంవరో ఖన్తిసంవరో వీరియసంవరోతి పఞ్చవిధోపి సంవరో యథాసకం సంవరితబ్బానం వినేతబ్బానఞ్చ కాయదుచ్చరితాదీనం సంవరణతో సంవరో, వినయనతో వినయోతి వుచ్చతి. పహానవినయోతి తదఙ్గప్పహానం విక్ఖమ్భనప్పహానం సముచ్ఛేదప్పహానం పటిప్పస్సద్ధిప్పహానం నిస్సరణప్పహానన్తి పఞ్చవిధమ్పి పహానం, యస్మా చాగట్ఠేన పహానం, వినయనట్ఠేన వినయో, తస్మా ‘‘పహానవినయో’’తి వుచ్చతి. సమథవినయోతి సత్త అధికరణసమథా. పఞ్ఞత్తివినయోతి సిక్ఖాపదమేవ. తమ్పి హి భగవతో సిక్ఖాపదపఞ్ఞత్తియావ అనుగ్గహితం హోతి తబ్భావే ఏవ భావతో. సఙ్ఖలికనయం కత్వా దసక్ఖత్తుం యోజనఞ్చ కత్వా యం వుత్తన్తి సమ్బన్ధో. తత్థ పురిమపురిమపదస్స అనన్తరపదేనేవ యోజితత్తా అయోసఙ్ఖలికసదిసన్తి ‘‘సఙ్ఖలికనయ’’న్తి వుత్తం. దససు పదేసు ఏకమేకం పదం తదవసేసేహి నవనవపదేహి యోజితత్తా ‘‘ఏకేకపదమూలిక’’న్తి వుత్తం.

అత్థసతం ¶ ¶ ధమ్మసతన్తి ఏత్థ యో హి సో పరివారే (పరి. ౩౩౪) యం సఙ్ఘసుట్ఠు, తం సఙ్ఘఫాసూతి ఆదింకత్వా యం సద్ధమ్మట్ఠితియా, తం వినయానుగ్గహాయాతి పరియోసానం ఖణ్డచక్కవసేనేవ సఙ్ఖలికనయో వుత్తో, తస్మిం ఏకమూలకనయే ఆగతబద్ధచక్కనయేన యం వినయానుగ్గహాయ, తం సఙ్ఘసుట్ఠూతి ఇదమ్పి యోజేత్వా బద్ధచక్కే కతే పురిమపురిమాని దస ధమ్మపదాని, పచ్ఛిమపచ్ఛిమాని దస అత్థపదాని చాతి వీసతి పదాని హోన్తి. ఏకమూలకనయే పన ఏకస్మిం వారే నవేవ అత్థపదాని లబ్భన్తి. ఏవం దసహి వారేహి నవుతి అత్థపదాని నవుతి ధమ్మపదాని చ హోన్తి, తాని సఙ్ఖలికనయే వుత్తేహి దసహి అత్థపదేహి దసహి ధమ్మపదేహి చ సద్ధిం యోజితాని యథావుత్తం అత్థసతం ధమ్మసతఞ్చ హోన్తీతి వేదితబ్బం. యం పనేత్థ సారత్థదీపనియం (సారత్థ టీ. పారాజికకణ్డ ౨.౩౯) సఙ్ఖలికనయేపి ఏకమూలకనయేపి పచ్చేకం అత్థసతస్స ధమ్మసతస్స యోజనాముఖం వుత్తం, తం తథా సిద్ధేపి అత్థసతం ధమ్మసతన్తి (పరి. ౩౩౪) గాథాయ న సమేతి ద్వే అత్థసతాని ద్వే ధమ్మసతాని చత్తారి నిరుత్తిసతాని అట్ఠ ఞాణసతానీతి వత్తబ్బతో. తస్మా ఇధ వుత్తనయేనేవ అత్థసతం ధమ్మసతన్తి వుత్తన్తి గహేతబ్బం. ద్వే చ నిరుత్తిసతానీతి అత్థజోతికానం నిరుత్తీనం వసేన నిరుత్తిసతం, ధమ్మభూతానం నిరుత్తీనఞ్చ వసేన నిరుత్తిసతన్తి ద్వే నిరుత్తిసతాని. చత్తారి చ ఞాణసతానీతి అత్థసతే ఞాణసతం, ధమ్మసతే ఞాణసతం, ద్వీసు నిరుత్తిసతేసు ద్వే ఞాణసతానీతి చత్తారి ఞాణసతాని. అతిరేకానయనత్థోతి అవుత్తసముచ్చయత్థో.

పఠమపఞ్ఞత్తికథావణ్ణనానయో నిట్ఠితో.

సుదిన్నభాణవారవణ్ణనా నిట్ఠితా.

మక్కటీవత్థుకథావణ్ణనా

౪౦. పచురత్థే హి వత్తమానవచనన్తి ఏకదా పటిసేవిత్వా పచ్ఛా అనోరమిత్వా దివసే దివసే సేవనిచ్ఛాయ వత్తమానత్తా సేవనాయ అభావక్ఖణేపి ఇహ మల్లా యుజ్ఝన్తీతిఆదీసు వియ అబ్బోచ్ఛిన్నతం బాహుల్లవుత్తితఞ్చ ఉపాదాయ పటిసేవతీతి వత్తమానవచనం కతన్తి అత్థో. ఆహిణ్డన్తాతి విచరన్తా.

౪౧. సహోడ్ఢగ్గహితోతి ¶ సభణ్డగ్గహితో, అయమేవ వా పాఠో. తం సిక్ఖాపదం తథేవ హోతీతి మనుస్సామనుస్సాదిపుగ్గలవిసేసం కిఞ్చి అనుపాదియిత్వా సామఞ్ఞతో ‘‘యో పన భిక్ఖు మేథునం ధమ్మం పటిసేవేయ్యా’’తి (పారా. ౩౯) వుత్తత్తా మనుస్సామనుస్సతిరచ్ఛానగతానం ఇత్థిపురిసపణ్డకఉభతోబ్యఞ్జనానం ¶ తింసవిధేపి మగ్గే మేథునం సేవన్తస్స తం సిక్ఖాపదం మూలచ్ఛేజ్జకరం హోతి ఏవాతి అధిప్పాయో. ఏతేన యం అనుపఞ్ఞత్తిమూలపఞ్ఞత్తియా ఏవ అధిప్పాయప్పకాసనవసేన సుబోధత్థాయ వత్థువసేన పవత్తానం విసేసత్థజోతకవసేనాతి దస్సితం హోతి. ఆమసనం ఆమట్ఠమత్తం. తతో దళ్హతరం ఫుసనం. ఘట్టనం పన తతో దళ్హతరం కత్వా సరీరేన సరీరస్స సఙ్ఘట్టనం. తం సబ్బమ్పీతి అనురాగేన పవత్తితం దస్సనాదిసబ్బమ్పి.

౪౨. పాణాతిపాతాదిసచిత్తకసిక్ఖాపదానం సురాపానాదిఅచిత్తకసిక్ఖాపదానఞ్చ (పాచి. ౩౨౬ ఆదయో) ఏకేనేవ లక్ఖణవచనేన లోకవజ్జతం దస్సేతుం ‘‘యస్స సచిత్తకపక్ఖే చిత్తం అకుసలమేవ హోతి, తం లోకవజ్జం నామా’’తి వుత్తం. తత్థ సచిత్తకపక్ఖేతి ఇదం కిఞ్చాపి అచిత్తకసిక్ఖాపదం సన్ధాయేవ వత్తుం యుత్తం తస్సేవ సచిత్తకపక్ఖసమ్భవతో, తథాపి సచిత్తకసిక్ఖాపదానమ్పి అసఞ్చిచ్చ చఙ్కమనాదీసు లోకే పాణఘాతవోహారసమ్భవేన అచిత్తకపక్ఖం పరికప్పేత్వా ఉభిన్నమ్పి సచిత్తకాచిత్తకసిక్ఖాపదానం సాధారణవసేన ‘‘సచిత్తకపక్ఖే’’తి వుత్తం. ఇతరథా సచిత్తకసిక్ఖాపదానం ఇమస్మిం వాక్యే లోకవజ్జతాలక్ఖణం న వుత్తం సియా. ‘‘సచిత్తకపక్ఖే చిత్తం అకుసలమేవా’’తి వుత్తే పన సచిత్తకసిక్ఖాపదానం చిత్తం అకుసలమేవ, ఇతరేసం సచిత్తకపక్ఖేయేవ అకుసలనియమో, న అచిత్తకపక్ఖే. తత్థ పన యథాసమ్భవం కుసలం వా సియా, అకుసలం వా, అబ్యాకతం వాతి అయమత్థో సామత్థియతో సిజ్ఝతీతి వేదితబ్బం. సచిత్తకపక్ఖేతి వత్థువీతిక్కమవిజాననచిత్తేన సచిత్తకపక్ఖేతి గహేతబ్బం, న పణ్ణత్తివిజాననచిత్తేన తథా సతి సబ్బసిక్ఖాపదానమ్పి లోకవజ్జతాపసఙ్గతో. ‘‘పటిక్ఖిత్తమిదం కాతుం న వట్టతీ’’తి జానన్తస్స హి పణ్ణత్తివజ్జేపి అనాదరియవసేన పటిఘచిత్తమేవ ఉప్పజ్జతి, తస్మా ఇదం వాక్యం నిరత్థకమేవ సియా సబ్బసిక్ఖాపదానిపి లోకవజ్జానీతి ఏత్తకమత్తస్సేవ వత్తబ్బతాపసఙ్గతో.

ఏత్థ ¶ చ సచిత్తకపక్ఖేయేవ చిత్తం అకుసలన్తి నియమస్స అకతత్తా సురాపానాదీసు అచిత్తకపక్ఖే చిత్తం అకుసలం న హోతేవాతి న సక్కా నియమేతుం, కేవలం పన సచిత్తకపక్ఖే చిత్తం అకుసలమేవ, న కుసలాదీతి ఏవమేత్థ నియమో సిజ్ఝతి, ఏవఞ్చ సురాతి అజానిత్వా పివన్తానమ్పి అకుసలచిత్తేనేవ పానం గన్ధవణ్ణకాదిభావం అజానిత్వా లిమ్పన్తీనం భిక్ఖునీనం వినాపి అకుసలచిత్తేన లిమ్పనఞ్చ, ఉభయత్థాపి ఆపత్తిసమ్భవో చ సమత్థితో హోతి. యం పన సారత్థదీపనియం (సారత్థ. టీ. పారాజికకణ్డ ౨.౪౨) ‘‘సచిత్తకపక్ఖే చిత్తం అకుసలమేవాతి వచనతో అచిత్తకస్స వత్థుఅజాననవసేన అచిత్తకపక్ఖే చిత్తం అకుసలమేవాతి అయం నియమో నత్థీతి విఞ్ఞాయతీ’’తి వుత్తం, తం న యుత్తం ¶ . అచిత్తకేసు హి తేరససు లోకవజ్జేసు సురాపానస్సేవ అచిత్తకపక్ఖేపి అకుసలచిత్తనియమో, న ఇతరేసం ద్వాదసన్నం అకుసలాదిచిత్తేనాపి ఆపజ్జితబ్బతో. యం పన ఏవం కేనచి అనిచ్ఛమానం సద్దతోపి అపతీయమానమిమం నియమం పరాధిప్పాయం కత్వా దస్సేతుం ‘‘యది హి అచిత్తకస్స అచిత్తకపక్ఖేపి చిత్తం అకుసలమేవ సియా, సచిత్తకపక్ఖేతి ఇదం విసేసనం నిరత్థకం సియా’’తిఆది వుత్తం, తం నిరత్థకమేవ ఏవం నియమస్స కేనచి అనధిప్పేతత్తా. న హి కోచి సద్దసత్థవిదూ నియమం ఇచ్ఛతి, యేన సచిత్తకపక్ఖేతి ఇదం విసేసనం నిరత్థకం సియాతిఆది వుత్తం భవేయ్య, కిన్తు సచిత్తకపక్ఖే చిత్తం అకుసలమేవ, అచిత్తకపక్ఖే పన చిత్తం అనియతం అకుసలమేవ వా సియా, కుసలాదీసు వా అఞ్ఞతరన్తి ఏవమేవ ఇచ్ఛతి. తేన సచిత్తకపక్ఖేతి విసేసనమ్పి సాత్థకం సియా. అచిత్తకసిక్ఖాపదానం సచిత్తకపక్ఖేసు అకుసలనియమేన లోకవజ్జతా చ సిజ్ఝతి. తేసు చ సురాపానస్సేవ అచిత్తకపక్ఖేపి లోకవజ్జతా అకుసలచిత్తతా చ, ఇతరేసం పన సచిత్తకపక్ఖే ఏవాతి వాదోపి న విరుజ్ఝతీతి న కిఞ్చేత్థ అనుపపన్నం నామ.

యం పనేత్థ ‘‘సురాతి అజానిత్వా పివన్తస్స…పే… వినాపి అకుసలచిత్తేన ఆపత్తిసమ్భవతో…పే… సురాపానాదిఅచిత్తకసిక్ఖాపదానం లోకవజ్జతా న సియా’’తిఆది వుత్తం. యఞ్చ తమత్థం సాధేతుం గణ్ఠిపదేసు ఆగతవచనం దస్సేత్వా బహుం పపఞ్చితం, తం న సారతో పచ్చేతబ్బం అట్ఠకథాహి విరుద్ధత్తా. తథా హి ‘‘వత్థుఅజాననతాయ చేత్థ అచిత్తకతా వేదితబ్బా అకుసలేనేవ పాతబ్బతాయ లోకవజ్జతా’’తి వుత్తం. యఞ్చేతస్స ‘‘సచిత్తకపక్ఖే ¶ అకుసలేనేవ పాతబ్బతో లోకవజ్జతా’’తి వుత్తం అట్ఠకథావచనం, తం న సున్దరం. ‘‘సచిత్తకపక్ఖే చిత్తం అకుసలమేవా’’తి సబ్బేసం లోకవజ్జానం ఇధేవ పారాజికట్ఠకథాయ సామఞ్ఞతో వత్వా సురాపానసిక్ఖాపదట్ఠకథాయం ‘‘అకుసలేనేవ పాతబ్బతాయా’’తి ఏవం అచిత్తకపక్ఖేపి అకుసలచిత్తతాయ విసేసేత్వా వుత్తత్తా. న హి ‘‘సామఞ్ఞతో ఇధ వుత్తోవ అత్థో పున సురాపానట్ఠకథాయమ్పి వుత్తో’’తి సక్కా వత్తుం వుత్తస్సేవ పున వచనే పయోజనాభావా, తదఞ్ఞేసుపి అచిత్తకలోకవజ్జేసు వత్తబ్బతాపసఙ్గతో చ, నాపి ఏకత్థ వుత్తో నయో తదఞ్ఞేసుపి ఏకలక్ఖణతాయ వుత్తో ఏవ హోతీతి ‘‘సురాపానసిక్ఖాపదేయేవ (పాచి. ౩౨౬ ఆదయో) వుత్తో’’తి సక్కా వత్తుం అచిత్తకలోకవజ్జానం సబ్బపఠమే ఉయ్యుత్తసిక్ఖాపదేయేవ (పాచి. ౩౧౧ ఆదయో) వత్తబ్బతో, సురాపానసిక్ఖాపదేయేవ వా వత్వా ఏసేవ నయో సేసేసు అచిత్తకలోకవజ్జేసుపీతి అతిదిసితబ్బతో చ.

అపిచ వుత్తమేవత్థం వదన్తేన ‘‘సచిత్తకపక్ఖే అకుసలేనేవ పాతబ్బతాయా’’తి పుబ్బే వుత్తక్కమేనేవ ¶ వత్తబ్బం సన్దేహాదివిగమత్థత్తా పున వచనస్స. సిక్ఖాపదవిసయే చ విసేసితబ్బం విసేసేత్వావ వుచ్చతి, ఇతరథా ఆపత్తానాపత్తాదిభేదస్స దువిఞ్ఞేయ్యత్తా. తథా హి భిక్ఖునీవిభఙ్గట్ఠకథాయం ‘‘వినాపి చిత్తేన ఆపజ్జితబ్బత్తా అచిత్తకాని, చిత్తే పన సతి అకుసలేనేవ ఆపజ్జితబ్బత్తా లోకవజ్జాని చేవ అకుసలచిత్తాని చా’’తి గిరగ్గసమజ్జాదీనం సచిత్తకపక్ఖే ఏవ లోకవజ్జతా అకుసలచిత్తతా చ విసేసేత్వా వుత్తా, న ఏవం సురాపానస్స. తస్స పన పక్ఖద్వయస్సాపి సాధారణవసేన ‘‘అకుసలేనేవ పాతబ్బతాయా’’తి వుత్తం, న పన ‘‘సచిత్తకపక్ఖే’’తి విసేసేత్వా. తస్మా ఇదం సురాపానం సచిత్తకాచిత్తకపక్ఖద్వయేపి లోకవజ్జం అకుసలచిత్తఞ్చాతి దస్సేతుమేవ ‘‘అకుసలేనేవ పాతబ్బతాయ లోకవజ్జతా’’తి విసుం వుత్తన్తి సుట్ఠు సిజ్ఝతి. ఏతేనేవ యం సారత్థదీపనియం ‘‘సచిత్తకపక్ఖే అకుసలేనేవ పాతబ్బతాయ లోకవజ్జతా’’తి వుత్తస్స ఇమస్సేవ అధిప్పాయస్స పటిపాదకమేతన్తి సఞ్ఞాయ ఇమినా ఏవ హి అధిప్పాయేన అఞ్ఞేసుపి లోకవజ్జేసు అచిత్తకసిక్ఖాపదేసు అకుసలచిత్తతా ఏవ వుత్తా, న పన తిచిత్తతా. తేనేవ భిక్ఖునీవిభఙ్గట్ఠకథాయం ¶ వుత్తం ‘‘గిరగ్గసమజ్జం చిత్తాగారసిక్ఖాపదం సఙ్ఘాణి ఇత్థాలఙ్కారో గన్ధవణ్ణకో వాసితకపిఞ్ఞాకో భిక్ఖునీఆదీహి ఉమ్మద్దనపరిమద్దనానీతి ఇమాని దస సిక్ఖాపదాని అచిత్తకాని అకుసలచిత్తాని, అయం పనేత్థ అధిప్పాయో వినాపి చిత్తేన ఆపజ్జితబ్బత్తా అచిత్తకాని, చిత్తే పన సతి అకుసలేనేవ ఆపజ్జితబ్బత్తా లోకవజ్జాని చేవ అకుసలచిత్తాని చా’’తి వుత్తం, తమ్పి పటిసిద్ధం హోతి తబ్బిపరీతస్సేవ అత్థస్స యథావుత్తనయేన సాధనతో. తస్మా సురాపానస్స అచిత్తకపక్ఖేపి చిత్తం అకుసలమేవాతి ఇమం విసేసం దస్సేతుమేవ ఇదం వచనం వుత్తన్తి గహేతబ్బం. అయఞ్హేత్థ అత్థో వత్థుఅజాననతాయ చేత్థాతి ఏత్థ చ-కారో విసేసత్థజోతకో అపిచాతి ఇమినా సమానత్థో. తస్మా యదిదం అఞ్ఞేసు అచిత్తకలోకవజ్జేసు వినాపి చిత్తేన ఆపజ్జితబ్బత్తా అచిత్తకాని, చిత్తే పన సతి అకుసలేనేవ ఆపజ్జితబ్బత్తా లోకవజ్జాని చేవ అకుసలచిత్తాని చాతి లోకవజ్జతాయ అకుసలచిత్తతాయ చ లక్ఖణం వుచ్చతి, తం ఏత్థ సురాపానసిక్ఖాపదే నాగచ్ఛతి, ఇధ పన విసేసో అత్థీతి వుత్తం హోతి. సో కతరోతి చే? వత్థుఅజాననతాయ ఏవ వత్థుజాననచిత్తేన వినాపి ఆపజ్జితబ్బతాయ ఏవ అచిత్తకతా వేదితబ్బా, నత్థేత్థ అచిత్తకతాయ విసేసో. కిన్తు వత్థుఅజాననసఙ్ఖాతఅచిత్తకపక్ఖేపి అకుసలచిత్తేనేవ సురామేరయస్స అజ్ఝోహరితబ్బతాయాతి ఇమస్స సిక్ఖాపదస్స సచిత్తకపక్ఖేపి అచిత్తకపక్ఖేపి లోకవజ్జతా అకుసలచిత్తతా చ వేదితబ్బాతి అయమేత్థ విసేసో. ఇధ హి ‘‘చిత్తే పన సతీ’’తి అవిసేసేత్వా ‘‘అకుసలేనేవా’’తి సామఞ్ఞతో వుత్తత్తా ఉభయపక్ఖేపి లోకవజ్జతా అకుసలచిత్తతా చ సిద్ధాతి వేదితబ్బా. తేనేవ పరమత్థజోతికాయ (ఖు. పా. అట్ఠ. ౨.పచ్ఛిమపఞ్చసిక్ఖాపదవణ్ణనా) ఖుద్దకట్ఠకథాయ సిక్ఖాపదవణ్ణనాయ ‘‘సురామేరయమజ్జపమాదట్ఠానం ¶ కాయతో చ కాయచిత్తతో చాతి ద్విసముట్ఠాన’’న్తి వుత్తం. సురాతి జాననచిత్తాభావేనేవ హేత్థ చిత్తఙ్గవిరహితో కేవలోపి కాయో ఏకసముట్ఠానం వుత్తో, తస్మిఞ్చ ఏకసముట్ఠానక్ఖణేపి యాయ చేతనాయ పివతి, సా ఏకన్తఅకుసలా ఏవ హోతి. తేనేవ తత్థేవ అట్ఠకథాయం ‘‘పఠమా చేత్థ పఞ్చ ఏకన్తఅకుసలచిత్తసముట్ఠానత్తా పాణాతిపాతాదీనం పకతివజ్జతో వేరమణియో, సేసా పణ్ణత్తివజ్జతో’’తి ఏవం పఞ్చన్నమ్పి సామఞ్ఞతో అకుసలచిత్తతా లోకవజ్జతాసఙ్ఖాతా పకతివజ్జతా చ వుత్తా. అఙ్గేసు చ జాననఙ్గం న వుత్తం. తథా హి ‘‘సురామేరయమజ్జపమాదట్ఠానస్స ¶ పన సురాదీనం అఞ్ఞతరం హోతి మదనీయం, పాతుకామతాచిత్తఞ్చ పచ్చుపట్ఠితం హోతి, తజ్జఞ్చ వాయామం ఆపజ్జతి, పీతే చ పవిసతీతి ఇమాని చత్తారి అఙ్గానీ’’తి వుత్తం, న పన సురాతి జాననఙ్గేన సద్ధిం పఞ్చాతి. యది హి సురాతి జాననమ్పి అఙ్గం సియా, అవస్సమేవ తం వత్తబ్బం సియా, న చ వుత్తం. యథా చేత్థ, ఏవం అఞ్ఞాసుపి సుత్తపిటకాదిఅట్ఠకథాసు కత్థచి జాననఙ్గం న వుత్తం. తస్మా ‘‘అకుసలేనేవ పాతబ్బతాయ లోకవజ్జతా’’తి ఇమస్స అట్ఠకథాపాఠస్స అచిత్తకపక్ఖేపి ‘‘అకుసలేనేవ పాతబ్బతాయ లోకవజ్జతా’’తి ఏవమేవ అత్థోతి నిట్ఠమేత్థ గన్తబ్బం.

అపిచ యం గణ్ఠిపదేసు ‘‘ఏతం సత్తం మారేస్సామీతి తస్మింయేవ పదేసే నిపన్నం అఞ్ఞం మారేన్తస్స పాణసామఞ్ఞస్స అత్థితాయ యథా పాణాతిపాతో హోతి, ఏవం ఏతం మజ్జం పివిస్సామీతి అఞ్ఞం మజ్జం పివన్తస్స మజ్జసామఞ్ఞస్స అత్థితాయ అకుసలమేవ హోతి, యథా పన కట్ఠసఞ్ఞాయ సప్పం ఘాతేన్తస్స పాణాతిపాతో న హోతి, ఏవం నాళికేరపానసఞ్ఞాయ మజ్జం పివన్తస్స అకుసలం న హోతీ’’తి పాణాతిపాతేన సద్ధిం సబ్బథా సమానత్తేన ఉపమేత్వా వుత్తం, తం అతివియ అయుత్తం సబ్బేసం సిక్ఖాపదానం పాణాతిపాతాదిఅకుసలానఞ్చ అఞ్ఞమఞ్ఞం సమానతాయ నియమాభావా. పాణాతిపాతో హి పరియాయేనాపి సిజ్ఝతి, న తథా అదిన్నాదానం. తం పన ఆణత్తియాపి సిజ్ఝతి, న చ మేథునాదీసు. తస్మా పయోగఙ్గాదీహిపి భిన్నానమేవ సంసట్ఠం సబ్బథా సమీకరణం అయుత్తమేవ. ‘‘పాణాతిపాతో వియ అదిన్నాదానమేథునాదీనిపి పరియాయకథాదీహి సిజ్ఝన్తీ’’తి కేనచి వుత్తే తం కిన్తి న గయ్హతి తథా వచనాభావాతి చే? ఇధాపి ‘‘తథా పాణాతిపాతసదిసం సురాపాన’’న్తి వచనాభావా ఇదమ్పి న గహేతబ్బమేవ. కిఞ్చి అట్ఠకథావచనేనేవ సిద్ధమేవత్థం పటిబాహన్తేన వినయఞ్ఞునా సుత్తసుత్తానులోమాదీహి తస్స విరోధం దస్సేత్వా పటిబాహేతబ్బం, న పన పయోగఙ్గాదీహి అచ్చన్తవిభిన్నేన సిక్ఖాపదన్తరేన సహ సమీకరణమత్తేన. న హి ‘‘సురాతి అజానిత్వా పివన్తస్సాపి అకుసలమేవా’’తి ఏత్థ సుత్తాదివిరోధో అత్థి, వినయపిటకే తావ ఏతస్స అత్థస్స విరుద్ధం సుత్తాదికం న దిస్సతి, నాపి సుత్తపిటకాదీసు.

యం ¶ పనేత్థ కేచి వదన్తి ‘‘మనోపుబ్బఙ్గమా ధమ్మాతి (ధ. ప. ౧, ౨) వుత్తత్తా సబ్బాని అకుసలాని పుబ్బే వీతిక్కమవత్థుం జానన్తస్సేవ హోన్తీ’’తి. తం తేసం సుత్తాధిప్పాయానభిఞ్ఞాతమేవ ¶ పకాసేతి. న హి ‘‘మనోపుబ్బఙ్గమా ధమ్మా’’తి ఇదం వచనం పుబ్బే వీతిక్కమవత్థుం జానన్తస్సేవ అకుసలా ధమ్మా ఉప్పజ్జన్తీతి ఇమమత్థం దీపేతి, అథ ఖో కుసలాకుసలా ధమ్మా ఉప్పజ్జమానా ఉప్పాదపచ్చయట్ఠేన పుబ్బఙ్గమభూతం సహజాతచిత్తం నిస్సాయేవ ఉప్పజ్జన్తి, న వినా చిత్తేనాతి ఇమమత్థం దీపేతి. న హేత్థ ‘‘సురాతి అజానిత్వా పివన్తస్స అకుసలమేవా’’తి వుత్తే సహజాతచిత్తం వినాపి లోభాదిఅకుసలచేతసికా ధమ్మా ఉప్పజ్జన్తీతి అయమత్థో ఆపజ్జతి. యేన తం నిసేధాయ ఇదం సుత్తం ఆహరణీయం సియా, అభిధమ్మవిరోధోపేత్థ నత్థి పుబ్బే నామజాతిఆదివసేన అజానన్తస్సేవ పఞ్చవిఞ్ఞాణవీథియం కుసలాకుసలజవనుప్పత్తివచనతో.

అపిచ బాలపుథుజ్జనానం ఛసు ద్వారేసు ఉప్పజ్జమానాని జవనాని యేభుయ్యేన అకుసలానేవ ఉప్పజ్జన్తి. కుసలాని పన తేసం కల్యాణమిత్తాదిఉపనిస్సయబలేన అప్పకానేవ ఉప్పజ్జన్తి, తుణ్హీభూతానమ్పి నిద్దాయిత్వా సుపినం పస్సన్తానమ్పి ఉద్ధచ్చాదిఅకుసలజవనస్సేవ యేభుయ్యప్పవత్తితో కుసలాకుసలవిరహితస్స జవనస్స తేసం అభావా. అకుసలా హి విసయానుగుణం వాసనానుగుణఞ్చ యథాపచ్చయం సముప్పజ్జన్తి, తత్థ కిం పుబ్బే జాననాజానననిబద్ధేన. యే పన జాననాదిఅఙ్గసమ్పన్నా పాణాతిపాతాదయో, యే చ జాననాదిం వినాపి సిజ్ఝమానా సురాపానమిచ్ఛాదిట్ఠిఆదయో, తే తే తథా తథా యాథావతో ఞత్వా సమ్మాసమ్బుద్ధేన నిద్దిట్ఠా, తేసఞ్చ యథానిద్దిట్ఠవసేన గహణే కో నామ అభిధమ్మవిరోధో. ఏవం సుత్తాదివిరోధాభావతో, అట్ఠకథాయ చ వుత్తత్తా యథావుత్తవసేనేవేత్థ అత్థో గహేతబ్బో. యది ఏవం కస్మా ‘‘సామణేరో జానిత్వా పివన్తో సీలభేదం ఆపజ్జతి, న అజానిత్వా’’తి అట్ఠకథాయం వుత్తన్తి? నాయం దోసో సీలభేదస్స భగవతో ఆణాయత్తత్తా ఉక్ఖిత్తానువత్తికాదీనం సీలభేదో వియ. న హి తాసం అకుసలుప్పత్తియా ఏవ సీలభేదో హోతి సఙ్ఘాయత్తసమనుభాసనానన్తరేయేవ విహితత్తా. ఏవమిధాపి జానిత్వా పివనే ఏవ విహితో, న అజానిత్వా పివనే. అఞ్ఞో హి సిక్ఖాపదవిసయో, అఞ్ఞో అకుసలవిసయో. తేనేవ సామణేరానం పురిమేసు పఞ్చసు సిక్ఖాపదేసు ఏకస్మిం భిన్నే సబ్బానిపి సిక్ఖాపదాని భిజ్జన్తి. అకుసలం పన యం భిన్నం, తేన ఏకేనేవ హోతి, నాఞ్ఞేహి. తస్మా సామణేరస్స ¶ అజానిత్వా పివన్తస్స సీలభేదాభావేపి కమ్మపథప్పత్తం అకుసలమేవాతి గహేతబ్బం.

యం పన సారత్థదీపనియం (సారత్థ. టీ. పారాజికకణ్డ ౨.౪౨) ‘‘సామణేరస్స సురాతి అజానిత్వా ¶ పివన్తస్స పారాజికం నత్థి, అకుసలం పన హోతీ’’తి కేహిచి వుత్తవచనం ‘‘తం తేసం మతిమత్త’’న్తి పటిక్ఖిపిత్వా ‘‘భిక్ఖునో అజానిత్వాపి బీజతో పట్ఠాయ మజ్జం పివన్తస్స పాచిత్తియం. సామణేరో జానిత్వా పివన్తో సీలభేదం ఆపజ్జతి, న అజానిత్వాతి ఏత్తకమేవ హి అట్ఠకథాయం వుత్తం, అకుసలం పన హోతీతి న వుత్త’’న్తి తత్థ కారణం వుత్తం, తం అకారణం. న హి అట్ఠకథాయం సామణేరానం జానిత్వా పివనే ఏవ సీలభేదో, న అజానిత్వాతి సీలభేదకథనట్ఠానే అకుసలం పన హోతీతి అవచనం అజాననపక్ఖే అకుసలాభావస్స కారణం హోతి, తత్థ పసఙ్గాభావా, వత్తబ్బట్ఠానే ఏవ ‘‘అకుసలేనేవ పాతబ్బతాయ లోకవజ్జతా’’తి వుత్తత్తా చ. న చ తే ‘‘అకుసలం పన హోతీ’’తి వదన్తా ఆచరియా ఇమం సామణేరానం సీలభేదప్పకాసకం ఖన్ధకట్ఠకథాపాఠమేవ గహేత్వా అవోచుం, యేన ‘‘ఏత్తకమేవ అట్ఠకథాయం వుత్త’’న్తి వత్తబ్బం సియా, అథ ఖో సురాపానట్ఠకథాగతం సుత్తపిటకట్ఠకథాగతఞ్చ అనేకవిధం వచనం, మహావిహారవాసీనం పరమ్పరోపదేసఞ్చ గహేత్వా అవోచుం. భిన్నలద్ధికానం అభయగిరికాదీనం మతఞ్హేతం, యదిదం జానిత్వా పివన్తస్సేవ అకుసలన్తి గహణం. తస్మా యం వుత్తం కేహిచి ‘‘సామణేరస్స సురాతి అజానిత్వా పివన్తస్స పారాజికం నత్థి, అకుసలం పన హోతీ’’తి, తం సువుత్తన్తి గహేతబ్బం.

యఞ్చ సారత్థదీపనియం (సారత్థ. టీ. పారాజికకణ్డ ౨.౪౨) ‘‘అజానిత్వా పివన్తస్సాపి సోతాపన్నస్స ముఖం సురా న పవిసతి కమ్మపథప్పత్తఅకుసలచిత్తేనేవ పాతబ్బతో’’తి కేహిచి వుత్తవచనం ‘‘న సున్దర’’న్తి పటిక్ఖిపిత్వా ‘‘బోధిసత్తే కుచ్ఛిగతే బోధిసత్తమాతు సీలం వియ హి ఇదమ్పి అరియసావకానం ధమ్మతాసిద్ధన్తి వేదితబ్బ’’న్తి వత్వా ధమ్మతాసిద్ధత్తంయేవ సమత్థేతుం ‘‘భవన్తరేపి హి అరియసావకో జీవితహేతుపి నేవ పాణం హనతి, న సురం పివతి. సచే పిస్స సురఞ్చ ఖీరఞ్చ మిస్సేత్వా ముఖే పక్ఖిపన్తి, ఖీరమేవ పవిసతి, న సురా. యథా కిం? యథా కోఞ్చసకుణానం ఖీరమిస్సకే ఉదకే ఖీరమేవ పవిసతి, న ఉదకం. ఇదం యోనిసిద్ధన్తి చే, ఇదమ్పి ధమ్మతాసిద్ధన్తి వేదితబ్బ’’న్తి ఇదం అట్ఠకథావచనం దస్సితం, తమ్పి న యుత్తమేవ. యథా హి బోధిసత్తమాతు సీలం వియ అరియసావకానం ధమ్మతాసిద్ధన్తి ఏత్థ ¶ బోధిసత్తమాతు ధమ్మతా నామ బోధిసత్తస్స చ అత్తనో చ పారమితానుభావేన అకుసలానుప్పత్తినియమో ఏవ. తథా అరియసావకానమ్పి భవన్తరే పాణాతిపాతాదీనం దసన్నం కమ్మపథానం అఞ్ఞేసఞ్చ అపాయహేతుకానం అకుసలానం అచ్చన్తప్పహాయకస్స మగ్గస్స ఆనుభావేన తంతంసీలవీతిక్కమహేతుకస్స అకుసలస్స అనుప్పత్తినియమో ఏవ ధమ్మతా. న హి సభావవాదీనం ధమ్మతా వియ అహేతుకతా ఇధ ధమ్మతా నామ. యథా వా ఏవంధమ్మతానయే కారణస్స భావే అభావే చ కారియస్స భావో అభావో చ ధమ్మతా, న అహేతుఅప్పచ్చయాభావాభావో, ఏవమిధాపి పాణాతిపాతాదికమ్మపథానం హేతుభూతస్స కిలేసస్స అచ్చన్తాభావేన తేసం అభావో, తదవసేసానం అకుసలానం హేతునో భావేన భావో చ ధమ్మతా ¶ , న అహేతుకతా. తస్మా అపాయహేతునో రాగస్స అభావేనేవ అరియానం అజానిత్వాపి సురాయ అనజ్ఝోహరణన్తి సువుత్తమేవిదం కేహిచి ‘‘అజానిత్వా పివన్తస్సాపి సోతాపన్నస్స ముఖం సురా న పవిసతి కమ్మపథప్పత్తఅకుసలచిత్తేనేవ పాతబ్బతో’’తి, తం కేన హేతునా న సున్దరం జాతన్తి న ఞాయతి, ధమ్మతాసిద్ధన్తి వా కథనేన కథం తం పటిక్ఖిత్తన్తి.

యమ్పి దీఘనికాయట్ఠకథాయం (దీ. ని. అట్ఠ. ౧.౩౫౨) ‘‘సురఞ్చ ఖీరఞ్చ మిస్సేత్వా…పే… ఇదం ధమ్మతాసిద్ధ’’న్తి వచనం, తమ్పి సురాపానస్స అచిత్తకపక్ఖేపి అకుసలచిత్తఞ్ఞేవ సాధేతి. తథా హి ‘‘భవన్తరేపి హి అరియసావకో జీవితహేతుపి పాణం న హనతి, నాదిన్నం ఆదియతి…పే… న సురం పివతీ’’తి వుత్తే ‘‘పురిమానం తావ చతున్నం కమ్మపథానం సచిత్తకత్తా విరమణం సుకరం, పచ్ఛిమస్స పన సురాపానస్స అచిత్తకత్తా కథం విరమణం భవేయ్యా’’తి చోదనాసమ్భవం మనసికత్వా వత్థుఅజాననవసేన అచిత్తకత్తేపి యస్మా కమ్మపథప్పత్తఅకుసలేనేవ సురా అజ్ఝోహరితబ్బా, తాదిసీ చ అకుసలప్పవత్తి అరియసావకస్స మగ్గేనేవ హతా, తస్మాస్స పరగలం సురాయ పవిసనం నత్థీతి అత్థతో గమ్యమానత్థం పరిహారవచనం వదతా ‘‘సచే పిస్స సురఞ్చ ఖీరఞ్చా’’తిఆది వుత్తం. తత్థ ఖీరమేవ పవిసతి, న సురాతి ఇదం సురాయ సబ్బథాపి పరగలప్పవేసాభావదస్సనపరం, న పన సురామిస్సఖీరస్స సురాయ వియోజనసామత్థియదస్సనపరం. అయఞ్హేత్థ అధిప్పాయో – యది హి సురామిస్సే ఖీరే కిఞ్చి పవిసేయ్య, ఖీరమేవ పవిసేయ్య, న సురా. ఖీరే పన సురాయ అవియుత్తే న కిఞ్చి పవిసతీతి ¶ . ఇదం యోనిసిద్ధన్తి ఉదకస్స ముఖే అప్పవిసనం యోనిసిద్ధం. యోనీతి చేత్థ జాతి అధిప్పేతా. తస్మా కోఞ్చజాతికానం ముఖతుణ్డసఙ్ఖాతానం రూపధమ్మానం ఖీరమిస్సఉదకజ్ఝోహరణహేతుత్తాభావేన తం అప్పవిసనం సిద్ధన్తి అత్థో. ఇదమ్పి హి ఖీరమిస్సాయ సురాయ ఖీరే పవిసన్తేపి పరగలాపవిసనన్తి. ధమ్మతాసిద్ధన్తి అరియసావకస్స అరూపధమ్మానం సురాపివనహేతుభూతకిలేససహితత్తాభావసఙ్ఖాతాయ ధమ్మతాయ సిద్ధం. ఏవమేత్థ అచిత్తకపక్ఖేపి సురాయ అకుసలచిత్తేనేవ పాతబ్బతో అరియసావకానం అపివనం సమత్థితన్తి వేదితబ్బం. అథాపి సియా అజాననపక్ఖే అకుసలచిత్తేన వినావ పాతబ్బత్తేపి సురాయ అపివనం అరియానం ధమ్మతాతి ¶ సమత్థనపరమేతన్తి, తం న, అట్ఠకథావచనన్తరేహి విరుజ్ఝనతో. యథా హి వచనన్తరేహి న విరుజ్ఝతి, తథాయేవ అత్థో గహేతబ్బో.

అపిచ పాణాతిపాతాదీనం పఞ్చన్నం కమ్మపథానం భవన్తరేపి అకరణం అరియానం ధమ్మతాసీలమేవ, తేసఞ్చ యది సచిత్తకతం సమానం. సురాపానం వియ ఇతరానిపి చత్తారి అజానన్తేనాపి అరియసావకేన న కత్తబ్బాని సియుం, తథా చ అజానన్తానం అరియానం కుసలాబ్యాకతచిత్తేహిపి విరమణపరమారణపరసన్తకగహణాదీసు కాయవచీపవత్తి న సమ్పజ్జేయ్య, నో చే సమ్పజ్జతి, చక్ఖుపాలత్థేరస్స చఙ్కమనేన పాణవియోగస్స, ఉప్పలవణ్ణత్థేరియా బలక్కారేన మగ్గేనమగ్గఫుసనస్స చ పవత్తత్తా. తస్మా సురాపానస్స అచిత్తకపక్ఖేపి అకుసలేనేవ పాతబ్బతాయ సురా అరియానం పరగలం న పవిసతీతి విసేసేత్వా వుత్తన్తి వేదితబ్బం.

నను వత్థుం జానన్తస్సేవ సబ్బే కమ్మపథా వుత్తాతి? న, మిచ్ఛాదిట్ఠియా విపరీతగ్గహణేనేవ పవత్తత్తా. కథఞ్హి నామ అసబ్బఞ్ఞుం సబ్బఞ్ఞుతో, అనిచ్చాదిం నిచ్చాదితో చ గహణన్తీ దిట్ఠి వత్థుం విజానాతి. యది హి జానేయ్య, మిచ్ఛాదిట్ఠియేవ న సియా. సా చ కమ్మపథేసు గణితాతి కుతో జానన్తస్సేవ కమ్మపథప్పవత్తినియమో. అథ సబ్బఞ్ఞుం సబ్బఞ్ఞూతి గణ్హన్తీపి ‘‘అయం సత్తో’’తి తస్స సరూపగ్గహణతో దిట్ఠిపి వత్థుం విజానాతీతి చే? న, సురాపానస్సపి ‘‘అయం న సురా’’తి సరూపగ్గహణస్స సమానత్తా. ‘‘అయ’’న్తి చ వత్థుపరామసనేపి ‘‘సురా’’తి విసేసవిజాననాభావా న జానాతీతి చే? ‘‘అయ’’న్తి పుగ్గలత్తం జానన్తీపి ‘‘అసబ్బఞ్ఞూ’’తిపి విసేసజాననాభావా దిట్ఠిపి వత్థుం న జానాతీతి సమానమేవ. ఏవఞ్హి తేసం ¶ బుద్ధాతి అహితోతి అహితం వా పూరణకస్సపాదిం హితో పటిఘస్స వా అనునయస్స వా ఉప్పాదనేపి ఏసేవ నయో. విపల్లాసపుబ్బకఞ్హి సబ్బం అకుసలం.

అపిచ సురాయ పీయమానాయ నియమేన అకుసలుప్పాదనం సభావో పీతాయ వియ. ఖీరాదిసఞ్ఞాయ పీతసురస్స పుగ్గలస్స మాతుభగినిఆదీసుపి రాగదోసాదిఅకుసలప్పబన్ధో వత్థుసభావేనేవ ఉప్పజ్జతి, ఏవం పీయమానక్ఖణేపి తిఖిణో రాగో ఉప్పజ్జతేవ, తేనేవ సాగతత్థేరస్స అజానిత్వా పివనకాలే పఞ్చాభిఞ్ఞాదిఝానపరిహాని, పచ్ఛా చ బుద్ధాదీసు అగారవాదిఅకుసలప్పబన్ధో యావ సురావిగమా పవత్తిత్థ. తేనేవ భగవాపి తస్స అగారవాదిఅకఉసలప్పవత్తిదస్సనముఖేన సురాదోసం పకాసేత్వా సిక్ఖాపదం పఞ్ఞపేసి. న హి పఞ్చనీవరణుప్పత్తిం వినా ఝానపరిహాని హోతి. తస్మా అజానన్తస్సాపి సురా పీయమానా పీతా చ అత్తనో సభావేనేవ అకుసలుప్పాదికాతి అయమత్థో సాగతత్థేరస్స ఝానపరిహానియా అన్వయతోపి, అరియానం కిలేసాభావేన ముఖేన సురాయ అప్పవేససఙ్ఖాతబ్యతిరేకతోపి సిజ్ఝతీతి నిట్ఠమేత్థ గన్తబ్బం, ఏవం గహణమేవ హి విభజ్జవాదీమతానుసారం.

యం పన ‘‘జానిత్వా పివన్తస్సేవ అకుసల’’న్తి గహణం, తం భిన్నలద్ధికానం అభయగిరికాదీనమేవ ¶ మతం, తం పన గణ్ఠిపదకారకాదీహి ‘‘పరవాదో’’తి అజానన్తేహి అత్తనో మతియా సంసన్దిత్వా లిఖితం విభజ్జవాదీమణ్డలమ్పి పవిసిత్వా యావజ్జతనా సాసనం దూసేతి, పురాపి కిర ఇమస్మిమ్పి దమిళరట్ఠే కోచి భిన్నలద్ధికో నాగసేనో నామ థేరో కుణ్డలకేసీవత్థుం పరవాదమథననయదస్సనత్థం దమిళకబ్బరూపేన కారేన్తో ‘‘ఇమం సురాపానస్స జానిత్వావ పివనే అకుసలనయం, అఞ్ఞఞ్చ దేసకాలాదిభేదేన అనన్తమ్పి ఞేయ్యం సబ్బఞ్ఞుతఞ్ఞాణం సలక్ఖణవసేనేవ ఞాతుం న సక్కోతి ఞాణేన పరిచ్ఛిన్నత్తేన ఞేయ్యస్స అనన్తత్తహానిప్పసఙ్గతో. అనిచ్చాదిసామఞ్ఞలక్ఖణవసేనేవ పన ఞాతుం సక్కోతీ’’తి చ, ‘‘పరమత్థధమ్మేసు నామరూపన్తిఆదిభేదో వియ పుగ్గలాదిసమ్ముతిపి విసుం వత్థుభేదో ఏవా’’తి చ ఏవమాదికం బహుం విపరీతత్థనయం కబ్బాకారస్స కవినో ఉపదిసిత్వా తస్మిం పబన్ధే కారణాభాసేహి సతిం సమ్మోహేత్వా పబన్ధాపేసి, తఞ్చ కబ్బం నిస్సాయ ఇమం భిన్నలద్ధికమతం ఇధ విభజ్జవాదీమతే ¶ సమ్మిస్సం చిరం పవత్తిత్థ. తం పన పచ్ఛా ఆచరియబుద్ధప్పియమహాథేరేన బాహిరబ్భరికం దిట్ఠిజాలం విఘాటేత్వా ఇధ పరిసుద్ధం సాసనం పతిట్ఠాపేన్తేన సోధితమ్పి సారత్థదీపనియా (సారత్థ. టీ. పారాజికకణ్డ ౨.౪౨) వినయటీకాయ సురాపానస్స సచిత్తకపక్ఖేయేవ చిత్తం అకుసలన్తి సమత్థనవచనం నిస్సాయ కేహిచి విపల్లత్తచిత్తేహి పున ఉక్ఖిత్తసిరం జాతం, తఞ్చ మహాథేరేహి వినిచ్ఛినిత్వా గారయ్హవాదం కత్వా మద్దిత్వా లద్ధిగాహకే చ భిక్ఖూ వియోజేత్వా ధమ్మేన వినయేన సత్థుసాసనేన చిరేనేవ వూపసమితం. తేనేవేత్థ మయం ఏవం విత్థారతో ఇదం పటిక్ఖిపిమ్హ ‘‘మా అఞ్ఞేపి విభజ్జవాదినో అయం లద్ధి దూసేసీ’’తి. తస్మా ఇధ వుత్తాని అవుత్తాని చ కారణాని సుట్ఠు సల్లక్ఖేత్వా యథా ఆగమవిరోధో న హోతి, తథా అత్థో గహేతబ్బో.

సేసన్తి యస్స వత్థువిజాననచిత్తేన సచిత్తకపక్ఖేపి చిత్తం అకుసలమేవాతి నియమో నత్థి, తం సబ్బన్తి అత్థో. రున్ధన్తీతి ‘‘తిరచ్ఛానగతిత్థియా దోసో నత్థీ’’తిఆదినా అనాపత్తియా లేసగ్గహణం నివారేన్తీ. ద్వారం పిదహన్తీతి ‘‘తఞ్చ ఖో మనుస్సిత్థియా’’తిఆదినా (పారా. ౪౧) లేసగ్గహణస్స కారణసఙ్ఖాతం ద్వారం పిదహన్తీ. సోతం పచ్ఛిన్దమానాతి తదుభయలేసగ్గహణద్వారానం వసేన అవిచ్ఛిన్నం వీతిక్కమసోతం పచ్ఛిన్దమానా. గాళ్హతరం కరోన్తీతి యథావుత్తేహి కారణేహి పఠమపఞ్ఞత్తిసిద్ధం ఆపత్తిఞ్ఞేవ దళ్హం కరోన్తీ, అనాపత్తియా ఓకాసం అదదమానాతి అత్థో. సా చ యస్మా వీతిక్కమాభావే, అవిసయతాయ అబ్బోహారికే వీతిక్కమే చ లోకవజ్జేపి సిథిలం కరోన్తీ ఉప్పజ్జతి, తస్మా తథా ఉప్పత్తిం ఉప్పత్తికారణఞ్చ దస్సేన్తో ఆహ అఞ్ఞత్ర అధిమానాతిఆది. అఞ్ఞత్ర అధిమానాతి ఇమిస్సా అనుపఞ్ఞత్తియా ‘‘వీతిక్కమాభావా’’తి కారణం వుత్తం. అఞ్ఞత్ర సుపినన్తాతి ఇమిస్సా ‘‘అబ్బోహారికత్తా’’తి కారణం వుత్తం. తత్థ వీతిక్కమాభావాతి పాపిచ్ఛాయ అవిజ్జమానస్స ఉత్తరిమనుస్సధమ్మస్స విజ్జమానతో ¶ పకాసనవసప్పవత్తవిసంవాదనాధిప్పాయసఙ్ఖాతస్స వీతిక్కమస్స అభావతో. అధిమానికస్స హి అనధిగతే అధిగతసఞ్ఞితాయ యథావుత్తవీతిక్కమో నత్థి. అబ్బోహారికత్తాతి ‘‘అత్థేసా, భిక్ఖవే, చేతనా, సా చ ఖో అబ్బోహారికా’’తి (పారా. ౨౩౫) వచనతో మోచనస్సాదచేతనాయ ఉపక్కమనస్స చ విజ్జమానత్తేపి థినమిద్ధేన అభిభూతతాయ ¶ అవసత్తేన అబ్బోహారికత్తా, ఆపత్తికారణవోహారాభావాతి అత్థో. వా-సద్దో చేత్థ సముచ్చయత్థో దట్ఠబ్బో, ‘‘అబ్బోహారికత్తా చా’’తి వా పాఠో. వుత్తాతి దువిధాపి చేసా అనుపఞ్ఞత్తి అనాపత్తికరా వుత్తాతి అధిప్పాయో.

అకతే వీతిక్కమేతి ఆపదాసుపి భిక్ఖూహి సిక్ఖాపదవీతిక్కమే అకతే, కుక్కుచ్చా న భుఞ్జింసూతిఆదీసు వియ వీతిక్కమం అకత్వా భిక్ఖూహి అత్తనో దుక్ఖుప్పత్తియా ఆరోచితాయాతి అత్థో. సిథిలం కరోన్తీతి పఠమం సామఞ్ఞతో బద్ధసిక్ఖాపదం మోచేత్వా అత్తనో విసయే అనాపత్తికరణవసేన సిథిలం కరోన్తీ. ద్వారం దదమానాతి అనాపత్తియా ద్వారం దదమానా. అపరాపరమ్పి అనాపత్తిం కురుమానాతి దిన్నేన తేన ద్వారేన ఉపరూపరి అనాపత్తిభావం దీపేన్తీ. పఞ్ఞత్తేపి సిక్ఖాపదే ఉదాయినా ‘‘ముహుత్తికాయ వేసియా న దోసో’’తి లేసేన వీతిక్కమిత్వా సఞ్చరిత్తాపజ్జనవత్థుస్మిం (పారా. ౨౯౬ ఆదయో) పఞ్ఞత్తత్తా ‘‘కతే వీతిక్కమే’’తి వుత్తం. పఞ్ఞత్తిగతికాతి అత్థతో మూలపఞ్ఞత్తియేవాతి అధిప్పాయో.

మక్కటీవత్థుకథావణ్ణనానయో నిట్ఠితో.

సన్థతభాణవారో

వజ్జిపుత్తకవత్థుకథావణ్ణనా

౪౩-౪౪. వజ్జిపుత్తకవత్థుకథాయ పాళియం ‘‘వేసాలికా…పే… మేథునం ధమ్మం పటిసేవింసూ’’తి ఏత్థ తే ఞాతికులం గన్త్వా గిహిలిఙ్గం గహేత్వా ‘‘గిహిభూతా మయ’’న్తి సఞ్ఞాయ మేథునం పటిసేవింసూతి గహేతబ్బం, తేనాహ ఞాతిబ్యసనేనపి ఫుట్ఠాతిఆది. ఞాతీనం వినాసో రాజదణ్డాదికారణేన హోతీతి ఆహ రాజదణ్డఇచ్చాది. ధఞ్ఞహిరఞ్ఞదాసిదాసగోమహింసాదిధనాని భోగా నామ, తేసమ్పి రాజదణ్డాదినావ వినాసోతి ఆహ ‘‘ఏస నయో దుతియపదేపీ’’తి. న సబ్బఞ్ఞుబుద్ధోతిఆదినా ¶ తీసు వత్థూసు అప్పసన్నావ సాసనే అభబ్బాతి సఞ్ఞాయ అత్తనో భబ్బతం పకాసేన్తా న మయన్తిఆదిమాహంసూతి వేదితబ్బం. ‘‘అట్ఠతింసారమ్మణేసూ’’తి పాళియం అనాగతే ఆలోకాకాసకసిణే వజ్జేత్వా వుత్తం, తేహి పన ¶ సద్ధిం చత్తాలీస హోన్తి. విభత్తా కుసలా ధమ్మాతి ‘‘ఇమస్మిం ఆరమ్మణే ఇదం హోతీ’’తి విభాగసో దస్సితా సఉపచారజ్ఝానా మహగ్గతకుసలా ధమ్మా. గిహిపలిబోధన్తి సహసోకితాదివసేన గిహీసు బ్యావటతం. ఆవాసపలిబోధన్తి సేనాసనేసు నవకమ్మాదివసేన నిచ్చబ్యావటతం. దుప్పరిచ్చాగానం ఇమేసం ద్విన్నం పలిబోధానం వసేన సబ్బేపి పలిబోధా సఙ్గహితా ఏవాతి వేదితబ్బం.

యేనాతి కారణేన. అసంవాసోతి ఇదం తస్మిం అత్తభావే కేనచిపి పరియాయేన భిక్ఖు హుత్వా భిక్ఖూహి సద్ధిం సంవాసం నారహతీతి ఇమమత్థం సన్ధాయ వుత్తన్తి ఆహ ‘‘అసంవాసో’’తి. పఞ్ఞత్తం సమూహనేయ్యాతి ‘‘సో ఆగతో న పబ్బాజేతబ్బో’’తి అవత్వా ‘‘న ఉపసమ్పాదేతబ్బో’’తి ఏత్తకస్సేవ వుత్తత్తా పారాజికస్స సామణేరభూమి అనుఞ్ఞాతాతి విఞ్ఞాయతి, తేనాహ సామణేరభూమియం పన ఠితోతిఆది. ‘‘యో పన భిక్ఖూ’’తి వుత్తత్తా (పారా. ౩౯) పచ్చక్ఖాతసిక్ఖో యస్మా భిక్ఖు న హోతి, మేథునసేవనే చ పారాజికం నాపజ్జతి, తస్మాస్స ‘‘ఆగతో ఉపసమ్పాదేతబ్బో’’తి ఉపసమ్పదం అనుజానన్తో పారాజికం న సమూహనతి నామ, తేనాహ ‘‘భిక్ఖుభావే ఠత్వా అవిపన్నసీలతాయా’’తి. ఉత్తమత్థం అరహత్తం, నిబ్బానమేవ వా.

చతుబ్బిధవినయాదికథావణ్ణనా

౪౫. నీహరిత్వాతి పాళితో ఉద్ధరిత్వా, తథా హి ‘‘పఞ్చహుపాలి, అఙ్గేహి సమన్నాగతేన భిక్ఖునా నానుయుఞ్జితబ్బం. కతమేహి పఞ్చహి? సుత్తం న జానాతి, సుత్తానులోమం న జానాతీ’’తిఆదిపాళితో సుత్తం సుత్తానులోమఞ్చ నీహరింసు. ‘‘అనాపత్తి ఏవం అమ్హాకం ఆచరియానం ఉగ్గహో పరిపుచ్ఛాతి భణతీ’’తి ఏవమాదితో ఆచరియవాదం. ‘‘ఆయస్మా ఉపాలి ఏవమాహ – ‘అనాపత్తి, ఆవుసో, సుపినన్తేనా’తి’’ ఏవమాదితో అత్తనో మతిం నీహరింసు, సా చ థేరస్స అత్తనోమతి సుత్తేన సఙ్గహితత్తా సుత్తం జాతం, ఏవమఞ్ఞాపి సుత్తాదీహి సఙ్గహితావ గహేతబ్బా, నేతరాతి వేదితబ్బం. అథ వా నీహరిత్వాతి విభజిత్వా సాట్ఠకథం సకలం వినయపిటకం సుత్తాదీసు చతూసు పదేసేసు పక్ఖిపిత్వా చతుధా విభజిత్వా వినయం పకాసేసుం ¶ తబ్బినిముత్తస్స అభావాతి అధిప్పాయో. వుత్తన్తి నాగసేనత్థేరేన మిలిన్దపఞ్హే వుత్తం. కణ్ఠాదివణ్ణుప్పత్తిట్ఠానకరణాదీహి ఆహరిత్వా అత్తనో వచీవిఞ్ఞత్తియావ భాసితవచనం ఆహచ్చపదం. రసోతి సారో ‘‘పత్తరసో’’తిఆదీసు (ధ. స. ౬౨౮-౬౩౦) వియ, పటిక్ఖిత్తఅనుఞ్ఞాతసుత్తసారోతి ¶ అత్థో, రసోతి వా లక్ఖణం పటివత్థుకం అనుద్ధరిత్వా లక్ఖణానులోమేన వుత్తత్తా. ధమ్మసఙ్గాహకాదిఆచరియవంసేన ఆభతా అట్ఠకథా ఆచరియవంసోతి ఆహ ‘‘ఆచరియవంసోతి ఆచరియవాదో’’తి.

వినయపిటకే పాళీతి ఇధ అధికారవసేన వుత్తం. సేసపిటకేసుపి సుత్తాదిచతునయా యథానురూపం లబ్భన్తేవ. మహాపదేసాతి మహాఓకాసా మహావిసయా, తే అత్థతో ‘‘యం, భిక్ఖవే’’తిఆదిపాళివసేన అకప్పియానులోమతో కప్పియానులోమతో చ పుగ్గలేహి నయతో తథా తథా గయ్హమానా అత్థనయా ఏవ. తే హి భగవతా సరూపతో అవుత్తేసుపి పటిక్ఖిత్తానులోమేసు, అనుఞ్ఞాతానులోమేసు చ సేసేసు కిచ్చేసు నివత్తిపవత్తిహేతుతాయ మహాగోచరాతి ‘‘మహాపదేసా’’తి వుత్తా, న పన ‘‘యం, భిక్ఖవే, మయా ఇదం న కప్పతీ’’తిఆదినా వుత్తా సాధిప్పాయా పాళియేవ తస్సా సుత్తే పవిట్ఠత్తా. ‘‘సుత్తానులోమమ్పి సుత్తే ఓతారేతబ్బం…పే… సుత్తమేవ బలవతర’’న్తి (పారా. అట్ఠ. ౧.౪౫) హి వుత్తం, న హేసా సాధిప్పాయా పాళి సుత్తే ఓతారేతబ్బా, న గహేతబ్బా వా హోతి, యేనాయం సుత్తానులోమం సియా. తస్మా ఇమం పాళిఅధిప్పాయం నిస్సాయ పుగ్గలేహి గహితా యథావుత్తఅత్థావ సుత్తానులోమం. తప్పకాసకత్తా పన అయం పాళిపి సుత్తానులోమన్తి గహేతబ్బం, తేనాహ యే భగవతా ఏవం వుత్తాతిఆది. యం భిక్ఖవేతిఆదిపాళినయేన హి పుగ్గలేహి గహేతబ్బా యే అకప్పియానులోమాదయో అత్థా వుత్తా, తే మహాపదేసాతి అత్థో.

భగవతో పకిణ్ణకదేసనాభూతా చ సుత్తానులోమభూతా చ అట్ఠకథా. యస్మా ధమ్మసఙ్గాహకత్థేరేహి పాళివణ్ణనాక్కమేన సఙ్గహేత్వా వుత్తా, తస్మా ‘‘ఆచరియవాదో’’తి వుత్తా, ఏతేన చ అట్ఠకథా సుత్తసుత్తానులోమేసు అత్థతో సఙ్గయ్హతీతి వేదితబ్బా. యథా చ ఏసా, ఏవం అత్తనోమతిపి పమాణభూతా. న హి భగవతో వచనం వచనానులోమఞ్చ అనిస్సాయ అగ్గసావకాదయోపి అత్తనో ఞాణబలేన సుత్తాభిధమ్మవినయేసు ¶ కఞ్చి సమ్ముతిపరమత్థభేదం అత్థం వత్తుం సక్కోన్తి, తస్మా సబ్బమ్పి వచనం సుత్తే సుత్తానులోమే చ సఙ్గయ్హతి. విసుం పన అట్ఠకథాదీనం సఙ్గహితత్తా తదవసేసం సుత్తసుత్తానులోమతో గహేత్వా చతుధా వినయో నిద్దిట్ఠో. సుత్తాదయో నిస్సాయేవ పవత్తాపి అత్తనోమతి తేసు సరూపేన అనాగతత్తా వుత్తం ‘‘సుత్తసుత్తానులోమఆచరియవాదే ముఞ్చిత్వా’’తి, తేనాహ ‘‘అనుబుద్ధియా నయగ్గాహేనా’’తి. తత్థ సుత్తాదీని అనుగతాయ ఏవ బుద్ధియా తేహి లద్ధనయగ్గాహేన చాతి అత్థో.

థేరవాదోతి మహాసుమత్థేరాదీనం గాహో. సుత్తాదిం నిస్సాయేవ విపరీతతోపి అత్తనోమతి ఉప్పజ్జతీతి ¶ ఆహ తం పనాతిఆది. అత్థేనాతి అత్తనా నయగ్గహితేన అత్థేన. పాళిన్తి అత్తనో గాహస్స నిస్సయభూతం సాట్ఠకథం పాళిం. పాళియాతి తప్పటిక్ఖేపత్థం పరేనాహటాయ సాట్ఠకథాయ పాళియా, అత్తనా గహితం అత్థం నిస్సాయ పాళిఞ్చ సంసన్దిత్వాతి అత్థో. ఆచరియవాదేతి అత్తనా పరేన చ సముద్ధటఅట్ఠకథాయ. ఓతరతి చేవ సమేతి చాతి అత్తనా ఉద్ధటేహి సంసన్దనవసేన ఓతరతి, పరేన ఉద్ధటేన సమేతి. సబ్బదుబ్బలాతి అసబ్బఞ్ఞుపుగ్గలస్స దోసవాసనాయ యాథావతో అత్థసమ్పటిపత్తిఅభావతో వుత్తం. పమాదపాఠవసేన ఆచరియవాదస్స సుత్తానులోమేన అసంసన్దనాపి సియాతి ఆహ ‘‘ఇతరో న గహేతబ్బో’’తి.

సమేన్తమేవ గహేతబ్బన్తి యే సుత్తేన సంసన్దన్తి, ఏవరూపావ అత్థా మహాపదేసతో ఉద్ధరితబ్బాతి దస్సేతి తథా తథా ఉద్ధటఅత్థానమేవ సుత్తానులోమత్తా, తేనాహ ‘‘సుత్తానులోమతో హి సుత్తమేవ బలవతర’’న్తి. అప్పటివత్తియన్తి అప్పటిబాహియం. కారకసఙ్ఘసదిసన్తి పమాణత్తా సఙ్గీతికారకసఙ్ఘసదిసం. బుద్ధానం ఠితకాలసదిసన్తి ధరమానకబుద్ధసదిసన్తి అత్థో. సకవాదీ సుత్తం గహేత్వా కథేతీతిఆదీసు యో యథాభూతమత్థం గహేత్వా కథనసీలో, సో సకవాదీ. సుత్తన్తి సఙ్గీతిత్తయారుళ్హం పాళివచనం. పరవాదీతి మహావిహారవాసీ వా హోతు అఞ్ఞనికాయవాసీ వా, యో విపరీతతో అత్థం గహేత్వా కథనసీలో, సోవ ఇధ ‘‘పరవాదీ’’తి వుత్తో. సుత్తానులోమన్తి సఙ్గీతిత్తయారుళ్హం వా అనారుళ్హం వా యంకిఞ్చి విపల్లాసతో వా వఞ్చనాయ వా ‘‘సఙ్గీతిత్తయాగతమిద’’న్తి దస్సియమానం సుత్తానులోమం. కేచి ‘‘అఞ్ఞనికాయే సుత్తానులోమ’’న్తి ¶ వదన్తి, తం న యుత్తం సకవాదీపరవాదీనం ఉభిన్నమ్పి సఙ్గీతిత్తయారుళ్హసుత్తాదీనం ఏవ గహేతబ్బతో. తథా హి వక్ఖతి ‘‘తిస్సో సఙ్గీతియో ఆరుళ్హం పాళిఆగతం పఞ్ఞాయతి, గహేతబ్బ’’న్తిఆది. న హి సకవాదీ అఞ్ఞనికాయసుత్తాదిం పమాణతో గణ్హాతి, యేన తేసు సుత్తాదీసు దస్సితేసు తత్థ ఠాతబ్బం భవేయ్య, వక్ఖతి చ ‘‘పరో తస్స అకప్పియభావసాధకం సుత్తతో బహుం కారణఞ్చ వినిచ్ఛయఞ్చ దస్సేతి…పే… ‘సాధూ’తి సమ్పటిచ్ఛిత్వా అకప్పియేయేవ ఠాతబ్బ’’న్తి (పారా. అట్ఠ. ౧.౪౫). తస్మా పరవాదినాపి సఙ్గీతిత్తయే అనారుళ్హమ్పి అనారుళ్హమిచ్చేవ దస్సీయతి, కేవలం తస్స తస్స సుత్తాదినో సఙ్గీతిత్తయే అనాగతస్స కూటతా, ఆగతస్స చ బ్యఞ్జనచ్ఛాయాయ అఞ్ఞథా అధిప్పాయయోజనా చ విసేసో. తత్థ చ యం కూటం, తం అపనీయతి. యం అఞ్ఞథా యోజితం, తస్స విపరీతతాసన్దస్సనత్థం తదఞ్ఞేన సుత్తాదినా సంసన్దనా కరీయతి. యో పన పరవాదినా గహితో అధిప్పాయో సుత్తన్తాదినా సంసన్దతి, సో సకవాదినాపి అత్తనో గాహం విస్సజ్జేత్వా గహేతబ్బోతి ఉభిన్నమ్పి సఙ్గీతిత్తయాగతమేవ సుత్తాదిపమాణన్తి వేదితబ్బం. తేనేవ కథావత్థుప్పకరణే సకవాదే పఞ్చ సుత్తసతాని పరవాదే పఞ్చాతి (ధ. స. అట్ఠ. నిదానకథా; కథా. అట్ఠ. నిదానకథా) ¶ సుత్తసహస్సమ్పి అధిప్పాయగ్గహణనానత్తేన సఙ్గీతిత్తయాగతమేవ గహితం, న నికాయన్తరే కిఞ్చీతి.

ఖేపన్తి ‘‘కిం ఇమినా’’తి పటిక్ఖేపం ఛడ్డనం. గరహన్తి ‘‘కిమేస బాలో జానాతీ’’తి నిన్దనం. సుత్తే ఓతారేతబ్బన్తి యస్స సుత్తస్స అనులోమనతో ఇదం సుత్తానులోమం అకాసి, తస్మిం, తదనురూపే వా అఞ్ఞతరస్మిం సుత్తే అత్తనా గహితం సుత్తానులోమం అత్థతో సంసన్దనవసేన ఓతారేతబ్బం, ‘‘ఇమినా చ ఇమినా చ కారణేన ఇమస్మిం సుత్తే సంసన్దతీ’’తి సంసన్దిత్వా దస్సేతబ్బన్తి అత్థో. అయన్తి సకవాదీ. పరోతి పరవాదీ. ఆచరియవాదో సుత్తే ఓతారేతబ్బోతి యస్స సుత్తస్స వణ్ణనావసేన అయం ఆచరియవాదో పవత్తో, తస్మిం, తాదిసే చ అఞ్ఞతరస్మిం సుత్తే పుబ్బాపరఅత్థసంసన్దనవసేన ఓతారేతబ్బం. గారయ్హాచరియవాదోతి పమాదలిఖితో, భిన్నలద్ధికేహి వా ఠపితో, ఏస నయో సబ్బత్థ.

యం కిఞ్చి కూటసుత్తం బాహిరకసుత్తాదివచనం న గహేతబ్బన్తి దస్సేతుం సుత్తం సుత్తానులోమే ఓతారేతబ్బన్తిఆది వుత్తం. గుళ్హవేస్సన్తరాదీని మహాసఙ్ఘికాదిభిన్నలద్ధికానం పకరణాని. ఆది-సద్దేన గుళ్హఉమ్మగ్గాదీనం గహణం ¶ . సకవాదీ సుత్తం గహేత్వా కథేతి, పరవాదీపి సుత్తన్తిఆదినా అఞ్ఞేపి వాదాలమ్బనా వుత్తనయేన సక్కా ఞాతున్తి ఇధ న వుత్తా.

ఏవం సుత్తసుత్తానులోమాదిముఖేన సామఞ్ఞతో వివాదం దస్సేత్వా ఇదాని విసేసతో వివాదవత్థుం తబ్బినిచ్ఛయముఖేన సుత్తాదీనఞ్చ దస్సేతుం అథ పనాయం కప్పియన్తిఆది వుత్తం. సుత్తే చ సుత్తానులోమే చాతి ఏత్థ చ-కారో వికప్పత్థో, తేన ఆచరియవాదాదీనమ్పి సఙ్గహో, తేనాహ ‘‘కారణఞ్చ వినిచ్ఛయఞ్చ దస్సేతీ’’తి. తత్థ కారణన్తి సుత్తాదినయం నిస్సాయ అత్తనోమతియా ఉద్ధటం హేతుం. వినిచ్ఛయన్తి అట్ఠకథావినిచ్ఛయం. కారణచ్ఛాయాతి సుత్తాదీసు ‘‘కప్పియ’’న్తి గాహస్స, ‘‘అకప్పియ’’న్తి గాహస్స చ నిమిత్తభూతం కిచ్ఛేన పటిపాదనీయం అవిభూతకారణం కారణచ్ఛాయా, కారణపతిరూపకన్తి అత్థో. వినయఞ్హి పత్వాతి ఇమస్స వివరణం కప్పియాకప్పియవిచారణమాగమ్మాతి. రున్ధితబ్బన్తి కప్పియసఞ్ఞాయ వీతిక్కమకరణం రున్ధితబ్బం, తంనివారణచిత్తం దళ్హతరం కాతబ్బం. సోతం పచ్ఛిన్దితబ్బన్తి తత్థ వీతిక్కమప్పవత్తి పచ్ఛిన్దితబ్బా. గరుకభావేతి అకప్పియభావే. సుత్తవినిచ్ఛయకారణేహీతి సుత్తేన అట్ఠకథావినిచ్ఛయేన చ లద్ధకారణేహి. ఏవన్తిఆది యథావుత్తస్స అత్థస్స నిగమనవచనం. అతిరేకకారణన్తి సుత్తాదీసు పురిమం పురిమం అతిరేకకారణం నామ, బహుకారణం వా.

వాచుగ్గతన్తి ¶ వాచాయ ఉగ్గతం, తత్థ నిరన్తరం ఠితన్తి అత్థో. ‘‘సుత్తం నామ సకలం వినయపిటక’’న్తి వుత్తత్తా పున సుత్తతోతి తదత్థపటిపాదకం సుత్తాభిధమ్మపాళివచనం అధిప్పేతం. అనుబ్యఞ్జనతోతి ఇమస్స వివరణం పరిపుచ్ఛతో చ అట్ఠకథాతో చాతి. తత్థ పరిపుచ్ఛాతి ఆచరియస్స సన్తికా పాళియా అత్థసవనం. అట్ఠకథాతి పాళిముత్తకవినిచ్ఛయో. తదుభయమ్పి హి పాళిం అనుగన్త్వా అత్థస్స బ్యఞ్జనతో ‘‘అనుబ్యఞ్జన’’న్తి వుత్తం. వినయేతి వినయాచారే, తేనేవ వక్ఖతి వినయం అవిజహన్తో అవోక్కమన్తోతిఆది. తత్థ పతిట్ఠానం నామ సఞ్చిచ్చ ఆపత్తియా అనాపజ్జనాది హోతీతి ఆహ ‘‘లజ్జీభావేన పతిట్ఠితో’’తి, తేన లజ్జీ హోతీతి వుత్తం హోతి. వినయధరస్స లక్ఖణే వత్తబ్బే కిం ఇమినా లజ్జీభావేనాతి ఆహ అలజ్జీ హీతిఆది. తత్థ బహుస్సుతోపీతి ఇమినా పఠమలక్ఖణసమన్నాగమం దస్సేతి. లాభగరుతాయాతిఆదినా వినయే ఠితతాయ అభావే పఠమలక్ఖణయోగో కిచ్చకరో న హోతి, అథ ¶ ఖో అకిచ్చకరో అనత్థకరో ఏవాతి దస్సేతి. సఙ్ఘభేదస్స పుబ్బభాగో కలహో సఙ్ఘరాజి.

విత్థునతీతి విత్థమ్భతి, నిత్థునతి వా సన్తిట్ఠితుం న సక్కోతి, తేనాహ యం యన్తిఆది. ఆచరియపరమ్పరాతి ఆచరియానం వినిచ్ఛయపరమ్పరా, తేనేవ వక్ఖతి ‘‘అత్తనో మతిం పహాయ…పే… యథా ఆచరియో చ ఆచరియాచరియో చ పాళిఞ్చ పరిపుచ్ఛఞ్చ వదన్తి, తథా ఞాతుం వట్టతీ’’తి. న హి ఆచరియానం నామమత్తతో పరమ్పరాజాననే పయోజనమత్థి. పుబ్బాపరానుసన్ధితోతి పుబ్బవచనస్స అపరవచనేన సహ అత్థసమ్బన్ధజాననతో. అత్థతోతి పదత్థపిణ్డత్థఅధిప్పేతత్థాదితో. కారణతోతి తదత్థుపపత్తితో. థేరవాదఙ్గన్తి థేరవాదపటిపాటిం, తేసం వినిచ్ఛయపటిపాటిన్తి అత్థో.

ఇమేహి చ పన తీహి లక్ఖణేహీతి ఏత్థ పఠమేన లక్ఖణేన వినయస్స సుట్ఠు ఉగ్గహితభావో వుత్తో. దుతియేనస్స లజ్జీభావేన చేవ అచలతాయ చ పతిట్ఠితతా. తతియేన పాళిఅట్ఠకథాసు అనురూపేన అనాగతమ్పి తదనులోమతో ఆచరియేహి దిన్ననయతో వినిచ్ఛినితుం సమత్థతా. ఓతిణ్ణే వత్థుస్మిన్తి చోదనావసేన వీతిక్కమవత్థుస్మిం సఙ్ఘమజ్ఝే ఓతిణ్ణే. చోదకేన చుదితకేన చ వుత్తే వత్తబ్బేతి ఏవం ఓతిణ్ణే వత్థుం నిస్సాయ చోదకేన ‘‘దిట్ఠం సుత’’న్తిఆదినా చుదితకేన ‘‘అత్థి నత్థీ’’తిఆదినా చ యం వత్తబ్బం, తస్మిం వత్తబ్బే వుత్తేతి అత్థో. థుల్లచ్చయదుబ్భాసితానం మాతికాయ అనాగతత్తా ‘‘పఞ్చన్నం ఆపత్తీన’’న్తి వుత్తం. తికదుక్కటన్తి ‘‘అనుపసమ్పన్నే ఉపసమ్పన్నసఞ్ఞీ ఉజ్ఝాయతి వా ఖీయతి వా ఆపత్తి దుక్కటస్సా’’తిఆదినా (పాచి. ౧౦౬ థోకం విసదిసం) ఆగతం తికదుక్కటం. అఞ్ఞతరం వా ఆపత్తిన్తి ‘‘కాలే వికాలసఞ్ఞీ ఆపత్తి దుక్కటస్స, కాలే వేమతికో ఆపత్తి దుక్కటస్సా’’తిఆదికం (పాచి. ౨౫౦) దుకదుక్కటం ¶ సన్ధాయ వుత్తం. అన్తరాపత్తిన్తి తస్మిం తస్మిం సిక్ఖాపదే ఆగతవత్థువీతిక్కమం వినా అఞ్ఞస్మిం వత్థువీతిక్కమే నిదానతో పభుతి వినీతవత్థుపరియోసానా అన్తరన్తరా వుత్తం ఆపత్తిం. ఇధ పన ‘‘వత్థుం ఓలోకేతీ’’తి విసుం గహితత్తా తదవసేసా అన్తరాపత్తీతి గహితా. పటిలాతం ఉక్ఖిపతీతి ఇదం విసిబ్బనసిక్ఖాపదే (పాచి. ౩౫౦-౩౫౧) ఆగతం. తత్థ డయ్హమానం అలాతం అగ్గికపాలాదితో బహి పతితం అవిజ్ఝాతమేవ పటిఉక్ఖిపతి ¶ , పున యథాఠానే ఠపేతీతి అత్థో. విజ్ఝాతం పన పక్ఖిపన్తస్స పాచిత్తియమేవ. అనాపత్తిన్తి ఏత్థ అన్తరన్తరా వుత్తా అనాపత్తిపి అత్థి, ‘‘అనాపత్తి, భిక్ఖవే, ఇద్ధిమస్స ఇద్ధివిసయే’’తిఆది (పారా. ౧౫౯) వియ సాపి సఙ్గయ్హతి.

పారాజికాపత్తీతి న తావ వత్తబ్బన్తి ఇదం ఆపన్నపుగ్గలేన లజ్జీధమ్మే ఠత్వా యథాభూతం ఆవికరణేపి దుబ్బినిచ్ఛయం అదిన్నాదానాదిం సన్ధాయ వుత్తం. యం పన మేథునాదీసు విజాననం, తం వత్తబ్బమేవ, తేనాహ మేథునధమ్మవీతిక్కమో హీతిఆది. యో పన అలజ్జితాయ పటిఞ్ఞం అదత్వా విక్ఖేపం కరోతి, తస్స ఆపత్తి న సక్కా ఓళారికాపి వినిచ్ఛినితుం, యావ సో యథాభూతం నావి కరోతి, సఙ్ఘస్స చ ఆపత్తిసన్దేహో న విగచ్ఛతి, తావ నాసితకోవ భవిస్సతి. సుఖుమాతి చిత్తపరివత్తియా సుఖుమతాయ సుఖుమా. తేనాహ ‘‘చిత్తలహుకా’’తి, చిత్తం తస్స లహుకన్తి అత్థో. తేతి వీతిక్కమే. తంవత్థుకన్తి అదిన్నాదానాదిమూలకం. యం ఆచరియో భణతి, తం కరోహీతిఆది సబ్బం లజ్జీపేసలం కుక్కుచ్చకమేవ సన్ధాయ వుత్తం. యో యాథావతో పకాసేత్వా సుద్ధిమేవ గవేసతి, తేనాపి, పారాజికోసీతి న వత్తబ్బోతి అనాపత్తికోటియాపి సఙ్కియమానత్తా వుత్తం, తేనేవ ‘‘పారాజికచ్ఛాయా’’తి వుత్తం. సీలాని సోధేత్వాతి యస్మిం వీతిక్కమే పారాజికాసఙ్కా వత్తతి, తత్థ పారాజికాభావపక్ఖం గహేత్వా దేసనావుట్ఠానగామినీనం ఆపత్తీనం సోధనవసేన సీలాని సోధేత్వా. ద్వత్తింసాకారన్తి పాకటభావతో ఉపలక్ఖణవసేన వుత్తం, యం కిఞ్చి అభిరుచితం మనసికాతుం వట్టతేవ. కమ్మట్ఠానం ఘటియతీతి విప్పటిసారమూలకేన విక్ఖేపేన అన్తరన్తరా ఖణ్డం అదస్సేత్వా పబన్ధవసేన చిత్తేన సఙ్ఘటియతి. సఙ్ఖారాతి విపస్సనాకమ్మట్ఠానవసేన వుత్తం. సాపత్తికస్స హి పగుణమ్పి కమ్మట్ఠానం న సుట్ఠు ఉపట్ఠాతి, పగేవ పారాజికస్స. తస్స హి విప్పటిసారనిన్నతాయ చిత్తం ఏకగ్గం న హోతి. ఏకస్స పన వితక్కవిక్ఖేపాదిబహులస్స సుద్ధసీలస్సపి చిత్తం న సమాధియతి, తం ఇధ పారాజికమూలకన్తి న గహేతబ్బం. కతపాపమూలకేన విప్పటిసారేనేవేత్థ చిత్తస్స అసమాధియనం సన్ధాయ ‘‘కమ్మట్ఠానం న ఘటియతీ’’తి వుత్తం, తేనాహ విప్పటిసారగ్గినాతిఆది. అత్తనాతి చిత్తేన కరణభూతేన పుగ్గలో కత్తా జానాతి, పచ్చత్తే వా కరణవచనం, అత్తా సయం పజానాతీతి అత్థో.

చతుబ్బిధవినయాదికథావణ్ణనానయో నిట్ఠితో.

పదభాజనీయవణ్ణనా

యో ¶ ¶ వియ దిస్సతీతి యాదిసో, యం-సద్దత్థే యథా-సద్దో వత్తతీతి ఆహ ‘‘యేన వా తేన వా యుత్తో’’తి. యేన తేనాతి హి పదద్వయేన అనియమతో యం-సద్దత్థోవ దస్సితో. వాసధురయుత్తోతి విపస్సనాధురయుత్తో. యా జాతి అస్సాతి యంజాతి, పుగ్గలో, సోవ యంజచ్చో సకత్థే యపచ్చయం కత్వా. గోత్తవసేన యేన వా తేన వా గోత్తేన యథాగోత్తో వా తథాగోత్తో వా హోతూతి సమ్బన్ధో. సీలేసూతి పకతీసు. అథ ఖోతి ఇదం కిన్తూతి ఇమస్మిం అత్థే. కిం వుత్తం హోతీతి అత్థో. ఇమస్మిం అత్థేతి ఇమస్మిం పారాజికవిసయే. ఏసోతి యథావుత్తేహి పకారేహి యుత్తో. అరియాయాతి ‘‘ఉద్దిస్స అరియా తిట్ఠన్తి, ఏసా అరియానం యాచనా’’తి ఏవం వుత్తాయ, న, ‘‘దేహి మే’’తి కపణాయ. లిఙ్గసమ్పటిచ్ఛనేనాతి ‘‘భిక్ఖం చరిస్సామీ’’తి చిత్తాభావేపి భిక్ఖాహారనిస్సితపబ్బజ్జాలిఙ్గస్స సమ్పటిచ్ఛనేన. కాజభత్తన్తి కాజేహి ఆనీతభత్తం. అధమ్మికాయాతి అధిసీలసిక్ఖాదిభిక్ఖుగుణాభావతో వుత్తం, తేనాహ ‘‘అభూతాయా’’తి. ‘‘మయం భిక్ఖూ’’తి వదన్తా పటిఞ్ఞామత్తేనేవ భిక్ఖూ, న అత్థతోతి అత్థో. ఇదఞ్చ ‘‘మయం భిక్ఖూ’’తి పటిజాననస్సాపి సమ్భవతో వుత్తం. ‘‘మయం భిక్ఖూ’’తి అప్పటిజానన్తాపి హి భిక్ఖువోహారనిమిత్తస్స లిఙ్గస్స గహణేన చేవ భిక్ఖూనం దిన్నపచ్చయభాగగ్గహణాదినా చ భిక్ఖుపటిఞ్ఞా ఏవ నామ హోన్తి. తథా హి వుత్తం పుగ్గలపఞ్ఞత్తిఅట్ఠకథాయం –

‘‘‘అబ్రహ్మచారీ బ్రహ్మచారిపటిఞ్ఞో’తి అఞ్ఞే బ్రహ్మచారినో సునివత్థే సుపారుతే సుమ్భకపత్తధరే గామనిగమజనపదరాజధానీసు పిణ్డాయ చరిత్వా జీవికం కప్పేన్తే దిస్వా సయమ్పి తాదిసేన ఆకారేన తథా పటిపజ్జనతో ‘అహం బ్రహ్మచారీ’తి పటిఞ్ఞం దేన్తో వియ హోతి. ‘అహం భిక్ఖూ’తి వత్వా ఉపోసథగ్గాదీని పవిసన్తో పన బ్రహ్మచారిపటిఞ్ఞో హోతియేవ, తథా సఙ్ఘికం లాభం గణ్హన్తో’’తి (పు. ప. అట్ఠ. ౯౧).

తస్మా ఏవరూపేహి పటిఞ్ఞాయ భిక్ఖూహి గోత్రభుపరియోసానేహి సద్ధిం సమ్భోగపరిభోగో న వట్టతి, అలజ్జీపరిభోగోవ హోతి. సఞ్చిచ్చ ఆపత్తిఆపజ్జనాదిఅలజ్జీలక్ఖణం పన ఉక్కట్ఠానం భిక్ఖూనం వసేన వుత్తం సామణేరాదీనమ్పి ¶ అలజ్జీవోహారదస్సనతో. ‘‘అలజ్జీసామణేరేహి హత్థకమ్మమ్పి న కారేతబ్బ’’న్తి హి వుత్తం. యథావిహితపటిపత్తియం అతిట్ఠనఞ్హి సబ్బసాధారణం అలజ్జీలక్ఖణం. దుస్సీలా లిఙ్గగ్గహణతో పట్ఠాయ యథావిహితపటిపత్తియా అభావతో ఏకన్తా లజ్జినోవ మహాసఙ్ఘికాదినికాయన్తరికా వియ, లిఙ్గత్థేనకాదయో వియ, చ. యావ ౧౧ చ తేసం భిక్ఖుపటిఞ్ఞా అనువత్తతి, తావ భిక్ఖు ఏవ, తేహి చ పరిభోగో అలజ్జిపఅభోగోవ, తేసఞ్చ భిక్ఖుసఙ్ఘసఞ్ఞాయ దిన్నం సఙ్ఘే దిన్నం నామ హోతి. వుత్తఞ్హి భగవతా –

‘‘భవిస్సన్తి ఖో పనానన్ద, అనాగతమద్ధానం గోత్రభునో కాసావకణ్ఠా దుస్సీలా పాపధమ్మా, తేసు దుస్సీలేసు సఙ్ఘం ఉద్దిస్స దానం దస్సన్తి, తదాపాహం, ఆనన్ద, సఙ్ఘగతం దక్ఖిణం అసఙ్ఖ్యేయ్యం అప్పమేయ్యం వదామీ’’తి (మ. ని. ౩.౩౮౦).

భగవతో సఙ్ఘం ఉద్దిస్స దిన్నత్తా దక్ఖిణా అసఙ్ఖ్యేయ్యా అప్పమేయ్యా జాతా. దుస్సీలానం దిన్నత్తా నాతి చే? న, తేసు సఙ్ఘం ఉద్దిస్సాతి గోత్రభూనం పటిగ్గాహకత్తేన పరామట్ఠత్తా, ఇతరథా ‘‘యేసు కేసుచి గహట్ఠేసు వా పబ్బజితేసు వా సఙ్ఘం ఉద్దిస్సా’’తి వత్తబ్బతాపసఙ్గతో, తథా చ ‘‘తదాపాహం, ఆనన్దా’’తి హేట్ఠిమకోటిదస్సనస్స పయోజనం న సియా. తస్మా గోత్రభూనమ్పి అభావే సఙ్ఘం ఉద్దిస్స దానం నత్థి, హేట్ఠిమకోటియా తేసుపి దిన్నా సఙ్ఘగతా దక్ఖిణా అసఙ్ఖ్యేయ్యా, న తతో పరం సిజ్ఝతీతి తేపి పటిఞ్ఞాయ భిక్ఖు ఏవాతి గహేతబ్బం.

బ్రహ్మఘోసన్తి ఉత్తమఘోసం, బ్రహ్మునో ఘోససదిసం వా ఘోసం. ఏహి భిక్ఖూతి ‘‘భిక్ఖూ’’తిసమ్బోధనం. సంసారే భయఇక్ఖక తస్స భయస్స సబ్బసో వినాసనత్థం తిసరణం, సాసనం వా ఏహి మనసా ‘‘తాణం లేణ’’న్తి పవిస ఉపగచ్ఛ. ఉపగన్త్వాపి చర బ్రహ్మచరియన్తి సాసనబ్రహ్మచరియం మగ్గబ్రహ్మచరియఞ్చ చరస్సు. భణ్డూతి ముణ్డితకేసో. వాసీతి దన్తకట్ఠాదిచ్ఛేదనవాసి. బన్ధనన్తి కాయబన్ధనం. యుత్తో యోగో సమాధిపఞ్ఞావసేన సో యుత్తయోగో, తస్స అట్ఠేతే పరిక్ఖారాతి సేసో. సరీరే పటిముక్కేహియేవ ఉపలక్ఖితోతి సేసో. ‘‘తీణి సతానీ’’తి వత్తబ్బే గాథాబన్ధసుఖత్థం ‘‘తీణి సత’’న్తి వుత్తం.

తస్మాతి ¶ భగవా హేట్ఠా వుత్తం పరామసతి. హేట్ఠా హి ‘‘అహం ఖో పన, కస్సప, జానఞ్ఞేవ వదామి ‘జానామీ’తి, పస్సఞ్ఞేవ వదామి ‘పస్సామీ’’’తి (సం. ని. ౨.౧౫౪) వుత్తం, తం పరామసతి, యస్మా అహం జానం వదామి, తస్మాతి అత్థో. ఇహాతి ఇమస్మిం సాసనే. తిబ్బన్తి మహన్తం. పచ్చుపట్ఠితం భవిస్సతీతి థేరాదిఉపసఙ్కమనతో పురేతరమేవ తేసు యంనూన మే హిరోత్తప్పం ఉపట్ఠితం భవిస్సతీతి అత్థో. కుసలూపసంహితన్తి అనవజ్జధమ్మనిస్సితం. అట్ఠిం కత్వాతి అత్తానం తేన ధమ్మేన అట్ఠికం కత్వా, తం వా ధమ్మం ‘‘ఏస మే అత్థో’’తి అత్థం కత్వా. ఓహితసోతోతి ధమ్మే నిహితసోతో. ఏవఞ్హి తే, కస్సప, సిక్ఖితబ్బన్తి ఞాణసోతఞ్చ పసాదసోతఞ్చ ఓదహిత్వా ‘‘ధమ్మం సక్కచ్చమేవ సుణిస్సామీ’’తి ఏవమేవ తయా సిక్ఖితబ్బం. సాతసహగతా చ మే కాయగతాసతీతి ¶ అసుభేసు చేవ ఆనాపానే చ పఠమజ్ఝానవసేన సుఖసమ్పయుత్తకాయగతాసతి. యం పనేతస్స ఓవాదస్స సక్కచ్చపటిగ్గహణం, అయమేవ థేరస్స పబ్బజ్జా చ ఉపసమ్పదా చ అహోసి (సం. ని. అట్ఠ. ౨.౨.౧౫౪).

ఉద్ధుమాతకపటిభాగారమ్మణం ఝానం ఉద్ధుమాతకసఞ్ఞా. కసిణారమ్మణం రూపావచరజ్ఝానం రూపసఞ్ఞా. ఇమేతి సఞ్ఞాసీసేన నిద్దిట్ఠా ఇమే ద్వే ఝానధమ్మా. సోపాకో చ భగవతా పుట్ఠో ‘‘రూపావచరభావేన ఏకత్థా, బ్యఞ్జనమేవ నాన’’న్తి ఆహ. ఆరద్ధచిత్తోతి ఆరాధితచిత్తో. గరుధమ్మపటిగ్గహణాదిఉపసమ్పదా ఉపరి సయమేవ ఆవి భవిస్సతి.

సబ్బన్తిమేన పరియాయేనాతి సబ్బన్తిమేన పరిచ్ఛేదేన. ఞత్తిచతుత్థా కమ్మవాచా ఉపసమ్పదాకమ్మస్స కారణత్తా ఠానం, తస్స ఠానస్స అరహం అనుచ్ఛవికన్తి వత్థుదోసాదివినిముత్తకమ్మం ‘‘ఠానారహ’’న్తి వుత్తం వత్థాదిదోసయుత్తస్స కమ్మస్స సభావతో కమ్మవాచారహత్తాభావా. అథ వా ఠానన్తి నిబ్బానప్పత్తిహేతుతో సిక్ఖత్తయసఙ్గహం సాసనం వుచ్చతి, తస్స అనుచ్ఛవికం కమ్మం ఠానారహం. యథావిహితలక్ఖణేన హి కమ్మేన ఉపసమ్పన్నోవ సకలం సాసనం సమాదాయ పరిపూరేతుమరహతి. తస్మా పరిసుద్ధకమ్మవాచాపరియోసానం సబ్బం సఙ్ఘకిచ్చం ఠానారహం నామ, తేనాహ ‘‘సత్థుసాసనారహేనా’’తి, సీలాదిసకలసాసనపరిపుణ్ణస్స అనుచ్ఛవికేనాతి అత్థో. అయం ఇమస్మిం అత్థేతి ఞత్తిచతుత్థకమ్మేన ఉపసమ్పన్నస్సేవ సబ్బసిక్ఖాపదేసు వుత్తత్తా కిఞ్చాపి ఏహిభిక్ఖూపసమ్పదాదీహి ఉపసమ్పన్నానం సుద్ధసత్తానం పణ్ణత్తివజ్జసిక్ఖాపదవీతిక్కమేపి అభబ్బతా వా దోసాభావో వా ¶ సద్దతో పఞ్ఞాయతి, తథాపి అత్థతో తేసమ్పి పణ్ణత్తివజ్జేసు, లోకవజ్జేసుపి వా సురాపానాదిలహుకేసు మగ్గుప్పత్తితో పుబ్బే అసఞ్చిచ్చాదినా ఆపత్తిఆపజ్జనం సిజ్ఝతియేవ. తథా హి ‘‘ద్వే పుగ్గలా అభబ్బా ఆపత్తిం ఆపజ్జితుం బుద్ధా చ పచ్చేకబుద్ధా చ. ద్వే పుగ్గలా భబ్బా ఆపత్తిం ఆపజ్జితుం భిక్ఖూ చ భిక్ఖునియో చా’’తి (పరి. ౩౨౨) వుత్తం. ఞత్తిచతుత్థేన కమ్మేన ఉపసమ్పన్నోతి ఇదం పన సబ్బసిక్ఖాపదవీతిక్కమారహే సబ్బకాలికే చ భిక్ఖూ గహేత్వా యేభుయ్యవసేన వుత్తం. నిరుత్తివసేనాతి నిబ్బచనవసేన. అభిలాపవసేనాతి వోహారవసేన. గుణవసేనాతి భిక్ఖువోహారనిమిత్తానం గుణానం వసేన.

సాజీవపదభాజనీయవణ్ణనా

వివట్టూపనిస్సయా సీలాదయో లోకియేహి అభివిసిట్ఠత్తా అధిసీలాదివోహారేన వుత్తాతి దస్సేతుం ¶ కతమం పనాతిఆది ఆరద్ధం. తత్థ పఞ్చఙ్గదసఙ్గసీలన్తి అబుద్ధుప్పాదకాలే సీలం సన్ధాయ వుత్తం తస్స వివట్టూపనిస్సయత్తాభావా. యం పన బుద్ధుప్పాదే రతనత్తయగుణం తథతో ఞత్వా సాసనే సునివిట్ఠసద్ధాహి ఉపాసకోపాసికాహి చేవ సామణేరసిక్ఖమానాహి చ రక్ఖియమానం పఞ్చఙ్గఅట్ఠఙ్గదసఙ్గసీలం, తమ్పి అధిసీలమేవ మగ్గుప్పత్తిహేతుతో. విపస్సనామగ్గుప్పత్తినిమిత్తతాయ హి పాతిమోక్ఖసంవరసీలం లోకియానం సీలేహి అధిసీలం జాతం అధిచిత్తం వియ. న హి విపస్సనామగ్గనిమిత్తతం ముఞ్చిత్వా లోకియచిత్తతో అధిచిత్తస్స అఞ్ఞో కోచి విసేసో ఉపలబ్భతి, తదుభయఞ్చ అనాదిమతో సంసారవట్టస్స అత్తాదిసారవిరహితతాయ తిలక్ఖణబ్భాహతత్తం, ‘‘అహం మమా’’తి ఆకారేన పవత్తఅవిజ్జాతణ్హాదిదోసమూలకత్తఞ్చ, తందోసమూలవిద్ధంసనసమత్థాయ సీలచిత్తబలోపత్థద్ధాయ విపస్సనాయ ఉక్కంసేనేవ తస్స సంసారవట్టస్స విగమఞ్చ, తదుపదేసకస్స సమ్మాసమ్బుద్ధస్స సబ్బఞ్ఞుతాదిఅపరిమితగుణగణయోగేన అవిపరీతసద్ధమ్మదేసకత్తఞ్చ యాథావతో ఞత్వా పటిపన్నేన సమాదాయ సిక్ఖితబ్బతాయ వివట్టూపనిస్సయం జాతం, న అఞ్ఞేన కారణేన, తఞ్చ వివట్టూపనిస్సయత్తం యది సాసనే పఞ్చసీలాదిస్సాపి సమానం, కిమిదం అధిసీలం న సియా. పఞ్చసీలాదిమత్తే ఠితానఞ్హి అనాథపిణ్డికాదీనం గహట్ఠానమ్పి మగ్గో ఉప్పజ్జతి. న హి అధిసీలాధిచిత్తం వినా మగ్గుప్పత్తి హోతి, తఞ్చ కిఞ్చాపి కేసఞ్చి ¶ అనుపనిస్సయతాయ తస్మిం అత్తభావే మగ్గుప్పత్తియా హేతు న హోతి, తథాపి భవన్తరే అవస్సం హోతేవాతి అధిసీలమేవ కాలం కరోన్తానం కల్యాణపుథుజ్జనానం పాతిమోక్ఖసంవరసీలం వియ, తేనాహ బుద్ధుప్పాదేయేవ చ పవత్తతీతిఆది. వివట్టం పత్థేత్వా రక్ఖియమానమ్పి పఞ్చసీలాది బుద్ధుప్పాదేయేవ పవత్తతి. న హి తం పఞ్ఞత్తిన్తిఆది పన ఉక్కట్ఠవసేన సబ్బం పాతిమోక్ఖం సన్ధాయ వుత్తం. తదేకదేసభూతమ్పి హి పాణాతిపాతాదిన్నాదానాదిగహట్ఠసీలమ్పి. బుద్ధాయేవ వినయే పారాజికసుత్తవిభఙ్గాదీసు ఆగతవసేన సబ్బసో కాయవచీద్వారేసు మగ్గుప్పత్తియా విబన్ధకఅజ్ఝాచారసోతం విచ్ఛిన్దిత్వా మగ్గుప్పత్తియా పదట్ఠానభావేన పఞ్ఞపేతుం సక్కోన్తి, న అఞ్ఞే. మగ్గుప్పత్తిం సన్ధాయ హిస్స అధిసీలతా వుత్తా. తేనాహ ‘‘పాతిమోక్ఖసంవరతోపి చ మగ్గఫలసమ్పయుత్తమేవ సీలం అధిసీల’’న్తి. తస్సేవ హి అధిసీలన్తి అబ్యవధానేన మగ్గాధిట్ఠానాతి. ఇధ అనధిప్పేతన్తి ఇమస్మిం పఠమపారాజికవిసయే ‘‘సిక్ఖా’’తి అనధిప్పేతం.

లోకియఅట్ఠసమాపత్తిచిత్తానీతి సాసనసభావం అజానన్తేహి లోకియజనేహి సమాపజ్జితబ్బాని అట్ఠ రూపారూపజ్ఝానసమ్పయుత్తచిత్తాని సన్ధాయ వుత్తం. న హి మహగ్గతేసు లోకియలోకుత్తరభేదో అత్థి, యేన లోకియవిసేసనం లోకుత్తరనివత్తనం సియా. తస్మా సాసనికేహి సమాపజ్జితబ్బమహగ్గతజ్ఝాననివత్తనమేవ లోకియవిసేసనం కతం. యథా చేత్థ, ఏవం కామావచరాని పన అట్ఠ కుసలచిత్తానీతి ఏత్థాపి లోకియవిసేసనం కాతబ్బమేవ. అయమేవ హి అధిచిత్తతో ¶ చిత్తస్స భేదో, యం సాసనం అజానన్తస్స పుగ్గలస్స సముప్పజ్జనం. ఏవఞ్చ అబుద్ధుప్పాదేపి సాసనసభావం జానన్తానం పచ్చేకబుద్ధాదీనమ్పి సీలచిత్తానం అధిసీలాధిచిత్తతా సమత్థితా హోతి. న వినా బుద్ధుప్పాదాతి ఇదం పన అఞ్ఞేసం అభిసమయహేతుభావేన పచ్చేకబుద్ధబోధిసత్తాదీనం దేసనాసామత్థియాభావతో వుత్తం. ఆయతిం వాసనాహేతుం పన సీలచిత్తం తేపి దేసేన్తియేవ, తఞ్చ మగ్గహేతుతాయ అధిసీలాధిచిత్తమ్పి హోన్తం అప్పకతాయ విప్ఫారికతాబాహుజఞ్ఞత్తాభావేన అబ్బోహారికన్తి ‘‘బుద్ధుప్పాదేయేవా’’తి అవధారణం కతన్తి వేదితబ్బం. న హి తంసమాపన్నోతిఆదిఅట్ఠకథావచనేహి ఇధ అధిచిత్తనిద్దేసే, ఉపరి అధిపఞ్ఞానిద్దేసే చ మగ్గఫలసమ్పయుత్తఅధిచిత్తఅధిపఞ్ఞానమేవ పటిక్ఖేపతో లోకియాధిచిత్తాధిపఞ్ఞానం ¶ ఇధ అధిప్పేతతా, తం ద్వయం సమాపన్నస్సాపి మేథునధమ్మసమాపజ్జనసభావో చ విఞ్ఞాయతి, పాళియం పన ‘‘యాయం అధిసీలసిక్ఖా, అయం ఇమస్మిం అత్థే అధిప్పేతా సిక్ఖా’’తి వుత్తత్తా లోకియాపి అధిచిత్తాధిపఞ్ఞా అనధిప్పేతాతి విఞ్ఞాయతి. తస్మా పాళియం అట్ఠకథాయఞ్చ ఏవమధిప్పాయో వేదితబ్బో – ‘‘మేథునం ధమ్మం పటిసేవిస్సామీ’’తి చిత్తే ఉప్పన్నమత్తే లోకియం అధిచిత్తం అధిపఞ్ఞా చ పరిహాయతి, అధిసీలం పన చిత్తుప్పాదమత్తేన న పరిహాయతీతి పాళియం అధిసీలసిక్ఖావ వుత్తా. అట్ఠకథాయం పన పటిలద్ధలోకుత్తరమగ్గస్స భిక్ఖునో ‘‘మేథునం పటిసేవిస్సామీ’’తి చిత్తమ్పి న ఉప్పజ్జతి సబ్బసో అకుప్పధమ్మత్తా, పుథుజ్జనానం సమాపత్తిలాభీనమ్పి కేనచి కారణేన ఉప్పజ్జతి కుప్పధమ్మత్తాతి ఇమం విసేసం దస్సేతుం ‘‘న హి తంసమాపన్నో’’తి లోకుత్తరావ పటిక్ఖిత్తాతి వేదితబ్బం.

అత్థి దిన్నన్తి ఏత్థ దిన్నన్తి దానచేతనా అధిప్పేతా, తస్స దిన్నస్స ఫలం అత్థీతి అత్థో. ఏస నయో అత్థి యిట్ఠన్తి ఏత్థాపి. ఆది-సద్దేన హుతాదీనం సఙ్గహో. తత్థ యిట్ఠన్తి మహాయాగో సబ్బసాధారణం మహాదానమేవ. హుతన్తి పహోనకసక్కారో, అత్తనో వా హోతు, పరేసం వా దస అకుసలకమ్మపథా, సబ్బేపి వా అకుసలా ధమ్మా అనత్థుప్పాదనతో న సకం కమ్మం నామ, తబ్బిపరీతా కుసలా ధమ్మా సకం నామ, తదుభయమ్పి వా కుసలాకుసలం కమ్మస్సకోమ్హీతిఆదివచనతో సతి సంసారప్పవత్తియం అధిముచ్చనట్ఠేన సత్తానం సకన్తి ఏవం కమ్మస్సకతాయ సకభావే అత్తనో సన్తకతాయ ఉప్పజ్జనకఞాణం కమ్మస్సకతఞ్ఞాణం, ఉపలక్ఖణమత్తఞ్చేతం. సాసననిస్సితా పన సబ్బాపి వట్టగామినికుసలపఞ్ఞా కమ్మస్సకతఞ్ఞాణే పవిట్ఠా. సాసననిస్సితా హి వివట్టగామినీ సబ్బాపి పఞ్ఞా ‘‘సచ్చానులోమికఞాణ’’న్తి వుచ్చతి. సా ఏవ చ అధిపఞ్ఞా తదవసేసం సబ్బం కమ్మస్సకతఞ్ఞాణన్తి వేదితబ్బం, తేనేవ భగవా ‘‘కమ్మస్సకతఞ్ఞాణం సచ్చానులోమికఞాణం మగ్గసమఙ్గిస్స ఞాణం ఫలసమఙ్గిస్స ఞాణ’’న్తి సబ్బమ్పి ఞాణచతుక్కేయేవ సఙ్గహేసి. తిలక్ఖణాకారపరిచ్ఛేదకం పన విపస్సనాఞాణన్తి ఇదం పన మగ్గస్స ¶ ఆసన్నపచ్చయతాయ ఉక్కట్ఠవసేన వుత్తం. తదితరాసఞ్హి రతనత్తయానుస్సరణాదిపఞ్ఞానమ్పి మగ్గహేతుతాయ అధిపఞ్ఞతా సమానావాతి గహేతబ్బం.

సాజీవపదభాజనీయవణ్ణనానయో నిట్ఠితో.

పచ్చక్ఖానవిభఙ్గవణ్ణనా

దుబ్బల్యే ¶ ఆవికతేతి యంనూనాహం బుద్ధం పచ్చక్ఖేయ్యన్తిఆదినా దుబ్బలభావే పకాసితే. ముఖారుళ్హతాతి లోకజనానం సత్తట్ఠాతిఆదీసు ముఖారుళ్హఞాయేనాతి అధిప్పాయో. దిరత్తతిరత్తన్తి (పాచి. ౫౨) ఏత్థ యథా అన్తరన్తరా సహసేయ్యావసేన తిరత్తం అగ్గహేత్వా నిరన్తరమేవ తిస్సో రత్తియో అనుపసమ్పన్నేన సద్ధిం సహసేయ్యాయ అరుణుట్ఠాపనవసేన తిరత్తగ్గహణత్థం ‘‘దిరత్తతిరత్త’’న్తి అబ్యవధానేన వుత్తన్తి దిరత్తగ్గహణస్స పయోజనమ్పి సక్కా గహేతుం, ఏవమిధాపి దుబ్బల్యం అనావికత్వాతి ఇమస్సాపి గహణస్స పయోజనమత్థేవాతి దస్సేతుం యస్మా వా సిక్ఖాపచ్చక్ఖానస్సాతిఆది వుత్తం.

ఇదాని దుబ్బల్యం అనావికత్వాతి ఇమస్స పురిమపదస్సేవ వివరణభావం వినాపి విసుం అత్థసబ్భావం దస్సేతుం అపిచాతిఆది వుత్తం. విసేసావిసేసన్తి ఏత్థ యేన వాక్యేన దుబ్బల్యావికమ్మమేవ హోతి, న సిక్ఖాపచ్చక్ఖానం, తత్థ సిక్ఖాపచ్చక్ఖానదుబ్బల్యావికమ్మానం అఞ్ఞమఞ్ఞం విసేసో హోతి. యేన పన వచనేన తదుభయమ్పి హోతి, తత్థ నేవత్థి విసేసో అవిసేసోపి, తం విసేసావిసేసం. ‘‘కఠ కిచ్ఛజీవనే’’తి ధాతూసు పఠితత్తా వుత్తం ‘‘కిచ్ఛజీవికప్పత్తో’’తి. ఉక్కణ్ఠనఞ్హి ఉక్కణ్ఠా, తం ఇతో గతోతి ఉక్కణ్ఠితో, కిచ్ఛజీవికం పత్తోతి అత్థో. ఉద్ధం గతో కణ్ఠో ఏతిస్సాతి ఉక్కణ్ఠా, అనభిరతియా వజే నిరుద్ధగోగణో వియ గమనమగ్గం గవేసన్తో పుగ్గలో ఉక్కణ్ఠో హోతి, తం ఉక్కణ్ఠం. అనభిరతిం ఇతోతిపి ఉక్కణ్ఠితోతి అత్థం దస్సేన్తో ఆహ – ‘‘ఉద్ధం కణ్ఠం కత్వా విహరమానో’’తి. సా చ ఉక్కణ్ఠతా విక్ఖేపేనేవాతి విక్ఖిత్తోతిఆది వుత్తం.

సమణభావతోతి ఉపసమ్పదతో. భావవికప్పాకారేనాతి భిక్ఖుభావతో చవిత్వా యం యం గిహిఆదిభావం పత్తుకామో ‘‘అహం అస్స’’న్తి అత్తనో భవనం వికప్పేతి, తేన తేన గిహిఆదిఆకారేన, అత్తనో భవనస్స వికప్పనాకారేనాతి అధిప్పాయో.

౪౬. పాళియం ¶ యది పనాహన్తి అహం యది బుద్ధం పచ్చక్ఖేయ్యం, సాధు వతస్సాతి అత్థో. అపాహం, హన్దాహన్తి ఏత్థాపి వుత్తనయేనేవ అత్థో గహేతబ్బో. ‘‘హోతి మే బుద్ధం పచ్చక్ఖేయ్య’’న్తి మమ చిత్తం ఉప్పజ్జతీతి వదతి.

౫౦. న ¶ రమామీతి పబ్బజ్జాయ దుక్ఖబహులతాయ సుఖాభావం దస్సేతి. నాభిరమామీతి పబ్బజ్జాయ విజ్జమానేపి అనవజ్జసుఖే అత్తనో అభిరతిఅభావం దస్సేతి.

౫౧. తేనేవ వచీభేదేనాతి వచీభేదం కత్వాపి అఞ్ఞేన కాయప్పయోగేన విఞ్ఞాపనం నివత్తేతి. అయం సాసనం జహితుకామోతిఆదినా భాసాకోసల్లాభావేన సబ్బసో పదత్థావబోధాభావేపి ‘‘అయం అత్తనో పబ్బజితభావం జహితుకామో ఇమం వాక్యభేదం కరోతీ’’తి ఏత్తకం అధిప్పేతత్థమత్తం చేపి సో తావ జానాతి, పచ్చక్ఖానమేవ హోతీతి దస్సేతి. తేనాహ ‘‘ఏత్తకమత్తమ్పి జానాతీ’’తి. పదపచ్ఛాభట్ఠన్తి పదపరావత్తి, మాగధభాసతో అవసిట్ఠా సబ్బాపి భాసా ‘‘మిలక్ఖభాసా’’తి వేదితబ్బా. ఖేత్తమేవ ఓతిణ్ణన్తి సిక్ఖాపచ్చక్ఖానస్స రుహనట్ఠానభూతం ఖేత్తమేవ ఓతిణ్ణం.

దూతన్తి ముఖసాసనం. సాసనన్తి పణ్ణసాసనం, భిత్తిథమ్భాదీసు అక్ఖరం వా ఛిన్దిత్వా దస్సేతి. పచ్చక్ఖాతుకామతాచిత్తే ధరన్తేయేవ వచీభేదసముప్పత్తిం సన్ధాయ ‘‘చిత్తసమ్పయుత్త’’న్తి వుత్తం, చిత్తసముట్ఠానన్తి అత్థో. నియమితానియమితవసేన విజాననభేదం దస్సేతుమాహ యది అయమేవ జానాతూతిఆది. అయఞ్చ విభాగో వదతి విఞ్ఞాపేతీతి ఏత్థ యస్స వదతి, తస్సేవ విజాననం అధిప్పేతన్తి ఇమినా వుత్తనయేన లద్ధోతి దట్ఠబ్బం, న హేత్థ ఏకస్స వదతి అఞ్ఞస్స విఞ్ఞాపేతీతి అయమత్థో సమ్భవతి. ‘‘తేసు ఏకస్మిం జానన్తేపీ’’తి వుత్తత్తా ‘‘ద్వేయేవ జానన్తు ఏకో మా జానాతూ’’తి ఏవం ద్విన్నమ్పి జనానం నియమేత్వా ఆరోచితేపి తేసు ఏకస్మిమ్పి జానన్తే పచ్చక్ఖానం హోతియేవాతి గహేతబ్బం. పరిసఙ్కమానోతి ‘‘వారేస్సన్తీ’’తి ఆసఙ్కమానో. సమయఞ్ఞూతి సాసనసఙ్కేతఞ్ఞూ, ఇధ పన అధిప్పాయమత్తజాననేనాపి సమయఞ్ఞూ నామ హోతి, తేనాహ ఉక్కణ్ఠితోతిఆది. తస్మా బుద్ధం పచ్చక్ఖామీతిఆదిఖేత్తపదానం సబ్బసో అత్థం ఞత్వాపి సచే ‘‘భిక్ఖుభావతో చవితుకామతాయ ఏస వదతీ’’తి అధిప్పాయం న జానాతి, అప్పచ్చక్ఖాతావ హోతి సిక్ఖా. అత్థం పన అజానిత్వాపి ‘‘ఉక్కణ్ఠితో వదతీ’’తి తం జానాతి, పచ్చక్ఖాతావ హోతి సిక్ఖా. సోతవిఞ్ఞాణవీథియా సద్దమత్తగ్గహణమేవ, అత్థగ్గహణం పన మనోవిఞ్ఞాణవీథిపరమ్పరాయాతి ఆహ తఙ్ఖణఞ్ఞేవాతిఆది.

౫౩. వణ్ణపట్ఠానన్తి ¶ ¶ సత్థుగుణవణ్ణప్పకాసకం పకరణం. ఉపాలిగాథాసూతి ఉపాలిసుత్తే ఉపాలిగహపతినా ధీరస్స విగతమోహస్సాతిఆదినా వుత్తగాథాసు. యథారుతన్తి పాళియం వుత్తమేవాతి అత్థో. అనన్తబుద్ధీతిఆదీని వణ్ణపట్ఠానే ఆగతనామాని. ధీరన్తిఆదీని (మ. ని. ౨.౭౬) పన ఉపాలిగాథాసు. తత్థ బోధి వుచ్చతి సబ్బఞ్ఞుతఞ్ఞాణం, సా జాననహేతుత్తా పఞ్ఞాణం ఏతస్సాతి బోధిపఞ్ఞాణో. స్వాక్ఖాతం ధమ్మన్తిఆదీసు ధమ్మ-సద్దో స్వాక్ఖాతాదిపదానం ధమ్మవేవచనభావం దస్సేతుం వుత్తో. తస్మా స్వాక్ఖాతం పచ్చక్ఖామీతిఆదినా వుత్తేయేవ వేవచనేన పచ్చక్ఖానం నామ హోతి. ధమ్మ-సద్దేన సహ యోజేత్వా వుత్తే పన యథారుతవసేన పచ్చక్ఖానన్తి వేదితబ్బం. సుప్పటిపన్నం సఙ్ఘన్తిఆదీసుపి ఏసేవ నయో. కుసలం ధమ్మన్తిఆదీనిపి కుసలా ధమ్మా అకుసలా ధమ్మాతిఆదిధమ్మమేవ (ధ. స. తికమాతికా ౧) సన్ధాయ వుత్తనామాని, ఇతరథా అకుసలధమ్మపచ్చక్ఖానే దోసాభావప్పసఙ్గతోతి, తేనాహ చతురాసీతిధమ్మక్ఖన్ధసహస్సేసూతిఆది. పఠమపారాజికన్తిఆదినా సిక్ఖాపదానంయేవ గహణం వేదితబ్బం, న ఆపత్తీనం.

యస్స మూలేనాతి యస్స సన్తికే. ఆచరియవేవచనేసు యో ఉపజ్ఝం అదత్వా ఆచరియోవ హుత్వా పబ్బాజేసి, తం సన్ధాయ ‘‘యో మం పబ్బాజేసీ’’తి వుత్తం. తస్స మూలేనాతి తస్స సన్తికే. ఓకల్లకోతి ఖుప్పిపాసాదిదుక్ఖాతురానం కిసలూఖసరీరవేసానం గహట్ఠమనుస్సానం అధివచనం. మోళిబద్ధోతి బద్ధకేసకలాపో గహట్ఠో. కుమారకోతి కుమారావత్థో అతివియ దహరో సామణేరో. చేల్లకోతి తతో కిఞ్చి మహన్తో. చేటకోతి మజ్ఝిమో. మోళిగల్లోతి మహాసామణేరో. సమణుద్దేసోతి అవిసేసతో సామణేరాధివచనం. అసుచిసఙ్కస్సరసమాచారోతి అసుచి హుత్వా ‘‘మయా కతం పరే జానన్తి ను ఖో, న ను ఖో’’తి అత్తనా, ‘‘అసుకేన ను ఖో ఇదం కత’’న్తి పరేహి చ సఙ్కాయ సరితబ్బేన అనుస్సరితబ్బేన సమాచారేన యుత్తో. సఞ్జాతరాగాదికచవరత్తా కసమ్బుజాతో. కోణ్ఠోతి దుస్సీలాధివచనమేతం.

౫౪. తిహేతుకపటిసన్ధికాతి అతిఖిప్పం జాననసమత్థే సన్ధాయ వుత్తం, న దుహేతుకానం తత్థ అసమ్భవతో. సభాగస్సాతి పురిసస్స. విసభాగస్సాతి మాతుగామస్స. పోత్థకరూపసదిసస్సాతి మత్తికాదీహి కతరూపసదిసస్స ¶ . గరుమేధస్సాతి ఆరమ్మణేసు లహుప్పవత్తియా అభావతో దన్ధగతికతాయ గరుపఞ్ఞస్స, మన్దపఞ్ఞస్సాతి వుత్తం హోతి.

ఇదానేత్థ సిక్ఖాపచ్చక్ఖానవారస్స పాళియం అట్ఠకథాయఞ్చ వుత్తనయానం సమ్పిణ్డనత్థవసేన ఏవం వినిచ్ఛయో వేదితబ్బో – తత్థ హి సామఞ్ఞా చవితుకామోతిఆదీహి పదేహి చిత్తనియమం దస్సేతి. బుద్ధన్తిఆదీహి పదేహి ఖేత్తనియమం, పచ్చక్ఖామి ధారేతీతి ఏతేన కాలనియమం, వదతీతి ¶ ఇమినా పయోగనియమం, అలం మే బుద్ధేన, కిం ను మే, న మమత్థో, సుముత్తాహన్తిఆదీహి అనామట్ఠకాలవసేనపి పచ్చక్ఖానం హోతీతి దస్సేతి, విఞ్ఞాపేతీతి ఇమినా విజానననియమం, ఉమ్మత్తకో సిక్ఖం పచ్చక్ఖాతి ఉమ్మత్తకస్స సన్తికేతిఆదీహి పుగ్గలనియమం, సో చ నప్పటివిజానాతీతిఆదీహి విజానననియమాభావేన పచ్చక్ఖానాభావం దస్సేతి, దవాయాతిఆదీహి చిత్తనియమాభావేన, సావేతుకామో న సావేతీతి ఇమినా పయోగనియమాభావేన, అవిఞ్ఞుస్స సావేతి విఞ్ఞుస్స న సావేతీతి ఏతేహి యం పుగ్గలం ఉద్దిస్స సావేతి, తస్సేవ సవనే సీసం ఏతి, నాఞ్ఞస్సాతి. సబ్బసో వా పన న సావేతి అప్పచ్చక్ఖాతా హోతి సిక్ఖాతి ఇదం పన చిత్తాదినియమేనేవ సిక్ఖాపచ్చక్ఖానం హోతి, న అఞ్ఞథాతి దస్సనత్థం వుత్తం. తస్మా చిత్తఖేత్తకాలపయోగపుగ్గలవిజాననవసేన సిక్ఖాయ పచ్చక్ఖానం ఞత్వా తదభావేన అప్పచ్చక్ఖానం వేదితబ్బం.

కథం? ఉపసమ్పన్నభావతో చవితుకామతాచిత్తేనేవ హి సిక్ఖాపచ్చక్ఖానం హోతి, న దవా వా రవా వా భణన్తస్స. ఏవం చిత్తవసేన సిక్ఖాపచ్చక్ఖానం హోతి, న తదభావేన. తథా బుద్ధం పచ్చక్ఖామీతిఆదినా వుత్తానం బుద్ధాదీనం సబ్రహ్మచారిపరియోసానానం చతుద్దసన్నఞ్చేవ గిహీతి మం ధారేహీతిఆదినా వుత్తానం గిహిఆదీనం అసక్యపుత్తియపరియోసానానం అట్ఠన్నఞ్చాతి ఇమేసం ద్వావీసతియా ఖేత్తపదానం యస్స కస్సచి సవేవచనస్స వసేన తేసు యం కిఞ్చి వత్తుకామస్స యం కిఞ్చి వదతోపి సిక్ఖాపచ్చక్ఖానం హోతి. ఏవం ఖేత్తవసేన సిక్ఖాపచ్చక్ఖానం హోతి, న తదభావేన. తత్థ యదేతం ‘‘పచ్చక్ఖామీతి చ మం ధారేహీతి చా’’తి వుత్తం వత్తమానకాలవచనం, యాని చ ‘‘అలం మే బుద్ధేన, కిం ను మే బుద్ధేన, న మమత్థో బుద్ధేన, సుముత్తాహం బుద్ధేనా’’తిఆదినా నయేన ఆఖ్యాతవసేన కాలం అనామసిత్వా పురిమేహి చుద్దసహి పదేహి సద్ధిం యోజేత్వా వుత్తాని అలం మేతిఆదీని చత్తారి పదాని, తేసంయేవ చ సవేవచనానం వసేన ¶ పచ్చక్ఖానం హోతి, న పన ‘‘పచ్చక్ఖాసి’’న్తి వా, ‘‘పచ్చక్ఖిస్స’’న్తి వా, ‘‘మం ధారేసీ’’తి వా, ‘‘మం ధారేస్ససీ’’తి వా, ‘‘యంనూన పచ్చక్ఖేయ్య’’న్తి వాతిఆదీని అతీతానాగతపరికప్పవచనాని భణన్తస్స. ఏవం వత్తమానకాలవసేన చేవ అనామట్ఠకాలవసేన చ పచ్చక్ఖానం హోతి, న తదభావేన. పయోగో పన దువిధో కాయికో వాచసికో, తత్థ బుద్ధం పచ్చక్ఖామీతిఆదినా నయేన యాయ కాయచి భాసాయ వచీభేదం కత్వా వాచసికపయోగేనేవ పచ్చక్ఖానం హోతి, న అక్ఖరలిఖనం వా హత్థముద్దాదిదస్సనం వా కాయపయోగం కరోన్తస్స. ఏవం వాచసికపయోగేనేవ పచ్చక్ఖానం హోతి, న తదభావేన.

పుగ్గలో ¶ పన దువిధో యో చ పచ్చక్ఖాతి, యస్స చ పచ్చక్ఖాతి, తత్థ యో పచ్చక్ఖాతి, సో సచే ఉమ్మత్తకఖిత్తచిత్తవేదనట్టానం అఞ్ఞతరో న హోతి, యస్స పన పచ్చక్ఖాతి, సో సచే మనుస్సజాతికో హోతి, న చ ఉమ్మత్తకాదీనం అఞ్ఞతరో సమ్ముఖీభూతో చ, సిక్ఖాపచ్చక్ఖానం హోతి. న హి అసమ్ముఖీభూతస్స దూతేన వా పణ్ణేన వా ఆరోచనం రుహతి. ఏవం యథావుత్తపుగ్గలవసేన పచ్చక్ఖానం హోతి, న తదభావేన. విజాననమ్పి నియమితానియమితవసేన దువిధం. తత్థ యస్స యేసం వా నియమేత్వా ఇమస్స ఇమేసం వా ఆరోచేమీతి వదతి, సచే తే యథా పకతియా లోకే మనుస్సా వచనం సుత్వా ఆవజ్జనసమయే జానన్తి, ఏవం తస్స వచనానన్తరమేవ ‘‘అయం ఉక్కణ్ఠితో’’తి వా, ‘‘గిహిభావం పత్థయతీ’’తి వా యేన కేనచి ఆకారేన మనుస్సజాతికో వచనత్థం జానాతి, పచ్చక్ఖాతావ హోతి సిక్ఖా. అథ అపరభాగే ‘‘కిం ఇమినా వుత్త’’న్తి చిన్తేత్వా జానన్తి, అఞ్ఞే వా జానన్తి, అప్పచ్చక్ఖాతావ హోతి. అనియమేత్వా ఆరోచేన్తస్స పన సచే వుత్తనయేన యో కోచి మనుస్సజాతికో వచనత్థం జానాతి, పచ్చక్ఖాతా హోతి సిక్ఖా, ఏవం జాననవసేన పచ్చక్ఖానం హోతి, న తదభావేన. ఇతి ఇమేసం వుత్తప్పకారానం చిత్తాదీనం వసేనేవ సిక్ఖాపచ్చక్ఖానం హోతి, న అఞ్ఞథాతి దట్ఠబ్బం.

సిక్ఖాపచ్చక్ఖానవణ్ణనానయో నిట్ఠితో.

మూలపఞ్ఞత్తివణ్ణనా

౫౫. ఇతో ¶ పట్ఠాయాతి దుట్ఠుల్లపదతో పట్ఠాయ. మేథునధమ్మో యథా సరూపేనేవ దుట్ఠుల్లం, ఏవం దస్సనాదిదుట్ఠుల్లధమ్మపరివారత్తాపి దుట్ఠుల్లన్తి దస్సేతుం యస్మాతిఆది వుత్తం. అవస్సుతానన్తి మేథునరాగేన తిన్తానం. పరియుట్ఠితానన్తి మేథునరాగేన అభిభూతచిత్తానం. మేథున-సద్దస్స సదిససద్దపఅయాయత్తా వుత్తం ‘‘సదిసాన’’న్తి, రత్తతాదీహి సదిసానన్తి అత్థో. ఇదఞ్చ యేభుయ్యతో వుత్తం ఉభోసు అఞ్ఞతరస్స రాగాభావేపి ఇతరస్స మేథునసేవనసంసిద్ధితో. మేథున-సద్దో వా ఉభయసద్దపఅయాయో, మేథునం యుగళం యమకం ఉభయన్తి హి అత్థతో ఏకం, తేనాహ ‘‘ఉభిన్నం రత్తాన’’న్తి. ‘‘ద్వయంద్వయసమాపత్తీ’’తి హి పాళియమ్పి వుత్తం. నిమిత్తేనాతి భుమ్మత్థే కరణవచనం, ఇత్థినిమిత్తే అత్తనో నిమిత్తం పవేసేతీతి అత్థో. నిమిత్తం అఙ్గజాతన్తి అత్థతో ఏకం. తిలఫలన్తి సాసపమత్తం తిలబీజం అధిప్పేతం, న కోససహితం ఫలన్తి ఆహ ‘‘తిలబీజమత్తమ్పీ’’తి. అల్లోకాసేతి సభావేన పిహితస్స నిమిత్తస్స పకతివాతేన అసమ్ఫుట్ఠే తిన్తప్పదేసే. తాదిసో పదేసో ¶ సచేపి కేనచి వాతాదివికారేన సుక్ఖతి, తథాపి అనల్లోకాసోతి ఉపక్కమతో పారాజికమేవ.

వేమజ్ఝన్తి యథా చత్తారి పస్సాని అఫుసన్తో పవేసేతి, ఏవం కతవివరస్స ఇత్థినిమిత్తస్స అబ్భన్తరతలం వుచ్చతి. పురిసనిమిత్తే పన మజ్ఝన్తి అగ్గకోటిం సన్ధాయ వదతి. ఉపరీతి మజ్ఝిమపబ్బేన సమిఞ్జిత్వా పవేసియమానస్స అఙ్గజాతస్స సమిఞ్జితఙ్గులియా మజ్ఝిమపబ్బపిట్ఠిసదిసఅగ్గకోటియేవ. హేట్ఠా పవేసేన్తోతి ఇత్థినిమిత్తస్స హేట్ఠాభాగేన ఛుపియమానం పవేసేన్తో, యథా ఇత్థినిమిత్తస్స అల్లోకాసం హేట్ఠిమతలం తిలబీజమత్తమ్పి అత్తనో నిమిత్తేన ఛుపతి, ఏవం పవేసేన్తోతి అత్థో. ఛుపనమేవ హేత్థ పవేసనం, ఏవం సేసేసుపి. మజ్ఝేన పవేసేన్తోతి అబ్భన్తరతలేన ఛుపియమానం పవేసేన్తో, యథా అబ్భన్తరతలం ఛుపతి, ఏవం పవేసేన్తోతి అత్థో. కత్థచి అచ్ఛుపన్తం పవేసేత్వా ఆకాసగతమేవ నీహరన్తస్స నత్థి పారాజికం, దుక్కటం పన హోతి ఛిన్నసీసవత్థుస్మిం (పారా. ౭౩) వియ. మజ్ఝేనేవ ఛుపన్తం పవేసేన్తోతి అగ్గకోటియా ఛుపన్తం పవేసేన్తో. మజ్ఝిమపబ్బపిట్ఠియా సఙ్కోచేత్వాతి నిమిత్తం అత్తనో మజ్ఝిమపబ్బపిట్ఠియా ¶ సమిఞ్జిత్వా ఉపరిభాగేన ఛుపన్తం పవేసేన్తోపి. కిం వియ? సమిఞ్జితఙ్గులి వియాతి యోజనా. అథ వా మజ్ఝిమపబ్బపిట్ఠియా సమిఞ్జితఙ్గులి వియాతి సమ్బన్ధో, సమిఞ్జితఙ్గులిం వా మజ్ఝిమపబ్బపిట్ఠియా పవేసేన్తో వియాతిపి యోజేతబ్బం. ఉపరిభాగేనాతి సఙ్కోచితస్స నిమిత్తస్స ఉపరికోటియా.

ఇదాని పురిసనిమిత్తస్స హేట్ఠా వుత్తేసు ఛసు ‘‘ఉపరీ’’తి వుత్తస్స ఛట్ఠస్స ఠానస్స వసేన విసుం చత్తారి పస్సాని గహేత్వా పురిసనిమిత్తే దసట్ఠానభేదం దస్సేన్తో తత్థాతిఆదిమాహ. హేట్ఠా పన అగహితగ్గహణవసేన ఛ ఠానాని వుత్తాని. తులాదణ్డసదిసం పవేసేన్తస్సాపీతి అసమిఞ్జిత్వా ఉజుకం పవేసేన్తస్స. చమ్మఖీలన్తి ఏళకాదీనం గీవాయ వియ నిమిత్తే జాతం చమ్మఙ్కురం, ‘‘ఉణ్ణిగణ్డో’’తిపి వదన్తి. ‘‘ఉపహతకాయప్పసాద’’న్తి అవత్వా నట్ఠకాయప్పసాదన్తి వచనేన ఉపాదిన్నభావే సతి కేనచి పచ్చయేన ఉపహతేపి కాయప్పసాదే ఉపహతిన్ద్రియవత్థుస్మిం (పారా. ౭౩) వియ పారాజికమేవాతి దస్సేతి. ఇత్థినిమిత్తస్స పన నట్ఠేపి ఉపాదిన్నభావే సతి మతసరీరే వియ పారాజికక్ఖేత్తతా న విజహతీతి వేదితబ్బా. మేథునస్సాదేనాతి ఇదం కాయసంసగ్గరాగే సతి సఙ్ఘాదిసేసో హోతీతి వుత్తం. బీజానీతి అణ్డాని.

ముఖం అపిధాయాతి పమాదేన సముప్పన్నమ్పి హాసం బీజనియా పటిచ్ఛాదనమ్పి అకత్వా నిసీదనం అగారవన్తి వుత్తం. అథ వా అపిధాయాతి పిదహిత్వా, బీజనియా ముఖం పటిచ్ఛాదేత్వా హసమానేన ¶ న నిసీదితబ్బన్తి అత్థో. దన్తవిదంసకన్తి దన్తే దస్సేత్వా. గబ్భితేనాతి ‘‘అయుత్తకథా’’తి సఙ్కోచం అనాపజ్జన్తేన, నిరవసేసాధిప్పాయకథనే సఞ్జాతుస్సాహేనాతి అత్థో.

అనుపఞ్ఞత్తివణ్ణనా

పారాజికవత్థుభూతాతి యేసం తీసు మగ్గేసు తిలబీజమత్తమ్పి నిమిత్తస్స పవేసోకాసో హోతి, తే ఇత్థిపురిసాదిభేదా సబ్బే సఙ్గయ్హన్తి, న ఇతరే. ఇధ పన తిరచ్ఛానగతాయాతి-పాళిపదానురూపతో న సబ్బాతిఆదినా ఇత్థిలిఙ్గవసేన వుత్తం. గోనసాతి సప్పవిసేసా, యేసం పిట్ఠీసు మహన్తమహన్తాని మణ్డలాని హోన్తి. కచ్ఛపమణ్డూకానం చతుప్పదత్తేపి ఓదకతాసామఞ్ఞేన ¶ అపదేహి సహ గహణం. ముఖసణ్ఠానన్తి ఓట్ఠచమ్మసణ్ఠానం. వణసఙ్ఖేపన్తి వణసఙ్గహం. వణే థుల్లచ్చయఞ్చ ‘‘అమగ్గేన అమగ్గం పవేసేతి, ఆపత్తి థుల్లచ్చయస్సా’’తి (పారా. ౬౬) ఇమస్స సుత్తస్స వసేన వేదితబ్బం. మఙ్గుసాతి నకులా. ఏతమేవ హి అత్థన్తి యో నం అజ్ఝాపజ్జతి, తం పరాజేతీతి ఇమమత్థం వుత్తానంయేవ పారాజికాదిసద్దానం నిబ్బచనప్పసఙ్గే ఇమిస్సా పరివారగాథాయ పవత్తత్తా. భట్ఠోతి సాసనతో పరిహీనో. నిరఙ్కతోతి నిరాకతో. ఏతన్తి ఆపత్తిరూపం పారాజికం. ఛిన్నోతి అన్తరాఖణ్డితో.

పకతత్తేహి భిక్ఖూహీతి ఏత్థ పకతత్తా నామ పారాజికం అనాపన్నా అనుక్ఖిత్తా చ. కేచి పన ‘‘పకతత్తేహి భిక్ఖూహి ఏకతో కత్తబ్బత్తాతి అట్ఠకథాయం వుత్తత్తా పకతత్తభూతేహి అలజ్జీహిపి సద్ధిం ఉపోసథాదిసఙ్ఘకమ్మకరణే దోసో నత్థీ’’తి వదన్తి, తం న యుత్తం, ఇమినా వచనేన తస్స అత్థస్స అసిజ్ఝనతో. యది హి సఙ్ఘకమ్మం కరీయతి, పకతత్తేహేవ కరీయతి, న అపకతత్తేహీతి ఏవం అపకతత్తేహి సహసంవాసపటిక్ఖేపపరం ఇదం వచనం, న పన పకతత్తేహి సబ్బేహి అలజ్జీఆదీహి ఏకతో సఙ్ఘకమ్మం కత్తబ్బమేవాతి. ఏవం సంవాసవిధానపరం పకతత్తేసుపి సభాగాపత్తిం ఆపన్నేహి అఞ్ఞమఞ్ఞఞ్చ అలజ్జీహి చ సద్ధిం ఏకతో కమ్మకరణస్స పటిక్ఖిత్తత్తా. వుత్తఞ్హి ‘‘సచే సబ్బో సఙ్ఘో సభాగాపత్తియా సతి వుత్తవిధిం అకత్వా ఉపోసథం కరోతి, వుత్తనయేనేవ సబ్బో సఙ్ఘో ఆపత్తిం ఆపజ్జతీ’’తిఆది (కఙ్ఖా. అట్ఠ. నిదానవణ్ణనా). ‘‘యత్థ ఆమిసపరిభోగో వట్టతి, ధమ్మపరిభోగోపి తత్థ వట్టతీ’’తి అలజ్జీహి సహ పరిభోగో చ అట్ఠకథాయం పటిక్ఖిత్తో ఏకతో కమ్మకరణస్సాపి ధమ్మపరిభోగత్తా. తస్మా యథా హి పాళియం పారాజికాపత్తిఆపజ్జనకపుగ్గలనియమత్థం య్వాయం ఞత్తిచతుత్థేన కమ్మేన…పే… ఉపసమ్పన్నో, అయం ఇమస్మిం అత్థే అధిప్పేతో భిక్ఖూతి ఇమస్మిం వచనే సబ్బేపి ఞత్తిచతుత్థకమ్మేన ఉపసమ్పన్నా పారాజికాపజ్జనకపుగ్గలాయేవాతి నియమో న సిజ్ఝతి ¶ పారాజికానాపజ్జనకానమ్పి సేక్ఖాదీనం సమ్భవా, అథ ఖో ఞత్తిచతుత్థకమ్మేన ఉపసమ్పన్నేసుయేవ పారాజికాపత్తిఆపజ్జనకా అలజ్జీ బాలపుథుజ్జనా లబ్భన్తి, న పన ఏహిభిక్ఖుఆదీసూతి ఏవం నియమో సిజ్ఝతి, ఏవమిధాపి పకతత్తేసుయేవ ఏకతో కమ్మకరణారహా అనాపత్తికా లజ్జీ కుక్కుచ్చకా సిక్ఖాకామా ఉపలబ్భన్తి ¶ , న అపకతత్తేసూతి ఏవమేవ నియమో సిజ్ఝతి అపకతత్తానం గణపూరణత్తాభావేన అసంవాసికత్తనియమతో. అలజ్జినో పన గణపూరకా హుత్వా కమ్మస్స సాధనతో అసంవాసికేసు న గహితా కత్తబ్బవిధిం అకత్వా తేహి సహ మద్దిత్వా కమ్మం కరోన్తానం ఆపత్తి అలజ్జితా చ న విగచ్ఛతీతి వేదితబ్బం. ‘‘ఏకో అలజ్జీ అలజ్జీసతమ్పి కరోతీ’’తి (పారా. అట్ఠ. ౨.౫౮౫) హి వుత్తం, తేనేవ వక్ఖతి ‘‘సబ్బేపి లజ్జినో ఏతేసు కమ్మాదీసు సహ వసన్తీ’’తిఆది. అయఞ్చత్థో ఉపరి విత్థారతో ఆవి భవిస్సతి.

తథాతి సీమాపరిచ్ఛిన్నేహీతిఆదిం పరామసతి. ఏకతో వన్దనభుఞ్జనగామప్పవేసనవత్తాపటివత్తకరణఉగ్గహపరిపుచ్ఛాసజ్ఝాయకరణాదిసామగ్గికిరియావసేన భగవతా పఞ్ఞత్తసిక్ఖాపదసిక్ఖనం సమసిక్ఖతా నామ, తఞ్చ లజ్జీహేవ సమం సిక్ఖితబ్బం, న అలజ్జీహీతి దస్సేతుం ‘‘పఞ్ఞత్తం పన…పే… సమసిక్ఖతా నామా’’తి వుత్తం. తత్థ అనతిక్కమనవసేన ఉగ్గహపరిపుచ్ఛాదివసేన చ లజ్జీపుగ్గలేహి సమం ఏకతో సిక్ఖితబ్బా సమసిక్ఖాతి సిక్ఖాపదాని వుత్తాని, తాసం సమసిక్ఖనం యథావుత్తనయేన లజ్జీహి సిక్ఖితబ్బభావో సమసిక్ఖతా నామాతి అధిప్పాయో. యథావుత్తేసు ఏకకమ్మాదీసు అలజ్జీనం లజ్జిధమ్మే అనోక్కన్తే లజ్జీహి సహ సంవాసో నత్థి, తతో బహియేవ తే సన్దిస్సన్తీతి ఆహ సబ్బేపి లజ్జినోతిఆది.

౫౬. యం తం వుత్తన్తి సమ్బన్ధో. వత్థుమేవ న హోతీతి సువణ్ణాదీహి కతఇత్థిరూపానం అఙ్గజాతేసుపి నిమిత్తవోహారదస్సనతో తత్థ పారాజికాసఙ్కానివత్తనత్థం వుత్తం. తేనేవ వినీతవత్థూసు లేపచిత్తాదివత్థూసు సఞ్జాతకుక్కుచ్చస్స పారాజికేన అనాపత్తి వుత్తా.

పఠమచతుక్కవణ్ణనా

౫౭. అస్సాతి ఆఖ్యాతపదన్తి తస్స అత్థం దస్సేన్తో ‘‘హోతీ’’తి ఆహ, భవేయ్యాతి అత్థో, హోతీతి వుత్తం హోతి. దుతియే అత్థవికప్పే ‘‘హోతీ’’తి ఇదం వచనసేసో.

౫౮. సాదియన్తస్సేవాతి ¶ ఏత్థ సాదియనం నామ సేవేతుకామతాచిత్తస్స ఉప్పాదనమేవాతి ఆహ ‘‘పటిసేవనచిత్తసమఙ్గిస్సా’’తి. పటిపక్ఖన్తి అనిట్ఠం ¶ అహితం. ‘‘భిక్ఖూనం పచ్చత్థికా భిక్ఖుపచ్చత్థికా’’తి వుత్తే ఉపరి వుచ్చమానా రాజపచ్చత్థికాదయోపి ఇధేవ పవిసన్తీతి తం నివత్తనత్థం భిక్ఖూ ఏవ పచ్చత్థికాతి రాజపచ్చత్థికానురూపేన అత్థో దస్సితో. తస్మిం ఖణేతి పవేసనక్ఖణే. అగ్గతో హి యావ మూలా పవేసనకిరియాయ వత్తమానకాలో పవేసనక్ఖణో నామ. పవిట్ఠకాలేతి అఙ్గజాతస్స యత్తకం ఠానం పవేసనారహం, తత్తకం అనవసేసతో పవిట్ఠకాలే, పవేసనకిరియాయ నిట్ఠితక్ఖణేతి అత్థో. ఏవం పవిట్ఠస్స ఉద్ధరణారమ్భతో అన్తరా ఠితకాలే ఠితం అఙ్గజాతం, తస్స ఠితి వా ఠితం నామ, అట్ఠకథాయం పన మాతుగామస్స సుక్కవిస్సట్ఠిం పత్వా సబ్బథా వాయామతో ఓరమిత్వా ఠితకాలం సన్ధాయ ‘‘సుక్కవిస్సట్ఠిసమయే’’తి వుత్తం, తదుభయమ్పి ఠితమేవాతి గహేతబ్బం. ఉద్ధరణం నామ యావ అగ్గా నీహరణకిరియాయ వత్తమానకాలోతి ఆహ ‘‘నీహరణకాలే పటిసేవనచిత్తం ఉపట్ఠాపేతీ’’తి.

ఏత్థ చ యస్మా పరేహి ఉపక్కమియమానస్స అఙ్గజాతాదికాయచలనస్స విజ్జమానత్తా సేవనచిత్తే ఉపట్ఠితమత్తే తస్మిం ఖణే చిత్తజరూపేన సఞ్జాయమానం అఙ్గజాతాదిచలనం ఇమినా సేవనచిత్తేన ఉప్పాదితమేవ హోతి. అపిచ సేవనచిత్తే ఉప్పన్నే పరేహి అనుపక్కమియమానస్సాపి అఙ్గజాతే చలనం హోతేవ, తఞ్చ తేన కతం నామ హోతి, తస్మా కాయచిత్తతో సముట్ఠితం పారాజికాపత్తిం సో ఆపజ్జతియేవ ఉబ్భజాణుమణ్డలికా (పాచి. ౬౫౭-౬౫౮) వియ. తత్థాపి హి ‘‘అధక్ఖకం ఉబ్భజాణుమణ్డలం ఆమసనం వా…పే… పటిపీళనం వా సాదియేయ్యా’’తి (పాచి. ౬౫౭) సాదియనమత్తేయేవ ఆపత్తి వుత్తా, భిక్ఖునో కాయసంసగ్గే పన ‘‘కాయసంసగ్గం సమాపజ్జేయ్యా’’తి (పారా. ౨౭౦) అత్తనో ఉపక్కమస్స ఆపత్తినిమిత్తభావేన వుత్తత్తా ఇత్థియా ఫుసియమానస్స కాయసంసగ్గరాగే చ ఇత్థియా సఞ్జనితకాయచలనే చ విజ్జమానేపి అత్తనో పయోగాభావేన అనాపత్తియేవ వుత్తాతి గహేతబ్బం. కేచి పన ‘‘పఠమసఙ్ఘాదిసేసవిసయేపి పరేహి బలక్కారేన హత్థాదీహి ఉపక్కమియమానస్స మోచనస్సాదో చ ఉప్పజ్జతి, తేన చ అసుచిమ్హి ముత్తే సఙ్ఘాదిసేసో, అముత్తే థుల్లచ్చయం ఏవా’’తి వదన్తి. అఙ్గారకాసున్తి అఙ్గారరాసిం, అఙ్గారపుణ్ణావాటం వా. ఇత్థియా ఉపక్కమియమానే అసాదియనం నామ న సబ్బేసం విసయోతి ¶ ఆహ ఇమఞ్హీతిఆది. ఏకాదసహి అగ్గీహీతి రాగదోసమోహజాతిజరామరణసోకపరిదేవదుక్ఖదోమనస్సుపాయాససఙ్ఖాతేహి ఏకాదసగ్గీహి. అస్సాతి అసాదియన్తస్స. చతుక్కం నీహరిత్వా ఠపేసీతి ఏత్థ ఏకపుగ్గలవిసయతాయ ఏకోపి అనాపత్తివారో పవేసనపవిట్ఠఠితఉద్ధరణసఙ్ఖఆతానం చతున్నం పదానం వసేన ‘‘చతుక్క’’న్తి వుత్తో. పఠమచతుక్కకథాతి ఏత్థ పన అనాపత్తివారేన సద్ధిం పఞ్చన్నం వారానం వుత్తనయేన ‘‘పఞ్చ చతుక్కా’’తి వత్తబ్బేపి ఏకమగ్గవిసయతాయ ¶ తేసం ఏకత్తం ఆరోపేత్వా పఠమచతుక్కతా వుత్తా. తేనేవ వక్ఖతి తిణ్ణం మగ్గానం వసేన తీణి సుద్ధికచతుక్కానీతిఆది.

ఏకూనసత్తతిద్విసతచతుక్కకథావణ్ణనా

౫౯-౬౦. మత్తన్తి సురాదీహి మత్తం. అక్ఖాయితనిమిత్తా ఇధ ఉత్తరపదలోపేన అక్ఖాయితసద్దేన వుత్తాతి ఆహ ‘‘అక్ఖాయితనిమిత్త’’న్తి. జాగరన్తిన్తిఆది విసేసనరహితత్తా ‘‘సుద్ధికచతుక్కానీ’’తి వుత్తం. సమానాచరియకాథేరాతి ఏకాచరియస్స ఉద్దేసన్తేవాసికా. గఙ్గాయ అపరభాగో అపరగఙ్గం. వతరేతి గరహత్థే నిపాతో. ఏవం వినయగరుకానన్తి ఇమినా ఉపరి ఉపతిస్సత్థేరేన వుచ్చమానవినిచ్ఛయస్స గరుకరణీయతాయ కారణం వుత్తం. సబ్బం పరియాదియిత్వాతి సబ్బం పారాజికఖేత్తం అనవసేసతో గహేత్వా. యది హి సావసేసం కత్వా పఞ్ఞపేయ్య, అలజ్జీనం తత్థ లేసేన అజ్ఝాచారసోతో పవత్తతీతి ఆహ ‘‘సోతం ఛిన్దిత్వా’’తి. సహసేయ్యాదిపణ్ణత్తివజ్జసిక్ఖాపదేసుయేవ (పాచి. ౪౯-౫౧) సావసేసం కత్వాపి పఞ్ఞాపనం సమ్భవతి, న లోకవజ్జేసూతి ఆహ ఇదఞ్హీతిఆది. సహసేయ్యసిక్ఖాపదే హి (పాచి. ౪౯ ఆదయో) కిఞ్చాపి యేభుయ్యచ్ఛన్నే యేభుయ్యపరిచ్ఛన్నే హేట్ఠిమపరిచ్ఛేదతో పాచిత్తియం దస్సితం, ఉపడ్ఢచ్ఛన్నే ఉపడ్ఢపరిచ్ఛన్నే దుక్కటం, తథాపి సావసేసత్తా పఞ్ఞత్తియా యేభుయ్యచ్ఛన్నఉపడ్ఢపరిచ్ఛన్నాదీసుపి అట్ఠకథాయం పాచిత్తియమేవ దస్సితం. ఇధ పన నిరవసేసత్తా పఞ్ఞత్తియా భగవతా దస్సితం యేభుయ్యేన అక్ఖాయితనిమిత్తతో హేట్ఠా పారాజికక్ఖేత్తం నత్థి, థుల్లచ్చయాదిమేవ తత్థ లబ్భతి.

ఉపతిస్సత్థేరేన వుత్తస్సేవ వినిచ్ఛయస్స అఞ్ఞమ్పి ఉపత్థమ్భకారణం దస్సేన్తో అపిచాతిఆదిమాహ. నిమిత్తే అప్పమత్తికాపి మంసరాజి సచే అవసిట్ఠా ¶ హోతి, తం యేభుయ్యక్ఖాయితమేవ హోతి, తతో పరం పన సబ్బసో ఖాయితే నిమిత్తే దుక్కటమేవాతి దస్సేన్తో ఆహ ‘‘తతో పరం థుల్లచ్చయం నత్థీ’’తి. కేచి పనేత్థ వచ్చమగ్గాదిం చత్తారో కోట్ఠాసే కత్వా ‘‘తేసు ద్వే కోట్ఠాసే అతిక్కమ్మ యావ తతియకోట్ఠాసస్స పరియోసానా ఖాయితం యేభుయ్యక్ఖాయితం నామ, తతో పరం థుల్లచ్చయం నత్థి, యావ చతుత్థకోట్ఠాసస్స పరియోసానా ఖాయితం, తమ్పి దుక్కటవత్థుయేవా’’తి చ వదన్తి, తం న యుత్తం. మతసరీరస్మింయేవ వేదితబ్బన్తి మతం యేభుయ్యేన అక్ఖాయితన్తిఆదివచనతో వుత్తం. యదిపి నిమిత్తన్తిఆది జీవమానకసరీరమేవ సన్ధాయ వుత్తం తస్సేవ అధికతత్తా. తేనేవ మాతికాట్ఠకథాయం (కఙ్ఖా. అట్ఠ. పఠమపారాజికవణ్ణనా) ‘‘జీవమానకసరీరస్స వుత్తప్పకారే మగ్గే సచేపి తచాదీని అనవసేసేత్వా సబ్బసో ఛిన్నే’’తిఆది ¶ వుత్తం. సబ్బసో ఖాయితన్తి నిమిత్తమంసం సబ్బం ఛిన్నన్తి అత్థో. నిమిత్తసణ్ఠానన్తి ఛిన్నమంసస్స అన్తో యావ ముత్తవత్థికోసా ఛిద్దాకారో అబ్భన్తరఛవిచమ్మమత్తో ఇత్థినిమిత్తాకారో, తేనాహ ‘‘పవేసనం జాయతీ’’తి. నిమిత్తసణ్ఠానం పన అనవసేసేత్వాతి పవేసనారహఛిద్దాకారేన ఠితఅబ్భన్తరమంసాదిం అనవసేసేత్వా. ఏతేన యావ పవేసో లబ్భతి, తావ మగ్గోయేవాతి దస్సేతి. నిమిత్తతో పతితాయ మంసపేసియాతి ఇదం నిమిత్తసణ్ఠానవిరహితం అబ్భన్తరమంసఖణ్డం సన్ధాయ వుత్తం. నిమిత్తసణ్ఠానం అకోపేత్వా సమన్తతో ఛిన్దిత్వా ఉద్ధటమంసపేసియా పన మతసరీరే యేభుయ్యేన అక్ఖాయితనిమిత్తే వియ ఉపక్కమన్తస్స పారాజికమేవ.

ఏవం జీవమానకమనుస్ససరీరే లబ్భమానవిసేసం దస్సేత్వా ఇదాని మతసరీరే దస్సేతుం మతసరీరే పనాతిఆదిమాహ. వత్థికోసేసూతి పురిసానం అఙ్గజాతకోసచమ్మేసు. ‘‘నవద్వారో మహావణో’’తిఆది (మి. ప. ౨.౬.౧) వచనతో మనుస్సానం అక్ఖినాసాదీని వణసఙ్ఖేపేన థుల్లచ్చయక్ఖేత్తానీతి తేసుపి థుల్లచ్చయం వుత్తం, ఏవం మనుస్సానం మతసరీరేపి, తేనాహ మతే అల్లసరీరేతిఆది. తత్థ అల్లసరీరేతి అకుథితం సన్ధాయ వుత్తం. పారాజికక్ఖేత్తేతి యేభుయ్యేన అక్ఖాయితమ్పి సన్ధాయ వుత్తం. థుల్లచ్చయక్ఖేత్తేతి ఉపడ్ఢక్ఖాయితాదిమ్పి సన్ధాయ వుత్తం. ఏత్థ చ అక్ఖినాసాదిథుల్లచ్చయక్ఖేత్తేసు యేభుయ్యేన అక్ఖాయితేసుపి థుల్లచ్చయం, ఉపడ్ఢక్ఖాయితాదీసు దుక్కటన్తి వేదితబ్బం. సబ్బేసమ్పీతి యథావుత్తహత్థిఆదీహి అఞ్ఞేసం తిరచ్ఛానానం ¶ సఙ్గణ్హనత్థం వుత్తం. తిరచ్ఛానగతానం అక్ఖికణ్ణవణేసు దుక్కటం పన అట్ఠకథాప్పమాణేన గహేతబ్బం, ‘‘అమగ్గేన అమగ్గం పవేసేతి, ఆపత్తి థుల్లచ్చయస్సా’’తి (పారా. ౬౬) హి సామఞ్ఞతో వుత్తం, న పన మనుస్సానన్తి విసేసేత్వా. యది హి మనుస్సానఞ్ఞేవ వణేసు థుల్లచ్చయం సియా, హత్థిఅస్సాదీనం నాసవత్థికోసేసుపి పటఙ్గముఖమణ్డూకస్స ముఖసణ్ఠానేపి చ వణసఙ్ఖేపతో థుల్లచ్చయం న వత్తబ్బం సియా, వుత్తఞ్చ. తస్మా అట్ఠకథాచరియా ఏవేత్థ పమాణం. మతానం తిరచ్ఛానగతానన్తి మతకేన సమ్బన్ధో.

మేథునరాగేన వత్థికోసం పవేసేన్తస్స థుల్లచ్చయం వుత్తన్తి ఆహ ‘‘వత్థికోసం అప్పవేసేన్తో’’తి. మేథునరాగో చ నామ కాయసంసగ్గరాగం మోచనస్సాదఞ్చ ముఞ్చిత్వా విసుం ద్వయంద్వయసమాపత్తియా రాగో, సో చ పురిసాదీసుపి ఉప్పజ్జతి, తేన చ అపారాజికక్ఖేత్తే ఇత్థిసరీరేపి ఉపక్కమన్తస్స అసుచిమ్హి ముత్తేపి సఙ్ఘాదిసేసో న హోతి, ఖేత్తానురూపం థుల్లచ్చయదుక్కటమేవ హోతీతి వేదితబ్బం. అప్పవేసేన్తోతి ఇమినా తీసు మగ్గేసు పవేసనాధిప్పాయే అసతిపి మేథునరాగేన బహి ఘట్టనం సమ్భవతీతి దస్సేతి, తేనేవ థుల్లచ్చయం వుత్తం, ఇతరథా పవేసనాధిప్పాయేన ¶ బహి ఛుపన్తస్స మేథునస్స పుబ్బపయోగత్తా దుక్కటమేవ వత్తబ్బం సియా. నిమిత్తేన నిమిత్తం ఛుపతి థుల్లచ్చయన్తి ఇదఞ్చ ‘‘న చ, భిక్ఖవే, రత్తచిత్తేన అఙ్గజాతం ఛుపితబ్బం, యో ఛుపేయ్య, ఆపత్తి థుల్లచ్చయస్సా’’తి (మహావ. ౨౫౨) ఇమస్స చమ్మక్ఖన్ధకే ఆగతస్స సుత్తస్స వసేన వుత్తం. తత్థ చ కేసఞ్చి అఞ్ఞథాపి అత్థవికప్పస్స బీజం దస్సేన్తో మహాఅట్ఠకథాయం పనాతిఆదిమాహ. ముఖేనేవ ఛుపనం సన్ధాయాతి ఓట్ఠజివ్హాదిముఖావయవేన ఛుపనం సన్ధాయ. ఓళారికత్తాతి అజ్ఝాచారస్స థుల్లత్తా. తం సన్ధాయభాసితన్తి తం యథావుత్తసుత్తం. సుత్తఞ్హి అజ్ఝాచారం సన్ధాయ పటిచ్చ వుత్తత్తా ‘‘సన్ధాయభాసిత’’న్తి వుచ్చతి. సుట్ఠుసల్లక్ఖేత్వాతి పిట్ఠిం అభిరుహన్తానం అఙ్గజాతముఖేనేవ నిమిత్తఛుపనస్స సమ్భవం మేథునరాగీనఞ్చ అఙ్గజాతేన ఛుపనస్సేవ అనురూపతఞ్చ సుత్తే చ ‘‘ముఖేనా’’తి అవుత్తతఞ్చ అఞ్ఞఞ్చ నయం యథాబలం సుట్ఠు సల్లక్ఖేత్వాతి అత్థో. సఙ్ఘాదిసేసోతి మనుస్సిత్థిం సన్ధాయ వుత్తం. పస్సావమగ్గన్తి ఇదం చమ్మక్ఖన్ధకే నిదానవసేన వుత్తం. ఇతరమగ్గద్వయం పన నిమిత్తముఖేన ఛుపన్తస్స వణసఙ్ఖేపేన థుల్లచ్చయమేవ. వుత్తనయేనేవాతి మేథునరాగేనేవ. నిమిత్తముఖేన పన వినా మేథునరాగేన మనుస్సిత్థియా వా తిరచ్ఛానగతిత్థియా వా పస్సావమగ్గం ¶ పకతిముఖేన ఛుపన్తస్స దుక్కటమేవ పకతిముఖేన పకతిముఖఛుపనే వియ, ఇతరథా తత్థాపి థుల్లచ్చయేన భవితబ్బం, తఞ్చ న యుత్తం ఖన్ధకసుత్తేపి తథా అవుత్తత్తా. కాయసంసగ్గరాగేన దుక్కటన్తి నిమిత్తముఖేన వా పకతిముఖాదిం ఇతరకాయేన వా కాయసంసగ్గరాగేన ఛుపన్తస్స దుక్కటమేవ.

ఏత్థ చ కాయసంసగ్గరాగేన బహినిమిత్తే ఉపక్కమతో అజానన్తస్సేవ అఙ్గజాతం యది పారాజికక్ఖేత్తం ఛుపతి, తత్థ కిం హోతీతి? కేచి తావ ‘‘మేథునరాగస్స అభావా మనుస్సిత్థియా సఙ్ఘాదిసేసో, సేసేసు వత్థువసేన థుల్లచ్చయదుక్కటానీ’’తి వదన్తి. అఞ్ఞే పన ‘‘పవేసనక్ఖణే ఫస్సస్స సాదియనసమ్భవతో బలక్కారేన ఉపక్కమనక్ఖణే వియ పారాజికమేవా’’తి వదన్తి, ఇదమేవ యుత్తతరం. మగ్గత్తయతో హి అఞ్ఞస్మిం పదేసేయేవ కాయసంసగ్గాదిరాగభేదతో ఆపత్తిభేదో లబ్భతి, న మగ్గత్తయే. తత్థ పన యేన కేనచి ఆకారేన ఫస్సస్స సాదియనక్ఖణే పారాజికమేవ, తేనేవ పరోపక్కమేన పవేసనాదీసు రాగభేదం అనుద్ధరిత్వా సాదియనమత్తేన పారాజికం వుత్తం.

సన్థతచతుక్కభేదకథావణ్ణనా

౬౧-౨. పటిపన్నకస్సాతి ఆరద్ధవిపస్సకస్స. ఉపాదిన్నకన్తి కాయిన్ద్రియం సన్ధాయ వుత్తం. ఉపాదిన్నకేన ఫుసతీతి ఉపాదిన్నకసరీరేన ఫుసీయతీతి కమ్మసాధనేన అత్థో దట్ఠబ్బో. అథ వా ఏవం ¶ కరోన్తో భిక్ఖు కిఞ్చి ఉపాదిన్నకం ఉపాదిన్నకేన న ఫుసతీతి అత్థో. లేసం ఓడ్డేస్సన్తీతి లేసం ఠపేస్సన్తి, పరికప్పేస్సన్తీతి అత్థో. సన్థతాదిభేదేహి భిన్దిత్వాతి సన్థతాదివిసేసనేహి విసేసేత్వా. సన్థతాయాతి సముదాయే ఏకదేసవోహారో దడ్ఢస్స పటస్స ఛిద్దన్తిఆదీసు వియ. యథా హి పటస్స ఏకదేసోవ వత్థతో దడ్ఢోతి వుచ్చతి, తం ఏకదేసవోహారం సముదాయే పటే ఉపచారతో ఆరోపేత్వా పున తం సముదాయం దడ్ఢప్పదేససఙ్ఖాతఛిద్దసమ్బన్ధీభావేన ‘‘దడ్ఢస్స పటస్స ఛిద్ద’’న్తి వోహరన్తి, ఏవమిధాపి ఇత్థియా మగ్గప్పదేసవోహారం సముదాయభూతాయ ఇత్థియా ఆరోపేత్వా పున తం ఇత్థిం సన్థతమగ్గసమ్బన్ధినిం కత్వా సన్థతాయ ఇత్థియా వచ్చమగ్గేనాతిఆది వుత్తం. సారత్థదీపనియం (సారత్థ. టీ. పారాజికకణ్డ ౨.౬౧-౬౨) పనేత్థ ‘‘ఏకదేసే సముదాయవోహారో’’తి వుత్తం, తం న ¶ యుత్తం అవయవవోహారేన సముదాయస్సేవ పతీయమానత్తా. ఇతరథా హి సన్థతాయ వచ్చమగ్గేనాతి ఇత్థిలిఙ్గతా మగ్గసమ్బన్ధితా చ న సియా, ఏకదేసే సముదాయోపచారస్స పన ఏకదేసోవ అత్థో సాఖాయ ఛిజ్జమానాయ రుక్ఖో ఛిజ్జతీతిఆదీసు వియ.

వత్థాదీని మగ్గస్స అన్తో అప్పవేసేత్వా బహియేవ వేఠనం సన్ధాయ ‘‘పలివేఠేత్వా’’తి వుత్తం. సముదాయే అవయవూపచారేనేవ భిక్ఖుపి సన్థతో నామాతిఆది వుత్తం. యత్తకే పవిట్ఠేతి తిలబీజమత్తే పవిట్ఠే. అక్ఖినాసాదీనం సన్థతత్తేపి యథావత్థుకమేవాతి ఆహ థుల్లచ్చయక్ఖేత్తే థుల్లచ్చయన్తిఆది. ఖాణుం ఘట్టేన్తస్స దుక్కటన్తి ఇత్థినిమిత్తస్స అన్తో ఖాణుం పవేసేత్వా సమతలం, అతిరిత్తం వా ఠితం ఖాణుం సచే ఘట్టేతి, ఘట్టేన్తస్స దుక్కటం పవేసాభావతో. సచే పన ఈసకం అన్తో అల్లోకాసే పవేసేత్వా ఠితం అనుపాదిన్నమేవ ఖాణుసీసం అఙ్గజాతేన ఛుపతి, పారాజికమేవ. తస్స తలన్తి వేళునళాదికస్స అన్తోతలం. బహిద్ధా ఖాణుకేతి అన్తో పవేసితవేళుపబ్బాదికస్స బహి నిక్ఖన్తసీసం సన్ధాయ వుత్తం. యథా చ ఇత్థినిమిత్తేతిఆదీసు యథా ఇత్థియా పస్సావమగ్గే ఖాణుం కత్వా ఘట్టనాదికం వుత్తం, ఏవం సబ్బత్థ వచ్చమగ్గాదీసుపి లక్ఖణం వేదితబ్బన్తి అత్థో.

రాజపచ్చత్థికాదిచతుక్కభేదకథావణ్ణనా

౬౫. కేరాటికాతి వఞ్చకా. పఠమం ఇత్థిధుత్తమేవ దస్సేత్వా ఇదాని ఇతరధుత్తేపి సఙ్గహేత్వా దస్సేతుం ‘‘ఇత్థిధుత్తసురాధుత్తాదయో వా’’తి వుత్తం.

ఆపత్తానాపత్తివారవణ్ణనా

౬౬. పటిఞ్ఞాతకరణం ¶ నత్థి సేవేతుకామతా మగ్గేన మగ్గప్పటిపత్తీతి ద్విన్నం అఙ్గానం సిద్ధత్తా. దూసితస్స పన మగ్గేన మగ్గప్పటిపత్తి ఏవమేకం అఙ్గం సిద్ధం, సేవేతుకామతాసఙ్ఖాతం సాదియనం అసిద్ధం. తస్మా సో పుచ్ఛిత్వా ‘‘సాదియి’’న్తి వుత్తపటిఞ్ఞాయ నాసేతబ్బో. తత్థేవాతి వేసాలియం మహావనే ఏవ. సబ్బఙ్గగతన్తి సబ్బకాయగతం. ‘‘లోహితం వియా’’తి వుత్తత్తా కేసాదీనం వినిముత్తట్ఠానే సబ్బత్థాతి గహేతబ్బం. నిచ్చమేవ ఉమ్మత్తకో హోతీతి ¶ యస్స పిత్తకోసతో పిత్తం చలిత్వా సబ్బదా బహి నిక్ఖన్తం హోతి, తం సన్ధాయ వుత్తం. యస్స పన పిత్తం చలిత్వా పిత్తకోసేయేవ ఠితం హోతి, కదాచి వా నిక్ఖన్తం పున నిక్ఖమతి, సోపి అన్తరన్తరా సఞ్ఞం పటిలభతి భేసజ్జేన చ పకతిఆరోగ్యం పటిలభతీతి వేదితబ్బం.

పదభాజనీయవణ్ణనానయో నిట్ఠితో.

పకిణ్ణకకథావణ్ణనా

పకిణ్ణకన్తి వోమిస్సకనయం. సముట్ఠానన్తి ఉప్పత్తికారణం. కిరియాతిఆది నిదస్సనమత్తం అకిరియాదీనమ్పి సఙ్గహతో. వేదనాయ సహ కుసలఞ్చ వేదితబ్బన్తి యోజేతబ్బం. సబ్బసఙ్గాహకవసేనాతి సబ్బేసం సిక్ఖాపదానం సఙ్గాహకవసేన ‘‘కాయో వాచా కాయవాచా కాయచిత్తం వాచాచిత్తం కాయవాచాచిత్త’’న్తి ఏవం వుత్తాని ఛ ఆపత్తిసముట్ఠానాని. సముట్ఠానాదయో హి ఆపత్తియా ఏవ హోన్తి, న సిక్ఖాపదస్స. తంతంసిక్ఖాపదస్స నియతఆపత్తియా ఏవ గహణత్థం పన సిక్ఖాపదసీసేన సముట్ఠానాదీనం కథనం. ఏవఞ్హి ఆపత్తివిసేసో పఞ్ఞాయతి ఆపత్తి-సద్దస్స సబ్బాపత్తిసాధారణత్తా, ఇమేసు పన ఛసు సముట్ఠానేసు పురిమాని తీణి అచిత్తకాని, పచ్ఛిమాని సచిత్తకాని. సమాసతో తం ఇమం పకిణ్ణకం విదిత్వా వేదితబ్బన్తి సమ్బన్ధో. ఛ సముట్ఠానాని ఏతస్సాతి ఛసముట్ఠానం. ఏవం సేసేసుపి.

అత్థి కథినసముట్ఠానన్తిఆది సముట్ఠానసీసవసేన ద్విసముట్ఠానఏకసముట్ఠానానం దస్సనం. తేరస హి సముట్ఠానసీసాని పఠమపారాజికసముట్ఠానం అదిన్నాదానసముట్ఠానం సఞ్చరిత్తసముట్ఠానం సమనుభాసనసముట్ఠానం కథినసముట్ఠానం ఏళకలోమసముట్ఠానం పదసోధమ్మసముట్ఠానం అద్ధానసముట్ఠానం థేయ్యసత్థసముట్ఠానం ధమ్మదేసనాసముట్ఠానం భూతారోచనసముట్ఠానం చోరీవుట్ఠాపనసముట్ఠానం అననుఞ్ఞాతసమఉట్ఠానన్తి. తత్థ అత్థి ఛసముట్ఠానన్తి ఇమినా సఞ్చరిత్తసముట్ఠానం వుత్తం, పఞ్చసముట్ఠానస్స అభావతో ¶ ‘‘అత్థి పఞ్చసముట్ఠాన’’న్తి అవత్వా ‘‘అత్థి చతుసముట్ఠాన’’న్తి వుత్తం, ఇమినా చ అద్ధానసముట్ఠానం అననుఞ్ఞాతసముట్ఠానఞ్చ సఙ్గహితం. యఞ్హి పఠమతతియచతుత్థఛట్ఠేహి సముట్ఠానేహి సముట్ఠాతి ¶ , ఇదం అద్ధానసముట్ఠానం. యం పన దుతియతతియపఞ్చమఛట్ఠేహి సముట్ఠాతి, ఇదం అననుఞ్ఞాతసముట్ఠానం. అత్థి తిసముట్ఠానన్తి ఇమినా అదిన్నాదానసముట్ఠానం భూతారోచనసముట్ఠానఞ్చ సఙ్గహితం. యఞ్హి సచిత్తకేహి తీహి సముట్ఠాతి, ఇదం అదిన్నాదానసముట్ఠానం. యం పన అచిత్తకేహి తీహి సముట్ఠాతి, ఇదం భూతారోచనసముట్ఠానం. అత్థి కథినసముట్ఠానన్తిఆదినా పన అవసేససమఉట్ఠానసీసవసేన ద్విసముట్ఠానం ఏకసముట్ఠానఞ్చ సఙ్గణ్హాతి. తత్థ హి యం తతియఛట్ఠేహి సముట్ఠాతి, ఇదం కథినసముట్ఠానం నామ. యం పన పఠమచతుత్థేహి సముట్ఠాతి, ఇదం ఏళకలోమసముట్ఠానం. యం ఛట్ఠేనేవ సముట్ఠాతి, ఇదం ధురనిక్ఖేపసముట్ఠానం, ‘‘సమనుభాసనసమఉట్ఠాన’’న్తిపి తస్సేవ నామం. ఇతి సరూపేన అట్ఠ ఆపత్తిసీసాని దస్సితాని. ఆదిసద్దేన పనేత్థ అవసేసాని పఠమపారాజికసముట్ఠానపదసోధమ్మథేయ్యసత్థధమ్మదేసనాచోరీవుట్ఠాపనసముట్ఠానాని పఞ్చపి సముట్ఠానసీసాని సఙ్గహితాని. తత్థ యం కాయచిత్తతో సముట్ఠాతి, ఇదం పఠమపారాజికసముట్ఠానం. యం దుతియపఞ్చమేహి సముట్ఠాతి, ఇదం పదసోధమ్మసముట్ఠానం. యం చతుత్థఛట్ఠేహి సముట్ఠాతి, ఇదం థేయ్యసత్థసముట్ఠానం. యం పఞ్చమేనేవ సముట్ఠాతి, ఇదం ధమ్మదేసనాసమఉట్ఠానం. యం పఞ్చమఛట్ఠేహి సముట్ఠాతి, ఇదం చోరీవుట్ఠాపనసముట్ఠానం. ఏత్థ చ పచ్ఛిమేసు తీసు సచిత్తకసముట్ఠానేసు ఏకేకసముట్ఠానవసేన ఏకసముట్ఠానాని తివిధాని. ద్విసముట్ఠానాని పన పఠమచతుత్థేహి వా దుతియపఞ్చమేహి వా తతియఛట్ఠేహి వా చతుత్థఛట్ఠేహి వా పఞ్చమఛట్ఠేహి వా సముట్ఠానవసేన పఞ్చవిధానీతి వేదితబ్బాని.

ఏవం సముట్ఠానవసేన సబ్బసిక్ఖాపదాని తేరసధా దస్సేత్వా ఇదాని కిరియావసేన పఞ్చధా దస్సేతుం తత్రాపీతిఆది వుత్తం. కిఞ్చీతి సిక్ఖాపదం. కిరియతోతి పథవీఖణనాది (పాచి. ౮౪-౮౫) వియ కాయవచీవిఞ్ఞత్తిజనితకమ్మతో. అకిరియతోతి పఠమకథినాది (పారా. ౪౫౯ ఆదయో) వియ కత్తబ్బస్స అకరణేనేవ. కిరియాకిరియతోతి అఞ్ఞాతికాయ భిక్ఖునియా హత్థతో చీవరపటిగ్గహణాది (పారా. ౫౦౮ ఆదయో) వియ. సియా కిరియతో, సియా అకిరియతో రూపియపటిగ్గహణాది (పారా. ౫౮౨ ఆదయో) వియ, సియా కిరియతో, సియా కిరియాకిరియతో కుటికారాది (పారా. ౩౪౨) వియ. వీతిక్కమసఞ్ఞాయ అభావేన విమోక్ఖో అస్సాతి సఞ్ఞావిమోక్ఖన్తి మజ్ఝేపదలోపీసమాసో దట్ఠబ్బో. చిత్తఙ్గం లభతి సచిత్తకసముట్ఠానేహేవ ¶ సముట్ఠహనతో. ఇతరన్తి యస్స చిత్తఙ్గనియమో నత్థి, తం, అనాపత్తిముఖేన చేతం సఞ్ఞాదుకం వుత్తం, ఆపత్తిముఖేన సచిత్తకదుకన్తి ఏత్తకమేవ విసేసో, అత్థతో సమానావ.

కాయవచీద్వారేహి ¶ ఆపజ్జితబ్బమ్పి కాయకమ్మే వా వచీకమ్మే వా సఙ్గయ్హతి. తత్థ బాహుల్లవుత్తితో అదిన్నాదానముసావాదాదయో వియాతి అత్థి సిక్ఖాపదం కాయకమ్మన్తిఆదినా కాయకమ్మం వచీకమ్మఞ్చాతి దుకమేవ వుత్తం, విభాగతో పన కాయవచీకమ్మేన సద్ధిం తికమేవ హోతి. తేనేవ మాతికాట్ఠకథాయం (కఙ్ఖా. అట్ఠ. పఠమపారాజికవణ్ణనా) వుత్తం ‘‘సబ్బా చ కాయకమ్మవచీకమ్మతదుభయవసేన తివిధా హోన్తీ’’తి. తతోయేవ ఇధాపి అదిన్నాదానాదీసు (పారా. ౮౯) కాయకమ్మవచీకమ్మన్తి తదుభయవసేన దస్సితం. అత్థి పన సిక్ఖాపదం కుసలన్తిఆది ఆపత్తిసముట్ఠాపకచిత్తవసేన కారియే కారణోపచారేన వుత్తం, న పన ఆపత్తియా కుసలాదిపరమత్థధమ్మతావసేన ఆపత్తియా సమ్ముతిసభావత్తా. కుసలాకుసలాదిపరమత్థధమ్మే ఉపాదాయ హి భగవతా ఆపత్తిసమ్ముతి పఞ్ఞత్తా. వక్ఖతి హి ‘‘యం కుసలచిత్తేన ఆపజ్జతి, తం కుసల’’న్తిఆది (పారా. అట్ఠ. ౧.౬౬ పకణ్ణకకథా). న హి భగవతో ఆణాయత్తా ఆపత్తి కుసలాదిపరమత్థసభావా హోతి అనుపసమ్పన్నానం ఆదికమ్మికానఞ్చ ఆపత్తిప్పసఙ్గతో, తస్సా దేసనాదీహి విసుద్ధిఅభావప్పసఙ్గతో చ. న హి కారణబలేన ఉప్పజ్జమానా కుసలాదిసభావా ఆపత్తి అనుపసమ్పన్నాదీసు నివత్తతి, ఉప్పన్నాయ చ తస్సా కేనచి వినాసో న సమ్భవతి. సరసవినాసతో దేసనాదినా చ ఆపత్తి విగచ్ఛతీతి వచనమత్థి, న పన తేన అకుసలాది విగచ్ఛతి. పితుఘాతాదికమ్మేన హి పారాజికం ఆపన్నస్స భిక్ఖునో గిహిలిఙ్గం గహేత్వా భిక్ఖుభావపరిచ్చాగేన పారాజికాపత్తి విగచ్ఛతి, న పాణాతిపాతాదిఅకుసలం ఆనన్తరియాదిభావతో. తస్మా దుమ్మఙ్కూనం నిగ్గహాదిదసఅత్థవసే (పారా. ౩౯; పరి. ౨) పటిచ్చ భగవతా యథాపచ్చయం సముప్పజ్జమానే కుసలాకుసలాదినామరూపధమ్మే ఉపాదాయ పఞ్ఞత్తా సమ్ముతియేవ ఆపత్తి, సా చ యథావిధిపటికమ్మకరణేన విగతా నామ హోతీతి వేదితబ్బం, తేనాహ ద్వత్తింసేవ హి ఆపత్తిసముట్ఠాపకచిత్తానీతిఆది. ఆపత్తిసముట్ఠాపకత్తేనేవ హేత్థ కుసలాదీనం ఆపత్తితో భేదో సిద్ధో. న ¶ హి తంసముట్ఠితస్స తతో అభేదో యుత్తో సముట్ఠానసముట్ఠితభేదబ్యవహారుపచ్ఛేదప్పసఙ్గతో. సారత్థదీపనియం (సారత్థ. టీ. పారాజికకణ్డ ౨.౬౬ పకిణ్ణకకథావణ్ణనా) పన ఆపత్తియా పరమత్థతో కుసలత్తమేవ న సమ్భవతి ‘‘ఆపత్తాధికరణం సియా అకుసలం, సియా అబ్యాకతం, నత్థి ఆపత్తాధికరణం కుసల’’న్తి వచనతో, ‘‘అకుసలత్తం పన అబ్యాకతత్తఞ్చ ఆపత్తియా సమ్భవతీ’’తి సఞ్ఞాయ కుసలచిత్తసముట్ఠానక్ఖణేపి రూపాబ్యాకతత్తం ఆపత్తియా సమత్థేతుం యం కుసలచిత్తేన ఆపజ్జతి, తం కుసలం, ఇతరేహి ఇతరన్తి (పారా. అట్ఠ. ౧.౬౬ పకిణ్ణకకథా) ఇమం అట్ఠకథావచనం నిస్సాయ వుత్తం ‘‘యం కుసలచిత్తేన ఆపజ్జతీతి యం సిక్ఖాపదసీసే గహితం ఆపత్తిం కుసలచిత్తసమఙ్గీ ఆపజ్జతి, ఇమినా పన వచనేన తం కుసలన్తి ఆపత్తియా వుచ్చమానో కుసలభావో పరియాయతో, న పరమత్థతోతి దస్సేతి. కుసలచిత్తేన హి ఆపత్తిం ఆపజ్జన్తో సవిఞ్ఞత్తికం ¶ అవిఞ్ఞత్తికం వా సిక్ఖాపదవీతిక్కమాకారప్పవత్తం రూపక్ఖన్ధసఙ్ఖాతం అబ్యాకతాపత్తిం ఆపజ్జతీ’’తి. తత్థ యం కుసలచిత్తేన ఆపజ్జతీతి ఇమం వచనం ఉద్దిస్స ‘‘ఇమినా పన వచనేన తం కుసలన్తి ఆపత్తియా వుచ్చమానో కుసలభావో పరియాయతో, న పరమత్థతోతి దస్సేతీ’’తి వుత్తం, ఏవం ఇతరేహి ఇతరన్తి వచనేన ‘‘యం అకుసలచిత్తేన ఆపజ్జహి, తం అకుసలం, యం అబ్యాకతచిత్తేన ఆపజ్జతి, తం అబ్యాకత’’న్తి ఇమస్స అత్థస్స వుత్తత్తా ఇతరేహీతి వచనం ఉద్దిస్స ‘‘ఇమినాపి వచనేన ఇతరన్తి ఆపత్తియా వుచ్చమానో అకుసలభావో అబ్యాకతభావో చ పరియాయతో దస్సేతీ’’తి వత్తబ్బం. ఏవం అవత్వా కుసలపక్ఖే ఏవ కథనస్స కారణం న పస్సామ. యం పన ఆపత్తాధికరణం సియా అకుసలన్తిఆదివచనం కారణత్తేన వుత్తం, తమ్పి అకారణం యం అకుసలచిత్తేన ఆపజ్జతి, తం అకుసలన్తిఆదినా హేట్ఠా వుత్తనయేన అకుసలాదిభావస్స పరియాయదేసితత్తా, ఆపత్తియా కుసలవోహారస్స అయుత్తతాయ నత్థి ఆపత్తాధికరణం కుసలన్తి వుత్తత్తా చ. ఆపత్తియా హి కుసలచిత్తసముట్ఠితత్తేపి భగవతా పటిక్ఖిత్తభావేన సావజ్జధమ్మత్తా కారణూపచారేనాపి అనవజ్జకుసలవోహారో న యుత్తో సావజ్జానవజ్జానం అఞ్ఞమఞ్ఞవిరుద్ధత్తా. యథా ఆకాసాదిసమ్ముతిసచ్చానం ఉప్పన్నతాదివోహారో వియ జాతిజరాభఙ్గానం ఉప్పన్నతాదివోహారో అనవట్ఠానాదిదేసతో అయుత్తో, ఏవమిధాపి కుసలవోహారో అయుత్తో విరుద్ధత్తా. అకుసలాదివోహారో పన యుత్తో ¶ , కారణూపచారేన పన అకుసలాదిసభావతా యథావుత్తదోసానతివత్తనతో. సుత్తస్సాపి హి యథా సుత్తసుత్తానులోమాదీహి విరోధో న హోతి, తథేవ అత్థో గహేతబ్బో.

యం పన వుత్తం ‘‘కుసలచిత్తేన హి ఆపత్తిం ఆపజ్జన్తో…పే… రూపక్ఖన్ధసఙ్ఖాతం అబ్యాకతాపత్తిం ఆపజ్జతీ’’తి, తం అయుత్తమేవ రూపక్ఖన్ధస్స ఖణికతాయ ఆపత్తియాపి దేసనాదిపటికమ్మం వినావ పటిపస్సద్ధిప్పసఙ్గతో. రూపపరమ్పరా ఆపత్తీతి చే? తన్న, పటికమ్మేనాపి అవిగమప్పసఙ్గతో. న హి రూపసన్తతిదేసనాదీహి విగచ్ఛతి సకారణాయత్తత్తా, ఇతి సబ్బథా ఆపత్తియా పరమత్థతా అయుత్తా, ఏతేనేవ యం వుత్తం ‘‘నిపజ్జిత్వా నిరోధసమాపన్నస్స సహసేయ్యవసేన తథాకారప్పవత్తరూపధమ్మస్సేవ ఆపత్తిభావతో’’తిఆది, తమ్పి పటిసిద్ధన్తి వేదితబ్బం. ఇధ పన నిరోధసమాపన్నానం రూపధమ్మమేవ పటిచ్చ ఉప్పన్నత్తా ఆపత్తి అచిత్తా అవేదనా, అఞ్ఞత్థ పన సచిత్తా సవేదనావ, సబ్బత్థాపి పఞ్ఞత్తిసభావాతి వేదితబ్బా. తేనేవ దుట్ఠదోససిక్ఖాపదట్ఠకథాయం ఆపత్తియా అకుసలాదిసభావం పరపరికప్పితం నిసేధేతుం ‘‘ఆదికమ్మికస్స అనాపత్తివచనతో…పే… పణ్ణత్తిమత్తమేవ ఆపత్తాధికరణన్తి వేదితబ్బ’’న్తి సయమేవ వక్ఖతి, తస్మా ‘‘తంతంకుసలాదిధమ్మసముప్పత్తియా భగవతా పఞ్ఞత్తా ఆపత్తిసమ్ముతి సముట్ఠితా’’తి చ, ‘‘యావ పటిప్పస్సద్ధికారణా తిట్ఠతీ’’తి చ, ‘‘పటిప్పస్సద్ధికారణేహి ¶ వినస్సతీ’’తి చ వోహరీయతి. ఆపత్తియా చ సమ్ముతిసభావత్తేపి హి సఞ్చిచ్చ తం ఆపజ్జన్తస్స, పటికిరియం అకరోన్తస్స చ అనాదరే అకుసలరాసి చేవ సగ్గమగ్గన్తరాయో చ హోతీతి లజ్జినో యథావిధిం నాతిక్కమన్తి, అనతిక్కమనప్పచ్చయా చ తేసం అనన్తప్పభేదా సీలాదయో ధమ్మా పరివడ్ఢన్తీతి గహేతబ్బం. ద్వత్తింసేవాతి నియమో ఆపత్తినిమిత్తానం కాయవచీవిఞ్ఞత్తీనం ఏతేహేవ సముప్పజ్జనతో కతో, న పన సబ్బాపత్తీనమ్పి ఏతేహేవ సముప్పజ్జనతో. నిపజ్జిత్వా నిద్దాయన్తానఞ్హి ఝాననిరోధసమాపన్నానఞ్చ అవిఞ్ఞత్తిజనకేహి విపాకఅప్పనాచిత్తేహి చేవ రూపధమ్మేహి చ సహసేయ్యాదిఆపత్తి సమ్భవతి.

దసాతి కిరియాహేతుకమనోవిఞ్ఞాణధాతుద్వయేన సహ అట్ఠ మహాకిరియచిత్తాని. పఞ్ఞత్తిం అజానిత్వా ఇద్ధివికుబ్బనాదీసు అభిఞ్ఞానం ఆపత్తిసముట్ఠాపకత్తం వేదితబ్బం. ఏత్థ చ కిఞ్చి సిక్ఖాపదం అకుసలచిత్తమేవ, కిఞ్చి ¶ కుసలాబ్యాకతవసేన ద్విచిత్తం, కిఞ్చి తిచిత్తన్తి అయమేవ భేదో లబ్భతి, నాఞ్ఞోతి వేదితబ్బం. కిరియాసముట్ఠానన్తి పరూపక్కమేన జాయమానం అఙ్గజాతాదిచలనం సాదియనచిత్తసఙ్ఖాతే సేవనచిత్తే ఉప్పన్నే తేన చిత్తేన సముప్పాదితమేవ హోతీతి వుత్తం ఇతరథా ‘‘సియా కిరియసముట్ఠానం, సియా అకిరియసముట్ఠాన’’న్తి వత్తబ్బతో.

యం పన సారత్థదీపనియం (సారత్థ. టీ. పారాజికకణ్డ ౨.౬౬ పకిణ్ణకకథావణ్ణనా) వుత్తం ‘‘కిరియసముట్ఠానన్తి ఇదం యేభుయ్యవసేన వుత్తం పరూపక్కమే సతి సాదియన్తస్స అకిరియసముట్ఠానభావతో’’తిఆది, తం న గహేతబ్బం పఠమపారాజికస్స అకిరియసముట్ఠానతాయ పాళిఅట్ఠకథాసు అవుత్తత్తా. ‘‘మనోద్వారే ఆపత్తి నామ నత్థీ’’తి (కఙ్ఖా. అట్ఠ. పఠమపారాజికవణ్ణనా; పారా. అట్ఠ. ౨.౫౮౩-౪) హి వుత్తం. కథఞ్హి నామ పరూపక్కమేన మేథునం సాదియన్తో అత్తనో అఙ్గజాతాదికాయచలనం న సాదియేయ్య, సాదియనచిత్తానుగుణమేవ పన సకలసరీరే చిత్తజరూపసముప్పత్తియా విఞ్ఞత్తిపి సుఖుమా సముప్పన్నా ఏవ హోతీతి దట్ఠబ్బం, తేనాహ కాయద్వారేనేవ సముట్ఠానతో కాయకమ్మన్తిఆది. చిత్తం పనేత్థ అఙ్గమత్తం హోతీతి కాయవిఞ్ఞత్తి ఏవ కాయకమ్మభావే కారణం, న చిత్తం. తం పనేత్థ కాయసఙ్ఖాతాయ విఞ్ఞత్తియాయేవ అఙ్గమత్తం, న కాయకమ్మభావస్స, ఇతరథా మేథునస్స ‘‘మనోకమ్మ’’న్తి వత్తబ్బతో, తేనాహ ‘‘న తస్స వసేన కమ్మభావో లబ్భతీ’’తి. కమ్మభావోతి కాయకమ్మభావో. సబ్బఞ్చేతన్తి ఏతం సముట్ఠానాదికం. సిక్ఖాపదసీసేనాతి తంతంసిక్ఖాపదనియతఆపత్తియా ఏవ గహణత్థం సిక్ఖాపదముఖేన.

పకిణ్ణకకథావణ్ణనానయో నిట్ఠితో.

వినీతవత్థువణ్ణనా

ఇదం ¶ కిన్తి కథేతుకామతాపుచ్ఛా. ఇమాతిఆది విస్సజ్జనం. వినీతాని ఆపత్తిం త్వం భిక్ఖు ఆపన్నోతిఆదినా (పారా. ౬౭) భగవతా వినిచ్ఛినితాని వత్థూని వినీతవత్థూని. తం తం వత్థుం ఉద్ధరిత్వా దానతో దస్సనతో ఉద్దానభూతా గాథా ఉద్దానగాథా, సఙ్గహగాథా, ఉద్దేసగాథాతి వుత్తం హోతి. వత్థు గాథాతి తేన ఖో పన సమయేన అఞ్ఞతరో భిక్ఖూతిఆదికా వినీతవత్థుపాళియేవ తేసం తేసం వినీతవత్థూనం గన్థనతో ‘‘వత్థుగాథా’’తి వుత్తా ¶ , న ఛన్దోవిచితిలక్ఖణేన. ఉద్దానగాథానం వత్థు వత్థుగాథాతి ఏవం వా ఏత్థ అత్థో దట్ఠబ్బో. ఏత్థాతి వినీతవత్థూసు. దుతియాదీనన్తి దుతియపారాజికాదీనం. యం పస్సిత్వా చిత్తకారాదయో సిప్పికా చిత్తకమ్మాదీని సిక్ఖన్తి, తం పటిచ్ఛన్నకరూపం, పటిమారూపన్తి అత్థో.

౬౭. పురిమాని ద్వేతి మక్కటీవజ్జిపుత్తకవత్థూని ద్వే. తానిపి భగవతా వినీతభావేన పున వినీతవత్థూసు పక్ఖిత్తాని. తత్థ తస్స కుక్కుచ్చం అహోసీతిఆది పన కిఞ్చాపి తేసం పఠమం కుక్కుచ్చం న ఉప్పన్నం, భిక్ఖూహి పన భగవతా చ గరహిత్వా వుత్తవచనం సన్ధాయ పచ్ఛా ఉప్పన్నత్తం సన్ధాయ వుత్తం. భగవతో ఏతమత్థం ఆరోచేసున్తిఆది చ భిక్ఖూహి ఆనన్దత్థేరేన చ పఠమం భగవతో ఆరోచితే, భగవతా చ తేసం పారాజికత్తే పకాసితే భీతా తే సయమ్పి గన్త్వా అత్తనో కుక్కుచ్చం పచ్ఛా ఆరోచేన్తి ఏవ. ‘‘సచ్చం కిర త్వ’’న్తిఆదినా భగవతా పుట్ఠా పన ‘‘సచ్చం భగవా’’తి పటిజాననవసేనాపి ఆరోచేన్తి. భగవాపి ఆపత్తిం త్వన్తిఆదినా తేసం పారాజికత్తం వినిచ్ఛినోతి ఏవ. అనుపఞ్ఞత్తికథాయం పన తం సబ్బం అవత్వా అనుపఞ్ఞత్తియా అనుగుణమేవ కిఞ్చిమత్తం వుత్తం, ఇధాపి తేసం వత్థూనం భగవతా వినీతభావదస్సనత్థం ఏవం వుత్తన్తి వేదితబ్బం. కేచి ఇమం అధిప్పాయం అమనసికత్వా ‘‘అఞ్ఞానేవేతాని వత్థూనీ’’తి వదన్తి. కుసేతి కుసతిణాని. కేసేహీతి మనుస్సకేసేహి.

౬౮. వణ్ణపోక్ఖరతాయాతి ఏత్థ పోక్ఖలం నామ సమిద్ధం సున్దరఞ్చ, తస్స భావో ‘‘పోక్ఖరతా’’తి ర-కారం కత్వా వుత్తో, సమిద్ధతా సున్దరతాతి అత్థో. పధంసేసీతి అభిభవి. న లిమ్పతీతి న అల్లీయతి.

౬౯. ఏవరూపా పరివత్తలిఙ్గా భిక్ఖునియో అత్థతో ఏకతో ఉపసమ్పన్నాపి ఉభతోసఙ్ఘే ఉపసమ్పన్నాసుయేవ సఙ్గయ్హన్తి భిక్ఖూపసమ్పదాయ భిక్ఖునీఉపసమ్పదతోపి ఉక్కట్ఠత్తా. పాళియం ‘‘తాహి ఆపత్తీహి అనాపత్తి’’న్తి ఉపయోగవచనం కత్వా అనుజానామీతి పదేన సమ్బన్ధితబ్బం. ఇత్థిలిఙ్గన్తి ¶ థనాదికం ఇత్థిసణ్ఠానం వుత్తన్తి ఆహ – ‘‘పురిస…పే… ఇత్థిసణ్ఠానం ఉప్పన్న’’న్తి. తం నానన్తరికతో పన ‘‘పురిసిన్ద్రియమ్పి అన్తరహితం, ఇత్థిన్ద్రియఞ్చ ఉప్పన్న’’న్తి వుత్తమేవ హోతి, ఏవం ఉపరిపి లిఙ్గగ్గహణేనేవ ఇత్థిన్ద్రియాదిగ్గహణం వేదితబ్బం. తాతి ఆపత్తియో, తస్స వుట్ఠాతున్తి ఇమినా సమ్బన్ధో, తాహి ఆపత్తీహి వుట్ఠాపేతున్తి ¶ అత్థో. కథన్తి ఆహ తా సబ్బాపి భిక్ఖునీహి కాతబ్బన్తిఆది. తేన పటిచ్ఛన్నాయపి అప్పటిచ్ఛన్నాయపి గరుకాపత్తియా పక్ఖమానత్తచరణాదికం విధిం దస్సేతి.

ఓక్కన్తికవినిచ్ఛయోతి పసఙ్గానుగుణం ఓతరణకవినిచ్ఛయో. బలవఅకుసలేనాతి పరదారికకమ్మాదినా. దుబ్బలకుసలేనాతి యథావుత్తబలవాకుసలోపహతసత్తినా తతో ఏవ దుబ్బలభూతేన కుసలేన. దుబ్బలఅకుసలేనాతి పురిసభావుప్పాదకబ్రహ్మచరియాదిబలవకుసలోపహతసత్తినా తతో ఏవ దుబ్బలభూతేన పరదారికాదిఅకుసలేన. సుగతియం భావద్వయస్స కుసలకమ్మజత్తా అకుసలేనేవ వినాసో కుసలేనేవ ఉప్పత్తీతి ఆహ ఉభయమ్పీతిఆది. దుగ్గతియం పన అకుసలేనేవ ఉభిన్నమ్పి ఉప్పత్తి చ వినాసో చ, తత్థ దుబ్బలబలవభావోవ విసేసో.

‘‘ఏహి మయం గమిస్సామా’’తి భిక్ఖునియా సద్ధిం సంవిధాయ ఏకద్ధానగమనే పాచిత్తియాపత్తిపరిహారత్థం వుత్తం ‘‘సంవిదహనం పరిమోచేత్వా’’తి. తేన ఏకగామక్ఖేత్తేపి బహిగామతో అన్తరఘరం సంవిధాయ గమనమ్పి ఆపత్తికరమేవాతి దస్సేతి. పరిమోచనవిధిం దస్సేన్తో ఆహ మయన్తిఆది. బహిగామేతి గామన్తరే. దుతియికా భిక్ఖునీ పక్కన్తా వా హోతీతిఆదినా (పాచి. ౬౯౩) వుత్తఅనాపత్తిలక్ఖణం అనులోమేతీతి వుత్తం ‘‘గామన్తర…పే… అనాపత్తీ’’తి. కోపేత్వాతి పరిచ్చజిత్వా. లజ్జినియో…పే… లబ్భతీతి లిఙ్గపరివత్తనదుక్ఖపీళితస్స సఙ్గహేపి అసతి హీనాయావత్తనమ్పి భవేయ్యాతి ‘‘ఆపదాసూ’’తి వుత్తఅనాపత్తిఅనులోమేన వుత్తం. తాయ దుతియికం గహేత్వావ గన్తబ్బం. అలజ్జినియో…పే… లబ్భతీతి అలజ్జినీహి సద్ధిం ఏకకమ్మాదిసంవాసే ఆపత్తిసమ్భవతో తా అసన్తపక్ఖం భజన్తీతి వుత్తం, ఇమినాపేతం వేదితబ్బం ‘‘అలజ్జినీహి సద్ధిం పరిభోగో న వట్టతీ’’తి. యది హి వట్టేయ్య, తతోపి దుతియికం వినా గామన్తరగమనాదీసు ఆపత్తి ఏవ సియా సఙ్గాహికత్తా తాసం సఙ్గాహికలజ్జినిగణతో వియ. ఞాతికా న హోన్తి…పే… వట్టతీతి వదన్తీతి ఇమినా అట్ఠకథాసు అనాగతభావం దీపేతి. తత్థాపి విస్సాసికఞాతికభిక్ఖునియో వినా భిక్ఖునిభావే అరమన్తస్స మానపకతికస్స ఆపదాట్ఠానసమ్భవేన తం వచనం అప్పటిక్ఖిత్తమ్పి తదఞ్ఞేసం న వట్టతియేవాతి గహేతబ్బం. భిక్ఖుభావేపీతి భిక్ఖుకాలేపి ¶ . తం నిస్సాయాతి తం నిస్సయాచరియం కత్వా. ఉపజ్ఝా గహేతబ్బాతి ఉపసమ్పదాగహణత్థం ఉపజ్ఝా గహేతబ్బా.

వినయకమ్మన్తి ¶ వికప్పనం సన్ధాయ వుత్తం. పున కాతబ్బన్తి పున వికప్పేతబ్బం. పున పటిగ్గహేత్వా సత్తాహం వట్టతీతి ‘‘అనుజానామి, భిక్ఖవే, భిక్ఖునీనం సన్నిధిం భిక్ఖూహి, భిక్ఖూనం సన్నిధిం భిక్ఖునీహి చ పటిగ్గాహాపేత్వా పరిభుఞ్జితు’’న్తి (చూళవ. ౪౨౧) వచనతో పున పటిగ్గహేత్వా పరిభుఞ్జితుం వట్టతీతి దస్సనత్థం వుత్తం. సత్తమే దివసేతి ఇదఞ్చ నిస్సగ్గియం అనాపజ్జిత్వావ పునపి సత్తాహం పరిభుఞ్జితుం వట్టతీతి దస్సనత్థం వుత్తం. పకతత్తోతి అపరివత్తలిఙ్గో. రక్ఖతీతి తం పటిగ్గహణవిజహనతో రక్ఖతి, అవిభత్తతాయ పటిగ్గహణం న విజహతీతి అధిప్పాయో.

సామం గహేత్వాన నిక్ఖిపేయ్యాతి సహత్థేన పటిగ్గహేత్వాన నిక్ఖిపేయ్య. పరిభుఞ్జన్తస్స ఆపత్తీతి లిఙ్గపరివత్తే జాతే పున అప్పటిగ్గహేత్వా పరిభుఞ్జన్తస్స ఆపత్తి.

హీనాయావత్తనేనాతి ఏత్థ కేచి ‘‘పకతత్తస్స భిక్ఖునో సిక్ఖం అప్పచ్చక్ఖాయ ‘గిహీ భవిస్సామీ’తి గిహిలిఙ్గగ్గహణం హీనాయావత్తన’’న్తి వదన్తి, తం న యుత్తం తత్తకేన భిక్ఖుభావస్స అవిజహనతో. అఞ్ఞే పన ‘‘పారాజికం ఆపన్నస్స భిక్ఖుపటిఞ్ఞం పహాయ గిహిలిఙ్గభావూపగమనమ్పి హీనాయావత్తన’’న్తి వదన్తి, తం యుత్తమేవ. పారాజికం ఆపన్నో హి తం పటిచ్ఛాదేత్వా యావ భిక్ఖుపటిఞ్ఞో హోతి, తావ భిక్ఖు ఏవ హోతి భిక్ఖూనమేవ పారాజికస్స పఞ్ఞత్తత్తా. ‘‘యో పన భిక్ఖూ’’తి హి వుత్తం. తథా హి సో సంవాసం సాదియన్తోపి థేయ్యసంవాసకో న హోతి, సహసేయ్యాదిఆపత్తిఞ్చ న జనేతి, అత్తానం ఓమసన్తస్స పాచిత్తియఞ్చ జనేతి. వుత్తఞ్హి –

‘‘అసుద్ధో హోతి పుగ్గలో అఞ్ఞతరం పారాజికం ధమ్మం అజ్ఝాపన్నో, తఞ్చే సుద్ధదిట్ఠి సమానో ఓకాసం కారాపేత్వా అక్కోసాధిప్పాయో వదేతి, ఆపత్తి ఓమసవాదస్సా’’తి (పారా. ౩౮౯).

ఏకే పన ‘‘పారాజికం ఆపన్నానం దోసం పటిజానిత్వా గిహిలిఙ్గగ్గహణం నామ సిక్ఖాపచ్చక్ఖానే సమోధానం గచ్ఛతి తేనాపి పటిఞ్ఞాయ భిక్ఖుభావస్స విజహనతో. తేనేవ వినయవినిచ్ఛయాదీసు హీనాయావత్తనం సిక్ఖాపచ్చక్ఖానే సమోధానేత్వా ¶ విసుం తం న వుత్తం. తస్మా భిక్ఖునీనం విబ్భమితుకామతాయ గిహిలిఙ్గగ్గహణం ఇధ హీనాయావత్తనం తాసం సిక్ఖాపచ్చక్ఖానస్స అభావతో. తాసం పటిగ్గహణవిజహనస్సాపి సబ్బసో వత్తబ్బత్తా’’తి వదన్తి, తమ్పి అప్పటిబాహియమేవ. తస్మా పారాజికానం భిక్ఖునీనఞ్చ ‘‘ఉప్పబ్బజిస్సామీ’’తి గిహిలిఙ్గగ్గహణం ¶ హీనాయావత్తనన్తి గహేతబ్బం. విబ్భమోతిపి ఏతస్సేవ నామం, తేనేవ తం ఖుద్దసిక్ఖాయం ‘‘అచ్ఛేదవిస్సజ్జనగాహవిబ్భమా’’తి అధిట్ఠానవిజహనే విబ్భమనామేన వుత్తం.

అనపేక్ఖవిస్సజ్జనేనాతి అఞ్ఞస్స అదత్వావ అనత్థికస్సేవ పటిగ్గహితవత్థూనం బహి ఛడ్డనేన. కేచి ‘‘పటిగ్గహితవత్థూసు సాపేక్ఖస్స పురే పటిగ్గహితభావతో పరిమోచనత్థం తత్థ పటిగ్గహమత్తస్స విస్సజ్జనమ్పి అనపేక్ఖవిస్సజ్జనమేవ చీవరాదిఅధిట్ఠానపచ్చుద్ధారో వియా’’తి వదన్తి, తం న సున్దరం తథావచనాభావా. యథేవ హి చీవరాదీసు అనపేక్ఖవిస్సజ్జనేన అధిట్ఠానవిజహనం వత్వాపి విసుం పచ్చుద్ధారో చ వుత్తో, ఏవమిధాపి వత్తబ్బం, యథా చ చీవరాదీసు కాయపటిబద్ధేసుపి పచ్చుద్ధారేన అధిట్ఠానం విగచ్ఛతి, న ఏవమిధ. ఇధ పన పటిగ్గహితవత్థుస్మిం అనపేక్ఖస్సాపి కాయతో ముత్తేయేవ తస్మిం పటిగ్గహణం విజహతి. తథా హి వుత్తం ‘‘సతక్ఖత్తుమ్పి పరిచ్చజతు, యావ అత్తనో హత్థగతం పటిగ్గహితమేవా’’తి. అనపేక్ఖవిస్సజ్జనేనాతి ఏత్థ చ ‘‘అనపేక్ఖాయా’’తి ఏత్తకమేవ వత్తబ్బం అనపేక్ఖతం ముఞ్చిత్వా ఇధ విసుం విస్సజ్జనస్స అభావా. న హేత్థ పచ్చుద్ధారే వియ విస్సజ్జనవిధానమత్థి. అపిచ పటిగ్గహణమత్తవిస్సజ్జనే సతి పురే పటిగ్గహితోపి ఆహారో భుఞ్జితుకమ్యతాయ ఉప్పన్నాయ పటిగ్గహణమత్తం విస్సజ్జేత్వా పున పటిగ్గహేత్వా యథాసుఖం భుఞ్జితబ్బో సియాతి, తథా చ సన్నిధికారకసిక్ఖాపదే వుత్తా సబ్బాపి వినిచ్ఛయభేదా నిరత్థకా ఏవ సియుం. వుత్తఞ్హి తత్థ –

‘‘గణ్ఠికపత్తస్స వా గణ్ఠికన్తరే స్నేహో పవిట్ఠో హోతి…పే… తాదిసే పత్తేపి పునదివసే భుఞ్జన్తస్స పాచిత్తియ’’న్తిఆది (పాచి. అట్ఠ. ౨౫౩).

తత్థ పన ‘‘పటిగ్గహణం అనపేక్ఖచిత్తేన విస్సజ్జేత్వా భుఞ్జితబ్బ’’న్తి ఏత్తకమేవ వత్తబ్బం, న చ వుత్తం. కత్థచి ఈదిసేసు చ గణ్ఠికపత్తాదీసు పటిగ్గహణే అపేక్ఖా కస్సచిపి నత్థేవ తప్పహానాయ వాయామతో, తథాపి తత్థగతఆమిసే పటిగ్గహణం న విగచ్ఛతి. కస్మా? భిక్ఖుస్స పత్తే పున భుఞ్జితుకామతాపేక్ఖాయ ¶ విజ్జమానత్తా పత్తగతికే ఆహారేపి తస్సా వత్తనతో. న హి పత్తం అవిస్సజ్జేత్వా తగ్గతికం ఆహారం విస్సజ్జేతుం సక్కా, నాపి ఆహారం అవిస్సజ్జేత్వా తగ్గతికం పటిగ్గహణం విస్సజ్జేతుం. తస్మా వత్థునో విస్సజ్జనమేవ అనపేక్ఖవిస్సజ్జనం, న పటిగ్గహణస్సాతి నిట్ఠమేత్థ గన్తబ్బం. తేనేవ సన్నిధిసిక్ఖాపదస్స అనాపత్తివారే –

‘‘అన్తోసత్తాహం ¶ అధిట్ఠేతి, విస్సజ్జేతి, నస్సతి, వినస్సతి, డయ్హతి, అచ్ఛిన్దిత్వా గణ్హన్తి, విస్సాసం గణ్హన్తి, అనుపసమ్పన్నస్స చత్తేన వన్తేన ముత్తేన అనపేక్ఖో దత్వా పటిలభిత్వా పరిభుఞ్జతీ’’తి –

ఏవం సబ్బత్థ వత్థువిస్సజ్జనమేవ వుత్తం. ఏత్థ చ ‘‘అన్తోసత్తాహం అధిట్ఠేతీ’’తి బాహిరపరిభోగాయ అధిట్ఠానవచనతో వత్థుం అవిస్సజ్జేత్వాపి కేవలం అనజ్ఝోహరితుకామతాయ సుద్ధచిత్తేన బాహిరపరిభోగత్థాయ నియమనమ్పి విసుం ఏకం పటిగ్గహణవిజహనకారణమేవ, ఇదఞ్చ సన్ధాయ పటిగ్గహణమత్తవిస్సజ్జనం వుత్తం సియా, సువుత్తమేవ సియా, తథా చ ‘‘పున పటిగ్గహేత్వా పరిభుఞ్జిస్సామీ’’తి పటిగ్గహణవిస్సజ్జనం న వత్తబ్బం సియా బాహిరపరిభోగాధిట్ఠానస్స ఇధాధిప్పేతత్తా.

సారత్థదీపనియఞ్హి (సారత్థ. దీ. పారాజికకణ్డ ౨.౬౯) ‘‘అనపేక్ఖవిస్సజ్జనేనాతి ఏత్థ అఞ్ఞస్స అదత్వావ అనత్థికతాయ ‘నత్థి ఇమినా కమ్మం న దాని నం పరిభుఞ్జిస్సామీ’తి వత్థూసు వా, ‘పున పటిగ్గహేత్వా పటిభుఞ్జిస్సామీ’తి పటిగ్గహణే వా అనపేక్ఖవిస్సజ్జనేనా’’తి ఏవం పరిభుఞ్జితుకామస్సేవ పటిగ్గహణమత్తవిస్సజ్జనమ్పి పటిగ్గహణవిజహనకారణం వుత్తం, తం న గహేతబ్బం. పురిమమేవ పన బాహిరపరిభోగాధిట్ఠానం గహేతబ్బం. ఇదం పన అట్ఠకథాసు ‘‘అనపేక్ఖవిస్సజ్జనసఙ్ఖాతే విస్సజ్జేతీ’’తి వుత్తపాళిపదత్థే సఙ్గహేత్వా విసుం న వుత్తం. నస్సతి, వినస్సతి, డయ్హతి, విస్సాసం వా గణ్హన్తీతి ఇమాని పన పదాని అచ్ఛిన్దిత్వా గణ్హన్తీతి ఇమస్మిం పదే సఙ్గహితానీతి వేదితబ్బం.

అచ్ఛిన్దిత్వా గహణేనాతి అనుపసమ్పన్నానం బలక్కారాదినా అచ్ఛిన్దిత్వా గహణేన. ఉపసమ్పన్నానఞ్హి అచ్ఛిన్దనవిస్సాసగ్గాహేసు పటిగ్గహణం న విజహతి. ఏత్థాతి భిక్ఖువిహారే. ఉపరోపకాతి తేన రోపితా రుక్ఖగచ్ఛా. తేరససు ¶ సమ్ముతీసూతి భత్తుద్దేసకసేనాసనపఞ్ఞాపకభణ్డాగారికచీవరపటిగ్గాహకచీవరభాజకయాగుభాజకఫలభాజకఖజ్జభాజకఅప్పమత్తకవిస్సజ్జకసాదియగాహాపకపత్తగాహాపకఆరామికపేసకసామణేరపేసకసమ్ముతిసఙ్ఖాతాసు తేరససు సమ్ముతీసు.

పచ్ఛిమికాయ సేనాసనగ్గాహే పటిప్పస్సద్ధేపి అప్పటిప్పస్సద్ధేపి కథినత్థారస్స, తమ్మూలకానం పఞ్చానిసంసానఞ్చ అభావస్స సమానత్తా తత్థ విజ్జమానమ్పి సేనాసనగ్గాహపటిప్పస్సద్ధిం అదస్సేత్వా తత్థ భిక్ఖూహి కత్తబ్బం సఙ్గహమేవ దస్సేతుం సచే పచ్ఛిమికాయాతిఆది వుత్తం. సచే అకుసలవిపాకే ¶ …పే… ఛారత్తం మానత్తమేవ దాతబ్బన్తి ఇదం పటిచ్ఛన్నాయ సాధారణాపత్తియా పరివసన్తస్స అసమాదిన్నపరివాసస్స వా లిఙ్గే పరివత్తే పక్ఖమానత్తం చరన్తస్స వసేన వుత్తం. సచే పనస్స పక్ఖమానత్తే అసమాదిన్నే ఏవ పున లిఙ్గం పరివత్తతి, పరివాసం దత్వా పరివుత్థపరివాసస్సేవ ఛారత్తం మానత్తం దాతబ్బం. పరివాసదానం నత్థి భిక్ఖుకాలే అప్పటిచ్ఛన్నభావతో. సచే పన భిక్ఖుకాలేపి సఞ్చిచ్చ నారోచేతి, ఆపత్తి పటిచ్ఛన్నావ హోతి, ఆపత్తిపటిచ్ఛన్నభావతో పరివాసో చ దాతబ్బోతి వదన్తి. పారాజికం ఆపన్నానం ఇత్థిపురిసానం లిఙ్గే పరివత్తేపి పారాజికత్తస్స ఏకస్మిం అత్తభావే అవిజహనతో పున ఉపసమ్పదా న దాతబ్బాతి గహేతబ్బం. తేనేవ తేసం సీసచ్ఛిన్నపురిసాదయో నిదస్సితా.

౭౧. తథేవాతి ముచ్చతు వా మా వాతి ఇమమత్థం అతిదిసతి. అఞ్ఞేసన్తి పుథుజ్జనే సన్ధాయ వుత్తం. తేసఞ్హి ఈదిసే ఠానే అసాదియనం దుక్కరం సోతాపన్నాదిఅరియానం తత్థ దుక్కరత్తాభావా. న హి అరియా పారాజికాదిలోకవజ్జాపత్తిం ఆపజ్జన్తి.

౭౩. సుఫుసితాతి ఉపరిమాయ దన్తపన్తియా హేట్ఠిమా దన్తపన్తి ఆహచ్చ ఠితా, అవివటాతి అత్థో. తేనాహ ‘‘అన్తోముఖే ఓకాసో నత్థీ’’తి. ఉప్పాటితే పన ఓట్ఠమంసే దన్తే సుయేవ ఉపక్కమన్తస్స థుల్లచ్చయన్తి నిమిత్తేన బహినిమిత్తే ఛుపనత్తా వుత్తం. బహినిక్ఖన్తదన్తజివ్హాసుపి ఏసేవ నయో. నిజ్ఝామతణ్హికా నామ లోమకూపేహి సముట్ఠితఅగ్గిజాలాహి దడ్ఢసరీరతాయ అతివియ తసితరూపా. ఆది-సద్దేన ఖుప్పిపాసాసురా అట్ఠిచమ్మావసిట్ఠా భయానకసరీరా పేతియో సఙ్గహితా. విసఞ్ఞం కత్వాతి యథా సో కతమ్పి ¶ ఉపక్కమం న జానాతి, ఏవం కత్వా. తేన చ విసఞ్ఞీ అహుత్వా సాదియన్తస్స పారాజికమేవాతి దస్సేతి. ఉపహతకాయప్పసాదోతి వాతపిత్తాదిదోసేహి కాయవిఞ్ఞాణానుప్పాదకభావేన దూసితకాయప్పసాదో, న పన వినట్ఠకాయప్పసాదో. సీసే పత్తేతి మగ్గేన మగ్గప్పటిపాదనే జాతే. అప్పవేసేతుకామతాయ ఏవ నిమిత్తేన నిమిత్తఛుపనే థుల్లచ్చయం వుత్తం, సేవేతుకామస్స పన తత్థాపి దుక్కటమేవాతి ఆహ ‘‘దుక్ఖటమేవ సామన్త’’న్తి.

౭౪. జాతి-సద్దేన సుమనపుప్ఫపరియాయేన తన్నిస్సయో గుమ్బో అధిప్పేతోతి ఆహ ‘‘జాతిపుప్ఫగుమ్బాన’’న్తి. తేన చ జాతియా ఉపలక్ఖితం వనం జాతియావనన్తి అలుత్తసమాసోతి దస్సేతి. ఏకరసన్తి వీథిచిత్తేహి అసమ్మిస్సం.

౭౭. ఉప్పన్నే వత్థుమ్హీతి ఇత్థీహి కతఅజ్ఝాచారవత్థుస్మిం. రుక్ఖసూచికణ్టకద్వారన్తి రుక్ఖసూచిద్వారం ¶ కణ్టకద్వారం, ఏవమేవ వా పాఠో. తత్థ యం ఉభోసు పస్సేసు రుక్ఖథమ్భే నిఖనిత్వా తత్థ మజ్ఝే విజ్ఝిత్వా ద్వే తిస్సో రుక్ఖసూచియో పవేసేత్వా కరోన్తి, తం రుక్ఖసూచిద్వారం నామ. పవేసననిక్ఖమనకాలే పన అపనేత్వా థకనకయోగ్గేన కణ్టకసాఖాపటలేన యుత్తం ద్వారం కణ్టకద్వారం నామ. గామద్వారస్స పిధానత్థం పదరేన కణ్టకసాఖాదీహి వా కతస్స కవాటస్స ఉదుక్ఖలపాసరహితతాయ ఏకేన సంవరితుం వివరితుఞ్చ అసక్కుణేయ్యస్స హేట్ఠా ఏకం చక్కం యోజేన్తి, యేన పరివత్తమానేన తం కవాటం సుఖథకనం హోతి, తం సన్ధాయ వుత్తం ‘‘చక్కలకయుత్తద్వార’’న్తి. చక్కమేవ హి లాతబ్బట్ఠేన సంవరణవివరణత్థాయ గహేతబ్బట్ఠేన చక్కలకం, తేన యుత్తమ్పి కవాటం చక్కలకం నామ, తేన యుత్తం ద్వారం చక్కలకయుత్తద్వారం. మహాద్వారేసు పన ద్వే తీణిపి చక్కలకాని యోజేన్తీతి ఆహ ఫలకేసూతిఆది. కిటికాసూతి వేళుపేసికాహి కణ్టకసాఖాదీహి చ కతథకనకేసు. సంసరణకిటికద్వారన్తి చక్కలకయన్తేన సంసరణకిటికాయుత్తమహాద్వారం. గోప్ఫేత్వాతి ఆవుణిత్వా, రజ్జూహి గన్థేత్వా వా. ఏకం దుస్ససాణిద్వారమేవాతి ఏత్థ కిలఞ్జసాణిద్వారమ్పి సఙ్గహం గచ్ఛతి తగ్గతికత్తా. అథ భిక్ఖూ…పే… నిసిన్నా హోన్తీతి ఇదం భిక్ఖూనం సన్నిహితభావదస్సనత్థం వుత్తం. నిపన్నేపి ఆభోగం కాతుం వట్టతి, నిపజ్జిత్వా నిద్దాయన్తే పన ఆభోగం కాతుం న వట్టతి అసన్తపక్ఖే ఠితత్తా. రహో ¶ నిసజ్జాయ వియ ద్వారసంవరణం నామ మాతుగామానం పవేసననివారణత్థం అనుఞ్ఞాతన్తి ఆహ భిక్ఖునిం వాతిఆది. నిస్సేణిం ఆరోపేత్వాతి ఇదం హేట్ఠిమతలస్స సద్వారబన్ధతాయ వుత్తం. చతూసు దిసాసు పరిక్ఖిత్తస్స కుట్టస్స ఏకాబద్ధతాయ ‘‘ఏకకుట్టకే’’తి వుత్తం. పచ్ఛిమానం భారోతి పాళియా ఆగచ్ఛన్తే సన్ధాయ వుత్తం. యేన కేనచి పరిక్ఖిత్తేతి ఏత్థ పరిక్ఖేపస్స ఉబ్బేధతో పమాణం సహసేయ్యప్పహోనకే వుత్తసదిసమేవ.

మహాపరివేణన్తి మహన్తం అఙ్గణం, తేన చ బహుజనసఞ్చారం దస్సేతి, తేనాహ మహాబోధీతిఆది. అరుణే ఉగ్గతే వుట్ఠహతి, అనాపత్తి అనాపత్తిఖేత్తభూతాయ రత్తియా సుద్ధచిత్తేన నిపన్నత్తా. పబుజ్ఝిత్వా పున సుపతి ఆపత్తీతి అరుణే ఉగ్గతే పబుజ్ఝిత్వా అరుణుగ్గమనం ఞత్వా వా అఞత్వా వా అనుట్ఠహిత్వా సయితసన్తానేన సుపతి ఉట్ఠహిత్వా కత్తబ్బస్స ద్వారసంవరణాదినో అకతత్తా అకిరియసముట్ఠానా ఆపత్తి హోతి అనాపత్తిఖేత్తే కతనిపజ్జనకిరియాయ అనఙ్గత్తా. అయఞ్హి ఆపత్తి ఈదిసే ఠానే అకిరియా, దివా అసంవరిత్వా నిపజ్జనక్ఖణే కిరియా చ అచిత్తకా చాతి వేదితబ్బా. పురారుణా పబుజ్ఝిత్వాపి యావ అరుణుగ్గమనా సయన్తస్సాపి పురిమనయేన ఆపత్తియేవ. అరుణే ఉగ్గతే వుట్ఠహిస్సామీతి…పే… ఆపత్తియేవాతి ఏత్థ కదా తస్స ఆపత్తీతి? వుచ్చతే – న తావ రత్తియం ‘‘దివా ఆపజ్జతి నో రత్తి’’న్తి (పరి. ౩౨౩) వుత్తత్తా. ‘‘అనాదరియదుక్కటా న ముచ్చతీ’’తి వుత్తదుక్కటం పన దివాసయనదుక్కటమేవ న ¶ హోతి అనాదరియదుక్కటత్తా. ఏవం అరుణుగ్గమనే పన అచిత్తకం అకిరియసముట్ఠానం ఆపత్తిం ఆపజ్జతీతి వేదితబ్బం. సో సచే ద్వారం సంవరిత్వా ‘‘అరుణే ఉగ్గతే వుట్ఠహిస్సామీ’’తి నిపజ్జతి, ద్వారే చ అఞ్ఞేహి అరుణుగ్గమనకాలే వివటేపి తస్స అనాపత్తియేవ ద్వారపిదహనస్స రత్తిదివాభాగేసు విసేసాభావా. ఆపత్తిఆపజ్జనస్సేవ కాలవిసేసో ఇచ్ఛితబ్బో, న తప్పరిహారస్సాతి గహేతబ్బం, ‘‘ద్వారం అసంవరిత్వా రత్తిం నిపజ్జతీ’’తి (పారా. అట్ఠ. ౧.౭౭) హి వుత్తం. దివా సంవరిత్వా నిపన్నస్స కేనచి వివటేపి ద్వారే అనాపత్తియేవ. అత్తనాపి అనుట్ఠహిత్వావ సతి పచ్చయే వివటేపి అనాపత్తీతి వదన్తి. యథాపరిచ్ఛేదమేవ చ న వుట్ఠాతీతి అరుణే ఉగ్గతేయేవ ఉట్ఠాతి. ఆపత్తియేవాతి మూలాపత్తింయేవ సన్ధాయ వుత్తం, అనాదరియఆపత్తి పన పురారుణా ఉట్ఠితస్సాపి తస్స హోతేవ ‘‘దుక్కటా ¶ న ముచ్చతీ’’తి వుత్తత్తా, దుక్కటా న ముచ్చతీతి చ పురారుణా ఉట్ఠహిత్వా మూలాపత్తియా ముత్తోపి అనాదరియదుక్కటా న ముచ్చతీతి అధిప్పాయో.

నిద్దావసేన నిపజ్జతీతి వోహారవసేన వుత్తం, పాదానం పన భూమితో అమోచితత్తా అయం నిపన్నో నామ న హోతి, తేనేవ అనాపత్తి వుత్తా. అపస్సాయ సుపన్తస్సాతి కటిట్ఠితో ఉద్ధం పిట్ఠికణ్టకే అప్పమత్తకమ్పి పదేసం భూమిం అఫుసాపేత్వా థమ్భాదిం అపస్సాయ సుపన్తస్స. కటిట్ఠిం పన భూమిం ఫుసాపేన్తస్స సయనం నామ హోతి. పిట్ఠిపసారణలక్ఖణా హి సేయ్యా. దీఘవన్దనాదీసుపి తిరియం పిట్ఠికణ్టకానం పసారితత్తా నిపజ్జనమేవాతి ఆపత్తి పరిహరితబ్బావ ‘‘వన్దామీతి పాదమూలే నిపజ్జీ’’తిఆదీసు నిపజ్జనస్సేవ వుత్తత్తా. తస్సాపి అనాపత్తి పతనక్ఖణే అవిసయత్తా, విసయే జాతే సహసా వుట్ఠితత్తా చ. యస్స పన విసఞ్ఞితాయ పచ్ఛాపి అవిసయో, ఏతస్స అనాపత్తియేవ పతితక్ఖణే వియ. తత్థేవ సయతి న వుట్ఠాతీతి ఇమినా విసయేపి అకరణం దస్సేతి, తేనేవ ‘‘తస్స ఆపత్తీ’’తి వుత్తం.

ఏకభఙ్గేనాతి ఉభో పాదే భూమితో అమోచేత్వావ ఏకపస్సేన సరీరం భఞ్జిత్వా నిపన్నో. మహాఅట్ఠకథాయం పన మహాపదుమత్థేరేన వుత్తన్తి సమ్బన్ధో, తేన ‘‘మహాఅట్ఠకథాయ లిఖితమహాపదుమత్థేరవాదో అయ’’న్తి దస్సేతి. తత్థ సుపన్తస్సాపి అవిసయత్తమత్థీతి మహాపదుమత్థేరేన ‘‘అవిసయత్తా పన ఆపత్తి న దిస్సతీ’’తి వుత్తం. ఆచరియా పన సుపన్తస్స విసఞ్ఞత్తాభావేన విసయత్తా అనాపత్తిం న కథయన్తి. విసఞ్ఞత్తే సతి అనాపత్తియేవ. ద్వే పన జనాతిఆదిపి మహాఅట్ఠకథాయమేవ వచనం, తదేవ పచ్ఛా వుత్తత్తా పమాణం. యక్ఖగహితగ్గహణేనేవ చేత్థ విసఞ్ఞీభూతోపి సఙ్గహితో. ఏకభఙ్గేన నిపన్నో పన అనిపన్నత్తా ఆపత్తితో ముచ్చతియేవాతి గహేతబ్బం.

౭౮. అపదేతి ¶ ఆకాసే. పదన్తి పదవళఞ్జం, తేనాహ ‘‘ఆకాసే పద’’న్తి. ఏతదగ్గన్తి ఏసో అగ్గో. యదిదన్తి యో అయం. సేసం ఉత్తానమేవ.

ఇతి సమన్తపాసాదికాయ వినయట్ఠకథాయ విమతివినోదనియం

పఠమపారాజికవణ్ణనానయో నిట్ఠితో.

౨. దుతియపారాజికం

అదుతియేనాతి ¶ ¶ అసదిసేన జినేన యం దుతియం పారాజికం పకాసితం, తస్స ఇదాని యస్మా సంవణ్ణనాక్కమో పత్తో, తస్మా అస్స దుతియస్స అయం సంవణ్ణనా హోతీతి యోజనా.

ధనియవత్థువణ్ణనా

౮౪. రాజూహి గహితన్తి రాజగహన్తి ఆహ ‘‘మన్ధాతూ’’తి. రాజపురోహితేన పరిగ్గహితమ్పి రాజపరిగ్గహితమేవాతి మహాగోవిన్దగ్గహణం, నగరసద్దాపేక్ఖాయ చేత్థ ‘‘రాజగహ’’న్తి నపుంసకనిద్దేసో. అఞ్ఞేపేత్థ పకారేతి సుసంవిహితారక్ఖత్తా రాజూనం గహం గేహభూతన్తి రాజగహన్తిఆదికే పకారే. వసన్తవనన్తి కీళావనం, వసన్తకాలే కీళాయ యేభుయ్యత్తా పన వసన్తవనన్తి వుత్తం.

సద్వారబన్ధాతి వస్సూపగమనయోగ్గతాదస్సనం. నాలకపటిపదన్తి సుత్తనిపాతే (సు. ని. ౬౮౪ ఆదయో) నాలకత్థేరస్స దేసితం మోనేయ్యపటిపదం. పఞ్చన్నం ఛదనానన్తి తిణపణ్ణఇట్ఠకసిలాసుధాసఙ్ఖాతానం పఞ్చన్నం. నో చే లభతి…పే… సామమ్పి కాతబ్బన్తి ఇమినా నావాసత్థవజే ఠపేత్వా అఞ్ఞత్థ ‘‘అసేనాసనికో అహ’’న్తి ఆలయకరణమత్తేన ఉపగమనం న వట్టతి. సేనాసనం పరియేసిత్వా వచీభేదం కత్వా వస్సం ఉపగన్తబ్బమేవాతి దస్సేతి. ‘‘న, భిక్ఖవే, అసేనాసనికేనా’’తిఆదినా (మహావ. ౨౦౪) హి పాళియం ‘‘నాలకపటిపదం పటిపన్నేనాపీ’’తి అట్ఠకథాయఞ్చ అవిసేసేన దళ్హం కత్వా వుత్తం, నావాసత్థవజేసుయేవ చ ‘‘అనుజానామి, భిక్ఖవే, నావాయ వస్సం ఉపగన్తు’’న్తిఆదినా (మహావ. ౨౦౩) అసతిపి సేనాసనే ఆలయకరణవసేన వస్సూపగమనం అనుఞ్ఞాతం, నాఞ్ఞత్థాతి గహేతబ్బం. అయమనుధమ్మతాతి సామీచివత్తం. కతికవత్తానీతి భస్సారామతాదిం విహాయ సబ్బదా అప్పమత్తేహి భవితబ్బన్తిఆదికతికవత్తాని. ఖన్ధకవత్తానీతి ‘‘ఆగన్తుకాదిఖన్ధకవత్తం పూరేతబ్బ’’న్తి ఏవం ఖన్ధకవత్తాని చ అధిట్ఠహిత్వా.

వస్సంవుత్థాతి పదస్స అట్ఠకథాయం ‘‘పురిమికాయ ఉపగతా మహాపవారణాయ పవారితా పాటిపదదివసతో ¶ పట్ఠాయ ‘వుత్థవస్సా’తి వుచ్చన్తీ’’తి వుత్తత్తా మహాపవారణాదివసే పవారేత్వా వా అప్పవారేత్వా వా అఞ్ఞత్థ గచ్ఛన్తేహి ¶ సత్తాహకరణీయనిమిత్తే సతి ఏవ గన్తబ్బం, నాసతి, ఇతరథా వస్సచ్ఛేదో దుక్కటఞ్చ హోతీతి వేదితబ్బం. ‘‘ఇమం తేమాసం వస్సం ఉపేమీ’’తి హి ‘‘న, భిక్ఖవే, వస్సం ఉపగన్త్వా పురిమం వా తేమాసం పచ్ఛిమం వా తేమాసం అవసిత్వా చారికా పక్కమితబ్బా’’తి (మహావ. ౧౮౫) చ వుత్తం. ఇధేవ చ వస్సంవుత్థా తేమాసచ్చయేన…పే… పక్కమింసూతి వుత్తం. పవారణాదివసోపి తేమాసపరియాపన్నోవ. కేచి పన ‘‘అనుజానామి, భిక్ఖవే, వస్సంవుత్థానం భిక్ఖూనం తీహి ఠానేహి పవారేతున్తి (మహావ. ౨౦౯) పవారణాకమ్మస్స పుబ్బేయేవ వస్సంవుత్థానన్తి వుత్థవస్సతాయ వుత్తత్తా మహాపవారణాదివసే సత్తాహకరణీయనిమిత్తం వినాపి యథాసుఖం గన్తుం వట్టతీ’’తి వదన్తి, తం తేసం మతిమత్తం, వుత్థవస్సానఞ్హి పవారణానుజాననం అనుపగతఛిన్నవస్సాదీనం నివత్తనత్థం కతం, న పన పవారణాదివసే అవసిత్వా పక్కమితబ్బన్తి దస్సనత్థం తదత్థస్స ఇధ పసఙ్గాభావా, పవారణం కాతుం అనుచ్ఛవికానం పవారణా ఇధ విధీయతి, యే చ వస్సం ఉపగన్త్వా వస్సచ్ఛేదఞ్చ అకత్వా యావ పవారణాదివసా వసింసు, తే తత్తకేన పవారణాకమ్మం పతి పరియాయతో వుత్థవస్సాతి వుచ్చన్తి, అప్పకం ఊనమధికం వా గణనూపగం న హోతీతి ఞాయతో, న కథినకమ్మం పతి తేమాసస్స అపరిపుణ్ణత్తా, ఇతరథా తస్మిం మహాపవారణాదివసేపి కథినత్థారప్పసఙ్గతో. ‘‘అనుజానామి, భిక్ఖవే, వస్సంవుత్థానం భిక్ఖూనం కథినం అత్థరితు’’న్తి (మహావ. ౩౦౬) ఇదం పన ‘‘న, భిక్ఖవే, వస్సం ఉపగన్త్వా పురిమం వా తేమాసం పచ్ఛిమం వా తేమాసం అవసిత్వా చారికా పక్కమితబ్బా’’తిఆది (మహావ. ౧౮౫) చ నిప్పరియాయతో మహాపవారణాయ అనన్తరపాటిపదదివసతో పట్ఠాయ కథినత్థారం పక్కమనఞ్చ సన్ధాయ వుత్తం, పరివారే చ ‘‘కథినస్స అత్థారమాసో జానితబ్బో’’తి (పరి. ౪౧౨) వత్వా ‘‘వస్సానస్స పచ్ఛిమో మాసో జానితబ్బో’’తి (పరి. ౪౧౨) వుత్తం. యో హి కథినత్థారస్స కాలో, తతో పట్ఠాయేవ చారికాపక్కమనస్సాపి కాలో, న తతో పురే వస్సంవుత్థానంయేవ కథినత్థారారహత్తా. యదగ్గేన హి పవారణాదివసే కథినత్థారో న వట్టతి, తదగ్గేన భిక్ఖూపి వుత్థవస్సా న హోన్తి పవారణాదివసస్స అవుత్థత్తా.

యం పన సారత్థదీపనియం (సారత్థ. టీ. పారాజికకణ్డ ౨.౮౪) ‘‘ఏకదేసేన అవుత్థమ్పి తం దివసం వుత్థభాగాపేక్ఖాయ వుత్థమేవ హోతీ’’తిఆది వుత్తం, తం న యుత్తం, తందివసపరియోసానే అరుణుగ్గమనకాలే వసన్తోవ హి తం దివసం వుత్థో నామ హోతి ¶ పరివాసఅరఞ్ఞవాసాదీసు వియ, అయఞ్చ విచారణా ఉపరి వస్సూపనాయికక్ఖన్ధకే ఆవి భవిస్సతీతి తత్థేవ తం పాకటం కరిస్సామ.

మహాపవారణాయ ¶ పవారితాతి పురిమికాయ వస్సం ఉపగన్త్వా అచ్ఛిన్నవస్సతాదస్సనపరం ఏతం కేనచి అన్తరాయేన అప్పవారితానమ్పి వుత్థవస్సత్తా. న ఓవస్సియతీతి అనోవస్సకన్తి కమ్మసాధనం దట్ఠబ్బం, యథా న తేమియతి, తథా కత్వాతి అత్థో. అనవయోతి ఏత్థ అనుసద్దో విచ్ఛాయం వత్తతీతి ఆహ అను అను అవయోతిఆది. ఆచరియస్స కమ్మం ఆచరియకన్తి ఆహ ‘‘ఆచరియకమ్మే’’తి. కట్ఠకమ్మం థమ్భాది. తేలతమ్బమత్తికాయాతి తేలమిస్సాయ తమ్బమత్తికాయ.

౮౫. కుటికాయ కరణభావన్తి కుటియా కతభావం. కిం-సద్దప్పయోగే అనాగతప్పచ్చయవిధానం సన్ధాయ తస్స లక్ఖణన్తిఆది వుత్తం. కిఞ్చాపి థేరస్స పాణఘాతాధిప్పాయో నత్థి, అనుపపరిక్ఖిత్వా కరణేన పన బహూనం పాణానం మరణత్తా పాణే బ్యాబాధేన్తస్సాతిఆది వుత్తం. పాతబ్యభావన్తి వినాసేతబ్బతం. పాణాతిపాతం కరోన్తానన్తి థేరేన అకతేపి పాణాతిపాతే పాణకానం మరణమత్తేన పచ్ఛిమానం లేసేన గహణాకారం దస్సేతి, తేన చ ‘‘మమ తాదిసం అకుసలం నత్థీ’’తి పచ్ఛిమానం విపల్లాసలేసగ్గహణనిమిత్తకిచ్చం న కత్తబ్బన్తి దీపితం హోతి. దిట్ఠానుగతిన్తి దిట్ఠస్స కమ్మస్స అనుపగమనం అనుకిరియం, దిట్ఠియా వా లద్ధియా అనుగమనం గాహం. ఘంసితబ్బేతి మద్దితబ్బే, వినాసితబ్బేతి అత్థో. కతం లభిత్వా తత్థ వసన్తానమ్పి దుక్కటమేవాతి ఇదం భగవతా కుటియా భేదాపనవచనేన సిద్ధం, సాపి తిణదబ్బసమ్భారేహి తులాథమ్భాదీహి అమిస్సా సుద్ధమత్తికామయాపి ఇట్ఠకాహి కతా వట్టతి. కేచి హి ఇట్ఠకాహియేవ థమ్భే చినిత్వా తదుపరి ఇట్ఠకాహియేవ వితానాదిసణ్ఠానేన తులాదిదారుసమ్భారవిరహితం ఛదనమ్పి బన్ధిత్వా ఇట్ఠకామయమేవ ఆవసథం కరోన్తి, తాదిసం వట్టతి. గిఞ్జకావసథసఙ్ఖేపేన కతాతి ఏత్థ గిఞ్జకా వుచ్చన్తి ఇట్ఠకా, తాహియేవ కతో ఆవసథో గిఞ్జకావసథో. వయకమ్మమ్పీతి మత్తికుద్ధారణఇట్ఠకదారుచ్ఛేదనాదికారకానం దిన్నభత్తవేత్తనాదివత్థుబ్బయేన నిప్ఫన్నకమ్మమ్పి అత్థి, ఏతేన కుటిభేదకానం గీవాదిభావం పరిసఙ్కతి. తిత్థియధజోతి తిత్థియానమేవ సఞ్ఞాణభూతత్తా వుత్తం. తే హి ఈదిసేసు చాటిఆదీసు వసన్తి. అఞ్ఞానిపీతి పి-సద్దేన అత్తనా వుత్తకారణద్వయమ్పి మహాఅట్ఠకథాయమేవ వుత్తన్తి దస్సేతి. యస్మా సబ్బమత్తికామయా ¶ కుటి సీతకాలే అతిసీతా ఉణ్హకాలే చ ఉణ్హా సుకరా చ హోతి చోరేహి భిన్దితుం, తస్మా తత్థ ఠపితపత్తచీవరాదికం సీతుణ్హచోరాదీహి వినస్సతీతి వుత్తం ‘‘పత్తచీవరగుత్తత్థాయా’’తి. ఛిన్దాపేయ్య వా భిన్దాపేయ్య వా అనుపవజ్జోతి ఇదం అయం కుటి వియ సబ్బథా అనుపయోగారహం సన్ధాయ వుత్తం. యం పన పఞ్చవణ్ణసుత్తేహి వినద్ధఛత్తాదికం, తత్థ అకప్పియభాగోవ ఛిన్దితబ్బో, న తదవసేసో తస్స కప్పియత్తా, తం ఛిన్దన్తో ఉపవజ్జోవ హోతి. తేనేవ వక్ఖతి ‘‘ఘటకమ్పి వాళరూపమ్పి భిన్దిత్వా ధారేతబ్బ’’న్తిఆది.

పాళిముత్తకవినిచ్ఛయవణ్ణనా

ఛత్తదణ్డగ్గాహకం ¶ సలాకపఞ్జరన్తి ఏత్థ యో పఞ్జరసలాకానం మజ్ఝట్ఠో బున్దే పుథులో అహిచ్ఛత్తకసదిసో అగ్గే సఛిద్దో యత్థ దణ్డన్తరం పవేసేత్వా ఛత్తం గణ్హన్తి, యో వా సయమేవ దీఘతాయ గహణదణ్డో హోతి, అయం ఛత్తదణ్డో నామ, తస్స అపరిగళనత్థాయ ఛత్తసలాకానం మూలప్పదేసదణ్డస్స సమన్తతో దళ్హపఞ్జరం కత్వా సుత్తేహి వినన్ధన్తి, సో పదేసో ఛత్తదణ్డగాహకసలాకపఞ్జరం నామ, తం వినన్ధితుం వట్టతి. న వణ్ణమట్ఠత్థాయాతి ఇమినా థిరకరణత్థమేవ ఏకవణ్ణసుత్తేన వినన్ధియమానం యది వణ్ణమట్ఠం హోతి, న తత్థ దోసోతి దస్సేతి. ఆరగ్గేనాతి నిఖాదనముఖేన. దణ్డబున్దేతి దణ్డమూలే కోటియం. ఛత్తమణ్డలికన్తి ఛత్తపఞ్జరే మణ్డలాకారేన బద్ధదణ్డవలయం. ఉక్కిరిత్వాతి నిన్నం, ఉన్నతం వా కత్వా.

నానాసుత్తకేహీతి నానావణ్ణేహి సుత్తేహి. ఇదఞ్చ తథా కరోన్తానం వసేన వుత్తం, ఏకవణ్ణసుత్తకేనాపి న వట్టతియేవ, ‘‘పకతిసూచికమ్మమేవ వట్టతీ’’తి హి వుత్తం. పట్టముఖేతి ద్విన్నం పట్టానం సఙ్ఘటితట్ఠానం సన్ధాయేతం వుత్తం. పరియన్తేతి చీవరపరియన్తే, అనువాతం సన్ధాయేతం వుత్తం. వేణిన్తి వరకసీసాకారేన సిబ్బనం. సఙ్ఖలికన్తి దిగుణసఙ్ఖలికాకారేన సిబ్బనం, వేణిం వా సఙ్ఖలికం వా కరోన్తీతి పకతేన సమ్బన్ధో. అగ్ఘియం నామ చేతియసణ్ఠానం, యం అగ్ఘియత్థమ్భోతి వదన్తి. ఉక్కిరన్తీతి ఉట్ఠపేన్తి. చతుకోణమేవ వట్టతీతి గణ్ఠికపాసకపట్టాని సన్ధాయ వుత్తం. కోణసుత్తపిళకాతి గణ్ఠికపాసకపట్టానం కోణేహి బహి నిగ్గతసుత్తానం ¶ పిళకాకారేన ఠపితకోటియోతి కేచి వదన్తి, తే పిళకే ఛిన్దిత్వా దువిఞ్ఞేయ్యా కాతబ్బాతి తేసం అధిప్పాయో. కేచి పన ‘‘కోణసుత్తా చ పిళకాతి ద్వేయేవా’’తి వదన్తి, తేసం మతేన గణ్ఠికపాసకపట్టానం కోణతో కోణేహి నీహతసుత్తా కోణసుత్తా నామ. సమన్తతో పన పరియన్తేన కతా చతురస్ససుత్తా పిళకా నామ. తం దువిధమ్పి కేచి చీవరతో విసుం పఞ్ఞాయనత్థాయ వికారయుత్తం కరోన్తి, తం నిసేధాయ ‘‘దువిఞ్ఞేయ్యరూపా వట్టన్తీ’’తి వుత్తం, న పన సబ్బథా అచక్ఖుగోచరభావేన సిబ్బనత్థాయ తథాసిబ్బనస్స అసక్కుణేయ్యత్తా. యథా పకతిచీవరతో వికారో న పఞ్ఞాయతి, ఏవం సిబ్బితబ్బన్తి అధిప్పాయో. రజనకమ్మతో పుబ్బే పఞ్ఞాయమానోపి విసేసో చీవరే రత్తే ఏకవణ్ణతాయ న పఞ్ఞాయతీతి ఆహ ‘‘చీవరే రత్తే’’తి. మణినాతి నీలమణిఆదిమట్ఠపాసాణేన, అంసవద్ధకకాయబన్ధనాదికం పన అచీవరత్తా సఙ్ఖాదీహి ఘంసితుం వట్టతీతి వదన్తి. కణ్ణసుత్తకన్తి చీవరస్స దీఘతో తిరియఞ్చ సిబ్బితానం చతూసు కణ్ణేసు కోణేసు చ నిక్ఖన్తానం సుత్తసీసానమేతం నామం, తం ఛిన్దిత్వావ పారుపితబ్బం, తేనాహ ‘‘రజితకాలే ఛిన్దితబ్బ’’న్తి. భగవతా అనుఞ్ఞాతం ఏకం కణ్ణసుత్తమ్పి అత్థి, తం పన నామేన ¶ సదిసమ్పి ఇతో అఞ్ఞమేవాతి దస్సేతుం యం పనాతిఆది వుత్తం. లగ్గనత్థాయాతి చీవరరజ్జుయం చీవరబన్ధనత్థాయ. గణ్ఠికేతి దన్తాదిమయే. పీళకాతి బిన్దుం బిన్దుం కత్వా ఉట్ఠాపేతబ్బపీళకా.

థాలకే వాతి తమ్బాదిమయే పుగ్గలికే తివిధేపి కప్పియథాలకే. న వట్టతీతి మణివణ్ణకరణప్పయోగో న వట్టతి, తేలవణ్ణకరణత్థం పన వట్టతి. పత్తమణ్డలేతి తిపుసీసాదిమయే. ‘‘న, భిక్ఖవే, చిత్తాని పత్తమణ్డలాని ధారేతబ్బాని రూపకాకిణ్ణాని భిత్తికమ్మకతానీ’’తి (చూళవ. ౨౫౩) వుత్తత్తా ‘‘భిత్తికమ్మం న వట్టతీ’’తి వుత్తం. ‘‘అనుజానామి, భిక్ఖవే, మకరదన్తకం ఛిన్దితు’’న్తి (చూళవ. ౨౫౩) వుత్తత్తా ‘‘మకరదన్తకం పన వట్టతీ’’తి వుత్తం, ఇదం పన పాళియా లద్ధమ్పి ఇధ పాళియా ముత్తత్తా పాళిముత్తకనయే వుత్తం. ఏవమఞ్ఞమ్పి ఈదిసం.

లేఖా న వట్టతీతి ఆరగ్గేన దిన్నలేఖావ న వట్టతి, జాతిహిఙ్గులికాదివణ్ణేహి కతలేఖా వట్టతి. ఛత్తముఖవట్టియన్తి ధమకరణస్స హత్థేన గహణఛత్తాకారస్స ¶ ముఖవట్టియం, ‘‘పరిస్సావనచోళబన్ధనట్ఠానే’’తి కేచి.

దేడ్డుభసీసన్తి ఉదకసప్పసీసం. అచ్ఛీనీతి కుఞ్జరచ్ఛిసణ్ఠానాని. ఏకమేవ వట్టతీతి ఏత్థ ఏకరజ్జుకం దిగుణం తిగుణం కత్వాపి బన్ధితుం న వట్టతి, ఏకమేవ పన సతవారమ్పి సరీరం పరిక్ఖిపిత్వా బన్ధితుం వట్టతి, బహురజ్జుకే ఏకతో కత్వా ఏకేన నిరన్తరం వేఠేత్వా కతం ‘‘బహురజ్జుక’’న్తి న వత్తబ్బం ‘‘వట్టతీ’’తి వుత్తత్తా, తం మురజసఙ్ఖం న గచ్ఛతీతి వేదితబ్బం. మురజఞ్హి నానావణ్ణేహి సుత్తేహి మురజవట్టిసణ్ఠానం వేఠేత్వా కతం, ఇదం పన మురజం మద్దవీణసఙ్ఖాతం పామఙ్గసణ్ఠానఞ్చ దసాసు వట్టతి ‘‘కాయబన్ధనస్స దసా జీరన్తి; అనుజానామి, భిక్ఖవే, మురజం మద్దవీణ’’న్తి (చూళవ. ౨౭౮) వుత్తత్తా.

విధేతి దసాపరియోసానే థిరభావాయ దన్తవిసాణసుత్తాదీహి కత్తబ్బే విధే. అట్ఠ మఙ్గలాని నామ సఙ్ఖో చక్కం పుణ్ణకుమ్భో గయా సిరీవచ్ఛో అఙ్కుసో ధజం సోవత్తికన్తి వదన్తి. మచ్ఛయుగళఛత్తనన్దియావట్టాదివసేనపి వదన్తి. పరిచ్ఛేదలేఖామత్తన్తి దన్తాదీహి కతవిధస్స ఉభోసు కోటీసు కతపరిచ్ఛేదరాజిమత్తం.

‘‘ఉజుకమేవా’’తి వుత్తత్తా చతురస్సాదిసణ్ఠానాపి అఞ్జనీ వఙ్కగతికా న వట్టతి. సిపాటికాయాతి ¶ వాసిఆదిభణ్డనిక్ఖిపనపసిబ్బకే. ఆరకణ్టకం నామ పోత్థకాదిఅఅసఙ్ఖారణత్థం కతదీఘముఖసత్థకన్తి వదన్తి. ‘‘భమకారానం దారుఆదిలిఖనసత్థక’’న్తి కేచి. వట్టమణికన్తి వట్టం కత్వా ఉట్ఠపేతబ్బం పుప్ఫుళకం. అఞ్ఞన్తి ఇమినా పిళకాదిం సఙ్గణ్హాతి. పిప్ఫలికేతి యం కిఞ్చి ఛేదనకే ఖుద్దకసత్థే. వలితకన్తి నఖచ్ఛేదనకాలే దళ్హగ్గహణత్థం వలీహి యుత్తమేవ కరోన్తి. తస్మా తం వట్టతీతి ఇమినా యం అఞ్ఞమ్పి వికారం దళ్హీకమ్మాదిఅత్థాయ కరోన్తి, న వణ్ణమట్ఠత్థాయ, తం వట్టతీతి దీపితం, తేన చ కత్తరదణ్డకోటియం అఞ్ఞమఞ్ఞమ్పి ఘట్టనేన సద్దనిచ్ఛరణత్థాయ కతం అయోవలయాదికం సంయుత్తమ్పి కప్పియతో ఉపపన్నం హోతి. మణ్డలన్తి ఉత్తరారణియా పవేసనత్థం ఆవాటమణ్డలం హోతి. ఉజుకమేవ బన్ధితున్తి సమ్బన్ధో, ఉభోసు వా పస్సేసు ఏకపస్సే వాతి వచనసేసో. వాసిదణ్డస్స ఉభోసు పస్సేసు దణ్డకోటీనం అచలనత్థం బన్ధితున్తి అత్థో.

ఆమణ్డసారకేతి ¶ ఆమలకఫలాని పిసిత్వా తేన కక్కేన కతతేలభాజనే. తత్థ కిర పక్ఖిత్తం తేలం సీతలం హోతి. భూమత్థరణేతి కటసారాదిమయే పరికమ్మకతాయ భూమియా అత్థరితబ్బఅత్థరణే. పానీయఘటేతి సబ్బం భాజనవికతిం సఙ్గణ్హాతి. సబ్బం…పే… వట్టతీతి యథావుత్తేసు మఞ్చాదీసు ఇత్థిపురిసరూపమ్పి వట్టతి తేలభాజనేసుయేవ ఇత్థిపురిసరూపానం పటిక్ఖిత్తత్తా, తేలభాజనేన సహ అగణేత్వా విసుం మఞ్చాదీనం గహితత్తా చాతి వదన్తి, కిఞ్చాపి వదన్తి, ఏతేసం పన మఞ్చాదీనం హత్థేన ఆమసితబ్బభణ్డత్తా ఇత్థిరూపమేవేత్థ న వట్టతీతి గహేతబ్బం. అఞ్ఞేసన్తి సీమసామికానం. రాజవల్లభేహీతి లజ్జీపేసలాదీనం ఉపోసథాదిఅన్తరాయకరా అలజ్జినో భిన్నలద్ధికా చ భిక్ఖూ అధిప్పేతా తేహి సహ ఉపోసథాదికరణాయోగా, తేనేవ ‘‘సీమాయా’’తి వుత్తం. తేసం లజ్జీపరిసాతి తేసం సీమాసామికానం అనుబలం దాతుం సమత్థా లజ్జీపరిసా. భిక్ఖూహి కతన్తి యం అలజ్జీనం సేనాసనభేదనాదికం లజ్జీభిక్ఖూహి కతం, సబ్బఞ్చేతం సుకతమేవ అలజ్జీనిగ్గహత్థాయ పవత్తితబ్బతో.

౮౮. అవజ్ఝాయన్తీతి నీచతో చిన్తేన్తి. ఉజ్ఝాయనత్థోతి భిక్ఖునో థేయ్యకమ్మనిన్దనత్థో ‘‘కథఞ్హి నామ అదిన్నం ఆదియిస్సతీ’’తి, న పన దారు-సద్దవిసేసనత్థో తస్స బహువచనత్తా. వచనభేదేతి ఏకవచనబహువచనానం భేదే. సబ్బావన్తన్తి భిక్ఖుభిక్ఖునీఆదిసబ్బావయవవన్తం. బిమ్బిసారోతి తస్స నామన్తి ఏత్థ బిమ్బీతి సువణ్ణం. తస్మా సారసువణ్ణసదిసవణ్ణతాయ ‘‘బిమ్బిసారో’’తి వుచ్చతీతి వేదితబ్బం. పోరాణసత్థానురూపం ఉప్పాదితో వీసతిమాసప్పమాణఉత్తమసువణ్ణగ్ఘనకో లక్ఖణసమ్పన్నో నీలకహాపణోతి వేదితబ్బో. రుద్రదామేన నామ కేనచి ఉప్పాదితో రుద్రదామకో. సో కిర నీలకహాపణస్స తిభాగం అగ్ఘతి. యస్మిం పన దేసే నీలకహాపణా ¶ న సన్తి, తత్థాపి కాళకవిరహితస్స నిద్ధన్తసువణ్ణస్స పఞ్చమాసగ్ఘనకేన భణ్డేన పాదపరిచ్ఛేదో కాతబ్బో. తేనాతి నీలకహాపణస్స చతుత్థభాగభూతేన. పారాజికవత్థుమ్హి వాతిఆది పారాజికానం సబ్బబుద్ధేహి పఞ్ఞత్తభావేన వుత్తం, సఙ్ఘాదిసేసాదీసు పన ఇతరాపత్తీసుపి తబ్బత్థూసు చ నానత్తం నత్థేవ, కేవలం కేచి సబ్బాకారేన పఞ్ఞపేన్తి, కేచి ఏకదేసేనాతి ఏత్తకమేవ విసేసో. న హి కదాచిపి సమ్మాసమ్బుద్ధా యథాపరాధం అతిక్కమ్మ ఊనమధికం వా సిక్ఖాపదం పఞ్ఞపేన్తి.

పదభాజనీయవణ్ణనా

౯౨. పునపి ¶ ‘‘ఆగన్తుకామా’’తి వుత్తత్తా చ సబ్బథా మనుస్సేహి అనివుత్థపుబ్బే అభినవమాపితే, ‘‘పున న పవిసిస్సామా’’తి నిరాలయేహి పరిచ్చత్తే చ గామే గామవోహారాభావా గామప్పవేసనాపుచ్ఛనాదికిచ్చం నత్థీతి వేదితబ్బం. అరఞ్ఞపరిచ్ఛేదదస్సనత్థన్తి గామగామూపచారేసు దస్సితేసు తదఞ్ఞం అరఞ్ఞన్తి అరఞ్ఞపరిచ్ఛేదో సక్కా ఞాతున్తి వుత్తం. మాతికాయం పన గామగ్గహణేనేవ గామూపచారోపి గహితోతి దట్ఠబ్బో. ఇన్దఖీలేతి ఉమ్మారే. అరఞ్ఞసఙ్ఖేపం గచ్ఛతి తథా అభిధమ్మే వుత్తత్తా. అసతిపి ఇన్దఖీలే ఇన్దఖీలట్ఠానియత్తా ‘‘వేమజ్ఝమేవ ఇన్దఖీలోతి వుచ్చతీ’’తి వుత్తం. యత్థ పన ద్వారబాహాపి నత్థి, తత్థ పాకారవేమజ్ఝమేవ ఇన్దఖీలోతి గహేతబ్బం. లుఠిత్వాతి పవట్టిత్వా.

మజ్ఝిమస్స పురిసస్స సుప్పపాతో వాతిఆది మాతుగామస్స కాకుట్ఠాపనవసేన గహేతబ్బం, న బలదస్సనవసేన ‘‘మాతుగామో భాజనధోవనఉదకం ఛడ్డేతీ’’తి (పారా. అట్ఠ. ౧.౯౨) ఉపరి వుచ్చమానత్తా, తేనేవ ‘‘లేడ్డుపాతో’’తి అవత్వా సుప్పపాతోతిఆది వుత్తం. కురున్దట్ఠకథాయం మహాపచ్చరియఞ్చ ఘరూపచారోవ గామోతి అధిప్పాయేన ‘‘ఘరూపచారే ఠితస్స లేడ్డుపాతో గామూపచారో’’తి వుత్తం. కతపరిక్ఖేపోతి ఇమినా పరిక్ఖేపతో బహి ఉపచారో న గహేతబ్బోతి దస్సేతి. సుప్పముసలపాతోపి అపరిక్ఖిత్తగేహస్సేవ, సో చ యతో పహోతి, తత్థేవ గహేతబ్బో, అప్పహోనట్ఠానే పన విజ్జమానట్ఠానమేవ గహేతబ్బం. యస్స పన ఘరస్స సమన్తతో పాకారాదీహి పరిక్ఖేపో కతో హోతి, తత్థ సోవ పరిక్ఖేపో ఘరూపచారోతి గహేతబ్బం.

పుబ్బే వుత్తనయేనాతి పరిక్ఖిత్తగామే వుత్తనయేన. సఙ్కరీయతీతి మిస్సీయతి. వికాలే గామప్పవేసనే ‘‘పరిక్ఖిత్తస్స గామస్స పరిక్ఖేపం అతిక్కమన్తస్స ఆపత్తి పాచిత్తియస్స. అపరిక్ఖిత్తస్స గామస్స ఉపచారం ఓక్కమన్తస్స ఆపత్తి పాచిత్తియస్సా’’తి (పాచి. ౫౧౩) వుత్తత్తా ¶ గామగామూపచారానం అసఙ్కరతా ఇచ్ఛితబ్బాతి ఆహ అసఙ్కరతో చాతిఆది. కేచి పనేత్థ పాళియం ‘‘అపరిక్ఖిత్తస్స గామస్స ఉపచారం ఓక్కమన్తస్సాతి ఇదం పరిక్ఖేపారహట్ఠానం సన్ధాయ వుత్తం, న తతో పరం ఏకలేడ్డుపాతపరిచ్ఛిన్నం ఉపచారం ¶ . తస్మా పరిక్ఖేపారహట్ఠానసఙ్ఖాతం గామం ఓక్కమన్తస్సేవ ఆపత్తి, న ఉపచార’’న్తి వదన్తి, తం న గహేతబ్బం ‘‘ఘరూపచారే ఠితస్స మజ్ఝిమస్స పురిసస్స లేడ్డుపాతబ్భన్తరం గామో నామ. తతో అఞ్ఞస్స లేడ్డుపాతస్స అబ్భన్తరం గామూపచారో నామా’’తి (పారా. అట్ఠ. ౧.౯౨) ఇధేవ అట్ఠకథాయం వుత్తత్తా. వికాలే గామప్పవేసనసిక్ఖాపదట్ఠకథాయఞ్హి అపరిక్ఖిత్తస్స గామస్స ఉపచారో అదిన్నాదానే వుత్తనయేనేవ వేదితబ్బోతి (పాచి. అట్ఠ. ౫౧౨) అయమేవ నయో అతిదిసితో. తేనేవ మాతికాట్ఠకథాయమ్పి ‘‘య్వాయం అపరిక్ఖిత్తస్స గామస్స ఉపచారో దస్సితో, తస్స వసేన వికాలే గామప్పవేసనాదీసు ఆపత్తి పరిచ్ఛిన్దితబ్బా’’తి (కఙ్ఖా. అట్ఠ. దుతియపారాజికవణ్ణనా) వుత్తం, తస్మా పరిక్ఖిత్తస్స గామస్స పరిక్ఖేపం అతిక్కమన్తస్స, అపరిక్ఖిత్తస్స గామస్స ఘరూపచారతో పట్ఠాయ దుతియలేడ్డుపాతసఙ్ఖాతం గామూపచారం ఓక్కమన్తస్స వికాలే గామప్పవేసనాపత్తి హోతి, మాతికాయఞ్చ వికాలే గామం పవిసేయ్యాతి గామగ్గహణేనేవ గామూపచారోపి గహితోతి వేదితబ్బం. వికాలే గామప్పవేసనాదీసూతి ఆది-సద్దేన ఘరఘరూపచారాదీసు ఠితానం ఉప్పన్నలాభభాజనాదిం సఙ్గణ్హాతి.

నిక్ఖమిత్వా బహి ఇన్దఖీలాతి ఇన్దఖీలతో బహి నిక్ఖమిత్వా ఠితం యం ఠానం సబ్బమేతం అరఞ్ఞన్తి యోజనా. ఆచరియధను నామ పకతిహత్థేన నవవిదత్థిపమాణం, జియాయ పన ఆరోపితాయ సత్తట్ఠవిదత్థిమత్తన్తి వదన్తి.

కప్పియన్తి అనురూపవసేన వుత్తం అకప్పియస్సాపి అప్పటిగ్గహితస్స పరిభోగే పాచిత్తియత్తా. పరిచ్చాగాదిమ్హి అకతే ‘‘ఇదం మయ్హం సన్తక’’న్తి వత్థుసామినా అవిదితమ్పి పరిగ్గహితమేవ బాలుమ్మత్తాదీనం సన్తకం వియ, తాదిసం అవహరన్తోపి ఞాతకాదీహి పచ్ఛా ఞత్వా వత్థుసామినా చ అనుబన్ధితబ్బతో పారాజికోవ హోతి. యస్స వసేన పురిసో థేనో హోతి, తం థేయ్యన్తి ఆహ ‘‘అవహరణచిత్తస్సేతం అధివచన’’న్తి. పపఞ్చసఙ్ఖాతి తణ్హామానదిట్ఠిసఙ్ఖాతా పపఞ్చకోట్ఠాసా. ఏకో చిత్తకోట్ఠాసోతి ఠానాచావనపయోగసముట్ఠాపకో ఏకో చిత్తకోట్ఠాసోతి అత్థో.

అభియోగవసేనాతి అట్టకరణవసేన. సవిఞ్ఞాణకేనేవాతి ఇదం సవిఞ్ఞాణకానఞ్ఞేవ ఆవేణికవినిచ్ఛయం సన్ధాయ వుత్తం. పాణో అపదన్తిఆదీసు హి ‘‘పదసా నేస్సామీ’’తి పఠమం పాదం ¶ సఙ్కామేతి, ఆపత్తి థుల్లచ్చయస్సాతిఆదినా పాళియం (పారా. ౧౧౧), భిక్ఖు దాసం దిస్వా సుఖదుక్ఖం పుచ్ఛిత్వా ¶ వా అపుచ్ఛిత్వా వా ‘‘గచ్ఛ, పలాయిత్వా సుఖం జీవా’’తి వదతి, సో చే పలాయతి, దుతియపదవారే పారాజికన్తిఆదినా (పారా. అట్ఠ. ౧.౧౧౪) అట్ఠకథాయఞ్చ యో సవిఞ్ఞాణకానఞ్ఞేవ ఆవేణికో వినిచ్ఛయో వుత్తో, సో ఆరామాదిఅవిఞ్ఞాణకేసు న లబ్భతీతి తాదిసం సన్ధాయ ‘‘సవిఞ్ఞాణకేనేవా’’తి వుత్తం. యో పన వినిచ్ఛయో ఆరామాదిఅవిఞ్ఞాణకేసు లబ్భతి, సో యస్మా సవిఞ్ఞాణకేసు అలబ్భనకో నామ నత్థి, తస్మా వుత్తం ‘‘నానాభణ్డవసేన సవిఞ్ఞాణకావిఞ్ఞాణకమిస్సకేనా’’తి. సవిఞ్ఞాణకేన చ అవిఞ్ఞాణకేన చాతి అత్థో. యస్మా చేత్థ అవిఞ్ఞాణకేనేవ ఆదియనాదీని ఛపి పదాని న సక్కా యోజేతుం ఇరియాపథవికోపనస్స సవిఞ్ఞాణకవసేనేవ యోజేతబ్బతో, తస్మా ‘‘అవిఞ్ఞాణకేనేవా’’తి తతియం పకారం న వుత్తన్తి దట్ఠబ్బం.

ఆరామన్తి ఇదం ఉపలక్ఖణమత్తం దాసాదిసవిఞ్ఞాణకస్సాపి ఇధ సఙ్గహేతబ్బతో, నానాభణ్డవసేన హేత్థ యోజనా దస్సియతి. పరికప్పితట్ఠానన్తి పరికప్పితోకాసం. సుఙ్కఘాతన్తి ఏత్థ మగ్గం గచ్ఛన్తేహి సత్థికేహి అత్తనా నీయమానభణ్డతో రఞ్ఞో దాతబ్బభాగో సుఙ్కో నామ, సో ఏత్థ హఞ్ఞతి అదత్వా గచ్ఛన్తేహి అవహరీయతి, తం వా హన్తి ఏత్థ రాజపురిసా అదదన్తానం సన్తకం బలక్కారేనాతి సుఙ్కఘాతో, ‘‘ఏత్థ పవిట్ఠేహి సుఙ్కో దాతబ్బో’’తి రుక్ఖపబ్బతాదిసఞ్ఞాణేన నియమితప్పదేసస్సేతం అధివచనం.

పఞ్చవీసతిఅవహారకథావణ్ణనా

కత్థచీతి ఏకిస్సా అట్ఠకథాయం. ఏకం పఞ్చకం దస్సితన్తి ‘‘పరపరిగ్గహితఞ్చ హోతి, పరపరిగ్గహితసఞ్ఞీ చ, గరుకో చ హోతి పరిక్ఖారో పఞ్చమాసకో వా అతిరేకపఞ్చమాసకో వా, థేయ్యచిత్తఞ్చ పచ్చుపట్ఠితం హోతి, ఠానా చావేతీ’’తి (పారా. ౧౨౨) వుత్తపఞ్చఅవహారఙ్గాని ఏకం పఞ్చకన్తి దస్సితం. ద్వే పఞ్చకాని దస్సితానీతి ‘‘ఛహి ఆకారేహి అదిన్నం ఆదియన్తస్స ఆపత్తి పారాజికస్స. న చ సకసఞ్ఞీ, న చ విస్సాసగ్గాహీ, న చ తావకాలికం, గరుకో చ హోతి పరిక్ఖారో పఞ్చమాసకో వా అతిరేకపఞ్చమాసకో వా, థేయ్యచిత్తఞ్చ పచ్చుపట్ఠితం హోతి, ఠానా చావేతి, ఆపత్తి పారాజికస్సా’’తి (పారా. ౧౨౫) ఏవం వుత్తేసు ఛసు పదేసు ఏకం అపనేత్వా సేసాని ¶ పఞ్చ పదాని ఏకం పఞ్చకం కత్వా హేట్ఠా వుత్తపఞ్చకఞ్చ గహేత్వా ద్వే పఞ్చకాని దస్సితాని. ఏత్థ పనాతి పఞ్చహాకారేహీతిఆదీసు. సబ్బేహిపి పదేహీతి పరపరిగ్గహితఞ్చ హోతీతిఆదీహి సబ్బేహి పఞ్చహి పదేహి.

పఞ్చన్నం ¶ అవహారానం సమూహో పఞ్చకం. సకో హత్థో సహత్థో, తేన నిబ్బత్తో, తస్స వా సమ్బన్ధీతి సాహత్థికో, అవహారో. సాహత్థికాది పఞ్చకం సాహత్థికపఞ్చకన్తిఆదిపదవసేన నామలాభో దట్ఠబ్బో. ఏవం సేసేసుపి. తతియపఞ్చమేసు పఞ్చకేసూతి సాహత్థికపఞ్చకథేయ్యావహారపఞ్చకేసు. లబ్భమానపదవసేనాతి సాహత్థికపఞ్చకే లబ్భమానస్స నిస్సగ్గియావహారపదస్స వసేన, థేయ్యావహారపఞ్చకే లబ్భమానస్స పరికప్పావహారపదస్స చ వసేన యోజేతబ్బన్తి అత్థో.

నిస్సగ్గియో నామ…పే… పారాజికస్సాతి ఇమినా బహిసుఙ్కఘాతపాతనం నిస్సగ్గియపయోగోతి దస్సేతి. ‘‘హత్థే భారం థేయ్యచిత్తో భూమియం నిక్ఖిపతి, ఆపత్తి పారాజికస్సా’’తి (పారా. ౧౦౧) వుత్తత్తా పన సుద్ధచిత్తేన గహితపరభణ్డస్స థేయ్యచిత్తేన గుమ్బాదిపటిచ్ఛన్నట్ఠానే ఖిపనమ్పి ఇమస్మిం నిస్సగ్గియపయోగే సఙ్గయ్హతీతి దట్ఠబ్బం. కిరియాసిద్ధితో పురేతరమేవ పారాజికాపత్తిసఙ్ఖాతం అత్థం సాధేతీతి అత్థసాధకో. అథ వా అత్తనో వత్తమానక్ఖణే అవిజ్జమానమ్పి కిరియాసిద్ధిసఙ్ఖాతం అత్థం అవస్సం ఆపత్తిం సాధేతీతిపి అత్థసాధకో. అసుకం నామ భణ్డం యదా సక్కోసీతి ఇదం నిదస్సనమత్తం పరస్స తేలకుమ్భియా ఉపాహనాదీనం నిక్ఖేపపయోగస్సాపి అత్థసాధకత్తా. తథా హి వుత్తం మాతికాట్ఠకథాయం –

‘‘అత్థసాధకో నామ ‘అసుకస్స భణ్డం యదా సక్కోతి, తదా తం అవహరా’తి అఞ్ఞం ఆణాపేతి. తత్థ సచే పరో అనన్తరాయికో హుత్వా తం అవహరతి, ఆణాపకస్స ఆణత్తిక్ఖణేయేవ పారాజికం. పరస్స వా పన తేలకుమ్భియా పాదగ్ఘనకతేలం అవస్సం పివనకాని ఉపాహనాదీని పక్ఖిపతి, హత్థతో ముత్తమత్తేయేవ పారాజిక’’న్తి (కఙ్ఖా. అట్ఠ. దుతియపారాజికవణ్ణనా).

ఇమస్స ¶ అత్థసాధకస్స ఆణత్తియా చ కో విసేసోతి? తఙ్ఖణఞ్ఞేవ గహణే నియుఞ్జనం ఆణత్తికపయోగో, కాలన్తరేన గహణత్థం నియోగో అత్థసాధకోతి అయం నేసం విసేసో. తేనేవాహ ‘‘అసుకం నామ భణ్డం యదా సక్కోసీ’’తిఆది. ధురనిక్ఖేపో పన ఉపనిక్ఖిత్తభణ్డవసేన వేదితబ్బోతి ఇదం నిదస్సనమత్తం, ఆరామాభియుఞ్జనాదీసుపి తావకాలికభణ్డదేయ్యానం అదానేపి ఏసేవ నయో. భణ్డగ్గహణప్పయోగతో ఆణత్తియా పుబ్బత్తా ఆహ ‘‘ఆణత్తివసేన పుబ్బపయోగో వేదితబ్బో’’తి. పయోగేన సహ వత్తమానో అవహారో సహపయోగోతి ఆహ ‘‘ఠానాచావనవసేనా’’తి, ఇదఞ్చ నిదస్సనమత్తం ఖీలసఙ్కమనాదీసుపి అసతి ఠానాచావనే సహపయోగత్తా. వుత్తఞ్హి ¶ మాతికాట్ఠకథాయం ‘‘ఠానాచావనవసేన ఖీలాదీని సఙ్కామేత్వా ఖేత్తాదిగ్గహణవసేన చ సహపయోగో వేదితబ్బో’’తి (కఙ్ఖా. అట్ఠ. దుతియపారాజికవణ్ణనా).

తులయిత్వాతి ఉపపరిక్ఖిత్వా. సామీచీతి వత్తం. సకసఞ్ఞాయ అదేన్తస్స ఆపత్తి నత్థీతి వదన్తి. సమ్మద్దోతి నివిద్ధతాసఙ్ఖోభో. భట్ఠే జనకాయేతి అపగతే జనసమూహే. అత్తనో సన్తకం కత్వా ఏతస్సేవ భిక్ఖునో దేహీతి ఇదం ఉభిన్నమ్పి కుక్కుచ్చవినోదనత్థం వుత్తం. అవహారకస్స హి ‘‘మయా సహత్థేన న దిన్నం, భణ్డదేయ్యం ఏత’’న్తి కుక్కుచ్చం ఉప్పజ్జేయ్య, ఇతరస్స చ ‘‘మయా పఠమం ధురనిక్ఖేపం కత్వా పచ్ఛా అదిన్నం గహిత’’న్తి కుక్కుచ్చం ఉప్పజ్జేయ్యాతి.

సమగ్ఘన్తి అప్పగ్ఘం. దారుఅత్థం ఫరతీతి దారూహి కత్తబ్బకిచ్చం సాధేతి. ఏకదివసం దన్తకట్ఠచ్ఛేదనాదినా యా అయం అగ్ఘహాని వుత్తా, సా సబ్బా భణ్డసామినా కిణిత్వా గహితమేవ సన్ధాయ వుత్తా. సబ్బం పనేతం అట్ఠకథాచరియప్పమాణేన వేదితబ్బం. పాసాణఞ్చ సక్ఖరఞ్చ పాసాణసక్ఖరం.

అక్ఖదస్సాతి ఏత్థ అక్ఖ-సద్దేన కిర వినిచ్ఛయసాలా వుచ్చతి, తత్థ నిసీదిత్వా వజ్జావజ్జం నిరూపయన్తీతి ‘‘అక్ఖదస్సా’’తి వుచ్చన్తి ధమ్మవినిచ్ఛనకా. హననం నామ హత్థపాదాదీహి పోథనఞ్చేవ హత్థనాసాదిచ్ఛేదనఞ్చ హోతీతి ఆహ ‘‘హనేయ్యున్తి పోథేయ్యుఞ్చేవ ఛిన్దేయ్యుఞ్చా’’తి.

పదభాజనీయఞ్చ ‘‘హత్థేన వా పాదేన వా కసాయ వా వేత్తేన వా అడ్ఢదణ్డకేన వా ఛజ్జాయ వా హనేయ్యు’’న్తి (పారా. ౯౨) వుత్తం. తత్థ అడ్ఢదణ్డకేనాతి ద్విహత్థప్పమాణేన ¶ రస్సముగ్గరేన, వేళుపేసికాయ వా. ఛేజ్జాయ వాతి హత్థాదీనం ఛేదనేన. ఛిన్దన్తి ఏతాయ హత్థపాదాదీనీతి ఛేజ్జా, సత్థం, తేన సత్థేనాతిపి అత్థో. నీహరేయ్యున్తి రట్ఠతో నీహరేయ్యుం. ‘‘చోరోసి…పే… థేనోసీ’’తి ఏత్థ పరిభాసేయ్యున్తి పదం అజ్ఝాహరిత్వా అత్థో వేదితబ్బోతి ఆహ ‘‘చోరోసి…పే… పరిభాసేయ్యు’’న్తి. యం తం భణ్డం దస్సితన్తి సమ్బన్ధో.

౯౩. యత్థ యత్థ ఠితన్తి భూమియాదీసు యత్థ యత్థ ఠితం. యథా యథా ఆదానం గచ్ఛతీతి యేన యేన ఆకారేన గహణం ఉపగచ్ఛతి.

భూమట్ఠకథావణ్ణనా

౯౪. వాచాయ ¶ వాచాయాతి ఏకేకత్థదీపికాయ వాచాయ వాచాయ. ఉపలద్ధోతి ఞాతో. పాళియం సేసఅట్ఠకథాసు చ కుదాలం వా పిటకం వాతి ఇదమేవ ద్వయం వత్వా వాసిఫరసూనం అవుత్తత్తా తేసమ్పి సఙ్ఖేపట్ఠకథాదీసు ఆగతభావం దస్సేతుం సఙ్ఖేపట్ఠకథాయన్తిఆది వుత్తం. థేయ్యచిత్తేన కతత్తా ‘‘దుక్కటేహి సద్ధిం పాచిత్తియానీ’’తి వుత్తం.

అట్ఠవిధం హేతన్తిఆదీసు ఏతం దుక్కటం నామ థేరేహి ధమ్మసఙ్గాహకేహి ఇమస్మిం ఠానే సమోధానేత్వా అట్ఠవిధన్తి దస్సితన్తి యోజనా. సబ్బేసమ్పి దుక్కటానం ఇమేసుయేవ అట్ఠసు సఙ్గహేతబ్బభావతో పన ఇతరేహి సత్తహి దుక్కటేహి వినిముత్తం వినయదుక్కటేయేవ సఙ్గహేతబ్బం. దసవిధం రతనన్తి ‘‘ముత్తా మణి వేళురియో సఙ్ఖో సిలా పవాళం రజతం జాతరూపం లోహితకో మసారగల్ల’’న్తి ఏవమాగతం దసవిధం రతనం.

‘‘ముత్తా మణి వేళురియో చ సఙ్ఖో,

సిలా పవాళం రజతఞ్చ హేమం;

లోహితకఞ్చ మసారగల్లం,

దసేతే ధీరో రతనాని జఞ్ఞా’’తి. –

హి వుత్తం. సత్తవిధం ధఞ్ఞన్తి సాలి వీహి యవో కఙ్గు కుద్రూసం వరకో గోధుమోతి ఇమం సత్తవిధం ధఞ్ఞం. ఆవుధభణ్డాదిన్తి ఆది-సద్దేన తురియభణ్డఇత్థిరూపాదిం సఙ్గణ్హాతి. అనామసితబ్బే వత్థుమ్హి దుక్కటం అనామాసదుక్కటం. దురూపచిణ్ణదుక్కటన్తి ‘‘అకత్తబ్బ’’న్తి వారితస్స కతత్తా దుట్ఠు ¶ ఉపచిణ్ణం చరితన్తి దురూపచిణ్ణం, తస్మిం దుక్కటం దురూపచిణ్ణదుక్కటం. వినయే పఞ్ఞత్తం అవసేసం దుక్కటం వినయదుక్కటం. ఏకాదస సమనుభాసనా నామ భిక్ఖుపాతిమోక్ఖే చత్తారో యావతతియకా సఙ్ఘాదిసేసా అరిట్ఠసిక్ఖాపదన్తి పఞ్చ, భిక్ఖునీపాతిమోక్ఖే ఏకం యావతతియకపారాజికం చత్తారో సఙ్ఘాదిసేసా చణ్డకాళీసిక్ఖాపదన్తి ఛ.

సహపయోగతో పట్ఠాయ చేత్థ పురిమపురిమా ఆపత్తియో పటిప్పస్సమ్భన్తీతి ఆహ అథ ధురనిక్ఖేపం అకత్వాతిఆది. ‘‘ధురనిక్ఖేపం అకత్వా’’తి వుత్తత్తా ధురనిక్ఖేపం కత్వా పున ఖణన్తస్స పురిమాపత్తియో న పటిప్పస్సమ్భన్తీతి వదన్తి. ‘‘ఛేదనపచ్చయా దుక్కటం దేసేత్వా ముచ్చతీ’’తి ¶ వత్వా పుబ్బపయోగే ఆపత్తీనం దేసేతబ్బతాయ అవుత్తత్తా సహపయోగే పత్తే పుబ్బపయోగే ఆపత్తియో పటిప్పస్సమ్భన్తీతి వేదితబ్బం.

అపరద్ధం విరద్ధం ఖలితన్తి సబ్బమేతం యఞ్చ దుక్కటన్తి ఏత్థ వుత్తస్స దుక్కటస్స పరియాయవచనం, యం మనుస్సో కరేతిఆది పనేత్థ ఓపమ్మనిదస్సనం. సంయోగభావోతి ద్విత్తం సన్ధాయ వుత్తం, తేన రస్సత్తస్సాపి నిమిత్తం దస్సితన్తి వేదితబ్బం. ఏకస్స మూలేతి ఏకస్స సన్తికే. సబ్బత్థాపి ఆమసనే దుక్కటం, ఫన్దాపనే థుల్లచ్చయఞ్చ విసుం విసుం ఆమసనఫన్దాపనపయోగం కరోన్తస్సేవ హోతి, ఏకపయోగేన గణ్హన్తస్స పన ఉద్ధారే పారాజికమేవ, న దుక్కటథుల్లచ్చయానీతి వదన్తి, ఏకపయోగేన గణ్హన్తస్సాపి ఆమసనఫన్దాపనానమ్పి లబ్భమానత్తా తం న గహేతబ్బం. న హి సక్కా అనామసిత్వా అఫన్దాపేత్వా చ కిఞ్చి గహేతుం. ‘‘ఏకమేవ దేసేత్వా ముచ్చతీ’’తి పంసుఖణనాదిసమానపయోగేపి పురిమా ఆపత్తి ఉత్తరముత్తరం ఆపత్తిం పత్వా పటిప్పస్సమ్భన్తీతి సఞ్ఞాయ కురున్దట్ఠకథాయం వుత్తం, ఇతరట్ఠకథాసు పన ఖణనపయోగభేదేహి పయోగే పయోగే ఆపన్నా ఆపత్తియో ఉత్తరముత్తరం పత్వా న పటిప్పస్సమ్భన్తి అఞ్ఞమఞ్ఞం సదిసత్తా వియూహనం పత్వా తా సబ్బాపి పటిప్పస్సమ్భన్తి విసదిసపయోగత్తాతి ఇమినా అధిప్పాయేన పటిప్పస్సద్ధివిధానం వుత్తన్తి వేదితబ్బం. ఇమినా హి అవహారకస్స ఆసన్నం ఓరిమన్తం పరామసతి.

తత్థేవాతి ముఖవట్టియమేవ. బున్దేనాతి కుమ్భియా హేట్ఠిమతలేన. ఏకట్ఠానే ఠితాయ కుమ్భియా ఠానా చావనం ఛహి ఆకారేహి వేదితబ్బన్తి సమ్బన్ధో. ఏకట్ఠానేతి చ సఙ్ఖలికబద్ధభావేన ఏకస్మిం పతిట్ఠితోకాసట్ఠానేతి ¶ అత్థో. ఖాణుకం కేసగ్గమత్తమ్పి ఠానా చావేతీతి ఖాణుకం అత్తనో పతిట్ఠితట్ఠానతో పఞ్చహి ఆకారేహి ఠానా చావేతి. ఛిన్నమత్తే పారాజికన్తి అవస్సం చే పతతి, ఛిన్నమత్తే పారాజికం. పరిచ్ఛేదోతి పఞ్చమాసకాదిగరుభావపరిచ్ఛేదో. అపబ్యూహన్తోతి ఠితట్ఠానతో అపనయనవసేన వియూహన్తో రాసిం కరోన్తో. ఏవం కత్వాతి భాజనముఖవట్టియా కుమ్భిగతేన భాజనగతస్స ఏకాబద్ధభావం వియోజేత్వాతి అత్థో. ఉపడ్ఢకుమ్భీయన్తి ఉపడ్ఢపుణ్ణాయ కుమ్భియా. వినయధమ్మతాతి అధికకారణాలాభే వినయవినిచ్ఛయధమ్మతాతి అధిప్పాయో. న కేవలఞ్చేత్థ గరుకతావ, సుత్తానుగమనమ్పి అత్థీతి దస్సేన్తో అపిచాతిఆదిమాహ. కణ్ఠేన పన పరిచ్ఛిన్నకాలేతి ముఖగతం అజ్ఝోహటకాలేతి అత్థో. అజ్ఝోహరణమేవ హేత్థ పరిచ్ఛిన్దనం, న కణ్ఠపిదహనం. చిక్కనన్తి థద్ధం, బహలం ఘనన్తి అత్థో.

యోపి థేయ్యచిత్తేన పరస్స కుమ్భియా పాదగ్ఘనకం సప్పిం వా తేలం వా అవస్సం పివనకం యం కిఞ్చి ¶ దుకూలసాటకం వా చమ్మఖణ్డాదీనం వా అఞ్ఞతరం పక్ఖిపతి, హత్థతో ముత్తమత్తే పారాజికన్తి ఏత్థ అవహారో వీమంసితబ్బో. యది చ దుకూలాదీసు సప్పితేలానం పవిసనం సన్ధాయ పారాజికం భవేయ్య, తత్థ పవిట్ఠతేలాదినో కుమ్భిగతేన ఏకాబద్ధతాయ న తావ అవహారో భాజనన్తరం పవేసేత్వా గహణకాలే వియ. తథా హి వుత్తం – ‘‘భాజనం పన నిముజ్జాపేత్వా గణ్హన్తస్స యావ ఏకాబద్ధం హోతి, తావ రక్ఖతీ’’తిఆది. అథ తేలాదివినాసేన పారాజికం భవేయ్య, తదాపి తిణజ్ఝాపనాదీసు వియ అవహారో నత్థి, దుక్కటేన సద్ధిం భణ్డదేయ్యమేవ హోతి, తథా చ పాదగ్ఘనకం తేలాదిం పీతం దుకూలాదిం ఉద్ధరన్తస్సాపి పారాజికం న సియా తత్థ పవిట్ఠస్స తేలాదినో వినట్ఠట్ఠేన గహణక్ఖణే అవిజ్జమానత్తా, విజ్జమానత్తేన చ ఉద్ధారేయేవ పారాజికం వత్తబ్బం, న హత్థతో ముత్తమత్తేతి. సబ్బఅట్ఠకథాసు చ దుకూలాదీనం పక్ఖిపనే హత్థతో ముత్తమత్తే పారాజికస్స వుత్తత్తా న తం పటిక్ఖిపితుం సక్కా. అట్ఠకథాప్పమాణేన పనేతం గహేతబ్బం, యుత్తి పనేత్థ పణ్డితేహి పుబ్బాపరం సంసన్దిత్వా ఉద్ధారేతబ్బా.

పలిబుజ్ఝిస్సతీతి నివారేస్సతి. వుత్తనయేన పారాజికన్తి హత్థతో ముత్తమత్తేయేవ పారాజికం. నేవ అవహారో, న గీవాతి అత్తనో భాజనత్తా ¶ వుత్తం, అనాపత్తిమత్తమేవ వుత్తం, న పన ఏవం విచారితన్తి అధిప్పాయో. బహిగతం నామ హోతీతి తతో పట్ఠాయ తేలస్స అట్ఠానతో అధోముఖభావతో చ బహిగతం నామ హోతి. అన్తో పట్ఠాయ ఛిద్దే కరియమానే తేలస్స నిక్ఖమిత్వా గతగతట్ఠానం భాజనసఙ్ఖ్యమేవ గచ్ఛతీతి ఆహ ‘‘బాహిరన్తతో పాదగ్ఘనకే గళితే పారాజిక’’న్తి. యథా తథా వా కతస్సాతి బాహిరన్తతో వా అబ్భన్తరన్తతో వా పట్ఠాయ కతస్స. మజ్ఝే ఠపేత్వా కతఛిద్దేతి మజ్ఝే థోకం కపాలం ఠపేత్వా పచ్ఛా తం ఛిన్దన్తేన కతఛిద్దే.

పత్థీనస్స ఖాదనం ఇతరస్స పానఞ్చ సప్పిఆదీనం పరిభోగోతి ఆహ ‘‘అఖాదితబ్బం వా అపాతబ్బం వా కరోతీ’’తి. కస్మా పనేత్థ దుక్కటం వుత్తన్తి ఆహ ‘‘ఠానాచావనస్స నత్థితాయ దుక్కట’’న్తి. పురిమద్వయన్తి భేదనం ఛడ్డనఞ్చ. కుమ్భిజజ్జరకరణేనాతి పుణ్ణకుమ్భియా జజ్జరకరణేన. మాతికాఉజుకరణేనాతి ఉదకపుణ్ణాయ మాతికాయ ఉజుకరణేన. ఏకలక్ఖణన్తి భేదనం కుమ్భియా జజ్జరకరణేన, ఛడ్డనం మాతికాయ ఉజుకరణేన చ సద్ధిం ఏకసభావం. పచ్ఛిమం పన ద్వయన్తి ఝాపనం అపరిభోగకరణఞ్చ. ఏత్థ ఏవం వినిచ్ఛయం వదన్తీతి ఏతస్మిం మహాఅట్ఠకథాయం వుత్తే అత్థే ఏకే ఆచరియా ఏవం వినిచ్ఛయం వదన్తి. పచ్ఛిమద్వయం సన్ధాయ వుత్తన్తి ఏత్థ పురిమపదద్వయే వినిచ్ఛయో హేట్ఠా వుత్తానుసారేన సక్కా విఞ్ఞాతున్తి తత్థ కిఞ్చి అవత్వా పచ్ఛిమపదద్వయం సన్ధాయ ‘‘ఠానాచావనస్స నత్థితాయ దుక్కట’’న్తి ఇదం వుత్తన్తి అధిప్పాయో ¶ . థేయ్యచిత్తేనాతి అత్తనో వా పరస్స వా కాతుకామతావసేన ఉప్పన్నథేయ్యచిత్తేన. వినాసేతుకామతాయాతి హత్థపాదాదీని ఛిన్దన్తో వియ కేవలం వినాసేతుకామతాయ. వుత్తనయేన భిన్దన్తస్స వా ఛడ్డేన్తస్స వాతి ముగ్గరేన పోథేత్వా భిన్దన్తస్స వా ఉదకం వా వాలికం వా ఆకిరిత్వా ఉత్తరాపేన్తస్స వాతి అత్థో. అయుత్తన్తి చేతి పాళియం పురిమద్వయేపి దుక్కటస్సేవ వుత్తత్తా ‘‘పురిమద్వయే పారాజిక’’న్తి ఇదం అయుత్తన్తి యది తుమ్హాకం సియాతి అత్థో. నాతి అయుత్తభావం నిసేధేత్వా తత్థ కారణమాహ ‘‘అఞ్ఞథా గహేతబ్బత్థతో’’తి.

ఏవమేకే వదన్తీతి హేట్ఠా వుత్తస్స అత్థనయస్స అత్తనా అనభిమతభావం దస్సేత్వా సయం అఞ్ఞథాపి పాళిం అట్ఠకథఞ్చ సంసన్దిత్వా అత్థం దస్సేతుకామో ¶ అయం పనేత్థ సారోతిఆదిమాహ. అచావేతుకామోవాతి థేయ్యచిత్తేన ఠానా అచావేతుకామోవ. అఛడ్డేతుకామోయేవాతి ఏత్థాపి థేయ్యచిత్తేనాతి సమ్బన్ధితబ్బం. ఇదఞ్హి థేయ్యచిత్తపక్ఖం సన్ధాయ వుత్తం నాసేతుకామతాపక్ఖస్స వక్ఖమానత్తా. తేనేవాహ నాసేతుకామతాపక్ఖే పనాతిఆది. ఇతరథాపి యుజ్జతీతి థేయ్యచిత్తాభావా ఠానా చావేతుకామస్సాపి దుక్కటం యుజ్జతీతి వుత్తం హోతి.

భూమట్ఠకథావణ్ణనానయో నిట్ఠితో.

ఆకాసట్ఠకథావణ్ణనా

౯౬. ఆకాసట్ఠకథాయం అన్తోవత్థుమ్హీతి పరిక్ఖిత్తస్స వత్థుస్స అన్తో. అన్తోగామేతి పరిక్ఖిత్తస్స గామస్స అన్తో. అపరిక్ఖిత్తే పన వత్థుమ్హి గామే వా ఠితట్ఠానమేవ ఠానం. అటవిముఖం కరోతి…పే… రక్ఖతీతి తేన పయోగేన తస్స ఇచ్ఛితట్ఠానం ఆగతత్తా రక్ఖతి. గామతో నిక్ఖన్తస్సాతి పరిక్ఖిత్తగామతో నిక్ఖన్తస్స. కపిఞ్జరో నామ అఞ్ఞమఞ్ఞం యుజ్ఝాపనత్థాయ బాలజనేహి పోసావనియపక్ఖిజాతి.

వేహాసట్ఠకథావణ్ణనా

౯౭. వేహాసట్ఠకథాయం ఛిన్నమత్తే ముత్తమత్తేతి యథా ఛిన్నం ముత్తఞ్చ పకతిట్ఠానే న తిట్ఠతి, తథా ఛేదనం మోచనఞ్చ సన్ధాయ వుత్తం.

ఉదకట్ఠకథావణ్ణనా

౯౮. ఉదకట్ఠకథాయం ¶ సన్దమానఉదకే నిక్ఖిత్తం న తిట్ఠతీతి ఆహ ‘‘అసన్దనకే ఉదకే’’తి. అనాపత్తీతి హత్థవారపదవారేసు దుక్కటాపత్తియా అభావం సన్ధాయ వుత్తం. కడ్ఢతీతి హేట్ఠతో ఓసారేతి. సకలముదకన్తి దణ్డేన ఫుట్ఠోకాసగతం సకలముదకం. న ఉదకం ఠానన్తి అత్తనా కతట్ఠానస్స అట్ఠానత్తా. పదుమినియన్తి పదుమగచ్ఛే. కలాపబన్ధన్తి హత్థకవసేన ఖుద్దకం కత్వా బద్ధం కలాపబద్ధం. భారబద్ధం నామ సీసభారాదివసేన బద్ధం. ముళాలన్తి కన్దం. పత్తం వా పుప్ఫం వాతి ఇదం కద్దమస్స అన్తో ¶ పవిసిత్వా ఠితం సన్ధాయ వుత్తం. నిద్ధమనతుమ్బన్తి వాపియా ఉదకస్స నిక్ఖమననాళం. ఉదకవాహకన్తి మహామాతికం. అవహారేన సో న కారేతబ్బోతి ఇమినా పాణం జీవితా వోరోపనే ఆపత్తియా సబ్బత్థ న ముచ్చతీతి దీపేతి. మాతికం ఆరోపేత్వాతి ఖుద్దకమాతికం ఆరోపేత్వా. మరిత్వా…పే… తిట్ఠన్తీతి ఏత్థ మతమచ్ఛానంయేవ తేసం సన్తకత్తా అమతే గణ్హన్తస్స నత్థి అవహారో.

నావట్ఠకథావణ్ణనా

౯౯. నావట్ఠకథాయం థుల్లచ్చయమ్పి పారాజికమ్పి హోతీతి ఏత్థ పఠమం ఠానా అచావేత్వా ముత్తే థుల్లచ్చయం, పఠమం పన ఠానా చావేత్వా ముత్తే పారాజికన్తి వేదితబ్బం. పాసే బద్ధసూకరో వియాతిఆదినా వుత్తం సన్ధాయాహ ‘‘తత్థ యుత్తి పుబ్బే వుత్తాఏవా’’తి. విపన్నట్ఠనావాతి విసమవాతేహి దేసన్తరం పలాతా, భిజ్జిత్వా వా వినాసం పత్వా ఉదకే నిముజ్జిత్వా హేట్ఠా భూమితలం అప్పత్వా సామికేహి చ అపరిచ్చత్తాలయా వుచ్చతి. బలవా చ వాతో ఆగమ్మాతి ఇమినా అసతి వాతే అయం పయోగో కతోతి దస్సేతి. పుగ్గలస్స నత్థి అవహారోతి సుక్ఖమాతికాయం ఉజుకరణనయేన వుత్తం. తం అత్తనో పాదేన అనక్కమిత్వా హత్థేన చ అనుక్ఖిపిత్వా అఞ్ఞస్మిం దణ్డాదీసు బన్ధిత్వా ఠపితే యుజ్జతి, అత్తనో పాదేన అక్కమిత్వా హత్థేన చ ఉక్ఖిపిత్వా ఠితస్స పన బలవవాతేన ఛత్తచీవరాదీసు పహటేసు పకతిం విజహిత్వా దళ్హతరం అక్కమనగహణాదిపయోగో అభినవో కాతబ్బో సియా. ఇతరథా ఛత్తచీవరాదీని వా విగచ్ఛన్తి, అవహారకో వా సయం పతిస్సతి, నావా చ తదా న గమిస్సతి. తస్మా ఈదిసే అభినవప్పయోగే సతి అవహారేన భవితబ్బం. సుక్ఖమాతికాయం ఉజుకతాయ ఉదకాగమనకాలే కాతబ్బకిచ్చం నత్థీతి తం ఇధ నిదస్సనం న హోతి. దాసం పన పకతియా పలాయన్తం ‘‘సీఘం యాహీ’’తి వత్వా పకతిగమనతో తురితగమనుప్పాదనాదినా ఇధ నిదస్సనేన భవితబ్బన్తి అమ్హాకం ఖన్తి ¶ , వీమంసిత్వా గహేతబ్బం. వాతే ఆగతేపి యత్థ అతిలహుకత్తా నావాయ కఞ్చి పయోగం అకత్వా పకతియా అవహారకో తిట్ఠతి, తత్థిదం అట్ఠకథాయం వుత్తన్తి గహేతబ్బం.

యానట్ఠకథావణ్ణనా

౧౦౦. యానట్ఠకథాయం ¶ ఉభోసు పస్సేసూతి చతున్నం థమ్భానం ఉపరి చతురస్సం దారుసఙ్ఘాటం ఆరోపేత్వా తస్స వామదక్ఖిణపస్సేసు ఉభోసు వాతాతపాదిపరిస్సయవినోదనత్థం గరుళపక్ఖినో ఉభో పక్ఖా వియ కతా సన్దమానికా. దుకయుత్తస్సాతి ద్వీహి గోణేహి యుత్తస్స. అయుత్తకన్తి గోణేహి అయుత్తం. కప్పకతాతి ద్విన్నం సిఖానం సన్ధిట్ఠానే గోసిఙ్గాని వియ ద్వే కోటియో ఠపేత్వా ఉపత్థమ్భనీ కప్పకతా నామ, సా ద్వీహిపి కోటీహి భూమియం పతిట్ఠాతి, తేనాహ ‘‘ఛ ఠానానీ’’తి. తీణి వా చత్తారి వా ఠానానీతి అకప్పకతాయ ఉపత్థమ్భనియా చ ద్విన్నం చక్కానఞ్చ వసేన తీణి ఠానాని, కప్పకతాయ వసేన చత్తారి ఠానాని, తథా పథవియం ఠపితస్స తీణి ఠానానీతి సమ్బన్ధో. అక్ఖసీసేహీతి అక్ఖదారునో ద్వీహి కోటీహి. అక్ఖుద్ధీహీతి అక్ఖదారునా సమ్పటిచ్ఛకా హేట్ఠిమభాగే కప్పకతా ద్వే దారుఖణ్డా అక్ఖుద్ధియో నామ, తాసం కప్పకతానం ద్విన్నం కప్పసీసాని చత్తారి ఇధ ‘‘అక్ఖుద్ధియో’’తి వుచ్చన్తి, తేనాహ ‘‘చతూహి చ అక్ఖుద్ధీహీ’’తి. తాహి పతిట్ఠితాహి పతిట్ఠితట్ఠానాని చత్తారి ధురేన పతిట్ఠితట్ఠానం ఏకన్తి పఞ్చ ఠానాని హోన్తి. ఉద్ధియోవ ‘‘ఉద్ధిఖాణుకా’’తి వుత్తా, ఉద్ధిఖాణుకానం అభావే అక్ఖసీసానం పతిట్ఠానోకాసం దస్సేన్తో ఆహ సమమేవ బాహం కత్వాతిఆది. తత్థ సమమేవాతి ఉద్ధియో హేట్ఠా అనోలమ్బేత్వా బాహునో హేట్ఠిమభాగం సమం కత్వా ద్విన్నం బాహుదారూనం మజ్ఝే అక్ఖసీసప్పమాణేన ఛిద్దం కత్వా తత్థ అక్ఖసీసాని పవేసితాని హోన్తి, తేన బాహానం హేట్ఠాభాగం సబ్బం భూమిం ఫుసిత్వా తిట్ఠతి, తేనాహ ‘‘సబ్బం పథవిం ఫుసిత్వా తిట్ఠతీ’’తి. సేసం నావాయం వుత్తసదిసన్తి ఇమినా యది పన తం ఏవం గచ్ఛన్తం పకతిగమనం పచ్ఛిన్దిత్వా అఞ్ఞం దిసాభాగం నేతి, పారాజికం. సయమేవ యం కిఞ్చి ఠానం సమ్పత్తం ఠానా అచాలేన్తోవ విక్కిణిత్వా గచ్ఛతి, నేవత్థి అవహారో, భణ్డదేయ్యం పన హోతీతి ఇమం నయం అతిదిసతి.

భారట్ఠకథావణ్ణనా

౧౦౧. భారట్ఠకథాయం భారట్ఠన్తి మాతికాపదస్స భారో నామాతి ఇదం అత్థదస్సనన్తి ఆహ ‘‘భారోయేవ భారట్ఠ’’న్తి. పురిమగలేతి గలస్స పురిమభాగే. గలవాటకోతి గీవాయ ఉపరిమగలవాటకో. ఉరపరిచ్ఛేదమజ్ఝేతి ¶ ఉరపరియన్తస్స మజ్ఝే. సామికేహి అనాణత్తోతి ఇదం యది ¶ సామికేహి ‘‘ఇమం భారం నేత్వా అసుకట్ఠానే దేహీ’’తి ఆణత్తో భవేయ్య, తదా తేన గహితభణ్డం ఉపనిక్ఖిత్తం సియా, తఞ్చ థేయ్యచిత్తేన సీసాదితో ఓరోపేన్తస్సాపి అవహారో న సియా, సామికానం పన ధురనిక్ఖేపే ఏవ సియాతి తతో ఉపనిక్ఖిత్తభణ్డభావతో వియోజేతుం వుత్తం, తేనేవ వక్ఖతి ‘‘తేహి పన అనాణత్తత్తా పారాజిక’’న్తి. ఘంసన్తోతి సీసతో అనుక్ఖిపన్తో, యది ఉక్ఖిపేయ్య, ఉక్ఖిత్తమత్తే పారాజికం, తేనాహ సీసతో కేసగ్గమత్తమ్పీతిఆది. యో చాయన్తి యో అయం వినిచ్ఛయో.

ఆరామట్ఠకథావణ్ణనా

౧౦౨. ఆరామట్ఠకథాయం ఆరామం అభియుఞ్జతీతి ఇదం అభియోగకరణం పరేసం భూమట్ఠభణ్డాదీసుపి కాతుం వట్టతియేవ. ఆరామాదిథావరేసు పన యేభుయ్యేన అభియోగవసేనేవ గహణసమ్భవతో ఏత్థేవ పాళియం అభియోగో వుత్తో, ఇతి ఇమినా నయేన సబ్బత్థాపి సక్కా ఞాతున్తి గహేతబ్బం. అదిన్నాదానస్స పయోగత్తాతి సహపయోగమాహ. వత్థుమ్హియేవ కతపయోగత్తా సహపయోగవసేన హేతం దుక్కటం. సయమ్పీతి అభియుఞ్జకోపి. ‘‘కిం కరోమి కిం కరోమీ’’తి ఏవం కిఙ్కారమేవ పటిస్సుణన్తో వియ చరతీతి కిఙ్కారపటిస్సావీ, తస్స భావో కిఙ్కారపటిస్సావిభావో, తస్మిం, అత్తనో వసవత్తిభావేతి వుత్తం హోతి. ఉక్కోచన్తి లఞ్జం. సబ్బేసం పారాజికన్తి కూటవినిచ్ఛయికాదీనం. అయం వత్థుసామీతిఆదికస్స ఉభిన్నం ధురనిక్ఖేపకరణహేతునో పయోగస్స కరణక్ఖణేవ పారాజికం హోతీతి వేదితబ్బం. సచే పన సామికస్స విమతి చ ధురనిక్ఖేపో చ కమేన ఉప్పజ్జన్తి, పయోగసముట్ఠాపకచిత్తక్ఖణే పారాజికమేవ హోతి, న థుల్లచ్చయం. యది విమతియేవ ఉప్పజ్జతి, తదా థుల్లచ్చయమేవాతి వేదితబ్బం, అయం నయో సబ్బత్థ యథానురూపం గహేతబ్బో. ధురనిక్ఖేపవసేనేవ పరాజయోతి సామికో ‘‘అహం న ముచ్చామీ’’తి ధురం అనిక్ఖిపన్తో అట్టో పరాజితో నామ న హోతీతి దస్సేతి.

విహారట్ఠకథావణ్ణనా

౧౦౩. విహారట్ఠకథాయం ¶ విహారన్తి ఉపచారసీమాసఙ్ఖాతం సకలం విహారం. పరివేణన్తి తస్స విహారస్స అబ్భన్తరే విసుం విసుం పాకారాదిపరిచ్ఛిన్నట్ఠానం. ఆవాసన్తి ఏకం ఆవసథమత్తం. గణసన్తకే పరిచ్ఛిన్నసామికత్తా సక్కా ధురం నిక్ఖిపాపేతున్తి ఆహ ‘‘దీఘభాణకాదిభేదస్స పన గణస్సా’’తి. ఇధాపి సచే ఏకోపి ధురం న నిక్ఖిపతి, రక్ఖతియేవ. ఏస నయో బహూనం సన్తకే సబ్బత్థ.

ఖేత్తట్ఠకథావణ్ణనా

౧౦౪. ఖేత్తట్ఠకథాయం ¶ నిరుమ్భిత్వా వాతిఆదీసు గణ్హన్తస్సాతి పచ్చేకం యోజేతబ్బం, తత్థ నిరుమ్భిత్వా గహణం నామ వీహిసీసం అచ్ఛిన్దిత్వా యథాఠితమేవ హత్థేన గహేత్వా ఆకడ్ఢిత్వా బీజమత్తస్సేవ గహణం. ఏకమేకన్తి ఏకం వీహిసీసం. యస్మిం బీజే వాతిఆది నిరుమ్భిత్వా గహణాదీసు యథాక్కమం యోజేతబ్బం. ‘‘తస్మిం బన్ధనా మోచితమత్తే’’తి వచనతో తస్మిం బీజాదిమ్హి బన్ధనా ముత్తే సతి తతో అనపనీతేపి ఠానన్తరస్స అభావా పారాజికమేవ. యస్స పన సీసాదికస్స సన్తరాదినా సహ సంసిబ్బనం వా ఏకాబద్ధతా వా హోతి, తస్స బన్ధనా మోచితే థుల్లచ్చయం, ఇతరట్ఠానతో మోచితే పారాజికన్తి గహేతబ్బం, తేనాహ వీహినాళన్తిఆది. సభుసన్తి పలాలసహితం. ఖీలేనాతి ఖాణుకేన. ఏత్థ చ ఖీలసఙ్కమనాదీసు సహపయోగో ధురనిక్ఖేపో చాతి ఉభయం సమ్భవతి. ఖీలసఙ్కమనాది ఏత్థ సహపయోగో. తస్మిఞ్చ కతే యది సామికా ధురం న నిక్ఖిపన్తి పున గణ్హితుకామావ హోన్తి, న తావ అవహారో, ‘‘ఖీలం సఙ్కామేత్వా ఖేత్తాదిం అసుకో రాజవల్లభో భిక్ఖు గణ్హితుకామో’’తి ఞత్వా తస్స బలం కక్ఖళాదిభావఞ్చ నిస్సాయ ఖీలసఙ్కమనాదికిరియానిట్ఠానతో పఠమమేవ సామికా ధురం నిక్ఖిపన్తి, న అవహారో ఏతస్స పయోగనిట్ఠానతో పురేతరమేవ ధురస్స నిక్ఖిత్తత్తా. యదా పన ఖీలసఙ్కమనాదిపయోగేనేవ ధురనిక్ఖేపో హోతి, తదాయేవ అవహారో, తేనేవేత్థ ‘‘తఞ్చ ఖో సామికానం ధురనిక్ఖేపేనా’’తి వుత్తం. ఖీలాదీనం సఙ్కమితభావం అజానిత్వా సామికానం సమ్పటిచ్ఛనమ్పేత్థ ధురనిక్ఖేపోతి వేదితబ్బో. ఏవం సబ్బత్థాతి యథావుత్తమత్థం రజ్జుసఙ్కమనాదీసుపి అతిదిసతి. యట్ఠిన్తి మానదణ్డం. ఏకస్మిం అనాగతే థుల్లచ్చయం, తస్మిం ఆగతే పారాజికన్తి ¶ సచే దారూని నిఖణిత్వా తత్తకేనేవ గణ్హితుకామో హోతి, అవసానే దారుమ్హి పారాజికం. సచే తత్థ కణ్టకసాఖాదీహి పాదానం అన్తరం పటిచ్ఛాదేత్వా కస్సచి అప్పవేసారహం కత్వా గహేతుకామో హోతి, అవసానసాఖాయ పారాజికం, తేనాహ ‘‘సాఖాపరివారేనేవ అత్తనో కాతుం సక్కోతీ’’తి, దారూని చ నిఖణిత్వా సాఖాపరివారఞ్చ కత్వా ఏవ అత్తనో సన్తకం కాతుం సక్కోతీతి అత్థో. ఖేత్తమరియాదన్తి వుత్తమేవత్థం విభావేతుం ‘‘కేదారపాళి’’న్తి వుత్తం. ఇదఞ్చ ఖీలసఙ్కమనాదినా గహణం ఆరామాదీసుపి లబ్భతేవ.

వత్థుట్ఠకథావణ్ణనా

౧౦౫. వత్థుట్ఠకథాయం తిణ్ణం పాకారానన్తి ఇట్ఠకసిలాదారూనం వసేన తిణ్ణం పాకారానం.

౧౦౬. గామట్ఠకథాయం ¶ ‘‘గామో నామా’’తి పాళియం న వుత్తం సబ్బసో గామలక్ఖణస్స పుబ్బే వుత్తత్తా.

అరఞ్ఞట్ఠకథావణ్ణనా

౧౦౭. అరఞ్ఞట్ఠకథాయం వినివిజ్ఝిత్వాతి ఉజుకమేవ వినివిజ్ఝిత్వా. లక్ఖణచ్ఛిన్నస్సాతి అరఞ్ఞసామికానం హత్థతో కిణిత్వా గణ్హన్తేహి కతఅక్ఖరాదిసఞ్ఞాణస్స. ఛల్లియా పరియోనద్ధన్తి ఇమినా సామికానం నిరాపేక్ఖతాయ చిరఛడ్డితభావం దీపేతి, తేనాహ ‘‘గహేతుం వట్టతీ’’తి. యది సామికానం సాపేక్ఖతా అత్థి, న వట్టతి. తాని కతాని అజ్ఝావుత్థాని చ హోన్తీతి తాని గేహాదీని కతాని పరినిట్ఠితాని మనుస్సేహి చ అజ్ఝావుత్థాని చ హోన్తి. దారూనీతి గేహాదీనం కతత్తా అవసిట్ఠదారూని. గహేతుం వట్టతీతి సామికానం అనాలయత్తా వుత్తం, తే చ యది గహణకాలే దిస్వా సాలయా హుత్వా వారేన్తి, గహేతుం న వట్టతియేవ. ‘‘దేహీ’’తి వుత్తే దాతబ్బమేవాతి ‘‘దేహీ’’తి వుత్తే ‘‘దస్సామీ’’తి ఆభోగం కత్వా గచ్ఛన్తస్స ‘‘దేహీ’’తి అవుత్తే అదత్వా గమనే ఆపత్తి నత్థి. పచ్ఛాపి తేహి చోదితే దాతబ్బమేవ.

అదిస్వా గచ్ఛతి, భణ్డదేయ్యన్తి సుద్ధచిత్తేన గతస్స భణ్డదేయ్యం. ఆరక్ఖట్ఠానమ్పి సుద్ధచిత్తేన అతిక్కమిత్వా థేయ్యచిత్తే ఉప్పన్నేపి అవహారో నత్థి ¶ ఆరక్ఖట్ఠానస్స అతిక్కన్తత్తా. కేచి పన ‘‘యత్థ కత్థచి నీతానమ్పి దారూనం అరఞ్ఞసామికానఞ్ఞేవ సన్తకత్తా పున థేయ్యచిత్తం ఉప్పాదేత్వా గచ్ఛతి, పారాజికమేవా’’తి వదన్తి, తం న యుత్తం ‘‘ఆరక్ఖట్ఠానం పత్వా…పే… అస్సతియా అతిక్కమతీ’’తి, సహసా తం ఠానం అతిక్కమతీతిఆదినా (పారా. అట్ఠ. ౧.౧౦౭) చ ఆరక్ఖట్ఠానాతిక్కమేయేవ ఆపత్తియా వుచ్చమానత్తా, ఆరక్ఖట్ఠానాతిక్కమమేవ సన్ధాయ ‘‘ఇదం పన థేయ్యచిత్తేన పరిహరన్తస్స ఆకాసేన గచ్ఛతోపి పారాజికమేవా’’తి వుత్తం. యఞ్చ ‘‘యత్థ కత్థచి నీతానమ్పి దారూనం అరఞ్ఞసామికానఞ్ఞేవ సన్తకత్తా’’తి కారణం వుత్తం, తమ్పి ఆరక్ఖట్ఠానతో బహి పారాజికాపజ్జనస్స కారణం న హోతి భణ్డదేయ్యభావస్సేవ కారణత్తా. తేసం సన్తకత్తేనేవ హి బహి కతస్సాపి భణ్డదేయ్యం జాతం, ఇతరథా చ భణ్డదేయ్యమ్పి న సియా సుఙ్కఘాతాతిక్కమే వియ. అద్ధికేహి దిన్నమేవ సుఙ్కికానం సన్తకం హోతి, నాదిన్నం, తేన తం ఠానం యతో కుతోచి పచ్చయతో సుద్ధచిత్తేన అతిక్కన్తస్స భణ్డదేయ్యమ్పి న హోతి. ఇధ పన అరఞ్ఞసామికానం సన్తకత్తా సబ్బత్థాపి భణ్డదేయ్యమేవ హోతి, తేనేవేతం అరఞ్ఞే ఆరక్ఖట్ఠానం సుఙ్కఘాతతోపి గరుతరం ¶ జాతం. యది హి ఆరక్ఖట్ఠానతో బహిపి థేయ్యచిత్తే సతి అవహారో భవేయ్య, ఆరక్ఖట్ఠానం పత్వాతిఆదినా ఠాననియమో నిరత్థకో సియా యత్థ కత్థచి థేయ్యచిత్తే ఉప్పన్నే పారాజికన్తి వత్తబ్బతో. తస్మా ఆరక్ఖట్ఠానతో బహి థేయ్యచిత్తేన గచ్ఛన్తస్స అవహారో న భవతి ఏవాతి నిట్ఠమేత్థ గన్తబ్బం. ఇదం పన థేయ్యచిత్తేన పరిహరన్తస్సాతి యస్మిం పదేసే అతిక్కన్తే తేసం అరఞ్ఞం ఆరక్ఖట్ఠానఞ్చ అతిక్కన్తో నామ హోతి, తం పదేసం ఆకాసేనాపి అతిక్కమనవసేన గచ్ఛన్తస్సాపీతి అత్థో.

ఉదకకథావణ్ణనా

౧౦౮. ఉదకకథాయం మహాకుచ్ఛికా ఉదకచాటి ఉదకమణికో, ‘‘సమేఖలా చాటి ఉదకమణికో’’తిపి వదన్తి. తత్థాతి తేసు భాజనేసు. భూతగామేన సద్ధిమ్పీతి పి-సద్దేన అకప్పియపథవిమ్పి సఙ్గణ్హాతి. తళాకరక్ఖణత్థాయాతి ‘‘మహోదకం ఆగన్త్వా తళాకమరియాదం మా ఛిన్దీ’’తి తళాకరక్ఖణత్థం. నిబ్బహనఉదకన్తి ఏత్థ తళాకస్స ఏకేన ఉన్నతేన పస్సేన అధికజలం నిబ్బహతి నిగచ్ఛతి ఏతేనాతి ‘‘నిబ్బహన’’న్తి అధికజలనిక్ఖమనమాతికా ¶ వుచ్చతి. తత్థ గచ్ఛమానం ఉదకం నిబ్బహనఉదకం నామ. నిద్ధమనతుమ్బన్తి సస్సాదీనం అత్థాయ ఇట్ఠకాదీహి కతం ఉదకనిక్ఖమనపనాళి. మరియాదం దుబ్బలం కత్వాతి ఏత్థ దుబ్బలం అకత్వాపి యథావుత్తప్పయోగే కతే మరియాదం ఛిన్దిత్వా నిక్ఖన్తఉదకగ్ఘానురూపేన అవహారేన కత్తబ్బమేవ. యత్తకం తప్పచ్చయా సస్సం ఉప్పజ్జతీతి బీజకసికమ్మాదిబ్బయం ఠపేత్వా యం అధికలాభం ఉప్పజ్జతి, తం సన్ధాయ వుత్తం. న హి తేహి కాతబ్బం వయకరణమ్పి ఏతస్స దాతబ్బం. ఇదఞ్చ తరుణసస్సే జాతే ఉదకం వినాసేన్తస్స యుజ్జతి, సస్సే పన సబ్బథా అకతేయేవ ఉదకం వినాసేన్తేన చ ఉదకగ్ఘమేవ దాతబ్బం, న తప్పచ్చయా సకలం సస్సం తేన వినాసితభణ్డస్సేవ భణ్డదేయ్యత్తా, ఇతరథా వాణిజ్జాదిఅత్థాయ పరేహి ఠపితభణ్డం అవహరన్తస్స తదుభయమ్పి గహేత్వా భణ్డగ్ఘం కాతబ్బం సియా, తఞ్చ న యుత్తన్తి అమ్హాకం ఖన్తి. సామికానం ధురనిక్ఖేపేనాతి ఏత్థ ఏకస్స సన్తకే తళాకే ఖేత్తే చ జాతే తస్సేవ ధురనిక్ఖేపేన పారాజికం, యది పన తం తళాకం సబ్బసాధారణం, ఖేత్తాని పాటిపుగ్గలికాని, తస్స తస్స పుగ్గలస్సేవ ధురనిక్ఖేపే అవహారో, అథ ఖేత్తానిపి సబ్బసాధారణాని, సబ్బేసం ధురనిక్ఖేపేయేవ పారాజికం, నాసతీతి దట్ఠబ్బం.

అనిగ్గతేతి అనిక్ఖన్తే, తళాకేయేవ ఠితేతి అత్థో. పరేసం మాతికాముఖన్తి ఖుద్దకమాతికాముఖం. అసమ్పత్తేవాతి తళాకతో నిక్ఖమిత్వా మహామాతికాయం ఏవ ఠితే. అనిక్ఖన్తే బద్ధా సుబద్ధాతి తళాకతో అనిక్ఖన్తే భణ్డదేయ్యమ్పి న హోతి సబ్బసాధారణత్తా ఉదకస్సాతి ¶ అధిప్పాయో. నిక్ఖన్తే పన పాటిపుగ్గలికం హోతీతి ఆహ ‘‘నిక్ఖన్తే బద్ధా భణ్డదేయ్య’’న్తి. ఇధ పన ఖుద్దకమాతికాయం అప్పవిట్ఠత్తా అవహారో న జాతో, ‘‘తళాకతో అనిగ్గతే పరేసం మాతికాముఖం అసమ్పత్తేవా’’తి హేట్ఠా వుత్తస్స వికప్పద్వయస్స ‘‘అనిక్ఖన్తే బద్ధా సుబద్ధా, నిక్ఖన్తే బద్ధా భణ్డదేయ్య’’న్తి ఇదం ద్వయం యథాక్కమేన యోజనత్థం వుత్తం. నత్థి అవహారోతి ఏత్థ ‘‘అవహారో నత్థి, భణ్డదేయ్యం పన హోతీ’’తి కేచి వదన్తి, తం న యుత్తం. వత్థుం…పే… న సమేతీతి ఏత్థ తళాకగతఉదకస్స సబ్బసాధారణత్తా పరసన్తకవత్థు న హోతీతి అధిప్పాయో.

దన్తపోనకథావణ్ణనా

౧౦౯. దన్తకట్ఠకథాయం ¶ తతో పట్ఠాయ అవహారో నత్థీతి ‘‘యథాసుఖం భిక్ఖుసఙ్ఘో పరిభుఞ్జతూ’’తి అభాజేత్వావ యావదిచ్ఛకం గహణత్థమేవ ఠపితత్తా అరక్ఖితత్తా సబ్బసాధారణత్తా చ అఞ్ఞం సఙ్ఘికం వియ న హోతీతి థేయ్యచిత్తేన గణ్హన్తస్సాపి నత్థి అవహారో. ఖాదన్తు, పున సామణేరా ఆహరిస్సన్తీతి కేచి థేరా వదేయ్యున్తి యోజేతబ్బం.

వనప్పతికథావణ్ణనా

౧౧౦. వనప్పతికథాయం సన్ధారితత్తాతి ఛిన్నస్స రుక్ఖస్స పతితుం ఆరద్ధస్స సన్ధారణమత్తేన వుత్తం, న పన మరిచవల్లిఆదీహి పుబ్బే వేఠేత్వా ఠితభావేన. తాదిసే హి ఛిన్నేపి అవహారో నత్థి అరఞ్ఞట్ఠకథాయం వేఠితవల్లియం వియ. ఉజుకమేవ తిట్ఠతీతి ఇమినా సబ్బసో ఛిన్దనమేవ వల్లిఆదీహి అసమ్బద్ధస్స రుక్ఖస్స ఠానాచావనం పుబ్బే వియ ఆకాసాదీసు ఫుట్ఠసకలపదేసతో మోచనన్తి ఆవేణికమిధ ఠానాచావనం దస్సేతి. కేచి పన ‘‘రుక్ఖభారేన కిఞ్చిదేవ భస్సిత్వా ఠితత్తా హోతియేవ ఠానాచావన’’న్తి వదన్తి, తన్న, రుక్ఖేన ఫుట్ఠస్స సకలస్స ఆకాసపదేసస్స పఞ్చహి ఛహి వా ఆకారేహి అనతిక్కమితత్తా. వాతముఖం సోధేతీతి యథా వాతో ఆగన్త్వా రుక్ఖం పాతేతి, ఏవం వాతస్స ఆగమనమగ్గం రున్ధిత్వా ఠితాని సాఖాగుమ్బాదీని ఛిన్దిత్వా అపనేన్తో సోధేతి. మణ్డూకకణ్టకం వాతి మణ్డూకానం నఙ్గుట్ఠే అగ్గకోటియం ఠితకణ్టకన్తి వదన్తి, ఏకే ‘‘విసమచ్ఛకణ్టక’’న్తిపి వదన్తి.

హరణకకథావణ్ణనా

౧౧౧. హరణకకథాయం ¶ హరణకన్తి వత్థుసామినా హరియమానం. సో చ పాదం అగ్ఘతి, పారాజికమేవాతి ‘‘అన్తం న గణ్హిస్సామీ’’తి అసల్లక్ఖితత్తా సామఞ్ఞతో ‘‘గణ్హిస్సామి ఏత’’న్తి సల్లక్ఖితస్సేవ పటస్స ఏకదేసతాయ తమ్పి గణ్హితుకామోవాతి పారాజికం వుత్తం. సభణ్డహారకన్తి సహభణ్డహారకం, సకారాదేసస్స వికప్పత్తా సహ సద్దోవ ఠితో, భణ్డహారకేన సహ తం భణ్డన్తి అత్థో. సాసఙ్కోతి ‘‘యది ఉపసఙ్కమిత్వా ¶ భణ్డం గణ్హిస్సామి, ఆవుధేన మం పహరేయ్యా’’తి భయేన సఞ్జాతాసఙ్కో. ఏకమన్తం పటిక్కమ్మాతి భయేనేవ అనుపగన్త్వా మగ్గతో సయం పటిక్కమ్మ. సన్తజ్జేత్వాతి ఫరుసవాచాయ చేవ ఆవుధపరివత్తనాదికాయవికారేన చ సన్తజ్జేత్వా. అనజ్ఝావుత్థకన్తి అపరిగ్గహితకం. ఆలయేన అనధిముత్తమ్పి భణ్డం అనజ్ఝావుత్థకం నామ హోతీతి ఆహ ‘‘ఆహరాపేన్తే దాతబ్బ’’న్తి, ఇమినా పఠమం పరిచ్చత్తాలయానమ్పి యది పచ్ఛాపి సకసఞ్ఞా ఉప్పజ్జతి, తేసఞ్ఞేవ తం భణ్డం హోతి, బలక్కారేనాపి సకసఞ్ఞాయ తస్స గహణే దోసో నత్థి, అదదన్తస్సేవ అవహారోతి దస్సేతి. యది పన సామినో ‘‘పరిచ్చత్తం మయా పఠమం, ఇదాని మమ సన్తకం వా ఏతం, నో’’తి ఆసఙ్కా హోతి, బలక్కారేన గహేతుం న వట్టతి సకసఞ్ఞాబలేనేవ పున గహేతబ్బభావస్స ఆపన్నత్తా. ‘‘అదేన్తస్స పారాజిక’’న్తి వచనతో చోరస్స సకసఞ్ఞాయ విజ్జమానాయపి సామికేసు సాలయేసు అదాతుం న వట్టతీతి దీపితం హోతి. అఞ్ఞేసూతి మహాపచ్చరియాదీసు. విచారణాయేవ నత్థీతి ఇమినా తత్థాపి పటిక్ఖేపాభావతో అయమేవ అత్థోతి దస్సేతి.

ఉపనిధికథావణ్ణనా

౧౧౨. ఉపనిధికథాయం సఙ్గోపనత్థాయ అత్తనో హత్థే నిక్ఖిత్తస్స భణ్డస్స గుత్తట్ఠానే పటిసామనప్పయోగం వినా నాహం గణ్హామీతిఆదినా అఞ్ఞస్మిం పయోగే అకతే రజ్జసఙ్ఖోభాదికాలే ‘‘న దాని తస్స దస్సామి, న మయ్హం దాని దస్సతీ’’తి ఉభోహిపి సకసకట్ఠానే నిసీదిత్వా ధురనిక్ఖేపే కతేపి అవహారో నత్థి. కేచి పనేత్థ ‘‘పారాజికమేవ పటిసామనప్పయోగస్స కతత్తా’’తి వదన్తి, తం తేసం మతిమత్తం, న సారతో పచ్చేతబ్బం. పటిసామనకాలే హిస్స థేయ్యచిత్తం నత్థి, ‘‘న దాని తస్స దస్సామీ’’తి థేయ్యచిత్తుప్పత్తిక్ఖణే పన సామినో ధురనిక్ఖేపచిత్తుప్పత్తియా హేతుభూతో కాయవచీపయోగో నత్థి, యేన సో ఆపత్తిం ఆపజ్జేయ్య. న హి అకిరియసముట్ఠానాయం ఆపత్తీతి. దానే సఉస్సాహో, రక్ఖతి తావాతి అవహారం సన్ధాయ అవుత్తత్తా నాహం గణ్హామీతిఆదినా ముసావాదకరణే పాచిత్తియమేవ హోతి, న దుక్కటం ¶ థేయ్యచిత్తాభావేన సహపయోగస్సాపి అభావతోతి గహేతబ్బం. యదిపి ముఖేన దస్సామీతి వదతి…పే… పారాజికన్తి ఏత్థ కతరపయోగేన ఆపత్తి, న తావ పఠమేన భణ్డపటిసామనప్పయోగేన తదా థేయ్యచిత్తాభావా, నాపి ‘‘దస్సామీ’’తి ¶ కథనప్పయోగేన తదా థేయ్యచిత్తే విజ్జమానేపి పయోగస్స కప్పియత్తాతి? వుచ్చతే – సామినా ‘‘దేహీ’’తి బహుసో యాచియమానోపి అదత్వా యేన పయోగేన అత్తనో అదాతుకామతం సామికస్స ఞాపేతి, యేన చ సో ‘‘అదాతుకామో అయం విక్ఖిపతీ’’తి ఞత్వా ధురం నిక్ఖిపతి, తేనేవ పయోగేనస్స ఆపత్తి. న హేత్థ ఉపనిక్ఖిత్తభణ్డే పరియాయేన ముత్తి అత్థి. అదాతుకామతాయ హి కదా తే దిన్నం, కత్థ తే దిన్నన్తిఆదిపరియాయవచనేనాపి సామికస్స ధురే నిక్ఖిపాపితే ఆపత్తియేవ. తేనేవ అట్ఠకథాయం వుత్తం – ‘‘కిం తుమ్హే భణథ…పే… ఏవం ఉభిన్నం ధురనిక్ఖేపేన భిక్ఖునో పారాజిక’’న్తి (పారా. అట్ఠ. ౧.౧౧౧). పరసన్తకస్స పరేహి గణ్హాపనే ఏవ పరియాయతో ముత్తి, న సబ్బత్థాతి గహేతబ్బం. అత్తనో హత్థే నిక్ఖిత్తత్తాతి ఏత్థ అత్తనో హత్థే సామినా దిన్నతాయ భణ్డాగారికట్ఠానే ఠితత్తా చ ఠానాచావనేపి నత్థి అవహారో, థేయ్యచిత్తేన పన గహణే దుక్కటతో న ముచ్చతీతి వేదితబ్బం.

ఏసేవ నయోతి ఉద్ధారేయేవ చోరస్స పారాజికం, కస్మా? అఞ్ఞేహి సాధారణస్స అభిఞ్ఞాణస్స వుత్తత్తా. అఞ్ఞం తాదిసమేవ గణ్హన్తే యుజ్జతీతి సఞ్ఞాణతో ఓకాసతో చ తేన సదిసమేవ అఞ్ఞం గణ్హన్తే యుజ్జతి, చోరేన సల్లక్ఖితప్పదేసతో తం అపనేత్వా కేహిచి తత్థ తాదిసే అఞ్ఞస్మిం పత్తే ఠపితే తం గణ్హన్తేయేవ యుజ్జతీతి అధిప్పాయో, తేన చోరేన దివా సల్లక్ఖితపత్తం అఞ్ఞత్థ అపనేత్వా తదఞ్ఞే తాదిసే పత్తే తత్థ ఠపితేపి చోరస్స పచ్ఛా రత్తిభాగే ఉప్పజ్జమానం థేయ్యచిత్తం దివా సల్లక్ఖితప్పదేసే ఠపితం అఞ్ఞం తాదిసం పత్తమేవ ఆలమ్బిత్వా ఉప్పజ్జతీతి దస్సితం హోతి. పదవారేనాతి థేరేన నీహరిత్వా దిన్నం పత్తం గహేత్వా గచ్ఛతో చోరస్స పదవారేన. అతాదిసమేవ గణ్హన్తే యుజ్జతీతి అతాదిసస్స థేరేన గహణక్ఖణే అవహారాభావతో పచ్ఛా హత్థపత్తం ‘‘త’’న్తి వా ‘‘అఞ్ఞ’’న్తి వా సఞ్ఞాయ ‘‘ఇదం గహేత్వా గచ్ఛామీ’’తి గమనే పదవారేనేవ అవహారో యుజ్జతీతి అధిప్పాయో.

పారాజికం నత్థీతి పదవారేపి పారాజికం నత్థి ఉపనిధిభణ్డే వియాతి గహేతబ్బం. గామద్వారన్తి బహిగామే విహారస్స పతిట్ఠితత్తా గామప్పవేసస్స ఆరమ్భప్పదేసదస్సనవసేన వుత్తం, అన్తోగామన్తి అత్థో. ద్విన్నమ్పి ఉద్ధారేయేవ ¶ పారాజికన్తి థేరస్స అభణ్డాగారికత్తా వుత్తం. యది హి సో భణ్డాగారికో భవేయ్య, సబ్బమ్పి ఉపనిక్ఖిత్తమేవ సియా, ఉపనిక్ఖిత్తభణ్డే చ థేయ్యచిత్తేన గణ్హతోపి న తావ థేరస్స అవహారో హోతి, చోరస్సేవ అవహారో. ఉభిన్నమ్పి దుక్కటన్తి ¶ థేరస్స అత్తనో సన్తకతాయ చోరస్స సామికేన దిన్నత్తా అవహారో న జాతో, ఉభిన్నమ్పి అసుద్ధచిత్తేన గహితత్తా దుక్కటన్తి అత్థో.

ఆణత్తియా గహితత్తాతి ‘‘పత్తచీవరం గణ్హా’’తి ఏవం థేరేన కతఆణత్తియా గహితత్తా. అటవిం పవిసతి, పదవారేన కారేతబ్బోతి ‘‘పత్తచీవరం గణ్హ, అసుకం నామ గామం గన్త్వా పిణ్డాయ చరిస్సామా’’తి థేరేన విహారతో పట్ఠాయ గామమగ్గేపి సకలేపి గామే విచరణస్స నియమితత్తా మగ్గతో ఓక్కమ్మ గచ్ఛన్తస్సేవ పదవారేన ఆపత్తి వుత్తా. విహారస్స హి పరభాగే ఉపచారతో పట్ఠాయ యావ తస్స గామస్స పరతో ఉపచారో, తావ సబ్బం దహరస్స థేరాణత్తియా సఞ్చరణూపచారోవ హోతి, న పన తతో పరం. తేనేవ ‘‘ఉపచారాతిక్కమే పారాజికం. గామూపచారాతిక్కమే పారాజిక’’న్తి చ వుత్తం. పటినివత్తనే చీవరధోవనాదిఅత్థాయ పేసనేపి ఏసేవ నయో. అట్ఠత్వా అనిసీదిత్వాతి ఏత్థ విహారం పవిసిత్వా సీసాదీసు భారం భూమియం అనిక్ఖిపిత్వా తిట్ఠన్తో వా నిసీదన్తో వా విస్సమిత్వా థేయ్యచిత్తే వూపసన్తే పున థేయ్యచిత్తం ఉప్పాదేత్వా గచ్ఛతి చే, పాదుద్ధారేన కారేతబ్బో. సచే భూమియం నిక్ఖిపిత్వా పున తం గహేత్వా గచ్ఛతి, ఉద్ధారేన కారేతబ్బో. కస్మా? ఆణాపకస్స ఆణత్తియా యం కత్తబ్బం, తస్స తావతా పరినిట్ఠితత్తా. ‘‘అసుకం నామ గామ’’న్తి అనియమేత్వా ‘‘అన్తోగామం గమిస్సామా’’తి అవిసేసేన వుత్తే విహారసామన్తా పుబ్బే పిణ్డాయ పవిట్ఠపుబ్బా సబ్బే గోచరగామాపి ఖేత్తమేవాతి వదన్తి. సేసన్తి మగ్గుక్కమనవిహారాభిముఖగమనాది సబ్బం. పురిమసదిసమేవాతి అనాణత్తియా గహితేపి సామికస్స కథేత్వా గహితత్తా హేట్ఠా వుత్తవిహారూపచారాది సబ్బం ఖేత్తమేవాతి కత్వా వుత్తం. ఏసేవ నయోతి అన్తరామగ్గే థేయ్యచిత్తం ఉప్పాదేత్వాతిఆదినా (పారా. అట్ఠ. ౧.౧౧౨) వుత్తం నయం అతిదిసతి.

నిమిత్తే వా కతేతి చీవరం మే కిలిట్ఠం, కో ను ఖో రజిత్వా దస్సతీతిఆదినా నిమిత్తే కతే. వుత్తనయేనేవాతి అనాణత్తస్స థేరేన ¶ సద్ధిం పత్తచీవరం గహేత్వా గమనవారే వుత్తనయేనేవ. ఏకపస్సేతి విహారస్స మహన్తతాయ అత్తానం అదస్సేత్వా ఏకస్మిం పస్సే. థేయ్యచిత్తేన పరిభుఞ్జన్తో జీరాపేతీతి థేయ్యచిత్తే ఉప్పన్నే ఠానాచావనం అకత్వా నివత్థపారుతనీహారేనేవ పరిభుఞ్జన్తో జీరాపేతి, ఠానా చావేన్తస్స పన థేయ్యచిత్తే సతి పారాజికమేవ సీసే భారం ఖన్ధే కరణాదీసు వియ (పారా. ౧౦౧). యథా వా తథా వా నస్సతీతి అగ్గిఆదినా నస్సతి, అఞ్ఞో వా కోచీతి ఇమినా యేన ఠపితం, సోపి సఙ్గహితోతి వేదితబ్బం.

ఇతరస్సాతి ¶ చోరస్స. ఇతరం గణ్హతో ఉద్ధారే పారాజికన్తి ఏత్థ ‘‘పవిసిత్వా తవ సాటకం గణ్హాహీ’’తి ఇమినావ ఉపనిధిభావతో మోచితత్తా, సామికస్స ఇతరం గణ్హతో అత్తనో సాటకే ఆలయస్స సబ్భావతో చ ‘‘ఉద్ధారే పారాజిక’’న్తి వుత్తం. సామికో చే ‘‘మమ సన్తకం ఇదం వా హోతు, అఞ్ఞం వా, కిం తేన, అలం మయ్హం ఇమినా’’తి ఏవం సుట్ఠు నిరాలయో హోతి, చోరస్స పారాజికం నత్థీతి గహేతబ్బం. న జానన్తీతి తేన వుత్తవచనం అసుణన్తా న జానన్తి. ఏసేవ నయోతి ఏత్థ సచే జానిత్వాపి చిత్తేన న సమ్పటిచ్ఛన్తి, ఏసేవ నయోతి దట్ఠబ్బం. పటిక్ఖిపన్తీతి ఏత్థ చిత్తేన పటిక్ఖేపోపి సఙ్గహితోవాతి వేదితబ్బం. ఉపచారే విజ్జమానేతి భణ్డాగారస్స సమీపే ఉచ్చారపస్సావట్ఠానే విజ్జమానే. మయి చ మతే సఙ్ఘస్స చ సేనాసనే వినట్ఠేతి ఏత్థ ‘‘తం మారేస్సామా’’తి ఏత్తకే వుత్తేపి వివరితుం వట్టతి గిలానపక్ఖే ఠితత్తా అవిసయోతి వుత్తత్తా. మరణతో హి పరం గేలఞ్ఞం అవిసయత్తఞ్చ నత్థి. ‘‘ద్వారం ఛిన్దిత్వా పరిక్ఖారం హరిస్సామా’’తి ఏత్తకే వుత్తేపి వివరితుం వట్టతియేవ. సహాయేహి భవితబ్బన్తి తేహిపి భిక్ఖాచారాదీహి పరియేసిత్వా అత్తనో సన్తకేపి కిఞ్చి కిఞ్చి దాతబ్బన్తి వుత్తం హోతి. అయం సామీచీతి భణ్డాగారే వసన్తానం ఇదం వత్తం.

లోలమహాథేరోతి మన్దో మోమూహో ఆకిణ్ణవిహారీ. ఇతరేహీతి తస్మింయేవ గబ్భే వసన్తేహి ఇతరభిక్ఖూహి. విహారరక్ఖణవారే నియుత్తో విహారవారికో, వుడ్ఢపటిపాటియా అత్తనో వారే విహారరక్ఖణకో. నివాపన్తి భత్తవేతనం. చోరానం పటిపథం గతేసూతి చోరానం ఆగమనం ఞత్వా ‘‘పఠమతరఞ్ఞేవ గన్త్వా సద్దం కరిస్సామా’’తి చోరానం అభిముఖం ¶ గతేసు, ‘‘చోరేహి హటభణ్డం ఆహరిస్సామా’’తి తదనుపథం గతేసుపి ఏసేవ నయో. నిబద్ధం కత్వాతి ‘‘అసుకకులే యాగుభత్తం విహారవారికానఞ్ఞేవా’’తి ఏవం నియమనం కత్వా. ద్వే తిస్సో యాగుసలాకా చత్తారి పఞ్చ సలాకభత్తాని చ లభమానోవాతి ఇదం నిదస్సనమత్తం, తతో ఊనం వా హోతు అధికం వా అత్తనో వేయ్యావచ్చకరస్స చ యాపనమత్తం లభనమేవ పమాణన్తి గహేతబ్బం. నిస్సితకే జగ్గేన్తీతి తేహి విహారం జగ్గాపేన్తీతి అత్థో. అసహాయకస్సాతి సహాయరహితస్స. అత్తదుతియస్సాతి అప్పిచ్ఛస్స అత్తా సరీరమేవ దుతియో అస్స నాఞ్ఞోతి అత్తదుతియో. తదుభయస్సాపి అత్థస్స విభావనం యస్సాతిఆది, ఏతేన సబ్బేన ఏకేకస్స వారో న పాపేతబ్బోతి దస్సితన్తి వేదితబ్బం. పాకవత్తత్థాయాతి నిచ్చం పచితబ్బయాగుభత్తసఙ్ఖాతవత్తత్థాయ. ఠపేన్తీతి దాయకా ఠపేన్తి. తం గహేత్వాతి తం ఆరామికాదీహి దియ్యమానం భాగం గహేత్వా. న గాహాపేతబ్బోతి ఏత్థ అబ్భోకాసికస్సాపి అత్తనో అధికపరిక్ఖారో వా ఠపితో అత్థి, చీవరాదిసఙ్ఘికభాగేపి ఆలయో వా అత్థి, సోపి గాహాపేతబ్బోవ. దిగుణన్తి అఞ్ఞేహి లబ్భమానతో దిగుణం. పక్ఖవారేనాతి అడ్ఢమాసవారేన.

సుఙ్కఘాతకథావణ్ణనా

౧౧౩. సుఙ్కఘాతకథాయం ¶ సుఙ్కం యత్థ రాజపురిసా హనన్తి అదదన్తానం సన్తకం అచ్ఛిన్దిత్వాపి గణ్హన్తి, తం ఠానం సుఙ్కఘాతన్తి ఏవమ్పి అత్థో దట్ఠబ్బో. వుత్తమేవత్థం పాకటం కాతుం తఞ్హీతిఆది వుత్తం. దుతియం పాదం అతిక్కామేతీతి ఏత్థ పఠమపాదం పరిచ్ఛేదతో బహి ఠపేత్వా దుతియపాదే ఉద్ధటమత్తే పారాజికం. ఉద్ధరిత్వా బహి అట్ఠపితేపి బహి ఠితో ఏవ నామ హోతీతి కత్వా ఏవం సబ్బత్థ పదవారేసుపీతి దట్ఠబ్బం. పరివత్తిత్వా అబ్భన్తరిమం బహి ఠపేతి, పారాజికన్తి ఇదం సయం బహి ఠత్వా పఠమం అబ్భన్తరిమం ఉక్ఖిపిత్వా వా సమకం ఉక్ఖిపిత్వా వా పరివత్తనం సన్ధాయ వుత్తం. బహి ఠత్వా ఉక్ఖిత్తమత్తే హి సబ్బం బహిగతమేవ హోతీతి. సచే పన సో బహి ఠత్వాపి బాహిరపుటకం పఠమం అన్తో ఠపేత్వా పచ్ఛా అబ్భన్తరిమం ఉక్ఖిపిత్వా బహి ఠపేతి, తదాపి ఏకాబద్ధతాయ అవిజహితత్తా అవహారో న దిస్సతి. కేచి పన ‘‘భూమియం పతిత్వా వత్తన్తం పున అన్తో పవిసతి, పారాజికమేవాతి (పారా. అట్ఠ. ౧.౧౧౩) వుత్తత్తా బాహిరపుటకే ¶ అన్తోపవిట్ఠేపి బహిగతభావతో న ముచ్చతి, అన్తోగతం పన పుటకం పఠమం, పచ్ఛా ఏవ వా బహి ఠపితమత్తే వా పారాజికమేవా’’తి వదన్తి, తం న యుత్తం. బహి భూమియం పాతితస్స కేనచి సద్ధిం ఏకాబద్ధతాయ అభావేన అన్తోపవిట్ఠేపి పారాజికమేవాతి వత్తుం యుత్తం, ఇదం పన ఏకాబద్ధత్తా తేన సద్ధిం న సమేతి. తస్మా యథా అన్తోభూమిగతేన ఏకాబద్ధతా న హోతి, ఏవం ఉభయస్సాపి బహిగతభావే సాధితేయేవ అవహారోతి విఞ్ఞాయతి, వీమంసిత్వా గహేతబ్బం. యే పన పరివత్తిత్వాతి ఇమస్స నివత్తిత్వాతి అత్థం వదన్తి, తేహి పన అబ్భన్తరిమం బహి ఠపేతీతి అయమత్థో గహితో హోతీతి తత్థ సఙ్కాయేవ నత్థి. ఏకాబద్ధన్తి కాజకోటియం రజ్జుయా బన్ధనం సన్ధాయ వుత్తం. అబన్ధిత్వా కాజకోటియం ఠపితమత్తమేవ హోతి, పారాజికన్తి బహి గహితకాజకోటియం ఠపితం యది పాదం అగ్ఘతి, పారాజికమేవ, అన్తోఠపితేన ఏకాబద్ధతాయ అభావాతి అధిప్పాయో. గచ్ఛన్తే యానే వా…పే… ఠపేతీతి సుఙ్కఘాతం పవిసిత్వా అప్పవిసిత్వా వా ఠపేతి. సుఙ్కట్ఠానస్స బహి ఠితన్తి యానాదీహి నీహటత్తా బహి ఠితం. కేచి పన ‘‘బహి ఠపిత’’న్తి పాఠం వికప్పేత్వా సుఙ్కట్ఠానతో పుబ్బేవ బహి ఠపితన్తి అత్థం వదన్తి, తం న సున్దరం; సుఙ్కట్ఠానే పవిసిత్వా యానే ఠపితేపి పవత్తిత్వా గతే వియ దోసాభావతో. యో పన సుఙ్కట్ఠానస్స అన్తోవ పవిసిత్వా ‘‘సుఙ్కట్ఠాన’’న్తి ఞత్వా థేయ్యచిత్తేన ఆగతమగ్గేన పటినివత్తిత్వా గచ్ఛతి, తస్సాపి యది తేన దిసాభాగేన గచ్ఛన్తానమ్పి హత్థతో సుఙ్కం గణ్హన్తి, పారాజికమేవ. ఇమస్మిం ఠానేతి యానాదీహి నీహరణే. తత్రాతి తస్మిం ఏళకలోమసిక్ఖాపదే (పారా. ౫౭౧ ఆదయో).

పాణకథావణ్ణనా

౧౧౪. పాణకథాయం ¶ ఆఠపితోతి మాతాపితూహి ఇణం గణ్హన్తేహి ‘‘యావ ఇణదానా అయం తుమ్హాకం సన్తికే హోతూ’’తి ఇణదాయకానం నియ్యాతితో. అవహారో నత్థీతి మాతాపితూహి పుత్తస్స అపరిచ్చత్తత్తా మాతాపితూనఞ్చ అసన్తకత్తా అవహారో నత్థి. ధనం పన గతట్ఠానే వడ్ఢతీతి ఇమినా ఆఠపేత్వా గహితధనం వడ్ఢియా సహ ఆఠపితపుత్తహారకస్స గీవాతి దస్సితన్తి వదన్తి. దాసస్స జాతోతి ఉక్కట్ఠలక్ఖణం దస్సేతుం వుత్తం. దాసికుచ్ఛియం పన అదాసస్స జాతోపి ఏత్థేవ సఙ్గహితో ¶ . పరదేసతో పహరిత్వాతి పరదేసవిలుమ్పకేహి రాజచోరాదీహి పహరిత్వా. సుఖం జీవాతి వదతీతి థేయ్యచిత్తేన సామికానం సన్తికతో పలాపేతుకామతాయ వదతి, తథా పన అచిన్తేత్వా కారుఞ్ఞేన ‘‘సుఖం గన్త్వా జీవా’’తి వదన్తస్స నత్థి అవహారో, గీవా పన హోతి. దుతియపదవారేతి యది దుతియపదం అవస్సం ఉద్ధరిస్సతి, భిక్ఖుస్స ‘‘పలాయిత్వా సుఖం జీవా’’తి వచనక్ఖణేయేవ పారాజికం. అనాపత్తి పారాజికస్సాతి తస్స వచనేన వేగవడ్ఢనే అకతేపి దుక్కటా న ముచ్చతీతి దస్సేతి. ‘‘అదిన్నం థేయ్యసఙ్ఖాతం ఆదియేయ్యా’’తి (పారా. ౮౯, ౯౧) ఆదానస్సేవ వుత్తత్తా వుత్తపరియాయేన ముచ్చతీతి.

చతుప్పదకథావణ్ణనా

౧౧౭. చతుప్పదకథాయం పాళియం ఆగతావసేసాతి పాళియం ఆగతేహి హత్థి ఆదీహి అఞ్ఞే పసు-సద్దస్స సబ్బసాధారణత్తా. భిఙ్కచ్ఛాపన్తి ‘‘భిఙ్కా భిఙ్కా’’తి సద్దాయనతో ఏవం లద్ధనామం హత్థిపోతకం. అన్తోవత్థుమ్హీతి పరిక్ఖిత్తే. బహినగరే ఠితస్సాతి పరిక్ఖిత్తనగరం సన్ధాయ వుత్తం, అపరిక్ఖిత్తనగరే పన అన్తోనగరే ఠితస్సాపి ఠితట్ఠానమేవ ఠానం. ఖణ్డద్వారన్తి అత్తనా ఖణ్డితద్వారం. ఏకో నిపన్నోతి ఏత్థాపి బన్ధోతి ఆనేత్వా సమ్బన్ధితబ్బం, తేనాహ ‘‘నిపన్నస్స ద్వే’’తి. ఘాతేతీతి ఏత్థ థేయ్యచిత్తేన వినాసేన్తస్స సహపయోగత్తా దుక్కటమేవాతి వదన్తి.

ఓచరకకథావణ్ణనా

౧౧౮. ఓచరకకథాయం పరియాయేన హి అదిన్నాదానతో ముచ్చతీతి ఇదం ఆణత్తికపయోగం సన్ధాయ వుత్తం, సయమేవ పన అభియుఞ్జనాదీసు పరియాయేనపి మోక్ఖో నత్థి.

ఓణిరక్ఖకథావణ్ణనా

ఓణిరక్ఖకథాయం ¶ ఓణిన్తి ఓణీతం, ఆనీతన్తి అత్థో. ఓణిరక్ఖస్స సన్తికే ఠపితభణ్డం ఉపనిధి (పారా. ౧౧౨) వియ గుత్తట్ఠానే ఠపేత్వా సఙ్గోపనత్థాయ అనిక్ఖిపిత్వా యథాఠపితట్ఠానే ఏవ ముహుత్తమత్తం ఓలోకనత్థాయ ఠపితత్తా తస్స భణ్డస్స ఠానాచావనమత్తేన ఓణిరక్ఖకస్స పారాజికం హోతి.

సంవిదావహారకథావణ్ణనా

సంవిదావహారకథాయం ¶ సంవిధాయాతి సంవిదహిత్వా. తేన నేసం దుక్కటాపత్తియోతి ఆణత్తివసేన పారాజికాపత్తియా అసమ్భవే సతీతి వుత్తం. యది హి తేన ఆణత్తా యథాణత్తివసేన హరన్తి, ఆణత్తిక్ఖణే ఏవ పారాజికాపత్తిం ఆపజ్జన్తి. పాళియం ‘‘సమ్బహులా సంవిదహిత్వా ఏకో భణ్డం అవహరతి, ఆపత్తి సబ్బేసం పారాజికస్సా’’తి (పారా. ౧౧౮) ఏత్థాపి ఆణాపకానం ఆణత్తిక్ఖణేయేవ ఆపత్తి, అవహారకస్స ఉద్ధారేతి గహేతబ్బో. సమ్బహులా భిక్ఖూ ఏకం ఆణాపేన్తి ‘గచ్ఛేతం ఆహరా’తి, తస్సుద్ధారే సబ్బేసం పారాజికన్తిఆదీసుపి ఏవమేవ అత్థో గహేతబ్బో. సాహత్థికం వా ఆణత్తికస్స ఆణత్తికం వా సాహత్థికస్స అఙ్గం న హోతీతి భిన్నకాలికత్తా అఞ్ఞమఞ్ఞస్స అఙ్గం న హోతి. తథా హి సహత్థా అవహరన్తస్స ఠానాచావనక్ఖణే ఆపత్తి, ఆణత్తియా పన ఆణత్తిక్ఖణేయేవాతి భిన్నకాలికత్తా ఆపత్తియోతి.

సఙ్కేతకమ్మకథావణ్ణనా

౧౧౯. సఙ్కేతకమ్మకథాయం ఓచరకే వుత్తనయేనేవాతి ఏత్థ అవస్సం హారియే భణ్డేతిఆదినా (పారా. అట్ఠ. ౧.౧౧౮) వుత్తనయేనేవ. పాళియం ‘‘తం సఙ్కేతం పురే వా పచ్ఛా వా’’తి తస్స సఙ్కేతస్స పురే వా పచ్ఛా వాతి అత్థో. ‘‘తం నిమిత్తం పురే వా పచ్ఛా వా’’తి ఏత్థాపి ఏసేవ నయో.

నిమిత్తకమ్మకథావణ్ణనా

౧౨౦. నిమిత్తకమ్మకథాయం అక్ఖినిఖణనాదినిమిత్తకమ్మం పన లహుకం ఇత్తరకాలం, తస్మా తఙ్ఖణేయేవ తం భణ్డం అవహరితుం న సక్కా. నిమిత్తకమ్మానన్తరమేవ గణ్హితుం ఆరద్ధత్తా తేనేవ ¶ నిమిత్తేన అవహరతీతి వుచ్చతి. యది ఏవం పురేభత్తప్పయోగోవ ఏసోతి వాదో పమాణభావం ఆపజ్జతీతి? నాపజ్జతి. న హి సఙ్కేతకమ్మం (పారా. ౧౧౯) వియ నిమిత్తకమ్మం కాలపరిచ్ఛేదయుత్తం. కాలవసేన హి సఙ్కేతకమ్మం వుత్తం, కిరియావసేన నిమిత్తకమ్మన్తి అయమేవ తేసం విసేసో. ‘‘తం నిమిత్తం పురే వా పచ్ఛా వా తం భణ్డం అవహరతి, మూలట్ఠస్స అనాపత్తీ’’తి ఇదం పన నిమిత్తకరణతో పురే ¶ గణ్హన్తస్స చేవ నిమిత్తకమ్మే చ కతేపి గణ్హితుం అనారభిత్వా పచ్ఛా సయమేవ గణ్హన్తస్స చ వసేన వుత్తం.

ఆణత్తికథావణ్ణనా

౧౨౧. ఆణత్తికథాయం అసమ్మోహత్థన్తి యస్మా సఙ్కేతకమ్మనిమిత్తకమ్మాని కరోన్తో న కేవలం పురేభత్తాదికాలసఙ్కేతకమ్మం అక్ఖినిఖణనాదినిమిత్తకమ్మమేవ వా కరోతి, అథ ఖో ఏవంవణ్ణసణ్ఠానభణ్డం గణ్హాతి, భణ్డనియమమ్పి కరోతి, త్వం ఇత్థన్నామస్స పావద, సో అఞ్ఞస్స పావదతూతిఆదినా పుగ్గలపటిపాటియా చ ఆణాపేతి, తస్మా పుబ్బణ్హాదికాలవసేన అక్ఖినిఖణనాదికిరియావసేన భణ్డపుగ్గలపటిపాటివసేన చ ఆణత్తే ఏతేసు సఙ్కేతకమ్మనిమిత్తకమ్మేసు విసఙ్కేతా విసఙ్కేతభావే సమ్మోహో జాయతి, తదపగమేన అసమ్మోహత్థం. యం ఆణాపకేన నిమిత్తసఞ్ఞం కత్వా వుత్తన్తి పుబ్బణ్హాదీసు అక్ఖినిఖణనాదీసు వా గహణత్థం ఆణాపేన్తేన ఈదిసవణ్ణసణ్ఠానాదియుత్తం గణ్హాతి ఏవం గహణస్స నిమిత్తభూతసఞ్ఞాణం కత్వా యం భణ్డం వుత్తం. అయం యుత్తి సబ్బత్థాతి హేట్ఠా వుత్తేసు ఉపరి వక్ఖమానేసు చ సబ్బత్థ ఆణత్తిప్పసఙ్గేసు ఆణత్తిక్ఖణేయేవ పారాజికాదీనం భావసఙ్ఖాతా వినయయుత్తి, సా చ ఆణత్తస్స కిరియానిట్ఠాపనక్ఖణే ఆణాపకస్స పయోగే థేయ్యచిత్తానం అభావా ఆణత్తిక్ఖణే ఏకా ఏవ ఆపత్తి హోతీతి ఏవం ఉపపత్తియా పవత్తత్తా యుత్తీతి వుత్తా. ‘‘మూలట్ఠస్స థుల్లచ్చయ’’న్తి వుత్తత్తా సఙ్ఘరక్ఖితేన పటిగ్గహితేపి బుద్ధరక్ఖితధమ్మరక్ఖితానం దుక్కటమేవ, కస్మా పనేత్థ ఆచరియస్స థుల్లచ్చయన్తి ఆహ ‘‘మహాజనో హీ’’తిఆది. మహాజనోతి చ బుద్ధరక్ఖితధమ్మరక్ఖితసఙ్ఘరక్ఖితే సన్ధాయ వుత్తం. మూలట్ఠస్సేవ దుక్కటన్తి బుద్ధరక్ఖితస్స దుక్కటం. ఇదఞ్చ మూలట్ఠస్స థుల్లచ్చయాభావదస్సనత్థం పఠమం ఆణత్తిక్ఖణే దుక్కటం సన్ధాయ వుత్తం, న పన సఙ్ఘరక్ఖితస్స పటిగ్గహణపచ్చయా పున దుక్కటసమ్భవం సన్ధాయ. న హి సో ఏకపయోగేన దుక్కటద్వయం ఆపజ్జతి. కేచి పన ‘‘విసఙ్కేతత్తా పాళియం ‘మూలట్ఠస్సా’తి అవత్వా ‘పటిగ్గణ్హాతి, ఆపత్తి దుక్కటస్సా’తి సామఞ్ఞేన వుత్తత్తా ఇదం సఙ్ఘరక్ఖితస్స దుక్కటం సన్ధాయ వుత్త’’న్తి వదన్తి, తం కిఞ్చాపి అట్ఠకథాయ న సమేతి, పాళితో పన యుత్తం వియ దిస్సతి. న హి తస్స పటిగ్గహణప్పయోగే అనాపత్తి హోతీతి. ఇమినావ హేట్ఠా ఆగతవారేసుపి పటిగ్గణ్హన్తానం ¶ ¶ దుక్కటం వేదితబ్బం. ‘‘పణ్ణే వా సిలాదీసు వా ‘చోరియం కాతబ్బ’న్తి లిఖిత్వా ఠపితే పారాజికమేవా’’తి కేచి వదన్తి, తం పన ‘‘అసుకస్స గేహే భణ్డ’’న్తి ఏవం నియమేత్వా లిఖితే యుజ్జతి, న అనియమేత్వా లిఖితేతి వీమంసితబ్బం. మగ్గానన్తరఫలసదిసాతి ఇమినా యథా అరియపుగ్గలానం మగ్గానన్తరే ఫలే ఉప్పన్నే కిలేసపటిప్పస్సద్ధిపరియోసానం భావనాకిచ్చం నిప్ఫన్నం నామ హోతి, ఏవమేతిస్సా అత్థసాధకచేతనాయ ఉప్పన్నాయ ఆణత్తికిచ్చం నిప్ఫన్నమేవాతి దస్సేతి, తేనాహ ‘‘తస్మా అయం ఆణత్తిక్ఖణేయేవ పారాజికో’’తి, ఆణత్తివచీపయోగసముట్ఠాపకచేతనాక్ఖణేయేవ పారాజికో హోతీతి అత్థో.

ఆణత్తికథావణ్ణనానయో నిట్ఠితో.

ఆపత్తిభేదవణ్ణనా

౧౨౨. తత్థ తత్థాతి భూమట్ఠథలట్ఠాదీసు. పాళియం మనుస్సపరిగ్గహితం సన్ధాయ ‘‘పరపరిగ్గహిత’’న్తి వుత్తం. ఆమసతి ఫన్దాపేతి ఠానా చావేతీతి ఇమేహి తీహి పదేహి పుబ్బపయోగసహితం పఞ్చమం అవహారఙ్గం వుత్తం, ఠానా చావేతీతి చ ఇదం ఉపలక్ఖణమత్తం. ఆణత్తికాదయో సబ్బేపి పయోగా ధురనిక్ఖేపో చ ఇధ సఙ్గహేతబ్బావాతి దట్ఠబ్బం.

౧౨౫. ఠానాచావనన్తి ఇదం పాళిఅనుసారతో వుత్తం ధురనిక్ఖేపస్సాపి సఙ్గహేతబ్బతో. ఏస నయో ఉపరిపి సబ్బత్థ. తత్థ హి న చ సకసఞ్ఞీతి ఇమినా పరపరిగ్గహితతా వుత్తా, న చ విస్సాసగ్గాహీ న చ తావకాలికన్తి ఇమేహి పరపరిగ్గహితసఞ్ఞితా, తీహి వా ఏతేహి పరపరిగ్గహితతా పరపరిగ్గహితసఞ్ఞితా చ వుత్తాతి వేదితబ్బా. అనజ్ఝావుత్థకన్తి ‘‘మమేద’’న్తి పరిగ్గహవసేన అనజ్ఝావుత్థకం అరఞ్ఞే దారుతిణపణ్ణాది. ఛడ్డితన్తి పఠమం పరిగ్గహేత్వా పచ్ఛా అనత్థికతాయ ఛడ్డితం యం కిఞ్చి. ఛిన్నమూలకన్తి నట్ఠం పరియేసిత్వా ఆలయసఙ్ఖాతస్స మూలస్స ఛిన్నత్తా ఛిన్నమూలకం. అస్సామికన్తి అనజ్ఝావుత్థకాదీహి తీహి ఆకారేహి దస్సితం అస్సామికవత్థు. ఉభయమ్పీతి అస్సామికం అత్తనో సన్తకఞ్చ.

అనాపత్తిభేదవణ్ణనా

౧౩౧. తస్మింయేవ ¶ అత్తభావే నిబ్బత్తాతి తస్మింయేవ మతసరీరే పేతత్తభావేన నిబ్బత్తా. రుక్ఖాదీసు లగ్గితసాటకే వత్తబ్బమేవ నత్థీతి మనుస్సేహి అగోపితం సన్ధాయ వుత్తం, సచే పనేతం దేవాలయచేతియరుక్ఖాదీసు ¶ నియుత్తేహి పురిసేహి రక్ఖితగోపితం హోతి, గహేతుం న వట్టతి. థోకే ఖాయితే…పే… గహేతుం వట్టతీతి ఇదం అదిన్నాదానాభావం సన్ధాయ వుత్తం. జిఘచ్ఛితపాణినా ఖాదియమానమంసస్స అచ్ఛిన్దిత్వా ఖాదనం నామ కారుఞ్ఞహానితో లోలభావతో చ అసారుప్పమేవ. తేనేవ హి అరియవంసికా అత్తనో పత్తే భత్తం ఖాదన్తమ్పి సునఖాదిం తజ్జేత్వా న వారేన్తి, తిరచ్ఛానానం ఆమిసదానే కుసలం వియ తేసం ఆమిసస్స అచ్ఛిన్దనేపి అకుసలమేవాతి గహేతబ్బం, తేనేవ వక్ఖతి ‘‘పరానుద్దయతాయ చ న గహేతబ్బ’’న్తి (పారా. అట్ఠ. ౧.౧౪౦).

పకిణ్ణకకథావణ్ణనా

బహు ఏకతో దారుఆదిభారియస్స ఏకస్స భణ్డస్స ఉక్ఖిపనకాలే ‘‘గణ్హథ ఉక్ఖిపథా’’తి వచీపయోగేన సద్ధిం కాయపయోగసబ్భావట్ఠానం సన్ధాయ ‘‘సాహత్థికాణత్తిక’’న్తి వుత్తం. ‘‘త్వం ఏతం వత్థుం గణ్హ, అహం అఞ్ఞ’’న్తి ఏవం పవత్తే పన అవహారే అత్తనా గహితం సాహత్థికమేవ, పరేన గాహాపితం ఆణత్తికమేవ, తేనేవ తదుభయగ్ఘేన పఞ్చమాసేపి పారాజికం న హోతి, ఏకేకభణ్డగ్ఘవసేన థుల్లచ్చయాదిమేవ హోతి. వుత్తఞ్హి ‘‘సాహత్థికం వా ఆణత్తికస్స అఙ్గం న హోతీ’’తిఆది. ఉపనిక్ఖిత్తభణ్డం భణ్డదేయ్యఞ్చ అదాతుకామతాయ ‘‘దేమి దమ్మీ’’తి విక్ఖిపన్తో తుణ్హీభావేన విహేఠేన్తోపి తేన తేన కాయవికారాదికిరియాయ పరస్స ధురం నిక్ఖిపాపేసీతి ‘‘కిరియాసముట్ఠానఞ్చా’’తి వుత్తం.

పదభాజనీయవణ్ణనానయో నిట్ఠితో.

వినీతవత్థువణ్ణనా

౧౩౫. వినీతవత్థూసు ¶ నిరుత్తియేవ తంతంఅత్థగ్గహణస్స ఉపాయతాయ పథోతి నిరుత్తిపథో, తేనేవాహ ‘‘వోహారవచనమత్తే’’తి. యథాకమ్మం గతోతి తతో పేతత్తభావతో మతభావం దస్సేతి. అబ్భుణ్హేతి ఆసన్నమరణతాయ సరీరస్స ఉణ్హసమఙ్గితం దస్సేతి, తేనేవాహ ‘‘అల్లసరీరే’’తి. కుణపభావం ఉపగతమ్పి భిన్నమేవ అల్లభావతో భిన్నత్తా. విసభాగసరీరేతి ఇత్థిసరీరే. సీసే వాతిఆది అధక్ఖకే ఉబ్భజాణుమణ్డలే పదేసే చిత్తవికారప్పత్తిం సన్ధాయ వుత్తం, యత్థ కత్థచి అనామసన్తేన కతం సుకతమేవ. మతసరీరమ్పి హి యేన కేనచి ఆకారేన సఞ్చిచ్చ ఫుసన్తస్స అనామాసదుక్కటమేవాతి వదన్తి, తం యుత్తమేవ. న హి అపారాజికవత్థుకేపి చిత్తాదిఇత్థిరూపే భవన్తం దుక్కటం పారాజికవత్థుభూతే మతిత్థిసరీరే నివత్తతి.

కుససఙ్కామనవత్థుకథావణ్ణనా

౧౩౮. బలసాతి ¶ బలేన. సాటకో భవిస్సతి, గణ్హిస్సామీతి అనాగతవచనం పసిబ్బకగ్గహణతో పురేతరం సముప్పన్నపరికప్పదస్సనవసేన వుత్తం. గహణక్ఖణే పన ‘‘సాటకో చే, గణ్హామీ’’తి పసిబ్బకం గణ్హాతీతి ఏవమేత్థ అధిప్పాయో గహేతబ్బో, న పన బహి నీహరిత్వా సాటకభావం ఞత్వా గహేస్సామీతి, తేనాహ ‘‘ఉద్ధారేయేవ పారాజిక’’న్తి. ఇతరథా ‘‘ఇదాని న గణ్హామి, పచ్ఛా అన్ధకారే జాతే విజాననకాలే వా గణ్హిస్సామి, ఇదాని ఓలోకేన్తో వియ హత్థగతం కరోమీ’’తి గణ్హన్తస్సాపి గహణక్ఖణే అవహారో భవేయ్య, న చ తం యుత్తం తదా గహణే సన్నిట్ఠానాభావా. సన్నిట్ఠాపకచేతనాయ ఏవ హి పాణాతిపాతాదిఅకుసలం వియ. న హి ‘‘పచ్ఛా వధిస్సామీ’’తి పాణం గణ్హన్తస్స తదేవ తస్మిం మతేపి పాణాతిపాతో హోతి వధకచేతనాయ పయోగస్స అకతత్తా, ఏవమిధాపి అత్థఙ్గతే సూరియే అవహరిస్సామీతిఆదినా కాలపరికప్పనవసేన ఠానా చావితేపి తదాపి అవహారో న హోతి ఓకాసపరికప్పే (పారా. అట్ఠ. ౧.౧౩౮) వియ, తస్మిం పన యథాపరికప్పితట్ఠానే కాలే ఆగతే భణ్డం భూమియం అనిక్ఖిపిత్వాపి థేయ్యచిత్తేన గచ్ఛతో పదవారేన అవహారోతి ఖాయతి. తస్మా భణ్డపరికప్పో ఓకాసపరికప్పో కాలపరికప్పోతి తివిధోపి పరికప్పో ¶ గహేతబ్బో. అట్ఠకథాయం పన ఓకాసపరికప్పే సమోధానేత్వా కాలపరికప్పో విసుం న వుత్తోతి అమ్హాకం ఖన్తి, వీమంసిత్వా గహేతబ్బం. పదవారేన కారేతబ్బోతి భూమియం అనిక్ఖిపిత్వా వీమంసితత్తా వుత్తం. పరియుట్ఠితోతి అనుబద్ధో.

పరికప్పో దిస్సతీతి గహణక్ఖణే పరికప్పో దిస్సతి, న తదా తేసం మతేన అవహారోతి దస్సేతి. దిస్వా హటత్తా పరికప్పావహారో న దిస్సతీతి పచ్ఛా పన బహి వీమంసిత్వా సాటకభావం ఞత్వా తతో పచ్ఛా థేయ్యచిత్తేన హటత్తా పుబ్బే కతస్స పరికప్పస్స అవహారానఙ్గత్తా ‘‘సుత్త’’న్తి ఞత్వా హరణే వియ థేయ్యావహారో ఏవ సియా. తస్మా పరికప్పావహారో న దిస్సతి. సాటకో చే భవిస్సతీతిఆదికస్స పరికప్పస్స తదా అవిజ్జమానత్తా కేవలం అవహారో ఏవ, న పరికప్పావహారోతి అధిప్పాయో, తేన భణ్డపరికప్పావహారస్స ‘‘సాటకో చే భవిస్సతి, గహేస్సామీ’’తి ఏవం భణ్డసన్నిట్ఠానాభావక్ఖణేయేవ పవత్తిం దస్సేతి, తేనాహ ‘‘యం పరికప్పితం, తం అదిట్ఠం పరికప్పితభావే ఠితంయేవ ఉద్ధరన్తస్స అవహారో’’తి. యది ఏవం కస్మా ఓకాసపఅప్పావహారో భణ్డం దిస్వా అవహరన్తస్స పరికప్పావహారో సియాతి? నాయం దోసో అభణ్డవిసయత్తా తస్స పరికప్పస్స, పుబ్బేవ దిస్వా ఞాతభణ్డస్సేవ హి ఓకాసపరికప్పో వుత్తో. తం మఞ్ఞమానో తం అవహరీతి ఇదం సుత్తం కిఞ్చాపి ‘‘తఞ్ఞేవేత’’న్తి నియమేత్వా గణ్హన్తస్స ¶ వసేన వుత్తం, తథాపి ‘‘తఞ్చే గణ్హిస్సామీ’’తి ఏవం పవత్తే ఇమస్మిం పరికప్పేపి ‘‘గణ్హిస్సామీ’’తి గహణే నియమసబ్భావా అవహారత్థసాధకం హోతీతి ఉద్ధటం, తేనేవ ‘‘సమేతీ’’తి వుత్తం.

కేచీతి మహాఅట్ఠకథాయమేవ ఏకచ్చే ఆచరియా. మహాపచ్చరియం పనాతిఆదినాపి కేచివాదో గారయ్హో, మహాఅట్ఠకథావాదోవ యుత్తతరోతి దస్సేతి.

అలఙ్కారభణ్డన్తి అఙ్గులిముద్దికాది. కుసం పాతేత్వాతి విలీవమయం వా తాలపణ్ణాదిమయం వా కతసఞ్ఞాణం పాతేత్వా. పరకోట్ఠాసతో కుసే ఉద్ధటేపి న తావ కుసస్స పరివత్తనం జాతన్తి వుత్తం ‘‘ఉద్ధారే రక్ఖతీ’’తి. హత్థతో ముత్తమత్తే పారాజికన్తి ఇమినా ఠానాచావనం ధురనిక్ఖేపఞ్చ వినా కుససఙ్కామనం నామ విసుం ఏకోయం అవహారోతి దస్సేతి. సబ్బేపి హి అవహారా ¶ సాహత్థికాణత్తికాధిప్పాయయోగేహి నిప్ఫాదియమానా అత్థతో ఠానాచావనధురనిక్ఖేపకుససఙ్కామనేసు తీసు సమోసరన్తీతి దట్ఠబ్బం. ఇతరో తస్స భాగం ఉద్ధరతి, ఉద్ధారే పారాజికన్తి పురిమస్స అత్తనో కోట్ఠాసే ఆలయస్స అవిగతత్తా వుత్తం, ఆలయే పన సబ్బథా అసతి అవహారో న హోతి, తేనాహ ‘‘విచినితావసేసం గణ్హన్తస్సాపి అవహారో నత్థేవా’’తి.

నాయం మమాతి జానన్తోపీతి ఏత్థ పి-సద్దేన తత్థ వేమతికోపి హుత్వా థేయ్యచిత్తేన గణ్హన్తోపి సఙ్గయ్హతి. సివేయ్యకన్తి సివిరట్ఠే జాతం.

౧౪౦-౧. కప్పియం కారాపేత్వాతి పచాపేత్వా. తస్మిం పాచిత్తియన్తి అదిన్నాదానభావేన సహపయోగస్సాపి అభావా దుక్కటం న వుత్తన్తి వేదితబ్బం. ఆణత్తేహీతి సమ్మతేన ఆణత్తేహి. ఆణత్తేనాతి సామికేహి ఆణత్తేన. భణ్డదేయ్యన్తి సమ్మతాదీహి దిన్నత్తా న పరాజికం జాతం, అసన్తం పుగ్గలం వత్వా గహితత్తా పన భణ్డదేయ్యం వుత్తం. అఞ్ఞేన దియ్యమానన్తి సమ్మతాదీహి చతూహి అఞ్ఞేన దియ్యమానం. గణ్హన్తోతి ‘‘అపరస్స భాగం దేహీ’’తి వత్వా గణ్హన్తో. అపరస్సాతి అసన్తం పుగ్గలం అదస్సేత్వా పన ‘‘అపరం భాగం దేహీ’’తి వా కూటవస్సాని గణేత్వా వా గణ్హతో గిహిసన్తకే సామినా చ ‘‘ఇమస్స దేహీ’’తి ఏవం ఆణత్తేన చ దిన్నే భణ్డదేయ్యమ్పి న హోతి, సఙ్ఘసన్తకే పన హోతీతి ఇమం విసేసం దస్సేతుం అసమ్మతేన వా అనాణత్తేన వాతిఆది పున వుత్తం. ఇతరేహి దియ్యమానన్తి సమ్మతేన ఆణత్తేన వా దియ్యమానం. ఏవం గణ్హతోతి ‘‘అపరమ్పి భాగం దేహీ’’తి వత్వా కూటవస్సాని గణేత్వా వా గణ్హతో. సామికేన పనాతి ఏత్థ పన-సద్దో విసేసత్థజోతకో, తేన ‘‘అపరమ్పి భాగం దేహీ’’తి వా కూటవస్సాని గణేత్వా వా గణ్హన్తే సామికేన సయం దేన్తే వా దాపేన్తే వా విసేసో అత్థీతి వుత్తం హోతి. సుదిన్నన్తి భణ్డదేయ్యం న హోతీతి అధిప్పాయో. హేట్ఠా పన సామికేన తేన ఆణత్తేన వా దియ్యమానం గిహిసన్తకం ‘‘అపరస్స భాగం దేహీ’’తి వత్వా గణ్హతో అపరస్స అభావతో సామిసన్తకమేవ హోతీతి భణ్డదేయ్యం జాతం, ఇధ పన తేహియేవ దియ్యమానం ‘‘అపరమ్పి భాగం దేహీ’’తి వత్వా వా కూటవస్సాని గణేత్వా ¶ వా గణ్హతో ‘‘దేహీ’’తి వుత్తత్తా ¶ అఞ్ఞాతకవిఞ్ఞత్తిమత్తం ఠపేత్వా భణ్డదేయ్యం న హోతీతి సుదిన్నమేవాతి వుత్తం. అస్సామికేన పన ఆణత్తేన దిన్నం భణ్డం గణ్హతో భణ్డదేయ్యమేవాతి వదన్తి, పత్తచతుక్కే వియ అవహారతావేత్థ యుత్తా, సఙ్ఘసన్తకే పన ‘‘దేహీ’’తి వుత్తేపి సామికస్స కస్సచి అభావా సమ్మతేన దిన్నేపి భణ్డదేయ్యం వుత్తన్తి గహేతబ్బం.

౧౪౬-౯. ఆహరాపేన్తేసు భణ్డదేయ్యన్తి ‘‘గహితే అత్తమనో హోతీ’’తి వచనతో అనత్తమనస్స సన్తకం గహితమ్పి పున దాతబ్బమేవాతి వుత్తం. ‘‘సమ్ముఖీభూతేహి భాజేతబ్బ’’న్తి వచనతో భాజనీయభణ్డం ఉపచారసీమట్ఠానమేవ పాపుణాతీతి ఆహ ‘‘అన్తోఉపచారసీమాయం ఠితస్సేవ గహేతుం వట్టతీ’’తి. భణ్డదేయ్యన్తి ఉభిన్నం సాలయభావేపి చోరస్స అదత్వా సామికస్సేవ దాతబ్బం చోరేనాపి సామికస్సేవ దాతబ్బతో. ఏసేవ నయోతి పంసుకూలసఞ్ఞాయ గహితే భణ్డదేయ్యం, థేయ్యచిత్తేన పారాజికన్తి అత్థో.

వుట్ఠహన్తేసూతి గామం ఛడ్డేత్వా పలాయన్తేసు. అవిసేసేనాతి సఉస్సాహతాదివిసేసం అపరామసిత్వా సామఞ్ఞతో. సఉస్సాహమత్తమేవ ఆపత్తిభావస్స పమాణం సామికానం పరిచ్ఛిన్నభావతో. తతోతి గణసన్తకాదితో. కులసఙ్గహణత్థాయ దేతీతి పంసుకూలవిస్సాసికాదిసఞ్ఞాయ గహేత్వా దేతి, తదా కులసఙ్గహపచ్చయా చ దుక్కటం భణ్డదేయ్యఞ్చ, థేయ్యచిత్తే పన సతి కులసఙ్గహణత్థాయ గణ్హతోపి పారాజికమేవ. ఊనపఞ్చమాసకాదీసు కులదూసకదుక్కటేన సద్ధిం థుల్లచ్చయదుక్కటాని. సేనాసనత్థాయ నియమితన్తి ఇదం ఇస్సరవతాయ దదతో థుల్లచ్చయదస్సనత్థం వుత్తం. ఇతరపచ్చయత్థాయ దిన్నమ్పి అథేయ్యచిత్తేన ఇస్సరవతాయ కులసఙ్గహణత్థాయ వా ఞాతకాదీనం వా దదతో దుక్కటం భణ్డదేయ్యఞ్చ హోతేవ. ఇస్సరవతాయాతి ‘‘మయి దేన్తే కో నివారేస్సతి, అహమేవేత్థ పమాణ’’న్తి ఏవం అత్తనో ఇస్సరియభావేన. థుల్లచ్చయన్తి కులసఙ్గహణత్థాయ వా అఞ్ఞథా వా కారణేన దదతో సేనాసనత్థాయ నియమితస్స గరుభణ్డతాయ థుల్లచ్చయం భణ్డదేయ్యఞ్చ. గీవాతి ఏత్థ సేనాసనత్థాయ నియమితే థుల్లచ్చయేన సద్ధిం గీవా, ఇతరస్మిం దుక్కటేన సద్ధిన్తి వేదితబ్బం. సుఖాదితమేవాతి అన్తోఉపచారసీమాయం ఠత్వా భాజేత్వా అత్తనో సన్తకం కత్వా ఖాదితత్తా వుత్తం. సఙ్ఘికఞ్హి విహారపటిబద్ధం ¶ వేభఙ్గియం బహిఉపచారసీమట్ఠం భణ్డం ¶ అన్తోఉపచారట్ఠేహి భిక్ఖూహి ఏవ భాజేతబ్బం, న బహి ఠితేహి ఉపచారసీమాయ భాజేతబ్బన్తి.

౧౫౦. ‘‘వుత్తో వజ్జేమీ’’తి వుత్తభిక్ఖుస్మిం ‘‘వుత్తో వజ్జేహీ’’తి వుత్తస్స పచ్ఛా ఉప్పజ్జనకపారాజికాదిదోసారోపనతో, గహట్ఠానం వా ‘‘భదన్తా అపరిచ్ఛేదం కత్వా వదన్తీ’’తి ఏవం దోసారోపనతో.

౧౫౩-౫. ఛాతజ్ఝత్తన్తి తేన ఛాతేన జిఘచ్ఛాయ ఉదరగ్గినా ఝత్తం, దడ్ఢం పీళితన్తి అత్థో. ధనుకన్తి ఖుద్దకధనుసణ్ఠానం లగ్గనకదణ్డం. మద్దన్తో గచ్ఛతి, భణ్డదేయ్యన్తి ఏత్థ ఏకసూకరగ్ఘనకభణ్డం దాతబ్బం ఏకస్మిం బన్ధే అఞ్ఞేసం తత్థ అబజ్ఝనతో. అదూహలన్తి యన్తపాసాణో, యేన అజ్ఝోత్థటత్తా మిగా పలాయితుం న సక్కోన్తి. పచ్ఛా గచ్ఛతీతి తేన కతపయోగేన అగన్త్వా పచ్ఛా సయమేవ గచ్ఛతి, హేట్ఠా వుత్తేసుపి ఈదిసేసు ఠానేసు ఏసేవ నయో. రక్ఖం యాచిత్వాతి రాజపురిసానం సన్తికం గన్త్వా అనుద్దిస్స రక్ఖం యాచిత్వా. కుమీనముఖన్తి కుమీనస్స అన్తో మచ్ఛానం పవిసనముఖం.

౧౫౬. థేరానన్తి ఆగన్తుకత్థేరానం. తేసమ్పీతి ఆవాసికభిక్ఖూనమ్పి. పరిభోగత్థాయాతి సఙ్ఘికే కత్తబ్బవిధిం కత్వా పరిభుఞ్జనత్థాయ. గహణేతి పాఠసేసో దట్ఠబ్బో. యత్థాతి యస్మిం ఆవాసే. అఞ్ఞేసన్తి అఞ్ఞేసం ఆగన్తుకానం. తేసుపి ఆగన్తుకా అనిస్సరాతి సేనాసనే నిరన్తరం వసన్తానం చీవరత్థాయ దాయకేహి భిక్ఖూహి వా నియమేత్వా దిన్నత్తా భాజేత్వా ఖాదితుం అనిస్సరా, ఆగన్తుకేహిపి ఇచ్ఛన్తేహి తస్మిం విహారే వస్సానాదీసు పవిసిత్వా చీవరత్థాయ గహేతబ్బం. తేసం కతికాయ ఠాతబ్బన్తి సబ్బాని ఫలాఫలాని అభాజేత్వా ‘‘ఏత్తకేసు రుక్ఖేసు ఫలాని భాజేత్వా పరిభుఞ్జిస్సామ, అఞ్ఞేసు ఫలాఫలేహి సేనాసనాని పటిజగ్గిస్సామా’’తి వా, ‘‘పిణ్డపాతాదిపచ్చయం సమ్పాదేస్సామా’’తి వా, ‘‘కిఞ్చిపి అభాజేత్వా చతుపచ్చయత్థాయేవ ఉపనేమా’’తి వా ఏవం సమ్మా ఉపనేన్తానం ఆవాసికానం కతికాయ ఆగన్తుకేహి ఠాతబ్బం. మహాఅట్ఠకథాయం ‘‘అనిస్సరా’’తి వచనేన దీపితో ఏవ అత్థో, మహాపచ్చరియం చతున్నం పచ్చయానన్తిఆదినా విత్థారేత్వా దస్సితో. పరిభోగవసేనేవాతి ఏత్థ ఏవ-సద్దో అట్ఠానప్పయుత్తో, పరిభోగవసేన తమేవ భాజేత్వాతి యోజేతబ్బం. ఏత్థాతి ఏతస్మిం విహారే, రట్ఠే వా.

సేనాసనపచ్చయన్తి ¶ సేనాసనఞ్చ తదత్థాయ నియమేత్వా ఠపితఞ్చ. ఏకం వా ద్వే వా వరసేనాసనాని ఠపేత్వాతి వుత్తమేవత్థం పున బ్యతిరేకముఖేన దస్సేతుం ‘‘మూలవత్థుచ్ఛేదం పన కత్వా న ఉపనేతబ్బ’’న్తి ¶ వుత్తం, సేనాసనసఙ్ఖాతవత్థునో మూలచ్ఛేదం కత్వా సబ్బాని సేనాసనాని న విస్సజ్జేతబ్బానీతి అత్థో. కేచి పనేత్థ ‘‘ఏకం వా ద్వే వా వరసేనాసనాని ఠపేత్వా లామకతో పట్ఠాయ విస్సజ్జేన్తేహిపి సేనాసనభూమియో న విస్సజ్జేతబ్బాతి అయమత్థో వుత్తో’’తి వదన్తి, తమ్పి యుత్తమేవ ఇమస్సాపి అత్థస్స అవస్సం వత్తబ్బతో, ఇతరథా కేచి సహ వత్థునాపి విస్సజ్జేతబ్బం మఞ్ఞేయ్యుం.

పణ్ణం ఆరోపేత్వాతి ‘‘ఏత్తకే రుక్ఖే రక్ఖిత్వా తతో ఏత్తకం గహేతబ్బ’’న్తి పణ్ణం ఆరోపేత్వా. నిమిత్తసఞ్ఞం కత్వాతి సఙ్కేతం కత్వా. దారకాతి తేసం పుత్తనత్తాదయో యే కేచి గోపేన్తి, తే సబ్బేపి ఇధ ‘‘దారకా’’తి వుత్తా. తతోతి యథావుత్తదారుసమ్భారతో. ఆపుచ్ఛిత్వాతి కారకసఙ్ఘం ఆపుచ్ఛిత్వా. తం సబ్బమ్పి ఆహరిత్వాతి అనాపుచ్ఛిత్వాపి తావకాలికం ఆహరిత్వా. అయమేవ భిక్ఖు ఇస్సరోతిఆదితో పట్ఠాయ అత్తనో సన్తకేహి దారుసమ్భారాదీహి చ కారాపితత్తా పటిజగ్గితత్తా చ సఙ్ఘికసేనాసనే భాగితాయ చ అయమేవ ఇస్సరో, న చ సో తతో వుట్ఠాపేతబ్బోతి వుత్తం హోతి. ఉదకపూజన్తి చేతియఙ్గణే సిఞ్చనాదిపూజం. వత్తసీసేనాతి కేవలం సద్ధాయ, న వేతనాదిఅత్థాయ. సవత్థుకన్తి సహ భూమియా. కుట్టన్తి గేహభిత్తిం. పాకారన్తి పరిక్ఖేపపాకారం. తతోతి ఛడ్డితవిహారతో. తతో ఆహరిత్వా సేనాసనం కతం హోతీతి సామన్తగామవాసీహి భిక్ఖూహి ఛడ్డితవిహారతో దారుసమ్భారాదిం ఆహరిత్వా సేనాసనం కతం హోతి.

౧౫౭. ‘‘పుగ్గలికపరిభోగేన పరిభుఞ్జతీ’’తి వుత్తమత్థంయేవ పాకటం కాతుం ‘‘ఆగతాగతానం వుడ్ఢతరానం న దేతీ’’తి వుత్తం. చతుభాగఉదకసమ్భిన్నేతి చతుత్థభాగేన సమ్భిన్నే. పాళియం ‘‘అనాపత్తి, భిక్ఖవే, పారాజికస్సా’’తి (పారా. ౧౫౭) సామికేహి థుల్లనన్దం ఉద్దిస్స ఏతిస్సా హత్థే దిన్నత్తా, అథేయ్యచిత్తేన పరిభుఞ్జితత్తా చ వుత్తం. థేయ్యచిత్తేన పరిభుత్తేపి చస్సా భణ్డదేయ్యమేవ ఉపనిక్ఖిత్తభణ్డట్ఠానియత్తా. ఓదనభాజనీయవత్థుస్మిన్తి ‘‘అపరస్స భాగం దేహీ’’తి ఆగతవత్థుస్మిం (పారా. ౧౪౧).

౧౫౯. తస్స ¶ కులస్స అనుకమ్పాయ పసాదానురక్ఖణత్థాయాతిఆదినా కులసఙ్గహత్థం నాకాసీతి దస్సేతి. ‘‘యావ దారకా పాసాదం ఆరోహన్తి, తావ పాసాదో తేసం సన్తికే హోతూ’’తి పుబ్బే కాలపరిచ్ఛేదం కత్వా అధిట్ఠితత్తా ఏవ యథాకాలపరిచ్ఛేదమేవ తత్థ తిట్ఠతి, తతో పరం పాసాదో సయమేవ యథాఠానం గచ్ఛతి, తథాగమనఞ్చ ఇద్ధివిస్సజ్జనేన సఞ్జాతం వియ హోతీతి వుత్తం ‘‘థేరో ఇద్ధిం పటిసంహరీ’’తి. యస్మా ఏవం ఇద్ధివిధఞాణేన కరోన్తస్స కాయవచీపయోగా ¶ న సన్తి థేయ్యచిత్తఞ్చ నత్థి పాసాదస్సేవ విచారితత్తా, తస్మా ‘‘ఏత్థ అవహారో నత్థీ’’తి థేరో ఏవమకాసీతి దట్ఠబ్బం. అథ వా దారకేసు అనుకమ్పాయ ఆనయనత్థమేవ పాసాదే ఉపనీతే పాసే బద్ధసూకరాదీనం ఆమిసం దస్సేత్వా ఠానాచావనం వియ కరమరానీతేసు దారకేసు పాసాదం ఆరుళ్హేసుపి పున పటిసంహరణే చ ఇధ అవహారో నత్థి కారుఞ్ఞాధిప్పాయత్తా, భణ్డదేయ్యమ్పి న హోతి కాయవచీపయోగాభావా. కాయవచీపయోగే సతియేవ హి ఆపత్తి భణ్డదేయ్యం వా హోతి, తేనేవ భగవా ‘‘అనాపత్తి, భిక్ఖవే, అథేయ్యచిత్తస్సా’’తిఆదిం అవత్వా ‘‘అనాపత్తి, భిక్ఖవే, ఇద్ధిమస్స ఇద్ధివిసయే’’తి (పారా. ౧౫౯) ఏత్తకమేవ అవోచ. ఇద్ధివిసయేతి చేత్థ పరభణ్డాదాయకకాయవచీపయోగాసముట్ఠాపకస్స కేవలం మనోద్వారికస్స అథేయ్యచిత్తభూతస్స ఇద్ధిచిత్తస్స విసయే ఆపత్తి నామ నత్థీతి అధిప్పాయో గహేతబ్బో. కిం పన పటిక్ఖిత్తం ఇద్ధిపాటిహారియం కాతుం వట్టతీతి చోదనం సన్ధాయాహ ‘‘ఈదిసాయ అధిట్ఠానిద్ధియా అనాపత్తీ’’తి. ‘‘అనాపత్తి, భిక్ఖవే, ఇద్ధిమస్స ఇద్ధివిసయే’’తి హి ఇమినాయేవ సుత్తేన అధిట్ఠానిద్ధియా అప్పటిక్ఖిత్తభావో సిజ్ఝతి. అత్తనో పకతివణ్ణం అవిజహిత్వా బహిద్ధా హత్థిఆదిదస్సనం, ‘‘ఏకోపి హుత్వా బహుధా హోతీ’’తి (దీ. ని. ౧.౨౩౮, ౨౩౯; మ. ని. ౧.౧౪౭; పటి. మ. ౧.౧౦౨) ఆగతఞ్చ అధిట్ఠానవసేన నిప్ఫన్నత్తా అధిట్ఠానిద్ధి నామ, ‘‘సో పకతివణ్ణం విజహిత్వా కుమారకవణ్ణం వా దస్సేతి, నాగవణ్ణం…పే… వివిధమ్పి సేనాబ్యూహం దస్సేతీ’’తి (పటి. మ. ౩.౧౩) ఏవం ఆగతా ఇద్ధి పకతివణ్ణవిజహనవికారవసేన పవత్తత్తా వికుబ్బనిద్ధి నామ. అత్తనో పన పకతిరూపం యథాసభావేన ఠపేత్వావ బహి హత్థిఆదిదస్సనం వికుబ్బనిద్ధి నామ న హోతి, అత్తనో రూపమేవ హత్థిఆదిరూపేన నిమ్మానం వికుబ్బనిద్ధీతి వేదితబ్బం.

పరాజితకిలేసేనాతి ¶ విజితకిలేసేన, నిక్కిలేసేనాతి అత్థో. ఇధాతి ఇమస్మిం సాసనే, తేన దుతియపారాజికసిక్ఖాపదేన సమం అఞ్ఞం అనేకనయవోకిణ్ణం గమ్భీరత్థవినిచ్ఛయం కిఞ్చి సిక్ఖాపదం న విజ్జతీతి యోజనా. తత్థ అత్థో నామ పాళిఅత్థో, వినిచ్ఛయో పాళిముత్తకవినిచ్ఛయో, తే గమ్భీరా యస్మిం, తం గమ్భీరత్థవినిచ్ఛయం. వత్థుమ్హి ఓతిణ్ణేతి చోదనావసేన వా అత్తనావ అత్తనో వీతిక్కమారోచనవసేన వా సఙ్ఘమజ్ఝే అదిన్నాదానవత్థుస్మిం ఓతిణ్ణే. ఏత్థాతి ఓతిణ్ణవత్థుమ్హి. వినిచ్ఛయోతి ఆపత్తానాపత్తినియమనం. కప్పియేపి చ వత్థుస్మిన్తి అత్తనా గహేతుం యుత్తే మాతాపితాదీనం సన్తకేపి.

ఇతి సమన్తపాసాదికాయ వినయట్ఠకథాయ విమతివినోదనియం

దుతియపారాజికవణ్ణనానయో నిట్ఠితో.

౩. తతియపారాజికం

తీహీతి ¶ కాయవచీమనోద్వారేహి.

పఠమపఞ్ఞత్తినిదానవణ్ణనా

౧౬౨. యా అయం హేట్ఠా తం పనేతం బుద్ధకాలే చ చక్కవత్తికాలే చ నగరం హోతీతిఆదినా (పారా. అట్ఠ. ౧.౮౪) రాజగహస్స బుద్ధుప్పాదేయేవ వేపుల్లప్పత్తి వుత్తా, సా ఏత్థాపి సమానాతి దస్సేతుం ‘‘ఇదమ్పి చ నగర’’న్తి వుత్తం, తేన చ న కేవలం రాజగహాదయో ఏవాతి దస్సేతి. మహావనం నామాతిఆది మజ్ఝిమభాణకసంయుత్తభాణకానం మతేన వుత్తం, దీఘభాణకా పన ‘‘హిమవన్తేన సద్ధిం ఏకాబద్ధం హుత్వా ఠితం మహావన’’న్తి వదన్తి. హంసవట్టకచ్ఛదనేనాతి హంసవట్టకపటిచ్ఛన్నేన, హంసమణ్డలాకారేనాతి అత్థో. కాయవిచ్ఛన్దనియకథన్తి కరజకాయే విరాగుప్పాదనకథం. ఛన్దోతి దుబ్బలరాగో. రాగోతి బలవరాగో. ‘‘కేసలోమాది’’న్తి సఙ్ఖేపతో వుత్తమత్థం విభాగేన దస్సేతుం యేపి హీతిఆది వుత్తం. పఞ్చపఞ్చప్పభేదేనాతి ఏత్థ పఞ్చ పఞ్చ పభేదా ఏతస్స పరియాయస్సాతి పఞ్చపఞ్చప్పభేదో ¶ , తేన పఞ్చపఞ్చప్పభేదేనాతి ఏవం బాహిరత్థసమాసవసేన పరియాయవిసేసనతా దట్ఠబ్బా.

అసుభాయాతి అసుభమాతికాయ. వణ్ణేతబ్బమాతికఞ్హి అపేక్ఖిత్వా ఇత్థిలిఙ్గే సామివచనం, తేనాహ మాతికం నిక్ఖిపిత్వాతిఆది. తం విభజన్తోతి మాతికం విభజన్తో. ఫాతికమ్మన్తి నిప్ఫత్తికరణం. పఞ్చఙ్గవిప్పహీనన్తి కామచ్ఛన్దాదిపఞ్చనీవరణఙ్గవిగమేన పఞ్చఙ్గవిప్పహీనతా, అప్పనాప్పత్తవితక్కాదిజ్ఝానఙ్గానం ఉప్పత్తివసేన పఞ్చఙ్గసమన్నాగతతా చ వేదితబ్బా. తివిధకల్యాణం దసలక్ఖణసమ్పన్నన్తి ఏత్థ పన ఝానస్స ఆదిమజ్ఝపరియోసానానం వసేన తివిధకల్యాణతా, తేసంయేవ ఆదిమజ్ఝపరియోసానానం లక్ఖణవసేన దసలక్ఖణసమ్పన్నతా చ వేదితబ్బా. అట్ఠకథాయం పన ‘‘దసలక్ఖణవిభావనేనేవ తన్నిస్సయభూతా తివిధకల్యాణతాపి ఝానస్స పాకటా హోతీతి తత్రిమానీతిఆది వుత్తం.

తత్రాయం ¶ పాళీతి తస్మిం దసలక్ఖణవిభావనవిసయే అయం పాళి. పటిపదావిసుద్ధీతి గోత్రభుపరియోసానాయ పుబ్బభాగపటిపదాయ ఝానస్స నీవరణాదిపరిబన్ధతో విసుద్ధి, సాయం యస్మా ఉపేక్ఖానుబ్రూహనాదీనమ్పి పచ్చయత్తేన పధానా పురిమకారణసిద్ధా చ, తస్మా వుత్తం ‘‘పటిపదావిసుద్ధి ఆదీ’’తి. ఉపేక్ఖానుబ్రూహనాతి విసోధేతబ్బతాదీనం అభావతో తత్రమజ్ఝత్తుపేక్ఖాయ కిచ్చనిప్ఫత్తియా అనుబ్రూహనా, సా పన పరిబన్ధవిసుద్ధిసమకాలవిభావినీపి తబ్బిసుద్ధియావ నిప్ఫన్నాతి దీపనత్థమాహ ‘‘ఉపేక్ఖానుబ్రూహనా మజ్ఝే’’తి. సమ్పహంసనాతి వత్థుధమ్మాదీనం అనతివత్తనాదిసాధకస్స ఞాణస్స కిచ్చనిప్ఫత్తివసేన పరియోదపనా, సా పన యస్మా కత్తబ్బస్స సబ్బకిచ్చస్స నిప్ఫత్తియావ సిద్ధా నామ హోతి, తస్మా వుత్తం ‘‘సమ్పహంసనా పరియోసాన’’న్తి. తీణిపి చేతాని కల్యాణాని ఏకక్ఖణే లబ్భమానానిపి పచ్చయపచ్చయుప్పన్నతాదివసేన పవత్తన్తీతి దస్సనత్థం ఆదిమజ్ఝపరియోసానభావేన వుత్తాని, న పన ఝానస్స ఉప్పాదాదిక్ఖణత్తయే యథాక్కమం లబ్భమానత్తాతి దట్ఠబ్బం. మజ్ఝిమం సమాధినిమిత్తం పటిపజ్జతీతిఆదీసు మజ్ఝిమం సమాధినిమిత్తం నామ సమప్పవత్తో అప్పనాసమాధియేవ. సో హి లీనుద్ధచ్చసఙ్ఖాతానం ఉభిన్నం అన్తానం అనుపగమనేన మజ్ఝిమో, సవిసేసం చిత్తస్స ఏకత్తారమ్మణే ఠపనతో సమాధియేవ ఉపరివిసేసానం కారణభావతో ‘‘సమాధినిమిత్త’’న్తి వుచ్చతి, తం పటిపజ్జతి పటిలబ్భతీతి అత్థో. ఏవం ¶ పటిపన్నత్తా మజ్ఝిమేన సమాధినిమిత్తేన తత్థ ఏకత్తారమ్మణే అప్పనాగోచరే పక్ఖన్దతి ఉపతిట్ఠతి, ఏవం విసుద్ధస్స పన తస్స చిత్తస్స పున విసోధేతబ్బాభావతో విసోధనే బ్యాపారం అకరోన్తో పుగ్గలో విసుద్ధం చిత్తం అజ్ఝుపేక్ఖతి నామ. సమథభావూపగమనేన సమథపటిపన్నస్స పున సమాధానే బ్యాపారం అకరోన్తో సమథపటిపన్నం అజ్ఝుపేక్ఖతి, సమథపటిపన్నభావతో ఏవమస్స కిలేససంసగ్గం పహాయ ఏకత్తేన ఉపట్ఠితస్స పున ఏకత్తుపట్ఠానే బ్యాపారం అకరోన్తో ఏకత్తుపట్ఠానం అజ్ఝుపేక్ఖతి నామ.

తత్థ జాతానన్తిఆదీసు యే పన తే ఏవం ఉపేక్ఖానుబ్రూహితే తస్మిం ఝానచిత్తే జాతా సమాధిపఞ్ఞాసఙ్ఖాతా యుగనద్ధధమ్మా, తేసం అఞ్ఞమఞ్ఞం అనతివత్తనసభావేన సమ్పహంసనా విసోధనా పరియోదపనా చ, సద్ధాదీనం ఇన్ద్రియానం కిలేసేహి విముత్తత్తా విముత్తిరసేన ఏకరసతాయ సమ్పహంసనా చ, యఞ్చేతం తదుపగం తేసం అనతివత్తనఏకరసభావానం అనుచ్ఛవికం వీరియం, తస్స తదుపగవీరియస్స వాహనట్ఠేన పవత్తనట్ఠేన సమ్పహంసనా చ, తస్మిం ఖణే యథావుత్తధమ్మానం ఆసేవనట్ఠేన సమ్పహంసనా చ, పరియోదపనా చ పరియోదపనకస్స ఞాణస్స కిచ్చనిప్ఫత్తివసేనేవ ఇజ్ఝతీతి వేదితబ్బం. ఏవం తివిధత్తగతం చిత్తన్తిఆదీని తస్సేవ చిత్తస్స థోమనవచనాని. వితక్కసమ్పన్నన్తి వితక్కఙ్గేన సున్దరభావముపగతం. చిత్తస్స అధిట్ఠానసమ్పన్నన్తి తస్మిఞ్ఞేవ ఆరమ్మణే ¶ చిత్తస్స నిరన్తరప్పవత్తిసఙ్ఖాతేన సమాధినా సమ్పన్నం, ఇదం ఝానఙ్గవసేన వుత్తం. సమాధిసమ్పన్నన్తి ఇదం పన ఇన్ద్రియవసేనాతి వేదితబ్బం.

పటికుటతీతి సఙ్కుచతి. పటివట్టతీతి పటినివట్టతి. న్హారుదద్దులన్తి న్హారుఖణ్డం. పయుత్తవాచన్తి పచ్చయపరియేసనే నియుత్తవాచం. దణ్డవాగురాహీతి దణ్డపటిబద్ధాహి దీఘజాలసఙ్ఖాతాహి వాగురాహి.

సమణకుత్తకోతి కాసాయనివాసనాదిసమణకిచ్చకో. వగ్గుముదాతి ఏత్థ ‘‘వగ్గుమతా’’తి వత్తబ్బే లోకికా ‘‘ముదా’’తి వోహరింసూతి దస్సేన్తో ఆహ ‘‘వగ్గుమతా’’తి. ‘‘వగ్గూ’’తి మతా, సుద్ధసమ్మతాతి అత్థో, తేనాహ ‘‘పుఞ్ఞసమ్మతా’’తి. సత్తానం పాపుననేన సోధనేన సా పుఞ్ఞసమ్మతా.

౧౬౩. మారస్స ధేయ్యం ఠానం, వత్థు వా నివాసో మారధేయ్యం, సో అత్థతో తేభూమకధమ్మా ఏవ, ఇధ పన పఞ్చ కామగుణా అధిప్పేతా, తం మారధేయ్యం ¶ . ‘‘అయం సమణకుత్తకో యథాసముప్పన్నసంవేగమూలకేన సమణభావూపగమనేన అతిక్కమితుం సక్ఖిస్సతీ’’తి చిన్తేత్వా అవోచ, న పన ‘‘అరహత్తప్పత్తియా తీసు భవేసు అప్పటిసన్ధికతాయ తం అతిక్కమితుం సక్ఖిస్సతీ’’తి మరణేనేవ సత్తానం సంసారమోచనలద్ధికత్తా దేవతాయ. న హి మతానం కత్థచి పటిసన్ధి గచ్ఛతి. ఇమినా అత్థేన ఏవమేవ భవితబ్బన్తి ఇమినా పరేసం జీవితా వోరోపనత్థేన ఏవమేవ సంసారమోచనసభావేనేవ భవితబ్బం. ‘‘అత్తనాపి అత్తానం జీవితా వోరోపేన్తి, అఞ్ఞమఞ్ఞమ్పి జీవితా వోరోపేన్తీ’’తి (పారా. ౧౬౨) వుత్తత్తా సబ్బానిపి తాని పఞ్చభిక్ఖుసతాని జీవితా వోరోపేసీతి ఇదం యేభుయ్యవసేన వుత్తన్తి గహేతబ్బం. తస్మా యే అత్తనాపి అత్తానం అఞ్ఞమఞ్ఞఞ్చ జీవితా వోరోపేసుం, తే పుథుజ్జనభిక్ఖూ ఠపేత్వా తదవసేసే చ పుథుజ్జనభిక్ఖూ, సబ్బే చ అరియే అయం జీవితా వోరోపేసీతి వేదితబ్బం.

౧౬౪. ఏకీభావతోతి పవివేకతో. ఉద్దేసం పరిపుచ్ఛం గణ్హన్తీతి అత్తనో అత్తనో ఆచరియానం సన్తికే గణ్హన్తి, గహేత్వా చ ఆచరియేహి సద్ధిం భగవన్తం ఉపట్ఠహన్తి. తదా పన ఉద్దేసాదిదాయకా తనుభూతేహి భిక్ఖూహి భగవన్తం ఉపగతా, తం సన్ధాయ భగవా పుచ్ఛతి.

ఆనాపానస్సతిసమాధికథావణ్ణనా

౧౬౫. దసానుస్సతీసు ¶ అన్తోగధాపి ఆనాపానస్సతి తదా భిక్ఖూనం బహూనం సప్పాయతం దస్సేతుం పున గహితా. తథా హి తం భగవా తేసం దేసేసి. ఆహారే పటిక్కూలసఞ్ఞా అసుభకమ్మట్ఠానసదిసా, చత్తారో పన ఆరుప్పా ఆదికమ్మికానం అననురూపాతి తేసం ఇధ అగ్గహణం దట్ఠబ్బం. అఞ్ఞం పరియాయన్తి అరహత్తాధిగమత్థాయ అఞ్ఞం కారణం. అత్థయోజనాక్కమన్తి అత్థఞ్చ యోజనాక్కమఞ్చ. అస్సాసవసేనాతి అస్సాసం ఆరమ్మణం కత్వాతి వుత్తం హోతి. ఉపట్ఠానం సతీతి అప్పముస్సనతాయ తమేవ అస్సాసం పస్సాసఞ్చ ఉపగన్త్వా ఠానం, తథా తిట్ఠనకధమ్మో సతి నామాతి అత్థో. ఇదాని సతివసేనేవ పుగ్గలం నిద్దిసితుకామేన యో అస్ససతీతిఆది వుత్తం. తత్థ యో అస్ససతి, తస్స సతి అస్సాసం ఉపగన్త్వా తిట్ఠతీతిఆదినా అత్థో గహేతబ్బో. అకోసల్లసమ్భూతేతి అవిజ్జాసమ్భూతే ¶ . ఖణేనేవాతి అత్తనో పవత్తిక్ఖణేనేవ. అరియమగ్గస్స పాదకభూతో అయం సమాధి అనుక్కమేన వడ్ఢిత్వా అరియమగ్గభావం ఉపగతో వియ హోతీతి ఆహ ‘‘అరియమగ్గవుడ్ఢిప్పత్తో’’తి. ఓపమ్మనిదస్సనన్తి ఏత్థ ఉపమావ ఓపమ్మం, తస్స నిదస్సనం.

బాహిరకా ఆనాపానస్సతిం జానన్తా ఆదితో చతుప్పకారమేవ జానన్తి, న సబ్బం సోళసప్పకారన్తి ఆహ సబ్బప్పకారఇచ్చాది. ఏవమస్సేతం సేనాసనన్తి ఏత్థ ఏవన్తి భావనాసతియా యథావుత్తనయేన ఆరమ్మణే చిత్తస్స నిబన్ధనే సతియేవ, నాసతీతి అత్థో, తేన ముట్ఠస్సతిస్స అరఞ్ఞవాసో నిరత్థకో అననురూపోతి దస్సేతి. అవసేససత్తవిధసేనాసనన్తి ‘‘పబ్బతం కన్దరం గిరిగుహం సుసానం వనపత్థం అబ్భోకాసం పలాలపుఞ్జ’’న్తి (విభ. ౫౦౮) ఏవం వుత్తం. ఉతుత్తయానుకూలం ధాతుచరియానుకూలన్తి గిమ్హానాదిఉతుత్తయస్స సేమ్హాదిధాతుత్తయస్స మోహాదిచరియత్తయస్స చ అనుకూలం. నిసజ్జాయ దళ్హభావం పల్లఙ్కాభుజనేన, అస్సాసపస్సాసానం పవత్తనసుఖతం ఉపరిమకాయస్స ఉజుకం ఠపనేన, ఆరమ్మణపరిగ్గహూపాయం పరిముఖం సతియా ఠపనేన ఉపదిసన్తో. న పణమన్తీతి న ఓణమన్తి. పరిగ్గహితనియ్యానం సతిన్తి సబ్బథా గహితం సమ్మోసపటిపక్ఖతో నిగ్గమనసఙ్ఖాతం సతిం కత్వా, పరమం సతినేపక్కం ఉపట్ఠపేత్వాతి అత్థో.

సతోవాతి సతియా సమన్నాగతో ఏవ. బాత్తింసాయ ఆకారేహీతి చతూసు చతుక్కేసు ఆగతాని దీఘరస్సాదీని సోళస పదాని అస్సాసపస్సాసవసేన ద్విధా విభజిత్వా వుత్తేహి ద్వత్తింసాకారేహి. దీఘంఅస్సాసవసేనాతి దీఘఅస్సాసవసేన, విభత్తిఅలోపం కత్వా నిద్దేసో, దీఘన్తి వా భగవతా వుత్తఅస్సాసవసేన. చిత్తస్స ఏకగ్గతం అవిక్ఖేపన్తి విక్ఖేపపటిపక్ఖభావతో ‘‘అవిక్ఖేపో’’తి లద్ధనామం చిత్తస్స ఏకగ్గభావం పజానతో. పటినిస్సగ్గానుపస్సీ అస్సాసవసేనాతి ¶ పటినిస్సగ్గానుపస్సీ హుత్వా అస్సాసవసేన, ‘‘పటినిస్సగ్గానుపస్సిఅస్సాసనవసేనా’’తి వా పాఠో, తస్స పటినిస్సగ్గానుపస్సినో అస్సాసవసేనాతి అత్థో. ఆ పఠమం బహిముఖం ససనం అస్సాసో, తతో అన్తోముఖం పటిససనం పస్సాసోతి ఆహ అస్సాసోతి బహినిక్ఖమనవాతోతిఆది, సుత్తన్తట్ఠకథాసు పన ఆకడ్ఢనవసేన అన్తో ససనం అస్సాసో, బహి పటిససనం పస్సాసోతి కత్వా ఉప్పటిపాటియా వుత్తం.

తత్థాతి ¶ బహినిక్ఖమనఅన్తోపవిసనవాతేసు, తస్స చ పఠమం అబ్భన్తరవాతో నిక్ఖమతీతి ఇమినా సమ్బన్ధో. ‘‘సబ్బేసమ్పి గబ్భసేయ్యకానన్తిఆదినా దారకానం పవత్తిక్కమేన అస్సాసో బహినిక్ఖమనవాతోతి గహేతబ్బన్తి దీపేతీ’’తి కేచి వదన్తి. సుత్తనయో ఏవ చేత్థ ‘‘అస్సాసాదిమజ్ఝపరియోసానం సతియా అనుగచ్ఛతో అజ్ఝత్తం విక్ఖేపగతేన చిత్తేన కాయోపి చిత్తమ్పి సారద్ధా చ హోన్తి ఇఞ్జితా చ ఫన్దితా చ పస్సాసాదిమజ్ఝపరియోసానం సతియా అనుగచ్ఛతో బహిద్ధా విక్ఖేపగతేన చిత్తేన కాయోపి చిత్తమ్పి సారద్ధా చ హోన్తి ఇఞ్జితా చ ఫన్దితా చా’’తి ఇమాయ పాళియా సమేతీతి గహేతబ్బం. అద్ధానవసేనాతి కాలద్ధానవసేన. అయఞ్హి అద్ధాన-సద్దో కాలస్స దేసస్స చ వాచకో. తత్థ యథా హీతిఆదినా దేసద్ధానం ఉపమావసేన దస్సితం. ఇదాని తబ్బిసిట్ఠకాలద్ధానవసేన అస్సాసపస్సాసానం దీఘరస్సతం ఉపమేయ్యవసేన విభావేతుం ఏవన్తిఆది వుత్తం. చుణ్ణవిచుణ్ణా అనేకకలాపభావేన. ఏత్థ చ హత్థిఆదిసరీరే సునఖాదిసరీరే చ అస్సాసపస్సాసానం దేసద్ధానవిసిట్ఠకాలద్ధానవసేనేవ దీఘరస్సతా వుత్తాతి వేదితబ్బా అత్తభావసఙ్ఖాతం దీఘం అద్ధానం సణికం పూరేత్వాతిఆదివచనతో. తేసన్తి సత్తానం. తేతి అస్సాసపస్సాసా. ఇత్తరమద్ధానన్తి అప్పకం కాలం. నవహాకారేహీతి భావనమనుయుఞ్జన్తస్స పుబ్బేనాపరం అలద్ధవిసేసస్స కేవలం అద్ధానవసేన ఆదితో వుత్తా తయో ఆకారా, తే చ కస్సచి అస్సాసోవ, కస్సచి పస్సాసోవ, కస్సచి తదుభయమ్పి ఉపట్ఠాతీతి తిణ్ణం పుగ్గలానం వసేన వుత్తా, తథా ఛన్దవసేన తయో, తథా పామోజ్జవసేనాతి ఇమేహి నవహి ఆకారేహి. ఏకేనాకారేనాతి దీఘం అస్సాసాదీసు ఏకేనాకారేన.

అద్ధానసఙ్ఖాతేతి దీఘే ఓకాసద్ధానసఙ్ఖాతే అత్తభావే కాలద్ధానేపి వా, ఏవం ఉపరి ఇత్తరసఙ్ఖాతేతి ఏత్థాపి. ఛన్దో ఉప్పజ్జతీతి భావనాయ పుబ్బేనాపరం విసేసం ఆవహన్తియా లద్ధస్సాదత్తా తత్థ సాతిసయో కత్తుకామతాలక్ఖణో కుసలచ్ఛన్దో ఉప్పజ్జతి. ఛన్దవసేనాతి తథాపవత్తఛన్దస్స వసేన. పామోజ్జం ఉప్పజ్జతీతి అస్సాసపస్సాసానం సుఖుమతరభావే ఆరమ్మణస్స సన్తతరతాయ, కమ్మట్ఠానస్స చ వీథిపటిపన్నతాయ భావనాచిత్తసహగతో పమోదో ఖుద్దకాదిభేదా తరుణా పీతి ఉప్పజ్జతి. చిత్తం వివత్తతీతి పటిభాగనిమిత్తే ఉప్పన్నే ¶ పకతిఅస్సాసపస్సాసతో ¶ చిత్తం నివత్తతి. ఉపేక్ఖా సణ్ఠాతీతి తస్మిం పటిభాగనిమిత్తే ఉపచారప్పనాభేదే సమాధిమ్హి ఉప్పన్నే పున ఝాననిబ్బత్తనత్థం బ్యాపారాభావతో అజ్ఝుపేక్ఖనం హోతి, సా పనాయం ఉపేక్ఖా తత్రమజ్ఝత్తుపేక్ఖాతి వేదితబ్బా. అనుపస్సనాఞాణన్తి సమథవసేన నిమిత్తస్స అనుపస్సనా, విపస్సనావసేన అస్సాసపస్సాసముఖేన తన్నిస్సయనామరూపస్స అనుపస్సనా చ ఞాణం. కాయో ఉపట్ఠానన్తి అస్సాసపస్సాససఙ్ఖాతో కాయో ఉపగన్త్వా తిట్ఠతి ఏత్థ సతీతి ఉపట్ఠానం, నో సతి, సతి పన సరసతో ఉపతిట్ఠనట్ఠేన సరణట్ఠేన చ ఉపట్ఠానఞ్చేవ సతి చ. తేన వుచ్చతీతిఆదీసు యా అయం యథావుత్తఅస్సాసపస్సాసకాయే, తన్నిస్సయభూతే కరజకాయే చ కాయస్సేవ అనుపస్సనా నిచ్చాదిభావం వా ఇత్థిపురిససత్తజీవాదిభావం వా అననుపస్సిత్వా అస్సాసపస్సాసకాయమత్తస్సేవ అనిచ్చాదిభావస్స చ అనుపస్సనా, తాయ కాయానుపస్సనాయ సతిసఙ్ఖాతస్స పట్ఠానస్స భావనా వడ్ఢనా కాయే కాయానుపస్సనా సతిపట్ఠానభావనాతి అయం సఙ్ఖేపత్థో.

ఇత్తరవసేనాతి పరిత్తకాలవసేన. తాదిసోతి దీఘో రస్సో చ. వణ్ణాతి దీఘాదిఆకారా. నాసికగ్గేవ భిక్ఖునోతి నాసికగ్గే వా, వా-సద్దేన ఉత్తరోట్ఠే వాతి అత్థో. తస్మాతి యస్మా ‘‘ఆదిమజ్ఝపరియోసానవసేన సబ్బం అస్సాసపస్సాసకాయం విదితం పాకటం కరిస్సామీ’’తి పుబ్బే పవత్తఆభోగవసేన పచ్ఛా తథా సముప్పన్నేన ఞాణసమ్పయుత్తచిత్తేన తం అస్సాసపస్సాసకాయం ఏవం విదితం పాకటం కరోన్తో అస్ససతి చేవ పస్ససతి చ, తస్మా ఏవంభూతో సబ్బకాయపటిసంవేదీ అస్ససిస్సామి పస్ససిస్సామీతి సిక్ఖతి నామ, న పన ‘‘అనాగతే ఏవం కరిస్సామీ’’తి చిన్తనమత్తేన సో ఏవం వుచ్చతీతి అధిప్పాయో. తథాభూతస్సాతి ఆదిమజ్ఝపరియోసానం విదితం కరోన్తస్స. సంవరోతి సతి వీరియమ్పి వా. న అఞ్ఞం కిఞ్చీతి సబ్బకాయం విదితం కరిస్సామీతిఆదికం పుబ్బాభోగం సన్ధాయ వదతి. ఞాణుప్పాదనాదీసూతి ఆది-సద్దేన కాయసఙ్ఖారపస్సమ్భనపీతిపటిసంవేదనాదిం సఙ్గణ్హాతి. కాయసఙ్ఖారన్తి అస్సాసపస్సాసం. సో హి చిత్తసముట్ఠానోపి సమానో కరజకాయపటిబద్ధవుత్తితాయ తేన సఙ్ఖరీయతీతి కాయసఙ్ఖారోతి వుచ్చతి. అపరిగ్గహితకాలేతి కమ్మట్ఠానస్స అనారద్ధకాలే, తదారమ్భత్థాయ కాయచిత్తానమ్పి అపరిగ్గహితకాలేతి అత్థో. నిసీదతి పల్లఙ్కం ¶ ఆభుజిత్వా ఉజుం కాయం పణిధాయాతి హి ఇమినా కాయపరిగ్గహో, పరిముఖం సతిం ఉపట్ఠపేత్వాతి ఇమినా చిత్తపరిగ్గహో వుత్తో. అధిమత్తన్తి బలవం ఓళారికం, లిఙ్గవిపల్లాసేన వుత్తం. కాయసఙ్ఖారో హి అధిప్పేతో. అధిమత్తం హుత్వా పవత్తతీతి కిరియావిసేసనం వా ఏతం. సబ్బేసంయేవాతి ఉభయేసమ్పి.

మహాభూతపరిగ్గహే సుఖుమోతి చతుధాతుముఖేన విపస్సనాభినివేసం సన్ధాయ వుత్తం. లక్ఖణారమ్మణికవిపస్సనాయాతి ¶ కలాపసమ్మసనమాహ. నిబ్బిదానుపస్సనతో పట్ఠాయ బలవవిపస్సనా, తతో ఓరం దుబ్బలవిపస్సనా. పుబ్బే వుత్తనయేనాతి అపరిగ్గహితకాలేతిఆదినా సమథనయే వుత్తనయేన.

చోదనాసోధనాహీతి అనుయోగపరిహారేహి. కథన్తిఆది పటిసమ్భిదాపాళి, తత్థ కథం సిక్ఖతీతి సమ్బన్ధో. ఇతి కిరాతిఆది చోదకవచనం. ఇతి కిరాతి ఏవఞ్చేతి అత్థో. అస్సాసపస్సాసో సబ్బథా అభావం ఉపనేతి చేతి చోదకస్స అధిప్పాయో. వాతూపలద్ధియాతి అస్సాసపస్సాసవాతస్స అభావేన తబ్బిసయాయ ఉపలద్ధియా భావనాచిత్తస్స ఉప్పాదో వడ్ఢి చ న హోతీతి అత్థో. న చ నన్తి ఏత్థ నన్తి నిపాతమత్తం. పున ఇతి కిరాతిఆది యథావుత్తాయ చోదనాయ విస్సజ్జనా, తత్థ ఇతి కిర సిక్ఖతీతి మయా వుత్తాకారేన యది సిక్ఖతీతి అత్థో. పభావనా హోతీతి యదిపి ఓళారికా కాయసఙ్ఖారా పటిప్పస్సమ్భన్తి, సుఖుమా పన అత్థేవాతి భావనాయపి వడ్ఢి హోతేవాతి అధిప్పాయో. కంసేతి కంసభాజనే. నిమిత్తన్తి నిమిత్తస్స, తేసం సద్దానం పవత్తిఆకారస్సాతి అత్థో. సుఖుమకా సద్దాతి అనురవే ఆహ. సుఖుమసద్దనిమిత్తారమ్మణతాపీతి సుఖుమో సద్దోవ నిమిత్తం తదారమ్మణతాయపి.

ఆభిసమాచారికసీలన్తి ఏత్థ అభిసమాచారోతి ఉత్తమసమాచారో, తదేవ ఆభిసమాచారికం సీలం, ఖన్ధకవత్తపరియాపన్నస్స సీలస్సేతం అధివచనం. అహం సీలం రక్ఖామీతి ఉభతోవిభఙ్గపరియాపన్నం సీలం సన్ధాయ వుత్తం. ఆవాసోతి ఆవాసపలిబోధో. కులన్తిఆదీసుపి ఏసేవ నయో. కమ్మన్తి నవకమ్మం. ఇద్ధీతి పోథుజ్జనికా ఇద్ధి, సా విపస్సనాయ పలిబోధో. సో ఉపచ్ఛిన్దితబ్బోతి విసుద్ధిమగ్గే (విసుద్ధి. ౧.౪౧) వుత్తేన తస్స ¶ తస్స పలిబోధస్స ఉపచ్ఛేదప్పకారేన ఉపచ్ఛిన్దితబ్బో. యోగానుయోగోతి యోగస్స భావనాయ అనుయుఞ్జనం. అట్ఠతింసారమ్మణేసూతి ఆలోకాకాసకసిణద్వయం వజ్జేత్వా పాళియం ఆగతానం అట్ఠన్నం కసిణానం వసేన వుత్తం, చత్తారీసఞ్ఞేవ పన కమ్మట్ఠానాని. యథావుత్తేనేవ నయేనాతి యోగానుయోగకమ్మస్స పదట్ఠానత్తాతి ఇమమత్థం అతిదిసతి. ఇమినావ కమ్మట్ఠానేనాతి ఇమినా ఆనాపానస్సతికమ్మట్ఠానేన. మహాహత్థిపథం నీహరన్తో వియాతి కమ్మట్ఠానవీథిం మహాహత్థిమగ్గం కత్వా దస్సేన్తో వియ.

వుత్తప్పకారమాచరియన్తి ‘‘ఇమినావ కమ్మట్ఠానేన చతుత్థజ్ఝానం నిబ్బత్తేత్వా విపస్సనం వడ్ఢేత్వా అరహత్తం పత్తస్సా’’తిఆదినా హేట్ఠా వుత్తప్పకారం ఆచరియం. ‘‘పియో గరు భావనీయో’’తిఆదినా (అ. ని. ౭.౩౭; నేత్తి. ౧౧౩; మి. ప. ౬.౧.౧౦) విసుద్ధిమగ్గే (విసుద్ధి. ౧.౪౨) వుత్తప్పకారమాచరియన్తిపి ¶ వదన్తి. పఞ్చసన్ధికన్తి పఞ్చపబ్బం, పఞ్చభాగన్తి అత్థో. కమ్మట్ఠానస్స ఉగ్గణ్హనన్తి కమ్మట్ఠానగన్థస్స ఉగ్గణ్హనం. తదత్థపరిపుచ్ఛా కమ్మట్ఠానస్స పరిపుచ్ఛా, తత్థ సంసయపరిపుచ్ఛా వా. కమ్మట్ఠానస్స ఉపట్ఠానన్తి ఏవం భావనమనుయుఞ్జన్తస్స ఏవమిధ నిమిత్తం ఉపతిట్ఠతీతి ఉపధారణం. తథా కమ్మట్ఠానప్పనా ఏవం ఝానమప్పేతీతి. కమ్మట్ఠానస్స లక్ఖణన్తి గణనానుబన్ధనాఫుసనానం వసేన భావనం ఉస్సుక్కాపేత్వా ఠపనావసేన మత్థకప్పత్తి ఇధ భావనాతి కమ్మట్ఠానసభావస్స సల్లక్ఖణం, తేనాహ ‘‘కమ్మట్ఠానసభావూపధారణన్తి వుత్తం హోతీ’’తి.

అట్ఠారససేనాసనదోసవివజ్జితన్తి మహత్తం నవత్తం జిణ్ణత్తం పన్థనిస్సితత్తం సోణ్డిపణ్ణపుప్ఫఫలయుత్తతా పత్థనీయతా నగరదారుఖేత్తసన్నిస్సితతా విసభాగానం పుగ్గలానం అత్థితా పట్టనసన్నిస్సితతా పచ్చన్తసన్నిస్సితతా రజ్జసీమసన్నిస్సితతా అసప్పాయతా కల్యాణమిత్తానం అలాభోతి ఇమేహి అట్ఠారసహి సేనాసనదోసేహి వివజ్జితం. పఞ్చసేనాసనఙ్గసమన్నాగతన్తి –

‘‘ఇధ, భిక్ఖవే, సేనాసనం నాతిదూరం హోతి నాచ్చాసన్నం గమనాగమనసమ్పన్నం దివా అప్పాకిణ్ణం రత్తిం అప్పసద్దం అప్పనిగ్ఘోసం అప్పడంసమకసవాతాతపసరీసపసమ్ఫస్సం, తస్మిం ఖో పన సేనాసనే విహరన్తస్స అప్పకసిరేన ఉప్పజ్జన్తి చీవరపిణ్డపాతసేనాసనగిలానపచ్చయభేసజ్జపరిక్ఖారా, తస్మిం ఖో పన సేనాసనే ¶ థేరా భిక్ఖూ విహరన్తి …పే… ఏవం ఖో, భిక్ఖవే, సేనాసనం పఞ్చఙ్గసమన్నాగతం హోతీ’’తి (అ. ని. ౧౦.౧౧) –

ఏవం భగవతా వుత్తేహి పఞ్చహి సేనాసనఙ్గేహి సమన్నాగతం, ఏత్థ చ నాతిదూరతాది ఏకం, దివా అప్పాకిణ్ణతాది ఏకం, అప్పడంసాదితా ఏకం, చీవరాదిలాభో ఏకం, థేరానం భిక్ఖూనం నివాసో ఏకన్తి ఏవం పఞ్చఙ్గాని వేదితబ్బాని.

ఉపచ్ఛిన్నఖుద్దకపలిబోధేనాతి దీఘానం కేసాదీనం హరణేన పత్తచీవరాదీనం పచనతున్నకరణరజనాదికరణేహి చ ఉపచ్ఛిన్నా ఖుద్దకా పలిబోధా యేన, తేన. భత్తసమ్మదన్తి భోజననిమిత్తం పరిస్సమం. ఆచరియతో ఉగ్గహో ఆచరియుగ్గహో, సబ్బోపి కమ్మట్ఠానవిధి, న పుబ్బే వుత్తఉగ్గహమత్తం, తతో. ఏకపదమ్పీతి ఏకకోట్ఠాసమ్పి.

అనువహనాతి అస్సాసపస్సాసానం అనుగమనవసేన సతియా నిరన్తరం అనుప్పవత్తనా. యస్మా పన గణనాదివసేన వియ ఫుసనావసేన విసుం మనసికారో నత్థి, ఫుట్ఠఫుట్ఠట్ఠానే ఏవ గణనాది కాతబ్బన్తి ¶ దస్సేతుం ఇధ ఫుసనాగహణన్తి దీపేన్తో ‘‘ఫుసనాతి ఫుట్ఠట్ఠాన’’న్తి ఆహ. ఠపనాతి సమాధానం, సమాధిప్పధానా పన అప్పనాతి ఆహ ‘‘ఠపనాతి అప్పనా’’తి. అనిచ్చతాదీనం లక్ఖణతో సల్లక్ఖణా విపస్సనా. పవత్తతో నిమిత్తతో చ వినివట్టనతో వినివట్టనా మగ్గో. కిలేసపటిప్పస్సద్ధిభావతో పారిసుద్ధి ఫలం. తేసన్తి వినివట్టనాపారిసుద్ధీనం. ఖణ్డన్తి ‘‘ఏకం తీణి పఞ్చా’’తి ఏకన్తరికాదిభావేన గణనాయ ఖణ్డనం. అథ వా ఖణ్డన్తి అన్తరన్తరా కతిపయకాలం అగణేత్వా పున గణనవసేన అన్తరా ఓధిపరిచ్ఛేదో న దస్సేతబ్బో. తథా ఖణ్డం దస్సేన్తస్స హి ‘‘కమ్మట్ఠాననిన్నం పవత్తతి ను ఖో మే చిత్తం, నో’’తి వీమంసుప్పత్తియా విక్ఖేపో హోతి, తేనాహ సిఖాప్పత్తం ను ఖో మేతిఆది, ఇదఞ్చ ఏవం ఖణ్డం దస్సేత్వా చిరతరం గణనాయ మనసికరోన్తస్స వసేన వుత్తం. సో హి తథా లద్ధం అవిక్ఖేపమత్తం నిస్సాయ ఏవం మఞ్ఞేయ్య. యో ఉపట్ఠాతి, తం గహేత్వాతి ఇదం అస్సాసపస్సాసేసు యస్స ఏకోవ పఠమం ఉపట్ఠాతి, తం సన్ధాయ వుత్తం, యస్స పన ఉభోపి ఉపట్ఠహన్తి, తేన ఉభయమ్పి గహేత్వా గణితబ్బం. యో ఉపట్ఠాతీతి ఇమినావ ద్వీసు నాసాపుటవాతేసు యో పాకటో హోతి, సో గహేతబ్బోతి ¶ అయమ్పి అత్థో దీపితోతి గహేతబ్బం. పఠమం ఏకేకస్మిం ఉపట్ఠితేపి ఉపలక్ఖేత్వా గణన్తస్సేవ కమేన ఉభోపి పాకటా హోన్తీతి ఆహ ‘‘అస్సాసపస్సాసా పాకటా హోన్తీ’’తి. ఏవం సీఘం సీఘం గణేతబ్బమేవాతి సమ్బన్ధో. ఏవం సీఘగణనారమ్భస్స ఓకాసం దస్సేతుం ఇమస్సాపి పురిమనయేన గణయతోతిఆది వుత్తం. తత్థ పురిమనయేనాతి దన్ధగణనాయ, పాకటా హుత్వాతి ఇమినా దన్ధగణనాయ ఆరద్ధకాలే చిత్తస్స అవిసదతాయ సుఖుమస్సాసాదీనం అపాకటతం, పచ్ఛా విసదకాలే పాకటతఞ్చ తేసు చ పాకటేసు దన్ధగణనం పహాయ సీఘగణనా కాతబ్బాతి దస్సేతి. సీఘగణనాయ నిప్పరియాయతో నిరన్తరప్పవత్తి అప్పనావీథియమేవ, న కామావచరే భవఙ్గన్తరికత్తాతి ఆహ ‘‘నిరన్తరప్పవత్తం వియా’’తి. పురిమనయేనేవాతి సీఘగణనాయ. అన్తో పవిసన్తం వాతం మనసికరోన్తో అన్తో చిత్తం పవేసేతి నామ.

ఏతన్తి ఏతం అస్సాసపస్సాసజాతం. అనుగమనన్తి ఫుట్ఠట్ఠానే మనసికరణమేవ, న అస్సాసపస్సాసానం అనువత్తనం, తేనాహ – ‘‘తఞ్చ ఖో న ఆదిమజ్ఝపరియోసానానుగమనవసేనా’’తి. ఫుసనాఠపనావసేన విసుం మనసికారో నత్థీతి ఇమినా యథా గణనాయ ఫుసనాయ చ మనసికరోతి, ఏవం అనుబన్ధనం వినా కేవలం ఠపనాయ చ ఫుసనాయ చ మనసికారోపి నత్థీతి దస్సేన్తేన గణనం పటిసంహరిత్వా యావ అప్పనా ఉప్పజ్జతి, తావ అనుబన్ధనాయ చ ఫుసనాయ చ మనసికరోతి, అప్పనాయ పన ఉప్పన్నాయ అనుబన్ధనాయ ఠపనాయ చ మనసికరోతి నామాతి దీపితం హోతి, అట్ఠకథాయం పన అనుబన్ధనాయ వినా ఠపనాయ మనసికారో నత్థీతి దస్సనత్థం ‘‘అనుబన్ధనాయ చ ఫుసనాయ చ ఠపనాయ చ మనసికరోతీతి వుచ్చతీ’’తి ఏత్తకమేవ వుత్తన్తి గహేతబ్బం ¶ . యా అచ్చన్తాయ న మినోతి న వినిచ్ఛనతి, సా మానస్స సమీపేతి ఉపమానం సిద్ధసాదిసేన సాధ్యసాధనం యథా గో వియ గవయోతి. పఙ్గుళోతి పీఠసప్పీ. దోలాతి పేఙ్ఖోలో. కీళతన్తి కీళన్తానం. ఉపనిబన్ధనత్థమ్భమూలేతి నాసికగ్గం ముఖనిమిత్తఞ్చ సన్ధాయ వుత్తం. ఆదితో పభుతీతి ఉపమేయ్యత్థదస్సనతో పట్ఠాయ. నిమిత్తన్తి ఉపనిబన్ధననిమిత్తం నాసికగ్గం, ముఖనిమిత్తం వా. అనారమ్మణమేకచిత్తస్సాతి అస్సాసపస్సాసానం ఏకక్ఖణే అప్పవత్తనతో ఏకస్స చిత్తస్స తయోపి ఆరమ్మణం న హోన్తి, నిమిత్తేన సహ అస్సాసో పస్సాసో వాతి ద్వేయేవ ఏకక్ఖణే ఆరమ్మణం ¶ హోన్తీతి అత్థో. అజానతో చ తయో ధమ్మేతి నిమిత్తం అస్సాసో పస్సాసోతి ఇమే తయో ధమ్మే ఆరమ్మణకరణవసేన అవిన్దన్తస్స, చ-సద్దో బ్యతిరేకో, తేన ఏవఞ్చ సతి అయం అనిట్ఠప్పసఙ్గోతి బ్యతిరేకం దస్సేతి. భావనాతి ఆనాపానస్సతిభావనా.

కథం ఇమే…పే… విసేసమధిగచ్ఛతీతి ఇదం పరిహారగాథాయ వుత్తమేవత్థం కకచోపమాయ (మ. ని. ౧.౨౨౨ ఆదయో) వివరితుం పుచ్ఛాఠపనం. తత్థ కథం-సద్దో పచ్చేకం యోజేతబ్బో ‘‘కథమిమే అవిదితా…పే… కథం విసేసమధిగచ్ఛతీ’’తి. పధానన్తి భావనానిప్ఫాదకం వీరియం. పయోగన్తి నీవరణవిక్ఖమ్భకం భావనానుయోగం. విసేసన్తి అరహత్తపరియోసానవిసేసం. పధానన్తి రుక్ఖస్స ఛేదనవీరియం. పయోగన్తి తస్సేవ ఛేదనకకిరియం. కిఞ్చాపేత్థ ‘‘విసేసమధిగచ్ఛతీ’’తి ఉపమాయం న వుత్తం, తథాపి అత్థతో యోజేతబ్బమేవ. యథా రుక్ఖోతిఆది ఉపమాసంసన్దనం. నాసికగ్గే వా ముఖనిమిత్తే వాతి దీఘనాసికో నాసికగ్గే, ఇతరో ముఖం నిమియతి ఛాదియతి ఏతేనాతి ముఖనిమిత్తన్తి లద్ధనామే ఉత్తరోట్ఠే.

ఇదం పధానన్తి యేన వీరియారమ్భేన కాయోపి చిత్తమ్పి భావనాకమ్మస్స అరహం ఇధ పధానన్తి ఫలేన హేతుం దస్సేతి. ఉపక్కిలేసాతి నీవరణా. వితక్కాతి కామవితక్కాదిమిచ్ఛావితక్కా, నీవరణప్పహానేన వా పఠమజ్ఝానాధిగమం దస్సేత్వా వితక్కూపసమాపదేసేన దుతియజ్ఝానాదీనమధిగమమాహ. అయం పయోగోతి అయం ఝానాధిగమస్స హేతుభూతో కమ్మట్ఠానానుయోగసఙ్ఖాతో పయోగో. సంయోజనా పహీయన్తీతి దసపి సంయోజనాని మగ్గపఅపాటియా సముచ్ఛేదవసేన పహీయన్తి. బ్యన్తీ హోన్తీతి తథా సత్తపి అనుసయా భఙ్గమత్తస్సపి అనవసేసతో విగతన్తా హోన్తి. అయం విసేసోతి ఇమం సమాధిం నిస్సాయ అనుక్కమేన లబ్భమానో అయం సంయోజనప్పహానాదికో ఇమస్స సమాధిస్స విసేసోతి అత్థో. ఏవం ఇమే తయో ధమ్మాతిఆది నిగమనవచనం. పరిపుణ్ణాతి సోళసన్నం వత్థూనం పారిపూరియా సబ్బసో పుణ్ణా. అనుపుబ్బన్తి అనుక్కమేన. పరిచితాతి పరిచిణ్ణా. ఇమం లోకన్తి ఖన్ధాదిలోకం పఞ్ఞాపభాసేన పభాసేతి.

ఇధాతి ¶ ఇమస్మిం ఠానే. అస్సాతి ఉపమాభూతస్స కకచస్స. ఆనయనే పయోజనన్తి యోజేతబ్బం. నిమిత్తన్తి పటిభాగనిమిత్తం. అవసేసఝానఙ్గపటిమణ్డితాతి వితక్కాదిఅవసేసఝానఙ్గపటిమణ్డితాతి వదన్తి. విచారాదీహీతి ¶ పన వత్తబ్బం నిప్పరియాయేన వితక్కస్స అప్పనాభావతో. సో హి ‘‘అప్పనా బ్యప్పనా’’తి నిద్దిట్ఠో. ఏవఞ్హి సతి అవసేస-సద్దో ఉపపన్నో హోతి, వితక్కసమ్పయోగతో వా ఝానఙ్గేసు పధానభూతో సమాధి అప్పనాతి కత్వా ‘‘అవసేసఝానఙ్గపటిమణ్డితా అప్పనాసఙ్ఖాతా ఠపనా చ సమ్పజ్జతీ’’తి వుత్తం. కస్సచి పన గణనావసేనేవ మనసికారకాలతో పభుతీతి ఏత్థ ‘‘అనుక్కమతో…పే… పత్తం వియ హోతీ’’తి ఉపరి వక్ఖమానో గన్థో పురాణపోత్థకేసు దిస్సతి, తస్మా అయం పాఠో ఏత్థాపి లిఖితబ్బో, లేఖకానం పన దోసేన గళితోతి వేదితబ్బో.

ఓళారికే అస్సాసపస్సాసే నిరుద్ధేతిఆది హేట్ఠా వుత్తనయమ్పి విచేతబ్బాకారప్పత్తస్స కాయసఙ్ఖారస్స విచయనవిధిం దస్సేతుం ఆనీతం. దేసతోతి పుబ్బే ఫుసనవసేన గహితట్ఠానతో. నిమిత్తం పట్ఠపేతబ్బన్తి పుబ్బే గహితాకారనిమిత్తగ్గాహికా సఞ్ఞా ఫుసనట్ఠానే పట్ఠపేతబ్బా. ఇమమేవ హి అత్థవసన్తి ఇమం అనుపట్ఠహన్తస్స ఆరమ్మణస్స ఉపట్ఠానవిధిసఙ్ఖాతం కారణం పటిచ్చ. ఇతోతి ఆనాపానకమ్మట్ఠానతో. గరుకతా చ భావనాదుక్కరతాయాతి ఆహ ‘‘గరుకభావన’’న్తి. చరిత్వాతి గోచరం గహేత్వా. నిమిత్తన్తి ఉగ్గహనిమిత్తం, పటిభాగనిమిత్తం వా. ఉభయమ్పి హి ఇధ ఏకజ్ఝం వుత్తం. తథా హి తూలపిచుఆదిఉపమత్తయం ఉగ్గహే యుజ్జతి, సేసం ఉభయత్థ.

తారకరూపం వియాతి తారకాయ సరూపం వియ. సఞ్ఞానానతాయాతి నిమిత్తుపట్ఠానతో పుబ్బే పవత్తసఞ్ఞానం నానతాయ. సఞ్ఞజన్తి భావనాసఞ్ఞాయ పరికప్పితం, న ఉప్పాదితం అవిజ్జమానత్తా, తేనాహ ‘‘నానతో ఉపట్ఠాతీ’’తి. ఏవం హోతీతి భావనమనుయుత్తస్స ఏవం ఉపట్ఠాతి. ఏవన్తి ఏవం సతి, యథావుత్తనయేన నిమిత్తే ఏవ చిత్తస్స ఠపనే సతీతి అత్థో. ఇతో పభుతీతి ఇతో పటిభాగనిమిత్తుప్పత్తితో పట్ఠాయ. నిమిత్తేతి పటిభాగనిమిత్తే. ఠపయన్తి ఠపనావసేన చిత్తం ఠపన్తో. నానాకారన్తి ‘‘చత్తారో వణ్ణా’’తి ఏవం వుత్తం నానాకారం. విభావయన్తి విభావేన్తో అన్తరధాపేన్తో. నిమిత్తుప్పత్తితో పట్ఠాయ హి తే ఆకారా అమనసికరోతో అన్తరహితా వియ హోన్తి. అస్సాసపస్సాసేతి అస్సాసే పస్సాసే చ యో నానాకారో, తం విభావయం అస్సాసపస్సాససమ్భూతే వా నిమిత్తే చిత్తం ఠపయం సకం చిత్తం నిబన్ధతి నామాతి ¶ యోజనా. కేచి పన విభావయన్తి ఏతస్స విభావేన్తో విదితం పాకటం కరోన్తోతి అత్థం వదన్తి, తం పుబ్బభాగవసేన యుజ్జేయ్య. అయఞ్హేత్థ అత్థో – అస్సాసపస్సాసే నానాకారం ¶ విభావేన్తో పజానన్తో తత్థ యం లద్ధం నిమిత్తం, తస్మిం చిత్తం ఠపేన్తో అనుక్కమేన సకం చిత్తం నిబన్ధతి అప్పేతీతి.

కిలేసాతి అవసేసకిలేసా. సన్నిసిన్నాయేవాతి అలద్ధనీవరణసహాయా ఓలీనాయేవ. ఉపచారభూమియన్తి ఉపచారావత్థాయం. లక్ఖణతోతి విక్ఖమ్భనాదిసభావతో వా అనిచ్చాదిసభావతో వా. గోచరోతి భిక్ఖాచారగామో. యత్థ దుల్లభా సప్పాయభిక్ఖా, సో అసప్పాయో, ఇతరో సప్పాయో. భస్సన్తి దసకథావత్థునిస్సితం భస్సం, తం సప్పాయం, ఇతరమసప్పాయం. సేసేసు ఆవాసాదీసు యత్థ యత్థ అసమాహితం చిత్తం సమాధియతి, తం తం సప్పాయం, ఇతరమసప్పాయన్తి గహేతబ్బం. యస్స పన ఏవం సత్తవిధం అసప్పాయం వజ్జేత్వా సప్పాయమేవ సేవన్తస్సపి అప్పనా న హోతి, తేన సమ్పాదేతబ్బం దసవిధం అప్పనాకోసల్లం దస్సేన్తో వత్థువిసదకిరియాతిఆదిమాహ. తత్థ వత్థువిసదకిరియా నామ కేసనఖచ్ఛేదనాదీహి అజ్ఝత్తికస్స సరీరవత్థుస్స, చీవరసేనాసనాదిధోవనపరికమ్మాదీహి బాహిరవత్థుస్స చ విసదభావకరణం. ఏవఞ్హి ఞాణమ్పి విసదకిచ్చనిప్ఫత్తికరం హోతి. ఇన్ద్రియసమత్తపటిపాదనతా నామ సద్ధాదీనం ఇన్ద్రియానం సమభావకరణం. నిమిత్తకుసలతా నామ భావనాయ లద్ధనిమిత్తస్స రక్ఖణకోసల్లం. యస్మిం సమయే చిత్తం నిగ్గహేతబ్బన్తిఆదీసు యస్మిం సమయే చిత్తం అచ్చారద్ధతాదీహి కారణేహి ఉద్ధతతాయ నిగ్గహేతబ్బం, తదా ధమ్మవిచయసమ్బోజ్ఝఙ్గాదయో తయో అభావేత్వా పస్సద్ధాదీనం తిణ్ణం భావనేన చిత్తస్స నిగ్గణ్హనా హోతి. యదాస్స చిత్తం అతిసిథిలవీరియతాదీహి లీనతాయ పగ్గహేతబ్బం, తదా పస్సద్ధిసమ్బోజ్ఝఙ్గాదయో తయో అభావేత్వా ధమ్మవిచయాదీనం తిణ్ణం భావనేన చిత్తస్స పగ్గణ్హనం హోతి. యదాస్స పఞ్ఞాపయోగమన్దతాదీహి నిరస్సాదం చిత్తం హోతి, తదా తస్స చిత్తస్స అట్ఠసంవేగవత్థుపచ్చవేక్ఖణాదినా (అ. ని. అట్ఠ. ౧.౧.౪౧౮) సమ్పహంసనసఙ్ఖాతా సంవేజనా హోతి. యదా పనస్స ఏవం పటిపజ్జనతో అలీనం అనుద్ధతం అనిరస్సాదం ఆరమ్మణే సమప్పవత్తం సమథవీథిపటిపన్నఞ్చ చిత్తం హోతి, తదా తస్స పగ్గహనిగ్గహసమ్పహంసనేసు అబ్యాపారతాసమాపజ్జనేన అజ్ఝుపేక్ఖనా హోతి.

తదధిముత్తతా ¶ నామ సమాధిఅధిముత్తతా, సమాధినిన్నపోణపబ్భారతాతి అత్థో. ఏత్థాతి ఏతిస్సం కాయానుపస్సనాయం.

పారిసుద్ధిం పత్తుకామోతి ఫలం అధిగన్తుకామో సమాపజ్జితుకామో చ. తత్థ సల్లక్ఖణావివట్టనావసేన పఠమం మగ్గానన్తరఫలం అధిగన్తుకామో. తతో పరం సల్లక్ఖణవసేన ఫలసమాపత్తిం సమాపజ్జితుకామోపీతి ఏవమత్థో గహేతబ్బో. ఆవజ్జనసమాపజ్జన…పే… వసిప్పత్తన్తి ¶ ఏత్థ పటిలద్ధఝానతో వుట్ఠాయ వితక్కాదీసు ఝానఙ్గేసు ఏకేకం ఆవజ్జయతో భవఙ్గం ఉపచ్ఛిన్దిత్వా ఉప్పన్నావజ్జనానన్తరం వితక్కాదీసు యథావజ్జితఝానఙ్గారమ్మణాని కామావచరజవనాని భవఙ్గన్తరితాని యదా నిరన్తరం పవత్తన్తి, అథస్స ఆవజ్జనవసీ సిద్ధా హోతి. తం పన ఝానం సమాపజ్జితుకామతానన్తరం సీఘం సమాపజ్జనసమత్థతా సమాపజ్జనవసీ నామ. అచ్ఛరామత్తం వా దసచ్ఛరామత్తం వా ఖణం ఝానం ఠపేతుం సమత్థతా అధిట్ఠానవసీ నామ. తథేవ లహుం ఖణం ఝానసమఙ్గీ హుత్వా ఝానతో భవఙ్గుప్పత్తివసేన వుట్ఠాతుం సమత్థతా వుట్ఠానవసీ నామ. ‘‘ఏత్తకమేవ ఖణం సమాపజ్జిస్సామీ’’తి, ‘‘ఏత్తకమేవ ఖణం ఝానసమఙ్గీ హుత్వా ఝానతో వుట్ఠహిస్సామీ’’తి చ పవత్తపుబ్బపరికమ్మభేదేనేత్థ అధిట్ఠానవుట్ఠానవసియో భిన్నా, న సరూపభేదేన, యా ‘‘సమాపత్తికుసలతా, వుట్ఠానకుసలతా’’తి వుచ్చన్తి. పచ్చవేక్ఖణవసీ పన ఆవజ్జనవసియా ఏవ వుత్తా. పచ్చవేక్ఖణవీథియఞ్హి సీఘం ఆవజ్జనుప్పత్తియా ఆవజ్జనవసీ తదనన్తరానం జవనానం సముప్పత్తియా పచ్చవేక్ఖణవసీతి ఆవజ్జనవసీసిద్ధియావ పచ్చవేక్ఖణవసీ సిద్ధా ఏవ హోతీతి వేదితబ్బా. ఝానఙ్గాని పరిగ్గహేత్వాతి ఝానచిత్తసమ్పయుత్తాని ఝానఙ్గాని లక్ఖణాదివసేన పరిగ్గహేత్వా. తేసఞ్చ నిస్సయన్తి తేసం వత్థునిస్సయానం భూతానం నిస్సయం. ఇదఞ్చ కరజకాయస్స వత్థుదసకస్స భూతనిస్సయత్తా సుత్తన్తనయేన వుత్తం, న పట్ఠాననయేన. న హి కలాపన్తరగతాని భూతాని కలాపన్తరగతానం భూతానం నిస్సయపచ్చయా హోన్తి, సుత్తన్తనయేన పన ఉపనిస్సయపచ్చయోతి వేదితబ్బాని. పట్ఠానే హి అసఙ్గహితా సబ్బే పచ్చయా సుత్తన్తికనయేన ఉపనిస్సయపచ్చయే సఙ్గయ్హన్తీతి వేదితబ్బం. తంనిస్సితరూపానీతి ఉపాదారూపాని. యథాపరిగ్గహితరూపవత్థుద్వారారమ్మణం వాతి ఏత్థ యథాపరిగ్గహితకేసాదిరూపారమ్మణం తతో పుబ్బే వుత్తనయవత్థారమ్మణఞ్చ తన్నిస్సయకరజకాయపఅగ్గహముఖేన ¶ ఉపట్ఠితచక్ఖాదిద్వారఞ్చ ససమ్పయుత్తధమ్మవిఞ్ఞాణం వాతి యోజేతబ్బం. కమ్మారగగ్గరీతి కమ్మారానం అగ్గిధమనభస్తా. తజ్జన్తి తదనురూపం. తస్సాతి నామరూపస్స. తం దిస్వాతి అవిజ్జాతణ్హాదిపచ్చయం దిస్వా. కఙ్ఖం వితరతీతి అహోసిం ను ఖో అహం అతీతమద్ధానన్తిఆదినయప్పవత్తం (మ. ని. ౧.౧౮; సం. ని. ౨.౨౦) సోళసవత్థుకం విచికిచ్ఛం అతిక్కమతి. కలాపసమ్మసనవసేనాతి యం కిఞ్చి రూపం అతీతానాగతపచ్చుప్పన్నన్తిఆదినా (మ. ని. ౧.౩౬౧; ౩.౮౬, ౮౯; అ. ని. ౪.౧౮౧) పఞ్చసు ఖన్ధేసు అతీతాదికోట్ఠాసం ఏకేకకలాపతో గహేత్వా అనిచ్చాదివసేన సమ్మసనం కలాపసమ్మసనం, తస్స వసేన. పుబ్బభాగేతి పటిపదాఞాణదస్సనవిసుద్ధిపరియాపన్నాయ ఉదయబ్బయానుపస్సనాయ పుబ్బభాగే. ఓభాసాదయోతి ఓభాసో ఞాణం పీతి పస్సద్ధి సుఖం అధిమోక్ఖో పగ్గహో ఉపేక్ఖా ఉపట్ఠానం నికన్తి చ. తత్థ అధిమోక్ఖోతి సద్ధా. ఉపట్ఠానన్తి సతి. ఉపేక్ఖాతి తత్రమజ్ఝత్తతా. ఏత్థ చ ఓభాసాదయో నవ నికన్తిసఙ్ఖాతతణ్హుపక్కిలేసవత్థుతాయ ఉపక్కిలేసా వుత్తా ¶ , నికన్తి పన ఉపక్కిలేసతాయ తబ్బత్థుతాయ చ. నిబ్బిన్దన్తో ఆదీనవానుపస్సనాపుబ్బఙ్గమాయ నిబ్బిదానుపస్సనాయ నిబ్బిన్దన్తో. ముఞ్చితుకమ్యతాపటిసఙ్ఖానుపస్సనాసఙ్ఖారుపేక్ఖానులోమఞాణానం చిణ్ణపరియన్తే ఉప్పన్నగోత్రభుఞాణానన్తరం ఉప్పన్నేన మగ్గఞాణేన సబ్బసఙ్ఖారేసు విరజ్జన్తో విముచ్చన్తో. ఫలక్ఖణే హి విముత్తో నామ వుచ్చతి, మగ్గక్ఖణే విముచ్చన్తోతి. ఏకూనవీసతిభేదస్సాతి చతున్నం మగ్గవీథీనం అనన్తరం పచ్చేకం ఉప్పజ్జన్తస్స మగ్గఫలనిబ్బానపహీనావసిట్ఠకిలేసానం పఞ్చన్నం పచ్చవేక్ఖితబ్బానం వసేన ఏకూనవీసతిభేదస్స. అరహతో హి అవసిట్ఠకిలేసాభావేన ఏకూనవీసతితా. అస్సాతి ఆనాపానకమ్మట్ఠానికస్స.

సప్పీతికే ద్వే ఝానేతి పీతిసహగతాని చతుక్కనయే ద్వే పఠమదుతియజ్ఝానాని. తస్సాతి తేన యోగినా. సమాపత్తిక్ఖణేతి సమాపన్నక్ఖణే. ఆరమ్మణతోతి పటిభాగారమ్మణగ్గహణముఖేన పీతి పటిసంవిదితా హోతి, ఆరమ్మణస్స పటిసంవిదితత్తా. ఆరమ్మణే హి విదితే తబ్బిసయా చిత్తచేతసికా ధమ్మా సయం అత్తనో పటిసంవిదితా నామ హోతి సలక్ఖణతో సామఞ్ఞలక్ఖణతో చ పచ్ఛా గహణే సన్దేహాభావతో. విపస్సనాక్ఖణేతి విపస్సనాపఞ్ఞాయ విసయతో దస్సనక్ఖణే. ఏవం పీతిం అనిచ్చాదివసేన గహణమేవ అసమ్మోహతో పీతిపటిసంవేదనం నామ.

దీఘం ¶ అస్సాసవసేనాతి దీఘస్స అస్సాసస్స ఆరమ్మణభూతస్స వసేన, పజానతో సా పీతి పటిసంవిదితా హోతీతి సమ్బన్ధో. చిత్తస్స ఏకగ్గతం అవిక్ఖేపం పజానతోతి ఝానపరియాపన్నం అవిక్ఖేపాపన్నం నామ చిత్తస్సేకగ్గతం తంసమ్పయుత్తాయ పఞ్ఞాయ పజానతో. యథేవ హి ఆరమ్మణముఖేన పీతి పటిసంవిదితా హోతి, ఏవం తంసమ్పయుత్తధమ్మాపి పటిసంవిదితా ఏవ హోన్తీతి. సతి ఉపట్ఠితా హోతీతి దీఘం అస్సాసవసేన ఝానసమ్పయుత్తా సతి తస్స ఆరమ్మణే ఉపట్ఠితా తదారమ్మణజ్ఝానేపి ఉపట్ఠితా నామ హోతీతి. దీఘం పస్సాసవసేనాతిఆదీసుపి ఇమినావ నయేన అత్థో వేదితబ్బో. ఏవం దస్సితం పీతిపటిసంవేదనం ఆరమ్మణతో అసమ్మోహతో చ విభాగతో దస్సేతుం ఆవజ్జతోతిఆది వుత్తం. తత్థ ఆవజ్జతోతి ఝానం ఆవజ్జన్తస్స. సా పీతీతి సా ఝానపరియాపన్నా పీతి. జానతోతి సమాపన్నక్ఖణే ఆరమ్మణముఖేన జానతో, తస్స సా పీతి పటిసంవిదితా హోతీతి సమ్బన్ధో. పస్సతోతి దస్సనభూతేన ఞాణేన ఝానతో వుట్ఠాయ పస్సన్తస్స. పచ్చవేక్ఖతోతి ఝానం పచ్చవేక్ఖన్తస్స. చిత్తం అధిట్ఠహతోతి ‘‘ఏత్తకం వేలం ఝానసమఙ్గీ భవిస్సామీ’’తి ఝానచిత్తం అధిట్ఠహన్తస్స. ఏవం పఞ్చన్నం వసిభావానం వసేన ఝానస్స పజాననముఖేన ఆరమ్మణతో పీతియా పటిసంవేదనా దస్సితా. అధిముచ్చతోతి సద్దహన్తస్స, సమథవిపస్సనావసేనాతి అధిప్పాయో. వీరియం పగ్గణ్హతోతిఆదీసుపి ఏసేవ నయో. అభిఞ్ఞేయ్యన్తి విసిట్ఠాయ పఞ్ఞాయ జానితబ్బం చతుసచ్చం విపస్సనాపఞ్ఞాపుబ్బఙ్గమాయ మగ్గపఞ్ఞాయ ¶ అభిజానతోతిఆది యోజనా. ఏవం పరిఞ్ఞేయ్యన్తిఆదీసుపి పరిజానతోతిఆదినా యోజనా వేదితబ్బా. తత్థ పరిఞ్ఞేయ్యన్తి దుక్ఖసచ్చం. అవసేసపదానీతి సుఖపటిసంవేదీ చిత్తసఙ్ఖారపటిసంవేదీతి పదాని.

వేదనాదయోతి ఆది-సద్దేన సఞ్ఞా గహితా, తేనాహ ‘‘ద్వే ఖన్ధా’’తి. విపస్సనాభూమిదస్సనత్థన్తి కాయికసుఖాదిసీసేన పకిణ్ణకసఙ్ఖారదస్సనతో వుత్తం సమథే కాయికసుఖాభావతో. సోతి పస్సమ్భనపరియాయేన వుత్తో నిరోధో. వుత్తనయేనాతి ఇమస్స హి భిక్ఖునో పుబ్బే అపరిగ్గహితకాలేతిఆదినా (పారా. అట్ఠ. ౨.౧౬౫) కాయసఙ్ఖారే వుత్తనయేన. పీతిసీసేన వేదనా వుత్తాతి పీతిఅపదేసేన వేదనా వుత్తా, సుఖగ్గహణతో ¶ వేదనానుపస్సనాపసఙ్గతోతి అధిప్పాయో. ద్వీసు చిత్తసఙ్ఖారపదేసూతి ‘‘చిత్తసఙ్ఖారపటిసంవేదీ పస్సమ్భయం చిత్తసఙ్ఖార’’న్తి ఇమేసు ద్వీసు కోట్ఠాసేసు. సఞ్ఞాసమ్పయుత్తా వేదనాతి వేదనానుపస్సనాభావతో వుత్తం. చిత్తపటిసంవేదితా వేదితబ్బాతి ఆరమ్మణతో అసమ్మోహతోతిఆదినా వుత్తనయం సన్ధాయ వుత్తం. చిత్తన్తి ఝానసమ్పయుత్తం విపస్సనాసమ్పయుత్తఞ్చ చిత్తం. ఆమోదేతీతి సమ్పయుత్తాయ పీతియా ఝానవిసయాయ మోదేతి. విపస్సనాక్ఖణేతిఆదినా వుత్తభఙ్గానుపస్సనక్ఖణే.

ఆనాపానస్సతిసమాధికథావణ్ణనానయో నిట్ఠితో.

౧౬౭. యదిపి అరియా నేవ అత్తనావ అత్తానం అఞ్ఞమఞ్ఞం వా జీవితా వోరోపేన్తి, నాపి పరేహి సమాదపేన్తి, తథాపి యథావుత్తేహి తీహి పకారేహి మతానం పుథుజ్జనానం అన్తరే మిగలణ్డికేన మారితానం అరియపుగ్గలానమ్పి అత్థితాయ ‘‘అరియపుగ్గలమిస్సకత్తా’’తి వుత్తం. అథ వా పుథుజ్జనకాలే అత్తనావ అత్తానం ఘాతేత్వా మరణసమయే విపస్సనం వడ్ఢేత్వా అరియమగ్గం పటిలభిత్వా మతానమ్పి సబ్భావతో ఏవం వుత్తన్తి గహేతబ్బం.

పదభాజనీయవణ్ణనా

౧౭౨. బ్యఞ్జనే ఆదరం అకత్వాతి జానిత్వా సఞ్జానిత్వాతిఆదినా బ్యఞ్జనానురూపం అవుత్తత్తా వుత్తం. పాణోతి జానన్తోతి ఇదం మనుస్సోతి అజానిత్వాపి కేవలం సత్తసఞ్ఞాయ ఏవ పారాజికభావదస్సనత్థం వుత్తం. వధకచేతనావసేన చేతేత్వాతి ‘‘ఇమం మారేమీ’’తి వధకచేతనాయ చిన్తేత్వా. పకప్పేత్వాతి ‘‘వధామి న’’న్తి ఏవం చిత్తేన పరిచ్ఛిన్దిత్వా. అభివితరిత్వాతి సన్నిట్ఠానం కత్వా, తేనాహ ‘‘నిరాసఙ్కచిత్తం పేసేత్వా’’తి. సిఖాప్పత్తో అత్థోతి సఞ్చిచ్చాతి పుబ్బకాలకిరియావసేన ¶ వుత్తస్సపి వీతిక్కమభూతస్స అపరకాలకిరియాయుత్తదస్సనేన కోటిప్పత్తో అత్థో. జాతిఉణ్ణా నామ తదహుజాతఏళకస్స లోమం. ఏవం వణ్ణప్పటిభాగన్తి ఏవం వణ్ణసణ్ఠానం. తతో వా ఉద్ధన్తి దుతియసత్తాహాదీసు అబ్బుదాదిభావప్పత్తం సన్ధాయ వుత్తం. పరిహీనవేగస్స సన్తానస్స పచ్చయో హోతీతి ¶ సహకారీపచ్చయో హోతి, న జనకో. కమ్మమేవ హి ఖణే ఖణే ఉప్పజ్జమానానం కమ్మజరూపానం జనకపచ్చయో, తఞ్చ పవత్తియం పుబ్బే ఉప్పజ్జిత్వా ఠితం అనుపహతం చతుసన్తతిరూపం సహకారీపచ్చయం లభిత్వావ కాతుం సక్కోతి, న అఞ్ఞథా, యేన కేనచి విరోధిపచ్చయేన నిరుద్ధచక్ఖాదిప్పసాదానం పుగ్గలానం విజ్జమానమ్పి కమ్మం చక్ఖాదికం జనేతుం న సక్కోతీతి సిద్ధమేవ హోతి.

అతిపాతేన్తోతి అతిపాతేన్తో వినాసేన్తో. వుత్తపకారమేవాతి జీవితిన్ద్రియాతిపాతనవిధానం వుత్తప్పకారమేవ. సరసేనేవ పతనసభావస్స సణికం పతితుం అదత్వా అతీవ పాతనం సీఘపాతనం అతిపాతో, పాణస్స అతిపాతో పాణాతిపాతో. ఆథబ్బణికాతి అథబ్బణవేదినో. అథబ్బణన్తి అథబ్బణవేదవిహితం. మన్తం పయోజేన్తీతి అలోణభోజనదబ్బసయనసుసానగమనాదీహి పయోగేహి మన్తం పరివత్తేన్తి, తేన యథిచ్ఛితపాణవధాదిఫలం ఉపపజ్జతి, తస్మా తం కాయవచీకమ్మేసు పవిట్ఠం. ఈతిన్తి పీళం. ఉపద్దవన్తి తతో అధికతరం పీళం. పజ్జరకన్తి విసమజ్జరం. సూచికన్తి సూచీహి వియ విజ్ఝమానం సూలం. విసూచికన్తి ససూలం ఆమాతిసారం. పక్ఖన్దియన్తి రత్తాతిసారం. విజ్జం పరివత్తేత్వాతి గన్ధారవిజ్జాదికం అత్తనో విజ్జం కతూపచారం మన్తపఠనక్కమేన పరిజప్పిత్వా. తేహీతి తేహి వత్థూహి. పయోజనన్తి పవత్తనం. అహో వతాయన్తి అయం తం కుచ్ఛిగతం. గబ్భన్తి ఇదం కుచ్ఛిగతం గబ్భం. కులుమ్బస్సాతి గబ్భస్స, కులస్సేవ వా, కుటుమ్బస్సాతి వుత్తం హోతి. భావనామయిద్ధియాతి అధిట్ఠానిద్ధిం సన్ధాయ వుత్తం. తం తేసం ఇచ్ఛామత్తన్తి సుత్తత్థతో న సమేతీతి అధిప్పాయో. అథబ్బణిద్ధివసేనేవ హి సుత్తే ‘‘ఇద్ధిమా చేతోవసిప్పత్తో’’తి వుత్తం, న భావనామయిద్ధివసేనాతి దట్ఠబ్బం.

ఇతరథాతి పరియేసేయ్యాతి పదస్స గవేసనమత్తమేవ యథారుతవసేన అత్థో సియా, తదా పరియిట్ఠమత్తేన పరియేసిత్వా సత్థాదీనం లద్ధమత్తేనాతి అత్థో. ససన్తి హింసన్తి ఏతేనాతి సత్థన్తి వధోపకరణస్స పాసాణరజ్జుఆదినో సబ్బస్సాపి నామన్తి ఆహ లగుళాతిఆది. లగుళన్తి ముగ్గరస్సేతం అధివచనం. సత్థసఙ్గహోతి మాతికాయం సత్థహారకన్తి ఏత్థ వుత్తసత్థసఙ్గహో. పరతో వుత్తనయత్తాతి పరతో ¶ నిగమనవసేన వుత్తస్స దుతియపదస్స పదభాజనే వుత్తనయత్తా. చిత్తసద్దస్స అత్థదీపనత్థం వుత్తోతి చిత్త-సద్దస్స విచిత్తాదిఅనేకత్థవిసయత్తా ఇతరేహి నివత్తేత్వా విఞ్ఞాణత్థం నియమేతుం వుత్తో.

౧౭౪. కమ్మునా ¶ బజ్ఝతీతి పాణాతిపాతకమ్మునా బజ్ఝతి, తం కమ్మమస్స సిద్ధన్తి అత్థో. ఉభయథాపీతి ఉద్దిసకానుద్దిసకవసేన. పచ్ఛా వా తేన రోగేనాతి ఏతేన అనాగతమ్పి జీవితిన్ద్రియం ఆరబ్భ పాణాతిపాతస్స పవత్తిం దస్సేతి. ఏవఞ్చ ‘‘యదా సక్కోతి, తదా తం జీవితా వోరోపేహీ’’తి ఆణత్తియా చిరేన సమిద్ధియమ్పి ఆణత్తిక్ఖణేయేవ పాణాతిపాతో. ఓపాతఖణనాదిథావరపయోగేసు పయోగకరణతో పచ్ఛా గహితపటిసన్ధికస్సాపి సత్తస్స మరణే పాణాతిపాతో చ అనాగతారమ్మణో ఉపపన్నో హోతి. యం పన సిక్ఖాపదవిభఙ్గే ‘‘పఞ్చ సిక్ఖాపదాని పచ్చుప్పన్నారమ్మణాయేవా’’తి వుత్తం, తం పాణాతిపాతాదితో విరతిం సన్ధాయ వుత్తం, న పాణాతిపాతాదిన్తి గహేతబ్బం. అఞ్ఞచిత్తేనాతి అమారేతుకామతాచిత్తేన. దుతియప్పహారేన మరతీతి పఠమప్పహారం వినా దుతియేనేవ మరతీతి అత్థో. పఠమప్పహారేనేవాతి పఠమప్పహారసముట్ఠాపకచేతనాక్ఖణేయేవాతి అత్థో. కిఞ్చాపి పఠమప్పహారో సయమేవ న సక్కోతి మారేతుం, దుతియం పన లభిత్వా సక్కోన్తో జీవితవినాసహేతు హోతి, తస్మా పఠమప్పహారం వినా మరణస్స అసిద్ధత్తా ‘‘పయోగో తేన చ మరణ’’న్తి ఇమినా సంసన్దనతో పఠమప్పహారేనేవ కమ్మబద్ధో యుత్తో, న దుతియేన తస్స అఞ్ఞచిత్తేన దిన్నత్తా. యథా చేత్థ, ఏవం అఞ్ఞేన పుగ్గలేన దుతియప్పహారదానాదీసు వియ. యది పన దుతియప్పహారదాయకస్సాపి పుగ్గలస్స వధకచేతనా అత్థి, తస్సాపి అత్తనో పయోగేనాపి మతత్తా పయోగక్ఖణే పాణాతిపాతోతి వేదితబ్బం.

కమ్మాపత్తిబ్యత్తిభావత్థన్తి ఆనన్తరియాదికమ్మవిభాగస్స పారాజికాదిఆపత్తివిభాగస్స చ పాకటభావత్థం. ‘‘ఏళకం మారేమీ’’తి విపరీతగ్గహణేపి ‘‘ఇమ’’న్తి యథానిపన్నస్సేవ పరమత్థతో గహితత్తా యథావత్థుకం కమ్మబద్ధో హోతియేవాతి ఆహ ఇమం వత్థున్తిఆది. ఘాతకో చ హోతీతి పాణాతిపాతకమ్మేన బద్ధోతి అత్థో. మాతాదిగుణమహన్తే ఆరబ్భ పవత్తవధకచేతనాయ ¶ మహాసావజ్జతాయ వుత్తం ‘‘ఇధ పన చేతనా దారుణా హోతీ’’తి.

లోహితకన్తి లోహితమక్ఖితం. కమ్మం కరోన్తేతి యుద్ధకమ్మం కరోన్తే. యథాధిప్పాయం గతేతి యోధం విజ్ఝిత్వా పితరి విద్ధే, యోధం పన అవిజ్ఝిత్వా కేవలం పితరి విద్ధేపి విసఙ్కేతో నత్థియేవ పితరిపి వధకచిత్తస్స అత్థితాయ, కేవలం యోధే విద్ధేపి ఏసేవ నయో. ఆనన్తరియం పన నత్థీతి పితువిసయం పాణాతిపాతకమ్మం నత్థీతి అత్థో.

ఏవం విజ్ఝాతి ఏవం పాదేహి భూమియం ఠత్వా ఏవం ధనుం గహేత్వా ఆకడ్ఢిత్వాతిఆదినా విజ్ఝనప్పకారసిక్ఖాపనముఖేన ఆణాపేతీతి అత్థో. ఏవం పహరాతి దళ్హం అసిం గహేత్వా ఏవం పహర. ఏవం ఘాతేహీతి ఏవం కమ్మకారణం కత్వా మారేహి. తత్తకా ఉభిన్నం పాణాతిపాతాతి అనుద్దిసిత్వా ¶ యేసం కేసఞ్చి మారణత్థాయ ఉభోహి పయోగస్స కతత్తా వుత్తం. సచే హి ఆణాపకో ‘‘ఏవం విద్ధే అసుకో ఏవం మరతీ’’తి సఞ్ఞాయ ‘‘ఏవం విజ్ఝా’’తి ఆణాపేతి, నియమితస్సేవ మరణే ఆణాపకస్స కమ్మబద్ధోతి వదన్తి. సచే ఆణత్తో ‘‘అసుక’’న్తి నియమేత్వా ఉద్దిస్స సరం ఖిపతి, ఆణాపకో అనియమేత్వా ఆణాపేతి, ఆణాపకస్స యేసం కేసఞ్చి మరణేపి కమ్మబద్ధో, ఆణత్తస్స పన నియమితమరణేయేవాతి వేదితబ్బం. మజ్ఝేతి హత్థినో పిట్ఠినో మజ్ఝే. ఏతేనాతి అధిట్ఠహిత్వా ఆణాపేతీతిఆదిపాళివచనేన. తత్థాతి ఆణత్తికపయోగే.

కిఞ్చాపి కిరియావిసేసో అట్ఠకథాసు అనాగతో, పాళియం పన ‘‘ఏవం విజ్ఝ, ఏవం పహర, ఏవం ఘాతేహీ’’తి (పారా. ౧౭౪) కిరియావిసేసస్స పరామట్ఠత్తా ఆచరియపరమ్పరా ఆగతం కిరియావిసేసమ్పి పాళిసంసన్దనతో గహేత్వా దస్సేన్తో అపరో నయోతిఆదిమాహ. విజ్ఝనన్తి ఉసుసత్తిఆదీహి విజ్ఝనం. ఛేదనన్తి అసిఆదీహి హత్థపాదాదిచ్ఛేదనం. భేదనన్తి ముగ్గరాదీహి సీసాదిభేదనం ద్విధాకరణం. సఙ్ఖముణ్డకన్తి సీసకటాహే చమ్మం సహ కేసేహి ఉప్పాటేత్వా థూలసక్ఖరాహి సీసకటాహం ఘంసిత్వా సఙ్ఖవణ్ణకరణవసేన సఙ్ఖముణ్డకమ్మకరణం. ఏవమాదీతి ఆది-సద్దేన బిళఙ్గథాలికాదిం సఙ్గణ్హాతి. ఉరే పహరిత్వా పిట్ఠియం పహరిత్వా గీవాయం పహరిత్వాతిఆదినా సరీరావయవప్పదేసేసు పహరణవిజ్ఝనాదినియమోపి కిరియావిసేసేయేవ సఙ్గయ్హతి అట్ఠకథాసు సఙ్ఖముణ్డకాదిసరీరప్పదేసవిసయాయపి ఘాతనాయ తత్థ ¶ పవేసితత్తా, యం పన సారత్థదీపనియం (సారత్థ. టీ. పారాజికకణ్డ ౨.౧౭౪ పయోగకథావణ్ణనా) పురతో పహరిత్వా మారేహీతిఆదికస్స అట్ఠకథాపాఠస్స ‘‘పురిమపస్సాదీనమ్పి వత్థుసభాగతో వత్థుగ్గహణేనేవ గహణన్తి ఆహ పురతో పహరిత్వాతిఆదీ’’తి ఏవమధిప్పాయకథనం, తం సఙ్ఖముణ్డకాదికస్స సరీరప్పదేసే కమ్మకారణాకరణస్స అట్ఠకథాయ కిరియావిసేసవిసయే వుత్తత్తా న యుజ్జతి. యథాణత్తం ముఞ్చిత్వా పుగ్గలన్తరమారణమేవ హి వత్థువిసంవాదో, న పహరితుం ఆణత్తం సరీరప్పదేసవిసంవాదనం, తేనాహ ‘‘వత్థుం విసం వాదేత్వా…పే… తతో అఞ్ఞం మారేతి. పురతో పహరిత్వా మారేహీతి వా…పే… నత్థి కమ్మబద్ధో’’తి, ఇదం పన యథాణత్తవత్థుస్మిమ్పి కిరియావిసేసవిసఙ్కేతేన కమ్మబద్ధాభావం దస్సేతుం వుత్తన్తి పఞ్ఞాయతి. తేన ‘‘వత్థుం అవిసంవాదేత్వా మారేన్తీ’’తి ఏత్తకమేవ అవత్వా ‘‘యథాణత్తియా’’తి కిరియావిసేసనియమోపి దస్సితో, ఇతరథా యథాణత్తియాతి వచనస్స నిరత్థకతాపత్తితో. వత్థునిద్దేసే చ ‘‘వత్థూతి మారేతబ్బో సత్తో’’తి (పారా. అట్ఠ. ౨.౧౭౪) ఏత్తకమేవ వుత్తం, న పన ‘‘యథాణత్తస్స పహరితబ్బసరీరప్పదేసోపీ’’తి వుత్తం. తస్మా పురతో పహరణాదిపి కిరియావిసేసే ఏవ సఙ్గయ్హతీతి అమ్హాకం ఖన్తి, వీమంసిత్వా గహేతబ్బం. వత్థువిసేసేనాతి మాతుఆదిమతసత్తవిసేసేన. ¶ కమ్మవిసేసోతి ఆనన్తరియాదికమ్మవిసేసో. ఆపత్తివిసేసోతి పారాజికాదిఆపత్తివిసేసో.

యదా కదాచి పుబ్బణ్హేతి ఆణత్తదివసతో అఞ్ఞస్సపి యస్స కస్సచి దివసస్స పుబ్బణ్హే. ఏతం గామే ఠితన్తి గామో పుగ్గలనియమనత్థం వుత్తో, న ఓకాసనియమనత్థం, తస్మా ‘‘యత్థ కత్థచి మారేతి, నత్థి విసఙ్కేతో’’తి వుత్తం, ఏతేన కాలోకాసఆవుధఇఅయాపథకిరియావిసేసానం నియమిచ్ఛాయ అసతి యేన కేనచి పకారేన మరణమేవ ఇచ్ఛన్తస్స ఆణాపకస్స ముఖారుళ్హవసేన వుత్తస్స దేసకాలాదినియమస్స విసఙ్కేతేపి కమ్మబద్ధోయేవాతి ఞాపితం హోతి. యో పన చిత్తేన యత్థ కత్థచి యదా కదాచి యేన కేనచి పకారేన మరణమేవ ఇచ్ఛన్తోపి కాలాదివిసఙ్కేతేన అకుసలతో చోదనతో వా ముచ్చితుకామో లేసేన కాలాదినియమం కరోతి, తస్స మనుస్సవిగ్గహపారాజికతో పరియాయేన అముచ్చనతో కాలాదివిసఙ్కేతేపి కమ్మబద్ధోవాతి గహేత్వా విచారణతో గహేతబ్బం, కేచి పనేతం న ఇచ్ఛన్తి, వీమంసితబ్బం. తుణ్డేనాతి ¶ అగ్గకోటియా. థరునాతి ఖగ్గముట్ఠినా. ఏతం గచ్ఛన్తన్తి గమనేన పుగ్గలోవ నియమితో, న ఇరియాపథో, తేనాహ ‘‘నత్థి విసఙ్కేత’’న్తి.

‘‘దీఘం మారేహీ’’తి వుత్తేపి దీఘసణ్ఠానానం బహుభావతో ‘‘ఇత్థన్నామం ఏవరూపఞ్చ దీఘ’’న్తి అఞ్ఞేసం అసాధారణలక్ఖణేన అనిద్దిట్ఠత్తా ‘‘అనియమేత్వా ఆణాపేతీ’’తి వుత్తం, తేనేవాహ ‘‘యం కిఞ్చి తాదిసం మారేమీ’’తి. ఏత్థ చ చిత్తేన బహూసు దీఘసణ్ఠానేసు ఏకం నియమేత్వా వుత్తేపి వాచాయ అనియమితత్తా అఞ్ఞస్మిం తాదిసే మారితే నత్థి విసఙ్కేతోతి వదన్తి. అత్తానం ముఞ్చిత్వా పరపాణిమ్హి పాణసఞ్ఞితాలక్ఖణస్స అఙ్గస్స అభావతో నేవత్థి పాణాతిపాతోతి ఆహ ‘‘ఆణాపకో ముచ్చతీ’’తి. అత్తానం ఉద్దిస్స ‘‘అసుకట్ఠానే నిసిన్న’’న్తి ఓకాసనియమే తస్మిం పదేసే నిసిన్నస్స యస్స కస్సచి జీవితిన్ద్రియం ఆరబ్భ వధకచిత్తం ఉప్పజ్జతీతి వుత్తం ‘‘నేవ వధకో ముచ్చతి న ఆణాపకో’’తి. ఓకాసఞ్హి నియమేత్వా నిద్దిసన్తో తస్మిం ఓకాసే నిసిన్నం మారేతుకామో హోతి, సయం పన తదా తత్థ నత్థి, తస్మా ఓకాసేన సహ తత్థ నిసిన్నస్సేవ జీవితిన్ద్రియం ఆరమ్మణం హోతి, న అత్తనోతి గహేతబ్బం. సచే పన సయం తత్థేవ నిసీదిత్వా అత్తనో నిసిన్నట్ఠానమేవ నియమేత్వా ‘‘మారేహీ’’తి వుత్తేపి అఞ్ఞో తత్థ నిసిన్నో మారియతి, తస్సాపి అత్తనోపి జీవితం ఆరబ్భ వధకచేతనా పవత్తతి, పరస్మిం తత్థ మారితే ఆణాపకస్స కమ్మబద్ధోతి గహేతబ్బం. ఏవరూపే ఠానే చిత్తప్పవత్తినియమో బుద్ధవిసయో, న అఞ్ఞేసం విసయోతి ఆహ ‘‘తస్మా ఏత్థ న అనాదరియం కాతబ్బ’’న్తి.

ఏవం ¶ ఆణాపేన్తస్స ఆచరియస్స తావ దుక్కటన్తి సచే ఆణత్తికో యథాధిప్పాయం న గచ్ఛతి, ఆచరియస్స ఆణత్తిక్ఖణే దుక్కటం. సచే పన సో యథాధిప్పాయం గచ్ఛతి, యం పరతో థుల్లచ్చయం వుత్తం, ఆణత్తిక్ఖణే తదేవ హోతి. అథ సో అవస్సం ఘాతేతి, యం పరతో ‘‘ఆపత్తి సబ్బేసం పారాజికస్సా’’తి (పారా. ౧౭౪) వుత్తం, తతో ఇమస్స ఆణత్తిక్ఖణేయేవ పారాజికం హోతి, న దుక్కటథుల్లచ్చయానీతి గహేతబ్బం. తేసమ్పి దుక్కటన్తి బుద్ధరక్ఖితాదీనమ్పి ఆరోచనపచ్చయా దుక్కటం, ఇదఞ్చ యథాణత్తివసేన సఙ్ఘరక్ఖితస్స జీవితా వోరోపనే అసతి యుజ్జతి, వోరోపనే సతి తేసమ్పి ఆరోచనక్ఖణేయేవ పారాజికం. పటిగ్గహితమత్తేతి ఇదం అవస్సం పటిగ్గహణసభావదీపనత్థం వుత్తం, న పటిగ్గహితక్ఖణేయేవ థుల్లచ్చయన్తి ¶ దస్సనత్థం. సచే హి సో అవస్సం పటిగ్గహేస్సతి, కమ్మం పన న నిప్ఫాదేస్సతి, తదా ఆచరియస్స ఆణత్తిక్ఖణేయేవ థుల్లచ్చయం హోతీతి దట్ఠబ్బం.

మూలట్ఠస్సేవ దుక్కటన్తి ఇదం మహాఅట్ఠకథాయం ఆగతనయదస్సనమత్తం, న పనేతం అత్తనా అధిప్పేతం, తేనాహ ఏవం సన్తేతిఆది, ఏవం మహాఅట్ఠకథాయం వుత్తనయేన అత్థే సతీతి అత్థో. పటిగ్గహణే ఆపత్తియేవ న సియాతి వధకస్స ‘‘సాధు సుట్ఠూ’’తి మరణపటిగ్గహణే దుక్కటాపత్తి నేవ సియా, ఏవం అనోళారికవిసయేపి తావ దుక్కటం, కిమఙ్గం పన మరణపటిగ్గహణేతి దస్సనత్థం సఞ్చరిత్తపటిగ్గహణాది నిదస్సితం. ‘‘అహో వత ఇత్థన్నామో హతో అస్సా’’తి ఏవం మరణాభినన్దనదస్సనత్థం సఞ్చరిత్తపటిగ్గహణాదిభినన్దనే దుక్కటే సతి పగేవ ‘‘అహం తం మారేస్సామీ’’తి మరణపటిగ్గహణేతి అధిప్పాయో. పటిగ్గణ్హన్తస్సేవేతం దుక్కటన్తి అవధారణేన సఙ్ఘరక్ఖితస్స పటిగ్గహణపచ్చయా మూలట్ఠస్స నత్థేవ ఆపత్తీతి దస్సేతి, విసఙ్కేతత్తా పఠమం ఆణత్తదుక్కటమేవస్స హోతి. కేచి పన ‘‘మూలట్ఠస్సాపి దుక్కటమేవా’’తి వదన్తి, తం న యుత్తం ఏకేన పయోగేన ద్విన్నం దుక్కటానం అసమ్భవా. పురిమనయేతి సమనన్తరాతీతే అవిసక్కియదూతనిద్దేసే. ఏతన్తి దుక్కటం. ఓకాసాభావేనాతి మూలట్ఠస్స థుల్లచ్చయస్స వుచ్చమానత్తా పటిగ్గణ్హన్తస్స దుక్కటం న వుత్తం ఓకాసాభావేన, న పన ఆపత్తిఅభావతోతి అధిప్పాయో.

౧౭౫. సయం సఙ్ఘత్థేరత్తా ‘‘ఉపట్ఠానకాలే’’తి వుత్తం. వాచాయ వాచాయ దుక్కటన్తి ‘‘యో కోచి మమ వచనం సుత్వా ఇమం మారేతూ’’తి ఇమినా అధిప్పాయేన అవత్వా కేవలం మరణాభినన్దనవసేనేవ వుత్తత్తా చోరాపి నామ తం న హనన్తీతిఆదివాచాయపి దుక్కటమేవ వుత్తం. ద్విన్నం ఉద్దిస్సాతి ద్వే ఉద్దిస్స, ద్విన్నం వా మరణం ఉద్దిస్స. ఉభో ఉద్దిస్స మరణం సంవణ్ణేన్తస్స పయోగసముట్ఠాపికాయ చేతనాయ ఏకత్తేపి ‘‘ద్వే పాణాతిపాతా’’తి వత్తబ్బతాసఙ్ఖాతం బలవభావం ఆపజ్జిత్వా పటిసన్ధిపవత్తీసు మహావిపాకత్తా ‘‘అకుసలరాసీ’’తి వుత్తం, బహూ ఉద్దిస్స మరణసంవణ్ణనేపి ¶ ఏసేవ నయో. తత్తకా పాణాతిపాతాతి యత్తకా సంవణ్ణనం సుత్వా మరిస్సన్తి, తత్తకానమ్పి వత్తమానం అనాగతఞ్చ జీవితిన్ద్రియం సబ్బం ఆలమ్బిత్వావ చేతనాయ పవత్తనతో ¶ తత్తకా పాణాతిపాతా హోన్తి, తత్తకాహి చేతనాహి దాతబ్బం పవత్తివిపాకం ఏకావ సా చేతనా దాతుం సక్కోతీతి అత్థో, పటిసన్ధివిపాకం పన సయఞ్చ పుబ్బాపరచేతనా చ ఏకేకమేవ దాతుం సక్కోతీతి గహేతబ్బం.

౧౭౬. యేసం హత్థతోతి యేసం ఞాతకపవారితాదీనం హత్థతో, ఇదఞ్చ భిక్ఖునో రూపియమూలస్స అభావం సన్ధాయ వుత్తం, అత్తనోవ ధనఞ్చే, సయమేవ మూలం గహేత్వా ముఞ్చతి, మూలం పన అగ్గహేత్వాపి పోత్థకస్స పోత్థకసామినో సన్తకత్తాపాదనమేవేత్థ పమాణన్తి గహేతబ్బం. లేఖాదస్సనకోతూహలకాతి సున్దరక్ఖరం దిస్వా వా ‘‘కీదిసం ను ఖో పోత్థక’’న్తి వా ఓలోకేతుకామా.

పాణాతిపాతస్స పయోగత్తాతి సరీరతో పాణవియోజనస్స నిట్ఠాపకపయోగత్తా. ఓపాతఖణనత్థం పన కుదాలాదిఅత్థాయ అయోబీజసముట్ఠాపనత్థం అకప్పియపథవిం వా కుదాలదణ్డాదీనం అత్థాయ భూతగామం వికోపేన్తస్స పాచిత్తియమేవ. పాణాతిపాతపయోగత్తాభావా అదిన్నాదానపుబ్బపయఓగే వియ దుతియపరియేసనాదీసుపి ఏత్థ దుక్కటట్ఠానే దుక్కటం, ముసావాదాదిపాచిత్తియట్ఠానే పాచిత్తియమేవాతి గహేతబ్బం. పమాణేతి అత్తనా సల్లక్ఖితే పమాణే. తచ్ఛేత్వాతి ఉన్నతప్పదేసం తచ్ఛేత్వా. పంసుపచ్ఛిన్తి సబ్బన్తిమం పంసుపచ్ఛిం. ఏత్తకం అలన్తి నిట్ఠాపేతుకామతాయ సబ్బన్తిమపయఓగసాధికా చేతనా సన్నిట్ఠాపకచేతనా, మహాఅట్ఠకథాయం ‘‘ఏకస్మిం దివసే అవూపసన్తేనేవ పయోగేన ఖణిత్వా నిట్ఠాపేన్తం సన్ధాయ సబ్బన్తిమా సన్నిట్ఠాపకచేతనా వుత్తా, ఇతరాసు పన అట్ఠకథాసు ‘‘ఇమస్మిం పతిత్వా మరన్తూ’’తి అధిప్పాయేన ఏకస్మిం దివసే కిఞ్చి ఖణిత్వా అపరస్మిమ్పి దివసే తతో కిఞ్చి కిఞ్చి ఖణిత్వా నిట్ఠాపేన్తం సన్ధాయ వుత్తన్తి ఏవం అట్ఠకథానం అఞ్ఞమఞ్ఞవిరోధో ఞాతబ్బో. అత్తనో ధమ్మతాయాతి అజానిత్వా, పక్ఖలిత్వా వా. అరహన్తాపి సఙ్గహం గచ్ఛన్తీతి అఞ్ఞేహి పాతియమానానం అమరితుకామానమ్పి అరహన్తానం మరణం సమ్భవతీతి వుత్తం. పురిమనయేతి ‘‘మరితుకామా ఇధ మరిస్సన్తీ’’తి వుత్తనయే. విసఙ్కేతోతి మరితుకామానం మారేతుకామానఞ్చ ఉద్దిస్స ఖతత్తా అమరితుకామానం మరణే కమ్మబద్ధో నత్థీతి అత్థో.

తత్థ ¶ పతితం బహి నీహరిత్వాతి ఇదం తత్థ పతనపచ్చయా మరణస్స పవత్తత్తా వుత్తం. ఆవాటే పతిత్వా థోకం చిరాయిత్వా గచ్ఛన్తం గహేత్వా మారితే తత్థ పతితరోగేన పీళితస్స గచ్ఛతో ¶ పక్ఖలిత్వా పాసాణాదీసు పతనేనాపి మరణేపి ఓపాతఖణకో న ముచ్చతీతి వేదితబ్బం. అమరితుకామా వాతి అధిప్పాయస్స సమ్భవతో ఓపపాతికే ఉత్తరితుం అసక్కుణిత్వా మతేపి పారాజికం వుత్తం. ‘‘నిబ్బత్తిత్వా’’తి వుత్తత్తా పతనం న దిస్సతీతి చే? తత్థస్స నిబ్బత్తియేవ పతనన్తి నత్థి విరోధో. యస్మా మాతుయా పతిత్వా పరివత్తితలిఙ్గాయ మతాయ సో మాతుఘాతకో హోతి, న కేవలం మనుస్సపురిసఘాతకో, తస్మా పతితస్సేవ వసేన ఆపత్తీతి అధిప్పాయేన ‘‘పతనరూపం పమాణ’’న్తి వుత్తం, ఇదం పన అకారణం ‘‘లిఙ్గే పరివత్తేపి ఏకసన్తానత్తస్స అవిగతత్తా. మనుస్సభూతం మాతరం వా పితరం వా అపి పరివత్తలిఙ్గం జీవితా వోరోపేన్తస్స కమ్మం ఆనన్తరియ’’న్తి హి అట్ఠకథాయం వుత్తం. యేన పన సభావేన సత్తా జాయన్తి, తేనేవ మరన్తి, సోవ తేసం రూపన్తరగ్గహణేపి సభావోతి ‘‘మరణరూపమేవ పమాణం, తస్మా పాచిత్తియ’’న్తి వుత్తో. పచ్ఛిమో వాదో పమాణం, ఏవం సన్తే పాళియం ‘‘యక్ఖో వా పేతో వా తిరచ్ఛానగతమనుస్సవిగ్గహో వా తస్మిం పతతి, ఆపత్తి దుక్కటస్స. పతితే దుక్ఖా వేదనా ఉప్పజ్జతి, ఆపత్తి దుక్కటస్స. మరతి, ఆపత్తి థుల్లచ్చయస్సా’’తి కస్మా వుత్తన్తి చే? నాయం దోసో. ‘‘యక్ఖో వా పేతో వా’’తి హి పఠమం సకరూపం దస్సేత్వా రూపన్తరం గహేత్వాపి ఠితేయేవ యక్ఖపేతే దస్సేతుం ‘‘తిరచ్ఛానగతమనుస్సవిగ్గహో వా’’తి వుత్తం. తస్మా తిరచ్ఛానగతవిగ్గహో మనుస్సవిగ్గహో వా యక్ఖో వా పేతో వాతి ఏవమేత్థ యోజనా కాతబ్బా. కేచి పన ‘‘మనుస్సవిగ్గహేన ఠితతిరచ్ఛానగతానం ఆవేణికం కత్వా థుల్లచ్చయం వుత్తం వియ దిస్సతీ’’తి వదన్తి, తం న యుత్తం తిరచ్ఛానో వా మనుస్సవిగ్గహోతి వత్తబ్బతో, అట్ఠకథాసు చ ఇమస్స విసేసస్స అవుత్తత్తా. యక్ఖపేతరూపేన మతేపి ఏసేవ నయోతి ఇమినా మరణరూపస్సేవ పమాణత్తా థుల్లచ్చయం అతిదిసతి.

ముధాతి అమూలేన. సో నిద్దోసోతి తేన తత్థ కతపయోగస్స అభావతో, యది పన సోపి తత్థ కిఞ్చి కరోతి, న ముచ్చతి ఏవాతి దస్సేన్తో ఏవం పతితాతిఆదిమాహ. తత్థ ఏవన్తి ఏవం మయా కతేతి అత్థో ¶ . న నస్సిస్సన్తీతి అదస్సనం న గమిస్సన్తి, న పలాయిస్సన్తీతి అధిప్పాయో. సుఉద్ధరా వా భవిస్సన్తీతి ఇదం గమ్భీరస్స ఓపాతస్స పూరణే పయోజనదస్సనం. ఉత్తానే కతే ఓపాతే సీఘం అమ్హేహి గహేత్వా మారేతుం సుఉద్ధరా భవిస్సన్తీతి అధిప్పాయో. విప్పటిసారే ఉప్పన్నేతి మూలట్ఠం సన్ధాయ వుత్తం. యది పన పచ్ఛిమోపి లభిత్వా తత్థ వుత్తప్పకారం కిఞ్చి కత్వా పున విప్పటిసారే ఉప్పన్నే ఏవం కరోతి, తస్సాపి ఏసేవ నయో. జాతపథవీ జాతాతి ఈదిసే పున అఞ్ఞేన ఓపాతే ఖతే తదా ముచ్చతీతి దస్సనత్థం వుత్తం, జాతపథవీసదిసం కత్వా పున సుట్ఠు కోట్టేత్వా దళ్హతరం పూరితేపి ముచ్చతియేవాతి గహేతబ్బం.

థద్ధతరన్తి ¶ థిరకరణత్థం అపరాపరాయ పాసయట్ఠియా సద్ధిం బన్ధిత్వా వా తమేవ వా సిథిలభూతపాసం థద్ధతరం బన్ధిత్వా ఠపేతి. ఖాణుకన్తి పాసయట్ఠిబన్ధనఖాణుకం. తత్థజాతకయట్ఠిం ఛిన్దిత్వా ముచ్చతీతి ఇదం అరఞ్ఞే యథాఠితమేవ దణ్డం మూలే అచ్ఛిన్దిత్వా పాసబన్ధనయోగ్గం కత్వా ఠపితత్తా తత్థ అఞ్ఞోపి కోచి పాసం బన్ధేయ్య, మూలట్ఠో న ముచ్చతి, తం పన మూలేపి ఛిన్దిత్వా ఖణ్డాఖణ్డం కత్వా ముచ్చతీతి దస్సనత్థం వుత్తం. రజ్జుకేతి వాకేహి ఏకవారం వట్టితరజ్జుకే. సయం వట్టితన్తి తనుకవట్టితం దిగుణతిగుణతాపాదనేన అత్తనా వట్టితం. ఉబ్బట్టేత్వాతి పాకతికం కత్వా. గోపేన్తోపీతి హీరం హీరం కత్వా గోపేన్తోపి.

౧౭౭. ఆలమ్బనరుక్ఖో వాతి తత్థజాతకం సన్ధాయ వుత్తం. తదత్థమేవ కత్వాతి మారణత్థమేవ అయోబీజసముట్ఠాపనాదినా వాసిఆదిం సత్థం కారేత్వా. పాకతికన్తి అఞ్ఞేహి కతం పకతిసత్థమేవ లభిత్వా మూలట్ఠేన ఠపితం హోతీతి అత్థో. ముచ్చతీతి మూలట్ఠో ముచ్చతి. విసమణ్డలన్తి మఞ్చపీఠాదీసు ఆలిత్తం విసమణ్డలం.

వత్వా అసిం ఉపనిక్ఖిపతీతి ఏత్థ ముఖేన అవత్వా మనసావ చిన్తేత్వా ఉపనిక్ఖిపనేపి ఏసేవ నయో. పురిమనయేనాతి యేసం హత్థతో మూలం గహితన్తిఆదినా. విసభాగరోగో నామ కుట్ఠాదివిరూపభావతో, గణ్డపీళకాది వా జీవితప్పవత్తియా పచ్చనీకత్తా.

౧౭౮. మనాపియేపి ఏసేవ నయోతి ఏతేన మనాపియం రూపం ఉపసంహరతీతి ఏత్థ యం వా మనాపరూపం, తస్స సమీపే ఠపేతి, అత్తనా వా మనాపియేన రూపేన ¶ సమన్నాగతో తిట్ఠతీతిఆది యోజేతబ్బన్తి దస్సేతి. అలఙ్కరిత్వా ఉపసంహరతీతి ‘‘అలాభకేన సుస్సిత్వా మరతూ’’తి ఇమినా అధిప్పాయేన ఉపసంహరతి, తేనేవ ‘‘సచే ఉత్తసిత్వా మరతి, విసఙ్కేతో’’తి వుత్తం. అలాభకేన సుస్సిత్వా మరతీతి ఏత్థ పారాజికోతి పాఠసేసో దట్ఠబ్బో. మహాకచ్ఛు నామ వల్లిఫలవిసేసో, యస్స మజ్జారపాదస్సేవ సణ్ఠానం దుక్ఖసమ్ఫస్సాని సుఖుమలోమాని చ హోన్తి. హంసపుప్ఫన్తి హంసాదీనం పక్ఖలోమం సన్ధాయ వదన్తి. అత్తనో ధమ్మతాయ మరతి, అనాపత్తీతి పారాజికం సన్ధాయ వుత్తం దుక్కటా న ముచ్చనతో.

౧౭౯. అసఞ్చిచ్చాతి ఇదం మరణసంవత్తనికఉపక్కమస్స అసల్లక్ఖణం సన్ధాయ వుత్తన్తి ఆహ ఇమినా ఉపక్కమేనాతిఆది. అజానన్తస్సాతి ఇదం పన మరణసంవత్తనికవిసాదిఉపక్కమకరణస్స అజాననం సన్ధాయ వుత్తన్తి ఆహ ఇమినా అయం మరిస్సతీతిఆది. న మరణాధిప్పాయస్సాతి ఇదం దుక్ఖుప్పాదకం ఉపక్కమన్తి జానన్తస్సాపి మరణాధిప్పాయస్స అభావం సన్ధాయ ¶ వుత్తన్తి ఆహ మరణం అనిచ్ఛన్తస్సాతిఆది. అనుప్పబన్ధాభావాతి దోమనస్సవీథీనం నిరన్తరప్పవత్తిఅభావా.

పదభాజనీయవణ్ణనానయో నిట్ఠితో.

వినీతవత్థువణ్ణనా

౧౮౦. వోహారవసేనాతి పుబ్బభాగవోహారవసేన, మరణాధిప్పాయస్స సన్నిట్ఠాపకచేతనాక్ఖణే కరుణాయ అభావతో కారుఞ్ఞేన పాసే బద్ధసూకరమోచనం (పారా. ౧౫౩) వియ న హోతీతి అధిప్పాయో. ‘‘యథాయునా’’తి వుత్తమేవత్థం ‘‘యథానుసన్ధినా’’తి పరియాయన్తరేన వుత్తం. హేట్ఠా కిస్మిఞ్చి విజ్జమానే సాటకం వలిం గణ్హాతీతి ఆహ ‘‘యస్మిం వలి న పఞ్ఞాయతీ’’తి. పటివేక్ఖణఞ్చేతం గిహీనం సన్తకే ఏవాతి దట్ఠబ్బం. పాళియం ముసలే ఉస్సితేతి అఞ్ఞమఞ్ఞం ఉపత్థమ్భేత్వా ద్వీసు ముసలేసు భిత్తిం అపస్సాయ ఠపితేసూతి అత్థో. ఉదుక్ఖలభణ్డికన్తి ఉదుక్ఖలత్థాయ ఆనీతం దారుభణ్డం. పరిబన్ధన్తి భోజనపరిబన్ధం, భోజనన్తరాయన్తి వుత్తం హోతి.

౧౮౧. అగ్గకారికన్తి ¶ ఏత్థ కారిక-సద్దస్స భావవచనత్తా ‘‘అగ్గకిరియ’’న్తి అత్థం వత్వాపి యస్మా కిరియం దాతుం న సక్కా, తస్మా దానసఙ్ఖాతాయ అగ్గకిరియాయ యుత్తపిణ్డపాతమేవ ఇధ ఉపచారయుత్తియా అగ్గకిరియాతి గహేతబ్బన్తి ఆహ పఠమం లద్ధపిణ్డపాతన్తిఆది.

౧౮౨-౩. దణ్డముగ్గరనిఖాదనవేమాదీనం వసేనాతి ఏత్థ దణ్డో నామ దీఘదణ్డో. ముగ్గరో నామ రస్సో. వేమం నామ తన్తవాయానం వత్థవాయనఉపకరణం, యేన వీతం తన్తం ఘట్టేన్తి. విభత్తిబ్యత్తయేనాతి విభత్తివిపరిణామేన. విసేసాధిగమోతి సమాధి విపస్సనా చ. విసేసాధిగమన్తి లోకుత్తరధమ్మపటిలాభం. బ్యాకరిత్వాతి ఆరోచేత్వా, ఇదఞ్చ విసేసస్స అధిగతభావదస్సనత్థం వుత్తం. అధిగతవిసేసా హి దిట్ఠానుగతిఆపజ్జనత్థం లజ్జీభిక్ఖూనం అవస్సం అధిగమం బ్యాకరోన్తి, అధిగతవిసేసేన పన అబ్యాకరిత్వాపి ఆహారం ఉపచ్ఛిన్దితుం న వట్టతి, అధిగమన్తరాయవినోదనత్థమేవ ఆహారూపచ్ఛేదస్స అనుఞ్ఞాతత్తా తదధిగమే సో న కాతబ్బోవ. కిం పనాధిగమం ఆరోచేతుం వట్టతీతి ఆహ సభాగానన్తిఆది. భణ్డకం వా ధోవన్తాతి చీవరం వా ధోవన్తా. ధోవనదణ్డకన్తి చీవరధోవనదణ్డం.

౧౮౫. మద్దాపేత్వా పాతేతి, విసఙ్కేతోతి యథాణత్తియా అకతత్తా వుత్తం, యది పన ఆణాపకో ¶ మద్దనమ్పి మద్దాపనమ్పి సన్ధాయ వోహారవసేన ‘‘మద్దిత్వా పాతేహీ’’తి వదతి, విసఙ్కేతో నత్థీతి వేదితబ్బం. ‘‘మరణవణ్ణం వా సంవణ్ణేయ్యా’’తి (పారా. ౧౭౧) వుత్తత్తా ఆహ ‘‘పరియాయో నామ నత్థీ’’తి, పరియాయేన ఆపత్తిమోక్ఖో న హోతీతి అధిప్పాయో. అవిజాయనత్థాయ గబ్భగ్గహణతో పురేతరమేవ భేసజ్జం దేన్తస్స కుచ్ఛియం ఉప్పజ్జిత్వా గబ్భో వినస్సతీతి ఇమినా అధిప్పాయేన దిన్నే తథామరన్తానం వసేన కమ్మబద్ధో, కుచ్ఛియం న ఉప్పజ్జిస్సతీతి ఇమినా అధిప్పాయేన దిన్నే ఉప్పజ్జిత్వా మరతు వా మా వా, నేవత్థి కమ్మబద్ధో.

సహధమ్మికానన్తి ఏకస్స సత్థు సాసనే సహసిక్ఖమానధమ్మానం, సహధమ్మే వా సిక్ఖాపదే సిక్ఖనభావేన నియుత్తానం. సమసీలసద్ధానన్తిఆదినా దుస్సీలానం భిన్నలద్ధికానఞ్చ అకాతుమ్పి లబ్భతీతి దస్సేతి. ఞాతకపవారితట్ఠానతోతి ¶ అత్తనో తేసం వా ఞాతకపవారితట్ఠానతో. అరియేహి అకతా అయుత్తవసేన అకతపుబ్బా విఞ్ఞత్తి అకతవిఞ్ఞత్తి.

పటియాదియతీతి సమ్పాదియతి. అకాతుం న వట్టతీతి ఏత్థ దుక్కటం వదన్తి, అయుత్తతావసేనేవ పనేత్థ అకరణపటిక్ఖేపో యుత్తో, న ఆపత్తివసేనాతి గహేతబ్బం. యావ ఞాతకా పస్సన్తీతి యావ తస్స ఞాతకా పస్సన్తి.

పితుభగినీ పితుచ్ఛా. మాతుభాతా మాతులో. నప్పహోన్తీతి కాతుం న సక్కోన్తి. న యాచన్తీతి లజ్జాయ న యాచన్తి. ‘‘ఆభోగం కత్వా’’తి వుత్తత్తా అఞ్ఞథా దేన్తస్స ఆపత్తియేవ. కేచి పన ‘‘ఆభోగం అకత్వాపి దాతుం వట్టతీ’’తి వదన్తి, తం న యుత్తం భేసజ్జకరణస్స పాళియం ‘‘అనాపత్తి భిక్ఖు పారాజికస్స, ఆపత్తి దుక్కటస్సా’’తి (పారా. ౧౮౭) ఏవం అన్తరాపత్తిదస్సనవసేన సామఞ్ఞతో పటిక్ఖిత్తత్తా, అట్ఠకథాయం అవుత్తప్పకారేన కరోన్తస్స సుత్తేనేవ ఆపత్తి సిద్ధాతి దట్ఠబ్బా, తేనేవ అట్ఠకథాయమ్పి ‘‘తేసఞ్ఞేవ సన్తక’’న్తిఆది వుత్తం. అఞ్ఞేసన్తి అసాలోహితానం, తేనాహ ఏతేసం పుత్తపరమ్పరాయాతిఆది. కులపరివట్టోతి కులస్మిం ఞాతిపరమ్పరా. భేసజ్జం కరోన్తస్సాతి యథావుత్తవిధినా కరోన్తస్స, ‘‘తావకాలికం దస్సామీ’’తి ఆభోగం అకత్వా దేన్తస్సాపి పన అన్తరాపత్తి దుక్కటం వినా మిచ్ఛాజీవం వా కులదూసనం వా న హోతియేవ, తేనాహ – ‘‘వేజ్జకమ్మం వా కులదూసకాపత్తి వా న హోతీ’’తి. ఞాతకానఞ్హి సన్తకం యాచిత్వాపి గహేతుం వట్టతి, తస్మా తత్థ కులదూసనాది న సియా. సబ్బపదేసూతి ‘‘చూళమాతుయా’’తిఆదీసు సబ్బపదేసు.

ఉపజ్ఝాయస్స ¶ ఆహరామాతి ఇదం ఉపజ్ఝాయేన ‘‘మమ ఞాతకానం భేసజ్జం ఆహరథా’’తి ఆణత్తేహి కత్తబ్బవిధిదస్సనత్థం వుత్తం, ఇమినా చ సామణేరాదీనం అపచ్చాసాయపి పరజనస్స భేసజ్జకరణం న వట్టతీతి దస్సేతి. వుత్తనయేన పరియేసిత్వాతి ఇమినా ‘‘భిక్ఖాచారవత్తేన వా’’తి ఇమినా, ‘‘ఞాతిసామణేరేహీ’’తి ఇమినా చ వుత్తమత్థం అతిదిసతి. అపచ్చాసీసన్తేనాతి ఆగన్తుకచోరాదీనం కరోన్తేనాపి ‘‘మనుస్సా నామ ఉపకారకా హోన్తీ’’తి అత్తనో తేహి లాభం అపత్థయన్తేన. పచ్చాసాయ కరోన్తస్స పన వేజ్జకమ్మకులదూసనాదిదోసో హోతీతి అధిప్పాయో. ‘‘ఏవం ఉపకారే కతే సాసనగుణం ¶ ఞత్వా పసీదన్తి, సఙ్ఘస్స వా ఉపకారకా హోన్తీ’’తి కరణే పన దోసో నత్థి. కేచి పన ‘‘అపచ్చాసీసన్తేన ఆగన్తుకాదీనం పటిక్ఖిత్తపుగ్గలాదీనమ్పి దాతుం వట్టతీ’’తి వదన్తి, తం న యుత్తం కత్తబ్బాకత్తబ్బట్ఠానవిభాగస్సనిరత్థకత్తప్పసఙ్గతో ‘‘అపచ్చాసీసన్తేన సబ్బేసం దాతుం కాతుఞ్చ వట్టతీ’’తి ఏత్తకమత్తస్సేవ వత్తబ్బతో. అపచ్చాసీసనఞ్చ మిచ్ఛాజీవకులదూసనాదిదోసనిసేధనత్థమేవ వుత్తం భేసజ్జకరణసఙ్ఖతాయ ఇమిస్సా అన్తరాపత్తియా ముచ్చనత్థం ఆగన్తుకచోరాదీనం అనుఞ్ఞాతానం దానేనేవ తాయ ఆపత్తియా ముచ్చనతోతి గహేతబ్బం. తేనేవ అపచ్చాసీసన్తేనాపి అకాతబ్బట్ఠానం దస్సేతుం సద్ధం కులన్తిఆది వుత్తం. పుచ్ఛన్తీతి ఇమినా దిట్ఠదిట్ఠరోగీనం పరియాయేనాపి వత్వా విచరణం అయుత్తన్తి దస్సేతి. పుచ్ఛితస్సాపి పన పచ్చాసీసన్తస్స పరియాయకథాపి న వట్టతీతి వదన్తి.

సముల్లపేసీతి అపచ్చాసీసన్తో ఏవం అఞ్ఞమఞ్ఞం కథం సముట్ఠాపేసి. ఆచరియభాగోతి వినయాచారం అకోపేత్వా భేసజ్జాచిక్ఖణేన వేజ్జాచరియభాగోతి అత్థో. పుప్ఫపూజనత్థాయ సమ్పటిచ్ఛియమానం రూపియం అత్తనో సన్తకత్తభజనేన నిస్సగ్గియమేవాతి ఆహ ‘‘కప్పియవసేన గాహాపేత్వా’’తి, ‘‘అమ్హాకం రూపియం న వట్టతి, పుప్ఫపూజనత్థం పుప్ఫం వట్టతీ’’తిఆదినా పటిక్ఖిపిత్వా కప్పియేన కమ్మేన గాహాపేత్వాతి అత్థో.

యది ‘‘పరిత్తం కరోథా’’తి వుత్తే కరోన్తి, భేసజ్జకరణం వియ గిహికమ్మం వియ హోతీతి ‘‘న కాతబ్బ’’న్తి వుత్తం. ‘‘పరిత్తం భణథా’’తి వుత్తే పన ధమ్మజ్ఝేసనత్తా అనజ్ఝిట్ఠేనపి భణితబ్బో ధమ్మో, పగేవ అజ్ఝిట్ఠేనాపీతి ‘‘కాతబ్బ’’న్తి వుత్తం. చాలేత్వా సుత్తం పరిమజ్జిత్వాతి ఇదం ‘‘పరిత్తాణం ఏత్థ పవేసేమీ’’తి చిత్తేన ఏవం కతే పరిత్తాణా తత్థ పవేసితా నామ హోతీతి వుత్తం. విహారతో…పే… దుక్కటన్తి ఇదం అఞ్ఞాతకగహట్ఠే సన్ధాయ వుత్తన్తి వదన్తి. పాదేసు ఉదకం ఆకిరిత్వాతి ఇదం తస్మిం దేసే చారిత్తవసేన వుత్తం. వుత్తఞ్హి ‘‘తత్థ పాళియా నిసిన్నానం భిక్ఖూనం పాదేసు రోగవూపసమనాదిఅత్థాయ ఉదకం సిఞ్చిత్వా పరిత్తం కాతుం సుత్తఞ్చ ఠపేత్వా ‘పరిత్తం ¶ భణథా’తి వత్వా గచ్ఛన్తి. ఏవఞ్హి కరియమానే యది పాదే అపనేన్తి, మనుస్సా తం అవమఙ్గలన్తి మఞ్ఞన్తి, రోగో వా న వూపసమిస్సతీ’’తి. తేనాహ ‘‘న పాదా అపనేతబ్బా’’తి. మతసరీరదస్సనే వియ కేవలం సుసానదస్సనేపి ‘‘ఇదం జాతానం సత్తానం ఖయగమనట్ఠాన’’న్తి మరణసఞ్ఞా ఉప్పజ్జతీతి ¶ ఆహ ‘‘సీవథికదస్సనే…పే… ‘మరణస్సతిం పటిలభిస్సామా’తి కమ్మట్ఠానసీసేన గన్తుం వట్టతీ’’తి. లేసకప్పం అకత్వా సముప్పన్నసుద్ధచిత్తేన ‘‘పరివారత్థాయ ఆగచ్ఛన్తూ’’తి వుత్తేపి గన్తుం వట్టతి.

అనామట్ఠపిణ్డపాతోతి అగ్గహితఅగ్గో, అపరిభుత్తోతి అత్థో. కహాపణగ్ఘనకో హోతీతి ఇమినా దాయకేహి బహుబ్యఞ్జనేన సమ్పాదేత్వా సక్కచ్చం దిన్నభావం దీపేతి. థాలకేతి సఙ్ఘికే కంసాదిమయే థాలకే, పత్తోపి ఏత్థ సఙ్గయ్హతి. న వట్టతీతి ఇమినా దుక్కటన్తి దస్సేతి. దామరికచోరస్సాతి రజ్జం పత్థేన్తస్స పాకటచోరస్స. అదీయమానేపి ‘‘న దేన్తీ’’తి కుజ్ఝన్తీతి సమ్బన్ధో. ఆమిసస్స ధమ్మస్స చ అలాభేన అత్తనో పరస్స చ అన్తరే సమ్భవన్తస్స ఛిద్దస్స చ వివరస్స పటిసన్థరణం పిదహనం పటిసన్థారో, సో పన ధమ్మామిసవసేన దువిధో. తత్థ ఆమిసపటిసన్థారం సన్ధాయ ‘‘కస్స కాతబ్బో, కస్స న కాతబ్బో’’తి వుత్తం. ‘‘ఆగన్తుకస్స వా…పే… కత్తబ్బో యేవా’’తి సఙ్ఖేపతో వుత్తమత్థం పాకటం కాతుం ఆగన్తుకం తావాతిఆదిమాహ. ఖీణపరిబ్బయన్తి ఇమినా అగతిభావం కారుఞ్ఞభాజనతఞ్చ దస్సేతి, తేన చ తబ్బిధురానం సమిద్ధానం దాయకాదీనం ఆగన్తుకత్తేపి దాతుం న వట్టతీతి సిద్ధం హోతి. తణ్డులాదిమ్హి దాతబ్బే సతి ‘‘అవేలాయం…పే… న వత్తబ్బో’’తి వుత్తం. ‘‘అపచ్చాసీసన్తేనా’’తి వత్వా పచ్చాసీసనప్పకారం దస్సేతుం మనుస్సా నామాతిఆది వుత్తం. అననుఞ్ఞాతానం పన అపచ్చాసీసన్తేనాపి దాతుం న వట్టతి సద్ధాదేయ్యవినిపాతత్తా, పచ్చాసీసాయ పన సతి కులదూసనమ్పి హోతి.

ఉబ్బాసేత్వాతి సమన్తతో తియోజనం విలుమ్పన్తే మనుస్సే పలాపేత్వా. వరపోత్థకచిత్తత్థరణన్తి అనేకప్పకారఇత్థిపురిసాదిఉత్తమరూపవిచిత్తం అత్థరణం.

౧౮౭. సత్తరసవగ్గియేసు పుబ్బే ఏకస్స అఙ్గులిపతోదకేన మారితత్తా సేసేసు సోళసజనేసు ఉదరం ఆరుహిత్వా నిసిన్నమేకం ఠపేత్వా ‘‘సేసాపి పన్నరస జనా’’తి వుత్తం. అదూహలపాసాణా వియాతి అదూహలే ఆరోపితపాసాణా వియ. కమ్మాధిప్పాయాతి తజ్జనీయాదికమ్మకరణాధిప్పాయా.

ఆవాహేత్వాతి ¶ ¶ ఆవిసాపేత్వా. రూపం కత్వా హత్థపాదాదీని ఛిన్దన్తీతి తస్మిం పిట్ఠాదిమయే రూపే అమనుస్సం ఆవాహేత్వా తస్స హత్థపాదాదీని ఛిన్దన్తి. సక్కం దేవరాజానం మారేయ్యాతి ఇదం సమ్భావనవసేన వుత్తం. న హి తాదిసా మహానుభావా యక్ఖా సత్థఘాతారహా హోన్తి దేవాసురయుద్ధేపి తేసం సత్థప్పహారేన మరణాభావా.

౧౮౮. పహారో న దాతబ్బోతి సమ్బన్ధో. అమనుస్సం కోధచిత్తేన పహరన్తస్స దుక్కటమేవ. చికిచ్ఛాధిప్పాయేన పహరన్తస్స అనాచారోతి గహేతబ్బో. తాలపణ్ణం…పే… బన్ధితబ్బన్తి అమనుస్సా తాలపణ్ణబన్ధనేన పలాయన్తీతి కత్వా వుత్తం, ఇదఞ్చ గిహీనం వేజ్జకమ్మవసేన కాతుం న వట్టతి.

౧౮౯. యో రుక్ఖేన ఓత్థతోపి న మరతీతిఆదీసు యం వత్తబ్బం, తం భూతగామసిక్ఖాపదట్ఠకథాయం సయమేవ వక్ఖతి, తం తత్థేవ గహేతబ్బం.

౧౯౦. దబ్బూపకరణానీతి కేహిచి ఛిన్దిత్వా ఠపితాని సపరిగ్గహితాని సన్ధాయ వుత్తం. తత్థ హి ఠానాచావనాభావేన వినాసాధిప్పాయస్స దుక్కటం వుత్తం. ఖిడ్డాధిప్పాయేనాపి దుక్కటన్తి సుక్ఖతిణాదీసు అగ్గికరణం సన్ధాయ వుత్తం, అల్లేసు పన కీళాధిప్పాయేనపి కరోన్తస్స పాచిత్తియమేవ. పటిపక్ఖభూతో, పటిముఖం గచ్ఛన్తో వా అగ్గి పటగ్గి, తస్స అల్లతిణాదీసుపి దానం అనుఞ్ఞాతం, తం దేన్తేన దూరతో ఆగచ్ఛన్తం దావగ్గిం దిస్వా విహారస్స సమన్తతో ఏకక్ఖణే అదత్వా ఏకదేసతో పట్ఠాయ విహారస్స సమన్తతో సణికం ఝాపేత్వా యథా మహన్తోపి అగ్గి విహారం పాపుణితుం న సక్కోతి, ఏవం విహారస్స సమన్తా అబ్భోకాసం కత్వా పటగ్గి దాతబ్బో, సో దావగ్గినో పటిపథం గన్త్వా ఏకతో హుత్వా తేన సహ నిబ్బాతి. పరిత్తకరణన్తి సమన్తా రుక్ఖతిణాదిచ్ఛేదనపరిఖాఖణనాదిఆరక్ఖకరణం, తేనాహ తిణకుటికానం సమన్తా భూమితచ్ఛనన్తిఆది.

౧౯౧. ఖేత్తమేవ ఓతిణ్ణత్తా పారాజికన్తి ద్వీసు ఏకస్సాపి అన్తోగధత్తా ‘‘ద్వీహీ’’తి వుత్తఖేత్తే ఏకస్సాపి ఓతిణ్ణత్తా పారాజికం, ‘‘ద్వీహి ఏవ మారేహి న ఏకేనా’’తి నియమితే పన ఏకేనేవ మారితే నత్థి పారాజికన్తి వదన్తి, ఏవం ద్వే ఏవ పురిసాతిఆదీసుపి. పుబ్బే కతసీసచ్ఛేదపయోగతో అఞ్ఞో పయోగో జీవితిన్ద్రియుపచ్ఛేదకో న ఉపలబ్భతి, పఠమేన పయోగేనస్స ¶ జీవితిన్ద్రియం ఉపచ్ఛిజ్జతీతి ‘‘సీసచ్ఛేదకస్సా’’తి వుత్తం, యం పన సారత్థదీపనియం ‘‘జీవితిన్ద్రియస్స అవిజ్జమానత్తా’’తి కారణం వుత్తం, తం అకారణం జీవితిన్ద్రియసన్నిస్సితచిత్తసన్తతిం ¶ వినా ఉక్ఖిపనసన్నిరుజ్ఝనాదివసప్పవత్తస్స గమనస్స అసమ్భవతో. న హి వాయువేగేన పణ్ణపటాదయో వియ కాయో గచ్ఛతి, న చ ఉక్ఖిపనే పవత్తావ చిత్తజవిఞ్ఞత్తిఆదయోవ నిక్ఖిపనాదినోపి హేతుభూతాతి సక్కా వత్తుం విచ్ఛిన్దిత్వా పవత్తనతో. పుబ్బే అనాహితవేగాపి హి కాచి సరీసపజాతి ద్విధా ఛిన్నా ఛేదనమత్తా ద్వీహి విభాగేహి కతిపయక్ఖణం ద్వీసు దిసాసు గచ్ఛతి, తత్థ చ యస్మిం భాగే హదయవత్థు తిట్ఠతి, తత్రట్ఠం పఞ్చద్వారావజ్జనచిత్తం ద్వీసుపి భాగేసు కాయప్పసాదే ఘట్టితం ఫోట్ఠబ్బం ఆలమ్బిత్వా ఉప్పజ్జతి, తతో తదారమ్మణమేవ యథారహమేకస్మిం భాగే ఏకదా అఞ్ఞస్మిం అఞ్ఞదాతి ఏవం పరియాయేన కాయవిఞ్ఞాణం ఉప్పజ్జతి, తతో హదయవత్థుస్మింయేవ సమ్పటిచ్ఛనాదివీథిచిత్తాని భవఙ్గన్తరితాని మనోద్వారవీథివిఞ్ఞాణాని చ విఞ్ఞత్తిజనకాని ఉప్పజ్జన్తి, యే హి ఉభయభాగా గచ్ఛన్తి వా చలన్తి వా ఫన్దన్తి వా. చిత్తస్స పన లహుపరివత్తియా ఏకక్ఖణే ఉభయభాగాపి చలన్తా వియ ఉపట్ఠహన్తి, సేయ్యథాపి నామ కుక్కుళాదినరకేసు నిముగ్గసకలసరీరస్స సత్తస్స ఏకస్మిం ఖణే సకలసరీరేపి కాయవిఞ్ఞాణదుక్ఖం ఉప్పజ్జమానం వియ ఉపట్ఠాతి, ఏవంసమ్పదమిదం దట్ఠబ్బం, తతో పన యస్మిం భాగే జీవితిన్ద్రియం ససేసకమ్మజరూపం నిరుజ్ఝతి, తత్థ కాయవిఞ్ఞాణం నప్పవత్తతి, హదయవత్థుసహితభాగేయేవ యావ జీవితిన్ద్రియనిరోధా పవత్తతి.

నను నరకాదీసు ఏకాబద్ధే సరీరే సబ్బత్థ పరియాయేన కాయవిఞ్ఞాణసముప్పత్తి యుత్తా హోతు, ద్విధా హుత్వా విచ్ఛిన్నే పన భాగద్వయే కథన్తి? నాయం దోసో. సరీరే హి ఏకాబద్ధతా నామ పరమత్థధమ్మబ్యతిరిత్తా కాచి నత్థి పరవాదీనం అవయవీఆది వియ, కమ్మాదిఏకకారణపుఞ్జాయత్తతాయ బహూనం సహుప్పత్తియేవ ఏకాబద్ధతా. తత్థ చ సత్థప్పహారాదివిరుద్ధపచ్చయోపనిపాతేన విభిన్నానమ్పి కమ్మాదిఏకకారణానం పుఞ్జాయత్తతా న విగచ్ఛతి, యావ సా న విగచ్ఛతి, తావ అవిచ్ఛిన్నావ తత్థ విఞ్ఞాణప్పవత్తి. విభిన్నానం పన కమ్మజరూపానం అఞ్ఞేసఞ్చ సేసతిసన్తతిరూపానఞ్చ ఉపత్థమ్భనభావేన చిరం పవత్తితుం న సక్కోన్తి, యావ చ ధరన్తి, తావ విఞ్ఞాణపచ్చయా హోన్తి, విఞ్ఞాణేన చ తేసం ¶ చలనగమనాదిదేసన్తరుప్పత్తి. తస్మా కబన్ధస్సపి ధావక్ఖణే సవిఞ్ఞాణజీవితిన్ద్రియం అత్థేవ, తఞ్చ సీసచ్ఛేదకప్పయోగేనేవ సీఘం పతతి, తతో అఞ్ఞప్పయోగస్స సరీరే విసేసుప్పాదనతో పురేతరమేవ పఠమేనేవ కిచ్చనిప్ఫత్తితో సీసచ్ఛేదకస్సేవ కమ్మబద్ధోతి గహేతబ్బో. ఏవరూపానీతి కబన్ధవత్థుసదిసాని. ఇమస్స వత్థుస్సాతి ఆఘాతనవత్థుస్స. అత్థదీపనేతి ఏకేన పురిసేన పయోగేన వా మారితతాసఙ్ఖాతస్స అత్థస్స దీపనే.

౧౯౨. పానపరిభోగేన ¶ వట్టతీతి సమ్బన్ధో. ఏవం పన వుత్తత్తా ‘‘లోణసోవీరకం యామకాలిక’’న్తి కేచి వదన్తి, కేచి పన ‘‘గిలానానం పాకతికమేవ, అగిలానానం పన ఉదకసమ్భిన్న’’న్తి వుత్తత్తా ‘‘గుళం వియ సత్తాహకాలిక’’న్తి.

ఇతి సమన్తపాసాదికాయ వినయట్ఠకథాయ విమతివినోదనియం

తతియపారాజికవణ్ణనానయో నిట్ఠితో.

౪. చతుత్థపారాజికం

వగ్గుముదాతీరియభిక్ఖువత్థువణ్ణనా

౧౯౩. అధిట్ఠేమాతి ¶ సంవిదహామ. ఇరియాపథం సణ్ఠపేత్వాతి పధానానురూపం కత్వా. అనాగతసమ్బన్ధే పన అసతీతి భాసితో భవిస్సతీతి పాఠసేసం కత్వా అనాగతసమ్బన్ధే అసతి. భాసితోతి అతీతవచనం కథం అనాగతవచనేన సమ్బన్ధముపగచ్ఛతీతి ఆహ లక్ఖణం పనాతిఆది. ఈదిసే హి ఠానే ధాతుసమ్బన్ధే పచ్చయాతి ఇమినా లక్ఖణేన ధాత్వత్థసమ్బన్ధే సతి అయథాకాలవిహితాపి పచ్చయా సాధవో భవన్తీతి సద్దసత్థవిదూ వదన్తి.

౧౯౪. వణ్ణవాతి ఇమినా అభినవుప్పన్నవణ్ణతా వుత్తా. పసన్నముఖవణ్ణాతి ఇమినా ముఖవణ్ణస్స అతిపణీతతా వుత్తా. విప్పసన్నచ్ఛవివణ్ణాతి ఇమినా పకతిసరీరవణ్ణస్సేవ యథావుత్తనయేన విప్పసన్నతా వుత్తా. యస్మా ఇన్ద్రియానం ఉపాదారూపత్తా నిస్సయవసేనేవ పీణనన్తి ఆహ ‘‘అభినివిట్ఠోకాసస్స పరిపుణ్ణత్తా’’తి. పఞ్చప్పసాదానం వియ హదయరూపస్సాపి పరిపుణ్ణతా వుత్తాయేవాతి ¶ ఆహ ‘‘మనచ్ఛట్ఠానం ఇన్ద్రియాన’’న్తి. ఉద్దేసం పరిపుచ్ఛం అనుయుఞ్జన్తా ఇమం సరీరసోభం నేవ పాపుణింసూతి సమ్బన్ధో. యథా తన్తి ఏత్థ తన్తి నిపాతమత్తం. చతుచక్కన్తి ఏత్థ పవత్తనట్ఠేన ఇరియాపథోవ చక్కన్తి వుత్తో.

౧౯౫. ఉపలబ్భన్తీతి దిస్సన్తి, ఞాయన్తీతి అత్థో. పచన్తోతి పీళేన్తో, గేహాదీని వా సయం డహన్తో, అఞ్ఞేహి వా పాచేన్తో. ఉద్ధతేతి ఉద్ధచ్చపకతికే. ఉన్నళేతి ఉగ్గతనళసదిసేన ఉగ్గతతుచ్ఛమానేన సహితే. చపలేతి పత్తచీవరమణ్డనాదినా చాపల్లేన యుత్తే. ముఖరేతి ఖరవచనే. పాకతిన్ద్రియేతి అసంవుతత్తా గిహికాలే వియ పకతియం ఠితిన్ద్రియే. ఇరియాపథసణ్ఠపనాదీనీతి ఆది-సద్దేన పచ్చయపటిసేవనసామన్తజప్పానం గహణం వేదితబ్బం. పరమసల్లేఖవుత్తీహి మహాఅరియవంసేహి భిక్ఖూహి నివుత్థసేనాసనాని లోకసమ్మతసేనాసనాని నామ. పరిపాచేతున్తి విమ్హాపనవసేన పరిణామేతుం. భిక్ఖాచారే అసమ్పజ్జమానేతి ఇదం జనపదచారికం ¶ చరన్తీతి ఇమినా సమ్బన్ధితబ్బం, న పన పాళిం వాచేన్తోతిఆదీహి, తాని పన పదాని అత్తనో నిరన్తరవాసట్ఠానేపి జనపదేసుపి కత్తబ్బకిచ్చదస్సనవసేన వుత్తాని, తాని చ తే వత్తసీసేన కరోన్తి, న లాభనిమిత్తం, తేనాహ తన్తీతిఆది. కిచ్ఛేనాతి ఇమస్సేవ వేవచనం కసిరేనాతి. తదుభయమ్పి పారమీపూరణవాయామం సన్ధాయ వుత్తం. సాధారణపరిక్ఖారభావేనాతి సఙ్ఘికపరిక్ఖారభావేన. తథాభావతో థేనేత్వాతి అవిస్సజ్జియఅవేభఙ్గియభావతో థేనేత్వా, న ఠానాచావనవసేనాతి అధిప్పాయో, తేనాహ ‘‘కులదూసకదుక్కటం ఆపజ్జతీ’’తి. అసన్తన్తి ఇమస్స అభూతన్తి ఇదం కారణవచనం, అనుప్పన్నత్తా అవిజ్జమానన్తి అత్థో. కితవస్సేవాతి కితవస్స సకుణగహణమివ. కేరాటికస్సాతి సఠస్స. సమణోతి గోత్తమత్తం అనుభోన్తి ధారేన్తీతి గోత్రభునో, నామమత్తసమణాతి అత్థో. దుజ్జానపరిచ్ఛేదన్తి అనన్తదుక్ఖత్తా ‘‘ఏత్తకం దుక్ఖ’’న్తి సఙ్ఖ్యావసేన పరిచ్ఛిన్దిత్వా ఞాతుం సబ్బఞ్ఞుతఞ్ఞాణేనాపి దుక్కరం, న పన సరూపవసేన ఞాతుం బుద్ధఞాణస్స అవిసయభావా.

అధిమానవత్థువణ్ణనా

౧౯౬. అరహత్తేతి అగ్గఫలే. ఞాణచక్ఖునాతి పచ్చవేక్ఖణఞాణసఙ్ఖాతేన చక్ఖునా, అథ వా ఫలచిత్తసమ్పయుత్తేనేవ ఞాణచక్ఖునా. అత్తనా సమ్పయుత్తేనాపి ¶ హి ఞాణేన అసమ్మోహతో సయం దిట్ఠం నామ హోతి, తథా తస్మిం అదిట్ఠేతి అత్థో. సబ్బేసం కిలేసానం పహాయకవసేన ఆజానాతి, సమన్తతో సబ్బేన వా పకారేన జానాతీతి ‘‘అఞ్ఞా’’తి అగ్గమగ్గో వుచ్చతి, తదుపచారేన పన తప్ఫలమ్పీతి ఆహ ‘‘అఞ్ఞం బ్యాకరింసూతి అరహత్తం బ్యాకరింసూ’’తి. అన్తరా ఠపేతీతి సేఖభూమియం అధిమానో ఠపేతి. కిలేససముదాచారం అపస్సన్తోతి పురిమమగ్గత్తయవజ్ఝానంయేవ కిలేసానం వసేన వుత్తం, న భవరాగాదీనం.

సవిభఙ్గసిక్ఖాపదవణ్ణనా

౧౯౭. పకతిమనుస్సేహి ఉత్తరితరానం బుద్ధాదిఉత్తమపురిసానం అధిగమధమ్మో ఉత్తరిమనుస్సధమ్మోతి ఆహ ఉత్తరిమనుస్సానన్తిఆది. పాళియం (పారా. ౧౯౮) ‘‘అత్థి చ మే ఏతే ధమ్మా మయీ’’తి ఏత్థ మేతి ఇదం పదపూరణమత్తం. అధిగన్తబ్బతో అధిగమసఙ్ఖాతస్స ఝానాదినో పుచ్ఛా అధిగమపుచ్ఛా, సా చ ఝానాదీసు సామఞ్ఞతో పవత్తాతి ఇదాని తత్థ పఠమజ్ఝానం వా దుతియాదీసు అఞ్ఞతరం వా తత్థాపి కసిణాదిఆరమ్మణేసు కతరమారమ్మణం ఝానం వా లోకుత్తరేసు చ సోతాపత్తిమగ్గం వా సకదాగామిమగ్గాదీసు అఞ్ఞతరం వా తత్థాపి సుఞ్ఞతవిమోక్ఖం ¶ వా అప్పణిహితవిమోక్ఖాదీసు అఞ్ఞతరం వాతి ఏవం పచ్చేకం భేదనిద్ధారణవసేన పుచ్ఛనాకారం దస్సేతుం పాళియం (పారా. ౧౯౮) ‘‘పున కతమేసం త్వం ధమ్మానం లాభీ’’తి అయం పుచ్ఛా దస్సితాతి దట్ఠబ్బా, తేనాహ పఠమమగ్గాదీసూతిఆది. యాయ అనుక్కమపటిపత్తియా లోకుత్తరో అధిగమో ఆగచ్ఛతి, సా పుబ్బభాగపటిపత్తి ఆగమనపటిపదా. న సుజ్ఝతీతి పుచ్ఛియమానో పటిపత్తిక్కమం ఉల్లఙ్ఘిత్వా కథేతి. అపనేతబ్బోతి తయా వుత్తక్కమేనాయం న సక్కా అధిగన్తున్తి అధిగతమానతో అపనేతబ్బో. సన్నిహితేసు కప్పియేసుపి చతూసు పచ్చయేసు అలగ్గత్తా ‘‘ఆకాసే పాణిసమేన చేతసా’’తి వుత్తం. వుత్తసదిసం బ్యాకరణం హోతీతి యోజనా. ఖీణాసవపటిపత్తిసదిసా పటిపదా హోతి సువిక్ఖమ్భితకిలేసత్తా. ఇదఞ్చ అరహత్తం పటిజానన్తస్స వసేన వుత్తం, తేనాహ ఖీణాసవస్స నామాతిఆది. ఏవం సువిక్ఖమ్భితకిలేసస్స వత్తనసేక్ఖధమ్మపటిజాననం ఇమినా భయుప్పాదనేన, అమ్బిలాదిదస్సనే ఖేళుప్పాదాదినా చ న సక్కా వీమంసితుం, తస్మా తస్స వచనేనేవ తం సద్ధాతబ్బం. అయం భిక్ఖు సమ్పన్నబ్యాకరణోతి ¶ ఇదం న కేవలం అభాయనకమేవ సన్ధాయ వుత్తం ఏకచ్చస్స సూరజాతికస్స పుథుజ్జనస్సాపి అభాయనతో, రజ్జనీయారమ్మణానం బదరసాళవాదిఅమ్బిలమద్దనాదీనం ఉపనయనేపి ఖేళుప్పాదాదితణ్హాపవత్తరహితం సబ్బథా సుసోధితమేవ సన్ధాయ వుత్తన్తి గహేతబ్బం.

అసన్తగుణసమ్భావనలక్ఖణా పాపిచ్ఛాతి ఆహ యా సా ఇధేకచ్చోతిఆది. ఆది-సద్దేన అస్సద్ధోతిఆదిపాఠం సఙ్గణ్హాతి. సామఞ్ఞం దుప్పరామట్ఠన్తి సమణధమ్మసఙ్ఖాతం సామఞ్ఞం ఖణ్డసీలాదితాయ దుప్పరామట్ఠం దుట్ఠు గహితం నిరయాయ నిరయదుక్ఖాయ తం పుగ్గలం తత్థ నిరయే ఉపకడ్ఢతి నిబ్బత్తాపేతీతి అత్థో. సిథిలోతి ఓలీయిత్వా కరణేన సిథిలగాహేన కతో, సథేన వా సాఠేయ్యేన ఆదిణ్ణో సిథిలో. పరిబ్బజోతి సమణభావో. భియ్యోతి పుబ్బే విజ్జమానానం రాగరజాదీనం ఉపరి అపరమ్పి రజం ఆకిరతీతి అత్థో. భిక్ఖుభావోతి అధమ్మికపటిఞ్ఞామత్తసిద్ధో భిక్ఖుభావో. అజానమేవాతి ఏత్థ ఏవ-సద్దో అవధారణే అజానన్తో ఏవాతి, ‘‘అజానమేవ’’న్తిపి పాఠో, తత్థ పన ఏవం జానామి ఏవం పస్సామీతి యోజేతబ్బం.

పదభాజనీయవణ్ణనా

౧౯౯. ఏవన్తి చ పఠమజ్ఝానాదిపరామసనం పఠమజ్ఝానం జానామి దుతియాదిఝానన్తి. అసుభజ్ఝానాదీనీతి ఆది-సద్దేన కాయగతాసతిజ్ఝానం కసిణజ్ఝానం కసిణమూలకాని ఆరుప్పజ్ఝానాని చ సఙ్గణ్హాతి. విమోక్ఖోతి చతుబ్బిధో మగ్గో, తస్స సగుణతో సుఞ్ఞతాదినామం దస్సేన్తో ఆహ సో పనాయన్తిఆది. మగ్గో హి నామ పఞ్చహి కారణేహి నామం లభతి ¶ సరసేన వా పచ్చనీకేన వా సగుణేన వా ఆరమ్మణేన వా ఆగమనేన వా. సచే హి సఙ్ఖారుపేక్ఖా అనిచ్చతో సఙ్ఖారే సమ్మసిత్వా వుట్ఠాతి, మగ్గో అనిమిత్తవిమోక్ఖేన విముచ్చతి. సచే దుక్ఖతో సమ్మసిత్వా వుట్ఠాతి, అప్పణిహితవిమోక్ఖేన విముచ్చతి. సచే అనత్తతో సమ్మసిత్వా వుట్ఠాతి, సుఞ్ఞతవిమోక్ఖేన విముచ్చతి, ఇదం సరసతో నామం నామ. యస్మా పనేస సఙ్ఖారేసు అనిచ్చానుపస్సనాయ నిచ్చనిమిత్తం పజహన్తో ఆగతో, తస్మా అనిమిత్తో. దుక్ఖానుపస్సనాయ సుఖసఞ్ఞం పణిధిం పత్థనం పహాయ ఆగతత్తా అప్పణిహితో. అనత్తానుపస్సనాయ అత్తసఞ్ఞం పహాయ అత్తసుఞ్ఞతాదస్సనవసేన సుఞ్ఞతా హోతి, ఇదం పచ్చనీకతో నామం నామ. రాగాదీహి ¶ పనేస సుఞ్ఞతత్తా సుఞ్ఞతో, రూపనిమిత్తాదీనం, రాగనిమిత్తాదీనం ఏవ వా అభావేన అనిమిత్తో, రాగపణిధిఆదీనం అభావతో అప్పణిహితోతి వుచ్చతి, ఇదం అస్స సగుణతో నామం. రాగాదిసుఞ్ఞం అనిమిత్తం అప్పణిహితఞ్చ నిబ్బానం ఆరమ్మణం కరోతీతి సుఞ్ఞతో అనిమిత్తో అప్పణిహితోతి వుచ్చతి, ఇదమస్స ఆరమ్మణతో నామం. ఆగమనం పన దువిధం విపస్సనాగమనం మగ్గాగమనఞ్చ. తత్థ మగ్గే విపస్సనాగమనమేవ, ఫలే పన మగ్గానన్తరే మగ్గాగమనం, ఫలసమాపత్తియం విపస్సనాగమనమ్పి. అనత్తానుపస్సనావసేన మగ్గో సుఞ్ఞతో అనిచ్చదుక్ఖానుపస్సనాహి అనిమిత్తో అప్పణిహితోతి ఏవం విపస్సనా అత్తనో నామం మగ్గస్స దేతి, మగ్గో ఫలస్సాతి ఇదం ఆగమనతో నామం.

సుఞ్ఞత్తాతి వివిత్తత్తా. రాగాదయోవ పతిట్ఠానట్ఠేన పణిధీతి ఆహ ‘‘రాగదోసమోహపణిధీన’’న్తి. ఇమిస్సా విజ్జాయాతి దిబ్బచక్ఖువిజ్జాయాతిఆదినా ఏకేకవిజ్జం సన్ధాయ వదన్తి. ఏవం ఏకిస్సాపి నామం అగ్గహేత్వాపి తా ఏవ సన్ధాయ ‘‘విజ్జానం లాభిమ్హీ’’తి భణన్తోపి పారాజికో హోతీతి సఙ్ఖేపట్ఠకథాయం అధిప్పాయో. వత్థువిజ్జాదీని పన సన్ధాయ వదన్తో న హోతి. ఏకేకకోట్ఠాసవసేనాతి మహాఅట్ఠకథాయం వుత్తనయేన లోకుత్తరవిసేసం అకత్వా కేవలం ‘‘సతిపట్ఠానానం లాభీ’’తి ఏకేకకోట్ఠాసవసేనాతి అధిప్పాయో. తత్థాతి తేసు కోట్ఠాసేసు. కిలేసానం పహానం నామ అభావమత్తమ్పి లోకుత్తరకిచ్చత్తా లోకుత్తరన్తి సమత్థేతుం తం పనాతిఆది వుత్తం. రాగా చిత్తం వినీవరణతాతి రాగతో చిత్తస్స వినీవరణతా, తతో రాగతో విముత్తత్తా ఏవ వీతరాగనీవరణతాతి అత్థో, యా చ పఞ్చ విజ్జాతి యోజేతబ్బం. న ఆగతాతి ఇధ పదభాజనే ‘‘ఞాణన్తి తిస్సో విజ్జా’’తి (పారా. ౧౯౯) వుత్తత్తా సేసా పఞ్చ విజ్జా న ఆగతాతి అత్థో. నిబ్బత్తితలోకుత్తరత్తాతి లోకియధమ్మసాధారణసఙ్ఖతస్సాపి అభావా లోకియేహి సబ్బథా అసమ్మిస్సలోకుత్తరత్తా. అఞ్ఞన్తి సఙ్ఖేపట్ఠకథాదిం వదన్తి, తమ్పి తత్థేవ పటిక్ఖిత్తన్తి సమ్బన్ధో.

౨౦౦. పున ¶ ఆనేత్వా పఠమజ్ఝానాదీహి న యోజితన్తి ఏత్థ ‘‘పఠమజ్ఝానేనాతి పాఠో’’తి కేచి వదన్తి, తం యుత్తమేవ ఆది-సద్దేన గహేతబ్బస్స ¶ ఝానస్స అభావా. పఠమజ్ఝానమూలకఞ్హి ఏకమేవ ఖణ్డచక్కం. కత్తుసాధనోపి భణిత-సద్దో హోతీతి ఆహ అథ వాతిఆది. యేన చిత్తేన ముసా భణతి, తేనేవ చిత్తేన న సక్కా ‘‘ముసా భణామీ’’తి జానితుం, అన్తరన్తరా పన అఞ్ఞాహి మనోద్వారవీథీహి ‘‘ముసా భణామీ’’తి జానాతీతి వుత్తం ‘‘భణన్తస్స హోతి ముసా భణామీ’’తి. అయమేత్థ అత్థో దస్సితోతి తీహి అఙ్గేహి సమన్నాగతో ముసావాదోతి అయమత్థో దస్సితో. దవాతి సహసా. రవాతి అఞ్ఞం వత్తుకామస్స ఖలిత్వా అఞ్ఞభణనం. తం జానాతీతి తంఞాణం, తస్స భావో తంఞాణతా, ఞాణస్స విసయవిసయీభావేన అత్తసంవేదనన్తి అత్థో. ఞాణసమోధానన్తి బహూనం ఞాణానం ఏకస్మిం ఖణే సమోధానం, సహుప్పత్తీతి అత్థో. యేన చిత్తేన ‘‘ముసా భణిస్స’’న్తి జానాతీతి ఇదం పుబ్బభాగచేతనఞ్చ సన్నిట్ఠానచేతనఞ్చ ఏకతో కత్వా వుత్తం. యేన చిత్తేన పుబ్బభాగచేతనాభూతేన సన్నిట్ఠానచేతనాభూతేన చ విసంవాదితబ్బసత్తసఙ్ఖారే జానాతి, యేన చిత్తేన ముసా భణిస్సన్తి అత్థో. తేనేవ…పే… పరిచ్చజితబ్బాతి తేనేవ చిత్తేన ‘‘ఏవం అహం ముసా భణామీ’’తి వా ‘‘భణిత’’న్తి వా తదేవ ముసావాదచిత్తమారమ్మణం కత్వా భిక్ఖు జానాతీతి ఏవం పుబ్బాపరసన్నిట్ఠానచేతనాక్ఖణేసు తీసు ఏకేనేవ చిత్తేన ఞాణవిసయఞ్చ ఞాణఞ్చాతి ఉభయమ్పి ఏకక్ఖణే పుగ్గలో జానాతీతి అయం తంఞాణతా పరిచ్చజితబ్బా విసయస్సేవ తదా పకాసనతోతి అధిప్పాయో, తేనాహ న హీతిఆది. యది ఞాణస్స అత్తనో సరూపం న ఞాయతి, కథం పచ్ఛిమం చిత్తం జానాతీతి ఆహ పురిమం పురిమన్తిఆది. తత్థ భణిస్సామీతిఆదినా తీసు కాలేసు ఉప్పన్నం పురిమపురిమచిత్తం అత్తానం విసయం కత్వా ఉప్పజ్జమానస్స పచ్ఛిమస్స పచ్ఛిమస్స చిత్తస్స తథా ఉప్పత్తియా పచ్చయో హోతీతి అత్థో. తేనాతి యేన కారణేన తీసు ఖణేసు చిత్తాని తదఞ్ఞేహేవ చిత్తేహి జానితబ్బాని, తాని చ పురిమపురిమచిత్తేనేవ అవస్సం ఉప్పజ్జన్తి, తేన కారణేనాతి అత్థో. తస్మిం సతీతి భణిస్సామీతి పుబ్బభాగే సతి. సేసద్వయన్తి భణామి, భణితన్తి ఇదం ద్వయం న హేస్సతీతి ఏతం నత్థీతి యోజనా హోతియేవాతి అత్థో. ఏకం వియ పకాసతీతి భిన్నక్ఖణానమ్పి నిరన్తరుప్పత్తియా ‘‘తదేవేద’’న్తి గహేతబ్బతం సన్ధాయ వదతి.

బలవధమ్మవినిధానవసేనాతి ¶ బలవగాహస్స వినిధానవసేన. దుబ్బలదుబ్బలానన్తి దుబ్బలదుబ్బలానం గాహానం. సకభావపరిచ్చజనవసేనాతి అత్తనో సన్తకభావస్స పరిచ్చజనవసేన.

౨౦౭. ఉత్తాసితత్తాతి భయం జనేత్వా వియ పలాపితత్తా. ఏవం పలాపితో న పున తం ఠానం ఆగచ్ఛతీతి ఆహ ‘‘పున అనల్లీయనభావదస్సనవసేనా’’తి. ఖేట-సద్దం సద్దత్థవిదూ ఉత్తాసత్థే ¶ పఠన్తీతి ఆహ స్వాయమత్థోతిఆది. అణు ఏవ అణుసహగతం, అణుత్తేన వా యుత్తన్తి అత్థో.

వత్తుకామవారకథావణ్ణనా

౨౧౫. కేవలఞ్హియన్తి కేవలఞ్హి అయం వారోతి అజ్ఝాహరితబ్బం. తఙ్ఖణఞ్ఞేవ జానాతీతి పకతియా వచనానన్తరం విజాననం సన్ధాయ వుత్తం. ఏవం పన వచీభేదం అకత్వా ‘‘యో ఇమమ్హా ఆవాసా పఠమం పక్కమిస్సతి, నం మయం ‘అరహా’తి జానిస్సామా’’తి ఏవం కతసఙ్కేతా విహారా పఠమం పక్కమనేన తస్మిం ఖణే అవీతివత్తేపి నిక్ఖన్తమత్తేపి పారాజికం అఞ్ఞతరో భిక్ఖు ‘‘మం ‘అరహా’తి జానన్తూ’’తి తమ్హా ఆవాసా పఠమం పక్కామీతి ఆగతవత్థుమ్హి (పారా. ౨౨౭) వియ. విఞ్ఞత్తిపథేతి కాయవచీవిఞ్ఞత్తీనం గహణయోగ్గే పదేసే, తేన విఞ్ఞత్తిపథం అతిక్కమిత్వా ఠితో కోచి దిబ్బేన చక్ఖునా కాయవికారం దిస్వా దిబ్బాయ సోతధాతుయా వచీభేదఞ్చ సుత్వా జానాతి, న పారాజికన్తి దీపేతి. పాళియం ‘‘పటివిజానన్తస్స ఆపత్తి పారాజికస్సా’’తి (పారా. ౨౧౫) ఇమస్మిం పటివిజాననవారే యస్మిం అక్ఖరే వా ఉచ్చారితే కాయప్పయోగే వా కతేయేవ అయం పఠమజ్ఝానం సమాపన్నోతిఆదిఅత్థం పరో విజానాతి, తతో పురిమేసు అక్ఖరుచ్చారణాదిప్పయోగేసు థుల్లచ్చయం ఆపజ్జిత్వా పచ్ఛిమేవ పటివిజాననపయోగక్ఖణే పారాజికం ఆపజ్జతీతి వేదితబ్బం థుల్లచ్చయస్సేవేత్థ సామన్తత్తా, తేనేవ బుద్ధదత్తాచరియేన –

‘‘దుక్కటం పఠమస్సేవ, సామన్తమితి వణ్ణితం;

సేసానం పన తిణ్ణమ్పి, థుల్లచ్చయముదీరిత’’న్తి –

వుత్తం ¶ , అయఞ్చత్థో ‘‘న పటివిజానన్తస్స ఆపత్తి థుల్లచ్చయస్సా’’తి ఇమినా సుత్తేన సఙ్గహితోతి దట్ఠబ్బో. ఉగ్గహపరిపుచ్ఛాదివసేనాతిఆదినా ఝానసమాధిఆదిసద్దానమత్థేసు పుబ్బే అకతపరిచయత్తా సుత్వా ‘‘అత్థం ఈదిస’’న్తి అజానిత్వా కేవలం ‘‘విసిట్ఠో కోచి సమణగుణో అనేన లద్ధో’’తి పరేన ఞాతేపి పారాజికమేవాతి దస్సేతి.

అనాపత్తిభేదకథావణ్ణనా

౨౨౦. అనుల్లపనాధిప్పాయస్సాతి ‘‘ఏవం వుత్తే ఉత్తరిమనుస్సధమ్మో మయా పకాసితో హోతీ’’తి ¶ అమనసికత్వా ‘‘నాహం, ఆవుసో, మచ్చునో భాయామీ’’తిఆదికం కథేన్తస్స. ఏవం కథేన్తో చ వోహారతో అఞ్ఞం బ్యాకరోన్తో నామ హోతీతి వుత్తం ‘‘అఞ్ఞం బ్యాకరోన్తస్సా’’తి. భాయన్తోతి ‘‘ఞత్వా గరహన్తి ను ఖో’’తి భాయన్తో.

పదభాజనీయవణ్ణనానయో నిట్ఠితో.

వినీతవత్థువణ్ణనా

౨౨౩. సేక్ఖభూమియన్తి ఇమినా ఝానభూమిమ్పి సఙ్గణ్హాతి. తిణ్ణం వివేకానన్తి కాయచిత్తఉపధివివేకానం. పిణ్డాయ చరణస్స భోజనపరియోసానతాయ వుత్తం ‘‘యావ భోజనపఅయోసాన’’న్తి. అన్తరఘరే భుత్వా ఆగచ్ఛన్తస్సాపి వుత్తనయేనేవ సమ్భావనిచ్ఛాయ చీవరసణ్ఠాపనాదీని కరోన్తస్స దుక్కటమేవ, పాళియం పన దుక్కరాదివత్థూసు ‘‘అనాపత్తి అనుల్లపనాధిప్పాయస్సా’’తి ఇదం థుల్లచ్చయేనాపి అనాపత్తిదస్సనత్థం వుత్తం. ఉల్లపనాధిప్పాయస్సాపి హి ‘‘నావుసో, దుక్కరం అఞ్ఞం బ్యాకాతు’’న్తి వుత్తే థుల్లచ్చయమేవ అత్తుపనాయికత్తాభావతోతి దట్ఠబ్బం.

౨౨౭. న దానాహం తత్థ గమిస్సామీతి పున తత్థ వసితట్ఠానే న గమిస్సామి, ఏవం సతి పఠమం గతో అయం పున చ నాగతో, తస్మా అరహాతి మఞ్ఞిస్సన్తీతి అధిప్పాయో. తం ఠానన్తి ఆవాసం వాతిఆదినా పుబ్బే పరిచ్ఛిన్నట్ఠానం. పదసా గమనం సన్ధాయ కతికాయ కతత్తా యానేనాతిఆది వుత్తం. విజ్జామయిద్ధిం సన్ధాయ ‘‘ఇద్ధియా’’తి వుత్తం ఉల్లపనాధిప్పాయస్స అభిఞ్ఞిద్ధియా అసమ్భవతో. అఞ్ఞమఞ్ఞం రక్ఖన్తీతి ఉల్లపనాధిప్పాయే ¶ సతిపి ఏకస్సాపి పఠమగమనాభావా రక్ఖన్తి. సచే పన కతికం కత్వా నిసిన్నేసు ఏకం ద్వే ఠపేత్వా అవసేసా ఉల్లపనాధిప్పాయేన ఏకతో గచ్ఛన్తి, గతానం సబ్బేసం పారాజికమేవ. తేసు యస్స ఉల్లపనాధిప్పాయో నత్థి, తస్స అనాపత్తి. ఏతన్తి హేట్ఠా వుత్తం సబ్బం కతికవత్తం. నానావేరజ్జకాతి నానాజనపదవాసినో. సఙ్ఘలాభోతి యథావుడ్ఢం పాపుణనకకోట్ఠాసో. అయఞ్చ పటిక్ఖేపో అవిసేసేత్వా కరణం సన్ధాయ కతో, విసేసేత్వా పన ‘‘ఏత్తకో అసుకస్సా’’తి పరిచ్ఛిన్దిత్వా అపలోకేత్వా దాతుం వట్టతి.

౨౨౮. ధమ్మధాతూతి సబ్బఞ్ఞుతఞ్ఞాణం, ధమ్మానం సభావో వా. ఉపపత్తీతి అత్తభావం సన్ధాయ వదతి. దుస్సద్ధాపయా హోన్తీతి పుథుజ్జనే సన్ధాయ వుత్తం, న లక్ఖణత్థేరాదికే అరియపుగ్గలే ¶ . వితుడేన్తీతి వినివిజ్ఝిత్వా డేన్తి గచ్ఛన్తి, ఫాసుళన్తరికాయో ఛిద్దావఛిద్దం కత్వా తాహి గచ్ఛన్తీతి నిస్సక్కవసేన అత్థో. వితుదేన్తీతి పాఠే ఫాసుళన్తరికాహీతి ఆధారత్థే నిస్సక్కవచనం. లోహతుణ్డేహీతి కాళలోహమయేహి తుణ్డేహి. అచ్ఛరియం వతాతి గరహితబ్బతాయ అచ్ఛరం పహరితుం యుత్తరూపం. చక్ఖుభూతాతి లోకస్స చక్ఖు వియ భూతా సఞ్జాతా, చక్ఖుసదిసాతిపి అత్థో. తస్సేవ కమ్మస్సాతి యేన గోఘాతకకమ్మేనేవ నిరయే నిబ్బత్తో, తస్సేవాతి అత్థే గయ్హమానే ఏకాయ చేతనాయ బహుపటిసన్ధియో హోన్తీతి ఆపజ్జతి, న చేతం యుత్తం ఏకస్స అమ్బాదిబీజస్స అనేకఙ్కురుప్పత్తి వియాతి తం పరిహరన్తో ఆహ తస్స నానాచేతనాహి ఆయూహితస్సాతిఆది, తేన గోఘాతకకమ్మక్ఖణే పుబ్బచేతనా అపరచేతనా సన్నిట్ఠాపకచేతనాతి ఏకస్మిమ్పి పాణాతిపాతే బహూ చేతనా హోన్తి, నానాపాణాతిపాతేసు వత్తబ్బమేవ నత్థి. తత్థ ఏకాయ చేతనాయ నరకే పచిత్వా తదఞ్ఞచేతనాసు ఏకాయ అపరాపరియచేతనాయ ఇమస్మిం పేతత్తభావే నిబ్బత్తోతి దస్సేతి, తేనాహ ‘‘అవసేసకమ్మం వా కమ్మనిమిత్తం వా’’తి. ఏత్థ చ కమ్మసరిక్ఖవిపాకుప్పత్తిం సన్ధాయ కమ్మకమ్మనిమిత్తానమేవ గహణం కతం, న గతినిమిత్తస్స, తేనాహ ‘‘అట్ఠిరాసియేవ నిమిత్తం అహోసీ’’తి. పాళియం వితచ్ఛేన్తీతి తుణ్డేహి తచ్ఛేన్తో వియ లుఞ్చన్తి. విరాజేన్తీతి విలిఖన్తి.

౨౨౯. వల్లూరవిక్కయేనాతి ¶ సుక్ఖాపితమంసవిక్కయేన. నిప్పక్ఖచమ్మేతి విగతపక్ఖలోమచమ్మే. ఏకం మిగన్తి దీపకమిగం. కారణాహీతి ఘాతనాహి. ఞత్వాతి కమ్మట్ఠానం ఞత్వా.

౨౩౦. మఙ్గనవసేన ఉలతీతి మఙ్గులి, విరూపబీభచ్ఛభావేన పవత్తతీతి అత్థో. చిత్తకేళిన్తి చిత్తరుచియం అనాచారకీళం.

౨౩౧. నిస్సేవాలపణకకద్దమోతి తిలబీజకాదిసేవాలేన నీలమణ్డూకపిట్ఠివణ్ణేన ఉదకపిట్ఠే ఉదకం నీలవణ్ణం కురుమానేన పణకేన కద్దమేన చ విరహితో. ఉణ్హభావేన తపనతో తపం ఉదకం అస్సాతి తపోదకాతి వత్తబ్బే క-కారలోపం కత్వా ‘‘తపోదా’’తి వుచ్చతి. పేతలోకోతి పకట్ఠేన అకుసలకమ్మేన సుగతితో దుగ్గతిం ఇతానం గతానం లోకో సమూహో, నివాసట్ఠానం వా. కతహత్థాతి ధనుసిప్పే సుట్ఠు సిక్ఖితహత్థా, అవిరజ్ఝనలక్ఖవేధాతి అత్థో. సిప్పదస్సనవసేన రాజకులాదీసు రాజసమూహం ఉపేచ్చ కతం అసనం సరక్ఖేపో ఏతేసన్తి కతుపాసనా, సబ్బత్థ దస్సితసిప్పాతి అత్థో. పభగ్గోతి పభఞ్జితో, పరాజితోతి అత్థో.

౨౩౨. ఆనేఞ్జసమాధిన్తి ¶ అరూపసమాపత్తియం నిరుద్ధే సతిపి సద్దకణ్టకేన ఉట్ఠానారహో రూపావచరసమాధియేవ ఇధ వత్తబ్బోతి ఆహ అనేజం అచలన్తిఆది. సమాధిపరిపన్థకేతి వితక్కాదికే సన్ధాయ వదతి, ఇదం పన పఠమబోధియం ఉప్పన్నమ్పి వత్థుం అనాచారమత్తవసేన భిక్ఖూహి చోదితేపి భగవతా ‘‘అనాపత్తి, భిక్ఖవే, మోగ్గల్లానస్సా’’తి (పారా. ౨౨౮) ఏవం ఆయతిం అత్తనా పఞ్ఞపియమానపారాజికానుగుణం తదా ఏవ వినీతన్తి ధమ్మసఙ్గాహకత్థేరేహి పచ్ఛా పఞ్ఞత్తస్స ఇమస్స సిక్ఖాపదస్స వినీతవత్థుభావేన సఙ్గహమారోపితన్తి దట్ఠబ్బం. సావకానం ఉప్పటిపాటియా అనుస్సరణాభావం దస్సేతుం ‘‘న ఉప్పటిపాటియా’’తి వుత్తం. దుక్కరం కతన్తి అనన్తరే పఞ్చకప్పసతికే కాలే విఞ్ఞాణసన్తతిం అదిస్వాపి అసమ్ముయ్హిత్వా పరతో తతియత్తభావే దిట్ఠచుతిచిత్తేన సద్ధిం వత్తమానభవపటిసన్ధియా అనుమానేనాపి కారియకారణాభావగహణం నామ సావకానం దుక్కరత్తా వుత్తం. పటివిద్ధాతి ¶ పటివిద్ధసదిసా. యథా నామ సత్తధా ఫాలితస్స చామరవాలలోమస్స ఏకాయ అగ్గకోటియా అపరస్స వాలలోమంసునో కోటిం దూరే ఠత్వా విజ్ఝేయ్య ఆవునన్తో వియ పటిపాదేయ్య, ఏవమేవ ఇమినాపి దుక్కరం కతన్తి వుత్తం హోతి. ఏతదగ్గన్తి ఏసో అగ్గో. యదిదన్తి యో అయం.

నిగమనవణ్ణనా

౨౩౩. ఇధాతి భిక్ఖువిభఙ్గే. ఉద్దిట్ఠపారాజికపరిదీపనన్తి సిక్ఖాపదేసు పాతిమోక్ఖుద్దేసవసేన ఉద్దిట్ఠపారాజికపరిదీపనం, న పన సబ్బస్మిం పారాజికవిభఙ్గే ఆగతఆపత్తిపరిదీపనం తత్థ థుల్లచ్చయాదీనమ్పి ఆగతత్తా తేనేవ ఉద్దిట్ఠ-సద్దేన వుత్తవిభఙ్గస్స నిద్దేసత్తా. భిక్ఖునీనం అసాధారణాని చత్తారీతి ఉబ్భజాణుమణ్డలికా (పాచి. ౬౫౮) వజ్జప్పటిచ్ఛాదికా (పాచి. ౬౬౫) ఉక్ఖిత్తానువత్తికా (పాచి. ౬౬౯) అట్ఠవత్థుకాతి (పాచి. ౬౭౫) ఇమాని భిక్ఖూహి అసాధారణాని భిక్ఖునీనం ఏవ పఞ్ఞత్తాని పారాజికానీతి అత్థో. వత్థువిపన్నాతి పబ్బజ్జుపసమ్పదానం వత్థుభావో వత్థు నామ, తేన వత్థుమత్తేన విపన్నా, విపన్నవత్థుకాతి అత్థో. అహేతుకపటిసన్ధికాతి మగ్గానుప్పత్తికారణమాహ. కిఞ్చాపి దుహేతుకానమ్పి మగ్గో నుప్పజ్జతి, తే పన పబ్బజ్జుపసమ్పదాసు ఠత్వా ఆయతిం మగ్గహేతుం సమ్పాదేతుం సక్కోన్తి, అహేతుకా పన పరిసుద్ధే చతుపారిసుద్ధిసీలే ఠత్వా సమ్పాదేతుం న సక్కోన్తి, తస్మా తే తమ్పి పటిచ్చ వత్థువిపన్నావాతి వేదితబ్బా. పారాజికాతి కమ్మవిపత్తియా పటిసన్ధిక్ఖణేయేవ పరాజయం ఆపన్నా. థేయ్యసంవాసకాదీనం గిహిభావే ఠత్వా విపస్సనాయ వాయమన్తానమ్పి తస్మిం అత్తభావే మగ్గుప్పత్తిఅభావతో ‘‘మగ్గో పన వారితో’’తి వుత్తం. దీఘతాయ లమ్బమానం అఙ్గజాతం లమ్బం నామ, తం యస్స అత్థి సో లమ్బీ. సో ఏత్తావతా న పారాజికో, తం పన దీఘం అఙ్గజాతం ¶ అత్తనో ముఖే వా వచ్చమగ్గే వా సేవనాధిప్పాయేన పవేసేన్తోవ పారాజికో, ఇధ పన వచ్చమగ్గే పవేసేన్తోవ అధిప్పేతో ముదుపిట్ఠికేనేవ ముఖే పవేసనస్స వుత్తత్తా. సోపి హి కతపరికమ్మతాయ ముదుభూతాయ పిట్ఠియా ఓనమిత్వా అత్తనో అఙ్గజాతం ముఖేన గణ్హన్తోవ పారాజికో హోతి, న కేవలో. యో పన ముఖేన అత్తనో వచ్చమగ్గం వా పరేసం వచ్చమగ్గముఖం వా ఇత్థీనం పస్సావమగ్గం వా గణ్హాతి, తస్స చ పురిసనిమిత్తేన పురిసనిమిత్తం ఛుపన్తస్స చ మగ్గేన మగ్గపటిపాదనేపి పారాజికం న హోతి పురిసనిమిత్తేన తదితరమగ్గసమ్పటిపాదనేనేవ మేథునధమ్మవోహారతో ¶ . పరస్స అఙ్గజాతే అభినిసీదతీతి పరస్స ఉత్తానం సయన్తస్స కమ్మనియే అఙ్గజాతే అత్తనో వచ్చమగ్గం పవేసేన్తో తస్సూపరి నిసీదతి, ఇదఞ్చ ఉపలక్ఖణమత్తం పరేసం అఙ్గజాతం వచ్చమగ్గే పవేసేన్తో సాదియన్తోపి పారాజికోవ, బలక్కారేన పన వచ్చమగ్గే వా ముఖే వా పరేన పవేసియమానో యది న సాదియతి, అనాపత్తికోవ. ఏత్థ అసాదియనం నామ దుక్కరం విరజ్జితబ్బతో. ఏత్థ చ అనుపసమ్పన్నభావే ఠత్వా మాతుపితుఅరహన్తేసు అఞ్ఞతరం ఘాతేన్తో భిక్ఖునిం దూసేన్తో చ సామణేరపబ్బజ్జమ్పి న లభతీతి దస్సనత్థం విసుం గహితత్తా మాతుఘాతకాదీనం చతున్నం తతియపఠమపారాజికేసు అన్తోగధతా వేదితబ్బా. యథా ఏత్థ, ఏవం గిహిభావే ఠత్వా లోహితుప్పాదం కరోన్తో లోహితుప్పాదకోవాతి గహేతబ్బం. ఏతేన పరియాయేనాతి ఉభిన్నం రాగపరియుట్ఠానసఙ్ఖాతేన పరియాయేన. దుతియవికప్పే కచ్చి అత్థాతి పదచ్ఛేదో వేదితబ్బో.

ఇతి సమన్తపాసాదికాయ వినయట్ఠకథాయ విమతివినోదనియం

చతుత్థపారాజికవణ్ణనానయో నిట్ఠితో.

నిట్ఠితో చ పారాజికకణ్డవణ్ణనానయో.

౨. సఙ్ఘాదిసేసకణ్డో

౧. సుక్కవిస్సట్ఠిసిక్ఖాపదవణ్ణనా

౨౩౪. తేరసకస్సాతి ¶ ¶ తేరస సిక్ఖాపదాని పరిమాణాని అస్సాతి తేరసకో, కణ్డో, తస్స. సమథే విపస్సనాయ వా అభిరతిరహితో ఇధ అనభిరతో, న పబ్బజ్జాయాతి ఆహ ‘‘విక్ఖిత్తచిత్తో’’తి. విక్ఖిత్తతాయ కారణమాహ కామరాగాఇచ్చాది.

౨౩౫. అబ్బోహారికాతి సీలవిపత్తివోహారం నారహతీతి కత్వా వుత్తం. అకుసలభావే పనస్సా అబ్బోహారతా నత్థి.

౨౩౬-౭. చేతనా-సద్దతో విసుం సం-సద్దస్స అత్థాభావం ఇక-పచ్చయస్స చ అత్థవన్తతం దస్సేతుం సఞ్చేతనా వాతిఆది దుతియవికప్పో వుత్తో. సిఖాప్పత్తో అత్థోతి అధిప్పేతత్థం సన్ధాయ వుత్తం. ఆసయభేదతోతి పిత్తసేమ్హపుబ్బలోహితానం చతున్నం ఆసయానం భేదేన. ధాతునానత్తతోతి రసరుహిరాదీనం సత్తన్నం, పథవాదీనం వా చతున్నం ధాతూనం నానత్తేన. వత్థిసీసన్తి ముత్తవత్థితో మత్థకపస్సం. హత్థిమదచలనం నామఞ్చ సమ్భవోతి ఆహ ‘‘సమ్భవో నిక్ఖమతీ’’తి. సమ్భవవేగన్తి సమ్భవస్స ఠానతో చవిత్వా దకసోతాభిముఖం ఓతరణేన సఞ్జాతసరీరక్ఖోభవేగం. బాహుసీసన్తి ఖన్ధప్పదేసం. దస్సేసీతి ఏత్థ ఇతి-సద్దో హేతుత్థో, తేన యస్మా కణ్ణచూళికాహి సమ్భవో నిక్ఖమతి…పే… సమ్భవఞ్చ దస్సేసి, తస్మా తతియస్స భాసితం సుభాసితన్తి ఏవం యోజనా వేదితబ్బా. దకసోతన్తి ముత్తస్స వత్థితో నిక్ఖమనమగ్గం, అఙ్గజాతప్పదేసన్తి వుత్తం హోతి. సుక్కఞ్చ నామేతం రసరుహిరాదిసత్తదేహధాతూసు మజ్ఝిమధాతుచతుజం అట్ఠిమిఞ్జాది వియ పథవీధాతుసఙ్గహితం ఆహారూపజీవీనం సకలకాయగతం అతిదహరదారకానమ్పి అత్థేవ, తం పన పన్నరససోళసవస్సుద్దేసతో పట్ఠాయ సత్తానం సముప్పజ్జనకకామరాగేహేవ ఠానతో చలతి, చలితఞ్చ ఆపోధాతుభావేన చిత్తజమేవ హుత్వా దకసోతం ఓతరతి, దకసోతతో పన పట్ఠాయ ¶ చిత్తపచ్చయఉతుజం హోతి మత్థలుఙ్గతో చలితసిఙ్ఘాణికా వియ. యేసం పన సముచ్ఛేదనవిక్ఖమ్భనాదీహి రాగపరియుట్ఠానం నత్థి ¶ , తేసం సుక్కవిస్సట్ఠి న సియా. ఇతి యథాఠానతో సుక్కస్స విస్సట్ఠియేవ రాగచిత్తసముట్ఠానా, న పకతిరూపం, తేనేవ కథావత్థుఅట్ఠకథాయం (కథా. అట్ఠ. ౩౦౭) ‘‘సుక్కవిస్సట్ఠి నామ రాగసముట్ఠానా హోతీ’’తి సుక్కస్స విస్సట్ఠి ఏవ రాగసముట్ఠానా వుత్తా, న పకతిరూపం. ఛన్నం పన కామావచరదేవానం విజ్జమానాపి సుక్కధాతు ద్వయంద్వయసమాపత్తివసేన పరియుట్ఠితరాగేనాపి ఠానతో న గళతి, యథాఠానే ఏవ ఠత్వా కిఞ్చి వికారం ఆపజ్జమానా తఙ్ఖణికపరిళాహవూపసమావహా మేథునకిచ్చనిట్ఠాపితా హోతీతి వేదితబ్బం. కేచి పన ‘‘కాయసమ్ఫస్ససుఖమేవ తేసం కామకిచ్చ’’న్తి వదన్తి. ఖీణాసవానం పన అనాగామీనఞ్చ సబ్బసో కామరాగాభావేన సుక్కధాతువికారమ్పి నాపజ్జతీతి వేదితబ్బం. రూపీబ్రహ్మానం పన విక్ఖమ్భితకామరాగేన జనితత్తా అనాహారూపజీవితత్తా చ సబ్బథా సుక్కధాతుపి నత్థేవ. తథేవాతి మోచనస్సాదేన నిమిత్తే ఉపక్కమతోతిఆదిం అతిదిసతి. ‘‘విస్సట్ఠీతి ఠానాచావనా వుచ్చతీ’’తి పదభాజనే (పారా. ౨౩౭) వుత్తత్తా ‘‘దకసోతం ఓతిణ్ణమత్తే’’తి కస్మా వుత్తన్తి ఆహ దకసోతోరోహణఞ్చేత్థాతిఆది. ఏత్థాతి తీసుపి వాదేసు. అధివాసేత్వాతి నిమిత్తే ఉపక్కమిత్వా పున విప్పటిసారే ఉప్పన్నే మోచనస్సాదం వినోదేత్వా. అన్తరా నివారేతున్తి అత్తనో నిమిత్తే కతూపక్కమేన ఠానా చుతం దకసోతం ఓతరితుం అదత్వా అన్తరా నివారేతుం. మోచనస్సాదేన హత్థపరికమ్మాదిం కరోన్తస్స ముత్తేపి దుక్కటమేవ, నిమిత్తే ఉపక్కమాభావతో పన సఙ్ఘాదిసేసో న హోతీతి ఆహ ‘‘హత్థ…పే… అనాపత్తీ’’తి. దకసోతోరోహణఞ్చేత్థాతిఆదినా వుత్తవినిచ్ఛయం సన్ధాయ ‘‘అయం సబ్బాచరియసాధారణవినిచ్ఛయో’’తి వుత్తం.

ఖోభకరణపచ్చయో నామ విసభాగభేసజ్జసేనాసనాహారాదిపచ్చయో. నానావిధం సుపినన్తి ఖుభితవాతాదిధాతూనం అనుగుణం. అనుభూతపుబ్బన్తి పుబ్బే భూతపుబ్బం మనసా పరికప్పితపుబ్బఞ్చ. సగ్గనరకదేసన్తరాదీనమ్పి హి సఙ్గహేత్వా వుత్తం. అత్థకామతాయ వా అనత్థకామతాయ వాతి ఇదం దేవతానం హితాహితాధిప్పాయతం దస్సేతుం వుత్తం. అత్థాయ వా అనత్థాయ వాతి సభావతో భవితబ్బం హితాహితం సన్ధాయ వుత్తం. నను దేవతాహి ఉపసంహరియమానాని ఆరమ్మణాని పరమత్థతో నత్థి, కథం తాని పురిసో పస్సతి, దేవతా వా తాని అవిజ్జమానాని ఉపసంహరన్తీతి చోదనం మనసి కత్వా ¶ ఆహ సో తాసన్తిఆది. తేన ‘‘ఏవమేసో పరికప్పతూ’’తి దేవతాహి చిన్తితమత్తేన సుపన్తస్స చిత్తం భవఙ్గసన్తతితో నిపతిత్వా దేవతాహి చిన్తితనియామేనేవ పరికప్పమానం పవత్తతి, ఏవం తేన పరికప్పమానాని ఆరమ్మణాని దేవతాహి ఉపసంహటాని నామ హోన్తి, తాని చ సో దేవతానుభావేన పస్సతి నామాతి దస్సేతి. బోధిసత్తమాతా వియ పుత్తపటిలాభనిమిత్తన్తిఆదీసు ¶ బోధిసత్తస్స గబ్భోక్కన్తిదివసే మహామాయాదేవియా అత్తనో దక్ఖిణపస్సేన ఏకస్స సేతవరవారణస్స అన్తోకుచ్ఛిపవిట్ఠభావదస్సనం పుత్తపటిలాభనిమిత్తం సుపినం నామ. అమ్హాకం పన బోధిసత్తస్స ‘‘స్వే బుద్ధో భవిస్సతీ’’తి చాతుద్దసియం పక్ఖస్స రత్తివిభాయనకాలే హిమవన్తం బిబ్బోహనం కత్వా పురత్థిమపచ్ఛిమసముద్దేసు వామదక్ఖిణహత్థే దక్ఖిణసముద్దే పాదే చ ఓదహిత్వా మహాపథవియా సయనం ఏకో, దబ్బతిణసఙ్ఖాతాయ తిరియా నామ తిణజాతియా నఙ్గలమత్తరత్తదణ్డాయ నాభితో ఉగ్గతాయ ఖణేన అనేకయోజనసహస్సం నభం ఆహచ్చ ఠానం ఏకో, సేతానం కణ్హసీసానం కిమీనం పాదేహి ఉస్సక్కిత్వా యావ జాణుమణ్డలం ఆహచ్చ ఠానం ఏకో, నానావణ్ణానం చతున్నం సకుణానం చతూహి దిసాహి ఆగన్త్వా పాదమూలే సేతవణ్ణతాపజ్జనం ఏకో, బోధిసత్తస్స మహతో మీళ్హపబ్బతస్స ఉపరి అలిమ్పమానస్స చఙ్కమనం ఏకోతి ఇమే పఞ్చ మహాసుపినా నామ, ఇమే చ యథాక్కమం సమ్బోధియా, దేవమనుస్సేసు అరియమగ్గప్పకాసనస్స, గిహీనఞ్చ సరణూపగమనస్స, ఖత్తియాదిచతువణ్ణానం పబ్బజిత్వా అరహత్తపటిలాభస్స, చతున్నం పచ్చయానం లాభే అలిత్తభావస్స చ పుబ్బనిమిత్తానీతి వేదితబ్బం. సోళస సుపినా పాకటా ఏవ. ఏకన్తసచ్చమేవాతి ఫలనియముప్పత్తితో వుత్తం. దస్సనం పన సబ్బత్థ విపల్లత్థమేవ. ధాతుక్ఖోభాదీసు చతూసు మూలకారణేసు ద్వీహి తీహిపి కారణేహి కదాచి సుపినం పస్సన్తీతి ఆహ ‘‘సంసగ్గభేదతో’’తి. సుపినభేదోతి సచ్చాసచ్చత్థతాభేదో.

రూపనిమిత్తాదిఆరమ్మణన్తి ఏత్థ కమ్మనిమిత్తగతినిమిత్తతో అఞ్ఞరూపమేవ విఞ్ఞాణస్స నిమిత్తన్తి రూపనిమిత్తం, తం ఆది యేసం సత్తనిమిత్తాదీనం తాని రూపనిమిత్తాదీని ఆరమ్మణాని యస్స భవఙ్గచిత్తస్స తం రూపనిమిత్తాదిఆరమ్మణం. ఈదిసానీతి రూపనిమిత్తాదిఆరమ్మణాని రాగాదిసమ్పయుత్తాని చ. సబ్బోహారికచిత్తేనాతి పటిబుద్ధస్స పకతివీథిచిత్తేన. కో నామ పస్సతీతి సుత్తపటిబుద్ధభావవియుత్తాయ ¶ చిత్తప్పవత్తియా అభావతో సుపినం పస్సన్తో నామ న సియాతి అధిప్పాయో, తేనాహ ‘‘సుపినస్స అభావోవ ఆపజ్జతీ’’తి. కపిమిద్ధపరేతోతి ఇమినా నిద్దావసేన పవత్తమానభవఙ్గసన్తతిబ్యవహితాయ కుసలాకుసలాయ మనోద్వారవీథియా చ పస్సతీతి దస్సేతి, తేనాహ యా నిద్దాతిఆది. ద్వీహి అన్తేహి ముత్తోతి కుసలాకుసలసఙ్ఖాతేహి ద్వీహి అన్తేహి ముత్తో. ఆవజ్జనతదారమ్మణక్ఖణేతి సుపినే పఞ్చద్వారవీథియా అభావతో మనోద్వారే ఉప్పజ్జనారహం గహేత్వా వుత్తం.

ఏత్థ చ సుపినన్తేపి తదారమ్మణవచనతో అనుభూతేసు సుతపుబ్బేసు వా రూపాదీసు పురాపత్తిభావేన పరికప్పేత్వా విపల్లాసతో పవత్తమానాపి కామావచరవిపాకధమ్మా పరిత్తధమ్మే నిస్సాయ పరికప్పేత్వా పవత్తత్తా పరిత్తారమ్మణా వుత్తా, న పన సరూపతో పరిత్తధమ్మే గహేత్వా పవత్తత్తా ¶ ఏవాతి గహేతబ్బం. ఏవఞ్చ ఇత్థిపురిసాదిఆకారం ఆరోపేత్వా పవత్తమానానం రాగాదిసవిపాకధమ్మానమ్పి తేసం ఆరమ్మణం గహేత్వా ఉప్పన్నానం పటిసన్ధాదివిపాకానమ్పి పరిత్తారమ్మణతా కమ్మనిమిత్తారమ్మణతా చ ఉపపన్నా ఏవ హోతి. వత్థుధమ్మవినిముత్తం పన సమ్ముతిభూతం కసిణాదిపటిభాగారమ్మణం గహేత్వా ఉప్పన్నా ఉపచారప్పనాదివసప్పవత్తా చిత్తచేతసికధమ్మా ఏవ పరిత్తత్తికే (ధ. స. తికమాతికా ౧౨) న వత్తబ్బారమ్మణాతి గహేతబ్బా.

స్వాయన్తి సుపినో. విపల్లాసేన పరికప్పితపరిత్తారమ్మణత్తా ‘‘దుబ్బలవత్థుకత్తా’’తి వుత్తం, అవిజ్జమానారమ్మణే అవసవత్తితోతి అధిప్పాయో, తేనాహ అవిసయే ఉప్పన్నత్తాతిఆది.

ఆపత్తినికాయస్సాతి ఇదం సఙ్ఘాదిసేసోతి పుల్లిఙ్గ-సద్దస్స అనురూపవసేన వుత్తం. అస్సాతి అస్స ఆపత్తినికాయస్స, వుట్ఠాపేతుం ఇచ్ఛితస్సాతి అత్థో, తేనాహ కిం వుత్తన్తిఆది. రుళ్హిసద్దేనాతి ఏత్థ సముదాయే నిప్ఫన్నస్సాపి సద్దస్స తదేకదేసేపి పసిద్ధి ఇధ రుళ్హీ నామ, తాయ రుళ్హియా యుత్తో సద్దో రుళ్హీసద్దో, తేన. రుళ్హియా కారణమాహ అవయవేఇచ్చాదినా.

కాలఞ్చాతి ‘‘రాగూపత్థమ్భే’’తిఆదినా దస్సితకాలఞ్చ, ‘‘రాగూపత్థమ్భే’’తి వుత్తే రాగూపత్థమ్భే జాతే తస్మిం కాలే మోచేతీతి అత్థతో ¶ కాలో గమ్మతి. నవమస్స అధిప్పాయస్సాతి వీమంసాధిప్పాయస్స. వత్థూతి విసయం.

౨౩౮. లోమా ఏతేసం సన్తీతి లోమసా, బహులోమపాణకా.

౨౩౯. మోచనేనాతి మోచనప్పయోగేన. మోచనస్సాదసమ్పయుత్తాయాతి ఏత్థ మోచనిచ్ఛావ మోచనస్సాదో, తేన సమ్పయుత్తా చేతనా మోచనస్సాదచేతనాతి అత్థో, న పన మోచనే అస్సాదం సుఖం పత్థేన్తియా చేతనాయాతి ఏవం అత్థో గహేతబ్బో, ఇతరథా సుఖత్థాయ మోచేన్తస్సేవ ఆపత్తి, న ఆరోగ్యాదిఅత్థాయాతి ఆపజ్జతి. తస్మా ఆరోగ్యాదీసు యేన కేనచి అధిప్పాయేన మోచనిచ్ఛాయ చేతనాయాతి అత్థోవ గహేతబ్బో.

౨౪౦. వాయమతోతి అఙ్గజాతే కాయేన ఉపక్కమతో. ద్వే ఆపత్తిసహస్సానీతి ఖణ్డచక్కాదీని అనామసిత్వావ వుత్తం, ఇచ్ఛన్తేన పన ఖణ్డచక్కాదిభేదేనాపి గణనా కాతబ్బా. ఏకేన పదేనాతి గేహసితపేమపదేన. తథేవాతి మోచనస్సాదచేతనాయ ఏవ గాళ్హం పీళనాదిప్పయోగం ¶ అవిజహిత్వా సుపనేన సఙ్ఘాదిసేసోతి వుత్తం. సుద్ధచిత్తోతి మోచనస్సాదస్స నిమిత్తే ఊరుఆదీహి కతఉపక్కమస్స విజహనం సన్ధాయ వుత్తం. తేన అసుభమనసికారాభావేపి పయోగాభావేనేవ మోచనేపి అనాపత్తి దీపితాతి వేదితబ్బా.

తేన ఉపక్కమేన ముత్తేతి ముచ్చమానం వినా అఞ్ఞస్మిమ్పి సుక్కే ఠానతో ముత్తే. యది పన ఉపక్కమే కతేపి ముచ్చమానమేవ దకసోతం ఓతరతి, థుల్లచ్చయమేవ పయోగేన ముత్తస్స అభావా. జగ్గనత్థాయాతి చీవరాదీసు లిమ్పనపరిహారాయ హత్థేన అఙ్గజాతగ్గహణం వట్టతి, తప్పయోగో న హోతీతి అధిప్పాయో. అనోకాసన్తి అఙ్గజాతప్పదేసం.

౨౬౨. సుపినన్తేన కారణేనాతి సుపినన్తే పవత్తఉపక్కమహేతునా. ఆపత్తిట్ఠానేయేవ హి అయం అనాపత్తి అవిసయత్తా వుత్తా. తేనాహ ‘‘సచస్స విసయో హోతి నిచ్చలేన భవితబ్బ’’న్తిఆది.

౨౬౩. వినీతవత్థుపాళియం ¶ అణ్డకణ్డువనవత్థుస్మిం మోచనాధిప్పాయేన అణ్డచలనేన అఙ్గజాతస్సాపి చలనతో నిమిత్తే ఉపక్కమో హోతీతి సఙ్ఘాదిసేసో వుత్తో. యథా పన అఙ్గజాతం న చలతి, ఏవం అణ్డమేవ కణ్డువనేన ఫుసన్తస్స ముత్తేపి అనాపత్తి అణ్డస్స అనఙ్గజాతత్తా.

౨౬౪. వత్థిన్తి అఙ్గజాతసీసచ్ఛాదకచమ్మం. ఉదరం తాపేన్తస్స…పే… అనాపత్తియేవాతి ఉదరతాపనేన అఙ్గజాతేపి తత్తే తావత్తకేన నిమిత్తే ఉపక్కమో కతో నామ న హోతీతి వుత్తం.

౨౬౫. ఏహి మే త్వం, ఆవుసో, సామణేరాతి వత్థుస్మిం అఞ్ఞం ఆణాపేతు, తేన కరియమానస్స అఙ్గజాతచలనస్స మోచనస్సాదేన సాదియనతో తం చలనం భిక్ఖుస్స సాదియనచిత్తసముట్ఠితమ్పి హోతీతి సుక్కవిస్సట్ఠిపచ్చయస్స అఙ్గజాతచలనస్స హేతుభూతా అస్సాదచేతనావ ఆపత్తియా అఙ్గం హోతి, న ఆణాపనవాచా తస్సా పవత్తిక్ఖణే సఙ్ఘాదిసేసస్స అసిజ్ఝనతో. ఏవం ఆణాపేత్వాపి యోనిసోమనసికారేన మోచనస్సాదం పటివినోదేన్తస్స ఆపత్తిఅసమ్భవతో ఇదం సిక్ఖాపదం అనాణత్తికం, కాయకమ్మం, కిరియసముట్ఠానఞ్చ జాతన్తి గహేతబ్బం, ఆణాపనవాచాయ పన దుక్కటం ఆపజ్జతి. యో పన పరేన అనాణత్తేన బలక్కారేనాపి కరియమానప్పయోగం మోచనస్సాదేన సాదియతి, తస్సాపి ముత్తే పఠమపారాజికే వియ సఙ్ఘాదిసేసోవ, అముత్తే థుల్లచ్చయం. మోచనస్సాదే చేతనాయ పన అసతి కాయసంసగ్గరాగేన ¶ సాదియన్తస్సాపి ముత్తేపి సఙ్ఘాదిసేసేన అనాపత్తీతి ఆచరియా వదన్తి, తఞ్చ యుత్తమేవ.

౨౬౬. కాయత్థమ్భనవత్థుస్మిం చలనవసేన యథా అఙ్గజాతే ఉపక్కమో సమ్భవతి, తథా విజమ్భితత్తా ఆపత్తి వుత్తా.

ఉపనిజ్ఝాయనవత్థుస్మిం అఙ్గజాతన్తి జీవమానఇత్థీనం పస్సావమగ్గోవ అధిప్పేతో, నేతరో.

౨౬౭. పుప్ఫావలీతి కీళావిసేసో. తం కిర కీళన్తా నదీఆదీసు ఛిన్నతటం ఉదకేన చిక్ఖల్లం కత్వా తత్థ ఉభో పాదే పసారేత్వా నిసిన్నా పతన్తి ¶ , ‘‘పుప్ఫావలియ’’న్తిపి పాఠో. పవేసేన్తస్సాతి పయోజకత్తేన ద్వికమ్మికత్తా ‘‘వాలికం అఙ్గజాత’’న్తి ఉభయత్థాపి ఉపయోగవచనం కతం. చేతనా, ఉపక్కమో, ముచ్చనన్తి ఇమానేత్థ తీణి అఙ్గాని వేదితబ్బాని.

సుక్కవిస్సట్ఠిసిక్ఖాపదవణ్ణనా నిట్ఠితా.

౨. కాయసంసగ్గసిక్ఖాపదవణ్ణనా

౨౬౯. దుతియే కేసుచి వాతపానేసు వివటేసు బహిపి అన్ధకారత్తా ఆలోకో న పవిసతి, వివటకవాటేన అఞ్ఞతో ఆగచ్ఛన్తస్స ఆలోకస్స నివారణతో కవాటస్స పిట్ఠిపస్సే ఘనన్ధకారోవ హోతి, తాదిసాని సన్ధాయ ‘‘యేసు వివటేసు అన్ధకారో హోతీ’’తిఆది వుత్తం.

బ్రాహ్మణీ అత్తనో అఙ్గమఙ్గానం పరామసనక్ఖణే అనాచారానుకూలా హుత్వా న కిఞ్చి వత్వా భిక్ఖునో వణ్ణభణనక్ఖణే వుత్తత్తా ఆహ ‘‘పబ్బజితుకామో మఞ్ఞేతి సల్లక్ఖేత్వా’’తి, పబ్బజితుకామో వియాతి సల్లక్ఖేత్వాతి అత్థో. కులిత్థీనం ఏవం పరేహి అభిభవనం నామ అచ్చన్తావమానోతి ఆహ ‘‘అత్తనో విప్పకార’’న్తి.

౨౭౦. ఓతిణ్ణసద్దస్స కమ్మసాధనపక్ఖం సన్ధాయ ‘‘యక్ఖాదీహీ’’తిఆది వుత్తం, కత్తుసాధనపక్ఖం సన్ధాయ ‘‘కూపాదీనీ’’తిఆది వుత్తం. తస్మిం వత్థుస్మిన్తి ఇత్థిసరీరసఙ్ఖాతే వత్థుస్మిం.

౨౭౧. అస్సాతి హత్థగ్గాహాదికస్స సబ్బస్స.

౨౭౩. ఏతేసం ¶ పదానన్తి ఆమసనాదిపదానం. ఇత్థిసఞ్ఞీతి మనుస్సిత్థిసఞ్ఞీ. నం-సద్దస్స కాయవిసేసనభావేన ఏతం కాయన్తి అత్థం దస్సేతుం ‘‘అథ వా’’తిఆది వుత్తం. ఓమసన్తో…పే… ఏకావ ఆపత్తీతి అనివత్థం సన్ధాయ వుత్తం, న నివత్థం. సనివత్థాయ పన మత్థకతో పట్ఠాయ హత్థం ఓతారేన్తస్స నివత్థసాటకోపరి హత్థే ఆరుళ్హే థుల్లచ్చయం. సాటకతో హత్థం ఓతారాపేత్వా జఙ్ఘతో పట్ఠాయ ఓమసన్తస్స పున సఙ్ఘాదిసేసో.

యథానిద్దిట్ఠనిద్దేసేతి ¶ యథావుత్తకాయసంసగ్గనిద్దేసే. తేనాతి యేన కారణేన వత్థుసఞ్ఞాదయో హోన్తి, తేన కారణేన. యథావుత్తసిక్ఖాపదనిద్దేసే వుత్తం గరుకం భిక్ఖునో కరేయ్య పకాసేయ్యాతి యోజనా.

సఞ్ఞాయ విరాగితమ్హీతి సఞ్ఞాయ విరద్ధాయ. ఇదం నామ వత్థున్తి ఇమస్మిం సిక్ఖాపదే ఆగతం, అనాగతఞ్చ యం కిఞ్చి సవిఞ్ఞాణకావిఞ్ఞాణకం ఫుసన్తస్స అనాపత్తిఅభావం సన్ధాయ వుత్తం.

సారత్తన్తి కాయసంసగ్గరాగేనేవ సారత్తం. విరత్తన్తి కాయసంసగ్గరాగరహితం మాతుఆదిం సన్ధాయ వదతి. దుక్కటన్తి మాతుపేమాదివసేన గణ్హన్తస్స వసేన వుత్తం, విరత్తమ్పి ఇత్థిం కాయసంసగ్గరాగేన గణ్హన్తస్స పన సఙ్ఘాదిసేసో ఏవ. ఇమాయ పాళియా సమేతీతి సమ్బన్ధో. కథం సమేతీతి చే? యది హి ‘‘ఇత్థియా కాయప్పటిబద్ధం గణ్హిస్సామీ’’తి చిత్తే ఉప్పన్నే ఇత్థిసఞ్ఞా విరాగితా భవేయ్య. కాయప్పటిబద్ధగ్గహణేపి థుల్లచ్చయేనాపి న భవితబ్బం ఇత్థిసఞ్ఞాయ ఏవ పాళియం (పారా. ౨౭౬) థుల్లచ్చయస్స వుత్తత్తా, తస్మా ‘‘ఇత్థియా కాయప్పటిబద్ధం గణ్హిస్సామీతి కాయం గణ్హన్తస్స ఇత్థిసఞ్ఞా విరాగితా నామ న హోతీతి కాయప్పటిబద్ధం గణ్హిస్సామీతి కాయం గణ్హతో ఇత్థిసఞ్ఞాయ చేవ కాయసంసగ్గరాగస్స చ కాయగ్గహణస్స చ సమ్భవా యథావత్థుకం సఙ్ఘాదిసేసమేవ ఆపజ్జతీ’’తి మహాసుమత్థేరేన వుత్తవాదోవ ఇమాయ పాళియా సమేతి. అట్ఠకథాయఞ్హి ‘‘సమ్బహులా ఇత్థియో బాహాహి పరిక్ఖిపిత్వా గణ్హామీ’’తి సఞ్ఞాయ పరిక్ఖిపతో మజ్ఝగతానం వసేన థుల్లచ్చయం వుత్తం. న హి తస్స ‘‘మజ్ఝగతా ఇత్థియో కాయప్పటిబద్ధేన గణ్హామీ’’తి సఞ్ఞా అత్థి, తస్మా అట్ఠకథాయపి సమేతీతి గహేతబ్బం. నీలేన దువిఞ్ఞేయ్యభావతో కాళిత్థీ వుత్తా.

౨౭౯. సేవనాధిప్పాయోతి ¶ ఫస్ససుఖసేవనాధిప్పాయో. కాయప్పటిబద్ధామసనవారే కాయప్పటిబద్ధవసేన ఫస్సపటివిజాననం వేదితబ్బం. చిత్తుప్పాదమత్తే ఆపత్తియాభావతో అనాపత్తీతి ఇదం కాయసంసగ్గరాగమత్తేన కాయచలనస్స అనుప్పత్తితో ఇత్థియా కరియమానకాయచలనం సాదియతోపి పయోగాభావం సన్ధాయ వుత్తం. పఠమపారాజికే పన పరేహి ఉపక్కమియమానస్స అభావతో సేవనాధిప్పాయే ఉప్పన్నే తేన అధిప్పాయేన అఙ్గజాతక్ఖోభో ¶ సయమేవ అవస్సం సఞ్జాయతి, సో చ తేన కతో నామ హోతీతి పారాజికం వుత్తం, తేనేవ నయేన పఠమసఙ్ఘాదిసేసేపి పరేన కరియమానపయోగసాదియమానేపి అఙ్గజాతక్ఖోభసమ్భవేన ఆపత్తి హోతీతి వేదితబ్బం. చతుత్థేతి ‘‘న చ కాయేన వాయమతి, న చ ఫస్సం పటివిజానాతీ’’తి ఇమస్మిం వారే. ఫస్సపటివిజాననమ్పీతి అపి-సద్దేన తతియవారే వియ వాయామోపి నత్థీతి దస్సేతి. నిస్సగ్గియేన నిస్సగ్గియామసనే వియాతి ఇదం పన ఫస్సపటివిజాననాభావమత్తస్సేవ నిదస్సనం, న పయోగాభావస్సాతి దట్ఠబ్బం. మోక్ఖాధిప్పాయోతి ఏత్థ చిత్తస్స లహుపరివత్తితాయ అన్తరన్తరా కాయసంసగ్గరాగే సముప్పన్నేపి మోక్ఖాధిప్పాయస్స అవిచ్ఛిన్నతాయ అనాపత్తియేవ, విచ్ఛిన్నే పన తస్మిం ఆపత్తి ఏవ.

పదభాజనీయవణ్ణనానయో.

౨౮౧. ఏత్థ గణ్హాహీతి న వత్తబ్బాతి గేహసితపేమేన కాయప్పటిబద్ధేన ఫుసనే దుక్కటం సన్ధాయ వుత్తం, కారుఞ్ఞేన పన వత్థాదిం గహేతుం అసక్కోన్తిం ‘‘గణ్హా’’తి వదన్తస్సాపి అవససభావప్పత్తం ఉదకే నిముజ్జన్తిం కారుఞ్ఞేన సహసా అనామాసన్తి అచిన్తేత్వా కేసాదీసు గహేత్వా మోక్ఖాధిప్పాయేన ఆకడ్ఢతోపి అనాపత్తియేవ. న హి మీయమానం మాతరం ఉక్ఖిపితుం న వట్టతి. అఞ్ఞాతికాయ ఇత్థియాపి ఏసేవ నయో. ఉక్కట్ఠాయ మాతుయాపి ఆమాసో న వట్టతీతి దస్సనత్థం ‘‘మాతర’’న్తి వుత్తం. తస్సా కాతబ్బం పన అఞ్ఞాసమ్పి ఇత్థీనం కరోన్తస్సాపి అనాపత్తియేవ అనామాసత్తే విసేసాభావా.

తిణణ్డుపకన్తి హిరివేరాదిమూలేహి కేసాలఙ్కారత్థాయ కతచుమ్బటకం. పరివత్తేత్వాతి అత్తనో నివాసనాదిభావతో అపనేత్వా. పూజాదిఅత్థం పన తావకాలికమ్పి ఆమసితుం వట్టతి. సీసపసాధనకదన్తసూచిఆదీతి ఇదం సీసాలఙ్కారత్థాయ పటపిలోతికాదీహి కతం సీసపసాధనకఞ్చేవ దన్తసూచిఆది చాతి ద్విధా యోజేత్వా సీసపసాధనం సిపాటికోపకరణత్థాయ చేవ దన్తసూచిఉపకరణత్థాయ చ గహేతబ్బన్తి యథాక్కమం అత్థం దస్సేతి. కేసకలాపం బన్ధిత్వా తత్థ తిరియం పవేసనత్థాయ కతా దన్తసూచి ఏవ సీసపసాధనకదన్తసూచీతి ఏకమేవ కత్వా సిపాటికాయ ¶ పక్ఖిపిత్వా పరిహరితబ్బసూచియేవ తస్స తస్స కిచ్చస్స ఉపకరణన్తి సిపాటికాసూచిఉపకరణన్తి ఏవం వా యోజనా కాతబ్బా ¶ . పోత్థకరూపన్తి సుధాదీహి కతం, పారాజికవత్థుభూతానం తిరచ్ఛానగతిత్థీనం సణ్ఠానేన కతమ్పి అనామాసమేవ. ఇత్థిరూపాదీని దస్సేత్వా కతం, వత్థభిత్తిఆదిఞ్చ ఇత్థిరూపం అనామసిత్వా వళఞ్జేతుం వట్టతి. ఏవరూపేహి అనామాసే కాయసంసగ్గరాగే అసతి కాయప్పటిబద్ధేన ఆమసతో దోసో నత్థి. భిన్దిత్వాతి ఏత్థ అనామాసమ్పి దణ్డపాసాణాదీహి భేదనస్స అట్ఠకథాయం వుత్తత్తా, పాళియమ్పి ఆపదాసు మోక్ఖాధిప్పాయస్స ఆమసనేపి అనాపత్తియా వుత్తత్తా చ. సప్పినీఆదీహి వాళమిగీహి చ గహితపాణకానం మోచనత్థాయ తం సప్పినీఆదిం వత్థదణ్డాదీహి పరిక్ఖిపిత్వా గహేతుం, మాతుఆదిం ఉదకే మీయమానం వత్థాదీహి గహేతుం, అసక్కోన్తిం కేసాదీసు గహేత్వా కారుఞ్ఞేన ఉక్ఖిపితుం వట్టతీతి అయమత్థో గహేతబ్బోవ. అట్ఠకథాయం ‘‘న త్వేవ ఆమసితబ్బా’’తి ఇదం పన వచనం అమీయమానవత్థుం సన్ధాయ వుత్తన్తి అయం అమ్హాకం ఖన్తి.

మగ్గం అధిట్ఠాయాతి ‘‘మగ్గో అయ’’న్తి మగ్గసఞ్ఞం ఉప్పాదేత్వాతి అత్థో. పఞ్ఞపేత్వా దేన్తీతి ఇదం సామీచివసేన వుత్తం, తేహి పన ఆసనం అపఞ్ఞపేత్వావ నిసీదథాతి వుత్తే సయమేవ పఞ్ఞపేత్వా నిసీదితుమ్పి వట్టతి. తత్థజాతకానీతి అచ్ఛిన్దిత్వా భూతగామభావేనేవ ఠితాని. కీళన్తేనాతి వుత్తత్తా సతి పచ్చయే ఆమసన్తస్స అనాపత్తి. భిక్ఖుసన్తకం పన పరిభోగారహం సబ్బథా ఆమసితుం న వట్టతి దురుపచిణ్ణత్తా. అనుపసమ్పన్నానం దస్సామీతి ఇదం అప్పటిగ్గహేత్వా గహణం సన్ధాయ వుత్తం. అత్తనోపి అత్థాయ పటిగ్గహేత్వా గహణే దోసో నత్థి అనామాసత్తాభావా.

మణీతి వేళురియాదితో అఞ్ఞో జోతిరసాదిభేదో సబ్బోపి మణి. వేళురియోతి అల్లవేళువణ్ణోమణి, ‘‘మజ్జారక్ఖి మణ్డలవణ్ణో’’తిపి వదన్తి. సిలాతి ముగ్గమాసవణ్ణా అతిసినిద్ధా కాళసిలా, మణివోహారం ఆగతా రత్తసేతాదివణ్ణా సుమట్ఠాపి సిలా అనామాసా ఏవాతి వదన్తి. రజతన్తి కహాపణమాసాదిభేదం జతుమాసాదిం ఉపాదాయ సబ్బం వుత్తావసేసం రూపియం గహితం. లోహితఙ్కోతి రత్తమణి. మసారగల్లన్తి కబరవణ్ణో మణి, ‘‘మరకత’’న్తిపి వదన్తి. భేసజ్జత్థాయ పిసిత్వా యోజితానం ముత్తానం రతనభావవిరహతో గహణక్ఖణేపి రతనాకారేన అపేక్ఖితాభావా ‘‘భేసజ్జత్థాయ పన వట్టతీ’’తి వుత్తం. యావ పన ¶ తా ముత్తా రతనరూపేన తిట్ఠన్తి, తావ ఆమసితుం న వట్టతి ఏవ. ఏవం అఞ్ఞమ్పి రతనపాసాణం పిసిత్వా భేసజ్జే యోజనత్థాయ గహేతుం వట్టతి ఏవ, జాతరూపరజతం పన పిసిత్వా యోజనభేసజ్జత్థాయపి సమ్పటిచ్ఛితుం న వట్టతి, గహట్ఠేహి యోజేత్వా దిన్నమ్పి యది భేసజ్జే సువణ్ణాదిరూపేన తిట్ఠతి, వియోజేతుఞ్చ సక్కా, తాదిసం భేసజ్జమ్పి న వట్టతి. తం అబ్బోహారికత్తం గతం చే, వట్టతి. ‘‘జాతిఫలికం ¶ ఉపాదాయా’’తి వుత్తత్తా, సూరియకన్తచన్దకన్తాదికం జాతిపాసాణం మణిమ్హి ఏవ సఙ్గహితన్తి దట్ఠబ్బం. ధమనసఙ్ఖో చ ధోతవిద్ధో చ రతనమిస్సో చాతి యోజేతబ్బం. విద్ధోతి మణిఆదిభావేన కతఛిద్దో.

రతనమిస్సోతి కఞ్చనలతాదివిచిత్తో, ముత్తాదిరతనఖచితో చ, ఏతేన ధమనసఙ్ఖతో అఞ్ఞో రతనమిస్సోవ అనామాసోతి దస్సేతి. సిలాయమ్పి ఏసేవ నయో. పానీయసఙ్ఖోతి ఇమినావ థాలకాదిఆకారేన కతసఙ్ఖమయభాజనాని భిక్ఖూనం సమ్పటిచ్ఛితుం వట్టతీతి సిద్ధం. సేసాతి రతనసంయుత్తం ఠపేత్వా అవసేసా.

బీజతో పట్ఠాయాతి ధాతుపాసాణతో పట్ఠాయ. పటిక్ఖిపీతి సువణ్ణమయధాతుకరణ్డకస్స, బుద్ధరూపాదిస్స చ అత్తనో సన్తకకరణే నిస్సగ్గియత్తా వుత్తం. ‘‘రూపియఛడ్డకట్ఠానే’’తి వుత్తత్తా రూపియఛడ్డకస్స జాతరూపరజతం ఆమసిత్వా ఛడ్డేతుం వట్టతీతి సిద్ధం. కేళాపయితున్తి ఆమసిత్వా ఇతో చితో చ సఞ్చారేతుం. వుత్తన్తి మహాఅట్ఠకథాయం వుత్తం. కచవరమేవ హరితుం వట్టతీతి గోపకా వా హోన్తు అఞ్ఞే వా, హత్థేన పుఞ్ఛిత్వా కచవరం అపనేతుం వట్టతి, మలమ్పి పమజ్జితుం వట్టతి ఏవాతి వదన్తి, తం అట్ఠకథాయ న సమేతి కేళాయనసదిసత్తా. ఆరకూటలోహన్తి సువణ్ణవణ్ణో కిత్తిమలోహవిసేసో. తివిధఞ్హి కిత్తిమలోహం కంసలోహం వట్టలోహం హారకూటలోహన్తి. తత్థ తిపుతమ్బే మిస్సేత్వా కతం కంసలోహం నామ. సీసతమ్బే మిస్సేత్వా కతం వట్టలోహం. రసతమ్బే మిస్సేత్వా కతం హారకూటలోహం నామ. తం పన ‘‘జాతరూపగతిక’’న్తి వుత్తత్తా ఉగ్గణ్హతో నిస్సగ్గియమ్పి హోతీతి కేచి వదన్తి. రూపియేసు పన అగణితత్తా నిస్సగ్గియం న హోతి, ఆమసనే, సమ్పటిచ్ఛనే చ దుక్కటమేవాతి వేదితబ్బం. సబ్బకప్పియోతి యథావుత్తసువణ్ణాదిమయానం ¶ సేనాసనపరిక్ఖారానం ఆమసనగోపనాదివసేన పరిభోగో సబ్బథా కప్పియోతి అధిప్పాయో. తేనాహ ‘‘తస్మా’’తిఆది. ‘‘భిక్ఖూనం ధమ్మవినయవణ్ణనట్ఠానే’’తి వుత్తత్తా సఙ్ఘికమేవ సువణ్ణాదిమయం సేనాసనం, సేనాసనపరిక్ఖారా చ వట్టన్తి, న పుగ్గలికానీతి గహేతబ్బం.

భిన్దిత్వాతి పఠమమేవ అనామసిత్వా పాసాణాదినా కిఞ్చిమత్తం భేదం కత్వా పచ్ఛా కప్పియభణ్డత్థాయ అధిట్ఠహిత్వా హత్థేన గహేతుం వట్టతి. తేనాహ ‘‘కప్పియభణ్డం కరిస్సామీతి సబ్బమ్పి సమ్పటిచ్ఛితుం వట్టతీ’’తి. ఏత్థాపి కిఞ్చి భిన్దిత్వా, వియోజేత్వా వా ఆమసితబ్బ.

ఫలకజాలికాదీనీతి ఏత్థ సరపరిత్తాణాయ హత్థేన గహేతబ్బం కిటికాఫలకం అక్ఖిరక్ఖణత్థాయ అయలోహాదీహి జాలాకారేన కత్వా సీసాదీసు పటిముఞ్చితబ్బం జాలికం నామ ¶ . ఆది-సద్దేన కవచాదిం సఙ్గణ్హాతి. అనామాసానీతి మచ్ఛజాలాదిపరూపరోధకం సన్ధాయ వుత్తం, న సరపరిత్తాణం తస్స ఆవుధభణ్డత్తాభావా. తేనేవ వక్ఖతి ‘‘పరూపరోధనివారణం హీ’’తిఆది. ఆసనస్సాతి చేతియస్స సమన్తా కతపరిభణ్డస్స. బన్ధిస్సామీతి కాకాదీహి అదూసనత్థాయ బన్ధిస్సామి.

‘‘భేరిసఙ్ఘాటోతి సఙ్ఘటితచమ్మభేరీ. వీణాసఙ్ఘాటోతి సఙ్ఘటితచమ్మవీణా’’తి సారత్థదీపనియం (సారత్థ. టీ. ౨.౨౮౧) వుత్తం. ‘‘చమ్మవినద్ధాని వీణాభేరిఆదీనీ’’తి మహాఅట్ఠకథాయం వుత్తవచనతో విసేసాభావా, ‘‘కురున్దియం పనా’’తిఆదినా తతో విసేసస్స వత్తుమారద్ధత్తా చ భేరిఆదీనం వినద్ధనోపకరణసమూహో భేరివీణాసఙ్ఘాటోతి వేదితబ్బం సఙ్ఘటితబ్బోతి సఙ్ఘాటోతి కత్వా. తుచ్ఛపోక్ఖరన్తి అవినద్ధచమ్మభేరివీణానం పోక్ఖరం. ఆరోపితచమ్మన్తి పుబ్బే ఆరోపితం హుత్వా పచ్ఛా తతో అపనేత్వా విసుం ఠపితముఖచమ్మమత్తం, న సేసోపకరణసహితం. సహితం పన సఙ్ఘాటోతి అయం విసేసో. ఓనహితున్తి భేరిపోక్ఖరాదీని చమ్మం ఆరోపేత్వా చమ్మవట్టిఆదీహి సబ్బేహి ఉపకరణేహి వినన్ధితుం.

పాళియం పణ్డకస్సాతి పణ్డకేన. పారాజికప్పహోనకకాలేతి అకుథితకాలే. కాయసంసగ్గరాగాదిభావే సబ్బావత్థాయపి ఇత్థియా సణ్ఠానే ¶ పఞ్ఞాయమానే అనామాసదుక్కటం న విగచ్ఛతీతి దట్ఠబ్బం. సఙ్కమాదీనం ఠానాచావనవసేన అచాలేతబ్బతాయ న కాయప్పటిబద్ధవోహారోతి దుక్కటం వుత్తం.

౨౮౨. ఏకపదికసఙ్కమోతి తనుకసేతు. ‘‘ఆవిఞ్ఛన్తో’’తి వుత్తత్తా చాలేతుం యుత్తాయ ఏవ రజ్జుయా థుల్లచ్చయం, న ఇతరాయ భిత్తిథమ్భాదిగతికత్తాతి ఆహ ‘‘యా మహారజ్జు హోతీ’’తిఆది. తేన చాలేతుం యుత్తే తనుకరజ్జుదణ్డకే అచాలేత్వా ఫుసన్తస్సాపి థుల్లచ్చయమేవాతి దీపితన్తి వేదితబ్బం. పటిచ్ఛాదేతబ్బాతి ఛాదనాదివసేన గూహితబ్బా. మనుస్సిత్థీ, మనుస్సిత్థిసఞ్ఞితా, కాయసంసగ్గరాగో, వాయామో, తేన హత్థాదీసు ఫుసనన్తి ఇమానేత్థ పఞ్చ అఙ్గాని.

కాయసంసగ్గసిక్ఖాపదవణ్ణనా నిట్ఠితా.

౩. దుట్ఠుల్లవాచాసిక్ఖాపదవణ్ణనా

౨౮౫. తతియే అసద్ధమ్మపటిసఞ్ఞుత్తన్తి మేథునధమ్మపటిసంయుత్తం. బాలాతి సుభాసితదుబ్భాసితం అజానన్తీ ¶ , సురామదమత్తతాయ ఉమ్మత్తకాదిభావేన చ అజానన్తీపి ఏత్థేవ సఙ్గయ్హతి. న తావ సీసం ఏతీతి సఙ్ఘాదిసేసపచ్చయత్తసఙ్ఖాతం మత్థకం పారిపూరి న హోతి, మగ్గమేథునేహి అఘటితత్తా దుక్కటం పన హోతి ఏవ.

అపసాదేతీతి అపసాదకరవచనం కరోతి. దోసం దేతీతి దోసం పతిట్ఠాపేతి. తీహీతి అనిమిత్తాసీతిఆదీనం పదానం అదుట్ఠుల్లభావేనాపి అత్థయోజనారహత్తా పస్సావమగ్గాదిపటిసఞ్ఞుత్తతానియమో నత్థీతి వుత్తం, తేహి పన అట్ఠహి పదేహి పరిబ్బాజికావత్థుస్మిం (పారా. ౨౮౯) వియ థుల్లచ్చయన్తి వేదితబ్బం.

కుఞ్చికపనాళిమత్తన్తి కుఞ్చికాఛిద్దమత్తం. సుక్ఖసోతాతి దకసోతస్స సుక్ఖతాయ లోహితవణ్ణవిగమో హోతీతి వుత్తం.

సుద్ధానీతి మేథునాదిపదేహి అయోజితానిపి. మేథునధమ్మేన ఘటితానేవాతి ఇదం ఉపలక్ఖణమత్తం, వచ్చమగ్గపస్సావమగ్గేహిపి అనిమిత్తే ‘‘తవ ¶ వచ్చమగ్గో, పస్సావమగ్గో వా ఈదిసో’’తిఆదినా ఘటితేపి ఆపత్తికరానేవ.

౨౮౬. గరుకాపత్తిన్తి భిక్ఖునియా ఉబ్భజాణుమణ్డలికాయ పారాజికాపత్తిం సన్ధాయ వదతి.

౨౮౭. హసన్తో హసన్తోతి ఉపలక్ఖణమత్తం, అహసన్తోపి యేన కేనచి ఆకారేన అత్తనో విపరిణతచిత్తతం ఇత్థియా పకాసేన్తో వదతి, ఆపత్తియేవ.

కాయచిత్తతోతి హత్థముద్దాయ ఓభాసేన్తస్స కాయచిత్తతో సముట్ఠాతి.

౨౮౮. తస్మా దుక్కటన్తి అప్పటివిజాననతో దుక్కటం, పటివిజాననే పన సతి థుల్లచ్చయమేవ పరిబ్బాజికావత్థుస్మిం (పారా. ౨౮౯) వియ అఖేత్తపదత్తా. ఖేత్తపదే హి పటివిజానన్తియా సఙ్ఘాదిసేసోవ సియా మేథునధమ్మయాచనవత్థుద్వయే (పారా. ౨౮౯) వియ, తం పన వత్థుద్వయం మేథునయాచనతో చతుత్థసఙ్ఘాదిసేసే వత్తబ్బమ్పి దుట్ఠుల్లవాచస్సాదమత్తేన పవత్తత్తా ఇధ వుత్తన్తి వేదితబ్బం. ఏవం ఖేత్తపదేన వదన్తస్స ఇత్థియా అప్పటివిజానన్తియా కిం హోతీతి? కిఞ్చాపి అయం నామ ఆపత్తీతి పాళిఅట్ఠకథాసు న వుత్తం, అథ ఖో థుల్లచ్చయేనేవేత్థ భవితబ్బం ¶ . తథా హి అఖేత్తపదే అప్పటివిజానన్తియా దుక్కటం, పటివిజానన్తియా థుల్లచ్చయం వుత్తం. ఖేత్తపదే పన పటివిజాననే సఙ్ఘాదిసేసోవ వుత్తో, అప్పటివిజాననే థుల్లచ్చయమేవ భవితుం యుత్తం, న దుక్కటం, అఖేత్తపదతో విసేసాభావప్పసఙ్గోతి గహేతబ్బం. యథా చేత్థ, ఏవం చతుత్థసిక్ఖాపదేపి అఖేత్తపదే పటివిజానన్తియా థుల్లచ్చయం, అప్పటివిజానన్తియా దుక్కటం, ఖేత్తపదే పన అప్పటివిజానన్తియా థుల్లచ్చయన్తి వేదితబ్బం. పాళియం నవావుతన్తి నవవీతం.

౨౮౮. అసద్ధమ్మం సన్ధాయాతి మేథునం సన్ధాయ వుత్తం. తఞ్హి పుత్తసముప్పత్తియా బీజనిక్ఖేపతో వప్పపరియాయం లభతీతి.

సంసీదతీతి వహతి, సంసరీయతీతి వా అత్థో. మనుస్సిత్థీ, తథాసఞ్ఞితా, దుట్ఠుల్లవాచస్సాదరాగో, తేన ఓభాసనం, తఙ్ఖణవిజాననన్తి ఇమానేత్థ పఞ్చ అఙ్గాని.

దుట్ఠుల్లవాచాసిక్ఖాపదవణ్ణనా నిట్ఠితా.

౪. అత్తకామపారిచరియసిక్ఖాపదవణ్ణనా

౨౯౦. చతుత్థే ¶ పరేహి పత్తే పాతియమానానం భిక్ఖాపిణ్డానం పాతో సన్నిపాతోతి పిణ్డపాతోతి భిక్ఖాహారో వుచ్చతి, తంసదిసతాయ అఞ్ఞోపి యో కోచి భిక్ఖాచరియం వినా భిక్ఖూహి లద్ధో పిణ్డపాతోత్వేవ వుచ్చతి. పతి ఏతి ఏతస్మాతి పచ్చయోతి ఆహ ‘‘పతికరణట్ఠేన పచ్చయో’’తి. రోగదుక్ఖానం వా పటిపక్ఖభావేన అయతి పవత్తతీతి పచ్చయో. సప్పాయస్సాతి హితస్స. నగరపరిక్ఖారేహీతి నగరం పరివారేత్వా రక్ఖణకేహి. రాజూనం గేహపరిక్ఖేపో పరిఖా ఉద్దాపో పాకారో ఏసికా పలిఘో అట్టోతి ఇమే సత్త నగరపరిక్ఖారాతి వదన్తి. సేతపరిక్ఖారోతి విసుద్ధిసీలాలఙ్కారో. అరియమగ్గో హి ఇధ ‘‘రథో’’తి అధిప్పేతో, తస్స చ సమ్మావాచాదయో అలఙ్కారట్ఠేన ‘‘పరిక్ఖారా’’తి వుత్తా. చక్కవీరియోతి వీరియచక్కో. జీవితపరిక్ఖారాతి జీవితస్స పవత్తికారణాని. సముదానేతబ్బాతి సమ్మా ఉద్ధం ఆనేతబ్బా పరియేసితబ్బా.

౨౯౧. ఉపచారేతి యత్థ ఠితో విఞ్ఞాపేతుం సక్కోతి, తాదిసే ఠానే. కామో చేవ హేతు చ పారిచరియా చ అత్థోతి పాళియం ‘‘అత్తనో కామం, అత్తనో హేతుం, అత్తనో అధిప్పాయం, అత్తనో పారిచరియ’’న్తి (పారా. ౨౯౨) వుత్తేసు ఇమేసు చతూసు పదేసు కామో, హేతు, పారిచరియా ¶ చ అట్ఠకథాయం వుత్తే పఠమే అత్థవికప్పే విగ్గహవాక్యాధిప్పాయసూచనతో అత్థో. సేసన్తి అధిప్పాయపదమేకం. బ్యఞ్జనన్తి బ్యఞ్జనమత్తం, పఠమవికప్పానుపయోగితాయ వచనమత్తన్తి అత్థో. దుతియే అత్థవికప్పేపి ఏసేవ నయో.

యథావుత్తమేవ అత్థం పదభాజనేన సంసన్దిత్వా దస్సేతుం ‘‘అత్తనో కామం అత్తనో హేతుం అత్తనో పారిచరియన్తి హి వుత్తే జానిస్సన్తి పణ్డితా’’తిఆది ఆరద్ధం. ఇదం వుత్తం హోతి – ‘‘అత్తనో హేతు’’న్తి వుత్తే అత్తనో అత్థాయాతి అయమత్థో విఞ్ఞాయతి, ‘‘అత్తనో కామం అత్తనో పారిచరియ’’న్తి వుత్తే కామేన పారిచరియాతి అయమత్థో విఞ్ఞాయతి. తస్మా ఇమేహి తీహి పదేహి అత్తనో అత్థాయ కామేన పారిచరియా అత్తకామపారిచరియాతి ఇమం అత్థవికప్పం విఞ్ఞూ జానిస్సన్తి. ‘‘అత్తనో ¶ అధిప్పాయ’’న్తి వుత్తే పన అధిప్పాయ-సద్దస్స కామిత-సద్దేన సమానత్థభావతో అత్తనా అధిప్పేతకామితట్ఠేన అత్తకామపారిచరియాతి ఇమమత్థం వికప్పం విఞ్ఞూ జానిస్సన్తి.

ఏతదగ్గన్తి ఏసా అగ్గా. దుట్ఠుల్లవాచాసిక్ఖాపదేపి (పారా. ౨౮౫) కామం ‘‘యాచతిపి ఆయాచతిపీ’’తి ఏవం మేథునయాచనం ఆగతం, తం పన దుట్ఠుల్లవాచస్సాదరాగవసేన వుత్తం, ఇధ పన అత్తనో మేథునస్సాదరాగవసేనాతి అయం విసేసో.

వినీతవత్థూసు ‘‘అగ్గదానం దేహీ’’తి ఇదం అత్తనో అత్థాయ వుత్తం, దుట్ఠుల్లవాచాసిక్ఖాపదే పన పరత్థాయపి వుత్తే సీసం ఏతీతి వేదితబ్బం. సుభగాతి ఇస్సరియాదీహి సున్దరేహి భగేహి సమన్నాగతా. మనుస్సిత్థీ, తథాసఞ్ఞితా, అత్తకామపారిచరియాయ రాగో, తేన కామపారిచరియయాచనం, తఙ్ఖణవిజాననన్తి ఇమానేత్థ పఞ్చ అఙ్గాని.

అత్తకామపారిచరియసిక్ఖాపదవణ్ణనా నిట్ఠితా.

౫. సఞ్చరిత్తసిక్ఖాపదవణ్ణనా

౨౯౬. పఞ్చమే పణ్డిచ్చేనాతి సభావఞాణేన. గతిమన్తాతి సభావఞాణగతియుత్తా. వేయ్యత్తియేనాతి ఇత్థికత్తబ్బేసు సిక్ఖితఞాణేన. మేధాయాతి అసిక్ఖితేసుపి తంఇత్థికత్తబ్బేసు ఠానుప్పత్తియా పఞ్ఞాయ. ఛేకాతి కాయేన పచనాదికుసలా.

ఆవహనం ¶ ఆవాహో, దారికాయ గహణం. విధినా పరకులే వహనం పేసనం వివాహో, దారికాయ దానం.

౨౯౭. రన్ధాపనం భత్తపచాపనం. బ్యఞ్జనాదిసమ్పాదనం పచాపనం. న ఉపాహటన్తి న దిన్నం. కయో నామ గహణం. విక్కయో నామ దానం. తదుభయం సఙ్గహేత్వా ‘‘వోహారో’’తి వుత్తం.

౩౦౦. ‘‘అబ్భుతం కాతుం న వట్టతీ’’తి ఇమినా దుక్కటం హోతీతి దీపేతి. ‘‘పరాజితేన దాతబ్బ’’న్తి వుత్తత్తా అదేన్తో ధురనిక్ఖేపేన కారేతబ్బో. అచిరకాలే ¶ అధికారో ఏతస్స అత్థీతి అచిరకాలాధికారికం, సఞ్చరిత్తం. ‘‘అచిరకాలాచారిక’’న్తి వా పాఠో. అచిరకాలే ఆచారో అజ్ఝాచారో ఏతస్సాతి యోజనా.

౩౦౧. కిఞ్చాపి ఏహిభిక్ఖుఆదికాపి సఞ్చరిత్తాదిపణ్ణత్తివజ్జం ఆపత్తిం ఆపజ్జన్తి, తేసం పన అసబ్బకాలికత్తా, అప్పకత్తా చ ఇధాపి ఞత్తిచతుత్థేనేవ కమ్మేన ఉపసమ్పన్నం సన్ధాయ ‘‘య్వాయ’’న్తిఆదిపదభాజనమాహ. సఞ్చరణం సఞ్చరో, సో ఏతస్స అత్థీతి సఞ్చరీ, తస్స భావో సఞ్చరిత్తం. తేనాహ ‘‘సఞ్చరణభావ’’న్తి. సఞ్చరతీతి సఞ్చరణో, పుగ్గలో, తస్స భావో సఞ్చరణభావో, తం ఇత్థిపురిసానం అన్తరే సఞ్చరణభావన్తి అత్థో.

జాయాభావేతి భరియభావాయ. జారభావేతి సామిభావాయ, తంనిమిత్తన్తి అత్థో. నిమిత్తత్థే హి ఏతం భుమ్మవచనం. కిఞ్చాపి ‘‘జారత్తనే’’తి పదస్స పదభాజనే ‘‘జారీ భవిస్ససీ’’తి (పారా. ౩౦౨) ఇత్థిలిఙ్గవసేన పదభాజనం వుత్తం, ‘‘సఞ్చరిత్తం సమాపజ్జేయ్యా’’తి పదస్స పన నిద్దేసే ‘‘ఇత్థియా వా పహితో పురిసస్స సన్తికే గచ్ఛతి, పురిసేన వా పహితో ఇత్థియా సన్తికే గచ్ఛతీ’’తి వుత్తత్తా పురిసస్సాపి సన్తికే వత్తబ్బాకారం దస్సేతుం ‘‘జారత్తనే’’తి నిద్దేసస్స ఇత్థిపురిససాధారణత్తా ‘‘ఇత్థియా మతిం పురిసస్స ఆరోచేన్తో జారత్తనే ఆరోచేతీ’’తి వుత్తం. పాళియం పన పురిసస్స మతిం ఇత్థియా ఆరోచనవసేనేవ పదద్వయేపి యోజనా కతా, తదనుసారేన ఇత్థియా మతిం పురిసస్స ఆరోచనాకారోపి సక్కా విఞ్ఞాతున్తి.

ఇదాని పాళియం వుత్తనయేనాపి అత్థం దస్సేన్తో ‘‘అపిచా’’తిఆదిమాహ. ‘‘పతి భవిస్ససీ’’తి ఇదం జాయాసద్దస్స ఇత్థిలిఙ్గనియమతో పురిసపరియాయేన వుత్తం, నిబద్ధసామికో భవిస్ససీతి అత్థో. జారో భవిస్ససీతి మిచ్ఛాచారభావేన ఉపగచ్ఛనకో భవిస్ససీతి అధిప్పాయో.

౩౦౩. సేరివిహారన్తి ¶ సచ్ఛన్దచారం. అత్తనో వసన్తి అత్తనో ఆణం. గోత్తవన్తేసు గోత్త-సద్దో, ధమ్మచారీసు చ ధమ్మ-సద్దో వత్తతీతి ఆహ ‘‘సగోత్తేహీ’’తిఆది. తత్థ సగోత్తేహీతి సమానగోత్తేహి. సహధమ్మికేహీతి ఏకస్స సత్థు సాసనే సహచరితబ్బధమ్మేహి, సమానకులధమ్మేహి ¶ వా. తేనేవాహ ‘‘ఏకం సత్థార’’న్తిఆది. ఏకగణపరియాపన్నేహీతి మాలాకారాదిఏకగణపరియాపన్నేహి.

సస్సామికా సారక్ఖా. యస్సా గమనే రఞ్ఞా దణ్డో ఠపితో, సా సపరిదణ్డా. పచ్ఛిమానం ద్విన్నన్తి సారక్ఖసపరిదణ్డానం. మిచ్ఛాచారో హోతీతి తాసు గతపురిసానం వియ తాసమ్పి మిచ్ఛాచారో హోతి సస్సామికభావతో. న ఇతరాసన్తి మాతురక్ఖితాదీనం అట్ఠన్నం మిచ్ఛాచారో నత్థి అస్సామికత్తా, తాసు గతానం పురిసానమేవ మిచ్ఛాచారో హోతి మాతాదీహి రక్ఖితత్తా. పురిసా హి పరేహి యేహి కేహిచి గోపితం ఇత్థిం గన్తుం న లభన్తి, ఇత్థియో పన కేనచి పురిసేన భరియాభావేన గహితావ పురిసన్తరం గన్తుం న లభన్తి, న ఇతరా అత్తనో ఫస్సస్స సయం సామికత్తా. న హి మాతాదయో సయం తాసం ఫస్సానుభవనత్థం తా రక్ఖన్తి, కేవలం పురిసగమనమేవ తాసం వారేన్తి. తస్మా కేనచి అపరిగ్గహితఫస్సత్తా, అత్తనో ఫస్సత్తా చ ఇత్థీనం న మిచ్ఛాచారో, పురిసానం పన పరేహి వారితే అత్తనో అసన్తకట్ఠానే పవిట్ఠత్తా మిచ్ఛాచారోతి వేదితబ్బో.

భోగేనాతి భోగహేతు. ఉదపత్తం ఆమసిత్వా గహితా ఓదపత్తకినీ. ధజ-సద్దేన సేనా ఏవ ఉపలక్ఖితాతి ఆహ ‘‘ఉస్సితద్ధజాయా’’తిఆది.

౩౦౫. బహిద్ధా విమట్ఠన్తి అఞ్ఞత్థ ఆరోచితం. తం కిరియం సమ్పాదేస్సతీతి తస్సా ఆరోచేత్వా తం కిచ్చం సమ్పాదేతు వా మా వా, తం కిరియం సమ్పాదనే సామత్థియం సన్ధాయ వుత్తం. దారకం, దారికఞ్చ అజానాపేత్వా మాతాపితుఆదీహి మాతాపితుఆదీనఞ్ఞేవ సన్తికం సాసనే పేసితేపి పటిగ్గణ్హనవీమంసనపచ్చాహరణసఙ్ఖాతాయ తివఙ్గసమ్పత్తియా సఙ్ఘాదిసేసో హోతి ఏవాతి దట్ఠబ్బం.

యం ఉద్దిస్స సాసనం పేసితం, తం ఏవ సన్ధాయ తస్సా మాతుఆదీనం ఆరోచితేపి ఖేత్తమేవ ఓతిణ్ణభావం దస్సేతుం ‘‘బుద్ధం పచ్చక్ఖామీ’’తిఆది ఉదాహటం, ఇదఞ్చ వచనబ్యత్తయహేతుబ్యత్తయానం భేదేపి బ్యత్తయసామఞ్ఞతో ఉదాహటన్తి దట్ఠబ్బం. తమ్పి ఉదాహరణదోసం పరిహరిత్వా సుత్తానులోమతం దస్సేతుం ‘‘తం పనా’’తిఆది వుత్తం. ఇమినా సమేతీతి ఏత్థాయమధిప్పాయో ¶ – యథా సయం అనారోచేత్వా ¶ అఞ్ఞేసం అన్తేవాసికాదీనం వత్వా వీమంసాపేత్వా పచ్చాహరన్తస్స నత్థి విసఙ్కేతో, ఏవం తస్సా సయం అనారోచేత్వా ఆరోచనత్థం మాతుఆదీనం వదన్తస్సాపి మాతుఆదయో తం కిరియం సమ్పాదేన్తు వా మా వా. యది హి తేసం మాతుఆదీనం తుణ్హీభూతభావమ్పి పచ్చాహరతి, విసఙ్కేతో నత్థీతి.

ఘరకిచ్చం నేతీతి ఘరణీ. అఞ్ఞతరం వదన్తస్స విసఙ్కేతం అదిన్నాదానాదీసు ఆణత్తియం వత్థుసఙ్కేతో వియాతి అధిప్పాయో. మూలట్ఠానఞ్చ వసేనాతి ఏత్థ పురిసస్స మాతుఆదయో సాసనపేసనే మూలభూతత్తా ‘‘మూలట్ఠా’’తి వుత్తా.

౩౨౨. పాళియం మాతురక్ఖితాయ మాతా భిక్ఖుం పహిణతీతి ఏత్థ అత్తనో వా ధీతు సన్తికం ‘‘ఇత్థన్నామస్స భరియా హోతూ’’తి భిక్ఖుం పహిణతి, పురిసస్స వా తస్స ఞాతకానం వా సన్తికం ‘‘మమ ధీతా ఇత్థన్నామస్స భరియా హోతూ’’తి పహిణతీతి గహేతబ్బం. ఏసేవ నయో సేసేసుపి. పుబ్బే వుత్తనయత్తాతి పఠమసఙ్ఘాదిసేసే వుత్తనయత్తా.

౩౩౮. అన్తే ఏకేనాతి ఏకేన పదేన. ఏత్తోవ పక్కమతీతి అపచ్చాహరిత్వా తతోవ పక్కమతి. ‘‘అనభినన్దిత్వా’’తి ఇదం తథా పటిపజ్జమానం సన్ధాయ వుత్తం. సతిపి అభినన్దనే సాసనం అనారోచేన్తో పన న వీమంసతి నామ. తతియపదే వుత్తనయేనాతి ‘‘సో తస్సా వచనం అనభినన్దిత్వా’’తిఆదినా వుత్తనయేన. పాళియం అన్తేవాసిం వీమంసాపేత్వాతి ‘‘అయం తేసం వత్తుం సమత్థో’’తి అన్తేవాసినా వీమంసాపేత్వా. సచే పన సో అన్తేవాసికో తం వచనం ఆదియిత్వా తుణ్హీ హోతి, తస్సాపి తం పవత్తిం పచ్చాహరన్తస్స ఆచరియస్స సఙ్ఘాదిసేసోవ మాతుఆదీసు తుణ్హీభూతేసు తేసం తుణ్హిభావం పచ్చాహరన్తస్స వియాతి దట్ఠబ్బం.

పాళియం చతుత్థవారే అసతిపి గచ్ఛన్తో సమ్పాదేతి, ఆగచ్ఛన్తో విసంవాదేతి అనాపత్తీతి అత్థతో ఆపన్నమేవాతికత్వా వుత్తం ‘‘చతుత్థే అనాపత్తీ’’తి.

౩౪౦. కారుకానన్తి ¶ వడ్ఢకీఆదీనం తచ్ఛకఅయోకారతన్తవాయరజకన్హాపితకా పఞ్చ కారవో ‘‘కారుకా’’తి వుచ్చన్తి. ఏవరూపేన…పే… అనాపత్తీతి తాదిసం గిహివేయ్యావచ్చమ్పి న హోతీతి కత్వా వుత్తం.

కాయతో సముట్ఠాతీతి పణ్ణత్తిం వా అలంవచనీయభావం వా తదుభయం వా అజానన్తస్స కాయతో ¶ సముట్ఠాతి. ఏస నయో ఇతరద్వయేపి. అలంవచనీయా హోన్తీతి ఇత్థీ వా పురిసో వా ఉభోపి వా జాయాభావే, సామికభావే చ నిక్ఖిత్తఛన్దతాయ అచ్చన్తవియుత్తత్తా పున అఞ్ఞమఞ్ఞం సమాగమత్థం ‘‘మా ఏవం అకరిత్థా’’తిఆదినా వచనీయతాయ వత్తబ్బతాయ అలం అరహాతి అలంవచనీయా, అలం వా కత్తుం అరహం సన్ధానవచనమేతేసు ఇత్థిపురిసేసూతి అలంవచనీయా, సన్ధానకారస్స వచనం వినా అసఙ్గచ్ఛనకా పరిచ్చత్తాయేవాతి అధిప్పాయో.

పణ్ణత్తిం పన జానిత్వాతి ఏత్థ అలంవచనీయభావం వాతి వత్తబ్బం. తేనేవ మాతికాట్ఠకథాయఞ్చ ‘‘తదుభయం పన జానిత్వా’’తిఆది వుత్తం. భిక్ఖుం అజానాపేత్వా అత్తనో అధిప్పాయం పణ్ణే లిఖిత్వా ‘‘ఇమం పణ్ణం అసుకస్స దేహీ’’తి దిన్నం హరన్తస్స సఞ్చరిత్తం న హోతి. పణ్ణత్తిఅలంవచనీయభావఅజాననవసేనేవ హి ఇమం సిక్ఖాపదం అచిత్తకం, న సబ్బేన సబ్బం సఞ్చరణభావమ్పి అజాననవసేన, పాళియఞ్చ అట్ఠకథాయఞ్చ ఆరోచనమేవ దస్సితం. తస్మా సన్దస్సనత్థం ఞత్వా పణ్ణసన్దస్సనవసేనాపి కాయేన వా వాచాయ వా ఆరోచేన్తస్సేవ ఆపత్తి హోతీతి గహేతబ్బం.

౩౪౧. యథా యథా యేసు యేసు జనపదేసూతి పరిచ్చత్తభావప్పకాసనత్థం కత్తబ్బం పణ్ణదానఞాతిజనిస్సరాదిజానాపనాదితంతందేసనియతం పకారం దస్సేతి, ఇదఞ్చ నిబద్ధభరియాభావేన గహితం సన్ధాయ వుత్తం. అత్తనో రుచియా సఙ్గతానం పన ఇత్థీనం, ముహుత్తికాయ చ పురిసే చిత్తస్స విరజ్జనమేవ అలంవచనీయభావే కారణన్తి దట్ఠబ్బం. దుట్ఠుల్లాదీసుపీతి ఆది-సద్దేన అత్తకామసఞ్చరిత్తాని సఙ్గణ్హాతి, ఏత్థ పన పాళియం కిఞ్చాపి ‘‘ఇత్థీ నామ మనుస్సిత్థీ న యక్ఖీ’’తిఆదినా మనుస్సిత్థిపురిసా న దస్సితా, తథాపి ‘‘దస ఇత్థియో మాతురక్ఖితా’’తిఆదినా మనుస్సిత్థీనఞ్ఞేవ దస్సితత్తా పురిసానమ్పి తదనుగుణానమేవ గహేతబ్బతో మనుస్సజాతికావ ¶ ఇత్థిపురిసా ఇధాధిప్పేతా. తస్మా యేసు సఞ్చరిత్తం సమాపజ్జతి, తేసం మనుస్సజాతికతా, న నాలంవచనీయతా, పటిగ్గణ్హన, వీమంసన, పచ్చాహరణానీతి ఇమానేత్థ పఞ్చ అఙ్గాని.

సఞ్చరిత్తసిక్ఖాపదవణ్ణనా నిట్ఠితా.

౬. కుటికారసిక్ఖాపదవణ్ణనా

౩౪౨. ఛట్ఠే ఏత్తకేనాతి ఏత్తకేన దారుఆదినా. అపరిచ్ఛిన్నప్పమాణాయోతి అపరిచ్ఛిన్నదారుఆదిపమాణాయో. మూలచ్ఛేజ్జాయాతి పరసన్తకభావతో మోచేత్వా అత్తనో ఏవ సన్తకకరణవసేనాతి ¶ అత్థో. ఏవం యాచతో అఞ్ఞాతకవిఞ్ఞత్తిదుక్కటఞ్చేవ దాసపటిగ్గహణదుక్కటఞ్చ హోతి ‘‘దాసిదాసపటిగ్గహణా పటివిరతో హోతీ’’తి (దీ. ని. ౧.౧౦, ౧౯౪) వచనం నిస్సాయ అట్ఠకథాసు పటిక్ఖిత్తత్తా. సకకమ్మన్తి పాణవధకమ్మం. ఇదఞ్చ పాణాతిపాతదోసపరిహారాయ దుక్కటం వుత్తం, న విఞ్ఞత్తిపరిహారాయ. అనియమేత్వాపి న యాచితబ్బాతి సామీచిదస్సనత్థం వుత్తం, సుద్ధచిత్తేన పన హత్థకమ్మం యాచన్తస్స ఆపత్తి నామ నత్థి. యదిచ్ఛకం కారాపేతుం వట్టతీతి ‘‘హత్థకమ్మం యాచామి, దేథా’’తిఆదినా అయాచిత్వాపి వట్టతి. సకిచ్చపసుతమ్పి ఏవం కారాపేన్తస్స విఞ్ఞత్తి నత్థి ఏవ, సామీచిదస్సనత్థం పన విభజిత్వా వుత్తం.

సబ్బకప్పియభావదీపనత్థన్తి సబ్బసో కప్పియభావదీపనత్థం. మూలం దేథాతి వత్తుం వట్టతీతి ‘‘మూలం దస్సామా’’తి పఠమం వుత్తత్తా విఞ్ఞత్తి వా మూలన్తి వచనస్స కప్పియాకప్పియవత్థుసామఞ్ఞవచనత్తేపి నిట్ఠితభతికిచ్చానం దాపనతో అకప్పియవత్థుసాదియనం వా న హోతీతి కత్వా వుత్తం. అనజ్ఝావుత్థకన్తి అపరిగ్గహితం.

మఞ్చ…పే… చీవరాదీని కారాపేతుకామేనాపీతిఆదీసు చీవరం కారాపేతుకామస్స అఞ్ఞాతకఅప్పవారితతన్తవాయేహి హత్థకమ్మయాచనవసేన వాయాపనే విఞ్ఞత్తిపచ్చయా దుక్కటాభావేపి చీవరవాయాపనసిక్ఖాపదేన యథారహం పాచిత్తియదుక్కటాని హోన్తీతి వేదితబ్బం. అకప్పియకహాపణాది న దాతబ్బన్తి కప్పియముఖేన లద్ధమ్పి హత్థకమ్మకరణత్థాయ ఇమస్స ¶ కహాపణం దేహీతి వత్వా దానం న వట్టతీతి వుత్తం. పుబ్బే కతకమ్మస్స దాపనే కిఞ్చాపి దోసో న దిస్సతి, తథాపి అసారుప్పమేవాతి వదన్తి. కతకమ్మత్థాయపి కాతబ్బకమ్మత్థాయపి కప్పియవోహారేన పరియాయతో భతిం దాపేన్తస్స నత్థి దోసో. వత్తన్తి చారిత్తం, ఆపత్తి న హోతీతి అధిప్పాయో.

కప్పియం కారాపేత్వా పటిగ్గహేతబ్బానీతి సాఖాయ మక్ఖికబీజనేన పణ్ణాదిచ్ఛేదే బీజగామకోపనస్స చేవ తత్థ లగ్గరజాదిఅప్పటిగ్గహితస్స చ పరిహారత్థాయ వుత్తం. తదుభయాసఙ్కాయ అసతి తథా అకరణే దోసో నత్థి. నదీయాదీసు ఉదకస్స అపరిగ్గహితతాయ ‘‘ఆహరాతి వత్తుం వట్టతీ’’తి వుత్తం. ‘‘న ఆహటం పరిభుఞ్జితు’’న్తి వచనతో విఞ్ఞత్తియా ఆపన్నం దుక్కటం దేసేత్వాపి తం వత్థుం పరిభుఞ్జన్తస్స పున పరిభోగే దుక్కటమేవ, పఞ్చన్నమ్పి సహధమ్మికానం న వట్టతి. ‘‘అలజ్జీహి పన భిక్ఖూహి వా సామణేరేహి వా హత్థకమ్మం న కారేతబ్బ’’న్తి సామఞ్ఞతో వుత్తత్తా అత్తనో అత్థాయ యంకిఞ్చి హత్థకమ్మం కారేతుం న వట్టతి. యం పన ¶ అలజ్జీ నివారియమానోపి బీజనాదిం కరోతి, తత్థ దోసో నత్థి. చేతియకమ్మాదీని పన తేహి కారాపేతుం వట్టతి. ఏత్థ చ ‘‘అలజ్జీహి సామణేరేహీ’’తి వుత్తత్తా ‘‘సఞ్చిచ్చ ఆపత్తిం ఆపజ్జతీ’’తిఆది (పరి. ౩౫౯) అలజ్జీలక్ఖణం ఉక్కట్ఠవసేన ఉపసమ్పన్నే పటిచ్చ ఉపలక్ఖణతో వుత్తన్తి తంలక్ఖణవిరహితానం సామణేరాదీనం లిఙ్గత్థేనకగోత్రభుపరియోసానానం భిక్ఖుపటిఞ్ఞానం దుస్సీలానమ్పి సాధారణవసేన అలజ్జితాలక్ఖణం యథావిహితపటిపత్తియం సఞ్చిచ్చ అతిట్ఠనమేవాతి గహేతబ్బం.

ఆహరాపేన్తస్స దుక్కటన్తి విఞ్ఞత్తిక్ఖణే విఞ్ఞత్తిపచ్చయా, పటిలాభక్ఖణే గోణానం సాదియనపచ్చయా చ దుక్కటం. గోణఞ్హి అత్తనో అత్థాయ అవిఞ్ఞత్తియా లద్ధమ్పి సాదితుం న వట్టతి ‘‘హత్థిగవస్సవళవపటిగ్గహణా పటివిరతో హోతీ’’తి (దీ. ని. ౧.౧౦, ౧౯౪) వుత్తత్తా. తేనేవాహ ‘‘ఞాతిపవారితట్ఠానతోపి మూలచ్ఛేజ్జాయ యాచితుం న వట్టతీ’’తి. ఏత్థ చ విఞ్ఞత్తిదుక్కటాభావేపి అకప్పియవత్థుయాచనేపి పటిగ్గహణేపి దుక్కటమేవ. రక్ఖిత్వాతి చోరాదిఉపద్దవతో రక్ఖిత్వా. జగ్గిత్వాతి తిణదానాదీహి పోసేత్వా.

ఞాతిపవారితట్ఠానే పన వట్టతీతి సకటస్స సమ్పటిచ్ఛితబ్బత్తా మూలచ్ఛేజ్జవసేన యాచితుం వట్టతి. తావకాలికం వట్టతీతి ఉభయత్థాపి వట్టతీతి అత్థో ¶ . వాసిఆదీని పుగ్గలికానిపి వట్టన్తీతి ఆహ ‘‘ఏస నయో వాసీ’’తిఆది. వల్లిఆదీసు చ పరపరిగ్గహితేసు చ ఏసేవ నయోతి యోజేతబ్బం. ‘‘గరుభణ్డప్పహోనకేసుయేవా’’తి ఇదం విఞ్ఞత్తిం సన్ధాయ వుత్తం. అదిన్నాదానే పన తిణసలాకం ఉపాదాయ పరపరిగ్గహితం థేయ్యచిత్తేన గణ్హతో అవహారో ఏవ, భణ్డగ్ఘేన కారేతబ్బో. వల్లిఆదీసూతి ఏత్థ ఆది-సద్దేన పాళిఆగతానం (పారా. ౩౪౯) వేళుఆదీనం సఙ్గహో. తత్థ యస్మిం పదేసే హరితాలజాతిహిఙ్గులాది అప్పకమ్పి మహగ్ఘం హోతి, తత్థ తం తాలపక్కపమాణతో ఊనమ్పి గరుభణ్డమేవ, విఞ్ఞాపేతుఞ్చ న వట్టతి.

సాతి విఞ్ఞత్తి. పరికథాదీసు ‘‘సేనాసనం సమ్బాధ’’న్తిఆదినా (విసుద్ధి. ౧.౧౯) పరియాయేన కథనం పరికథా నామ. ఉజుకమేవ అకథేత్వా ‘‘భిక్ఖూనం కిం పాసాదో న వట్టతీ’’తిఆదినా (విసుద్ధి. ౧.౧౯) అధిప్పాయో యథావిభూతో హోతి, ఏవం భాసనం ఓభాసో నామ. సేనాసనాదిఅత్థం భూమిపరికమ్మాదికరణవసేన పచ్చయుప్పాదాయ నిమిత్తకరణం నిమిత్తకమ్మం నామ. ఉక్కమన్తీతి అపగచ్ఛన్తి.

౩౪౪. మణి కణ్ఠే అస్సాతి మణికణ్ఠో. దేవవణ్ణన్తి దేవత్తభావం.

౩౪౫. పాళియం ¶ పత్తేన మే అత్థోతి (పారా. ౩౪౫) అనత్థికమ్పి పత్తేన భిక్ఖుం ఏవం వదాపేన్తో భగవా సోత్థియా మన్తపదవసేన వదాపేసి. సోపి భిక్ఖు భగవతా ఆణత్తవచనం వదేమీతి అవోచ, తేనస్స ముసా న హోతి. అథ వా ‘‘పత్తేన మే అత్థో’’తి ఇదం ‘‘పత్తం దదన్తూ’’తి ఇమినా సమానత్థన్తి దట్ఠబ్బం. ఏస నయో మణినా మే అత్థోతి ఏత్థాపి. తస్మా అఞ్ఞేసమ్పి ఏవరూపం కథేన్తస్స, కథాపేన్తస్స చ వచనదోసో నత్థీతి గహేతబ్బం.

౩౪౯. ఉద్ధంముఖం లిత్తా ఉల్లిత్తా, ఛదనస్స అన్తో లిమ్పన్తా హి యేభుయ్యేన ఉద్ధంముఖా లిమ్పన్తి. తేనాహ ‘‘అన్తోలిత్తా’’తి. అధోముఖం లిత్తా అవలిత్తా. బహి లిమ్పన్తా హి యేభుయ్యేన అధోముఖా లిమ్పన్తి. తేనాహ ‘‘బహిలిత్తా’’తి.

బ్యఞ్జనం విలోమితం భవేయ్యాతి యస్మా ‘‘కారయమానేనా’’తి ఇమస్స హేతుకత్తువచనస్స ‘‘కరోన్తేనా’’తి ఇదం సుద్ధకత్తువచనం పరియాయవచనం న ¶ హోతి, తస్మా ‘‘కరోన్తేన వా కారాపేన్తేన వా’’తి కారయమానేనాతి బహుఉద్దేసపదానుగుణం కరణవచనేనేవ పదత్థం కత్వా నిద్దేసే కతే బ్యఞ్జనం విరుద్ధం భవేయ్య, తథా పన పదత్థవసేన అదస్సేత్వా సామత్థియతో సిద్ధమేవత్థం దస్సేతుం పచ్చత్తవసేన ‘‘కరోన్తో వా కారాపేన్తో వా’’తి పదభాజనం వుత్తన్తి అధిప్పాయో. తేనాహ ‘‘అత్థమత్తమేవా’’తిఆది. పదత్థతో, సామత్థియతో చ లబ్భమానం అత్థమత్తమేవాతి అత్థో. యఞ్హి కారయమానేన పటిపజ్జితబ్బం, తం కరోన్తేనాపి పటిపజ్జితబ్బమేవాతి ఇదమేత్థ సామత్థియం దట్ఠబ్బం.

ఉద్దేసోతి సామిభావేన ఉద్దిసితబ్బో. సేతకమ్మన్తి సేతవణ్ణకరణత్థం సేతవణ్ణమత్తికాయ వా సుధాయ వా కతతనుకలేపో, తేన పన సహ మినియమానే పమాణాతిక్కన్తం హోతీతి సఙ్కానివారణత్థం ఆహ ‘‘అబ్బోహారిక’’న్తి. తేన పమాణాతిక్కన్తవోహారం న గచ్ఛతి కుటియా అనఙ్గత్తాతి అధిప్పాయో.

యథావుత్తస్స అత్థస్స వుత్తనయం దస్సేన్తేన ‘‘వుత్తఞ్హేత’’న్తిఆది వుత్తం. తత్థ ‘‘ఆయామతో చ విత్థారతో చా’’తి అవత్వా ‘‘ఆయామతో వా విత్థారతో వా’’తి వికప్పత్థస్స వా-సద్దస్స వుత్తత్తా ఏకతోభాగే వడ్ఢితేపి ఆపత్తీతి పకాసితన్తి అధిప్పాయో. తిహత్థాతి పకతిహత్థేన తిహత్థా, ‘‘వడ్ఢకీహత్థేనా’’తిపి (సారత్థ. టీ. ౨.౩౪౮-౩౪౯) వదన్తి, తం ‘‘యత్థ…పే… అయం కుటీతి సఙ్ఖ్యం న గచ్ఛతీ’’తి ఇమినా విరుజ్ఝతి వడ్ఢకీహత్థేన తిహత్థాయపి కుటియా పమాణయుత్తస్స మఞ్చస్స సుఖేన పరివత్తనతో. ‘‘ఊనకచతుహత్థా వా’’తి ఇదఞ్చ పచ్ఛిమప్పమాణయుత్తస్స ¶ మఞ్చస్స అపరివత్తనారహం సన్ధాయ వుత్తం. యది హి పకతిహత్థేన చతుహత్థాయపి కుటియా పమాణయుత్తో మఞ్చో న పరివత్తతి, సా అకుటీయేవ, తస్మా మఞ్చపరివత్తనమత్తేనేవ పమాణన్తి గహేతబ్బం. పమాణయుత్తో మఞ్చోతి సబ్బపచ్ఛిమప్పమాణయుత్తో మఞ్చో. సో హి పకతివిదత్థియా నవవిదత్థికో, అట్ఠవిదత్థికో వా హోతి, తతో ఖుద్దకో మఞ్చో సీసూపధానం ఠపేత్వా పాదం పసారేత్వా నిపజ్జితుం న పహోతి. పమాణతో ఊనతరమ్పీతి ఉక్కట్ఠప్పమాణతో ఊనతరమ్పి, ఇదఞ్చ హేట్ఠిమప్పమాణయుత్తాయపి వత్థుదేసనా కాతబ్బా, న వాతి సన్దేహనివత్తనత్థం వుత్తం.

కలలలేపోతి ¶ కేనచి సిలేసేన కతలేపో, సేతరత్తాదివణ్ణకరణత్థం కతతమ్బమత్తికాదికలలలేపో వా. తేనాహ ‘‘అలేపో ఏవా’’తి. తేన తళాకాదీసు ఘనేన కలలేన కతబహలలేపో మత్తికాలేపనే ఏవ పవిసతి లేపవోహారగమనతోతి దస్సేతి. పిట్ఠసఙ్ఘాటో నామ ద్వారబాహసఙ్ఖాతో చతురస్సదారుసఙ్ఘాటో, యత్థ సఉత్తరపాసం కవాటం అపస్సాయ ద్వారం పిదహన్తి.

ఓలోకేత్వాపీతి అపలోకేత్వాపి, అపలోకనకమ్మవసేనాపీతి అత్థో, అపసద్దస్సాపి ఓఆదేసో కతోతి దట్ఠబ్బో.

౩౫౩. నిబద్ధగోచరట్ఠానమ్పీతి ఏత్థ గోచరాయ పక్కమన్తానం హత్థీనం నిబద్ధగమనమగ్గోపి సఙ్గయ్హతి. ఏతేసన్తి సీహాదీనం. గోచరభూమీతి ఆమిసగ్గహణట్ఠానం. న గహితాతి పటిక్ఖిపితబ్బభావేన న గహితా, న వారితాతి అత్థో. సీహాదీనఞ్హి గోచరగ్గహణట్ఠానం హత్థీనం వియ నిబద్ధం న హోతి, యత్థ పన గోమహింసాదిపాణకా సన్తి, దూరమ్పి తం ఠానం సీఘం గన్త్వా గోచరం గణ్హన్తి. తస్మా తేసం తం న వారితం, నిబద్ధగమనమగ్గోవ వారితో ఆసయతో గమనమగ్గస్స నిబద్ధత్తా. అఞ్ఞేసమ్పి వాళానన్తి అరఞ్ఞమహింసాదీనం. ఆరోగ్యత్థాయాతి నిరుపద్దవాయ. సేసానీతి పుబ్బణ్ణనిస్సితాదీని సోళస. తాని చ జనసమ్మద్దమహాసమ్మద్దకుటివిలోపసరీరపీళాదిఉపద్దవేహి సఉపద్దవానీతి వేదితబ్బాని. అభిహనన్తి ఏత్థాతి అబ్భాఘాతం. ‘‘వేరిఘర’’న్తి వుత్తమేవత్థం విభావేతుం ‘‘చోరానం మారణత్థాయ కత’’న్తి వుత్తం.

ధమ్మగన్ధికాతి ధమ్మేన దణ్డనీతియా హత్థపాదాదిచ్ఛిన్దనగన్ధికా. గన్ధికాతి చ యస్స ఉపరి హత్థాదిం ఠపేత్వా ఛిన్దన్తి, తాదిసం దారుఖణ్డఫలకాతి వుచ్చతి, తేన చ ఉపలక్ఖితం ఠానం. పాళియం రచ్ఛానిస్సితన్తి రథికానిస్సితం. చచ్చరనిస్సితన్తి చతున్నం రథికానం సన్ధినిస్సితం. సకటేనాతి ఇట్ఠకసుధాదిభణ్డాహరణసకటేన.

పాచినన్తి ¶ సేనాసనస్స భూమితో పట్ఠాయ యావ తలావసానం చినితబ్బవత్థుకం అధిట్ఠానం, యస్స ఉపరి భిత్తిథమ్భాదీని చ పతిట్ఠపేన్తి. తేనాహ ‘‘తతో పట్ఠాయా’’తిఆది. కిఞ్చాపి ఇధ పుబ్బపయోగసహపయోగానం అదిన్నాదానే వియ విసేసో నత్థి, తథాపి తేసం విభాగేన దస్సనం ¶ భిన్దిత్వా వా పున కాతబ్బాతి ఏత్థ కుటియా భేదేన పరిచ్ఛేదదస్సనత్థం కతం. తదత్థాయాతి తచ్ఛనత్థాయ. ఏవం కతన్తి అదేసితవత్థుకం పమాణాతిక్కన్తం వా కతం. పణ్ణసాలన్తి పణ్ణకుటియా తిణపణ్ణచుణ్ణస్స అపరిపతనత్థాయ అన్తో చ బహి చ లిమ్పన్తి, తం సన్ధాయేతం వుత్తం. తేనేవ వక్ఖతి ‘‘పణ్ణసాలం లిమ్పతీ’’తి.

అన్తోలేపేనేవ నిట్ఠాపేతుకామం సన్ధాయ ‘‘అన్తోలేపే వా’’తిఆది వుత్తం. బహిలేపే వాతి ఏత్థాపి ఏసేవ నయో. తస్మిన్తి ద్వారబన్ధే వా వాతపానే వా ఠపితేతి యోజేతబ్బం. తస్సోకాసన్తి తస్స ద్వారబన్ధాదిస్స ఓకాసభూతం ఛిద్దం. పున వడ్ఢేత్వాతి పుబ్బే ఠపితోకాసం ఖుద్దకం చే, తం ద్వారవాతపానచ్ఛిద్దభేదనేన పున వడ్ఢేత్వా. ఠపితేతి ద్వారబన్ధే వా గవక్ఖసఙ్ఘాటే వా ఆనేత్వా తస్మిం వడ్ఢితే వా అవడ్ఢితే వా ఛిద్దే పతిట్ఠాపితే. లేపో న ఘటీయతీతి సమన్తతో దిన్నో లేపో తథా ఠపితేన ద్వారబన్ధనేన వా వాతపానేన వా సద్ధిం న ఘటీయతి, ఏకాబద్ధం న హోతీతి వుత్తం హోతి. తన్తి ద్వారబన్ధం వా వాతపానం వా. పఠమమేవ సఙ్ఘాదిసేసోతి తేసం సమన్తతో పుబ్బేవ లేపస్స ఘటేత్వా నిట్ఠాపితత్తా ద్వారబన్ధవాతపానానం ఠపనతో పుబ్బే ఏవ సఙ్ఘాదిసేసో.

లేపఘటనేనేవాతి ఇట్ఠకాహి కతవాతపానాదీని వినా సమన్తా లేపఘటనేనేవ ఆపత్తి వాతపానాదీనం అలేపోకాసత్తా, ఇట్ఠకాహి కతత్తా వా, వాతపానాదీసుపి లేపస్స భిత్తిలేపేన సద్ధిం ఘటనేనేవాతిపి అత్థం వదన్తి. తత్థాతి పణ్ణసాలాయం. ఆలోకత్థాయ అట్ఠఙ్గులమత్తం ఠపేత్వా లిమ్పతీతి దారుకుట్టస్స దారూనమన్తరా అట్ఠఙ్గులమత్తం వివరం యావ లిమ్పతి, తావ ఆలోకత్థాయ ఠపేత్వా అవసేసం సకుట్టచ్ఛదనం లిమ్పతి, పచ్ఛా ఏతం వివరం లిమ్పిస్సామీతి ఏవం ఠపనే అనాపత్తీతి అధిప్పాయో. సచే పన ఏవం అకత్వా సబ్బదాపి ఆలోకత్థాయ వాతపానవసేన ఠపేతి, వాతపానద్వారసఙ్ఘాటే ఘటితే లేపో చ ఘటీయతి, పఠమమేవ సఙ్ఘాదిసేసోతి దస్సేన్తో ఆహ ‘‘సచే’’తిఆది. మత్తికాకుట్టమేవ మత్తికాలేపసఙ్ఖ్యం గచ్ఛతీతి ఆహ ‘‘సచే మత్తికాయ కుట్టం కరోతి, ఛదనలేపేన సద్ధిం ఘటనే ఆపత్తీ’’తి. ఉభిన్నం అనాపత్తీతి పురిమస్స లేపస్స అఘటితత్తా దుతియస్స అత్తుద్దేసికతాయ అసమ్భవతో.

౩౫౪. ఆపత్తిభేదదస్సనత్థన్తి ¶ తత్థ ‘‘సారమ్భే చ అపరిక్కమనే చ దుక్కటం అదేసితవత్థుకతాయ ¶ , పమాణాతిక్కన్తతాయ చ సఙ్ఘాదిసేసో’’తి ఏవం ఆపత్తియేవ విభాగదస్సనత్థం.

౩౬౧. అనిట్ఠితే కుటికమ్మేతి లేపపరియోసానే కుటికమ్మే ఏకపిణ్డమత్తేనపి అనిట్ఠితే. ‘‘అఞ్ఞస్స పుగ్గలస్స వా’’తి ఇదం మూలట్ఠస్స అనాపత్తిదస్సనత్థం వుత్తం. యేన పన లద్ధం, తస్సాపి తం నిట్ఠాపేన్తస్స ‘‘పరేహి విప్పకతం అత్తనా పరియోసాపేతి, ఆపత్తి సఙ్ఘాదిసేసస్సా’’తిఆదివచనతో (పారా. ౩౬౩) ఆపత్తియేవ. పుబ్బే కతకమ్మమ్పి లద్ధకాలతో పట్ఠాయ అత్తనో అత్థాయేవ కతం నామ హోతి, తస్మా తేనాపి సఙ్ఘస్స వా సామణేరాదీనం వా దత్వా నిట్ఠాపేతబ్బం. ‘‘అఞ్ఞస్స వా’’తి ఇదం అనుపసమ్పన్నంయేవ సన్ధాయ వుత్తన్తి గహేతబ్బం, కేచి పన ‘‘పరతో లద్ధాయ కుటియా నిట్ఠాపనే అనాపత్తిఆదితో పట్ఠాయ అత్తనో అత్థాయ అకతత్తా’’తి వదన్తి. అపచినితబ్బాతి యావ పాచినా విద్ధంసేతబ్బా. భూమిసమం కత్వాతి పాచినతలావసానం కత్వా.

౩౬౪. లేణన్తి పబ్బతలేణం. న హేత్థ లేపో ఘటీయతీతి ఛదనలేపస్స అభావతో వుత్తం, విసుం ఏవ వా అనుఞ్ఞాతత్తా. సచే లేణస్స అన్తో ఉపరిభాగే చిత్తకమ్మాదికరణత్థం లేపం దేన్తి, ఉల్లిత్తకుటిసఙ్ఖ్యం న గచ్ఛతి, వట్టతి ఏవ. ఇట్ఠకాదీహి కతం చతురస్సకూటాగారసణ్ఠానం ఏకకణ్ణికాబద్ధం నాతిఉచ్చం పటిస్సయవిసేసం ‘‘గుహా’’తి వదన్తి, తాదిసం మహన్తమ్పి ఉల్లిత్తావలిత్తం కరోన్తస్స అనాపత్తి. భూమిగుహన్తి ఉమఙ్గగుహం.

అట్ఠకథాసూతి కుక్కుటచ్ఛికగేహన్తిఆదీసు అట్ఠకథాసు తిణకుటికా కుక్కుటచ్ఛికగేహన్తి వత్వా పున తం వివరన్తేహి అట్ఠకథాచరియేహి ఛదనం దణ్డకేహి…పే… వుత్తాతి యోజనా దట్ఠబ్బా. తత్థ దణ్డకేహి జాలబద్ధం కత్వాతి దీఘతో, తిరియతో చ ఠపేత్వా వల్లియాదీహి బద్ధదణ్డకేహి జాలం వియ కత్వా. సో చాతి ఉల్లిత్తాదిభావో. ఛదనమేవ సన్ధాయ వుత్తోతి ఛదనస్స అన్తో చ బహి చ లిమ్పనమేవ సన్ధాయ వుత్తో. మత్తికాకుట్టే భిత్తిలేపం వినాపి భిత్తియా సద్ధిం ¶ ఛదనలేపస్స ఘటనమత్తేనాపి ఆపత్తిసమ్భవతో ఛదనలేపోవ పధానన్తి వేదితబ్బం. కిఞ్చాపి ఏవం, అథ ఖో ‘‘ఉపచికామోచనత్థమేవ హేట్ఠా పాసాణకుట్టం కత్వా తం అలిమ్పిత్వా ఉపరి లిమ్పతి, లేపో న ఘటీయతి నామ, అనాపత్తియేవా’’తిఆదివచనతో పన ఛదనలేపఘటనత్థం సకలాయపి భిత్తియా లేపో అవస్సం ఇచ్ఛితబ్బోవ తస్సా ఏకదేసస్స అలేపేపి ఛదనలేపస్స అఘటనతో. తేనాహ ‘‘లేపో న ఘటీయతీ’’తి. ఏత్థాతి తిణకుటికాయం. న కేవలఞ్చ తిణకుటికాయం ఏవ, లేణగుహాదీసుపి సారమ్భాపరిక్కమనపచ్చయాపి అనాపత్తి ఏవ, ఇమినా ¶ పన నయేన అఞ్ఞస్సత్థాయ కుటిం కరోన్తస్సాపి సారమ్భాదిపచ్చయాపి అనాపత్తిభావో అత్థతో దస్సితో ఏవ హోతీతి.

తత్థ పాళివిరోధం పరిహరితుం ‘‘యం పనా’’తిఆది వుత్తం. అయఞ్హేత్థ అధిప్పాయో – అఞ్ఞస్స ఉపజ్ఝాయాదినో అత్థాయ కరోన్తస్స సారమ్భాదిపచ్చయాపి అనాపత్తి ఏవ, యం పన పాళియం ‘‘ఆపత్తికారుకానం తిణ్ణం దుక్కటాన’’న్తిఆదివచనం, తం అఞ్ఞస్సత్థాయ కరోన్తస్స, న సారమ్భాదిపచ్చయా ఆపత్తిదస్సనత్థం వుత్తం, కిఞ్చరహి యథాసమాదిట్ఠాయ కుటియా అకరణపచ్చయా ఆపత్తిదస్సనత్థన్తి. తత్థ యథాసమాదిట్ఠాయాతి ‘‘భిక్ఖు సమాదిసిత్వా పక్కమతి, ‘కుటిం మే కరోథా’తి సమాదిసతి చ, దేసితవత్థుకా చ హోతు అనారమ్భా చ సపరిక్కమనా చా’’తి ఏవం కారాపకేన ఆణత్తిక్కమం ముఞ్చిత్వా కరణపచ్చయాతి అధిప్పాయో. కత్థచి పన పోత్థకే ‘‘కుటిలక్ఖణప్పత్తమ్పి కుటిం అఞ్ఞస్స…పే… కరోన్తస్స అనాపత్తీ’’తి ఇమస్స పాఠస్స అనన్తరం ‘‘యం పన ఆపత్తి కారుకాన’’న్తిఆదిపాఠో దిస్సతి, సోవ యుత్తతరో. ఏవఞ్హి సతి తత్థ అధిప్పాయో పాకటో హోతి.

అనాపత్తీతి వత్వాతి వాసాగారత్థాయ ఏవ అనియమితత్తా అనాపత్తీతి వత్వా. అదేసాపేత్వా కరోతోతి పమాణయుత్తమ్పి కరోతో. అచిత్తకన్తి పణ్ణత్తిఅజాననచిత్తేన అచిత్తకం. ఉల్లిత్తాదీనం అఞ్ఞతరతా, హేట్ఠిమప్పమాణసమ్భవో, అదేసితవత్థుకతా, పమాణాతిక్కన్తతా, అత్తుద్దేసికతా, వాసాగారతా, లేపఘటనాతి సత్త వా పమాణయుత్తఙ్గాదీసు ఛ వా అఙ్గాని.

కుటికారసిక్ఖాపదవణ్ణనా నిట్ఠితా.

౭. విహారకారసిక్ఖాపదవణ్ణనా

౩౬౫. సత్తమే ¶ పూజావచనప్పయోగే కత్తరి సామివచనస్సపి ఇచ్ఛితత్తా ‘‘గామస్స వా పూజిత’’న్తి వుత్తం. రూపిన్ద్రియేసు విజ్జమానం సన్ధాయ ఏకిన్ద్రియతా వుచ్చతీతి ఆహ ‘‘కాయిన్ద్రియం సన్ధాయా’’తి. తే హి మనిన్ద్రియమ్పి భూతగామానం ఇచ్ఛన్తి.

౩౬౬. కిరియతో సముట్ఠానాభావోతి వత్థునో అదేసనాసఙ్ఖాతం అకిరియం వినా న కేవలం కిరియాయ సముట్ఠానభావో. కిరియాకిరియతో హి ఇదం సముట్ఠాతి. ఇమస్మిం సిక్ఖాపదే భిక్ఖూ వా ¶ అనభినేయ్యాతి ఏత్థ వా-సద్దో సముచ్చయత్థో, తేన ‘‘మహల్లకఞ్చ విహారం కరేయ్య, భిక్ఖూ చ అనభినేయ్యా’’తి కిరియఞ్చ అకిరియఞ్చ సముచ్చినోతి.

విహారకారసిక్ఖాపదవణ్ణనా నిట్ఠితా.

౮. పఠమదుట్ఠదోససిక్ఖాపదవణ్ణనా

౩౮౦. అట్ఠమే పాకారేన చ పరిక్ఖిత్తన్తి సమ్బన్ధో. గోపురట్టాలకయుత్తన్తి ఏత్థ పాకారేసు యుద్ధత్థాయ కతో వఙ్కసణ్ఠానో సరక్ఖేపఛిద్దసహితో పతిస్సయవిసేసో అట్టాలకో నామ.

సోళసవిధస్సాతి చతూహి మగ్గేహి పచ్చేకం చతూసు సచ్చేసు కత్తబ్బస్స పరిఞ్ఞాపహానసచ్ఛికిరియాభావనాసఙ్ఖాతస్స సోళసవిధస్స. తే గారవేనాతి తే కిలన్తరూపా భిక్ఖూ భత్తుద్దేసకట్ఠానే సన్నిపతితానం భిక్ఖూనం పురతో అత్తనో కిలన్తసరీరం దస్సేత్వా ఉద్దిసాపనే గారవేన, లజ్జాయాతి అత్థో. తేరసపీతి భత్తుద్దేసకసేనాసనగాహాపకభణ్డాగారికచీవరపటిగ్గాహకచీవరభాజకయాగుభాజకఫలభాజకఖజ్జభాజకఅప్పమత్తకవిస్సజ్జకసాటియగాహాపకపత్తగాహాపకఆరామికపేసకసామణేరపేసకసమ్ముతీనం వసేన తేరసపి.

పాళియం ‘‘అపిసూ’’తి ఇదం ‘‘అపిచా’’తి ఇమినా సమానత్థో నిపాతో. ఏవం సబ్బపదేసూతి పీఠాదీసు సేనాసనసాధారణేసు, కతికసణ్ఠానపవేసనిక్ఖమనకాలాదీసు పన విసుం విసుం అధిట్ఠహిత్వా కథాపేతీతి వేదితబ్బం ¶ . అయఞ్హి నిమ్మితానం ధమ్మతాతి అనియమేత్వా నిమ్మితానం వసేన వుత్తం, నియమేత్వా పన ‘‘ఏత్తకా ఇదఞ్చిదఞ్చ కథేన్తు, ఏత్తకా తుణ్హీ భవన్తు, నానాప్పకారం ఇరియాపథం, కిరియఞ్చ కప్పేన్తు, నానావణ్ణసణ్ఠానవయోనియమా చ హోన్తూ’’తి పరికమ్మం కత్వా సమాపజ్జిత్వా వుట్ఠాయ అధిట్ఠితే ఇచ్ఛితిచ్ఛితప్పకారా అఞ్ఞమఞ్ఞమ్పి విసదిసావ హోన్తి. అవత్థుకవచనన్తి నిరత్థకవచనం.

౩౮౩. ఏకచారికభత్తన్తి అతిమనాపత్తా సబ్బేసమ్పి పటిలాభత్థాయ విసుం ఠితికాయ పాపేతబ్బభత్తం. తద్ధితవోహారేనాతి చత్తారి పమాణమస్స చతుక్కన్తి ఏవం తద్ధితవోహారేన. భవోతి భవితబ్బో. అతీతం దివసభాగన్తి తస్మిఞ్ఞేవ దివసే సలాకదానక్ఖణం సన్ధాయ వుత్తం. హియ్యోతి ఇమస్స అజ్జ ఇచ్చేవ అత్థో. తేనేవాహంసు ‘‘స్వే అమ్హే’’తిఆది. పధూపాయన్తాతి పునప్పునం ¶ ఉప్పజ్జనకోధవసేన పధూపాయన్తా. పాళియం కిస్స మన్తి కేన కారణేన మయాతి అత్థో.

౩౮౪. ‘‘సరసి త్వ’’న్తి ఇదం ఏకం వాక్యం కత్వా, ‘‘కత్తా’’తి ఇదఞ్చ కత్తరి రితుపచ్చయన్తం కత్వా, ‘‘అసీ’’తి అజ్ఝాహారపదేన సహ ఏకవాక్యం కత్వా, ‘‘ఏవరూప’’న్తి ఇదం, ‘‘యథాయం భిక్ఖునీ ఆహా’’తి ఇదఞ్చ ద్వీసు వాక్యేసు పచ్చేకం యోజేతబ్బన్తి దస్సేతుం ‘‘అథ వా’’తిఆదిమాహ. ఉజుకమేవాతి త్వా-పచ్చయన్తవసేన పఠమం అత్థగ్గహణం ఉజుకన్తి అధిప్పాయో.

దుతియో దబ్బ-సద్దో పణ్డితాదివచనోతి ఆహ ‘‘న ఖో దబ్బ దబ్బా పణ్డితా’’తి. నిబ్బేఠేన్తీతి దోసతో మోచేన్తి. వినయలక్ఖణే తన్తిన్తి వినయవినిచ్ఛయలక్ఖణవిసయే ఆగమం ఠపేన్తో. పాళియం యతో అహన్తిఆదీసు యస్మిం కాలే అహం జాతో, తతో పభుతి సుపినన్తేనపి మేథునం ధమ్మం నాభిజానామి, న చ తస్స మేథునధమ్మస్స పటిసేవితా అహోసిన్తి అత్థో దట్ఠబ్బో. తేనాహ ‘‘సుపినన్తేనపీ’’తిఆది. ఇదాని ఏకవాక్యవసేన యోజనం దస్సేతుం ‘‘అథ వా’’తిఆది వుత్తం. న ఘటతీతి యస్మా ఖీణాసవస్స వచనేన ఏతిస్సా వచనం న సమేతి, తఞ్చ న ఘటనం యస్మా పుబ్బే భిక్ఖూసు పసిద్ధాయ ఏవ అచ్చన్తదుస్సీలతాయ ఏవ అహోసి, తస్మా మేత్తియం భిక్ఖునిం నాసేథాతి అధిప్పాయో.

చర పిరేతి చర గచ్ఛ పిరే పర అమామక త్వం. వినస్సాతి అదస్సనం గచ్ఛ. అకారికాతి అమూలకేన చోదనాయ న కారికా. కారకో హోతీతి ¶ ‘‘అయ్యేనమ్హి దూసితా’’తి ఇమాయ పటిఞ్ఞాయ యది నాసితా, తదా థేరో భిక్ఖునీదూసకత్తసిద్ధితో తస్స దోసస్స కారకో హోతి. అకారకో హోతీతి తాయ కతపటిఞ్ఞం అనపేక్ఖిత్వా సామఞ్ఞతో ‘‘మేత్తియం భిక్ఖునిం నాసేథా’’తి భగవతా వుత్తత్తా అకారకో హోతి. యది హి థేరో కారకో భవేయ్య, అవస్సం తమేవ దోసం అపదిసిత్వా ఇమినా నామ కారణేన ‘‘మేత్తియం భిక్ఖునిం నాసేథా’’తి వత్తబ్బం సియా, తథా అవుత్తత్తా, ‘‘దబ్బఞ్చ అనుయుఞ్జథా’’తి అవత్వా ‘‘ఇమే చ భిక్ఖూ అనుయుఞ్జథా’’తి వుత్తత్తా చ సామత్థియతో మేత్తియాయ భిక్ఖునియా అఞ్ఞేన దోసేన నాసనారహతా, వత్థుస్స చ అమూలకభావో, థేరస్స అకారకభావో చ సిద్ధో హోతీతి అధిప్పాయో.

అత్తనో సుత్తన్తి ‘‘సకాయ పటిఞ్ఞాయా’’తి ఇమినా పక్ఖేపవచనేన సహితం కూటసుత్తం. థేరో ¶ కారకో హోతీతి ఏత్థ అయమధిప్పాయో – ‘‘సకాయ పటిఞ్ఞాయా’’తి అవత్వా సామఞ్ఞతో ‘‘మేత్తియం భిక్ఖునిం నాసేథా’’తి ఓతిణ్ణవత్థుస్మింయేవ తస్సా నాసనా విహితాతి తుమ్హాకం వాదే థేరో కారకో హోతి, ‘‘సకాయ పటిఞ్ఞాయా’’తి పన వుత్తే పుబ్బేయేవ సిద్ధస్స పారాజికస్స సుచికాయ అస్సా సకాయ పటిఞ్ఞాయ నాసేథాతి సిజ్ఝనతో అమ్హాకం వాదే థేరో అకారకో హోతీతి. మహావిహారవాసీనమ్పి పన ‘‘సకాయ పటిఞ్ఞాయా’’తి వుత్తే ఓతిణ్ణవత్థుస్మింయేవ తస్సా నాసనా విహితా హోతి, న సామఞ్ఞతోతి అధిప్పాయో. ఏత్థాతి ఇమేసు ద్వీసు వాదేసు, సుత్తేసు వా. యం పచ్ఛా వుత్తన్తి మహావిహారవాసీహి యం వుత్తం, తం యుత్తన్తి అత్థో. విచారితం హేతన్తి ఏతం పచ్ఛిమస్స యుత్తత్తం విచారితం, ‘‘తత్ర సఙ్ఘాదిసేసో వుట్ఠానగామినీ…పే… అసుద్ధతాయేవ నాసేసీ’’తి వక్ఖమాననయేన వినిచ్ఛితన్తి అత్థో. ‘‘భిక్ఖునిం అనుద్ధంసేతి దుక్కట’’న్తి ఇమినా మహాఅట్ఠకథావాదో దస్సితో.

తత్రాతి తేసు దుక్కటపాచిత్తియేసు. దుక్కటన్తి వుత్తమహాఅట్ఠకథావాదస్స అధిప్పాయం దస్సేత్వా ‘‘పాచిత్తియ’’న్తి పవత్తస్స కురున్దివాదస్స అధిప్పాయం దస్సేతుం ‘‘పచ్ఛిమనయేపీ’’తిఆది వుత్తం. వచనప్పమాణతోతి విసంవాదనాధిప్పాయే సమానేపి అనుద్ధంసనాదివిసేసే సఙ్ఘాదిసేసాదినో విధాయకవచనబలేనాతి అత్థో. భిక్ఖుస్స పన భిక్ఖునియా దుక్కటన్తి భిక్ఖునిం అనుద్ధంసేన్తస్స భిక్ఖుస్స దుక్కటం.

ఏవం ¶ ద్వీసుపి అట్ఠకథావచనేసు అధిప్పాయం విభావేత్వా ఇదాని పచ్ఛిమే పాచిత్తియవాదే దోసం దస్సేత్వా పురిమదుక్కటవాదమేవ పతిట్ఠాపేతుం ‘‘తత్ర పనా’’తిఆది వుత్తం. తత్థ విసున్తి సమ్పజానముసావాదే పాచిత్తియతో (పాచి. ౧) విసుం పాచిత్తియం వుత్తం, తత్థ అనన్తోగధభావాతి అధిప్పాయో. తస్మాతి యస్మా అమూలకానుద్ధంసనే విసుఞ్ఞేవ పాచిత్తియం పఞ్ఞత్తం, తస్మా పురిమనయోతి దుక్కటవాదో. ఏవం అన్తరా పవిట్ఠం దుక్కటపాచిత్తియవాదం దస్సేత్వా ఇదాని పాకటమేవ అత్థం విభావేతుం ‘‘తథా భిక్ఖునీ’’తిఆది ఆరద్ధం. తత్థ తథాతి యథా భిక్ఖుస్స భిక్ఖుం, భిక్ఖునిఞ్చ అనుద్ధంసేన్తస్స సఙ్ఘాదిసేసదుక్కటాని వుత్తాని, తథాతి అత్థో. ఏతేహి నాసనా నత్థీతి సామఞ్ఞతో వుత్తం, దుక్కటేన ఇమిస్సా పన నాసనా నత్థీతి అధిప్పాయో. దుస్సీలాతి పారాజికా.

౩౮౬. ఆకారనానత్తేనాతి దూసితాకారస్స, దూసకాకారస్స చ నానత్తేన. అనభిరద్ధోతి అతుట్ఠో. తేనాహ ‘‘న సుఖితో’’తి. న పసాదితోతి అనుప్పాదితప్పసాదో. ఖీల-సద్దో థద్ధభావవచనో ¶ , కచవరపరియాయో చ హోతీతి ఆహ ‘‘చిత్త…పే… ఖీల’’న్తి. నప్పతీతోతి పీతిసుఖాదీహి న అభిగతో న ఉపగతో. తేనాహ ‘‘న అభిసటో’’తి.

యేన దుట్ఠోతి చ కుపితోతి చ వుత్తోతి ఏత్థ యేన దుట్ఠోతి చ వుత్తో యేన కుపితోతి చ వుత్తో, తం మాతికాయఞ్చ పదభాజనే (పారా. ౩౮౬) చ వుత్తం ఉభయమ్పేతన్తి యోజేతబ్బం. ద్వీహీతి ‘‘తేన చ కోపేన, తేన చ దోసేనా’’తి వుత్తకోపదోసపదేహి ద్వీహి, అత్థతో పన ద్వీహిపి దోసోవ దస్సితోతి ఆహ ‘‘సఙ్ఖారక్ఖన్ధమేవ దస్సేతీ’’తి. యాయాతి అనత్తమనతాయ.

న చుదితకవసేనాతి యది చుదితకవసేనాపి అమూలకం అధిప్పేతం సియా, అమూలకం నామ అనజ్ఝాపన్నన్తి పదభాజనం వదేయ్యాతి అధిప్పాయో. యం పారాజికన్తి భిక్ఖునో అనురూపేసు ఏకూనవీసతియా పారాజికేసు అఞ్ఞతరం. పదభాజనే (పారా. ౩౮౬) పన భిక్ఖువిభఙ్గే ఆగతానేవ గహేత్వా ‘‘చతున్నం అఞ్ఞతరేనా’’తి వుత్తం. ఏతం ఇధ అప్పమాణన్తి ఏతం ఆపన్నానాపన్నతం ఇధానుద్ధంసనే ¶ ఆపత్తియా అనఙ్గం, ఆపత్తిం పన ఆపన్నే వా అనాపన్నే వా పుగ్గలే ‘‘అనాపన్నో ఏసో సుద్ధో’’తి సుద్ధసఞ్ఞాయ వా విమతియా వా చావనాధిప్పాయోవ ఇధ అఙ్గన్తి అధిప్పాయో.

తథేవాతి పసాదసోతేన, దిబ్బసోతేన వాతి ఇమమత్థం అతిదిసతి. దిట్ఠానుసారేనేవ సముప్పన్నా పరిసఙ్కావ దిట్ఠపరిసఙ్కితం నామ. ఏవం సేసేసుపి. ‘‘అదిస్వా వా’’తి ఇదం ఉక్కట్ఠవసేన వుత్తం, దిస్వా పక్కన్తేసుపి దోసో నత్థియేవ. ఇమేసన్తి ఇమేహి. కరిస్సన్తీతి తస్మిం ఖణే ఉప్పజ్జనాకారదస్సనం, పచ్ఛా పన ఏత్తకేన కాలేన కతం వాతి సఙ్కాయ చోదేతి. న హి కరిస్సన్తీతి చోదనా అత్థి. ‘‘అరిట్ఠం పీత’’న్తి ఇదం ముఖే సురాగన్ధవాయననిమిత్తదస్సనం. అరిట్ఠఞ్హి సురాసదిసవణ్ణగన్ధం కప్పియభేసజ్జం.

దిట్ఠం అత్థి సమూలకన్తిఆదీసు అజ్ఝాచారస్స సమ్భవాసమ్భవానం మూలామూలభావదస్సనం. అత్థి సఞ్ఞాసమూలకన్తిఆది పన దిట్ఠసఞ్ఞాయ సమ్భవాసమ్భవానం మూలామూలభావదస్సనం. దిస్వావ దిట్ఠసఞ్ఞీ హుత్వా చోదేతీతి ఏత్థ యం చోదేతి, తతో అఞ్ఞం పుగ్గలం వీతిక్కమన్తం, పటిచ్ఛన్నోకాసతో నిక్ఖమన్తం వా దిస్వా ‘‘అయం సో’’తి సఞ్ఞాయ చోదేన్తోపి సఙ్గయ్హతి. ఏస నయో సుతాదీసుపి. సమూలకేన వా సఞ్ఞాసమూలకేన వాతి ఏత్థ పారాజికమాపన్నం దిట్ఠాదిమూలకేన చ ‘‘అయం ఆపన్నో’’తి అసుద్ధసఞ్ఞాయ చోదేన్తో సమూలకేన చోదేతి నామ. సఞ్ఞాసమూలకత్తే ఏవ అనాపత్తిసమ్భవతో ఆపన్నే వా అనాపన్నే వా పుగ్గలే ఆపన్నసఞ్ఞీ దిట్ఠాదీసు ¶ , అదిట్ఠాదీసు వా మూలేసు దిట్ఠసుతాదిసఞ్ఞీ తేన దిట్ఠాదిమూలకేన తం పుగ్గలం చోదేన్తో సఞ్ఞాసమూలకేన చోదేతి నామ. ఇమేసం అనాపత్తి, వుత్తవిపరియాయేన ఆపత్తివారే అత్థో వేదితబ్బో.

సమీపే ఠత్వాతి హత్థవికారవచీఘోసానం చోదనావసేన పవత్తియమానానం దస్సనసవనూపచారే ఠత్వాతి అత్థో. కేచి పన ‘‘ద్వాదసహత్థబ్భన్తరే ఠత్వా’’తి (సారత్థ. టీ. ౨.౩౮౫-౩౮౬) వదన్తి, తం న యుత్తం. పరతో బ్యతిరేకతో అనాపత్తిం దస్సేన్తేన ‘‘దూతం వా పణ్ణం వా సాసనం వా పేసేత్వా’’తి ఏత్తకమేవ వుత్తం, న పన ‘‘ద్వాదసహత్థం ముఞ్చిత్వా చోదేన్తస్స సీసం న ఏతీ’’తి వుత్తం. వాచాయ వాచాయాతి సకిం ఆణత్తస్స సకలమ్పి దివసం వదతో వాచాయ ¶ వాచాయ చోదాపకస్సేవ ఆపత్తి. సోపీతి ఆణత్తోపి. తస్స చ ‘‘మయాపి దిట్ఠ’’న్తిఆదిం అవత్వాపి ‘‘అమూలక’’న్తి సఞ్ఞాయ చావనాధిప్పాయేన ‘‘త్వం పారాజికం ధమ్మం అజ్ఝాపన్నోసీ’’తి ఇదమేవ వాచం పరస్స వచనం వియ అకత్వా సామఞ్ఞతో వదన్తస్సాపి సఙ్ఘాదిసేసో ఏవ. సతిపి పన అనుద్ధంసనాధిప్పాయే ‘‘అసుకేన ఏవం వుత్త’’న్తి పరేన వుత్తమేవ వదన్తస్స నత్థి సఙ్ఘాదిసేసో. సచే పన పరేన అవుత్తమ్పి వుత్తన్తి వదతి, ఆపత్తి ఏవ.

సమ్బహులా సమ్బహులే సమ్బహులేహి వత్థూహీతి ఏత్థ సమ్బహులేతి చుదితకబహుత్తనిద్దేసేన పురిమేసు తీసు వారేసు చుదితకబహుత్తేనాపి వారభేదసబ్భావం ఞాపేతి. ఏకస్మిఞ్హి చుదితకవత్థుచోదకభేదేన ఇదం చతుక్కం వుత్తం, చుదితకబహుత్తేనాపి చతుక్కన్తరం లబ్భతీతి అట్ఠకం హోతి ఏవ.

అమూలకచోదనాపసఙ్గేన సమూలకచోదనాలక్ఖణాదిం దస్సేతుం ‘‘చోదేతుం పన కో లభతీ’’తిఆది ఆరద్ధం. భిక్ఖుస్స సుత్వా చోదేతీతిఆది సుత్తం యస్మా యే చోదకస్స అఞ్ఞేసం విపత్తిం పకాసేన్తి, తేపి తస్మిం ఖణే చోదకభావే ఠత్వావ పకాసేన్తి, తేసఞ్చ వచనం గహేత్వా ఇతరోపి యస్మా చోదేతుఞ్చ అసమ్పటిచ్ఛన్తం తేహి తిత్థియసావకపరియోసానేహి పఠమచోదకేహి సమ్పటిచ్ఛాపేతుఞ్చ లభతి, తస్మా ఇధ సావకభావేన ఉద్ధటన్తి వేదితబ్బం.

దూతం వాతిఆదీసు ‘‘త్వం ఏవం గన్త్వా చోదేహీ’’తి దూతం వా పేసేత్వా యో చోదేతుం సక్కోతి, తస్స పణ్ణం, మూలసాసనం వా పేసేత్వా. సమయేనాతి పకతియా జాననక్ఖణే.

గరుకానం ద్విన్నన్తి పారాజికసఙ్ఘాదిసేసానం. మిచ్ఛాదిట్ఠి నామ ‘‘నత్థి దిన్న’’న్తిఆదినయప్పవత్తా (మ. ని. ౧.౪౪౫; ౨.౯౪, ౯౫, ౨౨౫; ౩.౯౧, ౧౧౬, ౧౩౬; సం. ని. ౩.౨౧౦) దసవత్థుకా ¶ దిట్ఠి, సస్సతుచ్ఛేదసఙ్ఖాతం అన్తం గణ్హాపకదిట్ఠి అన్తగ్గాహికా నామ. ఆజీవహేతు పఞ్ఞత్తానం ఛన్నన్తి ఆజీవహేతుపి ఆపజ్జితబ్బానం ఉత్తరిమనుస్సధమ్మపారాజికం (పారా. ౧౯౫), సఞ్చరిత్తే (పారా. ౩౦౧, ౩౦౨) సఙ్ఘాదిసేసో, ‘‘యో తే విహారే వసతి, సో అరహా’’తి (పారా. ౨౨౦) పరియాయేన థుల్లచ్చయం, భిక్ఖుస్స పణీతభోజనవిఞ్ఞత్తియా పాచిత్తియం (పాచి. ౨౫౭), భిక్ఖునియాపణీతభోజనవిఞ్ఞత్తియా ¶ పాటిదేసనీయం (పాచి. ౧౨౩౬), సూపోదనవిఞ్ఞత్తియా (పాచి. ౬౧౨-౬౧౩) దుక్కటన్తి ఇమేసం పరివారే (పరి. ౨౮౭) వుత్తానం ఛన్నం. న హేతా ఆపత్తియో ఆజీవహేతు ఏవ పఞ్ఞత్తా సఞ్చరిత్తాదీనం అఞ్ఞథాపి ఆపజ్జితబ్బతో. ఆజీవహేతుపి ఏతాసం ఆపజ్జనం సన్ధాయ ఏవం వుత్తం, ఆజీవహేతుపి పఞ్ఞత్తానన్తి అత్థో. న కేవలఞ్చ ఏతా ఏవ, అఞ్ఞాపి అదిన్నాదానకులదూసనపాణవధవేజ్జకమ్మాదివసేన ఆజీవహేతు ఆపజ్జితబ్బాపి సన్తి, తా పన ఆపత్తిసభఆగతాయ పారాజికాదీసు ఛసు ఏవ సఙ్గయ్హన్తీతి విసుం న వుత్తాతి వేదితబ్బా.

ఏత్తావతా పన సీసం న ఏతీతి సఙ్ఘాదిసేసం సన్ధాయ వుత్తం, చోదనా పన కతా ఏవ హోతి. తింసానీతి తింసం ఏతేసమత్థీతి తింసాని, తింసాధికానీతి వుత్తం హోతి. నవుతానీతి ఏత్థాపి ఏసేవ నయో.

అత్తాదానం ఆదాతుకామేనాతి ఏత్థ అత్తనా ఆదాతబ్బతో దిట్ఠాదిమూలకేహి గహేతబ్బతో పరస్స విప్ఫన్దితుం అదత్వా పగ్గణ్హనతో అత్తాదానన్తి చోదనా వుచ్చతి, తం ఆదాతుకామేన, చోదనం కత్తుకామేనాతి అత్థో.

ఉబ్బాహికాయాతి ఉబ్బహన్తి వియోజేన్తి ఏతాయ అలజ్జీనం తజ్జనిం వా కలహం వాతి ఉబ్బాహికా, సఙ్ఘసమ్ముతి, తాయ. వినిచ్ఛిననం నామ తాయ సమ్మతభిక్ఖూహి వినిచ్ఛననమేవ. అలజ్జుస్సన్నాయ హి పరిసాయ సమథక్ఖన్ధకే (చూళవ. ౨౨౭) ఆగతేహి దసఙ్గేహి సమన్నాగతా ద్వే తయో భిక్ఖూ తత్థేవ వుత్తాయ ఞత్తిదుతియకమ్మవాచాయ సమ్మన్నితబ్బా, తేహి చ సమ్మతేహి విసుం వా నిసీదిత్వా, తస్సా ఏవ వా పరిసాయ ‘‘అఞ్ఞేహి న కిఞ్చి కథేతబ్బ’’న్తి సావేత్వా తం అధికరణం వినిచ్ఛితబ్బం.

కిమ్హీతి కిస్మిం వత్థుస్మిం, కతరవిపత్తియన్తి అత్థో. ‘‘కిమ్హి నం నామా’’తి ఇదం ‘‘కతరాయ విపత్తియా ఏతం చోదేసీ’’తి యాయ కాయచి విఞ్ఞాయమానాయ భాసాయ వుత్తేపి చోదకస్స వినయే అపకతఞ్ఞుతాయ ‘‘సీలాచారదిట్ఠిఆజీవవిపత్తీసు కతరాయాతి మం పుచ్ఛతీ’’తి ¶ ఞాతుం అసక్కోన్తస్స పుచ్ఛా, న పన కిమ్హీతిఆదిపదత్థమత్తం అజానన్తస్స. న హి అనువిజ్జకో చోదకం బాలం అపరిచితభాసాయ ‘‘కిమ్హి న’’న్తి పుచ్ఛతి. ‘‘కిమ్హి నమ్పి న జానాసీ’’తి ఇదమ్పి వచనమత్తం సన్ధాయ వుత్తం న హోతి, ‘‘కతరవిపత్తియా’’తి ¶ వుత్తే ‘‘అసుకాయ విపత్తియా’’తి వత్తుమ్పి న జానాసీతి వచనస్స అధిప్పాయమేవ సన్ధాయ వుత్తన్తి గహేతబ్బం. తేనేవ వక్ఖతి ‘‘బాలస్స లజ్జిస్స నయో దాతబ్బో’’తి వత్వా చ ‘‘కిమ్హి నం చోదేసీతి సీలవిపత్తియా’’తిఆది అధిప్పాయప్పకాసనమేవ నయదానం వుత్తం, న పన కిమ్హి-నం-పదానం పరియాయమత్తదస్సనం. న హి బాలో ‘‘కతరవిపత్తియం నం చోదేసీ’’తి ఇమస్స వచనస్స అత్థే ఞాతేపి విపత్తిప్పభేదనం, అత్తనా చోదియమానం విపత్తిసరూపఞ్చ జానితుం సక్కోతి, తస్మా తేనేవ అజాననేన అలజ్జీ అపసాదేతబ్బో. ‘‘కిమ్హి న’’న్తి ఇదమ్పి ఉపలక్ఖణమత్తం, అఞ్ఞేన వా యేన కేనచి ఆకారేన అవిఞ్ఞుతం పకాసేత్వా విస్సజ్జేతబ్బోవ.

‘‘దుమ్మఙ్కూనం పుగ్గలానం నిగ్గహాయా’’తిఆదివచనతో (పారా. ౩౯; పరి. ౨) ‘‘అలజ్జీనిగ్గహత్థాయ…పే… పఞ్ఞత్త’’న్తి వుత్తం. ఏహితీతి హి-కారో ఏత్థ ఆగమో దట్ఠబ్బో, ఆగమిస్సతీతి అత్థో. దిట్ఠసన్తానేనాతి దిట్ఠనియామేన. అలజ్జిస్స పటిఞ్ఞాయ ఏవ కాతబ్బన్తి వచనపటివచనక్కమేనేవ దోసే ఆవిభూతేపి అలజ్జిస్స ‘‘అసుద్ధోహ’’న్తి దోససమ్పటిచ్ఛనపఅఞ్ఞాయ ఏవ ఆపత్తియా కాతబ్బన్తి అత్థో. కేచి పన ‘‘అలజ్జిస్స ఏతం నత్థీతి సుద్ధపటిఞ్ఞాయ ఏవ అనాపత్తియా కాతబ్బన్తి అయమేత్థ అత్థో సఙ్గహితో’’తి వదన్తి, తం న యుత్తం అనువిజ్జకస్సేవ నిరత్థకత్తాపత్తితో చోదకేనేవ అలజ్జిపటిఞ్ఞాయ ఠాతబ్బతో. దోసాపగమపటిఞ్ఞా ఏవ హి ఇధ పటిఞ్ఞాతి అధిప్పేతా. తేనేవ వక్ఖతి ‘‘ఏతమ్పి నత్థీతి పటిఞ్ఞం న దేతీ’’తిఆది (పారా. అట్ఠ. ౨.౩౮౫-౩౮౬).

తదత్థదీపనత్థన్తి అలజ్జిస్స దోసే ఆవిభూతేపి తస్స దోసాపగమపటిఞ్ఞాయ ఏవ కాతబ్బతాదీపనత్థం. వివాదవత్థుసఙ్ఖాతే అత్థే పచ్చత్థికా అత్థపచ్చత్థికా. సఞ్ఞం దత్వాతి నేసం కథాపచ్ఛేదత్థం, అభిముఖకరణత్థఞ్చ సద్దం కత్వా. వినిచ్ఛినితుం అననుచ్ఛవికోతి ‘‘అసుద్ధో’’తి సఞ్ఞాయ చోదకపక్ఖే పవిట్ఠత్తా అనువిజ్జకభావతో బహిభూతత్తా అనువిజ్జితుం అసక్కుణేయ్యతం సన్ధాయ వుత్తం. సన్దేహే ఏవ హి సతి అనువిజ్జితుం సక్కా, అసుద్ధదిట్ఠియా పన సతి చుదితకేన వుత్తం సబ్బం అసచ్చతోపి పటిభాతి, కథం తత్థ అనువిజ్జనా సియాతి.

‘‘తథా ¶ నాసితకోవ భవిస్సతీ’’తి ఇమినా వినిచ్ఛయం అదత్వా సఙ్ఘతో వియోజనం నామ లిఙ్గనాసనా వియ అయమ్పి ఏకో నాసనప్పకారోతి దస్సేతి. విరద్ధం హోతీతి సఞ్చిచ్చ ఆపత్తిం ¶ సహసా ఆపన్నో హోతి. ‘‘ఆదితో పట్ఠాయ అలజ్జీ నామ నత్థీ’’తి ఇదం ‘‘పక్ఖానురక్ఖణత్థాయ పటిఞ్ఞం న దేతీ’’తి ఇమస్స అలజ్జిలక్ఖణసమ్భవస్స కారణవచనం. పటిచ్ఛాదితకాలతో పట్ఠాయ అలజ్జీ నామ ఏవ, పురిమో లజ్జిభావో న రక్ఖతీతి అత్థో. పటిఞ్ఞం న దేతీతి సచే మయా కతదోసం వక్ఖామి, మయ్హం అనువత్తకా భిజ్జిస్సన్తీతి పటిఞ్ఞం న దేతి. ఠానే న తిట్ఠతీతి లజ్జిట్ఠానే న తిట్ఠతి, కాయవాచాసు వీతిక్కమో హోతి ఏవాతి అధిప్పాయో. తేనాహ ‘‘వినిచ్ఛయో న దాతబ్బో’’తి, పుబ్బే పక్ఖికానం పటిఞ్ఞాయ వూపసమితస్సాపి అధికరణస్స దువూపసన్తతాయ అయమ్పి తథా నాసితకోవ భవిస్సతీతి అధిప్పాయో.

చుదితకచోదకేసు పటిపత్తిం ఞత్వాతి ‘‘తుమ్హే అమ్హాకం వినిచ్ఛయేన తుట్ఠా భవిస్సథా’’తిఆదినా వుత్తం చుదితకచోదకేసు అనువిజ్జకేన పటిపజ్జితబ్బకమ్మం ఞత్వా. వినిచ్ఛయో మజ్ఝేతి ఆపత్తీతి వా అనాపత్తీతి వా వినిచ్ఛయపరియోసానఅనువిజ్జనానం మజ్ఝం నామాతి అత్థో.

అమూలకమ్పి సమూలకం కత్వా వదన్తీతి ఆహ ‘‘ద్వే మూలానీ’’తి. కాలేన వక్ఖామీతిఆదీసు ఓకాసం కారాపేత్వా వదన్తో కాలేన వదతి నామ. సలాకగ్గయాగుఅగ్గభిక్ఖాచారట్ఠానాదీసు చోదేన్తో అకాలేన వదతి నామ. దోసతో వుట్ఠాపేతుకామతాయ వదన్తో అత్థసంహితేన వదతి నామ. దోసన్తరోతి దోసచిత్తో. పన్నరససు ధమ్మేసూతి ‘‘పరిసుద్ధకాయసమఆచారతా, తథా వచీసమాచారతా, సబ్రహ్మచారీసు మేత్తచిత్తతా, బహుస్సుతతా, ఉభిన్నం పాతిమోక్ఖానం స్వాగతాదితా, కాలేన వక్ఖామీ’’తిఆదినా (పరి. ౩౬౨) వుత్తపఞ్చధమ్మా చ కారుఞ్ఞతా, హితేసితా, అనుకమ్పతా, ఆపత్తివుట్ఠానతా, వినయపురేక్ఖారతాతి (చూళవ. ౪౦౧) ఇమేసు పన్నరససు. తత్థ ‘‘కారుఞ్ఞతా’’తి ఇమినా కరుణా దస్సితా. హితేసితాతి హితగవేసనతా. అనుకమ్పతాతి తేన హితేన సంయోజనతా, ఇమేహి ద్వీహిపి మేత్తా దస్సితా. ఆపత్తివుట్ఠానతాతి సుద్ధన్తే పతిట్ఠాపనతా. వత్థుం చోదేత్వా సారేత్వా పటిఞ్ఞం ఆరోపేత్వా యథాపటిఞ్ఞాయ కమ్మకరణం వినయపురేక్ఖారతా నామ.

అధికరణట్ఠేనాతి ¶ అధికాతబ్బట్ఠేన, సమథేహి వూపసమేతబ్బట్ఠేనాతి అత్థో. తం నానత్తం దస్సేతున్తి ఇధ అనధిప్పేతమ్పి అత్థుద్ధారవసేన తం నానత్తం దస్సేతున్తి అధిప్పాయో. తేనేవ వక్ఖతి ‘‘సేసాని అత్థుద్ధారవసేన వుత్తానీ’’తి (పారా. అట్ఠ. ౨.౩౮౫-౩౮౬). యం అధికిచ్చాతిఆదినా అధికరణసద్దస్స కమ్మసాధనతా వుత్తా.

గాహన్తి ¶ ‘‘అసుకం చోదేస్సామీ’’తి మనసా చోదనాకారస్స గహణం. చేతనన్తి ‘‘చోదేస్సామీ’’తి ఉప్పన్నచిత్తబ్యాపారసఙ్ఖాతం చిత్తకమ్మం. అక్ఖన్తిన్తి చుదితకస్స విపత్తిం దిస్వా ఉప్పన్నం కోధం అసహనం, తథా పవత్తం వా యం కిఞ్చి చిత్తచేతసికరాసిం. వోహారన్తి చోదనావసప్పవత్తవచనం. పణ్ణత్తిన్తి చోదనావసప్పవత్తం మనసా పరికప్పితం నామపణ్ణత్తిం. అత్తాదానం గహేత్వాతి చోదనం మనసా గహేత్వా. తం అధికరణన్తి తం గాహలక్ఖణం అధికరణం. నిరుజ్ఝతి చేతనాయ ఖణికత్తా, సా చ సమథప్పత్తా హోతీతి ఏవమేత్థ అనిట్ఠప్పసఙ్గో వేదితబ్బో. ఏవం ఉపరిపి ‘‘తుణ్హీ హోతీ’’తి ఇమినా వోహారవచనస్స నిరోధం దస్సేతి. తేనాహ ‘‘తం అధికరణం సమథప్పత్తం భవిస్సతీ’’తి. ‘‘తస్మా పణ్ణత్తి అధికరణ’’న్తి అట్ఠకథాసు కతసన్నిట్ఠానం దస్సేత్వా ఇదాని తస్సాపి ఏకచ్చేహి పటిక్ఖిత్తభావం దస్సేత్వా పున తమ్పి పటిసేధేత్వా అట్ఠకథాసు వుత్తపణ్ణత్తియా ఏవ అధికరణతం సమత్థేతుం ‘‘తం పనేత’’న్తిఆదిమాహ. తత్థ తం పనేతన్తి పణ్ణత్తి అధికరణన్తి ఏతం గహణం విరుజ్ఝతీతి సమ్బన్ధో. పారాజికాదిఆపత్తి ఏకన్తఅకుసలసభావా వా అబ్యాకతసభావా వా హోతీతి సఞ్ఞాయ ‘‘మేథునధమ్మపారాజికాపత్తీ’’తిఆదికం సుత్తం పణ్ణత్తిఅధికరణవాదేన విరుజ్ఝతీతి దస్సేతుం ఉద్ధటం. తేనాహ ‘‘న హి తే…పే… అచ్చన్తఅకుసలత్తా’’తిఆది. తేతి అట్ఠకథాచరియా.

అమూలకఞ్చేవ తం అధికరణన్తి ఏత్థ అమూలకపారాజికమేవ అధికరణ-సద్దేన అధిప్పేతన్తి దస్సేతుం ‘‘యఞ్చేత’’న్తిఆది వుత్తం. యస్మా పనాతిఆది పన ఇధాధిప్పేతాయ అమూలకపారాజికాపత్తియా ఏవ పణ్ణత్తిభావో యుజ్జతీతి దస్సేతుం ఆరద్ధం. తత్థ యాయ పణ్ణత్తియాతి సభావతో పరిసుద్ధేపి పుగ్గలే ‘‘పారాజికో’’తిఆదినా చోదకేన పవత్తితం నామపణ్ణత్తిం సన్ధాయ వదతి. పఞ్ఞత్తోతి కథితో. అధికరణే పవత్తత్తాతి అవిజ్జమానేపి ¶ మనసా ఆరోపితమత్తే ఆపత్తాధికరణే వాచకభావేన పవత్తత్తా.

ఏవం నామపణ్ణత్తివసేన ఇమస్మిం సిక్ఖాపదే ఆపత్తాధికరణస్స పఞ్ఞత్తిభావం దస్సేత్వా ఇదాని అత్థపణ్ణత్తివసేనాపి దస్సేతుం ‘‘యస్మా వాయ’’న్తిఆది వుత్తం. పఞ్ఞత్తిమత్తమేవాతి అవిజ్జమానస్స విజ్జమానాకారేన మనసా ఆరోపితఅత్థపణ్ణత్తిమత్తమేవాతి అత్థో. తఞ్చ ఖో ఇధేవాతి తఞ్చ యథావుత్తపరియాయేన పణ్ణత్తియా అధికరణత్తం ఇధేవ ఇమస్మిం ఏవ సిక్ఖాపదే. ఏకేతి కేచి. తం న యుత్తన్తి యం ఏకచ్చేహి అట్ఠకథాసు వుత్తం, అధికరణస్స పణ్ణత్తిభావం నిసేధేత్వా కుసలాదిపరమత్థభావం సాధేతుం ‘‘తం పనేతం మేథునధమ్మపారాజికాపత్తీ’’తిఆదినా పపఞ్చతో దస్సితో, తం న యుత్తన్తి అత్థో. తత్థ కారణమాహ ‘‘ఆదికమ్మికస్సా’’తిఆదినా, తేన చ తస్మిం వాదే యది ఆపత్తి నామ అకుసలా వా అబ్యాకతా వా భవేయ్య, కథం ఆదికమ్మికస్స ¶ అనాపత్తి భవేయ్య? తస్సాపి అకుసలాదీనం ఉప్పన్నత్తా భగవతో సిక్ఖాపదపఞ్ఞత్తితో పట్ఠాయ యావ ఆపత్తీతిపి న సక్కా వత్తుం, మేథునాదీసు అకుసలాదీనం సిక్ఖాపదపఞ్ఞత్తితో పుబ్బేపి సముప్పత్తితో. తతో ఏవ అనుపసమ్పన్నానమ్పి ఆపత్తిప్పసఙ్గో, గిలానాదీనం ఉప్పన్నత్తా అనుపఞ్ఞత్తియాపి అనాపత్తిఅభావప్పసఙ్గో చ సియా. అథ మతం ‘‘న కేవలం అకుసలాది ఏవ, అథ ఖో భగవతా పటిక్ఖిత్తభావం జానన్తస్స సముప్పజ్జమానా ఏవ అకుసలాదయో ఆపత్తీ’’తి, తమ్పి అసారం, సిక్ఖాపదపఞ్ఞత్తిం అజానిత్వా వీతిక్కమన్తస్స మేథునాదీసు అనాపత్తిప్పసఙ్గతో, అకుసలాదిసభావాయ చ ఆపత్తియా ఏకపయోగాదీసు ఏకత్తాదిపి న సియా. న హి సకలమ్పి దివసం ఇత్థిం కాయతో అమోచేత్వా ఫుసన్తస్స ఏకమేవాకుసలం ఉప్పజ్జతి, బహూ వా ఇత్థియో ఫుసిత్వా అపగచ్ఛన్తస్స బహూని, యేనాపత్తియా ఏకత్తం, బహుత్తం వా సియాతి ఏవమాదికం అయుత్తిం సఙ్గహేత్వా దస్సితన్తి వేదితబ్బం.

తత్థ వత్థుఞ్చాతి వీతిక్కమో. తఞ్హి ఆపత్తిసమ్ముతిపఞ్ఞాపనస్స ఓకాసట్ఠేన ‘‘వత్థూ’’తి వుచ్చతి. గోత్తన్తి అదిన్నాదానాదితో బుద్ధిసద్దనివత్తనట్ఠేన పరికప్పితసామఞ్ఞాకారో గోత్తం. నామన్తి అవిజ్జమాననామపఞ్ఞత్తి. తస్స పన పారాజికన్తి నామస్స అత్థభూతా ఆపత్తి అత్థపఞ్ఞత్తి ఏవాతి దట్ఠబ్బం ¶ . యం పన ‘‘వివాదాధికరణం సియా కుసల’’న్తిఆది (చూళవ. ౨౨౦; పరి. ౩౦౩), ‘‘ఆపత్తాధికరణం సియా అకుసల’’న్తిఆది (చూళవ. ౨౨౨) చ సుత్తం తేహి సముద్ధటం, తమ్పి న వివాదాదీనం కుసలాదిభావస్స పరియాయదేసితత్తాతి యం ఏత్థ వత్తబ్బం, తం హేట్ఠా పఠమపారాజికసముట్ఠానాదివణ్ణనాయ సారత్థదీపనియం విరద్ధట్ఠానసోధనత్థం విత్థారతో వుత్తన్తి తత్థేవ తం గహేతబ్బం, సారత్థదీపనీకారకస్స అకుసలాదిరూపావ ఆపత్తీతి లద్ధి, తేనేవ సో ఇధాపి ‘‘తస్మా పణ్ణత్తిఅధికరణన్తి అట్ఠకథాసు కతసన్నిట్ఠానం దస్సేత్వా ఇదాని తమ్పి న యుత్తన్తి దస్సేతుం ‘తం పనేత’న్తిఆదిమాహా’’తి (సారత్థ. టీ. ౨.౩౮౫-౩౮౬) ఏవం అత్తనో లద్ధిం అట్ఠకథాచరియస్సపి లద్ధిం కత్వా గన్థవిరోధమ్పి అనోలోకేత్వా దస్సేసి. న హేత్థ బుద్ధఘోసాచరియో అట్ఠకథావాదం అయుత్తన్తి దస్సేతుం ‘‘తం పనేత’’న్తిఆదిమారభి ‘‘పణ్ణత్తిమత్తమేవ ఆపత్తాధికరణన్తి వేదితబ్బ’’న్తి సయమేవ ఉపరి కథనతో, అథ ఖో దుల్లద్ధికానం ఏకచ్చానం తత్థ విప్పటిపత్తిం దస్సేత్వా పున తం పటిసేధేతుకామో ఆరభి, తేనేవ అన్తే ‘‘ఏకే’’తి వుత్తన్తి వేదితబ్బం. వివాదాదీనం కుసలాదికత్తే తంసమథానమ్పి తబ్భావో ఆపజ్జతి పరమత్థేసు పణ్ణత్తియా సమథాయోగాతి ఆహ ‘‘కుసలాదిసమథేహీ’’తి. పఞ్ఞత్తిసభావానమేవ చతున్నం అధికరణానం సమథేహి అధికరణీయతా, న పన కుసలాదిపరమత్థరూపానం తేసం తేసం ఖణికతాయ సయమేవ సమథప్పత్తితోతి హేట్ఠా సమత్థితమత్థం నిగమనవసేన దస్సేన్తేన ‘‘ఇతి ఇమినా అధికరణట్ఠేనా’’తి వుత్తం, తస్స యథావుత్తనయేన ¶ సమథేహి అధికరణీయతాయాతి అత్థో. ‘‘ఇధేకచ్చో’’తి ఇమినా ఇధాధిప్పేతం వివాదం నివత్తేతి.

అనువాదోతి విపత్తీహి ఉపవదనా చేవ చోదనా చ. తత్థ ఉపవదనా నామ గరహా, అక్కోసో చ. పఞ్చపీతి మాతికాపరియాపన్నాపత్తియో సన్ధాయ వుత్తం. కిచ్చయతాతి కత్తబ్బతా. సపదానుక్కమనిద్దేసస్సాతి ఏత్థ పదానుక్కమనిద్దేసోతి పదభాజనం వుచ్చతి, తేన సహితస్స సిక్ఖాపదస్సాతి అత్థో.

౩౮౭. అస్సాతి కత్తుఅత్థే సామివచనన్తి ఆహ ‘‘ఏతేన చోదకేనా’’తిఆది. దిట్ఠమూలకే పనాతి ‘‘దిట్ఠస్స హోతి పారాజికం ధమ్మం అజ్ఝాపజ్జన్తో’’తిఆది ¶ (పారా. ౩౮౭) పాళివారం సన్ధాయ వుత్తం. తత్థ ఇత్థియా సద్ధిం రహోనిసజ్జాదిదస్సనమత్తవసేన పారాజికం ధమ్మం అజ్ఝాపజ్జన్తో పుగ్గలో తేన దిట్ఠో, న పన మగ్గేన మగ్గప్పటిపాదనాదిదస్సనవసేన. యది హి తేన సో తథా దిట్ఠో భవేయ్య, అసుద్ధసఞ్ఞీ ఏవాయం తస్మిం పుగ్గలే సియా, అసుద్ధసఞ్ఞాయ చ సుద్ధం వా అసుద్ధం వా చోదేన్తస్స సఙ్ఘాదిసేసో న సియా ‘‘అనాపత్తి సుద్ధే అసుద్ధదిట్ఠిస్స, అసుద్ధే అసుద్ధదిట్ఠిస్సా’’తిఆదివచనతో (పారా. ౩౯౦). తస్మా ఇత్థియా సద్ధిం రహోనిసజ్జాదిమత్తమేవ దిస్వాపి ‘‘సద్ధో కులపుత్తో, నాయం పారాజికం ఆపజ్జతీ’’తి తస్మిం సుద్ధసఞ్ఞిస్స వా వేమతికస్స వా ‘‘సుతో మయా పారాజికం ధమ్మం అజ్ఝాపజ్జన్తో’’తిఆదినా నియమేత్వా చోదేన్తస్సేవ సఙ్ఘాదిసేసో, న అసుద్ధసఞ్ఞిస్స, తస్స పన దిట్ఠం సుతన్తి ముసావాదాదిపచ్చయా లహుకాపత్తి ఏవాతి వేదితబ్బం. యది పన సో తస్మిం సుద్ధదిట్ఠిచావనాధిప్పాయోపి దిట్ఠం రహోనిసజ్జాదిమత్తమేవ వదతి, అదిట్ఠం పన మగ్గేనమగ్గప్పటిపాదనాదిపారాజికవత్థుం వా ‘‘అస్సమణోసీ’’తిఆదికం వా న వదతి, తస్స అనాపత్తి. అధికం వదన్తస్స పన ఆపత్తియేవ ‘‘అదిట్ఠం దిట్ఠ’’న్తి (పారా. ౩౮౬-౩౮౭) వుత్తత్తా. యో పన దిట్ఠేన రహోనిసజ్జాదినా పఠమపారాజికేన అసుద్ధసఞ్ఞీ హుత్వా చావనాధిప్పాయో అదిన్నాదానం అజ్ఝాపజ్జన్తో ‘‘దిట్ఠో’’తి వా ‘‘సుతో’’తి వా ఆదిం వదతి, తస్సాపి న సఙ్ఘాదిసేసో అసుద్ధే అసుద్ధదిట్ఠితాయాతి కేచి వదన్తి. అఞ్ఞే పన ‘‘యేన పారాజికేన చోదేతి, తేన సుద్ధసఞ్ఞాభావా ఆపత్తియేవా’’తి వదన్తి, ఇదం యుత్తం. తథా హి వుత్తం మాతికాట్ఠకథాయం (కఙ్ఖా. అట్ఠ. దుట్ఠదోససిక్ఖాపదవణ్ణనా) ‘‘యేన పారాజికేన చోదేతి, తం ‘అయం అనజ్ఝాపన్నో’తి ఞత్వా చావనాధిప్పాయేన…పే… సఙ్ఘాదిసేసో’’తి. ఇమినా నయేన సుతాదిమూలకేసుపి వినిచ్ఛయో వేదితబ్బో. అఞ్ఞత్ర ఆగతేసూతి ఓమసవాదాదీసు ఆగతేసు. అవస్సుతోతి ¶ తీహిపి ద్వారేహి పారాజికవత్థుభూతదుచ్చరితానువస్సనేన తిన్తో. కసమ్బుజాతోతి కచవరభూతో, నిస్సారోతి అత్థో.

కోణ్ఠోతి చోరో, దుస్సీలోతి అత్థో. జేట్ఠబ్బతికోతి కాళకణ్ణిదేవీవతే నియుత్తో తిత్థియోతి వదతి, సా కిర కాళకణ్ణిసిరిదేవియా జేట్ఠాతి వుత్తా. యదగ్గేనాతి యేన కారణేన, యత్తకేనాతి అత్థో ¶ . తదగ్గేనాతి ఏత్థాపి ఏసేవ నయో. నో కప్పేతీతిఆది వేమతికభావదీపనత్థమేవ వుత్తన్తి మహాపదుమత్థేరస్స అధిప్పాయో.

౩౮౯. ఏత్థాతి చోదనాయం. తజ్జనీయాదికమ్మం కరిస్సామీతిఆపత్తియా చోదేన్తస్స అధిప్పాయో కమ్మాధిప్పాయో నామ. పరివాసదానాదిక్కమేన ఆపత్తితో వుట్ఠాపేతుం ఆపత్తియా చోదేన్తస్స అధిప్పాయో వుట్ఠానాధిప్పాయో. ఉపోసథం, పవారణం వా సఙ్ఘే కాతుం అదానత్థాయ ఆపత్తియా చోదయతో అధిప్పాయో ఉపోసథపవారణట్ఠపనాధిప్పాయో. అసమ్ముఖా…పే… దుక్కటన్తి అనుద్ధంసేన్తస్సపి అక్కోసన్తస్సపి దుక్కటం.

సబ్బత్థేవాతి సబ్బాసు అట్ఠకథాసు. ఉపోసథపవారణానం ఞత్తికమ్మభావతో ఞత్తియా వత్తమానాయ ఏవ ఉపోసథపవారణట్ఠపనం హోతి, న నిట్ఠితాయ, సా చ య్య-కారే పత్తే నిట్ఠితా నామ హోతీతి ఆహ ‘‘య్య-కారే పత్తే న లబ్భతీ’’తి.

అనుపాసకోతి ఉపాసకోపి సో భిక్ఖు న హోతి సరణగమనస్సాపి పటిప్పస్సద్ధత్తాతి వదన్తి. ‘‘అనోదిస్స ధమ్మం కథేన్తస్సా’’తి ఇమినా ఓదిస్స కథేన్తేన ఓకాసం కారేతబ్బన్తి దస్సేతి. ఆపత్తిం దేసేత్వాతి ఓకాసాకారాపనాపత్తిం దేసేత్వా. యం చోదేతి, తస్స ఉపసమ్పన్నోతి సఙ్ఖ్యుపగమనం, తస్మిం సుద్ధసఞ్ఞితా వేమతికతా వా, యేన పారాజికేన చోదేతి, తస్స దిట్ఠాదివసేన అమూలకతా, చావనాధిప్పాయేన ‘‘త్వం పారాజికో’’తిఆదినా నియమేత్వా సమ్ముఖా చోదనా చోదాపనా, తస్స తఙ్ఖణవిజాననన్తి ఇమానేత్థ పఞ్చ అఙ్గాని.

పఠమదుట్ఠదోససిక్ఖాపదవణ్ణనా నిట్ఠితా.

౯. దుతియదుట్ఠదోససిక్ఖాపదవణ్ణనా

౩౯౧. నవమే మేత్తియం భిక్ఖునిన్తి లిఙ్గనాసనాయ నాసితాయపి తస్సా భూతపుబ్బవోహారం గహేత్వా ¶ వుత్తం. అఞ్ఞభాగస్సాతి థేరస్స మనుస్సజాతిభిక్ఖుభావతో అఞ్ఞస్స తిరచ్ఛానజాతిఛగలకభావసఙ్ఖాతస్స కోట్ఠాసస్స. ఇదన్తి సామఞ్ఞతో నపుంసకలిఙ్గేన వుత్తం, అయం ¶ ఛగలకోతి అత్థో. అఞ్ఞభాగోతి యథావుత్తతిరచ్ఛానజాతిఛగలకభావసఙ్ఖాతో అఞ్ఞో కోట్ఠాసో, అఞ్ఞభాగస్స ఇదన్తి అఞ్ఞభాగియన్తి పఠమవిగ్గహస్స అత్థో, అఞ్ఞభాగమత్థీతి దుతియవిగ్గహస్స, ద్వీహిపి ఛగలకోవ వుత్తో. ఇదాని ద్వీహిపి విగ్గహేహి వుత్తమేవత్థం విత్థారతో దస్సేన్తో ‘‘యో హి సో’’తిఆదిమాహ. తత్థ యో హి సో ఛగలకో వుత్తో, సో అఞ్ఞస్స భాగస్స హోతీతి చ అఞ్ఞభాగియసఙ్ఖ్యం లభతీతి చ యోజనా. దుతియవిగ్గహస్స అత్థం దస్సేతుం ‘‘సో వా’’తిఆది వుత్తం. అధికరణన్తి వేదితబ్బోతి ఏత్థాపి యో హి సో ‘‘దబ్బో మల్లపుత్తో నామా’’తి ఛగలకో వుత్తో, సోతి ఆనేత్వా సమ్బన్ధితబ్బం. తఞ్హి సన్ధాయాతి ‘‘దబ్బో’’తి నామకరణస్స అధిట్ఠానభూతం ఛగలకం సన్ధాయ. తే భిక్ఖూతి తే అనుయుఞ్జన్తా భిక్ఖూ. ఆపత్తియాపి పుగ్గలాధిట్ఠానత్తా ‘‘పుగ్గలానంయేవ లేసా’’తి వుత్తం.

౩౯౩. యా చ సా అవసానే…పే… చోదనా వుత్తాతి ‘‘భిక్ఖు సఙ్ఘాదిసేసం అజ్ఝాపజ్జన్తో దిట్ఠో హోతి సఙ్ఘాదిసేసే సఙ్ఘాదిసేసదిట్ఠి హోతి, తఞ్చే పారాజికేన చోదేతీ’’తిఆదిం (పారా. ౪౦౭) చోదనాభేదం సన్ధాయ వదతి. సత్తన్నమ్పి ఆపత్తీనం పచ్చేకం పారాజికత్తాదిసామఞ్ఞేపి మేథునాదిన్నాదానాదివత్థుతో, రాగదోసత్తాదిసభావతో చ విసభాగతాపి అత్థీతి ఆహ ‘‘యస్మా పన…పే… న హోతీ’’తి.

వుత్తనయేనేవాతి ‘‘సభాగవిసభాగవత్థుతో’’తిఆదినా (పారా. అట్ఠ. ౨.౩౯౩) వుత్తనయేన. కమ్మలక్ఖణం, తంమనసికారో చ అవిపన్నకమ్మస్స నిమిత్తతో ఫలూపచారేన కమ్మన్తి వుచ్చతీతి ఆహ ‘‘తం నిస్సాయ ఉప్పజ్జనతో’’తి. పరివాసాదిం నిస్సాయ మానత్తాదీనం ఉప్పజ్జనతో ‘‘పురిమం పురిమ’’న్తిఆది వుత్తం.

౩౯౫. సవత్థుకం కత్వాతి పుగ్గలాధిట్ఠానం కత్వా. దీఘాదినోతి దీఘరస్సాదిలిఙ్గస్స. దిట్ఠాదినోతి దిట్ఠపుబ్బాదినో.

౪౦౮. ఏవం తథాసఞ్ఞీతి అఞ్ఞస్స మేథునాదికిరియం దిస్వా ‘‘అయం సో’’తి ఏవం తథాసఞ్ఞీ. అఙ్గాని పఠమదుట్ఠదోసే వుత్తసదిసాని, ఇధ పన కిఞ్చిదేసం లేసమత్తం ఉపాదియనా అధికా.

దుతియదుట్ఠదోససిక్ఖాపదవణ్ణనా నిట్ఠితా.

౧౦. పఠమసఙ్ఘభేదసిక్ఖాపదవణ్ణనా

౪౧౦. దసమే ¶ ¶ బహూనన్తి దుబ్బలతాయ అరఞ్ఞాదిసేవాయ చిత్తం సమాహితం కాతుం అసక్కోన్తానం. దుక్ఖస్సన్తకిరియాయ తస్మిం అత్తభావే బుద్ధవచనగ్గహణధారణాదిసఙ్ఖాతం బ్యఞ్జనపదమేవ పరమం అస్స, న మగ్గలాభోతి పదపరమో. అభిసమ్భుణిత్వాతి నిప్ఫాదేత్వా. ధమ్మతో అపేతం ఉద్ధమ్మం. పటిక్ఖిత్తమేవాతి ‘‘న, భిక్ఖవే, అసేనాసనికేన వస్సం ఉపగన్తబ్బ’’న్తి (మహావ. ౨౦౪) వచనతో వుత్తం, ఇదమేవ వచనం సన్ధాయ పాళియమ్పి ‘‘అట్ఠ మాసే’’తిఆది (పారా. ౪౦౯) వుత్తం.

తీహి కోటీహీతి అసుద్ధమూలేహి. ఏత్థ చ భిక్ఖూనం చతూసు కులేసు పక్కపిణ్డియాలోపభోజననిస్సితతాయ, మచ్ఛమంసభోజనవిరహితస్స చ కులస్స దుల్లభతాయ తత్థ లద్ధేసు భత్తబ్యఞ్జనేసు మచ్ఛమంససంసగ్గసఙ్కాయ, దున్నివారణతాయ చ భిక్ఖూనం సరీరయాపనమ్పి న సియాతి భగవతా మచ్ఛమంసం సబ్బథా అప్పటిక్ఖిపిత్వా తీహి కోటీహి అపరిసుద్ధమేవ పటిక్ఖిత్తం. యది హి తం భగవా సబ్బథా పటిక్ఖిపేయ్య, భిక్ఖూ మరమానాపి మచ్ఛాదిసంసగ్గసఙ్కితం భత్తం న భుఞ్జేయ్యుం, తతో తణ్డులధఞ్ఞాదిం పటిగ్గహేత్వా నిదహిత్వా సయం పచిత్వా భుఞ్జితుం తదుపకరణభూతం దాసిదాసం, ఉదుక్ఖలముసలాదికఞ్చ భిక్ఖూనం పత్తాది వియ అవస్సం గహేతుం అనుజానితబ్బం సియాతి తిత్థియానం వియ గహట్ఠావాసో ఏవ సియా, న భిక్ఖుఆవాసోతి వేదితబ్బం. జాలం మచ్ఛబన్ధనం. వాగురా మిగబన్ధనీ. కప్పతీతి యది తేసం వచనేన సఙ్కా న వత్తతి, వట్టతి, న తం వచనం లేసకప్పం కాతుం వట్టతి. తేనేవ వక్ఖతి ‘‘యత్థ చ నిబ్బేమతికో హోతి, తం సబ్బం కప్పతీ’’తి.

పవత్తమంసన్తి ఆపణాదీసు పవత్తం విక్కాయికం మతమంసం. భిక్ఖూనంయేవ అత్థాయ అకతన్తి ఏత్థ అట్ఠానప్పయుత్తో ఏవ-సద్దో, భిక్ఖూనం అత్థాయ అకతమేవాతి సమ్బన్ధితబ్బం, తస్మా భిక్ఖూనఞ్చ మఙ్గలాదీనఞ్చాతి మిస్సేత్వా కతమ్పి న వట్టతీతి వేదితబ్బం. కేచి పన యథాఠితవసేన అవధారణం గహేత్వా ‘‘వట్టతీ’’తి వదన్తి, తం న సున్దరం. ‘‘వత్త’’న్తి ఇమినా ఆపత్తి నత్థీతి దస్సేతి.

కప్పన్తి అసఙ్ఖేయ్యకప్పం, ‘‘ఆయుకప్ప’’న్తిపి (సారత్థ. టీ. ౨.౪౧౦) కేచి. మహాకప్పస్స హి చతుత్థభాగో అసఙ్ఖేయ్యకప్పో, తతో వీసతిమో భాగో సఙ్ఘభేదకస్స ¶ ఆయుకప్పన్తి వదన్తి, తం అట్ఠకథాసు కప్పట్ఠకథాయ న సమేతి ‘‘కప్పవినాసే ఏవ ముచ్చతీ’’తిఆది (విభ. అట్ఠ. ౮౦౯) ¶ వచనతో. బ్రహ్మం పుఞ్ఞన్తి సేట్ఠం పుఞ్ఞం. కప్పం సగ్గమ్హీతి ఏత్థ పటిసన్ధిపరమ్పరాయ కప్పట్ఠతా వేదితబ్బా.

౪౧౧. లద్ధినానాసంవాసకేనాతి ఉక్ఖిత్తానువత్తకభావేన భావప్పధానత్తా నిద్దేసస్స. కమ్మనానాసంవాసకేనాతి ఉక్ఖిత్తభావేన. ‘‘భేదాయ పరక్కమేయ్యా’’తి విసుం వుత్తత్తా భేదనసంవత్తనికస్స అధికరణస్స సమాదాయ పగ్గణ్హనతో పుబ్బేపి పక్ఖపరియేసనాదివసేన సఙ్ఘభేదాయ పరక్కమన్తస్స సమనుభాసనకమ్మం కాతుం వట్టతీతి వేదితబ్బం. యోపి చాయం సఙ్ఘభేదో హోతీతి సమ్బన్ధో.

కమ్మేనాతి అపలోకనాదినా. ఉద్దేసేనాతి పాతిమోక్ఖుద్దేసేన. వోహారేనాతి తాహి తాహి ఉపపత్తీహి ‘‘అధమ్మం ధమ్మో’’తిఆదినా (అ. ని. ౩.౧౦-౩౯, ౪౨; చూళవ. ౩౫౨) వోహారేన, పరేసం పఞ్ఞాపనేనాతి అత్థో. అనుసావనాయాతి అత్తనో లద్ధియా గహణత్థమేవ అను పునప్పునం కణ్ణమూలే మన్తసావనాయ, కథనేనాతి అత్థో. సలాకగ్గాహేనాతి ఏవం అనుసావనాయ తేసం చిత్తం ఉపత్థమ్భేత్వా అత్తనో పక్ఖే పవిట్ఠభావస్స సఞ్ఞాణత్థం ‘‘గణ్హథ ఇమం సలాక’’న్తి సలాకగ్గాహేన. ఏత్థ చ కమ్మమేవ, ఉద్దేసో వా సఙ్ఘభేదే పధానం కారణం, వోహారాదయో పన సఙ్ఘభేదస్స పుబ్బభాగాతి వేదితబ్బా. అబ్భుస్సితన్తి అబ్భుగ్గతం. అచ్ఛేయ్యాతి విహరేయ్య.

‘‘లజ్జీ రక్ఖిస్సతీ’’తి (విసుద్ధి. ౧.౪౨; పారా. అట్ఠ. ౧.౪౫) వచనతో ఆపత్తిభయేన ఆరోచనం లజ్జీనం ఏవ భారోతి ఆహ ‘‘లజ్జీహి భిక్ఖూహీ’’తి, అలజ్జిస్సపి అనారోచేన్తస్స ఆపత్తియేవ. అప్పటినిస్సజ్జతో దుక్కటన్తి విసుం విసుం వదన్తానం గణనాయ దుక్కటం. పహోన్తేనాతి గన్తుం సమత్థేన, ఇచ్ఛన్తేనాతి అత్థో. ఆపత్తి పన అడ్ఢయోజనబ్భన్తరేనేవ అగిలానస్స వసేన వేదితబ్బా.

౪౧౬. ఞత్తియాదీహి దుక్కటాదిసబ్భావం సన్ధాయ ‘‘సఙ్ఘాదిసేసేన అనాపత్తీ’’తి వుత్తం. అస్సాతి దేవదత్తస్స. అపఞ్ఞత్తే సిక్ఖాపదే సమనుభాసనకమ్మస్సేవ అభావతో ‘‘న హి పఞ్ఞత్తం సిక్ఖాపదం వీతిక్కమన్తస్సా’’తి వుత్తం. సిక్ఖాపదం పఞ్ఞపేన్తేనేవ హి సమనుభాసనకమ్మం అనుఞ్ఞాతం. ఉద్దిస్స అనుఞ్ఞాతతోతి ‘‘అనుజానామి, భిక్ఖవే, రోమన్థకస్స రోమన్థన’’న్తిఆదిం ¶ (చూళవ. ౨౭౩) ఉద్దిస్సానుఞ్ఞాతం సన్ధాయ వదతి. అనాపత్తియన్తి అనాపత్తివారే. ఆపత్తిం రోపేతబ్బోతి సమనుభాసనాయ పాచిత్తియఆపత్తిం రోపేతబ్బో. ఆపత్తియేవ న జాతాతి సఙ్ఘాదిసేసాపత్తి న జాతా ఏవ.

‘‘న ¶ పటినిస్సజ్జామీ’’తి సఞ్ఞాయ అభావేన ముచ్చనతో సఞ్ఞావిమోక్ఖం. సచిత్తకన్తి ‘‘న పటినిస్సజ్జామీ’’తి జాననచిత్తేన సచిత్తకం. యో విసఞ్ఞీ వా భీతో వా విక్ఖిత్తో వా ‘‘పటినిస్సజ్జితబ్బ’’న్తిపి, ‘‘కమ్మం కరిస్సతీ’’తి వా న జానాతి, తస్స అనాపత్తి. భేదాయ పరక్కమనం, ధమ్మకమ్మేన సమనుభాసనం, కమ్మవాచాపరియోసానం, న పటినిస్సజ్జామీతి చిత్తేన అప్పటినిస్సజ్జనన్తి ఇమానేత్థ చత్తారి అఙ్గాని.

పఠమసఙ్ఘభేదసిక్ఖాపదవణ్ణనా నిట్ఠితా.

౧౧. దుతియసఙ్ఘభేదసిక్ఖాపదవణ్ణనా

౪౧౮. ఏకాదసమే యస్మా ఉబ్బాహికాదిసమ్ముతికమ్మం బహూనమ్పి కాతుం వట్టతి, తస్మా ‘‘న హి సఙ్ఘో సఙ్ఘస్స కమ్మం కరోతీ’’తి ఇదం నిగ్గహవసేన కత్తబ్బకమ్మం సన్ధాయ వుత్తన్తి వేదితబ్బం. అఙ్గాని పనేత్థ భేదాయ పరక్కమనం పహాయ అనువత్తనం పక్ఖిపిత్వా హేట్ఠా వుత్తసదిసానేవ గహేతబ్బాని.

దుతియసఙ్ఘభేదసిక్ఖాపదవణ్ణనా నిట్ఠితా.

౧౨. దుబ్బచసిక్ఖాపదవణ్ణనా

౪౨౪. ద్వాదసమే వమ్భనవచనన్తి గరహవచనం. సట-సద్దో పతితసద్దేన సమానత్థో, తస్స చ విసేసనస్స పరనిపాతోతి ఆహ ‘‘తత్థ తత్థ పతితం తిణకట్ఠపణ్ణ’’న్తి. కేనాపీతి వాతాదిసదిసేన ఉపజ్ఝాయాదినా.

౪౨౬. చిత్తపరియోనాహో దళ్హకోధోవ ఉపనాహో. తతోపి బలవతరో దుమ్మోచనీయో కోధాభిసఙ్గో. చోదకం పటిప్ఫరణతాతి చోదకస్స ¶ పటివిరుద్ధో హుత్వా అవట్ఠానం. చోదకం అపసాదనాతి వాచాయ ఘట్టనా. పచ్చారోపనాతి ‘‘త్వమ్పి సాపత్తికో’’తి చోదకస్స ఆపత్తిఆరోపనా. పటిచరణతాతి పటిచ్ఛాదనతా. అపదానేనాతి అత్తనో చరియాయ. న సమ్పాయనతాతి ‘‘యం త్వం చోదకో వదేసి ‘మయా ఏస ఆపత్తిం ఆపన్నో దిట్ఠో’తి, త్వం తస్మిం సమయే కిం కరోసి, అయం కిం కరోతి, కత్థ చ త్వం అహోసి, కత్థ అయ’’న్తిఆదినా నయేన చరియం పుట్ఠేన సమ్పాదేత్వా అకథనం.

‘‘యస్స ¶ సియా ఆపత్తీ’’తి (మహావ. ౧౩౪) ఇమినా నిదానవచనేన సబ్బాపి ఆపత్తియో సఙ్గహితాతి ఆహ ‘‘యస్స సియా’’తిఆది. అఙ్గాని చేత్థ పఠమసఙ్ఘభేదసదిసాని, అయం పన విసేసో యథా తత్థ భేదాయ పరక్కమనం, ఇధ అవచనీయకరణతా దట్ఠబ్బా.

దుబ్బచసిక్ఖాపదవణ్ణనా నిట్ఠితా.

౧౩. కులదూసకసిక్ఖాపదవణ్ణనా

౪౩౧. తేరసమే కీటాగిరీతి తస్స నిగమస్స నామం. తఞ్హి సన్ధాయ పరతో ‘‘న అస్సజిపునబ్బసుకేహి భిక్ఖూహి కీటాగిరిస్మిం వత్థబ్బ’’న్తి వుత్తం, గామనిగమతో చ పబ్బాజనం, న జనపదతో. తేన పన యోగతో జనపదోపి ‘‘కీటాగిరి’’ఇచ్చేవ సఙ్ఖ్యం గతోతి ఆహ ‘‘ఏవంనామకే జనపదే’’తి.

తత్రాతి సావత్థియం. ధురట్ఠానేతి అభిముఖట్ఠానే, జేతవనద్వారసమీపేతి అత్థో. ద్వీహి మేఘేహీతి వస్సికేన, హేమన్తికేన చాతి ద్వీహి మేఘేహి. గణాచరియేహి ఛహి అధికతాయ ‘‘సమధిక’’న్తి వుత్తం.

ఉదకస్సాతి అకప్పియఉదకస్స ‘‘కప్పియఉదకసిఞ్చన’’న్తి విసుం వక్ఖమానత్తా, తఞ్చ ‘‘ఆరామాదిఅత్థాయ రుక్ఖరోపనే అకప్పియవోహారేసుపి కప్పియఉదకసిఞ్చనాది వట్టతీ’’తి వక్ఖమానత్తా ఇధాపి విభాగం కత్వా కప్పియఉదకసిఞ్చనాది ¶ విసుం దస్సితం. యథా కోట్టనఖణనాదికాయికకిరియాపి అకప్పియవోహారే సఙ్గహితా, ఏవం మాతికాఉజుకరణాదికప్పియవోహారేపీతి ఆహ ‘‘సుక్ఖమాతికాయ ఉజుకరణ’’న్తి. ఏత్థ పురాణపణ్ణాదిహరణమ్పి సఙ్గయ్హతి. మహాపచ్చరియవాదోవ పమాణత్తా పచ్ఛా వుత్తో. అకప్పియవోహారేపి ఏకచ్చం వట్టతీతి దస్సేతుం ‘‘న కేవలఞ్చ సేస’’న్తిఆదిమాహ. యంకిఞ్చి మాతికన్తి సుక్ఖం వా అసుక్ఖం వా. తత్థాతి ఆరామాదిఅత్థాయ రుక్ఖరోపనే. తథాతి కప్పియవోహారపరియాయాదీహి గన్థాపనం సన్ధాయ వుత్తం. ఇమినా చ కులసఙ్గహత్థాయ గన్థాపనాదిపి న వట్టతీతి దస్సేతి.

వత్థుపూజనత్థాయ సయం గన్థనం కస్మా న వట్టతీతి చోదేన్తో ‘‘నను చా’’తిఆదిమాహ. యథా ఆరామాదిఅత్థం కప్పియపథవియం సయం రోపేతుమ్పి వట్టతి, తథా వత్థుపూజనత్థాయ సయం గన్థనమ్పి కస్మా న వట్టతీతి చోదకస్స అధిప్పాయో. వుత్తన్తిఆది పరిహారో. అథ ‘‘న పన మహాఅట్ఠకథాయ’’న్తి ¶ కస్మా వదతి? మహాపచ్చరిఆదీసు వుత్తమ్పి హి పమాణమేవాతి నాయం విరోధో, మహాఅట్ఠకథాయం అవుత్తస్స సయం రోపనస్స తత్థేవ వుత్తేన ఉదకసిఞ్చనేన సహ సంసన్దననయదస్సనముఖేన పమాణమేవాతి పతిట్ఠాపేతుం వుత్తత్తా. ‘‘మఞ్ఞేయ్యాసీ’’తి పదం ‘‘తం కథ’’న్తి ఇమినా సమ్బన్ధితబ్బం. తత్థాయం అధిప్పాయో – కిఞ్చాపి మహాఅట్ఠకథాయం సయం రోపనం న వుత్తం, కప్పియఉదకస్స సయం ఆసిఞ్చనం వుత్తమేవ, తస్మా యథా ఆరామాదిఅత్థాయ కప్పియఉదకం సయం సిఞ్చితుమ్పి వట్టతి, తథా వత్థుపూజనత్థాయ గన్థనమ్పి కస్మా న వట్టతీతి. తమ్పి న విరుజ్ఝతీతి యదేతం వత్థుపూజనత్థాయపి గన్థనాదిం పటిక్ఖిపిత్వా ఆరామాదిఅత్థాయ సయం రోపనసిఞ్చనం వుత్తం, తమ్పి పాళియా సంసన్దనతో పుబ్బాపరం న విరుజ్ఝతి.

తం కథం న విరుజ్ఝతీతి ఆహ ‘‘తత్ర హీ’’తిఆది. తత్రాతి రోపనసిఞ్చనవిసయే. పుప్ఫాదీహి కులసఙ్గహప్పసఙ్గే ‘‘మాలావచ్ఛ’’న్తి విసేసితత్తా కులసఙ్గహత్థమేవ రోపనం అధిప్పేతన్తి విఞ్ఞాయతీతి ఆహ ‘‘మాలావచ్ఛన్తి వదన్తో’’తిఆది. ఏతం వుత్తన్తి ‘‘మాలావచ్ఛం రోపేన్తిపి రోపాపేన్తిపి, సిఞ్చన్తిపి సిఞ్చాపేన్తిపీ’’తి ఏతం వుత్తం. అఞ్ఞత్ర పనాతి ఆరామాదిఅత్థాయ మాలావచ్ఛాదీనం రోపనే పన. పరియాయోతి సయంకరణకారాపనసఙ్ఖాతో పరియాయో వోహారో అత్థవిసేసోతి అత్థో అత్థి ఉపలబ్భతి ¶ , కులసఙ్గహత్థత్తాభావాతి అధిప్పాయో. ఏవమేత్థ పరియాయసద్దస్స కరణకారాపనవసేన అత్థే గయ్హమానే ‘‘గన్థేన్తిపి గన్థాపేన్తిపీ’’తి పాళియం పటిక్ఖిత్తగన్థనగన్థాపనం ఠపేత్వా యం పరతో ‘‘ఏవం జాన, ఏవం కతే సోభేయ్యా’’తిఆదికప్పియవచనేహి గన్థాపనం వుత్తం, తత్థ దోసాభావో సమత్థితో హోతి, ‘‘గన్థేహీ’’తి ఆణత్తియా కారాపనస్సేవ గన్థాపనన్తి అధిప్పేతత్తా. తత్థ పరియాయం ఇధ చ పరియాయాభావం ఞత్వాతి తత్థ ‘‘మాలావచ్ఛం రోపేన్తీ’’తిఆదీసు ‘‘మాలావచ్ఛ’’న్తి కులసఙ్గహత్థతాసూచనకస్స విసేసనస్స సబ్భావతో కరణకారాపనసఙ్ఖాతపరియాయసబ్భావం. ఇధ ‘‘గన్థేన్తీ’’తిఆదీసు తథావిధవిసేసవచనాభావతో తస్స పరియాయస్స అభావఞ్చ ఞత్వా. తం సువుత్తమేవాతి వేదితబ్బన్తి యోజనా.

సబ్బం వుత్తనయేనేవ వేదితబ్బన్తి అట్ఠకథాసు ఆగతనయేనేవ రోపనాది, గన్థాపనాది చ సబ్బం వేదితబ్బం. న హేత్థ సన్దేహో కాతబ్బోతి నిగమేతి.

హరణాదీసూతి వత్థుపూజనత్థాయ హరణాదీసు. కులిత్థిఆదీనం అత్థాయ హరణతోతి కులిత్థిఆదీనం హరణస్సేవ విసేసేత్వా పటిక్ఖిత్తత్తాతి అధిప్పాయో. తేనాహ ‘‘హరణాధికారే హీ’’తిఆది. మఞ్జరీతి పుప్ఫగోచ్ఛం. వటంసకోతి కణ్ణస్స ఉపరి పిళన్ధనత్థం కతపుప్ఫవికతి ¶ , సో చ ‘‘వటంసో’’తి వుచ్చతి. కణ్ణికాతి బహూనం పుప్ఫానం వా మాలానం వా ఏకతో బన్ధితస్స నామం, ‘‘కణ్ణాభరణ’’న్తిపి వదన్తి. హారసదిసన్తి ముత్తాహారసదిసం.

కప్పియేనాతి కప్పియఉదకేన. తేసంయేవ ద్విన్నన్తి కులదూసనపరిభోగానం ద్విన్నం. దుక్కటన్తి కులసఙ్గహత్థాయ సయం సిఞ్చనే, కప్పియవోహారేన వా అకప్పియవోహారేన వా సిఞ్చాపనే చ దుక్కటం, పరిభోగత్థాయ పన సయం సిఞ్చనే, అకప్పియవోహారేన సిఞ్చాపనే చ దుక్కటం. పయోగబహులతాయాతి సయం కరణే, కాయపయోగస్స కారాపనే చ వచీపయోగస్స చ బహుత్తేన.

గన్థేన నిబ్బత్తం దామం గన్థిమం. ఏసేవ నయో సేసేసుపి. న వట్టతీతి వత్థుపూజనత్థాయపి న వట్టతి, దుక్కటన్తి అత్థో. వట్టతీతి వత్థుపూజనత్థాయ వట్టతి, కులసఙ్గహత్థాయ పన కప్పియవోహారేన కారాపేన్తస్సాపి దుక్కటమేవ.

నీపపుప్ఫం ¶ నామ కదమ్బపుప్ఫం. పురిమనయేనేవాతి ‘‘భిక్ఖుస్స వా’’తిఆదినా వుత్తనయేన.

కదలిక్ఖన్ధమ్హీతిఆదినా వుత్తం సబ్బమేవ సన్ధాయ ‘‘తం అతిఓళారికమేవా’’తి వుత్తం, సబ్బత్థ కరణే, అకప్పియవచనేన కారాపనే చ దుక్కటమేవాతి అత్థో. ‘‘పుప్ఫవిజ్ఝనత్థం కణ్టకం బన్ధితుమ్పి న వట్టతీ’’తి ఇమస్స ఉపలక్ఖణత్తా పుప్ఫదామోలమ్బనాదిఅత్థాయ రజ్జుబన్ధనాదిపి న వట్టతీతి కేచి వదన్తి, అఞ్ఞే పన ‘‘పుప్ఫవిజ్ఝనత్థం కణ్టకన్తి విసేసితత్తా తదత్థం కణ్టకమేవ బన్ధితుం న వట్టతి, తఞ్చ అట్ఠకథాపమాణేనా’’తి వదన్తి, వీమంసిత్వా గహేతబ్బం. పుప్ఫపటిచ్ఛకం నామ దణ్డాదీహి కతం పుప్ఫాధానం, ఏతమ్పి నాగదన్తకమ్పి సఛిద్దకమేవ గహేతబ్బం. అసోకపిణ్డియాతి అసోకసాఖానం, పుప్ఫానం వా సమూహే. ధమ్మరజ్జు నామ చేతియాదీని పరిక్ఖిపిత్వా తేసఞ్చ రజ్జుయా చ అన్తరా పుప్ఫప్పవేసనత్థాయ బన్ధరజ్జు. ‘‘సిథిలవట్టితా వా రజ్జువట్టిఅన్తరే పుప్ఫప్పవేసనత్థాయ ఏవం బన్ధా’’తిపి వదన్తి.

మత్థకదామన్తి ధమ్మాసనాదిమత్థకలమ్బకదామం. తేసంయేవాతి ఉప్పలాదీనం ఏవ. వాకేన వా దణ్డకేన వాతి పుప్ఫనాళం ఫాలేత్వా పుప్ఫేన ఏకాబద్ధం ఠితవాకేన, దణ్డకేన చ ఏకబన్ధనేనేవ, ఏతేన పుప్ఫం బీజగామే సఙ్గహం న గచ్ఛతి పఞ్చసు బీజేసు అప్పవిట్ఠత్తా పణ్ణం వియ, తస్మా కప్పియం అకారాపేత్వాపి కోపనే దోసో నత్థి. యఞ్చ ఛిన్నస్సాపి మకుళస్స వికసనం, తమ్పి అతితరుణస్స అభావా వుడ్ఢిలక్ఖణం న హోతి, పరిణతస్స పన మకుళస్స పత్తానం సినేహే పరియాదానం గతే విసుంభావో ఏవ వికాసో, తేనేవ ఛిన్నమకుళవికాసో అచ్ఛిన్నమకుళవికాసతో పరిహీనో ¶ , మిలాతయుత్తో వా దిస్సతి. యఞ్చ మిలాతస్స ఉదకసఞ్ఞోగే అమిలానతాపజ్జనం, తమ్పి తమ్బులపణ్ణాదీసు సమానన్తి వుడ్ఢిలక్ఖణం న హోతి, పాళిఅట్ఠకథాదీసు చ న కత్థచి పుప్ఫానం కప్పియకరణం ఆగతం, తస్మా పుప్ఫం సబ్బథా అబీజమేవాతి విఞ్ఞాయతి, వీమంసిత్వా గహేతబ్బం. ‘‘పసిబ్బకే వియా’’తి వుత్తత్తా పుప్ఫపసిబ్బకే వా పసిబ్బకసదిసబన్ధే వా యత్థ కత్థచి చీవరే వా పక్ఖిపితుం వట్టతీతి సిద్ధం. బన్ధితుం న వట్టతీతి రజ్జుఆదీహి బన్ధనం సన్ధాయ వుత్తం, పుప్ఫస్సేవ పన అచ్ఛిన్నదణ్డవాకేహి బన్ధితుం వట్టతి ఏవ.

పుప్ఫపటే ¶ చ దట్ఠబ్బన్తి పుప్ఫపటం కరోన్తస్స దీఘతో పుప్ఫదామస్స హరణపచ్చాహరణవసేన పూరణం సన్ధాయ వుత్తం, తిరియతో హరణం పన వాయిమం నామ హోతి, న పూరిమం. ‘‘పురిమట్ఠానం అతిక్కామేతీ’’తి సామఞ్ఞతో వుత్తత్తా పురిమం పుప్ఫకోటిం ఫుసాపేత్వా వా అఫుసాపేత్వా వా పరిక్ఖిపనవసేన పన అతిక్కమన్తస్స ఆపత్తియేవ. బన్ధితుం వట్టతీతి పుప్ఫరహితాయ సుత్తవాకకోటియా బన్ధితుం వట్టతి. ‘‘ఏకవారం హరిత్వా వా పరిక్ఖిపిత్వా వా’’తి ఇదం పుబ్బే వుత్తచేతియాదిపరిక్ఖేపం, పుప్ఫపటకరణఞ్చ సన్ధాయ వుత్తం.

పరేహి పూరితన్తి దీఘతో పసారితం. వాయితున్తి తిరియతో హరితుం, తం పన ఏకవారమ్పి న లబ్భతి. పుప్ఫాని ఠపేన్తేనాతి అగన్థితపుప్ఫాని అఞ్ఞమఞ్ఞం ఫుసాపేత్వాపి ఠపేన్తేన. ఘటికదామఓలమ్బకోతి హేట్ఠాభాగే ఘటికాకారయుత్తో, దారుఘటికాకారో వా ఓలమ్బకో. సుత్తమయం గేణ్డుకం నామ. సబ్బత్థాతి గన్థిమాదీసు సబ్బత్థ.

రేచకన్తి అభినయం, ‘‘ఏవం నచ్చాహీ’’తి నటనాకారదస్సనన్తి అత్థో, ‘‘చక్కం వియ అత్తానం భమాపన’’న్తిపి కేచి. ఆకాసేయేవ కీళన్తీతి ‘‘అయం సారీ అసుకపదం మయా నీతా’’తి ఏవం ముఖేనేవ ఉభోపి వదన్తా కీళన్తి. జూతఫలకేతి జూతమణ్డలే. పాసకకీళాయాతి ద్విన్నం తివఙ్గులప్పమాణానం దారుదన్తాదిమయానం పాసకానం చతూసు పస్సేసు ఏకకాదివసేన బిన్దూని కత్వా ఫలకే ఖిపిత్వా ఉపరిభాగే దిట్ఠబిన్దూనం వసేన సారియో అపనేత్వా కీళనకజూతకీళాయ.

మఞ్జట్ఠి నామ మఞ్జట్ఠరుక్ఖసారకసావం. సలాకహత్థన్తి నాళికేరహీరాదీనం కలాపస్సేతం నామం. పాళియం థరుస్మిన్తి ఖగ్గే. ఉస్సేళేన్తీతి ముఖేన ఉస్సేళనసద్దం పముఞ్చన్తి, మహన్తం అబ్యత్తసద్దం పవత్తేన్తీతి అత్థో. అప్ఫోటేన్తీతి ద్విగుణితవామహత్థే దక్ఖిణహత్థేన తాళేత్వా సద్దం కరోన్తి. ముఖడిణ్డిమన్తి ముఖభేరీ.

౪౩౨. తేసన్తి ¶ సమాసే గుణీభూతాని పబ్బానిపి పరామసతి. బోన్దోతి లోలో, మన్దధాతుకోతి అత్థో. భకుటిం కత్వాతి భముకభేదం కత్వా. నేలాతి నిద్దోసా.

౪౩౩. పాళియం ¶ ‘‘సారిపుత్తా’’తి ఇదం ఏకసేసనయేన సారిపుత్తమోగ్గల్లానానం ఉభిన్నం ఆలపనం, తేనేవ బహువచననిద్దేసో కతో.

౪౩౫. అట్ఠారస వత్తానీతి ‘‘న ఉపసమ్పాదేతబ్బ’’న్తిఆదీని ‘‘న భిక్ఖూహి సమ్పయోజేతబ్బ’’న్తి పరియోసానాని కమ్మక్ఖన్ధకే (చూళవ. ౭) ఆగతాని అట్ఠారస వత్తాని. న పన్నలోమాతి న పతితమానలోమా, అననుకూలవత్తినోతి అత్థో.

౪౩౭. పరసన్తకం దేతి దుక్కటమేవాతి విస్సాసగాహేన దానం సన్ధాయ వుత్తం. థుల్లచ్చయన్తి ఏత్థ భణ్డదేయ్యమ్పి హోతి ఏవ.

తఞ్చ ఖో వత్థుపూజనత్థాయాతి మాతాపితూనమ్పి పుప్ఫం దేన్తేన వత్థుపూజనత్థాయేవ దాతబ్బన్తి దస్సేతి. మణ్డనత్థాయ పన సివలిఙ్గాదిపూజనత్థాయాతి ఏత్తకమేవ వుత్తత్తా ‘‘ఇమం విక్కిణిత్వా జీవిస్సన్తీ’’తి మాతాపితూనం దాతుం వట్టతి, సేసఞాతీనం పన తావకాలికమేవ దాతుం వట్టతి. ఞాతిసామణేరేహేవాతి తేసం గిహికమ్మపరిమోచనత్థం వుత్తం. ఇతరేతి అఞ్ఞాతకా, తేహిపి సామణేరేహి ఆచరియుపజ్ఝాయానం వత్తసీసేన హరితబ్బం. చూళకన్తి ఉపడ్ఢభాగతోపి ఉపడ్ఢం.

సామణేరా…పే… ఠపేన్తీతి అరక్ఖితాగోపితం సన్ధాయ వుత్తం. తత్థ తత్థాతి మగ్గే వా చేతియఙ్గణే వా. ‘‘సామణేరేహి దాపేతుం న లభన్తీ’’తి ఇదం సామణేరేహి గిహీనం కమ్మం కారితం వియ హోతీతి వుత్తం, న పన పుప్ఫదానం హోతీతి సామణేరానమ్పి న వట్టనతో. వుత్తఞ్చ ‘‘సయమేవా’’తిఆది. ‘‘అవిసేసేన వుత్త’’న్తి ఇమినా సబ్బేసమ్పి న వట్టతీతి దస్సేతి.

ఖీణపరిబ్బయానన్తి ఆగన్తుకే సన్ధాయ వుత్తం. పరిచ్ఛిన్నేసుపి రుక్ఖేసు ‘‘ఇధ ఫలాని సున్దరానీ’’తిఆదిం వదన్తేన కులసఙ్గహో కతో నామ హోతీతి ఆహ ‘‘ఏవం పన న వత్తబ్బ’’న్తి.

రుక్ఖచ్ఛల్లీతి రుక్ఖత్తచో. అభాజనీయత్తా గరుభణ్డం వుత్తం. వుత్తనయేనాతి పణ్ణదానమ్పి పుప్ఫఫలాదీసు వుత్తనయేన కులసఙ్గహో హోతీతి దస్సేతి.

పుబ్బే ¶ వుత్తప్పకారన్తి మమ వచనేన భగవతో పాదే వన్దథాతిఆదినా వుత్తప్పకారసిక్ఖాపదే పఠమం వుత్తం. ‘‘పక్కమతాయస్మా’’తి ఇదం పబ్బాజనీయకమ్మవసేన ¶ వుత్తం. పున ‘‘పక్కమతాయస్మా’’తి ఇదమ్పి పబ్బాజనీయకమ్మకతస్స వత్తవసేన వుత్తం. ఏత్థ చ అస్సజిపునబ్బసుకేహి ఆచరియేసు అనేకవిధేసు అనాచారేసు పఞ్ఞపేతబ్బా ఆపత్తియో సిక్ఖాపదన్తరేసు పఞ్ఞత్తా ఏవాతి తా ఇధ అపఞ్ఞపేత్వా కులదూసకానం పబ్బాజనీయకమ్మవసేన నిగ్గహం కాతుం తత్థేవ సమ్మా అవత్తిత్వా కారకసఙ్ఘం ఛన్దగామితాదీహి పాపేన్తానం సమనుభాసనాయ సఙ్ఘాదిసేసం ఆరోపితఞ్చ ఇదం సిక్ఖాపదం పఞ్ఞత్తన్తి వేదితబ్బం. పఠమసఙ్ఘభేదసదిసానేవాతి ఏత్థ అఙ్గేసుపి యథా తత్థ పరక్కమనం, ఏవమిధ ఛన్దాదీహి పాపనం దట్ఠబ్బం. సేసం తాదిసమేవాతి.

కులదూసకసిక్ఖాపదవణ్ణనా నిట్ఠితా.

నిగమనవణ్ణనా

౪౪౨. ఇతరే పన యావతతియకాతి వేదితబ్బాతి సమ్బన్ధో. యో హి జరో ఏకస్మిం దివసే ఆగన్త్వాపి గతో అనన్తరేసు ద్వీసు దివసేసు అనుప్పజ్జిత్వా తతియే దివసే ఉప్పజ్జతి, సో తతియకో. యో పన తతియేపి అనుప్పజ్జిత్వా చతుత్థే ఏవ దివసే ఉప్పజ్జతి, సో చతుత్థకో చాతి వుచ్చతి. తం సన్ధాయాహ ‘‘యథా తతియే’’తిఆది. ‘‘అకామేన అవసేనా’’తి ఇమినా అప్పటికమ్మకరణం నామ యస్మా అలజ్జిలక్ఖణం, సగ్గమోక్ఖావరణఞ్చ, తస్మా ఆపన్నో పుగ్గలో ‘‘పచ్ఛా పరివసిస్సామీ’’తి విక్ఖిపితుం న లభతి, సఙ్ఘేన చ అనిచ్ఛన్తస్సేవ పరివాసో దాతబ్బోతి దస్సేతి. పాళియం చిణ్ణమానత్తో భిక్ఖు…పే… అబ్భేతబ్బోతి ఏత్థ యో భిక్ఖు చిణ్ణమానత్తో, సో భిక్ఖు అబ్భేతబ్బోతి ఏవం భిక్ఖుసద్దద్వయస్స యోజనా వేదితబ్బా. తే చ భిక్ఖూ గారయ్హాతి ఊనభావం ఞత్వా అబ్భేన్తి, దుక్కటాపజ్జనేన గరహితబ్బా. సామీచీతి వత్తం.

ఇతి సమన్తపాసాదికాయ వినయట్ఠకథాయ విమతివినోదనియం

తేరసకవణ్ణనానయో నిట్ఠితో.

౩. అనియతకణ్డో

౧. పఠమఅనియతసిక్ఖాపదవణ్ణనా

౪౪౩. పుత్తసద్దేన ¶ ¶ సామఞ్ఞనిద్దేసతో, ఏకసేసనయేన వా పుత్తీపి గహితాతి ఆహ ‘‘బహూ ధీతరో చా’’తి. తదనన్తరన్తి భిక్ఖూనం భోజనానన్తరం.

౪౪౪-౫. తం కమ్మన్తి తం మేథునాదిఅజ్ఝాచారకమ్మం. పాళియం ‘‘సోతస్స రహో’’తి ఇదం అత్థుద్ధారవసేన వుత్తం, ఉపరి సిక్ఖాపదే ‘‘న హేవ ఖో పన పటిచ్ఛన్న’’న్తిఆదినా (పారా. ౪౫౪) ఏతస్స సిక్ఖాపదస్స విసయం పటిక్ఖిపిత్వా ‘‘అలఞ్చ ఖో హోతి మాతుగామం దుట్ఠుల్లాహి వాచాహి ఓభాసితు’’న్తి విసయన్తరభూతసోతరహస్స విసుం వక్ఖమానత్తా, ఇధ పన చక్ఖురహోవ అధిప్పేతో ‘‘పటిచ్ఛన్నే ఆసనే’’తిఆదివచనతో, ‘‘సక్కా హోతి మేథునం ధమ్మం పటిసేవితు’’న్తి వుత్తత్తా చ. తేనాహ ‘‘కిఞ్చాపీ’’తిఆది. పరిచ్ఛేదోతి రహోనిసజ్జాపత్తియా వవత్థానం.

ఇదాని చక్ఖురహేనేవ ఆపత్తిం పరిచ్ఛిన్దిత్వా దస్సేన్తో ‘‘సచేపి హీ’’తిఆదిమాహ. ‘‘పిహితకవాటస్సా’’తి ఇమినా పటిచ్ఛన్నభావతో చక్ఖుస్స రహోవ అధిప్పేతో, న సోతస్స రహోతి దస్సేతి. తేనాహ ‘‘అపిహితకవాటస్స…పే… అనాపత్తి’’న్తి. న హి కవాటపిదహనేన సోతస్స రహో విగచ్ఛతి, చక్ఖుస్స రహో ఏవ పన విగచ్ఛతి. ‘‘అన్తోద్వాదసహత్థేపీ’’తి ఇదం దుతియసిక్ఖాపదే ఆగతసోతస్స రహేన ఆపజ్జితబ్బదుట్ఠుల్లవాచాపత్తియా సబ్బథా అనాపత్తిభావం దస్సేతుం వుత్తం. ద్వాదసహత్థతో బహి నిసిన్నో హి తత్థ సోతస్స రహసబ్భావతో దుట్ఠుల్లవాచాపత్తియా అనాపత్తిం న కరోతి, తథా చ ‘‘అనాపత్తిం న కరోతీ’’తి సామఞ్ఞతో న వత్తబ్బం సియా, ‘‘మేథునకాయసంసగ్గాపత్తీహి అనాపత్తిం కరోతీ’’తి విసేసేత్వా వత్తబ్బం భవేయ్య. తస్మా తథా తం అవత్వా సబ్బథా అనాపత్తిం దస్సేతుమేవ ‘‘ద్వాదసహత్థే’’తి వుత్తన్తి గహేతబ్బం. యది హి చక్ఖుస్సేవ ¶ రహభావం సన్ధాయ వదేయ్య, ‘‘అన్తోద్వాదసహత్థే’’తి న వదేయ్య అప్పటిచ్ఛన్నే తతో దూరే నిసిన్నేపి చక్ఖుస్స రహాసమ్భవతో ¶ . యస్మా నిసీదిత్వా నిద్దాయన్తో కపిమిద్ధపరేతో కిఞ్చి కాలం చక్ఖూని ఉమ్మీలేతి, కిఞ్చి కాలం నిమ్మీలేతి. తస్మా ‘‘నిద్దాయన్తోపి అనాపత్తిం కరోతీ’’తి వుత్తం.

పటిలద్ధసోతాపత్తిఫలాతి అన్తిమపరిచ్ఛేదతో వుత్తం. నిసజ్జం పటిజానమానోతి మేథునకాయసంసగ్గాదివసేన రహో నిసజ్జం పటిజానమానోతి అత్థో. తేనాహ ‘‘పారాజికేన వా’’తిఆది. న అప్పటిజానమానోతి అలజ్జీపి అప్పటిజానమానో ఆపత్తియా న కారేతబ్బోవ. సో హి యావ దోసం న పటిజానాతి, తావ ‘‘నేవ సుద్ధో, నాసుద్ధో’’తి వా వత్తబ్బో, వత్తానుసన్ధినా పన కారేతబ్బో. వుత్తఞ్హేతం –

‘‘పటిఞ్ఞా లజ్జీసు కతా, అలజ్జీసు ఏవం న విజ్జతి;

బహుమ్పి అలజ్జీ భాసేయ్య, వత్తానుసన్ధితేన కారయే’’తి. (పరి. ౩౫౯);

నిసజ్జాదీసు…పే… పటిజానమానోవ తేన సో భిక్ఖు కారేతబ్బోతి ఏత్థ పటిజానమానోతి పాళియం అనాగతమ్పి అధికారతో ఆగతమేవాతి కత్వా వుత్తం.

వదాపేథాతి తస్స ఇద్ధియా విగతాసఙ్కోపి తం ఓవదన్తో ఆహ, అనుపపరిక్ఖిత్వా అదేసే నిసిన్నా ‘‘మాతుగామేన సద్ధిం ఏకాసనే థేరో రహో నిసిన్నో’’తి ఏవం మాదిసేహిపి తుమ్హే తుమ్హాకం అవణ్ణం వదాపేథ కథాపయిత్థ, మా పున ఏవం కరిత్థాతి అధిప్పాయో. ఏవమకాసిన్తి నిగూహితబ్బమ్పి ఇమం విసేసాధిగమం పకాసేన్తో తం సద్ధాపేతుమేవ ఏవమకాసిన్తి అత్థో. రక్ఖేయ్యాసిమన్తి ఇమం ఉత్తరిమనుస్సధమ్మం అఞ్ఞేసం మా పకాసయి.

౪౫౧. నిసజ్జాయ పాచిత్తియన్తి రహోనిసజ్జస్సాదే వత్తమానే పాచిత్తియం. సచే పన సో రహోనిసజ్జస్సాదం పటివినోదేత్వా కమ్మట్ఠానమనసికారాదినా అఞ్ఞవిహితో, నిద్దూపగతో వా అనాపత్తి ఏవ. తేనాహ ‘‘అస్సాదే ఉప్పన్నే’’తి. ‘‘నిసిన్నాయ ఇత్థియా’’తి ఇమినా నిసీదనక్ఖణే అస్సాదాభావం దస్సేతి. యది హి నిసీదనక్ఖణే అస్సాదో ఉప్పజ్జేయ్య, తేన ఉట్ఠాతబ్బం. ఇతరథా ఆపత్తి ఏవ ఇత్థియా ఉట్ఠాయుట్ఠాయ పునప్పునం నిసీదనే వియ, తత్థాపి భిక్ఖుస్స ¶ ఉట్ఠహతో అనాపత్తి, తేన రహోనిసజ్జాపత్తి అకిరియసముట్ఠానాపి హోతీతి వదన్తి. ఇదం పన అనియతసిక్ఖాపదం, అనన్తరఞ్చాతి ద్వేపి విసుం ఆపత్తిపఞ్ఞాపనవసేన పఞ్ఞత్తాని న ¶ హోన్తి రహోనిసజ్జాదీసు ఆపత్తియా సిక్ఖాపదన్తరేసు పఞ్ఞత్తత్తా. పారాజికాదిఆపత్తీహి పన కేనచి చోదితస్స అనువిజ్జకేహి వినిచ్ఛయకారణనయదస్సనత్థం ఏవం వత్థువసేన ద్విధా విభజిత్వా పఞ్ఞత్తాని, ఇమానేవ చ యస్మా భిక్ఖునీనమ్పి వినిచ్ఛయనయగ్గహణాయ అలం, తస్మా తాసం విసుం న వుత్తానీతి వేదితబ్బం. యం పన ఆపత్తిం పటిజానాతి, తస్స వసేనేత్థ అఙ్గభేదో వేదితబ్బో. తేనేవ ‘‘అయం ధమ్మో అనియతో’’తి వుత్తం.

ఇధ అనియతవసేన వుత్తానం పారాజికసఙ్ఘాదిసేసపాచిత్తియానం తిణ్ణమ్పి అఞ్ఞమఞ్ఞం సదిససముట్ఠానాదితాయ వుత్తం ‘‘సముట్ఠానాదీని పఠమపారాజికసదిసానేవా’’తి.

పఠమఅనియతసిక్ఖాపదవణ్ణనా నిట్ఠితా.

౨. దుతియఅనియతసిక్ఖాపదవణ్ణనా

౪౫౨. ‘‘న లభతి మాతుగామేన సద్ధిం ఏకో ఏకాయ…పే… నిసజ్జం కప్పేతు’’న్తి అవత్వా ‘‘పటిక్ఖిత్తం మాతుగామేనా’’తిఆదినా వుత్తత్తా ‘‘ఏకో’’తి పచ్చత్తపదం పటిక్ఖిత్తపదేన న సమేతి, ‘‘ఏకస్సా’’తి వత్తబ్బోతి సాధేన్తో ఆహ ‘‘ఇతరథా హీ’’తిఆది.

౪౫౩. పరివేణఙ్గణాదీతి పరివేణస్స మాళకం. ఆది-సద్దేన పాకారాదిపరిక్ఖిత్తం చేతియమాళకాదిం సఙ్గణ్హాతి. అన్తోగధన్తి అప్పటిచ్ఛన్నట్ఠానే ఏవ పరియాపన్నం. ఇధ ఇత్థీపి అనాపత్తిం కరోతీతి సమ్బన్ధో. కస్మా పన ఇత్థీ ఇధేవ అనాపత్తిం కరోతి, న పురిమసిక్ఖాపదేతి? ఇమస్స సిక్ఖాపదస్స మేథునం వినా దుట్ఠుల్లవాచాయ వసేన ఆగతత్తా. మేథునమేవ హి ఇత్థియో అఞ్ఞమఞ్ఞం పటిచ్ఛాదేన్తి మహావనే ద్వారం వివరిత్వా నిద్దూపగతమ్హి భిక్ఖుమ్హి వియ. దుట్ఠుల్లం పన న పటిచ్ఛాదేన్తి, తేనేవ దుట్ఠుల్లవాచాసిక్ఖాపదే ‘‘యా తా ఇత్థియో హిరిమనా, తా నిక్ఖమిత్వా భిక్ఖూ ఉజ్ఝాపేసు’’న్తి (పారా. ౨౮౩) వుత్తం, తస్మా ¶ ‘‘ఇత్థీపి అనాపత్తిం కరోతీ’’తి వుత్తం, ‘‘అప్పటిచ్ఛన్నట్ఠానత్తా’’తిపి కారణం వదన్తి.

కాయేనాపి దుట్ఠుల్లోభాససమ్భవతో ఇమస్మిం సిక్ఖాపదే చక్ఖుస్స రహో, సోతస్స రహో చ అధిప్పేతోతి ఆహ ‘‘అనన్ధో అబధిరో’’తిఆది. కేచి పన విభఙ్గే ‘‘నాలం కమ్మనియన్తి న సక్కా హోతి మేథునం ధమ్మం పటిసేవితు’న్తి (పారా. ౪౫౪) ఏత్తకమేవ వత్వా ‘న సక్కా హోతి కాయసంసగ్గం సమాపజ్జితు’న్తి అవుత్తత్తా అప్పటిచ్ఛన్నేపి ఠానే రహో అఞ్ఞేసం అభావం దిస్వా ఏకాయ ¶ ఇత్థియా కాయసంసగ్గోపి సక్కా ఆపజ్జితున్తి అన్తోద్వాదసహత్థే సవనూపచారే ఠితో అబధిరోపి అన్ధో కాయసంసగ్గస్సాపి సబ్భావాభావం న జానాతీతి కాయేన దుట్ఠుల్లోభాసనసబ్భావం అమనసికత్వాపి కాయసంసగ్గాపత్తియాపి పరిహారాయ అనన్ధో అబధిరోతిఆది వుత్త’’న్తి వదన్తి. యం పన సారత్థదీపనియం ‘‘కాయసంసగ్గవసేన అనన్ధో వుత్తో’’తి (సారత్థ. టీ. ౨.౪౫౩) వుత్తం, తం పన కాయేన దుట్ఠుల్లోభాసనసమ్భవం అమనసికత్వా వుత్తం, కాయసంసగ్గవసేనాపీతి గహేతబ్బం. తేనేవ ‘‘ఇమస్మిం సిక్ఖాపదే సోతస్స రహో ఏవ అధిప్పేతో…పే… కేనచి పన ‘ద్వేపి రహా ఇధ అధిప్పేతా’తి వుత్తం, తం న గహేతబ్బ’’న్తి వుత్తం. యం పన చక్ఖుస్స రహాభావసాధనత్థం ‘‘న హి అప్పటిచ్ఛన్నే ఓకాసే చక్ఖుస్స రహో సమ్భవతీ’’తిఆది వుత్తం, తం న యుత్తం అతిదూరతరే ఠితస్స కాయేన ఓభాసనమ్పి హత్థగ్గాహాదీనిపి సల్లక్ఖేతుం అసక్కుణేయ్యత్తా. తేనేవ పాళియం ‘‘చక్ఖుస్స రహో’’తి వుత్తం, అట్ఠకథాయం అప్పటిక్ఖిత్తం. న కేవలఞ్చ అప్పటిక్ఖిత్తం, అథ ఖో ‘‘అనన్ధో బధిరోతి చ అన్ధో వా అబధిరోపి న కరోతీ’’తి చ వుత్తం, తస్మా ద్వేపి రహా ఇధ గహేతబ్బా. ‘‘అన్తోద్వాదసహత్థే’’తిఇమినా సోతస్స రహో ద్వాదసహత్థేన పరిచ్ఛిన్నోతి ఇదం దస్సేతి. చక్ఖుస్స రహో పన యత్థ ఠితస్స కాయవికారాదయో న పఞ్ఞాయన్తి, తేన పరిచ్ఛిన్దితబ్బోతి దట్ఠబ్బం. బధిరో పన చక్ఖుమాపీతి దుట్ఠుల్లవాచాసఙ్ఘాదిసేసం సన్ధాయ వుత్తం. దుట్ఠుల్లాపత్తి వుత్తాతి పురిమసిక్ఖాపదే వుత్తేహి అధికవసేన దుట్ఠుల్లాపత్తి చ వుత్తాతి ఏవమత్థో గహేతబ్బో, న పన దుట్ఠుల్లాపత్తి ఏవాతి కాయసంసగ్గస్సాపి ఇధ గహేతబ్బతో. తేనేవ ‘‘పారాజికాపత్తిఞ్చ పరిహాపేత్వా’’తి ¶ ఏత్తకమేవ వుత్తం, ఇతరథా ‘‘కాయసంసగ్గఞ్చా’’తి వత్తబ్బం భవేయ్య.

తిసముట్ఠానన్తిఆది పన పురిమసిక్ఖాపదే ఆగతేహి అధికస్స దుట్ఠుల్లవాచాసఙ్ఘాదిసేసస్స వసేన వుత్తం కాయసంసగ్గాదీనమ్పి పురిమసిక్ఖాపదే ఏవ వుత్తత్తా, ఇధ పన న వుత్తన్తిపి వదన్తి, వీమంసిత్వా గహేతబ్బం.

దుతియఅనియతసిక్ఖాపదవణ్ణనా నిట్ఠితా.

నిట్ఠితో అనియతవణ్ణనానయో.

౪. నిస్సగ్గియకణ్డో

౧. చీవరవగ్గో

౧. పఠమకథినసిక్ఖాపదవణ్ణనా

౪౫౯. సమితావినాతి ¶ ¶ సమితపాపేన. గోతమకచేతియం నామ గోతమయక్ఖస్స చేతియట్ఠానే కతవిహారో వుచ్చతి.

౪౬౧. నవమం వా దసమం వాతి భుమ్మత్థే ఉపయోగవచనం. సచే భవేయ్యాతి సచే కస్సచి కఙ్ఖా భవేయ్య. వుత్తసదిసన్తి దసమం వాతి వుత్తసదిసం పరిచ్ఛేదసదిసం, ‘‘వుత్తసదిసమేవా’’తిపి లిఖన్తి. ధారేతున్తి ఏత్థ ఆహాతి పాఠసేసో దట్ఠబ్బో.

౪౬౩. సూచియా పటిసామనన్తి సూచిఘరే సంగోపనం, ఇదఞ్చ సూచికమ్మస్స సబ్బస్స పరినిట్ఠితభావదస్సనత్థం వుత్తం. ఏతన్తి నట్ఠచీవరం. ఏతేసమ్పీతి నట్ఠచీవరాదీని పరామసతి, తేన చీవరపలిబోధాభావం దస్సేతి. దుతియస్స పలిబోధస్సాతి ఆవాసపలిబోధస్స. ఏత్థ చ నిట్ఠితచీవరస్మిం, ఉబ్భతస్మిం కథినేతి ద్వీహి పదేహి ద్విన్నం పలిబోధానం అభావదస్సనేన అత్థతకథినస్స పఞ్చమాసబ్భన్తరే యావ చీవరపలిబోధఆవాసపలిబోధేసు అఞ్ఞతరం న ఉపచ్ఛిజ్జతి, తావ అతిరేకచీవరం ధారేతుం వట్టతీతి దీపేతి. పక్కమనం అన్తో అస్సాతి పక్కమనన్తికా, ఏవం సేసాపి వేదితబ్బా. విత్థారో పనేత్థ ఆగతట్ఠానే ఆవి భవిస్సతి.

దసాహపరమం కాలన్తి అచ్చన్తసంయోగవచనం. ఇదఞ్హి వుత్తం హోతి…పే… దసాహపరమభావోతి ఇదం దసాహపరమతాపదస్స అత్థమత్తదస్సనం, దసాహపరమభావోతి ఇదఞ్హి వుత్తం హోతీతి ఏవమేత్థ యోజనా వేదితబ్బా. అయమత్థోతిఆది దసాహపరమపదస్సేవ అధిప్పేతత్థదస్సనవసేన ¶ వుత్తం. తత్థ ఏత్తకో కాలోతి ‘‘దసాహపరమతా’’తి వుత్తో యో కాలో, సో ఏత్తకో కాలోతి అత్థో.

ఖోమన్తి ఖోమసుత్తేహి వాయితం ఖోమపటచీవరం, తం వాకమయన్తి వదన్తి. కప్పాససుత్తేహి వాయితం కప్పాసికం, ఏవం సేసానిపి. కమ్బలన్తి ఏళకాదీనం లోమమయసుత్తేన వాయితపటం. భఙ్గన్తి ఖోమసుత్తాదీని సబ్బాని, ఏకచ్చాని వా మిస్సేత్వా వాయితం చీవరం. భఙ్గమ్పి వాకమయమేవాతి కేచి. దుకూలం పత్తుణ్ణం సోమారపటం చీనపటం ఇద్ధిజం దేవదిన్నన్తి ఇమాని పన ఛ చీవరాని ఏతేసఞ్ఞేవ ¶ అనులోమానీతి విసుం న వుత్తాని. దుకూలఞ్హి సాణస్స అనులోమం వాకమయత్తా. ‘‘పత్తుణ్ణం కోసేయ్యవిసేసో’’తి అభిధానకోసే వుత్తం. సోమారదేసే, చీనదేసే చ జాతవత్థాని సోమారచీనపటాని. పత్తుణ్ణాదీని తీణి కోసేయ్యస్స అనులోమాని పాణకేహి కతసుత్తమయత్తా. ఇద్ధిజన్తి ఏహిభిక్ఖూనం పుఞ్ఞిద్ధియా నిబ్బత్తచీవరం. కప్పరుక్ఖే నిబ్బత్తం, దేవదిన్నఞ్చ ఖోమాదీనం అఞ్ఞతరం హోతీతి తేసం సబ్బేసం అనులోమాని. మనుస్సానం పకతివిదత్థిం సన్ధాయ ‘‘ద్వే విదత్థియో’’తిఆది వుత్తం. ఇమినా దీఘతో వడ్ఢకీహత్థప్పమాణం విత్థారతో తతో ఉపడ్ఢప్పమాణం వికప్పనుపగన్తి దస్సేతి. తథా హి ‘‘సుగతవిదత్థి నామ ఇదాని మజ్ఝిమస్స పురిసస్స తిస్సో విదత్థియో, వడ్ఢకీహత్థేన దియడ్ఢో హత్థో హోతీ’’తి (పారా. అట్ఠ. ౨.౩౪౮-౩౪౯) కుటికారసిక్ఖాపదట్ఠకథాయం వుత్తం, తస్మా సుగతఙ్గులేన ద్వాదసఙ్గులా సుగతవిదత్థి వడ్ఢకీహత్థేన దియడ్ఢో హత్థోతి సిద్ధం. ఏవఞ్చ కత్వా ‘‘సుగతఙ్గులేన అట్ఠఙ్గులం వడ్ఢకీహత్థప్పమాణ’’న్తి ఆగతట్ఠానేహి చ సమేతి.

తం అతిక్కామయతోతి ఏత్థ తన్తి చీవరం, కాలం వా పరామసతి. తస్స యో అరుణోతి చీవరుప్పాదదివసస్స యో అతిక్కన్తో అరుణో. చీవరుప్పాదదివసేన సద్ధిన్తి చీవరుప్పాదదివసస్స ఆదిభూతేన అతిక్కన్తఅరుణేన సద్ధిన్తి అత్థో, ఇదఞ్చ భగవతా ‘‘దసాహపరమ’’న్తి వత్వా పున ‘‘ఏకాదసే అరుణుగ్గమనే’’తి వుత్తత్తా పుబ్బాపరసంసన్దనత్థం సద్దతో గమ్మమానమ్పి ‘‘చీవరుప్పాదదివసేన సద్ధి’’న్తి ఏవం వుత్తం. ‘‘దసమే అరుణే’’తి వుత్తే ఏవ హి దసాహపరమేన సద్ధిం సమేతి. దివసపరియోసానస్స అవధిభూతఅనాగతారుణవసేన హి దివసం అతిక్కన్తం నామ హోతి, న పన దివసస్స ఆదిభూతారుణవసేన పరివాసాదీసు తథా అగ్గహణతో, ఇధ పన భగవతా దివసస్స ఆదిఅన్తపరిచ్ఛేదదస్సనవసేన ‘‘ఏకాదసే అరుణుగ్గమనే’’తి వుత్తం, తస్మా అట్ఠకథాయం దివసస్స ఆదిభూతం తందివసనిస్సితమ్పి అరుణం గహేత్వా ‘‘ఏకాదసే అరుణుగ్గమనే నిస్సగ్గియం హోతీ’’తి వుత్తం. అరుణోతి చేత్థ సూరియుగ్గమనస్స పురేచరో వడ్ఢనఘనరత్తో పభావిసేసోతి దట్ఠబ్బో.

వచనీయోతి ¶ సఙ్ఘాపేక్ఖో. వచనభేదోతి ‘‘ఞత్తియం ద్వే ఆపత్తియో సరతీ’’తిఆదినా వత్తబ్బన్తి అధిప్పాయో.

౪౬౮. ‘‘న ¶ ఇధ సఞ్ఞా రక్ఖతీ’’తి ఇదం వేమతికఞ్చ అనతిక్కన్తసఞ్ఞఞ్చ సన్ధాయ వుత్తం. యోపి ఏవంసఞ్ఞీ తస్సపీతి యో అనతిక్కన్తసఞ్ఞీ, వేమతికో వా, తస్సపీతి అత్థో. అనట్ఠతో అవిలుత్తస్స విసేసమాహ ‘‘పసయ్హావహారవసేనా’’తి. థేయ్యావహారవసేన గహితమ్పి ఇధ నట్ఠం.

అనాపత్తి అఞ్ఞేన కతం పటిలభిత్వాతిఆది నిసీదనసన్థతం సన్ధాయ వుత్తం. యేన హి పురాణసన్థతస్స సామన్తా సుగతవిదత్థిం అనాదియిత్వా నవం నిసీదనసన్థతం కతం, తస్స తం నిస్సగ్గియమ్పి తతో అఞ్ఞస్స పటిలభిత్వా పరిభుఞ్జన్తస్స అనాపత్తికరన్తి సిజ్ఝనతో అయమత్థో సబ్బనిస్సగ్గియేసుపి సిజ్ఝతి.

౪౬౯. తిచీవరం అధిట్ఠాతున్తి సఙ్ఘాటిఆదినామేన అధిట్ఠాతుం. ‘‘న వికప్పేతు’’న్తి ఇమినా నామేన న వికప్పేతుం, ఏతేన వికప్పితతిచీవరో తేచీవరికో న హోతి. తస్స తస్మిం అధిట్ఠితతిచీవరే వియ అవిప్పవాసాదినా కత్తబ్బవిధి న కాతబ్బోతి దస్సేతి, న పన వికప్పనే దోసోతి. తతో పరన్తి చతుమాసతో పరం వికప్పేత్వా పరిభుఞ్జితుం అనుఞ్ఞాతన్తి కేచి వదన్తి, అఞ్ఞే పన ‘‘వికప్పేత్వా యావ ఆగామివస్సానం, తావ ఠపేతుమేవ వట్టతీ’’తి వదన్తి, అపరే పన ‘‘వికప్పనే న దోసో, తథా వికప్పితం పరిక్ఖారాదినామేన అధిట్ఠహిత్వా పరిభుఞ్జితబ్బ’’న్తి వదన్తి.

ముట్ఠిపఞ్చకన్తి ముట్ఠియా ఉపలక్ఖితం పఞ్చకం, చతుహత్థే మినిత్వా పఞ్చమం హత్థం ముట్ఠిం కత్వా మినితబ్బన్తి అధిప్పాయో. కేచి పన ‘‘ముట్ఠిహత్థానం పఞ్చకం ముట్ఠిపఞ్చకం, తస్మా పఞ్చపి హత్థే ముట్ఠిం కత్వావ మినితబ్బా’’తి వదన్తి. ముట్ఠిత్తికన్తి ఏత్థాపి ఏసేవ నయో. ద్విహత్థేన అన్తరవాసకేన తిమణ్డలం పటిచ్ఛాదేతుం సక్కాతి ఆహ ‘‘పారుపనేనా’’తిఆది. అతిరేకన్తి సుగతచీవరప్పమాణతో అధికం. ఊనకన్తి ముట్ఠిపఞ్చకాదితో ఊనకం, తేన చ తేసు తిచీవరాధిట్ఠానం న రుహతీతి దస్సేతి.

ఇమం సఙ్ఘాటిం పచ్చుద్ధరామీతి ఇమం సఙ్ఘాటిఅధిట్ఠానం ఉక్ఖిపామి పరిచ్చజామీతి అత్థో. కాయవికారం కరోన్తేనాతి హత్థేన చీవరం పరామసన్తేన, చాలేన్తేన వా. వాచాయ అధిట్ఠాతబ్బాతి ఏత్థ ¶ కాయేనపి చాలేత్వా వాచమ్పి భిన్దిత్వా కాయవాచాహి అధిట్ఠానమ్పి సఙ్గహితన్తి వేదితబ్బం ‘‘కాయేన అఫుసిత్వా’’తి వుత్తత్తా. దువిధన్తి అహత్థపాసహత్థపాసవసేన దువిధం. తత్థ హత్థపాసో నామ అడ్ఢతేయ్యహత్థో వుచ్చతి. ద్వాదసహత్థన్తి కేచి వదన్తి ¶ , తం ఇధ న సమేతి. ‘‘సామన్తవిహారే’’తి ఇదం ఠపితట్ఠానసల్లక్ఖణయోగ్గే ఠితం సన్ధాయ వుత్తం. తతో దూరే ఠితమ్పి ఠపితట్ఠానం సల్లక్ఖేన్తేన అధిట్ఠాతబ్బమేవ. తత్థపి చీవరస్స ఠపితభావసల్లక్ఖణమేవ పమాణం. న హి సక్కా సబ్బథా ఠానం సల్లక్ఖేతుం. ఏకస్మిం విహారే ఠపేత్వా తతో అఞ్ఞస్మిం ఠపితన్తి అధిట్ఠాతుం న వట్టతి. కేచి పన ‘‘తథాపి అధిట్ఠితే న దోసో’’తి వదన్తి, తం అట్ఠకథాయ న సమేతి, వీమంసితబ్బం. అధిట్ఠహిత్వా ఠపితవత్థేహీతి పరిక్ఖారచోళనామేన అధిట్ఠహిత్వా ఠపితవత్థేహి, తేనేవ ‘‘ఇమం పచ్చుద్ధరామీ’’తి పరిక్ఖారచోళస్స పచ్చుద్ధారం దస్సేతి. ఏతేన చ తేచీవరధుతఙ్గం పరిహరన్తేన పంసుకూలాదివసేన లద్ధం వత్థం దసాహబ్భన్తరే కత్వా రజిత్వా పారుపితుం అసక్కోన్తేన పరిక్ఖారచోళవసేన అధిట్ఠహిత్వావ దసాహం అతిక్కమేతబ్బం, ఇతరథా నిస్సగ్గియం హోతీతి దస్సేతి. తేనేవ ‘‘రజితకాలతో పన పట్ఠాయ నిక్ఖిపితుం న వట్టతి, ధుతఙ్గచోరో నామ హోతీ’’తి (విసుద్ధి. ౧.౨౫) విసుద్ధిమగ్గే వుత్తం. ‘‘పున అధిట్ఠాతబ్బానీ’’తి ఇదఞ్చ సఙ్ఘాటిఆదితిచీవరనామేన అధిట్ఠహిత్వా పరిభుఞ్జితుకామస్స వసేన వుత్తం, ఇతరస్స పన పురిమాధిట్ఠానమేవ అలన్తి వేదితబ్బం. ‘‘పున అధిట్ఠాతబ్బ’’న్తి ఇమినా కప్పబిన్దుపి దాతబ్బన్తి దస్సేతి.

బద్ధసీమాయం అవిప్పవాససీమాసమ్ముతిసమ్భవతో న తత్థ దుప్పరిహారతాతి ఆహ ‘‘అబద్ధసీమాయం దుప్పరిహార’’న్తి.

అతిరిత్తప్పమాణాయ ఛేదనకం పాచిత్తియన్తి ఆహ ‘‘అనతిరిత్తప్పమాణా’’తి. తతో పరం పచ్చుద్ధరిత్వా వికప్పేతబ్బాతి వస్సికమాసతో పరం అధిట్ఠానం పచ్చుద్ధరిత్వా వికప్పేతబ్బా, ఇమినా చతున్నం వస్సికమాసానం ఉపరి అధిట్ఠానం తిట్ఠతీతి విఞ్ఞాయతి తతో పచ్చుద్ధరాయోగా. యఞ్చ మాతికాట్ఠకథాయం ‘‘వస్సికసాటికా వస్సానమాసాతిక్కమేనాపి, కణ్డుపటిచ్ఛాది ఆబాధవూపసమేనాపి అధిట్ఠానం విజహతీ’’తి (కఙ్ఖా. అట్ఠ. కథినసిక్ఖాపదవణ్ణనా) వుత్తం, తం సమన్తపాసాదికాయం నత్థి. పరివారట్ఠకథాయఞ్చ ‘‘అత్థాపత్తి హేమన్తే ఆపజ్జతి, నో గిమ్హే’’తి ఏత్థ ఇదం వుత్తం ‘‘కత్తికపుణ్ణమాసియా పచ్ఛిమే పాటిపదదివసే వికప్పేత్వా ఠపితం వస్సికసాటికం నివాసేన్తో హేమన్తే ఆపజ్జతి, కురున్దియం పన ‘కత్తికపుణ్ణమదివసే అపచ్చుద్ధరిత్వా హేమన్తే ఆపజ్జతీ’తి వుత్తం, తమ్పి సువుత్తం, ‘చతుమాసం అధిట్ఠాతుం తతో పరం వికప్పేతు’న్తి ¶ హి వుత్త’’న్తి (పరి. అట్ఠ. ౩౨౩). తత్థ మహాఅట్ఠకథాయం నివాసనపచ్చయా దుక్కటం ¶ వుత్తం, కురున్దట్ఠకథాయం పన అపచ్చుద్ధారపచ్చయా, తస్మా కురున్దియం వుత్తనయేనాపి వస్సికసాటికా వస్సానమాసాతిక్కమేపి అధిట్ఠానం న విజహతీతి పఞ్ఞాయతి. అధిట్ఠానవిజహనేసు చ వస్సానమాసఆబాధానం విగమేన విజహనం మాతికాట్ఠకథాయమ్పి న ఉద్ధటం, తస్మా సమన్తపాసాదికాయం ఆగతనయేన యావ పచ్చుద్ధారా అధిట్ఠానం తిట్ఠతీతి గహేతబ్బం. నహానత్థాయ అనుఞ్ఞాతత్తా ‘‘వణ్ణభేదమత్తరత్తాపి చేసా వట్టతీ’’తి వుత్తం. ‘‘ద్వే పన న వట్టన్తీ’’తి ఇమినా సఙ్ఘాటిఆదీసు వియ దుతియే అధిట్ఠానం న రుహతి, అతిరేకచీవరం హోతీతి దస్సేతి. మహాపచ్చరియం చీవరవసేన పరిభోగకిచ్చస్స అభావం సన్ధాయ అనాపత్తి వుత్తా సేనాసనపరిక్ఖారత్థాయ దిన్నపచ్చత్థరణే వియ. యం పన ‘‘పచ్చత్థరణమ్పి అధిట్ఠాతబ్బ’’న్తి వుత్తం, తం సేనాసనత్థాయేవాతి నియమితం న హోతి నవసు చీవరేసు గహితత్తా, తస్మా అత్తనో నామేన అధిట్ఠహిత్వా నిదహిత్వా పరిక్ఖారచోళం వియ యథా తథా వినియుజ్జితబ్బమేవాతి గహేతబ్బం. పావారో కోజవోతి ఇమేసమ్పి పచ్చత్థరణాదీనం లోకేపి వోహరణతో సేనాసనపరిక్ఖారత్థాయ దిన్నపచ్చత్థరణతో విసుం గహణం కతం.

‘‘హీనాయావత్తనేనా’’తి ఇదం అన్తిమవత్థుం అజ్ఝాపజ్జిత్వా భిక్ఖుపటిఞ్ఞాయ ఠితస్స చేవ తిత్థియపక్కన్తస్స చ భిక్ఖునియా చ భిక్ఖునిభావే నిరపేక్ఖతాయ గిహిలిఙ్గతిత్థియలిఙ్గగ్గహణం సన్ధాయ వుత్తం. సిక్ఖం అపచ్చక్ఖాయ గిహిభావూపగమనం సన్ధాయ వుత్తన్తి కేచి వదన్తి, తం న యుత్తం తదాపిస్స ఉపసమ్పన్నత్తా, చీవరస్స చ తస్స సన్తకత్తావిజహనతో. పమాణచీవరస్సాతి పచ్ఛిమప్పమాణం సన్ధాయ వుత్తం. ద్వే చీవరాని పారుపన్తస్సాతి గామప్పవేసే దిగుణం కత్వా సఙ్ఘాటియో పారుపనం సన్ధాయ వుత్తం. ‘‘ఏస నయో’’తి ఇమినా పమాణయుత్తేసు యత్థ కత్థచి ఛిద్దం అధిట్ఠానం విజహతీతిఆదిఅత్థం సఙ్గణ్హాతి.

అఞ్ఞం పచ్ఛిమప్పమాణం నామ నత్థీతి సుత్తే ఆగతం నత్థీతి అధిప్పాయో. ఇదాని తమేవ విభావేతుం ‘‘యఞ్హీ’’తిఆది వుత్తం, తం న సమేతి, సఙ్ఘాటిఆదీనం ముట్ఠిపఞ్చకాదిహేట్ఠిమప్పమాణస్స సుత్తే అనాగతత్తాతి అధిప్పాయో.

మహన్తం వా ఖుద్దకం కరోతీతి ఏత్థ అతిమహన్తం చీవరం ముట్ఠిపఞ్చకాదిపచ్ఛిమప్పమాణయుత్తం కత్వా సమన్తతో ఛిన్దనేనాపి విచ్ఛిన్దనకాలే ఛిజ్జమానట్ఠానం ఛిద్దసఙ్ఖ్యం ¶ న గచ్ఛతి అధిట్ఠానం న విజహతి ఏవాతి సిజ్ఝతి, ‘‘ఘటేత్వా ఛిన్దతి, న భిజ్జతీ’’తి వచనేన చ సమేతి. పరిక్ఖారచోళం పన వికప్పనుపగపచ్ఛిమప్పమాణతో ఊనం కత్వా ఛిన్నం అధిట్ఠానం విజహతి అధిట్ఠానస్స అనిస్సయత్తా. తాని పున బద్ధాని ఘటితాని అధిట్ఠాతబ్బమేవాతి వేదితబ్బం ¶ . కేచి పన ‘‘వస్సికసాటికచీవరే ద్విధా ఛిన్నే యదిపి ఏకేకం ఖణ్డం పచ్ఛిమపచ్ఛిమప్పమాణం పహోతి, ఏకస్మింయేవ ఖణ్డే అధిట్ఠానం తిట్ఠతి, న ఇతరే, ‘‘ద్వే పన న వట్టన్తీ’’తి వుత్తత్తా. నిసీదనకణ్డుప్పటిచ్ఛాదీసుపి ఏసేవ నయోతి వదన్తి.

సమ్ముఖే పవత్తా సమ్ముఖాతి పచ్చత్తవచనం, తఞ్చ వికప్పనవిసేసనం, తస్మా ‘‘సమ్ముఖే’’తి భుమ్మత్థే నిస్సక్కవచనం కత్వాపి అత్థం వదన్తి, అభిముఖేతి అత్థో. అథ వా సమ్ముఖేన అత్తనో వాచాయ ఏవ వికప్పనా సమ్ముఖావికప్పనా. పరమ్ముఖేన వికప్పనా పరమ్ముఖావికప్పనాతి కరణత్థేనాపి అత్థో దట్ఠబ్బో, అయమేవ పాళియా సమేతి. సన్నిహితాసన్నిహితభావన్తి ఆసన్నదూరభావం. ఏత్తావతా నిధేతుం వట్టతీతి ఏత్తకేనేవ వికప్పనాకిచ్చస్స నిట్ఠితత్తా, అతిరేకచీవరం న హోతీతి దసాహాతిక్కమే న నిస్సగ్గియం జనేతీతి అధిప్పాయో. పరిభుఞ్జితుం…పే… న వట్టతీతి సయం అపచ్చుద్ధరణం పరిభుఞ్జనే పాచిత్తియం, అధిట్ఠానే పరేసం విస్సజ్జనే దుక్కటఞ్చ సన్ధాయ వుత్తం.

పరిభోగాదయోపి వట్టన్తీతి పరిభోగవిస్సజ్జనఅధిట్ఠానానిపి. అపి-సద్దేన నిధేతుమ్పి వట్టతీతి అత్థో, ఏతేన చ పచ్చుద్ధారేపి కతే చీవరమ్పి వికప్పితచీవరమేవ హోతి, న అతిరేకచీవరం. తం పన తిచీవరాదినామేన అధిట్ఠాతుకామేన అధిట్ఠహితబ్బం, ఇతరేన వికప్పితచీవరమేవ కత్వా పరిభుఞ్జితబ్బన్తి దస్సేతి. కేచి పన ‘‘యం వికప్పితచీవరం, తం యావ అపరిభోగకాలా అపచ్చుద్ధరాపేత్వావ నిదహితబ్బం, పరిభోగకాలే పన సమ్పత్తే పచ్చుద్ధరాపేత్వా అధిట్ఠహిత్వా పరిభుఞ్జితబ్బం. యది హి తతో పురేపి పచ్చుద్ధరాపేయ్య, పచ్చుద్ధారేనేవ వికప్పనాయ విగతత్తా అతిరేకచీవరం నామ హోతి, దసాహాతిక్కమే చ నిస్సగ్గియం పాచిత్తియం. తస్మా యం అపరిభుఞ్జిత్వావ ఠపేతబ్బం, తదేవ వికప్పేతబ్బం, పచ్చుద్ధారే చ కతే అన్తోదసాహేయేవ అధిట్ఠాతబ్బం. యఞ్చ అట్ఠకథాయం ‘తతో పభుతి పరిభోగాదయోపి వట్టన్తీ’తిఆది వుత్తం, తం పాళియా విరుజ్ఝతీ’’తి వదన్తి, తం తేసం మతిమత్తమేవ. పాళియఞ్హి ¶ ‘‘అన్తోదసాహం అధిట్ఠేతి, వికప్పేతీ’’తి (పారా. ౪౬౯) చ ‘‘సామం చీవరం వికప్పేత్వా అపచ్చుద్ధారణం పరిభుఞ్జేయ్య పాచిత్తియ’’న్తి (పాచి. ౩౭౩) చ ‘‘అనాపత్తి సో వా దేతి, తస్స వా విస్సాసన్తో పరిభుఞ్జతీ’’తి (పాచి. ౩౭౪) చ సామఞ్ఞతో వుత్తత్తా, అట్ఠకథాయఞ్చ ‘‘ఇమం చీవరం వా వికప్పనం వా పచ్చుద్ధరామీ’’తిఆదినా పచ్చుద్ధారం అదస్సేత్వా ‘‘మయ్హం సన్తకం పరిభుఞ్జ వా విస్సజ్జేహి వా’’తి ఏవం అత్తనో సన్తకత్తం అమోచేత్వావ పరిభోగాదివసేనేవ పచ్చుద్ధారస్స వుత్తత్తా, ‘‘తతో పభుతి పరిభోగాదయోపి వట్టన్తీ’’తి అధిట్ఠానం వినాపి విసుం పరిభోగస్స, నిదహనస్స చ వుత్తత్తా వికప్పనానన్తరమేవ పచ్చుద్ధరాపేత్వా అనధిట్ఠహిత్వా ఏవ తిచీవరవిరహితం ¶ వికప్పనారహం చీవరం పరిభుఞ్జితుం, నిదహితుఞ్చ ఇదం పాటేక్కం వినయకమ్మన్తి ఖాయతి. అపిచ బహూనం పత్తానం వికప్పేతుం, పచ్చుద్ధారేతుఞ్చ వుత్తత్తా పచ్చుద్ధారేన తేసం అతిరేకపత్తతా దస్సితాతి సిజ్ఝతి తేసు ఏకస్సేవ అధిట్ఠాతబ్బతో. తస్మా అట్ఠకథాయం ఆగతనయేనేవ గహేతబ్బం.

పఞ్ఞత్తికోవిదో న హోతీతి ఏవం వికప్పితే ‘‘అనన్తరమేవ ఏవం పచ్చుద్ధరితబ్బ’’న్తి వినయకమ్మం న జానాతి. తేనాహ ‘‘న జానాతి పచ్చుద్ధరితు’’న్తి, ఇమినాపి చేతం వేదితబ్బం ‘‘వికప్పనానన్తరమేవ పచ్చుద్ధారో కాతబ్బో’’తి.

అవిసేసేన వుత్తవచనన్తి తిచీవరాదీనం సాధారణవచనేన వుత్తవచనం. యం పనేత్థ ‘‘విరుద్ధం వియ దిస్సతీ’’తి వత్వా తం విరోధాసఙ్కం నివత్తేతుం ‘‘తిచీవరసఙ్ఖేపేన…పే… వికప్పనాయ ఓకాసో దిన్నో హోతీ’’తి వుత్తం, తం ‘‘అధిట్ఠేతి వికప్పేతీ’’తి సామఞ్ఞతో వుత్తేపి తిచీవరమ్పి వికప్పేతీతి అయమత్థో న సిజ్ఝతి, ‘‘తిచీవరం అధిట్ఠాతుం న వికప్పేతు’’న్తి (మహావ. ౩౫౮) విసేసేత్వా వుత్తత్తా. యం పన అధిట్ఠాతబ్బం, తం అధిట్ఠాతి. యం తిచీవరవిరహితం, తం వికప్పేతబ్బం, తం వికప్పేతీతి ఏవమత్థో సిజ్ఝతీతి. తస్మా ఏత్థ పుబ్బాపరవిరోధో న దిస్సతి సామఞ్ఞవచనస్స వుత్తావసేసేయేవ అవతిట్ఠనతో. యం పనేత్థ తిచీవరస్సాపి వికప్పనవిధిం దస్సేతుం ‘‘తిచీవరం తిచీవరసఙ్ఖేపేనా’’తిఆది వుత్తం. తత్థ తిచీవరసఙ్ఖేపేన పరిహరియమానేసు ఏకమ్పి పచ్చుద్ధరిత్వా వికప్పేతుం న వట్టతి, తిచీవరతో పన ఏకం వా సకలమేవ వా అపనేత్వా అపరం తిచీవరం తిచీవరసఙ్ఖేపేన పరిహరితుకామస్స వా తిచీవరాధిట్ఠానం ముఞ్చిత్వా పరిక్ఖారచోళవసేనేవ సబ్బచీవరం పరిభుఞ్జితుకామస్స ¶ వా పురిమం అధిట్ఠితచీవరం పచ్చుద్ధరిత్వా వికప్పేతుం వట్టతీతి ఏవమధిప్పాయేన ‘‘తిచీవరే ఏకేన చీవరేన విప్పవసితుకామో హోతీ’’తిఆది వుత్తం సియా, ఇచ్చేతం పాళియా సద్ధిం సమేతి. అథ పునపి తదేవ తిచీవరాధిట్ఠానేన అధిట్ఠాతుకామో హుత్వా విప్పవాససుఖత్థం పచ్చుద్ధరిత్వా వికప్పేతీతి ఇమినా అధిప్పాయేన వుత్తం సియా, తం ‘‘తిచీవరం అధిట్ఠాతుం న వికప్పేతు’’న్తి (మహావ. ౩౫౮) ఇమినా వచనేన న సమేతి. యది హి సేసచీవరాని వియ తిచీవరమ్పి పచ్చుద్ధరిత్వా వికప్పేతబ్బం సియా, ‘‘తిచీవరం అధిట్ఠాతుం న వికప్పేతు’’న్తి ఇదం వచనమేవ నిరత్థకం సియా సేసచీవరేహి తిచీవరస్స విసేసాభావా. తస్మా ‘‘వికప్పేతీ’’తి ఇదం తిచీవరవిరహితమేవ సన్ధాయ వుత్తం. తిచీవరం పన వికప్పేతుం న వట్టతీతి విఞ్ఞాయతి, తేనేవ దుతియకథినసిక్ఖాపదస్స అనాపత్తివారే ‘‘వికప్పేతీ’’తి ఇదం న వుత్తం, వీమంసిత్వా యథా పాళియా సద్ధిం న విరుజ్ఝతి, తథా ఏత్థ అధిప్పాయో గహేతబ్బో.

తుయ్హం ¶ దేమీతిఆదీసు పరిచ్చత్తత్తా మనసా అసమ్పటిచ్ఛన్తేపి సమ్పదానభూతస్సేవ సన్తకం హోతి, సో ఇచ్ఛితక్ఖణే గహేతుం లభతి. ఇత్థన్నామస్సాతి పరమ్ముఖే ఠితం సన్ధాయ వదతి. యస్స పన రుచ్చతీతిఆది ఉభోహిపి పరిచ్చత్తతాయ అస్సామికతం సన్ధాయ వుత్తం.

‘‘తం న యుజ్జతీ’’తి ఇదం అన్తోదసాహే ఏవ విస్సాసగ్గహణం సన్ధాయ అనాపత్తివారస్స ఆగతత్తా, ఇధ నిస్సగ్గియచీవరస్స కప్పియభావకరణత్థం లేసేన గహితత్తా చ వుత్తం, కేచి పన ‘‘పరేహి సభాగేన అచ్ఛిన్నే, విస్సాసగ్గహితే చ పున లద్ధే దోసో న దిస్సతీ’’తి వదన్తి. అనధిట్ఠానేనాతి కాయవాచాహి కత్తబ్బస్స అకరణేనాతి అధిప్పాయో. చీవరస్స అత్తనో సన్తకతా, జాతిపమాణయుత్తతా, ఛిన్నపలిబోధభావో, అతిరేకచీవరతా, దసాహాతిక్కమోతి ఇమానేత్థ పఞ్చ అఙ్గాని.

పఠమకథినసిక్ఖాపదవణ్ణనా నిట్ఠితా.

౨. ఉదోసితసిక్ఖాపదవణ్ణనా

౪౭౩. దుతియే అవిప్పవాసేతి అవిప్పవాసే నిప్ఫాదేతబ్బే, విప్పవాసదోసాభావే సాధేతబ్బే కత్తబ్బా సమ్ముతీతి అత్థో.

౪౭౫. పటిసిద్ధపరియాపన్నేనాతి ¶ విప్పవసితుం పటిసిద్ధేసు తీసు చీవరేసు అన్తోగధేన, ఏకేన చ అవయవే సముదాయోపచారం దస్సేతి.

౪౭౮-౯. ఏత్తావతాతి ‘‘పరిక్ఖిత్తో’’తి ఇమినా. ‘‘సభాయేతి లిఙ్గబ్యత్తయేన సభా వుత్తా’’తి వత్వా పున సయమ్పి ‘‘సభాయే’’తి ఇమినా వోహరన్తో సభా-సద్దస్స పరియాయో సభాయ-సద్దో నపుంసకలిఙ్గయుత్తో అత్థీతి దస్సేతి. ‘‘సభాయన్తి లిఙ్గబ్యత్తయేన సభా వుత్తా’’తి వా పాఠో. లిఙ్గబ్యత్తయేన సభాతి చ లిఙ్గన్తరయుత్తో సభాసద్దపరియాయో సభాయసద్దోతి అత్థో.

సభాయం గచ్ఛతీతి సభం గచ్ఛతి. వసితబ్బం నత్థీతి చీవరహత్థపాసేయేవ వసితబ్బం నత్థీతి అత్థో. తస్సాతి వీథియా. సభాయస్స చ ద్వారస్స చ హత్థపాసా న విజహితబ్బన్తి ఏత్థ సభాయద్వారానమన్తరే వీథి గేహాపి గహితా ఏవ హోన్తి ఆదిపరియోసానానం గహితత్తా. ఏత్థ చ ద్వారవీథిఘరేసు వసన్తేన గామప్పవేసనసహసేయ్యాదిదోసం పరిహరిత్వా సుపటిచ్ఛన్నతాదియుత్తేనేవ భవితబ్బం ¶ , సభా పన యది సబ్బేసం వసనత్థాయ సాలాసదిసా కతా, అన్తరారామే వియ యథాసుఖం వసితుం వట్టతీతి వేదితబ్బం. పరిక్ఖిత్తతాయ చ ఏకూపచారతం, అపరిక్ఖిత్తతాయ నానూపచారతఞ్చ నివేసనాదీసుపి అతిదిసన్తో ఆహ ‘‘ఏతేనేవూపాయేనా’’తిఆది. నివేసనాదీని బహిగామతో సన్నివిట్ఠాని గహితాని అన్తోగామే ఠితానం గామగ్గహణేనేవ గహితత్తా. సబ్బత్థాతి గామనిగమనివేసనాదీసు పన్నరససు. పరిక్ఖేపాదీతి ఆది-సద్దేన అపరిక్ఖేపస్సేవ గహణం, న ఏకకులాదీనమ్పి తేసం ఏకూపచారతానానూపచారతానిమిత్తతాభావా. ఏత్థ చ సత్థస్స కతిపాహం కత్థచి నివిట్ఠస్సేవ పరిక్ఖేపో హోతి, న గచ్ఛన్తస్స.

౪౮౨-౭. గామతో బహి ఇస్సరానం సముద్దతీరాదీసు కతభణ్డసాలా ఉదోసితోతి ఆహ ‘‘యానాదీన’’న్తిఆది. ముణ్డచ్ఛదనపాసాదోతి నాతిఉచ్చో చన్దికఙ్గణయుత్తో సిఖరకూటమాలాదివిరహితో పాసాదో.

౪౮౯. పరియాదియిత్వాతి అజ్ఝోత్థరిత్వా. నదీపరిహారోతి విసుంగామాదీనం వియ నదీపరిహారస్స అవుత్తత్తా చీవరహత్థపాసో ఏవాతి వదన్తి, అఞ్ఞే పన ‘‘ఇమినా అట్ఠకథావచనేన నదీపరిహారోపి విసుం సిద్ధో, నదియా ¶ హత్థపాసో న విజహితబ్బో’’తి వదన్తి. విహారసీమన్తి అవిప్పవాససీమం సన్ధాయాహ. ఏత్థ చ విహారస్స నానాకులసన్తకభావేపి అవిప్పవాససీమాపరిచ్ఛేదబ్భన్తరే సబ్బత్థ చీవరఅవిప్పవాససమ్భవతో తస్సా పధానత్తా తత్థ సత్థపరిహారో న లబ్భతీతి ‘‘విహారం గన్త్వా వసితబ్బ’’న్తి వుత్తం. ‘‘సత్థసమీపే’’తి ఇదం యథావుత్తం అబ్భన్తరపరిచ్ఛేదవసేన వుత్తం. పాళియం నానాకులస్స సత్థో హోతి, సత్థే చీవరం నిక్ఖిపిత్వా హత్థపాసా న విజహితబ్బన్తి ఏత్థ సత్థహత్థపాసో గహితో.

౪౯౦. ఏకకులస్స ఖేత్తేతి అపరిక్ఖిత్తం సన్ధాయ వదతి.

౪౯౧-౪. విహారో నామ ఉపచారసీమా. తత్థ యస్మిం విహారేతి తస్స అన్తోపరివేణాదిం సన్ధాయ వుత్తం, ఏకకులాదిసన్తకతా చేత్థ కారాపకానం వసేన. ఛాయాయ ఫుట్ఠోకాసస్సాతి ఉజుకం అవక్ఖిత్తలేడ్డుపాతబ్భన్తరం సన్ధాయ వదతి.

అగమనపథేతి తదహేవ గన్త్వా నివత్తేతుం న సక్కుణేయ్యకే సముద్దమజ్ఝే యే దీపకా, తేసూతి యోజనా. ఇతరస్మిన్తి పురత్థిమదిసాయ చీవరే. ‘‘ఉపోసథకాలే…పే… వడ్ఢతీ’’తి ఇమినా చీవరవిప్పవాససత్తబ్భన్తరతో సమానసంవాసాయ సత్తబ్భన్తరసీమాయ అచ్చన్తవిసదిసతం దస్సేతి ¶ . తథా హి బహూసు భిక్ఖూసు ఏకతో నిసీదిత్వా సమన్తా సత్తబ్భన్తరపరిచ్ఛేదేసు యథాసకం చీవరం ఠపేత్వా పరిహరన్తేసు ఏకేకస్స భిక్ఖునో నిసిన్నోకాసతో పట్ఠాయ పచ్చేకం సత్తబ్భన్తరస్స పరిచ్ఛేదో అఞ్ఞమఞ్ఞవిసదిసో అనేకవిధో హోతి, న ఏకో పరిసపరియన్తతో పట్ఠాయ అనిమితబ్బత్తా. తేనేవ తత్థ పరిసవసేన వుడ్ఢి, హాని వా న హోతి, న ఏవం సత్తబ్భన్తరసీమాయ. సా హి యోజనికాయపి పరిసపరియన్తతోవ పట్ఠాయ సమన్తా సత్తబ్భన్తరపఅచ్ఛిన్నా ఏకావ హోతి. తేనేవ సా పరిసవసేన వడ్ఢతి, హాయతి చ, తస్మా అఞ్ఞావ సత్తబ్భన్తరసీమా అఞ్ఞో సత్తబ్భన్తరతో పరిచ్ఛిన్నో చీవరవిప్పవాసపరిహారో అబ్భోకాసోతి వేదితబ్బం. యఞ్చేత్థ వత్తబ్బం, తం ఖన్ధకే సీమాకథాయమేవ (మహావ. ౧౪౩) వక్ఖామ.

౪౯౫. నదిం ¶ ఓతరతీతి హత్థపాసం ముఞ్చిత్వా ఓతరతి. బహిగామే ఠపేత్వాతి అపారుపితబ్బతాయ వుత్తం. వినయకమ్మం కాతబ్బన్తి ఉత్తరాసఙ్గే చ బహిగామే ఠపితసఙ్ఘాటియఞ్చ పఠమం వినయకమ్మం కత్వా పచ్ఛా ఉత్తరాసఙ్గం నివాసేత్వా అన్తరవాసకే కాతబ్బం. ఏత్థ చ బహిగామే ఠపితస్సాపి వినయకమ్మవచనతో పరమ్ముఖాపి ఠితం విస్సజ్జితుం, నిస్సట్ఠం దాతుఞ్చ వట్టతీతి వేదితబ్బం. దహరానం గమనే సఉస్సాహత్తా ‘‘నిస్సయో పన న పటిప్పస్సమ్భతీ’’తి వుత్తం. ముహుత్తం…పే… పటిప్పస్సమ్భతీతి సఉస్సాహత్తే గమనస్స ఉపచ్ఛిన్నత్తా వుత్తం. తేసం పన పురారుణావ ఉట్ఠహిత్వా సఉస్సాహేన గచ్ఛన్తానం అరుణే అన్తరా ఉట్ఠితేపి న పటిప్పస్సమ్భతి ‘‘యావ అరుణుగ్గమనా సయన్తీ’’తి వుత్తత్తా. తేనేవ ‘‘గామం పవిసిత్వా…పే… న పటిప్పస్సమ్భతీ’’తి వుత్తం. అఞ్ఞమఞ్ఞస్స వచనం అగ్గహేత్వాతిఆదిమ్హి సఉస్సాహత్తా గమనక్ఖణే పటిప్పస్సద్ధి న వుత్తా. ధేనుభయేనాతి తరుణవచ్ఛగావీనం అభిధావిత్వా సిఙ్గేన పహరణభయేన. నిస్సయో చ పటిప్పస్సమ్భతీతి ఏత్థ ధేనుభయాదీహి ఠితానం యావ భయవూపసమా ఠాతబ్బతో ‘‘అన్తోఅరుణేయేవ గమిస్సామీ’’తి నియమేతుం అసక్కుణేయ్యత్తా వుత్తం. యత్థ పన ఏవం నియమేతుం సక్కా, తత్థ అన్తరారుణే ఉగ్గతేపి నిస్సయో న పటిప్పస్సమ్భతి భేసజ్జత్థాయ గామప్పవిట్ఠదహరానం వియ. అన్తోసీమాయం గామన్తి అవిప్పవాససీమాసమ్ముతితో పచ్ఛా పతిట్ఠాపితగామం సన్ధాయ వదతి గామఞ్చ గామూపచారఞ్చ ఠపేత్వా సమ్మన్నితబ్బతో. పవిట్ఠానన్తి ఆచరియన్తేవాసికానం విసుం విసుం గతానం అవిప్పవాససీమత్తా నేవ చీవరాని నిస్సగ్గియాని హోన్తి, సఉస్సాహతాయ నిస్సయో న పటిప్పస్సమ్భతి. అన్తరామగ్గేతి ధమ్మం సుత్వా ఆగచ్ఛన్తానం అన్తరామగ్గే.

‘‘ఇధ అపచ్చుద్ధరణ’’న్తి ఇమినా అధిట్ఠానవికప్పనాని వియ పచ్చుద్ధరణమ్పి కాయేన వా వాచాయ వా కత్తబ్బన్తి దస్సేతి. కాయవాచాహి కత్తబ్బస్స అకరణతోతి ఇదం కాయవాచాసముట్ఠానం ¶ వుత్తం. అధిట్ఠితతిచీవరతా, అనత్థతకథినతా, అలద్ధసమ్ముతితా, రత్తివిప్పవాసోతి ఇమానేత్థ చత్తారి అఙ్గాని.

ఉదోసితసిక్ఖాపదవణ్ణనా నిట్ఠితా.

౩. తతియకథినసిక్ఖాపదవణ్ణనా

౪౯౭. తతియే ¶ పాళియం చీవరపచ్చాసా నిక్ఖిపితున్తి చీవరపచ్చాసాయ సతియా నిక్ఖిపితున్తి అత్థో. నిట్ఠితచీవరస్మిం భిక్ఖునాతి ఏత్థ దుతియకథినే వియ సామివసేనేవ కరణవచనస్స అత్థో వేదితబ్బో.

౪౯౯-౫౦౦. తుయ్హం దమ్మీతి దిన్నన్తి ‘‘తుయ్హం, భన్తే, అకాలచీవరం దమ్మీ’’తి ఏవం దిన్నం, ఏతమ్పి కాలే ఆదిస్స దిన్నం నామ హోతీతి అధిప్పాయో. ఇదం పన అట్ఠకథావచనం, పాళియం ‘‘కాలేపి ఆదిస్స దిన్న’’న్తి ఇదఞ్చ ‘‘అకాలచీవర’’న్తి వచనసామఞ్ఞతో లబ్భమానం సబ్బమ్పి దస్సేతుం అత్థుద్ధారవసేన వుత్తం పఠమఅనియతే సోతస్స రహో వియ. సఙ్ఘస్స హి కాలేపి ఆదిస్స దిన్నం అకాలే ఉప్పన్నచీవరం వియ సమ్ముఖీభూతేహి వుత్థవస్సేహి, అవుత్థవస్సేహి చ సబ్బేహిపి భాజేతబ్బతాసామఞ్ఞేన అకాలచీవరం నామ హోతీతి దస్సనత్థం అత్థుద్ధారవసేన పాళియం ‘‘కాలేపి ఆదిస్స దిన్న’’న్తి వుత్తం, న పన ‘‘తతో భాజేత్వా లద్ధచీవరమ్పి అకాలే లద్ధచీవరమ్పి వుత్థవస్సానం ఏకమాసపరిహారం, పఞ్చమాసపరిహారం వా న లభతి, పచ్చాసాచీవరే అసతి దసాహపరిహారమేవ లభతీ’’తి దస్సనత్థం వుత్తం, అట్ఠకథాయమ్పి ‘‘ఆదిస్స దిన్న’’న్తి వచనసామఞ్ఞతో లబ్భమానం సబ్బం అత్థుద్ధారవసేన దస్సేతుం ‘‘ఏకపుగ్గలస్స వా ఇదం తుయ్హం దమ్మీతి దిన్న’’న్తి వుత్తం, న పన తథాలద్ధం వా అకాలే లద్ధం వా అనత్థతకథినానం దసాహబ్భన్తరే అధిట్ఠాతబ్బన్తి దస్సేతున్తి వేదితబ్బం ఇతరథా పాళిఅట్ఠకథాహి విరుజ్ఝనతో. తథా హి అచ్చేకచీవరసిక్ఖాపదే అకాలే ఉప్పన్నమ్పి అచ్చేకచీవరం ‘‘యావచీవరకాలసమయం నిక్ఖిపితబ్బ’’న్తి (పారా. ౬౪౮) వుత్తం, తస్స అట్ఠకథాయఞ్చ ‘‘పవారణమాసస్స జుణ్హపక్ఖపఞ్చమియం ఉప్పన్నస్స అచ్చేకచీవరస్స అనత్థతే కథినే ఏకాదసదివసాధికో మాసో, అత్థతే కథినే ఏకాదసదివసాధికా పఞ్చ మాసా చ పరిహారో వుత్తో, తమేవ పరిహారం సన్ధాయ ‘ఛట్ఠితో పట్ఠాయ పన ఉప్పన్నం అనచ్చేకచీవరమ్పి పచ్చుద్ధరిత్వా ఠపితచీవరమ్పి ఏతం పరిహారం లభతియేవా’తి (పారా. అట్ఠ. ౨.౬౪౬-౬౪౯) వుత్తం. తస్మా కాలేపి అకాలేపి చ యథాతథా లద్ధం ¶ అతిరేకచీవరం వుత్థవస్సానం ఏకమాసం, పఞ్చమాసం వా యథారహం పరిహారం లభతి ఏవాతి గహేతబ్బం.

ఏవం పన అవత్వా పదభాజనం వుత్తన్తి సమ్బన్ధో. తత్థ ఏవన్తి యం అట్ఠకథాయం ‘‘తతో చే ఉత్తరీ’’తి ఇమస్స మాసపరమతో ఉత్తరీతి ¶ అత్థో వుత్తో, తం పరామసతి. పదభాజనియం ఏవమత్థం అవత్వా అఞ్ఞథా అత్థో వుత్తోతి అధిప్పాయో. తావ ఉప్పన్నం పచ్చాసాచీవరన్తి పచ్చత్తవచనం. ‘‘మూలచీవర’’న్తి ఇదం ఉపయోగవచనం. అత్తనో గతికం కరోతీతి అనన్తరా దుతియదివసాదీసు ఉప్పన్నం పచ్చాసాచీవరం మాసపరమం మూలచీవరం ఠపేతుం అదత్వా అత్తనో దసాహపరమతాయ ఏవ పతిట్ఠాపేతీతి అత్తనో గతికం కరోతీతి. తతో ఉద్ధం మూలచీవరన్తి ఏత్థ పన మూలచీవరన్తి పచ్చత్తవచనం. తఞ్హి వీసతిమదివసతో ఉద్ధం ద్వావీసతిమదివసాదీసు ఉప్పన్నం పచ్చాసాచీవరం అత్తనా సద్ధిం ఏకతో సిబ్బేత్వా ఘటితం దసాహపరమం గన్తుం అదత్వా నవాహపరమతాదివసేన అత్తనో గతికం కరోతి, ఏకతో అసిబ్బేత్వా విసుం ఠపితం పన పచ్చాసాచీవరం దసాహపరమమేవ.

పాళియం దసాహాతి దసాహేన. ఏకాదసే ఉప్పన్నేతిఆదీసు ఏకాదసాహే ఉప్పన్నేతిఆదినా అత్థో, అయమేవ వా పాఠో గహేతబ్బో. ఏకవీసే ఉప్పన్నే…పే… నవాహా కారేతబ్బన్తిఆది పచ్చాసాచీవరస్స ఉప్పన్నదివసం ఠపేత్వా వుత్తం. తేనేవ ‘‘తింసే…పే… తదహేవ అధిట్ఠాతబ్బ’’న్తి వుత్తం. ‘‘అఞ్ఞం పచ్చాసాచీవరం…పే… కారేతబ్బ’’న్తి ఇదం సతియా ఏవ పచ్చాసాయ వుత్తం. సచే పన ‘‘ఇతో పట్ఠాయ చీవరం న లభిస్సామీ’’తి ఇచ్ఛితట్ఠానతో పచ్చాసాయ ఉపచ్ఛిన్నాయ అఞ్ఞత్థాపి యేన కేనచి ఉపాయేన పచ్చాసం ఉప్పాదేతి, మూలచీవరం న అధిట్ఠాతబ్బం, సబ్బథా పచ్చాసాయ ఉపచ్ఛిన్నాయ దసాహాతిక్కన్తం మూలచీవరం తదహేవ అధిట్ఠాతబ్బం. పచ్చాసాచీవరమ్పి పరిక్ఖారచోళం అధిట్ఠాతబ్బన్తి పఠమతరం ఉప్పన్నం విసభాగం సన్ధాయ వదతి. అఞ్ఞమఞ్ఞన్తి అఞ్ఞం అఞ్ఞం, అయమేవ వా పాఠో. అఙ్గం పనేత్థ పఠమకథినే వుత్తసదిసమేవ. కేవలఞ్హి తత్థ దసాహాతిక్కమో, ఇధ మాసాతిక్కమోతి అయం విసేసో.

తతియకథినసిక్ఖాపదవణ్ణనా నిట్ఠితా.

౪. పురాణచీవరసిక్ఖాపదవణ్ణనా

౫౦౩-౫. చతుత్థే పాళియం భత్తవిస్సగ్గన్తి భత్తస్స ఉదరే విస్సజ్జనం, పవేసనం అజ్ఝోహరణం ¶ భత్తకిచ్చన్తి అత్థో, భోజనపరియోసానేన భత్తస్స విస్సజ్జనన్తిపి ¶ వదన్తి. తత్థ నామ త్వన్తి సో నామ త్వం, తాయ నామ త్వన్తి వా అత్థో. పితా చ మాతా చ పితరో, పితూనం పితా చ మాతా చ పితామహా, తే ఏవ యుగళట్ఠేన యుగో, తస్మా యావ సత్తమా పితామహయుగా పితామహావట్టాతి ఏవమేత్థ అత్థో దట్ఠబ్బో. ఏవఞ్హి పితామహగ్గహణేన మాతామహో చ పితామహీ మాతామహీ చ గహితావ హోన్తి. సత్తమయుగతో పరం ‘‘అఞ్ఞాతకా’’తి వేదితబ్బం. యాతి భిక్ఖునీ. పితు మాతా పితామహీ, మాతు పితా మాతామహో.

పయోగే పయోగే భిక్ఖుస్స దుక్కటన్తి ‘‘ధోవా’’తి ఆణాపనవాచాయ ఏకాయ ఏవ తదనుగుణస్స సబ్బస్సాపి పయోగస్స ఆణత్తత్తా వుత్తం.

౫౦౬. తదవినాభావతో ధోవనస్స ‘‘కాయవికారం కత్వా’’తి చ ‘‘అన్తోద్వాదసహత్థే’’తి చ వుత్తత్తా కాయేన ధోవాపేతుకామతం అప్పకాసేత్వా దానఖిపనపేసనాదిం కరోన్తస్స చ ద్వాదసహత్థం ఉపచారం ముఞ్చిత్వా బహి ఠత్వా కాయవాచాహి ఆణాపేత్వా ఖిపనపేసనాదిం కరోన్తస్స చ అనాపత్తి ఏవ.

ఏకేన వత్థునాతి పఠమకతేన. పఞ్చసతాని పమాణం ఏతాసన్తి పఞ్చసతా. భిక్ఖుభావతో పరివత్తలిఙ్గాపి భిక్ఖునీ భిక్ఖూనం సన్తికే ఏకతోఉపసమ్పన్నా ఏవ.

౫౦౭. తావకాలికం గహేత్వాతి అత్తనా కతిపాహం పారుపనాదిఅత్థాయ తావకాలికం యాచిత్వా. పురాణచీవరతా, ఉపచారే ఠత్వా అఞ్ఞాతికాయ భిక్ఖునియా ఆణాపనం, తస్సా ధోవాపనాదీని చాతి ఇమానేత్థ తీణి అఙ్గాని.

పురాణచీవరసిక్ఖాపదవణ్ణనా నిట్ఠితా.

౫. చీవరపటిగ్గహణసిక్ఖాపదవణ్ణనా

౫౦౮. పఞ్చమే ¶ అపఞ్ఞత్తే సిక్ఖాపదేతి గణమ్హా ఓహీయనసిక్ఖాపదే (పాచి. ౬౯౧-౬౯౨) అపఞ్ఞత్తే. కోట్ఠాససమ్పత్తీతి కేసాదిపఞ్చకోట్ఠాసానం కల్యాణతా. హత్థతలేయేవ దస్సేత్వాతి హత్థతలతో సేసకాయస్స అదస్సనం దీపేతి.

౫౧౦. విహత్థతాయాతి ¶ విహతతాయ, అమిస్సితతాయ అపటిసరణతాయాతి అత్థో. తేనాహ ‘‘సమభితున్నత్తా’’తి, బ్యధితత్తాతి అత్థో. పరివత్తేతబ్బం పరివత్తం, తదేవ పారివత్తకం, పరివత్తేత్వా దియ్యమానన్తి అత్థో.

పురిమసిక్ఖాపదే వియ ఇధ ద్వాదసహత్థో ఉపచారనియమో నత్థీతి ఆహ ‘‘ఉపచారం ముఞ్చిత్వా’’తి. అఞ్ఞత్ర పారివత్తకాతి యం అన్తమసో హరీటకఖణ్డమ్పి దత్వా వా ‘‘దస్సామీ’’తి ఆభోగం కత్వా వా పరివత్తకం గణ్హాతి, తం ఠపేత్వా. ‘‘తం అచిత్తకభావేన న సమేతీ’’తి ఇమినా ఞాతిభావాజాననాదీసు వియ భిక్ఖునీభావాజాననాదివసేనాపి అచిత్తకతం పకాసేతి.

౫౧౩-౪. తికఞ్చ తం పాచిత్తియఞ్చాతి తికపాచిత్తియం, పాచిత్తియతికన్తి అత్థో. పత్తత్థవికాదీతి అనధిట్ఠానుపగం సన్ధాయ వదతి. కో పన వాదో పత్తత్థవికాదీసూతి మహతియాపి తావ భిసిచ్ఛవియా అనధిట్ఠానుపగత్తా అనాపత్తి, వికప్పనుపగపచ్ఛిమప్పమాణవిరహితతాయ అనధిట్ఠాతబ్బేసు కిమేవ వత్తబ్బన్తి దస్సేతి. పత్తత్థవికాదీని పన వికప్పనుపగపచ్ఛిమాని గణ్హితుం న వట్టతి ఏవ. పటిగ్గహణం కిరియా, అపరివత్తనం అకిరియా. వికప్పనుపగచీవరతా, పారివత్తకాభావో, అఞ్ఞాతికాయ హత్థతో గహణన్తి ఇమానేత్థ తీణి అఙ్గాని.

చీవరపటిగ్గహణసిక్ఖాపదవణ్ణనా నిట్ఠితా.

౬. అఞ్ఞాతకవిఞ్ఞత్తిసిక్ఖాపదవణ్ణనా

౫౧౫. ఛట్ఠే ¶ పటు ఏవ పట్టో. పాళియం ధమ్మనిమన్తనాతి సమణేసు వత్తబ్బాచారధమ్మమత్తవసేన నిమన్తనా, దాతుకామతాయ కతనిమన్తనా న హోతీతి అత్థో. తేనేవ ‘‘విఞ్ఞాపేస్సతీ’’తి వుత్తం. అఞ్ఞాతకఅప్పవారితతో హి విఞ్ఞత్తి నామ హోతి.

౫౧౭. ‘‘తిణేన వా పణ్ణేన వా పటిచ్ఛాదేత్వా ఆగన్తబ్బ’’న్తి ఇమినా భూతగామవికోపనం అనుఞ్ఞాతన్తి ఆహ ‘‘నేవ భూతగామపాతబ్యతాయా’’తిఆది. పఠమం సుద్ధచిత్తేన లిఙ్గం గహేత్వా పచ్ఛా లద్ధిం గణ్హన్తోపి తిత్థియపక్కన్తకో ఏవాతి ఆహ ‘‘నివాసేత్వాపి లద్ధి న గహేతబ్బా’’తి.

యం ఆవాసం పఠమం ఉపగచ్ఛతీతి ఏత్థాపి విహారచీవరాదిఅత్థాయ పవిసన్తేనపి తిణాదీహి పటిచ్ఛాదేత్వావ ¶ గన్తబ్బం, న త్వేవ నగ్గేన ఆగన్తబ్బన్తి సామఞ్ఞతో దుక్కటస్స వుత్తత్తా. చిమిలికాహీతి పటపిలోతికాహి. పరిభోగేనేవాతి అఞ్ఞం చీవరం అలభిత్వా పరిభుఞ్జనేన. పరిభోగజిణ్ణన్తి యథా తం చీవరం పరిభుఞ్జియమానం ఓభగ్గవిభగ్గతాయ అసారుప్పం హోతి, ఏవం జిణ్ణం.

౫౨౧. అఞ్ఞస్సత్థాయాతి ఏత్థాపి ‘‘ఞాతకానం పవారితాన’’న్తి ఇదం అనువత్తతి ఏవాతి ఆహ ‘‘అత్తనో ఞాతకపవారితే’’తిఆది. ఇధ పన అఞ్ఞస్స అచ్ఛిన్ననట్ఠచీవరస్స అత్థాయ అఞ్ఞాతకఅప్పవారితే విఞ్ఞాపేన్తస్స నిస్సగ్గియేన అనాపత్తీతి అత్థో గహేతబ్బో, ఇతరథా ‘‘ఞాతకానం పవారితాన’’న్తి ఇమినా విసేసో న భవేయ్య. తేనేవ అనన్తరసిక్ఖాపదే వక్ఖతి ‘‘అట్ఠకథాసు పన ఞాతకపరివాతట్ఠానే…పే… పమాణమేవ వట్టతీతి వుత్తం, తం పాళియా న సమేతీ’’తి (పారా. అట్ఠ. ౨.౫౨౬) చ ‘‘యస్మా పనిదం సిక్ఖాపదం అఞ్ఞస్సత్థాయ విఞ్ఞాపనవత్థుస్మింయేవ పఞ్ఞత్తం, తస్మా ఇధ ‘అఞ్ఞస్సత్థాయా’తి న వుత్త’’న్తి (పారా. అట్ఠ. ౨.౫౨౬) చ. వికప్పనుపగచీవరతా, సమయాభావో, అఞ్ఞాతకవిఞ్ఞత్తి, తాయ పటిలాభోతి ఇమానేత్థ చత్తారి అఙ్గాని.

అఞ్ఞాతకవిఞ్ఞత్తిసిక్ఖాపదవణ్ణనా నిట్ఠితా.

౭. తతుత్తరిసిక్ఖాపదవణ్ణనా

౫౨౨-౫౨౪. సత్తమే ¶ పాళియం పగ్గాహికసాలన్తి దుస్సాపణం. తఞ్హి వాణిజకేహి దుస్సాని పగ్గహేత్వా దస్సనట్ఠానతాయ ‘‘పగ్గాహికసాలా’’తి వుచ్చతి. అస్స చీవరస్సాతి సాదితబ్బచీవరస్స. ‘‘తిచీవరికేనా’’తి ఇమినా అచ్ఛిన్నతిచీవరతో అఞ్ఞస్స విహారాదీసు నిహితస్స చీవరస్స అభావం దస్సేతి. యది భవేయ్య, విఞ్ఞాపేతుం న వట్టేయ్య. తావకాలికం నివాసేత్వా అత్తనో చీవరం గాహేతబ్బం, తావకాలికమ్పి అలభన్తస్స భూతగామవికోపనం కత్వా తిణపణ్ణేహి ఛదనం వియ విఞ్ఞాపనమ్పి వట్టతి ఏవ. అఞ్ఞేనాతి అచ్ఛిన్నఅసబ్బచీవరేన. ద్వే నట్ఠానీతి అధికారతో వుత్తం ‘‘ద్వే సాదితబ్బానీ’’తి.

౫౨౬. పాళియా న సమేతీతి ‘‘అనాపత్తి ఞాతకానం పవారితాన’’న్తి ఇమాయ పాళియా న సమేతి తతుత్తరివిఞ్ఞాపనఆపత్తిప్పసఙ్గే ఏవ వుత్తత్తా. ‘‘అఞ్ఞస్సత్థాయాతి న వుత్త’’న్తి ఇదం అఞ్ఞస్సత్థాయ తతుత్తరి విఞ్ఞాపనే నిస్సగ్గియం పాచిత్తియం హోతీతి ఇమమత్థం దీపేతి, తఞ్చ పాచిత్తియం యేసం అత్థాయ విఞ్ఞాపేతి, తేసం వా సియా, విఞ్ఞాపకస్సేవ వా, న తావ తేసం తేహి ¶ అవిఞ్ఞాపితత్తా, నాపి విఞ్ఞాపకస్స అత్తానం ఉద్దిస్స అవిఞ్ఞాపితత్తా. తస్మా అఞ్ఞస్సత్థాయ విఞ్ఞాపేన్తస్సాపి నిస్సగ్గియం పాచిత్తియం న దిస్సతి. పాళియం పన ఇమస్స సిక్ఖాపదస్స అత్తనో సాదియనపటిబద్ధతావసేన పవత్తత్తా ‘‘అఞ్ఞస్సత్థాయా’’తి అనాపత్తివారే న వుత్తన్తి వదన్తి, తఞ్చ యుత్తం వియ దిస్సతి, వీమంసిత్వా గహేతబ్బం. తతుత్తరిచీవరతా, అచ్ఛిన్నాదికారణతా, అఞ్ఞాతకవిఞ్ఞత్తి, తాయ చ పటిలాభోతి ఇమానేత్థ చత్తారి అఙ్గాని.

తతుత్తరిసిక్ఖాపదవణ్ణనా నిట్ఠితా.

౮. పఠమఉపక్ఖటసిక్ఖాపదవణ్ణనా

౫౨౮-౫౩౧. అట్ఠమే యో కత్తాతి దాయకం సన్ధాయ వుత్తం. పటో ఏవ పటకో. ‘‘అప్పగ్ఘం చేతాపేతీ’’తి ఇదం నిస్సగ్గియపాచిత్తియా అనాపత్తిం సన్ధాయ వుత్తం, విఞ్ఞత్తిపచ్చయా పన దుక్కటమేవ. ‘‘పుబ్బే అప్పవారితో’’తి హి సుత్తే ¶ విఞ్ఞత్తికారణం వుత్తం. మాతికాట్ఠకథాయమ్పి ‘‘చీవరే భియ్యోకమ్యతా, అఞ్ఞాతకవిఞ్ఞత్తి, తాయ చ పటిలాభోతి ఇమానేత్థ తీణి అఙ్గానీ’’తి (కఙ్ఖా. అట్ఠ. ఉపక్ఖటసిక్ఖాపద) అఞ్ఞాతకవిఞ్ఞత్తితా పకాసితా, కేచి పన ‘‘దాయకేన దాతుకామోమ్హీతి అత్తనో సన్తికే అవుత్తేపి యదగ్ఘనకం సో దాతుకామో, తదగ్ఘనకం ఆహరాపేతుం వట్టతి ఏవా’’తి వదన్తి, తం రాజసిక్ఖాపదట్ఠకథాయపి న సమేతి, దూతేన వా దాయకేన వా ‘‘ఆయస్మన్తం ఉద్దిస్స చీవరచేతాపన్నం ఆభత’’న్తి ఆరోచితేపి ముఖవేవటియకప్పియకారకాదీనం సన్తికా ఆహరాపనస్స తత్థ పటిక్ఖిత్తత్తా. వుత్తఞ్హి తత్థ ‘‘ఇమే ద్వే అనిద్దిట్ఠకప్పియకారకా నామ, ఏతేసు అఞ్ఞాతకఅప్పవారితేసు వియ పటిపజ్జితబ్బం…పే… న కిఞ్చి వత్తబ్బా. దేసనామత్తమేవ చేతం ‘దూతేన చీవరచేతాపన్నం పహిణేయ్యా’తి సయం ఆహరిత్వాపి పిణ్డపాతాదీనం అత్థాయ దదన్తేసుపి ఏసేవ నయో’’తి. ముఖవేవటియకప్పియకారకాదయో హి దాయకేన పరిచ్చత్తేపి వత్థుమ్హి ‘‘అసుకస్స సన్తికే చీవరపిణ్డపాతాదిం గణ్హథా’’తి అనిద్దిట్ఠత్తా ఏవ ‘‘న కిఞ్చి వత్తబ్బా’’తి వుత్తం, న పన తస్స వత్థునో ముఖవేవటియాదీనం సన్తకత్తా, తస్మా ఇధాపి దాయకేన వా దూతేన వా ‘‘యం ఇచ్ఛథ, తం వదథా’’తి అప్పవారితస్స వదతో దుక్కటమేవ. అగ్ఘవడ్ఢనకన్తి చీవరే అగ్ఘవడ్ఢనకం నిస్సాయ పవత్తం ఇదం సిక్ఖాపదం, న పిణ్డపాతాదీసు తేసు అగ్ఘవడ్ఢనస్స దుక్కటమత్తత్తా, పణీతపిణ్డపాతే సుద్ధికపాచిత్తియత్తా చాతి గహేతబ్బం. తేనేవ ‘‘చీవరే భియ్యోకమ్యతా’’తి అఙ్గం వుత్తం.

పఠమఉపక్ఖటసిక్ఖాపదవణ్ణనా నిట్ఠితా.

౯. దుతియఉపక్ఖటసిక్ఖాపదవణ్ణనా

౫౩౩. నవమే ¶ పాళియం పచ్చేకచీవరచేతాపన్నాతి పచ్చేకం నియమేత్వా చీవరచేతాపన్నా, ఏకేకేన విసుం విసుం నియమితా చీవరచేతాపన్నాతి అత్థో. ఉభోవ సన్తా ఏకేనాతి ఉభో ఏకతోవ సన్తా, ఉభో ఏకతో హుత్వాతి అత్థో.

దుతియఉపక్ఖటసిక్ఖాపదవణ్ణనా నిట్ఠితా.

౧౦. రాజసిక్ఖాపదవణ్ణనా

౫౩౭. దసమే ¶ ‘‘అజ్జణ్హో’’తి ‘‘అజ్జ నో’’తి వత్తబ్బే హ-కారాగమం, న-కారస్స చ ణ-కారం కత్వా వుత్తోతి ఆహ ‘‘అజ్జ ఏకదివసం అమ్హాక’’న్తి.

౫౩౮-౯. యం వుత్తం మాతికాట్ఠకథాయం (కఙ్ఖా. అట్ఠ. రాజసిక్ఖాపదవణ్ణనా) ‘‘ఇమినా చీవరచేతాపన్నేన చీవరం చేతాపేత్వా ఇత్థన్నామం భిక్ఖుం చీవరేన అచ్ఛాదేహీతి ఇదం ఆగమనసుద్ధిం దస్సేతుం వుత్తం, సచే హి ‘ఇదం ఇత్థన్నామస్స భిక్ఖునో దేహీ’తి పేసేయ్య, ఆగమనస్స అసుద్ధత్తా అకప్పియవత్థుం ఆరబ్భ భిక్ఖునా కప్పియకారకోపి నిద్దిసితబ్బో న భవేయ్యా’’తి, తం నిస్సగ్గియవత్థుదుక్కటవత్థుభూతం అకప్పియచీవరచేతాపన్నం ‘‘అసుకస్స భిక్ఖునో దేహీ’’తి ఏవం ఆగమనసుద్ధియా అసతి, సిక్ఖాపదే ఆగతనయేన దూతవచనే చ అసుద్ధే సబ్బథా పటిక్ఖేపో ఏవ కాతుం వట్టతి, న పన ‘‘చీవరఞ్చ ఖో మయం పటిగ్గణ్హామా’’తి వత్తుం, తదనుసారేన న వేయ్యావచ్చకరఞ్చ నిద్దిసితుం ఆగమనదూతవచనానం ఉభిన్నం అసుద్ధత్తా. పాళియం ఆగతనయేన పన ఆగమనసుద్ధియా సతి దూతవచనే అసుద్ధేపి సిక్ఖాపదే ఆగతనయేన సబ్బం కాతుం వట్టతీతి దస్సనత్థం వుత్తం. తేన చ యథా దూతవచనాసుద్ధియమ్పి ఆగమనే సుద్ధే వేయ్యావచ్చకరమ్పి నిద్దిసితుం వట్టతి, ఏవం ఆగమనాసుద్ధియమ్పి దూతవచనే సుద్ధే వట్టతి ఏవాతి అయమత్థో అత్థతో సిద్ధోవ హోతి, ఉభయసుద్ధియం వత్తబ్బమేవ నత్థీతి ఉభయాసుద్ధిపక్ఖమేవ సన్ధాయ మాతికాట్ఠకథాయం (కఙ్ఖా. అట్ఠ. రాజసిక్ఖాపదవణ్ణనా) ‘‘కప్పియకారకోపి నిద్దిసితబ్బో న భవేయ్యా’’తి వుత్తన్తి వేదితబ్బం.

యం పనేత్థ సారత్థదీపనియం (సారత్థ. టీ. ౨.౫౩౭-౫౩౯) ‘‘ఆగమనస్స సుద్ధియా వా అసుద్ధియా వా విసేసప్పయోజనం న దిస్సతీ’’తిఆది వుత్తం, తం మాతికాట్ఠకథావచనస్స అధిప్పాయం ¶ అసల్లక్ఖేత్వా వుత్తం యథావుత్తనయేన ఆగమనసుద్ధిఆదినా సప్పయోజనత్తా. యో పనేత్థ ‘‘మూలసామికేన కప్పియవోహారవసేన, పేసితస్స దూతస్స అకప్పియవోహారవసేన చ వదతోపి కప్పియకారకో నిద్దిసితబ్బో భవేయ్యా’’తి అనిట్ఠప్పసఙ్గో వుత్తో, సో అనిట్ఠప్పసఙ్గో ఏవ న హోతి అభిమతత్తా. తథా హి సిక్ఖాపదే ఏవ ‘‘పటిగ్గణ్హాతు ఆయస్మా చీవరచేతాపన్న’’న్తి అకప్పియవోహారేన వదతో దూతస్స కప్పియేన ¶ కమ్మేన వేయ్యావచ్చకరో నిద్దిసితబ్బో వుత్తో ఆగమనస్స సుద్ధత్తా, ఆగమనస్సాపి అసుద్ధియం పన కప్పియేనాపి కమ్మేన వేయ్యావచ్చకరో న నిద్దిసితబ్బోతి అత్థేవ ఆగమనస్స సుద్ధిఅసుద్ధీసు పయోజనం. కథం పన దూతవచనేన ఆగమనసుద్ధి విఞ్ఞాయతీతి? నాయం భారో. దూతేన హి అకప్పియవోహారేనేవ వుత్తే ఏవ ఆగమనసుద్ధి గవేసితబ్బా, న ఇతరథా, తత్థ చ తస్స వచనక్కమేన పుచ్ఛిత్వా చ యుత్తిఆదీహి చ సక్కా విఞ్ఞాతుం. ఇధాపి హి సిక్ఖాపదే ‘‘చీవరచేతాపన్నం ఆభత’’న్తి దూతవచనేనేవ చీవరం కిణిత్వా దాతుం పేసితభావో విఞ్ఞాయతి. యది హి సబ్బథా ఆగమనసుద్ధి న విఞ్ఞాయతి, పటిక్ఖేపో ఏవ కత్తబ్బోతి.

పాళియఞ్చ ‘‘చీవరఞ్చ ఖో మయం పటిగ్గణ్హామా’’తిఆది దూతవచనస్స అకప్పియత్తేపి ఆగమనసుద్ధియా సతి పటిపజ్జనవిధిదస్సనత్థం వుత్తం. ‘‘ఏసో ఖో…పే… న వత్తబ్బో ‘తస్స దేహీ’’’తిఆది అకప్పియవత్థుసాదియనపరిమోచనత్థం వుత్తం. ‘‘సఞ్ఞత్తో’’తిఆది ‘‘ఏవం దూతేన పున వుత్తే ఏవ చోదేతుం వట్టతి, న ఇతరథా’’తి దస్సనత్థం వుత్తం. ‘‘న వత్తబ్బో ‘దేహి మే చీవరం…పే… చేతాపేహి మే చీవర’’’న్తి ఇదం దూతేనాభతరూపియం పటిగ్గహేతుం అత్తనా నిద్దిట్ఠకప్పియకారకత్తావ ‘‘దేహి మే చీవరం…పే… చేతాపేహి మే చీవర’’న్తి వదన్తో రూపియస్స పకతత్తా తేన రూపియేన పరివత్తేత్వా ‘‘దేహి చేతాపేహీ’’తి రూపియసంవోహారం సమాపజ్జన్తో నామ హోతీతి తం దోసం దూరతో పరివజ్జేతుం వుత్తం రూపియపటిగ్గహణేన సఙ్ఘమజ్ఝే నిస్సట్ఠరూపియే వియ. వుత్తఞ్హి తత్థ ‘‘న వత్తబ్బో ఇమం వా ఇమం వా ఆహరా’’తి. తస్మా న ఇదం విఞ్ఞత్తిదోసం పరివజ్జేతుం వుత్తన్తి వేదితబ్బం, ‘‘అత్థో మే, ఆవుసో, చీవరేనా’’తిపి అవత్తబ్బతాపసఙ్గతో, తేనేవ దూతనిద్దిట్ఠేసు రూపియసంవోహారసఙ్కాభావతో అఞ్ఞం కప్పియకారకం ఠపేత్వాపి ఆహరాపేతబ్బన్తి వుత్తం. తత్థాపి ‘‘దూతేన ఠపితరూపియేన చేతాపేత్వా చీవరం ఆహరాపేహీ’’తి అవత్వా కేవలం ‘‘చీవరం ఆహరాపేహీ’’తి ఏవం ఆహరాపేతబ్బన్తి అధిప్పాయో గహేతబ్బో. ఠానం భఞ్జతీతి ఏత్థ ఠానన్తి ఠితియా చ కారణస్స చ నామం, తస్మా ఆసనే నిసీదనేన ఠానమ్పి కుప్పతి, ఆగతకారణమ్పి తేసం న విఞ్ఞాయతి. ఠితం పన అకోపేత్వా ఆమిసపటిగ్గహణాదీసు ఆగతకారణమేవ భఞ్జతి, న ఠానం. తేనాహ ‘‘ఆగతకారణం భఞ్జతీ’’తి ¶ . కేచి పన ‘‘ఆమిసపటిగ్గహణాదినా ఠానమ్పి భఞ్జతీ’’తి వదన్తి, తం అట్ఠకథాయ న సమేతి.

యతస్స ¶ చీవరచేతాపన్నన్తిఆది యేన అత్తనా వేయ్యావచ్చకరో నిద్దిట్ఠో, చీవరఞ్చ అనిప్ఫాదితం, తస్స కత్తబ్బవిధిదస్సనం. ఏవం భిక్ఖునా వత్థుసామికానం వుత్తే తే చోదేత్వా దేన్తి, వట్టతి ‘‘సామికా చోదేత్వా దేన్తీ’’తి అనాపత్తియం వుత్తత్తా. తేన చ యో సయం అచోదేత్వా ఉపాసకాదీహి పరియాయేన వత్వా చోదాపేతి, తేసు సత్తక్ఖత్తుమ్పి చోదేత్వా చీవరం దాపేన్తేసు తస్స అనాపత్తి సిద్ధా హోతి సిక్ఖాపదస్స అనాణత్తికత్తా.

కేనచి అనిద్దిట్ఠో అత్తనో ముఖేనేవ బ్యావటభావం వేయ్యావచ్చకరత్తం పత్తో ముఖవేవటికో. ‘‘అవిచారేతుకామతాయా’’తి ఇమినా విజ్జమానమ్పి దాతుం అనిచ్ఛన్తా అరియాపి వఞ్చనాధిప్పాయం వినా వోహారతో నత్థీతి వదన్తీతి దస్సేతి. భేసజ్జక్ఖన్ధకే మేణ్డకసేట్ఠివత్థుమ్హి (మహావ. ౨౯౯) వుత్తం ‘‘సన్తి, భిక్ఖవే’’తిఆదివచనమేవ (మహావ. ౨౯౯) మేణ్డకసిక్ఖాపదం నామ. కప్పియకారకానం హత్థేతి దూతేన నిద్దిట్ఠకప్పియకారకే సన్ధాయ వుత్తం, న పన భిక్ఖునా నిద్దిట్ఠే, అనిద్దిట్ఠే వాతి. తేనాహ ‘‘ఏత్థ చ చోదనాయ పమాణం నత్థీ’’తిఆది.

సయం ఆహరిత్వా దదన్తేసూతి సమ్బన్ధో. ‘‘పిణ్డపాతాదీనం అత్థాయా’’తి ఇమినా చీవరత్థాయేవ న హోతీతి దస్సేతి. ‘‘ఏసేవ నయో’’తి ఇమినా వత్థుసామినా నిద్దిట్ఠకప్పియకారకభేదేసుపి పిణ్డపాతాదీనమ్పి అత్థాయ దిన్నే చ ఠానచోదనాది సబ్బం హేట్ఠా వుత్తనయేనేవ కాతబ్బన్తి దస్సేతి.

‘‘సఙ్ఘం వా…పే… అనామసిత్వా’’తి వుత్తత్తా ‘‘సఙ్ఘస్స విహారత్థాయ దేమా’’తిఆదినా ఆమసిత్వా వదన్తేసు పటిక్ఖిపితబ్బమేవ. ‘‘సఙ్ఘో సమ్పటిచ్ఛతీ’’తి ఇదం ఉక్కట్ఠవసేన వుత్తం, గణాదీసుపి సఙ్ఘస్సత్థాయ సమ్పటిచ్ఛన్తేసుపి పటిగ్గహణేపి పరిభోగేపి దుక్కటమేవ. సారత్థదీపనియం ‘‘పటిగ్గహణే పాచిత్తియ’’న్తి (సారత్థ. టీ. ౨.౫౩౭-౫౩౯) వుత్తం, తం న యుత్తం సఙ్ఘచేతియాదీనం అత్థాయ దుక్కటస్స వుత్తత్తా. చోదేతీతి తస్స దోసాభావం ఞత్వాపి కోధేన వా లోభేన వా భణ్డదేయ్యన్తి చోదేతి. సో ఏవ హి ముసావాదాదిపచ్చయా పాచిత్తియదుక్కటాదిఆపత్తీహి సాపత్తికో హోతి, గీవాతిసఞ్ఞాయ పన వత్వా నిద్దోసభావం ఞత్వా విరమన్తస్స నత్థి ఆపత్తి.

తళాకం ¶ ¶ ఖేత్తే పవిట్ఠత్తా ‘‘న సమ్పటిచ్ఛితబ్బ’’న్తి వుత్తం. చత్తారో పచ్చయే సఙ్ఘో పరిభుఞ్జతూతి దేతి, వట్టతీతి ఏత్థ ‘‘భిక్ఖుసఙ్ఘస్స చతుపచ్చయపరిభోగత్థాయ తళాకం దమ్మీ’’తి వా ‘‘భిక్ఖుసఙ్ఘో చత్తారో పచ్చయే పరిభుఞ్జితుం తళాకం దమ్మీ’’తి వా ‘‘ఇతో తళాకతో ఉప్పన్నే చత్తారో పచ్చయే దమ్మీ’’తి వా వత్తుమ్పి వట్టతి, ఇదఞ్చ సఙ్ఘస్స పరిభోగత్థాయ దియ్యమానఞ్ఞేవ సన్ధాయ వుత్తం, పుగ్గలస్స పన ఏవమ్పి దిన్నం తళాకఖేత్తాది న వట్టతి. సుద్ధచిత్తస్స పన ఉదకపరిభోగత్థం కూపపోక్ఖరణీఆదయో వట్టన్తి. ‘‘సఙ్ఘస్స తళాకం అత్థి, తం కథ’’న్తి హి ఆదినా సబ్బత్థ సఙ్ఘవసేనేవ వుత్తం. హత్థేతి వసే.

‘‘ఠపేథాతి వుత్తే’’తి ఇదం సామీచివసేన వుత్తం, అవుత్తేపి ఠపేన్తస్స దోసో నత్థి. తేనాహ ‘‘ఉదకం వారేతుం లబ్భతీ’’తి. సస్సకాలేపి తాసేత్వా ముఞ్చితుం వట్టతి, అముఞ్చతో పన భణ్డదేయ్యం. పున దేతీతి అచ్ఛిన్దిత్వా పున దేతి, ఏవమ్పి వట్టతీతి సమ్బన్ధో. ఇమినా ‘‘యేన కేనచి ఇస్సరేన ‘పరిచ్చత్తమిదం భిక్ఖూహి, అస్సామిక’న్తిసఞ్ఞాయ అత్తనా గహేత్వా దిన్నం వట్టతీ’’తి దస్సేతి. కప్పియవోహారేపి వినిచ్ఛయం వక్ఖామాతి పాఠసేసో.

ఉదకవసేనాతి ఉదకపరిభోగత్థం. ‘‘సుద్ధచిత్తాన’’న్తి ఇదం సహత్థేన చ అకప్పియవోహారేన చ కరోన్తే సన్ధాయ వుత్తం. సస్ససమ్పాదనత్థన్తి ఏవం అసుద్ధచిత్తానమ్పి పన సయం అకత్వా కప్పియవోహారేన ఆణాపేతుం వట్టతి ఏవ. ‘‘కప్పియకారకం ఠపేతుం న వట్టతీ’’తి ఇదం సహత్థాదినా కతతళాకత్తా ‘‘అసారుప్ప’’న్తి వుత్తం, ఠపేన్తస్స, పన తం పచ్చయం పరిభుఞ్జన్తస్సపి వా సఙ్ఘస్స ఆపత్తి న విఞ్ఞాయతి, అట్ఠకథాపమాణేన వా ఏత్థ ఆపత్తి గహేతబ్బా. లజ్జిభిక్ఖునాతి లజ్జినాపి, పగేవ అలజ్జినా మత్తికుద్ధరణాదీసు కారాపితేసూతి అధిప్పాయో. నవసస్సేతి అకతపుబ్బే కేదారే. ‘‘కహాపణే’’తి ఇమినా ధఞ్ఞుట్ఠాపనే తస్సేవ అకప్పియన్తి దస్సేతి, ధఞ్ఞుట్ఠాపనే చస్స పయోగేపి దుక్కటమేవ, న కహాపణుట్ఠాపనే వియ.

‘‘కసథ వపథా’’తి వచనే సబ్బేసమ్పి అకప్పియం సియాతి ఆహ ‘‘అవత్వా’’తి. ఏత్తకో నామ భాగోతి ఏత్థ ఏత్తకో కహాపణోతి ఇదమ్పి సన్ధాయ వదతి. తథా వుత్తేపి హి తదా కహాపణానం అవిజ్జమానత్తా ¶ ఆయతిం ఉప్పన్నం అఞ్ఞేసం వట్టతి ఏవ. తేనాహ ‘‘తస్సేవ తం అకప్పియ’’న్తి. తస్స పన సబ్బపయోగేసు, పరిభోగేసుపి దుక్కటం. కేచి పన ‘‘ధఞ్ఞపరిభోగే ఏవ ఆపత్తి, న పుబ్బపయోగే’’తి వదన్తి, తం న యుత్తం, యేన మిననరక్ఖణాదిపయోగేన పచ్ఛా ధఞ్ఞపరిభోగే ఆపత్తి హోతి, తస్స పయోగస్స కరణే అనాపత్తియా అయుత్తత్తా. పరియాయకథాయ పన సబ్బత్థ అనాపత్తి. తేనేవ ‘‘ఏత్తకేహి వీహీహి ఇదఞ్చిదఞ్చ ఆహరథా’’తి నియమవచనే అకప్పియం ¶ వుత్తం, కహాపణవిచారణేపి ఏసేవ నయో. వత్థు చ ఏవరూపం నామ సంవిజ్జతి, కప్పియకారకో నత్థీతి వత్తబ్బన్తిఆదివచనఞ్చేత్థ సాధకం.

వనం దమ్మి…పే… వట్టతీతి ఏత్థ నివాసట్ఠానత్తా పుగ్గలస్సాపి సుద్ధచిత్తేన గహేతుం వట్టతి. సీమం దేమాతి విహారసీమాదిసాధారణవచనేన వుత్తత్తా ‘‘వట్టతీ’’తి వుత్తం.

‘‘వేయ్యావచ్చకర’’న్తిఆదినా వుత్తేపి పుగ్గలస్సపి దాసం గహేతుం వట్టతి ‘‘అనుజానామి, భిక్ఖవే, ఆరామిక’’న్తి (పారా. ౬౧౯; మహావ. ౨౭౦) విసేసేత్వా అనుఞ్ఞాతత్తా, తఞ్చ ఖో పిలిన్దవచ్ఛేన గహితపరిభుత్తక్కమేన, న గహట్ఠానం దాసపరిభోగక్కమేన. ఖేత్తాదయో పన సబ్బే సఙ్ఘస్సేవ వట్టన్తి పాళియం పుగ్గలికవసేన గహేతుం అననుఞ్ఞాతత్తాతి దట్ఠబ్బం. విహారస్స దేమాతి సఙ్ఘికవిహారం సన్ధాయ వుత్తం, ‘‘ఖేత్తవత్థుపటిగ్గహణా పటివిరతో హోతీ’’తిఆదినా (దీ. ని. ౧.౧౦, ౧౯౪) సుత్తన్తేసు ఆగతపటిక్ఖేపో భగవతా ఆపత్తియాపి హేతుభావేన కతోతి భగవతో అధిప్పాయం జానన్తేహి సఙ్గీతిమహాథేరేహి ఖేత్తపటిగ్గహణాదినిస్సితో అయం సబ్బోపి పాళిముత్తవినిచ్ఛయో వుత్తోతి గహేతబ్బో. కప్పియకారకస్స నిద్దిట్ఠభావో, దూతేన అప్పితతా, తతుత్తరి వాయామో, తేన పటిలాభోతి ఇమానేత్థ చత్తారి అఙ్గాని.

రాజసిక్ఖాపదవణ్ణనా నిట్ఠితా.

నిట్ఠితో చీవరవగ్గో పఠమో.

౨. కోసియవగ్గో

౧. కోసియసిక్ఖాపదవణ్ణనా

౫౪౨. దుతియస్స ¶ ¶ పఠమే పాళియం కోసియకారకేతి కోసకారకపాణానం కోసతో నిబ్బత్తత్తా కోసియేన సుత్తేన వత్థాదిం కరోన్తే. సఙ్ఘాతన్తి వినాసం.

౫౪౪. ‘‘అవాయిమ’’న్తి వుత్తత్తా వాయిత్వా కరణే అనాపత్తి. మిస్సేత్వాతి ఏళకలోమేహి మిస్సేత్వా. పటిలాభేనాతి పరినిట్ఠానేన ‘‘పరియోసాపేతి, నిస్సగ్గియ’’న్తి (పారా. ౫౪౫) వుత్తత్తా, కోసియమిస్సకతా, అత్తనో అత్థాయ సన్థతస్స కరణకారాపనం, పటిలాభో చాతి ఇమానేత్థ తీణి అఙ్గాని.

కోసియసిక్ఖాపదవణ్ణనా నిట్ఠితా.

౫౪౭-౫౫౨. దుతియఞ్చ తతియఞ్చ ఉత్తానమేవ. తత్థ పన ఓదాతాదిమిస్సకసఞ్ఞాయ సుద్ధకాళకానఞ్ఞేవ సన్థతస్స కరణవసేన చేత్థ ద్వేభాగతో అధికేసు సుద్ధకాళకేసు అనధికసఞ్ఞాయ సన్థతస్స కరణవసేన చ అచిత్తకతా వేదితబ్బా.

౪. ఛబ్బస్ససిక్ఖాపదవణ్ణనా

౫౫౭. చతుత్థే హద కరీసుస్సగ్గే, మిహ సేచనేతి ధాతుఅత్థం సన్ధాయాహ ‘‘వచ్చమ్పి పస్సావమ్పి కరోన్తీ’’తి. ఊనకఛబ్బస్సేసు అతిరేకఛబ్బస్ససఙ్కితాదివసేనేత్థ అచిత్తకతా వేదితబ్బా.

ఛబ్బస్ససిక్ఖాపదవణ్ణనా నిట్ఠితా.

౫. నిసీదనసన్థతసిక్ఖాపదవణ్ణనా

౫౬౫. పఞ్చమే ¶ ¶ తత్థ సన్దిస్సిస్సతీతి సకాయ కతికాయ అయుత్తకారితావసేన విఞ్ఞూహి సన్దిస్సిస్సతీతి అత్థో. అరఞ్ఞకఙ్గాదీని తీణి పాళియం సేనాసనాదిపచ్చయత్తయస్స ఆదిఅఙ్గవసేన వుత్తాని, సేసానిపి తే సమాదియింసు ఏవాతి వేదితబ్బం.

౫౬౬. పిహయన్తాతి పత్థయన్తా. సన్థతస్స అవాయిమత్తా, సేనాసనపరిక్ఖారత్తా చ చీవరతా, అధిట్ఠాతబ్బతా చ నత్థీతి ఆహ ‘‘చతుత్థచీవరసఞ్ఞితాయా’’తి, విపల్లాససఞ్ఞాయాతి అత్థో. కేచి పన ‘‘ఇదం నిసీదనసన్థతం నామ నవసు చీవరేసు నిసీదనచీవరమేవ, నాఞ్ఞం. నిసీదనసిక్ఖాపదేపి (పాచి. ౫౩౧ ఆదయో) ఇమస్మిం సిక్ఖాపదే వియ ‘నిసీదనం నామ సదసం వుచ్చతీ’తి చ అట్ఠకథాయఞ్చస్స ‘సన్థతసదిసం సన్థరిత్వా ఏకస్మిం అన్తే సుగతవిదత్థియా విదత్థిమత్తే పదేసే ద్వీసు ఠానేసు ఫాలేత్వా తిస్సో దసా కరీయన్తి, తాహి దసాహి సదసం నామ వుచ్చతీ’తి (పాచి. అట్ఠ. ౫౩౧) చ వుత్తత్తా’’తి వదన్తి, తం న యుత్తం ఇధ పమాణనియమస్స అవుత్తత్తా, సన్థతస్స చ అవాయిమచీవరత్తా, అధిట్ఠానుపగత్తాభావా అట్ఠకథాయం అవుత్తత్తా చ. నిసీదనచీవరం పన ఛన్నం చీవరానం ఖణ్డపిలోతికాని పమాణయుత్తమేవ సన్థరిత్వా సన్థతం వియ కరోన్తి. తేనేవ ‘‘సన్థతసదిస’’న్తి సదిసగ్గహణం కతం, తస్మా తదేవ చీవరం అధిట్ఠానుపగఞ్చ, న ఇదన్తి గహేతబ్బం.

౫౬౭. సుగతవిదత్థికం అనాదాయ ఆదియన్తిసఞ్ఞాయ, సుగతవిదత్థిఊనే అనూనన్తిసఞ్ఞాయ చ వసేనేత్థ అచిత్తకతా వేదితబ్బా. వితానాదీనఞ్ఞేవ అత్థాయ కరణే అనాపత్తివచనతో నిపజ్జనత్థాయ కరోతోపి ఆపత్తి ఏవ. పరిభుఞ్జితుం న వట్టతీతి కోసియేసు సుద్ధకాళకానఞ్చ వత్థూనం అకప్పియత్తా వుత్తం. తేనేవ పాళియం ‘‘అఞ్ఞేన కతం పటిలభిత్వా పరిభుఞ్జతి, ఆపత్తి దుక్కటస్సా’’తి (పారా. ౫౪౫, ౫౫౦) తత్థ తత్థ వుత్తం, ఇతరేసు పన ద్వీసు ‘‘అనాపత్తీ’’తి వుత్తం. తత్థ చతుత్థే అఞ్ఞస్సత్థాయ కరణేపి అనాపత్తి, పఞ్చమే తత్థ దుక్కటన్తి దట్ఠబ్బం. నిస్సట్ఠదానవచనతో పన గహణే దోసో నత్థి, పరిభుఞ్జనే చ విజటేత్వా కప్పియవసేన కతే న దోసో.

నిసీదనసన్థతసిక్ఖాపదవణ్ణనా నిట్ఠితా.

౬. ఏళకలోమసిక్ఖాపదవణ్ణనా

౫౭౨. ఛట్ఠే ¶ ¶ పాళియం ‘‘అద్ధానమగ్గప్పటిపన్నస్సా’’తి ఇదం వత్థువసేన వుత్తం. నివాసట్ఠానే లద్ధానిపి తియోజనతో పరం హరితుం న వట్టతి ఏవ. అసన్తే హారకేతి అనురూపతో వుత్తం. సన్తేపి హారకే హరతో నత్థి దోసో. ఆపత్తియేవాతి అనాణత్తేన హటత్తా. పక్ఖద్వయస్సపి కారణమాహ ‘‘సఉస్సాహత్తా’’తి, అనుపరతగమనిచ్ఛత్తాతి అత్థో. సుద్ధచిత్తపక్ఖస్సేవ కారణమాహ ‘‘అచిత్తకత్తా’’తి. న సమేతీతి ‘‘అనాపత్తి, అఞ్ఞం హరాపేతీ’’తి ఏత్తకస్సేవ పరిహరణే వుత్తత్తా. అగచ్ఛన్తేతి ఠితే. హేట్ఠాతి భూమియా.

౫౭౫. తం హరన్తస్సాతి పఠమం పటిలాభట్ఠానతో పట్ఠాయ తియోజనతో ఉద్ధం హరన్తస్సాతి అత్థో. తథా హరన్తస్స హి చోరేహి అచ్ఛిన్దిత్వా పున దిన్నట్ఠానతో తియోజనం హరితుం వట్టతి. కేచి పన ‘‘మాతికాట్ఠకథాయం అఙ్గేసు ‘పఠమప్పటిలాభో’తి వుత్తత్తా దుతియపటిలాభట్ఠానతో తియోజనాతిక్కమేపి అనాపత్తీ’’తి వదన్తి, తం న యుత్తం, దుతియపటిలాభస్సాపి పటిలాభట్ఠానే పవిసనతో వాసత్థాయ గమనట్ఠానతో పున గమనే వియ. కాయబన్ధనాదీనన్తి ద్విపటలకాయబన్ధనాదీనం అన్తరే పక్ఖిత్తం పసిబ్బకే పక్ఖిత్తసదిసం, న కతభణ్డన్తి వుత్తం, తథా నిధానముఖన్తి. అకతభణ్డతా, పఠమప్పటిలాభో, తియోజనాతిక్కమనం, ఆహరణపచ్చాహరణం, అవాసాధిప్పాయతాతి ఇమానేత్థ పఞ్చ అఙ్గాని.

ఏళకలోమసిక్ఖాపదవణ్ణనా నిట్ఠితా.

౭. ఏళకలోమధోవాపనసిక్ఖాపదవణ్ణనా

౫౮౧. సత్తమే పాళియం అనాపత్తివారే అపరిభుత్తం కతభణ్డం ధోవాపేతీతి ఏత్థ పరిభుత్తస్స కమ్బలాదికతభణ్డస్స ధోవాపనం పురాణచీవరధోవాపనసిక్ఖాపదేన ఆపత్తికరన్తి తన్నివత్తనత్థం ‘‘అపరిభుత్తం కతభణ్డ’’న్తి వుత్తం. సేసమేత్థ ఉత్తానత్థమేవ.

ఏళకలోమధోవాపనసిక్ఖాపదవణ్ణనా నిట్ఠితా.

౮. రూపియసిక్ఖాపదవణ్ణనా

౫౮౩-౪. అట్ఠమే ¶ ¶ సువణ్ణమయకహాపణేన కహాపణోపి రజతే ఏవ సఙ్గయ్హతీతి ఆహ ‘‘సోవణ్ణమయో వా’’తి. రూపియమయో వాతి రజతేన రూపం సముట్ఠపేత్వా కతకహాపణో. పాకతికో నామ ఏతరహి పకతికహాపణో.

ఇచ్చేతం సబ్బమ్పీతి సిక్ఖాపదేన, విభఙ్గేన చ వుత్తం సబ్బమ్పి నిదస్సేతి. తస్స చతుబ్బిధం నిస్సగ్గియవత్థూతి ఇమినావ సమ్బన్ధో, న పన అనన్తరేన ‘‘రజత’’న్తి పదేన. ఇదాని తం చతుబ్బిధం నిస్సగ్గియవత్థుం సరూపతో దస్సేన్తో ‘‘రజత’’న్తిఆదిమాహ. తత్థ కిఞ్చాపి హేట్ఠా రజతమాసకోవ వుత్తో, న కేవలం రజతం, తథాపి సిక్ఖాపదే ‘‘జాతరూపరజత’’న్తి పదేనేవ వుత్తన్తి తమ్పి దస్సేతుం ‘‘రజత’’న్తి ఇదం విసుం వుత్తం. పదభాజనే పన మాతికాపదేనేవ సిద్ధత్తా తం అవత్వా తేన సహ సఙ్గయ్హమానమేవ దస్సేతుం ‘‘రజతం నామ కహాపణో’’తిఆది వుత్తన్తి వేదితబ్బం. జాతరూపమాసకోతి సువణ్ణమయకహాపణో. వుత్తప్పభేదోతి ‘‘రూపియమయో వా పాకతికో వా’’తిఆదినా వుత్తప్పభేదో. పటోవ పటకో, వత్థం. దుక్కటమేవాతి పటిగ్గాహకస్సేవ పటిగ్గహణపచ్చయా దుక్కటం, పరిభోగే పన పఞ్చసహధమ్మికేహి పటిగ్గహితానం ధఞ్ఞవిరహితముత్తాదీనం కారణా ఉప్పన్నపచ్చయం పరిభుఞ్జన్తానం సబ్బేసమ్పి దుక్కటమేవ. కేచి పన ‘‘ధఞ్ఞమ్పి పఞ్చసహధమ్మికేహి పటిగ్గహితం ముత్తాదిఖేత్తాది వియ సబ్బేసమ్పి పరిభుఞ్జితుం న వట్టతి, కేవలం సఙ్ఘికభూమియం కప్పియవోహారేన చ ఉప్పన్నస్స ధఞ్ఞస్స విచారణమేవ సన్ధాయ ‘తస్సేవేతం అకప్పియ’న్తి వుత్త’’న్తి వదన్తి.

ఏకో సతం వా సహస్సం వాతిఆది రూపియే హేట్ఠిమకోటియా పవత్తనాకారం దస్సేతుం వుత్తం, న పన ‘‘ఏవం పటిపజ్జితబ్బమేవా’’తి దస్సేతుం. ‘‘ఇధ నిక్ఖిపాహీ’’తి వుత్తే ఉగ్గణ్హాపనం హోతీతి ఆహ ‘‘ఇధ నిక్ఖిపాహీతి న వత్తబ్బ’’న్తి. కప్పియఞ్చ…పే… హోతీతి యస్మా అసాదితత్తా తతో ఉప్పన్నపచ్చయా వట్టన్తి, తస్మా కప్పియం నిస్సాయ ఠితం. యస్మా పన దుబ్బిచారణాయ సతి తతో ఉప్పన్నమ్పి న కప్పతి, తస్మా అకప్పియం నిస్సాయ ఠితన్తి వేదితబ్బం.

‘‘న తేన కిఞ్చి కప్పియభణ్డం చేతాపిత’’న్తి ఇమినా చేతాపితం చే, నత్థి పరిభోగూపాయో ఉగ్గహేత్వా అనిస్సట్ఠరూపియేన చేతాపితత్తా. ఈదిసఞ్హి సఙ్ఘమజ్ఝే నిస్సజ్జనం కత్వావ ఛడ్డేత్వా పాచిత్తియం దేసేతబ్బన్తి దస్సేతి. కేచి ¶ పన ‘‘యస్మా నిస్సగ్గియవత్థుం పటిగ్గహేత్వాపి చేతాపితం ¶ కప్పియభణ్డం సఙ్ఘే నిస్సట్ఠం కప్పియకారకేహి నిస్సట్ఠరూపియం పరివత్తేత్వా ఆనీతకప్పియభణ్డసదిసం హోతి, తస్మా వినావ ఉపాయం భాజేత్వా పరిభుఞ్జితుం వట్టతీ’’తి వదన్తి, తం పత్తచతుక్కాదికథాయ (పారా. అట్ఠ. ౨.౫౮౯) న సమేతి. తత్థ రూపియేన పరివత్తితపత్తస్స అపరిభోగోవ దస్సితో, న నిస్సజ్జనవిధానన్తి. ఉపనిక్ఖేపం ఠపేత్వాతి కప్పియకారకేహి వడ్ఢియా పయోజనం సన్ధాయ వుత్తం. అకప్పియన్తి తేన వత్థునా గహితత్తా వుత్తం.

౫౮౫. ‘‘పతితోకాసం అసమన్నాహరన్తేనా’’తి ఇదం నిరపేక్ఖభావదస్సనపరన్తి వేదితబ్బం. అసన్తసమ్భావనాయాతి పరియాయాదినా అభూతారోచనం సన్ధాయ వుత్తం. థేయ్యపరిభోగోతి పచ్చయసామినా భగవతా అననుఞ్ఞాతత్తా వుత్తం. ఇణపరిభోగోతి భగవతా అనుఞ్ఞాతమ్పి కత్తబ్బం అకత్వా పరిభుఞ్జనతో వుత్తం, తేన చ పచ్చయసన్నిస్సితసీలం విపజ్జతీతి దస్సేతి. పరిభోగే పరిభోగేతి కాయతో మోచేత్వా మోచేత్వా పరిభోగే. పచ్ఛిమయామేసు పచ్చవేక్ఖితబ్బన్తి యోజనా. ఇణపరిభోగట్ఠానే తిట్ఠతీతి ఏత్థ ‘‘హియ్యో యం మయా చీవరం పరిభుత్త’’న్తిఆదినాపి అతీతపచ్చవేక్ఖణా వట్టతీతి వదన్తి. పరిభోగే పరిభోగేతి ఉదకపతనట్ఠానతో అన్తోపవేసనేసు, నిసీదనసయనేసు చ. సతిపచ్చయతా వట్టతీతి పచ్చవేక్ఖణసతియా పచ్చయత్తం లద్ధుం వట్టతి. పటిగ్గహణే చ పరిభోగే చ పచ్చవేక్ఖణాసతి అవస్సం లద్ధబ్బాతి దస్సేతి. తేనాహ ‘‘సతిం కత్వా’’తిఆది. కేచి పన ‘‘సతిపచ్చయతా పచ్చయే సతి భేసజ్జపరిభోగస్స కారణే సతీ’’తి ఏవమ్పి అత్థం వదన్తి, తేసమ్పి పచ్చయే సతీతి పచ్చయసబ్భావసల్లక్ఖణే సతీతి ఏవమత్థో గహేతబ్బో పచ్చయసబ్భావమత్తేన సీలస్స అసుజ్ఝనతో. ‘‘పరిభోగే అకరోన్తస్సేవ ఆపత్తీ’’తి ఇమినా పాతిమోక్ఖసంవరసీలస్స భేదో దస్సితో, న పచ్చయసన్నిస్స్సిసీలస్స, తస్స అతీతపచ్చవేక్ఖణాయ విసుజ్ఝనతో. ఏతస్మిం, పన సేసపచ్చయేసు చ ఇణపరిభోగాదివచనేన పచ్చయసన్నిస్సితసీలస్సేవ భేదోతి ఏవమిమేసం నానాకరణం వేదితబ్బం.