తీకా > వినయపిటక (టీకా) > విమతివినోదనీ టీకా-౨

౧. ముసావాదవగ్గస్స ¶ ¶ పఠమసిక్ఖాపదే ఖుద్దకానన్తి ఏత్థ ‘‘ఖుద్దక-సద్దో బహు-సద్దపరియాయో’’తి వదన్తి. తత్థాతి తేసు వగ్గేసు, ఖుద్దకేసు వా. ‘‘జానితబ్బతో’’తి హేతునో విపక్ఖేపి నిబ్బానే వత్తనతో అనేకన్తికత్తే పరేహి వుత్తే ‘‘న మయా అయం హేతు వుత్తో’’తి ¶ తం కారణం పటిచ్ఛాదేతుం పున ‘‘జాతిధమ్మతోతి మయా వుత్త’’న్తిఆదీని వదతి. ‘‘సమ్పజాన’’న్తి వత్తబ్బే అనునాసికలోపేన నిద్దేసోతి ఆహ ‘‘జానన్తో’’తి.

౨. సమ్పజానముసావాదేతి అత్తనా వుచ్చమానస్స అత్థస్స వితథభావం పుబ్బేపి జానిత్వా, వచనక్ఖణే చ జానన్తస్స ముసావాదభణనే. తేనాహ ‘‘జానిత్వా’’తిఆది. ముసావాదేతి చ నిమిత్తత్థే భుమ్మం, తస్మా ముసాభణననిమిత్తం పాచిత్తియన్తి ఏవమేత్థ, ఇతో పరేసుపి ఈదిసేసు అత్థో వేదితబ్బో.

౩. వదన్తి ¶ ఏతాయాతి వాచాతి ఆహ ‘‘మిచ్ఛా’’తిఆది. ‘‘ధనునా విజ్ఝతీ’’తిఆదీసు వియ ‘‘చక్ఖునా దిట్ఠ’’న్తి పాకటవసేన వుత్తన్తి ఆహ ‘‘ఓళారికేనా’’తి.

౧౧. గతో భవిస్సతీతి ఏత్థాపి సన్నిట్ఠానతో వుత్తత్తా ముసావాదో జాతో. ఆపత్తిన్తి పాచిత్తియాపత్తిం, న దుబ్భాసితం. జాతిఆదీహి దసహి అక్కోసవత్థూహి పరం దవా వదన్తస్స హి తం హోతి. చారేసున్తి ఉపనేసుం. వత్థువిపరీతతా, విసంవాదనపురేక్ఖారతా, యమత్థం వత్థుకామో, తస్స పుగ్గలస్స విఞ్ఞాపనపయోగో చాతి ఇమానేత్థ తీణి అఙ్గాని. వత్థువిపరీతతాయ హి అసతి విసంవాదనపురేక్ఖారతాయ విఞ్ఞాపితేపి ముసావాదో న హోతి, దుక్కటమత్తమేవ హోతి. తస్మా సాపి అఙ్గమేవాతి గహేతబ్బం. ఉత్తరిమనుస్సధమ్మారోచనత్థం ముసా భణన్తస్స పారాజికం, పరియాయేన థుల్లచ్చయం, అమూలకేన పారాజికేన అనుద్ధంసనత్థం సఙ్ఘాదిసేసో, సఙ్ఘాదిసేసేనానుద్ధంసనఓమసవాదాదీసు పాచిత్తియం, అనుపసమ్పన్నేసు దుక్కటం, ఉక్కట్ఠహీనజాతిఆదీహి దవా అక్కోసన్తస్స దుబ్భాసితం, కేవలం ముసా భణన్తస్స ఇధ పాచిత్తియం వుత్తం.

ముసావాదసిక్ఖాపదవణ్ణనా నిట్ఠితా.

౧౩. దుతియే పుబ్బే పతిట్ఠితారప్పదేసం పున అరే పత్తేతి పఠమం భూమియం పతిట్ఠితనేమిప్పదేసే పరివత్తేత్వా పున భూమియం పతిట్ఠితేతి అత్థో.

౧౫. పుబ్బేతి అట్ఠుప్పత్తియం. పుప్ఫఛడ్డకా నామ గబ్భమలాదిహారకా. తచ్ఛకకమ్మన్తి పాసాణకోట్టనాదివడ్ఢకీకమ్మం ¶ . హత్థముద్దాగణనాతి అఙ్గులిసఙ్కోచనేనేవ గణనా. అచ్ఛిద్దకగణనా నామ ఏకట్ఠానదసట్ఠానాదీసు సారియో ఠపేత్వా అనుక్కమేన గణనా. ఆది-సద్దేన సఙ్కలనపటఉప్పాదనవోక్లనభాగహారాదివసేన పవత్తా పిణ్డగణనా గహితా. యస్స సా పగుణా, సో రుక్ఖమ్పి దిస్వా ‘‘ఏత్తకాని ఏత్థ పణ్ణానీ’’తి ¶ జానాతి. యభ-మేథునేతి వచనతో ఆహ ‘‘య-కార-భ-కారే’’తిఆది.

౧౬. న పురిమేనాతి ముసావాదసిక్ఖాపదేన. సోపి ఆపత్తియాతి ఉపసగ్గాదివిసిట్ఠేహిపి వదన్తో పాచిత్తియాపత్తియావ కారేతబ్బో.

౨౬. దుబ్భాసితన్తి సామఞ్ఞతో వుత్తత్తా పాళియం అనాగతేహిపి పరమ్ముఖా వదన్తస్సపి దుబ్భాసితమేవాతి ఆచరియా వదన్తి తతో లామకాపత్తియా అభావా, అనాపత్తియాపేత్థ భవితుం అయుత్తత్తా. సబ్బసత్తాతి ఏత్థ వచనత్థవిదూహి తిరచ్ఛానాదయోపి గహితా.

౩౫. అనుసాసనీపురేక్ఖారతాయ వా పాపగరహితాయ వా వదన్తానం చిత్తస్స లహుపరివత్తిభావతో అన్తరన్తరా కోపే ఉప్పన్నేపి అనాపత్తి. కాయవికారమత్తేనపి ఓమసనసమ్భవతో ‘‘తిసముట్ఠానం, కాయకమ్మ’’న్తి చ వుత్తం. పరివారే పన ‘‘చతుత్థేన ఆపత్తిసముట్ఠానేన…పే… దుబ్భాసితం ఆపజ్జేయ్యాతి. న హీతి వత్తబ్బ’’న్తిఆదినా (పరి. ౨౭౬) ఇతరాని సముట్ఠానాని పటిక్ఖిపిత్వా పఞ్చమస్సేవ వుత్తత్తా ఆహ ‘‘దుబ్భాసితాపత్తి పనేత్థ వాచాచిత్తతో సముట్ఠాతీ’’తి. దవకమ్యతాయ హి కాయవాచాచిత్తేహి ఓమసన్తస్సపి వాచాచిత్తమేవ ఆపత్తియా అఙ్గం హోతి, న పన కాయో విజ్జమానోపి ధమ్మదేసనాపత్తి వియ కేవలం కాయవికారేనేవ. ఓమసన్తస్స పన కిఞ్చాపి ఇధ దుబ్భాసితాపత్తియా అనాపత్తి, అథ ఖో కాయకీళాపటిక్ఖేపసిక్ఖాపదేన దుక్కటమేవాతి దట్ఠబ్బం. ఉపసమ్పన్నం జాతిఆదీహి అనఞ్ఞాపదేసేన అక్కోసనం, తస్స జాననం, అత్థపురేక్ఖారతాదీనం అభావోతి ఇమానేత్థ తీణి అఙ్గాని.

ఓమసవాదసిక్ఖాపదవణ్ణనా నిట్ఠితా.

౩౬. తతియే భణ్డనం జాతం ఏతేసన్తి భణ్డనజాతా. పిసతీతి పిసుణా, వాచా, సమగ్గే భిన్నే ¶ కరోతీతి అత్థో. తాయ వాచాయ సమన్నాగతో పిసుణో, తస్స కమ్మం పేసుఞ్ఞన్తి ఏవమేత్థ అత్థో వేదితబ్బో.

ఇధాపి ¶ జాతిఆదీహి దసహి వత్థూహి పేసుఞ్ఞం ఉపసంహరన్తస్సేవ పాచిత్తియం, ఇతరేహి అక్కోసవత్థూహి దుక్కటం. అనక్కోసవత్థూహి పన ఉపసంహరన్తస్స దుక్కటమేవాతి వదన్తి. జాతిఆదీహి అనఞ్ఞాపదేసేన అక్కోసన్తస్స భిక్ఖునో సుత్వా భిక్ఖుస్స ఉపసంహరణం, పియకమ్యతాభేదాధిప్పాయేసు అఞ్ఞతరతా, తస్స విజాననాతి ఇమానేత్థ తీణి అఙ్గాని.

పేసుఞ్ఞసిక్ఖాపదవణ్ణనా నిట్ఠితా.

౪౫. చతుత్థే పురిమబ్యఞ్జనేన సదిసన్తి ‘‘రూపం అనిచ్చ’’న్తి ఏత్థ అనిచ్చ-సద్దేన సదిసం ‘‘వేదనా అనిచ్చా’’తి ఏత్థ అనిచ్చ-సద్దం వదతి. అక్ఖరసమూహోతి అవిభత్తికో వుత్తో. పదన్తి విభత్తిఅన్తం వుత్తం.

ఏకం పదన్తి గాథాపదమేవ సన్ధాయ వదతి. పదగణనాయాతి గాథాపదగణనాయ. అపాపుణిత్వాతి సద్ధిం అకథేత్వా. ఏతేన గాథాయ పచ్ఛిమపాదే వుచ్చమానే సామణేరో పఠమపాదాదిం వదతి, ఆపత్తియేవ, తస్మిం నిస్సద్దే ఏవ ఇతరేన వత్తబ్బన్తి దస్సేతి.

అట్ఠకథానిస్సితోతి సఙ్గీతిత్తయారుళ్హం పోరాణట్ఠకథం సన్ధాయ వదతి. ఇదానిపి ‘‘యథాపి దీపికో నామ, నిలీయిత్వా గణ్హతే మిగే’’తి (మి. ప. ౬.౧.౫; విసుద్ధి. ౧.౨౧౭; దీ. ని. అట్ఠ. ౨.౩౭౪; మ. ని. అట్ఠ. ౧.౧౦౭; పారా. అట్ఠ. ౨.౧౬౫; పటి. మ. అట్ఠ. ౨.౧.౧౬౩) ఏవమాదికం అట్ఠకథావచనం అత్థేవ, బుద్ధఘోసాచరియాదీహి పోరాణట్ఠకథానయేన వుత్తమ్పి ఇధ సఙ్గహేతబ్బన్తి వదన్తి. పాళినిస్సితోతి ఉదానవగ్గసఙ్గహాదికో. వివట్టూపనిస్సితన్తి నిబ్బాననిస్సితం. థేరస్సాతి నాగసేనత్థేరస్స. మగ్గకథాదీని పకరణాని.

౪౬. పాళియం అక్ఖరాయాతిఆది లిఙ్గవిపల్లాసేన వుత్తం, అక్ఖరేనాతిఆదినా అత్థో గహేతబ్బో.

౪౮. ఉపచారం ¶ ముఞ్చిత్వాతి పరిసాయ ద్వాదసహత్థం ముఞ్చిత్వా ఏకతో ఠితస్స వా నిసిన్నస్స వా అనుపసమ్పన్నస్స అకథేత్వా అఞ్ఞే ఉద్దిస్స భణన్తస్సాపి ¶ అనాపత్తి. సచే పన దూరే నిసిన్నమ్పి ఉద్దిస్స భణతి, ఆపత్తి ఏవ. ఓపాతేతీతి సద్ధిం కథేతి. అనుపసమ్పన్నతా, వుత్తలక్ఖణధమ్మం పదసో వాచనతా, ఏకతో భణనఞ్చాతి ఇమానేత్థ తీణి అఙ్గాని.

పదసోధమ్మసిక్ఖాపదవణ్ణనా నిట్ఠితా.

౫౦-౫౧. పఞ్చమే తత్రిదం నిదస్సనన్తి సేసో. దిరత్తతిరత్తన్తి ఏత్థ దిరత్తగ్గహణం వచనాలఙ్కారత్థం, నిరన్తరం తిస్సోవ రత్తియో వసిత్వా చతుత్థదివసాదీసు సయన్తస్సేవ ఆపత్తి, న ఏకన్తరికాదివసేన సయన్తస్సాతి దస్సనత్థమ్పీతి దట్ఠబ్బం. దిరత్తవిసిట్ఠఞ్హి తిరత్తం వుచ్చమానం, తేన అనన్తరికమేవ తిరత్తం దీపేతీతి. పఞ్చహి ఛదనేహీతి ఇట్ఠకసిలాసుధాతిణపణ్ణేహి. వాచుగ్గతవసేనాతి పగుణవసేన. దియడ్ఢహత్థుబ్బేధో వడ్ఢకీహత్థేన గహేతబ్బో. ఏకూపచారో ఏకేన మగ్గేన పవిసిత్వా అబ్భోకాసం అనుక్కమిత్వా సబ్బత్థ అనుపరిగమనయోగ్గో, ఏతం బహుద్వారమ్పి ఏకూపచారోవ. తత్థ పన కుట్టాదీహి రున్ధిత్వా విసుం ద్వారం యోజేన్తి, నానూపచారో హోతి. సచే పన రున్ధతి ఏవ, విసుం ద్వారం న యోజేన్తి, ‘‘ఏతమ్పి ఏకూపచారమేవ మత్తికాదీహి పిహితద్వారో వియ గబ్భో’’తి గహేతబ్బం. అఞ్ఞథా గబ్భే పవిసిత్వా పముఖాదీసు నిపన్నానుపసమ్పన్నేహి సహసేయ్యాపరిముత్తియా గబ్భద్వారం మత్తికాదీహి పిదహాపేత్వా ఉట్ఠితే అరుణే వివరాపేన్తస్సపి అనాపత్తి భవేయ్యాతి.

తేసం పయోగే పయోగే భిక్ఖుస్స ఆపత్తీతి ఏత్థ కేచి ‘‘అనుట్ఠహనేన అకిరియసముట్ఠానా ఆపత్తి వుత్తా తస్మిం ఖణే సయన్తస్స కిరియాభావా. ఇదఞ్హి సిక్ఖాపదం సియా కిరియాయ సముట్ఠాతి, సియా అకిరియాయ సముట్ఠాతి. కిరియాసముట్ఠానతా చస్స తబ్బహులవసేన వుత్తాతి వదతి. యథా చేతం, ఏవం దివాసయనమ్పి. అనుట్ఠహనేన, హి ద్వారాసంవరణేన చేతం అకిరియసమఉట్ఠానమ్పి హోతీ’’తి వదన్తి. ఇదఞ్చ యుత్తం వియ దిస్సతి, వీమంసిత్వా గహేతబ్బం.

‘‘ఉపరిమతలేన ¶ సద్ధిం అసమ్బద్ధభిత్తికస్సా’’తి ఇదం సమ్బద్ధభిత్తికే వత్తబ్బమేవ నత్థీతి దస్సనత్థం వుత్తం. ఉపరిమతలే సయితస్స సఙ్కా ఏవ నత్థీతి ‘‘హేట్ఠాపాసాదే’’తిఆది వుత్తం. నానూపచారేతి బహి నిస్సేణియా ఆరోహణీయే.

సభాసఙ్ఖేపేనాతి ¶ సభాకారేన. ‘‘అడ్ఢకుట్టకే’’తి ఇమినా సణ్ఠానం దస్సేతి. యత్థ తీసు ద్వీసు వా పస్సేసు భిత్తియో బద్ధా, ఛదనం వా అసమ్పత్తా అడ్ఢభిత్తి, ఇదం అడ్ఢకుట్టకం నామ. వాళసఙ్ఘాటో నామ పరిక్ఖేపస్స అన్తో థమ్భాదీనం ఉపరి వాళరూపేహి కతసఙ్ఘాటో. పరిక్ఖేపస్స బహిగతేతి ఏత్థ యస్మిం పస్సే పరిక్ఖేపో నత్థి, తత్థ సచే భూమితో వత్థు ఉచ్చం హోతి, ఉభతో ఉచ్చవత్థుతో హేట్ఠా భూమియం నిబ్బకోసబ్భన్తరేపి అనాపత్తి ఏవ తత్థ సేనాసనవోహారాభావతో. అథ వత్థు నీచం భూమిసమమేవ సేనాసనస్స హేట్ఠిమతలే తిట్ఠతి, తత్థ పరిక్ఖేపరహితదిసాయ నిబ్బకోసబ్భన్తరే సబ్బత్థ ఆపత్తి హోతి, పరిచ్ఛేదాభావతో పరిక్ఖేపస్స బహి ఏవ అనాపత్తీతి దట్ఠబ్బం. పరిమణ్డలం వాతిఆది మజ్ఝే ఉదకపతనత్థాయ ఆకాసఙ్గణవన్తం సేనాసనం సన్ధాయ వుత్తం. తత్థ అపరిచ్ఛిన్నగబ్భూపచారేతి ఏకేకగబ్భస్స ద్వీసు పస్సేసు పముఖేన గమనం పరిచ్ఛిన్దిత్వా దియడ్ఢహత్థుబ్బేధతో అనూనం కుట్టం కత్వా ఆకాసఙ్గణేన పవేసం కరోన్తి, ఏవం అకతోతి అత్థో. గబ్భపరిక్ఖేపోతి చతురస్సపాసాదాదీసు సమన్తా ఠితగబ్భభిత్తియో సన్ధాయ వుత్తం.

పాటేక్కసన్నివేసాతి ఏకేకదిసాయ గబ్భపాళియో ఇతరదిసాసు గబ్భపాళీనం అభావేన, భావేపి వా అఞ్ఞమఞ్ఞభిత్తిచ్ఛదనేహి అసమ్బన్ధతాయ పాటేక్కసన్నివేసా నామ వుచ్చతి. తం…పే… సన్ధాయ వుత్తన్తి తత్థ పాచిత్తియేన అనాపత్తీతి వుత్తం, న దుక్కటేన. తాదిసాయ హి గబ్భపాళియా పముఖం తీసు దిసాసు భిత్తీనం అభావేన ఏకదిసాయ గబ్భభిత్తిమత్తేన సబ్బచ్ఛన్నం చూళపరిచ్ఛన్నం నామ హోతి. తస్మా దుక్కటమేవ. యది పన తస్స పముఖస్స ఇతరదిసాసుపి ఏకిస్సం, సబ్బాసు వా భిత్తిం కరోన్తి, తదా సబ్బచ్ఛన్నఉపడ్ఢపరిచ్ఛన్నాదిభావతో పాచిత్తియమేవ హోతీతి దట్ఠబ్బం. భూమియం వినా జగతియా పముఖం సన్ధాయాతి ఏత్థ ఉచ్చవత్థుం అకత్వా భూమియం కతగేహస్స పముఖం సన్ధాయ అపరిక్ఖిత్తే పాచిత్తియేన అనాపత్తీతి ఇదం కథితం ¶ . ఉచ్చవత్థుకం చే పముఖం హోతి, తేన వత్థునా పరిక్ఖిత్తసఙ్ఖ్యమేవ పముఖం గచ్ఛతీతి అధిప్పాయో. తత్థాతి అన్ధకట్ఠకథాయం. జగతియా పమాణం వత్వాతి పకతిభూమియా నిపన్నో యథా జగతియా ఉపరి సయితం న పస్సతి, ఏవం ఉచ్చాతిఉచ్చవత్థుస్స ఉబ్బేధప్పమాణం వత్వా. ఏకదిసాయ ఉజుకమేవ దీఘం కత్వా సన్నివేసితో పాసాదో ఏకసాలసన్నివేసో. ద్వీసు, తీసు వా చతూసుపి వా దిసాసు సిఙ్ఘాటకసణ్ఠానాదివసేన కతా ద్విసాలాదిసన్నివేసా వేదితబ్బా. సాలప్పభేదదీపనమేవ చేత్థ పురిమతో విసేసోతి. పరిక్ఖేపో విద్ధస్తోతి పముఖస్స పరిక్ఖేపం సన్ధాయ వదతి.

౫౩. ఉపడ్ఢచ్ఛన్నఉపడ్ఢపరిచ్ఛన్నం సేనాసనం దుక్కటస్స ఆదిం వత్వా పాళియం దస్సితత్తా తతో ¶ అధికం సబ్బచ్ఛన్నఉపడ్ఢపరిచ్ఛన్నాదికమ్పి సబ్బం పాళియం అవుత్తమ్పి పాచిత్తియస్సేవ వత్థుభావేన దస్సితం సిక్ఖాపదస్స పణ్ణత్తివజ్జత్తా, గరుకే ఠాతబ్బతో చాతి వేదితబ్బం. సత్త పాచిత్తియానీతి పాళియం వుత్తపాచిత్తియద్వయం సామఞ్ఞతో ఏకత్తేన గహేత్వా వుత్తం.

౫౪. పాళియం ‘‘తతియాయ రత్తియా పురారుణా నిక్ఖమిత్వా పున వసతీ’’తి ఇదం ఉక్కట్ఠవసేన వుత్తం, అనిక్ఖమిత్వా పన పురారుణా ఉట్ఠహిత్వా అన్తోఛదనే నిసిన్నస్సాపి పునదివసే సహసేయ్యేన అనాపత్తి ఏవ. సేనమ్బమణ్డపవణ్ణం హోతీతి సీహళదీపే కిర ఉచ్చవత్థుకో సబ్బచ్ఛన్నో సబ్బఅపరిచ్ఛన్నో ఏవంనామకో సన్నిపాతమణ్డపో అత్థి, తం సన్ధాయేతం వుత్తం. ఏత్థ చతుత్థభాగో చూళకం, ద్వే భాగా ఉపడ్ఢం, తీసు భాగేసు ద్వే భాగా యేభుయ్యన్తి ఇమినా నయేన చూళకచ్ఛన్నపరిచ్ఛన్నతాదీని వేదితబ్బాని. పాచిత్తియవత్థుకసేనాసనం, తత్థ అనుపసమ్పన్నేన సహ నిపజ్జనం, చతుత్థదివసే సూరియత్థఙ్గమనన్తి ఇమానేత్థ తీణి అఙ్గాని.

సహసేయ్యసిక్ఖాపదవణ్ణనా నిట్ఠితా.

౬. దుతియసహసేయ్యసిక్ఖాపదవణ్ణనా

౫౫. ఛట్ఠే మాతుగామేన సద్ధిం చతుత్థదివసే సయన్తస్సాపి ఇమినా సిక్ఖాపదేన ఏకావ ఆపత్తి. కేచి పన పురిమసిక్ఖాపదేనాపీతి ద్వే ఆపత్తియో వదన్తి, తం న యుత్తం ‘‘అనుపసమ్పన్నేనా’’తి అనిత్థిలిఙ్గేన వుత్తత్తా నపుంసకేన ¶ పన చతుత్థదివసే సయన్తస్స సదుక్కటపాచిత్తియం వత్తుం యుత్తం. కిఞ్చాపేత్థ పాళియం పణ్డకవసేనేవ దుక్కటం వుత్తం, తదనులోమికా పన పురిసఉభతోబ్యఞ్జనకేన సహ సయన్తస్స ఇమినా దుక్కటం, పురిమేన చతుత్థదివసే సదుక్కటపాచిత్తియం. ఇత్థిఉభతోబ్యఞ్జనకో ఇత్థిగతికోవాతి అయం అమ్హాకం ఖన్తి. మతిత్థియా అనాపత్తీతి వదన్తి. పాచిత్తియవత్థుకసేనాసనం, తత్థ మాతుగామేన సద్ధిం నిపజ్జనం, సూరియత్థఙ్గమనన్తి ఇమానేత్థ తీణి అఙ్గాని.

దుతియసహసేయ్యసిక్ఖాపదవణ్ణనా నిట్ఠితా.

౬౦. సత్తమే న యక్ఖేనాతిఆదీనం ‘‘అఞ్ఞత్ర విఞ్ఞునా’’తి ఇమినా సమ్బన్ధో. అఞ్ఞత్ర విఞ్ఞునా ¶ పురిసవిగ్గహేన, న యక్ఖాదినాపీతి ఏవమత్థో గహేతబ్బోతి అధిప్పాయో. తాదిసేనపి హి సహ ఠితాయ దేసేతుం న వట్టతి. తంతందేసభాసాయ అత్థం యథారుచి వట్టతి ఏవ.

ఇరియాపథాపరివత్తనం, పురిసం వా ద్వాదసహత్థూపచారే అపక్కోసాపనం ఏత్థ అకిరియా. వుత్తలక్ఖణస్స ధమ్మస్స ఛన్నం వాచానం ఉపరి దేసనా, వుత్తలక్ఖణో మాతుగామో, ఇరియాపథపఅవత్తనాభావో, విఞ్ఞూపురిసాభావో, అపఞ్హవిస్సజ్జనాతి ఇమానేత్థ పఞ్చ అఙ్గాని.

ధమ్మదేసనాసిక్ఖాపదవణ్ణనా నిట్ఠితా.

౭౭. అట్ఠమే అన్తరాతి పరినిబ్బానకాలతో పుబ్బేపి. అతికడ్ఢియమానేనాతి ‘‘వదథ, భన్తే, కిం తుమ్హేహి అధిగత’’న్తి ఏవం నిప్పీళియమానేన అతిబద్ధియమానేన. తథారూపే పచ్చయే సతి వత్తబ్బమేవ. సుతపరియత్తిసీలగుణన్తి ఏత్థ అత్థకుసలతా సుతగుణో, పాళిపాఠకుసలతా పరియత్తిగుణోతి దట్ఠబ్బం. ‘‘చిత్తక్ఖేపస్స వా అభావా’’తి ఇమినా ఖిత్తచిత్తవేదనాట్టతాపి అరియానం నత్థీతి దస్సేతి.

పుబ్బే ¶ అవుత్తేహీతి చతుత్థపారాజికే అవుత్తేహి. ఇదఞ్చ సిక్ఖాపదం పణ్ణత్తిఅజఆననవసేన ఏకన్తతో అచిత్తకసముట్ఠానమేవ హోతి అరియానం పణ్ణత్తివీతిక్కమాభావా. ఝానలాభీనఞ్చ సత్థు ఆణావీతిక్కమపటిఘచిత్తస్స ఝానపరిహానతో భూతారోచనం న సమ్భవతి. ఉత్తరిమనుస్సధమ్మస్స భూతతా, అనుపసమ్పన్నస్స ఆరోచనం, తఙ్ఖణవిజాననా, అనఞ్ఞాపదేసోతి ఇమానేత్థ చత్తారి అఙ్గాని.

భూతారోచనసిక్ఖాపదవణ్ణనా నిట్ఠితా.

౯. దుట్ఠుల్లారోచనసిక్ఖాపదవణ్ణనా

౭౮. నవమే తత్థ భవేయ్యాతి తత్థ కస్సచి మతి ఏవం భవేయ్య. అట్ఠకథావచనమేవ ఉపపత్తితో దళ్హం కత్వా పతిట్ఠపేన్తో ‘‘ఇమినాపి చేత’’న్తిఆదిమాహ.

౮౨. ఆదితో పఞ్చ సిక్ఖాపదానీతి పాణాతిపాతాదీని పఞ్చ. సేసానీతి వికాలభోజనాదీని ¶ . సుక్కవిస్సట్ఠిఆది అజ్ఝాచారోవ. అన్తిమవత్థుం అనజ్ఝాపన్నస్స భిక్ఖునో సవత్థుకో సఙ్ఘాదిసేసో, అనుపసమ్పన్నస్స ఆరోచనం, భిక్ఖుసమ్ముతియా అభావోతి ఇమానేత్థ తీణి అఙ్గాని.

దుట్ఠుల్లారోచనసిక్ఖాపదవణ్ణనా నిట్ఠితా.

౮౬. దసమే అప్పపంసుమత్తికాయ పథవియా అనాపత్తివత్థుభావేన వుత్తత్తా ఉపడ్ఢపంసుమత్తికాయపి పాచిత్తియమేవాతి గహేతబ్బం. న హేతం దుక్కటవత్థూతి సక్కా వత్తుం జాతాజాతవినిముత్తాయ తతియపథవియా అభావతో.

వట్టతీతి ఇమస్మిం ఠానే పోక్ఖరణిం ఖణాతి ఓకాసస్స అనియమితత్తా వట్టతి. ఇమం వల్లిం ఖణాతి పథవీఖణనం సన్ధాయ వుత్తత్తా ఇమినావ సిక్ఖాపదేన ఆపత్తి, న భూతగామసిక్ఖాపదేన. ఉభయమ్పి ¶ సన్ధాయ వుత్తే పన ద్వేపి పాచిత్తియా హోన్తి. ఉదకపప్పటకోతి ఉదకే అన్తోభూమియం పవిట్ఠే తస్స ఉపరిభాగం ఛాదేత్వా తనుకపంసు వా మత్తికా వా పటలం హుత్వా పతమానా తిట్ఠతి, తస్మిం ఉదకే సుక్ఖేపి తం పటలం వాతేన చలమానా తిట్ఠతి, తం ఉదకపప్పటకో నామ.

అకతపబ్భారేతి అవళఞ్జనట్ఠానదస్సనత్థం వుత్తం. తాదిసే ఏవ హి వమ్మికస్స సమ్భవోతి. మూసికుక్కరం నామ మూసికాహి ఖనిత్వా బహి కతపంసురాసి. అచ్ఛదనన్తిఆదివుత్తత్తా ఉజుకం ఆకాసతో పతితవస్సోదకేన ఓవట్ఠమేవ జాతపథవీ హోతి, న ఛదనాదీసు పతిత్వా తతో పవత్తఉదకేన తిన్తన్తి వేదితబ్బం. మణ్డపత్థమ్భన్తి సాఖామణ్డపత్థమ్భం. ఉచ్చాలేత్వాతి ఉక్ఖిపిత్వా. తతోతి పురాణసేనాసనతో.

౮౮. మహామత్తికన్తి భిత్తిలేపనం. జాతపథవితా, తథాసఞ్ఞితా, ఖణనఖణాపనానం అఞ్ఞతరన్తి ఇమానేత్థ తీణి అఙ్గాని.

పథవీఖణనసిక్ఖాపదవణ్ణనా నిట్ఠితా.

౮౯. దుతియవగ్గస్స ¶ పఠమే నిగ్గహేతుం అసక్కోన్తోతి సాఖట్ఠకవిమానే సాఖాయ ఛిజ్జమానాయ ఛిజ్జన్తే తత్థ అఛేదనత్థాయ దేవతాయ ఉపనీతం పుత్తం దిస్వాపి కుఠారినిక్ఖేపవేగం నివత్తేతుం అసక్కోన్తోతి అత్థో. రుక్ఖధమ్మేతి రుక్ఖస్స పవత్తియం. రుక్ఖానం వియ ఛేదనాదీసు అకుప్పనఞ్హి రుక్ఖధమ్మో నామ.

ఉప్పతితన్తి ఉప్పన్నం. భన్తన్తి ధావన్తం. వారయేతి నిగ్గణ్హేయ్య. ఇతరోతి ఉప్పన్నం కోధం అనిగ్గణ్హన్తో రాజఉపరాజాదీనం రస్మిమత్తగ్గాహకజనో వియ న ఉత్తమసారథీతి అత్థో. విసటం సప్పవిసన్తి సరీరే దాఠావణానుసారేన విత్థిణ్ణం బ్యాపేత్వా ఠితం కణ్హసప్పవిసం వియ. జహాతి ఓరపారన్తి పఞ్చోరమ్భాగియసఞ్ఞోజనాని తతియమగ్గేన జహాతి. ‘‘ఓరపార’’న్తి హి ఓరిమతీరం వుచ్చతి ¶ . అథ వా సోతి తతియమగ్గేన కోధం వినేత్వా ఠితో భిక్ఖు అరహత్తమగ్గేన ఓరపారం జహాతీతి అత్థో. తత్థ ఓరం నామ సకత్తభావో, అజ్ఝత్తికాని వా ఆయతనాని. పారం నామ పరఅత్తభావో, బాహిరాని వా ఆయతనాని. తదుభయే పన ఛన్దరాగం జహన్తో ‘‘జహాతి ఓరిమపార’’న్తి వుచ్చతి.

౯౦. భవన్తీతి వడ్ఢన్తి. అహువున్తీతి బభూవు. తేనాహ ‘‘జాతా వడ్ఢితా’’తి. భూతానం గామోతి మహాభూతానం హరితతిణాదిభావేన సమగ్గానం సమూహో. తబ్బినిముత్తస్స గామస్స అభావం దస్సేతుం ‘‘భూతా ఏవ వా గామో’’తి వుత్తం. పాతబ్య-సద్దస్స పా పానేతి ధాత్వత్థం సన్ధాయాహ ‘‘పరిభుఞ్జితబ్బతా’’తి. సా చ పాతబ్యతా ఛేదనాది ఏవ హోతీతి ఆహ ‘‘తస్సా…పే… భూతగామస్స జాతా ఛేదనాదిపచ్చయా’’తి.

౯౧. జాత-సద్దో ఏత్థ విజాతపరియాయోతి ‘‘పుత్తం విజాతా ఇత్థీ’’తిఆదీసు వియ పసూతవచనోతి ఆహ ‘‘పసూతానీ’’తి, నిబ్బత్తపణ్ణమూలానీతి అత్థో.

తాని ¶ దస్సేన్తోతి తాని బీజాని దస్సేన్తో. కారియదస్సనముఖేనేవ కారణఞ్చ గహితన్తి ఆహ ‘‘బీజతో నిబ్బత్తేన బీజం దస్సిత’’న్తి.

౯౨. ‘‘బీజతో సమ్భూతో భూతగామో బీజ’’న్తి ఇమినా ఉత్తరపదలోపేన ‘‘పదుమగచ్ఛతో నిబ్బత్తం పుప్ఫం పదుమ’’న్తిఆదీసు వియాయం వోహారోతి దస్సేతి. యం బీజం భూతగామో నామ హోతీతి నిబ్బత్తపణ్ణమూలం సన్ధాయ వదతి. యథారుతన్తి యథాపాఠం.

‘‘సఞ్చిచ్చా’’తి వుత్తత్తా సరీరే లగ్గభావం ఞత్వాపి ఉట్ఠహతి, ‘‘తం ఉద్ధరిస్సామీ’’తిసఞ్ఞాయ అభావతో వట్టతి. అనన్తక-గ్గహణేన సాసపమత్తికా గహితా, నామఞ్హేతం తస్సా సేవాలజాతియా. మూలపణ్ణానం అభావేన ‘‘అసమ్పుణ్ణభూతగామో నామా’’తి వుత్తం. సో బీజగామేన సఙ్గహితోతి. అవడ్ఢమానేపి భూతగామమూలకత్తా వుత్తం ‘‘అమూలకభూతగామే సఙ్గహం గచ్ఛతీ’’తి. నాళికేరస్స ఆవేణికం కత్వా వదతి.

సేలేయ్యకం ¶ నామ సిలాయ సమ్భూతా ఏకా గన్ధజాతి. పుప్ఫితకాలతో పట్ఠాయాతి వికసితకాలతో పభుతి. ఛత్తకం గణ్హన్తోతి వికసితం గణ్హన్తో. మకుళం పన రుక్ఖత్తచం అకోపేన్తేనపి గహేతుం న వట్టతి, ఫుల్లం వట్టతి. హత్థకుక్కుచ్చేనాతి హత్థచాపల్లేన.

‘‘పానీయం న వాసేతబ్బ’’న్తి ఇదం అత్తనో పివనపానీయం సన్ధాయ వుత్తం, అఞ్ఞేసం పన వట్టతి అనుగ్గహితత్తా. తేనాహ ‘‘అత్తనా ఖాదితుకామేనా’’తి. యేసం రుక్ఖానం సాఖా రుహతీతి మూలం అనోతారేత్వా పణ్ణమత్తనిగ్గమనమత్తేనపి వడ్ఢతి. తత్థ కప్పియమ్పి అకరోన్తో ఛిన్ననాళికేరవేళుదణ్డాదయో కోపేతుం వట్టతి.

‘‘చఙ్కమితట్ఠానం దస్సేస్సామీ’’తి వుత్తత్తా కేవలం చఙ్కమనాధిప్పాయేన వా మగ్గగమనాధిప్పాయేన వా అక్కమన్తస్స, తిణానం ఉపరి నిసీదనాధిప్పాయేన నిసీదన్తస్స చ దోసో నత్థి.

సమణకప్పేహీతి సమణానం కప్పియవోహారేహి, అబీజనిబ్బట్టబీజానిపి కప్పియభావతో ‘‘సమణకప్పానీ’’తి వుత్తాని. అబీజం నామ తరుణఅమ్బఫలాదీని. నిబ్బట్టేతబ్బం వియోజేతబ్బం బీజం యస్మిం, తం పనసాది నిబ్బట్టబీజం నామ. కప్పియన్తి వత్వావాతి పుబ్బకాలకిరియావసేన వుత్తేపి వచనక్ఖణేవ అగ్గిసత్థాదినా బీజగామే వణం కాతబ్బన్తి వచనతో పన పుబ్బే కాతుం న వట్టతి, తఞ్చ ద్విధా అకత్వా ఛేదనభేదనమేవ దస్సేతబ్బం. కరోన్తేన చ భిక్ఖునా ‘‘కప్పియం కరోహీ’’తి ¶ యాయ కాయచి భాసాయ వుత్తేయేవ కాతబ్బం. బీజగామపరిమోచనత్థం పున కప్పియం కారేతబ్బన్తి కారాపనస్స పఠమమేవ అధికతత్తా. ‘‘కటాహేపి కాతుం వట్టతీ’’తి వుత్తత్తా కటాహతో నీహతాయ మిఞ్జాయ వా బీజే వా యత్థ కత్థచి విజ్ఝితుం వట్టతి ఏవ. భూతగామో, భూతగామసఞ్ఞితా, వికోపనం వా వికోపాపనం వాతి ఇమానేత్థ తీణి అఙ్గాని.

భూతగామసిక్ఖాపదవణ్ణనా నిట్ఠితా.

౯౪. దుతియే అఞ్ఞం వచనన్తి యం దోసవిభావనత్థం పరేహి వుత్తవచనం తం తస్స అననుచ్ఛవికేన అఞ్ఞేన వచనేన పటిచరతి.

౯౮. యదేతం ¶ అఞ్ఞేనఞ్ఞం పటిచరణవసేన పవత్తవచనం, తదేవ పుచ్ఛితమత్థం ఠపేత్వా అఞ్ఞం వదతి పకాసేతీతి అఞ్ఞవాదకన్తి ఆహ ‘‘అఞ్ఞేనఞ్ఞం పటిచరణస్సేతం నామ’’న్తి. తుణ్హీభూతస్సేతం నామన్తి తుణ్హీభావస్సేతం నామం, అయమేవ వా పాఠో. అఞ్ఞవాదకం ఆరోపేతున్తి అఞ్ఞవాదే ఆరోపేతుం. విహేసకన్తి విహేసకత్తం.

౯౯. పాళియం న ఉగ్ఘాటేతుకామోతి పటిచ్ఛాదేతుకామో.

౧౦౦. అనారోపితే అఞ్ఞవాదకేతి వుత్తదుక్కటం పాళియం ఆగతఅఞ్ఞేనఞ్ఞపటిచరణవసేన యుజ్జతి, అట్ఠకథాయం ఆగతనయేన పన ముసావాదేన అఞ్ఞేనఞ్ఞం పటిచరన్తస్స పాచిత్తియేన సద్ధిం దుక్కటం, ఆరోపితే ఇమినావ పాచిత్తియం. కేచి పన ‘‘ముసావాదపాచిత్తియేన సద్ధిం పాచిత్తియద్వయ’’న్తి వదన్తి, వీమంసితబ్బం. ఆదికమ్మికస్సపి ముసావాదే ఇమినావ అనాపత్తీతి దట్ఠబ్బం. ధమ్మకమ్మేన ఆరోపితతా, ఆపత్తియా వా వత్థునా వా అనుయుఞ్జియమానతా, ఛాదేతుకామతాయ అఞ్ఞేనఞ్ఞం పటిచరణం, తుణ్హీభావో చాతి ఇమానేత్థ తీణి అఙ్గాని.

అఞ్ఞవాదకసిక్ఖాపదవణ్ణనా నిట్ఠితా.

౧౦౩. తతియే ¶ చిన్తాయనత్థస్స ఝే-ధాతుస్స అనేకత్థతాయ ఓలోకనత్థసమ్భవతో వుత్తం ‘‘ఓలోకాపేన్తీ’’తి. ఛన్దాయాతి లిఙ్గవిపల్లాసోతి ఆహ ‘‘ఛన్దేనా’’తి.

౧౦౫. భిక్ఖుం లామకతో చిన్తాపనత్థం అఞ్ఞేసం తం అవణ్ణకథనం ఉజ్ఝాపనం నామ. అఞ్ఞేసం పన అవత్వా అఞ్ఞమఞ్ఞం సముల్లపనవసేన భిక్ఖునో దోసప్పకాసనం ఖియ్యనం నామాతి అయమేతేసం భేదో.

౧౦౬. అఞ్ఞం అనుపసమ్పన్నం ఉజ్ఝాపేతీతి అఞ్ఞేన అనుపసమ్పన్నేన ఉజ్ఝాపేతి. తస్స వా తం సన్తికేతి తస్స అనుపసమ్పన్నస్స సన్తికే తం సఙ్ఘేన సమ్మతం ఉపసమ్పన్నం ఖియ్యతి. ఇధాపి ముసావాదేన ఉజ్ఝాపనాదీనం సమ్భవతో దుక్కటట్ఠానాని చ ఆదికమ్మికస్స అనాపత్తి చ ఇమినా ఏవ సిక్ఖాపదేన వుత్తాతి ¶ వేదితబ్బం సబ్బత్థ ముసావాదపాచిత్తియస్స అనివత్తితో. ధమ్మకమ్మేన సమ్మతతా, ఉపసమ్పన్నతా, అగతిగమనాభావో, తస్స అవణ్ణకామతా, యస్స సన్తికే వదతి. తస్స ఉపసమ్పన్నతా, ఉజ్ఝాపనం వా ఖియ్యనం వాతి ఇమానేత్థ ఛ అఙ్గాని.

ఉజ్ఝాపనకసిక్ఖాపదవణ్ణనా నిట్ఠితా.

౧౧౦. చతుత్థే అపఞ్ఞాతేతి అప్పసిద్ధే. ఇమం పన అట్ఠ మాసే మణ్డపాదీసు ఠపనసఙ్ఖాతం అత్థవిసేసం గహేత్వా భగవతా పఠమమేవ సిక్ఖాపదం పఞ్ఞత్తన్తి అధిప్పాయం ‘‘అనుజానామి, భిక్ఖవే, అట్ఠమాసే’’తిఆదివచనేన అనుపఞ్ఞత్తిసదిసేన పకాసేత్వా విసుం అనుపఞ్ఞత్తి న వుత్తా. పరివారే పనేతం అనుజాననవచనం అనుపఞ్ఞత్తిట్ఠానన్తి ‘‘ఏకా అనుపఞ్ఞత్తీ’’తి (పరి. ౬౫-౬౭) వుత్తం.

నవవాయిమోతి అధునా సుత్తేన వీతకచ్ఛేన పలివేఠితమఞ్చో. ఓనద్ధోతి కప్పియచమ్మేన ఓనద్ధో. తే హి వస్సేన సీఘం న నస్సన్తి. ‘‘ఉక్కట్ఠఅబ్భోకాసికో’’తి ఇదం తస్స సుఖపటిపత్తిదస్సనమత్తం, ఉక్కట్ఠస్సాపి పన చీవరకుటి వట్టతేవ. కాయానుగతికత్తాతి భిక్ఖునో తత్థేవ నిసీదనభావం దీపేతి, తేన చ వస్సభయేన సయం అఞ్ఞత్థ గచ్ఛన్తస్స ఆపత్తీతి దస్సేతి ¶ . అబ్భోకాసికానం తేమనత్థాయ నియమేత్వా దాయకేహి దిన్నమ్పి అత్తానం రక్ఖన్తేన రక్ఖితబ్బమేవ.

‘‘వలాహకానం అనుట్ఠితభావం సల్లక్ఖేత్వా’’తి ఇమినా గిమ్హానేపి మేఘే ఉట్ఠితే అబ్భోకాసే నిక్ఖిపితుం న వట్టతీతి దీపేతి. తత్ర తత్రాతి చేతియఙ్గణాదికే తస్మిం తస్మిం అబ్భోకాసే నియమేత్వా నిక్ఖిత్తా. మజ్ఝతో పట్ఠాయ పాదట్ఠానాభిముఖాతి యత్థ సమన్తతో సమ్మజ్జిత్వా అఙ్గణమజ్ఝే సబ్బదా కచవరస్స సఙ్కడ్ఢనేన మజ్ఝే వాలికా సఞ్చితా హోతి. తత్థ కత్తబ్బవిధిదస్సనత్థం వుత్తం. ఉచ్చవత్థుపాదట్ఠానాభిముఖం వా వాలికా హరితబ్బా. యత్థ వా పన కోణేసు వాలికా సఞ్చితా, తత్థ తతో పట్ఠాయ అపరదిసాభిముఖా హరితబ్బాతి కేచి అత్థం వదన్తి. కేచి పన ‘‘సమ్మట్ఠట్ఠానస్స ¶ పదవళఞ్జేన అవికోపనత్థాయ సయం అసమ్మట్ఠట్ఠానే ఠత్వా అత్తనో పాదాభిముఖం వాలికా హరితబ్బాతి వుత్త’’న్తి వదన్తి, తత్థ ‘‘మజ్ఝతో పట్ఠాయా’’తి వచనస్స పయోజనం న దిస్సతి.

౧౧౧. వఙ్కపాదతామత్తేన కుళీరపాదకస్స సేసేహి విసేసో, న అటనీసు పాదప్పవేసనవిసేసేనాతి దస్సేతుం ‘‘యో వా పన కోచీ’’తిఆది వుత్తం. తస్సాతి ఉపసమ్పన్నస్సేవ.

నిసీదిత్వా…పే… పాచిత్తియన్తి ఏత్థ మేఘుట్ఠానాభావం ఞత్వా ‘‘పచ్ఛా ఆగన్త్వా ఉద్ధరిస్సామీ’’తి ఆభోగేన గచ్ఛన్తస్స అనాపత్తి, తేన పునాగన్తబ్బమేవ. కప్పం లభిత్వాతి ‘‘గచ్ఛ, మా ఇధ తిట్ఠా’’తి వుత్తవచనం లభిత్వా.

ఆవాసికానంయేవ పలిబోధోతి ఆగన్తుకేసు కిఞ్చి అవత్వా నిసీదిత్వా ‘‘ఆవాసికా ఏవ ఉద్ధరిస్సన్తీ’’తి గతేసుపి ఆవాసికానమేవ పలిబోధో. మహాపచ్చరివాదే పన ‘‘ఇదం అమ్హాక’’న్తి అవత్వాపి నిసిన్నానమేవాతి అధిప్పాయో. ‘‘సన్థరిత్వా వా సన్థరాపేత్వా వా’’తి వుత్తత్తా అనాణత్తియా పఞ్ఞాపితత్తాపి దుక్కటే కారణం వుత్తం. ఉస్సారకోతి సరభాణకో. సో హి ఉద్ధం ఉద్ధం పాళిపాఠం సారేతి పవత్తేతీతి ఉస్సారకోతి వుచ్చతి.

౧౧౨. వణ్ణానురక్ఖణత్థం కతాతి పటఖణ్డాదీహి సిబ్బిత్వా కతా. భూమియం అత్థరితబ్బాతి చిమిలికాయ సతి తస్సా ఉపరి, అసతి సుద్ధభూమియం అత్థరితబ్బా. ‘‘సీహచమ్మాదీనం పరిహరణేయేవ పటిక్ఖేపో’’తి ఇమినా మఞ్చపీఠాదీసు అత్థరిత్వా పున సంహరిత్వా ఠపనాదివసేన ¶ అత్తనో అత్థాయ పరిహరణమేవ న వట్టతి, భూమత్థరణాదివసేన పరిభోగో పన అత్తనో పరిహరణం న హోతీతి దస్సేతి. ఖన్ధకే హి ‘‘అన్తోపి మఞ్చే పఞ్ఞత్తాని హోన్తి, బహిపి మఞ్చే పఞ్ఞత్తాని హోన్తీ’’తి ఏవం అత్తనో అత్తనో అత్థాయ మఞ్చాదీసు పఞ్ఞపేత్వా పరిహరణవత్థుస్మిం –

‘‘న, భిక్ఖవే, మహాచమ్మాని ధారేతబ్బాని సీహచమ్మం బ్యగ్ఘచమ్మం దీపిచమ్మం. యో ధారేయ్య, ఆపత్తి దుక్కటస్సా’’తి (మహావ. ౨౫౫) –

పటిక్ఖేపో ¶ కతో. తస్మా వుత్తనయేనేవేత్థ అధిప్పాయో దట్ఠబ్బో. దారుమయపీఠన్తి ఫలకమయపీఠమేవ. పాదకథలికన్తి అధోతపాదం యస్మిం ఘంసన్తా ధోవన్తి, తం దారుఫలకాది.

౧౧౩. ‘‘ఆగన్త్వా ఉద్ధరిస్సామీతి గచ్ఛతీ’’తి వుత్తత్తా అఞ్ఞేనపి కారణేన అనోతాపేన్తస్సపి ఆగమనే సాపేక్ఖస్స అనాపత్తి. తేనేవ మాతికాట్ఠకథాయం ‘‘మఞ్చాదీనం సఙ్ఘికతా, వుత్తలక్ఖణే దేసే సన్థరణం వా సన్థరాపనం వా, అపలిబుద్ధతా, ఆపదాయ అభావో, నిరపేక్ఖతా, లేడ్డుపాతాతిక్కమో’’తి (కఙ్ఖా. అట్ఠ. పఠమసేనాసనసిక్ఖాపదవణ్ణనా) ఏవమేత్థ నిరపేక్ఖతాయ సద్ధిం ఛ అఙ్గాని వుత్తాని.

పఠమసేనాసనసిక్ఖాపదవణ్ణనా నిట్ఠితా.

౫. దుతియసేనాసనసిక్ఖాపదవణ్ణనా

౧౧౬. పఞ్చమే పావారో కోజవోతి పచ్చత్థరణత్థాయేవ ఠపితా ఉగ్గతలోమా అత్థరణవిసేసా. ఏత్తకమేవ వుత్తన్తి అట్ఠకథాసు వుత్తం. సేనాసనతోతి సబ్బపచ్ఛిమసేనాసనతో.

౧౧౭. కురున్దట్ఠకథాయం వుత్తమేవత్థం సవిసేసం కత్వా దస్సేతుం ‘‘కిఞ్చాపి వుత్తో’’తిఆది ఆరద్ధం. వత్తబ్బం నత్థీతి రుక్ఖమూలస్స పాకటత్తా వుత్తం. పలుజ్జతీతి వినస్సతి.

౧౧౮. యేన మఞ్చం వా పీఠం వా వీనన్తి, తం మఞ్చపీఠకవానం. సిలుచ్చయలేణన్తి పబ్బతగుహా. ‘‘ఆపుచ్ఛనం పన వత్త’’న్తి ఇమినా ఆపత్తి నత్థీతి దస్సేతి. వుత్తలక్ఖణసేయ్యా, తస్సా ¶ సఙ్ఘికతా, వుత్తలక్ఖణే విహారే సన్థరణం వా సన్థరాపనం వా, అపలిబుద్ధతా, ఆపదాయ అభావో, అనపేక్ఖస్స దిసాపక్కమనం, ఉపచారసీమాతిక్కమోతి ఇమానేత్థ సత్త అఙ్గాని.

దుతియసేనాసనసిక్ఖాపదవణ్ణనా నిట్ఠితా.

౧౧౯. ఛట్ఠే ¶ అనుపవిసిత్వాతి సమీపం పవిసిత్వా.

౧౨౨. ఉపచారం ఠపేత్వాతి దియడ్ఢహత్థూపచారం ఠపేత్వా. సఙ్ఘికవిహారతా, అనుట్ఠాపనీయభావజాననం, సమ్బాధేతుకామతా, ఉపచారే నిసీదనం వా నిపజ్జనం వాతి ఇమానేత్థ చత్తారి అఙ్గాని.

అనుపఖజ్జసిక్ఖాపదవణ్ణనా నిట్ఠితా.

౧౨౬. సత్తమే కోట్ఠకానీతి ద్వారకోట్ఠకాని.

౧౨౮. ‘‘సకలసఙ్ఘారామతో నిక్కడ్ఢితుం న వట్టతీ’’తి ఇదం అననురూపతో వుత్తం. పాపగరహితాయ హి అకుపితచిత్తేన నిక్కడ్ఢాపేన్తస్స ఇమినా సిక్ఖాపదేన ఆపత్తి నత్థి ‘‘కుపితో అనత్తమనో’’తి వుత్తత్తా. అఞ్ఞాపేక్ఖా ఆపత్తి న దిస్సతి. పాళియం ‘‘అలజ్జిం నిక్కడ్ఢతీ’’తిఆదీసు చిత్తస్స లహుపరివత్తితాయ అన్తరన్తరా కోపే ఉప్పన్నేపి అనాపత్తి అలజ్జితాదిపచ్చయేనేవ నిక్కడ్ఢనస్స ఆరద్ధత్తా. సఙ్ఘికవిహారో, ఉపసమ్పన్నస్స భణ్డనకారకభావాదివినిముత్తతా, కోపేన నిక్కడ్ఢనం వా నిక్కడ్ఢాపనం వాతి ఇమానేత్థ తీణి అఙ్గాని.

నిక్కడ్ఢనసిక్ఖాపదవణ్ణనా నిట్ఠితా.

౧౨౯. అట్ఠమం ¶ ఉత్తానమేవ. సఙ్ఘికో విహారో, అసీసఘట్టవేహాసకుటి, హేట్ఠాపరిభోగతా, అపటాణిదిన్నే ఆహచ్చపాదకే నిసీదనం వా నిపజ్జనం వాతి ఇమానేత్థ చత్తారి అఙ్గాని.

వేహాసకుటిసిక్ఖాపదవణ్ణనా నిట్ఠితా.

౯. మహల్లకవిహారసిక్ఖాపదవణ్ణనా

౧౩౫. నవమే ¶ ‘‘మహల్లకో నామ విహారో సస్సామికో’’తి వుత్తత్తా సఞ్ఞాచికాయ కుటియా అనాపత్తీతి వదన్తి. యస్సాతి విహారస్స. సా అపరిపూరూపచారాపి హోతీతి వివరియమానం కవాటం యం భిత్తిం ఆహనతి, సా సామన్తా కవాటవిత్థారప్పమాణా ఉపచారరహితాపి హోతీతి అత్థో. ఆలోకం వాతపానం సన్ధేతి ఘటయతీతి ఆలోకసన్ధీతి కవాటం వుచ్చతి. ద్వారవాతపానూపచారతో అఞ్ఞత్థ పునప్పునం లిమ్పనాదిం కరోన్తస్స పిణ్డగణనాయ పాచిత్తియం.

కేచి పన ‘‘పాళియం పాచిత్తియస్స అవుత్తత్తా దుక్కట’’న్తి వదన్తి. అధిట్ఠాతబ్బన్తి సంవిధాతబ్బం. హరితే ఠితో అధిట్ఠాతి. ఆపత్తి దుక్కటస్సాతి హరితయుత్తే ఖేత్తే ఠత్వా ఛాదేన్తస్స దుక్కటన్తి అత్థో. కేచి పన ‘‘తాదిసే ఖేత్తే విహారం కరోన్తస్స దుక్కట’’న్తి వదన్తి, తం పాళియా న సమేతి.

౧౩౬. ఉజుకమేవ ఛాదనన్తి ఛాదనముఖవట్టితో పట్ఠాయ యావ పిట్ఠివంసకూటాగారకణ్ణికాది, తావ ఇట్ఠకాదీహి ఉజుకం ఛాదనం. ఇమినా పన యేన సబ్బస్మిం విహారే ఏకవారం ఛాదితే తం ఛాదనం ఏకమగ్గన్తి గహేత్వా పాళియం ‘‘ద్వే మగ్గే’’తిఆది వుత్తం. పరియాయేన ఛాదనమ్పి ఇమినావ నయేన యోజేతబ్బన్తి వదన్తి, తం ‘‘పునప్పునం ఛాదాపేసీ’’తి ఇమాయ పాళియా చ ‘‘సబ్బమ్పి చేతం ఛదనం ఛదనూపరి వేదితబ్బ’’న్తి ఇమినా అట్ఠకథావచనేన చ సమేతి.

పాళియం ‘‘మగ్గేన ఛాదేన్తస్స పరియాయేన ఛాదేన్తస్సా’’తి ఇదఞ్చ ఇట్ఠకాదీహి, తిణపణ్ణేహి చ ఛాదనప్పకారభేదదస్సనత్థం వుత్తం. కేచి పన ‘‘పన్తియా ఛాదితస్స ఛదనస్స ఉపరి ఛదనముఖవట్టితో పట్ఠాయ ఉద్ధం ఉజుకమేవ ఏకవారం ఛాదనం ఏకమగ్గన్తి గహేత్వా ‘ద్వే మగ్గే’తిఆది ¶ వుత్తం, న పన సకలవిహారఛాదనం. ఏస నయో పరియాయేన ఛాదనేపీ’’తి వదన్తి, తం పాళిఅట్ఠకథాహి న సమేతి.

తతియాయ మగ్గన్తి ఏత్థ తతియాయాతి ఉపయోగత్థే సమ్పదానవచనం, తతియం మగ్గన్తి అత్థో. అయమేవ వా పాఠో. తిణపణ్ణేహి లబ్భతీతి తిణపణ్ణేహి ఛాదేత్వా ఉపరి ఉల్లిత్తావలిత్తకరణం సన్ధాయ వుత్తం. కేవలం ¶ తిణకుటియా హి అనాపత్తి వుత్తా. తిణ్ణం మగ్గానన్తి మగ్గవసేన ఛాదితానం తిణ్ణం ఛదనానం. తిణ్ణం పరియాయానన్తి ఏత్థాపి ఏసేవ నయో. మహల్లకవిహారతా, అత్తనో వాసాగారతా, ఉత్తరి అధిట్ఠానన్తి ఇమానేత్థ తీణి అఙ్గాని.

మహల్లకవిహారసిక్ఖాపదవణ్ణనా నిట్ఠితా.

౧౪౦. దసమే మాతికాయం సప్పాణకఉదకం తిణేన వా మత్తికాయ వా సిఞ్చేయ్య, ఛడ్డేయ్యాతి అత్థో. అథ వా ఉదకం గహేత్వా బహి సిఞ్చేయ్య, తస్మిఞ్చ ఉదకే తిణం వా మత్తికం వా ఆహరిత్వా పక్ఖిపేయ్యాతి అజ్ఝాహరిత్వా అత్థో వేదితబ్బో. తేనాహ ‘‘సకటభారమత్తఞ్చేపీ’’తిఆది. ఇదన్తి తిణమత్తికపక్ఖిపనవిధానం. వుత్తన్తి మాతికాయం ‘‘తిణం వా మత్తికం వా’’తి ఏవం వుత్తం, అట్ఠకథాసు వా వుత్తం.

ఇదఞ్చ సిక్ఖాపదం బాహిరపరిభోగం సన్ధాయ వత్థువసేన వుత్తం అబ్భన్తరపరిభోగస్స విసుం వక్ఖమానత్తా. తదుభయమ్పి ‘‘సప్పాణక’’న్తి కత్వా వధకచిత్తం వినావ సిఞ్చనే పఞ్ఞత్తత్తా ‘‘పణ్ణత్తివజ్జ’’న్తి వుత్తం. వధకచిత్తే పన సతి సిక్ఖాపదన్తరేనేవ పాచిత్తియం, న ఇమినాతి దట్ఠబ్బం. ఉదకస్స సప్పాణకతా, ‘‘సిఞ్చనేన పాణకా మరిస్సన్తీ’’తి జాననం, తాదిసమేవ చ ఉదకం వినా వధకచేతనాయ కేనచిదేవ కరణీయేన తిణాదీనం సిఞ్చనన్తి ఇమానేత్థ చత్తారి అఙ్గాని.

సప్పాణకసిక్ఖాపదవణ్ణనా నిట్ఠితా.

‘‘భూతగామవగ్గో’’తిపి ఏతస్సేవ నామం.

౧౪౪. తతియవగ్గస్స ¶ ¶ పఠమే తిరచ్ఛానభూతన్తి తిరోకరణభూతం, బాహిరభూతన్తి అత్థో. సమిద్ధోతి పరిపుణ్ణో. సహితత్థో అత్థయుత్తో. అత్థగమ్భీరతాదినా గమ్భీరో.

౧౪౫-౧౪౭. పరతోతి ఉత్తరి. కరోన్తోవాతి పరిబాహిరే కరోన్తో. విభఙ్గేతి ఝానవిభఙ్గే. చరణన్తి నిబ్బానగమనాయ పాదం.

యదస్సాతి యం అస్స. ధారేతీతి అవినస్సమానం ధారేతి. పరికథనత్థన్తి పకిణ్ణకకథావసేన పరిచ్ఛిన్నధమ్మకథనత్థం. తిస్సో అనుమోదనాతి సఙ్ఘభత్తాదీసు దానానిసంసప్పటిసంయుత్తా నిధికుణ్డసుత్తాది (ఖు. పా. ౮.౧ ఆదయో) -అనుమోదనా, గేహప్పవేసమఙ్గలాదీసు మఙ్గలసుత్తాది (ఖు. పా. ౫.౧ ఆదయో; సు. ని. మఙ్గలసుత్త) -అనుమోదనా, మతకభత్తాదిఅమఙ్గలేసు తిరోకుట్టాది (ఖు. పా. ౭.౧ ఆదయో; పే. వ. ౧౪ ఆదయో) -అనుమోదనాతి ఇమా తిస్సో అనుమోదనా. కమ్మాకమ్మవినిచ్ఛయోతి పరివారావసానే కమ్మవగ్గే (పరి. ౪౮౨ ఆదయో) వుత్తవినిచ్ఛయో. సమాధివసేనాతి సమథపుబ్బకవసేన. విపస్సనావసేన వాతి దిట్ఠివిసుద్ధిఆదికాయ సుక్ఖవిపస్సనాయ వసేన. అత్తనో సీలరక్ఖణత్థం అపరానపేక్ఖతాయ యేన కామం గన్తుం చతస్సో దిసా అరహతి, అస్స వా సన్తి, తాసు వా సాధూతి చాతుద్దిసో.

అభివినయేతి పాతిమోక్ఖసంవరసఙ్ఖాతే సంవరవినయే, తప్పకాసకే వా వినయపిటకే. వినేతున్తి సిక్ఖాపేతుం పకాసేతుం. పగుణా వాచుగ్గతాతి పాఠతో చ అత్థతో చ పగుణా ముఖే సన్నిధాపనవసేన వాచుగ్గతా కాతబ్బా. అత్థమత్తవసేనపేత్థ యోజనం కరోన్తి. అభిధమ్మేతి లక్ఖణరసాదివసేన పరిచ్ఛిన్నే నామరూపధమ్మే. పుబ్బే కిర మహాథేరా పరియత్తిఅనన్తరధానాయ ఏకేకస్స గణస్స దీఘనికాయాదిఏకేకధమ్మకోట్ఠాసం నియ్యాతేన్తా ‘‘తుమ్హే ఏతం పాళితో చ అట్ఠకథాతో చ పరిహరథ, సక్కోన్తా ఉత్తరిపి ఉగ్గణ్హథా’’తి ఏవం సకలధమ్మం గన్థవసేన నియ్యాతేన్తి, తత్థ తే చ భిక్ఖూ గన్థనామేన దీఘభాణకా మజ్ఝిమభాణకాతి వోహరీయన్తి, తే చ ¶ అత్తనో భారభూతం కోట్ఠాసం పరిచ్చజిత్వా అఞ్ఞం ¶ ఉగ్గహేతుం న లభన్తి. తం సన్ధాయాహ ‘‘సచే మజ్ఝిమభాణకో హోతీ’’తిఆది.

తత్థ హేట్ఠిమా వా తయో వగ్గాతి మహావగ్గతో హేట్ఠిమా సగాథకవగ్గో (సం. ని. ౧.౧ ఆదయో), నిదానవగ్గో (సం. ని. ౨.౧ ఆదయో), ఖన్ధవగ్గోతి (సం. ని. ౩.౧ ఆదియో) ఇమే తయో వగ్గా. తికనిపాతతో పట్ఠాయ హేట్ఠాతి ఏకకనిపాతదుకనిపాతే సన్ధాయ వుత్తం. ధమ్మపదమ్పి సహ వత్థునా జాతకభాణకేన అత్తనో జాతకేన సద్ధిం ఉగ్గహేతబ్బం. తతో ఓరం న వట్టతీతి మహాపచ్చరివాదస్స అధిప్పాయో. తతో తతోతి దీఘనికాయాదితో. ఉచ్చినిత్వా ఉగ్గహితం సద్ధమ్మస్స ఠితియా, భిక్ఖునోపి పుబ్బాపరానుసన్ధిఆదికుసలతాయ చ న హోతీతి ‘‘తం న వట్టతీ’’తి పటిక్ఖిత్తం. అభిధమ్మే కిఞ్చి ఉగ్గహేతబ్బన్తి న వుత్తన్తి ఏత్థ యస్మా వినయే కుసలత్తికాదివిభాగో, సుత్తన్తేసు సమథవిపస్సనామగ్గో చ అభిధమ్మపాఠం వినా న విఞ్ఞాయతి, అన్ధకారే పవిట్ఠకాలో వియ హోతి, తస్మా సుత్తవినయానం గహణవసేన అభిధమ్మగ్గహణం వుత్తమేవాతి విసుం న వుత్తన్తి వేదితబ్బం. యథా ‘‘భోజనం భుఞ్జితబ్బ’’న్తి వుత్తే ‘‘బ్యఞ్జనం ఖాదితబ్బ’’న్తి అవుత్తమ్పి వుత్తమేవ హోతి తదవినాభావతో, ఏవంసమ్పదమిదం దట్ఠబ్బం.

పరిమణ్డలపదబ్యఞ్జనాయాతి పరిమణ్డలాని పరిపుణ్ణాని పదేసు సిథిలధనితాదిబ్యఞ్జనాని యస్సం, తాయ. పురస్స ఏసాతి పోరీ, నగరవాసీనం కథాతి అత్థో. అనేలగళాయాతి ఏత్థ ఏలాతి ఖేళం తగ్గళనవిరహితాయ. కల్యాణవాక్కరణోతి ఏత్థ వాచా ఏవ వాక్కరణం, ఉదాహరణఘోసో. కల్యాణం మధురం వాక్కరణమస్సాతి కల్యాణవాక్కరణో. ఉపసమ్పన్నాయ మేథునేనేవ అభబ్బో హోతి, న సిక్ఖమానాసామణేరీసూతి ఆహ ‘‘భిక్ఖునియా కాయసంసగ్గం వా’’తిఆది.

౧౪౮. గరుకేహీతి గరుకభణ్డేహి. ఏకతోఉపసమ్పన్నాయాతి ఉపయోగత్థే భుమ్మవచనం. భిక్ఖూనం సన్తికే ఉపసమ్పన్నా నామ పరివత్తలిఙ్గా వా పఞ్చసతసాకియానియో వా. ఏతా పన ఏకతోఉపసమ్పన్నా ఓవదన్తస్స పాచిత్తియమేవ.

౧౪౯. న నిమన్తితా హుత్వా గన్తుకామాతి నిమన్తితా హుత్వా భోజనపరియోసానే గన్తుకామా న హోన్తి, తత్థేవ వసితుకామా హోన్తీతి ¶ అత్థో. యతోతి భిక్ఖునుపస్సయతో. యాచిత్వాతి ‘‘తుమ్హేహి ఆనీతఓవాదేనేవ మయమ్పి వసిస్సామా’’తి యాచిత్వా. తత్థాతి తస్మిం భిక్ఖునుపస్సయే. అభిక్ఖుకావాసే వస్సం వసన్తియా పాచిత్తియం, అపగచ్ఛన్తియా దుక్కటం.

ఇమాసు ¶ కతరాపత్తి పరిహరితబ్బాతి చోదనం పరిహరన్తో ఆహ ‘‘సా రక్ఖితబ్బా’’తి. సా వస్సానుగమనమూలికా ఆపత్తి రక్ఖితబ్బా, ఇతరాయ అనాపత్తికారణం అత్థీతి అధిప్పాయో. తేనాహ ‘‘ఆపదాసు హీ’’తిఆది.

ఓవాదత్థాయాతి ఓవాదే యాచనత్థాయ. ద్వే తిస్సోతి ద్వీహి తీహి, కరణత్థే చేతం పచ్చత్తవచనం. పాసాదికేనాతి పసాదజనకేన కాయకమ్మాదినా. సమ్పాదేతూతి తివిధం సిక్ఖం సమ్పాదేతు. అసమ్మతతా, భిక్ఖునియా పరిపుణ్ణూపసమ్పన్నతా, ఓవాదవసేన అట్ఠగరుధమ్మదానన్తి ఇమానేత్థ తీణి అఙ్గాని.

ఓవాదసిక్ఖాపదవణ్ణనా నిట్ఠితా.

౧౫౩. దుతియే కోకనదన్తి పదుమవిసేసం, తం కిర బహుపత్తం వణ్ణసమ్పన్నం. అయఞ్హేత్థ అత్థో – యథా కోకనదసఙ్ఖాతం పదుమం, ఏవం ఫుల్లముఖపదుమం అవీతగుణగన్ధం నిమ్మలే అన్తలిక్ఖే ఆదిచ్చం వియ చ అత్తనో తేజసా తపన్తం తతో ఏవ విరోచమానం అఙ్గేహి నిచ్ఛరణకజుతియా అఙ్గీరసం సమ్మాసమ్బుద్ధం పస్సాతి. రజోహరణన్తి సరీరే రజం పుఞ్ఛతీతి రజోహరణన్తి పుఞ్ఛనచోళస్స నామం. ఓభాసవిస్సజ్జనపుబ్బకా భాసితగాథా ఓభాసగాథా నామ. విసుద్ధిమగ్గాదీసు (విసుద్ధి. ౨.౩౮౬) పన ‘‘రాగో రజో న చ పన రేణు వుచ్చతీ’’తిఆది ఓభాసగాథా వుత్తా, న పనేసా ‘‘అధిచేతసో’’తి గాథా. అయఞ్చ చూళపన్థకత్థేరస్స ఉదానగాథాతి ఉదానపాళియం నత్థి, ఏకుదానియత్థేరస్స (థేరగా. ౧.౬౭ ఏకుదానియత్థేరగాథావణ్ణనా) నాయం ఉదానగాథాతి తత్థ వుత్తం. ఇధ పన పాళియా ఏవ వుత్తత్తా థేరస్సాపి ఉదానగాథాతి గహేతబ్బం. ఇధ చ అగరుధమ్మేనాపి ఓవదతో ¶ పాచిత్తియమేవ. అత్థఙ్గతసూరియతా, పరిపుణ్ణూపసమ్పన్నతా, ఓవదనన్తి ఇమానేత్థ తీణి అఙ్గాని.

అత్థఙ్గతసిక్ఖాపదవణ్ణనా నిట్ఠితా.

౩. భిక్ఖునుపస్సయసిక్ఖాపదవణ్ణనా

౧౬౨. తతియం ¶ ఉత్తానమేవ. ఉపస్సయూపగమనం, పరిపుణ్ణూపసమ్పన్నతా, సమయాభావో, గరుధమ్మేహి ఓవదనన్తి ఇమానేత్థ చత్తారి అఙ్గాని.

భిక్ఖునుపస్సయసిక్ఖాపదవణ్ణనా నిట్ఠితా.

౧౬౪. చతుత్థే ఆమిసనిరపేక్ఖమ్పి ఆమిసహేతు ఓవదతీతిసఞ్ఞాయ భణన్తస్సపి అనాపత్తి సచిత్తకత్తా సిక్ఖాపదస్స. సేసమేత్థ ఉత్తానమేవ. ఉపసమ్పన్నతా, ధమ్మేన లద్ధసమ్ముతితా, అనామిసన్తరతా, అవణ్ణకామతాయ ఏవం భణనన్తి ఇమానేత్థ చత్తారి అఙ్గాని.

ఆమిససిక్ఖాపదవణ్ణనా నిట్ఠితా.

౧౬౯. పఞ్చమం చీవరదానసిక్ఖాపదం ఉత్తానమేవ.

౧౭౬. ఛట్ఠే కథినవత్తన్తి కథినమాసే చీవరం కరోన్తానం సబ్రహ్మచారీనం సహాయభావూపగమనం సన్ధాయ వుత్తం. వఞ్చేత్వాతి ‘‘తవ ఞాతికాయా’’తి అవత్వా ‘‘ఏకిస్సా భిక్ఖునియా’’తి ఏత్తకమేవ వత్వా ‘‘ఏకిస్సా భిక్ఖునియా’’తి సుత్వా తే అఞ్ఞాతికసఞ్ఞినో అహేసున్తి ఆహ ‘‘అకప్పియే నియోజితత్తా’’తి. అఞ్ఞాతికాయ భిక్ఖునియా సన్తకతా, నివాసనపారుపనూపగతా, వుత్తనయేన సిబ్బనం వా సిబ్బాపనం వాతి ఇమానేత్థ తీణి అఙ్గాని.

చీవరసిబ్బనసిక్ఖాపదవణ్ణనా నిట్ఠితా.

౧౮౩. సత్తమే ¶ పాళియం గచ్ఛామ భగిని గచ్ఛామాయ్యాతి భిక్ఖుపుబ్బకం సంవిధానం, ఇతరం భిక్ఖునిపుబ్బకం ¶ . ఏకద్ధానమగ్గన్తి ఏకతో అద్ధానసఙ్ఖాతం మగ్గం. హియ్యోతి సువే. పరేతి తతియే దివసే.

ద్విధా వుత్తప్పకారోతి పాదగమనే పక్ఖగమనేతి ద్విధా వుత్తప్పకారో. ఉపచారో న లబ్భతీతి యో పరిక్ఖిత్తాదిగామస్స ఏకలేడ్డుపాతాదిఉపచారో వుత్తో, సో ఇధ న లబ్భతి ఆసన్నత్తా. ఏతేన చ అన్తరఘరేయేవేత్థ గామోతి అధిప్పేతో, న సకలం గామఖేత్తం. తత్థాపి యత్థ ఉపచారో లబ్భతి, తత్థ ఉపచారోక్కమనే ఏవ ఆపత్తీతి దస్సేతి. తేనాహ ‘‘రతనమత్తన్తరో’’తిఆది. ఉపచారోక్కమనఞ్చేత్థ ఉపచారబ్భన్తరే పవిసనమేవ హోతి. తత్థ అప్పవిసిత్వాపి ఉపచారతో బహి అద్ధయోజనబ్భన్తరగతేన మగ్గేన గచ్ఛన్తోపి మగ్గస్స ద్వీసు పస్సేసు అద్ధయోజనబ్భన్తరగతం గామూపచారం సబ్బం ఓక్కమిత్వా గచ్ఛతిచ్చేవ వుచ్చతి. అద్ధయోజనతో బహి గతేన మగ్గేన గచ్ఛన్తో న గామూపచారగణనాయ కారేతబ్బో, అద్ధయోజనగణనాయేవ కారేతబ్బో. ఏవఞ్చ సతి అనన్తరసిక్ఖాపదే నావాయేవ గామతీరపస్సేన గచ్ఛన్తస్స గామూపచారగణనాయ ఆపత్తి సమత్థితా హోతి. న హి సక్కా నావాయ గామూపచారబ్భన్తరే పవిసితుం. తిణ్ణం మగ్గానం సమ్బన్ధట్ఠానం సిఙ్ఘాటకం. ఏత్థన్తరే సంవిదహితేతి ఏత్థ న కేవలం యథావుత్తరథికాదీసు ఏవ సంవిదహనే దుక్కటం, అన్తరామగ్గేపీతి అధిప్పాయో.

అద్ధయోజనం అతిక్కమన్తస్సాతి అసతి గామే అద్ధయోజనం అతిక్కమన్తస్స. యస్మిఞ్హి గామఖేత్తభూతేపి అరఞ్ఞే అద్ధయోజనబ్భన్తరే గామో న హోతి, తమ్పి ఇధ అగామకం అరఞ్ఞన్తి అధిప్పేతం, న విఞ్ఝాటవాదయో.

౧౮౫. రట్ఠభేదేతి రట్ఠవిలోపే. చక్కసమారుళ్హాతి ఇరియాపథచక్కం, సకటచక్కం వా సమారుళ్హా. ద్విన్నమ్పి సంవిదహిత్వా మగ్గప్పటిపత్తి, అవిసఙ్కేతం, సమయాభావో, అనాపదా, గామన్తరోక్కమనం వా అద్ధయోజనాతిక్కమో వాతి ఇమానేత్థ పఞ్చ అఙ్గాని. ఏకతోఉపసమ్పన్నాదీహి సద్ధిం సంవిధాయ గచ్ఛన్తస్స పన మాతుగామసిక్ఖాపదేన ఆపత్తి.

సంవిధానసిక్ఖాపదవణ్ణనా నిట్ఠితా.

౧౮౯. అట్ఠమే ¶ ఏకం తీరం…పే… నిరన్తరన్తి నదితో అద్ధయోజనబ్భన్తరే పదేసే నివిట్ఠగామేహి ¶ నిరన్తరతా వుత్తా. ఏకం అగామకం అరఞ్ఞన్తి తథా నివిట్ఠగామాభావేన వుత్తం. అగామకతీరపస్సేనాతిఆది పన అతిరేకఅద్ధయోజనవిత్థతం నదిం సన్ధాయ వుత్తం. తతో ఊనవిత్థారాయ హి నదియా మజ్ఝేనాపి గమనే తీరద్వయస్సాపి అద్ధయోజనబ్భన్తరే గతత్తా గామన్తరగణనాయ, అద్ధయోజనగణనాయ చ ఆపత్తియో పరిచ్ఛిన్దితబ్బా. తేనేవ ‘‘యోజనవిత్థతా…పే… అద్ధయోజనగణనాయ పాచిత్తియానీ’’తి వుత్తం. తేనేవ హి యోజనతో ఊనాయ నదియా అద్ధయోజనబ్భన్తరగతతీరవసేనేవ ఆపత్తిగణనం వుత్తమేవ హోతి. ‘‘సబ్బఅట్ఠకథాసూ’’తిఆదినా వుత్తమేవత్థం సమత్థేతి. తత్థ కిఞ్చాపి సముద్దతళాకాదీసు పాచిత్తియం న వుత్తం, తథాపి కీళాపురేక్ఖారస్స తత్థ దుక్కటమేవాతి గహేతబ్బం, పఠమం కీళాపురేక్ఖారస్సాపి పచ్ఛా నావాయ నిద్దుపగతస్స, యోనిసో వా మనసి కరోన్తస్స గామన్తరోక్కమనాదీసుపి ఆపత్తిసమ్భవతో పణ్ణత్తివజ్జతా, తిచిత్తతా చస్స సిక్ఖాపదస్స వుత్తాతి వేదితబ్బం. సేసం సువిఞ్ఞేయ్యమేవ.

నావాభిరుహనసిక్ఖాపదవణ్ణనా నిట్ఠితా.

౧౯౭. నవమే పాళియం ‘‘సిక్ఖమానా…పే… పఞ్చ భోజనాని ఠపేత్వా సబ్బత్థ అనాపత్తీ’’తి ఇదం ఇమినా సిక్ఖాపదేన అనాపత్తిం సన్ధాయ వుత్తం. పఞ్చహి సహధమ్మికేహి కతవిఞ్ఞత్తిపరికథాదీహి ఉప్పన్నం పరిభుఞ్జన్తస్స దుక్కటమేవ. భిక్ఖునియా పరిపాచితతా, తథా జాననం, గిహిసమారమ్భాభావో, భోజనతా, తస్స అజ్ఝోహరణన్తి ఇమానేత్థ పఞ్చ అఙ్గాని.

పరిపాచితసిక్ఖాపదవణ్ణనా నిట్ఠితా.

౧౯౮. దసమే ¶ ఉపనన్దస్స చతుత్థసిక్ఖాపదేనాతి మాతుగామేన రహోనిసజ్జసిక్ఖాపదం సన్ధాయ వుత్తం, తం పన అచేలకవగ్గే పఞ్చమమ్పి ఉపనన్దం ఆరబ్భ పఞ్ఞత్తేసు చతుత్థత్తా ఏవం వుత్తన్తి దట్ఠబ్బం.

రహోనిసజ్జసిక్ఖాపదవణ్ణనా నిట్ఠితా.

౨౦౬. చతుత్థవగ్గస్స ¶ పఠమే ఇమేసంయేవాతి ఇమేసం పాసణ్డానంయేవ. ఏత్తకానన్తి ఇమస్మిం పాసణ్డే ఏత్తకానం.

౨౦౮. ‘‘గచ్ఛన్తో వా ఆగచ్ఛన్తో వా’’తి ఇదం అద్ధయోజనవసేన గహేతబ్బం. అఞ్ఞే ఉద్దిస్స పఞ్ఞత్తఞ్చ భిక్ఖూసు అప్పసన్నేహి తిత్థియేహి సామఞ్ఞతోపి పఞ్ఞత్తమ్పి భిక్ఖూనం న వట్టతి ఏవ. ఆవసథపిణ్డతా, అగిలానతా, అనువసిత్వా భోజనన్తి ఇమానేత్థ తీణి అఙ్గాని.

ఆవసథపిణ్డసిక్ఖాపదవణ్ణనా నిట్ఠితా.

౨౦౯. దుతియే అభిమారేతి అభిభవిత్వా భగవన్తం మారణత్థాయ పయోజితే ధనుధరే. నను ‘‘రాజానమ్పి మారాపేసీ’’తి వచనతో ఇదం సిక్ఖాపదం అజాతసత్తునో కాలే పఞ్ఞత్తన్తి సిద్ధం, ఏవఞ్చ సతి పాళియం ‘‘తేన ఖో పన సమయేన రఞ్ఞో మాగధస్స…పే… ఞాతిసాలోహితో ఆజీవకేసు పబ్బజితో హోతి…పే… బిమ్బిసారం ఏతదవోచా’’తిఆది విరుజ్ఝతీతి? న విరుజ్ఝతి. సో కిర ఆజీవకో బిమ్బిసారకాలతో పభుతి అన్తరన్తరా భిక్ఖూ నిమన్తేత్వా దానం దేన్తో అజాతసత్తుకాలేపి సిక్ఖాపదే పఞ్ఞత్తేపి భిక్ఖూనం సన్తికే దూతం పాహేసి, భిక్ఖూ చ కుక్కుచ్చాయన్తా నివారేసుం. తస్మా ఆదితో పట్ఠాయ తం వత్థు దస్సితన్తి వేదితబ్బం.

౨౧౫. అఞ్ఞమఞ్ఞం ¶ విసదిసం రజ్జం విరజ్జం, విరజ్జతో ఆగతా వేరజ్జకా. తే చ యస్మా జాతిగోత్తాదితో నానావిధా, తస్మా నానావేరజ్జకేతిపి అత్థో.

౨౧౭-౮. ఇమస్స సిక్ఖాపదస్స వత్థువసేనేవ విఞ్ఞత్తితో గణభోజనత్థతా సిద్ధాతి తం అవత్వా పదభాజనే అసిద్ధమేవ నిమన్తనతో గణభోజనం దస్సితన్తి వేదితబ్బం. తేనాహ ‘‘ద్వీహాకారేహీ’’తిఆది. ¶ ‘‘యేన కేనచి వేవచనేనా’’తి వుత్తత్తా ‘‘భోజనం గణ్హథా’’తిఆదిసామఞ్ఞనామేనాపి గణభోజనం హోతి. యం పన పాళియం అద్ధానగమనాదివత్థూసు ‘‘ఇధేవ భుఞ్జథా’’తి వుత్తవచనస్స కుక్కుచ్చాయనం, తమ్పి ఓదనాదినామం గహేత్వా వుత్తత్తా ఏవ కతన్తి వేదితబ్బం. ఏకతో గణ్హన్తీతి అఞ్ఞమఞ్ఞస్స ద్వాదసహత్థం అముఞ్చిత్వా ఏకతో ఠత్వా గణ్హన్తి.

‘‘అమ్హాకం చతున్నమ్పి భత్తం దేహీ’’తి వుత్తత్తా పాళి (వణ్ణనా) యం ‘‘త్వం ఏకస్స భిక్ఖునో భత్తం దేహీ’’తిఆదినో వుత్తత్తా చ భోజననామేన విఞ్ఞత్తమేవ గణభోజనం హోతి, తఞ్చ అఞ్ఞేన విఞ్ఞత్తమ్పి ఏకతో గణ్హన్తానం సబ్బేసమ్పి హోతీతి దట్ఠబ్బం. విసుం గహితం పన విఞ్ఞత్తం భుఞ్జతో పణీతభోజనాదిసిక్ఖాపదేహి ఆపత్తి ఏవ.

ఆగన్తుకపట్టన్తి అచ్ఛిన్దిత్వా అన్వాధిం ఆరోపేత్వా కరణచీవరం సన్ధాయ వుత్తం. ఠపేతీతి ఏకం అన్తం చీవరే బన్ధనవసేన ఠపేతి. పచ్చాగతం సిబ్బతీతి తస్సేవ దుతియఅన్తం పరివత్తిత్వా ఆహతం సిబ్బతి. ఆగన్తుకపట్టం బన్ధతీతి చీవరేన లగ్గం కరోన్తో పునప్పునం తత్థ తత్థ సుత్తేన బన్ధతి. ఘట్టేతీతి పమాణేన గహేత్వా దణ్డాదీహి ఘట్టేతి. సుత్తం కరోతీతి గుణాదిభావేన వట్టేతి. వలేతీతి అనేకగుణసుత్తం హత్థేన వా చక్కదణ్డేన వా వట్టేతి ఏకత్తం కరోతి. పరివత్తనం కరోతీతి పరివత్తనదణ్డయన్తకం కరోతి, యస్మిం సుత్తగుళం పవేసేత్వా వేళునాళికాదీసు ఠపేత్వా పరిబ్భమాపేత్వా సుత్తకోటితో పట్ఠాయ ఆకడ్ఢన్తి.

౨౨౦. అనిమన్తితచతుత్థన్తి అనిమన్తితో చతుత్థో యస్స భిక్ఖుచతుక్కస్స, తం అనిమన్తితచతుత్థం. ఏవం సేసేసుపి. తేనాహ ‘‘పఞ్చన్నం చతుక్కాన’’న్తి. సమ్పవేసేత్వాతి తేహి యోజేత్వా. గణో భిజ్జతీతి నిమన్తితసఙ్ఘో న హోతీతి అత్థో.

అధివాసేత్వా ¶ గతేసూతి ఏత్థ అకప్పియనిమన్తనాధివాసనక్ఖణే పుబ్బపయోగే దుక్కటమ్పి నత్థి, విఞ్ఞత్తితో పసవనే పన విఞ్ఞత్తిక్ఖణే ఇతరసిక్ఖాపదేహి దుక్కటం హోతీతి గహేతబ్బం. నిమన్తనం సాదియథాతి నిమన్తనభత్తం పటిగ్గణ్హథ. తాని చాతి కుమ్మాసాదీని చ తేహి భిక్ఖూహి ఏకేన పచ్ఛా గహితత్తా ఏకతో న గహితాని.

‘‘భత్తుద్దేసకేన పణ్డితేన భవితబ్బం…పే… మోచేతబ్బా’’తి ఏతేన భత్తుద్దేసకేన అకప్పియనిమన్తనే సాదితే సబ్బేసమ్పి సాదితం హోతి. ఏకతో గణ్హన్తానం గణభోజనాపత్తి చ హోతీతి ¶ దస్సేతి. దూతస్స ద్వారే ఆగన్త్వా పున ‘‘భత్తం గణ్హథా’’తి వచనభయేన ‘‘గామద్వారే అట్ఠత్వా’’తి వుత్తం. గణభోజనతా, సమయాభావో, అజ్ఝోహరణన్తి ఇమానేత్థ తీణి అఙ్గాని.

గణభోజనసిక్ఖాపదవణ్ణనా నిట్ఠితా.

౨౨౧. తతియే పాళియం భత్తపటిపాటి అట్ఠితాతి కులపటిపాటియా దాతబ్బా భత్తపటిపాటి అట్ఠితా న ఠితా, అబ్బోచ్ఛిన్నా నిరన్తరప్పవత్తాతి అత్థో. బదరఫలాని పక్ఖిపిత్వా పక్కయాగుఆదికం ‘‘బదరసాళవ’’న్తి వుచ్చతి.

పాళియం పరమ్పరభోజనేతి యేన పఠమం నిమన్తితో, తస్స భోజనతో పరస్స భోజనస్స భుఞ్జనే. వికప్పనావ ఇధ అనుపఞ్ఞత్తివసేన మాతికాయం అనారోపితాపి పరివారే ‘‘చతస్సో అనుపఞ్ఞత్తియో’’తి (పరి. ౮౬) అనుపఞ్ఞత్తియం గణితా. తత్థ కిఞ్చాపి అట్ఠకథాయం మహాపచ్చరివాదస్స పచ్ఛా కథనేన పరమ్ముఖావికప్పనా పతిట్ఠపితా, తథాపి సమ్ముఖావికప్పనాపి గహేతబ్బావ. తేనేవ మాతికాట్ఠకథాయమ్పి ‘‘యో భిక్ఖు పఞ్చసు సహధమ్మికేసు అఞ్ఞతరస్స ‘మయ్హం భత్తపచ్చాసం తుయ్హం దమ్మీ’తి వా ‘వికప్పేమీ’తి వా ఏవం సమ్ముఖా’’తిఆది (కఙ్ఖా. అట్ఠ. పరమ్పరభోజనసిక్ఖాపదవణ్ణనా) వుత్తం.

౨౨౯. ఖీరం వా రసం వాతి పఞ్చభోజనామిసం భత్తతో ఉపరి ఠితం సన్ధాయ వుత్తం. తఞ్హి అభోజనత్తా ఉప్పటిపాటియా పివతోపి అనాపత్తి. తేనాహ ‘‘భుఞ్జన్తేనా’’తిఆది.

వికప్పనాయ ¶ అకరణతో అకిరియావసేన ఇదం వాచాయపి సముట్ఠితన్తి ఆహ ‘‘వచీకమ్మ’’న్తి. పరమ్పరభోజనతా, సమయాభావో, అజ్ఝోహరణన్తి ఇమానేత్థ తీణి అఙ్గాని.

పరమ్పరభోజనసిక్ఖాపదవణ్ణనా నిట్ఠితా.

౨౩౧. చతుత్థే పాళియం పటియాలోకన్తి పచ్ఛిమదిసం, పచ్ఛాదిసన్తి అత్థో. అపాథేయ్యాదిఅత్థాయ ¶ పటియాదితన్తిసఞ్ఞాయ గణ్హన్తస్సాపి ఆపత్తి ఏవ అచిత్తకత్తా సిక్ఖాపదస్స. అత్తనో అత్థాయ ‘‘ఇమస్స హత్థే దేహీ’’తి వచనేనాపి ఆపజ్జనతో ‘‘వచీకమ్మ’’న్తి వుత్తం. వుత్తలక్ఖణపూవమన్థతా, అసేసకతా, అప్పటిప్పస్సద్ధగమనతా, అఞ్ఞాతకాదితా, అతిరేకపటిగ్గహణన్తి ఇమానేత్థ పఞ్చ అఙ్గాని.

కాణమాతాసిక్ఖాపదవణ్ణనా నిట్ఠితా.

౨౩౭. పఞ్చమే ‘‘తి-కారం అవత్వా’’తి ఇమినా కాతబ్బసద్దసామత్థియా లద్ధం ఇతి-పదం కతకాలే న వత్తబ్బన్తి దస్సేతి. ఇధ పన అజానన్తేహి ఇతి-సద్దే పయుత్తేపి అతిరిత్తం కతమేవ హోతీతి దట్ఠబ్బం.

౨౩౮-౯. ‘‘పవారితో’’తి ఇదఞ్చ కత్తుఅత్థే నిప్ఫన్నన్తి దస్సేతుం ‘‘కతపవారణో’’తిఆది వుత్తం. భుత్తావీ-పదస్స నిరత్థకభావమేవ సాధేతుం ‘‘వుత్తమ్పి చేత’’న్తిఆది వుత్తం. తాహీతి పుథుకాహి. సత్తుమోదకోతి సత్తుం తేమేత్వా కతో అపక్కో. సత్తుం పన పిసిత్వా పిట్ఠం కత్వా తేమేత్వా పూవం కత్వా పచన్తి, తం న పవారేతి. ‘‘పటిక్ఖిపితబ్బట్ఠానే ఠితమేవ పటిక్ఖిపతి నామా’’తి వుత్తత్తా యం యం అలజ్జిసన్తకం వా అత్తనో అపాపుణకసఙ్ఘికాదిం వా పటిక్ఖేపతో పవారణా న హోతీతి దట్ఠబ్బం.

ఆసన్నతరం అఙ్గన్తి హత్థపాసతో బహి ఠత్వా ఓనమిత్వా దేన్తస్స సీసం ఆసన్నతరం హోతి, తస్స ఓరిమన్తేన పరిచ్ఛిన్దితబ్బం.

అపనామేత్వాతి ¶ అభిముఖం హరిత్వా. ‘‘ఇమం భత్తం గణ్హా’’తి వదతీతి కిఞ్చి అనామేత్వా వదతి. కేవలం వాచాభిహారస్స అనధిప్పేతత్తా గణ్హథాతి గహేతుం ఆరద్ధం కటచ్ఛునా అనుక్ఖిత్తమ్పి పుబ్బేపి ఏవం అభిహటత్తా పవారణా హోతీతి ‘‘అభిహటావ హోతీ’’తి వుత్తం. ఉద్ధటమత్తేతి భాజనతో వియోజితమత్తే. ద్విన్నం సమభారేపీతి పరివేసకస్స చ అఞ్ఞస్స చ భత్తపచ్ఛిభాజనవహనే సమకేపీతి అత్థో.

రసం గణ్హథాతి ఏత్థ కేవలం మంసరసస్స అపవారణాజనకస్స నామేన వుత్తత్తా పటిక్ఖిపతో ¶ పవారణా న హోతి. మచ్ఛరసన్తిఆదీసు మచ్ఛో చ రసఞ్చాతి అత్థస్స సమ్భవతో వత్థునోపి తాదిసత్తా పవారణా హోతి, ‘‘ఇదం గణ్హథా’’తిపి అవత్వా తుణ్హీభావేన అభిహటం పటిక్ఖిపతోపి హోతి ఏవ. కరమ్బకోతి మిస్సకాధివచనమేతం. యఞ్హి బహూహి మిస్సేత్వా కరోన్తి, సో ‘‘కరమ్బకో’’తి వుచ్చతి.

‘‘ఉద్దిస్స కత’’న్తి మఞ్ఞమానోతి ఏత్థ వత్థునో కప్పియత్తా ‘‘పవారితోవ హోతీ’’తి వుత్తం. తఞ్చే ఉద్దిస్స కతమేవ హోతి, పటిక్ఖేపో నత్థి. అయమేత్థ అధిప్పాయోతి ‘‘యేనాపుచ్ఛితో’’తిఆదినా వుత్తమేవత్థం సన్ధాయ వదతి. కారణం పనేత్థ దుద్దసన్తి భత్తస్స బహుతరభావేన పవారణాసమ్భవకారణం దుద్దసం, అఞ్ఞథా కరమ్బకేపి మచ్ఛాదిబహుభావే పవారణా భవేయ్యాతి అధిప్పాయో. యథా చేత్థ కారణం దుద్దసం, ఏవం పరతో ‘‘మిస్సకం గణ్హథా’’తి ఏత్థాపి కారణం దుద్దసమేవాతి దట్ఠబ్బం. యఞ్చ ‘‘ఇదం పన భత్తమిస్సకమేవా’’తిఆది కారణం వుత్తం, తమ్పి ‘‘అప్పతరం న పవారేతీ’’తి వచనేన న సమేతి. విసుం కత్వా దేతీతి ‘‘రసం గణ్హథా’’తిఆదినా వాచాయ విసుం కత్వా దేతీతి అత్థో గహేతబ్బో. న పన కాయేన రసాదిం వియోజేత్వాతి. తథా అవియోజితేపి పటిక్ఖిపతో పవారణాయ అసమ్భవతో అప్పవారణాపహోణకస్స నామేన వుత్తత్తా భత్తమిస్సకయాగుం ఆహరిత్వా ‘‘యాగుం గణ్హథా’’తి వుత్తట్ఠానాదీసు వియ, అఞ్ఞథా వా ఏత్థ యథా పుబ్బాపరం న విరుజ్ఝతి, తథా అధిప్పాయో గహేతబ్బో.

నావా వా సేతు వాతిఆదిమ్హి నావాదిఅభిరుహనాదిక్ఖణే కిఞ్చి ఠత్వాపి అభిరుహనాదికాతబ్బత్తేపి గమనతప్పరతాయ ఠానం నామ న హోతి, జనసమ్మద్దేన పన అనోకాసాదిభావేన కాతుం న వట్టతి. అచాలేత్వాతి వుత్తట్ఠానతో ¶ అఞ్ఞస్మిమ్పి పదేసే వా ఉద్ధం వా అపేసేత్వా తస్మిం ఏవ పన ఠానే పరివత్తేతుం లభతి. తేనాహ ‘‘యేన పస్సేనా’’తిఆది.

అకప్పియభోజనం వాతి కులదూసనాదినా ఉప్పన్నం, తం ‘‘అకప్పియ’’న్తి ఇమినా తేన మిస్సం ఓదనాది అతిరిత్తం హోతి ఏవాతి దస్సేతి. తస్మా యం తత్థ అకప్పకతం కన్దఫలాది, తం అపనేత్వా సేసం భుఞ్జితబ్బమేవ.

సో పున కాతుం న లభతీతి తస్మిఞ్ఞేవ భాజనే కరియమానం పఠమకతేన సద్ధిం కతం హోతీతి పున సో ఏవ కాతుం న లభతి, అఞ్ఞో లభతి. అఞ్ఞేన హి కతతో అఞ్ఞో పున కాతుం ¶ లభతి. అఞ్ఞస్మిం పన భాజనే తేన వా అఞ్ఞేన వా కాతుం వట్టతి. తేనాహ ‘‘యేన అకతం, తేన కాతబ్బం, యఞ్చ అకతం, తం కాతబ్బ’’న్తి. ఏవం కతన్తి అఞ్ఞస్మిం భాజనే కతం. సచే పన ఆమిససంసట్ఠానీతి ఏత్థ ముఖాదీసు లగ్గమ్పి ఆమిసం సోధేత్వావ అతిరిత్తం భుఞ్జితబ్బన్తి వేదితబ్బం.

౨౪౧. వాచాయ ఆణాపేత్వా అతిరిత్తం అకారాపనతో అకిరియసముట్ఠానన్తి దట్ఠబ్బం. పవారితభావో, ఆమిసస్స అనతిరిత్తతా, కాలే అజ్ఝోహరణన్తి ఇమానేత్థ తీణి అఙ్గాని.

పఠమపవారణాసిక్ఖాపదవణ్ణనా నిట్ఠితా.

౬. దుతియపవారణాసిక్ఖాపదవణ్ణనా

౨౪౩. ఛట్ఠే ‘‘భుత్తస్మి’’న్తి మాతికాయం వుత్తత్తా భోజనపరియోసానే పాచిత్తియం. పవారితతా, తథాసఞ్ఞితా, ఆసాదనాపేక్ఖతా, అనతిరిత్తేన అభిహటపవారణా, భోజనపఅయోసానన్తి ఇమానేత్థ పఞ్చ అఙ్గాని.

దుతియపవారణాసిక్ఖాపదవణ్ణనా నిట్ఠితా.

౨౪౭. సత్తమే నటానం నాటకాతి నటనాటకా, సీతాహరణాదీని.

౨౪౮-౯. ఖాదనీయే ఖాదనీయత్థన్తి పూవాదిఖాదనీయే విజ్జమానఖాదనీయకిచ్చం ఖాదనీయేహి కాతబ్బం జిఘచ్ఛాహరణసఙ్ఖాతం అత్థం పయోజనం నేవ ఫరన్తి ¶ న నిప్ఫాదేన్తి. ఏకస్మిం దేసే ఆహారకిచ్చం సాధేన్తం వా అఞ్ఞస్మిం దేసే ఉట్ఠితభూమిరసాదిభేదేన ఆహారకిచ్చం అసాధేన్తమ్పి వా సమ్భవేయ్యాతి ఆహ ‘‘తేసు తేసు జనపదేసూ’’తిఆది. కేచి పన ‘‘ఏకస్మిం జనపదే ఆహారకిచ్చం సాధేన్తం సేసజనపదేసుపి వికాలే న కప్పతి ఏవాతి దస్సనత్థం ఇదం వుత్త’’న్తిపి (సారత్థ. టీ. పాచిత్తియకణ్డ ౩.౨౪౮-౨౪౯) వదన్తి. పకతిఆహారవసేనాతి అఞ్ఞేహి యావకాలికేహి అయోజితం అత్తనో పకతియావ ఆహారకిచ్చకరణవసేన. సమ్మోహోయేవ హోతీతి ¶ అనేకత్థానం నామానం, అప్పసిద్ధానఞ్చ సమ్భవతో సమ్మోహో ఏవ సియా. తేనేవేత్థ మయమ్పి మూలకమూలాదీనం పరియాయన్తరదస్సనేన అదస్సనం కరిమ్హ ఉపదేసతోవ గహేతబ్బతో.

యన్తి వట్టకన్దం. ముళాలన్తి థూలతరుణమూలమేవ, రుక్ఖవల్లిఆదీనం మత్థకోతి హేట్ఠా వుత్తమేవ సమ్పిణ్డేత్వా వుత్తం. అచ్ఛివాదీనం అపరిపక్కానేవ ఫలాని యావజీవికానీతి దస్సేతుం ‘‘అపరిపక్కానీ’’తి వుత్తం. హరీతకాదీనం అట్ఠీనీతి ఏత్థ మిఞ్జం యావకాలికన్తి కేచి వదన్తి, తం న యుత్తం అట్ఠకథాయం అవుత్తత్తా.

హిఙ్గురుక్ఖతో పగ్ఘరితనియ్యాసో హిఙ్గు నామ. హిఙ్గుజతుఆదయో చ హిఙ్గువికతియోవ. తత్థ హిఙ్గుజతు నామ హిఙ్గురుక్ఖస్స దణ్డపత్తాని పచిత్వా కతనియ్యాసో. హిఙ్గుసిపాటికా నామ హిఙ్గుపత్తాని పచిత్వా కతనియ్యాసో. అఞ్ఞేన మిస్సేత్వా కతోతిపి వదన్తి. తకన్తి అగ్గకోటియా నిక్ఖన్తసిలేసో. తకపత్తిన్తి పత్తతో నిక్ఖన్తసిలేసో. తకపణ్ణిన్తి పలాసే భజ్జిత్వా కతసిలేసో. దణ్డతో నిక్ఖన్తసిలేసోతిపి వదన్తి. వికాలతా, యావకాలికతా, అజ్ఝోహరణన్తి ఇమానేత్థ తీణి అఙ్గాని.

వికాలభోజనసిక్ఖాపదవణ్ణనా నిట్ఠితా.

౮. సన్నిధికారకసిక్ఖాపదవణ్ణనా

౨౫౨-౩. అట్ఠమే తాదిసన్తి అసూపబ్యఞ్జనం. యావకాలికం వా యామకాలికం వా…పే… పాచిత్తియన్తి ఏత్థ కిఞ్చాపి పాళియం ఖాదనీయభోజనీయపదేహి యావకాలికమేవ సఙ్గహితం, న యామకాలికం. తథాపి ‘‘అనాపత్తి యామకాలికం యామే నిదహిత్వా భుఞ్జతీ’’తి ఇధ చేవ –

‘‘యామకాలికేన ¶ , భిక్ఖవే, సత్తాహకాలికం…పే… యావజీవికం తదహుపటిగ్గహితం యామే కప్పతి, యామాతిక్కన్తే న కప్పతీ’’తి (మహావ. ౩౦౫) –

అఞ్ఞత్థ చ వుత్తత్తా, ‘‘యామకాలిక’’న్తి వచనసామత్థియతో చ భగవతో అధిప్పాయఞ్ఞూహి అట్ఠకథాచరియేహి యామకాలికం సన్నిధికారకకతం పాచిత్తియవత్థుమేవ వుత్తన్తి దట్ఠబ్బం. యన్తి పత్తం, ఘంసనకిరియాపేక్ఖాయ చేతం ఉపయోగవచనం. అఙ్గులిలేఖా పఞ్ఞాయతీతి సినేహాభావేపి పత్తస్స సుచ్ఛవితాయ పఞ్ఞాయతి. యన్తి యావకాలికం, యామకాలికఞ్చ. అపరిచ్చత్తమేవాతి నిరపేక్ఖతాయ ¶ అనుపసమ్పన్నస్స అదిన్నం, అపరిచ్చత్తఞ్చ యావకాలికాదివత్థుమేవ సన్ధాయ వదతి, న పన తగ్గతపటిగ్గహణం. న హి వత్థుం అపరిచ్చజిత్వా తత్థగతపటిగ్గహణం పరిచ్చజితుం సక్కా, న చ తాదిసం వచనమత్థి. యది భవేయ్య, ‘‘సచే పత్తో దుద్ధోతో హోతి…పే… భుఞ్జన్తస్స పాచిత్తియ’’న్తి వచనం విరుజ్ఝేయ్య. న హి ధోవనేన ఆమిసం అపనేతుం వాయమన్తస్స పటిగ్గహణే అపేక్ఖా వత్తతి. యేన పునదివసే భుఞ్జతో పాచిత్తియం జనేయ్య, పత్తే పన వత్తమానా అపేక్ఖా తగ్గతికే ఆమిసేపి వత్తతి ఏవనామాతి ఆమిసే అనపేక్ఖతా ఏత్థ న లబ్భతి, తతో ఆమిసే అవిజహితపటిగ్గహణం పునదివసే పాచిత్తియం జనేతీతి ఇదం వుత్తం. అథ మతం ‘‘యదగ్గేనేత్థ ఆమిసానపేక్ఖతా న లబ్భతి. తదగ్గేన పటిగ్గహణానపేక్ఖాపి న లబ్భతీ’’తి. తథా సతి యత్థ ఆమిసాపేక్ఖా అత్థి, తత్థ పటిగ్గహణాపేక్ఖాపి న విగచ్ఛతీతి ఆపన్నం, ఏవఞ్చ పటిగ్గహణే అనపేక్ఖవిస్సజ్జనం విసుం న వత్తబ్బం సియా. అట్ఠకథాయఞ్చేతమ్పి పటిగ్గహణవిజహనకారణత్తేన అభిమతం సియా, ఇదం సుట్ఠుతరం కత్వా విసుం వత్తబ్బం చీవరాపేక్ఖాయ వత్తమానాయపి పచ్చుద్ధారేన అధిట్ఠానవిజహనం వియ. ఏతస్మిఞ్చ ఉపాయే సతి గణ్ఠికాహతపత్తేసు అవట్టనతా నామ న సియాతి వుత్తోవాయమత్థో. తస్మా యం వుత్తం సారత్థదీపనియం ‘‘యం పరస్స పరిచ్చజిత్వా అదిన్నమ్పి సచే పటిగ్గహణే నిరపేక్ఖనిస్సజ్జనేన విజహితపటిగ్గహణం హోతి, తమ్పి దుతియదివసే వట్టతీ’’తిఆది (సారత్థ. టీ. పాచిత్తియకణ్డ ౩.౨౫౨-౨౫౩), తం న సారతో పచ్చేతబ్బం.

పకతిఆమిసేతి ఓదనాదికప్పియయావకాలికే. ద్వేతి పురేభత్తం పటిగ్గహితం యామకాలికం పురేభత్తం సామిసేన ముఖేన భుఞ్జతో సన్నిధిపచ్చయా ఏకం, యామకాలికసంసట్ఠతాయ యావకాలికత్తభజనేన అనతిరిత్తపచ్చయా ¶ ఏకన్తి ద్వే పాచిత్తియాని. వికప్పద్వయేతి సామిసనిరామిసపక్ఖద్వయే. థుల్లచ్చయఞ్చ దుక్కటఞ్చాతి మనుస్సమంసే థుల్లచ్చయం, సేసేసు దుక్కటం. యావకాలికయామకాలికతా, సన్నిధిభావో, తస్స అజ్ఝోహరణన్తి ఇమానేత్థ తీణి అఙ్గాని.

సన్నిధికారకసిక్ఖాపదవణ్ణనా నిట్ఠితా.

౨౫౯. నవమే పణీతసంసట్ఠాని భోజనాని పణీతభోజనానీతి పాళియం పన భోజనాని పుబ్బే వుత్తత్తా పాకటానీతి అదస్సితాని, తాదిసేహి పణీతేహి మిస్సత్తా పణీతభోజనాని నామ హోన్తి. తేసం పభేదదస్సనత్థం ‘‘సేయ్యథిదం సప్పి నవనీత’’న్తిఆది వుత్తం. సప్పిభత్తన్తి ఏత్థ కిఞ్చాపి ¶ సప్పినా సంసట్ఠం భత్తం, సప్పి చ భత్తఞ్చాతిపి అత్థో విఞ్ఞాయతి, అట్ఠకథాయం పన ‘‘సాలిభత్తం వియ సప్పిభత్తం నామ నత్థీ’’తిఆదినా వుత్తత్తా న సక్కా అఞ్ఞం వత్థుం. అట్ఠకథాచరియా ఏవ హి ఈదిసేసు ఠానేసు పమాణం.

మూలన్తి కప్పియభణ్డం వుత్తం. తస్మా అనాపత్తీతి ఏత్థ విసఙ్కేతేన పాచిత్తియాభావేపి సూపోదనదుక్కటా న ముచ్చతీతి వదన్తి. ‘‘కప్పియసప్పినా, అకప్పియసప్పినా’’తి చ ఇదం కప్పియాకప్పియమంససత్తానం వసేన వుత్తం.

౨౬౧. మహానామసిక్ఖాపదం నామ ఉపరి చాతుమాసపచ్చయపవారణాసిక్ఖాపదం (పాచి. ౩౦౩ ఆదయో). అగిలానో హి అప్పవారితట్ఠానే విఞ్ఞాపేన్తోపి కాలపరిచ్ఛేదం, భేసజ్జపరిచ్ఛేదం వా కత్వా సఙ్ఘవసేన పవారితట్ఠానతో తదుత్తరి విఞ్ఞాపేన్తేన, పరిచ్ఛేదబ్భన్తరేపి న భేసజ్జకరణీయేన రోగేన భేసజ్జం విఞ్ఞాపేన్తేన చ సమో హోతీతి ‘‘మహానామసిక్ఖాపదేన కారేతబ్బో’’తి వుత్తం. పణీతభోజనతా, అగిలానతా, అకతవిఞ్ఞత్తియా పటిలాభో, అజ్ఝోహరణన్తి ఇమానేత్థ చత్తారి అఙ్గాని.

పణీతభోజనసిక్ఖాపదవణ్ణనా నిట్ఠితా.

౨౬౩. దసమే ¶ ఘనబద్ధోతి ఘనమంసేన సమ్బద్ధో, కథినసంహతసరీరోతి అత్థో.

౨౬౪. ముఖద్వారన్తి ముఖతో హేట్ఠా ద్వారం ముఖద్వారం, గలనాళికన్తి అత్థో. ఏవఞ్చ నాసికాయ పవిట్ఠమ్పి ముఖద్వారం పవిట్ఠమేవ హోతి, ముఖే పక్ఖిత్తమత్తఞ్చ అప్పవిట్ఠం. ఆహారన్తి అజ్ఝోహరితబ్బం కాలికం అధిప్పేతం, న ఉదకం. తఞ్హి భేసజ్జసఙ్గహితమ్పి అకాలికమేవ పటిగ్గహితస్సేవ కాలికత్తా. ఉదకే హి పటిగ్గహణం న రుహతి. తేనేవ భిక్ఖునా తాపితేన ఉదకేన చిరపటిగ్గహితేన చ అకప్పియకుటియం వుత్థేన చ సహ ఆమిసం భుఞ్జన్తస్సాపి సామపాకాదిదోసో న హోతి. వక్ఖతి హి ‘‘భిక్ఖు యాగుఅత్థాయ…పే… ఉదకం తాపేతి, వట్టతీ’’తిఆది (పాచి. అట్ఠ. ౨౬౫). భిక్ఖూ పన ఏతం అధిప్పాయం తదా న జానింసు. తేనాహ ‘‘సమ్మా అత్థం అసల్లక్ఖేత్వా’’తిఆది.

౨౬౫. రథరేణుమ్పీతి ¶ రథే గచ్ఛన్తే ఉట్ఠహనరేణుసదిసరేణుం. తేన తతో సుఖుమం ఆకాసే పరిబ్భమనకం దిస్సమానమ్పి అబ్బోహారికన్తి దస్సేతి. అకల్లకోతి గిలానో.

‘‘గహేతుం వా…పే… తస్స ఓరిమన్తేనా’’తి ఇమినా ఆకాసే ఉజుం ఠత్వా పరేన ఉక్ఖిత్తం గణ్హన్తస్సాపి ఆసన్నఙ్గభూతపాదతలతో పట్ఠాయ హత్థపాసో పరిచ్ఛిన్దితబ్బో, న పన సీసన్తతో పట్ఠాయాతి దస్సేతి. తత్థ ‘‘ఓరిమన్తేనా’’తి ఇమస్స హేట్ఠిమన్తేనాతి అత్థో గహేతబ్బో.

ఏత్థ చ పవారణాసిక్ఖాపదట్ఠకథాయం ‘‘సచే భిక్ఖు నిసిన్నో హోతి, ఆసనస్స పచ్ఛిమన్తతో పట్ఠాయా’’తిఆదినా (పాచి. అట్ఠ. ౨౩౮-౨౩౯) పటిగ్గాహకానం ఆసన్నఙ్గస్స పారిమన్తతో పట్ఠాయ పరిచ్ఛేదస్స దస్సితత్తా ఇధాపి ఆకాసే ఠితస్స పటిగ్గాహకస్స ఆసన్నఙ్గభూతపాదఙ్గులస్స పారిమన్తభూతతో పణ్హిపరియన్తస్స హేట్ఠిమతలతో పట్ఠాయ, దాయకస్స పన ఓరిమన్తభూతతో పాదఙ్గులస్స హేట్ఠిమతలతో పట్ఠాయ హత్థపాసో పరిచ్ఛిన్దితబ్బోతి దట్ఠబ్బం. ఇమినావ నయేన భూమియం నిపజ్జిత్వా ఉస్సీసే నిసిన్నస్స హత్థతో పటిగ్గణ్హన్తస్సపి ఆసన్నసీసఙ్గస్స పారిమన్తభూతతో గీవన్తతో పట్ఠాయేవ ¶ హత్థపాసో మినితబ్బో, న పాదతలతో పట్ఠాయ. ఏవం నిపజ్జిత్వా దానేపి యథానురూపం వేదితబ్బం. ‘‘యం ఆసన్నతరం అఙ్గ’’న్తి హి వుత్తం.

పటిగ్గహణసఞ్ఞాయాతి ‘‘మఞ్చాదినా పటిగ్గహేస్సామీ’’తి ఉప్పాదితసఞ్ఞాయ. ఇమినా ‘‘పటిగ్గణ్హామీ’’తి వాచాయ వత్తబ్బకిచ్చం నత్థీతి దస్సేతి. కత్థచి అట్ఠకథాసు, పదేసేసు వా. అసంహారిమే ఫలకేతి థామమజ్ఝిమేన పురిసేన అసంహారియే. పుఞ్ఛిత్వా పటిగ్గహేత్వాతి పుఞ్ఛితేపి రజనచుణ్ణసఙ్కాయ సతి పటిగ్గహణత్థాయ వుత్తం, నాసతి. తం పనాతి పతితరజం అప్పటిగ్గహేత్వా ఉపరి గహితపిణ్డపాతం. అనాపత్తీతి దురుపచిణ్ణాదిదోసో నత్థి. ‘‘అనుపసమ్పన్నస్స దస్సామీ’’తిఆదిపి వినయదుక్కటపరిహారాయ వుత్తం. తథా అకత్వా గహితేపి పటిగ్గహేత్వా పరిభుఞ్జతో అనాపత్తి ఏవ. ‘‘అనుపసమ్పన్నస్స దత్వా’’తి ఇదమ్పి పురిమాభోగానుగుణతాయ వుత్తం.

చరుకేనాతి ఖుద్దకభాజనేన. అభిహటత్తాతి దియ్యమానక్ఖణం సన్ధాయ వుత్తం. దత్వా అపనయనకాలే పన ఛారికా వా బిన్దూని వా పతన్తి, పున పటిగ్గహేతబ్బం అభిహారస్స విగతత్తాతి వదన్తి. తం యథా న పతతి, తథా అపనేస్సామీతి పరిహరన్తే యుజ్జతి. పకతిసఞ్ఞాయ అపనేన్తే అభిహారో న ఛిజ్జతి, తం పటిగ్గహితమేవ హోతి. ముఖవట్టియాపి గహేతుం ¶ వట్టతీతి అభిహరియమానస్స పత్తస్స ముఖవట్టియా ఉపరిభాగే హత్థం పసారేత్వా ఫుసితుం వట్టతి.

పాదేన పేల్లేత్వాతి ‘‘పాదేన పటిగ్గహేస్సామీ’’తిసఞ్ఞాయ అక్కమిత్వా. కేచీతి అభయగిరివాసినో. వచనమత్తమేవాతి పటిబద్ధప్పటిబద్ధన్తి సద్దమత్తమేవ నానం, కాయపటిబద్ధమేవ హోతి. తస్మా తేసం వచనం న గహేతబ్బన్తి అధిప్పాయో.

తేన ఆహరాపేతున్తి యస్స భిక్ఖునో సన్తికం గతం, తం ఇధ ఆనేహీతి ఆణాపేత్వా తేన ఆహరాపేతుం ఇతరస్స వట్టతీతి అత్థో. న తతో పరన్తి తదహేవ సామం అప్పటిగ్గహితం సన్ధాయ వుత్తం. తదహేవ పటిగ్గహితం పన పునదివసాదీసు అప్పటిగ్గహేత్వాపి పరిభుఞ్జితుం వట్టతీతి వదన్తి.

ఖియ్యన్తీతి ఖయం గచ్ఛన్తి, తేసం చుణ్ణేహి థుల్లచ్చయఅప్పటిగ్గహణాపత్తియో న హోన్తీతి అధిప్పాయో. ‘‘నవసముట్ఠిత’’న్తి ఏతేనేవ ఉచ్ఛుఆదీసు ¶ అభినవలగ్గత్తా అబ్బోహారికం న హోతీతి దస్సేతి. ఏసేవ నయోతి సన్నిధిదోసాదిం సన్ధాయ వదతి. తేనాహ ‘‘న హీ’’తిఆది. తేన చ పటిగ్గహణఙ్గేసు పఞ్చసుపి సమిద్ధేసు అజ్ఝోహరితుకామతాయ గహితమేవ పటిగ్గహితం నామ హోతి అజ్ఝోహరితబ్బేసు ఏవ పటిగ్గహణస్స అనుఞ్ఞాతత్తాతి దస్సేతి. తథా బాహిరపరిభోగత్థాయ గహేత్వా ఠపితతేలాదిం అజ్ఝోహరితుకామతాయ సతి పటిగ్గహేత్వా పరిభుఞ్జితుం వట్టతి.

కేసఞ్చీతిఆదీసు అనుపసమ్పన్నానం అత్థాయ కత్థచి ఠపియమానమ్పి హత్థతో ముత్తమత్తే ఏవ పటిగ్గహణం న విజహతి, అథ ఖో భాజనే పతితమేవ పటిగ్గహణం విజహతి. భాజనఞ్చ భిక్ఖునా పునదివసత్థాయ అపేక్ఖితమేవాతి తగ్గతమ్పి ఆమిసం దుద్ధోతపత్తగతం వియ పటిగ్గహణం న విజహతీతి ఆసఙ్కాయ ‘‘సామణేరస్స హత్థే పక్ఖిపితబ్బ’’న్తి వుత్తన్తి వేదితబ్బం. ఈదిసేసు హి యుత్తి న గవేసితబ్బా, వుత్తనయేనేవ పటిపజ్జితబ్బం. ‘‘పత్తగతా యాగూ’’తి ఇమినా పత్తముఖవట్టియా ఫుట్ఠేపి కూటే యాగు పటిగ్గహితా, ఉగ్గహితా వా న హోతి భిక్ఖునో అనిచ్ఛాయ ఫుట్ఠత్తాతి దస్సేతి. ఆరోపేతీతి హత్థం ఫుసాపేతి. పటిగ్గహణూపగం భారం నామ మజ్ఝిమస్స పురిసస్స ఉక్ఖేపారహం. న పిదహితబ్బన్తి హత్థతో ముత్తం సన్ధాయ వుత్తం, హత్థగతం పన ఇతరేన హత్థేన పిదహతో, హత్థతో ముత్తమ్పి వా అఫుసిత్వా ఉపరిపిధానం పాతేన్తస్స న దోసో.

పటిగ్గణ్హాతీతి ¶ ఛాయత్థాయ ఉపరి ధారయమానా మహాసాఖా యేన కేనచి ఛిజ్జేయ్య, తత్థ లగ్గరజం ముఖే పాతేయ్య చాతి కప్పియం కారాపేత్వా పటిగ్గణ్హాతి. కుణ్డకేతి మహాఘటే. తస్మిమ్పీతి చాటిఘటేపి. గాహాపేత్వాతి అప్పటిగ్గహితం కాలికం గాహాపేత్వా.

దుతియత్థేరస్సాతి ‘‘థేరస్స పత్తం మయ్హం దేథా’’తి తేన అత్తనో పరిచ్చజాపేత్వా దుతియత్థేరస్స దేతి. ఏత్థ పనాతి పత్తపరివత్తనే. కారణన్తి ఏత్థ యథా ‘‘సామణేరా ఇతో అమ్హాకమ్పి దేన్తీ’’తి వితక్కో ఉప్పజ్జతి, న తథాతి కారణం వదన్తి, తఞ్చ యుత్తం. యస్స పన తాదిసో వితక్కో నత్థి, తేన అపరివత్తేత్వాపి భుఞ్జితుం వట్టతి.

నిచ్చాలేతున్తి ¶ చాలేత్వా పాసాణసక్ఖరాదిఅపనయం కాతుం. ఉద్ధనం ఆరోపేతబ్బన్తి అనగ్గికం ఉద్ధనం సన్ధాయ వుత్తం. ఉద్ధనే పచ్చమానస్స ఆలుళనే ఉపరి అపక్కతణ్డులా హేట్ఠా పవిసిత్వా పచ్చతీతి ఆహ ‘‘సామంపాకఞ్చేవ హోతీ’’తి.

ఆధారకే పత్తో ఠపితోతి అప్పటిగ్గహితామిసో పత్తో పున పటిగ్గహణత్థాయ ఠపితో. ఏకగ్గహణేనేవాతి సామణేరానం గహితస్స పున అచ్ఛడ్డనవసేన గహణేన. భుఞ్జితుం వట్టతీతి ధూమవట్టియా తదహుపటిగ్గహితత్తా వుత్తం. భత్తుగ్గారోతిఆది అబ్బోహారికప్పసఙ్గేన వికాలభోజనవినిచ్ఛయదస్సనం. సముద్దోదకేనాతి అప్పటిగ్గహితేన. హిమకరకా నామ కదాచి వస్సోదకేన సహ పతనకా పాసాణలేఖా వియ ఘనీభూతఉదకవిసేసా, తేసు పటిగ్గహణకిచ్చం నత్థి. తేనాహ ‘‘ఉదకగతికా ఏవా’’తి. పురేభత్తమేవ వట్టతీతి అప్పటిగ్గహితాపత్తీహి అబ్బోహారికమ్పి వికాలభోజనాపత్తీహి సబ్బోహారికన్తి దస్సేతి.

లగ్గతీతి ముఖే చ హత్థే చ మత్తికావణ్ణం దస్సేతి. బహలన్తి హత్థముఖేసు అలగ్గనకమ్పి పటిగ్గహేతబ్బం. వాసమత్తన్తి రేణుఖీరాభావం దస్సేతి. ఆకిరతి పటిగ్గహేతబ్బన్తి పుప్ఫరసస్స పఞ్ఞాయనతో వుత్తం.

మహాభూతేసూతి పాణసరీరసన్నిస్సితేసు పథవీఆదిమహాభూతేసు. సబ్బం వట్టతీతి అత్తనో, పరేసఞ్చ సరీరనిస్సితం సబ్బం వట్టతి. అకప్పియమంసానులోమతాయ థుల్లచ్చయాదిం న జనేతీతి అధిప్పాయో. పతతీతి అత్తనో సరీరతో విచ్ఛిన్దిత్వా పతతి. ‘‘రుక్ఖతో ఛిన్దిత్వా’’తి వుత్తత్తా మత్తికత్థాయ పథవిం ఖణితుం, అఞ్ఞమ్పి యంకిఞ్చి మూలపణ్ణాదివిసభేసజ్జం ఛిన్దిత్వా ఛారికం ¶ అకత్వాపి అప్పటిగ్గహితమ్పి పరిభుఞ్జితుం వట్టతీతి దట్ఠబ్బం. అప్పటిగ్గహితతా, అననుఞ్ఞాతతా, ధూమాదిఅబ్బోహారికతాభావో, అజ్ఝోహరణన్తి ఇమానేత్థ చత్తారి అఙ్గాని.

దన్తపోనసిక్ఖాపదవణ్ణనా నిట్ఠితా.

౨౭౩. పఞ్చమవగ్గస్స ¶ పఠమే మయ్హం నామాతి భిక్ఖునా భూమియం ఠపేత్వా దిన్నమ్పి సన్ధాయ వదతి. అఞ్ఞతిత్థియతా, అననుఞ్ఞాతతా, అజ్ఝోహరణీయతా, అజ్ఝోహరణత్థాయ సహత్థా అనిక్ఖిత్తభాజనే దానన్తి ఇమానేత్థ చత్తారి అఙ్గాని.

అచేలకసిక్ఖాపదవణ్ణనా నిట్ఠితా.

౨౭౪. దుతియే అనాచారం ఆచరితుకామతా, తదత్థమేవ ఉపసమ్పన్నస్స ఉయ్యోజనా, తస్స ఉపచారాతిక్కమోతి ఇమానేత్థ తీణి అఙ్గాని.

ఉయ్యోజనసిక్ఖాపదవణ్ణనా నిట్ఠితా.

౨౮౧. తతియే పాళియం ఖుద్దకే ఘరేతి ఏత్థ ఖుద్దకం ఘరం నామ పఞ్చహత్థతో ఊనకవిత్థారం అధిప్పేతం. తత్థ చ పిట్ఠసఙ్ఘాటతో హత్థపాసే అవిజహితేపి పిట్ఠివంసాతిక్కమో హోతీతి ఆహ ‘‘పిట్ఠివంసం అతిక్కమిత్వా’’తి. యథా తథా వా కతస్సాతి పిట్ఠివంసం ఆరోపేత్వా వా అనారోపేత్వా వా కతస్స.

౨౮౩. పాళియం ¶ వీతరాగాతి అపరియుట్ఠితరాగానం, అనాగామీనఞ్చ సఙ్గహో. సచిత్తకన్తి అనుపవిసిత్వా నిసీదనచిత్తేన సచిత్తకం. పరియుట్ఠితరాగజాయమ్పతికానం సన్నిహితతా, సయనిఘరతా, దుతియస్స భిక్ఖునో అభావో, అనుపఖజ్జ నిసీదనన్తి ఇమానేత్థ చత్తారి అఙ్గాని.

సభోజనసిక్ఖాపదవణ్ణనా నిట్ఠితా.

౨౮౪-౨౮౯. చతుత్థపఞ్చమాని వుత్తత్థాని.

౨౯౮. ఛట్ఠే ¶ ‘‘పరియేసిత్వా ఆరోచనకిచ్చం నామ నత్థీ’’తి వుత్తత్తా యో అపరియేసితబ్బో ఉపసఙ్కమితుం యుత్తట్ఠానే దిస్సతి, సో సచేపి పకతివచనస్స సవనూపచారం అతిక్కమ్మ ఠితో ఉపగన్త్వా ఆపుచ్ఛితబ్బో. తేనాహ ‘‘అపి చ…పే… యం పస్సతి, సో ఆపుచ్ఛితబ్బో’’తిఆది.

౩౦౨. అనాపత్తివారే చేత్థ అన్తరారామాదీనఞ్ఞేవ వుత్తత్తా విహారతో గామవీథిం అనుఞ్ఞాతకారణం వినా అతిక్కమన్తస్సాపి ఆపత్తి హోతి, న పన ఘరూపచారం అతిక్కమన్తస్సేవ.

యం పన పాళియం ‘‘అఞ్ఞస్స ఘరూపచారం ఓక్కమన్తస్స…పే… పఠమం పాదం ఉమ్మారం అతిక్కామేతీ’’తిఆది వుత్తం. తం గామే పవిట్ఠం సన్ధాయ వుత్తం, తథాపి అఞ్ఞస్స ఘరూపచారం అనోక్కమిత్వా వీథిమజ్ఝేనేవ గన్త్వా ఇచ్ఛితిచ్ఛితఘరద్వారాభిముఖే ఠత్వా మనుస్సే ఓలోకేత్వా గచ్ఛన్తస్సాపి పాచిత్తియమేవ. తత్థ కేచి ‘‘వీథియం అతిక్కమన్తస్స ఘరూపచారగణనాయ ఆపత్తియో’’తి వదన్తి. అఞ్ఞే పన ‘‘యాని కులాని ఉద్దిస్స గతో, తేసం గణనాయా’’తి. పఞ్చన్నం భోజనానం అఞ్ఞతరేన నిమన్తనసాదియనం, సన్తం భిక్ఖుం అనాపుచ్ఛనా, భత్తియఘరతో అఞ్ఞఘరూపసఙ్కమనం, మజ్ఝన్హికానతిక్కమో, సమయాపదానం అభావోతి ఇమానేత్థ పఞ్చ అఙ్గాని.

చారిత్తసిక్ఖాపదవణ్ణనా నిట్ఠితా.

౩౦౩. సత్తమే ¶ మహానామోతి సుక్కోదనస్స పుత్తో అనురుద్ధత్థేరస్స, సత్థు చ జేట్ఠభాతా. ఆనన్దత్థేరో అమితోదనస్స పుత్తో, నన్దత్థేరో పన సుద్ధోదనస్సేవ.

౩౦౫. పాళియం కాలం ఆహరిస్సథాతి అజ్జతనం కాలం వీతినామేస్సథ, స్వే భేసజ్జం హరిస్సథాతి వా అత్థో. ‘‘అత్థి పవారణా భేసజ్జపరియన్తా చ రత్తిపరియన్తా చా’’తి తతియకోట్ఠాసే నియమితమేవ భేసజ్జం నియమితకాలన్తరేయేవ గహేతబ్బం, న తతో బహి. ఇతరథా ¶ విసుం పయోజనం నత్థీతి దట్ఠబ్బం. సపరియన్తా సఙ్ఘపవారణా, తదుత్తరి భేసజ్జవిఞ్ఞత్తి, అగిలానతాతి ఇమానేత్థ తీణి అఙ్గాని.

మహానామసిక్ఖాపదవణ్ణనా నిట్ఠితా.

౮. ఉయ్యుత్తసేనాసిక్ఖాపదవణ్ణనా

౩౧౫. అట్ఠమే ఏకమేకన్తి ఏత్థ దువఙ్గినీపి తివఙ్గినీపి సేనా సఙ్గయ్హతి. ఉయ్యుత్తచతురఙ్గసేనాదస్సనాయ తథారూపపచ్చయాదిం వినా గమనం, అననుఞ్ఞాతోకాసే దస్సనన్తి ఇమానేత్థ ద్వే అఙ్గాని.

ఉయ్యుత్తసేనాసిక్ఖాపదవణ్ణనా నిట్ఠితా.

౩౧౯. నవమే సేనాయ చతుత్థో సూరియత్థఙ్గమో, అగిలానతాతి ఇమానేత్థ ద్వే అఙ్గాని.

సేనావాససిక్ఖాపదవణ్ణనా నిట్ఠితా.

౩౨౨. దసమే పాళియం కతి తే లక్ఖాని లద్ధానీతి కిత్తకా తయా లద్ధాతి అత్థో. ఉయ్యోధికాదిదస్సనాయ ¶ తథారూపపచ్చయం వినా గమనం, అననుఞ్ఞాతోకాసే దస్సనన్తి ఇమానేత్థ ద్వే అఙ్గాని.

ఉయ్యోధికసిక్ఖాపదవణ్ణనా నిట్ఠితా.

౩౨౮. ఛట్ఠవగ్గస్స ¶ పఠమే పాళియం కిణ్ణపక్ఖిత్తాతి పిట్ఠపూవాదిం అపక్ఖిపిత్వా కిణ్ణసఙ్ఖాతం ధఞ్ఞఙ్కురాదిసురాబీజం పక్ఖిపిత్వా కతా. సమ్భారసంయుత్తాతి సాసపాదిఅనేకసమ్భారేహి సఞ్ఞుత్తా.

మధుకతాలనాళికేరాదిపుప్ఫాదిరసో చిరపరివాసితో పుప్ఫాసవో నామ. తథా పనసాది ఫలాసవో. ముద్దికరసో మధ్వాసవో. ఉచ్ఛురసో గుళాసవో. తిఫలతికటుకాదినానాసమ్భారానం రసో చిరపరివాసితో సమ్భారసంయుత్తో. బీజతో పట్ఠాయాతి యథావుత్తానం పిట్ఠాదీనం మజ్జత్థాయ భాజనే పక్ఖిత్తకాలతో పట్ఠాయ.

౩౨౯. లోణసోవీరకం సుత్తఞ్చ అనేకేహి దబ్బసమ్భారేహి అభిసఙ్ఖతో భేసజ్జవిసేసో. ఉయ్యుత్తసిక్ఖాపదానం అచిత్తకలోకవజ్జేసు లోకవజ్జతా పుబ్బే వుత్తనయావాతి తత్థ కిఞ్చిపి అవత్వా ఇధ తేహి అసాధారణవత్థువిసేససిద్ధాయ అచిత్తకపక్ఖేపి అకుసలచిత్తతాయ తం లోకవజ్జతాదివిసేసం దస్సేతుమేవ ‘‘వత్థుఅజాననతాయ చేత్థా’’తిఆదినా వుత్తన్తి వేదితబ్బం. యం పనేత్థ వత్తబ్బం, తం పఠమపారాజికవణ్ణనాయం విత్థారతో సారత్థదీపనియం విరద్ధట్ఠానవిసోధనవసేన వుత్తన్తి తత్థేవ గహేతబ్బం. మజ్జభావో, తస్స పానఞ్చాతి ఇమానేత్థ ద్వే అఙ్గాని.

సురాపానసిక్ఖాపదవణ్ణనా నిట్ఠితా.

౨. అఙ్గులిపతోదకసిక్ఖాపదవణ్ణనా

౩౩౦. దుతియే ¶ హసాధిప్పాయతా, ఉపసమ్పన్నస్స కాయేన కాయామసనన్తి ఇమానేత్థ ద్వే అఙ్గాని.

అఙ్గులిపతోదకసిక్ఖాపదవణ్ణనా నిట్ఠితా.

౩౩౮. తతియే ¶ పాళియం హసధమ్మే హసధమ్మసఞ్ఞీతిఆదీసు ఉప్లవాదిమత్తం కిం హసధమ్మో హోతీతి గహణవసేన సతి కరణీయే కరియమానం హసధమ్మం హసధమ్మోతి గహణవసేన అత్థో వేదితబ్బో. ఉస్సారేన్తోతి ఉదకే ఠితం నావం తీరే ఆరోపేన్తో.

పతనుప్పతనవారేసూతి ఉదకస్స ఉపరితలే మణ్డూకగతియా పతనుప్పతనవసేన గమనత్థం ఖిత్తాయ ఏకిస్సా కథలాయ వసేన వుత్తం. ఉదకస్స ఉపరిగోప్ఫకతా, హసాధిప్పాయేన కీళనన్తి ద్వే అఙ్గాని.

హసధమ్మసిక్ఖాపదవణ్ణనా నిట్ఠితా.

౩౪౪. చతుత్థే సుత్తానులోమన్తి మహాపదేసా. అట్ఠకథాతిపి వదన్తి. ఉపసమ్పన్నస్స పఞ్ఞత్తేన వచనం, అనాదరియకరణన్తి ద్వే అఙ్గాని.

అనాదరియసిక్ఖాపదవణ్ణనా నిట్ఠితా.

౩౪౫. పఞ్చమే ఉపసమ్పన్నతా, తస్స దస్సనసవనవిసయే భింసాపేతుకామతాయ వాయమనన్తి ద్వే అఙ్గాని.

భింసాపనసిక్ఖాపదవణ్ణనా నిట్ఠితా.

౩౫౪. ఛట్ఠే ¶ అలాతం పతితన్తి అగ్గికపాలతో బహి పతితం. విజ్ఝాతన్తి విజ్ఝాతం అలాతం కపాలగ్గిమ్హి పక్ఖిపిత్వా జాలేన్తస్స పాచిత్తియం, తథా కేవలం ఇన్ధనం పాతేన్తస్సపి విజ్ఝాతం కపాలగ్గిం ముఖవాతాదినా ఉజ్జాలేన్తస్సపి. గిలానతాదికారణాభావో, విసిబ్బేతుకామతా, సమాదహనన్తి తీణి అఙ్గాని.

జోతిసిక్ఖాపదవణ్ణనా నిట్ఠితా.

౩౫౭. సత్తమే ¶ పాళియం నగరే థకితేతి ఏత్థ రఞ్ఞా చిరం నహాయితుకామేన ‘‘అహం బహి ఉయ్యానే కతారక్ఖో వసిస్సామి, నగరం థకేత్వా గోపేథా’’తి అనుఞ్ఞాతా, తే థకింసూతి దట్ఠబ్బం. అసమ్భిన్నేనాతి అనట్ఠేన, తం దివసం పున అగ్గహితాలఙ్కారేన పబుద్ధమత్తేనాతి అధిప్పాయో. మజ్ఝిమదేసే ఊనకద్ధమాసనహానం, సమయాదీనం అభావోతి ద్వే అఙ్గాని.

నహానసిక్ఖాపదవణ్ణనా నిట్ఠితా.

౮. దుబ్బణ్ణకరణసిక్ఖాపదవణ్ణనా

౩౬౮. అట్ఠమే పటిలద్ధనవచీవరేనాతి ఏత్థ పుబ్బే అకతకప్పం కతిపాహం నివాసనత్థాయ తావకాలికవసేన లద్ధమ్పి సఙ్గయ్హతీతి వదన్తి.

౩౬౯. ‘‘నవం నామ అకతకప్ప’’న్తి సామఞ్ఞతో వుత్తత్తా అఞ్ఞేన భిక్ఖునా కప్పబిన్దుం దత్వా పరిభుత్తం చీవరం, తేన వా, తతో లభిత్వా అఞ్ఞేన వా కేనచి దిన్నమ్పి కతకప్పమేవ నవం నామ న హోతీతి దట్ఠబ్బం. ‘‘నివాసేతుం వా పారుపితుం వా’’తి వుత్తత్తా అంసబద్ధకాసావమ్పి పారుపితబ్బతో కప్పం కాతబ్బన్తి వదన్తి. చమ్మకారనీలం నామ చమ్మం నీలవణ్ణం కాతుం యోజియమానం నీలం. పకతినీలమేవాతి కేచి. యథావుత్తచీవరస్స అకతకప్పతా, అనట్ఠచీవరాదితా, నివాసనాదితాతి తీణి అఙ్గాని.

దుబ్బణ్ణకరణసిక్ఖాపదవణ్ణనా నిట్ఠితా.

౩౭౪. నవమే ¶ యేనాతి యేన సద్ధిం, యస్స సన్తికేతి అత్థో. సామం వికప్పితస్స అపచ్చుద్ధారో, వికప్పనుపగచీవరతా, అవిస్సాసేన పరిభోగోతి తీణి అఙ్గాని.

వికప్పనసిక్ఖాపదవణ్ణనా నిట్ఠితా.

౧౦. చీవరఅపనిధానసిక్ఖాపదవణ్ణనా

౩౭౮. దసమే ¶ పాళియం అన్తమసో హసాపేక్ఖోపీతి అపి-సద్దేన అథేయ్యచిత్తం కోధేన దుక్ఖాపేతుకామం, అవణ్ణం పకాసేతుకామఞ్చ సఙ్గయ్హతి. తేనేవ ‘‘తివేదన’’న్తి వుత్తం. ఉపసమ్పన్నస్స పత్తాదీనం అపనిధానం, విహేసేతుకామతాదీతి ద్వే అఙ్గాని.

చీవరఅపనిధానసిక్ఖాపదవణ్ణనా నిట్ఠితా.

౧. సఞ్చిచ్చపాణసిక్ఖాపదవణ్ణనా

౩౮౨. సత్తమస్స పఠమే ఉసుం సరం అసతి ఖిపతీతి ఇస్సాసో. న హేత్థ కిఞ్చి జీవితం నామ విసుం తిట్ఠతీతి సమ్బన్ధో. తత్థ పాణేతి సత్తే. అప్పమత్తేన వత్తం కాతబ్బన్తి యథా పాణకానం విహేసాపి న హోతి, ఏవం సల్లక్ఖేత్వా ఓతాపనసమ్మజ్జనాదివత్తం కాతబ్బం. సేసం వుత్తనయమేవ.

సఞ్చిచ్చపాణసిక్ఖాపదవణ్ణనా నిట్ఠితా.

౩౮౭. దుతియే ¶ ఉదకసణ్ఠానకప్పదేసేతి కద్దమపాసాణాదిభూమియం. తత్థాతి ఆసిత్తే కప్పియఉదకే. సేసం వుత్తనయమేవ.

సప్పాణకసిక్ఖాపదవణ్ణనా నిట్ఠితా.

౩౯౨. తతియే ‘‘తస్స భిక్ఖునో సన్తికం గన్త్వా’’తి వుత్తత్తా యస్స అధికరణం సఙ్ఘకమ్మేన నిహతం, తస్స సమ్ముఖే ఏవ ఉక్కోటేన్తస్స పాచిత్తియం. పరమ్ముఖే పన దుక్కటమేవ.

౩౯౫. ‘‘ధమ్మకమ్మే ¶ అధమ్మకమ్మసఞ్ఞీ ఉక్కోటేతి, అనాపత్తీ’’తి వుత్తత్తా అనాదరియతాది వియ ఉక్కోటనం సయం అకుసలం న హోతి, ధమ్మకమ్మసఞ్ఞాయ, పన విమతియా చ ఉక్కోటనేనేవ అకుసలం హోతి. యథాధమ్మం నిహతతా, జాననా, ఉక్కోటనాతి తీణి అఙ్గాని.

ఉక్కోటనసిక్ఖాపదవణ్ణనా నిట్ఠితా.

౩౯౯. చతుత్థే ఆపత్తిం ఆపజ్జతియేవాతి ధురనిక్ఖేపపక్ఖే వుత్తం. వత్థుపుగ్గలోతి ఆపన్నపుగ్గలో. ఛాదేతుకామతాయ హి సతి ఏవ అవస్సం అఞ్ఞస్స ఆరోచనం వుత్తం, వత్థుపుగ్గలస్స చ ఆరోచనా నామ న హోతీతి పటిచ్ఛాదనమేవాతి అధిప్పాయో. కోటి ఛిన్నా హోతీతి ఛాదేస్సామీతి ధురనిక్ఖేపే సతిపి పుగ్గలపరమ్పరాయ గచ్ఛన్తీ ఆపత్తికోటి ఛిజ్జతి.

౪౦౦. ‘‘అనుపసమ్పన్నస్స సుక్కవిస్సట్ఠి చ కాయసంసగ్గో చాతి అయం దుట్ఠుల్లఅజ్ఝాచారో నామా’’తి ఇదం దుట్ఠుల్లారోచనసిక్ఖాపదట్ఠకథాయం ‘‘అనుపసమ్పన్నస్స…పే… ఆదితో పఞ్చ సిక్ఖాపదాని దుట్ఠుల్లో నామ అజ్ఝాచారో, సేసాని అదుట్ఠుల్లో. సుక్కవిస్సట్ఠికాయసంసగ్గదుట్ఠుల్లఅత్తకామా పనస్స అజ్ఝాచారో నామా’’తి (పాచి. అట్ఠ. ౮౨) ఇమినా వచనేన విరుజ్ఝతీతి వీమంసితబ్బం. పుగ్గలపేమేన ఛాదయతో చేత్థ ‘‘అఞ్ఞే గరహిస్సన్తీ’’తి భయవసేన ఛాదనక్ఖణే ¶ పటిఘోవ ఉప్పజ్జతీతి ‘‘దుక్ఖవేదన’’న్తి వుత్తన్తి దట్ఠబ్బం. ఉపసమ్పన్నస్స దుట్ఠుల్లాపత్తిజాననం, పటిచ్ఛాదేతుకామతాయ ధురనిక్ఖేపోతి ద్వే అఙ్గాని.

దుట్ఠుల్లసిక్ఖాపదవణ్ణనా నిట్ఠితా.

౫. ఊనవీసతివస్ససిక్ఖాపదవణ్ణనా

౪౦౨. పఞ్చమే రూపసిప్పన్తి హేరఞ్ఞికసిప్పం. గబ్భే సయితకాలేన సద్ధిం వీసతిమం వస్సం పరిపుణ్ణమస్సాతి గబ్భవీసో.

౪౦౪. నిక్ఖమనీయపుణ్ణమాసీతి ¶ సావణమాసస్స పుణ్ణమియా ఆసాళ్హీపుణ్ణమియా అనన్తరపుణ్ణమీ. పాటిపదదివసేతి పచ్ఛిమికాయ వస్సూపనాయికాయ. ద్వాదస మాసే మాతు కుచ్ఛిస్మిం వసిత్వా మహాపవారణాయ జాతం ఉపసమ్పాదేన్తీతి అత్థో. ‘‘తింస రత్తిన్దివో మాసో, ద్వాదసమాసికో సంవచ్ఛరో’’తి (అ. ని. ౩.౭౧; ౮.౪౩; విభ. ౧౦౨౩) వచనతో ‘‘చత్తారో మాసా పరిహాయన్తీ’’తి వుత్తం. వస్సం ఉక్కడ్ఢన్తీతి వస్సం ఉద్ధం కడ్ఢన్తి, ‘‘ఏకమాసం అధికమాసో’’తి ఛడ్డేత్వా వస్సం ఉపగచ్ఛన్తీతి అత్థో. తస్మా తతియో తతియో సంవచ్ఛరో తేరసమాసికో హోతి. తే ద్వే మాసే గహేత్వాతి నిక్ఖమనీయపుణ్ణమాసతో యావ జాతదివసభూతా మహాపవారణా. తావ యే ద్వే మాసా అనాగతా, తేసం అత్థాయ అధికమాసతో లద్ధే ద్వే మాసే గహేత్వా. తేనాహ ‘‘యో పవారేత్వా వీసతివస్సో భవిస్సతీ’’తిఆది. ‘‘నిక్కఙ్ఖా హుత్వా’’తి ఇదం అట్ఠారసన్నం వస్సానం ఏకఅధికమాసే గహేత్వా తతో వీసతియా వస్సేసుపి చాతుద్దసీఅత్థాయ చతున్నం మాసానం పరిహాపనేన సబ్బదా పరిపుణ్ణవీసతివస్సతం సన్ధాయ వుత్తం. పవారేత్వా వీసతివస్సో భవిస్సతీతి మహాపవారణాదివసే అతిక్కన్తే గబ్భవస్సేన సహ వీసతివస్సో భవిస్సతీతి అత్థో. తస్మాతి యస్మా గబ్భమాసాపి గణనూపగా హోన్తి, తస్మా. ఏకవీసతివస్సోతి జాతియా వీసతివస్సం సన్ధాయ వుత్తం.

౪౦౬. అఞ్ఞం ఉపసమ్పాదేతీతి ఉపజ్ఝాయో, ఆచరియో వా హుత్వా ఉపసమ్పాదేతి. సోపీతి ఉపసమ్పాదేన్తోపి అనుపసమ్పన్నో. ఊనవీసతివస్సతా, తం ఞత్వా ఉపజ్ఝాయేన హుత్వా ఉపసమ్పాదనన్తి ద్వే అఙ్గాని.

ఊనవీసతివస్ససిక్ఖాపదవణ్ణనా నిట్ఠితా.

౪౦౯. ఛట్ఠే ¶ థేయ్యసత్థభావో, ఞత్వా సంవిధానం, అవిసఙ్కేతేన గమనన్తి తీణి అఙ్గాని.

థేయ్యసత్థసిక్ఖాపదవణ్ణనా నిట్ఠితా.

౪౧౭. అట్ఠమే ¶ అన్తరాయన్తి అన్తరా వేమజ్ఝే ఏతి ఆగచ్ఛతీతి అన్తరాయో, దిట్ఠధమ్మికాదిఅనత్థో. ఆనన్తరియధమ్మాతి అనన్తరే భవే ఫలనిబ్బత్తనే నియుత్తా చేతనాదిధమ్మాతి అత్థో. ‘‘న సగ్గస్సా’’తి ఇదం భిక్ఖునిదూసనకమ్మస్స ఆనన్తరియత్తాభావతో వుత్తం. అరియసావికాసు, పన కల్యాణపుథుజ్జనభూతాయ చ బలక్కారేన దూసేన్తస్స ఆనన్తరియసఅసమేవ. మోక్ఖన్తరాయికతా పన లోలాయపి పకతత్తభిక్ఖునియా దూసకస్స తస్మిం అత్తభావే మగ్గుప్పత్తియా అభావతో వుత్తా.

తస్మిం అత్తభావే అనివత్తనకా అహేతుకఅకిరియనత్థికదిట్ఠియోవ నియతమిచ్ఛాదిట్ఠిధమ్మా. పణ్డకాదీనం గహణం నిదస్సనమత్తం. సబ్బాపి దుహేతుకాహేతుకపటిసన్ధియో విపాకన్తరాయికావ దుహేతుకానమ్పి మగ్గానుప్పత్తితో.

అయన్తి అరిట్ఠో. రసేన రసన్తి అనవజ్జేన పచ్చయపరిభుఞ్జనరసేన పఞ్చకామగుణపఅభోగరసం సమానేత్వా. ఉపనేన్తో వియాతి ఘటేన్తో వియ, సో ఏవ వా పాఠో.

అట్ఠికఙ్కలూపమాతి ఏత్థ అట్ఠి ఏవ నిమ్మంసతాయ కఙ్కలన్తి చ వుచ్చతి. పలిభఞ్జనట్ఠేనాతి అవస్సం పతనట్ఠేన. అధికుట్టనట్ఠేనాతి అతి వియ కుట్టనట్ఠేన. పాళియం ‘‘తథాహం భగవతా…పే… నాలం అన్తరాయాయా’’తి ఇదం వత్థుఅనురూపతో వుత్తం. ఏవం పన అగ్గహేత్వా అఞ్ఞేనపి ఆకారేన యం కిఞ్చి భగవతా వుత్తం విపరీతతో గహేత్వా పరేహి వుత్తేపి అముఞ్చిత్వా వోహరన్తస్సాపి వుత్తనయానుసారేన తదనుగుణం సమనుభాసనకమ్మవాచం యోజేత్వా ఆపత్తియా ఆరోపేతుం, ఆపత్తియా అదస్సనాదీసు తీసు యం కిఞ్చి అభిరుచితం నిమిత్తం కత్వా ఉక్ఖేపనీయకమ్మం ¶ కాతుఞ్చ లబ్భతి. సమనుభాసనం అకత్వాపి ‘‘మాయస్మా ఏవం అవచా’’తి భిక్ఖూహి వుత్తమత్తే లద్ధియా అప్పటినిస్సజ్జనపచ్చయాయ దుక్కటాపత్తియాపి ఉక్ఖేపనీయకమ్మం కాతుమ్పి వట్టతేవాతి దట్ఠబ్బం. ధమ్మకమ్మతా, సమనుభాసనాయ అప్పటినిస్సజ్జనన్తి ద్వే అఙ్గాని.

అరిట్ఠసిక్ఖాపదవణ్ణనా నిట్ఠితా.

౯. ఉక్ఖిత్తసమ్భోగసిక్ఖాపదవణ్ణనా

౪౨౪. నవమే ¶ ‘‘ఉక్ఖిత్తో అనోసారితో’’తి వుత్తత్తా అరిట్ఠస్స ఉక్ఖేపనీయకమ్మం కతన్తి దట్ఠబ్బం.

౪౨౫. పాళియం ‘‘ఏకచ్ఛన్నే’’తి సామఞ్ఞతో వుత్తత్తా నానూపచారేపి ఏకచ్ఛన్నే నిపజ్జనే పణ్ణత్తిం అజానన్తస్స అరహతోపి ఉక్ఖిత్తానువత్తకానమ్పి పాచిత్తియమేవ. అకతానుధమ్మతా, ఞత్వా సమ్భోగాదికరణన్తి ద్వే అఙ్గాని.

ఉక్ఖిత్తసమ్భోగసిక్ఖాపదవణ్ణనా నిట్ఠితా.

౪౨౮. దసమే పిరేతి సమ్బోధనత్థే నిపాతపదం. సేసం అనన్తరసిక్ఖాపదద్వయే వుత్తనయమేవ.

కణ్టకసిక్ఖాపదవణ్ణనా నిట్ఠితా.

నిట్ఠితో సప్పాణకవగ్గో సత్తమో.

౪౩౪. అట్ఠమవగ్గస్స ¶ పఠమే ఉపసమ్పన్నస్స పఞ్ఞత్తేన వచనం, అసిక్ఖితుకామస్స లేసేన ఏవం వచనన్తి ద్వే అఙ్గాని.

సహధమ్మికసిక్ఖాపదవణ్ణనా నిట్ఠితా.

౪౩౮. దుతియే అలజ్జితాతి అలజ్జితాయ. ఏవం సేసేసుపి. సఞ్చిచ్చ ఆపత్తిం ఆపజ్జతీతిఆది భిక్ఖుభిక్ఖునీనఞ్ఞేవ వుత్తం అలజ్జిలక్ఖణం, సామణేరాదీనం, పన గహట్ఠానఞ్చ సాధారణవసేన యథాసకం సిక్ఖాపదవీతిక్కమనపటిగూహనాదితో వేదితబ్బం. లజ్జిలక్ఖణేపి ఏసేవ నయో. కిఞ్చాపి ¶ కుక్కుచ్చే ఉప్పన్నేపి మద్దిత్వా కరోన్తో, కప్పియే అకప్పియసఞ్ఞితాయ కరోన్తోపి తఙ్ఖణికాయ అలజ్జితాయ ఏవం కరోన్తి. తథాపి కుక్కుచ్చాదిభేదే విసుం గహితాతి దట్ఠబ్బం.

వజ్జిపుత్తకా దసవత్థుదీపకా. పరూపహారఅఞ్ఞాణకఙ్ఖాపరవితారణాదివాదాతి ఏత్థ అరహత్తం పటిజానన్తానం కుహకానం సుక్కవిస్సట్ఠిం దిస్వా ‘‘మారకాయికా దేవతా అసుచిం ఉపసంహరన్తీ’’తిగాహినో పరూపహారవాదా నామ. అరహతో సబ్బేసం ఇత్థిపురిసాదీనం నామాదిఅజాననే అఞ్ఞాణం, తత్థ సన్నిట్ఠానభావేన కఙ్ఖా, పరతో సుత్వా నామాదిజాననేన పరవితారణో అత్థీతివాదినో అఞ్ఞాణవాదా, కఙ్ఖావాదా, పరవితారణవాదా చ తేసం, మహాసఙ్ఘికాదీనఞ్చ విభాగో కథావత్థుప్పకరణే వుత్తో.

చత్తారో మగ్గా చ ఫలాని చాతి ఏత్థ చ-కారేన అభిఞ్ఞాపటిసమ్భిదాపి సఙ్గహితాతి దట్ఠబ్బం. కేచీతి పరియత్తిధరా ధమ్మకథికా. పున కేచీతి పటిపత్తిధరా పంసుకూలికత్థేరా. ఇతరే పనాతిఆదీసు అయం అధిప్పాయో – ధమ్మకథికత్థేరా పన పంసుకూలికత్థేరేహి ఆభతం సుత్తం సుత్వా –

‘‘యావ ¶ తిట్ఠన్తి సుత్తన్తా, వినయో యావ దిప్పతి;

తావ దక్ఖన్తి ఆలోకం, సూరియే అబ్భుట్ఠితే యథా.

‘‘సుత్తన్తేసు అసన్తేసు, పముట్ఠే వినయమ్హి చ;

తమో భవిస్సతి లోకే, సూరియే అత్థఙ్గతే యథా.

‘‘సుత్తన్తే రక్ఖితే సన్తే, పటిపత్తి హోతి రక్ఖితా;

పటిపత్తియం ఠితో ధీరో, యోగక్ఖేమా న ధంసతీ’’తి. (అ. ని. అట్ఠ. ౧.౧.౧౩౦) –

ఇదం సుత్తం ఆహరిత్వా అత్తనోవ వాదం పతిట్ఠపేన్తా పారాజికానాపజ్జనవసేన ఠితా పటిపత్తిసఙ్గహితా పరియత్తియేవ మూలన్తి ఆహంసూతి. తేనాహ ‘‘సచే పఞ్చ భిక్ఖూ చత్తారి పారాజికాని రక్ఖణకా…పే… సాసనం వుడ్ఢిం విరుళ్హిం గమయిస్సన్తీ’’తి. ఏతేన చ పరిక్ఖీణే కాలే లజ్జిగణం అలభన్తేన వినయధరేన అలజ్జినోపి పకతత్తే సఙ్గహేత్వా తేహి సహ ధమ్మామిససమ్భోగం సంవాసం కరోన్తేన బహూ కులపుత్తే ఉపసమ్పాదేత్వా సాసనం ¶ పగ్గహేతుం వట్టతీతి ఇదం సిజ్ఝతీతి దట్ఠబ్బం. గరహితుకామతా, ఉపసమ్పన్నస్స సన్తికే సిక్ఖాపదవివణ్ణనన్తి ద్వే అఙ్గాని.

విలేఖనసిక్ఖాపదవణ్ణనా నిట్ఠితా.

౪౪౪. తతియే పాళియం కో పన వాదో భియ్యోతి తేహి అఞ్ఞేహి భిక్ఖూహి దిట్ఠద్వత్తివారతో భియ్యో పన విత్థారేన ఉద్దిసియమానే పాతిమోక్ఖే నిసిన్నపుబ్బతా అత్థి చే, తత్థ కిమేవ వత్తబ్బం, ఆపత్తిమోక్ఖో నత్థి ఏవాతి అధిప్పాయో. తఞ్చ యథాధమ్మో కారేతబ్బోతి తన్తి కారణత్థే ఉపయోగవచనం, తాయాతి అత్థో. యథా ధమ్మో చ వినయో చ ఠితో, తథా తాయ ఆపత్తియా కారేతబ్బోతి వుత్తం హోతి. మోహారోపనం, తిక్ఖత్తుం సుతభావో, మోహేతుకామస్స మోహనన్తి తీణి అఙ్గాని.

మోహనసిక్ఖాపదవణ్ణనా నిట్ఠితా.

౪౫౧. చతుత్థే ¶ పాళియం కాయపటిబద్ధేన వాతి ఏత్థ పాసాణాదినిస్సగ్గియపహారోపి సఙ్గహితో.

౪౫౨. రత్తచిత్తోతి కాయసంసగ్గరాగేన వుత్తం. మేథునరాగేన పన పహారతో పురిసాదీసు దుక్కటమేవ. మోక్ఖాధిప్పాయేన దణ్డకోటియా సప్పాదిం ఘట్టేత్వా మణ్డూకాదిం మోచేన్తస్సపి అనాపత్తి ఏవ. కుపితతా, ఉపసమ్పన్నస్స న మోక్ఖాధిప్పాయేన పహారోతి ద్వే అఙ్గాని.

పహారసిక్ఖాపదవణ్ణనా నిట్ఠితా.

౪౫౭. పఞ్చమే ¶ న పహరితుకామతాయ దిన్నత్తా దుక్కటన్తి ఏత్థ కిమిదం దుక్కటం, పహారపచ్చయా, ఉదాహు ఉగ్గిరణపచ్చయాతి? ఉగ్గిరణపచ్చయావ, న పహారపచ్చయా. న హి పహరితుకామతాయ అసతి తప్పచ్చయా కాచి ఆపత్తి యుత్తా, ఉగ్గిరణస్స పన అత్తనో సభావేన అసణ్ఠితత్తా తప్పచ్చయా పాచిత్తియం న జాతం, అసుద్ధచిత్తేన కతపయోగత్తా చ ఏత్థ అనాపత్తి న యుత్తాతి దుక్కటం వుత్తన్తి గహేతబ్బం.

౪౫౮. పుబ్బేతి అనన్తరసిక్ఖాపదే. సేసం అనన్తరసదిసమేవ.

తలసత్తికసిక్ఖాపదవణ్ణనా నిట్ఠితా.

౪౫౯. ఛట్ఠే ‘‘అత్తపరిత్తాణం కరోన్తా’’తి ఇదం న చ వేరమూలికా అనుద్ధంసనాతి దస్సనత్థం వుత్తం. అనుద్ధంసనక్ఖణే పన కోపచిత్తమేవ ఉప్పజ్జతి. తేనేవ ‘‘దుక్ఖవేదన’’న్తి వుత్తం. సేసం వుత్తనయమేవ.

అమూలకసిక్ఖాపదవణ్ణనా నిట్ఠితా.

౭. కుక్కుచ్చుప్పాదనసిక్ఖాపదవణ్ణనా

౪౬౪. సత్తమే ¶ ఉపసమ్పన్నస్స అఫాసుకామతా, కుక్కుచ్చుప్పాదనన్తి ద్వే అఙ్గాని.

కుక్కుచ్చుప్పాదనసిక్ఖాపదవణ్ణనా నిట్ఠితా.

౪౭౧. అట్ఠమే సుయ్యతీతి సుతి, వచనం. తస్సా సమీపం ఉపస్సుతి. సుయ్యతి ఏత్థాతి సుతీతి ఏవఞ్హి అత్థే గయ్హమానే సవనట్ఠానసమీపే అఞ్ఞస్మిం అస్సవనట్ఠానే తిట్ఠతీతి ఆపజ్జతి. అట్ఠకథాయఞ్చ ఉపస్సుతి-సద్దస్సేవ అత్థం దస్సేతుం ‘‘యత్థ ఠత్వా’’తిఆది వుత్తం, న సుతి-సద్దమత్తస్స.

౪౭౩. ఏకపరిచ్ఛేదానీతి ¶ కదాచి అకిరియతో, కదాచి కిరియతో సముట్ఠానసామఞ్ఞేన వుత్తం. ఉపసమ్పన్నేన చోదనాధిప్పాయో, సవనన్తి ద్వే అఙ్గాని.

ఉపస్సుతిసిక్ఖాపదవణ్ణనా నిట్ఠితా.

౪౭౪. నవమే ధమ్మకమ్మతా, జాననం, ఛన్దం దత్వా ఖియ్యనన్తి తీణి అఙ్గాని.

ఖియ్యనసిక్ఖాపదవణ్ణనా నిట్ఠితా.

౪౮౧. దసమే వినిచ్ఛయకథాయ ధమ్మికతా, తం ఞత్వా కమ్మతో పట్ఠాయ ఏకసీమట్ఠస్స సమానసంవాసికస్స హత్థపాసవిజహనన్తి ద్వే అఙ్గాని.

పక్కమనసిక్ఖాపదవణ్ణనా నిట్ఠితా.

౪౮౪. ఏకాదసమే ¶ ఉపసమ్పన్నస్స ధమ్మేన లద్ధసమ్ముతితా, సఙ్ఘేన సద్ధిం చీవరం దత్వా ఖియ్యితుకామతాయ ఖియ్యనన్తి ద్వే అఙ్గాని.

దుబ్బలసిక్ఖాపదవణ్ణనా నిట్ఠితా.

నిట్ఠితో సహధమ్మికవగ్గో అట్ఠమో.

౪౯౯. నవమవగ్గస్స ¶ పఠమే పాళియం సంసుద్ధగహణికోతి ఏత్థ గహణీతి గబ్భాసయసఞ్ఞితో మాతు కుచ్ఛిప్పదేసో, పురిసన్తరసుక్కాసమ్ఫుట్ఠతాయ సంసుద్ధగహణికో. అభిసిత్తఖత్తియతా, ఉభిన్నమ్పి సయనిఘరతో అనిక్ఖన్తతా, అప్పటిసంవిదితస్స ఇన్దఖీలాతిక్కమోతి తీణి అఙ్గాని.

అన్తేపురసిక్ఖాపదవణ్ణనా నిట్ఠితా.

౫౦౬. దుతియే ఆవసథస్సాతి ఏత్థ అన్తోఆరామే వా హోతు అఞ్ఞత్థ వా, యత్థ కత్థచి అత్తనో వసనట్ఠానం ఆవసథో నామ. ఛన్దేనపి భయేనపీతి వడ్ఢకిఆదీసు ఛన్దేన, రాజవల్లభేసు భయేన. ఆకిణ్ణమనుస్సేపి జాతే…పే… ఆసఙ్కన్తీతి తస్మిం నిమ్మనుస్సట్ఠానే పచ్ఛా ఆకిణ్ణమనుస్సే జాతేపి విసరిత్వా గమనకాలే అఞ్ఞస్స అదిట్ఠత్తా తమేవ భిక్ఖుం ఆసఙ్కన్తి. పతిరూపం నామ కప్పియభణ్డే సయం పంసుకూలం గహేత్వా అకప్పియభణ్డే పతిరూపానం ఉపాసకాదీనం ¶ దస్సేత్వా చేతియాదిపుఞ్ఞే నియోజనం వా దాపేత్వా నిరపేక్ఖగమనం వా. సమాదపేత్వాతి యాచిత్వా. పరసన్తకతా, విస్సాసగ్గాహపంసుకూలసఞ్ఞానం అభావో, అననుఞ్ఞాతకారణా ఉగ్గహణాది చాతి తీణి అఙ్గాని.

౩. వికాలగామప్పవిసనసిక్ఖాపదవణ్ణనా

౫౦౮. తతియే పాళియం భయకథన్తి రాజచోరాదిభయం వా రోగామనుస్సదుబ్భిక్ఖకన్తారాదిభయం వా ఆరబ్భ పవత్తం. విసిఖాకథన్తి సునివిట్ఠాదివీథికథం. కుమ్భట్ఠానకథన్తి ఉదకతిత్థకథం, కుమ్భదాసీకథం వా. పుబ్బపేతకథన్తి అతీతఞాతికథం. నానత్తకథన్తి వుత్తాహి, వక్ఖమానాహి చ విముత్తం నానాసభావం ¶ నిరత్థకకథం. లోకక్ఖాయికన్తి ‘‘అయం లోకో కేన నిమ్మితో’’తిఆదినా లోకసభావక్ఖానవసేన పవత్తనకథా. ఏవం సముద్దక్ఖాయికా వేదితబ్బా. ఇతి భవో ఇతి అభవోతి యం వా తం వా నిరత్థకకారణం వత్వా పవత్తితకథా ఇతిభవాభవకథా. ఏత్థ చ భవో సస్సతం, వుడ్ఢి, కామసుఖఞ్చాతి తివిధో, అభవో తబ్బిపరీతవసేన. ఇతి ఇమాయ ఛబ్బిధాయ ఇతిభవాభవకథాయ సద్ధిం ద్వత్తింసతిరచ్ఛానకథా నామ హోన్తి. అథ వా పాళియం సరూపతో అనాగతాపి అరఞ్ఞపబ్బతనదీదీపకథా ఇతి-సద్దేన సఙ్గహేత్వా ద్వత్తింసతిరచ్ఛానకథాతి వుచ్చన్తి. ఇతి వాతి ఏత్థ ఇతి-సద్దో పకారత్థే. వా-సద్దో వికప్పత్థే. తస్మా ఏవం పకారం ఇతో అఞ్ఞం వా తాదిసం నిరత్థకకథం కథేతీతి అత్థో గహేతబ్బో.

౫౧౨. ఉస్సాహం పటిప్పస్సమ్భేత్వా విహారం గచ్ఛన్తాతి ఏత్థ గామూపచారతో బహి నిక్ఖన్తే అన్తరారామాదీనముపచారం పవిట్ఠే సన్ధాయ వుత్తం. గామూపచారబ్భన్తరే పన పటిపస్సద్ధుస్సాహానమ్పి పున తమేవ వా అఞ్ఞం వా గామం పవిసితుకామతాయ సతి ఆపుచ్ఛనకిచ్చం నత్థి. ‘‘కులఘరే వా…పే… గన్తబ్బ’’న్తి ఇదం పన పురేభత్తం పవిట్ఠానం వికాలే సఞ్జాతే వికాలే గామప్పవేసస్స ఆపుచ్ఛితబ్బతాయ వుత్తం. అదిన్నాదానే వుత్తనయేనాతి దుతియలేడ్డుపాతం సన్ధాయ వుత్తం.

౫౧౫. అన్తరారామన్తిఆదీసూతి ఏత్థ ఉస్సవదివసాదీసు మనుస్సేహి గామే పదక్ఖిణం కారేన్తం జినబిమ్బాదిం పూజేతుకామేహి వా రోగవూపసమాదియత్థం మనుస్సేహి యాచితేహి వా భిక్ఖూహి సుప్పటిచ్ఛన్నాదివిధిం అకత్వాపి వీథిమజ్ఝేనేవ గామం పదక్ఖిణం కాతుం వట్టతీతి వదన్తి, తం న ¶ గహేతబ్బం అనాపత్తివారే అవుత్తత్తా, ‘‘మగ్గా అనోక్కమిత్వా…పే… పాచిత్తియ’’న్తి (కఙ్ఖా. అట్ఠ. వికాలగామప్పవేసనసిక్ఖాపదవణ్ణనా) పటిక్ఖిత్తత్తా చ. వేసాలిం అనుపరియాయిత్వా పరిత్తం కరోన్తేనాపి ఆనన్దత్థేరేన సుప్పటిచ్ఛన్నతాదిం అకోపేన్తేనేవ, అపఞ్ఞత్తే వా సిక్ఖాపదే కతన్తి దట్ఠబ్బం. కేచి పన ‘‘అన్తరారామాదిగామన్తరే ఠితేహి గరుట్ఠానీయానం పచ్చుగ్గమనానుగ్గమనాదివసేన గామవీథిం ఓతరితుం వట్టతీ’’తి వదన్తి, తమ్పి అన్తరఘరం పవిసన్తం పతి కాతుం న వట్టతి ఏవ. అన్తరారామాదికప్పియభూమిం పన ఉద్దిస్స గచ్ఛన్తం పతి కాతుం వట్టతీతి ఖాయతి, వీమంసితబ్బం. సన్తం భిక్ఖుం అనాపుచ్ఛనా ¶ , అననుఞ్ఞాతకారణా వికాలే గామప్పవేసోతి ద్వే అఙ్గాని.

వికాలగామప్పవిసనసిక్ఖాపదవణ్ణనా నిట్ఠితా.

౫౨౦. చతుత్థే పాళియం వాసిజటేతి వాసిదణ్డకే. అట్ఠిమయాదిసూచిఘరతా, కరణకారాపనాదివసేన అత్తనో పటిలాభోతి ద్వే అఙ్గాని.

సూచిఘరసిక్ఖాపదవణ్ణనా నిట్ఠితా.

౫౨౧. పఞ్చమే పాళియం ఆసయతో, భిక్ఖవే, మోఘపురిసో వేదితబ్బోతి హీనజ్ఝాసయవసేన అయం తుచ్ఛపురిసోతి ఞాతబ్బో, హీనాయ పచ్చయే లోలతాయ పుగ్గలస్స తుచ్ఛతా ఞాతబ్బాతి అధిప్పాయో. ఇమస్మిం సిక్ఖాపదే, ఇతో పరేసు చ పఞ్చసు అత్తనా కారాపితస్స పటిలాభే ఏవ పాచిత్తియం. పరిభోగే పనస్స, అఞ్ఞేసఞ్చ దుక్కటమేవ. పమాణాతిక్కన్తమఞ్చపీఠతా, అత్తనో కరణకారాపనవసేన పటిలాభోతి ద్వే అఙ్గాని.

మఞ్చపీఠసిక్ఖాపదవణ్ణనా నిట్ఠితా.

౫౨౬. ఛట్ఠే ¶ పోటకితూలన్తి తిణగచ్ఛజాతికానం తూలం. సేసం వుత్తనయమేవ.

తూలోనద్ధసిక్ఖాపదవణ్ణనా నిట్ఠితా.

౫౩౧-౫౩౬. సత్తమే ¶ నిసీదనస్స పమాణాతిక్కన్తతా, అత్తనో కరణాదినా పటిలాభోతి ద్వే అఙ్గాని.

నిసీదనసిక్ఖాపదవణ్ణనా నిట్ఠితా.

౫౩౭-౫౪౭. ఇమినా నయేన అట్ఠమనవమదసమేసుపి అఙ్గాని వేదితబ్బాని. సేసం సబ్బత్థ సువిఞ్ఞేయ్యమేవాతి.

౧. పఠమపాటిదేసనీయసిక్ఖాపదవణ్ణనా

౫౫౩. పాటిదేసనీయేసు ¶ ¶ పఠమే పటిదేసేతబ్బాకారదస్సనన్తి ఏవం ఆపత్తిం నవకస్స సన్తికే దేసేతబ్బాకారదస్సనం. ఇమినా లక్ఖణేన సమ్బహులానం ఆపత్తీనమ్పి వుడ్ఢస్స సన్తికే చ దేసేతబ్బాకారో సక్కా విఞ్ఞాతున్తి. తత్రాయం నయో – ‘‘గారయ్హే, ఆవుసో, ధమ్మే ఆపజ్జిం అసప్పాయే పాటిదేసనీయే’’తి ఏవం సమ్బహులాసు. వుడ్ఢస్స పన సన్తికే ‘‘గారయ్హం, భన్తే, ధమ్మం…పే… గారయ్హే, భన్తే, ధమ్మే’’తి యోజనా వేదితబ్బా. తత్థ అసప్పాయన్తి సగ్గమోక్ఖన్తరాయకరన్తి అత్థో. అఞ్ఞాతికాయ భిక్ఖునియా అన్తరఘరే ఠితాయ హత్థతో సహత్థా యావకాలికగ్గహణం, అజ్ఝోహరణన్తి ద్వే అఙ్గాని.

పఠమపాటిదేసనీయసిక్ఖాపదవణ్ణనా నిట్ఠితా.

౫౫౮. దుతియే పరిపుణ్ణూపసమ్పన్నాయ అననుఞ్ఞాతాకారేన వోసాసనా, అనివారేత్వా భోజనజ్ఝోహారోతి ద్వే అఙ్గాని.

౫౬౩. తతియే సేక్ఖసమ్మతతా, ఘరూపచారే అనిమన్తితతా, గిలానస్స అనిచ్చభత్తాదిం గహేత్వా భుఞ్జనన్తి తీణి అఙ్గాని.

౫౭౦. చతుత్థే సాసఙ్కారఞ్ఞసేనాసనతా, అననుఞ్ఞాతం యావకాలికం అప్పటిసంవిదితం అజ్ఝారామే పటిగ్గహేత్వా అగిలానస్స అజ్ఝోహరణన్తి ద్వే అఙ్గాని. సేసం ఉత్తానమేవ.

పాటిదేసనీయవణ్ణనానయో నిట్ఠితో.

౫౭౬. సేఖియేసు ¶ ¶ యస్మా వత్తక్ఖన్ధకే (చూళవ. ౩౫౬ ఆదయో) వుత్తవత్తానిపి సిక్ఖితబ్బత్తా సేఖియానేవ, తస్మా పారాజికాదీసు వియేత్థ పాళియం పరిచ్ఛేదో న కతో. చారిత్తనయదస్సనత్థఞ్చ ‘‘యో పన భిక్ఖు ఓలమ్బేన్తో నివాసేయ్య, దుక్కట’’న్తి అవత్వా ‘‘సిక్ఖా కరణీయా’’తి సబ్బత్థ పాళి ఆరోపితా. పదభాజనే పన ‘‘ఆపత్తి దుక్కటస్సా’’తి వుత్తత్తా సబ్బత్థ అనాదరియకరణే దుక్కటం వేదితబ్బం.

అట్ఠఙ్గులమత్తన్తి మత్త-సద్దేన తతో కిఞ్చి అధికం, ఊనమ్పి సఙ్గణ్హాతి. తేనేవ నిసిన్నస్స చతురఙ్గులమత్తమ్పి వుత్తం. న హి నిసిన్నస్స చతురఙ్గులప్పమాణం, ఠితస్స అట్ఠఙ్గులమేవాతి సక్కా నియమేతుం ఊనాధికత్తసమ్భవతో. తస్మా యథా సారుప్పం హోతి ఏవం అట్ఠఙ్గులానుసారేన నివాసనఞ్ఞేవ అధిప్పేతన్తి గహేతబ్బం. తేనేవ వక్ఖతి ‘‘యో పన భిక్ఖు సుక్ఖజఙ్ఘో వా’’తిఆది. కురున్దియం ‘‘అజానన్తస్స అనాపత్తీ’’తి ఆదరం కత్వా ఉగ్గణ్హన్తస్సాపి అజాననం సన్ధాయ వుత్తం. తేనాపి నిరన్తరం నివాసనపారుపనవత్తం సిక్ఖితబ్బం, అసిక్ఖితో అనాదరియమేవ. పరిమణ్డలగ్గహణేన ఉక్ఖిపిత్వా నివాసనమ్పి పటిక్ఖిత్తన్తి ఆహ ‘‘ఉక్ఖిపిత్వా వా ఓతారేత్వా వా’’తి.

సచిత్తకన్తి వత్థువిజాననచిత్తేన సచిత్తకం. సారత్థదీపనియం పన ఉపతిస్సత్థేరవాదనయేన లోకవజ్జత్తం గహేత్వా ‘‘వత్థువిజాననచిత్తేన, పణ్ణత్తివిజాననచిత్తేన చ సచిత్తక’’న్తి (సారత్థ. టీ. సేఖియకణ్డ ౩.౫౭౬) వుత్తం. తత్థ చ వత్థువిజాననం విసుం న వత్తబ్బం. పణ్ణత్తివిజాననేన తస్సాపి అన్తోగధభావతో ఇదం వత్థుం ఏవం వీతిక్కమన్తస్స ఆపత్తీతి విజానన్తో హి పణ్ణత్తిం విజానాతీతి వుచ్చతి. ఉపతిస్సత్థేరవాదే చేత్థ పణ్ణత్తిం అజానిత్వా అపరిమణ్డలనివాసనాదివత్థుమేవ ¶ జానన్తస్స పణ్ణత్తివీతిక్కమానాదరియాభావా సబ్బసేఖియేసు అనాపత్తి ఏవ అభిమతా, తఞ్చ న యుత్తం కోసమ్బక్ఖన్ధకే (మహావ. ౪౫౧ ఆదయో) వచ్చకుటియం ఉదకావసేసం ఠపేన్తస్స పణ్ణత్తివిజాననాభావేపి ఆపత్తియా వుత్తత్తా. వుత్తఞ్హి తత్థ ‘‘తేన ఖో పన సమయేన అఞ్ఞతరో భిక్ఖు ఆపత్తిం ఆపన్నో హోతి ¶ …పే… సో అపరేన సమయేన తస్సా ఆపత్తియా అనాపత్తిదిట్ఠి హోతీ’’తిఆది (మహావ. ౪౫౧). అట్ఠకథాయఞ్చస్స ‘‘త్వం ఏత్థ ఆపత్తిభావం న జానాసీతి, ఆమ న జానామీతి. హోతు ఆవుసో, ఏత్థ ఆపత్తీతి, సచే హోతి, దేసేస్సామీతి. సచే పన తే, ఆవుసో, అసఞ్చిచ్చ అసతియా కతం, నత్థి ఆపత్తీతి. సో తస్సా ఆపత్తియా అనాపత్తిదిట్ఠి అహోసీ’’తి (మహావ. అట్ఠ. ౪౫౧) వుత్తం, తథా ‘‘అధమ్మవాదీతి ఉక్ఖిత్తానువత్తకేసు అఞ్ఞతరో’’తి (మహావ. అట్ఠ. ౪౫౭-౪౫౮) చ వుత్తం. ఖన్ధకవత్తానఞ్హి సేఖియత్తా తత్థ వుత్తో నయో ఇమేసం, ఇధ వుత్తో చ తేసం సాధారణోవ హోతీతి. తేనేవ ‘‘అసఞ్చిచ్చ అసతియా కతం, నత్థి ఆపత్తీ’’తి ఏవం ఇధ వుత్తో ఆపత్తినయో తత్థాపి దస్సితో. తస్మా ఫుస్సదేవత్థేరవాదే ఏవ ఠత్వా వత్థువిజాననచిత్తేనేవ సబ్బసేఖియాని సచిత్తకాని, న పణ్ణత్తివిజాననచిత్తేన. భియ్యోకమ్యతాయసూపబ్యఞ్జనపటిచ్ఛాదనఉజ్ఝానసఞ్ఞీతి ద్వే సిక్ఖాపదాని లోకవజ్జాని అకుసలచిత్తాని, సేసాని పణ్ణత్తివజ్జాని, తిచిత్తాని, తివేదనాని చాతి గహణమేవ యుత్తతరం దిస్సతి. తేనేవేత్థ ‘‘అసఞ్చిచ్చాతి పురతో వా పచ్ఛతో వా ఓలమ్బేత్వా నివాసేస్సామీతి ఏవం అసఞ్చిచ్చా’’తిఆదినా వత్థుఅజాననవసేనేవ అనాపత్తివణ్ణనా కతా, న పణ్ణత్తివిజాననచిత్తవసేన.

అపిచ ‘‘యస్స సచిత్తకపక్ఖే చిత్తం అకుసలమేవ హోతి, తం లోకవజ్జ’’న్తి (కఙ్ఖా. అట్ఠ. పఠమపారాజికవణ్ణనా) ఇమినా లక్ఖణవచనేనాపి చేతం సిజ్ఝతి. వత్థువిజాననచిత్తవసేనేవ హేత్థ ‘‘సచిత్తకపక్ఖే’’తి వుత్తం. ఇతరథా పణ్ణత్తివిజాననచిత్తవసేన సబ్బసిక్ఖాపదానమ్పి సచిత్తకపక్ఖే చిత్తస్స అకుసలత్తనియమేన లోకవజ్జత్తప్పసఙ్గతో పణ్ణత్తివజ్జమేవ న సియా, ఇదఞ్చ వచనం నిరత్థకం సియా ఇమినా వచనేన నివత్తేతబ్బస్స సిక్ఖాపదస్స అభావా. న చ సేఖియేసు వత్థువిజాననచిత్తేన సచిత్తకపక్ఖే చిత్తం పాణాతిపాతాదీసు వియ అకుసలమేవాతి నియమో అత్థి, యేనేత్థ లోకవజ్జతా పసజ్జేయ్య, ‘‘అనాదరియం పటిచ్చా’’తి చేతం పాళివచనం వత్థుం జానిత్వా తీహి చిత్తేహి వీతిక్కమమేవ అనాదరియం కత్వా వుత్తం, న పణ్ణత్తిం జానిత్వా అకుసలచిత్తేనేవ వీతిక్కమన్తి గహేతబ్బం. అఞ్ఞథా ఖన్ధకపాళియా, అట్ఠకథాయఞ్చ పుబ్బాపరఞ్చ విరుజ్ఝనతోతి అమ్హాకం ఖన్తి. యథా వా న విరుజ్ఝతి, తథా ఏత్థ అధిప్పాయో గవేసితబ్బో. అనాదరియం, అనాపత్తికారణాభావో ¶ , అపరిమణ్డలనివాసనన్తి ¶ ఇమానేత్థ తీణి అఙ్గాని. యథా చేత్థ, ఏవం సబ్బత్థ. కేవలం తత్థ తత్థ వుత్తపటిపక్ఖకరణవసేన తతియఙ్గయోజనమేవ విసేసో.

౫౭౭. దుతియాదీసు గిహిపారుతన్తి సేతపటపారుతాది. విహారేపీతి సఙ్ఘసన్నిపాతబుద్ధుపట్ఠానాదికాలం సన్ధాయ వుత్తం.

౫౭౮. గణ్ఠికం పటిముఞ్చిత్వాతిఆది పటిచ్ఛాదనవిధిదస్సనం. గీవం పటిచ్ఛాదేత్వాతిఆదినా వుత్తత్తా సఞ్చిచ్చ గీవం, మణిబన్ధనఞ్చ అప్పటిచ్ఛాదేన్తస్స ఆపత్తి. ఏత్థాపి పరిమణ్డలసిక్ఖాపదస్స సాధారణత్తా జాణుమణ్డలతో హేట్ఠా చతురఙ్గులమత్తం ఓతారేత్వా అనోలమ్బేత్వా పరిమణ్డలమేవ పారుపితబ్బం.

౫౭౯. వివరిత్వా నిసీదతోతి విహారే వియ ఏకంసపారుపనం సన్ధాయ వుత్తం. ‘‘వాసత్థాయ ఉపగతస్సా’’తి వుత్తత్తా వాసాధిప్పాయం వినా ధమ్మదేసనపరిత్తభణనాదిఅత్థాయ సుచిరమ్పి నిసీదన్తేన సబ్బం అన్తరఘరవత్తం పూరేన్తేనేవ నిసీదితబ్బం. నిసీదనపటిసంయుత్తేసు ఏవ చ సిక్ఖాపదేసు ‘‘వాసూపగతస్సా’’తి అనాపత్తియా వుత్తత్తా వాసత్థాయ అన్తరఘరం ఉపగచ్ఛన్తేనాపి సుప్పటిచ్ఛన్నతాదిసబ్బం అకోపేన్తేనేవ గన్తబ్బం. ‘‘వాసూపగతస్సా’’తి హి వుత్తం, న పన ఉపగచ్ఛమానస్సాతి. కేచి పన ‘‘ఏకేకస్మిం పఠమం గన్త్వా వాసపరిగ్గహే కతే తతో అఞ్ఞేహి యథాసుఖం గన్తుం వట్టతీ’’తి వదన్తి. అపరే పన ‘‘గేహస్సామికేహి ‘యావ తుమ్హే నివసిస్సథ, తావ తుమ్హాకం ఇమం గేహం దేమీ’తి దిన్నే అఞ్ఞేహి అవాసాధిప్పాయేహి అన్తరారామే వియ యథాసుఖం గన్తుం, నిసీదితుఞ్చ వట్టతీ’’తి వదన్తి, తం సబ్బం న గహేతబ్బం తథావచనాభావా, దానలక్ఖణాభావా, తావత్తకేన విహారసఙ్ఖ్యానుపగమనతో చ. ‘‘యావ నిసీదిస్సథ, తావ తుమ్హాకం ఇమం గేహం దేమీ’’తి దేన్తోపి హి తావకాలికమేవ దేతి వత్థుపరిచ్చాగలక్ఖణత్తా దానస్స.

౫౮౨. చతుహత్థప్పమాణన్తి వడ్ఢకీహత్థం సన్ధాయ వుత్తన్తి వదన్తి.

౫౮౪. ఉక్ఖిత్తచీవరో ¶ హుత్వాతి కటితో ఉద్ధం కాయబన్ధనాదిదస్సనవసేనేవుక్ఖిపనం సన్ధాయ వుత్తం పిణ్డాయ చరతో పత్తగ్గహణాదిమత్తస్స అనుఞ్ఞాతత్తా. తేనేవ ‘‘నిసిన్నకాలే పన ధమకరణ’’న్తిఆది వుత్తం. నిసిన్నకాలే హి ఖన్ధే లగ్గపత్తత్థవికాదితో ధమకరణం నీహరన్తస్స కటితో ఉద్ధమ్పి దిస్సతి, తథా అదస్సేత్వా నీహరితబ్బన్తి అధిప్పాయో. ఆసనే నిసీదన్తస్సాపి ¶ చ పారుపితచీవరం కిఞ్చి ఉక్ఖిపిత్వా సఙ్ఘాటిం జఙ్ఘపిణ్డేహి అనుక్ఖిపిత్వావ నిసీదితబ్బం. ఇమస్మిఞ్ఞేవ పన సిక్ఖాపదే ‘‘వాసూపగతస్సా’’తి వుత్తత్తా నిసీదనపటిసంయుత్తేసు ఛట్ఠఅట్ఠమేసు అవుత్తత్తా వాసూపగతేనాపి సుసంవుతేన ఓక్ఖిత్తచక్ఖునావ నిసీదితబ్బం. తేనేవ మాతికాట్ఠకథాయమ్పి తేసం విసేసం అవత్వా ఇధేవ ‘‘వాసూపగతస్స పన అనాపత్తీ’’తి (కఙ్ఖా. అట్ఠ. ఉక్ఖిత్తకసిక్ఖాపదవణ్ణనా) వుత్తా.

పరిమణ్డలవగ్గవణ్ణనా నిట్ఠితా.

౫౮౬. దుతియవగ్గాదిఉజ్జగ్ఘికఅప్పసద్దేసు నిసీదనపటిసంయుత్తేసుపి వాసూపగతస్స అనాపత్తి న వుత్తా, కాయప్పచాలకాదీసు ఏవ పన వుత్తా. పాళిపోత్థకేసు పనేతం కేసుచి పేయ్యాలేన బ్యామోహితత్తా న సుట్ఠు విఞ్ఞాయతి. యత్థ చ అన్తరఘరే ధమ్మం వా దేసేన్తస్స, పాతిమోక్ఖం వా ఉద్దిసన్తస్స మహాసద్దేన యావపరిససావనేపి అనాపత్తి ఏవాతి దట్ఠబ్బం తథా ఆనన్దత్థేరమహిన్దత్థేరాదీహి ఆచరితత్తా.

ఉజ్జగ్ఘికవగ్గవణ్ణనా నిట్ఠితా.

౬౦౩. పత్తే గహణసఞ్ఞా అస్స అత్థీతి పత్తసఞ్ఞీతి ఇమమత్థం దస్సేతుం ‘‘పత్తే సఞ్ఞం కత్వా’’తి వుత్తం.

౬౦౪. ఓలోణీతి ఏకా బ్యఞ్జనవికతి. కఞ్జికతక్కాదిరసోతి కేచి. మంసరసాదీనీతి ఆది-సద్దేన అవసేసా సబ్బాపి బ్యఞ్జనవికతి సఙ్గహితా.

౬౦౫. సమభరితన్తి ¶ రచితం. హేట్ఠా ఓరోహతీతి సమన్తా ఓకాససమ్భవతో హత్థేన సమం కరియమానం హేట్ఠా భస్సతి. పత్తమత్థకే ఠపితాని పూవాని ఏవ వటంసకాకారేన ఠపితత్తా ‘‘పూవవటంసక’’న్తి వుత్తాని. కేచి పన ‘‘పత్తం గహేత్వా థూపీకతం పిణ్డపాతం రచిత్వా దియ్యమానమేవ గణ్హతో ఆపత్తి, హత్థగతే ఏవ పన పత్తే దియ్యమానే థూపీకతమ్పి గహేతుం వట్టతీ’’తి ¶ వదన్తి, తం న గహేతబ్బమేవ ‘‘సమతిత్తిక’’న్తి భావనపుంసకవసేన సామఞ్ఞతో వుత్తత్తా.

౬౦౮. చతుత్థవగ్గాదీసు సపదానన్తి ఏత్థ దానం వుచ్చతి అవఖణ్డనం, అపేతం దానతో అపదానం, సహ అపదానేన సపదానం, అవఖణ్డనవిరహితం అనుపటిపాటియాతి వుత్తం హోతి. తేనాహ ‘‘తత్థ తత్థ ఓధిం అకత్వా’’తిఆది.

౬౧౧. విఞ్ఞత్తియన్తి సూపోదనవిఞ్ఞత్తిసిక్ఖాపదం సన్ధాయ వదతి. ‘‘వత్తబ్బం నత్థీ’’తి ఇమినా పాళియావ సబ్బం విఞ్ఞాయతీతి దస్సేతి. తత్థ పాళియం అసఞ్చిచ్చాతిఆదీసు వత్థుమత్తం ఞత్వా భుఞ్జనేన ఆపత్తిం ఆపజ్జన్తస్సేవ పున పణ్ణత్తిం ఞత్వా ముఖగతం ఛడ్డేతుకామస్స యం అరుచియా పవిట్ఠం, తం అసఞ్చిచ్చ పవిట్ఠం నామ, తత్థ అనాపత్తి. తదేవ పున అఞ్ఞవిహితతాయ వా అవిఞ్ఞత్తమిదన్తిసఞ్ఞాయ వా భుఞ్జనే ‘‘అసతియా’’తి వుచ్చతి.

౬౧౩. ‘‘అఞ్ఞస్సత్థాయా’’తి ఇదమస్స సిక్ఖాపదస్స అత్తనో అత్థాయ విఞ్ఞాపేత్వా సయం భుఞ్జనే ఏవ పఞ్ఞత్తత్తా ఇమినా సిక్ఖాపదేన అనాపత్తిం సన్ధాయ వుత్తం. పఞ్చసహధమ్మికానం పన అత్థాయ అఞ్ఞాతకఅప్పవారితట్ఠానే విఞ్ఞాపేన్తో విఞ్ఞత్తిక్ఖణే అట్ఠకథాసు సుత్తానులోమతో వుత్తఅకతవిఞ్ఞత్తిదుక్కటతో న ముచ్చతి. సఞ్చిచ్చ భుఞ్జనక్ఖణే సయఞ్చ అఞ్ఞే చ మిచ్ఛాజీవతో న ముచ్చన్తీతి గహేతబ్బం.

౬౧౫. ‘‘కుక్కుటణ్డం అతిఖుద్దక’’న్తి ఇదం అసారుప్పవసేన వుత్తం, అతిమహన్తే ఏవ ఆపత్తీతి దట్ఠబ్బం. భుఞ్జన్తేన పన చోరాదిభయం పటిచ్చ మహన్తమ్పి అపరిమణ్డలమ్పి ¶ కత్వా సీఘం భుఞ్జనవసేనేత్థ ఆపదా. ఏవమఞ్ఞేసుపి యథానురూపం దట్ఠబ్బం.

౬౧౭. అనాహటే ¶ కబళే ముఖద్వారవివరణే పన పయోజనాభావా ‘‘ఆపదాసూ’’తి న వుత్తం. ఏవమఞ్ఞేసుపి ఈదిసేసు.

౬౧౮. సబ్బం హత్థన్తి హత్థేకదేసా అఙ్గులియో వుత్తా ‘‘హత్థముద్దా’’తిఆదీసు వియ, తస్మా ఏకఙ్గులిమ్పి ముఖే పక్ఖిపితుం న వట్టతి.

౬౨౭. పాళియం సీతీకతోతి సీతపీళితో. సిలకబుద్ధోతి పరిహాసవచనమేతం. సిలకఞ్హి కిఞ్చి దిస్వా ‘‘బుద్ధో అయ’’న్తి వోహరన్తి.

౬౨౮. ‘‘అఙ్గులియో ముఖే పవేసేత్వా భుఞ్జితుం వట్టతీ’’తి ఇమినా సబ్బం హత్థం అన్తోముఖే పక్ఖిపనసిక్ఖాపదస్సపి పవిట్ఠఙ్గులినిల్లేహనేన ఇమస్సపి సిక్ఖాపదస్స అనాపత్తిం దస్సేతి. ఏసేవ నయోతి ఘనయాగుఆదీసు పత్తం హత్థేన, ఓట్ఠఞ్చ జివ్హాయ నిల్లేహితుం వట్టతీతి అతిదిసతి. తస్మాతి యస్మా ఘనయాగుఆదివిరహితం నిల్లేహితుం న వట్టతి.

౬౩౪. విలీవచ్ఛత్తన్తి వేణుపేసికాహి కతం. మణ్డలబద్ధానీతి దీఘసలాకాసు తిరియం వలయాకారేన సలాకం ఠపేత్వా సుత్తేహి బద్ధాని దీఘఞ్చ తిరియఞ్చ ఉజుకమేవ సలాకాయో ఠపేత్వా దళ్హబద్ధాని చేవ తిరియం ఠపేత్వా దీఘదణ్డకేహేవ సఙ్కోచారహం కత్వా సుత్తేహేవ తిరియం బద్ధాని. తత్థజాతకదణ్డకేన కతన్తి సహ దణ్డకేన ఛిన్నతాలపణ్ణాదీహి కతం. ఛత్తపాదుకాయాతి యస్మిం ఛత్తదణ్డకోటిం పవేసేత్వా ఛత్తం ఉజుకం ఠపేత్వా హేట్ఠా ఛాయాయ నిసీదన్తి, తిట్ఠన్తి వా, తాదిసే ఛత్తాధారే.

౬౩౭. చాపోతి ¶ మజ్ఝే వఙ్కకాజదణ్డసదిసా ధనువికతి. కోదణ్డోతి విద్ధదణ్డా ధనువికతి.

సురుసురువగ్గవణ్ణనా నిట్ఠితా.

౬౪౭. సత్తమవగ్గే ¶ రుక్ఖతో పతితోతి ఏకం ఓలమ్బనసాఖం గహేత్వా పతితో. పాళియాతి అత్తనో ఆచారప్పకాసకగన్థస్స. ధీరత్థూతి ధీ అత్థు, నిన్దా హోతూతి అత్థో. వినిపాతనహేతునాతి వినిపాతనస్స హేతుభావేన. త్వన్తి ఉపయోగత్థే పచ్చత్తవచనం, తం ఇచ్చేవ వా పాఠో. అస్మాతి పాసాణో.

౬౪౯. న కథేతబ్బన్తి థేరేన అత్తనో కఙ్ఖాట్ఠానస్స పుచ్ఛితత్తా వుత్తం. దహరస్స అత్థకోసల్లం ఞాతుం పుచ్ఛితేన ఉచ్చాసనే నిసిన్నస్స ఆచరియస్స అనుయోగదాననయేన వత్తుం వట్టతి.

౬౫౨. ఖేళేన చేత్థ సిఙ్ఘాణికాపి సఙ్గహితాతి ఏత్థ ఉదకగణ్డుసకం కత్వా ఉచ్ఛుకచవరాదిఞ్చ ముఖేనేవ హరితుం ఉదకేసు ఛడ్డేతుం వట్టతీతి దట్ఠబ్బం. సేసం సబ్బత్థ ఉత్తానమేవ.

౬౫౫. అధికరణసమథేసు చ ఇధ వత్తబ్బం నత్థి.

ఇతి సమన్తపాసాదికాయ వినయట్ఠకథాయ విమతివినోదనియం

భిక్ఖువిభఙ్గవణ్ణనానయో నిట్ఠితో.

నమో తస్స భగవతో అరహతో సమ్మాసమ్బుద్ధస్స

౧. ఉబ్భజాణుమణ్డలికసిక్ఖాపదవణ్ణనా

౬౫౬. భిక్ఖునీవిభఙ్గే ¶ ¶ మిగారమాతుయాతి మిగారమాతు, విసాఖాయాతి అత్థో. పాళియం ‘‘ఏహి భిక్ఖునీతి భిక్ఖునీ, తీహి సరణగమనేహి ఉపసమ్పన్నాతి భిక్ఖునీ’’తి ఇదం భిక్ఖువిభఙ్గపాళియా సమదస్సనత్థం అట్ఠగరుధమ్మప్పటిగ్గహణేన లద్ధూపసమ్పదం మహాపజాపతిగోతమిఞ్చేవ తాయ సహ నిక్ఖన్తా భగవతో ఆణాయ భిక్ఖూనఞ్ఞేవ సన్తికే ఏకతోఉపసమ్పన్నా పఞ్చసతసాకియానియో చ సన్ధాయ వుత్తం. తా హి భగవతా ఆనన్దత్థేరస్స యాచనాయ పబ్బజ్జం అనుజానన్తేన ‘‘ఏథ భిక్ఖునియో, మమ సాసనే తుమ్హేపి పవిసథా’’తి వుత్తా వియ జాతా. సాకియానియో ఏవ సరణసీలాని దత్వా కమ్మవాచాయ ఉపసమ్పాదితత్తా ‘‘తీహి సరణగమనేహి ఉపసమ్పన్నా’’తి వుత్తా. న హి ఏతాహి అఞ్ఞా ఏహిభిక్ఖునిభావాదినా ఉపసమ్పన్నా నామ సన్తి. యం పన థేరీగాథాసు భద్దాయ కుణ్డలకేసియా –

‘‘నిహచ్చ ¶ జాణుం వన్దిత్వా, సమ్ముఖా అఞ్జలిం అకం;

‘ఏహి భద్దే’తి మం అవోచ, సా మే ఆసూపసమ్పదా’’తి. (థేరీగా. ౧౦౯) –

‘‘ఆయాచితో తదా ఆహ, ‘ఏహి భద్దే’తి నాయకో;

తదాహం ఉపసమ్పన్నా, పరిత్తం తోయమద్దస’’న్తి. (అప. థేరీ ౨.౩.౪౪) –

వుత్తం. తమ్పి ‘‘ఏహి త్వం భిక్ఖునీనం సన్తికే పబ్బజ్జం, ఉపసమ్పదఞ్చ గణ్హాహీ’’తి భగవతో ఆణా ఉపసమ్పదాయ కారణత్తా ఉపసమ్పదా అహోసీతి ఇమమత్థం సన్ధాయ వుత్తం. తథా హి వుత్తం థేరీగాథాట్ఠకథాయం ‘‘ఏహి భద్దే, భిక్ఖునుపస్సయం ¶ గన్త్వా భిక్ఖునీనం సన్తికే పబ్బజ్జ ఉపసమ్పజ్జస్సూతి మం అవచ ఆణాపేసి, సా సత్థు ఆణా మయ్హం ఉపసమ్పదాయ కారణత్తా ఉపసమ్పదా ఆసి అహోసీ’’తి (థేరీగా. అట్ఠ. ౧౧౧).

౬౫౭. సాధారణపారాజికేహీతి మేథునాదీహి చతూహి. తాని, పన అఞ్ఞాని చ సాధారణసిక్ఖాపదాని యస్మా భిక్ఖువిభఙ్గే వుత్తనిదానవత్థాదీసు ఏవ సాధారణవసేన పఞ్ఞత్తాని, పచ్ఛా పన తాని భిక్ఖునీనం పాతిమోక్ఖుద్దేసం అనుజానన్తేన భగవతా తాసం సిక్ఖాపచ్చక్ఖానాభావేన ‘‘యా పన భిక్ఖునీ ఛన్దసో మేథునం ధమ్మం పటిసేవేయ్యా’’తిఆదినా తదనురూపవసేన పరివత్తేత్వా అసాధారణసిక్ఖాపదేహి సద్ధిం సంసన్దేత్వా భిక్ఖునిపాతిమోక్ఖుద్దేసవసేన ఏకతో సఙ్గహితాని. యస్మా చ నేసం భిక్ఖువిభఙ్గే (పారా. ౪౪ ఆదయో) వుత్తనయేనేవ సబ్బోపి వినిచ్ఛయో సక్కా ఞాతుం, తస్మా తాని వజ్జేత్వా అసాధారణానం ఏవ ఇధ విభఙ్గో వుత్తోతి వేదితబ్బం.

౬౫౯. భిక్ఖూనం ‘‘కాయసంసగ్గం సాదియేయ్యా’’తి అవత్వా ‘‘సమాపజ్జేయ్యా’’తి వుత్తత్తా ‘‘భిక్ఖు ఆపత్తియా న కారేతబ్బో’’తి వుత్తం. తబ్బహులనయేనాతి కిరియాసముట్ఠానస్సేవ బహులభావతో, ఏతేన అకిరియాసముట్ఠానాపి అయం ఆపత్తి హోతీతి దస్సేతి. కిఞ్చాపి దస్సేతి, మయం పనేత్థ ఏవం తక్కయామ ‘‘కాయసంసగ్గక్ఖణే సాదియన్తియా కిరియాయ అభావేపి తతో పుబ్బే పవత్తితానం పటిచ్ఛన్నట్ఠానగమనఇఙ్గితాకారదస్సనాదికిరియానం వసేనేవ కిరియాసమఉట్ఠానమేవ, పరేహి మగ్గే కరియమానుపక్కమేన నిచ్చలస్స సాదియతో సుక్కవిస్సట్ఠి వియ పుబ్బపయోగాభావేపి ¶ వా తస్మిఞ్ఞేవ ఖణే పరూపక్కమేన జనియమానాయ అత్తనో కాయచలనాదిసఙ్ఖాతాయ కిరియాయ, సా హి సాదియమానేన తస్సా చిత్తేనాపి సముట్ఠితా కిరియా నామ హోతి అవాయమిత్వా పరూపక్కమేన మేథునసాదియనే వియ, భిక్ఖూనం పన పరూపక్కమజనితం కిరియం అబ్బోహారికం కత్వా అత్తనా కరియమానపయోగవసేనేవ ‘కాయసంసగ్గం సమాపజ్జేయ్యా’తి ఏవం విసేసేత్వావ సిక్ఖాపదస్స పఞ్ఞత్తత్తా సాదియమానేపి న దోసో. ఇతరథా హి తబ్బహులనయేనేత్థ కిరియత్తే గయ్హమానే అఞ్ఞేసమ్పి కిరియాకిరియసిక్ఖాపదానం కిరియత్తగ్గహణప్పసఙ్గో సియా’’తి. తస్మా ¶ వీమంసిత్వా గహేతబ్బం. సాతి కిరియాసముట్ఠానతా. తథేవాతి కాయసంసగ్గరాగీ ఏవ.

ఉబ్భజాణుమణ్డలికసిక్ఖాపదవణ్ణనా నిట్ఠితా.

౨. వజ్జపటిచ్ఛాదికసిక్ఖాపదవణ్ణనా

౬౬౬. దుతియే పురిమేనాతిఆది సున్దరీనన్దాయ వజ్జపటిచ్ఛాదనే పఞ్ఞత్తతం సన్ధాయ వుత్తం. ‘‘అట్ఠన్న’’న్తి వుత్తత్తా వజ్జపటిచ్ఛాదనస్సాపి పటిచ్ఛాదనే పారాజికమేవాతి దట్ఠబ్బం. ‘‘ధురం నిక్ఖిత్తమత్తే’’తి వుత్తత్తా పణ్ణత్తిం అజానన్తియాపి ‘‘ఇదం వజ్జం న పకాసేస్సామీ’’తి ఛన్దేన ధురం నిక్ఖేపక్ఖణే పారాజికన్తి దట్ఠబ్బం. తం పన పటిచ్ఛాదనం యస్మా ‘‘పేసలా ఞత్వా గరహిస్సన్తీ’’తి భయేనేవ హోతి, భయఞ్చ కోధచిత్తసమ్పయుత్తం, తస్మా ఇదం ‘‘దుక్ఖవేదన’’న్తి వుత్తం. యం పన సారత్థదీపనియం (సారత్థ. టీ. పారాజికకణ్డ ౩.౬౬౬) ‘‘కిఞ్చాపి వజ్జపటిచ్ఛాదనం పేమవసేన హోతి, తథాపి సిక్ఖాపదవీతిక్కమచిత్తం దోమనస్సితమేవ హోతీ’’తి ఏవం పణ్ణత్తివీతిక్కమచిత్తేనేవ ఛాదనం దోమనస్సత్తే కారణం వుత్తం, తం అకారణం పణ్ణత్తివిజాననం వినాపి ఆపజ్జితబ్బతోవ.

వజ్జపటిచ్ఛాదికసిక్ఖాపదవణ్ణనా నిట్ఠితా.

౬౭౫. చతుత్థే ¶ లోకస్సాదసఙ్ఖాతం మిత్తేహి అఞ్ఞమఞ్ఞం కాతబ్బం సన్థవం. వుత్తమేవత్థం పరియాయన్తరేన దస్సేతుం ‘‘కాయసంసగ్గరాగేనా’’తి వుత్తం.

తిస్సిత్థియో మేథునం తం న సేవేతి యా తిస్సో ఇత్థియో, తాసు వుత్తం తం మేథునం న సేవేయ్య. అనరియపణ్డకేతి తయో అనరియే, తయో పణ్డకే చ ఉపసఙ్కమిత్వా మేథునం న సేవేతి అత్థో. అనరియాతి ¶ చేత్థ ఉభతోబ్యఞ్జనకా అధిప్పేతా. బ్యఞ్జనస్మిన్తి అత్తనో వచ్చముఖమగ్గేపి. ఛేదో ఏవ ఛేజ్జం, పారాజికం.

వణ్ణావణ్ణోతి ద్వీహి సుక్కవిస్సట్ఠి వుత్తా. గమనుప్పాదనన్తి సఞ్చరిత్తం. ‘‘మేథునధమ్మస్స పుబ్బభాగత్తా పచ్చయో హోతీ’’తి ఇమినా కారియోపచారేన కాయసంసగ్గో మేథునధమ్మోతి వుత్తోతి దస్సేతి. సబ్బపదేసూతి సఙ్ఘాటికణ్ణగ్గహణాదిపదేసు. కాయసంసగ్గరాగో, సఉస్సాహతా, అట్ఠమవత్థుస్స పూరణన్తి తీణేత్థ అఙ్గాని.

అట్ఠవత్థుకసిక్ఖాపదవణ్ణనా నిట్ఠితా.

౧. పఠమసఙ్ఘాదిసేససిక్ఖాపదవణ్ణనా

౬౭౯. సఙ్ఘాదిసేసకణ్డే ¶ ¶ ‘‘దుతియస్స ఆరోచేతీ’’తి ఏత్థాపి ద్వీసుపి అడ్డకారకేసు యస్స కస్సచి దుతియస్స కథం యో కోచి ఆరోచేతీతి ఏవమత్థో గహేతబ్బోతి ఆహ ‘‘ఏసేవ నయో’’తి.

గతిగతన్తి చిరకాలప్పవత్తం. ఆపత్తీతి ఆపజ్జనం. ‘‘నిస్సారణీయ’’న్తి ఇదం కత్తుఅత్థే సిద్ధన్తి ఆహ ‘‘నిస్సారేతీ’’తి. ఆపన్నం భిక్ఖునిం సఙ్ఘతో వియోజేతి, వియోజనహేతు హోతీతి అత్థో.

గీవాయేవాతి ఆణత్తియా అభావతో. తేసం అనత్థకామతాయాతి ‘‘చోరో’’తి వుత్తం మమ వచనం సుత్వా కేచి దణ్డిస్సన్తి జీవితా వోరోపేస్సన్తీతి ఏవం సఞ్ఞాయ. ఏతేన కేవలం భయేన వా పరిక్ఖారగ్గహణత్థం వా సహసా ‘‘చోరో’’తి వుత్తే దణ్డితేపి న దోసోతి దస్సేతి. రాజపురిసానఞ్హి ‘‘చోరో అయ’’న్తి ఉద్దిస్స కథనే ఏవ గీవా, భిక్ఖూనం, పన ఆరామికాదీనం వా సమ్ముఖా ‘‘అసుకో చోరో ఏవమకాసీ’’తి కేనచి వుత్తవచనం నిస్సాయ ఆరామికాదీసు రాజపురిసానం వత్వా దణ్డాపేన్తేసుపి భిక్ఖుస్స న గీవా రాజపురిసానం అవుత్తత్తా. యేసఞ్చ వుత్తం, తేహి సయం చోరస్స అదణ్డితత్తాతి గహేతబ్బం. ‘‘త్వం ఏతస్స సన్తకం అచ్ఛిన్దా’’తి ఆణత్తోపి హి సచే అఞ్ఞేన అచ్ఛిన్దాపేతి, ఆణాపకస్స అనాపత్తి విసఙ్కేతత్తా. ‘‘అత్తనో వచనకర’’న్తి ఇదం సామీచివసేన వుత్తం. వచనం అకరోన్తానం రాజపురిసానమ్పి ‘‘ఇమినా గహితపరిక్ఖారం ఆహరాపేహి, మా చస్స దణ్డం కరోహీ’’తి ఉద్దిస్స వదన్తస్సాపి దణ్డే గహితేపి న గీవా ఏవ దణ్డగ్గహణస్స పటిక్ఖిత్తత్తా, ‘‘అసుకభణ్డం అవహరా’’తి ఆణాపేత్వా విప్పటిసారే ఉప్పన్నే పున పటిక్ఖిపనే (పారా. ౧౨౧) వియ.

దాసాదీనం ¶ సమ్పటిచ్ఛనే వియ తదత్థాయ అడ్డకరణే భిక్ఖూనమ్పి దుక్కటన్తి ఆహ ‘‘అకప్పియఅడ్డో నామ న వట్టతీ’’తి. కేనచి పన భిక్ఖునా ఖేత్తాదిఅత్థాయ వోహారికానం సన్తికం గన్త్వా అడ్డే కతేపి తం ఖేత్తాదిసమ్పటిచ్ఛనే వియ సబ్బేసం అకప్పియం న హోతి పుబ్బే ఏవ సఙ్ఘస్స సన్తకత్తా ¶ , భిక్ఖుస్సేవ పన పయోగవసేన ఆపత్తియో హోన్తి. దాసాదీనమ్పి పన అత్థాయ రక్ఖం యాచితుం వోహారికేన పుట్ఠేన సఙ్ఘస్స ఉప్పన్నం కప్పియక్కమం వత్తుం, ఆరామికాదీహి చ అడ్డం కారాపేతుఞ్చ వట్టతి ఏవ. విహారవత్థాదికప్పియఅడ్డం పన భిక్ఖునో సయమ్పి కాతుం వట్టతి.

భిక్ఖునీనం వుత్తోతి రక్ఖం యాచన్తీనం భిక్ఖునీనం వుత్తో ఉద్దిస్సఅనుద్దిస్సవసేన రక్ఖాయాచనవినిచ్ఛయో, న సబ్బో సిక్ఖాపదవినిచ్ఛయో అసాధారణత్తా సిక్ఖాపదస్స. తేనాహ ‘‘భిక్ఖునోపీ’’తిఆది. అనాకడ్ఢితాయ అడ్డకరణం, అడ్డపరియోసానన్తి ద్వే అఙ్గాని.

పఠమసఙ్ఘాదిసేససిక్ఖాపదవణ్ణనా నిట్ఠితా.

౨. దుతియసఙ్ఘాదిసేససిక్ఖాపదవణ్ణనా

౬౮౩. పాళియం దుతియే మల్లగణభటిపుత్తగణాదికన్తిఆదీసు మల్లరాజూనం గణో మల్లగణో. భటిపుత్తా నామ కేచి గణరాజానో, తేసం గణో. కేచి పన ‘‘నారాయనభత్తికో పుఞ్ఞకారగణో మల్లగణో. తథా కుమారభత్తికో చ గణో భటిపుత్తగణో’’తిపి (సారత్థ. టీ. సంఘాదిసేసకణ్డ ౩.౬౮౩) వదన్తి. ధమ్మగణోతి సాసనే, లోకే వా అనేకప్పకారపుఞ్ఞకారకో గణో. గన్ధవికతికారకో గణో గన్ధికసేణీ. పేసకారాదిగణో దుస్సికసేణీ. కప్పగతికన్తి కప్పియభావగతం, పబ్బజితపుబ్బన్తి అత్థో.

౬౮౫. పాళియం వుట్ఠాపేతీతి ఉపసమ్పాదేతి. అకప్పగతమ్పి పబ్బాజేన్తియా దుక్కటన్తి వదన్తి. ఖీణాసవాయపి ఆపజ్జితబ్బతో ‘‘తిచిత్త’’న్తి వుత్తం. చోరితా, తం ఞత్వా అననుఞ్ఞాతకారణా వుట్ఠాపనన్తి ద్వే అఙ్గాని.

దుతియసఙ్ఘాదిసేససిక్ఖాపదవణ్ణనా నిట్ఠితా.

౩. తతియసఙ్ఘాదిసేససిక్ఖాపదవణ్ణనా

౬౯౨. తతియే ¶ ¶ పరిక్ఖేపం అతిక్కామేన్తియాతి గామన్తరస్స పరిక్ఖేపం అతిక్కామేన్తియా. ‘‘గామన్తరం గచ్ఛేయ్యా’’తి హి వుత్తం. వికాలగామప్పవేసనసిక్ఖాపదే వియ ‘‘అపరిక్ఖిత్తస్స ఉపచారం ఓక్కమన్తియా’’తి అవత్వా ‘‘అతిక్కామేన్తియా’’తి పాళియం వుత్తత్తా గామం పవిసన్తియా ఘరూపచారే ఠితస్స దుతియలేడ్డుపాతసఙ్ఖాతస్స ఉపచారస్స అతిక్కమో నామ పఠమలేడ్డుపాతట్ఠానసఙ్ఖాతస్స పరిక్ఖేపారహట్ఠానస్స అతిక్కమో ఏవాతి ఆహ ‘‘పరిక్ఖేపారహట్ఠానం ఏకేన పాదేన అతిక్కమతీ’’తి.

మజ్ఝేతి గామమజ్ఝే. పచ్ఛాతి అపరకాలే. ‘‘చతుగామసాధారణత్తా’’తి ఇమినా విహారతో చతూసు గామేసు యత్థ కత్థచి పవిసితుం వట్టతీతి ఏత్థ కారణమాహ.

పరతీరమేవ అక్కమన్తియాతి నదిం అనోతరిత్వా ఓరిమతీరతో లఙ్ఘిత్వా వా ఆకాసాదినా వా పరతీరమేవ అతిక్కామేన్తియా. ఓరిమతీరమేవ ఆగచ్ఛతి, ఆపత్తీతి పారగమనాయ ఓతిణ్ణత్తా వుత్తం.

తాదిసే అరఞ్ఞేతి ఇన్దఖీలతో బహిభావలక్ఖణే అరఞ్ఞే. ‘‘తేనేవా’’తిఆదినా దస్సనూపచారే విరహితే సవనూపచారస్స విజ్జమానత్తేపి ఆపత్తి హోతీతి దస్సేతి. అఞ్ఞం మగ్గం గణ్హాతీతి మగ్గమూళ్హత్తా గణ్హాతి, న దుతియికం ఓహియితుం. తస్మా అనాపత్తి. అనన్తరాయేన ఏకభావో, అనాపదాయ గామన్తరగమనాదీసు ఏకన్తి ద్వే అఙ్గాని.

తతియసఙ్ఘాదిసేససిక్ఖాపదవణ్ణనా నిట్ఠితా.

౪. చతుత్థసఙ్ఘాదిసేససిక్ఖాపదవణ్ణనా

౬౯౪. చతుత్థే కారకగణస్సాతి ఇమస్స కమ్మం కాతబ్బన్తి యేహి సన్నిట్ఠానం కతం, తే సన్ధాయ వుత్తం. కమ్మవాచక్ఖణే సహఠితేతి కేచి. నేత్థారవత్తేతి నిత్థరణహేతుమ్హి వత్తే.

౬౯౮. పాళియం ¶ అసన్తే కారకసఙ్ఘేతి ఏత్థ విజ్జమానం సుదూరమ్పి గన్త్వా ఆపుచ్ఛితబ్బం ¶ . అన్తరాయే పన సతి సమ్మా వత్తన్తం ఓసారేతుం వట్టతీతి. ధమ్మకమ్మేన ఉక్ఖిత్తతా, అననుఞ్ఞాతకారణా ఓసారణన్తి ద్వే అఙ్గాని.

చతుత్థసఙ్ఘాదిసేససిక్ఖాపదవణ్ణనా నిట్ఠితా.

౫. పఞ్చమసఙ్ఘాదిసేససిక్ఖాపదవణ్ణనా

౭౦౧. పఞ్చమే తన్తి మహాఅట్ఠకథాయం అవచనం ‘‘అనవస్సుతోతి జానన్తీ పటిగ్గణ్హాతీ’’తిఆది పాళియా సమేతి. ఉభతో అవస్సుతభావో, ఉదకదన్తపోనతో అఞ్ఞం సహత్థా గహేత్వా అజ్ఝోహరణన్తి ద్వే అఙ్గాని.

పఞ్చమసఙ్ఘాదిసేససిక్ఖాపదవణ్ణనా నిట్ఠితా.

౬. ఛట్ఠసఙ్ఘాదిసేససిక్ఖాపదవణ్ణనా

౭౦౫. ఛట్ఠే పటిగ్గహో తేన న విజ్జతీతి తేనేవ ‘‘న దేతీ’’తి వుత్తకారణేన ఉయ్యోజితాయ హత్థతో ఇతరాయ పటిగ్గహోపి నత్థి. పరిభోగపచ్చయాతి ఉయ్యోజితాయ భోజనపరియోసానపచ్చయాతి అత్థో. మనుస్సపురిసస్స అవస్సుతతా, తం ఞత్వా అననుఞ్ఞాతకారణా ఉయ్యోజనా, తేన ఇతరిస్సా గహేత్వా భోజనపరియోసానన్తి తీణి అఙ్గాని.

ఛట్ఠసఙ్ఘాదిసేససిక్ఖాపదవణ్ణనా నిట్ఠితా.

౭౦౯-౭౨౭. సత్తమతో యావదసమపరియోసానాని ఉత్తానానేవ.

సఙ్ఘాదిసేసవణ్ణనానయో నిట్ఠితో.

౨. దుతియనిస్సగ్గియాదిపాచిత్తియసిక్ఖాపదవణ్ణనా

౭౩౩. నిస్సగ్గియేసుపి ¶ ¶ పఠమం ఉత్తానమేవ.

౭౪౦. దుతియే అయ్యాయ దమ్మీతి ఏవం పటిలద్ధన్తి నిస్సట్ఠపటిలద్ధం, నిస్సట్ఠం పటిలభిత్వాపి యం ఉద్దిస్స దాయకేహి దిన్నం, తత్థేవ దాతబ్బం. తేనాహ ‘‘యథాదానేయేవ ఉపనేతబ్బ’’న్తి. అకాలచీవరతా, తం ఞత్వా కాలచీవరన్తి లేసేన భాజాపనం, పటిలాభోతి తీణి అఙ్గాని.

౭౪౩. తతియే మేతన్తి మమేవేతం చీవరం. ఉపసమ్పన్నతా, పరివత్తితవికప్పనుపగచీవరస్స సకసఞ్ఞాయ అచ్ఛిన్దనాదీతి ద్వే అఙ్గాని.

౭౪౮-౭౫౨. చతుత్థే ఆహటసప్పిం దత్వాతి అత్తనో దత్వా. యమకం పచితబ్బన్తి సప్పిఞ్చ తేలఞ్చ ఏకతో పచితబ్బం. లేసేన గహేతుకామతా, అఞ్ఞస్స విఞ్ఞత్తి, పటిలాభోతి తీణి అఙ్గాని.

౭౫౩. పఞ్చమే సాతి థుల్లనన్దా. అయన్తి సిక్ఖమానా. చేతాపేత్వాతి జానాపేత్వాతి ఇధ వుత్తం, మాతికాట్ఠకథాయం పన ‘‘అత్తనో కప్పియభణ్డేన ‘ఇదం నామ ఆహరా’తి అఞ్ఞం పరివత్తాపేత్వా’’తి (కఙ్ఖా. అట్ఠ. అఞ్ఞచేతాపనసిక్ఖాపదవణ్ణనా) వుత్తం.

౭౫౮. ఛట్ఠే పావారికస్సాతి దుస్సవాణిజకస్స.

౭౬౪. సత్తమే ¶ సఞ్ఞాచితకేనాతి సయం యాచితకేనపీతి అత్థో.

౭౬౯-౭౮౯. అట్ఠమతో యావద్వాదసమా ఉత్తానమేవ.

నిస్సగ్గియవణ్ణనానయో నిట్ఠితో.

౭౯౭. పాచిత్తియేసు ¶ ¶ లసుణవగ్గస్స పఠమే బదరసాళవం నామ బదరఫలాని సుక్ఖాపేత్వా తేహి కత్తబ్బబ్యఞ్జనవికతి. ఆమకమాగధలసుణఞ్చేవ, అజ్ఝోహరణఞ్చాతి ద్వే అఙ్గాని.

౭౯౯-౮౧౨. దుతియాదీని ఉత్తానత్థాని.

౮౧౫. ఛట్ఠే పాళియం ఆసుమ్భిత్వాతి పాతేత్వా.

౮౧౭. దధిమత్థూతి దధిమ్హి పసన్నోదకం. రసఖీరాదీనన్తి మంసరసఖీరాదీనం. భుఞ్జన్తస్స భిక్ఖునో హత్థపాసే ఠానం, పానీయస్స వా విధూపనస్స వా గహణన్తి ద్వే అఙ్గాని.

౮౨౨. సత్తమే అవిఞ్ఞత్తియా లద్ధన్తి అత్తనో విఞ్ఞత్తిం వినా లద్ధం. పుబ్బాపరవిరుద్ధన్తి సయం కరణే పాచిత్తియన్తి ఇదం కారాపనే దుక్కటవచనేన విరుజ్ఝనం సన్ధాయ వుత్తం. తేనాహ ‘‘న హీ’’తిఆది, ‘‘అవిఞ్ఞత్తియా లద్ధ’’న్తిఆదివచనేన వా విరుజ్ఝనం సన్ధాయ వుత్తం. అఞ్ఞాయ విఞ్ఞత్తిపి హి ఇమిస్సా అవిఞ్ఞత్తియా లద్ధమేవాతి. ఆమకధఞ్ఞవిఞ్ఞాపనాది, తం భజ్జనాదినా అజ్ఝోహరణన్తి ద్వే అఙ్గాని.

౮౨౪. అట్ఠమే నిబ్బిట్ఠోతి లద్ధో. కేణీతి రఞ్ఞో దాతబ్బో ఆయో, ఆయుప్పత్తిట్ఠానన్తి అత్థో ¶ . తేనాహ ‘‘ఏకం ఠానన్తర’’న్తిఆది. ఠానన్తరన్తి చ గామజనపదాణాయత్తం. వళఞ్జియమానతిరోకుట్టాదితా, అనపలోకేత్వా ఉచ్చారాదీనం ఛడ్డనాదీతి ద్వే అఙ్గాని.

౮౩౦. నవమే ‘‘మత్థకచ్ఛిన్ననాళికేరమ్పీ’’తి వుత్తత్తా హరితూపరి ఛడ్డనమేవ పటిక్ఖిత్తం. తేనాహ ‘‘అనిక్ఖిత్తబీజేసూ’’తిఆది. యత్థ చ ఛడ్డేతుం వట్టతి, తత్థ హరితే వచ్చాదిం కాతుమ్పి వట్టతి ఏవ. సబ్బేసన్తి భిక్ఖుభిక్ఖునీనం.

౮౩౬-౭. దసమే ¶ తేసంయేవాతి యేసం నిచ్చం పస్సతి. ఆరామే ఠత్వాతి ఠితనిసన్నట్ఠానే ఏవ ఠత్వా సమన్తతో గీవం పరివత్తేత్వాపి పస్సతి, అనాపత్తి. ఠితట్ఠానతో గన్త్వా పస్సితుం న వట్టతి. కేచి పన ‘‘వట్టతీ’’తి వదన్తి. తం పన ‘‘దస్సనాయ గచ్ఛేయ్య, పాచిత్తియ’’న్తి సామఞ్ఞతో గమనస్స పటిక్ఖిత్తత్తా, అనాపత్తియమ్పి గమనాయ అవుత్తత్తా చ న గహేతబ్బం. నచ్చాదితా, అననుఞ్ఞాతకారణా గమనం, దస్సనాది చాతి తీణి అఙ్గాని.

౮౪౧. దుతియవగ్గస్స పఠమే దానే వాతి దాననిమిత్తం. రత్తన్ధకారే పురిసస్స హత్థపాసే ఠానాది, రహోపేక్ఖా, సహాయాభావోతి తీణి అఙ్గాని.

౮౪౨-౮౫౦. దుతియాదీని ఉత్తానాని.

౮౫౪. పఞ్చమే పల్లఙ్కస్స అనోకాసేతి ఊరుబద్ధాసనస్స అప్పహోనకే. పురేభత్తం అన్తరఘరే పల్లఙ్కప్పహోనకాసనే నిసజ్జా, అననుఞ్ఞాతకారణా అనాపుచ్ఛా వుత్తపరిచ్ఛేదాతిక్కమోతి ద్వే అఙ్గాని.

౮౬౦-౮౭౯. ఛట్ఠాదీని ¶ ఉత్తానాని.

నిట్ఠితో అన్ధకారవగ్గో దుతియో.

౮౮౩-౮౮౭. తతియవగ్గస్స పఠమదుతియాని ఉత్తానాని.

౮౯౩. తతియే విసిబ్బేత్వాతి విజటేత్వా. ధురం నిక్ఖిత్తమత్తేతి విసిబ్బనదివసతో పఞ్చ దివసే అతిక్కామేత్వా ధురం నిక్ఖిత్తమత్తే. అన్తోపఞ్చాహే పన ధురనిక్ఖేపేపి అనాపత్తి ఏవ ‘‘అఞ్ఞత్ర చతూహపఞ్చాహా’’తి వుత్తత్తా ¶ . ఉపసమ్పన్నాయ చీవరం సిబ్బనత్థాయ విసిబ్బేత్వా పఞ్చహాతిక్కమో, అననుఞ్ఞాతకారణా ధురనిక్ఖేపోతి ద్వే అఙ్గాని.

౯౦౦. చతుత్థే పఞ్చన్నం చీవరానం అపరివత్తనం, అననుఞ్ఞాతకారణా పఞ్చాహాతిక్కమోతి ద్వే అఙ్గాని.

౯౦౯. ఛట్ఠే వికప్పనుపగస్స సఙ్ఘే పరిణతతా, వినా ఆనిసంసదస్సనేన అన్తరాయకరణన్తి ద్వే అఙ్గాని.

౯౧౬. అట్ఠమే కుమ్భథూణం నామ కుమ్భసద్దో, తేన కీళన్తీతి కుమ్భథూణికా. తేనాహ ‘‘ఘటకేన కీళనకా’’తి. దీఘనికాయట్ఠకథాయం పన ‘‘చతురస్సఅమ్బణకతాళ’’న్తి వుత్తం. తఞ్హి రుక్ఖసారాదిమయం అన్తోఛిద్దం చతూసు పస్సేసు చమ్మోనద్ధం వాదితభణ్డం, యం ‘‘బిమ్బిసక’’న్తిపి వుచ్చతి, తం వాదేన్తాపి కుమ్భథూణికా. తేనాహ ‘‘బిమ్బిసకవాదితకాతిపి వదన్తీ’’తి.

౯౧౮. పాళియం ¶ కప్పకతన్తి కప్పకతం నివాసనపారుపనూపగం. సమణచీవరతా, అననుఞ్ఞాతానం దానన్తి ద్వే అఙ్గాని.

౯౨౧-౯౩౧. నవమదసమాని ఉత్తానానేవ.

౯౭౬. తువట్టవగ్గస్స దసమే చారికాయ అపక్కమనం పణ్ణత్తివజ్జమేవ. పణ్ణత్తివిజాననచిత్తేన సచిత్తకతం సన్ధాయ పనేత్థ ‘‘లోకవజ్జ’’న్తి దట్ఠబ్బం. సేసం సబ్బత్థ ఉత్తానమేవ.

నిట్ఠితో తువట్టవగ్గో చతుత్థో.

౯౭౮. చిత్తాగారవగ్గస్స ¶ పఠమే పాటేక్కా ఆపత్తియోతి గీవాయ పరివత్తనప్పయోగగణనాయ.

౧౦౧౫. నవమే హత్థిఆదీసు సిప్ప-సద్దో పచ్చేకం యోజేతబ్బో, తథా ఆథబ్బణాదీసు మన్త-సద్దో. తత్థ ఆథబ్బణమన్తో నామ ఆథబ్బణవేదవిహితో పరూపఘాతకరో మన్తో. ఖీలనమన్తో నామ వేరిమారణత్థాయ సారదారుమయం ఖీలం మన్తేత్వా పథవియం ఆకోటనమన్తో. అగదప్పయోగో విసప్పయోజనం. నాగమణ్డలన్తి సప్పానం పవేసనివారణత్థం మణ్డలబన్ధమన్తో. సేసం సబ్బత్థ ఉత్తానమేవ.

నిట్ఠితో చిత్తాగారవగ్గో పఞ్చమో.

౧౦౨౫-౧౧౧౬. ఆరామవగ్గే ¶ , గబ్భినివగ్గే చ సబ్బం ఉత్తానమేవ.

౧౧౧౯. అట్ఠమవగ్గస్స పఠమే సబ్బపఠమా ద్వే మహాసిక్ఖమానాతి గబ్భినివగ్గే (పాచి. ౧౦౬౭ ఆదయో) సబ్బపఠమం వుత్తా ద్వే. సిక్ఖమానా ఇచ్చేవ వత్తబ్బాతి సమ్ముతికమ్మాదీసు అఞ్ఞథా వుత్తే కమ్మం కుప్పతీతి అధిప్పాయో.

౧౧౬౭. ఏకాదసమే పారివాసియేన ఛన్దదానేనాతి పరివుత్థేన నవికప్పవుత్థేన విగతేన ఛన్దదానేనాతి అత్థో, ఛన్దవిస్సజ్జనమత్తేన వా.

౧౧౬౮. ‘‘వుట్ఠితాయా’’తి ఏతేన ‘‘ఇదాని కమ్మం న కరిస్సామా’’తి ధురం నిక్ఖిపిత్వా కాయేన అవుట్ఠహిత్వా నిసిన్నాయపి పరిసాయ కమ్మం కాతుం న వట్టతీతి దస్సేతి. తేనాహ ‘‘ఛన్దం అవిస్సజ్జేత్వా అవుట్ఠితాయా’’తి. పాళియం పన ‘‘అనాపత్తి అవుట్ఠితాయ పరిసాయా’’తి సామఞ్ఞతో వుత్తత్తా ¶ , ఉపోసథక్ఖన్ధకే చ ‘‘న, భిక్ఖవే, పారివాసికపారిసుద్ధిదానేన ఉపోసథో కాతబ్బో అఞ్ఞత్ర అవుట్ఠితాయ పరిసాయా’’తి (మహావ. ౧౮౩) వుత్తత్తా, తదట్ఠకథాయమ్పి ‘‘పారివాసియపారిసుద్ధిదానం నామ పరిసాయ వుట్ఠితకాలతో పట్ఠాయ న వట్టతి, అవుట్ఠితాయ పన వట్టతీ’’తి (మహావ. అట్ఠ. ౧౮౩) వుత్తత్తా చ ‘‘కమ్మం న కరిస్సామీ’’తి ధురం నిక్ఖిపిత్వా నిసిన్నాయపి కమ్మం కాతుం వట్టతీతి గహేతబ్బం. సేసం ఉత్తానమేవ.

నిట్ఠితో కుమారిభూతవగ్గో అట్ఠమో.

౧౨౨౮. పాటిదేసనీయాదీసు ¶ ¶ పాళివినిముత్తకేసూతి పాళియం అనాగతేసు సప్పిఆదీసు.

సత్తాధికరణవ్హయాతి సత్తాధికరణసమథనామకా. తం అత్థవినిచ్ఛయం తాదిసంయేవ యస్మా విదూ వదన్తీతి అత్థో. యథా నిట్ఠితాతి సమ్బన్ధో. సబ్బాసవపహన్తి సబ్బాసవవిఘాతకం అరహత్తమగ్గం. పస్సన్తు నిబ్బుతిన్తి మగ్గఞాణేన నిబ్బానం సచ్ఛికరోన్తు, పప్పోన్తూతి వా పాఠో. తత్థ నిబ్బుతిన్తి ఖన్ధపరినిబ్బానం గహేతబ్బం.

ఇతి సమన్తపాసాదికాయ వినయట్ఠకథాయ విమతివినోదనియం

భిక్ఖునీవిభఙ్గవణ్ణనానయో నిట్ఠితో.

ఉభతోవిభఙ్గట్ఠకథావణ్ణనా నిట్ఠితా.

నమో తస్స భగవతో అరహతో సమ్మాసమ్బుద్ధస్స

మహావగ్గే ¶ ¶ ఉభిన్నం పాతిమోక్ఖానన్తి ఉభిన్నం పాతిమోక్ఖవిభఙ్గానం. యం ఖన్ధకం సఙ్గాయింసూతి సమ్బన్ధో. ఖన్ధానం సమూహో, ఖన్ధానం వా పకాసనతో ఖన్ధకో. ఖన్ధాతి చేత్థ పబ్బజ్జాదిచారిత్తవారిత్తసిక్ఖాపదపఞ్ఞత్తిసమూహో అధిప్పేతో. పదభాజనీయే యేసం పదానం అత్థా యేహి అట్ఠకథానయేహి పకాసితాతి యోజనా. అథ వా యే అత్థాతి యోజేతబ్బం. హి-సద్దో చేత్థ పదపూరణే దట్ఠబ్బో.

౧. విసేసకారణన్తి ‘‘యేన సమయేన ఆయస్మతో సారిపుత్తత్థేరస్స సిక్ఖాపదపఞ్ఞత్తియాచనహేతుభూతో ¶ పరివితక్కో ఉదపాది, తేన సమయేనా’’తిఆదినా వుత్తకారణం వియ విసేసకారణం భుమ్మవచననివత్తనకకారణన్తి అత్థో. ఏతస్సాతి అభిసమ్బోధితో పట్ఠాయ సత్థు చరియావిభావనస్స వినయపఞ్ఞత్తియం కిం పయోజనం? యది విసేసకారణం నత్థీతి అధిప్పాయో. నిదానదస్సనం పయోజనన్తి యోజనా. నిదానన్తిచేత్థ సిక్ఖాపదపఞ్ఞత్తిహేతుభూతం వత్థుపుగ్గలాదికారణం అధిప్పేతం, న పఞ్ఞత్తిట్ఠానమేవ. తేనాహ ‘‘యా హీ’’తిఆది.

ఉరువేలాయన్తి ఏత్థ ఉరు-సద్దో మహన్తవాచీ. వేలా-సద్దో తీరపరియాయో. ఉన్నతత్తాదినా వేలా వియ వేలా. ఉరు మహన్తీ వేలా ఉరువేలా, తస్సం. తేనాహ ‘‘మహావేలాయ’’న్తిఆది. మరియాదాతి సీలాదిగుణసీమా. పత్తపుటేనాతి తాలాదీనం పణ్ణపుటేన.

‘‘పఠమాభిసమ్బుద్ధో’’తి అనునాసికలోపేనాయం నిద్దేసోతి ఆహ ‘‘పఠమం అభిసమ్బుద్ధో’’తి. పఠమన్తి చ భావనపుంసకనిద్దేసో. తస్మా అభిసమ్బుద్ధో ¶ హుత్వా సబ్బపఠమం బోధిరుక్ఖమూలే విహరతీతి యోజనా దట్ఠబ్బా.

పాళియం అథ ఖోతి ఏత్థ అథాతి ఏతస్మిం సమయేతి అత్థో అనేకత్థత్తా నిపాతానం. సత్తాహన్తి అచ్చన్తసంయోగే ఏతం ఉపయోగవచనం. అథ ఖోతి అధికారన్తరదస్సనే నిపాతో. తేన విముత్తిసుఖపటిసంవేదనం పహాయ పటిచ్చసముప్పాదమనసికారే అధికతభావం దస్సేతి. పటిచ్చాతి పటిముఖం గన్త్వా, అఞ్ఞమఞ్ఞం అపేక్ఖిత్వాతి అత్థో. ఏతేన కారణబహుతా దస్సితా. సహితేతి కారియబహుతా. అనులోమన్తి భావనపుంసకనిద్దేసో. స్వేవాతి సో ఏవ పచ్చయాకారో. పురిమనయేన వా వుత్తోతి ‘‘అవిజ్జాపచ్చయా సఙ్ఖారా’’తిఆదినా నయేన వుత్తో పచ్చయాకారో. పవత్తియాతి సంసారప్పవత్తియా.

పాళియం ‘‘అవిజ్జాపచ్చయా’’తిఆదీసు దుక్ఖాదీసు అఞ్ఞాణం అవిజ్జా. లోకియకుసలాకుసలచేతనా సఙ్ఖారా. లోకియవిపాకమేవ విఞ్ఞాణం. లోకియవేదనాదిక్ఖన్ధత్తయం నామం, భూతుపాదాయభేదం రూపం. పసాదవిఞ్ఞాణభేదం సళాయతనం. విపాకభూతో సబ్బో ఫస్సో, వేదనా చ. రాగో తణ్హా. బలవరాగో, తివిధా చ దిట్ఠి ఉపాదానం. భవో పన దువిధో కమ్మభవో, ఉపపత్తిభవో చ. తత్థ కమ్మభవో సాసవకుసలాకుసలచేతనావ, ఉపపత్తిభవో ఉపాదిన్నకక్ఖన్ధా. తేసం ఉపపత్తి జాతి. పాకో జరా. భేదో మరణం. తే ఏవ నిస్సాయ సోచనం సోకో. కన్దనం పరిదేవో. దుక్ఖం కాయికం. దోమనస్సం చేతసికం. అతివియ సోకో ఉపాయాసో.

పచ్చేకఞ్చ ¶ సమ్భవతి-సద్దో యోజేతబ్బో. తేనాహ ‘‘ఇమినా నయేనా’’తిఆది. ‘‘దుక్ఖరాసిస్సా’’తి ఇమినా న సత్తస్స. నాపి సుభసుఖాదీనన్తి దస్సేతి.

హవేతి బ్యత్తన్తి ఇమస్మిం అత్థే నిపాతో. ‘‘అనులోమపచ్చయాకారపటివేధసాధకా బోధిపక్ఖియధమ్మా’’తి ఇదం పఠమవారే కిఞ్చాపి ‘‘అవిజ్జాయత్వేవ అసేసవిరాగనిరోధా’’తిఆదినా పటిలోమపచ్చయాకారోపి ఆగతో, తథాపి ‘‘యతో పజానాతి సహేతుధమ్మ’’న్తి అనులోమపచ్చయాకారపటివేధస్సేవ కారణత్తేన వుత్తన్తి. యథా చేత్థ, ఏవం దుతియవారేపి ‘‘యతో ఖయం పచ్చయానం అవేదీ’’తి గాథాయ వుత్తత్తా ‘‘పచ్చయానం ఖయసఙ్ఖాత’’న్తిఆది ¶ వుత్తన్తి వేదితబ్బం. నో కల్లో పఞ్హోతి అయుత్తో న బ్యాకాతబ్బో, అవిజ్జమానం అత్తానం సిద్ధం కత్వా ‘‘కో ఫుసతీ’’తి తస్స కిరియాయ పుట్ఠత్తా ‘‘కో వఞ్ఝాపుత్తో ఫుసతీ’’తిఆది వియాతి అధిప్పాయో. సోళస కఙ్ఖాతి ‘‘అహోసిం ను ఖో అహమతీతమద్ధానం, నను ఖో అహోసిం, కిం ను ఖో అహోసిం, కథం ను ఖో అహోసిం, కిం హుత్వా కిం అహోసిం ను ఖో అహమతీతమద్ధానం, భవిస్సామి ను ఖో అహం అనాగతమద్ధానం, నను ఖో భవిస్సామి, కిం ను ఖో భవిస్సామి, కథం ను ఖో భవిస్సామి, కిం హుత్వా కిం భవిస్సామి ను ఖో అహం అనాగతమద్ధానం, అహం ను ఖోస్మి, నో ను ఖోస్మి, కిం ను ఖోస్మి, కథం ను ఖోస్మి, అయం ను ఖో సత్తో కుతో ఆగతో, సో కుహిం గామీ భవిస్సతీ’’తి (మ. ని. ౧.౧౮; సం. ని. ౨.౨౦) ఏవం ఆగతా అతీతే పఞ్చ, అనాగతే పఞ్చ, పచ్చుప్పన్నే ఛాతి సోళసవిధా కఙ్ఖా.

తత్థ కిం ను ఖోతి మనుస్సదేవాదీసు, ఖత్తియాదీసు వా అఞ్ఞతరం నిస్సాయ కఙ్ఖతి. కథం ను ఖోతి పన సణ్ఠానాకారాదీసు ఇస్సరాదిజనకం, కారణం వా నిస్సాయ. కిం హుత్వా కిం అహోసిన్తి చ మనుస్సాదీసు పఠమం కిం హుత్వా పచ్ఛా కిం అహోసిన్తి కఙ్ఖతి. అహం ను ఖోస్మీతిఆది ఇదాని అత్తనో విజ్జమానావిజ్జమానతం, సరూపపకారాదికఞ్చ కఙ్ఖతి. వపయన్తీతి విఅపయన్తి బ్యపగచ్ఛన్తి. తేనాహ ‘‘అపగచ్ఛన్తి నిరుజ్ఝన్తీ’’తి.

౩. తస్స వసేనాతి తస్స పచ్చయాకారపజాననస్స, పచ్చయక్ఖయాధిగమస్స చ వసేన. ఏకేకమేవ కోట్ఠాసన్తి అనులోమపటిలోమతో ఏకేకమేవ కోట్ఠాసం. పాటిపదరత్తియా ఏవం మనసాకాసీతి రత్తియా తీసుపి యామేసు ఏవం ఇధ ఖన్ధకపాళియా ఆగతనయేన అనులోమపటిలోమంయేవ మనసాకాసి.

౪. తస్స ¶ సత్తాహస్స అచ్చయేనాతి పల్లఙ్కసత్తాహస్స అపగమనేన. తమ్హా సమాధిమ్హాతి అరహత్తఫలసమాపత్తిసమాధిమ్హా. అన్తరన్తరా ఏవ హి పచ్చయాకారమనసికారో. అవసేసకాలం పన సబ్బం భగవా ఫలసమాపత్తియాపి వీతినామేసి. తం సన్ధాయ ‘‘తమ్హా సమాధిమ్హా’’తి వుత్తం. రతనచఙ్కమేతి ¶ భగవతో చిరం ఠితస్స చఙ్కమనాధిప్పాయం ఞత్వా దేవతాహి మాపితే రతనచఙ్కమే. రతనఘరన్తి భగవతో నిసీదనాధిప్పాయం ఞత్వా దేవతాహి మాపితం రతనమయం గేహం.

తత్రాపీతి న కేవలం రతనఘరేయేవ. తత్రాపి అజపాలనిగ్రోధమూలేపి అభిధమ్మం విచినన్తో ఏవ అన్తరన్తరా విముత్తిసుఖం పటిసంవేదేన్తోతి అత్థో. తత్థాపి హి అనన్తనయసమన్తపట్ఠానం సమ్మసతో సమ్మాసమ్బుద్ధస్స పీతిసముట్ఠితా ఛబ్బణ్ణా బుద్ధరస్మియో రతనఘరే వియ నిచ్ఛరింసు ఏవ. ‘‘హుంహు’’న్తి కరోన్తోతి ‘‘సబ్బే హీనజాతికా మం మా ఉపగచ్ఛన్తూ’’తి మానవసేన, సమీపం ఉపగతేసు కోధవసేన చ ‘‘అపేథా’’తి అధిప్పాయనిచ్ఛారితం హుంహుంకారం కరోన్తో.

బ్రహ్మఞ్ఞన్తి బ్రాహ్మణత్తం. అన్తన్తి నిబ్బానం. దేవానం వా అన్తన్తి మగ్గఞాణానం వా అన్తభూతం అరహత్తఫలం.

౫. ముచలిన్దమూలేతి ఏత్థ చ ముచలిన్దో వుచ్చతి నీపరుక్ఖో, యో ‘‘నిచులో’’తిపి వుచ్చతి. ఉప్పన్నమేఘోతి సకలచక్కవాళగబ్భం పూరేత్వా ఉప్పన్నో మహామేఘో. వద్దలికాతి వుట్ఠియా ఏవ ఇత్థిలిఙ్గవసేన నామం. యా చ సత్తాహం పవత్తత్తా సత్తాహవద్దలికాతి వుత్తాతి ఆహ ‘‘సత్తాహం అవిచ్ఛిన్నవుట్ఠికా అహోసీ’’తి. సీతవాతేన దూసితం దినమేతిస్సా వద్దలికాయాతి సీతవాతదుద్దినీతి ఆహ ‘‘ఉదకఫుసితసమ్మిస్సేనా’’తిఆది. ఉబ్బిద్ధతా నామ దూరభావేన ఉపట్ఠానన్తి ఆహ ‘‘మేఘవిగమేన దూరీభూత’’న్తి. ఇన్దనీలమణి వియ దిబ్బతి జోతేతీతి దేవో, ఆకాసో.

ఏతమత్థం విదిత్వాతి వివేకస్స సుఖభావం విదిత్వా. సబ్బసో అసన్తుట్ఠిసముచ్ఛేదకత్తా మగ్గఞాణానం ‘‘చతుమగ్గఞాణసన్తోసేనా’’తి వుత్తం. అకుప్పనభావోతి అకుజ్ఝనసభావో.

౬. పచ్చగ్ఘేతి ¶ అభినవే. అయమేవ అత్థో పసత్థో, న పురిమో. న హి బుద్ధా మహగ్ఘం పత్తం పరిభుఞ్జన్తి.

౭. ఆలీయన్తి ¶ సేవీయన్తీతి ఆలయా. పఞ్చ కామగుణాతి ఆహ ‘‘సత్తా…పే… వుచ్చన్తీ’’తి. సుట్ఠు ముదితాతి అతివియ పముదితా. ఠానం సన్ధాయాతి ఠాన-సద్దం అపేక్ఖిత్వా. ఇమేసన్తి సఙ్ఖారాదీనం ఫలానం. పాళియం సబ్బసఙ్ఖారసమథోతిఆదీని నిబ్బానవేవచనాని. అపిస్సూతి సమ్పిణ్డనత్థే నిపాతో. న కేవలం ఏతదహోసి, ఇమాపి గాథా పటిభంసూతి అత్థో.

కిచ్ఛేన మే అధిగతన్తి పారమిపూరణం సన్ధాయ వుత్తం, న దుక్ఖాపటిపదం. బుద్ధానఞ్హి చత్తారో మగ్గా సుఖాపటిపదావ హోన్తి. హ-ఇతి బ్యత్తం, ఏకంసన్తి ద్వీసు అత్థేసు నిపాతో, బ్యత్తం, ఏకంసేన వా అలన్తి వియోజేన్తి. హలన్తి వా ఏకో నిపాతో.

౮. పాళియం సహమ్పతిస్సాతి సో కిర కస్సపస్స భగవతో సాసనే సహకో నామ థేరో పఠమజ్ఝానభూమియం బ్రహ్మపతి హుత్వా నిబ్బత్తో, తేన నం ‘‘సహమ్పతీ’’తి సఞ్జానింసు. అస్సవనతాతి అస్సవనతాయ, అస్సవనేనాతి అత్థో. సవనమేవ హి సవనతా యథా దేవతాతి.

ధమ్మో అసుద్ధోతి మిచ్ఛాదిట్ఠిధమ్మో. సమలేహీతి పూరణకస్సపాదీహి ఛహి సత్థారేహి. అపాపురాతి దేసనాహత్థేన వివర. ద్వారన్తి అరియమగ్గం సన్ధాయ వదతి.

సేలేతి ఘనసిలామయే. తథూపమన్తి ఏత్థ తథా-సద్దో తం-సద్దత్థే దట్ఠబ్బో. తేన సో సేలపబ్బతో ఉపమా యస్స. తం తథూపమన్తి అత్థో. తేన వా పబ్బతాదినా పకారేన ఉపమా అస్సాతిపి అత్థో. ధమ్మమయన్తి లోకుత్తరధమ్మభూతం. ఉట్ఠాహీతి ధమ్మదేసనత్థాయ చారికచరణత్థం ఇమమ్హా ఆసనా కాయేన, అప్పోస్సుక్కభావతో వా చిత్తేన ఉట్ఠేహి, అయమేవ వా పాఠో. తేనేవ ‘‘విచర, దేసస్సూ’’తి దువిధేపి కాయచిత్తపయోగే నియోజేసి. వీరాతిఆది చత్తారి థుతివసేన సమ్బోధనాని.

౯. బుద్ధచక్ఖునాతి ¶ ఇన్ద్రియపరోపరియత్తఞాణేన, ఆసయానుసయఞాణేన చ. ఇమేసఞ్హి ద్విన్నం ‘‘బుద్ధచక్ఖూ’’తి నామం. స్వాకారాతి సద్ధిన్ద్రియాదయోవ ఆకారా ¶ సున్దరా యేసం, తే స్వాకారా, సువిఞ్ఞాపయా, పరలోకఞ్చ వజ్జఞ్చ భయతో దస్సనసీలా చాతి దట్ఠబ్బం. ఉప్పలాని ఏత్థ సన్తీతి ఉప్పలినీతి గచ్ఛలతాపి పోక్ఖరణీపి వుచ్చతి. ఇధ పన పోక్ఖరణీ. ఏవమితరేసుపి. ఉదకానుగ్గతానీతి ఉదకతో అనుగ్గతాని. అన్తో నిముగ్గానేవ హుత్వా పుసన్తి వడ్ఢన్తి, తాని అన్తోనిముగ్గపోసీని. అచ్చుగ్గమ్మాతి ఉదకం అతిక్కమనవసేన ఉగ్గన్త్వా.

అపారుతాతి వివటా. తేసన్తి సఉపనిస్సయానం సత్తానం. ద్వారాతి అరియమగ్గద్వారాని. ఇదఞ్చ అత్తనో సయమ్భుఞాణేన సఉపనిస్సయానం తేసం మగ్గుప్పత్తిదిట్ఠతం సన్ధాయ వదతి. విహింససఞ్ఞీతిఆదీసు ఏవమత్థో దట్ఠబ్బో – ‘‘అహఞ్హి అత్తనో పగుణం సుప్పవత్తితమ్పి ఇమం పణీతం ధమ్మం అజానన్తేసు మనుజేసు దేసనాయ విహింసా కాయవాచాకిలమథో హోతీ’’తి ఏవం విహింససఞ్ఞీ హుత్వా న భాసిం భాసితుం న ఇచ్ఛిం. ఇదాని పన హేతుసమ్పన్నా అత్తనో సద్ధాభాజనం వివరన్తు, పూరేస్సామి నేసం సఙ్కప్పన్తి.

౧౦. ఆళారోతి నామం. కాలామోతి గోత్తం. భగవతోపి ఖో ఞాణం ఉదపాదీతి కిం ఇదానేవ ఉదపాది, నను బోధిమూలే తేకాలికా, కాలవినిముత్తా చ సబ్బే ధమ్మా సబ్బాకారతో దిట్ఠాతి? సచ్చం దిట్ఠా, తథాపి నామాదివసేన అవికప్పితా ఏకచిత్తక్ఖణికత్తా సబ్బఞ్ఞుతఞ్ఞాణస్స. న హి ఏకేన చిత్తేన సబ్బధమ్మానం నామజాతిఆదికం పచ్చేకం అనన్తం విభాగం వికప్పేతుం సక్కా వికప్పానం విరుద్ధానం సహానుప్పత్తితో, సబ్బవికప్పారహధమ్మదస్సనమేవ పనానేన సక్కా కాతుం. యథా దిట్ఠేసు పన యథిచ్ఛితాకారం ఆరబ్భ వికప్పో ఉప్పజ్జతి చక్ఖువిఞ్ఞాణేన దిట్ఠే చిత్తపటే వియ. ఇధాపి ఆళారం నిస్సాయ ఆవజ్జనానన్తరమేవ సబ్బాకారఞాణం ఉదపాది. న కేవలఞ్చ తం, అథ ఖో పఞ్చవగ్గియా ఏవ పఠమం ధమ్మం జానిస్సన్తి, తప్పముఖా చ దేవతా, ఆళారో కాలం కత్వా ఆకిఞ్చఞ్ఞాయతనే, ఉదకో చ నేవసఞ్ఞానాసఞ్ఞాయతనే నిబ్బత్తోతి ఏవమాదికం సబ్బమ్పి నిస్సాయ ఞాణం ఉప్పజ్జతి ఏవ. తం పన ఖణసమ్పత్తియా దుల్లభభావం దస్సేతుం కమేన ఓలోకేత్వా దేవతాయ వుత్తే ఞాణం వియ కత్వా ¶ వుత్తం. సద్దగతియా హి బన్ధత్తా ఏకేన ఞాణేన ఞాతమ్పి వుచ్చమానం కమేన ఞాతం వియ పటిభాతి, దేవతాపి చ భగవతా ఞాతమేవత్థం ఆరోచేసి. తేనేవ ‘‘భగవతోపి ఖో ఞాణం ఉదపాదీ’’తి వుత్తన్తి దట్ఠబ్బం. ఏవమఞ్ఞత్థాపి ఈదిసేసు ‘‘లోకం వోలోకేన్తో అసుకం అద్దస, తత్థ ¶ మయి గతే కిం భవిస్సతీ’’తి ఏవమాదినా సత్థు హితేసితాసన్దస్సనవసప్పవత్తేసు. సబ్బత్థ వచనగతియం కమవుత్తితే పఞ్ఞాయమానేపి ఏకేనేవ ఞాణేన సకలావబోధో వేదితబ్బో. బహుకారా ఖో మే పఞ్చవగ్గియాతి ఉపకారస్సాపి విజ్జమానతం సన్ధాయ వుత్తం, న పన ధమ్మదేసనాయ కారణత్తేన అనుపకారానమ్పి దేసనతో.

౧౧. అన్తరా చ గయం అన్తరా చ బోధిన్తి గయాయ, బోధిస్స చ అన్తరే తిగావుతే ఠానే.

సబ్బాభిభూతి సబ్బం తేభూమకధమ్మం అభిభవిత్వా ఠితో. అనూపలిత్తోతి కిలేసలేపేన అలిత్తో. తతో ఏవ సబ్బఞ్జహో. తణ్హక్ఖయే విముత్తోతి తణ్హక్ఖయే నిబ్బానే ఆరమ్మణకరణవసఏన విముత్తో. ఏవం సయం సబ్బధమ్మే అత్తనావ జానిత్వా. కముద్దిసేయ్యన్తి కం అఞ్ఞం ‘‘అయం మే ఆచరియో’’తి ఉద్దిసేయ్యం.

కాసినం పురన్తి బారాణసిం. ఆహఞ్ఛన్తి ఆహనిస్సామి. అమతాధిగమాయ ఉగ్ఘోసనతో అమతదున్దుభిన్తి సత్థు ధమ్మదేసనా వుత్తా, ‘‘అమతభేరిం పహరిస్సామీ’’తి గచ్ఛామీతి అత్థో.

అరహసి అనన్తజినోతి అనన్తజినోపి భవితుం యుత్తోతి అత్థో. అనన్తఞాణతాయ అనన్తో జినో చ, అనన్తేన వా ఞాణేన, అనన్తం వా దోసం జితవా, ఉప్పాదవయన్తరహితతాయ వా అనన్తం నిబ్బానం అజిని కిలేసారయో మద్దిత్వా గణ్హీతిపి అనన్తజినో.

హుపేయ్యాపీతి ఏవమ్పి భవేయ్య, ఏవంవిధే రూపకాయరతనే ఈదిసేన ఞాణేన భవితబ్బన్తి అధిప్పాయో. ఏవం నామ కథనఞ్హిస్స ఉపనిస్సయసమ్పన్నస్స అపరకాలే దుక్ఖప్పత్తస్స భగవన్తం ఉపగమ్మ పబ్బజిత్వా మగ్గఫలపటివేధాయ పచ్చయో జాతో. తథాహేస భగవా తేన సమాగమత్థం పదసావ మగ్గం పటిపజ్జి.

౧౨. బాహుల్లికోతి ¶ పచ్చయబాహుల్లికో. పధానవిబ్భన్తోతి పధానతో దుక్కరచరణతో పరిహీనో. నత్థి ఏత్థ అగారియం, అగారస్స హితం కసిగోరక్ఖాదికమ్మన్తి అనగారియా, పబ్బజ్జా, తం అనగారియం. పబ్బజన్తీతి ఉపగచ్ఛన్తి. తదనుత్తరన్తి తం అనుత్తరం. బ్రహ్మచరియపరియోసానన్తి మగ్గబ్రహ్మచరియస్స పరియోసానం, అరహత్తఫలన్తి అత్థో. తస్స హి అత్థాయ కులపుత్తా పబ్బజన్తి. దిట్ఠేవ ధమ్మేతి ఇమస్మిం పచ్చక్ఖే అత్తభావే. సయన్తి అపరప్పచ్చయా ¶ . అభిఞ్ఞా సచ్ఛికత్వాతి అత్తనోవ ఞాణేన పచ్చక్ఖం కత్వా. ఉపసమ్పజ్జాతి పాపుణిత్వా.

ఇరియాయాతి దుక్కరఇరియాయ. ఉత్తరిమనుస్సధమ్మాతిఆదీసు మనుస్సధమ్మతో లోకియఞాణతో ఉపరి అరియం కాతుం అలం సమత్థో అలమరియో. ఞాణదస్సనవిసేసోతి సబ్బఞ్ఞుతఞ్ఞాణస్స పుబ్బభాగం అధిప్పేతం. నోతి ను. భాసితమేతన్తి ఏవరూపమేతం వాక్యభేదన్తి అత్థో. తే చ ‘‘యది ఏస పధానకాలే ‘అహం అరహా’తి వదేయ్య, మయఞ్చ సద్దహామ, న చానేన తదా వుత్తం. ఇదాని పన విజ్జమానమేవ గుణం వదతీ’’తి ఏకపదేన సతిం లభిత్వా ‘‘బుద్ధో జాతో’’తి ఉప్పన్నగారవా ఆవుసోవాదం పహాయ ‘‘నో హేతం, భన్తే’’తి ఆహంసు. అఞ్ఞా చిత్తన్తి అఞ్ఞాయ అరహత్తప్పత్తియా చిత్తం.

౧౩. అన్తాతి కోట్ఠాసా ద్వే భాగా. కామేసు కామసుఖల్లికానుయోగోతి వత్థుకామేసు కిలేసకామసుఖస్స అనుభవో. కిలేసకామా ఏవ వా ఆమిససుఖేన అల్లీయనతో కామసుఖల్లికాతి వుత్తాతి దట్ఠబ్బా. గమ్మోతి గామవాసీనం సన్తకో. అత్తకిలమథానుయోగోతి అత్తనో కిలమథస్స కణ్టకసేయ్యాదిదుక్ఖస్స అనుయోగో. ఉభో అన్తేతి యథావుత్తే లోభో వా సస్సతో వా ఏకో అన్తో, దోసో వా ఉచ్ఛేదో వా ఏకోతి వేదితబ్బో.

చక్ఖుకరణీతిఆదీసు అత్తనా సమ్పయుత్తఞాణచక్ఖుం కరోతీతి చక్ఖుకరణీ. దుతియం తస్సేవ వేవచనం. ఉపసమోతి కిలేసుపసమో. అభిఞ్ఞా, సమ్బోధో చ చతుసచ్చపటివేధోవ. నిబ్బానం అసఙ్ఖతధాతు. ఏతేసమ్పి అత్థాయ సంవత్తతీతి పటిపదం థోమేతి. సమ్మాదిట్ఠీతి ఞాణం. సమ్మాసఙ్కప్పోతి వితక్కో. సేసం ధమ్మతో సువిఞ్ఞేయ్యమేవ.

౧౪. ఏవం ¶ చత్తారోపి మగ్గే ఏకతో దస్సేత్వా ఇదాని తేహి మగ్గేహి పటివిజ్ఝితబ్బాని చత్తారి అరియసచ్చాని దస్సేతుం ‘‘ఇదం ఖో పన, భిక్ఖవే’’తిఆదిమాహ. జాతిపి దుక్ఖాతిఆదీసు తత్థ తత్థ భవే నిబ్బత్తమానానం సత్తానం సబ్బపఠమం రూపారూపధమ్మప్పవత్తి ఇధ జాతి నామ, సా చ తత్థ తత్థ భవేసు ఉపలబ్భమానానం దుక్ఖాదీనం వత్థుభావతో దుక్ఖా, ఏవం జరాదీసు దుక్ఖవత్థుకతాయ దుక్ఖతా వేదితబ్బా. పఞ్చుపాదానక్ఖన్ధా పన దుక్ఖదుక్ఖవిపరిణామదుక్ఖసఙ్ఖారదుక్ఖవసేన దుక్ఖా ఏవ. పోనోభవికాతి పునబ్భవకరణం పునబ్భవో ఉత్తరపదలోపేన, పునబ్భవో సీలమేతిస్సాతి పోనోభవికా. నన్దిరాగసహగతాతి ఏత్థ రూపాదీసు నన్దతి పియాయతీతి నన్దీ, సా ఏవ రాగోతి నన్దిరాగోతి భావప్పధానోయం నిద్దేసో, నన్దిరాగత్తన్తి ¶ అత్థో. తేన సహగతాని నన్దిరాగసహగతా. తత్ర తత్రాతి తస్మిం తస్మిం భవే. రూపాదీసు ఛసు ఆరమ్మణేసు కామస్సాదనవసేన పవత్తా కామతణ్హా నామ. సస్సతదిట్ఠియా సహ పవత్తా భవతణ్హా. ఉచ్ఛేదదిట్ఠియా సహ పవత్తా విభవతణ్హా. అసేసవిరాగనిరోధోతిఆదినా నిబ్బానమేవ వుచ్చతి. తత్థ విరజ్జనం విగమనం విరాగో. నిరుజ్ఝనం నిరోధో. ఉభయేనాపి సుట్ఠు విగమోవ వుచ్చతి. అసేసాయపి తణ్హాయ విరాగో, నిరోధో చ యేన హోతి, సో అసేసవిరాగనిరోధో, నిబ్బానమేవ. యస్మా చ తం ఆగమ్మ తణ్హం, వట్టఞ్చ చజన్తి పటినిస్సజ్జన్తి విముచ్చన్తి న అల్లీయన్తి, తస్మా చాగో పటినిస్సగ్గో ముత్తి అనాలయోతి వుచ్చతి.

౧౫. చక్ఖున్తిఆదీని ఞాణవేవచనానేవ.

౧౬. యావకీవఞ్చాతి యత్తకం కాలం. తిపరివట్టన్తి సచ్చఞాణ, కిచ్చఞాణ, కతఞాణసఙ్ఖాతానం తిణ్ణం పరివట్టానం వసేన తిపరివట్టం ఞాణదస్సనం. ఏత్థ చ ‘‘ఇదం దుక్ఖం అరియసచ్చం, ఇదం దుక్ఖసముదయ’’న్తి ఏవం చతూసు సచ్చేసు యథాభూతఞాణం సచ్చఞాణం నామ. తేసు ఏవ ‘‘పరిఞ్ఞేయ్యం పహాతబ్బం సచ్ఛికాతబ్బం భావేతబ్బ’’న్తి ఏవం కత్తబ్బకిచ్చజాననఞాణం కిచ్చఞాణం నామ. ‘‘పరిఞ్ఞాతం పహీనం సచ్ఛికతం భావిత’’న్తి తస్స కిచ్చస్స కతభావజాననఞాణం కతఞాణం నామ. ద్వాదసాకారన్తి తేసమేవ ఏకేకస్మిం సచ్చే తిణ్ణం తిణ్ణం ఆకారానం వసేన ద్వాదసాకారం.

అభిసమ్బుద్ధోతి పచ్చఞ్ఞాసిన్తి అభిసమ్బుద్ధో అరహత్తం పత్తోతి ఏవం న పటిజానిం. యతో చ ఖోతి యతో బోధిమూలే నిసిన్నకాలతో పట్ఠాయ ¶ . అథాహన్తి తతో పరం అహం. ఞాణఞ్చ పన మేతి పచ్చవేక్ఖణఞాణం సన్ధాయ వదతి. అకుప్పా మేతిఆది తస్స పవత్తిఆకారదస్సనం. తత్థ అకుప్పా మే విముత్తీతి అరహత్తఫలం తస్స మగ్గసఙ్ఖాతకారణతో చ ఆరమ్మణతో చ అకుప్పతా వేదితబ్బా.

ఇమస్మిం పన వేయ్యాకరణస్మిన్తి నిగ్గాథసుత్తే. భఞ్ఞమానేతి భణియమానే. ధమ్మచక్ఖున్తి ఇధ చతుసచ్చధమ్మేసు చక్ఖుకిచ్చకరణతో సోతాపత్తిమగ్గో అధిప్పేతో. యం కిఞ్చీతిఆది నిబ్బానారమ్మణత్తేపి కిచ్చవసేన అసమ్మోహతో పవత్తిదస్సనత్థం వుత్తం.

౧౭. ధమ్మచక్కన్తి పటివేధఞాణధమ్మఞ్చేవ దేసనాఞాణధమ్మఞ్చ పవత్తనట్ఠేన చక్కన్తి ధమ్మచక్కం ¶ . ఓభాసోతి సబ్బఞ్ఞుతఞ్ఞాణానుభావేన పవత్తో చిత్తపచ్చయఉతుసముట్ఠానో దససహస్సిలోకధాతుం ఫరిత్వా ఠితో ఓభాసో.

౧౮. దిట్ఠో అరియసచ్చధమ్మో ఏతేనాతి దిట్ఠధమ్మో. ఏస నయో సేసేసుపి. అత్తనో పచ్చక్ఖతో అధిగతత్తా న పరం పచ్చేతి, పరస్స సద్ధాయ ఏత్థ న పవత్తతీతి అపరప్పచ్చయో. ఏహి భిక్ఖూతి ఏత్తకే వుత్తమత్తే పబ్బజ్జా, ఉపసమ్పదా చ సిజ్ఝతి, తేనేవ తత్థ ఇతి-సద్దేన పరిచ్ఛేదో దస్సితోతి వదన్తి. కేచి పన ‘‘సమ్మా దుక్ఖస్స అన్తకిరియాయాతి వచనపరియోసానే ఏవ ఉపసమ్పదా సిజ్ఝతి, అట్ఠకథాయం పన ‘ఏహి భిక్ఖూతి భగవతో వచనేనా’తి ఇదం ఏహిభిక్ఖుసద్దోపలక్ఖితవచనం ఏహిభిక్ఖువచనన్తిఆదిపదవసేన వుత్తం ముసావాదవగ్గోతిఆదీసు వియా’’తి వదన్తి, తదేతం పఠమపారాజికట్ఠకథాయం ‘‘భగవా హి…పే… ఏహి భిక్ఖు, చర బ్రహ్మచరియం సమ్మా దుక్ఖస్స అన్తకిరియాయా’’తి (పారా. అట్ఠ. ౧.౪౫ భిక్ఖూపదభాజనీయవణ్ణనా) ఇమినా వచనేన సమేతి. యత్తకఞ్హి భగవతా నియమేన వుచ్చతి, తత్తకం సబ్బమ్పి అఙ్గమేవ. సేక్ఖపుథుజ్జనానఞ్హి ఏతం పరిపుణ్ణం వుచ్చతి, అసేక్ఖానం పన ‘‘చర బ్రహ్మచరియ’’న్తి పరియోసానన్తి దట్ఠబ్బం సిక్ఖత్తయసమిద్ధితో. లోకియసమ్పదాహి ఉపరిభూతా సేట్ఠభూతా సమ్పదాతి ఉపసమ్పదా.

౧౯-౨౧. నీహారభత్తోతి భిక్ఖూహి గామతో నీహరిత్వా దిన్నభత్తో. కల్లం నూతి యుత్తం ను. ఏతం మమాతిఆది యథాక్కమం తణ్హామానదిట్ఠిగాహానం దస్సనం.

౨౨-౨౩. తస్మా ¶ తిహాతి ఏత్థ తిహాతి నిపాతమత్తం, తస్మాతి అత్థో. నిబ్బిన్దతీతి వుట్ఠానగామినివిపస్సనావసేన ఉక్కణ్ఠతి. విరజ్జతీతి చతున్నం మగ్గానం వసేన న రజ్జతి. విముచ్చతీతి ఫలవసేన విముచ్చతి. విముత్తస్మిన్తిఆది పచ్చవేక్ఖణఞాణదస్సనం. బ్రహ్మచరియన్తి మగ్గబ్రహ్మచరియం. కరణీయం చతూసు సచ్చేసు చతూహి మగ్గేహి పచ్చేకం కత్తబ్బం పరిఞ్ఞాదివసేన సోళసవిధం కిచ్చం. నాపరం ఇత్థత్తాయాతి ఇత్థభావాయ సోళసకిచ్చభావాయ, కిలేసక్ఖయాయ వా అపరం పున మగ్గభావనాకిచ్చం మే నత్థీతి పజానాతి. అథ వా ఇత్థత్తాయాతి ఇత్థభావతో వత్తమానక్ఖన్ధసన్తానతో అపరం ఖన్ధసన్తానం మయ్హం న భవిస్సతీతి అత్థో.

౧౫. ఆళమ్బరన్తి పణవం. వికేసికన్తి విప్పకిణ్ణకేసం. విక్ఖేళికన్తి విస్సన్దమానలాలం ¶ . సుసానం మఞ్ఞేతి సుసానం వియ అద్దస సకం పరిజనన్తి సమ్బన్ధో. ఉదానం ఉదానేసీతి సంవేగవసప్పవత్తం వచనం నిచ్ఛారేసి. ఉపస్సట్ఠన్తి దుక్ఖేన సమ్మిస్సం, దుక్ఖోతిణ్ణం సబ్బసత్తకాయజాతన్తి అత్థో.

౨౬. ఇదం ఖో యసాతి భగవా నిబ్బానం సన్ధాయాహ. అనుపుబ్బిం కథన్తి అనుపటిపాటికథం. ఆదీనవన్తి దోసం. ఓకారన్తి నిహీనతా నిహీనజనసేవితత్తా. సంకిలేసన్తి తేహి సత్తానం సంకిలేసనం, సంకిలేసవిసయన్తి వా అత్థో. కల్లచిత్తన్తి అరోగచిత్తం. సామం అత్తనావ ఉక్కంసో ఉక్ఖిపనం ఏతిస్సన్తి సాముక్కంసికా, సచ్చదేసనా. తస్సా సరూపదస్సనం ‘‘దుక్ఖ’’న్తిఆది.

౨౭. అస్సదూతేతి అస్సఆరుళ్హే దూతే. ఇద్ధాభిసఙ్ఖారన్తి ఇద్ధికిరియం. అభిసఙ్ఖరేసి అకాసి.

౨౮. యథాదిట్ఠన్తి పఠమమగ్గేన దిట్ఠం చతుస్సచ్చభూమిం సేసమగ్గత్తయేన పచ్చవేక్ఖన్తస్స, పస్సన్తస్సాతి అత్థో. మాతు నో జీవితన్తి ఏత్థ నోతి నిపాతమత్తం, మాతు జీవితన్తి అత్థో. యసస్స ఖీణాసవత్తా ‘‘ఏహి భిక్ఖు, స్వాక్ఖాతో ధమ్మో, చర బ్రహ్మచరియ’’న్తి ఏత్తకేనేవ భగవా ఉపసమ్పదం అదాసి. ఖీణాసవానఞ్హి ఏత్తకేనేవ ఉపసమ్పదా అనుఞ్ఞాతా పుబ్బేవ దుక్ఖస్స పరిక్ఖీణత్తా. చర బ్రహ్మచరియన్తి సాసనబ్రహ్మచరియసఙ్ఖాతం సిక్ఖాపదపూరణం సన్ధాయ వుత్తం, న మగ్గబ్రహ్మచరియం.

౩౦. సేట్ఠానుసేట్ఠీనన్తి ¶ సేట్ఠినో చ అనుసేట్ఠినో చ పవేణీవసేన ఆగతా యేసం కులానం సన్తి, తేసం సేట్ఠానుసేట్ఠీనం కులానం. ఓరకోతి లామకో.

౩౨-౩౩. మా ఏకేన ద్వేతి ఏకేన మగ్గేన ద్వే భిక్ఖూ మా అగమిత్థ. విసుద్ధే సత్తే, గుణే వా మారేతీతి మారో. పాపే నియుత్తో పాపిమా.

సబ్బపాసేహీతి సబ్బకిలేసపాసేహి. యే దిబ్బా యే చ మానుసాతి యే దిబ్బకామగుణనిస్సితా, మానుసకకామగుణనిస్సితా చ కిలేసపాసా నామ అత్థి, సబ్బేహి తేహి. ‘‘త్వం బుద్ధో’’తి దేవమనుస్సేహి కరియమానసక్కారసమ్పటిచ్ఛనం సన్ధాయ వదతి.

అన్తలిక్ఖే ¶ చరన్తే పఞ్చాభిఞ్ఞేపి బన్ధతీతి అన్తలిక్ఖచరో, రాగపాసో. మారో పన పాసమ్పి అన్తలిక్ఖచరం మఞ్ఞతి. మానసోతి మనోసమ్పయుత్తో.

జానాతి మన్తి సో కిర ‘‘మహానుభావో అఞ్ఞో దేవపుత్తో నివారేతీతి భీతో నివత్తిస్సతి ను ఖో’’తిసఞ్ఞాయ వత్వా ‘‘నిహతో త్వమసి అన్తకా’’తి వుత్తే ‘‘జానాతి మ’’న్తి దుమ్మనో పలాయి.

౩౪. పరివితక్కో ఉదపాదీతి యస్మా ఏహిభిక్ఖుభావాయ ఉపనిస్సయరహితానమ్పి పబ్బజితుకామతా ఉప్పజ్జిస్సతి, బుద్ధా చ తే న పబ్బాజేన్తి, తస్మా తేసమ్పి పబ్బజ్జావిధిం దస్సేన్తో ఏవం పరివితక్కేసీతి దట్ఠబ్బం. ఉపనిస్సయసమ్పన్నా పన భగవన్తం ఉపసఙ్కమిత్వా ఏహిభిక్ఖుభావేనేవ పబ్బజన్తి. యే పటిక్ఖిత్తపుగ్గలాతి సమ్బన్ధో. సయం పబ్బాజేతబ్బోతి ఏత్థ ‘‘కేసమస్సుం ఓహారేత్వా’’తిఆదివచనతో కేసచ్ఛేదనకాసాయచ్ఛాదనసరణదానాని పబ్బజ్జా నామ, తేసు పచ్ఛిమద్వయం భిక్ఖూహి ఏవ కాతబ్బం, కారేతబ్బం వా. ‘‘పబ్బాజేహీ’’తి ఇదం తివిధమ్పి సన్ధాయ వుత్తం. ఖణ్డసీమం నేత్వాతి భణ్డుకమ్మారోచనపరిహరణత్థం. భిక్ఖూనఞ్హి అనారోచేత్వా ఏకసీమాయ ‘‘ఏతస్స కేసే ఛిన్దా’’తి అఞ్ఞం ఆణాపేతుమ్పి న వట్టతి. పబ్బాజేత్వాతి కేసాదిచ్ఛేదనమేవ సన్ధాయ వుత్తం ‘‘కాసాయాని అచ్ఛాదేత్వా’’తి విసుం వుత్తత్తా. పబ్బాజేతుం న లభతీతి సరణదానం సన్ధాయ వుత్తం, అనుపసమ్పన్నేన భిక్ఖుఆణత్తియా దిన్నమ్పి సరణం న రుహతి.

యసస్సీతి పరివారసమ్పన్నో. నిజ్జీవనిస్సత్తభావన్తి ‘‘కేసా నామ ఇమస్మిం సరీరే పాటియేక్కో కోట్ఠాసో అచేతనో అబ్యాకతో సుఞ్ఞో ¶ నిస్సత్తో థద్ధో పథవీధాతూ’’తిఆదినయం సఙ్గణ్హాతి, సబ్బం విసుద్ధిమగ్గే (విసుద్ధి. ౧.౩౧౧) ఆగతనయేన గహేతబ్బం. పుబ్బేతి పుబ్బబుద్ధుప్పాదేసు. మద్దితసఙ్ఖారోతి విపస్సనావసేన వుత్తం. భావితభావనోతి సమథవసేనాపి.

కాసాయాని తిక్ఖత్తుం వా…పే… పటిగ్గాహాపేతబ్బోతి ఏత్థ ‘‘సబ్బదుక్ఖనిస్సరణత్థాయ ఇమం కాసావం గహేత్వా’’తి వా ‘‘తం కాసావం దత్వా’’తి వా వత్వా ‘‘పబ్బాజేథ మం, భన్తే, అనుకమ్పం ఉపాదాయా’’తి ఏవం యాచనపుబ్బకం చీవరం పటిచ్ఛాపేతి. అథాపీతిఆది తిక్ఖత్తుం పటిగ్గాహాపనతో పరం కత్తబ్బవిధిదస్సనం. అథాపీతి తతో పరమ్పీతి అత్థో. కేచి పన ‘‘చీవరం అప్పటిగ్గాహాపేత్వా పబ్బజనప్పకారభేదదస్సనత్థం ‘‘అథాపీ’’తి వుత్తం, అథాపీతి చ అథ వాతి అత్థో’’తి వదన్తి. ‘‘అదిన్నం న వట్టతీ’’తి ఇమినా పబ్బజ్జా న రుహతీతి దస్సేతి.

పాదే ¶ వన్దాపేత్వాతి పాదాభిముఖం నమాపేత్వా. దూరే వన్దన్తోపి హి పాదే వన్దతీతి వుచ్చతి. ఉపజ్ఝాయేన వాతి ఏత్థ యస్స సన్తికే ఉపజ్ఝం గణ్హాతి, అయం ఉపజ్ఝాయో. ఆభిసమాచారికేసు వినయనత్థం యం ఆచరియం కత్వా నియ్యాతేన్తి, అయం ఆచరియో. సచే పన ఉపజ్ఝాయో సయమేవ సబ్బం సిక్ఖాపేతి, అఞ్ఞస్మిం న నియ్యాతేతి, ఉపజ్ఝాయోవస్స ఆచరియోపి హోతి, యథా ఉపసమ్పదాకాలే సయమేవ కమ్మవాచం వాచేన్తో ఉపజ్ఝాయోవ కమ్మవాచాచరియోపి హోతి.

అనునాసికన్తం కత్వా దానకాలే అన్తరా విచ్ఛేదో న కాతబ్బోతి ఆహ ‘‘ఏకసమ్బన్ధానీ’’తి.

‘‘ఆభిసమాచారికేసు వినేతబ్బో’’తి ఇమినా సేఖియవత్తఖన్ధకవత్తేసు, అఞ్ఞేసు

చ సుక్కవిస్సట్ఠిఆదిలోకవజ్జసిక్ఖాపదేసు సామణేరేహి వత్తితబ్బం, తత్థ అవత్తమానో అలజ్జీ, దణ్డకమ్మారహో చ హోతీతి దస్సేతి.

౩౫. పాళియం ¶ అనుత్తరం విముత్తిం అనుపాపుణాథాతి ‘‘ఖీణాసవా మయం, కిం అమ్హాకం పధానేనా’’తి వాసనాదోసేన వోసానం అనాపజ్జిత్వా పన్తేసు సేనాసనేసు ఫలసమాపత్తియావ వీతినామనత్థం, తం దిస్వా అఞ్ఞేసమ్పి దిట్ఠానుగతిసమాపజ్జనత్థఞ్చ ఓవదతీతి వేదితబ్బం.

౩౬. ఇదం నేసం పుబ్బకమ్మన్తి తేసం తింసజనానం ఏకతో అభిసమయస్స పుబ్బకమ్మం. అఞ్ఞమ్పి తేసం పచ్చేకం పుబ్బబుద్ధుప్పాదేసు సద్ధమ్మస్సవనసరణగమనదానసీలసమాధివిపస్సనాసమాయోగవసేన బహుం వివట్టూపనిస్సయం కుసలం అత్థేవాతి గహేతబ్బం. ఇతరథా హి తదహేవ పటివేధో, ఏహిభిక్ఖుభావాదివిసేసో చ న సమ్పజ్జేయ్య.

భద్దవగ్గియకథావణ్ణనా నిట్ఠితా.

౩౭-౩౮. పాళియం ¶ అగరూతి భారియం న సియాతి అత్థో. ఉభిన్నం సజోతిభూతానన్తి ఉభోసు సజోతిభూతేసు. పత్తే పక్ఖిపీతి తం నాగం నిహతతేజం ధమ్మదేసనాయ సన్తప్పేత్వా సరణసీలాని దత్వా సకలరత్తిం భగవన్తం పయిరుపాసిత్వా ఠితం జటిలానం దస్సనత్థం పత్తే పక్ఖిపి, న అహితుణ్డికో వియ బలక్కారేనాతి వేదితబ్బం. యత్ర హి నామాతి యో నామ.

౩౯. అజ్జణ్హోతి అజ్జ ఏకదివసం. అగ్గిసాలమ్హీతి అగ్యాగారే. సుమనానం బుద్ధానం మనసా సదిసో మనో అస్సాతి సుమనమనసో. అధిచిత్తోతి మహాకరుణాదీహి అధిచిత్తో. ఉదిచ్ఛరేతి ఉల్లోకేసుం, పరివారేసున్తి అత్థో. అనేకవణ్ణా అచ్చియోతి ఛబ్బణ్ణరంసియో వుత్తా. అహం తే ధువభత్తేన పటిమాననం కరిస్సామీతి సేసో.

౪౦. అభిక్కన్తాయ ¶ రత్తియాతి పరిక్ఖీణాయ రత్తియా, మజ్ఝరత్తిసమయేతి అత్థో. అభిక్కన్తవణ్ణాతి అభిరూపచ్ఛవివణ్ణా. కేవలకప్పన్తి ఏత్థ కేవల-సద్దస్స అనవసేసత్థో, కప్ప-సద్దస్స సమన్తభావో, తస్మా అనవసేసం సమన్తతో వనసణ్డన్తి అత్థో. చతుద్దిసాతి చతూసు దిసాసు. యత్ర హి నామాతి యం నామ.

౪౩. అఙ్గమగధాతి అఙ్గమగధరట్ఠవాసినో. ఇద్ధిపాటిహారియన్తి అభిఞ్ఞిద్ధియేవ పటిపక్ఖానం తిత్థియానం, వేనేయ్యసత్తగతదోసానఞ్చ హరణతో అపనయనతో పాటిహారియం, తం తం వా సత్తహితం పటిచ్చ హరితబ్బం పవత్తేతబ్బన్తి పటిహారియం, తదేవ పాటిహారియం. ఇద్ధి ఏవ పాటిహారియం ఇద్ధిపాటిహారియం.

౪౪. పంసుకూలం ఉప్పన్నం హోతీతి పుణ్ణాయ దాసియా సరీరం పరిక్ఖిపిత్వా ఛడ్డితం సాణమయం కిమికులాకులం పరియేసనవసేన ఉప్పన్నం హోతి, యం భగవా భూమిం కమ్పేన్తో పారుపిత్వా పచ్ఛా మహాకస్సపత్థేరస్స అదాసి, తం సన్ధాయేతం వుత్తన్తి వదన్తి. కత్థ ను ఖోతిఆదిపరివితక్కో జటిలానం వివిధపాటిహారియదస్సనత్థం కతో. పాణినా ఖణన్తో వియ ఇద్ధియా మత్తికం అపనేత్వా దిన్నత్తా వుత్తం ‘‘పాణినా పోక్ఖరణిం ఖణిత్వా’’తి.

౪౬. ఫాలియన్తు, కస్సప, కట్ఠానీతి ఉరువేలకస్సపేన నివేదితే ఏవమవోచాతి దట్ఠబ్బం. ఏవం సేసేసుపి.

౪౯. అన్తరట్ఠకాసు ¶ హిమపాతసమయేతి ఏత్థ మాఘమాసస్స అవసానే చతస్సో, ఫగ్గుణమాసస్స ఆదిమ్హి చతస్సోతి ఏవం ఉభిన్నం మాసానం అన్తరే అట్ఠరత్తియో అన్తరట్ఠకా నామ. తాసు అన్తరట్ఠకాసు రత్తీసు హిమపాతకాలే. ఉమ్ముజ్జననిముజ్జనమ్పి సహసా తదుభయకరణవసేన వుత్తం.

౫౦. ఉదకవాహకోతి ఉదకోఘో. రేణుహతాయాతి రజోకిణ్ణాయ, అతిన్తాయాతి అత్థో. నావాయాతి కుల్లేన. ఇదం ను త్వం మహాసమణాతి ఇధ ను త్వం. ధ-కారస్స ద-కారం, అనుసారఞ్చ కత్వా ‘‘ఇదం నూ’’తి వుత్తం ‘‘ఏకమిదాహ’’న్తిఆదీసు (దీ. ని. ౧.౧౬౫, ౨౬౫) వియ. ‘‘ఇమస్మిం పదేసే త్వం ను ఖో ఠితోసీ’’తి పుచ్ఛి. అయమహమస్మీతి అయమహం ఇధ ఠితోస్మీతి అత్థో.

౫౧. చిరపటికాతి ¶ చిరకాలతో పట్ఠాయ. కేసమిస్సం సబ్బం పరిక్ఖారం ఉదకే పవాహేత్వాతిపి యోజేతబ్బం. అరణికమణ్డలుఆదికా తాపసపరిక్ఖారా ఖారీ నామ, తంహరణకకాజం ఖారికాజం నామ. అగ్గిహుతమిస్సన్తి అగ్గిపూజోపకరణసహితం.

౫౨-౩. ఉపసగ్గోతి ఉపద్దవో. ‘‘అడ్ఢుడ్ఢాని పాటిహారియసహస్సానీ’’తి ఇదం నాగదమనాదీని పన్నరస పాటిహారియాని వజ్జేత్వా వుత్తం అప్పకమధికం గణనూపగం న హోతీతి.

౫౪. గయాయన్తి గయానామికాయ నదియా అదూరభవత్తా గామో ఇత్థిలిఙ్గవసేన గయా నామ జాతో, తస్సం. గయాసీసేతి ఏవంనామకే పిట్ఠిపాసాణే.

‘‘యమిదం చక్ఖుసమ్ఫస్సపచ్చయా…పే… సుఖం వా’’తిఆదినా చక్ఖువిఞ్ఞాణవీథిచిత్తేసు సోమనస్సదోమనస్సఉపేక్ఖావేదనాముఖేన సేసారూపక్ఖన్ధానమ్పి ఆదిత్తతం దస్సేతి. ఏస నయో సేసేసుపి. మనోతి భవఙ్గచిత్తం మనోద్వారస్స అధిప్పేతత్తా. మనోవిఞ్ఞాణన్తి మనోద్వారవీథిపఅయాపన్నమేవ గహితం.

ఉరువేలపాటిహారియకథావణ్ణనా నిట్ఠితా.

౫౫. యఞ్ఞా ¶ అభివదన్తీతి యాగహేతు ఇజ్ఝన్తీతి వదన్తి. ఉపధీసూతి ఏత్థ దుక్ఖసుఖాదీనం అధిట్ఠానట్ఠేన చత్తారో ఉపధీ కామఖన్ధకిలేసఅభిసఙ్ఖారూపధీనం వసేన. తేసు ఖన్ధూపధి ఇధాధిప్పేతోతి ఆహ ‘‘ఖన్ధూపధీసు మలన్తి ఞత్వా’’తి. యఞ్ఞాతి యఞ్ఞహేతు. యిట్ఠేతి మహాయాగే. హుతేతి దివసే దివసే కత్తబ్బే అగ్గిపరిచరణే. కిం వక్ఖామీతి కథం వక్ఖామి.

౫౭-౮. ఆసీసనాతి మనోరథా. సిఙ్గీసువణ్ణనిక్ఖేనాతి సిఙ్గీసువణ్ణస్స రాసినా. సువణ్ణేసు హి యుత్తికతం హీనం. తతో రసవిద్ధం సేట్ఠం, తతో ఆకరుప్పన్నం సేట్ఠం, తతో యంకిఞ్చి దిబ్బసువణ్ణం సేట్ఠం ¶ , తత్రాపి చామీకరం, తతో సాతకుమ్భం, తతో జమ్బునదం, తతోపి సిఙ్గీసువణ్ణం సేట్ఠం. తస్స నిక్ఖం నామ పఞ్చసువణ్ణపరిమాణం. అట్ఠసువణ్ణాదిభేదం అనేకవిధమ్పి వదన్తి. దససు అరియవాసేసూతి –

‘‘ఇధ, భిక్ఖవే, భిక్ఖు పఞ్చఙ్గవిప్పహీనో హోతి ఛళఙ్గసమన్నాగతో ఏకారక్ఖో చతురాపస్సేనో పణున్నపచ్చేకసచ్చో సమవయసట్ఠేసనో అనావిలసఙ్కప్పో పస్సద్ధకాయసఙ్ఖారో సువిముత్తచిత్తో సువిముత్తపఞ్ఞో’’తి (దీ. ని. ౩.౩౪౮, ౩౬౦; అ. ని. ౧౦.౧౯) –

ఏవమాగతేసు దససు అరియవాసేసు. తత్థ పఞ్చఙ్గవిప్పహీనోతి పఞ్చనీవరణేహి విప్పయుత్తతా వుత్తా. ఛళఙ్గసమన్నాగతోతి ఇట్ఠాదీసు ఛసు ఆరమ్మణేసు సోమనస్సితాదిపటిపక్ఖా ఛళఙ్గుపేక్ఖా వుత్తా. ఏకారక్ఖోతి ఉపట్ఠితసతితా. సఙ్ఖాయసేవనా అధివాసనా పరివజ్జనా వినోదనాసఙ్ఖాతాని చత్తారి అపస్సేనా నిస్సయా ఏతస్సాతి చతురాపస్సేనో, ఏతేన చ తే నిస్సయా దస్సితా. పణున్నాని అపనీతాని దిట్ఠిగతికేహి పచ్చేకం గహితాని దిట్ఠిసచ్చాని యస్స, సో పణున్నపచ్చేకసచ్చో, తేన లోకియఞాణేన దిట్ఠిప్పహానం వుత్తం. కామేసనా భవేసనాబ్రహ్మచరియేసనాసఙ్ఖాతా ఏసనా సమ్మదేవ అవయా అనూనా సట్ఠా నిసట్ఠా అనేనాతి సమవయసట్ఠేసనో. ఏతేన తిణ్ణం ఏసనానం అభావో వుత్తో. ‘‘అనావిలసఙ్కప్పో’’తి ఇమినా కామవితక్కాదీహి అనావిలచిత్తతా. ‘‘పస్సద్ధకాయసఙ్ఖారో’’తి ఇమినా చతుత్థజ్ఝానసమాయోగేన విగతదరథతా వుత్తా. ‘‘సువిముత్తచిత్తో’’తి ఇమినా మగ్గో. ‘‘సువిముత్తపఞ్ఞో’’తి ఇమినా పచ్చవేక్ఖణఞాణముఖేన ఫలఞాణం వుత్తం. ఏతే హి అరియా వసన్తి ఏత్థాతి అరియవాసాతి వుచ్చన్తి ¶ . తే పన వాసా వుత్థా వసితా సమ్పాదితా యేన, సో వుత్థవాసో, భగవా. దసబలోతి దసహి కాయబలేహి, ఞాణబలేహి చ ఉపేతో. యాని హేతాని –

‘‘కాళావకఞ్చ గఙ్గేయ్యం, పణ్డరం తమ్బపిఙ్గలం;

గన్ధమఙ్గలహేమఞ్చ, ఉపోసథఛద్దన్తిమే దసా’’తి. (మ. ని. అట్ఠ. ౧.౧౪౮; సం. ని. అట్ఠ. ౨.౨.౨౨; అ. ని. అట్ఠ. ౩.౧౦.౨౧; విభ. అట్ఠ. ౭౬౦; ఉదా. అట్ఠ. ౭౫; బు. వ. అట్ఠ. ౧.౩౯; చూళని. అట్ఠ. ౮౧; పటి. మ. అట్ఠ. ౨.౨.౪౪) –

ఏవం ¶ వుత్తాని దసహత్థికులాని పురిమపురిమతో దసబలగుణోపేతాని, తేసు సబ్బజేట్ఠానం దసన్నం ఛద్దన్తానం బలాని భగవతో కాయస్స దసబలాని నామ. తఞ్చ కాళావకసఙ్ఖాతానం పకతిహత్థీనం కోటిసహస్సస్స, మజ్ఝిమపురిసానం పన దసన్నం కోటిసహస్సానఞ్చ బలం హోతి, తం ‘‘నారాయనసఙ్ఘాతబల’’న్తిపి వుచ్చతి.

యాని పనేతాని పాళియం ‘‘ఇధ, సారిపుత్త, తథాగతో ఠానఞ్చ ఠానతో అట్ఠానఞ్చ అట్ఠానతో యథాభూతం పజానాతీ’’తిఆదినా (మ. ని. ౧.౧౪౮; అ. ని. ౧౦.౨౧; విభ. ౭౬౦; పటి. మ. ౨.౪౪) వుత్తాని ఠానాఠానఞాణబలం, కమ్మవిపాకఞాణబలం, సబ్బత్థగామినిపటిపదాఞాణబలం, అనేకధాతునానాధాతులోకఞాణబలం, సత్తానం నానాధిముత్తికతాఞాణబలం, ఇన్ద్రియపరోపరియత్తఞాణబలం, ఝానవిమోక్ఖసమాధిసమాపత్తీనం సంకిలేసవోదానవుట్ఠానఞాణబలం, పుబ్బేనివాసఞాణబలం, దిబ్బచక్ఖుఞాణబలం, ఆసవక్ఖయఞాణబలన్తి దసబలఞాణాని, ఇమాని భగవతో దసబలాని నామ. దసహి అసేక్ఖేహి అఙ్గేహీతి అరహత్తఫలసమ్పయుత్తేహి పాళియం ‘‘అసేక్ఖా సమ్మాదిట్ఠి…పే… అసేక్ఖో సమ్మాసమాధి, అసేక్ఖం సమ్మాఞాణం, అసేక్ఖా సమ్మావిముత్తీ’’తి (దీ. ని. ౩.౩౪౮, ౩౬౦) ఏవం వుత్తేహి దసహి అసేక్ఖధమ్మేహి సమన్నాగతో. ఏత్థ చ దస్సనట్ఠేన వుత్తా సమ్మాదిట్ఠి ఏవ జాననట్ఠేన సమ్మాఞాణన్తిపి వుత్తా, వుత్తావసేసా పన ఫలచిత్తసమ్పయుత్తా సబ్బే ఫస్సాదిధమ్మా సమ్మావిముత్తీతి వుత్తాతి దట్ఠబ్బం.

బిమ్బిసారసమాగమకథావణ్ణనా నిట్ఠితా.

సారిపుత్తమోగ్గల్లానపబ్బజ్జాకథావణ్ణనా

౬౦. సారీబ్రాహ్మణియా ¶ పుత్తో సారిపుత్తో. మోగ్గలీబ్రాహ్మణియా పుత్తో మోగ్గల్లానో. ఛన్నపరిబ్బాజకస్సాతి సేతవత్థేన హిరికోపీనం ఛాదేత్వా విచరణకపరిబ్బాజకస్స, తేన ‘‘నాయం నగ్గపరిబ్బాజకో’’తి దస్సేతి. ‘‘ఉపఞ్ఞాత’’న్తి ఇమస్స వివరణం ఞాతో చేవాతి. ‘‘మగ్గ’’న్తి ఇమస్స వివరణం ఉపగతో చ మగ్గోతి. తేన చ ఉపఞ్ఞాతన్తి ఏత్థ ఞాత-సద్దో ఞాణపరియాయో. మగ్గన్తి లిఙ్గవిపల్లాసేన మగ్గోవ వుత్తో. ఉపసద్దో చ ఉపగమనత్థో మగ్గసద్దేనపి సమ్బన్ధితబ్బోతి దస్సేతి. ఇదం వుత్తం హోతి – యస్మా ¶ పిట్ఠితో పిట్ఠితో అనుబన్ధనం నామ అత్థికేహి ఉపఞ్ఞాతం ఉపగతఞాణఞ్చేవ హోతి, తేహి ఉపగతో పటిపన్నో మగ్గో చ, తస్మా యంనూనాహం అనుబన్ధేయ్యన్తి. ఉపఞ్ఞాతం నిబ్బానన్తి ఉపపత్తియా అనుమానేన ఞాతం నిబ్బానం. ‘‘మగ్గ’’న్తి ఇమస్స వివరణం మగ్గన్తోతి, అనుమానేన ఞాతం పచ్చక్ఖతో దస్సనత్థాయ గవేసన్తోతి అత్థో.

నిరోధో చ నిరోధూపాయో చ ఏకసేసేన నిరోధోతి వుత్తోతి దస్సేన్తో ‘‘అథ వా’’తిఆదిమాహ. పటిపాదేన్తోతి నిగమేన్తో.

ఇతో ఉత్తరీతి ఇతో మయా లద్ధసోతాపత్తితో ఉత్తరి ఇతరమగ్గత్తయం యదిపి నత్థి, తథాపి ఏసో ఏవ మయా గవేసితో నిబ్బానధమ్మోతి అత్థో.

౬౨-౩. తదారమ్మణాయాతి నిబ్బానారమ్మణాయ సోతాపత్తిఫలవిముత్తియా. తేసం ఆయస్మన్తానన్తి సపరిసానం తేసం ద్విన్నం పరిసానం తస్మింయేవ ఖణే భగవతో ధమ్మం సుత్వా అరహత్తం పాపుణి, అగ్గసావకా పన అత్తనో ఞాణకిచ్చస్స మహన్తతాయ కతిపాహచ్చయేన. తేనాహ ‘‘ఏవ’’న్తిఆది. ఉసూయనకిరియాయ కమ్మభావం సన్ధాయ ‘‘ఉపయోగత్థేవా’’తి వుత్తం.

సారిపుత్తమోగ్గల్లానపబ్బజ్జాకథావణ్ణనా నిట్ఠితా.

౬౪. వజ్జావజ్జన్తి ఖుద్దకం, మహన్తఞ్చ వజ్జం. ఉత్తిట్ఠపత్తన్తి ఏత్థ ఉత్తిట్ఠం నామ పిణ్డాయ చరణం వుచ్చతి ‘‘ఉత్తిట్ఠే నప్పమజ్జేయ్యా’’తిఆదీసు (ధ. ప. ౧౬౮) వియ. ఉత్తిట్ఠత్థాయ ¶ గహితం పత్తం ఉత్తిట్ఠపత్తం, తేనాహ ‘‘పిణ్డాయ చరణకపత్త’’న్తి. తస్స ఉపనామే కో దోసోతి ఆహ ‘‘తస్మిం హీ’’తిఆది. తస్మాతి యస్మా మనుస్సా ఏతస్మింయేవ ఏతే భుఞ్జన్తీతి ఉత్తిట్ఠపత్తే ఉచ్ఛిట్ఠసఞ్ఞినో, తస్మా ఉత్తిట్ఠపత్తన్తి వుత్తం ఉత్తిట్ఠ-సద్దేనేవ మనుస్సానం సఞ్ఞాయ ఉచ్ఛిట్ఠతాపి గమ్మతీతి. కేచి పన ‘‘ఉచ్ఛిట్ఠసద్దేన సమానత్థో ఉత్తిట్ఠసద్దో’’తి వదన్తి. ‘‘ఉత్తిట్ఠా’’తి త్వాపచ్చయన్తోపి హోతీతి ఆహ ‘‘ఉట్ఠహిత్వా’’తి. ఉపజ్ఝాయం గహేతున్తి ఉపజ్ఝాయత్తం ¶ మనసా గహేతుం, యాచనవచనేన తస్స అనుమతిం గహేతున్తి వా అత్థో.

౬౫. పతిస్సయనం పతిస్సో, గరుం నిస్సాయ వత్తనభావో, యంకిఞ్చి గారవన్తి అత్థో. సహ పతిస్సేన సప్పతిస్సో, పరం జేట్ఠం కత్వా తస్సోవాదే వత్తనతాతి అత్థో. తేనాహ ‘‘జేట్ఠకభావఞ్చ ఉపట్ఠపేత్వా’’తి. సాహూతి సాధు సున్దరం. లహూతి అగరు, సుభరతాతి అత్థో. ఓపాయికన్తి ఉపాయపటిసంయుత్తం, ఏవం పటిపజ్జనం నిత్థరణూపాయోతి అత్థో. పతిరూపన్తి సామీచికమ్మమిదన్తి అత్థో. పాసాదికేనాతి పసాదావహేన కాయవచీపయోగేన సమ్పాదేహీతి అత్థో. కాయేనాతి ఏతదత్థవిఞ్ఞాపకం హత్థముద్దాదిం దస్సేన్తో కాయేన విఞ్ఞాపేతి. సాధూతి సమ్పటిచ్ఛనం సన్ధాయాతి ఉపజ్ఝాయేన ‘‘సాహూ’’తిఆదీసు వుత్తేసు సద్ధివిహారికస్స ‘‘సాధూ’’తి సమ్పటిచ్ఛనం వచనం సన్ధాయ ‘‘కాయేన విఞ్ఞాపేతీ’’తిఆది వుత్తన్తి అధిప్పాయో. ఆయాచనదానమత్తేనాతి సద్ధివిహారికస్స పఠమం ఆయాచనమత్తేన, తతో ఉపజ్ఝాయస్స చ ‘‘సాహూ’’తిఆదినా వచనమత్తేనాతి అత్థో.

౬౬. అస్సాతి సద్ధివిహారికస్స. ద్వే చీవరానీతి ఉత్తరాసఙ్గం, సఙ్ఘాటిఞ్చ సన్ధాయ వదతి. ఇతో పట్ఠాయాతి ‘‘న ఉపజ్ఝాయస్స భణమానస్సా’’తి ఏత్థ న-కారతో పట్ఠాయ, తేన ‘‘నాతిదూరే’’తిఆదీసు న-కారపటిసిద్ధేసు ఆపత్తి నత్థీతి దస్సేతి. సబ్బత్థ దుక్కటాపత్తీతి ఆపదాఉమ్మత్తఖిత్తచిత్తవేదనట్టతాదీహి వినా పణ్ణత్తిం అజానిత్వాపి వదన్తస్స గిలానస్సపి దుక్కటమేవ. ఆపదాసు హి అన్తరన్తరా కథా వత్తుం వట్టతి. ఏవమఞ్ఞేసుపి న-కారపటిసిద్ధేసు ఈదిసేసు, ఇతరేసు పన గిలానోపి న ముచ్చతి. పాళియం ‘‘హేట్ఠాపీఠం వా పరామసిత్వా’’తి ఇదం పుబ్బే తత్థ ఠపితపత్తాదినా అసఙ్ఘట్టనత్థాయ వుత్తం, చక్ఖునా ఓలోకేత్వాపి అఞ్ఞేసం అభావం ఞత్వాపి ఠపేతుం వట్టతి ఏవ. ఆపత్తియా ఆసన్నన్తి ఆపత్తికరణమేవ.

గామేతి అన్తోగామే తాదిసే మణ్డపాదిమ్హి. అన్తరఘరేతి అన్తోగేహే. పటిక్కమనేతి ఆసనసాలాయం. ధోతవాలికాయాతి ఉదకేన గతట్ఠానే నిరజాయ పరిసుద్ధవాలికాయ. నిద్ధూమేతి జన్తాఘరే జలియమానఅగ్గిధూమరహితే. జన్తాఘరఞ్హి నామ హిమపాతబహులేసు దేసేసు తప్పచ్చయరోగపీళాదినివారణత్థం ¶ ¶ సరీరసేదాపనట్ఠానం. తత్థ కిర అన్ధకారపటిచ్ఛన్నతాయ బహూపి ఏకతో పవిసిత్వా చీవరం నిక్ఖిపిత్వా అగ్గితాపపరిహారాయ మత్తికాయ ముఖం లిమ్పిత్వా సరీరం యావదత్థం సేదేత్వా చుణ్ణాదీహి ఉబ్బట్టేత్వా నహాయన్తి. తేనేవ పాళియం ‘‘చుణ్ణం సన్నేతబ్బ’’న్తిఆది వుత్తం. ఉల్లోకన్తి ఉద్ధం ఓలోకనట్ఠానం. ఉపరిభాగన్తి అత్థో.

అఞ్ఞత్థ నేతబ్బోతి యత్థ విహరతో సాసనే అనభిరతి ఉప్పన్నా, తతో అఞ్ఞత్థ కల్యాణమిత్తాదిసమ్పత్తియుత్తట్ఠానే నేతబ్బో. విసభాగపుగ్గలానన్తి లజ్జినో వా అలజ్జినో వా ఉపజ్ఝాయస్స అవడ్ఢికామే సన్ధాయ వుత్తం. సచే పన ఉపజ్ఝాయో అలజ్జీ ఓవాదమ్పి న గణ్హాతి, లజ్జినో చ ఏతస్స విసభాగా హోన్తి, తత్థ ఉపజ్ఝాయం విహాయ లజ్జీహేవ సద్ధిం ఆమిసాదిపరిభోగో కాతబ్బో. ఉపజ్ఝాయాదిభావో హేత్థ న పమాణన్తి దట్ఠబ్బం. పరివేణం గన్త్వాతి ఉపజ్ఝాయస్స పరివేణం గన్త్వా. ‘‘న సుసాన’’న్తి ఇదం ఉపలక్ఖణం, ఉపచారసీమతో బహి గన్తుకామేన అనాపుచ్ఛా గన్తుం న వట్టతి.

ఉపజ్ఝాయవత్తకథావణ్ణనా నిట్ఠితా.

౬౭. సద్ధివిహారికవత్తకథాయం సఙ్గహేతబ్బో అనుగ్గహేతబ్బోతిఆదీసు అనాదరియం పటిచ్చ ధమ్మామిసేహి అసఙ్గణ్హన్తానం ఆచరియుపజ్ఝాయానం దుక్కటం వత్తభేదత్తా. తేనేవ పరివారేపి ‘‘నదేన్తో ఆపజ్జతీ’’తి (పరి. ౩౨౨) వుత్తం. సేసం సువిఞ్ఞేయ్యమేవ.

సద్ధివిహారికవత్తకథావణ్ణనా నిట్ఠితా.

౬౮. నసమ్మావత్తనాదికథాయం వత్తం న పూరేయ్యాతి ‘‘వత్తకరణకాలో’’తి వత్థువిజాననవసేన ఞత్వా మానకోసజ్జాదివసేన వా ఉపజ్ఝాయాదీసు ¶ అనాదరేన వా ‘‘అకాతుం న వట్టతీ’’తి అజాననతాయ వా న కరేయ్య, దుక్కటమేవ. అసఞ్చిచ్చ అసతియాతిఆదీహి చ అకరోన్తస్స పన అనాపత్తి. సబ్బాని హి వత్తాని సేఖియానేవ, తస్మా సేఖియేసు వుత్తనయేనేవేత్థ సబ్బోపి వినిచ్ఛయో వేదితబ్బో. గేహస్సితపేమన్తి మేత్తాపేమం.

సాదియనం ¶ వా అసాదియనం వా న జానాతీతి ‘‘మయి సాదియన్తే అకరోన్తానం ఆపత్తి హోతి, పటిక్ఖిపిత్వా అసాదియన్తే ఆపత్తి న హోతీ’’తి ఏవం న జానాతీతి అత్థో. ‘‘తేసు ఏకో వత్తసమ్పన్నో భిక్ఖు…పే… తేసం అనాపత్తీ’’తి వచనతో సచే కోచి ‘‘తుమ్హాకం సద్ధివిహారికే, అన్తేవాసికే వా గిలానే ఉపట్ఠహిస్సామి, ఓవాదానుసాసనిఆదికం సబ్బం కత్తబ్బం కరిస్సామీ’’తి వదతి, తే వా సద్ధివిహారికాదయో ‘‘అప్పోస్సుక్కా హోథా’’తి వదన్తి, వత్తం వా న సాదియన్తి, ఆచరియుపజ్ఝాయానమ్పి అనాపత్తి.

నసమ్మావత్తనాదికథావణ్ణనా నిట్ఠితా.

౬౯. రాధబ్రాహ్మణవత్థుస్మిం పాళియం ఉప్పణ్డుప్పణ్డుకజాతోతి సకలసరీరే సఞ్జాతపణ్డువణ్ణో. పణ్డువణ్ణస్స సకలసరీరే బ్యాపితభావదస్సనత్థఞ్హి విచ్ఛావచనం కతం. అధికారన్తి ఉపకారం. కతవేదినోతి అత్తనో కతం ఉపకారం పటికిరియాయ ఞాపకా. ఉపసమ్పదాకమ్మవాచాయ యం వత్తబ్బం, తం పరియోసానే వక్ఖామ. పరిమణ్డలేహీతి పరిపుణ్ణేహి.

౭౧-౭౩. పణ్ణత్తివీతిక్కమన్తి సిక్ఖాపదవీతిక్కమం. పాళియం పిణ్డియాలోపభోజనన్తి జఙ్ఘపిణ్డిమంసబలేన చరిత్వా ఆలోపాలోపవసేన పరియిట్ఠభోజనం. అతిరేకలాభోతి భిక్ఖాహారతో అధికలాభో. సఙ్ఘభత్తాదీనం విభాగో సేనాసనక్ఖన్ధకే ఆవి భవిస్సతి. విహారోతి తిణకుటికాదిసహితో పాకారపరిచ్ఛిన్నో సకలో సఙ్ఘారామో. అడ్ఢయోగోతి ఏకసాలో దీఘపాసాదో. హత్థిపిట్ఠిగరుళసణ్ఠానో దీఘపాసాదోతిపి వదన్తి. పాసాదోతి చతురస్సో ఉచ్చో ¶ అనేకభూమకపాసాదో. హమ్మియన్తి ముణ్డచ్ఛదనో చన్దికఙ్గణయుత్తో నాతిఉచ్చో పాసాదో. గుహాతి పబ్బతగుహా. పూతిముత్తన్తి గోముత్తం.

రాధబ్రాహ్మణవత్థుకథావణ్ణనా నిట్ఠితా.

౭౬. సహధమ్మికం వుచ్చమానోతి ‘‘ఏవం నివాసేతబ్బ’’న్తిఆదినా సిక్ఖాపదేన ఓవదియమానో. వాదం ఆరోపేత్వాతి ‘‘ఓలమ్బిత్వా నివాసనాదీసు కో దోసో? యది దోసో భవేయ్య ¶ , పరిమణ్డలనివాసనాదీసుపి దోసో సియా’’తిఆదినా నిగ్గహం ఆరోపేత్వా. తంయేవ తిత్థాయతనన్తి దిట్ఠిసఙ్ఖాతతిత్థమేవ ఆయతనం దుక్ఖుప్పత్తిట్ఠానన్తి తిత్థాయతనం. ఆయస్మతో నిస్సాయ వచ్ఛామీతి ఆయస్మన్తం నిస్సాయ వసిస్సామీతి అత్థో.

ఆచరియవత్తకథావణ్ణనా నిట్ఠితా.

౮౦. యం పుబ్బే లక్ఖణం వుత్తం, తేనేవ లక్ఖణేన నిస్సయన్తేవాసికస్స ఆపత్తి న వేదితబ్బాతి సమ్బన్ధయోజనా దట్ఠబ్బా. పోత్థకేసు పన ‘‘న తేనేవ లక్ఖణేనా’’తి ఏత్థ న-కారం ఛడ్డేత్వా ‘‘తేనేవ లక్ఖణేన నిస్సయన్తేవాసికస్స ఆపత్తి వేదితబ్బా’’తి లిఖన్తి, తం పమాదలిఖితం. తథా హి తేనేవ లక్ఖణేన ఆపత్తిభావే గయ్హమానే నిస్సయముత్తకస్సాపి అముత్తకస్సాపి ఆపత్తి ఏవాతి వుత్తలక్ఖణేన ఆపత్తిం ఆపజ్జేయ్య. తథా చ ‘‘నిస్సయన్తేవాసికేన హి యావ ఆచరియం నిస్సాయ వసతి, తావ సబ్బం ఆచరియవత్తం కాతబ్బ’’న్తి ఇమినా అనన్తరవచనేన విరోధో సియా. విసుద్ధిమగ్గేపి చ –

‘‘నిస్సయాచరియ, ఉద్దేసాచరియ, నిస్సయన్తేవాసిక, ఉద్దేసన్తేవాసిక, సమానాచరియకా పన యావ నిస్సయఉద్దేసా అనుపచ్ఛిన్నా. తావ పటిజగ్గితబ్బా’’తి (విసుద్ధి. ౧.౪౧) –

వుత్తం ¶ . తస్మా వుత్తనయేన ఇధ పరిగళితం న-కారం ఆనేత్వా తేనేవ సద్ధివిహారికస్స వుత్తేనేవ లక్ఖణేన నిస్సయన్తేవాసికస్స ఆపత్తి న వేదితబ్బాతి ఏవమత్థో గహేతబ్బో.

పణామనాఖమాపనాకథావణ్ణనా నిట్ఠితా.

నిస్సయపటిప్పస్సద్ధికథావణ్ణనా

౮౩. నిస్సయపటిప్పస్సద్ధికథాయం ‘‘యో వా ఏకసమ్భోగపరిభోగో, తస్స సన్తికే నిస్సయో గహేతబ్బో’’తి ఇమినా లజ్జీసు ఏవ నిస్సయగ్గహణం నియోజేతి అలజ్జీసు పటిక్ఖిత్తత్తా. ఏత్థ చ పరిభోగసద్దేన ఏకకమ్మాదికో సంవాసో గహితో పచ్చయపరిభోగస్స సమ్భోగ-సద్దేన గహితత్తా, ఏతేన ¶ చ సమ్భోగసంవాసానం అలజ్జీహి సద్ధిం న కత్తబ్బతం దస్సేతి. పరిహారో నత్థీతి ఆపత్తిపరిహారో నత్థి. తాదిసోతి యత్థ నిస్సయో గహితపుబ్బో, యో చ ఏకసమ్భోగపరిభోగో, తాదిసో. తథా వుత్తన్తి ‘‘లహుం ఆగమిస్సామీ’’తి వుత్తఞ్చేతి అత్థో. ‘‘చత్తారి పఞ్చ దివసానీ’’తి ఇదం ఉపలక్ఖణమత్తం. యది ఏకాహద్వీహేన సభాగతా పఞ్ఞాయతి, ఞాతదివసేన గహేతబ్బోవ. అథాపి చతుపఞ్చాహేనాపి న పఞ్ఞాయతి, యత్తకేహి దివసేహి పఞ్ఞాయతి, తత్తకాని అతిక్కమేతబ్బాని. సభాగతం ఓలోకేమీతి పన లేసో న కాతబ్బో.

దహరా సుణన్తీతి ఏత్థ అసుత్వాపి ఆగమిస్సతి, కేనచి అన్తరాయేన చిరాయతీతి సఞ్ఞాయ సతి లబ్భతేవ పరిహారో. తేనాహ ‘‘ఇధేవాహం వసిస్సామీతి పహిణతి, పరిహారో నత్థీ’’తి.

ఏకదివసమ్పి పరిహారో నత్థీతి గమనే నిరుస్సాహం సన్ధాయ వుత్తం. సఉస్సాహస్స పన సేనాసనపటిసామనాదివసేన కతిపాహే గతేపి న దోసో.

తత్రేవ వసితబ్బన్తి తత్ర సభాగట్ఠానే ఏవ నిస్సయం గహేత్వా వసితబ్బం. ‘‘తంయేవ విహారం…పే… వసితుం వట్టతీ’’తి ఇమినా ఉపజ్ఝాయే సఙ్గణ్హన్తేయేవ తంసమోధానే నిస్సయపటిప్పస్సద్ధి వుత్తా, తస్మిం పన కోధేన ¶ వా గణనిరపేక్ఖతాయ వా అసఙ్గణ్హన్తే అఞ్ఞేసు గహితో నిస్సయో న పటిప్పస్సమ్భతీతి దస్సేతి.

ఆచరియమ్హా నిస్సయపటిప్పస్సద్ధియం వుత్తో ‘‘కోచి ఆచరియో’’తిఆదికో నయో ఉపజ్ఝాయపక్కమనాదీసుపి నేత్వా తత్థ చ వుత్తో ఇధాపి నేత్వా యథారహం యోజేతబ్బో.

ద్వే లేడ్డుపాతే అతిక్కమ్మ అఞ్ఞస్మిం విహారే వసన్తీతి ఉపచారసీమతో బహి అఞ్ఞస్మిం విహారే అన్తేవాసికానం వసనట్ఠానతో ద్వే లేడ్డుపాతే అతిక్కమ్మ వసన్తి. తేన బహిఉపచారేపి అన్తేవాసికాదీనం వసనట్ఠానతో ద్విన్నం లేడ్డుపాతానం అన్తరే ఆసన్నపదేసే వసతి, నిస్సయో న పటిప్పస్సమ్భతీతి దస్సేతి. అన్తోఉపచారసీమాయం పన ద్వే లేడ్డుపాతే అతిక్కమిత్వా వసతో నిస్సయో న పటిప్పస్సమ్భతేవ.

నిస్సయపటిప్పస్సద్ధికథావణ్ణనా నిట్ఠితా.

ఉపసమ్పాదేతబ్బపఞ్చకకథావణ్ణనా

౮౪. ఉపజ్ఝాచరియలక్ఖణకథాయం ¶ న సామణేరో ఉపట్ఠాపేతబ్బోతి ఉపజ్ఝాయేన హుత్వా న పబ్బాజేతబ్బో. అసేక్ఖస్స అయన్తి అసేక్ఖో, లోకియలోకుత్తరో సీలక్ఖన్ధో.

అన్తగ్గాహికాయాతి సస్సతుచ్ఛేదకోట్ఠాసగ్గాహికాయ. పచ్ఛిమాని ద్వేతి అప్పస్సుతో హోతి, దుప్పఞ్ఞో హోతీతి ఇమాని ద్వే అఙ్గాని. పచ్ఛిమాని తీణీతి న పటిబలో ఉప్పన్నం కుక్కుచ్చం ధమ్మతో వినోదేతుం, ఆపత్తిం న జానాతి, ఆపత్తియా వుట్ఠానం న జానాతీతి ఇమాని తీణి. కుక్కుచ్చస్స హి పాళిఅట్ఠకథానయసఙ్ఖాతధమ్మతో వినోదేతుం అపటిబలతా నామ అబ్యత్తతా ఏవ హోతీతి సాపి ఆపత్తిఅఙ్గమేవ వుత్తా.

అభివిసిట్ఠో ఉత్తమో సమాచారో ఆభిసమాచారో, వత్తపటివత్తసీలం. తం ఆరబ్భ పఞ్ఞత్తా ఖన్ధకసిక్ఖాపదసఙ్ఖాతా సిక్ఖా ఆభిసమాచారికా. సిక్ఖాపదమ్పి హి తం తత్థ పటిపూరణత్థికేహి ఉగ్గహణాదివసేన సిక్ఖితబ్బతో ‘‘సిక్ఖా’’తి వుచ్చతి. మగ్గబ్రహ్మచరియస్స ఆదిభూతా కారణభూతాతి ఆదిబ్రహ్మచరియకా సిక్ఖా, ఉభతోవిభఙ్గపరియాపన్నసిక్ఖాపదం. తేనేవ ¶ విసుద్ధిమగ్గేపి ‘‘ఉభతోవిభఙ్గపరియాపన్నసిక్ఖాపదం ఆదిబ్రహ్మచరియకం, ఖన్ధకవత్తపఅయాపన్నం ఆభిసమాచారిక’’న్తి (విసుద్ధి. ౧.౧౧) వుత్తం. తస్మా సేక్ఖపణ్ణత్తియ’’న్తి ఏత్థ సిక్ఖితబ్బతో సేక్ఖా, భగవతా పఞ్ఞత్తత్తా పణ్ణత్తి. సబ్బాపి ఉభతోవిభఙ్గపరియాపన్నా సిక్ఖాపదపణ్ణత్తి ‘‘సేక్ఖపణ్ణత్తీ’’తి వుత్తాతి గహేతబ్బా. నామరూపపరిచ్ఛేదేతి ఏత్థ కుసలత్తికాదీహి వుత్తం జాతిభూమిపుగ్గలసమ్పయోగవత్థారమ్మణకమ్మద్వారలక్ఖణరసాదిభేదేహి వేదనాక్ఖన్ధాదిచతుబ్బిధం సనిబ్బానం నామం, భూతుపాదాయభేదం రూపఞ్చ పరిచ్ఛిన్దిత్వా జాననపఞ్ఞా, తప్పకాసకో చ గన్థో నామరూపపరిచ్ఛేదో నామ. ఇమినా అభిధమ్మత్థకుసలేన భవితబ్బన్తి దస్సేతి. సిక్ఖాపేతున్తి ఉగ్గణ్హాపేతుం.

ఉపసమ్పాదేతబ్బపఞ్చకకథావణ్ణనా నిట్ఠితా.

అఞ్ఞతిత్థియపుబ్బవత్థుకథావణ్ణనా

౮౬. తిత్థియపరివాసకథాయం ఆజీవకస్స వాతిఆదీసు అకిరియవాదీ ఆజీవకో నామ, కిరియవాదినో పన నిగణ్ఠాపి అఞ్ఞేపి నగ్గతిత్థికా అచేలకపదే సఙ్గహితా. సబ్బథా నగ్గస్సేవ ¶ తిత్థియపరివాసో విహితో. సో చ తేనేవ నగ్గవేసేన భిక్ఖూనం సన్తికం ఆగతస్స, న పటిచ్ఛాదేత్వా ఆగతస్సాతి దస్సేతుం ‘‘సచే సోపీ’’తిఆది వుత్తం. తత్థ సోపీతి ఆజీవకో.

ఆమిసకిఞ్చిక్ఖసమ్పదానం నామ అప్పమత్తకస్స దేయ్యధమ్మస్స అనుప్పదానం. రూపూపజీవికాతి అత్తనో రూపమేవ నిస్సాయ జీవన్తియో. వేసియా గోచరో బహులం పవత్తిట్ఠానం అస్సాతి వేసియాగోచరో. ఏస నయో సబ్బత్థ. యోబ్బన్నాతీతాతి అనివిద్ధా ఏవ మహల్లికభావం పత్తా థుల్లకుమారీ ఏవాతి వుత్తం. ఆదాయస్సాతి ఆదానస్స గహణస్స.

అఞ్ఞతిత్థియపుబ్బవత్థుకథావణ్ణనా నిట్ఠితా.

౮౮-౯. పఞ్చాబాధాదివత్థూసు ¶ పాళియం సోమ్హి అరోగో, విబ్భమిస్సామీతి సో అహం అరోగో, విబ్భమిస్సామీతి అత్థో. నఖపిట్ఠిప్పమాణన్తి కనిట్ఠఙ్గులినఖపిట్ఠి అధిప్పేతా. ‘‘పటిచ్ఛన్నే ఠానే నఖపిట్ఠిప్పమాణం అవడ్ఢనకపక్ఖే ఠితం హోతి, వట్టతీ’’తి వుత్తత్తా అప్పటిచ్ఛన్నట్ఠానే తాదిసమ్పి న వట్టతి, పటిచ్ఛన్నట్ఠానేపి చ వడ్ఢనకపక్ఖే ఠితోపి న వట్టతీతి సిద్ధమేవ హోతి. పాకటట్ఠానేపి పన నఖపిట్ఠిప్పమాణతో ఊనతరం అవడ్ఢనకం వట్టతీతి యే గణ్హేయ్యుం, తేసం తం గహణం పటిసేధేతుం ‘‘ముఖే పనా’’తిఆది వుత్తం.

కోలట్ఠిమత్తకోపీతి బదరట్ఠిప్పమాణోపి. అవడ్ఢనకపక్ఖే ఠితోపి న వట్టతీతి ఏత్థ పి-సద్దేన కోలట్ఠిమత్తతో ఖుద్దకతరోపి గణ్డో న వట్టతీతి దస్సేతి. తేనాహ ‘‘సచ్ఛవిం కారేత్వా’’తి, విజ్జమానచ్ఛవిం కత్వాతి అత్థో. ‘‘సఞ్ఛవి’’న్తి వా పాఠో, సఞ్జాతచ్ఛవిన్తి అత్థో. గణ్డాదీసు వూపసన్తేసుపి గణ్డానం వివణ్ణమ్పి హోతి, తం వట్టతి.

పదుమపుణ్డరీకపత్తవణ్ణన్తి రత్తపదుమసేతపదుమపుప్ఫదలవణ్ణం. కుట్ఠే వుత్తనయేనేవాతి పటిచ్ఛన్నట్ఠానే అవడ్ఢనకం వట్టతి, అఞ్ఞత్థ న కిఞ్చిపి వట్టతీతి వుత్తనయం దస్సేతి. సోసబ్యాధీతి ఖయరోగో. యక్ఖుమ్మారోతి కదాచి కదాచి ఆగన్త్వా భూమియం పాతేత్వా హత్థముఖాదికం అవయవం భూమియం ఘంసనకో యక్ఖోవ రోగో.

పఞ్చాబాధవత్థుకథావణ్ణనా నిట్ఠితా.

౯౦. న ¶ దానాహం దేవస్స భటోతి ఆపుచ్ఛతీతి రఞ్ఞా ఏవ దిన్నట్ఠానన్తరం సన్ధాయ వుత్తం. యో పన రాజకమ్మికేహి అమచ్చాదీహి ఠపితో, అమచ్చాదీనం ఏవ వా భటో హోతి, తేన తం తం అమచ్చాదిమ్పి ఆపుచ్ఛితుం వట్టతి.

రాజభటవత్థుకథావణ్ణనా నిట్ఠితా.

౯౧. తస్మాతి ¶ భగవా సయం యస్మా ధమ్మస్సామీ, తస్మా అఙ్గులిమాలం ఏహిభిక్ఖుభావేన పబ్బాజేసి, భిక్ఖూనం పన సిక్ఖాపదం పఞ్ఞపేన్తో ఏవమాహాతి అధిప్పాయో. ఏవం జానన్తీతి సీలవా జాతోతి జానన్తి.

౯౨. ఉపరమన్తి విరమన్తి. భిన్దిత్వాతి అన్దుబన్ధనం భిన్దిత్వా. ఛిన్దిత్వాతి సఙ్ఖలికం ఛిన్దిత్వా. ముఞ్చిత్వాతి రజ్జుబన్ధనం ముఞ్చిత్వా. వివరిత్వాతి గామబన్ధనాదీసు గామద్వారాదీనం వివరిత్వా. అపస్సమానానన్తి పురిసగుత్తియం గోపకానం అపస్సన్తానం.

౯౫. పురిమనయేనేవాతి ‘‘కసాహతో కతదణ్డకమ్మో’’తి ఏత్థ వుత్తనయేనేవ.

౯౬. పలాతోపీతి ఇణసామికానం ఆగమనం ఞత్వా భయేన పలాతో. గీవా హోతీతి ఇణాయికభావం ఞత్వా అనాదరేన ఇణముత్తకే భిక్ఖుభావే పవేసితత్తా. ఉపడ్ఢుపడ్ఢన్తి థోకథోకం. దాతబ్బమేవాతి ఇణాయికేన ధనం సమ్పటిచ్ఛతు వా మా వా, దానే సఉస్సాహేనేవ భవితబ్బం. అఞ్ఞేహి చ భిక్ఖూహి ‘‘మా ధురం నిక్ఖిపాహీ’’తి వత్వా సహాయకేహి భవితబ్బన్తి దస్సేతి. ధురనిక్ఖేపేన హిస్స భణ్డగ్ఘేన కారేతబ్బతా సియాతి.

ఇణాయికవత్థుకథావణ్ణనా నిట్ఠితా.

౯౭. ‘‘దాసచారిత్తం ¶ ఆరోపేత్వా కీతో’’తి ఇమినా దాసభావపరిమోచనత్థాయ కీతకం నివత్తేతి. తాదిసో హి ధనక్కీతోపి అదాసో ఏవ. తత్థ తత్థ చారిత్తవసేనాతి తస్మిం తస్మిం జనపదే దాసపణ్ణజ్ఝాపనాదినా ¶ అదాసకరణనియామేన. అభిసేకాదీసు సబ్బబన్ధనాని మోచాపేన్తి, తం సన్ధాయ ‘‘సబ్బసాధారణేనా’’తి వుత్తం.

సయమేవ పణ్ణం ఆరోపేన్తి, న వట్టతీతి తా భుజిస్సిత్థియో ‘‘మయమ్పి వణ్ణదాసియో హోమా’’తి అత్తనో రక్ఖణత్థాయ సయమేవ రాజూనం దాసిపణ్ణే అత్తనో నామం లిఖాపేన్తి, తాసం పుత్తాపి రాజదాసావ హోన్తి, తస్మా తే పబ్బాజేతుం న వట్టతి. తేహి అదిన్నా న పబ్బాజేతబ్బాతి యత్తకా తేసం సామినో, తేసు ఏకేన అదిన్నేపి న పబ్బాజేతబ్బా.

భుజిస్సే పన కత్వా పబ్బాజేతుం వట్టతీతి యస్స విహారస్స తే ఆరామికా దిన్నా, తస్మిం విహారే సఙ్ఘం ఞాపేత్వా ఫాతికమ్మేన ధనాని దత్వా భుజిస్సే కత్వా పబ్బాజేతుం వట్టతి. తక్కం సీసే ఆసిత్తకసదిసావ హోన్తీతి కేసుచి జనపదేసు అదాసే కరోన్తా తక్కం సీసే ఆసిఞ్చన్తి, తేన కిర తే అదాసా హోన్తి, ఏవమిదమ్పి ఆరామికవచనేన దానమ్పీతి అధిప్పాయో. తథా దిన్నేపి సఙ్ఘస్స ఆరామికదాసో ఏవాతి ‘‘నేవ పబ్బాజేతబ్బో’’తి వుత్తం. ‘‘తావకాలికో నామా’’తి వుత్తత్తా కాలపరిచ్ఛేదం కత్వా వా పచ్ఛాపి గహేతుకామతాయ వా దిన్నం సబ్బం తావకాలికమేవాతి గహేతబ్బం. నిస్సామికదాసో నామ యస్స సామికులం అఞ్ఞాతికం మరణేన పరిక్ఖీణం, న కోచి తస్స దాయాదో, సో పన సమానజాతికేహి వా నివాసగామవాసీహి వా ఇస్సరేహి వా భుజిస్సో కతోవ పబ్బాజేతబ్బో. దేవదాసాపి దాసా ఏవ. తే హి కత్థచి దేసే రాజదాసా హోన్తి, కత్థచి విహారదాసా, తస్మా పబ్బాజేతుం న వట్టతి. దాసమ్పి పబ్బాజేత్వా సామికే దిస్వా పటిచ్ఛాదనత్థం అపనేన్తో పదవారేన అదిన్నాదానాపత్తియా కారేతబ్బో, దాసస్స పన పలాయతో అనాపత్తి.

కమ్మారభణ్డువత్థాదికథావణ్ణనా

౯౮. భణ్డుకమ్మాపుచ్ఛానాదికథాయం కమ్మారభణ్డూతి దహరతాయ అమోళిబన్ధో ముణ్డికసీసో కమ్మారదారకో ¶ ఏవ వుత్తో. తులాధారముణ్డకోతి ఏత్థ తులాధారాతి తమ్బసువణ్ణాదీనం తులం హత్థేన ధారేతీతి ¶ కమ్మారా ‘‘తులాధారా’’తి వుత్తా, తేసు ఏకో ముణ్డికసీసో దహరోతి అత్థో. తేనాహ ‘‘పఞ్చసిఖో తరుణదారకో’’తి. ఏకావ సిఖా పఞ్చ వేణియో కత్వా బన్ధనేన పఞ్చసిఖాతి వుచ్చతి, సా ఏతస్స అత్థీతి పఞ్చసిఖో, తస్స సిఖం ఛిన్దన్తా కఞ్చి భిక్ఖుం అజానాపేత్వావ పబ్బాజేసుం. తేన భణ్డుకమ్మాపలోకనం అనుఞ్ఞాతం. సీమాపరియాపన్నేతి బద్ధసీమాయ సతి తదన్తోగధే, అసతి ఉపచారసీమన్తోగధేతి అత్థో. ఏత్థ చ కిఞ్చాపి ‘‘అనుజానామి, భిక్ఖవే, సఙ్ఘం అపలోకేతుం భణ్డుకమ్మాయా’’తి ఏత్తకమేవ వుత్తం, న పన అనపలోకేన్తస్స ఆపత్తి వుత్తా, తథాపి అట్ఠకథాయం ‘‘సబ్బే ఆపుచ్ఛితా అమ్హేహీతిసఞ్ఞినో…పే… పబ్బాజేన్తస్సపి అనాపత్తీ’’తి వుత్తత్తా సఞ్చిచ్చ అనాపుచ్ఛా కేసే ఓహారేన్తస్స దుక్కటమేవాతి దట్ఠబ్బం. కేసోరోపనమ్పి సమణపబ్బజనవోహారం లభతీతి ఆహ ‘‘ఇమస్స సమణకరణ’’న్తిఆది. ఏకసిఖామత్తధరోతి ఏత్థ ఏకేన కేసేన సిఖా ఏకసిఖాతి వదన్తి, అప్పకేసావ సిఖా ఏవం వుత్తాతి గహేతబ్బా. ఏకకేసమ్పి పన అనాపుచ్ఛా ఛిన్దితుం న వట్టతియేవ.

౧౦౦. వామహత్థేనాతి దక్ఖిణహత్థేన భుఞ్జనతో వుత్తం.

౧౦౩-౪. నిస్సయముచ్చనకస్స వత్తేసు పఞ్చకఛక్కేసు పన ‘‘ఉభయాని ఖో పనస్స పాతిమోక్ఖాని…పే… అనుబ్యఞ్జనసో’’తి ఏత్థ సబ్బోపి చాయం పభేదో మాతికాట్ఠకథాయం ఞాతాయం ఞాతో హోతి. ‘‘ఆపత్తిం జానాతి, అనాపత్తిం జానాతీ’’తి ఇదఞ్చ అత్తనా ఞాతట్ఠానేసు ఆపత్తాదిం సన్ధాయ వుత్తన్తి న గహేతబ్బం.

కమ్మారభణ్డువత్థాదికథావణ్ణనా నిట్ఠితా.

౧౦౫. పోక్ఖరవస్సన్తి పోక్ఖరే పదుమగచ్ఛే వియ అతేమితుకామానం సరీరతో పవట్టనకవస్సం. తస్మిం కిర వస్సన్తే తేమితుకామావ తేమేన్తి, న ఇతరే. ‘‘భిక్ఖం గణ్హథా’’తి వత్వా గతో నామ నత్థీతి అత్తనో సన్తకే రజ్జే సబ్బమ్పి సాపతేయ్యం సయమేవ పరిభుఞ్జిస్సతీతి గారవేన ¶ సుద్ధోదనమహారాజాపి న నిమన్తేసి, గన్త్వా పన గేహే సకలరత్తిం మహాదానఞ్చేవ బుద్ధప్పముఖస్స సఙ్ఘస్స ఆసనపఞ్ఞత్తిట్ఠానాలఙ్కారఞ్చ సంవిదహన్తోవ వీతినామేసి.

న ¶ కోచి…పే… పత్తం వా అగ్గహేసీతి భగవా అత్తనో పితు నివేసనమేవ గమిస్సతీతిసఞ్ఞాయ నగ్గహేసి. కులనగరేతి ఞాతికులన్తకే నగరే. పిణ్డచారియవత్తన్తి అత్తనో ఞాతిగామేసుపి సపదానచారికవత్తం. భిక్ఖాయ చారో చరణం ఏతస్సాతి భిక్ఖాచారో, ఖత్తియో.

ఉత్తిట్ఠేతి ఉత్తిట్ఠిత్వా పరేసం ఘరద్వారే ఉద్దిస్స ఠత్వా గహేతబ్బపిణ్డే. నప్పమజ్జేయ్యాతి నిమన్తనాదివసేన లబ్భమానపణీతభోజనం పటిక్ఖిపిత్వా పిణ్డాయ చరణవసేన తత్థ నప్పమజ్జేయ్య. ధమ్మన్తి అనేసనం పహాయ సపదానం చరన్తో తమేవ భిక్ఖాచరియధమ్మం సుచరితం చరేయ్య. సుఖం సేతీతి చతూహి ఇరియాపథేహి సుఖం విహరతీతి అత్థో.

దుతియగాథాయం న నం దుచ్చరితన్తి వేసియాదిభేదే అగోచరే చరణవసేన తం యథావుత్తం ధమ్మం దుచ్చరితం న చ చరే. సేసం వుత్తనయమేవ. ఇమం పన గాథం సుత్వాతి నివేసనే నిసిన్నేన భగవతా ఞాతిసమాగమే అత్తనో పిణ్డాయ చరణం నిస్సాయ పవత్తాయ గాథాయ వుత్తం ఇమం దుతియగాథం సుత్వా.

ధమ్మపాలజాతకన్తిఆదీసు పన తతో పరకాలేసుపి రఞ్ఞో పవత్తి పరినిబ్బానం పాపేత్వా యథాపసఙ్గవసేన దస్సేతుం వుత్తా. తేనాహ ‘‘సోతాపత్తిఫలం సచ్ఛికత్వా’’తిఆది. సిరిగబ్భం గన్త్వాతి ఏత్థ యది హి భగవా తదహేవ గన్త్వా న పస్సేయ్య, సా హదయేన ఫలితేన మరేయ్యాతి అగమాసీతి దట్ఠబ్బం.

తం దివసమేవాతి తస్మిం రాహులమాతుదస్సనదివసేయేవ. ధమ్మపదట్ఠకథాయం పన ‘‘సత్థా కపిలపురం గన్త్వా తతియదివసే నన్దం పబ్బాజేసీ’’తి (ధ. ప. అట్ఠ. ౧.౧౨ నన్దత్థేరవత్థు) వుత్తం. కేసవిస్సజ్జనన్తి రాజమోళిబన్ధనత్థం కుమారకాలే బన్ధితసిఖావేణిమోచనం, తం కిర కరోన్తా మఙ్గలం కరోన్తి. సారత్థదీపనియం పన ‘‘కేసవిస్సజ్జనన్తి కులమరియాదవసేన కేసోరోపన’’న్తి (సారత్థ. టీ. మహావగ్గ ౩.౧౦౫) వుత్తం. పట్టబన్ధోతి ‘‘అసుకరాజా’’తి నళాటే సువణ్ణపట్టబన్ధనం. అభినవపాసాదప్పవేసమఙ్గలం ఘరమఙ్గలం. ఛత్తుస్సాపనే మఙ్గలం ఛత్తమఙ్గలం. జనపదకల్యాణీతి ¶ జనపదమ్హి కల్యాణీ పరేహి అసాధారణేహి పఞ్చకల్యాణాదీహి సహితత్తా సా ఏవం వుత్తా. తువటన్తి సీఘం. అనిచ్ఛమానన్తి మనసా అరోచేన్తం, వాచాయ పన భగవతా ‘‘పబ్బజిస్ససి నన్దా’’తి వుత్తే గారవేన పటిక్ఖిపితుం అవిసహన్తో ‘‘ఆమా’’తి అవోచ. భగవా చ ఏతేన లేసేన పబ్బాజేసి.

బ్రహ్మరూపవణ్ణన్తి ¶ బ్రహ్మరూపసమానరూపం. త్యస్సాతి తే అస్స. నివత్తేతుం న విసహీతి ‘‘మా నం నివత్తయిత్థా’’తి భగవతా వుత్తత్తా నాసక్ఖి. సత్తవిధం అరియధనన్తి –

‘‘సద్ధాధనం సీలధనం, హిరిఓత్తప్పియం ధనం;

సుతధనఞ్చ చాగో చ, పఞ్ఞా వే సత్తమం ధన’’న్తి. (అ. ని. ౭.౫, ౬) –

ఏవం వుత్తం సత్తవిధం అరియధనం. అధిమత్తం రాహులేతి రాహులే పబ్బజితే నన్దపబ్బజ్జాయ ఉప్పన్నదుక్ఖతోపి అధికతరం దుక్ఖం అహోసీతి అత్థో. ఇతో పచ్ఛాతి ఇతో వుత్తసోకుప్పత్తితో అపరదివసేసు అనాగామీనం ఞాతిసినేహపటిఘచిత్తుప్పాదాభావా. పాళియం పుత్తపేమన్తిఆది రఞ్ఞా పుత్తసినేహస్స తిబ్బభావం దస్సేతుం వుత్తం. పుత్తసినేహో హి అత్తనా సహజాతపీతివేగసముట్ఠితానం రూపధమ్మానం సకలసరీరం ఖోభేత్వా పవత్తనవసేన ‘‘ఛవిం…పే… అట్ఠిమిఞ్జం ఆహచ్చ తిట్ఠతీ’’తి వుత్తో. అత్తనో పియతరాతి భగవన్తం సన్ధాయ వదతి. పుత్తేతి రాహులం. సద్దహన్తేనాతి తస్స వచనేన అవేమతికేనాతి అత్థో. విమతియా సతి ఆపత్తి ఏవ.

రాహులవత్థుకథావణ్ణనా నిట్ఠితా.

సిక్ఖాపదదణ్డకమ్మవత్థుకథావణ్ణనా

౧౦౬. సామణేరసిక్ఖాపదాదీసు పాళియం సిక్ఖాపదానీతి సిక్ఖాకోట్ఠాసా. అధిసీలసిక్ఖానం వా అధిగమూపాయా. పాణోతి పరమత్థతో జీవితిన్ద్రియం. తస్స అతిపాతనం పబన్ధవసేన పవత్తితుం అదత్వా సత్థాదీహి అతిక్కమ్మ అభిభవిత్వా పాతనం పాణాతిపాతో. పాణవధోతి అత్థో. సో ¶ పన అత్థతో పాణే పాణసఞ్ఞినో జీవితిన్ద్రియుపచ్ఛేదకఉపక్కమసముట్ఠాపికా వధకచేతనావ. తస్మా పాణాతిపాతా వేరమణి, వేరహేతుతాయ వేరసఙ్ఖాతం పాణాతిపాతాదిపాపధమ్మం మణతి నీహరతీతి విరతి ‘‘వేరమణీ’’తి వుచ్చతి, విరమతి ఏతాయాతి వా ‘‘విరమణీ’’తి వత్తబ్బే నిరుత్తినయేన ‘‘వేరమణీ’’తి సమాదానవిరతి వుత్తా. ఏస నయో సేసేసుపి.

అదిన్నస్స ఆదానం అదిన్నాదానం, థేయ్యచేతనావ. అబ్రహ్మచరియన్తి అసేట్ఠచరియం, మగ్గేన మగ్గపటిపత్తిసముట్ఠాపికా మేథునచేతనా. ముసాతి అభూతవత్థు, తస్స వాదో అభూతతం ఞత్వావ భూతతో ¶ విఞ్ఞాపనచేతనా ముసావాదో. పిట్ఠపూవాదినిబ్బత్తసురా చేవ పుప్ఫాసవాదిభేదం మేరయఞ్చ సురామేరయం. తదేవ మదనీయట్ఠేన మజ్జఞ్చేవ పమాదకారణట్ఠేన పమాదట్ఠానఞ్చ, తం యాయ చేతనాయ పివతి, తస్స ఏతం అధివచనం.

అరుణుగ్గమనతో పట్ఠాయ యావ మజ్ఝన్హికా అయం అరియానం భోజనస్స కాలో నామ, తదఞ్ఞో వికాలో. భుఞ్జితబ్బట్ఠేన భోజనన్తి ఇధ సబ్బం యావకాలికం వుచ్చతి, తస్స అజ్ఝోహరణం ఇధ ఉత్తరపదలోపేన ‘‘భోజన’’న్తి అధిప్పేతం. వికాలే భోజనం అజ్ఝోహరణం వికాలభోజనం, వికాలే వా యావకాలికస్స భోజనం అజ్ఝోహరణం వికాలభోజనన్తిపి అత్థో గహేతబ్బో, అత్థతో వికాలే యావకాలికఅజ్ఝోహరణచేతనావ.

సాసనస్స అననులోమత్తా విసూకం పటాణీభూతం దస్సనం విసూకదస్సనం, నచ్చగీతాదిదస్సనసవనానఞ్చేవ వట్టకయుద్ధజూతకీళాదిసబ్బకీళానఞ్చ నామం. దస్సనన్తి చేత్థ పఞ్చన్నమ్పి విఞ్ఞాణానం యథాసకం విసయస్స ఆలోచనసభావతాయ దస్సన-సద్దేన సఙ్గహేతబ్బత్తా సవనమ్పి సఙ్గహితం. నచ్చగీతవాదిత-సద్దేహి చేత్థ అత్తనో నచ్చనగాయనాదీనిపి సఙ్గహితానీతి దట్ఠబ్బం.

మాలాతి బద్ధమబద్ధం వా అన్తమసో సుత్తాదిమయమ్పి అలఙ్కారత్థాయ పిళన్ధియమానం ‘‘మాలా’’త్వేవ వుచ్చతి. గన్ధన్తి వాసచుణ్ణాదివిలేపనతో అఞ్ఞం యం కిఞ్చి గన్ధజాతం. విలేపనన్తి పిసిత్వా గహితం ఛవిరాగకరణఞ్చేవ గన్ధజాతఞ్చ. ధారణం నామ పిళన్ధనం. మణ్డనం నామ ఊనట్ఠానపూరణం. గన్ధవసేన, ఛవిరాగవసేన చ సాదియనం విభూసనం నామ. మాలాదీసు వా ధారణాదీని యథాక్కమం ¶ యోజేతబ్బాని. తేసం ధారణాదీనం ఠానం కారణం వీతిక్కమచేతనా.

ఉచ్చాతి ఉచ్చ-సద్దేన సమానత్థో నిపాతో, ఉచ్చాసయనం వుచ్చతి పమాణాతిక్కన్తం ఆసన్దాది. మహాసయనం అకప్పియత్థరణేహి అత్థతం, సలోహితవితానఞ్చ. ఏతేసు హి ఆసనం, సయనఞ్చ ఉచ్చాసయనమహాసయన-సద్దేహి గహితాని ఉత్తరపదలోపేన. జాతరూపరజతపటిగ్గహణాతి ఏత్థ రజత-సద్దేన దారుమాసకాది సబ్బం రూపియం సఙ్గహితం, ముత్తామణిఆదయోపేత్థ ధఞ్ఞఖేత్తవత్థాదయో చ సఙ్గహితాతి దట్ఠబ్బా. పటిగ్గహణ-సద్దేన పటిగ్గాహాపనసాదియనాని సఙ్గహితాని. నాసనవత్థూతి పారాజికట్ఠానతాయ లిఙ్గనాసనాయ కారణం.

౧౦౭. పాళియం సబ్బం సఙ్ఘారామం ఆవరణం కరోన్తీతి సబ్బసఙ్ఘారామే పవేసనివారణం కరోన్తి. సఙ్ఘారామో ఆవరణం కాతబ్బోతి సఙ్ఘారామో ఆవరణో కాతబ్బో, సఙ్ఘారామే వా ఆవరణం ¶ కాతబ్బన్తి అత్థో. తేనేవ ‘‘తత్థ ఆవరణం కాతు’’న్తి భుమ్మవసేన వుత్తం. ఆహారం ఆవరణన్తిఆదీసుపి ఏసేవ నయో. ‘‘యత్థ వా వసతీ’’తి ఇమినా సామణేరస్స వస్సగ్గేన లద్ధం వా సకసన్తకమేవ వా నిబద్ధవసనకసేనాసనం వుత్తం. యత్థ వా పటిక్కమతీతి ఆచరియుపజ్ఝాయానం వసనట్ఠానం వుత్తం. తేనాహ ‘‘అత్తనో’’తిఆది. అత్తనోతి హి సయం, ఆచరియస్స, ఉపజ్ఝాయస్స వాతి అత్థో. దణ్డేన్తి వినేన్తి ఏతేనాతి దణ్డో, సో ఏవ కత్తబ్బత్తా కమ్మన్తి దణ్డకమ్మం, ఆవరణాది. ఉదకం వా పవేసేతున్తి పోక్ఖరణీఆదిఉదకే పవేసేతుం.

సిక్ఖాపదదణ్డకమ్మవత్థుకథావణ్ణనా నిట్ఠితా.

అనాపుచ్ఛావరణవత్థుఆదికథావణ్ణనా

౧౦౮. సద్ధివిహారికఅన్తేవాసికానమ్పీతి ఉపసమ్పన్నే సన్ధాయ వుత్తం. తేసుపి హి ఆచరియుపజ్ఝాయేసు యథా ఓరమన్తి, తథా తేసం నిగ్గహం అకరోన్తేసు అఞ్ఞేహి ఆవరణాదినిగ్గహకమ్మం కాతబ్బమేవ. సఙ్గణ్హన్తీతి ‘‘పరపరిసతో భిన్దిత్వా గణ్హిస్సామీ’’తి దానాదిచతూహి సఙ్గహవత్థూహి (దీ. ని. ౩.౨౧౦; అ. ని. ౪.౩౨, ౨౫౬) ఉపలాళనవసేన ¶ సఙ్గణ్హన్తి. సో భిజ్జతు వా మా వా, సఙ్గణ్హన్తస్స పయోగే ఆపత్తి ఏవ. భిన్దిత్వా గణ్హితుం న వట్టతీతి భిన్దితుమ్పి న వట్టతి, గణ్హితుమ్పి న వట్టతీతి అత్థో. ఆదీనవం పన వత్తుం వట్టతీతి సాసనగారవేన వా పరానుద్దయతాయ వా వత్తుం వట్టతి, న పరిసలోలతాయ.

‘‘సేనాసనగ్గాహో చ పటిప్పస్సమ్భతీ’’తి ఇమినా వస్సచ్ఛేదం దస్సేతి. ఉపసమ్పన్నానమ్పి పారాజికసమాపత్తియా సరణగమనాదిసామణేరభావస్సాపి వినస్సనతో సేనాసనగ్గాహో చ పటిప్పస్సమ్భతి, సఙ్ఘలాభమ్పి తే న లభన్తీతి వేదితబ్బం. పురిమికాయ పున సరణాని గహితానీతి సరణగ్గహణేన సహ తదహేవస్స వస్సూపగమనమ్పి దస్సేతి. పచ్ఛిమికాయ వస్సావాసికన్తి వస్సావాసికలాభగ్గహణదస్సనమత్తమేవేతం, తతో పురేపి, పచ్ఛాపి వా వస్సావాసికఞ్చ చీవరమాసేసు సఙ్ఘే ఉప్పన్నం కాలచీవరఞ్చ పురిమికాయ ఉపగన్త్వా అవిపన్నసీలో సామణేరో లభతి ఏవ. సచే పచ్ఛిమికాయ గహితానీతి పచ్ఛిమికాయ వస్సూపగమనఞ్చ ఛిన్నవస్సతఞ్చ దస్సేతి. తస్స హి కాలచీవరే భాగో న పాపుణాతి. తస్మా ‘‘అపలోకేత్వా లాభో దాతబ్బో’’తి వుత్తం.

వస్సావాసికలాభో ¶ పన యది సేనాసనసామికా దాయకా సేనాసనగుత్తత్థాయ పచ్ఛిమికాయ ఉపగన్త్వా వత్తం కత్వా అత్తనో సేనాసనే వసన్తస్సపి వస్సావాసికం దాతబ్బన్తి వదన్తి, అనపలోకేత్వాపి దాతబ్బోవ. యం పన సారత్థదీపనియం ‘‘పచ్ఛిమికాయ వస్సావాసికం లచ్ఛతీతి పచ్ఛిమికాయ పున వస్సం ఉపగతత్తా లచ్ఛతీ’’తి (సారత్థ. టీ. మహావగ్గ ౩.౧౦౮) వుత్తం, తమ్పి వస్సావాసికే దాయకానం ఇమం అధిప్పాయం నిస్సాయ వుత్తఞ్చే, సున్దరం. సఙ్ఘికం, కాలచీవరమ్పి సన్ధాయ వుత్తఞ్చే, న యుజ్జతీతి వేదితబ్బం.

న అజానిత్వాతి ‘‘సురా’’తి అజానిత్వా పివతో పాణాతిపాతవేరమణిఆదిసబ్బసీలభేదం, సరణభేదఞ్చ న ఆపజ్జతి, అకుసలం పన సురాపానవేరమణిసీలభేదో చ హోతి మాలాదిధారణాదీసు వియాతి దట్ఠబ్బం. ఇతరానీతి వికాలభోజనవేరమణిఆదీని. తానిపి హి సఞ్చిచ్చ వీతిక్కమన్తస్స తం తం భిజ్జతి ఏవ, ఇతరీతరేసం పన అభిజ్జమానేన నాసనఙ్గాని న హోన్తి. తేనేవ ‘‘తేసు భిన్నేసూ’’తి భేదవచనం వుత్తం.

అచ్చయం ¶ దేసాపేతబ్బోతి ‘‘అచ్చయో మం, భన్తే, అచ్చగమా’’తిఆదినా సఙ్ఘమజ్ఝే దేసాపేత్వా సరణసీలం దాతబ్బన్తి అధిప్పాయో పారాజికత్తా తేసం. తేనాహ ‘‘లిఙ్గనాసనాయ నాసేతబ్బో’’తి. అయమేవ హి నాసనా ఇధ అధిప్పేతాతి లిఙ్గనాసనాకారణేహి పాణాతిపాతాదీహి అవణ్ణభాసనాదీనం సహ పతితత్తా వుత్తం.

నను చ కణ్టకసామణేరోపి మిచ్ఛాదిట్ఠికో ఏవ, తస్స చ హేట్ఠా దణ్డకమ్మనాసనావ వుత్తా. ఇధ పన మిచ్ఛాదిట్ఠికస్స లిఙ్గనాసనా వుచ్చతి, కో ఇమేసం భేదోతి చోదనం మనసి నిధాయాహ ‘‘సస్సతుచ్ఛేదానఞ్హి అఞ్ఞతరదిట్ఠికో’’తి. ఏత్థ చాయమధిప్పాయో – యో హి ‘‘అత్తా ఇస్సరో వా నిచ్చో ధువో’’తిఆదినా వా ‘‘అత్తా ఉచ్ఛిజ్జిస్సతి వినస్సిస్సతీ’’తిఆదినా వా తిత్థియపరికప్పితం యం కిఞ్చి సస్సతుచ్ఛేదదిట్ఠిం దళ్హం గహేత్వా వోహరతి, తస్స సా పారాజికట్ఠానం హోతి. సో చ లిఙ్గనాసనాయ నాసేతబ్బో. యో పన ఈదిసం దిట్ఠిం అగ్గహేత్వా సాసనికోవ హుత్వా కేవలం బుద్ధవచనాధిప్పాయం విపరీతతో గహేత్వా భిక్ఖూహి ఓవదియమానోపి అప్పటినిస్సజ్జిత్వా వోహరతి, తస్స సా దిట్ఠి పారాజికం న హోతి, సో పన కణ్టకనాసనాయ ఏవ నాసేతబ్బోతి.

అనాపుచ్ఛావరణవత్థుఆదికథావణ్ణనా నిట్ఠితా.

౧౦౯. పణ్డకవత్థుస్మిం ¶ ఆసిత్తఉసూయపక్ఖపణ్డకా తయోపి పురిసభావలిఙ్గాదియుత్తా అహేతుకపటిసన్ధికా, తే చ కిలేసపరియుట్ఠానస్స బలవతాయ నపుంసకపణ్డకసదిసత్తా ‘‘పణ్డకా’’తి వుత్తా. తేసు ఆసిత్తఉసూయపణ్డకానం ద్విన్నం కిలేసపరియుట్ఠానం యోనిసోమనసికారాదీహి వీతిక్కమతో నివారేతుమ్పి సక్కా, తేన తే పబ్బాజేతబ్బా వుత్తా. పక్ఖపణ్డకస్స పన కాళపక్ఖేసు ఉమ్మాదో వియ కిలేసపరిళాహో అవత్థరన్తో ఆగచ్ఛతి, వీతిక్కమం పత్వా ఏవ చ నివత్తతి. తస్మా సో తస్మిం పక్ఖే న పబ్బాజేతబ్బోతి వుత్తో. తదేతం విభాగం దస్సేతుం ‘‘యస్స పరేస’’న్తిఆది వుత్తం. తత్థ ఆసిత్తస్సాతి ముఖే ఆసిత్తస్స అత్తనోపి అసుచిముచ్చనేన ¶ పరిళాహో వూపసమ్మతి. ఉసూయాయ ఉప్పన్నాయాతి ఉసూయాయ వసేన అత్తనో సేవేతుకామతారాగే ఉప్పన్నే అసుచిముత్తియా పరిళాహో వూపసమ్మతి.

‘‘బీజాని అపనీతానీ’’తి వుత్తత్తా బీజేసు ఠితేసు నిమిత్తమత్తే అపనీతే పణ్డకో న హోతి. భిక్ఖునోపి అనాబాధపచ్చయా తదపనయనే థుల్లచ్చయమేవ, న పన పణ్డకత్తం, బీజేసు పన అపనీతేసు అఙ్గజాతమ్పి రాగేన కమ్మనియం న హోతి, పుమభావో విగచ్ఛతి, మస్సుఆదిపురిసలిఙ్గమ్పి ఉపసమ్పదాపి విగచ్ఛతి, కిలేసపరిళాహోపి దున్నివారవీతిక్కమో హోతి నపుంసకపణ్డకస్స వియ. తస్మా ఈదిసో ఉపసమ్పన్నోపి నాసేతబ్బోతి వదన్తి. యది ఏవం కస్మా బీజుద్ధరణే పారాజికం న పఞ్ఞత్తన్తి? ఏత్థ తావ కేచి వదన్తి ‘‘పఞ్ఞత్తమేవేతం భగవతా ‘పణ్డకో, భిక్ఖవే, అనుపసమ్పన్నో న ఉపసమ్పాదేతబ్బో, ఉపసమ్పన్నో నాసేతబ్బో’తి వుత్తత్తా’’తి. కేచి పన ‘‘యస్మా బీజుద్ధరణక్ఖణే పణ్డకో న హోతి, తస్మా తస్మిం ఖణే పారాజికం న పఞ్ఞత్తం. యస్మా పన సో ఉద్ధటబీజో భిక్ఖు అపరేన సమయేన వుత్తనయేన పణ్డకత్తం ఆపజ్జతి, అభావకో హోతి, ఉపసమ్పదాయ అవత్థు, తతో ఏవ చస్స ఉపసమ్పదా విగచ్ఛతి, తస్మా ఏస పణ్డకత్తుపగమనకాలతో పట్ఠాయ జాతియా నపుంసకపణ్డకేన సద్ధిం యోజేత్వా ‘ఉపసమ్పన్నో నాసేతబ్బో’తి అభబ్బోతి వుత్తో, న తతో పుబ్బే. అయఞ్చ కిఞ్చాపి సహేతుకో, భావక్ఖయేన పనస్స అహేతుకసదిసతాయ మగ్గోపి న ఉప్పజ్జతీ’’తి వదన్తి. అపరే పన ‘‘పబ్బజ్జతో పుబ్బే ఉపక్కమేన పణ్డకభావమాపన్నం సన్ధాయ ‘ఉపసమ్పన్నో నాసేతబ్బో’తి వుత్తం, ఉపసమ్పన్నస్స పన పచ్ఛా ఉపక్కమేన ఉపసమ్పదాపి న విగచ్ఛతీ’’తి, తం న యుత్తం. యదగ్గేన హి పబ్బజ్జతో పుబ్బే ఉపక్కమేన అభబ్బో హోతి, తదగ్గేన పచ్ఛాపి హోతీతి వీమంసిత్వా గహేతబ్బం.

ఇత్థత్తాది ¶ భావో నత్థి ఏతస్సాతి అభావకో. పబ్బజ్జా న వారితాతి ఏత్థ పబ్బజ్జాగహణేనేవ ఉపసమ్పదాపి గహితా. తేనాహ ‘‘యస్స చేత్థ పబ్బజ్జా వారితా’’తిఆది. తస్మింయేవస్స పక్ఖే పబ్బజ్జా వారితాతి ఏత్థ పన అపణ్డకపక్ఖేపి పబ్బజ్జామత్తమేవ లభతి, ఉపసమ్పదా పన తదాపి న వట్టతి, పణ్డకపక్ఖే పన ఆగతే లిఙ్గనాసనాయ నాసేతబ్బోతి వేదితబ్బం.

పణ్డకవత్థుకథావణ్ణనా నిట్ఠితా.

౧౧౦. థేయ్యసంవాసకవత్థుమ్హి ¶ కోలఞ్ఞాతి కులే జాతా, తత్థ వా విదితా ఞాతా పసిద్ధా, తం వా జానన్తి కోలఞ్ఞాతి ఞాతకానం నామం. థేయ్యాయ లిఙ్గగ్గహణమత్తమ్పి ఇధ సంవాసో ఏవాతి ఆహ ‘‘తయో థేయ్యసంవాసకా’’తి. న యథావుడ్ఢం వన్దనన్తి భిక్ఖూనం, సామణేరానం వా వన్దనం న సాదియతి.

యథావుడ్ఢం వన్దనన్తి అత్తనా ముసావాదేన దస్సితవస్సక్కమేన భిక్ఖూనం వన్దనం సాదియతి, దహరసామణేరో పన వుడ్ఢసామణేరానం, దహరభిక్ఖు చ వుడ్ఢానం వన్దనం సాదియన్తోపి థేయ్యసంవాసకో న హోతి. ఇమస్మిం అత్థేతి సంవాసత్థేనకత్థే.

‘‘భిక్ఖువస్సానీ’’తి ఇదం సంవాసత్థేనకే వుత్తపాఠవసేన వుత్తం, సయమేవ పన పబ్బజిత్వా సామణేరవస్సాని గణేన్తోపి ఉభయత్థేనకో ఏవ. న కేవలఞ్చ పురిసోవ, ఇత్థీపి భిక్ఖునీసు ఏవం పటిపజ్జతి, థేయ్యసంవాసికావ. ఆదికమ్మికాపి చేత్థ న ముచ్చన్తి, ఉపసమ్పన్నేసు ఏవ పఞ్ఞత్తాపత్తిం పటిచ్చ ఆదికమ్మికా వుత్తా, తేనేవేత్థ ఆదికమ్మికోపి న ముత్తో.

రాజ…పే… భయేనాతి ఏత్థ భయ-సద్దో పచ్చేకం యోజేతబ్బో. యావ సో సుద్ధమానసోతి ‘‘ఇమినా లిఙ్గేన భిక్ఖూ వఞ్చేత్వా తేహి సంవసిస్సామీ’’తి అసుద్ధచిత్తాభావేన సుద్ధచిత్తో. తేన హి అసుద్ధచిత్తేన లిఙ్గే గహితమత్తే పచ్ఛా భిక్ఖూహి సహ సంవసతు వా మా వా, లిఙ్గత్థేనకో హోతి. పచ్ఛా సంవసన్తోపి అభబ్బో హుత్వా సంవసతి. తస్మా ఉభయత్థేనకోపి లిఙ్గత్థేనకే ఏవ పవిసతీతి వేదితబ్బం. యో పన రాజాదిభయేన సుద్ధచిత్తోవ లిఙ్గం గహేత్వా విచరన్తో పచ్ఛా ‘‘భిక్ఖువస్సాని గణేత్వా జీవిస్సామీ’’తి అసుద్ధచిత్తం ఉప్పాదేతి, సో చిత్తుప్పాదమత్తేన థేయ్యసంవాసకోపి న హోతి సుద్ధచిత్తేన గహితలిఙ్గత్తా. సచే పన సో భిక్ఖూనం సన్తికం ¶ గన్త్వా సామణేరవస్సగణనాదిం కరోతి, తదా సంవాసత్థేనకో, ఉభయత్థేనకో వా హోతీతి దట్ఠబ్బం. యం పన పరతో సహ ధురనిక్ఖేపేన ‘‘అయమ్పి థేయ్యసంవాసకో, వా’’తి వుత్తం, తం భిక్ఖూహి సఙ్గమ్మ సంవాసాధివాసనవసేన ధురనిక్ఖేపం సన్ధాయ వుత్తం. తేన వుత్తం ‘‘సంవాసం నాధివాసేతి యావా’’తి. తస్స తావ థేయ్యసంవాసకో నామ న వుచ్చతీతి సమ్బన్ధో దట్ఠబ్బో. ఏత్థ చ చోరాదిభయం ¶ వినాపి కీళాధిప్పాయేన లిఙ్గం గహేత్వా భిక్ఖూనం సన్తికే పబ్బజితాలయం దస్సేత్వా వన్దనాదిం అసాదియన్తోపి ‘‘సోభతి ను ఖో మే పబ్బజితలిఙ్గ’’న్తిఆదినా సుద్ధచిత్తేన గణ్హన్తోపి థేయ్యసంవాసకో న హోతీతి దట్ఠబ్బం.

సబ్బపాసణ్డియభత్తానీతి సబ్బసామయికానం సాధారణం కత్వా పఞ్ఞత్తభత్తాని, ఇదఞ్చ భిక్ఖూనఞ్ఞేవ నియమితభత్తగహణే సంవాసోపి సమ్భవేయ్యాతి సబ్బసాధారణభత్తం వుత్తం. సంవాసం పన అసాదియిత్వా అభిక్ఖుకవిహారాదీసు విహారభత్తాదీని భుఞ్జన్తోపి థేయ్యసంవాసకో న హోతి ఏవ. కమ్మన్తానుట్ఠానేనాతి కసిఆదికమ్మకరణేన. పత్తచీవరం ఆదాయాతి భిక్ఖులిఙ్గవేసేన సరీరేన ధారేత్వా.

‘‘యో ఏవం పబ్బజతి, సో థేయ్యసంవాసకో నామ హోతీ’’తి ఇదం నిదస్సనమత్తం, ‘‘థేయ్యసంవాసకో’’తి పన నామం అజానన్తోపి ‘‘ఏవం కాతుం న వట్టతీ’’తి వా ‘‘ఏవం కరోన్తో సమణో నామ న హోతీ’’తి వా ‘‘యది ఆరోచేస్సామి, ఛడ్డేస్సన్తి మ’’న్తి వా ‘‘యేన కేనచి పబ్బజ్జా మే న రుహతీ’’తి జానాతి, థేయ్యసంవాసకో హోతి. యో పన పఠమం ‘‘పబ్బజ్జా ఏవం మే గహితా’’తిసఞ్ఞీ కేవలం అన్తరా అత్తనో సేతవత్థనివాసనాదివిప్పకారం పకాసేతుం లజ్జన్తో న కథేతి, సో థేయ్యసంవాసకో న హోతి. అనుపసమ్పన్నకాలేయేవాతి ఏత్థ అవధారణేన ఉపసమ్పన్నకాలే థేయ్యసంవాసకలక్ఖణం ఞత్వా వఞ్చనాయపి నారోచేతి, థేయ్యసంవాసకో న హోతీతి దీపేతి. సో పరిసుద్ధచిత్తేన గహితలిఙ్గత్తా లిఙ్గత్థేనకో న హోతి, లద్ధూపసమ్పదత్తా తదనుగుణస్సేవ సంవాసస్స సాదితత్తా సంవాసత్థేనకోపి న హోతి. అనుపసమ్పన్నో పన లిఙ్గత్థేనకో హోతి, సంవాసారహస్స లిఙ్గస్స గహితత్తా సంవాససాదియనమత్తేన సంవాసత్థేనకో హోతి.

సలిఙ్గే ఠితోతి సలిఙ్గభావే ఠితో. థేయ్యసంవాసకో న హోతీతి భిక్ఖూహి దిన్నలిఙ్గస్స అపరిచ్చత్తత్తా లిఙ్గత్థేనకో న హోతి, భిక్ఖుపటిఞ్ఞాయ అపరిచ్చత్తత్తా సంవాసత్థేనకో న హోతీతి. యం పన మాతికాట్ఠకథాయం ‘‘లిఙ్గానురూపస్స సంవాసస్స సాదితత్తా న సంవాసత్థేనకో’’తి (కఙ్ఖా. అట్ఠ. పఠమపారాజికవణ్ణనా) కారణం వుత్తం, తమ్పి ఇదమేవ కారణం సన్ధాయ వుత్తం. ఇతరథా ¶ ¶ సామణేరస్సపి భిక్ఖువస్సగణనాదీసు లిఙ్గానురూపసంవాసో ఏవ సాదితోతి సంవాసత్థేనకతా న సియా భిక్ఖూహి దిన్నలిఙ్గస్స ఉభిన్నమ్పి సాధారణత్తా. యథా చేత్థ భిక్ఖు, ఏవం సామణేరోపి పారాజికం సమాపన్నో సామణేరపటిఞ్ఞాయ అపరిచ్చత్తత్తా సంవాసత్థేనకో న హోతీతి వేదితబ్బో. సోభతీతి సమ్పటిచ్ఛిత్వాతి కాసావధారణే ధురం నిక్ఖిపిత్వా గిహిభావం సమ్పటిచ్ఛిత్వా.

యో కోచి వుడ్ఢపబ్బజితోతి సామణేరం సన్ధాయ వుత్తం. మహాపేళాదీసూతి విలీవాదిమయేసు ఘరద్వారేసు ఠపితభత్తభాజనవిసేసేసు, ఏతేన విహారే భిక్ఖూహి సద్ధిం వస్సగణనాదీనం అకరణం దస్సేతి.

థేయ్యసంవాసకవత్థుకథావణ్ణనా నిట్ఠితా.

తిత్థియపక్కన్తకాదికథాసు తేసం లిఙ్గే ఆదిన్నమత్తేతి వీమంసాదిఅధిప్పాయం వినా ‘‘తిత్థియో భవిస్సామీ’’తి సన్నిట్ఠానవసేన లిఙ్గే కాయేన ధారితమత్తే. సయమేవాతి తిత్థియానం సన్తికం అగన్త్వా సయమేవ సఙ్ఘారామేపి కుసచీరాదీని నివాసేతి. ఆజీవకో భవిస్సామి…పే… గచ్ఛతీతి ఆజీవకానం సన్తికే తేసం పబ్బజనవిధినా ‘‘ఆజీవకో భవిస్సామీ’’తి గచ్ఛతి. తస్స హి తిత్థియభావూపగమనం పతి సన్నిట్ఠానే విజ్జమానేపి ‘‘గన్త్వా భవిస్సామీ’’తి పరికప్పితత్తా పదవారే దుక్కటమేవ వుత్తం. దుక్కటన్తి పాళియా అవుత్తేపి మేథునాదీసు వుత్తపుబ్బపయోగదుక్కటానులోమతో వుత్తం. ఏతేన చ సన్నిట్ఠానవసేన లిఙ్గే సమ్పటిచ్ఛితే పారాజికం, తతో పురిమపయోగే థుల్లచ్చయఞ్చ వత్తబ్బమేవ, థుల్లచ్చయక్ఖణే నివత్తన్తోపి ఆపత్తిం దేసాపేత్వా ముచ్చతి ఏవాతి దట్ఠబ్బం. యథా చేత్థ, ఏవం సఙ్ఘభేదేపి లోహితుప్పాదేపి భిక్ఖూనం పుబ్బపయోగాదీసు దుక్కటథుల్లచ్చయపారాజికాహి ముచ్చనసీమా చ వేదితబ్బా. సాసనవిరుద్ధతాయేత్థ ఆదికమ్మికానమ్పి అనాపత్తి న వుత్తా. పబ్బజ్జాయపి అభబ్బతాదస్సనత్థం పనేతే, అఞ్ఞే చ పారాజికకణ్డే విసుం సిక్ఖాపదేన పారాజికాదిం అదస్సేత్వా ఇధ అభబ్బేసు ఏవ వుత్తాతి వేదితబ్బం.

తం ¶ లద్ధిన్తి తిత్థియవేసే సేట్ఠభావగ్గహణమేవ సన్ధాయ వుత్తం. తేసఞ్హి తిత్థియానం సస్సతాదిగ్గాహం గణ్హన్తోపి లిఙ్గే అసమ్పటిచ్ఛితే తిత్థియపక్కన్తకో న హోతి, తం లద్ధిం అగ్గహేత్వాపి ‘‘ఏతేసం వతచరియా సున్దరా’’తి లిఙ్గం సమ్పటిచ్ఛన్తో తిత్థియపక్కన్తకో హోతి ఏవ ¶ . లద్ధియా అభావేనాతి భిక్ఖుభావే సాలయతాయ తిత్థియభావూపగమనలద్ధియా అభావేన, ఏతేన చ ఆపదాసు కుసచీరాదిం పారుపన్తస్సాపి నగ్గస్స వియ అనాపత్తిం దస్సేతి.

ఉపసమ్పన్నభిక్ఖునా కథితోతి ఏత్థ సఙ్ఘభేదకోపి ఉపసమ్పన్నభిక్ఖునావ కథితో, మాతుఘాతకాదయో పన అనుపసమ్పన్నేనాపీతి దట్ఠబ్బం.

తిత్థియపక్కన్తకకథావణ్ణనా నిట్ఠితా.

౧౧౧. ఉదకసఞ్చారికం మణ్డూకభక్ఖం నాగసరీరన్తి సమ్బన్ధితబ్బం. విస్సరభయేనాతి నాగస్స సరీరం దిస్వా భిక్ఖునో విరవనభయేన. కపిమిద్ధాదీసు నాగసరీరం నుప్పజ్జతీతి తదుప్పత్తిసీమం దస్సేన్తో ఆహ ‘‘విస్సట్ఠో’’తిఆది.

తిరచ్ఛానవత్థుకథావణ్ణనా నిట్ఠితా.

౧౧౨. అపవాహనన్తి సోధనం. తిరచ్ఛానాదిఅమనుస్సజాతితో మనుస్సజాతికానఞ్ఞేవ పుత్తేసు మేత్తాదయోపి తిక్ఖవిసదా హోన్తి లోకుత్తరగుణా వియాతి ఆహ ‘‘మనుస్సిత్థిభూతా జనికా మాతా’’తి. యథా మనుస్సానఞ్ఞేవ కుసలప్పవత్తి తిక్ఖవిసదా, ఏవం అకుసలప్పవత్తిపీతి ఆహ ‘‘సయమ్పి మనుస్సజాతికేనేవా’’తిఆది. ఆనన్తరియేనాతి ఏత్థ చుతిఅనన్తరం నిరయే పటిసన్ధిఫలం అనన్తరం నామ, తస్మిం అనన్తరే జనకత్తేన నియుత్తం ఆనన్తరియం, తేన. వేసియా పుత్తోతి ఉపలక్ఖణమత్తం, కులిత్థియా అతిచారినియా పుత్తోపి అత్తనో పితరం అజానిత్వా ఘాతేన్తో పితుఘాతకోవ హోతి.

౧౧౪. అవసేసన్తి ¶ అనాగామిఆదికం. యం పనేత్థ వత్తబ్బం, తం మనుస్సవిగ్గహపారాజికే వుత్తమేవ.

౧౧౫. అయం సఙ్ఘభేదకోతి పకతత్తం భిక్ఖుం సన్ధాయ వుత్తం. పుబ్బే ఏవ పారాజికం సమాపన్నో ¶ వా వత్థాదిదోసేన విపన్నోపసమ్పదో వా సఙ్ఘం భిన్దన్తోపి అనన్తరియం న ఫుసతి, సఙ్ఘో పన భిన్నోవ హోతి, పబ్బజ్జా చస్స న వారితాతి దట్ఠబ్బం.

‘‘దుట్ఠచిత్తేనా’’తి వుత్తమేవత్థం విభావేతి ‘‘వధకచిత్తేనా’’తి. లోహితం ఉప్పాదేతీతి తథాగతస్స వేరీహి అభేజ్జకాయతాయ కేనచి బలక్కారేన చమ్మాదిఛేదం కత్వా బహి లోహితం పగ్ఘరాపేతుం న సక్కా, ఆవుధాదిపహారేన పన లోహితం ఠానతో చలిత్వా కుప్పమానం ఏకత్థ సఞ్చితం హోతి, ఏత్తకేన పన పహారదాయకో లోహితుప్పాదకో నామ హోతి దేవదత్తో వియ. చేతియం పన బోధిం వా పటిమాదిం వా భిన్దతో ఆనన్తరియం న హోతి, ఆనన్తరియసదిసం మహాసావజ్జం హోతి. బోధిరుక్ఖస్స పన ఓజోహరణసాఖా చేవ సధాతుకం చేతియం బాధయమానా చ ఛిన్దితబ్బా, పుఞ్ఞమేవేత్థ హోతి.

మాతుఘాతకాదికథావణ్ణనా నిట్ఠితా.

౧౧౬. ఇత్థిఉభతోబ్యఞ్జనకోతి ఇత్థిన్ద్రియయుత్తో, ఇతరో పన పురిసిన్ద్రియయుత్తో. ఏకస్స హి భావద్వయం సహ నుప్పజ్జతి యమకే (యమ. ౩.ఇన్ద్రియయమక.౧౮౮) పటిక్ఖిత్తత్తా. దుతియబ్యఞ్జనం పన కమ్మసహాయేన అకుసలచిత్తేనేవ భావవిరహితం ఉప్పజ్జతి. పకతిత్థిపురిసానమ్పి కమ్మమేవ బ్యఞ్జనలిఙ్గానం కారణం, న భావో తస్స కేనచి పచ్చయేన పచ్చయత్తస్స పట్ఠానే అవుత్తత్తా. కేవలం భావసహితానంయేవ బ్యఞ్జనలిఙ్గానం పవత్తిదస్సనత్థం అట్ఠకథాసు ‘‘ఇత్థిన్ద్రియం పటిచ్చ ఇత్థిలిఙ్గాదీనీ’’తిఆదినా (ధ. స. అట్ఠ. ౬౩౨) ఇన్ద్రియం బ్యఞ్జనకఆరణత్తేన వుత్తం, ఇధ పన అకుసలబలేన ఇన్ద్రియం వినాపి బ్యఞ్జనం ఉప్పజ్జతీతి వుత్తం. ఉభిన్నమ్పి చేసం ఉభతోబ్యఞ్జనకానం యదా ఇత్థియా రాగో ఉప్పజ్జతి, తదా పురిసబ్యఞ్జనం పాకటం హోతి, ఇతరం పటిచ్ఛన్నం. యదా పురిసే రాగో ఉప్పజ్జతి, తదా ఇత్థిబ్యఞ్జనం ¶ పాకటం హోతి, ఇతరం పటిచ్ఛన్నం. తత్థ విచారణక్కమోతి పటిసన్ధిక్ఖణే ఏవ ఇత్థిపురిసలిఙ్గానమ్పి పాతుభావప్పకాసకే కురున్దివచనే అయుత్తతాపకాసనత్థం అత్థవిచారణక్కమో. అట్ఠసాలినియఞ్హి ‘‘ఇత్థిలిఙ్గాదీని పన ఇత్థిన్ద్రియం పటిచ్చ పవత్తే సముట్ఠితానీ’’తిఆది (ధ. స. అట్ఠ. ౬౩౨) వుత్తం. నేవస్స పబ్బజ్జా అత్థీతి యోజనా. యో చ పటిక్ఖిత్తే అభబ్బే, భబ్బే చ పుగ్గలే ఞత్వా పబ్బాజేతి, ఉపసమ్పాదేతి వా, దుక్కటం. అజానన్తస్స సబ్బత్థ అనాపత్తీతి వేదితబ్బం.

ఉభతోబ్యఞ్జనకవత్థుకథావణ్ణనా నిట్ఠితా.

అనుపజ్ఝాయకాదివత్థుకథావణ్ణనా

౧౧౭. అనుపజ్ఝాయాదివత్థూసు ¶ సిక్ఖాపదం అపఞ్ఞత్తన్తి ‘‘న, భిక్ఖవే, అనుపజ్ఝాయకో ఉపసమ్పాదేతబ్బో’’తి ఇధేవ పఞ్ఞాపియమానసిక్ఖాపదం సన్ధాయ వుత్తం. ‘‘కమ్మం పన న కుప్పతీ’’తి ఇదం ఉపజ్ఝాయాభావేపి ‘‘ఇత్థన్నామస్స ఉపసమ్పదాపేక్ఖో, ఇత్థన్నామేన ఉపజ్ఝాయేనా’’తి మతస్స వా విబ్భమన్తస్స వా పురాణఉపజ్ఝాయస్స, అఞ్ఞస్స వా యస్స కస్సచి అవిజ్జమానస్సాపి నామేన సబ్బత్థ ఉపజ్ఝాయకిత్తనస్స కతత్తా వుత్తం. యది హి ఉపజ్ఝాయకిత్తనం న కరేయ్య, ‘‘పుగ్గలం న పరామసతీ’’తి వుత్తకమ్మవిపత్తి ఏవ సియా. తేనేవ పాళియం ‘‘అనుపజ్ఝాయక’’న్తి వుత్తం. అట్ఠకథాయమ్పిస్స ‘‘ఉపజ్ఝాయం అకిత్తేత్వా’’తి అవత్వా ‘‘ఉపజ్ఝాయం అగాహాపేత్వా సబ్బేన సబ్బం ఉపజ్ఝాయవిరహితం’’ఇచ్చేవ అత్థోతి వుత్తో. పాళియం సఙ్ఘేన ఉపజ్ఝాయేనాతి ‘‘అయం ఇత్థన్నామో సఙ్ఘస్స ఉపసమ్పదాపేక్ఖో, ఇత్థన్నామో సఙ్ఘం ఉపసమ్పదం యాచతి సఙ్ఘేన ఉపజ్ఝాయేనా’’తి ఏవం కమ్మవాచాయ సఙ్ఘమేవ ఉపజ్ఝాయం కిత్తేత్వాతి అత్థో. ఏవం గణేన ఉపజ్ఝాయేనాతి ఏత్థాపి ‘‘అయం ఇత్థన్నామో గణస్స ఉపసమ్పదాపేక్ఖో’’తిఆదినా యోజనా వేదితబ్బా, ఏవం వుత్తేపి కమ్మం న కుప్పతి ఏవ దుక్కటస్సేవ వుత్తత్తా. అఞ్ఞథా ‘‘సో చ పుగ్గలో అనుపసమ్పన్నో’’తి వదేయ్య. తేనాహ ‘‘సఙ్ఘేనా’’తిఆది. తత్థ పణ్డకాదీహి ఉపజ్ఝాయేహి కరియమానేసు కమ్మేసు పణ్డకాదికే వినావ యది పఞ్చవగ్గాదిగణో పూరతి, కమ్మం న కుప్పతి, ఇతరథా కుప్పతీతి వేదితబ్బం.

అనుపజ్ఝాయకాదివత్థుకథావణ్ణనా నిట్ఠితా.

౧౧౮. అపత్తచీవరవత్థూసుపి ¶ పత్తచీవరానం అభావేపి ‘‘పరిపుణ్ణస్స పత్తచీవర’’న్తి కమ్మవాచాయ సావితత్తా కమ్మకోపం అవత్వా దుక్కటమేవ వుత్తం. ఇతరథా సావనాయ హాపనతో కమ్మకోపో ఏవ సియా. కేచి పన ‘‘పఠమం అనుఞ్ఞాతకమ్మవాచాయ ఉపసమ్పన్నా వియ ఇదానిపి ‘పరిపుణ్ణస్స పత్తచీవర’న్తి అవత్వా కమ్మవాచాయ ఉపసమ్పన్నాపి సూపసమ్పన్నాఏవా’’తి వదన్తి, తం న యుత్తం. అనుఞ్ఞాతకాలతో పట్ఠాయ హి అపరామసనం సావనాయ హాపనవిపత్తి ఏవ హోతి ‘‘ఇత్థన్నామో సఙ్ఘం ఉపసమ్పదం యాచతీ’’తి పదస్స హాపనే వియ. తమ్పి హి పచ్ఛా అనుఞ్ఞాతం, ‘‘సఙ్ఘం, భన్తే, ఉపసమ్పదం యాచామీ’’తిఆదివాక్యేన అయాచేత్వా తమ్పి ఉపసమ్పాదేన్తో ‘‘అయం ఇత్థన్నామో సఙ్ఘం ఉపసమ్పదం యాచతీ’’తి వత్వావ యది కమ్మవాచం కరోతి, కమ్మం సుకతమేవ హోతి ¶ , నో చే విపన్నం. సబ్బపచ్ఛా హి అనుఞ్ఞాతకమ్మవాచతో కిఞ్చిపి పరిహాపేతుం న వట్టతి, సావనాయ హాపనమేవ హోతి. అఞ్ఞే వా భిక్ఖూ దాతుకామా హోన్తీతి సమ్బన్ధో.

అనామట్ఠపిణ్డపాతన్తి భిక్ఖూహి లద్ధభిక్ఖతో అగ్గహితగ్గం పిణ్డపాతం. సామణేరభాగసమకోతి ఏత్థ కిఞ్చాపి సామణేరానమ్పి ఆమిసభాగస్స సమకమేవ దియ్యమానత్తా విసుం సామణేరభాగో నామ నత్థి, పత్తచీవరపరికమ్మమత్తపటిబద్ధపబ్బజ్జతాయ పన సామణేరసదిసా ఏతే పణ్డుపలాసాతి దస్సనత్థం ఏవం వుత్తన్తి దట్ఠబ్బం. నియతాసన్నపబ్బజ్జస్సేవ చాయం భాగో దీయతి. తేనేవ ‘‘యావ పత్తో పచ్చతీ’’తిఆది వుత్తం. ఆమిసభాగోతి విహారే దిన్నం సఙ్ఘభత్తం, తత్రుప్పాదఞ్చ సన్ధాయ వుత్తం, న దాయకానం గేహేసు తేహి దియ్యమానం. తేనేవ సలాకభత్తాది పటిక్ఖిత్తం, దాయకా విప్పటిసారినో హోన్తీతి. భేసజ్జన్తిఆదినా పన గిహీనం భేసజ్జకరణాదిదోసో ఏత్థ న హోతీతి దస్సేతి.

అపత్తకాదివత్థుకథావణ్ణనా నిట్ఠితా.

హత్థచ్ఛిన్నాదివత్థుకథావణ్ణనా

౧౧౯. హత్థచ్ఛిన్నాదివత్థూసు ¶ కణ్ణమూలేతి సకలస్స కణ్ణస్స ఛేదం సన్ధాయ వుత్తం. కణ్ణసక్ఖలికాయాతి కణ్ణచూళికాయ. యస్స పన కణ్ణావిద్ధేతి హేట్ఠా కుణ్డలాదిఠపనచ్ఛిద్దం సన్ధాయ వుత్తం. తఞ్హి సఙ్ఘటనక్ఖమం. అజపదకేతి అజపదనాసికట్ఠికోటియం. తతో హి ఉద్ధం న విచ్ఛిన్దతి. సక్కా హోతి సన్ధేతున్తి అవిరూపసణ్ఠానం సన్ధాయ వుత్తం, విరూపం పన పరిసదూసకతం ఆపాదేతి.

ఖుజ్జసరీరోతి వఙ్కసరీరో. బ్రహ్మునో వియ ఉజుకం గత్తం సరీరం యస్స, సో బ్రహ్ముజ్జుగత్తో, భగవా.

పరివటుమోతి సమన్తతో వట్టకాయో, ఏతేన ఏవరూపా ఏవ వామనకా న వట్టన్తీతి దస్సేతి.

కూటకూటసీసోతి అనేకేసు ఠానేసు పిణ్డికమంసతం దస్సేతుం ఆమేడితం కతం. తేనాహ ‘‘తాలఫలపిణ్డిసదిసేనా’’తి, తాలఫలానం మఞ్జరీ పిణ్డి నామ. అనుపుబ్బతనుకేన సీసేనాతి చేతియథూపికా ¶ వియ కమేన కిసేన సీసేన, థూలవేళుపబ్బం వియ ఆదితో పట్ఠాయ యావపరియోసానం సమథూలేన ఉచ్చేన సీసేన సమన్నాగతో నాళిసీసో నామ. కప్పసీసోతి గజమత్థకం వియ ద్విధా భిన్నసీసో. ‘‘కణ్ణికకేసో వా’’తి ఇమస్స వివరణం ‘‘పాణకేహీ’’తిఆది. మక్కటస్సేవ నళాటేపి కేసానం ఉట్ఠితభావం సన్ధాయాహ ‘‘సీసలోమేహీ’’తిఆది.

మక్కటభముకోతి నళాటలోమేహి అవిభత్తలోమభముకో. అక్ఖిచక్కలేహీతి కణ్హమణ్డలేహి. కేకరోతి తిరియం పస్సనకో. ఉదకతారకాతి ఓలోకేన్తానం ఉదకే పటిబిమ్బికచ్ఛాయా, ఉదకపుబ్బుళన్తి కేచి. అక్ఖితారకాతి అభిముఖే ఠితానం ఛాయా, అక్ఖిగణ్డకాతిపి వదన్తి. అతిపిఙ్గలక్ఖీతి మజ్జారక్ఖి. మధుపిఙ్గలన్తి మధువణ్ణపిఙ్గలం. నిప్పఖుమక్ఖీతి ఏత్థ పఖుమ-సద్దో అక్ఖిదలలోమేసు నిరూళ్హో, తదభావా నిప్పఖుమక్ఖి. అక్ఖిపాకేనాతి అక్ఖిదల పరియన్తేసు పూతిభావాపజ్జనరోగేన.

చిపిటనాసికోతి ¶ అనున్నతనాసికో. పటఙ్గమణ్డూకో నామ మహాముఖమణ్డూకో. భిన్నముఖోతి ఉపక్కముఖపరియోసానో, సబ్బదా వివటముఖో వా. వఙ్కముఖోతి ఏకపస్సే అపక్కమ్మ ఠితహేట్ఠిమహనుకట్ఠికో. ఓట్ఠచ్ఛిన్నకోతి ఉభోసు ఓట్ఠేసు యత్థ కత్థచి జాతియా వా పచ్ఛా వా సత్థాదినా అపనీతమంసేన ఓట్ఠేన సమన్నాగతో. ఏళముఖోతి నిచ్చపగ్ఘరితలాలాముఖో.

భిన్నగలోతి అవనతగతో. భిన్నఉరోతి అతినిన్నఉరమజ్ఝో. ఏవం భిన్నపిట్ఠిపి. సబ్బఞ్చేతన్తి ‘‘కచ్ఛుగత్తో’’తిఆదిం సన్ధాయ వుత్తం. ఏత్థ చ వినిచ్ఛయో కుట్ఠాదీసు వుత్తో ఏవాతి ఆహ ‘‘వినిచ్ఛయో’’తిఆది.

వాతణ్డికోతి అణ్డవాతరోగేన ఉద్ధుతబీజణ్డకోసేన సమన్నాగతో, యస్స నివాసనేన పటిచ్ఛన్నమ్పి ఉన్నతం పకాసతి, సోవ న పబ్బాజేతబ్బో. వికటోతి తిరియంగమనపాదో, యస్స చఙ్కమతో జాణుకా బహి నిగచ్ఛన్తి. పణ్హోతి పచ్ఛతో పరివత్తనకపాదో, యస్స చఙ్కమతో జాణుకా అన్తో పవిసన్తి. మహాజఙ్ఘోతి థూలజఙ్ఘో. మహాపాదోతి మహన్తేన పాదతలేన యుత్తో. పాదవేమజ్ఝేతి పిట్ఠిపాదవేమజ్ఝే, ఏతేన అగ్గపాదో చ పణ్హి చ సదిసోతి దస్సేతి.

మజ్ఝే సఙ్కుటితపాదత్తాతి కుణ్డపాదతాయ కారణవిభావనం. అగ్గే సఙ్కుటితపాదత్తాతి కుణ్డపాదతాయ సకుణపాదస్సేవ గమనవిభావనం. పిట్ఠిపాదగ్గేన చఙ్కమన్తోతి ‘‘పాదస్స బాహిరన్తేనాతి ¶ చ అబ్భన్తరన్తేనా’’తి చ ఇదం పాదతలస్స ఉభోహి పరియన్తేహి చఙ్కమనం సన్ధాయ వుత్తం.

మమ్మనన్తి ఠానకరణవిసుద్ధియా అభావేన అయుత్తక్ఖరవచనం. వచనానుకరణేన హి సో మమ్మనో వుత్తో. యో చ కరణసమ్పన్నోపి ఏకమేవక్ఖరం హిక్కారబహుసో వదతి, సోపి ఇధేవ సఙ్గయ్హతి. యో వా పన హిక్కం నిగ్గహేత్వాపి అనామేడితక్ఖరమేవ సిలిట్ఠవచనం వత్తుం సమత్థో, సో పబ్బాజేతబ్బో.

ఆపత్తితో న ముచ్చతీతి ఞత్వా కరోన్తోవ న ముచ్చతి. జీవితన్తరాయాదిఆపదాసు అరుచియా కాయసామగ్గిం దేన్తస్స అనాపత్తి. అప్పత్తో ఓసారణన్తి ఓసారణాయ అనరహోతి అత్థో.

హత్థచ్ఛిన్నాదివత్థుకథావణ్ణనా నిట్ఠితా.

౧౨౦. నిస్సయపటిసంయుత్తవత్థూసు ¶ భిక్ఖూహి సమానో భాగో దిట్ఠిసీలాదిగుణకోట్ఠాసో అస్సాతి భిక్ఖుసభాగో, తస్స భావో భిక్ఖుసభాగతా.

అలజ్జినిస్సయవత్థుకథావణ్ణనా నిట్ఠితా.

గమికాదినిస్సయవత్థుకథావణ్ణనా

౧౨౧. నిస్సయకరణీయోతి ఏత్థ నిస్సయగ్గహణం నిస్సయో, సో కరణీయో యస్సాతి విసేసనస్స పరనిపాతో దట్ఠబ్బో. విస్సమేన్తో వా…పే… అనాపత్తీతి గమనసఉస్సాహతాయ తథా వసన్తోపి అద్ధికో ఏవ, తత్థ నిస్సయదాయకే అసతి అనాపత్తీతి అధిప్పాయో. ఏతేన చ పరిస్సమాదిఅభావే సేనాసనాదిసమ్పదం పటిచ్చ వసతో ఆపత్తీతి దస్సేతి. తఞ్చ అగమనపచ్చయా దివసే దివసే ఆపజ్జతీతి వదన్తి. చీవరరజనాదికిచ్చత్థాయ గరూహి పేసితస్సాపి కిచ్చపరియోసానమేవ వసితబ్బం, న తతో పరం. గరూహిపి తావకాలికకిచ్చత్థమేవ పేసలదహరా పేసితబ్బా, న నిచ్చకాలకిచ్చత్థన్తి దట్ఠబ్బం. ‘‘నావాయ గచ్ఛన్తస్స…పే… అనాపత్తీ’’తి ¶ వుత్తత్తా ఏవరూపం అవిధేయ్యతం వినా నిస్సయదాయకరహితట్ఠానే వస్సం ఉపగన్తుం న వట్టతీతి దట్ఠబ్బం.

తస్స నిస్సాయాతి తం నిస్సాయ. ఆసాళ్హీమాసే…పే… తత్థ గన్తబ్బన్తి ఏత్థ పన సచేపి ‘‘అసుకో థేరో ఏత్థ ఆగమిస్సతి ఆగమిస్సతీ’’తి ఆగమేన్తస్సేవ వస్సూపనాయికదివసో హోతి. హోతు, వసితట్ఠానే వస్సం అనుపగమ్మ యత్థ నిస్సయో లబ్భతి, దూరేపి తత్థ గన్త్వా పచ్ఛిమికాయ ఉపగన్తబ్బం.

౧౨౨. గోత్తేనపీతి ‘‘ఆయస్మతో పిప్పలిస్స ఉపసమ్పదాపేక్ఖో’’తి ఏవం నామం అవత్వా గోత్తనామేనపీతి అత్థో, తేన ‘‘కోనామో తే ఉపజ్ఝాయో’’తి పుట్ఠేన గోత్తనామేన ‘‘ఆయస్మా కస్సపో’’తి వత్తబ్బన్తి సిద్ధం హోతి. తస్మా అఞ్ఞమ్పి కిఞ్చి తస్స నామం పసిద్ధం, తస్మిం వా ఖణే సుఖగ్గహణత్థం నామం పఞ్ఞాపితం, తం సబ్బం గహేత్వాపి అనుస్సావనా కాతబ్బా. యథా ¶ ఉపజ్ఝాయస్స, ఏవం ఉపసమ్పదాపేక్ఖస్సపి గోత్తాదినామేన, తఙ్ఖణికనామేన చ అనుస్సావనం కాతుం వట్టతి. తస్మిమ్పి ఖణే ‘‘అయం తిస్సో’’తి వా ‘‘నాగో’’తి వా నామం కరోన్తేహి అనుసాసకసమ్ముతితో పఠమమేవ కాతబ్బం, ఏవం కత్వాపి అన్తరాయికధమ్మానుసాసనపుచ్ఛనకాలేసు ‘‘కిన్నామోసి, అహం భన్తే నాగో నామ, కోనామో తే ఉపజ్ఝాయో, ఉపజ్ఝాయో మే భన్తే తిస్సో నామా’’తిఆదినా విఞ్ఞాపేన్తేన ఉభిన్నమ్పి చిత్తే ‘‘మమేదం నామ’’న్తి యథా సఞ్ఞా ఉప్పజ్జతి, ఏవం విఞ్ఞాపేతబ్బం. సచే పన తస్మిం ఖణే పకతినామేన వత్వా పచ్ఛా తిస్స-నామాదిఅపుబ్బనామేన అనుస్సావేతి, న వట్టతి.

తత్థ చ కిఞ్చాపి ఉపజ్ఝాయస్సేవ నామం అగ్గహేత్వా యేన కేనచి నామేన ‘‘తిస్సస్స ఉపసమ్పదాపేక్ఖో’’తిఆదినాపి పుగ్గలే పరామట్ఠే కమ్మం సుకతమేవ హోతి అనుపజ్ఝాయకాదీనం ఉపసమ్పదాకమ్మం వియ ఉపజ్ఝాయస్స అభావేపి అభబ్బత్తేపి కమ్మవాచాయ పుగ్గలే పరామట్ఠే కమ్మస్స సిజ్ఝనతో. ఉపసమ్పదాపేక్ఖస్స పన యథాసకం నామం వినా అఞ్ఞేన నామేన అనుస్సావితే కమ్మం కుప్పతి, సో అనుపసమ్పన్నోవ హోతి. తత్థ ఠితో అఞ్ఞో అనుపసమ్పన్నో వియ గహితనామస్స వత్థుపుగ్గలస్స తత్థ అభావా, ఏతస్స చ నామస్స అనుస్సావనాయ అవుత్తత్తా. తస్మా ఉపసమ్పదాపేక్ఖస్స పకతినామం పరివత్తేత్వా అనుపుబ్బేన నాగాదినామేన అనుస్సావేతుకామేన పటికచ్చేవ ‘‘త్వం నాగో’’తిఆదినా విఞ్ఞాపేత్వా అనుసాసనఅన్తరాయికధమ్మపుచ్ఛనక్ఖణేసుపి తస్స చ సఙ్ఘస్స చ యథా పాకటం హోతి, తథా పకాసేత్వావ నాగాదినామేన అనుస్సావేతబ్బం. ఏకస్స బహూని నామాని హోన్తి, తేసు ఏకం గహేతుం వట్టతి.

యం ¶ పన ఉపసమ్పదాపేక్ఖఉపజ్ఝాయానం ఏకత్థ గహితం నామం, తదేవ ఞత్తియా, సబ్బత్థ అనుస్సావనాసు చ గహేతబ్బం. గహితతో హి అఞ్ఞస్మిం గహితే బ్యఞ్జనం భిన్నం నామ హోతి, కమ్మం విపజ్జతి. అత్థతో, హి బ్యఞ్జనతో చ అభిన్నా ఏవ ఞత్తి, అనుస్సావనా చ వట్టన్తి, ఉపజ్ఝాయనామస్స పన పురతో ‘‘ఆయస్మతో తిస్సస్సా’’తిఆదినా ఆయస్మన్త-పదం సబ్బత్థ యోజేత్వాపి అనుస్సావేతి, తథా అయోజితేపి దోసో నత్థి.

పాళియం పన కిఞ్చాపి ‘‘ఇత్థన్నామస్స ఆయస్మతో’’తి పచ్ఛతో ‘‘ఆయస్మతో’’తి పదం వుత్తం, తథాపి ‘‘ఆయస్మా సారిపుత్తో అత్థకుసలో’’తిఆదినా ¶ నామస్స పురతో ఆయస్మన్త-పదయోగస్స దస్సనతో పురతోవ పయోగో యుత్తతరో. తఞ్చ ఏకత్థ యోజేత్వా అఞ్ఞత్థ అయోజితేపి ఏకత్థ పురతో యోజేత్వా అఞ్ఞత్థ పచ్ఛతో యోజనేపి సావనాయ హాపనం నామ న హోతి నామస్స అహాపితత్తా. తేనేవ పాళియమ్పి ‘‘ఇత్థన్నామస్స ఆయస్మతో’’తి ఏకత్థ యోజేత్వా ‘‘ఇత్థన్నామేన ఉపజ్ఝాయేనా’’తిఆదీసు ‘‘ఆయస్మతో’’తి న యోజితన్తి వదన్తి. తఞ్చ కిఞ్చాపి ఏవం, తథాపి సబ్బట్ఠానేపి ఏకేనేవ పకారేన యోజేత్వా ఏవ వా అయోజేత్వా వా అనుస్సావనం పసత్థతరన్తి గహేతబ్బం.

గమికాదినిస్సయవత్థుకథావణ్ణనా నిట్ఠితా.

ద్వేఉపసమ్పదాపేక్ఖాదివత్థుకథావణ్ణనా

౧౨౩. ఏకతో సహేవ ఏకస్మిం ఖణే అనుస్సావనం ఏతేసన్తి ఏకానుస్సావనా, ఉపసమ్పదాపేక్ఖా, ఏతే ఏకానుస్సావనే కాతుం. తేనాహ ‘‘ఏకానుస్సావనే కాతు’’న్తి, ఇదఞ్చ ఏకం పదం విభత్తిఅలోపేన దట్ఠబ్బం. ఏకేన వాతి ద్విన్నమ్పి ఏకస్మిం ఖణే ఏకాయ ఏవ కమ్మవాచాయ అనుస్సావనే ఏకేనాచరియేనాతి అత్థో. ‘‘అయం బుద్ధరక్ఖితో చ అయం ధమ్మరక్ఖితో చ ఆయస్మతో సఙ్ఘరక్ఖితస్స ఉపసమ్పదాపేక్ఖో’’తిఆదినా నయేన ఏకేన ఆచరియేన ద్విన్నం ఏకస్మిం ఖణే అనుస్సావననయో దట్ఠబ్బో. ఇమినావ నయేన తిణ్ణమ్పి ఏకేన ఆచరియేన ఏకక్ఖణే అనుస్సావనం దట్ఠబ్బం.

పురిమనయేనేవ ఏకతో అనుస్సావనే కాతున్తి ‘‘ఏకేన ఏకస్స, అఞ్ఞేన ఇతరస్సా’’తిఆదినా పుబ్బే వుత్తనయేన ద్విన్నం ద్వీహి వా, తిణ్ణం తీహి వా ఆచరియేహి, ఏకకేన వా ఆచరియేన తయోపి ఏకతో అనుస్సావనే కాతున్తి అత్థో, తఞ్చ ఖో ఏకేన ఉపజ్ఝాయేన. ‘‘న త్వేవ నానుపజ్ఝాయేనా’’తి ఇదం ఏకేన ఆచరియేన ద్వీహి వా తీహి వా ఉపజ్ఝాయేహి ¶ ద్వే వా తయో వా ఉపసమ్పదాపేక్ఖే ఏకక్ఖణే ఏకాయ అనుస్సావనాయ ఏకానుస్సావనే కాతుం న వట్టతీతి పటిక్ఖేపపదం. న పన నానాచరియేహి నానుపజ్ఝాయేహి తయో ఏకానుస్సావనే కాతుం న వట్టతీతి ఆహ ‘‘సచే పన నానాచరియా నానుపజ్ఝాయా…పే… వట్టతీ’’తి. యఞ్చేత్థ ¶ ‘‘తిస్సత్థేరో సుమనత్థేరస్స సద్ధివిహారికం, సుమనత్థేరో తిస్సత్థేరస్స సద్ధివిహారిక’’న్తి ఏవం ఉపజ్ఝాయేహి అఞ్ఞమఞ్ఞం సద్ధివిహారికానం అనుస్సావనకరణం వుత్తం, తం ఉపలక్ఖణమత్తం. తస్మా సచే తిస్సత్థేరో సుమనత్థేరస్స సద్ధివిహారికం, సుమనత్థేరో నన్దత్థేరస్స సద్ధివిహారికం అనుస్సావేతి, అఞ్ఞమఞ్ఞఞ్చ గణపూరకా హోన్తి, వట్టతి ఏవ. సచే పన ఉపజ్ఝాయో సయమేవ అత్తనో సద్ధివిహారికం అనుస్సావేతీతి ఏత్థ వత్తబ్బమేవ నత్థి, కమ్మం సుకతమేవ హోతి. అనుపజ్ఝాయకస్సపి యేన కేనచి అనుస్సావితే ఉపసమ్పదా హోతి, కిమఙ్గం పన సఉపజ్ఝాయకస్స ఉపజ్ఝాయేనేవ అనుస్సావనేతి దట్ఠబ్బం. తేనేవ నవట్టనపక్ఖం దస్సేతుం ‘‘సచే పనా’’తిఆదిమాహ.

ద్వేఉపసమ్పదాపేక్ఖాదివత్థుకథావణ్ణనా నిట్ఠితా.

౧౨౬. ఉపజ్ఝాతి ఉపజ్ఝాయ-సద్దసమానత్థో ఆకారన్తో ఉపజ్ఝాసద్దోతి దస్సేతి. ఉపజ్ఝాయ-సద్దో ఏవ వా ఉపజ్ఝా ఉపయోగపచ్చత్తవచనేసు య-కారలోపం కత్వా ఏవం వుత్తో కరణవచనాదీసు ఉపజ్ఝా-సద్దస్స పయోగాభావాతి దట్ఠబ్బం. పాళియం అత్తనావ అత్తానం సమ్మన్నితబ్బన్తి అత్తనావ కత్తుభూతేన కరణభూతేన అత్తానమేవ కమ్మభూతం పతి సమ్మననకిచ్చం కాతబ్బం. అత్తానన్తి వా పచ్చత్తే ఉపయోగవచనం, అత్తనావ అత్తా సమ్మన్నితబ్బోతి అత్థో. న కేవలఞ్చ ఏత్థేవ, అఞ్ఞత్రాపి తేరససమ్ముతిఆదీసు ఇమినావ లక్ఖణేన అత్తనావ అత్తా సమ్మన్నితబ్బోవ. అపిచ సయం కమ్మారహత్తా అత్తానం ముఞ్చిత్వా చతువగ్గాదికో గణో సబ్బత్థ ఇచ్ఛితబ్బో.

సచ్చకాలోతి ‘‘నిగూహిస్సామీ’’తి వఞ్చనం పహాయ సచ్చస్సేవ తే ఇచ్ఛితబ్బకాలో. భూతకాలోతి వఞ్చనాయ అభావేపి మనుస్సత్తాదివత్థునో భూతతాయ అవస్సం ఇచ్ఛితబ్బకాలో, ఇతరథా కమ్మకోపాదిఅన్తరాయో హోతీతి అధిప్పాయో. మఙ్కూతి అధోముఖో. ఉద్ధరతూతి అనుపసమ్పన్నభావతో ఉపసమ్పత్తియం పతిట్ఠపేతూతి అత్థో.

సబ్బకమ్మవాచాసు ¶ అత్థకోసల్లత్థం పనేత్థ ఉపసమ్పదాకమ్మవాచాయ ఏవమత్థో దట్ఠబ్బో – సుణాతూతి సవనాణత్తియం పఠమపురిసేకవచనం. తఞ్చ ¶ కిఞ్చాపి యో సఙ్ఘో సవనకిరియాయ నియోజీయతి, తస్స సమ్ముఖత్తా ‘‘సుణాహీ’’తి మజ్ఝిమపురిసేకవచనేన వత్తబ్బం, తథాపి యస్మా సఙ్ఘ-సద్దసన్నిధానే పఠమపురిసపయోగోవ సద్దవిధూహి సమాచిణ్ణో భగవన్తఆయస్మన్తాదిసద్దసన్నిధానేసు వియ ‘‘అధివాసేతు మే భవం గోతమో (పారా. ౨౨). ఏతస్స సుగత కాలో, యం భగవా సావకానం సిక్ఖాపదం పఞ్ఞపేయ్య (పారా. ౨౧). పక్కమతాయస్మా (పారా. ౪౩౬). సుణన్తు మే ఆయస్మన్తో’’తిఆదీసు వియ. తస్మా ఇధ పఠమపురిసపయోగో కతో. అథ వా గారవవసేనేవేతం వుత్తం. గరుట్ఠానీయేసు హి గారవవసేన మజ్ఝిమపురిసపయోగుప్పత్తియమ్పి పఠమపురిసపయోగం పయుజ్జన్తి ‘‘దేసేతు సుగతో ధమ్మ’’న్తిఆదీసు (దీ. ని. ౨.౬౬; మ. ని. ౨.౩౩౮; సం. ని. ౧.౧౭౨; మహావ. ౮) వియాతి దట్ఠబ్బం. కేచి పన ‘‘భన్తే, ఆవుసోతి సద్దే అపేక్ఖిత్వా ఇధ పఠమపురిసపయోగో’’తి వదన్తి, తం న యుత్తం ‘‘ఆచరియో మే భన్తే హోహి, (మహావ. ౭౭) ఇఙ్ఘావుసో ఉపాలి, ఇమం పబ్బజితం అనుయుఞ్జాహీ’’తిఆదీసు (పారా. ౫౧౭) తప్పయోగేపి మజ్ఝిమపురిసపయోగస్సేవ దస్సనతో.

మేతి యో సావేతి, తస్స అత్తనిద్దేసే సామివచనం. భన్తేతి ఆలపనత్థే వుడ్ఢేసు సగారవవచనం. ‘‘ఆవుసో’’తి పదం పన నవకేసు. తదుభయమ్పి నిపాతో ‘‘తుమ్హే భన్తే, తుమ్హే ఆవుసో’’తి బహూసుపి సమానరూపత్తా. సఙ్ఘోతి అవిసేసతో చతువగ్గాదికే పకతత్తపుగ్గలసమూహే వత్తతి. ఇధ పన పచ్చన్తిమేసు జనపదేసు పఞ్చవగ్గతో పట్ఠాయ, మజ్ఝిమేసు జనపదేసు దసవగ్గతో పట్ఠాయ సఙ్ఘోతి గహేతబ్బో. తత్రాయం పిణ్డత్థో – భన్తే, సఙ్ఘో మమ వచనం సుణాతూతి. ఇదఞ్చ నవకతరేన వత్తబ్బవచనం. సచే పన అనుస్సావకో సబ్బేహి భిక్ఖూహి వుడ్ఢతరో హోతి, ‘‘సుణాతు మే, ఆవుసో, సఙ్ఘో’’తి వత్తబ్బం. సోపి చే ‘‘భన్తే’’తి వదేయ్య, నవకతరో వా ‘‘ఆవుసో’’తి, కమ్మకోపో నత్థి. కేచి పన ‘‘ఏకత్థ ‘ఆవుసో’తి వత్వా అఞ్ఞత్థ ‘భన్తే’తి వుత్తేపి నత్థి దోసో ఉభయేనాపి ఆలపనస్స సిజ్ఝనతో’’తి వదన్తి.

ఇదాని యమత్థం ఞాపేతుకామో ‘‘సుణాతూ’’తి సఙ్ఘం సవనే నియోజేతి, తం ఞాపేన్తో ‘‘అయం ఇత్థన్నామో’’తిఆదిమాహ. తత్థ అయన్తి ¶ ఉపసమ్పదాపేక్ఖస్స హత్థపాసే సన్నిహితభావదస్సనం. తేన చ హత్థపాసే ఠితస్సేవ ఉపసమ్పదా రుహతీతి సిజ్ఝతి హత్థపాసతో బహి ఠితస్స ‘‘అయ’’న్తి న వత్తబ్బతో. తేనేవ అనుసాసకసమ్ముతియం సో హత్థపాసతో బహి ఠితత్తా ‘‘అయ’’న్తి న వుత్తో. తస్మా ఉపసమ్పదాపేక్ఖో అనుపసమ్పన్నో హత్థపాసే ఠపేతబ్బో. అయం ఇత్థన్నామోతి అయం-సద్దో చ అవస్సం పయుజ్జితబ్బో. సో చ ఇమస్మిం పఠమనామపయోగే ఏవాతి గహేతబ్బం ¶ . ‘‘ఇత్థన్నామో’’తి ఇదం అనియమతో తస్స నామదస్సనం. ఉభయేనపి అయం బుద్ధరక్ఖితోతిఆదినామం దస్సేతి. ‘‘ఉపసమ్పదాపేక్ఖో’’తి భిన్నాధికరణవిసయే బహుబ్బీహిసమఆసో, ఉపసమ్పదం మే సఙ్ఘో అపేక్ఖమానోతి అత్థో. తస్స చ ఉపజ్ఝాయతం సమఙ్గిభావేన దస్సేతుం ‘‘ఇత్థన్నమస్స ఆయస్మతో’’తి వుత్తం. ఏతేన ‘‘అయం బుద్ధరక్ఖితో ఆయస్మతో ధమ్మరక్ఖితస్స సద్ధివిహారికభూతో ఉపసమ్పదాపేక్ఖో’’తి ఏవమాదినా నయేన నామయోజనాయ సహ అత్థో దస్సితోతి. ఏత్థ చ ‘‘ఆయస్మతో’’తి పదం అవత్వాపి ‘‘అయం బుద్ధరక్ఖితో ధమ్మరక్ఖితస్స ఉపసమ్పదాపేక్ఖో’’తి వత్తుం వట్టతి. తేనేవ పాళియం ‘‘ఇత్థన్నామేన ఉపజ్ఝాయేనా’’తి ఏత్థ ‘‘ఆయస్మతో’’తి పదం న వుత్తం. యఞ్చేత్థ వత్తబ్బం, తం హేట్ఠా వుత్తమేవ.

నను చేత్థ ఉపజ్ఝాయోపి ఉపసమ్పదాపేక్ఖో వియ హత్థపాసే ఠితో ఏవ ఇచ్ఛితబ్బో, అథ కస్మా ‘‘అయం ఇత్థన్నామో ఇమస్స ఇత్థన్నామస్స ఉపసమ్పదాపేక్ఖో’’తి ఏవం ఉపజ్ఝాయపరామసనేపి ఇమ-సద్దస్స పయోగో న కతోతి? నాయం విరోధో ఉపజ్ఝాయస్స అభావేపి కమ్మకోపాభావతో. కేవలఞ్హి కమ్మనిప్ఫత్తియా సన్తపదవసేన అవిజ్జమానస్సపి ఉపజ్ఝాయస్స నామకిత్తనం అనుపజ్ఝాయస్స ఉపసమ్పదాదీసుపి కరీయతి. తస్మా ఉపజ్ఝాయస్స అసన్నిహితతాయపి తప్పరామసనమత్తేనేవ కమ్మసిద్ధితో ‘‘ఇమస్సా’’తి నిద్దిసితుం న వట్టతి.

పరిసుద్ధో అన్తరాయికేహి ధమ్మేహీతి అభబ్బతాదికేహి ఉపసమ్పదాయ అవత్థుకరేహి చేవ పఞ్చాబాధహత్థచ్ఛిన్నాదీహి చ ఆపత్తిమత్తకరేహి అన్తరాయికేహి సభావేహి పరిముత్తో. ఏవం వుత్తో ఏవ చ ఆపత్తిమత్తకరేహి పఞ్చాబాధాదీహి అపరిముత్తస్సపి ఉపసమ్పదా రుహతి, నాఞ్ఞథా. పరిపుణ్ణస్స పత్తచీవరన్తి పరిపుణ్ణమస్స ఉపసమ్పదాపేక్ఖస్స పత్తచీవరం. ఏవం వుత్తే ఏవ అపత్తచీవరస్సాపి ఉపసమ్పదా రుహతి, నాఞ్ఞథా. ఉపసమ్పదం యాచతీతి ¶ ‘‘సఙ్ఘం, భన్తే, ఉపసమ్పదం యాచామీ’’తిఆదినా (మహావ. ౭౧, ౧౨౬) యాచితభావం సన్ధాయ వుత్తం. ఏవం తేన సఙ్ఘే అయాచితేపి ‘‘ఇత్థన్నామో సఙ్ఘం ఉపసమ్పదం యాచతీ’’తి వుత్తే ఏవ కమ్మం అవిపన్నం హోతి, నాఞ్ఞథా. ఉపజ్ఝాయేనాతి ఉపజ్ఝాయేన కరణభూతేన ఇత్థన్నామం ఉపజ్ఝాయం కత్వా కమ్మభూతం ఉపసమ్పదం దాతుం నిప్ఫాదేతుం కత్తుభూతం సఙ్ఘం యాచతీతి అత్థో. యాచధాతునో పన ద్వికమ్మకత్తా ‘‘సఙ్ఘం, ఉపసమ్పద’’న్తి ద్వే కమ్మపదాని వుత్తాని.

యది సఙ్ఘస్స పత్తకల్లన్తి ఏత్థ పత్తో కాలో ఇమస్సాతి పత్తకాలం, అపలోకనాదిచతుబ్బిధసఙ్ఘకమ్మం, తదేవ సకత్థే య-పచ్చయేన ‘‘పత్తకల్ల’’న్తి వుచ్చతి. ఇధ పన ఞత్తిచతుత్థఉపసమ్పదాకమ్మం అధిప్పేతం, తం కాతుం సఙ్ఘస్స పత్తకల్లం జాతం. యదీతి అనుమతిగహణవసేన కమ్మస్స ¶ పత్తకల్లతం ఞాపేతి. యో హి కోచి తత్థ అపత్తకల్లతం మఞ్ఞిస్సతి, సో వక్ఖతి. ఇమమేవ హి అత్థం సన్ధాయ అనుస్సావనాసు ‘‘యస్సాయస్మతో ఖమతి…పే… సో భాసేయ్యా’’తి (మహావ. ౧౨౭) వుత్తం. తం పనేతం పత్తకల్లం వత్థుసమ్పదా, అన్తరాయికేహి ధమ్మేహి చస్స పరిసుద్ధతా, సీమాసమ్పదా, పరిససమ్పదా, పుబ్బకిచ్చనిట్ఠాపనన్తి ఇమేహి పఞ్చహి అఙ్గేహి సఙ్గహితం.

తత్థ వత్థుసమ్పదా నామ యథావుత్తేహి ఏకాదసహి అభబ్బపుగ్గలేహి చేవ అన్తిమవత్థుఅజ్ఝాపన్నేహి చ అఞ్ఞో పరిపుణ్ణవీసతివస్సో అనుపసమ్పన్నభూతో మనుస్సపురిసో, ఏతస్మిం పుగ్గలే సతి ఏవ ఇదం సఙ్ఘస్స ఉపసమ్పదాకమ్మం పత్తకల్లం నామ హోతి, నాసతి. కతఞ్చ కుప్పమేవ హోతి.

అన్తరాయికేహి ధమ్మేహి చస్స పరిసుద్ధతా నామ యథావుత్తస్సేవ ఉపసమ్పదావత్థుభూతస్స పుగ్గలస్స యే ఇమే భగవతా పటిక్ఖిత్తా పఞ్చాబాధఫుట్ఠతాదయో మాతాపితూహి అననుఞ్ఞాతతాపరియోసానా చేవ హత్థచ్ఛిన్నతాదయో చ దోసధమ్మా కారకసఙ్ఘస్స ఆపత్తాదిఅన్తరాయహేతుతాయ ‘‘అన్తరాయికా’’తి వుచ్చన్తి తేహి అన్తరాయికేహి దోసధమ్మేహి పరిముత్తత్తా, ఇమిస్సా చ సతి ఏవ ఇదం కమ్మం పత్తకల్లం నామ హోతి, నాసతి. కతం పన కమ్మం సుకతమేవ హోతి ఠపేత్వా ఊనవీసతివస్సపుగ్గలం.

సీమాసమ్పదా ¶ పన ఉపోసథక్ఖన్ధకే (మహావ. ౧౪౭-౧౪౮) వక్ఖమాననయేన సబ్బదోసవిరహితాయ బద్ధాబద్ధవసేన దువిధాయ సీమాయ వసేనేవ వేదితబ్బా. తాదిసాయ హి సీమాయ సతి ఏవ ఇదం కమ్మం పత్తకల్లం నామ హోతి, నాసతి. కతఞ్చ కమ్మం విపజ్జతి.

పరిససమ్పదా పన యే ఇమే ఉపసమ్పదాకమ్మస్స సబ్బన్తిమేన పరిచ్ఛేదేన కమ్మప్పత్తా దసహి వా పఞ్చహి వా అనూనా పారాజికం అనాపన్నా, అనుక్ఖిత్తా చ సమానసంవాసకా భిక్ఖూ, తేసం ఏకసీమాయం హత్థపాసం అవిజహిత్వా ఠానం, ఛన్దారహానఞ్చ ఛన్దస్స ఆనయనం, సమ్ముఖీభూతానఞ్చ అప్పటిక్కోసనం, ఉపసమ్పదాపేక్ఖరహితానం ఉపోసథక్ఖన్ధకే పటిక్ఖిత్తానం గహట్ఠాదిఅనఉపసమ్పన్నానఞ్చేవ పారాజికుక్ఖిత్తకనానాసంవాసకభిక్ఖునీనఞ్చ వజ్జనీయపుగ్గలానం సఙ్ఘస్స హత్థపాసే అభావో చాతి ఇమేహి చతూహి అఙ్గేహి సఙ్గహితా. ఏవరూపాయ చ పరిససమ్పదాయ సతి ఏవ ఇదం పత్తకల్లం నామ హోతి, నాసతి. తత్థ పురిమానం తిణ్ణం అఙ్గానం అఞ్ఞతరస్సపి అభావే కతం కమ్మం విపజ్జతి, న పచ్ఛిమస్స.

పుబ్బకిచ్చనిట్ఠాపనం ¶ నామ యానిమాని ‘‘పఠమం ఉపజ్ఝం గాహాపేతబ్బో’’తిఆదినా పాళియం వుత్తాని ‘‘ఉపజ్ఝం గాహాపనం, పత్తచీవరాచిక్ఖనం, తతో తం హత్థపాసతో బహి ఠపేత్వా అనుసాసకసమ్ముతికమ్మకరణం, సమ్మతేన చ గన్త్వా అనుసాసనం, తేన చ పఠమతరం ఆగన్త్వా సఙ్ఘస్స ఞాపేత్వా ఉపసమ్పదాపేక్ఖం ‘ఆగచ్ఛాహీ’తి హత్థపాసే ఏవ అబ్భానం, తేన చ భిక్ఖూనం పాదే వన్దాపేత్వా ఉపసమ్పదాయాచాపనం, తతో అన్తరాయికధమ్మపుచ్ఛకసమ్ముతికరణం, సమ్మతేన చ పుచ్ఛన’’న్తి ఇమాని అట్ఠ పుబ్బకిచ్చాని, తేసం సబ్బేసం యాథావతో కరణేన నిట్ఠాపనం. ఏతస్మిఞ్చ పుబ్బకమ్మనిట్ఠాపనే సతి ఏవ ఇదం సఙ్ఘస్స ఉపసమ్పదాకమ్మం పత్తకల్లం నామ హోతి, నాసతి. ఏతేసు పన పుబ్బకమ్మేసు అకతేసుపి కతం కమ్మం యథావుత్తవత్థుసమ్పత్తిఆదీసు విజ్జమానేసు అకుప్పమేవ హోతి. తదేవమేత్థ పత్తకల్లం ఇమేహి పఞ్చహి అఙ్గేహి సఙ్గహితన్తి వేదితబ్బం. ఇమినావ నయేన హేట్ఠా వుత్తేసు, వక్ఖమానేసు చ సబ్బేసు కమ్మేసు పత్తకల్లతా యథారహం యోజేత్వా ఞాతబ్బా.

ఇత్థన్నామం ¶ ఉపసమ్పాదేయ్యాతి ఉపసమ్పదానిప్ఫాదనేన తంసమఙ్గిం కరేయ్య కరోతూతి పత్థనాయం, విధిమ్హి వా ఇదం దట్ఠబ్బం. యథా హి ‘‘దేవదత్తం సుఖాపేయ్యా’’తి వుత్తే సుఖమస్స నిప్ఫాదేత్వా తం సుఖసమఙ్గినం కరేయ్యాతి అత్థో హోతి, ఏవమిధాపి ఉపసమ్పదమస్స నిప్ఫాదేత్వా తం ఉపసమ్పదాసమఙ్గినం కరేయ్యాతి అత్థో. పయోజకబ్యాపారే చేతం యథా సుఖయన్తం కఞ్చి సుద్ధకత్తారం కోచి హేతుకత్తా సుఖహేతునిప్ఫాదనేన సుఖాపేయ్యాతి వుచ్చతి, ఏవమిధాపి ఉపసమ్పజ్జన్తం సుద్ధకత్తారం పుగ్గలం హేతుకత్తుభూతో సఙ్ఘో ఉపసమ్పదాహేతునిప్ఫాదనేన ఉపసమ్పాదేయ్యాతి వుత్తో. ఏతేన చ సుఖం వియ సుఖదాయకేన సఙ్ఘేన పుగ్గలస్స దియ్యమానా తథాపవత్తపరమత్థధమ్మే ఉపాదాయ అరియజనపఞ్ఞత్తా ఉపసమ్పదా నామ సమ్ముతిసచ్చతా అత్థీతి సమత్థితం హోతి. ఏత్థ చ ‘‘ఇత్థన్నామో సఙ్ఘం ఉపసమ్పదం యాచతీ’’తి వుత్తత్తా పరివాసాదీసు వియ యాచనానుగుణం ‘‘ఇత్థన్నామస్స ఉపసమ్పదం దదేయ్యా’’తి అవత్వా ‘‘ఇత్థన్నామం ఉపసమ్పాదేయ్యా’’తి వుత్తత్తా ఇదం ఉపసమ్పదాకమ్మం దానే అసఙ్గహేత్వా కమ్మలక్ఖణే ఏవ సఙ్గహితన్తి దట్ఠబ్బం. ఇమినా నయేన ‘‘ఇత్థన్నామం ఉపసమ్పాదేతి, ఉపసమ్పన్నో సఙ్ఘేనా’’తి ఏత్థాపి అత్థో వేదితబ్బో. కేవలఞ్హి తత్థ వత్తమానకాలఅతీతకాలవసేన, ఇధ పన అనామట్ఠకాలవసేనాతి ఏత్తకమేవ విసేసో.

ఏసా ఞత్తీతి ‘‘సఙ్ఘో ఞాపేతబ్బో’’తి వుత్తఞాపనా ఏసా. ఇదఞ్చ అనుస్సావనానమ్పి సబ్భావసూచనత్థం వుచ్చతి. అవస్సఞ్చేతం వత్తబ్బమేవ, ఞత్తికమ్మే ఏవ తం న వత్తబ్బం. తత్థ పన య్య-కారే వుత్తమత్తే ఏవ ఞత్తికమ్మం నిట్ఠితం హోతీతి దట్ఠబ్బం. ఖమతీతి రుచ్చతి. ఉపసమ్పదాతి సఙ్ఘేన దియ్యమానా నిప్ఫాదియమానా ఉపసమ్పదా యస్స ఖమతి. సో తుణ్హస్సాతి యోజనా. తుణ్హీతి ¶ చ అకథనత్థే నిపాతో, అకథనకో అస్స భవేయ్యాతి అత్థో. ఖమతి సఙ్ఘస్స ఇత్థన్నామస్స ఉపసమ్పదాతి పకతేన సమ్బన్ధో. తత్థ కారణమాహ ‘‘తస్మా తుణ్హీ’’తి. తత్థ ‘‘ఆసీ’’తి సేసో. యస్మా ‘‘యస్స నక్ఖమతి, సో భాసేయ్యా’’తి తిక్ఖత్తుం వుచ్చమానోపి సఙ్ఘో తుణ్హీ నిరవో అహోసి, తస్మా ఖమతి సఙ్ఘస్సాతి అత్థో. ఏవన్తి ఇమినా పకారేన. తుణ్హీభావేనేవేతం సఙ్ఘస్స రుచ్చనభావం ధారయామి బుజ్ఝామి పజానామీతి అత్థో. ఇతి-సద్దో పరిసమాపనత్థే కతో, సో చ కమ్మవాచాయ అనఙ్గం. తస్మా అనుస్సావకేన ‘‘ధారయామీ’’తి ఏత్థ మి-కారపరియోసానమేవ ¶ వత్వా నిట్ఠాపేతబ్బం, ఇతి-సద్దో న పయుజ్జితబ్బోతి దట్ఠబ్బం. ఇమినా నయేన సబ్బత్థ కమ్మవాచానమత్థో వేదితబ్బో.

ఉపసమ్పదావిధికథావణ్ణనా నిట్ఠితా.

౧౨౮. ఏకపోరిసా వాతిఆది సత్తానం సరీరచ్ఛాయం పాదేహి మినిత్వా జాననప్పకారదస్సనం. ఛసత్తపదపరమతా హి ఛాయా ‘‘పోరిసా’’తి వుచ్చతి. ఇదఞ్చ ఉతుప్పమాణాచిక్ఖనాది చ ఆగన్తుకేహి సద్ధిం వీమంసిత్వా వుడ్ఢనవభావం ఞత్వా వన్దనవన్దాపనాదికరణత్థం వుత్తం. ఏతి ఆగచ్ఛతి, గచ్ఛతి చాతి ఉతు, సోవ పమియతే అనేన సంవచ్ఛరన్తి పమాణన్తి ఆహ ‘‘ఉతుయేవ ఉతుప్పమాణ’’న్తి. అపరిపుణ్ణాతి ఉపసమ్పదాదివసేన అపరిపుణ్ణా. యది ఉతువేమజ్ఝే ఉపసమ్పాదితో, తదా తస్మిం ఉతుమ్హి అవసిట్ఠదివసాచిక్ఖనం ‘‘దివసభాగాచిక్ఖన’’న్తి దస్సేతి. తేనాహ ‘‘యత్తకేహి దివసేహి యస్స యో ఉతు అపరిపుణ్ణో, తే దివసే’’తి. తత్థ యస్స తం ఖణం లద్ధూపసమ్పదస్స పుగ్గలస్స సమ్బన్ధీ యో ఉతు యత్తకేహి దివసేహి అపరిపుణ్ణో, తే దివసేతి యోజనా.

ఛాయాదికమేవ సబ్బం సఙ్గహేత్వా గాయితబ్బతో కథేతబ్బతో సఙ్గీతీతి ఆహ ‘‘ఇదమేవా’’తిఆది. తత్థ ఏకతో కత్వా ఆచిక్ఖితబ్బం. త్వం కిం లభసీతి త్వం ఉపసమ్పాదనకాలే కతరవస్సం, కతరఉతుఞ్చ లభసి, కతరస్మిం తే ఉపసమ్పదా లద్ధాతి అత్థో. వస్సన్తి వస్సానఉతు. ఇదఞ్చ సంవచ్ఛరాచిక్ఖనం వినా వుత్తమ్పి న ఞాయతీతి ఇమినా ఉతుఆచిక్ఖనేనేవ సాసనవస్సేసు వా కలియుగవస్సాదీసు వా సహస్సిమే వా సతిమే వా అసుకం ఉతుం లభామీతి దస్సితన్తి దట్ఠబ్బం. ‘‘ఛాయా’’తి ఇదం పాళియం ఆగతపటిపాటిం సన్ధాయ వుత్తం. వత్తబ్బకమతో పన కలియుగవస్సాదీసు సబ్బదేసపసిద్ధేసు అసుకవస్సే అసుకఉతుమ్హి అసుకమాసే ¶ అసుకే కణ్హే వా సుక్కే వా పక్ఖే అసుకతిథివారవిసేసయుత్తే నక్ఖత్తే పుబ్బణ్హాదిదివసభాగే ఏత్తకే ఛాయాపమాణే, నాడికాపమాణే వా మయా ఉపసమ్పదా లద్ధాతి వదేయ్యాసీతి ఏవం ఆచిక్ఖితబ్బం. ‘‘ఇదం సుట్ఠు ఉగ్గహేత్వా ఆగన్తుకేహి ¶ వుడ్ఢపటిపాటిం ఞత్వా పటిపజ్జాహీ’’తి వత్తబ్బం. పాళియం కిస్స త్వన్తి కిం త్వం ఏత్తకం కాలం అకాసీతి అత్థో.

౧౩౦. ఉపసమ్పదం యాచీతి పబ్బజ్జఞ్చ ఉపసమ్పదఞ్చ యాచీతి అత్థో. పస్సిస్సామీతి ఏత్థ వదతీతి సేసో, ఏవం ఉపరిపి. ‘‘ఓసారేతబ్బో’’తి ఇమినా పురిమో ఉక్ఖిత్తభావో విబ్భమిత్వా పున లద్ధూపసమ్పదమ్పి న ముఞ్చతి. తేన చ సమ్భుఞ్జనాదీసుపి భిక్ఖూనం పాచిత్తియమేవాతి దస్సేతి. అనాపత్తి సమ్భోగే సంవాసేతి ఏత్థ సహసేయ్యాపి సఙ్గహితాతి దట్ఠబ్బం. ఏత్థ చాయమధిప్పాయో – యస్మా అయం ఓసారితత్తా పకతత్తో, తస్మా ఉక్ఖిత్తసమ్భోగాదిపచ్చయేన పాచిత్తియేనేత్థ అనాపత్తీతి. యో పన ఆపత్తిట్ఠానే అనాపత్తిదిట్ఠితాయ ఆపత్తిం న పస్సతి, తేనేవ పటికమ్మమ్పి న కరోతి, సో యస్మా ఏత్తావతా అలజ్జీ నామ న హోతి. పణ్ణత్తిం ఞత్వా వీతిక్కమం కరోన్తో ఏవ హి అలజ్జీ నామ హోతి. ‘‘సఞ్చిచ్చ ఆపత్తిం ఆపజ్జతీ’’తిఆది (పరి. ౩౫౯) హి వుత్తం. తస్మా ఏత్థ అలజ్జిసమ్భోగాదిపచ్చయా దుక్కటాపత్తినియమో నత్థి. తేన సాపేత్థ ఆపత్తి న వుత్తాతి దట్ఠబ్బం. యో పనేత్థ ఇమం అధిప్పాయం అసల్లక్ఖేన్తేన కేనచి ‘‘అనాపత్తి సమ్భోగే సంవాసే’’తి ఇమినా పాచిత్తియేన అనాపత్తి వుత్తా, అలజ్జిసమ్భోగపచ్చయా దుక్కటం పన ఆపజ్జతి ఏవాతి ఆపత్తినియమో వుత్తో, సో అలజ్జిత్తే సతి ఏవ వుత్తో, నాసతీతి దట్ఠబ్బం.

౧౩౧. వినయమ్హీతిఆదిగాథాసు నిగ్గహానన్తి నిగ్గహకరణేసు. పాపిచ్ఛేతి పాపపుగ్గలానం నిగ్గహకరణేసు, లజ్జీనం పగ్గహేసు చ పేసలానం సుఖావహే మహన్తే వినయమ్హి యథా అత్థకారీ అత్థానుగుణం కరోన్తోవ యస్మా యోనిసో పటిపజ్జతి నామ హోతి, తస్మా ఉద్దానం పవక్ఖామీతి సమ్బన్ధయోజనా దట్ఠబ్బా. సేసం సబ్బత్థ సువిఞ్ఞేయ్యమేవ.

చత్తారోనిస్సయాదికథావణ్ణనా నిట్ఠితా.

ఇతి సమన్తపాసాదికాయ వినయట్ఠకథాయ విమతివినోదనియం

సన్నిపాతానుజాననాదికథావణ్ణనా

౧౩౨. ఉపోసథక్ఖన్ధకే ¶ ¶ తరన్తి ఓతరన్తి ఏత్థాతి తిత్థం, లద్ధి. ఇతోతి సాసనలద్ధితో.

౧౩౫. ఆపజ్జిత్వా వా వుట్ఠితోతి ఏత్థ దేసనారోచనానమ్పి సఙ్గహో. తేనేవ మాతికాట్ఠకథాయం ‘‘వుట్ఠితా వా దేసితా వా ఆరోచితా వా ఆపత్తి…పే… అసన్తీ నామ హోతీ’’తి (కఙ్ఖా. అట్ఠ. నిదానవణ్ణనా) వుత్తం.

మనుజేనాతి ఆసన్నేన సహ. పరేతి దూరట్ఠేపి పరపుగ్గలే సన్ధాయ గిరం నో చ భణేయ్యాతి యోజనా.

‘‘ఆవికతా హిస్స ఫాసు హోతీ’’తి (మహావ. ౧౩౪) వుత్తత్తా గరుకాపత్తిపి ఆవికరణమత్తేన వుట్ఠాతీతి కేచి వదన్తి, తం తేసం మతిమత్తం పరివాసాదివిధానసుత్తేహి విరుజ్ఝనతో. అయం పనేత్థ అధిప్పాయో – యథాభూతఞ్హి అత్తానమావికరోన్తం పేసలా భిక్ఖూ ‘‘అకామా పరివత్థబ్బ’’న్తిఆదివచనం నిస్సాయ అనిచ్ఛమానమ్పి నం ఉపాయేన పరివాసాదీని దత్వా అవస్సం సుద్ధన్తే పతిట్ఠాపేస్సన్తి, తతో తస్స అవిప్పటిసారాదీనం వసేన ఫాసు హోతి. పఠమం పాతిమోక్ఖుద్దేసన్తి నిదానుద్దేసం దస్సేతి. పుబ్బే అవిజ్జమానం పఞ్ఞాపేసీతి. న కేవలఞ్చ ఏతం, పుబ్బే పఞ్ఞత్తమ్పి పన పారాజికాదిసిక్ఖాపదం సబ్బం భగవా ‘‘తత్రిమే చత్తారో పారాజికా ధమ్మా ఉద్దేసం ఆగచ్ఛన్తీ’’తిఆదినా పారాజికుద్దేసాదివసేన వినయమాతికం కత్వా నిదానుద్దేసేన సహ సయమేవ సఙ్గహేత్వా ‘‘పాతిమోక్ఖ’’న్తి పఞ్ఞాపేసీతి దట్ఠబ్బం. తదేతం సబ్బమ్పి సన్ధాయ ‘‘అనుజానామి, భిక్ఖవే, పాతిమోక్ఖం ఉద్దిసితు’’న్తి (మహావ. ౧౩౩) వుత్తం.

౧౩౬. ఏతం ౩౪ వేదితబ్బన్తి యస్మిం తస్మిం చాతుద్దసే వా పన్నరసే వాతి ఏవం అత్థజాతం.

సన్నిపాతానుజాననాదికథావణ్ణనా నిట్ఠితా.

౧౩౮. ‘‘పురత్థిమాయ ¶ దిసాయా’’తి ఇదం నిదస్సనమత్తం. తస్సం పన దిసాయం నిమిత్తే అసతి యత్థ అత్థి, తతో పట్ఠాయ పఠమం ‘‘పురత్థిమాయ అనుదిసాయ, దక్ఖిణాయ దిసాయా’’తిఆదినా సమన్తా విజ్జమానట్ఠానేసు నిమిత్తాని కిత్తేత్వా పున ‘‘పురత్థిమాయ అనుదిసాయా’’తి పఠమకిత్తితం కిత్తేతుం వట్టతి, తీహి నిమిత్తేహి సిఙ్ఘాటకసణ్ఠానాయపి సీమాయ సమ్మన్నితబ్బతో. తిక్ఖత్తుం సీమామణ్డలం సమ్బన్ధన్తేనాతి వినయధరేన సయం ఏకస్మింయేవ ఠానే ఠత్వా కేవలం నిమిత్తకిత్తనవచనేనేవ సీమామణ్డలం సమన్తా నిమిత్తేన నిమిత్తం బన్ధన్తేనాతి అత్థో. తం తం నిమిత్తట్ఠానం అగన్త్వాపి హి కిత్తేతుం వట్టతి. తియోజనపరమాయ సీమాయ సమన్తతో తిక్ఖత్తుం అనుపరిగమనస్స ఏకదివసేన దుక్కరత్తా వినయధరేన సయం అదిట్ఠమ్పి పుబ్బే భిక్ఖూహి యథావవత్థితం నిమిత్తం ‘‘పాసాణో భన్తే’’తిఆదినా కేనచి వుత్తానుసారేన సల్లక్ఖేత్వా ‘‘ఏసో పాసాణో నిమిత్త’’న్తిఆదినా కిత్తేతుమ్పి వట్టతి ఏవ.

సుద్ధపంసుపబ్బతోతి న కేనచి కతో సయంజాతోవ వుత్తో. తథా సేసాపి. ఇతరోపీతి సుద్ధపంసుపబ్బతాదికోపి పబ్బతో. హత్థిప్పమాణతోతి ఏత్థ భూమితో ఉగ్గతప్పదేసేన హత్థిప్పమాణం గహేతబ్బం. చతూహి వా తీహి వాతి సీమాభూమియం చతూసు, తీసు వా దిసాసు ఠితేహి. ఏకిస్సా ఏవ పన దిసాయ ఠితేహి తతో బహూహిపి సమ్మన్నితుం న వట్టతి. ద్వీహి పన ద్వీసు దిసాసు ఠితేహిపి న వట్టతి. తస్మాతి యస్మా ఏకేన న వట్టతి, తస్మా. తం బహిద్ధా కత్వాతి కిత్తితనిమిత్తస్స అసీమత్తా అన్తోసీమాయ కరణం అయుత్తన్తి వుత్తం. తేనాహ ‘‘సచే’’తిఆది.

ద్వత్తింసపలగుళపిణ్డప్పమాణతా సణ్ఠానతో గహేతబ్బా, న తులగణనావసేన, భారతో పలపరిమాణఞ్చ మగధతులాయ గహేతబ్బం. సా చ లోకియతులాయ ద్విగుణాతి వదన్తి. అతిమహన్తోపీతి భూమితో హత్థిప్పమాణం అనుగ్గన్త్వా హేట్ఠాభూమియం ఓతిణ్ణఘనతో అనేకయోజనప్పమాణోపి. సచే హి తతో హత్థిప్పమాణం కూటం ఉగ్గచ్ఛతి, పబ్బతసఙ్ఖ్యమేవ గచ్ఛతి.

అన్తోసారానన్తి ¶ తస్మిం ఖణే తరుణతాయ సారే అవిజ్జమానేపి పరిణామేన భవిస్సమానసారేపి సన్ధాయ వుత్తం. తాదిసానఞ్హి సూచిదణ్డకప్పమాణపరిణాహానం చతుపఞ్చమత్తమ్పి వనం వట్టతి. అన్తోసారమిస్సకానన్తి అన్తోసారేహి ¶ రుక్ఖేహి సమ్మిస్సానం. ఏతేన చ సారరుక్ఖమిస్సమ్పి వనం వట్టతీతి దస్సేతి. చతుపఞ్చరుక్ఖమత్తమ్పీతి సారరుక్ఖే సన్ధాయ వుత్తం. వనమజ్ఝే విహారం కరోన్తీతి రుక్ఖఘటాయ అన్తరే రుక్ఖే అచ్ఛిన్దిత్వా వతిఆదీహి విహారపరిచ్ఛేదం కత్వావ అన్తోరుక్ఖన్తరేసు ఏవ పరివేణపణ్ణసాలాదీనం కరణవసేన యథా అన్తోవిహారమ్పి వనమేవ హోతి, ఏవం విహారం కరోన్తీతి అత్థో. యది హి సబ్బం రుక్ఖం ఛిన్దిత్వా విహారం కరేయ్యుం, విహారస్స అవనత్తా తం పరిక్ఖిపిత్వా ఠితం వనం ఏకత్థ కిత్తేతబ్బం సియా. ఇధ పన అన్తోపి వనత్తా ‘‘వనం న కిత్తేతబ్బ’’న్తి వుత్తం. సచే హి తం కిత్తేన్తి, ‘‘నిమిత్తస్స ఉపరి విహారో హోతీ’’తిఆదినా అనన్తరే వుత్తదోసం ఆపజ్జతి. ఏకదేసన్తి వనేకదేసం, రుక్ఖవిరహితట్ఠానే కతవిహారస్స ఏకపస్సే ఠితవనస్స ఏకదేసన్తి అత్థో.

సూచిదణ్డకప్పమాణోతి వంసదణ్డప్పమాణో. లేఖనిదణ్డప్పమాణోతి కేచి. మాతికాట్ఠకథాయం పన అవేభఙ్గియవినిచ్ఛయే ‘‘యో కోచి అట్ఠఙ్గులసూచిదణ్డకమత్తోపి వేళు…పే… గరుభణ్డ’’న్తి (కఙ్ఖా. అట్ఠ. దుబ్బత్తసిక్ఖాపదవణ్ణనా) వుత్తత్తా తనుతరో వేళుదణ్డోతి చ సూచిదణ్డోతి చ గహేతబ్బం. వంసనళకసరావాదీసూతి వేళుపబ్బే వా నళపబ్బే వా కపల్లకాదిమత్తికభాజనేసు వాతి అత్థో. తఙ్ఖణమ్పీతి తరుణపోతకే అమిలాయిత్వా విరుహనజాతికే సన్ధాయ వుత్తం. యే పన పరిణతా సమూలం ఉద్ధరిత్వా రోపితాపి ఛిన్నసాఖా వియ మిలాయిత్వా చిరేన నవమూలఙ్కురుప్పత్తియా జీవన్తి, మీయన్తియేవ వా, తాదిసే కిత్తేతుం న వట్టతి. ఏతన్తి నవమూలసాఖానిగ్గమనం.

మజ్ఝేతి సీమాయ మహాదిసానం అన్తో. కోణన్తి సీమాయ చతూసు కోణేసు ద్విన్నం ద్విన్నం మగ్గానం సమ్బన్ధట్ఠానం. పరభాగే కిత్తేతుం వట్టతీతి తేసం చతున్నం కోణానం బహి నిక్ఖమిత్వా ఠితేసు మగ్గేసు ఏకిస్సా దిసాయ ఏకం, అఞ్ఞిస్సా దిసాయ చాపరన్తి ఏవం చత్తారోపి మగ్గా చతూసు దిసాసు కిత్తేతుం వట్టతీతి అధిప్పాయో. ఏవం పన కిత్తితమత్తేన కథం ఏకాబద్ధతా విగచ్ఛతీతి విఞ్ఞాయతీతి. పరతో గతట్ఠానేపి ఏతే ఏవ తే చత్తారో మగ్గా. ‘‘చతూసు దిసాసు గచ్ఛన్తీ’’తి హి వుత్తం. తస్మా ఏత్థ కారణం విచినితబ్బం.

‘‘ఉత్తరన్తియా భిక్ఖునియా’’తి ఇదఞ్చ పాళియం (పాచి. ౬౯౨) భిక్ఖునీనం నదీపారగమనే నదిలక్ఖణస్స ఆగతత్తా వుత్తం. భిక్ఖూనం అన్తరవాసకతేమనమత్తమ్పి వట్టతి ఏవ ¶ . ‘‘నదిచతుక్కేపి ఏసేవ నయో’’తి ఇమినా ఏకత్థ కిత్తేత్వా అఞ్ఞత్థ పరతో గతట్ఠానేపి కిత్తేతుం ¶ న వట్టతీతి దస్సేతి. తేనేవ చ ‘‘అస్సమ్మిస్సనదియో చతస్సోపి కిత్తేతుం వట్టతీ’’తి అసమ్మిస్స-గ్గహణం కతం. మూలేతి ఆదికాలే. నదిం భిన్దిత్వాతి యథా ఉదకం అనిచ్ఛన్తేహి కస్సకేహి మహోఘే నివత్తేతుం న సక్కా, ఏవం నదికూలం భిన్దిత్వా.

ఉక్ఖేపిమన్తి దీఘరజ్జునా కుటేన ఉస్సిఞ్చనీయం.

అసమ్మిస్సేహీతి సబ్బదిసాసు ఠితపబ్బతేహి ఏవ, పాసాణాదీసు అఞ్ఞతరేహి వా నిమిత్తన్తరాబ్యవహితేహి. సమ్మిస్సేహీతి ఏకత్థ పబ్బతో, అఞ్ఞత్థ పాసాణోతి ఏవం ఠితేహి అట్ఠహిపి. ‘‘నిమిత్తానం సతేనాపీ’’తి ఇమినా ఏకిస్సాయ ఏవ దిసాయ బహునిమిత్తాని ‘‘పురత్థిమాయ దిసాయ కిం నిమిత్తం? పబ్బతో భన్తే. పున పురత్థిమాయ దిసాయ కిం నిమిత్తం? పాసాణో భన్తే’’తిఆదినా కిత్తేతుం వట్టతీతి దస్సేతి. సిఙ్ఘాటకసణ్ఠానాతి తికోణా. చతురస్సాతి సమచతురస్సా, ముదిఙ్గసణ్ఠానా పన ఆయతచతురస్సా. ఏకకోటియం సఙ్కోచితా, తదఞ్ఞాయ విత్థిణ్ణా వా హోతీతి. సీమాయ ఉపచారం ఠపేత్వాతి ఆయతిం బన్ధితబ్బాయ సీమాయ నేసం విహారానం పరిచ్ఛేదతో బహి సీమన్తరికప్పహోనకం ఉపచారం ఠపేత్వా. బద్ధా సీమా యేసు విహారేసు, తే బద్ధసీమా. పాటేక్కన్తి పచ్చేకం. బద్ధసీమాసదిసానీతి యథా బద్ధసీమాసు ఠితా అఞ్ఞమఞ్ఞం ఛన్దాదిం అనపేక్ఖిత్వా పచ్చేకం కమ్మం కాతుం లభన్తి, ఏవం గామసీమాసు ఠితాపీతి దస్సేతి. ఆగన్తబ్బన్తి సామీచిమత్తవసేన వుత్తం. తేనాహ ‘‘ఆగమనమ్పీ’’తిఆది.

పబ్బజ్జూపసమ్పదాదీనన్తి ఏత్థ భణ్డుకమ్మాపుచ్ఛనం సన్ధాయ పబ్బజ్జాగహణం. ఏకవీసతి భిక్ఖూతి నిసిన్నే సన్ధాయ వుత్తం. ఇదఞ్చ కమ్మారహేన సహ అబ్భానకారకానమ్పి పహోనకత్థం వుత్తం. ‘‘నిమిత్తుపగా పాసాణా ఠపేతబ్బా’’తి ఇదం యథారుచితట్ఠానే రుక్ఖనిమిత్తాదీనం దుల్లభతాయ వడ్ఢిత్వా ఉభిన్నం బద్ధసీమానం సఙ్కరకరణతో చ పాసాణనిమిత్తస్స చ తదభావతో యత్థ కత్థచి ఆనేత్వా ఠపేతుం సుకరతాయ చ వుత్తం. తథా సీమన్తరికపాసాణా ఠపేతబ్బాతి ఏత్థాపి. చతురఙ్గులప్పమాణాపీతి యథా ఖన్ధసీమాపరిచ్ఛేదతో బహి నిమిత్తపాసాణానం చతురఙ్గులమత్తట్ఠానం సమన్తా నిగచ్ఛతి, అవసేసం ఠానం అన్తోఖన్ధసీమాయ హోతియేవ, ఏవం తేసుపి ఠపితేసు చతురఙ్గులమత్తా సీమన్తరికా హోతీతి దట్ఠబ్బం.

సీమన్తరికపాసాణాతి ¶ సీమన్తరికాయ ఠపితనిమిత్తపాసాణా. తే పన కిత్తేన్తేన పదక్ఖిణతో అనుపరియాయన్తేనేవ కిత్తేతబ్బా. కథం? ఖణ్డసీమతో హి పచ్ఛిమాయ దిసాయ పురత్థాభిముఖేన ఠత్వా ‘‘పురత్థిమాయ దిసాయ కిం నిమిత్త’’న్తి తత్థ సబ్బాని నిమిత్తాని అనుక్కమేన ¶ కిత్తేత్వా తథా ఉత్తరాయ దిసాయ దక్ఖిణాభిముఖేన ఠత్వా ‘‘దక్ఖిణాయ దిసాయ కిం నిమిత్త’’న్తి అనుక్కమేన కిత్తేత్వా తథా పురత్థిమాయ దిసాయ పచ్ఛిమాభిముఖేన ఠత్వా ‘‘పచ్ఛిమాయ దిసాయ కిం నిమిత్త’’న్తి అనుక్కమేన కిత్తేత్వా తథా దక్ఖిణాయ దిసాయ ఉత్తరాభిముఖేన ఠత్వా ‘‘ఉత్తరాయ దిసాయ కిం నిమిత్త’’న్తి తత్థ సబ్బాని నిమిత్తాని అనుక్కమేన కిత్తేత్వా పున పచ్ఛిమాయ దిసాయ పురత్థాభిముఖేన ఠత్వా పురిమకిత్తితం వుత్తనయేన పున కిత్తేతబ్బం. ఏవం బహూనమ్పి ఖణ్డసీమానం సీమన్తరికపాసాణా పచ్చేకం కిత్తేతబ్బా. తతోతి పచ్ఛా. అవసేసనిమిత్తానీతి మహాసీమాయ బాహిరన్తరేసు అవసేసనిమిత్తాని. ఉభిన్నమ్పి న కోపేన్తీతి ఉభిన్నమ్పి కమ్మం న కోపేన్తి.

కుటిగేహేతి భూమియం కతతిణకుటియం. ఉదుక్ఖలన్తి ఉదుక్ఖలావాటసదిసఖుద్దకావాటం. నిమిత్తం న కాతబ్బన్తి తం రాజిం వా ఉదుక్ఖలం వా నిమిత్తం న కాతబ్బం. ఇదఞ్చ యథావుత్తేసు నిమిత్తేసు అనాగతత్తేన న వట్టతీతి సిద్ధమ్పి అవినస్సకసఞ్ఞాయ కోచి మోహేన నిమిత్తం కరేయ్యాతి దూరతోపి విపత్తిపరిహారత్థం వుత్తం. ఏవం ఉపరి ‘‘భిత్తిం అకిత్తేత్వా’’తిఆదీసుపి సిద్ధమేవత్థం పునప్పునం కథనే కారణం వేదితబ్బం. సీమావిపత్తి హి ఉపసమ్పదాదిసబ్బకమ్మవిపత్తిమూలన్తి తస్సా సబ్బం ద్వారం సబ్బథా పిదహనవసేన వత్తబ్బం. సబ్బం వత్వావ ఇధ ఆచరియా వినిచ్ఛయం ఠపేసున్తి దట్ఠబ్బం.

భిత్తిన్తి ఇట్ఠకదారుమత్తికామయం. సిలామయాయ పన భిత్తియా నిమిత్తుపగం ఏకం పాసాణం తంతందిసాయ కిత్తేతుం వట్టతి. అనేకసిలాహి చినితం సకలభిత్తిం కిత్తేతుం న వట్టతి ‘‘ఏసో పాసాణో నిమిత్త’’న్తి ఏకవచనేన వత్తబ్బతో. అన్తోకుట్టమేవాతి ఏత్థ అన్తోకుట్టేపి నిమిత్తానం ఠితోకాసతో అన్తో ఏవ సీమాతి గహేతబ్బం. పముఖే నిమిత్తపాసాణే ఠపేత్వాతి గబ్భాభిముఖేపి బహిపముఖే గబ్భవిత్థారప్పమాణే ఠానే పాసాణే ఠపేత్వా సమ్మన్నితబ్బా. ఏవఞ్హి గబ్భపముఖానం అన్తరే ఠితకుట్టమ్పి ఉపాదాయ అన్తో చ బహి చ చతురస్ససణ్ఠానావ సీమా హోతి. బహీతి సకలస్స కుటిగేహస్స సమన్తతో బహి.

అన్తో ¶ చ బహి చ సీమా హోతీతి మజ్ఝే ఠితభిత్తియా సహ చతురస్ససీమా హోతి.

‘‘ఉపరిపాసాదేయేవ హోతీ’’తి ఇమినా గబ్భస్స చ పముఖస్స చ అన్తరా ఠితభిత్తియా ఏకత్తా తత్థ చ ఏకవీసతియా భిక్ఖూనం ఓకాసాభావేన హేట్ఠా న ఓతరతి, ఉపరిభిత్తి పన సీమట్ఠావ హోతీతి దస్సేతి. హేట్ఠిమతలే కుట్టోతి హేట్ఠిమతలే చతూసు దిసాసు ఠితకుట్టో. సచే హి ¶ ద్వీసు, తీసు వా దిసాసు ఏవ కుట్టో తిట్ఠేయ్య, హేట్ఠా న ఓతరతి. హేట్ఠాపి ఓతరతీతి చతున్నమ్పి భిత్తీనం అన్తో భిత్తీహి సహ ఏకవీసతియా భిక్ఖూనం పహోనకత్తా వుత్తం. ఓతరమానా చ ఉపరిసీమప్పమాణేన ఓతరతి, చతున్నం పన భిత్తీనం బాహిరన్తరపరిచ్ఛేదే హేట్ఠాభూమిభాగే ఉదకపరియన్తం కత్వా ఓతరతి. న పన భిత్తీనం బహి కేసగ్గమత్తమ్పి ఠానం. పాసాదభిత్తితోతి ఉపరితలే భిత్తితో. ఓతరణానోతరణం వుత్తనయేనేవ వేదితబ్బన్తి ఉపరిసీమప్పమాణస్స అన్తోగధానం హేట్ఠిమతలే చతూసు దిసాసు కుట్టానం తులారుక్ఖేహి ఏకసమ్బన్ధతం తదన్తో పచ్ఛిమసీమప్పమాణతాదిఞ్చ సన్ధాయ వుత్తం. కిఞ్చాపేత్థ నియ్యూహకాదయో నిమిత్తానం ఠితోకాసతాయ బజ్ఝమానక్ఖణే సీమా న హోన్తి, బద్ధాయ పన సీమాయ సీమట్ఠావ హోన్తీతి దట్ఠబ్బా. పరియన్తథమ్భానన్తి నిమిత్తగతపాసాణత్థమ్భే సన్ధాయ వుత్తం. ‘‘ఉపరిమతలేన సమ్బద్ధో హోతీ’’తి ఇదం కుట్టానం అన్తరా సీమట్ఠానం థమ్భానం అభావతో వుత్తం. యది హి భవేయ్యుం, కుట్టే ఉపరిమతలేన అసమ్బన్ధేపి సీమట్ఠత్థమ్భానం ఉపరి ఠితో పాసాదో సీమట్ఠోవ హోతి.

సచే పన బహూనం థమ్భపన్తీనం ఉపరి కతపాసాదస్స హేట్ఠా పథవియం సబ్బబాహిరాయ థమ్భపన్తియా అన్తో నిమిత్తపాసాణే ఠపేత్వా సీమా బద్ధా హోతి, ఏత్థ కథన్తి? ఏత్థాపి యం తావ సీమట్ఠత్థమ్భేహేవ ధారియమానానం తులానం ఉపరిమతలం, సబ్బం తం సీమట్ఠమేవ, ఏత్థ వివాదో నత్థి. యం పన సీమట్ఠత్థమ్భపన్తియా, అసీమట్ఠాయ బాహిరత్థమ్భపన్తియా చ సమధురం ధారియమానానం తులానం ఉపరిమతలం, తత్థ ఉపడ్ఢం సీమాతి కేచి వదన్తి. సకలమ్పి గామసీమాతి అపరే. బద్ధసీమా ఏవాతి అఞ్ఞే. తస్మా కమ్మం కరోన్తేహి గరుకే నిరాసఙ్కట్ఠానే ఠత్వా సబ్బం తం ఆసఙ్కట్ఠానం సోధేత్వావ కమ్మం కాతబ్బం, సన్నిట్ఠానకారణం వా గవేసిత్వా తదనుగుణం కాతబ్బం.

తాలమూలకపబ్బతేతి ¶ తాలక్ఖన్ధమూలసదిసే హేట్ఠా థూలో హుత్వా కమేన కిసో హుత్వా ఉగ్గతో హి తాలసదిసో నామ హోతి. వితానసణ్ఠానోతి అహిచ్ఛత్తకసణ్ఠానో. పణవసణ్ఠానోతి మజ్ఝే తనుకో హేట్ఠా చ ఉపరి చ విత్థిణ్ణో. హేట్ఠా వా మజ్ఝే వాతి ముదిఙ్గసణ్ఠానస్స హేట్ఠా, పణవసణ్ఠానస్స మజ్ఝే.

సప్పఫణసదిసో పబ్బతోతి సప్పఫణో వియ ఖుజ్జో, మూలట్ఠానతో అఞ్ఞత్థ అవనతసీసోతి అత్థో. ఆకాసపబ్భారన్తి భిత్తియా అపరిక్ఖిత్తపబ్భారం. సీమప్పమాణోతి అన్తోఆకాసేన సద్ధిం పచ్ఛిమసీమప్పమాణో. ‘‘సో చ పాసాణో సీమట్ఠో’’తి ఇమినా ఈదిసేహి సుసిరపాసాణలేణకుట్టాదీహి పరిచ్ఛిన్నే భూమిభాగే ఏవ సీమా పతిట్ఠాతి, న అపరిచ్ఛిన్నే. తే పన సీమట్ఠత్తా సీమా హోన్తి, న సరూపేన సీమట్ఠమఞ్చాది వియాతి దస్సేతి. సచే పన సో సుసిరపాసాణో ¶ భూమిం అనాహచ్చ ఆకాసగతోవ ఓలమ్బతి, సీమా న ఓతరతి. సుసిరపాసాణా పన సయం సీమాపటిబద్ధత్తా సీమా హోన్తి. కథం పన పచ్ఛిమప్పమాణరహితేహి ఏతేహి సుసిరపాసాణాదీహి సీమా న ఓతరతీతి ఇదం సద్ధాతబ్బన్తి? అట్ఠకథాపమాణతో.

అపిచేత్థ సుసిరపాసాణభిత్తిఅనుసారేన మూసికాదీనం వియ సీమాయ హేట్ఠిమతలే ఓతరణకిచ్చం నత్థి. హేట్ఠా పన పచ్ఛిమసీమప్పమాణే ఆకాసే ద్వఙ్గులమత్తబహలేహి పాసాణభిత్తిఆదీహిపి ఉపరిమతలం ఆహచ్చ ఠితేహి సబ్బసో, యేభుయ్యేన వా పరిచ్ఛిన్నే సతి ఉపరి బజ్ఝమానా సీమా తేహి పాసాణాదీహి అన్తరితాయ తప్పరిచ్ఛిన్నాయ హేట్ఠాభూమియాపి ఉపరిమతలేన సద్ధిం ఏకక్ఖణే పతిట్ఠాతి నదిపారసీమా వియ నదిఅన్తరితేసు ఉభోసు తీరేసు, లేణాదీసు అపనీతేసుపి హేట్ఠా ఓతిణ్ణా సీమా యావ సాసనన్తరధానా న విగచ్ఛతి. పఠమం పన ఉపరి సీమాయ బద్ధాయ పచ్ఛా లేణాదీసు కతేసుపి హేట్ఠాభూమియం సీమా ఓతరతి ఏవ. కేచి తం న ఇచ్ఛన్తి. ఏవం ఉభయత్థ పతిట్ఠితా చ సా సీమా ఏకావ హోతి గోత్తాదిజాతి వియ బ్యత్తిభేదేసూతి గహేతబ్బం. సబ్బా ఏవ హి బద్ధసీమా, అబద్ధసీమా చ అత్తనో అత్తనో పకతినిస్సయభూతే గామారఞ్ఞనదిఆదికే ఖేత్తే యథాపరిచ్ఛేదం సబ్బత్థ సాకల్యేన ఏకస్మిం ఖణే బ్యాపినీ పరమత్థతో అవిజ్జమానాపి తే తే నిస్సయభూతే పరమత్థధమ్మే, తం తం కిరియావిసేసమ్పి వా ఉపాదాయ లోకియేహి, సాసనికేహి ¶ చ యథారహం ఏకత్తేన పఞ్ఞత్తతాయ నిస్సయేకరూపా ఏవ. తథా హి ఏకో గామో అరఞ్ఞం నదీ జాతస్సరో సముద్దోతి ఏవం లోకే,

‘‘సమ్మతా సా సీమా సఙ్ఘేన (మహావ. ౧౪౩). అగామకే చే, భిక్ఖవే, అరఞ్ఞే సమన్తా సత్తబ్భన్తరా, అయం తత్థ సమానసంవాసా ఏకూపోసథా. సమన్తా ఉదకుక్ఖేపా, అయం తత్థ సమానసంవాసా ఏకూపోసథా’’తి (మహావ. ౧౪౭) –

ఆదినా సాసనే చ ఏకవోహారో దిస్సతి. న హి పరమత్థతో ఏకస్స అనేకధమ్మేసు బ్యాపనమత్థి. కసిణేకదేసాదివికప్పాసమానతాయ ఏకత్తహానితోతి అయం నో మతి.

అస్స హేట్ఠాతి సప్పఫణపబ్బతస్స హేట్ఠా ఆకాసపబ్భారే. లేణస్సాతి లేణఞ్చే కతం, తస్స లేణస్సాతి అత్థో. తమేవ పున లేణం పఞ్చహి పకారేహి వికప్పేత్వా ఓతరణానోతరణవినిచ్ఛయం దస్సేతుం ఆహ ‘‘సచే పన హేట్ఠా’’తిఆది. తత్థ ‘‘హేట్ఠా’’తి ఇమస్స ‘‘లేణం హోతీ’’తి ఇమినా సమ్బన్ధో. హేట్ఠా లేణఞ్చ ఏకస్మిం పదేసేతి ఆహ ‘‘అన్తో’’తి, పబ్బతస్స అన్తో, పబ్బతమూలేతి అత్థో. తమేవ అన్తో-సద్దం సీమాపరిచ్ఛేదేన విసేసేతుం ‘‘ఉపరిమస్స సీమాపరిచ్ఛేదస్స పారతో’’తి వుత్తం ¶ . పబ్బతపాదం పన అపేక్ఖిత్వా ‘‘ఓరతో’’తి వత్తబ్బేపి సీమానిస్సయం పబ్బతగ్గం సన్ధాయ ‘‘పారతో’’తి వుత్తన్తి దట్ఠబ్బం. తేనేవ ‘‘బహిలేణ’’న్తి ఏత్థ బహి-సద్దం విసేసేన్తో ‘‘ఉపరిమస్స సీమాపరిచ్ఛేదస్స ఓరతో’’తి ఆహ. బహి సీమా న ఓతరతీతి ఏత్థ బహీతి పబ్బతపాదే లేణం సన్ధాయ వుత్తం, లేణస్స బహిభూతే ఉపరిసీమాపరిచ్ఛేదస్స హేట్ఠాభాగే సీమా న ఓతరతీతి అత్థో. అన్తో సీమాతి లేణస్స చ పబ్బతపాదస్స చ అన్తో అత్తనో ఓతరణారహట్ఠానే న ఓతరతీతి అత్థో. ‘‘బహి సీమా న ఓతరతి, అన్తో సీమా న ఓతరతీ’’తి చేత్థ అత్తనో ఓతరణారహట్ఠానే లేణాభావేన సీమాయ సబ్బథా అనోతరణమేవ దస్సితన్తి గహేతబ్బం. తత్థాపి అనోతరన్తీ ఉపరి ఏవ హోతీతి. ‘‘బహి పతితం అసీమా’’తిఆదినా ఉపరిపాసాదాదీసు అథిరనిస్సయేసు ఠితా సీమాపి తేసం వినాసేన వినస్సతీతి దస్సితన్తి దట్ఠబ్బం.

పోక్ఖరణిం ¶ ఖణన్తి, సీమాయేవాతి ఏత్థ సచే హేట్ఠా ఉమఙ్గనదిసీమప్పమాణతో అనూనా పఠమమేవ చ పవత్తా హోతి. సీమా చ పచ్ఛా బద్ధా నదితో ఉపరి ఏవ హోతి, నదిం ఆహచ్చ పోక్ఖరణియా చ ఖతాయ సీమా వినస్సతీతి దట్ఠబ్బం. హేట్ఠాపథవితలేతి అన్తరా భూమివివరే.

సీమామాళకేతి ఖణ్డసీమఙ్గణే. ‘‘వటరుక్ఖో’’తి ఇదం పారోహోపత్థమ్భేన అతిదూరమ్పి గన్తుం సమత్థసాఖాసమఙ్గితాయ వుత్తం. సబ్బరుక్ఖలతాదీనమ్పి సమ్బన్ధో న వట్టతి ఏవ. తేనేవ నావారజ్జుసేతుసమ్బన్ధోపి పటిక్ఖిత్తో. తతోతి సాఖతో. మహాసీమాయ పథవితలన్తి ఏత్థ ఆసన్నతరమ్పి గామసీమం అగ్గహేత్వా బద్ధసీమాయ ఏవ గహితత్తా గామసీమాబద్ధసీమానం అఞ్ఞమఞ్ఞం రుక్ఖాదిసమ్బన్ధేపి సమ్భేదదోసో నత్థి, అఞ్ఞమఞ్ఞం నిస్సయనిస్సితభావేన పవత్తితోతి గహేతబ్బం. యది హి తాసమ్పి సమ్బన్ధదోసో భవేయ్య, కథం గామసీమాయ బద్ధసీమా సమ్మన్నితబ్బా సియా? యస్సా హి సీమాయ సద్ధిం సమ్బన్ధే దోసో భవేయ్య, సా తత్థ బన్ధితుమేవ న వట్టతి, బద్ధసీమాఉదకుక్ఖేపసీమాసు బద్ధసీమా వియ, అత్తనో నిస్సయభూతగామసీమాదీసు ఉదకుక్ఖేపసీమా వియ చ. తేనేవ ‘‘సచే పన రుక్ఖస్స సాఖా వా తతో నిక్ఖన్తపారోహో వా బహినదితీరే విహారసీమాయ వా గామసీమాయ వా పతిట్ఠితో’’తిఆదినా (మహావ. అట్ఠ. ౧౪౭) ఉదకుక్ఖేపసీమాయ అత్తనో అనిస్సయభూతగామసీమాదీహి ఏవ సమ్బన్ధదోసో దస్సితో, న నదిసీమాయం. ఏవమిధాపీతి దట్ఠబ్బం. అయఞ్చత్థో ఉపరి పాకటో భవిస్సతి. ఆహచ్చాతి ఫుసిత్వా.

మహాసీమం వా సోధేత్వాతి మహాసీమాగతానం సబ్బేసం భిక్ఖూనం హత్థపాసానయనబహికరణాదివసేన ¶ సకలం మహాసీమం సోధేత్వా. ఏతేన సబ్బవిపత్తియో మోచేత్వా పుబ్బే సుట్ఠు బద్ధానమ్పి ద్విన్నం బద్ధసీమానం పచ్ఛా రుక్ఖాదిసమ్బన్ధేన ఉప్పజ్జనకో ఈదిసో పాళిముత్తకో సమ్భేదదోసో అత్థీతి దస్సేతి. సో చ ‘‘న, భిక్ఖవే, సీమాయ సీమా సమ్భిన్దితబ్బా’’తిఆదినా బద్ధసీమానం అఞ్ఞమఞ్ఞం సమ్భేదజ్ఝోత్థరణం పటిక్ఖిపిత్వా ‘‘అనుజానామి, భిక్ఖవే, సీమం సమ్మన్నన్తేన సీమన్తరికం ఠపేత్వా సీమం సమ్మన్నితు’’న్తి ఉభిన్నం (మహావ. ౧౪౮) బద్ధసీమానమన్తరా సీమన్తరికం ఠపేత్వావ బన్ధితుం అనుజానన్తేన సమ్భేదజ్ఝోత్థరణం వియ తాసం అఞ్ఞమఞ్ఞం ఫుసిత్వా తిట్ఠనవసేన బన్ధనమ్పి న వట్టతీతి సిద్ధత్తా బద్ధానమ్పి తాసం పచ్ఛా అఞ్ఞమఞ్ఞం ఏకరుక్ఖాదీహి ¶ ఫుసిత్వా ఠానమ్పి న వట్టతీతి భగవతో అధిప్పాయఞ్ఞూహి సఙ్గీతికారకేహి నిద్ధారితో. బన్ధనకాలే పటిక్ఖిత్తస్స సమ్బన్ధదోసస్స అనులోమేన అకప్పియానులోమత్తా.

అయం పన సమ్బన్ధదోసో – పుబ్బే సుట్ఠు బద్ధానం పచ్ఛా సఞ్జాతత్తా బజ్ఝమానక్ఖణే వియ అసీమత్తం కాతుం న సక్కోతి. తస్మా రుక్ఖాదిసమ్బన్ధే అపనీతమత్తే తా సీమా పాకతికా హోన్తి. యథా చాయం పచ్ఛా న వట్టతి, ఏవం బజ్ఝమానక్ఖణేపి తాసం రుక్ఖాదిసమ్బన్ధే సతి తా బన్ధితుం న వట్టతీతి దట్ఠబ్బం.

కేచి పన ‘‘మహాసీమం వా సోధేత్వాతి ఏత్థ మహాసీమాగతా భిక్ఖూ యథా తం సాఖం వా పారోహం వా కాయపటిబద్ధేహి న ఫుసన్తి, ఏవం సోధనమేవ ఇధాధిప్పేతం, న సకలసీమాసోధన’’న్తి వదన్తి, తం న యుత్తం అట్ఠకథాయ విరుజ్ఝనతో. తథా హి ‘‘మహాసీమాయ పథవితలం వా తత్థజాతరుక్ఖాదీని వా ఆహచ్చ తిట్ఠతీ’’తి ఏవం సాఖాపారోహానం మహాసీమం ఫుసిత్వా ఠానమేవ సమ్బన్ధదోసే కారణత్తేన వుత్తం, న పన తత్థ ఠితభిక్ఖూహి సాఖాదీనం ఫుసనం. యది హి భిక్ఖూనం సాఖాది ఫుసిత్వా ఠానమేవ కారణం సియా, తస్స సాఖం వా తతో నిగ్గతపారోహం వా మహాసీమాయ పవిట్ఠం తత్రట్ఠో కోచి భిక్ఖు ఫుసిత్వా తిట్ఠతీతి భిక్ఖుఫుసనమేవ వత్తబ్బం సియా. యఞ్హి తత్థ మహాసీమాసోధనే కారణం, తదేవ తస్మిం వాక్యే పధానతో దస్సేతబ్బం. న హి ఆహచ్చ ఠితమేవ సాఖాదిం ఫుసిత్వా ఠితో భిక్ఖు సోధేతబ్బో ఆకాసట్ఠసాఖాదిం ఫుసిత్వా ఠితస్సాపి సోధేతబ్బతో, కిం నిరత్థకేన ఆహచ్చట్ఠానవచనేన. ఆకాసట్ఠసాఖాసు చ భిక్ఖునో ఫుసనమేవ కారణత్తేన వుత్తం, సోధనఞ్చ తస్సేవ భిక్ఖుస్స హత్థపాసానయనాదివసేన సోధనం వుత్తం. ఇధ పన ‘‘మహాసీమం సోధేత్వా’’తి సకలసీమాసాధారణవచనేన సోధనం వుత్తం.

అపిచ సాఖాదిం ఫుసిత్వా ఠితభిక్ఖుమత్తసోధనే అభిమతే ‘‘మహాసీమాయ పథవితల’’న్తి విసేససీమోపాదానం ¶ నిరత్థకం సియా యత్థ కత్థచి అన్తమసో ఆకాసేపి ఠత్వా సాఖాదిం ఫుసిత్వా ఠితస్స విసోధేతబ్బతో. ఛిన్దిత్వా ¶ బహిట్ఠకా కాతబ్బాతి తత్థ పతిట్ఠితభావవియోజనవచనతో చ విసభాగసీమానం ఫుసనేనేవ సకలసీమాసోధనహేతుకో అట్ఠకథాసిద్ధోయం ఏకో సమ్బన్ధదోసో అత్థేవాతి గహేతబ్బో. తేనేవ ఉదకుక్ఖేపసీమాకథాయమ్పి (మహావ. అట్ఠ. ౧౪౭) ‘‘విహారసీమాయ వా గామసీమాయ వా పతిట్ఠితో’’తి చ ‘‘నదితీరే పన ఖాణుకం కోట్టేత్వా తత్థ బద్ధనావాయ న వట్టతీ’’తి చ ‘‘సచే పన సేతు వా సేతుపాదా వా బహితీరే పతిట్ఠితా, కమ్మం కాతుం న వట్టతీ’’తి చ ఏవం విసభాగాసు గామసీమాసు సాఖాదీనం ఫుసనమేవ సఙ్కరదోసకారణత్తేన వుత్తం, న భిక్ఖుఫుసనం. తథా హి ‘‘అన్తోనదియం జాతరుక్ఖే బన్ధిత్వా కమ్మం కాతబ్బ’’న్తి నదియం నావాబన్ధనం అనుఞ్ఞాతం ఉదకుక్ఖేపనిస్సయత్తేన నదిసీమాయ సభాగత్తా. యది హి భిక్ఖూనం ఫుసనమేవ పటిచ్చ సబ్బత్థ సమ్బన్ధదోసో వుత్తో సియా, నదియమ్పి బన్ధనం పటిక్ఖిపితబ్బం భవేయ్య. తత్థాపి హి భిక్ఖుఫుసనం కమ్మకోపకారణం హోతి, తస్మా సభాగసీమాసు పవిసిత్వా భూమిఆదిం ఫుసిత్వా వా అఫుసిత్వా వా సాఖాదిమ్హి ఠితే తం సాఖాదిం ఫుసన్తోవ భిక్ఖు సోధేతబ్బో. విసభాగసీమాసు పన సాఖాదిమ్హి ఫుసిత్వా ఠితే తం సాఖాదిం అఫుసన్తాపి సబ్బే భిక్ఖూ సోధేతబ్బా. అఫుసిత్వా ఠితే పన తం సాఖాదిం ఫుసన్తోవ భిక్ఖు సోధేతబ్బోతి నిట్ఠమేత్థ గన్తబ్బం.

యం పనేత్థ కేచి ‘‘బద్ధసీమానం ద్విన్నం అఞ్ఞమఞ్ఞం వియ బద్ధసీమాగామసీమానమ్పి తదఞ్ఞాసమ్పి సబ్బాసం సమానసంవాసకసీమానం అఞ్ఞమఞ్ఞం రుక్ఖాదిసమ్బన్ధే సతి తదుభయమ్పి ఏకసీమం వియ సోధేత్వా ఏకత్థేవ కమ్మం కాతబ్బం, అఞ్ఞత్థ కతం కమ్మం విపజ్జతి, నత్థేత్థ సభాగవిసభాగభేదో’’తి వదన్తి, తం తేసం మతిమత్తం, సభాగసీమానం అఞ్ఞమఞ్ఞం సమ్భేదదోసాభావస్స విసభాగసీమానమేవ తబ్భావస్స సుత్తసుత్తానులోమాదివినయనయేహి సిద్ధత్తా. తథా హి ‘‘అనుజానామి, భిక్ఖవే, సీమం సమ్మన్నితు’’న్తి గామసీమాయమేవ బద్ధసీమం సమ్మన్నితుం అనుఞ్ఞాతం. తాసం నిస్సయనిస్సితభావేన సభాగతా, సమ్భేదజ్ఝోత్థరణాదిదోసాభావో చ సుత్తతోవ సిద్ధో. బన్ధనకాలే పన అనుఞ్ఞాతస్స సమ్బన్ధస్స అనులోమతో పచ్ఛా సఞ్జాతరుక్ఖాదిసమ్బన్ధోపి తాసం వట్టతి ఏవ. ‘‘యం, భిక్ఖవే…పే… కప్పియం అనులోమేతి అకప్పియం పటిబాహతి. తం వో కప్పతీ’’తి (మహావ. ౩౦౫) వుత్తత్తా. ఏవం తావ బద్ధసీమాగామసీమానం అఞ్ఞమఞ్ఞం సభాగతా, సమ్భేదాదిదోసాభావో చ ¶ సుత్తసుత్తానులోమతో సిద్ధో. ఇమినా ఏవ నయేన అరఞ్ఞసీమాసత్తబ్భన్తరసీమానం, నదిఆదిఉదకుక్ఖేపసీమానఞ్చ సుత్తసుత్తానులోమతో అఞ్ఞమఞ్ఞం సభాగతా, సమ్భేదాదిదోసాభావో చ సిద్ధోతి వేదితబ్బో.

బద్ధసీమాయ ¶ పన అఞ్ఞాయ బద్ధసీమాయ, నదిఆదిసీమాసు చ బన్ధితుం పటిక్ఖేపసిద్ధితో చేవ ఉదకుక్ఖేపసత్తబ్భన్తరసీమానం నదిఆదీసు ఏవ కాతుం నియమనసుత్తసామత్థియేన బద్ధసీమాగామసీమాదీసు కరణపటిక్ఖేపసిద్ధితో చ తాసం అఞ్ఞమఞ్ఞం విసభాగతా, ఉప్పత్తిక్ఖణే, పచ్ఛా చ రుక్ఖాదీహి సమ్భేదాదిదోససమ్భవో చ వుత్తనయేన సుత్తసుత్తానులోమతో చ సిజ్ఝన్తి. తేనేవ అట్ఠకథాయం (మహావ. అట్ఠ. ౧౪౮) విసభాగసీమానమేవ వటరుక్ఖాదివచనేహి సమ్బన్ధదోసం దస్సేత్వా సభాగానం బద్ధసీమాగామసీమాదీనం సమ్బన్ధదోసో న దస్సితో, న కేవలఞ్చ న దస్సితో, అథ ఖో తాసం సభాగసీమానం రుక్ఖాదిసమ్బన్ధేపి దోసాభావో పాళిఅట్ఠకథాసు ఞాపితో ఏవ. తథా హి పాళియం ‘‘పబ్బతనిమిత్తం పాసాణనిమిత్తం వననిమిత్తం రుక్ఖనిమిత్త’’న్తిఆదినా వడ్ఢనకనిమిత్తాని అనుఞ్ఞాతాని. తేన నేసం రుక్ఖాదీనం నిమిత్తానం వడ్ఢనేపి బద్ధసీమాగామసీమానం సఙ్కరదోసాభావో ఞాపితోవ హోతి. ద్విన్నం పన బద్ధసీమానం ఈదిసో సమ్బన్ధో న వట్టతి. వుత్తఞ్హి ‘‘ఏకరుక్ఖోపి చ ద్విన్నం సీమానం నిమిత్తం హోతి, సో పన వడ్ఢన్తో సీమాసఙ్కరం కరోతి, తస్మా న కాతబ్బో’’తి ‘‘అనుజానామి, భిక్ఖవే, తియోజనపరమం సీమం సమ్మన్నితు’’న్తి వచనతోపి చాయం ఞాపితో. తియోజనపరమాయ హి సీమాయ సమన్తా పరియన్తేసు రుక్ఖలతాగుమ్బాదీహి బద్ధసీమాగామసీమానం నియమేన అఞ్ఞమఞ్ఞం సమ్బన్ధస్స సమ్భవతో ‘‘ఈదిసం సమ్బన్ధనం వినాసేత్వావ సీమా సమ్మన్నితబ్బా’’తి అట్ఠకథాయమ్పి న వుత్తం.

యది చేత్థ రుక్ఖాదిసమ్బన్ధేన కమ్మవిపత్తి భవేయ్య, అవస్సమేవ వత్తబ్బం సియా. విపత్తిపరిహారత్థఞ్హి ఆచరియా నిరాసఙ్కట్ఠానేసుపి ‘‘భిత్తిం అకిత్తేత్వా’’తిఆదినా సిద్ధమేవత్థం పునప్పునం అవోచుం. ఇధ పన ‘‘వనమజ్ఝే విహారం కరోన్తి, వనం న కిత్తేతబ్బ’’న్తిఆదిరుక్ఖలతాదీహి నిరన్తరే వనమజ్ఝేపి సీమాబన్ధనమేవ అవోచుం. తథా థమ్భానం ఉపరి కతపాసాదాదీసు హేట్ఠా థమ్భాదీహి ఏకాబద్ధేసు ఉపరిమతలాదీసు సీమాబన్ధనం బహుధా వుత్తం. తస్మా బద్ధసీమాగామసీమానం రుక్ఖాదిసమ్బన్ధో తేహి ముఖతోవ విహితో. అపిచ గామసీమానమ్పి పాటేక్కం బద్ధసీమాసదిసతాయ ఏకిస్సా గామసీమాయ కమ్మం ¶ కరోన్తేహి దబ్బతిణమత్తేనాపి సమ్బన్ధా గామన్తరపరమ్పరా అరఞ్ఞనదిసముద్దా చ సోధేతబ్బాతి సకలదీపం సోధేత్వావ కాతబ్బం సియా. ఏవం పన అసోధేత్వా పఠమమహాసఙ్గీతికాలతో పభుతి కతానం ఉపసమ్పదాదికమ్మానం, సీమాసమ్ముతీనఞ్చ విపజ్జనతో సబ్బేసమ్పి భిక్ఖూనం అనుపసమ్పన్నసఙ్కాపసఙ్గో చ దున్నివారో హోతి. న చేతం యుత్తం. తస్మా వుత్తనయేనేవ విసభాగసీమానమేవ రుక్ఖాదీహి సమ్బన్ధదోసో, న బద్ధసీమాగామసీమాదీనం సభాగసీమానన్తి గహేతబ్బం.

మహాసీమాసోధనస్స దుక్కరతాయ ఖణ్డసీమాయమేవ యేభుయ్యేన సఙ్ఘకమ్మకరణన్తి ఆహ ‘‘సీమామాళకే’’తిఆది ¶ . మహాసఙ్ఘసన్నిపాతే పన ఖణ్డసీమాయ అప్పహోనకతాయ మహాసీమాయ కమ్మే కరియమానేపి అయం నయో గహేతబ్బోవ.

‘‘ఉక్ఖిపాపేత్వా’’తి ఇమినా కాయపటిబద్ధేనపి సీమం ఫుసన్తో సీమట్ఠోవ హోతీతి దస్సేతి. పురిమనయేపీతి ఖణ్డసీమతో మహాసీమం పవిట్ఠసాఖానయేపి. సీమట్ఠరుక్ఖసాఖాయ నిసిన్నో సీమట్ఠోవ హోతీతి ఆహ ‘‘హత్థపాసమేవ ఆనేతబ్బో’’తి. ఏత్థ చ రుక్ఖసాఖాదీహి అఞ్ఞమఞ్ఞం సమ్బన్ధాసు ఏతాసు ఖన్ధసీమాయం తయో భిక్ఖూ, మహాసీమాయం ద్వేతి ఏవం ద్వీసు సీమాసు సీమన్తరికం అఫుసిత్వా, హత్థపాసఞ్చ అవిజహిత్వా ఠితేహి పఞ్చహి భిక్ఖూహి ఉపసమ్పదాదికమ్మం కాతుం వట్టతీతి కేచి వదన్తి. తం న యుత్తం ‘‘నానాసీమాయ ఠితచతుత్థో కమ్మం కరేయ్య, అకమ్మం, న చ కరణీయ’’న్తిఆది (మహావ. ౩౮౯) వచనతో. తేనేవేత్థాపి మహాసీమం సోధేత్వా మాళకసీమాయమేవ కమ్మకరణం విహితం. అఞ్ఞథా భిన్నసీమట్ఠతాయ తత్రట్ఠస్స గణపూరకత్తాభావా కమ్మకోపోవ హోతీతి.

యది ఏవం కథం ఛన్దపారిసుద్ధిఆహరణవసేన మహాసీమాసోధనన్తి? తమ్పి వినయఞ్ఞూ న ఇచ్ఛన్తి, హత్థపాసానయనబహిసీమాకరణవసేనేవ పనేత్థ సోధనం ఇచ్ఛన్తి, దిన్నస్సాపి ఛన్దస్స అనాగమనేన మహాసీమట్ఠో కమ్మం కోపేతీతి. యది చస్స ఛన్దాది నాగచ్ఛతి, కథం సో కమ్మం కోపేస్సతీతి? ద్విన్నం విసభాగసీమానం సమ్బన్ధదోసతో. సో చ సమ్బన్ధదోసో అట్ఠకథావచనప్పమాణతో. న హి వినయే సబ్బత్థ యుత్తి సక్కా ఞాతుం బుద్ధగోచరత్తాతి వేదితబ్బం. కేచి పన ‘‘సచే ద్వేపి సీమాయో పూరేత్వా నిరన్తరం ¶ ఠితేసు భిక్ఖూసు కమ్మం కరోన్తేసు ఏకిస్సా ఏవ సీమాయ గణో చ ఉపసమ్పదాపేక్ఖో చ అనుస్సావకో చ ఏకతో తిట్ఠతి, కమ్మం సుకతమేవ హోతి. సచే పన కమ్మారహో వా అనుస్సావకో వా సీమన్తరట్ఠో హోతి, కమ్మం విపజ్జతీ’’తి వదన్తి, తఞ్చ బద్ధసీమాగామసీమాదిసభాగసీమాసు ఏవ యుజ్జతి, యాసు అఞ్ఞమఞ్ఞం రుక్ఖాదిసమ్బన్ధేసుపి దోసో నత్థి. యాసు పన అత్థి, న తాసు విసభాగసీమాసు రుక్ఖాదిసమ్బన్ధే సతి ఏకత్థ ఠితో ఇతరట్ఠానం కమ్మం కోపేతి ఏవ అట్ఠకథాయం సామఞ్ఞతో సోధనస్స వుత్తత్తాతి అమ్హాకం ఖన్తి. వీమంసిత్వా గహేతబ్బం.

న ఓతరతీతి పణవసణ్ఠానపబ్బతాదీసు హేట్ఠా పమాణరహితట్ఠానం న ఓతరతి. కిఞ్చాపి పనేత్థ బజ్ఝమానక్ఖణే ఉద్ధమ్పి పమాణరహితం పబ్బతాదీని నారోహతి, తథాపి తం పచ్ఛా సీమట్ఠతాయ సీమా హోతి. హేట్ఠా పణవసణ్ఠానాది పన ఉపరి బద్ధాయపి సీమాయ సీమాసఙ్ఖ్యం న గచ్ఛతి, తస్స వసేన న ఓతరతీతి వుత్తం, ఇతరథా ఓరోహణారోహణానం సాధారణవసేన ‘‘న ఓతరతీ’’తిఆదినా ¶ వత్తబ్బతో. యం కిఞ్చీతి నిట్ఠితసీమాయ ఉపరి జాతం విజ్జమానం పుబ్బే ఠితం, పచ్ఛా సఞ్జాతం, పవిట్ఠఞ్చ యంకిఞ్చి సవిఞ్ఞాణకావిఞ్ఞాణకం సబ్బమ్పీతి అత్థో. అన్తోసీమాయ హి హత్థిక్ఖన్ధాదిసవిఞ్ఞాణకేసు నిసిన్నోపి భిక్ఖు సీమట్ఠోవ హోతి. ‘‘బద్ధసీమాయా’’తి ఇదఞ్చ పకరణవసేన ఉపలక్ఖణతో వుత్తం. అబద్ధసీమాసుపి సబ్బాసు ఠితం తం సీమాసఙ్ఖ్యమేవ గచ్ఛతి.

ఏకసమ్బద్ధేన గతన్తి రుక్ఖలతాదితత్రజాతమేవ సన్ధాయ వుత్తం. తాదిసమ్పి ‘‘ఇతో గత’’న్తి వత్తబ్బతం అరహతి. యం పన ‘‘ఇతో గత’’న్తి వా ‘‘తతో ఆగత’’న్తి వా వత్తుం అసక్కుణేయ్యం ఉభోసు బద్ధసీమాగామసీమాసు, ఉదకుక్ఖేపనదిఆదీసు చ తిరియం పతితరజ్జుదణ్డాది, తత్థ కిం కాతబ్బన్తి? ఏత్థ పన బద్ధసీమాయ పతిట్ఠితభాగో బద్ధసీమా, అబద్ధగామసీమాయ పతిట్ఠితభాగో గామసీమా తదుభయసీమట్ఠపబ్బతాది వియ. బద్ధసీమతో ఉట్ఠితవటరుక్ఖస్స పారోహే, గామసీమాయ గామసీమతో ఉట్ఠితవటరుక్ఖస్స పారోహే చ బద్ధసీమాయ పతిట్ఠితేపి ఏసేవ నయో. మూలపతిట్ఠితకాలతో హి పట్ఠాయ ‘‘ఇతో గతం, తతో ఆగత’’న్తి వత్తుం అసక్కుణేయ్యతో సో భాగో యథాపవిట్ఠసీమాసఙ్ఖ్యమేవ గచ్ఛతి, తేసం రుక్ఖపారోహానం అన్తరా పన ఆకాసట్ఠసాఖా భూమియం సీమాపరిచ్ఛేదప్పమాణేన ¶ తదుభయసీమా హోతీతి కేచి వదన్తి. యస్మా పనస్స సాఖాయ పారోహో పవిట్ఠసీమాయ పథవియం మూలేహి పతిట్ఠహిత్వాపి యావ సాఖం వినా ఠాతుం న సక్కోతి, తావ మూలసీమట్ఠతం న విజహతి. యదా పన వినా ఠాతుం సక్కోతి, తదాపి పారోహమత్తమేవ పవిట్ఠసీమట్ఠతం సముపేతి. తస్మా సబ్బోపి ఆకాసట్ఠసాఖాభాగో పురిమసీమట్ఠతం న విజహతి, తతో ఆగతభాగస్స అవిజహితత్తాతి అమ్హాకం ఖన్తి. ఉదకుక్ఖేపనదిఆదీసుపి ఏసేవ నయో. తత్థ చ విసభాగసీమాయ ఏవం పవిట్ఠే సకలసీమాసోధనం, సభాగాయ పవిట్ఠే ఫుసిత్వా ఠితమత్తభిక్ఖుసోధనఞ్చ సబ్బం పుబ్బే వుత్తనయమేవ.

౧౪౦. పారయతీతి అజ్ఝోత్థరతి, నదియా ఉభోసు తీరేసు పతిట్ఠమానా సీమా నదిఅజ్ఝోత్థరా నామ హోతీతి ఆహ ‘‘నదింఅజ్ఝోత్థరమాన’’న్తి. అన్తోనదియఞ్హి సీమా న ఓతరతి. నదిలక్ఖణే పన అసతి ఓతరతి, సా చ తదా నదిపారసీమా న హోతీతి ఆహ ‘‘నదియా లక్ఖణం నదినిమిత్తే వుత్తనయమేవా’’తి. అస్సాతి భవేయ్య. అవస్సం లబ్భనేయ్యా పన ధువనావావ హోతీతి సమ్బన్ధో. ‘‘న నావాయా’’తి ఇమినా నావం వినాపి సీమా బద్ధా సుబద్ధా ఏవ హోతి, ఆపత్తిపరిహారత్థా నావాతి దస్సేతి.

రుక్ఖసఙ్ఘాటమయోతి ¶ అనేకరుక్ఖే ఏకతో ఘటేత్వా కతసేతు. రుక్ఖం ఛిన్దిత్వా కతోతి పాఠసేసో. ‘‘సబ్బనిమిత్తానం అన్తో ఠితే భిక్ఖూ హత్థపాసగతే కత్వా’’తి ఇదం ఉభిన్నం తీరానం ఏకగామఖేత్తభావం సన్ధాయ వుత్తం. పబ్బతసణ్ఠానాతి ఏకతో ఉగ్గతదీపసిఖరత్తా వుత్తం.

సీమానుజాననకథావణ్ణనా నిట్ఠితా.

౧౪౧. సమూహనిత్వాతి వినాసేత్వా, ఉద్ధరిత్వాతి అత్థో. ఇదఞ్చ ఆపత్తిపరిహారత్థం వుత్తం.

౧౪౨. యాని కానిచీతి ఇధ నిమిత్తానం సీమాయ పాళియం సరూపతో అవుత్తత్తా వుత్తం.

ఉపోసథాగారాదికథావణ్ణనా నిట్ఠితా.

అవిప్పవాససీమానుజాననకథావణ్ణనా

౧౪౩. అట్ఠారసాతి ¶ అన్ధకవిన్దవిహారమ్పి ఉపాదాయ వుచ్చతి. నేసం సీమాతి తేసు మహావిహారేసు. ‘‘మన’’న్తి ఇమస్స వివరణం ఈసకన్తి, ఈసకం వుళ్హోతి అత్థో. ఇమమేవత్థం దస్సేతుం ‘‘అప్పత్తవుళ్హభావో అహోసీ’’తి వుత్తం. అమనసికరోన్తోతి ఇద్ధియా అనతిక్కమస్స కారణం వుత్తం.

౧౪౪. సోతి భిక్ఖునిసఙ్ఘో. ద్వేపీతి ద్వే సమానసంవాసఅవిప్పవాసాయో. అవిప్పవాససీమాతి మహాసీమం సన్ధాయ వదతి. తత్థేవ యేభుయ్యేన అవిప్పవాసాతి.

‘‘అవిప్పవాసం అజానన్తాపీ’’తి ఇదం మహాసీమాయ విజ్జమానావిజ్జమానత్తం, తస్సా బాహిరపరిచ్ఛేదఞ్చ అజానన్తానం వసేన వుత్తం. ఏవం అజానన్తేహిపి అన్తోసీమాయ ఠత్వా కమ్మవాచాయ కతాయ సా సీమా సమూహతావ హోతీతి ఆహ ‘‘సమూహనితుఞ్చేవ బన్ధితుఞ్చ సక్ఖిస్సన్తీ’’తి. నిరాసఙ్కట్ఠానేతి ఖణ్డసీమారహితట్ఠానే. ఇదఞ్చ మహాసీమాయ విజ్జమానాయపి కమ్మకరణసుఖత్థం ఖణ్డసీమా ఇచ్ఛితాతి తం చేతియఙ్గణాదిబహుసన్నిపాతట్ఠానే న బన్ధతీతి వుత్తం. తత్థాపి ¶ సా బద్ధా సుబద్ధా ఏవ మహాసీమా వియ. ‘‘పటిబన్ధితుం పన న సక్ఖిస్సన్తేవా’’తి ఇదం ఖణ్డసీమాయ అసమూహతత్తా, తస్సా అవిజ్జమానత్తస్స అజాననతో చ మహాసీమాబన్ధనం సన్ధాయ వుత్తం. ఖణ్డసీమం పన నిరాసఙ్కట్ఠానే బన్ధితుం సక్ఖిస్సన్తేవ. సీమాసమ్భేదం కత్వాతి ఖణ్డసీమాయ విజ్జమానపక్ఖే సీమాయ సీమం అజ్ఝోత్థరణసమ్భేదం కత్వా అవిజ్జమానపక్ఖేపి సమ్భేదసఙ్కాయ అనివత్తనేన సమ్భేదసఙ్కం కత్వా. అవిహారం కరేయ్యున్తి సఙ్ఘకమ్మానారహం కరేయ్యుం. పుబ్బే హి చేతియఙ్గణాదినిరాసఙ్కట్ఠానే కమ్మం కాతుం సక్కా, ఇదాని తమ్పి వినాసితన్తి అధిప్పాయో. న సమూహనితబ్బాతి ఖణ్డసీమం అజానన్తేహి న సమూహనితబ్బా. ఉభోపి న జానన్తీతి ఉభిన్నం పదేసనియమం వా తాసం ద్విన్నమ్పి వా అఞ్ఞతరాయ వా విజ్జమానతం వా అవిజ్జమానతం వా న జానన్తి, సబ్బత్థ సఙ్కా ఏవ హోతి. ‘‘నేవ సమూహనితుం, న బన్ధితుం సక్ఖిస్సన్తీ’’తి ఇదం నిరాసఙ్కట్ఠానే ఠత్వా సమూహనితుం సక్కోన్తోపి మహాసీమం పటిబన్ధితుం న సక్కోన్తీతి ఇమమత్థం సన్ధాయ వుత్తం. ‘‘న చ సక్కా…పే… కమ్మవాచం కాతు’’న్తి ఇదం సీమాబన్ధనకమ్మవాచం సన్ధాయ వుత్తం. తస్మాతి యస్మా బన్ధితుం న సక్కా, తస్మా న సమూహనితబ్బాతి అత్థో.

కేచి ¶ పన ‘‘ఈదిసేసు విహారేసు ఛపఞ్చమత్తే భిక్ఖూ గహేత్వా విహారకోటితో పట్ఠాయ విహారపరిక్ఖేపస్స అన్తో చ బహి చ సమన్తా లేడ్డుపాతే సబ్బత్థ మఞ్చప్పమాణే ఓకాసే నిరన్తరం ఠత్వా పఠమం అవిప్పవాససీమం, తతో సమానసంవాసకసీమఞ్చ సమూహననవసేన సీమాయ సముగ్ఘాతే కతే తస్మిం విహారే ఖణ్డసీమాయ, మహాసీమాయపి వా విజ్జమానత్తే సతి అవస్సం ఏకస్మిం మఞ్చట్ఠానే తాసం మజ్ఝగతా తే భిక్ఖూ తా సమూహనేయ్యుం, తతో గామసీమా ఏవ అవసిస్సేయ్య. న హేత్థ సీమాయ, తప్పరిచ్ఛేదస్స వా జాననం అఙ్గం. సీమాయ పన అన్తోఠానం, ‘‘సమూహనిస్సామా’’తి కమ్మవాచాయ కరణఞ్చేత్థ అఙ్గం. అట్ఠకథాయం ‘ఖణ్డసీమం పన జానన్తా అవిప్పవాసం అజానన్తాపి సమూహనితుఞ్చేవ బన్ధితుఞ్చ సక్ఖిస్సన్తీ’తి ఏవం మహాసీమాయ పరిచ్ఛేదస్స అజాననేపి సమూహనస్స వుత్తత్తా. గామసీమాయ ఏవ చ అవసిట్ఠాయ తత్థ యథారుచి దువిధమ్పి సీమం బన్ధితుఞ్చేవ ఉపసమ్పదాదికమ్మం కాతుఞ్చ వట్టతీ’’తి వదన్తి, తం యుత్తం వియ దిస్సతి. వీమంసిత్వా గహేతబ్బం.

అవిప్పవాససీమానుజాననకథావణ్ణనా నిట్ఠితా.

౧౪౭. పాళియం ¶ ‘‘అసమ్మతాయ, భిక్ఖవే, సీమాయా’’తిఆదినా గామసీమా ఏవ బద్ధసీమాయ ఖేత్తం, అరఞ్ఞనదిఆదయో వియ సత్తబ్భన్తరఉదకుక్ఖేపాదీనం. సా చ గామసీమా బద్ధసీమావిరహితట్ఠానే సయమేవ సమానసంవాసా హోతీతి దస్సేతి. యా తస్స వా గామస్స గామసీమాతి ఏత్థ గామసీమాపరిచ్ఛేదస్స అన్తో చ బహి చ ఖేత్తవత్థుఅరఞ్ఞపబ్బతాదికం సబ్బం గామఖేత్తం సన్ధాయ ‘‘గామస్సా’’తి వుత్తం, న అన్తరఘరమేవ. తస్మా తస్స సకలస్స గామఖేత్తస్స సమ్బన్ధనీయా గామసీమాతి ఏవమత్థో వేదితబ్బో. యో హి సో అన్తరఘరఖేత్తాదీసు అనేకేసు భూమిభాగేసు ‘‘గామో’’తి ఏకత్తేన లోకజనేహి పఞ్ఞత్తో గామవోహారో, సోవ ఇధ ‘‘గామసీమా’’తిపి వుచ్చతీతి అధిప్పాయో, గామో ఏవ హి గామసీమా. ఇమినావ నయేన ఉపరి అరఞ్ఞం నదీ సముద్దో జాతస్సరోతి ఏవం తేసు భూమిప్పదేసేసు ఏకత్తేన లోకజనపఞ్ఞత్తానమేవ అరఞ్ఞాదీనం అరఞ్ఞసీమాదిభావో వేదితబ్బో. లోకే పన గామసీమాదివోహారో గామాదీనం ¶ మరియాదాయమేవ వత్తుం వట్టతి, న గామఖేత్తాదీసు సబ్బత్థ. సాసనే పన తే గామాదయో ఇతరనివత్తిఅత్థేన సయమేవ అత్తనో మరియాదాతి కత్వా గామో ఏవ గామసీమా, అరఞ్ఞమేవ అరఞ్ఞసీమా…పే… సముద్దో ఏవ సముద్దసీమాతి సీమావోహారేన వుత్తాతి వేదితబ్బా.

‘‘నిగమస్స వా’’తి ఇదం గామసీమప్పభేదం సబ్బం ఉపలక్ఖణవసేన దస్సేతుం వుత్తం. తేనాహ ‘‘నగరమ్పి గహితమేవా’’తి. ‘‘బలిం లభన్తీ’’తి ఇదం యేభుయ్యవసేన వుత్తం, ‘‘అయం గామో ఏత్తకో కరీసభాగో’’తిఆదినా పన రాజపణ్ణేసు ఆరోపితేసు భూమిభాగేసు యస్మిం యస్మిం తళాకమాతికాసుసానపబ్బతాదికే పదేసే బలిం న గణ్హన్తి, సోపి గామసీమా ఏవ. రాజాదీహి పరిచ్ఛిన్నభూమిభాగో హి సబ్బోవ ఠపేత్వా నదిలోణిజాతస్సరే గామసీమాతి వేదితబ్బో. తేనాహ ‘‘పరిచ్ఛిన్దిత్వా రాజా కస్సచి దేతీ’’తి. సచే పన తత్థ రాజా కఞ్చి పదేసం గామన్తరేన యోజేతి, సో పవిట్ఠగామసీమతం ఏవ భజతి, నదిజాతస్సరేసు వినాసేత్వా తళాకాదిభావం వా పూరేత్వా ఖేత్తాదిభావం వా పాపితేసుపి ఏసేవ నయో.

యే పన గామా రాజచోరాదిభయపీళితేహి మనుస్సేహి ఛడ్డితా చిరమ్పి నిమ్మనుస్సా తిట్ఠన్తి, సమన్తా పన గామా సన్తి, తేపి పాటేక్కం గామసీమావ. తేసు హి రాజానో సమన్తగామవాసీహి కసాపేత్వా వా యేహి కేహిచి కసితట్ఠానం లిఖిత్వా వా బలిం గణ్హన్తి, అఞ్ఞేన వా గామేన ఏకీభావం వా ఉపనేన్తి. యే పన గామా రాజూహిపి పరిచ్చత్తా గామఖేత్తానన్తరికా మహారఞ్ఞేన ఏకీభూతా, తే అగామకారఞ్ఞసీమతం పాపుణన్తి, పురిమా గామసీమా ¶ వినస్సతి. రాజానో పన ఏకస్మిం అరఞ్ఞాదిప్పదేసే మహన్తం గామం కత్వా అనేకసహస్సాని కులాని వాసాపేత్వా తత్థ వాసీనం భోగగామాతి సమన్తా భూతగామే పరిచ్ఛిన్దిత్వా దేన్తి. పురాణనామం, పన పరిచ్ఛేదఞ్చ న వినాసేన్తి, తేపి పచ్చేకం గామసీమా ఏవ. ఏత్తావతా పురిమగామసీమత్తం న విజహన్తి. సా చ ఇతరా చాతిఆది ‘‘సమానసంవాసా ఏకూపోసథా’’తి పాళిపదస్స అధిప్పాయవివరణం. తత్థ హి సా చ రాజిచ్ఛావసేన పరివత్తిత్వా సముప్పన్నా అభినవా, ఇతరా చ అపరివత్తా పకతిగామసీమా, యథా బద్ధసీమాయ సబ్బం సఙ్ఘకమ్మం కాతుం వట్టతి, ఏవమేతాపి సబ్బకమ్మారహతాసదిసేన బద్ధసీమాసదిసా, సా సమానసంవాసా ఏకూపోసథాతి ¶ అధిప్పాయో. సామఞ్ఞతో ‘‘బద్ధసీమాసదిసా’’తి వుత్తే తిచీవరావిప్పవాససీమం బద్ధసీమం ఏవ మఞ్ఞన్తీతి తంసదిసతానివత్తనముఖేన ఉపరి సత్తబ్భన్తరసీమాయ తంసదిసతాపి అత్థీతి దస్సననయస్స ఇధేవ పసఙ్గం దస్సేతుం ‘‘కేవల’’న్తిఆది వుత్తం.

విఞ్ఝాటవిసదిసే అరఞ్ఞేతి యత్థ ‘‘అసుకగామస్స ఇదం ఖేత్త’’న్తి గామవోహారో నత్థి, యత్థ చ న కసన్తి న వపన్తి, తాదిసే అరఞ్ఞే. మచ్ఛబన్ధానం అగమనపథా నిమ్మనుస్సావాసా సముద్దన్తరదీపకాపి ఏత్థేవ సఙ్గయ్హన్తి. యం యఞ్హి అగామఖేత్తభూతం నదిసముద్దజాతస్సరవిరహితం పదేసం, తం సబ్బం అరఞ్ఞసీమాతి వేదితబ్బం. సా చ సత్తబ్భన్తరసీమం వినావ సయమేవ సమానసంవాసా బద్ధసీమాసదిసా. నదిఆదిసీమాసు వియ సబ్బమేత్థ సఙ్ఘకమ్మం కాతుం వట్టతి. నదిసముద్దజాతస్సరానం తావ అట్ఠకథాయం ‘‘అత్తనో సభావేనేవ బద్ధసీమాసదిసా’’తిఆదినా వుత్తత్తా సీమతా సిద్ధా. అరఞ్ఞస్స పన సీమతా కథన్తి? సత్తబ్భన్తరసీమానుజాననసుత్తాదిసామత్థియతో. యథా హి గామసీమాయ వగ్గకమ్మపరిహారత్థం బహూ బద్ధసీమాయో అనుఞ్ఞాతా, తాసఞ్చ ద్విన్నమన్తరా అఞ్ఞమఞ్ఞం అసమ్భేదత్థం సీమన్తరికా అనుఞ్ఞాతా, ఏవమిధారఞ్ఞేపి సత్తబ్భన్తరసీమా. తాసఞ్చ ద్విన్నం అన్తరా సీమన్తరికాయ పాళిఅట్ఠకథాసుపి విధానసామత్థియతో అరఞ్ఞస్సపి సభావేనేవ నదిఆదీనం వియ సీమాభావో తత్థ వగ్గకమ్మపరిహారత్థమేవ సత్తబ్భన్తరసీమాయ అనుఞ్ఞాతత్తావ సిద్ధోతి వేదితబ్బో. తత్థ సీమాయమేవ హి ఠితా సీమట్ఠానం వగ్గకమ్మం కరోన్తి, న అసీమాయం ఆకాసే ఠితా వియ ఆకాసట్ఠానం. ఏవమేవ హి సామత్థియం గహేత్వా ‘‘సబ్బా, భిక్ఖవే, నదీ అసీమా’’తిఆదినా పటిక్ఖిత్తబద్ధసీమానమ్పి నదిసముద్దజాతస్సరానం అత్తనో సభావేనేవ సీమాభావో అట్ఠకథాయం వుత్తోతి గహేతబ్బో.

అథస్స ఠితోకాసతోతి అస్స భిక్ఖుస్స ఠితోకాసతో. సచేపి హి భిక్ఖుసహస్సం తిట్ఠతి, తస్స ఠితోకాసస్స బాహిరన్తతో పట్ఠాయ భిక్ఖూనం వగ్గకమ్మపరిహారత్థం సీమాపేక్ఖాయ ఉప్పన్నాయ ¶ తాయ సహ సయమేవ సఞ్జాతా సత్తబ్భన్తరసీమా సమానసంవాసాతి అధిప్పాయో. యత్థ పన ఖుద్దకే అరఞ్ఞే మహన్తేహి భిక్ఖూహి పరిపుణ్ణతాయ వగ్గకమ్మసఙ్కాభావేన సత్తబ్భన్తరసీమాపేక్ఖా నత్థి, తత్థ సత్తబ్భన్తరసీమా న ఉప్పజ్జతి, కేవలారఞ్ఞసీమాయమేవ, తత్థ సఙ్ఘేన కమ్మం కాతబ్బం. నదిఆదీసుపి ఏసేవ నయో. వక్ఖతి హి ‘‘సచే నదీ నాతిదీఘా హోతి, పభవతో ¶ పట్ఠాయ యావ ముఖద్వారా సబ్బత్థ సఙ్ఘో నిసీదతి, ఉదకుక్ఖేపసీమాకమ్మం నత్థీ’’తిఆది (మహావ. అట్ఠ. ౧౪౭). ఇమినా ఏవ చ వచనేన వగ్గకమ్మపరిహారత్థం సీమాపేక్ఖాయ సతి ఏవ ఉదకుక్ఖేపసత్తబ్భన్తరసీమా ఉప్పజ్జన్తి, నాసతీతి దట్ఠబ్బం.

కేచి పన ‘‘సమన్తా అబ్భన్తరం మినిత్వా పరిచ్ఛేదకరణేనేవ సీమా సఞ్జాయతి, న సయమేవా’’తి వదన్తి, తం న గహేతబ్బం. యది హి అబ్భన్తరపరిచ్ఛేదకరణప్పకారేన సీమా ఉప్పజ్జేయ్య, అబద్ధసీమా చ న సియా భిక్ఖూనం కిరియాపకారసిద్ధితో. అపిచ వడ్ఢకీహత్థానం, పకతిహత్థానఞ్చ లోకే అనేకవిధత్తా, వినయే ఈదిసం హత్థప్పమాణన్తి అవుత్తత్తా చ యేన కేనచి మినితే చ భగవతా అనుఞ్ఞాతేన ను ఖో హత్థేన మినితం, న ను ఖోతి సీమాయ విపత్తిసఙ్కా భవేయ్య. మినన్తేహి చ అణుమత్తమ్పి ఊనమధికం అకత్వా మినితుం అసక్కుణేయ్యతాయ విపత్తి ఏవ సియా. పరిసవసేన చాయం వడ్ఢమానా తేసం మిననేన వడ్ఢతి వా హాయతి వా. సఙ్ఘే చ కమ్మం కత్వా గతే అయం భిక్ఖూనం పయోగేన సముప్పన్నసీమా తేసం పయోగేన విగచ్ఛతి న విగచ్ఛతి చ. కథం బద్ధసీమా వియ యావ సాసనన్తరధానా న తిట్ఠేయ్య, ఠితియా చ పురాణవిహారేసు వియ సకలేపి అరఞ్ఞే కథం సీమాసమ్భేదసఙ్కా న భవేయ్య. తస్మా సీమాపేక్ఖాయ ఏవ సముప్పజ్జతి, తబ్బిగమేన విగచ్ఛతీతి గహేతబ్బం. యథా చేత్థ, ఏవం ఉదకుక్ఖేపసీమాయమ్పి నదిఆదీసుపి.

తత్థాపి హి మజ్ఝిమపురిసో న ఞాయతి. తథా సబ్బథామేన ఖిపనం ఉభయత్థాపి చ యస్సం దిసాయం సత్తబ్భన్తరస్స, ఉదకుక్ఖేపస్స వా ఓకాసో న పహోతి, తత్థ కథం మిననం, ఖిపనం వా భవేయ్య? గామఖేత్తాదీసు పవిసనతో అఖేత్తే సీమా పవిట్ఠా నామాతి సీమా విపజ్జేయ్య. అపేక్ఖాయ సీముప్పత్తియం పన యతో పహోతి, తత్థ సత్తబ్భన్తరఉదకుక్ఖేపసీమా సయమేవ పరిపుణ్ణా జాయన్తి. యతో పన న పహోతి, తత్థ అత్తనో ఖేత్తప్పమాణేనేవ జాయన్తి, న బహి. యం పనేత్థ అబ్భన్తరమిననపమాణస్స, వాలుకాదిఖిపనకమ్మస్స చ దస్సనం, తం సఞ్జాతసీమానం ఠితట్ఠానస్స పరిచ్ఛేదనత్థం కతం గామూపచారఘరూపచారజాననత్థం లేడ్డుసుప్పాదిఖిపనవిధానదస్సనం వియ. తేనేవ మాతికాట్ఠకథాయం ‘‘సీమం వా సమ్మన్నతి ఉదకుక్ఖేపం వా పరిచ్ఛిన్దతీ’’తి వుత్తం (కఙ్ఖా. అట్ఠ. ఊనవీసతివస్ససిక్ఖాపదవణ్ణనా). ఏవం కతేపి తస్స ¶ పరిచ్ఛేదస్స యాథావతో ఞాతుం ¶ అసక్కుణేయ్యత్తేన పుథులతో ఞత్వా అన్తో తిట్ఠన్తేహి నిరాసఙ్కట్ఠానే ఠాతబ్బం, అఞ్ఞం బహి కరోన్తేహి అతిదూరే నిరాసఙ్కట్ఠానే పేసేతబ్బం.

అపరే పన ‘‘సీమాపేక్ఖాయ కిచ్చం నత్థి, మగ్గగమననహానాదిఅత్థేహి ఏకభిక్ఖుస్మిమ్పి అరఞ్ఞే వా నదిఆదీసు వా పవిట్ఠే తం పరిక్ఖిపిత్వా సత్తబ్భన్తరఉదకుక్ఖేపసీమా సయమేవ పభా వియ పదీపస్స సముప్పజ్జతి, గామఖేత్తాదీసు తస్మిం ఓతిణ్ణమత్తే విగచ్ఛతి. తేనేవ చేత్థ ద్విన్నం సఙ్ఘానం విసుం కమ్మం కరోన్తానం సీమాద్వయస్స అన్తరా సీమన్తరికా అఞ్ఞం సత్తబ్భన్తరం, ఉదకుక్ఖేపఞ్చ ఠపేతుం అనుఞ్ఞాతం, సీమాపరియన్తే హి కేనచి కమ్మేన పేసితస్స భిక్ఖునో సమన్తా సఞ్జాతసీమా ఇతరేసం సీమాయ ఫుసిత్వా సీమాసమ్భేదం కరేయ్య, సో మా హోతూతి, ఇతరథా హత్థచతురఙ్గులమత్తాయపేత్థ సీమన్తరికాయ అనుజానితబ్బతో. అపిచ సీమన్తరికాయ ఠితస్సాపి ఉభయత్థ కమ్మకోపవచనతోపి చేతం సిజ్ఝతి. తమ్పి పరిక్ఖిపిత్వా సయమేవ సఞ్జాతాయ సీమాయ ఉభిన్నమ్పి సీమానం, ఏకాయ ఏవ వా సఙ్కరతో. ఇతరథా తస్స కమ్మకోపవచనం న యుజ్జేయ్య. వుత్తఞ్హి మాతికాట్ఠకథాయం ‘పరిచ్ఛేదబ్భన్తరే హత్థపాసం విజహిత్వా ఠితోపి పరిచ్ఛేదతో బహి అఞ్ఞం తత్తకంయేవ పరిచ్ఛేదం అనతిక్కమిత్వా ఠితోపి కమ్మం కోపేతీ’తి (కఙ్ఖా. అట్ఠ. నిదానవణ్ణనా). కిఞ్చ అగామకారఞ్ఞే ఠితస్స కమ్మకరణిచ్ఛావిరహితస్సాపి భిక్ఖునో సత్తబ్భన్తరపరిచ్ఛిన్నే అజ్ఝోకాసే చీవరవిప్పవాసో భగవతా అనుఞ్ఞాతో, సో చ పరిచ్ఛేదో సీమా. ఏవం అపేక్ఖం వినా సముప్పన్నా. తేనేవేత్థ ‘అయం సీమా తిచీవరవిప్పవాసపరిహారమ్పి లభతీ’తి (మహావ. అట్ఠ. ౧౪౭) వుత్తం. తస్మా కమ్మకరణిచ్ఛం వినాపి వుత్తనయేన సముప్పత్తి గహేతబ్బా’’తి వదన్తి, తం న యుత్తం పదీపస్స పభా వియ సబ్బపుగ్గలానమ్పి పచ్చేకం సీమాసమ్భవేన సఙ్ఘే, గణే వా కమ్మం కరోన్తే తత్రట్ఠానం భిక్ఖూనం సమన్తా పచ్చేకం సముప్పన్నానం అనేకసీమానం అఞ్ఞమఞ్ఞం సఙ్కరదోసప్పసఙ్గతో. పరిసవసేన చస్సా వడ్ఢి, హాని చ సమ్భవతి. పచ్ఛా ఆగతానం అభినవసీమన్తరుప్పత్తి ఏవ, గతానం సమన్తా ఠితసీమాపి వినాసో చ భవేయ్య.

పాళియం పన ‘‘సమన్తా సత్తబ్భన్తరా, అయం తత్థ సమానసంవాసా’’తిఆదినా (మహావ. ౧౪౭) ఏకా ఏవ సత్తబ్భన్తరా, ఉదకుక్ఖేపా చ అనుఞ్ఞాతా, న చేసా సీమా సభావేన, కారణసామత్థియేన వా పభా వియ పదీపస్స ఉప్పజ్జతి. కిన్తు ¶ భగవతో అనుజాననేనేవ, భగవా చ ఇమాయో అనుజానన్తో భిక్ఖూనం వగ్గకమ్మపరిహారేన కమ్మకరణసుఖత్థమేవ అనుఞ్ఞాసీతి కథం నహానాదికిచ్చేన పవిట్ఠానమ్పి సమన్తా తాసం సీమానం సముప్పత్తి పయోజనాభావా? పయోజనే చ ఏకం ఏవ పయోజనన్తి కథం పచ్చేకం భిక్ఖుగణనాయ అనేకసీమాసముప్పత్తి ¶ ? ‘‘ఏకసీమాయం హత్థపాసం అవిజహిత్వా ఠితా’’తి (కఙ్ఖా. అట్ఠ. నిదానవణ్ణనా) వుత్తం. యం పన ద్విన్నం సీమానం అన్తరా తత్తకపరిచ్ఛేదేనేవ సీమన్తరికట్ఠపనవచనం, తత్థ ఠితానం కమ్మకోపవచనఞ్చ, తమ్పి ఇమాసం సీమానం పరిచ్ఛేదస్స దుబ్బోధతాయ సీమాయ సమ్భేదసఙ్కం, కమ్మకోపసఙ్కఞ్చ దూరతో పరిహరితుం వుత్తం.

యో చ చీవరావిప్పవాసత్థం భగవతా అబ్భోకాసే దస్సితో సత్తబ్భన్తరపరిచ్ఛేదో, సో సీమా ఏవ న హోతి, ఖేత్తతళాకాదిపరిచ్ఛేదో వియ అయమేత్థ ఏకో పరిచ్ఛేదోవ. తత్థ చ బహూసు భిక్ఖూసు ఏకతో ఠితేసు తేసం విసుం విసుం అత్తనో ఠితట్ఠానతో పట్ఠాయ సమన్తా సత్తబ్భన్తరపరిచ్ఛేదబ్భన్తరే ఏవ చీవరం ఠపేతబ్బం. న పరిసపరియన్తతో పట్ఠాయ. పరిసపరియన్తతో పట్ఠాయ హి అబ్భన్తరే గయ్హమానే అబ్భన్తరపరియోసానే ఠపితచీవరం మజ్ఝే ఠితస్స అబ్భన్తరతో బహి హోతీతి తం అరుణుగ్గమనే నిస్సగ్గియం సియా. సీమా పన పరిసపరియన్తతోవ గహేతబ్బా. చీవరవిప్పవాసపరిహారోపేత్థ అబ్భోకాసపరిచ్ఛేదస్స విజ్జమానత్తా వుత్తో, న పన యావ సీమాపరిచ్ఛేదం లబ్భమానత్తా మహాసీమాయ అవిప్పవాససీమావోహారో వియ. మహాసీమాయమ్పి హి గామగామూపచారేసు చీవరం నిస్సగ్గియం హోతి. ఇధాపి మజ్ఝే ఠితస్స సీమాపరియన్తే నిస్సగ్గియం హోతి. తస్మా యథావుత్తసీమాపేక్ఖవసేనేవేతాసం సత్తబ్భన్తరఉదకుక్ఖేపసీమానం ఉప్పత్తి, తబ్బిగమేన వినాసో చ గహేతబ్బాతి అమ్హాకం ఖన్తి. వీమంసిత్వా గహేతబ్బం. అఞ్ఞో వా పకారో ఇతో యుత్తతరో గవేసితబ్బో.

ఇధ పన ‘‘అరఞ్ఞే సమన్తా సత్తబ్భన్తరా’’తి ఏవం పాళియం విఞ్ఝాటవిసదిసే అరఞ్ఞే సమన్తా సత్తబ్భన్తరాతి అట్ఠకథాయఞ్చ రుక్ఖాదినిరన్తరేపి అరఞ్ఞే సత్తబ్భన్తరసీమాయ విహితత్తా అత్తనో నిస్సయభూతాయ అరఞ్ఞసీమాయ సహ ఏతస్సా రుక్ఖాదిసమ్బన్ధే దోసాభావో పగేవ అగామకే రుక్ఖేతి నిస్సితేపి పదేసే చీవరవిప్పవాసస్స రుక్ఖపరిహారం వినావ అబ్భోకాసపరిహారోవ అనుమతోతి సిద్ధోతి వేదితబ్బో.

ఉపచారత్థాయాతి ¶ సీమన్తరికత్థాయ సత్తబ్భన్తరతో అధికం వట్టతి. ఊనకం పన న వట్టతి ఏవ సత్తబ్భన్తరపరిచ్ఛేదస్స దుబ్బిజానత్తా. తస్మా సఙ్ఘం వినా ఏకేనాపి భిక్ఖునా బహి తిట్ఠన్తేన అఞ్ఞం సత్తబ్భన్తరం అతిక్కమిత్వా అతిదూరే ఏవ ఠాతబ్బం, ఇతరథా కమ్మకోపసఙ్కతో. ఉదకుక్ఖేపేపి ఏసేవ నయో. తేనేవ వక్ఖతి ‘‘ఊనకం పన న వట్టతీ’’తి (మహావ. అట్ఠ. ౧౪౭). ఇదఞ్చేత్థ సీమన్తరికవిధానం ద్విన్నం బద్ధసీమానం సీమన్తరికానుజాననసుత్తానులోమతో సిద్ధన్తి దట్ఠబ్బం. కిఞ్చాపి హి భగవతా నిదానవసేన ఏకగామసీమానిస్సితానం ¶ , ఏకసభాగానఞ్చ ద్విన్నం బద్ధసీమానమేవ అఞ్ఞమఞ్ఞం సమ్భేదజ్ఝోత్థరణదోసపరిహారాయ సీమన్తరికా అనుఞ్ఞాతా, తథాపి తదనులోమతో ఏకఅరఞ్ఞసీమానదిఆదిసీమఞ్చ నిస్సితానం ఏకసభాగానం ద్విన్నం సత్తబ్భన్తరసీమానమ్పి ఉదకుక్ఖేపసీమానమ్పి అఞ్ఞమఞ్ఞం సమ్భేదజ్ఝోత్థరణం, సీమన్తరికం వినా అబ్యవధానేన ఠానఞ్చ భగవతా అనభిమతమేవాతి ఞత్వా అట్ఠకథాచరియా ఇధాపి సీమన్తరికవిధానమకంసు. విసభాగసీమానమ్పి హి ఏకసీమానిస్సితత్తం, ఏకసభాగత్తఞ్చాతి ద్వీహఙ్గేహి సమన్నాగతే సతి ఏకం సీమన్తరికం వినా ఠానం సమ్భేదాయ హోతి, నాసతీతి దట్ఠబ్బం. సీమన్తరికవిధానసామత్థియేనేవ చేతాసం రుక్ఖాదిసమ్బన్ధోపి బద్ధసీమానం వియ అఞ్ఞమఞ్ఞం న వట్టతీతి అయమ్పి నయతో దస్సితో ఏవాతి గహేతబ్బం.

‘‘సభావేనేవా’’తి ఇమినా గామసీమా వియ అబద్ధసీమాతి దస్సేతి. సబ్బమేత్థ సఙ్ఘకమ్మం కాతుం వట్టతీతి సమానసంవాసా ఏకూపోసథాతి దస్సేతి. యేన కేనచీతి అన్తమసో సూకరాదినా సత్తేన. మహోఘేన పన ఉన్నతట్ఠానతో నిన్నట్ఠానే పతన్తేన ఖతో ఖుద్దకో వా మహన్తో వా లక్ఖణయుత్తో జాతస్సరోవ. ఏత్థాపి ఖుద్దకే ఉదకుక్ఖేపకిచ్చం నత్థి, సముద్దే పన సబ్బథా ఉదకుక్ఖేపసీమాయమేవ కమ్మం కాతబ్బం సోధేతుం దుక్కరత్తా.

పున తత్థాతి లోకవోహారసిద్ధాసు ఏతాసు నదిఆదీసు తీసు అబద్ధసీమాసు పున వగ్గకమ్మపరిహారత్థం సాసనవోహారసిద్ధాయ అబద్ధసీమాయ పరిచ్ఛేదం దస్సేన్తోతి అధిప్పాయో. పాళియం యం మజ్ఝిమస్స పురిసస్సాతిఆదీసు ఉదకం ఉక్ఖిపిత్వా ఖిపీయతి ఏత్థాతి ఉదకుక్ఖేపో, ఉదకస్స పతనోకాసో, తస్మా ఉదకుక్ఖేపా. అయఞ్హేత్థ పదసమ్బన్ధవసేన అత్థో – పరిసపరియన్తతో పట్ఠాయ సమన్తా యావ మజ్ఝిమస్స పురిసస్స ¶ ఉదకుక్ఖేపో ఉదకపతనట్ఠానం, తావ యం తం పరిచ్ఛిన్నట్ఠానం, అయం తత్థ నదిఆదీసు అపరా సమానసంవాసా ఉదకుక్ఖేపసీమాతి.

తస్స అన్తోతి తస్స ఉదకుక్ఖేపపరిచ్ఛిన్నస్స ఠానస్స అన్తో. న కేవలఞ్చ తస్సేవ అన్తో, తతో బహిపి, ఏకస్స ఉదకుక్ఖేపస్స అన్తో ఠాతుం న వట్టతీతి వచనం ఉదకుక్ఖేపపరిచ్ఛేదస్స దుబ్బిజానతో కమ్మకోపసఙ్కా హోతీతి. తేనేవ మాతికాట్ఠకథాయం ‘‘పరిచ్ఛేదబ్భన్తరే హత్థపాసం విజహిత్వా ఠితోపి పరిచ్ఛేదతో బహి అఞ్ఞం తత్తకంయేవ పరిచ్ఛేదం అనతిక్కమిత్వా ఠితోపి కమ్మం కోపేతి ఇదం సబ్బఅట్ఠకథాసు సన్నిట్ఠాన’’న్తి (కఙ్ఖా. అట్ఠ. నిదానవణ్ణనా) వుత్తం. యం పనేత్థ సారత్థదీపనియం ‘‘తస్స అన్తో హత్థపాసం విజహిత్వా ఠితో కమ్మం ¶ కోపేతీతి ఇమినా బహిపరిచ్ఛేదతో యత్థ కత్థచి ఠితో కమ్మం న కోపేతీ’’తి (సారత్థ. టీ. మహావగ్గ ౩.౧౪౭) వత్వా మాతికాట్ఠకథావచనమ్పి పటిక్ఖిపిత్వా ‘‘నేవ పాళియం న అట్ఠకథాయం ఉపలబ్భతీ’’తిఆది బహు పపఞ్చితం, తం న సున్దరం ఇధ అట్ఠకథావచనేన మాతికాట్ఠకథావచనస్స నయతో సంసన్దనతో సఙ్ఘటనతో. తథా హి ద్విన్నం ఉదకుక్ఖేపపరిచ్ఛేదానమన్తరా విదత్థిచతురఙ్గులమత్తమ్పి సీమన్తరికం అట్ఠపేత్వా ‘‘అఞ్ఞో ఉదకుక్ఖేపో సీమన్తరికాయ ఠపేతబ్బో, తతో అధికం వట్టతి ఏవ, ఊనకం పన న వట్టతీ’’తి ఏవం ఇధేవ వుత్తేన ఇమినా అట్ఠకథావచనేన సీమన్తరికోపచారేన ఉదకుక్ఖేపతో ఊనకే ఠపితే సీమాయ సీమాసమ్భేదతో కమ్మకోపోపి వుత్తో ఏవ. యదగ్గేన చ ఏవం వుత్తో, తదగ్గేన తత్థ ఏకభిక్ఖునో పవేసేపి సతి తస్స సీమట్ఠభావతో కమ్మకోపో వుత్తో ఏవ హోతి. అట్ఠకథాయం ‘‘ఊనకం పన న వట్టతీ’’తి కథనఞ్చేతం ఉదకుక్ఖేపపరిచ్ఛేదస్స దుబ్బిజానన్తేనపి సీమాసమ్భేదసఙ్కఆపరిహారత్థం వుత్తం. సత్తబ్భన్తరసీమానమన్తరా తత్తకపరిచ్ఛేదేనేవ సీమన్తరికవిధానవచనతోపి ఏతాసం దుబ్బిజానపరిచ్ఛేదతా, తత్థ చ ఠితానం కమ్మకోపసఙ్కా సిజ్ఝతి. కమ్మకోపసఙ్కట్ఠానమ్పి ఆచరియా దూరతో పరిహారత్థం కమ్మకోపట్ఠానన్తి వత్వావ ఠపేసున్తి గహేతబ్బం.

తన్తి సీమం. ‘‘సీఘమేవ అతిక్కామేతీ’’తి ఇమినా తం అనతిక్కమిత్వా అన్తో ఏవ పరివత్తమానాయ కాతుం వట్టతీతి దస్సేతి. ఏతదత్థమేవ హి వాలుకాదీహి సీమాపరిచ్ఛిన్దనం, ఇతరథా బహి పరివత్తా ను ఖో, నో వాతి కమ్మకోపసఙ్కా భవేయ్యాతి. అఞ్ఞిస్సా అనుస్సావనాతి కేవలాయ నదిసీమాయ అనుస్సావనా ¶ . అన్తోనదియం జాతరుక్ఖే వాతి ఉదకుక్ఖేపపరిచ్ఛేదస్స బహి ఠితే రుక్ఖేపి వా. బహినదితీరమేవ హి విసభాగసీమత్తా అబన్ధితబ్బట్ఠానం, న అన్తోనదీ నిస్సయత్తేన సభాగత్తా. తేనేవ ‘‘బహినదితీరే విహారసీమాయ వా’’తిఆదినా తీరమేవ అబన్ధితబ్బట్ఠానత్తేన దస్సితం, న పన నదీ. ‘‘రుక్ఖేపి ఠితేహీ’’తి ఇదం అన్తోఉదకుక్ఖేపట్ఠం సన్ధాయ వుత్తం. న హి బహిఉదకుక్ఖేపే భిక్ఖూనం ఠాతుం వట్టతి.

రుక్ఖస్సాతి తస్సేవ అన్తోఉదకుక్ఖేపట్ఠస్స రుక్ఖస్స. సీమం వా సోధేత్వాతి యథావుత్తం విహారే బద్ధసీమం, గామసీమఞ్చ తత్థ ఠితభిక్ఖూనం హత్థపాసానయనబహిసీమాకరణవసేనేవ సోధేత్వా. యథా చ ఉదకుక్ఖేపసీమాయం కమ్మం కరోన్తేహి, ఏవం బద్ధసీమాయం, గామసీమాయం వా కమ్మం కరోన్తేహిపి ఉదకుక్ఖేపసీమట్ఠే సోధేత్వావ కాతబ్బం. ఏతేనేవ సత్తబ్భన్తరఅరఞ్ఞసీమాహిపి ఉదకుక్ఖేపసీమాయ, ఇమాయ చ సద్ధిం తాసం రుక్ఖాదిసమ్బన్ధదోసోపి నయతో దస్సితోవ హోతి. ఇమినావ నయేన సత్తబ్భన్తరసీమాయ బద్ధసీమాగామసీమాహిపి సద్ధిం, ఏతాసఞ్చ సత్తబ్భన్తరసీమాయ ¶ సద్ధిం సమ్బన్ధదోసో ఞాతబ్బో. అట్ఠకథాయం పనేతం సబ్బం వుత్తనయతో సక్కా ఞాతున్తి అఞ్ఞమఞ్ఞసమాసన్నానమేవేత్థ దస్సితం.

తత్రిదం సుత్తానులోమతో నయగ్గహణముఖం – యథా హి బద్ధసీమాయం సమ్మతా విపత్తిసీమా హోతీతి తాసం అఞ్ఞమఞ్ఞం రుక్ఖాదిసమ్బన్ధో న వట్టతి, ఏవం నదిఆదీసు సమ్మతాపి బద్ధసీమా విపత్తిసీమావ హోతీతి తాహిపి సద్ధిం తస్సా రుక్ఖాదిసమ్బన్ధో న వట్టతీతి సిజ్ఝతి. ఇమినా నయేన సత్తబ్భన్తరసీమాయ గామనదిఆదీహి సద్ధిం, ఉదకుక్ఖేపసీమాయ చ అరఞ్ఞాదీహి సద్ధిం రుక్ఖాదిసమ్బన్ధస్స న వట్టనకభావో ఞాతబ్బో, ఏవమేతా భగవతా అనుఞ్ఞాతా బద్ధసీమా సత్తబ్భన్తరఉదకుక్ఖేపసీమా అఞ్ఞమఞ్ఞఞ్చేవ అత్తనో నిస్సయవిరహితాహి ఇతరీతరాసం నిస్సయసీమాహి చ రుక్ఖాదిసమ్బన్ధే సతి సమ్భేదదోసమాపజ్జతీతి సుత్తానులోమనయో ఞాతబ్బోవ.

అత్తనో అత్తనో పన నిస్సయభూతగామాదీహి సద్ధిం బద్ధసీమాదీనం తిస్సన్నం ఉప్పత్తికాలే భగవతా అనుఞ్ఞాతస్స సమ్భేదజ్ఝోత్థరణస్స అనులోమతో రుక్ఖాదిసమ్బన్ధోపి అనుఞ్ఞాతోవ హోతీతి దట్ఠబ్బం. యది ఏవం ఉదకుక్ఖేపబద్ధసీమాదీనం అన్తరా కస్మా సీమన్తరికా న విహితాతి? నిస్సయభేదసభావభేదేహి ¶ సయమేవ భిన్నత్తా. ఏకనిస్సయఏకసభావానమేవ హి సీమన్తరికాయ వినాసం కరోతీతి వుత్తోవాయమత్థో. ఏతేనేవ నదినిమిత్తం కత్వా బద్ధాయ సీమాయ సఙ్ఘే కమ్మం కరోన్తే నదియమ్పి యావ గామఖేత్తం ఆహచ్చ ఠితాయ ఉదకుక్ఖేపసీమాయ అఞ్ఞేసం కమ్మం కాతుం వట్టతీతి సిద్ధం హోతి. యా పనేతా లోకవోహారసిద్ధా గామారఞ్ఞనదిసముద్దజాతస్సరసీమా పఞ్చ, తా అఞ్ఞమఞ్ఞరుక్ఖాదిసమ్బన్ధేపి సమ్భేదదోసం నాపజ్జతి, తథా లోకవోహారాభావతో. న హి గామాదయో గామన్తరాదీహి, నదిఆదీహి చ రుక్ఖాదిసమ్బన్ధమత్తేన సమ్భిన్నాతి లోకే వోహరన్తి. లోకవోహారసిద్ధానఞ్చ లోకవోహారతోవ సమ్భేదో వా అసమ్భేదో వా గహేతబ్బో, నాఞ్ఞతో. తేనేవ అట్ఠకథాయం తాసం అఞ్ఞమఞ్ఞం కత్థచిపి సమ్భేదనయో న దస్సితో, సాసనవోహారసిద్ధోయేవ దస్సితోతి.

ఏత్థ పన బద్ధసీమాయ తావ ‘‘హేట్ఠా పథవీసన్ధారకం ఉదకపరియన్తం కత్వా సీమాగతా హోతీ’’తిఆదినా (మహావ. అట్ఠ. ౧౩౮) అధోభాగపరిచ్ఛేదో అట్ఠకథాయం సబ్బథా దస్సితో. గామసీమాదీనం పన న దస్సితో. కథమయం జానితబ్బోతి? కేచి తావేత్థ ‘‘గామసీమాదయోపి బద్ధసీమా వియ పథవీసన్ధారకం ఉదకం ఆహచ్చ తిట్ఠతీ’’తి వదన్తి.

కేచి ¶ పన తం పటిక్ఖిపిత్వా ‘‘నదిసముద్దజాతస్సరసీమా, తావ తన్నిస్సితఉదకుక్ఖేపసీమా చ పథవియా ఉపరితలే, హేట్ఠా చ ఉదకజ్ఝోత్థరణప్పదేసే ఏవ తిట్ఠన్తి, న తతో హేట్ఠా ఉదకస్స అజ్ఝోత్థరణాభావా. సచే పన ఉదకోఘాదినా యోజనప్పమాణమ్పి నిన్నట్ఠానం హోతి, నదిసీమాదయోవ హోన్తి, న తతో హేట్ఠా. తస్మా నదిఆదీనం హేట్ఠా బహితీరముఖేన ఉమఙ్గేన, ఇద్ధియా వా పవిట్ఠో భిక్ఖు నదియం ఠితానం కమ్మం న కోపేతి. సో పన ఆసన్నగామే భిక్ఖూనం కమ్మం కోపేతి. సచే పన సో ఉభిన్నం తీరగామానం మజ్ఝే నిసిన్నో హోతి, ఉభయగామట్ఠానం కమ్మం కోపేతి. సచే పన తీరం గామఖేత్తం న హోతి, అగామకారఞ్ఞమేవ. తత్థ పన తీరద్వయేపి సత్తబ్భన్తరసీమం వినా కేవలాయ ఖుద్దకారఞ్ఞసీమాయ కమ్మం కరోన్తానం కమ్మం కోపేతి. సచే సత్తబ్భన్తరసీమాయం కరోన్తి, తదా యది తేసం సత్తబ్భన్తరసీమాయ పరిచ్ఛేదో ఏతస్స నిసిన్నోకాసస్స పరతో ఏకం సత్తబ్భన్తరం అతిక్కమిత్వా ఠితో న కమ్మకోపో ¶ . నో చే, కమ్మకోపో. గామసీమాయం పన అన్తోఉమఙ్గే వా బిలే వా యత్థ పవిసితుం సక్కా, యత్థ వా సువణ్ణమణిఆదిం ఖణిత్వా గణ్హన్తి, గహేతుం సక్కాతి వా సమ్భావనా హోతి, తత్తకం హేట్ఠాపి గామసీమా, తత్థ ఇద్ధియా అన్తో నిసిన్నోపి కమ్మం కోపేతి. యత్థ పన పకతిమనుస్సానం పవేససమ్భావనాపి నత్థి, తం సబ్బం యావ పథవిసన్ధారకఉదకా అరఞ్ఞసీమావ, న గామసీమా. అరఞ్ఞసీమాయమ్పి ఏసేవ నయో. తత్థపి హి యత్తకే పదేసే పవేససమ్భావనా, తత్తకమేవ ఉపరితలే అరఞ్ఞసీమా పవత్తతి. తతో పన హేట్ఠా న అరఞ్ఞసీమా, తత్థ ఉపరితలేన సహ ఏకారఞ్ఞవోహారాభావతో. న హి తత్థ పవిట్ఠం అరఞ్ఞం పవిట్ఠో తి వోహరన్తి. తస్మా తత్రట్ఠో ఉపరి అరఞ్ఞట్ఠానం కమ్మం న కోపేతి ఉమఙ్గనదియం ఠితో వియ ఉపరినదియం ఠితానం. ఏకస్మిఞ్హి చక్కవాళే గామనదిసముద్దజాతస్సరే ముఞ్చిత్వా తదవసేసం అమనుస్సావాసం దేవబ్రహ్మలోకం ఉపాదాయ సబ్బం అరఞ్ఞమేవ. ‘గామా వా అరఞ్ఞా వా’తి వుత్తత్తా హి నదిసముద్దజాతస్సరాదిపి అరఞ్ఞమేవ. ఇధ పన నదిఆదీనం విసుం సీమాభావేన గహితత్తా తదవసేసమేవ అరఞ్ఞం గహేతబ్బం. తత్థ చ యత్తకే పదేసే ఏకం ‘అరఞ్ఞ’న్తి వోహరన్తి, అయమేకారఞ్ఞసీమా. ఇన్దపురఞ్హి సబ్బం ఏకారఞ్ఞసీమా. తథా అసురయక్ఖపురాది. ఆకాసట్ఠదేవబ్రహ్మవిమానాని పన సమన్తా ఆకాసపరిచ్ఛిన్నాని పచ్చేకం అరఞ్ఞసీమా సముద్దమజ్ఝే పబ్బతదీపకా వియ. తత్థ సబ్బత్థ సత్తబ్భన్తరసీమాయం, అరఞ్ఞసీమాయమేవ వాతి కమ్మం కాతబ్బం. తస్మా ఇధాపి ఉపరిఅరఞ్ఞతలేన సద్ధిం హేట్ఠాపథవియా అరఞ్ఞవోహారాభావా విసుం అరఞ్ఞసీమాతి గహేతబ్బం. తేనేవేత్థ గామనదిఆదిసీమాకథాయ అట్ఠకథాయం ‘ఇద్ధిమా భిక్ఖు హేట్ఠాపథవితలే ఠితో కమ్మం కోపేతీ’తి (మహావ. అట్ఠ. ౧౩౮) బద్ధసీమాయం దస్సితనయో న దస్సితో’’తి వదన్తి.

ఇదఞ్చేతాసం ¶ గామసీమాదీనం హేట్ఠాపమాణదస్సనం సుత్తాదివిరోధాభావా యుత్తం వియ దిస్సతి. వీమంసిత్వా గహేతబ్బం. ఏవం గహణే చ గామసీమాయం సమ్మతా బద్ధసీమా ఉపరి గామసీమం, హేట్ఠా ఉదకపరియన్తం అరఞ్ఞసీమఞ్చ అవత్థరతీతి తస్సా అరఞ్ఞసీమాపి ఖేత్తన్తి సిజ్ఝతి. భగవతా చ ‘‘సబ్బా, భిక్ఖవే, నదీ అసీమా’’తిఆదినా (మహావ. అట్ఠ. ౧౪౭) నదిసముద్దజాతస్సరా బద్ధసీమాయ అఖేత్తభావేన వుత్తా, న పన అరఞ్ఞం. తస్మా అరఞ్ఞమ్పి ¶ బద్ధసీమాయ ఖేత్తమేవాతి గహేతబ్బం. యది ఏవం కస్మా తత్థ సా న బజ్ఝతీతి? పయోజనాభావా. సీమాపేక్ఖానన్తరమేవ సత్తబ్భన్తరసీమాయ సమ్భవతో. తస్సా చ ఉపరి సమ్మతాయ బద్ధసీమాయ సమ్భేదజ్ఝోత్థరణానులోమతో విపత్తిసీమా ఏవ సియా. గామఖేత్తే పన ఠత్వా అగామకారఞ్ఞేకదేసమ్పి అన్తోకరిత్వా సమ్మతా కిఞ్చాపి సుసమ్మతా, అగామకారఞ్ఞే భగవతా విహితాయ సత్తబ్భన్తరసీమాయపి అనివత్తితో. తత్థ పన కమ్మం కాతుం పవిట్ఠానమ్పి తతో బహి కేవలారఞ్ఞే కరోన్తానమ్పి అన్తరా తీణి సత్తబ్భన్తరాని ఠపేతబ్బాని, అఞ్ఞథా విపత్తి ఏవ సియాతి సబ్బథా నిరత్థకమేవ అగామకారఞ్ఞే బద్ధసీమాకరణన్తి వేదితబ్బం.

అన్తోనదియం పవిట్ఠసాఖాయాతి నదియా పథవితలం ఆహచ్చ ఠితాయ సాఖాయపి, పగేవ అనాహచ్చ ఠితాయ. పారోహేపి ఏసేవ నయో. ఏతేన సభాగం నదిసీమం ఫుసిత్వా ఠితేనపి విసభాగసీమాసమ్బన్ధసాఖాదినా ఉదకుక్ఖేపసీమాయ సమ్బన్ధో న వట్టతీతి దస్సేతి. ఏతేనేవ మహాసీమం, గామసీమఞ్చ ఫుసిత్వా ఠితేన సాఖాదినా మాళకసీమాయ సమ్బన్ధో న వట్టతీతి ఞాపితోతి దట్ఠబ్బో.

అన్తోనదియంయేవాతి సేతుపాదానం తీరట్ఠతం నివత్తేతి. తేన ఉదకుక్ఖేపపరిచ్ఛేదతో బహి నదియం పతిట్ఠితత్తేపి సమ్భేదాభావం దస్సేతి. తేనాహ ‘‘బహితీరే పతిట్ఠితా’’తిఆది. యది హి ఉదకుక్ఖేపతో బహి అన్తోనదియమ్పి పతిట్ఠితత్తే సమ్భేదో భవేయ్య, తమ్పి పటిక్ఖిపితబ్బం భవేయ్య కమ్మకోపస్స సమానత్తా, న చ పటిక్ఖిత్తం. తస్మా సబ్బత్థ అత్తనో నిస్సయసీమాయ సమ్భేదదోసో నత్థేవాతి గహేతబ్బం.

ఆవరణేన వాతి దారుఆదిం నిఖణిత్వా ఉదకనివారణేన. కోట్టకబన్ధనేన వాతి మత్తికాదీహి పూరేత్వా కతసేతుబన్ధేన. ఉభయేనాపి ఆవరణమేవ దస్సేతి. ‘‘నదిం వినాసేత్వా’’తి వుత్తమేవత్థం విభావేతి ‘‘హేట్ఠా పాళి బద్ధా’’తి, హేట్ఠా నదిం ఆవరిత్వా పాళి బద్ధాతి అత్థో. ఛడ్డితమోదకన్తి అతిరిత్తోదకం. ‘‘నదిం ఓత్థరిత్వా సన్దనట్ఠానతో’’తి ఇమినా తళాకనదీనం అన్తరా ¶ పవత్తనట్ఠానే న వట్టతీతి దస్సేతి. ఉప్పతిత్వాతి తీరాదిభిన్దనవసేన విపులా హుత్వా. విహారసీమన్తి బద్ధసీమం.

అగమనపథేతి ¶ తదహేవ గన్త్వా నివత్తితుం అసక్కుణేయ్యే. అరఞ్ఞసీమాసఙ్ఖ్యమేవ గచ్ఛతీతి లోకవోహారసిద్ధం అగామకారఞ్ఞసీమం సన్ధాయ వదతి. తత్థాతి పకతియా మచ్ఛబన్ధానం గమనపథేసు దీపకేసు.

తం ఠానన్తి ఆవాటాదీనం కతట్ఠానమేవ, న అకతన్తి అత్థో. లోణీతి సముద్దోదకస్స ఉప్పత్తివేగనిన్నో మాతికాకారేన పవత్తనకో.

౧౪౮. సమ్భిన్దన్తీతి యత్థ చతూహి భిక్ఖూహి నిసీదితుం న సక్కా, తత్తకతో పట్ఠాయ యావ కేసగ్గమత్తమ్పి అన్తోసీమాయ కరోన్తో సమ్భిన్దతి. చతున్నం భిక్ఖూనం పహోనకతో పట్ఠాయ యావ సకలమ్పి అన్తో కరోన్తో అజ్ఝోత్థరన్తీతి వేదితబ్బం. సంసట్ఠవిటపాతి అఞ్ఞమఞ్ఞం సిబ్బిత్వా ఠితమహాసాఖమూలా, ఏతేన అఞ్ఞమఞ్ఞస్స అచ్చాసన్నతం దీపేతి. సాఖాయ సాఖం ఫుసన్తా హి దూరట్ఠాపి సియ్యుం, తతో ఏకంసతో సమ్భేదలక్ఖణం దస్సితం న సియాతి తం దస్సేతుం విటపగ్గహణం కతం. ఏవఞ్హి భిక్ఖూనం నిసీదితుం అప్పహోనకట్ఠానం అత్తనో సీమాయ అన్తోసీమట్ఠం కరిత్వా పురాణవిహారం కరోన్తో సీమాయ సీమం సమ్భిన్దతి నామ, న తతో పరన్తి దస్సితమేవ హోతి. బద్ధా హోతీతి పోరాణకవిహారసీమం సన్ధాయ వుత్తం. అమ్బన్తి అపరేన సమయేన పురాణవిహారపరిక్ఖేపాదీనం వినట్ఠత్తా అజానన్తానం తం పురాణసీమాయ నిమిత్తభూతం అమ్బం. అత్తనో సీమాయ అన్తోసీమట్ఠం కరిత్వా పురాణవిహారసీమట్ఠం జమ్బుం కిత్తేత్వా అమ్బజమ్బూనం అన్తరే యం ఠానం, తం అత్తనో సీమాయ పవేసేత్వా బన్ధన్తీతి అత్థో. ఏత్థ చ పురాణసీమాయ నిమిత్తభూతస్స గామట్ఠస్స అమ్బరుక్ఖస్స అన్తోసీమట్ఠాయ జమ్బుయా సహ సంసట్ఠవిటపత్తేపి సీమాయ బన్ధనకాలే విపత్తి వా పచ్ఛా గామసీమాయ సహ సమ్భేదో వా కమ్మవిపత్తి వా న హోతీతి ముఖతోవ వుత్తన్తి వేదితబ్బం.

పదేసన్తి సఙ్ఘస్స నిసీదనప్పహోనకప్పదేసం. ‘‘సీమన్తరికం ఠపేత్వా’’తిఆదినా సమ్భేదజ్ఝోత్థరణం అకత్వా బద్ధసీమాహి అఞ్ఞమఞ్ఞం ఫుసాపేత్వా అబ్యవధానేన బద్ధాపి సీమా అసీమా ఏవాతి దస్సేతి. తస్మా ఏకద్వఙ్గులమత్తాపి సీమన్తరికా వట్టతి ఏవ. సా పన దుబ్బోధాతి అట్ఠకథాసు చతురఙ్గులాదికా వుత్తాతి దట్ఠబ్బం. ద్విన్నం సీమానన్తి ద్విన్నం బద్ధసీమానం. నిమిత్తం హోతీతి నిమిత్తస్స సీమతో బాహిరత్తా బన్ధనకాలే తావ సమ్భేదదోసో నత్థీతి అధిప్పాయో ¶ . న కేవలఞ్చ నిమిత్తకత్తా ఏవ సఙ్కరం కరోతి ¶ , అథ ఖో సీమన్తరికాయ ఠితో అఞ్ఞోపి రుక్ఖో కరోతి ఏవ. తస్మా అప్పమత్తికాయ సీమన్తరికాయ వడ్ఢనకా రుక్ఖాదయో న వట్టన్తి ఏవ. ఏత్థ చ ఉపరి దిస్సమానఖన్ధసాఖాదిపవేసే ఏవ సఙ్కరదోసస్స సబ్బత్థ దస్సితత్తా అదిస్సమానానం మూలానం పవేసేపి భూమిగతికత్తా దోసో నత్థీతి సిజ్ఝతి. సచే పన మూలానిపి దిస్సమానానేవ పవిసన్తి, సఙ్కరోవ. పబ్బతపాసాణా పన దిస్సమానాపి భూమిగతికా ఏవ. యది పన బన్ధనకాలే ఏవ ఏకో థూలరుక్ఖో ఉభయమ్పి సీమం ఆహచ్చ తిట్ఠతి, పచ్ఛా బద్ధా అసీమా హోతీతి దట్ఠబ్బం.

సీమాసఙ్కరన్తి సీమాసమ్భేదం. యం పన సారత్థదీపనియం వుత్తం ‘‘సీమాసఙ్కరం కరోతీతి వడ్ఢిత్వా సీమప్పదేసం పవిట్ఠే ద్విన్నం సీమానం గతట్ఠానస్స దువిఞ్ఞేయ్యత్తా వుత్త’’న్తి (సారత్థ. టీ. మహావగ్గ ౩.౧౪౮), తం న యుత్తం గామసీమాయపి సహ సఙ్కరం కరోతీతి వత్తబ్బతో. తత్థాపి హి నిమిత్తే వడ్ఢితే గామసీమాబద్ధసీమానం గతట్ఠానం దుబ్బిఞ్ఞేయ్యమేవ హోతి, తత్థ పన అవత్వా ద్విన్నం బద్ధసీమానమేవ సఙ్కరస్స వుత్తత్తా యథావుత్తసమ్బద్ధదోసోవ సఙ్కర-సద్దేన వుత్తోతి గహేతబ్బం. పాళియం పన నిదానవసేన ‘‘యేసం, భిక్ఖవే, సీమా పచ్ఛా సమ్మతా, తేసం తం కమ్మం అధమ్మిక’’న్తిఆదినా (మహావ. ౧౪౮) పచ్ఛా సమ్మతాయ అసీమత్తే వుత్తేపి ద్వీసు గామసీమాసు ఠత్వా ద్వీహి సఙ్ఘేహి సమ్భేదం వా అజ్ఝోత్థరణం వా కత్వా సీమన్తరికం అట్ఠపేత్వా వా రుక్ఖపారోహాదిసమ్బన్ధం అవియోజేత్వా వా ఏకస్మిం ఖణే కమ్మవాచానిట్ఠాపనవసేన ఏకతో సమ్మతానం ద్విన్నం సీమానమ్పి అసీమతా పకాసితాతి వేదితబ్బం.

గామసీమాదికథావణ్ణనా నిట్ఠితా.

౧౪౯. అధమ్మేన వగ్గన్తి ఏత్థ ఏకసీమాయ చతూసు భిక్ఖూసు విజ్జమానేసు పాతిమోక్ఖుద్దేసోవ అనుఞ్ఞాతో, తీసు, ద్వీసు చ పారిసుద్ధిఉపోసథోవ. ఇధ పన తథా అకతత్తా ‘‘అధమ్మేనా’’తి వుత్తం. యస్మా పన ఛన్దపారిసుద్ధి సఙ్ఘే ఏవ ఆగచ్ఛతి, న గణే, న పుగ్గలే, తస్మా ‘‘వగ్గ’’న్తి వుత్తన్తి.

సచే ¶ పన ద్వే సఙ్ఘా ఏకసీమాయ అఞ్ఞమఞ్ఞం ఛన్దం ఆహరిత్వా ఏకస్మిం ఖణే విసుం సఙ్ఘకమ్మం కరోన్తి, ఏత్థ కథన్తి? కేచి పనేతం వట్టతీతి వదన్తి, తం న గహేతబ్బం వగ్గకమ్మత్తా ¶ . కమ్మం కరోన్తానఞ్హి ఛన్దపారిసుద్ధి అఞ్ఞత్థ న గచ్ఛతి తథా వచనాభావా, విసుం విసుం కమ్మకరణత్థమేవ సీమాయ అనుఞ్ఞాతత్తా చాతి గహేతబ్బం. విహారసీమాయం పన సఙ్ఘే విజ్జమానేపి కేనచి పచ్చయేన ఖన్ధసీమాయం తీసు, ద్వీసు వా పారిసుద్ధిఉపోసథం కరోన్తేసు కమ్మం ధమ్మేన సమగ్గమేవ భిన్నసీమట్ఠత్తాతి దట్ఠబ్బం.

ఉపోసథభేదాదికథావణ్ణనా నిట్ఠితా.

౧౫౦. ఏవమేతం ధారయామీతి. సుతా ఖో పనాయస్మన్తేహీతి ఏత్థ ‘‘ఏవమేతం ధారయామీ’’తి వత్వా ‘‘ఉద్దిట్ఠం ఖో ఆయస్మన్తో నిదానం, సుతా ఖో పనాయస్మన్తేహి చత్తారో పారాజికా ధమ్మా’’తిఆదినా వత్తబ్బం. మాతికాట్ఠకథాయమ్పి (కఙ్ఖా. అట్ఠ. నిదానవణ్ణనా) ఏవమేవ వుత్తం. సుతేనాతి సుతపదేన.

సవరభయన్తి వనచరకభయం. తేనాహ ‘‘అటవిమనుస్సభయ’’న్తి. నిదానుద్దేసే అనిట్ఠితే పాతిమోక్ఖం నిద్దిట్ఠం నామ న హోతీతి ఆహ ‘‘దుతియాదీసు ఉద్దేసేసూ’’తిఆది. తీహిపి విధీహీతి ఓసారణకథనసరభఞ్ఞేహి. ఏత్థ చ అత్థం భణితుకామతాయ వా భణాపేతుకామతాయ వా సుత్తస్స ఓసారణం ఓసారణం నామ. తస్సేవ అత్థప్పకాసనా కథనం నామ. కేవలం పాఠస్సేవ సరేన భణనం సరభఞ్ఞం నామ. సజ్ఝాయం అధిట్ఠహిత్వాతి ‘‘సజ్ఝాయం కరోమీ’’తి చిత్తం ఉప్పాదేత్వా. ఓసారేత్వా పన కథేన్తేనాతి సయమేవ పాఠం వత్వా పచ్ఛా అత్థం కథేన్తేన.

పాతిమోక్ఖుద్దేసకథావణ్ణనా నిట్ఠితా.

అధమ్మకమ్మపటిక్కోసనాదికథావణ్ణనా

౧౫౫. నవవిధన్తి సఙ్ఘగణపుగ్గలేసు తయో, సుత్తుద్దేసపారిసుద్ధిఅధిట్ఠానవసేన తయో, చాతుద్దసీపన్నరసీసామగ్గీవసేన తయోతి నవవిధం. చతుబ్బిధన్తి ¶ అధమ్మేనవగ్గాది చతుబ్బిధం. దువిధన్తి భిక్ఖుభిక్ఖునిపాతిమోక్ఖవసేన దువిధం పాతిమోక్ఖం. నవవిధన్తి భిక్ఖూనం పఞ్చ, భిక్ఖునీనం చత్తారోతి నవవిధం పాతిమోక్ఖుద్దేసం.

అధమ్మకమ్మపటిక్కోసనాదికథావణ్ణనా నిట్ఠితా.

పక్ఖగణనాదిఉగ్గహణానుజాననకథాదివణ్ణనా

౧౫౬. కతిమీతి ¶ తిథి-సద్దాపేక్ఖం ఇత్థిలిఙ్గం దట్ఠబ్బం.

౧౬౩. ఉతువస్సేయేవాతి హేమన్తగిమ్హేసుయేవ.

౧౬౪. విఞ్ఞాపేతీతి ఏత్థ మనసా చిన్తేత్వా కాయవికారకరణమేవ విఞ్ఞాపనన్తి దట్ఠబ్బం. పాళియం అఞ్ఞస్స దాతబ్బా పారిసుద్ధీతి పారిసుద్ధిదాయకేన పున అఞ్ఞస్స భిక్ఖునో సన్తికే దాతబ్బా. ‘‘భూతంయేవ వా సామణేరభావం ఆరోచేతీ’’తి వుత్తత్తా ఊనవీసతివస్సకాలే ఉపసమ్పన్నస్స, అన్తిమవత్థుఅజ్ఝాపన్నసిక్ఖాపచ్చక్ఖాతాదీనం వా యావ భిక్ఖుపటిఞ్ఞా వత్తతి, తావ తేహి ఆహటాపి ఛన్దపారిసుద్ధి ఆగచ్ఛతి. యదా పన తే అత్తనో సామణేరాదిభావం పటిజానన్తి, తతో పట్ఠాయేవ నాగచ్ఛతీతి దస్సితన్తి దట్ఠబ్బం. పాళియమ్పి హి ‘‘దిన్నాయ పారిసుద్ధియా సఙ్ఘప్పత్తో విబ్భమతి…పే… పణ్డకో పటిజానాతి. తిరచ్ఛానగతో పటిజానాతి. ఉభతోబ్యఞ్జనకో పటిజానాతి, ఆహటా హోతి పారిసుద్ధీ’’తి వుత్తత్తా పణ్డకాదీనమ్పి భిక్ఖుపటిఞ్ఞాయ వత్తమానకాలేసు ఛన్దపారిసుద్ధియా ఆగమనం సిద్ధమేవ. తేనాహ ‘‘ఏస నయో సబ్బత్థా’’తి. ఉమ్మత్తకఖిత్తచిత్తవేదనాట్టానం పన పకతత్తా అన్తరామగ్గే ఉమ్మత్తకాదిభావే పటిఞ్ఞాతేపి తేసం సఙ్ఘప్పత్తమత్తేనేవ ఛన్దాది ఆగచ్ఛతీతి దట్ఠబ్బం.

‘‘భిక్ఖూనం హత్థపాస’’న్తి ఇమినా గణపుగ్గలేసు ఛన్దపారిసుద్ధియా అనాగమనం దస్సేతి. ‘‘సఙ్ఘప్పత్తో’’తి హి పాళియం వుత్తం. బిళాలసఙ్ఖలికపారిసుద్ధీతి బిళాలగీవాయ బన్ధనసఙ్ఖలికసదిసా పారిసుద్ధి నామ, యథా సఙ్ఖలికా బిళాలే ఆగచ్ఛన్తే ఏవ ఆగచ్ఛతి, న అనాగచ్ఛన్తే తప్పటిబద్ధత్తా, ఏవమయం పారిసుద్ధిపీతి అత్థో. అథ వా యథా సఙ్ఖలికాయ పఠమవలయం దుతియవలయం ¶ పాపుణాతి, న తతియవలయం, ఏవమయమ్పీతి అధిప్పాయో. ఉపలక్ఖణమత్తఞ్చేత్థ బిళాల-గ్గహణం దట్ఠబ్బం.

పక్ఖగణనాదిఉగ్గహణానుజాననకథాదివణ్ణనా నిట్ఠితా.

౧౬౫. పాళియం ¶ ‘‘సన్తి సఙ్ఘస్స కరణీయానీ’’తి వత్తబ్బే వచనవిపల్లాసేన ‘‘కరణీయ’’న్తి వుత్తం.

౧౬౭. ‘‘తస్స సమ్ముతిదానకిచ్చం నత్థీ’’తి ఇదం పాళియం ఏకదా సరన్తస్సేవ సమ్ముతిదానస్స వుత్తత్తా ఏకదా అసరన్తస్స సమ్ముతిఅభావేపి తస్స అనాగమనం వగ్గకమ్మాయ న హోతీతి వుత్తం. కేచి పన ‘‘సోపి హత్థపాసేవ ఆనేతబ్బో’’తి వదన్తి, తం న గహేతబ్బం.

౧౬౮. సఙ్ఘసన్నిపాతతో పఠమం కాతబ్బం పుబ్బకరణం. సఙ్ఘసన్నిపాతే కాతబ్బం పుబ్బకిచ్చన్తి దట్ఠబ్బం. పాళియం నో చే అధిట్ఠహేయ్య, ఆపత్తి దుక్కటస్సాతి ఏత్థ అసఞ్చిచ్చ అసతియా అనాపత్తి. యథా చేత్థ, ఏవం ఉపరిపి. యత్థ పన అచిత్తకాపత్తి అత్థి, తత్థ వక్ఖామ.

౧౬౯. ‘‘పఞ్ఞత్తం హోతీ’’తి ఇమినా ‘‘న సాపత్తికేన ఉపోసథో కాతబ్బో’’తి విసుం పటిక్ఖేపాభావేపి యథావుత్తసుత్తసామత్థియతో పఞ్ఞత్తమేవాతి దస్సేతి. ఇమినా ఏవ నయేన –

‘‘అట్ఠానమేతం, భిక్ఖవే, అనవకాసో యం తథాగతో అపరిసుద్ధాయ పరిసాయ ఉపోసథం కరేయ్య, పాతిమోక్ఖం ఉద్దిసేయ్యా’’తి (చూళవ. ౩౮౬; అ. ని. ౮.౨౦; ఉదా. ౪౫) –

ఆదిసుత్తనయతో చ అలజ్జీహిపి సద్ధిం ఉపోసథకరణమ్పి పటిక్ఖిత్తమేవ అలజ్జినిగ్గహత్థత్తా సబ్బసిక్ఖాపదానన్తి దట్ఠబ్బం. ‘‘పారిసుద్ధిదానపఞ్ఞాపనేనా’’తి ఇమినా సాపత్తికేన పారిసుద్ధిపి న దాతబ్బాతి దీపితం హోతి. ఉభోపి దుక్కటన్తి ఏత్థ సభాగాపత్తిభావం అజానిత్వా కేవలం ఆపత్తినామేనేవ దేసేన్తస్స పటిగ్గణ్హన్తస్స అచిత్తకమేవ దుక్కటం హోతీతి వదన్తి ¶ . యథా సఙ్ఘో సభాగాపత్తిం ఆపన్నో ఞత్తిం ఠపేత్వా ఉపోసథం కాతుం లభతి, ఏవం తయోపి ‘‘సుణన్తు మే, ఆయస్మన్తా, ఇమే భిక్ఖూ సభాగం ఆపత్తిం ఆపన్నా’’తిఆదినా వుత్తనయానుసారేనేవ గణఞత్తిం ఠపేత్వా ద్వీహి అఞ్ఞమఞ్ఞం ఆరోచేత్వా ఉపోసథం కాతుం వట్టతి. ఏకేన పన సాపత్తికేన దూరం గన్త్వాపి పటికాతుమేవ వట్టతి, అసమ్పాపుణన్తేన ‘‘భిక్ఖుం లభిత్వా పటికరిస్సామీ’’తి ఉపోసథో కాతబ్బో, పటికరిత్వా చ పున ఉపోసథో కత్తబ్బో.

ఛన్దదానకథాదివణ్ణనా నిట్ఠితా.

అనాపత్తిపన్నరసకాదికథావణ్ణనా

౧౭౨. కేనచి ౬౩ కరణీయేన గన్త్వాతి సీమాపరిచ్ఛేదతో బహిభూతం గామం వా అరఞ్ఞం వా గన్త్వాతి అత్థో. ఏతేనేవ ఉపోసథఞత్తియా ఠపనకాలే సమగ్గా ఏవ తే ఞత్తిం ఠపేసున్తి సిద్ధం. తేనేవ పాళియం ‘‘ఉద్దిట్ఠం సుఉద్దిట్ఠ’’న్తి సబ్బపన్నరసకేసుపి వుత్తం. వగ్గా సమగ్గసఞ్ఞినోతిఆది పన ఞత్తియా నిట్ఠితాయ ‘‘కిం సఙ్ఘస్స పుబ్బకిచ్చ’’న్తిఆదీనం (మహావ. ౧౩౪) వచనక్ఖణే బహిగతానం భిక్ఖూనం సీమాయ పవిట్ఠత్తా భిక్ఖూ తస్మిం ఖణే వగ్గా హోన్తీతి వుత్తం. తేనాహ ‘‘తేసం సీమం ఓక్కన్తత్తా వగ్గా’’తిఆది, ఏతేన పారాజికుద్దేసాదిక్ఖణేపి వగ్గసఞ్ఞీనం ఉద్దిసన్తానం ఆపత్తి ఏవ, ఞత్తియా పన పుబ్బే నిట్ఠితత్తా కమ్మకోపో నత్థీతి దస్సితమేవ హోతి. ఏవం ఉపరిపి సబ్బవారేసు అధిప్పాయో వేదితబ్బో.

ఏత్థ చ పాళియం ‘‘సబ్బాయ వుట్ఠితాయ…పే… తేసం సన్తికే పారిసుద్ధి ఆరోచేతబ్బా’’తి (మహావ. ౧౭౪) వుత్తత్తా బహిసీమాగతాయ పరిసాయ తేసు యస్స కస్సచి సన్తికే అనధిట్ఠితేహి పారిసుద్ధిం ఆరోచేతుం వట్టతీతి వదన్తి.

అనాపత్తిపన్నరసకాదికథావణ్ణనా నిట్ఠితా.

౧౭౯. అఞ్ఞాతకం ¶ నామ అదిట్ఠపుబ్బన్తి ఆహ ‘‘అఞ్ఞేసం సన్తక’’న్తి. అఞ్ఞేసన్తి అత్తనా అదిట్ఠపుబ్బానం. నానాసంవాసకభావన్తి లద్ధినానాసంవాసకభావం.

౧౮౦. పాళియం అభివితరన్తి సమానసంవాసకాభావం నిచ్ఛినన్తి.

౧౮౧. ఉపోసథకారకాతి సఙ్ఘుపోసథకారకా. తేనేవ ‘‘అఞ్ఞత్ర సఙ్ఘేనా’’తి వుత్తం. సఙ్ఘుపోసథట్ఠానతో హి గచ్ఛన్తేన అత్తచతుత్థేనేవ గన్తబ్బం, తిణ్ణం భిక్ఖూనం నిసిన్నట్ఠానతో పన గచ్ఛన్తేన ఏకేన భిక్ఖునాపి సహ గన్తుమ్పి వట్టతి. పాళియం ‘‘అభిక్ఖుకో ఆవాసో’’తి ఇదం నిదస్సనమత్తం, సఙ్ఘుపోసథట్ఠానతో గణపుగ్గలేహి సభిక్ఖుకోపి ఆవాసో న గన్తబ్బో ‘‘అఞ్ఞత్ర సఙ్ఘేనా’’తి వుత్తత్తాతి వదన్తి. ఉపోసథం కరోన్తీతి సఙ్ఘుపోసథం వా గణుపోసథం వా. ‘‘తస్స సన్తిక’’న్తి ఇదం గణుపోసథట్ఠానతో గచ్ఛన్తం సన్ధాయ వుత్తం, అఞ్ఞథా ‘‘సబ్బన్తిమేన పరిచ్ఛేదేన అత్తచతుత్థేన ¶ వా’’తి వచనేన విరుజ్ఝనతో. ఆరఞ్ఞకేనాతి ఏకచారినా. ఉపోసథన్తరాయోతి అత్తనో ఉపోసథన్తరాయో.

౧౮౩. పాళియం భిక్ఖునియా నిసిన్నపరిసాయాతిఆదీసు భిక్ఖునియాతిఆది కరణత్థే సామివచనం.

లిఙ్గాదిదస్సనకథాదివణ్ణనా నిట్ఠితా.

ఉపోసథక్ఖన్ధకవణ్ణనానయో నిట్ఠితో.

వస్సూపనాయికఅనుజాననకథాదివణ్ణనా

౧౮౪. వస్సూపనాయికక్ఖన్ధకే ¶ ¶ అపరస్మిం దివసేతి దుతియే పాటిపదదివసే.

౧౮౫. అఞ్ఞత్థ అరుణం ఉట్ఠాపనేన వాతి సాపేక్ఖస్స అకరణీయేన గన్త్వా అఞ్ఞత్థ అరుణం ఉట్ఠాపనేన వా. పరిహానీతి గుణపరిహాని.

౧౮౭. పాళియం సత్తాహం సన్నివత్తో కాతబ్బోతి సకలం సత్తాహం బహి ఏవ అవీతినామేత్వా సత్తాహపరియోసానభూతం అరుణుట్ఠానకాలం పున విహారేవ సమ్బన్ధవసేన సత్తాహం విహారే సన్నివత్తం కాతబ్బం. సత్తాహపరియోసానకాలో హి ఇధ సత్తాహ-సద్దేన వుత్తో, తదపేక్ఖాయ చ ‘‘సన్నివత్తో’’తి పుల్లిఙ్గేన వుత్తం. తీణి పరిహీనానీతి భిక్ఖునీనం వచ్చకుటిఆదీనం పటిక్ఖిత్తత్తా పరిహీనాని.

౧౮౯. న పలుజ్జతీతి అఞ్ఞేసం అప్పగుణత్తా, మమ చ మరణేన న వినస్సతి.

వస్సూపనాయికఅనుజాననకథాదివణ్ణనా నిట్ఠితా.

౧౯౯. భిక్ఖూహి సద్ధిం వసనకపురిసోతి అనఞ్ఞగతికోతి దస్సేతి. గన్తబ్బన్తి సఙ్ఘకరణీయేన అప్పహితేపి గన్తబ్బం. ఏత్థ చ అనుపాసకేహిపి సాసనభావం ఞాతుకామేహి పహితే తేసం పసాదవడ్ఢిం సమ్పస్సన్తేహిపి సత్తాహకరణీయేన గన్తుం వట్టతీతి గహేతబ్బం.

రత్తిచ్ఛేదవినిచ్ఛయోతి ¶ సత్తాహకరణీయేన గన్త్వా బహిద్ధా అరుణుట్ఠాపనసఙ్ఖాతస్స రత్తిచ్ఛేదస్స వినిచ్ఛయో. గన్తుం వట్టతీతి అన్తోఉపచారసీమాయం ఠితేనేవ సత్తాహకరణీయనిమిత్తం సల్లక్ఖేత్వా ఇమినా నిమిత్తేన గన్త్వా ‘‘అన్తోసత్తాహే ఆగచ్ఛిస్సామీ’’తి ఆభోగం కత్వా గన్తుం వట్టతి. పురిమక్ఖణే ఆభోగం కత్వా గమనక్ఖణే విస్సరిత్వా గతేపి దోసో ¶ నత్థి ‘‘సకరణీయో పక్కమతీ’’తి (మహావ. ౨౦౭) వుత్తత్తా. సబ్బథా పన ఆభోగం అకత్వా గతస్స వస్సచ్ఛేదోతి వదన్తి. యో పన సత్తాహకరణీయనిమిత్తాభావేపి ‘‘సత్తాహబ్భన్తరే ఆగమిస్సామీ’’తి ఆభోగం కత్వా గన్త్వా సత్తాహబ్భన్తరే ఆగచ్ఛతి, తస్స ఆపత్తియేవ, వస్సచ్ఛేదో నత్థి సత్తాహస్స సన్నివత్తత్తాతి వదన్తి. వీమంసిత్వా గహేతబ్బం. భణ్డకన్తి చీవరభణ్డం. సమ్పాపుణితుం న సక్కోతి, వట్టతీతి తదహేవ ఆగమనే సఉస్సాహత్తా వస్సచ్ఛేదో వా ఆపత్తి వా న హోతీతి అధిప్పాయో. ఆచరియన్తి అగిలానమ్పి నిస్సయాచరియఞ్చ ధమ్మాచరియఞ్చ, పగేవ ఉపసమ్పదాచరియఉపజ్ఝాయేసు. వదతి, వట్టతీతి సత్తాహాతిక్కమే ఆపత్తిఅభావం సన్ధాయ వుత్తం, వస్సచ్ఛేదో పన హోతి ఏవ.

పహితేయేవఅనుజాననకథావణ్ణనా నిట్ఠితా.

అన్తరాయేఅనాపత్తివస్సచ్ఛేదకథావణ్ణనా

౨౦౦. పాళియం గణ్హింసూతి గహేత్వా ఖాదింసు. పరిపాతింసూతి పలాపేసుం, అనుబన్ధింసూతి అత్థో.

౨౦౧. సత్తాహవారేన అరుణో ఉట్ఠాపేతబ్బోతి ఏత్థ ఛదివసాని బహిద్ధా వీతినామేత్వా సత్తమే దివసే పురారుణా ఏవ అన్తోఉపచారసీమాయ పవిసిత్వా అరుణం ఉట్ఠాపేత్వా పునదివసే సత్తాహం అధిట్ఠాయ గన్తబ్బన్తి అధిప్పాయో. కేచి పన ‘‘సత్తమే దివసే ఆగన్త్వా అరుణం అనుట్ఠాపేత్వా తదహేవ దివసభాగేపి గన్తుం వట్టతీ’’తి వదన్తి, తం న గహేతబ్బం ‘‘అరుణో ఉట్ఠాపేతబ్బో’’తి వుత్తత్తా. సత్తమే దివసే తత్థ అరుణుట్ఠాపనమేవ హి సన్ధాయ పాళియమ్పి ‘‘సత్తాహం సన్నివత్తో కాతబ్బో’’తి వుత్తం. అరుణం అనుట్ఠాపేత్వా గచ్ఛన్తో అన్తో అప్పవిసిత్వా బహిద్ధావ సత్తాహం వీతినామేన్తేన సముచ్ఛిన్నవస్సో ఏవ భవిస్సతి అరుణస్స బహి ఏవ ఉట్ఠాపితత్తా. ఇతరథా ‘‘అరుణో ఉట్ఠాపేతబ్బో’’తి వచనం నిరత్థకం సియా ‘‘సత్తాహవారేన అన్తోవిహారే పవిసిత్వా అరుణం అనుట్ఠాపేత్వాపి గన్తబ్బ’’న్తి వత్తబ్బతో. అఞ్ఞేసు చ ఠానేసు అరుణుట్ఠాపనమేవ ¶ వుచ్చతి. వక్ఖతి హి చీవరక్ఖన్ధకే ‘‘ఏకస్మిం విహారే వసన్తో ఇతరస్మిం సత్తాహవారేన అరుణమేవ ఉట్ఠాపేతీ’’తి (మహావ. అట్ఠ. ౩౬౪).

అథాపి ¶ యం తే వదేయ్యుం ‘‘సత్తమే దివసే యదా కదాచి పవిట్ఠేన తందివసనిస్సితో అతీతఅరుణో ఉట్ఠాపితో నామ హోతీతి ఇమమత్థం సన్ధాయ అట్ఠకథాయం వుత్త’’న్తి, తం సద్దగతియాపి న సమేతి. న హి ఉట్ఠితే అరుణే పచ్ఛా పవిట్ఠో తస్స పయోజకో ఉట్ఠాపకో భవితుమరహతి. యది భవేయ్య, వస్సం ఉపగన్త్వా పనస్స అరుణం అనుట్ఠాపేత్వా తదహేవ సత్తాహకరణీయేన పక్కన్తస్సాపీతి ఏత్థ ‘‘అరుణం అనుట్ఠాపేత్వా’’తి వచనం విరుజ్ఝేయ్య, తేనపి తందివససన్నిస్సితస్స అరుణస్స ఉట్ఠాపితత్తా. ఆరఞ్ఞకస్సాపి హి భిక్ఖునో సాయన్హసమయే అఙ్గయుత్తం అరఞ్ఞట్ఠానం గన్త్వా తదా ఏవ నివత్తన్తస్స అరుణో ఉట్ఠాపితో ధుతఙ్గఞ్చ విసోధితం సియా, న చేతం యుత్తం అరుణుగ్గమనకాలే ఏవ అరుణుట్ఠాపనస్స వుత్తత్తా. వుత్తఞ్హి ‘‘కాలస్సేవ పన నిక్ఖమిత్వా అఙ్గయుత్తే ఠానే అరుణం ఉట్ఠాపేతబ్బం. సచే అరుణుట్ఠానవేలాయం తేసం ఆబాధో వడ్ఢతి, తేసం ఏవ కిచ్చం కాతబ్బం, న ధుతఙ్గవిసుద్ధికేన భవితబ్బ’’న్తి (విసుద్ధి. ౧.౩౧). తథా పారివాసికాదీనమ్పి అరుణం అనుట్ఠాపేత్వా వత్తం నిక్ఖిపన్తానం రత్తిచ్ఛేదో వుత్తో. ‘‘ఉగ్గతే అరుణే నిక్ఖిపితబ్బ’’న్తి (చూళవ. ౯౭) హి వుత్తం. సహసేయ్యసిక్ఖాపదేపి అనుపసమ్పన్నేహి సహ నివుత్థభావపరిమోచనత్థం ‘‘పురారుణా నిక్ఖమిత్వా’’తిఆది వుత్తం. ఏవం చీవరవిప్పవాసాదీసు చ సబ్బత్థ రత్తిపరియోసానే ఆగామిఅరుణవసేనేవ అరుణుట్ఠాపనం దస్సితం, న అతీతారుణవసేన. తస్మా వుత్తనయేనేవేత్థ అరుణుట్ఠాపనం వేదితబ్బం అఞ్ఞథా వస్సచ్ఛేదత్తా.

యం పన వస్సం ఉపగతస్స తదహేవ అరుణం అనుట్ఠాపేత్వా సకరణీయస్స పక్కమనవచనం, తం వస్సం ఉపగతకాలతో పట్ఠాయ యదా కదాచి నిమిత్తే సతి గమనస్స అనుఞ్ఞాతత్తా యుత్తం, న పన సత్తాహవారేన గతస్స అరుణం అనుట్ఠాపేత్వా తదహేవ గమనం ‘‘అరుణో ఉట్ఠాపేతబ్బో’’తి వుత్తత్తా ఏవ. యథా వా ‘‘సత్తాహం అనాగతాయ పవారణాయ సకరణీయో పక్కమతి, ఆగచ్ఛేయ్య వా సో, భిక్ఖవే, భిక్ఖు తం ఆవాసం, న వా ఆగచ్ఛేయ్యా’’తిఆదినా (మహావ. ౨౦౭) పచ్ఛిమసత్తాహే అనాగమనే అనుఞ్ఞాతేపి అఞ్ఞసత్తాహేసు న వట్టతి. ఏవం పఠమసత్తాహే అరుణం అనుట్ఠాపేత్వా గమనే అనుఞ్ఞాతేపి తతో పరేసు సత్తాహేసు ఆగతస్స అరుణం అనుట్ఠాపేత్వా ¶ గమనం న వట్టతీతి నిట్ఠమేత్థ గన్తబ్బం. ఇధ ఆహటన్తి విహారతో బహి ఆగతట్ఠానే ఆనీతం.

అన్తరాయేఅనాపత్తివస్సచ్ఛేదకథావణ్ణనా నిట్ఠితా.

౨౦౩. ఉపగన్తుం ౬౮ న వట్టతీతి కుటికాదీనం అభావేన ‘‘ఇధ వస్సం ఉపేమీ’’తి ఏవం వచీభేదం కత్వా ఉపగన్తుం న వట్టతి.

౨౦౪. పాళియం పిసాచిల్లికాతి పిసాచదారకా. పవిసనద్వారం యోజేత్వాతి సకవాటద్వారం కత్వా. రుక్ఖం ఛిన్దిత్వాతి సుసిరట్ఠానస్స ఉపరిభాగం ఛిన్దిత్వా. ఖాణుమత్థకేతి సుసిరఖాణుమత్థకే. టఙ్కితమఞ్చో నామ దీఘే మఞ్చపాదే విజ్ఝిత్వా అటనియో పవేసేత్వా కతో, సో హేట్ఠుపరియవసేన పఞ్ఞత్తోపి పురిమసదిసోవ హోతి, తం సుసానే, దేవతాఠానే చ ఠపేన్తి. చతున్నం పాసాణానం ఉపరి పాసాణఫలకే అత్థరిత్వా కతగేహమ్పి ‘‘టఙ్కితమఞ్చో’’తి వుచ్చతి.

వజాదీసువస్సూపగమనకథావణ్ణనా నిట్ఠితా.

౨౦౫. మహావిభఙ్గేతి చతుత్థపారాజికవణ్ణనాయం. పరతో సేనాసనక్ఖన్ధకేపి అధమ్మికం కతికవత్తం ఆవి భవిస్సతి ఏవ.

౨౦౭. యస్మా నానాసీమాయం ద్వీసు ఆవాసేసు వస్సం ఉపగచ్ఛన్తస్స ‘‘దుతియే వసిస్సామీ’’తి ఉపచారతో నిక్ఖన్తమత్తే పఠమో సేనాసనగ్గాహో పటిప్పస్సమ్భతి. తస్మా పాళియం ‘‘తస్స, భిక్ఖవే, భిక్ఖునో పురిమికా చ న పఞ్ఞాయతీ’’తి పఠమం సేనాసనగ్గాహం సన్ధాయ వుత్తం. దుతియే సేనాసనగ్గాహే పన పురిమికా పఞ్ఞాయతేవ, తత్థేవ తేమాసం వసన్తో పురిమవస్సంవుత్థో ¶ ఏవ హోతి, తతో వా పన దుతియదివసాదీసు ‘‘పఠమసేనాసనే వసిస్సామీ’’తి ఉపచారాతిక్కమే పురిమికాపి న పఞ్ఞాయతీతి దట్ఠబ్బం.

౨౦౮. పాళియం ‘‘సో సత్తాహం అనాగతాయ పవారణాయ సకరణీయో పక్కమతీ’’తి వుత్తత్తా పవారణాదివసేపి సత్తాహకరణీయం వినా గన్తుం న వట్టతీతి వేదితబ్బం. కోముదియా చాతుమాసినియాతి ¶ పచ్ఛిమ-కత్తికపుణ్ణమాయ. సా హి తస్మిం కాలే కుముదానం అత్థితాయ కోముదీ, చతున్నం వస్సికమాసానం పరియోసానత్తా చాతుమాసినీతి చ వుచ్చతి.

అధమ్మికకతికాదికథావణ్ణనా నిట్ఠితా.

వస్సూపనాయికక్ఖన్ధకవణ్ణనానయో నిట్ఠితో.

౨౦౯. పవారణాక్ఖన్ధకే ¶ ¶ పాళియం పిణ్డాయ పటిక్కమేయ్యాతి పిణ్డాయ చరిత్వా పటిక్కమేయ్య. అవక్కారపాతిన్తి అతిరేకపిణ్డపాతఠపనకం ఏకం భాజనం. అవిసయ్హన్తి ఉక్ఖిపితుం అసక్కుణేయ్యం. విలఙ్ఘనం ఉక్ఖిపనం విలఙ్ఘో, సో ఏవ విలఙ్ఘకో, హత్థేహి విలఙ్ఘకో హత్థవిలఙ్ఘకోతి ఆహ ‘‘హత్థుక్ఖేపకేనా’’తి. అథ వా విలఙ్ఘకేన ఉక్ఖేపకేన హత్థేనాతిపి అత్థో, అఞ్ఞమఞ్ఞం సంసిబ్బితహత్థేహీతి వుత్తం హోతి.

౨౧౩. సచే పన వుడ్ఢతరో హోతీతి పవారణాదాయకో భిక్ఖు వుడ్ఢతరో హోతి. ఏవఞ్హి తేన తస్సత్థాయ పవారితం హోతీతి ఏత్థ ఏవం తేన అప్పవారితోపి తస్స సఙ్ఘప్పత్తిమత్తేన సఙ్ఘపవారణాకమ్మం సమగ్గకమ్మమేవ హోతీతి దట్ఠబ్బం. తేన చ భిక్ఖునాతి పవారణాదాయకేన భిక్ఖునా.

౨౩౪. బహూపి సమానవస్సా ఏకతో పవారేతుం లభన్తీతి ఏకస్మిం సంవచ్ఛరే లద్ధూపసమ్పదతాయ సమానుపసమ్పన్నవస్సా సబ్బే ఏకతో పవారేతుం లభన్తీతి అత్థో.

౨౩౭. పాళియం మిచ్ఛాదిట్ఠీతి ‘‘నత్థి దిన్న’’న్తిఆది (దీ. ని. ౧.౧౭౧; మ. ని. ౧.౪౪౫; ౨.౯౪, ౯౫, ౨౨౫; ౩.౯౧, ౧౧౬, ౧౩౬; సం. ని. ౩.౨౧౦; ధ. స. ౧౨౨౧) నయప్పవత్తా. అన్తగ్గాహికాతి సస్సతుచ్ఛేదసఙ్ఖాతస్స అన్తస్స గాహికా. యం ఖో త్వన్తిఆదీసు యం పవారణం ఠపేసి, తం దిట్ఠేన ఠపేసీతి తం-సద్దం అజ్ఝాహరిత్వా యోజేతబ్బం.

౨౩౯. వత్థుం పకాసేన్తోతి పుగ్గలే పరిసఙ్కుప్పత్తియా నిమిత్తభూతం వత్థుమత్తంయేవ సన్ధాయ వుత్తం ¶ . యం పన వత్థుం సన్ధాయ ‘‘పుగ్గలో పఞ్ఞాయతి, న వత్థూ’’తి ఆహ, న తం సన్ధాయేతం వుత్తం. యది పన తస్స భిక్ఖునో వసనట్ఠానే పోక్ఖరణితో మచ్ఛగ్గహణాది దిస్సేయ్య, తదా ‘‘వత్థు చ పుగ్గలో చ పఞ్ఞాయతీ’’తి వత్తబ్బం భవేయ్య. తేనాహ ‘‘పురిమనయేనేవ చోరేహీ’’తిఆది. భిక్ఖునో సరీరే మాలాగన్ధఞ్చ అరిట్ఠగన్ధఞ్చ దిస్వా ఏవం ‘‘వత్థు చ పుగ్గలో చ పఞ్ఞాయతీ’’తి వుత్తన్తి వేదితబ్బం.

అఫాసువిహారకథాదివణ్ణనా నిట్ఠితా.

౨౪౦. ద్వే ¶ చాతుద్దసికా హోన్తీతి తతియపక్ఖే చాతుద్దసియా సద్ధిం ద్వే చాతుద్దసికా హోన్తి. ‘‘భణ్డనకారకానం తేరసే వా చాతుద్దసే వా ఇమే పన్నరసీపవారణం పవారేస్సన్తీ’’తి ఇమినా యథాసకం ఉపోసథకరణదివసతో పట్ఠాయ భిక్ఖూనం చాతుద్దసీపన్నరసీవోహారో, న చన్దగతిసిద్ధియా తిథియా వసేనాతి దస్సేతి. కిఞ్చాపి ఏవం ‘‘అనుజానామి, భిక్ఖవే, రాజూనం అనువత్తితు’’న్తి (మహావ. ౧౮౬) వచనతో పనేత్థ లోకియానం తిథిం అనువత్తన్తేహిపి అత్తనో ఉపోసథక్కమేన చాతుద్దసిం పన్నరసిం వా, పన్నరసిం చాతుద్దసిం వా కరోన్తేహేవ అనువత్తితబ్బం, న పన సోళసమదివసం వా తేరసమదివసం వా ఉపోసథదివసం కరోన్తేహి. తేనేవ పాళియమ్పి ‘‘ద్వే తయో ఉపోసథే చాతుద్దసికే కాతు’’న్తి వుత్తం. అఞ్ఞథా ద్వాదసియం, తేరసియం వా ఉపోసథో కాతబ్బోతి వత్తబ్బతో. ‘‘సకిం పక్ఖస్స చాతుద్దసే, పన్నరసే వా’’తిఆదివచనమ్పి ఉపవుత్థక్కమేనేవ వుత్తం, న తిథిక్కమేనాతి గహేతబ్బం.

భణ్డనకారకవత్థుకథావణ్ణనా నిట్ఠితా.

౨౪౧. ‘‘పవారేత్వా పన అన్తరాపి చారికం పక్కమితుం లభన్తీ’’తి ఇమినా పవారణాసఙ్గహే కతే అన్తరా పక్కమితుకామా సఙ్ఘం సన్నిపాతాపేత్వా పవారేతుం లభన్తీతి దస్సేతి.

పవారణాసఙ్గహకథావణ్ణనా నిట్ఠితా.

పవారణాక్ఖన్ధకవణ్ణనానయో నిట్ఠితో.

౨౪౨. చమ్మక్ఖన్ధకే ¶ ¶ ఉణ్ణపావారణన్తి ఉభతో లోమాని ఉట్ఠాపేత్వా కతం ఉణ్ణమయం పావారణం, ఉభతో కప్పాసపిచుం ఉట్ఠాపేత్వా వీతపావారోపి అత్థి, తతో నివత్తనత్థం ‘‘ఉణ్ణపావారణ’’న్తి వుత్తం.

అడ్ఢచన్దపాసాణేతి సోపానమూలే ఉపడ్ఢం అన్తో పవేసేత్వా ఠపితే అడ్ఢపాసాణే. పాళియం విహారపచ్ఛాయాయన్తి విహారపచ్చన్తే ఛాయాయ, విహారస్స వడ్ఢమానచ్ఛాయాయన్తిపి వదన్తి.

౨౪౩. భోగాతి ఉపయోగత్థే పచ్చత్తవచనం. అచ్చాయతాతి అతిఆయతా ఖరముచ్ఛనా. సరవతీతి మధురసరసంయుత్తా. అతిసిథిలా మన్దముచ్ఛనా. వీరియసమథన్తి వీరియసమ్పయుత్తసమథం. తత్థ చ నిమిత్తం గణ్హాహీతి తస్మిఞ్చ సమభావే సతి యం ఆదాసే ముఖనిమిత్తం వియ నిమిత్తం ఉప్పజ్జతి, తం సమథనిమిత్తం, విపస్సనానిమిత్తం, మగ్గనిమిత్తం, ఫలనిమిత్తఞ్చ గణ్హాహి నిబ్బత్తేహీతి, ఏవమస్స అరహత్తపరియోసానం కమ్మట్ఠానం కథితం.

౨౪౪. ఛఠానానీతి ఛ కారణాని. అధిముత్తోతి పటివిజ్ఝిత్వా ఠితో. నేక్ఖమ్మాధిముత్తోతిఆది సబ్బం అరహత్తవసేన వుత్తం. అరహత్తఞ్హి సబ్బకిలేసేహి నిక్ఖన్తత్తా నేక్ఖమ్మం, తేహేవ చ పవివిత్తత్తా పవివేకో, బ్యాపజ్జాభావతో అబ్యాపజ్జం, ఉపాదానస్స ఖయన్తే ఉప్పన్నత్తా ఉపాదానక్ఖయో, తణ్హక్ఖయన్తే ఉప్పన్నత్తా తణ్హక్ఖయో, సమ్మోహాభావతో అసమ్మోహోతి చ వుచ్చతి.

కేవలం సద్ధామత్తకన్తి కేవలం పటివేధపఞ్ఞాయ అసమ్మిస్సం సద్ధామత్తకం. పటిచయన్తి పునప్పునం ¶ కరణేన వడ్ఢిం. వీతరాగత్తాతి మగ్గపటివేధేన రాగస్స విగతత్తా ఏవ నేక్ఖమ్మసఙ్ఖాతం అరహత్తం పటివిజ్ఝిత్వా సచ్ఛికత్వా ఠితో హోతి. సేసపదేసుపి ఏసేవ నయో. పవివేకాధిముత్తోతి ‘‘పవివేకే అధిముత్తో అహ’’న్తి ఏవం అరహత్తం బ్యాకరోతీతి అత్థో.

సీలబ్బతపరామాసన్తి సీలఞ్చ వతఞ్చ పరామసిత్వా గహితగ్గహణమత్తం. సారతో పచ్చాగచ్ఛన్తోతి సారభావేన జానన్తో. అబ్యాపజ్జాధిముత్తోతి అబ్యాపజ్జం అరహత్తం బ్యాకరోతి.

అమిస్సీకతన్తి ¶ అమిస్సకతం. కిలేసా హి ఆరమ్మణేన సద్ధిం చిత్తం మిస్సం కరోన్తి, తేసం అభావా అమిస్సీకతం. భుసా వాతవుట్ఠీతి బలవవాతక్ఖన్ధో.

ఉపాదానక్ఖయస్స చాతి ఉపయోగత్థే సామివచనం. దిస్వా ఆయతనుప్పాదన్తి చక్ఖాదిఆయతనానం ఉప్పాదఞ్చ వయఞ్చ దిస్వా. చిత్తం విముచ్చతీతి ఇమాయ విపస్సనాపటిపత్తియా ఫలసమాపత్తివసేన చిత్తం విముచ్చతి.

సోణకోళివిసకథాదివణ్ణనా నిట్ఠితా.

దిగుణాదిఉపాహనపటిక్ఖేపకథావణ్ణనా

౨౪౫. సకటవాహేతి ద్వీహి సకటేహి పరిచ్ఛిన్నే వాహే. ‘‘వాహే’’తి బహువచనస్స హిరఞ్ఞవిసేసనత్తేపి సామఞ్ఞాపేక్ఖాయ ‘‘హిరఞ్ఞ’’న్తి ఏకవచనం కతం.

౨౪౬. అద్దారిట్ఠకవణ్ణాతి అల్లారిట్ఠఫలవణ్ణా, తిన్తకాకపక్ఖవణ్ణాతిపి వదన్తి. రజనన్తి ఉపలిత్తం నీలాదివణ్ణం సన్ధాయ వుత్తం. తేనాహ ‘‘చోళకేన పుఞ్ఛిత్వా’’తి. తఞ్హి తథా పుఞ్ఛితే విగచ్ఛతి. యం పన చమ్మస్స దుగ్గన్ధాపనయనత్థం కాళరత్తాదిరజనేహి రఞ్జితత్తా కాళరత్తాదివణ్ణం హోతి, తం చోళాదీహి అపనేతుం న సక్కా చమ్మగతికమేవ, తస్మా తం వట్టతీతి దట్ఠబ్బం.

ఖల్లకన్తి సబ్బపణ్హిపిధానచమ్మం, అపరిగళనత్థం పణ్హిఉపరిభాగే అపిధాయ ఆరోపనబన్ధనమత్తం వట్టతి. విచిత్రాతి సణ్ఠానతో విచిత్రపటా అధిప్పేతా, న వణ్ణతో సబ్బసో అపనేతబ్బేసు ¶ ఖల్లకాదీసు పవిట్ఠత్తా. బిళాలసదిసముఖత్తా మహాఉలూకా ‘‘పక్ఖిబిళాలా’’తి వుచ్చతి, తేసం చమ్మం నామ పక్ఖలోమమేవ.

దిగుణాదిఉపాహనపటిక్ఖేపకథావణ్ణనా నిట్ఠితా.

అజ్ఝారామేఉపాహనపటిక్ఖేపకథాదివణ్ణనా

౨౫౧. ఉణ్ణాహి ¶ కతపాదుకాతి ఏత్థ ఉణ్ణామయకమ్బలేహి కతా పాదుకా సఙ్గయ్హన్తి.

౨౫౩. గఙ్గామహకీళికాయాతి గఙ్గామహే కీళికాయ. తత్థ హి ఇత్థిపురిసా యానేహి ఉదకకీళం గచ్ఛన్తి. పీఠకసివికన్తి ఫలకాదినా కతం పీఠకయానం. పటపోతలికం అన్దోలికా. సబ్బమ్పి యానం ఉపాహనేనపి గన్తుం అసమత్థస్స గిలానస్స అనుఞ్ఞాతం.

౨౫౪. వాళరూపానీతి ఆహరిమాని వాళరూపాని. చతురఙ్గులాధికానీతి ఉద్దలోమీఏకన్తలోమీహి విసేసదస్సనం. చతురఙ్గులతో హి ఊనాని కిర ఉద్దలోమీఆదీసు పవిసన్తి. వానచిత్రో ఉణ్ణామయత్థరణోతి నానావణ్ణేహి ఉణ్ణామయసుత్తేహి భిత్తిచ్ఛేదాదివసేన వాయిత్వా కతచిత్తత్థరణో. ఘనపుప్ఫకోతి బహలరాగో. పకతితూలికాతి తూలపుణ్ణా భిసి. వికతికాతి సీహరూపాదివసేన వానచిత్రావ గయ్హతి. ఉద్దలోమీతి ‘‘ఉభతోదసం ఉణ్ణామయత్థరణ’’న్తి దీఘనికాయట్ఠకథాయం వుత్తం. కోసేయ్యకట్టిస్సమయన్తి కోసియసుత్తానం అన్తరా సువణ్ణమయసుత్తాని పవేసేత్వా వీతం. సువణ్ణసుత్తం కిర ‘‘కట్టిస్సం, కసట’’న్తి చ వుచ్చతి. తేనేవ ‘‘కోసేయ్యకసటమయ’’న్తి ఆచరియ-ధమ్మపాలత్థేరేన వుత్తన్తి వదన్తి. రతనపరిసిబ్బితన్తి సువణ్ణలిత్తం. సుద్ధకోసేయ్యన్తి రతనపరిసిబ్బనరహితం.

అజినమిగచమ్మానం అతిసుఖుమత్తా దుపట్టతిపట్టాని కత్వా సిబ్బన్తీతి వుత్తం ‘‘అజినప్పవేణీ’’తి. రత్తవితానేనాతి సబ్బరత్తేన వితానేన. యం పన నానావణ్ణం వానచిత్తం వా లేపచిత్తం వా, తం వట్టతి. ఉభతోలోహితకూపధానేపి ఏసేవ నయో. ‘‘చిత్రం వా’’తి ఇదం పన సబ్బథా కప్పియత్తా వుత్తం, న పన ఉభతోఉపధానేసు అకప్పియత్తా. న హి లోహితక-సద్దో చిత్తే వత్తతి, పటలిగ్గహణేనేవ చిత్తకస్సపి అత్థరణస్స సఙ్గహేతబ్బప్పసఙ్గతో, కాసావం పన లోహితకవోహారం న గచ్ఛతి. తస్మా వితానేపి ఉభతోఉపధానేపి వట్టతి. సచే పమాణయుత్తన్తిఆది అఞ్ఞప్పమాణాతిక్కన్తస్స బిబ్బోహనస్స పటిక్ఖిత్తభావదస్సనత్థం వుత్తం, న పన ¶ ఉచ్చాసయనమహాసయనభావదస్సనత్థం తథా అవుత్తత్తా. తం పన ఉపధానం ఉపోసథికానం ¶ గహట్ఠానం వట్టతి. ఉచ్చాసయనమహాసయనమేవ హి తదా తేసం న వట్టతి. దీఘనికాయట్ఠకథాదీసు కిఞ్చాపి ‘‘ఠపేత్వా తూలికం సబ్బానేవ గోనకాదీని రతనపరిసిబ్బితాని వట్టన్తీ’’తిఆది వుత్తం, వినయట్ఠకథాయేవ కప్పియాకప్పియభావే పమాణన్తి గహేతబ్బం.

అజ్ఝారామేఉపాహనపటిక్ఖేపకథాదివణ్ణనా నిట్ఠితా.

గిహివికతానుఞ్ఞాతాదికథావణ్ణనా

౨౫౬. అభినిస్సాయాతి అపస్సాయ. విసుకాయికవిప్ఫన్దితానన్తి పటిపక్ఖభూతానం దిట్ఠిచిత్తవిప్ఫన్దితానన్తి అత్థో.

౨౫౭. యతిన్ద్రియన్తి మనిన్ద్రియవసేన సఞ్ఞతిన్ద్రియం.

౨౫౮. పాళియం అట్ఠకవగ్గికానీతి సుత్తనిపాతే (సు. ని. ౭౭౨ ఆదయో) అట్ఠకవగ్గభూతాని సోళస సుత్తాని. ఏవం చిరం అకాసీతి ఏవం చిరకాలం పబ్బజ్జం అనుపగన్త్వా అగారమజ్ఝే కేన కారణేన వాసమకాసీతి అత్థో. సో కిర మజ్ఝిమవయే పబ్బజితో, తేన భగవా ఏవమాహ. ఏతమత్థం విదిత్వాతి కామేసు దిట్ఠాదీనవా చిరాయిత్వాపి ఘరావాసేన పక్ఖన్దన్తీతి ఏతమత్థం సబ్బాకారతో విదిత్వా.

ఆదీనవం లోకేతి సఙ్ఖారలోకే అనిచ్చతాదిఆదీనవం. నిరుపధిన్తి నిబ్బానం. ‘‘అరియో న రమతీ పాపే’’తి ఇమస్స హేతుమాహ ‘‘పాపే న రమతీ సుచీ’’తి. తత్థ సుచీతి విసుద్ధపుగ్గలో.

౨౫౯. కాళసీహోతి కాళముఖవానరజాతి. చమ్మం న వట్టతీతి నిసీదనత్థరణం కాతుం న వట్టతి, భూమత్థరణాదివసేన సేనాసనపరిభోగో వట్టతేవ.

గిహివికతానుఞ్ఞాతాదికథావణ్ణనా నిట్ఠితా.

చమ్మక్ఖన్ధకవణ్ణనానయో నిట్ఠితో.

౨౬౦. భేసజ్జక్ఖన్ధకే ¶ ¶ పిత్తం కోట్ఠబ్భన్తరగతం హోతీతి బహిసరీరే బ్యాపేత్వా ఠితం అబద్ధపిత్తం కోట్ఠబ్భన్తరగతం హోతి, తేన పిత్తం కుపితం హోతీతి అధిప్పాయో.

౨౬౧-౨. పాళియం నచ్ఛాదేన్తీతి రుచిం న ఉప్పాదేన్తి. సుసుకాతి సముద్దే ఏకా మచ్ఛజాతి, కుమ్భిలాతిపి వదన్తి. సంసట్ఠన్తి పరిస్సావితం.

౨౬౩. పిట్ఠేహీతి పిసితేహి. కసావేహీతి తచాదీని ఉదకే తాపేత్వా గహితఊసరేహి. ఉబ్భిదన్తి ఊసరపంసుమయం. లోణబిలన్తి లోణవిసేసో.

౨౬౪-౫. ఛకణన్తి గోమయం. పాకతికచుణ్ణన్తి అపక్కకసావచుణ్ణం, గన్ధచుణ్ణం పన న వట్టతి. పాళియం చుణ్ణచాలినిన్తి ఉదుక్ఖలే కోట్టితచుణ్ణపరిస్సావనిం. సువణ్ణగేరుకోతి సువణ్ణతుత్థాది. పాళియం అఞ్జనూపపిసనన్తి అఞ్జనే ఉపనేతుం పిసితబ్బభేసజ్జం.

౨౬౭-౯. కబళికాతి ఉపనాహభేసజ్జం. ఘరదిన్నకాబాధో నామ ఘరణియా దిన్నవసీకరణభేసజ్జసముట్ఠితఆబాధో. తాయ ఛారికాయ పగ్ఘరితం ఖారోదకన్తి పరిస్సావనే తచ్ఛారికం పక్ఖిపిత్వా ఉదకే అభిసిఞ్చితే తతో ఛారికతో హేట్ఠా పగ్ఘరితం ఖారోదకం. పాళియం అకటయూసేనాతి అనభిసఙ్ఖతేన ముగ్గయూసేన. కటాకటేనాతి ముగ్గే పచిత్వా అచాలేత్వా పరిస్సావితేన ముగ్గయూసేనాతి వదన్తి.

పఞ్చభేసజ్జాదికథావణ్ణనా నిట్ఠితా.

౨౭౨-౪. గుళకరణన్తి ¶ ¶ ఉచ్ఛుసాలం. అవిస్సత్థాతి సాసఙ్కా.

౨౭౬. అప్పమత్తకేపి వారేన్తీతి అప్పమత్తకే దిన్నే దాయకానం పీళాతి పటిక్ఖిపన్తి. పటిసఙ్ఖాపీతి ఏత్తకేనపి యాపేతుం సక్కా, ‘‘అవసేసం అఞ్ఞేసం హోతూ’’తి సల్లక్ఖేత్వాపి పటిక్ఖిపన్తి.

౨౭౯. వత్థిపీళనన్తి యథా వత్థిగతతేలాది అన్తోసరీరే ఆరోహన్తి, ఏవం హత్థేన వత్థిమద్దనం. సమ్బాధే సత్థకమ్మవత్థికమ్మానమేవ పటిక్ఖిత్తత్తా దహనకమ్మం వట్టతి ఏవ.

గుళాదిఅనుజాననకథావణ్ణనా నిట్ఠితా.

౨౮౨-౩. పాళియం దసస్స ఠానానీతి అస్స పటిగ్గాహకస్స దస ఠానాని కారణాని ధమ్మేనాతి అత్థో. అనుప్పవేచ్ఛతీతి దేతి. వాతఞ్చ బ్యపనేతీతి సమ్బన్ధో, వాతఞ్చ అనులోమేతీతి అత్థో. సగ్గా తే ఆరద్ధాతి తయా దేవలోకా ఆరాధితా.

యాగుమధుగోళకాదికథావణ్ణనా నిట్ఠితా.

౨౮౬. పాటలిగామే నగరం మాపేన్తీతి పాటలిగామస్స సమీపే తస్సేవ గామఖేత్తభూతే మహన్తే అరఞ్ఞప్పదేసే పాటలిపుత్తం నామ నగరం మాపేన్తి. యావతా అరియం ఆయతనన్తి యత్తకం అరియమనుస్సానం ఓసరణట్ఠానం. యావతా వణిప్పథోతి యత్తకం వాణిజానం భణ్డవిక్కీణనట్ఠానం, వసనట్ఠానం వా, ఇదం తేసం సబ్బేసం అగ్గనగరం భవిస్సతీతి అత్థో. పుటభేదనన్తి సకటాదీహి నానాదేసతో ఆహటానం భణ్డపుటానం విక్కీణనత్థాయ మోచనట్ఠానం. సరన్తి తళాకాదీసుపి వత్తతి ¶ , తన్నివత్తనత్థం ¶ ‘‘సరన్తి ఇధ నదీ అధిప్పేతా’’తి వుత్తం సరతి సన్దతీతి కత్వా. వినా ఏవ కుల్లేన తిణ్ణాతి ఇదం అప్పమత్తకఉదకమ్పి అఫుసిత్వా వినా కుల్లేన పారప్పత్తా.

పాటలిగామవత్థుకథావణ్ణనా నిట్ఠితా.

౨౮౭. పాళియం సన్ధావితన్తి భవతో భవం పటిసన్ధిగ్గహణవసేన సన్ధావనం కతం. సంసరితన్తి తస్సేవ వేవచనం. మమఞ్చేవ తుమ్హాకఞ్చాతి మయా చ తుమ్హేహి చ, సామివసేనేవ వా మమ చ తుమ్హాకఞ్చ సన్ధావనం అహోసీతి అత్థో గహేతబ్బో. సంసరితన్తి సంసరి. భవతణ్హా ఏవ భవతో భవం నేతీతి భవనేత్తీతి వుత్తా.

౨౮౯. ‘‘నీలా హోన్తీ’’తి వుత్తమేవత్థం వివరితుం ‘‘నీలవణ్ణా’’తిఆది వుత్తం. నీలవణ్ణాతి నీలవిలేపనా. ఏస నయో సబ్బత్థ. పటివట్టేసీతి పహరి. అమ్బకాయాతి అమ్బాయ. ఉపచారవచనఞ్హేతం, మాతుగామేనాతి అత్థో. ఉపసంహరథాతి ఉపనేథ, ‘‘ఈదిసా తావతింసా’’తి పరికప్పేథాతి అత్థో. ఇదఞ్చ భిక్ఖూనం సంవేగజననత్థం వుత్తం, న నిమిత్తగ్గాహత్థం. లిచ్ఛవిరాజానో హి సబ్బే న చిరస్సేవ అజాతసత్తునా వినాసం పాపుణిస్సన్తి.

కోటిగామేసచ్చకథావణ్ణనా నిట్ఠితా.

సీహసేనాపతివత్థుఆదికథావణ్ణనా

౨౯౦. సన్ధాగారేతి రాజకిచ్చస్స సన్ధారణత్థాయ నిచ్ఛిద్దం కత్వా విచారణత్థాయ కతమహాసభాయ. గమికాభిసఙ్ఖారోతి గమనే వాయామో. ధమ్మస్స చ అనుధమ్మన్తి తుమ్హేహి వుత్తస్స కారణస్స అనుకారణం, తుమ్హేహి వుత్తస్స అత్థస్స అనురూపమేవాతి అధిప్పాయో. సహధమ్మికో వాదానువాదోతి పరేహి వుత్తకారణేన సకారణో హుత్వా తుమ్హాకం వాదో వా ¶ ఇతో పరం తస్స అనువాదో వా. కోచి అప్పమత్తకోపి గారయ్హం ఠానం న ఆగచ్ఛతీతి కిం తవ వాదే గారయ్హకారణం నత్థీతి వుత్తం హోతి.

౨౯౩. అనువిచ్చకారన్తి అనువిదితాకారం. రతనత్తయస్స సరణగమనాదికిరియం కరోతి. సహసా ¶ కత్వా మా పచ్ఛా విప్పటిసారీ అహోసీతి అత్థో. పటాకం పరిహరేయ్యున్తి ధజపటాకం ఉక్ఖిపిత్వా ‘‘ఈదిసో అమ్హాకం సరణం గతో సావకో జాతో’’తి నగరే ఘోసేన్తా ఆహిణ్డన్తి.

౨౯౪. నిమిత్తకమ్మస్సాతి మంసఖాదననిమిత్తేన ఉప్పన్నపాణాతిపాతకమ్మస్స.

సీహసేనాపతివత్థుఆదికథావణ్ణనా నిట్ఠితా.

౨౯౫. అనుప్పగే ఏవాతి పాతోవ. ఓరవసద్దన్తి మహాసద్దం. తం పన అవత్వాపీతి పి-సద్దేన తథావచనమ్పి అనుజానాతి. అట్ఠకథాసూతి అన్ధకట్ఠకథావిరహితాసు సేసట్ఠకథాసు. సాధారణలక్ఖణన్తి అన్ధకట్ఠకథాయ సహ సబ్బట్ఠకథానం సమానం.

చయన్తి అధిట్ఠానఉచ్చవత్థుం. యతో పట్ఠాయాతి యతో ఇట్ఠకాదితో పట్ఠాయ, యం ఆదిం కత్వా భిత్తిం ఉట్ఠాపేతుకామాతి అత్థో. ‘‘థమ్భా పన ఉపరి ఉగ్గచ్ఛన్తి, తస్మా వట్టన్తీ’’తి ఏతేన ఇట్ఠకపాసాణా హేట్ఠా పతిట్ఠాపితాపి యది చయతో, భూమితో వా ఏకఙ్గులమత్తమ్పి ఉగ్గతా తిట్ఠన్తి, వట్టన్తీతి సిద్ధం హోతి.

ఆరామోతి ఉపచారసీమాపరిచ్ఛిన్నో సకలో విహారో. సేనాసనానీతి విహారస్స అన్తో తిణకుటిఆదికాని సఙ్ఘస్స నివాసగేహాని. విహారగోనిసాదికా నామాతి సేనాసనగోనిసాదికా. సేనాసనాని హి సయం పరిక్ఖిత్తానిపి ఆరామపరిక్ఖేపాభావేన ‘‘గోనిసాదికానీ’’తి వుత్తాని. ‘‘ఉపడ్ఢపరిక్ఖిత్తోపీ’’తి ఇమినా తతో ఊనపరిక్ఖిత్తో యేభుయ్యేన అపరిక్ఖిత్తో నామ, తస్మా అపరిక్ఖిత్తసఙ్ఖ్యమేవ గచ్ఛతీతి దస్సేతి. ఏత్థాతి ఉపడ్ఢాదిపరిక్ఖిత్తే. కప్పియకుటిం లద్ధుం వట్టతీతి గోనిసాదియా ¶ అభావేన సేసకప్పియకుటీసు తీసు యా కాచి కప్పియకుటి కాతబ్బాతి అత్థో.

తేసం గేహానీతి ఏత్థ భిక్ఖూనం వాసత్థాయ కతమ్పి యావ న దేన్తి, తావ తేసం సన్తకంయేవ భవిస్సతీతి దట్ఠబ్బం. విహారం ఠపేత్వాతి ఉపసమ్పన్నానం వాసత్థాయ కతగేహం ఠపేత్వాతి అత్థో. గేహన్తి నివాసగేహం, తదఞ్ఞం పన ఉపోసథాగారాది సబ్బం అనివాసగేహం చతుకప్పియభూమివిముత్తా పఞ్చమీ కప్పియభూమి. సఙ్ఘసన్తకేపి హి ఏతాదిసే గేహే సుట్ఠు పరిక్ఖిత్తారామత్తేపి ¶ అబ్భోకాసే వియ అన్తోవుత్థాదిదోసో నత్థి. యేన కేనచి ఛన్నే, పరిచ్ఛన్నే చ సహసేయ్యప్పహోనకే భిక్ఖుసఙ్ఘస్స నివాసగేహే అన్తోవుత్థాదిదోసో, న అఞ్ఞత్థ. తేనాహ ‘‘యం పనా’’తిఆది. తత్థ ‘‘సఙ్ఘికం వా పుగ్గలికం వా’’తి ఇదం కిఞ్చాపి భిక్ఖునీనం సామఞ్ఞతో వుత్తం, భిక్ఖూనం పన సఙ్ఘికం పుగ్గలికఞ్చ భిక్ఖునీనం, తాసం సఙ్ఘికం పుగ్గలికఞ్చ భిక్ఖూనం గిహిసన్తకట్ఠానే తిట్ఠతీతి వేదితబ్బం.

ముఖసన్నిధీతి అన్తోసన్నిహితదోసో హి ముఖప్పవేసననిమిత్తం ఆపత్తిం కరోతి, నాఞ్ఞథా. తస్మా ‘‘ముఖసన్నిధీ’’తి వుత్తో.

తత్థ తత్థ ఖణ్డా హోన్తీతి ఉపడ్ఢతో అధికం ఖణ్డా హోన్తి. సబ్బస్మిం ఛదనే వినట్ఠేతి తిణపణ్ణాదివస్సపరిత్తాయకే ఛదనే వినట్ఠే. గోపానసీనం పన ఉపరి వల్లీహి బద్ధదణ్డేసు ఠితేసుపి జహితవత్థుకా హోన్తి ఏవ. పక్ఖపాసకమణ్డలన్తి ఏకస్మిం పస్సే తిణ్ణం గోపానసీనం ఉపరి ఠితతిణపణ్ణాదిచ్ఛదనం వుచ్చతి.

అనుపసమ్పన్నస్స దాతబ్బో అస్సాతిఆదినా అకప్పియకుటియం వుత్థమ్పి అనుపసమ్పన్నస్స దిన్నే కప్పియం హోతి, సాపేక్ఖదానఞ్చేత్థ వట్టతి, పటిగ్గహణం వియ న హోతీతి దస్సేతి.

౨౯౯. పాళియం కన్తారే సమ్భావేసీతి అప్పభక్ఖకన్తారే సమ్పాపుణి.

కప్పియభూమిఅనుజాననకథావణ్ణనా నిట్ఠితా.

౩౦౦. జటిలోతి ¶ ఆహరిమజటాధరో తాపసవేసధారకో యఞ్ఞయుత్తో లోకపూజితో బ్రాహ్మణో. పవత్తారో పావచనవసేన వత్తారో. యేసం సన్తకమిదం, యేహి వా ఇదం గీతన్తి అత్థో. గీతం పవుత్తం సమిహితన్తి అఞ్ఞమఞ్ఞస్స పరియాయవచనం వుత్తన్తి అత్థో. తదనుగాయన్తీతి తం తేహి పుబ్బే గీతం అనుగాయన్తి. ఏవం సేసేసు చ.

యావకాలికపక్కానన్తి పక్కే సన్ధాయ వుత్తం, ఆమాని పన అనుపసమ్పన్నేహి సీతుదకే మద్దిత్వా పరిస్సావేత్వా దిన్నపానం పచ్ఛాభత్తమ్పి కప్పతి ఏవ. అయఞ్చ అత్థో మహాఅట్ఠకథాయం సరూపతో ¶ అవుత్తోతి ఆహ ‘‘కురున్దియం పనా’’తిఆది. ‘‘ఉచ్ఛురసో నికసటో’’తి ఇదం పాతబ్బసామఞ్ఞేన యామకాలికకథాయం వుత్తం, తం పన సత్తాహకాలికమేవాతి గహేతబ్బం. ఇమే చత్తారో రసాతి ఫలపత్తపుప్ఫఉచ్ఛురసా చత్తారో.

పాళియం అగ్గిహుత్తముఖాతి అగ్గిజుహనపుబ్బకా. ఛన్దసోతి వేదస్స. సావిత్తీ ముఖం పఠమం సజ్ఝాయితబ్బాతి అత్థో. తపతన్తి విజోతన్తానం.

కేణియజటిలవత్థుకథావణ్ణనా నిట్ఠితా.

౩౦౧. బహుకతో బుద్ధే వాతి బుద్ధే కతబహుమానోతి అత్థో. సో ఖో అహం, భన్తే ఆనన్ద, ఞాతీనం దణ్డభయతజ్జితో అహోసిన్తి సేసో. ఏవఞ్హి సతి ‘‘ఏవాహ’’న్తి పున అహం-గహణం యుజ్జతి. వివరీతి ‘‘వివరతూ’’తి చిన్తామత్తేన వివరి, న ఉట్ఠాయ హత్థేన.

౩౦౩. అఞ్ఞతరోతి సుభద్దో వుడ్ఢపబ్బజితో. ద్వే దారకాతి సామణేరభూమియం ఠితా ద్వే పుత్తా. నాళియావాపకేనాతి నాళియా చేవ థవికాయ చ. సంహరథ ఇమేహి భాజనేహి తణ్డులాదీని సఙ్కడ్ఢథాతి అత్థో. భుసాగారేతి పలాలమయే అగారే, పలాలపుఞ్జం అబ్భన్తరతో పలాలం సఙ్కడ్ఢిత్వా అగారం కతం హోతి, తత్థాతి అత్థో.

రోజమల్లాదివత్థుకథావణ్ణనా నిట్ఠితా.

౩౦౫. పరిమద్దన్తాతి ¶ ఉపపరిక్ఖన్తా. ద్వే పటా దేసనామేనేవ వుత్తాతి తేసం సరూపదస్సనపదమేతం. నాఞ్ఞనివత్తనపదం పత్తుణ్ణపటస్సాపి దేసనామేన వుత్తత్తా.

తుమ్బాతి భాజనాని. ఫలతుమ్బో నామ లాబుఆది. ఉదకతుమ్బో ఉదకఘటో. కిలఞ్జచ్ఛత్తన్తి వేళువిలీవేహి వాయిత్వా కతఛత్తం. సమ్భిన్నరసన్తి మిస్సీభూతరసం.

చతుమహాపదేసకథావణ్ణనా నిట్ఠితా.

భేసజ్జక్ఖన్ధకవణ్ణనానయో నిట్ఠితో.

౩౦౬. కథినక్ఖన్ధకే ¶ ¶ సీసవసేనాతి పధానవసేన. కథినన్తి పఞ్చానిసంసే అన్తోకరణసమత్థతాయ థిరన్తి అత్థో. సో నేసం భవిస్సతీతి యుజ్జతీతి ‘‘సో తుమ్హాక’’న్తి అవత్వా ‘‘నేస’’న్తి వచనం యుజ్జతి. యే అత్థతకథినాతి న కేవలం తుమ్హాకమేవ, యే అఞ్ఞేపి అత్థతకథినా, తేసం భవిస్సతీతి అత్థో. అథ వా వోతి తదా సమ్ముఖీభూతేహి సద్ధిం అసమ్ముఖీభూతే చ అనాగతే చ భిక్ఖూ సబ్బే ఏకతో సమ్పిణ్డేత్వా వుత్తం, తుమ్హాకన్తి అత్థో. సో నేసన్తి ఏత్థ సో తేసన్తి యోజేతబ్బం. తేనాహ ‘‘అత్థతకథినానం వో, భిక్ఖవే, ఇమాని పఞ్చ కప్పిస్సన్తీ’’తి. మతకచీవరన్తి మతస్స చీవరం. ‘‘వుత్థవస్సవసేనా’’తి ఇదం పచ్ఛిమవస్సంవుత్థానమ్పి సాధారణన్తి ఆహ ‘‘పురిమికాయ వస్సం ఉపగన్త్వా పఠమపవారణాయ పవారితా లభన్తీ’’తి. ఉపగతా వా న లభన్తీతి పచ్ఛిమికాయ వుత్థవస్సేపి సన్ధాయ వుత్తం.

ఖలిమక్ఖితసాటకోతి అహతవత్థం సన్ధాయ వుత్తం. ‘‘అకాతుం న లబ్భతీ’’తి ఇమినా అనాదరియే సతి దుక్కటన్తి దీపేతి.

‘‘అపలోకేత్వా’’తి ఇదం అఞ్ఞేసం వస్సంవుత్థభిక్ఖూనం అదత్వా దాతుకామేహి కత్తబ్బవిధిదస్సనం. యది ఏవం కమ్మవాచాయ ఏవ దానం అవుత్తన్తి ఆహ ‘‘కమ్మవాచా పనా’’తిఆది. కథినచీవరం వియ కమ్మవాచాయ దాతుం న వట్టతీతి అపలోకేత్వావ దాతబ్బన్తి అధిప్పాయో.

౩౦౮. మహాభూమికన్తి మహావిసయం, చతువీసతిఆకారవన్తతాయ మహావిత్థారికన్తి వుత్తం హోతి. పఞ్చకన్తి పఞ్చఖణ్డం. ఏసేవ నయో సేసేసుపి. పఠమచిమిలికాతి కథినవత్థతో అఞ్ఞా ¶ అత్తనో పకతిచిమిలికా. కుచ్ఛిచిమిలికం కత్వా సిబ్బితమత్తేనాతి థిరజిణ్ణానం చిమిలికానం ఏకతో కత్వా సిబ్బనస్సేతం అధివచనన్తి వదన్తి. మహాపచ్చరియం, కురున్దియఞ్చ వుత్తవచనన్తి దస్సనం, బ్యఞ్జనతో ఏవ భేదో, న అత్థతోతి దస్సనత్థం కతన్తిపి వదన్తి. పిట్ఠిఅనువాతారోపనమత్తేనాతి దీఘతో అనువాతస్స ఆరోపనమత్తేన. కుచ్ఛిఅనువాతారోపనమత్తేనాతి పుథులతో అనువాతస్స ఆరోపనమత్తేన. రత్తినిస్సగ్గియేనాతి రత్తిఅతిక్కన్తేన.

౩౦౯. హతవత్థకసాటకేనాతి ¶ అతిజిణ్ణసాటకో. న హి తేనాతిఆదీసు తేన పరివారాగతపాఠేన ఇధ ఆనేత్వా అవుచ్చమానేన కథినత్థారకస్స జానితబ్బేసు న కిఞ్చి పరిహాయతి, తస్స సబ్బస్స ఇధేవ వుత్తత్తాతి అధిప్పాయో.

౩౧౦. మాతా వియాతి మాతికా, ఇవత్థే క-పచ్చయో దట్ఠబ్బో. తేన సిద్ధమత్థం దస్సేన్తో ఆహ ‘‘మాతికాతి మాతరో’’తిఆది. అస్సాతి ఏతిస్సా మాతికాయ. పక్కమనన్తికో కథినుబ్భారో ఏవ హి సయం అత్తనో ఉప్పజ్జతీతి ఏవమభేదూపచారేన ‘‘మాతికా’’తి వుత్తో ఉబ్భారస్సేవ పక్కమనన్తే సముప్పత్తితో, తబ్బినిముత్తాయ చ మాతికాయ అభావా, తప్పకాసికాపి చేత్థ పాళి ‘‘మాతికా’’తి వత్తుం యుజ్జతి. సాపి హి పక్కమనన్తికుబ్భారప్పకాసనేన ‘‘పక్కమనన్తికా’’తి వుత్తా. ఏసేవ నయో సేసుబ్భారేసుపి. పక్కమనన్తి చేత్థ ఉపచారసీమాతిక్కమనం దట్ఠబ్బం.

కథినానుజాననకథావణ్ణనా నిట్ఠితా.

౩౧౧. ‘‘న పున ఆగమిస్స’’న్తి ఇదం ఆవాసపలిబోధుపచ్ఛేదకారణదస్సనం. పఞ్చసు హి చీవరమాసేసు యదా కదాచి న పచ్చేస్సన్తి చిత్తేన ఉపచారసీమాతిక్కమేన ఆవాసపలిబోధో ఛిజ్జతి. పచ్చేస్సన్తి బహిఉపచారగతస్స పన యత్థ కత్థచి న పచ్చేస్సన్తి చిత్తే ఉప్పన్నమత్తే ఛిజ్జతి. పఠమం చీవరపలిబోధో ఛిజ్జతీతి న పచ్చేస్సన్తి పక్కమనతో పురేతరమేవ చీవరస్స నిట్ఠితత్తా వుత్తం. ‘‘కతచీవరమాదాయా’’తి హి వుత్తం. అత్థతకథినస్స హి భిక్ఖునో యావ ‘‘సఙ్ఘతో వా దాయకకులాదితో వా చీవరం లభిస్సామీ’’తి చీవరాసా వా లద్ధవత్థానం సహాయసమ్పదాదియోగం లభిత్వా సఙ్ఘాటిఆదిభావేన ‘‘ఛిన్దిత్వా కరిస్సామీ’’తి కరణిచ్ఛా వా పవత్తతి, తావ చీవరపలిబోధో అనుపచ్ఛిన్నో ఏవ. యదా పన యథాపత్థితట్ఠానతో చీవరాదీనం సబ్బథా ¶ అలాభేన వా చీవరాసా చేవ లద్ధానం కత్వా నిట్ఠానేన వా నట్ఠవినట్ఠాదిభావేన వా చీవరే నిరపేక్ఖతాయ వా కరణిచ్ఛా చ విగచ్ఛతి, తదా చీవరపలిబోధో ఉపచ్ఛిన్నో హోతి.

సో ¶ చ ఇధ ‘‘కతచీవరం ఆదాయా’’తి వచనేన పకాసితో. ఏవం ఉపరి సబ్బత్థ పాళివచనక్కమం నిస్సాయ నేసం పఠమం, పచ్ఛా చ ఉపచ్ఛిజ్జనం వుత్తన్తి దట్ఠబ్బం. సబ్బథాపి చ ఇమేసం ఉభిన్నం పలిబోధానం ఉపచ్ఛేదేనేవ కథినుబ్భారో, న ఏకస్స. తేసఞ్చ పుబ్బాపరియేన, ఏకక్ఖణే చ ఉపచ్ఛిజ్జనం దస్సేతుం ఇమా అట్ఠ మాతికా ఠపితాతి వేదితబ్బా. అన్తోసీమాయన్తి చీవరనిట్ఠానక్ఖణేయేవ ఛిన్నత్తా వుత్తం. నేవిమం చీవరం కారేస్సన్తి చీవరే అపేక్ఖాయ విగతత్తా కరణపలిబోధస్సాపి ఉపచ్ఛిన్నతం దస్సేతి. యో పన అప్పిచ్ఛతాయ వా అనత్థికతాయ వా సబ్బథా చీవరం న సమ్పటిచ్ఛతి, తస్స బహిసీమాగతస్స సబ్బథాపి చీవరపలిబోధాభావేన న పచ్చేస్సన్తి సన్నిట్ఠానమత్తేన సన్నిట్ఠానన్తికో కథినుబ్భారో వేదితబ్బో. సో పనాతి పలిబోధుపచ్ఛేదో. అయం పనాతి ఆసావచ్ఛేదకో కథినుబ్భారో విసుం విత్థారేత్వా వుత్తో, ఇధ న వుత్తోతి సమ్బన్ధో.

అనాసాయ లభతీతి ‘‘యస్మిం కులే చీవరం లభిస్సామా’’తి ఆసా అనుప్పన్నపుబ్బా, తత్థ చీవరాసాయ అనుప్పన్నట్ఠానే యత్థ కత్థచి లభతీతి అత్థో. ఆసాయ న లభతీతి ఆసీసితట్ఠానే న లభతీతి అత్థో. ఇధ న వుత్తోతి ఇధ సవనన్తికానన్తరే న వుత్తో. తత్థాతి తస్మిం సీమాతిక్కన్తికే. సీమాతిక్కన్తికో నామ చీవరమాసానం పరియన్తదివససఙ్ఖాతాయ సీమాయ అతిక్కమనతో సఞ్జాతో. కేచి ‘‘బహిసీమాయ కాలాతిక్కమో సీమాతిక్కమో’’తి మఞ్ఞన్తి, తేసం అన్తోఉపచారే చీవరకాలాతిక్కమేపి కథినుబ్భారో అసమ్మతో నామ సియాతి న చేతం యుత్తం. తస్మా యత్థ కత్థచి కాలాతిక్కమో సీమాతిక్కమోతి వేదితబ్బో. ఏత్థ చ పాళియం ‘‘కతచీవరో’’తి ఇదం ఉపలక్ఖణమత్తం, అకతచీవరస్సపి కాలాతిక్కమేన సీమాతిక్కన్తికో హోతి, ద్వే చ పలిబోధా ఏకతో ఛిజ్జన్తి. ఏవం అఞ్ఞత్థాపి యథాసమ్భవం తంతం విసేసనాభావేపి కథినుబ్భారతా, పలిబోధుపచ్ఛేదప్పకారో చ వేదితబ్బో. ‘‘సహుబ్భారే ద్వేపి పలిబోధా అపుబ్బం అచరిమం ఛిజ్జన్తీ’’తి ఇదం అకతచీవరస్స పచ్చేస్సన్తి అధిట్ఠానసమ్భవపక్ఖం సన్ధాయ వుత్తం, తేసు అఞ్ఞతరాభావేపి సహుబ్భారోవ హోతి.

౩౧౨-౩౨౫. సమాదాయవారో ఆదాయవారసదిసోవ. ఉపసగ్గమేవేత్థ విసేసో. తేనాహ ‘‘పున సమాదాయవారేపి…పే… తేయేవ దస్సితా’’తి ¶ . విప్పకతచీవరే పక్కమనన్తికస్స అభావతో ‘‘యథాసమ్భవ’’న్తి వుత్తం. తేనేవ విప్పకతచీవరవారే ఛళేవ ఉబ్భారా వుత్తా, చీవరే హత్థగతే ¶ చ ఆసావచ్ఛేదికస్స అసమ్భవా, సో ఏతేసు వారేసు యత్థ కత్థచి న వుత్తో, విసుఞ్ఞేవ వుత్తో. విప్పకతవారే చేత్థ ఆదాయవారసమాదాయవారవసేన ద్వే ఛక్కవారా వుత్తా.

తతో పరం నిట్ఠానసన్నిట్ఠాననాసనన్తికానం వసేన తీణి తికాని దస్సితాని. తత్థ తతియత్తికే అనధిట్ఠితేనాతి ‘‘పచ్చేస్సం, న పచ్చేస్స’’న్తి ఏవం అనధిట్ఠితేన, న ఏవం మనసికత్వాతి అత్థో. తతియత్తికతో పన పరం ఏకం ఛక్కం దస్సితం. ఏవం తీణి తికాని, ఏకం ఛక్కఞ్చాతి పఠమం పన్నరసకం వుత్తం, ఇమినా నయేన దుతియపన్నరసకాదీని వేదితబ్బాని.

పాళియం ఆసాద్వాదసకే బహిసీమాగతస్స కథినుద్ధారేసు తేసమ్పి చీవరాసాదివసేన చీవరపలిబోధో యావ చీవరనిట్ఠానా తిట్ఠతీతి ఆహ ‘‘సో బహిసీమాగతో సుణాతి ‘ఉబ్భతం కిర తస్మిం ఆవాసే కథినన్తి…పే… సవనన్తికో కథినుద్ధారో’’’తి. ఏత్థ చ సవనక్ఖణే ఆవాసపలిబోధో పఠమం ఛిజ్జతి, నిట్ఠితే చీవరపలిబోధోతి వేదితబ్బో.

దిసంగమికనవకే దిసంగమికో పక్కమతీతి న పచ్చేస్సన్తి పక్కమతి, ఇమినా ఆవాసపలిబోధాభావో దస్సితో హోతి. తేనేవ వస్సంవుత్థావాసే పున గన్త్వా చీవరనిట్ఠాపితమత్తే నిట్ఠానన్తికో కథినుద్ధారో వుత్తో. ‘‘చీవరపటివిసం అపవిలాయమానో’’తి ఇమినా చీవరపలిబోధసమఙ్గికత్తమస్స దస్సేతి, అపవిలాయమానోతి ఆకఙ్ఖమానో. సేసం సువిఞ్ఞేయ్యమేవ.

ఆదాయసత్తకకథావణ్ణనా నిట్ఠితా.

కథినక్ఖన్ధకవణ్ణనానయో నిట్ఠితో.

౩౨౯. చీవరక్ఖన్ధకే ¶ ¶ కమ్మవిపాకన్తి కమ్మపచ్చయఉతుచిత్తాహారసముట్ఠితం అప్పటిబాహియరోగం సన్ధాయ వుత్తం కమ్మజస్స రోగస్స అభావా.

౩౩౦. పాళియం సంయమస్సాతి సఙ్గహణస్స. అవిసజ్జనస్సాతి అత్థో ‘‘యో సంయమో సో వినాసో’’తిఆదీసు (పే. వ. ౨౩౭) వియ. ఏతస్స సంయమస్స ఫలం ఉపజానామాతి యోజనా. తమేవ ఫలం దస్సేన్తీ ఆహ ‘‘వరమేతం…పే… ఆసిత్త’’న్తి. కేచి పన ‘‘సంయమస్సాతి ఆనిసంసస్స, ఉపయోగత్థే చేతం సామివచన’’న్తి (సారత్థ. టీ. మహావగ్గ ౩.౩౨౯-౩౩౦) అత్థం వదన్తి.

౩౩౬. ఉస్సన్నదోసోతి సఞ్జాతపిత్తాదిదోసో. సబ్బత్థాతి సకలసరీరే.

౩౩౭. మహాపిట్ఠియకోజవన్తి హత్థిపిట్ఠియం అత్థరితబ్బతాయ ‘‘మహాపిట్ఠియ’’న్తి లద్ధసమఞ్ఞం ఉణ్ణామయత్థరణం.

౩౩౮-౯. ఉపడ్ఢకాసినం ఖమమానన్తి అడ్ఢకాసిఅగ్ఘనకం. పాళియం కిం ను ఖోతి కతమం ను ఖో.

౩౪౦-౩౪౨. ఉపచారేతి సుసానస్స ఆసన్నే పదేసే. ఛడ్డేత్వా గతాతి కిఞ్చి అవత్వా ఏవ ఛడ్డేత్వా గతా, ఏతేన ‘‘భిక్ఖూ గణ్హన్తూ’’తి ఛడ్డితే ఏవ అకామా భాగదానం విహితం, కేవలం ఛడ్డితే పన కతికాయ అసతి ఏకతో బహూసు పవిట్ఠేసు యేన గహితం, తేన అకామభాగో న ¶ దాతబ్బోతి దస్సేతి. సమానా దిసా పురత్థిమాదిభేదా ఏతేసన్తి సదిసాతి ఆహ ‘‘ఏకదిసాయ వా ఓక్కమింసూ’’తి. ధురవిహారట్ఠానేతి విహారస్స సమ్ముఖట్ఠానే.

జీవకవత్థుకథాదివణ్ణనా నిట్ఠితా.

భణ్డాగారసమ్ముతిఆదికథావణ్ణనా

౩౪౩. విహారమజ్ఝేతి ¶ సబ్బేసం జాననత్థాయ వుత్తం. వణ్ణావణ్ణం కత్వాతి పటివీసప్పహోనకతాజాననత్థం హలిద్దియాదీహి ఖుద్దకమహన్తవణ్ణేహి యుత్తే సమే కోట్ఠాసే కత్వా. తేనాహ ‘‘సమే పటివీసే ఠపేత్వా’’తి. ఇదన్తి సామణేరానం ఉపడ్ఢపటివీసదానం. ఫాతికమ్మన్తి పహోనకకమ్మం. యత్తకేన వినయాగతేన సమ్ముఞ్జనీబన్ధనాదిహత్థకమ్మేన విహారస్స ఊనకతా న హోతి, తత్తకం కత్వాతి అత్థో. సబ్బేసన్తి తత్రుప్పాదవస్సావాసికం గణ్హన్తానం సబ్బేసం భిక్ఖూనం, సామణేరానఞ్చ. భణ్డాగారికచీవరేపీతి అకాలచీవరం సన్ధాయ వుత్తం. ఏతన్తి ఉక్కుట్ఠియా కతాయ సమభాగదానం. విరజ్ఝిత్వా కరోన్తీతి కత్తబ్బకాలేసు అకత్వా యథారుచితక్ఖణే కరోన్తి.

ఏత్తకేన మమ చీవరం పహోతీతి ద్వాదసగ్ఘనకేనేవ మమ చీవరం పరిపుణ్ణం హోతి, న తతో ఊనేనాతి సబ్బం గహేతుకామోతి అత్థో.

భణ్డాగారసమ్ముతిఆదికథావణ్ణనా నిట్ఠితా.

౩౪౪. ఏవఞ్హి కతేతి వట్టాధారస్స అన్తో రజనోదకం, బహి ఛల్లికఞ్చ కత్వా వియోజనే కతే. న ఉత్తరతీతి కేవలం ఉదకతో ఫేణుట్ఠానాభావా న ఉత్తరతి. రజనకుణ్డన్తి పక్కరజనట్ఠపనకం మహాఘటం.

౩౪౫. అనువాతాదీనం దీఘపత్తానన్తి ఆయామతో, విత్థారతో చ అనువాతం. ఆది-సద్దేన ద్విన్నం ఖన్ధానం అన్తరా మాతికాకారేన ఠపితపత్తఞ్చ ‘‘దీఘపత్త’’న్తి దట్ఠబ్బం. ఆగన్తుకపత్తన్తి దిగుణచీవరస్స ఉపరి అఞ్ఞం పట్టం అప్పేన్తి, తం సన్ధాయ వుత్తం. తం కిర ఇదాని న కరోన్తి.

౩౪౬. పాళియం ¶ నన్దిముఖియాతి తుట్ఠిముఖియా, పసన్నదిసాముఖాయాతి అత్థో.

౩౪౮. అచ్ఛుపేయ్యన్తి పతిట్ఠపేయ్యం. హతవత్థకానన్తి పురాణవత్థానం. అనుద్ధరిత్వావాతి అగ్గళే వియ దుబ్బలట్ఠానం అనపనేత్వావ.

౩౪౯-౩౫౧. విసాఖవత్థుమ్హి ¶ కల్లకాయాతి అకిలన్తకాయా. గతీతి ఞాణగతి అధిగమో. అభిసమ్పరాయోతి ‘‘సకిదేవ ఇమం లోకం ఆగన్త్వా దుక్ఖస్సన్తం కరోతీ’’తిఆదినా (సం. ని. ౫.౧౦౪౮) వుత్తో ఞాణాభిసమ్పరాయో, మగ్గఞాణయుత్తేహి గన్తబ్బగతివిసేసోతి అత్థో. తం భగవా బ్యాకరిస్సతి. ‘‘దదాతి దాన’’న్తి ఇదం అన్నపానవిరహితానం సేసపచ్చయానం దానవసేన వుత్తం. సోవగ్గికన్తి సగ్గసంవత్తనికం.

౩౫౯. అట్ఠపదకచ్ఛన్నేనాతి అట్ఠపదకసఙ్ఖాతజూతఫలకలేఖాసణ్ఠానేన.

౩౬౨. పాళియం నదీపారం గన్తున్తి భిక్ఖునో నదీపారగమనం హోతీతి అత్థో. అగ్గళగుత్తియేవ పమాణన్తి ఇమేహి చతూహి నిక్ఖేపకారణేహి ఠపేన్తేనపి అగ్గళగుత్తివిహారే ఏవ ఠపేతుం వట్టతీతి అధిప్పాయో. నిస్సీమాగతన్తి వస్సానసఙ్ఖాతం కాలసీమం అతిక్కన్తం, తం వస్సికసాటికచీవరం న హోతీతి అత్థో.

చీవరరజనకథాదివణ్ణనా నిట్ఠితా.

౩౬౩. పఞ్చ మాసేతి అచ్చన్తసంయోగే ఉపయోగవచనం. వడ్ఢిం పయోజేత్వా ఠపితఉపనిక్ఖేపతోతి వస్సావాసికస్సత్థాయ దాయకేహి వడ్ఢిం పయోజేత్వా ఠపితఉపనిక్ఖేపతో. ‘‘ఇధ వస్సంవుత్థసఙ్ఘస్సా’’తి ఇదం అభిలాపమత్తం. ఇధ-సద్దం పన వినా ‘‘వస్సంవుత్థసఙ్ఘస్స దేమా’’తి వుత్తేపి సో ఏవ నయో. అనత్థతకథినస్సాపి పఞ్చ మాసే పాపుణాతీతి వస్సావాసికలాభవసేన ఉప్పన్నత్తా అనత్థతకథినస్సాపి వుత్థవస్సస్స పఞ్చ మాసే పాపుణాతి. వక్ఖతి హి ‘‘చీవరమాసతో పట్ఠాయ యావ హేమన్తస్స పచ్ఛిమో దివసో, తావ వస్సావాసికం దేమాతి వుత్తే కథినం అత్థతం వా హోతు అనత్థతం వా, అతీతవస్సంవుత్థానమేవ పాపుణాతీ’’తి (మహావ. అట్ఠ. ౩౭౯). తతో పరన్తి పఞ్చమాసతో పరం, గిమ్హానస్స పఠమదివసతో పట్ఠాయాతి ¶ అత్థో. ‘‘కస్మా? పిట్ఠిసమయే ఉప్పన్నత్తా’’తి ఇదం ‘‘ఉదాహు అనాగతవస్సే’’తి ¶ ఇమస్సానన్తరం దట్ఠబ్బం. పోత్థకేసు పన ‘‘అనత్థతకథినస్సాపి పఞ్చ మాసే పాపుణాతీ’’తి ఇమస్సానన్తరం ‘‘కస్మా పిట్ఠిసమయే ఉప్పన్నత్తా’’తి ఇదం లిఖన్తి, తం పమాదలిఖితం పిట్ఠిసమయే ఉప్పన్నం సన్ధాయ ‘‘అనత్థతకథినస్సాపీ’’తి వత్తబ్బతో. వుత్థవస్సే హి సన్ధాయ ‘‘అనత్థతకథినస్సాపీ’’తి వుత్తం, న చ పిట్ఠిసమయే ఉప్పన్నం వుత్థవస్సస్సేవ పాపుణాతీతి సమ్ముఖీభూతానం సబ్బేసమ్పి పాపుణనతో. తేనేవ వక్ఖతి ‘‘సచే పన గిమ్హానం పఠమదివసతో పట్ఠాయ ఏవం వదతి, తత్ర సమ్ముఖీభూతానం సబ్బేసం పాపుణాతి. కస్మా? పిట్ఠిసమయే ఉప్పన్నత్తా’’తి (మహావ. అట్ఠ. ౧౭౯).

దుగ్గహితానీతి అగ్గహితాని. సఙ్ఘికానేవాతి అత్థో. ఇతోవాతి థేరానం దాతబ్బతోవ, ఇదానేవాతి వా అత్థో.

సఙ్ఘికచీవరుప్పాదకథావణ్ణనా నిట్ఠితా.

ఉపనన్దసక్యపుత్తవత్థుకథావణ్ణనా

౩౬౪. ‘‘సత్తాహవారేన అరుణమేవ ఉట్ఠాపేతీ’’తి ఇదం నానాసీమావిహారేసు కత్తబ్బనయేన ఏకస్మిమ్పి విహారే ద్వీసు సేనాసనేసు నివుత్థభావదస్సనత్థం వుత్తం, అరుణుట్ఠాపనేనేవ తత్థ వుత్థో హోతి, న పన వస్సచ్ఛేదపరిహారాయ. అన్తోఉపచారసీమాయపి యత్థ కత్థచి అరుణం ఉట్ఠాపేన్తో అత్తనా గహితసేనాసనం అప్పవిట్ఠోపి వుత్థవస్సో ఏవ హోతి, గహితసేనాసనే పన నివుత్థో నామ న హోతి, తత్థ చ అరుణుట్ఠాపనే పన సతి హోతి. తేనాహ ‘‘పురిమస్మిం బహుతరం నివసతి నామా’’తి, ఏతేన చ ఇతరస్మిం సత్తాహవారేనాపి అరుణుట్ఠాపనే సతి ఏవ అప్పకతరం నివసతి నామ హోతి, నాసతీతి దీపితం హోతి. నానాలాభేహీతి విసుం విసుం నిబద్ధవస్సావాసికలాభేహి. నానూపచారేహీతి నానాపరిక్ఖేపనానాద్వారేహి. ఏకసీమావిహారేహీతి ద్విన్నం విహారానం ఏకేన పాకారేన పరిక్ఖిత్తత్తా ఏకాయ ఉపచారసీమాయ అన్తోగతేహి ద్వీహి విహారేహి. సేనాసనగ్గాహో పటిప్పస్సమ్భతీతి పఠమం గహితో పటిప్పస్సమ్భతి. తత్థాతి యత్థ సేనాసనగ్గాహో పటిప్పస్సద్ధో, తత్థ.

ఉపనన్దసక్యపుత్తవత్థుకథావణ్ణనా నిట్ఠితా.

౩౬౫-౬. భూమియం ¶ ¶ పరిభణ్డం అకాసీతి గిలానేన నిపన్నభూమియం కిలిట్ఠట్ఠానం ధోవిత్వా హరితూపలిత్తం కారేసీతి అత్థో. భేసజ్జం యోజేతుం అసమత్థోతి పరేహి వుత్తవిధిమ్పి కాతుం అసమత్థో. పాళియం గిలానుపట్ఠాకానం చీవరదానే సామణేరానం తిచీవరాధిట్ఠానాభావా ‘‘చీవరఞ్చ పత్తఞ్చా’’తిఆది సబ్బత్థ వుత్తం. సచేపి సహస్సం అగ్ఘతి, గిలానుపట్ఠాకానఞ్ఞేవ దాతబ్బన్తి సమ్బన్ధో.

గిలానవత్థుకథావణ్ణనా నిట్ఠితా.

౩౬౯. అఞ్ఞన్తి చీవరపత్తతో అఞ్ఞం. అప్పగ్ఘన్తి అతిజిణ్ణాదిభావేన నిహీనం. తతోతి అవసేసపరిక్ఖారతో. సబ్బన్తి పత్తం, తిచీవరఞ్చ.

తత్థ తత్థ సఙ్ఘస్సేవాతి తస్మిం తస్మిం విహారే సఙ్ఘస్సేవ. పాళియం అవిస్సజ్జికం అవేభఙ్గికన్తి ఆగతానాగతస్స చాతుద్దిసస్స సఙ్ఘస్సేవ సన్తకం హుత్వా కస్సచి అవిస్సజ్జికం అవేభఙ్గికం భవితుం అనుజానామీతి అత్థో.

౩౭౧-౨. అక్కనాళమయన్తి అక్కదణ్డమయం. అక్కదుస్సానీతి అక్కవాకేన కతదుస్సాని, పోత్థకగతికాని దుక్కటవత్థుకానీతి అత్థో. దుపట్టచీవరస్స వా మజ్ఝేతి యం నిట్ఠితే తిపట్టచీవరం హోతి, తస్స మజ్ఝే పటలం కత్వా దాతబ్బానీతి అత్థో.

౩౭౪. ‘‘సన్తే పతిరూపే గాహకే’’తి వుత్తత్తా గాహకే అసతి అదత్వా భాజితేపి సుభాజితమేవాతి దట్ఠబ్బం.

౩౭౬. దక్ఖిణోదకం పమాణన్తి ‘‘ఏత్తకాని చీవరాని దస్సామీ’’తి పఠమం ఉదకం పాతేత్వా పచ్ఛా దేన్తి. తం యేహి గహితం, తే భాగినోవ హోన్తీతి ¶ అధిప్పాయో. పరసముద్దేతి జమ్బుదీపే. తమ్బపణ్ణిదీపఞ్హి ఉపాదాయేస ఏవం వుత్తో.

మతసన్తకకథాదివణ్ణనా నిట్ఠితా.

౩౭౯. పుగ్గలాధిట్ఠాననయేన ¶ వుత్తన్తి ‘‘సీమాయ దాన’’న్తిఆదినా వత్తబ్బే ‘‘సీమాయ దేతీ’’తిఆది పుగ్గలాధిట్ఠానేన వుత్తం. ‘‘అపిచా’’తిఆదినా పఠమలేడ్డుపాతభూతపరిక్ఖేపారహట్ఠానతో బహి దుతియలేడ్డుపాతోపి ఉపచారసీమా ఏవాతి దస్సేతి. ధువసన్నిపాతట్ఠానాదికమ్పి పరియన్తే ఠితమేవ గహేతబ్బం. లోకే గామసీమాదయో వియ లాభసీమా నామ విసుం పసిద్ధా నామ నత్థి, కేనాయం అనుఞ్ఞాతాతి ఆహ ‘‘నేవ సమ్మాసమ్బుద్ధేనా’’తిఆది. ఏతేన నాయం సాసనవోహారసిద్ధా, లోకవోహారసిద్ధా ఏవాతి దస్సేతి. ‘‘జనపదపరిచ్ఛేదో’’తి ఇదం లోకపసిద్ధసీమాసద్దత్థవసేన వుత్తం. పరిచ్ఛేదబ్భన్తరం పన సబ్బం జనపదసీమాతి గహేతబ్బం, జనపదో ఏవ జనపదసీమా. ఏవం రట్ఠసీమాదీసుపి. తేనాహ ‘‘ఆణాపవత్తిట్ఠాన’’న్తిఆది.

పథవీవేమజ్ఝే గతస్సాతి యావ ఉదకపరియన్తా ఖణ్డసీమత్తా వుత్తం, ఉపచారసీమాదీసు పన అబద్ధసీమాసు హేట్ఠాపథవియం సబ్బత్థ ఠితానం న పాపుణాతి, కూపాదిపవేసారహట్ఠానే ఠితానఞ్ఞేవ పాపుణాతీతి హేట్ఠా సీమాకథాయం వుత్తనయేన తంతంసీమట్ఠభావో వేదితబ్బో. చక్కవాళసీమాయ పన దిన్నం పథవీసన్ధారకఉదకట్ఠానేపి ఠితానం పాపుణాతి సబ్బత్థ చక్కవాళవోహారత్తా.

బుద్ధాధివుత్థోతి బుద్ధేన భగవతా నివుత్థో. పాకవట్టన్తి నిబద్ధదానం. వత్తతీతి పవత్తతి. తేహీతి యేసం సమ్ముఖే ఏస దేతి, తేహి భిక్ఖూహి. దుతియభాగే పన థేరాసనం ఆరుళ్హేతి యావ సఙ్ఘనవకా ఏకవారం సబ్బేసం భాగం దత్వా చీవరే అపరిక్ఖీణే పున సబ్బేసం దాతుం దుతియభాగే థేరస్స దిన్నేతి అత్థో. పంసుకూలికానమ్పి వట్టతీతి ఏత్థ ‘‘తుయ్హం దేమా’’తి అవుత్తత్తాతి కారణం వదన్తి. యది ఏవం ‘‘సఙ్ఘస్స దేమా’’తి వుత్తేపి ¶ వట్టేయ్య, ‘‘భిక్ఖూనం దేమ, థేరానం దేమ, సఙ్ఘస్స దేమా’’తి (మహావ. అట్ఠ. ౩౭౯) వచనతో భేదో న దిస్సతి. వీమంసితబ్బమేత్థ కారణం.

పారుపితుం వట్టతీతి పంసుకూలికానం వట్టతి. భిక్ఖుసఙ్ఘస్స చ భిక్ఖునీనఞ్చ దమ్మీతి వుత్తే పన న మజ్ఝే భిన్దిత్వా దాతబ్బన్తి ఏత్థ యస్మా భిక్ఖునిపక్ఖే సఙ్ఘస్స పచ్చేకం అపరామట్ఠత్తా భిక్ఖునీనం గణనాయ భాగో దాతబ్బోతి దాయకస్స అధిప్పాయోతి సిజ్ఝతి, తథా దానఞ్చ భిక్ఖూపి గణేత్వా దిన్నే ఏవ యుజ్జతి. ఇతరథా హి కిత్తకం భిక్ఖూనం దాతబ్బం, కిత్తకం భిక్ఖునీనన్తి న విఞ్ఞాయతి, తస్మా ‘‘భిక్ఖుసఙ్ఘస్సా’’తి వుత్తవచనమ్పి ‘‘భిక్ఖూన’’న్తి వుత్తవచనసదిసమేవాతి ఆహ ‘‘భిక్ఖూ చ భిక్ఖునియో చ గణేత్వా దాతబ్బ’’న్తి. తేనాహ ‘‘పుగ్గలో ¶ …పే… భిక్ఖుసఙ్ఘగ్గహణేన అగ్గహితత్తా’’తి. భిక్ఖుసఙ్ఘ-సద్దేన భిక్ఖూనఞ్ఞేవ గహితత్తా, పుగ్గలస్స పన ‘‘తుయ్హఞ్చా’’తి విసుం గహితత్తా చ తత్థస్స అగ్గహితతా దట్ఠబ్బా, ‘‘భిక్ఖూనఞ్చ భిక్ఖునీనఞ్చ తుయ్హఞ్చా’’తి వుత్తట్ఠానసదిసత్తాతి అధిప్పాయో. పుగ్గలప్పధానో హేత్థ సఙ్ఘ-సద్దో దట్ఠబ్బో. కేచి పన ‘‘భిక్ఖుసఙ్ఘగ్గహణేన గహితత్తా’’తి (సారత్థ. టీ. మహావగ్గ ౩.౩౭౯) పాఠం లిఖన్తి, తం న సున్దరం తస్స విసుం లాభగ్గహణే కారణవచనత్తా. తథా హి విసుం సఙ్ఘగ్గహణేన గహితత్తాతి విసుం పుగ్గలస్సపి భాగగ్గహణే కారణం వుత్తం. యథా చేత్థ పుగ్గలస్స అగ్గహణం, ఏవం ఉపరి ‘‘భిక్ఖుసఙ్ఘస్స చ తుయ్హఞ్చా’’తిఆదీసుపి సఙ్ఘాది-సద్దేహి పుగ్గలస్స అగ్గహణం దట్ఠబ్బం. యది హి గహణం సియా, సఙ్ఘతోపి, విసుమ్పీతి భాగద్వయం లభేయ్య ఉభయత్థ గహితత్తా.

పూజేతబ్బన్తిఆది గిహికమ్మం న హోతీతి దస్సనత్థం వుత్తం. ‘‘భిక్ఖుసఙ్ఘస్స హరా’’తి ఇదం పిణ్డపాతహరణం సన్ధాయ వుత్తం. తేనాహ ‘‘భుఞ్జితుం వట్టతీ’’తి. ‘‘అన్తోహేమన్తే’’తి ఇమినా అనత్థతే కథినే వస్సానం పచ్ఛిమే మాసే దిన్నం పురిమవస్సంవుత్థానఞ్ఞేవ పాపుణాతి, తతో పరం హేమన్తే దిన్నం పచ్ఛిమవస్సంవుత్థానమ్పి వుత్థవస్సత్తా పాపుణాతి. హేమన్తతో పన పరం పిట్ఠిసమయే ‘‘వస్సంవుత్థసఙ్ఘస్సా’’తి ఏవం వత్వా దిన్నం అనన్తరే వస్సే వా తతో పరేసు వా యత్థ కత్థచి తస్మిం వుత్థవస్సానం సబ్బేసం పాపుణాతి. యే పన సబ్బథా అవుత్థవస్సా, తేసం న పాపుణాతీతి దస్సేతి. సబ్బేసమ్పీతి హి తస్మిం భిక్ఖుభావే వుత్థవస్సానం సబ్బేసమ్పీతి అత్థో ¶ దట్ఠబ్బో. ‘‘వస్సంవుత్థసఙ్ఘస్సా’’తి వుత్తత్తా సమ్ముఖీభూతానం సబ్బేసన్తి ఏత్థాపి ఏసేవ నయో. అతీతవస్సన్తి అనన్తరాతీతవస్సం.

ఉద్దేసం గహేతుం ఆగతోతి ఉద్దేసే అగ్గహితేపి అన్తేవాసికోవాతి వుత్తం. గహేత్వా గచ్ఛన్తోతి పరినిట్ఠితఉద్దేసో హుత్వా గచ్ఛన్తో. ‘‘వత్తం కత్వా ఉద్దేసపరిపుచ్ఛాదీని గహేత్వా విచరన్తాన’’న్తి ఇదం ‘‘ఉద్దేసన్తేవాసికాన’’న్తి ఇమస్సేవ విసేసనం, తేన ఉద్దేసకాలే ఆగన్త్వా ఉద్దేసం గహేత్వా గన్త్వా అఞ్ఞత్థ నివసన్తే అనిబద్ధచారికే నివత్తేతి.

అట్ఠచీవరమాతికాకథావణ్ణనా నిట్ఠితా.

చీవరక్ఖన్ధకవణ్ణనానయో నిట్ఠితో.

కస్సపగోత్తభిక్ఖువత్థుకథాదివణ్ణనా

౩౮౦. చమ్పేయ్యక్ఖన్ధకే ¶ ¶ తన్తిబద్ధోతి తన్తి వుచ్చతి బ్యాపారో, తత్థ బద్ధో, ఉస్సుక్కం ఆపన్నోతి అత్థో. తేనాహ ‘‘తస్మిం ఆవాసే’’తిఆది.

౩౮౭-౮. హాపనం వా అఞ్ఞథా కరణం వా నత్థీతి ఞత్తికమ్మస్స ఞత్తియా ఏకత్తా హాపనం న సమ్భవతి, తస్సా ఏకత్తా ఏవ పచ్ఛా ఞత్తిఠపనవసేన, ద్విక్ఖత్తుం ఠపనవసేన చ అఞ్ఞథా కరణం నత్థి. పరతోతి పరివారే. తన్తి పబ్బాజనీయకమ్మం, తస్సాతి అత్థో.

కస్సపగోత్తభిక్ఖువత్థుకథాదివణ్ణనా నిట్ఠితా.

౩౯౫. ఏసాతి ‘‘బాలో’’తిఆదినా నిద్దిట్ఠపుగ్గలో, అప్పత్తోతి సమ్బన్ధో. తత్థ కారణమాహ ‘‘యస్మా’’తిఆది. తత్థ ఆవేణికేన లక్ఖణేనాతి పబ్బాజనీయకమ్మస్స నిమిత్తభావేన పాళియం వుత్తత్తా అసాధారణభూతేన కులదూసకభావేన. యది హేస తం కమ్మం అప్పత్తో, కథం పన సునిస్సారితోతి ఆహ ‘‘యస్మా పనస్స ఆకఙ్ఖమానో సఙ్ఘో పబ్బాజనీయకమ్మం కరేయ్యాతి వుత్తం, తస్మా సునిస్సారితో’’తి. తత్థ వుత్తన్తి కమ్మక్ఖన్ధకే (చూళవ. ౨౭) వుత్తం.

ఏత్థ పన కులదూసకకమ్మం కత్వా పబ్బాజనీయకమ్మకతస్స తేరసకకణ్డకట్ఠకథాయం ‘‘యస్మిం విహారే వసన్తేన యస్మిం గామే కులదూసకకమ్మం కతం హోతి, తస్మిం విహారే వా తస్మిం గామే వా న వసితబ్బ’’న్తిఆదినా (పారా. అట్ఠ. ౨.౪౩౩) యా సమ్మావత్తనా వుత్తా, సా ఇతరేనాపి ¶ పూరేతబ్బా. యం పన పటిప్పస్సద్ధకమ్మస్స కులదూసకస్స తత్థేవ అట్ఠకథాయం ‘‘యేసు కులేసు కులదూసకకమ్మం కతం, తతో పచ్చయా న గహేతబ్బా’’తిఆది వుత్తం, తం న పూరేతబ్బం కులసఙ్గహస్స అకతత్తా. ఏవం సేసకమ్మేసుపి. యది ఏవం ‘‘తజ్జనీయకమ్మారహస్స ¶ నియసకమ్మం కరోతి…పే… ఏవం ఖో, ఉపాలి, అధమ్మకమ్మం హోతీ’’తిఆదివచనం (మహావ. ౪౦౨) విరుజ్ఝతీతి? న విరుజ్ఝతి సఙ్ఘసన్నిట్ఠానవసేన తజ్జనీయాదికమ్మారహత్తస్స సిజ్ఝనతో. యస్స హి సఙ్ఘో ‘‘తజ్జనీయకమ్మం కరోమా’’తి సన్నిట్ఠానం కత్వా కమ్మవాచం సావేన్తో పబ్బాజనీయకమ్మవాచం సావేతి, తస్స కమ్మం అధమ్మకమ్మం హోతి. సచే పన ‘‘తస్సేవ పబ్బాజనీయకమ్మమేవ కరోమా’’తి సన్నిట్ఠానం కత్వా తదేవ కరోతి, తస్స తం కమ్మం ధమ్మకమ్మన్తి వేదితబ్బం.

ఏవమిధ ‘‘నిస్సారణ’’న్తి అధిప్పేతస్స పబ్బాజనీయకమ్మస్స వసేన అత్థం దస్సేత్వా ఇదాని తదఞ్ఞేసం తజ్జనీయాదీనం వసేన నిస్సారణే అధిప్పేతే ‘‘అప్పత్తో నిస్సారణ’’న్తి ఇమస్స పటిపక్ఖవసేన సమ్పత్తో నిస్సారణం, ‘‘తఞ్చే సఙ్ఘో నిస్సారేతి. సునిస్సారితో’’తి అత్థసమ్భవం దస్సేతుం పున ‘‘తఞ్చే సఙ్ఘో నిస్సారేతీతి సచే సఙ్ఘో’’తిఆది వుత్తం. తత్థ తత్థాతి తజ్జనీయాదికమ్మవిసయే, ఏకేనాపి అఙ్గేన నిస్సారణా అనుఞ్ఞాతాతి యోజనా. పాళియం అప్పత్తో నిస్సారణన్తి ఏత్థ ఆపన్నో ఆవేణికవసేన తజ్జనీయాదిసఙ్ఖాతం నిస్సారణం పత్తోతి అత్థో గహేతబ్బో.

ద్వేనిస్సరణాదికథావణ్ణనా నిట్ఠితా.

చమ్పేయ్యక్ఖన్ధకవణ్ణనానయో నిట్ఠితో.

౪౫౧. కోసమ్బకక్ఖన్ధకే ¶ ¶ సచే హోతి, దేసేస్సామీతి వినయధరస్స వచనేన ఆపత్తిదిట్ఠిం పటిలభిత్వా ఏవమాహ. తేనేవ పాళియం ‘‘సో తస్సా ఆపత్తియా అనాపత్తిదిట్ఠి హోతీ’’తి వుత్తం. నత్థి ఆపత్తీతి ఉదకస్స ఠపనభావం అజానిత్వా వా ఠపితం ఛడ్డేత్వా విస్సరిత్వా వా గమనే అసఞ్చిచ్చ అసతియా అనాపత్తిపక్ఖోపి సమ్భవతీతి వినయధరో తత్థ అనాపత్తిదిట్ఠిం పటిలభిత్వా ఏవమాహ. తేనేవ పాళియం ‘‘అఞ్ఞే భిక్ఖూ తస్స ఆపత్తియా అనాపత్తిదిట్ఠినో హోన్తీ’’తి వుత్తం. పరిసాయపిస్స అనాపత్తిదిట్ఠియా ఉప్పన్నత్తా ‘‘అఞ్ఞే’’తి బహువచనం కతం. అనాపత్తిదిట్ఠి అహోసీతి సుత్తన్తికత్థేరస్స వినయే అపకతఞ్ఞుతాయ వినయధరస్స వచనమత్తేన సో ఏవమహోసి, సా పనస్స ఆపత్తి ఏవ ఉదకావసేసస్స ఠపనభావం ఞత్వా ఠపితత్తా. వత్థుమత్తజాననే ఏవ హి సేఖియా సచిత్తకా, న పణ్ణత్తివిజాననే. తేనేవ పాళియం ‘‘తస్సా ఆపత్తియా అనాపత్తిదిట్ఠి హోతీ’’తి సబ్బత్థ ఆపత్తి ఇచ్చేవ వుత్తం. ‘‘ఆపత్తిం ఆపజ్జమానో’’తి ఇదం వినయధరత్థేరో ‘‘తయా ఇదం ఉదకం ఠపిత’’న్తి అత్తనా పుట్ఠేన సుత్తన్తికత్థేరేన ‘‘ఆమావుసో’’తి వుత్తవచనం సరిత్వా పణ్ణత్తిఅకోవిదతాయ సఞ్చిచ్చేవ అకాసీతి ఆపత్తిదిట్ఠి హుత్వావ అవోచ. తేనేవ పాళియం ‘‘అఞ్ఞే భిక్ఖూ తస్సా ఆపత్తియా ఆపత్తిదిట్ఠినో హోన్తీ’’తి వుత్తం.

౪౫౩. ‘‘న తావ భిన్నో’’తి ఇదం ఉక్ఖిపనతదనువత్తనమత్తేన సఙ్ఘో భిన్నో నామ న హోతి, తం నిస్సాయ పన ఉభయపక్ఖికానం పక్ఖం పరియేసిత్వా అఞ్ఞమఞ్ఞం కోధవసేన కాయవచీకలహవడ్ఢనేనేవ హోతీతి ఇమమత్థం సన్ధాయ వుత్తం. తేనాహ ‘‘సో చ ఖో కలహవసేనా’’తి. సమ్భమఅత్థవసేనాతి తురితత్థవసేన.

౪౫౪. అకారణేతిఆది ¶ అనుక్ఖిపిత్వావ ఉపాయేన సఞ్ఞాపేత్వా హితేసితాయ ఆపత్తితో మోచేతుం యుత్తట్ఠానే కోధచిత్తవసేన విహేఠనత్థాయ కతభావం సన్ధాయ వుత్తం, న పన కమ్మఙ్గస్స అభావం సన్ధాయ. తేనేవ ¶ పాళియం ‘‘ఆపత్తి ఏసా, భిక్ఖవే, నేసా అనాపత్తి…పే… ఉక్ఖిత్తో ఏసో భిక్ఖూ’’తిఆది వుత్తం.

౪౫౫. ‘‘అధమ్మవాదీనం పక్ఖే నిసిన్నో’’తి ఇదం ఉపలక్ఖణమత్తం, ధమ్మవాదీనం పక్ఖే నిసీదిత్వా అధమ్మవాదీనం లద్ధిం గణ్హన్తోపి ధమ్మవాదీనం నానాసంవాసకో హోతి ఏవ. కమ్మం కోపేతీతి తం వినా గణస్స అపూరణపక్ఖం సన్ధాయ వుత్తం. యత్థ వా తత్థ వాతి ధమ్మవాదీనం పక్ఖే వా అధమ్మవాదీనం పక్ఖే వాతి అత్థో. ఇమే ధమ్మవాదినోతి గణ్హాతీతి తంతంపక్ఖగతే భిక్ఖూ యాథావతో వా అయాథావతో వా ‘‘ఇమే ధమ్మవాదినో’’తి గణ్హాతి, అయం తంతంపక్ఖగతానం అత్తానం సమానసంవాసకం కరోతి.

౪౫౬. ఉపదంసేన్తీతి పవత్తేన్తి. పాళియం ఏత్తావతాతి ‘‘ఏత్తకపదేసం ముఞ్చిత్వా నిసిన్నా మయం కోధచిత్తే ఉప్పన్నేపి అఞ్ఞమఞ్ఞం అననులోమికం కాయకమ్మాదిం పవత్తేతుం న సక్ఖిస్సామా’’తి సల్లేక్ఖేత్వా దూరే నిసీదితబ్బన్తి అధిప్పాయో. తేనాహ ‘‘ఉపచారం ముఞ్చిత్వా’’తి.

౪౫౭. పాళియం భణ్డనజాతాతిఆదీసు కలహస్స పుబ్బభాగో భణ్డనం నామ. హత్థపరామాసాది కలహో నామ. విరుద్ధవాదో వివాదో నామ.

౪౫౮. పరిపుణ్ణకోసకోట్ఠాగారోతి ఏత్థ కోసో నామ సువణ్ణమణిఆదిభణ్డాగారసారగబ్భో. కోట్ఠం వుచ్చతి ధఞ్ఞస్స ఆవసనట్ఠానం, కోట్ఠభూతం అగారం కోట్ఠాగారం, ధఞ్ఞసఙ్గహట్ఠానం. అబ్భుయ్యాసీతి యుద్ధాయ అభిముఖో నిక్ఖమీతి అత్థో. ఏకసఙ్ఘాతమ్పీతి ఏకయుద్ధమ్పి. ధోవనన్తి ధోవనుదకం.

౪౬౩. పరియాదిన్నరూపాతి కోధచిత్తేన పరిగ్గహితసభావా.

౪౬౪. తం న జానన్తీతి తం కలహం న జానన్తి. యే ఉపనయ్హన్తీతి యథావుత్తం కోధాకారం చిత్తే బన్ధన్తి. పాకటపరిస్సయేతి సీహాదికే. పటిచ్ఛన్నపరిస్సయేతి రాగాదికే. పాళియం నత్థి బాలే ౯౭ సహాయతాతి బాలం నిస్సాయ సీలాదిగుణసఙ్ఖాతా సహాయతా నత్థి, న సక్కా లద్ధున్తి అత్థో.

౪౬౬. అత్తకామరూపాతి ¶ అత్తనో హితకామయమానసభావా. అనురుద్ధాతి ఏకసేసనయేన తిణ్ణమ్పి కులపుత్తానం ఆలపనం, తేనేవ బహువచననిద్దేసో కతో. ఖమనీయం సరీరం యాపనీయం జీవితం ‘‘కచ్చి వో సరీరఞ్చ ధారేతుం, జీవితఞ్చ యాపేతుం సక్కా’’తి పుచ్ఛతి. తగ్ఘాతి ఏకంసత్థే నిపాతో, ఏకంసేన మయం భన్తేతి అత్థో. యథా కథన్తి ఏత్థ యథాతి నిపాతమత్తం, యథాకథన్తి వా ఏకో నిపాతో కారణపుచ్ఛనత్థో, కేన పకారేనాతి అత్థో. ఏకఞ్చ పన మఞ్ఞే చిత్తన్తి ఏకస్స చిత్తవసేన ఇతరేసమ్పి పవత్తనతో సబ్బేసం నో ఏకం వియ చిత్తన్తి అత్థో. కచ్చి పన వో అనురుద్ధాతి ఏత్థ వోతి నిపాతమత్తం, పచ్చత్తవచనం వా, కచ్చి తుమ్హేతి అత్థో. అమ్హాకన్తి నిద్ధారణే సామివచనం, అమ్హేసు తీసు యో పఠమం పటిక్కమతీతి అత్థో.

కోసమ్బకవివాదకథావణ్ణనా నిట్ఠితా.

౪౬౭. యేన పాలిలేయ్యకన్తి పచ్చత్తే ఉపయోగవచనం, యత్థ పాలిలేయ్యకో గామో, తత్థ అవసరీతి అత్థో. దహరపోతకేహీతి భిఙ్కచ్ఛాపేహి. ‘‘ఓగాహి’’న్తిపి పాఠో, నహానపోక్ఖరణిన్తి అత్థో.

ఉదానగాథాయం పన – రథఈససదిసదన్తస్స నాగస్స హత్థినో ఏతం వివేకనిన్నం చిత్తం నాగేన బుద్ధనాగస్స వివేకనిన్నచిత్తేన సమేతి. కస్మా? యం యస్మా ఏకోవ రమతి వనే, తస్మా ఏవం యోజనా దట్ఠబ్బా.

పాలిలేయ్యకగమనకథావణ్ణనా నిట్ఠితా.

౪౬౮. యథా ధమ్మో తథా తిట్ఠాహీతి యథా ధమ్మో చ వినయో చ ఠితో, తథా తిట్ఠ, ధమ్మవాదీపక్ఖే తిట్ఠాతి అత్థో.

౪౭౩. ‘‘యో ¶ పటిబాహేయ్య, ఆపత్తి దుక్కటస్సా’’తి ఇదం సామగ్గీభేదస్స అకారకే సన్ధాయ వుత్తం. యే పన భేదకారకా విరుద్ధా అలజ్జినో ¶ , తేసం పటిబాహితుం వట్టతి తేసం సన్తకస్సపి సేనాసనస్స వినాసనవచనతో. ‘‘వివిత్తం కత్వాపి దాతబ్బ’’న్తి వుత్తత్తా పన యథావుడ్ఢం వరసేనాసనం అదత్వా వుడ్ఢానమ్పి అసఞ్ఞతానం సఞ్ఞతేహి వివిత్తం కత్వా దాతబ్బన్తి దట్ఠబ్బం.

౪౭౫. కమ్మవాచాయ ఓసారేత్వాతి ఏత్థ ఉక్ఖిత్తస్స భిక్ఖునో ఆపత్తియాపన్నభావం పటిజానిత్వా సమ్మావత్తనేన ఉక్ఖేపకానం సముప్పన్నఓసారణచ్ఛన్దస్స పగేవ ఞాతత్తా పటిప్పస్సమ్భనకమ్మవాచాయ ఉక్ఖిత్తానువత్తకా సయమేవ నం ఓసారేసున్తి దట్ఠబ్బం.

౪౭౬. అత్థతో అపగతాతి సామగ్గీఅత్థవిరహితా, తుచ్ఛబ్యఞ్జనాతి అత్థో.

౪౭౭. అప్పటిచ్ఛన్నాచారోతి అప్పటిచ్ఛాదేతబ్బసున్దరాచారో. అనపగతన్తి కారణతో అనపేతం. ఆదాతబ్బతో గహేతబ్బతో ఆదాయన్తి ఆచరియవాదో వుత్తోతి ఆహ ‘‘ఆదాయం అత్తనో ఆచరియవాద’’న్తి.

అట్ఠహి దూతఙ్గేహీతి ‘‘సోతా చ హోతి సావేతా చ ఉగ్గహేతా చ ధారేతా చ విఞ్ఞాతా చ విఞ్ఞాపేతా చ కుసలో చ సహితాసహితస్స నో చ కలహకారకో’’తి (అ. ని. ౮.౧౬) ఏవం వుత్తేహి అట్ఠహి దూతఙ్గేహి. సేసమేత్థ, హేట్ఠా చ సబ్బత్థ సువిఞ్ఞేయ్యమేవాతి.

అట్ఠారసవత్థుకథావణ్ణనా నిట్ఠితా.

కోసమ్బకక్ఖన్ధకవణ్ణనానయో నిట్ఠితో.

ఇతి సమన్తపాసాదికాయ వినయట్ఠకథాయ విమతివినోదనియం

నమో తస్స భగవతో అరహతో సమ్మాసమ్బుద్ధస్స

౧. చూళవగ్గస్స ¶ ¶ పఠమే కమ్మక్ఖన్ధకే తావ ‘‘బలవాబలవ’’న్తి ఇదం ఏకపదం. ‘‘బలవబలవ’’న్తి వత్తబ్బే ఆకారం కత్వా ‘‘బలవాబలవ’’న్తి వుత్తం. తఞ్చ ‘‘దుక్ఖదుక్ఖ’’న్తిఆదీసు వియ అతిసయత్థే వత్తతీతి ఆహ ‘‘సుట్ఠు బలవం పటివదథా’’తి, అతి వియ బలవం కత్వా పటివచనం దేథాతి అత్థో.

౨. పాళియం ఆపత్తి ఆరోపేతబ్బాతి ఏత్థ కిఞ్చాపి ‘‘మా ఖో తుమ్హే ఆయస్మన్తో ఏసో అజేసీ’’తిఆదికే భణ్డనాదిజనకే వచనే పఞ్ఞత్తా కాచి ఆపత్తి నామ నత్థి ముసాపేసుఞ్ఞాదీసు ఏతస్స అప్పవిట్ఠత్తా, తథాపి భిక్ఖూహి విసుం, సఙ్ఘమజ్ఝే చ ‘‘మా, ఆవుసో, భిక్ఖూ ¶ అఞ్ఞమఞ్ఞం పయోజేత్వా భణ్డనాదిం అకాసి, నేదం అప్పిచ్ఛతాదీనం అత్థాయ వత్తతీ’’తి ఏవం అపఞ్ఞత్తేన వుచ్చమానస్స భిక్ఖునో అనాదరియేన అనోరమనపచ్చయా వా అఞ్ఞవాదవిహేసాదికరణపచ్చయా వా యా ఆపత్తి హోతి, సా ఆపత్తి ఆరోపేతబ్బా దిట్ఠివిపన్నస్స వియాతి ఏవమత్థో దట్ఠబ్బో.

యస్స పన ఇదం వచనం వినావ కాయవాచాహి ఆపన్నా లహుకాపత్తి అత్థి, తస్సపి ఆరోపేతబ్బావ. యం పన కమ్మవాచాయ ‘‘అత్తనా భణ్డనకారకా’’తి అత్తనా-సద్దగ్గహణం, ‘‘యేపి చఞ్ఞే భిక్ఖూ భణ్డనకారకా…పే… తే ఉపసఙ్కమిత్వా’’తిఆదివచనఞ్చ, తం వత్థువసేన గహితం. యో పన సయమేవ భణ్డనకారకో హోతి, అఞ్ఞే పన భణ్డనకారకే ఉపసఙ్కమిత్వా ‘‘మా ఖో తుమ్హే’’తిఆదివచనం న వదతి, తస్సాపేతం కమ్మం కాతబ్బమేవ. కరోన్తేహి చ ‘‘సుణాతు మే, భన్తే, సఙ్ఘో, అయం ఇత్థన్నామో ¶ భిక్ఖు భణ్డనకారకో…పే… సఙ్ఘే అధికరణకారకో. యది సఙ్ఘస్స పత్తకల్ల’’న్తిఆదినావ కమ్మవాచా కాతబ్బా. యో చ అఞ్ఞేపి భిక్ఖూ కలహాయ సమాదపేతి, తస్సాపి ఏవమేవ కమ్మవాచం కాతుం వట్టతి అఞ్ఞేసం సమాదాపనస్సపి భణ్డనకారకత్తే ఏవ పవిసనతో. అఞ్ఞేసం సమాదాపనాకారమ్పి వత్వావ, కమ్మవాచం కాతుకామేనపి చ తేహి వుత్తవచనత్థమేవ గహేత్వా తదనుగుణం యోజేత్వావ కాతబ్బం, న ఇధాగతవసేనేవ సబ్బేసమ్పి ఇధాగతవసేనేవ వచనాసమ్భవా. భూతేన వత్థునా కతమేవ హి అవిపన్నం హోతి, నాఞ్ఞన్తి గహేతబ్బం. ఏస నయో నియస్సకమ్మాదీసుపి.

తజ్జనీయకమ్మకథావణ్ణనా నిట్ఠితా.

అధమ్మకమ్మద్వాదసకకథాదివణ్ణనా

౪. అప్పటిఞ్ఞాయ కతన్తి వత్థుం వా ఆపత్తిం వా అసమ్పటిచ్ఛాపేత్వా కతం. యో పన సబ్బేసం పస్సన్తానం ఏవ వత్థువీతిక్కమం కత్వా పచ్ఛా కమ్మకరణభయేన ‘‘న కరోమీ’’తి ముసా వదతి, తస్స భిక్ఖూనం సమ్ముఖే వీతిక్కమకరణమేవ పటిఞ్ఞా. తథతో జాననత్థమేవ పటిఞ్ఞాయ కరణం అనుఞ్ఞాతం. యత్థ పన సన్దేహో హోతి, తత్థ సమ్పటిచ్ఛాపేత్వావ కత్తబ్బన్తి గహేతబ్బం.

‘‘పారాజికాపత్తియా వా’’తి ఇదం లిఙ్గనాసననిమిత్తతాయ పారాజికస్స కమ్మేన అతికిచ్ఛనీయతో వుత్తం. ‘‘సఙ్ఘాదిసేసాపత్తియా వా’’తి ఇదం పన పరివాసాదినిస్సారణకమ్మస్స ఆవేణికస్స ¶ విజ్జమానత్తా వుత్తం. యం పన పరతో ‘‘అధిసీలే సీలవిపన్నో హోతి…పే… తజ్జనీయకమ్మం కరేయ్యా’’తి (చూళవ. ౬) వుత్తం, తం ‘‘ఆయతిం సంవరే ఠత్వా వుట్ఠానం కరోహీ’’తి ఓవదియమానస్స అనాదరియాదిపచ్చయలహుకాపత్తిం సన్ధాయ వుత్తం. సీలవిపత్తిమూలకఞ్హి లహుకాపత్తిం ఆపన్నో ఇధ అభేదూపచారేన ‘‘అధిసీలే సీలవిపన్నో’’తి వుత్తో ‘‘అతిదిట్ఠియా దిట్ఠివిపన్నో’’తి ఏత్థ వియ.

యథా చ దిట్ఠిం గహేత్వా వోహరన్తస్స ‘‘ఇతో దిట్ఠితో ఓరమాహీ’’తి అవత్వా కతకమ్మం కేవలాయ దిట్ఠివిపత్తియా కతత్తా అనాపత్తియా కతం నామ అధమ్మకమ్మం హోతి, ఏవం సీలవిపత్తిం ఆపజ్జిత్వా లజ్జిధమ్మే ¶ ఓక్కన్తే యథాధమ్మం వుట్ఠాయ సంవరే ఠాతుకామస్స కతం తజ్జనీయాదికమ్మం కేవలాయ సీలవిపత్తియా కతత్తా అదేసనాగామినియా కతం నామ అధమ్మకమ్మం హోతి. తేనేవ నియస్సకమ్మేపి ‘‘అపిస్సు భిక్ఖూ పకతా పరివాసం దేన్తా’’తిఆదినా సంవరే అట్ఠానమేవ కమ్మనిమిత్తభావేన వుత్తం. అదన్తం దమనత్థమేవ హి తజ్జనీయాదికమ్మాని అనుఞ్ఞాతానీతి. కేచి పన ‘‘అదేసనాగామినియాతి ఇదం పారాజికాపత్తింయేవ సన్ధాయ వుత్తం, న సఙ్ఘాదిసేస’’న్తి (సారత్థ. టీ. చూళవగ్గ ౩.౪) వదన్తి, తం సుక్కపక్ఖే ‘‘దేసనాగామినియా ఆపత్తియా కతం హోతీ’’తి ఇమినా వచనేన విరుజ్ఝతి. సఙ్ఘాదిసేసస్సాపి చ పరియాయతో దేసనాగామినివోహారే గయ్హమానే ‘‘ఆపత్తియా కతం హోతీ’’తి వుత్తవారతో ఇమస్స వారస్స విసేసో న సియా, అట్ఠకథాయమ్పేత్థ విసేసభావో న దస్సితో. తస్మా వుత్తనయేనేవేత్థ అధిప్పాయో గహేతబ్బో.

౬. సబ్బానిపీతి తజ్జనీయనియస్సపబ్బాజనీయకమ్మాని తీణిపి. అఞ్ఞకమ్మస్స వత్థునాతి తజ్జనీయతో అఞ్ఞస్స కమ్మస్స వత్థునా అఞ్ఞకమ్మకరణం నామ కోచి దోసోపి న హోతీతి అధిప్పాయో. కారణమాహ ‘‘కస్మా’’తిఆదినా.

అధమ్మకమ్మద్వాదసకకథాదివణ్ణనా నిట్ఠితా.

౧౧. నియస్సకమ్మే పాళియం అపిస్సూతి అపిచాతి ఇమస్మిం అత్థే నిపాతసముదాయో. నిస్సాయ ¶ తే వత్థబ్బన్తి ఏత్థ కేచి కల్యాణమిత్తాయత్తవుత్తితం సన్ధాయ వుత్తన్తి వదన్తి, అఞ్ఞే పన నిస్సయగ్గహణమేవాతి, ఉభయేనపిస్స సేరివిహారో న వట్టతీతి దీపితన్తి దట్ఠబ్బం.

౨౧. పబ్బాజనీయకమ్మే ‘‘పబ్బాజనీయకమ్మం పటిప్పస్సమ్భేతూ’’తి ఇదం పక్కమనాదిం అకత్వా సమ్మావత్తన్తానం వసేన వుత్తం.

౩౩. పటిసారణీయకమ్మే ¶ నేవ భిక్ఖువచనం, న గిహివచనన్తి ఏత్థ పరియాయతోపి భిక్ఖూ పరఖుంసనం న వదన్తి, గహట్ఠా పన సరూపేనేవ అక్కోసితుం సమత్థాపి ఉపకారీసు అకారణం ఏవరూపం న వదన్తి, త్వం గిహిగుణతోపి పరిహీనోతి అధిప్పాయో.

౩౯. ‘‘అఙ్గసమన్నాగమో పురిమేహి అసదిసో’’తి ఇమినా తజ్జనీయాదీనం వుత్తకారణమత్తేన ఇదం కాతుం న వట్టతీతి దీపేతి. ఇధ వుత్తేన పన గిహీనం అలాభాయ పరిసక్కనాదినా అఙ్గేన తానిపి కాతుం వట్టతీతి గహేతబ్బం. ఏత్థ చ ‘‘సద్ధం పసన్నం దాయకం కారకం సఙ్ఘుపట్ఠాకం హీనేన ఖుంసేతీ’’తి వుత్తత్తా తాదిసేసు గిహీసు ఖుంసనాదీహి గిహిపటిసంయుత్తేహి ఏవ అఙ్గేహి కమ్మారహతా, న ఆరామికచేటకాదీసు ఖుంసనాదీహి. తత్థాపి దాయకాదీసు ఖమాపితేసు కమ్మారహతా నత్థి, ఆపత్తి చ యత్థ కత్థచి దేసేతుం వట్టతి. యో చే తిక్ఖత్తుం ఖమాపియమానోపి న ఖమతి, అకతకమ్మేనపి దస్సనూపచారే ఆపత్తి దేసేతబ్బా. సో చే కాలకతో హోతి, దేసన్తరం వా గతో, గతదిసా న ఞాయతి, అన్తరామగ్గే వా జీవితన్తరాయో హోతి, కతకమ్మేనపి అకతకమ్మేనపి సఙ్ఘమజ్ఝే యథాభూతం విఞ్ఞాపేత్వా ఖమాపేత్వా ఆపత్తి దేసేతబ్బాతి వదన్తి. ధమ్మికపటిస్సవస్స అసచ్చాపనే పన తేసం సన్తికం గన్త్వా ‘‘మయా అసమవేక్ఖిత్వా పటిస్సవం కత్వా సో న సచ్చాపితో, తం మే ఖమథా’’తిఆదినా ఖమాపనే వచనక్కమో ఞాపేతబ్బో.

౪౧. పాళియం మఙ్కుభూతో నాసక్ఖి చిత్తం గహపతిం ఖమాపేతున్తి తింసయోజనమగ్గం పున గన్త్వాపి మానథద్ధతాయ యథాభూతం దోసం ఆవికత్వా అఖమాపనేన ‘‘నాహం ఖమామీ’’తి తేన పటిక్ఖిత్తో మఙ్కుభూతో ఖమాపేతుం న సక్ఖి, సో పునదేవ సావత్థిం పచ్చాగన్త్వాపి మాననిగ్గహత్థాయేవ పునపి సత్థారా పేసితో పురిమనయేనేవ ఖమాపేతుం అసక్కోన్తో పునాగచ్ఛి. అథస్స భగవా ‘‘అసన్తం భావనమిచ్ఛేయ్యా’’తిఆదినావ (ధ. ప. ౭౩) ధమ్మం దేసేత్వా మాననిమ్మథనం కత్వా అనుదూతదానం అనుఞ్ఞాసీతి దట్ఠబ్బం.

౪౨. ‘‘నో ¶ చే ఖమతి…పే… ఆపత్తిం దేసాపేతబ్బో’’తి వుత్తత్తా పగేవ గహట్ఠో ఖమతి చే, దస్సనూపచారే ఆపత్తిదేసనాకిచ్చం నత్థీతి గహేతబ్బం.

౪౬. ఉక్ఖేపనీయకమ్మేసు ¶ తీసు అరిట్ఠవత్థుస్మిం ఆపత్తిం ఆరోపేత్వాతి విసుం సఙ్ఘమజ్ఝేవ పాపికాయ దిట్ఠియా అప్పటినిస్సజ్జనపచ్చయా దుక్కటం, సమనుభాసనపరియోసానే పాచిత్తియం వా ఆపత్తిం ఆరోపేత్వా. ఏత్థాపి కమ్మవాచాయ ‘‘తథాహం భగవతా’’తిఆది వత్థువసేన వుత్తం. యేన యేన పకారేన దిట్ఠిగతికా వోహరింసు, తేన తేన పకారేన యోజేత్వా కమ్మవాచా కాతబ్బా. గహణాకారం పన వినాపి ‘‘సుణాతు మే, భన్తే, సఙ్ఘో, ఇత్థన్నామస్స భిక్ఖునో పాపికం దిట్ఠిగతం ఉప్పన్నం, సో తం దిట్ఠిం అప్పటినిస్సజ్జతి, యది సఙ్ఘస్స పత్తకల్ల’’న్తి ఏవం సామఞ్ఞతోపి కమ్మవాచం కాతుం వట్టతి.

౬౫. ‘‘యం దిట్ఠిం నిస్సాయ భణ్డనాదీని కరోతీ’’తి ఇమినా దిట్ఠిం నిస్సాయ ఉప్పన్నాని ఏవ భణ్డనాదీని ఇధ అధిప్పేతాని, న కేవలానీతి దస్సేతి. యో పన ‘‘భణ్డనాదీనం కరణే దోసో నత్థీ’’తి దిట్ఠికో హుత్వా భణ్డనాదిం కరోతి, సాపిస్స దిట్ఠి ఏవ హోతి, తస్సపి అప్పటినిస్సగ్గే కమ్మం కాతుం వట్టతి.

నియస్సకమ్మకథాదివణ్ణనా నిట్ఠితా.

కమ్మక్ఖన్ధకవణ్ణనానయో నిట్ఠితో.

౭౫. పారివాసికక్ఖన్ధకే ¶ ¶ అన్తమసో మూలాయపటికస్సనారహాదీనమ్పీతి ఆది-సద్దేన మానత్తారహమానత్తచారికఅబ్భానారహే సఙ్గణ్హాతి. తే హి పారివాసికానం, పారివాసికా చ తేసం పకతత్తట్ఠానే ఏవ తిట్ఠన్తి. అధోతపాదట్ఠపనకన్తి యత్థ ఠత్వా పాదే ధోవన్తి, తాదిసం దారుఫలకఖణ్డాదిం. పాదఘంసనన్తి సక్ఖరకథలాదిం. ‘‘వత్తం కరోన్తీ’’తి ఏత్తకమత్తస్సేవ వుత్తత్తా సద్ధివిహారికాదీహిపి అభివాదనాదిం కాతుం న వట్టతి.

‘‘పారిసుద్ధిఉపోసథే కరియమానే’’తి ఇదం పవారణాదివసేసు సఙ్ఘే పవారేన్తే అనుపగతఛిన్నవస్సాదీహి కరియమానపారిసుద్ధిఉపోసథమ్పి సన్ధాయ వుత్తం. అత్తనో పాళియాతి నవకానం పురతో.

‘‘పారివాసికస్సేవా’’తి ఇదం అబ్భానారహపరియోసానే సబ్బే గరుకట్ఠే సన్ధాయ వుత్తం. తేసమ్పి పచ్చేకం ఓణోజనస్స అనుఞ్ఞాతత్తా తదవసేసా పకతత్తా ఏవ తం న లభన్తి.

చతుస్సాలభత్తన్తి భోజనసాలాయ పటిపాటియా దియ్యమానభత్తం. హత్థపాసే ఠితేనాతి దాయకస్స హత్థపాసే పటిగ్గహణరుహనట్ఠానేతి అధిప్పాయో. మహాపేళభత్తేపీతి మహన్తేసు భత్తపచ్ఛిఆదిభాజనేసు ఠపేత్వా దియ్యమానభత్తేసుపి.

౭౬. పాపిట్ఠతరాతి పారాజికాపత్తీతి ఉక్కంసవసేన వుత్తం. సఞ్చరిత్తాదిపణ్ణత్తివజ్జతో పన సుక్కవిస్సట్ఠాదికా లోకవజ్జావ, తత్థాపి సఙ్ఘభేదాదికా పాపిట్ఠతరా ఏవ.

‘‘కమ్మన్తి ¶ పారివాసికకమ్మవాచా’’తి ఏతేన కమ్మభూతా వాచాతి కమ్మవాచా-సద్దస్స అత్థోపి సిద్ధోతి వేదితబ్బో. సవచనీయన్తి ఏత్థ ‘‘సదోస’’న్తి (సారత్థ. టీ. చూళవగ్గ. ౩.౭౬) అత్థం వదతి. అత్తనో వచనే పవత్తనకమ్మన్తి ఏవమేత్థ అత్థో దట్ఠబ్బో, ‘‘మా పక్కమాహీ’’తి వా ‘‘ఏహి వినయధరానం సమ్ముఖీభావ’’న్తి వా ¶ ఏవం అత్తనో ఆణాయ పవత్తనకకమ్మం న కాతబ్బన్తి అధిప్పాయో. ఏవఞ్హి కేనచి సవచనీయే కతే అనాదరేన అతిక్కమితుం న వట్టతి, బుద్ధస్స సఙ్ఘస్స ఆణా అతిక్కన్తా నామ హోతి.

రజోహతభూమీతి పణ్ణసాలావిసేసనం. పచ్చయన్తి వస్సావాసికచీవరం. సేనాసనం న లభతీతి వస్సగ్గేన న లభతి.

అపణ్ణకపటిపదాతి అవిరద్ధపటిపదా. సచే వాయమన్తోపీతి ఏత్థ అవిసయభావం ఞత్వా అవాయమన్తోపి సఙ్గయ్హతి.

౮౧. అవిసేసేనాతి పారివాసికుక్ఖిత్తకానం సామఞ్ఞేన. పఞ్చవణ్ణచ్ఛదనబద్ధట్ఠానేసూతి పఞ్చప్పకారచ్ఛదనేహి ఛన్నట్ఠానేసు.

ఓబద్ధన్తి ఉట్ఠానాదిబ్యాపారపటిబద్ధం. పీళితన్తి అత్థో. మఞ్చే వా పీఠే వాతి ఏత్థ వా-సద్దో సముచ్చయత్థో, తేన తట్టికాచమ్మఖణ్డాదీసు దీఘాసనేసుపి నిసీదితుం న వట్టతీతి దీపితం హోతి.

న వత్తభేదదుక్కటన్తి వుడ్ఢతరస్స జానన్తస్సాపి వత్తభేదే దుక్కటం నత్థీతి దస్సేతి. ‘‘వత్తం నిక్ఖిపాపేత్వా’’తి ఇదం పారివాసాదిమేవ సన్ధాయ వుత్తం.

పారివాసికవత్తకథావణ్ణనా నిట్ఠితా.

పారివాసికక్ఖన్ధకవణ్ణనానయో నిట్ఠితో.

౯౭. సముచ్చయక్ఖన్ధకే ¶ ¶ వేదయామహన్తి జానాపేమి అహం, ఆరోచేమీతిఅత్థో. అనుభవామీతిపిస్స అత్థం వదన్తి. పురిమం పన పసంసన్తి ఆరోపనవచనత్తా. ఆరోచేత్వా నిక్ఖిపితబ్బన్తి దుక్కటపరిమోచనత్థం వుత్తం. కేచి పన ‘‘తదహేవ పున వత్తం సమాదియిత్వా అరుణం ఉట్ఠాపేతుకామస్స రత్తిచ్ఛేదపరిహారత్థమ్పీ’’తి వదన్తి.

‘‘సభాగా భిక్ఖూ వసన్తీ’’తి వుత్తత్తా విసభాగానం వసనట్ఠానే వత్తం అసమాదియిత్వా బహి ఏవ కాతుమ్పి వట్టతీతి దట్ఠబ్బం. ‘‘ద్వే లేడ్డుపాతే అతిక్కమిత్వా’’తి ఇదం విహారే భిక్ఖూనం సజ్ఝాయాదిసద్దసవనూపచారవిజహనత్థం వుత్తం. ‘‘మహామగ్గతో ఓక్కమ్మా’’తి ఇదం మగ్గపటిపన్నానం భిక్ఖూనం ఉపచారాతిక్కమనత్థం వుత్తం. గుమ్బేన వాతిఆది దస్సనూపచారవిజహనత్థం.

‘‘సోపి కేనచి కమ్మేన పురే అరుణే ఏవ గచ్ఛతీ’’తి ఇమినా ఆరోచనాయ కతాయ సబ్బేసుపి భిక్ఖూసు విహారగతేసు ఊనే గణే చరణదోసో వా విప్పవాసదోసో వా న హోతి ఆరోచితత్తా సహవాసస్సాతి దస్సేతి. తేనాహ ‘‘అయఞ్చా’’ తిఆది. అబ్భానం కాతుం న వట్టతీతి కతమ్పి అకతమేవ హోతీతి అత్థో.

సుక్కవిస్సట్ఠికథావణ్ణనా నిట్ఠితా.

౧౦౨. సుద్ధస్సాతి సభాగసఙ్ఘాదిసేసం అనాపన్నస్స, తతో వుట్ఠితస్స వా. అఞ్ఞస్మిన్తి సుద్ధన్తపరివాసవసేన ¶ ఆపత్తివుట్ఠానతో అఞ్ఞస్మిం ఆపత్తివుట్ఠానే. పాళియం ‘‘పటికస్సితో సఙ్ఘేన ఉదాయి భిక్ఖు అన్తరా ఏకిస్సా ఆపత్తియా…పే… మూలాయపటికస్సనా’’తి ఇదం కరణవసేన విపరిణామేత్వా మూలాయపటికస్సనాయ పటికస్సితోతి యోజేతబ్బం. అథ వా ‘‘మూలాయ పటికస్సనా ఖమతి సఙ్ఘస్సా’’తి ఉత్తరపదేన సహ పచ్చత్తవసేనేవ యోజేతుమ్పి వట్టతి.

‘‘ఉదాయిం ¶ భిక్ఖుం అన్తరా ఏకిస్సా ఆపత్తియా…పే… మూలాయ పటికస్సిత్వా’’తి ఏత్థ అన్తరా ఏకిస్సా ఆపత్తియా హేతుభూతాయ ఉదాయిం భిక్ఖుం మూలాయ పటికస్సిత్వా మూలదివసే ఆకడ్ఢిత్వా తస్సా అన్తరాపత్తియా సమోధానపరివాసం దేతూతి యోజనా. ఆవికారాపేత్వా విస్సజ్జేతబ్బోతి తస్స అతేకిచ్ఛభావం తేనేవ సఙ్ఘస్స పాకటం కారేత్వా లజ్జిగణతో వియోజనవసేన విస్సజ్జేతబ్బో.

సతం ఆపత్తియోతి కాయసంసగ్గాదివసేన ఏకదివసే ఆపన్నా సతం ఆపత్తియో. దససతన్తి సహస్సా ఆపత్తియో. రత్తిసతం ఛాదయిత్వానాతి యోజేతబ్బో. సబ్బపరివాసకమ్మవాచావసానేతి హేట్ఠా దస్సితానం ద్విన్నం సుద్ధన్తపరివాసానం, తిణ్ణం సమోధానపరివాసానఞ్చాతి ఇమేసం సబ్బేసం పరివాసానం కమ్మవాచాపరియోసానే. పురిమనయేనేవాతి పటిచ్ఛన్నపరివాసే వుత్తనయేన.

విహారూపచారతోపీతి బహిగామే భిక్ఖూనం విహారూపచారతోపి. ‘‘ద్వే లేడ్డుపాతా అతిక్కమితబ్బా’’తి ఇదం భిక్ఖూనం సవనూపచారాతిక్కమనం వుత్తం. గామస్సాతి న వుత్తన్తి గామస్స ఉపచారం ముఞ్చితుం వట్టతీతి న వుత్తం. తేన గామూపచారే ఠితాపి తత్థ దస్సనసవనూపచారే అతిక్కమిత్వా ఠితా భిక్ఖూ చ భిక్ఖునియో చ తస్సా రత్తిచ్ఛేదం న కరోన్తీతి దీపేతి.

అనిక్ఖిత్తవత్తభిక్ఖూనం వుత్తనయేనేవాతి ఉపచారసీమాయ పవిట్ఠానం వసేన రత్తిచ్ఛేదం సన్ధాయ వుత్తం. తస్మిం గామేతి భిక్ఖునీనం నివాసనగామే. అత్తానం దస్సేత్వాతి యథా ఆరోచేతుం సక్కా, తథా దస్సేత్వా. ‘‘సమ్మన్నిత్వా దాతబ్బా’’తి ఇమినా సమ్మతాయ సహవాసేపి రత్తిచ్ఛేదో న హోతీతి దస్సేతి.

మూలాయపటికస్సితస్సాతి మూలాయపటికస్సితస్స పున పరివుత్థపరివాసస్సాతి అత్థో. తిస్సన్నన్తి మూలాపత్తియా సహ ద్విన్నం అన్తరాపత్తీనఞ్చ.

౧౦౮. సచే ¶ పటిచ్ఛన్నాతి నిక్ఖిత్తవత్తేనాపన్నాపత్తిం సన్ధాయ వుత్తం. పాళియం పఞ్చాహప్పటిచ్ఛన్నవారే అన్తరాపత్తికథాయం ‘‘ఏవఞ్చ పన, భిక్ఖవే, ఛారత్తం మానత్తం దాతబ్బ’’న్తి ఇదం మూలాయపటికస్సనాకమ్మవాచానన్తరమేవ దాతుం వుత్తం న హోతి. మూలాయపటికస్సితస్స పన పఞ్చదివసాని పరివసిత్వా యాచితస్స ¶ మానత్తచరణకాలే ఆపన్నాయ తతియాయ అన్తరాపత్తియా అప్పటిచ్ఛన్నాయ మానత్తదానం సన్ధాయ వుత్తం. ఏవఞ్చ దిన్నమానత్తస్స ఏకేన ఛారత్తేన పుబ్బే దిన్నమానత్తాహి తీహి ఆపత్తీహి సహ చతస్సన్నమ్పి ఆపత్తీనం మానత్తం చిణ్ణమేవ హోతి. ఇమినా పన నయేన అబ్భానారహకాలే ఆపన్నాయ అన్తరాపత్తియా, పక్ఖప్పటిచ్ఛన్నవారే అన్తరాపత్తీసు చ పటిపజ్జనం వేదితబ్బం. ‘‘ఏకాహప్పటిచ్ఛన్నాదివసేన పఞ్చా’’తి ఇదం ఏకాహప్పటిచ్ఛన్నాదీనం చతున్నం పచ్చేకపరివాసదానమానత్తదానఅబ్భానాని ఏకేకం కత్వా వుత్తం. ‘‘అన్తరాపత్తివసేన చతస్సో’’తి ఇదమ్పి మానత్తదానఅబ్భానాని తస్మిం తస్మిం మూలాయపటికస్సనే ఏకత్తం ఆరోపేత్వా వుత్తం.

పటిచ్ఛన్నపరివాసకథావణ్ణనా నిట్ఠితా.

౧౨౫. ‘‘యస్మా పటిచ్ఛన్నా అన్తరాపత్తీ’’తి ఇదం సమోధానపరివాసదానస్స కారణవచనం, న పన చిణ్ణపరివుత్థదివసానం మక్ఖితభావస్స, అప్పటిచ్ఛన్నాయ అన్తరాపత్తియా మూలాయపటికస్సనే కతేపి తేసం మక్ఖితభావసమ్భవతో. తస్మా ‘‘మానత్తచిణ్ణదివసాపి పరివుత్థదివసాపి సబ్బే మక్ఖితావ హోన్తీ’’తి ఇమస్సానన్తరం ‘‘సమోధానపరివాసో చస్స దాతబ్బో’’తి ఏవమేత్థ యోజనా కాతబ్బా. తేనాహ ‘‘తేనేవా’’తిఆది.

సమోధానపరివాసకథావణ్ణనా నిట్ఠితా.

౧౩౪. ‘‘ఏకాపత్తిమూలకఞ్చా’’తి ఇమినా ‘‘ఏకా ఆపత్తి ఏకాహప్పటిచ్ఛన్నా, ఏకా ఆపత్తి ద్వీహప్పటిచ్ఛన్నా’’తిఆదినయం దస్సేతి. అప్పటిచ్ఛన్నభావం దస్సేతున్తి అజాననాదినా పటిచ్ఛన్నాయపి ఆపత్తియా మానత్తారహతావచనేన అప్పటిచ్ఛన్నభావం దస్సేతుం. ‘‘ఏకస్స, ఆవుసో, మాసస్స భిక్ఖు మానత్తారహో’’తి ¶ (చూళవ. ౧౫౩) హి వుత్తం. ఏత్థ ఏకస్స అజాననపటిచ్ఛన్నమాసస్స ¶ పరివాసారహో న హోతి, కేవలం ఆపత్తియా అప్పటిచ్ఛన్నత్తా మానత్తారహో హోతీతి అధిప్పాయో. పాళియం మక్ఖధమ్మోతి మద్దితుకామతా. సఙ్ఘాదిసేసానం పరివాసదానాదిసబ్బవినిచ్ఛయస్స సముచ్చయత్తా పనేస సముచ్చయక్ఖన్ధకోతి వుత్తోతి వేదితబ్బో.

అగ్ఘసమోధానపరివాసకథావణ్ణనా నిట్ఠితా.

సముచ్చయక్ఖన్ధకవణ్ణనానయో నిట్ఠితో.

౧౯౫. సమథక్ఖన్ధకే ¶ ¶ ఖీణాసవస్స విపులసతిం నిస్సాయ దాతబ్బో వినయో చోదనాదిఅసారుప్పానం వినయనుపాయో సతివినయో.

౧౯౬. చిత్తవిపరియాసకతోతి కతచిత్తవిపరియాసో. గగ్గం భిక్ఖుం…పే… చోదేన్తీతి ఏత్థ పన ఉమ్మత్తకస్స ఇదం ఉమ్మత్తకం, అజ్ఝాచిణ్ణం. తదేవ చిత్తవిపరియాసేన కతన్తి చిత్తవిపరియాసకతం. తేన ఉమ్మత్తకేన చిత్తవిపరియాసకతేన అజ్ఝాచిణ్ణేన అనాచారేన ఆపన్నాయ ఆపత్తియా గగ్గం భిక్ఖుం చోదేన్తీతి ఏవమత్థో దట్ఠబ్బో. పఠమం మూళ్హో హుత్వా పచ్ఛా అమూళ్హభావం ఉపగతస్స దాతబ్బో వినయో అమూళ్హవినయో.

౨౦౨. ధమ్మవాదీనం యేభుయ్యభావసమ్పాదికా కిరియా యేభుయ్యసికాతి ఇమస్మిం అత్థే స-కారాగమసహితో ఇక-పచ్చయన్తోయం సద్దోతి దస్సేతుం ఆహ ‘‘యస్సా’’తిఆది. తత్థ యస్సా కిరియాయాతి గూళ్హకవివట్టకాదినా సలాకగ్గాహాపకకిరియాయ. యేభుయ్యభావం నిస్సితసమథకిరియా యేభుయ్యసికాతి ఏవం యేభుయ్యసికాసద్దస్స అత్థో గహేతబ్బో. ఏవఞ్హి అయం అధికరణసమథో నామ హోతి. యథావుత్తసలాకగ్గాహేన హి ధమ్మవాదీనం యేభుయ్యభావే సిద్ధే పచ్ఛా తం యేభుయ్యభావం నిస్సాయేవ అధికరణవూపసమో హోతి, న ధమ్మవాదీనం బహుతరభావసాధకకిరియామత్తేన.

౨౦౭. ‘‘సేసమేత్థ తజ్జనీయాదీసు వుత్తనయమేవా’’తి ఏతేన తజ్జనీయాదిసత్తకమ్మాని వియ ఇదమ్పి తస్సపాపియసికాకమ్మం అసుచిభావాదిదోసయుత్తస్స, సఙ్ఘస్స చ వినిచ్ఛయే అతిట్ఠమానస్స కత్తబ్బం విసుం ఏకం నిగ్గహకమ్మన్తి దస్సేతి. ఏతస్మిఞ్హి నిగ్గహకమ్మే కతే సో పుగ్గలో ‘‘అహం ¶ సుద్ధో’’తి అత్తనో సుద్ధియా సాధనత్థం సఙ్ఘమజ్ఝం ఓతరితుం, సఙ్ఘో చస్స వినిచ్ఛయం దాతుం న లభతి, తం కమ్మకరణమత్తేనేవ చ తం అధికరణం వూపసన్తం హోతి.

కథం పనేతం కమ్మం పటిప్పస్సమ్భతీతి? కేచి పనేత్థ ‘‘సో తథా నిగ్గహితో నిగ్గహితోవ హోతి, ఓసారణం న లభతి. తేనేవ పాళియం ¶ ఓసారణా న వుత్తా’’తి వదన్తి. అఞ్ఞే పన ‘‘పాళియం న ఉపసమ్పాదేతబ్బన్తిఆదినా సమ్మావత్తనస్స వుత్తత్తా సమ్మావత్తిత్వా లజ్జిధమ్మే ఓక్కన్తస్స ఓసారణా అవుత్తాపి తజ్జనీయాదీసు వియ నయతో కమ్మవాచం యోజేత్వా ఓసారణా కాతబ్బా ఏవా’’తి వదన్తి, ఇదం యుత్తం. తేనేవ అట్ఠకథాయం వక్ఖతి ‘‘సచే సీలవా భవిస్సతి, వత్తం పరిపూరేత్వా పటిప్పస్సద్ధిం లభిస్సతి. నో చే, తథానాసితకోవ భవిస్సతీ’’తి (చూళవ. అట్ఠ. ౨౩౮). తస్సపాపియసికాకమ్మన్తి చ అలుత్తసమాసోయేవ. తేనాహ ‘‘ఇదం హీ’’తి ఆది.

సతివినయకథాదివణ్ణనా నిట్ఠితా.

౨౧౫. విరూపతో విపరిణామట్ఠేన చిత్తం దుక్ఖం విపచ్చతీతి ఆహ ‘‘చిత్తదుక్ఖత్థం వోహారో’’తిఆది. ఉపవదనాతి చోదనా. తత్థేవాతి అనువదనే.

ఆదితో పట్ఠాయ చ తస్స తస్స కమ్మస్స విఞ్ఞాతత్తాతి విత్థారతో ఆగతకమ్మవగ్గస్స ఆదితో పట్ఠాయ వణ్ణనాముఖేన విఞ్ఞాతత్తా వినిచ్ఛయో భవిస్సతీతి యోజనా.

౨౧౬. పాళియం అజ్ఝత్తం వాతి అత్తని వా అత్తనో పరిసాయ వా. బహిద్ధా వాతి పరస్మిం వా పరస్స పరిసాయ వా. అనవస్సవాయాతి అనుప్పాదాయ.

౨౨౦. ‘‘వివాదాధికరణం కుసలం అకుసలం అబ్యాకత’’న్తి ఇదం పుచ్ఛావచనం. వివాదాధికరణం సియా కుసలన్తిఆది విసజ్జనం. ఏస నయో సేసేసుపి.

౨౨౨. సమ్ముతిసభావాయపి ఆపత్తియా కారణూపచారేన అకుసలాబ్యాకతభావేన వుచ్చమానే కుసలస్సాపి ఆపత్తికారణత్తా తదుపచారేన ‘‘ఆపత్తాధికరణం సియా కుసల’’న్తి వత్తబ్బం భవేయ్య ¶ , తథా ¶ అవత్వా ‘‘నత్థి ఆపత్తాధికరణం కుసల’’న్తి ఏవంవచనస్స కారణం దస్సేతుం ‘‘ఏత్థ సన్ధాయభాసితవసేన అత్థో వేదితబ్బో’’తి వుత్తం. ఏత్థ చాయమధిప్పాయో – యది హి ఆపత్తి నామ పరమత్థధమ్మసభావా భవేయ్య, తదా ‘‘ఆపత్తాధికరణం సియా అకుసల’’న్తిఆదివచనం యుజ్జేయ్య. యస్మా దుట్ఠదోససిక్ఖాపదట్ఠకథాదీసు దస్సితదోసప్పసఙ్గతో పరమత్థసభఆవతా న యుత్తా, ఏకన్తసమ్ముతిసభావా ఏవ సా హోతి, తస్మా ‘‘సియా అకుసలం సియా అబ్యాకత’’న్తిపి నిప్పరియాయతో న వత్తబ్బా. యది పన అకుసలఅబ్యాకతధమ్మసముట్ఠితత్తమేవ ఉపాదాయ పరియాయతో ‘‘సియా అకుసలం సియా అబ్యాకత’’న్తి వుత్తం. తదా కుసలధమ్మసమఉట్ఠితత్తమ్పి ఉపాదాయ పరియాయతో ‘‘ఆపత్తాధికరణం సియా కుసల’’న్తిపి వత్తబ్బం భవేయ్య. యతో చేతం వచనం ఆపత్తియా అకుసలాబ్యాకతూపచారారహత్తస్స కుసలూపచారానారహత్తస్స విసుం కారణసబ్భావం సన్ధాయ భాసితం, తస్మా యం తం కారణవిసేసం సన్ధాయ ఇదం భాసితం, తస్స వసేనేవేత్థ అత్థో వేదితబ్బో.

ఇదాని పన యో అఙ్గప్పహోనకచిత్తమేవ సన్ధాయ ఆపత్తియా అకుసలాదిభావో వుత్తో, నాఞ్ఞం విసేసకారణం సన్ధాయాతి గణ్హేయ్య, తస్స గాహే దోసం దస్సేన్తో ‘‘యస్మిం హీ’’తిఆదిమాహ. తత్థ పథవీఖణనాదికేతి పథవీఖణనాదినిమిత్తే పణ్ణత్తివజ్జే. ఆపత్తాధికరణే కుసలచిత్తం అఙ్గన్తి పణ్ణత్తిం అజానిత్వా కుసలచిత్తేన చేతియఙ్గణాదీసు భూమిసోధనాదివసేన పథవీభూతగామవికోపనాదికాలే కుసలచిత్తం కారణం హోతి. తస్మిం సతీతి తస్మిం ఆపత్తాధికరణే విజ్జమానే కుసలచిత్తసముట్ఠితత్తేన కుసలవోహారారహాయ ఆపత్తియా విజ్జమానాయాతి అధిప్పాయో. సారత్థదీపనియం (సారత్థ. టీ. చూళవగ్గ ౩.౨౨౨) పన ‘‘తస్మిం సతీ’’తి ఇమస్స ‘‘తస్మిం కుసలచిత్తే ఆపత్తిభావేన గహితే’’తి అత్థో వుత్తో, తం న యుజ్జతి ‘‘యస్మి’’న్తి య-సద్దేన పరామట్ఠస్సేవ ఆపత్తాధికరణస్స ‘‘తస్మి’’న్తి పరామసితబ్బతో.

న సక్కా వత్తున్తి యది సమ్ముతిసభావాయపి ఆపత్తియా అకుసలాదిసముట్ఠితత్తేన అకుసలాదివోహారో కరీయతి, తదా కుసలవోహారోపి కత్తబ్బోతి ‘‘నత్థి ఆపత్తాధికరణం కుసల’’న్తి న సక్కా వత్తుం, అఞ్ఞథా అకుసలాదిభావోపిస్స పటిక్ఖిపితబ్బోతి అధిప్పాయో. తస్మాతి ¶ యస్మా కుసలాదీనం తిణ్ణం సమానేపి ఆపత్తియా అఙ్గప్పహోనకత్తే కుసలవోహారోవ ఆపత్తియా పటిక్ఖిత్తో, న అకుసలాదివోహారో, తస్మా నయిదం అఙ్గప్పహోనకం చిత్తం సన్ధాయ వుత్తన్తి ‘‘ఆపత్తాధికరణం సియా అకుసలం సియా అబ్యాకతం, నత్థి ఆపత్తాధికరణం కుసల’’న్తి ఇదం ఆపత్తియా సముట్ఠాపకత్తేన అఙ్గప్పహోనకం కారణభూతం చిత్తమత్తం సన్ధాయ న వుత్తం ¶ , అఞ్ఞథా ‘‘ఆపత్తాధికరణం సియా కుసల’’న్తిపి వత్తబ్బతోతి అధిప్పాయో. ఏతేన ఆపత్తియా అకుసలాదిభావోపి కేనచి నిమిత్తేన పరియాయతోవ వుత్తో, న పరమత్థతోతి దస్సేతి. యథాహ ‘‘యం కుసలచిత్తేన ఆపజ్జతి, తం కుసలం, ఇతరేహి ఇతర’’న్తి.