📜

నమో తస్స భగవతో అరహతో సమ్మాసమ్బుద్ధస్స

వినయపిటకే

వినయాలఙ్కార-టీకా (పఠమో భాగో)

గన్థారమ్భకథా

ముత్తహారాదినయగాథా

యో ¶ ¶ లోకే లోకలోకో వరతరపరదో రాజరాజగ్గజఞ్ఞో;

ఆకాసాకారకారో పరమరతిరతో దేవదేవన్తవజ్జో.

సంసారాసారసారో సునరనమనతో మారహారన్తరట్ఠో;

లోకాలఙ్కారకారో అతిసతిగతిమా ధీరవీరత్తరమ్మో.

సీహనివత్తననయగాథా

సంసారచక్కవిద్ధంసం, ¶ సమ్బుద్ధం తం సుమానసం;

సంనమామి సుగుణేసం, సందేసితసుదుద్దసం.

అనోతత్తోదకావత్తనయగాథా

యేన ¶ విద్ధంసితా పాపా, యేన నిబ్బాపితా దరా;

యేన లోకా నిస్సరిసుం, యేన చాహం నమామి తం.

చతుదీపచక్కవత్తననయగాథా

సఙ్ఘం ససఙ్ఘం నమామి, వన్తన్తవరధమ్మజం;

మగ్గగ్గమనఫలట్ఠం, సుసంసం సుభమానసం.

అబ్యపేతచతుపాదఆదియమకగాథా

వినయం వినయం సారం, సఙ్గహం సఙ్గహం కరం;

చరియం చరియం వన్దే, పరమం పరమం సుతం.

బ్యపేతచతుపాదఆదిఅన్తయమకగాథా

పకారే బహుపకారే, సాగరే గుణసాగరే;

గరవో మమ గరవో, వన్దామి అభివన్దామి.

వత్థుత్తయే గన్థకారే, గరూసు సాదరం మయా;

కతేన నమక్కారేన, హిత్వా సబ్బే ఉపద్దవే.

సిక్ఖాకామేహి ¶ ధీరేహి, జినసాసనకారిభి;

భిక్ఖూహి వినయఞ్ఞూహి, సాదరం అభియాచితో.

వణ్ణయిస్సామి వినయ-సఙ్గహం పీతివడ్ఢనం;

భిక్ఖూనం వేనయికానం, యథాసత్తిబలం అహం.

పోరాణేహి కతా టీకా, కిఞ్చాపి అత్థి సా పన;

అతిసఙ్ఖేపభావేన, న సాధేతి యథిచ్ఛితం.

తస్మా హి నానాసత్థేహి, సారమాదాయ సాధుకం;

నాతిసఙ్ఖేపవిత్థారం, కరిస్సం అత్థవణ్ణనం.

వినయాలఙ్కారం నామ, పేసలానం పమోదనం;

ఇమం పకరణం సబ్బే, సమ్మా ధారేన్తు సాధవోతి.

గన్థారమ్భకథావణ్ణనా

వివిధవిసేసనయసమన్నాగతం ¶ కాయవాచావినయనకరణసమత్థం లజ్జిపేసలభిక్ఖూనం సంసయవినోదనకారకం యోగావచరపుగ్గలానం సీలవిసుద్ధిసమ్పాపకం జినసాసనవుడ్ఢిహేతుభూతం పకరణమిదమారభితుకామో అయమాచరియాసభో పఠమం తావ రతనత్తయపణామపణామారహభావఅభిధేయ్యకరణహేతు కరణప్పకారపకరణాభిధాననిమిత్తపయోజనాని దస్సేతుం ‘‘వత్థుత్తయం నమస్సిత్వా’’తిఆదిమాహ. ఏత్థ హి వత్థుత్తయం నమస్సిత్వాతి ఇమినా రతనత్తయపణామో వుత్తో పణామేతబ్బపణామఅత్థదస్సనతో. సరణం సబ్బపాణినన్తి ఇమినా పణామారహభావో పణామహేతుదస్సనతో. పాళిముత్తవినిచ్ఛయన్తి అభిధేయ్యో ఇమస్స పకరణస్స అత్థభావతో. విప్పకిణ్ణమనేకత్థాతి కరణహేతు తేనేవకారణేన పకరణస్స కతత్తా. సమాహరిత్వా ఏకత్థ, దస్సయిస్సమనాకులన్తి కరణప్పకారో తేనాకారేన పకరణస్స కరణతో. పకరణాభిధానం పన సమాహరితసద్దస్స సామత్థియతో దస్సితం సమాహరిత్వా దస్సనేనేవ ఇమస్స పకరణస్స వినయసఙ్గహఇతి నామస్స లభనతో.

నిమిత్తం ¶ పన అజ్ఝత్తికబాహిరవసేన దువిధం. తత్థ అజ్ఝత్తికం నామ కరుణా, తం దస్సనకిరియాయ సామత్థియతో దస్సితం తస్మిం అసతి దస్సనకిరియాయ అభావతో. బాహిరం నామ సోతుజనసమూహో, తం యోగావచరభిక్ఖూనన్తి తస్స కరుణారమ్మణభావతో. పయోజనం పన దువిధం పణామపయోజనపకరణపయోజనవసేన. తత్థ పణామపయోజనం నామ అన్తరాయవిసోసనపసాదజననాదికం, తం సరణం సబ్బపాణినన్తి ఇమస్స సామత్థియతో దస్సితం హేతుమ్హి సతి ఫలస్స అవినాభావతో. వుత్తఞ్హి అభిధమ్మటీకాచరియేన ‘‘గుణవిసేసవా హి పణామారహో ¶ హోతి, పణామారహే చ కతో పణామో వుత్తప్పయోజనసిద్ధికరోవ హోతీ’’తి (ధ. స. మూలటీ. ౧). పకరణపయోజనమ్పి దువిధం ముఖ్యానుసఙ్గికవసేన. తేసు ముఖ్యపయోజనం నామ బ్యఞ్జనానురూపం అత్థస్స పటివిజ్ఝనం పకాసనఞ్చ అత్థానురూపం బ్యఞ్జనస్స ఉద్దిసనం ఉద్దేసాపనఞ్చ, తం వినయే పాటవత్థాయాతి ఇమినా వుత్తం. అనుసఙ్గికపయోజనం నామ సీలాదిఅనుపాదాపరినిబ్బానన్తో అత్థో, తం సమాహరిత్వా ఏకత్థ దస్సయిస్సన్తి ఇమస్స సామత్థియేన దస్సితం ఏకత్థ సమాహరిత్వా దస్సనే సతి తదుగ్గహపరిపుచ్ఛాదినా కతపయోగస్స అనన్తరాయేన తదత్థసిజ్ఝనతోతి.

కిమత్థం పనేత్థ రతనత్తయపణామాదయో ఆచరియేన కతా, నను అధిప్పేతగన్థారమ్భోవ కాతబ్బోతి? వుచ్చతే – ఏత్థ రతనత్తయపణామకరణం తబ్బిహతన్తరాయో హుత్వా అనాయాసేన గన్థపరిసమాపనత్థం. పణామారహభావవచనం అత్తనో యుత్తపత్తకారితాదస్సనత్థం, తం విఞ్ఞూనం తోసాపనత్థం, తం పకరణస్స ఉగ్గహణత్థం, తం సబ్బసమ్పత్తినిప్ఫాదనత్థం. అభిధేయ్యకథనం విదితాభిధేయ్యస్స గన్థస్స విఞ్ఞూనం ఉగ్గహధారణాదివసేన పటిపజ్జనత్థం. కరణహేతుకథనం అకారణే కతస్స వాయామస్స నిప్ఫలభావతో తప్పటిక్ఖేపనత్థం. కరణప్పకారకథనం విదితప్పకారస్స గన్థస్స సోతూనం ఉగ్గహణాదీసు రుచిజననత్థం. అభిధానదస్సనం వోహారసుఖత్థం. నిమిత్తకథనం ఆసన్నకారణదస్సనత్థం. పయోజనదస్సనం దువిధపయోజనకామీనం సోతూనం సముస్సాహజననత్థన్తి.

రతనత్తయపణామపయోజనం పన బహూహి పకారేహి విత్థారయన్తి ఆచరియా, తం తత్థ తత్థ వుత్తనయేనేవ గహేతబ్బం. ఇధ పన గన్థగరుభావమోచనత్థం అట్ఠకథాచరియేహి అధిప్పేతపయోజనమేవ కథయిమ్హ. వుత్తఞ్హి అట్ఠకథాచరియేన –

‘‘నిపచ్చకారస్సేతస్స ¶ ¶ ;

కతస్స రతనత్తయే;

ఆనుభావేన సోసేత్వా;

అన్తరాయే అసేసతో’’తి. (ధ. స. అట్ఠ. గన్థారమ్భకథా ౭);

అయమేత్థ సముదాయత్థో, అయం పన అవయవత్థో – అహం సబ్బపాణీనం సరణం సరణీభూతం వత్థుత్తయం నమస్సామి, నమస్సిత్వా యోగావచరభిక్ఖూనం వినయే పాటవత్థాయ అనేకత్థవిప్పకిణ్ణం పాళిముత్తవినిచ్ఛయం ఏకత్థ సమాహరిత్వా అనాకులం కత్వా దస్సయిస్సం దస్సయిస్సామీతి యోజనా.

తత్థ వసన్తి ఏత్థాతి వత్థు. కిం తం? బుద్ధాదిరతనం. తఞ్హి యస్మా సరణగతా సప్పురిసా సరణగమనసమఙ్గినో హుత్వా బుద్ధాదిరతనం ఆరమ్మణం కత్వా తస్మిం ఆరమ్మణే వసన్తి ఆవసన్తి నివసన్తి, తస్మా ‘‘వత్థూ’’తి వుచ్చతి. ఆరమ్మణఞ్హి ఆధారో, ఆరమ్మణికం ఆధేయ్యోతి. ఇతో పరానిపి వత్థుసద్దస్స వచనత్థాదీని ఆచరియేహి వుత్తాని, తానిపి తత్థ తత్థ వుత్తనయేనేవ వేదితబ్బాని. ఇధ పన గన్థవిత్థారపరిహరణత్థం ఏత్తకమేవ వుత్తన్తి వేదితబ్బన్తి. తిణ్ణం సమూహోతి తయం, తయో అంసా అవయవా అస్సాతి వా తయం. కిం తం? సముదాయో. వత్థూనం తయన్తి వత్థుత్తయం. కిం తం? బుద్ధాదిరతనత్తయం. నమస్సామీతి నమస్సిత్వా, అనమిన్తి నమస్సిత్వా. బుద్ధాదిరతనఞ్హి ఆరమ్మణం కత్వా చిత్తస్స ఉప్పజ్జనకాలే త్వా-పచ్చయో పచ్చుప్పన్నకాలికో హోతి, తస్మా పఠమో విగ్గహో కతో, పాళిముత్తవినిచ్ఛయం ఏకత్థ దస్సనకాలే అతీతకాలికో, తస్మా దుతియో విగ్గహో. తేనేవ చ కారణేన అత్థయోజనాయపి పచ్చుప్పన్నకాలఅతీతకాలవసేన యోజనా కతా.

సరతి హింసతీతి సరణం. కిం తం? బుద్ధాదిరతనత్తయం. తఞ్హి సరణగతానం సప్పురిసానం భయం సన్తాసం దుక్ఖం దుగ్గతివినిపాతం ¶ సంకిలేసం సరతి హింసతి వినాసేతి, తస్మా ‘‘సరణ’’న్తి వుచ్చతి. వుత్తఞ్హి భగవతా –

‘‘యస్మిం, మహానామ, సమయే అరియసావకో తథాగతం అనుస్సరతి, నేవస్స తస్మిం సమయే రాగపరియుట్ఠితం చిత్తం హోతీ’’తిఆది (అ. ని. ౬.౧౦; ౧౧.౧౧),

‘‘ఏవం ¶ బుద్ధం సరన్తానం;

ధమ్మం సఙ్ఘఞ్చ భిక్ఖవో;

భయం వా ఛమ్భితత్తం వా;

లోమహంసో న హేస్సతీ’’తి చ. (సం. ని. ౧.౨౪౯);

యస్మా పన ‘‘సరణ’’న్తి ఇదం పదం ‘‘నాథ’’న్తి పదస్స వేవచనభూతం కితసుద్ధనామపదం హోతి, న కితమత్తపదం, తస్మా ధాత్వత్థో అన్తోనీతో. ‘‘సర హింసాయ’’న్తి హి వుత్తం హింసత్థం గహేత్వా సబ్బపాణీనం సరణం హింసకం వత్థుత్తయం నమస్సిత్వా విఞ్ఞాయమానే అనిట్ఠప్పసఙ్గతో సబ్బపాణీనం సరణం సరణీభూతం నాథభూతం వత్థుత్తయం నమస్సిత్వాతి విఞ్ఞాయమానేయేవ యుజ్జతి, తేనేవ చ కారణేన అత్థయోజనాయమ్పి తథా యోజనా కతా. సబ్బ-సద్దో నిరవసేసత్థవాచకం సబ్బనామపదం. సహ అవేన యో వత్తతీతి సబ్బోతి కతే పన సకల-సద్దో వియ సముదాయవాచకం సమాసనామపదం హోతి. పాణో ఏతేసం అత్థీతి పాణినో, పాణోతి చేత్థ జీవితిన్ద్రియం అధిప్పేతం. సబ్బే పాణినో సబ్బపాణినో, తేసం సబ్బపాణీనం. ఏత్తావతా వత్థుత్తయస్స సబ్బలోకసరణభావం, తతోయేవ చ నమస్సనారహభావం, నమస్సనారహే చ కతాయనమస్సనకిరియాయ యథాధిప్పేతత్థసిద్ధికరభావం, అత్తనో కిరియాయ చ ఖేత్తఙ్గతభావం దస్సేతి.

ఏవం సహేతుకం రతనత్తయపణామం దస్సేత్వా ఇదాని పకరణారమ్భస్స సనిమిత్తం ముఖ్యపయోజనం దస్సేతుమాహ ‘‘వినయే ¶ పాటవత్థాయ, యోగావచరభిక్ఖూన’’న్తి. ఏత్థ చ వినయే పాటవత్థాయాతి ముఖ్యపయోజనదస్సనం, తందస్సనేన చ అనుసఙ్గికపయోజనమ్పి విభావితమేవ హోతి కారణే సిద్ధే కారియస్స సిజ్ఝనతో. యోగావచరభిక్ఖూనన్తి బాహిరనిమిత్తదస్సనం, తస్మిం దస్సితే అజ్ఝత్తికనిమిత్తమ్పి దీపితమేవ హోతి ఆరమ్మణే ఞాతే ఆరమ్మణికస్స ఞాతబ్బతో. తత్థ వివిధా నయా ఏత్థాతి వినయో, దువిధపాతిమోక్ఖదువిధవిభఙ్గపఞ్చవిధపాతిమోక్ఖుద్దేసపఞ్చఆపత్తిక్ఖన్ధసత్తఆపత్తిక్ఖన్ధాదయో వివిధా అనేకప్పకారా నయా ఏత్థ సన్తీతి అత్థో. అథ వా విసేసా నయా ఏత్థాతి వినయో, దళ్హీకమ్మసిథిలకరణపయోజనా అనుపఞ్ఞత్తినయాదయో విసేసా నయా ఏత్థ సన్తీతి అత్థో. అథ వా వినేతీతి వినయో. కాయో వినేతి కాయవాచాయో, ఇతి కాయవాచానం వినయనతో వినయో. వుత్తఞ్హి అట్ఠకథాయం –

‘‘వివిధవిసేసనయత్తా ¶ ;

వినయనతో చేవ కాయవాచానం;

వినయత్థవిదూహి అయం;

వినయో ‘వినయో’తి అక్ఖాతో’’తి. (పారా. అట్ఠ. ౧.పఠమమహాసఙ్గీతికథా; ధ. స. అట్ఠ. నిదానకథా; దీ. ని. అట్ఠ. ౧.పఠమమహాసఙ్గీతికథా);

కో సో? వినయపిటకం. తస్మిం వినయే. పటతి వియత్తభావం గచ్ఛతీతి పటు. కో సో? పణ్డితో. పటునో భావో పాటవం. కిం తం? ఞాణం. అసతి కారణానురూపం భవతీతి అత్థో. కో సో? పయోజనం. పాటవమేవ అత్థో పాటవత్థో, తస్స పాటవత్థాయ, వినయపిటకే కోసల్లఞాణపయోజనాయాతి వుత్తం హోతి. యుఞ్జనం యోగో, కమ్మట్ఠానమనసికారో. అవచరన్తీతి అవచరా, యోగే అవచరా యోగావచరా, కమ్మట్ఠానికా భిక్ఖూ. సంసారే భయం ఇక్ఖన్తీతి భిక్ఖూ, యోగావచరా చ తే భిక్ఖూ చాతి యోగావచరభిక్ఖూ, తేసం యోగావచరభిక్ఖూనం. ఏతేన ¶ వినయే పటుభావో నామ భిక్ఖూనంయేవ అత్థో హోతి, న గహట్ఠతాపసపరిబ్బాజకాదీనం. భిక్ఖూసు చ కమ్మట్ఠానే నియుత్తానం లజ్జిపేసలభిక్ఖూనంయేవ, న విస్సట్ఠకమ్మట్ఠానానం అలజ్జిభిక్ఖూనన్తి ఇమమత్థం దస్సేతి.

ఏవం పకరణారమ్భస్స సనిమిత్తం పయోజనం దస్సేత్వా ఇదాని సహేతుకం అభిధేయ్యం దస్సేతుం ‘‘విప్పకిణ్ణమనేకత్థ, పాళిముత్తవినిచ్ఛయ’’న్తి ఆహ. తత్థ విప్పకిణ్ణం అనేకత్థాతి ఇమినా పకరణారమ్భస్స హేతుం దస్సేతి హేతుమన్తవిసేసనత్తా, ఇమస్స అనేకత్థవిప్పకిణ్ణత్తాయేవ ఆచరియస్స ఆరమ్భో హోతి, న అవిప్పకిణ్ణే సతి. వక్ఖతి హి ‘‘సమాహరిత్వా ఏకత్థ దస్సయిస్స’’న్తి (వి. సఙ్గ. అట్ఠ. గన్థారమ్భకథా). పాళిముత్తవినిచ్ఛయన్తి ఇమినా పకరణాభిధేయ్యం. తత్థ కిరతి విక్ఖిపతీతి కిణ్ణో, పకారేన కిణ్ణో పకిణ్ణో, వివిధేన పకిణ్ణో విప్పకిణ్ణో. కో సో? పాళిముత్తవినిచ్ఛయో, తం విప్పకిణ్ణం.

అనేకత్థాతి ఏత్థ సఙ్ఖ్యావాచకో సబ్బనామికో ఏక-సద్దో, న ఏకో అనేకే. బహ్వత్థవాచకో అనేకసద్దో. ఏకన్తఏకవచనన్తోపి ఏక-సద్దో న-ఇతినిపాతేన యుత్తత్తా బహువచనన్తో జాతోతి. తత్థ అనేకత్థ బహూసూతి అత్థో, పారాజికకణ్డట్ఠకథాదీసు అనేకేసు పకరణేసూతి ¶ వుత్తం హోతి. పోరాణటీకాయం పన అనేకత్థాతి అనేకేసు సిక్ఖాపదపదేసేసూతి అత్థో దస్సితో, ఏవఞ్చ సతి ఉపరి ‘‘సమాహరిత్వా ఏకత్థా’’తి వక్ఖమానత్తా ‘‘అనేకత్థవిప్పకిణ్ణం ఏకత్థ సమాహరిత్వా’’తి ఇమేసం పదానం సహయోగీభూతత్తా అనేకేసు సిక్ఖాపదపదేసేసు విప్పకిణ్ణం ఏకస్మిం సిక్ఖాపదపదేసే సమాహరిత్వాతి అత్థో భవేయ్య, సో చ అత్థో అయుత్తో. కస్మా? అనేకేసు పకరణేసు విప్పకిణ్ణం ఏకస్మిం పకరణే సమాహరిత్వాతి ¶ అత్థో అమ్హేహి వుత్తో. అథ పన ‘‘ఏకత్థా’’తి ఇమస్స ‘‘ఏకతో’’తి అత్థం వికప్పేత్వా అనేకేసు సిక్ఖాపదపదేసేసు విప్పకిణ్ణం ఏకతో సమాహరిత్వాతి అత్థం గణ్హేయ్య, సో అత్థో యుత్తో భవేయ్య.

పకట్ఠానం ఆళీతి పాళి, ఉత్తమానం వచనానం అనుక్కమోతి అత్థో. అథ వా అత్తత్థపరత్థాదిభేదం అత్థం పాలేతి రక్ఖతీతి పాళి, లళానమవిసేసో. కా సా? వినయతన్తి. ముచ్చతీతి ముత్తో, పాళితో ముత్తో పాళిముత్తో. ఛిన్దియతే అనేనాతి ఛయో, నీహరిత్వా ఛయో నిచ్ఛయో, విసేసేన నిచ్ఛయో వినిచ్ఛయో, ఖిలమద్దనాకారేన పవత్తో సద్దనయో అత్థనయో చ. పాళిముత్తో చ సో వినిచ్ఛయో చాతి పాళిముత్తవినిచ్ఛయో, తం పాళిముత్తవినిచ్ఛయం. ఇదఞ్చ ‘‘ఆనగరా ఖదిరవన’’న్తిఆదీసు వియ యేభుయ్యనయవసేన వుత్తం కత్థచి పాళివినిచ్ఛయస్సపి దిస్సనతో. పోరాణటీకాయం పన పాళివినిచ్ఛయో చ పాళిముత్తవినిచ్ఛయో చ పాళిముత్తవినిచ్ఛయోతి ఏవం ఏకదేససరూపేకసేసవసేన వా ఏతం వుత్తన్తి దట్ఠబ్బన్తి దుతియనయోపి వుత్తో, ఏవఞ్చ సతి పాళివినిచ్ఛయపాళిముత్తవినిచ్ఛయేహి అఞ్ఞస్స వినిచ్ఛయస్స అభావా కిమేతేన గన్థగరుకరేన పాళిముత్తగ్గహణేన. విసేసనఞ్హి సమ్భవబ్యభిచారే చ సతి సాత్థకం సియాతి పఠమనయోవ ఆరాధనీయో హోతి.

ఏవం సహేతుకం అభిధేయ్యం దస్సేత్వా ఇదాని కరణప్పకారం దస్సేతి ‘‘సమాహరిత్వా’’తిఆదినా. దువిధో హేత్థ కరణప్పకారో ఏకత్థసమాహరణఅనాకులకరణవసేన. సో దువిధోపి తేన పకారేన పకరణస్స కతత్తా ‘‘కరణప్పకారో’’తి వుచ్చతి. తత్థ సమాహరిస్సామీతి సమాహరిత్వా, సం-సద్దో సఙ్ఖేపత్థో, తస్మా సఙ్ఖిపియ ఆహరిస్సామీతి అత్థో. అనాగతకాలికవసేన పచ్చమానేన ‘‘దస్సయిస్స’’న్తి ¶ పదేన సమానకాలత్తా అనాగతకాలికో ఇధ త్వా-పచ్చయో వుత్తో. ఏకత్థాతి ఏకస్మిం ఇధ వినయసఙ్గహప్పకరణే. ఏకత్థాతి వా ఏకతో. దస్సయిస్సన్తి దస్సయిస్సామి, ఞాపయిస్సామీతి అత్థో. ఆకులతి బ్యాకులతీతి ఆకులో, న ఆకులో ¶ అనాకులో, పుబ్బాపరబ్యాకిణ్ణవిరహితో పాళిముత్తవినిచ్ఛయో. అనాకులన్తి పన భావనపుంసకం, తస్మా కరధాతుమయేన కత్వాసద్దేన యోజేత్వా దస్సనకిరియాయ సమ్బన్ధితబ్బం.

ఏవం రతనత్తయపణామాదికం పుబ్బకరణం దస్సేత్వా ఇదాని యే పాళిముత్తవినిచ్ఛయే దస్సేతుకామో, తేసం అనుక్కమకరణత్థం మాతికం ఠపేన్తో ‘‘తత్రాయం మాతికా’’తిఆదిమాహ. మాతికాయ హి అసతి దస్సితవినిచ్ఛయా వికిరన్తి విధంసేన్తి యథా తం సుత్తేన అసఙ్గహితాని పుప్ఫాని. సన్తియా పన మాతికాయ దస్సితవినిచ్ఛయా న వికిరన్తి న విధంసేన్తి యథా తం సుత్తేన సఙ్గహితాని పుప్ఫాని. తం తం అత్థం జానితుకామేహి మాతికానుసారేన గన్త్వా ఇచ్ఛితిచ్ఛితవినిచ్ఛయం పత్వా సో సో అత్థో జానితబ్బో హోతి, తస్మా సుఖగ్గహణత్థం మాతికా ఠపితా. తత్థ తత్రాతి తస్మిం పాళిముత్తవినిచ్ఛయే. అయన్తి అయం మయా వక్ఖమానా. మాతా వియాతి మాతికా. యథా హి పుత్తా మాతితో పభవన్తి, ఏవం నిద్దేసపదాని ఉద్దేసతో పభవన్తి, తస్మా ఉద్దేసో మాతికా వియాతి ‘‘మాతికా’’తి వుచ్చతి.

దివాసేయ్యాతిఆదీసు దివాసేయ్యా దివాసేయ్యవినిచ్ఛయకథా. పరిక్ఖారో పరిక్ఖారవినిచ్ఛయకథా…పే… పకిణ్ణకం పకిణ్ణకవినిచ్ఛయకథాతి యోజనా. తేనేవ వక్ఖతి ‘‘దివాసయనవినిచ్ఛయకథా సమత్తా’’తిఆది. ఇతి-సద్దో ఇదమత్థో వా నిదస్సనత్థో వా పరిసమాపనత్థో వా. తేసు ఇదమత్థే కా సా? దివాసేయ్యా…పే… పకిణ్ణకం ఇతి అయన్తి. నిదస్సనత్థే ¶ కథం సా? దివాసేయ్యా…పే… పకిణ్ణకం ఇతి దట్ఠబ్బాతి. పరిసమాపనత్థే సా కిత్తకేన పరిసమత్తా? దివాసేయ్యా…పే… పకిణ్ణకం ఇతి ఏత్తకేన పరిసమత్తాతి అత్థో. ఇమేసం పన దివాసేయ్యాదిపదానం వాక్యవిగ్గహం కత్వా అత్థే ఇధ వుచ్చమానే అతిపపఞ్చో భవిస్సతి, సోతూనఞ్చ దుస్సల్లక్ఖణీయో, తస్మా తస్స తస్స నిద్దేసస్స ఆదిమ్హియేవ యథానురూపం వక్ఖామ.

గన్థారమ్భకథావణ్ణనా నిట్ఠితా.

౧. దివాసేయ్యవినిచ్ఛయకథా

౧. ఏవం ¶ పాళిముత్తవినిచ్ఛయకథానం మాతికం ఠపేత్వా ఇదాని యథాఠపితమాతికానుక్కమేన నిద్దిసన్తో ‘‘తత్థ దివాసేయ్యాతి దివానిపజ్జన’’న్తిఆదిమాహ. తత్థ తత్థాతి తేసు మాతికాపదేసు సమభినివిట్ఠస్స ‘‘దివాసేయ్యా’’తి పదస్స ‘‘దివానిపజ్జన’’న్తి అత్థో దట్ఠబ్బోతి యోజనా. తత్థ దివా-సద్దో అహవాచకో ఆకారన్తో నిపాతో. వుత్తఞ్హి అభిధానప్పదీపికాయం ‘‘ఆనుకూల్యేతు సద్ధఞ్చ, నత్తం దోసో దివా త్వహే’’తి. సయనం సేయ్యా, కరజకాయగతరూపానం ఉద్ధం అనుగ్గన్త్వా దీఘవసేన విత్థారతో పవత్తనసఙ్ఖాతో ఇరియాపథవిసేసో. దివాకాలస్మిం సేయ్యా దివాసేయ్యా. అరుణుగ్గమనతో పట్ఠాయ యావ సూరియత్థఙ్గమనా, ఏతస్మిం కాలే సయనఇరియాపథకరణన్తి. తేనాహ ‘‘దివానిపజ్జనన్తి అత్థో’’తి.

తత్రాతి తస్మిం దివాసయనే అయం వక్ఖమానో వినిచ్ఛయో వేదితబ్బోతి యోజనా. ‘‘అనుజానామి…పే… వచనతో’’తి (పారా. ౭౭) అయం పఠమపారాజికసిక్ఖాపదస్స వినీతవత్థూసు ఆగతో భగవతా ¶ ఆహచ్చభాసితో ఞాపకపాఠో. తత్థ దివా పటిసల్లీయన్తేనాతి దివా నిపజ్జన్తేన. ద్వారం సంవరిత్వా పటిసల్లీయితున్తి ద్వారం పిదహిత్వా నిపజ్జితుం. ‘‘దివా…పే… నిపజ్జితబ్బన్తి ఞాప్యం. నను పాళియం ‘‘అయం నామ ఆపత్తీ’’తి న వుత్తా, అథ కథమేత్థ ఆపత్తి విఞ్ఞాయతీతి చోదనం సన్ధాయాహ ‘‘ఏత్థ చ కిఞ్చాపీ’’తిఆది. తత్థ ఏత్థాతి ఏతస్మిం దివానిపజ్జనే. చ-సద్దో వాక్యారమ్భజోతకో, కిఞ్చాపి-సద్దో నిపాతసముదాయో, యదిపీత్యత్థో. పాళియం అయం నామ ఆపత్తీతి కిఞ్చాపి న వుత్తా, పన తథాపి అసంవరిత్వా నిపజ్జన్తస్స అట్ఠకథాయం (పారా. అట్ఠ. ౧.౭౭) దుక్కటం యస్మా వుత్తం, తస్మా ఏత్థ ఆపత్తి విఞ్ఞాయతీతి యోజనా. ఏవం సన్తేపి అసతి భగవతో వచనే కథం అట్ఠకథాయం వుత్తం సియాతి ఆహ ‘‘వివరిత్వా…పే… అనుఞ్ఞాతత్తా’’తి. ఏతేన భగవతో అనుజాననమ్పి తం అకరోన్తస్స ఆపత్తికారణం హోతీతి దస్సేతి.

తత్థ ‘‘ఉప్పన్నే వత్థుమ్హీతి ఇత్థియా కతఅజ్ఝాచారవత్థుస్మి’’న్తి విమతివినోదనియం (వి. వి. టీ. ౧.౭౭) వుత్తం, సారత్థదీపనియం (సారత్థ. టీ. ౨.౭౭) పన ‘‘మేథునవత్థుస్మిం ఉప్పన్నే’’తి వుత్తం, పోరాణటీకాయమ్పి తమేవ గహేత్వా ‘‘ఉప్పన్నే మేథునవత్థుస్మి’’న్తి వుత్తం, తదేతం విచారేతబ్బం మేథునలక్ఖణస్స అభావా. నను సిక్ఖాపదపఞ్ఞాపనం నామ బుద్ధవిసయో, అథ కస్మా ¶ అట్ఠకథాయం దుక్కటం వుత్తన్తి ఆహ ‘‘భగవతో’’తిఆది. న కేవలం ఉపాలిత్థేరాదీహి ఏవ అట్ఠకథా ఠపితా, అథ ఖో పాళితో చ అత్థతో చ బుద్ధేన భగవతా వుత్తో. న హి భగవతా అబ్యాకతం తన్తిపదం నామ అత్థి, సబ్బేసంయేవ అత్థో కథితో, తస్మా సమ్బుద్ధేనేవ తిణ్ణం పిటకానం అత్థవణ్ణనక్కమోపి భాసితోతి దట్ఠబ్బం. తత్థ తత్థ హి భగవతా పవత్తితా పకిణ్ణకదేసనాయేవ అట్ఠకథాతి.

కిం ¶ పనేత్థ ఏతం దివా ద్వారం అసంవరిత్వా నిపజ్జన్తస్స దుక్కటాపత్తిఆపజ్జనం అట్ఠకథాయం వుత్తత్తా ఏవ సిద్ధం, ఉదాహు అఞ్ఞేనపీతి ఆహ ‘‘అత్థాపత్తీ’’తిఆది. ఏతం దుక్కటాపత్తిఆపజ్జనం న కేవలం అట్ఠకథాయం వుత్తత్తా ఏవ సిద్ధం, అథ ఖో ‘‘అత్థాపత్తి దివా ఆపజ్జతి, నో రత్తి’’న్తి (పరి. ౩౨౩) ఇమినా పరివారపాఠేనపి సిద్ధం హోతీతి యోజనా. కతరస్మిం పన వత్థుస్మిం ఇదం సిక్ఖాపదం వుత్తన్తి? ‘‘తేన ఖో పన సమయేన అఞ్ఞతరో భిక్ఖు వేసాలియం మహావనే కూటాగారసాలాయం దివా విహారగతో ద్వారం వివరిత్వా నిపన్నో అహోసి. తస్స అఙ్గమఙ్గాని వాతుపత్థద్ధాని అహేసుం. తేన ఖో పన సమయేన సమ్బహులా ఇత్థియో గన్ధఞ్చ మాలఞ్చ ఆదాయ విహారం ఆగమింసు విహారపేక్ఖికాయో. అథ ఖో తా ఇత్థియో తం భిక్ఖుం పస్సిత్వా అఙ్గజాతే అభినిసీదిత్వా యావదత్థం కత్వా ‘పురిసుసభో వతాయ’న్తి వత్వా గన్ధఞ్చ మాలఞ్చ ఆరోపేత్వా పక్కమింసు. భిక్ఖూ కిలిన్నం పస్సిత్వా భగవతో ఏతమత్థం ఆరోచేసుం. పఞ్చహి, భిక్ఖవే, ఆకారేహి అఙ్గజాతం కమ్మనియం హోతి రాగేన, వచ్చేన, పస్సావేన, వాతేన, ఉచ్చాలిఙ్గపాణకదట్ఠేన. ఇమేహి ఖో, భిక్ఖవే, పఞ్చహాకారేహి అఙ్గజాతం కమ్మనియం హోతి. అట్ఠానమేతం, భిక్ఖవే, అనవకాసో, యం తస్స భిక్ఖునో రాగేన అఙ్గజాతం కమ్మనియం అస్స, అరహం సో, భిక్ఖవే, భిక్ఖు, అనాపత్తి భిక్ఖవే తస్స భిక్ఖునో. అనుజానామి భిక్ఖవే దివా పటిసల్లీయన్తేన ద్వారం సంవరిత్వా పటిసల్లీయితు’’న్తి (పారా. ౭౭) ఏతస్మిం వత్థుస్మిం ఇదం వుత్తన్తి దట్ఠబ్బం.

౨. ఇదాని ద్వారవిసేసం దస్సేతుం ‘‘కీదిస’’న్తిఆదిమాహ. తత్థ పరివత్తకద్వారమేవాతి సంవరణవివరణవసేన ఇతో చితో చ పరివత్తనయోగ్గద్వారమేవ. రుక్ఖసూచికణ్టకద్వారన్తి రుక్ఖసూచిద్వారం కణ్టకద్వారఞ్చ. ‘‘రుక్ఖసూచిద్వారకణ్టకద్వార’’మిచ్చేవ వా ¶ పాఠో. యం ఉభోసు పస్సేసు రుక్ఖత్థమ్భే నిఖనిత్వా తత్థ విజ్ఝిత్వా మజ్ఝే ద్వే తిస్సో రుక్ఖసూచియో పవేసేత్వా కరోన్తి, తం రుక్ఖసూచిద్వారం నామ. పవేసననిక్ఖమనకాలే అపనేత్వా థకనయోగ్గం ఏకాయ, బహూహి ¶ వా కణ్టకసాఖాహి కతం కణ్టకద్వారం నామ. గామద్వారస్స పిధానత్థం పదరేన వా కణ్టకసాఖాదీహి వా కతస్స కవాటస్స ఉదుక్ఖలపాసకరహితతాయ ఏకేన సంవరితుం వివరితుఞ్చ అసక్కుణేయ్యస్స హేట్ఠా ఏకం చక్కం యోజేన్తి, యేన పరివత్తమానకకవాటం సుఖథకనకం హోతి, తం సన్ధాయ వుత్తం ‘‘చక్కలకయుత్తద్వార’’న్తి. చక్కమేవ హి లాతబ్బత్థేన సంవరణవివరణత్థాయ గహేతబ్బత్థేన చక్కలకం, తేన యుత్తకవాటమ్పి చక్కలకం నామ, తేన యుత్తద్వారం చక్కలకయుత్తద్వారం.

మహాద్వారేసు పన ద్వే తీణి చక్కలకాని యోజేతీతి ఆహ ‘‘ఫలకేసూ’’తిఆది. కిటికాసూతి వేళుపేసికాదీహి కణ్టకసాఖాదీహి చ కతథకనకేసు. సంసరణకిటికద్వారన్తి చక్కలకయన్తేన సంసరణకిటికాయుత్తమహాద్వారం. గోప్ఫేత్వాతి ఆవుణిత్వా, రజ్జూహి గన్థేత్వా వా. ఏకం దుస్ససాణిద్వారమేవాతి ఏత్థ కిలఞ్జసాణిద్వారమ్పి సఙ్గహం గచ్ఛతి. వజిరబుద్ధిటీకాయం (వజిర. టీ. పారాజిక ౭౬-౭౭) పన ‘‘దుస్సద్వారం సాణిద్వారఞ్చ దుస్ససాణిద్వారం. దుస్ససాణి కిలఞ్జసాణీతిఆదినా వుత్తం సబ్బమ్పి దుస్ససాణియమేవ సఙ్గహేత్వా వుత్తం, ఏకసదిసత్తా ఏకన్తి వుత్త’’న్తి వుత్తం.

౩. ఏవం ద్వారవిసేసం దస్సేత్వా ఇదాని యత్తకేన ద్వారం సంవుతం హోతి, తం పమాణం దస్సేతుం ‘‘కిత్తకేన’’త్యాదిమాహ. తత్థ సూచీతి మజ్ఝే ఛిద్దం కత్వా పవేసితా. ఘటికాతి ఉపరి యోజితా. ఇదాని యత్థ ద్వారం సంవరిత్వా నిపజ్జితుం ¶ న సక్కా హోతి, తత్థ కాతబ్బవిధిం దస్సేతుం ‘‘సచే బహూనం వళఞ్జనట్ఠానం హోతీ’’తిఆది వుత్తం. బహూనం అవళఞ్జనట్ఠానేపి ఏకం ఆపుచ్ఛిత్వా నిపజ్జితుం వట్టతియేవ. అథ భిక్ఖూ…పే… నిసిన్నా హోన్తీతి ఇదం తత్థ భిక్ఖూనం సన్నిహితభావదస్సనత్థం వుత్తం, న సేసఇరియాపథసమఙ్గితానివత్తనత్థం, తస్మా నిపన్నేపి ఆభోగం కాతుం వట్టతి. నిపజ్జిత్వా నిద్దాయన్తే పన ఆభోగం కాతుం న వట్టతి. అసన్తపక్ఖే ఠితత్తా రహో నిసజ్జాయ వియ ద్వారసంవరణం నామ మాతుగామానం పవేసనివారణత్థం అనుఞ్ఞాతన్తి ఆహ ‘‘కేవలం భిక్ఖునిం వా’’తిఆది.

ఏత్థ చ తం యుత్తం, ఏవం సబ్బత్థపి యో యో థేరవాదో వా అట్ఠకథావాదో వా పచ్ఛా వుచ్చతి, సో సోవ పమాణన్తి గహేతబ్బన్తి ఇదం అట్ఠకథావచనతో అతిరేకం ఆచరియస్స వచనం. ఇతో పుబ్బాపరవచనం అట్ఠకథావచనమేవ. తత్థ తం యుత్తన్తి ‘‘కురున్దట్ఠకథాయం పన…పే… న వత్తతీ’’తి ¶ యం వచనం అట్ఠకథాచరియేహి వుత్తం, తం వచనం యుత్తన్తి అత్థో. ఏవం…పే… గహేతబ్బన్తి యథా చేత్థ కురున్దియం వుత్తవచనం యుత్తం, ఏవం సబ్బత్థపి వినిచ్ఛయే యో యో థేరవాదో వా అట్ఠకథావాదో వా పచ్ఛా వుచ్చతి, సో సోవ పమాణన్తి గహేతబ్బం, పురే వుత్తో థేరవాదో వా అట్ఠకథావాదో వా పమాణన్తి న గహేతబ్బన్తి అధిప్పాయో. ఇదం వచనం అట్ఠానే వుత్తం వియ దిస్సతి. కథం? యం తావ వుత్తం, తం యుత్తన్తి. తం ఇమస్మిం ఆపుచ్ఛనఆభోగకరణవినిచ్ఛయే అఞ్ఞస్స అయుత్తస్స అట్ఠకథావాదస్స వా థేరవాదస్స వా అభావా వత్తుం న సక్కా. న హి పుబ్బవాక్యే ‘‘భిక్ఖూ ఏవా’’తి అవధారణం కతం, అథ ఖో ఆసన్నవసేన వా పట్ఠానవసేన వా ‘‘భిక్ఖూ చీవరకమ్మం’’ఇచ్చాదికంయేవ వుత్తం. యమ్పి వుత్తం ‘‘ఏవం సబ్బత్థపీ’’త్యాది, తమ్పి అనోకాసం. ఇమస్మిం వినిచ్ఛయే ¶ అఞ్ఞస్స అట్ఠకథావాదస్స వా ఆచరియవాదస్స వా అవచనతో పురే పచ్ఛాభావో చ న దిస్సతి, అయం ‘‘పమాణ’’న్తి గహేతబ్బో, అయం ‘‘న గహేతబ్బో’’తి వత్తబ్బభావో చ.

ఉపరి పన ‘‘కో ముచ్చతి, కో న ముచ్చతీ’’తి ఇమస్స పఞ్హస్స విస్సజ్జనే మహాపచ్చరివాదో చ కురున్దివాదో చ మహాఅట్ఠకథావాదో చాతి తయో అట్ఠకథావాదా ఆగతా, ఏకో మహాపదుమత్థేరవాదో, తస్మా తత్థేవ యుత్తాయుత్తభావో చ పమాణాపమాణభావో చ గహేతబ్బాగహేతబ్బభావో చ దిస్సతి, తస్మా తస్మింయేవ ఠానే వత్తబ్బం సియా, సువిమలవిపులపఞ్ఞావేయ్యత్తియసమన్నాగతేన పన ఆచరియాసభేన అవత్తబ్బట్ఠానే వుత్తం న సియా, తస్మా ఉపరి అట్ఠకథావాదసంసన్దనావసానే మహాపదుమత్థేరేన వుత్తన్తి ఇమస్స వచనస్స పచ్ఛతో వుత్తం సియా, తం పచ్ఛా లేఖకేహి పరివత్తేత్వా లిఖితం భవేయ్య, పారాజికకణ్డట్ఠకథాయఞ్చ ఇదం వచనం వుత్తం. టీకాయఞ్చ ఇమస్మిం ఠానే న వుత్తం, ఉపరియేవ వుత్తం, ‘‘యో చ యక్ఖగహితకో, యో చ బన్ధిత్వా నిపజ్జాపితో’’తి ఇమస్స అట్ఠకథావాదస్స పచ్ఛిమత్తా సోయేవ పమాణతో గహేతబ్బో. తథా చ వక్ఖతి ‘‘సబ్బత్థ యో యో అట్ఠకథావాదో వా థేరవాదో వా పచ్ఛా వుచ్చతి, సో సోయేవ పమాణతో దట్ఠబ్బో’’తి, తస్మా ఇదమేత్థ విచారేత్వా గహేతబ్బం.

౪. ఇదాని ద్వారం సంవరణస్స అన్తరాయే సతి అసంవరిత్వాపి నిపజ్జితుం వట్టతీతి దస్సేతుం ‘‘అథ ద్వారస్స’’త్యాదిమాహ. నిస్సేణిం ఆరోపేత్వాతి ఉపరిమతలం ఆరోపేత్వా విసఙ్ఖరిత్వా భూమియం పాతేత్వా, ఛడ్డేత్వా వా నిపజ్జితుం వట్టతి. ఇదం ఏకాబద్ధతాయ వుత్తం. ద్వేపి ద్వారాని జగ్గితబ్బానీతి ఏత్థ సచే ఏకస్మిం ద్వారే కవాటం వా నత్థి, హేట్ఠా వుత్తనయేన సంవరితుం వా న సక్కా ¶ , ఇతరం ద్వారం అసంవరిత్వా ¶ నిపజ్జితుం వట్టతి. ద్వారపాలస్సాతి ద్వారకోట్ఠకే మహాద్వారే, నిస్సేణిమూలే వా ఠత్వా ద్వారజగ్గనకస్స. పచ్ఛిమానం భారోతి ఏకాబద్ధవసేన ఆగచ్ఛన్తే సన్ధాయ వుత్తం. అసంవుతద్వారే అన్తోగబ్భే వాతి యోజేతబ్బం. బహి వాతి గబ్భతో బహి. నిపజ్జనకాలేపి…పే… వట్టతియేవాతి ఏత్థ ద్వారజగ్గనకస్స తదధీనత్తా తదా తస్స తత్థ సన్నిహితాసన్నిహితభావం అనుపధారేత్వాపి ఆభోగం కాతుం వట్టతియేవాతి వదన్తి.

యేన కేనచి పరిక్ఖిత్తేతి ఏత్థ పరిక్ఖేపస్స ఉబ్బేధతో పమాణం సహసేయ్యప్పహోనకే వుత్తసదిసమేవ. వుత్తఞ్హి సమన్తపాసాదికాయం (పాచి. అట్ఠ. ౫౧) ‘‘యఞ్హి సేనాసనం ఉపరి పఞ్చహి ఛదనేహి అఞ్ఞేన వా కేనచి సబ్బమేవ పటిచ్ఛన్నం, అయం సబ్బచ్ఛన్నా నామ సేయ్యా…పే… యం పన సేనాసనం భూమితో పట్ఠాయ యావ ఛదనం ఆహచ్చ పాకారేన వా అఞ్ఞేన వా కేనచి అన్తమసో వత్థేనపి పరిక్ఖిత్తం, అయం సబ్బపరిచ్ఛన్నా నామ సేయ్యా. ఛదనం అనాహచ్చ సబ్బన్తిమేన పరియాయేన దియడ్ఢహత్థుబ్బేధేన పాకారాదినా పరిక్ఖిత్తాపి సబ్బపరిచ్ఛన్నాయేవాతి కురున్దట్ఠకథాయం వుత్త’’న్తి. ‘‘దియడ్ఢహత్థుబ్బేధో వడ్ఢకిహత్థేన గహేతబ్బో’’తి సారత్థదీపనియం (సారత్థ. టీ. పాచిత్తియ ౩.౫౧) విమతివినోదనియఞ్చ (వి. వి. టీ. పాచిత్తియ ౨.౫౦-౫౧) వుత్తం. మహాపరివేణన్తి మహన్తం అఙ్గణం. తేన బహుజనసఞ్చరణట్ఠానం దస్సేతి. తేనాహ ‘‘మహాబోధీ’’తిఆది.

అరుణే ఉగ్గతే వుట్ఠాతి, అనాపత్తి అనాపత్తిఖేత్తభూతాయ రత్తియా సుద్ధచిత్తేన నిపన్నత్తా. పబుజ్ఝిత్వా పున సుపతి, ఆపత్తీతి అరుణే ఉగ్గతే పబుజ్ఝిత్వా అరుణుగ్గమనం ఞత్వా వా అఞత్వా వా అనుట్ఠహిత్వా సయితసన్తానేన సుపతి, ఉట్ఠహిత్వా ¶ కత్తబ్బస్స ద్వారసంవరణాదినో అకతత్తా అకిరియసముట్ఠానా ఆపత్తి హోతి అనాపత్తిఖేత్తే కతనిపజ్జనకిరియాయ అనఙ్గత్తా. అయఞ్హి ఆపత్తి ఈదిసే ఠానే అకిరియా, దివా ద్వారం అసంవరిత్వా నిపజ్జనక్ఖణే కిరియాకిరియా చ అచిత్తకా చాతి వేదితబ్బా. పురారుణా పబుజ్ఝిత్వాపి యావ అరుణుగ్గమనా సయన్తస్సపి పురిమనయేన ఆపత్తియేవ.

అరుణే ఉగ్గతే వుట్ఠహిస్సామీతి…పే… ఆపత్తియేవాతి ఏత్థ కదా అస్స ఆపత్తీతి? వుచ్చతే – న తావ రత్తియం, ‘‘దివా ఆపజ్జతి, నో రత్తి’’న్తి (పరి. ౩౨౩) వుత్తత్తా అనాదరియదుక్కటా న ముచ్చతీతి వుత్తదుక్కటం పన దివాసయనదుక్కటమేవ న హోతి అనాదరియదుక్కటత్తా ¶ ఏవ. ‘‘అరుణుగ్గమనే పన అచిత్తకం అకిరియసముట్ఠానం ఆపత్తిం ఆపజ్జతీతి వేదితబ్బ’’న్తి విమతివినోదనియం (వి. వి. టీ. ౧.౭౭) వుత్తం, సారత్థదీపనియమ్పి (సారత్థ. టీ. పారాజిక ౨.౭౭) ‘‘యథాపరిచ్ఛేదమేవ వుట్ఠాతీతి అరుణే ఉగ్గతేయేవ ఉట్ఠహతి. తస్స ఆపత్తీతి అసుద్ధచిత్తేనేవ నిపన్నత్తా నిద్దాయన్తస్సపి అరుణే ఉగ్గతే దివాపటిసల్లానమూలికా ఆపత్తి. ‘ఏవం నిపజ్జన్తో అనాదరియదుక్కటాపి న ముచ్చతీ’తి వుత్తత్తా అసుద్ధచిత్తేన నిపజ్జన్తో అరుణుగ్గమనతో పురేతరం ఉట్ఠహన్తోపి అనుట్ఠహన్తోపి నిపజ్జనకాలేయేవ అనాదరియదుక్కటం ఆపజ్జతి, దివాపటిసల్లానమూలికం పన దుక్కటం అరుణేయేవ ఆపజ్జతీ’’తి వుత్తం, తస్మా ఏవం నిపజ్జన్తస్స ద్వే దుక్కటాని ఆపజ్జన్తీతి వేదితబ్బం.

సచే ద్వారం సంవరిత్వా అరుణే ఉగ్గతే ఉట్ఠహిస్సామీతి నిపజ్జతి, ద్వారే చ అఞ్ఞేహి అరుణుగ్గమనకాలే వివటేపి తస్స అనాపత్తియేవ ద్వారపిదహనస్స రత్తిదివాభాగేసు విసేసాభావా. ఆపత్తిఆపజ్జనస్సేవ కాలవిసేసో ఇచ్ఛితబ్బో, న తప్పరిహారస్సాతి గహేతబ్బం. ‘‘ద్వారం సంవరిత్వా రత్తిం ¶ నిపజ్జతీ’’తి (పారా. అట్ఠ. ౧.౭౭) హి వుత్తం. దివా సంవరిత్వా నిపన్నస్స కేనచి వివటేపి ద్వారే అనాపత్తియేవ, అత్తనాపి అనుట్ఠహిత్వావ సతి పచ్చయే వివటేపి అనాపత్తీతి వదన్తి, ఇదమ్పి విమతివినోదనియమేవ (వి. వి. టీ. ౧.౭౭) వుత్తం.

యథాపరిచ్ఛేదమేవ వుట్ఠాతీతి అరుణే ఉగ్గతేయేవ వుట్ఠాతి, ఆపత్తియేవాతి మూలాపత్తిం సన్ధాయ వుత్తం. అనాదరియఆపత్తి పన పురారుణా ఉట్ఠితస్సపి తస్స హోతేవ ‘‘దుక్కటా న ముచ్చతీ’’తి వుత్తత్తా. దుక్కటా న ముచ్చతీతి చ పురారుణా ఉట్ఠహిత్వా మూలాపత్తియా ముత్తోపి అనాదరియదుక్కటా న ముచ్చతీతి అధిప్పాయో.

౫. నిద్దావసేన నిపజ్జతీతి నిద్దాభిభూతతాయ ఏకపస్సేన నిపజ్జతి. ‘‘నిద్దావసేన నిపజ్జతీ’’తి వోహారవసేన వుత్తం, పాదానం పన భూమితో అమోచితత్తా అయం నిపన్నో నామ హోతీతి తేనేవ అనాపత్తి వుత్తా. అపస్సాయ సుపన్తస్సాతి కటిట్ఠితో ఉద్ధం పిట్ఠికణ్టకే అప్పమత్తకం పదేసం భూమిం అఫుసాపేత్వా సుపన్తస్స. కటిట్ఠిం పన భూమిం ఫుసాపేన్తస్స సయనం నామ న హోతి. పిట్ఠిపసారణలక్ఖణా హి సేయ్యా దీఘా, వన్దనాదీసుపి తిరియం పిట్ఠికణ్టకానం ¶ పసారితత్తా నిపజ్జనమేవాతి ఆపత్తి పరిహరితబ్బావ. వన్దనాపి హి పాదమూలే నిపజ్జతీతిఆదీసు నిపజ్జనమేవ వుత్తా. సహసా వుట్ఠాతీతి పక్ఖలితా పతితో వియ సహసా వుట్ఠాతి, తస్సపి అనాపత్తి పతనక్ఖణే అవిసయత్తా, విసయే జాతే సహసా వుట్ఠితత్తా చ. యస్స పన విసఞ్ఞితాయ పచ్ఛాపి అవిసయో ఏవ, తస్స అనాపత్తియేవ పతనక్ఖణే వియ. తత్థేవ సయతి, న వుట్ఠాతీతి ఇమినా విసయేపి అకరణం దస్సేతి, తేనేవ తస్స ఆపత్తీతి వుత్తం.

ఇదాని ¶ అట్ఠకథావాదసంసన్దనం కాతుం ‘‘కో ముచ్చతి, కో న ముచ్చతీ’’తిఆదిమాహ. తత్థ మహాపచ్చరియన్తిఆదీసు పచ్చరీతి ఉళుమ్పం వుచ్చతి, తస్మిం నిసీదిత్వా కతత్తా తమేవ నామం జాతం. కురున్దివల్లివిహారో నామ అత్థి, తత్థ కతత్తా కురున్దీతి నామం జాతం. మహాఅట్ఠకథా నామ సఙ్గీతిత్తయమారుళ్హా తేపిటకస్స బుద్ధవచనస్స అట్ఠకథా. యా మహామహిన్దత్థేరేన తమ్బపణ్ణిదీపం ఆభతా, తమ్బపణ్ణియేహి థేరేహి పచ్ఛా సీహళభాసాయ అభిసఙ్ఖతా చ హోతి. ఏకభఙ్గేనాతి ఏకపస్సభఞ్జనేన పాదే భూమితో అమోచేత్వా ఏకపస్సేన సరీరం భఞ్జిత్వా నిపన్నోతి వుత్తం హోతి. మహాఅట్ఠకథాయం పన మహాపదుమత్థేరేన వుత్తన్తి సమ్బన్ధో. తేన మహాఅట్ఠకథాయ లిఖితమహాపదుమత్థేరవాదే ‘‘అయ’’న్తి దస్సేతి. ‘‘ముచ్ఛిత్వా పతితత్తా అవిసయత్తా ఆపత్తి న దిస్సతీ’’తి థేరేన వుత్తం. ఆచరియా పన యథా యక్ఖగహితకో బన్ధిత్వా నిపజ్జాపితో చ పరవసో హోతి, ఏవం అపరవసత్తా ముచ్ఛిత్వా పతితో కఞ్చికాలం జానిత్వా నిపజ్జతీతి అనాపత్తిం న వదన్తి, విసఞ్ఞితే పన సతి అనాపత్తియేవ.

ద్వే జనాతిఆది మహాఅట్ఠకథాయమేవ వచనం, తదేవ పచ్ఛా వుత్తత్తా పమాణం. యక్ఖగహితగ్గహణేనేవ చేత్థ విసఞ్ఞిభూతోపి సఙ్గహితో, ఏకభఙ్గేన నిపన్నో పన అనిపన్నత్తా ఆపత్తితో ముచ్చతియేవాతి గహేతబ్బం. సారత్థదీపనియఞ్చ (సారత్థ. టీ. ౨.౭౭) ‘‘యో చ యక్ఖగహితకో, యో చ బన్ధిత్వా నిపజ్జాపితో’’తి ఇమస్స అట్ఠకథావాదస్స పచ్ఛిమత్తా సోయేవ పమాణతో గహేతబ్బో, తథా చ వక్ఖతి ‘‘సబ్బత్థ యో యో అట్ఠకథావాదో వా పచ్ఛా వుచ్చతి, సో సోయేవ పమాణతో గహేతబ్బో’’తి. ఇమస్మిం ఠానే ఇమస్స అట్ఠకథాపాఠస్స ఆనీతత్తా ఇమస్మిం వినయసఙ్గహప్పకరణేపి ¶ ఇమస్మింయేవ ఠానే సో పాఠో వత్తబ్బోతి నో ఖన్తి. ఏత్థ చ ‘‘రత్తిం ద్వారం వివరిత్వా నిపన్నో అరుణే ఉగ్గతే ఉట్ఠాతి, అనాపత్తీ’’తిఆదివచనతో అరుణుగ్గమనే సంసయవినోదనత్థం అరుణకథా వత్తబ్బా. తత్రిదం వుచ్చతి –

‘‘కో ¶ ఏస అరుణో నామ;

కేన సో అరుణో భవే;

కీదిసో తస్స వణ్ణా తు;

సణ్ఠానం కీదిసం భవే.

‘‘కిస్మిం కాలే చ దేసే చ, అరుణో సముగచ్ఛతి;

కిం పచ్చక్ఖసిద్ధో ఏసో, ఉదాహు అనుమానతో’’తి.

తత్థ కో ఏస అరుణో నామాతి ఏత్థ ఏస అరుణో నామ సూరియస్స పభావిసేసో. వుత్తఞ్హేతం అభిధానప్పదీపికాయం –

‘‘సూరస్సోదయతో పుబ్బుట్ఠితరంసి సియారుణో’’తి;

తట్టీకాయఞ్చ ‘‘సూరస్స ఉదయతో పుబ్బే ఉట్ఠితరంసి అరుణో నామ సియా’’తి. విమతివినోదనీనామికాయం వినయటీకాయఞ్చ (వి. వి. టీ. ౧.౪౬౩) ‘‘అరుణోతి చేత్థ సూరియుగ్గమనస్స పురేచరో వడ్ఢనఘనరత్తో పభావిసేసోతి దట్ఠబ్బో’’తి వుత్తం, తస్మా సూరియప్పభాయేవ అరుణో నామ, న అఞ్ఞోతి దట్ఠబ్బం. కేన సో అరుణో భవేతి ఏత్థ అరుణో వణ్ణో అస్సాతి అరుణో, కిఞ్చిరత్తవణ్ణసమన్నాగతోతి అత్థో. అథ వా అరతి గచ్ఛతి రత్తవణ్ణభావేన పవత్తతీతి అరుణో. వుత్తఞ్హేతం అభిధానప్పదీపికాటీకాయం ‘‘అరుణవణ్ణతాయ అరతి గచ్ఛతీతి అరుణో’’తి. కీదిసో తస్స వణ్ణోతి ఏత్థ అబ్యత్తరత్తవణ్ణో తస్స వణ్ణో భవే. వుత్తఞ్హి అభిధానప్పదీపికాయం ‘‘అరుణో కిఞ్చిరత్తోథా’’తి. తట్టీకాయఞ్చ ¶ ‘‘కిఞ్చిరత్తో అబ్యత్తరత్తవణ్ణో అరుణో నామ యథా మచ్ఛస్స అక్ఖీ’’తి. విమతివినోదనియఞ్చ (వి. వి. టీ. ౧.౪౬౩) ‘‘వడ్ఢనఘనరత్తో పభావిసేసో’’తి, తస్మా సూరియస్స రత్తప్పభాయేవ అరుణో నామ, న సేతప్పభాదయోతి దట్ఠబ్బం. యది ఏవం పాతిమోక్ఖట్ఠపనక్ఖన్ధకవణ్ణనాయ విమతివినోదనియం (వి. వి. టీ. చూళవగ్గ ౨.౩౮౩) ‘‘పాళియం పన నన్దిముఖియాతి ఓదాతదిసాముఖతాయ తుట్ఠముఖియా’’తి వుత్తం, తం కథం యుజ్జేయ్యాతి, నో న యుజ్జేయ్య. తత్థ హి అరుణుగ్గతకాలే అరుణోభాసేన ఓదాతదిసాముఖభావో వుత్తో, న అరుణోభాసస్స ఓదాతభావో. వుత్తఞ్హేతం ఉదానట్ఠకథాయం (ఉదా. అట్ఠ. ౨౩) ‘‘నన్దిముఖియాతి అరుణస్స ఉగ్గతత్తా ¶ ఏవ అరుణోభాయ సూరియాలోకూపజీవినో సత్తే నన్దాపనముఖియా రత్తియా జాతాయ విభాయమానాయాతి అత్థో’’తి.

జాతకట్ఠకథాయఞ్చ –

‘‘జిఘఞ్ఞరత్తిం అరుణస్మిముహతే;

యా దిస్సతి ఉత్తమరూపవణ్ణినీ;

తథూపమా మం పటిభాసి దేవతే;

ఆచిక్ఖ మే తం కతమాసి అచ్ఛరా’’తి. (జా. అట్ఠ. ౫.౨౧.౨౫౪);

ఇమస్స గాథాయ అత్థవణ్ణనాయం ‘‘తత్థ జిఘఞ్ఞరత్తిన్తి పచ్ఛిమరత్తిం, రత్తిపరియోసానేతి అత్థో. ఉహతేతి అరుణే ఉగ్గతే. యాతి యా పురత్థిమా దిసా రత్తవణ్ణతాయ ఉత్తమరూపధరా హుత్వా దిస్సతీ’’తి. ఏవం అరుణుగ్గతసమయే పురత్థిమదిసాయ రత్తవణ్ణతా వుత్తా, తస్మా తస్మిం సమయే అరుణస్స ఉట్ఠితత్తా పురత్థిమాయ దిసాయ రత్తభాగో సూరియాలోకస్స పత్థటత్తా సేసదిసానం ఓదాతభావో విఞ్ఞాయతి.

సణ్ఠానం ¶ కీదిసం భవేతి ఏత్థ అరుణస్స పాటేక్కం సణ్ఠానం నామ నత్థి రస్మిమత్తత్తా. యత్తకం పదేసం ఫరతి, తత్తకం తస్స సణ్ఠానన్తి దట్ఠబ్బం. అథ వా పురత్థిమదిసాసణ్ఠానం. వుత్తఞ్హి జాతకట్ఠకథాయం (జా. అట్ఠ. ౫.౨౧.౨౫౫) ‘‘పురత్థిమదిసా రత్తవణ్ణతాయ ఉత్తమరూపధరా హుత్వా దిస్సతీ’’తి.

కిస్మిం కాలే చ దేసే చ, అరుణో సముగచ్ఛతీతి ఏత్థ ఏస అరుణో సూరియుగ్గమనస్స పురే కాలే పురత్థిమదిసాయం ఉగ్గచ్ఛతి. వుత్తఞ్హేతం ఉదానట్ఠకథాయం (ఉదా. అట్ఠ. ౨౩) ‘‘ఉద్ధస్తే అరుణేతి ఉగ్గతే అరుణే, అరుణో నామ పురత్థిమదిసాయం సూరియోదయతో పురేతరమేవ ఉట్ఠితోభాసో’’తి. అభిధానప్పదీపికాయఞ్చ ‘‘సూరస్సోదయతో పుబ్బుట్ఠితరంసీ’’తి.

కిం పచ్చక్ఖసిద్ధో ఏసో, ఉదాహు అనుమానతోతి ఏత్థ అయం అరుణో నామ పచ్చక్ఖసిద్ధో ఏవ ¶ , న అనుమానసిద్ధో. కస్మా విఞ్ఞాయతీతి చే? చక్ఖువిఞ్ఞాణగోచరవణ్ణాయతనభావతో. అక్ఖస్స పతీతి పచ్చక్ఖం, చక్ఖురూపానం అభిముఖభావేన ఆపాథగతత్తా చక్ఖువిఞ్ఞాణం హోతి. వుత్తఞ్హేతం భగవతా ‘‘చక్ఖుఞ్చ పటిచ్చ రూపే చ ఉప్పజ్జతి చక్ఖువిఞ్ఞాణ’’న్తి (మ. ని. ౧.౨౦౪, ౪౦౦; ౩.౪౨౧, ౪౨౫, ౪౨౬; సం. ని. ౨.౪౩, ౪౪, ౪౫, సం. ని. ౪.౬౦; కథా. ౪౬౫, ౪౬౭), తస్మా అయం అరుణవణ్ణో చక్ఖునా దిస్వా జానితబ్బతో పచ్చక్ఖసిద్ధోయేవ హోతి, న ఏవం సతి ఏవం భవేయ్యాతి అనుమానేన పునప్పునం చిన్తనేన సిద్ధోతి. ఇమం పఞ్హవిస్సజ్జనం సాధుకం మనసి కరిత్వా పణ్డితేహి రత్తోభాసోయేవ అరుణోతి పచ్చేతబ్బో సల్లక్ఖేతబ్బోతి.

కస్మా పన ఇమస్మిం ఠానే అరుణకథా వుత్తాతి? ఇమిస్సా అరుణకథాయ మహావిసయభావతో. కథం? ఉపోసథికా ఉపాసకా చ ఉపాసికాయో చ అరుణుగ్గమనం తథతో ¶ అజానన్తా అనుగ్గతేయేవ అరుణే ఉగ్గతసఞ్ఞాయ ఖాదనీయం వా ఖాదన్తి, భోజనీయం వా భుఞ్జన్తి, మాలాగన్ధాదీని వా ధారేన్తి, తతో తేసం సీలం భిజ్జతి. సామణేరా తథేవ వికాలభోజనం భుఞ్జిత్వా సీలవినాసం పాపుణన్తి. నిస్సయపటిపన్నకా భిక్ఖూ ఆచరియుపజ్ఝాయేహి వినా బహిసీమే చరన్తా నిస్సయప్పస్సమ్భనం పాపుణన్తి, అన్తోవస్సే భిక్ఖూ ఉపచారసీమతో బహిగచ్ఛన్తా వస్సచ్ఛేదం, తేచీవరికా భిక్ఖూ అబద్ధసీమాయం చీవరేన విప్పవసన్తా నిస్సగ్గియపాచిత్తియం, తథా సత్తబ్భన్తరసీమాయం, సహసేయ్యప్పహోనకట్ఠానే అనుపసమ్పన్నమాతుగామేహి సహ సయన్తా పాచిత్తియం, తథా యావకాలికం భుఞ్జన్తా భిక్ఖూ, పారివాసికాదయో వత్తం నిక్ఖిపన్తా రత్తిచ్ఛేదం. ఏవమాదిఅనేకాదీనవసమ్భవతో లజ్జిపేసలానం భిక్ఖూనం తథతో అరుణుగ్గమనస్స జాననత్థం వుత్తాతి దట్ఠబ్బా.

కేచి పన భిక్ఖూ అడ్ఢరత్తిసమయే ఘటిసుఞ్ఞత్తా అడ్ఢరత్తికాలం అతిక్కమ్మ అఞ్ఞదివసో హోతి, తస్మా తస్మిం కాలే అరుణం ఉట్ఠితం నామ హోతీతి మఞ్ఞమానా అడ్ఢరత్తిం అతిక్కమ్మ ఖాదనీయభోజనీయాదీని భుఞ్జన్తి, తే పన బుద్ధసమయం అజానన్తా వేదసమయమేవ మనసి కరోన్తా ఏవం కరోన్తి, తస్మా తేసం తంకరణం పమాణం న హోతి. బహవో పన భిక్ఖూ అరుణస్స పచ్చక్ఖభావం అజానన్తా అనుమానవసేన చిన్తితుఞ్చ అసక్కోన్తా అనుస్సవవసేనేవ పరవచనం సద్దహన్తా అమ్హాకం ఆచరియా అరుణుగ్గమనవేలాయం ఉట్ఠాయ గచ్ఛన్తా సూరియుగ్గమనవేలాయం ద్విసహస్సదణ్డప్పమాణం ఠానం పాపుణన్తి, తిసహస్సదణ్డప్పమాణం ఠానం పాపుణన్తీతి ¶ చ వదన్తి. ఇమమ్హా విహారా అసుకం నామ విహారం అసుకం నామ చేతియం అసుకం నామ గామం పాపుణన్తీతిఆదీని చ వదన్తీతి ఏవం అనుస్సవవచనం వదన్తి, తమ్పి అప్పమాణం. కస్మా? అద్ధానం నామ బలవన్తస్స జవసమ్పన్నస్స చ రస్సం హోతి, దుబ్బలస్స సన్తస్స చ దీఘం హోతి. వుత్తఞ్హి భగవతా –

‘‘దీఘా ¶ జాగరతో రత్తి, దీఘం సన్తస్స యోజనం;

దీఘో బాలాన సంసారో, సద్ధమ్మం అవిజానత’’న్తి. (ధ. ప. ౬౦);

తస్మా అద్ధానం నామ సబ్బేసం ఏకసదిసం న హోతీతి అరుణుగ్గమనస్స లక్ఖణం భవితుం న సక్కా, న చ తే ఆయస్మన్తో పిటకత్తయతో కిఞ్చి సాధకభూతం వచనం ఆహరన్తి, అసక్ఖికం అడ్డం కరోన్తి వియ యథాజ్ఝాసయమేవ వదన్తీతి పమాణం న హోతి.

అఞ్ఞే పన –

‘‘అతీతరత్తియా యామో;

పచ్ఛిమోడ్ఢమముస్స వా;

భావినియాదిప్పహారో;

తదడ్ఢం వాజ్జతేహ్య హోతి –

కచ్చాయనసారప్పకరణాగతం గాథం వత్వా అతీతరత్తియా పచ్ఛిమో యామో అజ్జ పరియాపన్నో, తస్మా పచ్ఛిమయామస్స ఆదితో పట్ఠాయ అరుణం ఉగ్గచ్ఛతీ’’తి వదన్తి. అయం వాదో సకారణసఞ్ఞాపకత్తా పురిమేహి బలవా హోతి, ఏవం సన్తేపి అయుత్తోయేవ. కస్మా? అయఞ్హి గాథా బాహిరసద్దసత్థే జఙ్గదాసప్పకరణే వుత్తనయేన అజ్జ భవా అజ్జతనీతి వుత్తఅజ్జవోహారస్స పవత్తనకాలం దస్సేతుం వుత్తా, న పిటకత్తయే వుత్తస్స అరుణుగ్గమనస్స కాలం దస్సేతుం, తస్మా అఞ్ఞసాధ్యస్స అఞ్ఞసాధకేన సాధితత్తా అయుత్తోయేవ.

అపరే పన ‘‘పహారో యామసఞ్ఞితో’’తి అభిధానప్పదీపికాయం వుత్తత్తా పహారయామసద్దానం ఏకత్థత్తా తత్థేవ ‘‘తియామా సంవరీ భవే’’తి వుత్తత్తా రత్తియా చ తియామభావతో పాళియఞ్చ (ఉదా. ౪౫; చూళవ. ౩౮౩) ‘‘అభిక్కన్తా ¶ , భన్తే, రత్తి, నిక్ఖన్తో పచ్ఛిమో యామో, ఉద్ధస్తో అరుణో’’తి ఆగతత్తా ఇదాని ¶ రత్తియా చతూసు పహారేసు తతియప్పహారస్స అవసానే అరుణో ఉగ్గతో, తస్మా అవసేసఏకప్పహారమత్తో కాలో దివసభాగం భజతీతి వదేయ్యుం, అయం వాదో తతియవాదతోపి బలవతరో. కస్మా? ఞాపకఞాప్యానం అనురూపభావతో. తథా హి ‘‘పహారో యామసఞ్ఞితో’’తి అయం ఞాపకో పహారయామానం ఏకత్థభావస్స అనురూపో, ‘‘తియామా సంవరీభవే’’తి అయం రత్తియా తియామభావస్స, ‘‘పాళియఞ్చా’’తిఆది తతియప్పహారస్స అవసానే అరుణుగ్గమనస్స, తథాపి అయుత్తోయేవ హోతి. కస్మా? ‘‘అవసేసఏకప్పహారమత్తో కాలో దివసభాగం భజతీ’’తి వచనస్స విరుద్ధత్తా. మజ్ఝిమదేసే హి దసఘటికాపమాణస్స కాలస్స ఏకప్పహారత్తా సబ్బా రత్తి తియామావ హోతి, న చతుయామా, ఇదాని పన పచ్చన్తవిసయేసు సత్తట్ఠఘటికామత్తస్స కాలస్స ఏకప్పహారకతత్తా చతుప్పహారా భవతి, తస్మా మజ్ఝిమదేసవోహారం గహేత్వా అభిధానప్పదీపికాయఞ్చ ‘‘తియామా సంవరీ భవే’’తి వుత్తం, పాళియఞ్చ (ఉదా. ౪౫; చూళవ. ౩౮౩) ‘‘నిక్ఖన్తో పచ్ఛిమో యామో, ఉద్ధస్తో అరుణో’’తి, తస్మా రత్తిపరియోసానేయేవ అరుణో ఉగ్గతోతి దట్ఠబ్బో. తథా హి వుత్తం విమతివినోదనియం (వి. వి. టీ. మహావగ్గ ౨.౨౦౧) ‘‘తథా పారివాసికాదీనమ్పి అరుణం అనుట్ఠాపేత్వా వత్తం నిక్ఖిపన్తానం రత్తిచ్ఛేదో వుత్తో, ఉగ్గతే అరుణే నిక్ఖిపితబ్బన్తి హి వుత్త’’న్తి.

సహసేయ్యసిక్ఖాపదేపి (పాచి. ౫౨-౫౪) ‘‘అనుపసమ్పన్నేహి సహ నివుత్థభావపరిమోచనత్థం పురారుణా నిక్ఖమిత్వా’’తిఆది వుత్తం. ఏవం చీవరవిప్పవాసాదీసు చ సబ్బత్థ రత్తిపరియోసానే ఆగమనవసేన అరుణుగ్గమనం దస్సితం, న అతీతారుణవసేనాతి. జాతకట్ఠకథాయమ్పి (జా. అట్ఠ. ౫.౨౧.౨౫౫) ‘‘రత్తిపరియోసానేతి అత్థో’’తి. న కేవలం మజ్ఝిమదేసేసు రత్తియాయేవ తిప్పహారభావో హోతి ¶ , అథ ఖో దివసస్సపి. తథా హి వుత్తం అట్ఠసాలినియం (ధ. స. అట్ఠ. నిదానకథా) ‘‘సమ్మాసమ్బుద్ధస్స అభిధమ్మదేసనాపరియోసానఞ్చ తేసం భిక్ఖూనం సత్తప్పకరణఉగ్గహణఞ్చ ఏకప్పహారేనేవ హోతీ’’తి, మూలటీకాయఞ్చ (ధ. స. మూలటీ. నిదానకథావణ్ణనా) ‘‘ఏకప్పహారేనాతి ఏత్థ పహారోతి దివసస్స తతియభాగో వుచ్చతీ’’తి, తస్మా ఏకో రత్తిదివో ఛప్పహారో హోతీతి విఞ్ఞాయతి. ఏవం మజ్ఝిమదేసవోహారేన తియామసఙ్ఖాతస్స తిప్పహారస్స అవసానే సబ్బరత్తిపరియోసానే ఉట్ఠితం అరుణం పచ్చన్తదేసవోహారేన తిప్పహారస్స అవసానేతి గహేత్వా ఏకప్పహారావసేసకాలే అరుణో ఉగ్గతోతి వుత్తత్తా అయమ్పి వాదో అయుత్తోయేవ హోతీతి దట్ఠబ్బో.

బహవో ¶ పన పణ్డితా ‘‘ఖుద్దసిక్ఖానిస్సయే వుత్తం –

‘సేతరుణఞ్చ పఠమం, దుతియం నన్దియావట్టం;

తతియం తమ్బవణ్ణఞ్చ, చతుత్థం గద్రభం ముఖ’న్తి. –

ఇమం గాథం నిస్సాయ ఏకరత్తియం అరుణో చతుక్ఖత్తుం ఉట్ఠహతి, తత్థ పఠమం సేతవణ్ణం హోతి, దుతియం నన్దియావట్టపుప్ఫవణ్ణం హోతి, తతియం తమ్బవణ్ణం హోతి, చతుత్థం గద్రభముఖవణ్ణం హోతీ’’తి వత్వా రత్తోభాసతో పురేతరం అతీతరత్తికాలేయేవ వత్తనిక్ఖిపనాదికమ్మం కరోన్తి. తేసం తం కరణం అనిసమ్మకారితం ఆపజ్జతి. అయఞ్హి గాథా నేవ పాళియం దిస్సతి, న అట్ఠకథాయం, న టీకాసు, కేవలం నిస్సయే ఏవ, నిస్సయేసు చ ఏకస్మింయేవ ఖుద్దసిక్ఖానిస్సయే దిస్సతి, న అఞ్ఞనిస్సయేసు, తత్థాపి నేవ పుబ్బాపరసమ్బన్ధో దిస్సతి, న హేతుఫలాదిభావో, న చ లిఙ్గనియమోతి న నిస్సయకారాచరియేన ఠపితా భవేయ్య, అథ ఖో పచ్ఛా అఞ్ఞేహి లేఖకేహి వా అత్తనో ఇచ్ఛానురూపం లిఖితా భవేయ్య, తస్మా అయం గాథా కుతో ఆభతా పాళితో వా అట్ఠకథాతో ¶ వా టీకాతో వా వినయతో వా సుత్తన్తతో వా అభిధమ్మతో వాతి పభవం అపరియేసిత్వా నిస్సయే దిట్ఠమత్తమేవ సారతో గహేత్వా పాళియట్ఠకథాటీకాసు వుత్తవచనం అనిసామేత్వా కతత్తా అనిసమ్మకారితం ఆపజ్జతి.

తత్రాయం పాళి ‘‘తేన ఖో పన సమయేన బుద్ధో భగవా సీతాసు హేమన్తికాసు రత్తీసు అన్తరట్ఠకాసు హిమపాతసమయే రత్తిం అజ్ఝోకాసే ఏకచీవరో నిసీది, న భగవన్తం సీతం అహోసి. నిక్ఖన్తే పఠమే యామే సీతం భగవన్తం అహోసి, దుతియం భగవా చీవరం పారుపి, న భగవన్తం సీతం అహోసి. నిక్ఖన్తే మజ్ఝిమే యామే సీతం భగవన్తం అహోసి, తతియం భగవా చీవరం పారుపి, న భగవన్తం సీతం అహోసి. నిక్ఖన్తే పచ్ఛిమే యామే ఉద్ధస్తే అరుణే నన్దిముఖియా రత్తియా సీతం భగవన్తం అహోసి, చతుత్థం భగవా చీవరం పారుపి, న భగవన్తం సీతం అహోసీ’’తి. అయం మహావగ్గే (మహావ. ౩౪౬) చీవరక్ఖన్ధకాగతా వినయపాళి. పాళియం నన్దిముఖియాతి తుట్ఠిముఖియా, పసన్నదిసాముఖాయాతి అత్థో. అయం తంసంవణ్ణనాయ విమతివినోదనీపాఠో (వి. వి. టీ. మహావగ్గ ౨.౩౪౬).

‘‘తేన ఖో పన సమయేన బుద్ధో భగవా సావత్థియం విహరతి పుబ్బారామే మిగారమాతుపాసాదే ¶ . తేన ఖో పన సమయేన భగవా తదహుపోసథే భిక్ఖుసఙ్ఘపరివుతో నిసిన్నో హోతి. అథ ఖో ఆయస్మా ఆనన్దో అభిక్కన్తాయ రత్తియా నిక్ఖన్తే పఠమే యామే ఉట్ఠాయాసనా ఏకంసం ఉత్తరాసఙ్గం కరిత్వా యేన భగవా తేనఞ్జలిం పణామేత్వా భగవన్తం ఏతదవోచ – అభిక్కన్తా, భన్తే రత్తి, నిక్ఖన్తో పఠమో యామో, చిరనిసిన్నో భిక్ఖుసఙ్ఘో, ఉద్దిసతు, భన్తే, భగవా భిక్ఖూనం పాతిమోక్ఖన్తి. ఏవం వుత్తే భగవా తుణ్హీ అహోసి. దుతియమ్పి ఖో ఆయస్మా ¶ ఆనన్దో అభిక్కన్తాయ రత్తియా నిక్ఖన్తే మజ్ఝిమే యామే ఉట్ఠాయాసనా ఏకంసం ఉత్తరాసఙ్గం కరిత్వా యేన భగవా తేనఞ్జలిం పణామేత్వా భగవన్తం ఏతదవోచ – అభిక్కన్తా, భన్తే, రత్తి, నిక్ఖన్తో మజ్ఝిమో యామో, చిరనిసిన్నో భిక్ఖుసఙ్ఘో, ఉద్దిసతు, భన్తే, భగవా భిక్ఖూనం పాతిమోక్ఖన్తి. దుతియమ్పి భగవా తుణ్హీ అహోసి. తతియమ్పి ఖో ఆయస్మా ఆనన్దో అభిక్కన్తాయ రత్తియా నిక్ఖన్తే పచ్ఛిమే యామే ఉద్ధస్తే అరుణే నన్దిముఖియా రత్తియా ఉట్ఠాయాసనా ఏకంసం ఉత్తరాసఙ్గం కరిత్వా యేన భగవా తేనఞ్జలిం పణామేత్వా భగవన్తం ఏతదవోచ – అభిక్కన్తా, భన్తే, రత్తి, నిక్ఖన్తో పచ్ఛిమో యామో, ఉద్ధస్తం అరుణం, నన్దిముఖీ రత్తి, చిరనిసిన్నో భిక్ఖుసఙ్ఘో, ఉద్దిసతు భన్తే భగవా భిక్ఖూనం పాతిమోక్ఖన్తి. అపరిసుద్ధా, ఆనన్ద, పరిసా’’తి (చూళవ. ౩౮౩). అయం చూళవగ్గే పాతిమోక్ఖట్ఠపనక్ఖన్ధకాగతా అపరాపి వినయపాళి.

నన్దిముఖియా రత్తియాతి అరుణుట్ఠితకాలే పీతిముఖా వియ రత్తి ఖాయతి. తేనాహ ‘‘నన్దిముఖియా’’తి (చూళవ. అట్ఠ. ౩౮౩) అయం తంసంవణ్ణనాభూతసమన్తపాసాదికట్ఠకథాపాఠో. అభిక్కన్తాతి పరిక్ఖీణా. ఉద్ధస్తే అరుణేతి ఉగ్గతే అరుణసీసే. నన్దిముఖియాతి తుట్ఠిముఖియా. అయం తంసంవణ్ణనాభూతసారత్థదీపనీపాఠో (సారత్థ. టీ. చూళవగ్గ ౩.౩౮౩). పాళియం నన్దిముఖియాతి ఓదాతదిసాముఖితాయ తుట్ఠముఖియా. అయం తంసంవణ్ణనాయ (వి. వి. టీ. చూళవగ్గ ౨.౨౮౩) విమతివినోదనీపాఠో.

‘‘తతియమ్పి ఖో ఆయస్మా ఆనన్దో అభిక్కన్తాయరత్తియా నిక్ఖన్తే పచ్ఛిమే యామే ఉద్ధస్తే అరుణే నన్దిముఖియా రత్తియా ఉట్ఠాయాసనా ఏకంసం చీవరం కత్వా యేన భగవా తేనఞ్జలిం పణామేత్వా భగవన్తం ఏతదవోచ – అభిక్కన్తా, భన్తే, రత్తి, నిక్ఖన్తో పచ్ఛిమో యామో, ఉద్ధస్తో అరుణో, నన్దిముఖీ రత్తి, చిరనిసిన్నా ఆగన్తుకా భిక్ఖూ, పటిసమ్మోదతు, భన్తే, భగవా ¶ ఆగన్తుకే భిక్ఖూ’’తి. అయం ఉదానాగతా సుత్తన్తపాళి (ఉదా. ౪౫). ఉద్ధస్తే ¶ అరుణేతి ఉగ్గతే అరుణే. అరుణో నామ పురత్థిమదిసాయం సూరియోదయతో పురేతరమేవ ఉట్ఠితోభాసో. నన్దిముఖియా రత్తియాతి అరుణస్స ఉగ్గతత్తా ఏవ అరుణోభాయ సూరియాలోకూపజీవినో సత్తే నన్దాపనముఖియా రత్తియా జాతాయ, విభాయమానాయాతి అత్థో. అయం తంసంవణ్ణనాభూతా ఉదానట్ఠకథా (ఉదా. అట్ఠ. ౨౩).

ఇతి ఏత్తకాసు వినయసుత్తన్తాగతాసు పాళియట్ఠకథాటీకాసు ఏకస్మిమ్పిఠానే అరుణో చతుక్ఖత్తుం ఉగ్గతోతి నత్థి, ఏకవారమేవ వుత్తో. చతుబ్బిధవణ్ణసమన్నాగతోతిపి నత్థి, ఏకవణ్ణో ఏవ వుత్తో. జాతకట్ఠకథాయమ్పి (జా. అట్ఠ. ౫.౨౧.౨౫౫) రత్తవణ్ణో ఏవ వుత్తో, న సేతవణ్ణాదికో. నన్దిముఖీతి చ సత్తే నన్దాపనదిసాముఖీ రత్తి ఏవ వుత్తా, న అరుణస్స నన్దియావట్టపుప్ఫసదిసవణ్ణతా. తేనాహ ‘‘సత్తే నన్దాపనముఖియా రత్తియా’’తి. ఏవం అభిధానప్పదీపికాపకరణవచనేన విరుద్ధత్తా పాళియట్ఠకథాదీహి అసంసన్దనతో దుబ్బలసాధకత్తా చ అయమ్పి వాదో అయుత్తోయేవాతి దట్ఠబ్బో, తస్మా సమ్మాసమ్బుద్ధస్స ఆణం అనతిక్కన్తేన లజ్జిభిక్ఖునా యది కేనచి అప్పటిచ్ఛన్నే వివటోకాసే హోతి, మచ్ఛక్ఖిసమానఅబ్యత్తరత్తోభాసస్స పఞ్ఞాయమానకాలతో పట్ఠాయ వత్తనిక్ఖిపనాదికమ్మం కాతబ్బం.

యది పన పబ్బతాదినా పటిచ్ఛన్నట్ఠానం హోతి, యత్తకేన కాలేన వివటట్ఠానే రత్తోభాసో పఞ్ఞాయతి, సూరియమణ్డలస్స దిస్సనకాలతో ఏకఘటికామత్తేన వా ద్విఘటికామత్తేన వా తత్తకం కాలం సల్లక్ఖేత్వా ఇమస్మిం కాలే అరుణో ఉగ్గతో భవేయ్యాతి తక్కేత్వా కాతబ్బం, సంసయం అనిచ్ఛన్తేన తతోపి కఞ్చికాలం అధివాసేత్వా నిస్సంసయకాలే కత్తబ్బం, అయం తత్థ ¶ సామీచి. అయం పన వాదో యథావుత్తప్పకరణవచనేహి సుట్ఠు సంసన్దతి యథా గఙ్గోదకేన యమునోదకం, తస్మా పణ్డితేహి పునప్పునం పుబ్బాపరం ఆలోళేన్తేన మనసి కాతబ్బో. ఏవం మనసి కరిత్వా అరుణపటిసంయుత్తేసు ఠానేసు సంసయో ఛిన్దితబ్బో, సంసయం ఛిన్దిత్వా విసారదేన హుత్వా తం తం కమ్మం కాతబ్బన్తి.

విసుద్ధత్థాయ సీలస్స, భిక్ఖూనం పియసీలినం;

కతారుణకథా ఏసా, న సారమ్భాదికారణా.

తస్మా ¶ సుట్ఠూపధారేత్వా, యుత్తం గణ్హన్తు సాధవో;

అయుత్తఞ్చే ఛడ్డయన్తు, మా హోన్తు దుమ్మనాదయోతి.

ఇతి వినయసఙ్గహసంవణ్ణనాభూతే వినయాలఙ్కారే

దివాసేయ్యవినిచ్ఛయకథాలఙ్కారో నామ

పఠమో పరిచ్ఛేదో.

౨. పరిక్ఖారవినిచ్ఛయకథా

౬. ఏవం దివాసేయ్యవినిచ్ఛయం కథేత్వా ఇదాని పరిక్ఖారవినిచ్ఛయం కథేతుం ‘‘పరిక్ఖారోతి సమణపరిక్ఖారో’’తిఆదిమాహ. తత్థ దివాసేయ్యవినిచ్ఛయకథాయ ఆదిమ్హి వుత్తం ‘‘తత్థా’’తి పదం ఆనేత్వా తత్థ తేసు మాతికాపదేసు సమభినివిట్ఠస్స ‘‘పరిక్ఖారో’’తి పదస్స ‘‘సమణపరిక్ఖారో’’తి అత్థో దట్ఠబ్బోతి యోజనా, ఏస నయో ఇతో పరేపి. సమణపరిక్ఖారో వుత్తో, న గిహిపరిక్ఖారోతి అధిప్పాయో. పరిసమన్తతో కరియతేతి పరిక్ఖారో, ఛత్తాదికో. తత్రాతి సమణపరిక్ఖారే. కప్పతీతి కప్పియో, న కప్పియో అకప్పియో, కప్పియో చ అకప్పియో చ కప్పియాకప్పియో, సమాహారద్వన్దేపి పుల్లిఙ్గమిచ్ఛన్తి పణ్డితా. కప్పియాకప్పియో ¶ చ సో పరిక్ఖారో చేతి తథా, తస్స వినిచ్ఛయో కప్పియాకప్పియపరిక్ఖారవినిచ్ఛయో.

కేచి తాలపణ్ణచ్ఛత్తన్తి ఇదం ఉపలక్ఖణమత్తం. సబ్బమ్పి హి ఛత్తం తథాకరియమానం న వట్టతి. తేనేవాహ వజిరబుద్ధిటీకాయం (వజిర. టీ. పారాజిక ౮౫) ‘‘సబ్బపరిక్ఖారేసు వణ్ణమట్ఠవికారం కరోన్తస్స దుక్కటన్తి దీపేన్తేన న వట్టతీతి వుత్తన్తి వేదితబ్బ’’న్తి. న వణ్ణమట్ఠత్థాయాతి ఇమినా థిరకరణత్థం ఏకవణ్ణసుత్తేన వినన్ధియమానం యది వణ్ణమట్ఠం హోతి, తత్థ న దోసోతి దస్సేతి. ఆరగ్గేనాతి నిఖాదనముఖేన. యది న వట్టతి, తాదిసం ఛత్తదణ్డం లభిత్వా కిం కాతబ్బన్తి ఆహ ‘‘ఘటకం వా’’తిఆది. సుత్తకేన వా దణ్డో వేఠేతబ్బోతి యథా లేఖా న పఞ్ఞాయతి, తథా వేఠేతబ్బో. దణ్డబున్దేతి దణ్డమూలే, ఛత్తదణ్డస్స హేట్ఠిమకోటియన్తి అత్థో. ఛత్తమణ్డలికన్తి ఛత్తస్స అన్తో ఖుద్దకమణ్డలం, ఛత్తపఞ్జరే మణ్డలాకారేన బద్ధదణ్డవలయం ¶ వా. ఉక్కిరిత్వాతి నిన్నం, ఉన్నతం వా కత్వా ఉట్ఠాపేత్వా. సా వట్టతీతి సా లేఖా రజ్జుకేహి బన్ధన్తు వా మా వా, బన్ధితుం యుత్తట్ఠానత్తా వట్టతి. తేన వుత్తం ఆచరియబుద్ధదత్తమహాథేరేన –

‘‘ఛత్తం పణ్ణమయం కిఞ్చి, బహి అన్తో చ సబ్బసో;

పఞ్చవణ్ణేన సుత్తేన, సిబ్బితుం న చ వట్టతి.

‘‘ఛిన్దితుం అడ్ఢచన్దం వా, పణ్ణే మకరదన్తకం;

ఘటకం వాళరూపం వా, లేఖా దణ్డే న వట్టతి.

‘‘సిబ్బితుం ఏకవణ్ణేన, ఛత్తం సుత్తేన వట్టతి;

థిరత్థం పఞ్చవణ్ణేన, పఞ్జరం వా వినన్ధితుం.

‘‘ఘటకం వాళరూపం వా, లేఖా వా పన కేవలా;

ఛిన్దిత్వా వాపి ఘంసిత్వా, ధారేతుం పన వట్టతి.

‘‘అహిచ్ఛత్తకసణ్ఠానం ¶ , దణ్డబున్దమ్హి వట్టతి;

ఉక్కిరిత్వా కతా లేఖా, బన్ధనత్థాయ వట్టతీ’’తి.

తస్స వణ్ణనాయమ్పి ఛత్తం పణ్ణమయం కిఞ్చీతి తాలపణ్ణాదిపణ్ణచ్ఛదనం యం కిఞ్చి ఛత్తం. బహీతి ఉపరి. అన్తోతి హేట్ఠా. సిబ్బితున్తి రూపం దస్సేత్వా సూచికమ్మం కాతుం. పణ్ణేతి ఛదనపణ్ణే. అడ్ఢచన్దన్తి అడ్ఢచన్దాకారం. మకరదన్తకన్తి మకరదన్తాకారం, యం ‘‘గిరికూట’’న్తి వుచ్చతి. ఛిన్దితుం న వట్టతీతి సమ్బన్ధో. ముఖవట్టియా నామేత్వా బద్ధపణ్ణకోటియా వా మత్థకమణ్డలకోటియా వా గిరికూటాదిం కరోన్తి, ఇమినా తం పటిక్ఖిత్తం. దణ్డేతి ఛత్తదణ్డే. ఘటకన్తి ఘటాకారో. వాళరూపం వాతి బ్యగ్ఘాదివాళానం రూపకం వా. లేఖాతి ఉక్కిరిత్వా వా ఛిన్దిత్వా వా చిత్తకమ్మవసేన వా కతరాజి. పఞ్చవణ్ణానం సుత్తానం అన్తరే నీలాదిఏకవణ్ణేన సుత్తేన థిరత్థం ఛత్తం అన్తో చ బహి చ సిబ్బితుం వా ఛత్తదణ్డగ్గాహకసలాకపఞ్జరం థిరత్థం వినన్ధితుం వా వట్టతీతి యోజనా. పఞ్చవణ్ణానం ఏకవణ్ణేన థిరత్థన్తి ఇమినా అనేకవణ్ణేహి సుత్తేహి ¶ వణ్ణమట్ఠత్థాయ సిబ్బితుఞ్చ వినన్ధితుఞ్చ న వట్టతీతి దీపేతి. పోత్థకేసు పన ‘‘పఞ్చవణ్ణేనా’’తి పాఠో దిస్సతి, తస్స ఏకవణ్ణేన పఞ్చవణ్ణేన వా సుత్తేన థిరత్థం సిబ్బితుం వినన్ధితుం వా వట్టతీతి యోజనా కాతబ్బా హోతి.

ఏత్థ చ హేట్ఠా వుత్తేన ‘‘పఞ్చవణ్ణేన సుత్తేన సిబ్బితుం న చ వట్టతీ’’తి పాఠేన చ ‘‘కేచి తాలపణ్ణచ్ఛత్తం అన్తో వా బహి వా పఞ్చవణ్ణేన సుత్తేన సిబ్బేత్వా వణ్ణమట్ఠం కరోన్తి, తం న వట్టతి, ఏకవణ్ణే పన నీలేన వా పీతకేన వా యేన కేనచి సుత్తేన అన్తో వా బహి వా సిబ్బితుం, ఛత్తదణ్డగ్గాహకం సలాకపఞ్జరం వా వినన్ధితుం వట్టతి, తఞ్చ ఖో థిరకరణత్థం, న వణ్ణమట్ఠత్థాయా’’తి అట్ఠకథాపాఠేన చ విరుజ్ఝతి, తస్మా సో న గహేతబ్బో.

లేఖా ¶ వా పన కేవలాతి యథావుత్తప్పకారా సకలా లేఖా వా. ఛిన్దిత్వాతి ఉక్కిరిత్వా కతం ఛిన్దిత్వా. ఘంసిత్వాతి చిత్తకమ్మాదివసేన కతం ఘంసిత్వా. దణ్డబున్దమ్హీతి ఛత్తదణ్డస్స పఞ్జరే గాహణత్థాయ ఫాలితబున్దమ్హి, మూలేతి అత్థో. అయమేత్థ నిస్సన్దేహే వుత్తనయో. ఖుద్దసిక్ఖాగణ్ఠిపదే పన ‘‘ఛత్తపిణ్డియా మూలే’’తి వుత్తం. అహిచ్ఛత్తకసణ్ఠానన్తి ఫుల్లఅహిచ్ఛత్తకాకారం. రజ్జుకేహి గాహాపేత్వా దణ్డే బన్ధన్తి, తస్మిం బన్ధనట్ఠానే వలయమివ ఉక్కిరిత్వాతి వలయం వియ ఉపట్ఠాపేత్వా. బన్ధనత్థాయాతి వాతేన యథా న చలతి, ఏవం రజ్జూహి దణ్డే పఞ్జరస్స బన్ధనత్థాయ. ఉక్కిరిత్వా కతా లేఖా వట్టతీతి యోజనా. యథా వాతప్పహారేన అచలనత్థం ఛత్తమణ్డలికం రజ్జుకేహి గాహాపేత్వా దణ్డే బన్ధన్తి, తస్మిం బన్ధనట్ఠానే వలయమివ ఉక్కిరిత్వా లేఖం ఠపేన్తి, సా వట్టతీతి. సచేపి న బన్ధతి, బన్ధనారహట్ఠానత్తా వలయం ఉక్కిరిత్వా వట్టతీతి గణ్ఠిపదే వత్తన్తీతి ఆగతం, తస్మా పక్ఖరణేసు ఆగతనయేనేవ ఛత్తే పటిపజ్జితబ్బన్తి.

౭. చీవరే పన నానాసుత్తకేహీతి (సారత్థ. టీ. ౨.౮౫; వి. వి. టీ. ౧.౮౫) నానావణ్ణేహి సుత్తేహి. ఇదఞ్చ తథా కరోన్తానం వసేన వుత్తం, ఏకవణ్ణసుత్తకేనపి న వట్టతియేవ. ‘‘పకతిసూచికమ్మమేవ వట్టతీ’’తి హి వుత్తం. పట్టముఖేతి ద్విన్నం పట్టానం సఙ్ఘటితట్ఠానం సన్ధాయేతం వుత్తం. పరియన్తేతి చీవరపరియన్తే. అనువాతం సన్ధాయేతం వుత్తం. వేణీతి వరకసీసాకారేన సిబ్బనం. సఙ్ఖలికన్తి ద్విగుణసఙ్ఖలికాకారేన సిబ్బనం, బిళాలసఙ్ఖలికాకారేన సిబ్బనం వా. వేణిం వా సఙ్ఖలికం వా కరోన్తీతి కరణకిరియాయ సమ్బన్ధో. అగ్ఘియం నామ చేతియసణ్ఠానం ¶ , యం ‘‘అగ్ఘియత్థమ్భో’’తి వదన్తి. గయా నామ మూలే తనుకం అగ్గే మహన్తం కత్వా గదాకారేన సిబ్బనం. ముగ్గరో నామ మూలే చ అగ్గే చ ఏకసదిసం కత్వా ముగ్గరాకారేన సిబ్బనం. కక్కటక్ఖీని ఉక్కిరన్తీతి ¶ గణ్ఠికపట్టపాసకపట్టానం అన్తే పాళిబద్ధం కత్వా కక్కటకానం అక్ఖిసణ్ఠానం పట్ఠపేన్తి, కరోన్తీతి అత్థో. ‘‘కోణసుత్తపిళకాతి గణ్ఠికపాసకపట్టానం కోణేహి నీహటసుత్తానం కోటియో’’తి తీసుపి గణ్ఠిపదేసు వుత్తం. కథం పన తా పిళకా దువిఞ్ఞేయ్యరూపా కాతబ్బాతి? కోణేహి నీహటసుత్తానం అన్తేసు ఏకవారం గణ్ఠికకరణేన వా పున నివత్తేత్వా సిబ్బనేన వా దువిఞ్ఞేయ్యసభావం కత్వా సుత్తకోటియో రస్సం కత్వా ఛిన్దితబ్బా. ధమ్మసిరిత్థేరేన పన ‘‘కోణసుత్తా చ పిళకా, దువిఞ్ఞేయ్యావ కప్పరే’’తి వుత్తం, తథా ఆచరియబుద్ధదత్తత్థేరేనపి ‘‘సుత్తా చ పిళకా తత్థ, దువిఞ్ఞేయ్యావ దీపితా’’తి వుత్తం, తస్మా తేసం మతేన కోణసుత్తా చ పిళకా చ కోణసుత్తపిళకాతి ఏవమేత్థ అత్థో దట్ఠబ్బో.

విమతివినోదనియమ్పి (వి. వి. టీ. ౧.౮౫) కోణసుత్తపిళకాతి గణ్ఠికపాసకపట్టానం కోణేహి బహి నిగ్గతసుత్తానం పిళకాకారేన ఠపితకోటియోతి కేచి వదన్తి, తే పిళకే ఛిన్దిత్వా దువిఞ్ఞేయ్యా కాతబ్బాతి తేసం అధిప్పాయో. కేచి పన ‘‘కోణసుత్తా చ పిళకా చాతి ద్వేయేవా’’తి వదన్తి, తేసం మతేన గణ్ఠికపాసకపట్టానం కోణతో కోణం నీహటసుత్తా కోణసుత్తా నామ. సమన్తతో పన పరియన్తేన గతా చతురస్ససుత్తా పిళకా నామ. తం దువిధమ్పి కేచి చీవరతో విసుం పఞ్ఞానత్థాయ వికారయుత్తం కరోన్తి, తం నిసేధాయ ‘‘దువిఞ్ఞేయ్యరూపా వట్టతీ’’తి వుత్తం, న పన సబ్బథా అచక్ఖుగోచరభావేన సిబ్బనత్థాయ తథాసిబ్బనస్స అసక్కుణేయ్యత్తా, యథా పకతిచీవరతో వికారో న పఞ్ఞాయతి, ఏవం సిబ్బితబ్బన్తి అధిప్పాయో. రజనకమ్మతో పుబ్బే పఞ్ఞాయమానోపి విసేసో చీవరే రత్తే ఏకవణ్ణతో న పఞ్ఞాయతీతి ఆహ ‘‘చీవరే రత్తే’’తి.

౮. మణినాతి ¶ నీలమణిఆదిపాసాణేన, అంసబద్ధకకాయబన్ధనాదికం అచీవరత్తా సఙ్ఖాదీహి ఘంసితుం వట్టతీతి వదన్తి. కణ్ణసుత్తకన్తి చీవరస్స దీఘతో తిరియఞ్చ సిబ్బితానం చతూసు కణ్ణేసు కోణేసు చ నిక్ఖన్తానం సుత్తసీసానమేతం నామం, తం ఛిన్దిత్వావ పారుపితబ్బం. తేనాహ ‘‘రజితకాలే ఛిన్దితబ్బ’’న్తి. భగవతా అనుఞ్ఞాతం ఏకం కణ్ణసుత్తమ్పి అత్థి, తం పన నామేన సదిసమ్పి ఇతో అఞ్ఞమేవాతి దస్సేతుం ‘‘యం పనా’’తిఆది వుత్తం. లగ్గనత్థాయాతి చీవరరజ్జుయం ¶ చీవరబన్ధనత్థాయ. విమతివినోదనియం (వి. వి. టీ. ౧.౮౫) ఏత్తకమేవ వుత్తం.

సారత్థదీపనియం (సారత్థ. టీ. ౨.౮౫) పన ‘‘పాసకం కత్వా బన్ధితబ్బన్తి రజనకాలే బన్ధితబ్బం, సేసకాలే మోచేత్వా ఠపేతబ్బ’’న్తి వుత్తం. వినయసఙ్గహప్పకరణస్స పోరాణటీకాయమ్పి ఇదమేవ గహేత్వా వుత్తం, తం పన చీవరక్ఖన్ధకే (మహావ. ౩౪౪) ‘‘మజ్ఝేన లగ్గేన్తి, ఉభతో గలతి, భగవతో ఏతమత్థం ఆరోచేసుం. అనుజానామి, భిక్ఖవే, కణ్ణే బన్ధితున్తి. కణ్ణో జీరతి. భగవతో ఏతమత్థం ఆరోచేసుం. అనుజానామి, భిక్ఖవే, కణ్ణసుత్తక’’న్తి ఏవం అనుఞ్ఞాతచీవరరజ్జుయం రజిత్వా పసారితచీవరస్స ఓలమ్బకసుత్తం సన్ధాయ వుత్తన్తి దట్ఠబ్బం.

గణ్ఠికేతి చీవరపారుపనకాలే పాసకే లగ్గాపనత్థం కతే దన్తాదిమయే గణ్ఠికే. పిళకాతి బిన్దుం బిన్దుం కత్వా ఉట్ఠాపేతబ్బపిళకా. వుత్తఞ్హేతం వినయవినిచ్ఛయప్పకరణే –

‘‘నానావణ్ణేహి సుత్తేహి, మణ్డనత్థాయ చీవరం;

సమం సతపదాదీనం, సిబ్బితుం న చ వట్టతి.

‘‘పత్తస్స పరియన్తే వా, తథా పత్తముఖేపి చ;

వేణిం సఙ్ఖలికం వాపి, కరోతో హోతి దుక్కటం.

‘‘పట్టమ్పి ¶ గణ్ఠిపాసానం, అట్ఠకోణాదికం విధిం;

తత్థగ్ఘియగదారూపం, ముగ్గరాదిం కరోన్తి చ.

‘‘తత్థ కక్కటకక్ఖీని, ఉట్ఠాపేన్తి న వట్టతి;

సుత్తా చ పిళకా తత్థ, దువిఞ్ఞేయ్యావ దీపితా.

‘‘చతుకోణావ వట్టన్తి, గణ్ఠిపాసకపట్టకా;

కణ్ణకోణేసు సుత్తాని, రత్తే ఛిన్దేయ్య చీవరే.

‘‘సూచికమ్మవికారం ¶ వా, అఞ్ఞం వా పన కిఞ్చిపి;

చీవరే భిక్ఖునా కాతుం, కారాపేతుం న వట్టతి.

‘‘యో చ పక్ఖిపతి భిక్ఖు చీవరం,

కఞ్జిపిట్ఠఖలిఅల్లికాదిసు;

వణ్ణమట్ఠమభిపత్థయం పరం;

తస్స నత్థి పన ముత్తి దుక్కటా.

‘‘సూచిహత్థమలాదీనం, కరణే చీవరస్స చ;

తథా కిలిట్ఠకాలే చ, ధోవనత్థం తు వట్టతి.

‘‘రజనే పన గన్ధం వా, తేలం వా లాఖమేవ వా;

కిఞ్చి పక్ఖిపితుం తత్థ, భిక్ఖునో న చ వట్టతి.

‘‘సఙ్ఖేన మణినా వాపి, అఞ్ఞేనపి చ కేనచి;

చీవరం న చ ఘట్టేయ్య, ఘంసితబ్బం న దోణియా.

‘‘చీవరం దోణియం కత్వా, నాతిఘట్టేయ్య ముట్ఠినా;

రత్తం పహరితుం కిఞ్చి, హత్థేహేవ చ వట్టతి.

‘‘గణ్ఠికే పన లేఖా వా, పిళకా వా న వట్టతి;

కప్పబిన్దువికారో వా, పాళికణ్ణికభేదతో’’తి.

వినయసారత్థసన్దీపనియమ్పి సమం సతపదాదీనన్తి సతపదాదీహి సదిసం. తుల్యత్థే కరణవచనప్పసఙ్గే సామివచనం. పట్టస్స పరియన్తే వాతి అనువాతస్స ఉభయపరియన్తే వా. పట్టముఖేపి వాతి ద్విన్నం ఆయామవిత్థారపట్టానం సఙ్ఘటితట్ఠానే, కణ్ణేపి వా ఏకస్సేవ వా పట్టస్స ఊనపూరణత్థం ఘటితట్ఠానేపి వా ¶ . వేణీతి కుద్రూససీసాకారేన సిబ్బనం. కేచి ‘‘వరకసీసాకారేనా’’తి ¶ వదన్తి. సఙ్ఖలికన్తి బిళాలదామసదిససిబ్బనం. కేచి ‘‘సతపదిసదిస’’న్తి వదన్తి.

పట్టమ్పీతి పత్తమ్పి. అట్ఠకోణాదికో విధి పకారో ఏతస్సాతి అట్ఠకోణాదికవిధి, తం. అట్ఠకోణాదికన్తి వా గాథాబన్ధవసేన నిగ్గహితాగమో. ‘‘అట్ఠకోణాదికం విధి’’న్తి ఏతం ‘‘పట్ట’’న్తి ఏతస్స సమానాధికరణవిసేసనం, కిరియావిసేసనం వా. ‘‘కరోన్తీ’’తి ఇమినా సమ్బన్ధో. అథ వా పట్టన్తి ఏత్థ భుమ్మత్థే ఉపయోగవచనం, పట్టేతి అత్థో. ఇమస్మిం పక్ఖే అట్ఠకోణాదికన్తి ఉపయోగవచనం. విధిన్తి ఏతస్స విసేసనం. ఇధ వక్ఖమానచతుకోణసణ్ఠానతో అఞ్ఞం అట్ఠకోణాదికం నామ. తత్థాతి తస్మిం పట్టద్వయే. అగ్ఘియగదారూపన్తి అగ్ఘియసణ్ఠానఞ్చేవ గదాసణ్ఠానఞ్చ సిబ్బనం. ముగ్గరన్తి లగుళసణ్ఠానసిబ్బనం. ఆది-సద్దేన చేతియాదిసణ్ఠానానం గహణం.

తత్థాతి పట్టద్వయే తస్మిం ఠానే. కక్కటకక్ఖీనీతి కుళీరకచ్ఛిసదిసాని సిబ్బనవికారాని. ఉట్ఠాపేన్తీతి కరోన్తి. తత్థాతి తస్మిం గణ్ఠికపాసకపట్టకే. సుత్తాతి కోణతో కోణం సిబ్బితసుత్తా చేవ చతురస్సే సిబ్బితసుత్తా చ. పిళకాతి తేసమేవ సుత్తానం నివత్తేత్వా సిబ్బితకోటియో చ. దువిఞ్ఞేయ్యావాతి రజనకాలే దువిఞ్ఞేయ్యరూపా అనోళారికా దీపితా వట్టన్తీతి. యథాహ ‘‘కోణసుత్తపిళకా చ చీవరే రత్తే దువిఞ్ఞేయ్యరూపా వట్టన్తీ’’తి (పారా. అట్ఠ. ౧.౮౫).

గణ్ఠికపట్టికా పాసపట్టికాతి యోజనా. కణ్ణకోణేసు సుత్తానీతి చీవరకణ్ణే సుత్తా చేవ పాసకపట్టానం కోణేసు సుత్తాని చ అచ్ఛిన్దతి. ఏత్థ చ చీవరే ఆయామతో విత్థారతో చ సిబ్బిత్వా అనువాతతో బహి నిక్ఖమితసుత్తం చీవరం రజిత్వా సుక్ఖాపనకాలే రజ్జుయా వా చీవరవంసే వా ¶ బన్ధిత్వా ఓలమ్బితుం అనువాతే బన్ధసుత్తాని చ కణ్ణసుత్తాని నామ. యథాహ ‘‘చీవరస్స కణ్ణసుత్తకం న చ వట్టతి, రజితకాలే ఛిన్దితబ్బం, యం పన ‘అనుజానామి భిక్ఖవే కణ్ణసుత్తక’న్తి ఏవం అనుఞ్ఞాతం, తం అనువాతే పాసకం కత్వా బన్ధితబ్బం రజనకాలే లగ్గనత్థాయా’’తి (పారా. అట్ఠ. ౧.౮౫).

సూచికమ్మవికారం వాతి చీవరమణ్డనత్థాయ నానాసుత్తకేహి సతపదిసదిసం సిబ్బన్తా ఆగన్తుకపట్టం ¶ ఠపేన్తి, ఏవరూపం సూచికమ్మవికారం వా. అఞ్ఞం వా పన కిఞ్చిపీతి అఞ్ఞమ్పి యం కిఞ్చి మాలాకమ్మమిగపక్ఖిపదాదికం సిబ్బనవికారం. కాతున్తి సయం కాతుం. కారాపేతున్తి అఞ్ఞేన వా కారాపేతుం.

యో భిక్ఖు పరం ఉత్తమం వణ్ణమట్ఠమభిపత్థయన్తో కఞ్జికపిట్ఠఖలిఅల్లికాదీసు చీవరం పక్ఖిపతి, తస్స పన భిక్ఖునో దుక్కటా మోక్ఖో న విజ్జతీతి యోజనా. కఞ్జికన్తి వాయనతన్తమక్ఖనం కఞ్జికసదిసా సులాకఞ్జికం. పిట్ఠన్తి తణ్డులపిట్ఠం. తణ్డులపిట్ఠేహి పక్కా ఖలి. అల్లికాతి నియ్యాసో. ఆది-సద్దేన లాఖాదీనం గహణం. చీవరస్స కరణే కరణకాలే సముట్ఠితానం సూచిహత్థమలాదీనం కిలిట్ఠకాలే ధోవనత్థఞ్చ కఞ్జికపిట్ఠఖలిఅల్లికాదీసు పక్ఖిపతి, వట్టతీతి యోజనా.

తత్థాతి యేన కసావేన చీవరం రజతి, తస్మిం రజనే చీవరస్స సుగన్ధభావత్థాయ గన్ధం వా ఉజ్జలభావత్థాయ తేలం వా వణ్ణత్థాయ లాఖం వా. కిఞ్చీతి ఏవరూపం యం కిఞ్చి. మణినాతి పాసాణేన. అఞ్ఞేనపి చ కేనచీతి యేన ఉజ్జలం హోతి, ఏవరూపేన ముగ్గరాదినా అఞ్ఞేనపి కేనచి వత్థునా. దోణియాతి రజనమ్బణే న ఘంసితబ్బం హత్థేన గాహాపేత్వా న గహేతబ్బం. రత్తం చీవరం హత్థేహి కిఞ్చి థోకం పహరితుం వట్టతీతి ¶ యోజనా. యత్థ పక్కరజనం పక్ఖిపన్తి, సా రజనదోణీ. తత్థ అంసబద్ధకకాయబన్ధనాదిం ఘట్టేతుం వట్టతీతి గణ్ఠిపదే వుత్తం.

గణ్ఠికేతి వేళుదన్తవిసాణాదిమయగణ్ఠికే. లేఖా వాతి వట్టాదిభేదా లేఖా వా. పిళకాతి సాసపబీజసదిసా ఖుద్దకబుబ్బుళా. పాళికణ్ణికభేదతోతి మణికావళిరూపపుప్ఫకణ్ణికరూపభేదతో. ‘‘కప్పబిన్దువికారో వా న వట్టతీతి యోజనా’’తి వుత్తం, తస్మా తథేవ చీవరే పటిపజ్జితబ్బం.

౯. పత్తే వా థాలకే వాతిఆదీసు థాలకేతి తమ్బాదిమయే పుగ్గలికే తివిధేపి కప్పియథాలకే. న వట్టతీతి మణివణ్ణకరణపయోగో న వట్టతి, తేలవణ్ణపయోగో పన వట్టతి. తేలవణ్ణోతి సమణసారుప్పవణ్ణం సన్ధాయ వుత్తం, మణివణ్ణం పన పత్తం అఞ్ఞేన కతం లభిత్వా పరిభుఞ్జితుం వట్టతీతి వదన్తి. పత్తమణ్డలేతి తిపుసీసాదిమయే పత్తట్ఠపనకమణ్డలే. ‘‘న భిక్ఖవే విచిత్రాని పత్తమణ్డలాని ధారేతబ్బాని రూపకాకిణ్ణాని భిత్తికమ్మకతానీ’’తి (చూళవ. ౨౫౩) వుత్తత్తా ¶ ‘‘భిత్తికమ్మం న వట్టతీ’’తి వుత్తం. ‘‘అనుజానామి, భిక్ఖవే, మకరదన్తకం ఛిన్దితు’’న్తి (చూళవ. ౨౫౩) వుత్తత్తా ‘‘మకరదన్తకం పన వట్టతీ’’తి వుత్తం. తేనాహు పోరాణా –

‘‘థాలకస్స చ పత్తస్స, బహి అన్తోపి వా పన;

ఆరగ్గేన కతా లేఖా, న చ వట్టతి కాచిపి.

‘‘ఆరోపేత్వా భమం పత్తం, మజ్జిత్వా చే పచన్తి చ;

‘మణివణ్ణం కరిస్సామ’, ఇతి కాతుం న వట్టతి.

‘‘పత్తమణ్డలకే కిఞ్చి;

భిత్తికమ్మం న వట్టతి;

న దోసో కోచి తత్థస్స;

కాతుం మకరదన్తక’’న్తి.

వినయసారత్థసన్దీపనియమ్పి ¶ ఆరగ్గేనాతి ఆరకణ్టకగ్గేన, సూచిముఖేన వా. కాచిపి లేఖాతి వట్టకగోముత్తాదిసణ్ఠానా యా కాచిపి రాజి. భమం ఆరోపేత్వాతి భమే అల్లీయాపేత్వా. పత్తమణ్డలకేతి పత్తే ఛవిరక్ఖణత్థాయ తిపుసీసాదీహి కతే పత్తస్స హేట్ఠా ఆధారాదీనం ఉపరి కాతబ్బే పత్తమణ్డలకే. భిత్తికమ్మన్తి నానాకారరూపకకమ్మవిచిత్తం. యథాహ ‘‘న, భిక్ఖవే, విచిత్రాని పత్తమణ్డలాని ధారేతబ్బాని రూపకాకిణ్ణాని భిత్తికమ్మకతానీ’’తి. తత్థాతి తస్మిం పత్తమణ్డలే. అస్సాతి భిక్ఖుస్స. మకరదన్తకన్తి గిరికూటన్తి వుత్తం, తస్మా ఏవం పత్తథాలకాదీసు పటిపజ్జితబ్బం.

ధమకరణ…పే… లేఖా న వట్టతీతి ఆరగ్గేన దిన్నలేఖా న వట్టతి, జాతిహిఙ్గులికాదివణ్ణేహి కతలేఖా పన వట్టతి. ఛత్తముఖవట్టియన్తి ధమకరణస్స హత్థేన గహణత్థం కతస్స ఛత్తాకారస్స ముఖవట్టియం. ‘‘పరిస్సావనబన్ధట్ఠానే’’తి కేచి. వినయవినిచ్ఛయేపి –

‘‘న ¶ ధమ్మకరణచ్ఛత్తే, లేఖా కాచిపి వట్టతి;

కుచ్ఛియం వా ఠపేత్వా తం, లేఖం తు ముఖవట్టియ’’న్తి. –

వుత్తం. తట్టీకాయం పన ‘‘ముఖవట్టియా యా లేఖా పరిస్సావనబన్ధనత్థాయ అనుఞ్ఞాతా, తం లేఖం ఠపేత్వా ధమకరణచ్ఛత్తే వా కుచ్ఛియం వా కాచి లేఖా న వట్టతీతి యోజనా’’తి వుత్తం, తస్మా తత్థ వుత్తనయేనేవ ధమకరణే పటిపజ్జితబ్బం.

౧౦. కాయబన్ధనే పన కక్కటక్ఖీనీతి కక్కటకస్స అక్ఖిసదిసాని. మకరముఖన్తి మకరముఖసణ్ఠానం. దేడ్డుభసీసన్తి ఉదకసప్పసీససదిససణ్ఠానాని. అచ్ఛీనీతి కుఞ్జరచ్ఛిసణ్ఠానాని. ఏకమేవ వట్టతీతి ఏత్థ ఏకరజ్జుకం ద్విగుణతిగుణం కత్వా బన్ధితుం న వట్టతి, ఏకమేవ పన సతవారమ్పి సరీరం పరిక్ఖిపిత్వా బన్ధితుం వట్టతి. ‘‘బహురజ్జుకే ఏకతో కత్వా ఏకేన ¶ నిరన్తరం వేఠేత్వా కతం బహురజ్జుకన్తి న వత్తబ్బం, తం వట్టతీ’’తి వుత్తత్తా తం మురజసఙ్ఖం న గచ్ఛతీతి వేదితబ్బం. మురజఞ్హి నానావణ్ణేహి సుత్తేహి మురజవట్టిసణ్ఠానం వేఠేత్వా కరోన్తి. ఇదం పన మురజం మద్దవీణసఙ్ఖాతం పామఙ్గసణ్ఠానఞ్చ దసాసు వట్టతి ‘‘కాయబన్ధనస్స దసా జీరన్తి. అనుజానామి, భిక్ఖవే, మురజం మద్దవీణ’’న్తి (చూళవ. ౨౭౮) వుత్తత్తా.

విధేతి దసాపరియోసానే థిరభావాయ దన్తవిసాణసుత్తాదీహి కతే విధే. సారత్థదీపనియం (సారత్థ. టీ. ౨.౮౫) పన ‘‘కాయబన్ధనస్స పాసన్తే దసామూలే తస్స థిరభావత్థం కత్తబ్బే దన్తవిసాణాదిమయే విధే’’తి వుత్తం. అట్ఠమఙ్గలాని నామ సఙ్ఖో, చక్కం, పుణ్ణకుమ్భో, గయా, సిరీవచ్ఛో, అఙ్కుసో, ధజం, సోవత్థికన్తి. మచ్ఛయుగళఛత్తనన్దియావట్టాదివసేనపి వదన్తి. పరిచ్ఛేదలేఖామత్తన్తి దన్తాదీహి కతస్స విధస్స ఉభోసు కోటీసు కాతబ్బపరిచ్ఛేదరాజిమత్తం. వినయవినిచ్ఛయప్పకరణేపి –

‘‘సుత్తం వా దిగుణం కత్వా, కోట్టేన్తి చ తహిం తహిం;

కాయబన్ధనసోభత్థం, తం న వట్టతి భిక్ఖునో.

‘‘దసాముఖే దళ్హత్థాయ, ద్వీసు అన్తేసు వట్టతి;

మాలాకమ్మలతాకమ్మ-చిత్తికమ్పి న వట్టతి.

‘‘అక్ఖీని ¶ తత్థ దస్సేత్వా;

కోట్టితే పన కా కథా.

కక్కటక్ఖీని వా తత్థ;

ఉట్ఠాపేతుం న వట్టతి.

‘‘ఘటం దేడ్డుభసీసం వా, మకరస్స ముఖమ్పి వా;

వికారరూపం యం కిఞ్చి, న వట్టతి దసాముఖే.

‘‘ఉజుకం ¶ మచ్ఛకణ్టం వా, మట్ఠం వా పన పట్టికం;

ఖజ్జూరిపత్తకాకారం, కత్వా వట్టతి కోట్టితం.

‘‘పట్టికా సూకరన్తన్తి, దువిధం కాయబన్ధనం;

రజ్జుకా దుస్సపట్టాది, సబ్బం తస్సానులోమికం.

‘‘మురజం మద్దవీణఞ్చ, దేడ్డుభఞ్చ కలాబుకం;

రజ్జుయో చ న వట్టన్తి, పురిమా ద్వేదసా సియుం.

‘‘దసా పామఙ్గసణ్ఠానా, నిద్దిట్ఠా కాయబన్ధనే;

ఏకా ద్వితిచతస్సో వా, వట్టన్తి న తతో పరం.

‘‘ఏకరజ్జుమయం వుత్తం, మునినా కాయబన్ధనం;

తఞ్చ పామఙ్గసణ్ఠానం, ఏకమ్పి చ న వట్టతి.

‘‘రజ్జుకే ఏకతో కత్వా, బహూ ఏకాయ రజ్జుయా;

నిరన్తరఞ్హి వేఠేత్వా, కతం వట్టతి బన్ధితుం.

‘‘దన్తకట్ఠవిసాణట్ఠి-లోహవేళునళబ్భవా;

జతుసఙ్ఖమయా సుత్త-ఫలజా విధకా మతా.

‘‘కాయబన్ధనవిధేపి ¶ , వికారో న చ వట్టతి;

తత్థ తత్థ పరిచ్ఛేద-లేఖామత్తం తు వట్టతీ’’తి. –

వుత్తం.

వినయసారత్థసన్దీపనియమ్పి తహిం తహిన్తి పట్టికాయ తత్థ తత్థ. తన్తి తథాకోట్టితదిగుణసుత్తకాయబన్ధనం. అన్తేసు దళ్హత్థాయ దసాముఖే దిగుణం కత్వా కోట్టేన్తి, వట్టతీతి యోజనా. చిత్తకమ్పీతి మాలాకమ్మలతాకమ్మచిత్తయుత్తమ్పి కాయబన్ధనం. అక్ఖీనీతి కుఞ్జరక్ఖీని. తత్థాతి కాయబన్ధనే న వట్టతీతి కా కథా. ఉట్ఠాపేతున్తి ఉక్కిరితుం.

ఘటన్తి ఘటసణ్ఠానం. దేడ్డుభసీసం వాతి ఉదకసప్పసీసం ముఖసణ్ఠానం వా. యం కిఞ్చి వికారరూపం దసాముఖే న వట్టతీతి యోజనా. ఏత్థ చ ఉభయపస్సేసు మచ్ఛకణ్టకయుత్తం మచ్ఛస్స పిట్ఠికణ్టకం వియ యస్సా పట్టికాయ వాయనం హోతి, ఇదం కాయబన్ధనం ¶ మచ్ఛకణ్టకం నామ. యస్స ఖజ్జూరిపత్తసణ్ఠానమివ వాయనం హోతి, తం ఖజ్జూరిపత్తకాకారం నామ.

పకతివికారా పట్టికా సూకరన్తం నామ కుఞ్చికాకోససణ్ఠానం. తస్స దువిధస్స కాయబన్ధనస్స. తత్థ రజ్జుకా సూకరన్తానులోమికా, దుస్సపట్టం పట్టికానులోమికం. ఆది-సద్దేన ముద్దికకాయబన్ధనం గహితం, తఞ్చ సూకరన్తానులోమికం. యథాహ ‘‘ఏకరజ్జుకం పన ముద్దికకాయబన్ధనఞ్చ సూకరన్తం అనులోమేతీ’’తి (చూళవ. అట్ఠ. ౨౭౮). తత్థ రజ్జుకా నామ ఏకావట్టా, బహురజ్జుకస్స అకప్పియభావం వక్ఖతి. ముద్దికకాయబన్ధనం నామ చతురస్సం అకత్వా సజ్జితన్తి గణ్ఠిపదే వుత్తం.

మురజం నామ మురజవట్టిసణ్ఠానం వేఠేత్వా కతం. వేఠేత్వాతి నానాసుత్తేహి వేఠేత్వా. సిక్ఖాభాజనవినిచ్ఛయే పన ‘‘బహుకా రజ్జుయో ఏకతో కత్వా ఏకాయ రజ్జుయా వేఠిత’’న్తి వుత్తం. మద్దవీణం నామ పామఙ్గసణ్ఠానం. దేడ్డుభకం నామ ఉదకసప్పసదిసం. కలాబుకం నామ బహురజ్జుకం. రజ్జుయోతి ఉభయకోటియం ఏకతో అబన్ధా బహురజ్జుయో, తథాబన్ధా కలాబుకం నామ హోతి. న వట్టన్తీతి మురజాదీని ఇమాని సబ్బాని కాయబన్ధనాని న వట్టన్తి. పురిమా ద్వేతి మురజం ¶ మద్దవీణనామఞ్చాతి ద్వే. ‘‘దసాసు సియు’’న్తి వత్తబ్బే గాథాబన్ధవసేన వణ్ణలోపేన ‘‘దసా సియు’’న్తి వుత్తం. యథాహ ‘‘మురజం మద్దవీణన్తి ఇదం దసాసుయేవ అనుఞ్ఞాత’’న్తి.

పామఙ్గసణ్ఠానాతి పామఙ్గదామం వియ చతురస్ససణ్ఠానా. ఏకరజ్జుమయన్తి నానావట్టే ఏకతో వట్టేత్వా కతం రజ్జుమయం కాయబన్ధనం వత్తుం వట్టతీతి ‘‘రజ్జుకా దుస్సపట్టాదీ’’తి ఏత్థ ఏకవట్టరజ్జుకా గహితా. ఇధ పన నానావట్టే ఏకతో వట్టేత్వా కతా ఏకావ రజ్జు గహితా. తఞ్చాతి తం వా నయమ్పి ఏకరజ్జుకకాయబన్ధనం పామఙ్గసణ్ఠానేన గన్థితం. ఏకమ్పి చ న వట్టతీతి కేవలమ్పి న వట్టతి.

బహూ ¶ రజ్జుకే ఏకతో కత్వాతి యోజనా. వట్టతి బన్ధితున్తి మురజం కలాబుకఞ్చ న హోతి, రజ్జుకకాయబన్ధనమేవ హోతీతి అధిప్పాయో. అయం పన వినిచ్ఛయో ‘‘బహురజ్జుకే ఏకతో కత్వా ఏకేన నిరన్తరం వేఠేత్వా కతం బహురజ్జుకన్తి న వత్తబ్బం, తం వట్టతీ’’తి అట్ఠకథాగతో ఇధ వుత్తో. సిక్ఖాభాజనవినిచ్ఛయే ‘‘బహురజ్జుయో ఏకతో కత్వా ఏకాయ వేఠితం మురజం నామా’’తి యం వుత్తం, తం ఇమినా విరుజ్ఝనతో న గహేతబ్బం.

దన్త-సద్దేన హత్థిదన్తా వుత్తా. జతూతి లాఖా. సఙ్ఖమయన్తి సఙ్ఖనాభిమయం. విధకా మతాతి ఏత్థ వేధికాతిపి పాఠో, విధపరియాయో. కాయబన్ధనవిధేతి కాయబన్ధనస్స దసాయ థిరభావత్థం కట్ఠదన్తాదీహి కతే విధే. వికారో అట్ఠమఙ్గలాదికో. తత్థ తత్థాతి తస్మిం తస్మిం ఠానే. తు-సద్దేన ఘటాకారోపి వట్టతీతి దీపేతీతి అత్థో పకాసితో, తస్మా తేన నయేన కాయబన్ధనవిచారో కాతబ్బోతి.

౧౧. అఞ్జనియం ‘‘ఉజుకమేవా’’తి వుత్తత్తా చతురస్సాదిసణ్ఠానాపి వఙ్కగతికా న వట్టతి. సిపాటికాయాతి వాసిఆదిభణ్డపక్ఖిపనే. వినయవినిచ్ఛయప్పకరణే పన –

‘‘మాలాకమ్మలతాకమ్మ-నానారూపవిచిత్తితా;

న చ వట్టతి భిక్ఖూనం, అఞ్జనీ జనరఞ్జనీ.

‘‘తాదిసం ¶ పన ఘంసిత్వా, వేఠేత్వా సుత్తకేన వా;

వళఞ్జన్తస్స భిక్ఖుస్స, న దోసో కోచి విజ్జతి.

‘‘వట్టా వా చతురస్సా వా, అట్ఠంసా వాపి అఞ్జనీ;

వట్టతేవాతి నిద్దిట్ఠా, వణ్ణమట్ఠా న వట్టతి.

‘‘తథాఞ్జనిసలాకాపి, అఞ్జనిథవికాయ చ;

నానావణ్ణేహి సుత్తేహి, చిత్తకమ్మం న వట్టతి.

‘‘ఏకవణ్ణేన ¶ సుత్తేన, సిపాటిం యేన కేనచి;

యం కిఞ్చి పన సిబ్బేత్వా, వళఞ్జన్తస్స వట్టతీ’’తి. –

ఆగతం.

తట్టీకాయమ్పి మాలా…పే… చిత్తితాతి మాలాకమ్మలతాకమ్మేహి చ మిగపక్ఖిరూపాదినానారూపేహి చ విచిత్తితా. జనరఞ్జనీతి బాలజనపలోభినీ. అట్ఠంసా వాపీతి ఏత్థ అపి-సద్దేన సోళసంసాదీనం గహణం. వణ్ణమట్ఠాతి మాలాకమ్మాదివణ్ణమట్ఠా. అఞ్జనీసలాకాపి తథా వణ్ణమట్ఠా న వట్టతీతి యోజనా. అఞ్జనీథవికాయ చ నానావణ్ణేహి సుత్తేహి చిత్తకమ్మం న వట్టతీతి పాఠో యుజ్జతి, ‘‘థవికాపి వా’’తి పాఠో దిస్సతి, సో న గహేతబ్బో. ‘‘పీతాదినా యేన కేనచి ఏకవణ్ణేన సుత్తేన పిలోతికాదిమయం కిఞ్చిపి సిపాటికం సిబ్బేత్వా వళఞ్జన్తస్స వట్టతీతి యోజనా’’తి ఆగతం.

౧౨. ఆరకణ్టకాదీసు ఆరకణ్టకేతి పోత్థకాదిఅభిసఙ్ఖరణత్థం కతే దీఘముఖసత్థకే. భమకారానం దారుఆదిలిఖనసత్థకన్తి కేచి. వట్టమణికన్తి వట్టం కత్వా ఉట్ఠాపేతబ్బబుబ్బుళకం. అఞ్ఞన్తి ఇమినా పిళకాదిం సఙ్గణ్హాతి. పిప్ఫలికేతి యం కిఞ్చి ఛేదనకే ఖుద్దకసత్థే. మణికన్తి ఏకవట్టమణి. పిళకన్తి సాసపమత్తికాముత్తరాజిసదిసా బహువట్టలేఖా. ఇమస్మిం అధికారే అవుత్తత్తా లేఖనియం యం కిఞ్చి వణ్ణమట్ఠం వట్టతీతి వదన్తి. వజిరబుద్ధిటీకాయం పన ‘‘కుఞ్చికాయ సేనాసనపరిక్ఖారత్తా సువణ్ణరూపియమయాపి వట్టతీతి ఛాయా దిస్సతి. ‘కుఞ్చికాయ ¶ వణ్ణమట్ఠకమ్మం న వట్టతీ’తి (పారా. అట్ఠ. ౧.౮౫) వచనతో అఞ్ఞే కప్పియలోహాదిమయావ కుఞ్చికా కప్పన్తి పరిహరణీయపరిక్ఖారత్తా’’తి వుత్తం. ఆరకణ్టకో పోత్థకాదికరణసత్థకజాతి, ఆమణ్డసారకో ఆమలకఫలమయోతి వదన్తి.

వలితకన్తి ¶ నఖచ్ఛేదనకాలే దళ్హగ్గహణత్థం వలియుత్తమేవ కరోన్తి. తస్మా తం వట్టతీతి ఇమినా అఞ్ఞమ్పి వికారం దళ్హీకమ్మాదిఅత్థాయ కరోన్తి, న వణ్ణమట్ఠత్థాయ, తం వట్టతీతి దీపితం, తేన చ కత్తరదణ్డకోటియం అఞ్ఞమఞ్ఞం సఙ్ఘట్టనేన సద్దనిచ్ఛరణత్థాయ కతవలయాదికం అవుత్తమ్పి యతో ఉపపన్నం హోతి. ఏత్థ చ దళ్హీకమ్మాదీతి ఆది-సద్దేన పరిస్సయవినోదనాదిం సఙ్గణ్హాతి, తేన కత్తరయట్ఠికోటియం కతవలయానం అఞ్ఞమఞ్ఞసఙ్ఘట్టనేన సద్దనిచ్ఛరణం దీఘజాతికాదిపరిస్సయవినోదనత్థం హోతి, తస్మా వట్టతీతి దీపేతి. తేనాహ ఆచరియవరో –

‘‘మణికం పిళకం వాపి, పిప్ఫలే ఆరకణ్టకే;

ఠపేతుం పన యం కిఞ్చి, న చ వట్టతి భిక్ఖునో.

‘‘దణ్డకేపి పరిచ్ఛేద-లేఖామత్తం తు వట్టతి;

వలిత్వా చ నఖచ్ఛేదం, కరోన్తీతి హి వట్టతీ’’తి.

తస్స వణ్ణనాయమ్పి మణికన్తి థూలబుబ్బుళం. పీళకన్తి సుఖుమబుబ్బుళం. పిప్ఫలేతి వత్థచ్ఛేదనసత్థే. ఆరకణ్టకేతి పత్తధారవలయానం విజ్ఝనకణ్టకే. ఠపేతున్తి ఉట్ఠాపేతుం. యం కిఞ్చీతి సేసవణ్ణమట్ఠమ్పి చ. దణ్డకేతి పిప్ఫలిదణ్డకే. యథాహ ‘‘పిప్ఫలికేపి మణికం వా పిళకం వా యం కిఞ్చి ఠపేతుం న వట్టతి, దణ్డకే పన పరిచ్ఛేదలేఖా వట్టతీ’’తి. పరిచ్ఛేదలేఖామత్తన్తి ఆణిబన్ధనట్ఠానం పత్వా పరిచ్ఛిన్దనత్థం ఏకావ లేఖా వట్టతీతి. వలిత్వాతి ఉభయకోటిముఖం కత్వా మజ్ఝే వలియో గాహేత్వా నఖచ్ఛేదం యస్మా కరోన్తి, తస్మా వట్టతీతి యోజనాతి ఆగతా.

ఉత్తరారణియం మణ్డలన్తి ఉత్తరారణియా పవేసనత్థం ఆవాటమణ్డలం హోతి. దన్తకట్ఠచ్ఛేదనవాసియం ఉజుకమేవ బన్ధితున్తి సమ్బన్ధో. ఏత్థ చ ఉజుకమేవాతి ఇమినా వఙ్కం కత్వా బన్ధితుం న ¶ వట్టతీతి దస్సేతి, తేనేవ అఞ్జనియమ్పి తథా దస్సితం. ఉభోసు పస్సేసు ఏకపస్సే ¶ వాతి వచనసేసో, వాసిదణ్డస్స ఉభోసు పస్సేసు దణ్డకోటీనం అచలనత్థం బన్ధితున్తి అత్థో. కప్పియలోహేన చతురస్సం వా అట్ఠంసం వా కాతుం వట్టతీతి యోజనా.

౧౩. ఆమణ్డసారకేతి ఆమలకఫలాని పిసిత్వా తేన కక్కేన కతతేలభాజనే. తత్థ కిర పక్ఖిత్తం తేలం సీతం హోతి. తథా హి వుత్తం ఆచరియేన –

‘‘ఉత్తరారణియం వాపి, ధనుకే పేల్లదణ్డకే;

మాలాకమ్మాది యం కిఞ్చి, వణ్ణమట్ఠం న వట్టతి.

‘‘సణ్డాసే దన్తకట్ఠానం, తథా ఛేదనవాసియా;

ద్వీసు పస్సేసు లోహేన, బన్ధితుం పన వట్టతి.

‘‘తథా కత్తరదణ్డేపి, చిత్తకమ్మం న వట్టతి;

వట్టలేఖావ వట్టన్తి, ఏకా వా ద్వేపి హేట్ఠతో.

‘‘విసాణే నాళియం వాపి, తథేవామణ్డసారకే;

తేలభాజనకే సబ్బం, వణ్ణమట్ఠం తు వట్టతీ’’తి.

టీకాయమ్పి అరణిసహితే భన్తకిచ్చకరో దణ్డో ఉత్తరారణీ నామ. వాపీతి పి-సద్దేన అధరారణిం సఙ్గణ్హాతి. ఉదుక్ఖలదణ్డస్సేతం అధివచనం. అఞ్ఛనకయన్తధను ధనుకం నామ. ముసలమత్థకపీళనదణ్డకో పేల్లదణ్డకో నామ. సణ్డాసేతి అగ్గిసణ్డాసే. దన్తకట్ఠానం ఛేదనవాసియా తథా యం కిఞ్చి వణ్ణమట్ఠం న వట్టతీతి సమ్బన్ధో. ద్వీసు పస్సేసూతి వాసియా ఉభోసు పస్సేసు. లోహేనాతి కప్పియలోహేన. బన్ధితుం వట్టతీతి ఉజుకమేవ వా చతురస్సం వా అట్ఠంసం వా బన్ధితుం వట్టతి. సణ్డాసేతి అగ్గిసణ్డాసేతి నిస్సన్దేహే వుత్తం. అట్ఠకథాయం పనేత్థ సూచిసణ్డాసో దస్సితో ¶ . హేట్ఠాతి హేట్ఠా అయోపట్టవలయే. ‘‘ఉపరి అహిచ్ఛత్తకమకుళమత్త’’న్తి అట్ఠకథాయం వుత్తం. విసాణేతి తేలాసిఞ్చనకగవయమహింసాదిసిఙ్గే. నాళియం వాపీతి వేళునాళికాదినాళియం. అపి-సద్దేన అలాబుం సఙ్గణ్హాతి. ఆమణ్డసారకేతి ఆమలకచుణ్ణమయతేలఘటే ¶ . తేలభాజనకేతి వుత్తప్పకారేయేవ తేలభాజనే. సబ్బం వణ్ణమట్ఠం వట్టతీతి పుమిత్థిరూపరహితం మాలాకమ్మాది సబ్బం వణ్ణమట్ఠం వట్టతీతి ఆగతం.

భూమత్థరణేతి కటసారాదిమయే పరికమ్మకతాయ భూమియా అత్థరితబ్బఅత్థరణే. పానీయఘటేతి ఇమినా సబ్బభాజనే సఙ్గణ్హాతి. సబ్బం…పే… వట్టతీతి యథావుత్తేసు మఞ్చాదీసు ఇత్థిపురిసరూపమ్పి వట్టతి. తేలభాజనేసుయేవ ఇత్థిపురిసరూపానం పటిక్ఖిపితత్తా తేలభాజనేన సహ అగణేత్వా విసుం మఞ్చాదీనం గహితత్తా చాతి వదన్తి. కిఞ్చాపి వదన్తి, ఏతేసం పన మఞ్చాదీనం హత్థేన ఆమసితబ్బభణ్డత్తా ఇత్థిరూపమేత్థ న వట్టతీతి గహేతబ్బం. వజిరబుద్ధిటీకాయం (వజిర. టీ. పారాజిక ౮౫) పన ‘‘తాలవణ్టబీజనిఆదీసు వణ్ణమట్ఠకమ్మం వట్టతీ’’తి వుత్తం. కిఞ్చాపి తాని కుఞ్చికా వియ పరిహరణీయాని, అథ ఖో ఉచ్చావచాని న ధారేతబ్బానీతి పటిక్ఖేపాభావతో వుత్తం. కేవలఞ్హి తాని ‘‘అనుజానామి భిక్ఖవే విధూపనఞ్చ తాలవణ్టఞ్చా’’తిఆదినా వుత్తాని. గణ్ఠిపదే పన ‘‘తేలభాజనేసు వణ్ణమట్ఠకమ్మం వట్టతి, సేనాసనపరిక్ఖారత్తా వుత్త’’న్తి వుత్తం. ఆచరియబుద్ధదత్తత్థేరేనపి వుత్తమేవ –

‘‘పానీయస్స ఉళుఙ్కేపి, దోణియం రజనస్సపి;

ఘటే ఫలకపీఠేపి, వలయాధారకాదికే.

‘‘తథా పత్తపిధానే చ, తాలవణ్టే చ బీజనే;

పాదపుఞ్ఛనియం వాపి, సమ్ముఞ్జనియమేవ చ.

‘‘మఞ్చే ¶ భూమత్థరే పీఠే, భిసిబిమ్బోహనేసు చ;

మాలాకమ్మాదికం చిత్తం, సబ్బమేవ చ వట్టతీ’’తి.

౧౪. ఏవం సమణపరిక్ఖారేసు కప్పియాకప్పియం కథేత్వా ఇదాని సేనాసనే కథేతుం ‘‘సేనాసనే పనా’’త్యాదిమాహ. ఏత్థ పన-సద్దో విసేసజోతకో. తేన సబ్బరతనమయమ్పి వణ్ణమట్ఠకమ్మం వట్టతి, కిమఙ్గం పన అఞ్ఞవణ్ణమట్ఠకమ్మన్తి అత్థం జోతేతి. యది ఏవం కిస్మిఞ్చి పటిసేధేతబ్బే సన్తేపి తథా వత్తబ్బం సియాతి ఆహ ‘‘సేనాసనే కిఞ్చి పటిసేధేతబ్బం నత్థీ’’తి. వుత్తమ్పి చేతం ఆచరియబుద్ధదత్తత్థేరేన –

‘‘నానామణిమయత్థమ్భ-కవాటద్వారభిత్తికం ¶ ;

సేనాసనమనుఞ్ఞాతం, కా కథా వణ్ణమట్ఠకే.

‘‘సోవణ్ణియం ద్వారకవాటబద్ధం;

సువణ్ణనానామణిభిత్తిభూమిం;

న కిఞ్చి ఏకమ్పి నిసేధనీయం;

సేనాసనం వట్టతి సబ్బమేవా’’తి.

సమన్తపాసాదికాయమ్పి పఠమసఙ్ఘాదిసేసవణ్ణనాయం (పారా. అట్ఠ. ౨.౨౮౧) ‘‘సేనాసనపరిభోగో పన సబ్బకప్పియో, తస్మా జాతరూపరజతమయా సబ్బేపి సేనాసనపరిక్ఖారా ఆమాసా. భిక్ఖూనం ధమ్మవినయవణ్ణనట్ఠానే రతనమణ్డపే కరోన్తి ఫలికత్థమ్భే రతనదామపటిమణ్డితే. తత్థ సబ్బుపకరణాని భిక్ఖూనం పటిజగ్గితుం వట్టన్తీ’’తి ఆగతం. తస్సా వణ్ణనాయం పన విమతివినోదనియం (వి. వి. టీ. ౧.౨౮౧) ‘‘సబ్బకప్పియోతి యథావుత్తసువణ్ణాదిమయానం సేనాసనపరిక్ఖారానం ఆమసనగోపనాదివసేన పరిభోగో సబ్బథా కప్పియోతి అధిప్పాయో. తేనాహ ‘తస్మా’తిఆది. ‘భిక్ఖూనం ధమ్మవినయవణ్ణనట్ఠానే’తి వుత్తత్తా సఙ్ఘికమేవ ¶ సువణ్ణమయం సేనాసనం సేనాసనపరిక్ఖారా చ వట్టన్తి, న పుగ్గలికానీతి వేదితబ్బ’’న్తి వణ్ణితం.

సేనాసనక్ఖన్ధకవణ్ణనాయమ్పి సమన్తపాసాదికాయం (చూళవ. అట్ఠ. ౩౨౦) ‘సబ్బం పాసాదపరిభోగన్తి సువణ్ణరజతాదివిచిత్రాని కవాటాని మఞ్చపీఠాని తాలవణ్టాని సువణ్ణరజతమయపానీయఘటపానీయసరావాని యం కిఞ్చి చిత్తకమ్మకతం, సబ్బం వట్టతి. పాసాదస్స దాసిదాసం ఖేత్తం వత్థుం గోమహింసం దేమాతి వదన్తి, పాటేక్కం గహణకిచ్చం నత్థి, పాసాదే పటిగ్గహితే పటిగ్గహితమేవ హోతి. గోనకాదీని సఙ్ఘికవిహారే వా పుగ్గలికవిహారే వా మఞ్చపీఠేసు అత్థరిత్వా పరిభుఞ్జితుం న వట్టన్తి, ధమ్మాసనే పన గిహివికతనీహారేన లబ్భన్తి, తత్రాపి నిపజ్జితుం న వట్టతీ’’తి ఆగతం. తస్సా వణ్ణనాయం పన విమతివినోదనియం (వి. వి. టీ. చూళవగ్గ ౨.౩౨౦) ‘‘సువణ్ణరజతాదివిచిత్రానీతి సఙ్ఘికసేనాసనం సన్ధాయ వుత్తం, పుగ్గలికం పన సువణ్ణాదివిచిత్రం భిక్ఖుస్స సమ్పటిచ్ఛితుమేవ న వట్టతి ‘న త్వేవాహం భిక్ఖవే కేనచి పరియాయేన జాతరూపరజతం సాదితబ్బ’న్తి (మహావ. ౨౯౯) వుత్తత్తా, తేనేవేత్థ అట్ఠకథాయం ¶ ‘సఙ్ఘికవిహారే వా పుగ్గలికవిహారే వా’తి న వుత్తం, గోనకాదిఅకప్పియభణ్డవిసయేవ ఏవం వుత్తం, ఏకభిక్ఖుస్సపి తేసం గహణే దోసాభావా’’తి వణ్ణితం.

తస్మింయేవ ఖన్ధకే అట్ఠకథాయం (చూళవ. అట్ఠ. ౩౨౧) ‘‘సచేపి రాజరాజమహామత్తాదయో ఏకప్పహారేనేవ మఞ్చసతం వా మఞ్చసహస్సం వా దేన్తి, సబ్బే కప్పియమఞ్చా సమ్పటిచ్ఛితబ్బా, సమ్పటిచ్ఛిత్వా వుడ్ఢపటిపాటియా సఙ్ఘికపరిభోగేన పరిభుఞ్జథాతి దాతబ్బా, పుగ్గలికవసేన న దాతబ్బా’’తి ఆగతం. తస్సా వణ్ణనాయంయేవ విమతివినోదనియం ‘‘కప్పియమఞ్చా సమ్పటిచ్ఛితబ్బాతి ఇమినా సువణ్ణాదివిచిత్తం అకప్పియమఞ్చం ‘సఙ్ఘస్సా’తి వుత్తేపి సమ్పటిచ్ఛితుం న వట్టతీతి దస్సేతి, ‘విహారస్స దేమా’తి వుత్తే సఙ్ఘస్సేవ ¶ వట్టతి, న పుగ్గలస్స ఖేత్తాది వియాతి దట్ఠబ్బ’’న్తి వణ్ణితం, తస్మా భగవతో ఆణం సమ్పటిచ్ఛన్తేహి లజ్జిపేసలబహుస్సుతసిక్ఖాకామభూతేహి భిక్ఖూహి సుట్ఠు మనసికాతబ్బమిదం ఠానం.

నను చ సేనాసనే విరుద్ధసేనాసనం నామ పటిసేధేతబ్బం అత్థి, అథ కస్మా ‘‘సేనాసనే కిఞ్చి పటిసేధేతబ్బం నత్థీ’’తి వుత్తన్తి చోదనం సన్ధాయాహ ‘‘అఞ్ఞత్ర విరుద్ధసేనాసనా’’తి. తస్సత్థో – విరుద్ధసేనాసనా విరుద్ధసేనాసనం అఞ్ఞత్ర ఠపేత్వా అఞ్ఞం వణ్ణమట్ఠకమ్మాదికమ్మం సన్ధాయ సేనాసనే కిఞ్చి పటిసేధేతబ్బం నత్థీతి వుత్తం, న తదభావోతి. యది ఏవం తం విరుద్ధసేనాసనం ఆచరియేన వత్తబ్బం, కతమం విరుద్ధసేనాసనం నామాతి పుచ్ఛాయమాహ ‘‘విరుద్ధ…పే… వుచ్చతీ’’తి. తత్థ అఞ్ఞేసన్తి సీమస్సామికానం. రాజవల్లభేహీతి లజ్జిపేసలానం ఉపోసథాదిఅన్తరాయకరా అలజ్జినో భిన్నలద్ధికా చ భిక్ఖూ అధిప్పేతా తేహి సహ ఉపోసథాదికరణాయోగతో. తేన చ ‘‘సీమాయా’’తి వుత్తం. తేసం లజ్జిపరిసాతి తేసం సీమస్సామికానం అనుబలం దాతుం సమత్థా లజ్జిపరిసా. భిక్ఖూహి కతన్తి యం అలజ్జీనం సేనాసనభేదనాదికం లజ్జిభిక్ఖూహి కతం, తం సబ్బం సుకతమేవ అలజ్జినిగ్గహత్థాయ పవత్తేతబ్బతో.

ఏత్థ చ సియా – ‘‘అఞ్ఞేసం సీమాయా’’తి అట్ఠకథాయం వుత్తం, సీమా నామ బహువిధా, కతరసీమం సన్ధాయాతి? బద్ధసీమం సన్ధాయాతి దట్ఠబ్బం. కథం విఞ్ఞాయతీతి చే? ‘‘మా అమ్హాకం ఉపోసథపవారణానం అన్తరాయమకత్థా’’తి అట్ఠకథాయమేవ వుత్తత్తా, సారత్థదీపనియమ్పి (సారత్థ.టీ. ౨.౮౫) ‘‘ఉపోసథపవారణానం అన్తరాయకరా అలజ్జినో రాజకులూపకా వుచ్చన్తీ’’తి ¶ వుత్తత్తా, ఉపోసథాదివినయకమ్మఖేత్తభూతాయ ఏవ సీమాయ ఇధ అధిప్పేతత్తా ¶ . యది ఏవం గామసీమసత్తబ్భన్తరసీమఉదకుక్ఖేపసీమాయోపి తంఖేత్తభూతా ఏవ, తస్మా తాపి సన్ధాయాతి వత్తబ్బన్తి? న వత్తబ్బం తాసం అబద్ధసీమత్తా, న తే తాసం సామికా, బద్ధసీమాయేవ భిక్ఖూనం కిరియాయ సిద్ధత్తా తాసంయేవ తే సామికా. తేన వుత్తం ‘‘యం పన సీమస్సామికేహి భిక్ఖూహీ’’తి. యం పన వదన్తి ‘‘ఉపచారసీమాపి తంఖేత్తభూతా’’తి, తం న గహేతబ్బం, తస్సా తదక్ఖేత్తభావం ఉపరి సీమావినిచ్ఛయకథాదీసు (వి. సఙ్గ. అట్ఠ. ౧౫౬ ఆదయో) కథయిస్సామ. అపిచ గామసీమాయ అఞ్ఞేసం సేనాసనకరణస్స పటిసేధితుమయుత్తత్తా సత్తబ్భన్తరఉదకుక్ఖేపసీమానఞ్చ సబ్బదా అతిట్ఠనతో బద్ధసీమాయేవ అధిప్పేతాతి విఞ్ఞాయతీతి.

ఛిన్దాపేయ్య వా భిన్దాపేయ్య వా, అనుపవజ్జోతి ఇదం సబ్బమత్తికామయకుటీ వియ సబ్బథా అనుపయోగారహం సన్ధాయ వుత్తం. యం పన పఞ్చవణ్ణసుత్తేహి వినద్ధఛత్తాదికం, తత్థ అకప్పియభాగోవ ఛిన్దితబ్బో, న తదవసేసో, తస్స కప్పియత్తాతి ఛిన్దన్తో ఉపవజ్జోవ హోతి. తేనేవ వుత్తం ‘‘ఘటకమ్పి వాళరూపమ్పి ఛిన్దిత్వా ధారేతబ్బ’’న్తిఆది.

ఇతి వినయసఙ్గహసంవణ్ణనాభూతే వినయాలఙ్కారే

పరిక్ఖారవినిచ్ఛయకథాలఙ్కారో నామ

దుతియో పరిచ్ఛేదో.

౩. భేసజ్జాదికరణవినిచ్ఛయకథా

౧౫. ఏవం పరిక్ఖారవినిచ్ఛయం కథేత్వా ఇదాని భేసజ్జకరణపరిత్తపటిసన్థారానం వినిచ్ఛయం కథేతుం ‘‘భేసజ్జా’’తిఆదిమాహ. తత్థ భిసక్కస్స ఇదం కమ్మం భేసజ్జం. కిం తం? తికిచ్ఛనం ¶ . కరియతే కరణం, భేసజ్జస్స కరణం భేసజ్జకరణం, వేజ్జకమ్మకరణన్తి వుత్తం హోతి. పరిసమన్తతో తాయతి రక్ఖతీతి పరిత్తం, ఆరక్ఖాతి అత్థో. పటిసన్థరణం పటిసన్థారో, అత్తనా సద్ధిం అఞ్ఞేసం సమ్బన్ధకరణన్తి అత్థో. తత్థ యో వినిచ్ఛయో మాతికాయం ‘‘భేసజ్జకరణమ్పి చ పరిత్తం, పటిసన్థారో’’తి (వి. సఙ్గ. అట్ఠ. గన్థారమ్భకథా) మయా వుత్తో ¶ , తస్మిం సమభినివిట్ఠే భేసజ్జకరణవినిచ్ఛయే. సహధమ్మో ఏతేసన్తి సహధమ్మికా, తేసం, ఏకస్స సత్థునో సాసనే సహసిక్ఖమానధమ్మానన్తి అత్థో. అథ వా సహధమ్మే నియుత్తా సహధమ్మికా, తేసం, సహధమ్మసఙ్ఖాతే సిక్ఖాపదే సిక్ఖమానభావేన నియుత్తానన్తి అత్థో. వివట్టనిస్సితసీలాదియుత్తభావేన సమత్తా సమసీలసద్ధాపఞ్ఞానం. ఏతేన దుస్సీలానం భిన్నలద్ధికానఞ్చ అకాతుమ్పి లబ్భతీతి దస్సేతి.

ఞాతకపవారితట్ఠానతో వాతి అత్తనో వా తేసం వా ఞాతకపవారితట్ఠానతో. న కరియిత్థాతి అకతా, అయుత్తవసేన అకతపుబ్బా విఞ్ఞత్తి అకతవిఞ్ఞత్తి. వజిరబుద్ధిటీకాయం (వజిర. టీ. పారాజిక ౧౮౬) పన ‘‘అకతవిఞ్ఞత్తియాతి న విఞ్ఞత్తియా. సా హి అననుఞ్ఞాతత్తా కతాపి అకతా వియాతి అకతవిఞ్ఞత్తి, ‘వదేయ్యాథ భన్తే యేనత్థో’తి ఏవం అకతట్ఠానే విఞ్ఞత్తి అకతవిఞ్ఞత్తీతి లిఖిత’’న్తి వుత్తం. సారత్థదీపనియం (సారత్థ. టీ. ౨.౧౮౫) ‘‘గిలానస్స అత్థాయ అప్పవారితట్ఠానతో విఞ్ఞత్తియా అనుఞ్ఞాతత్తా కతాపి అకతా వియాతి అకతవిఞ్ఞత్తి, ‘వద భన్తే పచ్చయేనా’తి ఏవం అకతపవారణట్ఠానే చ విఞ్ఞత్తి అకతవిఞ్ఞత్తీ’’తి.

౧౬. పటియాదియతీతి సమ్పాదేతి. అకాతుం న వట్టతీతి ఏత్థ దుక్కటన్తి వదన్తి, అయుత్తతావసేన పనేత్థ అకరణప్పటిక్ఖేపో వుత్తో, న ఆపత్తివసేనాతి గహేతబ్బం. సబ్బం ¶ పరికమ్మం అనామసన్తేనాతి మాతుగామసరీరాదీనం అనామాసత్తా వుత్తం. యావ ఞాతకా న పస్సన్తీతి యావ తస్స ఞాతకా న పస్సన్తి. ‘‘తిత్థియభూతానం మాతాపితూనం సహత్థా దాతుం న వట్టతీ’’తి వజిరబుద్ధిటీకాయం (వజిర. టీ. పారాజిక ౧౮౬) వుత్తం.

౧౭. పితు భగినీ పితుచ్ఛా. మాతు భాతా మాతులో. నప్పహోన్తీతి కాతుం న సక్కోన్తీతి టీకాసు వుత్తం. ‘‘తేసంయేవ సన్తకం భేసజ్జం గహేత్వా కేవలం యోజేత్వా దాతబ్బ’’న్తి వత్వా ‘‘సచే పన నప్పహోన్తి యాచన్తి చ, దేథ నో భన్తే, తుమ్హాకం పటిదస్సామా’’తి వుత్తత్తా పన తేసం భేసజ్జస్స అప్పహోనకత్తా భేసజ్జమేవ యాచన్తీతి అట్ఠకథాధిప్పాయో దిస్సతి, వీమంసితబ్బో. న యాచన్తీతి లజ్జాయ న యాచన్తి, గారవేన వా. ‘‘ఆభోగం కత్వా’’తి వుత్తత్తా అఞ్ఞథా దేన్తస్స ఆపత్తియేవ. సారత్థదీపనియం (సారత్థ. టీ. ౨.౧౮) పన ‘‘ఆభోగం కత్వాతి ఇదం కత్తబ్బకరణదస్సనవసేన వుత్తం, ఆభోగం పన అకత్వాపి దాతుం వట్టతీతి ¶ తీసు గణ్ఠిపదేసు లిఖిత’’న్తి వుత్తం. పోరాణటీకాయమ్పి తదేవ గహేత్వా లిఖితం. విమతివినోదనియం (వి. వి. టీ. ౧.౧౮౫) పన తం వచనం పటిక్ఖిత్తం. వుత్తఞ్హి తత్థ కేచి పన ‘‘ఆభోగం అకత్వాపి దాతుం వట్టతీతి వదన్తి, తం న యుత్తం భేసజ్జకరణస్స, పాళియం ‘అనాపత్తి భిక్ఖు పారాజికస్స, ఆపత్తి దుక్కటస్సా’తి ఏవం అన్తరాపత్తిదస్సనవసేన సామఞ్ఞతో పటిక్ఖిత్తత్తా, అట్ఠకథాయం అవుత్తప్పకారేన కరోన్తస్స సుత్తేనేవ ఆపత్తిసిద్ధాతి దట్ఠబ్బా. తేనేవ అట్ఠకథాయమ్పి ‘తేసఞ్ఞేవ సన్తక’న్తిఆది వుత్త’’న్తి.

ఏతే దస ఞాతకే ఠపేత్వాతి తేసం పుత్తనత్తాదయోపి తప్పటిబద్ధత్తా ఞాతకా ఏవాతి తేపి ఏత్థేవ సఙ్గహితా. తేన అఞ్ఞేసన్తి ఇమినా అఞ్ఞాతకానం గహణం వేదితబ్బం ¶ . తేనేవాహ ‘‘ఏతేసం పుత్తపరమ్పరాయా’’తిఆది. కులపరివట్టాతి కులానం పటిపాటి, కులపరమ్పరాతి వుత్తం హోతి. భేసజ్జం కరోన్తస్సాతి యథావుత్తవిధినా కరోన్తస్స, ‘‘తావకాలికం దస్సామీ’’తి ఆభోగం అకత్వా దేన్తస్సపి పన అన్తరాపత్తిదుక్కటం వినా మిచ్ఛాజీవనం వా కులదూసనం వా న హోతియేవ. తేనాహ ‘‘వేజ్జకమ్మం వా కులదూసకాపత్తి వా న హోతీ’’తి. ఞాతకానఞ్హి సన్తకం యాచిత్వాపి గహేతుం వట్టతి, తస్మా తత్థ కులదూసనాది న సియా. సారత్థదీపనియమ్పి (సారత్థ. టీ. ౨.౧౮౫) ‘‘మయ్హం దస్సన్తి కరిస్సన్తీతి పచ్చాసాయ కరోన్తస్సపి యాచిత్వా గహేతబ్బట్ఠానతాయ ఞాతకేసు వేజ్జకమ్మం వా కులదూసకాపత్తి వా న హోతీతి వదన్తీ’’తి వుత్తం. వజిరబుద్ధిటీకాయం (వజిర. టీ. పారాజిక ౧౮౬) పన ‘‘వేజ్జకమ్మం వా కులదూసకాపత్తి వా న హోతీతి వచనతో యావ సత్తమో కులపరివట్టో, తావ భేసజ్జం కాతుం వట్టతీతి వదన్తీ’’తి ఏత్తకమేవ వుత్తం. సబ్బపదేసు వినిచ్ఛయో వేదితబ్బోతి ‘‘చూళమాతుయా’’తిఆదీసు సబ్బపదేసు చూళమాతుయా సామికోతిఆదినా యోజేత్వా హేట్ఠా వుత్తనయేనేవ వినిచ్ఛయో వేదితబ్బో.

ఉపజ్ఝాయస్స ఆహరామాతి ఇదం ఉపజ్ఝాయేన మమ ఞాతకానం భేసజ్జం ఆహరథాతి ఆణత్తేహి కత్తబ్బవిధిదస్సనత్థం వుత్తం. ఇమినా చ సామణేరాదీనం అపచ్చాసాయపి పరజనస్స భేసజ్జకరణం న వట్టతీతి దస్సేతి. వుత్తనయేనేవ పరియేసిత్వాతి ఇమినా ‘‘భిక్ఖాచారవత్తేన వా’’తిఆదినా, ‘‘ఞాతిసామణేరేహి వా’’తిఆదినా చ వుత్తమత్థం అతిదిసతి. అపచ్చాసీసన్తేనాతి (వి. వి. టీ. ౧.౧౮౫) ఆగన్తుకచోరాదీనం కరోన్తేనపి మనుస్సా నామ ఉపకారకా హోన్తీతి అత్తనో తేహి లాభం అపత్థయన్తేన, పచ్చాసాయ కరోన్తస్స ¶ పన వేజ్జకమ్మకులదూసనాదినా ¶ దోసో హోతీతి అధిప్పాయో. ఏవఞ్హి ఉపకారే కతే సాసనస్స గుణం ఞత్వా పసీదన్తి, సఙ్ఘస్స వా ఉపకారకా హోన్తీతి కరణే పన దోసో నత్థి. కేచి పన ‘‘అపచ్చాసీసన్తేన ఆగన్తుకాదీనం పటిక్ఖిత్తపుగ్గలానమ్పి దాతుం వట్టతీ’’తి వదన్తి, తం న యుత్తం కత్తబ్బాకత్తబ్బట్ఠానవిభాగస్స నిరత్థకత్తప్పసఙ్గతో అపచ్చాసీసన్తేన ‘‘సబ్బేసమ్పి దాతుం కాతుఞ్చ వట్టతీ’’తి ఏత్తకమత్తస్సేవ వత్తబ్బతో. అపచ్చాసీసనఞ్చ మిచ్ఛాజీవకులదూసనాదిదోసనిసేధనత్థమేవ వుత్తం న భేసజ్జకరణసఙ్ఖాతాయ ఇమిస్సా అన్తరాపత్తియా ముచ్చనత్థం ఆగన్తుకచోరాదీనం అనుఞ్ఞాతానం దానేనేవ తాయ ఆపత్తియా ముచ్చనతోతి గహేతబ్బం.

౧౮. తేనేవ అపచ్చాసీసన్తేనపి అకాతబ్బట్ఠానం దస్సేతుం ‘‘సద్ధం కుల’’న్తిఆది వుత్తం. ‘‘భేసజ్జం ఆచిక్ఖథా’’తి వుత్తేపి ‘‘అఞ్ఞమఞ్ఞం పన కథా కాతబ్బా’’తి ఇదం పరియాయత్తా వట్టతి. ఏవం హేట్ఠా వుత్తనయేన ఇదఞ్చిదఞ్చ గహేత్వా కరోన్తీతి ఇమినా పరియాయేన కథేన్తస్సపి నేవత్థి దోసోతి ఆచరియా. పుచ్ఛన్తీతి ఇమినా దిట్ఠదిట్ఠరోగీనం పరియాయేనపి వత్వా విచరణం అయుత్తన్తి దస్సేతి. పుచ్ఛితస్సపి పన పచ్చాసీసన్తస్స పరియాయకథాపి న వట్టతీతి వదన్తి. సముల్లపేసీతి అపచ్చాసీసన్తో ఏవ అఞ్ఞమఞ్ఞం కథం సముట్ఠాపేసి. ఆచరియభాగోతి వినయాచారం అకోపేత్వా భేసజ్జాచిక్ఖణేన వేజ్జాచరియభాగో అయన్తి అత్థోతి విమతివినోదనియం (వి. వి. టీ. ౧.౧౮౫) వుత్తం.

సారత్థదీపనియం (సారత్థ. టీ. ౨.౧౮౫) పన ‘‘వినయలక్ఖణం అజానన్తస్స అనాచరియస్స తదనురూపవోహారాసమ్భవతో ఈదిసస్స లాభస్స ఉప్పత్తి నామ నత్థీతి ‘ఆచరియభాగో నామ అయ’న్తి వుత్తం. వినయే ¶ పకతఞ్ఞునా ఆచరియేన లభితబ్బభాగో అయన్తి వుత్తం హోతీ’’తి వుత్తం. ‘‘పుప్ఫపూజనత్థాయ దిన్నేపి అకప్పియవోహారేన విధానస్స అయుత్తత్తా ‘కప్పియవసేనా’తి వుత్తం, ‘పుప్ఫం ఆహరథా’తిఆదినా కప్పియవోహారవసేనాతి అత్థో’’తి సారత్థదీపనియం (సారత్థ. టీ. ౨.౧౮౫) వుత్తం. విమతివినోదనియం (వి. వి. టీ. ౧.౧౮౫) పన ‘‘పుప్ఫపూజనత్థాయపి సమ్పటిచ్ఛియమానం రూపియం అత్తనో సన్తకత్తభజనేన నిస్సగ్గియమేవాతి ఆహ ‘కప్పియవసేన గాహాపేత్వా’తి. ‘అమ్హాకం రూపియం న వట్టతి, పుప్ఫపూజనత్థం పుప్ఫం వట్టతీ’తిఆదినా పటిక్ఖిపిత్వా కప్పియేన కమ్మేన గాహాపేత్వాతి అత్థో’’తి వుత్తం. వజిరబుద్ధిటీకాయం (వజిర. టీ. పారాజిక ౧౮౬) పన ‘‘కప్పియవసేనాతి అమ్హాకం పుప్ఫం ¶ ఆనేథాతిఆదినా. ‘పూజం అకాసీ’తి వుత్తత్తా సయం గహేతుం న వట్టతీతి వదన్తీ’’తి ఏత్తకమేవ వుత్తం. అయమేత్థ భేసజ్జకరణవినిచ్ఛయకథాలఙ్కారో.

౧౯. ఏవం భేసజ్జకరణవినిచ్ఛయం కథేత్వా ఇదాని పరిత్తకరణవినిచ్ఛయం కథేతుమాహ ‘‘పరిత్తే పనా’’తిఆది. తత్థ యది ‘‘పరిత్తం కరోథా’’తి వుత్తే కరోన్తి, భేసజ్జకరణం వియ గిహికమ్మం వియ చ హోతీతి ‘‘న కాతబ్బ’’న్తి వుత్తం. ‘‘పరిత్తం భణథా’’తి వుత్తే పన ధమ్మజ్ఝేసనత్తా అనజ్ఝిట్ఠేనపి భణితబ్బో ధమ్మో, పగేవ అజ్ఝిట్ఠేనాతి ‘‘కాతబ్బ’’న్తి వుత్తం, చాలేత్వా సుత్తం పరిమజ్జిత్వాతి పరిత్తం కరోన్తేన కాతబ్బవిధిం దస్సేతి. చాలేత్వా సుత్తం పరిమజ్జిత్వాతి ఇదం వా ‘‘పరిత్తాణం ఏత్థ పవేసేమీ’’తి చిత్తేన ఏవం కతే పరిత్తాణా ఏత్థ పవేసితా నామ హోతీతి వుత్తం. విహారతో…పే… దుక్కటన్తి ఇదం అఞ్ఞాతకే గహట్ఠే సన్ధాయ వుత్తన్తి వదన్తి. పాదేసు ఉదకం ఆకిరిత్వాతి ఇదం తస్మిం దేసే చారిత్తవసేన వుత్తం. తత్థ హి పాళియా నిసిన్నానం భిక్ఖూనం పాదేసు రోగవూపసమనాదిఅత్థాయ ఉదకం సిఞ్చిత్వా పరిత్తం కాతుం సుత్తఞ్చ ఠపేత్వా ‘‘పరిత్తం భణథా’’తి వత్వా గచ్ఛన్తి. ఏవఞ్హి కరియమానే యది పాదే ¶ అపనేన్తి, మనుస్సా తం ‘‘అవమఙ్గల’’న్తి మఞ్ఞన్తి ‘‘రోగో న వూపసమేస్సతీ’’తి. తేనాహ ‘‘న పాదా అపనేతబ్బా’’తి.

మతసరీరదస్సనే వియ కేవలే సుసానదస్సనేపి ఇదం జాతానం సత్తానం వయగమనట్ఠానన్తి మరణసఞ్ఞా ఉప్పజ్జతీతి ఆహ ‘‘సీవథికదస్సనే…పే… మరణస్సతిం పటిలభిస్సామాతి గన్తుం వట్టతీ’’తి. లేసకప్పం అకత్వా సముప్పన్నసుద్ధచిత్తేన ‘‘పరివారత్థాయ ఆగచ్ఛన్తూ’’తి వుత్తేపి గన్తుం వట్టతీతి విమతివినోదనియం (వి. వి. టీ. ౧.౧౮౫) వుత్తం. ఏతేన అసుభదస్సనన్తి వచనమత్తేన లేసకప్పం కత్వా ఏవం గతే మతస్స ఞాతకా పసీదిస్సన్తి, దానం దస్సన్తి, మయం లాభం లభిస్సామ, ఉపట్ఠాకం లభిస్సామాతి అసుద్ధచిత్తేన గన్తుం న వట్టతీతి దస్సేతి. కమ్మట్ఠానసీసేన పన ‘‘మరణస్సతిం లభిస్సామా’’తిఆదినా సుద్ధచిత్తేన పక్కోసితేపి అపక్కోసితేపి గన్తుం వట్టతీతి దీపేతి. తాలపణ్ణస్స పరిత్తలేఖనట్ఠానత్తా పరిత్తసుత్తస్స పరిత్తకరణసఞ్ఞాణత్తా తాని దిస్వా అమనుస్సా పరిత్తసఞ్ఞాయ అపక్కమన్తీతి ఆహ ‘‘తాలపణ్ణం పన పరిత్తసుత్తం వా హత్థే వా పాదే వా బన్ధితబ్బ’’న్తి.

ఏత్థ చ ఆదితో పట్ఠాయ యావ ‘‘ఆటానాటియపరిత్తం (దీ. ని. ౩.౨౭౫ ఆదయో) వా ¶ భణితబ్బ’’న్తి ఏత్తకోయేవ వినయట్ఠకథాభతో పాళిముత్తపరిత్తకరణవినిచ్ఛయో, న పన తతో పరం వుత్తో, తస్మా ‘‘ఇధ పనా’’తిఆదికో కథామగ్గో సమన్తపాసాదికాయం నత్థి, తీసు టీకాసుపి తంసంవణ్ణనానయో నత్థి, తథాపి సో సుత్తట్ఠకథాయం ఆగతోవాతి తం దస్సేతుం ‘‘ఇధ పన ఆటానాటియసుత్తస్స పరికమ్మం వేదితబ్బ’’న్తిఆదిమాహ. తత్థ ఇధాతి ‘‘ఆటానాటియపరిత్తం వా భణితబ్బ’’న్తి వచనే. పనాతి విసేసత్థే నిపాతో. దీఘనికాయే పాథికవగ్గే ఆగతస్స ఆటానాటియపరిత్తస్స పరికమ్మం ఏవం వేదితబ్బన్తి యోజనా. యది పఠమమేవ న వత్తబ్బం, అథ కిం కాతబ్బన్తి ¶ ఆహ ‘‘మేత్తసుత్త’’న్తిఆది. ఏవఞ్హి లద్ధాసేవనం హుత్వా అతిఓజవన్తం హోతి.

పిట్ఠం వా మంసం వాతి వా-సద్దో అనియమత్థో, తేన మచ్ఛఖణ్డపూవఖజ్జకాదయో సఙ్గణ్హాతి. ఓతారం లభన్తీతి అత్తనా పియాయితఖాదనీయనిబద్ధవసనట్ఠానలాభతాయ అవతారణం లభన్తి. హరితూపలిత్తన్తి అల్లగోమయలిత్తం. ఇదఞ్హి పోరాణకచారిత్తం భూమివిసుద్ధకరణం. పరిసుద్ధం…పే… నిసీదితబ్బన్తి ఇమినా పరిత్తకారకస్స భిక్ఖునో మేత్తాకరుణావసేన చిత్తవిసుద్ధిపి ఇచ్ఛితబ్బాతి దస్సేతి. ఏవఞ్హి సతి ఉపరి వక్ఖమానఉభయతో రక్ఖాసంవిధానేన సమేతి. టీకాయం (దీ. ని. టీ. ౩.౨౮౨) పన ‘‘సరీరసుద్ధిపి ఇచ్ఛితబ్బాతి దస్సేతీ’’తి వుత్తం. తదేతం విచారేతబ్బం. న హి ‘‘కాయసుద్ధిమత్తేన అమనుస్సానం పియో హోతీ’’తి వుత్తం, మేత్తావసేనేవ పన వుత్తం. వుత్తఞ్హేతం భగవతా ‘‘మేత్తాయ, భిక్ఖవే, చేతోవిముత్తియా…పే… ఏకాదసానిసంసా పాటికఙ్ఖా. కతమే ఏకాదస? సుఖం సుపతి, సుఖం పటిబుజ్ఝతి, న పాపకం సుపినం పస్సతి, మనుస్సానం పియో హోతి, అమనుస్సానం పియో హోతీ’’తిఆది (అ. ని. ౧౧.౧౫; పరి. ౩౩౧; మి. ప. ౪.౪.౬).

పరిత్తకారకో…పే… సమ్పరివారితేనాతి ఇదం పరిత్తకరణో బాహిరతో ఆరక్ఖాసంవిధానం, ‘‘మేత్త…పే… వత్తబ్బ’’న్తి అబ్భన్తరతో ఆరక్ఖాసంవిధానం, ఏవం ఉభయతో రక్ఖాసంవిధానం హోతి. ఏవఞ్హి అమనుస్సా పరిత్తకారకస్స అన్తరాయం కాతుం న విసహన్తి. మఙ్గలకథా వత్తబ్బాతి అమనుస్సానం తోసనత్థాయ పణ్ణాకారం కత్వా మహామఙ్గలకథా కథేతబ్బా. ఏవం ఉపరి వక్ఖమానేన ‘‘తుయ్హం పణ్ణాకారత్థాయ మహామఙ్గలకథా వుత్తా’’తి వచనేన సమేతి. టీకాయం పన ‘‘పుబ్బుపచారవసేన వత్తబ్బా’’తి వుత్తం. సబ్బసన్నిపాతోతి తస్మిం విహారే తస్మిం గామక్ఖేత్తే సబ్బేసం భిక్ఖూనం ¶ సన్నిపాతో ఘోసేతబ్బో ‘‘చేతియఙ్గణే సబ్బేహి సన్నిపతితబ్బ’’న్తి. అనాగన్తుంనామ ¶ న లభతీతి అమనుస్సో బుద్ధాణాభయేన రాజాణాభయేన అనాగన్తుం న లభతి చతున్నం మహారాజూనం ఆణాట్ఠానియత్తా. గహితకాపదేసేన అమనుస్సోవ పుచ్ఛితో హోతీతి ‘‘అమనుస్సగహితకో ‘త్వం కో నామో’తి పుచ్ఛితబ్బో’’తి వుత్తం. మాలాగన్ధాదీసూతి మాలాగన్ధాదిపూజాసు. ఆసనపూజాయాతి చేతియే బుద్ధాసనపూజాయ. పిణ్డపాతేతి భిక్ఖుసఙ్ఘస్స పిణ్డపాతదానే. ఏవం వత్థుప్పదేసేన చేతనా వుత్తా, తస్మా పత్తిదానం సమ్భవతి.

దేవతానన్తి యక్ఖసేనాపతీనం. వుత్తఞ్హి ఆటానాటియసుత్తే (దీ. ని. ౩.౨౮౩, ౨౯౩) ‘‘ఇమేసం యక్ఖానం మహాయక్ఖానం సేనాపతీనం మహాసేనాపతీనం ఉజ్ఝాపేతబ్బ’’న్తిఆది. ఆటాతి దబ్బిముఖసకుణా. తే ఆటా నదన్తి ఏత్థాతి ఆటానాదం, దేవనగరం, ఆటానాదే కతం ఆటానాదియం, సుత్తం. టీకాయం (దీ. ని. టీ. ౩.౨౮౨) ‘‘పరిత్తం భణితబ్బన్తి ఏత్థాపి ‘మేత్తచిత్తం పురేచారికం కత్వా’తి చ ‘మఙ్గలకథా వత్తబ్బా’తి చ ‘విహారస్స ఉపవనే’తి చ ఏవమాది సబ్బం గిహీనం పరిత్తకరణే వుత్తం పరికమ్మం కాతబ్బమేవా’’తి వుత్తం, ఏవం సతి అట్ఠకథాయం (దీ. ని. అట్ఠ. ౩.౨౮౨) ‘‘ఏతం తావ గిహీనం పరికమ్మ’’న్తి వత్వా ‘‘సచే పన భిక్ఖూ’’తిఆదినా విసేసత్థజోతకేన పన-సద్దేన సహ వుచ్చమానం ‘‘ఇదం భిక్ఖూనం పరికమ్మ’’న్తి వచనం నిరత్థకం వియ హోతి. అవిసేసే హి సతి భేదో కాతబ్బో న సియా. భిక్ఖూనఞ్చ యథావుత్తావ బాహిరారక్ఖా దుక్కరా హోతి, తస్మా గిహీనం పరిత్తకరణే వుత్తపరికమ్మే అసమ్పజ్జమానేపి అట్ఠకథాయం వుత్తనయేనేవ కాతుం వట్టతీతి నో మతి.

ఇదం పన ఇధ ఆగతం ఆటానాటియసుత్తపరికమ్మం సుత్వా ‘‘ఇదం సుత్తం అమనుస్సానం అమనాపం, సజ్ఝాయన్తస్స పరిత్తం కరోన్తస్స ¶ అమనుస్సా అన్తరాయం కరేయ్యు’’న్తి మఞ్ఞమానా పోరాణా చతూహి మహారాజేహి ఆరోచితం సబ్బఞ్ఞుబుద్ధేన దేసితం మూలభూతం దీఘనికాయే ఆగతం ఆటానాటియసుత్తం (దీ. ని. ౩.౨౭౫ ఆదయో) పహాయ మూలసుత్తతో గాథాఛక్కమేవ గహేత్వా అవసేసం సబ్బం సుత్తం ఠపేత్వా అఞ్ఞగాథాయో పక్ఖిపిత్వా ‘‘ఆటానాటియపరిత్త’’న్తి ఠపేసుం, తమ్పి పరిత్తం అమూలభూతత్తా ఏకేనాకారేన ధారేతుం అసక్కోన్తా కేచి సంఖిత్తేన ధారేన్తి, కేచి విత్థారేన, కేచి ఏకచ్చా గాథాయో పక్ఖిపన్తి, కేచి నిక్ఖిపన్తి, కేచి భిక్ఖూ తంమిస్సకపరిత్తమ్పి మఙ్గలకరణకాలాదీసు వత్తుమవిసహన్తా తం ఠపేత్వా అఞ్ఞసుత్తానియేవ భణన్తి, సబ్బమేతం అయుత్తం వియ దిస్సతి. కస్మా? చత్తారోపి మహారాజానో ఇమం ఆటానాటియం రక్ఖం సంవిదహమానా బుద్ధసాసనే అమనుస్సానం పసాదాయ, చతస్సన్నం పరిసానం అవిహేఠనాయ ఏవ సంవిదహింసు ¶ , న అఞ్ఞేన కారణేన. వుత్తఞ్హి తత్థ ‘‘తత్థ సన్తి ఉళారా యక్ఖానివాసినో, యే ఇమస్మిం భగవతో పావచనే అప్పసన్నా, తేసం పసాదాయ ఉగ్గణ్హాతు భన్తే భగవా ఆటానాటియం రక్ఖం భిక్ఖూనం భిక్ఖునీనం ఉపాసకానం ఉపాసికానం గుత్తియా రక్ఖాయ అవిహింసాయ ఫాసువిహారాయా’’తి (దీ. ని. ౩.౨౭౬).

సమ్మాసమ్బుద్ధేనపి ఇమస్స సుత్తస్స నిగమనే ‘‘ఉగ్గణ్హాథ భిక్ఖవే ఆటానాటియం రక్ఖం, పరియాపుణాథ భిక్ఖవే ఆటానాటియం రక్ఖం, ధారేథ భిక్ఖవే ఆటానాటియం రక్ఖం, అత్థసంహితా భిక్ఖవే ఆటానాటియా రక్ఖా భిక్ఖూనం భిక్ఖునీనం ఉపాసకానం ఉపాసికానం గుత్తియా రక్ఖాయ అవిహింసాయ ఫాసువిహారాయా’’తి (దీ. ని. ౩.౨౯౫) భిక్ఖూనం ధారణం ఉయ్యోజితం ఆనిసంసఞ్చ పకాసితం. అట్ఠకథాచరియేహి చ ‘‘బుద్ధభాసితే ఏకక్ఖరమ్పి ఏకపదమ్పి అపనేతబ్బం నామ నత్థీ’’తి వుత్తం ¶ , తస్మా చతూహి మహారాజేహి సంవిదహితం సమ్మాసమ్బుద్ధేన ఆహచ్చభాసితం తిస్సో సఙ్గీతియో ఆరుళ్హం పకతిఆటానాటియసుత్తమేవ ధారేతుం సజ్ఝాయితుఞ్చ యుత్తం, న భగవతా అభాసితం తిస్సో సఙ్గీతియో అనారుళ్హం మిస్సకసుత్తన్తి. దీఘనికాయట్ఠకథాయం (దీ. ని. అట్ఠ. ౩.౨౮౨) ఆగతం ఇదం ఆటానాటియపరిత్తపరికమ్మం పన పకతిసజ్ఝాయనవాచనాదిం సన్ధాయ అట్ఠకథాచరియేహి న వుత్తం, అథ ఖో గహట్ఠం వా పబ్బజితం వా అమనుస్సేహి గహితకాలే మోచాపనత్థాయ లోకియేహి మన్తం వియ భణనం సన్ధాయ వుత్తం. వుత్తఞ్హి తత్థ ‘‘అమనుస్సగహితకో త్వం కో నామోసీతి పుచ్ఛితబ్బో’’తిఆది (దీ. ని. అట్ఠ. ౩.౨౮౨).

ఆటానాటియా రక్ఖా చ నామ న సకలసుత్తం, అథ ఖో ‘‘విపస్సిస్స చ నమత్థూ’’తి పదం ఆదిం కత్వా చతున్నం మహారాజూనం వసేన చతుక్ఖత్తుం ఆగతం ‘‘జినం వన్దామ గోతమ’’న్తి పదం పరియోసానం కత్వా వుత్తసుత్తేకదేసోయేవ. కథం విఞ్ఞాయతీతి చే? ‘‘అథ ఖో వేస్సవణో మహారాజా భగవతో అధివాసనం విదిత్వా ఇమం ఆటానాటియం రక్ఖం అభాసీ’’తి ఆరభిత్వా యథావుత్తసుత్తేకదేసస్స అవసానే ‘‘అయం ఖో మారిసా ఆటానాటియా రక్ఖా’’తి నియ్యాతితత్తా. తస్మా యథా నామ బ్యగ్ఘాదయో అత్తనో భక్ఖం విలుమ్పన్తానం బలవదుట్ఠచిత్తా భవన్తి, ఏవం అత్తనా గహితమనుస్సం మోచాపేన్తానం అమనుస్సా పదుట్ఠచిత్తా హోన్తి. ఇతి తథా మోచాపేతుం ఆరద్ధకాలే భిక్ఖూనం పరిస్సయవినోదనత్థం ఇమం ఆటానాటియపరిత్తపరికమ్మం అట్ఠకథాచరియేహి వుత్తన్తి దట్ఠబ్బం. అయం పరిత్తకరణవినిచ్ఛయకథాలఙ్కారో.

౨౦. అనామట్ఠపిణ్డపాతోతి (వి. వి. టీ. ౧.౧౮౫) ¶ ఏత్థ అమసియిత్థాతి ఆమట్ఠో, న ఆమట్ఠో అనామట్ఠో. పిణ్డం పిణ్డం హుత్వా పతతీతి ¶ పిణ్డపాతో. అనామట్ఠో చ సో పిణ్డపాతో చాతి తథా, అగ్గహితఅగ్గో, అపరిభుత్తో పిణ్డపాతోతి అత్థో. సచేపి కహాపణగ్ఘనకో హోతీతి ఇమినా దాయకేహి బహుబ్యఞ్జనేన సమ్పాదేత్వా సక్కచ్చం దిన్నభావం దీపేతి. తేన వుత్తం ‘‘సద్ధాదేయ్యవినిపాతనం నత్థీ’’తి, ఏవం సక్కచ్చం సద్ధాయ దిన్నం మహగ్ఘభోజనమ్పి మాతాపితూనం దత్వా సద్ధాదేయ్యవినిపాతనం నామ న హోతి, పగేవ అప్పగ్ఘభోజనేతి అధిప్పాయో. మాతాదిపఞ్చకంయేవ వత్వా భేసజ్జకరణే వియ అపరేసమ్పి దసన్నం దాతుం వట్టతీతి అవుత్తత్తా అఞ్ఞేసం ఞాతకానమ్పి పేసేత్వా దాతుం న వట్టతీతి సిద్ధం, ‘‘విహారం సమ్పత్తస్స పన యస్స కస్సచి ఆగన్తుకస్స వా’’ఇచ్చాదివక్ఖమానత్తా విహారం సమ్పత్తానం ఞాతకానమ్పి ఆగన్తుకసామఞ్ఞేన దాతుం వట్టతీతి చ. థాలకేతి సఙ్ఘికే కంసాదిమయే థాలకే. పత్తోపి ఏత్థ సఙ్గయ్హతి. న వట్టతీతి ఇమినా దుక్కటన్తి దస్సేతి. దామరికచోరస్సాతి రజ్జం పత్థేన్తస్స పాకటచోరస్స. అదీయమానేపి ‘‘న దేన్తీ’’తి కుజ్ఝన్తీతి సమ్బన్ధో.

ఆమిసస్స ధమ్మస్స చ అలాభేన అత్తనో పరస్స చ అన్తరే సమ్భవన్తస్స ఛిద్దస్స వివరస్స పటిసన్థరణం పిదహనం పటిసన్థారో. సో పన ధమ్మామిసవసేన దువిధో. తత్థ ఆమిసపటిసన్థారం సన్ధాయ ‘‘కస్స కాతబ్బో, కస్స న కాతబ్బో’’తి వుత్తం. ఆగన్తుకస్స వా…పే… కాతబ్బోయేవాతి వుత్తమత్థం పాకటం కాతుం ‘‘ఆగన్తుకం తావా’’తిఆదిమాహ. ఖీణపరిబ్బయన్తి ఇమినా అగతిభావం కరుణాట్ఠానతఞ్చ దస్సేతి. తేన చ తబ్బిధురానం సమిద్ధానం ఆగన్తుకత్తేపి దాతుం న వట్టతీతి సిద్ధం హోతి. ‘‘అపచ్చాసీసన్తేనా’’తి వత్వా పచ్చాసీసనప్పకారం దస్సేతుం ‘‘మనుస్సా నామా’’తిఆది వుత్తం. అననుఞ్ఞాతానం పన అపచ్చాసీసన్తేనపి దాతుం న వట్టతి సద్ధాదేయ్యవినిపాతత్తా, పచ్చాసాయ ¶ పన సతి కులదూసనమ్పి హోతి. ఉబ్బాసేత్వాతి సమన్తతో తియోజనం విలుమ్పన్తే మనుస్సే పలాపేత్వా. వరపోత్థకచిత్తత్థరణన్తి అనేకప్పకారం ఇత్థిపురిసాదిఉత్తమరూపవిచిత్తం అత్థరణం. అయం పటిసన్థారవినిచ్ఛయకథాలఙ్కారో.

ఇతి వినయసఙ్గహసంవణ్ణనాభూతే వినయాలఙ్కారే

భేసజ్జాదివినిచ్ఛయకథాలఙ్కారో నామ

తతియో పరిచ్ఛేదో.

౪. విఞ్ఞత్తివినిచ్ఛయకథా

౨౧. ఏవం ¶ భేసజ్జాదివినిచ్ఛయం కథేత్వా ఇదాని విఞ్ఞత్తివినిచ్ఛయం కథేతుం ‘‘విఞ్ఞత్తీతి యాచనా’’తిఆదిమాహ. తత్థ విఞ్ఞాపనా విఞ్ఞత్తి, ‘‘ఇమినా నో అత్థో’’తి విఞ్ఞాపనా, యాచనాతి వుత్తం హోతి. తేనాహ ‘‘విఞ్ఞత్తీతి యాచనా’’తి. తత్ర విఞ్ఞత్తియం అయం మయా వక్ఖమానో వినిచ్ఛయో వేదితబ్బోతి యోజనా. మూలచ్ఛేజ్జాయాతి (వి. వి. టీ. ౧.౩౪౨) పరసన్తకభావతో మోచేత్వా అత్తనో ఏవ సన్తకకరణవసేన. ఏవం యాచతో అఞ్ఞాతకవిఞ్ఞత్తిదుక్కటఞ్చేవ దాసపటిగ్గహదుక్కటఞ్చ హోతి ‘‘దాసిదాసపటిగ్గహణా పటివిరతో (దీ. ని. ౧.౧౦, ౧౯౪) హోతీ’’తి వచనం నిస్సాయ అట్ఠకథాయం పటిక్ఖిత్తత్తా. ఞాతకపవారితట్ఠానతో పన దాసం మూలచ్ఛేజ్జాయ యాచన్తస్స సాదియనవసేనేవ దుక్కటం. సకకమ్మన్తి పాణవధకమ్మం. ఇదఞ్చ పాణాతిపాతదోసపరిహారాయ వుత్తం, న విఞ్ఞత్తిపరిహారాయ. అనియమేత్వాపి న యాచితబ్బాతి సామీచిదస్సనత్థం వుత్తం, సుద్ధచిత్తేన పన హత్థకమ్మం యాచన్తస్స ఆపత్తి నామ నత్థి. యదిచ్ఛకం కారాపేతుం వట్టతీతి ‘‘హత్థకమ్మం యాచామి, దేథా’’తిఆదినా అయాచిత్వాపి ¶ వట్టతి, సకిచ్చపసుతమ్పి ఏవం కారాపేన్తస్స విఞ్ఞత్తి నత్థి ఏవ, సామీచిదస్సనత్థం పన విభజిత్వా వుత్తం.

సబ్బకప్పియభావదీపనత్థన్తి సబ్బసో కప్పియభావదస్సనత్థం. మూలం దేథాతి వత్తుం వట్టతీతి ‘‘మూలం దస్సామా’’తి పఠమం వుత్తత్తా విఞ్ఞత్తి వా ‘‘మూల’’న్తి వచనస్స కప్పియాకప్పియవత్థుసామఞ్ఞవచనత్తా అకప్పియవచనం వా నిట్ఠితభతికిచ్చానం దాపనతో అకప్పియవత్థుసాదియనం వా న హోతీతి కత్వా వుత్తం. మూలచ్ఛేజ్జాయ వాతి ఇదం ఇధ థమ్భాదీనం దాసిదాసాదిభావాభావతో వుత్తం. అనజ్ఝావుత్థకన్తి అపరిగ్గహితం, అస్సామికన్తి అత్థో.

౨౨. న కేవలఞ్చ…పే… చీవరాదీని కారాపేతుకామేనాతిఆదీసు చీవరం కారాపేతుకామస్స అఞ్ఞాతకఅప్పవారితతన్తవాయేహి హత్థకమ్మయాచనవసేన వాయాపనే విఞ్ఞత్తిపచ్చయా దుక్కటాభావేపి చీవరవాయాపనసిక్ఖాపదేన యథారహం పాచిత్తియదుక్కటాని హోన్తీతి వేదితబ్బం. అకప్పియకహాపణాది న దాతబ్బన్తి కప్పియముఖేన లద్ధమ్పి తత్థ కమ్మకరణత్థాయ ఇమస్స కహాపణం దేహీతి వత్వా ‘‘దాతుం వట్టతీ’’తి వుత్తం. పుబ్బే కతకమ్మస్స దాపనే కిఞ్చాపి దోసో న దిస్సతి, తథాపి అసారుప్పమేవాతి వదన్తి. కతకమ్మత్థాయపి కప్పియవోహారేన ¶ పరియాయతో భతిం దాపేన్తస్స నత్థి దోసో, సారత్థదీపనియం (సారత్థ. టీ. ౧.౩౪౨) పన ‘‘అకప్పియకహాపణాది న దాతబ్బన్తి కిఞ్చాపి అకప్పియకహాపణాదిం అసాదియన్తేన కప్పియవోహారతో దాతుం వట్టతి, తథాపి సారుప్పం న హోతి, మనుస్సా చ ఏతస్స సన్తకం కిఞ్చి అత్థీతి విహేఠేతబ్బం మఞ్ఞన్తీతి అకప్పియకహాపణాదిదానం పటిక్ఖిత్త’’న్తి వుత్తం. తథేవ పాచేత్వాతి హత్థకమ్మవసేనేవ పాచేత్వా. ‘‘కిం భన్తే’’తి ఏత్తకేపి పుచ్ఛితే యదత్థాయ పవిట్ఠో, తం కథేతుం లభతి పుచ్ఛితపఞ్హత్తా.

౨౩. వత్తన్తి ¶ చారిత్తం, ఆపత్తి పన న హోతీతి అధిప్పాయో. కప్పియం కారాపేత్వా పటిగ్గహేతబ్బానీతి సాఖాయ మక్ఖికబీజనేన పణ్ణాదిఛేదే బీజగామకోపనస్స చేవ తత్థ లగ్గరజాదిఅప్పటిగ్గహితకస్స చ పరిహారత్థాయ వుత్తం, తదుభయాసఙ్కాయ అసతి తథా అకరణే దోసో నత్థి. సారత్థదీపనియం (సారత్థ. టీ. ౧.౩౪౨) పన ‘‘కప్పియం కారాపేత్వా పటిగ్గహేతబ్బానీతి సాఖాయ లగ్గరజస్మిం పత్తే పతితేపి సాఖం ఛిన్దిత్వా ఖాదితుకామతాయపి సతి సుఖపరిభోగత్థం వుత్త’’న్తి వుత్తం. నదియాదీసు ఉదకస్స అపరిగ్గహితత్తా ‘‘ఆహరాతి వత్తుం వట్టతీ’’తి వుత్తం. గేహతో…పే… నేవ వట్టతీతి పరిగ్గహితుదకత్తా విఞ్ఞత్తియా దుక్కటం హోతీతి అధిప్పాయో. ‘‘న ఆహటం పరిభుఞ్జితు’’న్తి వచనతో విఞ్ఞత్తియా ఆపన్నం దుక్కటం దేసేత్వాపి తం వత్థుం పరిభుఞ్జన్తస్స పరిభోగే పరిభోగే దుక్కటమేవ, పఞ్చన్నమ్పి సహధమ్మికానం న వట్టతి.

‘‘అలజ్జీహి పన భిక్ఖూహి వా సామణేరేహి వా హత్థకమ్మం న కారేతబ్బ’’న్తి సామఞ్ఞతో వుత్తత్తా అత్తనో అత్థాయ యం కిఞ్చి హత్థకమ్మం కారేతుం న వట్టతి. యం పన అలజ్జీ నివారియమానోపి బీజనాదిం కరోతి, తత్థ దోసో నత్థి, చేతియకమ్మాదీని పన తేహి కారాపేతుం వట్టతీతి విమతివినోదనియం (వి. వి. టీ. ౧.౩౪౨) వుత్తం. సారత్థదీపనియం (సారత్థ. టీ. ౨.౩౪౨) పన ‘‘అలజ్జీహి…పే… న కారేతబ్బన్తి ఇదం ఉత్తరిభఙ్గాధికారత్తా అజ్ఝోహరణీయం సన్ధాయ వుత్తం, బాహిరపరిభోగేసు పన అలజ్జీహిపి హత్థకమ్మం కారేతుం వట్టతీ’’తి వుత్తం. ఏత్థ చ ‘‘అలజ్జీహి సామణేరేహీ’’తి వుత్తత్తా ‘‘సఞ్చిచ్చ ఆపత్తిం ఆపజ్జతీ’’తి (పరి. ౩౫౯) అలజ్జిలక్ఖణం ఉక్కట్ఠవసేన ఉపసమ్పన్నే పటిచ్చ ఉపలక్ఖణతో వుత్తన్తి తంలక్ఖణవిరహితానం సామణేరాదీనం లిఙ్గత్థేనగోత్రభుపరియోసానానం ¶ భిక్ఖుపటిఞ్ఞానం దుస్సీలానమ్పి సాధారణవసేన అలజ్జిలక్ఖణం యథాఠపితపటిపత్తియా అతిట్ఠనమేవాతి గహేతబ్బం.

౨౪. గోణం ¶ పన…పే… ఆహరాపేన్తస్స దుక్కటన్తి విఞ్ఞత్తిక్ఖణే విఞ్ఞత్తిపచ్చయా, పటిలాభక్ఖణే గోణానం సాదియనపచ్చయా చ దుక్కటం. గోణఞ్హి అత్తనో అత్థాయ అవిఞ్ఞత్తియా లద్ధమ్పి సాదితుం న వట్టతి ‘‘హత్థిగవాస్సవళవపటిగ్గహణా పటివిరతో హోతీ’’తి (దీ. ని. ౧.౧౦, ౧౯౪) వుత్తత్తా. తేనేవాహ ‘‘ఞాతకపవారితట్ఠానతోపి మూలచ్ఛేజ్జాయ యాచితుం న వట్టతీ’’తి. ఏత్థ చ విఞ్ఞత్తిదుక్కటాభావేపి అకప్పియవత్థుయాచనేపి పటిగ్గహణేపి దుక్కటమేవ. రక్ఖిత్వాతి చోరాదిఉపద్దవతో రక్ఖిత్వా. జగ్గిత్వాతి తిణఅన్నాదీహి పోసేత్వా. న సమ్పటిచ్ఛితబ్బన్తి అత్తనో అత్థాయ గోసాదియనస్స పటిక్ఖిత్తత్తా వుత్తం.

౨౫. ఞాతకపవారితట్ఠానే పన వట్టతీతి సకటస్స సమ్పటిచ్ఛితబ్బత్తా మూలచ్ఛేజ్జవసేన యాచితుం వట్టతి. తావకాలికం వట్టతీతి ఉభయత్థాపి వట్టతీతి అత్థోతి విమతివినోదనియం (వి. వి. టీ. ౧.౩౪౨) వుత్తం. సారత్థదీపనియం (సారత్థ. టీ. ౨.౩౪౨) పన ‘‘సకటం దేథాతి…పే… న వట్టతీతి మూలచ్ఛేజ్జవసేన సకటం దేథాతి వత్తుం న వట్టతి. తావకాలికం వట్టతీతి తావకాలికం కత్వా సబ్బత్థ యాచితుం వట్టతీ’’తి వుత్తం. వాసిఆదీని పుగ్గలికానిపి వట్టన్తీతి ఆహ ‘‘ఏస నయో వాసీ’’తిఆది. వల్లిఆదీసు చ పరపరిగ్గహితేసు ఏస నయోతి యోజేతబ్బం. గరుభణ్డప్పహోనకేసుయేవాతి ఇదం విఞ్ఞత్తిం సన్ధాయ వుత్తం, అదిన్నాదానే పన తిణసలాకం ఉపాదాయ పరపరిగ్గహితం థేయ్యచిత్తేన గణ్హతో అవహారో ఏవ, భణ్డగ్ఘేన కారేతబ్బో. వల్లిఆదీసూతి ఏత్థ ఆది-సద్దేన పాళిఆగతానం వేళుముఞ్జపబ్బజతిణమత్తికానం సఙ్గహో దట్ఠబ్బో. తత్థ చ యస్మిం పదేసే ¶ హరితాలజాతిహిఙ్గులికాది అప్పకమ్పి మహగ్ఘం హోతి, తత్థ తం తాలపక్కప్పమాణతో ఊనమ్పి గరుభణ్డమేవ, విఞ్ఞాపేతుఞ్చ న వట్టతి.

౨౬. సాతి విఞ్ఞత్తి. పరికథాదీసు ‘‘సేనాసనం సమ్బాధ’’న్తిఆదినా పరియాయేన కథనం పరికథా నామ. ఉజుకమేవ అకథేత్వా ‘‘భిక్ఖూనం కిం పాసాదో న వట్టతీ’’తిఆదినా అధిప్పాయో యథా విభూతో హోతి, ఏవం కథనం ఓభాసో నామ. సేనాసనాదిఅత్థం భూమిపరికమ్మాదికరణవసేన పచ్చయుప్పాదాయ నిమిత్తకరణం నిమిత్తకమ్మం నామ. తీసు పచ్చయేసు విఞ్ఞత్తిఆదయో దస్సితా, గిలానపచ్చయే పన కథన్తి ఆహ ‘‘గిలానపచ్చయే పనా’’తిఆది. తథా ఉప్పన్నం పన భేసజ్జం రోగే వూపసన్తే భుఞ్జితుం వట్టతి, న వట్టతీతి? తత్థ వినయధరా ‘‘భగవతా రోగసీసేన పరిభోగస్స ద్వారం దిన్నం, తస్మా అరోగకాలేపి భుఞ్జితుం వట్టతి, ఆపత్తి న ¶ హోతీ’’తి వదన్తి, సుత్తన్తికా పన ‘‘కిఞ్చాపి ఆపత్తి న హోతి, ఆజీవం పన కోపేతి, తస్మా సల్లేఖపటిపత్తియం ఠితస్స న వట్టతి, సల్లేఖం కోపేతీ’’తి వదన్తీతి.

ఇతి వినయసఙ్గహసంవణ్ణనాభూతే వినయాలఙ్కారే

విఞ్ఞత్తివినిచ్ఛయకథాలఙ్కారో నామ

చతుత్థో పరిచ్ఛేదో.

౫. కులసఙ్గహవినిచ్ఛయకథా

౨౭. ఏవం విఞ్ఞత్తివినిచ్ఛయం కథేత్వా ఇదాని కులసఙ్గహవినిచ్ఛయం కథేతుం ‘‘కులసఙ్గహో’’తిఆదిమాహ. తత్థ సఙ్గణ్హనం సఙ్గహో, కులానం సఙ్గహో కులసఙ్గహో, పచ్చయదాయకాదీనం ¶ గిహీనం అనుగ్గహకరణం. అనుగ్గహత్థో హేత్థ సఙ్గహ-సద్దో యథా ‘‘పుత్తదారస్స సఙ్గహో’’తి (ఖు. పా. ౫.౬; సు. ని. ౨౬౫).

౨౮. తత్థ కోట్టనన్తి సయం ఛిన్దనం. కోట్టాపనన్తి ‘‘ఇమం ఛిన్దా’’తి అఞ్ఞేసం ఛేదాపనం. ఆళియా బన్ధనన్తి యథా గచ్ఛమూలే ఉదకం సన్తిట్ఠతి, తథా సమన్తతో బన్ధనం. ఉదకస్సాతి అకప్పియఉదకస్స ‘‘కప్పియఉదకసిఞ్చన’’న్తి విసుం వక్ఖమానత్తా, తఞ్చ ఆరామాదిఅత్థం రోపనే అకప్పియవోహారేసుపి కప్పియవోహారేసుపి కప్పియఉదకసిఞ్చనాది వట్టతీతి వక్ఖమానత్తా ఇధాపి విభాగం కత్వా కప్పియఉదకసిఞ్చనాది విసుం దస్సితం. ఏత్థ చ కతమం అకప్పియఉదకం, కతమం పన కప్పియఉదకన్తి? సప్పాణకం అకప్పియఉదకం, అప్పాణకం కప్పియఉదకన్తి. కథం విఞ్ఞాయతీతి చే, ‘‘యో పన భిక్ఖు జానం సప్పాణకం ఉదకం తిణం వా మత్తికం వా సిఞ్చేయ్య వా సిఞ్చాపేయ్య వా పాచిత్తియ’’న్తి వచనతో. యథా కోట్టనఖణనాదికాయికకిరియాపి అకప్పియవోహారే సఙ్గహితా, ఏవం మాతికాఉజుకరణాదికప్పియవోహారేపీతి ఆహ ‘‘సుక్ఖమాతికాయ ఉజుకరణ’’న్తి. హత్థపాదముఖధోవననహఆనోదకసిఞ్చనన్తి ఇమినాపి పకారన్తరేన కప్పియఉదకసిఞ్చనమేవ దస్సేతి. అకప్పియవోహారే కోట్టనఖణనాదివసేన సయం కరణస్సపి కథం సఙ్గహోతి? అకప్పియన్తి వోహరియతీతి అకప్పియవోహారోతి ¶ అకప్పియభూతం కరణకారాపనాది సబ్బమేవ సఙ్గహితం, న పన అకప్పియవచనమత్తన్తి దట్ఠబ్బం. కప్పియవోహారేపి ఏసేవ నయో. సుక్ఖమాతికాయ ఉజుకరణన్తి ఇమినా పురాణపణ్ణాదీనం హరణమ్పి సఙ్గహితన్తి దట్ఠబ్బం. కుదాలాదీని భూమియం ఠపేత్వా ఠానతో హత్థేన గహేత్వా ఠానమేవ పాకటతరన్తి ‘‘ఓభాసో’’తి వుత్తం.

౨౯. మహాపచ్చరివాదం పతిట్ఠాపేతుకామో పచ్ఛా వదతి. వనత్థాయాతి ఇదం కేచి ‘‘వతత్థాయా’’తి పఠన్తి, తేసం వతిఅత్థాయాతి ¶ అత్థో. వజిరబుద్ధిటీకాయమ్పి తథేవ వుత్తం, ‘‘ఆరామరోపా వనరోపా, యే నరా సేతుకారకా’’తి (సం. ని. ౧.౪౭) వచనతో పన తం విచారేతబ్బం. అకప్పియవోహారేపి ఏకచ్చం వట్టతీతి దస్సేతుం ‘‘న కేవలఞ్చ సేస’’న్తిఆదిమాహ. యం కిఞ్చి మాతికన్తి సుక్ఖమాతికం వా అసుక్ఖమాతికం వా. కప్పియఉదకం సిఞ్చితున్తి ఇమినా ‘‘కప్పియఉదకం సిఞ్చథా’’తి వత్తుమ్పి వట్టతీతి దస్సేతి. సయం రోపేతుమ్పి వట్టతీతి ఇమినా ‘‘రోపేహీ’’తి వత్తుమ్పి వట్టతీతిపి సిద్ధం.

౩౦. పాచిత్తియఞ్చేవ దుక్కటఞ్చాతి పథవీఖణనపచ్చయా పాచిత్తియం, కులసఙ్గహపచ్చయా దుక్కటం. అకప్పియవోహారేనాతి ‘‘ఇదం ఖణ, ఇదం రోపేహీ’’తి అకప్పియవోహారేన. దుక్కటమేవాతి కులసఙ్గహపచ్చయా దుక్కటం. ఉభయత్రాతి కప్పియాకప్పియపథవియం.

సబ్బత్థాతి కులసఙ్గహపరిభోగఆరామాదిఅత్థాయ రోపితే. దుక్కటమ్పీతి న కేవలం పాచిత్తియమేవ. కప్పియేనాతి కప్పియఉదకేన. తేసంయేవ ద్విన్నన్తి కులసఙ్గహపరిభోగానం. దుక్కటన్తి కులసఙ్గహత్థాయ సయం సిఞ్చనే, కప్పియవోహారేన వా అకప్పియవోహారేన వా సిఞ్చాపనే దుక్కటం, పరిభోగత్థాయ సయం సిఞ్చనే, అకప్పియవోహారేన సిఞ్చాపనే చ దుక్కటం. పయోగబహులతాయాతి సయం కరణే, కాయపయోగస్స కారాపనే వచీపయోగస్స బహుత్తేన. ఆపత్తిబహులతా వేదితబ్బాతి ఏత్థ సయం సిఞ్చనే ధారాపచ్ఛేదగణనాయ ఆపత్తిగణనా వేదితబ్బా. సిఞ్చాపనే పన పునప్పునం ఆణాపేన్తస్స వాచాయ వాచాయ ఆపత్తి, సకిం ఆణత్తస్స బహుసిఞ్చనే ఏకావ.

ఓచిననే దుక్కటపాచిత్తియానీతి కులసఙ్గహపచ్చయా దుక్కటం, భూతగామపాతబ్యతాయ పాచిత్తియం. అఞ్ఞత్థాతి వత్థుపూజాదిఅత్థాయ ¶ ఓచిననే. సకిం ఆణత్తోతి అకప్పియవోహారేన ఆణత్తో ¶ . పాచిత్తియమేవాతి అకప్పియవోహారేన ఆణత్తత్తా భూతగామసిక్ఖాపదేన (పాచి. ౯౦-౯౧) పాచిత్తియం. కప్పియవచనేన పన వత్థుపూజాదిఅత్థాయ ఓచినాపేన్తస్స అనాపత్తియేవ.

౩౧. గన్థనేన నిబ్బత్తం దామం గన్థిమం. ఏస నయో సేసేసుపి. న వట్టతీతి కులసఙ్గహత్థాయ, వత్థుపూజాదిఅత్థాయ వా వుత్తనయేన కరోన్తస్స కారాపేన్తస్స చ దుక్కటన్తి అత్థో. వట్టతీతి వత్థుపూజాదిఅత్థాయ వట్టతి, కులసఙ్గహత్థాయ పన కప్పియవోహారేన కారాపేన్తస్సపి దుక్కటమేవ. పురిమనయేనేవాతి ‘‘భిక్ఖుస్స వా’’తిఆదినా వుత్తనయేన. ధమ్మాసనవితానే బద్ధకణ్టకేసు పుప్ఫాని వినివిజ్ఝిత్వా ఠపేన్తీతి సమ్బన్ధో. ఉపరూపరి విజ్ఝిత్వా ఛత్తసదిసం కత్వా ఆవుణనతో ‘‘ఛత్తాధిఛత్తం వియా’’తి వుత్తం. ‘‘కదలిక్ఖన్ధమ్హీ’’తిఆదినా వుత్తం సబ్బమేవ సన్ధాయ ‘‘తం అతిఓళారికమేవా’’తి వుత్తం, సబ్బత్థ కరణే, అకప్పియవోహారేన కారాపనే చ దుక్కటమేవాతి అత్థో. పుప్ఫవిజ్ఝనత్థం కణ్టకమ్పి బన్ధితుం న వట్టతీతి ఇమస్స ఉపలక్ఖణత్తా పుప్ఫదామోలమ్బకాదిఅత్థాయ రజ్జుబన్ధనాదిపి న వట్టతీతి కేచి వదన్తి. అఞ్ఞే పన ‘‘పుప్ఫవిజ్ఝనత్థం కణ్టకన్తి విసేసితత్తా తదత్థం కణ్టకమేవ బన్ధితుం న వట్టతి, తఞ్చ అట్ఠకథాపమాణేనా’’తి వదన్తి, వీమంసిత్వా గహేతబ్బం. పుప్ఫపటిచ్ఛకం నామ దన్తాదీహి కతం పుప్ఫాధానం. ఏతమ్పి నాగదన్తకమ్పి సఛిద్దమేవ గహేతబ్బం. అసోకపిణ్డియాతి అసోకసాఖానం, పుప్ఫానం వా సమూహే. సారత్థదీపనియం (సారత్థ. టీ. ౨.౪౩౧) పన ‘‘అసోకపిణ్డియాతి అసోకపుప్ఫమఞ్జరికాయా’’తి వుత్తం. ధమ్మరజ్జు నామ చేతియం వా బోధిం వా పుప్ఫప్పవేసనత్థం ఆవిజ్ఝిత్వా బన్ధరజ్జు. విమతివినోదనియం (వి. వి. టీ. ౧.౪౩౧) పన ‘‘ధమ్మరజ్జు నామ చేతియాదీని ¶ పరిక్ఖిపిత్వా తేసఞ్చ రజ్జుయా చ అన్తరా పుప్ఫప్పవేసనత్థాయ బన్ధరజ్జు. సిథిలవట్టితాయ వా వట్టియా అబ్భన్తరే పుప్ఫప్పవేసనత్థాయ ఏవం బన్ధాతిపి వదన్తీ’’తి వుత్తం.

మత్థకదామన్తి ధమ్మాసనాదిమత్థకే పలమ్బకదామం. తేసంయేవాతి ఉప్పలాదీనం ఏవ. వాకేన వాతి పుప్ఫనాళం ఫాలేత్వా పుప్ఫేన ఏకాబద్ధట్ఠితవాకేన దణ్డేన చ ఏకాబద్ధేనేవ. ఏతేన పుప్ఫం బీజగామసఙ్గహం న గచ్ఛతి పఞ్చసు బీజేసు అపవిట్ఠత్తా పణ్ణం వియ, తస్మా కప్పియం అకారాపేత్వాపి వికోపనే దోసో నత్థి. యఞ్చ ఛిన్నస్సపి మకుళస్స వికసనం, తమ్పి అతితరుణస్స అభావా వుడ్ఢిలక్ఖణం న హోతి, పరిణతస్స పన మకుళస్స పత్తానం సినేహే పరియాదానం గతే విసుంభావో ఏవ వికాసో, తేనేవ ఛిన్నమకుళవికాసో అఛిన్నమకుళవికాసతో పరిహీనో, మిలాతనియుత్తో ¶ వా దిస్సతి. యఞ్చ మిలాతస్స ఉదకసఞ్ఞోగే అమిలానతాపజ్జనం, తమ్పి తమ్బులపణ్ణాదీసు సమానం వుడ్ఢిలక్ఖణం న హోతి. పాళిఅట్ఠకథాసు చ న కత్థచి పుప్ఫానం కప్పియకరణం ఆగతం, తస్మా పుప్ఫం సబ్బథా అబీజమేవాతి విఞ్ఞాయతి, వీమంసిత్వా గహేతబ్బం.

‘‘పసిబ్బకే వియా’’తి వుత్తత్తా పుప్ఫం పసిబ్బకే వా పసిబ్బకసదిసం బన్ధే యత్థ కత్థచి చీవరే వా పక్ఖిపితుం వట్టతీతి సిద్ధం. సారత్థదీపనియం (సారత్థ. టీ. ౨.౪౩౧) పన ‘‘ఖన్ధే ఠపితకాసావస్సాతి ఖన్ధే ఠపితసఙ్ఘాటిం సన్ధాయ వుత్తం. తఞ్హి తథాబన్ధితుం సక్కా భవేయ్య. ఇమినా చ అఞ్ఞమ్పి తాదిసం కాసావం వా వత్థం వా వుత్తనయేన బన్ధిత్వా తత్థ పుప్ఫాని పక్ఖిపితుం వట్టతీతి సిద్ధం. అంసభణ్డికపసిబ్బకే పక్ఖిత్తసదిసత్తా వేఠిమం నామ న జాతం, తస్మా సిథిలబన్ధస్స అన్తరన్తరా పక్ఖిపితుమ్పి వట్టతీతి వదన్తీ’’తి వుత్తం. హేట్ఠా దణ్డకం పన బన్ధితుం న ¶ వట్టతీతి రజ్జుఆదీహి బన్ధనం సన్ధాయ వుత్తం, పుప్ఫస్సేవ పన అచ్ఛిన్నదణ్డకేహి బన్ధితుం వట్టతి ఏవ.

పుప్ఫపటే చ దట్ఠబ్బన్తి పుప్ఫపటం కరోన్తస్స దీఘతో పుప్ఫదామస్స హరణపచ్చాహరణవసేన పూరణం సన్ధాయ వుత్తం, తిరియతో హరణం పన వాయిమం నామ హోతి, న పురిమం. ‘‘పురిమట్ఠానం అతిక్కామేతీ’’తి సామఞ్ఞతో వుత్తత్తా పురిమం పుప్ఫకోటిం ఫుసాపేత్వా వా అఫుసాపేత్వా వా పరిక్ఖిపనవసేన అతిక్కామేన్తస్స ఆపత్తియేవ. బన్ధితుం వట్టతీతి పుప్ఫరహితాయ సుత్తవాకకోటియా బన్ధితుం వట్టతి. ఏకవారం హరిత్వా పరిక్ఖిపిత్వాతి ఇదం పుబ్బే వుత్తచేతియాదిపరిక్ఖేపం పుప్ఫపటకరణఞ్చ సన్ధాయ వుత్తం, తస్మా చేతియం వా బోధిం వా పరిక్ఖిపన్తేన ఏకవారం పరిక్ఖిపిత్వా పురిమట్ఠానం సమ్పత్తే అఞ్ఞస్స దాతబ్బం, తేనపి ఏకవారం పరిక్ఖిపిత్వా తథేవ కాతబ్బం. పుప్ఫపటం కరోన్తేన చ హరిత్వా అఞ్ఞస్స దాతబ్బం, తేనపి తథేవ కాతబ్బం. సచేపి ద్వేయేవ భిక్ఖూ ఉభోసు పస్సేసు ఠత్వా పరియాయేన హరన్తి, వట్టతియేవాతి వదన్తి.

పరేహి పూరితన్తి దీఘతో పసారితం. వాయితున్తి తిరియతో హరితుం, తం పన ఏకవారమ్పి న లభతి. పుప్ఫాని ఠపేన్తేనాతి అగన్థితాని పాకతికపుప్ఫాని అఞ్ఞమఞ్ఞం ఫుసాపేత్వాపి ఠపేన్తేన. పుప్ఫదామం పన పూజనత్థాయ భూమియం ఠపేన్తేన ఫుసాపేత్వా వా అఫుసాపేత్వా వా దిగుణం కత్వా ఠపేతుం న వట్టతీతి వదన్తి.

౩౨. ఘటికదామఓలమ్బకోతి ¶ హేట్ఠాభాగే ఘటికాకారయుత్తో, దారుఘటికాకారో వా ఓలమ్బకో. సారత్థదీపనియం (సారత్థ. టీ. ౨.౪౩౧) పన ‘‘ఘటికదామఓలమ్బకోతి అన్తే ఘటికాకారయుత్తో యమకదామఓలమ్బకో’’తి వుత్తం. వజిరబుద్ధిటీకాయం ¶ (వజిర. టీ. పారాజిక ౪౩౧) పన ‘‘ఘటికదామఓలమ్బకోతి యమకదామఓలమ్బకోతి లిఖిత’’న్తి వుత్తం, ఏకేకం పన దామం నిక్ఖన్తసుత్తకోటియావ బన్ధిత్వా ఓలమ్బితుం వట్టతి, పుప్ఫదామద్వయం సఙ్ఘటితుకామేనపి నిక్ఖన్తసుత్తకోటియావ సుత్తకోటిం సఙ్ఘటితుం వట్టతి. అడ్ఢచన్దాకారేన మాలాగుణపరిక్ఖేపోతి అడ్ఢచన్దాకారేన మాలాగుణస్స పునప్పునం హరణపచ్చాహరణవసేన పూరేత్వా పరిక్ఖిపనం, తేనేవ తం పురిమే పవిట్ఠం, తస్మా ఏతమ్పి అడ్ఢచన్దాకారం పునప్పునం హరణపచ్చాహరణవసేన పూరేతుం న వట్టతి. ఏకవారం పన అడ్ఢచన్దాకారకరణే మాలాగుణం హరితుం వట్టతీతి వదన్తి. పుప్ఫదామకరణన్తి ఏత్థ సుత్తకోటియం గహేత్వాపి ఏకతో కాతుం న వట్టతీతి వదన్తి. సుత్తమయం గేణ్డుకం నామ, గేణ్డుకఖరపత్తదామానం పటిక్ఖిత్తత్తా చేలాదీహి కతదామమ్పి న వట్టతి అకప్పియానులోమత్తాతి వదన్తి. పరసన్తకం దేతి, దుక్కటమేవాతి విస్సాసగ్గాహేన పరసన్తకం గహేత్వా దేన్తం సన్ధాయ వుత్తం. థుల్లచ్చయన్తి ఏత్థ భణ్డదేయ్యమ్పి హోతి.

౩౩. తఞ్చ ఖో వత్థుపూజనత్థాయాతి మాతాపితూనమ్పి పుప్ఫం దేన్తేన వత్థుపూజనత్థాయేవ దాతబ్బన్తి దస్సేతి. ‘‘మణ్డనత్థాయ పన సివలిఙ్గాదిపూజనత్థాయా’’తి ఏత్తకమేవ వుత్తత్తా ‘‘ఇమం విక్కిణిత్వా జీవిస్సన్తీ’’తి మాతాపితూనం వట్టతి, సేసఞాతకానం తావకాలికమేవ దాతుం వట్టతి. కస్సచిపీతి ఞాతకస్స వా అఞ్ఞాతకస్స వా కస్సచిపి. ఞాతిసామణేరేహేవాతి తేసం గిహిపరికమ్మమోచనత్థం వుత్తం. ఇతరేతి అఞ్ఞాతకా. తేహిపి సామణేరేహి ఆచరియుపజ్ఝాయానం వత్తసీసేన హరితబ్బం. సమ్పత్తానం సామణేరానం ఉపడ్ఢభాగం దాతుం వట్టతీతి సఙ్ఘికస్స లాభస్స ఉపచారసీమట్ఠసామణేరానమ్పి సన్తకత్తా తేసమ్పి ఉపడ్ఢభాగో లబ్భతేవాతి కత్వా వుత్తం. చూళకన్తి ఉపడ్ఢభాగతోపి ఉపడ్ఢం. చతుత్థభాగస్సేతం ¶ అధివచనం. సామణేరా…పే… ఠపేన్తీతి ఇదం అరక్ఖితఅగోపితం సన్ధాయ వుత్తం. సారత్థదీపనియం పన ‘‘వస్సగ్గేన అభాజనీయం సన్ధాయ వుత్త’’న్తి వుత్తం. తత్థ తత్థాతి మగ్గే వా చేతియఙ్గణే వా.

౩౪. సామణేరేహి దాపేతుం న లభన్తీతి ఇదం సామణేరేహి గిహికమ్మం కారితం వియ హోతీతి వుత్తం, న పన పుప్ఫదానం హోతీతి సామణేరానమ్పి న వట్టనతో. వుత్తఞ్చ ‘‘సయమేవా’’తిఆది. న హి తం పుప్ఫదానం నామ సియా. యది హి తథా ఆగతానం తేసం దానం పుప్ఫదానం నామ భవేయ్య ¶ , సామణేరేహిపి దాతుం న లబ్భేయ్య. సయమేవాతి సామణేరా సయమేవ. యాగుభత్తాదీని ఆదాయాతి ఇదం భిక్ఖూనం అత్థాయ యాగుభత్తాదిసమ్పాదనం సన్ధాయ వుత్తత్తా ‘‘న వట్టతీ’’తి అవిసేసేన వుత్తం. అవిసేసేన వుత్తన్తి ఇమినా సబ్బేసమ్పి న వట్టతీతి దస్సేతి.

౩౫. వుత్తనయేనేవాతి ‘‘మాతాపితూనం తావ హరిత్వాపి హరాపేత్వాపి పక్కోసిత్వాపి పక్కోసాపేత్వాపి దాతుం వట్టతి, సేసఞాతకానం పక్కోసాపేత్వావ. మాతాపితూనఞ్చ హరాపేన్తేన ఞాతిసామణేరేహేవ హరాపేతబ్బం. ఇతరే పన యది సయమేవ ఇచ్ఛన్తి, వట్టతీ’’తి ఇమం పుప్ఫదానే వుత్తనయం ఫలదానేపి అతిదిసతి, తస్మా ఫలమ్పి మాతాపితూనం హరణహరాపనాదినా దాతుం వట్టతి, సేసఞాతీనం పక్కోసాపేత్వావ. ఇదాని ‘‘యో హరిత్వా వా హరాపేత్వా వా…పే… ఇస్సరవతాయ దదతో థుల్లచ్చయ’’న్తి (పారా. అట్ఠ. ౨.౪౩౬-౪౩౭) ఇమం పుప్ఫదానే వుత్తనయం ఫలదానే సఙ్ఖిపిత్వా దస్సేన్తో ‘‘కులసఙ్గహత్థాయ పనా’’తిఆదిమాహ. ఖీణపరిబ్బయానన్తి ఆగన్తుకే సన్ధాయ వుత్తం. ఫలపరిచ్ఛేదేనాతి ‘‘ఏత్తకాని ఫలాని దాతబ్బానీ’’తి ఏవం ఫలపరిచ్ఛేదేన వా. రుక్ఖపరిచ్ఛేదేన వాతి ‘‘ఇమేహి రుక్ఖేహి ¶ దాతబ్బానీ’’తి ఏవం రుక్ఖపరిచ్ఛేదేన వా. పరిచ్ఛిన్నేసుపి పన రుక్ఖేసు ‘‘ఇధ ఫలాని సున్దరాని, ఇతో గణ్హథా’’తి వదన్తేన కులసఙ్గహో కతో నామ హోతీతి ఆహ ‘‘ఏవం పన న వత్తబ్బ’’న్తి. రుక్ఖచ్ఛల్లీతి రుక్ఖత్తచో, సా ‘‘భాజనీయభణ్డ’’న్తి వుత్తా. వుత్తనయేనాతి పుప్ఫఫలాదీసు వుత్తనయేన కులసఙ్గహో హోతీతి దస్సేతి.

౩౬. తేసం తేసం గిహీనం గామన్తరదేసన్తరాదీసు సాసనపటిసాసనహరణం జఙ్ఘపేసనియం. తేనాహ ‘‘గిహీనం దూతేయ్యం సాసనహరణకమ్మ’’న్తి. దూతస్స కమ్మం దూతేయ్యం. పఠమం సాసనం అగ్గహేత్వాపి…పే… పదే పదే దుక్కటన్తి ఇదం ‘‘తస్స సాసనం ఆరోచేస్సామీ’’తి ఇమినా అధిప్పాయేన గమనం సన్ధాయ వుత్తం. తస్స పన సాసనం పటిక్ఖిపిత్వా సయమేవ కారుఞ్ఞే ఠితో గన్త్వా అత్తనో పతిరూపం సాసనం ఆరోచేతి, అనాపత్తి. గిహీనఞ్చ కప్పియసాసనం హరితుం వట్టతీతి సమ్బన్ధో. ఇమేహి పన అట్ఠహి కులదూసకకమ్మేహీతి పుప్ఫదానం ఫలదానం చుణ్ణదానం మత్తికదానం దన్తకట్ఠదానం వేళుదానం పణ్ణదానం జఙ్ఘపేసనికన్తి ఇమేహి యథావుత్తేహి. పబ్బాజనీయకమ్మకతోతి కులదూసనపచ్చయా కతపబ్బాజనీయకమ్మో.

౩౭. సేక్ఖభూమియం వాతి ఇమినా ఝానభూమిమ్పి సఙ్గణ్హాతి. తిణ్ణం వివేకానన్తి కాయచిత్తఉపధివివేకభూతానం ¶ తిణ్ణం వివేకానం. పిణ్డాయ చరణస్స భోజనపరియోసానత్తా వుత్తం ‘‘యావ భోజనపరియోసాన’’న్తి. భుత్వా ఆగచ్ఛన్తస్సపి పున వుత్తనయేనేవ పణిధాయ చీవరసణ్ఠాపనాదీని కరోన్తస్స దుక్కటమేవాతి దట్ఠబ్బం.

ఇతి వినయసఙ్గహసంవణ్ణనాభూతే వినయాలఙ్కారే

కులసఙ్గహవినిచ్ఛయకథాలఙ్కారో నామ

పఞ్చమో పరిచ్ఛేదో.

౬. మచ్ఛమంసవినిచ్ఛయకథా

౩౮. ఏవం ¶ కులసఙ్గహవినిచ్ఛయం కథేత్వా ఇదాని మచ్ఛమంసవినిచ్ఛయం కథేతుం ‘‘మచ్ఛమంసేసు పనా’’తిఆది వుత్తం. తత్థ థలే ఠపితమత్తే మరతి, కేవట్టాదీహి వా మారియతీతి మచ్ఛో. మచ్ఛస్స ఇదన్తి మచ్ఛం, మసియతే ఆమసియతేతి మంసం, మచ్ఛఞ్చ మంసఞ్చ మచ్ఛమంసాని, తేసు. మచ్ఛమంసేసు పన వినిచ్ఛయో ఏవం వేదితబ్బోతి యోజనా. మచ్ఛగ్గహణేనాతి ఏత్థ నిద్ధారణం న కాతబ్బం. పన-సద్దో పక్ఖన్తరత్థో, దివాసేయ్యాదీసు వినిచ్ఛయతో అపరో మచ్ఛమంసేసు వినిచ్ఛయో వేదితబ్బోతి అత్థో. గయ్హతే అనేనాతి గహణం. కిం తం? సద్దో, మచ్ఛఇతి గహణం మచ్ఛగ్గహణం, తేన మచ్ఛగ్గహణేన, మచ్ఛసద్దేనాతి అత్థో. మంసేసు పన…పే… అకప్పియానీతి ఏత్థ మనుస్సమంసం సమానజాతిమంసతో పటిక్ఖిత్తం. హత్థిఅస్సానం మంసాని రాజఙ్గతో, సునఖఅహీనం జేగుచ్ఛభావతో, సేసానం వాళమిగత్తా భిక్ఖూనం పరిబన్ధవిమోచనత్థం పటిక్ఖిత్తన్తి దట్ఠబ్బం.

తికోటిపరిసుద్ధన్తి దిట్ఠసుతపరిసఙ్కితసఙ్ఖాతాహి తీహి కోటీహి తీహి ఆకారేహి తీహి కారణేహి పరిసుద్ధం, విముత్తన్తి అత్థో. తత్థ అదిట్ఠఅసుతాని చక్ఖువిఞ్ఞాణసోతవిఞ్ఞాణానం అనారమ్మణభావతో జానితబ్బాని. అపరిసఙ్కితం పన కథం జానితబ్బన్తి ఆహ ‘‘అపరిసఙ్కితం పనా’’తిఆది, తీణి పరిసఙ్కితాని ఞత్వా తేసం పటిపక్ఖవసేన అపరిసఙ్కితం జానితబ్బన్తి అత్థో. ఇదాని తాని తీణి పరిసఙ్కితాని చ ఏవం పరిసఙ్కితే సతి భిక్ఖూహి కత్తబ్బవిధిఞ్చ తేన విధినా అపరిసఙ్కితే సతి కత్తబ్బభావఞ్చ విత్థారతో దస్సేతుం ‘‘కథ’’న్తిఆదిమాహ ¶ . తత్థ దిస్వా పరిసఙ్కితం దిట్ఠపరిసఙ్కితం నామ. సుత్వా పరిసఙ్కితం సుతపరిసఙ్కితం నామ. అదిస్వా అసుత్వా తక్కేన అనుమానేన పరిసఙ్కితం తదుభయవినిముత్తపరిసఙ్కితం నామ. తం తివిధమ్పి పరిసఙ్కితసామఞ్ఞేన ఏకా కోటి ¶ హోతి, తతో విముత్తం అపరిసఙ్కితం నామ. ఏవం అదిట్ఠం అసుతం అపరిసఙ్కితం మచ్ఛమంసం తికోటిపరిసుద్ధం హోతి.

జాలం మచ్ఛబన్ధనం. వాగురా మిగబన్ధినీ. కప్పతీతి యది తేసం వచనేన సఙ్కా నివత్తతి, వట్టతి, న తం వచనం లేసకప్పం కాతుం వట్టతి. తేనేవ వక్ఖతి ‘‘యత్థ చ నిబ్బేమతికో హోతి, తం సబ్బం కప్పతీ’’తి. పవత్తమంసన్తి ఆపణాదీసు పవత్తం విక్కాయికం వా మతమంసం వా. మఙ్గలాదీనన్తి ఆది-సద్దేన ఆహునపాహునాదికే సఙ్గణ్హాతి. భిక్ఖూనంయేవ అత్థాయ అకతన్తి ఏత్థ అట్ఠానప్పయుత్తో ఏవ-సద్దో, భిక్ఖూనం అత్థాయ అకతమేవాతి సమ్బన్ధితబ్బం, తస్మా భిక్ఖూనఞ్చ మఙ్గలాదీనఞ్చాతి మిస్సేత్వా కతమ్పి న వత్తతీతి వేదితబ్బం. కేచి పన ‘‘యథాఠితవసేన అవధారణం గహేత్వా వట్టతీ’’తి వదన్తి, తం న సున్దరం. యత్థ చ నిబ్బేమతికో హోతీతి భిక్ఖూనం అత్థాయ కతేపి సబ్బేన సబ్బం పరిసఙ్కితాభావమాహ.

౩౯. తమేవత్థం ఆవికాతుం ‘‘సచే పనా’’తిఆది వుత్తం. ఇతరేసం వట్టతీతి అజానన్తానం వట్టతి, జానతోవేత్థ ఆపత్తి హోతీతి. తేయేవాతి యే ఉద్దిస్స కతం, తేయేవ. ఉద్దిస్స కతమంసపరిభోగతో అకప్పియమంసపరిభోగే విసేసం దస్సేతుం ‘‘అకప్పియమంసం పనా’’తిఆది వుత్తం. పురిమస్మిం సచిత్తకాపత్తి, ఇతరస్మిం అచిత్తకా. తేనాహ ‘‘అకప్పియమంసం అజానిత్వా భుఞ్జన్తస్సపి ఆపత్తియేవా’’తి. ‘‘పరిభోగకాలే పుచ్ఛిత్వా పరిభుఞ్జిస్సామీతి వా గహేత్వా పుచ్ఛిత్వావ పరిభుఞ్జితబ్బ’’న్తి (వి. సఙ్గ. అట్ఠ. ౩౯) వచనతో అకప్పియమంసం అజానిత్వా పటిగ్గణ్హన్తస్స పటిగ్గహణే అనాపత్తి సిద్ధా. అజానిత్వా ¶ పరిభుఞ్జన్తస్సేవ హి ఆపత్తి వుత్తా. వత్తన్తి వదన్తీతి ఇమినా ఆపత్తి నత్థీతి దస్సేతి.

ఇతి వినయసఙ్గహసంవణ్ణనాభూతే వినయాలఙ్కారే

మచ్ఛమంసవినిచ్ఛయకథాలఙ్కారో నామ

ఛట్ఠో పరిచ్ఛేదో.

౭. అనామాసవినిచ్ఛయకథా

౪౦. ఏవం ¶ మచ్ఛమంసవినిచ్ఛయం కథేత్వా ఇదాని అనామాసవినిచ్ఛయం కథేతుం ‘‘అనామాస’’న్తిఆదిమాహ. తత్థ ఆమసియతేతి ఆమాసం, న ఆమాసం అనామాసం, అపరామసితబ్బన్తి అత్థో. పారిపన్థికాతి వికుప్పనికా, అన్తరాయికాతి వుత్తం హోతి. నదీసోతేన వుయ్హమానం మాతరన్తి ఏతం ఉక్కట్ఠపరిచ్ఛేదదస్సనత్థం వుత్తం. అఞ్ఞాసు పన ఇత్థీసు కారుఞ్ఞాధిప్పాయేన మాతరి వుత్తనయేన పటిపజ్జన్తస్స నేవత్థి దోసోతి వదన్తి. ‘‘మాతర’’న్తి వుత్తత్తా అఞ్ఞాసు న వట్టతీతి వదన్తాపి అత్థి. ఏత్థ గణ్హాహీతి న వత్తబ్బాతి గేహస్సితపేమేన కాయప్పటిబద్ధేన ఫుసనే దుక్కటం సన్ధాయ వుత్తం. కారుఞ్ఞేన పన వత్థాదిం గహేతుం అసక్కోన్తిం ‘‘గణ్హాహీ’’తి వదన్తస్సపి అవసభావప్పత్తితో ఉదకే నిముజ్జన్తిం కారుఞ్ఞేన సహసా అనామాసన్తి అచిన్తేత్వా కేసాదీసు గహేత్వా మోక్ఖాధిప్పాయేన ఆకడ్ఢతోపి అనాపత్తియేవ. న హి మీయమానం మాతరం ఉపేక్ఖితుం వట్టతి. అఞ్ఞాతికాయ ఇత్థియాపి ఏసేవ నయో. ఉక్కట్ఠాయ మాతుయాపి ఆమాసో న వట్టతీతి దస్సనత్థం ‘‘మాతర’’న్తి వుత్తం. తస్స కాతబ్బం పన అఞ్ఞాసమ్పి ఇత్థీనం కరోన్తస్సపి అనాపత్తియేవ అనామాసత్తే విసేసాభావా.

తిణణ్డుపకన్తి ¶ హిరివేరాదిమూలేహి కేసాలఙ్కారత్థాయ కతచుమ్బటకం. తాలపణ్ణముద్దికన్తి తాలపణ్ణేహి కతం అఙ్గులిముద్దికం. తేన తాలపణ్ణాదిమయం కటిసుత్తకణ్ణపిళన్ధనాది సబ్బం న వట్టతీతి సిద్ధం. పరివత్తేత్వాతి అత్తనో నివాసనపారుపనభావతో అపనేత్వా, చీవరత్థాయ పరిణామేత్వాతి వుత్తం హోతి. చీవరత్థాయ పాదమూలే ఠపేతీతి ఇదం నిదస్సనమత్తం. పచ్చత్థరణవితానాదిఅత్థమ్పి వట్టతియేవ, పూజాదిఅత్థం తావకాలికమ్పి ఆమసితుం వట్టతి. సీసపసాధనదన్తసూచీతి ఇదం సీసాలఙ్కారత్థాయ పటపిలోతికాహి కతసీసపసాధనకఞ్చేవ దన్తసూచిఆది చాతి ద్వే తయో. సీసపసాధనం సిపాటికోపకరణత్థాయ చేవ దన్తసూచిం సూచిఉపకరణత్థాయ చ గహేతబ్బన్తి యథాక్కమం అత్థం దస్సేతి. కేసకలాపం బన్ధిత్వా తత్థ తిరియం పవేసనత్థాయ కతా సూచి ఏవ సీసపసాధనకదన్తసూచీతి ఏకమేవ కత్వా సిపాటికాయ పక్ఖిపిత్వా పరిహరితబ్బసూచియేవ తస్స తస్స కిచ్చస్స ఉపకరణన్తి సిపాటికసూచిఉపకరణం, ఏవం వా యోజనా కాతబ్బా.

పోత్థకరూపన్తి సుధాదీహి కతం పారాజికవత్థుభూతానం తిరచ్ఛానగతిత్థీనం సణ్ఠానేన కతమ్పి అనామాసమేవ ¶ . ఇత్థిరూపాని దస్సేత్వా కతం వత్థుభిత్తిఆదిఞ్చ ఇత్థిరూపం అనామసిత్వా వళఞ్జేతుం వట్టతి. ఏవరూపే హి అనామాసే కాయసంసగ్గరాగే అసతి కాయప్పటిబద్ధేన ఆమసతో దోసో నత్థి. భిన్దిత్వాతి ఏత్థ హత్థేన అగ్గహేత్వావ కేనచి దణ్డాదినా భిన్దితబ్బం. ఏత్థ చ అనామాసమ్పి దణ్డపాసాణాదీహి భేదనస్స అట్ఠకథాయం వుత్తత్తా, పాళియమ్పి ఆపదాసు మోక్ఖాధిప్పాయస్స ఆమసనేపి అనాపత్తియా వుత్తత్తా చ సప్పినిఆదివాళమిగీహి గహితపాణకానం మోచనత్థాయ తం తం సప్పినిఆదివత్థుం దణ్డాదీహి పటిక్ఖిపిత్వా గహేతుం, మాతుఆదిం ఉదకే మీయమానం వత్థాదీహి గహేతుం, అసక్కోన్తిం ¶ కేసాదీసు గహేత్వా కారుఞ్ఞేన ఉక్ఖిపితుఞ్చ వట్టతీతి అయమత్థో గహేతబ్బోవ. ‘‘అట్ఠకథాయం ‘న త్వేవ ఆమసితబ్బా’తి ఇదం పన వచనం అమీయమానం వత్థుం సన్ధాయ వుత్తన్తి అయం అమ్హాకం ఖన్తీ’’తి విమతివినోదనియం (వి. వి. టీ. ౧.౨౮౧) వుత్తం.

౪౧. మగ్గం అధిట్ఠాయాతి ‘‘మగ్గో అయ’’న్తి మగ్గసఞ్ఞం ఉప్పాదేత్వాతి అత్థో. పఞ్ఞపేత్వా దేన్తీతి ఇదం సామీచివసేన వుత్తం, తేహి పన ‘‘ఆసనం పఞ్ఞపేత్వావ నిసీదథా’’తి వుత్తే సయమేవ పఞ్ఞపేత్వా నిసీదితుం వట్టతి. తత్థ జాతకానీతి అచ్ఛిన్దిత్వా భూతగామభావేనేవ ఠితాని. ‘‘కీళన్తేనా’’తి వుత్తత్తా సతి పచ్చయే ఆమసన్తస్స అనాపత్తి, ఇదఞ్చ గిహిసన్తకం సన్ధాయ వుత్తం, భిక్ఖుసన్తకం పన పరిభోగారహం సబ్బథా ఆమసితుం న వట్టతి దురూపచిణ్ణత్తా. తాలపనసాదీనీతి చేత్థ ఆది-సద్దేన నాళికేరలబుజతిపుసఅలాబుకుమ్భణ్డపుస్సఫలఏళాలుకఫలానం సఙ్గహో దట్ఠబ్బో. ‘‘యథావుత్తఫలానంయేవ చేత్థ కీళాధిప్పాయేన ఆమసనం న వట్టతీ’’తి వుత్తత్తా పాసాణసక్ఖరాదీని కీళాధిప్పాయేనపి ఆమసితుం వట్టతి. అనుపసమ్పన్నానం దస్సామీతి ఇదం అపటిగ్గహేత్వా గహణం సన్ధాయ వుత్తం. అత్తనోపి అత్థాయ పటిగ్గహేత్వా గహణే దోసో నత్థి అనామాసత్తాభావా.

౪౨. ముత్తాతి (మ. ని. టీ. ౧.౨ పథవీవారవణ్ణనా; సారత్థ. టీ. ౨.౨౮౧) హత్థికుమ్భజాతికా అట్ఠవిధా ముత్తా. తథా హి హత్థికుమ్భం, వరాహదాఠం, భుజగసీసం, వలాహకం, వేళు, మచ్ఛసిరో, సఙ్ఖో, సిప్పీతి అట్ఠ ముత్తాయోనియో. తత్థ హత్థికుమ్భజా పీతవణ్ణా పభాహీనా. వరాహదాఠా వరాహదాఠావణ్ణావ. భుజగసీసజా నీలాదివణ్ణా సువిసుద్ధా వట్టలా చ. వలాహకజా భాసురా దుబ్బిభాగా రత్తిభాగే అన్ధకారం విధమేన్తియో తిట్ఠన్తి, దేవూపభోగా ఏవ చ హోన్తి. వేళుజా కరకఫలసమానవణ్ణా న భాసురా, తే ¶ చ వేళూ అమనుస్సగోచరేయేవ పదేసే జాయన్తి ¶ . మచ్ఛసిరజా పాఠీనపిట్ఠిసమానవణ్ణా వట్టలా లఘవో చ తేజవన్తా హోన్తి పభావిహీనా చ, తే చ మచ్ఛా సముద్దమజ్ఝేయేవ జాయన్తి. సఙ్ఖజా సఙ్ఖఉదరచ్ఛవివణ్ణా కోలఫలప్పమాణాపి హోన్తి పభావిహీనావ. సిప్పిజా పభావిసేసయుత్తా హోన్తి నానాసణ్ఠానా. ఏవం జాతితో అట్ఠవిధాసు ముత్తాసు యా మచ్ఛసఙ్ఖసిప్పిజా, తా సాముద్దికా. భుజగజాపి కాచి సాముద్దికా హోన్తి, ఇతరా అసాముద్దికా. యస్మా బహులం సాముద్దికావ ముత్తా లోకే దిస్సన్తి, తత్థాపి సిప్పిజావ, ఇతరా కదాచి కాచి, తస్మా సమ్మోహవినోదనియం (విభ. అట్ఠ. ౧౭౩) ‘‘ముత్తాతి సాముద్దికా ముత్తా’’తి వుత్తం.

మణీతి వేళురియాదితో అఞ్ఞో జోతిరసాదిభేదో సబ్బో మణి. వేళురియోతి అల్లవేళువణ్ణో మణి, ‘‘మజ్జారక్ఖిమణ్డలవణ్ణో’’తిపి వదన్తి. సఙ్ఖోతి సాముద్దికసఙ్ఖో. సిలాతి ముగ్గవణ్ణా అతిసినిద్ధా కాళసిలా. మణివోహారం అగతా రత్తసేతాదివణ్ణా సుమట్ఠాపి సిలా అనామాసా ఏవాతి వదన్తి. సారత్థదీపనియం (సారత్థ. టీ. ౨.౨౮౧) పన ‘‘సఙ్ఖోతి సాముద్దికసఙ్ఖో. సిలాతి కాళసిలాపణ్డుసిలాసేతసిలాదిభేదా సబ్బాపి సిలా’’తి వుత్తం. పవాళం సముద్దతో జాతనాతిరత్తమణి. రజతన్తి కహాపణమాసాదిభేదం జతుమాసాదిం ఉపాదాయ సబ్బం వుత్తావసేసరూపియం గహితం. జాతరూపన్తి సువణ్ణం. లోహితఙ్కోతి రత్తమణి. మసారగల్లన్తి కబరవణ్ణో మణి. ‘‘మరకత’’న్తిపి వదన్తి.

భణ్డమూలత్థాయాతి పత్తచీవరాదిమూలత్థాయ. కుట్ఠరోగస్సాతి నిదస్సనమత్తం. తాయ వూపసమేతబ్బస్స యస్స కస్సచి రోగస్స అత్థాయ వట్టతియేవ. ‘‘భేసజ్జత్థఞ్చ అవిద్ధాయేవ ముత్తా వట్టతీ’’తి తీసుపి గణ్ఠిపదేసు వుత్తా. భేసజ్జత్థాయ పిసిత్వా యోజితానం ముత్తానం రతనభావవిజహనతో గహణక్ఖణేపి ¶ రతనాకారేన అపేక్ఖాభావా ‘‘భేసజ్జత్థాయ పన వట్టతీ’’తి వుత్తం. యావ పన తా ముత్తా రతనరూపేన తిట్ఠన్తి, తావ ఆమసితుం న వట్టన్తి. ఏవం అఞ్ఞమ్పి రతనపాసాణం పిసిత్వా భేసజ్జే యోజనత్థాయ గహేతుం వట్టతి ఏవ. జాతరూపరజతం పన మిస్సేత్వా యోజనభేసజ్జత్థాయపి సమ్పటిచ్ఛితుం న వట్టతి. గహట్ఠేహి యోజేత్వా దిన్నమ్పి యది భేసజ్జే సువణ్ణాదిరూపేన తిట్ఠతి, వియోజేతుఞ్చ సక్కా, తాదిసం భేసజ్జమ్పి న వట్టతి. తం అబ్బోహారికత్తగతఞ్చే వట్టతి. ‘‘జాతిఫలికం ఉపాదాయా’’తి వుత్తత్తా సూరియకన్తచన్దకన్తాదికం జాతిపాసాణం మణిమ్హి ఏవ సఙ్గహితన్తి దట్ఠబ్బం. ఆకరముత్తోతి ఆకరతో ముత్తమత్తో. భణ్డమూలత్థం ¶ సమ్పటిచ్ఛితుం వట్టతీతి ఇమినావ ఆమసితుమ్పి వట్టతీతి దస్సేతి. పచిత్వా కతోతి కాచకారేహి పచిత్వా కతో.

ధమనసఙ్ఖో చ ధోతవిద్ధో చ రతనమిస్సో చాతి యోజేతబ్బం. విద్ధోతిఆదిభావేన కతఛిద్దో. రతనమిస్సోతి కఞ్చనలతాదివిచిత్తో ముత్తాదిరతనఖచితో చ. ఏతేన ధమనసఙ్ఖతో అఞ్ఞో రతనసమ్మిస్సో అనామాసోతి దస్సేతి. సిలాయమ్పి ఏసేవ నయో. పానీయసఙ్ఖోతి ఇమినా థాలకాదిఆకారేన కతసఙ్ఖమయభాజనాని భిక్ఖూనం సమ్పటిచ్ఛితుం వట్టన్తీతి సిద్ధం. సేసన్తి రతనమిస్సం ఠపేత్వా అవసేసం. ముగ్గవణ్ణంయేవ రతనసమ్మిస్సం కరోన్తి, న అఞ్ఞన్తి ఆహ ‘‘ముగ్గవణ్ణావా’’తి, ముగ్గవణ్ణా రతనసమ్మిస్సావ న వట్టతీతి వుత్తం హోతి. సేసాతి రతనసమ్మిస్సం ఠపేత్వా అవసేసా సిలా.

బీజతో పట్ఠాయాతి ధాతుపాసాణతో పట్ఠాయ. సువణ్ణచేతియన్తి ధాతుకరణ్డకం. పటిక్ఖిపీతి ‘‘ధాతుట్ఠపనత్థాయ గణ్హథా’’తి అవత్వా ‘‘తుమ్హాకం గణ్హథా’’తి పేసితత్తా ¶ పటిక్ఖిపి. విమతివినోదనియం (వి. వి. టీ. ౧.౨౮౧) పన ‘‘పటిక్ఖిపీతి సువణ్ణమయస్స ధాతుకరణ్డకస్స బుద్ధాదిరూపస్స చ అత్తనో సన్తకకరణే నిస్సగ్గియత్తా వుత్త’’న్తి వుత్తం. సువణ్ణబుబ్బుళకన్తి సువణ్ణతారకం. ‘‘రూపియఛడ్డకట్ఠానే’’తి వుత్తత్తా రూపియఛడ్డకస్స జాతరూపరజతం ఆమసిత్వా ఛడ్డేతుం వట్టతీతి వుత్తం. కేళాపయితున్తి ఆమసిత్వా ఇతో చితో చ సఞ్చారేతుం. వుత్తన్తి మహాఅట్ఠకథాయం వుత్తం. కచవరమేవ హరితుం వట్టతీతి గోపకా వా హోన్తు అఞ్ఞే వా, హత్థేనపి పుఞ్ఛిత్వా కచవరం అపనేతుం వట్టతి, ‘‘మలమ్పి పమజ్జితుం వట్టతియేవా’’తి సారత్థదీపనియం (సారత్థ. టీ. ౨.౨౮౧) వుత్తం. విమతివినోదనియం (వి. వి. టీ. ౧.౨౮౧) పన ‘‘కచవరమేవ హరితుం వట్టతీతి గోపకా వా హోన్తు అఞ్ఞే వా, హత్థేనపి పుఞ్ఛిత్వా కచవరం అపనేతుం వట్టతి, మలమ్పి మజ్జితుం వట్టతి ఏవాతి వదన్తి, తం అట్ఠకథాయ న సమేతి కేళాయనసదిసత్తా’’తి వుత్తం. కథం న సమేతి? మహాఅట్ఠకథాయం చేతియఘరగోపకా రూపియఛడ్డకట్ఠానే ఠితాతి తేసంయేవ కేళాయనం అనుఞ్ఞాతం, న అఞ్ఞేసం, తస్మా ‘‘గోపకా వా హోన్తు అఞ్ఞే వా’’తి వచనం మహాఅట్ఠకథాయ న సమేతి.

కురున్దియం పన తమ్పి పటిక్ఖిత్తం, సువణ్ణచేతియే కచవరమేవ హరితుం వట్టతీతి ఏత్తకమేవ అనుఞ్ఞాతం, తస్మా సావధారణం కత్వా వుత్తత్తా ‘‘హత్థేనపి పుఞ్ఛిత్వా’’తి చ ‘‘మలమ్పి పమజ్జితుం వట్టతి ¶ ఏవా’’తి చ వచనం కురున్దట్ఠకథాయ న సమేతి, తస్మా విచారేతబ్బమేతన్తి. ఆరకూటలోహన్తి సువణ్ణవణ్ణో కిత్తిమలోహవిసేసో. తివిధఞ్హి కిత్తిమలోహం – కంసలోహం వట్టలోహం ఆరకూటలోహన్తి. తత్థ తిపుతమ్బే మిస్సేత్వా కతం కంసలోహం నామ, సీసతమ్బే మిస్సేత్వా కతం వట్టలోహం, రసతుత్థేహి రఞ్జితం తమ్బం ఆరకూటలోహం నామ. ‘‘పకతిరసతమ్బే మిస్సేత్వా కతం ¶ ఆరకూట’’న్తి చ సారత్థదీపనియం (సారత్థ. టీ. ౨.౨౮౧) వుత్తం. తం పన ‘‘జాతరూపగతిక’’న్తి వుత్తత్తా ఉగ్గణ్హతో నిస్సగ్గియమ్పి హోతీతి కేచి వదన్తి, రూపియేసు పన అగణితత్తా నిస్సగ్గియం న హోతి, ఆమసనే సమ్పటిచ్ఛనే చ దుక్కటమేవాతి వేదితబ్బం. సబ్బోపి కప్పియోతి యథావుత్తసువణ్ణాదిమయానం సేనాసనపరిక్ఖారానం ఆమసనగోపనాదివసేన పరిభోగో సబ్బథా కప్పియోతి అధిప్పాయో. తేనాహ ‘‘తస్మా’’తిఆది. ‘‘భిక్ఖూనం ధమ్మవినయవణ్ణనట్ఠానే’’తి వుత్తత్తా సఙ్ఘికమేవ సువణ్ణాదిమయం సేనాసనం సేనాసనపరిక్ఖారా చ వట్టన్తి, న పుగ్గలికానీతి గహేతబ్బం. పటిజగ్గితుం వట్టన్తీతి సేనాసనపటిబన్ధతో వుత్తం.

౪౩. సామికానం పేసేతబ్బన్తి సామికానం సాసనం పేసేతబ్బం. భిన్దిత్వాతి పఠమమేవ అనామసిత్వా పాసాణాదినా కిఞ్చిమత్తం భేదం కత్వా పచ్ఛా కప్పియభణ్డత్థాయ అధిట్ఠహిత్వా హత్థేన గహేతుం వట్టతి. తేనాహ ‘‘కప్పియభణ్డం కరిస్సామీతి సమ్పటిచ్ఛితుం వట్టతీ’’తి. ఏత్థాపి తఞ్చ వియోజేత్వా ఆమసితబ్బం. ఫలకజాలికాదీనీతి ఏత్థ సరపరిత్తాణాయ హత్థేన గహేతబ్బం. కిటికాఫలకం అక్ఖిరక్ఖణత్థాయ అయలోహాదీహి జాలాకారేన కత్వా సీసాదీసు పటిముఞ్చితబ్బం జాలికం నామ. ఆది-సద్దేన కవచాదికం సఙ్గణ్హాతి. అనామాసానీతి మచ్ఛజాలాదిపరూపరోధం సన్ధాయ వుత్తం, న సరపరిత్తాణం తస్స ఆవుధభణ్డత్తాభావా. తేన వక్ఖతి ‘‘పరూపరోధనివారణఞ్హీ’’తిఆది (వి. సఙ్గ. అట్ఠ. ౪౩). ఆసనస్సాతి చేతియస్ససమన్తా కతపరిభణ్డస్స. బన్ధిస్సామీతి కాకాదీనం అదూసనత్థాయ బన్ధిస్సామి.

‘‘భేరిసఙ్ఘాటోతి సఙ్ఘటితచమ్మభేరీ. వీణాసఙ్ఘాటోతి సఙ్ఘటితచమ్మవీణా’’తి సారత్థదీపనియం (సారత్థ. టీ. ౨.౨౮౧) వుత్తం. ‘‘చమ్మవినద్ధా వీణాభేరిఆదీనీ’’తి మహాఅట్ఠకథాయం వుత్తవచనతో విసేసాభావా ¶ ‘‘కురున్దియం పనా’’తిఆదినా తతో విసేసస్స వత్తుమారద్ధత్తా చ భేరిఆదీనం వినద్ధోపకరణసమూహో భేరివీణాసఙ్ఘాటోతి వేదితబ్బో ‘‘సఙ్ఘటితబ్బోతి సఙ్ఘాటో’’తి కత్వా. తుచ్ఛపోక్ఖరన్తి అవినద్ధచమ్మభేరివీణానం పోక్ఖరం. ఆరోపితచమ్మన్తి పుబ్బే ఆరోపితం హుత్వా పచ్ఛా తతో అపనేత్వా విసుం ఠపితముఖచమ్మమత్తం, న సేసోపకరణసహితం, తం పన సఙ్ఘాతోతి ¶ అయం విసేసో. ఓనహితున్తి భేరిపోక్ఖరాదీని చమ్మం ఆరోపేత్వా చమ్మవద్ధిఆదీహి సబ్బేహి ఉపకరణేహి వినన్ధితుం. ఓనహాపేతున్తి తథేవ అఞ్ఞేహి వినన్ధాపేతుం.

ఇతి వినయసఙ్గహసంవణ్ణనాభూతే వినయాలఙ్కారే

అనామాసవినిచ్ఛయకథాలఙ్కారో నామ

సత్తమో పరిచ్ఛేదో.

౮. అధిట్ఠానవికప్పనవినిచ్ఛయకథా

౪౪. ఏవం అనామాసవినిచ్ఛయకథం కథేత్వా ఇదాని అధిట్ఠానవికప్పనవినిచ్ఛయం కథేతుం ‘‘అధిట్ఠానవికప్పనేసు పనా’’తిఆదిమాహ. తత్థ అధిట్ఠియతే అధిట్ఠానం, గహణం సల్లక్ఖణన్తి అత్థో. వికప్పియతే వికప్పనా, సఙ్కప్పనం చిన్తనన్తి అత్థో. తత్థ ‘‘తిచీవరం అధిట్ఠాతున్తి నామం వత్వా అధిట్ఠాతుం. న వికప్పేతున్తి నామం వత్వా న వికప్పేతుం. ఏస నయో సబ్బత్థ. తస్మా తిచీవరం అధిట్ఠహన్తేన ‘ఇమం సఙ్ఘాటిం అధిట్ఠామీ’తిఆదినా నామం వత్వా అధిట్ఠాతబ్బం. వికప్పేన్తేన పన ‘ఇమం సఙ్ఘాటి’న్తిఆదినా తస్స తస్స చీవరస్స నామం అగ్గహేత్వావ ‘ఇమం చీవరం తుయ్హం వికప్పేమీ’తి వికప్పేతబ్బం. తిచీవరం వా హోతు అఞ్ఞం వా, యది తం తం నామం గహేత్వా వికప్పేతి ¶ , అవికప్పితం హోతి, అతిరేకచీవరట్ఠానే తిట్ఠతీ’’తి సారత్థదీపనియం (సారత్థ. టీ. ౨.౪౬౯) వుత్తం.

విమతివినోదనియం (వి. వి. టీ. ౧.౪౬౯) పన ‘‘తిచీవరం అధిట్ఠాతున్తి సఙ్ఘాటిఆదినామేన అధిట్ఠాతుం. న వికప్పేతున్తి ఇమినా నామేన న వికప్పేతుం, ఏతేన వికప్పితతిచీవరో తేచీవరికో న హోతి, తస్స తస్మిం అధిట్ఠితతిచీవరే వియ అవిప్పవాసాదినా కాతబ్బవిధి న కాతబ్బోతి దస్సేతి, న పన వికప్పనే దోసో’’తి వుత్తం. వజిరబుద్ధిటీకాయం (వజిర. టీ. పారాజిక ౪౬౯) పన ‘‘తిచీవరం అధిట్ఠాతున్తి ఏత్థ తిచీవరం తిచీవరాధిట్ఠానేన అధిట్ఠాతబ్బయుత్తకం, యం వా తిచీవరాధిట్ఠానేన అధిట్ఠాతుం న వికప్పేతుం అనుజానామి, తస్స అధిట్ఠానకాలపరిచ్ఛేదాభావతో సబ్బకాలం ఇచ్ఛన్తస్స అధిట్ఠాతుంయేవ ¶ అనుజానామి, తం కాలపరిచ్ఛేదం కత్వా వికప్పేతుం నానుజానామి, సతి పన పచ్చయే యదా తదా వా పచ్చుద్ధరిత్వా వికప్పేతుం వట్టతీతి ‘అనాపత్తి అన్తోదసాహం అధిట్ఠేతి వికప్పేతీ’తి వచనతో సిద్ధం హోతీ’’తి వుత్తం.

ఇమేసు పన తీసు టీకావాదేసు తతియవాదో యుత్తతరో వియ దిస్సతి. కస్మా? పాళియా అట్ఠకథాయ చ సంసన్దనతో. కథం? పాళియఞ్హి కతపరిచ్ఛేదాసుయేవ ద్వీసు వస్సికసాటికకణ్డుపటిచ్ఛాదీసు తతో పరం వికప్పేతున్తి వుత్తం, తతో అఞ్ఞేసు న వికప్పేతుం ఇచ్చేవ, తస్మా తేసు అసతి పచ్చయే నిచ్చం అధిట్ఠాతబ్బమేవ హోతి, న వికప్పేతబ్బన్తి అయం పాళియా అధిప్పాయో దిస్సతి, ఇతరాసు పన ద్వీసు అనుఞ్ఞాతకాలేయేవ అధిట్ఠాతబ్బం, ‘‘తతో పరం వికప్పేతు’’న్తి ఏవం పాళియా సంసన్దతి, అట్ఠకథాయం తిచీవరం తిచీవరసఙ్ఖేపేన పరిహరతో అధిట్ఠాతుమేవ అనుజానామి, న వికప్పేతుం. వస్సికసాటికం పన చాతుమాసతో పరం వికప్పేతుమేవ, న అధిట్ఠాతుం, ఏవఞ్చ ¶ సతి యో తిచీవరే ఏకేన చీవరేన విప్పవసితుకామో హోతి, తస్స చీవరాధిట్ఠానం పచ్చుద్ధరిత్వా విప్పవాససుఖత్థం వికప్పనాయ ఓకాసో దిన్నో హోతీతి.

పఠమవాదే ‘‘న వికప్పేతు’’న్తి నామం వత్వా ‘‘న వికప్పేతు’’న్తి అత్థో వుత్తో, ఏవం సన్తే ‘‘తతో పరం వికప్పేతు’’న్తి ఏత్థ తతో పరం నామం వత్వా వికప్పేతున్తి అత్థో భవేయ్య, సో చ అత్థో వికప్పనాధికారేన వుత్తో, ‘‘నామం వత్వా’’తి చ విసేసనే కత్తబ్బే సతి ‘‘న వికప్పేతు’’న్తి చ ‘‘తతో పరం వికప్పేతు’’న్తి చ భేదవచనం న సియా, సబ్బేసుపి చీవరేసు నామం అవత్వావ వికప్పేతబ్బతో, దుతియవాదే చ ‘‘న వికప్పేతు’’న్తి ఇమినా నామేన న వికప్పేతున్తి వుత్తం, న అనుజానామీతి పాఠసేసో. పఠమే చ ‘‘తిచీవరం వా హోతు అఞ్ఞం వా, యది తం తం నామం గహేత్వా వికప్పేతి, అవికప్పితం హోతి, అతిరేకచీవరట్ఠానే తిట్ఠతీ’’తి. దుతియే చ ‘‘న పన వికప్పనే దోసో’’తి, తఞ్చ అఞ్ఞమఞ్ఞవిరుద్ధం వియ దిస్సతి, తస్మా విచారేతబ్బమేతం.

తతో పరం వికప్పేతున్తి చాతుమాసతో పరం వికప్పేత్వా పరిభుఞ్జితున్తి తీసు గణ్ఠిపదేసు వుత్తం. కేచి పన ‘‘తతో పరం వికప్పేత్వా యావ ఆగామిసంవచ్ఛరే వస్సానం చాతుమాసం, తావ ఠపేతుం అనుఞ్ఞాత’’న్తిపి వదన్తి. ‘‘తతో పరం వికప్పేతుం అనుజానామీతి ఏత్తావతా వస్సికసాటికం ¶ కణ్డుపటిచ్ఛాదిఞ్చ తం తం నామం గహేత్వా వికప్పేతుం అనుఞ్ఞాతన్తి ఏవమత్థో న గహేతబ్బో. తతో పరం వస్సికసాటికాదినామస్సేవ అభావతో, కస్మా తతో పరం వికప్పేన్తేనపి నామం గహేత్వా న వికప్పేతబ్బం. ఉభిన్నమ్పి తతో పరం వికప్పేత్వా పరిభోగస్స అనుఞ్ఞాతత్తా తథావికప్పితం అఞ్ఞనామేన అధిట్ఠహిత్వా పరిభుఞ్జితబ్బన్తి తీసుపి గణ్ఠిపదేసు వుత్త’’న్తి సారత్థదీపనియం (సారత్థ. టీ. ౨.౪౬౯) వుత్తం. విమతివినోదనియమ్పి (వి. వి. టీ. ౧.౪౬౯) ‘‘తతో పరన్తి చాతుమాసతో ¶ పరం వికప్పేత్వా పరిభుఞ్జితుం అనుఞ్ఞాతన్తి కేచి వదన్తి. అఞ్ఞే పన ‘వికప్పేత్వా యావ ఆగామివస్సానం తావ ఠపేతుం వట్టతీ’తి వదన్తి. అపరే పన ‘వికప్పనే న దోసో, తథా వికప్పితం పరిక్ఖారాదినామేన అధిట్ఠహిత్వా పరిభుఞ్జితబ్బ’న్తి వదన్తీ’’తి వుత్తం.

వజిరబుద్ధిటీకాయం (వజిర. టీ. పారాజిక ౪౬౯) పన ‘‘వస్సికసాటికం తతో పరం వికప్పేతుంయేవ, నాధిట్ఠాతుం. వత్థఞ్హి కతపరియోసితం అన్తోచాతుమాసే వస్సానదివసం ఆదిం కత్వా అన్తోదసాహే అధిట్ఠాతుం అనుజానామి, చాతుమాసతో ఉద్ధం అత్తనో సన్తకం కత్వా ఠపేతుకామేన వికప్పేతుం అనుజానామీతి అత్థో’’తి వుత్తం. ఇధాపి పచ్ఛిమవాదో పసత్థతరోతి దిస్సతి, కస్మా? సువిఞ్ఞేయ్యత్తా, పురిమేసు పన ఆచరియానం అధిప్పాయోయేవ దువిఞ్ఞేయ్యో హోతి నానావాదస్సేవ కథితత్తా. ముట్ఠిపఞ్చకన్తి ముట్ఠియా ఉపలక్ఖితం పఞ్చకం ముట్ఠిపఞ్చకం, చతుహత్థే మినిత్వా పఞ్చమం హత్థముట్ఠిం కత్వా మినితబ్బన్తి అధిప్పాయో. కేచి పన ‘‘ముట్ఠిహత్థానం పఞ్చకం ముట్ఠిపఞ్చకం. పఞ్చపి హత్థా ముట్ఠీ కత్వావ మినితబ్బా’’తి వదన్తి. ముట్ఠిత్తికన్తి ఏత్థాపి ఏసేవ నయో. ద్విహత్థేన అన్తరవాసకేన తిమణ్డలం పటిచ్ఛాదేతుం సక్కాతి ఆహ ‘‘పారుపనేనపీ’’తిఆది. అతిరేకన్తి సుగతచీవరతో అతిరేకం. ఊనకన్తి ముట్ఠిపఞ్చకాదితో ఊనకం. తేన చ తేసు తిచీవరాధిట్ఠానం న రుహతీతి దస్సేతి.

ఇమం సఙ్ఘాటిం పచ్చుద్ధరామీతి ఇమం సఙ్ఘాటిఅధిట్ఠానం ఉక్ఖిపామి, పరిచ్చజామీతి అత్థో. సారత్థదీపనియం (సారత్థ. టీ. ౨.౪౬౯) పన ‘‘పచ్చుద్ధరామీతి ఠపేమి, పరిచ్చజామీతి వా అత్థో’’ఇచ్చేవ వుత్తం. కాయవికారం కరోన్తేనాతి హత్థేన చీవరం పరామసన్తేన, చాలేన్తేన వా. వాచాయ అధిట్ఠాతబ్బాతి ఏత్థ కాయేనపి చాలేత్వా ¶ వాచమ్పి భిన్దిత్వా కాయవాచాహి అధిట్ఠానమ్పి సఙ్గహితన్తి వేదితబ్బం, ‘‘కాయేన అఫుసిత్వా’’తి వత్తబ్బత్తా అహత్థపాసహత్థపాసవసేన దువిధం అధిట్ఠానం. తత్థ ‘‘హత్థపాసో నామ అడ్ఢతేయ్యహత్థో వుచ్చతి. ‘ద్వాదసహత్థ’న్తి కేచి వదన్తి, తం ఇధ ¶ న సమేతీ’’తి విమతివినోదనియం (వి. వి. టీ. ౧.౪౬౯) వుత్తం. ‘‘ఇదాని సమ్ముఖాపరమ్ముఖాభేదేన దువిధం అధిట్ఠానం దస్సేతుం ‘‘సచే హత్థపాసేతిఆది వుత్తం. సారత్థదీపనియం (సారత్థ. టీ. ౨.౪౬౯) పన ‘‘హత్థపాసేతి చ ఇదం ద్వాదసహత్థం సన్ధాయ వుత్తం, తస్మా ద్వాదసహత్థబ్భన్తరే ఠితం ‘ఇమ’న్తి వత్వా అధిట్ఠాతబ్బం, తతో పరం ‘ఏత’న్తి వత్వా అధిట్ఠాతబ్బన్తి కేచి వదన్తి, గణ్ఠిపదేసు పనేత్థ న కిఞ్చి వుత్తం, పాళియం అట్ఠకథాయఞ్చ సబ్బత్థ ‘హత్థపాసో’తి అడ్ఢతేయ్యహత్థో వుచ్చతి, తస్మా ఇధ విసేసవికప్పనాయ కారణం గవేసితబ్బ’’న్తి వుత్తం. ఏవం పాళియట్ఠకథాసుపి అడ్ఢతేయ్యహత్థమేవ హత్థపాసో వుత్తో, టీకాచరియేహి చ తదేవ సమ్పటిచ్ఛితో, తస్మా అడ్ఢతేయ్యహత్థబ్భన్తరే ఠితం చీవరం ‘‘ఇమ’’న్తి, తతో బహిభూతం ‘‘ఏత’’న్తి వత్వా అధిట్ఠాతబ్బం.

‘‘సామన్తవిహారేతి ఇదం ఠపితట్ఠానసల్లక్ఖణయోగ్గే ఠితం సన్ధాయ వుత్తం, తతో దూరే ఠితమ్పి ఠపితట్ఠానం సల్లక్ఖేన్తేన అధిట్ఠాతబ్బమేవ. తత్థాపి చీవరస్స ఠపితభావసల్లక్ఖణమేవ పమాణం. న హి సక్కా నిచ్చస్స ఠానం సల్లక్ఖేతుం, ఏకస్మిం విహారే ఠపేత్వా తతో అఞ్ఞస్మిం ఠపితన్తి అధిట్ఠాతుం న వట్టతి. కేచి పన ‘తథాపి అధిట్ఠితే న దోసో’తి వదన్తి, తం అట్ఠకథాయ న సమేతి, వీమంసితబ్బ’’న్తి విమతివినోదనియం (వి. వి. టీ. ౧.౪౬౯) వుత్తం. సారత్థదీపనియం (సారత్థ. టీ. ౨.౪౬౯) పన ‘‘సామన్తవిహారో నామ యత్థ తదహేవ గన్త్వా నివత్తేతుం సక్కా. సామన్తవిహారేతి ఇదం దేసనాసీసమత్తం, తస్మా ఠపితట్ఠానం సల్లక్ఖేత్వా దూరే ఠితమ్పి అధిట్ఠాతబ్బన్తి వదన్తి. ఠపితట్ఠానం సల్లక్ఖేత్వాతి చ ఇదం ఠపితట్ఠానసల్లక్ఖణం ¶ అనుచ్ఛవికన్తి కత్వా వుత్తం, చీవరసల్లక్ఖణమేవేత్థ పమాణ’’న్తి వుత్తం. వజిరబుద్ధిటీకాయఞ్చ (వజిర. టీ. పారాజిక ౪౬౯) ‘‘సఙ్ఘాటి ఉత్తరాసఙ్గో అన్తరవాసకన్తి అధిట్ఠితానధిట్ఠితానం సమానమేవ నామం. ‘అయం సఙ్ఘాటీ’తిఆదీసు అనధిట్ఠితా వుత్తా. ‘తిచీవరేన విప్పవసేయ్యా’తి ఏత్థ అధిట్ఠితా వుత్తా. సామన్తవిహారేతి గోచరగామతో విహారేతి ధమ్మసిరిత్థేరో. దూరతరేపి లబ్భతేవాతి ఆచరియా. అనుగణ్ఠిపదేపి ‘సామన్తవిహారేతి దేసనాసీసమత్తం, తస్మా ఠపితట్ఠానం సల్లక్ఖేత్వా దూరే ఠితమ్పి అధిట్ఠాతబ్బ’న్తి వుత్తం. సామన్తవిహారో నామ యత్థ తదహేవ గన్త్వా నివత్తితుం సక్కా. రత్తివిప్పవాసం రక్ఖన్తేన తతో దూరే ఠితం అధిట్ఠాతుం న వట్టతి, ఏవం కిర మహాఅట్ఠకథాయం వుత్తన్తి. కేచి ‘చీవరవంసే ఠపితం అఞ్ఞో పరివత్తేత్వా నాగదన్తే ఠపేతి, తం అజానిత్వా అధిట్ఠహన్తస్సపి రుహతి చీవరస్స సల్లక్ఖితత్తా’తి వదన్తీ’’తి, తస్మా ఆచరియానం మతభేదం సంసన్దిత్వా గహేతబ్బం.

అధిట్ఠహిత్వా ¶ ఠపితవత్థేహీతి పరిక్ఖారచోళనామేన అధిట్ఠహిత్వా ఠపితవత్థేహి. తేనేవ ‘‘ఇమం పచ్చుద్ధరామీ’’తి పరిక్ఖారచోళస్స పచ్చుద్ధారం దస్సేతి, ఏతేన చ తేచీవరికధుతఙ్గం పరిహరన్తేన పంసుకూలాదివసేన లద్ధం వత్థం దసాహబ్భన్తరే కత్వా రజిత్వా పారుపితుమసక్కోన్తేన పరిక్ఖారచోళవసేన అధిట్ఠహిత్వావ దసాహమతిక్కమాపేతబ్బం, ఇతరథా నిస్సగ్గియం హోతీతి దస్సేతి, తేనేవ ‘‘రజితకాలతో పన పట్ఠాయ నిక్ఖిపితుం న వట్టతి, ధుతఙ్గచోరో నామ హోతీ’’తి విసుద్ధిమగ్గే (విసుద్ధి. ౧.౨౫) వుత్తం. పున అధిట్ఠాతబ్బానీతి ఇదఞ్చ సఙ్ఘాటిఆదితిచీవరనామేన అధిట్ఠహిత్వా పరిభుఞ్జితుకామస్స వసేన వుత్తం, ఇతరస్స పన పురిమాధిట్ఠానమేవ అలన్తి వేదితబ్బం. పున అధిట్ఠాతబ్బన్తి ఇమినా కప్పబిన్దుపి దాతబ్బన్తి దస్సేతి. అధిట్ఠానకిచ్చం ¶ నత్థీతి ఇమినా కప్పబిన్దుదానకిచ్చమ్పి నత్థీతి దస్సేతి, మహన్తతరమేవాతిఆది సబ్బాధిట్ఠానసాధారణలక్ఖణం. తత్థ పున అధిట్ఠాతబ్బన్తి అనధిట్ఠితచీవరస్స ఏకదేసభూతత్తా అనధిట్ఠితఞ్చే, అధిట్ఠితస్స అప్పభావేన ఏకదేసభూతం అధిట్ఠితసఙ్ఖమేవ గచ్ఛతి, తథా అధిట్ఠితఞ్చే, అనధిట్ఠితస్స ఏకదేసభూతం అనధిట్ఠితసఙ్ఖం గచ్ఛతీతి లక్ఖణం. న కేవలఞ్చేత్థ దుతియపట్టమేవ, అథ ఖో తతియపట్టాదికమ్పి. యథాహ ‘‘అనుజానామి భిక్ఖవే…పే… ఉతుద్ధటానం దుస్సానం చతుగ్గుణం సఙ్ఘాటిం…పే… పంసుకూలే యావదత్థ’’న్తి (మహావ. ౩౪౮).

ముట్ఠిపఞ్చకాదితిచీవరప్పమాణయుత్తం సన్ధాయ ‘‘తిచీవరం పనా’’తిఆది వుత్తం. పరిక్ఖారచోళం అధిట్ఠాతున్తి పరిక్ఖారచోళం కత్వా అధిట్ఠాతుం. అవసేసా భిక్ఖూతి వక్ఖమానకాలే నిసిన్నా భిక్ఖూ. తస్మా వట్టతీతి యథా ‘‘అనుజానామి, భిక్ఖవే, తిచీవరం అధిట్ఠాతుం, న వికప్పేతు’’న్తి (మహావ. ౩౫౮) వుత్తం, ఏవం పరిక్ఖారచోళమ్పి వుత్తం, న చస్స ఉక్కట్ఠపరిచ్ఛేదో వుత్తో, న చ సఙ్ఖాపరిచ్ఛేదో, తస్మా తీణిపి చీవరాని పచ్చుద్ధరిత్వా ఇమాని చీవరాని పరిక్ఖారచోళాని అధిట్ఠహిత్వా పరిభుఞ్జితుం వట్టతీతి అత్థో. నిధానముఖమేతన్తి ఏతం పరిక్ఖారచోళాధిట్ఠానం నిధానముఖం ఠపనముఖం, అతిరేకచీవరట్ఠపనకారణన్తి అత్థో. కథం ఞాయతీతి చే, తేన ఖో పన సమయేన భిక్ఖూనం పరిపుణ్ణం హోతి తిచీవరం, అత్థో చ హోతి పరిస్సావనేహిపి థవికాహిపి. ఏతస్మిం వత్థుస్మిం ‘‘అనుజానామి, భిక్ఖవే, పరిక్ఖారచోళక’’న్తి అనుఞ్ఞాతత్తా భిక్ఖూనఞ్చ ఏకమేవ పరిస్సావనం, థవికా వా వట్టతి, న ద్వే వా తీణి వాతి పటిక్ఖేపాభావతో వికప్పనూపగపచ్ఛిమప్పమాణాని, అతిరేకప్పమాణాని వా పరిస్సావనాదీని పరిక్ఖారాని కప్పన్తీతి సిద్ధం. పఠమం తిచీవరాధిట్ఠానేన అధిట్ఠాతబ్బం, పున ¶ పరిహరితుం అసక్కోన్తేన పచ్చుద్ధరిత్వా పరిక్ఖారచోళం అధిట్ఠాతబ్బం ¶ , న త్వేవ ఆదితోవ ఇదం వుత్తం. బద్ధసీమాయ అవిప్పవాససీమాసమ్ముతిసమ్భవతో చీవరవిప్పవాసే నేవత్థి దోసోతి న తత్థ దుప్పరిహారోతి ఆహ ‘‘అబద్ధసీమాయ దుప్పరిహార’’న్తి.

౪౫. అతిరిత్తప్పమాణాయ ఛేదనకం పాచిత్తియన్తి ఆహ ‘‘అనతిరిత్తప్పమాణా’’తి. తతో పరం పచ్చుద్ధరిత్వా వికప్పేతబ్బాతి వస్సికమాసతో పరం అధిట్ఠానం పచ్చుద్ధరిత్వా వికప్పేతబ్బా, ఇమినా చతున్నం వస్సికమాసానం ఉపరి అధిట్ఠానం తిట్ఠతీతి విఞ్ఞాయతి, అసతో పచ్చుద్ధరాయోగా, యఞ్చ మాతికాట్ఠకథాయం (కఙ్ఖా. అట్ఠ. కథినసిక్ఖాపదవణ్ణనా) ‘‘వస్సికసాటికా వస్సానమాసాతిక్కమేనాపి కణ్డుపటిచ్ఛాది ఆబాధవూపసమేనాపి అధిట్ఠానం విజహన్తీ’’తి వుత్తం, తం సమన్తపాసాదికాయం నత్థి, పరివారట్ఠకథాయఞ్చ ‘‘అత్థాపత్తి హేమన్తే ఆపజ్జతి, నో గిమ్హే’’తి ఏత్థ న తం వుత్తం, కత్తికపుణ్ణమాసియా పచ్ఛిమే పాటిపదదివసే వికప్పేత్వా ఠపితం వస్సికసాటికం నివాసేన్తో హేమన్తే ఆపజ్జతి. కురున్దియం పన ‘‘కత్తికపుణ్ణమదివసే అపచ్చుద్ధరిత్వా హేమన్తే ఆపజ్జతీ’’తి వుత్తం, తమ్పి సువుత్తం. ‘‘చాతుమాసం అధిట్ఠాతుం, తతో పరం వికప్పేతు’’న్తి హి వుత్తం. తత్థ మహాఅట్ఠకథాయం నివాసనపచ్చయా దుక్కటం వుత్తం, కురున్దట్ఠకథాయం పన అపచ్చుద్ధారపచ్చయా, తస్మా కురున్దియం వుత్తనయేనపి వస్సికసాటికా వస్సానాతిక్కమేపి అధిట్ఠానం న విజహతీతి పఞ్ఞాయతి. అధిట్ఠానవిజహనేసు చ వస్సానమాసఆబాధానం విగమే విజహనం మాతికాట్ఠకథాయమ్పి న ఉద్ధటం, తస్మా సమన్తపాసాదికాయం (పారా. అట్ఠ. ౨.౪౬౯) ఆగతనయేన యావ పచ్చుద్ధారా అధిట్ఠానం తిట్ఠతీతి గహేతబ్బం.

నహానత్థాయ అనుఞ్ఞాతత్తా ‘‘వణ్ణభేదమత్తరత్తాపి చేసా వట్టతీ’’తి వుత్తం. ద్వే పన న వట్టన్తీతి ఇమినా సఙ్ఘాటిఆదీసుపి దుతియఅధిట్ఠానం న రుహతి, తం అతిరేకచీవరం హోతీతి ¶ దస్సేతి. మహాపచ్చరియం చీవరవసేన పరిభోగకిచ్చస్స అభావం సన్ధాయ ‘‘అనాపత్తీ’’తి వుత్తా సేనాసనపరిభోగత్థాయ దిన్నపచ్చత్థరణే వియ. యం పన ‘‘పచ్చత్థరణమ్పి అధిట్ఠాతబ్బ’’న్తి వుత్తం, తం సేనాసనత్థాయేవాతి నియమితం న హోతి నవసు చీవరేసు గహితత్తా, తస్మా అత్తనో నామేన అధిట్ఠహిత్వా నిదహిత్వా పరిక్ఖారచోళం వియ యథా తథా వినియుజ్జితమేవాతి గహేతబ్బం, పావారోకోజవోతి ఇమేసమ్పి పచ్చత్థరణాదినా లోకేపి వోహరణతో సేనాసనపరిక్ఖారత్థాయ దిన్నపచ్చత్థరణతో ¶ విసుం గహణం కతం. సచే అవసానే అపరావస్సికసాటికా ఉప్పన్నా హోతి, పురిమవస్సికసాటికం పచ్చుద్ధరిత్వా వికప్పేత్వా అధిట్ఠాతబ్బాతి వదన్తి.

నిసీదనమ్హి పమాణయుత్తన్తి ‘‘దీఘతో సుగతవిదత్థియా ద్వే విదత్థియో, విత్థారతో దియడ్ఢం, దసా విదత్థీ’’తిఇమినా పమాణేన యుత్తం, తం పన మజ్ఝిమపురిసహత్థసఙ్ఖాతేన వడ్ఢకీహత్థేన దీఘతో తిహత్థం హోతి, విత్థారతో ఛళఙ్గులాధికద్విహత్థం, దసా విదత్థాధికహత్థం, ఇదాని మనుస్సానం పకతిహత్థేన దీఘతో విదత్థాధికచతుహత్థం హోతి, విత్థారతో నవఙ్గులాధికతిహత్థం, దసా ఛళఙ్గులాధికద్విహత్థా, తతో ఊనం వట్టతి, న అధికం ‘‘తం అతిక్కామయతో ఛేదనకం పాచిత్తియ’’న్తి (పాచి. ౫౩౩) వుత్తత్తా. కణ్డుపటిచ్ఛాదియా పమాణికాతి ‘‘దీఘతో చతస్సో విదత్థియో సుగతవిదత్థియా, తిరియం ద్వే విదత్థియో’’తి (పాచి. ౫౩౮) వుత్తత్తా ఏవం వుత్తప్పమాణయుత్తా, సా పన వడ్ఢకీహత్థేన దీఘతో ఛహత్థా హోతి, విత్థారతో తిహత్థా, ఇదాని పకతిహత్థేన పన దీఘతో నవహత్థా హోతి, తిరియతో విదత్థాధికచతుహత్థాతి వేదితబ్బా. వికప్పనూపగపచ్ఛిమచీవరప్పమాణం పరిక్ఖారచోళన్తి ఏత్థ పన వికప్పనూపగపచ్ఛిమచీవరప్పమాణం ¶ నామ సుగతఙ్గులేన దీఘతో అట్ఠఙ్గులం హోతి, తిరియతో చతురఙ్గులం, వడ్ఢకీహత్థేన దీఘతో ఏకహత్థం హోతి, తిరియతో విదత్థిప్పమాణం, ఇదాని పకతిహత్థేన పన దీఘతో విదత్థాధికహత్థం హోతి, తిరియతో ఛళఙ్గులాధికవిదత్థిప్పమాణం. తేనాహ ‘‘తస్స పమాణ’’న్తిఆది.

భేసజ్జత్థాయాతిఆదీసు అత్తనో సన్తకభావతో మోచేత్వా ఠపితం సన్ధాయ ‘‘అనధిట్ఠితేపి నత్థి ఆపత్తీ’’తి వుత్తం, ‘‘ఇదం భేసజ్జత్థాయ, ఇదం మాతుయా’’తి విభజిత్వా సకసన్తకభావతో మోచేత్వా ఠపేన్తేన అధిట్ఠానకిచ్చం నత్థీతి అధిప్పాయో. ‘‘ఇమినా భేసజ్జం చేతాపేస్సామి, ఇదం మాతుయా దస్సామీ’’తి ఠపేన్తేన పన అధిట్ఠాతబ్బమేవాతి వదన్తి. సేనాసనపరిక్ఖారత్థాయ దిన్నపచ్చత్థరణేతి ఏత్థ అనివాసేత్వా అపారుపిత్వా కేవలం మఞ్చపీఠేసుయేవ అత్థరిత్వా పరిభుఞ్జియమానం పచ్చత్థరణం అత్తనో సన్తకమ్పి అనధిట్ఠాతుం వట్టతీతి వదన్తి, హేట్ఠా పన పచ్చత్థరణమ్పి అధిట్ఠాతబ్బమేవాతి అవిసేసేన వుత్తత్తా అత్తనో సన్తకం అధిట్ఠాతబ్బమేవాతి అమ్హాకం ఖన్తి, వీమంసిత్వా గహేతబ్బం. తన్తే ఠితంయేవ అధిట్ఠాతబ్బన్తి ఏత్థ పచ్ఛా వీతట్ఠానం అధిట్ఠితమేవ హోతి, పున అధిట్ఠానకిచ్చం నత్థి. సచే పన పరిచ్ఛేదం దస్సేత్వా అన్తరన్తరా వీతం హోతి, పున అధిట్ఠాతబ్బన్తి వదన్తి. ఏసేవ నయోతి వికప్పనూపగప్పమాణమత్తే వీతే తన్తే ఠితంయేవ అధిట్ఠాతబ్బన్తి అత్థో.

౪౬. ‘‘హీనాయావత్తనేనాతి ¶ ‘సిక్ఖం అప్పచ్చక్ఖాయ గిహిభావూపగమనేనా’తి తీసుపి గణ్ఠిపదేసు వుత్తం, తం యుత్తం అఞ్ఞస్స దానే వియ చీవరే నిరాలయభావేనేవ పరిచ్చత్తత్తా. కేచి పన ‘హీనాయావత్తనేనాతి భిక్ఖునియా గిహిభావూపగమనేనేవాతి ఏతమత్థం గహేత్వా భిక్ఖు పన విబ్భమన్తోపి యావ సిక్ఖం న పచ్చక్ఖాతి, తావ భిక్ఖుయేవాతి అధిట్ఠానం న విజహతీ’తి ¶ వదన్తి, తం న గహేతబ్బం ‘భిక్ఖునియా హీనాయావత్తనేనా’తి విసేసేత్వా అవుత్తత్తా. భిక్ఖునియా హి గిహిభావూపగమనేన అధిట్ఠానవిజహనం విసుం వత్తబ్బం నత్థి తస్సా విబ్భమనేనేవ అస్సమణీభావతో. సిక్ఖాపచ్చక్ఖానేనాతి పన ఇదం సచే భిక్ఖులిఙ్గే ఠితోవ సిక్ఖం పచ్చక్ఖాతి, తస్స కాయలగ్గమ్పి చీవరం అధిట్ఠానం విజహతీతి దస్సనత్థం వుత్త’’న్తి సారత్థదీపనియం (సారత్థ. టీ. ౨.౪౬౯) వుత్తం. విమతివినోదనియం (వి. వి. టీ. ౧.౪౬౯) పన ‘‘హీనాయావత్తనేనాతి ఇదం అన్తిమవత్థుం అజ్ఝాపజ్జిత్వా భిక్ఖుపటిఞ్ఞాయ ఠితస్స చేవ తిత్థియపక్కన్తస్స చ భిక్ఖునియా చ భిక్ఖునిభావే నిరపేక్ఖతాయ గిహిలిఙ్గతిత్థియలిఙ్గగ్గహణం సన్ధాయ వుత్తం. సిక్ఖం అప్పచ్చక్ఖాయ గిహిభావూపగమనం సన్ధాయ వుత్తన్తి కేచి వదన్తి, తం న యుత్తం, తదాపి తస్స ఉపసమ్పన్నత్తా చీవరస్స చ తస్స సన్తకత్తా విజహనతో’’తి వుత్తం, ఇతి ఇమాని ద్వే వచనాని అఞ్ఞమఞ్ఞవిరుద్ధాని హుత్వా దిస్సన్తి.

అట్ఠకథాయం పన ‘‘హీనాయావత్తనేన సిక్ఖాపచ్చక్ఖానేనా’’తి (పారా. అట్ఠ. ౨.౪౬౯) విసుం వుత్తత్తా హీనాయావత్తన్తే సతి సిక్ఖం అప్పచ్చక్ఖన్తేపి చీవరం అధిట్ఠానం విజహతి, సిక్ఖం పచ్చక్ఖన్తే సతి హీనాయ అనావత్తన్తేపీతి అధిప్పాయో దిస్సతి, తస్మా సిక్ఖం అప్పచ్చక్ఖాయ కేవలం గిహిభావం ఉపగచ్ఛన్తస్స కిఞ్చాపి భిక్ఖుభావో అత్థి, చీవరస్స చ తస్స సన్తకత్తా విజహనం, తథాపి ‘‘హీనాయావత్తనేనా’’తి వుత్తత్తా గిహిభావూపగమనేనేవ అధిట్ఠానవిజహనం సియా యథా తం లిఙ్గపరివత్తనేన. గిహిభావం అనుపగన్త్వా చ కేవలం సిక్ఖాపచ్చక్ఖానం కరోన్తస్స కిఞ్చాపి భిక్ఖులిఙ్గం అత్థి, చీవరస్స చ తస్స సన్తకత్తా విజహనం, తథాపి ‘‘సిక్ఖాపచ్చక్ఖానేనా’’తి వుత్తత్తా సిక్ఖాపచ్చక్ఖానేనేవ అధిట్ఠానవిజహనం సియా యథా తం పచ్చుద్ధరణే, తస్మా భిక్ఖు వా హోతు భిక్ఖునీ వా, హీనాయావత్తిస్సామీతి ¶ చిత్తేన గిహిలిఙ్గగ్గహణేన చీవరం అధిట్ఠానం విజహతి. సిక్ఖాపచ్చక్ఖానేన పన భిక్ఖుస్సేవ చీవరం భిక్ఖునియా సిక్ఖాపచ్చక్ఖానాభావాతి అయమమ్హాకం ఖన్తి. అన్తిమవత్థుఅజ్ఝాపన్నకతిత్థియపక్కన్తకానం పన చీవరస్స అధిట్ఠానవిజహనం అట్ఠకథాయం అనాగతత్తా తేసఞ్చ హీనాయావత్తానవోహారాభావా విచారేతబ్బం.

కనిట్ఠఙ్గులినఖవసేనాతి ¶ హేట్ఠిమపరిచ్ఛేదం దస్సేతి. ఓరతో పరతోతి ఏత్థ చ ‘‘ఓరతో ఛిద్దం అధిట్ఠానం భిన్దతి, పరతో న భిన్దతీ’’తి వుత్తం. కథం ఓరపరభావో వేదితబ్బోతి? యథా నదీపరిచ్ఛిన్నే పదేసే మనుస్సానం వసనదిసాభాగే తీరం ఓరిమం నామ హోతి, ఇతరదిసాభాగే తీరం పారిమం నామ, తథా భిక్ఖూనం నివాసనపారుపనట్ఠానభూతం చీవరస్స మజ్ఝట్ఠానం యథావుత్తవిదత్థిఆదిప్పమాణస్స పదేసస్స ఓరం నామ, చీవరపరియన్తట్ఠానం పరం నామ, ఇతి లోకతో వా యథా చ ఓరతో భోగం పరతో అన్తం కత్వా చీవరం ఠపేతబ్బన్తి వుత్తే భిక్ఖునో అభిముఖట్ఠానం ఓరం నామ, ఇతరట్ఠానం పరం నామ, ఏవం భిక్ఖూనం నివాసనపారుపనట్ఠానం ఓరం నామ, ఇతరం పరం నామ. ఏవం సాసనతో వా ఓరపరభావో వేదితబ్బో. తేనేవ యో పన దుబ్బలట్ఠానే పఠమం అగ్గళం దత్వా పచ్ఛా దుబ్బలట్ఠానం ఛిన్దిత్వా అపనేతి, అధిట్ఠానం న భిజ్జతి. మణ్డలపరివత్తనేపి ఏసేవ నయోతి సకలస్మిం చీవరే అధిట్ఠానభిజ్జనాభిజ్జనభావో దస్సితో. తేన వుత్తం విమతివినోదనియం (వి. వి. టీ. ౧.౪౬౯) ‘‘ఏస నయోతి ఇమినా పమాణయుత్తేసు యత్థ కత్థచి ఛిద్దే అధిట్ఠానం విజహతీతిఆదిఅత్థం సఙ్గణ్హాతీ’’తి.

ఖుద్దకం చీవరన్తి ముట్ఠిపఞ్చకాదిభేదప్పమాణతో అనూనమేవ ఖుద్దకచీవరం. మహన్తం వా ఖుద్దకం కరోతీతి ఏత్థ తిణ్ణం చీవరానం చతూసు పస్సేసు యస్మిం పదేసే ఛిద్దం అధిట్ఠానం న విజహతి, తస్మిం ¶ పదేసే సమన్తతో ఛిన్దిత్వా ఖుద్దకం కరోన్తస్స అధిట్ఠానం న విజహతీతి అధిప్పాయో. విమతివినోదనియం పన వుత్తం ‘‘మహన్తం వా ఖుద్దకం వా కరోతీతి ఏత్థ అతిమహన్తం చీవరం ముట్ఠిపఞ్చకాదిపచ్ఛిమప్పమాణయుత్తం కత్వా సమన్తతో ఛిన్దనేనపి విచ్ఛిన్దనకాలే ఛిజ్జమానట్ఠానం ఛిద్దసఙ్ఖం న గచ్ఛతి, అధిట్ఠానం న విజహతి ఏవాతి సిజ్ఝతి, ‘ఘటేత్వా ఛిన్దతి న భిజ్జతీ’తి వచనేన చ సమేతి. పరిక్ఖారచోళం పన వికప్పనూపగపచ్ఛిమప్పమాణతో ఊనం కత్వా ఛిద్దం అధిట్ఠానం విజహతి అధిట్ఠానస్స అనిస్సయత్తా, తాని పున బద్ధాని ఘటితాని పున అధిట్ఠాతబ్బమేవాతి వేదితబ్బం. కేచి పన ‘వస్సికసాటికచీవరే ద్విధా ఛిన్నే యదిపి ఏకేకం ఖణ్డం పచ్ఛిమప్పమాణం హోతి, ఏకస్మింయేవ ఖణ్డే అధిట్ఠానం తిట్ఠతి, న ఇతరస్మిం, ద్వే పన న వట్టన్తీ’తి వుత్తత్తా నిసీదనకణ్డుపటిచ్ఛాదీసుపి ఏసేవ నయోతి వదన్తీ’’తి.

౪౭. సమ్ముఖే పవత్తా సమ్ముఖాతి పచ్చత్తవచనం, తఞ్చ వికప్పనావిసేసనం, తస్మా ‘‘సమ్ముఖే’’తి భుమ్మత్థే నిస్సక్కవచనం కత్వాపి అత్థం వదన్తి, అభిముఖేతి అత్థో. అథ వా సమ్ముఖేన అత్తనో వాచాయ ఏవ వికప్పనా సమ్ముఖావికప్పనా. పరమ్ముఖేన వికప్పనా పరమ్ముఖావికప్పనాతి ¶ కరణత్థేనపి అత్థో దట్ఠబ్బో. అయమేవ పాళియా సమేతి. సన్నిహితాసన్నిహితభావన్తి ఆసన్నదూరభావం. ఏత్తావతా నిధేతుం వట్టతీతి ఏత్తకేనేవ వికప్పనాకిచ్చస్స నిట్ఠితత్తా అతిరేకచీవరం న హోతీతి దసాహాతిక్కమే నిస్సగ్గియం న జనేతీతి అధిప్పాయో. పరిభుఞ్జితుం…పే… న వట్టతీతి సయం అపచ్చుద్ధారణపరిభుఞ్జనే పాచిత్తియం, అధిట్ఠహనే పరేసం విస్సజ్జనే చ దుక్కటఞ్చ సన్ధాయ వుత్తం. పరిభోగాదయోపి వట్టన్తీతి పరిభోగవిస్సజ్జనఅధిట్ఠానాని వట్టన్తి. అపి-సద్దేన నిధేతుమ్పి వట్టతీతి అత్థో. ఏతేన పచ్చుద్ధారేపి కతే చీవరం అధిట్ఠాతుకామేన ¶ వికప్పితచీవరమేవ హోతి, న అతిరేకచీవరం, తం పన తిచీవరాదినామేన అధిట్ఠాతుకామేన అధిట్ఠహితబ్బం, ఇతరేన వికప్పితచీవరమేవ కత్వా పరిభుఞ్జితబ్బన్తి దస్సేతి.

కేచి పన ‘‘యం వికప్పితచీవరం, తం యావ పరిభోగకాలా అపచ్చుద్ధరాపేత్వా నిదహేతబ్బం, పరిభోగకాలే పన సమ్పత్తే పచ్చుద్ధరాపేత్వా అధిట్ఠహిత్వా పరిభుఞ్జితబ్బం. యది హి తతో పుబ్బేపి పచ్చుద్ధరాపేయ్య, పచ్చుద్ధారేనేవ వికప్పనాయ విగతత్తా అతిరేకచీవరం నామ హోతి, దసాహాతిక్కమే పత్తేవ నిస్సగ్గియం, తస్మా యం అపరిభుఞ్జిత్వా ఠపేతబ్బం, తదేవ వికప్పేతబ్బం. పచ్చుద్ధారే చ కతే అన్తోదసాహేయేవ అధిట్ఠాతబ్బం. యఞ్చ అట్ఠకథాయం (పారా. అట్ఠ. ౨.౪౬౯) ‘తతో పరం పరిభోగాది వట్టతీ’తిఆది వుత్తం, తం పాళియా విరుజ్ఝతీ’’తి వదన్తి, తం తేసం మతిమత్తమేవ. పాళియఞ్హి ‘‘అన్తోదసాహం అధిట్ఠేతి వికప్పేతీ’’తి (పారా. ౪౬౯) చ ‘‘సామం చీవరం వికప్పేత్వా అపచ్చుద్ధారణం పరిభుఞ్జేయ్య పాచిత్తియ’’న్తి (పాచి. ౩౭౩) చ ‘‘అనాపత్తి సో వా దేతి, తస్స వా విస్సాసన్తో పరిభుఞ్జతీ’’తి (పాచి. ౩౭౬) చ సామఞ్ఞతో వుత్తత్తా, అట్ఠకథాయఞ్చ (పారా. అట్ఠ. ౨.౪౬౯) ‘‘ఇమం చీవరం వా వికప్పనం వా పచ్చుద్ధరామీ’’తిఆదినా పచ్చుద్ధారం అదస్సేత్వా ‘‘మయ్హం సన్తకం పరిభుఞ్జ వా విస్సజ్జేహి వా యథాపచ్చయం కరోహీ’’తి ఏవం అత్తనో సన్తకత్తం అమోచేత్వావ పరిభోగాదివసేన పచ్చుద్ధారస్స వుత్తత్తా, ‘‘తతో పభుతి పరిభోగాదయోపి వట్టన్తీ’’తి అధిట్ఠానం వినాపి విసుం పరిభోగస్స నిధానస్స చ వుత్తత్తా వికప్పనానన్తరమేవ పచ్చుద్ధరాపేత్వా అనధిట్ఠహిత్వా ఏవ చ తిచీవరరహితం వికప్పనారహం చీవరం పరిభుఞ్జితుఞ్చ నిదహితుఞ్చ ఇదం పాటేక్కం వినయకమ్మన్తి ఖాయతి. అపిచ బహూనం పత్తానం వికప్పేతుం పచ్చుద్ధరేతుఞ్చ వుత్తత్తా పచ్చుద్ధారే తేసం ¶ అతిరేకపత్తతా దస్సితాతి సిజ్ఝతి తేసు ఏకస్సేవ అధిట్ఠాతబ్బతో, తస్మా అట్ఠకథాయం ఆగతనయేనేవ గహేతబ్బం.

మిత్తోతి ¶ దళ్హమిత్తో. సన్దిట్ఠోతి దిట్ఠమత్తో, న దళ్హమిత్తో. పఞ్ఞత్తికోవిదో న హోతీతి ఏవం వికప్పితే అనన్తరమేవ ఏవం పచ్చుద్ధరితబ్బన్తి వినయకమ్మం న జానాతి. తేనాహ ‘‘న జానాతి పచ్చుద్ధరితు’’న్తి. ఇమినాపి చేతం వేదితబ్బం ‘‘వికప్పనాసమనన్తరమేవ పచ్చుద్ధారో కాతబ్బో’’తి. వికప్పితవికప్పనా నామేసా వట్టతీతి అధిట్ఠితఅధిట్ఠానం వియాతి అధిప్పాయో.

౪౮. ఏవం చీవరే అధిట్ఠానవికప్పనానయం దస్సేత్వా ఇదాని పత్తే అధిట్ఠానవికప్పనానయం దస్సేన్తో ‘‘పత్తే పనా’’తిఆదిమాహ. తత్థ పతతి పిణ్డపాతో ఏత్థాతి పత్తో, జినసాసనభావో భిక్ఖాభాజనవిసేసో. వుత్తఞ్హి ‘‘పత్తం పక్ఖే దలే పత్తో, భాజనే సో గతే తిసూ’’తి, తస్మిం పత్తే. పనాతి పక్ఖన్తరత్థే నిపాతో. నయోతి అధిట్ఠానవికప్పనానయో. చీవరే వుత్తఅధిట్ఠానవికప్పనానయతో అఞ్ఞభూతో అయం వక్ఖమానో పత్తే అధిట్ఠానవికప్పనానయో వేదితబ్బోతి యోజనా. పత్తం అధిట్ఠహన్తేన పమాణయుత్తోవ అధిట్ఠాతబ్బో, న అప్పమాణయుత్తోతి సమ్బన్ధో. తేన పమాణతో ఊనాధికే పత్తే అధిట్ఠానం న రుహతి, తస్మా తాదిసం పత్తం భాజనపరిభోగేన పరిభుఞ్జితబ్బన్తి దస్సేతి. వక్ఖతి హి ‘‘ఏతే భాజనపరిభోగేన పరిభుఞ్జితబ్బా, న అధిట్ఠానూపగా న వికప్పనూపగా’’తి.

ద్వే మగధనాళియోతి ఏత్థ మగధనాళి నామ యా మాగధికాయ తులాయ అడ్ఢతేరసపలపరిమితం ఉదకం గణ్హాతి. సీహళదీపే పకతినాళితో ఖుద్దకా హోతి, దమిళనాళితో పన ¶ మహన్తా. వుత్తఞ్హేతం సమన్తపాసాదికాయం (పారా. అట్ఠ. ౨.౬౦౨) ‘‘మగధనాళి నామ అడ్ఢతేరసపలా హోతీతి అన్ధకట్ఠకథాయం వుత్తం. సీహళదీపే పకతినాళి మహన్తా, దమిళనాళి ఖుద్దకా, మగధనాళిపమాణయుత్తా, తాయ మగధనాళియా దియడ్ఢనాళి ఏకా సీహళనాళి హోతీతి మహాఅట్ఠకథాయం వుత్త’’న్తి. అథ వా మగధనాళి నామ యా పఞ్చ కుడువాని ఏకఞ్చ ముట్ఠిం ఏకాయ చ ముట్ఠియా తతియభాగం గణ్హాతి. వుత్తఞ్హేతం సారత్థదీపనియం (సారత్థ. టీ. ౨.౫౯౮-౬౦౨) ‘‘మగధనాళి నామ ఛపసతా నాళీతి కేచి. ‘అట్ఠపసతా’తి అపరే. తత్థ పురిమానం మతేన తిపసతాయ నాళియా ద్వే నాళియో ఏకా మగధనాళి హోతి. పచ్ఛిమానం చతుపసతాయ నాళియా ద్వే నాళియో ఏకా మగధనాళి. ఆచరియధమ్మపాలత్థేరేన పన పకతియా చతుముట్ఠికం కుడువం, చతుకుడువం నాళికం, తాయ నాళియా సోళస నాళియో దోణం, తం పన మగధనాళియా ద్వాదస నాళియో హోన్తీతి వుత్తం, తస్మా తేన నయేన మగధనాళి నామ పఞ్చ కుడువాని ¶ ఏకఞ్చ ముట్ఠిం ఏకాయ ముట్ఠియా తతియభాగఞ్చ గణ్హాతీతి వేదితబ్బ’’న్తి. తత్థ కుడువోతి పసతో. వుత్తఞ్హి అభిధానప్పదీపికాయం –

‘‘కుడువో పసతో ఏకో;

పత్థో తే చతురో సియుం;

ఆళ్హకో చతురో పత్థా;

దోణం వా చతురాళ్హక’’న్తి.

అథ వా మగధనాళి నామ యా చతుకుడువాయ నాళియా చతస్సో నాళియో గణ్హాతి. వుత్తఞ్హేతం విమతివినోదనియం (వి. వి. టీ. ౧.౬౦౨) ‘‘దమిళనాళీతి పురాణకనాళిం సన్ధాయ వుత్తం. సా చ చతుముట్ఠికేహి కుడువేహి అట్ఠకుడువా, తాయ నాళియా ద్వే నాళియో మగధనాళి గణ్హాతి, పురాణా పన సీహళనాళి తిస్సో నాళియో గణ్హాతీతి వదన్తి, తేసం మతేన మగధనాళి ¶ ఇదాని వత్తమానాయ చతుకుడువాయ దమిళనాళియా చతునాళికా హోతి, తతో మగధనాళితో ఉపడ్ఢఞ్చ పురాణదమిళనాళిసఙ్ఖాతం పత్థం నామ హోతి, ఏతేన చ ఓమకో నామ పత్తో పత్థోదనం గణ్హాతీతి పాళివచనం సమేతి. లోకియేహిపి –

‘లోకియం మగధఞ్చేతి, పత్థద్వయముదాహటం;

లోకియం సోళసపలం, మాగధం దిగుణం మత’న్తి. (వి. వి. టీ. ౧.౬౦౨) –

ఏవం లోకే నాళియా మగధనాళి దిగుణాతి దస్సితా. ఏవఞ్చ గయ్హమానే ఓమకపత్తస్స చ యాపనమత్తోదనగాహికా చ సిద్ధా హోతి. న హి సక్కా అట్ఠకుడువతో ఊనోదనగాహినా పత్తేన అథూపీకతం పిణ్డపాతం పరియేసిత్వా యాపేతుం. తేనేవ వుత్తం వేరఞ్జకణ్డట్ఠకథాయం ‘పత్థో నామ నాళిమత్తం హోతి, ఏకస్స పురిసస్స అలం యాపనాయా’తి’’. వుత్తమ్పి హేతం జాతకట్ఠకథాయం (జా. అట్ఠ. ౫.౨౧.౧౯౨) ‘‘పత్థోదనో నాలమయం దువిన్న’’న్తి, ‘‘ఏకస్స దిన్నం ద్విన్నం తిణ్ణం పహోతీ’’తి చ, తస్మా ఇధ వుత్తనయానుసారేన గహేతబ్బన్తి. ఆలోపస్స ఆలోపస్స అనురూపన్తి ఓదనస్స చతుభాగమత్తం. వుత్తఞ్హేతం మజ్ఝిమనికాయే బ్రహ్మాయుసుత్తసంవణ్ణనాయం (మ. ని. అట్ఠ. ౨.౩౮౭) ‘‘బ్యఞ్జనస్స మత్తా నామ ఓదనచతుత్థభాగో’’తి. ఓదనగతికానీతి ఓదనస్స గతి ¶ గతి యేసం తాని ఓదనగతికాని. గతీతి చ ఓకాసో ఓదనస్స అన్తోపవిసనసీలత్తా ఓదనస్స ఓకాసోయేవ తేసం ఓకాసో హోతి, న అఞ్ఞం అత్తనో ఓకాసం గవేసన్తీతి అత్థో. భాజనపరిభోగేనాతి ఉదకాహరణాదినా భాజనపరిభోగేన.

ఏవం పమాణతో అధిట్ఠానూపగవికప్పనూపగపత్తం దస్సేత్వా ఇదాని పాకతో మూలతో చ తం దస్సేతుం ‘‘పమాణయుత్తానమ్పీ’’తిఆదిమాహ. తత్థ అయోపత్తో పఞ్చహి పాకేహి పత్తోతి ¶ కమ్మారపక్కంయేవ అనధిట్ఠహిత్వా సమణసారుప్పనీలవణ్ణకరణత్థాయ పునప్పునం నానాసమ్భారేహి పచితబ్బో, అయోపత్తస్స అతికక్ఖళత్తా కమ్మారపాకేన సద్ధిం పఞ్చవారపక్కోయేవ సమణసారుప్పనీలవణ్ణో హోతి. మత్తికాపత్తో ద్వీహి పాకేహి పక్కోతి ఏత్థాపి ఏసేవ నయో. తస్స పన ముదుకత్తా కుమ్భకారకపాకేన సద్ధిం ద్వివారపక్కోపి సమణసారుప్పనీలవణ్ణో హోతి. ఏవం కతోయేవ హి పత్తో అధిట్ఠానూపగో వికప్పనూపగో చ హోతి, నాకతో. తేన వక్ఖతి ‘‘పాకే చ మూలే చ సునిట్ఠితేయేవ అధిట్ఠానూపగో హోతి. యో అధిట్ఠానూపగో, స్వేవ వికప్పనూపగో’’తి (వి. సఙ్గ. అట్ఠ. ౪౮). సో హత్థం ఆగతోపి అనాగతోపి అధిట్ఠాతబ్బో వికప్పేతబ్బోతి ఏతేన దూరే ఠితమ్పి అధిట్ఠాతుం వికప్పేతుఞ్చ లభతి, ఠపితట్ఠానసల్లక్ఖణమేవ పమాణన్తి దస్సేతి. ఇదాని తమేవత్థం విత్థారేతుమాహ ‘‘యది హీ’’తిఆది. హి-సద్దో విత్థారజోతకో. తత్థ పచిత్వా ఠపేస్సామీతి కాళవణ్ణపాకం సన్ధాయ వుత్తం.

ఇదాని పత్తాధిట్ఠానం దస్సేతుమాహ ‘‘తత్థ ద్వే పత్తస్స అధిట్ఠానా’’తిఆది. తత్థ సామన్తవిహారేతి ఇదం ఉపలక్ఖణవసేన వుత్తం, తతో దూరే ఠితమ్పి అధిట్ఠాతబ్బమేవ. ఠపితట్ఠానం సల్లక్ఖేత్వాతి ఇదమ్పి ఉపచారమత్తం, పత్తసల్లక్ఖణమేవేత్థ పమాణం.

ఇదాని అధిట్ఠానవిజహనం దస్సేతుం ‘‘ఏవం అప్పమత్తస్స’’త్యాదిమాహ. తత్థ పత్తే వా ఛిద్దం హోతీతి ముఖవట్టితో హేట్ఠా ద్వఙ్గులమత్తోకాసతో పట్ఠాయ యత్థ కత్థచి ఛిద్దం హోతి.

సత్తన్నం ¶ ధఞ్ఞానన్తి –

‘‘సాలి వీహి చ కుద్రూసో;

గోధూమో వరకో యవో;

కఙ్గూతి ¶ సత్త ధఞ్ఞాని;

నీవారాదీ తు తబ్భిదా’’తి. –

వుత్తానం సత్తవిధానం ధఞ్ఞానం.

౪౯. ఏవం పత్తాధిట్ఠానం దస్సేత్వా ఇదాని పత్తవికప్పనం దస్సేతుం ‘‘వికప్పనే పనా’’తిఆదిమాహ. తం చీవరవికప్పనే వుత్తనయేనేవ వేదితబ్బం.

౫౦. ఏవం వికప్పనానయం దస్సేత్వా ఇదాని పత్తే భిన్నే కత్తబ్బవిధిం దస్సేతుమాహ ‘‘ఏవం అధిట్ఠహిత్వా’’ఇచ్చాది. తత్థ అపత్తోతి ఇమినా అధిట్ఠానవిజహనమ్పి దస్సేతి. పఞ్చబన్ధనేపి పత్తే అపరిపుణ్ణపాకే పత్తే వియ అధిట్ఠానం న రుహతి. ‘‘తిపుపట్టేన వా’’తి వుత్తత్తా తమ్బలోహాదికప్పియలోహేహి అయోపత్తస్స ఛిద్దం ఛాదేతుం వట్టతి. తేనేవ ‘‘లోహమణ్డలకేనా’’తి వుత్తం. సుద్ధేహి…పే… న వట్టతీతి ఇదం ఉణ్హభోజనే పక్ఖిత్తే విలీయమానత్తా వుత్తం. ఫాణితం ఝాపేత్వా పాసాణచుణ్ణేన బన్ధితుం వట్టతీతి పాసాణచుణ్ణేన సద్ధిం ఫాణితం పచిత్వా తథాపక్కేన పాసాణచుణ్ణేన బన్ధితుం వట్టతి. అపరిభోగేనాతి అయుత్తపరిభోగేన. ‘‘అనుజానామి భిక్ఖవే ఆధారక’’న్తి వుత్తత్తా మఞ్చపీఠాదీసు యత్థ కత్థచి ఆధారకం ఠపేత్వా తత్థ పత్తం ఠపేతుం వట్టతి ఆధారకట్ఠపనోకాసస్స అనియమితత్తాతి వదన్తి.

ఇతి వినయసఙ్గహసంవణ్ణనాభూతే వినయాలఙ్కారే

అధిట్ఠానవికప్పనవినిచ్ఛయకథాలఙ్కారో నామ

అట్ఠమో పరిచ్ఛేదో.

౯. చీవరవిప్పవాసవినిచ్ఛయకథా

౫౧. ఏవం ¶ అధిట్ఠానవికప్పనవినిచ్ఛయకథం దస్సేత్వా ఇదాని చీవరేన వినావాసవినిచ్ఛయకరణం దస్సేతుం ‘‘చీవరేనవినావాసో’’త్యాదిమాహ. తత్థ చీయతీతి చీవరం, చయం సఞ్చయం ¶ కరీయతీతి అత్థో, అరియద్ధజో వత్థవిసేసో. ఇధ పన తిచీవరాధిట్ఠానేన అధిట్ఠహిత్వా ధారితం చీవరత్తయమేవ. వినాతి వజ్జనత్థే నిపాతో. వసనం వాసో, వినా వాసో వినావాసో, చీవరేన వినావాసో చీవరవినావాసో, ‘‘చీవరవిప్పవాసో’’తి వత్తబ్బే వత్తిచ్ఛావసేన, గాథాపాదపూరణత్థాయ వా అలుత్తసమాసం కత్వా ఏవం వుత్తన్తి దట్ఠబ్బం. తథా చ వక్ఖతి ‘‘తిచీవరాధిట్ఠానేన…పే… విప్పవాసో’’తి, ‘‘ఇమం సఙ్ఘాటిం అధిట్ఠామి, ఇమం ఉత్తరాసఙ్గం అధిట్ఠామి, ఇమం అన్తరవాసకం అధిట్ఠామీ’’తి ఏవం నామేన అధిట్ఠితానం తిణ్ణం చీవరానం ఏకేకేన విప్పవాసోతి అత్థో, ఏకేనపి వినా వసితుం న వట్టతి, వసన్తస్స భిక్ఖునో సహ అరుణుగ్గమనా చీవరం నిస్సగ్గియం హోతి, పాచిత్తియఞ్చ ఆపజ్జతీతి సమ్బన్ధో. వసితబ్బన్తి ఏత్థ వసనకిరియా చతుఇరియాపథసాధారణా, తస్మా కాయలగ్గం వా హోతు అలగ్గం వా, అడ్ఢతేయ్యరతనస్స పదేసస్స అన్తో కత్వా తిట్ఠన్తోపి చరన్తోపి నిసిన్నోపి నిపన్నోపి హత్థపాసే కత్వా వసన్తో నామ హోతి.

ఏవం సామఞ్ఞతో అవిప్పవాసలక్ఖణం దస్సేత్వా ఇదాని గామాదిపన్నరసోకాసవసేన విసేసతో దస్సేతుమాహ ‘‘గామి’’చ్చాది. తత్థ గామనివేసనాని పాకటానేవ. ఉదోసితో నామ యానాదీనం భణ్డానం సాలా. అట్టో నామ పటిరాజాదిపటిబాహనత్థం ఇట్ఠకాహి కతో బహలభిత్తికో చతుపఞ్చభూమికో పతిస్సయవిసేసో. మాళో నామ ఏకకూటసఙ్గహితో చతురస్సపాసాదో. పాసాదో నామ దీఘపాసాదో. హమ్మియం నామ ముణ్డచ్ఛదనపాసాదో, ముణ్డచ్ఛదనపాసాదోతి ¶ చ చన్దికఙ్గణయుత్తో పాసాదోతి వుచ్చతి. సత్థో నామ జఙ్ఘసత్థో వా సకటసత్థో వా. ఖేత్తం నామ పుబ్బణ్ణాపరణ్ణానం విరుహనట్ఠానం. ధఞ్ఞకరణం నామ ఖలమణ్డలం. ఆరామో నామ పుప్ఫారామో ఫలారామో. విహారాదయో పాకటా ఏవ. తత్థ నివేసనాదీని గామతో బహి సన్నివిట్ఠాని గహితానీతి వేదితబ్బం. అన్తోగామే ఠితానఞ్హి గామగ్గహణేన గహితత్తా గామపరిహారోయేవాతి. గామగ్గహణేన చ నిగమనగరానిపి గహితానేవ హోన్తి.

పరిఖాయ వా పరిక్ఖిత్తోతి ఇమినా సమన్తా నదీతళాకాదిఉదకేన పరిక్ఖిత్తోపి పరిక్ఖిత్తోయేవాతి దస్సేతి. తం పమాణం అతిక్కమిత్వాతి ఘరస్స ఉపరి ఆకాసే అడ్ఢతేయ్యరతనప్పమాణం అతిక్కమిత్వా. సభాయే వా వత్థబ్బన్తి ఇమినా సభాసద్దస్స పరియాయో సభాయసద్దో నపుంసకలిఙ్గో అత్థీతి దస్సేతి. సభాసద్దో హి ఇత్థిలిఙ్గో, సభాయసద్దో నపుంసకలిఙ్గోతి. ద్వారమూలే వాతి నగరస్స ద్వారమూలే వా. తేసన్తి సభాయనగరద్వారమూలానం. తస్సా వీథియా ¶ సభాయద్వారానం గహణేనేవ తత్థ సబ్బానిపి గేహాని, సా చ అన్తరవీథి గహితాయేవ హోతి. ఏత్థ చ ద్వారవీథిఘరేసు వసన్తేన గామప్పవేసనసహసేయ్యాదిదోసం పరిహరిత్వా సుప్పటిచ్ఛన్నతాదియుత్తేనేవ భవితబ్బం. సభా పన యది సబ్బేసం వసనత్థాయ పపాసదిసా కతా, అన్తరారామే వియ యథాసుఖం వసితుం వట్టతీతి వేదితబ్బం. అతిహరిత్వా ఘరే నిక్ఖిపతీతి వీథిం ముఞ్చిత్వా ఠితే అఞ్ఞస్మిం ఘరే నిక్ఖిపతి. తేనాహ ‘‘వీథిహత్థపాసో న రక్ఖతీ’’తి. పురతో వా పచ్ఛతో వా హత్థపాసేతి ఘరస్స హత్థపాసం సన్ధాయ వదతి.

ఏవం గామవసేన విప్పవాసావిప్పవాసం దస్సేత్వా ఇదాని నివేసనవసేన దస్సేన్తో ‘‘సచే ఏకకులస్స సన్తకం నివేసనం హోతీ’’తిఆదిమాహ. తత్థ ఓవరకో నామ గబ్భస్స ¶ అబ్భన్తరే అఞ్ఞో గబ్భోతి వదన్తి, గబ్భస్స వా పరియాయవచనమేతం. ఇదాని ఉదోసితాదివసేన దస్సేన్తో ‘‘ఉదోసితి’’చ్చాదిమాహ. తత్థ వుత్తనయేనేవాతి ‘‘ఏకకులస్స సన్తకో ఉదోసితో హోతి పరిక్ఖిత్తో చా’’తిఆదినా నివేసనే వుత్తనయేన. ఏవ-సద్దో విసేసనివత్తి అత్థో. తేన విసేసో నత్థీతి దస్సేతి.

ఇదాని యేసు విసేసో అత్థి, తే దస్సేన్తో ‘‘సచే ఏకకులస్స నావా’’తిఆదిమాహ. తత్థ పరియాదియిత్వాతి వినివిజ్ఝిత్వా, అజ్ఝోత్థరిత్వా వా. వుత్తమేవత్థం విభావేతి ‘‘అన్తోపవిట్ఠేనా’’తిఆదినా. తత్థ అన్తోపవిట్ఠేనాతి గామస్స, నదియా వా అన్తోపవిట్ఠేన. ‘‘సత్థేనా’’తి పాఠసేసో. నదీపరిహారో లబ్భతీతి ఏత్థ ‘‘విసుం నదీపరిహారస్స అవుత్తత్తా గామాదీహి అఞ్ఞత్థ వియ చీవరహత్థపాసోయేవ నదీపరిహారో’’తి తీసుపి గణ్ఠిపదేసు వుత్తం. అఞ్ఞే పన ‘‘ఇమినా అట్ఠకథావచనేన నదీపరిహారోపి విసుం సిద్ధోతి నదీహత్థపాసో న విజహితబ్బో’’తి వదన్తి. యథా పన అజ్ఝోకాసే సత్తబ్భన్తరవసేన అరఞ్ఞపరిహారో లబ్భతి, ఏవం నదియం ఉదకుక్ఖేపవసేన నదీపరిహారో లబ్భతీతి కత్వా అట్ఠకథాయం నదీపరిహారో విసుం అవుత్తో సియా సత్తబ్భన్తరఉదకుక్ఖేపసీమానం అరఞ్ఞనదీసు అబద్ధసీమావసేన లబ్భమానత్తా. ఏవఞ్చ సతి సముద్దజాతస్సరేసుపి పరిహారో అవుత్తసిద్ధో హోతి నదియా సమానలక్ఖణత్తా, నదీహత్థపాసో న విజహితబ్బోతి పన అత్థే సతి నదియా అతివిత్థారత్తా బహుసాధారణత్తా చ అన్తోనదియం చీవరం ఠపేత్వా నదీహత్థపాసే ఠితేన చీవరస్స పవత్తిం జానితుం న సక్కా భవేయ్య. ఏస నయో సముద్దజాతస్సరేసుపి. అన్తోఉదకుక్ఖేపే వా తస్స హత్థపాసే వా ఠితేన పన సక్కాతి అయం అమ్హాకం అత్తనోమతి, విచారేత్వా గహేతబ్బం. విహారసీమన్తి అవిప్పవాససీమం ¶ సన్ధాయాహ. ఏత్థ చ ¶ విహారస్స నానాకులసన్తకభావేపి అవిప్పవాససీమాపరిచ్ఛేదబ్భన్తరే సబ్బత్థ చీవరఅవిప్పవాససమ్భవతో పధానత్తా తత్థ సత్థపరిహారో న లబ్భతీతి ‘‘విహారం గన్త్వా వసితబ్బ’’న్తి వుత్తం. సత్థసమీపేతి ఇదం యథావుత్తఅబ్భన్తరపరిచ్ఛేదవసేన వుత్తం.

యస్మా ‘‘నానాకులస్స పరిక్ఖిత్తే ఖేత్తే చీవరం నిక్ఖిపిత్వా ఖేత్తద్వారమూలే వా తస్స హత్థపాసే వా వత్థబ్బ’’న్తి వుత్తం, తస్మా ద్వారమూలతో అఞ్ఞత్థ ఖేత్తేపి వసన్తేన చీవరం నిక్ఖిపిత్వా హత్థపాసే కత్వాయేవ వసితబ్బం.

విహారో నామ సపరిక్ఖిత్తో వా అపరిక్ఖిత్తో వా సకలో ఆవాసోతి వదన్తి. యస్మిం విహారేతి ఏత్థ పన ఏకగేహమేవ వుత్తం. విమతివినోదనియం (వి. వి. టీ. ౧.౪౯౧-౪౯౪) పన ‘‘విహారో నామ ఉపచారసీమా. యస్మిం విహారేతి తస్స అన్తోపరివేణాదిం సన్ధాయ వుత్త’’న్తి వుత్తం. ఏకకులాదిసన్తకతా చేత్థ కారాపకానం వసేన వేదితబ్బా.

యం మజ్ఝన్హికే కాలే సమన్తా ఛాయా ఫరతీతి యదా మహావీథియం ఉజుకమేవ గచ్ఛన్తం సూరియమణ్డలం మజ్ఝన్హికం పాపుణాతి, తదా యం ఓకాసం ఛాయా ఫరతి, తం సన్ధాయ వుత్తం. విమతివినోదనియం పన ‘‘ఛాయాయ ఫుట్ఠోకాసస్సాతి ఉజుకం అవిక్ఖిత్తలేడ్డుపాతబ్భన్తరం సన్ధాయ వదతీ’’తి వుత్తం. అగమనపథేతి తదహేవ గన్త్వా నివత్తేతుం అసక్కుణేయ్యకే సముద్దమజ్ఝే యే దీపకా, తేసూతి యోజనా. ఇతరస్మిన్తి పురత్థిమదిసాయ చీవరే.

౫౨. నదిం ఓతరతీతి హత్థపాసం ముఞ్చిత్వా ఓతరతి. నాపజ్జతీతి పరిభోగపచ్చయా దుక్కటం నాపజ్జతి. తేనాహ ‘‘సో హీ’’తిఆది. అపరిభోగారహత్తాతి ఇమినా నిస్సగ్గియచీవరం అనిస్సజ్జిత్వా పరిభుఞ్జన్తస్స దుక్కటం అచిత్తకన్తి సిద్ధం. ఏకం ¶ పారుపిత్వా ఏకం అంసకూటే ఠపేత్వా గన్తబ్బన్తి ఇదం బహూనం సఞ్చరణట్ఠానే ఏవం అకత్వా గమనం న సారుప్పన్తి కత్వా వుత్తం, న ఆపత్తిఅఙ్గత్తా. బహిగామే ఠపేత్వాపి అపారుపితబ్బతాయ వుత్తం ‘‘వినయకమ్మం కాతబ్బ’’న్తి. అథ వా విహారే సభాగం భిక్ఖుం న పస్సతి, ఏవం సతి ఆసనసాలం గన్త్వా వినయకమ్మం కాతబ్బన్తి యోజనా. ఆసనసాలం గచ్ఛన్తేన కిం తీహి చీవరేహి గన్తబ్బన్తి ఆహ ‘‘సన్తరుత్తరేనా’’తి నట్ఠచీవరస్స సన్తరుత్తరసాదియనతో. సఙ్ఘాటి పన కిం కాతబ్బాతి ఆహ ‘‘సఙ్ఘాటిం ¶ బహిగామే ఠపేత్వా’’తి. ఉత్తరాసఙ్గే చ బహిగామే ఠపితసఙ్ఘాటియఞ్చ పఠమం వినయకమ్మం కత్వా పచ్ఛా ఉత్తరాసఙ్గం నివాసేత్వా అన్తరవాసకే కాతబ్బం. ఏత్థ చ బహిగామే ఠపితస్సపి వినయకమ్మవచనతో పరమ్ముఖాపి ఠితం నిస్సజ్జితుం, నిస్సట్ఠం దాతుఞ్చ వట్టతీతి వేదితబ్బం.

దహరానం గమనే సఉస్సాహత్తా ‘‘నిస్సయో పన న పటిప్పస్సమ్భతీ’’తి వుత్తం. ముహుత్తం…పే… పటిప్పస్సమ్భతీతి సఉస్సాహత్తే గమనస్స ఉపచ్ఛిన్నత్తా వుత్తం, తేసం పన పురారుణా ఉట్ఠహిత్వా సఉస్సాహేన గచ్ఛన్తానం అరుణే అన్తరా ఉట్ఠితేపి న పటిప్పస్సమ్భతి ‘‘యావ అరుణుగ్గమనా సయన్తీ’’తి వుత్తత్తా. తేనేవ ‘‘గామం పవిసిత్వా…పే… న పటిప్పస్సమ్భతీ’’తి వుత్తం. అఞ్ఞమఞ్ఞస్స వచనం అగ్గహేత్వాతిఆదిమ్హి సఉస్సాహత్తా గమనక్ఖణే పటిప్పస్సద్ధి న వుత్తా. ధేనుభయేనాతి తరుణవచ్ఛగావీనం ఆధావిత్వా సిఙ్గేన పహరణభయేన. నిస్సయో చ పటిప్పస్సమ్భతీతి ఏత్థ ధేనుభయాదీహి ఠితానం యావ భయవూపసమా ఠాతబ్బతో ‘‘అన్తోఅరుణేయేవ గమిస్సామీ’’తి నియమేతుం అసక్కుణేయ్యత్తా వుత్తం. యత్థ పన ఏవం నియమేతుం సక్కా, తత్థ అన్తరా అరుణే ఉగ్గతేపి నిస్సయో న పటిప్పస్సమ్భతి భేసజ్జత్థాయ గామం పవిట్ఠదహరానం వియ.

అన్తోసీమాయం ¶ గామన్తి అవిప్పవాససీమాసమ్ముతితో పచ్ఛా పతిట్ఠాపితగామం సన్ధాయ వదతి గామఞ్చ గామూపచారఞ్చ ఠపేత్వా సమ్మన్నితబ్బతో. పవిట్ఠానన్తి ఆచరియన్తేవాసికానం విసుం విసుం గతానం అవిప్పవాససీమత్తా నేవ చీవరాని నిస్సగ్గియాని హోన్తి, సఉస్సాహతాయ న నిస్సయో పటిప్పస్సమ్భతి. అన్తరామగ్గేతి ధమ్మం సుత్వా ఆగచ్ఛన్తానం అన్తరామగ్గే.

ఇతి వినయసఙ్గహసంవణ్ణనాభూతే వినయాలఙ్కారే

చీవరవిప్పవాసవినిచ్ఛయకథాలఙ్కారో నామ

నవమో పరిచ్ఛేదో.

౧౦. భణ్డపటిసామనవినిచ్ఛయకథా

౫౩. ఏవం చీవరవిప్పవాసవినిచ్ఛయం కథేత్వా ఇదాని భణ్డపటిసామనవినిచ్ఛయం కథేతుం ‘‘భణ్డస్స ¶ పటిసామన’’న్తిఆదిమాహ. తత్థ భడితబ్బం భాజేతబ్బన్తి భణ్డం, భడితబ్బం ఇచ్ఛితబ్బన్తి వా భణ్డం, భణ్డన్తి పరిభణ్డన్తి సత్తా ఏతేనాతి వా భణ్డం, మూలధనం, పరిక్ఖారో వా. వుత్తఞ్హి అభిధానప్పదీపికాయం –

‘‘భాజనాదిపరిక్ఖారే, భణ్డం మూలధనేపి చా’’తి.

తస్స భణ్డస్స, పటిసామియతే పటిసామనం, రక్ఖణం గోపనన్తి అత్థో. తేనాహ ‘‘పరేసం భణ్డస్స గోపన’’న్తి. మాతు కణ్ణపిళన్ధనం తాలపణ్ణమ్పీతి పి-సద్దో సమ్భావనత్థో. తేన పగేవ అఞ్ఞాతకానం సన్తకన్తి దస్సేతి. గిహిసన్తకన్తి ఇమినా పఞ్చన్నం సహధమ్మికానం సన్తకం పటిసామేతుం వట్టతీతి దీపేతి. భణ్డాగారికసీసేనాతి ఏతేన విస్సాసగ్గాహాదినా గహేత్వా పటిసామేన్తస్స అనాపత్తీతి దస్సేతి. తేన వక్ఖతి ‘‘అత్తనో అత్థాయ గహేత్వా పటిసామేతబ్బ’’న్తి. ఛన్దేనపి భయేనపీతి వడ్ఢకీఆదీసు ఛన్దేన ¶ , రాజవల్లభాదీసు భయేన బలక్కారేన పాతేత్వా గతేసు చ పటిసామేతుం వట్టతీతి యోజేతబ్బం.

సఙ్గోపనత్థాయ అత్తనో హత్థే నిక్ఖిత్తస్స భణ్డస్స గుత్తట్ఠానే పటిసామనపయోగం వినా ‘‘నాహం గణ్హామీ’’తిఆదినా అఞ్ఞస్మిం పయోగే అకతే రజ్జసఙ్ఖోభాదికాలే ‘‘న దాని తస్స దస్సామి, న మయ్హం దాని దస్సతీ’’తి ఉభోహిపి సకసకట్ఠానే నిసీదిత్వా ధురనిక్ఖేపే కతేపి అవహారో నత్థి. కేచి పనేత్థ ‘‘పారాజికమేవ పటిసామనపయోగస్స కతత్తా’’తి వదన్తి, తం తేసం మతిమత్తం, న సారతో పచ్చేతబ్బం. పటిసామనకాలే హిస్స థేయ్యచిత్తం నత్థి, ‘‘న దాని తస్స దస్సామీ’’తి థేయ్యచిత్తుప్పత్తిక్ఖణే చ సామినో ధురనిక్ఖేపచిత్తప్పవత్తియా హేతుభూతో కాయవచీపయోగో నత్థి, యేన సో ఆపత్తిం ఆపజ్జేయ్య. న హి అకిరియసముట్ఠానా అయం ఆపత్తీతి. దానే సఉస్సాహో, రక్ఖతి తావాతి అవహారం సన్ధాయ అవుత్తత్తా ‘‘నాహం గణ్హామీ’’తిఆదినా ముసావాదకరణే పాచిత్తియమేవ హోతి, న దుక్కటం థేయ్యచిత్తాభావేన సహపయోగస్సపి అభావతోతి గహేతబ్బం.

యదిపి ముఖేన దస్సామీతి వదతి…పే… పారాజికన్తి ఏత్థ కతరపయోగేన ఆపత్తి, న తావ పఠమేన భణ్డపటిసామనపయోగేన తదా థేయ్యచిత్తభావా, నాపి ‘‘దస్సామీ’’తి కథనపయోగేన తదా థేయ్యచిత్తే విజ్జమానేపి పయోగస్స కప్పియత్తాతి? వుచ్చతే – సామినా ‘‘దేహీ’’తి బహుసో యాచియమానోపి ¶ అదత్వా యేన పయోగేన అత్తనో అదాతుకామతం సామికస్స ఞాపేసి, యేన చ సో అదాతుకామో అయం విక్ఖిపతీతి ఞత్వా ధురం నిక్ఖిపతి, తేనేవ పయోగేనస్స ఆపత్తి. న హేత్థ ఉపనిక్ఖిత్తభణ్డే పరియాయేన ముత్తి అత్థి. అదాతుకామతాయ హి ‘‘కదా తే దిన్నం, కత్థ తే ¶ దిన్న’’న్తిఆదిపరియాయవచనేనపి సామికస్స ధురేనిక్ఖిపాపితే ఆపత్తియేవ. తేనేవ అట్ఠకథాయం వుత్తం ‘‘కిం తుమ్హే భణథ…పే… ఉభిన్నం ధురనిక్ఖేపేన భిక్ఖునో పారాజిక’’న్తి. పరసన్తకస్స పరేహి గణ్హాపనే ఏవ హి పరియాయతో ముత్తి, న సబ్బత్థాతి గహేతబ్బం. అత్తనో హత్థే నిక్ఖిత్తత్తాతి ఏత్థ అత్తనో హత్థే సామినా దిన్నతాయ భణ్డాగారికట్ఠానే ఠితత్తా చ ఠానాచావనేపి నత్థి అవహారో, థేయ్యచిత్తేన పన గహణే దుక్కటతో న ముచ్చతీతి వేదితబ్బం. ఏసేవ నయోతి అవహారో నత్థి, భణ్డదేయ్యం పన హోతీతి అధిప్పాయో.

౫౪. పఞ్చన్నం సహధమ్మికానన్తి భిక్ఖుభిక్ఖునీసిక్ఖమానసామణేరసామణేరీనం. ఏతేన న కేవలం గిహీనం ఏవ, అథ ఖో తాపసపరిబ్బాజకాదీనమ్పి సన్తకం పటిసామేతుం న వట్టతీతి దస్సేతి. నట్ఠేపి గీవా న హోతి, కస్మా? అసమ్పటిచ్ఛాపితత్తాతి అత్థో. దుతియే ఏసేవ నయోతి గీవా న హోతి, కస్మా? అజానితత్తా. తతియే చ ఏసేవ నయోతి గీవా న హోతి, కస్మా? పటిక్ఖిపితత్తా. ఏత్థ చ కాయేన వా వాచాయ వా చిత్తేన వా పటిక్ఖిత్తోపి పటిక్ఖిత్తోయేవ నామ హోతి.

తస్సేవ గీవా హోతి, న సేసభిక్ఖూనం, కస్మా? తస్సేవ భణ్డాగారికస్స భణ్డాగారే ఇస్సరభావతో. భణ్డాగారికస్స గీవా న హోతి అలసజాతికస్సేవ పమాదేన హరితత్తా. దుతియే భణ్డాగారికస్స గీవా న హోతి తస్స అనారోచితత్తా. నట్ఠే తస్స గీవా తేన ఠపితత్తా. తస్సేవ గీవా, న అఞ్ఞేసం తేన భణ్డాగారికేన సమ్పటిచ్ఛితత్తా ఠపితత్తా చ. నత్థి గీవా తేన పటిక్ఖిపితత్తా. నట్ఠం సునట్ఠమేవ భణ్డాగారికస్స అసమ్పటిచ్ఛాపనతో. నట్ఠే గీవా తేన ఠపితత్తా. సబ్బం తస్స గీవా తస్స భణ్డాగారికస్స పమాదేన హరణతో. తత్థేవ ఉపచారే విజ్జమానేతి భణ్డాగారికస్స సమీపేయేవ ఉచ్చారపస్సావట్ఠానే విజ్జమానే.

౫౫. మయి ¶ చ మతే సఙ్ఘస్స చ సేనాసనే వినట్ఠేతి ఏత్థ కేవలం సఙ్ఘస్స సేనాసనం మా వినస్సీతి ఇమినా అధిప్పాయేన వివరితుమ్పి వట్టతియేవాతి వదన్తి. ‘‘తం మారేస్సామీ’’తి ఏత్తకే వుత్తేపి వివరితుం వట్టతి ‘‘గిలానపక్ఖే ఠితత్తా అవిసయో’’తి వుత్తత్తా. మరణతో హి పరం ¶ గేలఞ్ఞం అవిసయత్తఞ్చ నత్థి. ‘‘ద్వారం ఛిన్దిత్వా హరిస్సామా’’తి ఏత్తకే వుత్తేపి వివరితుం వట్టతియేవ. సహాయేహి భవితబ్బన్తి తేహిపి భిక్ఖాచారాదీహి పరియేసిత్వా అత్తనో సన్తకమ్పి కిఞ్చి కిఞ్చి దాతబ్బన్తి వుత్తం హోతి. అయఞ్హి సామీచీతి భణ్డాగారే వసన్తానం ఇదం వత్తం. లోలమహాథేరోతి మన్దో మోమూహో ఆకిణ్ణవిహారీ సదా కీళాపసుతో వా మహాథేరో.

౫౬. ఇతరేహీతి తస్మింయేవ గబ్భే వసన్తేహి భిక్ఖూహి. విహారరక్ఖణవారే నియుత్తో విహారవారికో, వుడ్ఢపటిపాటియా అత్తనో వారే విహారరక్ఖణకో. నివాపన్తి భత్తవేతనం. చోరానం పటిపథం గతేసూతి చోరానం ఆగమనం ఞత్వా ‘‘పఠమతరంయేవ గన్త్వా సద్దం కరిస్సామా’’తి చోరానం అభిముఖం గతేసు. ‘‘చోరేహి హటభణ్డం ఆహరిస్సామా’’తి తేసం అనుపథం గతేసుపి ఏసేవ నయో. నిబద్ధం కత్వాతి ‘‘అసుకకులే యాగుభత్తం విహారవారికానంయేవా’’తి ఏవం నియమనం కత్వా. ద్వే తిస్సో యాగుసలాకా చ చత్తారి పఞ్చ సలాకభత్తాని చ లభమానోవాతి ఇదం నిదస్సనమత్తం, తతో ఊనం వా హోతు అధికం వా, అత్తనో చ వేయ్యావచ్చకరస్స చ యాపనమత్తం లభనమేవ పమాణన్తి గహేతబ్బం. నిస్సితకే జగ్గాపేన్తీతి అత్తనో అత్తనో నిస్సితకే భిక్ఖాచరియాయ పోసేన్తా నిస్సితకేహి విహారం జగ్గాపేన్తి. అసహాయస్సాతి సహాయరహితస్స. ‘‘అసహాయస్స అదుతియస్సా’’తి పాఠో యుత్తో. పచ్ఛిమం పురిమస్సేవ వేవచనం. అసహాయస్స వా అత్తదుతియస్స వాతి ¶ ఇమస్మిం పన పాఠే ఏకేన ఆనీతం ద్విన్నం నప్పహోతీతి అత్తదుతియస్సపి వారో నివారితోతి వదన్తి, తం ‘‘యస్స సభాగో భిక్ఖు భత్తం ఆనేత్వా దాతా నత్థీ’’తి ఇమినా న సమేతి, వీమంసితబ్బం. విమతివినోదనియం (వి. వి. టీ. ౧.౧౧౨) పన ‘‘అత్తదుతియస్సాతి అప్పిచ్ఛస్స. అత్తాసరీరమేవ దుతియో, న అఞ్ఞోతి హి అత్తదుతియో, తదుభయస్సపి అత్థస్స విభావనం ‘యస్సా’తిఆది. ఏతేన సబ్బేన ఏకేకస్స వారో న పాపేతబ్బోతి దస్సేతీ’’తి వుత్తం.

పాకవత్తత్థాయాతి నిచ్చం పచితబ్బయాగుభత్తసఙ్ఖాతవత్తత్థాయ. ఠపేన్తీతి దాయకా ఠపేన్తి. తం గహేత్వాతి తం ఆరామికాదీహి దీయమానం భాగం గహేత్వా. ఉపజీవన్తేన ఠాతబ్బన్తి అబ్భోకాసికరుక్ఖమూలికేనపి పాకవత్తం ఉపనిస్సాయ జీవన్తేన అత్తనో పత్తచీవరరక్ఖణత్థాయ విహారవారే సమ్పత్తే ఠాతబ్బం. న గాహాపేతబ్బోతి ఏత్థ యస్స అబ్భోకాసికస్సపి అత్తనో అధికపరిక్ఖారో చే ఠపితో అత్థి, చీవరాదిసఙ్ఘికభాగేపి ఆలయో అత్థి, సోపి గాహాపేతబ్బో ¶ . పరిపుచ్ఛన్తి పుచ్ఛితపఞ్హవిస్సజ్జనం, అట్ఠకథం వా. దిగుణన్తి అఞ్ఞేహి లబ్భమానతో ద్విగుణం. పక్ఖవారేనాతి అడ్ఢమాసవారేన.

ఇతి వినయసఙ్గహసంవణ్ణనాభూతే వినయాలఙ్కారే

భణ్డపటిసామనవినిచ్ఛయకథాలఙ్కారో నామ

దసమో పరిచ్ఛేదో.

౧౧. కయవిక్కయసమాపత్తివినిచ్ఛయకథా

౫౭. ఏవం భణ్డపటిసామనవినిచ్ఛయం కథేత్వా ఇదాని కయవిక్కయవినిచ్ఛయం కథేన్తో ‘‘కయవిక్కయసమాపత్తీ’’తిఆదిమాహ. తత్థ కయనం కయో, పరభణ్డస్స గహణం, విక్కయనం ¶ విక్కయో, సకభణ్డస్స దానం, కయో చ విక్కయో చ కయవిక్కయం. సమాపజ్జనం సమాపత్తి, తస్స దువిధస్స కిరియస్స కరణం. తస్సరూపం దస్సేతి ‘‘ఇమినా’’తిఆదినా.

సేసఞాతకేసు సద్ధాదేయ్యవినిపాతసమ్భవతో తదభావట్ఠానమ్పి దస్సేతుం ‘‘మాతరం వా పన పితరం వా’’తిఆది వుత్తం. తేన విఞ్ఞత్తిసద్ధాదేయ్యవినిపాతనఞ్చ న హోతి ‘‘ఇమినా ఇదం దేహీ’’తి వదన్తోతి దస్సేతి, కయవిక్కయం పన ఆపజ్జతి ‘‘ఇమినా ఇదం దేహీ’’తి వదన్తోతి దస్సేతి. ఇమినా చ ఉపరి అఞ్ఞాతకన్త్యాదినా చ సేసఞాతకం ‘‘ఇమం దేహీ’’తి వదతో విఞ్ఞత్తి న హోతి, ‘‘ఇమం గణ్హాహీ’’తి పన దదతో సద్ధాదేయ్యవినిపాతనం, ‘‘ఇమినా ఇమం దేహీ’’తి కయవిక్కయం ఆపజ్జతో నిస్సగ్గియన్తి అయమ్పి అత్థో దస్సితో హోతి మిగపదవలఞ్జనన్యాయేన. తస్మాఇచ్చాదికేపి ‘‘మాతాపితూహి సద్ధిం కయవిక్కయం, సేసఞాతకేహి సద్ధిం ద్వే ఆపత్తియో, అఞ్ఞాతకేహి సద్ధిం తిస్సో ఆపత్తియో’’తి వత్తబ్బే తేనేవ న్యాయేన ఞాతుం సక్కాతి కత్వా న వుత్తన్తి దట్ఠబ్బం, అఞ్ఞథా అబ్యాపితదోసో సియా.

‘‘ఇదం భత్తం భుఞ్జిత్వా ఇదం కరోథా’’తి వుత్తే పుబ్బాపరసమ్బన్ధాయ కిరియాయ వుత్తత్తా ‘‘ఇమినా ఇదం దేహీ’’తి వుత్తసదిసం హోతి. ఇదం భత్తం భుఞ్జ, ఇదం నామ కరోహీ’’తి వా, ‘‘ఇదం ¶ భత్తం భుత్తోసి, ఇదం నామ కరోహి, ఇదం భత్తం భుఞ్జిస్ససి, ఇదం నామ కరోహీ’’తి పన వుత్తే అసమ్బన్ధాయ కిరియాయ వుత్తత్తా కయవిక్కయో న హోతి. విఘాసాదానం భత్తదానే చ అనపేక్ఖత్తా సద్ధాదేయ్యవినిపాతనం న హోతి, కారాపనే హత్థకమ్మమత్తత్తా విఞ్ఞత్తి న హోతి, తస్మా వట్టతి. ‘‘ఏత్థ చా’’తిఆదినా అసతిపి నిస్సగ్గియవత్థుమ్హి పాచిత్తియం దేసేతబ్బన్తి దస్సేతి.

అగ్ఘం పుచ్ఛితుం వట్టతి, ఏత్తావతా కయవిక్కయో న హోతీతి అత్థో. గణ్హితుం వట్టతీతి ‘‘ఇమినా ఇదం దేహీ’’తి అవుత్తత్తా ¶ కయవిక్కయో న హోతి, మూలస్స అత్థితాయ విఞ్ఞత్తిపి న హోతి. పత్తో న గహేతబ్బో పరభణ్డస్స మహగ్ఘతాయ. ఏవం సతి కథం కాతబ్బోతి ఆహ ‘‘మమ వత్థు అప్పగ్ఘన్తి ఆచిక్ఖితబ్బ’’న్తి. భణ్డం అగ్ఘాపేత్వా కారేతబ్బతం ఆపజ్జతి థేయ్యావహారసమ్భవతో, ఊనమాసకం చే అగ్ఘతి, దుక్కటం. మాసకతో పట్ఠాయ యావ ఊనపఞ్చమాసకం చే అగ్ఘతి, థుల్లచ్చయం. పఞ్చమాసకం చే అగ్ఘతి, పారాజికన్తి వుత్తం హోతి. దేతి, వట్టతి పుఞ్ఞత్థాయ దిన్నత్తా అధికస్స. కప్పియకారకస్స పన…పే… వట్టతి ఉభతో కప్పియభణ్డత్తా. ఏకతో ఉభతో వా చే అకప్పియభణ్డం హోతి, న వట్టతి. ‘‘మా గణ్హాహీ’’తి వత్తబ్బో, కస్మా? కప్పియకారకస్స అఛేకత్తా.

అఞ్ఞేన అప్పటిగ్గహితేన అత్థో, కస్మా? సత్తాహకాలికత్తా తేలస్స. పటిగ్గహితతేలం సత్తాహపరమం ఏవ ఠపేతబ్బం, తస్మా తతో పరం ఠపితుకామస్స అప్పటిగ్గహితతేలేన అత్థో హోతి. అప్పటిగ్గహితం దూసేయ్య, అనియమితకాలం అప్పటిగ్గహితతేలం నాళియం అవసిట్ఠపటిగ్గహితతేలం అత్తనో కాలం వత్తాపేయ్య.

౫౮. ఇదం పత్తచతుక్కం వేదితబ్బన్తి అకప్పియపత్తచతుక్కం వుత్తం, పఞ్చమో పన కప్పియో. తేన వక్ఖతి ‘‘అయం పత్తో సబ్బకప్పియో బుద్ధానమ్పి పరిభోగారహో’’తి. అయం పత్తో మహాఅకప్పియో నామ, కస్మా? రూపియం ఉగ్గణ్హిత్వా అయబీజం సముట్ఠాపేత్వా తేన లోహేన పత్తస్స కారితత్తా, ఏవం బీజతో పట్ఠాయ దూసితత్తా. యథా చ తతియపారాజికవిసయే థావరపయోగేసు పాససూలాదీసు మూలతో పట్ఠాయ కారితేసు కిస్మిఞ్చి దణ్డమత్తే వా వాకమత్తే వా అవసిట్ఠే సతి న ముచ్చతి, సబ్బస్మిం నట్ఠేయేవ ముచ్చతి, ఏవమిధాపి బీజతో ¶ పట్ఠాయ కతత్తా తస్మిం పత్తే కిస్మిఞ్చి పత్తే అవసిట్ఠేపి కప్పియో భవితుం న సక్కా. తథా చ వక్ఖతి ‘‘సచేపి తం వినాసేత్వా ¶ థాలకం కారేతి, తమ్పి అకప్పియ’’న్త్యాది. ఏవం సన్తేపి దుతియపత్తే వియ మూలే చ మూలస్సామికానం, పత్తే చ పత్తస్సామికానం దిన్నే కప్పియో కాతుం సక్కా భవేయ్య ను ఖోతి ఆసఙ్కాయమాహ ‘‘న సక్కా కేనచి ఉపాయేన కప్పియో కాతు’’న్తి. తస్సత్థో – దుతియపత్తం రూపియం పటిగ్గణ్హిత్వా గిహీహి పరినిట్ఠాపితమేవ కిణాతి, న బీజతో పట్ఠాయ దూసేతి, తస్మా దుతియపత్తో కప్పియో కాతుం సక్కా, ఇధ పన బీజతో పట్ఠాయ దూసితత్తా తేన భిక్ఖునా తం పత్తం పున అయపాసాణబీజం కాతుం అసక్కుణేయ్యత్తా, పటిగ్గహితరూపియస్స చ వళఞ్జితత్తా పున సామికానం దాతుం అసక్కుణేయ్యత్తా న సక్కా కేనచి ఉపాయేన కప్పియో కాతున్తి.

ఇదాని తం అసక్కుణేయ్యత్తం అఞ్ఞేన పకారేన విత్థారేతుం ‘‘సచేపీ’’తిఆదిమాహ. ఇమినా కిఞ్చిపి అయవత్థుమ్హి అవసిట్ఠే సతి అకప్పియోవ హోతీతి దస్సేతి. తేన వుత్తం విమతివినోదనియం (వి. వి. టీ. ౧.౫౯౧) ‘‘రూపియం ఉగ్గణ్హిత్వాతి ఇదం ఉక్కట్ఠవసేన వుత్తం, ముత్తాదిదుక్కటవత్థుమ్పి ఉగ్గణ్హిత్వా కారితమ్పి పఞ్చన్నం న వట్టతి ఏవ. సముట్ఠాపేతీతి సయం గన్త్వా వా ‘ఇమం కహాపణాదిం కమ్మకారానం దత్వా బీజం సముట్ఠాపేహీ’తి అఞ్ఞం ఆణాపేత్వా వా సముట్ఠాపేతి. మహాఅకప్పియోతి అత్తనావ బీజతో పట్ఠాయ దూసితత్తా అఞ్ఞస్స మూలస్సామికస్స అభావతో వుత్తం. సో హి చోరేహి అచ్ఛిన్నోపి పున లద్ధో జానన్తస్స కస్సచీపి న వట్టతి. యది హి వట్టేయ్య, తళాకాదీసు వియ ‘అచ్ఛిన్నో వట్టతీ’తి ఆచరియా వదేయ్యుం. న సక్కా కేనచి ఉపాయేనాతి సఙ్ఘస్స విస్సజ్జనేన చోరాదిఅచ్ఛిన్దనేనపి కప్పియో కాతుం న సక్కా, ఇదఞ్చ తేన రూపేన ¶ ఠితం తమ్మూలకేన వత్థముత్తాదిరూపేన ఠితఞ్చ సన్ధాయ వుత్తం. దుక్కటవత్థుమ్పి హి తమ్మూలకకప్పియవత్థు చ న సక్కా కేనచి తేన రూపేన కప్పియం కాతుం. యది పన సో భిక్ఖు తేన కప్పియవత్థునా, దుక్కటవత్థునా వా పున రూపియం చేతాపేయ్య, తం రూపియం నిస్సజ్జాపేత్వా అఞ్ఞేసం కప్పియం కాతుమ్పి సక్కా భవేయ్యాతి దట్ఠబ్బ’’న్తి. యం పన సారత్థదీపనియం పపఞ్చితం, యఞ్చ తమేవ గహేత్వా పోరాణటీకాయం పపఞ్చితం, తం విత్థారేత్వా వుచ్చమానం అతివిత్థారితఞ్చ భవిస్సతి, సోతూనఞ్చ దుబ్బిఞ్ఞేయ్యం, తస్మా ఏత్తకమేవ వదిమ్హ, అత్థికేహి పన తేసు తేసు పకరణేసు ఓలోకేత్వా గహేతబ్బన్తి.

దుతియపత్తే పఞ్చన్నమ్పి సహధమ్మికానం న కప్పతీతి రూపియస్స పటిగ్గహితత్తా, కయవిక్కయస్స చ కతత్తా. సక్కా పన కప్పియో కాతున్తి గిహీహి పరినిట్ఠాపితపత్తస్సేవ కిణితత్తా ¶ , బీజతో పట్ఠాయ అదూసితత్తా, మూలమూలస్సామికానఞ్చ పత్తపత్తస్సామికానఞ్చ విజ్జమానత్తా. యథా పన సక్కా హోతి, తం దస్సేతుం ‘‘మూలే’’తిఆదిమాహ.

తతియపత్తే సదిసోయేవాతి ‘‘పఞ్చన్నమ్పి సహధమ్మికానం న వట్టతి, సక్కా పన కప్పియో కాతు’’న్తి ఇమం నయం నిద్దిసతి. నను తతియపత్తో కప్పియవోహారేన గహితో, అథ కస్మా అకప్పియోతి చోదనం సన్ధాయాహ ‘‘కప్పియవోహారేన గహితోపి దుతియపత్తసదిసోయేవ, మూలస్స సమ్పటిచ్ఛితత్తా అకప్పియో’’తి. దుతియచోదనం పన సయమేవ వదతి. ఏత్థ చ ‘‘దుతియపత్తసదిసోయేవా’’తి వుత్తత్తా మూలే చ మూలస్సామికానం, పత్తే చ పత్తస్సామికానం దిన్నే కప్పియో హోతి, కప్పియభణ్డం దత్వా గహేత్వా పరిభుఞ్జితుం వట్టతీతి దట్ఠబ్బో. మూలస్స అనిస్సట్ఠత్తాతి యేన ఉగ్గహితమూలేన పత్తో కీతో, తస్స మూలస్స సఙ్ఘమజ్ఝే అనిస్సట్ఠత్తా. ఏతేన రూపియమేవ నిస్సజ్జితబ్బం, న తమ్మూలకం అరూపియన్తి ¶ దస్సేతి. యది హి తేన సమ్పటిచ్ఛితమూలం సఙ్ఘమజ్ఝే నిస్సట్ఠం సియా, తేన కప్పియేన కమ్మేన ఆరామికాదీహి గహేత్వా దిన్నపత్తో రూపియపటిగ్గాహకం ఠపేత్వా సేసానం వట్టేయ్య.

చతుత్థపత్తే దుబ్బిచారితత్తాతి ‘‘ఇమే కహాపణే దత్వా ఇదం దేహీ’’తి గహితత్తా గిహిసన్తకానం కహాపణానం దుట్ఠువిచారితత్తా ఏతస్స విచారణకస్స భిక్ఖునో ఏవ న వట్టతీతి అత్థో. మూలస్స అసమ్పటిచ్ఛితత్తాతి ఏతేన మూలస్స గిహిసన్తకత్తం దస్సేతి, తేనేవ పత్తస్స రూపియసంవోహారేన అనుప్పన్నతఞ్చ దస్సేతి, తేన చ తస్స పత్తస్స నిస్సజ్జియాభావం, భిక్ఖుస్స చ పాచిత్తియాభావం దీపేతి, తేన చ దుబ్బిచారితమత్తేన దుక్కటమత్తభావం పకాసేతి. నిస్సజ్జీతి ఇదఞ్చ దానవసేన వుత్తం, న వినయకమ్మవసేన. తేనేవ చ ‘‘సప్పిస్స పూరాపేత్వా’’తి వుత్తం.

పఞ్చమపత్తే సబ్బకప్పియోతి అత్తనో చ పఞ్చన్నం సహధమ్మికానఞ్చ బుద్ధపచ్చేకబుద్ధానఞ్చ కప్పియో. తేనాహ ‘‘బుద్ధానమ్పి పరిభోగారహో’’తి.

ఇతి వినయసఙ్గహసంవణ్ణనాభూతే వినయాలఙ్కారే

కయవిక్కయసమాపత్తివినిచ్ఛయకథాలఙ్కారో నామ

ఏకాదసమో పరిచ్ఛేదో.

౧౨. రూపియాదిపటిగ్గహణవినిచ్ఛయకథా

౫౯. ఏవం ¶ కయవిక్కయసమాపత్తివినిచ్ఛయం కథేత్వా ఇదాని రూపియాదిపటిగ్గహణవినిచ్ఛయం కథేన్తో ‘‘రూపియాదిపటిగ్గహో’’తిఆదిమాహ. తత్థ సఞ్ఞాణత్థాయ కతం రూపం ఏత్థ అత్థీతి ¶ రూపియం, యం కిఞ్చి వోహారూపగం ధనం. తేన వుత్తం సమన్తపాసాదికాయం (పారా. అట్ఠ. ౨.౫౮౩-౫౮౪) ‘‘ఇధ పన యం కిఞ్చి వోహారగమనీయం కహాపణాది అధిప్పేత’’న్తి. పఠమం ఆదీయతీతిఆది, కిం తం? రూపియం, రూపియం ఆది యేసం తేతి రూపియాదయో, దాసిదాసఖేత్తవత్థుఆదయో, పటిగ్గహణం పటిగ్గహో, సమ్పటిచ్ఛనన్తి అత్థో. రూపియాదీనం పటిగ్గహో రూపియాదిపటిగ్గహో. జాతసమయే ఉప్పన్నం రూపమేవ రూపం అస్స భవతి, న వికారమాపజ్జతీతి జాతరూపం, సువణ్ణం. ధవలసభావతాయ సత్తేహి రఞ్జియతేతి రజతం, సజ్ఝు. జాతరూపేన కతో మాసకో జాతరూపమాసకో. రజతేన కతో మాసకో రజతమాసకోతి ఇదం చతుబ్బిధమేవ నిస్సగ్గియవత్థు హోతి, న లోహమాసకాదయోతి ఆహ ‘‘తమ్బలోహాదీహి…పే… సఙ్గహితో’’తి. తమ్బలోహాదీహీతి ఆది-సద్దేన కంసలోహవట్టలోహతిపుసీసాదీహి కతోపి లోహమాసకోయేవాతి దస్సేతి. కిం ఇదమేవ నిస్సగ్గియవత్థు హోతి, ఉదాహు ముత్తాదయోపీతి ఆహ ‘‘ముత్తా…పే… దుక్కటవత్థూ’’తి. ఇమేసం ద్విన్నం వత్థూనం కో విసేసోతి ఆహ ‘‘తత్థ నిస్సగ్గియవత్థుం…పే… దుక్కటమేవా’’తి. తత్థ నిస్సగ్గియవత్థు అత్తనో అత్థాయ నిస్సగ్గియం పాచిత్తియం, సేసానం అత్థాయ దుక్కటం, దుక్కటవత్థు సబ్బేసం అత్థాయ దుక్కటమేవాతి యోజనా.

ఇదాని తేసు వత్థూసు కప్పియాకప్పియవినిచ్ఛయం విత్థారతో దస్సేతుం ఆహ ‘‘తత్రాయం వినిచ్ఛయో’’తి. తత్థ సమ్పటిచ్ఛితుం న వట్టతి, కస్మా? ‘‘ఇదం సఙ్ఘస్స దమ్మీ’’తి అకప్పియవోహారేన దిన్నత్తా. దత్వా పక్కమతి, వట్టతి, కస్మా? సఙ్ఘస్స హత్థే అదత్వా వడ్ఢకీఆదీనం హత్థే దిన్నత్తా. ఏవమ్పి వట్టతి గిహీనం హత్థే ఠపితత్తా. పటిక్ఖిపితుం న వట్టతి సఙ్ఘగణపుగ్గలానం అనామసితత్తా. ‘‘న వట్టతీ’’తి పటిక్ఖిపితబ్బం ‘‘తుమ్హే గహేత్వా ¶ ఠపేథా’’తి వుత్తత్తా. పటిగ్గహణేపి పరిభోగేపి ఆపత్తీతి ‘‘సఙ్ఘస్స దమ్మీ’’తి వుత్తత్తా పటిగ్గహణే పాచిత్తియం, పరిభోగే దుక్కటం. స్వేవ సాపత్తికోతి దుక్కటాపత్తిం సన్ధాయ వదతి. వదతి, వట్టతి ‘‘తుమ్హే పచ్చయే పరిభుఞ్జథా’’తి కప్పియవోహారేన వుత్తత్తా. చీవరత్థాయ దిన్నం చీవరేయేవ ఉపనేతబ్బం, కస్మా? యథా దాయకా వదన్తి, తథా పటిపజ్జితబ్బత్తా. సేనాసనపచ్చయస్స ఇతరపచ్చయత్తయతో విసేసం ¶ దస్సేన్తో ‘‘సేనాసనత్థాయా’’తిఆదిమాహ. ఇమినా అవిస్సజ్జియఅవేభఙ్గియభావం దస్సేతి. ఏవం సన్తేపి ఆపదాసు కత్తబ్బవిధిం దస్సేన్తో ‘‘సచే పనా’’తిఆదిమాహ.

౬౦. ఏవం నిస్సగ్గియవత్థూసు కత్తబ్బవిధిం దస్సేత్వా ఇదాని దుక్కటవత్థూసు కత్తబ్బవిధిం దస్సేన్తో ‘‘సచే కోచి మయ్హ’’న్త్యాదిమాహ. ఏత్థ పన పటిగ్గహణేపి పరిభోగేపి ఆపత్తీతి దుక్కటమేవ సన్ధాయ వుత్తం. తళాకస్సపి ఖేత్తసఙ్గహితత్తా తస్స పటిగ్గహణేపి ఆపత్తి వుత్తా. ‘‘చత్తారో పచ్చయే పరిభుఞ్జథాతి దేతీతి ఏత్థ ‘భిక్ఖుసఙ్ఘస్స చత్తారో పచ్చయే పరిభుఞ్జితుం తళాకం దమ్మీ’తి వా ‘చతుపచ్చయపరిభోగత్థం తళాకం దమ్మీ’తి వా వదతి, వట్టతియేవ. ‘ఇతో తళాకతో ఉప్పన్నే పచ్చయే దమ్మీ’తి వుత్తే పన వత్తబ్బమేవ నత్థీ’’తి సారత్థదీపనియం (సారత్థ. టీ. ౨.౫౩౭-౫౩౯) వుత్తం. విమతివినోదనియమ్పి (వి. వి. టీ. ౧.౫౩౮-౫౩౯) తథేవ వత్వా ‘‘ఇదఞ్చ సఙ్ఘస్స దీయమానఞ్ఞేవ సన్ధాయ వుత్తం, పుగ్గలస్స పన ఏవమ్పి దిన్నం తళాకఖేత్తాది న వట్టతి. సుద్ధచిత్తస్స పన ఉదకపరిభోగత్థం కూపపోక్ఖరణిఆదయో వట్టన్తి. ‘సఙ్ఘస్స తళాకం అత్థి, తం కథ’న్తి హి ఆదినా సబ్బత్థ సఙ్ఘవసేనేవ వుత్త’’న్తి వుత్తం. హత్థే భవిస్సతీతి వసే భవిస్సతి.

కప్పియకారకం ఠపేథాతి వుత్తేతి సామీచివసేన వుత్తం, అవుత్తేపి ఠపేన్తస్స న దోసో అత్థి. తేనాహ ‘‘ఉదకం వారేతుం ¶ లబ్భతీ’’తి. యస్మా పరసన్తకం భిక్ఖూనం నాసేతుం న వట్టతి, తస్మా ‘‘న సస్సకాలే’’తి వుత్తం. సస్సకాలేపి తాసేత్వా ముఞ్చితుం వట్టతి, అముఞ్చతో పన భణ్డదేయ్యం. జనపదస్స సామికోతి ఇమినావ యో తం జనపదం విచారేతి, తేనపి అచ్ఛిన్దిత్వా దిన్నం వట్టతియేవాతి వదన్తి. పున దేతీతి అచ్ఛిన్దిత్వా పున దేతి, ఏవమ్పి వట్టతీతి సమ్బన్ధో. ఇమినా యేన కేనచి ఇస్సరేన ‘‘పరిచ్చత్తమిదం భిక్ఖూహి అస్సామిక’’న్తి సఞ్ఞాయ అత్తనో గహేత్వా దిన్నం వట్టతీతి దస్సేతి. ఉదకవాహకన్తి ఉదకమాతికం. కప్పియవోహారేపి వినిచ్ఛయం వక్ఖామీతి పాఠసేసో. ఉదకవసేనాతి ఉదకపరిభోగత్థం. సుద్ధచిత్తానన్తి ఉదకపరిభోగత్థమేవ. ఇదం సహత్థేన చ అకప్పియవోహారేన చ కరోన్తే సన్ధాయ వుత్తం. ‘‘సస్ససమ్పాదనత్థ’’న్తి ఏవం అసుద్ధచిత్తానమ్పి పన సయం అకత్వా కప్పియవోహారేన ఆణాపేతుం వట్టతి ఏవ. కప్పియకారకం ఠపేతుం న వట్టతీతి ఇదం సహత్థాదినా కతతళాకత్తా అస్సారుప్పన్తి వుత్తం. ఠపేన్తస్స పన తం పచ్చయం పరిభుఞ్జన్తస్స వా సఙ్ఘస్స ఆపత్తి న పఞ్ఞాయతి, అట్ఠకథాపమాణేన వా ఏత్థ ఆపత్తి ¶ గహేతబ్బా. అలజ్జినా కారాపితే వత్తబ్బమేవ నత్థీతి ఆహ ‘‘లజ్జిభిక్ఖునా’’తి, మత్తికుద్ధరణాదీసు కారాపితేసూతి అధిప్పాయో.

౬౧. నవసస్సేతి అకతపుబ్బే కేదారే. కహాపణేతి ఇమినా ధఞ్ఞుట్ఠాపనే తస్సేవ అకప్పియన్తి దస్సేతి. అపరిచ్ఛిన్నభాగేతి ‘‘ఏత్తకే భూమిభాగే ఏత్తకో భాగో దాతబ్బో’’తి ఏవం అపరిచ్ఛిన్నభాగే. ధఞ్ఞుట్ఠాపనే కసతి, పయోగేపి దుక్కటమేవ, న కహాపణుట్ఠాపనే వియ. ‘‘కసథ వపథా’’తి వచనేన సబ్బేసమ్పి అకప్పియం సియాతి ఆహ ‘‘అవత్వా’’తి. ఏత్తకో నామ భాగోతి ఏత్థ ఏత్తకో కహాపణోతి ఇదమ్పి సన్ధాయ వదతి. తథావుత్తేపి హి తదా కహాపణానం అవిజ్జమానత్తా ఆయతిం ఉప్పజ్జమానం అఞ్ఞేసం వట్టతి ¶ ఏవ. తేనాహ ‘‘తస్సేవ తం అకప్పియ’’న్తి. తస్స పన సబ్బపయోగేసు పరిభోగే చ దుక్కటం. కేచి పన ధఞ్ఞపరిభోగే ఏవ ఆపత్తి, న పుబ్బభాగేతి వదన్తి, తం న యుత్తం, యేన మిననరక్ఖణాదినా పయోగేన పచ్ఛా ధఞ్ఞపరిభోగే ఆపత్తి హోతి తస్స పయోగస్స కరణే అనాపత్తియా అయుత్తత్తా. పరియాయకథాయ పన సబ్బత్థ అనాపత్తి. తేనేవ ‘‘ఏత్తకేహి వీహీహి ఇదఞ్చిదఞ్చ ఆహరథా’’తి నియమవచనే అకప్పియం వుత్తం. కహాపణవిచారణేపి ఏసేవ నయో. ‘‘వత్థు చ ఏవరూపం నామ సంవిజ్జతి, కప్పియకారకో నత్థీతి వత్తబ్బ’’న్తిఆదివచనఞ్చేత్థ సాధకం. రజ్జుయా వా దణ్డేన వాతి ఏత్థ ‘‘పాదేహిపి మినితుం న వట్టతీ’’తి వదన్తి. ఖలే వా ఠత్వా రక్ఖతీతి ఏత్థ పన థేనేత్వా గణ్హన్తే దిస్వా ‘‘మా గణ్హథా’’తి నివారేన్తో రక్ఖతి నామ, సచే పన అవిచారేత్వా కేవలం తుణ్హీభూతోవ రక్ఖణత్థాయ ఓలోకేన్తో తిట్ఠతి, వట్టతి. ‘‘సచేపి తస్మిం తుణ్హీభూతే చోరికాయ హరన్తి, ‘మయం భిక్ఖుసఙ్ఘస్స ఆరోచేస్సామా’తి ఏవం వత్తుమ్పి వట్టతీ’’తి వదన్తి. నీహరాపేతి పటిసామేతీతి ఏత్థాపి ‘‘సచే పరియాయేన వదతి, వట్టతీ’’తి వదన్తి. అపుబ్బస్స అనుప్పాదితత్తా అఞ్ఞేసం వట్టతీతి ఆహ ‘‘తస్సేవేతం అకప్పియ’’న్తి.

సబ్బేసం అకప్పియం, కస్మా? కహాపణానం విచారితత్తాతి ఏత్థ సారత్థదీపనియం (సారత్థ. టీ. ౨.౫౩౭-౫౩౯) ఏవం విచారణా కతా – నను చ దుబ్బిచారితమత్తేన తస్సేవేతం అకప్పియం, న సబ్బేసం రూపియసంవోహారే చతుత్థపత్తో వియ. వుత్తఞ్హి తత్థ (పారా. అట్ఠ. ౨.౫౮౯) ‘‘యో పన రూపియం అసమ్పటిచ్ఛిత్వా ‘థేరస్స పత్తం కిణిత్వా దేహీ’తి పహితకప్పియకారకేన సద్ధిం కమ్మారకులం గన్త్వా పత్తం దిస్వా ‘ఇమే కహాపణే గహేత్వా ఇమం దేహీ’తి కహాపణే దాపేత్వా గహితో, అయం పత్తో ఏతస్సేవ భిక్ఖునో న వట్టతి ¶ దుబ్బిచారితత్తా ¶ , అఞ్ఞేసం పన వట్టతి మూలస్స అసమ్పటిచ్ఛితత్తా’’తి, తస్మా యం తే ఆహరన్తి, సబ్బేసం అకప్పియం. కస్మా? కహాపణానం విచారితత్తాతి ఇదం కస్మా వుత్తన్తి? ఏత్థ కేచి వదన్తి ‘‘కహాపణే సాదియిత్వా విచారితం సన్ధాయ ఏవం వుత్త’’న్తి, సఙ్ఘికత్తా చ నిస్సజ్జితుం న సక్కా, తస్మా సబ్బేసం న కప్పతీతి తేసం అధిప్పాయో. కేచి పన ‘‘అసాదియిత్వాపి కహాపణానం విచారితత్తా రూపియసంవోహారో కతో హోతి, సఙ్ఘికత్తా చ నిస్సజ్జితుం న సక్కా, తస్మా సబ్బేసం న కప్పతీ’’తి వదన్తి. గణ్ఠిపదేసు పన తీసుపి ఇదం వుత్తం ‘‘చతుత్థపత్తో గిహిసన్తకానంయేవ కహాపణానం విచారితత్తా అఞ్ఞేసం కప్పతి, ఇధ పన సఙ్ఘికానం విచారితత్తా సబ్బేసం న కప్పతీ’’తి. సబ్బేసమ్పి వాదో తేన తేన పరియాయేన యుత్తోయేవాతి.

౬౨. చతుసాలద్వారేతి భోజనసాలం సన్ధాయ వుత్తం.

౬౩. ‘‘వనం దమ్మి, అరఞ్ఞం దమ్మీ’’తి వుత్తే పన వట్టతీతి ఏత్థ నివాసట్ఠానత్తా పుగ్గలస్సపి సుద్ధచిత్తేన గహేతుం వట్టతి. సీమం దేమాతి విహారసీమాదిసాధారణవచనేన వుత్తత్తా ‘‘వట్టతీ’’తి వుత్తం. పరియాయేన కథితత్తాతి ‘‘గణ్హాహీ’’తి అవత్వా ‘‘సీమా గతా’’తి పరియాయేన కథితత్తా. పకతిభూమికరణత్థం ‘‘హేట్ఠా గహితం పంసు’’న్తిఆది వుత్తం. దాసం దమ్మీతి ఏత్థ ‘‘మనుస్సం దమ్మీతి వుత్తే వట్టతీ’’తి వదన్తి. వేయ్యావచ్చకరన్తిఆదినా వుత్తే పుగ్గలస్సపి దాసం గహేతుం వట్టతి ‘‘అనుజానామి భిక్ఖవే ఆరామిక’’న్తి విసేసేత్వా అనుఞ్ఞాతత్తా. తఞ్చ ఖో పిలిన్దవచ్ఛేన గహితపరిభుత్తక్కమేన, న గహట్ఠానం దాసపరిభోగక్కమేన. ఖేత్తాదయో పన సబ్బే సఙ్ఘస్సేవ వట్టన్తి పాళియం పుగ్గలికవసేన గహేతుం అననుఞ్ఞాతత్తాతి దట్ఠబ్బం. కుక్కుటసూకరే…పే… వట్టతీతి ఏత్థ కుక్కుటసూకరేసు దీయమానేసు ‘‘ఇమేహి అమ్హాకం అత్థో నత్థి, సుఖం జీవన్తు, అరఞ్ఞే విస్సజ్జేథా’’తి వత్తుం వట్టతి ¶ . విహారస్స దేమాతి సఙ్ఘికవిహారం సన్ధాయ వుత్తం. ‘‘ఖేత్తవత్థుపటిగ్గహణా పటివిరతో హోతీ’’తిఆదినా (దీ. ని. ౧.౧౦, ౧౯౪) సుత్తన్తేసు ఆగతపటిక్ఖేపో భగవతా ఆపత్తియాపి హేతుభావేన కతోతి భగవతో అధిప్పాయం జానన్తేహి సఙ్గీతికారకమహాథేరేహి ఖేత్తపటిగ్గహణాదినిస్సితో అయం సబ్బోపి పాళిముత్తవినిచ్ఛయో వుత్తోతి గహేతబ్బో.

౬౪. చీవరచేతాపన్నన్తి చీవరమూలం. పహిణేయ్యాతి పేసేయ్య. చేతాపేత్వాతి పరివత్తేత్వా. అచ్ఛాదేహీతి ¶ వోహారవచనమేతం, ఇత్థన్నామస్స భిక్ఖునో దేహీతి అయం పనేత్థ అత్థో. ఆభతన్తి ఆనీతం.

ఇమస్మిం ఠానే సారత్థదీపనియం (సారత్థ. టీ. ౨.౫౨౮-౫౩౧) ఏవం విచారణా కతా – ఏత్థ చ యం వుత్తం మాతికాట్ఠకథాయం (కఙ్ఖా. అట్ఠ. రాజసిక్ఖాపదవణ్ణనా) ‘‘ఇమినా చీవరచేతాపన్నేన చీవరం చేతాపేత్వా ఇత్థన్నామం భిక్ఖుం చీవరేన అచ్ఛాదేహీతి ఇదం ఆగమనసుద్ధిం దస్సేతుం వుత్తం. సచే హి ‘ఇదం ఇత్థన్నామస్స భిక్ఖునో దేహీ’తి పేసేయ్య, ఆగమనస్స అసుద్ధత్తా అకప్పియవత్థుం ఆరబ్భ భిక్ఖునా కప్పియకారకోపి నిద్దిసితబ్బో న భవేయ్యా’’తి, తత్థ ఆగమనస్స సుద్ధియా వా అసుద్ధియా వా విసేసప్పయోజనం న దిస్సతి. సతిపి హి ఆగమనస్స అసుద్ధభావే దూతో అత్తనో కుసలతాయ కప్పియవోహారేన వదతి, కప్పియకారకో న నిద్దిసితబ్బోతి ఇదం నత్థి, న చ దూతేన కప్పియవోహారవసేన వుత్తే దాయకేన ‘‘ఇదం కథం పేసిత’’న్తి ఈదిసీ విచారణా ఉపలబ్భతి, అవిచారేత్వా చ తం న సక్కా జానితుం. యది పన ఆగమనస్స అసుద్ధత్తా కప్పియకారకో నిద్దిసితబ్బో న భవేయ్య, చీవరానం అత్థాయ దూతస్స హత్థే అకప్పియవత్థుమ్హి పేసితే సబ్బత్థ దాయకేన కథం పేసితన్తి పుచ్ఛిత్వావ కప్పియకారకో నిద్దిసితబ్బో భవేయ్య, తస్మా అసతిపి ¶ ఆగమనసుద్ధియం సచే సో దూతో అత్తనో కుసలతాయ కప్పియవోహారవసేన వదతి, దూతస్సేవ వచనం గహేతబ్బం. యది హి ఆగమనసుద్ధియేవేత్థ పమాణం, మూలస్సామికేన కప్పియవోహారవసేన పేసితస్స దూతస్స అకప్పియవోహారవసేన వదతోపి కప్పియకారకో నిద్దిసితబ్బో భవేయ్య, తస్మా సబ్బత్థ దూతవచనమేవ పమాణన్తి గహేతబ్బం. ఇమినా చీవరచేతాపన్నేనాతిఆదినా పన ఇమమత్థం దస్సేతి ‘‘కప్పియవసేన ఆభతమ్పి చీవరమూలం ఈదిసేన దూతవచనేన అకప్పియం హోతి, తస్మా తం పటిక్ఖిపితబ్బ’’న్తి. తేనేవాహ ‘‘తేన భిక్ఖునా సో దూతో ఏవమస్స వచనీయోతిఆదీ’’తి.

విమతివినోదనియం (వి. వి. టీ. ౧.౫౩౮-౫౩౯) పన ఏవం వుత్తం – యం వుత్తం మాతికాట్ఠకథాయం (కఙ్ఖా. అట్ఠ. రాజసిక్ఖాపదవణ్ణనా) ‘‘ఇమినా చీవరచేతాపన్నేన చీవరం చేతాపేత్వా ఇత్థన్నామం భిక్ఖుం చీవరేన అచ్ఛాదేహీతి ఇదం ఆగమనసుద్ధిం దస్సేతుం వుత్తం. సచే హి ‘ఇదం ఇత్థన్నామస్స భిక్ఖునో దేహీ’తి పేసేయ్య, ఆగమనస్స అసుద్ధత్తా అకప్పియవత్థుం ఆరబ్భ భిక్ఖునా కప్పియకారకోపి నిద్దిసితబ్బో న భవేయ్యా’’తి, తం నిస్సగ్గియవత్థుదుక్కటవత్థుభూతం అకప్పియచీవరచేతాపన్నం ‘‘అసుకస్స భిక్ఖునో దేహీ’’తి ఏవం ఆగమనసుద్ధియా అసతి, సిక్ఖాపదే ¶ ఆగతనయేన దూతవచనే చ అసుద్ధే సబ్బథా పటిక్ఖేపోయేవ కాతుం వట్టతి, న పన ‘‘చీవరఞ్చ ఖో మయం పటిగ్గణ్హామా’’తి వత్తుం, తదనుసారేన వేయ్యావచ్చకరఞ్చ నిద్దిసితుం ఆగమనదూతవచనానం ఉభిన్నం అసుద్ధత్తా, పాళియం ఆగతనయేన పన ఆగమనసుద్ధియా సతి దూతవచనే అసుద్ధేపి సిక్ఖాపదే ఆగతనయేన సబ్బం కాతుం వట్టతీతి దస్సనత్థం వుత్తం. తేన చ యథా దూతవచనాసుద్ధియమ్పి ఆగమనే సుద్ధే వేయ్యావచ్చకరం నిద్దిసితుం వట్టతి, ఏవం ఆగమనాసుద్ధియమ్పి దూతవచనే సుద్ధే వట్టతి ఏవాతి అయమత్థో అత్థతో ¶ సిద్ధోవ హోతి. ఉభయసుద్ధియం వత్తబ్బమేవ నత్థీతి ఉభయాసుద్ధిపక్ఖమేవ సన్ధాయ మాతికాట్ఠకథాయం (కఙ్ఖా. అట్ఠ. రాజసిక్ఖాపదవణ్ణనా) ‘‘కప్పియకారకోపి నిద్దిసితబ్బో న భవేయ్యా’’తి వుత్తన్తి వేదితబ్బం.

యం పనేత్థ సారత్థదీపనియం (సారత్థ. టీ. ౨.౨౩౭-౫౩౯) ‘‘ఆగమనస్స సుద్ధియా వా అసుద్ధియా వా విసేసప్పయోజనం న దిస్సతీ’’తిఆది వుత్తం, తం మాతికాట్ఠకథావచనస్స అధిప్పాయం అసల్లక్ఖేత్వా వుత్తం యథావుత్తనయేన ఆగమనసుద్ధిఆదినా సప్పయోజనత్తా. యో పనేత్థ ‘‘మూలస్సామికేన కప్పియవోహారవసేన, పేసితదూతస్స అకప్పియవోహారేన వదతోపి కప్పియకారకో నిద్దిసితబ్బో భవేయ్యా’’తి అనిట్ఠప్పసఙ్గో వుత్తో, సో అనిట్ఠప్పసఙ్గో ఏవ న హోతి అభిమతత్తా. తథా హి సిక్ఖాపదే ఏవ ‘‘పటిగ్గణ్హతు ఆయస్మా చీవరచేతాపన్న’’న్తి అకప్పియవోహారేన వదతో దూతస్స కప్పియేన కమ్మేన వేయ్యావచ్చకరో నిద్దిసితబ్బో వుత్తో ఆగమనస్స సుద్ధత్తా, ఆగమనస్సపి అసుద్ధియం పన కప్పియేనపి కమ్మేన వేయ్యావచ్చకరో న నిద్దిసితబ్బోవాతి అత్థేవ ఆగమనస్స సుద్ధిఅసుద్ధియా పయోజనం. కథం పన దూతవచనేన ఆగమనసుద్ధి విఞ్ఞాయతీతి? నాయం భారో. దూతేన హి అకప్పియవోహారేన వుత్తే ఏవ ఆగమనసుద్ధి గవేసితబ్బా, న ఇతరత్థ. తత్థ చ తస్స వచనక్కమేన పుచ్ఛిత్వా చ యుత్తిఆదీహి చ సక్కా విఞ్ఞాతుం. ఇధాపి హి సిక్ఖాపదే ‘‘చీవరచేతాపన్నం ఆభత’’న్తి దూతవచనేనేవ చీవరం కిణిత్వా దాతుం పేసితభావో విఞ్ఞాయతి. యది హి సబ్బథా ఆగమనసుద్ధి న విఞ్ఞాయతి, పటిక్ఖేపో ఏవ కత్తబ్బోతి.

సువణ్ణం రజతం కహాపణో మాసకోతి ఇమాని హి చత్తారి నిస్సగ్గియవత్థూని, ముత్తా మణి వేళురియో సఙ్ఖో ¶ సిలా పవాళం లోహితఙ్కో మసారగల్లం సత్త ధఞ్ఞాని దాసిదాసం ఖేత్తం వత్థు పుప్ఫారామఫలారామాదయోతి ఇమాని దుక్కటవత్థూని చ అత్తనో వా చేతియసఙ్ఘగణపుగ్గలానం వా అత్థాయ సమ్పటిచ్ఛితుం న వట్టన్తి, తస్మా తం సాదితుం న వట్టతీతి దస్సనత్థం ‘‘న ఖో మయం ఆవుసో ¶ చీవరచేతాపన్నం పటిగ్గణ్హామా’’తి వుత్తం. చీవరఞ్చ ఖో మయం పటిగ్గణ్హామా’’తిఆది దూతవచనస్స అకప్పియత్తేపి ఆగమనసుద్ధియా పటిపజ్జనవిధిదస్సనత్థం వుత్తం. కాలేన కప్పియన్తి యుత్తపత్తకాలేన యదా నో అత్థో హోతి, తదా కప్పియం చీవరం పటిగ్గణ్హామాతి అత్థో. వేయ్యావచ్చకరోతి కిచ్చకరో, కప్పియకారకోతి అత్థో. ‘‘వేయ్యావచ్చకరో నిద్దిసితబ్బో’’తి ఇదం ‘‘అత్థి పనాయస్మతో కోచి వేయ్యావచ్చకరో’’తి కప్పియవచనేన వుత్తత్తా అనుఞ్ఞాతం. సచే పన దూతో ‘‘కో ఇమం గణ్హాతి, కస్స వా దేమీ’’తి వదతి, న నిద్దిసితబ్బో. ఆరామికో వా ఉపాసకో వాతి ఇదం సారుప్పతాయ వుత్తం, ఠపేత్వా పన పఞ్చ సహధమ్మికే యో కోచి కప్పియకారకో వట్టతి. ఏసో ఖో ఆవుసో భిక్ఖూనం వేయ్యావచ్చకరోతి ఇదం దూతేన ‘‘అత్థి పనాయస్మతో కోచి వేయ్యావచ్చకరో’’తి పుచ్ఛితత్తా పుచ్ఛాసభాగేన భిక్ఖుస్స కప్పియవచనదస్సనత్థం వుత్తం. ఏవమేవ హి భిక్ఖునా వత్తబ్బం, న వత్తబ్బం ‘‘తస్స దేహీ’’తిఆది. తేనేవ పాళియం ‘‘న వత్తబ్బో తస్స దేహీ’’తిఆదిమాహ. విమతివినోదనియం (వి. వి. టీ. ౧.౫౩౮-౫౩౯) పన ‘‘ఏసో ఖో…పే… న వత్తబ్బో తస్స దేహీతిఆది అకప్పియవత్థుసాదియనపరిమోచనత్థం వుత్త’’న్తి వుత్తం.

ఆణత్తో సో మయాతి యథా తుమ్హాకం చీవరేన అత్థే సతి చీవరం దస్సతి, ఏవం వుత్తోతి అత్థో. విమతివినోదనియం పన ‘‘సఞ్ఞత్తోతిఆది ఏవం దూతేన పున వుత్తే ¶ ఏవ చోదేతుం వట్టతి, న ఇతరథాతి దస్సనత్థం వుత్త’’న్తి వుత్తం. ఏత్థ పన పాళియం ‘‘సఞ్ఞత్తో సో మయా’’తి ఆగతత్తా ఏవం వుత్తో, పురిమవాక్యే పన వినయసఙ్గహప్పకరణే (వి. సఙ్గ. అట్ఠ. ౬౪) ‘‘ఆణత్తో సో మయా’’తి పరియాయవచనేన పరివత్తిత్వా ఠపితత్తా తథా వుత్తో, తేన చ కప్పియకారకస్స సఞ్ఞాపితభావే దూతేన భిక్ఖుస్స పున ఆరోచితే ఏవ భిక్ఖునా కప్పియకారకో చోదేతబ్బో హోతి, న అనారోచితేతి దస్సేతి.

అత్థో మే ఆవుసో చీవరేనాతి చోదనాలక్ఖణనిదస్సనమేతం. ఇదం వా హి వచనం వత్తబ్బం, తస్స వా అత్థో యాయ కాయచి భాసాయ వత్తబ్బో. దేహి మే చీవరన్తిఆదీని పన న వత్తబ్బాకారదస్సనత్థం వుత్తాని. ఏతాని హి వచనాని, ఏతేసం వా అత్థో యాయ కాయచి భాసాయ న వత్తబ్బో. ‘‘ఏవం వదన్తో చ పటిక్ఖిత్తత్తా వత్తభేదే దుక్కటం ఆపజ్జతి, చోదనా పన హోతియేవా’’తి మహాగణ్ఠిపదే మజ్ఝిమగణ్ఠిపదే చ వుత్తం. విమతివినోదనియం (వి. వి. టీ. ౧.౫౩౮-౫౩౯) పన ‘‘న వత్తబ్బో ‘దేహి మే చీవరం…పే… చేతాపేహి మే చీవర’న్తి ఇదం దూతేనాభతరూపియం ¶ పటిగ్గహేతుం అత్తనా నిద్దిట్ఠకప్పియకారకత్తావ ‘దేహి మే చీవరం…పే… చేతాపేహి మే చీవర’న్తి వదన్తో రూపియస్స పకతత్తా తేన రూపియేన పరివత్తేత్వా ‘దేహి చేతాపేహీ’తి రూపియసంవోహారం సమాపజ్జన్తో నామ హోతీతి తం దోసం దూరతో పరివజ్జేతుం వుత్తం రూపియపటిగ్గాహకేన సఙ్ఘమజ్ఝే నిస్సట్ఠరూపియే వియ. వుత్తఞ్హి తత్థ ‘న వత్తబ్బో ఇమం వా ఇమం వా ఆహరా’తి (పారా. అట్ఠ. ౨.౫౮౩-౫౮౪), తస్మా న ఇదం విఞ్ఞత్తిదోసే పరివజ్జేతుం వుత్తన్తి వేదితబ్బం ‘అత్థో మే ఆవుసో చీవరేనా’తిపి అవత్తబ్బతాప్పసఙ్గతో. తేనేవ దూతనిద్దిట్ఠేసు రూపియసంవోహారసఙ్కాభావతో అఞ్ఞం కప్పియకారకం ¶ ఠపేత్వాపి ఆహరాపేతబ్బ’’న్తి వుత్తం. తత్థాపి ‘‘దూతేన ఠపితరూపియేన చేతాపేత్వా చీవరం ఆహరాపేహీ’’తి అవత్వా కేవలం ‘‘చీవరం ఆహరాపేహీ’’తి ఏవం ఆహరాపేతబ్బన్తి అధిప్పాయో గహేతబ్బోతి వుత్తం.

ఇచ్చేతం కుసలన్తి ఏవం యావతతియం చోదేన్తో తం చీవరం అభినిప్ఫాదేతుం సక్కోతి అత్తనో పటిలాభవసేన, ఇచ్చేతం కుసలం సాధు సుట్ఠు సున్దరం. చతుక్ఖత్తుం పఞ్చక్ఖత్తుం ఛక్ఖత్తుపరమం తుణ్హీభూతేన ఉద్దిస్స ఠాతబ్బన్తి ఠానలక్ఖణనిదస్సనమేతం. ఛక్ఖత్తుపరమన్తి చ భావనపుంసకవచనమేతం. ఛక్ఖత్తుపరమన్తి ఏతేన చీవరం ఉద్దిస్స తుణ్హీభూతేనేవ ఠాతబ్బం, న అఞ్ఞం కిఞ్చి కాతబ్బన్తి ఇదం ఠానలక్ఖణం. తేనేవ ‘‘న ఆసనేతిఆదీ’’తి అట్ఠకథాయం వుత్తం. సద్దసత్థే పన –

‘‘కిరియావిసేసనం సత్థే, వుత్తం ధాతువిసేసనం;

భావనపుంసకన్త్యేవ, సాసనే సముదీరిత’’న్తి. –

వచనతో కిరియావిసేసనమేవ సాసనవోహారేన భావనపుంసకం నామ జాతం;

‘‘ముదుం పచతిఇచ్చత్ర, పచనం భవతీతి చ;

సుఖం సయతిఇచ్చత్ర, కరోతి సయనన్తి చా’’తి. –

వచనతో కిరియావిసేసనపదేన తుల్యాధికరణభూతం కిరియావిసేస్యపదం అకమ్మకమ్పి సకమ్మకమ్పి భూధాతుకరధాతూహి సమ్బన్ధితబ్బం హోతీతి ఇమినా ఞాయేన ఛక్ఖత్తుపరమం ఠానం భవితబ్బం, ఛక్ఖత్తుపరమం ఠానం కాతబ్బన్తి అత్థో. ఏతేన ఛక్ఖత్తుపరమం ఏవం ఠానం భవితబ్బం, న తతో అధికం ¶ , ఛక్ఖత్తుపరమం ఏవ ఠానం కాతబ్బం, న తతో ఉద్ధన్తి ఇమమత్థం దస్సేతి. న ఆసనే నిసీదితబ్బన్తి ‘‘ఇధ భన్తే నిసీదథా’’తి వుత్తేపి న నిసీదితబ్బం. న ఆమిసం పటిగ్గహేతబ్బన్తి ‘‘యాగుఖజ్జకాదిభేదం కిఞ్చి ఆమిసం గణ్హథ భన్తే’’తి యాచియమానేనపి న గణ్హితబ్బం. న ధమ్మో భాసితబ్బోతి ‘‘మఙ్గలం వా అనుమోదనం ¶ వా భాసథా’’తి యాచియమానేనపి కిఞ్చి న భాసితబ్బం, కేవలం ‘‘కింకారణా ఆగతోసీ’’తి పుచ్ఛియమానేన ‘‘జానాహి ఆవుసో’’తి వత్తబ్బో.

ఠానం భఞ్జతీతి ఆగతకారణం భఞ్జతి కోపేతి. ఠానన్తి ఠితియా చ కారణస్స చ నామం, తస్మా ఆసనే నిసీదనేన ఠానం కుప్పతి, ఆగతకారణమ్పి, ఆమిసపటిగ్గహణాదీసు పన ఆగతకారణమేవ భఞ్జతి, న ఠానం. తేనాహ ‘‘ఆగతకారణం భఞ్జతీ’’తి. కేచి పన ‘‘ఆమిసపటిగ్గహణాదినా ఠానమ్పి భఞ్జతీ’’తి వదన్తి, తం అట్ఠకథాయ న సమేతి, టీకాయమ్పి నానావాదే దస్సేత్వా ఠానభఞ్జనం వుత్తం, తం అట్ఠకథావచనేన అసంసన్దనతో గన్థగరుభయేన న వదిమ్హ. ఇదాని యా తిస్సో చోదనా, ఛ చ ఠానాని వుత్తాని, తత్థ వుద్ధిహానిం దస్సేన్తో ‘‘సచే చతుక్ఖత్తుం చోదేతీ’’తిఆదిమాహ. యస్మా చ ఏకచోదనావుద్ధియా ద్విన్నం ఠానానం హాని వుత్తా, తస్మా చోదనా ద్విగుణం ఠానన్తి లక్ఖణం దస్సితం హోతి. ఇతి ఇమినా లక్ఖణేన తిక్ఖత్తుం చోదేత్వా ఛక్ఖత్తుం ఠాతబ్బం, ద్విక్ఖత్తుం చోదేత్వా అట్ఠక్ఖత్తుం ఠాతబ్బం, సకిం చోదేత్వా దసక్ఖత్తుం ఠాతబ్బం.

తత్ర తత్ర ఠానే తిట్ఠతీతి ఇదం చోదకస్స ఠితట్ఠానతో అపక్కమ్మ తత్ర తత్ర ఉద్దిస్స ఠానంయేవ సన్ధాయ వుత్తం. కో పన వాదో నానాదివసేసూతి నానాదివసేసు ఏవం కరోన్తస్స కో పన వాదో, వత్తబ్బమేవ నత్థీతి అధిప్పాయో. ‘‘సామం వా గన్తబ్బం, దూతో వా పాహేతబ్బోతి ఇదం సభావతో చోదేతుం అనిచ్ఛన్తేనపి కాతబ్బమేవా’’తి వదన్తి. న తం తస్స భిక్ఖునో కిఞ్చి అత్థం అనుభోతీతి తం చీవరచేతాపన్నం అస్స భిక్ఖునో కిఞ్చి అప్పమత్తకమ్పి కమ్మం న నిప్ఫాదేతి. యుఞ్జన్తాయస్మన్తో సకన్తి ఆయస్మన్తో అత్తనో సన్తకం ధనం పాపుణన్తు. విమతివినోదనియం (వి. వి. టీ. ౧.౫౩౮-౫౩౯) పన ‘‘యతస్స ¶ చీవరచేతాపన్నన్తిఆది యేన అత్తనా వేయ్యావచ్చకరో నిద్దిట్ఠో, చీవరఞ్చ అనిప్ఫాదితం, తస్స కత్తబ్బదస్సనం. ఏవం భిక్ఖునా వత్థుసామికానం వుత్తే చోదేత్వా దేన్తి, వట్టతి ‘సామికా చోదేత్వా దేన్తీ’తి (పారా. ౫౪౧) అనాపత్తియం వుత్తత్తా. తేనేవ సో సయం అచోదేత్వా ఉపాసకాదీహి పరియాయేన వత్వా చోదాపేతి ¶ , తేసు సతక్ఖత్తుమ్పి చోదేత్వా చీవరం దాపేన్తేసు తస్స అనాపత్తి సిద్ధా హోతి సిక్ఖాపదస్స అనాణత్తికత్తా’’తి వుత్తం.

౬౫. కేనచి అనిద్దిట్ఠో అత్తనో ముఖేనేవ బ్యావటభావం వేయ్యావచ్చకరత్తం పత్తో ముఖవేవటికో, అవిచారేతుకామతాయాతి ఇమినా విజ్జమానమ్పి దాతుం అనిచ్ఛన్తా అరియాపి వఞ్చనాధిప్పాయం వినా వోహారతో నత్థీతి వదన్తీతి దస్సేతి. సారత్థదీపనియం (సారత్థ. టీ. ౨.౫౩౭-౫౩౯) పన ‘‘అవిచారేతుకామతాయాతి ఇమస్మిం పక్ఖే ‘నత్థమ్హాకం కప్పియకారకో’తి ఇదం తాదిసం కరోన్తో కప్పియకారకో నత్థీతి ఇమినా అధిప్పాయేన వుత్త’’న్తి వుత్తం. భేసజ్జక్ఖన్ధకే మేణ్డకసేట్ఠివత్థుమ్హి (మహావ. ౨౯౯) వుత్తం ‘‘సన్తి భిక్ఖవే’’తిఆదివచనమేవ మేణ్డకసిక్ఖాపదం నామ. తత్థ హి మేణ్డకేన నామ సేట్ఠినా ‘‘సన్తి హి భన్తే మగ్గా కన్తారా అప్పోదకా అప్పభక్ఖా న సుకరా అపాథేయ్యేన గన్తుం, సాధు భన్తే భగవా భిక్ఖూనం పాథేయ్యం అనుజానాతూ’’తి యాచితేన భగవతా ‘‘అనుజానామి భిక్ఖవే పాథేయ్యం పరియేసితుం. తణ్డులో తణ్డులత్థికేన, ముగ్గో ముగ్గత్థికేన, మాసో మాసత్థికేన, లోణం లోణత్థికేన, గుళో గుళత్థికేన, తేలం తేలత్థికేన, సప్పి సప్పిత్థికేనా’’తి వత్వా ఇదం వుత్తం ‘‘సన్తి, భిక్ఖవే, మనుస్సా సద్ధా పసన్నా, తే కప్పియకారకానం హత్థే హిరఞ్ఞం ఉపనిక్ఖిపన్తి ‘ఇమినా యం అయ్యస్స కప్పియం, తం దేథా’తి. అనుజానామి, భిక్ఖవే, యం తతో కప్పియం, తం సాదితుం, న త్వేవాహం, భిక్ఖవే, కేనచి ¶ పరియాయేన జాతరూపరజతం సాదితబ్బం పరియేసితబ్బన్తి వదామీ’’తి. ‘‘కప్పియకారకానం హత్థే హిరఞ్ఞం నిక్ఖిపన్తీ’’తి ఏత్థాపి భిక్ఖుస్స ఆరోచనం అత్థియేవ, అఞ్ఞథా అనిద్దిట్ఠకప్పియకారకపక్ఖం భజతీతి న చోదేతబ్బో సియా, ఇదం పన దూతేన నిద్దిట్ఠకప్పియకారకే సన్ధాయ వుత్తం, న పన భిక్ఖునా నిద్దిట్ఠే వా అనిద్దిట్ఠే వా. తేనేవాహ ‘‘ఏత్థ చోదనాయ పరిమాణం నత్థీ’’తిఆది. యది మూలం సన్ధాయ చోదేతి, తం సాదితమేవ సియాతి ఆహ ‘‘మూలం అసాదియన్తేనా’’తి.

అఞ్ఞాతకఅప్పవారితేసు వియ పటిపజ్జితబ్బన్తి ఇదం అత్తనా చోదనాట్ఠానఞ్చ న కాతబ్బన్తి దస్సనత్థం వుత్తం. పిణ్డపాతాదీనం అత్థాయాతి ఇమినా చీవరత్థాయేవ న హోతీతి దస్సేతి. ఏసేవ నయోతి ఇమినా వత్థుసామినా నిద్దిట్ఠకప్పియకారకేసుపి పిణ్డపాతాదీనమ్పి అత్థాయ దిన్నే చ ఠానచోదనాదిసబ్బం హేట్ఠా వుత్తనయేనేవ కాతబ్బన్తి దస్సేతి.

౬౬. ఉపనిక్ఖిత్తసాదియనే ¶ పనాతిఆదీసు ‘‘ఇదం అయ్యస్స హోతూ’’తి ఏవం సమ్ముఖా వా ‘‘అముకస్మిం నామ ఠానే మమ హిరఞ్ఞసువణ్ణం అత్థి, తం తుయ్హం హోతూ’’తి ఏవం పరమ్ముఖా వా ఠితస్స కేవలం వాచాయ వా హత్థముద్దాయ వా ‘‘తుయ్హ’’న్తి వత్వా పరిచ్చత్తస్స కాయవాచాహి అప్పటిక్ఖిపిత్వా చిత్తేన సాదియనం ఉపనిక్ఖిత్తసాదియనం నామ. సాదియతీతి వుత్తమేవత్థం విభావేతి ‘‘గణ్హితుకామో హోతీ’’తి.

ఇదం గుత్తట్ఠానన్తి ఆచిక్ఖితబ్బన్తి పచ్చయపరిభోగంయేవ సన్ధాయ ఆచిక్ఖితబ్బం. ‘‘ఇధ నిక్ఖిపా’’తి వుత్తే ‘‘ఉగ్గణ్హాపేయ్య వా’’తి వుత్తలక్ఖణేన నిస్సగ్గియం హోతీతి ఆహ ‘‘ఇధ నిక్ఖిపాహీతి న వత్తబ్బ’’న్తి. అథ వా ‘‘ఇదం గుత్తట్ఠాన’’న్తి ఆచిక్ఖన్తో ఠానస్స గుత్తభావమేవ దస్సేతి, న వత్థుం పరామసతి, తస్మా ఆచిక్ఖితబ్బం. ‘‘ఇధ నిక్ఖిపాహీ’’తి పన వదన్తో ¶ నిక్ఖిపితబ్బం వత్థుం నిక్ఖిపాహీతి వత్థుం పరామసతి నామ, తస్మా న వత్తబ్బం. పరతో ఇదం గణ్హాతి ఏత్థాపి ఏసేవ నయో. కప్పియఞ్చ అకప్పియఞ్చ నిస్సాయ ఠితం హోతీతి యస్మా తతో ఉప్పన్నపచ్చయపరిభోగో కప్పతి, తస్మా కప్పియం నిస్సాయ ఠితం, యస్మా పన దుబ్బిచారణాయ తతో ఉప్పన్నపచ్చయపరిభోగో న కప్పతి, తస్మా అకప్పియం నిస్సాయ ఠితన్తి వేదితబ్బం. అథ వా ఇదం ధనం యస్మా ‘‘నయిదం కప్పతీ’’తి పటిక్ఖిత్తం, తస్మా కప్పియం నిస్సాయ ఠితం, యస్మా పన సబ్బసో అవిస్సజ్జితం, తస్మా అకప్పియం నిస్సాయ ఠితం. అథ వా తం ధనం యస్మా పచ్ఛా సుట్ఠువిచారణాయ సతియా కప్పియం భవిస్సతి, దుబ్బిచారణాయ సతియా అకప్పియం భవిస్సతి, తస్మా కప్పియఞ్చ అకప్పియఞ్చ నిస్సాయ ఠితం హోతీతి. విమతివినోదనియం పన ‘‘ఏకో సతం వా సహస్సం వాతిఆది రూపియే హేట్ఠిమకోటియా పవత్తనాకారం దస్సేతుం వుత్త’’న్తి చ ‘‘న పన ఏవం పటిపజ్జితబ్బమేవాతి దస్సేతుం, ‘ఇధ నిక్ఖిపాహీ’తి వుత్తే ఉగ్గణ్హాపనం హోతీతి ఆహ ‘ఇధ నిక్ఖిపాహీ’తి న వత్తబ్బ’’న్తి చ ‘‘కప్పియఞ్చ…పే… హోతీతి యస్మా అసాదితత్తా తతో ఉప్పన్నపచ్చయా వట్టన్తి, తస్మా కప్పియం నిస్సాయ ఠితం, యస్మా పన దుబ్బిచారణాయ సతి తతో ఉప్పన్నం న కప్పతి, తస్మా అకప్పియం నిస్సాయ ఠితన్తి వేదితబ్బ’’న్తి చ వుత్తం.

౬౭. సఙ్ఘమజ్ఝే నిస్సజ్జితబ్బన్తి యస్మా రూపియం నామ అకప్పియం, తస్మా సఙ్ఘస్స వా గణస్స వా పుగ్గలస్స వా నిస్సజ్జితబ్బన్తి న వుత్తం. యస్మా పన తం పటిగ్గహితమత్తమేవ హోతి, న తేన కిఞ్చి కప్పియభణ్డం చేతాపితం, తస్మా ఉపాయేన పరిభోగదస్సనత్థం ‘‘సఙ్ఘమజ్ఝే నిస్సజ్జితబ్బ’’న్తి ¶ (పారా. ౫౮౪) వుత్తం. న తేన కిఞ్చి కప్పియభణ్డం చేతాపితన్తి ఇమినా చేతాపితఞ్చే, నత్థి పరిభోగూపాయో ఉగ్గహేత్వా అనిస్సట్ఠరూపియేన చేతాపితత్తా. ఈదిసఞ్హి సఙ్ఘమజ్ఝే నిస్సజ్జనం కత్వావ ¶ ఛడ్డేత్వా పాచిత్తియం దేసాపేతబ్బన్తి దస్సేతి. కేచి పన ‘‘యస్మా నిస్సగ్గియవత్థుం పటిగ్గహేత్వాపి చేతాపితం కప్పియభణ్డం సఙ్ఘే నిస్సట్ఠం కప్పియకారకేహి నిస్సట్ఠరూపియేన పరివత్తేత్వా ఆనీతకప్పియభణ్డసదిసం హోతి, తస్మా వినావ ఉపాయం భాజేత్వా పరిభుఞ్జితుం వట్టతీ’’తి వదన్తి, తం పత్తచతుక్కాదికథాయ న సమేతి. తత్థ హి రూపియేన పరివత్తితపత్తస్స అపరిభోగోవ దస్సితో, న నిస్సజ్జనవిచారోతి. కప్పియం ఆచిక్ఖితబ్బన్తి పబ్బజితానం సప్పి వా తేలం వా వట్టతి ఉపాసకాతి ఏవం ఆచిక్ఖితబ్బం.

ఆరామికానం వా పత్తభాగన్తి ఇదం గిహీనం హత్థగతోపి సోయేవ భాగోతి కత్వా వుత్తం. సచే పన తేన అఞ్ఞం పరివత్తేత్వా ఆరామికా దేన్తి, పరిభుఞ్జితుం వట్టతీతి మజ్ఝిమగణ్ఠిపదే చూళగణ్ఠిపదే చ వుత్తం. తతో హరిత్వాతి అఞ్ఞేసం పత్తభాగతో హరిత్వా. కసిణపరికమ్మన్తి ఆలోకకసిణపరికమ్మం. మఞ్చపీఠాదీని వాతి ఏత్థ తతో గహితమఞ్చపీఠాదీని పరివత్తేత్వా అఞ్ఞం చే గహితం, వట్టతీతి వదన్తి. ఛాయాపీతి భోజనసాలాదీనం ఛాయాపి. పరిచ్ఛేదాతిక్కన్తాతి గేహపరిచ్ఛేదం అతిక్కన్తా, ఛాయాయ గతగతట్ఠానం గేహం న హోతీతి అధిప్పాయో. మగ్గేనపీతి ఏత్థ సచే అఞ్ఞో మగ్గో నత్థి, మగ్గం అధిట్ఠహిత్వా గన్తుం వట్టతీతి వదన్తి. కీతాయాతి తేన వత్థునా కీతాయ. ఉపనిక్ఖేపం ఠపేత్వా సఙ్ఘో పచ్చయే పరిభుఞ్జతీతి సచే ఉపాసకో ‘‘అతిబహు ఏతం హిరఞ్ఞం, ఇదం భన్తే అజ్జేవ న వినాసేతబ్బ’’న్తి వత్వా సయం ఉపనిక్ఖేపం ఠపేతి, అఞ్ఞేన వా ఠపాపేతి, ఏవం ఉపనిక్ఖేపం ఠపేత్వా తతో ఉప్పన్నపచ్చయం పరిభుఞ్జన్తో సఙ్ఘో పచ్చయే పరిభుఞ్జతి, తేన వత్థునా గహితత్తా ‘‘అకప్పియ’’న్తి వుత్తం. విమతివినోదనియం (వి. వి. టీ. ౧.౫౮౩-౫౮౪) పన ‘‘ఉపనిక్ఖేపం ఠపేత్వాతి కప్పియకారకేహి ¶ వడ్ఢియా పయోజనం సన్ధాయ వుత్తం. అకప్పియన్తి తేన వత్థునా గహితత్తా వుత్త’’న్తి వుత్తం.

సచే సో ఛడ్డేతీతి యత్థ కత్థచి ఖిపతి, అథాపి న ఛడ్డేతి, సయం గహేత్వా గచ్ఛతి, న వారేతబ్బో. నో చే ఛడ్డేతీతి అథ నేవ గహేత్వా గచ్ఛతి, న ఛడ్డేతి, ‘‘కిం మయ్హం ఇమినా బ్యాపారేనా’’తి యేనకామం పక్కమతి, తతో యథావుత్తలక్ఖణో రూపియఛడ్డకో సమన్నితబ్బో. యో న ఛన్దాగతిన్తిఆదీసు లోభవసేన తం వత్థుం అత్తనో వా కరోన్తో అత్తానం వా ఉక్కంసేన్తో ఛన్దాగతిం ¶ నామ గచ్ఛతి. దోసవసేన ‘‘నేవాయం మాతికం జానాతి, న వినయ’’న్తి పరం అపసాదేన్తో దోసాగతిం నామ గచ్ఛతి. మోహవసేన పముట్ఠో పముట్ఠస్సతిభావం ఆపజ్జన్తో మోహాగతిం నామ గచ్ఛతి. రూపియపటిగ్గాహకస్స భయేన ఛడ్డేతుం అవిసహన్తో భయాగతిం నామ గచ్ఛతి. ఏవం అకరోన్తో న ఛన్దాగతిం గచ్ఛతి, న దోసాగతిం గచ్ఛతి, న మోహాగతిం గచ్ఛతి, న భయాగతిం గచ్ఛతి నామాతి వేదితబ్బో.

౬౮. పతితోకాసం అసమన్నారహన్తేన ఛడ్డేతబ్బన్తి ఇదం నిరపేక్ఖభావదస్సనపరన్తి వేదితబ్బం, తస్మా పతితట్ఠానే ఞాతేపి తస్స గూథం ఛడ్డేన్తస్స వియ నిరపేక్ఖభావోయేవేత్థ పమాణన్తి వేదితబ్బం. అసన్తసమ్భావనాయాతి అత్తని అవిజ్జమానఉత్తరిమనుస్సధమ్మారోచనం సన్ధాయ వుత్తం. థేయ్యపరిభోగో నామ అనరహస్స పరిభోగో. భగవతా హి అత్తనో సాసనే సీలవతో పచ్చయా అనుఞ్ఞాతా, న దుస్సీలస్స. దాయకానమ్పి సీలవతో ఏవ పరిచ్చాగో, న దుస్సీలస్స అత్తనో కారానం మహప్ఫలభావస్స పచ్చాసీసనతో. ఇతి సత్థారా అననుఞ్ఞాతత్తా దాయకేహి చ అపరిచ్చత్తత్తా దుస్సీలస్స పరిభోగో థేయ్యపరిభోగో. ఇణవసేన పరిభోగో ఇణపరిభోగో, పటిగ్గాహకతో దక్ఖిణావిసుద్ధియా ¶ అభావతో ఇణం గహేత్వా పరిభోగో వియాతి అత్థో. తస్మాతి ‘‘సీలవతో’’తిఆదినా వుత్తమేవత్థం కారణభావేన పచ్చామసతి. చీవరం పరిభోగే పరిభోగేతి కాయతో మోచేత్వా పరిభోగే పరిభోగే. పురేభత్త…పే… పచ్ఛిమయామేసు పచ్చవేక్ఖితబ్బన్తి సమ్బన్ధో. తథా అసక్కోన్తేన యథావుత్తకాలవిసేసవసేన ఏకస్మిం దివసే చతుక్ఖత్తుం తిక్ఖత్తుం ద్విక్ఖత్తుం సకింయేవ వా పచ్చవేక్ఖితబ్బం.

సచస్స అప్పచ్చవేక్ఖతోవ అరుణో ఉగ్గచ్ఛతి, ఇణపరిభోగట్ఠానే తిట్ఠతీతి ఏత్థ హియ్యో యం మయా చీవరం పరిభుత్తం, తం యావదేవ సీతస్స పటిఘాతాయ…పే… హిరికోపినపటిచ్ఛాదనత్థం. హియ్యో యో మయా పిణ్డపాతో పరిభుత్తో, సో నేవ దవాయాతిఆదినా సచే అతీతపరిభోగపచ్చవేక్ఖణం న కరేయ్య, ఇణపరిభోగట్ఠానే తిట్ఠతీతి వదన్తి, తం వీమంసితబ్బం. సేనాసనమ్పి పరిభోగే పరిభోగేతి పవేసే పవేసే. ఏవం పన అసక్కోన్తేన పురేభత్తాదీసు పచ్చవేక్ఖితబ్బం, తం హేట్ఠా వుత్తనయేనేవ సక్కా విఞ్ఞాతున్తి ఇధ విసుం న వుత్తం. సతిపచ్చయతాతి సతియా పచ్చయభావో. పటిగ్గహణస్స పరిభోగస్స చ పచ్చవేక్ఖణసతియా పచ్చయభావో యుజ్జతి, పచ్చవేక్ఖిత్వావ పటిగ్గహేతబ్బం పరిభుఞ్జితబ్బఞ్చాతి అత్థో. తేనేవాహ ‘‘సతిం కత్వా’’తిఆది. ఏవం సన్తేపీతి యదిపి ద్వీసుపి ఠానేసు పచ్చవేక్ఖణా యుత్తా, ఏవం సన్తేపి ¶ . అపరే పనాహు ‘‘సతిపచ్చయతాతి సతి భేసజ్జపరిభోగస్స పచ్చయభావే, పచ్చయేతి అత్థో. ఏవం సన్తేపీతి పచ్చయే సతిపీ’’తి, తం తేసం మతిమత్తం. తథా హి పచ్చయసన్నిస్సితసీలం పచ్చవేక్ఖణాయ విసుజ్ఝతి, న పచ్చయసబ్భావమత్తేన.

నను చ ‘‘పరిభోగే కరోన్తస్స అనాపత్తీ’’తి ఇమినా పాతిమోక్ఖసంవరసీలం వుత్తం, తస్మా పచ్చయసన్నిస్సితసీలస్స పాతిమోక్ఖసంవరసీలస్స ¶ చ కో విసేసోతి? వుచ్చతే – పురిమేసు తావ తీసు పచ్చయేసు విసేసో పాకటోయేవ, గిలానపచ్చయే పన యథా వతిం కత్వా రుక్ఖమూలే గోపితే తస్స ఫలానిపి రక్ఖితానేవ హోన్తి, ఏవమేవ పచ్చవేక్ఖణాయ పచ్చయసన్నిస్సితసీలే రక్ఖితే తప్పటిబద్ధం పాతిమోక్ఖసంవరసీలమ్పి నిప్ఫన్నం నామ హోతి. గిలానపచ్చయం అప్పచ్చవేక్ఖిత్వా పరిభుఞ్జన్తస్స సీలం భిజ్జమానం పాతిమోక్ఖసంవరసీలమేవ భిజ్జతి, పచ్చయసన్నిస్సితసీలం పన పచ్ఛాభత్తపురిమయామాదీసు యావ అరుణుగ్గమనా అప్పచ్చవేక్ఖన్తస్సేవ భిజ్జతి. పురేభత్తఞ్హి అప్పచ్చవేక్ఖిత్వాపి గిలానపచ్చయం పరిభుఞ్జన్తస్స అనాపత్తి, ఇదమేతేసం నానాకరణన్తి సారత్థదీపనియం (సారత్థ. టీ. ౨.౫౮౫) ఆగతం.

విమతివినోదనియం (వి. వి. టీ. ౧.౫౮౫) పన ‘‘థేయ్యపరిభోగోతి పచ్చయస్సామినా భగవతా అననుఞ్ఞాతత్తా వుత్తం. ఇణపరిభోగోతి భగవతా అనుఞ్ఞాతమ్పి కత్తబ్బం అకత్వా పరిభుఞ్జనతో వుత్తం. తేన చ పచ్చయసన్నిస్సితసీలం విపజ్జతీతి దస్సేతి. పరిభోగే పరిభోగేతి కాయతో మోచేత్వా మోచేత్వా పరిభోగే. పచ్ఛిమయామేసు పచ్చవేక్ఖితబ్బన్తి యోజనా. ఇణపరిభోగట్ఠానే తిట్ఠతీతి ఏత్థ ‘హియ్యో యం మయా చీవరం పరిభుత్త’న్తిఆదినాపి అతీతపచ్చవేక్ఖణా వట్టతీతి వదన్తి. పరిభోగే పరిభోగేతి ఉదకపతనట్ఠానతో అన్తోపవేసనేసు నిసీదనసయనేసు చ. సతిపచ్చయతా వట్టతీతి పచ్చవేక్ఖణసతియా పచ్చయత్తం లద్ధుం వట్టతి. పటిగ్గహణే చ పరిభోగే చ పచ్చవేక్ఖణాసతి అవస్సం లద్ధబ్బాతి దస్సేతి. తేనాహ ‘సతిం కత్వా’తిఆది. కేచి పన ‘సతిపచ్చయతా పచ్చయే సతి భేసజ్జపరిభోగస్స కారణే సతీ’తి ఏవమ్పి అత్థం వదన్తి, తేసమ్పి పచ్చయే సతీతి పచ్చయసబ్భావసల్లక్ఖణే సతీతి ఏవమత్థో గహేతబ్బో ¶ పచ్చయసబ్భావమత్తేన సీలస్స అసుజ్ఝనతో. పరిభోగే అకరోన్తస్సేవ ఆపత్తీతి ఇమినా పాతిమోక్ఖసంవరసీలస్స భేదో దస్సితో, న పచ్చయసన్నిస్సితసీలస్స తస్స అతీతపచ్చవేక్ఖణాయ విసుజ్ఝనతో. ఏతస్మిం పన సేసపచ్చయేసు చ ఇణపరిభోగాదివచనేన పచ్చయసన్నిస్సితసీలస్సేవ భేదోతి ఏవమిమేసం నానాకరణం వేదితబ్బ’’న్తి ఆగతం.

ఏతేసు ¶ ద్వీసు పకరణేసు ‘‘ఇణపరిభోగట్ఠానే తిట్ఠతీ’’తి ఏత్థ హియ్యో యం మయా చీవరం పరిభుత్తన్తి…పే… వదన్తీతి ఆగతం. ఇమం పన నయం నిస్సాయ ఇదాని ఏకచ్చే పణ్డితా ‘‘అజ్జపాతో పరిభుత్తం సాయం పచ్చవేక్ఖన్తేన అజ్జ యం మయా చీవరం పరిభుత్తన్తిఆదినా అతీతవసేన పచ్చవేక్ఖణా కాతబ్బా’’తి వదన్తి. కేచి ‘‘హియ్యో పరిభుత్తమేవ అతీతవసేన పచ్చవేక్ఖణా కాతబ్బా, న అజ్జ పరిభుత్తం, తం పన పచ్చుప్పన్నవసేన పచ్చవేక్ఖణాయేవా’’తి వదన్తి. తత్థ మూలవచనే ఏవం విచారణా కాతబ్బా. కథం? ఇదం హియ్యోత్యాదివచనం సుత్తం వా సుత్తానులోమం వా ఆచరియవాదో వా అత్తనోమతి వాతి. తత్థ న తావ సుత్తం హోతి ‘‘సుత్తం నామ సకలే వినయపిటకే పాళీ’’తి వుత్తత్తా ఇమస్స చ వచనస్స న పాళిభూతత్తా. న చ సుత్తానులోమం ‘‘సుత్తానులోమం నామ చత్తారో మహాపదేసా’’తి (పారా. అట్ఠ. ౧.౪౫) వుత్తత్తా ఇమస్స చ మహాపదేసభావాభావతో. న చ ఆచరియవాదో ‘‘ఆచరియవాదో నామ ధమ్మసఙ్గాహకేహి పఞ్చహి అరహన్తసతేహి ఠపితా పాళివినిముత్తా ఓక్కన్తవినిచ్ఛయప్పవత్తా అట్ఠకథాతన్తీ’’తి వచనతో ఇమస్స చ అట్ఠకథాపాఠభావాభావతో. న చ అత్తనోమతి ‘‘అత్తనోమతి నామ సుత్తసుత్తానులోమఆచరియవాదే ముఞ్చిత్వా అనుమానేన అత్తనో బుద్ధియా నయగ్గాహేన ఉపట్ఠితాకారకథనం, అపిచ సుత్తన్తాభిధమ్మవినయట్ఠకథాసు ఆగతో సబ్బోపి ¶ థేరవాదో అత్తనోమతి నామా’’తి వుత్తత్తా ఇమస్స చ అట్ఠకథాసు ఆగతత్థేరవాదభావాభావతో.

ఇతి –

‘‘చతుబ్బిధఞ్హి వినయం, మహాథేరా మహిద్ధికా;

నీహరిత్వా పకాసేసుం, ధమ్మసఙ్గాహకా పురా’’తి. (పారా. అట్ఠ. ౧.౪౫) –

వుత్తేసు చతుబ్బిధవినయేసు అనన్తోగధత్తా ఇదం వచనం విచారేతబ్బం. తేన వుత్తం సారత్థదీపనియం (సారత్థ. టీ. ౨.౫౮౫) టీకాచరియేన ‘‘తం వీమంసితబ్బ’’న్తి. అథ వా ‘‘నయగ్గాహేన ఉపట్ఠితాకారకథన’’న్తి ఇమినా లక్ఖణేన తేసం తేసం ఆచరియానం ఉపట్ఠితాకారవసేన కథనం అత్తనోమతి సియా, ఏవమ్పి విచారేతబ్బమేవ. ‘‘అత్తనోమతి ఆచరియవాదే ఓతారేతబ్బా. సచే తత్థ ఓతరతి చేవ సమేతి చ, గహేతబ్బా. సచే నేవ ఓతరతి న సమేతి, న గహేతబ్బా. అయఞ్హి అత్తనోమతి నామ సబ్బదుబ్బలా’’తి (పారా. అట్ఠ. ౧.౪౫) వచనతో ఇమస్స చ వచనస్స ¶ అట్ఠకథావచనే అనోతరణతో అప్పవిసనతో. వుత్తఞ్హి అట్ఠకథాయం ‘‘సచస్స అప్పచ్చవేక్ఖతోవ అరుణో ఉగ్గచ్ఛతి, ఇణపరిభోగట్ఠానే తిట్ఠతీ’’తి.

అపరో నయో – కిం ఇదం వచనం పాళివచనం వా అట్ఠకథావచనం వా టీకావచనం వా గన్థన్తరవచనం వాతి. తత్థ న తావ పాళివచనం, న అట్ఠకథావచనం, న గన్థన్తరవచనం, అథ ఖో టీకావచనన్తి. హోతు టీకావచనం, సకవచనం వా పరవచనం వా అధిప్పేతవచనం వా అనధిప్పేతవచనం వాతి. తత్థ న సకవచనం హోతి, అథ ఖో పరవచనం. తేనాహ ‘‘వదన్తీ’’తి. న టీకాచరియేన అధిప్పేతవచనం హోతి, అథ ఖో అనధిప్పేతవచనం. తేనాహ ‘‘తం వీమంసితబ్బ’’న్తి. తేహి పన ఆచరియేహి అతీతపరిభోగపచ్చవేక్ఖణాతి ఇదం ¶ అతీతపఅభోగవసేన పచ్చవేక్ఖణా అతీతపరిభోగపచ్చవేక్ఖణాతి పరికప్పేత్వా అతీతవాచకేన సద్దేన యోజేత్వా కతం భవేయ్య. అతీతే పరిభోగో అతీతపరిభోగో, అతీతపరిభోగస్స పచ్చవేక్ఖణా అతీతపరిభోగపచ్చవేక్ఖణాతి ఏవం పన కతే అతీతపరిభోగస్స పచ్చుప్పన్నసమీపత్తా పచ్చుప్పన్నవాచకేన సద్దేన కథనం హోతి యథా తం నగరతో ఆగన్త్వా నిసిన్నం పురిసం ‘‘కుతో ఆగచ్ఛసీ’’తి వుత్తే ‘‘నగరతో ఆగచ్ఛామీ’’తి పచ్చుప్పన్నవాచకసద్దేన కథనం.

వినయసుత్తన్తవిసుద్ధిమగ్గాదీసు (మ. ని. ౧.౨౩; విసుద్ధి. ౧.౧౮) చ ‘‘పటిసఙ్ఖా యోనిసో చీవరం పటిసేవతీ’’తి వత్తమానవచనేనేవ పాఠో హోతి, న అతీతవచనేన, అతీతపరిభోగోతి చ ఇమస్మింయేవ దివసే పచ్ఛాభత్తాదికాలం ఉపాదాయ పురేభత్తాదీసు పరిభోగో ఇచ్ఛితబ్బో, న హియ్యో పరిభోగో. కథం విఞ్ఞాయతీతి చే? అట్ఠకథాపమాణేన. వుత్తఞ్హి అట్ఠకథాయం (పారా. అట్ఠ. ౨.౫౮౫) ‘‘పిణ్డపాతో ఆలోపే ఆలోపే, తథా అసక్కోన్తేన పురేభత్తపచ్ఛాభత్తపురిమయామపచ్ఛిమయామేసు. సచస్స అప్పచ్చవేక్ఖతోవ అరుణో ఉగ్గచ్ఛతి, ఇణపరిభోగట్ఠానే తిట్ఠతీ’’తి. ఏతేన పిణ్డపాతం ఆలోపే ఆలోపే పచ్చవేక్ఖన్తో భోజనకిరియాయ అపరినిట్ఠితత్తా ముఖ్యతో పచ్చుప్పన్నపచ్చవేక్ఖణా హోతి, పురేభత్తాదీసు చతూసు కోట్ఠాసేసు పచ్చవేక్ఖన్తో భోజనకిరియాయ పరినిట్ఠితత్తా అతీతపచ్చవేక్ఖణా హోతీతి దస్సేతి. సా పన పచ్చుప్పన్నసమీపత్తా వత్తమానవచనేన విధీయతి. యది హి హియ్యో పరిభుత్తాని అతీతపచ్చవేక్ఖణేన పచ్చవేక్ఖితబ్బాని సియుం, అతీతదుతియదివసతతియదివసాదిమాససంవచ్ఛరాదిపరిభుత్తానిపి పచ్చవేక్ఖితబ్బాని సియుం, ఏవఞ్చ సతి యథావుత్తఅట్ఠకథావచనం నిరత్థకం సియా, తస్మా అట్ఠకథావచనమేవ పమాణం కాతబ్బం. యథాహ –

‘‘బుద్ధేన ¶ ¶ ధమ్మో వినయో చ వుత్తో;

యో తస్స పుత్తేహి తథేవ ఞాతో;

సో యేహి తేసం మతిమచ్చజన్తా;

యస్మా పురే అట్ఠకథా అకంసు.

‘‘తస్మా హి యం అట్ఠకథాసు వుత్తం;

తం వజ్జయిత్వాన పమాదలేఖం;

సబ్బమ్పి సిక్ఖాసు సగారవానం;

యస్మా పమాణం ఇధ పణ్డితాన’’న్తి. (పారా. అట్ఠ. ౧.గన్థారమ్భకథా);

యస్మా చ సబ్బాసవసుత్తాదీసు (మ. ని. ౧.౨౩) భగవతా దేసితకాలే భిక్ఖుకత్తుకత్తా నామయోగత్తా వత్తమానపఠమపురిసవసేన ‘‘పటిసఙ్ఖా యోనిసో చీవరం పటిసేవతీ’’తి దేసితా, తదనుకరణేన భిక్ఖూనం పచ్చవేక్ఖణకాలే అత్తకత్తుకత్తా అమ్హయోగత్తా వత్తమానఉత్తమపురిసవసేన ‘‘పటిసఙ్ఖా యోనిసో చీవరం పటిసేవామీ’’తి పచ్చవేక్ఖితబ్బా హోతి, ‘‘సీతస్స పటిఘాతాయా’’తిఆదీని తదత్థసమ్పదానపదాని చ ‘‘పటిసేవతి, పటిసేవామీ’’తి వుత్తపటిసేవనకిరియాయమేవ సమ్బన్ధితబ్బాని హోన్తి, తాని చ కిరియాపదాని పచ్చుప్పన్నవసేన వా పచ్చుప్పన్నసమీపఅతీతవసేన వా వత్తమానవిభత్తియుత్తాని హోన్తి, తస్మా పచ్చుప్పన్నపరిభుత్తానం వా అతీతపరిభుత్తానం వా పచ్చయానం పచ్చవేక్ఖణకాలే ‘‘పటిసేవామీ’’తి వచనం భగవతో వచనస్స అనుగతత్తా ఉపపన్నమేవాతి దట్ఠబ్బం.

అనువచనేపి ఏవం విచారణా కాతబ్బా – ‘‘అజ్జ పాతో పరిభుత్తం సాయం పచ్చవేక్ఖన్తేన అజ్జ యం మయా చీవరం పరిభుత్తన్తిఆదినా అతీతవసేన పచ్చవేక్ఖణా కాతబ్బా’’తి యే వదన్తి, తే ఏవం పుచ్ఛితబ్బా – కిం భవన్తో భగవతా అతీతపరిభుత్తేసు అతీతవసేన పచ్చవేక్ఖణా దేసితాతి? న దేసితా. కథం దేసితాతి? ‘‘పచ్చవేక్ఖతీ’’తి పచ్చుప్పన్నవసేనేవ ¶ దేసితాతి. కిం భోన్తో భగవతో కాలే అతీతపరిభుత్తేసు పచ్చవేక్ఖణా నత్థీతి? అత్థి. అథ కస్మా భగవతా పచ్చుప్పన్నవసేనేవ పచ్చవేక్ఖణా దేసితాతి? పచ్చుప్పన్నసమీపవసేన వా సామఞ్ఞవసేన వా దేసితాతి. ఏవం సన్తే భగవతో అనుకరణేన ఇదానిపి ¶ అతీతపరిభుత్తానం పచ్చయానం పచ్చుప్పన్నవసేన పచ్చవేక్ఖణా కాతబ్బాతి. యే పన ఏవం వదన్తి ‘‘హియ్యో పరిభుత్తానమేవ అతీతపచ్చవేక్ఖణా కాతబ్బా, న అజ్జ పరిభుత్తానం, తేసం పన పచ్చుప్పన్నపచ్చవేక్ఖణాయేవా’’తి, తే ఏవం వత్తబ్బా – కిం భోన్తో యథా తుమ్హే వదన్తి, ఏవం పాళియం అత్థీతి? నత్థి. అట్ఠకథాయం అత్థీతి? నత్థి. ఏవం సన్తే సాట్ఠకథేసు తేపిటకేసు బుద్ధవచనేసు అసంవిజ్జమానం తుమ్హాకం వచనం కథం పచ్చేతబ్బన్తి? ఆచరియపరమ్పరావసేన. హోతు తుమ్హాకం ఆచరియలద్ధివసేన కథనం, కాలో నామ తివిధో అతీతో అనాగతో పచ్చుప్పన్నోతి. తత్థ పరినిట్ఠితకిరియా అతీతో నామ, అభిముఖకిరియా అనాగతో నామ, ఆరద్ధఅనిట్ఠితకిరియా పచ్చుప్పన్నో నామ. తేనాహు పోరాణా –

‘‘ఆరద్ధానిట్ఠితో భావో, పచ్చుప్పన్నో సునిట్ఠితో;

అతీతానాగతుప్పాద-మప్పత్తాభిముఖా కిరియా’’తి.

తత్థ అజ్జ వా హోతు హియ్యో వా తతో పుబ్బే వా, పరిభుత్తపచ్చయో సుపరినిట్ఠితభుఞ్జనకిరియత్తా అతీతో నామ. తత్థ హియ్యో వా తతో పుబ్బే వా పరిభుత్తపచ్చయో అతిక్కన్తఅరుణుగ్గమనత్తా న పచ్చవేక్ఖణారహో, పచ్చవేక్ఖితోపి అప్పచ్చవేక్ఖితోయేవ హోతి, ఇణపరిభోగట్ఠానే తిట్ఠతి. వుత్తఞ్హి అట్ఠకథాయం ‘‘సచస్స అప్పచ్చవేక్ఖతోవ అరుణో ఉగ్గచ్ఛతి, ఇణపరిభోగట్ఠానే తిట్ఠతీ’’తి. అజ్జేవ పన చీవరఞ్చ సేనాసనఞ్చ పరిభోగే పరిభోగే, పిణ్డపాతం ఆలోపే ఆలోపే, భేసజ్జం పటిగ్గహణే పరిభోగే చ ¶ పచ్చవేక్ఖతో అపరినిట్ఠితభుఞ్జనకిరియత్తా పచ్చుప్పన్నపరిభుత్తపచ్చవేక్ఖణా నామ హోతి. పురే పరిభుత్తం తతో పచ్ఛా చతూసు కోట్ఠాసేసు పచ్చవేక్ఖతో సుపరినిట్ఠితభుఞ్జనకిరియత్తా అతీతపరిభుత్తపచ్చవేక్ఖణా నామ హోతి. ఏత్తకం పచ్చవేక్ఖణాయ ఖేత్తం, న తతో పుబ్బే పచ్ఛా వా. యథాహ అట్ఠకథాయం ‘‘సీలవతో అప్పచ్చవేక్ఖితపరిభోగో ఇణపరిభోగో నామ. తస్మా చీవరం పరిభోగే పరిభోగే…పే… భేసజ్జస్స పటిగ్గహణేపి పరిభోగేపి సతిపచ్చయతా వట్టతీ’’తి, తస్మా హియ్యో పరిభుత్తస్స ఇణపరిభోగత్తా తం అనామసిత్వా అజ్జ పరిభుత్తేసు అతీతపచ్చుప్పన్నేసు భగవతో వచనస్స అనుకరణేన వత్తమానవిభత్తియుత్తేన ‘‘పటిసేవామీ’’తి కిరియాపదేన పచ్చవేక్ఖణా సూపపన్నా హోతీతి దట్ఠబ్బా. ఈదిసపచ్చవేక్ఖణమేవ సన్ధాయ విమతివినోదనియాదీసు (వి. వి. టీ. ౧.౫౮౫) ‘‘పచ్చయసన్నిస్సితసీలస్స అతీతపచ్చవేక్ఖణాయ విసుజ్ఝనతో’’తి వుత్తం.

ఏవం ¶ పచ్చయసన్నిస్సితసీలస్స సుద్ధిం దస్సేత్వా ఇదాని తేనేవ పసఙ్గేన సబ్బాపి సుద్ధియో దస్సేతుం ‘‘చతుబ్బిధా హి సుద్ధీ’’తిఆదిమాహ. తత్థ సుజ్ఝతి ఏతాయాతి సుద్ధి, యథాధమ్మం దేసనావ సుద్ధి దేసనాసుద్ధి. వుట్ఠానస్సపి చేత్థ దేసనాయ ఏవ సఙ్గహో దట్ఠబ్బో. ఛిన్నమూలాపత్తీనం పన అభిక్ఖుతాపటిఞ్ఞాయేవ దేసనా. అధిట్ఠానవిసిట్ఠో సంవరోవ సుద్ధి సంవరసుద్ధి. ధమ్మేన సమేన పచ్చయానం పరియేట్ఠి ఏవ సుద్ధి పరియేట్ఠిసుద్ధి. చతూసు పచ్చయేసు వుత్తవిధినా పచ్చవేక్ఖణావ సుద్ధి పచ్చవేక్ఖణసుద్ధి. ఏస తావ సుద్ధీసు సమాసనయో. సుద్ధిమన్తేసు సీలేసు పన దేసనా సుద్ధి ఏతస్సాతి దేసనాసుద్ధి. సేసేసుపి ఏసేవ నయో. న పునేవం కరిస్సామీతి ఏత్థ ఏవన్తి సంవరభేదం సన్ధాయాహ. పహాయాతి ¶ వజ్జేత్వా, అకత్వాతి అత్థో. విమతివినోదనియం పన ‘‘సుజ్ఝతి దేసనాదీహి, సోధీయతీతి వా సుద్ధి, చతుబ్బిధసీలం. తేనాహ ‘దేసనాయ సుజ్ఝనతో’తిఆది. ఏత్థ దేసనాగ్గహణేన వుట్ఠానమ్పి ఛిన్నమూలానం అభిక్ఖుతాపటిఞ్ఞాపి సఙ్గహితా. ఛిన్నమూలాపత్తీనమ్పి హి పారాజికాపత్తివుట్ఠానేన హేట్ఠాపరిరక్ఖితం భిక్ఖుసీలం విసుద్ధం నామ హోతి. తేన తేసం మగ్గపటిలాభోపి సమ్పజ్జతీ’’తి వుత్తం.

తత్థ దేసీయతి ఉచ్చారీయతీతి దేసనా, దిసీ ఉచ్చారణేతి ధాతు, దేసీయతి ఞాపీయతి ఏతాయాతి వా దేసనా, దిస పేక్ఖనేతి ధాతు. ఉభయథాపి విరతిపధానకుసలచిత్తసముట్ఠితో దేసనావచీభేదసద్దో. సంవరణం సంవరో, సం-పుబ్బ వర సంవరణేతి ధాతు, సతిపధానో చిత్తుప్పాదో. పరియేసనా పరియేట్ఠి, పరి-పుబ్బ ఇస పరియేసనేతి ధాతు, వీరియపధానో చిత్తుప్పాదో. పటి పునప్పునం ఓగాహేత్వా ఇక్ఖనా పచ్చవేక్ఖణా, పటి-పుబ్బ అవ-పుబ్బ ఇక్ఖ దస్సనఙ్కేసూతి ధాతు, పఞ్ఞాపధానో చిత్తుప్పాదో. తేసు దేసనాయ వచీభేదసద్దభావతో వచీభేదం కాతుం అసక్కోన్తస్స చ దుతియకం అలభన్తస్స చ న సమ్పజ్జతి, సేసా పన చిత్తుప్పాదమత్తభావతో వచీభేదం కాతుం అసక్కోన్తస్సపి దుతియకం అలభన్తస్సపి సమ్పజ్జన్తి ఏవ, తస్మా గిలానాదికాలేసు పచ్చవేక్ఖణాపాఠం పఠితుమసక్కోన్తేనపి అత్థం మనసి కత్వా చిత్తేనేవ పచ్చవేక్ఖణా కాతబ్బాతి.

దాతబ్బట్ఠేన దాయం, తం ఆదియన్తీతి దాయాదా, అననుఞ్ఞాతేసు సబ్బేన సబ్బం పరిభోగాభావతో అనుఞ్ఞాతేసుయేవ చ పరిభోగసబ్భావభావతో భిక్ఖూహి పరిభుఞ్జితబ్బపచ్చయా భగవతో సన్తకా. ధమ్మదాయాదసుత్తఞ్చేత్థ సాధకన్తి ‘‘ధమ్మదాయాదా మే, భిక్ఖవే, భవథ, మా ఆమిసదాయాదా ¶ , అత్థి మే తుమ్హేసు అనుకమ్పా, కిన్తి మే సావకా ధమ్మదాయాదా భవేయ్యుం, నో ఆమిసదాయాదా’’తి ఏవం పవత్తం ధమ్మదాయాదసుత్తఞ్చ ¶ (మ. ని. ౧.౨౯) ఏత్థ ఏతస్మిం అత్థే సాధకం. అవీతరాగానం తణ్హావసీకతాయ పచ్చయపరిభోగే సామిభావో నత్థి, తదభావేన వీతరాగానం తత్థ సామిభావో యథారుచి పరిభోగసబ్భావతో. తథా హి తే పటికూలమ్పి అప్పటికూలాకారేన అప్పటికూలమ్పి పటికూలాకారేన తదుభయమ్పి వజ్జేత్వా అజ్ఝుపేక్ఖణాకారేన పచ్చయే పరిభుఞ్జన్తి, దాయకానఞ్చ మనోరథం పరిపూరేన్తి. తేనాహ ‘‘తే హి తణ్హాయ దాసబ్యం అతీతత్తా సామినో హుత్వా పరిభుఞ్జన్తీ’’తి. యో పనాయం సీలవతో పుథుజ్జనస్స పచ్చవేక్ఖితపరిభోగో, సో ఇణపరిభోగస్స పచ్చనీకత్తా ఆనణ్యపరిభోగో నామ హోతి. యథా పన ఇణాయికో అత్తనో రుచియా ఇచ్ఛితం దేసం గన్తుం న లభతి, ఏవం ఇణపరిభోగయుత్తో లోకతో నిస్సరితుం న లభతీతి తప్పటిపక్ఖత్తా సీలవతో పచ్చవేక్ఖితపరిభోగో ఆనణ్యపరిభోగోతి వుచ్చతి, తస్మా నిప్పరియాయతో చతుపరిభోగవినిముత్తో విసుంయేవాయం పరిభోగోతి వేదితబ్బో, సో ఇధ విసుం న వుత్తో, దాయజ్జపరిభోగేయేవ వా సఙ్గహం గచ్ఛతీతి. సీలవాపి హి ఇమాయ సిక్ఖాయ సమన్నాగతత్తా సేక్ఖోత్వేవ వుచ్చతి.

సబ్బేసన్తి అరియానం పుథుజ్జనానఞ్చ. కథం పుథుజ్జనానం ఇమే పరిభోగా సమ్భవన్తీతి? ఉపచారవసేన. యో హి పుథుజ్జనస్సపి సల్లేఖపటిపత్తియం ఠితస్స పచ్చయగేధం పహాయ తత్థ అనుపలిత్తేన చిత్తేన పరిభోగో, సో సామిపరిభోగో వియ హోతి. సీలవతో పన పచ్చవేక్ఖితపరిభోగో దాయజ్జపరిభోగో వియ హోతి దాయకానం మనోరథస్సావిరాధనతో. తేన వుత్తం ‘‘దాయజ్జపరిభోగేయేవ వా సఙ్గహం గచ్ఛతీ’’తి. కల్యాణపుథుజ్జనస్స పరిభోగే వత్తబ్బమేవ నత్థి ¶ తస్స సేక్ఖసఙ్గహతో. సేక్ఖసుత్త ఞ్హేతస్స (అ. ని. ౩.౮౬) అత్థస్స సాధకం.

విమతివినోదనియం (వి. వి. టీ. ౧.౫౮౫) పన ‘‘దాతబ్బట్ఠేన దాయం, తం ఆదియన్తీతి దాయాదా. సత్తన్నం సేక్ఖానన్తి ఏత్థ కల్యాణపుథుజ్జనాపి సఙ్గహితా తేసం ఆనణ్యపరిభోగస్స దాయజ్జపరిభోగే సఙ్గహితత్తాతి వేదితబ్బం. ధమ్మదాయాదసుత్తన్తి ‘‘ధమ్మదాయాదా మే, భిక్ఖవే, భవథ, మా ఆమిసదాయాదా’’తిఆదినా పవత్తం సుత్తం (మ. ని. ౧.౨౯). తత్థ ‘‘మా మే ఆమిసదాయాదాతి ఏవం మే-సద్దం ఆనేత్వా అత్థో వేదితబ్బో. ఏవఞ్హి యథావుత్తత్థసాధకం ¶ హోతీ’’తి వుత్తం. తత్థ మే మమ ఆమిసదాయాదా చతుపచ్చయభుఞ్జకాతి భగవతో సమ్బన్ధభూతస్స సమ్బన్ధీభూతా పచ్చయా వుత్తా, తస్మా దాయకేహి దిన్నాపి పచ్చయా భగవతా అనుఞ్ఞాతత్తా భగవతో పచ్చయాయేవ హోన్తీతి ఏతస్స అత్థస్స ధమ్మదాయాదసుత్తం సాధకం హోతీతి అత్థోతి వుత్తం.

లజ్జినా సద్ధిం పరిభోగో నామ లజ్జిస్స సన్తకం గహేత్వా పరిభోగో. అలజ్జినా సద్ధిన్తి ఏత్థాపి ఏసేవ నయో. ఆదితో పట్ఠాయ హి అలజ్జీ నామ నత్థీతి ఇమినా దిట్ఠదిట్ఠేసుయేవ ఆసఙ్కా న కాతబ్బాతి దస్సేతి. అత్తనో భారభూతా సద్ధివిహారికాదయో. తేపి నివారేతబ్బాతి యో పస్సతి, తేన నివారేతబ్బాతి పాఠో. అట్ఠకథాయం పన ‘‘యోపి అత్తనో భారభూతేన అలజ్జినా సద్ధిం పరిభోగం కరోతి, సోపి నివారేతబ్బో’’తి పాఠో దిస్సతి, తథాపి అత్థతో ఉభయథాపి యుజ్జతి. అత్తనో సద్ధివిహారికాదయోపి అలజ్జిభావతో నివారేతబ్బా. అలజ్జీహి సద్ధివిహారికాదీహి ఏకసమ్భోగం కరోన్తా అఞ్ఞేపి నివారేతబ్బావ. సచే న ¶ ఓరమతి, అయమ్పి అలజ్జీయేవ హోతీతి ఏత్థ ఏవం నివారితో సో పుగ్గలో అలజ్జినా సద్ధిం పరిభోగతో ఓరమతి విరమతి, ఇచ్చేతం కుసలం. నో చే ఓరమతి, అయమ్పి అలజ్జీయేవ హోతి, తేన సద్ధిం పరిభోగం కరోన్తో సోపి అలజ్జీయేవ హోతీతి అత్థో. తేన వుత్తం ‘‘ఏవం ఏకో అలజ్జీ అలజ్జిసతమ్పి కరోతీ’’తి. అధమ్మియోతి అనేసనాదీహి ఉప్పన్నో. ధమ్మియోతి భిక్ఖాచరియాదీహి ఉప్పన్నో. సఙ్ఘస్సేవ దేతీతి భత్తం అగ్గహేత్వా అత్తనా లద్ధసలాకంయేవ దేతి.

విమతివినోదనియం పన ‘‘లజ్జినా సద్ధిం పరిభోగోతి ధమ్మామిసవసేన మిస్సీభావో. అలజ్జినా సద్ధిన్తి ఏత్థాపి ఏసేవ నయో. ఆదితో పట్ఠాయ హి అలజ్జీ నామ నత్థీతి ఇమినా దిట్ఠదిట్ఠేసు ఆసఙ్కా నామ న కాతబ్బా, దిట్ఠసుతాదికారణే సతి ఏవ కాతబ్బాతి దస్సేతి. అత్తనో భారభూతా సద్ధివిహారికాదయో. సచే న ఓరమతీతి అగతిగమనవసేన ధమ్మామిసపరిభోగతో న ఓరమతి. ఆపత్తి నామ నత్థీతి ఇదం అలజ్జీనం ధమ్మేనుప్పన్నపచ్చయం ధమ్మకమ్మఞ్చ సన్ధాయ వుత్తం. తేసమ్పి హి కులదూసనాదిసముప్పన్నం పచ్చయం పరిభుఞ్జన్తానం వగ్గకమ్మాదీని కరోన్తానఞ్చ ఆపత్తి ఏవ. ‘ధమ్మియాధమ్మియపరిభోగో పచ్చయవసేనేవ వేదితబ్బో’తి వుత్తత్తా హేట్ఠా లజ్జిపరిభోగాలజ్జిపరిభోగా పచ్చయవసేన ఏకకమ్మాదివసేన చ వుత్తా ఏవాతి వేదితబ్బం. తేనేవ దుట్ఠదోససిక్ఖాపదట్ఠకథాయం (పారా. అట్ఠ. ౨.౩౮౫-౩౮౬) చోదకచుదితకభావే ఠితా ద్వే అలజ్జినో ధమ్మపరిభోగమ్పి సన్ధాయ ‘ఏకసమ్భోగపరిభోగా హుత్వా జీవథా’తి ¶ వుత్తా తేసం అఞ్ఞమఞ్ఞం ధమ్మామిసాపరిభోగే విరోధాభావా. లజ్జీనమేవ హి అలజ్జినా సహ తదుభయపరిభోగో న వట్టతీ’’తి వుత్తం.

సచే ¶ పన లజ్జీ అలజ్జిం పగ్గణ్హాతి…పే… అన్తరధాపేతీతి ఏత్థ కేవలం పగ్గణ్హితుకామతాయ ఏవం కాతుం న వట్టతి, ధమ్మస్స పన సాసనస్స సోతూనఞ్చ అనుగ్గహత్థాయ వట్టతీతి వేదితబ్బం. పురిమనయేన ‘‘సో ఆపత్తియా కారేతబ్బో’’తి వుత్తత్తా ఇమస్స ఆపత్తియేవాతి వదన్తి. ఉద్దేసగ్గహణాదినా ధమ్మస్స పరిభోగో ధమ్మపరిభోగో. ధమ్మానుగ్గహేన గణ్హన్తస్స ఆపత్తియా అభావేపి థేరో తస్స అలజ్జిభావంయేవ సన్ధాయ ‘‘పాపో కిరాయ’’న్తిఆదిమాహ. తస్స పన సన్తికేతి మహారక్ఖితత్థేరస్స సన్తికే.

విమతివినోదనియం (వి. వి. టీ. ౧.౫౮౫) పన ఇమస్మిం ఠానే విత్థారతో వినిచ్ఛితం. కథం? ధమ్మపరిభోగోతి ‘‘ఏకకమ్మం ఏకుద్దేసో’’తిఆదినా వుత్తసంవాసో చేవ నిస్సయగ్గహణాదికో సబ్బో నిరామిసపరిభోగో చ వేదితబ్బో. ‘‘న సో ఆపత్తియా కారేతబ్బో’’తి వుత్తత్తా లజ్జినో అలజ్జిపగ్గహే ఆపత్తీతి వేదితబ్బం. ఇతరోపీతి లజ్జీపి. తస్సాపి అత్తానం పగ్గణ్హన్తస్స అలజ్జినో, ఇమినా చ లజ్జినో వణ్ణభణనాదిలాభం పటిచ్చ ఆమిసగరుకతాయ వా గేహస్సితపేమేన వా తం అలజ్జిం పగ్గణ్హన్తో లజ్జీ సాసనం అన్తరధాపేతి నామాతి దస్సేతి. ఏవం గహట్ఠాదీసు ఉపత్థమ్భితో అలజ్జీ బలం లభిత్వా పేసలే అభిభవిత్వా న చిరస్సేవ సాసనం ఉద్ధమ్మం ఉబ్బినయం కరోతీతి.

ధమ్మపరిభోగోపి తత్థ వట్టతీతి ఇమినా ఆమిసపరిభోగతో ధమ్మపరిభోగోవ గరుకో, తస్మా అతివియ అలజ్జీవివేకేన కాతబ్బోతి దస్సేతి. ‘‘ధమ్మానుగ్గహేన ఉగ్గణ్హితుం వట్టతీ’’తి వుత్తత్తా అలజ్జుస్సన్నతాయసాసనే ఓసక్కన్తే, లజ్జీసు చ అప్పహోన్తేసు అలజ్జిం పకతత్తం గణపూరకం గహేత్వా ఉపసమ్పదాదికరణేన చేవ కేచి అలజ్జినో ధమ్మామిసపరిభోగేన ¶ సఙ్గహేత్వా సేసాలజ్జిగణస్స నిగ్గహేన చ సాసనం పగ్గణ్హితుమ్పి వట్టతి ఏవ.

కేచి పన ‘‘కోటియం ఠితో గన్థోతి వుత్తత్తా గన్థపరియాపుణనమేవ ధమ్మపరిభోగో, న ఏకకమ్మాది, తస్మా అలజ్జీహి సద్ధిం ఉపోసథాదికం కమ్మం కాతుం వట్టతి, ఆపత్తి నత్థీ’’తి వదన్తి, తం న యుత్తం, ఏకకమ్మాదీసు బహూసు ధమ్మపరిభోగేసు అలజ్జినాపి సద్ధిం కత్తబ్బావత్థాయత్తం ¶ ధమ్మపరిభోగం దస్సేతుం ఇధ నిదస్సనవసేన గన్థస్సేవ సముద్ధటత్తా. న హి ఏకకమ్మాదికో విధి ధమ్మపరిభోగో న హోతీతి సక్కా వత్తుం అనామిసత్తా ధమ్మామిసేసు అపరియాపన్నస్స చ కస్సచి అభావా. తేనేవ అట్ఠసాలినియం ధమ్మపటిసన్థారకథాయం (ధ. స. అట్ఠ. ౧౩౫౧) ‘‘కమ్మట్ఠానం కథేతబ్బం, ధమ్మో వాచేతబ్బో…పే… అబ్భానవుట్ఠానమానత్తపరివాసా దాతబ్బా, పబ్బజ్జారహో పబ్బాజేతబ్బో, ఉపసమ్పదారహో ఉపసమ్పాదేతబ్బో…పే… అయం ధమ్మపటిసన్థారో నామా’’తి ఏవం సఙ్ఘకమ్మాదిపి ధమ్మకోట్ఠాసే దస్సితం. తేసు పన ధమ్మకోట్ఠాసేసు యం గణపూరకాదివసేన అలజ్జినో అపేక్ఖిత్వా ఉపోసథాది వా తేసం సన్తికా ధమ్ముగ్గహణనిస్సయగ్గహణాది వా కరీయతి, తం ధమ్మో చేవ పరిభోగో చాతి ధమ్మపరిభోగోతి వుచ్చతి, ఏతం తథారూపపచ్చయం వినా కాతుం న వట్టతి, కరోన్తస్స అలజ్జిపరిభోగో చ హోతి దుక్కటఞ్చ. యం పన అలజ్జిసతం అనపేక్ఖిత్వా తజ్జనీయాదినిగ్గహకమ్మం వా పరివాసాదిఉపకారకమ్మం వా ఉగ్గహపరిపుచ్ఛాదానాది వా కరీయతి, తం ధమ్మో ఏవ, నో పరిభోగో, ఏతం అనురూపానం కాతుం వట్టతి, ఆమిసదానే వియ ఆపత్తి నత్థి. నిస్సయదానమ్పి తేరససమ్ముతిదానాది చ వత్తపటిపత్తిసాదియనాదిపరిభోగస్సపి హేతుత్తా న వట్టతి.

యో పన మహాఅలజ్జీ ఉద్ధమ్మం ఉబ్బినయం సత్థుసాసనం కరోతి, తస్స సద్ధివిహారికాదీనం ఉపసమ్పదాది ఉపకారకమ్మమ్పి ఉగ్గహపరిపుచ్ఛాదానాది ¶ చ కాతుం న వట్టతి, ఆపత్తి ఏవ హోతి, నిగ్గహకమ్మమేవ కాతబ్బం. తేనేవ అలజ్జిపగ్గహోపి పటిక్ఖిత్తో. ధమ్మామిసపరిభోగవివజ్జనేనపి హి దుమ్మఙ్కూనం పుగ్గలానం నిగ్గహోవ అధిప్పేతో, సో చ పేసలానం ఫాసువిహారసద్ధమ్మట్ఠితివినయానుగ్గహాదిఅత్థాయ ఏతదత్థత్తా సిక్ఖాపదపఞ్ఞత్తియా, తస్మా యం యం దుమ్మఙ్కూనం ఉపత్థమ్భాయ, పేసలానం అఫాసువిహారాయ, సద్ధమ్మపరిహానాదిఅత్థాయ హోతి, తం సబ్బమ్పి పరిభోగో వా హోతు అపరిభోగో వా కాతుం న వట్టతి, ఏవం కరోన్తా సాసనం అన్తరధాపేన్తి, ఆపత్తిఞ్చ ఆపజ్జన్తి, ధమ్మామిసపరిభోగేసు చేత్థ అలజ్జీహి ఏకకమ్మాదిధమ్మపరిభోగో ఏవ పేసలానం అఫాసువిహారాయ సద్ధమ్మపరిహానాదిఅత్థాయ హోతి, న తథా ఆమిసపరిభోగో. న హి అలజ్జీనం పచ్చయపరిభోగమత్తేన పేసలానం అఫాసువిహారాది హోతి, యథావుత్తధమ్మపరిభోగేన పన హోతి. తప్పరివజ్జనేన చ ఫాసువిహారాదయో. తథా హి కతసిక్ఖాపదవీతిక్కమా అలజ్జిపుగ్గలా ఉపోసథాదీసు పవిట్ఠా ‘‘తుమ్హే కాయద్వారే చేవ వచీద్వారే చ వీతిక్కమం కరోథా’’తిఆదినా భిక్ఖూహి వత్తబ్బా హోన్తి. యథా వినయఞ్చ అతిట్ఠన్తా సఙ్ఘతో బహికరణాదివసేన సుట్ఠు నిగ్గహేతబ్బా, తథా అకత్వా తేహి సహ సంవసన్తాపి అలజ్జినోవ హోన్తి ¶ ‘‘ఏకోపి అలజ్జీ అలజ్జిసతమ్పి కరోతీ’’తిఆదివచనతో (పారా. అట్ఠ. ౨.౫౮౫). యది హి తే ఏవం అనిగ్గహితా సియుం, సఙ్ఘే కలహాదిం వడ్ఢేత్వా ఉపోసథాదిసామగ్గికమ్మపటిబాహనాదినా పేసలానం అఫాసుం కత్వా కమేన తే దేవదత్తవజ్జిపుత్తకాదయో వియ పరిసం వడ్ఢేత్వా అత్తనో విప్పటిపత్తిం ధమ్మతో వినయతో దీపేన్తా సఙ్ఘభేదాదిమ్పి కత్వా న చిరస్సేవ సాసనం అన్తరధాపేయ్యుం. తేసు పన సఙ్ఘతో బహికరణాదివసేన నిగ్గహితేసు సబ్బోపి అయం ఉపద్దవో ¶ న హోతి. వుత్తఞ్హి ‘‘దుస్సీలపుగ్గలే నిస్సాయ ఉపోసథో న తిట్ఠతి, పవారణా న తిట్ఠతి, సఙ్ఘకమ్మాని న పవత్తన్తి, సామగ్గీ న హోతి…పే… దుస్సీలేసు పన నిగ్గహితేసు సబ్బోపి అయం ఉపద్దవో న హోతి, తతో పేసలా భిక్ఖూ ఫాసు విహరన్తీ’’తి, తస్మా ఏకకమ్మాదిధమ్మపరిభోగోవ ఆమిసపరిభోగతోపి అతివియ అలజ్జీవివేకేన కాతబ్బో, ఆపత్తికరో చ సద్ధమ్మపరిహానిహేతుత్తాతి వేదితబ్బం.

అపిచ ‘‘ఉపోసథో న తిట్ఠతి, పవారణా న తిట్ఠతి, సఙ్ఘకమ్మాని న పవత్తన్తీ’’తి ఏవం అలజ్జీహి సద్ధిం సఙ్ఘకమ్మాకరణస్స అట్ఠకథాయం పకాసితత్తాపి చేతం సిజ్ఝతి. తథా పరివత్తలిఙ్గస్స భిక్ఖునో భిక్ఖునుపస్సయం గచ్ఛన్తస్స పటిపత్తికథాయం ‘‘ఆరాధికా చ హోన్తి సఙ్గాహికా లజ్జినియో, తా కోపేత్వా అఞ్ఞత్థ న గన్తబ్బం. గచ్ఛతి చే, గామన్తరనదీపారరత్తివిప్పవాసగణమ్హా ఓహీయనాపత్తీహి న ముచ్చతి…పే… అలజ్జినియో హోన్తి, సఙ్గహం పన కరోన్తి, తాపి పరిచ్చజిత్వా అఞ్ఞత్థ గన్తుం లభతీ’’తి ఏవం అలజ్జినీసు దుతియికాగహణాదీసు సంవాసాపత్తిపరిహారాయ నదీపారాగమనాదిగరుకాపత్తిట్ఠానానం అనుఞ్ఞాతత్తా తతోపి అలజ్జిసంవాసాపత్తి ఏవ సద్ధమ్మపరిహానియా హేతుభూతో గరుకతరాతి విఞ్ఞాయతి. న హి లహుకాపత్తిట్ఠానం వా అనాపత్తిట్ఠానం వా పరిహరితుం గరుకాపత్తిట్ఠానవీతిక్కమం ఆచరియా అనుజానన్తి. తథా అసంవాసపదస్స అట్ఠకథాయం ‘‘సబ్బేహిపి లజ్జిపుగ్గలేహి సమం సిక్ఖితబ్బభావతో సమసిక్ఖాతా నామ. ఏత్థ యస్మా సబ్బేపి లజ్జినో ఏతేసు కమ్మాదీసు సహ వసన్తి, న ఏకోపి తతో బహిద్ధా సన్దిస్సతి, తస్మా తాని సబ్బానిపి గహేత్వా ఏసో సంవాసో నామా’’తి ఏవం లజ్జీహేవ ఏకకమ్మాదిసంవాసో వట్టతీతి పకాసితో.

యది ¶ ఏవం కస్మా అసంవాసికేసు అలజ్జీ న గహితోతి? నాయం విరోధో, యే గణపూరకే కత్వా కతం కమ్మం కుప్పతి, తేసం పారాజికాదిఅపకతత్తానఞ్ఞేవ అసంవాసికత్తేన గహితత్తా. అలజ్జినో పన పకతత్తభూతాపి సన్తి, తే చే గణపూరకా హుత్వా కమ్మం సాధేన్తి, కేవలం ¶ కత్వా అగతిగమనేన కరోన్తానం ఆపత్తికరా హోన్తి సభాగాపత్తిఆపన్నా వియ అఞ్ఞమఞ్ఞం. యస్మా అలజ్జితఞ్చ లజ్జితఞ్చ పుథుజ్జనానం చిత్తక్ఖణపటిబద్ధం, న సబ్బకాలికం. సఞ్చిచ్చ హి వీతిక్కమచిత్తే ఉప్పన్నే అలజ్జినో ‘‘న పున ఈదిసం కరిస్సామీ’’తి చిత్తేన లజ్జినో హోన్తి.

తేసు చ యే పేసలేహి ఓవదియమానాపి న ఓరమన్తి, పునప్పునం కరోన్తి, తే ఏవ అసంవసితబ్బా, న ఇతరే లజ్జిధమ్మే ఓక్కన్తత్తా, తస్మాపి అలజ్జినో అసంవాసికేసు అగణేత్వా తప్పరివజ్జనత్థం సోధేత్వావ ఉపోసథాదికరణం అనఞ్ఞాతం. తథా హి ‘‘పారిసుద్ధిం ఆయస్మన్తో ఆరోచేథ, పాతిమోక్ఖం ఉద్దిసిస్సామీ’’తిఆదినా (మహావ. ౧౩౪) అపరిసుద్ధాయ పరిసాయ ఉపోసథకరణస్స అయుత్తతా పకాసితా, ‘‘యస్స సియా ఆపత్తి, సో ఆవికరేయ్య…పే… ఫాసు హోతీ’’తి (మహావ. ౧౩౪) ఏవం అలజ్జిమ్పి లజ్జిధమ్మే పతిట్ఠాపేత్వా ఉపోసథకరణప్పకారో చ వుత్తో, ‘‘కచ్చిత్థ పరిసుద్ధా…పే… పరిసుద్ధేత్థాయస్మన్తో’’తి (పారా. ౨౩౩) చ పారిసుద్ధిఉపోసథే ‘‘పరిసుద్ధో అహం, భన్తే, పరిసుద్ధోతి మం ధారేథా’’తి (మహావ. ౧౬౮) చ ఏవం ఉపోసథం కరోన్తానం పరిసుద్ధతా చ పకాసితా, వచనమత్తేన అనోరమన్తానఞ్చ ఉపోసథపవారణట్ఠపనవిధి చ వుత్తో, సబ్బథా లజ్జిధమ్మం అనోక్కమన్తేహి సంవాసస్స అయుత్తతాయ నిస్సయదానగ్గహణపటిక్ఖేపో, తజ్జనీయాదినిగ్గహకమ్మకరణఉక్ఖేపనీయకమ్మకరణేన సానువత్తకపరిసస్స అలజ్జిస్స అసంవాసికత్తపాపనవిధి ¶ చ వుత్తో, తస్మా యథావుత్తేహి సుత్తన్తనయేహి, అట్ఠకథావచనేహి చ పకతత్తేహిపి అపకతత్తేహిపి సబ్బేహి అలజ్జీహి ఏకకమ్మాదిసంవాసో న వట్టతి, కరోన్తానం ఆపత్తి ఏవ దుమ్మఙ్కూనం పుగ్గలానం నిగ్గహత్థాయేవ సబ్బసిక్ఖాపదానం పఞ్ఞత్తత్తాతి నిట్ఠమేత్థ గన్తబ్బం. తేనేవ దుతియసఙ్గీతియం పకతత్తాపి అలజ్జినో వజ్జిపుత్తకా యసత్థేరాదీహి మహన్తేన వాయామేన సఙ్ఘతో వియోజితా. న హి తేసు పారాజికాదిఅసంవాసికాపత్తి అత్థి, తేహి దీపితానం దసన్నం వత్థూనం లహుకాపత్తివిసయత్తాతి వుత్తం.

తస్స సన్తికేతి మహారక్ఖితత్థేరస్స సన్తికే.

ఇతి వినయసఙ్గహసంవణ్ణనాభూతే వినయాలఙ్కారే

రూపియాదిపటిగ్గహణవినిచ్ఛయకథాలఙ్కారో నామ

ద్వాదసమో పరిచ్ఛేదో.

౧౩. దానలక్ఖణాదివినిచ్ఛయకథా

౬౯. ఏవం ¶ రూపియాదిపటిగ్గహణవినిచ్ఛయం కథేత్వా ఇదాని దానవిస్సాసగ్గాహలాభపరిణామనవినిచ్ఛయం కథేతుం ‘‘దానవిస్సాసగ్గాహేహీ’’తిఆదిమాహ. తత్థ దీయతే దానం, చీవరాదివత్థుం ఆరమ్మణం కత్వా పవత్తో అలోభప్పధానో కామావచరకుసలకిరియచిత్తుప్పాదో. ససనం సాసో, ససు హింసాయన్తి ధాతు, హింసనన్తి అత్థో, విగతో సాసో ఏతస్మా గాహాతి విస్సాసో. గహణం గాహో, విస్సాసేన గాహో విస్సాసగ్గాహో. విసేసనే చేత్థ కరణవచనం, విస్సాసవసేన గాహో, న థేయ్యచిత్తవసేనాతి అత్థో. లచ్ఛతేతి లాభో, చీవరాదివత్థు, తస్స లాభస్స. పరిణమియతే పరిణామనం, అఞ్ఞేసం అత్థాయ పరిణతస్స ¶ అత్తనో, అఞ్ఞస్స వా పరిణామనం, దాపనన్తి అత్థో. దానవిస్సాసగ్గాహేహి లాభస్స పరిణామనన్తి ఏత్థ ఉద్దేసే సమభినివిట్ఠస్స ‘‘దాన’’న్తి పదస్స అత్థవినిచ్ఛయో తావ పఠమం ఏవం వేదితబ్బోతి యోజనా. అత్తనో సన్తకస్స చీవరాదిపరిక్ఖారస్స దానన్తి సమ్బన్ధో. యస్స కస్సచీతి సమ్పదాననిద్దేసో, యస్స కస్సచి పటిగ్గాహకస్సాతి అత్థో.

యదిదం ‘‘దాన’’న్తి వుత్తం, తత్థ కిం లక్ఖణన్తి ఆహ ‘‘తత్రిదం దానలక్ఖణ’’న్తి. ‘‘ఇదం తుయ్హం దేమీ’’తి వదతీతి ఇదం తివఙ్గసమ్పన్నం దానలక్ఖణం హోతీతి యోజనా. తత్థ ఇదన్తి దేయ్యధమ్మనిదస్సనం. తుయ్హన్తి పటిగ్గాహకనిదస్సనం. దేమీతి దాయకనిదస్సనం. దదామీతిఆదీని పన పరియాయవచనాని. వుత్తఞ్హి ‘‘దేయ్యదాయకపటిగ్గాహకా వియ దానస్సా’’తి, ‘‘తిణ్ణం సమ్ముఖీభావా కుసలం హోతీ’’తి చ. ‘‘వత్థుపరిచ్చాగలక్ఖణత్తా దానస్సా’’తి ఇదం పన ఏకదేసలక్ఖణకథనమేవ, కిం ఏవం దీయమానం సమ్ముఖాయేవ దిన్నం హోతి, ఉదాహు పరమ్ముఖాపీతి ఆహ ‘‘సమ్ముఖాపి పరమ్ముఖాపి దిన్నంయేవ హోతీ’’తి. తుయ్హం గణ్హాహీతిఆదీసు అయమత్థో – ‘‘గణ్హాహీ’’తి వుత్తే ‘‘దేమీ’’తి వుత్తసదిసం హోతి, తస్మా ముఖ్యతో దిన్నత్తా సుదిన్నం హోతి, ‘‘గణ్హామీ’’తి చ వుత్తే ముఖ్యతో గహణం హోతి, తస్మా సుగ్గహితం హోతి. ‘‘తుయ్హం మయ్హ’’న్తి ఇమాని పన పటిగ్గాహకపటిబన్ధతాకరణే వచనాని. తవ సన్తకం కరోహీతిఆదీని పన పరియాయతో దానగ్గహణాని, తస్మా దుదిన్నం దుగ్గహితఞ్చ హోతి. లోకే హి అపరిచ్చజితుకామాపి పున గణ్హితుకామాపి ‘‘తవ సన్తకం హోతూ’’తి నియ్యాతేన్తి యథా తం కుసరఞ్ఞో మాతు రజ్జనియ్యాతనం. తేనాహ ‘‘నేవ దాతా దాతుం జానాతి, న ఇతరో గహేతు’’న్తి. సచే పనాతిఆదీసు పన ¶ దాయకేన పఞ్ఞత్తియం అకోవిదతాయ పరియాయవచనే వుత్తేపి పటిగ్గాహకో ¶ అత్తనో పఞ్ఞత్తియం కోవిదతాయ ముఖ్యవచనేన గణ్హాతి, తస్మా ‘‘సుగ్గహిత’’న్తి వుత్తం.

సచే పన ఏకోతిఆదీసు పన దాయకో ముఖ్యవచనేన దేతి, పటిగ్గాహకోపి ముఖ్యవచనేన పటిక్ఖిపతి, తస్మా దాయకస్స పుబ్బే అధిట్ఠితమ్పి చీవరం దానవసేన అధిట్ఠానం విజహతి, పరిచ్చత్తత్తా అత్తనో అసన్తకత్తా అతిరేకచీవరమ్పి న హోతి, తస్మా దసాహాతిక్కమేపి ఆపత్తి న హోతి. పటిగ్గాహకస్సపి న పటిక్ఖిపితత్తా అత్తనో సన్తకం న హోతి, తస్మా అతిరేకచీవరం న హోతీతి దసాహాతిక్కమేపి ఆపత్తి నత్థి. యస్స పన రుచ్చతీతి ఏత్థ పన ఇమస్స చీవరస్స అస్సామికత్తా పంసుకూలట్ఠానే ఠితత్తా యస్స రుచ్చతి, తేన పంసుకూలభావేన గహేత్వా పరిభుఞ్జితబ్బం, పరిభుఞ్జన్తేన పన దాయకేన పుబ్బఅధిట్ఠితమ్పి దానవసేన అధిట్ఠానస్స విజహితత్తా పున అధిట్ఠహిత్వా పరిభుఞ్జితబ్బం ఇతరేన పుబ్బే అనధిట్ఠితత్తాతి దట్ఠబ్బం.

ఇత్థన్నామస్స దేహీతిఆదీసు పన ఆణత్యత్థే పవత్తాయ పఞ్చమీవిభత్తియా వుత్తత్తా ఆణత్తేన పటిగ్గాహకస్స దిన్నకాలేయేవ పటిగ్గాహకస్స సన్తకం హోతి, న తతో పుబ్బే, పుబ్బే పన ఆణాపకస్సేవ, తస్మా ‘‘యో పహిణతి, తస్సేవ సన్తక’’న్తి వుత్తం. ఇత్థన్నామస్స దమ్మీతి పన పచ్చుప్పన్నత్థే పవత్తాయ వత్తమానవిభత్తియా వుత్తత్తా తతో పట్ఠాయ పటిగ్గాహకస్సేవ సన్తకం హోతి, తస్మా ‘‘యస్స పహీయతి, తస్స సన్తక’’న్తి వుత్తం. తస్మాతి ఇమినా ఆయస్మతా రేవతత్థేరేన ఆయస్మతో సారిపుత్తస్స చీవరపేసనవత్థుస్మిం భగవతా దేసితేసు అధిట్ఠానేసు ఇధ వుత్తలక్ఖణేన అసమ్మోహతో జానితబ్బన్తి దస్సేతి.

తత్థ ద్వాధిట్ఠితం, స్వాధిట్ఠితన్తి చ న తిచీవరాధిట్ఠానం సన్ధాయ వుత్తం, అథ ఖో సామికే జీవన్తే విస్సాసగ్గాహచీవరభావేన చ సామికే మతే మతకచీవరభావేన చ గహణం సన్ధాయ ¶ వుత్తం, తతో పన దసాహే అనతిక్కన్తేయేవ తిచీవరాధిట్ఠానం వా పరిక్ఖారచోళాధిట్ఠానం వా వికప్పనం వా కాతబ్బం. యో పహిణతీతి దాయకం సన్ధాయాహ, యస్స పహీయతీతి పటిగ్గాహకం.

పరిచ్చజిత్వా…పే… న లభతి, ఆహరాపేన్తో భణ్డగ్ఘేన కారేతబ్బోతి అత్థో. అత్తనా…పే… నిస్సగ్గియన్తి ఇమినా పరసన్తకభూతత్తం జానన్తో థేయ్యపసయ్హవసేన అచ్ఛిన్దన్తో పారాజికో హోతీతి దస్సేతి. పోరాణటీకాయం పన ‘‘సకసఞ్ఞాయ వినా గణ్హన్తో భణ్డం అగ్ఘాపేత్వా ¶ ఆపత్తియా కారేతబ్బో’’తి వుత్తం. సకసఞ్ఞాయ వినాపి తావకాలికపంసుకూలసఞ్ఞాదివసేన గణ్హన్తో ఆపత్తియా న కారేతబ్బో. అట్ఠకథాయం పన పసయ్హాకారం సన్ధాయ వదతి. తేనాహ ‘‘అచ్ఛిన్దతో నిస్సగ్గియ’’న్తి. సచే పన…పే… వట్టతీతి తుట్ఠదానం ఆహ, అథ పనాతిఆదినా కుపితదానం. ఉభయథాపి సయం దిన్నత్తా వట్టతి, గహణే ఆపత్తి నత్థీతి అత్థో.

మమ సన్తికే…పే… ఏవం పన దాతుం న వట్టతీతి వత్థుపరిచ్చాగలక్ఖణత్తా దానస్స ఏవం దదన్తో అపరిచ్చజిత్వా దిన్నత్తా దానం న హోతీతి న వట్టతి, తతో ఏవ దుక్కటం హోతి. ఆహరాపేతుం పన వట్టతీతి పుబ్బే ‘‘అకరోన్తస్స న దేమీ’’తి వుత్తత్తా యథావుత్తఉపజ్ఝాయగ్గహణాదీని అకరోన్తే ఆచరియస్సేవ సన్తకం హోతీతి కత్వా వుత్తం. కరోన్తే పన అన్తేవాసికస్స సన్తకం భవేయ్య సబ్బసో అపరిచ్చజిత్వా దిన్నత్తా. సకసఞ్ఞాయ విజ్జమానత్తా ‘‘ఆహరాపేతుం వట్టతీ’’తి వుత్తం సియా. టీకాయం (సారత్థ. టీ. ౨.౬౩౫) పన ‘‘ఏవం దిన్నం భతిసదిసత్తా ఆహరాపేతుం వట్టతీ’’తి వుత్తం. భతిసదిసే సతిపి కమ్మే కతే భతి లద్ధబ్బా హోతి, తస్మా ఆరోపేతుం న వట్టేయ్య. విమతివినోదనియం (వి. వి. టీ. ౧.౬౩౫) పన ‘‘ఆహరాపేతుం వట్టతీతి కమ్మే అకతే భతిసదిసత్తా ¶ వుత్త’’న్తి వుత్తం, తేన కమ్మే కతే ఆహరాపేతుం న వట్టతీతి సిద్ధం. ఉపజ్ఝం గణ్హిస్సతీతి సామణేరస్స దానం దీపేతి, తేన చ సామణేరకాలే దత్వా ఉపసమ్పన్నకాలే అచ్ఛిన్దతోపి పాచిత్తియం దీపేతి. అయం తావ దానే వినిచ్ఛయోతి ఇమినా దానవినిచ్ఛయాదీనం తిణ్ణం వినిచ్ఛయానం ఏకపరిచ్ఛేదకతభావం దీపేతి.

విస్సాసగ్గాహలక్ఖణవినిచ్ఛయకథా

౭౦. అనుట్ఠానసేయ్యా నామ యాయ సేయ్యాయ సయితో యావ జీవితిన్ద్రియుపచ్ఛేదం న పాపుణాతి, తావ వుచ్చతి. దదమానేన చ మతకధనం తావ యే తస్స ధనే ఇస్సరా గహట్ఠా వా పబ్బజితా వా, తేసం దాతబ్బన్తి ఏత్థ కే గహట్ఠా కే పబ్బజితా కేన కారణేన తస్స ధనే ఇస్సరాతి? గహట్ఠా తావ గిలానుపట్ఠాకభూతా తేన కారణేన గిలానుపట్ఠాకభాగభూతే తస్స ధనే ఇస్సరా, యేసఞ్చ వాణిజానం హత్థతో కప్పియకారకేన పత్తాదిపరిక్ఖారో గాహాపితో, తేసం యం దాతబ్బమూలం, తే చ తస్స ధనే ఇస్సరా, యేసఞ్చ మాతాపితూనం అత్థాయ పరిచ్ఛిన్దిత్వా వత్థాని ఠపితాని, తేపి తస్స ధనస్స ¶ ఇస్సరా. ఏవమాదినా యేన యేన కారణేన యం యం పరిక్ఖారధనం యేహి యేహి గహట్ఠేహి లభితబ్బం హోతి, తేన తేన కారణేన తే తే గహట్ఠా తస్స తస్స ధనస్స ఇస్సరా.

పబ్బజితా పన బాహిరకా తథేవ సతి కారణే ఇస్సరా. పఞ్చసు పన సహధమ్మికేసు భిక్ఖూ సామణేరా చ మతానం భిక్ఖుసామణేరానం ధనం వినాపి కారణేన దాయాదభావేన లభన్తి, న ఇతరా. భిక్ఖునీసిక్ఖమానసామణేరీనమ్పి ధనం తాయేవ లభన్తి, న ఇతరే. తం పన మతకధనభాజనం చతుపచ్చయభాజనవినిచ్ఛయే ఆవి భవిస్సతి, బహూ పన వినయధరత్థేరా ‘‘యే తస్స ధనస్స ఇస్సరా గహట్ఠా వా పబ్బజితా వా’’తి ¶ పాఠం నిస్సాయ ‘‘మతభిక్ఖుస్స ధనం గహట్ఠభూతా ఞాతకా లభన్తీ’’తి వినిచ్ఛినన్తి, తమ్పి వినిచ్ఛయం తస్స చ యుత్తాయుత్తభావం తత్థేవ వక్ఖామ.

అనత్తమనస్స సన్తకన్తి ‘‘దుట్ఠు కతం తయా మయా అదిన్నం మమ సన్తకం గణ్హన్తేనా’’తి వచీభేదేన వా చిత్తుప్పాదమత్తేన వా దోమనస్సప్పత్తస్స సన్తకం. యో పన పఠమంయేవ ‘‘సుట్ఠు కతం తయా మమ సన్తకం గణ్హన్తేనా’’తి వచీభేదేన వా చిత్తుప్పాదమత్తేన వా అనుమోదిత్వా పచ్ఛా కేనచి కారణేన కుపితో, పచ్చాహరాపేతుం న లభతి. యోపి అదాతుకామో, చిత్తేన పన అధివాసేతి, న కిఞ్చి వదతీతి ఏత్థ తు పోరాణటీకాయం (సారత్థ. టీ. ౨.౧౩౧) ‘‘చిత్తేన పన అధివాసేతీతి వుత్తమేవత్థం విభావేతుం ‘న కిఞ్చి వదతీ’తి వుత్త’’న్తి వుత్తం. ఏవం సతి ‘‘చిత్తేనా’’తి ఇదం అధివాసనకిరియాయ కరణం హోతి. అదాతుకామోతి ఏత్థాపి తమేవ కరణం సియా, తతో ‘‘చిత్తేన అదాతుకామో, చిత్తేన అధివాసేతీ’’తివచనం ఓచిత్యసమ్పోసకం న భవేయ్య. తం ఠపేత్వా ‘‘అదాతుకామో’’తి ఏత్థ కాయేనాతి వా వాచాయాతి వా అఞ్ఞం కరణమ్పి న సమ్భవతి, తదసమ్భవే సతి విసేసత్థవాచకో పన-సద్దోపి నిరత్థకో. న కిఞ్చి వదతీతి ఏత్థ తు వదనకిరియాయ కరణం ‘‘వాచాయా’’తి పదం ఇచ్ఛితబ్బం, తథా చ సతి అఞ్ఞం అధివాసనకిరియాయ కరణం, అఞ్ఞం వదనకిరియాయ కరణం, అఞ్ఞా అధివాసనకిరియా, అఞ్ఞా వదనకిరియా, తస్మా ‘‘వుత్తమేవత్థం విభావేతు’’న్తి వత్తుం న అరహతి, తస్మా యోపి చిత్తేన అదాతుకామో హోతి, పన తథాపి వాచాయ అధివాసేతి, న కిఞ్చి వదతీతి యోజనం కత్వా పన ‘‘అధివాసేతీతి వుత్తమేవత్థం పకాసేతుం న కిఞ్చి వదతీతి వుత్త’’న్తి వత్తుమరహతి. ఏత్థ తు పన-సద్దో అరుచిలక్ఖణసూచనత్థో. ‘‘చిత్తేనా’’తి ఇదం అదాతుకామకిరియాయ కరణం, ‘‘వాచాయా’’తి ¶ అధివాసనకిరియాయ అవదనకిరియాయ చ కరణం. అధివాసనకిరియా చ అవదనకిరియాయేవ ¶ . ‘‘అధివాసేతీ’’తి వుత్తే అవదనకిరియాయ అపాకటభావతో తం పకాసేతుం ‘‘న కిఞ్చి వదతీ’’తి వుత్తం, ఏవం గయ్హమానే పుబ్బాపరవచనత్థో ఓచిత్యసమ్పోసకో సియా, తస్మా ఏత్తకవివరేహి విచారేత్వా గహేతబ్బోతి.

లాభపరిణామనవినిచ్ఛయకథా

౭౧. లాభపరిణామనవినిచ్ఛయే తుమ్హాకం సప్పిఆదీని ఆభతానీతి తుమ్హాకం అత్థాయ ఆభతాని సప్పిఆదీని. పరిణతభావం జానిత్వాపి వుత్తవిధినా విఞ్ఞాపేన్తేన తేసం సన్తకమేవ విఞ్ఞాపితం నామ హోతీతి ఆహ ‘‘మయ్హమ్పి దేథాతి వదతి, వట్టతీ’’తి.

‘‘పుప్ఫమ్పి ఆరోపేతుం న వట్టతీతి ఇదం పరిణతం సన్ధాయ వుత్తం, సచే పన ఏకస్మిం చేతియే పూజితం పుప్ఫం గహేత్వా అఞ్ఞస్మిం చేతియే పూజేతి, వట్టతీ’’తి సారత్థదీపనియం (సారత్థ. టీ. ౨.౬౬౦) వుత్తం. అట్ఠకథాయం (పారా. అట్ఠ. ౨.౬౬౦) పన నియమేత్వా ‘‘అఞ్ఞస్స చేతియస్స అత్థాయ రోపితమాలావచ్ఛతో’’తి వుత్తత్తా న కేవలం పరిణతభావోయేవ కథితో, అథ ఖో నియమేత్వా రోపితభావోపి. పుప్ఫమ్పీతి పి-సద్దేన కుతో మాలావచ్ఛన్తి దస్సేతి. విమతివినోదనియం (వి. వి. టీ. ౧.౬౬౦) పన ‘‘రోపితమాలావచ్ఛతోతి కేనచి నియమేత్వా రోపితం సన్ధాయ వుత్తం, అనోచితం మిలాయమానం ఓచినిత్వా యత్థ కత్థచి పూజేతుం వట్టతీ’’తి వుత్తం. ఠితం దిస్వాతి సేసకం గహేత్వా ఠితం దిస్వా. ఇమస్స సునఖస్స మా దేహి, ఏతస్స దేహీతి ఇదం పరిణతేయేవ, తిరచ్ఛానగతస్స పరిచ్చజిత్వా దిన్నే పన తం పలాపేత్వా అఞ్ఞం భుఞ్జాపేతుం వట్టతి, తస్మా ‘‘కత్థ దేమాతిఆదినా ఏకేనాకారేన అనాపత్తి దస్సితా. ఏవం పన అపుచ్ఛితేపి ¶ ‘అపరిణతం ఇద’న్తి జానన్తేన అత్తనో రుచియా యత్థ ఇచ్ఛతి, తత్థ దాపేతుం వట్టతీ’’తి తీసుపి గణ్ఠిపదేసు వుత్తం. యత్థ ఇచ్ఛథ, తత్థ దేథాతి ఏత్థాపి ‘‘తుమ్హాకం రుచియా’’తి వుత్తత్తా యత్థ ఇచ్ఛతి, తత్థ దాపేతుం లభతి.

పరివారే (పరి. అట్ఠ. ౩౨౯) పన నవ అధమ్మికాని దానానీతి సఙ్ఘస్స పరిణతం అఞ్ఞసఙ్ఘస్స వా చేతియస్స వా పుగ్గలస్స వా పరిణామేతి, చేతియస్స పరిణతం అఞ్ఞచేతియస్స వా సఙ్ఘస్స వా పుగ్గలస్స వా పరిణామేతి, పుగ్గలస్స పరిణతం అఞ్ఞపుగ్గలస్స వా సఙ్ఘస్స వా చేతియస్స వా పరిణామేతీతి ఏవం వుత్తాని. నవ పటిగ్గహా పరిభోగా ¶ చాతి ఏతేసంయేవ దానానం పటిగ్గహా చ పరిభోగా చ. తీణి ధమ్మికాని దానానీతి సఙ్ఘస్స నిన్నం సఙ్ఘస్సేవ దేతి, చేతియస్స నిన్నం చేతియస్సేవ దేతి, పుగ్గలస్స నిన్నం పుగ్గలస్సేవ దేతీతి ఇమాని తీణి. పటిగ్గహపటిభోగాపి తేసంయేవ పటిగ్గహా చ పరిభోగా చాతి ఆగతం.

ఇతి వినయసఙ్గహసంవణ్ణనాభూతే వినయాలఙ్కారే

దానలక్ఖణాదివినిచ్ఛయకథాలఙ్కారో నామ

తేరసమో పరిచ్ఛేదో.

౧౪. పథవీఖణనవినిచ్ఛయకథా

౭౨. ఏవం దానవిస్సాసగ్గాహలాభపరిణామనవినిచ్ఛయం కథేత్వా ఇదాని పథవీవినిచ్ఛయం కథేతుం ‘‘పథవీ’’త్యాదిమాహ. తత్థ పత్థరతీతి పథవీ, ప-పుబ్బ థర సన్థరణేతి ధాతు, ర-కారస్స వ-కారో, ససమ్భారపథవీ. తప్పభేదమాహ ‘‘ద్వే పథవీ, జాతా చ పథవీ అజాతా చ పథవీ’’తి. తాసం ¶ విసేసం దస్సేతుం ‘‘తత్థ జాతా నామ పథవీ’’త్యాదిమాహ. తత్థ సుద్ధపంసుకా…పే… యేభుయ్యేనమత్తికాపథవీ జాతా నామ పథవీ హోతి. న కేవలం సాయేవ, అదడ్ఢా పథవీపి ‘‘జాతా పథవీ’’తి వుచ్చతి. న కేవలం ఇమా ద్వేయేవ, యోపి పంసుపుఞ్జో వా…పే… చాతుమాసం ఓవట్ఠో, సోపి ‘‘జాతా పథవీ’’తి వుచ్చతీతి యోజనా. ఇతరత్రపి ఏసేవ నయో.

తత్థ సుద్ధా పంసుకాయేవ ఏత్థ పథవియా అత్థి, న పాసాణాదయోతి సుద్ధపంసుకా. తథా సుద్ధమత్తికా. అప్పా పాసాణా ఏత్థాతి అప్పపాసాణా. ఇతరేసుపి ఏసేవ నయో. యేభుయ్యేన పంసుకా ఏత్థాతి యేభుయ్యేనపంసుకా, అలుత్తసమాసోయం, తథా యేభుయ్యేనమత్తికా. తత్థ ముట్ఠిప్పమాణతో ఉపరి పాసాణా. ముట్ఠిప్పమాణా సక్ఖరా. కథలాతి కపాలఖణ్డాది. మరుమ్పాతి కటసక్ఖరా. వాలుకా వాలుకాయేవ. యేభుయ్యేనపంసుకాతి ఏత్థ తీసు కోట్ఠాసేసు ద్వే కోట్ఠాసా పంసు, ఏకో పాసాణాదీసు అఞ్ఞతరకోట్ఠాసో. అదడ్ఢాపీతి ఉద్ధనపత్తపచనకుమ్భకారాతపాదివసేన తథా తథా అదడ్ఢా, సా పన విసుం నత్థి, సుద్ధపంసుఆదీసు అఞ్ఞతరావాతి వేదితబ్బా. యేభుయ్యేనసక్ఖరాతి బహుతరసక్ఖరా. హత్థికుచ్ఛియం కిర ఏకం పచ్ఛిపూరం ఆహరాపేత్వా దోణియం ధోవిత్వా పథవియా యేభుయ్యేనసక్ఖరభావం ¶ ఞత్వా సయం భిక్ఖూ పోక్ఖరణిం ఖణింసూతి. యాని పన మజ్ఝే ‘‘అప్పపంసుఅప్పమత్తికా’’తి ద్వే పదాని, తాని యేభుయ్యేనపాసాణాదిపఞ్చకమేవ పవిసన్తి. తేసఞ్ఞేవ హి ద్విన్నం పభేదవచనమేతం, యదిదం సుద్ధపాసాణాదిఆది.

ఏత్థ చ కిఞ్చాపి యేభుయ్యేనపంసుం అప్పపంసుఞ్చ పథవిం వత్వా ఉపడ్ఢపంసుకాపథవీ న వుత్తా, తథాపి పణ్ణత్తివజ్జసిక్ఖాపదేసు సావసేసపఞ్ఞత్తియాపి సమ్భవతో ఉపడ్ఢపంసుకాయపి పథవియా ¶ పాచిత్తియమేవాతి గహేతబ్బం. కేచి పన ‘‘సబ్బచ్ఛన్నాదీసు ఉపడ్ఢచ్ఛన్నే దుక్కటస్స వుత్తత్తా ఇధాపి దుక్కటం యుజ్జతీ’’తి వదన్తి, తం న యుత్తం పాచిత్తియవత్థుకఞ్చ అనాపత్తివత్థుకఞ్చ దువిధం పథవిం ఠపేత్వా అఞ్ఞిస్సా దుక్కటవత్థుకాయ తతియాయ పథవియా అభావతో. ద్వేయేవ హి పథవియో వుత్తా ‘‘జాతా చ పథవీ అజాతా చ పథవీ’’తి, తస్మా ద్వీసు అఞ్ఞతరాయ పథవియా భవితబ్బం. వినయవినిచ్ఛయే చ సమ్పత్తే గరుకలహుకేసు గరుకేయేవ ఠాతబ్బత్తా న సక్కా ఏత్థ అనాపత్తియా భవితుం. సబ్బచ్ఛన్నాదీసు పన ఉపడ్ఢే దుక్కటం యుత్తం తత్థ తాదిసస్స దుక్కటవత్థునో సమ్భవతో. విమతివినోదనియమ్పి (వి. వి. టీ. పాచిత్తియ ౨.౮౬) ‘‘అప్పపంసుమత్తికాయ పథవియా అనాపత్తివత్థుభావేన వుత్తత్తా ఉపడ్ఢపంసుమత్తికాయపి పాచిత్తియమేవాతి గహేతబ్బం. న హేతం దుక్కటవత్థూతి సక్కా వత్తుం జాతాజాతవినిముత్తాయ తతియాయ పథవియా అభావతో’’తి వుత్తం.

ఖణన్తస్స ఖణాపేన్తస్స వాతి అన్తమసో పాదఙ్గుట్ఠకేనపి సమ్మజ్జనిసలాకాయపి సయం వా ఖణన్తస్స అఞ్ఞేన వా ఖణాపేన్తస్స. ‘‘పోక్ఖరణిం ఖణా’’తి వదతి, వట్టతీతి ‘‘ఇమస్మిం ఓకాసే’’తి అనియమేత్వా వుత్తత్తా వట్టతి. ‘‘ఇమం వల్లిం ఖణా’’తి వుత్తేపి పథవిఖణనం సన్ధాయ పవత్తవోహారత్తా ఇమినావ సిక్ఖాపదేన పాచిత్తియం, న భూతగామసిక్ఖాపదేన, ఉభయమ్పి సన్ధాయ వుత్తే పన ద్వేపి పాచిత్తియాని హోన్తి.

౭౩. కుటేహీతి ఘటేహి. తనుకకద్దమోతి ఉదకమిస్సకకద్దమో, సో చ ఉదకగతికత్తా వట్టతి. ఉదకపప్పటకోతి ఉదకే అన్తోభూమియం పవిట్ఠే తస్స ఉపరిభాగం ఛాదేత్వా తనుకపంసు వా మత్తికా వా పటలం హుత్వా పలవమానా ఉట్ఠాతి, తస్మిం ఉదకే సుక్ఖేపి తం పటలం వాతేన చలమానం తిట్ఠతి, తం ఉదకపప్పటకో నామ. ఓమకచాతుమాసన్తి ¶ ఊనచాతుమాసం. ఓవట్ఠన్తి దేవేన ఓవట్ఠం. అకతపబ్భారేతి అవలఞ్జనట్ఠానదస్సనత్థం వుత్తం. తాదిసే హి వమ్మికస్స సబ్భావోతి. మూసికుక్కురం నామ మూసికాహి ఖణిత్వా బహి కతపంసురాసి.

ఏసేవ ¶ నయోతి ఓమకచాతుమాసం ఓవట్ఠోయేవ వట్టతీతి అత్థో. ఏకదివసమ్పి న వట్టతీతి ఓవట్ఠచాతుమాసతో ఏకదివసాతిక్కన్తోపి వికోపేతుం న వట్టతి. హేట్ఠభూమిసమ్బన్ధేపి చ గోకణ్టకే భూమితో ఛిన్దిత్వా ఛిన్దిత్వా ఉగ్గతత్తా అచ్చుగ్గతం మత్థకతో ఛిన్దితుం గహేతుఞ్చ వట్టతీతి వదన్తి. సకట్ఠానే అతిట్ఠమానం కత్వా పాదేహి మద్దిత్వా ఆలోళితకద్దమమ్పి గహేతుం వట్టతి.

అచ్ఛదనన్తిఆదినా వుత్తత్తా ఉజుకం ఆకాసతో పతితవస్సోదకేన ఓవట్ఠమేవ జాతపథవీ హోతి, న ఛదనాదీసు పతిత్వా తతో పవత్తఉదకేన తిన్తన్తి వేదితబ్బం. తతోతి పురాణసేనాసనతో. ఇట్ఠకం గణ్హామీతిఆది సుద్ధచిత్తం సన్ధాయ వుత్తం. ‘‘ఉదకేనాతి ఉజుకం ఆకాసతోయేవ పతితఉదకేన. సచే పన అఞ్ఞత్థ పహరిత్వా పతితేన ఉదకేన తేమితం హోతి, వట్టతీ’’తి వదన్తి. మణ్డపత్థమ్భన్తి సాఖామణ్డపత్థమ్భం.

౭౪. ఉచ్చాలేత్వాతి ఉక్ఖిపిత్వా. తేన అపదేసేనాతి తేన లేసేన. అవిసయత్తా అనాపత్తీతి ఏత్థ సచేపి నిబ్బాపేతుం సక్కా హోతి, పఠమం సుద్ధచిత్తేన దిన్నత్తా దహతూతి సల్లక్ఖేత్వాపి తిట్ఠతి, అనాపత్తి. మహామత్తికన్తి భిత్తిలేపనం.

ఇతి వినయసఙ్గహసంవణ్ణనాభూతే వినయాలఙ్కారే

పథవీఖణనవినిచ్ఛయకథాలఙ్కారో నామ

చుద్దసమో పరిచ్ఛేదో.

౧౫. భూతగామవినిచ్ఛయకథా

౭౫. ఏవం ¶ పథవివినిచ్ఛయం కథేత్వా ఇదాని భూతగామవినిచ్ఛయం కథేతుం ‘‘భూతగామో’’తిఆదిమాహ. తత్థ భవన్తి అహువుఞ్చాతి భూతా, జాయన్తి వడ్ఢన్తి జాతా వడ్ఢితా చాతి అత్థో. గామోతి రాసి, భూతానం గామోతి భూతగామో, భూతా ఏవ వా గామో భూతగామో, పతిట్ఠితహరితతిణరుక్ఖాదీనమేతం అధివచనం. తత్థ ‘‘భవన్తీ’’తి ఇమస్స వివరణం ‘‘జాయన్తి వడ్ఢన్తీ’’తి ¶ , ‘‘అహువు’’న్తి ఇమస్స ‘‘జాతా వడ్ఢితా’’తి. ఏవం భూత-సద్దో పచ్చుప్పన్నాతీతవిసయో హోతి. తేనాహ విమతివినోదనియం (వి. వి. టీ. పాచిత్తియ ౨.౯౦) ‘‘భవన్తీతి వడ్ఢన్తి, అహువున్తి బభువూ’’తి. ఇదాని తం భూతగామం దస్సేన్తో ‘‘భూతగామోతి పఞ్చహి బీజేహి జాతానం రుక్ఖలతాదీనమేతం అధివచన’’న్తి ఆహ. లతాదీనన్తి ఆది-సద్దేన ఓసధిగచ్ఛాదయో వేదితబ్బా.

ఇదాని తాని బీజాని సరూపతో దస్సేన్తో ‘‘తత్రిమాని పఞ్చ బీజానీ’’తిఆదిమాహ. తత్థ మూలమేవ బీజం మూలబీజం. ఏవం సేసేసుపి. అథ వా మూలం బీజం ఏతస్సాతి మూలబీజం, మూలబీజతో వా నిబ్బత్తం మూలబీజం. ఏవం సేసేసుపి. తత్థ పఠమేన విగ్గహేన బీజగామో ఏవ లబ్భతి, దుతియతతియేహి భూతగామో. ఇదాని తే భూతగామే సరూపతో దస్సేన్తో ‘‘తత్థ మూలబీజం నామా’’త్యాదిమాహ. తత్థ తేసు పఞ్చసు మూలబీజాదీసు హలిద్ది…పే… భద్దముత్తకం మూలబీజం నామ. న కేవలం ఇమానియేవ మూలబీజాని, అథ ఖో ఇతో అఞ్ఞానిపి యాని వా పన భూతగామజాతాని అత్థి సన్తి, మూలే జాయన్తి, మూలే సఞ్జాయన్తి, ఏతం భూతగామజాతం మూలబీజం నామ హోతీతి యోజనా. సేసేసుపి ఏసేవ నయో. వుత్తఞ్హి అట్ఠకథాయం (పాచి. అట్ఠ. ౯౧) ‘‘ఇదాని తం భూతగామం విభజిత్వా దస్సేన్తో ‘భూతగామో నామ పఞ్చ బీజజాతానీ’తిఆదిమాహా’’తి. తత్థ ¶ భూతగామో నామాతి భూతగామం ఉద్ధరిత్వా యస్మిం సతి భూతగామో హోతి, తం దస్సేతుం ‘‘పఞ్చ బీజజాతానీతి ఆహా’’తి అట్ఠకథాసు వుత్తం. ఏవం సన్తేపి ‘‘యాని వా పనఞ్ఞానిపి అత్థి, మూలే జాయన్తీ’’తిఆదీని న సమేన్తి. న హి మూలబీజాదీని మూలాదీసు జాయన్తి. మూలాదీసు జాయమానాని పన తాని బీజజాతాని, తస్మా ఏవమత్థవణ్ణనా వేదితబ్బా – భూతగామో నామాతి విభజితబ్బపదం. పఞ్చాతి తస్స విభాగపరిచ్ఛేదో. బీజజాతానీతి పరిచ్ఛిన్నధమ్మనిదస్సనం, యతో బీజేహి జాతాని బీజజాతాని, రుక్ఖాదీనం ఏతం అధివచనన్తి చ. యథా ‘‘సాలీనం చేపి ఓదనం భుఞ్జతీ’’తిఆదీసు (మ. ని. ౧.౭౬) సాలితణ్డులానం ఓదనో సాలిఓదనోతి వుచ్చతి, ఏవం బీజతో సమ్భూతో భూతగామో ‘‘బీజ’’న్తి వుత్తోతి వేదితబ్బోతి చ.

ఫళుబీజన్తి పబ్బబీజం. పచ్చయన్తరసమవాయే సదిసఫలుప్పత్తియా విసేసకారణభావతో విరుహణసమత్థే సారఫలే నిరుళ్హో బీజ-సద్దో తదత్థసంసిద్ధియా మూలాదీసుపి కేసుచి పవత్తతీతి మూలాదితో నివత్తనత్థం ఏకేన బీజసద్దేన విసేసేత్వా వుత్తం ‘‘బీజ’’న్తి ‘‘రూపరూపం, దుక్ఖదుక్ఖ’’న్తి ¶ చ యథా. నిద్దేసే ‘‘యాని వా పనఞ్ఞానిపి అత్థి, మూలే జాయన్తి మూలే సఞ్జాయన్తీ’’తి ఏత్థ బీజతో నిబ్బత్తేన బీజం దస్సితం, తస్మా ఏవమేత్థ అత్థో దట్ఠబ్బో – యాని వా పనఞ్ఞానిపి అత్థి, ఆలువకసేరుకమలనీలుప్పలపుణ్డరీకకువలయకున్దపాటలిమూలాదిభేదే మూలే గచ్ఛవల్లిరుక్ఖాదీని జాయన్తి సఞ్జాయన్తి, తాని, యమ్హి మూలే జాయన్తి చేవ సఞ్జాయన్తి చ, తఞ్చ పాళియం (పాచి. ౯౧) వుత్తహలిద్దాది చ, సబ్బమ్పి ఏతం మూలబీజం నామ, ఏతేన కారియోపచారేన కారణం దస్సితన్తి దస్సేతి. ఏస నయో ఖన్ధబీజాదీసు. యేవాపనకఖన్ధబీజేసు పనేత్థ అమ్బాటకఇన్దసాలనుహిపాలిభద్దకకణికారాదీని ఖన్ధబీజాని ¶ . అమ్బిలావల్లిచతురస్సవల్లికణవేరాదీని ఫళుబీజాని. మకచిమల్లికాసుమనజయసుమనాదీని అగ్గబీజాని. అమ్బజమ్బుపనసట్ఠిఆదీని బీజబీజానీతి దట్ఠబ్బాని. భూతగామే భూతగామసఞ్ఞీ ఛిన్దతి వా ఛేదాపేతి వాతి సత్థకాని గహేత్వా సయం వా ఛిన్దతి, అఞ్ఞేన వా ఛేదాపేతి. భిన్దతి వా భేదాపేతి వాతి పాసాణాదీని గహేత్వా సయం వా భిన్దతి, అఞ్ఞేన వా భేదాపేతి. పచతి వా పచాపేతి వాతి అగ్గిం ఉపసంహరిత్వా సయం వా పచతి, అఞ్ఞేన వా పచాపేతి, పాచిత్తియం హోతీతి సమ్బన్ధో. తత్థ ఆపత్తిభేదం దస్సేన్తో ‘‘భూతగామఞ్హీ’’తిఆదిమాహ. తత్థ భూతగామపరిమోచితన్తి భూతగామతో వియోజితం.

౭౬. సఞ్చిచ్చ ఉక్ఖిపితుం న వట్టతీతి ఏత్థ ‘‘సఞ్చిచ్చా’’తి వుత్తత్తా సరీరే లగ్గభావం ఞత్వాపి ఉట్ఠహతి, ‘‘తం ఉద్ధరిస్సామీ’’తి సఞ్ఞాయ అభావతో వట్టతి. అనన్తకగ్గహణేన సాసపమత్తికా గహితా. నామఞ్హేతం తస్సా సేవాలజాతియా. మూలపణ్ణానం అభావేన ‘‘అసమ్పుణ్ణభూతగామో నామా’’తి వుత్తం. అభూతగామమూలత్తాతి ఏత్థ భూతగామో మూలం కారణం ఏతస్సాతి భూతగామమూలో, భూతగామస్స వా మూలం కారణన్తి భూతగామమూలం. బీజగామో హి నామ భూతగామతో సమ్భవతి, భూతగామస్స చ కారణం హోతి. అయం పన తాదిసో న హోతీతి ‘‘అభూతగామమూలత్తా’’తి వుత్తం.

కిఞ్చాపి హి తాలనాళికేరాదీనం ఖాణు ఉద్ధం అవడ్ఢనతో భూతగామస్స కారణం న హోతి, తథాపి భూతగామసఙ్ఖ్యూపగతనిబ్బత్తపణ్ణమూలబీజతో సమ్భూతత్తా భూతగామతో ఉప్పన్నో నామ హోతీతి బీజగామేన సఙ్గహం గచ్ఛతి. సో బీజగామేన సఙ్గహితోతి అవడ్ఢమానేపి భూతగామమూలత్తా వుత్తం.

‘‘అఙ్కురే హరితే’’తి వత్వా తమేవత్థం విభావేతి ‘‘నీలవణ్ణే జాతే’’తి, నీలపణ్ణస్స వణ్ణసదిసే ¶ పణ్ణే జాతేతి ¶ అత్థో, ‘‘నీలవణ్ణే జాతే’’తి వా పాఠో గహేతబ్బో. అమూలకభూతగామే సఙ్గహం గచ్ఛతీతి ఇదం నాళికేరస్స ఆవేణికం కత్వా వదతి. ‘‘పానీయఘటాదీనం బహి సేవాలో ఉదకే అట్ఠితత్తా బీజగామానులోమత్తా చ దుక్కటవత్థూ’’తి వదన్తి. కణ్ణకమ్పి అబ్బోహారికమేవాతి నీలవణ్ణమ్పి అబ్బోహారికమేవ.

౭౭. సేలేయ్యకం నామ సిలాయ సమ్భూతా ఏకా గన్ధజాతి. పుప్ఫితకాలతో పట్ఠాయాతి వికసితకాలతో పభుతి. అహిచ్ఛత్తకం గణ్హన్తోతి వికసితం గణ్హన్తో. మకుళం పన రుక్ఖత్తచం అకోపేన్తేనపి గహేతుం న వట్టతి. ‘‘రుక్ఖత్తచం వికోపేతీతి వుత్తత్తా రుక్ఖే జాతం యం కిఞ్చి అహిచ్ఛత్తకం రుక్ఖత్తచం అవికోపేత్వా మత్థకతో ఛిన్దిత్వా గహేతుం వట్టతీ’’తి వదన్తి, తదయుత్తం ‘‘అహిచ్ఛత్తకం యావ మకుళం హోతి, తావ దుక్కటవత్థూ’’తి వుత్తత్తా. రుక్ఖతో ముచ్చిత్వాతి ఏత్థ ‘‘యదిపి కిఞ్చిమత్తం రుక్ఖే అల్లీనా హుత్వా తిట్ఠతి, రుక్ఖతో గయ్హమానా పన రుక్ఖచ్ఛవిం న వికోపేతి, వట్టతీ’’తి వదన్తి. అల్లరుక్ఖతో న వట్టతీతి ఏత్థాపి రుక్ఖత్తచం అవికోపేత్వా మత్థకతో తచ్ఛేత్వా గహేతుం వట్టతీతి వేదితబ్బం. హత్థకుక్కుచ్చేనాతి హత్థచాపల్లేన. పానీయం న వాసేతబ్బన్తి ఇదం అత్తనో అత్థాయ నామితం సన్ధాయ వుత్తం. కేవలం అనుపసమ్పన్నస్స అత్థాయ నామితే పన పచ్ఛా తతో లభిత్వా న వాసేతబ్బన్తి నత్థి. విమతివినోదనియం (వి. వి. టీ. పాచిత్తియ ౨.౯౨) పన ‘‘పానీయం న వాసేతబ్బన్తి ఇదం అత్తనో పివనపానీయం సన్ధాయ వుత్తం, అఞ్ఞేసం పన వట్టతి అనుగ్గహితత్తా. తేనాహ అత్తనా ఖాదితుకామేనా’’తి వుత్తం. ‘‘యేసం రుక్ఖానం సాఖా రుహతీతి వుత్తత్తా యేసం సాఖా న రుహతి, తత్థ కప్పియకరణకిచ్చం నత్థీ’’తి వదన్తి. విమతివినోదనియమ్పి ‘‘యేసం రుక్ఖానం సాఖా ¶ రుహతీతి మూలం అనోతారేత్వా పణ్ణమత్తనిగ్గమనమత్తేనాపి వడ్ఢతి, తత్థ కప్పియమ్పి అకరోన్తో ఛిన్ననాళికేరవేళుదణ్డాదయో కోపేతుం వట్టతీ’’తి వుత్తం. ‘‘చఙ్కమితట్ఠానం దస్సేస్సామీ’’తి వుత్తత్తా కేవలం చఙ్కమనాధిప్పాయేన వా మగ్గగమనాధిప్పాయేన వా అక్కమన్తస్స, తిణానం ఉపరి నిసీదనాధిప్పాయేన నిసీదన్తస్స చ దోసో నత్థి.

౭౮. సమణకప్పేహీతి సమణానం కప్పియవోహారేహి. కిఞ్చాపి బీజాదీనం అగ్గినా ఫుట్ఠమత్తేన, నఖాదీహి విలిఖనమత్తేన చ అవిరుళ్హిధమ్మతా న హోతి, తథాపి ఏవం కతేయేవ సమణానం కప్పతీతి అగ్గిపరిజితాదయో సమణవోహారా నామ జాతా, తస్మా తేహి సమణవోహారేహి కరణభూతేహి ఫలం పరిభుఞ్జితుం అనుజానామీతి అధిప్పాయో. అబీజనిబ్బట్టబీజానిపి ¶ సమణానం కప్పన్తీతి పఞ్ఞత్తపణ్ణత్తిభావతో సమణవోహారాఇచ్చేవ సఙ్ఖం గతాని. అథ వా అగ్గిపరిజితాదీనం పఞ్చన్నం కప్పియభావతోయేవ పఞ్చహి సమణకప్పియభావసఙ్ఖాతేహి కారణేహి ఫలం పరిభుఞ్జితుం అనుజానామీతి ఏవమేత్థ అధిప్పాయో వేదితబ్బో. అగ్గిపరిజితన్తిఆదీసు ‘‘పరిచిత’’న్తిపి పఠన్తి. అబీజం నామ తరుణఅమ్బఫలాది. నిబ్బట్టబీజం నామ అమ్బపనసాది, యం బీజం నిబ్బట్టేత్వా విసుం కత్వా పరిభుఞ్జితుం సక్కా హోతి. నిబ్బట్టేతబ్బం వియోజేతబ్బం బీజం యస్మిం, తం పనసాది నిబ్బట్టబీజం నామ. ‘‘కప్పియ’’న్తి వత్వావ కాతబ్బన్తి యో కప్పియం కరోతి, తేన కత్తబ్బపకారస్సేవ వుత్తత్తా భిక్ఖునా అవుత్తేపి కాతుం వట్టతీతి న గహేతబ్బం. పున ‘‘కప్పియం కారేతబ్బ’’న్తి కారాపనస్స పఠమమేవ కథితత్తా భిక్ఖునా ‘‘కప్పియం కరోహీ’’తి వుత్తేయేవ అనుపసమ్పన్నేన ‘‘కప్పియ’’న్తి వత్వా అగ్గిపరిజితాది కాతబ్బన్తి గహేతబ్బం. ‘‘కప్పియన్తి వచనం పన యాయ కాయచి భాసాయ వత్తుం వట్టతీ’’తి వదన్తి. ‘‘కప్పియన్తి వత్వావ కాతబ్బ’’న్తి వచనతో పఠమం ¶ ‘‘కప్పియ’’న్తి వత్వా పచ్ఛా అగ్గిఆదినా ఫుసనాది కాతబ్బన్తి వేదితబ్బం. ‘‘పఠమం అగ్గిమ్హి నిక్ఖిపిత్వా, నఖాదినా వా విజ్ఝిత్వా తం అనుద్ధరిత్వావ కప్పియన్తి వత్తుం వట్టతీ’’తిపి వదన్తి.

విమతివినోదనియం (వి. వి. టీ. పాచిత్తియ ౨.౯౨) పన ‘‘కప్పియన్తి వత్వావాతి పుబ్బకాలకిరియావసేన వుత్తేపి వచనక్ఖణేవ అగ్గిసత్థాదినా బీజగామే వణం కాతబ్బన్తి వచనతో పన పుబ్బే కాతుం న వట్టతి, తఞ్చ ద్విధా అకత్వా ఛేదనభేదనమేవ దస్సేతబ్బం. కరోన్తేన చ భిక్ఖునా ‘కప్పియం కరోహీ’తి యాయ కాయచి భాసాయ వుత్తేయేవ కాతబ్బం. బీజగామపరిమోచనత్థం పున కప్పియం కారేతబ్బన్తి కారాపనస్స పఠమమేవ అధికతత్తా’’తి వుత్తం.

ఏకస్మిం బీజే వాతిఆదీసు ‘‘ఏకంయేవ కారేమీతి అధిప్పాయే సతిపి ఏకాబద్ధత్తా సబ్బం కతమేవ హోతీ’’తి వదన్తి. దారుం విజ్ఝతీతి ఏత్థ ‘‘జానిత్వాపి విజ్ఝతి వా విజ్ఝాపేతి వా, వట్టతియేవా’’తి వదన్తి. భత్తసిత్థే విజ్ఝతీతి ఏత్థాపి ఏసేవ నయో. ‘‘తం విజ్ఝతి, న వట్టతీతి రజ్జుఆదీనం భాజనగతికత్తా’’తి వదన్తి. మరీచపక్కాదీహి చ మిస్సేత్వాతి ఏత్థ భత్తసిత్థసమ్బన్ధవసేన ఏకాబద్ధతా వేదితబ్బా, న ఫలానంయేవ అఞ్ఞమఞ్ఞసమ్బన్ధవసేన. ‘‘కటాహేపి కాతుం వట్టతీ’’తి వుత్తత్తా కటాహతో నీహటాయ మిఞ్జాయ వా బీజే వా యత్థ కత్థచి విజ్ఝితుం ¶ వట్టతి ఏవ. భిన్దాపేత్వా కప్పియం కారాపేతబ్బన్తి బీజతో ముత్తస్స కటాహస్స భాజనగతికత్తా వుత్తం.

ఇతి వినయసఙ్గహసంవణ్ణనాభూతే వినయాలఙ్కారే

భూతగామవినిచ్ఛయకథాలఙ్కారో నామ

పన్నరసమో పరిచ్ఛేదో.

౧౬. సహసేయ్యవినిచ్ఛయకథా

౭౯. ఏవం ¶ భూతగామవినిచ్ఛయం కథేత్వా ఇదాని సహసేయ్యవినిచ్ఛయం కథేతుం ‘‘దువిధం సహసేయ్యక’’న్తిఆదిమాహ. తత్థ ద్వే విధా పకారా యస్స సహసేయ్యకస్స తం దువిధం, సహ సయనం, సహ వా సయతి ఏత్థాతి సహసేయ్యా, సహసేయ్యా ఏవ సహసేయ్యకం సకత్థే క-పచ్చయవసేన. తం పన అనుపసమ్పన్నేనసహసేయ్యామాతుగామేనసహసేయ్యావసేన దువిధం. తేనాహ ‘‘దువిధం సహసేయ్యక’’న్తి. దిరత్తతిరత్తన్తి ఏత్థ వచనసిలిట్ఠతామత్తేన దిరత్తగ్గహణం కతన్తి వేదితబ్బం. తిరత్తఞ్హి సహవాసే లబ్భమానే దిరత్తే వత్తబ్బమేవ నత్థీతి దిరత్తగ్గహణం విసుం న పయోజేతి. తేనేవాహ ‘‘ఉత్తరిదిరత్తతిరత్తన్తి భగవా సామణేరానం సఙ్గహకరణత్థాయ తిరత్తపరిహారం అదాసీ’’తి. నిరన్తరం తిరత్తగ్గహణత్థం వా దిరత్తగ్గహణం కతం. కేవలఞ్హి ‘‘తిరత్త’’న్తి వుత్తే అఞ్ఞత్థ వాసేన అన్తరికమ్పి తిరత్తం గణ్హేయ్య. దిరత్తవిసిట్ఠం పన తిరత్తం వుచ్చమానం తేన అనన్తరికమేవ తిరత్తం దీపేతి. విమతివినోదనియమ్పి (వి. వి. టీ. పాచిత్తియ ౨.౫౦-౫౧) ‘‘దిరత్తగ్గహణం వచనాలఙ్కారత్థం. నిరన్తరం తిస్సోవ రత్తియో సయిత్వా చతుత్థదివసాదీసు సయన్తస్సేవ ఆపత్తి, న ఏకన్తరికాదివసేన సయన్తస్సాతి దస్సనత్థమ్పీతి దట్ఠబ్బ’’న్తి వుత్తం. సహసేయ్యం ఏకతో సేయ్యం. సేయ్యన్తి చేత్థ కాయప్పసారణసఙ్ఖాతం సయనమ్పి వుచ్చతి, యస్మిం సేనాసనే సయన్తి, తమ్పి, తస్మా సేయ్యం కప్పేయ్యాతి ఏత్థ సేనాసనసఙ్ఖాతం సేయ్యం పవిసిత్వా కాయప్పసారణసఙ్ఖాతం సేయ్యం కప్పేయ్య సమ్పాదేయ్యాతి అత్థో. దియడ్ఢహత్థుబ్బేధేనాతి ఏత్థ దియడ్ఢహత్థో వడ్ఢకిహత్థేన గహేతబ్బో. పఞ్చహి ఛదనేహీతి ఇట్ఠకాసిలాసుధాతిణపణ్ణసఙ్ఖాతేహి పఞ్చహి ఛదనేహి. వాచుగ్గతవసేనాతి పగుణవసేన.

ఏకూపచారోతి ¶ ¶ వళఞ్జనద్వారస్స ఏకత్తం సన్ధాయ వుత్తం. విమతివినోదనియం (వి. వి. టీ. పాచిత్తియ ౨.౫౦-౫౧) పన ‘‘ఏకూపచారో ఏకేన మగ్గేన పవిసిత్వా అబ్భోకాసం అనోక్కమిత్వా సబ్బత్థ అనుపరిగమనయోగ్గో, ఏతం బహుద్వారమ్పి ఏకూపచారోవ. యత్థ పన కుట్టాదీహి రున్ధిత్వా విసుం ద్వారం యోజేన్తి, నానూపచారో హోతి. సచే పన రున్ధతి ఏవ, విసుం ద్వారం న యోజేన్తి, ఏతమ్పి ఏకూపచారమేవ మత్తికాదీహి పిహితద్వారో వియ గబ్భోతి గహేతబ్బం. అఞ్ఞథా గబ్భే పవిసిత్వా పముఖాదీసు నిపన్నానుపసమ్పన్నేహి సహసేయ్యాపరిముత్తియా గబ్భద్వారం మత్తికాదీహి పిదహాపేత్వా ఉట్ఠితే అరుణే వివరాపేన్తస్సపి అనాపత్తి భవేయ్యా’’తి వుత్తం. చతుసాలం ఏకూపచారం హోతీతి సమ్బన్ధో. తేసం పయోగే పయోగే భిక్ఖుస్స ఆపత్తీతి ఏత్థ కేచి ‘‘అనుట్ఠహనేన అకిరియసముట్ఠానా ఆపత్తి వుత్తా, తస్మిం ఖణే నిద్దాయన్తస్స కిరియాభావా. ఇదఞ్హి సిక్ఖాపదం సియా కిరియాయ, సియా అకిరియాయ సముట్ఠాతి. కిరియాయ సముట్ఠానతా చస్స తబ్బహులవసేన వుత్తా’’తి వదన్తి. ‘‘యథా చేతం, ఏవం దివాసయనమ్పి. అనుట్ఠహనేన, హి ద్వారాసంవరణేన చేతం అకిరియసముట్ఠానమ్పి హోతీ’’తి వదన్తి, ఇదఞ్చ యుత్తం వియ దిస్సతి, వీమంసిత్వా గహేతబ్బం.

౮౦. ఉపరిమతలేన సద్ధిం అసమ్బద్ధభిత్తికస్సాతి ఇదం సమ్బద్ధభిత్తికే వత్తబ్బమేవ నత్థీతి దస్సనత్థం వుత్తం. ఉపరిమతలే సయితస్స సఙ్కా ఏవ నత్థీతి ‘‘హేట్ఠాపాసాదే’’తిఆది వుత్తం. నానూపచారేతి యత్థ బహి నిస్సేణిం కత్వా ఉపరిమతలం ఆరోహన్తి, తాదిసం సన్ధాయ వుత్తం ‘‘ఉపరిమతలేపీ’’తి. ఆకాసఙ్గణే నిపజ్జన్తస్స ఆపత్తిఅభావతో ‘‘ఛదనబ్భన్తరే’’తి వుత్తం. సభాసఙ్ఖేపేనాతి సభాకారేన. అడ్ఢకుట్టకే సేనాసనేతి ఏత్థ ‘‘అడ్ఢకుట్టకం నామ యత్థ ఉపడ్ఢం ముఞ్చిత్వా తీసు పస్సేసు భిత్తియో బద్ధా హోన్తి ¶ , యత్థ వా ఏకస్మిం పస్సే భిత్తిం ఉట్ఠాపేత్వా ఉభోసు పస్సేసు ఉపడ్ఢం ఉపడ్ఢం కత్వా భిత్తియో ఉట్ఠాపేన్తి, తాదిసం సేనాసన’’న్తి తీసుపి గణ్ఠిపదేసు వుత్తం, గణ్ఠిపదే పన ‘‘అడ్ఢకుట్టకేతి ఛదనం అడ్ఢేన అసమ్పత్తకుట్టకే’’తి వుత్తం, తమ్పి నో న యుత్తం. విమతివినోదనియం పన ‘‘సభాసఙ్ఖేపేనాతి వుత్తస్సేవ అడ్ఢకుట్టకేతి ఇమినా సణ్ఠానం దస్సేతి. యత్థ తీసు, ద్వీసు వా పస్సేసు భిత్తియో బద్ధా, ఛదనం వా అసమ్పత్తా అడ్ఢభిత్తి, ఇదం అడ్ఢకుట్టకం నామా’’తి వుత్తం. వాళసఙ్ఘాటో నామ పరిక్ఖేపస్స అన్తో థమ్భాదీనం ఉపరి వాళరూపేహి కతసఙ్ఘాటో.

పరిక్ఖేపస్స బహి గతేతి ఏత్థ యత్థ యస్మిం పస్సే పరిక్ఖేపో నత్థి, తత్థాపి పరిక్ఖేపారహపదేసతో ¶ బహి గతే అనాపత్తియేవాతి దట్ఠబ్బం. విమతివినోదనియం (వి. వి. టీ. పాచిత్తియ ౨.౫౦-౫౧) పన ‘‘పరిక్ఖేపస్స బహి గతేతి ఏత్థ యస్మిం పస్సే పరిక్ఖేపో నత్థి, తత్థ సచే భూమితో వత్థు ఉచ్చం హోతి, ఉభతో ఉచ్చవత్థుతో హేట్ఠా భూమియం నిబ్బకోసబ్భన్తరేపి అనాపత్తి ఏవ తత్థ సేనాసనవోహారాభావతో. అథ వత్థు నీచం భూమిసమమేవ సేనాసనస్స హేట్ఠిమతలే తిట్ఠతి, తత్థ పరిక్ఖేపరహితదిసాయ నిబ్బకోసబ్భన్తరే సబ్బత్థ ఆపత్తి హోతి, పరిచ్ఛేదాభావతో పరిక్ఖేపస్స బహి ఏవ అనాపత్తీతి దట్ఠబ్బ’’న్తి వుత్తం. అపరిచ్ఛిన్నగబ్భూపచారేతి ఏత్థ మజ్ఝే వివటఙ్గణవన్తాసు మహాచతుసాలాసు యథా ఆకాసఙ్గణం అనోతరిత్వా పముఖేనేవ గన్త్వా సబ్బగబ్భే పవిసితుం న సక్కా హోతి, ఏవం ఏకేకగబ్భస్స ద్వీసు పస్సేసు కుట్టం నీహరిత్వా కతం పరిచ్ఛిన్నగబ్భూపచారం నామ, ఇదం పన తాదిసం న హోతీతి ‘‘అపరిచ్ఛిన్నగబ్భూపచారే’’తి వుత్తం. సబ్బగబ్భేపి పవిసన్తీతి గబ్భూపచారస్స అపరిచ్ఛిన్నత్తా ఆకాసఙ్గణం అనోతరిత్వాపి ¶ పముఖేనేవ గన్త్వా తం తం గబ్భం పవిసన్తి. అథ కుతో తస్స పరిక్ఖేపోయేవ సబ్బపరిచ్ఛిన్నత్తాతి వుత్తన్తి ఆహ ‘‘గబ్భపరిక్ఖేపోయేవ హిస్స పరిక్ఖేపో’’తి, ఇదఞ్చ సమన్తా గబ్భభిత్తియో సన్ధాయ వుత్తం. చతుసాలవసేన హి సన్నివిట్ఠే సేనాసనే గబ్భపముఖం విసుం అపరిక్ఖిత్తమ్పి సమన్తా ఠితం గబ్భభిత్తీనం వసేన పరిక్ఖిత్తం నామ హోతి.

౮౧. ఏకదిసాయ ఉజుకమేవ దీఘం కత్వా సన్నివేసితో పాసాదో ఏకసాలసన్నివేసో. ద్వీసు తీసు చతూసు వా దిసాసు సిఙ్ఘాటకసణ్ఠానాదివసేన కతా ద్విసాలాదిసన్నివేసా వేదితబ్బా. సాలప్పభేదదీపనమేవ చేత్థ పురిమతో విసేసోతి. అట్ఠ పాచిత్తియానీతి ఉపడ్ఢచ్ఛన్నం ఉపడ్ఢపరిచ్ఛన్నం సేనాసనం దుక్కటవత్థుస్స ఆదిం కత్వా పాళియం దస్సితత్తా తతో అధికం సబ్బచ్ఛన్నఉపడ్ఢపరిచ్ఛన్నాదికమ్పి సబ్బం పాళియం అవుత్తమ్పి పాచిత్తియస్సేవ వత్థుభావేన దస్సితం సిక్ఖాపదస్స పణ్ణత్తివజ్జత్తా, గరుకే ఠాతబ్బతో చాతి వేదితబ్బం. ‘‘సత్త పాచిత్తియానీ’’తి పాళియం వుత్తపాచిత్తియద్వయం సామఞ్ఞతో ఏకత్తేన గహేత్వా వుత్తం. పాళియం (పాచి. ౫౪) ‘‘తతియాయ రత్తియా పురారుణా నిక్ఖమిత్వా పున సయతీ’’తి ఇదం ఉక్కట్ఠవసేన వుత్తం, అనిక్ఖమిత్వా పురారుణా ఉట్ఠహిత్వా అన్తోఛదనే నిసిన్నస్సాపి పున దివసే సహసేయ్యేన అనాపత్తి ఏవ. ఏత్థ చతుభాగో చూళకం, ద్వేభాగా ఉపడ్ఢం, తీసు భాగేసు ద్వే భాగా యేభుయ్యన్తి ఇమినా లక్ఖణేన చూళకచ్ఛన్నపరిచ్ఛన్నాదీని వేదితబ్బాని. ఇదాని దుతియసిక్ఖాపదేపి యథావుత్తనయం అతిదిసన్తో ‘‘మాతుగామేన…పే… అయమేవ వినిచ్ఛయో’’తి ఆహ. ‘‘మతిత్థియా పారాజికవత్థుభూతాయపి అనుపాదిన్నపక్ఖే ఠితత్తా సహసేయ్యాపత్తిం న జనేతీ’’తి ¶ వదన్తి. ‘‘అత్థఙ్గతే సూరియే మాతుగామే నిపన్నే నిపజ్జతి, ఆపత్తి ¶ పాచిత్తియస్సా’’తి (పాచి. ౫౭) వచనతో దివా తస్స సయన్తస్స సహసేయ్యాపత్తి న హోతియేవాతి దట్ఠబ్బం.

ఇతి వినయసఙ్గహసంవణ్ణనాభూతే వినయాలఙ్కారే

సహసేయ్యవినిచ్ఛయకథాలఙ్కారో నామ

సోళసమో పరిచ్ఛేదో.

౧౭. మఞ్చపీఠాదిసఙ్ఘికసేనాసనేసుపటిపజ్జితబ్బవినిచ్ఛయకథా

౮౨. ఏవం సహసేయ్యవినిచ్ఛయం కథేత్వా ఇదాని సఙ్ఘికే విహారే సేయ్యాసు కత్తబ్బవినిచ్ఛయం కథేతుం ‘‘విహారే సఙ్ఘికే సేయ్య’’న్త్యాదిమాహ. తత్థ సమగ్గం కమ్మం సముపగచ్ఛతీతి సఙ్ఘో, అయమేవ వచనత్థో సబ్బసఙ్ఘసాధారణో. సఙ్ఘస్స దిన్నో సఙ్ఘికో, విహరతి ఏత్థాతి విహారో, తస్మిం. సయన్తి ఏత్థాతి సేయ్యా, తం. అసన్థరీతి సన్థరిత్వాన. పక్కమనం పక్కమో, గమనన్తి అత్థో. ‘‘విహారే సఙ్ఘికే సేయ్యం, సన్థరిత్వాన పక్కమో’’తి ఇమస్స ఉద్దేసపాఠస్స సఙ్ఘికే విహారే…పే… పక్కమనన్తి అత్థో దట్ఠబ్బోతి యోజనా. తత్రాతి తస్మిం పక్కమనే అయం ఈదిసో మయా వుచ్చమానో వినిచ్ఛయో వేదితబ్బోతి అత్థో. కతమో సో వినిచ్ఛయోతి ఆహ ‘‘సఙ్ఘికే…పే… పాచిత్తియ’’న్తి. అపరిక్ఖిత్తస్స ఉపచారో నామ సేనాసనతో ద్వే లేడ్డుపాతా. పాచిత్తియన్తి పఠమం పాదం అతిక్కామేన్తస్స దుక్కటం, దుతియాతిక్కమే పాచిత్తియం. కథం విఞ్ఞాయతిచ్చాహ ‘‘యో పన భిక్ఖు…పే… వచనతో’’తి.

తత్థ ¶ సఙ్ఘికో విహారో పాకటో, సేయ్యా అపాకటా, సా కతివిధాఇచ్చాహ ‘‘సేయ్యా నామ…పే… దసవిధా’’తి. తత్థాపి కతమా భిసి, కతమా చిమిలికాదయోతి ఆహ ‘‘తత్థ భిసీతి…పే… ఏస నయో పణ్ణసన్థారే’’తి. తత్థ మఞ్చే అత్థరితబ్బాతి మఞ్చకభిసి, ఏవం ఇతరత్ర, వణ్ణానురక్ఖణత్థం కతాతి పటఖణ్డాదీహి సిబ్బిత్వా కతా. భూమియం అత్థరితబ్బాతి చిమిలికాయ సతి తస్సా ఉపరి, అసతి సుద్ధభూమియం అత్థరితబ్బా. సీహధమ్మాదీనం పరిహరణే ఏవ ¶ పటిక్ఖేపోతి ఇమినా మఞ్చపీఠాదీసు అత్థరిత్వా పున సంహరిత్వా ఠపనాదివసేన అత్తనో అత్థాయ పరిహరణమేవ న వట్టతి, భూమత్థరణాదివసేన పరిభోగో పన అత్తనో పరిహరణం న హోతీతి దస్సేతి. ఖన్ధకే హి ‘‘అన్తోపి మఞ్చే పఞ్ఞత్తాని హోన్తి, బహిపి మఞ్చే పఞ్ఞత్తాని హోన్తీ’’తి ఏవం అత్తనో అత్థాయ మఞ్చాదీసు పఞ్ఞపేత్వా పరిహరణవత్థుస్మిం ‘‘న, భిక్ఖవే, మహాచమ్మాని ధారేతబ్బాని సీహచమ్మం బ్యగ్ఘచమ్మం దీపిచమ్మం, యో ధారేయ్య, ఆపత్తి దుక్కటస్సా’’తి (మహావ. ౨౫౫) పటిక్ఖేపో కతో, తస్మా వుత్తనయేనేవేత్థ అధిప్పాయో దట్ఠబ్బో. సారత్థదీపనియం (సారత్థ. టీ. పాచిత్తియ ౩.౧౧౨) పన ‘‘యది ఏవం ‘పరిహరణేయేవ పటిక్ఖేపో’తి ఇదం కస్మా వుత్తన్తి చోదనం కత్వా ‘అనుజానామి, భిక్ఖవే, సబ్బం పాసాదపరిభోగ’న్తి (చూళవ. ౩౨౦) వచనతో పుగ్గలికేపి సేనాసనే సేనాసనపరిభోగవసేన నియమితం సువణ్ణఘటాదికం పరిభుఞ్జితుం వట్టమానమ్పి కేవలం అత్తనో సన్తకం కత్వా పరిభుఞ్జితుం న వట్టతి. ఏవమిదం భూమత్థరణవసేన పరిభుఞ్జితుం వట్టమానమ్పి అత్తనో సన్తకం కత్వా తం తం విహారం హరిత్వా పరిభుఞ్జితుం న వట్టతీతి దస్సనత్థం పరిహరణేయేవ పటిక్ఖేపో వేదితబ్బో’’తి వుత్తం.

పావారో కోజవోతి పచ్చత్థరణత్థాయేవ ఠపితా ఉగ్గతలోమా అత్థరణవిసేసా. ఏత్తకమేవ వుత్తన్తి అట్ఠకథాసు ¶ (పాచి. అట్ఠ. ౧౧౬) వుత్తం. ‘‘ఇదం అట్ఠకథాసు తథావుత్తభావదస్సనత్థం వుత్తం, అఞ్ఞమ్పి తాదిసం మఞ్చపీఠేసు అత్థరితబ్బం అత్థరణమేవా’’తి తీసుపి గణ్ఠిపదేసు వుత్తం. మాతికాట్ఠకథాయం (కఙ్ఖా. అట్ఠ. దుతియసేనాసనసిక్ఖాపదవణ్ణనా) పన ‘‘పచ్చత్థరణం నామ పావారో కోజవో’’తి నియమేత్వా వుత్తం, తస్మా గణ్ఠిపదేసు వుత్తం ఇమినా న సమేతి, ‘‘వీమంసిత్వా గహేతబ్బ’’న్తి సారత్థదీపనియం (సారత్థ. టీ. పాచిత్తియ ౩.౧౧౬) వుత్తం. వీమంసితే పన ఏవమధిప్పాయో పఞ్ఞాయతి – మాతికాట్ఠకథాపి అట్ఠకథాయేవ, తస్మా మహాఅట్ఠకథాదీసు వుత్తనయేన ‘‘పావారో కోజవో’’తి నియమేత్వా వుత్తం, ఏవం నియమనే సతిపి యథా ‘‘లద్ధాతపత్తో రాజకుమారో’’తి ఆతపత్తస్స లద్ధభావేయేవ నియమేత్వా వుత్తేపి నిదస్సననయవసేన రాజకకుధభణ్డసామఞ్ఞేన సమానా వాలబీజనాదయోపి వుత్తాయేవ హోన్తి, ఏవం ‘‘పావారో కోజవో’’తి నియమేత్వా వుత్తేపి నిదస్సననయవసేన తేహి మఞ్చపీఠేసు అత్థరితబ్బభావసామఞ్ఞేన సమానా అఞ్ఞే అత్థరణాపి వుత్తాయేవ హోన్తి, తస్మా గణ్ఠిపదేసు వుత్తవచనం అట్ఠకథావచనస్స పటిలోమం న హోతి, అనులోమమేవాతి దట్ఠబ్బం.

ఇమస్మిం ¶ పన ఠానే ‘‘యేన విహారో కారితో, సో విహారస్సామికో’’తి పాఠం నిస్సాయ ఏకచ్చే వినయధరా ‘‘సఙ్ఘికవిహారస్స వా పుగ్గలికవిహారస్స వా విహారదాయకోయేవ సామికో, సోయేవ ఇస్సరో, తస్స రుచియా ఏవ వసితుం లభతి, న సఙ్ఘగణపుగ్గలానం రుచియా’’తి వినిచ్ఛయం కరోన్తి, సో వీమంసితబ్బో, కథం అయం పాఠో కిమత్థం సాధేతి ఇస్సరత్థం వా ఆపుచ్ఛితబ్బత్థం వాతి? ఏవం వీమంసితే ‘‘భిక్ఖుమ్హి సతి భిక్ఖు ఆపుచ్ఛితబ్బో’’తిఆదివచనతో ఆపుచ్ఛితబ్బత్థమేవ సాధేతి, న ఇస్సరత్థన్తి విఞ్ఞాయతి.

అథ ¶ సియా ‘‘ఆపుచ్ఛితబ్బత్థే సిద్ధే ఇస్సరత్థో సిద్ధోయేవ హోతి. ఇస్సరభావతోయేవ హి సో ఆపుచ్ఛితబ్బో’’తి. తత్థేవం వత్తబ్బం – ‘‘ఆపుచ్ఛన్తేన చ భిక్ఖుమ్హి సతి భిక్ఖు ఆపుచ్ఛితబ్బో, తస్మిం అసతి సామణేరో, తస్మిం అసతి ఆరామికో’’తిఆదివచనతో ఆయస్మన్తానం మతేన భిక్ఖుపి సామణేరోపి ఆరామికోపి విహారకారకోపి తస్స కులే యో కోచి పుగ్గలోపి ఇస్సరోతి ఆపజ్జేయ్య, ఏవం విఞ్ఞాయమానేపి భిక్ఖుమ్హి వా సామణేరే వా ఆరామికే వా సతి తేయేవ ఇస్సరా, న విహారకారకో. తేసు ఏకస్మిమ్పి అసతియేవ విహారకారకో ఇస్సరో సియాతి. ఇమస్మిం పన అధికారే సఙ్ఘికం సేనాసనం రక్ఖణత్థాయ ఆపుచ్ఛితబ్బంయేవ వదతి, న ఇస్సరభావతో ఆపుచ్ఛితబ్బం. వుత్తఞ్హి అట్ఠకథాయం (పాచి. అట్ఠ. ౧౧౬) ‘‘అనాపుచ్ఛం వా గచ్ఛేయ్యాతి ఏత్థ భిక్ఖుమ్హి సతి భిక్ఖు ఆపుచ్ఛితబ్బో’’తిఆది.

అథాపి ఏవం వదేయ్య ‘‘న సకలస్స వాక్యపాఠస్స అధిప్పాయత్థం సన్ధాయ అమ్హేహి వుత్తం, అథ ఖో ‘విహారస్సామికో’తి ఏతస్స పదత్థంయేవ సన్ధాయ వుత్తం. కథం? సం ఏతస్స అత్థీతి సామికో, విహారస్స సామికో విహారస్సామికో. ‘కో విహారస్సామికో నామా’తి వుత్తే ‘యేన విహారో కారితో, సో విహారస్సామికో నామా’తి వత్తబ్బో, తస్మా విహారకారకో దాయకో విహారస్సామికో నామాతి విఞ్ఞాయతి, ఏవం విఞ్ఞాయమానే సతి సామికో నామ సస్స ధనస్స ఇస్సరో, తస్స రుచియా ఏవ అఞ్ఞే లభన్తి, తస్మా విహారస్సామికభూతస్స దాయకస్స రుచియా ఏవ భిక్ఖూ వసితుం లభన్తి, న సఙ్ఘగణపుగ్గలానం రుచియాతి ఇమమత్థం సన్ధాయ వుత్త’’న్తి. తే ఏవం వత్తబ్బా – మా ఆయస్మన్తో ఏవం అవచుత్థ, యథా ¶ నామ ‘‘ఘటికారో బ్రహ్మా’’తి వుత్తో సో బ్రహ్మా ఇదాని ఘటం న కరోతి, పురిమత్తభావే పన కరోతి, తస్మా ‘‘ఘటం కరోతీ’’తి వచనత్థేన ‘‘ఘటికారో’’తి నామం లభతి. ఇతి పుబ్బే లద్ధనామత్తా పుబ్బవోహారవసేన బ్రహ్మభూతోపి ¶ ‘‘ఘటికారో’’ఇచ్చేవ వుచ్చతి, ఏవం సో విహారకారకో భిక్ఖూనం పరిచ్చత్తకాలతో పట్ఠాయ విహారస్సామికో న హోతి వత్థుపరిచ్చాగలక్ఖణత్తా దానస్స, పుబ్బే పన అపరిచ్చత్తకాలే విహారస్స కారకత్తా విహారస్సామికో నామ హోతి, సో ఏవం పుబ్బే లద్ధనామత్తా పుబ్బవోహారవసేన ‘‘విహారస్సామికో’’తి వుచ్చతి, న, పరిచ్చత్తస్స విహారస్స ఇస్సరభావతో. తేనేవ సమ్మాసమ్బుద్ధేన ‘‘విహారదాయకానం రుచియా భిక్ఖూ వసన్తూ’’తి అవత్వా సేనాసనపఞ్ఞాపకో అనుఞ్ఞాతోతి దట్ఠబ్బో. తథా హి వుత్తం విమతివినోదనియం (వి. వి. టీ. మహావగ్గ ౨.౨౯౫) ‘‘తేసం గేహానీతి ఏత్థ భిక్ఖూనం వాసత్థాయ కతమ్పి యావ న దేన్తి, తావ తేసం సన్తకంయేవ భవిస్సతీతి దట్ఠబ్బ’’న్తి, తేన దిన్నకాలతో పట్ఠాయ తేసం సన్తకాని న హోన్తీతి దస్సేతి. అయం పన కథా పాఠస్స సమ్ముఖీభూతత్తా ఇమస్మిం ఠానే కథితా. విహారవినిచ్ఛయో పన చతుపచ్చయభాజనవినిచ్ఛయే (వి. సఙ్గ. అట్ఠ. ౧౯౪ ఆదయో) ఆవి భవిస్సతి. యో కోచీతి ఞాతకో వా అఞ్ఞాతకో వా యో కోచి. యేన మఞ్చం పీఠం వా వినన్తి, తం మఞ్చపీఠకవానం.

౮౩. సిలుచ్చయలేణన్తి సిలుచ్చయే లేణం, పబ్బతగుహాతి అత్థో. ‘‘సేనాసనం ఉపచికాహి ఖాయిత’’న్తి ఇమస్మిం వత్థుస్మిం పఞ్ఞత్తత్తా వత్థుఅనురూపవసేన అట్ఠకథాయం ఉపచికాసఙ్కాయ అభావేన అనాపత్తి వుత్తా. వత్తక్ఖన్ధకే (చూళవ. ౩౬౦ ఆదయో) గమికవత్తం పఞ్ఞాపేన్తేన ‘‘సేనాసనం ఆపుచ్ఛితబ్బ’’న్తి వుత్తత్తా కేవలం ఇతికత్తబ్బతామత్తదస్సనత్థం ‘‘ఆపుచ్ఛనం పన వత్త’’న్తి వుత్తం ¶ , న పన వత్తభేదే దుక్కటన్తి దస్సనత్థం, తేనేవ అన్ధకట్ఠకథాయం ‘‘సేనాసనం ఆపుచ్ఛితబ్బ’’న్తి ఏత్థ ‘‘యం పాసాణపిట్ఠియం వా పాసాణత్థమ్భేసు వా కతసేనాసనం యత్థ ఉపచికా నారోహన్తి, తం అనాపుచ్ఛన్తస్సపి అనాపత్తీ’’తి వుత్తం. తస్మా యం వుత్తం గణ్ఠిపదే ‘‘తాదిసే సేనాసనే అనాపుచ్ఛా గచ్ఛన్తస్స పాచిత్తియం నత్థి, గమికవత్తే సేనాసనం అనాపుచ్ఛా గచ్ఛన్తో వత్తభేదో హోతి, తస్మా దుక్కటం ఆపజ్జతీ’’తి, తం న గహేతబ్బం.

పచ్ఛిమస్స ఆభోగేన ముత్తి నత్థీతి తస్స పచ్ఛతో గచ్ఛన్తస్స అఞ్ఞస్స అభావతో వుత్తం. ఏకం వా పేసేత్వా ఆపుచ్ఛితబ్బన్తి ఏత్థ గమనచిత్తస్స ఉప్పన్నట్ఠానతో అనాపుచ్ఛిత్వా గచ్ఛన్తే దుతియపాదుద్ధారే పాచిత్తియం. మణ్డపే వాతి సాఖామణ్డపే వా పదరమణ్డపే వా. రుక్ఖమూలేతి యస్స కస్సచి రుక్ఖస్స హేట్ఠా. పలుజ్జతీతి వినస్సతి.

౮౪. మజ్ఝే ¶ సంఖిత్తం పణవసణ్ఠానం కత్వా బద్ధన్తి ఏరకపత్తాదీహి వేణిం కత్వా తాయ వేణియా ఉభోసు పస్సేసు విత్థతట్ఠానే బహుం వేఠేత్వా తతో పట్ఠాయ యావ మజ్ఝట్ఠానం, తావ అన్తోఆకడ్ఢనవసేన వేఠేత్వా మజ్ఝే సంఖిపిత్వా తత్థ తత్థ బన్ధిత్వా కతం. యత్థ కాకా వా కులలా వా న ఊహదన్తీతి యత్థ ధువనివాసేన కులావకే కత్వా వసమానా ఏతే కాకకులలా, అఞ్ఞే వా సకుణా తం సేనాసనం న ఊహదన్తి, తాదిసే రుక్ఖమూలే నిక్ఖిపితుం అనుజానామీతి అత్థో.

౮౫. నవవాయిమోతి అధునా సుత్తేన వీతకచ్ఛేన పలివేఠితమఞ్చో. ఓనద్ధోతి కప్పియచమ్మేన ఓనద్ధో, సోవ ఓనద్ధకో సకత్థే క-పచ్చయవసేన. తేన హి వస్సేన సీఘం న నస్సతి. ఉక్కట్ఠఅబ్భోకాసికోతి ఇదం తస్స సుఖపటిపత్తిదస్సనమత్తం ¶ , ఉక్కట్ఠస్సాపి పన చీవరకుటి వట్టతేవ. కాయానుగతికత్తాతి భిక్ఖునో తత్థేవ నిసిన్నభావం దీపేతి, తేన చ వస్సభయేన సయం అఞ్ఞత్థ గచ్ఛన్తస్స ఆపత్తిం దస్సేతి. అబ్భోకాసికానం అతేమనత్థాయ నియమేత్వా దాయకేహి దిన్నమ్పి అత్తానం రక్ఖన్తేన రక్ఖితబ్బమేవ. ‘‘యస్మా పన దాయకేహి దానకాలేయేవ సతసహస్సగ్ఘనకమ్పి కమ్బలం ‘పాదపుఞ్ఛనిం కత్వా పరిభుఞ్జథా’తి దిన్నం తథేవ పరిభుఞ్జితుం వట్టతి, తస్మా ఇదమ్పి మఞ్చపీఠాదిసేనాసనం ‘అజ్ఝోకాసేపి యథాసుఖం పరిభుఞ్జథా’తి దాయకేహి దిన్నం చే, సబ్బస్మిమ్పి కాలే అజ్ఝోకాసే నిక్ఖిపితుం వట్టతీతి వదన్తీ’’తి సారత్థదీపనియం (సారత్థ. టీ. పాచిత్తియ ౩.౧౦౮-౧౧౦) వుత్తం. పేసేత్వా గన్తబ్బన్తి ఏత్థ ‘‘యో భిక్ఖు ఇమం ఠానం ఆగన్త్వా వసతి, తస్స దేథా’’తి వత్వా పేసేతబ్బం.

వలాహకానం అనుట్ఠితభావం సల్లక్ఖేత్వాతి ఇమినా గిమ్హానేపి మేఘే ఉట్ఠితే అబ్భోకాసే నిక్ఖిపితుం న వట్టతీతి దీపేతి. తత్ర తత్రాతి చేతియఙ్గణాదికే తస్మిం తస్మిం అబ్భోకాసే నియమేత్వా నిక్ఖిత్తా. మజ్ఝతో పట్ఠాయ పాదట్ఠానాభిముఖాతి యత్థ సమన్తతో సమ్మజ్జిత్వా అఙ్గణమజ్ఝే సబ్బదా కచవరస్స సఙ్కడ్ఢనేన మజ్ఝే వాలికా సఞ్చితా హోతి, తత్థ కత్తబ్బవిధిదస్సనత్థం వుత్తం, ఉచ్చవత్థుపాదట్ఠానాభిముఖం, భిత్తిపాదట్ఠానాభిముఖం వా వాలికా హరితబ్బాతి అత్థో. ‘‘యత్థ వా పన కోణేసు వాలికా సఞ్చితా, తత్థ తతో పట్ఠాయ అపరదిసాభిముఖా హరితబ్బా’’తి కేచి అత్థం వదన్తి. కేచి పన ‘‘సమ్మట్ఠట్ఠానస్స పదవలఞ్జేన అవికోపనత్థాయ సయం అసమ్మట్ఠట్ఠానే ఠత్వా అత్తనో పాదాభిముఖం వాలికా హరితబ్బాతి వుత్త’’న్తి వదన్తి. తత్థ ‘‘మజ్ఝతో పట్ఠాయా’’తి వచనస్స పయోజనం న దిస్సతి. సారత్థదీపనియం ¶ పన ‘‘పాదట్ఠానాభిముఖాతి నిసీదన్తానం పాదట్ఠానాభిముఖన్తి కేచి, సమ్మజ్జన్తస్స ¶ పాదట్ఠానాభిముఖన్తి అపరే, బహివాలికాయ అగమననిమిత్తం పాదట్ఠానాభిముఖా హరితబ్బాతి వుత్తన్తి ఏకే’’తి వుత్తం. కచవరం హత్థేహి గహేత్వా బహి ఛడ్డేతబ్బన్తి ఇమినా ‘‘కచవరం ఛడ్డేస్సామీ’’తి వాలికా న ఛడ్డేతబ్బాతి దీపేతి.

౮౬. కప్పం లభిత్వాతి ‘‘గచ్ఛా’’తి వుత్తవచనేన కప్పం లభిత్వా. థేరస్స హి ఆణత్తియా గచ్ఛన్తస్స అనాపత్తి. పురిమనయేనేవాతి ‘‘నిసీదిత్వా సయం గచ్ఛన్తో’’తిఆదినా పుబ్బే వుత్తనయేనేవ.

అఞ్ఞత్థ గచ్ఛతీతి తం మగ్గం అతిక్కమిత్వా అఞ్ఞత్థ గచ్ఛతి. లేడ్డుపాతుపచారతో బహి ఠితత్తా ‘‘పాదుద్ధారేన కారేతబ్బో’’తి వుత్తం, అఞ్ఞత్థ గచ్ఛన్తస్స పఠమపాదుద్ధారే దుక్కటం, దుతియపాదుద్ధారే పాచిత్తియన్తి అత్థో. పాకతికం అకత్వాతి అపటిసామేత్వా. అన్తరసన్నిపాతేతి అన్తరన్తరా సన్నిపాతే.

౮౭. ఆవాసికానంయేవ పలిబోధోతి ఏత్థ ఆగన్తుకేసు ఆగన్త్వా కిఞ్చి అవత్వా తత్థ నిసిన్నేసుపి నిసీదిత్వా ‘‘ఆవాసికాయేవ ఉద్ధరిస్సన్తీ’’తి గతేసుపి ఆవాసికానమేవ పలిబోధో. మహాపచ్చరివాదే పన ‘‘ఇదం అమ్హాక’’న్తి వత్వాపి అవత్వాపి నిసిన్నానమేవాతి అధిప్పాయో. మహాఅట్ఠకథావాదే ‘‘ఆపత్తీ’’తి పాచిత్తియమేవ వుత్తం. మహాపచ్చరియం పన సన్థరాపనే పాచిత్తియేన భవితబ్బన్తి అనాణత్తియా పఞ్ఞత్తత్తా దుక్కటం వుత్తం. ఉస్సారకోతి సరభాణకో. సో హి ఉద్ధంఉద్ధం పాళిపాఠం సారేతి పవత్తేతీతి ‘‘ఉస్సారకో’’తి వుచ్చతి. ‘‘ఇదం ఉస్సారకస్స, ఇదం ధమ్మకథికస్సా’’తి విసుం పఞ్ఞత్తత్తా అనాణత్తియా పఞ్ఞత్తేపి పాచిత్తియేనేవ భవితబ్బన్తి అధిప్పాయేన ‘‘తస్మిం ఆగన్త్వా నిసిన్నే తస్స పలిబోధో’’తి వుత్తం. కేచి పన వదన్తి ‘‘అనాణత్తియా పఞ్ఞత్తేపి ధమ్మకథికస్స అనుట్ఠాపనీయత్తా పాచిత్తియేన ¶ భవితబ్బం, ఆగన్తుకస్స పన పచ్ఛా ఆగతేహి వుడ్ఢతరేహి ఉట్ఠాపనీయత్తా దుక్కటం వుత్త’’న్తి.

౮౮. పాదపుఞ్ఛనీ నామ రజ్జుకేహి వా పిలోతికాయ వా పాదపుఞ్ఛనత్థం కతా. ఫలకపీఠం నామ ఫలకమయం పీఠం. అథ వా ఫలకఞ్చేవ దారుమయపీఠఞ్చ. దారుమయపీఠన్తి చ ఫలకమయమేవ పీఠం వేదితబ్బం. పాదకఠలికన్తి అధోతపాదట్ఠాపనకం. అజ్ఝోకాసే రజనం పచిత్వా ¶ …పే… పటిసామేతబ్బన్తి ఏత్థ థేవే అసతి రజనకమ్మే నిట్ఠితే పటిసామేతబ్బం. ‘‘భిక్ఖు వా సామణేరో వా ఆరామికో వా లజ్జీ హోతీతి వుత్తత్తా అలజ్జిం ఆపుచ్ఛిత్వా గన్తుం న వట్టతీ’’తి వదన్తి. ఓతాపేన్తో…పే… గచ్ఛతీతి ఏత్థ ‘‘కిఞ్చాపి ‘ఏత్తకం దూరం గన్తబ్బ’న్తి పరిచ్ఛేదో నత్థి, తథాపి లేడ్డుపాతం అతిక్కమ్మ నాతిదూరం గన్తబ్బ’’న్తి వదన్తి.

ఇతి వినయసఙ్గహసంవణ్ణనాభూతే వినయాలఙ్కారే

మఞ్చపీఠాదిసఙ్ఘికసేనాసనేసుపటిపజ్జితబ్బ-

వినిచ్ఛయకథాలఙ్కారో నామ

సత్తరసమో పరిచ్ఛేదో.

౧౮. కాలికవినిచ్ఛయకథా

౮౯. ఏవం సఙ్ఘికసేనాసనేసు కత్తబ్బవినిచ్ఛయం కథేత్వా ఇదాని చతుకాలికవినిచ్ఛయం కథేతుం ‘‘కాలికానిపి చత్తారీ’’తిఆదిమాహ. తత్థ కరణం కారో, కిరియా. కారో ఏవ కాలో ర-కారస్స ల-కారో యథా ‘‘మహాసాలో’’తి. కాలోతి చేత్థ పచ్చుప్పన్నాదికిరియా. వుత్తఞ్హి –

‘‘ఆరద్ధానిట్ఠితో ¶ భావో, పచ్చుప్పన్నో సునిట్ఠితో;

అతీతానాగతుప్పాద-మప్పత్తాభిముఖా కిరియా’’తి.

ఏత్థ పన తస్స తస్స కిరియాసఙ్ఖాతస్స కాలస్స పభేదభూతో పురేభత్తఏకఅహోరత్తసత్తాహజీవికపరియన్తసఙ్ఖాతో కాలవిసేసో అధిప్పేతో. కాలే తస్మిం తస్మిం కాలవిసేసే పరిభుఞ్జితబ్బానీతి కాలికాని. పి-సద్దో సముచ్చయత్థో, తేన కప్పియా చతుభూమియోతి సముచ్చేతి. చత్తారీతి సఙ్ఖ్యానిద్దేసో, తేన కాలికాని నామ చత్తారి ఏవ హోన్తి, న తీణి న పఞ్చాతి దస్సేతి, ఇదం మాతికాపదస్స అత్థవివరణం. తత్థ ఉద్దేసే యం మాతికాయం (వి. సఙ్గ. అట్ఠ. గన్థారమ్భకథా) ‘‘కాలికానిపి చత్తారీ’’తి ఏవం వుత్తం, ఏత్థ ఏతస్మిం మాతికాపదే చత్తారి కాలికాని వేదితబ్బానీతి యోజనా. కతమాని తానీతి ఆహ ‘‘యావకాలిక’’న్తిఆది ¶ . యావకాలికం…పే… యావజీవికం ఇతి ఇమాని వత్థూని చత్తారి కాలికాని నామాతి అత్థో.

ఇదాని తేసం వత్థుఞ్చ విసేసనఞ్చ నామలాభహేతుఞ్చ దస్సేన్తో ‘‘తత్థ పురేభత్త’’న్తిఆదిమాహ. తత్థ తేసు చతూసు కాలికేసు యం కిఞ్చి ఖాదనీయం భోజనీయం యావకాలికం, అట్ఠవిధపానం యామకాలికం, సప్పిఆదిపఞ్చవిధభేసజ్జం సత్తాహకాలికం, సబ్బమ్పి పటిగ్గహితం యావజీవికం ఇతి వుచ్చతీతి సమ్బన్ధో. యం కిఞ్చి ఖాదనీయభోజనీయన్తి ఏత్థ అతిబ్యాపితం పరిహరితుం విసేసనమాహ ‘‘పురేభత్త’’న్త్యాది. పురేభత్తం పటిగ్గహేత్వా పరిభుఞ్జితబ్బమేవ యావకాలికం, న అఞ్ఞం ఖాదనీయం భోజనీయన్త్యత్థో. యావ…పే… పరిభుఞ్జితబ్బతోతి నామలాభహేతుం, ఏతేన యావ కాలో అస్సాతి యావకాలికన్తి వచనత్థం దస్సేతి. అట్ఠవిధం పానన్తి ఏత్థ అబ్యాపితం పరిహరితుమాహ ‘‘సద్ధిం అనులోమపానేహీ’’తి. యావ…పే… తబ్బతోతి నామలాభహేతుం, ఏతేన యామో కాలో ¶ అస్సాతి యామకాలికన్తి వచనత్థం దస్సేతి. సత్తాహం నిధేతబ్బతోతి నామలాభహేతుం, ఏతేన సత్తాహో కాలో అస్సాతి సత్తాహకాలికన్తి వచనత్థం దస్సేతి. సబ్బమ్పి పటిగ్గహితన్తి ఏత్థ అతిబ్యాపితం పరిహరితుం ‘‘ఠపేత్వా ఉదక’’న్త్యాహ. యావ…పే… పరిభుఞ్జితబ్బతోతి నామలాభహేతుం, తేన యావజీవం కాలో అస్సాతి యావజీవికన్తి వచనత్థం దస్సేతి.

ఏత్థాహ – ‘‘యో పన భిక్ఖు అదిన్నం ముఖద్వారం ఆహారం ఆహరేయ్య అఞ్ఞత్ర ఉదకదన్తపోనా, పాచిత్తియ’’న్తి (పాచి. ౨౬౫) వచనతో నను ఉదకం అప్పటిగ్గహితబ్బం, అథ కస్మా ‘‘ఠపేత్వా ఉదకం అవసేసం సబ్బమ్పి పటిగ్గహిత’’న్తి వుత్తన్తి? సచ్చం, పరిసుద్ధఉదకం అప్పటిగ్గహితబ్బం, కద్దమాదిసహితం పన పటిగ్గహేతబ్బం హోతి, తస్మా పటిగ్గహితేసు అన్తోగధభావతో ‘‘ఠపేత్వా ఉదక’’న్తి వుత్తన్తి. ఏవమపి ‘‘సబ్బమ్పి పటిగ్గహిత’’న్తి ఇమినావ సిద్ధం పటిగ్గహేతబ్బస్స ఉదకస్సపి గహణతోతి? సచ్చం, తథాపి ఉదకభావేన సామఞ్ఞతో ‘‘సబ్బమ్పి పటిగ్గహిత’’న్తి ఏత్తకే వుత్తే ఏకచ్చస్స ఉదకస్స పటిగ్గహేతబ్బభావతో ఉదకమ్పి యావజీవికం నామాతి ఞాయేయ్య, న పన ఉదకం యావజీవికం సుద్ధస్స పటిగ్గహేతబ్బాభావతో, తస్మా ఇదం వుత్తం హోతి – ఏకచ్చస్స ఉదకస్స పటిగ్గహేతబ్బభావే సతిపి సుద్ధస్స అప్పటిగ్గహితబ్బత్తా తం ఉదకం ఠపేత్వా సబ్బమ్పి పటిగ్గహితం యావజీవికన్తి వుచ్చతీతి.

౯౦. మూలకమూలాదీని ¶ ఉపదేసతోయేవ వేదితబ్బాని, తాని పరియాయతో వుచ్చమానానిపి న సక్కా విఞ్ఞాతుం. పరియాయన్తరేన హి వుచ్చమానే తం తం నామం అజానన్తానం సమ్మోహోయేవ సియా, తస్మా తత్థ న కిఞ్చి వక్ఖామ. ఖాదనీయే ఖాదనీయత్థన్తి పూవాదిఖాదనీయే విజ్జమానం ఖాదనీయకిచ్చం ఖాదనీయేహి కాతబ్బం జిఘచ్ఛాహరణసఙ్ఖాతం అత్థం పయోజనం ¶ నేవ ఫరన్తి న నిప్ఫాదేన్తి. ఏకస్మిం దేసే ఆహారకిచ్చం సాధేన్తం వా అసాధేన్తం వా అపరస్మిం దేసే ఉట్ఠితభూమిరసాదిభేదేన ఆహారజిఘచ్ఛాహరణకిచ్చం అసాధేన్తమ్పి వా సమ్భవేయ్యాతి ఆహ ‘‘తేసు తేసు జనపదేసూ’’తిఆది. కేచి పన ‘‘ఏకస్మిం జనపదే ఆహారకిచ్చం సాధేన్తం సేసజనపదేసుపి వికాలే న కప్పతి ఏవాతి దస్సనత్థం ఇదం వుత్త’’న్తిపి వదన్తి. పకతిఆహారవసేనాతి అఞ్ఞేహి యావకాలికేహి అయోజితం అత్తనో పకతియావ ఆహారకిచ్చకరణవసేన. సమ్మోహోయేవ హోతీతి అనేకత్థానం నామానం అప్పసిద్ధానఞ్చ సమ్భవతో సమ్మోహో ఏవ సియా. తేనేవేత్థ మయమ్పి మూలకమూలాదీనం పరియాయన్తరదస్సనే ఆదరం న కరిమ్హ ఉపదేసతోవ గహేతబ్బతో.

యన్తి వట్టకన్దం.

ముళాలన్తి థూలతరుణమూలమేవ.

రుక్ఖవల్లిఆదీనన్తి హేట్ఠా వుత్తమేవ సమ్పిణ్డేత్వా వుత్తం.

అన్తోపథవీగతోతి సాలకల్యాణిక్ఖన్ధం సన్ధాయ వుత్తం.

సబ్బకప్పియానీతి మూలతచపత్తాదీనం వసేన సబ్బసో కప్పియాని, తేసమ్పి నామవసేన న సక్కా పరియన్తం దస్సేతున్తి సమ్బన్ధో.

అచ్ఛివాదీనం అపరిపక్కానేవ ఫలాని యావజీవికానీతి దస్సేతుం ‘‘అపరిపక్కానీ’’తి వుత్తం.

హరీతకాదీనం అట్ఠీనీతి ఏత్థ మిఞ్జం పటిచ్ఛాదేత్వా ఠితాని కపాలాని యావజీవికానీతి ఆచరియా. మిఞ్జమ్పి యావజీవికన్తి ఏకే. విమతివినోదనియం (వి. వి. టీ. పాచిత్తియ ౨.౨౪౮-౨౪౯) పన ¶ ‘‘హరీతకాదీనం అట్ఠీనీతి ఏత్థ ¶ ‘మిఞ్జం యావకాలిక’న్తి కేచి వదన్తి, తం న యుత్తం అట్ఠకథాయం అవుత్తత్తా’’తి వుత్తం.

హిఙ్గూతి హిఙ్గురుక్ఖతో పగ్ఘరితనియ్యాసో. హిఙ్గుజతుఆదయోపి హిఙ్గువికతియో ఏవ. తత్థ హిఙ్గుజతు నామ హిఙ్గురుక్ఖస్స దణ్డపత్తాని పచిత్వా కతనియ్యాసో. హిఙ్గుసిపాటికం నామ హిఙ్గుపత్తాని పచిత్వా కతనియ్యాసో. ‘‘అఞ్ఞేన మిస్సేత్వా కతో’’తిపి వదన్తి. తకన్తి అగ్గకోటియా నిక్ఖన్తసిలేసో. తకపత్తీతి పత్తతో నిక్ఖన్తసిలేసో. తకపణ్ణీతి పలాసే భజ్జిత్వా కతసిలేసో. ‘‘దణ్డతో నిక్ఖన్తసిలేసో’’తిపి వదన్తి.

౯౧. యామకాలికేసు పనాతి ఏత్థ కిఞ్చాపి పాళియం ఖాదనీయభోజనీయపదేహి యావకాలికమేవ సఙ్గహితం, న యామకాలికం, తథాపి ‘‘అనాపత్తి యామకాలికం యామే నిదహిత్వా భుఞ్జతీ’’తి ఇధ చేవ ‘‘యామకాలికేన భిక్ఖవే సత్తాహకాలికం…పే… యావజీవికం తదహుపటిగ్గహితం యామే కప్పతి, యామాతిక్కన్తే న కప్పతీ’’తి అఞ్ఞత్థ (మహావ. ౩౦౫) చ వుత్తత్తా ‘‘యామకాలిక’’న్తివచనసామత్థియతో చ భగవతో అధిప్పాయఞ్ఞూహి అట్ఠకథాచరియేహి యామకాలికం సన్నిధికారకం పాచిత్తియవత్థుమేవ వుత్తన్తి దట్ఠబ్బం.

ఠపేత్వా ధఞ్ఞఫలరసన్తి ఏత్థ ‘‘తణ్డులధోవనోదకమ్పి ధఞ్ఞఫలరసోయేవా’’తి వదన్తి.

౯౨. సత్తాహకాలికే పఞ్చ భేసజ్జానీతి భేసజ్జకిచ్చం కరోన్తు వా మా వా, ఏవంలద్ధవోహారాని పఞ్చ. ‘‘గోసప్పీ’’తిఆదినా లోకే పాకటం దస్సేత్వా ‘‘యేసం మంసం కప్పతీ’’తి ఇమినా అఞ్ఞేసమ్పి రోహితమిగాదీనం సప్పిం గహేత్వా దస్సేతి. యేసఞ్హి ఖీరం అత్థి, సప్పిమ్పి తేసం అత్థియేవ, తం పన సులభం వా దుల్లభం వా అసమ్మోహత్థం వుత్తం ¶ . ఏవం నవనీతమ్పి. ‘‘యేసం మంసం కప్పతీ’’తి చ ఇదం నిస్సగ్గియవత్థుదస్సనత్థం వుత్తం, న పన యేసం మంసం న కప్పతి, తేసం సప్పిఆది న కప్పతీతి దస్సనత్థం. మనుస్సఖీరాదీనిపి హి నో న కప్పన్తి.

౯౩. యావ కాలో నాతిక్కమతి, తావ పరిభుఞ్జితుం వట్టతీతి ఏత్థ కాలోతి భిక్ఖూనం భోజనకాలో అధిప్పేతో, సో చ సబ్బన్తిమేన పరిచ్ఛేదేన ఠితమజ్ఝన్హికో. ఠితమజ్ఝన్హికోపి హి ¶ కాలసఙ్గహం గచ్ఛతి, తతో పట్ఠాయ పన ఖాదితుం వా భుఞ్జితుం వా న సక్కా, సహసా పివితుం సక్కా భవేయ్య, కుక్కుచ్చకేన పన న కత్తబ్బం. కాలపరిచ్ఛేదజాననత్థఞ్చ కాలత్థమ్భో యోజేతబ్బో. కాలన్తరే వా భత్తకిచ్చం కాతబ్బం. పటిగ్గహణేతి గహణమేవ సన్ధాయ వుత్తం. పటిగ్గహితమేవ హి తం, సన్నిహితం న కప్పతీతి పున పటిగ్గహణకిచ్చం నత్థి, తేనేవ ‘‘అజ్ఝోహరితుకామతాయ గణ్హన్తస్స పటిగ్గహణే’’తి వుత్తం. మాతికాట్ఠకథాయం (కఙ్ఖా. అట్ఠ. సన్నిధికారకసిక్ఖాపదవణ్ణనా) పన ‘‘అజ్ఝోహరిస్సామీతి గణ్హన్తస్స గహణే’’ఇచ్చేవ వుత్తం.

యన్తి యం పత్తం. సన్దిస్సతీతి యాగుయా ఉపరి సన్దిస్సతి. తేలవణ్ణే పత్తే సతిపి నిస్నేహభావే అఙ్గులియా ఘంసన్తస్స వణ్ణవసేనేవ లేఖా పఞ్ఞాయతి, తస్మా తత్థ అనాపత్తీతి దస్సనత్థం ‘‘సా అబ్బోహారికా’’తి వుత్తం. సయం పటిగ్గహేత్వా అపరిచ్చత్తమేవ హి దుతియదివసే న వట్టతీతి ఏత్థ పటిగ్గహణే అనపేక్ఖవిస్సజ్జనేన, అనుపసమ్పన్నస్స నిరపేక్ఖదానేన వా విజహితపటిగ్గహణం పరిచ్చత్తమేవ హోతీతి ‘‘అపరిచ్చత్త’’న్తి ఇమినా ఉభయథాపి అవిజహితపటిగ్గహణమేవ వుత్తం, తస్మా యం పరస్స పరిచ్చజిత్వా అదిన్నమ్పి సచే పటిగ్గహణే నిరపేక్ఖవిస్సజ్జనేన విజహితపటిగ్గహణం హోతి, తమ్పి దుతియదివసే వట్టతీతి వేదితబ్బం. యది ఏవం ‘‘పత్తో దుద్ధోతో హోతీ’’తిఆదీసు కస్మా ఆపత్తి వుత్తాతి? ‘‘పటిగ్గహణం అవిస్సజ్జేత్వావ ¶ సయం వా అఞ్ఞేన వా తుచ్ఛం కత్వా న సమ్మా ధోవిత్వా నిట్ఠాపితే పత్తే లగ్గమ్పి అవిజహితపటిగ్గహణమేవ హోతీతి తత్థ ఆపత్తీ’’తి తీసుపి గణ్ఠిపదేసు వుత్తం. కేచి పన ‘‘సామణేరానం పరిచ్చజన్తీతి ఇమస్మిం అధికారే ఠత్వా ‘అపరిచ్చత్తమేవా’తి వుత్తత్తా అనుపసమ్పన్నస్స పరిచ్చత్తమేవ వట్టతి, అపరిచ్చత్తం న వట్టతీతి ఆపన్నం, తస్మా నిరాలయభావేన పటిగ్గహణే విజహితేపి అనుపసమ్పన్నస్స అపరిచ్చత్తం న వట్టతీ’’తి వదన్తి. తం యుత్తం వియ న దిస్సతి. యదగ్గేన హి పటిగ్గహణం విజహతి, తదగ్గేన సన్నిధిమ్పి న కరోతి విజహితపటిగ్గహణస్స అప్పటిగ్గహితసదిసత్తా. పటిగ్గహేత్వా నిదహితేయేవ చ సన్నిధిపచ్చయా ఆపత్తి వుత్తా.

విమతివినోదనియం (వి. వి. టీ. పాచిత్తియ ౨.౨౫౨-౨౫౩) పన ‘‘అపరిచ్చత్తమేవాతి నిరపేక్ఖతాయ అనుపసమ్పన్నస్స అదిన్నం అపరిచ్చత్తఞ్చ యావకాలికాదివత్థుమేవ సన్ధాయ వదతి, న పన తగ్గతపటిగ్గహణం. న హి వత్థుం అపరిచ్చజిత్వా తత్థగతపటిగ్గహణం పరిచ్చజితుం సక్కా, న చ తాదిసం వచనం అత్థి, యది భవేయ్య ¶ , ‘సచే పత్తో దుద్ధోతో హోతి…పే… భుఞ్జన్తస్స పాచిత్తియ’న్తి వచనం విరుజ్ఝేయ్య. న హి ధోవనేన ఆమిసం అపనేతుం వాయమన్తస్స పటిగ్గహణే అపేక్ఖా వత్తతి. యేన పునదివసే భుఞ్జతో పాచిత్తియం జనేయ్య, పత్తే పన వత్తమానా అపేక్ఖా తగ్గతికే ఆమిసేపి వత్తతి ఏవ నామాతి ఆమిసే అనపేక్ఖతా ఏత్థ న లబ్భతి, తతో ఆమిసే అవిజహితపటిగ్గహణం పునదివసే పాచిత్తియం జనేతీతి ఇదం వుత్తం. అథ మతం ‘యదగ్గేనేత్థ ఆమిసానపేక్ఖతా న లబ్భతి, తదగ్గేన పటిగ్గహణానపేక్ఖతాపి న లబ్భతీ’తి. తథా సతి యత్థ ఆమిసాపేక్ఖా అత్థి, తత్థ పటిగ్గహణాపేక్ఖాపి న విగచ్ఛతీతి ఆపన్నం, ఏవఞ్చ పటిగ్గహణే అనపేక్ఖవిస్సజ్జనం విసుం న వత్తబ్బం సియా, అట్ఠకథాయఞ్చేతమ్పి పటిగ్గహణవిజహనం కారణత్తేన అభిమతం సియా. ఇదం సుట్ఠుతరం కత్వా విసుం ¶ వత్తబ్బం చీవరాపేక్ఖాయ వత్తమానాయపి పచ్చుద్ధారేన అధిట్ఠానవిజహనం వియ. ఏతస్మిఞ్చ ఉపాయే సతి గణ్ఠికాహతపత్తేసు అవట్టనతా నామ న సియాతి వుత్తోవాయమత్థో, తస్మా యం వుత్తం సారత్థదీపనియం (సారత్థ. టీ. పాచిత్తియ ౩.౨౫౨-౨౫౩) ‘యం పరస్స పరిచ్చజిత్వా అదిన్నమ్పి సచే పటిగ్గహణే నిరపేక్ఖవిస్సజ్జనేన విజహితపటిగ్గహణం హోతి, తమ్పి దుతియదివసే వట్టతీ’తిఆది, తం న సారతో పచ్చేతబ్బ’’న్తి వుత్తం.

పాళియం (పాచి. ౨౫౫) ‘‘సత్తాహకాలికం యావజీవికం ఆహారత్థాయ పటిగ్గణ్హాతి, ఆపత్తి దుక్కటస్సా’’తిఆదినా సన్నిహితేసు సత్తాహకాలికయావజీవికేసు పురేభత్తమ్పి ఆహారత్థాయ అజ్ఝోహరణేపి దుక్కటస్స వుత్తత్తా యామకాలికేపి అజ్ఝోహారే విసుం దుక్కటేన భవితబ్బన్తి ఆహ ‘‘ఆహారత్థాయ అజ్ఝోహరతో దుక్కటేన సద్ధిం పాచిత్తియ’’న్తి. పకతిఆమిసేతి ఓదనాదికప్పియామిసే. ద్వేతి పురేభత్తం పటిగ్గహితం యామకాలికం పురేభత్తం సామిసేన ముఖేన భుఞ్జతో సన్నిధిపచ్చయా ఏకం, యావకాలికసంసట్ఠతాయ యావకాలికత్తభజనేన అనతిరిత్తపచ్చయా ఏకన్తి ద్వే పాచిత్తియాని. వికప్పద్వయేతి సామిసనిరామిసపక్ఖద్వయే. థుల్లచ్చయం దుక్కటఞ్చ వడ్ఢతీతి మనుస్సమంసే థుల్లచ్చయం, సేసఅకప్పియమంసే దుక్కటం వడ్ఢతి.

పటిగ్గహణపచ్చయా తావ దుక్కటన్తి ఏత్థ సన్నిహితత్తా పురేభత్తమ్పి దుక్కటమేవ. సతి పచ్చయే పన సన్నిహితమ్పి సత్తాహకాలికం యావజీవికఞ్చ భేసజ్జత్థాయ గణ్హన్తస్స పరిభుఞ్జన్తస్స చ అనాపత్తియేవ.

౯౪. ఉగ్గహితకం ¶ కత్వా నిక్ఖిత్తన్తి అపటిగ్గహితం సయమేవ గహేత్వా నిక్ఖిత్తం. విమతివినోదనియం (వి. వి. టీ. ౧.౬౨౨) ‘‘ఉగ్గహితకన్తి పరిభోగత్థాయ సయం గహిత’’న్తి వుత్తం. సయం కరోతీతి ¶ పచిత్వా కరోతి. పురేభత్తన్తి తదహుపురేభత్తమేవ వట్టతి సవత్థుకపటిగ్గహితత్తా. సయంకతన్తి నవనీతం పచిత్వా కతం. నిరామిసమేవాతి తదహుపురేభత్తం సన్ధాయ వుత్తం.

౯౫. అజ్జ సయంకతం నిరామిసమేవ భుఞ్జన్తస్స కస్మా సామంపాకో న హోతీతి ఆహ ‘‘నవనీతం తాపేన్తస్సా’’తిఆది. పచ్ఛాభత్తం పటిగ్గహితకేహీతి ఖీరదధీని సన్ధాయ వుత్తం. ఉగ్గహితకేహి కతం అబ్భఞ్జనాదీసు ఉపనేతబ్బన్తి యోజనా. ఉభయేసమ్పీతి పచ్ఛాభత్తం పటిగ్గహితఖీరదధీహి చ పురేభత్తం ఉగ్గహితకేహి చ కతానం. ఏస నయోతి నిస్సగ్గియం న హోతీతి అత్థో. అకప్పియమంససప్పిమ్హీతి హత్థిఆదీనం సప్పిమ్హి. కారణపతిరూపకం వత్వాతి ‘‘సజాతికానం సప్పిభావతో’’తి కారణపతిరూపకం వత్వా. సప్పినయేన వేదితబ్బన్తి నిరామిసమేవ సత్తాహం వట్టతీతి అత్థో. ఏత్థాతి నవనీతే. ధోతం వట్టతీతి అధోతఞ్చే, సవత్థుకపటిగ్గహితం హోతి, తస్మా ధోతం పటిగ్గహేత్వా సత్తాహం నిక్ఖిపితుం వట్టతీతి థేరానం అధిప్పాయో.

మహాసీవత్థేరస్స పన వత్థునో వియోజితత్తా దధిగుళికాదీహి యుత్తతామత్తేన సవత్థుకపటిగ్గహితం నామ న హోతి, తస్మా తక్కతో ఉద్ధటమత్తమేవ పటిగ్గహేత్వా ధోవిత్వా, పచిత్వా వా నిరామిసమేవ కత్వా భుఞ్జింసూతి అధిప్పాయో, న పన దధిగుళికాదీహి సహ వికాలే భుఞ్జింసూతి. తేనాహ ‘‘తస్మా నవనీతం పరిభుఞ్జన్తేన…పే… సవత్థుకపటిగ్గహం నామ న హోతీ’’తి. తత్థ అధోతం పటిగ్గహేత్వాపి తం నవనీతం పరిభుఞ్జన్తేన దధిఆదీని అపనేత్వా పరిభుఞ్జితబ్బన్తి అత్థో. కేచి పన ‘‘తక్కతో ఉద్ధటమత్తమేవ ఖాదింసూ’’తి వచనస్స అధిప్పాయం అజానన్తా ‘‘తక్కతో ఉద్ధటమత్తం అధోతమ్పి దధిగుళికాదిసహితం ¶ వికాలే పరిభుఞ్జితుం వట్టతీ’’తి వదన్తి, తం న గహేతబ్బం. న హి దధిగుళికాదిఆమిసేన సంసట్ఠరసం నవనీతం పరిభుఞ్జితుం వట్టతీతి సక్కా వత్తుం. నవనీతం పరిభుఞ్జన్తేనాతి అధోవిత్వా పటిగ్గహితనవనీతం పరిభుఞ్జన్తేన. దధి ఏవ దధిగతం యథా ‘‘గూథగతం ముత్తగత’’న్తి (మ. ని. ౨.౧౧౯; అ. ని. ౯.౧౧). ‘‘ఖయం గమిస్సతీ’’తి వచనతో ఖీరం పక్ఖిపిత్వా పక్కసప్పిఆదిపి వికాలే కప్పతీతి వేదితబ్బం. ఖయం గమిస్సతీతి నిరామిసం హోతి, తస్మా వికాలేపి వట్టతీతి అత్థో. ఏత్తావతాతి నవనీతే లగ్గమత్తేన విసుం దధిఆదివోహారం అలద్ధేన అప్పమత్తేన ¶ దధిఆదినాతి అత్థో, ఏతేన విసుం పటిగ్గహితదధిఆదీహి సహ పక్కం సవత్థుకపటిగ్గహితసఙ్ఖమేవ గచ్ఛతీతి దస్సేతి. తస్మిమ్పీతి నిరామిసభూతేపి. కుక్కుచ్చకానం పన అయం అధిప్పాయో – పటిగ్గహణే తావ దధిఆదీహి అసమ్భిన్నరసత్తా భత్తేన సహితగుళపిణ్డాది వియ సవత్థుకపటిగ్గహితం నామ హోతి. తం పన పచన్తేన ధోవిత్వావ పచితబ్బం. ఇతరథా పచనక్ఖణే పచ్చమానదధిగుళికాదీహి సమ్భిన్నరసతాయ సామంపక్కం జాతం, తేసు ఖీణేసుపి సామంపక్కమేవ హోతి, తస్మా నిరామిసమేవ పచితబ్బన్తి. తేనేవ ‘‘ఆమిసేన సద్ధిం పక్కత్తా’’తి కారణం వుత్తం.

ఏత్థ చాయం విచారణా – సవత్థుకపటిగ్గహితత్తాభావే ఆమిసేన సహ భిక్ఖునా పక్కస్స సయంపాకదోసో వా పరిసఙ్కీయతి, యావకాలికతా వా. తత్థ న తావ సయంపాకదోసో ఏత్థ సమ్భవతి సత్తాహకాలికత్తా. యఞ్హి తత్థ దధిఆది ఆమిసగతం, తం పరిక్ఖీణన్తి. అథ పటిగ్గహితదధిగుళికాదినా సహ అత్తనా పక్కత్తా సవత్థుకపక్కం వియ భవేయ్యాతి పరిసఙ్కీయతి, తదా ‘‘ఆమిసేన సహ పటిగ్గహితత్తా’’తి కారణం వత్తబ్బం, న పన ‘‘పక్కత్తా’’తి, తథా చ ఉపడ్ఢత్థేరానం మతమేవ అఙ్గీకతం సియా. తత్థ చ సామణేరాదీహి ¶ పక్కమ్పి యావకాలికమేవ సియా పటిగ్గహితఖీరాదిం పచిత్వా అనుపసమ్పన్నేహి కతసప్పిఆది వియ, న చ తం యుత్తం భిక్ఖాచారేన లద్ధనవనీతాదీనం తక్కాదిఆమిససంసట్ఠసమ్భవేన అపరిభుఞ్జితబ్బత్తాప్పసఙ్గతో. న హి గహట్ఠా ధోవిత్వా, సోధేత్వా వా పత్తే ఆకిరన్తీతి నియమో అత్థి.

అట్ఠకథాయఞ్చ ‘‘యథా తత్థ పతితతణ్డులకణాదయో న పచ్చన్తి, ఏవం…పే… పున పచిత్వా దేతి, పురిమనయేనేవ సత్తాహం వట్టతీ’’తి ఇమినా వచనేనపేతం విరుజ్ఝతి, తస్మా ఇధ కుక్కుచ్చకానం కుక్కుచ్చుప్పత్తియా నిమిత్తమేవ న దిస్సతి. యథా చేత్థ, ఏవం ‘‘లజ్జీ సామణేరో యథా తత్థ తణ్డులకణాదయో న పచ్చన్తి, ఏవం అగ్గిమ్హి విలీయాపేత్వా…పే… దేతీ’’తి వచనస్సాపి నిమిత్తం న దిస్సతి. యది హి ఏతం యావకాలికసంసగ్గపరిహారాయ వుత్తం సియా. అత్తనాపి తథా కాతబ్బం భవేయ్య. గహట్ఠేహి దిన్నసప్పిఆదీసు చ ఆమిససంసగ్గసఙ్కా న విగచ్ఛేయ్య. న హి గహట్ఠా ఏవం విలీయాపేత్వా పరిస్సావేత్వా కణతణ్డులాదిం అపనేత్వా పున పచన్తి. అపిచ భేసజ్జేహి సద్ధిం ఖీరాదిం పక్ఖిపిత్వా యథా ఖీరాది ఖయం గచ్ఛతి, ఏవం పరేహి పక్కభేసజ్జతేలాదిపి యావకాలికమేవ సియా, న చ తమ్పి యుత్తం దధిఆదిఖయకరణత్థం ‘‘పున ¶ పచిత్వా దేతీ’’తి వుత్తత్తా, తస్మా మహాసీవత్థేరవాదే కుక్కుచ్చం అకత్వా అధోతమ్పి నవనీతం తదహుపి పునదివసాదీసుపి పచితుం, తణ్డులాదిమిస్సం సప్పిఆదిం అత్తనాపి అగ్గిమ్హి విలీయాపేత్వా పున తక్కాదిఖయత్థం పచితుఞ్చ వట్టతి.

తత్థ విజ్జమానస్సాపి పచ్చమానక్ఖణే సమ్భిన్నరసస్స యావకాలికస్స అబ్బోహారికత్తేన సవత్థుకపటిగ్గహితపురేపటిగ్గహితకానమ్పి అబ్బోహారికతోతి నిట్ఠమేత్థ గన్తబ్బన్తి. తేనేవ ‘‘ఏత్తావతా హి సవత్థుకపటిగ్గహితం నామ ¶ న హోతీ’’తి వుత్తం. విసుం పటిగ్గహితేన పన ఖీరాదినా ఆమిసేన నవనీతాదిం మిస్సేత్వా భిక్ఖునా వా అఞ్ఞేహి వా పక్కతేలాదిభేసజ్జం సవత్థుకపటిగ్గహితసఙ్ఖమేవ గచ్ఛతి తత్థ పవిట్ఠయావకాలికస్స అబ్బోహారికత్తాభావా. యం పన పురేపటిగ్గహితభేసజ్జేహి సద్ధిం అప్పటిగ్గహితం ఖీరాదిం పక్ఖిపిత్వా పక్కతేలాదికం అనుపసమ్పన్నేహేవ పక్కమ్పి సవత్థుకపటిగ్గహితమ్పి సన్నిధిపి న హోతి తత్థ పక్ఖిత్తఖీరాదిమిస్సాపి తస్మిం ఖణే సమ్భిన్నరసతాయ పురేపటిగ్గహితత్తాపత్తితో, సచే పన అప్పటిగ్గహితేహేవ, అఞ్ఞేహి వా పక్కతేలాదీసుపి ఆమిసరసో పఞ్ఞాయతి, తం యావకాలికంవ హోతీతి వేదితబ్బం. అయం కథామగ్గో విమతివినోదనియం (వి. వి. టీ. ౧.౬౨౨) ఆగతో. సారత్థదీపనియం (సారత్థ. టీ. ౨.౬౨౨) పన ‘‘కుక్కుచ్చాయన్తి కుక్కుచ్చకాతి ఇమినా అత్తనోపి తత్థ కుక్కుచ్చసబ్భావమ్పి దీపేతి. తేనేవ మాతికాట్ఠకథాయం (కఙ్ఖా. అట్ఠ. భేసజ్జసిక్ఖాపదవణ్ణనా) ‘నిబ్బట్టితసప్పి వా నవనీతం వా పచితుం వట్టతీ’తి వుత్త’’న్తి ఏత్తకమేవ ఆగతో.

ఉగ్గహేత్వాతి సయమేవ గహేత్వా. తాని పటిగ్గహేత్వాతి తాని ఖీరదధీని పటిగ్గహేత్వా. గహితన్తి తణ్డులాదివిగమత్థం పున పచిత్వా గహితన్తి అత్థో. పటిగ్గహేత్వా చ ఠపితభేసజ్జేహీతి అతిరేకసత్తాహపటిగ్గహితేహి యావజీవికభేసజ్జేహి, ఏతేన తేహి యుత్తమ్పి సప్పిఆది అతిరేకసత్తాహపటిగ్గహితం న హోతీతి దస్సేతి. వద్దలిసమయేతి వస్సకాలసమయే, అనాతపకాలేతి అత్థో. వుత్తనయేన యథా తణ్డులాదీని న పచ్చన్తి, తథా లజ్జీయేవ సమ్పాదేత్వా దేతీతి లజ్జిసామణేరగ్గహణం. అపిచ అలజ్జినా అజ్ఝోహరితబ్బం యం కిఞ్చి అభిసఙ్ఖరాపేతుం న వట్టతి, తస్మాపి ఏవమాహ.

౯౬. తిలే ¶ పటిగ్గహేత్వా కతతేలన్తి అత్తనా భజ్జాదీని అకత్వా కతతేలం. తేనేవ ‘‘సామిసమ్పి ¶ వట్టతీ’’తి వుత్తం. నిబ్బట్టీతత్తాతి యావకాలికతో వివేచితత్తా, ఏతేన ఏలాఅభావతో యావకాలికత్తాభావం, భిక్ఖునో సవత్థుకపటిగ్గహణేన యావకాలికత్తుపగమనఞ్చ దస్సేతి. ఉభయమ్పీతి అత్తనా అఞ్ఞేహి చ కతం.

యావ అరుణుగ్గమనా తిట్ఠతి, నిస్సగ్గియన్తి సత్తమే దివసే కతతేలం సచే యావ అరుణుగ్గమనా తిట్ఠతి, నిస్సగ్గియం.

అచ్ఛవసన్తి దుక్కటవత్థునో వసాయ అనుఞ్ఞాతత్తా తంసదిసానం దుక్కటవత్థూనంయేవ అకప్పియమంససత్తానం వసా అనుఞ్ఞాతా, న థుల్లచ్చయవత్థు మనుస్సానం వసాతి ఆహ ‘‘ఠపేత్వా మనుస్సవస’’న్తి. సంసట్ఠన్తి పరిస్సావితం. తిణ్ణం దుక్కటానన్తి అజ్ఝోహారే అజ్ఝోహారే తీణి దుక్కటాని సన్ధాయ వుత్తం. కిఞ్చాపి పరిభోగత్థాయ వికాలే పటిగ్గహణపచనపరిస్సావనాదీసు పుబ్బపయోగేసు పాళియం, అట్ఠకథాయఞ్చ ఆపత్తి న వుత్తా, తథాపి ఏత్థ ఆపత్తియా ఏవ భవితబ్బం పటిక్ఖిత్తస్స కరణతో ఆహారత్థాయ వికాలే యామకాలికాదీనం పటిగ్గహణే వియ. ‘‘కాలే పటిగ్గహితం వికాలే అనుపసమ్పన్నేనాపి నిపక్కం సంసట్ఠఞ్చ పరిభుఞ్జన్తస్స ద్వేపి దుక్కటాని హోన్తియేవా’’తి వదన్తి.

యస్మా ఖీరాదీని పక్ఖిపిత్వా పక్కభేసజ్జతేలే కసటం ఆమిసగతికం, తేన సహ తేలం పటిగ్గహేతుం, పచితుం వా భిక్ఖునో న వట్టతి, తస్మా వుత్తం ‘‘పక్కతేలకసటే వియ కుక్కుచ్చాయతీ’’తి. ‘‘సచే వసాయ సహ పక్కత్తా న వట్టతి, ఇదం కస్మా వట్టతీ’’తి పుచ్ఛన్తా ‘‘భన్తే…పే… వట్టతీ’’తి ఆహంసు, థేరో అతికుక్కుచ్చకతాయ ‘‘ఏతమ్పి ఆవుసో న వట్టతీ’’తి ¶ ఆహ, రోగనిగ్గహత్థాయ ఏవ వసాయ అనుఞ్ఞాతత్తం సల్లక్ఖేత్వా పచ్ఛా ‘‘సాధూ’’తి సమ్పటిచ్ఛి.

౯౭. ‘‘మధుకరీహి మధుమక్ఖికాహీతి ఇదం ఖుద్దకభమరానం ద్విన్నం ఏవ విసేసన’’న్తి కేచి వదన్తి. అఞ్ఞే పన ‘‘దణ్డకేసు మధుకారికా మధుకరిమక్ఖికా నామ, తాహి సహ తిస్సో మధుమక్ఖికజాతియో’’తి వదన్తి. భమరమక్ఖికాతి మహాపటలకారికా. సిలేససదిసన్తి సుక్ఖతాయ వా పక్కతాయ వా ఘనీభూతం. ఇతరన్తి తనుకమధు. మధుపటలన్తి మధురహితం కేవలం మధుపటలం. ‘‘సచే మధుసహితం పటలం పటిగ్గహేత్వా నిక్ఖిపన్తి. పటలస్స భాజనట్ఠానియత్తా మధునో ¶ వసేన సత్తాహాతిక్కమే నిస్సగ్గియం హోతీ’’తి వదన్తి, ‘‘మధుమక్ఖితం పన మధుగతికమేవా’’తి ఇమినా తం సమేతి.

౯౮. ‘‘ఫాణితం నామ ఉచ్ఛుమ్హా నిబ్బత్త’’న్తి పాళియం (పాచి. ౨౬౦) అవిసేసేన వుత్తత్తా, అట్ఠకథాయఞ్చ ‘‘ఉచ్ఛురసం ఉపాదాయ…పే… అవత్థుకా ఉచ్ఛువికతి ‘ఫాణిత’న్తి వేదితబ్బా’’తి వచనతో ఉచ్ఛురసోపి నిక్కసటో సత్తాహకాలికోతి వేదితబ్బం. కేనచి పన ‘‘మధుమ్హి చత్తారో కాలికా యథాసమ్భవం యోజేతబ్బా, ఉచ్ఛుమ్హి చా’’తి వత్వా ‘‘సమక్ఖికణ్డం సేలకం మధు యావకాలికం, అనేలకం ఉదకసమ్భిన్నం యామకాలికం, అసమ్భిన్నం సత్తాహకాలికం, మధుసిత్థం పరిసుద్ధం యావజీవికం, తథా ఉచ్ఛురసో సకసటో యావకాలికో, నిక్కసటో ఉదకసమ్భిన్నో యామకాలికో, అసమ్భిన్నో సత్తాహకాలికో, సుద్ధకసటం యావజీవిక’’న్తి చ వత్వా ఉత్తరిపి బహుధా పపఞ్చితం. తత్థ ‘‘ఉదకసమ్భిన్నం మధు వా ఉచ్ఛురసో వా సకసటో యావకాలికో, నిక్కసటో ఉదకసమ్భిన్నో యామకాలికో’’తి ఇదం నేవ పాళియం, న అట్ఠకథాయం దిస్సతి, ‘‘యావకాలికం సమానం గరుతరమ్పి ముద్దికాజాతిరసం అత్తనా ¶ సంసట్ఠం లహుకం యామకాలికభావం ఉపనేన్తం ఉదకం లహుతరం సత్తాహకాలికం అత్తనా సంసట్ఠం గరుతరం యామకాలికభావం ఉపనేతీ’’తి ఏత్థ కారణం సోయేవ పుచ్ఛితబ్బో. సబ్బత్థ పాళియం అట్ఠకథాయఞ్చ ఉదకసమ్భిన్నేన గరుతరస్సాపి లహుభావోపగమనంయేవ దస్సితం. పాళియమ్పి (మహావ. ౨౮౪) హి ‘‘అనుజానామి, భిక్ఖవే, గిలానస్స గుళం, అగిలానస్స గుళోదక’’న్తి వదన్తేన అగిలానేన పరిభుఞ్జితుం అయుత్తోపి గుళో ఉదకసమ్భిన్నో అగిలానస్సపి వట్టతీతి అనుఞ్ఞాతో.

యమ్పి చ ‘‘ఉచ్ఛు చే, యావకాలికో, ఉచ్ఛురసో చే, యామకాలికో, ఫాణితం చే, సత్తాహకాలికం, తచో చే, యావజీవికో’’తి అట్ఠకథావచనం దస్సేత్వా ‘‘ఉచ్ఛురసో ఉదకసమ్భిన్నో యామకాలికో’’తి అఞ్ఞేన కేనచి వుత్తం, తమ్పి తథావిధస్స అట్ఠకథావచనస్స సమన్తపాసాదికాయ వినయట్ఠకథాయ అభావతో న సారతో పచ్చేతబ్బం, తతోయేవ చ ‘‘ఉచ్ఛురసో ఉదకసమ్భిన్నోపి అసమ్భిన్నోపి సత్తాహకాలికోయేవా’’తి కేచి ఆచరియా వదన్తి. భేసజ్జక్ఖన్ధకే చ ‘‘అనుజానామి, భిక్ఖవే, ఉచ్ఛురస’’న్తి ఏత్థ తీసుపి గణ్ఠిపదేసు అవిసేసేన వుత్తం ‘‘ఉచ్ఛురసో సత్తాహకాలికో’’తి. సయంకతం నిరామిసమేవ వట్టతీతి ఏత్థ అపరిస్సావితం ¶ పటిగ్గహితమ్పి కరణసమయే పరిస్సావేత్వా, కసటం అపనేత్వా చ అత్తనా కతన్తి వేదితబ్బం, అయం సారత్థదీపనీపాఠో (సారత్థ. టీ. ౨.౬౨౩).

విమతివినోదనియం (వి. వి. టీ. ౧.౬౨౩) పన ఉచ్ఛురసం ఉపాదాయాతి నిక్కసటరసస్సాపి సత్తాహకాలికత్తం దస్సేతి ‘‘ఉచ్ఛుమ్హా నిబ్బత్త’’న్తి పాళియం సామఞ్ఞతో వుత్తత్తా. యం పన సుత్తన్తట్ఠకథాయం ‘‘ఉచ్ఛు చే, యావకాలికో, ఉచ్ఛురసో చే, యామకాలికో, ఫాణితం చే, సత్తాహకాలికం, తచో చే, యావజీవికో’’తి వుత్తం, తం అమ్బఫలరసాదిమిస్సతాయ యామకాలికత్తం ¶ సన్ధాయ వుత్తన్తి గహేతబ్బం, అవినయవచనత్తా తం అప్పమాణన్తి. తేనేవ ‘‘పురేభత్తం పటిగ్గహితేన అపరిస్సావితఉచ్ఛురసేనా’’తిఆది వుత్తం. నిరామిసమేవ వట్టతి తత్థ పవిట్ఠయావకాలికస్స అబ్బోహారికత్తాతి ఇదం గుళే కతే తత్థ విజ్జమానమ్పి కసటం పాకేన సుక్ఖతాయ యావజీవికత్తం భజతీతి వుత్తం. తస్స యావకాలికత్తే హి సామంపాకేన పురేభత్తేపి అనజ్ఝోహరణీయం సియాతి. ‘‘సవత్థుకపటిగ్గహితత్తా’’తి ఇదం ఉచ్ఛురసే చుణ్ణవిచుణ్ణం హుత్వా ఠితకసటం సన్ధాయ వుత్తం, తేన చ ‘‘అపరిస్సావితేన అప్పటిగ్గహితేన అనుపసమ్పన్నేహి కతం సత్తాహం వట్టతీతి దస్సేతీ’’తి వుత్తం.

ఝామఉచ్ఛుఫాణితన్తి అగ్గిమ్హి ఉచ్ఛుం తాపేత్వా కతం. కోట్టితఉచ్ఛుఫాణితన్తి ఖుద్దానుఖుద్దకం ఛిన్దిత్వా కోట్టేత్వా నిప్పీళేత్వా పక్కం. తం తత్థ విజ్జమానమ్పి కసటం పక్కకాలే యావకాలికత్తం విజహతీతి ఆహ ‘‘తం యుత్త’’న్తి. సీతోదకేన కతన్తి మధుకపుప్ఫాని సీతోదకేన మద్దిత్వా పరిస్సావేత్వా పచిత్వా కతం. ‘‘అపరిస్సావేత్వా కత’’న్తి కేచి, తత్థ కారణం న దిస్సతి. ఖీరం పక్ఖిపిత్వా కతం మధుకఫాణితం యావకాలికన్తి ఏత్థ ఖీరం పక్ఖిపిత్వా పక్కతేలం కస్మా వికాలే వట్టతీతి చే? తేలే పక్ఖిత్తం ఖీరం తేలమేవ హోతి, అఞ్ఞం పన ఖీరం పక్ఖిపిత్వా కతం ఖీరభావం గణ్హాతీతి ఇదమేత్థ కారణం. యది ఏవం ఖణ్డసక్ఖరమ్పి ఖీరం పక్ఖిపిత్వా కరోన్తి, తం కస్మా వట్టతీతి ఆహ ‘‘ఖణ్డసక్ఖరం పనా’’తిఆది. తత్థ ఖీరజల్లికన్తి ఖీరఫేణం.

౯౯. ‘‘మధుకపుప్ఫం పనా’’తిఆది యావకాలికరూపేన ఠితస్సాపి అవట్టనకం మేరయబీజవత్థుం దస్సేతుం ఆరద్ధం. ఆహారకిచ్చం కరోన్తాని ఏతాని కస్మా ఏవం పరిభుఞ్జితబ్బానీతి చోదనాపరిహారాయ భేసజ్జోదిస్సం దస్సేన్తేన తప్పసఙ్గేన ¶ సబ్బానిపి ఓదిస్సకాని ¶ ఏకతో దస్సేతుం ‘‘సత్తవిధఞ్హీ’’తిఆది వుత్తం సమన్తపాసాదికాయం (పారా. అట్ఠ. ౨.౬౨౩). వినయసఙ్గహప్పకరణే పన తం న వుత్తం, ‘‘పచ్ఛాభత్తతో పట్ఠాయ సతి పచ్చయేతి వుత్తత్తా పటిగ్గహితభేసజ్జాని దుతియదివసతో పట్ఠాయ పురేభత్తమ్పి సతి పచ్చయేవ పరిభుఞ్జితబ్బాని, న ఆహారత్థాయ భేసజ్జత్థాయ పటిగ్గహితత్తా’’తి వదన్తి. ద్వారవాతపానకవాటేసూతి మహాద్వారస్స వాతపానానఞ్చ కవాటఫలకేసు. కసావే పక్ఖిత్తాని తాని అత్తనో సభావం పరిచ్చజన్తీతి ‘‘కసావే…పే… మక్ఖేతబ్బానీ’’తి వుత్తం, ఘుణపాణకాదిపరిహారత్థం మక్ఖేతబ్బానీతి అత్థో. అధిట్ఠేతీతి ‘‘ఇదాని మయ్హం అజ్ఝోహరణీయం న భవిస్సతి, బాహిరపరిభోగత్థాయ భవిస్సతీ’’తి చిత్తం ఉప్పాదేతీతి అత్థో. తేనేవాహ ‘‘సప్పిఞ్చ తేలఞ్చ వసఞ్చ ముద్ధని తేలం వా అబ్భఞ్జనం వా’’తిఆది, ఏవం పరిభోగే అనపేక్ఖతాయ పటిగ్గహణం విజహతీతి అధిప్పాయో. ఏవం అఞ్ఞేసుపి కాలికేసు అనజ్ఝోహరితుకామతాయ సుద్ధచిత్తేన బాహిరపరిభోగత్థాయ నియమేపి పటిగ్గహణం విజహతీతి ఇదమ్పి విసుం ఏకం పటిగ్గహణవిజహనన్తి దట్ఠబ్బం.

అఞ్ఞేన భిక్ఖునా వత్తబ్బోతి ఏత్థ సుద్ధచిత్తేన దిన్నత్తా సయమ్పి ఆహరాపేత్వా పరిభుఞ్జితుం వట్టతియేవ. ద్విన్నమ్పి అనాపత్తీతి యథా అఞ్ఞస్స సన్తకం ఏకేన పటిగ్గహితం సత్తాహాతిక్కమేపి నిస్సగ్గియం న హోతి పరసన్తకభావతో, ఏవమిదమ్పి అవిభత్తత్తా ఉభయసాధారణమ్పి వినిబ్భోగాభావతో నిస్సగ్గియం న హోతీతి అధిప్పాయో. పరిభుఞ్జితుం పన న వట్టతీతి భిక్ఖునా పటిగ్గహితత్తా సత్తాహాతిక్కమే యస్స కస్సచి భిక్ఖునో పరిభుఞ్జితుం న వట్టతి పటిగ్గహితసప్పిఆదీనం పరిభోగస్స సత్తాహేనేవ పరిచ్ఛిన్నత్తా. ‘‘తాని పటిగ్గహేత్వా సత్తాహపరమం సన్నిధికారకం పరిభుఞ్జితబ్బానీ’’తి (పారా. ౬౨౩) హి వుత్తం.

‘‘ఆవుసో ¶ ఇమం తేలం సత్తాహమత్తం పరిభుఞ్జితుం వట్టతీ’’తి ఇమినా యేన పటిగ్గహితం, తేన అన్తోసత్తాహేయేవ పరస్స విస్సజ్జితభావం దస్సేతి. కస్స ఆపత్తీతి ‘‘పఠమం తావ ఉభిన్నం సాధారణత్తా అనాపత్తి వుత్తా, ఇదాని పన ఏకేన ఇతరస్స విస్సట్ఠభావతో ఉభయసాధారణతా నత్థీతి విభత్తసదిసం హుత్వా ఠితం, తస్మా ఏత్థ పటిగ్గహితస్స సత్తాహాతిక్కమే ఏకస్స ఆపత్తియా భవితబ్బ’’న్తి మఞ్ఞమానో ‘‘కిం పటిగ్గహణపచ్చయా పటిగ్గాహకస్స ఆపత్తి, ఉదాహు యస్స సన్తకం జాతం, తస్సా’’తి పుచ్ఛతి. నిస్సట్ఠభావతోయేవ చ ఇధ ‘‘అవిభత్తభావతో’’తి కారణం అవత్వా ‘‘యేన పరిగ్గహితం, తేన విస్సజ్జితత్తా’’తి వుత్తం, ఇదఞ్చ ¶ విస్సట్ఠాభావతో ఉభయసాధారణతం పహాయ ఏకస్స సన్తకం హోన్తమ్పి యేన పటిగ్గహితం, తతో అఞ్ఞస్స సన్తకం జాతం, తస్మా పరసన్తకపటిగ్గహణే వియ పటిగ్గాహకస్స పటిగ్గహణపచ్చయా నత్థి ఆపత్తీతి దస్సనత్థం వుత్తం, న పన ‘‘యేన పటిగ్గహితం, తేన విస్సజ్జితత్తా’’తి వచనతో అవిస్సజ్జితే సతి అవిభత్తేపి సత్తాహాతిక్కమే ఆపత్తీతి దస్సనత్థం అవిస్సజ్జితే అవిభత్తభావతోయేవ అనాపత్తియా సిద్ధత్తా. సచే పన ఇతరో యేన పటిగ్గహితం, తస్సేవ అన్తోసత్తాహే అత్తనో భాగమ్పి విస్సజ్జేతి, సత్తాహాతిక్కమే సియా ఆపత్తి యేన పటిగ్గహితం, తస్సేవ సన్తకభావమాపన్నత్తా. ‘‘ఇతరస్స అప్పటిగ్గహితత్తా’’తి ఇమినా తస్స సన్తకభావేపి అఞ్ఞేహి పటిగ్గహితసకసన్తకే వియ తేన అప్పటిగ్గహితభావతో అనాపత్తీతి దీపేతి, ఇమం పన అధిప్పాయం అజానిత్వా ఇతో అఞ్ఞథా గణ్ఠిపదకారాదీహి పపఞ్చితం, న తం సారతో పచ్చేతబ్బం, ఇదం సారత్థదీపనీవచనం (సారత్థ. టీ. ౨.౬౨౫).

విమతివినోదనియం (వి. వి. టీ. ౧.౬౨౫) పన – సచే ద్విన్నం…పే… న వట్టతీతి ఏత్థ పాఠో గళితో, ఏవం పనేత్థ పాఠో వేదితబ్బో – సచే ద్విన్నం ¶ సన్తకం ఏకేన పటిగ్గహితం అవిభత్తం హోతి, సత్తాహాతిక్కమే ద్విన్నమ్పి అనాపత్తి, పరిభుఞ్జితుం పన న వట్టతీతి. అఞ్ఞథా పన సద్దప్పయోగోపి న సఙ్గహం గచ్ఛతి, ‘‘గణ్ఠిపదేపి చ అయమేవ పాఠో దస్సితో’’తి సారత్థదీపనియం (సారత్థ. టీ. ౨.౬౨౫) వుత్తం. ‘‘ద్విన్నమ్పి అనాపత్తీ’’తి అవిభత్తత్తా వుత్తం. ‘‘పరిభుఞ్జితుం పన న వట్టతీ’’తి ఇదం ‘‘సత్తాహపరమం సన్నిధికారకం పరిభుఞ్జితబ్బ’’న్తి (పారా. ౬౨౩) వచనతో వుత్తం. ‘‘యేన పటిగ్గహితం, తేన విస్సజ్జితత్తా’’తి ఇమినా ఉపసమ్పన్నస్స దానమ్పి సన్ధాయ ‘‘విస్సజ్జేతీ’’తి ఇదం వుత్తన్తి దస్సేతి. ఉపసమ్పన్నస్స నిరపేక్ఖదిన్నవత్థుమ్హి పటిగ్గహణస్స అవిగతత్తేపి సకసన్తకతా విగతావ హోతి, తేన నిస్సగ్గియం న హోతి. ‘‘అత్తనావ పటిగ్గహితత్తం సకసన్తకత్తఞ్చా’’తి ఇమేహి ద్వీహి కారణేహేవ నిస్సగ్గియం హోతి, న ఏకేన. అనుపసమ్పన్నస్స నిరపేక్ఖదానే పన తదుభయమ్పి విజహతి, పరిభోగోపేత్థ వట్టతి, న సాపేక్ఖదానే దానలక్ఖణాభావతో. ‘‘విస్సజ్జతీ’’తి ఏతస్మిఞ్చ పాళిపదే కస్సచి అదత్వా అనపేక్ఖతాయ ఛడ్డనమ్పి సఙ్గహితన్తి వేదితబ్బం. ‘‘అనపేక్ఖా దత్వా’’తి ఇదఞ్చ పటిగ్గహణవిజహనవిధిదస్సనత్థమేవ వుత్తం. పటిగ్గహణే హి విజహితే పున పటిగ్గహేత్వా పరిభోగో సయమేవ వట్టిస్సతి, తబ్బిజహనఞ్చ వత్థునో సకసన్తకతాపరిచ్చాగేన హోతీతి. ఏతేన చ వత్థుమ్హి అజ్ఝోహరణాపేక్ఖాయ సతి పటిగ్గహణవిస్సజ్జనం నామ విసుం న లబ్భతీతి సిజ్ఝతి. ఇతరథా హి ‘‘పటిగ్గహణే అనపేక్ఖోవ ¶ పటిగ్గహణం విస్సజ్జేత్వా పున పటిగ్గహేత్వా భుఞ్జతీ’’తి వత్తబ్బం సియా, ‘‘అప్పటిగ్గహితత్తా’’తి ఇమినా ఏకస్స సన్తకం అఞ్ఞేన పటిగ్గహితమ్పి నిస్సగ్గియం హోతీతి దస్సేతి. ఏవన్తి ‘‘పున గహేస్సామీ’’తి అపేక్ఖం అకత్వా సుద్ధచిత్తేన పరిచత్తతం పరామసతి. పరిభుఞ్జన్తస్స అనాపత్తిదస్సనత్థన్తి ¶ నిస్సగ్గియమూలికాహి పాచిత్తియాదిఆపత్తీహి అనాపత్తిదస్సనత్థన్తి అధిప్పాయో. పరిభోగే అనాపత్తిదస్సనత్థన్తి ఏత్థ పన నిస్సట్ఠపటిలాభస్స కాయికపరిభోగాదీసు యా దుక్కటాపత్తి వుత్తా, తాయ అనాపత్తిదస్సనత్థన్తి అధిప్పాయో.

౧౦౦. ఏవం చతుకాలికపచ్చయం దస్సేత్వా ఇదాని తేసు విసేసలక్ఖణం దస్సేన్తో ‘‘ఇమేసు పనా’’తిఆదిమాహ. తత్థ అకప్పియభూమియం సహసేయ్యాపహోనకే గేహే వుత్తం సఙ్ఘికం వా పుగ్గలికం వా భిక్ఖుస్స, భిక్ఖునియా వా సన్తకం యావకాలికం యామకాలికఞ్చ ఏకరత్తమ్పి ఠపితం అన్తోవుత్థం నామ హోతి, తత్థ పక్కఞ్చ అన్తోపక్కం నామ హోతి. సత్తాహకాలికం పన యావజీవికఞ్చ వట్టతి. పటిగ్గహేత్వా ఏకరత్తం వీతినామితం పన యం కిఞ్చి యావకాలికం వా యామకాలికం వా అజ్ఝోహరితుకామతాయ గణ్హన్తస్స పరిగ్గహణే తావ దుక్కటం, అజ్ఝోహరతో పన ఏకమేకస్మిం అజ్ఝోహారే సన్నిధిపచ్చయా పాచిత్తియం హోతీతి అత్థో. ఇదాని అఞ్ఞమ్పి విసేసలక్ఖణం దస్సేన్తో ‘‘యావకాలికం పనా’’తిఆదిమాహ. తత్థ సమ్భిన్నరసానీతి సంసట్ఠరసాని. దీఘకాలాని వత్థూని రస్సకాలేన సంసట్ఠాని రస్సకాలమేవ అనువత్తన్తీతి ఆహ ‘‘యావకాలికం పన…పే… తీణిపి యామకాలికాదీనీ’’తి. ఇతరేసుపి ఏసేవ నయో. తస్మాతిఆదీసు తదహుపురేభత్తమేవ వట్టతి, న తదహుపచ్ఛాభత్తం, న రత్తియం, న దుతియదివసాదీసూతి అత్థో.

కస్మాతి చే? తదహుపటిగ్గహితేన యావకాలికేన సంసట్ఠత్తాతి. ఏత్థ చ ‘‘యావకాలికేన సంసట్ఠత్తా’’తి ఏత్తకమేవ అవత్వా ‘‘తదహుపటిగ్గహితేనా’’తి విసేసనస్స వుత్తత్తా పురేపటిగ్గహితయావకాలికేన సంసట్ఠే సతి తదహుపురేభత్తమ్పి న వట్టతి, అనజ్ఝోహరణీయం హోతీతి విఞ్ఞాయతి. ‘‘సమ్భిన్నరస’’న్తి ఇమినా సచేపి సంసట్ఠం, అసమ్భిన్నరసం సేసకాలికత్తయం అత్తనో అత్తనో కాలే వట్టతీతి దస్సేతి ¶ . యామకాలికేనాతి ఏత్థ ‘‘తదహుపటిగ్గహితేనా’’తి తతియన్తవిసేసనపదం అజ్ఝాహరితబ్బం, పుబ్బవాక్యతో వా అనువత్తేతబ్బం. తస్స ఫలం వుత్తనయమేవ.

పోత్థకేసు ¶ పన ‘‘యామకాలికేన సంసట్ఠం పన ఇతరద్వయం తదహుపటిగ్గహిత’’న్తి దిస్సతి, తం న సున్దరం. యత్థ నత్థి, తమేవ సున్దరం, కస్మా? దుతియన్తఞ్హి విసేసనపదం ఇతరద్వయం విసేసేతి. తతో తదహుపటిగ్గహితమేవ సత్తాహకాలికం యావజీవికఞ్చ యామకాలికేన సంసట్ఠే సతి యావ అరుణుగ్గమనా వట్టతి, న పురేపటిగ్గహితానీతి అత్థో భవేయ్య, సో న యుత్తో. కస్మా? సత్తాహకాలికయావజీవికానం అసన్నిధిజనకత్తా, ‘‘దీఘకాలికాని రస్సకాలికం అనువత్తన్తీ’’తి ఇమినా లక్ఖణేన విరుద్ధత్తా చ, తస్మా తదహుపటిగ్గహితం వా హోతు పురేపటిగ్గహితం వా, సత్తాహకాలికం యావజీవికఞ్చ తదహుపటిగ్గహితేన యామకాలికేన సంసట్ఠత్తా యావ అరుణుగ్గమనా వట్టతీతి అత్థో యుత్తో, ఏవఞ్చ ఉపరి వక్ఖమానేన ‘‘సత్తాహకాలికేన పన తదహుపటిగ్గహితేన సద్ధిం సంసట్ఠం తదహుపటిగ్గహితం వా పురేపటిగ్గహితం వా యావజీవికం సత్తాహం కప్పతీ’’తి వచనేన సమం భవేయ్య.

అపిచ ‘‘యామకాలికేన సంసట్ఠం పన ఇతరద్వయం తదహు యావ అరుణుగ్గమనా వట్టతీ’’తి పుబ్బపాఠేన భవితబ్బం, తం లేఖకేహి అఞ్ఞేసు పాఠేసు ‘‘తదహుపటిగ్గహిత’’న్తి విజ్జమానం దిస్వా, ఇధ తదహుపదతో పటిగ్గహితపదం గళితన్తి మఞ్ఞమానేహి పక్ఖిపిత్వా లిఖితం భవేయ్య, ‘‘తదహూ’’తి ఇదం పన ‘‘యావ అరుణుగ్గమనా’’తి పదం విసేసేతి, తేన యావ తదహుఅరుణుగ్గమనా వట్టతి, న దుతియాహాదిఅరుణుగ్గమనాతి అత్థం దస్సేతి. తేనేవ ఉపరిపాఠేపి ‘‘సత్తాహకాలికేన పన తదహుపటిగ్గహితేనా’’తి రస్సకాలికత్థపదేన తుల్యాధికరణం విసేసనపదం తమేవ విసేసేతి, న దీఘకాలికత్థం యావజీవికపదం ¶ , తస్మా ‘‘తదహుపటిగ్గహితేన సత్తాహకాలికేన సంసట్ఠం తదహుపటిగ్గహితం వా పురేపటిగ్గహితం వా యావజీవికం సత్తాహం కప్పతీ’’తి వుత్తం.

ద్వీహపటిగ్గహితేనాతిఆదీసుపి ‘‘ద్వీహపటిగ్గహితేన సత్తాహకాలికేన సంసట్ఠం తదహుపటిగ్గహితం వా పురేపటిగ్గహితం వా యావజీవికం ఛాహం వట్టతి, తీహపటిగ్గహితేన సత్తాహకాలికేన సంసట్ఠం తదహుపటిగ్గహితం వా పురేపటిగ్గహితం వా యావజీవికం పఞ్చాహం వట్టతి, చతూహపటిగ్గహితేన సత్తాహకాలికేన సంసట్ఠం తదహుపటిగ్గహితం వా పురేపటిగ్గహితం వా యావజీవికం చతురాహం వట్టతి, పఞ్చాహపటిగ్గహితేన సత్తాహకాలికేన సంసట్ఠం తదహుపటిగ్గహితం వా పురేపటిగ్గహితం వా యావజీవికం తీహం వట్టతి, ఛాహపటిగ్గహితేన సత్తాహకాలికేన సంసట్ఠం తదహుపటిగ్గహితం వా పురేపటిగ్గహితం వా యావజీవికం ద్వీహం వట్టతి, సత్తాహపటిగ్గహితేన సత్తాహకాలికేన సంసట్ఠం తదహుపటిగ్గహితం వా పురేపటిగ్గహితం వా యావజీవికం తదహేవ వట్టతీ’’తి ¶ ఏవం సత్తాహకాలికస్సేవ అతీతదివసం పరిహాపేత్వా సేసదివసవసేన యోజేతబ్బం, న యావజీవికస్స. న హి యావజీవికస్స హాపేతబ్బో అతీతదివసో నామ అత్థి సతి పచ్చయే యావజీవం పరిభుఞ్జితబ్బతో. తేనాహ ‘‘సత్తాహకాలికమ్పి అత్తనా సద్ధిం సంసట్ఠం యావజీవికం అత్తనో సభావఞ్ఞేవ ఉపనేతీ’’తి. కేసుచి పోత్థకేసు ‘‘యామకాలికేన సంసట్ఠం పన ఇతరద్వయం తదహుపటిగ్గహిత’’న్తి లిఖితం పాఠం నిస్సాయ ఇమస్మిమ్పి పాఠే ‘‘తదహుపటిగ్గహితన్తి ఇదమేవ ఇచ్ఛితబ్బ’న్తి మఞ్ఞమానా ‘‘పురేపటిగ్గహిత’’న్తి పాఠం పటిక్ఖిపన్తి. కేసుచి ‘‘పురేభత్తం పటిగ్గహితం వా’’తి లిఖన్తి, తం సబ్బం యథావుత్తనయం అమనసికరోన్తా విబ్భన్తచిత్తా ఏవం కరోన్తీతి దట్ఠబ్బం.

ఇమేసు ¶ చతూసు కాలికేసు యావకాలికం మజ్ఝన్హికకాలాతిక్కమే, యామకాలికం పచ్ఛిమయామాతిక్కమే, సత్తాహకాలికం సత్తాహాతిక్కమే పరిభుఞ్జన్తస్స ఆపత్తీతి వుత్తం. కతరసిక్ఖాపదేన ఆపత్తి హోతీతి పుచ్ఛాయమాహ ‘‘కాలయామ’’ఇచ్చాది. తస్సత్థో – యావకాలికం కాలాతిక్కమే పరిభుఞ్జన్తస్స ‘‘యో పన భిక్ఖు వికాలే ఖాదనీయం వా భోజనీయం వా ఖాదేయ్య వా భుఞ్జేయ్య వా, పాచిత్తియ’’న్తి ఇమినా వికాలేభోజనసిక్ఖాపదేన (పాచి. ౨౪౮) ఆపత్తి హోతి. యామకాలికం యామాతిక్కమే పరిభుఞ్జన్తస్స ‘‘యో పన భిక్ఖు సన్నిధికారకం ఖాదనీయం వా భోజనీయం వా ఖాదేయ్య వా భుఞ్జేయ్య వా, పాచిత్తియ’’న్తి ఇమినా సన్నిధిసిక్ఖాపదేన (పాచి. ౨౫౩) ఆపత్తి హోతి. సత్తాహకాలికం సత్తాహాతిక్కమే పరిభుఞ్జన్తస్స ‘‘యాని ఖో పన తాని గిలానానం భిక్ఖూనం పటిసాయనీయాని భేసజ్జాని, సేయ్యథిదం, సప్పి నవనీతం తేలం మధు ఫాణితం, తాని పటిగ్గహేత్వా సత్తాహపరమం సన్నిధికారకం పరిభుఞ్జితబ్బాని, తం అతిక్కామయతో నిస్సగ్గియం పాచిత్తియ’’న్తి ఇమినా భేసజ్జసిక్ఖాపదేన (పారా. ౬౨౨) ఆపత్తి హోతీతి.

ఇమాని చత్తారి కాలికాని ఏకతో సంసట్ఠాని సమ్భిన్నరసాని పురిమపురిమకాలికస్స కాలవసేన పరిభుఞ్జితబ్బానీతి వుత్తం. అసమ్భిన్నరసాని చే హోన్తి, కథం పరిభుఞ్జితబ్బానీతి ఆహ ‘‘సచే పనా’’తిఆది. తస్సత్థో సువిఞ్ఞేయ్యోవ.

ఇతి వినయసఙ్గహసంవణ్ణనాభూతే వినయాలఙ్కారే

చతుకాలికవినిచ్ఛయకథాలఙ్కారో నామ

అట్ఠారసమో పరిచ్ఛేదో.

౧౯. కప్పియభూమివినిచ్ఛయకథా

౧౦౧. ఏవం ¶ ¶ చతుకాలికవినిచ్ఛయం కథేత్వా ఇదాని కప్పియకుటివినిచ్ఛయం కథేతుం ‘‘కప్పియా చతుభూమియో’’తిఆదిమాహ. తత్థ కప్పన్తీతి కప్పియా, కప్ప సామత్థియేతి ధాతు. భవన్తి ఏతాసు అన్తోవుత్థఅన్తోపక్కానీతి భూమియో, చతస్సో భూమియో చతుభూమియో, చతస్సో కప్పియకుటియోతి అత్థో. కతమా తాతి ఆహ ‘‘ఉస్సావనన్తికా…పే… వేదితబ్బా’’తి. కథం విఞ్ఞాయతిచ్చాహ ‘‘అనుజానామి…పే… వచనతో’’తి. ఇదం భేసజ్జక్ఖన్ధకపాళిం (మహావ. ౨౯౫) సన్ధాయాహ. తత్థ ఉద్ధం సావనా ఉస్సావనా, ఉస్సావనా అన్తో యస్సా కప్పియభూమియాతి ఉస్సావనన్తికా. గావో నిసీదన్తి ఏత్థాతి గోనిసాదికా, గో-సద్దూపపద ని-పుబ్బసద విసరణగత్యావసానేసూతి ధాతు. గహపతీహి దిన్నాతి గహపతి, ఉత్తరపదలోపతతియాతప్పురిసోయం. కమ్మవాచాయ సమ్మన్నితబ్బాతి సమ్ముతీతి ఏవమిమాసం విగ్గహో కాతబ్బో. తత్థాతి కప్పియకుటివినిచ్ఛయే. తం పన అవత్వాపీతి అన్ధకట్ఠకథాయం వుత్తనయం అవత్వాపి. పి-సద్దేన తథావచనమ్పి అనుజానాతి. అట్ఠకథాసు వుత్తనయేన వుత్తేతి సేసఅట్ఠకథాసు వుత్తనయేన ‘‘కప్పియకుటిం కరోమా’’తి వా ‘‘కప్పియకుటీ’’తి వా వుత్తే. సాధారణలక్ఖణన్తి సబ్బఅట్ఠకథానం సాధారణం ఉస్సావనన్తికకుటికరణలక్ఖణం. చయన్తి అధిట్ఠానం ఉచ్చవత్థుం. యతో పట్ఠాయాతి యతో ఇట్ఠకతో సిలతో మత్తికాపిణ్డతో వా పట్ఠాయ. పఠమిట్ఠకాదీనం హేట్ఠా న వట్టన్తీతి పఠమిట్ఠకాదీనం హేట్ఠాభూమియం పతిట్ఠాపియమానా ఇట్ఠకాదయో భూమిగతికత్తా ‘‘కప్పియకుటిం కరోమా’’తి వత్వా పతిట్ఠాపేతుం న వట్టన్తి. యది ఏవం భూమియం నిఖణిత్వా ఠపియమానా థమ్భా కస్మా తథా వత్వా పతిట్ఠాపేతుం వట్టన్తీతి ఆహ ‘‘థమ్భా పన…పే… వట్టన్తీ’’తి.

సఙ్ఘసన్తకమేవాతి ¶ వాసత్థాయ కతం సఙ్ఘికసేనాసనం సన్ధాయ వదతి. భిక్ఖుసన్తకన్తి వాసత్థాయ ఏవ కతం భిక్ఖుస్స పుగ్గలికసేనాసనం.

౧౦౨. ముఖసన్నిధీతి ఇమినా అన్తోవుత్థదుక్కటమేవ దీపేతి.

విమతివినోదనియం (వి. వి. టీ. మహావగ్గ ౨.౨౯౫) పన ఏవం వుత్తం – తం పన అవత్వాపీతి పి-సద్దేన తథావచనమ్పి అనుజానాతి. అట్ఠకథాసూతి అన్ధకట్ఠకథావిరహితాసు సేసట్ఠకథాసు. సాధారణలక్ఖణన్తి అన్ధకట్ఠకథాయ సహ సబ్బట్ఠకథానం సమానం. చయన్తి అధిట్ఠానం ఉచ్చవత్థుం. ¶ యతో పట్ఠాయాతి యతో ఇట్ఠకాదితో పట్ఠాయ చయం ఆదిం కత్వా భిత్తిం ఉట్ఠాపేతుకామాతి అత్థో. ‘‘థమ్భా పన ఉపరి ఉగ్గచ్ఛన్తి, తస్మా వట్టన్తీ’’తి ఏతేన ఇట్ఠకపాసాణా హేట్ఠా పతిట్ఠాపియమానాపి యది చయతో, భూమితో వా ఏకఙ్గులమత్తమ్పి ఉగ్గతా తిట్ఠన్తి, వట్టన్తీతి సిద్ధం హోతి.

ఆరామోతి ఉపచారసీమాపరిచ్ఛిన్నో సకలో విహారో. సేనాసనానీతి విహారస్స అన్తో తిణకుటిఆదికాని సఙ్ఘస్స నివాసగేహాని. విహారగోనిసాదికా నామాతి సేనాసనగోనిసాదికా నామ. సేనాసనాని హి సయం పరిక్ఖిత్తానిపి ఆరామపరిక్ఖేపాభావేన ‘‘గోనిసాదికా’’తి వుత్తా. ‘‘ఉపడ్ఢపరిక్ఖిత్తోపీ’’తి ఇమినా తతో ఊనపరిక్ఖిత్తో యేభుయ్యేన అపరిక్ఖిత్తో నామ, తస్మా అపరిక్ఖిత్తసఙ్ఖమేవ గచ్ఛతీతి దస్సేతి. ఏత్థాతి ఉపడ్ఢాదిపరిక్ఖిత్తే. కప్పియకుటి లద్ధుం వట్టతీతి గోనిసాదికాయ అభావేన సేసకప్పియకుటీసు తీసు యా కాచి కప్పియకుటి కాతబ్బాతి అత్థో.

తేసం గేహానీతి ఏత్థ భిక్ఖూనం వాసత్థాయ కతమ్పి యావ న దేన్తి, తావ తేసం సన్తకంయేవ భవిస్సతీతి దట్ఠబ్బం. విహారం ¶ ఠపేత్వాతి ఉపసమ్పన్నానం వాసత్థాయ కతం గేహం ఠపేత్వాతి అత్థో. గేహన్తి నివాసగేహం. తదఞ్ఞం పన ఉపోసథాగారాది సబ్బం అనివాసగేహం చతుకప్పియభూమివిముత్తా పఞ్చమీ కప్పియభూమి. సఙ్ఘసన్తకేపి హి ఏతాదిసే గేహే సుట్ఠు పరిక్ఖిత్తారామట్ఠేపి అబ్భోకాసే వియ అన్తోవుత్థాదిదోసో నత్థి. యేన కేనచి ఛన్నే పరిచ్ఛన్నే చ సహసేయ్యప్పహోనకే భిక్ఖుస్స, సఙ్ఘస్స వా నివాసగేహే అన్తోవుత్థాదిదోసో, న అఞ్ఞత్థ. తేనాహ ‘‘యం పనా’’తిఆది. తత్థ ‘‘సఙ్ఘికం వా పుగ్గలికం వా’’తి ఇదం కిఞ్చాపి భిక్ఖుభిక్ఖునీనం సామఞ్ఞతో వుత్తం భిక్ఖూనం పన సఙ్ఘికం పుగ్గలికఞ్చ భిక్ఖునీనం, తాసం సఙ్ఘికం పుగ్గలికఞ్చ భిక్ఖూనం గిహిసన్తకట్ఠానే తిట్ఠతీతి వేదితబ్బం.

ముఖసన్నిధీతి అన్తోసన్నిహితదోసో హి ముఖప్పవేసననిమిత్తం ఆపత్తిం కరోతి, నాఞ్ఞథా, తస్మా ‘‘ముఖసన్నిధీ’’తి (వి. వి. టీ. మహావగ్గ ౨.౨౯౫) వుత్తోతి.

తత్థ తత్థ ఖణ్డా హోన్తీతి ఉపడ్ఢతో అధికం ఖణ్డా హోన్తి. సబ్బస్మిం ఛదనే వినట్ఠేతి తిణపణ్ణాదివస్సపరిత్తాయకే ఛదనే వినట్ఠే. గోపానసీనం పన ఉపరి వల్లీహి బద్ధదణ్డేసు ఠితేసుపి ¶ జహితవత్థుకా హోన్తి ఏవ. పక్ఖపాసకమణ్డలన్తి ఏకస్మిం పస్సే తిణ్ణం గోపానసీనం ఉపరి ఠితతిణపణ్ణాదిఛదనం వుచ్చతి.

౧౦౩. ‘‘అనుపసమ్పన్నస్స దత్వా తస్సా’’తిఆదినా అకప్పియకుటియం వుత్థమ్పి అనుపసమ్పన్నస్స దిన్నే కప్పియం హోతి, సాపేక్ఖదానఞ్చేత్థ వట్టతి, పటిగ్గహణం వియ న హోతీతి దస్సేతి. అన్తోపక్కసామంపక్కేసు పన ‘‘న, భిక్ఖవే, అన్తోవుత్థం అన్తోపక్కం సామంపక్కం పరిభుఞ్జితబ్బం, యో పరిభుఞ్జేయ్య, ఆపత్తి దుక్కటస్స. అన్తో చే, భిక్ఖవే, వుత్థం అన్తోపక్కం ¶ సామంపక్కం, తఞ్చే పరిభుఞ్జేయ్య, ఆపత్తి తిణ్ణం దుక్కటానం. అన్తో చే, భిక్ఖవే, వుత్థం అన్తోపక్కం అఞ్ఞేహి పక్కం, తఞ్చే పరిభుఞ్జేయ్య, ఆపత్తి ద్విన్నం దుక్కటానం. అన్తో చే, భిక్ఖవే, వుత్థం బహిపక్కం సామంపక్కం, తఞ్చే పరిభుఞ్జేయ్య, ఆపత్తి ద్విన్నం దుక్కటానం. బహి చే, భిక్ఖవే, వుత్థం అన్తోపక్కం సామంపక్కం, తఞ్చే పరిభుఞ్జేయ్య, ఆపత్తి ద్విన్నం దుక్కటానం. అన్తో చే, భిక్ఖవే, వుత్థం బహిపక్కం అఞ్ఞేహి పక్కం, తఞ్చే పరిభుఞ్జేయ్య, ఆపత్తి దుక్కటస్స. బహి చే, భిక్ఖవే, వుత్థం అన్తోపక్కం అఞ్ఞేహి పక్కం, తఞ్చే పరిభుఞ్జేయ్య, ఆపత్తి దుక్కటస్స. బహి చే, భిక్ఖవే, వుత్థం బహిపక్కం సామంపక్కం, తఞ్చే పరిభుఞ్జేయ్య, ఆపత్తి దుక్కటస్స. బహి చే, భిక్ఖవే, వుత్థం బహిపక్కం అఞ్ఞేహి పక్కం, తఞ్చే పరిభుఞ్జేయ్య, అనాపత్తీ’’తి (మహావ. ౨౭౪) వచనతో ఏకం తిరాపత్తికం, తీణి దురాపత్తికాని, తీణి ఏకాపత్తికాని, ఏకం అనాపత్తికన్తి అట్ఠ హోన్తి. తత్థ అన్తోవుత్థన్తి అకప్పియకుటియం వుత్థం. అన్తోపక్కేపి ఏసేవ నయో. సామంపక్కన్తి యం కిఞ్చి ఆమిసం భిక్ఖుస్స పచితుం న వట్టతి. తత్థ యం వత్తబ్బం, తం అట్ఠకథాయం వుత్తమేవ.

ఇతి వినయసఙ్గహసంవణ్ణనాభూతే వినయాలఙ్కారే

కప్పియభూమివినిచ్ఛయకథాలఙ్కారో నామ

ఏకూనవీసతిమో పరిచ్ఛేదో.

౨౦. పటిగ్గహణవినిచ్ఛయకథా

౧౦౪. ఏవం ¶ కప్పియభూమివినిచ్ఛయం కథేత్వా ఇదాని పటిగ్గహణవినిచ్ఛయం కథేతుం ‘‘ఖాదనీయాదిపటిగ్గాహో’’తిఆదిమాహ. తత్థ ఖాదియతేతి ఖాదనీయం, ఠపేత్వా పఞ్చ భోజనాని సబ్బస్స అజ్ఝోహరితబ్బస్సేతం అధివచనం. ఆదిసద్దేన భోజనీయం ¶ సఙ్గణ్హాతి. పటిగ్గహణం సమ్పటిచ్ఛనం పటిగ్గాహో, ఖాదనీయాదీనం పటిగ్గాహో ఖాదనీయాదిపటిగ్గాహో. తేనాహ ‘‘అజ్ఝోహరితబ్బస్స యస్స కస్సచి ఖాదనీయస్స వా భోజనీయస్స వా పటిగ్గహణ’’న్తి. పఞ్చసు అఙ్గేసు ఉచ్చారణమత్తన్తి ఉక్ఖిపనమత్తం, ఇమినా పటిగ్గహితబ్బభారస్స పమాణం దస్సేతి. తేనేవ తాదిసేన పురిసేన అనుక్ఖిపనీయవత్థుస్మిం పటిగ్గహణం న రుహతీతి దీపేతి. ‘‘హత్థపాసో’’తి ఇమినా ఆసన్నభావం. తేనేవ చ దూరే ఠత్వా అభిహరన్తస్స పటిగ్గహణం న రుహతీతి దీపేతి. అభిహారోతి పరిణామితభావో, తేన చ తత్రట్ఠకాదీసు న రుహతీతి దీపేతి. ‘‘దేవో వా’’తిఆదినా దాయకతో పయోగత్తయం దస్సేతి. ‘‘తఞ్చే’’తిఆదినా పటిగ్గాహకతో పయోగద్వయం దస్సేతి.

ఇదాని తేసు పఞ్చసు అఙ్గేసు హత్థపాసస్స దురాజానతాయ తం దస్సేతుమాహ ‘‘తత్థి’’చ్చాది. తత్థ అడ్ఢతేయ్యహత్థో హత్థపాసో నామాతి యోజనా. ‘‘తస్స ఓరిమన్తేనా’’తి ఇమినా ఆకాసే ఉజుం ఠత్వా పరేన ఉక్ఖిత్తం గణ్హన్తస్సాపి ఆసన్నఙ్గభూతపాదతలతో పట్ఠాయ హత్థపాసో పరిచ్ఛిన్దితబ్బో, న సీసతో పట్ఠాయాతి దస్సేతి. తత్థ ‘‘ఓరిమన్తేనా’’తి ఇమస్స హేట్ఠిమన్తేనాతి అత్థో గహేతబ్బో.

ఏత్థ చ పవారణసిక్ఖాపదట్ఠకథాయం (పాచి. అట్ఠ. ౨౩౮-౨౩౯) ‘‘సచే పన భిక్ఖు నిసిన్నో హోతి, ఆసన్నస్స పచ్ఛిమన్తతో పట్ఠాయా’’తిఆదినా పటిగ్గాహకానం ఆసన్నఙ్గస్స పారిమన్తతో పట్ఠాయ పరిచ్ఛేదస్స దస్సితత్తా ఇధాపి ఆకాసే ఠితస్స పటిగ్గాహకస్స ఆసన్నఙ్గభూతపాదతలస్స పారిమన్తభూతతో పణ్హిపరియన్తస్స హేట్ఠిమతలతో పట్ఠాయ, దాయకస్స పన ఓరిమన్తభూతతో పాదఙ్గులస్స హేట్ఠిమపరియన్తతో పట్ఠాయ హత్థపాసో ¶ పరిచ్ఛిన్దితబ్బోతి దట్ఠబ్బం. ఇమినావ నయేన భూమియం నిపజ్జిత్వా ఉస్సీసకే నిసిన్నస్స హత్థతో పటిగ్గణ్హన్తస్సాపి ఆసన్నసీసఙ్గస్స పారిమన్తభూతతో గీవన్తతో పట్ఠాయేవ హత్థపాసో మినితబ్బో, న పాదతలతో పట్ఠాయ. ఏవం నిపజ్జిత్వా దానేపి యథానురూపం వేదితబ్బం. ‘‘యం ఆసన్నతరం అఙ్గ’’న్తి (పాచి. అట్ఠ. ౨౩౮-౨౩౯) హి ¶ వుత్తం. అకల్లకోతి గిలానో సహత్థా పరిభుఞ్జితుం అసక్కోన్తో ముఖేన పటిగ్గణ్హాతి. విమతివినోదనియం (వి. వి. టీ. పాచిత్తియ ౨.౨౬౫) పన ‘‘అకల్లకోతి గిలానో గహేతుం వా’’తి ఏత్తకమేవ వుత్తం, ఏతేన అకల్లకోతి గిలానో వా అథ వా గహేతుం అకల్లకో అసమత్థోతి అత్థో దస్సితో. తేనాహ ‘‘సచేపి నత్థుకరణియం దీయమానం నాసాపుటేన అకల్లకో వా ముఖేన పటిగ్గణ్హాతీ’’తి.

౧౦౫. ఏకదేసేనాపీతి అఙ్గులియా ఫుట్ఠమత్తేన.

తఞ్చే పటిగ్గణ్హాతి, సబ్బం పటిగ్గహితమేవాతి వేణుకోటియం బన్ధిత్వా ఠపితత్తా. సచే భూమియం ఠితమేవ ఘటం దాయకేన హత్థపాసే ఠత్వా ‘‘ఘటం దస్సామీ’’తి దిన్నం వేణుకోటియా గహణవసేన పటిగ్గణ్హాతి, ఉభయకోటిబద్ధం సబ్బమ్పి పటిగ్గహితమేవ హోతి. భిక్ఖుస్స హత్థే అపీళేత్వా పకతియా పీళియమానం ఉచ్ఛురసం సన్ధాయ ‘‘గణ్హథా’’తి వుత్తత్తా ‘‘అభిహారో న పఞ్ఞాయతీ’’తి వుత్తం, హత్థపాసే ఠితస్స పన భిక్ఖుస్స అత్థాయ పీళియమానం ఉచ్ఛుతో పగ్ఘరన్తం రసం గణ్హితుం వట్టతి. దోణికాయ సయం పగ్ఘరన్తం ఉచ్ఛురసం మజ్ఝే ఆవరిత్వా విస్సజ్జితమ్పి గణ్హితుం వట్టతి. పటిగ్గహణసఞ్ఞాయాతి ‘‘మఞ్చాదినా పటిగ్గహేస్సామీ’’తి ఉప్పాదితసఞ్ఞాయ, ఇమినా ‘‘పటిగ్గణ్హామీ’’తి వాచాయ వత్తబ్బకిచ్చం నత్థీతి దస్సేతి.

యత్థ ¶ కత్థచి అట్ఠకథాసు, పదేసేసు వా. అసంహారిమే ఫలకేతి థామమజ్ఝిమేన అసంహారియే. ‘‘తిన్తిణికాదిపణ్ణేసూతి వచనతో సాఖాసు పటిగ్గహణం రుహతీతి దట్ఠబ్బ’’న్తి సారత్థదీపనియం (సారత్థ. టీ. పాచిత్తియ ౩.౨౬౫) వుత్తం. పోరాణటీకాయమ్పి తథేవ వుత్తం, తదేతం విచారేతబ్బం. అట్ఠకథాయఞ్హి ‘‘భూమియం అత్థతేసు సుఖుమేసు తిన్తిణికాదిపణ్ణేసు పటిగ్గహణం న రుహతీ’’తి వుత్తం. తం తిన్తిణికాదిపణ్ణానం సుఖుమత్తా తత్థ ఠపితఆమిసస్స అసణ్ఠహనతో భూమియం ఠపితసదిసత్తా ‘‘న రుహతీ’’తి వుత్తం, తిన్తిణికాదిసాఖాసు ఠపితేపి ఏవమేవ సియా, తస్మా ‘‘సాఖాసు పటిగ్గహణం రుహతీ’’తి వచనం అయుత్తం వియ దిస్సతి. అట్ఠకథాయం ‘‘న రుహతీ’’తి కిరియాపదస్స ‘‘కస్మా’’తి హేతుపరియేసనే సతి న అఞ్ఞం పరియేసితబ్బం, ‘‘సుఖుమేసూ’’తి వుత్తం విసేసనపదంయేవ హేతుమన్తవిసేసనం భవతి, తస్మా తిన్తిణికపణ్ణాదీసు పటిగ్గహణం న రుహతి, కస్మా? తేసం సుఖుమత్తా. అఞ్ఞేసు పన పదుమినీపణ్ణాదీసు రుహతి, కస్మా? తేసం ఓళారికత్తాతి హేతుఫలసమ్బన్ధో ఇచ్ఛితబ్బోతి దిస్సతి ¶ , తస్మా ‘‘తదేతం విచారేతబ్బ’’న్తి వుత్తం. తథా హి వుత్తం అట్ఠకథాయం ‘‘న హి తాని సన్ధారేతుం సమత్థానీతి మహన్తేసు పన పదుమినీపణ్ణాదీసు రుహతీ’’తి.

౧౦౬. పుఞ్ఛిత్వా పటిగ్గహేత్వాతి పుఞ్ఛితేపి రజనచుణ్ణాసఙ్కాయ సతి పటిగ్గహణత్థాయ వుత్తం, నాసతి. తం పనాతి పతితరజం అప్పటిగ్గహేత్వా ఉపరి గహితపిణ్డపాతం. అనాపత్తీతి దురూపచిణ్ణాదిదోసో నత్థి. పుబ్బాభోగస్స అనురూపవసేన ‘‘అనుపసమ్పన్నస్స దత్వా…పే… వట్టతీ’’తి వుత్తం. యస్మా పన తం ‘‘అఞ్ఞస్స దస్సామీ’’తి చిత్తుప్పాదమత్తేన పరసన్తకం న హోతి, తస్మా తస్స అదత్వాపి పటిగ్గహేత్వా పరిభుఞ్జితుం వట్టతి. ‘‘అనుపసమ్పన్నస్స దస్సామీ’’తిఆదిపి వినయదుక్కటస్స పరిహారాయ ¶ వుత్తం, తథా అకత్వా గహితేపి పటిగ్గహేత్వా పరిభుఞ్జతో అనాపత్తియేవ. భిక్ఖుస్స దేతీతి అఞ్ఞస్స భిక్ఖుస్స దేతి. కఞ్జికన్తి ఖీరరసాదిం యం కిఞ్చి ద్రవం సన్ధాయ వుత్తం. హత్థతో మోచేత్వా పున గణ్హాతి, ఉగ్గహితకం హోతీతి ఆహ ‘‘హత్థతో అమోచేన్తేనేవా’’తి. ఆలుళేన్తానన్తి ఆలోళేన్తానం, అయమేవ వా పాఠో. ఆహరిత్వా భూమియం ఠపితత్తా అభిహారో నత్థీతి ఆహ ‘‘పత్తో పటిగ్గహేతబ్బో’’తి.

౧౦౭. పఠమతరం ఉళుఙ్కతో థేవా పత్తే పతన్తీతి ఏత్థ ‘‘యథా పఠమతరం పతితథేవే దోసో నత్థి, తథా ఆకిరిత్వా అపనేన్తానం పచ్ఛా పతితథేవేపి అభిహటత్తా నేవత్థి దోసో’’తి వదన్తి. చరుకేనాతి ఖుద్దకభాజనేన. ‘‘అభిహటత్తాతి దీయమానక్ఖణం సన్ధాయ వుత్తం. దత్వా అపనయనకాలే పన ఛారికా వా బిన్దూని వా పతన్తి, పున పటిగ్గహేతబ్బం అభిహారస్స విగతత్తా’’తి వదన్తి, తం యథా న పతతి, తథా అపనేస్సామీతి పటిహరన్తే యుజ్జతి, పకతిసఞ్ఞాయ అపనేన్తే అభిహారో న ఛిజ్జతి, సుపతితం. పటిగ్గహితమేవ హి తం హోతి. ముఖవట్టియాపి గహేతుం వట్టతీతి అభిహరియమానస్స పత్తస్స ముఖవట్టియా ఉపరిభాగే హత్థం పసారేత్వా ఫుసితుం వట్టతి. పాదేన పేల్లేత్వాతి పాదేన ‘‘పటిగ్గహేస్సామీ’’తి సఞ్ఞాయ అక్కమిత్వా. కేచీతి అభయగిరివాసినో. వచనమత్తమేవాతి పటిబద్ధం పటిబద్ధపటిబద్ధన్తి సద్దమత్తమేవ నానం, కాయపటిబద్ధమేవ హోతి, తస్మా తేసం వచనం న గహేతబ్బన్తి అధిప్పాయో. ఏస నయోతి ‘‘పటిబద్ధపటిబద్ధమ్పి కాయపటిబద్ధమేవా’’తి అయం నయో. తథా చ తత్థ కాయపటిబద్ధే తప్పటిబద్ధే చ థుల్లచ్చయమేవ వుత్తం.

తేన ఆహరాపేతున్తి యస్స భిక్ఖునో సన్తికం గతం, తం ‘‘ఇధ నం ఆనేహీ’’తి ఆణాపేత్వా ¶ తేన ఆహరాపేతుం ఇతరస్స వట్టతీతి అత్థో. తస్మాతి యస్మా మూలట్ఠస్సేవ ¶ పరిభోగో అనుఞ్ఞాతో, తస్మా. తం దివసం హత్థేన గహేత్వా దుతియదివసే పటిగ్గహేత్వా పరిభుఞ్జన్తస్స ఉగ్గహితకపటిగ్గహితం హోతీతి ఆహ ‘‘అనామసిత్వా’’తి. అప్పటిగ్గహితత్తా ‘‘సన్నిధిపచ్చయా అనాపత్తీ’’తి వుత్తం. అప్పటిగ్గహేత్వా పరిభుఞ్జన్తస్స అదిన్నముఖద్వారాపత్తి హోతీతి ఆహ ‘‘పటిగ్గహేత్వా పన పరిభుఞ్జితబ్బ’’న్తి. ‘‘న తతో పరన్తి తదహేవ సామం అప్పటిగ్గహితం సన్ధాయ వుత్తం, తదహేవ పటిగ్గహితం పన పునదివసాదీసు అప్పటిగ్గహేత్వాపి పరిభుఞ్జితుం వట్టతీ’’తి వదన్తి.

౧౦౮. ఖీయన్తీతి ఖయం గచ్ఛన్తి, తేసం చుణ్ణేహి థుల్లచ్చయఅప్పటిగ్గహణాపత్తియో న హోన్తీతి అధిప్పాయో. సత్థకేనాతి పటిగ్గహితసత్థకేన. నవసముట్ఠితన్తి ఏతేనేవ ఉచ్ఛుఆదీసు అభినవలగ్గత్తా అబ్బోహారికం న హోతీతి దస్సేతి. ఏసేవ నయోతి సన్నిధిదోసాదిం సన్ధాయ వదతి. తేనాహ ‘‘న హీ’’తిఆది. కస్మా పనేత్థ ఉగ్గహితపచ్చయా, సన్నిధిపచ్చయా వా దోసో న సియాతి ఆహ ‘‘న హి తం పరిభోగత్థాయ పరిహరన్తీ’’తి. ఇమినా చ బాహిరపరిభోగత్థం సామం గహేత్వా వా అనుపసమ్పన్నేన దిన్నం వా పరిహరితుం వట్టతీతి దీపేతి, తస్మా పత్తసమ్మక్ఖనాదిఅత్థం సామం గహేత్వా పరిహరితతేలాదిం సచే పరిభుఞ్జితుకామో హోతి, పటిగ్గహేత్వా పరిభుఞ్జన్తస్స అనాపత్తి. అబ్భన్తరపరిభోగత్థం పన సామం గహితం పటిగ్గహేత్వా పరిభుఞ్జన్తస్స ఉగ్గహితపటిగ్గహణం హోతి, అప్పటిగ్గహేత్వా పరిభుఞ్జన్తస్స అదిన్నముఖద్వారాపత్తి హోతి. అబ్భన్తరపరిభోగత్థమేవ అనుపసమ్పన్నేన దిన్నం గహేత్వా పరిహరన్తస్స సిఙ్గీలోణకప్పో వియ సన్నిధిపచ్చయా ఆపత్తి హోతి. కేచి పన ‘‘థామమజ్ఝిమస్స పురిసస్స ఉచ్చారణమత్తం హోతీతిఆదినా వుత్తపఞ్చఙ్గసమ్పత్తియా పటిగ్గహణస్స రుహణతో బాహిరపరిభోగత్థమ్పి సచే అనుపసమ్పన్నేహి దిన్నం గణ్హాతి, పటిగ్గహితమేవా’’తి ¶ వదన్తి. ఏవం సతి ఇధ బాహిరపరిభోగత్థం అనుపసమ్పన్నేన దిన్నం గహేత్వా పరిహరన్తస్స సన్నిధిపచ్చయా ఆపత్తి వత్తబ్బా సియా. ‘‘న హి తం పరిభోగత్థాయ పరిహరన్తీ’’తి చ న వత్తబ్బం, తస్మా బాహిరపరిభోగత్థం గహితం పటిగ్గహితం నామ న హోతీతి వేదితబ్బం.

యది ఏవం పఞ్చసు పటిగ్గహణఙ్గేసు ‘‘పరిభోగత్థాయా’’తి విసేసనం వత్తబ్బన్తి? న వత్తబ్బం. పటిగ్గహణఞ్హి పరిభోగత్థమేవ హోతీతి ‘‘పరిభోగత్థాయా’’తి విసుం అవత్వా ‘‘తఞ్చే భిక్ఖు కాయేన వా కాయపటిబద్ధేన వా పటిగ్గణ్హాతీ’’తి ఏత్తకమేవ వుత్తం. అపరే పన ‘‘సతిపి ¶ పటిగ్గహణే ‘న హి తం పరిభోగత్థాయ పరిహరన్తీ’తి ఇధ అపరిభోగత్థాయ పరిహరణే అనాపత్తి వుత్తా’’తి వదన్తి. తేన చ పటిగ్గహణఙ్గేసు పఞ్చసు సమిద్ధేసు అజ్ఝోహరితుకామతాయ గహితమేవ పటిగ్గహితం నామ హోతి అజ్ఝోహరితబ్బేసుయేవ పటిగ్గహణస్స అనుఞ్ఞాతత్తాతి దస్సేతి. తథా బాహిరపరిభోగత్థాయ గహేత్వా ఠపితతేలాదిం అజ్ఝోహరితుకామతాయ సతి పటిగ్గహేత్వా పరిభుఞ్జితుం వట్టతీతి దస్సేతి. ఉదుక్ఖలముసలాదీని ఖీయన్తీతి ఏత్థ ఉదుక్ఖలముసలానం ఖయేన పిసితకోట్టితభేసజ్జేసు సచే ఆగన్తుకవణ్ణో పఞ్ఞాయతి, న వట్టతి. సుద్ధం ఉదకం హోతీతి రుక్ఖసాఖాదీహి గళిత్వా పతనఉదకం సన్ధాయ వుత్తం.

౧౦౯. పత్తో వాస్స పటిగ్గహేతబ్బోతి ఏత్థాపి పత్తగతం ఛుపిత్వా దేన్తస్స హత్థే లగ్గేన ఆమిసేన దోసాభావత్థం పత్తపటిగ్గహణన్తి అబ్భన్తరపరిభోగత్థమేవ పత్తపటిగ్గహణం వేదితబ్బం. యం సామణేరస్స పత్తే పతతి…పే… పటిగ్గహణం న విజహతీతి ఏత్థ పునప్పునం గణ్హన్తస్స అత్తనో పత్తే పక్ఖిత్తమేవ అత్తనో సన్తకన్తి సన్నిట్ఠానకరణతో హత్థగతం పటిగ్గహణం న విజహతి. పరిచ్ఛిన్దిత్వా దిన్నం పన గణ్హన్తస్స గహణసమయేయేవ అత్తనో సన్తకన్తి సన్నిట్ఠానస్స కతత్తా ¶ హత్థగతం పటిగ్గహణం విజహతి. కేసఞ్చి అత్థాయ భత్తం పక్ఖిపతీతి ఏత్థ అనుపసమ్పన్నస్స అత్థాయ పక్ఖిపన్తేపి ఆగన్త్వా గణ్హిస్సతీతి సయమేవ పక్ఖిపిత్వా ఠపనతో పటిగ్గహణం న విజహతి. అనుపసమ్పన్నస్స హత్థే పక్ఖిత్తం పన అనుపసమ్పన్నేనేవ ఠపితం నామ హోతీతి పటిగ్గహణం విజహతి పరిచ్చత్తభావతో. తేన వుత్తం ‘‘సామణేర…పే… పరిచ్చత్తత్తా’’తి. కేసఞ్చీతిఆదీసు అనుపసమ్పన్నానం అత్థాయ కత్థచి ఠపియమానమ్పి హత్థతో ముత్తమత్తే ఏవ పటిగ్గహణం న విజహతి, అథ ఖో భాజనే పతితమేవ పటిగ్గహణం విజహతి. భాజనఞ్చ భిక్ఖునా పునదివసత్థాయ అపేక్ఖితమేవాతి తగ్గతమ్పి ఆమిసం దుద్ధోతపత్తగతం వియ పటిగ్గహణం విజహతీతి సఙ్కాయ ‘‘సామణేరస్స హత్థే పక్ఖిపితబ్బ’’న్తి వుత్తన్తి వేదితబ్బం. ఈదిసేసు హి యుత్తి న గవేసితబ్బా, వుత్తనయేనేవ పటిపజ్జితబ్బం.

౧౧౦. పత్తగతా యాగూతి ఇమినా పత్తముఖవట్టియా ఫుట్ఠేపి కుటే యాగు పటిగ్గహితా, ఉగ్గహితా వా న హోతి భిక్ఖునో అనిచ్ఛాయ ఫుట్ఠత్తాతి దస్సేతి. ఆరోపేతీతి హత్థం ఫుసాపేతి. పటిగ్గహణూపగం భారం నామ థామమజ్ఝిమస్స పురిసస్స ఉక్ఖేపారహం. కిఞ్చాపి అవిస్సజ్జేత్వావ అఞ్ఞేన హత్థేన పిదహన్తస్స దోసో నత్థి, తథాపి న పిదహితబ్బన్తి అట్ఠకథాపమాణేనేవ గహేతబ్బం. విమతివినోదనియం (వి. వి. టీ. పాచిత్తియ ౨.౨౬౫) పన ‘‘న ¶ పిదహితబ్బన్తి హత్థతో ముత్తం సన్ధాయ వుత్తం, హత్థగతం పన ఇతరేన హత్థేన పిదహతో, హత్థతో ముత్తమ్పి వా అఫుసిత్వా ఉపరి పిధానం పాతేన్తస్స న దోసో’’తి వుత్తం.

౧౧౧. పటిగ్గణ్హాతీతి ఛాయత్థాయ ఉపరి ధారియమానా మహాసాఖా యేన కేనచి ఛిజ్జేయ్య, తత్థ లగ్గరజం ముఖే పాతేయ్య వాతి కప్పియం కారాపేత్వా పటిగ్గణ్హాతి.

మచ్ఛికవారణత్థన్తి ¶ ఏత్థ ‘‘సచేపి సాఖాయ లగ్గరజం పత్తే పతతి, సుఖేన పరిభుఞ్జితుం సక్కాతి సాఖాయ పటిగ్గహితత్తా అబ్భన్తరపరిభోగత్థమేవిధ పటిగ్గహణన్తి మూలపటిగ్గహణమేవ వట్టతీ’’తి వుత్తం. అపరే పన ‘‘మచ్ఛికవారణత్థన్తి వచనమత్తం గహేత్వా బాహిరపరిభోగత్థం గహిత’’న్తి వదన్తి. కుణ్డకేతి మహాఘటే. తస్మిమ్పీతి చాటిఘటేపి. అనుపసమ్పన్నం గాహాపేత్వాతి తమేవ అజ్ఝోహరణీయం భణ్డం అనుపసమ్పన్నేన గాహాపేత్వా.

థేరస్స పత్తం దుతియత్థేరస్సాతి ‘‘థేరస్స పత్తం మయ్హం దేథా’’తి తేన అత్తనో పరిచ్చజాపేత్వా దుతియత్థేరస్స దేతి. తుయ్హం యాగుం మయ్హం దేహీతి ఏత్థ ఏవం వత్వా సామణేరస్స పత్తం గహేత్వా అత్తనోపి పత్తం తస్స దేతి. ఏత్థ పనాతి ‘‘పణ్డితో సామణేరో’’తిఆదిపత్తపరివత్తనకథాయం. కారణం ఉపపరిక్ఖితబ్బన్తి యథా మాతుఆదీనం తేలాదీని హరన్తో తథారూపే కిచ్చే అనుపసమ్పన్నేన అపరివత్తేత్వావ పరిభుఞ్జితుం లభతి, ఏవమిధ పత్తపరివత్తనం అకత్వా పరిభుఞ్జితుం కస్మా న లభతీతి కారణం వీమంసితబ్బన్తి అత్థో. ఏత్థ పన ‘‘సామణేరేహి గహితతణ్డులేసు పరిక్ఖీణేసు అవస్సం అమ్హాకం సామణేరా సఙ్గహం కరోన్తీతి చిత్తుప్పత్తి సమ్భవతి, తస్మా తం పరివత్తేత్వావ పరిభుఞ్జితబ్బం. మాతాపితూనం అత్థాయ పన ఛాయత్థాయ వా గహణే పరిభోగాసా నత్థి, తస్మా తం వట్టతీ’’తి కారణం వదన్తి. తేనేవ ఆచరియబుద్ధదత్తత్థేరేనపి వుత్తం –

‘‘మాతాపితూనమత్థాయ, తేలాదిం హరతోపి చ;

సాఖం ఛాయాదిఅత్థాయ, ఇమస్స న విసేసతా.

‘‘తస్మా హిస్స విసేసస్స, చిన్తేతబ్బం తు కారణం;

తస్స సాలయభావం తు, విసేసం తక్కయామహ’’న్తి.

ఇదమేవేత్థ ¶ ¶ యుత్తతరం అవస్సం తథావిధవితక్కుప్పత్తియా సమ్భవతో. న హి సక్కా ఏత్థ వితక్కం సోధేతున్తి. మాతాదీనం అత్థాయ హరణే పన నావస్సం తథావిధవితక్కుప్పత్తీతి సక్కా వితక్కం సోధేతుం. యత్థ హి వితక్కం సోధేతుం సక్కా, తత్థ నేవత్థి దోసో. తేనేవ వక్ఖతి ‘‘సచే పన సక్కోతి వితక్కం సోధేతుం, తతో లద్ధం ఖాదితుమ్పి వట్టతీ’’తి. విమతివినోదనియం (వి. వి. టీ. పాచిత్తియ ౨.౨౬౫) పన ‘‘ఏత్థ పనాతి పత్తపరివత్తనే. కారణన్తి ఏత్థ యథా సామణేరా ఇతో అమ్హాకమ్పి దేన్తీతి వితక్కో ఉప్పజ్జతి, న తథా అఞ్ఞత్థాతి కారణం వదన్తి, తఞ్చ యుత్తం. యస్స పన తాదిసో వితక్కో నత్థి, తేన అపరివత్తేత్వాపి భుఞ్జితుం వట్టతీ’’తి వుత్తం.

౧౧౨. నిచ్చాలేతున్తి చాలేత్వా పాసాణసక్ఖరాదిఅపనయనం కాతుం. ఉద్ధనం ఆరోపేతబ్బన్తి అనగ్గికం ఉద్ధనం సన్ధాయ వుత్తం. ఉద్ధనే పచ్చమానస్స ఆలుళనే ఉపరి అపక్కతణ్డులా హేట్ఠా పవిసిత్వా పచ్చన్తీతి ఆహ ‘‘సామంపాకఞ్చేవ హోతీ’’తి.

౧౧౩. ఆధారకే పత్తో ఠపితోతి అప్పటిగ్గహితామిసో పత్తో పున పటిగ్గహణత్థాయ ఠపితో. చాలేతీతి వినా కారణం చాలేతి, సతిపి కారణే భిక్ఖూనం పరిభోగారహం చాలేతుం న వట్టతి. కిఞ్చాపి ‘‘అనుజానామి, భిక్ఖవే, అమనుస్సికాబాధే ఆమకమంసం ఆమకలోహిత’’న్తి (మహావ. ౨౬౪) తాదిసే ఆబాధే అత్తనో అత్థాయ ఆమకమంసపటిగ్గహణం అనుఞ్ఞాతం, ‘‘ఆమకమంసపటిగ్గహణా పటివిరతో హోతీ’’తి (దీ. ని. ౧.౧౦, ౧౯౪) చ సామఞ్ఞతో పటిక్ఖిత్తం, తథాపి అత్తనో, అఞ్ఞస్స వా భిక్ఖునో అత్థాయ అగ్గహితత్తా ‘‘సీహవిఘాసాదిం…పే… వట్టతీ’’తి వుత్తం. సక్కోతి వితక్కం సోధేతున్తి ‘‘మయ్హమ్పి దేతీ’’తి వితక్కస్స అనుప్పన్నభావం సల్లక్ఖేతుం సక్కోతి ¶ , ‘‘సామణేరస్స దస్సామీ’’తి సుద్ధచిత్తేన మయా గహితన్తి వా సల్లక్ఖేతుం సక్కోతి. సచే పన మూలేపి పటిగ్గహితం హోతీతి ఏత్థ ‘‘గహేత్వా గతే మయ్హమ్పి దదేయ్యున్తి సఞ్ఞాయ సచే పటిగ్గహితం హోతీ’’తి వదన్తి.

౧౧౪. కోట్ఠాసే కరోతీతి ‘‘భిక్ఖూ సామణేరా చ అత్తనో అత్తనో అభిరుచితం కోట్ఠాసం గణ్హన్తూ’’తి సబ్బేసం సమకే కోట్ఠాసే కరోతి. గహితావసేసన్తి సామణేరేహి గహితకోట్ఠాసతో అవసేసం. గణ్హిత్వాతి ‘‘మయ్హం ఇదం గణ్హిస్సామీ’’తి గహేత్వా. ఇధ గహితావసేసం నామ తేన గణ్హిత్వా పున ఠపితం.

పటిగ్గహేత్వాతి ¶ తదహు పటిగ్గహేత్వా. తేనేవ ‘‘యావకాలికేన యావజీవికసంసగ్గే దోసో నత్థీ’’తి వుత్తం. సచే పన పురిమదివసే పటిగ్గహేత్వా ఠపితా హోతి, సామిసేన ముఖేన తస్సా వట్టియా ధూమం పివితుం న వట్టతి. సముద్దోదకేనాతి అప్పటిగ్గహితసముద్దోదకేన.

హిమకరకా నామ కదాచి వస్సోదకేన సహ పతనకా పాసాణలేఖా వియ ఘనీభూతా ఉదకవిసేసా, తేసు పటిగ్గహణకిచ్చం నత్థి. తేనాహ ‘‘ఉదకగతికా ఏవా’’తి. యస్మా కతకట్ఠి ఉదకం పసాదేత్వా విసుం తిట్ఠతి, తస్మా ‘‘అబ్బోహారిక’’న్తి వుత్తం. ఇమినా అప్పటిగ్గహితాపత్తీహి అబ్బోహారికం, వికాలభోజనాపత్తీహిపి అబ్బోహారికన్తి దస్సేతి. లగ్గతీతి సుక్ఖే ముఖే చ హత్థే చ మత్తికావణ్ణం దస్సేన్తం లగ్గతి. బహలన్తి హత్థముఖేసు అలగ్గనకమ్పి పటిగ్గహేతబ్బం.

వాసమత్తన్తి రేణుఖీరాభావం దస్సేతి. పానీయం గహేత్వాతి అత్తనోయేవ అత్థాయ గహేత్వా. సచే పన పీతావసేసకం తత్థేవ ఆకిరిస్సామీతి గణ్హాతి, పున పటిగ్గహణకిచ్చం ¶ నత్థి. ఆకిరతి, పటిగ్గహేతబ్బన్తి పుప్ఫరసస్స పఞ్ఞాయనతో వుత్తం. విక్ఖమ్భేత్వాతి వియూహిత్వా, అపనేత్వాతి అత్థో.

౧౧౫. మహాభూతేసూతి పాణసరీరసన్నిస్సితేసు పథవీఆదిమహాభూతేసు. సబ్బం వట్టతీతి అత్తనో పరేసఞ్చ సరీరసన్నిస్సితం సబ్బం వట్టతి, అకప్పియమంసానులోమతాయ థుల్లచ్చయాదిం న జనేతీతి అధిప్పాయో. పతతీతి అత్తనో సరీరతో ఛిజ్జిత్వా పతతి. ‘‘రుక్ఖతో ఛిన్దిత్వా’’తి వుత్తత్తా మత్తికత్థాయ పథవిం ఖణితుం, అఞ్ఞమ్పి యం కిఞ్చి మూలపణ్ణాదివిసభేసజ్జం ఛిన్దిత్వా ఛారికం అకత్వాపి అప్పటిగ్గహితమ్పి పరిభుఞ్జితుం వట్టతీతి దట్ఠబ్బం.

ఇతి వినయసఙ్గహసంవణ్ణనాభూతే వినయాలఙ్కారే

పటిగ్గహణవినిచ్ఛయకథాలఙ్కారో నామ

వీసతిమో పరిచ్ఛేదో.

౨౧. పవారణావినిచ్ఛయకథా

౧౧౬. ఏవం ¶ పటిగ్గహణవినిచ్ఛయం కథేత్వా ఇదాని పవారణావినిచ్ఛయం కథేతుం ‘‘పటిక్ఖేపపవారణా’’తిఆదిమాహ. తత్థ పటిక్ఖిపనం పటిక్ఖేపో, అసమ్పటిచ్ఛనన్తి అత్థో. పవారియతే పవారణా, పటిసేధనన్త్యత్థో. పటిక్ఖేపసఙ్ఖాతా పవారణా పటిక్ఖేపపవారణా. అథ వా పటిక్ఖేపవసేన పవారణా పటిక్ఖేపపవారణా. పఞ్చన్నం భోజనానం అఞ్ఞతరం భుఞ్జన్తస్స అఞ్ఞస్మిం భోజనే అభిహటే పటిక్ఖేపసఙ్ఖాతా పవారణాతి సమ్బన్ధో.

౧౧౭. యం అస్నాతీతి యం భుఞ్జతి. అమ్బిలపాయాసాదీసూతి ఆది-సద్దేన ఖీరపాయాసాదిం సఙ్గణ్హాతి. తత్థ అమ్బిలపాయాసగ్గహణేన ¶ తక్కాదిఅమ్బిలసంయుత్తా ఘనయాగు వుత్తా. ఖీరపాయాసగ్గహణేన ఖీరసంయుత్తా యాగు సఙ్గయ్హతి. పవారణం జనేతీతి అనతిరిత్తభోజనాపత్తినిబన్ధనం పటిక్ఖేపం సాధేతి. కతోపి పటిక్ఖేపో అనతిరిత్తభోజనాపత్తినిబన్ధనో న హోతి, అకతట్ఠానేయేవ తిట్ఠతీతి ఆహ ‘‘పవారణం న జనేతీ’’తి.

‘‘యాగు-సద్దస్స పవారణజనకయాగుయాపి సాధారణత్తా ‘యాగుం గణ్హథా’తి వుత్తేపి పవారణా హోతీతి పవారణం జనేతియేవాతి వుత్త’’న్తి తీసుపి గణ్ఠిపదేసు వుత్తం. తం పరతో తత్థేవ ‘‘భత్తమిస్సకం యాగుం ఆహరిత్వా’’తి ఏత్థ వుత్తకారణేన న సమేతి. వుత్తఞ్హి తత్థ – హేట్ఠా అయాగుకే నిమన్తనే ఉదకకఞ్జికఖీరాదీహి సద్ధిం మద్దితం భత్తమేవ సన్ధాయ ‘‘యాగుం గణ్హథా’’తి వుత్తత్తా పవారణా హోతి. ‘‘భత్తమిస్సకం యాగుం ఆహరిత్వా’’తి ఏత్థ పన విసుం యాగుయా విజ్జమానత్తా పవారణా న హోతీతి. తస్మా తత్థ వుత్తనయేనేవ ఖీరాదీహి సద్ధిం మద్దితం భత్తమేవ సన్ధాయ ‘‘యాగుం గణ్హథా’’తి వుత్తత్తా యాగుయావ తత్థ అభావతో పవారణా హోతీతి ఏవమేత్థ కారణం వత్తబ్బం. ఏవఞ్హి సతి పరతో ‘‘యేనాపుచ్ఛితో, తస్స అత్థితాయా’’తి అట్ఠకథాయ వుత్తకారణేనపి సంసన్దతి, అఞ్ఞథా గణ్ఠిపదేసుయేవ పుబ్బాపరవిరోధో ఆపజ్జతి, అట్ఠకథాయ చ న సమేతీతి. సచే…పే… పఞ్ఞాయతీతి ఇమినా వుత్తప్పమాణస్స మచ్ఛమంసఖణ్డస్స నహారునో వా సబ్భావమత్తం దస్సేతి. తాహీతి పుథుకాహి.

సాలివీహియవేహి కతసత్తూతి యేభుయ్యనయేన వుత్తం, సత్త ధఞ్ఞాని పన భజ్జిత్వా కతోపి సత్తుయేవ. తేనేవాహ ‘‘కఙ్గువరక…పే… సత్తుసఙ్గహమేవ గచ్ఛతీ’’తి. సత్తుమోదకోతి సత్తుయో పిణ్డేత్వా ¶ కతో అపక్కో సత్తుగుళో ¶ . విమతివినోదనియం (వి. వి. టీ. పాచిత్తియ ౨.౨౩౮-౨౩౯) పన ‘‘సత్తుమోదకోతి సత్తుం తేమేత్వా కతో అపక్కో, సత్తుం పన పిసిత్వా పిట్ఠం కత్వా తేమేత్వా పూవం కత్వా పచన్తి, తం న పవారేతీ’’తి వుత్తం.

పఞ్చన్నం భోజనానం అఞ్ఞతరవసేన విప్పకతభోజనభావస్స ఉపచ్ఛిన్నత్తా ‘‘ముఖే సాసపమత్తమ్పి…పే… న పవారేతీ’’తి వుత్తం. ‘‘అకప్పియమంసం పటిక్ఖిపతి, న పవారేతీ’’తి వచనతో సచే సఙ్ఘికం లాభం అత్తనో అపాపుణన్తం జానిత్వా వా అజానిత్వా వా పటిక్ఖిపతి, న పవారేతి పటిక్ఖిపితబ్బస్సేవ పటిక్ఖిత్తత్తా, అలజ్జిసన్తకం పటిక్ఖిపన్తోపి న పవారేతి. అవత్థుతాయాతి అనతిరిత్తాపత్తిసాధికాయ పవారణాయ అవత్థుభావతో. ఏతేన పటిక్ఖిపితబ్బస్సేవ పటిక్ఖిత్తభావం దీపేతి. యఞ్హి పటిక్ఖిపితబ్బం హోతి, తస్స పటిక్ఖేపో ఆపత్తియా అఙ్గం న హోతీతి తం పవారణాయ అవత్థూతి వుచ్చతి.

౧౧౮. ఆసన్నతరం అఙ్గన్తి హత్థపాసతో బహి ఠత్వా ఓనమిత్వా దేన్తస్స సీసం ఆసన్నతరం హోతి, తస్స ఓరిమన్తేన పరిచ్ఛిన్దితబ్బం.

ఉపనామేతీతి ఇమినా కాయాభిహారం దస్సేతి. అపనామేత్వాతి అభిముఖం హరిత్వా. ఇదం భత్తం గణ్హాతి వదతీతి కిఞ్చి అపనామేత్వా వదతి. కేవలం వాచాభిహారస్స అనధిప్పేతత్తా గణ్హథాతి గహేతుం ఆరద్ధం. హత్థపాసతో బహి ఠితస్స సతిపి దాతుకామతాభిహారే పటిక్ఖిపన్తస్స దూరభావేనేవ పవారణాయ అభావతో థేరస్సపి దూరభావమత్తం గహేత్వా పవారణాయ అభావం దస్సేన్తో ‘‘థేరస్స దూరభావతో’’తిఆదిమాహ, న పన థేరస్స అభిహారసమ్భవతో. సచేపి గహేత్వా గతో హత్థపాసే ఠితో ¶ హోతి, కిఞ్చి పన అవత్వా ఆధారట్ఠానే ఠితత్తా అభిహారో నామ న హోతీతి ‘‘దూతస్స చ అనభిహరణతో’’తి వుత్తం. ‘‘గహేత్వా ఆగతేన ‘భత్తం గణ్హథా’తి వుత్తే అభిహారో నామ హోతీతి ‘సచే పన గహేత్వా ఆగతో భిక్ఖు…పే… పవారణా హోతీ’తి వుత్త’’న్తి తీసుపి గణ్ఠిపదేసు వుత్తం. కేచి పన ‘‘పత్తం కిఞ్చిపి ఉపనామేత్వా ‘ఇమం భత్తం గణ్హథా’తి వుత్తన్తి గహేతబ్బ’’న్తి వదన్తి, తం యుత్తం వియ దిస్సతి వాచాభిహారస్స ఇధ అనధిప్పేతత్తా.

పరివేసనాయాతి భత్తగ్గే. అభిహటావ హోతీతి పరివేసకేనేవ అభిహటా హోతి. తతో ¶ దాతుకామతాయ గణ్హన్తం పటిక్ఖిపన్తస్స పవారణా హోతీతి ఏత్థ అగ్గణ్హన్తమ్పి పటిక్ఖిపతో పవారణా హోతియేవ. కస్మా? దాతుకామతాయ అభిహటత్తా, ‘‘తస్మా సా అభిహటావ హోతీ’’తి హి వుత్తం. తేనేవ తీసుపి గణ్ఠిపదేసు ‘‘దాతుకామాభిహారే సతి కేవలం ‘దస్సామీ’తి గహణమేవ అభిహారో న హోతి, ‘దస్సామీ’తి గణ్హన్తేపి అగణ్హన్తేపి దాతుకామతాభిహారోవ అభిహారో హోతి, తస్మా గహణసమయే వా అగ్గహణసమయే వా తం పటిక్ఖిపతో పవారణా హోతీ’’తి వుత్తం. ఇదాని తస్స అసతి దాతుకామతాభిహారే గహణసమయేపి పటిక్ఖిపతో పవారణా న హోతీతి దస్సేతుం ‘‘సచే పనా’’తిఆది వుత్తం. కటచ్ఛునా అనుక్ఖిత్తమ్పి పుబ్బే ఏవ అభిహటత్తా పవారణా హోతీతి ‘‘అభిహటావ హోతీ’’తి వుత్తం. ఉద్ధటమత్తేతి భాజనతో వియోజితమత్తే. ద్విన్నం సమభారేపీతి పరివేసకస్స చ అఞ్ఞస్స చ భత్తపచ్ఛిభారగ్గహణే సమ్భూతేపీతి అత్థో.

౧౧౯. రసం గణ్హథాతి ఏత్థ కేవలం మంసరసస్స అపవారణాజనకస్స నామేన వుత్తత్తా పటిక్ఖిపతో పవారణా న ¶ హోతి. మచ్ఛరసన్తిఆదీసు మచ్ఛో చ రసఞ్చాతి అత్థసమ్భవతో, వత్థునోపి తాదిసత్తా పవారణా హోతి. ‘‘ఇదం గణ్హథా’’తిపి అవత్వా తుణ్హీభూతేన అభిహటం పటిక్ఖిపతోపి హోతి ఏవ.

కరమ్బకోతి మిస్సకాధివచనమేతం. యఞ్హి బహూహి మిస్సేత్వా కరోన్తి, సో ‘‘కరమ్బకో’’తి వుచ్చతి, సో సచేపి మంసేన మిస్సేత్వా కతో హోతి, ‘‘కరమ్బకం గణ్హథా’’తి అపవారణారహస్స నామేన వుత్తత్తా పటిక్ఖిపతో పవారణా న హోతి. ‘‘మంసకరమ్బకం గణ్హథా’’తి వుత్తే పన ‘‘మంసమిస్సకం గణ్హథా’’తి వుత్తం హోతి, తస్మా పవారణావ హోతి.

౧౨౦. ‘‘ఉద్దిస్సకత’’న్తి మఞ్ఞమానోతి ఏత్థ ‘‘వత్థునో కప్పియత్తా అకప్పియసఞ్ఞాయ పటిక్ఖేపతోపి అచిత్తకత్తా ఇమస్స సిక్ఖాపదస్స పవారణా హోతీ’’తి వదన్తి. ‘‘హేట్ఠా అయాగుకే నిమన్తనే ఉదకకఞ్జికఖీరాదీహి సద్ధిం మద్దితం భత్తమేవ సన్ధాయ ‘యాగుం గణ్హథా’తి వుత్తత్తా పవారణా హోతి, ‘భత్తమిస్సకం యాగుం ఆహరిత్వా’తి ఏత్థ పన విసుం యాగుయా విజ్జమానత్తా పవారణా న హోతీ’’తి వదన్తి. అయమేత్థ అధిప్పాయోతి ‘‘యేనాపుచ్ఛితో’’తిఆదినా వుత్తమేవత్థం సన్ధాయ వదతి. కారణం పనేత్థ దుద్దసన్తి ఏత్థ ఏకే తావ వదన్తి ‘‘యస్మా యాగుమిస్సకం నామ భత్తమేవ న హోతి, ఖీరాదికమ్పి హోతియేవ, తస్మా కరమ్బకే వియ పవారణాయ న భవితబ్బం, ఏవఞ్చ సతి ‘యాగు బహుతరా వా హోతి సమసమా వా ¶ , న పవారేతి, యాగు మన్దా, భత్తం బహుతరం, పవారేతీ’తి ఏత్థ కారణం దుద్దస’’న్తి. కేచి పన వదన్తి ‘‘యాగుమిస్సకం నామ భత్తం, తస్మా తం పటిక్ఖిపతో పవారణాయ ఏవ భవితబ్బం, ఏవఞ్చ సతి ‘ఇధ పవారణా హోతి, న హోతీ’తి ఏత్థ కారణం దుద్దస’’న్తి.

యథా ¶ చేత్థ కారణం దుద్దసం, ఏవం పరతో ‘‘మిస్సకం గణ్హథా’’తి ఏత్థాపి కారణం దుద్దసమేవాతి వేదితబ్బం. న హి పవారణప్పహోనకస్స అప్పబహుభావో పవారణాయ భావాభావనిమిత్తం, కిఞ్చరహి పవారణాజనకస్స నామ గహణమేవేత్థ పమాణం, తస్మా ‘‘ఇదఞ్చ కరమ్బకేన న సమానేతబ్బ’’న్తిఆదినా యమ్పి కారణం వుత్తం, తమ్పి పుబ్బే వుత్తేన సంసన్దియమానం న సమేతి. యది హి మిస్సకన్తి భత్తమిస్సకేయేవ రుళ్హం సియా, ఏవం సతి యథా ‘‘భత్తమిస్సకం గణ్హథా’’తి వుత్తే భత్తం బహుతరం వా సమం వా అప్పతరం వా హోతి, పవారేతియేవ, ఏవం ‘‘మిస్సకం గణ్హథా’’తి వుత్తేపి అప్పతరేపి భత్తే పవారణాయ భవితబ్బం ‘‘మిస్సక’’న్తి భత్తమిస్సకేయేవ రుళ్హత్తా. తథా హి ‘‘మిస్సకన్తి భత్తమిస్సకేయేవ రుళ్హవోహారత్తా ఇదం పన భత్తమిస్సకమేవాతి వుత్త’’న్తి తీసుపి గణ్ఠిపదేసు వుత్తం. అథ మిస్సకన్తి భత్తమిస్సకే రుళ్హం న హోతి, మిస్సకభత్తం పన సన్ధాయ ‘‘మిస్సకం గణ్హథా’’తి వుత్తన్తి. ఏవమ్పి యథా అయాగుకే నిమన్తనే ఖీరాదీహి సమ్మద్దితం భత్తమేవ సన్ధాయ ‘‘యాగుం గణ్హథా’’తి వుత్తే పవారణా హోతి, ఏవమిధాపి మిస్సకభత్తమేవ సన్ధాయ ‘‘మిస్సకం గణ్హథా’’తి వుత్తే భత్తం అప్పం వా హోతు, బహు వా, పవారణా ఏవ సియా, తస్మా మిస్సకన్తి భత్తమిస్సకే రుళ్హం వా హోతు, మిస్సకం సన్ధాయ భాసితం వా, ఉభయథాపి పుబ్బేనాపరం న సమేతీతి కిమేత్థ కారణచిన్తాయ. ఈదిసేసు పన ఠానేసు అట్ఠకథాపమాణేనేవ గన్తబ్బన్తి అయం అమ్హాకం ఖన్తి.

విమతివినోదనియం (వి. వి. టీ. పాచిత్తియ ౨.౨౩౮-౨౩౯) పన ‘‘ఉద్దిస్సకతన్తి మఞ్ఞమానోతి ఏత్థ వత్థునో కప్పియత్తా ‘పవారితోవ హోతీ’తి వుత్తం. తఞ్చే ఉద్దిస్సకతమేవ హోతి, పటిక్ఖేపో నత్థి. అయమేత్థాధిప్పాయోతి ‘యేనాపుచ్ఛితో’తిఆదినా వుత్తమేవత్థం సన్ధాయ వదతి. కారణం పనేత్థ దుద్దసన్తి భత్తస్స బహుతరభావే ¶ పవారణాయ సమ్భవకారణం దుద్దసం, అఞ్ఞథా కరమ్బకేపి మచ్ఛాదిబహుభావే పవారణా భవేయ్యాతి అధిప్పాయో. యథా చేత్థ కారణం దుద్దసం, ఏవం పరతో ‘మిస్సకం గణ్హథా’తి ఏత్థాపి కారణం దుద్దసమేవాతి దట్ఠబ్బం. యఞ్చ ‘ఇదం పన భత్తమిస్సకమేవా’తిఆది ¶ కారణం వుత్తం, తమ్పి ‘అప్పతరం న పవారేతీ’తి వచనేన న సమేతీ’’తి ఏత్తకమేవ వుత్తం.

‘‘విసుం కత్వా దేతీతి భత్తస్స ఉపరి ఠితం రసాదిం విసుం గహేత్వా దేతీ’’తి తీసుపి గణ్ఠిపదేసు వుత్తం. కేహిచి పన ‘‘యథా భత్తసిత్థం న పతతి, తథా గాళ్హం హత్థేన పీళేత్వా పరిస్సావేత్వా దేతీ’’తి వుత్తం. తత్థాపి కారణం న దిస్సతి. యథా హి భత్తమిస్సకం యాగుం ఆహరిత్వా ‘‘యాగుం గణ్హథా’’తి వత్వా యాగుమిస్సకం భత్తమ్పి దేన్తం పటిక్ఖిపతో పవారణా న హోతి, ఏవమిధాపి బహుఖీరరసాదీసు భత్తేసు ‘‘ఖీరం గణ్హథా’’తిఆదీని వత్వా దిన్నాని ఖీరాదీని వా దేతు ఖీరాదిమిస్సకం భత్తం వా, ఉభయథాపి పవారణాయ న భవితబ్బం, తస్మా ‘‘విసుం కత్వా దేతీ’’తి తేనాకారేన దేన్తం సన్ధాయ వుత్తం, న పన భత్తమిస్సకం కత్వా దీయమానం పటిక్ఖిపతో పవారణా హోతీతి దస్సనత్థన్తి గహేతబ్బం. యది పన భత్తమిస్సకం కత్వా దీయమానే పవారణా హోతీతి అధిప్పాయేన అట్ఠకథాయం ‘‘విసుం కత్వా దేతీ’’తి వుత్తం, ఏవం సతి అట్ఠకథాయేవేత్థ పమాణన్తి గహేతబ్బం, న పన కారణన్తరం గవేసితబ్బం. విమతివినోదనియం (వి. వి. టీ. పాచిత్తియ ౨.౨౩౮-౨౩౯) పన ‘‘విసుం కత్వా దేతీతి ‘రసం గణ్హథా’తిఆదినా వాచాయ విసుం కత్వా దేతీతి అత్థో గహేతబ్బో, న పన కాయేన రసాదిం వియోజేత్వాతి తథా అవియోజితేపి పటిక్ఖిపతో పవారణాయ అసమ్భవతో అపవారణాపహోనకస్స నామేన వుత్తత్తా భత్తమిస్సకయాగుం ఆహరిత్వా ‘యాగుం ¶ గణ్హథా’తి వుత్తట్ఠానాదీసు వియ, అఞ్ఞథా ఏత్థ యథా పుబ్బాపరం న విరుజ్ఝతి, తథా అధిప్పాయో గహేతబ్బో’’తి వుత్తం.

నావా వా సేతు వాతిఆదిమ్హి నావాదిఅభిరుహనాదిక్ఖణే కిఞ్చి ఠత్వాపి అభిరుహనాదికాతబ్బత్తేపి గమనతప్పరతాయ ఠానం నామ న హోతి, జనసమ్మద్దేన పన అనోకాసాదిభావేన ఠాతుం న వట్టతి. అచాలేత్వాతి వుత్తట్ఠానతో అఞ్ఞస్మిం పీఠప్పదేసే వా ఉద్ధం వా అపేల్లేత్వా, తస్మిం ఏవ పన ఠానే పరివత్తేతుం లభతి. తేనాహ ‘‘యేన పస్సేనా’’తిఆది. సచే ఉక్కుటికం నిసిన్నో పాదే అముఞ్చిత్వాపి భూమియం నిసీదతి, ఇరియాపథం వికోపేన్తో నామ హోతీతి ఉక్కుటికాసనం అవికోపేత్వా సుఖేన నిసీదితుం ‘‘తస్స పన హేట్ఠా…పే… నిసీదనకం దాతబ్బ’’న్తి వుత్తం. ‘‘ఆసనం అచాలేత్వాతి పీఠే ఫుట్ఠోకాసతో ఆనిసదమంసం ¶ అమోచేత్వా అనుట్ఠహిత్వాతి వుత్తం హోతి. అదిన్నాదానే వియ ఠానాచావనం న గహేతబ్బ’’న్తి తీసుపి గణ్ఠిపదేసు వుత్తం.

౧౨౧. అకప్పియకతన్తి ఏత్థ అకప్పియకతస్సేవ అనతిరిత్తభావతో కప్పియం అకారాపేత్వా తస్మిం పత్తే పక్ఖిత్తం మూలఫలాదియేవ అతిరిత్తం న హోతి, అకప్పియభోజనం వా కులదూసనాదినా ఉప్పన్నం. సేసం పన పత్తపరియాపన్నం అతిరిత్తమేవ హోతి, పరిభుఞ్జితుం వట్టతి, తం పన మూలఫలాదిం పరిభుఞ్జితుకామేన తతో నీహరిత్వా కప్పియం కారాపేత్వా అఞ్ఞస్మిం భాజనే ఠపేత్వా అతిరిత్తం కారాపేత్వా పరిభుఞ్జితబ్బం.

౧౨౨. సో పున కాతుం న లభతీతి తస్మింయేవ భాజనే కరియమానం పఠమం కతేన సద్ధిం కతం హోతీతి పున సోయేవ కాతుం న లభతి, అఞ్ఞో లభతి. అఞ్ఞస్మిం పన భాజనే తేన వా అఞ్ఞేన వా కాతుం వట్టతి. తేనాహ ¶ ‘‘యేన అకతం, తేన కాతబ్బం, యఞ్చ అకతం, తం కాతబ్బ’’న్తి. తేనాపీతి ఏత్థ పి-సద్దో న కేవలం అఞ్ఞేనేవాతి ఇమమత్థం దీపేతి. ఏవం కతన్తి అఞ్ఞస్మిం భాజనే కతం.

పేసేత్వాతి అనుపసమ్పన్నస్స హత్థే పేసేత్వా. ఇమస్స వినయకమ్మభావతో ‘‘అనుపసమ్పన్నస్స హత్థే ఠితం న కాతబ్బ’’న్తి వుత్తం.

సచే పన ఆమిససంసట్ఠానీతి ఏత్థ సచే ముఖగతేనాపి అనతిరిత్తేన ఆమిసేన సంసట్ఠాని హోన్తి, పాచిత్తియమేవాతి వేదితబ్బం, తస్మా పవారితేన భోజనం అతిరిత్తం కారాపేత్వా భుఞ్జన్తేనపి యథా అకతేన మిస్సం న హోతి, ఏవం ముఖఞ్చ హత్థఞ్చ సుద్ధం కత్వా భుఞ్జితబ్బం. కిఞ్చాపి అపవారితస్స పురేభత్తం యామకాలికాదీని ఆహారత్థాయ పరిభుఞ్జతోపి అనాపత్తి, పవారితస్స పన పవారణమూలకం దుక్కటం హోతియేవాతి ‘‘యామకాలికం…పే… అజ్ఝోహారే అజ్ఝోహారే ఆపత్తి దుక్కటస్సా’’తి పాళియం (పాచి. ౨౪౦) వుత్తం.

ఇతి వినయసఙ్గహసంవణ్ణనాభూతే వినయాలఙ్కారే

పటిక్ఖేపపవారణావినిచ్ఛయకథాలఙ్కారో నామ

ఏకవీసతిమో పరిచ్ఛేదో.

౨౨. పబ్బజ్జావినిచ్ఛయకథా

౧౨౩. ఏవం ¶ పటిక్ఖేపపవారణావినిచ్ఛయం కథేత్వా ఇదాని పబ్బజ్జావినిచ్ఛయం కథేతుం ‘‘పబ్బజ్జాతి ఏత్థ పనా’’త్యాదిమాహ. తత్థ పఠమం వజితబ్బాతి పబ్బజ్జా, ఉపసమ్పదాతో పఠమం ఉపగచ్ఛితబ్బాతి ¶ అత్థో. ప-పుబ్బ వజ గతిమ్హీతి ధాతు. కులపుత్తన్తి ఆచారకులపుత్తం సన్ధాయ వదతి. యే పుగ్గలా పటిక్ఖిత్తా, తే వజ్జేత్వాతి సమ్బన్ధో. పబ్బజ్జాదోసవిరహితోతి పబ్బజ్జాయ అన్తరాయకరేహి పఞ్చాబాధాదిదోసేహి విరహితో. నఖపిట్ఠిప్పమాణన్తి ఏత్థ కనిట్ఠఙ్గులినఖపిట్ఠి అధిప్పేతా. ‘‘తఞ్చే నఖపిట్ఠిప్పమాణమ్పి వడ్ఢనపక్ఖే ఠితం హోతి, న పబ్బాజేతబ్బోతి ఇమినా సామఞ్ఞలక్ఖణం దస్సితం, తస్మా యత్థ కత్థచి సరీరావయవేసు నఖపిట్ఠిప్పమాణం వడ్ఢనకపక్ఖే ఠితం చే, న వట్టతీతి సిద్ధం. ఏవఞ్చ సతి నఖపిట్ఠిప్పమాణమ్పి అవడ్ఢనకపక్ఖే ఠితం చే, సబ్బత్థ వట్టతీతి ఆపన్నం, తఞ్చ న సామఞ్ఞతో అధిప్పేతన్తి పదేసవిసేసేయేవ నియమేత్వా దస్సేన్తో ‘సచే పనా’తిఆదిమాహ. సచే హి అవిసేసేన నఖపిట్ఠిప్పమాణం అవడ్ఢనకపక్ఖే ఠితం వట్టేయ్య, ‘నివాసనపారుపనేహి పకతిపటిచ్ఛన్నట్ఠానే’తి పదేసనియమం న కరేయ్య, తస్మా నివాసనపారుపనేహి పకతిపటిచ్ఛన్నట్ఠానతో అఞ్ఞత్థ నఖపిట్ఠిప్పమాణం అవడ్ఢనకపక్ఖే ఠితమ్పి న వట్టతీతి సిద్ధం. నఖపిట్ఠిప్పమాణతో ఖుద్దకతరం పన అవడ్ఢనకపక్ఖే వా వడ్ఢనకపక్ఖే వా ఠితం హోతు, వట్టతి నఖపిట్ఠిప్పమాణతో ఖుద్దకతరస్స వడ్ఢనకపక్ఖే అవడ్ఢనకపక్ఖే వా ఠితస్స ముఖాదీసుయేవ పటిక్ఖిత్తత్తా’’తి సారత్థదీపనియం (సారత్థ. టీ. మహావగ్గ ౩.౮౮) వుత్తం.

విమతివినోదనియం (వి. వి. టీ. మహావగ్గ ౮౮-౮౯) పన ‘‘పటిచ్ఛన్నట్ఠానే నఖపిట్ఠిప్పమాణం అవడ్ఢనకపక్ఖే ఠితం హోతి, వట్టతీతి వుత్తత్తా అప్పటిచ్ఛన్నట్ఠానే తాదిసమ్పి న వట్టతి, పటిచ్ఛన్నట్ఠానేపి చ వడ్ఢనకపక్ఖే ఠితం న వట్టతీతి సిద్ధమేవ హోతి. పాకటట్ఠానేపి పన నఖపిట్ఠిప్పమాణతో ఊనతరం అవడ్ఢనకం వట్టతీతి యే గణ్హేయ్యుం, తేసం తం గహణం పటిసేధేతుం ‘ముఖే పనా’తిఆది వుత్త’’న్తి వుత్తం. గోధా…పే… న వట్టతీతి ఇమినా తాదిసోపి రోగో కుట్ఠేయేవ ¶ అన్తోగధోతి దస్సేతి. గణ్డేపి ఇమినా నయేన వినిచ్ఛయో వేదితబ్బో. తత్థ పన ముఖాదీసు కోలట్ఠిమత్తతో ఖుద్దకతరోపి గణ్డో న వట్టతీతి విసుం న దస్సితో. ‘‘అప్పటిచ్ఛన్నట్ఠానే అవడ్ఢనకపక్ఖే ఠితేపి న వట్టతీ’’తి ఏత్తకమేవ హి తత్థ వుత్తం, తథాపి కుట్ఠే వుత్తనయేన ముఖాదీసు కోలట్ఠిప్పమాణతో ఖుద్దకతరోపి గణ్డో న వట్టతీతి విఞ్ఞాయతి, తస్మా అవడ్ఢనకపక్ఖే ఠితేపీతి ఏత్థ పి-సద్దో అవుత్తసమ్పిణ్డనత్థో, తేన కోలట్ఠిమత్తతో ¶ ఖుద్దకతరోపి న వట్టతీతి అయమత్థో దస్సితోయేవాతి అమ్హాకం ఖన్తి. పకతివణ్ణే జాతేతి రోగహేతుకస్స వికారవణ్ణస్స అభావం సన్ధాయ వుత్తం.

కోలట్ఠిమత్తకోతి బదరట్ఠిప్పమాణో. ‘‘సఞ్జాతఛవిం కారేత్వా’’తి పాఠో, విజ్జమానఛవిం కారేత్వాతి అత్థో. విమతివినోదనియం (వి. వి. టీ. మహావగ్గ ౨.౮౮-౮౯) పన ‘‘సచ్ఛవిం కారేత్వాతి విజ్జమానఛవిం కారేత్వాతి అత్థో, సఞ్ఛవిన్తి వా పాఠో, సఞ్జాతఛఅన్తి అత్థో. గణ్డాదీసు వూపసన్తేసుపి తం ఠానం వివణ్ణమ్పి హోతి, తం వట్టతీ’’తి వుత్తం.

పదుమపుణ్డరీకపత్తవణ్ణన్తి రత్తపదుమసేతపదుమపుప్ఫదలవణ్ణం. కుట్ఠే వుత్తనయేనేవాతి ‘‘పటిచ్ఛన్నట్ఠానే అవడ్ఢనకం వట్టతి, అఞ్ఞత్థ న కిఞ్చి వట్టతీ’’తి వుత్తనయం దస్సేతి. సోసబ్యాధీతి ఖయరోగో. యక్ఖుమ్మాదోతి కదాచి ఆగన్త్వా భూమియం పాతేత్వా హత్థముఖాదికం అవయవం భూమియం ఘంసనకో యక్ఖోవ రోగో.

౧౨౪. మహామత్తోతి మహతియా ఇస్సరియమత్తాయ సమన్నాగతో. ‘‘న దానాహం దేవస్స భటో’’తి ఆపుచ్ఛతీతి రఞ్ఞా ఏవ దిన్నం ఠానన్తరం సన్ధాయ వుత్తం. యో పన రాజకమ్మికేహి ¶ అమచ్చాదీహి ఠపితో, అమచ్చాదీనం ఏవ వా భటో హోతి, తేన తం తం అమచ్చాదిమ్పి ఆపుచ్ఛితుం వట్టతీతి.

౧౨౫. ‘‘ధజబన్ధో’’తి వుత్తత్తా అపాకటచోరో పబ్బాజేతబ్బోతి విఞ్ఞాయతి. తేన వక్ఖతి ‘‘యే పన అమ్బలబుజాదిచోరకా’’తిఆది. ఏవం జానన్తీతి ‘‘సీలవా జాతో’’తి జానన్తి.

౧౨౬. భిన్దిత్వాతి అన్దుబన్ధనం భిన్దిత్వా. ఛిన్దిత్వాతి సఙ్ఖలికబన్ధనం ఛిన్దిత్వా. ముఞ్చిత్వాతి రజ్జుబన్ధనం ముఞ్చిత్వా. వివరిత్వాతి గామబన్ధనాదీసు గామద్వారాదీని వివరిత్వా. అపస్సమానానం వా పలాయతీతి పురిసగుత్తియం పురిసానం గోపకానం అపస్సమానానం పలాయతి.

౧౨౯. పురిమనయేనేవాతి ‘‘కసాహతో కతదణ్డకమ్మో’’తి ఏత్థ వుత్తనయేనేవ.

౧౩౦. పలాతోపీతి ¶ ఇణస్సామికానం ఆగమనం ఞత్వా భయేన పలాతోపి ఇణాయికో. గీవా హోతి ఇణాయికభావం ఞత్వా అనాదరేన ఇణముత్తకే భిక్ఖుభావే పవేసితత్తా.

ఉపడ్ఢుపడ్ఢన్తి థోకం థోకం. దాతబ్బమేవాతి ఇణాయికేన ధనం సమ్పజ్జతు వా, మా వా, దానే సఉస్సాహేనేవ భవితబ్బం, అఞ్ఞేహి చ భిక్ఖూహి ‘‘మా ధురం నిక్ఖిపాహీ’’తి వత్వా సహాయకేహి భవితబ్బన్తి దస్సేతి. ధురనిక్ఖేపేన హిస్స భణ్డగ్ఘేన కారేతబ్బతా సియాతి.

౧౩౧. దాసచారిత్తం ఆరోపేత్వా కీతోతి ఇమినా దాసభావపరిమోచనత్థాయ కీతం నివత్తేతి. తాదిసో హి ధనక్కీతోపి అదాసో ఏవ. వజిరబుద్ధిటీకాయం (వజిర. టీ. మహావగ్గ ౯౭) పన ‘‘దేసచారిత్తన్తి ¶ సావనపణ్ణారోపనాదికం తం తం దేసచారిత్త’’న్తి వుత్తం. తత్థ తత్థ చారిత్తవసేనాతి తస్మిం తస్మిం జనపదే దాసపణ్ణజ్ఝాపనాదినా అదాసకరణనియామేన. అభిసేకాదీసు సబ్బబన్ధనాని మోచాపేన్తి, తం సన్ధాయ ‘‘సబ్బసాధారణేనా’’తి వుత్తం.

సచే సయమేవ పణ్ణం ఆరోపేన్తి, న వట్టతీతి తా భుజిస్సిత్థియో ‘‘మయమ్పి వణ్ణదాసియో హోమా’’తి అత్తనో రక్ఖణత్థాయ సయమేవ రాజూనం దాసిపణ్ణే అత్తనో నామం లిఖాపేన్తి, తాసం పుత్తాపి రాజదాసావ హోన్తి, తస్మా తే పబ్బాజేతుం న వట్టతి. తేహి అదిన్నా న పబ్బాజేతబ్బాతి యత్తకా తేసం సామినో, తేసు ఏకేన అదిన్నేపి న పబ్బాజేతబ్బా. భుజిస్సే కత్వా పన పబ్బాజేతుం వట్టతీతి యస్స విహారస్స తే ఆరామికా దిన్నా, తస్మిం విహారే సఙ్ఘం ఞాపేత్వా ఫాతికమ్మేన ధనాదిం కత్వా భుజిస్సే కత్వా పబ్బాజేతుం వట్టతి. వజిరబుద్ధిటీకాయం (వజిర. టీ. మహావగ్గ ౯౭) పన ‘‘దేవదాసిపుత్తే వట్టతీతి లిఖితం. ‘ఆరామికఞ్చే పబ్బాజేతుకామో, అఞ్ఞమేకం దత్వా పబ్బాజేతబ్బ’న్తి వుత్తం. మహాపచ్చరివాదస్స అయమిధ అధిప్పాయో, ‘భిక్ఖుసఙ్ఘస్స ఆరామికే దేమా’తి దిన్నత్తా న తే తేసం దాసా, ‘ఆరామికో చ నేవ దాసో న భుజిస్సో’తి వత్తబ్బతో న దాసోతి లిఖితం. తక్కాసిఞ్చనం సీహళదీపే చారిత్తం, తే చ పబ్బాజేతబ్బా సఙ్ఘస్సారామికత్తా. నిస్సామికం దాసం అత్తనాపి భుజిస్సం కాతుం లభతీ’’తి వుత్తం.

సారత్థదీపనియం (సారత్థ. టీ. మహావగ్గ ౩.౯౭) పన ‘‘తక్కం సీసే ఆసిత్తకసదిసావ హోన్తీతి యథా అదాసే కరోన్తా తక్కేన సీసం ధోవిత్వా అదాసం కరోన్తి, ఏవం ఆరామికవచనేన దిన్నత్తా అదాసావ తేతి అధిప్పాయో. ‘తక్కాసిఞ్చనం పన సీహళదీపే చారిత్త’న్తి ¶ వదన్తి. నేవ పబ్బాజేతబ్బోతి వుత్తన్తి కప్పియవచనేన దిన్నేపి ¶ సఙ్ఘస్స ఆరామికదాసత్తా ఏవం వుత్త’’న్తి వుత్తం. విమతివినోదనియమ్పి (వి. వి. టీ. మహావగ్గ ౨.౯౭) ‘‘తక్కం సీసే ఆసిత్తకసదిసావ హోన్తీతి కేసుచి జనపదేసు అదాసే కరోన్తా తక్కం సీసే ఆసిఞ్చన్తి, తేన కిర తే అదాసా హోన్తి, ఏవమిదమ్పి ఆరామికవచనేన దిన్నమ్పీతి అధిప్పాయో. తథా దిన్నేపి సఙ్ఘస్స ఆరామికదాసో ఏవాతి ‘నేవ పబ్బాజేతబ్బో’తి వుత్తం. ‘తావకాలికో నామ’తి వుత్తత్తా కాలపరిచ్ఛేదం కత్వా వా పచ్ఛాపి గహేతుకామతాయ వా దిన్నం సబ్బం తావకాలికమేవాతి గహేతబ్బం. నిస్సామికదాసో నామ యస్స సామికులం అఞ్ఞాతికం మరణేన పరిక్ఖీణం, న కోచి తస్స దాయాదో, సో పన సమానజాతికేహి వా నివాసగామవాసీహి వా ఇస్సరేహి వా భుజిస్సో కతోవ పబ్బాజేతబ్బో. దేవదాసాపి దాసా ఏవ. తే హి కత్థచి దేసే రాజదాసా హోన్తి, కత్థచి విహారదాసా వా, తస్మా పబ్బాజేతుం న వట్టతీ’’తి వుత్తం.

సారత్థదీపనియం (సారత్థ. టీ. మహావగ్గ ౩.౯౭) పన ‘‘నిస్సామికదాసో నామ యస్స సామికా సపుత్తదారా మతా హోన్తి, న కోచి తస్స పరిగ్గాహకో, సోపి పబ్బాజేతుం న వట్టతి, తం పన అత్తనాపి భుజిస్సం కాతుం వట్టతి. యే వా పన తస్మిం రట్ఠే సామినో, తేహిపి కారాపేతుం వట్టతి, ‘దేవదాసిపుత్తం పబ్బాజేతుం వట్టతీ’తి తీసుపి గణ్ఠిపదేసు వుత్తం. ‘దాసస్స పబ్బజిత్వా అత్తనో సామికే దిస్వా పలాయన్తస్స ఆపత్తి నత్థీ’తి వదన్తీ’’తి వుత్తం. విమతివినోదనియం పన ‘‘దాసమ్పి పబ్బాజేత్వా సామికే దిస్వా పటిచ్ఛాదనత్థం అపనేన్తో పదవారేన అదిన్నాదానాపత్తియా కారేతబ్బో, దాసస్స పన పలాయతో అనాపత్తీ’’తి వుత్తం.

౧౩౨. హత్థచ్ఛిన్నకాదివత్థూసు కణ్ణమూలేతి సకలస్స కణ్ణస్స ఛేదం సన్ధాయాహ. కణ్ణసక్ఖలికాయాతి కణ్ణచూళికాయ ¶ . యస్స పన కణ్ణావట్టేతి హేట్ఠా కుణ్డలాదిఠపనఛిద్దం సన్ధాయ వుత్తం. ‘‘తఞ్హి సఙ్ఘట్టనక్ఖమం. అజపదకేతి అజపదనాసికట్ఠికోటియం. తతో హి ఉద్ధం న విచ్ఛిన్దితుం సక్కా హోతి. సన్ధేతున్తి అవిరూపసణ్ఠానం సన్ధాయ వుత్తం, విరూపం పన పరిసదూసకం ఆపాదేతి.

ఖుజ్జసరీరోతి వఙ్కసరీరో. బ్రహ్మునో వియ ఉజుకం గత్తం సరీరం యస్స సో బ్రహ్ముజుగత్తో, భగవా. అవసేసో సత్తోతి ఇమినా లక్ఖణేన రహితసత్తో. ఏతేన ఠపేత్వా మహాపురిసం చక్కవత్తిఞ్చ ¶ ఇతరే సత్తా ఖుజ్జపక్ఖికాతి దస్సేతి. యేభుయ్యేన హి సత్తా ఖన్ధే కటియం జాణూసూతి తీసు ఠానేసు నమన్తి, తే కటియం నమన్తా పచ్ఛతో నమన్తి, ద్వీసు ఠానేసు నమన్తా పురతో నమన్తి, దీఘసరీరా పన ఏకేన పస్సేన వఙ్కా హోన్తి, ఏకే ముఖం ఉన్నామేత్వా నక్ఖత్తాని గణయన్తా వియ చరన్తి, ఏకే అప్పమంసలోహితా సూలసదిసా హోన్తి, ఏకే పురతో పబ్భారా హోన్తి, పవేధమానా గచ్ఛన్తి. పరివటుమోతి సమన్తతో వట్టకాయో. ఏతేన ఏవరూపా ఏవ వామనకా న వట్టన్తీతి దస్సేతి.

౧౩౩. అట్ఠిసిరాచమ్మసరీరోతి అట్ఠిసిరాచమ్మమత్తసరీరో. కూటకూటసీసోతి అనేకేసు ఠానేసు పిణ్డితమంసతం దస్సేతుం ఆమేడితం కతం. తేనాహ ‘‘తాలఫలపిణ్డిసదిసేనా’’తి. తాలఫలానం మఞ్జరీ పిణ్డి నామ. అనుపుబ్బతనుకేన సీసేనాతి చేతియథూపికా వియ కమేన కిసేన సీసేన. మహావేళుపబ్బం వియ ఆదితో పట్ఠాయ యావ పరియోసానా అవిసమథూలేన సీసేన సమన్నాగతో నాళిసీసో నామ. కప్పసీసోతి గజమత్థకం వియ ద్విధా భిన్నసీసో. ‘‘కణ్ణికకేసో వా’’తి ఇమస్స వివరణం ‘‘పాణకేహీ’’తిఆది. మక్కటస్సేవ నలాటేపి కేసానం ఉట్ఠితభావం సన్ధాయాహ ‘‘సీసలోమేహీ’’తిఆది.

మక్కటభముకోతి ¶ నలాటలోమేహి అవిభత్తలోమభముకో. అక్ఖిచక్కేహీతి అక్ఖిమణ్డలేహి. కేకరోతి తిరియం పస్సనకో. ఉదకతారకాతి ఓలోకేన్తానం ఉదకే పటిబిమ్బికచ్ఛాయా. ఉదకబుబ్బుళన్తి కేచి. అక్ఖితారకాతి అభిముఖే ఠితానం ఛాయా. అక్ఖిభణ్డకాతిపి వదన్తి. అతిపిఙ్గలక్ఖి మజ్జారక్ఖి. మధుపిఙ్గలన్తి మధువణ్ణపిఙ్గలం. నిప్పఖుమక్ఖీతి ఏత్థ పఖుమ-సద్దో అక్ఖిదలలోమేసు నిరుళ్హో, తదభావా నిప్పఖుమక్ఖి. అక్ఖిపాకేనాతి అక్ఖిదలపరియన్తేసు పూతితాపజ్జనరోగేన.

చిపిటనాసికోతి అనున్నతనాసికో. పటఙ్గమణ్డూకో నామ మహాముఖమణ్డూకో. భిన్నముఖోతి ఉపక్కముఖపరియోసానో, సబ్బదా వివటముఖో వా. వఙ్కముఖోతి ఏకపస్సే అపక్కమ్మ ఠితహేట్ఠిమహనుకట్ఠికో. ఓట్ఠచ్ఛిన్నకోతి ఉభోసు ఓట్ఠేసు యత్థ కత్థచి జాతియా వా పచ్ఛా వా సత్థాదినా అపనీతమంసేన ఓట్ఠేన సమన్నాగతో. ఏళముఖోతి నిచ్చపగ్ఘరితలాలాముఖో.

భిన్నగలోతి అవనతగలో. భిన్నఉరోతి అతినిన్నఉరమజ్ఝో. ఏవం భిన్నపిట్ఠీతి. సబ్బఞ్చేతన్తి ¶ ‘‘కచ్ఛుగత్తో’’తిఆదిం సన్ధాయ వుత్తం. ఏత్థ చ వినిచ్ఛయో కుట్ఠాదీసు వుత్తో ఏవాతి ఆహ ‘‘వినిచ్ఛయో’’తిఆది.

వాతణ్డికోతి అణ్డకేసు వుద్ధిరోగేన సమన్నాగతో, అణ్డవాతరోగేన ఉద్ధుతబీజణ్డకోసేన సమన్నాగతో వా. యస్స నివాసనేన పటిచ్ఛన్నమ్పి ఉణ్ణతం పకాసతి, సోవ న పబ్బాజేతబ్బో. వికటోతి తిరియం గమనపాదేహి సమన్నాగతో, యస్స చఙ్కమతో జాణుకా బహి నిగచ్ఛన్తి. సఙ్ఘట్టోతి గచ్ఛతో పరివత్తనపాదేహి సమన్నాగతో, యస్స చఙ్కమతో జాణుకా అన్తో పవిసన్తి. మహాజఙ్ఘోతి థూలజఙ్ఘో. మహాపాదోతి మహన్తేన పాదతలేన ¶ యుత్తో. పాదవేమజ్ఝేతి పిట్ఠిపాదవేమజ్ఝే. ఏతేన అగ్గపాదో చ పణ్హి చ సదిసావాతి దస్సేతి.

౧౩౪. మజ్ఝే సంకుటితపాదత్తాతి కుణ్ఠపాదతాయ కారణం దస్సేతి, అగ్గే సంకుటితపాదత్తాతి కుణ్ఠపాదతాయ. కుణ్ఠపాదస్సేవ చఙ్కమనవిభావనం ‘‘పిట్ఠిపాదగ్గేన చఙ్కమన్తో’’తి. ‘‘పాదస్స బాహిరన్తేనా’’తి చ ‘‘అబ్భన్తరన్తేనా’’తి చ ఇదం పాదతలస్స ఉభోహి పరియన్తేహి చఙ్కమనం సన్ధాయ వుత్తం.

మమ్మనన్తి ఖలితవచనం, యో ఏకమేవక్ఖరం చతుపఞ్చక్ఖత్తుం వదతి, తస్సేతం అధివచనం, ఠానకరణవిసుద్ధియా అభావేన అఫుట్ఠక్ఖరవచనం. వచనానుకరణేన హి సో ‘‘మమ్మనో’’తి వుత్తో. యో చ కరణసమ్పన్నోపి ఏకమేవక్ఖరం హిక్కారబహుసో వదతి, సోపి ఇధేవ సఙ్గయ్హతి. యో వా పన తం నిగ్గహేత్వాపి అనామేడితక్ఖరమేవ సిథిలం సిలిట్ఠవచనం వత్తుం సమత్థో, సో పబ్బాజేతబ్బో. ఆపత్తితో న ముచ్చన్తీతి ఞత్వా కరోన్తావ న ముచ్చన్తి. జీవితన్తరాయాదిఆపదాసు అరుచియా కాయసామగ్గిం దేన్తస్స అనాపత్తి.

౧౩౫. అభబ్బపుగ్గలకథాసు ‘‘యో కాళపక్ఖే ఇత్థీ హోతి, జుణ్హపక్ఖే పురిసో, అయం పక్ఖపణ్డకో’’తి కేచి వదన్తి. అట్ఠకథాయం పన ‘‘కాళపక్ఖే పణ్డకో హోతి, జుణ్హపక్ఖే పనస్స పరిళాహో వూపసమ్మతీ’’తి అపణ్డకపక్ఖే పరిళాహవూపసమస్సేవ వుత్తత్తా పణ్డకపక్ఖే ఉస్సన్నపరిళాహతా పణ్డకభావాపత్తీతి విఞ్ఞాయతీతి వీమంసిత్వా యుత్తతరం గహేతబ్బం. ఇత్థిభావో పుమ్భావో వా నత్థి ఏతస్సాతి అభావకో. ‘‘తస్మింయేవస్స పక్ఖే పబ్బజ్జా వారితాతి ఏత్థ అపణ్డకపక్ఖే పబ్బాజేత్వా పణ్డకపక్ఖే నాసేతబ్బో’’తి తీసుపి గణ్ఠిపదేసు వుత్తం. కేచి పన ‘‘అపణ్డకపక్ఖే ¶ ¶ పబ్బజితో సచే కిలేసక్ఖయం పాపుణాతి, న నాసేతబ్బో’’తి వదన్తి, తం తేసం మతిమత్తం. పణ్డకస్స హి కిలేసక్ఖయాసమ్భవతో, ఖీణకిలేసస్స చ పణ్డకభావానాపత్తితో. అహేతుకపటిసన్ధికథాయఞ్హి అవిసేసేన పణ్డకస్స అహేతుకపటిసన్ధితా వుత్తా, ఆసిత్తఉసూయపక్ఖపణ్డకానఞ్చ పటిసన్ధితో పట్ఠాయేవ పణ్డకభావో, న పవత్తియంయేవాతి వదన్తి. తేనేవ అహేతుకపటిసన్ధినిద్దేసే జచ్చన్ధబధిరాదయో వియ పణ్డకో జాతిసద్దేన విసేసేత్వా న నిద్దిట్ఠో. చతుత్థపారాజికసంవణ్ణనాయఞ్చ (పారా. అట్ఠ. ౨.౨౩౩) అభబ్బపుగ్గలే దస్సేన్తేన పణ్డకతిరచ్ఛానగతఉభతోబ్యఞ్జనకా తయో వత్థువిపన్నా అహేతుకపటిసన్ధికా, తేసం సగ్గో అవారితో, మగ్గో పన వారితోతి అవిసేసతో వుత్తన్తి సారత్థదీపనియం (సారత్థ. టీ. మహావగ్గ ౩.౧౦౯) ఆగతం.

విమతివినోదనియం (వి. వి. టీ. మహావగ్గ ౨.౧౦౯) పన పణ్డకవత్థుస్మిం ఆసిత్తఉసూయపక్ఖపణ్డకా తయోపి పురిసభావలిఙ్గాదియుత్తా అహేతుకపటిసన్ధికా, తే చ కిలేసపరియుట్ఠానస్స బలవతాయ నపుంసకపణ్డకసదిసత్తా ‘‘పణ్డకా’’తి వుత్తా, తేసు ఆసిత్తఉసూయపణ్డకానం ద్విన్నం కిలేసపరియుట్ఠానం యోనిసోమనసికారాదీహి వీతిక్కమతో నివారేతుమ్పి సక్కా, తేన తే పబ్బాజేతబ్బాతి వుత్తా. పక్ఖపణ్డకస్స పన కాళపక్ఖే ఉమ్మాదో వియ కిలేసపరిళాహో అవత్థరన్తో ఆగచ్ఛతి, వీతిక్కమం పత్వా ఏవ చ నివత్తతి, తస్మా తస్మిం పక్ఖే సో న పబ్బాజేతబ్బోతి వుత్తో, తదేతం విభాగం దస్సేతుం ‘‘యస్స పరేస’’న్తి వుత్తం. తత్థ ఆసిత్తస్సాతి ముఖే ఆసిత్తస్స అత్తనోపి అసుచిముచ్చనేన పరిళాహో వూపసమ్మతి. ఉసూయాయ ఉప్పన్నాయాతి ఉసూయాయ వసేన అత్తనో సేవేతుకామతారాగే ఉప్పన్నే అసుచిముత్తియా పరిళాహో వూపసమ్మతి.

‘‘బీజాని ¶ అపనీతానీ’’తి వుత్తత్తా బీజేసు ఠితేసు నిమిత్తమత్తే అపనీతే పణ్డకో న హోతి. భిక్ఖునోపి అనాబాధపచ్చయా తదపనయనే థుల్లచ్చయమేవ, న పణ్డకత్తం. బీజేసు పన అపనీతేసు అఙ్గజాతమ్పి రాగేన కమ్మనియం న హోతి, పుమభావో విగచ్ఛతి, మస్సుఆదిపురిసలిఙ్గమ్పి ఉపసమ్పదాపి విగచ్ఛతి, కిలేసపరిళాహోపి దున్నివారవీతిక్కమో హోతి నపుంసకపణ్డకస్స వియ, తస్మా ఈదిసో ఉపసమ్పన్నోపి నాసేతబ్బోతి వదన్తి. యది ఏవం కస్మా బీజుద్ధరణే పారాజికం న పఞ్ఞత్తన్తి? ఏత్థ తావ కేచి వదన్తి ‘‘పఞ్ఞత్తమేవేతం భగవతా ‘పణ్డకో భిక్ఖవే అనుపసమ్పన్నో న ఉపసమ్పాదేతబ్బో, ఉపసమ్పన్నో నాసేతబ్బో’తి వుత్తత్తా’’తి. కేచి ¶ పన ‘‘యస్మా బీజుద్ధరణక్ఖణే పణ్డకో న హోతి, తస్మా తస్మిం ఖణే పారాజికం న పఞ్ఞత్తం. యస్మా పన సో ఉద్ధటబీజో భిక్ఖు అపరేన సమయేన వుత్తనయేన పణ్డకత్తం ఆపజ్జతి, అభావకో హోతి, ఉపసమ్పదాయ అవత్థు, తతో ఏవ చస్స ఉపసమ్పదా విగచ్ఛతి, తస్మా ఏస పణ్డకత్తుపగమనకాలతో పట్ఠాయ జాతియా నపుంసకపణ్డకేన సద్ధిం యోజేత్వా ‘ఉపసమ్పన్నో నాసేతబ్బో’తి అభబ్బోతి వుత్తో, న తతో పుబ్బే. అయఞ్చ కిఞ్చాపి సహేతుకో, భావక్ఖయేన పనస్స అహేతుకసదిసతాయ మగ్గోపి న ఉప్పజ్జతీ’’తి వదన్తి. అపరే పన ‘‘పబ్బజ్జతో పుబ్బే ఉపక్కమేన పణ్డకభావమాపన్నం సన్ధాయ ‘ఉపసమ్పన్నో నాసేతబ్బో’తి వుత్తం, ఉపసమ్పన్నస్స పన పచ్ఛా ఉపక్కమేన ఉపసమ్పదాపి న విగచ్ఛతీ’’తి, తం న యుత్తం. యదగ్గేన హి పబ్బజ్జతో పుబ్బే ఉపక్కమేన అభబ్బో హోతి, తదగ్గేన పచ్ఛాపి హోతీతి వీమంసిత్వా గహేతబ్బం.

ఇత్థత్తాది భావో నత్థి ఏతస్సాతి అభావకో. పబ్బజ్జా న వారితాతి ఏత్థ పబ్బజ్జాగ్గహణేనేవ ఉపసమ్పదాపి గహితా. తేనాహ ‘‘యస్స చేత్థ పబ్బజ్జా వారితా’’తిఆది. తస్మిం ¶ యేవస్స పక్ఖే పబ్బజ్జా వారితాతి ఏత్థ పన అపణ్డకపక్ఖేపి పబ్బజ్జామత్తమేవ లభతి, ఉపసమ్పదా పన తదాపి న వట్టతి, పణ్డకపక్ఖే పన ఆగతో లిఙ్గనాసనాయ నాసేతబ్బోతి వేదితబ్బన్తి వుత్తం.

౧౩౬. ఉభతోబ్యఞ్జనమస్స అత్థీతి ఉభతోబ్యఞ్జనకోతి ఇమినా అసమానాధికరణవిసయో బాహిరత్థసమాసోయం, పురిమపదే చ విభత్తిఅలోపోతి దస్సేతి. బ్యఞ్జనన్తి చేత్థ పురిసనిమిత్తం ఇత్థినిమిత్తఞ్చ అధిప్పేతం. అథ ఉభతోబ్యఞ్జనకస్స ఏకమేవ ఇన్ద్రియం హోతి, ఉదాహు ద్వేతి? ఏకమేవ హోతి, న ద్వే. కథం విఞ్ఞాయతీతి చే? ‘‘యస్స ఇత్థిన్ద్రియం ఉప్పజ్జతి, తస్స పురిసిన్ద్రియం ఉప్పజ్జతీతి, నో. యస్స వా పన పురిసిన్ద్రియం ఉప్పజ్జతి, తస్స ఇత్థిన్ద్రియం ఉప్పజ్జతీతి, నో’’తి (యమ. ౩.ఇన్ద్రియయమక.౧౮౮) ఏకస్మిం సన్తానే ఇన్ద్రియభూతభావద్వయస్స ఉప్పత్తియా అభిధమ్మే పటిసేధితత్తా, తఞ్చ ఖో ఇత్థిఉభతోబ్యఞ్జనకస్స ఇత్థిన్ద్రియం, పురిసఉభతోబ్యఞ్జనకస్స పురిసిన్ద్రియన్తి. యది ఏవం దుతియబ్యఞ్జనస్స అభావో ఆపజ్జతి ఇన్ద్రియఞ్హి బ్యఞ్జనస్స కారణం వుత్తం, తఞ్చ తస్స నత్థీతి? వుచ్చతే – న తస్స ఇన్ద్రియం దుతియబ్యఞ్జనకారణం. కస్మా? సదా అభావతో. ఇత్థిఉభతోబ్యఞ్జనకస్స హి యదా ఇత్థియా రాగచిత్తం ఉప్పజ్జతి, తదా పురిసబ్యఞ్జనం పాకటం హోతి, ఇత్థిబ్యఞ్జనం పటిచ్ఛన్నం గుళ్హం హోతి, తథా ¶ ఇతరస్స ఇతరం. యది చ తేసం ఇన్ద్రియం దుతియబ్యఞ్జనకారణం భవేయ్య, సదాపి బ్యఞ్జనద్వయం తిట్ఠేయ్య, న పన తిట్ఠతి, తస్మా వేదితబ్బమేతం ‘‘న తస్స తం బ్యఞ్జనకారణం, కమ్మసహాయం పన రాగచిత్తమేవేత్థ కారణ’’న్తి. యస్మా చస్స ఏకమేవ ఇన్ద్రియం హోతి, తస్మా ఇత్థిఉభతోబ్యఞ్జనకో సయమ్పి గబ్భం గణ్హాతి, పరమ్పి గణ్హాపేతి. పురిసఉభతోబ్యఞ్జనకో పరం గణ్హాపేతి, సయం పన న గణ్హాతీతి సారత్థదీపనియం (సారత్థ. టీ. మహావగ్గ ౩.౧౧౬) ఆగతం.

విమతివినోదనియం ¶ (వి. వి. టీ. మహావగ్గ ౨.౧౧౬) పన – ఇత్థిఉభతోబ్యఞ్జనకోతి ఇత్థిన్ద్రియయుత్తో, ఇతరో పన పురిసిన్ద్రియయుత్తో. ఏకస్స హి భావద్వయం సహ న ఉప్పజ్జతి యమకే (యమ. ౩.ఇన్ద్రియయమక.౧౮౮) పటిక్ఖిత్తత్తా. దుతియబ్యఞ్జనం పన కమ్మసహాయేన అకుసలచిత్తేనేవ భావరహితం ఉప్పజ్జతి. పకతిత్థిపురిసానమ్పి కమ్మమేవ బ్యఞ్జనలిఙ్గానం కారణం, న భావో తస్స కేనచి పచ్చయేన పచ్చయత్తస్స పట్ఠానే అవుత్తత్తా. కేవలం భావసహితానంయేవ బ్యఞ్జనలిఙ్గానం పవత్తదస్సనత్థం అట్ఠకథాసు (ధ. స. అట్ఠ. ౬౩౨-౬౩౩) ‘‘ఇత్థిన్ద్రియం పటిచ్చ ఇత్థిలిఙ్గాదీనీ’’తిఆదినా ఇన్ద్రియస్స బ్యఞ్జనకారణత్తేన వుత్తం. ఇధ పన అకుసలబలేన ఇన్ద్రియం వినాపి బ్యఞ్జనం ఉప్పజ్జతీతి వేదితబ్బం. ఉభిన్నమ్పి చే తేసం ఉభతోబ్యఞ్జనకానం. యదా ఇత్థియా రాగో ఉప్పజ్జతి, తదా పురిసబ్యఞ్జనం పాకటం హోతి, ఇతరం పటిచ్ఛన్నం. యదా పురిసే రాగో ఉప్పజ్జతి, తదా ఇత్థిబ్యఞ్జనం పాకటం హోతి, ఇతరం పటిచ్ఛన్నన్తి ఆగతం.

౧౩౭. థేయ్యాయ సంవాసో ఏతస్సాతి థేయ్యసంవాసకో. సో చ న సంవాసమత్తస్సేవ థేనకో ఇధాధిప్పేతో, అథ ఖో లిఙ్గస్స తదుభయస్స చ థేనకోపీతి ఆహ ‘‘తయో థేయ్యసంవాసకా’’తిఆది. న యథావుడ్ఢం వన్దనం సాదియతీతి యథావుడ్ఢం భిక్ఖూనం వా సామణేరానం వా వన్దనం న సాదియతి. యథావుడ్ఢం వన్దనం సాదియతీతి అత్తనా ముసావాదం కత్వా దస్సితవస్సానురూపం యథావుడ్ఢం వన్దనం సాదియతి. భిక్ఖువస్సగణనాదికోతి ఇమినా న ఏకకమ్మాదికోవ ఇధ సంవాసో నామాతి దస్సేతి.

౧౩౮. రాజ…పే… భయేనాతి ఏత్థ భయ-సద్దో పచ్చేకం యోజేతబ్బో ‘‘రాజభయేన దుబ్భిక్ఖభయేనా’’తిఆదినా. సంవాసం నాధివాసేతి, యావ సో సుద్ధమానసోతి రాజభయాదీహి ¶ గహితలిఙ్గతాయ ¶ సో సుద్ధమానసో యావ సంవాసం నాధివాసేతీతి అత్థో. యో హి రాజభయాదిం వినా కేవలం భిక్ఖూ వఞ్చేత్వా తేహి సద్ధిం సంవసితుకామతాయ లిఙ్గం గణ్హాతి, సో అసుద్ధచిత్తతాయ లిఙ్గగ్గహణేనేవ థేయ్యసంవాసకో నామ హోతి. అయం పన తాదిసేన అసుద్ధచిత్తేన భిక్ఖూ వఞ్చేతుకామతాయ అభావతో యావ సంవాసం నాధివాసేతి, తావ థేయ్యసంవాసకో నామ న హోతి. తేనేవ ‘‘రాజభయాదీహి గహితలిఙ్గానం ‘గిహీ మం సమణోతి జానన్తూ’తి వఞ్చనచిత్తే సతిపి భిక్ఖూనం వఞ్చేతుకామతాయ అభావా దోసో న జాతో’’తి తీసుపి గణ్ఠిపదేసు వుత్తం. కేచి పన ‘‘వూపసన్తభయతా ఇధ సుద్ధచిత్తతా’’తి వదన్తి, ఏవఞ్చ సతి సో వూపసన్తభయో యావ సంవాసం నాధివాసేతి, తావ థేయ్యసంవాసకో న హోతీతి అయమత్థో విఞ్ఞాయతి. ఇమస్మిఞ్చ అత్థే విఞ్ఞాయమానే అవూపసన్తభయస్స సంవాససాదియనేపి థేయ్యసంవాసకో న హోతీతి ఆపజ్జేయ్య, న చ అట్ఠకథాయం అవూపసన్తభయస్స సంవాససాదియనేపి అథేయ్యసంవాసకతా దస్సితా. సబ్బపాసణ్డియభత్తాని భుఞ్జన్తోతి చ ఇమినా అవూపసన్తభయేనపి సంవాసం అసాదియన్తేనేవ భవితబ్బన్తి దీపేతి. తేనేవ తీసుపి గణ్ఠిపదేసు వుత్తం ‘‘యస్మా విహారం ఆగన్త్వా సఙ్ఘికం గణ్హన్తస్స సంవాసం పరిహరితుం దుక్కరం, తస్మా ‘సబ్బపాసణ్డియభత్తాని భుఞ్జన్తో’తి ఇదం వుత్త’’న్తి. తస్మా రాజభయాదీహి గహితలిఙ్గతాయేవేత్థ సుద్ధచిత్తతాతి గహేతబ్బం.

సబ్బపాసణ్డియభత్తానీతి సబ్బసామయికానం సాధారణం కత్వా వీథిచతుక్కాదీసు ఠపేత్వా దాతబ్బభత్తాని. కాయపరిహారియానీతి కాయేన పరిహరితబ్బాని. అబ్భుగ్గచ్ఛన్తీతి అభిముఖం గచ్ఛన్తి. కమ్మన్తానుట్ఠానేనాతి కసిగోరక్ఖాదికమ్మాకరణేన. తదేవ పత్తచీవరం ఆదాయ విహారం గచ్ఛతీతి ¶ చీవరాని నివాసనపారుపనవసేన ఆదాయ, పత్తఞ్చ అంసకూటే లగ్గేత్వా విహారం గచ్ఛతి.

నాపి సయం జానాతీతి ‘‘యో ఏవం పబ్బజతి, సో థేయ్యసంవాసకో నామ హోతీ’’తి వా ‘‘ఏవం కాతుం న లభతీ’’తి వా ‘‘ఏవం పబ్బజితో సమణో నామ న హోతీ’’తి వా న జానాతి. యో ఏవం పబ్బజతి, సో థేయ్యసంవాసకో నామ హోతీతి ఇదం పన నిదస్సనమత్తం. అనుపసమ్పన్నకాలేయేవాతి ఇమినా ఉపసమ్పన్నకాలే సుత్వా సచేపి నారోచేతి, థేయ్యసంవాసకో న హోతీతి దీపేతి.

సిక్ఖం ¶ అప్పచ్చక్ఖాయ…పే… థేయ్యసంవాసకో న హోతీతి ఇదం భిక్ఖూహి దిన్నలిఙ్గస్స అపరిచ్చత్తత్తా న లిఙ్గత్థేనకో హోతి, లిఙ్గానురూపస్స సంవాసస్స సాదితత్తా నాపి సంవాసత్థేనకో హోతీతి వుత్తం. ఏకో భిక్ఖు కాసాయే సఉస్సాహోవ ఓదాతం నివాసేత్వాతి ఏత్థాపి ఇదమేవ కారణం దట్ఠబ్బం. పరతో ‘‘సామణేరో సలిఙ్గే ఠితో’’తిఆదినా సామణేరస్స వుత్తవిధానేసుపి అథేయ్యసంవాసపక్ఖే అయమేవ నయో. ‘‘భిక్ఖునియాపి ఏసేవ నయో’’తి వుత్తమేవత్థం ‘‘సాపి గిహిభావం పత్థయమానా’’తిఆదినా విభావేతి.

సచే కోచి వుడ్ఢపబ్బజితోతి సామణేరం సన్ధాయ వుత్తం. మహాపేళాదీసూతి ఏతేన గిహిసన్తకం దస్సితం. సామణేరపటిపాటియా…పే… థేయ్యసంవాసకో న హోతీతి ఏత్థ కిఞ్చాపి థేయ్యసంవాసకో న హోతి, పారాజికం పన ఆపజ్జతియేవ. సేసమేత్థ ఉత్తానమేవాతి సారత్థదీపనియం (సారత్థ. టీ. మహావగ్గ ౩.౧౧౦) వుత్తం.

విమతివినోదనియం (వి. వి. టీ. మహావగ్గ ౨.౧౧౦) పన – థేయ్యాయ లిఙ్గగ్గహణమత్తమ్పి ఇధ సంవాసో ఏవాతి ఆహ ‘‘తయో థేయ్యసంవాసకా’’తి. న ¶ యథావుడ్ఢం వన్దనన్తి భిక్ఖూనం సామణేరానం వా వన్దనం న సాదియతి. యథావుడ్ఢం వన్దనన్తి అత్తనా ముసావాదేన దస్సితవస్సక్కమేన భిక్ఖూనం వన్దనం సాదియతి. దహరసామణేరో పన వుడ్ఢసామణేరానం, దహరభిక్ఖూ చ వుడ్ఢానం వన్దనం సాదియన్తోపి థేయ్యసంవాసకో న హోతి. ఇమస్మిం అత్థేతి సంవాసత్థేనకత్థే. భిక్ఖువస్సానీతి ఇదం సంవాసత్థేనకే వుత్తపాఠవసేన వుత్తం, సయమేవ పన పబ్బజిత్వా సామణేరవస్సాని గణేన్తోపి ఉభయత్థేనకో ఏవ. న కేవలఞ్చ పురిసోవ, ఇత్థీపి భిక్ఖూనీసు ఏవం పటిపజ్జతి, థేయ్యసంవాసికావ. ఆదికమ్మికాపి చేత్థ న ముచ్చన్తి. ఉపసమ్పన్నేసు ఏవ పఞ్ఞత్తాపత్తిం పటిచ్చ ఆదికమ్మికా వుత్తా, తేనేవేత్థ ఆదికమ్మికోపి న ముత్తో.

రాజ…పే… భయేనాతి ఏత్థ భయ-సద్దో పచ్చేకం యోజేతబ్బో. యావ సో సుద్ధమానసోతి ‘‘ఇమినా లిఙ్గేన భిక్ఖూ వఞ్చేత్వా తేహి సంవసిస్సామీ’’తి అసుద్ధచిత్తాభావేన సుద్ధచిత్తో. తేన హి అసుద్ధచిత్తేన లిఙ్గే గహితమత్తే పచ్ఛా భిక్ఖూహి సహ సంవసతు వా మా వా, లిఙ్గత్థేనకో హోతి. పచ్ఛా సంవసన్తోపి అభబ్బో హుత్వా సంవసతి, తస్మా ఉభయత్థేనకోపి లిఙ్గత్థేనకే ఏవ పవిసతీతి వేదితబ్బం. యో పన రాజాదిభయేన సుద్ధచిత్తోవ లిఙ్గం గహేత్వా విచరన్తో ¶ పచ్ఛా ‘‘భిక్ఖువస్సాని గణేత్వా జీవస్సామీ’’తి అసుద్ధచిత్తం ఉప్పాదేతి, సో చిత్తుప్పాదమత్తేన థేయ్యసంవాసకో న హోతి సుద్ధచిత్తేన గహితలిఙ్గత్తా. సచే పన సో భిక్ఖూనం సన్తికం గన్త్వా సామణేరవస్సగణనాదిం కరోతి, తదా సంవాసత్థేనకో, ఉభయత్థేనకో వా హోతీతి దట్ఠబ్బం. యం పన పరతో ‘‘సహ ధురనిక్ఖేపేన అయమ్పి థేయ్యసంవాసకోవా’’తి వుత్తం, తం భిక్ఖూహి సఙ్గమ్మ సంవాసాధివాసనవసేన ధురనిక్ఖేపం సన్ధాయ వుత్తం. తేన వుత్తం ‘‘సంవాసం నాధివాసేతి, యావా’’తి ¶ , తస్స తావ థేయ్యసంవాసకో నామ న వుచ్చతీతి సమ్బన్ధో దట్ఠబ్బో. ఏత్థ చ చోరాదిభయం వినాపి కీళాధిప్పాయేన లిఙ్గం గహేత్వా భిక్ఖూనమ్పి సన్తికే పబ్బజితాలయం దస్సేత్వా వన్దనాదిం అసాదియన్తోపి ‘‘సోభతి ను ఖో మే పబ్బజితలిఙ్గ’’న్తిఆదినా సుద్ధచిత్తేన గణ్హన్తోపి థేయ్యసంవాసకో న హోతీతి దట్ఠబ్బం.

సబ్బపాసణ్డియభత్తానీతి సబ్బసామయికానం సాధారణం కత్వా పఞ్ఞత్తాని భత్తాని. ఇదఞ్చ భిక్ఖూనఞ్ఞేవ నియమితభత్తగ్గహణే సంవాసోపి సమ్భవేయ్యాతి సబ్బసాధారణభత్తం వుత్తం. సంవాసం పన అసాదియిత్వా అభిక్ఖుకవిహారాదీసు విహారభత్తాదీని భుఞ్జన్తోపి థేయ్యసంవాసకో న హోతి ఏవ. కమ్మన్తానుట్ఠానేనాతి కసిఆదికమ్మాకరణేన. పత్తచీవరం ఆదాయాతి భిక్ఖులిఙ్గవసేన సరీరేన ధారేత్వా.

యో ఏవం పబ్బజతి, సో థేయ్యసంవాసకో నామ హోతీతి ఇదం నిదస్సనమత్తం. ‘‘థేయ్యసంవాసకో’’తి పన నామం అజానన్తోపి ‘‘ఏవం కాతుం న వట్టతీ’’తి వా ‘‘కరోన్తో సమణో నామ న హోతీ’’తి వా ‘‘యది ఆరోచేస్సామి, ఛడ్డయిస్సన్తి మ’’న్తి వా ‘‘యేన కేనచి పబ్బజ్జా మే న రుహతీ’’తి జానాతి, థేయ్యసంవాసకో హోతి. యో పన పఠమం ‘‘పబ్బజ్జా ఏవం మే గహితా’’తి సఞ్ఞీ కేవలం అన్తరా అత్తనో సేతవత్థనివాసనాదివిప్పకారం పకాసేతుం లజ్జన్తో న కథేతి, సో థేయ్యసంవాసకో న హోతి. అనుపసమ్పన్నకాలేయేవాతి ఏత్థ అవధారణేన ఉపసమ్పన్నకాలే థేయ్యసంవాసకలక్ఖణం ఞత్వా వఞ్చనాయపి నారోచేతి, థేయ్యసంవాసకో న హోతీతి దీపేతి. సో హి సుద్ధచిత్తేన గహితలిఙ్గత్తా లిఙ్గత్థేనకో న హోతి, లద్ధూపసమ్పదత్తా తదనుగుణస్సేవ సంవాసస్స సాదితత్తా సంవాసత్థేనకోపి ¶ న హోతి. అనుపసమ్పన్నో పన లిఙ్గత్థేనకో హోతి, సంవాసారహస్స లిఙ్గస్స గహితత్తా సంవాససాదియనమత్తేన సంవాసత్థేనకో హోతి.

సలిఙ్గే ¶ ఠితోతి సలిఙ్గభావే ఠితో. థేయ్యసంవాసకో న హోతీతి భిక్ఖూహి దిన్నలిఙ్గస్స అపరిచ్చత్తత్తా లిఙ్గత్థేనకో న హోతి. భిక్ఖుపటిఞ్ఞాయ అపరిచ్చత్తత్తా సంవాసత్థేనకో న హోతి. యం పన మాతికాట్ఠకథాయం (కఙ్ఖా. అట్ఠ. పఠమపారాజికవణ్ణనా) ‘‘లిఙ్గానురూపస్స సంవాసస్స సాదితత్తా నాపి సంవాసత్థేనకో’’తి కారణం వుత్తం, తమ్పి ఇదమేవ కారణం సన్ధాయ వుత్తం. ఇతరథా సామణేరస్సాపి భిక్ఖువస్సగణనాదీసు లిఙ్గానురూపసంవాసో ఏవ సాదితోతి సంవాసత్థేనకతా న సియా భిక్ఖూహి దిన్నలిఙ్గస్స ఉభిన్నమ్పి సాధారణత్తా. యథా చేత్థ భిక్ఖు, ఏవం సామణేరోపి పారాజికం సమాపన్నో సామణేరపటిఞ్ఞాయ అపరిచ్చత్తత్తా సంవాసత్థేనకో న హోతీతి వేదితబ్బో. సోభతీతి సమ్పటిచ్ఛిత్వాతి కాసావధారణే ధురం నిక్ఖిపిత్వా గిహిభావం సమ్పటిచ్ఛిత్వా.

సచే కోచి వుడ్ఢపబ్బజితోతి సామణేరం సన్ధాయ వుత్తం. మహాపేళాదీసూతి విలీవాదిమయేసు ఘరద్వారేసు ఠపితేసు భత్తభాజనవిసేసేసు. ఏతేన విహారే భిక్ఖూహి సద్ధిం వస్సగణనాదీనం అకరణం దస్సేతీతి వుత్తం.

౧౩౯. తిత్థియపక్కన్తకకథాయం తేసం లిఙ్గే ఆదిన్నమత్తే తిత్థియపక్కన్తకో హోతీతి ‘‘తిత్థియో భవిస్సామీ’’తి గతస్స లిఙ్గగ్గహణేనేవ తేసం లద్ధిపి గహితాయేవ హోతీతి కత్వా వుత్తం. కేనచి పన ‘‘తేసం లిఙ్గే ఆదిన్నమత్తే లద్ధియా గహితాయపి అగ్గహితాయపి తిత్థియపక్కన్తకో హోతీ’’తి వుత్తం, తం న గహేతబ్బం. న హి ‘‘తిత్థియో భవిస్సామీ’’తి గతస్స లిఙ్గసమ్పటిచ్ఛనతో అఞ్ఞం లద్ధిగ్గహణం ¶ నామ అత్థి. లిఙ్గసమ్పటిచ్ఛనేనేవ హి సో గహితలద్ధికో హోతి. తేనేవ ‘‘వీమంసనత్థం కుసచీరాదీని…పే… యావ న సమ్పటిచ్ఛతి, తావ తం లద్ధి రక్ఖతి, సమ్పటిచ్ఛితమత్తే తిత్థియపక్కన్తకో హోతీ’’తి వుత్తం. నగ్గోవ ఆజీవకానం ఉపస్సయం గచ్ఛతి, పదవారే పదవారే దుక్కటన్తి ‘‘ఆజీవకో భవిస్స’’న్తి అసుద్ధచిత్తేన గమనపచ్చయా దుక్కటం వుత్తం. నగ్గేన హుత్వా గమనపచ్చయాపి పదవారే దుక్కటా న ముచ్చతియేవాతి సారత్థదీపనియం (సారత్థ. టీ. మహావగ్గ ౩.౧౧౦) వుత్తం.

విమతివినోదనియం (వి. వి. టీ. మహావగ్గ ౨.౧౧౦) పన – తిత్థియపక్కన్తకాదికథాసు తేసం లిఙ్గే ఆదిన్నమత్తేతి వీమంసాదిఅధిప్పాయం వినా ‘‘తిత్థియో భవిస్సామీ’’తి సన్నిట్ఠానవసేన లిఙ్గే కాయేన ధారితమత్తే. సయమేవాతి తిత్థియానం సన్తికం అగన్త్వా ¶ సయమేవ సఙ్ఘారామేపి కుసచీరాదీని నివాసేతి. ఆజీవకో భవిస్సన్తి…పే… గచ్ఛతీతి ఆజీవకానం సన్తికే తేసం పబ్బజనవిధినా ‘‘ఆజీవకో భవిస్సామీ’’తి గచ్ఛతి. తస్స హి తిత్థియభావూపగమనం పతి సన్నిట్ఠానే విజ్జమానేపి ‘‘గన్త్వా భవిస్సామీ’’తి పరికప్పితత్తా పదవారే దుక్కటమేవ వుత్తం. దుక్కటన్తి పాళియా అవుత్తేపి మేథునాదీసు వుత్తపుబ్బపయోగదుక్కటానులోమతో వుత్తం. ఏతేన చ సన్నిట్ఠానవసేన లిఙ్గే సమ్పటిచ్ఛితే పారాజికం, తతో పురిమపయోగే థుల్లచ్చయఞ్చ వత్తబ్బమేవ. థుల్లచ్చయక్ఖణే నివత్తన్తోపి ఆపత్తిం దేసాపేత్వా ముచ్చతి ఏవాతి దట్ఠబ్బం. యథా చేత్థ, ఏవం సఙ్ఘభేదేపి లోహితుప్పాదేపి భిక్ఖూనం పుబ్బపయోగాదీసు దుక్కటథుల్లచ్చయపారాజికాహి ముచ్చనసీమా చ వేదితబ్బా. సాసనవిరుద్ధతాయేత్థ ఆదికమ్మికానమ్పి అనాపత్తి న వుత్తా. పబ్బజ్జాయపి అభబ్బతాదస్సనత్థం పనేతే అఞ్ఞే చ పారాజికకణ్డే విసుం ¶ సిక్ఖాపదేన పారాజికాదిం అదస్సేత్వా ఇధ అభబ్బేసు ఏవ వుత్తాతి వేదితబ్బం.

తం లద్ధీతి తిత్థియవేసే సేట్ఠభావగ్గహణమేవ సన్ధాయ వుత్తం. తేసఞ్హి తిత్థియానం సస్సతాదిగ్గాహం గణ్హన్తోపి లిఙ్గే అసమ్పటిచ్ఛితే తిత్థియపక్కన్తకో న హోతి, తం లద్ధిం అగ్గహేత్వాపి ‘‘ఏతేసం వతచరియా సున్దరా’’తి లిఙ్గం సమ్పటిచ్ఛన్తో తిత్థియపక్కన్తకో హోతి ఏవ. లద్ధియా అభావేనాతి భిక్ఖుభావే సాలయతాయ తిత్థియభావూపగమనలద్ధియా అభావేన. ఏతేన చ ఆపదాసు కుసచీరాదిం పారుపన్తస్సపి నగ్గస్స వియ అనాపత్తీతి దస్సేతి. ఉపసమ్పన్నభిక్ఖునా కథితోతి ఏత్థ సఙ్ఘభేదకోపి ఉపసమ్పన్నభిక్ఖునావ కథితో, మాతుఘాతకాదయో పన అనుపసమ్పన్నేనాతిపి దట్ఠబ్బన్తి ఆగతం.

౧౪౦. తిరచ్ఛానకథాయం ‘‘యో కోచి అమనుస్సజాతియో, సబ్బోవ ఇమస్మిం అత్థే తిరచ్ఛానగతోతి వేదితబ్బో’’తి ఏతేన ఏసో మనుస్సజాతియో ఏవ భగవతో సాసనే పబ్బజితుం వా ఉపసమ్పజ్జితుం వా లభతి, న తతో అఞ్ఞేతి దీపేతి. తేనాహ భగవా ‘‘తుమ్హే ఖోత్థ నాగా అవిరుళ్హిధమ్మా ఇమస్మిం ధమ్మవినయే’’తి (మహావ. ౧౧౧).

౧౪౧. ఆనన్తరియకథాయం తిరచ్ఛానాదిఅమనుస్సజాతితో మనుస్సజాతికానఞ్ఞేవ పుత్తేసు మేత్తాదయోపి తిక్ఖవిసదా హోన్తి లోకుత్తరగుణా వియాతి ఆహ ‘‘మనుస్సిత్థిభూతా జనికా మాతా’’తి. యథా మనుస్సానఞ్ఞేవ కుసలపవత్తి తిక్ఖవిసదా, ఏవం అకుసలపవత్తిపీతి ఆహ ‘‘సయమ్పి ¶ మనుస్సజాతికేనేవా’’తిఆది. అథ వా యథా సమానజాతియస్స వికోపనే కమ్మం గరుతరం, న తథా విజాతియస్సాతి ఆహ ‘‘మనుస్సిత్థిభూతా’’తి. పుత్తసమ్బన్ధేన మాతుపితుసమఞ్ఞా ¶ , దత్తకిత్తిమాదివసేనపి పుత్తవోహారో లోకే దిస్సతి, సో చ ఖో పరియాయతోతి నిప్పరియాయసిద్ధతం దస్సేతుం ‘‘జనికా మాతా’’తి వుత్తం. యథా మనుస్సత్తభావే ఠితస్సేవ కుసలధమ్మానం తిక్ఖవిసదసూరభావాపత్తి యథా తం తిణ్ణమ్పి బోధిసత్తానం బోధిత్తయనిబ్బత్తియం, ఏవం మనుస్సత్తభావే ఠితస్సేవ అకుసలధమ్మానమ్పి తిక్ఖవిసదసూరభావాపత్తీతి ఆహ ‘‘సయమ్పి మనుస్సజాతికేనేవా’’తి. ఆనన్తరియేనాతి ఏత్థ చుతిఅనన్తరం నిరయే పటిసన్ధిఫలం అనన్తరం నామ, తస్మిం అనన్తరే జనకత్తేన నియుత్తం ఆనన్తరియం, తేన. అథ వా చుతిఅనన్తరం ఫలం అనన్తరం నామ, తస్మిం అనన్తరే నియుత్తం, తన్నిబ్బత్తనేన అనన్తరకరణసీలం, అనన్తరప్పయోజనం వా ఆనన్తరియం, తేన ఆనన్తరియేన మాతుఘాతకకమ్మేన. పితుఘాతకేపి ‘‘యేన మనుస్సభూతో జనకో పితా సయమ్పి మనుస్సజాతికేనేవ సతా సఞ్చిచ్చ జీవితా వోరోపితో, అయం ఆనన్తరియేన పితుఘాతకకమ్మేన పితుఘాతకో’’తిఆదినా సబ్బం వేదితబ్బన్తి ఆహ ‘‘పితుఘాతకేపి ఏసేవ నయో’’తి.

పరివత్తితలిఙ్గమ్పి మాతరం వా పితరం వా జీవితా వోరోపేన్తస్స ఆనన్తరియకమ్మం హోతియేవ. సతిపి హి లిఙ్గపరివత్తే సో ఏవ ఏకకమ్మనిబ్బత్తో భవఙ్గప్పబన్ధో జీవితప్పబన్ధో, న అఞ్ఞోతి. యో పన సయం మనుస్సో తిరచ్ఛానభూతం పితరం వా మాతరం వా, సయం వా తిరచ్ఛానభూతో మనుస్సభూతం, తిరచ్ఛానోయేవ వా తిరచ్ఛానభూతం జీవితా వోరోపేతి, తస్స కమ్మం ఆనన్తరియం న హోతి, భారియం పన హోతి, ఆనన్తరియం ఆహచ్చేవ తిట్ఠతి. ఏళకచతుక్కం సఙ్గామచతుక్కం చోరచతుక్కఞ్చేత్థ కథేతబ్బం. ‘‘ఏళకం మారేమీ’’తి అభిసన్ధినాపి హి ఏళకట్ఠానే ఠితం మనుస్సో మనుస్సభూతం మాతరం వా పితరం వా మారేన్తో ఆనన్తరియం ¶ ఫుసతి మరణాధిప్పాయేనేవ ఆనన్తరియవత్థునో వికోపితత్తా. ఏళకాభిసన్ధినా, పన మాతాపితిఅభిసన్ధినా వా ఏళకం మారేన్తో ఆనన్తరియం న ఫుసతి ఆనన్తరియవత్థునో అభావతో. మాతాపితిఅభిసన్ధినా మాతాపితరో మారేన్తో ఫుస్సతేవ. ఏస నయో ఇతరస్మిమ్పి చతుక్కద్వయే. యథా చ మాతాపితూసు, ఏవం అరహన్తేసు ఏతాని చతుక్కాని వేదితబ్బాని. సబ్బత్థ హి పురిమం అభిసన్ధిచిత్తం అప్పమాణం, వధకచిత్తం, పన తదారమ్మణజీవితిన్ద్రియఞ్చ పమాణం. కతానన్తరియకమ్మో చ ‘‘తస్స కమ్మస్స విపాకం పటిబాహేస్సామీ’’తి సకలచక్కవాళం మహాచేతియప్పమాణేహి కఞ్చనథూపేహి పూరేత్వాపి సకలచక్కవాళం పూరేత్వా నిసిన్నస్స భిక్ఖుసఙ్ఘస్స మహాదానం ¶ దత్వాపి బుద్ధస్స భగవతో సఙ్ఘాటికణ్ణం అముఞ్చన్తో విచరిత్వాపి కాయస్స భేదా నిరయమేవ ఉపపజ్జతి, పబ్బజ్జఞ్చ న లభతి. పితుఘాతకే వేసియా పుత్తోతి ఉపలక్ఖణమత్తం, కులిత్థియా అతిచారినియా పుత్తోపి అత్తనో పితరం అజానిత్వా ఘాన్తేన్తోపి పితుఘాతకోవ హోతి.

అరహన్తఘాతకకమ్మే అవసేసన్తి అనాగామిఆదికం. అయమేత్థ సఙ్ఖేపో, విత్థారో పన తతియపారాజికవణ్ణనాతో గహేతబ్బో.

‘‘దుట్ఠచిత్తేనా’’తి వుత్తమేవత్థం విభావేతి ‘‘వధకచిత్తేనా’’తి. వధకచేతనాయ హి దూసితం చిత్తం ఇధ దుట్ఠచిత్తం నామ. లోహితం ఉప్పాదేతీతి ఏత్థ తథాగతస్స అభేజ్జకాయతాయ పరూపక్కమేన చమ్మచ్ఛేదం కత్వా లోహితపగ్ఘరణం నామ నత్థి, సరీరస్స పన అన్తోయేవ ఏకస్మిం ఠానే లోహితం సమోసరతి, ఆఘాతేన పకుప్పమానం సఞ్చితం హోతి. దేవదత్తేన పవిద్ధసిలతో భిజ్జిత్వా గతా సక్ఖలికాపి తథాగతస్స పాదన్తం పహరి, ఫరసునా పహటో వియ ¶ పాదో అన్తోలోహితోయేవ అహోసి. జీవకో పన తథాగతస్స రుచియా సత్థకేన చమ్మం ఛిన్దిత్వా తమ్హా ఠానా దుట్ఠలోహితం నీహరిత్వా ఫాసుమకాసి, తేనస్స పుఞ్ఞకమ్మమేవ అహోసి. తేనాహ ‘‘జీవకో వియా’’తిఆది.

అథ యే పరినిబ్బుతే తథాగతే చేతియం భిన్దన్తి, బోధిం ఛిన్దన్తి, ధాతుమ్హి ఉపక్కమన్తి, తేసం కిం హోతీతి? భారియం కమ్మం హోతి ఆనన్తరియసదిసం. సధాతుకం పన థూపం వా పటిమం వా బాధమానం బోధిసాఖం ఛిన్దితుం వట్టతి. సచేపి తత్థ నిలీనా సకుణా చేతియే వచ్చం పాతేన్తి, ఛిన్దితుం వట్టతియేవ. పరిభోగచేతియతో హి సరీరచేతియం గరుతరం. చేతియవత్థుం భిన్దిత్వా గచ్ఛన్తే బోధిమూలేపి ఛిన్దిత్వా హరితుం వట్టతి. యా పన బోధిసాఖా బోధిఘరం బాధతి, తం గేహరక్ఖణత్థం ఛిన్దితుం న లభతి. బోధిఅత్థాయ హి గేహం, న గేహత్థాయ బోధి. ఆసనఘరేపి ఏసేవ నయో. యస్మిం పన ఆసనఘరే ధాతు నిహితా హోతి, తస్స రక్ఖణత్థాయ తం సాఖం ఛిన్దితుం వట్టతి. బోధిజగ్గనత్థం ఓజోహరణసాఖం వా పూతిట్ఠానం వా ఛిన్దితుం వట్టతియేవ, సత్థు రూపకాయపటిజగ్గనే వియ పుఞ్ఞమ్పి హోతి.

సఙ్ఘభేదే చతున్నం కమ్మానన్తి అపలోకనాదీనం చతున్నం కమ్మానం. అయం సఙ్ఘభేదకోతి పకతత్తం భిక్ఖుం ¶ సన్ధాయ వుత్తం. పుబ్బే ఏవ పారాజికం సమాపన్నో వా వత్థాదిదోసేన విపన్నుపసమ్పదో వా సఙ్ఘం భిన్దన్తోపి ఆనన్తరియం న ఫుసతి, సఙ్ఘో పన భిన్నోవ హోతి, పబ్బజ్జా చస్స న వారితాతి దట్ఠబ్బం.

భిక్ఖునీదూసనే ఇచ్ఛమానన్తి ఓదాతవత్థవసనం ఇచ్ఛమానం. తేనేవాహ ‘‘గిహిభావే సమ్పటిచ్ఛితమత్తేయేవా’’తి. నేవ పబ్బజ్జా ¶ అత్థీతి యోజనా. యో చ పటిక్ఖిత్తే అభబ్బే చ పుగ్గలే ఞత్వా పబ్బాజేతి, ఉపసమ్పాదేతి వా, దుక్కటం. అజానన్తస్స సబ్బత్థ అనాపత్తీతి వేదితబ్బం.

౧౪౨. గబ్భమాసేహి సద్ధిం వీసతి వస్సాని అస్సాతి గబ్భవీసో. హాయనవడ్ఢనన్తి గబ్భమాసేసు అధికేసు ఉత్తరి హాయనం, ఊనేసు వడ్ఢనన్తి వేదితబ్బం. ఏకూనవీసతివస్సన్తి ద్వాదస మాసే మాతుకుచ్ఛిస్మిం వసిత్వా మహాపవారణాయ జాతకాలతో పట్ఠాయ ఏకూనవీసతివస్సం. పాటిపదదివసేతి పచ్ఛిమికాయ వస్సూపగమనదివసే. ‘‘తింసరత్తిదివో మాసో’’తి (అ. ని. ౩.౭౧; ౮.౪౩; విభ. ౧౦౨౩) వచనతో ‘‘చత్తారో మాసా పరిహాయన్తీ’’తి వుత్తం. వస్సం ఉక్కడ్ఢన్తీతి వస్సం ఉద్ధం కడ్ఢన్తి, తతియసంవచ్ఛరే ఏకమాసస్స అధికత్తా మాసపరిచ్చజనవసేన వస్సం ఉద్ధం కడ్ఢన్తీతి అత్థో, తస్మా తతియో సంవచ్ఛరో తేరసమాసికో హోతి. సంవచ్ఛరస్స పన ద్వాదసమాసికత్తా అట్ఠారససు వస్సేసు అధికమాసే విసుం గహేత్వా ‘‘ఛ మాసా వడ్ఢన్తీ’’తి వుత్తం. తతోతి ఛమాసతో. నిక్కఙ్ఖా హుత్వాతి అధికమాసేహి సద్ధిం పరిపుణ్ణవీసతివస్సత్తా నిబ్బేమతికా హుత్వా. యం పన వుత్తం తీసుపి గణ్ఠిపదేసు ‘‘అట్ఠారసన్నంయేవ వస్సానం అధికమాసే గహేత్వా గణితత్తా సేసవస్సద్వయస్సపి అధికదివసాని హోన్తి, తాని అధికదివసాని సన్ధాయ ‘నిక్కఙ్ఖా హుత్వా’తి వుత్త’’న్తి, తం న గహేతబ్బం. న హి ద్వీసు వస్సేసు అధికదివసాని నామ విసుం ఉపలబ్భన్తి తతియే వస్సే వస్సుక్కడ్ఢనవసేన అధికమాసే పరిచ్చత్తేయేవ అతిరేకమాససమ్భవతో, తస్మా ద్వీసు వస్సేసు అతిరేకదివసాని విసుం న సమ్భవన్తి.

‘‘తే ద్వే మాసే గహేత్వా వీసతి వస్సాని పరిపుణ్ణాని హోన్తీ’’తి కస్మా వుత్తం, ఏకూనవీసతివస్సమ్హి చ పున అపరస్మిం ¶ వస్సే పక్ఖిత్తే వీసతి వస్సాని పరిపుణ్ణాని హోన్తీతి ఆహ ‘‘ఏత్థ పన…పే… వుత్త’’న్తి. అనేకత్థత్తా నిపాతానం పన-సద్దో హిసద్దత్థో, ఏత్థ ¶ హీతి వుత్తం హోతి. ఇదఞ్హి వుత్తస్సేవత్థస్స సమత్థనవసేన వుత్తం. ఇమినా చ ఇమం దీపేతి – యం వుత్తం ‘‘ఏకూనవీసతివస్సం సామణేరం నిక్ఖమనీయపుణ్ణమాసిం అతిక్కమ్మ పాటిపదదివసే ఉపసమ్పాదేన్తీ’’తి, తత్థ గబ్భమాసేపి గహేత్వా ద్వీహి మాసేహి అపరిపుణ్ణవీసతివస్సం సన్ధాయ ‘‘ఏకూనవీసతివస్స’’న్తి వుత్తం, తస్మా అధికమాసేసు ద్వీసు గహితేసు ఏవ వీసతి వస్సాని పరిపుణ్ణాని నామ హోన్తీతి. తస్మాతి యస్మా గబ్భమాసాపి గణనూపగా హోన్తి, తస్మా. ఏకవీసతివస్సో హోతీతి జాతదివసతో పట్ఠాయ వీసతివస్సో సమానో గబ్భమాసేహి సద్ధిం ఏకవీసతివస్సో హోతి. అఞ్ఞం ఉపసమ్పాదేతీతి ఉపజ్ఝాయో, కమ్మవాచాచరియో వా హుత్వా ఉపసమ్పాదేతీతి సారత్థదీపనియం (సారత్థ. టీ. పాచిత్తియ ౩.౪౦౬) ఆగతం.

గబ్భే సయితకాలేన సద్ధిం వీసతిమం వస్సం పరిపుణ్ణమస్సాతి గబ్భవీసో. నిక్ఖమనీయపుణ్ణమాసీతి సావణమాసస్స పుణ్ణమియా ఆసాళ్హీపుణ్ణమియా అనన్తరపుణ్ణమీ. పాటిపదదివసేతి పచ్ఛిమికాయ వస్సూపనాయికాయ, ద్వాదస మాసే మాతుకుచ్ఛిస్మిం వసిత్వా మహాపవారణాయ జాతం ఉపసమ్పాదేన్తీతి అత్థో. ‘‘తింసరత్తిదివో మాసో, ద్వాదసమాసికో సంవచ్ఛరో’’తి వచనతో ‘‘చత్తారో మాసా పరిహాయన్తీ’’తి వుత్తం. వస్సం ఉక్కడ్ఢన్తీతి వస్సం ఉద్ధం కడ్ఢన్తి, ‘‘ఏకమాసం అధికమాసో’’తి ఛడ్డేత్వా వస్సం ఉపగచ్ఛన్తీతి అత్థో, తస్మా తతియో తతియో సంవచ్ఛరో తేరసమాసికో హోతి. తే ద్వే మాసే గహేత్వాతి నిక్ఖమనీయపుణ్ణమాసతో యావ జాతదివసభూతా మహాపవారణా, తావ యే ద్వే మాసా అనాగతా, తేసం అత్థాయ ¶ అధికమాసతో లద్ధే ద్వే మాసే గహేత్వా. తేనాహ ‘‘యో పవారేత్వా వీసతివస్సో భవిస్సతీ’’తిఆది. ‘‘నిక్కఙ్ఖా హుత్వా’’తి ఇదం అట్ఠారసన్నం వస్సానం ఏవ అధికమాసే గహేత్వా తతో వీసతియా వస్సేసుపి చాతుద్దసీనం అత్థాయ చతున్నం మాసానం పరిహాపనేన సబ్బథా పరిపుణ్ణవీసతివస్సతం సన్ధాయ వుత్తం.

పవారేత్వా వీసతివస్సో భవిస్సతీతి మహాపవారణాదివసే అతిక్కన్తే గబ్భవస్సేన సహ వీసతివస్సో భవిస్సతీతి అత్థో. తస్మాతి యస్మా గబ్భమాసాపి గణనూపగా హోన్తి, తస్మా. ఏకవీసతివస్సోతి జాతియా వీసతివస్సం సన్ధాయ వుత్తం. అఞ్ఞం ఉపసమ్పాదేతీతి ఉపజ్ఝాయో, ఆచరియో వా హుత్వా ఉపసమ్పాదేతి. సోపీతి ఉపసమ్పాదేన్తోపి అనుపసమ్పన్నోతి విమతివినోదనియం (వి. వి. టీ. పాచిత్తియ ౨.౪౦౬) ఆగతం.

ఏత్థ ¶ సియా – అట్ఠకథాటీకాసు ‘‘అట్ఠారససు వస్సేసు ఛ మాసా వడ్ఢన్తీ’’తి వుత్తం, ఇదాని పన ‘‘ఏకూనవీసతియా వస్సేసు సత్త మాసా అధికా’’తి వదన్తి, కథమేత్థ విఞ్ఞాతబ్బన్తి? వుచ్చతే – అట్ఠకథాటీకాసు సాసనవోహారేన లోకియగతిం అనుపగమ్మ తీసు తీసు సంవచ్ఛరేసు మాసఛడ్డనం గహేత్వా ‘‘అట్ఠారససు వస్సేసు ఛ మాసా వడ్ఢన్తీ’’తి వుత్తం, ఇదాని పన వేదవోహారేన చన్దసూరియగతిసఙ్ఖాతం తిథిం గహేత్వా గణేన్తో ‘‘ఏకూనవీసతియా వస్సేసు సత్త మాసా అధికా’’తి వదన్తీతి, తం వస్సూపనాయికకథాయం ఆవి భవిస్సతి.

౧౪౩. మాతా వా మతా హోతీతి సమ్బన్ధో. సోయేవాతి పబ్బజ్జాపేక్ఖో ఏవ.

౧౪౪. ‘‘ఏకసీమాయఞ్చ ¶ అఞ్ఞేపి భిక్ఖూ అత్థీతి ఇమినా ఏకసీమాయం భిక్ఖుమ్హి అసతి భణ్డుకమ్మారోచనకిచ్చం నత్థీతి దస్సేతి. ఖణ్డసీమాయ వా ఠత్వా నదీసముద్దాదీని వా గన్త్వా పబ్బాజేతబ్బోతి ఏతేన సబ్బే సీమట్ఠకభిక్ఖూ ఆపుచ్ఛితబ్బా, అనాపుచ్ఛా పబ్బాజేతుం న వట్టతీతి దీపేతి.

౧౪౫. అనామట్ఠపిణ్డపాతన్తి అగ్గహితఅగ్గం పిణ్డపాతం. సామణేరభాగసమకో ఆమిసభాగోతి ఏత్థ కిఞ్చాపి సామణేరానం ఆమిసభాగస్స సమకమేవ దీయమానత్తా విసుం సామణేరభాగో నామ నత్థి, హేట్ఠా గచ్ఛన్తం పన భత్తం కదాచి మన్దం భవేయ్య, తస్మా ఉపరి అగ్గహేత్వా సామణేరపాళియావ గహేత్వా దాతబ్బోతి అధిప్పాయో. నియతపబ్బజ్జస్సేవ చాయం భాగో దీయతి. తేనేవ ‘‘అపక్కం పత్త’’న్తిఆది వుత్తం. అఞ్ఞే వా భిక్ఖూ దాతుకామా హోన్తీతి సమ్బన్ధో.

౧౪౬. సయం పబ్బాజేతబ్బోతి కేసచ్ఛేదనాదీని సయం కరోన్తేన పబ్బాజేతబ్బో. కేసచ్ఛేదనం కాసాయచ్ఛాదనం సరణదానన్తి హి ఇమాని తీణి కరోన్తో ‘‘పబ్బాజేతీ’’తి వుచ్చతి, తేసు ఏకం ద్వే వాపి కరోన్తో తథా వోహరీయతియేవ, తస్మా ఏతం పబ్బాజేహీతి కేసచ్ఛేదనం కాసాయచ్ఛాదనఞ్చ సన్ధాయ వుత్తం. ఉపజ్ఝాయం ఉద్దిస్స పబ్బాజేతీతి ఏత్థాపి ఏసేవ నయో. ఖణ్డసీమం నేత్వాతి భణ్డుకమ్మారోచనపరిహరణత్థం వుత్తం. తేన సభిక్ఖుకే విహారే అఞ్ఞమ్పి ‘‘ఏతస్స కేసే ఛిన్దా’’తి వత్తుం న వట్టతి. పబ్బాజేత్వాతి కేసచ్ఛేదనం సన్ధాయ వదతి. భిక్ఖుతో అఞ్ఞో పబ్బాజేతుం న లభతీతి సరణదానం సన్ధాయ వుత్తం. తేనేవాహ ‘‘సామణేరో పనా’’తిఆదీతి ¶ సారత్థదీపనియం (సారత్థ టీ. మహావగ్గ ౩.౩౪) ఆగతం. విమతివినోదనియం (వి. వి. టీ. మహావగ్గ ౨.౩౪) పన – సయం పబ్బాజేతబ్బోతి ¶ ఏత్థ ‘‘కేసమస్సుం ఓహారేత్వా’’తిఆదివచనతో కేసచ్ఛేదనకాసాయచ్ఛాదనసరణదానాని పబ్బజనం నామ, తేసు పచ్ఛిమద్వయం భిక్ఖూహి ఏవ కాతబ్బం, కారేతబ్బం వా. పబ్బాజేహీతి ఇదం తివిధమ్పి సన్ధాయ వుత్తం. ఖణ్డసీమం నేత్వాతి భణ్డుకమ్మారోచనపరిహరణత్థం. భిక్ఖూనఞ్హి అనారోచేత్వా ఏకసీమాయ ‘‘ఏతస్స కేసే ఛిన్దా’’తి అఞ్ఞం ఆణాపేతుమ్పి న వట్టతి. పబ్బాజేత్వాతి కేసాదిచ్ఛేదనమేవ సన్ధాయ వుత్తం ‘‘కాసాయాని అచ్ఛాదేత్వా’’తి విసుం వుత్తత్తా. పబ్బాజేతుం న లభతీతి సరణదానం సన్ధాయ వుత్తం. అనుపసమ్పన్నేన భిక్ఖుఆణత్తియా దిన్నమ్పి సరణం న రుహతీతి వుత్తం.

వజిరబుద్ధిటీకాయమ్పి (వజిర టీ. మహావగ్గ ౩౪) – ఖణ్డసీమం నేత్వాతి భణ్డుకమ్మారోచనపరిహరణత్థం వుత్తం, తేన సభిక్ఖుకే విహారే అఞ్ఞమ్పి ‘‘ఏతస్స కేసే ఛిన్దా’’తి వత్తుం న వట్టతి. ‘‘పబ్బాజేత్వా’’తి ఇమస్స అధిప్పాయపకాసనత్థం ‘‘కాసాయాని అచ్ఛాదేత్వా ఏహీ’’తి వుత్తం. ఉపజ్ఝాయో చే కేసమస్సుఓరోపనాదీని అకత్వా పబ్బజ్జత్థం సరణాని దేతి, న రుహతి పబ్బజ్జా. కమ్మవాచాయ సావేత్వా ఉపసమ్పాదేతి, రుహతి ఉపసమ్పదా. అపత్తచీవరానం ఉపసమ్పదాసిద్ధిదస్సనతో, కమ్మవిపత్తియా అభావతో చేతం యుజ్జతేవాతి ఏకే. హోతి చేత్థ –

‘‘సలిఙ్గస్సేవ పబ్బజ్జా, విలిఙ్గస్సాపి చేతరా;

అపేతపుబ్బవేసస్స, తంద్వయా ఇతి చాపరే’’తి.

భిక్ఖునా హి సహత్థేన వా ఆణత్తియా వా దిన్నమేవ కాసావం వట్టతి, అదిన్నం న వట్టతీతి పన సన్తేస్వేవ కాసావేసు, నాసన్తేసు అసమ్భవతోతి తేసం అధిప్పాయోతి ఆగతో.

భబ్బరూపోతి ¶ భబ్బసభావో. తమేవత్థం పరియాయన్తరేన విభావేతి ‘‘సహేతుకో’’తి. ఞాతోతి పాకటో. యసస్సీతి పరివారసమ్పత్తియా సమన్నాగతో.

వణ్ణసణ్ఠానగన్ధాసయోకాసవసేన అసుచిజేగుచ్ఛపటికూలభావం పాకటం కరోన్తేనాతి సమ్బన్ధో. తత్థ కేసా నామేతే వణ్ణతోపి పటికూలా, సణ్ఠానతోపి గన్ధతోపి ఆసయతోపి ఓకాసతోపి ¶ పటికూలా. మనుఞ్ఞేపి హి యాగుపత్తే వా భత్తపత్తే వా కేసవణ్ణం కిఞ్చి దిస్వా ‘‘కేసమిస్సకమిదం, హరథ న’’న్తి జిగుచ్ఛన్తి, ఏవం కేసా వణ్ణతో పటికూలా. రత్తిం భుఞ్జన్తాపి కేససణ్ఠానం అక్కవాకం వా మకచివాకం వా ఛుపిత్వా తథేవ జిగుచ్ఛన్తి, ఏవం సణ్ఠానతోపి పటికూలా. తేలమక్ఖనపుప్ఫధూమాదిసఙ్ఖారవిరహితానఞ్చ కేసానం గన్ధో పరమజేగుచ్ఛో హోతి. తతో జేగుచ్ఛతరో అగ్గిమ్హి పక్ఖిత్తానం. కేసా హి వణ్ణసణ్ఠానతో అప్పటికూలాపి సియుం, గన్ధేన పన పటికూలాయేవ. యథా హి దహరస్స కుమారకస్స వచ్చం వణ్ణతో హలిద్దివణ్ణం, సణ్ఠానతో హలిద్దిపిణ్డిసణ్ఠానం. సఙ్కరట్ఠానే ఛడ్డితఞ్చ ఉద్ధుమాతకకాళసునఖసరీరం వణ్ణతో తాలపక్కవణ్ణం, సణ్ఠానతో వట్టేత్వా విస్సట్ఠముదిఙ్గసణ్ఠానం, దాఠాపిస్స సుమనమకుళసదిసా, తం ఉభయమ్పి వణ్ణసణ్ఠానతో సియా అప్పటికూలం, గన్ధేన పన పటికూలమేవ, ఏవం కేసాపి సియుం వణ్ణసణ్ఠానతో అప్పటికూలా, గన్ధేన పన పటికూలాయేవాతి.

యథా పన అసుచిట్ఠానే గామనిస్సన్దేన జాతాని సూపేయ్యపణ్ణాని నాగరికమనుస్సానం జేగుచ్ఛాని హోన్తి అపరిభోగాని, ఏవం కేసాపి పుబ్బలోహితముత్తకరీసపిత్తసేమ్హాదినిస్సన్దేన జాతత్తా పరమజేగుచ్ఛాతి. ఏవం ఆసయతోపి పటికూలా. ఇమే చ కేసా నామ గూథరాసిమ్హి ఉట్ఠితకణ్ణకా వియ ఏకతింసకోట్ఠాసరాసిమ్హి జాతా, తే సుసానసఙ్కారట్ఠానాదీసు ¶ జాతసాకం వియ, పరిఖాదీసు జాతకమలకువలయాదిపుప్ఫం వియ చ అసుచిట్ఠానే జాతత్తా పరమజేగుచ్ఛాతి ఏవం ఓకాసతో పటికూలాతిఆదినా నయేన తచపఞ్చకస్స వణ్ణాదివసేన పటికూలభావం పకాసేన్తేనాతి అత్థో.

నిజ్జీవనిస్సత్తభావం వా పాకటం కరోన్తేనాతి ఇమే కేసా నామ సీసకటాహపలివేఠనచమ్మే జాతా, తత్థ యథా వమ్మికమత్థకే జాతేసు కుణ్ఠతిణేసు న వమ్మికమత్థకో జానాతి ‘‘మయి కుణ్ఠతిణాని జాతానీ’’తి, నాపి కుణ్ఠతిణాని జానన్తి ‘‘మయం వమ్మికమత్థకే జాతానీ’’తి. ఏవమేవ న సీసకటాహపలివేఠనచమ్మం జానాతి ‘‘మయి కేసా జాతా’’తి, నాపి కేసా జానన్తి ‘‘మయం సీసకటాహపలివేఠనచమ్మే జాతా’’తి, అఞ్ఞమఞ్ఞం ఆభోగపచ్చవేక్ఖణరహితా ఏతే ధమ్మా. ఇతి ‘‘కేసా నామ ఇమస్మిం సరీరే పాటియేక్కో కోట్ఠాసో అచేతనో అబ్యాకతో సుఞ్ఞో నిస్సత్తో థద్ధో పథవీధాతూ’’తిఆదినా నయేన నిజ్జీవనిస్సత్తభావం పకాసేన్తేన. పుబ్బేతి పురిమబుద్ధానం సన్తికే. మద్దితసఙ్ఖారోతి నామరూపవవత్థానేన చేవ పచ్చయపరిగ్గహవసేన చ ఞాణేన పరిమద్దితసఙ్ఖారో. భావితభావనోతి కలాపసమ్మసనాదినా సబ్బసో కుసలభావనాయ పూరణేన భావితభావనో ¶ . అదిన్నం న వట్టతీతి ఏత్థ ‘‘పబ్బజ్జా న రుహతీతి వదన్తీ’’తి సారత్థదీపనియం (సారత్థ. టీ. మహావగ్గ ౩.౩౪) వుత్తం.

విమతివినోదనియం (వి. వి. టీ. మహావగ్గ ౨.౩౪) పన – యసస్సీతి పరివారసమ్పన్నో. నిజ్జీవనిస్సత్తభావన్తి ‘‘కేసా నామ ఇమస్మిం సరీరే పాటియేక్కో కోట్ఠాసో అచేతనో అబ్యాకతో సుఞ్ఞో నిస్సత్తో థద్ధో పథవీధాతూ’’తిఆదినయం సఙ్గణ్హాతి, సబ్బం విసుద్ధిమగ్గే (విసుద్ధి. ౧.౩౧౧) ఆగతనయేన గహేతబ్బం. పుబ్బేతి పుబ్బబుద్ధుప్పాదేసు ¶ . మద్దితసఙ్ఖారోతి విపస్సనావసేన వుత్తం. భావితభావనోతి సమథవసేనపి.

కాసాయాని తిక్ఖత్తుం వా…పే… పటిగ్గాహాపేతబ్బోతి ఏత్థ ‘‘సబ్బదుక్ఖనిస్సరణత్థాయ ఇమం కాసావం గహేత్వా’’తి వా ‘‘తం కాసావం దత్వా’’తి వా వత్వా ‘‘పబ్బాజేథ మం, భన్తే, అనుకమ్పం ఉపాదాయా’’తి ఏవం యాచనపుబ్బకం చీవరం పటిచ్ఛాపేతి. అథాపీతిఆది తిక్ఖత్తుం పటిగ్గాహాపనతో పరం కత్తబ్బవిధిదస్సనం, అథాపీతి తతో పరమ్పీతి అత్థో. కేచి పన ‘‘చీవరం అప్పటిగ్గాహాపేత్వా పబ్బాజనప్పకారభేదదస్సనత్థం ‘అథాపీ’తి వుత్తం. అథాపీతి అథ వాతి అత్థో’’తి వదన్తి. అదిన్నం న వట్టతీతి ఇమినా పబ్బజ్జా న రుహతీతి దస్సేతి.

౧౪౭. పాదే వన్దాపేత్వాతి పాదాభిముఖం నమాపేత్వా. దూరే వన్దన్తోపి హి పాదే వన్దతీతి వుచ్చతీతి. ఉపజ్ఝాయేన వాతి ఏత్థ యస్స సన్తికే ఉపజ్ఝం గణ్హాతి, అయం ఉపజ్ఝాయో. యం ఆభిసమాచారికేసు వినయనత్థాయ ఆచరియం కత్వా నియ్యాతేన్తి, అయం ఆచరియో. సచే పన ఉపజ్ఝాయో సయమేవ సబ్బం సిక్ఖాపేతి, అఞ్ఞమ్పి న నియ్యాతేతి, ఉపజ్ఝాయోవస్స ఆచరియోపి హోతి. యథా ఉపసమ్పదాకాలే సయమేవ కమ్మవాచం వాచేన్తో ఉపజ్ఝాయోవ కమ్మవాచాచరియోపి హోతీతి వుత్తం.

అనుఞ్ఞాతఉపసమ్పదాతి ఞత్తిచతుత్థకమ్మేన అనుఞ్ఞాతఉపసమ్పదా. ఠానకరణసమ్పదన్తి ఏత్థ ఉరఆదీని ఠానాని, సంవుతాదీని కరణానీతి వేదితబ్బాని. అనునాసికన్తం కత్వా దానకాలే అన్తరావిచ్ఛేదం అకత్వా దాతబ్బానీతి దస్సేతుం ‘‘ఏకసమ్బన్ధానీ’’తి వుత్తం. విచ్ఛిన్దిత్వాతి మ-కారన్తం కత్వా దానసమయే విచ్ఛేదం కత్వా.

౧౪౮. సబ్బమస్స ¶ ¶ కప్పియాకప్పియం ఆచిక్ఖితబ్బన్తి దససిక్ఖాపదవినిముత్తం పరామాసాపరామాసాదిభేదం కప్పియాకప్పియం ఆచిక్ఖితబ్బం. ఆభిసమాచారికేసు వినేతబ్బోతి ఇమినా ‘‘సేఖియఉపజ్ఝాయవత్తాదిఆభిసమాచారికసీలమనేన పూరేతబ్బం. తత్థ చ కత్తబ్బస్స అకరణే, అకత్తబ్బస్స చ కరణే దణ్డకమ్మారహో హోతీతి దీపేతీతి సారత్థదీపనియం (సారత్థ. టీ. మహావగ్గ ౩.౩౪) వుత్తం. అనునాసికన్తం కత్వా దానకాలే అన్తరావిచ్ఛేదో న కాతబ్బోతి ఆహ ‘‘ఏకసమ్బన్ధానీ’’తి. ఆభిసమాచారికేసు వినేతబ్బోతి ఇమినా సేఖియవత్తాక్ఖన్ధకవత్తేసు, అఞ్ఞేసు చ సుక్కవిస్సట్ఠిఆదిలోకవజ్జసిక్ఖాపదేసు చ సామణేరేహి వత్తితబ్బం, తత్థ అవత్తమానో అలజ్జీ దణ్డకమ్మారహో చ హోతీతి దస్సేతీతి విమతివినోదనియం (వి. వి. టీ. మహావగ్గ ౨.౩౪).

ఉరాదీని ఠానాని నామ, సంవుతాదీని కరణాని నామ. అనునాసికన్తం కత్వా ఏకసమ్బన్ధం కత్వా దానకాలే అన్తరా అట్ఠత్వా వత్తబ్బం, విచ్ఛిన్దిత్వా దానకాలేపి యథావుత్తట్ఠానే ఏవ విచ్ఛేదో, అఞ్ఞత్ర న వట్టతీతి లిఖితం, అనునాసికన్తే దీయమానే ఖలిత్వా ‘‘బుద్ధం సరణం గచ్ఛామీ’’తి మ-కారేన మిస్సీభూతే ఖేత్తే ఓతిణ్ణత్తా వట్టతీతి ఉపతిస్సత్థేరో. మిస్సం కత్వా వత్తుం వట్టతి, వచనకాలే పన అనునాసికట్ఠానే విచ్ఛేదం అకత్వా వత్తబ్బన్తి ధమ్మసిరిత్థేరో. ‘‘ఏవం కమ్మవాచాయమ్పీ’’తి వుత్తం. ఉభతోసుద్ధియావ వట్టతీతి ఏత్థ మహాథేరో పతితదన్తాదికారణతాయ అచతురస్సం కత్వా వదతి, బ్యత్తసామణేరో సమీపే ఠితో పబ్బజ్జాపేక్ఖం బ్యత్తం వదాపేతి, మహాథేరేన అవుత్తం వదాపేతీతి న వట్టతి. కమ్మవాచాయ ఇతరో భిక్ఖు చే వదతి, వట్టతీతి. సఙ్ఘో హి కమ్మం కరోతి, న పుగ్గలోతి. న, నానాసీమపవత్తకమ్మవాచాసామఞ్ఞనయేన పటిక్ఖిపితబ్బత్తా. అథ థేరేన చతురస్సం వుత్తం ¶ పబ్బజ్జాపేక్ఖం వత్తుం అసక్కోన్తం సామణేరో సయం వత్వా వదాపేతి, ఉభతోసుద్ధి ఏవ హోతి థేరేన వుత్తస్సేవ వుత్తత్తా. ‘‘బుద్ధం సరణం గచ్ఛన్తో అసాధారణే బుద్ధగుణం, ధమ్మం సరణం గచ్ఛన్తో నిబ్బానం, సఙ్ఘం సరణం గచ్ఛన్తో సేక్ఖధమ్మం అసేక్ఖధమ్మఞ్చ సరణం గచ్ఛతీ’’తి అగ్గహితగ్గహణవసేన యోజనా కాతబ్బా. అఞ్ఞథా సరణత్తయసఙ్కరదోసో. సబ్బమస్స కప్పియాకప్పియన్తి దససిక్ఖాపదవినిముత్తం పరామాసాపరామాసాదిభేదం. ‘‘ఆభిసమాచారికేసు వినేతబ్బో’’తి వచనతో సేఖియఉపజ్ఝాయవత్తాదిఆభిసమాచారికసీలమనేన పూరేతబ్బం. తత్థ చారిత్తస్స అకరణే, వారిత్తస్స కరణే దణ్డకమ్మారహో హోతీ’’తి దీపేతీతి వజిరబుద్ధిటీకాయం (వజిర. టీ. మహావగ్గ ౩౪) ఆగతో.

అనుజానామి ¶ భిక్ఖవే సామణేరానం దస సిక్ఖాపదానీతిఆదీసు సిక్ఖితబ్బాని పదాని సిక్ఖాపదాని, సిక్ఖాకోట్ఠాసాతి అత్థో. సిక్ఖాయ వా పదాని సిక్ఖాపదాని, అధిసీలఅధిచిత్తఅధిపఞ్ఞాసిక్ఖానం అధిగముపాయోతి అత్థో. అత్థతో పన కామావచరకుసలచిత్తసమ్పయుత్తా విరతియో, తంసమ్పయుత్తధమ్మా పనేత్థ తగ్గహణేనేవ గహేతబ్బా. పాణోతి పరమత్థతో జీవితిన్ద్రియం, తస్స అతిపాతనం పబన్ధవసేన పవత్తితుం అదత్వా సత్థాదీహి అతిక్కమ్మ అభిభవిత్వా పాతనం పాణాతిపాతో, పాణవధోతి అత్థో. సో పన అత్థతో పాణే పాణసఞ్ఞినో జీవితిన్ద్రియుపచ్ఛేదకఉపక్కమసముట్ఠాపికా వధకచేతనావ, తస్మా పాణాతిపాతా వేరమణి, వేరహేతుతాయ వేరసఙ్ఖాతం పాణాతిపాతాదిపాపధమ్మం మణతి నీహరతీతి విరతి ‘‘వేరమణీ’’తి వుచ్చతి. విరమతి ఏతాయాతి వా ‘‘విరమతీ’’తి వత్తబ్బే నిరుత్తినయేన ‘‘వేరమణీ’’తి సమాదానవిరతి వుత్తా. ఏస నయో సేసేసుపి.

అదిన్నస్స ¶ ఆదానం అదిన్నాదానం, థేయ్యచేతనా. అబ్రమ్హచరియన్తి అసేట్ఠచరియం, మగ్గేనమగ్గపటిపత్తిసముట్ఠాపికా మేథునచేతనా. ముసాతి అభూతవత్థు, తస్స వాదో అభూతం ఞత్వావ భూతతో విఞ్ఞాపనచేతనా ముసావాదో. పిట్ఠపూవాదినిబ్బత్తా సురా చేవ పుప్ఫాసవాదిభేదం మేరయఞ్చ సురామేరయం. తదేవ మదనీయట్ఠేన మజ్జఞ్చేవ పమాదకారణట్ఠేన పమాదట్ఠానఞ్చ, తం యాయ చేతనాయ పివతి, తస్సా ఏవం అధివచనం.

అరుణుగ్గమనతో పట్ఠాయ యావ మజ్ఝన్హికా, అయం అరియానం భోజనస్స కాలో నామ, తదఞ్ఞో వికాలో. భుఞ్జితబ్బట్ఠేన భోజనన్తి ఇధ సబ్బం యావకాలికం వుచ్చతి, తస్స అజ్ఝోహరణం ఇధ ఉత్తరపదలోపేన భోజనన్తి అధిప్పేతం. వికాలే భోజనం అజ్ఝోహరణం వికాలభోజనం, వికాలే వాయావకాలికస్స భోజనం అజ్ఝోహరణం వికాలభోజనన్తిపి అత్థో గహేతబ్బో, తం అత్థతో వికాలే యావకాలికఅజ్ఝోహరణచేతనావ.

సాసనస్స అననులోమత్తా విసూకం పటాణీభూతం దస్సనం ‘‘విసూకదస్సనం, నచ్చగీతాదిదస్సనసవనానఞ్చేవ వట్టకయుద్ధజూతకీళాదిసబ్బకీళానఞ్చ నామం. దస్సనన్తి చేత్థ పఞ్చన్నమ్పి విఞ్ఞాణానం యథాసకం విసయస్స ఆలోచనసభావతాయ దస్సనసద్దేన సఙ్గహేతబ్బత్తా సవనమ్పి సఙ్గహితం. నచ్చగీతవాదితసద్దేహి చేత్థ అత్తనో నచ్చనగాయనాదీనిపి సఙ్గహితానీతి దట్ఠబ్బం.

మాలాతి ¶ బద్ధమబద్ధం వా పుప్ఫం, అన్తమసో సుత్తాదిమయమ్పి అలఙ్కారత్థాయ పిళన్ధియమానం మాలాత్వేవ వుచ్చతి. గన్ధన్తి వాసచుణ్ణాదివిలేపనతో అఞ్ఞం యం కిఞ్చి గన్ధజాతం. విలేపనన్తి పిసిత్వా గహితం ఛవిరాగకరణఞ్చేవ గన్ధజాతఞ్చ. ధారణం నామ పిళన్ధనం. మణ్డనం నామ ఊనట్ఠానపూరణం. గన్ధవసేన, ఛవిరాగవసేన వా సాదియనం విభూసనం నామ, మాలాదీసు ¶ వా ధారణాదీని యథాక్కమం యోజేతబ్బాని. తేసం ధారణాదీనం ఠానం కారణం వీతిక్కమచేతనా.

ఉచ్చాతి ఉచ్చ-సద్దేన సమానత్థో నిపాతో. ఉచ్చాసయనం వుచ్చతి పమాణాతిక్కన్తం ఆసన్దాది. మహాసయనం అకప్పియత్థరణేహి అత్థతం సలోహితవితా�