📜

నమో తస్స భగవతో అరహతో సమ్మాసమ్బుద్ధస్స

వినయాలఙ్కార-టీకా (దుతియో భాగో)

౨౭. ఉపజ్ఝాయాదివత్తవినిచ్ఛయకథా

ఉపజ్ఝాయవత్తకథావణనా

౧౮౩. ఏవం వస్సూపనాయికవినిచ్ఛయం కథేత్వా ఇదాని ఉపజ్ఝాయవత్తాదివత్తకథం కథేతుం ‘‘వత్తన్తి ఏత్థా’’తిఆదిమాహ. తత్థ వత్తేతబ్బం పవత్తేతబ్బన్తి వత్తం, సద్ధివిహారికాదీహి ఉపజ్ఝాయాదీసు పవత్తేతబ్బం ఆభిసమాచారికసీలం. తం కతివిధన్తి ఆహ ‘‘వత్తం నామేతం…పే… బహువిధ’’న్తి. వచ్చకుటివత్తన్తి ఏత్థ ఇతి-సద్దో ఆద్యత్థో. తేన సద్ధివిహారికవత్తఅన్తేవాసికవత్తఅనుమోదనవత్తాని సఙ్గయ్హన్తి. వుత్తఞ్హి తత్థ తత్థ అట్ఠకథాసు ‘‘చుద్దస ఖన్ధకవత్తానీ’’తి. వత్తక్ఖన్ధకే (చూళవ. ౩౫౬) చ పాళియం ఆగతమేవ, తత్థ పన ఆగన్తుకవత్తతో పట్ఠాయ ఆగతం, ఇధ ఉపజ్ఝాయవత్తతో. ఇతో అఞ్ఞానిపి పఞ్చసత్తతి సేఖియవత్తాని ద్వేఅసీతి మహావత్తాని చ వత్తమేవ. తేసు పన సేఖియవత్తాని మహావిభఙ్గే ఆగతాని, మహావత్తాని కమ్మక్ఖన్ధకపారివాసికక్ఖన్ధకేసు (చూళవ. ౭౫ ఆదయో), తస్మా ఇధ చుద్దస ఖన్ధకవత్తానియేవ దస్సితాని. తేసు ఉపజ్ఝాయవత్తం పఠమం దస్సేన్తో ‘‘తత్థ ఉపజ్ఝాయవత్తం తావ ఏవం వేదితబ్బ’’న్త్యాదిమాహ.

తత్థ కో ఉపజ్ఝాయో, కేనట్ఠేన ఉపజ్ఝాయో, కథం గహితో ఉపజ్ఝాయో, కేన వత్తితబ్బం ఉపజ్ఝాయవత్తం, కతమం తం వత్తన్తి? తత్థ కో ఉపజ్ఝాయోతి ‘‘అనుజానామి, భిక్ఖవే, బ్యత్తేన భిక్ఖునా పటిబలేన దసవస్సేన వా అతిరేకదసవస్సేన వా ఉపసమ్పాదేతు’’న్తిఆదివచనతో (మహావ. ౭౬) బ్యత్తిబలసమ్పన్నో ఉపసమ్పదతో పట్ఠాయ దసవస్సో వా అతిరేకదసవస్సో వా భిక్ఖు ఉపజ్ఝాయో. కేనట్ఠేన ఉపజ్ఝాయోతి వజ్జావజ్జం ఉపనిజ్ఝాయతీతి ఉపజ్ఝాయో, సద్ధివిహారికానం ఖుద్దకం వజ్జం వా మహన్తం వజ్జం వా భుసో చిన్తేతీతి అత్థో. కథం గహితో హోతి ఉపజ్ఝాయోతి సద్ధివిహారికేన ఏకంసం ఉత్తరాసఙ్గం కరిత్వా ఉక్కుటికం నిసీదిత్వా అఞ్జలిం పగ్గహేత్వా ‘‘ఉపజ్ఝాయో మే, భన్తే, హోహీ’’తి తిక్ఖత్తుం వుత్తే సచే ఉపజ్ఝాయో ‘‘సాహూ’’తి వా ‘‘లహూ’’తి వా ‘‘ఓపాయిక’’న్తి వా ‘‘పతిరూప’’న్తి వా ‘‘పాసాదికేన సమ్పాదేహీ’’తి వా ఇమేసు పఞ్చసు పదేసు యస్స కస్సచి పదస్స వసేన కాయేన వా వాచాయ వా కాయవాచాహి వా ‘‘గహితో తయా ఉపజ్ఝాయో’’తి ఉపజ్ఝాయగ్గహణం విఞ్ఞాపేతి, గహితో హోతి ఉపజ్ఝాయో. తత్థ సాహూతి సాధు. లహూతి అగరు, సుభరతాతి అత్థో. ఓపాయికన్తి ఉపాయపటిసంయుత్తం, ఏవం పటిపజ్జనం నిత్థరణుపాయోతి అత్థో. పతిరూపన్తి సామీచికమ్మమిదన్తి అత్థో. పాసాదికేనాతి పసాదావహేన కాయవచీపయోగేన సమ్పాదేహీతి అత్థో.

కేన వత్తితబ్బం ఉపజ్ఝాయవత్తన్తి గహితఉపజ్ఝాయేన సద్ధివిహారికేన వత్తితబ్బం. కతమం తం వత్తన్తి ఇదం ఆగతమేవ, తత్థ కాలస్సేవ ఉట్ఠాయ ఉపాహనా ఓముఞ్చిత్వాతి సచస్స పచ్చూసకాలే చఙ్కమనత్థాయ వా ధోతపాదపరిహరణత్థాయ వా పటిముక్కా ఉపాహనా పాదగతా హోన్తి, తా కాలస్సేవ ఉట్ఠాయ అపనేత్వా. తాదిసమేవ ముఖధోవనోదకం దాతబ్బన్తి ఉతుమ్పి సరీరసభావే చ ఏకాకారే తాదిసమేవ దాతబ్బం.

సగుణం కత్వాతి ఉత్తరాసఙ్గం సఙ్ఘాటిఞ్చాతి ద్వే చీవరాని ఏకతో కత్వా తా ద్వేపి సఙ్ఘాటియో దాతబ్బా. సబ్బఞ్హి చీవరం సఙ్ఘటితత్తా సఙ్ఘాటీతి వుచ్చతి. తేన వుత్తం ‘‘సఙ్ఘాటియో దాతబ్బా’’తి. పదవీతిహారేహీతి ఏత్థ పదం వీతిహరతి ఏత్థాతి పదవీతిహారో, పదవీతిహారట్ఠానం. దుతవిలమ్బితం అకత్వా సమగమనేన ద్విన్నం పదానం అన్తరే ముట్ఠిరతనమత్తం. పదానం వా వీతిహరణం అభిముఖం హరిత్వా నిక్ఖేపో పదవీతిహారోతి ఏవమేత్థ అత్థో దట్ఠబ్బో. న ఉపజ్ఝాయస్స భణమానస్స అన్తరన్తరా కథా ఓపాతేతబ్బాతి అన్తరఘరే వా అఞ్ఞత్ర వా భణమానస్స అనిట్ఠితే తస్స వచనే అఞ్ఞా కథా న సముట్ఠాపేతబ్బా. ఇతో పట్ఠాయాతి ‘‘న ఉపజ్ఝాయస్స భణమానస్సా’’తి ఏత్థ న-కారతో పట్ఠాయ. తేన నాతిదూరేతిఆదీసు న-కారపటిసిద్ధేసు ఆపత్తి నత్థీతి దస్సేతి. సబ్బత్థ దుక్కటాపత్తీతి ఆపదాఉమ్మత్తఖిత్తచిత్తవేదనాట్టతాదీహి వినా పణ్ణత్తిం అజానిత్వాపి వదన్తస్స గిలానస్స చ దుక్కటమేవ. ఆపదాసు హి అన్తరన్తరా కథా వత్తుం వట్టతి, ఏవమఞ్ఞేసు న-కారపటిసిద్ధేసు ఈదిసేసు, ఇతరేసు పన గిలానోపి న ముచ్చతి. సబ్బత్థ దుక్కటాపత్తి వేదితబ్బాతి ‘‘ఈదిసేసు గిలానోపి న ముచ్చతీ’’తి దస్సనత్థం వుత్తం. అఞ్ఞమ్పి హి యథావుత్తం ఉపజ్ఝాయవత్తం అనాదరియేన అకరోన్తస్స అగిలానస్స వత్తభేదే సబ్బత్థ దుక్కటమేవ, తేనేవ వక్ఖతి ‘‘అగిలానేన హి సద్ధివిహారికేన సట్ఠివస్సేనపి సబ్బం ఉపజ్ఝాయవత్తం కాతబ్బం, అనాదరియేన అకరోన్తస్స వత్తభేదే దుక్కటం. న-కారపటిసంయుత్తేసు పన పదేసు గిలానస్సపి పటిక్ఖిత్తకిరియం కరోన్తస్స దుక్కటమేవా’’తి. ఆపత్తిసామన్తా భణమానోతి పదసోధమ్మ(పాచి. ౪౪ ఆదయో)-దుట్ఠుల్లాదివసేన (పారా. ౨౮౩) ఆపత్తియా ఆసన్నవాచం భణమానో. ఆపత్తియా ఆసన్నవాచన్తి చ ఆపత్తిజనకమేవ వచనం సన్ధాయ వదతి. యాయ హి వాచాయ ఆపత్తిం ఆపజ్జతి, సా వాచా ఆపత్తియా ఆసన్నాతి వుచ్చతి.

చీవరేన పత్తం వేఠేత్వాతి ఏత్థ ‘‘ఉత్తరాసఙ్గస్స ఏకేన కణ్ణేన వేఠేత్వా’’తి గణ్ఠిపదేసు వుత్తం. హేట్ఠాపీఠం వా పరామసిత్వాతి ఇదం పుబ్బే తత్థ ఠపితపత్తాదినా అసఙ్ఘట్టనత్థాయ వుత్తం. చక్ఖునా ఓలోకేత్వాపి అఞ్ఞేసం అభావం ఞత్వాపి ఠపేతుం వట్టతి ఏవ. చతురఙ్గులం కణ్ణం ఉస్సారేత్వాతి కణ్ణం చతురఙ్గులప్పమాణం అతిరేకం కత్వా ఏవం చీవరం సఙ్ఘరితబ్బం. ఓభోగే కాయబన్ధనం కాతబ్బన్తి కాయబన్ధనం సఙ్ఘరిత్వా చీవరభోగే పక్ఖిపిత్వా ఠపేతబ్బం. సచే పిణ్డపాతో హోతీతి ఏత్థ యో గామేయేవ వా అన్తరఘరే వా పటిక్కమనే వా భుఞ్జిత్వా ఆగచ్ఛతి, పిణ్డం వా న లభతి, తస్స పిణ్డపాతో న హోతి, గామే అభుత్తస్స పన లద్ధభిక్ఖస్స వా హోతి, తస్మా ‘‘సచే పిణ్డపాతో హోతీ’’తిఆది వుత్తం. తత్థ గామేతి గామపరియాపన్నే తాదిసే కిస్మిఞ్చి పదేసే. అన్తరఘరేతి అన్తోగేహే. పటిక్కమనేతి ఆసనసాలాయం. సచేపి తస్స న హోతి, భుఞ్జితుకామో చ హోతి, ఉదకం దత్వా అత్తనా లద్ధతోపి పిణ్డపాతో ఉపనేతబ్బో. తిక్ఖత్తుం పానీయేన పుచ్ఛితబ్బోతి సమ్బన్ధో, ఆదిమ్హి మజ్ఝే అన్తేతి ఏవం తిక్ఖత్తుం పుచ్ఛితబ్బోతి అత్థో. ఉపకట్ఠోతి ఆసన్నో. ధోతవాలికాయాతి ఉదకేన గతట్ఠానే నిరజాయ పరిసుద్ధవాలికాయ.

నిద్ధూమేతి జన్తాఘరే జలమానఅగ్గిధూమరహితే. జన్తాఘరఞ్హి నామ హిమపాతబహుకేసు దేసేసు తప్పచ్చయరోగపీళాదినివారణత్థం సరీరసేదతాపనట్ఠానం. తత్థ కిర అన్ధకారపటిచ్ఛన్నతాయ బహూపి ఏకతో పవిసిత్వా చీవరం నిక్ఖిపిత్వా అగ్గితాపపరిహారాయ మత్తికాయ ముఖం లిమ్పిత్వా సరీరం యావదత్థం సేదేత్వా చుణ్ణాదీహి ఉబ్బట్టేత్వా నహాయన్తి. తేనేవ పాళియం (మహావ. ౬౬) ‘‘చుణ్ణం సన్నేతబ్బ’’న్తిఆది వుత్తం. సచే ఉస్సహతీతి సచే పహోతి. వుత్తమేవత్థం విభావేతి ‘‘కేనచి గేలఞ్ఞేన అనభిభూతో హోతీ’’తి. అపటిఘంసన్తేనాతి భూమియం అపటిఘంసన్తేన. కవాటపీఠన్తి కవాటపీఠఞ్చ పిట్ఠసఙ్ఘాతఞ్చ అచ్ఛుపన్తేన. సన్తానకన్తి యం కిఞ్చి కీటకులావకమక్కటకసుత్తాది. ఉల్లోకా పఠమం ఓహారేతబ్బన్తి ఉల్లోకతో పఠమం ఉల్లోకం ఆదిం కత్వా అవహరితబ్బన్తి అత్థో. ఉల్లోకన్తి చ ఉద్ధం ఓలోకనట్ఠానం, ఉపరిభాగన్తి అత్థో. ఆలోకసన్ధికణ్ణభాగాతి ఆలోకసన్ధిభాగా చ కణ్ణభాగా చ, అబ్భన్తరబాహిరవాతపానకవాటకాని చ గబ్భస్స చ చత్తారో కోణా సమ్మజ్జితబ్బాతి అత్థో.

అఞ్ఞత్థ నేతబ్బోతి యత్థ విహారతో సాసనే అనభిరతి ఉప్పన్నా, తతో అఞ్ఞత్థ కల్యాణమిత్తాదిసమ్పత్తియుత్తట్ఠానే నేతబ్బో. న చ అచ్ఛిన్నే థేవే పక్కమితబ్బన్తి రజితచీవరతో యావ అప్పమత్తకమ్పి రజనం గళతి, న తావ పక్కమితబ్బం. న ఉపజ్ఝాయం అనాపుచ్ఛా ఏకచ్చస్స పత్తో దాతబ్బోతిఆది సబ్బం ఉపజ్ఝాయస్స విసభాగపుగ్గలానం వసేన కథితం. ఏత్థ చ విసభాగపుగ్గలానన్తి లజ్జినో వా అలజ్జినో వా ఉపజ్ఝాయస్స అవడ్ఢికామే సన్ధాయ వుత్తం. సచే పన ఉపజ్ఝాయో అలజ్జీ ఓవాదమ్పి న గణ్హాతి, లజ్జినో చ ఏతస్స విసభాగా హోన్తి, తత్థ ఉపజ్ఝాయం విహాయ లజ్జీహేవ సద్ధిం ఆమిసాదిపరిభోగో కాతబ్బో. ఉపజ్ఝాయాదిభావో హేత్థ నప్పమాణన్తి దట్ఠబ్బం. పరివేణం గన్త్వాతి ఉపజ్ఝాయస్స పరివేణం గన్త్వా. సుసానన్తి ఇదం ఉపలక్ఖణం. ఉపచారసీమతో బహి గన్తుకామేన అనాపుచ్ఛా గన్తుం న వట్టతి. వుట్ఠానమస్స ఆగమేతబ్బన్తి గేలఞ్ఞతో వుట్ఠానం అస్స ఆగమేతబ్బం.

ఉపజ్ఝాయవత్తకథావణ్ణనా నిట్ఠితా.

ఆచరియవత్తకథావణ్ణనా

౧౮౪. ఆచరియవత్తకథాయం కో ఆచరియో, కేనట్ఠేన ఆచరియో, కతివిధో ఆచరియో, కథం గహితో ఆచరియో, కేన వత్తితబ్బం ఆచరియవత్తం, కతమం తం వత్తన్తి? తత్థ కో ఆచరియోతి ‘‘అనుజానామి, భిక్ఖవే, దసవస్సం నిస్సాయ వత్థుం దసవస్సేన నిస్సయం దాతు’’న్తిఆదివచనతో (మహావ. ౭౭) బ్యత్తిబలసమ్పన్నో దసవస్సో వా అతిరేకదసవస్సో వా భిక్ఖు ఆచరియో. కేనట్ఠేన ఆచరియోతి అన్తేవాసికేన ఆభుసో చరితబ్బోతి ఆచరియో, ఉపట్ఠాతబ్బోతి అత్థో. కతివిధో ఆచరియోతి నిస్సయాచరియపబ్బజ్జాచరియఉపసమ్పదాచరియధమ్మాచరియవసేన చతుబ్బిధో. తత్థ నిస్సయం గహేత్వా తం నిస్సాయ వత్థబ్బో నిస్సయాచరియో. పబ్బజితకాలే సిక్ఖితబ్బసిక్ఖాపకో పబ్బజ్జాచరియో. ఉపసమ్పదకాలే కమ్మవాచానుస్సావకో ఉపసమ్పదాచరియో. బుద్ధవచనసిక్ఖాపకో ధమ్మాచరియో నామ. కథం గహితో హోతి ఆచరియోతి అన్తేవాసికేన ఏకంసం ఉత్తరాసఙ్గం కరిత్వా ఉక్కుటికం నిసీదిత్వా అఞ్జలిం పగ్గహేత్వా ‘‘ఆచరియో మే, భన్తే, హోహి, ఆయస్మతో నిస్సాయ వచ్ఛామీ’’తి తిక్ఖత్తుం వుత్తే ఆచరియో ‘‘సాహూ’’తి వా ‘‘లహూ’’తి వా ‘‘ఓపాయిక’’న్తి వా ‘‘పతిరూప’’న్తి వా ‘‘పాసాదికేన సమ్పాదేహీ’’తి వా కాయేన విఞ్ఞాపేతి, వాచాయ విఞ్ఞాపేతి, కాయవాచాహి విఞ్ఞాపేతి, గహితో హోతి ఆచరియో.

కేన వత్తితబ్బం ఆచరియవత్తన్తి అన్తేవాసికేన వత్తితబ్బం ఆచరియవత్తం. బ్యత్తేన భిక్ఖునా పఞ్చ వస్సాని నిస్సాయ వత్థబ్బం, అబ్యత్తేన యావజీవం. ఏత్థ సచాయం భిక్ఖు వుడ్ఢతరం ఆచరియం న లభతి, ఉపసమ్పదాయ సట్ఠివస్సో వా సత్తతివస్సో వా హోతి, నవకతరస్సపి బ్యత్తస్స సన్తికే ఉక్కుటికం నిసీదిత్వా అఞ్జలిం పగ్గహేత్వా ‘‘ఆచరియో మే, ఆవుసో, హోహి, ఆయస్మతో నిస్సాయ వచ్ఛామీ’’తి ఏవం తిక్ఖత్తుం వత్వా నిస్సయో గహేతబ్బో. గామప్పవేసనం ఆపుచ్ఛన్తేనపి ఉక్కుటికం నిసీదిత్వా అఞ్జలిం పగ్గహేత్వా ‘‘గామప్పవేసనం ఆపుచ్ఛామి ఆచరియా’’తి వత్తబ్బం. ఏస నయో సబ్బఆపుచ్ఛనేసు. కతమం తం వత్తన్తి ఏత్థ ఉపజ్ఝాయవత్తతో అఞ్ఞం నత్థీతి ఆహ ‘‘ఇదమేవ చ…పే… ఆచరియవత్తన్తి వుచ్చతీ’’తి. నను ఉపజ్ఝాచరియా భిన్నపదత్థా, అథ కస్మా ఇదమేవ ‘‘ఆచరియవత్త’’న్తి వుచ్చతీతి ఆహ ‘‘ఆచరియస్స కత్తబ్బత్తా’’తి. యథా ఏకోపి భిక్ఖు మాతుభాతాభూతత్తా ‘‘మాతులో’’తి చ ధమ్మే సిక్ఖాపకత్తా ‘‘ఆచరియో’’తి చ వుచ్చతి, ఏవం ఏకమేవ వత్తం ఉపజ్ఝాయస్స కత్తబ్బత్తా ‘‘ఉపజ్ఝాయవత్త’’న్తి చ ఆచరియస్స కత్తబ్బత్తా ‘‘ఆచరియవత్త’’న్తి చ వుచ్చతీతి అధిప్పాయో. ఏవం సన్తేపి నామే భిన్నే అత్థో భిన్నో సియాతి ఆహ ‘‘నామమత్తమేవ హేత్థ నాన’’న్తి. యథా ‘‘ఇన్దో సక్కో’’తిఆదీసు నామమత్తమేవ భిన్నం, న అత్థో, ఏవమేత్థాపీతి దట్ఠబ్బోతి.

ఇదాని తస్మిం వత్తే సద్ధివిహారికఅన్తేవాసికానం వసేన లబ్భమానం కఞ్చి విసేసం దస్సేన్తో ‘‘తత్థ యావ చీవరరజన’’న్త్యాదిమాహ. తతో ఉపజ్ఝాయాచరియానం వసేన విసేసం దస్సేతుం ‘‘ఉపజ్ఝాయే’’త్యాదిమాహ. తేసు వత్తం సాదియన్తేసు ఆపత్తి, అసాదియన్తేసు అనాపత్తి, తేసు అజానన్తేసు, ఏకస్స భారకరణేపి అనాపత్తీతి అయమేత్థ పిణ్డత్థో. ఇదాని అన్తేవాసికవిసేసవసేన లబ్భమానవిసేసం దస్సేతుమాహ ‘‘ఏత్థ చా’’తిఆది.

ఆచరియవత్తకథావణ్ణనా నిట్ఠితా.

సద్ధివిహారికవత్తకథావణ్ణనా

సద్ధివిహారికవత్తే కో సద్ధివిహారికో, కేనట్ఠేన సద్ధివిహారికో, కేన వత్తితబ్బం సద్ధివిహారికవత్తం, కతమం తం వత్తన్తి? తత్థ కో సద్ధివిహారికోతి ఉపసమ్పన్నో వా హోతు సామణేరో వా, యో ఉపజ్ఝం గణ్హాతి, సో సద్ధివిహారికో నామ. కేనట్ఠేన సద్ధివిహారికోతి ఉపజ్ఝాయేన సద్ధిం విహారో ఏతస్స అత్థీతి సద్ధివిహారికోతి అత్థేన. కేన వత్తితబ్బం సద్ధివిహారికవత్తన్తి ఉపజ్ఝాయేన వత్తితబ్బం. తేన వుత్తం వత్తక్ఖన్ధకే (మహావ. ౩౭౮) ‘‘తేన హి, భిక్ఖవే, ఉపజ్ఝాయానం సద్ధివిహారికేసు వత్తం పఞ్ఞపేస్సామి, యథా ఉపజ్ఝాయేహి సద్ధివిహారికేసు వత్తితబ్బ’’న్తి. కతమం తం వత్తన్తి ఇదాని పకరణాగతం. ఇమస్మిం పన పకరణే సఙ్ఖేపరుచిత్తా, ఆచరియసద్ధివిహారికఅన్తేవాసికవత్తానఞ్చ సమానత్తా ద్వేపి ఏకతో వుత్తా, తథాపి వత్తక్ఖన్ధకే విసుం విసుం ఆగతత్తా విసుం విసుంయేవ కథయామ.

సఙ్గహేతబ్బో అనుగ్గహేతబ్బోతి ఉద్దేసాదీహిస్స సఙ్గహో చ అనుగ్గహో చ కాతబ్బో. తత్థ ఉద్దేసోతి పాళివచనం. పరిపుచ్ఛాతి పాళియా అత్థవణ్ణనా. ఓవాదోతి అనోతిణ్ణే వత్థుస్మిం ‘‘ఇదం కరోహి, ఇదం మా కరిత్థా’’తి వచనం. అనుసాసనీతి ఓతిణ్ణే వత్థుస్మిం. అపిచ ఓతిణ్ణే వా అనోతిణ్ణే వా పఠమం వచనం ఓవాదో, పునప్పునం వచనం అనుసాసనీతి దట్ఠబ్బం. సచే ఉపజ్ఝాయస్స పత్తో హోతీతి సచే అతిరేకపత్తో హోతి. ఏస నయో సబ్బత్థ. పరిక్ఖారోతి అఞ్ఞోపి సమణపరిక్ఖారో. ఇధ ఉస్సుక్కం నామ ధమ్మియేన నయేన ఉప్పజ్జమానఉపాయపరియేసనం. ఇతో పరం దన్తకట్ఠదానం ఆదిం కత్వా ఆచమనకుమ్భియా ఉదకసిఞ్చనపరియోసానం వత్తం గిలానస్సేవ సద్ధివిహారికస్స కాతబ్బం. అనభిరతివూపకాసనాది పన అగిలానస్సపి కత్తబ్బమేవ. చీవరం రజన్తేనాతి ‘‘ఏవం రజేయ్యాసీ’’తి ఉపజ్ఝాయతో ఉపాయం సుత్వా రజన్తేన. సేసం వుత్తనయేనేవ వేదితబ్బం. సఙ్గహేతబ్బో అనుగ్గహేతబ్బోతిఆదీసు అనాదరియం పటిచ్చ ధమ్మామిసేహి అసఙ్గణ్హన్తానం ఆచరియుపజ్ఝాయానం దుక్కటం వత్తభేదత్తా. తేనేవ పరివారేపి (పరి. ౩౨౨) ‘‘న దేన్తో ఆపజ్జతీ’’తి వుత్తం. సేసం సువిఞ్ఞేయ్యమేవ.

సద్ధివిహారికవత్తకథావణ్ణనా నిట్ఠితా.

అన్తేవాసికవత్తకథావణ్ణనా

అన్తేవాసికవత్తే కో అన్తేవాసికో, కేనట్ఠేన అన్తేవాసికో, కతివిధా అన్తేవాసికా, కేన వత్తితబ్బం అన్తేవాసికవత్తం, కతమం తం వత్తన్తి? తత్థ కో అన్తేవాసికోతి ఉపసమ్పన్నో వా హోతు సామణేరో వా, యో ఆచరియస్స సన్తికే నిస్సయం గణ్హాతి, యో వా ఆచరియస్స ఓవాదం గహేత్వా పబ్బజతి, యో వా తేనానుస్సావితో హుత్వా ఉపసమ్పజ్జతి, యో వా తస్స సన్తికే ధమ్మం పరియాపుణాతి, సో సబ్బో అన్తేవాసికోతి వేదితబ్బో. తత్థ పఠమో నిస్సయన్తేవాసికో నామ, దుతియో పబ్బజ్జన్తేవాసికో నామ, తతియో ఉపసమ్పదన్తేవాసికో నామ, చతుత్థో ధమ్మన్తేవాసికో నామ. అఞ్ఞత్థ పన సిప్పన్తేవాసికోపి ఆగతో, సో ఇధ నాధిప్పేతో. కేనట్ఠేన అన్తేవాసికోతి అన్తే వసతీతి అన్తేవాసికో అలుత్తసమాసవసేన. కతివిధా అన్తేవాసికాతి యథావుత్తనయేన చతుబ్బిధా అన్తేవాసికా.

కేన వత్తితబ్బం అన్తేవాసికవత్తన్తి చతుబ్బిధేహి ఆచరియేహి అన్తేవాసికేసు వత్తితబ్బం. యథాహ వత్తక్ఖన్ధకే (చూళవ. ౩౮౨) ‘‘తేన హి, భిక్ఖవే, ఆచరియానం అన్తేవాసికేసు వత్తం పఞ్ఞపేస్సామి, యథా ఆచరియేహి అన్తేవాసికేసు వత్తితబ్బ’’న్తి. కతమం తం వత్తన్తి యం భగవతా వత్తక్ఖన్ధకే వుత్తం, ఇధ చ సఙ్ఖేపేన దస్సితం, తం వత్తన్తి. ఇధ పన అత్థో సద్ధివిహారికవత్తే వుత్తనయేనేవ వేదితబ్బో. అయం పన విసేసో – ఏతేసు పబ్బజ్జన్తేవాసికో చ ఉపసమ్పదన్తేవాసికో చ ఆచరియస్స యావజీవం భారో, నిస్సయన్తేవాసికో చ ధమ్మన్తేవాసికో చ యావ సమీపే వసన్తి, తావదేవ, తస్మా ఆచరియేహిపి తేసు సమ్మా వత్తితబ్బం. ఆచరియన్తేవాసికేసు హి యో యో న సమ్మా వత్తతి, తస్స తస్స ఆపత్తి వేదితబ్బా.

అన్తేవాసికవత్తకథావణ్ణనా నిట్ఠితా.

ఆగన్తుకవత్తకథావణ్ణనా

౧౮౫. ఆగన్తుకవత్తే ఆగచ్ఛతీతి ఆగన్తుకో, తేన వత్తితబ్బన్తి ఆగన్తుకవత్తం. ‘‘ఇదాని ఆరామం పవిసిస్సామీ’’తి ఇమినా ఉపచారసీమాసమీపం దస్సేతి, తస్మా ఉపచారసీమాసమీపం పత్వా ఉపాహనాఓముఞ్చనాది సబ్బం కాతబ్బం. గహేత్వాతి ఉపాహనదణ్డకేన గహేత్వా. ఉపాహనపుఞ్ఛనచోళకం పుచ్ఛిత్వా ఉపాహనా పుఞ్ఛితబ్బాతి ‘‘కతరస్మిం ఠానే ఉపాహనపుఞ్ఛనచోళక’’న్తి ఆవాసికే భిక్ఖూ పుచ్ఛిత్వా. పత్థరితబ్బన్తి సుక్ఖాపనత్థాయ ఆతపే పత్థరితబ్బం. సచే నవకో హోతి, అభివాదాపేతబ్బోతి తస్స వస్సే పుచ్ఛితే యది దహరో హోతి, సయమేవ వన్దిస్సతి, తదా ఇమినా వన్దాపితో హోతి. నిల్లోకేతబ్బోతి ఓలోకేతబ్బో. బహి ఠితేనాతి బహి నిక్ఖమన్తస్స అహినో వా అమనుస్సస్స వా మగ్గం ఠత్వా ఠితేన నిల్లోకేతబ్బో. సేసం పుబ్బే వుత్తనయేనేవ వేదితబ్బం.

ఆగన్తుకవత్తకథావణ్ణనా నిట్ఠితా.

ఆవాసికవత్తకథావణ్ణనా

౧౮౬. ఆవాసికవత్తే ఆవసతీతి ఆవాసికో, తేన వత్తితబ్బన్తి ఆవాసికవత్తం. తత్థ ఆవాసికేన భిక్ఖునా ఆగన్తుకం భిక్ఖుం వుడ్ఢతరం దిస్వా ఆసనం పఞ్ఞపేతబ్బన్తిఆది పాళియం (చూళవ. ౩౫౯) ఆగతఞ్చ అట్ఠకథాయం ఆగతఞ్చ (చూళవ. అట్ఠ. ౩౫౯) గహేతబ్బం, గహేత్వా వుత్తత్తా పాకటమేవ, ఉపాహనపుఞ్ఛనం పన అత్తనో రుచివసేన కాతబ్బం. తేనేవ హేత్థ ‘‘సచే ఉస్సహతీ’’తి వుత్తం, తస్మా ఉపాహనా అపుఞ్ఛన్తస్సపి అనాపత్తి. సేనాసనం పఞ్ఞపేతబ్బన్తి ఏత్థ ‘‘కత్థ మయ్హం సేనాసనం పాపుణాతీ’’తి పుచ్ఛితేన సేనాసనం పఞ్ఞపేతబ్బం, ‘‘ఏతం సేనాసనం తుమ్హాకం పాపుణాతీ’’తి ఏవం ఆచిక్ఖితబ్బన్తి అత్థో. పప్ఫోటేత్వా పత్థరితుం పన వట్టతియేవ. ఏతేన మఞ్చపీఠాదిం పప్ఫోటేత్వా పత్థరిత్వా ఉపరి పచ్చత్థరణం దత్వా దానమ్పి సేనాసనపఞ్ఞాపనమేవాతి దస్సేతి. మహాఆవాసేపి అత్తనో సన్తికం సమ్పత్తస్స ఆగన్తుకస్స వత్తం అకాతుం న లబ్భతి. సేసం పురిమసదిసమేవ.

ఆవాసికవత్తకథావణ్ణనా నిట్ఠితా.

గమికవత్తకథావణ్ణనా

౧౮౭. గమికవత్తే గన్తుం భబ్బోతి గమికో, తేన వత్తితబ్బన్తి గమికవత్తం. తత్రాయం అనుత్తానపదవణ్ణనా – దారుభణ్డన్తి సేనాసనక్ఖన్ధకే (చూళవ. ౩౨౨) వుత్తం మఞ్చపీఠాది. మత్తికాభణ్డమ్పి రజనభాజనాది సబ్బం తత్థ వుత్తప్పభేదమేవ. తం సబ్బం అగ్గిసాలాయం వా అఞ్ఞతరస్మిం వా గుత్తట్ఠానే పటిసామేత్వా గన్తబ్బం, అనోవస్సకే పబ్భారేపి ఠపేతుం వట్టతి. సేనాసనం ఆపుచ్ఛిత్వా పక్కమితబ్బన్తి ఏత్థ యం పాసాణపిట్ఠియం వా పాసాణత్థమ్భేసు వా కతసేనాసనం, యత్థ ఉపచికా నారోహన్తి, తం అనాపుచ్ఛన్తస్సపి అనాపత్తి. చతూసు పాసాణేసూతిఆది ఉపచికానం ఉప్పత్తిట్ఠానే పణ్ణసాలాదిసేనాసనే కత్తబ్బాకారదస్సనత్థం వుత్తం. అప్పేవ నామ అఙ్గానిపి సేసేయ్యున్తి అయం అజ్ఝోకాసే ఠపితమ్హి ఆనిసంసో. ఓవస్సకగేహే పన తిణేసు చ మత్తికాపిణ్డేసు చ ఉపరి పతన్తేసు మఞ్చపీఠానం అఙ్గానిపి వినస్సన్తి.

గమికవత్తకథావణ్ణనా నిట్ఠితా.

భత్తగ్గవత్తకథావణ్ణనా

౧౮౮. వత్తక్ఖన్ధకే ఇమస్మిం ఠానే అనుమోదనవత్తం ఆగతం, తతో భత్తగ్గవత్తం. సారత్థదీపనియఞ్చ (సారత్థ. టీ. చూళవగ్గ ౩.౩౭౩-౩౭౪) ‘‘ఇమస్మిం వత్తక్ఖన్ధకే (చూళవ. ౩౫౬) ఆగతాని ఆగన్తుకావాసికగమియానుమోదనభత్తగ్గపిణ్డచారికారఞ్ఞికసేనాసనజన్తాఘరవచ్చకుటిఉపజ్ఝాయాచరియసద్ధివిహారికఅన్తేవాసికవత్తాని చుద్దస మహావత్తాని నామా’’తి అనుక్కమో వుత్తో, ఇధ పన వినయసఙ్గహప్పకరణే గమికవత్తతో భత్తగ్గవత్తం ఆగతం, అనుమోదనవత్తం పన విసుం అవత్వా భత్తగ్గవత్తేయేవ అన్తోగధం కత్వా పచ్ఛా వుత్తం భత్తగ్గం గన్త్వా భత్తే భుత్తేయేవ అనుమోదనాకరణతో, పాళియఞ్చ అఞ్ఞేసు వత్తేసు వియ ‘‘తేన హి, భిక్ఖవే, భిక్ఖునా అనుమోదనవత్తం పఞ్ఞాపేస్సామీ’’తి విసుం వత్తభావేన అనాగతత్తా భత్తగ్గవత్తేయేవ అన్తోగధన్తి ఆచరియస్స అధిప్పాయో సియా. ఇమస్స చ వినయాలఙ్కారపకరణస్స తస్సా వణ్ణనాభూతత్తా సంవణ్ణేతబ్బక్కమేనేవ సంవణ్ణనం కథయిస్సామ.

భుఞ్జితబ్బన్తి భత్తం. అజతి గచ్ఛతి పవత్తతి ఏత్థాతి అగ్గం. ‘‘ఆదికోట్ఠాసకోటీసు, పురతోగ్గం వరే తీసూ’’తి అభిధానప్పదీపికాయం ఆగతేపి ‘‘రాజగ్గన్తి రాజారహం, సలాకగ్గన్తి సలాకగ్గహణట్ఠాన’’న్తిఆదీసు అఞ్ఞత్థేసుపి పవత్తనతో భత్తస్స అగ్గం భత్తగ్గం, భత్తపరివిసనట్ఠానం, భత్తగ్గే వత్తితబ్బం వత్తం భత్తగ్గవత్తన్తి విగ్గహో. తత్థ ఆరామే కాలో ఆరోచితో హోతీతి ‘‘కాలో భన్తే, నిట్ఠితం భత్త’’న్తి ఆరోచితో హోతి. తిమణ్డలం పటిచ్ఛాదేన్తేనాతి ద్వే జాణుమణ్డలాని నాభిమణ్డలఞ్చ పటిచ్ఛాదేన్తేన. పరిమణ్డలం నివాసేత్వాతి సమన్తతో మణ్డలం నివాసేత్వా. ఉద్ధం నాభిమణ్డలం, అధో జాణుమణ్డలం పటిచ్ఛాదేన్తేన జాణుమణ్డలస్స హేట్ఠా జఙ్ఘట్ఠితో పట్ఠాయ అట్ఠఙ్గులమత్తం నివాసనం ఓతారేత్వా నివాసేతబ్బం, తతో పరం ఓతారేన్తస్స దుక్కటన్తి వుత్తం, యథానిసిన్నస్స జాణుమణ్డలతో హేట్ఠా చతురఙ్గులమత్తం పటిచ్ఛన్నం హోతీతి మహాపచ్చరియం వుత్తం. కాయబన్ధనం బన్ధిత్వాతి తస్స నివాసనస్స ఉపరి కాయబన్ధనం బన్ధిత్వా ‘‘న, భిక్ఖవే, అకాయబన్ధనేన గామో పవిసితబ్బో, యో పవిసేయ్య, ఆపత్తి దుక్కటస్సా’’తి (చూళవ. ౨౭౮) వుత్తత్తా. సగుణం కత్వాతి ఇదం ఉపజ్ఝాయవత్తే వుత్తమేవ. ‘‘గణ్ఠికం పటిముఞ్చిత్వాతి పాసకే గణ్ఠికం పవేసేత్వా అన్తోగామో వా హోతు విహారో వా, మనుస్సానం పరివిసనట్ఠానం గచ్ఛన్తేన చీవరం పారుపిత్వా కాయబన్ధనం బన్ధిత్వా గమనమేవ వట్టతీ’’తి మహాఅట్ఠకథాసు వుత్తం. ఏత్థ చ మనుస్సానం పరివిసనట్ఠానన్తి యత్థ అన్తోవిహారేపి మనుస్సా సపుత్తదారా ఆవసిత్వా భిక్ఖూ నేత్వా భోజేన్తి.

సుప్పటిచ్ఛన్నేనాతి న ససీసం పారుతేన, అథ ఖో గణ్ఠికం పటిముఞ్చిత్వా అనువాతన్తేన గీవం పటిచ్ఛాదేత్వా ఉభో కణ్ణే సమం కత్వా పటిసంహరిత్వా యావ మణిబన్ధా పటిచ్ఛాదేన్తేన. సుసంవుతేనాతి హత్థం వా పాదం వా అకీళాపేన్తేన, సువినీతేనాతి అత్థో. ఓక్ఖిత్తచక్ఖునాతి హేట్ఠాఖిత్తచక్ఖునా. యో అనాదరియం పటిచ్చ తహం తహం ఓలోకేన్తో భియ్యో తం తం దిసాభాగం పాసాదం కూటాగారం వీథిం ఓలోకేన్తో గచ్ఛతి, ఆపత్తి దుక్కటస్స. ఏకస్మిం పన ఠానే ఠత్వా హత్థిఅస్సాదిపరిస్సయాభావం ఓలోకేతుం వట్టతి. అప్పసద్దేనాతి ఏత్థ కిత్తావతా అప్పసద్దో హోతి? ద్వాదసహత్థే గేహే ఆదిమ్హి సఙ్ఘత్థేరో మజ్ఝే దుతియత్థేరో అన్తే తతియత్థేరోతి ఏవం నిసిన్నేసు సఙ్ఘత్థేరో దుతియేన సద్ధిం మన్తేతి, దుతియత్థేరో తస్స సద్దఞ్చేవ సుణాతి, కథఞ్చ వవత్థపేతి, తతియత్థేరో పన సద్దమేవ సుణాతి, కథం న వవత్థపేతి, ఏత్తావతా అప్పసద్దో హోతి. సచే పన తతియత్థేరో కథం వవత్థపేతి, మహాసద్దో నామ హోతి.

న ఉక్ఖిత్తకాయాతి న ఉక్ఖేపేన, ఇత్థమ్భూతలక్ఖణే కరణవచనం, ఏకతో వా ఉభతో వా ఉక్ఖిత్తచీవరో హుత్వాతి అత్థో. అన్తోఇన్దఖీలతో పట్ఠాయ న ఏవం గన్తబ్బం. నిసిన్నకాలే పన ధమకరణం నీహరన్తేనపి చీవరం అనుక్ఖిపిత్వావ నీహరితబ్బం. న ఉజ్జగ్ఘికాయాతి న మహాహసితం హసన్తో, వుత్తనయేనేవేత్థ కరణవచనం. న కాయప్పచాలకన్తి కాయం అచాలేత్వా కాయం పగ్గహేత్వా నిచ్చలం కత్వా ఉజుకేన కాయేన సమేన ఇరియాపథేన. న బాహుప్పచాలకన్తి బాహుం అచాలేత్వా బాహుం పగ్గహేత్వా నిచ్చలం కత్వా. న సీసప్పచాలకన్తి సీసం అచాలేత్వా సీసం పగ్గహేత్వా నిచ్చలం ఉజుం ఠపేత్వా. న ఖమ్భకతోతి ఖమ్భకతో నామ కటియం హత్థం ఠపేత్వా కతఖమ్భో. న ఉక్కుటికాయాతి ఏత్థ ఉక్కుటికా వుచ్చతి పణ్హియో ఉక్ఖిపిత్వా అగ్గపాదేహి వా అగ్గపాదే ఉక్ఖిపిత్వా పణ్హేహియేవ వా భూమిం ఫుసన్తస్స గమనం. కరణవచనం పనేత్థ వుత్తలక్ఖణమేవ. న ఓగుణ్ఠితేనాతి ససీసం పారుతేన. న పల్లత్థికాయాతి న దుస్సపల్లత్థికాయ. ఏత్థ ఆయోగపల్లత్థికాపి దుస్సపల్లత్థికా ఏవ. న థేరే భిక్ఖూ అనుపఖజ్జాతి థేరే భిక్ఖూ అతిఅల్లీయిత్వా న నిసీదితబ్బం. న సఙ్ఘాటిం ఓత్థరిత్వాతి న సఙ్ఘాటిం అత్థరిత్వా నిసీదితబ్బం.

సక్కచ్చన్తి సతిం ఉపట్ఠాపేత్వా. పత్తసఞ్ఞీతి పత్తే సఞ్ఞం కత్వా. సమసూపకో నామ యత్థ భత్తస్స చతుత్థభాగప్పమాణో సూపో హోతి. సమతిత్థికన్తి సమపుణ్ణం సమభరితం. థూపీకతం పిణ్డపాతం పటిగ్గణ్హాతి, ఆపత్తి దుక్కటస్సాతి ఏత్థ థూపీకతో నామ పత్తస్స అన్తోముఖవట్టిలేఖం అతిక్కమిత్వా కతో, పత్తే పక్ఖిత్తో భరితో పూరితోతి అత్థో. ఏవం కతం అగ్గహేత్వా అన్తోముఖవట్టిలేఖాసమప్పమాణో గహేతబ్బో. ‘‘యం కఞ్చి యాగుం వా భత్తం వా ఫలాఫలం వా ఆమిసజాతికం సమతిత్థికమేవ గహేతబ్బం, తఞ్చ ఖో అధిట్ఠానుపగేన పత్తేన, ఇతరేన పన థూపీకతమ్పి వట్టతి. యామకాలికసత్తాహకాలికయావజీవికాని పన అధిట్ఠానుపగపత్తే థూపీకతానిపి వట్టన్తి. యం పన ద్వీసు పత్తేసు భత్తం గహేత్వా ఏకస్మిం పూరేత్వా విహారం పేసేతుం వట్టతీ’’తి మహాపచ్చరియం వుత్తం. యం పత్తే పక్ఖిపియమానం పూవఉచ్ఛుఖణ్డఫలాఫలాది హేట్ఠా ఓరోహతి, తం థూపీకతం నామ న హోతి. పూవవటంసకం ఠపేత్వా పిణ్డపాతం దేన్తి, థూపీకతమేవ హోతి. పుప్ఫవటంసకతక్కోలకటుకఫలాదివటంసకే పన ఠపేత్వా దిన్నం థూపీకతం న హోతి. భత్తస్స ఉపరి థాలకం వా పత్తం వా ఠపేత్వా పూరేత్వా గణ్హాతి, థూపీకతం నామ న హోతి. కురున్దియమ్పి వుత్తం ‘‘థాలకే వా పత్తే వా పక్ఖిపిత్వా తం పత్తమత్థకే ఠపేత్వా దేన్తి, పాటేక్కభాజనం వట్టతి. ఇధ అనాపత్తియం గిలానో న ఆగతో, తస్మా గిలానస్సపి థూపీకతం న వట్టతి, సబ్బత్థ పన పటిగ్గహేతుమేవ న వట్టతి, పటిగ్గహితం పన భుఞ్జితుం వట్టతీ’’తి.

‘‘సక్కచ్చ’’న్తి చ ‘‘పత్తసఞ్ఞీ’’తి చ ఉభయం వుత్తనయమేవ. సపదానన్తి తత్థ తత్థ ఓధిం అకత్వా అనుపటిపాటియా. సమసూపకే వత్తబ్బం వుత్తమేవ. థూపకతోతి మత్థకతో, వేమజ్ఝతోతి అత్థో. న సూపం వా బ్యఞ్జనం వాతిఆది పాకటమేవ. విఞ్ఞత్తియం వత్తబ్బం నత్థి. ఉజ్ఝానసఞ్ఞీసిక్ఖాపదేపి గిలానో న ముఞ్చతి. నాతిమహన్తో కబళోతి మయూరణ్డం అతిమహన్తం, కుక్కుటణ్డం అతిఖుద్దకం, తేసం వేమజ్ఝప్పమాణో. పరిమణ్డలం ఆలోపోతి నాతిదీఘో ఆలోపో. అనాహటేతి అనాహరితే, ముఖద్వారం అసమ్పాపితేతి అత్థో. సబ్బో హత్థోతి ఏత్థ హత్థసద్దో తదేకదేసేసు అఙ్గులీసు దట్ఠబ్బో ‘‘హత్థముద్దో’’తిఆదీసు వియ సముదాయే పవత్తవోహారస్స అవయవే పవత్తనతో. ఏకఙ్గులిమ్పి ముఖే పక్ఖిపితుం న వట్టతి. న సకబళేనాతి ఏత్థ ధమ్మం కథేన్తో హరీతకం వా లట్ఠిమధుకం వా ముఖే పక్ఖిపిత్వా కథేతి, యత్తకేన వచనం పరిపుణ్ణం హోతి, తత్తకే ముఖమ్హి సన్తే కథేతుం వట్టతి.

పిణ్డుక్ఖేపకన్తి పిణ్డం ఉక్ఖిపిత్వా ఉక్ఖిపిత్వా. కబళావచ్ఛేదకన్తి కబళం అవఛిన్దిత్వా అవఛిన్దిత్వా. అవగణ్డకారకన్తి మక్కటో వియ గణ్డే కత్వా కత్వా. హత్థనిద్ధునకన్తి హత్థం నిద్ధునిత్వా నిద్ధునిత్వా. సిత్థావకారకన్తి సిత్థాని అవకిరిత్వా అవకిరిత్వా. జివ్హానిచ్ఛారకన్తి జివ్హం నిచ్ఛారేత్వా నిచ్ఛారేత్వా. చపుచపుకారకన్తి ‘‘చపుచపూ’’తి ఏవం సద్దం కత్వా కత్వా. సురుసురుకారకన్తి ‘‘సురుసురూ’’తి ఏవం సద్దం కత్వా కత్వా. హత్థనిల్లేహకన్తి హత్థం నిల్లేహిత్వా నిల్లేహిత్వా. భుఞ్జన్తేన హి అఙ్గులిమత్తమ్పి నిల్లేహితుం న వట్టతి, ఘనయాగుఫాణితపాయాసాదికే పన అఙ్గులీహి గహేత్వా అఙ్గులియో ముఖే పవేసేత్వా భుఞ్జితుం వట్టతి. పత్తనిల్లేహకఓట్ఠనిల్లేహకేసుపి ఏసేవ నయో, తస్మా అఙ్గులియాపి పత్తో న నిల్లేహితబ్బో, ఏకఓట్ఠోపి జివ్హాయ న నిల్లేహితబ్బో, ఓట్ఠమంసేహి ఏవ పన గహేత్వా అన్తో పవేసేతుం వట్టతి.

న సామిసేన హత్థేన పానీయథాలకోతి ఏతం పటికూలవసేన పటిక్ఖిత్తం, తస్మా సఙ్ఘికమ్పి పుగ్గలికమ్పి గిహిసన్తకమ్పి అత్తనో సన్తకమ్పి సఙ్ఖమ్పి సరావమ్పి ఆమిసమక్ఖితం న గహేతబ్బమేవ, గణ్హన్తస్స దుక్కటం. సచే పన హత్థస్స ఏకదేసో ఆమిసమక్ఖితో న హోతి, తేన పదేసేన గహేతుం వట్టతి. న ససిత్థకం పత్తధోవనం అన్తరఘరే ఛడ్డేతబ్బన్తి ఏత్థ ఉద్ధరిత్వా వాతి సిత్థాని ఏకతో ఉద్ధరిత్వా ఏకస్మిం ఠానే రాసిం కత్వా ఉదకం ఛడ్డేతి. భిన్దిత్వా వా ఉదకగతికాని కత్వా ఛడ్డేతి, పటిగ్గహేన సమ్పటిచ్ఛన్తో నం పటిగ్గహే ఛడ్డేతి, బహి నీహరిత్వా వా ఛడ్డేతి, ఏవం ఛడ్డేన్తస్స అనాపత్తి. న తావ థేరేన ఉదకన్తి ఇదం హత్థధోవనఉదకం సన్ధాయ వుత్తం. అన్తరా పిపాసితేన, పన గలే విలగ్గామిసేన వా పానీయం పివిత్వా న ధోవితబ్బాతి.

భత్తగ్గవత్తకథావణ్ణనా నిట్ఠితా.

అనుమోదనవత్తకథావణ్ణనా

అనుమోదనవత్తే అను పునప్పునం మోదియతే పమోదియతేతి అనుమోదనా. కా సా? ధమ్మకథా. అనుమోదనాయ కత్తబ్బం వత్తం అనుమోదనవత్తం. పఞ్చమే నిసిన్నేతి అనుమోదనత్థాయ నిసిన్నే. ఉపనిసిన్నకథా నామ బహూసు సన్నిపతితేసు పరికథాకథనం. సేసం సువిఞ్ఞేయ్యమేవ.

అనుమోదనవత్తకథావణ్ణనా నిట్ఠితా.

పిణ్డచారికవత్తకథావణ్ణనా

౧౮౯. పిణ్డచారికవత్తే పిణ్డితబ్బో సఙ్ఘరితబ్బోతి పిణ్డో, పిణ్డపాతో. పిణ్డాయ చరణం సీలమస్సాతి పిణ్డచారీ, సో ఏవ పిణ్డచారికో సకత్థే కపచ్చయవసేన. పిణ్డచారికేన వత్తితబ్బం వత్తం పిణ్డచారికవత్తం. తత్రాయమనుత్తానపదవణ్ణనా – నివేసనం నామ ఇత్థికుమారికాదీనం వసనట్ఠానం. యస్మా పవిసననిక్ఖమనద్వారం అసల్లక్ఖేత్వా సహసా పవిసన్తో విసభాగారమ్మణం వా పస్సేయ్య, పరిస్సయో వా భవేయ్య, తస్మా ‘‘నివేసనం…పే… పవిసితబ్బ’’న్తి వుత్తం. అతిదూరే తిట్ఠన్తో అపస్సన్తో వా భవేయ్య, ‘‘అఞ్ఞస్స గేహే తిట్ఠతీ’’తి వా మఞ్ఞేయ్య. అచ్చాసన్నే తిట్ఠన్తో అపస్సితబ్బం వా పస్సేయ్య, అసుణితబ్బం వా సుణేయ్య, తేన మనుస్సానం అగారవో వా అప్పసాదో వా భవేయ్య, తస్మా ‘‘నాతిదూరే నాచ్చాసన్నే ఠాతబ్బ’’న్తి వుత్తం. అతిచిరం తిట్ఠన్తో అదాతుకామానం మనోపదోసో భవేయ్య, అఞ్ఞత్థ భిక్ఖా చ పరిక్ఖయేయ్య, అతిలహుకం నివత్తన్తో దాతుకామానం పుఞ్ఞహాని చ భవేయ్య, భిక్ఖునో చ భిక్ఖాయ అసమ్పజ్జనం, తస్మా ‘‘నాతిచిరం ఠాతబ్బం, నాతిలహుకం నివత్తితబ్బం, ఠితేన సల్లక్ఖేతబ్బ’’న్తి వుత్తం. సల్లక్ఖణాకారం దస్సేతి ‘‘సచే కమ్మం వా నిక్ఖిపతీ’’తిఆదినా. తత్థ కమ్మం వా నిక్ఖిపతీతి కప్పాసం వా సుప్పం వా ముసలం వా యఞ్చ గహేత్వా కమ్మం కరోన్తి, ఠితా వా నిసిన్నా వా హోన్తి, తం నిక్ఖిపతి. పరామసతీతి గణ్హాతి. ఠపేతి వాతి ‘‘తిట్ఠథ భన్తే’’తి వదన్తీ ఠపేతి నామ. అవక్కారపాతీతి అతిరేకపిణ్డపాతం అపనేత్వా ఠపనత్థాయ ఏకా సముగ్గపాతి. ఏత్థ చ సముగ్గపాతి నామ సముగ్గపుటసదిసా పాతి. సేసం వుత్తనయమేవ.

పిణ్డచారికవత్తకథావణ్ణనా నిట్ఠితా.

ఆరఞ్ఞికవత్తకథావణ్ణనా

౧౯౦. ఆరఞ్ఞికవత్తే న రమన్తి జనా ఏత్థాతి అరఞ్ఞం. వుత్తఞ్హి –

‘‘రమణీయాని అరఞ్ఞాని, యత్థ న రమతీ జనో;

వీతరాగా రమిస్సన్తి, న తే కామగవేసినో’’తి. (ధ. ప. ౯౯);

అరఞ్ఞే వసతీతి ఆరఞ్ఞికో, తేన వత్తితబ్బం వత్తం ఆరఞ్ఞికవత్తం. తత్రాయం విసేసపదానమత్థో – కాలస్సేవ ఉట్ఠాయాతి అరఞ్ఞసేనాసనస్స గామతో దూరత్తా వుత్తం, తేనేవ కారణేన ‘‘పత్తం గహేత్వా చీవరం పారుపిత్వా గచ్ఛన్తో పరిస్సమో హోతీ’’తి వుత్తం. పత్తం థవికాయ పక్ఖిపిత్వా అంసే లగ్గేత్వా చీవరం ఖన్ధే కరిత్వా అరఞ్ఞమగ్గో న దుస్సోధనో హోతి, తస్మా కణ్టకసరీసపాదిపరిస్సయవిమోచనత్థం ఉపాహనా ఆరోహిత్వా. అరఞ్ఞం నామ యస్మా చోరాదీనం విచరట్ఠానం హోతి, తస్మా ‘‘దారుభణ్డం మత్తికాభణ్డం పటిసామేత్వా ద్వారవాతపానం థకేత్వా వసనట్ఠానతో నిక్ఖమితబ్బ’’న్తి వుత్తం. ఇతో పరాని భత్తగ్గవత్తపిణ్డచారికవత్తేసు వుత్తసదిసానేవ. గామతో నిక్ఖమిత్వా సచే బహిగామే ఉదకం నత్థి, అన్తోగామేయేవ భత్తకిచ్చం కత్వా, అథ బహిగామే అత్థి, భత్తకిచ్చం కత్వా పత్తం ధోవిత్వా వోదకం కత్వా థవికాయ పక్ఖిపిత్వా చీవరం సఙ్ఘరిత్వా అంసే కరిత్వా ఉపాహనా ఆరోహిత్వా గన్తబ్బం.

భాజనం అలభన్తేనాతిఆది అరఞ్ఞసేనాసనస్స దుల్లభదబ్బసమ్భారత్తా వుత్తం, అగ్గి ఉపట్ఠాపేతబ్బోతిఆది వాళమిగసరీసపాదిబాహిరపరిస్సయకాలే చ వాతపిత్తాదిఅజ్ఝత్తపఅస్సయకాలే చ ఇచ్ఛితబ్బత్తా. బహూనం పన వసనట్ఠానే తాదిసాని సులభాని హోన్తీతి ఆహ ‘‘గణవాసినో పన తేన వినాపి వట్టతీ’’తి. కత్తరదణ్డో నామ పరిస్సయవినోదనో హోతి, తస్మా అరఞ్ఞే విహరన్తేన అవస్సం ఇచ్ఛితబ్బోతి వుత్తం ‘‘కత్తరదణ్డో ఉపట్ఠాపేతబ్బో’’తి. నక్ఖత్తానేవ నక్ఖత్తపదాని. చోరాదీసు ఆగన్త్వా ‘‘అజ్జ, భన్తే, కేన నక్ఖత్తేన చన్దో యుత్తో’’తి పుచ్ఛితేసు ‘‘న జానామా’’తి వుత్తే కుజ్ఝన్తి, తస్మా వుత్తం ‘‘నక్ఖత్తపదాని ఉగ్గహేతబ్బాని సకలాని వా ఏకదేసాని వా’’తి, తథా దిసామూళ్హేసు ‘‘కతమాయం, భన్తే, దిసా’’తి పుచ్ఛితేసు, తస్మా ‘‘దిసాకుసలేన భవితబ్బ’’న్తి.

ఆరఞ్ఞికవత్తకథావణ్ణనా నిట్ఠితా.

సేనాసనవత్తకథావణ్ణనా

౧౯౧. సేనాసనవత్తే సయన్తి ఏత్థాతి సేనం, సయనన్తి అత్థో. ఆవసన్తి ఏత్థాతి ఆసనం. సేనఞ్చ ఆసనఞ్చ సేనాసనం. సేనాసనేసు కత్తబ్బం వత్తం సేనాసనవత్తం. ఇధ పన యం వత్తబ్బం, తం ఉపజ్ఝాయవత్తకథాయం (వి. సఙ్గ. అట్ఠ. ౧౮౩ ) వుత్తమేవ. తత్థ పన ఉపజ్ఝాయేన వుత్థవిహారో వుత్తో, ఇధ పన అత్తనా వుత్థవిహారోతి అయమేవ విసేసో. న వుడ్ఢం అనాపుచ్ఛాతి ఏత్థ తస్స ఓవరకే తదుపచారే చ ఆపుచ్ఛితబ్బన్తి వదన్తి. భోజనసాలాదీసుపి ఏవమేవ పటిపజ్జితబ్బన్తి భోజనసాలాదీసుపి ఉద్దేసదానాది ఆపుచ్ఛిత్వావ కాతబ్బన్తి అత్థో.

సేనాసనవత్తకథావణ్ణనా నిట్ఠితా.

జన్తాఘరవత్తకథావణ్ణనా

౧౯౨. జన్తాఘరవత్తే జాయతీతి జం, కిం తం? సరీరం. జం తాయతి రక్ఖతీతి జన్తా, కా సా? తికిచ్ఛా. గయ్హతేతి ఘరం, కిం తం? నివేసనం, జన్తాయ సరీరతికిచ్ఛాయ కతం ఘరం జన్తాఘరం, జన్తాఘరే కత్తబ్బం వత్తం జన్తాఘరవత్తం. తత్థ పరిభణ్డన్తి బహిజగతి. సేసం ఉపజ్ఝాయవత్తే వుత్తనయత్తా సువిఞ్ఞేయ్యమేవ.

జన్తాఘరవత్తకథావణ్ణనా నిట్ఠితా.

వచ్చకుటివత్తకథావణ్ణనా

౧౯౩. వచ్చకుటివత్తే వచ్చయతే ఊహదయతేతి వచ్చం, కరీసం. కుటీయతి ఛిన్దీయతి ఆతపో ఏతాయాతి కుటి, వచ్చత్థాయ కతా కుటి వచ్చకుటి, వచ్చకుటియా వత్తితబ్బం వత్తం వచ్చకుటివత్తం, ఇధ చ వత్తక్ఖన్ధకే ఆచమనవత్తం పఠమం ఆగతం, పచ్ఛా వచ్చకుటివత్తం. ఇమస్మిం పన పకరణే పఠమం వచ్చం కత్వా పచ్ఛా ఆచమతీతి అధిప్పాయేన వచ్చకుటివత్తం పఠమం ఆగతం, తస్మా తదనుక్కమేన కథయిస్సామ. దన్తకట్ఠం ఖాదన్తేనాతి అయం వచ్చకుటియాపి సబ్బత్థేవ పటిక్ఖేపో. నిబద్ధగమనత్థాయాతి అత్తనా నిబద్ధగమనత్థాయ. పుగ్గలికట్ఠానం వాతి అత్తనో విహారం సన్ధాయ వుత్తం. సేసం సువిఞ్ఞేయ్యమేవాతి.

వచ్చకుటివత్తకథావణ్ణనా నిట్ఠితా.

ఇతి వినయసఙ్గహసంవణ్ణనాభూతే వినయాలఙ్కారే

ఉపజ్ఝాయవత్తాదివత్తవినిచ్ఛయకథాలఙ్కారో నామ

సత్తవీసతిమో పరిచ్ఛేదో.

౨౮. చతుపచ్చయభాజనీయవినిచ్ఛయకథా

చీవరభాజనకథావణ్ణనా

౧౯౪. ఏవం ఉపజ్ఝాయాదివత్తసఙ్ఖాతాని చుద్దస ఖన్ధకవత్తాని కథేత్వా ఇదాని చతున్నం పచ్చయానం భాజనం కథేన్తో ‘‘చతుపచ్చయభాజన’’న్తిఆదిమాహ. తత్థ చతూతి సఙ్ఖ్యాసబ్బనామపదం. పటిచ్చ ఏతి సీతపటిఘాతాదికం ఫలం ఏతస్మాతి పచ్చయో, చీవరాది, పచ్చయో చ పచ్చయో చ పచ్చయా, చత్తారో పచ్చయా చతుపచ్చయం, భాజీయతే విభాజీయతే భాజనం. చతుపచ్చయస్స భాజనం చతుపచ్చయభాజనం. తేనాహ ‘‘చీవరాదీనం చతున్నం పచ్చయానం భాజన’’న్తి. తత్థ తస్మిం చతుపచ్చయభాజనే సమభినివిట్ఠే చీవరభాజనే తావ పఠమం చీవరపటిగ్గాహకో…పే… వేదితబ్బో. కస్మా? సఙ్ఘికచీవరస్స దుక్కరభాజనత్తాతి సమ్బన్ధో. తత్థ ఆగతాగతం చీవరం పటిగ్గణ్హాతి, పటిగ్గహణమత్తమేవస్స భారోతి చీవరపటిగ్గాహకో. చీవరపటిగ్గాహకేన పటిగ్గహితం చీవరం నిదహతి, నిదహనమత్తమేవస్స భారోతి చీవరనిదహకో. భణ్డాగారే నియుత్తో భణ్డాగారికో. చీవరాదికస్స భణ్డస్స ఠపనట్ఠానభూతం అగారం భణ్డాగారం. చీవరం భాజేతి భాగం కరోతీతి చీవరభాజకో. చీవరస్స భాజనం విభాగకరణం చీవరభాజనం, విభజనకిరియా.

తత్థ ‘‘చీవరపటిగ్గాహకో వేదితబ్బో’’తి వుత్తో, సో కుతో లబ్భతేతి ఆహ ‘‘పఞ్చహఙ్గేహి…పే… సమ్మన్నితబ్బో’’తి. కథం విఞ్ఞాయతీతి ఆహ ‘‘అనుజానామి…పే… వచనతో’’తి. ఛన్దనం ఛన్దో, ఇచ్ఛనం పిహనన్తి అత్థో. గమనం కరణం గతి, కిరియా. గారేయ్హా గతి అగతి, ఛన్దేన అగతి ఛన్దాగతి. సేసేసుపి ఏసేవ నయో. కథం ఛన్దాగతిం గచ్ఛతీతి ఆహ ‘‘తత్థ పచ్ఛా ఆగతానమ్పీ’’తిఆది. ఏవమితరేసుపి. పఞ్చమఙ్గం పన సతిసమ్పజఞ్ఞయుత్తాభావం దస్సేతి. సుక్కపక్ఖేపి ఇతో పటిపక్ఖవసేన వేదితబ్బో. తేనాహ ‘‘తస్మా’’తిఆది.

ఇమాయ కమ్మవాచాయ వా అపలోకనేన వాతి ఇదం ఇమస్స సమ్ముతికమ్మస్స లహుకకమ్మత్తా వుత్తం. తథా హి వుత్తం పరివారట్ఠకథాయం (పరి. అట్ఠ. ౪౮౨) ‘‘అవసేసా తేరస సమ్ముతియో సేనాసనగ్గాహమతకచీవరదానాదిసమ్ముతియో చాతి ఏతాని లహుకకమ్మాని అపలోకేత్వాపి కాతుం వట్టన్తీ’’తి. అన్తోవిహారే సబ్బసఙ్ఘమజ్ఝేపి ఖణ్డసీమాయమ్పి సమ్మన్నితుం వట్టతీతి ఏత్థ అన్తోవిహారేతి బద్ధసీమవిహారం సన్ధాయ వుత్తం. న హి అబద్ధసీమవిహారే అపలోకనాదిచతుబ్బిధకమ్మం కాతుం వట్టతి దుబ్బిసోధనత్తా. ధురవిహారట్ఠానేతి విహారద్వారస్స సమ్ముఖట్ఠానే.

౧౯౭. భణ్డాగారసమ్ముతియం విహారమజ్ఝేయేవాతి అవిప్పవాససీమాసఙ్ఖాతమహాసీమా విహారస్స మజ్ఝేయేవ సమ్మన్నితబ్బా. ఇమస్మిం పన ఠానే ఇమం పన భణ్డాగారం ఖణ్డసీమం గన్త్వా ఖణ్డసీమాయం నిసిన్నేహి సమ్మన్నితుం న వట్టతి, విహారమజ్ఝేయేవ ‘‘సుణాతు మే, భన్తే, సఙ్ఘో, యది సఙ్ఘస్స పత్తకల్లం, సఙ్ఘో ఇత్థన్నామం విహారం భణ్డాగారం సమ్మన్నేయ్యా’’తిఆదినా నయేన ‘‘కమ్మవాచాయ వా అపలోకనేన వా సమ్మన్నితబ్బ’’న్తి వచనం నిస్సాయ ఞత్తిదుతియకమ్మం ఉపచారసీమాయం కాతుం వట్టతీతి గహేత్వా కథినదానకమ్మమ్పి అబద్ధసీమాభూతే విహారే ఉపచారసీమాయం కరోన్తి, ఏకచ్చే ఞత్తికమ్మమ్పి తథేవ గహేత్వా అబద్ధసీమవిహారే ఉపచారసీమామత్తేయేవ ఉపోసథపవారణం కరోన్తి, తదయుత్తం, కారణం పనేత్థ కథినవినిచ్ఛయకథాయం (వి. సఙ్గ. అట్ఠ. ౨౨౬) ఆవి భవిస్సతి.

౧౯౮. తులాభూతోతి తులాసదిసో. ఇదన్తి సామణేరానం ఉపడ్ఢపటివీసదానం. ఇమం కిర పాఠం అమనసికరోన్తా ఇదాని కాలచీవరమ్పి సామణేరానం ఉపడ్ఢపటివీసం దేన్తి. ఫాతికమ్మన్తి పహోనకకమ్మం, యత్తకేన వినయాగతేన సమ్ముఞ్జనీబన్ధనాదిహత్థకమ్మేన విహారస్స ఊనతా న హోతి, తత్తకం కత్వాతి అత్థో. సబ్బేసన్తి తత్రుప్పాదవస్సావాసికం గణ్హన్తానం సబ్బేసం భిక్ఖూనం సామణేరానఞ్చ. భణ్డాగారచీవరేపీతి అకాలచీవరం సన్ధాయ వుత్తం. ఉక్కుట్ఠిం కరోన్తీతి మహాసద్దం కరోన్తి. ఏతన్తి ఉక్కుట్ఠియా కతాయ సమభాగదానం. విరజ్ఝిత్వా కరోన్తీతి కత్తబ్బకాలేసు అకత్వా యథారుచితక్ఖణే కరోన్తి. సమపటివీసో దాతబ్బోతి కరిస్సామాతి యాచన్తానం పటిఞ్ఞామత్తేనపి సమకో కోట్ఠాసో దాతబ్బో.

అతిరేకభాగేనాతి దస భిక్ఖూ హోన్తి, సాటకాపి దసేవ, తేసు ఏకో ద్వాదస అగ్ఘతి, సేసా దసగ్ఘనకా. సబ్బేసు దసగ్ఘనకవసేన కుసే పాతితే యస్స భిక్ఖునో ద్వాదసగ్ఘనకో కుసో పాతితో, సో ‘‘ఏత్తకేన మమ చీవరం పహోతీ’’తి తేన అతిరేకభాగేన గన్తుకామో హోతి. ఏత్థ చ ఏత్తకేన మమ చీవరం పహోతీతి ద్వాదసగ్ఘనకేన మమ చీవరం పరిపుణ్ణం హోతి, న తతో ఊనేనాతి సబ్బం గహేతుకామోతి అత్థో. భిక్ఖూ ‘‘అతిరేకం ఆవుసో సఙ్ఘస్స సన్తక’’న్తి వదన్తి, తం సుత్వా భగవా ‘‘సఙ్ఘికే చ గణసన్తకే చ అప్పకం నామ నత్థి, సబ్బత్థ సంయమో కాతబ్బో, గణ్హన్తేనపి కుక్కుచ్చాయితబ్బ’’న్తి దస్సేతుం ‘‘అనుజానామి, భిక్ఖవే, అనుక్ఖేపే దిన్నే’’తి ఆహ. తత్థ అనుక్ఖేపో నామ యం కిఞ్చి అనుక్ఖిపితబ్బం అనుప్పదాతబ్బం కప్పియభణ్డం, యత్తకం తస్స పటివీసే అధికం, తత్తకే అగ్ఘనకే యస్మిం కిస్మిఞ్చి కప్పియభణ్డే దిన్నేతి అత్థోతి ఇమమత్థం సఙ్ఖేపేన దస్సేతుం ‘‘సచే దస భిక్ఖూ హోన్తి’’త్యాది వుత్తం.

వికలకే తోసేత్వాతి ఏత్థ చీవరవికలకం పుగ్గలవికలకన్తి ద్వే వికలకా. తత్థ చీవరవికలకం నామ సబ్బేసం పఞ్చ పఞ్చ వత్థాని పత్తాని, సేసానిపి అత్థి, ఏకేకం పన న పాపుణాతి, ఛిన్దిత్వా దాతబ్బాని. ఛిన్దన్తేహి చ అడ్ఢమణ్డలాదీనం వా ఉపాహనథవికాదీనం వా పహోనకాని ఖణ్డాని కత్వా దాతబ్బాని, హేట్ఠిమపరిచ్ఛేదేన చతురఙ్గులవిత్థారమ్పి అనువాతప్పహోనకాయామం ఖణ్డం కత్వా దాతుం వట్టతి. అపరిభోగం పన న కాతబ్బన్తి ఏవమేత్థ చీవరస్స అప్పహోనకభావో చీవరవికలకం. ఛిన్దిత్వా దిన్నే పనేతం తోసితం హోతి. అథ కుసపాతో కాతబ్బో, సచేపి ఏకస్స భిక్ఖునో కోట్ఠాసే ఏకం వా ద్వే వా వత్థాని నప్పహోన్తి, తత్థ అఞ్ఞం సామణకం పరిక్ఖారం ఠపేత్వా యో తేన తుస్సతి, తస్స తం భాగం దత్వా పచ్ఛా కుసపాతో కాతబ్బో. ఇదమ్పి చీవరవికలకన్తి అన్ధట్ఠకథాయం వుత్తం.

పుగ్గలవికలకం నామ దస దస భిక్ఖూ గణేత్వా వగ్గం కరోన్తానం ఏకో వగ్గో న పూరతి, అట్ఠ వా నవ వా హోన్తి, తేసం అట్ఠ వా నవ వా కోట్ఠాసా ‘‘తుమ్హే ఇమే గహేత్వా విసుం భాజేథా’’తి దాతబ్బా. ఏవమయం పుగ్గలానం అప్పహోనకభావో పుగ్గలవికలకం నామ. విసుం దిన్నే పన తం తోసితం హోతి, ఏవం తోసేత్వా కుసపాతో కాతబ్బోతి. అథ వా వికలకే తోసేత్వాతి యో చీవరవిభాగో ఊనకో, తం అఞ్ఞేన పరిక్ఖారేన సమం కత్వా కుసపాతో కాతబ్బోతి ఇమమత్థం దస్సేతి ‘‘సచే సబ్బేసం పఞ్చ పఞ్చ వత్థానీ’’తిఆదినా.

౧౯౯. ఇతో పరం తేసు తేసు వత్థూసు ఆగతవసేన అట్ఠకథాయం వుత్తేసు వినిచ్ఛయేసు సన్తేసుపి తేసం వినిచ్ఛయానం అట్ఠమాతికావినిచ్ఛయతో అవిముత్తత్తా అట్ఠమాతికావినిచ్ఛయేస్వేవ పక్ఖిపిత్వా దస్సేతుం ‘‘ఇదాని అట్ఠిమా, భిక్ఖవే’’తిఆదిమాహ. యా తా అట్ఠ మాతికా భగవతా వుత్తా, తాసం అట్ఠన్నం మాతికానం వసేన వినిచ్ఛయో ఇదాని వేదితబ్బోతి యోజనా. పరిక్ఖేపారహట్ఠానేన పరిచ్ఛిన్నాతి ఇమినా అపరిక్ఖిత్తస్స విహారస్స ధువసన్నిపాతట్ఠానాదితో పఠమలేడ్డుపాతస్స అన్తో ఉపచారసీమాతి దస్సేతి. ఇదాని దుతియలేడ్డుపాతస్స అన్తోపి ఉపచారసీమాయేవాతి దస్సేతుం ‘‘అపిచా’’తిఆది ఆరద్ధం. ధువసన్నిపాతట్ఠానమ్పి పరియన్తగతమేవ గహేతబ్బం. ‘‘ఏవం సన్తే తియోజనే ఠితా లాభం గణ్హిస్సన్తీ’’తిఆదినా ఇమే లాభగ్గహణాదయో ఉపచారసీమావసేనేవ హోతి, న అవిప్పవాససీమావసేనాతి దస్సేతి, తేన చ ఇమాని లాభగ్గహణాదీనియేవ ఉపచారసీమాయం కత్తబ్బాని, న అపలోకనకమ్మాదీని చత్తారి కమ్మాని, తాని పన అవిప్పవాససీమాదీసుయేవ కత్తబ్బానీతి పకాసేతి. తథా హి వుత్తం సారత్థదీపనియం (సారత్థ. టీ. మహావగ్గ ౩.౩౭౯) ‘‘భిక్ఖునీనం ఆరామప్పవేసనసేనాసనపుచ్ఛనాది పరివాసమానత్తారోచనవస్సచ్ఛేదనిస్సయసేనాసనగ్గాహాది విధానన్తి ఇదం సబ్బం ఇమిస్సాయేవ ఉపచారసీమాయ వసేన వేదితబ్బ’’న్తి.

లాభత్థాయ ఠపితా సీమా లాభసీమా. లోకే గామసీమాదయో వియ లాభసీమా నామ విసుం పసిద్ధా నత్థి, కేనాయం అనుఞ్ఞాతాతి ఆహ ‘‘నేవ సమ్మాసమ్బుద్ధేనా’’తిఆది. ఏతేన నాయం సాసనవోహారసిద్ధా, లోకవోహారసిద్ధా ఏవాతి దస్సేతి. జనపదపరిచ్ఛేదోతి ఇదం లోకపసిద్ధసీమాసద్దత్థవసేన వుత్తం, పరిచ్ఛేదబ్భన్తరమ్పి సబ్బం జనపదసీమాతి గహేతబ్బం. జనపదో ఏవ జనపదసీమా, ఏవం రట్ఠసీమాదీసుపి. తేనాహ ‘‘ఆణాపవత్తిట్ఠాన’’న్తిఆది. పథవీవేమజ్ఝగతస్సాతి యావ ఉదకపరియన్తా ఖణ్డసీమత్తా వుత్తం. ఉపచారసీమాదీసు పన అబద్ధసీమాసు హేట్ఠాపథవియం సబ్బత్థ ఠితానం న పాపుణాతి, కూపాదిపవేసారహట్ఠానే ఠితానఞ్ఞేవ పాపుణాతీతి హేట్ఠా సీమకథాయం వుత్తనయేనేవ తంతంసీమట్ఠభావో వేదితబ్బో. చక్కవాళసీమాయ దిన్నం పథవీసన్ధారకఉదకట్ఠానేపి ఠితానం పాపుణాతి సబ్బత్థ చక్కవాళవోహారత్తాతి. సమానసంవాసఅవిప్పవాససీమాసు దిన్నస్స ఇదం నానత్తం – ‘‘అవిప్పవాససీమాయ దమ్మీ’’తి దిన్నం గామట్ఠానం న పాపుణాతి. కస్మా? ‘‘ఠపేత్వా గామఞ్చ గామూపచారఞ్చా’’తి (మహావ. ౧౪౪) వుత్తత్తా. ‘‘సమానసంవాసకసీమాయదమ్మీ’’తి దిన్నం పన గామే ఠితానమ్పి పాపుణాతీతి.

౨౦౦-౧. బుద్ధాధివుత్థోతి బుద్ధేన భగవతా అధివుత్థో. ఏకస్మిన్తి ఏకస్మిం విహారే. పాకవత్తన్తి నిబద్ధదానం. వత్తతీతి పవత్తతి. తేహి వత్తబ్బన్తి యేసం సమ్ముఖే ఏస దేతి, తేహి భిక్ఖూహి వత్తబ్బం.

౨౦౨. దుతియభాగే పన థేరాసనం ఆరుళ్హేతి యావ సఙ్ఘనవకం ఏకవారం సబ్బేసం భాగం దత్వా చీవరే అపరిక్ఖీణే పున సబ్బేసం దాతుం దుతియభాగే థేరస్స దిన్నేతి అత్థో. పుబ్బే వుత్తనయేనాతి ‘‘తుయ్హేవ భిక్ఖు తాని చీవరానీ’’తి (మహావ. ౩౬౩) భగవతా వుత్తనయేన. పంసుకూలికానమ్పి వట్టతీతి ‘‘తుయ్హం దేమా’’తి అవత్వా, ‘భిక్ఖూనం దేమ, థేరానం దేమా’’తి వుత్తత్తా ‘‘పంసుకూలికానమ్పి వట్టతీ’’తి సారత్థదీపనియం (సారత్థ. టీ. మహావగ్గ ౩.౩౭౯) వుత్తం. విమతివినోదనియం (వి. వి. టీ. మహావగ్గ ౨.౩౭౯) పన పంసుకూలికానమ్పి వట్టతీతి ఏత్థ ‘‘తుయ్హం దేమా’’తి అవుత్తత్తాతి కారణం వదన్తి. యది ఏవం ‘‘సఙ్ఘస్స దేమా’’తి వుత్తేపి వట్టేయ్య, ‘‘భిక్ఖూనం దేమ, థేరానం దేమ, సఙ్ఘస్స దేమా’’తి వచనతో భేదో న దిస్సతి, వీమంసితబ్బమేత్థ కారణన్తి. పారుపితుం వట్టతీతి పంసుకూలికానం వట్టతి. సామికేహి విచారితమేవాతి ఉపాహనత్థవికాదీనమత్థాయ విచారితమేవ.

౨౦౩. ఉపడ్ఢం దాతబ్బన్తి యం ఉభతోసఙ్ఘస్స దిన్నం, తతో ఉపడ్ఢం భిక్ఖూనం ఉపడ్ఢం భిక్ఖునీనం దాతబ్బం. సచేపి ఏకో భిక్ఖు హోతి, ఏకా వా భిక్ఖునీ, అన్తమసో అనుపసమ్పన్నస్సపి ఉపడ్ఢమేవ దాతబ్బం. ‘‘భిక్ఖుసఙ్ఘస్స చ భిక్ఖునీనఞ్చ దమ్మీ’’తి వుత్తే పన న మజ్ఝే భిన్దిత్వా దాతబ్బన్తి ఏత్థ యస్మా భిక్ఖునిపక్ఖే సఙ్ఘస్స పచ్చేకం అపరామట్ఠత్తా భిక్ఖునీనం గణనాయ భాగో దాతబ్బోతి దాయకస్స అధిప్పాయోతి సిజ్ఝతి, తథా దానఞ్చ భిక్ఖూపి గణేత్వా దిన్నే ఏవ యుజ్జతి. ఇతరథా హి ‘‘కిత్తకం భిక్ఖూనం దాతబ్బం, కిత్తకం భిక్ఖునీన’’న్తి న విఞ్ఞాయతి, తస్మా ‘‘భిక్ఖుసఙ్ఘస్సా’’తి వుత్తవచనమ్పి ‘‘భిక్ఖూన’’న్తి వుత్తవచనసదిసమేవాతి ఆహ ‘‘భిక్ఖూ చ భిక్ఖునియో చ గణేత్వా దాతబ్బ’’న్తి. తేనాహ ‘‘పుగ్గలో…పే… భిక్ఖుసఙ్ఘగ్గహణేన గహితత్తా’’తి. ‘‘భిక్ఖుసఙ్ఘస్స చ భిక్ఖునీనఞ్చ తుయ్హఞ్చా’’తి వుత్తే పన పుగ్గలో విసుం న లభతీతి ఇదం అట్ఠకథాపమాణేనేవ గహేతబ్బం, న హేత్థ విసేసకారణం ఉపలబ్భతి. తథా హి ‘‘ఉభతోసఙ్ఘస్స చ తుయ్హఞ్చ దమ్మీ’’తి వుత్తే సామఞ్ఞవిసేసవచనేహి సఙ్గహితత్తా యథా పుగ్గలో విసుం లభతి, ఏవమిధాపి ‘‘భిక్ఖుసఙ్ఘస్స చ తుయ్హఞ్చా’’తి సామఞ్ఞవిసేసవచనసబ్భావతో భవితబ్బమేవ విసుం పుగ్గలపటివీసేనాతి విఞ్ఞాయతి, తస్మా అట్ఠకథావచనమేవేత్థ పమాణం. పాపుణనట్ఠానతో ఏకమేవ లభతీతి అత్తనో వస్సగ్గేన పత్తట్ఠానతో ఏకమేవ కోట్ఠాసం లభతి. తత్థ కారణమాహ ‘‘కస్మా? భిక్ఖుసఙ్ఘగ్గహణేన గహితత్తా’’తి, భిక్ఖుసఙ్ఘగ్గహణేనేవ పుగ్గలస్సపి గహితత్తాతి అధిప్పాయోతి సారత్థదీపనియం (సారత్థ. టీ. మహావగ్గ ౩.౩౭౯) వుత్తం.

విమతివినోదనియం (వి. వి. టీ. మహావగ్గ ౨.౩౭౯) పన భిక్ఖుసఙ్ఘసద్దేన భిక్ఖూనఞ్ఞేవ గహితత్తా, పుగ్గలస్స పన ‘‘తుయ్హఞ్చా’’తి విసుం గహితత్తా చ తత్థస్స అగ్గహితత్తా దట్ఠబ్బా, ‘‘భిక్ఖూనఞ్చ భిక్ఖునీనఞ్చ తుయ్హఞ్చా’’తి వుత్తట్ఠానసదిసత్తాతి అధిప్పాయో. పుగ్గలప్పధానో హేత్థ సఙ్ఘ-సద్దో దట్ఠబ్బో. కేచి పన ‘‘భిక్ఖుసఙ్ఘగ్గహణేన గహితత్తా’’తి పాఠం లిఖన్తి, తం న సున్దరం తస్స విసుం లాభగ్గహణే కారణవచనత్తా. తథా హి ‘‘విసుం సఙ్ఘగ్గహణేన గహితత్తా’’తి విసుం పుగ్గలస్సపి భాగగ్గహణే కారణం వుత్తం. యథా చేత్థ పుగ్గలస్స అగ్గహణం, ఏవం ఉపరి ‘‘భిక్ఖుసఙ్ఘస్స చ తుయ్హఞ్చా’’తిఆదీసుపి విసుం సఙ్ఘాదిసద్దేహి పుగ్గలస్స అగ్గహణం దట్ఠబ్బం. యది హి గహణం సియా, సఙ్ఘతోపి విసుమ్పీతి భాగద్వయం లభేయ్య ఉభయత్థ గహితత్తాతి వుత్తం. పూజేతబ్బన్తిఆది గిహికమ్మం న హోతీతి దస్సనత్థం వుత్తం. భిక్ఖుసఙ్ఘస్స హరాతి ఇదం పిణ్డపాతహరణం సన్ధాయ వుత్తం. తేనాహ ‘‘భుఞ్జితుం వట్టతీ’’తి. ‘‘భిక్ఖుసఙ్ఘస్స హరా’’తి వుత్తేపి హరితబ్బన్తి ఈదిసం గిహివేయ్యావచ్చం న హోతీతి కత్వా వుత్తం.

౨౦౪. అన్తోహేమన్తేతి ఇమినా అనత్థతే కథినే వస్సానం పచ్ఛిమే మాసే దిన్నం పురిమవస్సంవుత్థానఞ్ఞేవ పాపుణాతి, తతో పరం హేమన్తే దిన్నం పచ్ఛిమవస్సంవుత్థానమ్పి వుత్థవస్సత్తా పాపుణాతి, హేమన్తతో పన పరం పిట్ఠిసమయే ‘‘వస్సంవుత్థసఙ్ఘస్సా’’తి ఏవం పరిచ్ఛిన్దిత్వా దిన్నం అనన్తరే వస్సే వా తతో పరేసు వా యత్థ కత్థచి తస్మిం భిక్ఖుభావే వుత్థవస్సానం సబ్బేసం పాపుణాతి. యే పన సబ్బథా అవుత్థవస్సా, తేసం న పాపుణాతీతి దస్సేతి. లక్ఖణఞ్ఞూ వదన్తీతి వినయలక్ఖణఞ్ఞునో ఆచరియా వదన్తి. లక్ఖణఞ్ఞూ వదన్తీతి ఇదం సన్నిట్ఠానవచనం, అట్ఠకథాసు అనాగతత్తా పన ఏవం వుత్తం. బహిఉపచారసీమాయం…పే… సబ్బేసం పాపుణాతీతి యత్థ కత్థచి వుత్థవస్సానం సబ్బేసం పాపుణాతీతి అధిప్పాయో. తేనేవ మాతికాట్ఠకథాయమ్పి (కఙ్ఖ. అట్ఠ. అకాలచీవరసిక్ఖాపదవణ్ణనా) ‘‘సచే పన బహిఉపచారసీమాయం ఠితో ‘వస్సంవుత్థసఙ్ఘస్స దమ్మీ’తి వదతి, యత్థ కత్థచి వుత్థవస్సానం సబ్బేసం సమ్పత్తానం పాపుణాతీ’’తి వుత్తం. గణ్ఠిపదేసు పన ‘‘వస్సావాసస్స అననురూపే పదేసే ఠత్వా వుత్తత్తా వస్సంవుత్థానఞ్చ అవుత్థానఞ్చ సబ్బేసం పాపుణాతీ’’తి వుత్తం, తం న గహేతబ్బం. న హి ‘‘వస్సంవుత్థసఙ్ఘస్స దమ్మీ’’తి వుత్తే అవుత్థవస్సానం పాపుణాతి. సబ్బేసమ్పీతి తస్మిం భిక్ఖుభావే వుత్థవస్సానం సబ్బేసమ్పీతి అత్థో దట్ఠబ్బో ‘‘వస్సంవుత్థసఙ్ఘస్సా’’తి వుత్తత్తా. సమ్ముఖీభూతానం సబ్బేసమ్పీతి ఏత్థాపి ఏసేవ నయో. ఏవం వదతీతి వస్సంవుత్థసఙ్ఘస్స దమ్మీతి వదతి. అతీతవస్సన్తి అనన్తరాతీతవస్సం.

౨౦౫. ఇదాని ‘‘ఆదిస్స దేతీ’’తి పదం విభజన్తో ‘‘ఆదిస్స దేతీతి ఏత్థా’’తిఆదిమాహ. తత్థ యాగుయా వా…పే… భేసజ్జే వా ఆదిసిత్వా పరిచ్ఛిన్దిత్వా దేన్తో దాయకో ఆదిస్స దేతి నామాతి యోజనా. సేసం పాకటమేవ.

౨౦౬. ఇదాని ‘‘పుగ్గలస్స దేతీ’’తి పదం విభజన్తో ఆహ ‘‘పుగ్గలస్స దేతి ఏత్థా’’తిఆది. సఙ్ఘతో చ గణతో చ వినిముత్తస్స అత్తనో కులూపకాదిపుగ్గలస్స దేన్తో దాయకో పుగ్గలస్స దేతి నామ. తం పన పుగ్గలికదానం పరమ్ముఖా వా హోతి సమ్ముఖా వా. తత్థ పరమ్ముఖా దేన్తో ‘‘ఇదం చీవరం ఇత్థన్నామస్స దమ్మీ’’తి నామం ఉద్ధరిత్వా దేతి, సమ్ముఖా దేన్తో చ భిక్ఖునో పాదమూలే చీవరం ఠపేత్వా ‘‘ఇదం, భన్తే, తుమ్హాకం దమ్మీ’’తి వత్వా దేతి, తదుభయథాపి దేన్తో పుగ్గలస్స దేతి నామాతి అత్థో. న కేవలం ఏకస్సేవ దేన్తో పుగ్గలస్స దేతి నామ, అథ ఖో అన్తేవాసికాదీహి సద్ధిం దేన్తోపి పుగ్గలస్స దేతి నామాతి దస్సేతుం ‘‘సచే పనా’’తిఆదిమాహ. తత్థ ఉద్దేసం గహేతుం ఆగతోతి తస్స సన్తికే ఉద్దేసం అగ్గహితపుబ్బస్సపి ఉద్దేసం గణ్హిస్సామీతి ఆగతకాలతో పట్ఠాయ అన్తేవాసికభావూపగమనతో వుత్తం. గహేత్వా గచ్ఛన్తోతి పరినిట్ఠితఉద్దేసో హుత్వా గచ్ఛన్తో. వత్తం కత్వా ఉద్దేసపరిపుచ్ఛాదీని గహేత్వా విచరన్తానన్తి ఇదం ‘‘ఉద్దేసన్తేవాసికాన’’న్తి ఇమస్సేవ విసేసనం. తేన ఉద్దేసకాలే ఆగన్త్వా ఉద్దేసం గహేత్వా గన్త్వా అఞ్ఞత్థ నివసన్తే అనిబద్ధచారికే నివత్తేతి.

ఏవం చీవరక్ఖన్ధకే (మహావ. ౩౭౯) ఆగతఅట్ఠమాతికావసేన చీవరవిభజనం దస్సేత్వా ఇదాని తస్మింయేవ చీవరక్ఖన్ధకే మజ్ఝే ఆగతేసు వత్థూసు ఆగతనయం నివత్తేత్వా దస్సేన్తో ‘‘సచే కోచి భిక్ఖూ’’తిఆదిమాహ. తత్థ కిం కాతబ్బన్తి పుచ్ఛాయ తస్సేవ తాని చీవరానీతి విస్సజ్జనా, సేసాని ఞాపకాదివసేన వుత్తాని. పఞ్చ మాసేతి అచ్చన్తసంయోగే ఉపయోగవచనం. వడ్ఢిం పయోజేత్వా ఠపితఉపనిక్ఖేపతోతి వస్సావాసికత్థాయ వేయ్యావచ్చకరేహి వడ్ఢిం పయోజేత్వా ఠపితఉపనిక్ఖేపతో. తత్రుప్పాదతోతి నాళికేరారామాదితత్రుప్పాదతో. అట్ఠకథాయం పన ‘‘ఇదం ఇధ వస్సంవుత్థసఙ్ఘస్స దేమాతి వా వస్సావాసికం దేమాతి వా వత్వా దిన్నం తం అనత్థతకథినస్సపి పఞ్చ మాసే పాపుణాతీ’’తి వుత్తం, తం వస్సావాసికలాభవసేన ఉప్పన్నే లబ్భమానవిసేసం దస్సేతుం వుత్తం. తత్థ ఇధాతి అభిలాపమత్తమేవేతం, ఇధ-సద్దం వినా ‘‘వస్సంవుత్థసఙ్ఘస్స దేమా’’తి వుత్తేపి సో ఏవ నయో. అనత్థతకథినస్సపి పఞ్చ మాసే పాపుణాతీతి వస్సావాసికలాభవసేన ఉప్పన్నత్తా అనత్థతకథినస్సపి వుత్థవస్సస్స పఞ్చ మాసే పాపుణాతి, తతో పరం పన ఉప్పన్నవస్సావాసికం పుచ్ఛితబ్బం ‘‘కిం అతీతవస్సే ఇదం వస్సావాసికం, ఉదాహు అనాగతవస్సే’’తి. తత్థ తతో పరన్తి పఞ్చమాసతో పరం, గిమ్హానస్స పఠమదివసతో పట్ఠాయాతి అత్థో.

ఠితికా పన న తిట్ఠతీతి ఏత్థ అట్ఠితాయ ఠితికాయ పున అఞ్ఞస్మిం చీవరే ఉప్పన్నే సచే ఏకో భిక్ఖు ఆగచ్ఛతి, మజ్ఝే ఛిన్దిత్వా ద్వీహిపి గహేతబ్బం. ఠితాయ పన ఠితికాయ పున అఞ్ఞస్మిం చీవరే ఉప్పన్నే సచే నవకతరో ఆగచ్ఛతి, ఠితికా హేట్ఠా గచ్ఛతి. సచే వుడ్ఢతరో ఆగచ్ఛతి, ఠితికా ఉద్ధం ఆరోహతి. అథ అఞ్ఞో నత్థి, పున అత్తనో పాపేత్వా గహేతబ్బం. దుగ్గహితానీతి అగ్గహితాని, సఙ్ఘికానేవ హోన్తీతి అత్థో. ‘‘పాతితే కుసే’’తి ఏకకోట్ఠాసే కుసదణ్డకే పాతితమత్తే సచేపి భిక్ఖుసహస్సం హోతి, గహితమేవ నామ చీవరం. ‘‘నాకామా భాగో దాతబ్బో’’తి అట్ఠకథావచనం (మహావ. అట్ఠ. ౩౬౩), తత్థ గహితమేవ నామాతి ‘‘ఇమస్స ఇదం పత్త’’న్తి కిఞ్చాపి న విదితం, తే పన భాగా అత్థతో తేసం పత్తాయేవాతి అధిప్పాయో.

సత్తాహవారేన అరుణమేవ ఉట్ఠాపేతీతి ఇదం నానాసీమవిహారేసు కత్తబ్బనయేన ఏకస్మిమ్పి విహారే ద్వీసు సేనాసనేసు నివుత్థభావదస్సనత్థం వుత్తం, అరుణుట్ఠాపనేనేవ తత్థ వుత్థో హోతి, న పన వస్సచ్ఛేదపరిహారాయ. అన్తోఉపచారసీమాయ హి యత్థ కత్థచి అరుణం ఉట్ఠాపేన్తో అత్తనా గహితసేనాసనం అప్పవిట్ఠోపి వుత్థవస్సో ఏవ హోతి. గహితసేనాసనే పన నివుత్థో నామ న హోతి, తత్థ అరుణుట్ఠాపనే సతి హోతి. తేనాహ ‘‘పురిమస్మిం బహుతరం నివసతి నామా’’తి. ఏతేన చ ఇతరస్మిం సత్తాహవారేనపి అరుణుట్ఠాపనే సతి ఏవ అప్పతరం నివసతి నామ హోతి, నాసతీతి దీపితం హోతి. ఇదన్తి ఏకాధిప్పాయదానం. నానాలాభేహీతిఆదీసు నానా విసుం విసుం లాభో ఏతేసూతి నానాలాభా, ద్వే విహారా, తేహి నానాలాభేహి. నానా విసుం విసుం పాకారాదీహి పరిచ్ఛిన్నో ఉపచారో ఏతేసన్తి నానూపచారా, తేహి నానూపచారేహి. ఏకసీమవిహారేహీతి ఏకసీమాయం ద్వీహి విహారేహీతి సారత్థదీపనియం (సారత్థ. టీ. మహావగ్గ ౩.౩౬౪) వుత్తం. నానాలాభేహీతి విసుం విసుం నిబద్ధవస్సావాసికలాభేహి. నానూపచారేహీతి నానాపరిక్ఖేపనానాద్వారేహి. ఏకసీమవిహారేహీతి ద్విన్నం విహారానం ఏకేన పాకారేన పరిక్ఖిత్తత్తా ఏకాయ ఉపచారసీమాయ అన్తోగతేహి ద్వీహి విహారేహీతి విమతివినోదనియం (వి. వి. టీ. మహావగ్గ ౨.౩౬౪). సేనాసనగ్గాహో పటిప్పస్సమ్భతీతి పఠమం గహితో పటిప్పస్సమ్భతి. తత్థాతి యత్థ సేనాసనగ్గాహో పటిప్పస్సమ్భతి, తత్థ.

౨౦౭. భిక్ఖుస్స కాలకతేతి ఏత్థ కాలకత-సద్దో భావసాధనోతి ఆహ ‘‘కాలకిరియాయా’’తి. పాళియం గిలానుపట్ఠాకానం చీవరదానే సామణేరానం తిచీవరాధిట్ఠానాభావా ‘‘చీవరఞ్చ పత్తఞ్చా’’తిఆది సబ్బత్థ వుత్తం.

౨౦౮. సచేపి సహస్సం అగ్ఘతి, గిలానుపట్ఠాకానఞ్ఞేవ దాతబ్బన్తి సమ్బన్ధో. అఞ్ఞన్తి తిచీవరపత్తతో అఞ్ఞం. అప్పగ్ఘన్తి అతిజిణ్ణాదిభావేన నిహీనం. తతోతి అవసేసపరిక్ఖారతో. సబ్బన్తి పత్తం చీవరఞ్చ. తత్థ తత్థ సఙ్ఘస్సేవాతి తస్మిం తస్మిం విహారే సఙ్ఘస్సేవ. భిక్ఖునో కాలకతట్ఠానం సన్ధాయ ‘‘ఇధా’’తి వత్తబ్బే ‘‘తత్థా’’తి వుత్తత్తా విచ్ఛావచనత్తా చ పరిక్ఖారస్స ఠపితట్ఠానం వుత్తన్తి విఞ్ఞాయతి. పాళియం అవిస్సజ్జికం అవేభఙ్గికన్తి ఆగతానాగతస్స చాతుద్దిసస్స సఙ్ఘస్సేవ సన్తకం హుత్వా కస్సచి అవిస్సజ్జికం అవేభఙ్గికఞ్చ భవితుం అనుజానామీతి అత్థో. ‘‘సన్తే పతిరూపే గాహకే’’తి వుత్తత్తా గాహకే అసతి అదత్వా భాజితేపి సుభాజితమేవాతి దట్ఠబ్బం. దక్ఖిణోదకం పమాణన్తి ఏత్థ సారత్థదీపనియం (సారత్థ. టీ. మహావగ్గ ౩.౩౭౬) తావ ‘‘యత్థ పన దక్ఖిణోదకం పమాణన్తి భిక్ఖూ యస్మిం రట్ఠే దక్ఖిణోదకపటిగ్గహణమత్తేనపి దేయ్యధమ్మస్స సామినో హోన్తీతి అధిప్పాయో’’తి వుత్తం. విమతివినోదనియం (వి. వి. టీ. మహావగ్గ ౨.౩౭౬) పన ‘‘దక్ఖిణోదకం పమాణన్తి ఏత్తకాని చీవరాని దస్సామీతి పఠమం ఉదకం పాతేత్వా పచ్ఛా దేన్తి, తం యేహి గహితం, తే భాగినోవ హోన్తీతి అధిప్పాయో’’తి వుత్తం. పరసముద్దేతి జమ్బుదీపే. తమ్బపణ్ణిదీపఞ్హి ఉపాదాయేస ఏవం వుత్తో.

‘‘మతకచీవరం అధిట్ఠాతీ’’తి ఏత్థ మగ్గం గచ్ఛన్తో తస్స కాలకిరియం సుత్వా అవిహారట్ఠానే చే ద్వాదసహత్థబ్భన్తరే అఞ్ఞేసం భిక్ఖూనం అభావం ఞత్వా ‘‘ఇదం చీవరం మయ్హం పాపుణాతీ’’తి అధిట్ఠాతి, స్వాధిట్ఠితం. తేన ఖో పన సమయేన అఞ్ఞతరో భిక్ఖు బహుభణ్డో బహుపరిక్ఖారో కాలకతో హోతి. భగవతో ఏతమత్థం ఆరోచేసుం, ‘‘భిక్ఖుస్స, భిక్ఖవే, కాలకతే సఙ్ఘో సామీ పత్తచీవరే. అపిచ గిలానుపట్ఠాకా బహుపకారా, అనుజానామి, భిక్ఖవే, తిచీవరఞ్చ పత్తఞ్చ గిలానుపట్ఠాకానం దాతుం. యం తత్థ లహుభణ్డం లహుపరిక్ఖారం, తం సమ్ముఖీభూతేన సఙ్ఘేన భాజేతుం. యం తత్థ గరుభణ్డం గరుపరిక్ఖారం, తం ఆగతానాగతస్స చాతుద్దిసస్స సఙ్ఘస్స అవిస్సజ్జికం అవేభఙ్గిక’’న్తి (మహావ. ౩౬౯) ఇమినా పాఠేన భగవా సబ్బఞ్ఞూ భిక్ఖూనం ఆమిసదాయజ్జం విచారేసి.

తత్థ తిచీవరపత్తఅవసేసలహుభణ్డగరుభణ్డవసేన ఆమిసదాయజ్జం తివిధం హోతి. తేసు తిచీవరపత్తం గిలానుపట్ఠాకస్స భాగో హోతి, అవసేసలహుభణ్డం సమ్ముఖీభూతసఙ్ఘస్స, పఞ్చవీసతివిధ గరుభణ్డం చాతుద్దిససఙ్ఘస్స. ఇమినా ఇతో తివిధభణ్డతో అఞ్ఞం భిక్ఖుభణ్డం నామ నత్థి, ఇమేహి తివిధేహి పుగ్గలేహి అఞ్ఞో దాయాదో నామ నత్థీతి దస్సేతి. ఇదాని పన వినయధరా ‘‘భిక్ఖూనం అకప్పియభణ్డం గిహిభూతా ఞాతకా లభన్తీ’’తి వదన్తి, తం కస్మాతి చే? ‘‘యే తస్స ధనే ఇస్సరా గహట్ఠా వా పబ్బజితా వా, తేసం దాతబ్బ’’న్తి అట్ఠకథాయం ఆగతత్తాతి. సచ్చం ఆగతో, సో పన పాఠో విస్సాసగ్గాహవిసయే ఆగతో, న దాయజ్జగహణట్ఠానే. ‘‘గహట్ఠా వా పబ్బజితా వా’’ఇచ్చేవ ఆగతో, న ‘‘ఞాతకా అఞ్ఞాతకా వా’’తి, తస్మా ఞాతకా వా హోన్తు అఞ్ఞాతకా వా, యే తం గిలానం ఉపట్ఠహన్తి, తే గిలానుపట్ఠాకభాగభూతస్స ధనస్స ఇస్సరా గహట్ఠపబ్బజితా, అన్తమసో మాతుగామాపి. తే సన్ధాయ ‘‘తేసం దాతబ్బ’’న్తి వుత్తం, న పన యే గిలానం నుపట్ఠహన్తి, తే సన్ధాయ. వుత్తఞ్హి అట్ఠకథాయం (మహావ. అట్ఠ. ౩౬౯) ‘‘గిలానుపట్ఠాకో నామ గిహీ వా హోతు పబ్బజితో వా, అన్తమసో మాతుగామోపి, సబ్బే భాగం లభన్తీ’’తి.

అథ వా యో భిక్ఖు అత్తనో జీవమానకాలేయేవ సబ్బం అత్తనో పరిక్ఖారం నిస్సజ్జిత్వా కస్సచి ఞాతకస్స వా అఞ్ఞాతకస్స వా గహట్ఠస్స వా పబ్బజితస్స వా అదాసి, కోచి చ ఞాతకో వా అఞ్ఞాతకో వా గహట్ఠో వా పబ్బజితో వా విస్సాసం అగ్గహేసి, తాదిసే సన్ధాయ ‘‘యే తస్స ధనస్స ఇస్సరా గహట్ఠా వా పబ్బజితా వా, తేసం దాతబ్బ’’న్తి వుత్తం, న పన అతాదిసే ఞాతకే. వుత్తఞ్హి అట్ఠకథాయం (మహావ. అట్ఠ. ౩౬౯) ‘‘సచే పన సో జీవమానోయేవ సబ్బం అత్తనో పరిక్ఖారం నిస్సజ్జిత్వా కస్సచి అదాసి, కోచి వా విస్సాసం అగ్గహేసి, యస్స దిన్నం, యేన చ గహితం, తస్సేవ హోతి, తస్స రుచియా ఏవ గిలానుపట్ఠాకా లభన్తీ’’తి. ఏవం హోతు, కప్పియభణ్డే పన కథన్తి? తమ్పి ‘‘గిహిఞాతకానం దాతబ్బ’’న్తి పాళియం వా అట్ఠకథాయం వా టీకాసు వా నత్థి, తస్మా విచారేతబ్బమేతం.

చీవరభాజనకథావణ్ణనా నిట్ఠితా.

పిణ్డపాతభాజనకథావణ్ణనా

౨౦౯. ఇదాని పిణ్డపాతభాజనవినిచ్ఛయం కథేతుం ‘‘పిణ్డపాతభాజనే పనా’’తిఆదిమాహ. తత్థ సేనాసనక్ఖన్ధకే సేనాసనభాజనేయేవ పఠమం ఆగతేపి చతుపచ్చయభాజనవినిచ్ఛయత్తా పచ్చయానుక్కమేన పిణ్డపాతభాజనం పఠమం దస్సేతి. పిణ్డపాతభాజనే పన సఙ్ఘభత్తాదీసు అయం వినిచ్ఛయోతి సమ్బన్ధో. కథం ఏతాని సఙ్ఘభత్తాదీని భగవతా అనుఞ్ఞాతానీతి ఆహ ‘‘అనుజానామి…పే… అనుఞ్ఞాతేసూ’’తి. సఙ్ఘస్స అత్థాయ ఆభతం భత్తం సఙ్ఘభత్తం యథా ‘‘ఆగన్తుకస్స ఆభతం భత్తం ఆగన్తుకభత్త’’న్తి. సఙ్ఘతో ఉద్దిస్స ఉద్దిసిత్వా దాతబ్బం భత్తం ఉద్దేసభత్తం. నిమన్తేత్వా దాతబ్బం భత్తం నిమన్తనభత్తం. సలాకం పాతేత్వా గాహేతబ్బం భత్తం సలాకభత్తం. పక్ఖే పక్ఖదివసే దాతబ్బం భత్తం పక్ఖభత్తం. ఉపోసథే ఉపోసథదివసే దాతబ్బం భత్తం ఉపోసథభత్తం. పాటిపదే ఉపోసథదివసతో దుతియదివసే దాతబ్బం భత్తం పాటిపదభత్తన్తి విగ్గహో. ఠితికా నామ నత్థీతి సఙ్ఘత్థేరతో పట్ఠాయ వస్సగ్గేన గాహణం ఠితికా నామ.

అత్తనో విహారద్వారేతి విహారస్స ద్వారకోట్ఠకసమీపం సన్ధాయ వుత్తం. భోజనసాలాయాతి భత్తుద్దేసట్ఠానభూతాయ భోజనసాలాయం. వస్సగ్గేనాతి వస్సకోట్ఠాసేన. దిన్నం పనాతి వత్వా యథా సో దాయకో వదతి, తం విధిం దస్సేతుం ‘‘సఙ్ఘతో భన్తే’’తిఆదిమాహ. అన్తరఘరేతి అన్తోగేహే. అన్తోఉపచారగతానన్తి ఏత్థ గామద్వారవీథిచతుక్కేసు ద్వాదసహత్థబ్భన్తరం ఉపచారో నామ.

అన్తరఘరస్స ఉపచారే పన లబ్భమానవిసేసం దస్సేతుం ‘‘ఘరూపచారో చేత్థా’’తిఆదిమాహ. ఏకవళఞ్జన్తి ఏకేన ద్వారేన వళఞ్జితబ్బం. నానానివేసనేసూతి నానాకులస్స నానూపచారేసు నివేసనేసు. లజ్జీ పేసలో అగతిగమనం వజ్జేత్వా మేధావీ చ ఉపపరిక్ఖిత్వా ఉద్దిసతీతి ఆహ ‘‘పేసలో లజ్జీ మేధావీ ఇచ్ఛితబ్బో’’తి. నిసిన్నస్సపి నిద్దాయన్తస్సపీతి అనాదరే సామివచనం, వుడ్ఢతరే నిద్దాయన్తే నవకస్స గాహితం సుగ్గాహితన్తి అత్థో. తిచీవరపరివారం వాతి ఏత్థ ‘‘ఉదకమత్తలాభీ వియ అఞ్ఞోపి ఉద్దేసభత్తం అలభిత్వా వత్థాదిఅనేకప్పకారకం లభతి చే, తస్సేవ త’’న్తి గణ్ఠిపదేసు వుత్తం. అత్తనో రుచివసేన యం కిఞ్చి వత్వా ఆహరితుం విస్సజ్జితత్తా విస్సట్ఠదూతో నామ. యం ఇచ్ఛతీతి ‘‘ఉద్దేసభత్తం దేథా’’తిఆదీని వదన్తో యం ఇచ్ఛతి. పుచ్ఛాసభాగేనాతి పుచ్ఛాసదిసేన.

‘‘ఏకా కూటట్ఠితికా నామ హోతీ’’తి వత్వా తమేవ ఠితికం విభావేన్తో ‘‘రఞ్ఞో వా హీ’’తిఆదిమాహ. అఞ్ఞేహి ఉద్దేసభత్తాదీహి అమిస్సేత్వా విసుంయేవ ఠితికాయ గహేతబ్బత్తా ‘‘ఏకచారికభత్తానీ’’తి వుత్తం. థేయ్యాయ హరన్తీతి పత్తహారకా హరన్తి. గీవా హోతీతి ఆణాపకస్స గీవా హోతి. సబ్బం పత్తస్సామికస్స హోతీతి చీవరాదికమ్పి సబ్బం పత్తస్సామికస్సేవ హోతి, ‘‘మయా భత్తమేవ సన్ధాయ వుత్తం, న చీవరాది’’న్తి వత్వా గహేతుం వట్టతీతి అత్థో. మనుస్సానం వచనం కాతుం వట్టతీతి వుత్తా గచ్ఛన్తీతి మనుస్సానం వచనం కాతుం వట్టతీతి తేన భిక్ఖునా వుత్తా గచ్ఛన్తి. అకతభాగో నామాతి ఆగన్తుకభాగో నామ, అదిన్నపుబ్బభాగోతి అత్థో. సబ్బో సఙ్ఘో పరిభూఞ్జతూతి వుత్తేతి ఏత్థ ‘‘పఠమమేవ ‘సబ్బసఙ్ఘికభత్తం దేథా’తి వత్వా పచ్ఛా ‘సబ్బో సఙ్ఘో పరిభుఞ్జతూ’తి అవుత్తేపి భాజేత్వా పరిభుఞ్జితబ్బ’’న్తి గణ్ఠిపదేసు వుత్తం. కిం ఆహరీయతీతి అవత్వాతి ‘‘కతరభత్తం తయా ఆహరీయతీ’’తి దాయకం అపుచ్ఛిత్వా. పకతిఠితికాయాతి ఉద్దేసభత్తఠితికాయ.

పిణ్డపాతభాజనకథావణ్ణనా నిట్ఠితా.

నిమన్తనభత్తకథావణ్ణనా

౨౧౦. ‘‘ఏత్తకే భిక్ఖూ సఙ్ఘతో ఉద్దిసిత్వా దేథా’’తిఆదీని అవత్వా ‘‘ఏత్తకానం భిక్ఖూనం భత్తం దేథా’’తి వత్వా దిన్నం సఙ్ఘికం నిమన్తనం నామ. పిణ్డపాతికానమ్పి వట్టతీతి భిక్ఖాపరియాయేన వుత్తత్తా వట్టతి. పటిపాటియాతి లద్ధపటిపాటియా. విచ్ఛిన్దిత్వాతి ‘‘భత్తం గణ్హథా’’తి పదం అవత్వా. తేనేవాహ ‘‘భత్తన్తి అవదన్తేనా’’తి. ఆలోపసఙ్ఖేపేనాతి ఏకేకపిణ్డవసేన. అయఞ్చ నయో నిమన్తనేయేవ, న ఉద్దేసభత్తే. తస్స హి ఏకస్స పహోనకప్పమాణంయేవ భాజేతబ్బం, తస్మా ఉద్దేసభత్తే ఆలోపట్ఠితికా నామ నత్థి.

ఆరుళ్హాయేవ మాతికం. సఙ్ఘతో అట్ఠ భిక్ఖూతి ఏత్థ యే మాతికం ఆరుళ్హా, తే అట్ఠ భిక్ఖూతి యోజేతబ్బం. ఉద్దేసభత్తనిమన్తనభత్తాదిసఙ్ఘికభత్తమాతికాసు నిమన్తనభత్తమాతికాయ ఠితికావసేన ఆరుళ్హే భత్తుద్దేసకేన వా సయం వా సఙ్ఘతో ఉద్దిసాపేత్వా గహేత్వా గన్తబ్బం, న అత్తనా రుచితే గహేత్వాతి అధిప్పాయో. మాతికం ఆరోపేత్వాతి ‘‘సఙ్ఘతో గణ్హామీ’’తిఆదినా వుత్తమాతికాభేదం దాయకస్స విఞ్ఞాపేత్వాతి అత్థో. ‘‘ఏకవారన్తి యావ తస్మిం ఆవాసే వసన్తి భిక్ఖూ, సబ్బే లభన్తీ’’తి గణ్ఠిపదేసు వుత్తం. అయం పనేత్థ అధిప్పాయో – ఏకవారన్తి న ఏకదివసం సన్ధాయ వుత్తం, యత్తకా పన భిక్ఖూ తస్మిం ఆవాసే వసన్తి, తే సబ్బే. ఏకస్మిం దివసే గహితభిక్ఖూ అఞ్ఞదా అగ్గహేత్వా యావ ఏకవారం సబ్బే భిక్ఖూ భోజితా హోన్తీతి జానాతి చే, యే జానన్తి, తే గహేత్వా గన్తబ్బన్తి. పటిబద్ధకాలతో పట్ఠాయాతి తత్థేవ వాసస్స నిబద్ధకాలతో పట్ఠాయ.

నిమన్తనభత్తకథావణ్ణనా నిట్ఠితా.

సలాకభత్తకథావణ్ణనా

౨౧౧. ఉపనిబన్ధిత్వాతి లిఖిత్వా. గామవసేనపీతి యేభుయ్యేన సమలాభగామవసేనపి. బహూని సలాకభత్తానీతి తింసం వా చత్తారీసం వా భత్తాని. సచే హోన్తీతి అజ్ఝాహరిత్వా యోజేతబ్బం. సల్లక్ఖేత్వాతి తాని భత్తాని పమాణవసేన సల్లక్ఖేత్వా. నిగ్గహేన దత్వాతి దూరం గన్తుం అనిచ్ఛన్తస్స నిగ్గహేన సమ్పటిచ్ఛాపేత్వా. పున విహారం ఆగన్త్వాతి ఏత్థ విహారం అనాగన్త్వా భత్తం గహేత్వా పచ్ఛా విహారే అత్తనో పాపేత్వా భుఞ్జితుమ్పి వట్టతి. ఏకగేహవసేనాతి వీథియమ్పి ఏకపస్సే ఘరపాళియా వసేన. ఉద్దిసిత్వాపీతి ‘‘అసుకకులే సలాకభత్తాని తుయ్హం పాపుణన్తీ’’తి వత్వా.

౨౧౨. వారగామేతి అతిదూరత్తా వారేన గన్తబ్బగామే. సట్ఠితో వా పణ్ణాసతో వాతి దణ్డకమ్మత్థాయ ఉదకఘటం సన్ధాయ వుత్తం. విహారవారోతి సబ్బభిక్ఖూసు భిక్ఖాయ గతేసు విహారరక్ఖణవారో. నేసన్తి విహారవారికానం. ఫాతికమ్మమేవాతి విహారరక్ఖణకిచ్చస్స పహోనకపటిపాదనమేవ. దూరత్తా నిగ్గహేత్వాపి వారేన గహేతబ్బో గామో వారగామో. విహారవారే నియుత్తా విహారవారికా, వారేన విహారరక్ఖణకా. అఞ్ఞథత్తన్తి పసాదఞ్ఞథత్తం. ఫాతికమ్మమేవ భవన్తీతి విహారరక్ఖణత్థాయ సఙ్ఘేన దాతబ్బా అతిరేకలాభా హోన్తి. ఏకస్సేవ పాపుణన్తీతి దివసే దివసే ఏకేకస్సేవ పాపితానీతి అత్థో. సఙ్ఘనవకేన లద్ధకాలేతి దివసే దివసే ఏకేకస్స పాపితాని ద్వే తీణి ఏకచారికభత్తాని తేనేవ నియామేన అత్తనో పాపుణనట్ఠానే సఙ్ఘనవకేన లద్ధకాలే.

యస్స కస్సచి సమ్ముఖీభూతస్స పాపేత్వాతి ఏత్థ ‘‘యేభుయ్యేన చే భిక్ఖూ బహిసీమగతా హోన్తి, సమ్ముఖీభూతస్స యస్స కస్సచి పాపేతబ్బం సభాగత్తా ఏకేన లద్ధం సబ్బేసం హోతి, తస్మిమ్పి అసతి అత్తనో పాపేత్వా దాతబ్బ’’న్తి గణ్ఠిపదేసు వుత్తం. రససలాకన్తి ఉచ్ఛురససలాకం. సలాకవసేన పన గాహితత్తా న సాదితబ్బాతి ఇదం అసారుప్పవసేన వుత్తం, న ధుతఙ్గభేదవసేన. ‘‘సఙ్ఘతో నిరామిససలాకా…పే… వట్టతియేవా’’తి హి విసుద్ధిమగ్గే (విసుద్ధి. ౧.౨౬) వుత్తం. సారత్థదీపనియమ్పి (సారత్థ. టీ. చూళవగ్గ ౩.౩౨౫) – సఙ్ఘతో నిరామిససలాకాపి విహారే పక్కభత్తమ్పి వట్టతియేవాతి సాధారణం కత్వా విసుద్ధిమగ్గే (విసుద్ధి. ౧.౨౬) వుత్తత్తా, ‘‘ఏవం గాహితే సాదితబ్బం, ఏవం న సాదితబ్బ’’న్తి విసేసేత్వా అవుత్తత్తా చ ‘‘భేసజ్జాదిసలాకాయో చేత్థ కిఞ్చాపి పిణ్డపాతికానమ్పి వట్టన్తి, సలాకవసేన పన గాహితత్తా న సాదితబ్బా’’తి ఏత్థ అధిప్పాయో వీమంసితబ్బో. యది హి భేసజ్జాదిసలాకా సలాకవసేన గాహితా న సాదితబ్బా సియా, ‘‘సఙ్ఘతో నిరామిససలాకా వట్టతియేవా’’తి న వదేయ్య, ‘‘అతిరేకలాభో సఙ్ఘభత్తం ఉద్దేసభత్త’’న్తిఆదివచనతో (మహావ. ౧౨౮) చ ‘‘అతిరేకలాభం పటిక్ఖిపామీ’’తి సలాకవసేన గాహేతబ్బం భత్తమేవ పటిక్ఖిత్తం, న భేసజ్జం. సఙ్ఘభత్తాదీని హి చుద్దస భత్తానియేవ తేన న సాదితబ్బానీతి వుత్తాని. ఖన్ధకభాణకానం వా మతేన ఇధ ఏవం వుత్తన్తి గహేతబ్బన్తి వుత్తం. అగ్గతో దాతబ్బా భిక్ఖా అగ్గభిక్ఖా. అగ్గభిక్ఖామత్తన్తి ఏకకటచ్ఛుభిక్ఖామత్తం. లద్ధా వా అలద్ధా వా స్వేపి గణ్హేయ్యాసీతి లద్ధేపి అప్పమత్తతాయ వుత్తం. తేనాహ ‘‘యావదత్థం లభతి…పే… అలభిత్వా స్వే గణ్హేయ్యాసీతి వత్తబ్బో’’తి. అగ్గభిక్ఖమత్తన్తి హి ఏత్థ మత్త-సద్దో బహుభావం నివత్తేతి.

సలాకభత్తం నామ విహారేయేవ ఉద్దిసీయతి విహారమేవ సన్ధాయ దీయమానత్తాతి ఆహ ‘‘విహారే అపాపితం పనా’’తిఆది. తత్ర ఆసనసాలాయాతి తస్మిం గామే ఆసనసాలాయ. విహారం ఆనేత్వా గాహేతబ్బన్తి తథా వత్వా తస్మిం దివసే దిన్నభత్తం విహారమేవ ఆనేత్వా ఠితికాయ గాహేతబ్బం. తత్థాతి తస్మిం దిసాభాగే. తం గహేత్వాతి తం వారగామసలాకం అత్తనా గహేత్వా. తేనాతి యో అత్తనో పత్తవారగామే సలాకం దిసాగమికస్స అదాసి, తేన. అనతిక్కమన్తేయేవ తస్మిం తస్స సలాకా గాహేతబ్బాతి యస్మా ఉపచారసీమట్ఠస్సేవ సలాకా పాపుణాతి, తస్మా తస్మిం దిసంగమికే ఉపచారసీమం అనతిక్కన్తేయేవ తస్స దిసంగమికస్స పత్తసలాకా అత్తనో పాపేత్వా గాహేతబ్బా.

దేవసికం పాపేతబ్బాతి ఉపచారసీమాయం ఠితస్స యస్స కస్సచి వస్సగ్గేన పాపేతబ్బా. ఏవం ఏతేసు అనాగతేసు ఆసన్నవిహారే భిక్ఖూనం భుఞ్జితుం వట్టతి, ఇతరథా సఙ్ఘికం హోతి. అనాగతదివసేతి ఏత్థ కథం తేసం భిక్ఖూనం ఆగతానాగతభావో విఞ్ఞాయతీతి చే? యస్మా తతో తతో ఆగతా భిక్ఖూ తస్మిం గామే ఆసనసాలాయ సన్నిపతన్తి, తస్మా తేసం ఆగతానాగతభావో సక్కా విఞ్ఞాతుం. అమ్హాకం గోచరగామేతి సలాకభత్తదాయకానం గామే. భుఞ్జితుం ఆగచ్ఛన్తీతి ‘‘మహాథేరో ఏకకోవ విహారే ఓహీనో అవస్సం సబ్బసలాకా అత్తనో పాపేత్వా ఠితో’’తి మఞ్ఞమానా ఆగచ్ఛన్తి.

సలాకభత్తకథావణ్ణనా నిట్ఠితా.

పక్ఖికభత్తాదికథావణ్ణనా

౨౧౩. అభిలక్ఖితేసు చతూసు పక్ఖదివసేసు దాతబ్బం భత్తం పక్ఖికం. అభిలక్ఖితేసూతి ఏత్థ అభీతి ఉపసారమత్తం, లక్ఖణియేసుఇచ్చేవత్థో, ఉపోసథసమాదానధమ్మస్సవనపూజాసక్కారాదికరణత్థం లక్ఖితబ్బేసు సల్లక్ఖేతబ్బేసు ఉపలక్ఖేతబ్బేసూతి వుత్తం హోతి. స్వే పక్ఖోతి అజ్జపక్ఖికం న గాహేతబ్బన్తి అట్ఠమియా భుఞ్జితబ్బం, సత్తమియా భుఞ్జనత్థాయ న గాహేతబ్బం, దాయకేహి నియమితదివసేనేవ గాహేతబ్బన్తి అత్థో. తేనాహ ‘‘సచే పనా’’తిఆది. స్వే లూఖన్తి అజ్జ ఆవాహమఙ్గలాదికరణతో అతిపణీతం భోజనం కరీయతి, స్వే తథా న భవిస్సతి, అజ్జేవ భిక్ఖూ భోజేస్సామాతి అధిప్పాయో. సారత్థదీపనియం (సారత్థ. టీ. చూళవగ్గ ౩.౩౨౫) పన అఞ్ఞథా వుత్తం. పక్ఖికభత్తతో ఉపోసథికభత్తస్స భేదం దస్సేన్తో ఆహ ‘‘ఉపోసథఙ్గాని సమాదియిత్వా’’తిఆది. ఉపోసథే దాతబ్బం భత్తం ఉపోసథికం.

పక్ఖికభత్తాదికథావణ్ణనా నిట్ఠితా.

ఆగన్తుకభత్తాదికథావణ్ణనా

౨౧౪. నిబన్ధాపితన్తి ‘‘అసుకవిహారే ఆగన్తుకా భుఞ్జన్తూ’’తి నియమితం. గమికో ఆగన్తుకభత్తమ్పీతి గామన్తరతో ఆగన్త్వా అవూపసన్తేన గమికచిత్తేన వసిత్వా పున అఞ్ఞత్థ గచ్ఛన్తం సన్ధాయ వుత్తం, ఆవాసికస్స పన గన్తుకామస్స గమికభత్తమేవ లబ్భతి. ‘‘లేసం ఓడ్డేత్వా’’తి వుత్తత్తా లేసాభావేన యావ గమనపరిబన్ధో విగచ్ఛతి, తావ భుఞ్జితుం వట్టతీతి ఞాపితన్తి దట్ఠబ్బం.

ధురభత్తాదికథావణ్ణనా

౨౧౫. తణ్డులాదీని పేసేన్తి…పే… వట్టతీతి అభిహటభిక్ఖత్తా వట్టతి.

౨౧౬. తథా పటిగ్గహితత్తాతి భిక్ఖానామేన పటిగ్గహితత్తా. పత్తం పూరేత్వా థకేత్వా దిన్నన్తి ‘‘గుళకభత్తం దేమా’’తి దిన్నం. సేసం సువిఞ్ఞేయ్యమేవ.

పిణ్డపాతభాజనకథావణ్ణనా నిట్ఠితా.

గిలానపచ్చయభాజనకథావణ్ణనా

౨౧౭. ఇతో పరం పచ్చయానుక్కమేన సేనాసనభాజనకథాయ వత్తబ్బాయపి తస్సా మహావిసయత్తా, గిలానపచ్చయభాజనీయకథాయ పన అప్పవిసయత్తా, పిణ్డపాతభాజనీయకథాయ అనులోమత్తా చ తదనన్తరం తం దస్సేతుమాహ ‘‘గిలానపచ్చయభాజనీయం పనా’’తిఆది. తత్థ రాజరాజమహామత్తాతి ఉపలక్ఖణమత్తమేవేతం. బ్రాహ్మణమహాసాలగహపతిమహాసాలాదయోపి ఏవం కరోన్తియేవ. ఘణ్టిం పహరిత్వాతిఆది హేట్ఠా వుత్తనయత్తా చ పాకటత్తా చ సువిఞ్ఞేయ్యమేవ. ఉపచారసీమం…పే… భాజేతబ్బన్తి ఇదం సఙ్ఘం ఉద్దిస్స దిన్నత్తా వుత్తం. కుమ్భం పన ఆవజ్జేత్వాతి కుమ్భం దిసాముఖం కత్వా. సచే థినం సప్పి హోతీతి కక్ఖళం సప్పి హోతి. థోకం థోకమ్పి పాపేతుం వట్టతీతి ఏవం కతే ఠితికాపి తిట్ఠతి. సిఙ్గివేరమరిచాదిభేసజ్జమ్పి అవసేసపత్తథాలకాదిసమణపరిక్ఖారోపీతి ఇమినా న కేవలం భేసజ్జమేవ గిలానపచ్చయో హోతి, అథ ఖో అవసేసపరిక్ఖారోపి గిలానపచ్చయే అన్తోగధోయేవాతి దస్సేతి.

గిలానపచ్చయభాజనకథావణ్ణనా నిట్ఠితా.

సేనాసనగ్గాహకథావణ్ణనా

౨౧౮. సేనాసనభాజనకథాయం సేనాసనగ్గాహే వినిచ్ఛయోతి సేనాసనభాజనమేవాహ. తత్థ ఉతుకాలే సేనాసనగ్గాహో చ వస్సావాసే సేనాసనగ్గాహో చాతి కాలవసేన సేనాసనగ్గాహో నామ దువిధో హోతీతి యోజనా. తత్థ ఉతుకాలేతి హేమన్తగిమ్హానఉతుకాలే. వస్సావాసేతి వస్సానకాలే. భిక్ఖుం ఉట్ఠాపేత్వా సేనాసనం దాతబ్బం, అకాలో నామ నత్థి దాయకేహి ‘‘ఆగతానాగతస్స చాతుద్దిసస్స సఙ్ఘస్స దమ్మీ’’తి దిన్నసఙ్ఘికసేనాసనత్తా. ఏకేకం పరివేణన్తి ఏకేకస్స భిక్ఖుస్స ఏకేకం పరివేణం. తత్థాతి తస్మిం లద్ధపరివేణే. దీఘసాలాతి చఙ్కమనసాలా. మణ్డలమాళోతి ఉపట్ఠానసాలా. అనుదహతీతి పీళేతి. అదాతుం న లభతీతి ఇమినా సఞ్చిచ్చ అదేన్తస్స పటిబాహనే పవిసనతో దుక్కటన్తి దీపేతి. జమ్బుదీపే పనాతి అరియదేసే భిక్ఖూ సన్ధాయ వుత్తం. తే కిర తథా పఞ్ఞాపేన్తి.

౨౧౯. న గోచరగామో ఘట్టేతబ్బోతి వుత్తమేవత్థం విభావేతి ‘‘న తత్థ మనుస్సా వత్తబ్బా’’తిఆదినా. వితక్కం ఛిన్దిత్వాతి ‘‘ఇమినా నీహారేన గచ్ఛన్తం దిస్వా నివారేత్వా పచ్చయే దస్సన్తీ’’తి ఏవరూపం వితక్కం అనుప్పాదేత్వా. తేసు చే ఏకోతి తేసు మనుస్సేసు ఏకో పణ్డితపురిసో. భణ్డపటిచ్ఛాదనన్తి పటిచ్ఛాదనభణ్డం, సరీరపటిచ్ఛాదనం చీవరన్తి అత్థో. సుద్ధచిత్తత్తావ అనవజ్జన్తి ఇదం పుచ్ఛితక్ఖణే కారణాచిక్ఖణం సన్ధాయ వుత్తం న హోతి అసుద్ధచిత్తస్సపి పుచ్ఛితపఞ్హవిస్సజ్జనే దోసాభావా. ఏవం పన గతే మం పుచ్ఛిస్సన్తీతి సఞ్ఞాయ అగమనం సన్ధాయ వుత్తన్తి దట్ఠబ్బం.

పటిజగ్గితబ్బానీతి ఖణ్డఫుల్లాభిసఙ్ఖరణసమ్మజ్జనాదీహి పటిజగ్గితబ్బాని. ముణ్డవేదికాయాతి చేతియస్స హమ్మియవేదికాయ ఘటాకారస్స ఉపరి చతురస్సవేదికాయ. కత్థ పుచ్ఛితబ్బన్తి పుచ్ఛాయ యతో పకతియా లబ్భతి, తత్థ పుచ్ఛితబ్బన్తి విస్సజ్జనా. కస్మా పుచ్ఛితబ్బన్తిఆది యతో పకతియా లబ్భతి, తత్థాపి పుచ్ఛనస్స కారణసన్దస్సనత్థం వుత్తం. పటిక్కమ్మాతి విహారతో అపసక్కిత్వా. తమత్థం దస్సేన్తో ‘‘యోజనద్వియోజనన్తరే హోతీ’’తి ఆహ. ఉపనిక్ఖేపన్తి ఖేత్తం వా నాళికేరాదిఆరామం వా కహాపణాదీని వా ఆరామికానం నియ్యాతేత్వా ‘‘ఇతో ఉప్పన్నా వడ్ఢి వస్సావాసికత్థాయ హోతూ’’తి దిన్నం. వత్తం కత్వాతి తస్మిం సేనాసనే కత్తబ్బవత్తం కత్వా. ఇతి సద్ధాదేయ్యేతి ఏవం హేట్ఠా వుత్తనయేన సద్ధాయ దాతబ్బే వస్సావాసికలాభవిసయేతి అత్థో.

వత్థు పనాతి తత్రుప్పాదే ఉప్పన్నరూపియం, తఞ్చ ‘‘తతో చతుపచ్చయం పరిభుఞ్జథా’’తి దిన్నఖేత్తాదితో ఉప్పన్నత్తా కప్పియకారకానం హత్థే ‘‘కప్పియభణ్డం పరిభుఞ్జథా’’తి దాయకేహి దిన్నవత్థుసదిసం హోతీతి ఆహ ‘‘కప్పియకారకానఞ్హీ’’తిఆది. సఙ్ఘసుట్ఠుతాయాతి సఙ్ఘస్స హితాయ. పుగ్గలవసేనేవ కాతబ్బన్తి పరతో వక్ఖమాననయేన భిక్ఖూ చీవరేన కిలమన్తి, ఏత్తకం నామ తణ్డులభాగం భిక్ఖూనం చీవరం కాతుం రుచ్చతీతిఆదినా పుగ్గలపరామాసవసేనేవ కాతబ్బం, ‘‘సఙ్ఘో చీవరేన కిలమతీ’’తిఆదినా పన సఙ్ఘపరామాసవసేన న కాతబ్బం. కప్పియభణ్డవసేనాతి సామఞ్ఞతో వుత్తమేవత్థం విభావేతుం ‘‘చీవరతణ్డులాదివసేనేవ చా’’తి వుత్తం. చ-కారో చేత్థ పనసద్దత్థే వత్తతి, న సముచ్చయత్థేతి దట్ఠబ్బం. పుగ్గలవసేనేవ కప్పియభణ్డవసేన చ అపలోకనప్పకారం దస్సేతుం ‘‘తం పన ఏవం కత్తబ్బ’’న్తిఆది వుత్తం.

చీవరపచ్చయం సల్లక్ఖేత్వాతి సద్ధాదేయ్యతత్రుప్పాదవసేన తస్మిం వస్సావాసే లబ్భమానచీవరసఙ్ఖాతం పచ్చయం ‘‘ఏత్తక’’న్తి పరిచ్ఛిన్దిత్వా. సేనాసనస్సాతి సేనాసనగ్గాహాపణస్స. వుత్తన్తి మహాఅట్ఠకథాయం వుత్తం. కస్మా ఏవం వుత్తన్తి ఆహ ‘‘ఏవఞ్హీ’’తిఆది, సేనాసనగ్గాహాపకస్స అత్తనావ అత్తనో గహణం అసారుప్పం, తస్మా ఉభో అఞ్ఞమఞ్ఞం గాహేస్సన్తీతి అధిప్పాయో. సమ్మతసేనాసనగ్గాహాపకస్స ఆణత్తియా అఞ్ఞేన గహితోపి గాహో రుహతియేవాతి వేదితబ్బం. అట్ఠపి సోళసపి జనే సమ్మన్నితుం వట్టతీతి విసుం విసుం సమ్మన్నితుం వట్టతి, ఉదాహు ఏకతోతి? ఏకతోపి వట్టతి. ఏకకమ్మవాచాయ సబ్బేపి ఏకతో సమ్మన్నితుం వట్టతి. నిగ్గహకమ్మమేవ హి సఙ్ఘో సఙ్ఘస్స న కరోతి. సమ్ముతిదానం పన బహూనమ్పి ఏకతో కాతుం వట్టతి. తేనేవ సత్తసతికక్ఖన్ధకే ఉబ్బాహికసమ్ముతియం అట్ఠపి జనా ఏకతో సమ్మతాతి. ఆసనఘరన్తి పటిమాఘరం. మగ్గోతి ఉపచారసీమబ్భన్తరగతే గామాభిముఖమగ్గే కతసాలా వుచ్చతి, ఏవం పోక్ఖరణిరుక్ఖమూలాదీసుపి. రుక్ఖమూలాదయో ఛన్నా కవాటబద్ధావ సేనాసనం. ఇతో పరాని సువిఞ్ఞేయ్యాని.

౨౨౦. మహాలాభపరివేణకథాయం లభన్తీతి తత్ర వాసినో భిక్ఖూ లభన్తి. విజటేత్వాతి ఏకేకస్స పహోనకప్పమాణేన వియోజేత్వా. ఆవాసేసూతి సేనాసనేసు. పక్ఖిపిత్వాతి ఏత్థ పక్ఖిపనం నామ తేసు వసన్తానం ఇతో ఉప్పన్నవస్సావాసికదానం. పవిసితబ్బన్తి అఞ్ఞేహి భిక్ఖూహి తస్మిం మహాలాభే పరివేణే వసిత్వా చేతియే వత్తం కత్వావ లాభో గహేతబ్బోతి అధిప్పాయో.

౨౨౧. పచ్చయం విస్సజ్జేతీతి చీవరపచ్చయం నాధివాసేతి. అయమ్పీతి తేన విస్సజ్జితపచ్చయోపి. పాదమూలే ఠపేత్వా సాటకం దేన్తీతి పచ్చయదాయకా దేన్తి. ఏతేన గహట్ఠేహి పాదమూలే ఠపేత్వా దిన్నమ్పి పంసుకూలికానమ్పి వట్టతీతి దస్సేతి. అథ వస్సావాసికం దేమాతి వదన్తీతి ఏత్థ ‘‘పంసుకూలికానం న వట్టతీ’’తి అజ్ఝాహరిత్వా యోజేతబ్బం. వస్సం వుత్థభిక్ఖూనన్తి పంసుకూలికతో అఞ్ఞేసం భిక్ఖూనం. ఉపనిబన్ధిత్వా గాహేతబ్బన్తి ‘‘ఇమస్మిం రుక్ఖే వా మణ్డపే వా వసిత్వా చేతియే వత్తం కత్వా గణ్హథా’’తి ఏవం ఉపనిబన్ధిత్వా గాహేతబ్బం.

పాటిపదఅరుణతోతిఆది వస్సూపనాయికదివసం సన్ధాయ వుత్తం. అన్తరాముత్తకం పన పాటిపదం అతిక్కమిత్వాపి గాహేతుం వట్టతి. ‘‘కత్థ ను ఖో వసిస్సామి, కత్థ వసన్తస్స ఫాసు భవిస్సతి, కత్థ వా పచ్చయే లభిస్సామీ’’తి ఏవం ఉప్పన్నేన వితక్కేన చరతీతి వితక్కచారికో. ఇదాని యం దాయకా పచ్ఛిమవస్సంవుత్థానం వస్సావాసికం దేతి, తత్థ పటిపజ్జనవిధిం దస్సేతుం ‘‘పచ్ఛిమవస్సూపనాయికదివసే పనా’’తిఆది ఆరద్ధం. ఆగన్తుకో చే భిక్ఖూతి చీవరే గాహితే పచ్ఛా ఆగతో ఆగన్తుకో భిక్ఖు. పత్తట్ఠానేతి వస్సగ్గేన ఆగన్తుకభిక్ఖునో పత్తట్ఠానే. పఠమవస్సూపగతాతి ఆగన్తుకస్స ఆగమనతో పురేతరమేవ పచ్ఛిమికాయ వస్సూపనాయికాయ వస్సూపగతా. లద్ధం లద్ధన్తి పునప్పునం దాయకానం సన్తికా ఆగతాగతసాటకం.

సాదియన్తాపి హి తేనేవ వస్సావాసికస్స సామినోతి ఛిన్నవస్సత్తా వుత్తం. పఠమమేవ కతికాయ కతత్తా ‘‘నేవ అదాతుం లభన్తీ’’తి వుత్తం, దాతబ్బం వారేన్తానం గీవా హోతీతి అధిప్పాయో. తేసమేవ దాతబ్బన్తి వస్సూపగతేసు అలద్ధవస్సావాసికానం ఏకచ్చానమేవ దాతబ్బం. భతినివిట్ఠన్తి భతిం కత్వా వియ నివిట్ఠం పరియిట్ఠం. భతినివిట్ఠన్తి వా పానీయుపట్ఠానాదిభతిం కత్వా లద్ధం. సఙ్ఘికం పనాతిఆది కేసఞ్చి వాదదస్సనం. తత్థ సఙ్ఘికం పన అపలోకనకమ్మం కత్వా గాహితన్తి తత్రుప్పాదం సన్ధాయ వుత్తం. తత్థ అపలోకనకమ్మం కత్వా గాహితన్తి ‘‘ఛిన్నవస్సావాసికఞ్చ ఇదాని ఉప్పజ్జనకవస్సావాసికఞ్చ ఇమేసం దాతుం రుచ్చతీ’’తి అనన్తరే వుత్తనయేన అపలోకనం కత్వా గాహితం సఙ్ఘేన దిన్నత్తా విబ్భన్తోపి లభతేవ, పగేవ ఛిన్నవస్సో. పచ్చయవసేన గాహితం పన తేమాసం వసిత్వా గహేతుం అత్తనా దాయకేహి చ అనుమతత్తా భతినివిట్ఠమ్పి ఛిన్నవస్సోపి విబ్భన్తోపి న లభతీతి కేచి ఆచరియా వదన్తి. ఇదఞ్చ పచ్ఛా వుత్తత్తా పమాణం, తేనేవ వస్సూపనాయికదివసే ఏవం దాయకేహి దిన్నం వస్సావాసికం గహితభిక్ఖునో వస్సచ్ఛేదం అకత్వా వాసోవ హేట్ఠా విహితో, న పానీయుపట్ఠానాదిభతికరణమత్తం. యది హి తం భతినివిట్ఠమేవ సియా, భతికరణమేవ విధాతబ్బం, తస్మా వస్సగ్గేన గాహితం ఛిన్నవస్సాదయో న లభన్తీతి వేదితబ్బం.

‘‘ఇధ, భిక్ఖవే, వస్సంవుత్థో భిక్ఖు విబ్భమతి, సఙ్ఘస్సేవ త’’న్తి (మహావ. ౩౭౪-౩౭౫) వచనతో ‘‘వతట్ఠానే…పే… సఙ్ఘికం హోతీ’’తి వుత్తం. సఙ్ఘికం హోతీతి ఏతేన వుత్థవస్సానమ్పి వస్సావాసికభాగో సఙ్ఘికతో అమోచితో తేసం విబ్భమేన సఙ్ఘికో హోతీతి దస్సేతి. మనుస్సేతి దాయకమనుస్సే. లభతీతి ‘‘మమ పత్తభావం ఏతస్స దేథా’’తి దాయకే సమ్పటిచ్ఛాపేన్తేనేవ సఙ్ఘికతో వియోజితం హోతీతి వుత్తం. వరభాగం సామణేరస్సాతి తస్స పఠమగాహత్తా, థేరేన పుబ్బే పఠమభాగస్స గహితత్తా, ఇదాని గయ్హమానస్స దుతియభాగత్తా చ వుత్తం.

౨౨౨. ఇదాని అన్తరాముత్తసేనాసనగ్గాహం దస్సేతుం ‘‘అయమపరోపీ’’త్యాదిమాహ. తత్థ అపరోపీతి పుబ్బే వుత్తసేనాసనగ్గాహద్వయతో అఞ్ఞోపీతి అత్థో. నను చ ‘‘అయం సేనాసనగ్గాహో నామ దువిధో హోతి ఉతుకాలే చ వస్సావాసే చా’’తి వుత్తో, అథ కస్మా ‘‘అయమపరోపీ’’త్యాది వుత్తోతి చోదనం సన్ధాయాహ ‘‘దివసవసేన హీ’’తిఆది. అపరజ్జుగతాయ ఆసాళ్హియాతి పఠమవస్సూపనాయికదివసభూతం ఆసాళ్హిపుణ్ణమియా పాటిపదం సన్ధాయ వుత్తం, మాసగతాయ ఆసాళ్హియాతి దుతియవస్సూపనాయికదివసభూతసావణపుణ్ణమియా పాటిపదం. అపరజ్జుగతాయ పవారణాతి అస్సయుజపుణ్ణమియా పాటిపదం.

౨౨౩. ఉతుకాలే పటిబాహితుం న లభతీతి హేమన్తగిమ్హేసు అఞ్ఞే సమ్పత్తభిక్ఖూ పటిబాహితుం న లభతి. నవకమ్మన్తి నవకమ్మసమ్ముతి. అకతన్తి అపరిసఙ్ఖతం. విప్పకతన్తి అనిట్ఠితం. ఏకం మఞ్చట్ఠానం దత్వాతి ఏకం మఞ్చట్ఠానం పుగ్గలికం దత్వా. తిభాగన్తి తతియభాగం. ఏవం విస్సజ్జనమ్పి థావరేన థావరం పరివత్తనట్ఠానేయేవ పవిసతి, న ఇతరథా సబ్బసేనాసనవిస్సజ్జనతో. సచే సద్ధివిహారికాదీనం దాతుకామో హోతీతి సచే సో సఙ్ఘస్స భణ్డఠపనట్ఠానం వా అఞ్ఞేసం భిక్ఖూనం వసనట్ఠానం వా దాతుం న ఇచ్ఛతి, అత్తనో సద్ధివిహారికాదీనఞ్ఞేవ దాతుకామో హోతి, తాదిసస్స ‘‘తుయ్హం పుగ్గలికమేవ కత్వా జగ్గాహీ’’తి న సబ్బం దాతబ్బన్తి అధిప్పాయో. తత్థస్స కత్తబ్బవిధిం దస్సేన్తో ఆహ ‘‘కమ్మ’’న్తిఆది. ఏవఞ్హీతిఆదిమ్హి చయానురూపం తతియభాగే వా ఉపడ్ఢభాగే వా గహితే తం భాగం దాతుం లభతీతి అత్థో. యేనాతి తేసు ద్వీసు తీసు భిక్ఖూసు యేన. సో సామీతి తస్సా భూమియా విహారకరణే సోవ సామీ, తం పటిబాహిత్వా ఇతరేన న కాతబ్బన్తి అధిప్పాయో.

౨౨౪. అకతట్ఠానేతి సేనాసనతో బహి చయాదీనం అకతట్ఠానే. చయం వా పముఖం వాతి సఙ్ఘికసేనాసనం నిస్సాయ తతో బహి బన్ధిత్వా ఏకం సేనాసనం వా. బహికుట్టేతి కుట్టతో బహి, అత్తనో కతట్ఠానేతి అత్థో. సేసం సువిఞ్ఞేయ్యమేవ.

సేనాసనగ్గాహకథావణ్ణనా నిట్ఠితా.

చతుపచ్చయసాధారణకథావణ్ణనా

౨౨౫. చతుపచ్చయసాధారణకథాయం సమ్మతేన అప్పమత్తకవిస్సజ్జకేనాతి ఞత్తిదుతియకమ్మవాచాయ వా అపలోకనకమ్మేన వా సమ్మతేన అప్పమత్తకవిస్సజ్జకసమ్ముతిలద్ధేన. అవిభత్తం సఙ్ఘికభణ్డన్తి పుచ్ఛితబ్బకిచ్చం నత్థీతి ఏత్థ అవిభత్తం సఙ్ఘికభణ్డన్తి కుక్కుచ్చుప్పత్తిఆకారదస్సనం, ఏవం కుక్కుచ్చం కత్వా పుచ్ఛితబ్బకిచ్చం నత్థి, అపుచ్ఛిత్వావ దాతబ్బన్తి అధిప్పాయో. కస్మాతి చే? ఏత్తకస్స సఙ్ఘికభణ్డస్స విస్సజ్జనత్థాయేవ సమగ్గస్స సఙ్ఘస్స అనుమతియా కతసమ్ముతికమ్మత్తా. గుళపిణ్డే…పే… దాతబ్బోతి ఏత్థ గుళపిణ్డం తాలపక్కప్పమాణన్తి వేదితబ్బం. పిణ్డాయ పవిట్ఠస్సపీతి ఇదం ఉపలక్ఖణమత్తం. అఞ్ఞేన కారణేన బహిసీమగతస్సపి ఏసేవ నయో. ఓదనపటివీసోతి సఙ్ఘభత్తాదిసఙ్ఘికఓదనపటివీసో. అన్తోఉపచారసీమాయం ఠితస్సాతి అనాదరే సామివచనం, అన్తోఉపచారసీమాయం ఠితస్సేవ గాహేతుం వట్టతి, న బహిఉపచారసీమం పత్తస్సాతి అత్థో. వుత్తఞ్హేతం అట్ఠకథాయం (చూళవ. అట్ఠ. ౩౨౫) ‘‘బహిఉపచారసీమాయ ఠితానం గాహేథాతి వదన్తి, న గాహేతబ్బ’’న్తి. అన్తోగామట్ఠానమ్పీతి ఏత్థ పి-సద్దో అవుత్తసమ్పిణ్డనత్థో, అన్తోగామట్ఠానమ్పి బహిగామట్ఠానమ్పి గాహేతుం వట్టతీతి అత్థో. సమ్భావనత్థో వా, తేన అన్తోగామట్ఠానమ్పి గాహేతుం వట్టతి, పగేవ బహిగామట్ఠానన్తి.

చతుపచ్చయసాధారణకథావణ్ణనా నిట్ఠితా.

ఇతి వినయసఙ్గహసంవణ్ణనాభూతే వినయాలఙ్కారే

చతుపచ్చయభాజనీయవినిచ్ఛయకథాలఙ్కారో నామ

అట్ఠవీసతిమో పరిచ్ఛేదో.

విహారవినిచ్ఛయకథావణ్ణనా

ఇదాని చతుపచ్చయన్తోగధత్తా విహారస్స చతుపచ్చయభాజనకథానన్తరం విహారవినిచ్ఛయకథా ఆరభీయతే. తత్రిదం వుచ్చతి –

‘‘కో విహారో కేనట్ఠేన;

విహారో సో కతివిధో;

కేన సో కస్స దాతబ్బో;

కథం కో తస్స ఇస్సరో.

‘‘కేన సో గాహితో కస్స;

అనుట్ఠాపనియా కతి;

కతిహఙ్గేహి యుత్తస్స;

ధువవాసాయ దీయతే’’తి.

తత్థ కో విహారోతి చతూసు పచ్చయేసు సేనాసనసఙ్ఖాతో చతూసు సేనాసనేసు విహారసేనాసనసఙ్ఖాతో భిక్ఖూనం నివాసభూతో పతిస్సయవిసేసో. కేనట్ఠేన విహారోతి విహరన్తి ఏత్థాతి విహారో, ఇరియాపథదిబ్బబ్రహ్మఅరియసఙ్ఖాతేహి చతూహి విహారేహి అరియా ఏత్థ విహరన్తీత్యత్థో. సో కతివిధోతి సఙ్ఘికవిహారగణసన్తకవిహారపుగ్గలికవిహారవసేన తిబ్బిధో. వుత్తఞ్హేతం సమన్తపాసాదికాయం ‘‘చాతుద్దిసం సఙ్ఘం ఉద్దిస్స భిక్ఖూనం దిన్నం విహారం వా పరివేణం వా ఆవాసం వా మహన్తమ్పి ఖుద్దకమ్పి అభియుఞ్జతో అభియోగో న రుహతి, అచ్ఛిన్దిత్వా గణ్హితుమ్పి న సక్కోతి. కస్మా? సబ్బేసం ధురనిక్ఖేపాభావతో. న హేత్థ సబ్బే చాతుద్దిసా భిక్ఖూ ధురనిక్ఖేపం కరోన్తీతి. దీఘభాణకాదిభేదస్స పన గణస్స, ఏకపుగ్గలస్స వా సన్తకం అభియుఞ్జిత్వా గణ్హన్తో సక్కోతి తే ధురం నిక్ఖిపాపేతుం, తస్మా తత్థ ఆరామే వుత్తనయేనేవ వినిచ్ఛయో వేదితబ్బో’’తి. ఇమినా దాయకసన్తకో విహారో నామ నత్థీతి దీపేతి.

కేన సో దాతబ్బోతి ఖత్తియేన వా బ్రాహ్మణేన వా యేన కేనచి సో విహారో దాతబ్బో. కస్స దాతబ్బోతి సఙ్ఘస్స వా గణస్స వా పుగ్గలస్స వా దాతబ్బో. కథం దాతబ్బోతి యది సఙ్ఘస్స దేతి, ‘‘ఇమం విహారం ఆగతానాగతస్స చాతుద్దిసస్స సఙ్ఘస్స దమ్మీ’’తి, యది గణస్స, ‘‘ఇమం విహారం ఆయస్మన్తానం దమ్మీ’’తి, యది పుగ్గలస్స, ‘‘ఇమం విహారం ఆయస్మతో దమ్మీ’’తి దాతబ్బో. కో తస్స ఇస్సరోతి యది సఙ్ఘస్స దేతి, సఙ్ఘో తస్స విహారస్స ఇస్సరో. యది గణస్స దేతి, గణో తస్స ఇస్సరో. యది పుగ్గలస్స దేతి, పుగ్గలో తస్స ఇస్సరోతి. తథా హి వుత్తం అట్ఠకథాయం ‘‘దీఘభాణకాదికస్స పన గణస్స ఏకపుగ్గలస్స వా సన్తక’’న్తి.

కేన సో గాహితోతి సేనాసనగ్గాహాపకేన సో విహారో గాహితో. వుత్తఞ్హేతం భగవతా ‘‘అనుజానామి, భిక్ఖవే, పఞ్చహఙ్గేహి సమన్నాగతం సేనాసనగ్గాహాపకం సమ్మన్నితుం, యో న ఛన్దాగతిం గచ్ఛేయ్య, న దోసాగతిం గచ్ఛేయ్య, న మోహాగతిం గచ్ఛేయ్య, ఏవఞ్చ, భిక్ఖవే, సమ్మన్నితబ్బో, పఠమం భిక్ఖు యాచితబ్బో, యాచిత్వా బ్యత్తేన భిక్ఖునా పటిబలేన సఙ్ఘో ఞాపేతబ్బో –

‘‘సుణాతు మే, భన్తే, సఙ్ఘో, యది సఙ్ఘస్స పత్తకల్లం, సఙ్ఘో ఇత్థన్నామం భిక్ఖుం సేనాసనగ్గాహాపకం సమ్మన్నేయ్య, ఏసా ఞత్తి.

‘‘సుణాతు మే, భన్తే, సఙ్ఘో, సఙ్ఘో ఇత్థన్నామం భిక్ఖుం సేనాసనగ్గాహాపకం సమ్మన్నతి. యస్సాయస్మతో ఖమతి ఇత్థన్నామస్స భిక్ఖునో సేనాసనగ్గాహాపకస్స సమ్ముతి, సో తుణ్హస్స. యస్స నక్ఖమతి, సో భాసేయ్య.

‘‘సమ్మతో సఙ్ఘేన ఇత్థన్నామో భిక్ఖు సేనాసనగ్గాహాపకో, ఖమతి సఙ్ఘస్స, తస్మా తుణ్హీ, ఏవమేతం ధారయామీ’’తి (చూళవ. ౩౧౭).

కస్స సో గాహితోతి భిక్ఖూనం సో విహారో గాహితో. వుత్తఞ్హేతం భగవతా ‘‘అనుజానామి, భిక్ఖవే, పఠమం భిక్ఖూ గణేతుం, భిక్ఖూ గణేత్వా సేయ్యా గణేతుం, సేయ్యా గణేత్వా సేయ్యగ్గేన గాహేతు’’న్తి (చూళవ. ౩౧౮). అనుట్ఠాపనియా కతీతి చత్తారో అనుట్ఠాపనీయా వుడ్ఢతరో గిలానో భణ్డాగారికో సఙ్ఘతో లద్ధసేనాసనోతి. వుత్తఞ్హేతం కఙ్ఖావితరణియం (కఙఖా. అట్ఠ. అనుపఖజ్జసిక్ఖాపదవణ్ణనా) ‘‘వుడ్ఢో హి అత్తనో వుడ్ఢతాయ అనుట్ఠాపనీయో, గిలానో గిలానతాయ, సఙ్ఘో పన భణ్డాగారికస్స వా ధమ్మకథికవినయధరగణవాచకాచరియానం వా బహూపకారతం గుణవిసిట్ఠతఞ్చ సల్లక్ఖేత్వా ధువవాసత్థాయ విహారం సల్లక్ఖేత్వా సమ్మన్నిత్వా దేతి, తస్మా యస్స సఙ్ఘేన దిన్నో, సోపి అనుట్ఠాపనీయో’’తి.

కతిహఙ్గేహి యుత్తస్స ధువవాసాయ దీయతేతి ఉక్కట్ఠపరిచ్ఛేదేన ద్వీహి అఙ్గేహి యుత్తస్స ధువవాసత్థాయ విహారో దీయతే. కతమేహి ద్వీహి? బహూపకారతాయ గుణవిసిట్ఠతాయ చేతి. కథం విఞ్ఞాయతీతి చే? ‘‘బహూపకారతన్తి భణ్డాగారికతాదిబహుఉపకారభావం, న కేవలం ఇదమేవాతి ఆహ ‘గుణవిసిట్ఠతఞ్చా’తి. తేన బహూపకారత్తేపి గుణవిసిట్ఠత్తాభావే గుణవిసిట్ఠత్తేపి బహూపకారత్తాభావే దాతుం వట్టతీతి దస్సేతీ’’తి వినయత్థమఞ్జూసాయం (కఙఖా. అభి. టీ. అనుపఖజ్జసిక్ఖాపదవణ్ణనా) వచనతో. ఓమకపరిచ్ఛేదేన ఏకేన అఙ్గేన యుత్తస్సపి. కతమేన ఏకేన అఙ్గేన? బహూపకారతాయ వా గుణవిసిట్ఠతాయ వా. కథం విఞ్ఞాయతీతి చే? ‘‘బహూపకారతం గుణవిసిట్ఠతఞ్చ సల్లక్ఖేన్తోతి భణ్డాగారికస్స బహూపకారతం, ధమ్మకథికాదీనం గుణవిసిట్ఠతఞ్చ సల్లక్ఖేన్తో’’తి సారత్థదీపనియం (సారత్థ. టీ. పాచిత్తియ ౩.౧౧౯-౧౨౧) వచనతో.

సేనాసనగ్గాహో పన దువిధో ఉతుకాలే చ వస్సావాసే చాతి కాలవసేన. అథ వా తయో సేనాసనగ్గాహా పురిమకో పచ్ఛిమకో అన్తరాముత్తకోతి. తేసం విసేసో హేట్ఠా వుత్తోవ. ‘‘ఉతుకాలే సేనాసనగ్గాహో అన్తరాముత్తకో చ తఙ్ఖణపటిసల్లానో చాతి దుబ్బిధో. వస్సావాసే సేనాసనగ్గాహో పురిమకో చ పచ్ఛిమకో చాతి దుబ్బిధోతి చత్తారో సేనాసనగ్గాహా’’తి ఆచరియా వదన్తి, తం వచనం పాళియమ్పి అట్ఠకథాయమ్పి న ఆగతం. పాళియం (చూళవ. ౩౧౮) పన ‘‘తయోమే, భిక్ఖవే, సేనాసనగ్గాహా పురిమకో పచ్ఛిమకో అన్తరాముత్తకో’’ఇచ్చేవ ఆగతో, అట్ఠకథాయమ్పి (చూళవ. అట్ఠ. ౩౧౮) ‘‘తీసు సేనాసనగ్గాహేసు పురిమకో చ పచ్ఛిమకో చాతి ఇమే ద్వే గాహా థావరా, అన్తరాముత్తకే అయం వినిచ్ఛయో’’తి ఆగతో.

ఇదాని పన ఏకచ్చే ఆచరియా ‘‘ఇమస్మిం కాలే సబ్బే విహారా సఙ్ఘికావ, పుగ్గలికవిహారో నామ నత్థి. కస్మా? విహారదాయకానం విహారదానకాలే కులూపకా ‘ఇమం విహారం ఆగతానాగతస్స చాతుద్దిసస్స సఙ్ఘస్స దేమా’తి వచీభేదం కారాపేన్తి, తస్మా నవవిహారాపి సఙ్ఘికా ఏవ. ఏకచ్చేసు విహారేసు ఏవం అవత్వా దేన్తేసుపి ‘తస్మిం జీవన్తే పుగ్గలికో హోతి, మతే సఙ్ఘికోయేవా’తి వుత్తత్తా పోరాణకవిహారాపి సఙ్ఘికావ హోన్తీ’’తి వదన్తి. తత్రేవం విచారేతబ్బో – వచీభేదం కారాపేత్వా దిన్నవిహారేసుపి దాయకా సఙ్ఘం ఉద్దిస్స కరోన్తా నామ అప్పకా, ‘‘ఇమం నామ భిక్ఖుం ఇమం నామ థేరం వసాపేస్సామీ’’తి చిన్తేత్వా పుత్తదారమిత్తామచ్చాదీహి సమ్మన్తేత్వా పతిట్ఠాపేన్తి, పతిట్ఠానకాలే అవదన్తాపి దానకాలే యేభుయ్యేన వదన్తి. అథ పన కులూపకా దానకాలే సిక్ఖాపేత్వా వదాపేన్తి, ఏవం వదన్తాపి దాయకా అప్పకా సఙ్ఘం ఉద్దిస్స దేన్తి, బహుతరా అత్తనో కులూపకమేవ ఉద్దిస్స దేన్తి. ఏవం సన్తే కులూపకానం వచనం నవసు అధమ్మికదానేసు ‘‘పుగ్గలస్స పరిణతం సఙ్ఘస్స పరిణామేతీ’’తి (పారా. ౬౬౦; పాచి. ౪౯౨) వుత్తం ఏకం అధమ్మికదానం ఆపజ్జతి. ‘‘తస్మిం జీవన్తే పుగ్గలికో, మతే సఙ్ఘికో’’తి అయం పాఠో మూలపుగ్గలికవిసయే న ఆగతో, మూలసఙ్ఘికవిహారం జగ్గాపేతుం పుగ్గలికకారాపనట్ఠానే ఆగతో, తస్మా నవవిహారాపి పుగ్గలం ఉద్దిస్స దిన్నా సన్తియేవ. పోరాణకవిహారాపి మూలే పుగ్గలికవసేన దిన్నా సద్ధివిహారికాదీనం పుగ్గలికవసేనేవ దీయమానాపి తస్మిం జీవన్తేయేవ విస్సాసవసేన గయ్హమానాపి పుగ్గలికా హోన్తియేవ, తస్మా సబ్బసో పుగ్గలికవిహారస్స అభావవాదో విచారేతబ్బోవ.

అఞ్ఞే పన ఆచరియా ‘‘ఇమస్మిం కాలే సఙ్ఘికవిహారా నామ న సన్తి, సబ్బే పుగ్గలికావ. కస్మా? నవవిహారాపి పతిట్ఠాపనకాలే దానకాలే చ కులూపకభిక్ఖుంయేవ ఉద్దిస్స కతత్తా పుగ్గలికావ, పోరాణకవిహారాపి సిస్సానుసిస్సేహి వా అఞ్ఞేహి వా పుగ్గలేహి ఏవ పరిగ్గహితత్తా, న కదాచి సఙ్ఘేన పరిగ్గహితత్తా పుగ్గలికావ హోన్తి, న సఙ్ఘికా’’తి వదన్తి. తత్రాప్యేవం విచారేతబ్బం – నవవిహారేపి పతిట్ఠానకాలేపి దానకాలేపి ఏకచ్చే సఙ్ఘం ఉద్దిస్స కరోన్తి, ఏకచ్చే పుగ్గలం. పుబ్బేవ పుగ్గలం ఉద్దిస్స కతేపి అత్థకామానం పణ్డితానం వచనం సుత్వా పుగ్గలికదానతో సఙ్ఘికదానమేవ మహప్ఫలతరన్తి సద్దహిత్వా సఙ్ఘికే కరోన్తాపి దాయకా సన్తి, పుగ్గలికవసేన పటిగ్గహితే పోరాణకవిహారేపి కేచి భిక్ఖూ మరణకాలే సఙ్ఘస్స నియ్యాతేన్తి. కేచి కస్సచి అదత్వా మరన్తి, తదా సో విహారో సఙ్ఘికో హోతి. సవత్థుకమహావిహారే పన కరోన్తా రాజరాజమహామత్తాదయో ‘‘పఞ్చవస్ససహస్సపరిమాణం సాసనం యావ తిట్ఠతి, తావ మమ విహారే వసిత్వా సఙ్ఘో చత్తారో పచ్చయే పరిభుఞ్జతూ’’తి పణిధాయ చిరకాలం సఙ్ఘస్స పచ్చయుప్పాదకరం గామఖేత్తాదికం ‘‘అమ్హాకం విహారస్స దేమా’’తి దేన్తి, విహారస్సాతి చ విహారే వసనకసఙ్ఘస్స ఉద్దిస్స దేన్తి, న కులూపకభూతస్స ఏకపుగ్గలస్స ఏవ, తస్మా యేభుయ్యేన సఙ్ఘికా దిస్సన్తి, పాసాణేసు అక్ఖరం లిఖిత్వాపి ఠపేన్తి, తస్మా సబ్బసో సఙ్ఘికవిహారాభావవాదోపి విచారేతబ్బోవ.

అపరే పన ఆచరియా ‘‘ఇమస్మిం కాలే విహారదాయకసన్తకావ, తస్మా దాయకాయేవ విచారేతుం ఇస్సరా, న సఙ్ఘో, న పుగ్గలో. విహారదాయకే అసన్తేపి తస్స పుత్తధీతునత్తపనత్తాదయో యావ కులపరమ్పరా తస్స విహారస్స ఇస్సరావ హోన్తి. కస్మాతి చే? ‘యేన విహారో కారితో, సో విహారసామికో’తి (పాచి. అట్ఠ. ౧౧౬) ఆగతత్తా చ ‘తస్స వా కులే యో కోచి ఆపుచ్ఛితబ్బో’తి (పాచి. అట్ఠ. ౧౧౬) చ వచనతో విహారస్సామిభూతో దాయకో వా తస్స వంసే ఉప్పన్నో వా విచారేతుం ఇస్సరో. ‘పచ్ఛిన్నే కులవంసే యో తస్స జనపదస్స సామికో, సో అచ్ఛిన్దిత్వా పున దేతి చిత్తలపబ్బతే భిక్ఖునా నీహటం ఉదకవాహకం అళనాగరాజమహేసీ వియ, ఏవమ్పి వట్టతీ’తి అట్ఠకథాయం (పారా. అట్ఠ. ౨.౫౩౮-౫౩౯) వచనతో విహారదాయకస్స కులవంసే పచ్ఛిన్నేపి తస్స జనపదస్స ఇస్సరో రాజా వా రాజమహామత్తో వా యో కోచి ఇస్సరో వా విహారం విచారేతుం యథాజ్ఝాసయం దాతుం వట్టతీ’’తి వదన్తి, తమ్పి అఞ్ఞే పణ్డితా నానుజానన్తి.

కథం? ‘‘యేన విహారో కారితో, సో విహారసామికో’’తి వచనం పుబ్బవోహారవసేన వుత్తం, న ఇదాని ఇస్సరవసేన యథా జేతవనం, పత్తస్సామికోత్యాది. యథా హి జేతస్స రాజకుమారస్స వనం ఉయ్యానం జేతవనన్తి విగ్గహే కతే యదిపి అనాథపిణ్డికేన కిణిత్వా విహారపతిట్ఠాపనకాలతో పట్ఠాయ రాజకుమారో తస్స ఉయ్యానస్స ఇస్సరో న హోతి, తథాపి అనాథపిణ్డికేన కిణితకాలతో పుబ్బే ఇస్సరభూతపుబ్బత్తా పుబ్బవోహారవసేన సబ్బదాపి జేతవనన్త్వేవ వోహరీయతి. యథా చ పత్తస్స సామికో పత్తస్సామికోతి విగ్గహే కతే యదిపి దాయకేహి కిణిత్వా భిక్ఖుస్స దిన్నకాలతో పట్ఠాయ కమ్మారో పత్తస్స ఇస్సరో న హోతి, తథాపి దాయకేన కిణితకాలతో పుబ్బే ఇస్సరభూతపుబ్బత్తా పుబ్బవోహారవసేన పత్తస్సామికోత్వేవ వోహరీయతి, ఏవం యదిపి భిక్ఖుస్స దిన్నకాలతో పట్ఠాయ దాయకో విహారస్స ఇస్సరో న హోతి వత్థుపరిచ్చాగలక్ఖణత్తా దానస్స, తథాపి దానకాలతో పుబ్బే ఇస్సరభూతపుబ్బత్తా పుబ్బవోహారవసేన విహారస్సామికోత్వేవ వోహరీయతి, న ముఖ్యతో ఇస్సరభావతోతి విఞ్ఞాయతి, తస్మా సఙ్ఘస్స వా గణస్స వా పుగ్గలస్స వా దిన్నకాలతో పట్ఠాయ సఙ్ఘాదయో పటిగ్గాహకా ఏవ విచారేతుం ఇస్సరా, న దాయకో.

కథం విఞ్ఞాయతీతి చే? సన్తేసుపి అనాథపిణ్డికాదీసు విహారదాయకేసు ‘‘అనుజానామి, భిక్ఖవే, పఞ్చహఙ్గేహి సమన్నాగతం భిక్ఖుం సేనాసనగ్గాహాపకం సమ్మన్నితు’’న్తిఆదినా (చూళవ. ౩౧౭) సఙ్ఘేన సమ్మతం సేనాసనగ్గాహాపకం అనుజానిత్వా, ‘‘అనుజానామి, భిక్ఖవే…పే… సేయ్యగ్గేన గాహేతు’’న్తిఆదినా (చూళవ. ౩౧౮) సేనాసనగ్గాహాపకస్సేవ విచారేతుం ఇస్సరభావస్స వచనతో చ ‘‘ద్వే భిక్ఖూ సఙ్ఘికం భూమిం గహేత్వా సోధేత్వా సఙ్ఘికం సేనాసనం కరోన్తి, యేన సా భూమి పఠమం గహితా, సో సామీ’’తి చ ‘‘ఉభోపి పుగ్గలికం కరోన్తి, సోయేవ సామీ’’తి చ ‘‘యో పన సఙ్ఘికం వల్లిమత్తమ్పి అగ్గహేత్వా ఆహరిమేన ఉపకరణేన సఙ్ఘికాయ భూమియా పుగ్గలికవిహారం కారేతి, ఉపడ్ఢం సఙ్ఘికం ఉపడ్ఢం పుగ్గలిక’’న్తి చ సఙ్ఘపుగ్గలానంయేవ సామిభావస్స అట్ఠకథాయం వుత్తత్తా చ విఞ్ఞాయతి.

‘‘తస్స వా కులే యో కోచి ఆపుచ్ఛితబ్బో’’తి అట్ఠకథావచనమ్పి తేసం విహారస్స ఇస్సరభావదీపకం న హోతి, అథ ఖో గమికో భిక్ఖు దిసం గన్తుకామో విహారే ఆపుచ్ఛితబ్బభిక్ఖుసామణేరఆరామికేసు అసన్తేసు తే ఆపుచ్ఛిత్వా గన్తబ్బభావమేవ దీపేతి. వుత్తఞ్హేతం అట్ఠకథాయం ‘‘ఇమం పన దసవిధమ్పి సేయ్యం సఙ్ఘికే విహారే సన్థరిత్వా వా సన్థరాపేత్వా వా పక్కమన్తేన ఆపుచ్ఛిత్వా పక్కమితబ్బం, ఆపుచ్ఛన్తేన చ భిక్ఖుమ్హి సతి భిక్ఖు ఆపుచ్ఛితబ్బో…పే… తస్మిం అసతి ఆరామికో, తస్మిమ్పి అసతి యేన విహారో కారితో, సో విహారస్సామికో, తస్స వా కులే యో కోచి ఆపుచ్ఛితబ్బో’’తి. ఏవం ఆరామికస్సపి ఆపుచ్ఛితబ్బతో ఓలోకనత్థాయ వత్తసీసేనేవ ఆపుచ్ఛితబ్బో, న తేసం సఙ్ఘికసేనాసనస్స ఇస్సరభావతోతి దట్ఠబ్బం.

‘‘పచ్ఛిన్నే కులవంసే’’త్యాదివచనఞ్చ అకప్పియవసేన కతానం అకప్పియవోహారేన పటిగ్గహితానం ఖేత్తవత్థుతళాకాదీనం అకప్పియత్తా భిక్ఖూహి పరిచ్చత్తానం కప్పియకరణత్థాయ రాజాదీహి గహేత్వా పున తేసంయేవ భిక్ఖూనం దానమేవ దీపేతి, న తేసం రాజాదీనం తేహి భిక్ఖూహి అఞ్ఞేసం సఙ్ఘగణపుగ్గలచేతియానం దానం. యది దదేయ్యుం, అధమ్మికదానఅధమ్మికపఅగ్గహఅధమ్మికపరిభోగా సియుం. వుత్తఞ్హేతం పరివారే (పరి. అట్ఠ. ౩౨౯) ‘‘నవ అధమ్మికాని దానాని సఙ్ఘస్స పరిణతం అఞ్ఞసఙ్ఘస్స వా చేతియస్స వా పుగ్గలస్స వా పరిణామేతి, చేతియస్స పరిణతం అఞ్ఞచేతియస్స వా సఙ్ఘస్స వా పుగ్గలస్స వా పరిణామేతి, పుగ్గలస్స పరిణతం అఞ్ఞపుగ్గలస్స వా సఙ్ఘస్స వా చేతియస్స వా పరిణామేతీ’’తి. అట్ఠకథాయఞ్చ (పరి. అట్ఠ. ౩౨౯) ‘‘నవ అధమ్మికాని దానానీతి…పే… ఏవం వుత్తాని. నవ పటిగ్గహపరిభోగాతి ఏతేసంయేవ దానానం పటిగ్గహా చ పరిభోగా చా’’తి వుత్తం. తస్మా యది రాజాదయో ఇస్సరాతి గహేత్వా అఞ్ఞస్స దేయ్యుం, తమ్పి దానం అధమ్మికదానం హోతి, తం దానం పటిగ్గహా చ అధమ్మికపటిగ్గహా హోన్తి, తం దానం పరిభుఞ్జన్తా చ అధమ్మికపరిభోగా హోన్తీతి దట్ఠబ్బం.

అథాపి ఏవం వదేయ్యుం ‘‘విహారదానం సఙ్ఘస్స, అగ్గం బుద్ధేన వణ్ణితన్తిఆదీసు (చూళవ. ౨౯౫, ౩౧౫) ‘సఙ్ఘస్సా’తి అయం సద్దో ‘దాన’న్తి ఏత్థ సామిసమ్బన్ధో న హోతి, అథ ఖో సమ్పదానమేవ, ‘దాయకస్సా’తి పన సామిసమ్బన్ధో అజ్ఝాహరితబ్బో, తస్మా సామిభూతో దాయకోవ ఇస్సరో, న సమ్పదానభూతో సఙ్ఘో’’తి. తే ఏవం వత్తబ్బా – ‘‘విహారదానం సఙ్ఘస్సా’’తి ఇదం దానసమయే పవత్తవసేన వుత్తం, న దిన్నసమయే పవత్తవసేన. దానకాలే హి దాయకో అత్తనో వత్థుభూతం విహారం సఙ్ఘస్స పరిచ్చజిత్వా దేతి, తస్మా తస్మిం సమయే దాయకో సామీ హోతి, సఙ్ఘో సమ్పదానం, దిన్నకాలే పన సఙ్ఘోవ సామీ హోతి విహారస్స పటిగ్గహితత్తా, న దాయకో పరిచ్చత్తత్తా, తస్మా సఙ్ఘో విచారేతుం ఇస్సరో. తేనాహ భగవా ‘‘పరిచ్చత్తం తం, భిక్ఖవే, దాయకేహీ’’తి (చూళవ. ౨౭౩). ఇదం పన సద్దలక్ఖణగరుకా సద్దహిస్సన్తీతి వుత్తం, అత్థతో పన చీవరాదీనం చతున్నం పచ్చయానం దానకాలేయేవ దాయకసన్తకభావో దిన్నకాలతో పట్ఠాయ పటిగ్గాహకసన్తకభావో సబ్బేసం పాకటో, తస్మా ఇదమ్పి వచనం దాయకసన్తకభావసాధకం న హోతీతి దట్ఠబ్బం.

ఏవం హోతు, తథాపి ‘‘సచే భిక్ఖూహి పరిచ్చత్తభావం ఞత్వా సామికో వా తస్స పుత్తధీతరో వా అఞ్ఞో వా కోచి వంసే ఉప్పన్నో పున కప్పియవోహారేన దేతి, వట్టతీ’’తి అట్ఠకథాయం (పారా. అట్ఠ. ౨.౫౩౮-౫౩౯) వుత్తత్తా విహారస్సామికభూతదాయకస్స వా తస్స పుత్తధీతాదీనం వంసే ఉప్పన్నానం వా దాతుం ఇస్సరభావో సిద్ధోయేవాతి. న సిద్ధో. కస్మాతి చే? నను వుత్తం ‘‘భిక్ఖూహి పరిచ్చత్తభావం ఞత్వా’’తి, తస్మా అకప్పియత్తా భిక్ఖూహి పరిచ్చత్తమేవ కప్పియకరణత్థాయ దాయకాదీహి పున కప్పియవోహారేన దేతి, వట్టతి. యథా అప్పటిగ్గహితత్తా భిక్ఖూహి అపరిభుత్తమేవ ఖాదనీయభోజనీయం భిక్ఖుసన్తకంయేవ ఆపత్తిమోచనత్థం దాయకాదయో పటిగ్గహాపేతి, న పరిభుత్తం, యథా చ బీజగామపరియాపన్నంయేవ భిక్ఖుసన్తకం బీజగామభూతగామభావతో పరిమోచనత్థం కప్పియకారకాదయో కప్పియం కరోన్తి, న అపరియాపన్నం, ఏవం అకప్పియం భిక్ఖూహి పరిచ్చత్తంయేవ తళాకాదికం కప్పియకరణత్థం దాయకాదయో పున దేన్తి, న అపరిచ్చత్తం, తస్మా ఇదమ్పి వచనం కప్పియకరణత్తంయేవ సాధేతి, న ఇస్సరత్తన్తి విఞ్ఞాయతి.

తథాపి ఏవం వదేయ్యుం ‘‘జాతిభూమియం జాతిభూమికా ఉపాసకా ఆయస్మన్తం ధమ్మికత్థేరం సత్తహి జాతిభూమికవిహారేహి పబ్బాజయింసూతి వచనతో దాయకో విహారస్స ఇస్సరోతి విఞ్ఞాయతి. ఇస్సరత్తాయేవ హి తే థేరం పబ్బాజేతుం సక్కా, నో అనిస్సరా’’తి, న ఖో పనేవం దట్ఠబ్బం. కస్మా? ‘‘జాతిభూమికా ఉపాసకా’’ఇచ్చేవ హి వుత్తం, న ‘‘విహారదాయకా’’తి, తస్మా తస్మిం దేసే వసన్తా బహవో ఉపాసకా ఆయస్మన్తం ధమ్మికత్థేరం అయుత్తచారిత్తా సకలసత్తవిహారతో పబ్బాజయింసు, న అత్తనో విహారదాయకభావేన ఇస్సరత్తా, తస్మా ఇదమ్పి ఉదాహరణం న ఇస్సరభావదీపకం, అథ ఖో అపరాధానురూపకరణభావదీపకన్తి దట్ఠబ్బం. ఏవం యదా దాయకో విహారం పతిట్ఠాపేత్వా దేతి, తస్స ముఞ్చచేతనం పత్వా దిన్నకాలతో పట్ఠాయ సో వా తస్స వంసే ఉప్పన్నో వా జనపదస్సామికరాజాదయో వా ఇస్సరా భవితుం వా విచారేతుం వా న లభన్తి, పటిగ్గాహకభూతో సఙ్ఘో వా గణో వా పుగ్గలో వా సోయేవ ఇస్సరో భవితుం వా విచారేతుం వా లభతీతి దట్ఠబ్బం.

తత్థ దాయకాదీనం ఇస్సరో భవితుం అలభనభావో కథం విఞ్ఞాయతీతి చే? ‘‘వత్థుపరిచ్చాగలక్ఖణత్తా దానస్స, పథవాదివత్థుపరిచ్చాగేన చ పున గహణస్స అయుత్తత్తా’’తి విమతివినోదనియం వచనతో ‘‘అనుజానామి, భిక్ఖవే, యం దీయమానం పతతి, తం సామం గహేత్వా పరిభుఞ్జితుం, పరిచ్చత్తం తం, భిక్ఖవే, దాయకేహీ’’తి (చూళవ. ౨౭౩) భగవతా వుత్తత్తా చ ‘‘పరిచ్చత్తం తం, భిక్ఖవే, దాయకేహీతి వచనేన పనేత్థ పరసన్తకాభావో దీపితో’’తి అట్ఠకథాయం వుత్తత్తా చ విఞ్ఞాయతి. సఙ్ఘాదీనం ఇస్సరో భవితుం లభనభావో కథం ఞాతబ్బోతి చే? సఙ్ఘికో నామ విహారో సఙ్ఘస్స దిన్నో హోతి పరిచ్చత్తో, ‘‘పుగ్గలికే పుగ్గలికసఞ్ఞీ అఞ్ఞస్స పుగ్గలికే ఆపత్తి దుక్కటస్స, అత్తనో పుగ్గలికే అనాపత్తీ’’తి పాచిత్తియపాళియం (పాచి. ౧౧౭, ౧౨౭) ఆగమనతో చ ‘‘అన్తమసో చతురఙ్గులపాదకం గామదారకేహి పంస్వాగారకేసు కీళన్తేహి కతమ్పి సఙ్ఘస్స దిన్నతో పట్ఠాయ గరుభణ్డం హోతీ’’తి (చూళవ. అట్ఠ. ౩౨౧) సమన్తపాసాదికాయం వచనతో చ ‘‘అభియోగేపి చేత్థ చాతుద్దిసం సఙ్ఘం ఉద్దిస్స భిక్ఖూనం దిన్నం విహారం వా పరివేణం వా ఆవాసం వా మహన్తమ్పి ఖుద్దకమ్పి అభియుఞ్జతో అభియోగో న రుహతి, అచ్ఛిన్దిత్వా గణ్హితుమ్పి న సక్కోతి. కస్మా? సబ్బేసం ధురనిక్ఖేపాభావతో. న హేత్థ సబ్బే చాతుద్దిసా భిక్ఖూ ధురనిక్ఖేపం కరోన్తీతి. దీఘభాణకాదిభేదస్స పన గణస్స ఏకపుగ్గలస్స వా సన్తకం అభియుఞ్జిత్వా గణ్హన్తో సక్కోతి తే ధురం నిక్ఖిపాపేతు’’న్తి దుతియపారాజికవణ్ణనాయం (పారా. అట్ఠ. ౧.౧౦౨) వచనతో చ విఞ్ఞాయతి.

కథం దాయకాదీనం విచారేతుం అలభనభావో విఞ్ఞాయతీతి చే? సన్తేసుపి వేళువనవిహారాదిదాయకేసు తేసం విచారణం అననుజానిత్వా ‘‘అనుజానామి, భిక్ఖవే, పఞ్చహఙ్గేహి సమన్నాగతం భిక్ఖుం సేనాసనగ్గాహాపకం సమ్మన్నితు’’న్తి భిక్ఖుస్సేవ సేనాసనగ్గాహాపకసమ్ముతిఅనుజానతో చ భణ్డనకారకేసు కోసమ్బకభిక్ఖూసు సావత్థిం ఆగతేసు అనాథపిణ్డికేన చ విసాఖాయ మహాఉపాసికాయ చ ‘‘కథాహం, భన్తే, తేసు భిక్ఖూసు పటిపజ్జామీ’’తి (మహావ. ౪౬౮) ఏవం జేతవనవిహారదాయకపుబ్బారామవిహారదాయకభూతేసు ఆరోచితేసుపి తేసం సేనాసనవిచారణం అవత్వా ఆయస్మతా సారిపుత్తత్థేరేన ‘‘కథం ను ఖో, భన్తే, తేసు భిక్ఖూసు సేనాసనే పటిపజ్జితబ్బ’’న్తి ఆరోచితే ‘‘తేన హి, సారిపుత్త, వివిత్తం సేనాసనం దాతబ్బ’’న్తి వత్వా ‘‘సచే పన, భన్తే, వివిత్తం న హోతి, కథం పటిపజ్జితబ్బ’’న్తి వుత్తే ‘‘తేన హి వివిత్తం కత్వాపి దాతబ్బం, న త్వేవాహం, సారిపుత్త, కేనచి పరియాయేన వుడ్ఢతరస్స భిక్ఖునో సేనాసనం పటిబాహితబ్బన్తి వదామి, యో పటిబాహేయ్య, ఆపత్తి దుక్కటస్సా’’తి (మహావ. ౪౭౩) థేరస్సేవ సేనాసనస్స విచారణస్స అనుఞ్ఞాతత్తా చ విఞ్ఞాయతి.

కథం పన సఙ్ఘాదీనం సేనాసనం విచారేతుం లభనభావో విఞ్ఞాయతీతి? ‘‘ఏవఞ్చ, భిక్ఖవే, సమ్మన్నితబ్బో – పఠమం భిక్ఖు యాచితబ్బో, యాచిత్వా బ్యత్తేన భిక్ఖునా పటిబలేన సఙ్ఘో ఞాపేతబ్బో –

సుణాతు మే, భన్తే, సఙ్ఘో…పే… సమ్మతో సఙ్ఘేన ఇత్థన్నామో భిక్ఖు సేనాసనగ్గాహాపకో, ఖమతి సఙ్ఘస్స, తస్మా తుణ్హీ, ఏవమేతం ధారయామీతి (చూళవ. ౩౧౭).

ఏవం సఙ్ఘేన సేనాసనగ్గాహాపకం సమ్మన్నాపేత్వా పున తేన సఙ్ఘసమ్మతేన సేనాసనగ్గాహాపకేన సేనాసనగ్గాహకవిధానం అనుజానితుం అనుజానామి, భిక్ఖవే, పఠమం భిక్ఖూ గణేతుం, భిక్ఖూ గణేత్వా సేయ్యా గణేతుం, సేయ్యా గణేత్వా సేయ్యగ్గేన గాహేతు’’న్తి వచనతో సఙ్ఘికసేనాసనస్స సఙ్ఘేన విచారేతుం లభనభావో విఞ్ఞాయతి.

‘‘దీఘభాణకాదిభేదస్స పన గణస్స ఏకపుగ్గలస్స వా దిన్నవిహారాదిం అచ్ఛిన్దిత్వా గణ్హన్తే ధురనిక్ఖేపసమ్భవా పారాజిక’’న్తి అట్ఠకథాయం (పారా. అట్ఠ. ౧.౧౦౨) ఆగమనతో చ ‘‘అత్తనో పుగ్గలికే అనాపత్తీ’’తి పాళియం (పాచి. ౧౧౭) ఆగమనతో చ ‘‘యస్మిం పన విస్సాసో రుహతి, తస్స సన్తకం అత్తనో పుగ్గలికమివ హోతీతి మహాపచ్చరిఆదీసు వుత్త’’న్తి అట్ఠకథాయం (పాచి. అట్ఠ. ౧౧౨) వచనతో చ గణస్స దిన్నో గణసన్తకవిహారో గణేనేవ విచారీయతే, నో దాయకాదీహి. పుగ్గలస్స దిన్నో పుగ్గలికవిహారోపి పటిగ్గాహకపుగ్గలేనేవ విచారీయతే, నో దాయకాదీహీతి విఞ్ఞాయతి. ఏవం వినయపాళియం అట్ఠకథాటీకాసు చ విహారస్స సఙ్ఘికగణసన్తకపుగ్గలికవసేన తివిధస్సేవ వచనతో చ తేసంయేవ సఙ్ఘగణపుగ్గలానం విహారవిచారణస్స అనుఞ్ఞాతత్తా చ దాయకసన్తకస్స విహారస్స విసుం అవుత్తత్తా చ దాయకానం విహారవిచారణస్స అననుఞ్ఞాతత్తా చ సఙ్ఘాదయో ఏవ విహారస్స ఇస్సరా హోన్తి, తేయేవ చ విచారేతుం లభన్తీతి దట్ఠబ్బం.

ఏవం హోతు, తేసు పటిగ్గాహకభూతేసు సఙ్ఘగణపుగ్గలేసు సో విహారో కస్స సన్తకో హోతి, కేన చ విచారేతబ్బోతి? వుచ్చతే – సఙ్ఘికవిహారే తావ ‘‘ఆగతానాగతస్స చాతుద్దిసస్స సఙ్ఘస్స దమ్మీ’’తి దిన్నత్తా పటిగ్గాహకేసు కాలకతేసుపి తదఞ్ఞో చాతుద్దిససఙ్ఘో చ అనాగతసఙ్ఘో చ ఇస్సరో, తస్స సన్తకో, తేన విచారేతబ్బో. గణసన్తకే పన తస్మిం గణే యావ ఏకోపి అత్థి, తావ గణసన్తకోవ, తేన అవసిట్ఠేన భిక్ఖునా విచారేతబ్బో. సబ్బేసు కాలకతేసు యది సకలగణో వా తంగణపరియాపన్నఅవసిట్ఠపుగ్గలో వా జీవమానకాలేయేవ యస్స కస్సచి దిన్నో, యేన చ విస్సాసగ్గాహవసేన గహితో, సో ఇస్సరో. సచేపి సకలగణో జీవమానకాలేయేవ అఞ్ఞగణస్స వా సఙ్ఘస్స వా పుగ్గలస్స వా దేతి, తే అఞ్ఞగణసఙ్ఘపుగ్గలా ఇస్సరా హోన్తి. పుగ్గలికవిహారే పన సో విహారస్సామికో అత్తనో జీవమానకాలేయేవ సఙ్ఘస్స వా గణస్స వా పుగ్గలస్స వా దేతి, తే ఇస్సరా హోన్తి. యో వా పన తస్స జీవమానస్సేవ విస్సాసగ్గాహవసేన గణ్హాతి, సోవ ఇస్సరో హోతీతి దట్ఠబ్బో.

కథం విఞ్ఞాయతీతి చే? సఙ్ఘికే విహారస్స గరుభణ్డత్తా అవిస్సజ్జియం అవేభఙ్గికం హోతి, న కస్సచి దాతబ్బం. గణసన్తకపుగ్గలికేసు పన తేసం సామికత్తా దానవిస్సాసగ్గాహా రుహన్తి, ‘‘తస్మా సో జీవమానోయేవ సబ్బం అత్తనో పరిక్ఖారం నిస్సజ్జిత్వా కస్సచి అదాసి, కోచి వా విస్సాసం అగ్గహేసి. యస్స దిన్నం, యేన చ గహితం, తస్సేవ హోతీ’’తి చ ‘‘ద్విన్నం సన్తకం హోతి అవిభత్తం, ఏకస్మిం కాలకతే ఇతరో సామీ, బహూనమ్పి సన్తకే ఏసేవ నయో’’తి (మహావ. అట్ఠ. ౩౬౯) చ అట్ఠకథాయం వుత్తత్తా విఞ్ఞాయతి.

ఏవం పన విస్సజ్జేత్వా అదిన్నం ‘‘మమచ్చయేన అసుకస్స హోతూ’’తి దానం అచ్చయదానత్తా న రుహతి. వుత్తఞ్హేతం అట్ఠకథాయం (చూళవ. అట్ఠ. ౪౧౯) ‘‘సచే హి పఞ్చసు సహధమ్మికేసు యో కోచి కాలం కరోన్తో ‘మమచ్చయేన మయ్హం పరిక్ఖారో ఉపజ్ఝాయస్స హోతు, ఆచరియస్స హోతు, సద్ధివిహారికస్స హోతు, అన్తేవాసికస్స హోతు, మాతు హోతు, పితు హోతు, అఞ్ఞస్స వా కస్సచి హోతూ’తి వదతి, తేసం న హోతి, సఙ్ఘస్సేవ హోతి. న హి పఞ్చన్నం సహధమ్మికానం అచ్చయదానం రుహతి, గిహీనం పన రుహతీ’’తి. ఏత్థ చ ఏకచ్చే పన వినయధరా ‘‘గిహీనన్తి పదం సమ్పదానన్తి గహేత్వా భిక్ఖూనం సన్తకం అచ్చయదానవసేన గిహీనం దదన్తే రుహతి, పఞ్చన్నం పన సహధమ్మికానం దేన్తో న రుహతీ’’తి వదన్తి. ఏవం సన్తే మాతాపితూనం దదన్తోపి రుహేయ్య తేసం గిహిభూతత్తా. ‘‘అథ చ పన ‘మాతు హోతు, పితు హోతు, అఞ్ఞస్స వా కస్సచి హోతూ’తి వదతి, తేసం న హోతీ’’తి వచనతో న రుహతీతి విఞ్ఞాయతి, తస్మా ‘‘గిహీనం పనా’’తి ఇదం న సమ్పదానవచనం, అథ ఖో సామివచనమేవాతి దట్ఠబ్బం. తేన గిహీనం పన సన్తకం అచ్చయదానం రుహతీతి సమ్బన్ధో కాతబ్బో.

కిఞ్చ భియ్యో – ‘‘సచే హి పఞ్చసు సహధమ్మికేసు యో కోచి కాలం కరోన్తో మమచ్చయేన మయ్హం పరిక్ఖారో’’తి ఆరభిత్వా ‘‘న హి పఞ్చన్నం సహధమ్మికానం అచ్చయదానం రుహతి, గిహీనం పన రుహతీ’’తి వుత్తత్తా సామ్యత్థే ఛట్ఠీబహువచనం సమత్థితం భవతి. యది ఏవం ‘‘గిహీన’’న్తి పదస్స అసమ్పదానత్తే సతి కతమం సమ్పదానం హోతీతి? ‘‘యస్స కస్సచీ’’తి పదం. వుత్తఞ్హి అట్ఠకథాయం (చూళవ. అట్ఠ. ౪౧౯) ‘‘మాతు హోతు, పితు హోతు, అఞ్ఞస్స వా కస్సచి హోతూ’’తి. అయమత్థో అజ్జుకవత్థునా (పారా. ౧౫౮) దీపేతబ్బో. ఏవం జీవమానకాలేయేవ దత్వా మతేసు వినిచ్ఛయో అమ్హేహి ఞాతో, కస్సచి అదత్వా మతేసు వినిచ్ఛయో కథం ఞాతబ్బోతి? తత్థాపి సఙ్ఘికే తావ హేట్ఠా వుత్తనయేన సఙ్ఘోవ ఇస్సరో, గణసన్తకే పన ఏకచ్చేసు అవసేసా ఇస్సరా, సబ్బేసు మతేసు సఙ్ఘోవ ఇస్సరో. వుత్తఞ్హి అట్ఠకథాయం (మహావ. అట్ఠ. ౩౬౯) ‘‘సబ్బేసు మతేసు సఙ్ఘికం హోతీ’’తి. పుగ్గలికే పన విహారస్స గరుభణ్డత్తా అవిస్సజ్జియం అవేభఙ్గికం సఙ్ఘికమేవ హోతి.

కథం విఞ్ఞాయతీతి చే? ‘‘భిక్ఖుస్స, భిక్ఖవే, కాలకతే సఙ్ఘో సామీ పత్తచీవరే, అపిచ గిలానుపట్ఠాకా బహూపకారా, అనుజానామి, భిక్ఖవే, సఙ్ఘేన తిచీవరఞ్చ పత్తఞ్చ గిలానుపట్ఠాకానం దాతుం. యం తత్థ లహుభణ్డం లహుపరిక్ఖారం, తం సమ్ముఖీభూతేన సఙ్ఘేన భాజేతుం. యం తత్థ గరుభణ్డం గరుపరిక్ఖారం, తం ఆగతానాగతస్స చాతుద్దిసస్స సఙ్ఘస్స అవిస్సజ్జియం అవేభఙ్గిక’’న్తి (మహావ. ౩౬౯) తేన భగవతా జానతా పస్సతా అరహతా సమ్మాసమ్బుద్ధేన వుత్తత్తా విఞ్ఞాయతి. ఏవమ్పి ‘‘గరుభణ్డం గరుపరిక్ఖారం’’ఇచ్చేవ భగవతా వుత్తం, న ‘‘విహార’’న్తి, తస్మా కథం విహారస్స గరుభణ్డభావోతి విఞ్ఞాయతీతి? ‘‘విహారో విహారవత్థు, ఇదం దుతియం అవేభఙ్గిక’’న్తి పాళియం,

‘‘ద్విసఙ్గహాని ద్వే హోన్తి, తతియం చతుసఙ్గహం;

చతుత్థం నవకోట్ఠాసం, పఞ్చమం అట్ఠభేదనం.

‘‘ఇతి పఞ్చహి రాసీహి, పఞ్చనిమ్మలలోచనో;

పఞ్చవీసవిధం నాథో, గరుభణ్డం పకాసయీ’’తి. (చూళవ. అట్ఠ. ౩౨౧) –

అట్ఠకథాయఞ్చ వుత్తత్తా విఞ్ఞాయతి.

ఇతి దాయకో విహారం కత్వా కులూపకభిక్ఖుస్స దేతి, తస్స ముఞ్చచేతనుప్పత్తితో పుబ్బకాలే దాయకో విహారస్సామికో హోతి, దాతుం వా విచారేతుం వా ఇస్సరో, ముఞ్చచేతనుప్పత్తితో పట్ఠాయ పటిగ్గాహకభిక్ఖు సామికో హోతి, పరిభుఞ్జితుం వా అఞ్ఞేసం దాతుం వా ఇస్సరో. సో పుగ్గలో అత్తనో జీవమానక్ఖణేయేవ సద్ధివిహారికాదీనం నిస్సజ్జిత్వా దేతి, తదా తే సద్ధివిహారికాదయో సామికా హోన్తి, పరిభుఞ్జితుం వా అఞ్ఞస్స వా దాతుం ఇస్సరా. యది పన కస్సచి అదత్వావ కాలం కరోతి, తదా సఙ్ఘోవ తస్స విహారస్స సామికో హోతి, న దాయకో వా పుగ్గలో వా, సఙ్ఘానుమతియా ఏవ పుగ్గలో పరిభుఞ్జితుం లభతి, న అత్తనో ఇస్సరవతాయాతి దట్ఠబ్బో.

ఏవం మూలతోయేవ సఙ్ఘస్స దిన్నత్తా సఙ్ఘికభూతవిహారో వా మూలే గణపుగ్గలానం దిన్నత్తా గణసన్తకపుగ్గలికభూతోపి తేసం గణపుగ్గలానం అఞ్ఞస్స నిస్సజ్జనవసేన అదత్వా కాలకతత్తా పచ్ఛా సఙ్ఘికభావం పత్తవిహారో వా సఙ్ఘేన విచారేతబ్బో హోతి. సఙ్ఘేనపి భగవతో అనుమతియా సేనాసనగ్గాహాపకం సమ్మన్నిత్వా గాహాపేతబ్బో. వుత్తఞ్హేతం సేనాసనక్ఖన్ధకే (చూళవ. ౩౧౭) ‘‘అథ ఖో భిక్ఖూనం ఏతదహోసి ‘కేన ను ఖో సేనాసనం గాహేతబ్బ’న్తి. భగవతో ఏతమత్థం ఆరోచేసుం – ‘అనుజానామి, భిక్ఖవే, పఞ్చహఙ్గేహి సమన్నాగతం భిక్ఖుం సేనాసనగ్గాహాపకం సమ్మన్నితు’న్తి’’ఆది.

ఇమస్మిం ఠానే ‘‘సేనాసనగ్గాహో నామ వస్సకాలవసేన సేనాసనగ్గాహో, ఉతుకాలవసేన సేనాసనగ్గాహో, ధువవాసవసేన సేనాసనగ్గాహోతి తివిధో హోతి. తేసు వస్సకాలవసేన సేనాసనగ్గాహో పురిమవస్సవసేన సేనాసనగ్గాహో, పచ్ఛిమవస్సవసేన సేనాసనగ్గాహోతి దువిధో. ఉతుకాలవసేన సేనాసనగ్గాహోపి అన్తరాముత్తకవసేన సేనాసనగ్గాహో, తఙ్ఖణపటిసల్లానవసేన సేనాసనగ్గాహోతి దువిధో’’తి ఆచరియా వదన్తి, ఏతం పాళియా చ అట్ఠకథాయ చ అసమేన్తం వియ దిస్సతి. పాళియఞ్హి (చూళవ. ౩౧౮) ‘‘అథ ఖో భిక్ఖూనం ఏతదహోసి ‘కతి ను ఖో సేనాసనగ్గాహో’తి. భగవతో ఏతమత్థం ఆరోచేసుం – తయోమే, భిక్ఖవే, సేనాసనగ్గాహా పురిమకో పచ్ఛిమకో అన్తరాముత్తకో. అపరజ్జుగతాయ ఆసాళ్హియా పురిమకో గాహేతబ్బో, మాసగతాయ ఆసాళ్హియా పచ్ఛిమకో గాహేతబ్బో, అపరజ్జుగతాయ పవారణాయ ఆయతిం వస్సావాసత్థాయ అన్తరాముత్తకో గాహేతబ్బో. ఇమే ఖో, భిక్ఖవే, తయో సేనాసనగ్గాహా’’తి ఏవం ఆగతో, అట్ఠకథాయమ్పి (చూళవ. అట్ఠ. ౩౧౮) ‘‘తీసు సేనాసనగ్గాహేసు పురిమకో చ పచ్ఛిమకో చాతి ఇమే ద్వే గాహా థావరా. అన్తరాముత్తకే అయం వినిచ్ఛయో…పే… అయం తావ అన్తోవస్సే వస్సూపనాయికాదివసేన పాళియం ఆగతసేనాసనగ్గాహకథా, అయం పన సేనాసనగ్గాహో నామ దువిధో హోతి ఉతుకాలే చ వస్సావాసే చా’’తి ఏవం ఆగతో, తస్మా సఙ్ఘేన సమ్మతసేనాసనగ్గాహాపకేన విచారేతబ్బా.

సేనాసనగ్గాహో నామ ఉతుకాలే సేనాసనగ్గాహో, వస్సావాసే సేనాసనగ్గాహోతి దువిధో. తత్థ ఉతుకాలో నామ హేమన్తఉతుగిమ్హఉతువసేన అట్ఠ మాసా, తస్మిం కాలే భిక్ఖూ అనియతావాసా హోన్తి, తస్మా యే యదా ఆగచ్ఛన్తి, తేసం తదా భిక్ఖూ ఉట్ఠాపేత్వా సేనాసనం దాతబ్బం, అకాలో నామ నత్థి. అయం ఉతుకాలే సేనాసనగ్గాహో నామ. వస్సావాసే సేనాసనగ్గాహో పన ‘‘పురిమకో పచ్ఛిమకో అన్తరాముత్తకో’’తి పాళియం ఆగతనయేన తివిధో హోతి. అన్తరాముత్తకోపి హి ఆయతిం వస్సావాసత్థాయ గాహితత్తా వస్సావాసే సేనాసనగ్గాహమేవ పవిసతి, న ఉతుకాలే సేనాసనగ్గాహో. వుత్తఞ్హి భగవతా ‘‘అపరజ్జుగతాయ పవారణాయ ఆయతిం వస్సావాసత్థాయ అన్తరాముత్తకో గాహేతబ్బో’’తి. తఙ్ఖణపటిసల్లానవసేన సేనాసనగ్గాహోతి చ నేవ పాళియం న అట్ఠకథాయం విసుం ఆగతో, ఉతుకాలే సేనాసనగ్గాహోయేవ తదఙ్గసేనాసనగ్గాహోతిపి తఙ్ఖణపటిసల్లానవసేన సేనాసనగ్గాహోతిపి వదన్తి, తస్మా ఉతుకాలవసేన సేనాసనగ్గాహోపి ‘‘అన్తరాముత్తకవసేన సేనాసనగ్గాహో తఙ్ఖణపటిసల్లానవసేన సేనాసనగ్గాహోతి దుబ్బిధో’’తి న వత్తబ్బో.

అథాపి వదన్తి ‘‘యథావుత్తేసు పఞ్చసు సేనాసనగ్గాహేసు చత్తారో సేనాసనగ్గాహా పఞ్చఙ్గసమన్నాగతేన సేనాసనగ్గాహాపకసమ్ముతిలద్ధేన భిక్ఖునా అన్తోఉపచారసీమట్ఠేన హుత్వా అన్తోసీమట్ఠానం భిక్ఖూనం యథావినయం విచారేతబ్బా హోన్తి, తే పన విచారణా యావజ్జకాలా థావరా హుత్వా న తిట్ఠన్తి, ధువవాసవసేన విచారణమేవ యావజ్జకాలా థావరం హుత్వా తిట్ఠతీ’’తి, తమ్పి తథా న సక్కా వత్తుం. కస్మా? సేనాసనగ్గాహాపకభేదే ‘‘ధువవాసవసేన సేనాసనగ్గాహో’’తి పాళియం అట్ఠకథాయఞ్చ నత్థి. ధువవాసవసేన విచారణఞ్చ సమ్ముతిలద్ధేన సేనాసనగ్గాహాపకేన విచారేతబ్బం న హోతి, అథ ఖో సమగ్గేన సఙ్ఘేన అపలోకనకమ్మవసేన దువఙ్గసమన్నాగతస్స భిక్ఖుస్స అనుట్ఠాపనీయం కత్వా దానమేవ, తస్మా సమగ్గో సఙ్ఘో బహూపకారతాగుణవిసిట్ఠతాసఙ్ఖాతేహి ద్వీహి అఙ్గేహి సమన్నాగతం భిక్ఖుం అపలోకనకమ్మవసేన సమ్మన్నిత్వా తస్స ఫాసుకం ఆవాసం ధువవాసవసేన అనుట్ఠాపనీయం కత్వా దేతి, తం యావజ్జకాలా థావరం హుత్వా తిట్ఠతీతి వత్తబ్బం.

సమగ్గో సఙ్ఘోవ ధువవాసవసేన దేతి, న సేనాసనగ్గాహాపకోతి అయమత్థో కథం ఞాతబ్బోతి చే? ‘‘సఙ్ఘో పన భణ్డాగారికస్స వా ధమ్మకథికవినయధరాదీనం వా గణవాచకఆచరియస్స వా బహూపకారతం గుణవిసిట్ఠతఞ్చ సల్లక్ఖేన్తో ధువవాసత్థాయ విహారం సమ్మన్నిత్వా దేతీ’’తి (పాచి. అట్ఠ. ౧౨౦; కఙ్ఖా. అట్ఠ. అనుపఖజ్జసిక్ఖాపదవణ్ణనా) ‘‘సఙ్ఘో పన బహుస్సుతస్స ఉద్దేసపరిపుచ్ఛాదీహి బహూపకారస్స భారనిత్థారకస్స ఫాసుకం ఆవాసం అనుట్ఠాపనీయం కత్వా దేతీ’’తి చ ‘‘సఙ్ఘో పన భణ్డాగారికస్స వా ధమ్మకథికవినయధరగణవాచకాచరియానం వా బహూపకారతం గుణవిసిట్ఠతఞ్చ సల్లక్ఖేత్వా ధువవాసత్థాయ విహారం సల్లక్ఖేత్వా సమ్మన్నిత్వా దేతీ’’తి చ ‘‘బహుస్సుతస్స సఙ్ఘభారనిత్థారకస్స భిక్ఖునో అనుట్ఠాపనీయసేనాసనమ్పీ’’తి (పరి. అట్ఠ. ౪౯౫-౪౯౬) చ ‘‘అపలోకనకమ్మం నామ సీమట్ఠకం సఙ్ఘం సోధేత్వా ఛన్దారహానం ఛన్దం ఆహరిత్వా సమగ్గస్స సఙ్ఘస్స అనుమతియా తిక్ఖత్తుం సావేత్వా కత్తబ్బం కమ్మ’’న్తి చ అట్ఠకథాసు (పరి. అట్ఠ. ౪౮౨) వచనతో సాధుకం నిస్సంసయేన ఞాతబ్బోతి.

కథం పన అపలోకనకమ్మేన దాతబ్బభావో విఞ్ఞాయతీతి? ‘‘బహుస్సుతస్స సఙ్ఘభారనిత్థారకస్స భిక్ఖునో అనుట్ఠాపనీయసేనాసనమ్పి సఙ్ఘకిచ్చం కరోన్తానం కప్పియకారకాదీనం భత్తవేతనమ్పి అపలోకనకమ్మేన దాతుం వట్టతీ’’తి పరివారట్ఠకథాయం (పరి. అట్ఠ. ౪౯౫-౪౯౬) కమ్మవగ్గే ఆగతత్తా విఞ్ఞాయతి. కథం పన దువఙ్గసమన్నాగతస్స భిక్ఖునోయేవ దాతబ్బభావో విఞ్ఞాయతీతి? ‘‘బహూపకారతన్తి భణ్డాగారికతాదిబహుఉపకారభావం. న కేవలం ఇదమేవాతి ఆహ ‘గుణవిసిట్ఠతఞ్చా’తిఆది. తేన బహూపకారత్తేపి గుణవిసిట్ఠత్తాభావే, గుణవిసిట్ఠత్తేపి బహూపకారత్తాభావే దాతుం న వట్టతీతి దస్సేతీ’’తి వినయత్థమఞ్జూసాయం (కఙ్ఖా. అట్ఠ. టీ. అనుపఖజ్జసిక్ఖాపదవణ్ణనా) వుత్తత్తా విఞ్ఞాయతి.

కస్మా పన సేనాసనగ్గాహాపకేన విచారేతబ్బో సేనాసనగ్గాహో యావజ్జకాలా న తిట్ఠతీతి? పఞ్చఙ్గసమన్నాగతస్స సేనాసనగ్గాహాపకస్స భిక్ఖునో దుల్లభత్తా, నానాదేసవాసీనం నానాచరియకులసమ్భవానం భిక్ఖూనం ఏకసమ్భోగపరిభోగస్స దుక్కరత్తా చ ఇమేహి ద్వీహి కారణేహి న తిట్ఠతి. వుత్తఞ్హేతం భగవతా ‘‘అనుజానామి, భిక్ఖవే, పఞ్చహఙ్గేహి సమన్నాగతం భిక్ఖుం సేనాసనగ్గాహాపకం సమ్మన్నితుం, యో న ఛన్దాగతిం గచ్ఛేయ్య, న దోసాగతిం గచ్ఛేయ్య, న మోహాగతిం గచ్ఛేయ్య, న భయాగతిం గచ్ఛేయ్య, గహితాగహితఞ్చ జానేయ్యా’’తి (చూళవ. ౩౧౭). అట్ఠకథాయమ్పి (పాచి. అట్ఠ. ౧౨౨) ‘‘ఏవరూపేన హి సభాగపుగ్గలేన ఏకవిహారే వా ఏకపరివేణే వా వసన్తేన అత్థో నత్థీ’’తి వుత్తం. కస్మా పన ధువవాసత్థాయ దానవిచారో యావజ్జకాలా తిట్ఠతీతి? పఞ్చఙ్గసమన్నాగతాభావేపి సీమట్ఠకస్స సమగ్గస్స సఙ్ఘస్స అనుమతియా కత్తబ్బత్తా. వుత్తఞ్హి ‘‘అపలోకనకమ్మం నామ సీమట్ఠకం సఙ్ఘం సోధేత్వా ఛన్దారహానం ఛన్దం ఆహరిత్వా సమగ్గస్స సఙ్ఘస్స అనుమతియా తిక్ఖత్తుం సావేత్వా కత్తబ్బం కమ్మ’’న్తి (పరి. అట్ఠ. ౪౮౨).

ఉతుకాలే సఙ్ఘికసేనాసనే వసన్తేన ఆగతో భిక్ఖు న పటిబాహేతబ్బో అఞ్ఞత్ర అనుట్ఠాపనీయా. వుత్తఞ్హి భగవతా ‘‘అనుజానామి, భిక్ఖవే, వస్సానం తేమాసం పటిబాహితుం, ఉతుకాలం పన న పటిబాహితు’’న్తి (చూళవ. ౩౧౮). ‘‘అఞ్ఞత్ర అనుట్ఠాపనీయా’’తి వుత్తం, కతమే అనుట్ఠాపనీయాతి? చత్తారో అనుట్ఠాపనీయా వుడ్ఢతరో, భణ్డాగారికో, గిలానో, సఙ్ఘతో లద్ధసేనాసనో చ. తత్థ వుడ్ఢతరో భిక్ఖు తస్మిం విహారే అన్తోసీమట్ఠకభిక్ఖూసు అత్తనా వుడ్ఢతరస్స అఞ్ఞస్స అభావా యథావుడ్ఢం కేనచి అనుట్ఠాపనీయో. భణ్డాగారికో సఙ్ఘేన సమ్మన్నిత్వా భణ్డాగారస్స దిన్నతాయ సఙ్ఘస్స భణ్డం రక్ఖన్తో గోపేన్తో వసతి, తస్మా సో భణ్డాగారికో కేనచి అనుట్ఠాపనీయో. గిలానో గేలఞ్ఞాభిభూతో అత్తనో లద్ధసేనాసనే వసన్తో కేనచి అనుట్ఠాపనీయో. సఙ్ఘతో లద్ధసేనాసనో సమగ్గేన సఙ్ఘేన దిన్నసేనాసనత్తా కేనచి అనుట్ఠాపనీయో. వుత్తఞ్హి అట్ఠకథాయం (మహావ. అట్ఠ. ౩౪౩) ‘‘చత్తారో హి న వుట్ఠాపేతబ్బా వుడ్ఢతరో, భణ్డాగారికో, గిలానో, సఙ్ఘతో లద్ధసేనాసనోతి. తత్థ వుడ్ఢతరో అత్తనో వుడ్ఢతాయ నవకతరేన న వుట్ఠాపేతబ్బో, భణ్డాగారికో సఙ్ఘేన సమ్మన్నిత్వా భణ్డాగారస్స దిన్నతాయ, గిలానో అత్తనో గిలానతాయ, సఙ్ఘో పన బహుస్సుతస్స ఉద్దేసపరిపుచ్ఛాదీహి బహూపకారస్స భారనిత్థారకస్స ఫాసుకం ఆవాసం అనుట్ఠాపనీయం కత్వా దేతి, తస్మా సో ఉపకారకతాయ చ సఙ్ఘతో లద్ధతాయ చ న వుట్ఠాపేతబ్బో’’తి. ఠపేత్వా ఇమే చత్తారో అవసేసా వుట్ఠాపనీయావ హోన్తి.

అపరస్మిం భిక్ఖుమ్హి ఆగతే వుట్ఠాపేత్వా సేనాసనం దాపేతబ్బం. వుత్తఞ్హి అట్ఠకథాయం (చూళవ. అట్ఠ. ౩౧౮) ‘‘ఉతుకాలే తావ కేచి ఆగన్తుకా భిక్ఖూ పురేభత్తం ఆగచ్ఛన్తి, కేచి పచ్ఛాభత్తం పఠమయామం వా మజ్ఝిమయామం వా పచ్ఛిమయామం వా, యే యదా ఆగచ్ఛన్తి, తేసం తదావ భిక్ఖూ ఉట్ఠాపేత్వా సేనాసనం దాతబ్బం, అకాలో నామ నత్థీ’’తి. ఏతరహి పన సద్ధా పసన్నా మనుస్సా విహారం కత్వా అప్పేకచ్చే పణ్డితానం వచనం సుత్వా ‘‘సఙ్ఘే దిన్నం మహప్ఫల’’న్తి ఞత్వా చాతుద్దిసం సఙ్ఘం ఆరబ్భ ‘‘ఇమం విహారం ఆగతానాగతస్స చాతుద్దిసస్స సఙ్ఘస్స దేమా’’తి వత్వా దేన్తి, అప్పేకచ్చే అత్తనా పసన్నం భిక్ఖుం ఆరబ్భ విహారం కత్వాపి దానకాలే తేన ఉయ్యోజితా హుత్వా చాతుద్దిసం సఙ్ఘం ఆరబ్భ వుత్తనయేన దేన్తి, అప్పేకచ్చే కరణకాలేపి దానకాలేపి అత్తనో కులూపకభిక్ఖుమేవ ఆరబ్భ పరిచ్చజన్తి, తథాపి దక్ఖిణోదకపాతనకాలే తేన సిక్ఖాపితా యథావుత్తపాఠం వచీభేదం కరోన్తి, చిత్తేన పన కులూపకస్సేవ దేన్తి, న సబ్బసఙ్ఘసాధారణత్థం ఇచ్ఛన్తి.

ఇమేసు తీసు దానేసు పఠమం పుబ్బకాలేపి దానకాలేపి సఙ్ఘం ఉద్దిస్స పవత్తత్తా సబ్బసఙ్ఘికం హోతి. దుతియం పుబ్బకాలే పుగ్గలం ఉద్దిస్స పవత్తమానమ్పి దానకాలే సఙ్ఘం ఉద్దిస్స పవత్తత్తా సఙ్ఘికమేవ. తతియం పన పుబ్బకాలేపి దానకాలేపి కులూపకపుగ్గలమేవ ఉద్దిస్స పవత్తతి, న సఙ్ఘం, కేవలం భిక్ఖునా వుత్తానుసారేనేవ వచీభేదం కరోన్తి. ఏవం సన్తే ‘‘కిం అయం విహారో చిత్తవసేన పుగ్గలికో హోతి, వచీభేదవసేన సఙ్ఘికో’’తి చిన్తాయం ఏకచ్చే ఏవం వదేయ్యుం –

‘‘మనోపుబ్బఙ్గమా ధమ్మా, మనోసేట్ఠా మనోమయా;

మనసా చే పసన్నేన, భాసతి వా కరోతి వా;

తతో నం సుఖమన్వేతి, ఛాయావ అనపాయినీతి. (ధ. ప. ౨) –

వచనతో చిత్తవసేన పుగ్గలికో హోతీ’’తి. అఞ్ఞే ‘‘యథా దాయకా వదన్తి, తథా పటిపజ్జితబ్బన్తి (చూళవ. అట్ఠ. ౩౨౫) వచనతో వచీభేదవసేన సఙ్ఘికో హోతీ’’తి.

తత్రాయం విచారణా – ఇదం దానం పుబ్బే పుగ్గలస్స పరిణతం పచ్ఛా సఙ్ఘస్స పరిణామితం, తస్మా ‘‘సఙ్ఘికో’’తి వుత్తే నవసు అధమ్మికదానేసు ‘‘పుగ్గలస్స పరిణతం సఙ్ఘస్స పరిణామేతీ’’తి (పారా. ౬౬౦) వుత్తం అట్ఠమం అధమ్మికదానం హోతి, తస్స దానస్స పటిగ్గహాపి పరిభోగాపి అధమ్మికపటిగ్గహా అధమ్మికపరిభోగా హోన్తి. ‘‘పుగ్గలికో’’తి వుత్తే తీసు ధమ్మికదానేసు ‘‘పుగ్గలస్స దిన్నం పుగ్గలస్సేవ దేతీ’’తి వుత్తం తతియధమ్మికదానం హోతి, తస్స పటిగ్గహాపి పరిభోగాపి ధమ్మికపటిగ్గహా ధమ్మికపరిభోగా హోన్తి, తస్మా పుగ్గలికపక్ఖం భజతి. అప్పేకచ్చే సుత్తన్తికాదిగణే పసీదిత్వా విహారం కారేత్వా గణస్స దేన్తి ‘‘ఇమం విహారం ఆయస్మన్తానం దమ్మీ’’తి. అప్పేకచ్చే పుగ్గలే పసీదిత్వా విహారం కత్వా పుగ్గలస్స దేన్తి ‘‘ఇమం విహారం ఆయస్మతో దమ్మీ’’తి. ఏతే పన గణసన్తకపుగ్గలికా విహారా దానకాలతో పట్ఠాయ పటిగ్గాహకసన్తకావ హోన్తి, న దాయకసన్తకా. తేసు గణసన్తకో తావ ఏకచ్చేసు మతేసు అవసేసానం సన్తకో, తేసు ధరమానేసుయేవ కస్సచి దేన్తి, తస్స సన్తకో. కస్సచి అదత్వా సబ్బేసు మతేసు సఙ్ఘికో హోతి. వుత్తఞ్హి అట్ఠకథాయం (మహావ. అట్ఠ. ౩౬౯) ‘‘ద్విన్నం సన్తకం హోతి అవిభత్తం, ఏకస్మిం కాలకతే ఇతరో సామీ, బహూనం సన్తకేపి ఏసేవ నయో. సబ్బేసు మతేసు సఙ్ఘికంవ హోతీ’’తి.

పుగ్గలికవిహారోపి యది సో పటిగ్గాహకపుగ్గలో అత్తనో జీవమానకాలేయేవ సద్ధివిహారికాదీనం దేతి, కోచి వా తస్స విస్సాసేన తం విహారం అగ్గహేసి, తస్స సన్తకో హోతి. కస్సచి అదత్వా కాలకతే సఙ్ఘికో హోతి. వుత్తఞ్హి అట్ఠకథాయం ‘‘సో జీవమానోయేవ సబ్బం అత్తనో పరిక్ఖారం నిస్సజ్జిత్వా కస్సచి అదాసి, కోచి వా విస్సాసం అగ్గహేసి. యస్స దిన్నో, యేన చ గహితో, తస్సేవ హోతీ’’తి. పాళియఞ్చ (మహావ. ౩౬౯) ‘‘భిక్ఖుస్స, భిక్ఖవే, కాలకతే సఙ్ఘో సామీ పత్తచీవరే, అపిచ గిలానుపట్ఠాకా బహూపకారా. అనుజానామి, భిక్ఖవే, సఙ్ఘేన తిచీవరఞ్చ పత్తఞ్చ గిలానుపట్ఠాకానం దాతుం, యం తత్థ లహుభణ్డం లహుపరిక్ఖారం, తం సమ్ముఖీభూతేన సఙ్ఘేన భాజేతుం, యం తత్థ గరుభణ్డం గరుపరిక్ఖారం, తం ఆగతానాగతస్స చాతుద్దిసస్స సఙ్ఘస్స అవిస్సజ్జియం అవేభఙ్గిక’’న్తి (మహావ. ౩౬౯) వుత్తం, తస్మా ఇమినా నయేన వినిచ్ఛయో కాతబ్బో.

సఙ్ఘికే పన పాళియం ఆగతానం ‘‘పురిమకో పచ్ఛిమకో అన్తరాముత్తకో చా’’తి (చూళవ. ౩౧౮) వుత్తానం తిణ్ణం సేనాసనగ్గాహానఞ్చ అట్ఠకథాయం (చూళవ. అట్ఠ. ౩౧౮) ఆగతానం ‘‘ఉతుకాలే చ వస్సావాసే చా’’తి వుత్తానం ద్విన్నం సేనాసనగ్గాహానఞ్చ ఏతరహి అసమ్పజ్జనతో అనుట్ఠాపనీయపాళియం ఆగతస్స అత్తనో సభావేన అనుట్ఠాపనీయస్స ధువవాసత్థాయ సఙ్ఘేన దిన్నతాయ అనుట్ఠాపనీయస్స వసేనేవ వినిచ్ఛయో హోతి. వుడ్ఢతరగిలానా హి అత్తనో సభావేన అనుట్ఠాపనీయా హోన్తి. వుత్తఞ్హేతం అట్ఠకథాయం (మహావ. అట్ఠ. ౩౪౩) ‘‘వుడ్ఢతరో అత్తనో వుడ్ఢతాయ నవకతరేన న వుట్ఠాపేతబ్బో, గిలానో అత్తనో గిలానతాయా’’తి. భణ్డాగారికధమ్మకథికాదయో ధువవాసత్థాయ సఙ్ఘేన దిన్నతాయ అనుట్ఠాపనీయా హోన్తి. వుత్తఞ్హి ‘‘సఙ్ఘో పన భణ్డాగారికస్స వా ధమ్మకథికవినయధరాదీనం వా…పే… ధువవాసత్థాయ విహారం సమ్మన్నిత్వా దేతి, తస్మా యస్స సఙ్ఘేన దిన్నో, సోపి అనుట్ఠాపనీయో’’తి (పాచి. అట్ఠ. ౧౨౦; కఙ్ఖా. అట్ఠ. అనుపఖజ్జసిక్ఖాపదవణ్ణనా). సో ఏవం వేదితబ్బో – ఏతరహి సఙ్ఘికవిహారేసు సఙ్ఘత్థేరేసు యథాకమ్మఙ్గతేసు తస్మిం విహారే యో భిక్ఖు వుడ్ఢతరో, సోపి ‘‘అయం విహారో మయా వసితబ్బో’’తి వదతి. యో తత్థ బ్యత్తో పటిబలో, సోపి తథేవ వదతి. యేన సో విహారో కారితో, సోపి ‘‘మయా పసీదితపుగ్గలో ఆరోపేతబ్బో’’తి వదతి. సఙ్ఘోపి ‘‘మయమేవ ఇస్సరా, తస్మా అమ్హేహి ఇచ్ఛితపుగ్గలో ఆరోపేతబ్బో’’తి వదతి. ఏవంద్విధా వా తిధా వా చతుధా వా భిన్నేసు మహన్తం అధికరణం హోతి.

తేసు వుడ్ఢతరో ‘‘న త్వేవాహం, భిక్ఖవే, కేనచి పరియాయేన వుడ్ఢతరస్స ఆసనం పటిబాహితబ్బన్తి వదామి, యో పటిబాహేయ్య, ఆపత్తి దుక్కటస్సా’’తి పాళిపాఠఞ్చ (మహావ. ౪౭౩; చూళవ. ౩౧౬), ‘‘వుడ్ఢతరో అత్తనో వుడ్ఢతాయ నవకతరేన న వుట్ఠాపేతబ్బో’’తి అట్ఠకథావచనఞ్చ (పాచి. అట్ఠ. ౧౧౯ ఆదయో; కఙ్ఖా. అట్ఠ. అనుపఖజ్జసిక్ఖాపదవణ్ణనా) గహేత్వా ‘‘అహమేవ ఏత్థ వుడ్ఢతరో, మయా వుడ్ఢతరో అఞ్ఞో నత్థి, తస్మా అహమేవ ఇమస్మిం విహారే వసితుమనుచ్ఛవికో’’తి సఞ్ఞీ హోతి. బ్యత్తోపి ‘‘బహుస్సుతస్స సఙ్ఘభారనిత్థారకస్స భిక్ఖునో అనుట్ఠాపనీయసేనాసనమ్పీ’’తి పరివారట్ఠకథావచనఞ్చ (పరి. అట్ఠ. ౪౯౫-౪౯౬), ‘‘అనుజానామి, భిక్ఖవే, బ్యత్తేన భిక్ఖునా పటిబలేన దసవస్సేన వా అతిరేకదసవస్సేన వా ఉపసమ్పాదేతుం, నిస్సయం దాతు’’న్తిఆదిపాళివచనఞ్చ (మహావ. ౭౬, ౮౨) గహేత్వా ‘‘అహమేవ ఏత్థ బ్యత్తో పటిబలో, న మయా అఞ్ఞో బ్యత్తతరో అత్థి, తస్మా అహమేవ ఇమస్స విహారస్స అనుచ్ఛవికో’’తి సఞ్ఞీ. విహారకారకోపి ‘‘యేన విహారో కారితో, సో విహారసామికోతి వినయపాఠో (పాచి. అట్ఠ. ౧౧౬) అత్థి, మయా చ బహుం ధనం చజిత్వా అయం విహారో కారితో, తస్మా మయా పసన్నపుగ్గలో ఆరోపేతబ్బో, న అఞ్ఞో’’తి సఞ్ఞీ. సఙ్ఘోపి ‘‘సఙ్ఘికో నామ విహారో సఙ్ఘస్స దిన్నో హోతి పరిచ్చత్తో’’తిఆదిపాళివచనఞ్చ (పాచి. ౧౧౬, ౧౨౧, ౧౨౬, ౧౩౧), అన్తమసో చతురఙ్గులపాదకం గామదారకేహి పంస్వాగారకేసు కీళన్తేహి కతమ్పి సఙ్ఘస్స దిన్నకాలతో పట్ఠాయ గరుభణ్డం హోతీ’’తిఆదిఅట్ఠకథావచనఞ్చ (చూళవ. అట్ఠ. ౩౨౧) గహేత్వా ‘‘అయం విహారో సఙ్ఘికో సఙ్ఘసన్తకో, తస్మా అమ్హేహి అభిరుచితపుగ్గలోవ ఆరోపేతబ్బో, న అఞ్ఞో’’తి సఞ్ఞీ.

తత్థ వుడ్ఢతరస్స వచనేపి ‘‘న త్వేవాహం, భిక్ఖవే’’త్యాదివచనం (చూళవ. ౩౧౬) తేసు తేసు ఆసనసాలాదీసు అగ్గాసనస్స వుడ్ఢతరారహత్తా భత్తం భుఞ్జిత్వా నిసిన్నోపి భిక్ఖు వుడ్ఢతరే ఆగతే వుట్ఠాయ ఆసనం దాతబ్బం సన్ధాయ భగవతా వుత్తం, న ధువవాసం సన్ధాయ. ‘‘వుడ్ఢతరో అత్తనో వుడ్ఢతాయ’’త్యాదివచనఞ్చ (పాచి. అట్ఠ. ౧౨౦; కఙ్ఖా. అట్ఠ. అనుపఖజ్జసిక్ఖాపదవణ్ణనా) యథావుడ్ఢం సేనాసనే దీయమానే వుడ్ఢతరే ఆగతే నవకతరో వుట్ఠాపేతబ్బో, వుట్ఠాపేత్వా వుడ్ఢతరస్స సేనాసనం దాతబ్బం, వుడ్ఢతరో పన నవకతరేన న వుట్ఠాపేతబ్బో. కస్మా? ‘‘అత్తనో వుడ్ఢతరతాయా’’తి ఉతుకాలే యథావుడ్ఢం సేనాసనదానం సన్ధాయ వుత్తం, న ధువవాసత్థాయ దానం సన్ధాయ, తస్మా ఇదమ్పి వచనం ఉపపరిక్ఖితబ్బం, న సీఘం అనుజానితబ్బం.

బ్యత్తవచనేపి ‘‘బహుస్సుతస్స సఙ్ఘభారనిత్థారకస్స’’త్యాదివచనఞ్చ (పరి. అట్ఠ. ౪౪౫-౪౯౬) న బహుస్సుతమత్తేన సఙ్ఘికవిహారస్స ఇస్సరభావం సన్ధాయ వుత్తం, అథ ఖో తస్స భిక్ఖుస్స బహూపకారతం గుణవిసిట్ఠతఞ్చ సల్లక్ఖేత్వా సఙ్ఘేన ఫాసుకం ఆవాసం అనుట్ఠాపనీయం కత్వా దిన్నే సో భిక్ఖు కేనచి తమ్హా విహారా అనుట్ఠాపనీయో హోతి, ఇమమత్థం సన్ధాయ వుత్తం. ‘‘అనుజానామి, భిక్ఖవే’’త్యాదివచనఞ్చ (మహావ. ౮౨) నిస్సయాచరియానం లక్ఖణం పకాసేతుం భగవతా వుత్తం, న సఙ్ఘికవిహారస్స ఇస్సరత్తం, తస్మా ఇదమ్పి వచనం ఉపపరిక్ఖితబ్బం, న సీఘం అనుజానితబ్బం.

దాయకవచనం పన నానుజానితబ్బం పటిబాహితబ్బం. కస్మా? ‘‘యేన విహారో కారితో’’త్యాదిపాఠస్స అముఖ్యవోహారత్తా. యథా హి పుథుజ్జనకాలే రూపాదీసు సఞ్జనస్స భూతపుబ్బత్తా భూతపుబ్బగతియా అరహాపి ‘‘సత్తో’’తి, ఏవం దానకాలతో పుబ్బే తస్స విహారస్స సామిభూతపుబ్బత్తా దాయకో ‘‘విహారసామికో’’తి వుచ్చతి, న ఇస్సరత్తా. న హి సకలే వినయపిటకే అట్ఠకథాటీకాసు చ ‘‘విస్సజ్జేత్వా దిన్నస్స విహారస్స దాయకో ఇస్సరో’’తి వా ‘‘దాయకేన విచారేతబ్బో’’తి వా ‘‘దాయకసన్తకవిహారో’’తి వా పాఠో అత్థి, ‘‘సఙ్ఘికో, గణసన్తకో, పుగ్గలికో’’ఇచ్చేవ అత్థి, తస్మా తస్స వచనం నానుజానితబ్బం.

సఙ్ఘస్స వచనేపి ‘‘సఙ్ఘికో నామ విహారో’’త్యాదివచనం (పాచి. ౧౧౬, ౧౨౧, ౧౨౬, ౧౩౧) సఙ్ఘసన్తకభావం సఙ్ఘేన విచారేతబ్బభావం దీపేతి, సఙ్ఘో పన విచారేన్తో పఞ్చఙ్గసమన్నాగతం భిక్ఖుం సేనాసనగ్గాహాపకం సమ్మన్నిత్వా తేన యథావుడ్ఢం విచారేతబ్బో వా హోతి, సమగ్గేన సఙ్ఘేన దువఙ్గసమన్నాగతస్స భిక్ఖునో అపలోకనకమ్మేన ధువవాసత్థాయ దాతబ్బో వా. తేసు పఞ్చఙ్గసమన్నాగతస్స భిక్ఖునో దుల్లభత్తా సేనాసనగ్గాహాపకసమ్ముతియా అభావే సతి దువఙ్గసమన్నాగతో భిక్ఖు పరియేసితబ్బో. ఏవం పన అపరియేసిత్వా భణ్డాగారికతాదిబహఊపకారతాయుత్తస్స బహుస్సుతతాదిగుణవిసిట్ఠతావిరహస్స భిక్ఖునో ఆమిసగరుకతాదివసేన సఙ్ఘేన విహారో దాతబ్బో న హోతి, తస్మా సఙ్ఘవచనమ్పి ఉపపరిక్ఖితబ్బం, న తావ అనుజానితబ్బం.

అథ తీణిపి వచనాని సంసన్దేతబ్బాని. తత్థ సఙ్ఘస్స ఇస్సరత్తా సఙ్ఘో పుచ్ఛితబ్బో ‘‘కో పుగ్గలో తుమ్హేహి అభిరుచితో’’తి, పుచ్ఛిత్వా ‘‘ఏసో’’తి వుత్తే ‘‘కస్మా అభిరుచితో’’తి పుచ్ఛిత్వా ‘‘ఏసో పుగ్గలో అమ్హే చీవరాదిపచ్చయేహి అనుగ్గహేతా, అమ్హాకం ఞాతిసాలోహితో, ఉపజ్ఝాయో, ఆచరియో, సద్ధివిహారికో, అన్తేవాసికో, సమానుపజ్ఝాయకో, సమానాచరియకో, పియసహాయో, లాభీ, యసస్సీ, తస్మా అమ్హేహి అభిరుచితో’’తి వుత్తే ‘‘న ఏత్తావతా ధువవాసత్థాయ విహారో దాతబ్బో’’తి పటిక్ఖిపితబ్బో. అథ ‘‘ఏసో పుగ్గలో సబ్బేహి అమ్హేహి వుడ్ఢతరో అగ్గాసనం అగ్గోదకం అగ్గపిణ్డం అరహతి, ధువవాసత్థాయ విహారో పన తస్స దాతబ్బోతి అట్ఠకథాచరియేహి న వుత్తో’’తి వత్వా పటిక్ఖిపితబ్బో. అథ ‘‘ధమ్మకథికో, వినయధరో, గణవాచకఆచరియో’’తి వుత్తే ‘‘ఏసో ధువవాసత్థాయ దిన్నవిహారస్స అనుచ్ఛవికో, ఏతస్స దాతబ్బో’’తి అనుమోదితబ్బో. కథం విఞ్ఞాయతీతి చే? ‘‘సఙ్ఘో పన భణ్డాగారికస్స వా ధమ్మకథికవినయధరాదీనం వా గణవాచకఆచరియస్స వా బహూపకారతం గుణవిసిట్ఠతఞ్చ సల్లక్ఖేన్తో ధువవాసత్థాయ విహారం సమ్మన్నిత్వా దేతీ’’తి వచనతో విఞ్ఞాయతి (పాచి. అట్ఠ. ౧౨౯; కఙ్ఖా. అట్ఠ. అనుపఖజ్జసిక్ఖాపదవణ్ణనా).

ఇధ పన సాధకపాఠే ‘‘భణ్డాగారికస్స వా’’తి విజ్జమానే కస్మా సాధ్యవచనే భణ్డాగారికో న వుత్తోతి? ఏతరహి భణ్డాగారస్స అభావా. యది కేసుచి విహారేసు భణ్డాగారం సమ్మన్నేయ్య, సో భణ్డాగారవిహారే నిసిన్నో సఙ్ఘస్స పత్తచీవరరక్ఖణాదికం ఉపకారం కరేయ్య, తస్స బహూపకారతం సల్లక్ఖేన్తో సఙ్ఘో భణ్డాగారికస్స ఫాసుకం ఆవాసం ఏతరహిపి ధువవాసత్థాయ దదేయ్య, సో తస్స విసుం ధువవాసవిహారోతి. ఏత్థ సాధకపాఠే ‘‘ధమ్మకథికవినయధరాదీనం వా’’తిఆదిసద్దేన బహుస్సుతో ఆగతాగమో ధమ్మధరో వినయధరో మాతికాధరో పణ్డితో బ్యత్తో మేధావీ లజ్జీ కుక్కుచ్చకో సిక్ఖాకామోతి వుత్తగుణవన్తే సఙ్గణ్హాతి. అథాపి ‘‘ఏసో పుగ్గలో బహుస్సుతో ఉద్దేసపరిపుచ్ఛాదీహి భిక్ఖూనం బహూపకారో సఙ్ఘభారనిత్థారకో’’తి వదతి, ‘‘సాధు ఏసోపి ఫాసుకావాసస్స అరహో, అనుట్ఠాపనీయం కత్వా ధువవాసత్థాయ విహారో ఏతస్సపి దాతబ్బో’’తి వత్వా అనుమోదితబ్బో. కథం విఞ్ఞాయతీతి చే? ‘‘సఙ్ఘో పన బహుస్సుతస్స ఉద్దేసపరిపుచ్ఛాదీహి బహూపకారస్స భారనిత్థారకస్స ఫాసుకం ఆవాసం అనుట్ఠాపనీయం కత్వా దేతీ’’తి (మహావ. అట్ఠ. ౩౪౩) వచనతో విఞ్ఞాయతి.

అథాపి ‘‘అయం పుగ్గలో ధమ్మకథికో వినయధరో గణవాచకాచరియో సఙ్ఘస్స బహూపకారో విసిట్ఠగుణయుత్తో’’తి వదతి, ‘‘సాధు ఏతస్సపి పుగ్గలస్స ధువవాసత్థాయ విహారం సల్లక్ఖేత్వా సమ్మన్నిత్వావ దాతబ్బో’’తి వత్వా అనుమోదితబ్బో. కథం విఞ్ఞాయతీతి చే? ‘‘సఙ్ఘో పన భణ్డాగారికస్స వా ధమ్మకథికవినయధరాదీనం వా గణవాచకాచరియస్స వా బహూపకారతం గుణవిసిట్ఠతఞ్చ సల్లక్ఖేత్వా ధువవాసత్థాయ విహారం సమ్మన్నిత్వా దేతీ’’తి (పాచి. అట్ఠ. ౧౨౦; కఙ్ఖా. అట్ఠ. అనుపఖజ్జసిక్ఖాపదవణ్ణనా) వచనతో విఞ్ఞాయతి.

అథాపి ‘‘ఏసో పుగ్గలో బహుస్సుతో సఙ్ఘభారనిత్థారకో’’తి వదతి, ‘‘సాధు ఏతస్సపి అనుట్ఠాపనీయం కత్వా దాతబ్బో’’తి వత్వా అనుమోదితబ్బో. కథం విఞ్ఞాయతీతి చే? ‘‘బహుస్సుతస్స సఙ్ఘభారనిత్థారకస్స భిక్ఖునో అనుట్ఠాపనీయసేనాసనమ్పీ’’తి పరివారట్ఠకథాయం (పరి. అట్ఠ. ౪౯౫-౪౯౬) వుత్తత్తా విఞ్ఞాయతి. తతో ‘‘ఏవం దువఙ్గసమ్పన్నో పుగ్గలో అన్తోసీమట్ఠో వా బహిసీమట్ఠో వా’’తి పుచ్ఛిత్వా ‘‘అన్తోసీమట్ఠో’’తి వుత్తే ‘‘సాధు సుట్ఠు తస్స దాతబ్బో’’తి సమ్పటిచ్ఛితబ్బం. ‘‘బహిసీమట్ఠో’’తి వుత్తే ‘‘న దాతబ్బో’’తి పటిక్ఖిపితబ్బం. కస్మాతి చే? ‘‘న, భిక్ఖవే, నిస్సీమే ఠితస్స సేనాసనం గాహేతబ్బం, యో గాహేయ్య, ఆపత్తి దుక్కటస్సా’’తి (చూళవ. ౩౧౮) వచనతోతి.

అథ ‘‘దువఙ్గసమన్నాగతే అన్తోసీమట్ఠే అసతి ఏకఙ్గసమన్నాగతో అన్తోసీమట్ఠో అత్థీ’’తి పుచ్ఛిత్వా ‘‘అత్థీ’’తి వుత్తే ‘‘సాధు సుట్ఠు ఏతస్స దాతబ్బో’’తి సమ్పటిచ్ఛితబ్బం. కథం విఞ్ఞాయతీతి చే? ‘‘బహూపకారతం గుణవిసిట్ఠతఞ్చ సల్లక్ఖేన్తోతి భణ్డాగారికస్స బహూపకారతం ధమ్మకథికాదీనం గుణవిసిట్ఠతఞ్చ సల్లక్ఖేన్తో’’తి సారత్థదీపనియం (సారత్థ. టీ. పాచిత్తియ ౩.౧౧౯-౧౨౧) ఏకేకఙ్గవసేన ఆగతత్తా విఞ్ఞాయతి. ‘‘అన్తోసీమట్ఠో ఏకఙ్గసమన్నాగతోపి నత్థి, బహిసీమట్ఠోవ అత్థీ’’తి వుత్తే ‘‘ఆగన్త్వా అన్తోసీమే ఠితస్స దాతబ్బో’’తి వత్తబ్బో. కస్మాతి చే? ‘‘అసమ్పత్తానమ్పి ఉపచారసీమం పవిట్ఠానం అన్తేవాసికాదీసు గణ్హన్తేసు దాతబ్బమేవా’’తి అట్ఠకథాయం (మహావ. అట్ఠ. ౩౭౯) వచనతో విఞ్ఞాయతి.

సచే పన ఏకఙ్గయుత్తభావేన వా దువఙ్గయుత్తభావేన వా సమానా ద్వే తయో భిక్ఖూ అన్తోసీమాయం విజ్జమానా భవేయ్యుం, కస్స దాతబ్బోతి? వడ్ఢతరస్సాతి. కథం విఞ్ఞాయతీతి చే? ‘‘న చ, భిక్ఖవే, సఙ్ఘికం యథావుడ్ఢం పటిబాహితబ్బం, యో పటిబాహేయ్య, ఆపత్తి దుక్కటస్సా’’తి (చూళవ. ౩౧౧) వచనతోతి. సచే పన అన్తోసీమాయం ఏకఙ్గయుత్తో వా దువఙ్గయుత్తో వా భిక్ఖు నత్థి, సబ్బేవ ఆవాసికా బాలా అబ్యత్తా, ఏవం సతి కస్స దాతబ్బోతి? యో తం విహారం ఆగచ్ఛతి ఆగన్తుకో భిక్ఖు, సో చే లజ్జీ హోతి పేసలో బహుస్సుతో సిక్ఖాకామో, సో తేహి ఆవాసికేహి భిక్ఖూహి అఞ్ఞత్థ అగమనత్థం సఙ్గహం కత్వా సో ఆవాసో దాతబ్బో.

అయమత్థో కథం జానితబ్బోతి చే? ‘‘ఇధ పన, భిక్ఖవే, అఞ్ఞతరస్మిం ఆవాసే సమ్బహులా భిక్ఖూ విహరన్తి బాలా అబ్యత్తా, తే న జానన్తి ఉపోసథం వా ఉపోసథకమ్మం వా పాతిమోక్ఖం వా పాతిమోక్ఖుద్దేసం వా. తత్థ అఞ్ఞో భిక్ఖు ఆగచ్ఛతి బహుస్సుతో ఆగతాగమో ధమ్మధరో వినయధరో మాతికాధరో పణ్డితో బ్యత్తో మేధావీ లజ్జీ కుక్కుచ్చకో సిక్ఖాకామో, తేహి, భిక్ఖవే, భిక్ఖూహి సో భిక్ఖు సఙ్గహేతబ్బో అనుగ్గహేతబ్బో ఉపలాపేతబ్బో ఉపట్ఠాపేతబ్బో చుణ్ణేన మత్తికాయ దన్తకట్ఠేన ముఖోదకేన. నో చే సఙ్గణ్హేయ్యుం అనుగ్గణ్హేయ్యుం ఉపలాపేయ్యుం ఉపట్ఠాపేయ్యుం చుణ్ణేన మత్తికాయ దన్తకట్ఠేన ముఖోదకేన, ఆపత్తి దుక్కటస్సా’’తి (మహావ. ౧౬౩) సమ్మాసమ్బుద్ధేన పఞ్ఞత్తత్తా, అట్ఠకథాయఞ్చ (మహావ. అట్ఠ. ౧౬౩) ‘‘సఙ్గహేతబ్బోతి ‘సాధు, భన్తే, ఆగతత్థ, ఇధ భిక్ఖా సులభా సూపబ్యఞ్జనం అత్థి, వసథ అనుక్కణ్ఠమానా’తి ఏవం పియవచనేన సఙ్గహేతబ్బో, పునప్పునం తథాకరణవసేన అనుగ్గహేతబ్బో, ‘ఆమ వసిస్సామీ’తి పటివచనదాపనేన ఉపలాపేతబ్బో. అథ వా చతూహి పచ్చయేహి సఙ్గహేతబ్బో చేవ అనుగ్గహేతబ్బో చ, పియవచనేన ఉపలాపేతబ్బో, కణ్ణసుఖం ఆలపితబ్బోతి అత్థో, చుణ్ణాదీహి ఉపట్ఠాపేతబ్బో. ఆపత్తి దుక్కటస్సాతి సచే సకలోపి సఙ్ఘో న కరోతి, సబ్బేసం దుక్కటం. ఇధ నేవ థేరా, న దహరా ముచ్చన్తి, సబ్బేహి వారేన ఉపట్ఠాతబ్బో, అత్తనో వారే అనుపట్ఠహన్తస్స ఆపత్తి. తేన పన మహాథేరానం పరివేణసమ్మజ్జనదన్తకట్ఠదానాదీని న సాదితబ్బాని. ఏవమ్పి సతి మహాథేరేహి సాయంపాతం ఉపట్ఠానం ఆగన్తబ్బం. తేన పన తేసం ఆగమనం ఞత్వా పఠమతరం మహాథేరానం ఉపట్ఠానం గన్తబ్బం. సచస్స సద్ధించరా భిక్ఖూ ఉపట్ఠాకా అత్థి, ‘మయ్హం ఉపట్ఠాకా అత్థి, తుమ్హే అప్పోస్సుక్కా విహరథా’తి వత్తబ్బం. అథాపిస్స సద్ధిం చరా నత్థి, తస్మింయేవ పన విహారే ఏకో వా ద్వే వా వత్తసమ్పన్నా వదన్తి ‘మయ్హం థేరస్స కత్తబ్బం కరిస్సామ, అవసేసా ఫాసు విహరన్తూ’తి, సబ్బేసం అనాపత్తీ’’తి వుత్తత్తా. ఏవం తాదిసం బహిసీమతో అన్తోసీమమాగతం లజ్జీపేసలబహుస్సుతసిక్ఖాకామభూతం భిక్ఖుం అన్తోసీమాయ ధువనివాసత్థాయ ఫాసుకం ఆవాసం అనుట్ఠాపనీయం కత్వా దాతబ్బోతి విఞ్ఞాయతి.

నను చ ‘‘న, భిక్ఖవే, నిస్సీమే ఠితస్స సేనాసనం గాహేతబ్బం, యో గాహేయ్య, ఆపత్తి దుక్కటస్సా’’తి (చూళవ. ౩౧౮) భగవతా వుత్తం, అథ కస్మా నిస్సీమతో ఆగతస్స ధువవాసత్థాయ విహారో దాతబ్బోతి? వుచ్చతే – ‘‘నిస్సీమే ఠితస్సా’’తి ఇదం అనాదరే సామివచనం, తస్మా నిస్సీమే ఠితంయేవ సేనాసనం న గాహేతబ్బన్తి అత్థో దట్ఠబ్బో, న నిస్సీమే ఠితస్స తస్స భిక్ఖుస్స అన్తోసీమం పవిట్ఠస్సపి సేనాసనం న గాహేతబ్బన్తి అత్థో, తస్మా పుబ్బే బహిసీమాయం ఠితేపి ఇదాని అన్తోసీమం పవిట్ఠకాలతో పట్ఠాయ చతుపచ్చయభాగో లబ్భతి. వుత్తఞ్హి అట్ఠకథాయం (మహావ. అట్ఠ. ౩౭౯) ‘‘అసుకవిహారే కిర బహుం చీవరం ఉప్పన్నన్తి సుత్వా యోజనన్తరికవిహారతోపి భిక్ఖూ ఆగచ్ఛన్తి, సమ్పత్తసమ్పత్తానం ఠితట్ఠానతో పట్ఠాయ దాతబ్బ’’న్తి. అన్తోసీమట్ఠేసు పాతిమోక్ఖం ఉద్దిసితుం అసక్కోన్తేసు యత్థ పాతిమోక్ఖుద్దేసకో అత్థి, సో ఆవాసో గన్తబ్బో హోతి. అన్తోవస్సేపి పాతిమోక్ఖుద్దేసకేన వినా వస్సం వసితుం న లభతి. యత్థ పాతిమోక్ఖుద్దేసకో అత్థి, తత్థ గన్త్వా వస్సం వసితబ్బం, తస్మా బహిసీమతో ఆగతోపి లజ్జీపేసలబహుస్సుతసిక్ఖాకామభిక్ఖు సఙ్గహేతబ్బో హోతి. వుత్తఞ్హేతం భగవతా –

‘‘ఇధ పన, భిక్ఖవే, అఞ్ఞతరస్మిం ఆవాసే తదహుపోసథే సమ్బహులా భిక్ఖూ విహరన్తి బాలా అబ్యత్తా, తే న జానన్తి ఉపోసథం వా ఉపోసథకమ్మం వా పాతిమోక్ఖం వా పాతిమోక్ఖుద్దేసం వా. తేహి, భిక్ఖవే, భిక్ఖూహి ఏకో భిక్ఖు సామన్తా ఆవాసా సజ్జుకం పాహేతబ్బో ‘గచ్ఛావుసో సంఖిత్తేన వా విత్థారేన వా పాతిమోక్ఖం పరియాపుణిత్వా ఆగచ్ఛా’తి. ఏవఞ్చేతం లభేథ, ఇచ్చేతం కుసలం. నో చే లభేథ, తేహి, భిక్ఖవే, భిక్ఖూహి సబ్బేహేవ యత్థ జానన్తి ఉపోసథం వా ఉపోసథకమ్మం వా పాతిమోక్ఖం వా పాతిమోక్ఖుద్దేసం వా, సో ఆవాసో గన్తబ్బో. నో చే గచ్ఛేయ్యుం, ఆపత్తి దుక్కటస్స. ఇధ పన, భిక్ఖవే, అఞ్ఞతరస్మిం ఆవాసే సమ్బహులా భిక్ఖూ వస్సం వసన్తి బాలా అబ్యత్తా, తే న జానన్తి ఉపోసథం వా ఉపోసథకమ్మం వా పాతిమోక్ఖం వా పాతిమోక్ఖుద్దేసం వా. తేహి, భిక్ఖవే, భిక్ఖూహి ఏకో భిక్ఖు సామన్తా ఆవాసా సజ్జుకం పాహేతబ్బో ‘గచ్ఛావుసో సంఖిత్తేన వా విత్థారేన వా పాతిమోక్ఖం పరియాపుణిత్వా ఆగచ్ఛా’తి. ఏవఞ్చేతం లభేథ, ఇచ్చేతం కుసలం. నో చే లభేథ, ఏకో భిక్ఖు సత్తాహకాలికం పాహేతబ్బో ‘గచ్ఛావుసో సంఖిత్తేన వా విత్థారేన వా పాతిమోక్ఖం పరియాపుణిత్వా ఆగచ్ఛా’తి. ఏవఞ్చేతం లభేథ, ఇచ్చేతం కుసలం. నో చే లభేథ, న, భిక్ఖవే, తేహి భిక్ఖూహి తస్మిం ఆవాసే వస్సం వసితబ్బం, వసేయ్యుం చే, ఆపత్తి దుక్కటస్సాతి’’ (మహావ. ౧౬౩).

ఏవం బహిసీమతో ఆగతస్సపి సఙ్ఘస్స ఉపకారం కాతుం సక్కోన్తస్స విసిట్ఠగుణయుత్తస్స దాతబ్బభావో విఞ్ఞాయతి, తస్మా ‘‘అమ్హాకం గణో న హోతి, అమ్హాకం వంసో పవేణీ న హోతి, అమ్హాకం సన్దిట్ఠసమ్భత్తో న హోతీ’’తిఆదీని వత్వా న పటిక్ఖిపితబ్బో. గణాదిభావో హి అప్పమాణం, యథావుత్తబహూపకారతాదిభావోయేవ పమాణం. సామగ్గికరణతో పట్ఠాయ హి సమానగణో హోతి. తథా హి ఉక్ఖిత్తానువత్తకానం లద్ధినానాసంవాసకానమ్పి లద్ధివిస్సజ్జనేన తివిధఉక్ఖేపనీయకమ్మకతానం కమ్మనానాసంవాసకానమ్పి ఓసారణం కత్వా సామగ్గికరణేన సంవాసో భగవతా అనుఞ్ఞాతో. అలజ్జిం పన బహుస్సుతమ్పి సఙ్గహం కాతుం న వట్టతి. సో హి అలజ్జీపరిసం వడ్ఢాపేతి, లజ్జీపరిసం హాపేతి. భణ్డనకారకం పన విహారతోపి నిక్కడ్ఢితబ్బం. తథా హి ‘‘భణ్డనకారకకలహకారకమేవ సకలసఙ్ఘారామతో నిక్కడ్ఢితుం లభతి. సో హి పక్ఖం లభిత్వా సఙ్ఘమ్పి భిన్దేయ్య. అలజ్జీఆదయో పన అత్తనో వసనట్ఠానతోయేవ నిక్కడ్ఢితబ్బా, సకలసఙ్ఘారామతో నిక్కడ్ఢితుం న వట్టతీ’’తి అట్ఠకథాయం (పాచి. అట్ఠ. ౧౨౮) వుత్తం.

వుడ్ఢాపచాయనాదిసామగ్గిరసరహితం విసభాగపుగ్గలమ్పి సఙ్గహం కాతుం న లభతి. వుత్తఞ్హి ‘‘ఏవరూపేన హి విసభాగపుగ్గలేన ఏకవిహారే వా ఏకపరివేణే వా వసన్తేన అత్థో నత్థి, తస్మా సబ్బత్థేవస్స నివాసో వారితో’’తి (పాచి. అట్ఠ. ౧౨౨), తస్మా ఆవాసికో వా హోతు ఆగన్తుకో వా, సగణో వా హోతు అఞ్ఞగణో వా, బహుస్సుతసీలవన్తభూతో భిక్ఖు సఙ్గహేతబ్బో. వుత్తఞ్హి భగవతా –

‘‘బహుస్సుతం ధమ్మధరం, సప్పఞ్ఞం బుద్ధసావకం;

నేక్ఖం జమ్బోనదస్సేవ, కో తం నన్దితుమరహతి;

దేవాపి నం పసంసన్తి, బ్రహ్మునాపి పసంసితో’’తి. (అ. ని. ౪.౬) –

అయం అన్తోసీమట్ఠేన సఙ్ఘేన బహూపకారతాగుణవిసిట్ఠతాసఙ్ఖాతేహి గుణేహి యుత్తస్స సఙ్ఘభారనిత్థారకస్స భిక్ఖునో ఫాసుకం ఆవాసం అనుట్ఠాపనీయం కత్వా దానే వినిచ్ఛయో.

యదా పన సఙ్ఘత్థేరో జరాదుబ్బలతాయ వా రోగపీళితతాయ వా వివేకజ్ఝాసయతాయ వా గణం అపరిహరితుకామో అఞ్ఞస్స దాతుకామో, అత్తనో అచ్చయేన వా కలహవివాదాభావమిచ్ఛన్తో సద్ధివిహారికాదీనం నియ్యాతేతుకామో హోతి, తదా న అత్తనో ఇస్సరవతాయ దాతబ్బం, అయం విహారో సఙ్ఘికో, తస్మా సఙ్ఘం సన్నిపాతాపేత్వా తం కారణం ఆచిక్ఖిత్వా బహూపకారతాగుణవిసిట్ఠతాయుత్తపుగ్గలో విచినాపేతబ్బో. తతో సఙ్ఘో చత్తారి అగతిగమనాని అనుపగన్త్వా భగవతో అజ్ఝాసయానురూపం లజ్జీపేసలబహుస్సుతసిక్ఖాకామభూతం పుగ్గలం విచినిత్వా ‘‘అయం భిక్ఖు ఇమస్స విహారస్స అనుచ్ఛవికో’’తి ఆరోచేతి. మహాథేరస్సపి తమేవ రుచ్చతి, ఇచ్చేతం కుసలం. నో చే రుచ్చతి, అత్తనో భారభూతం వుత్తప్పకారఅఙ్గవియుత్తం పుగ్గలం దాతుకామో హోతి. ఏవం సన్తే సఙ్ఘో ఛన్దాదిఅగతిం న గచ్ఛతి, పుగ్గలోవ గచ్ఛతి, తస్మా సఙ్ఘస్సేవ అనుమతియా విహారో దాతబ్బో.

సచే పన సఙ్ఘో యం కఞ్చి ఆమిసం లభిత్వా యథావుత్తగుణవియుత్తస్స భిక్ఖునో దాతుకామో హోతి, పుగ్గలో పన భగవతో అజ్ఝాసయానురూపం వుత్తప్పకారఅఙ్గయుత్తభూతస్సేవ భిక్ఖుస్స దాతుకామో, తదా పుగ్గలోపి సఙ్ఘపరియాపన్నోయేవాతి కత్వా ధమ్మకమ్మకారకస్స పుగ్గలస్సేవ అనుమతియా విహారో దాతబ్బో, న సఙ్ఘానుమతియా. వుత్తఞ్హేతం అట్ఠకథాయం (పారా. అట్ఠ. ౨.౫౩౮-౫౩౯) ‘‘సచే సఙ్ఘో కిఞ్చి లభిత్వా ఆమిసగరుకతాయ న నివారేతి, ఏకో భిక్ఖు నివారేతి, సోవ భిక్ఖు ఇస్సరో. సఙ్ఘికేసు హి కమ్మేసు యో ధమ్మకమ్మం కరోతి, సోవ ఇస్సరో’’తి. వుత్తఞ్హి –

‘‘ఛన్దా దోసా భయా మోహా;

యో ధమ్మం అతివత్తతి;

నిహీయతి తస్స యసో;

కాళపక్ఖేవ చన్దిమా.

‘‘ఛన్దా దోసా భయా మోహా;

యో ధమ్మం నాతివత్తతి;

ఆపూరతి తస్స యసో;

సుక్కపక్ఖేవ చన్దిమా’’తి. (దీ. ని. ౩.౨౪౬; అ. ని. ౪.౧౭-౧౮; పారి. ౩౮౨, ౩౮౬);

యదా పన థేరోపి కిఞ్చి అవత్వా యథాకమ్మఙ్గతో, సఙ్ఘోపి న కస్సచి విచారేతి, ఏవం సఙ్ఘికవిహారే అభిక్ఖుకే సుఞ్ఞే వత్తమానే తస్మిం దేసే యేన కేనచి సాసనస్స వుద్ధిమిచ్ఛన్తేన ఆచరియేన అన్తోసీమట్ఠకా భిక్ఖూ ఏవం సముస్సాహేతబ్బా ‘‘మా తుమ్హే ఆయస్మన్తో ఏవం అకత్థ, అన్తోసీమట్ఠకేసు భిక్ఖూసు బహూపకారతాదియుత్తం పుగ్గలం విచినథ, విచినిత్వా లభన్తా తస్స పుగ్గలస్స సమగ్గేన సఙ్ఘేన ధువవాసత్థాయ విహారం అనుట్ఠాపనీయం కత్వా దేథ, నో చే అన్తోసీమట్ఠకేసు భిక్ఖూసు అలత్థ, అథ బహిసీమట్ఠకేసు భిక్ఖూసు విచినథ. బహిసీమట్ఠకేసు భిక్ఖూసు విచినిత్వా యథావుత్తఅఙ్గయుత్తపుగ్గలే లబ్భమానే తం పుగ్గలం అన్తోసీమం పవేసేత్వా అన్తోసీమట్ఠకస్స సఙ్ఘస్స అనుమతియా ధువవాసత్థాయ విహారం సమ్మన్నిత్వా అనుట్ఠాపనీయం కత్వా దేథ. ఏవం కరోన్తా హి తుమ్హే ఆయస్మన్తో అప్పిచ్ఛకథా-సన్తోసకథా-సల్లేఖకథా-పవివిత్తకథావీరియారమ్భకథా-సీలకథా-సమాధికథా-పఞ్ఞాకథా-విముత్తికథా-విముత్తిఞాణదస్సనకథాసఙ్ఖాతదసకథావత్థుసమ్పన్నం పుగ్గలం ఉపనిస్సాయ అస్సుతపుబ్బం ధమ్మం సుణిస్సథ, సుతపుబ్బం ధమ్మం పరియోదాపిస్సథ, కఙ్ఖం వినోదిస్సథ, దిట్ఠిం ఉజుం కరిస్సథ, చిత్తం పసాదేస్సథ. యస్స లజ్జినో పేసలస్స బహుస్సుతస్స సిక్ఖాకామస్స భిక్ఖునో భిక్ఖం అనుసిక్ఖమానా సద్ధాయ వడ్ఢిస్సన్తి, సీలేన వడ్ఢిస్సన్తి, సుతేన వడ్ఢిస్సన్తి, చాగేన వడ్ఢిస్సన్తి, పఞ్ఞాయ వడ్ఢిస్సన్తీ’’తి. వుత్తఞ్హేతం విసుద్ధిమగ్గే (విసుద్ధి. ౧.౧౪) ‘‘కతమో ఉపనిస్సయగోచరో దసకథావత్థుగుణసమన్నాగతో కల్యాణమిత్తో, యం నిస్సాయ అస్సుతం సుణాతి, సుతం పరియోదపేతి, కఙ్ఖం వితరతి, దిట్ఠిం ఉజుం కరోతి, చిత్తం పసాదేతి. యస్స వా అనుసిక్ఖమానో సద్ధాయ వడ్ఢతి, సీలేన వడ్ఢతి, సుతేన వడ్ఢతి, చాగేన వడ్ఢతి, పఞ్ఞాయ వడ్ఢతి, అయం వుచ్చతి ఉపనిస్సయగోచరో’’తి. ఏవం సముస్సాహేత్వా ధమ్మకథం కత్వా అన్తోసీమట్ఠకసఙ్ఘేనేవ ధువవాసవిహారో దాపేతబ్బోతి.

ఏవం జినసాసనస్స, వడ్ఢికామో సుపేసలో;

అకాసి పఞ్ఞవా భిక్ఖు, సుట్ఠు ఆవాసనిచ్ఛయన్తి.

ఇతి వినయసఙ్గహసంవణ్ణనాభూతే వినయాలఙ్కారే

విహారవినిచ్ఛయకథాలఙ్కారో.

౨౯. కథినత్థారవినిచ్ఛయకథా

౨౨౬. ఏవం చతుపచ్చయభాజనవినిచ్ఛయం కథేత్వా ఇదాని కథినవినిచ్ఛయం కథేతుమాహ ‘‘కథినన్తి ఏత్థ పనా’’తిఆది. తత్థ కథినన్తి కతమం కథినం? సమూహపఞ్ఞత్తి. న హి పరమత్థతో కథినం నామ ఏకో ధమ్మో అత్థి, పురిమవస్సంవుత్థా భిక్ఖూ, అనూనపఞ్చవగ్గసఙ్ఘో, చీవరమాసో, ధమ్మేన సమేన ఉప్పన్నచీవరన్తిఆదీసు యేసు నామరూపేసు సముప్పజ్జమానేసు తేసం నామరూపధమ్మానం సమూహసమవాయసఙ్ఖాతం సమూహపఞ్ఞత్తిమత్తమేవ కథినం. అయమత్థో కథం జానితబ్బోతి? ‘‘తేసఞ్ఞేవ ధమ్మానం సఙ్గహో సమవాయో నామం నామకమ్మం నామధేయ్యం నిరుత్తి బ్యఞ్జనం అభిలాపో, యదిదం కథిన’’న్తి పరివారపాళియం (పరి. ౪౧౨) ఆగతత్తా చ, ‘‘తేసఞ్ఞేవ ధమ్మానన్తి యేసు రూపాదిధమ్మేసు సతి కథినం నామ హోతి, తేసం సమోధానం మిస్సీభావో. నామం నామకమ్మన్తిఆదినా పన ‘కథిన’న్తి ఇదం బహూసు ధమ్మేసు నామమత్తం, న పరమత్థతో ఏకో ధమ్మో అత్థీతి దస్సేతీ’’తి అట్ఠకథాయం (పరి. అట్ఠ. ౪౧౨) ఆగతత్తా చ, ‘‘యేసు రూపాదిధమ్మేసూతి పురిమవస్సంవుత్థా భిక్ఖూ, పఞ్చహి అనూనో సఙ్ఘో, చీవరమాసో, ధమ్మేన సమేన సముప్పన్నం చీవరన్తి ఏవమాదీసు యేసు రూపారూపధమ్మేసు. సతీతి సన్తేసు. మిస్సీభావోతి సంసగ్గతా సమూహపఞ్ఞత్తిమత్తం. తేనాహ న పరమత్థతో ఏకో ధమ్మో అత్థీతి దస్సేతీ’’తి విమతివినోదనియం (వి. వి. టీ. పరివార ౨.౪౧౨) ఆగతత్తా చ జానితబ్బోతి.

కేనట్ఠేన కథినన్తి? థిరట్ఠేన. కస్మా థిరన్తి? అనామన్తచారఅసమాదానచారగణభోజనయావదత్థచీవరయోచతత్థచీవరుప్పాదసఙ్ఖాతే పఞ్చానిసంసే అన్తోకరణసమత్థతాయ. వుత్తఞ్హి సారత్థదీపనియం (సారత్థ. టీ. మహావగ్గ ౩.౩౦౬) ‘‘పఞ్చానిసంసే అన్తోకరణసమత్థతాయ థిరన్తి అత్థో’’తి, తథా విమతివినోదనియం (వి. వి. టీ. మహావగ్గ ౨.౩౦౬) వజిరబుద్ధిటీకాయఞ్చ (వజిర. టీ. మహావగ్గ ౩౦౬). అథ వా కేనట్ఠేన కథినన్తి? సఙ్గణ్హనట్ఠేన. కథం సఙ్గణ్హాతీతి? పఞ్చానిసంసే అఞ్ఞత్థ గన్తుం అదత్వా సఙ్గణ్హాతి సఙ్ఖిపిత్వా గణ్హాతి. వుత్తఞ్హి వినయత్థమఞ్జూసాయం (కఙ్ఖా. అభి. టీ. కథినసిక్ఖాపదవణ్ణనా) ‘‘పఞ్చానిసంసే అఞ్ఞత్థ గన్తుం అదత్వా సఙ్గణ్హనట్ఠేన కథిన’’న్తి.

కథిన-సద్దో కాయ ధాతుయా కేన పచ్చయేన సిజ్ఝతీతి? టీకాచరియా ధాతుపచ్చయే అచిన్తేత్వా అనిప్ఫన్నపాటిపదికవసేనేవ వణ్ణేన్తి, తస్మా అయం సద్దో రుళ్హీసుద్ధనామభూతో అనిప్ఫన్నపాటిపదికసద్దోతి వుచ్చతి. కథం విఞ్ఞాయతీతి చే? తీసుపి వినయటీకాసు (సారత్థ. టీ. మహావగ్గ ౩.౩౦౬; వి. వి. టీ. మహావగ్గ ౨.౩౦౬; వజిర. టీ. మహావగ్గ ౩౦౬; కఙ్ఖా. అభి. టీ. కథినసిక్ఖాపదవణ్ణనా) ‘‘థిరన్తి అత్థో’’ ఇచ్చేవ వణ్ణితత్తా. పఞ్చానిసంసే అన్తోకరణసమత్థతాయాతి పన థిరతా చస్స హేతుపదమేవ. అథ వా కథిన-సద్దో కథధాతుయా ఇనపచ్చయేన సిజ్ఝతి. కథం? కథ సఙ్గహణేతిమస్స లద్ధధాతుసఞ్ఞాదిస్స పఞ్చానిసంసే అఞ్ఞత్థ గన్తుం అదత్వా సఙ్గణ్హాతీతి అత్థే ‘‘ఇన సబ్బత్థా’’తి యోగవిభాగేన వా ‘‘సుపతో చా’’తి ఏత్థ చ-సద్దేన వా ఇనపచ్చయం కత్వా పరక్ఖరం నేత్వా కథినసద్దతో స్యుప్పత్తాదిమ్హి కతే రూపం. కథం విఞ్ఞాయతీతి చే? ‘‘సఙ్గణ్హనట్ఠేనా’’తి వుత్తం కఙ్ఖావితరణీటీకాపాఠం నిస్సాయ విఞ్ఞాయతి. అథ వా కఠ కిచ్ఛజీవనేతి ధాతుతో ఇనపచ్చయం కత్వా సిజ్ఝతి. అయమత్థో ‘‘కఠ కిచ్ఛజీవనే, ముద్ధజదుతియన్తో ధాతు, ఇనో’’తి అభిధానప్పదీపికాటీకాయం వుత్తత్తా విఞ్ఞాయతి.

బహూ పన పణ్డితా ఇమం పాఠంయేవ గహేత్వా ‘‘కథిన-సద్దో ముద్ధజదుతియన్తోయేవ హోతి, న దన్తజో’’తి వదన్తి చేవ లిఖన్తి చ, న పనేవం ఏకన్తతో వత్తబ్బం. కస్మా? అభిధానప్పదీపికాటీకాయం కక్ఖళపరియాయం గుణసద్దభూతం కఠినసద్దం సన్ధాయ వుత్తం, న సాసనవోహారతో నామసద్దభూతం. తేనేవాహ ‘‘పఞ్చకం కక్ఖళే’’తి. అనేకేసు పన పాళిఅట్ఠకథాదిపోత్థకేసు జినసాసనవోహారతో నామసద్దభూతో కథిన-సద్దో దన్తజోయేవ యేభుయ్యేన పఞ్ఞాయతి, తేనేవ చ కారణేన అభిధానప్పదీపికాటీకాయమ్పి వణ్ణవిపరియాయే కథినన్తిపి వుత్తం. అథ వా కత్థ సిలాఘాయన్తి ధాతుతో ఇనపచ్చయం కత్వా ససంయోగత్థకారం నిసంయోగం కత్వా సిజ్ఝతి. అయమత్థో సిలాఘాదిసుత్తస్స వుత్తియం ‘‘సిలాఘ కత్థనే’’తి వచనతో, సద్దనీతియఞ్చ ‘‘కత్థనం పసంసన’’న్తి వణ్ణితత్తా చ విఞ్ఞాయతి. ఇదఞ్చ వచనం ‘‘ఇదఞ్హి కథినవత్తం నామ బుద్ధప్పసత్థ’’న్తి అట్ఠకథావచనేన (మహావ. అట్ఠ. ౩౦౬) సమేతి. ఆచరియా పన ‘‘కఠధాతు ఇనపచ్చయో’’తి వికప్పేత్వా ‘‘కఠ సమత్థనే’’తి అత్థం వదన్తి, తం టీకాసు (సారత్థ. టీ. మహావగ్గ ౩.౩౦౬; వి. వి. టీ. మహావగ్గ ౨.౩౦౬; వజిర. టీ. మహావగ్గ ౩౦౬; కఙ్ఖా. అభి. టీ. కథినసిక్ఖాపదవణ్ణనా) ‘‘థిరన్తి అత్థో’’తి వచనం అనపేక్ఖిత్వా ‘‘పఞ్చానిసంసే అన్తోకరణసమత్థతాయా’’తి హేతుమేవ అత్థభావేన గహేత్వా వుత్తం సియా, తం పన థిరభావస్స హేతుయేవ.

కథం విగ్గహో కాతబ్బోతి? అయం కథిన-సద్దో చతూసు పదేసు నామపదం, పఞ్చసు నామేసు సుద్ధనామం, చతూసు సుద్ధనామేసు రుళ్హీసుద్ధనామం, ద్వీసు పాటిపదికసద్దేసు అనిప్ఫన్నపాటిపదికసద్దో, తస్మా విగ్గహో న కాతబ్బో. వుత్తఞ్హి –

‘‘రుళ్హీఖ్యాతం నిపాతఞ్చు-పసగ్గాలపనం తథా;

సబ్బనామికమేతేసు, న కతో విగ్గహో ఛసూ’’తి.

అయమత్థో ‘‘కథినన్తి…పే… థిరన్తి అత్థో’’తి టీకాసు (సారత్థ. టీ. మహావగ్గ ౩.౩౦౬; వి. వి. టీ. మహావగ్గ ౨.౩౦౬; వజిర. టీ. మహావగ్గ ౩౦౬; కఙ్ఖా. అభి. టీ. కథినసిక్ఖాపదవణ్ణనా) వచనతో విఞ్ఞాయతి. అథ వా పఞ్చానిసంసే అఞ్ఞత్థ గన్తుం అదత్వా కథతి సఙ్గణ్హాతీతి కథినం, అయం వచనత్థో యథావుత్తవినయత్థమఞ్జూసాపాఠవసేన (కఙ్ఖా. అభి. టీ. కథినసిక్ఖాపదవణ్ణనా) విఞ్ఞాయతి. అథ వా కఠతి కిచ్ఛేన జీవతీతి కథినో, రుక్ఖో, తస్స ఏసోతి కథినో, థిరభావో, సో ఏతస్స అత్థీతి కథినం, పఞ్ఞత్తిజాతం ఠ-కారస్స థ-కారం కత్వా కథినన్తి వుత్తం. అయం నయో ‘‘కఠ కిచ్ఛజీవనే’’తి ధాత్వత్థసంవణ్ణనాయ చ ‘‘పఞ్చానిసంసే అన్తోకరణసమత్థతాయ థిరన్తి అత్థో’’తి టీకావచనేన (సారత్థ. టీ. మహావగ్గ ౩.౩౦౬; వి. వి. టీ. మహావగ్గ ౨.౩౦౬; వజిర. టీ. మహావగ్గ ౩౦౬; కఙ్ఖా. అభి. కథినసిక్ఖాపదవణ్ణనా) చ సమేతీతి దట్ఠబ్బో. అథ వా కథీయతే సిలాఘతే పసంసీయతే బుద్ధాదీహీతి కథినం, అయం నయో ‘‘కత్థ సిలాఘాయ’’న్తి ధాత్వత్థసంవణ్ణనాయ చ ‘‘ఇదఞ్హి కథినవత్తం నామ బుద్ధప్పసత్థ’’న్తి (మహావ. అట్ఠ. ౩౦౬) అట్ఠకథావచనేన చ సమేతీతి దట్ఠబ్బో.

ఏత్థ పన సఙ్ఖేపరుచిత్తా ఆచరియస్స సద్దలక్ఖణం అవిచారేత్వా అత్థమేవ పుచ్ఛం కత్వా విస్సజ్జేతుం ‘‘కథినం అత్థరితుం కే లభన్తి, కే న లభన్తీ’’తిఆదిమాహ. తత్థ కే లభన్తీతి కే సాధేన్తీతి అత్థో. పఞ్చ జనా లభన్తీతి పఞ్చ జనా సాధేన్తి. కథినదుస్సస్స హి దాయకా పచ్ఛిమకోటియా చత్తారో హోన్తి, ఏకో పటిగ్గాహకోతి. ‘‘తత్ర, భిక్ఖవే, య్వాయం చతువగ్గో భిక్ఖుసఙ్ఘో ఠపేత్వా తీణి కమ్మాని ఉపసమ్పదం పవారణం అబ్భాన’’న్తి చమ్పేయ్యక్ఖన్ధకే (మహావ. ౩౮౮) వుత్తత్తా న పఞ్చవగ్గకరణీయన్తి గహేతబ్బం. పఠమప్పవారణాయ పవారితాతి ఇదం వస్సచ్ఛేదం అకత్వా వస్సంవుత్థభావసన్దస్సనత్థం వుత్తం అన్తరాయేన అపవారితానమ్పి వుత్థవస్సానం కథినత్థారసమ్భవతో. తేనేవ ‘‘అప్పవారితా వా’’తి అవత్వా ‘‘ఛిన్నవస్సా వా పచ్ఛిమికాయ ఉపగతా వా న లభన్తీ’’తి ఏత్తకమేవ వుత్తం. అఞ్ఞస్మిం విహారే వుత్థవస్సాపి న లభన్తీతి నానాసీమాయ అఞ్ఞస్మిం విహారే వుత్థవస్సా ఇమస్మిం విహారే కథినత్థారం న లభన్తీతి అత్థో. సబ్బేతి ఛిన్నవస్సాదయో, అనుపగతాపి తత్థేవ సఙ్గహితా. ఆనిసంసన్తి కథినానిసంసచీవరం. ఏకం అత్థతచీవరంయేవ హి కథినచీవరం నామ హోతి, అవసేసాని చీవరాని వా సాటకా వా కథినానిసంసాయేవ నామ. వక్ఖతి హి ‘‘అవసేసకథినానిసంసే బలవవత్థాని వస్సావాసికఠితికాయ దాతబ్బానీ’’తి. (వి. సఙ్గ. అట్ఠ. ౨౨౬) ఇతరేసన్తి పురిమికాయ ఉపగతానం.

సో చే పచ్ఛిమికాయ ఉపసమ్పజ్జతి, గణపూరకో చేవ హోతి, ఆనిసంసఞ్చ లభతీతి ఇమినా సామణేరానం వస్సూపగమనం అనుఞ్ఞాతం హోతి. సో హి పురిమికాయ వస్సూపగతత్తా ఆనిసంసం లభతి, పచ్ఛిమికాయ పన ఉపసమ్పజ్జితత్తా గణపూరకో హోతీతి. సచే పురిమికాయ ఉపగతా కథినత్థారకుసలా న హోన్తీతిఆదినా ‘‘అట్ఠధమ్మకోవిదో భిక్ఖు, కథినత్థారమరహతీ’’తి వినయవినిచ్ఛయే (వి. వి. ౨౭౦౪) ఆగతత్తా సయం చే అట్ఠధమ్మకుసలో, సయమేవ అత్థరితబ్బం. నో చే, అఞ్ఞే అట్ఠధమ్మకుసలే పరియేసిత్వా నేతబ్బా, ఏవం అకత్వా కథినం అత్థరితుం న వట్టతీతి దస్సేతి. కథినం అత్థరాపేత్వాతి సకారితవచనేన తేహి బాహిరతో ఆగతత్థేరేహి సయం కథినం న అత్థరితబ్బం, సబ్బపుబ్బకిచ్చాదికం సంవిదహిత్వా తే పురిమికాయ వస్సూపగతా అన్తోసీమట్ఠభిక్ఖూయేవ అత్థరాపేతబ్బాతి దస్సేతి, అఞ్ఞథా అఞ్ఞో కథినం అత్థరతి, అఞ్ఞో ఆనిసంసం లభతీతి ఆపజ్జతి, న పనేవం యుజ్జతి. వక్ఖతి హి ‘‘ఆనిసంసో పన ఇతరేసంయేవ హోతీ’’తి. దానఞ్చ భుఞ్జిత్వాతి ఖాదనీయభోజనీయభూతం అన్నపానాదిదానం భుఞ్జిత్వా. న హి తే వత్థుదానం లభన్తి.

కథినచీవరం దేమాతి దాతుం వట్టతీతి ఏత్థ ‘‘సఙ్ఘస్స కథినచీవరం దేమా’’తి వత్తబ్బం. ఏవఞ్హి సతి ‘‘ఇదం సఙ్ఘస్స కథినదుస్సం ఉప్పన్న’’న్తి (మహావ. ౩౦౭) కమ్మవాచాయ సమేతి. అథ చ పన పుబ్బే కతపరిచయత్తా ‘‘సఙ్ఘస్సా’’తి అవుత్తేపి సమ్పదానం పాకటన్తి కత్వా అవుత్తం సియాతి. ఏత్థేకే ఆచరియా వదన్తి ‘‘సఙ్ఘస్సాతి అవుత్తేపి కాలే దిన్నం సఙ్ఘికం హోతీ’’తి, తత్రేవం వత్తబ్బం ‘‘న కాలే దిన్నం సబ్బం సఙ్ఘికం హోతీ’’తి. కథం విఞ్ఞాయతీతి చే? ‘‘యఞ్చ కాలేపి సఙ్ఘస్స వా ఇదం అకాలచీవరన్తి, పుగ్గలస్స వా ఇదం తుయ్హం దమ్మీతిఆదినా నయేన దిన్నం, ఏతం అకాలచీవరం నామా’’తి కఙ్ఖావితరణియం (కఙ్ఖా. అట్ఠ. అకాలచివరసిక్ఖాపదవణ్ణనా) ఆగతత్తా పుగ్గలికమ్పి హోతీతి విఞ్ఞాయతి, తస్మా పరమ్ముఖాపి నామం వత్వా సమ్ముఖాపి పాదమూలే ఠపేత్వా దిన్నం పుగ్గలికమేవ హోతి, న సఙ్ఘికం. వుత్తఞ్హేతం అట్ఠకథాయం (మహావ. అట్ఠ. ౩౭౯) ‘‘పుగ్గలస్స దేతీతి ‘ఇమం చీవరం ఇత్థన్నామస్స దమ్మీ’తి ఏవం పరమ్ముఖా వా, పాదమూలే ఠపేత్వా ‘ఇమం, భన్తే, తుమ్హాకం దమ్మీ’తి ఏవం సమ్ముఖా వా దేతీ’’తి. ఏవం పుగ్గలికే సతి తం చీవరం సఙ్ఘస్స భాజేతబ్బం హోతి వా న హోతి వాతి? సో పుగ్గలో అత్తనో సద్ధివిహారికఅన్తేవాసికభూతస్స సఙ్ఘస్స వా అఞ్ఞస్స సహధమ్మికసఙ్ఘస్స వా భాజేతుకామో భాజేయ్య, అభాజేతుకామో ‘‘భాజేతూ’’తి న కేనచి వచనీయో. కథం విఞ్ఞాయతీతి చే? ‘‘న హి పుగ్గలస్స ఆదిస్స దిన్నం కేనచి భాజనీయం హోతీ’’తి టీకాసు ఆగమనతో విఞ్ఞాయతి. అథేకే ఆచరియా ఏవం వదన్తి ‘‘కథినస్స ఏకం మూలం సఙ్ఘోతి (పరి. ౪౦౮) వుత్తత్తా పుగ్గలం ఉద్దిస్స దిన్నేపి సఙ్ఘాయత్తం సఙ్ఘికం హోతి. యథా కిం ‘సీమాయ దమ్మి, సేనాసనస్స దమ్మీ’తి వుత్తేపి తం దానం సఙ్ఘికం హోతి, యథా చ ‘కథినచీవరం దమ్మీ’తి వుత్తే సఙ్ఘికం హోతీ’’తి.

తత్రేవం విచారేతబ్బం – ‘‘కథినస్స ఏకం మూలం సఙ్ఘో’’తి వచనం (పరి. ౪౦౮) కథినస్స మూలం కథినస్స కారణం దస్సేతి. యథా హి మూలే విజ్జమానే రుక్ఖో తిట్ఠతి, అవిజ్జమానే న తిట్ఠతి, తస్మా మూలం రుక్ఖస్స కారణం హోతి, పతిట్ఠం హోతి, ఏవం సఙ్ఘే విజ్జమానే కథినం హోతి, నో అవిజ్జమానే, తస్మా సఙ్ఘో కథినస్స మూలం కథినస్స కారణం నామ హోతి. కథం సఙ్ఘే విజ్జమానే కథినం హోతి? సబ్బన్తిమేన పరిచ్ఛేదేన చతువగ్గభూతేన సఙ్ఘేన అత్థారారహస్స భిక్ఖునో ఞత్తిదుతియకమ్మవాచాయ కథినచీవరే దిన్నేయేవ తేన చీవరేన అత్థతం కథినం నామ హోతి, నో అదిన్నే, తస్మా చతువగ్గసఙ్ఘే అలబ్భమానే సహస్సక్ఖత్తుం ‘‘కథినం దమ్మీ’’తి వుత్తేపి కథినం నామ న హోతి, తస్మా ఉపచారసీమాయ పరిచ్ఛిన్నే విహారే ఏకో వా ద్వే వా తయో వా చత్తారో వా భిక్ఖూ విహరన్తి, తత్థ కథినచీవరే ఉప్పన్నే అఞ్ఞతో పరియేసిత్వా చతువగ్గసఙ్ఘో ఏకో పటిగ్గాహకోతి పఞ్చన్నం భిక్ఖూనం పూరణే సతి కథినం అత్థరితుం లభతి, నాసతి, ఏవం సఙ్ఘే విజ్జమానేయేవ కథినం నామ హోతి, నో అవిజ్జమానే, తస్మా సఙ్ఘస్స కథినస్స మూలభూతతం కారణభూతతం సన్ధాయ ‘‘కథినస్స ఏకం మూలం సఙ్ఘో’’తి వుత్తం. ‘‘కథిన’’న్తి వుత్తే సఙ్ఘికంయేవ హోతి, నో పుగ్గలికన్తి అధిప్పాయో ఏతస్మిం పాఠే న లబ్భతి. యథా కిం ‘‘కిచ్చాధికరణస్స ఏకం మూలం సఙ్ఘో’’తి (చూళవ. ౨౧౯) ఏత్థ అపలోకనకమ్మఞత్తికమ్మఞత్తిదుతియకమ్మఞత్తిచతుత్థకమ్మసఙ్ఖాతం కిచ్చాధికరణం చతువగ్గాదికే సఙ్ఘే విజ్జమానేయేవ హోతి, నో అవిజ్జమానే, తస్మా సఙ్ఘస్స కిచ్చాధికరణస్స మూలభూతతం కారణభూతతం సన్ధాయ ‘‘కిచ్చాధికరణస్స ఏకం మూలం సఙ్ఘో’’తి వుచ్చతి, ఏవంసమ్పదమిదం దట్ఠబ్బం.

యదిపి వుత్తం ‘‘యథా ‘సీమాయ దమ్మి, సేనాసనస్స దమ్మీ’తిఆదీసు తం దానం సఙ్ఘాయత్తమేవ హోతి, తథా ‘కథిన దమ్మీ’తి వుత్తే పుగ్గలం ఉద్దిస్స దిన్నేపి సఙ్ఘాయత్తమేవ సఙ్ఘికమేవ హోతీ’’తి, తథాపి ఏవం విచారణా కాతబ్బా – ‘‘సీమాయ దమ్మి, సేనాసనస్స దమ్మీ’’తిఆదీసు సీమా చ సేనాసనఞ్చ దానపటిగ్గాహకా న హోన్తి, తస్మా సీమట్ఠస్స చ సేనాసనట్ఠస్స చ సఙ్ఘస్స ఆయత్తం హోతి, పుగ్గలో పన దానపటిగ్గాహకోవ, తస్మా ‘‘ఇమం కథినచీవరం ఇత్థన్నామస్స భిక్ఖునో దమ్మీ’’తి పరమ్ముఖా వా తస్స భిక్ఖునో పాదమూలే ఠపేత్వా సమ్ముఖా వా దిన్నం కథం సఙ్ఘాయత్తం సఙ్ఘసన్తకం భవేయ్య, ఏవం సఙ్ఘస్స అపరిణతం పుగ్గలికచీవరం సఙ్ఘస్స పరిణామేయ్య, నవసు అధమ్మికదానేసు ఏకం భవేయ్య, తస్స చీవరస్స పటిగ్గహోపి నవసు అధమ్మికపటిగ్గహేసు ఏకో భవేయ్య, తస్స చీవరస్స పరిభోగోపి నవసు అధమ్మికపరిభోగేసు ఏకో భవేయ్య. కథం విఞ్ఞాయతీతి చే? నవ అధమ్మికాని దానానీతి సఙ్ఘస్స పరిణతం అఞ్ఞసఙ్ఘస్స వా చేతియస్స వా పుగ్గలస్స వా పరిణామేతి, చేతియస్స పరిణతం అఞ్ఞచేతియస్స వా సఙ్ఘస్స వా పుగ్గలస్స వా పరిణామేతి, పుగ్గలస్స పరిణతం అఞ్ఞపుగ్గలస్స వా సఙ్ఘస్స వా చేతియస్స వా పరిణామేతి, ‘‘నవ అధమ్మికా పరిభోగా’’తి ఆగతం పరివారపాళిఞ్చ (పరి. ౩౨౯) ‘‘నవ పటిగ్గహపరిభోగాతి ఏతేసంయేవ దానానం పటిగ్గహా చ పరిభోగా చా’’తి ఆగతం అట్ఠకథఞ్చ (పరి. అట్ఠ. ౩౨౯) ఓలోకేత్వా విఞ్ఞాయతీతి.

అథాపి ఏవం వదన్తి – దాయకో సఙ్ఘత్థేరస్స వా గన్థధుతఙ్గవసేన అభిఞ్ఞాతస్స వా భత్తుద్దేసకస్స వా పహిణతి ‘‘అమ్హాకం భత్తగ్గహణత్థాయ అట్ఠ భిక్ఖూ గహేత్వా ఆగచ్ఛథా’’తి, సచేపి ఞాతిఉపట్ఠాకేహి పేసితం హోతి, ఇమే తయో జనా పుచ్ఛితుం న లభన్తి. ఆరుళ్హాయేవ మాతికం, సఙ్ఘతో అట్ఠ భిక్ఖూ ఉద్దిసాపేత్వా అత్తనవమేహి గన్తబ్బం. కస్మా? భిక్ఖుసఙ్ఘస్స హి ఏతే భిక్ఖూ నిస్సాయ లాభో ఉప్పజ్జతీతి. గన్థధుతఙ్గాదీహి పన అనభిఞ్ఞాతో ఆవాసికభిక్ఖు పుచ్ఛితుం లభతి, తస్మా తేన ‘‘కిం సఙ్ఘతో గణ్హామి, ఉదాహు యే జానామి, తేహి సద్ధిం ఆగచ్ఛామీ’’తి మాతికం ఆరోపేత్వా యథా దాయకా వదన్తి, తథా పటిపజ్జితబ్బన్తి (చూళవ. అట్ఠ. ౩౨౫), ఈదిసేసు ఠానేసు ‘‘సఙ్ఘస్స లాభో పుగ్గలం ఉపనిస్సాయ ఉప్పజ్జతీ’’తి వచనం ఉపనిధాయ ‘‘సఙ్ఘస్స లాభో పుగ్గలం నిస్సాయ ఉప్పజ్జతి, పుగ్గలస్స పత్తలాభో సఙ్ఘం ఆమసిత్వా దేన్తో సఙ్ఘాయత్తో హోతీ’’తి విఞ్ఞాయతీతి.

ఇమస్మిమ్పి వచనే ఏవం విచారణా కాతబ్బా – తస్మిం తు నిమన్తనే న పుగ్గలంయేవ నిమన్తేతి, అథ ఖో ససఙ్ఘం పుగ్గలం నిమన్తేతి. తత్థ తు ‘‘సఙ్ఘ’’న్తి అవత్వా ‘‘అట్ఠ భిక్ఖూ’’తి వుత్తత్తా ‘‘కిం సఙ్ఘతో గణ్హామి, ఉదాహు యే జానామి, తేహి సద్ధిం ఆగచ్ఛామీ’’తి అనభిఞ్ఞాతో పుగ్గలో పుచ్ఛితుం లభతి. సఙ్ఘత్థేరస్స పన సఙ్ఘం పరిహరిత్వా వసితత్తా ‘‘అట్ఠ భిక్ఖూ’’తి వుత్తే సఙ్ఘం ఠపేత్వా అఞ్ఞేసం గహణకారణం నత్థి, గన్థధుతఙ్గవసేన అభిఞ్ఞాతపుగ్గలోపి సఙ్ఘస్స పుఞ్ఞనిస్సితత్తా ‘‘అట్ఠ భిక్ఖూ’’తి వుత్తే సఙ్ఘతోయేవ గణ్హాతి, భత్తుద్దేసకస్సపి దేవసికం సఙ్ఘస్సేవ భత్తవిచారణత్తా ‘‘అట్ఠ భిక్ఖూ’’తి వుత్తే సఙ్ఘం ఠపేత్వా అఞ్ఞేసం గహణకారణం నత్థి. ఏవం ‘‘అట్ఠ భిక్ఖూ గహేత్వా ఆగచ్ఛథా’’తి సహ సఙ్ఘేన నిమన్తితత్తా ‘‘ఇమే తయో జనా పుచ్ఛితుం న లభన్తీ’’తి వుత్తం, న ‘‘త్వం ఆగచ్ఛాహీ’’తి పుగ్గలస్సేవ నిమన్తనే సతిపి సఙ్ఘం గహేత్వా ఆగన్తబ్బతోతి. ఏవం ‘‘అట్ఠ భిక్ఖూ గహేత్వా ఆగచ్ఛథా’’తి ససఙ్ఘస్సేవ పుగ్గలస్స నిమన్తితత్తా సఙ్ఘో గహేతబ్బో హోతి, న ‘‘తుమ్హే ఆగచ్ఛథా’’తి పుగ్గలస్సేవ నిమన్తితత్తా, తస్మా ‘‘పుగ్గలస్స లాభో సఙ్ఘాయత్తో’’తి న సక్కా వత్తుం, అట్ఠకథాదీసు పకరణేసుపి ‘‘పుగ్గలం నిస్సాయ సఙ్ఘస్స లాభో ఉప్పజ్జతి’’ ఇచ్చేవ వుత్తో, న ‘‘పుగ్గలస్స లాభో సఙ్ఘాయత్తో’’తి. చీవరలాభఖేత్తభూతాసు అట్ఠసు మాతికాసు చ ‘‘సఙ్ఘస్స దేతీ’’తి చ విసుం, ‘‘పుగ్గలస్స దేతీ’’తి చ విసుం ఆగతం. పుగ్గలస్స దేతీతి ‘‘ఇమం చీవరం ఇత్థన్నామస్స దమ్మీ’’తి ఏవం పరమ్ముఖా వా, పాదమూలే ఠపేత్వా ‘‘ఇమం భన్తే తుమ్హాకం దమ్మీ’’తి ఏవం సమ్ముఖా వా దేతీతి.

ఇదాని పన చీవరం దాతుకామా ఉపాసకా వా ఉపాసికాయో వా సయం అనాగన్త్వా పుత్తదాసాదయో ఆణాపేన్తాపి ‘‘ఇమం చీవరం ఇత్థన్నామస్స థేరస్స దేథా’’తి వత్వా పుగ్గలస్సేవ దాపేన్తి, సామం గన్త్వా దదన్తాపి పాదమూలే ఠపేత్వా వా హత్థే ఠపేత్వా వా హత్థేన ఫుసాపేత్వా వా దదన్తి ‘‘ఇమం, భన్తే, చీవరం తుమ్హే ఉద్దిస్స ఏత్తకం ధనం పరిచ్చజిత్వా కతం, ఏవఞ్చ ఏవఞ్చ హత్థకమ్మం కత్వా సమ్పాదితం, తస్మా తుమ్హే నివాసథ పారుపథ పరిభుఞ్జథా’’తిఆదీని వదన్తి, తస్స పుగ్గలస్స పరిభోగకరణమేవ ఇచ్ఛన్తి, న సఙ్ఘస్స దానం. కేచి అతుట్ఠకథమ్పి కథేన్తి. ఏవం పుగ్గలమేవ ఉద్దిస్స దిన్నచీవరస్స సఙ్ఘేన ఆయత్తకారణం నత్థి. ‘‘సచే పన ‘ఇదం తుమ్హాకఞ్చ తుమ్హాకం అన్తేవాసికానఞ్చ దమ్మీ’తి ఏవం వదతి, థేరస్స చ అన్తేవాసికానఞ్చ పాపుణాతీ’’తి (మహావ. అట్ఠ. ౩౭౯) ఆగమనతో ఏవం వత్వా దేన్తే పన ఆచరియన్తేవాసికానం పాపుణాతి, అనన్తేవాసికస్స పన న పాపుణాతి. ‘‘ఉద్దేసం గహేతుం ఆగతో గహేత్వా గచ్ఛన్తో చ అత్థి, తస్సపి పాపుణాతీ’’తి ఆగమనతో బహిసీమట్ఠస్స ధమ్మన్తేవాసికస్సపి పాపుణాతి. ‘‘తుమ్హేహి సద్ధిం నిబద్ధచారికభిక్ఖూనం దమ్మీతి వుత్తే ఉద్దేసన్తేవాసికానం వత్తం కత్వా ఉద్దేసపరిపుచ్ఛాదీని గహేత్వా విచరన్తానం సబ్బేసం పాపుణాతీ’’తి (మహావ. అట్ఠ. ౩౭౯) ఆగమనతో ఏవం వత్వా దేన్తే ధమ్మన్తేవాసికానం వత్తపటిపత్తికారకానఞ్చ అన్తేవాసికానం పాపుణాతి. ఏవం దాయకానం వచనానురూపమేవ దానస్స పవత్తనతో ‘‘యథా దాయకా వదన్తి, తథా పటిపజ్జితబ్బ’’న్తి (చూళవ. అట్ఠ. ౩౨౫) అట్ఠకథాచరియా వదన్తి.

ఏవం ఇదాని దాయకా యేభుయ్యేన పుగ్గలస్సేవ దేన్తి, సతేసు సహస్సేసు ఏకోయేవ పణ్డితో బహుస్సుతో దాయకో సఙ్ఘస్స దదేయ్య, పుగ్గలికచీవరఞ్చ సఙ్ఘికభవనత్థాయ అకరియమానం న ఞత్తియా కమ్మవాచాయ చ అరహం హోతి. కథం విఞ్ఞాయతీతి చే? ఞత్తికమ్మవాచావిరోధతో. కథం విరోధోతి చే? ఞత్తియా కమ్మవాచాయ చ ‘‘ఇదం సఙ్ఘస్స కథినదుస్సం ఉప్పన్న’’న్తి కథినచీవరస్స సఙ్ఘికభావో వుత్తో, ఇదాని పన తం చీవరం ‘‘పుగ్గలస్స దిన్నం పుగ్గలిక’’న్తి వచనత్థానురూపతో పుగ్గలికం హోతి, ఏవమ్పి విరోధో. ‘‘సఙ్ఘో ఇమం కథినదుస్సం ఇత్థన్నామస్స భిక్ఖునో దదేయ్య కథినం అత్థరితు’’న్తి ఏత్థ చ సఙ్ఘోతి ధాతుయా కత్తా హోతి, భిక్ఖునోతి సమ్పదానం, ఇధ పన సఙ్ఘస్స తస్మిం కథినచీవరే అనిస్సరభావతో సఙ్ఘో కత్తా న హోతి, భిక్ఖు పటిగ్గాహలక్ఖణాభావతో సమ్పదానం న హోతి, ఏవమ్పి విరోధో. దాయకేన పన సఙ్ఘస్స పరిచ్చత్తత్తా సఙ్ఘికభూతం కథినచీవరం యస్మిం కాలే సఙ్ఘో కథినం అత్థరితుం అట్ఠఙ్గసమన్నాగతస్స భిక్ఖునో దేతి, తస్మిం కాలే ఞత్తిదుతియకమ్మవాచం ఇదాని మనుస్సా ‘‘ఞత్తీ’’తి వోహరన్తి, తఞ్చ చీవరం ‘‘ఞత్తిలద్ధచీవర’’న్తి, తం చీవరదాయకఞ్చ ‘‘ఞత్తిలద్ధదాయకో’’తి, తస్మా సఙ్ఘికచీవరమేవ ఞత్తిలద్ధం హోతి, నో పుగ్గలికచీవరం. ఞత్తిలద్ధకాలతో పన పట్ఠాయ తం చీవరం పుగ్గలికం హోతి. కస్మా? అత్థారకపుగ్గలస్స చీవరభావతోతి.

అథాపి వదన్తి ‘‘దిన్నన్తి పాఠఞ్చ ‘సాధేన్తీ’తి పాఠఞ్చ ‘ఆనిసంసం లభన్తీ’తి పాఠఞ్చ ఉపనిధాయ అయమత్థో విఞ్ఞాయతీ’’తి, తత్థాయమాచరియానమధిప్పాయో – ‘‘దిన్నం ఇదం సఙ్ఘేనా’’తి ఏత్థ దా-ధాతుయా సఙ్ఘేనాతి కత్తా, ఇదన్తి కమ్మం, ఇమస్స కథినచీవరస్స సఙ్ఘికత్తా సఙ్ఘేన దిన్నం హోతి, తేన విఞ్ఞాయతి ‘‘కథిన’’న్తి వుత్తే సఙ్ఘికం హోతీతి. ‘‘కథినత్థారం కే లభన్తీతి ఏత్థ కే లభన్తీతి కే సాధేన్తీతి అత్థో. పఞ్చ జనా సాధేన్తీ’’తి వజిరబుద్ధిటీకాయం (వజిర. టీ. మహావగ్గ ౩౦౬) వుత్తం. తత్థ పఞ్చ జనాతి సఙ్ఘో వుత్తో, ఇమినాపి విఞ్ఞాయతి ‘‘కథినన్తి వుత్తే సఙ్ఘికం హోతీ’’తి. ఆనిసంసం లభన్తీతి ఏత్థ చ సఙ్ఘికత్తా సబ్బే సీమట్ఠకభిక్ఖూ ఆనిసంసం లభన్తి, ఇమినాపి విఞ్ఞాయతి ‘‘కథినన్తి వుత్తే సఙ్ఘికం హోతీ’’తి.

తత్రాప్యేవం విచారణా కాతబ్బా – పుబ్బేదాయకా చత్తారోపి పచ్చయే యేభుయ్యేన సఙ్ఘస్సేవ దేన్తి, తస్మా సఙ్ఘస్స చతుపచ్చయభాజనకథా అతివిత్థారా హోతి. అప్పకతో పన పుగ్గలస్స దేన్తి, తస్మా సఙ్ఘస్స దిన్నం కథినచీవరం సఙ్ఘేన అత్థారకస్స పుగ్గలస్స దిన్నం సన్ధాయ వుత్తం. సాధేన్తీతి చ కథినదుస్సస్స దాయకా చత్తారో, పటిగ్గాహకో ఏకోతి పఞ్చ జనా కథినదానకమ్మం సాధేన్తీతి వుత్తం. ఆనిసంసం లభన్తీతి ఇదఞ్చ అత్థారకస్స చ అనుమోదనానఞ్చ భిక్ఖూనం ఆనిసంసలాభమేవ వుత్తం, న ఏతేహి పాఠేహి ‘‘కథిన’’న్తి వుత్తే సఙ్ఘికం హోతీతి అత్థో విఞ్ఞాతబ్బో హోతీతి దట్ఠబ్బో. సఙ్ఘస్స ఉప్పన్నచీవరం సఙ్ఘేన అత్థారకస్స దిన్నభావో కథం విఞ్ఞాయతీతి? ‘‘ఇదం సఙ్ఘస్స కథినదుస్సం ఉప్పన్నం, సఙ్ఘో ఇమం కథినదుస్సం ఇత్థన్నామస్స భిక్ఖునో దేతి కథినం అత్థరితు’’న్తి వుత్తం పాళిపాఠఞ్చ (మహావ. ౩౦౭) ‘‘సఙ్ఘో అజ్జ కథినదుస్సం లభిత్వా పునదివసే దేతి, అయం నిచయసన్నిధీ’’తి వుత్తం అట్ఠకథాపాఠఞ్చ దిస్వా విఞ్ఞాయతీతి. సఙ్ఘసన్తకభూతం చీవరమేవ దానకిరియాయ కమ్మం, సఙ్ఘో కత్తా, పుగ్గలో సమ్పదానం భవితుం అరహభావో చ యథావుత్తపాళిపాఠమేవ ఉపనిధాయ విఞ్ఞాయతీతి.

ఏవం సన్తే పుగ్గలస్స దిన్నం పుగ్గలికచీవరం సఙ్ఘికం కాతుం కథం పటిపజ్జితబ్బన్తి? సచే సో పటిగ్గాహకపుగ్గలో దాయకానం ఏవం వదతి ‘‘ఉపాసక దానం నామ పుగ్గలస్స దిన్నతో సఙ్ఘస్స దిన్నం మహప్ఫలతరం హోతి, తస్మా సఙ్ఘస్స దేహి, సఙ్ఘస్స దత్వా పున సఙ్ఘేన అత్థారారహస్స భిక్ఖునో కమ్మవాచాయ దత్వా తేన పుగ్గలేన యథావినయం అత్థతేయేవ కథినం నామ హోతి, న పుగ్గలస్స దత్వా పుగ్గలేన సామంయేవ అత్థతే, తస్మా సఙ్ఘస్స దేహీ’’తి ఉయ్యోజేత్వా సఙ్ఘస్స దాపితేపి తం చీవరం సఙ్ఘికం హోతి కథినత్థారారహం. యది పన దాయకో అప్పస్సుతతాయ ‘‘నాహం, భన్తే, కిఞ్చి జానామి, ఇమం చీవరం తుమ్హాకమేవ దమ్మీ’’తి వక్ఖతి, ఏవం సతి పుగ్గలికవసేనేవ సమ్పటిచ్ఛిత్వా తేన పుగ్గలేన తం చీవరం సఙ్ఘస్స దిన్నమ్పి సఙ్ఘికం హోతి.

యది ఏవం సమణేనేవ సమణస్స దిన్నం చీవరం కథం కథినత్థారారహం భవేయ్యాతి? నో న భవేయ్య. వుత్తఞ్హేతం అట్ఠకథాయం (మహావ. అట్ఠ. ౩౦౬) ‘‘కథినం కేన దిన్నం వట్టతి? యేన కేనచి దేవేన వా మనుస్సేన వా పఞ్చన్నం వా సహధమ్మికానం అఞ్ఞతరేన దిన్నం వట్టతీ’’తి. అథ కస్మా పరమ్పరభూతేహి ఆచరియేహి ఞత్తిలద్ధచీవరతో అవసేసాని చీవరాని సఙ్ఘస్స భాజేత్వా ఏవ పరిభుఞ్జితానీతి? వుచ్చతే – ఏకచ్చే భిక్ఖూ ఆచరియపరమ్పరాగతఅనఉసారేనేవ పటిపజ్జన్తి, కేచి బహూనం కిరియం దిస్వా దిట్ఠానుగతివసేన పటిపజ్జన్తి, బహుస్సుతాపి కేచి థేరా అరుచ్చన్తాపి పవేణిభేదభయేన పటిపజ్జన్తి, అపరే రుచివసేన అత్థఞ్చ అధిప్పాయఞ్చ పరిణామేత్వా గణ్హన్తి, పకరణమేవానుగతభిక్ఖూ పన యథాపకరణాగతమేవ అత్థం గహేత్వా సఙ్ఘికఞ్చ పుగ్గలికఞ్చ అమిస్సం కత్వా, కాలచీవరఞ్చ అకాలచీవరఞ్చ అమిస్సం కత్వా గణ్హన్తి. భిక్ఖునివిభఙ్గే (పాచి. ౭౩౮) ‘‘థూలనన్దా భిక్ఖునీ అకాలచీవరం ‘కాలచీవర’న్తి అధిట్ఠహిత్వా భాజాపేస్సతి, అథ భగవా నిస్సగ్గియపాచిత్తియాపత్తిం పఞ్ఞపేసీ’’తి ఆగతం, తస్మా లజ్జీపేసలబహుస్సుతసిక్ఖాకామభూతేన భిక్ఖునా అనేక-పాళిఅట్ఠకథాదయో పకరణే ఓలోకేత్వా సంసన్దిత్వా పకరణమేవానుగన్తబ్బం, న అఞ్ఞేసం కిరియం సద్దహితబ్బం, న చ అనుగన్తబ్బం. భగవతో హి ధరమానకాలే వా తతో పచ్ఛా వా పుబ్బే దాయకా యేభుయ్యేన చత్తారో పచ్చయే సఙ్ఘస్సేవ దేన్తి, తస్మా సఙ్ఘికసేనాసనస్స సఙ్ఘికచీవరస్స చ బాహుల్లతో పుబ్బాచరియా సఙ్ఘస్స భాజేత్వా ఏవ పరిభుఞ్జింసు.

ఇదాని పన దాయకా యేభుయ్యేన చత్తారో పచ్చయే పుగ్గలస్సేవ దేన్తి, తస్మా సేనాసనమ్పి అభినవభూతం పుగ్గలికమేవ బహులం హోతి, చీవరమ్పి పుగ్గలికమేవ బహులం. దలిద్దాపి సుత్తకన్తనకాలతో పట్ఠాయ ‘‘ఇమం చీవరం కథినకాలే ఇత్థన్నామస్స భిక్ఖునో దస్సామీ’’తి చిన్తేత్వా చ తథేవ వత్వా చ సబ్బకిచ్చాని కరోన్తి, మహద్ధనా చ సాటకస్స కీణితకాలతో పట్ఠాయ తథేవ చిన్తేత్వా కథేత్వా కరోన్తి, దానకాలే చ ‘‘ఇమం చీవరం ఇత్థన్నామస్స దేహీ’’తి పుత్తదాసాదయో వా పేసేన్తి, సామం వా గన్త్వా చీవరం తస్స భిక్ఖుస్స పాదమూలే వా హత్థే వా ఠపేత్వా ‘‘ఇమం చీవరం తుయ్హం దమ్మీ’’తి వత్వా వా చిన్తేత్వా వా దేన్తి, సతేసు వా సహస్సేసు వా ఏకో పణ్డితపురిసో ‘‘పుగ్గలస్స దిన్నదానతో సఙ్ఘస్స దిన్నం మహప్ఫల’’న్తి ఞత్వా ‘‘ఇమం కథినచీవరం సఙ్ఘస్స దమ్మీ’’తి వత్వా వా చిన్తేత్వా వా దేతి, తస్స సా దక్ఖిణా సఙ్ఘగతా హోతి. సచే పన దాయకో పుగ్గలస్స దాతుకామో హోతి, పుగ్గలో పన తస్స మహప్ఫలభావమిచ్ఛన్తో దక్ఖిణా-విభఙ్గసుత్తాదిధమ్మదేసనాయ (మ. ని. ౩.౩౭౬ ఆదయో) పుగ్గలికదానతో సఙ్ఘికదానస్స మహప్ఫలభావం జానాపేత్వా ‘‘ఇమం తవ చీవరం సఙ్ఘస్స దేహీ’’తి ఉయ్యోజేతి, దాయకోపి తస్స వచనం సమ్పటిచ్ఛిత్వా ‘‘ఇమం కథినచీవరం సఙ్ఘస్స దమ్మీ’’తి వత్వా వా చిన్తేత్వా వా దేతి, ఏవమ్పి సా దక్ఖిణా సఙ్ఘగతా హోతి.

యది పన భిక్ఖునా ఉయ్యోజితోపి దుప్పఞ్ఞో దాయకో తస్స వచనం అనాదియిత్వా పుగ్గలస్సేవ దేతి, తస్స సా దక్ఖిణా పుగ్గలగతా హోతి. అథ పన సో పుగ్గలో సయం సమ్పటిచ్ఛిత్వా పున సఙ్ఘస్స పరిచ్చజతి, ఏవమ్పి తం చీవరం సఙ్ఘికం హోతి, తం సఙ్ఘికవసేన భాజేతబ్బం. యది పన దాయకోపి పుగ్గలస్సేవ దేతి, పుగ్గలోపి సమ్పటిచ్ఛిత్వా న పరిచ్చజతి, ఏవం సన్తే తం చీవరం పుగ్గలికం హోతి, న కథినకాలమత్తేన వా కథినవచనమత్తేన వా సఙ్ఘికం హోతి. ఇదాని పన ఇమినా నయేన పుగ్గలికచీవరంయేవ బహులం హోతి. ఏవం సన్తేపి ఆచరియపరమ్పరా పవేణిం అభిన్దితుకామా సఙ్ఘికం వియ కత్వా భాజేత్వా పరిభుఞ్జింసు. యది ముఖ్యతో సఙ్ఘికం సియా, సఙ్ఘేన దిన్నతో పరం ఏకసూచిమత్తమ్పి పుగ్గలో అధికం గణ్హితుం న లభేయ్య.

ఏకచ్చే థేరా సఙ్ఘికన్తి పన వదన్తి, భాజనకాలే పన ఇస్సరవతాయ యథారుచి విచారేన్తి, ఏకచ్చే భిక్ఖూ ముఖ్యసఙ్ఘికన్తి మఞ్ఞమానా అభాజేతుకామమ్పి పుగ్గలం అభిభవిత్వా భాజాపేన్తి, తస్స పుగ్గలస్స మాతా పితా ఞాతకా ఉపాసకాదయో ‘‘అమ్హాకం పుత్తస్స దేమ, అమ్హాకం ఞాతకభిక్ఖుస్స దేమ, అమ్హాకం కులూపకస్స దేమా’’తి, అఞ్ఞేపి సద్ధా పసన్నా దాయకా ‘‘ఇత్థన్నామస్స పుగ్గలస్స దేమా’’తి విచారేత్వా పరమ్ముఖాపి ‘‘ఇమం చీవరం ఇత్థన్నామస్స దమ్మీ’’తి వత్వా సమ్ముఖాపి పాదమూలే వా హత్థే వా ఠపేత్వా దేన్తి, ఏవరూపం చీవరం పుగ్గలికం హోతి, సఙ్ఘం ఆమసిత్వా అవుత్తత్తా సఙ్ఘాయత్తం న హోతి, ‘‘కథినం దస్సామీ’’తి వా ‘‘కథినం దాతుం గతో’’తి వా ‘‘కథినచీవర’’న్తి వా పుబ్బాపరకాలేసు వచనం పన ముఖ్యకథినభూతస్స సఙ్ఘికచీవరస్స కాలే దిన్నత్తా తదుపచారతో వోహారమత్తం హోతి. యథా కిం? ‘‘ఉపోసథిక’’న్తి వుత్తం భత్తం చుద్దససు సఙ్ఘికభత్తేసు అన్తోగధం ముఖ్యసఙ్ఘికం హోతి, సమాదిన్నఉపోసథా దాయకా సాయం భుఞ్జితబ్బభత్తభాగం సఙ్ఘస్స దేన్తి, తం సఙ్ఘో సలాకభత్తం వియ ఠితికం కత్వా భుఞ్జతి, ఇతి సఙ్ఘస్స దిన్నత్తా సఙ్ఘికం హోతి. ఇదాని పన దాయకా అత్తనో అత్తనో కులూపకస్స వా ఞాతిభిక్ఖుస్స వా ఉపోసథదివసేసు భత్తం దేన్తి, తం సఙ్ఘస్స అదిన్నత్తా సఙ్ఘికం న హోతి. ఏవం సన్తేపి ఉపోసథదివసే దిన్నత్తా ముఖ్యవసేన పవత్తఉపోసథభత్తం వియ తదుపచారేన ‘‘ఉపోసథభత్త’’న్తి వోహరీయతి, ఏవంసమ్పదమిదం దట్ఠబ్బం.

ఏవం ఇమస్మిం కాలే యేభుయ్యేన పుగ్గలస్సేవ దిన్నత్తా పుగ్గలికభూతం చీవరం ఞత్తికమ్మవాచారహం న హోతి, సఙ్ఘికమేవ ఞత్తికమ్మవాచారహం హోతి, తదేవ చ పఞ్చానిసంసకారణం హోతి, తస్మా పణ్డితేన పుగ్గలేన ‘‘ఉపాసకా సఙ్ఘే దేథ, సఙ్ఘే దిన్నం మహప్ఫలం హోతీ’’తిఆదినా నియోజేత్వా దాపేతబ్బం, సయం వా సమ్పటిచ్ఛిత్వా సఙ్ఘస్స పరిచ్చజితబ్బం. ఏవం పరిచ్చజితత్తా సఙ్ఘికభూతం చీవరం ఞత్తికమ్మవాచారహఞ్చ హోతి పఞ్చానిసంసనిప్ఫాదకఞ్చ. ఏవం నియోజనఞ్చ ‘‘సఙ్ఘే గోతమి దేహి, సఙ్ఘే తే దిన్నే అహఞ్చేవ పూజితో భవిస్సామి సఙ్ఘో చా’’తి (మ. ని. ౩.౩౭౬) భగవతా వుత్తవచనం అనుగతం హోతీతి దట్ఠబ్బం.

పరికమ్మం కరోన్తానం భిక్ఖూనం యాగుభత్తఞ్చ దాతుం వట్టతీతి ఇదం పుచ్ఛితత్తా దోసో నత్థీతి కత్వా వుత్తం, అపుచ్ఛితే పన ఏవం కథేతుం న వట్టతి. ఖలిమక్ఖితసాటకోతి అహతవత్థం సన్ధాయ వుత్తం. సుట్ఠు ధోవిత్వాతిఆదినా సపుబ్బకరణం అత్థారం దస్సేతి. ధోవనసిబ్బనరజనకప్పకరణేన హి విచారణఛేదనబన్ధనానిపి దస్సితానియేవ హోన్తి, అత్థారదస్సనేన పచ్చుద్ధారఅధిట్ఠానానిపి దస్సేతి. సూచిఆదీని చీవరకమ్ముపకరణాని సజ్జేత్వా బహూహి భిక్ఖూహి సద్ధిన్తి ఇదం పన సిబ్బనస్స ఉపకరణనిదస్సనం. తదహేవాతి ఇదం పన కరణసన్నిధిమోచనత్థం వుత్తం. దాయకస్స హత్థతో సాటకం లద్ధదివసేయేవ సఙ్ఘేన అత్థారకస్స భిక్ఖునో దాతబ్బం, ఏవం అదేన్తే నిచయసన్నిధి హోతి. అత్థారకేనపి సఙ్ఘతో లద్ధదివసేయేవ కథినం అత్థరితబ్బం, ఏవం అకరోన్తే కరణసన్నిధి హోతి.

అఞ్ఞాని చ బహూని ఆనిసంసవత్థాని దేతీతి ఇమినా అత్థరితబ్బసాటకోయేవ కథినసాటకో నామ, తతో అఞ్ఞే సాటకా బహవోపి కథినానిసంసాయేవ నామాతి దస్సేతి. ఏతేన చ ‘‘కథినానిసంసో’’తి వత్థానియేవ వుత్తాని న అగ్ఘోతి దీపేతి. యది అగ్ఘో వుత్తో సియా, ఏవం సతి ‘‘బహ్వానిసంసాని కథినవత్థాని దేతీ’’తి వత్తబ్బం, ఏవం పన అవత్వా ‘‘బహూని కథినానిసంసవత్థాని దేతీ’’తి వుత్తం, తేన ఞాయతి ‘‘న అగ్ఘో వుత్తో’’తి, తస్మా బహ్వానిసంసభావో అగ్ఘవసేన న గహేతబ్బో, అథ ఖో వత్థవసేనేవ గహేతబ్బోతి. ఇతరోతి అఞ్ఞో దాయకో. తథా తథా ఓవదిత్వా సఞ్ఞాపేతబ్బోతి ‘‘ఉపాసక దానం నామ సఙ్ఘస్స దిన్నకాలతో పట్ఠాయ మహప్ఫలం హోతి మహానిసంసం, అత్థారో పన భిక్ఖూనం ఉపకారత్థాయ భగవతా అనుఞ్ఞాతో, తస్మా ఞత్తిలద్ధమ్పి అలద్ధమ్పి మహప్ఫలమేవా’’తి వా ‘‘ఉపాసక అయమ్పి దాయకో సఙ్ఘస్సేవ దేతి, త్వమ్పి సఙ్ఘస్సేవ దేసి, భగవతా చ –

‘యో సీలవా సీలవన్తేసు దదాతి దానం;

ధమ్మేన లద్ధం సుపసన్నచిత్తో;

అభిసద్దహం కమ్మఫలం ఉళారం;

తం వే దానం విపులఫలన్తి బ్రూమీ’తి. (మ. ని. ౩.౩౮౨) –

వుత్తం, తస్మా సఙ్ఘస్స దిన్నకాలతో పట్ఠాయ మహప్ఫలమేవా’’తి వా ఇతిఆదీని వత్వా సఞ్ఞాపేతబ్బో.

యస్స సఙ్ఘో కథినచీవరం దేతి, తేన భిక్ఖునా కథినం అత్థరితబ్బన్తి యోజనా. యో జిణ్ణచీవరో హోతి భిక్ఖు, తస్స దాతబ్బన్తి సమ్బన్ధో. ఇమస్మిం ఠానే ఇదాని భిక్ఖూ –

‘‘పటిగ్గహణఞ్చ సప్పాయం, ఞత్తి చ అనుసావనం;

కప్పబిన్దు పచ్చుద్ధారో, అధిట్ఠానత్థరాని చ;

నియోజనానుమోదా చ, ఇచ్చయం కథినే విధీ’’తి. –

ఇమం గాథం ఆహరిత్వా కథినదానకమ్మవాచాయ పఠమం కథినచీవరస్స పటిగ్గహణఞ్చ సప్పాయపుచ్ఛనఞ్చ కరోన్తి, తదయుత్తం వియ దిస్సతి. కస్మాతి చే? ‘‘అట్ఠహఙ్గేహి సమన్నాగతో పుగ్గలో భబ్బో కథినం అత్థరితుం…పే… పుబ్బకరణం జానాతి, పచ్చుద్ధారం జానాతి, అధిట్ఠానం జానాతి, అత్థారం జానాతి, మాతికం జానాతి, పలిబోధం జానాతి, ఉద్ధారం జానాతి, ఆనిసంసం జానాతీ’’తి పరివారపాళియఞ్చ (పరి. ౪౦౯),

‘‘అట్ఠధమ్మవిదో భిక్ఖు, కథినత్థారమరహతి;

పుబ్బపచ్చుద్ధారాధిట్ఠా-నత్థారో మాతికాతి చ;

పలిబోధో చ ఉద్ధారో, ఆనిసంసా పనట్ఠిమే’’తి. (వి. వి. ౨౭౦౪, ౨౭౦౬) –

వినయవినిచ్ఛయప్పకరణే చ ఆగతేసు అట్ఠసు అఙ్గేసు అనాగతత్తా చ ‘‘పుబ్బకరణం సత్తహి ధమ్మేహి సఙ్గహితం ధోవనేన విచారణేన ఛేదనేన బన్ధనేన సిబ్బనేన రజనేన కప్పకరణేనా’’తి పరివారపాళియఞ్చ (పరి. ౪౦౮),

‘‘ధోవనఞ్చ విచారో చ, ఛేదనం బన్ధనమ్పి చ;

సిబ్బనం రజనం కప్పం, పుబ్బకిచ్చన్తి వుచ్చతీ’’తి. (వి. వి. ౨౭౦౭) –

వినయవినిచ్ఛయప్పకరణే చ వుత్తేసు సత్తసు పుబ్బకరణేసు అనాగతత్తా చ.

న కేవలఞ్చ పకరణేసు అనాగతమేవ, అథ ఖో యుత్తిపి న దిస్సతి. కథం? పటిగ్గహణం నామ ‘‘యో పన భిక్ఖు అదిన్నం ముఖద్వారం ఆహారం ఆహారేయ్య అఞ్ఞత్ర ఉదకదన్తపోనా, పాచిత్తియ’’న్తి (పాచి. ౨౬౫) యావకాలికాదీసు అజ్ఝోహరితబ్బేసు చతూసు కాలికవత్థూసు భగవతా వుత్తం, న చీవరే, తం పన పాదమూలే ఠపేత్వా దిన్నమ్పి పరమ్ముఖా దిన్నమ్పి లబ్భతేవ. వుత్తఞ్హి అట్ఠకథాయం (మహావ. అట్ఠ. ౩౭౯) ‘‘ఇమం చీవరం ఇత్థన్నామస్స దమ్మీతి ఏవం పరమ్ముఖా వా పాదమూలే ఠపేత్వా ‘ఇమం తుమ్హాక’న్తి ఏవం సమ్ముఖా వా దేతీ’’తి, తస్మా పటిగ్గహణకిచ్చం నత్థి, దాయకేన చీవరే దిన్నే సఙ్ఘస్స చిత్తేన సమ్పటిచ్ఛనమత్తమేవ పమాణం హోతి.

సప్పాయపుచ్ఛనఞ్చ ఏవం కరోన్తి – ఏకేన భిక్ఖునా ‘‘భోన్తో సఙ్ఘా సఙ్ఘస్స కథినే సమ్పత్తే కస్స పుగ్గలస్స సప్పాయారహం హోతీ’’తి పుచ్ఛితే ఏకో భిక్ఖు నామం వత్వా ‘‘ఇత్థన్నామస్స థేరస్స సప్పాయారహం హోతీ’’తి వదతి, సప్పాయఇతి చ నివాసనపారుపనత్థం గహేత్వా వదన్తి. ఏతస్మిం వచనే సద్దతో చ అత్థతో చ అధిప్పాయతో చ యుత్తి గవేసితబ్బా హోతి. కథం? సద్దతో వగ్గభేదే సతియేవ బహువచనం కత్తబ్బం, న అభేదే, ఏవం సద్దతో. సప్పాయఇతివచనఞ్చ అనురూపత్థేయేవ వత్తబ్బం, న నివాసనపారుపనత్థే, ఏవం అత్థతో. ఇదఞ్చ చీవరం సఙ్ఘో కథినం అత్థరితుం పుగ్గలస్స దేతి, న నివాసనపారుపనత్థం. వుత్తఞ్హి పాళియం (మహావ. ౩౦౭) ‘‘సఙ్ఘో ఇమం కథినదుస్సం ఇత్థన్నామస్స భిక్ఖునో దేతి కథినం అత్థరితు’’న్తి, తస్మా యుత్తి గవేసితబ్బా హోతి. ‘‘పటిగ్గహణఞ్చ సప్పాయ’’న్తిఆదిగాథాపి కత్థచి పాళియం అట్ఠకథాటీకాదీసు చ న దిస్సతి, తస్మా ఇధ వుత్తనయేనేవ పటిపజ్జితబ్బం.

సచే బహూ జిణ్ణచీవరా, వుడ్ఢస్స దాతబ్బన్తి ఇదం కథినచీవరస్స సఙ్ఘికత్తా ‘‘న చ, భిక్ఖవే, సఙ్ఘికం యథావుడ్ఢం పటిబాహితబ్బం, యో పటిబాహేయ్య, ఆపత్తి దుక్కటస్సా’’తి ఇమినా పాళినయేన (చూళవ. ౩౧౧) వుత్తం. ఏతేనేవ నయేన సబ్బేసు బలవచీవరేసు సన్తేసుపి వుడ్ఢస్సేవ దాతబ్బన్తి సిద్ధం. వుడ్ఢేసు…పే… దాతబ్బన్తి కరణసన్నిధిమోచనత్థం వుత్తం. తేనేవాహ ‘‘సచే వుడ్ఢో’’త్యాది. నవకతరేనపి హి కరణసన్నిధిం మోచేత్వా కథినే అత్థతే అనుమోదనం కరోన్తస్స సఙ్ఘస్స పఞ్చానిసంసలాభో హోతీతి. అపిచాతిఆదినా సఙ్ఘేన కత్తబ్బవత్తం దస్సేతి. వచనక్కమో పన ఏవం కాతబ్బో – కథినదుస్సం లభిత్వా సఙ్ఘే సీమాయ సన్నిపతితే ఏకేన భిక్ఖునా ‘‘భన్తే, సఙ్ఘస్స ఇదం కథినదుస్సం ఉప్పన్నం, సఙ్ఘో ఇమం కథినదుస్సం కథన్నామస్స భిక్ఖునో దదేయ్య కథినం అత్థరితు’’న్తి వుత్తే అఞ్ఞేన ‘‘యో జిణ్ణచీవరో, తస్సా’’తి వత్తబ్బం, తతో పురిమేన ‘‘బహూ జిణ్ణచీవరా’’తి వా ‘‘నత్థి ఇధ జిణ్ణచీవరా’’తి వా వుత్తే అపరేన ‘‘తేన హి వుడ్ఢస్సా’’తి వత్తబ్బం, పున పురిమేన ‘‘కో ఏత్థ వుడ్ఢో’’తి వుత్తే ఇతరేన ‘‘ఇత్థన్నామో భిక్ఖూ’’తి వత్తబ్బం, పున పురిమేన ‘‘సో భిక్ఖు తదహేవ చీవరం కత్వా అత్థరితుం సక్కోతీ’’తి వుత్తే ఇతరేన ‘‘సో సక్కోతీ’’తి వా ‘‘సఙ్ఘో మహాథేరస్స సఙ్గహం కరిస్సతీ’’తి వా వత్తబ్బం, పున పురిమేన ‘‘సో మహాథేరో అట్ఠహి అఙ్గేహి సమన్నాగతో’’తి వుత్తే ఇతరేన ‘‘ఆమ సమన్నాగతో’’తి వత్తబ్బం, తతో ‘‘సాధు సుట్ఠు తస్స దాతబ్బ’’న్తి వుత్తే బ్యత్తేన భిక్ఖునా పటిబలేన సఙ్ఘో ఞాతబ్బో.

ఏత్థ చ ‘‘భన్తే, సఙ్ఘస్సా’’తిఆదివచనం ‘‘సుణాతు మే, భన్తే, సఙ్ఘో, ఇదం సఙ్ఘస్స కథినదుస్సం ఉప్పన్నం, యది సఙ్ఘస్స పత్తకల్లం, సఙ్ఘో ఇమం కథినదుస్సం ఇత్థన్నామస్స భిక్ఖునో దదేయ్య కథినం అత్థరితు’’న్తి ఇమాయ ఞత్తిపాళియా సమేతి. ‘‘యో జిణ్ణచీవరో, తస్సా’’తిఆది ‘‘సఙ్ఘేన కస్సా’’తిఆది ‘‘సఙ్ఘేన కస్స దాతబ్బం, యో జిణ్ణచీవరో హోతీ’’తిఆదినా అట్ఠకథావచనేన (మహావ. అట్ఠ. ౩౦౬) సమేతి. ‘‘సో మహాథేరో అట్ఠహఙ్గేహి సమన్నాగతో’’తిఆది ‘‘అట్ఠహఙ్గేహి సమన్నాగతో పుగ్గలో భబ్బో కథినం అత్థరితు’’న్తిఆదికాయ పరివారపాళియా (పరి. ౪౦౯) సమేతీతి దట్ఠబ్బం. యస్స పన దీయతి, తస్స ఞత్తిదుతియకమ్మవాచాయ దాతబ్బన్తి సమ్బన్ధో. ఇమినా ఇమస్స కథినదానకమ్మస్స గరుకత్తా న అపలోకనమత్తేన దాతబ్బన్తి ఇమమత్థం పకాసేతి. గరుకలహుకానం భేదో కమ్మాకమ్మవినిచ్ఛయకథాయం ఆవి భవిస్సతి.

ఏవం దిన్నే పన కథినే పచ్చుద్ధరితబ్బా అధిట్ఠాతబ్బా వాచా భిన్దితబ్బాతి సమ్బన్ధో. సచే తం కథినదుస్సం నిట్ఠితపరికమ్మమేవ హోతీతి ఇమినా కథినదుస్సం నామ న కేవలం పకతిసాటకమేవ హోతి, అథ ఖో పరినిట్ఠితసత్తవిధపుబ్బకిచ్చచీవరమ్పి హోతీతి దస్సేతి, తస్మా నిట్ఠితచీవరస్మిం దిన్నే సత్తవిధపుబ్బకిచ్చకరణేన అత్థో నత్థి, కేవలం పచ్చుద్ధరణాదీనియేవ కాతబ్బాని. సచే పన కిఞ్చి అపరినిట్ఠితం హోతి, అన్తమసో కప్పబిన్దుమత్తమ్పి, తం నిట్ఠాపేత్వాయేవ పచ్చుద్ధరణాదీని కాతబ్బాని. గణ్ఠికపట్టపాసకపట్టాని పన సిబ్బనన్తోగధాని, తానిపి నిట్ఠాపేత్వాయేవ కాతబ్బాని. అనిట్ఠాపేన్తో అనిట్ఠితసిబ్బనకిచ్చమేవ హోతి. వుత్తఞ్హి అట్ఠకథాయం (పారా. అట్ఠ. ౨.౪౬౨-౪౬౩) ‘‘తత్థ కతన్తి సూచికమ్మపరియోసానేన కతం, సూచికమ్మపరియోసానం నామ యం కిఞ్చి సూచియా కత్తబ్బం. పాసకపట్టగణ్ఠికపట్టపరియోసానం కత్వా సూచియా పటిసామన’’న్తి. ఇదఞ్హి కథినవత్తం నామ బుద్ధప్పసత్థన్తి ‘‘అత్థతకథినానం వో భిక్ఖవే పఞ్చ కప్పిస్సన్తీ’’తిఆదినా పసత్థం.

కతపరియోసితం పన కథినం గహేత్వాతి –

‘‘ధోవనఞ్చ విచారో చ, ఛేదనం బన్ధనమ్పి చ;

సిబ్బనం రజనం కప్పం, పుబ్బకిచ్చన్తి వుచ్చతీ’’తి. (వి. వి. ౨౭౦౭) –

వుత్తాని సత్తవిధపుబ్బకరణాని కత్వా పరియోసాపితం కథినచీవరం గహేత్వా. అత్థారకేన భిక్ఖునా పచ్చుద్ధరితబ్బా అధిట్ఠాతబ్బా వాచా భిన్దితబ్బాతి సమ్బన్ధో. సఙ్ఘాటియా కథినం అత్థరితుకామో భిక్ఖు పుబ్బే తిచీవరాధిట్ఠానేన అధిట్ఠితం పోరాణికం సఙ్ఘాటిం ‘‘ఇమం సఙ్ఘాటిం పచ్చుద్ధరామీ’’తి వత్వా పచ్చుద్ధరితబ్బా, తతో అనధిట్ఠితం నవం సఙ్ఘాటిం ‘‘ఇమం సఙ్ఘాటిం అధిట్ఠామీ’’తి వత్వా అధిట్ఠాతబ్బా, తతో అత్థరణకాలే తమేవ అధిట్ఠితసఙ్ఘాటిం ‘‘ఇమాయ సఙ్ఘాటియా కథినం అత్థరామీ’’తి వాచా భిన్దితబ్బాతి అత్థో. ఏస నయో ఇతరేసు. ఏతేన కథినత్థారణం నామ వచీభేదకరణమేవ హోతి, న కిఞ్చి కాయవికారకరణన్తి ఇమమత్థం దీపేతి. తథా హి వుత్తం వినయత్థమఞ్జూసాయం (కఙ్ఖా. అభి. టీ. కథినసిక్ఖాపదవణ్ణనా) ‘‘అత్థరితబ్బన్తి అత్థరణం కాతబ్బం, తఞ్చ ఖో తథావచీభేదకరణమేవాతి దట్ఠబ్బ’’న్తి.

తత్థ పచ్చుద్ధారో తివిధో ‘‘ఇమం సఙ్ఘాటిం పచ్చుద్ధరామీ’’తి సఙ్ఘాటియా పచ్చుద్ధారో, ‘‘ఇమం ఉత్తరాసఙ్గం పచ్చుద్ధరామీ’’తి ఉత్తరాసఙ్గస్స పచ్చుద్ధారో, ‘‘ఇమం అన్తరవాసకం పచ్చుద్ధరామీ’’తి అన్తరవాసకస్స పచ్చుద్ధారోతి. వుత్తఞ్హేతం పరివారే (పరి. ౪౦౮) ‘‘పచ్చుద్ధారో తీహి ధమ్మేహి సఙ్గహితో సఙ్ఘాటియా ఉత్తరాసఙ్గేన అన్తరవాసకేనా’’తి. అధిట్ఠానం తివిధం ‘‘ఇమం సఙ్ఘాటిం అధిట్ఠామీ’’తి సఙ్ఘాటియా అధిట్ఠానం, ‘‘ఇమం ఉత్తరాసఙ్గం అధిట్ఠామీ’’తి ఉత్తరాసఙ్గస్స అధిట్ఠానం, ‘‘ఇమం అన్తరవాసకం అధిట్ఠామీ’’తి అన్తరవాసకస్స అధిట్ఠానన్తి. వుత్తఞ్హేతం పరివారే (పరి. ౪౦౮) ‘‘అధిట్ఠానం తీహి ధమ్మేహి సఙ్గహితం సఙ్ఘాటియా ఉత్తరాసఙ్గేన అన్తరవాసకేనా’’తి.

అథ వా అధిట్ఠానం దువిధం కాయేన అధిట్ఠానం, వాచాయ అధిట్ఠానన్తి. తత్థ పోరాణికం సఙ్ఘాటిం ‘‘ఇమం సఙ్ఘాటిం పచ్చుద్ధరామీ’’తి పచ్చుద్ధరిత్వా నవం సఙ్ఘాటిం హత్థేన గహేత్వా ‘‘ఇమం సఙ్ఘాటిం అధిట్ఠామీ’’తి చిత్తేన ఆభోగం కత్వా కాయవికారకరణేన కాయేన వా అధిట్ఠాతబ్బం, వచీభేదం కత్వా వాచాయ వా అధిట్ఠాతబ్బం. వుత్తఞ్హి అట్ఠకథాయం (పారా. అట్ఠ. ౨.౪౬౯; కఙ్ఖా. అట్ఠ. కథినసిక్ఖాపదవణ్ణనా) ‘‘తత్థ యస్మా ద్వే చీవరస్స అధిట్ఠానాని కాయేన వా అధిట్ఠేతి, వాచాయ వా అధిట్ఠేతీతి వుత్తం, తస్మా…పే… అధిట్ఠాతబ్బా’’తి. అథ వా అధిట్ఠానం దువిధం సమ్ముఖాధిట్ఠానపరమ్ముఖాధిట్ఠానవసేన. తత్థ యది చీవరం హత్థపాసే ఠితం హోతి, ‘‘ఇమం సఙ్ఘాటిం అధిట్ఠామీ’’తి వచీభేదం కత్వా అధిట్ఠాతబ్బం, అథ అన్తోగబ్భే వా సామన్తవిహారే వా హోతి, ఠపితట్ఠానం సల్లక్ఖేత్వా ‘‘ఏతం సఙ్ఘాటిం అధిట్ఠామీ’’తి వచీభేదం కత్వా అధిట్ఠాతబ్బం. వుత్తఞ్హి అట్ఠకథాయం (పారా. అట్ఠ. ౨.౪౬౯; కఙ్ఖా. అట్ఠ. కథినసిక్ఖాపదవణ్ణనా) ‘‘తత్ర దువిధం అధిట్ఠానం సచే హత్థపాసే హోతీ’’తిఆది, వినయత్థమఞ్జూసాయఞ్చ (కఙ్ఖా. అభి. టీ. కథినసిక్ఖాపదవణ్ణనా) ‘‘దువిధన్తి సమ్ముఖాపరమ్ముఖాభేదేన దువిధ’’న్తి.

అత్థారో కతివిధో? అత్థారో ఏకవిధో. వచీభేదకరణేనేవ హి అత్థారో సమ్పజ్జతి, న కాయవికారకరణేన. అయమత్థో యథావుత్త-పరివారపాళియా చ ‘‘అత్థరితబ్బన్తి అత్థరణం కాతబ్బం, తఞ్చ ఖో తథావచీభేదకరణమేవాతి దట్ఠబ్బ’’న్తి వినయత్థమఞ్జూసావచనేన చ విఞ్ఞాయతి. అథ వా అత్థారో తివిధో వత్థుప్పభేదేన. తత్థ యది సఙ్ఘాటియా కథినం అత్థరితుకామో హోతి, పోరాణికా సఙ్ఘాటి పచ్చుద్ధరితబ్బా, నవా సఙ్ఘాటి అధిట్ఠాతబ్బా, ‘‘ఇమాయ సఙ్ఘాటియా కథినం అత్థరామీ’’తి వాచా భిన్దితబ్బా. అథ ఉత్తరాసఙ్గేన కథినం అత్థరితుకామో హోతి, పోరాణకో ఉత్తరాసఙ్గో పచ్చుద్ధరితబ్బో, నవో ఉత్తరాసఙ్గో అధిట్ఠాతబ్బో, ‘‘ఇమినా ఉత్తరాసఙ్గేన కథినం అత్థరామీ’’తి వాచా భిన్దితబ్బా. అథ అన్తరవాసకేన కథినం అత్థరితుకామో హోతి, పోరాణకో అన్తరవాసకో పచ్చుద్ధరితబ్బో, నవో అన్తరవాసకో అధిట్ఠాతబ్బో, ‘‘ఇమినా అన్తరవాసకేన కథినం అత్థరామీ’’తి వాచా భిన్దితబ్బా. వుత్తఞ్హేతం పరివారే (పరి. ౪౧౩) ‘‘సచే సఙ్ఘాటియా’’తిఆది.

ఏత్థ సియా – కిం పన ‘‘ఇమం సఙ్ఘాటిం పచ్చుద్ధరామీ’’తి విసేసం కత్వావ పచ్చుద్ధరితబ్బా, ఉదాహు ‘‘ఇమం పచ్చుద్ధరామీ’’తి సామఞ్ఞతోపి పచ్చుద్ధరితబ్బాతి? పరిక్ఖారచోళాధిట్ఠానేన అధిట్ఠితం చీవరం ‘‘ఇమం పచ్చుద్ధరామీ’’తి సామఞ్ఞతో పచ్చుద్ధరితబ్బం, న ‘‘ఇమం సఙ్ఘాటిం పచ్చుద్ధరామీ’’తి విసేసతో పచ్చుద్ధరితబ్బం. కస్మా? పుబ్బే అలద్ధనామత్తా. తిచీవరాధిట్ఠానేన అధిట్ఠితం పన చీవరం విసేసతోయేవ పచ్చుద్ధరితబ్బం, న సామఞ్ఞతో. కస్మా? పటిలద్ధవిసేసనామత్తా. ఇధ పన కథినాధికారే పుబ్బేవ తిచీవరాధిట్ఠానేన అధిట్ఠితత్తా విసేసతోయేవ పచ్చుద్ధరితబ్బన్తి దట్ఠబ్బం. వుత్తఞ్హేతం పరివారే (పరి. ౪౦౮) కథినాధికారే ‘‘పచ్చుద్ధారో తీహి ధమ్మేహి సఙ్గహితో సఙ్ఘాటియా ఉత్తరాసఙ్గేన అన్తరవాసకేనా’’తి. కిం పన నిచ్చతేచీవరికోయేవ కథినం అత్థరితుం లభతి, ఉదాహు అవత్థాతేచీవరికోపీతి? తేచీవరికో దువిధో ధుతఙ్గతేచీవరికవినయతేచీవరికవసేన. తత్థ ధుతఙ్గతేచీవరికో ‘‘అతిరేకచీవరం పటిక్ఖిపామి, తేచీవరికఙ్గం సమాదియామీ’’తి అధిట్ఠహిత్వా ధారణతో సబ్బకాలమేవ ధారేతి. వినయతేచీవరికో పన యదా తిచీవరాధిట్ఠానేన అధిట్ఠహిత్వా ధారేతుకామో హోతి, తదా తథా అధిట్ఠహిత్వా ధారేతి. యదా పన పరిక్ఖారచోళాధిట్ఠానేన అధిట్ఠహిత్వా ధారేతుకామో హోతి, తదా తథా అధిట్ఠహిత్వా ధారేతి, తస్మా తిచీవరాధిట్ఠానస్స దుప్పరిహారత్తా సబ్బదా ధారేతుం అసక్కోన్తో హుత్వా పరిక్ఖారచోళవసేన ధారేన్తోపి తం పచ్చుద్ధరిత్వా ఆసన్నే కాలే తిచీవరాధిట్ఠానేన అధిట్ఠహన్తోపి కథినం అత్థరితుం లభతియేవాతి దట్ఠబ్బం.

కచ్చి ను భో కథినదానకమ్మవాచాభణనసీమాయమేవ కథినం అత్థరితబ్బం, ఉదాహు అఞ్ఞసీమాయాతి? యది కథినదానకమ్మవాచాభణనబద్ధసీమా వస్సూపనాయికఖేత్తభూతఉపచారసీమాయ అన్తో ఠితా, ఏవం సతి తస్మింయేవ సీమమణ్డలే అత్థరణం కాతబ్బం. కథం విఞ్ఞాయతీతి చే? ‘‘పరినిట్ఠితపుబ్బకరణమేవ చే దాయకో సఙ్ఘస్స దేతి, సమ్పటిచ్ఛిత్వా కమ్మవాచాయ దాతబ్బం. తేన చ తస్మింయేవ సీమమణ్డలే అధిట్ఠహిత్వా అత్థరిత్వా సఙ్ఘో అనుమోదాపేతబ్బో’’తి వజిరబుద్ధిటీకాయం (వజిర. టీ. మహావగ్గ ౩౦౮) ఆగతత్తా విఞ్ఞాయతీతి. యది ఏవం ‘‘తస్మింయేవ సీమమణ్డలే’’ఇచ్చేవ టీకాయం వుత్తత్తా ‘‘యస్మిం కిస్మిఞ్చి సీమమణ్డలే కమ్మవాచం భణిత్వా తస్మింయేవ సీమమణ్డలే అత్థరితబ్బ’’న్తి వత్తబ్బం, న ‘‘కథినదానకమ్మవాచాభణనబద్ధసీమా వస్సూపనాయికఖేత్తభూతఉపచారసీమాయ అన్తో ఠితా’’తి విసేసం కత్వా వత్తబ్బన్తి? న న వత్తబ్బం. కమ్మవాచాభణనసీమా హి బద్ధసీమాభూతా, కథినత్థారసీమా పన ఉపచారసీమాభూతా, ఉపచారసీమా చ నామ బద్ధసీమం అవత్థరిత్వాపి గచ్ఛతి, తస్మా సా సీమా బద్ధసీమా చ హోతి ఉపచారసీమా చాతి తస్మింయేవ సీమమణ్డలే కథినదానకమ్మవాచం భణిత్వా తత్థేవ అత్థరణం కాతబ్బం, న యస్మిం కిస్మిఞ్చి సీమమణ్డలే కమ్మవాచం భణిత్వా తత్థేవ అత్థరణం కత్తబ్బన్తి దట్ఠబ్బం. ఏవమ్పి ‘‘ఉపచారసీమాయ’’ఇచ్చేవ వత్తబ్బం, న ‘‘వస్సూపనాయికఖేత్తభూతఉపచారసీమాయా’’తి, తమ్పి వత్తబ్బమేవ. తేసం భిక్ఖూనం వస్సూపనాయికఖేత్తభూతాయ ఏవ ఉపచారసీమాయ కథినత్థారం కాతుం లభతి, న అఞ్ఞఉపచారసీమాయ. వుత్తఞ్హి అట్ఠకథాయం (మహావ. అట్ఠ. ౩౦౬) ‘‘అఞ్ఞస్మిం విహారే వుత్థవస్సాపి న లభన్తీతి మహాపచ్చరియం వుత్త’’న్తి.

యథిచ్ఛసి, తథా భవతు, అపి తు ఖలు ‘‘కమ్మవాచాభణనసీమా బద్ధసీమాభూతా, కథినత్థారసీమా ఉపచారసీమాభూతా’’తి తుమ్హేహి వుత్తం, తథాభూతభావో కథం జానితబ్బోతి? వుచ్చతే – కథినత్థారసీమాయం తావ ఉపచారసీమాభూతభావో ‘‘సచే పన ఏకసీమాయ బహూ విహారా హోన్తి, సబ్బే భిక్ఖూ సన్నిపాతేత్వా ఏకత్థ కథినం అత్థరితబ్బ’’న్తి ఇమిస్సా అట్ఠకథాయ (మహావ. అట్ఠ. ౩౦౬) అత్థం సంవణ్ణేతుం ‘‘ఏకసీమాయాతి ఏకఉపచారసీమాయాతి అత్థో యుజ్జతీ’’తి వజిరబుద్ధిటీకాయం (వజిర. టీ. మహావగ్గ ౩౦౬) ఆగతత్తా విఞ్ఞాయతి. కమ్మవాచాభణనసీమాయ బద్ధసీమాభూతభావో పన ‘‘తే చ ఖో హత్థపాసం అవిజహిత్వా ఏకసీమాయం ఠితా. సీమా చ నామేసా బద్ధసీమా అబద్ధసీమాతి దువిధా హోతీ’’తి కఙ్ఖావితరణియం (కఙ్ఖా. అట్ఠ. నిదానవణ్ణనా) ఆగతత్తా చ ‘‘సీమా చ నామేసా కతమా, యత్థ హత్థపాసం అవిజహిత్వా ఠితా కమ్మప్పత్తా నామ హోన్తీతి అనుయోగం సన్ధాయ సీమం దస్సేన్తో విభాగవన్తానం సభావవిభావనం విభాగదస్సనముఖేనేవ హోతీతి ‘సీమా చ నామేసా’తిఆదిమాహా’’తి వినయత్థమఞ్జూసాయం (కఙ్ఖా. అభి. టీ. నిదానవణ్ణనా) ఆగతత్తా చ విఞ్ఞాయతి.

తత్థ కతివిధా బద్ధసీమా, కతివిధా అబద్ధసీమాతి? తివిధా బద్ధసీమా ఖణ్డసీమాసమానసంవాససీమాఅవిప్పవాససీమావసేన. తివిధా అబద్ధసీమా గామసీమాఉదకుక్ఖేపసీమాసత్తబ్భన్తరసీమావసేనాతి దట్ఠబ్బా. కథం విఞ్ఞాయతీతి చే? ‘‘ఏవం ఏకాదస విపత్తిసీమాయో అతిక్కమిత్వా తివిధసమ్పత్తియుత్తా నిమిత్తేన నిమిత్తం సమ్బన్ధిత్వా సమ్మతా సీమా బద్ధసీమాతి వేదితబ్బా. ఖణ్డసీమా సమానసంవాససీమా అవిప్పవాససీమాతి తస్సాయేవ భేదో. అబద్ధసీమా పన గామసీమా సత్తబ్భన్తరసీమా ఉదకుక్ఖేపసీమాతి తివిధా’’తి కఙ్ఖావితరణియం (కఙ్ఖా. అట్ఠ. నిదానవణ్ణనా) ఆగతత్తా విఞ్ఞాయతి. ఏవం తీసు బద్ధసీమాసు, తీసు అబద్ధసీమాసూతి ఛసుయేవ సీమాసు కమ్మప్పత్తసఙ్ఘస్స చతువగ్గకరణీయాదికమ్మస్స కత్తబ్బభావవచనతో సుద్ధాయ ఉపచారసీమాయ కమ్మవాచాయ అభణితబ్బభావో విఞ్ఞాయతి. అన్తోఉపచారసీమాయ బద్ధసీమాయ సతి తం బద్ధసీమం అవత్థరిత్వాపి ఉపచారసీమాయ గమనతో సా బద్ధసీమా కమ్మవాచాభణనారహా చ హోతి కథినత్థారారహా చాతి వేదితబ్బం.

నను చ పన్నరసవిధా సీమా అట్ఠకథాసు (మహావ. అట్ఠ. ౩౭౯; కఙ్ఖా. అట్ఠ. అకాలచీవరసిక్ఖాపదవణ్ణనా) ఆగతా, అథ కస్మా ఛళేవ వుత్తాతి? సచ్చం, తాసు పన పన్నరససు సీమాసు ఉపచారసీమా సఙ్ఘలాభవిభజనాదిట్ఠానమేవ హోతి, లాభసీమా తత్రుప్పాదగహణట్ఠానమేవ హోతీతి ఇమా ద్వే సీమాయో సఙ్ఘకమ్మకరణట్ఠానం న హోన్తి, నిగమసీమా నగరసీమా జనపదసీమా రట్ఠసీమా రజ్జసీమా దీపసీమా చక్కవాళసీమాతి ఇమా పన సీమాయో గామసీమాయ సమానగతికా గామసీమాయమేవ అన్తోగధాతి న విసుం వుత్తాతి దట్ఠబ్బం. ఏత్థ చ ఉపచారసీమాయ బద్ధసీమం అవత్థరిత్వా గతభావో కథం జానితబ్బోతి? ‘‘ఉపచారసీమా పరిక్ఖిత్తస్స విహారస్స పరిక్ఖేపేన, అపరిక్ఖిత్తస్స పరిక్ఖేపారహట్ఠానేన పరిచ్ఛిన్నా’’తి అట్ఠకథాయం (మహావ. అట్ఠ. ౩౭౯) వుత్తత్తా పరిక్ఖేపపరిక్ఖేపారహట్ఠానానం అన్తో బద్ధసీమాయ విజ్జమానాయ తం అవత్థరిత్వా ఉపచారసీమా గతా. తథా హి ‘‘ఇమిస్సా ఉపచారసీమాయ ‘సఙ్ఘస్స దమ్మీ’తి దిన్నం పన ఖణ్డసీమసీమన్తరికాసు ఠితానమ్పి పాపుణాతీ’’తి (మహావ. అట్ఠ. ౩౭౯) వుత్తం. తేన ఞాయతి ‘‘ఉపచారసీమాయ అన్తో ఠితా బద్ధసీమా ఉపచారసీమాపి నామ హోతీ’’తి. హోతు, ఏవం సతి అన్తోఉపచారసీమాయం బద్ధసీమాయ సతి తత్థేవ కథినదానకమ్మవాచం వాచాపేత్వా తత్థేవ కథినం అత్థరితబ్బం భవేయ్య, అన్తోఉపచారసీమాయం బద్ధసీమాయ అవిజ్జమానాయ కథం కరిస్సన్తీతి? అన్తోఉపచారసీమాయం బద్ధసీమాయ అవిజ్జమానాయ బహిఉపచారసీమాయం విజ్జమానబద్ధసీమం వా ఉదకుక్ఖేపలభనట్ఠానం వా గన్త్వా కమ్మవాచం వాచాపేత్వా పున విహారం ఆగన్త్వా వస్సూపనాయికఖేత్తభూతాయ ఉపచారసీమాయం ఠత్వా కథినం అత్థరితబ్బన్తి దట్ఠబ్బం.

నను చ భో ఏవం సన్తే అఞ్ఞిస్సా సీమాయ ఞత్తి, అఞ్ఞిస్సా అత్థారో హోతి, ఏవం సన్తే ‘‘పరినిట్ఠితపుబ్బకరణమేవ చే దాయకో సఙ్ఘస్స దేతి, సమ్పటిచ్ఛిత్వా కమ్మవాచాయ దాతబ్బం. తేన చ తస్మింయేవ సీమమణ్డలే అధిట్ఠహిత్వా అత్థరిత్వా సఙ్ఘో అనుమోదాపేతబ్బో’’తి వుత్తేన వజిరబుద్ధిటీకావచనేన (వజిర. టీ. మహావగ్గ ౩౦౮) విరుజ్ఝతీతి? నను అవోచుమ్హ ‘‘కమ్మవాచాభణనసీమా బద్ధసీమాభూతా, కథినత్థారసీమా ఉపచారసీమాభూతా’’తి. తస్మా వజిరబుద్ధిటీకావచనేన న విరుజ్ఝతి. తత్థ పుబ్బే యేభుయ్యేన బద్ధసీమవిహారత్తా సమగ్గం సఙ్ఘం సన్నిపాతేత్వా కమ్మవాచం వాచాపేత్వా ఉపచారసీమబద్ధసీమభూతే తస్మింయేవ విహారే అత్థరణం సన్ధాయ వుత్తం. బద్ధసీమవిహారే అహోన్తేపి అన్తోఉపచారసీమాయం బద్ధసీమాయ విజ్జమానాయ తత్థేవ సీమమణ్డలే కమ్మవాచం వాచాపేత్వా తత్థేవ అత్థరితబ్బభావో అమ్హేహిపి వుత్తోయేవ. యది పన న చేవ బద్ధసీమవిహారో హోతి, న చ అన్తోఉపచారసీమాయం బద్ధసీమా అత్థి, ఏవరూపే విహారే కమ్మవాచం వాచాపేతుం న లభతి, అఞ్ఞం బద్ధసీమం వా ఉదకుక్ఖేపం వా గన్త్వా కమ్మవాచం వాచాపేత్వా అత్తనో విహారం ఆగన్త్వా వస్సూపనాయికఖేత్తభూతాయ ఉపచారసీమాయ ఠత్వా కథినం అత్థరితబ్బం. ఏవమేవ పరమ్పరభూతా బహవో ఆచరియవరా కరోన్తీతి దట్ఠబ్బం.

అపరే పన ఆచరియా ‘‘బద్ధసీమవిరహాయ సుద్ధఉపచారసీమాయ సతి తస్సంయేవ ఉపచారసీమాయం ఞత్తికమ్మవాచాపి వాచేతబ్బా, కథినం అత్థరితబ్బం, న అఞ్ఞిస్సా సీమాయ ఞత్తి, అఞ్ఞిస్సా అత్థరణం కాతబ్బ’’న్తి వదన్తి. అయం పన నేసమధిప్పాయో – ‘‘కథినత్థతసీమాయన్తి ఉపచారసీమం సన్ధాయ వుత్త’’న్తి వజిరబుద్ధిటీకాయం (వజిర. టీ. మహావగ్గ ౩౦౬) కథినత్థారట్ఠానభూతాయ సీమాయ ఉపచారసీమాభావో వుత్తో, తస్సంయేవ టీకాయం (వజిర. టీ. మహావగ్గ ౩౦౮) పుబ్బే నిద్దిట్ఠపాఠే ‘‘తస్మింయేవ సీమమణ్డలే అధిట్ఠహిత్వా అత్థరిత్వా సఙ్ఘో అనుమోదాపేతబ్బో’’తి కమ్మవాచాభణనసీమాయమేవ అత్థరితబ్బభావో చ వుత్తో, తస్మా అఞ్ఞిస్సా సీమాయ ఞత్తి, అఞ్ఞిస్సా అత్థరణం న కాతబ్బం, తస్సంయేవ ఉపచారసీమాయం కమ్మవాచం సావేత్వా తస్మింయేవ అత్థారో కాతబ్బో, ఉపచారసీమతో బహి ఠితం బద్ధసీమం గన్త్వా అత్థరణకిచ్చం నత్థీతి.

తత్రేవం విచారణా కాతబ్బా – ఇదం భాసన్తరేసు ‘‘ఞత్తీ’’తి కథితం కథినదానకమ్మం చతూసు సఙ్ఘకమ్మేసు ఞత్తిదుతియకమ్మం హోతి, ఞత్తిదుతియకమ్మస్స నవసు ఠానేసు కథినదానం, గరుకలహుకేసు గరుకం, యది ‘‘ఉపచారసీమాయం చత్తారి సఙ్ఘకమ్మాని కాతబ్బానీ’’తి పకరణేసు ఆగతం అభవిస్సా, ఏవం సన్తే తేసం ఆచరియానం వచనానురూపతో ఉపచారసీమాయం కథినదానఞత్తికమ్మవాచం వాచేతబ్బం అభవిస్సా, న పన పకరణేసు ‘‘ఉపచారసీమాయం చత్తారి సఙ్ఘకమ్మాని కాతబ్బానీ’’తి ఆగతం, అథ ఖో ‘‘సఙ్ఘలాభవిభజనం, ఆగన్తుకవత్తం కత్వా ఆరామప్పవిసనం, గమికస్స భిక్ఖునో సేనాసనఆపుచ్ఛనం, నిస్సయపఅప్పస్సమ్భనం, పారివాసికమానత్తచారికభిక్ఖూనం అరుణుట్ఠాపనం, భిక్ఖునీనం ఆరామప్పవిసనఆపుచ్ఛనం ఇచ్చేవమాదీని ఏవ ఉపచారసీమాయ కత్తబ్బానీ’’తి ఆగతం, తస్మా కథినదానఞత్తిదుతియకమ్మవాచా కేవలాయం ఉపచారసీమాయం న వాచేతబ్బాతి సిద్ధా. కథం విఞ్ఞాయతీతి చే? ‘‘అవిప్పవాససీమా నామ తియోజనాపి హోతి, ఏవం సన్తే తియోజనే ఠితా లాభం గణ్హిస్సన్తి, తియోజనే ఠత్వా ఆగన్తుకవత్తం పూరేత్వా ఆరామం పవిసితబ్బం భవిస్సతి, గమికో తియోజనం గన్త్వా సేనాసనం ఆపుచ్ఛిస్సతి, నిస్సయపటిపన్నస్స భిక్ఖునో తియోజనాతిక్కమే నిస్సయో పటిప్పస్సమ్భిస్సతి, పారివాసికేన తియోజనం అతిక్కమిత్వా అరుణం ఉట్ఠపేతబ్బం భవిస్సతి, భిక్ఖునియా తియోజనే ఠత్వా ఆరామప్పవిసనం ఆపుచ్ఛితబ్బం భవిస్సతి, సబ్బమ్పేతం ఉపచారసీమాయ పరిచ్ఛేదవసేనేవ కాతుం వట్టతి, తస్మా ఉపచారసీమాయమేవ భాజేతబ్బ’’న్తి ఏవమాదిఅట్ఠకథాపాఠతో (మహావ. అట్ఠ. ౩౭౯) విఞ్ఞాయతీతి.

అథేవం వదేయ్యుం – ‘‘ఉపచారసీమా ఞత్తిదుతియకమ్మవాచాయ ఠానం న హోతీ’’తి తుమ్హేహి వుత్తం, అథ చ పన కతపుబ్బం అత్థి. తథా హి చీవరపటిగ్గాహకసమ్ముతిచీవరనిదహకసమ్ముతిచీవరభాజకసమ్ముతీనం ‘‘సుణాతు మే…పే… ధారయామీతి ఇమాయ కమ్మవాచాయ వా అపలోకనేన వా అన్తోవిహారే సబ్బసఙ్ఘమజ్ఝేపి ఖణ్డసీమాయపి సమ్మన్నితుం వట్టతియేవా’’తి ఉపచారసీమాయం ఞత్తిదుతియకమ్మవాచాయ నిప్ఫాదేతబ్బభావో అట్ఠకథాయం (వి. సఙ్గ. అట్ఠ. ౧౯౪) ఆగతో. భణ్డాగారస్స పన ‘‘ఇమం పన భణ్డాగారం ఖణ్డసీమం గన్త్వా ఖణ్డసీమాయ నిసిన్నేహి సమ్మన్నితుం న వట్టతి, విహారమజ్ఝేయేవ ‘సుణాతు మే, భన్తే, సఙ్ఘో, యది సఙ్ఘస్స పత్తకల్లం, సఙ్ఘో ఇత్థన్నామం విహారం భణ్డాగారం సమ్మన్నేయ్యా’తిఆదినా నయేన కమ్మవాచాయ వా అపలోకనేన వా సమ్మన్నితబ్బ’’న్తి అట్ఠకథాయం (వి. సఙ్గ. అట్ఠ. ౧౯౭) ఉపచారసీమాయమేవ ఞత్తిదుతియకమ్మవాచాయ సమ్మన్నితబ్బభావో ఆగతోతి.

తే ఏవం వత్తబ్బా – సచేపి అట్ఠకథాయం ఆగతం ‘‘అన్తోవిహారే’’తి పాఠో ‘‘విహారమజ్ఝే’’తి పాఠో చ ఉపచారసీమం సన్ధాయ వుత్తోతి మఞ్ఞమానా తుమ్హే ఆయస్మన్తో ఏవం అవచుత్థ, తే పన పాఠా ఉపచారసీమం సన్ధాయ అట్ఠకథాచరియేహి న వుత్తా, అథ ఖో అవిప్పవాససీమాసఙ్ఖాతం మహాసీమం సన్ధాయ వుత్తా. కథం విఞ్ఞాయతీతి చే? ఖణ్డసీమాయ వక్ఖమానత్తా. ఖణ్డసీమాయ హి మహాసీమా ఏవ పటియోగీ హోతి. ఉపచారసీమాతి అయమత్థో కథం జానితబ్బోతి చే? ‘‘ఇమం పన సమానసంవాసకసీమం సమ్మన్నన్తేహి పబ్బజ్జూపసమ్పదాదీనం సఙ్ఘకమ్మానం సుఖకరణత్థం పఠమం ఖణ్డసీమా సమ్మన్నితబ్బా…పే… ఏవం బద్ధాసు పన సీమాసు ఖణ్డసీమాయ ఠితా భిక్ఖూ మహాసీమాయ కమ్మం కరోన్తానం న కోపేన్తి, మహాసీమాయ వా ఠితా ఖణ్డసీమాయ కమ్మం కరోన్తానం. సీమన్తరికాయ పన ఠితా ఉభిన్నమ్పి న కోపేన్తీ’’తి వుత్తఅట్ఠకథాపాఠవసేన (మహావ. అట్ఠ. ౧౩౮) జానితబ్బోతి. అథ వా తేహి ఆయస్మన్తేహి ఆభతభణ్డాగారసమ్ముతిపాఠవసేనపి అయమత్థో విఞ్ఞాయతి. కథం? చీవరపటిగ్గాహకాదిపుగ్గలసమ్ముతియో పన అన్తోవిహారే సబ్బసఙ్ఘమజ్ఝేపి ఖణ్డసీమాయమ్పి సమ్మన్నితుం వట్టతి, భణ్డాగారసఙ్ఖాతవిహారసమ్ముతి పన విహారమజ్ఝేయేవాతి అట్ఠకథాయం వుత్తం, తత్థ విసేసకారణం పరియేసితబ్బం.

తత్రేవం విసేసకారణం పఞ్ఞాయతి – ‘‘అఞ్ఞిస్సా సీమాయ వత్థు అఞ్ఞిస్సా కమ్మవాచా’’తి వత్తబ్బదోసపరిహారత్థం వుత్తం. పుగ్గలసమ్ముతియో హి పుగ్గలస్స వత్థుత్తా యది మహాసీమభూతే అన్తోవిహారే కత్తుకామా హోన్తి, సబ్బసఙ్ఘమజ్ఝే తం వత్థుభూతం పుగ్గలం హత్థపాసే కత్వా కరేయ్యుం. యది ఖణ్డసీమాయ కత్తుకామా, తం వత్థుభూతం పుగ్గలం ఖణ్డసీమం ఆనేత్వా తత్థ సన్నిపతితకమ్మప్పత్తసఙ్ఘస్స హత్థపాసే కత్వా కరేయ్యుం. ఉభయథాపి యథావుత్తదోసో నత్థి, భణ్డాగారసమ్ముతి పన భణ్డాగారస్స విహారత్తా ఖణ్డసీమం ఆనేతుం న సక్కా, తస్మా యది తం సమ్ముతిం ఖణ్డసీమాయం ఠత్వా కరేయ్యుం, వత్థు మహాసీమాయం హోతి, కమ్మవాచా ఖణ్డసీమాయన్తి యథావుత్తదోసో హోతి, తస్మిఞ్చ దోసే సతి వత్థువిపన్నత్తా కమ్మం విపజ్జతి, తస్మా మహాసీమభూతవిహారమజ్ఝేయేవ సా సమ్ముతి కాతబ్బాతి అట్ఠకథాచరియానం మతి, న ఉపచారసీమాయ ఞత్తిదుతియకమ్మం కాతబ్బన్తి.

అథాపి ఏవం వదేయ్యుం ‘‘విహారసద్దేన అవిప్పవాససీమభూతా మహాసీమావ వుత్తా, న ఉపచారసీమా’’తి ఇదం వచనం కథం పచ్చేతబ్బన్తి? ఇమినాయేవ అట్ఠకథావచనేన. యది హి ఉపచారసీమా వుత్తా భవేయ్య, ఉపచారసీమా నామ బద్ధసీమం అవత్థరిత్వాపి పవత్తా ఆవాసేసు వా భిక్ఖూసు వా వడ్ఢన్తేసు అనియమవసేన వడ్ఢతి, తస్మా ఖణ్డసీమం అవత్థరిత్వా పవత్తనతో విహారేన సహ ఖణ్డసీమా ఏకసీమాయేవ హోతి, ఏవం సతి విహారే ఠితం భణ్డాగారం ఖణ్డసీమాయ ఠత్వా సమ్మన్నితుం సక్కా భవేయ్య, న పన సక్కా ‘‘ఖణ్డసీమాయ నిసిన్నేహి సమ్మన్నితుం న వట్టతీ’’తి అట్ఠకథాయం (మహావ. అట్ఠ. ౩౪౩) పటిసిద్ధత్తా. తేన ఞాయతి ‘‘ఇమస్మిం ఠానే విహారసద్దేన అవిప్పవాససీమభూతా మహాసీమా వుత్తా, న ఉపచారసీమా’’తి. ఉపచారసీమాయ అనియమవసేన వడ్ఢనభావో కథం జానితబ్బోతి? ‘‘ఉపచారసీమా పరిక్ఖిత్తస్స విహారస్స పరిక్ఖేపేన, అపరిక్ఖిత్తస్స పరిక్ఖేపారహట్ఠానేన పరిచ్ఛిన్నా హోతి. అపిచ భిక్ఖూనం ధువసన్నిపాతట్ఠానతో వా పరియన్తే ఠితభోజనసాలతో వా నిబద్ధవసనకఆవాసతో వా థామమజ్ఝిమస్స పురిసస్స ద్విన్నం లేడ్డుపాతానం అన్తో ఉపచారసీమా వేదితబ్బా, సా పన ఆవాసేసు వడ్ఢన్తేసు వడ్ఢతి, పరిహాయన్తేసు పరిహాయతి. మహాపచ్చరియం పన ‘భిక్ఖూసుపి వడ్ఢన్తేసు వడ్ఢతీ’తి వుత్తం, తస్మా సచే విహారే సన్నిపతితభిక్ఖూహి సద్ధిం ఏకాబద్ధా హుత్వా యోజనసతమ్పి పూరేత్వా నిసీదన్తి, యోజనసతమ్పి ఉపచారసీమావ హోతి, సబ్బేసం లాభో పాపుణాతీ’’తి అట్ఠకథాయం (మహావ. అట్ఠ. ౩౭౯) వచనతోతి.

యది ఏవం ఉపచారసీమాయ కథినత్థతభావో కస్మా వుత్తోతి? కథినత్థరణం నామ న సఙ్ఘకమ్మం, పుగ్గలకమ్మమేవ హోతి, తస్మా వస్సూపనాయికఖేత్తభూతాయ ఉపచారసీమాయ కాతబ్బా హోతి. ఞత్తికమ్మవాచా పన సఙ్ఘకమ్మభూతా, తస్మా ఉపచారసీమాయ కాతుం న వట్టతి, సువిసోధితపరిసాయ బద్ధాబద్ధసీమాయమేవ వట్టతీతి దట్ఠబ్బం. నను చ భో ‘‘కథినం అత్థరితుం కే లభన్తి, కే న లభన్తి? గణనవసేన తావ పచ్ఛిమకోటియా పఞ్చ జనా లభన్తి, ఉద్ధం సతసహస్సమ్పి, పఞ్చన్నం హేట్ఠా న లభన్తీ’’తి అట్ఠకథాయం వుత్తం, అథ కస్మా ‘‘కథినత్థరణం నామ న సఙ్ఘకమ్మం, పుగ్గలకమ్మమేవ హోతీ’’తి వుత్తన్తి? ‘‘న సఙ్ఘో కథినం అత్థరతి, న గణో కథినం అత్థరతి, పుగ్గలో కథినం అత్థరతీ’’తి పరివారే (పరి. ౪౧౪) వుత్తత్తా చ అపలోకనకమ్మాదీనం చతున్నం సఙ్ఘకమ్మానం ఠానేసు అపవిట్ఠత్తా చ. అట్ఠకథాయం పన కథినత్థారస్స ఉపచారభూతం కథినదానకమ్మవాచాభణనకాలం సన్ధాయ వుత్తం. తస్మిఞ్హి కాలే కథినదాయకా చత్తారో, పటిగ్గాహకో ఏకోతి పచ్ఛిమకోటియా పఞ్చ హోన్తి, తతో హేట్ఠా న లభతీతి. ఞత్తికమ్మవాచాయ సఙ్ఘకమ్మభావో కథం జానితబ్బోతి? ‘‘చతున్నం సఙ్ఘకమ్మానం ఞత్తిదుతియకమ్మస్స నవసు ఠానేసు కథినదాన’’న్తి ఆగతత్తా, ‘‘సుణాతు మే, భన్తే, సఙ్ఘో, ఇదం సఙ్ఘస్స కథినదుస్సం ఉప్పన్న’’న్తిఆదినా వుత్తత్తా చాతి.

అపరే పన ఆచరియా ‘‘భాసన్తరేసు ఞత్తీతి వుత్తా కథినదానకమ్మవాచా అత్థారకిరియాయ పవిసతి, అత్థారకిరియా చ ఉపచారసీమాయం కాతబ్బా, తస్మా కథినదానకమ్మవాచాపి ఉపచారసీమాయం కాతబ్బాయేవా’’తి వదన్తి, తేసం అయమధిప్పాయో – మహావగ్గపాళియం (మహావ. ౩౦౬) ‘‘ఏవఞ్చ పన, భిక్ఖవే, కథినం అత్థరితబ్బ’’న్తి ఆరభిత్వా ‘‘బ్యత్తేన భిక్ఖునా పటిబలేన సఙ్ఘో ఞాపేతబ్బో…పే… ఏవం ఖో, భిక్ఖవే, అత్థతం హోతి కథిన’’న్తి కథినదానఞత్తికమ్మవాచాతో పట్ఠాయ యావ అనుమోదనా పాఠో ఆగతో, పరివారపాళియఞ్చ (పరి. ౪౧౨) ‘‘కథినత్థారో జానితబ్బో’’తి ఉద్దేసస్స నిద్దేసే ‘‘సచే సఙ్ఘస్స కథినదుస్సం ఉప్పన్నం హోతి, సఙ్ఘేన కథం పటిపజ్జితబ్బం, అత్థారకేన కథం పటిపజ్జితబ్బం, అనుమోదకేన కథం పటిపజ్జితబ్బ’’న్తి పుచ్ఛం నీహరిత్వా ‘‘సఙ్ఘేన ఞత్తిదుతియేన కమ్మేన కథినత్థారకస్స భిక్ఖునో దాతబ్బం…పే… అనుమోదామా’’తి ఞత్తితో పట్ఠాయ యావ అనుమోదనా పాఠో ఆగతో, తస్మా ఞత్తితో పట్ఠాయ యావ అనుమోదనా సబ్బో విధి కథినత్థారకిరియాయం పవిసతి, తతో కథినత్థారకిరియాయ ఉపచారసీమాయం కత్తబ్బాయ సతి ఞత్తిసఙ్ఖాతకథినదానకమ్మవాచాపి ఉపచారసీమాయం కత్తబ్బాయేవాతి.

తత్రేవం విచారణా కాతబ్బా – అత్థారకిరియాయ విసుం అనాగతాయ సతి ‘‘సబ్బో విధి అత్థారకిరియాయం పవిసతీ’’తి వత్తబ్బం భవేయ్య, అథ చ పన మహావగ్గపాళియఞ్చ పరివారపాళియఞ్చ అత్థారకిరియా విసుం ఆగతాయేవ, తస్మా ఞత్తిసఙ్ఖాతా కథినదానకమ్మవాచా అత్థారకిరియాయం న పవిసతి, కేవలం అత్థారకిరియాయ ఉపచారభూతత్తా పన తతో పట్ఠాయ అనుక్కమేన వుత్తం. యథా ‘‘అనుజానామి, భిక్ఖవే, సీమం సమ్మన్నితు’’న్తి సీమాసమ్ముతిం అనుజానిత్వా ‘‘ఏవఞ్చ పన, భిక్ఖవే, సమ్మన్నితబ్బా’’తి సీమాసమ్ముతివిధిం దస్సేన్తో ‘‘పఠమం నిమిత్తా కిత్తేతబ్బా…పే… ఏవమేతం ధారయామీ’’తి నిమిత్తకిత్తనేన సహ సీమాసమ్ముతికమ్మవాచా దేసితా, తత్థ నిమిత్తకిత్తనం సీమాసమ్ముతికమ్మం న హోతి, కమ్మవాచాయేవ సీమాసమ్ముతికమ్మం హోతి, తథాపి సీమాసమ్ముతికమ్మవాచాయ ఉపచారభావతో సహ నిమిత్తకిత్తనేన సీమాసమ్ముతికమ్మవాచా దేసితా. యథా చ ఉపసమ్పదాకమ్మవిధిం దేసేన్తో ‘‘పఠమం ఉపజ్ఝం గాహాపేతబ్బో…పే… ఏవమేతం ధారయామీ’’తి ఉపజ్ఝాయగాహాపనాదినా సహ ఉపసమ్పదాకమ్మం దేసితం, తత్థ ఉపజ్ఝాయగాహాపనాది ఉపసమ్పదాకమ్మం న హోతి, ఞత్తిచతుత్థకమ్మవాచాయేవ ఉపసమ్పదాకమ్మం హోతి, తథాపి ఉపసమ్పదాకమ్మస్స సమీపే భూతత్తా ఉపజ్ఝాయగాహాపనాదినా సహ ఞత్తిచతుత్థకమ్మవాచా దేసితా, ఏవమేత్థ కథినదానకమ్మవాచా అత్థారకిరియా న హోతి, తథాపి అత్థారకిరియాయ ఉపచారభూతత్తా కథినదానఞత్తిదుతియకమ్మవాచాయ సహ కథినత్థారకిరియా దేసితా, తస్మా కథినదానకమ్మవాచా అత్థారకిరియాయం న పవిసతీతి దట్ఠబ్బం.

అథ వా ఞత్తిదుతియకమ్మవాచా చ అత్థారో చాతి ఇమే ద్వే ధమ్మా అతుల్యకిరియా అతుల్యకత్తారో అతుల్యకమ్మా అతుల్యకాలా చ హోన్తి, తేన విఞ్ఞాయతి ‘‘భాసన్తరేసు ఞత్తీతి వుత్తా ఞత్తిదుతియకమ్మవాచా అత్థారకిరియాయం న పవిసతీ’’తి. తత్థ కథం అతుల్యకిరియా హోన్తి? కమ్మవాచా దానకిరియా హోతి, అత్థారో పన్నరసధమ్మానం కారణభూతా అత్థారకిరియా, ఏవం అతుల్యకిరియా. కథం అతుల్యకత్తారోతి? కమ్మవాచాయ కత్తా సఙ్ఘో హోతి, అత్థారస్స కత్తా పుగ్గలో, ఏవం అతుల్యకత్తారో హోన్తి. కథం అతుల్యకమ్మా హోన్తి? కమ్మవాచాయ కమ్మం కథినదుస్సం హోతి, అత్థారస్స కమ్మం కథినసఙ్ఖాతా సమూహపఞ్ఞత్తి, ఏవం అతుల్యకమ్మా హోన్తి. కథం అతుల్యకాలా హోన్తి? కథినదానకమ్మవాచా పుబ్బకరణపచ్చుద్ధారఅధిట్ఠానానం పుబ్బే హోతి, అత్థారో తేసం పచ్ఛా, ఏవం అతుల్యకాలా హోన్తీతి. అథ వా అత్థారో ‘‘ఇమాయ సఙ్ఘాటియా కథినం అత్థరామీ’’తిఆదినా వచీభేదసఙ్ఖాతేన ఏకేన ధమ్మేన సఙ్గహితో, న ఞత్తిఅనుస్సావనాదినా అనేకేహి ధమ్మేహి సఙ్గహితో. వుత్తఞ్హేతం పరివారే (పరి. ౪౦౮) ‘‘అత్థారో ఏకేన ధమ్మేన సఙ్గహితో వచీభేదేనా’’తి. ఇమినాపి కారణేన జానితబ్బం ‘‘న ఞత్తి అత్థారే పవిట్ఠా’’తి.

అఞ్ఞే పన ఆచరియా ఏవం వదన్తి – ‘‘కథినత్థారం కే లభన్తి, కే న లభన్తీతి? గణనవసేన తావ పచ్ఛిమకోటియా పఞ్చ జనా లభన్తి, ఉద్ధం సతసహస్సమ్పి, పఞ్చన్నం హేట్ఠా న లభన్తీ’’తి అట్ఠకథాయం (మహావ. అట్ఠ. ౩౦౬) ఆగతత్తా ‘‘హేట్ఠిమన్తతో పఞ్చ భిక్ఖూ కథినత్థారం లభన్తి, తతో అప్పకతరా న లభన్తీ’’తి విఞ్ఞాయతి. ‘‘పఞ్చన్నం జనానం వట్టతీతి పచ్ఛిమకోటియా చత్తారో కథినదుస్సస్స దాయకా, ఏకో పటిగ్గాహకోతి పఞ్చన్నం జనానం వట్టతీ’’తి కఙ్ఖావితరణీటీకాయం (కఙ్ఖా. అభి. టీ. కథినసిక్ఖాపదవణ్ణనా) ఆగతత్తా తస్మిం వాక్యే ‘‘వట్టతీ’’తి కిరియాయ కత్తా ‘‘సో కథినత్థారో’’తి వుచ్చతి, తస్మా అత్థారోతి ఇమినా ‘‘ఇమాయ సఙ్ఘాటియా కథినం అత్థరామీ’’తి వుత్తఅత్థరణకిరియా న అధిప్పేతా, చతూహి భిక్ఖూహి అత్థారకస్స భిక్ఖునో ఞత్తియా దానం అధిప్పేతన్తి విఞ్ఞాయతి. ‘‘కథినత్థారం కే లభన్తి…పే… ఉద్ధం సతసహస్సన్తి ఇదం అత్థారకస్స భిక్ఖునో సఙ్ఘస్స కథినదుస్సదానకమ్మం సన్ధాయ వుత్త’’న్తి వినయవినిచ్ఛయటీకాయం వుత్తం. తస్మిమ్పి పాఠే ఞత్తియా దిన్నంయేవ సన్ధాయ ‘‘పఞ్చ జనా అత్థారం లభన్తీ’’తి ఇదం వచనం అట్ఠకథాచరియేహి వుత్తం, ‘‘ఇమాయ సఙ్ఘాటియా కథినం అత్థరామీ’’తిఆది పుగ్గలస్స అత్థరణం సన్ధాయ న వుత్తన్తి టీకాచరియస్స అధిప్పాయో. ఏవం కఙ్ఖావితరణీటీకా-వినయవినిచ్ఛయటీకాకారకేహి ఆచరియేహి ‘‘ఞత్తిదుతియకమ్మం అత్థారో నామా’’తి వినిచ్ఛితత్తా ఉపచారసీమాయం కథినదానఞత్తికమ్మవాచాకరణం యుత్తన్తి విఞ్ఞాయతీతి వదన్తి.

తత్రేవం విచారణా కాతబ్బా – ‘‘ఞత్తిదుతియకమ్మంయేవ అత్థారో నామా’’తి టీకాచరియా న వదేయ్యుం. వదేయ్యుం చే, అట్ఠకథాయ విరుద్ధో సియా. కథం విరుద్ధోతి చే? ‘‘ఛిన్నవస్సా వా పచ్ఛిమికాయ ఉపగతా వా న లభన్తి, అఞ్ఞస్మిం విహారే వుత్థవస్సాపి న లభన్తీతి మహాపచ్చరియం వుత్త’’న్తి అట్ఠకథాయం (మహావ. అట్ఠ. ౩౦౬) ఆగతత్తా ‘‘తే ఛిన్నవస్సాదయో కథినత్థారం న లభన్తీ’’తి విఞ్ఞాయతి. యది ఞత్తిదుతియకమ్మం అత్థారో నామ సియా, ఏవం సతి తే భిక్ఖూ ఞత్తిదుతియకమ్మేపి గణపూరకభావేన అప్పవిట్ఠా సియుం. అథ చ పన ‘‘పురిమికాయ ఉపగతానం పన సబ్బే గణపూరకా హోన్తీ’’తి అట్ఠకథాయ (మహావ. అట్ఠ. ౩౦౬) వుత్తత్తా తే ఞత్తిదుతియకమ్మే పవిట్ఠావ హోన్తి, తస్మా అట్ఠకథాచరియో పఞ్చానిసంసహేతుభూతం ‘‘ఇమాయ సఙ్ఘాటియా కథినం అత్థరామీ’’తిఆదికం వచీభేదంయేవ ‘‘అత్థారో’’తి వదతి, న ఞత్తిదుతియకమ్మం, తస్మా తే ఛిన్నవస్సాదయో పఞ్చానిసంసహేతుభూతం కథినత్థారం న లభన్తి, ఞత్తిదుతియకమ్మే పన చతువగ్గసఙ్ఘపూరకభావం లభన్తీతి విఞ్ఞాయతి. పునపి వుత్తం అట్ఠకథాయం ‘‘సచే పురిమికాయ ఉపగతా చత్తారో వా హోన్తి తయో వా ద్వే వా ఏకో వా, ఇతరే గణపూరకే కత్వా కథినం అత్థరితబ్బ’’న్తి. ఏవం అలబ్భమానకథినత్థారేయేవ ఛిన్నవస్సాదయో గణపూరకే కత్వా ఞత్తిదుతియకమ్మవాచాయ కథినదుస్సం దాపేత్వా పురిమికాయ ఉపగతేహి కథినస్స అత్థరితబ్బభావతో ‘‘ఞత్తిదుతియకమ్మంయేవ అత్థారో నామాతి టీకాచరియా న వదేయ్యు’’న్తి అవచిమ్హాతి.

నను చ భో ఇమస్మిమ్పి అట్ఠకథావచనే ‘‘ఇతరే గణపూరకే కత్వా కథినం అత్థరితబ్బ’’న్తి వచనేన చతువగ్గసఙ్ఘేన కత్తబ్బం ఞత్తిదుతియకమ్మంయేవ ‘‘అత్థారో’’తి వుత్తన్తి? న, పుబ్బాపరవిరోధతో. పుబ్బే హి ఛిన్నవస్సాదీనం కథినం అత్థరితుం అలబ్భమానభావో వుత్తో, ఇధ ‘‘ఞత్తిదుతియకమ్మం అత్థారో’’తి వుత్తే తేసమ్పి లబ్భమానభావో వుత్తో భవేయ్య, న అట్ఠకథాచరియా పుబ్బాపరవిరుద్ధం కథేయ్యుం, తస్మా ‘‘కత్వా’’తి పదం ‘‘అత్థరితబ్బ’’న్తి పదేన సమ్బజ్ఝన్తేన సమానకాలవిసేసనం అకత్వా పుబ్బకాలవిసేసనమేవ కత్వా సమ్బన్ధితబ్బం, ఏవం సతి పుబ్బవచనేనాపరవచనం గఙ్గోదకేన యమునోదకం వియ సంసన్దతి, పచ్ఛాపి చ ‘‘కమ్మవాచం సావేత్వా కథినం అత్థరాపేత్వా దానఞ్చ భుఞ్జిత్వా గమిస్సన్తీ’’తి విసుం కమ్మవాచాసావనం విసుం కథినత్థరణం పుబ్బాపరానుక్కమతో వుత్తం, తస్మా ఞత్తిదుతియకమ్మం అత్థారో నామ న హోతి, కేవలం అత్థారస్స కారణమేవ ఉపచారమేవ హోతీతి దట్ఠబ్బం. కిఞ్చ భియ్యో – ‘‘న సఙ్ఘో కథినం అత్థరతి, న గణో కథినం అత్థరతి, పుగ్గలో కథినం అత్థరతీ’’తి పరివారవచనేన (పరి. ౪౧౪) అయమత్థో జానితబ్బోతి.

యది ఏవం కఙ్ఖావితరణీటీకా-వినయవినిచ్ఛయటీకాసు ఆగతపాఠానం అధిప్పాయో కథం భాసితబ్బో భవేయ్య. నను కఙ్ఖావితరణీటీకాయం ‘‘వట్టతీ’’తి ఇమిస్సా కిరియాయ కత్తా ‘‘సో కథినత్థారో’’తి వుత్తో, వినయవినిచ్ఛయటీకాయఞ్చ ‘‘కథినదుస్సదానకమ్మ’’న్తి పదం ‘‘సన్ధాయా’’తి కిరియాయ కమ్మం, కథినత్థారో…పే… ఇదం ‘‘వుత్త’’న్తి కిరియాయ కమ్మం హోతి. ఏవం టీకాసు నీతత్థతో ఆగతపాఠేసు సన్తేసు ‘‘ఞత్తిదుతియకమ్మంయేవ అత్థారో నామాతి టీకాచరియా న వదేయ్యు’’న్తి న వత్తబ్బన్తి? యేనాకారేన అట్ఠకథావచనేన టీకావచనఞ్చ పుబ్బాపరఅట్ఠకథావచనఞ్చ అవిరుద్ధం భవేయ్య, తేనాకారేన టీకాపాఠానం అధిప్పాయో గహేతబ్బో. కథం? కఙ్ఖావితరణీఅట్ఠకథాయం (కఙ్ఖా. అట్ఠ. కథినసిక్ఖాపదవణ్ణనా) ‘‘సో సబ్బన్తిమేన పరిచ్ఛేదేన పఞ్చన్నం జనానం వట్టతీ’’తి ఆగతో, తస్మిం అట్ఠకథావచనే చోదకేన చోదేతబ్బస్స అత్థితాయ తం పరిహరితుం ‘‘పఞ్చన్నం జనానం వట్టతీతి పచ్ఛిమకోటియా చత్తారో కథినదుస్సస్స దాయకా, ఏకో పటిగ్గాహకోతి పఞ్చన్నం జనానం వట్టతీ’’తి పాఠో టీకాచరియేన వుత్తో, కథం చోదేతబ్బం అత్థీతి? భో అట్ఠకథాచరియ ‘‘సో సబ్బన్తిమేన పరిచ్ఛేదేన పఞ్చన్నం జనానం వట్టతీ’’తి వుత్తో, ఏవం సతి పఞ్చన్నం కథినత్థారకానం ఏవ సో కథినత్థారో వట్టతి, న ఏకద్వితిచతుపుగ్గలానన్తి అత్థో ఆపజ్జతి, ఏవం సతి ‘‘న సఙ్ఘో కథినం అత్థరతి, న గణో కథినం అత్థరతి, పుగ్గలో కథినం అత్థరతీ’’తి ఆగతపాళియా విరుజ్ఝనతో ఆగమవిరోధో ఆపజ్జతి, తం చోదనం పరిహరన్తో ‘‘పఞ్చన్నం జనానం వట్టతీతి పచ్ఛిమకోటియా చత్తారో కథినదుస్సస్స దాయకా, ఏకో పటిగ్గాహకోతి పఞ్చన్నం జనానం వట్టతీ’’తి పాఠో టీకాచరియేన వుత్తో. తత్థాయమధిప్పాయో – భో చోదకాచరియ అట్ఠకథాచరియేన కథినత్థారకాలే పఞ్చన్నం అత్థారకానం భిక్ఖూనం వసేన ‘‘సో సబ్బన్తిమేన పరిచ్ఛేదేన పఞ్చన్నం జనానం వట్టతీ’’తి పాఠో న వుత్తో, అథ ఖో సఙ్ఘేన అత్థారకస్స కథినదుస్సదానకాలే పచ్ఛిమకోటియా చత్తారో కథినదుస్సస్స దాయకా, ఏకో పటిగ్గాహకోతి పఞ్చన్నం దాయకపటిగ్గాహకపుగ్గలానం అత్థితాయ సో పచ్ఛా కత్తబ్బో అత్థారో వట్టతి, కారణసమ్పత్తియా ఫలసమ్పత్తి హోతి, తస్మా తస్మిం అట్ఠకథావచనే ఆగమవిరోధో నాపజ్జతీతి.

వినయవినిచ్ఛయటీకాయమ్పి ‘‘కథినత్థారం కే లభన్తి, కే న లభన్తీతి? గణనవసేన తావ పచ్ఛిమకోటియా పఞ్చ జనా లభన్తి, ఉద్ధం సతసహస్సమ్పి, పఞ్చన్నం హేట్ఠా న లభన్తీ’’తి అట్ఠకథావచనే పరేహి పుచ్ఛితబ్బస్స అత్థితాయ తం పుచ్ఛం విస్సజ్జేతుం ‘‘ఇదం అత్థారకస్స భిక్ఖునో సఙ్ఘస్స కథినదుస్సదానకమ్మం సన్ధాయ వుత్త’’న్తి పాఠో టీకాచరియేన వుత్తో. కథం పుచ్ఛితబ్బన్తి చే? భో అట్ఠకథాచరియ ‘‘హేట్ఠిమకోటియా పఞ్చన్నం జనానం వట్టతీ’’తి ఇదం వచనం కిం పఞ్చానిసంసస్స కారణభూతం ‘‘ఇమాయ సఙ్ఘాటియా కథినం అత్థరామీ’’తిఆదిఅత్థారకిరియం సన్ధాయ వుత్తం, ఉదాహు అత్థారస్స కారణభూతం కథినదుస్సదానకమ్మన్తి. కథం విస్సజ్జనాతి? భో భద్రముఖ ‘‘హేట్ఠిమకోటియా పఞ్చన్నం జనానం వట్టతీ’’తి ఇదం పఞ్చానిసంసస్స కారణభూతం ‘‘ఇమాయ సఙ్ఘాటియా కథినం అత్థరామీ’’తిఆదికం అత్థారకిరియం సన్ధాయ అట్ఠకథాచరియేన న వుత్తం, అథ ఖో అత్థారస్స కారణభూతం కథినదానకమ్మం సన్ధాయ వుత్తన్తి. తత్రాయమధిప్పాయో – సఙ్ఘేన అత్థారకస్స దిన్నదుస్సేన ఏవ కథినత్థారో సమ్భవతి, న ఠితికాయ లద్ధచీవరేన వా పుగ్గలికచీవరేన వా సమ్భవతి, తఞ్చ కథినదుస్సదానకమ్మం చత్తారో కథినదుస్సదాయకా, ఏకో పటిగ్గాహకోతి పఞ్చసు భిక్ఖూసు విజ్జమానేసుయేవ సమ్పజ్జతి, న తతో ఊనేసూతి పచ్ఛిమకోటియా పఞ్చన్నం వట్టతి, కారణసిద్ధియా ఫలసిద్ధి హోతి, తేనేవ చ కారణేన ‘‘కథినదుస్సదానకమ్మం వుత్త’’న్తి ముఖ్యవసేన అవత్వా ‘‘సన్ధాయ వుత్త’’న్తి ఉపచారవసేనాహ. ఏవం వుత్తేయేవ అట్ఠకథావచనస్స పుబ్బాపరవిరోధో నత్థి, అట్ఠకథావచనేన చ టీకావచనం విరుద్ధం న హోతీతి దట్ఠబ్బం, ‘‘అపలోకనాదిసఙ్ఘకమ్మకరణత్థం బద్ధసీమా భగవతా అనుఞ్ఞాతా’’తి ఇమినా వినయలక్ఖణేన చ సమేతి.

‘‘ఇమాయ సఙ్ఘాటియా కథినం అత్థరామీ’’తిఆదికా పన అత్థారకిరియా అపలోకనాదీసు చతూసు సఙ్ఘకమ్మేసు అప్పవిట్ఠా, అధిట్ఠానాదయో వియ పఞ్చానిసంసలాభకారణభూతా పుగ్గలకిరియావ హోతీతి వస్సూపనాయికఖేత్తభూతాయ అన్తోఉపచారసీమాయ కాతబ్బా, తస్మా అన్తోఉపచారసీమాయం బద్ధసీమాయ అవిజ్జమానాయ బహిఉపచారసీమాయం బద్ధసీమం వా ఉదకుక్ఖేపసత్తబ్భన్తరలభమానట్ఠానం వా గన్త్వా ఞత్తిదుతియకమ్మేన కథినదుస్సం దాపేత్వా పున విహారం ఆగన్త్వా అన్తోఉపచారసీమాయమేవ కథినత్థరణం పుబ్బాచరియేహి కతం, తం సుకతమేవ హోతీతి దట్ఠబ్బం. ఏవం అగ్గహేత్వా సుద్ధఉపచారసీమాయమేవ ఞత్తిదుతియకమ్మం కాతబ్బన్తి గయ్హమానే సతి తేసం ఆయస్మన్తానం దిట్ఠానుగతిం ఆపజ్జమానా సిస్సానుసిస్సా ధువవాసత్థాయ విహారదానాదిఅపలోకనకమ్మం వా ఉపోసథపవారణాదిఞత్తికమ్మం వా సీమాసమ్మన్ననాదిఞత్తిదుతియకమ్మం వా ఉపసమ్పదాదిఞత్తిచతుత్థకమ్మం వా ఉపచారసీమాయమేవ కరేయ్యుం, ఏవం కరోన్తా భగవతో సాసనే మహన్తం జటం మహన్తం గుమ్బం మహన్తం విసమం కరేయ్యుం, తస్మా తమకరణత్థం యుత్తితో చ ఆగమతో చ అనేకాని కారణాని ఆహరిత్వా కథయిమ్హాతి.

సాసనే గారవం కత్వా, సద్ధమ్మస్సానులోమతో;

మయా కతం వినిచ్ఛయం, సమ్మా చిన్తేన్తు సాధవో.

పునప్పునం విచిన్తేత్వా, యుత్తం చే హోతి గణ్హన్తు;

నో చే యుత్తం మా గణ్హన్తు, సమ్మాసమ్బుద్ధసావకాతి.

ఇతో పరానిపి కారణసాధకాని ఆహరన్తి ఆచరియా, తేసం పటివచనేన అతివిత్థారో భవిస్సతి, ఉపచారసీమాయ చతున్నం సఙ్ఘకమ్మానం కతట్ఠానభావో పుబ్బే వుత్తోవ, తస్మా తం వచనం మనసి కత్వా సంసయం అకత్వా ధారేతబ్బోతి.

‘‘ఇమాయ సఙ్ఘాటియా కథినం అత్థరామీ’’తి వాచా భిన్దితబ్బాతి కిం ఏత్తకేన వచీభేదేన కథినం అత్థతం హోతి, ఉదాహు అఞ్ఞో కోచి కాయవికారో కాతబ్బో? న కాతబ్బో. ఏత్తకేనేవ హి వచీభేదేన అత్థతం హోతి, కథినం. వుత్తఞ్హేతం పరివారే (పరి. ౪౦౮) ‘‘అత్థారో ఏకేన ధమ్మేన సఙ్గహితో వచీభేదేనా’’తి.

ఏవం కథినత్థారం దస్సేత్వా అనుమోదాపనఅనుమోదనే దస్సేన్తో ‘‘తేన కథినత్థారకేనా’’తిఆదిమాహ. తత్థ యేన భిక్ఖునా ‘‘ఇమాయ సఙ్ఘాటియా కథినం అత్థరామీ’’తిఆదినా వచీభేదేన కథినం అత్థతం, తేన ‘‘కథినస్స అత్థారా పన్నరస ధమ్మా జాయన్తీ’’తి పరివారే (పరి. ౪౦౩) ఆగతత్తా కథినత్థారేన సహేవ పఞ్చ ఆనిసంసా ఆగతా, అథ కస్మా సఙ్ఘం అనుమోదాపేతీతి? కిఞ్చాపి అత్థారకస్స భిక్ఖునో పఞ్చ ఆనిసంసా ఆగతా, సఙ్ఘస్స పన అనాగతా, తస్మా సఙ్ఘస్స చ ఆగమనత్థం సఙ్ఘం అనుమోదాపేతి, సఙ్ఘో చ అనుమోదనం కరోతి, ఏవం కతే ఉభిన్నమ్పి ఆనిసంసా ఆగతా హోన్తి. వుత్తఞ్హేతం పరివారే (పరి. ౪౦౩) ‘‘ద్విన్నం పుగ్గలానం అత్థతం హోతి కథినం అత్థారకస్స చ అనుమోదకస్స చా’’తి. ఏత్థ చ కథినత్థారకభిక్ఖుతో వుడ్ఢతరో భిక్ఖు తస్మిం సఙ్ఘే అత్థి, ఇధ వుత్తనయేన అత్థారకేన ‘‘భన్తే’’తి వత్తబ్బం, అనుమోదకేన ‘‘ఆవుసో’’తి. యది పన కథినత్థారకో భిక్ఖు సబ్బేసం వుడ్ఢతరో హోతి, తేన ‘‘ఆవుసో’’తి వత్తబ్బం, ఇతరేహి ‘‘భన్తే’’తి, ఏవం సేసనయద్వయేపి. ఏవం సబ్బేసం అత్థతం హోతి కథినన్తి. ఇమేసు పన సఙ్ఘపుగ్గలేసు యే తస్మిం విహారే పురిమికాయ వస్సం ఉపగన్త్వా పఠమపవారణాయ పవారితా, తేయేవ అనుమోదితుం లభన్తి, ఛిన్నవస్సా వా పచ్ఛిమికాయ ఉపగతా వా అఞ్ఞస్మిం విహారే వుత్థవస్సా వా న లభన్తి, అననుమోదన్తాపి ఆనిసంసం న లభన్తి.

ఏవం కథినత్థారం దస్సేత్వా ఇదాని చీవరవిభాగం దస్సేతుం ‘‘ఏవం అత్థతే పన కథినే’’తిఆదిమాహ. తత్థ సచే కథినచీవరేన సద్ధిం ఆభతం ఆనిసంసన్తి ఇమినా ఏకం అత్థతచీవరమేవ కథినచీవరం నామ, తతో అఞ్ఞం తేన సద్ధిం ఆభతం సబ్బం చీవరం కథినానిసంసచీవరం నామాతి దస్సేతి. వక్ఖతి హి ‘‘అవసేసకథినానిసంసే బలవవత్థానీ’’తిఆది. తేన ఞాయతి ‘‘వత్థమేవ ఇధ ఆనిసంసో నామ, న అగ్ఘో, కథినసాటకేన సద్ధిం ఆభతానం అఞ్ఞసాటకానం బహులవసేన అత్థరితబ్బం, న కథినసాటకస్స మహగ్ఘవసేనా’’తి. భిక్ఖుసఙ్ఘో అనిస్సరో, అత్థతకథినో భిక్ఖుయేవ ఇస్సరో. కస్మా? దాయకేహి విచారితత్తా. భిక్ఖుసఙ్ఘో ఇస్సరో, కస్మా? దాయకేహి అవిచారితత్తా, మూలకథినస్స చ సఙ్ఘే దిన్నత్తా. అవసేసకథినానిసంసేతి తస్స దిన్నవత్థేహి అవసేసకథినానిసంసవత్థే. బలవవత్థానీతి అత్థరితబ్బకథినసాటకంయేవ అహతం వా అహతకప్పం వా దాతుం వట్టతి, ఆనిసంసచీవరం పన యథాసత్తి యథాబలం పురాణం వా అభినవం వా దుబ్బలం వా బలవం వా దాతుం వట్టతి, తస్మా తేసు దుబ్బలవత్థే ఠితికాయ దిన్నే లద్ధభిక్ఖుస్స ఉపకారకం న హోతి, తస్మా ఉపకారణయోగ్గాని బలవవత్థాని దాతబ్బానీతి అధిప్పాయో. వస్సావాసికఠితికాయ దాతబ్బానీతి యత్తకా భిక్ఖూ వస్సావాసికచీవరం లభింసు, తే ఠపేత్వా తేసం హేట్ఠతో పట్ఠాయ యథాక్కమం దాతబ్బాని. థేరాసనతో పట్ఠాయాతి యత్తకా భిక్ఖూ తిస్సం కథినత్థతసీమాయం సన్తి, తేసు జేట్ఠకభిక్ఖుతో పట్ఠాయ దాతబ్బాని. ఆసనగ్గహణం పన యథావుడ్ఢం నిసిన్నే సన్ధాయ కతం. ఏతేన వస్సావాసికకథినానిసంసానం సమానగతికతం దీపేతి. గరుభణ్డం న భాజేతబ్బన్తి కథినసాటకేన సద్ధిం ఆభతేసు మఞ్చపీఠాదికం గరుభణ్డం న భాజేతబ్బం, సఙ్ఘికవసేనేవ పరిభుఞ్జితబ్బన్తి అత్థో. తత్థ గరుభణ్డవినిచ్ఛయో అనన్తరకథాయం ఆవి భవిస్సతి.

ఇమస్మిం పన ఠానే వత్తబ్బం అత్థి. కథం? ఇదాని భిక్ఖూ కథినానిసంసచీవరం కుసపాతం కత్వా విభజన్తి, తం యుత్తం వియ న దిస్సతీతి. కస్మాతి చే? ‘‘అవసేసకథినానిసంసే బలవవత్థాని వస్సావాసికఠితికాయ దాతబ్బాని, ఠితికాయ అభావే థేరాసనతో పట్ఠాయ దాతబ్బానీ’’తి వచనతోతి. ఏవం సన్తే కత్థ కుసపాతో కాతబ్బోతి? భణ్డాగారే ఠపితచీవరేతి. కథం విఞ్ఞాయతీతి చే? ‘‘ఉస్సన్నం హోతీతి బహు రాసికతం హోతి, భణ్డాగారం న గణ్హాతి. సమ్ముఖీభూతేనాతి అన్తోఉపచారసీమాయం ఠితేన. భాజేతున్తి కాలం ఘోసాపేత్వా పటిపాటియా భాజేతుం…పే… ఏవం ఠపితేసు చీవరపటివీసేసు కుసో పాతేతబ్బో’’తి అట్ఠకథాయం (మహావ. అట్ఠ. ౩౪౩) వుత్తత్తా, తస్మా ఇమిస్సం అట్ఠకథాయం వుత్తనయేనేవ భాజేతబ్బన్తి అమ్హాకం ఖన్తి.

ఏకచ్చే పన భిక్ఖూ ఏకేకస్స ఏకేకస్మిం చీవరే అప్పహోన్తే చీవరం పరివత్తేత్వా అకప్పియవత్థుం గహేత్వా భాజేన్తి, తం అతిఓళారికమేవ. అఞ్ఞేపి ఏకచ్చానం చీవరానం మహగ్ఘతాయ ఏకచ్చానం అప్పగ్ఘతాయ సమగ్ఘం కాతుం న సక్కాతి తథేవ కరోన్తి, తమ్పి ఓళారికమేవ. తత్థ హి అకప్పియవత్థునా పరివత్తనేపి తస్స విచారణేపి భాగగ్గహణేపి ఆపత్తియేవ హోతి. ఏకే ‘‘కథినం నామ దుబ్బిచారణీయ’’న్తి వత్వా అత్థరణం న కరోన్తి, పుగ్గలికవసేనేవ యథాజ్ఝాసయం విచారేన్తి, తం పన యది దాయకేహి పుగ్గలస్సేవ దిన్నం, పుగ్గలేన చ సఙ్ఘస్స అపరిచ్చజితం, ఏవం సతి అత్తనో సన్తకత్తా యుత్తం వియ దిస్సతి. యది పన సఙ్ఘస్స వా గణస్స వా దిన్నం, పుగ్గలస్స దిన్నేపి సఙ్ఘస్స వా గణస్స వా పరిచ్చజితం, ఏవం సన్తే సఙ్ఘగణానం సన్తకత్తా అయుత్తం భవేయ్య. అపరే పన కథినవసేన పటిగ్గహితే విచారేతుం దుక్కరన్తి మఞ్ఞమానా ‘‘న మయం కథినవసేన పటిగ్గణ్హామ, వస్సావాసికభావేనేవ పటిగ్గణ్హామా’’తి వత్వా యథారుచి విచారేన్తి, తమ్పి అయుత్తం. వస్సావాసికమ్పి హి సఙ్ఘస్స దిన్నం సఙ్ఘికం హోతియేవ, పుగ్గలస్స దిన్నం పుగ్గలికం. కథం విఞ్ఞాయతీతి చే? ‘‘సచే పన తేసం సేనాసనే పంసుకూలికో వసతి, ఆగతఞ్చ తం దిస్వా ‘తుమ్హాకం వస్సావాసికం దేమా’తి వదన్తి, తేన సఙ్ఘస్స ఆచిక్ఖితబ్బం. సచే తాని కులాని సఙ్ఘస్స దాతుం న ఇచ్ఛన్తి, ‘తుమ్హాకంయేవ దేమా’తి వదన్తి, సభాగో భిక్ఖు ‘వత్తం కత్వా గణ్హాహీ’తి వత్తబ్బో, పంసుకూలికస్స పనేతం న వట్టతీ’’తి అట్ఠకథాయం (చూళవ. అట్ఠ. ౩౧౮; వి. సఙ్గ. అట్ఠ. ౨౧౯) వుత్తత్తా.

వస్సావాసికం దువిధం సద్ధాదేయ్యతత్రుప్పాదవసేన. వుత్తఞ్హి అట్ఠకథాయం (చూళవ. అట్ఠ. ౩౧౮) ‘‘ఇతి సద్ధాదేయ్యే దాయకమనుస్సా పుచ్ఛితబ్బా, తత్రుప్పాదే పన కప్పియకారకా పుచ్ఛితబ్బా’’తి. సద్ధాదేయ్యవస్సావాసికమ్పి సవిహారావిహారవసేన దువిధం. వుత్తఞ్హేతం అట్ఠకథాయం (చూళవ. అట్ఠ. ౩౧౮) ‘‘మహాపదుమత్థేరో పనాహ న ఏవం కాతబ్బం. మనుస్సా హి అత్తనో ఆవాసపటిజగ్గనత్థాయ పచ్చయం దేన్తి, తస్మా అఞ్ఞేహి భిక్ఖూహి తత్థ పవిసితబ్బ’’న్తి, ‘‘యేసం పన సేనాసనం నత్థి, కేవలం పచ్చయమేవ దేన్తి, తేసం పచ్చయం అవస్సావాసికే సేనాసనే గాహేతుం వట్టతీ’’తి చ. తత్రుప్పాదవస్సావాసికం నామ కప్పియకారకానం హత్థే కప్పియవత్థుపఅభుఞ్జనత్థాయ దిన్నవత్థుతో నిబ్బత్తం. వుత్తమ్పి చేతం అట్ఠకథాయం (చూళవ. అట్ఠ. ౩౧౮) ‘‘కప్పియకారకానఞ్హి హత్థే ‘కప్పియభణ్డం పరిభుఞ్జథా’తి దిన్నవత్థుతో యం యం కప్పియం, తం సబ్బం పరిభుఞ్జితుం అనుఞ్ఞాత’’న్తి. ఏవం వస్సావాసికచీవరమ్పి పుబ్బే యేభుయ్యేన సఙ్ఘస్సేవ దేన్తి, తస్మా ‘‘కథినచీవరం దేమా’’తి వుత్తే కథినచీవరభావేన పటిగ్గహేతబ్బం, ‘‘వస్సావాసికం దేమా’’తి వుత్తే వస్సావాసికచీవరభావేనేవ పటిగ్గహేతబ్బం. కస్మా? ‘‘యథా దాయకా వదన్తి, తథా పటిపజ్జితబ్బ’’న్తి (చూళవ. అట్ఠ. ౩౨౫) వచనతో.

కిఞ్చి అవత్వా హత్థే వా పాదమూలే వా ఠపేత్వా గతే కిం కాతబ్బన్తి? తత్థ సచే ‘‘ఇదం వత్థు చేతియస్స వా సఙ్ఘస్స వా పరపుగ్గలస్స వా అత్థాయ పరిణత’’న్తి జానేయ్య, తేసం అత్థాయ పటిగ్గహేతబ్బం. అథ ‘‘మమత్థాయ పరిణత’’న్తి జానేయ్య, అత్తనో అత్థాయ పటిగ్గహేతబ్బం. వుత్తఞ్హేతం పరివారే (పరి. ౩౨౯) ‘‘నవ అధమ్మికదానానీ’’తిఆది. అథ న కిఞ్చి జానేయ్య, అత్తనో హత్థే వా పాదమూలే వా కిఞ్చి అవత్వా ఠపితం తస్సేవ పుగ్గలికం హోతి. న హి చేతియాదీనం అత్థాయ పరిణతం కిఞ్చి అవత్వా భిక్ఖుస్స హత్థే వా పాదమూలే వా ఠపేతీతి. వుత్తఞ్హేతం సమన్తపాసాదికాయం (మహావ. అట్ఠ. ౩౭౯) ‘‘పుగ్గలస్స దేతీతి ‘ఇమం చీవరం ఇత్థన్నామస్స దమ్మీ’తి ఏవం పరమ్ముఖా వా పాదమూలే ఠపేత్వా ‘ఇమం, భన్తే, తుమ్హాకం దమ్మీ’తి ఏవం సమ్ముఖా వా దేతీ’’తిఆది.

‘‘ఇమిస్సం అట్ఠకథాయం వుత్తనయేనేవ భాజేతబ్బ’’న్తి వుత్తం, కథం భాజేతబ్బన్తి? ‘‘అవసేసకథినానిసంసే బలవవత్థాని వస్సావాసికఠితికాయ దాతబ్బానీ’’తి వుత్తత్తా యే భిక్ఖూ ఇమస్మిం వస్సే వస్సావాసికం న లభింసు, తేసం హేట్ఠతో పట్ఠాయ ఏకేకం చీవరం వా సాటకం వా దాతబ్బం. అథ చీవరానం వా సాటకానం వా అవసిట్ఠేసు సన్తేసు పున థేరాసనతో పట్ఠాయ దుతియభాగో దాతబ్బో. తతో చీవరేసు వా సాటకేసు వా ఖీణేసు యే లభన్తి, తేసు పచ్ఛిమస్స వస్సాదీని సల్లక్ఖేతబ్బాని. న కేవలం తస్మిం కథినత్థతదివసే దిన్నదుస్సాని ఏవ కథినానిసంసాని నామ హోన్తి, అథ ఖో యావ కథినస్స ఉబ్భారా సఙ్ఘం ఉద్దిస్స దిన్నచీవరానిపి సఙ్ఘికేన తత్రుప్పాదేన ఆరామికేహి ఆభతచీవరానిపి కథినానిసంసానియేవ హోన్తి. తస్మా తాదిసేసు చీవరేసు ఉప్పజ్జమానేసు యథావుత్తసల్లక్ఖితవస్సస్స భిక్ఖునో హేట్ఠతో పట్ఠాయ పునప్పునం గాహేతబ్బం. ‘‘ఠితికాయ అభావే థేరాసనతో పట్ఠాయ దాతబ్బానీ’’తి (మహావ. అట్ఠ. ౩౦౬) వచనతో తస్మిం వస్సే వస్సావాసికచీవరానం అనుప్పజ్జనతో వా ఉప్పజ్జమానేసుపి ఠితికాయ అగాహాపనతో వా వస్సావాసికఠితికాయ అభావే సతి లద్ధబ్బకథినానిసంసే తస్సం ఉపచారసీమాయం సబ్బే భిక్ఖూ పటిపాటియా నిసీదాపేత్వా థేరాసనతో పట్ఠాయ ఠితికం కత్వా ఏకేకస్స భిక్ఖునో ఏకేకం చీవరం వా సాటకం వా దాతబ్బం. సఙ్ఘనవకస్స దానకాలేపి మహాథేరా ఆగచ్ఛన్తి, ‘‘భన్తే, వీసతివస్సానం దీయతి, తుమ్హాకం ఠితికా అతిక్కన్తా’’తి న వత్తబ్బా, ఠితికం ఠపేత్వా తేసం దత్వా పచ్ఛా ఠితికాయ దాతబ్బం. దుతియభాగే పన థేరాసనం ఆరుళ్హే పచ్ఛా ఆగతానం పఠమభాగో న పాపుణాతి, దుతియభాగతో వస్సగ్గేన దాతబ్బో. అయం ఠితికావిచారో చతుపచ్చయభాజనకథాతో (వి. సఙ్గ. అట్ఠ. ౨౦౨) గహేతబ్బోతి.

నను చ భో ఏకచ్చాని కథినానిసంసచీవరాని మహగ్ఘాని, ఏకచ్చాని అప్పగ్ఘాని హోన్తి, కథం ఏకేకస్స ఏకేకస్మిం దిన్నే అగ్ఘసమత్తం భవేయ్యాతి? వుచ్చతే – భణ్డాగారచీవరభాజనే అగ్ఘసమత్తం ఇచ్ఛితబ్బం. తథా హి వుత్తం చీవరక్ఖన్ధకే (మహావ. ౩౪౩) ‘‘తేన ఖో పన సమయేన సఙ్ఘస్స భణ్డాగారే చీవరం ఉస్సన్నం హోతి. భగవతో ఏతమత్థం ఆరోచేసుం – అనుజానామి, భిక్ఖవే, సమ్ముఖీభూతేన సఙ్ఘేన భాజేతుం…పే… అథ ఖో చీవరభాజకానం భిక్ఖూనం ఏతదహోసి ‘కథం ను ఖో చీవరం భాజేతబ్బ’న్తి. భగవతో ఏతమత్థం ఆరోచేసుం – అనుజానామి, భిక్ఖవే, పఠమం ఉచ్చినిత్వా తులయిత్వా వణ్ణావణ్ణం కత్వా భిక్ఖూ గణేత్వా వగ్గం బన్ధిత్వా చీవరపటివీసం ఠపేతు’’న్తి. అట్ఠకథాయఞ్చ (మహావ. అట్ఠ. ౩౪౩) ‘‘ఉచ్చినిత్వాతి ‘ఇదం థూలం, ఇదం సణ్హం, ఇదం ఘనం, ఇదం తనుకం, ఇదం పరిభుత్తం, ఇదం అపరిభుత్తం, ఇదం దీఘతో ఏత్తకం, పుథులతో ఏత్తక’న్తి ఏవం వత్థాని విచినిత్వా. తులయిత్వాతి ‘ఇదం ఏత్తకం అగ్ఘతి, ఇదం ఏత్తక’న్తి ఏవం అగ్ఘపరిచ్ఛేదం కత్వా. వణ్ణావణ్ణం కత్వాతి సచే సబ్బేసం ఏకేకమేవ దసదసఅగ్ఘనకం పాపుణాతి, ఇచ్చేతం కుసలం. నో చే పాపుణాతి, యం నవ వా అట్ఠ వా అగ్ఘతి, తం అఞ్ఞేన ఏకఅగ్ఘనకేన చ ద్విఅగ్ఘనకేన చ సద్ధిం బన్ధిత్వా ఏతేన ఉపాయేన సమే పటివీసే ఠపేత్వాతి అత్థో. భిక్ఖూ గణేత్వా వగ్గం బన్ధిత్వాతి సచే ఏకేకస్స దీయమానే దివసో న పహోతి, దస దస భిక్ఖూ గణేత్వా దస దస చీవరపటివీసే ఏకవగ్గం బన్ధిత్వా ఏకం భణ్డికం కత్వా ఏవం చీవరపటివీసం ఠపేతుం అనుజానామీతి అత్థో. ఏవం ఠపితేసు చీవరపటివీసేసు కుసో పాతేతబ్బో’’తి వుత్తం. తేన ఞాయతి ‘‘భణ్డాగారచీవరభాజనే అగ్ఘసమత్తం ఇచ్ఛితబ్బం, కుసపాతో చ కాతబ్బో’’తి.

ఇమస్మిం పన కథినానిసంసచీవరభాజనే అగ్ఘసమత్తం న ఇచ్ఛితబ్బం, కుసపాతో చ న కాతబ్బో. తథా హి వుత్తం కథినక్ఖన్ధకట్ఠకథాయం (మహావ. అట్ఠ. ౩౦౬) ‘‘ఏవం అత్థతే పన కథినే సచే కథినచీవరేన సద్ధిం ఆభతం ఆనిసంసం దాయకా ‘యేన అమ్హాకం కథినం గహితం, తస్సేవ దేమా’తి దేన్తి, భిక్ఖుసఙ్ఘో అనిస్సరో. అథ అవిచారేత్వావ దత్వా గచ్ఛన్తి, భిక్ఖుసఙ్ఘో ఇస్సరో, తస్మా సచే కథినత్థారకస్స సేసచీవరానిపి దుబ్బలాని హోన్తి, సఙ్ఘేన అపలోకేత్వా తేసమ్పి అత్థాయ వత్థాని దాతబ్బాని, కమ్మవాచా పన ఏకాయేవ వట్టతి. అవసేసకథినానిసంసే బలవవత్థాని వస్సావాసికఠితికాయ దాతబ్బాని. ఠితికాయ అభావే థేరాసనతో పట్ఠాయ దాతబ్బాని’’ఇచ్చేవ వుత్తం, న వుత్తం ‘‘అగ్ఘపరిచ్ఛేదం కత్వా’’తి వా ‘‘కుసపాతో కాతబ్బో’’తి వా. తేన ఞాయతి ‘‘కథినానిసంసచీవరాని వస్సావాసికఠితికాయ వా వుడ్ఢతరతో వా పట్ఠాయేవ దాతబ్బాని, నేవ అగ్ఘసమత్తం కాతబ్బం, న కుసో పాతేతబ్బో’’తి.

ఇదాని పన వస్సావాసికభావేన అదిన్నత్తా వస్సావాసికఠితికాయ అకతత్తా చ కథినత్థతచీవరతో చ కథినత్థారకస్స అవసేసచీవరత్థాయ దిన్నవత్థతో చ అవసేసకథినానిసంసే బలవవత్థాని వుడ్ఢతరతో పట్ఠాయ ఏకస్స భిక్ఖుస్స ఏకం వత్థం దాతబ్బం, తేసు పన వరం వరం వుడ్ఢస్స దాతబ్బం. కథం విఞ్ఞాయతీతి చే? ‘‘పచ్ఛిమవస్సూపనాయికదివసే పన సచే కాలం ఘోసేత్వా సన్నిపతితే సఙ్ఘే కోచి దసహత్థం వత్థం ఆహరిత్వా వస్సావాసికం దేతి, ఆగన్తుకో సచే భిక్ఖుసఙ్ఘత్థేరో హోతి, తస్స దాతబ్బం. నవకో చే హోతి, సమ్మతేన భిక్ఖునా సఙ్ఘత్థేరో వత్తబ్బో ‘సచే, భన్తే, ఇచ్ఛథ, పఠమభాగం ముఞ్చిత్వా ఇదం వత్థం గణ్హథా’తి. అముఞ్చన్తస్స న దాతబ్బం. సచే పన పుబ్బే గాహితం ముఞ్చిత్వా గణ్హాతి, దాతబ్బం. ఏతేనేవ ఉపాయేన దుతియత్థేరతో పట్ఠాయ పరివత్తేత్వా పత్తట్ఠానే ఆగన్తుకస్స దాతబ్బం. సచే పఠమవస్సూపగతా ద్వే తీణి చత్తారి పఞ్చ వా వత్థాని అలత్థుం, లద్ధం లద్ధం ఏతేనేవ ఉపాయేన విస్సజ్జాపేత్వా యావ ఆగన్తుకస్స సమకం హోతి, తావ దాతబ్బం. తేన పన సమకే లద్ధే అవసిట్ఠో అనుభాగో థేరాసనే దాతబ్బో’’తి సేనాసనక్ఖన్ధకట్ఠకథాయం (చూళవ. అట్ఠ. ౩౧౮) వచనతో తంసంవణ్ణనాభూతాయం విమతివినోదనియఞ్చ (వి. వి. టీ. చూళవగ్గ ౨.౩౧౮) ‘‘ఆగన్తుకో సచే భిక్ఖూతి చీవరే గాహితే పచ్ఛా ఆగతో ఆగన్తుకో భిక్ఖు. పత్తట్ఠానేతి వస్సగ్గేన పత్తట్ఠానే. పఠమవస్సూపగతాతి ఆగన్తుకస్స ఆగమనతో పురేతరమేవ పచ్ఛిమికాయ వస్సూపనాయికాయ వస్సూపగతా. లద్ధం లద్ధన్తి దాయకానం సన్తికా ఆగతాగతసాటక’’న్తి వచనతో, వజిరబుద్ధిటీకాయఞ్చ (వజిర. టీ. చూళవగ్గ ౩౧౮) ‘‘పఠమభాగం ముఞ్చిత్వాతి ఇదం చే పఠమగాహితవత్థుతో మహగ్ఘం హోతీతి లిఖిత’’న్తి వచనతో చ విఞ్ఞాయతి. ఏవం అట్ఠకథాయం టీకాసు చ వస్సావాసికదానే పచ్ఛా ఆభతం మహగ్ఘవత్థం మహాథేరతో పట్ఠాయ పరివత్తేత్వా తేహి అనిచ్ఛితంయేవ వస్సగ్గేన పత్తస్స పచ్ఛా ఆగతస్స భిక్ఖునో దాతబ్బభావస్స వుత్తత్తా వరం వరం వుడ్ఢస్స దాతబ్బన్తి విఞ్ఞాయతి.

‘‘సచే పఠమవస్సూపగతా ద్వే తీణి చత్తారి పఞ్చ వా వత్థాని అలత్థు’’న్తి వత్థగణనాయ ఏవ వుత్తత్తా, అగ్ఘగణనాయ అవుత్తత్తా చ కథినానిసంసవత్థస్స చ వస్సావాసికగతికభావస్స వచనతో కథినానిసంసవత్థాని వత్థగణనావసేనేవ భాజేతబ్బాని, న అగ్ఘసమభావేనాతి చ దట్ఠబ్బాని, తేనేవ చ కారణేన ‘‘యో బహూని కథినానిసంసవత్థాని దేతి, తస్స సన్తకేనేవ అత్థరితబ్బ’’న్తి (మహావ. అట్ఠ. ౩౦౬) వుత్తం. బహూని హి కథినానిసంసవత్థాని విభజనకాలే సఙ్ఘస్స ఉపకారకాని హోన్తీతి.

పాళిఅట్ఠకథాదీహి, నేత్వా వుత్తం వినిచ్ఛయం;

కథినే చీవరే మయ్హం, చిన్తయన్తు విచక్ఖణా.

చిన్తయిత్వా పునప్పునం, యుత్తం చే ధారయన్తు తం;

అయుత్తఞ్చే ఇతో అఞ్ఞం, పరియేసన్తు కారణన్తి.

‘‘యో చ తత్థ చీవరుప్పాదో, సో నేసం భవిస్సతీ’’తి చీవరస్సేవ అత్థతకథినానం భిక్ఖూనం సన్తకభావస్స భగవతా వుత్తత్తా చీవరతో అఞ్ఞాని సఙ్ఘం ఉద్దిస్స దిన్నాని పిణ్డపాతాదీని వత్థూని ఉపచారసీమం పవిట్ఠస్స ఆగతాగతస్స సఙ్ఘస్స సన్తకం హోన్తి. తథా హి వుత్తం అట్ఠకథాయం (మహావ. అట్ఠ. ౩౦౬) ‘‘కథినం అత్థరాపేత్వా దానఞ్చ భుఞ్జిత్వా గమిస్సన్తి, ఆనిసంసో పన ఇతరేసంయేవ హోతీ’’తి. ‘‘అనుజానామి, భిక్ఖవే, సామణేరానం ఉపడ్ఢపటివీసం దాతు’’న్తి (మహావ. ౩౪౩) పాఠం ఉపనిస్సాయ కథినానిసంసచీవరమ్పి సామణేరానం ఉపడ్ఢపటివీసంయేవ దేన్తి, న పనేవం కాతబ్బం. భణ్డాగారే ఠపితఞ్హి అకాలచీవరమేవ సామణేరానం ఉపడ్ఢపటివీసం కత్వా దాతబ్బం. వస్సావాసికకథినానిసంసాదికాలచీవరం పన సమకమేవ దాతబ్బం. వుత్తఞ్హేతం చీవరక్ఖన్ధకట్ఠకథాయం (మహావ. అట్ఠ. ౩౪౩) ‘‘సామణేరానం ఉపడ్ఢపటివీసన్తి ఏత్థ యే సామణేరా అత్తిస్సరా భిక్ఖుసఙ్ఘస్స కత్తబ్బకమ్మం న కరోన్తి, ఉద్దేసపరిపుచ్ఛాసు యుత్తా ఆచరియుపజ్ఝాయానంయేవ వత్తపటిపత్తిం కరోన్తి, అఞ్ఞేసం న కరోన్తి, ఏతేసంయేవ ఉపడ్ఢభాగో దాతబ్బో. యే పన పురేభత్తఞ్చ పచ్ఛాభత్తఞ్చ భిక్ఖుసఙ్ఘస్సేవ కత్తబ్బకిచ్చం కరోన్తి, తేసం సమకో దాతబ్బో. ఇదఞ్చ పిట్ఠిసమయే ఉప్పన్నేన భణ్డాగారే ఠపితేన అకాలచీవరేనేవ కథితం, కాలచీవరం పన సమకమేవ దాతబ్బ’’న్తి.

కచ్చి ను ఖో సామణేరా వస్సం ఉపగతా, యేన ఆనిసంసం లభేయ్యున్తి? ఆమ ఉపగతాతి. కథం విఞ్ఞాయతీతి? ‘‘అథ చత్తారో భిక్ఖూ ఉపగతా, ఏకో పరిపుణ్ణవస్సో సామణేరో, సో చే పచ్ఛిమికాయ ఉపసమ్పజ్జతి, గణపూరకో చేవ హోతి, ఆనిసంసఞ్చ లభతీ’’తి అట్ఠకథాయం (మహావ. అట్ఠ. ౩౦౬) వచనతో వజిరబుద్ధిటీకాయఞ్చ (వజిర. టీ. మహావగ్గ ౩౦౬) ‘‘పచ్ఛిమికాయ ఉపసమ్పన్నో పఠమపవారణాయ పవారేతుమ్పి లభతి, వస్సికో చ హోతి, ఆనిసంసఞ్చ లభతీతి సామణేరానం వస్సూపగమనం అనుఞ్ఞాతం హోతి. సామణేరా కథినానిసంసం లభన్తీతి వదన్తీ’’తి వచనతోతి.

తత్రుప్పాదేసు కథినానిసంసేసు యది ఆరామికా తణ్డులాదీహి వత్థాని చేతాపేన్తి, వత్థేహిపి తణ్డులాదీని చేతాపేన్తి, తత్థ కథం పటిపజ్జితబ్బన్తి? విభజనకాలే విజ్జమానవత్థువసేన కాతబ్బం. తథా హి వుత్తం వజిరబుద్ధిటీకాయం (వజిర. టీ. మహావగ్గ ౩౦౬) ‘‘తత్రుప్పాదేన తణ్డులాదినా వత్థూసు చేతాపితేసు అత్థతకథినానమేవ తాని వత్థాని పాపుణన్తి. వత్థేహి పన తణ్డులాదీసు చేతాపితేసు సబ్బేసం తాని పాపుణన్తీతి వుత్త’’న్తి. ‘‘సచే పన ఏకసీమాయం బహూ విహారా హోన్తీ’’తి ఏత్థ కతరసీమా అధిప్పేతాతి? ఉపచారసీమా. ఉపచారసీమాయంయేవ హి సఙ్ఘలాభవిభజనాదికం సిజ్ఝతి. వుత్తఞ్హేతం వజిరబుద్ధిటీకాయం (వజిర. టీ. మహావగ్గ ౩౦౬) ‘‘కథినత్థతసీమాయన్తి ఉపచారసీమం సన్ధాయ వుత్తం, ఉపచారసీమట్ఠస్స మతకచీవరాదిభాగియతాయ బద్ధసీమాయ తత్రుప్పాదాభావతో విఞ్ఞేయ్యమేతం ‘ఉపచారసీమావ అధిప్పేతా’తి’’.

ఏవం కథినత్థారం దస్సేత్వా సఙ్ఘే రుచితాయ మాతికాపలిబోధఉబ్భారే అదస్సేత్వావ అన్తే ఆనిసంసం దస్సేతుం ‘‘అత్థతకథినానం వో భిక్ఖవే’’తిఆదిమాహ. తత్థ అట్ఠవిధా మాతికా పక్కమనన్తికా, నిట్ఠానన్తికా, సన్నిట్ఠానన్తికా, నాసనన్తికా, సవనన్తికా, ఆసావచ్ఛేదికా, సీమాతిక్కన్తికా, సహుబ్భారాతి. తత్థ అత్థతకథినో భిక్ఖు కతపరియోసితం చీవరం ఆదాయ ‘‘ఇమం విహారం న పచ్చేస్సామీ’’తి పక్కమతి, తస్స భిక్ఖునో ఉపచారసీమాతిక్కమేనేవ కథినుబ్భారో భవతి, పఞ్చానిసంసాని అలభనేయ్యో హోతి. అయం కథినుబ్భారో పక్కమనమేవస్స అన్తభూతత్తా పక్కమనన్తికో నామ హోతి.

అత్థతకథినో భిక్ఖు అనిట్ఠితమేవ అత్తనో భాగభూతం చీవరం ఆదాయ అఞ్ఞం విహారం గతో, తస్స బహిఉపచారసీమగతస్స ఏవం హోతి ‘‘ఇమస్మింయేవ విహారే ఇమం చీవరం కారేస్సామి, న పురాణవిహారం పచ్చేస్సామీ’’తి, సో బహిసీమాయమేవ తం చీవరం కారేతి, తస్స భిక్ఖునో తస్మిం చీవరే నిట్ఠితే కథినుబ్భారో హోతి. అయం కథినుబ్భారో చీవరనిట్ఠానమేవస్స అన్తోతి నిట్ఠానన్తికో నామ.

భిక్ఖు అత్థతకథినో అకతచీవరమాదాయ పక్కమతి, తస్స బహిఉపచారసీమగతస్స ఏవం హోతి ‘‘ఇమం చీవరం నేవ కారేస్సామి, పోరాణవిహారఞ్చ న పచ్చేస్సామీ’’తి, తస్స భిక్ఖునో తేన సన్నిట్ఠానేన కథినుబ్భారో హోతి. అయం కథినుబ్భారో సన్నిట్ఠానమేవస్స అన్తోతి సన్నిట్ఠానన్తికో నామ.

అత్థతకథినో భిక్ఖు అకతమేవ చీవరం ఆదాయ పక్కమతి, బహిసీమగతస్స తస్స ఏవం హోతి ‘‘ఇధేవిమం చీవరం కారేస్సామి, న చ పోరాణవిహారం పచ్చేస్సామీ’’తి, తస్స చీవరం కురుమానం చోరాదీహి నస్సతి, అగ్యాదీహి వినస్సతి, కథినుబ్భారో హోతి. అయం కథినుబ్భారో నాసనమేవస్స అన్తోతి నాసనన్తికో నామ.

అత్థతకథినో భిక్ఖు అకతచీవరమాదాయ ‘‘ఇమం విహారం పచ్చేస్సామీ’’తి చిన్తేత్వా పక్కమతి, తస్స బహిసీమగతస్స ఏవం హోతి ‘‘ఇధేవిమం చీవరం కారేస్సామీ’’తి, సో కతచీవరో సుణాతి ‘‘విహారే కిర సఙ్ఘేన కథినం ఉబ్భత’’న్తి, తేన సవనమత్తేనస్స కథినం ఉబ్భతం హోతి. అయం కథినబ్భారో సవనమేవస్స అన్తోతి సవనన్తికో నామ.

అత్థతకథినో భిక్ఖు అఞ్ఞత్థ పచ్చాసాచీవరకారణా పక్కమతి, తస్స బహిసీమగతస్స ఏవం హోతి ‘‘ఇధ బహిసీమాయమేవ చీవరపచ్చాసం పయిరుపాసామి, న విహారం పచ్చేస్సామీ’’తి, సో తత్థేవ తం చీవరపచ్చాసం పయిరుపాసతి, సో తం చీవరపచ్చాసం అలభమానో చీవరాసా పచ్ఛిజ్జతి, తేనేవ తస్స భిక్ఖునో కథినుబ్భారో భవతి. అయం కథినుబ్భారో ఆసావచ్ఛేదసహితత్తా ఆసావచ్ఛేదికో నామ.

అత్థతకథినో భిక్ఖు అకతచీవరం ఆదాయ ‘‘ఇమం విహారం పచ్చేస్సామీ’’తి చిన్తేత్వా పక్కమతి, సో బహిసీమగతో తం చీవరం కారేతి, సో కతచీవరో ‘‘విహారం పచ్చేస్సామీ’’తి చిన్తేన్తో బహిఉపచారసీమాయమేవ కథినుబ్భారకాలం వీతినామేతి, తస్స కథినుబ్భారో భవతి. అయం కథినుబ్భారో చీవరకాలస్స అన్తిమదివససఙ్ఖాతాయ సీమాయ అతిక్కన్తత్తా సీమాతిక్కన్తికో నామ.

అత్థతకథినో భిక్ఖు చీవరం ఆదాయ ‘‘ఇమం విహారం పచ్చేస్సామీ’’తి చిన్తేత్వా పక్కమతి, సో కతచీవరో ‘‘విహారం పచ్చేస్సామీ’’తి చిన్తేన్తో పచ్చాగన్త్వా విహారే కథినుబ్భారం పప్పోతి, తస్స భిక్ఖునో విహారే భిక్ఖూహి సహ కథినుబ్భారో భవతి. అయం కథినుబ్భారో విహారే భిక్ఖూహి సహ కతత్తా సహుబ్భారో నామ. అయం అట్ఠవిధో కథినుబ్భారో అట్ఠ మాతికా నామ. వుత్తఞ్హేతం కథినక్ఖన్ధకపాళియం (మహావ. ౩౧౦) ‘‘అట్ఠిమా, భిక్ఖవే, మాతికా కథినస్స ఉబ్భారాయ పక్కమనన్తికా నిట్ఠానన్తికా సన్నిట్ఠానన్తికా నాసనన్తికా సవనన్తికా ఆసావచ్ఛేదికా సీమాతిక్కన్తికా సహుబ్భారాతి. భిక్ఖు అత్థతకథినో కతచీవరమాదాయ పక్కమతి ‘న పచ్చేస్స’న్తి, తస్స భిక్ఖునో పక్కమనన్తికో కథినుబ్భారో’’తిఆది, వినయవినిచ్ఛయప్పకరణే చ –

‘‘పక్కమనఞ్చ నిట్ఠానం, సన్నిట్ఠానఞ్చ నాసనం;

సవనమాసా చ సీమా చ, సహుబ్భారోతి అట్ఠిమా’’తి. (వి. వి. ౨౭౦౯);

పలిబోధో దువిధో ఆవాసపలిబోధో, చీవరపలిబోధోతి. తత్థ ‘‘యస్మిం విహారే కథినం అత్థతం హోతి, తస్మిం వసిస్సామీ’’తి అఞ్ఞత్థ గచ్ఛన్తోపి ‘‘పున తం విహారం ఆగచ్ఛిస్సామీ’’తి సాపేక్ఖో హోతి. అయం ఆవాసపలిబోధో నామ. తస్స భిక్ఖునో చీవరం అకతం వా హోతి అపరియోసితం వా, ‘‘అఞ్ఞతో చీవరం లచ్ఛామీ’’తి ఆసా వా అనుపచ్ఛిన్నా హోతి. అయం చీవరపలిబోధో నామ. వుత్తఞ్హేతం కథినక్ఖన్ధకే (మహావ. ౩౨౫) ‘‘కతమే చ, భిక్ఖవే, ద్వే కథినస్స పలిబోధా? ఆవాసపలిబోధో చ చీవరపలిబోధో చ. కథఞ్చ, భిక్ఖవే, ఆవాసపలిబోధో హోతి? ఇధ, భిక్ఖవే, భిక్ఖు వసతి వా తస్మిం ఆవాసే, సాపేక్ఖో వా పక్కమతి ‘పచ్చేస్స’న్తి, ఏవం ఖో, భిక్ఖవే, ఆవాసపలిబోధో హోతి. కథఞ్చ, భిక్ఖవే, చీవరపలిబోధో హోతి? ఇధ, భిక్ఖవే, భిక్ఖునో చీవరం అకతం వా హోతి విప్పకతం వా, చీవరాసా వా అనుపచ్ఛిన్నా, ఏవం ఖో, భిక్ఖవే, చీవరపలిబోధో హోతీ’’తి.

ఉబ్భారో దువిధో అట్ఠమాతికాఉబ్భారఅన్తరుబ్భారవసేన. తత్థ బహిఉపచారసీమగతానం భిక్ఖూనం వసేన వుత్తా సత్త కథినుబ్భారా చ బహిఉపచారసీమం గన్త్వా నివత్తేత్వా కథినత్థతవిహారే అన్తరుబ్భారం పత్వా భిక్ఖూహి సహ అన్తరుబ్భారస్స కతత్తా సహుబ్భారసఙ్ఖాతో ఏకో కథినుబ్భారో చాతి ఇమే అట్ఠ కథినుబ్భారా అట్ఠమాతికాయ పవిట్ఠత్తా అట్ఠమాతికాఉబ్భారో నామ. బహిసీమం అగన్త్వా తస్మింయేవ విహారే నిసీదిత్వా కథినుబ్భారం ఞత్తిదుతియకమ్మవాచాయ కథినుబ్భారో అట్ఠమాతికాయ అప్పవిట్ఠో హుత్వా కాలపరిచ్ఛేదం అప్పత్వా అన్తరాయేవ కతత్తా అన్తరుబ్భారో నామ.

అన్తరుబ్భారసహుబ్భారా ఞత్తిదుతియకమ్మవాచాయేవ కతా, ఏవం సన్తే కో తేసం విసేసోతి? అన్తరుబ్భారో బహిసీమం అగన్త్వా అన్తోసీమాయమేవ ఠితేహి భిక్ఖూహి కతో. సహుబ్భారో బహిసీమం గతేన భిక్ఖునా పచ్చాగన్త్వా తం అన్తరుబ్భారం పత్వా తేహి అన్తోసీమట్ఠేహి భిక్ఖూహి సహ కతోతి అయమేతేసం విసేసో. పక్కమనన్తికాదయో సత్త కథినుబ్భారా న కమ్మవాచాయ కతా, కేవలం ద్విన్నం పలిబోధానం ఉపచ్ఛేదేన పఞ్చహి ఆనిసంసేహి విగతత్తా కథినుబ్భారా నామ హోన్తి. వుత్తఞ్హేతం ఆచరియబుద్ధదత్తత్థేరేన వినయవినిచ్ఛయే –

‘‘అట్ఠన్నం మాతికానం వా, అన్తరుబ్భారతోపి వా;

ఉబ్భారాపి దువే వుత్తా, కథినస్స మహేసినా’’తి.

తట్టీకాయమ్పి ‘‘అట్ఠన్నం మాతికానన్తి బహిసీమగతానం వసేన వుత్తా. పక్కమనన్తికాదయో సత్త మాతికా బహిసీమం గన్త్వా అన్తరుబ్భారం సమ్పత్తస్స వసేన వుత్తా, సహుబ్భారో ఇమాసం అట్ఠన్నం మాతికానం వసేన చ. అన్తరుబ్భారతోపి వాతి బహిసీమం అగన్త్వా తత్థేవ వసిత్వా కథినుబ్భారకమ్మేన ఉబ్భతకథినానం వసేన లబ్భనతో అన్తరుబ్భారోతి మహేసినా కథినస్స ఉబ్భారా దువే వుత్తాతి యోజనా. బహిసీమం గన్త్వా ఆగతస్స వసేన సఉబ్భారో, బహిసీమం అగతానం వసేన అన్తరుబ్భారోతి ఏకోయేవ ఉబ్భారో ద్విధా వుత్తో’’తి వుత్తం.

కస్మా పన అన్తరుబ్భారవసేన కమ్మవాచాయ కథినం ఉబ్భతన్తి? మహాదానం దాతుకామేహి ఉపాసకేహి ఆగతస్స సఙ్ఘస్స అకాలచీవరం దాతుకామేహి యాచితత్తా. వుత్తఞ్హి భిక్ఖునీవిభఙ్గపాళియం (పాచి. ౯౨౫) ‘‘తేన ఖో పన సమయేన అఞ్ఞతరేన ఉపాసకేన సఙ్ఘం ఉద్దిస్స విహారో కారాపితో హోతి, సో తస్స విహారస్స మహే ఉభతోసఙ్ఘస్స అకాలచీవరం దాతుకామో హోతి. తేన ఖో పన సమయేన ఉభతోసఙ్ఘస్స కథినం అత్థతం హోతి. అథ ఖో సో ఉపాసకో సఙ్ఘం ఉపసఙ్కమిత్వా కథినుద్ధారం యాచీ’’తిఆది. కథం పన కమ్మవాచా కాతబ్బాతి? ‘‘సుణాతు మే, భన్తే, సఙ్ఘో, యది సఙ్ఘస్స పత్తకల్లం, సఙ్ఘో కథినం ఉద్ధరేయ్య, ఏసా ఞత్తి. సుణాతు మే, భన్తే, సఙ్ఘో, సఙ్ఘో కథినం ఉద్ధరతి. యస్సాయస్మతో ఖమతి కథినస్స ఉద్ధారో, సో తుణ్హస్స. యస్స నక్ఖమతి, సో భాసేయ్య. ఉబ్భతం సఙ్ఘేన కథినం, ఖమతి సఙ్ఘస్స, తస్మా తుణ్హీ, ఏవమేతం ధారయామీ’’తి ఏవం కాతబ్బాతి. వుత్తఞ్హి భిక్ఖునీవిభఙ్గే ‘‘అనుజానామి, భిక్ఖవే, కథినం ఉద్ధరితుం, ఏవఞ్చ పన, భిక్ఖవే, కథినం ఉద్ధరితబ్బం. బ్యత్తేన భిక్ఖునా పటిబలేన సఙ్ఘో ఞాపేతబ్బో – సుణాతు మే…పే… ధారయామీ’’తి.

ఏతేన చ కథినుబ్భారేన పుబ్బే కతం కథినదుస్సదానఞత్తిదుతియకమ్మవాచం ఉబ్భతన్తి వదన్తి, న పన కథినదుస్సదానఞత్తిదుతియకమ్మం ఉబ్భతం, అథ ఖో అత్థారకమ్మమేవాతి దట్ఠబ్బం. యది హి కథినదుస్సదానఞత్తిదుతియకమ్మం ఉబ్భతం భవేయ్య, తాయ కమ్మవాచాయ కథినదుస్సదానస్స సిజ్ఝనతో ఇమాయ కథినుబ్భారకమ్మవాచాయ తం పుబ్బే దిన్నదుస్సం పున ఆహరాపేతబ్బం సియా, న పఞ్చానిసంసవిగమనం. యస్మా పన ఇమాయ కథినుబ్భారకమ్మవాచాయ పఞ్చానిసంసవిగమనమేవ హోతి, న పుబ్బే దిన్నకథినదుస్సస్స పున ఆహరాపనం. తేన విఞ్ఞాయతి ‘‘పఞ్చానిసంసలాభకారణం అత్థరణకమ్మమేవ ఇమాయ కథినబ్భారకమ్మవాచాయ ఉద్ధరీయతి, న కథినదుస్సదానఞత్తిదుతియకమ్మవాచాతి, తస్మా కథినుబ్భారకమ్మవాచాకరణతో పచ్ఛా సఙ్ఘస్స ఉప్పన్నం చీవరం అకాలచీవరం హోతి, సఙ్ఘో పఞ్చానిసంసే న లభతి, చీవరం సబ్బసఙ్ఘికం హుత్వా ఆగతాగతస్స సఙ్ఘస్స భాజనీయం హోతీతి దట్ఠబ్బం. అయమత్థో కథినదుస్సదానఞత్తిదుతియకమ్మవాచాయ చ కథినుబ్భారకమ్మవాచాయ చ అత్థఞ్చ అధిప్పాయఞ్చ సుట్ఠు వినిచ్ఛినిత్వా పుబ్బాపరం సంసన్దిత్వా పచ్చేతబ్బోతి.

ఏత్థ సియా – కథినుబ్భారం యాచన్తానం సబ్బేసం కథినుబ్భారో దాతబ్బో, ఉదాహు ఏకచ్చానన్తి, కిఞ్చేత్థ – యది తావ సబ్బేసం దాతబ్బో, కథినుబ్భారకమ్మేన పఞ్చానిసంసవిగమనతో సఙ్ఘస్స లాభన్తరాయో భవేయ్య, అథ ఏకచ్చానం ముఖోలోకనం వియ సియాతి? యది కథినత్థారమూలకలాభతో కథినుబ్భారమూలకలాభో మహన్తో భవేయ్య, తేసం యాచన్తానం కథినుబ్భారో దాతబ్బో. యది అప్పకో, న దాతబ్బో. యది సమో, కులప్పసాదత్థాయ దాతబ్బోతి. తథా హి వుత్తం అట్ఠకథాయం (పాచి. అట్ఠ. ౯౨౭) ‘‘కీదిసో కథినుద్ధారో దాతబ్బో, కీదిసో న దాతబ్బోతి? యస్స అత్థారమూలకో ఆనిసంసో మహా, ఉబ్భారమూలకో అప్పో, ఏవరూపో న దాతబ్బో. యస్స పన అత్థారమూలకో ఆనిసంసో అప్పో, ఉబ్భారమూలకో మహా, ఏవరూపో దాతబ్బో. సమానిసంసోపి సద్ధాపరిపాలనత్థం దాతబ్బోవా’’తి. ఇమినాపి విఞ్ఞాయతి ‘‘పఞ్చానిసంసానం కారణభూతం అత్థారకమ్మమేవ ఉద్ధరీయతి, న కథినదుస్సదానభూతం ఞత్తిదుతియకమ్మ’’న్తి.

ఆనిసంసకథాయం పఞ్చాతి ఇదాని వుచ్చమానా అనామన్తచారాదయో పఞ్చ కిరియా. కప్పిస్సన్తీతి కప్పా భవిస్సన్తి, అనాపత్తికారణా భవిస్సన్తీతి అత్థో. అనామన్తచారోతి అనామన్తేత్వా చరణం. యో హి దాయకేహి భత్తేన నిమన్తితో హుత్వా సభత్తో సమానో విహారే సన్తం భిక్ఖుం అనామన్తేత్వా కులేసు చారిత్తం ఆపజ్జతి, తస్స భిక్ఖునో చారిత్తసిక్ఖాపదేన పాచిత్తియాపత్తి హోతి, సా ఆపత్తి అత్థతకథినస్స న హోతీతి అత్థో. తత్థ చారిత్తసిక్ఖాపదం నామ ‘‘యో పన భిక్ఖు నిమన్తితో సభత్తో సమానో సన్తం భిక్ఖుం అనాపుచ్ఛా పురేభత్తం వా పచ్ఛాభత్తం వా కులేసు చారిత్తం ఆపజ్జేయ్య అఞ్ఞత్ర సమయా, పాచిత్తియం. తత్థాయం సమయో చీవరదానసమయో చీవరకారసమయో, అయం తత్థ సమయో’’తి అచేలకవగ్గే పఞ్చమసిక్ఖాపదం (పాచి. ౨౯౯-౩౦౦). చీవరవిప్పవాసోతి తిణ్ణం చీవరానం అఞ్ఞతరేన వా సబ్బేన వా వినా హత్థపాసే అకత్వా అరుణుట్ఠాపనం, ఏవం కరోతోపి దుతియకథినసిక్ఖాపదేన ఆపత్తి న హోతీతి అధిప్పాయో. తత్థ చ దుతియకథినసిక్ఖాపదం నామ ‘‘నిట్ఠితచీవరస్మిం పన భిక్ఖునా ఉబ్భతస్మిం కథినే ఏకరత్తమ్పి చే భిక్ఖు తిచీవరేన విప్పవసేయ్య అఞ్ఞత్ర భిక్ఖుసమ్ముతియా, నిస్సగ్గియం పాచిత్తియ’’న్తి ఆగతం నిస్సగ్గియేసు దుతియసిక్ఖాపదం (పారా. ౪౭౨).

గణభోజనన్తి ఏతేన గణభోజనసిక్ఖాపదేన అనాపత్తి వుత్తాతి సమ్బన్ధో. తత్థ గణభోజనం నామ ‘‘అమ్హాకం భత్తం దేథా’’తి భిక్ఖూనం విఞ్ఞత్తియా వా ‘‘అమ్హాకం భత్తం గణ్హథా’’తి దాయకానం నిమన్తనేన వా అకప్పియవోహారేన చత్తారో వా అతిరేకా వా భిక్ఖూ ఏకతో పటిగ్గణ్హిత్వా ఏకతో భుఞ్జనం. గణభోజనసిక్ఖాపదం నామ ‘‘గణభోజనే అఞ్ఞత్ర సమయా పాచిత్తియం. తత్థాయం సమయో గిలానసమయో చీవరదానసమయో చీవరకారసమయో అద్ధానగమనసమయో నావాభిరుహనసమయో మహాసమయో సమణభత్తసమయో, అయం తత్థ సమయో’’తి ఆగతం భోజనవగ్గే దుతియసిక్ఖాపదం (పాచి. ౨౧౫). అనధిట్ఠితం అవికప్పితం వట్టతీతి పఠమకథినసిక్ఖాపదేన ఆపత్తి న హోతీతి అధిప్పాయో. తత్థ పఠమకథినసిక్ఖాపదం నామ ‘‘నిట్ఠితచీవరస్మిం పన భిక్ఖునా ఉబ్భతస్మిం కథినే దసాహపరమం అతిరేకచీవరం ధారేతబ్బం, తం అతిక్కామయతో నిస్సగ్గియం పాచిత్తియ’’న్తి ఆగతం నిస్సగ్గియేసు పఠమసిక్ఖాపదం (పారా. ౪౭౨). కథినత్థతసీమాయాతి ఉపచారసీమం సన్ధాయ వుత్తం. మతకచీవరన్తి మతస్స చీవరం. తత్రుప్పాదేనాతి సఙ్ఘసన్తకేన ఆరాముయ్యానఖేత్తవత్థుఆదినా. యం సఙ్ఘికం చీవరం ఉప్పజ్జతి, తం తేసం భవిస్సతీతి ఇమినా చీవరమేవ కథినత్థారకానం భిక్ఖూనం సన్తకం హోతి, తతో అఞ్ఞం పిణ్డపాతభేసజ్జాదికం ఆగతాగతస్స సఙ్ఘస్స సన్తకం హోతీతి దస్సేతి.

ఏవం అట్ఠఙ్గసమ్పన్నో, లజ్జీ భిక్ఖు సుపేసలో;

కరేయ్య కథినత్థారం, ఉబ్భారఞ్చాపి సాధుకన్తి.

ఇతి వినయసఙ్గహసంవణ్ణనాభూతే వినయాలఙ్కారే

కథినత్థారవినిచ్ఛయకథాలఙ్కారో నామ

ఏకూనతింసతిమో పరిచ్ఛేదో.

౩౦. గరుభణ్డవినిచ్ఛయకథా

౨౨౭. ఏవం కథినవినిచ్ఛయం కథేత్వా ఇదాని గరుభణ్డాదివినిచ్ఛయం దస్సేతుం ‘‘గరుభణ్డానీతి ఏత్థా’’తిఆదిమాహ. తత్థ గరూతి –

‘‘పుమే ఆచరియాదిమ్హి, గరు మాతాపితూసుపి;

గరు తీసు మహన్తే చ, దుజ్జరాలహుకేసు చా’’తి. –

వుత్తేసు అనేకత్థేసు అలహుకవాచకో. భణ్డ-సద్దో ‘‘భాజనాదిపరిక్ఖారే, భణ్డం మూలధనేపి చా’’తి ఏత్థ భాజనాదిపరిక్ఖారత్థో హోతి. వచనత్థో పన గరన్తి ఉగ్గచ్ఛన్తి ఉగ్గతా పాకటా హోన్తీతి గరూని, భడితబ్బాని ఇచ్ఛితబ్బానీతి భణ్డాని, గరూని చ తాని భణ్డాని చాతి గరుభణ్డాని, ఆరామాదీని వత్థూని. ఇతి ఆదినా నయేన సేనాసనక్ఖన్ధకే భగవతా దస్సితాని ఇమాని పఞ్చ వత్థూని గరుభణ్డాని నామాతి యోజేతబ్బం.

మఞ్చేసు మసారకోతి మఞ్చపాదే విజ్ఝిత్వా తత్థ అటనియో పవేసేత్వా కతో. బున్దికాబద్ధోతి అటనీహి మఞ్చపాదే డంసాపేత్వా పల్లఙ్కసఙ్ఖేపేన కతో. కుళీరపాదకోతి అస్సమేణ్డకాదీనం పాదసదిసేహి పాదేహి కతో. యో వా పన కోచి వఙ్కపాదకో, అయం వుచ్చతి ‘‘కుళీరపాదకో’’తి. ఆహచ్చపాదకోతి అయం పన ‘‘ఆహచ్చపాదకో నామ మఞ్చో అఙ్గే విజ్ఝిత్వా కతో హోతీ’’తి ఏవం పరతో పాళియంయేవ (పాచి. ౧౩౧) వుత్తో, తస్మా అటనియో విజ్ఝిత్వా తత్థ పాదసిఖం పవేసేత్వా ఉపరి ఆణిం దత్వా కతమఞ్చో ఆహచ్చపాదకోతి వేదితబ్బో. పీఠేపి ఏసేవ నయో.

ఉణ్ణభిసిఆదీనం పఞ్చన్నం అఞ్ఞతరాతి ఉణ్ణభిసి చోళభిసి వాకభిసి తిణభిసి పణ్ణభిసీతి ఇమేసం పఞ్చన్నం భిసీనం అఞ్ఞతరా. పఞ్చ భిసియోతి పఞ్చహి ఉణ్ణాదీహి పూరితభిసియో. తూలగణనాయ హి ఏతాసం గణనా. తత్థ ఉణ్ణగ్గహణేన న కేవలం ఏళకలోమమేవ గహితం, ఠపేత్వా పన మనుస్సలోమం యం కిఞ్చి కప్పియాకప్పియమంసజాతీనం పక్ఖిచతుప్పదానం లోమం, సబ్బం ఇధ ఉణ్ణగ్గహణేనేవ గహితం, తస్మా ఛన్నం చీవరానం, ఛన్నం అనులోమచీవరానఞ్చ అఞ్ఞతరేన భిసిచ్ఛవిం కత్వా తం సబ్బం పక్ఖిపిత్వా భిసిం కాతుం వట్టతి. ఏళకలోమాని పన అపక్ఖిపిత్వా కమ్బలమేవ చతుగ్గుణం వా పఞ్చగుణం వా పక్ఖిపిత్వా కతాపి ఉణ్ణభిసిసఙ్ఖమేవ గచ్ఛతి. చోళభిసిఆదీసు యం కిఞ్చి నవచోళం వా పురాణచోళం వా సంహరిత్వా వా అన్తో పక్ఖిపిత్వా వా కతా చోళభిసి, యం కిఞ్చి వాకం పక్ఖిపిత్వా కతా వాకభిసి, యం కిఞ్చి తిణం పక్ఖిపిత్వా కతా తిణభిసి, అఞ్ఞత్ర సుద్ధతమాలపత్తం యం కిఞ్చి పణ్ణం పక్ఖిపిత్వా కతా పణ్ణభిసీతి వేదితబ్బా. తమాలపత్తం పన అఞ్ఞేన మిస్సమేవ వట్టతి, సుద్ధం న వట్టతి. భిసియా పమాణనియమో నత్థి, మఞ్చభిసి పీఠభిసి భూమత్థరణభిసి చఙ్కమనభిసి పాదపుఞ్ఛనభిసీతి ఏతాసం అనురూపతో సల్లక్ఖేత్వా అత్తనో రుచివసేన పమాణం కాతబ్బం. యం పనేతం ఉణ్ణాదిపఞ్చవిధతూలమ్పి భిసియం వట్టతి, తం మసూరకేపి వట్టతీతి కురున్దియం వుత్తం. తత్థ మసూరకేతి చమ్మమయభిసియం. ఏతేన మసూరకం పరిభుఞ్జితుం వట్టతీతి సిద్ధం హోతి.

బిమ్బోహనే తీణి తూలాని రుక్ఖతూలం లతాతూలం పోటకీతూలన్తి. తత్థ రుక్ఖతూలన్తి సిమ్బలిరుక్ఖాదీనం యేసం కేసఞ్చి రుక్ఖానం తూలం. లతాతూలన్తి ఖీరవల్లిఆదీనం యాసం కాసఞ్చి లతానం తూలం. పోటకీతూలన్తి పోటకీతిణాదీనం యేసం కేసఞ్చి తిణజాతికానం అన్తమసో ఉచ్ఛునళాదీనమ్పి తూలం. సారత్థదీపనియం (సారత్థ. టీ. చూళవగ్గ ౩.౨౯౭) పన ‘‘పోటకీతూలన్తి ఏరకతిణతూల’’న్తి వుత్తం, ఏతేహి తీహి సబ్బభూతగామా సఙ్గహితా హోన్తి. రుక్ఖవల్లితిణజాతియో హి ముఞ్చిత్వా అఞ్ఞో భూతగామో నామ నత్థి, తస్మా యస్స కస్సచి భూతగామస్స తూలం బిమ్బోహనే వట్టతి, భిసిం పన పాపుణిత్వా సబ్బమ్పేతం ‘‘అకప్పియతూల’’న్తి వుచ్చతి న కేవలఞ్చ బిమ్బోహనే ఏతం తూలమేవ, హంసమోరాదీనం సబ్బసకుణానం, సీహాదీనం సబ్బచతుప్పదానఞ్చ లోమమ్పి వట్టతి. పియఙ్గుపుప్ఫబకుళపుప్ఫాది పన యం కిఞ్చి పుప్ఫం న వట్టతి. తమాలపత్తం సుద్ధమేవ న వట్టతి, మిస్సకం పన వట్టతి, భిసీనం అనుఞ్ఞాతం పఞ్చవిధం ఉణ్ణాదితూలమ్పి వట్టతి. అద్ధకాయికాని పన బిమ్బోహనాని న వట్టన్తి. అద్ధకాయికానీతి ఉపడ్ఢకాయప్పమాణాని, యేసు కటితో పట్ఠాయ యావ సీసం ఉపదహన్తి ఠపేన్తి. సీసప్పమాణం పన వట్టతి, సీసప్పమాణం నామ యస్స విత్థారతో తీసు కణ్ణేసు ద్విన్నం కణ్ణానం అన్తరం మినియమానం విదత్థి చేవ చతురఙ్గులఞ్చ హోతి, మజ్ఝట్ఠానం ముట్ఠిరతనం హోతి, దీఘతో పన దియడ్ఢరతనం వా ద్విరతనం వాతి కురున్దియం వుత్తం, అయం సీసప్పమాణస్స ఉక్కట్ఠపరిచ్ఛేదో, ఇతో ఉద్ధం న వట్టతి, హేట్ఠా పన వట్టతీతి అట్ఠకథాయం (చూళవ. అట్ఠ. ౨౯౭) వుత్తం. తత్థ ‘‘తీసు కణ్ణేసు ద్విన్నం కణ్ణాన’’న్తి పాఠం ఉపనిధాయ బిమ్బోహనస్స ఉభోసు అన్తేసు ఠపేతబ్బచోళకం తికోణమేవ కరోన్తి ఏకచ్చే. ‘‘ఇదఞ్చ ఠానం గణ్ఠిట్ఠాన’’న్తి వదన్తి.

విమతివినోదనియం (వి. వి. టీ. చూళవగ్గ ౨.౨౯౭) పన ‘‘సీసప్పమాణం నామ యత్థ గీవాయ సహ సకలం సీసం ఠపేతుం సక్కా, తస్స చ ముట్ఠిరతనం విత్థారప్పమాణన్తి దస్సేన్తో ‘విత్థారతో’తిఆదిమాహ. ఇదఞ్చ బిమ్బోహనస్స ఉభోసు అన్తేసు ఠపేతబ్బచోళప్పమాణదస్సనం, తస్స వసేన బిమ్బోహనస్స విత్థారప్పమాణం పరిచ్ఛిజ్జతి, తం వట్టం వా చతురస్సం వా కత్వా సిబ్బితం యథా కోటితో కోటి విత్థారతో పుథులట్ఠానం ముట్ఠిరతనప్పమాణం హోతి, ఏవం సిబ్బితబ్బం, ఇతో అధికం న వట్టతి. తం పన అన్తేసు ఠపితచోళం కోటియా కోటిం ఆహచ్చ దిగుణం కతం తికణ్ణం హోతి, తేసు తీసు కణ్ణేసు ద్విన్నం కణ్ణానం అన్తరం విదత్థిచతురఙ్గులం హోతి, మజ్ఝట్ఠానం కోటితో కోటిం ఆహచ్చ ముట్ఠిరతనం హోతి, ఇదమస్స ఉక్కట్ఠప్పమాణ’’న్తి వుత్తత్తా బిమ్బోహనస్స ఉభోసు అన్తేసు ఠపేతబ్బచోళకం పకతియాయేవ తికణ్ణం న హోతి, అథ ఖో కోటియా కోటిం ఆహచ్చ దిగుణకతకాలేయేవ హోతి, తస్మా తం చోళకం వట్టం వా హోతు చతురస్సం వా, దిగుణం కత్వా మినియమానం తికణ్ణమేవ హోతి, ద్విన్నఞ్చ కణ్ణానం అన్తరం చతురఙ్గులాధికవిదత్థిమత్తం హోతి, తస్స చ చోళకస్స మజ్ఝట్ఠానం ముట్ఠిరతనం హోతి, తస్సేవ చోళకస్స పమాణేన బిమ్బోహనస్స మజ్ఝట్ఠానమ్పి ముట్ఠిరతనం హోతీతి విఞ్ఞాయతీతి.

‘‘కమ్బలమేవ…పే… ఉణ్ణభిసిసఙ్ఖమేవ గచ్ఛతీతి సామఞ్ఞతో వుత్తత్తా గోనకాదిఅకప్పియమ్పి ఉణ్ణమయత్థరణం భిసియం పక్ఖిపిత్వా సయితుం వట్టతీతి దట్ఠబ్బం. మసూరకేతి చమ్మమయభిసియం, చమ్మమయం పన బిమ్బోహనం తూలపుణ్ణమ్పి న వట్టతీ’’తి చ విమతివినోదనియం (వి. వి. టీ. చూళవగ్గ ౨.౨౯౭) వుత్తం. సారత్థదీపనియం (సారత్థ. టీ. చూళవగ్గ ౩.౨౯౭) పన ‘‘సీసప్పమాణన్తి యత్థ గలవాటకతో పట్ఠాయ సబ్బసీసం ఉపదహన్తి, తం సీసప్పమాణం హోతి, తఞ్చ ఉక్కట్ఠపరిచ్ఛేదతో తిరియం ముట్ఠిరతనం హోతీతి దస్సేతుం ‘యత్థ విత్థారతో తీసు కణ్ణేసూ’తిఆదిమాహ. మజ్ఝట్ఠానం ముట్ఠిరతనం హోతీతి బిమ్బోహనస్స మజ్ఝట్ఠానం తిరియతో ముట్ఠిరతనప్పమాణం హోతీ’’తి వుత్తం. అరఞ్జరోతి బహుఉదకగణ్హనకా మహాచాటి. జలం గణ్హితుం అలన్తి అరఞ్జరో, వట్టచాటి వియ హుత్వా థోకం దీఘముఖో మజ్ఝే పరిచ్ఛేదం దస్సేత్వా కతోతి గణ్ఠిపదేసు వుత్తం. వుత్తఞ్హేతం అట్ఠకథాయన్తి అజ్ఝాహారసమ్బన్ధో.

ద్విసఙ్గహాని ద్వే హోన్తీతి ద్వే పఠమదుతియఅవిస్సజ్జియాని ‘‘ఆరామో ఆరామవత్థూ’’తి చ ‘‘విహారో విహారవత్థూ’’తి చ వుత్తద్వేద్వేవత్థుసఙ్గహాని హోన్తి. తతియం అవిస్సజ్జియం ‘‘మఞ్చో పీఠం భిసి బిమ్బోహన’’న్తి వుత్తచతువత్థుసఙ్గహం హోతి. చతుత్థం అవిస్సజ్జియం ‘‘లోహకుమ్భీ లోహభాణకం లోహవారకో లోహకటాహం వాసి ఫరసు కుఠారీ కుదాలో నిఖాదన’’న్తి వుత్తనవకోట్ఠాసవన్తం హోతి. పఞ్చమం అవిస్సజ్జియం ‘‘వల్లి వేళు ముఞ్జం పబ్బజం తిణం మత్తికా దారుభణ్డం మత్తికాభణ్డ’’న్తి వుత్తఅట్ఠభేదనం అట్ఠపభేదవన్తం హోతీతి యోజనా. పఞ్చనిమ్మలలోచనోతి మంసచక్ఖుదిబ్బచక్ఖుధమ్మచక్ఖుబుద్ధచక్ఖుసమన్తచక్ఖూనం వసేన నిమ్మలపఞ్చలోచనో.

సేనాసనక్ఖన్ధకే అవిస్సజ్జియం కీటాగిరివత్థుస్మిం అవేభఙ్గియన్తి ఏత్థ ‘‘సేనాసనక్ఖన్ధకే గామకావాసవత్థుస్మిం అవిస్సజ్జియం కీటాగిరివత్థుస్మిం అవేభఙ్గియ’’న్తి వత్తబ్బం. కస్మా? ద్విన్నమ్పి వత్థూనం సేనాసనక్ఖన్ధకే ఆగతత్తా. సేనాసనక్ఖన్ధకేతి అయం సామఞ్ఞాధారో. గామకావాసవత్థుస్మిం కీటాగిరివత్థుస్మిన్తి విసేసాధారో. అయమత్థో పాళిం ఓలోకేత్వా పచ్చేతబ్బో. తేనేవ హి సమన్తపాసాదికాయం (చూళవ. అట్ఠ. ౩౨౧) ‘‘సేనాసనక్ఖన్ధకే’’తి అవత్వా ‘‘ఇధ’’ఇచ్చేవ వుత్తం, ఇధాతి ఇమినా గామకావాసవత్థుం దస్సేతి, కీటాగిరివత్థు పన సరూపతో దస్సితమేవ. సామఞ్ఞాధారో పన తంసంవణ్ణనాభావతో అవుత్తోపి సిజ్ఝతీతి న వుత్తోతి విఞ్ఞాయతి.

౨౨౮. థావరేన చ థావరం, గరుభణ్డేన చ గరుభణ్డన్తి ఏత్థ పఞ్చసు కోట్ఠాసేసు పురిమద్వయం థావరం, పచ్ఛిమత్తయం గరుభణ్డన్తి వేదితబ్బం. సమకమేవ దేతీతి ఏత్థ ఊనకం దేన్తమ్పి విహారవత్థుసామన్తం గహేత్వా దూరతరం దుక్ఖగోపం విస్సజ్జేతుం వట్టతీతి దట్ఠబ్బం. వక్ఖతి హి ‘‘భిక్ఖూనఞ్చే మహగ్ఘతరం…పే… సమ్పటిచ్ఛితుం వట్టతీ’’తి. జానాపేత్వాతి భిక్ఖుసఙ్ఘస్స జానాపేత్వా, అపలోకేత్వాతి అత్థో. నను తుమ్హాకం బహుతరం రుక్ఖాతి వత్తబ్బన్తి ఇదం సామికేసు అత్తనో భణ్డస్స మహగ్ఘతం అజానిత్వా దేన్తేసు తం ఞత్వా థేయ్యచిత్తేన గణ్హతో అవహారో హోతీతి వుత్తం. విహారేన విహారో పరివత్తేతబ్బోతి సవత్థుకేన అఞ్ఞేసం భూమియం కతపాసాదాదినా, అవత్థుకేన వా సవత్థుకం పరివత్తేతబ్బం, అవత్థుకం పన అవత్థుకేనేవ పరివత్తేతబ్బం కేవలం పాసాదస్స భూమితో అథావరత్తా. ఏవం థావరేసుపి థావరవిభాగం ఞత్వావ పరివత్తేతబ్బం.

‘‘కప్పియమఞ్చా సమ్పటిచ్ఛితబ్బాతి ఇమినా సువణ్ణాదివిచిత్తం అకప్పియమఞ్చం ‘సఙ్ఘస్సా’తి వుత్తేపి సమ్పటిచ్ఛితుం న వట్టతీతి దస్సేతి. ‘విహారస్స దేమా’తి వుత్తే సఙ్ఘస్స వట్టతి, న పుగ్గలస్స ఖేత్తాది వియాతి దట్ఠబ్బ’’న్తి విమతివినోదనియం (వి. వి. టీ. చూళవగ్గ ౨.౩౨౧) వుత్తం. సారత్థదీపనియం (సారత్థ. టీ. చూళ్వగ్గ ౩.౩౨౧) పన ‘‘కప్పియమఞ్చా సమ్పటిచ్ఛితబ్బాతి ‘సఙ్ఘస్స దేమా’తి దిన్నం సన్ధాయ వుత్తం. సచే పన ‘విహారస్స దేమా’తి వదన్తి, సువణ్ణరజతమయాదిఅకప్పియమఞ్చేపి సమ్పటిచ్ఛితుం వట్టతీ’’తి వుత్తం. న కేవలం…పే… పరివత్తేతుం వట్టన్తీతి ఇమినా అథావరేన థావరమ్పి అథావరమ్పి పరివత్తేతుం వట్టతీతి దస్సేతి. థావరేన అథావరమేవ హి పరివత్తేతుం న వట్టతి. ‘‘అకప్పియం వా మహగ్ఘం కప్పియం వాతి ఏత్థ అకప్పియం నామ సువణ్ణమయమఞ్చాది అకప్పియభిసిబిమ్బోహనాని చ. మహగ్ఘం కప్పియం నామ దన్తమయమఞ్చాది, పావారాదికప్పియఅత్థరణాదీని చా’’తి సారత్థదీపనియం వుత్తం, విమతివినోదనియం పన ‘‘అకప్పియం వాతి ఆసన్దిఆది, పమాణాతిక్కన్తం బిమ్బోహనాది చ. మహగ్ఘం కప్పియం వాతి సువణ్ణాదివిచిత్తం కప్పియవోహారేన దిన్న’’న్తి వుత్తం.

౨౨౯. ‘‘కాళలోహ …పే… భాజేతబ్బో’’తి వుత్తత్తా వట్టకంసలోహమయమ్పి భాజనం పుగ్గలికమ్పి సమ్పటిచ్ఛితుమ్పి పరిహరితుమ్పి వట్టతి పుగ్గలానం పరిహరితబ్బస్సేవ భాజేతబ్బత్తాతి వదన్తి, తం ఉపరి ‘‘కంసలోహవట్టలోహభాజనవికతి సఙ్ఘికపరిభోగేన వా గిహివికటా వా వట్టతీ’’తిఆదికేన మహాపచ్చరివచనేన విరుజ్ఝతి. ఇమస్స హి ‘‘వట్టలోహకంసలోహానం యేన కేనచి కతో సీహళదీపే పాదగ్గణ్హనకో భాజేతబ్బో’’తి వుత్తస్స మహాఅట్ఠకథావచనస్స పటిక్ఖేపాయ తం మహాపచ్చరివచనం పచ్ఛా దస్సితం, తస్మా వట్టలోహకంసలోహమయం యం కిఞ్చి పాదగ్గణ్హనకవారకమ్పి ఉపాదాయ అభాజనీయమేవ, గిహీహి దీయమానమ్పి పుగ్గలస్స సమ్పటిచ్ఛితుమ్పి న వట్టతి. పారిహారియం న వట్టతీతి పత్తాదిపరిక్ఖారం వియ సయమేవ పటిసామేత్వా పరిభుఞ్జితుం న వట్టతి. గిహిసన్తకం వియ ఆరామికాదయో చే సయమేవ గోపేత్వా వినియోగకాలే ఆనేత్వా పటిదేన్తి, పరిభుఞ్జితుం వట్టతి, ‘‘పటిసామేత్వా భిక్ఖూనం దేథా’’తి వత్తుమ్పి వట్టతీతి.

పణ్ణసూచి నామ లేఖనీతి వదన్తి. అత్తనా లద్ధానిపీతిఆదినా పటిగ్గహణే దోసో నత్థి, పరిహరిత్వా పరిభోగోవ ఆపత్తికరోతి దస్సేతి. యథా చేత్థ, ఏవం ఉపరి భాజనీయవాసిఆదీసు అత్తనో సన్తకేసుపి.

అనామాసమ్పీతి సువణ్ణాదిమయమ్పి, సబ్బం తం ఆమసిత్వా పరిభుఞ్జితుం వట్టతి.

ఉపక్ఖరేతి ఉపకరణే. సిఖరం నామ యేన పరిబ్భమన్తా ఛిన్దన్తి. పత్తబన్ధకో నామ పత్తస్స గణ్ఠిఆదికారకో. ‘‘పటిమానం సువణ్ణాదిపత్తకారకో’’తిపి వదన్తి.

‘‘అడ్ఢబాహూతి కప్పరతో పట్ఠాయ యావ అంసకూట’’న్తి గణ్ఠిపదేసు వుత్తం. ‘‘అడ్ఢబాహు నామ విదత్థిచతురఙ్గులన్తిపి వదన్తీ’’తి సారత్థదీపనియం (సారత్థ. టీ. చూళవగ్గ ౨.౩౨౧) వుత్తం. వజిరబుద్ధిటీకాయమ్పి (వజిర. టీ. చూళవగ్గ ౩౨౧) ‘‘అడ్ఢబాహూతి కప్పరతో పట్ఠాయ యావ అంసకూటన్తి లిఖిత’’న్తి వుత్తం. విమతివినోదనియం (వి. వి. టీ. చూళవగ్గ ౨.౩౨౧) పన ‘‘అడ్ఢబాహుప్పమాణా నామ అడ్ఢబాహుమత్తా, అడ్ఢబ్యామమత్తాతిపి వదన్తీ’’తి వుత్తం. యోత్తానీతి చమ్మరజ్జుకా. తత్థజాతకాతి సఙ్ఘికభూమియం జాతా.

‘‘అట్ఠఙ్గులసూచిదణ్డమత్తోతి దీఘసో అట్ఠఙ్గులమత్తో పరిణాహతో పణ్ణసూచిదణ్డమత్తో’’తి సారత్థదీపనియం (సారత్థ. టీ.. చూళవగ్గ ౩.౩౨౧) విమతివినోదనియం పన (వి. వి. టీ. చూళవగ్గ ౨.౩౨౧) ‘‘అట్ఠఙ్గులసూచిదణ్డమత్తోతి సరదణ్డాదిసూచిఆకారతనుదణ్డకమత్తోపీ’’తి వుత్తం. అట్ఠఙ్గులప్పమాణోతి దీఘతో అట్ఠఙ్గులప్పమాణో. రిత్తపోత్థకోపీతి అలిఖితపోత్థకోపి, ఇదఞ్చ పణ్ణప్పసఙ్గేన వుత్తం.

ఆసన్దికోతి చతురస్సపీఠం వుచ్చతి ‘‘ఉచ్చకమ్పి ఆసన్దిక’’న్తి (చూళవ. ౨౯౭) వచనతో. ఏకతోభాగేన దీఘపీఠమేవ హి అట్ఠఙ్గులపాదకం వట్టతి, చతురస్సాసన్దికో పన పమాణాతిక్కన్తోపి వట్టతీతి వేదితబ్బో. సత్తఙ్గో నామ తీసు దిసాసు అపస్సయం కత్వా కతమఞ్చో, అయమ్పి పమాణాతిక్కన్తోపి వట్టతి. భద్దపీఠన్తి వేత్తమయం పీఠం వుచ్చతి. పీఠికాతి పిలోతికబన్ధం పీఠమేవ. ఏళకపాదపీఠం నామ దారుపటికాయ ఉపరిపాదే ఠపేత్వా భోజనఫలకం వియ కతపీఠం వుచ్చతి. ఆమణ్డకవణ్టకపీఠం నామ ఆమలకాకారేన యోజితబహఉపాదపీఠం. ఇమాని తావ పాళియం ఆగతపీఠాని. దారుమయం పన సబ్బమ్పి పీఠం వట్టతి.

‘‘ఘట్టనఫలకం నామ యత్థ ఠపేత్వా రజితచీవరం హత్థేన ఘట్టేన్తి. ఘట్టనముగ్గరో నామ అనువాతాదిఘట్టనత్థం కతోతి వదన్తీ’’తి సారత్థదీపనియం (సారత్థ. టీ. చూళవగ్గ ౩.౩౨౧) వుత్తం. విమతివినోదనియం (వి. వి. టీ. చూళవగ్గ ౨.౩౨౧) ‘‘ఘట్టనఫలకం ఘట్టనముగ్గరోతి ఇదం రజితచీవరం ఏకస్మిం మట్ఠే దణ్డముగ్గరే వేఠేత్వా ఏకస్స మట్ఠఫలకస్స ఉపరి ఠపేత్వా ఉపరి అపరేన మట్ఠఫలకేన నిక్కుజ్జిత్వా ఏకో ఉపరి అక్కమిత్వా తిట్ఠతి, ద్వే జనా ఉపరిఫలకం ద్వీసు కోటీసు గహేత్వా అపరాపరం ఆకడ్ఢనవికడ్ఢనం కరోన్తి, ఏతం సన్ధాయ వుత్తం. హత్థే ఠపాపేత్వా హత్థేన పహరణం పన నిట్ఠితరజనస్స చీవరస్స అల్లకాలే కాతబ్బం, ఇదం పన ఫలకముగ్గరేహి ఘట్టనం సుక్ఖకాలే థద్ధభావవిమోచనత్థన్తి దట్ఠబ్బ’’న్తి వుత్తం. ‘‘అమ్బణన్తి ఫలకేహి పోక్ఖరణీసదిసకతపానీయభాజనం. రజనదోణీతి యత్థ పక్కరజనం ఆకిరిత్వా ఠపేన్తీ’’తి సారత్థదీపనియం. విమతివినోదనియం పన ‘‘అమ్బణన్తి ఏకదోణికనావాఫలకేహి పోక్ఖరణీసదిసం కతం. పానీయభాజనన్తిపి వదన్తి. రజనదోణీతి ఏకదారునావ కతం రజనభాజనం. ఉదకదోణీతి ఏకదారునావ కతం ఉదకభాజన’’న్తి వుత్తం.

‘‘భూమత్థరణం కాతుం వట్టతీతి అకప్పియచమ్మం సన్ధాయ వుత్తం. పచ్చత్థరణగతికన్తి ఇమినా మఞ్చపీఠేపి అత్థరితుం వట్టతీతి దీపేతి. పావారాదిపచ్చత్థరణమ్పి గరుభణ్డన్తి ఏకే. నోతి అపరే, వీమంసిత్వా గహేతబ్బ’’న్తి సారత్థదీపనియం (సారత్థ. టీ. చూళవగ్గ ౩.౩౨౧) వుత్తం. వజిరబుద్ధిటీకాయం (వజిర. టీ. చూళవగ్గ ౩౨౧) పన ‘‘దణ్డముగ్గరో నామ ‘యేన రజితచీవరం పోథేన్తి, తమ్పి గరుభణ్డమేవా’తి వుత్తత్తా, ‘పచ్చత్థరణగతిక’న్తి వుత్తత్తా చ అపి-సద్దేన పావారాదిపచ్చత్థరణం సబ్బం గరుభణ్డమేవాతి వదన్తి. ఏతేనేవ సుత్తేన అఞ్ఞథా అత్థం వత్వా పావారాదిపచ్చత్థరణం న గరుభణ్డం, భాజనీయమేవ, సేనాసనత్థాయ దిన్నపచ్చత్థరణమేవ గరుభణ్డన్తి వదన్తి. ఉపపరిక్ఖితబ్బ’’న్తి వుత్తం. విమతివినోదనియం (వి. వి. టీ. చూళవగ్గ ౨.౩౨౧) పన ‘‘భూమత్థరణం కాతుం వట్టతీతి అకప్పియచమ్మం సన్ధాయ వుత్తం. తత్థ భూమత్థరణసఙ్ఖేపేన సయితుమ్పి వట్టతియేవ. పచ్చత్థరణగతికన్తి ఇమినా మఞ్చాదీసు అత్థరితబ్బం మహాచమ్మం ఏళకచమ్మం నామాతి దస్సేతీ’’తి వుత్తం. ఛత్తముట్ఠిపణ్ణన్తి తాలపణ్ణం సన్ధాయ వుత్తం. పత్తకటాహన్తి పత్తపచనకటాహం. గణ్ఠికాతి చీవరగణ్ఠికా. విధోతి కాయబన్ధనవిధో.

ఇదాని వినయత్థమఞ్జూసాయం (కఙ్ఖా. అభి. టీ. దుబ్బలసిక్ఖాపదవణ్ణనా) ఆగతనయో వుచ్చతే – ఆరామో నామ పుప్ఫారామో వా ఫలారామో వా. ఆరామవత్థు నామ తేసంయేవ ఆరామానం అత్థాయ పరిచ్ఛిన్దిత్వా ఠపితోకాసో. తేసు వా ఆరామేసు వినట్ఠేసు తేసం పోరాణకభూమిభాగో. విహారో నామ యం కిఞ్చి పాసాదాదిసేనాసనం. విహారవత్థు నామ తస్స పతిట్ఠానోకాసో. మఞ్చో నామ మసారకో బున్దికాబద్ధో కుళీరపాదకో ఆహచ్చపాదకోతి ఇమేసం పుబ్బే వుత్తానం చతున్నం మఞ్చానం అఞ్ఞతరో. పీఠం నామ మసారకాదీనంయేవ చతున్నం పీఠానం అఞ్ఞతరం. భిసి నామ ఉణ్ణభిసిఆదీనం పఞ్చన్నం భిసీనం అఞ్ఞతరం. బిమ్బోహనం నామ రుక్ఖతూలలతాతూలపోటకీతూలానం అఞ్ఞతరేన పుణ్ణం. లోహకుమ్భీ నామ కాళలోహేన వా తమ్బలోహేన వా యేన కేనచి కతకుమ్భీ. లోహభాణకాదీసుపి ఏసేవ నయో. ఏత్థ పన భాణకన్తి అరఞ్జరో వుచ్చతి. వారకోతి ఘటో. కటాహం కటాహమేవ. వాసిఆదీసు వల్లిఆదీసు చ దువిఞ్ఞేయ్యం నామ నత్థి…పే….

తత్థ థావరేన థావరన్తి విహారవిహారవత్థునా ఆరామఆరామవత్థుం విహారవిహారవత్థుం. ఇతరేనాతి అథావరేన, పచ్ఛిమరాసిత్తయేనాతి వుత్తం హోతి. అకప్పియేనాతి సువణ్ణమయమఞ్చాదినా చేవ అకప్పియభిసిబిమ్బోహనేహి చ. మహగ్ఘకప్పియేనాతి దన్తమయమఞ్చాదినా చేవ పావారాదినా చ. ఇతరన్తి అథావరం. కప్పియపరివత్తనేన పరివత్తేతున్తి యథా అకప్పియం న హోతి, ఏవం పరివత్తేతుం…పే… ఏవం తావ థావరేన థావరపరివత్తనం వేదితబ్బం. ఇతరేన ఇతరపరివత్తనే పన మఞ్చపీఠం మహన్తం వా హోతు, ఖుద్దకం వా, అన్తమసో చతురఙ్గులపాదకం గామదారకేహి పంస్వాగారకేసు కీళన్తేహి కతమ్పి సఙ్ఘస్స దిన్నకాలతో పట్ఠాయ గరుభణ్డం హోతి…పే… సతగ్ఘనకేన వా సహస్సగ్ఘనకేన వా మఞ్చేన అఞ్ఞం మఞ్చసతమ్పి లభతి, పరివత్తేత్వా గహేతబ్బం. న కేవలం మఞ్చేన మఞ్చోయేవ, ఆరామఆరామవత్థువిహారవిహారవత్థుపీఠభిసిబిమ్బోహనానిపి పరివత్తేతుం వట్టన్తి. ఏస నయో పీఠభిసిబిమ్బోహనేసుపి.

కాళలోహతమ్బలోహకంసలోహవట్టలోహానన్తి ఏత్థ కంసలోహం వట్టలోహఞ్చ కిత్తిమలోహం. తీణి హి కిత్తిమలోహాని కంసలోహం వట్టలోహం హారకూటన్తి. తత్థ తిపుతమ్బే మిస్సేత్వా కతం కంసలోహం. సీసతమ్బే మిస్సేత్వా కతం వట్టలోహం. రసతమ్బే మిస్సేత్వా కతం హారకూటం. తేన వుత్తం ‘‘కంసలోహం వట్టలోహఞ్చ కిత్తిమలోహ’’న్తి. తతో అతిరేకన్తి తతో అతిరేకగణ్హనకో. సారకోతి మజ్ఝే మకుళం దస్సేత్వా ముఖవట్టివిత్థతం కత్వా పిట్ఠితో నామేత్వా కాతబ్బం ఏకం భాజనం. సరావన్తిపి వదన్తి. ఆది-సద్దేన కఞ్చనకాదీనం గిహిఉపకరణానం గహణం. తాని హి ఖుద్దకానిపి గరుభణ్డానేవ గిహిఉపకరణత్తా. పి-సద్దేన పగేవ మహన్తానీతి దస్సేతి, ఇమాని పన భాజనీయాని భిక్ఖుపకరణత్తాతి అధిప్పాయో. యథా చ ఏతాని, ఏవం కుణ్డికాపి భాజనీయా. వక్ఖతి హి ‘‘యథా చ మత్తికాభణ్డే, ఏవం లోహభణ్డేపి కుణ్డికా భాజనీయకోట్ఠాసమేవ భజతీ’’తి. సఙ్ఘికపరిభోగేనాతి ఆగన్తుకానం వుడ్ఢతరానం దత్వా పరిభోగేన. గిహివికటాతి గిహీహి వికతా పఞ్ఞత్తా, అత్తనో వా సన్తకకరణేన విరూపం కతా. పుగ్గలికపరిభోగేన న వట్టతీతి ఆగన్తుకానం అదత్వా అత్తనో సన్తకం వియ గహేత్వా పరిభుఞ్జితుం న వట్టతి. పిప్ఫలికోతి కత్తరి. ఆరకణ్టకం సూచివేధకం. తాళం యన్తం. కత్తరయట్ఠివేధకో కత్తరయట్ఠివలయం. యథా తథా ఘనకతం లోహన్తి లోహవట్టి లోహగుళో లోహపిణ్డి లోహచక్కలికన్తి ఏవం ఘనకతం లోహం. ఖీరపాసాణమయానీతి ముదుకఖీరవణ్ణపాసాణమయాని.

గిహివికటానిపి న వట్టన్తి అనామాసత్తా. పి-సద్దేన పగేవ సఙ్ఘికపరిభోగేన వా పుగ్గలికపరిభోగేన వాతి దస్సేతి. సేనాసనపరిభోగో పన సబ్బకప్పియో, తస్మా జాతరూపాదిమయా సబ్బాపి సేనాసనపరిక్ఖారా ఆమాసా. తేనాహ ‘‘సేనాసనపరిభోగే పనా’’తిఆది.

సేసాతి తతో మహత్తరీ వాసి. యా పనాతి యా కుఠారీ పన. కుదాలో అన్తమసో చతురఙ్గులమత్తోపి గరుభణ్డమేవ. నిఖాదనం చతురస్సముఖం వా హోతు దోణిముఖం వా వఙ్కం వా ఉజుకం వా, అన్తమసో సమ్ముఞ్జనీదణ్డవేధనమ్పి, దణ్డబన్ధఞ్చే, గరుభణ్డమేవ. తేనాహ ‘‘కుదాలో దణ్డబన్ధనిఖాదనం వా అగరుభణ్డం నామ నత్థీ’’తి. సిపాటికా నామ ఖురకోసో, సిఖరం పన దణ్డబన్ధనిఖాదనం అనులోమేతీతి ఆహ ‘‘సిఖరమ్పి నిఖాదనేనేవ సఙ్గహిత’’న్తి. సచే పన వాసి అదణ్డకం ఫలమత్తం, భాజనీయం. ఉపక్ఖరేతి వాసిఆదిభణ్డే.

పత్తబన్ధకో నామ పత్తస్స గణ్ఠికాదికారకో. ‘‘పటిమానం సువణ్ణాదిపత్తకారకో’’తిపి వదన్తి. తిపుచ్ఛేదనకసత్థం సువణ్ణచ్ఛేదనకసత్థం కతపరికమ్మచమ్మచ్ఛిన్దనకఖుద్దకసత్థన్తి ఇమాని చేత్థ తీణి పిప్ఫలికం అనులోమన్తీతి ఆహ ‘‘అయం పన విసేసో’’తిఆది. ఇతరానీతి మహాకత్తరిఆదీని.

అడ్ఢబాహుప్పమాణాతి కప్పరతో పట్ఠాయ యావ అంసకూటప్పమాణా, విదత్థిచతురఙ్గులప్పమాణాతి వుత్తం హోతి. తత్థజాతకాతి సఙ్ఘికభూమియం జాతా, ఆరక్ఖసంవిధానేన రక్ఖితత్తా రక్ఖితా చ సా మఞ్జూసాదీసు పక్ఖిత్తం వియ యథా తం న నస్సతి, ఏవం గోపనతో గోపితా చాతి రక్ఖితగోపితా. తత్థజాతకాపి పన అరక్ఖితా గరుభణ్డమేవ న హోతి. సఙ్ఘకమ్మే చ చేతియకమ్మే చ కతేతి ఇమినా సఙ్ఘసన్తకేన చేతియసన్తకం రక్ఖితుం పరివత్తితుఞ్చ వట్టతీతి దీపేతి. సుత్తం పనాతి వట్టితఞ్చేవ అవట్టితఞ్చ సుత్తం.

అట్ఠఙ్గులసూచిదణ్డమత్తోతి అన్తమసో దీఘసో అట్ఠఙ్గులమత్తో పరిణాహతో సీహళ-పణ్ణసూచిదణ్డమత్తో. ఏత్థాతి వేళుభణ్డే. దడ్ఢం గేహం యేసం తేతి దడ్ఢగేహా. న వారేతబ్బాతి ‘‘మా గణ్హిత్వా గచ్ఛథా’’తి న నిసేధేతబ్బా. దేసన్తరగతేన సమ్పత్తవిహారే సఙ్ఘికావాసే ఠపేతబ్బా.

అవసేసఞ్చ ఛదనతిణన్తి ముఞ్జపబ్బజేహి అవసేసం యం కిఞ్చి ఛదనతిణం. అట్ఠఙ్గులప్పమాణోపీతి విత్థారతో అట్ఠఙ్గులప్పమాణో. లిఖితపోత్థకో పన గరుభణ్డం న హోతి. కప్పియచమ్మానీతి మిగాదీనం చమ్మాని. సబ్బం చక్కయుత్తయానన్తి రథసకటాదికం సబ్బం చక్కయుత్తయానం. విసఙ్ఖతచక్కం పన యానం భాజనీయం. అనుఞ్ఞాతవాసి నామ యా సిపాటికాయ పక్ఖిపిత్వా పరిహరితుం సక్కాతి వుత్తా. ముట్ఠిపణ్ణం తాలపత్తం. తఞ్హి ముట్ఠినా గహేత్వా పరిహరన్తీతి ‘‘ముట్ఠిపణ్ణ’’న్తి వుచ్చతి. ‘‘ముట్ఠిపణ్ణన్తి ఛత్తచ్ఛదపణ్ణమేవా’’తి కేచి. అరణీసహితన్తి అరణీయుగళం, ఉత్తరారణీ అధరారణీతి అరణీద్వయన్తి అత్థో. ఫాతికమ్మం కత్వాతి అన్తమసో తంఅగ్ఘనకవాలికాయపి థావరం వడ్ఢికమ్మం కత్వా. కుణ్డికాతి అయకుణ్డికా చేవ తమ్బలోహకుణ్డికా చ. భాజనీయకోట్ఠాసమేవ భజతీతి భాజనీయపక్ఖమేవ సేవతి, న తు గరుభణ్డన్తి అత్థో. కఞ్చనకో పన గరుభణ్డమేవాతి అధిప్పాయో.

ఇతి వినయసఙ్గహసంవణ్ణనాభూతే వినయాలఙ్కారే

గరుభణ్డవినిచ్ఛయకథాలఙ్కారో నామ

తింసతిమో పరిచ్ఛేదో.

౩౧. చోదనాదివినిచ్ఛయకథా

౨౩౦. ఏవం గరుభణ్డవినిచ్ఛయం కథేత్వా ఇదాని చోదనాదివినిచ్ఛయం కథేతుం ‘‘చోదనాదివినిచ్ఛయోతి ఏత్థ పనా’’తిఆదిమాహ. తత్థ చోదీయతే చోదనా, దోసారోపనన్తి అత్థో. ఆది-సద్దేన సారణాదయో సఙ్గణ్హాతి. వుత్తఞ్హేతం కమ్మక్ఖన్ధకే (చూళవ. ౪, ౫) ‘‘చోదేత్వా కతం హోతి, సారేత్వా కతం హోతి, ఆపత్తిం రోపేత్వా కతం హోతీ’’తి. ‘‘చోదేతుం పన కో లభతి, కో న లభతీ’’తి ఇదం అనుద్ధంసనాధిప్పాయం వినాపి చోదనాలక్ఖణం దస్సేతుం వుత్తం. సీలసమ్పన్నోతి ఇదం దుస్సీలస్స వచనం అప్పమాణన్తి అధిప్పాయేన వుత్తం. భిక్ఖునీనం పన భిక్ఖుం చోదేతుం అనిస్సరత్తా ‘భిక్ఖునిమేవా’తి వుత్తం. సతిపి భిక్ఖునీనం భిక్ఖూసు అనిస్సరభావే తాహి కతచోదనాపి చోదనారహత్తా చోదనాయేవాతి అధిప్పాయేన ‘‘పఞ్చపి సహధమ్మికా లభన్తీ’’తి వుత్తం. భిక్ఖుస్స సుత్వా చోదేతీతిఆదినా చోదకో యేసం సుత్వా చోదేతి, తేసమ్పి వచనం పమాణమేవాతి సమ్పటిచ్ఛితత్తా తేసం చోదనాపి రుహతేవాతి దస్సేతుం ‘‘థేరో సుత్తం నిదస్సేసీ’’తి సారత్థదీపనియం (సారత్థ. టీ. ౨.౩౮౫-౩౮౬) వుత్తం. విమతివినోదనియం (వి. వి. టీ. ౧.౩౮౬) పన ‘‘అమూలకచోదనాపసఙ్గేన సమూలకచోదనాలక్ఖణాదిం దస్సేతుం ‘చోదేతుం పన కో లభతి, కో న లభతీ’తిఆది ఆరద్ధం. ‘భిక్ఖుస్స సుత్వా చోదేతీ’తిఆదిసుత్తం యస్మా యే చోదకస్స అఞ్ఞేసం విపత్తిం పకాసేన్తి, తేపి తస్మిం ఖణే చోదకభావే ఠత్వావ పకాసేన్తి, తేసఞ్చ వచనం గహేత్వా ఇతరోపి యస్మా చోదేతుఞ్చ అసమ్పటిచ్ఛన్తం తేహి తిత్థియసావకపరియోసానేహి పఠమచోదకేహి సమ్పటిచ్ఛాపేతుఞ్చ లభతి, తస్మా ఇధ సాధకభావేన ఉద్ధటన్తి వేదితబ్బ’’న్తి వుత్తం.

గరుకానం ద్విన్నన్తి పారాజికసఙ్ఘాదిసేసానం. అవసేసానన్తి థుల్లచ్చయాదీనం పఞ్చన్నం ఆపత్తీనం. మిచ్ఛాదిట్ఠి నామ ‘‘నత్థి దిన్న’’న్తిఆదినయప్పవత్తా దసవత్థుకా దిట్ఠి. ‘‘అన్తవా లోకో అనన్తవా లోకో’’తిఆదికా అన్తం గణ్హాపకదిట్ఠి అన్తగ్గాహికా నామ. ఆజీవహేతు పఞ్ఞత్తానం ఛన్నన్తి ఆజీవహేతుపి ఆపజ్జితబ్బానం ఉత్తరిమనుస్సధమ్మే పారాజికం, సఞ్చరిత్తే సఙ్ఘాదిసేసో, ‘‘యో తే విహారే వసతి, సో అరహా’’తి పరియాయేన థుల్లచ్చయం, భిక్ఖుస్స పణీతభోజనవిఞ్ఞత్తియా పాచిత్తియం, భిక్ఖునియా పణీతభోజనవిఞ్ఞత్తియా పాటిదేసనీయం, సూపోదనవిఞ్ఞత్తియా దుక్కటన్తి ఇమేసం పరివారే (పరి. ౨౮౭) వుత్తానం ఛన్నం. న హేతా ఆపత్తియో ఆజీవహేతు ఏవ పఞ్ఞత్తా సఞ్చరిత్తాదీనం అఞ్ఞథాపి ఆపజ్జితబ్బతో. ఆజీవహేతుపి ఏతాసం ఆపజ్జనం సన్ధాయ ఏవం వుత్తం, ఆజీవహేతుపి పఞ్ఞత్తానన్తి అత్థో. దిట్ఠివిపత్తిఆజీవవిపత్తీహి చోదేన్తోపి తమ్మూలికాయ ఆపత్తియా ఏవ చోదేతి.

‘‘కస్మా మం న వన్దసీ’’తి పుచ్ఛితే ‘‘అస్సమణోసి, అసక్యపుత్తియోసీ’’తి అవన్దనకారణస్స వుత్తత్తా అన్తిమవత్థుం అజ్ఝాపన్నో న వన్దితబ్బోతి వదన్తి. చోదేతుకామతాయ ఏవ అవన్దిత్వా అత్తనా వత్తబ్బస్స వుత్తమత్థం ఠపేత్వా అవన్దియభావే తం కారణం న హోతీతి చూళగణ్ఠిపదే మజ్ఝిమగణ్ఠిపదే చ వుత్తం. అన్తిమవత్థుఅజ్ఝాపన్నస్స అవన్దియేసు అవుత్తత్తా తేన సద్ధిం సయన్తస్స సహసేయ్యాపత్తియా అభావతో, తస్స చ పటిగ్గహణస్స రుహనతో తదేవ యుత్తతరన్తి విఞ్ఞాయతి. కిఞ్చాపి యావ సో భిక్ఖుభావం పటిజానాతి, తావ వన్దితబ్బో, యదా పన ‘‘అస్సమణోమ్హీ’’తి పటిజానాతి, తదా న వన్దితబ్బోతి అయమేత్థ విసేసో వేదితబ్బో. అన్తిమవత్థుం అజ్ఝాపన్నస్స హి భిక్ఖుభావం పటిజానన్తస్సేవ భిక్ఖుభావో, న తతో పరం. భిక్ఖుభావం అప్పటిజానన్తో హి అనుపసమ్పన్నపక్ఖం భజతి. యస్మా ఆమిసం దేన్తో అత్తనో ఇచ్ఛితట్ఠానేయేవ దేతి, తస్మా పటిపాటియా నిసిన్నానం యాగుభత్తాదీని దేన్తేన ఏకస్స చోదేతుకామతాయ అదిన్నేపి చోదనా నామ న హోతీతి ఆహ ‘‘న తావ తా చోదనా హోతీ’’తి.

౨౩౧. చోదేతబ్బోతి చుదితో, చుదితో ఏవ చుదితకో, అపరాధవన్తో పుగ్గలో. చోదేతీతి చోదకో, అపరాధపకాసకో. చుదితకో చ చోదకో చ చుదితకచోదకా. ఉబ్బాహికాయాతి ఉబ్బహన్తి వియోజేన్తి ఏతాయ అలజ్జీనం తజ్జనిం వా కలహం వాతి ఉబ్బాహికా, సఙ్ఘసమ్ముతి, తాయ. వినిచ్ఛిననం నామ తాయ సమ్మతభిక్ఖూహి వినిచ్ఛిననమేవ. అలజ్జుస్సన్నాయ హి పరిసాయ సమథక్ఖన్ధకే ఆగతేహి దసహఙ్గేహి సమన్నాగతా ద్వే తయో భిక్ఖూ తత్థేవ వుత్తాయ ఞత్తిదుతియకమ్మవాచాయ సమ్మన్నితబ్బా. వుత్తఞ్హేతం సమథక్ఖన్ధకే (చూళవ. ౨౩౧-౨౩౨) –

‘‘తేహి చే, భిక్ఖవే, భిక్ఖూహి తస్మిం అధికరణే వినిచ్ఛియమానే అనన్తాని చేవ భస్సాని జాయన్తి, న చేకస్స భాసితస్స అత్థో విఞ్ఞాయతి. అనుజానామి, భిక్ఖవే, ఏవరూపం అధికరణం ఉబ్బాహికాయ వూపసమేతుం. దసహఙ్గేహి సమన్నాగతో భిక్ఖు ఉబ్బాహికాయ సమ్మన్నితబ్బో, సీలవా హోతి, పాతిమోక్ఖసంవరసంవుతో విహరతి ఆచారగోచరసమ్పన్నో అణుమత్తేసు వజ్జేసు భయదస్సావీ సమాదాయ సిక్ఖతి సిక్ఖాపదేసు, బహుస్సుతో హోతి సుతధరో సుతసన్నిచయో, యే తే ధమ్మా ఆదికల్యాణా మజ్ఝేకల్యాణా పరియోసానకల్యాణా సాత్థం సబ్యఞ్జనం కేవలపరిపుణ్ణం పరిసుద్ధం బ్రహ్మచరియం అభివదన్తి, తథారూపస్స ధమ్మా బహుస్సుతా హోన్తి ధాతా వచసా పరిచితా మనసానుపేక్ఖితా దిట్ఠియా సుప్పటివిద్ధా, ఉభయాని ఖో పనస్స పాతిమోక్ఖాని విత్థారేన స్వాగతాని హోన్తి సువిభత్తాని సుప్పవత్తీని సువినిచ్ఛితాని సుత్తసో అనుబ్యఞ్జనసో, వినయే ఖో పన ఛేకో హోతి అసంహీరో, పటిబలో హోతి ఉభో అత్థపచ్చత్థికే అస్సాసేతుం సఞ్ఞాపేతుం నిజ్ఝాపేతుం పేక్ఖేతుం పస్సితుం పసాదేతుం, అధికరణసముప్పాదవూపసమకుసలో హోతి, అధికరణం జానాతి, అధికరణసముదయం జానాతి, అధికరణనిరోధం జానాతి, అధికరణనిరోధగామినిపటిపదం జానాతి. అనుజానామి, భిక్ఖవే, ఇమేహి దసహఙ్గేహి సమన్నాగతం భిక్ఖుం ఉబ్బాహికాయ సమ్మన్నితుం.

‘‘ఏవఞ్చ పన, భిక్ఖవే, సమ్మన్నితబ్బో. పఠమం భిక్ఖు యాచితబ్బో, యాచిత్వా బ్యత్తేన భిక్ఖునా పటిబలేన సఙ్ఘో ఞాపేతబ్బో –

‘‘సుణాతు మే, భన్తే, సఙ్ఘో, అమ్హాకం ఇమస్మిం అధికరణే వినిచ్ఛియమానే అనన్తాని చేవ భస్సాని జాయన్తి, న చేకస్స భాసితస్స అత్థో విఞ్ఞాయతి. యది సఙ్ఘస్స పత్తకల్లం, సఙ్ఘో ఇత్థన్నామఞ్చ ఇత్థన్నామఞ్చ భిక్ఖుం సమ్మన్నేయ్య ఉబ్బాహికాయ ఇమం అధికరణం వూపసమేతుం, ఏసా ఞత్తి.

‘‘సుణాతు మే, భన్తే, సఙ్ఘో, అమ్హాకం ఇమస్మిం అధికరణే వినిచ్ఛియమానే అనన్తాని చేవ భస్సాని జాయన్తి, న చేకస్స భాసితస్స అత్థో విఞ్ఞాయతి. సఙ్ఘో ఇత్థన్నామఞ్చ ఇత్థన్నామఞ్చ భిక్ఖుం సమ్మన్నతి ఉబ్బాహికాయ ఇమం అధికరణం వూపసమేతుం. యస్సాయస్మతో ఖమతి ఇత్థన్నామస్స చ ఇత్థన్నామస్స చ భిక్ఖునో సమ్ముతి ఉబ్బాహికాయ ఇమం అధికరణం వూపసమేతుం, సో తుణ్హస్స. యస్స నక్ఖమతి, సో భాసేయ్య.

‘‘సమ్మతో సఙ్ఘేన ఇత్థన్నామో చ ఇత్థన్నామో చ భిక్ఖు ఉబ్బాహికాయ ఇమం అధికరణం వూపసమేతుం, ఖమతి సఙ్ఘస్స, తస్మా తుణ్హీ, ఏవమేతం ధారయామీ’’తి.

తేహి చ సమ్మతేహి విసుం వా నిసీదిత్వా తస్సా ఏవ వా పరిసాయ ‘‘అఞ్ఞేహి న కిఞ్చి కథేతబ్బ’’న్తి సావేత్వా తం అధికరణం వినిచ్ఛితబ్బం. తుమ్హాకన్తి చుదితకచోదకే సన్ధాయ వుత్తం.

‘‘కిమ్హీతి కిస్మిం వత్థుస్మిం. కిమ్హి నమ్పి న జానాసీతి కిమ్హి నన్తి వచనమ్పి న జానాసి. నాస్స అనుయోగో దాతబ్బోతి నాస్స పుచ్ఛా పటిపుచ్ఛా దాతబ్బా’’తి సారత్థదీపనియం (సారత్థ. టీ. ౨.౩౮౫-౩౮౬) వుత్తం, విమతివినోదనియం (వి. వి. టీ. ౧.౩౮౬) పన – కిమ్హీతి కిస్మిం వత్థుస్మిం, కతరవిపత్తియన్తి అత్థో. కిమ్హి నం నామాతి ఇదం ‘‘కతరాయ విపత్తియా ఏతం చోదేసీ’’తి యాయ కాయచి విఞ్ఞాయమానాయ భాసాయ వుత్తేపి చోదకస్స వినయే అపకతఞ్ఞుతాయ ‘‘సీలాచారదిట్ఠిఆజీవవిపత్తీసు కతరాయాతి మం పుచ్ఛతీ’’తి విఞ్ఞాతుం అసక్కోన్తస్స పుచ్ఛా, న పన ‘‘కిమ్హీ’’తిఆదిపదత్థమత్తం అజానన్తస్స. న హి అనువిజ్జకో చోదకం బాలం అపరిచితభాసాయ ‘‘కిమ్హి న’’న్తి పుచ్ఛతి. కిమ్హి నమ్పి న జానాసీతి ఇదమ్పి వచనమత్తం సన్ధాయ వుత్తం న హోతి. ‘‘కతరవిపత్తియా’’తి వుత్తే ‘‘అసుకాయ విపత్తియా’’తి వత్తుమ్పి ‘‘న జానాసీ’’తి వచనస్స అధిప్పాయమేవ సన్ధాయ వుత్తన్తి గహేతబ్బం. తేనేవ వక్ఖతి ‘‘నాస్స అనుయోగో దాతబ్బో’’తి.

‘‘తస్స నయో దాతబ్బో’’తి తస్సాతి బాలస్స లజ్జిస్స. ‘‘తస్స నయో దాతబ్బో’’తి వత్వా చ ‘‘కిమ్హి నం చోదేసీతి సీలవిపత్తియా’’తిఆది అధిప్పాయప్పకాసనమేవ నయదానం వుత్తం, న పన కిమ్హి-నం-పదానంపరియాయమత్తదస్సనం. న హి బాలో ‘‘కతరవిపత్తియం నం చోదేసీ’’తి ఇమస్స వచనస్స అత్థే ఞాతేపి విపత్తిప్పభేదం, అత్తనా చోదియమానం విపత్తిసరూపఞ్చ జానితుం సక్కోతి, తస్మా తేనేవ అజాననేన అలజ్జీ అపసాదేతబ్బో. కిమ్హి నన్తి ఇదమ్పి ఉపలక్ఖణమత్తం. అఞ్ఞేన వా యేన కేనచి ఆకారేన అవిఞ్ఞుతం పకాసేత్వా విస్సజ్జేతబ్బోవ. ‘‘దుమ్మఙ్కూనం పుగ్గలానం నిగ్గహాయా’’తిఆదివచనతో ‘‘అలజ్జీనిగ్గహత్థాయ…పే… పఞ్ఞత్త’’న్తి వుత్తం. ఏహితీతి ఏతి, హి-కారో ఏత్థ ఆగమో దట్ఠబ్బో, ఆగమిస్సతీతి అత్థో. దిట్ఠసన్తానేనాతి దిట్ఠనియామేన. అలజ్జిస్స పటిఞ్ఞాయ ఏవ కాతబ్బన్తి వచనపటివచనక్కమేనేవ దోసే ఆవిభూతేపి అలజ్జిస్స ‘‘అసుద్ధో అహ’’న్తి దోససమ్పటిచ్ఛనపటిఞ్ఞాయ ఏవ ఆపత్తియా కాతబ్బన్తి అత్థో. కేచి పన ‘‘అలజ్జిస్స ఏతం నత్థీతి సుద్ధపటిఞ్ఞాయ ఏవ అనాపత్తియా కాతబ్బన్తి అయమేత్థ అత్థో సఙ్గహితో’’తి వదన్తి, తం న యుత్తం అనువిజ్జకస్సేవ నిరత్థకత్తాపత్తితో, చోదకేనేవ అలజ్జిపటిఞ్ఞాయ ఠాతబ్బతో. దోసోపగమపటిఞ్ఞా ఏవ హి ఇధ పటిఞ్ఞాతి అధిప్పేతా, తేనేవ వక్ఖతి ‘‘ఏతమ్పి నత్థి, ఏతమ్పి నత్థీతి పటిఞ్ఞం న దేతీ’’తిఆది.

తదత్థదీపనత్థన్తి అలజ్జిస్స దోసే ఆవిభూతేపి తస్స దోసోపగమపటిఞ్ఞాయ ఏవ కాతబ్బతాదీపనత్థం. వివాదవత్థుసఙ్ఖాతే అత్థే పచ్చత్థికా అత్థపచ్చత్థికా. సఞ్ఞం దత్వాతి తేసం కథాపచ్ఛేదత్థం అభిముఖకరణత్థఞ్చ సద్దం కత్వా. వినిచ్ఛినితుం అననుచ్ఛవికోతి అసుద్ధోతి సఞ్ఞాయ చోదకపక్ఖే పవిట్ఠత్తా అనువిజ్జకభావతో బహిభూతత్తా అనువిజ్జితుం అసక్కుణేయ్యత్తం సన్ధాయ వుత్తం. సన్దేహే ఏవ హి సతి అనువిజ్జితుం సక్కా, అసుద్ధలద్ధియా పన సతి చుదితకేన వుత్తం సబ్బం అసచ్చతోపి పటిభాతి, కథం తత్థ అనువిజ్జనా సియాతి.

తథా నాసితకోవ భవిస్సతీతి ఇమినా వినిచ్ఛయమ్పి అదత్వా సఙ్ఘతో వియోజనం నామ లిఙ్గనాసనా వియ అయమ్పి ఏకో నాసనప్పకారోతి దస్సేతి. ఏకసమ్భోగపరిభోగాతి ఇదం అత్తనో సన్తికా తేసం విమోచనత్థం వుత్తం, న పన తేసం అఞ్ఞమఞ్ఞసమ్భోగే యోజనత్థం.

విరద్ధం హోతీతి సఞ్చిచ్చ ఆపత్తిం ఆపన్నో హోతి. ఆదితో పట్ఠాయ అలజ్జీ నామ నత్థీతి ఇదం ‘‘పక్ఖానం అనురక్ఖణత్థాయ పటిఞ్ఞం న దేతీ’’తి ఇమస్స అలజ్జీలక్ఖణసమ్భవస్స కరణవచనం. పటిచ్ఛాదితకాలతో పట్ఠాయ అలజ్జీ నామ ఏవ, పురిమో లజ్జిభావో న రక్ఖతీతి అత్థో. పటిఞ్ఞం న దేతీతి ‘‘సచే మయా కతదోసం వక్ఖామి, మయ్హం అనువత్తకా భిజ్జిస్సన్తీ’’తి పటిఞ్ఞం న దేతి. ఠానే న తిట్ఠతీతి లజ్జిట్ఠానే న తిట్ఠతి, కాయవాచాసు వీతిక్కమో హోతి ఏవాతి అధిప్పాయో. తేనాహ ‘‘వినిచ్ఛయో న దాతబ్బో’’తి, పుబ్బే పక్ఖికానం పటిఞ్ఞాయ వూపసమితస్సపి అధికరణస్స దువూపసన్తతాయ అయమ్పి తథా నాసితకోవ భవిస్సతీతి అధిప్పాయో.

౨౩౨. అదిన్నాదానవత్థుం వినిచ్ఛినన్తేన పఞ్చవీసతి అవహారా సాధుకం సల్లక్ఖేతబ్బాతి ఏత్థ పఞ్చవీసతి అవహారా నామ పఞ్చ పఞ్చకాని, తత్థ పఞ్చ పఞ్చకాని నామ నానాభణ్డపఞ్చకం ఏకభణ్డపఞ్చకం సాహత్థికపఞ్చకం పుబ్బపయోగపఞ్చకం థేయ్యావహారపఞ్చకన్తి. తథా హి వుత్తం కఙ్ఖావితరణియం (కఙ్ఖా. అట్ఠ. దుతియపారాజికవణ్ణనా) ‘‘తే పన అవహారా పఞ్చ పఞ్చకాని సమోధానేత్వా సాధుకం సల్లక్ఖేతబ్బా’’తిఆది. తత్థ నానాభణ్డపఞ్చకఏకభణ్డపఞ్చకాని పదభాజనే (పారా. ౯౨) వుత్తానం ‘‘ఆదియేయ్య, హరేయ్య, అవహరేయ్య, ఇరియాపథం వికోపేయ్య, ఠానా చావేయ్యా’’తి ఇమేసం పదానం వసేన లబ్భన్తి. తథా హి వుత్తం పోరాణేహి –

‘‘ఆదియన్తో హరన్తోవ;

హరన్తో ఇరియాపథం;

వికోపేన్తో తథా ఠానా;

చావేన్తోపి పరాజికో’’తి.

తత్థ నానాభణ్డపఞ్చకం సవిఞ్ఞాణకఅవిఞ్ఞాణకవసేన దట్ఠబ్బం, ఇతరం సవిఞ్ఞాణకవసేనేవ. కథం? ఆదియేయ్యాతి ఆరామం అభియుఞ్జతి, ఆపత్తి దుక్కటస్స. సామికస్స విమతిం ఉప్పాదేతి, ఆపత్తి థుల్లచ్చయస్స. సామికో ‘‘న మయ్హం భవిస్సతీ’’తి ధురం నిక్ఖిపతి, ఆపత్తి పారాజికస్స. హరేయ్యాతి అఞ్ఞస్స భణ్డం హరన్తో సీసే భారం థేయ్యచిత్తో ఆమసతి, దుక్కటం. ఫన్దాపేతి, థుల్లచ్చయం. ఖన్ధం ఓరోపేతి, పారాజికం. అవహరేయ్యాతి ఉపనిక్ఖిత్తం భణ్డం ‘‘దేహి మే భణ్డ’’న్తి వుచ్చమానో ‘‘నాహం గణ్హామీ’’తి భణతి, దుక్కటం. సామికస్స విమతిం ఉప్పాదేతి, థుల్లచ్చయం. సామికో ‘‘న మయ్హం భవిస్సతీ’’తి ధురం నిక్ఖిపతి, పారాజికం. ఇరియాపథం వికోపేయ్యాతి ‘‘సహభణ్డహారకం నేస్సామీ’’తి పఠమం పాదం అతిక్కామేతి, థుల్లచ్చయం. దుతియం పాదం అతిక్కామేతి, పారాజికం. ఠానా చావేయ్యాతి థలట్ఠం భణ్డం థేయ్యచిత్తో ఆమసతి, దుక్కటం. ఫన్దాపేతి, థుల్లచ్చయం. ఠానా చావేతి, పారాజికం. ఏవం తావ నానాభణ్డపఞ్చకం వేదితబ్బం. సస్సామికస్స పన దాసస్స వా తిరచ్ఛానగతస్స వా యథావుత్తేన అభియోగాదినా నయేన ఆదియనహరణ అవహరణ ఇరియాపథవికోపన ఠానాచావనవసేన ఏకభణ్డపఞ్చకం వేదితబ్బం. తేనాహు పోరాణా –

‘‘తత్థ నానేకభణ్డానం, పఞ్చకానం వసా పన;

ఆదియనాదిపఞ్చకా, దువిధాతి ఉదీరితా’’తి.

కతమం సాహత్థికపఞ్చకం? సాహత్థికో ఆణత్తికో నిస్సగ్గియో అత్థసాధకో ధురనిక్ఖేపోతి. తథా హి వుత్తం –

‘‘సాహత్థాణత్తికో చేవ, నిస్సగ్గియోత్థసాధకో;

ధురనిక్ఖేపకో చాతి, ఇదం సాహత్థపఞ్చక’’న్తి.

తత్థ సాహత్థికో నామ పరస్స భణ్డం సహత్థా అవహరతి. ఆణత్తికో నామ ‘‘అసుకస్స భణ్డం అవహరా’’తి అఞ్ఞం ఆణాపేతి. నిస్సగ్గియో నామ సుఙ్కఘాతపరికప్పితోకాసానం అన్తో ఠత్వా బహి పాతనం. అత్థసాధకో నామ ‘‘అసుకస్స భణ్డం యదా సక్కోసి, తదా తం అవహరా’’తి ఆణాపేతి. తత్థ సచే పరో అనన్తరాయికో హుత్వా తం అవహరతి, ఆణాపకస్స ఆణత్తిక్ఖణేయేవ పారాజికం. పరస్స వా పన తేలకుమ్భియా పాదగ్ఘనకం తేలం అవస్సం పివనకాని ఉపాహనాదీని పక్ఖిపతి, హత్థతో ముత్తమత్తేయేవ పారాజికం. ధురనిక్ఖేపో పన ఆరామాభియోగఉపనిక్ఖిత్తభణ్డవసేన వేదితబ్బో. తావకాలికభణ్డదేయ్యాని అదేన్తస్సపి ఏసేవ నయోతి ఇదం సాహత్థికపఞ్చకం.

కతమం పుబ్బపయోగపఞ్చకం? పుబ్బపయోగో సహపయోగో సంవిదావహారో సఙ్కేతకమ్మం నిమిత్తకమ్మన్తి. తేన వుత్తం –

‘‘పుబ్బసహపయోగో చ, సంవిదాహరణం తథా;

సఙ్కేతకమ్మం నిమిత్తం, ఇదం సాహత్థపఞ్చక’’న్తి.

తత్థ ఆణత్తివసేన పుబ్బపయోగో వేదితబ్బో. ఠానాచావనవసేన, ఖిలాదీని సఙ్కామేత్వా ఖేత్తాదిగ్గహణవసేన చ సహపయోగో వేదితబ్బో. సంవిదావహారో నామ ‘‘అసుకం నామ భణ్డం అవహరిస్సామా’’తి సంవిదహిత్వా సమ్మన్తయిత్వా అవహరణం. ఏవం సంవిదహిత్వా గతేసు హి ఏకేనపి తస్మిం భణ్డే ఠానా చావితే సబ్బేసం అవహారో హోతి. సఙ్కేతకమ్మం నామ సఞ్జాననకమ్మం. సచే హి పురేభత్తాదీసు యం కిఞ్చి కాలం పరిచ్ఛిన్దిత్వా ‘‘అసుకస్మిం కాలే ఇత్థన్నామం భణ్డం అవహరా’’తి వుత్తో సఙ్కేతతో అపచ్ఛా అపురే తం అవహరతి, సఙ్కేతకారకస్స సఙ్కేతకరణక్ఖణేయేవ అవహారో. నిమిత్తకమ్మం నామ సఞ్ఞుప్పాదనత్థం అక్ఖినిఖణనాదినిమిత్తకరణం. సచే హి ఏవం కతనిమిత్తతో అపచ్ఛా అపురే ‘‘యం అవహరా’’తి వుత్తో, తం అవహరతి, నిమిత్తకారకస్స నిమిత్తక్ఖణేయేవ అవహారోతి ఇదం పుబ్బపయోగపఞ్చకం.

కతమం థేయ్యావహారపఞ్చకం? థేయ్యావహారో పసయ్హావహారో పరికప్పావహారో పటిచ్ఛన్నావహారో కుసావహారోతి. తేన వుత్తం –

‘‘థేయ్యా పసయ్హా పరికప్పా, పటిచ్ఛన్నా కుసా తథా;

అవహారా ఇమే పఞ్చ, థేయ్యావహారపఞ్చక’’న్తి.

తత్థ యో సన్ధిచ్ఛేదాదీని కత్వా అదిస్సమానో అవహరతి, కూటతులాకూటమానకూటకహాపణాదీహి వా వఞ్చేత్వా గణ్హాతి, తస్సేవం గణ్హతో అవహారో థేయ్యావహారోతి వేదితబ్బో. యో పన పసయ్హ బలక్కారేన పరేసం సన్తకం గణ్హాతి గామఘాతకాదయో వియ, అత్తనో పత్తబలితో వా వుత్తనయేనేవ అధికం గణ్హాతి రాజభటాదయో వియ, తస్సేవం గణ్హతో అవహారో పసయ్హావహారోతి వేదితబ్బో. పరికప్పేత్వా గహణం పన పరికప్పావహారో నామ.

సో భణ్డోకాసస్స వసేన దువిధో. తత్రాయం భణ్డపరికప్పో – సాటకత్థికో అన్తోగబ్భం పవిసిత్వా ‘‘సచే సాటకో భవిస్సతి, గణ్హిస్సామి. సచే సుత్తం, న గణ్హిస్సామీ’’తి పరికప్పేత్వా అన్ధకారే పసిబ్బకం గణ్హాతి. తత్ర చే సాటకో హోతి, ఉద్ధారేయేవ పారాజికం. సుత్తఞ్చే హోతి, రక్ఖతి. బహి నీహరిత్వా ముఞ్చిత్వా ‘‘సుత్త’’న్తి ఞత్వా పున ఆహరిత్వా ఠపేతి, రక్ఖతియేవ. ‘‘సుత్త’’న్తి ఞత్వాపి యం లద్ధం, తం గహేతబ్బన్తి గచ్ఛతి, పదవారేన కారేతబ్బో. భూమియం ఠపేత్వా గణ్హాతి, ఉద్ధారే పారాజికం. ‘‘చోరో చోరో’’తి అనుబన్ధో ఛడ్డేత్వా పలాయతి, రక్ఖతి. సామికా దిస్వా గణ్హన్తి, రక్ఖతియేవ. అఞ్ఞో చే గణ్హాతి, భణ్డదేయ్యం. సామికేసు నివత్తన్తేసు సయం దిస్వా పంసుకూలసఞ్ఞాయ ‘‘పగేవేతం మయా గహితం, మమ దాని సన్తక’’న్తి గణ్హన్తస్సపి భణ్డదేయ్యమేవ. తత్థ య్వాయం ‘‘సచే సాటకో భవిస్సతి, గణ్హిస్సామీ’’తిఆదినా నయేన పవత్తో పరికప్పో, అయం భణ్డపరికప్పో నామ. ఓకాసపరికప్పో పన ఏవం వేదితబ్బో – ఏకచ్చో పన పరపరివేణాదీని పవిట్ఠో కిఞ్చి లోభనేయ్యభణ్డం దిస్వా గబ్భద్వారపముఖహేట్ఠా పాసాదద్వారకోట్ఠకరుక్ఖమూలాదివసేన పరిచ్ఛేదం కత్వా ‘‘సచే మం ఏత్థన్తరే పస్సిస్సన్తి, దట్ఠుకామతాయ గహేత్వా విచరన్తో వియ దస్సామి. నో చే పస్సిస్సన్తి, హరిస్సామీ’’తి పరికప్పేతి, తస్స తం ఆదాయ పరికప్పితపరిచ్ఛేదం అతిక్కన్తమత్తే అవహారో హోతి. ఇతి య్వాయం వుత్తనయేనేవ పవత్తో పరికప్పో, అయం ఓకాసపరికప్పో నామ. ఏవమిమేసం ద్విన్నం పరికప్పానం వసేన పరికప్పేత్వా గణ్హతో అవహారో పరికప్పావహారోతి వేదితబ్బో.

పటిచ్ఛాదేత్వా పన అవహరణం పటిచ్ఛన్నావహారో. సో ఏవం వేదితబ్బో – యో భిక్ఖు ఉయ్యానాదీసు పరేసం ఓముఞ్చిత్వా ఠపితం అఙ్గులిముద్దికాదిం దిస్వా ‘‘పచ్ఛా గణ్హిస్సామీ’’తి పంసునా వా పణ్ణేన వా పటిచ్ఛాదేతి, తస్స ఏత్తావతా ఉద్ధారో నత్థీతి న తావ అవహారో హోతి. యదా పన సామికా విచినన్తా అపస్సిత్వా ‘‘స్వే జానిస్సామా’’తి సాలయావ గతా హోన్తి, అథస్స తం ఉద్ధరతో ఉద్ధారే అవహారో. ‘‘పటిచ్ఛన్నకాలేయేవ ఏతం మమ సన్తక’’న్తి సకసఞ్ఞాయ వా ‘‘గతాదాని తే, ఛడ్డితభణ్డం ఇద’’న్తి పంసుకూలసఞ్ఞాయ వా గణ్హన్తస్స పన భణ్డదేయ్యం. తేసు దుతియతతియదివసే ఆగన్త్వా విచినిత్వా అదిస్వా ధురనిక్ఖేపం కత్వా గతేసుపి గహితం భణ్డదేయ్యమేవ. పచ్ఛా ఞత్వా చోదియమానస్స అదదతో సామికానం ధురనిక్ఖేపే అవహారో హోతి. కస్మా? యస్మా తస్స పయోగేన తేహి న దిట్ఠం. యో పన తథారూపం భణ్డం యథాఠానే ఠితంయేవ అప్పటిచ్ఛాదేత్వా థేయ్యచిత్తో పాదేన అక్కమిత్వా కద్దమే వా వాలికాయ వా పవేసేతి, తస్స పవేసితమత్తేయేవ అవహారో.

కుసం సఙ్కామేత్వా పన అవహరణం కుసావహారో నామ. సోపి ఏవం వేదితబ్బో – యో భిక్ఖు విలీవమయం వా తాలపణ్ణమయం వా కతసఞ్ఞాణం యం కిఞ్చి కుసం పాతేత్వా చీవరే భాజియమానే అత్తనో కోట్ఠాసస్స సమీపే ఠితం సమగ్ఘతరం వా మహగ్ఘతరం వా సమసమం వా అగ్ఘేన పరస్స కోట్ఠాసం హరితుకామో అత్తనో కోట్ఠాసే పతితం కుసం పరస్స కోట్ఠాసే పాతేతుకామతాయ ఉద్ధరతి, రక్ఖతి తావ. పరస్స కోట్ఠాసే పాతితే రక్ఖతేవ. యదా పన తస్మిం పతితే పరస్స కోట్ఠాసతో పరస్స కుసం ఉద్ధరతి, ఉద్ధటమత్తే అవహారో. సచే పఠమతరం పరస్స కోట్ఠాసతో కుసం ఉద్ధరతి, అత్తనో కోట్ఠాసే పాతేతుకామతాయ ఉద్ధారే రక్ఖతి, పాతనేపి రక్ఖతి. అత్తనో కోట్ఠాసతో పన అత్తనో కుసం ఉద్ధరతో ఉద్ధారేయేవ రక్ఖతి, తం ఉద్ధరిత్వా పరకోట్ఠాసే పాతేన్తస్స హత్థతో ముత్తమత్తే అవహారో హోతి, అయం కుసావహారో. అయమేత్థ సఙ్ఖేపో, విత్థారో పన సమన్తపాసాదికతో (పారా. అట్ఠ. ౧.౯౨) గహేతబ్బో.

తులయిత్వాతి ఉపపరిక్ఖిత్వా.

సామీచీతి వత్తం, ఆపత్తి పన నత్థీతి అధిప్పాయో.

మహాజనసమ్మద్దోతి మహాజనసఙ్ఖోభో. భట్ఠే జనకాయేతి అపగతే జనకాయే. ‘‘ఇదఞ్చ కాసావం అత్తనో సన్తకం కత్వా ఏతస్సేవ భిక్ఖునో దేహీ’’తి కిం కారణా ఏవమాహ? చీవరస్సామికేన ధురనిక్ఖేపో కతో, తస్మా తస్స అదిన్నం గహేతుం న వట్టతి. అవహారకోపి విప్పటిసారస్స ఉప్పన్నకాలతో పట్ఠాయ చీవరస్సామికం పరియేసన్తో విచరతి ‘‘దస్సామీ’’తి, చీవరస్సామికేన చ ‘‘మమేత’’న్తి వుత్తే ఏతేనపి అవహారకేన ఆలయో పరిచ్చత్తో, తస్మా ఏవమాహ. యది ఏవం చీవరస్సామికోయేవ ‘‘అత్తనో సన్తకం గణ్హాహీ’’తి కస్మా న వుత్తోతి? ఉభిన్నం కుక్కుచ్చవినోదనత్థం. కథం? అవహారకస్స ‘‘మయా సహత్థేన న దిన్నం, భణ్డదేయ్యమేత’’న్తి కుక్కుచ్చం ఉప్పజ్జేయ్య, ఇతరస్స ‘‘మయా పఠమం ధురనిక్ఖేపం కత్వా పచ్ఛా అదిన్నం గహిత’’న్తి కుక్కుచ్చం ఉప్పజ్జేయ్యాతి.

సమగ్ఘన్తి అప్పగ్ఘం.

దారుఅత్థం ఫరతీతి దారూహి కత్తబ్బకిచ్చం సాధేతి. మయి సన్తేతిఆది సబ్బం రఞ్ఞా పసాదేన వుత్తం, థేరేన పన ‘‘అననుచ్ఛవికం కత’’న్తి న మఞ్ఞితబ్బం.

ఏకదివసం దన్తకట్ఠచ్ఛేదనాదినా యా అయం అగ్ఘహాని వుత్తా, సా భణ్డస్సామినా కిణిత్వా గహితమేవ సన్ధాయ వుత్తా. సబ్బం పనేతం అట్ఠకథాచరియప్పమాణేన గహేతబ్బం. పాసాణఞ్చ సక్ఖరఞ్చ పాసాణసక్ఖరం.

‘‘ధారేయ్య అత్థం విచక్ఖణో’’తి ఇమస్సేవ వివరణం ‘‘ఆపత్తిం వా అనాపత్తిం వా’’తిఆది. ‘‘సిక్ఖాపదం సమం తేనా’’తి ఇతో పుబ్బే ఏకా గాథా –

‘‘దుతియం అదుతియేన, యం జినేన పకాసితం;

పరాజితకిలేసేన, పారాజికపదం ఇధా’’తి.

తాయ సద్ధిం ఘటేత్వా అదుతియేన పరాజితకిలేసేన జినేన దుతియం యం ఇదం పారాజికపదం పకాసితం, ఇధ తేన సమం అనేకనయవోకిణ్ణం గమ్భీరత్థవినిచ్ఛయం అఞ్ఞం కిఞ్చి సిక్ఖాపదం న విజ్జతీతి యోజనా. తత్థ పరాజితకిలేసేనాతి సన్తానే పున అనుప్పత్తిధమ్మతాపాదనే చతూహి మగ్గఞాణేహి సహ వాసనాయ సముచ్ఛిన్నసబ్బకిలేసేన. విమతివినోదనియం (వి. వి. టీ. ౧.౧౫౯) పన ‘‘పరాజితకిలేసేనాతి విజితకిలేసేన, నికిలేసేనాతి అత్థో’’తి వుత్తం. ఇధాతి ఇమస్మిం సాసనే.

తేనాతి తేన దుతియపారాజికసిక్ఖాపదేన. అత్థో నామ పాళిఅత్థో. వినిచ్ఛయో నామ పాళిముత్తవినిచ్ఛయో. అత్థో చ వినిచ్ఛయో చ అత్థవినిచ్ఛయా, తే గమ్భీరా యస్మిన్తి గమ్భీరత్థవినిచ్ఛయం . వత్థుమ్హి ఓతిణ్ణేతి చోదనావసేన వా అత్తనావ అత్తనో వీతిక్కమారోచనవసేన వా సఙ్ఘమజ్ఝే అదిన్నాదానవత్థుస్మిం ఓతిణ్ణే. ఏత్థాతి ఓతిణ్ణే వత్థుస్మిం. వినిచ్ఛయోతి ఆపత్తానాపత్తినియమనం. అవత్వావాతి ‘‘త్వం పారాజికం ఆపన్నో’’తి అవత్వావ. కప్పియేపి చ వత్థుస్మిన్తి అత్తనా గహేతుం కప్పియే మాతుపితుఆదిసన్తకేపి వత్థుస్మిం. లహువత్తినోతి థేయ్యచిత్తుప్పాదేన లహుపరివత్తినో. ఆసీవిసన్తి సీఘమేవ సకలసరీరే ఫరణసమత్థవిసం.

౨౩౩. పకతిమనుస్సేహి ఉత్తరితరానం బుద్ధాదిఉత్తమపురిసానం అధిగమధమ్మోతి ఉత్తరిమనుస్సధమ్మో, తస్స పరేసం ఆరోచనం ఉత్తరిమనుస్సధమ్మారోచనం. తం వినిచ్ఛినన్తేన ఛ ఠానాని సోధేతబ్బానీతి యోజనా. తత్థ కిం తే అధిగతన్తి అధిగమపుచ్ఛా. కిన్తి తే అధిగతన్తి ఉపాయపుచ్ఛా. కదా తే అధిగతన్తి కాలపుచ్ఛా. కత్థ తే అధిగతన్తి ఓకాసపుచ్ఛా. కతమే తే కిలేసా పహీనాతి పహీనకిలేసపుచ్ఛా. కతమేసం త్వం ధమ్మానం లాభీతి పటిలద్ధధమ్మపుచ్ఛా. ఇదాని తమేవ ఛట్ఠానవిసోధనం విత్థారేతుమాహ ‘‘సచే హీ’’తిఆది. తత్థ ఏత్తావతాతి ఏత్తకేన బ్యాకరణవచనమత్తేన న సక్కారో కాతబ్బో. బ్యాకరణఞ్హి ఏకస్స అయాథావతోపి హోతీతి. ఇమేసు ఛసు ఠానేసు సోధనత్థం ఏవం వత్తబ్బోతి యథా నామ జాతరూపపతిరూపకమ్పి జాతరూపం వియ ఖాయతీతి జాతరూపం నిఘంసనతాపనఛేదనేహి సోధేతబ్బం, ఏవమేవ ఇదానేవ వుత్తేసు ఛసు ఠానేసు పక్ఖిపిత్వా సోధనత్థం వత్తబ్బో. విమోక్ఖాదీసూతి ఆది-సద్దేన సమాపత్తిఞాణదస్సనమగ్గభావనాఫలసచ్ఛికిరియాదిం సఙ్గణ్హాతి. పాకటో హోతి అధిగతవిసేసస్స సతిసమ్మోసాభావతో. సేసపుచ్ఛాసుపి ‘‘పాకటో హోతీ’’తి పదే ఏసేవ నయో.

సబ్బేసఞ్హి అత్తనా అధిగతమగ్గేన పహీనా కిలేసా పాకటా హోన్తీతి ఇదం యేభుయ్యవసేన వుత్తం. కస్సచి హి అత్తనా అధిగతమగ్గవజ్ఝకిలేసేసు సన్దేహో ఉప్పజ్జతియేవ మహానామస్స సక్కస్స వియ. సో హి సకదాగామీ సమానోపి ‘‘తస్స మయ్హం, భన్తే, ఏవం హోతి – కో సు నామ మే ధమ్మో అజ్ఝత్తం అప్పహీనో, యేన మే ఏకదా లోభధమ్మాపి చిత్తం పరియాదాయ తిట్ఠన్తి, దోసధమ్మాపి చిత్తం పరియాదాయ తిట్ఠన్తి, మోహధమ్మాపి చిత్తం పరియాదాయ తిట్ఠన్తీ’’తి (మ. ని. ౧.౧౭౫) భగవన్తం పుచ్ఛి. అయం కిర రాజా సకదాగామిమగ్గేన లోభదోసమోహా నిరవసేసా పహీయన్తీతి సఞ్ఞీ అహోసీతి.

యాయ పటిపదాయ యస్స అరియమగ్గో ఆగచ్ఛతి, సా పుబ్బభాగపటిపత్తి ఆగమనపటిపదా. సోధేతబ్బాతి సుద్ధా, ఉదాహు న సుద్ధాతి విచారణవసేన సోధేతబ్బా. ‘‘న సుజ్ఝతీతి తత్థ తత్థ పమాదపటిపత్తిసమ్భవతో. అపనేతబ్బోతి అత్తనో పటిఞ్ఞాయ అపనేతబ్బో’’తి సారత్థదీపనియం (సారత్థ. టీ. ౨.౧౯౭-౧౯౮). విమతివినోదనియం (వి. వి. టీ. ౧.౧౯౭) పన ‘‘న సుజ్ఝతీతి పుచ్ఛియమానో పటిపత్తిక్కమం ఉల్లఙ్ఘిత్వా కథేసి. అపనేతబ్బోతి తయా వుత్తక్కమేనాయం ధమ్మో న సక్కా అధిగన్తున్తి అధిగతమానతో అపనేతబ్బో’’తి వుత్తం. ‘‘సుజ్ఝతీ’’తి వత్వా సుజ్ఝనాకారం దస్సేతుం ‘‘దీఘరత్త’’న్తిఆది వుత్తం. పఞ్ఞాయతీతి ఏత్థాపి ‘‘యదీ’’తి పదం ఆనేత్వా యది సో భిక్ఖు తాయ పటిపదాయ పఞ్ఞాయతీతి సమ్బన్ధో. చతూసు పచ్చయేసు అలగ్గత్తా ‘‘ఆకాసే పాణిసమేన చేతసా’’తి వుత్తం. వుత్తసదిసం బ్యాకరణం హోతీతి యోజనా. తత్థ వుత్తసదిసన్తి తస్స భిక్ఖునో బ్యాకరణం ఇమస్మిం సుత్తే వుత్తేన సదిసం, సమన్తి అత్థో. ఖీణాసవస్స పటిపత్తిసదిసా పటిపత్తి హోతీతి దీఘరత్తం సువిక్ఖమ్భితకిలేసత్తా, ఇదఞ్చ అరహత్తం పటిజానన్తస్స వసేన వుత్తం. తేనాహ ‘‘ఖీణాసవస్స నామా’’తిఆది. ఖీణాసవస్స నామ…పే… న హోతీతి పహీనవిపల్లాసత్తా, జీవితనికన్తియా చ అభావతో న హోతి, పుథుజ్జనస్స పన అప్పహీనవిపల్లాసత్తా జీవితనికన్తిసబ్భావతో చ అప్పమత్తకేనపి హోతి, ఏవం సువిక్ఖమ్భితకిలేసస్స వత్తనసేక్ఖధమ్మపటిజాననం ఇమినా భయుప్పాదనేన, అమ్బిలాదిదస్సనే ఖేళుప్పాదాదినా చ న సక్కా వీమంసితుం, తస్మా తస్స వచనేనేవ తం సద్ధాతబ్బం.

అయం భిక్ఖు సమ్పన్నవేయ్యాకరణోతి ఇదం న కేవలం అభాయనకమేవ సన్ధాయ వుత్తం ఏకచ్చస్స సూరజాతికస్స పుథుజ్జనస్సపి అభాయనతో, రజ్జనీయారమ్మణానం బదరసాళవాదిఅమ్బిలమద్దనాదీనం ఉపయోజనేపి ఖేళుప్పాదాదితణ్హుప్పత్తిరహితం సబ్బథా సువిసోధితమేవ సన్ధాయ వుత్తన్తి వేదితబ్బం.

౨౩౪. ‘‘నీహరిత్వాతి సాసనతో నీహరిత్వా’’తి సారత్థదీపనియం (సారత్థ. టీ. ౨.౪౫) వుత్తం, విమతివినోదనియం (వి. వి. టీ. ౧.౪౫) పన ‘‘నీహరిత్వాతి పాళితో ఉద్ధరిత్వా’’తి. తథా హి ‘‘పఞ్చహుపాలి, అఙ్గేహి సమన్నాగతేన భిక్ఖునా నానుయుఞ్జితబ్బం. కతమేహి పఞ్చహి? సుత్తం న జానాతి, సుత్తానులోమం న జానాతీ’’తిఆదిపాళితో (పరి. ౪౪౨) సుత్తం సుత్తానులోమఞ్చ నీహరింసు, ‘‘అనాపత్తి ఏవం అమ్హాకం ఆచరియానం ఉగ్గహో పరిపుచ్ఛాతి భణతీ’’తి ఏవమాదితో ఆచరియవాదం, ‘‘ఆయస్మా ఉపాలి ఏవమాహ ‘అనాపత్తి ఆవుసో సుపినన్తేనా’’తి (పారా. ౭౮) ఏవమాదితో అత్తనోమతిం నీహరింసు. సా చ థేరస్స అత్తనోమతి సుత్తేన సఙ్గహితత్తా సుత్తం జాతం, ఏవమఞ్ఞాపి సుత్తాదీహి సఙ్గహితావ గహేతబ్బా, నేతరాతి వేదితబ్బం. అథ వా నీహరిత్వాతి విభజిత్వా, సాట్ఠకథం సకలం వినయపిటకం సుత్తాదీసు చతూసు పదేసేసు పక్ఖిపిత్వా చతుధా విభజిత్వా వినయం పకాసేసుం తబ్బినిముత్తస్స అభావాతి అధిప్పాయో. వజిరబుద్ధిటీకాయమ్పి (వజిర. టీ. పారాజిక ౪౫) ‘‘నీహరిత్వాతి ఏత్థ సాసనతో నీహరిత్వాతి అత్థో…పే… తాయ హి అత్తనోమతియా థేరో ఏతదగ్గట్ఠపనం లభతి. అపిచ వుత్తఞ్హేతం భగవతా ‘అనుపసమ్పన్నేన పఞ్ఞత్తేన వా అపఞ్ఞత్తేన వా వుచ్చమానో…పే… అనాదరియం కరోతి, ఆపత్తి దుక్కటస్సా’తి. తత్థ హి పఞ్ఞత్తం నామ సుత్తం, సేసత్తయం అపఞ్ఞత్తం నామ. తేనాయం ‘చతుబ్బిధఞ్హి వినయం, మహాథేరా’తి గాథా సువుత్తా’’తి వుత్తం.

వుత్తన్తి మిలిన్దపఞ్హే నాగసేనత్థేరేన వుత్తం. పజ్జతే అనేన అత్థోతి పదం, భగవతా కణ్ఠాదివణ్ణుప్పత్తిట్ఠానం ఆహచ్చ విసేసేత్వా భాసితం పదం ఆహచ్చపదం, భగవతోయేవ వచనం. తేనాహ ‘‘ఆహచ్చపదన్తి సుత్తం అధిప్పేత’’న్తి సారత్థదీపనియం (సారత్థ. టీ. ౨.౪౫) వుత్తం. విమతివినోదనియం (వి. వి. టీ. ౧.౪౫) పన ‘‘కణ్ఠాదివణ్ణుప్పత్తిట్ఠానకరణాదీహి నీహరిత్వా అత్తనో వచీవిఞ్ఞత్తియావ భాసితం వచనం ఆహచ్చపద’’న్తి వుత్తం. వజిరబుద్ధిటీకాయం (వజిర. టీ. పారాజిక ౪౫) పన ‘‘అట్ఠ వణ్ణట్ఠానాని ఆహచ్చ వుత్తేన పదనికాయేనాతి అత్థో, ఉదాహటేన కణ్ఠోక్కన్తేన పదసమూహేనాతి అధిప్పాయో’’తి వుత్తం. ‘‘ఇదం కప్పతి, ఇదం న కప్పతీ’’తి ఏవం అవిసేసేత్వా ‘‘యం భిక్ఖవే మయా ‘ఇదం న కప్పతీ’తి అప్పటిక్ఖిత్తం, తఞ్చే అకప్పియం అనులోమేతి, కప్పియం పటిబాహతి, తం వో న కప్పతీ’’తిఆదినా (మహావ. ౩౦౫) వుత్తసామఞ్ఞలక్ఖణం ఇధ రసోతి అధిప్పేతన్తి ఆహ ‘‘రసోతి సుత్తానులోమ’’న్తి. రసోతి సారో ‘‘పత్తరసో’’తిఆదీసు (ధ. స. ౬౨౮-౬౩౦) వియ, పటిక్ఖిత్తానుఞ్ఞాతసుత్తసారోతి అత్థో. రసోతి వా లక్ఖణం పటివత్థుకం అనుద్ధరిత్వా లక్ఖణానులోమేన వుత్తత్తా. రసేనాతి తస్స ఆహచ్చభాసితస్స రసేన, తతో ఉద్ధటేన వినిచ్ఛయేనాతి అత్థో. సుత్తఛాయా వియ హి సుత్తానులోమన్తి. ధమ్మసఙ్గాహకపభుతిఆచరియపరమ్పరతో ఆనీతా అట్ఠకథాతన్తి ఇధ ‘‘ఆచరియవంసో’’తి అధిప్పేతాతి ఆహ ‘‘ఆచరియవంసోతి ఆచరియవాదో’’తి, ఆచరియవాదో ‘‘ఆచరియవంసో’’తి వుత్తో పాళియం వుత్తానం ఆచరియానం పరమ్పరాయ ఆభతోవ పమాణన్తి దస్సనత్థం. అధిప్పాయోతి కారణోపపత్తిసిద్ధో ఉహాపోహనయపవత్తో పచ్చక్ఖాదిపమాణపతిరూపకో. అధిప్పాయోతి ఏత్థ ‘‘అత్తనోమతీ’’తి కేచి అత్థం వదన్తి.

వినయపిటకే పాళీతి ఇధ అధికారవసేన వుత్తం, సేసపిటకేసుపి సుత్తాదిచతునయా యథానురూపం లబ్భన్తేవ.

‘‘మహాపదేసాతి మహాఓకాసా. మహన్తాని వినయస్స పతిట్ఠాపనట్ఠానాని, యేసు పతిట్ఠాపితో వినయో వినిచ్ఛినీయతి అసన్దేహతో, మహన్తాని వా కారణాని మహాపదేసా, మహన్తాని వినయవినిచ్ఛయకారణానీతి వుత్తం హోతి. అత్థతో పన ‘యం భిక్ఖవే’తిఆదినా వుత్తాసాధిప్పాయా పాళియేవ మహాపదేసాతి వదన్తి. తేనేవాహ ‘యే భగవతా ఏవం వుత్తా’తిఆది. ఇమే చ మహాపదేసా ఖన్ధకే ఆగతా, తస్మా తేసం వినిచ్ఛయకథా తత్థేవ ఆవి భవిస్సతీతి ఇధ న వుచ్చతీ’’తి సారత్థదీపనియం (సారత్థ. టీ. ౨.౪౫) వుత్తం. విమతివినోదనియం (వి. వి. టీ. ౧.౪౫) పన ‘‘మహాపదేసాతి మహాఓకాసా మహావిసయా, తే అత్థతో ‘యం భిక్ఖవేతిఆదిపాళివసేన అకప్పియానులోమతో కప్పియానులోమతో చ పుగ్గలేహి నయతో తథా తథా గయ్హమానా అత్థనయా ఏవ. తే హి భగవతా సరూపతో అవుత్తేసుపి పటిక్ఖిత్తానులోమేసు అనుఞ్ఞాతానులోమేసు చ సేసేసు కిచ్చేసు నివత్తిపవత్తిహేతుతాయ మహాగోచరాతి ‘మహాపదేసా’తి వుత్తా, న పన ‘యం భిక్ఖవే మయా ఇదం న కప్పతీ’తిఆదినా వుత్తా సాధిప్పాయా పాళియేవ తస్సా సుత్తే పవిట్ఠత్తా. ‘సుత్తానులోమమ్పి సుత్తే ఓతారేతబ్బం…పే… సుత్తమేవ బలవతర’న్తి (పారా. అట్ఠ. ౧.౪౫) హి వుత్తం. న హేసా సాధిప్పాయా పాళి సుత్తే ఓతారేతబ్బా, న గహేతబ్బా వా హోతి. యేనాయం సుత్తానులోమం సియా, తస్మా ఇమం పాళిఅధిప్పాయం నిస్సాయ పుగ్గలేహి గహితా యథావుత్తఅత్థావ సుత్తానులోమం, తంపకాసకత్తా పన అయం పాళిపి సుత్తానులోమన్తి గహేతబ్బం. తేనాహ ‘యే భగవతా ఏవం వుత్తా’తిఆది. ‘యం భిక్ఖవే’తిఆదిపాళినయేన హి పుగ్గలేహి గహితబ్బా యే అకప్పియానులోమాదయో అత్థా వుత్తా, తే మహాపదేసాతి అత్థో’’తి వుత్తం.

వజిరబుద్ధిటీకాయమ్పి (వజిర. టీ. పారాజిక ౪౫) ‘‘పరివారట్ఠకథాయం ఇధ చ కిఞ్చాపి ‘సుత్తానులోమం నామ చత్తారో మహాపదేసా’తి వుత్తం, అథ ఖో మహాపదేసనయసిద్ధం పటిక్ఖిత్తాపటిక్ఖిత్తం అనుఞ్ఞాతాననుఞ్ఞాతం కప్పియాకప్పియన్తి అత్థతో వుత్తం హోతి. తత్థ యస్మా ‘ఠానం ఓకాసో పదేసోతి కారణవేవచనాని ‘అట్ఠానమేతం, ఆనన్ద, అనవకాసో’తిఆది సాసనతో, ‘నిగ్గహట్ఠాన’న్తి చ ‘అసన్దిట్ఠిట్ఠాన’న్తి చ ‘అసన్దిట్ఠి చ పన పదేసో’తి చ లోకతో, తస్మా మహాపదేసాతి మహాకారణానీతి అత్థో. కారణం నామ ఞాపకో హేతు ఇధాధిప్పేతం, మహన్తభావో పన తేసం మహావిసయత్తా మహాభూతానం వియ. తే దువిధా వినయమహాపదేసా సుత్తన్తికమహాపదేసా చాతి. తత్థ వినయమహాపదేసా వినయే యోగం గచ్ఛన్తి, ఇతరే ఉభయత్థాపి, తేనేవ పరివారే (పరి. ౪౪౨) అనుయోగవత్తే ‘ధమ్మం న జానాతి, ధమ్మానులోమం న జానాతీ’తి’’ వుత్తం. తత్థ ధమ్మన్తి ఠపేత్వా వినయపిటకం అవసేసం పిటకద్వయం, ధమ్మానులోమన్తి సుత్తన్తికే చత్తారో మహాపదేసేతిఆది.

యది సాపి తత్థ తత్థ భగవతా పవత్తితా పకిణ్ణకదేసనావ అట్ఠకథా, సా పన ధమ్మసఙ్గాహకేహి పఠమం తీణి పిటకాని సఙ్గాయిత్వా తస్స అత్థవణ్ణనానురూపేనేవ వాచనామగ్గం ఆరోపితత్తా ‘‘ఆచరియవాదో’’తి వుచ్చతి ‘‘ఆచరియా వదన్తి సంవణ్ణేన్తి పాళిం ఏతేనా’’తి కత్వా. తేనాహ ‘‘ఆచరియవాదో నామ…పే… అట్ఠకథాతన్తీ’’తి. తిస్సో హి సఙ్గీతియో ఆరుళ్హోయేవ బుద్ధవచనస్స అత్థసంవణ్ణనాభూతో కథామగ్గో మహామహిన్దత్థేరేన తమ్బపణ్ణిదీపం ఆభతో, పచ్ఛా తమ్బపణ్ణియేహి మహాథేరేహి సీహళభాసాయ ఠపితో నికాయన్తరలద్ధిసఙ్కరపరిహరణత్థం. భగవతో పకిణ్ణకదేసనాభూతా చ సుత్తానులోమభూతా చ అట్ఠకథా యస్మా ధమ్మసఙ్గాహకత్థేరేహి పాళివణ్ణనాక్కమేన సఙ్గహేత్వా వుత్తా, తస్మా ఆచరియవాదోతి వుత్తా. ఏతేన చ అట్ఠకథా సుత్తసుత్తానులోమేసు అత్థతో సఙ్గయ్హతీతి వేదితబ్బం. యథా చ ఏసా, ఏవం అత్తనోమతిపి పమాణభూతా. న హి భగవతో వచనం వచనానులోమఞ్చ అనిస్సాయ అగ్గసావకాదయోపి అత్తనో ఞాణబలేన సుత్తాభిధమ్మవినయేసు కిఞ్చి సమ్ముతిపరమత్థభూతం అత్థం వత్తుం సక్కోన్తి, తస్మా సబ్బమ్పి వచనం సుత్తే సుత్తానులోమే చ సఙ్గయ్హతి. విసుం పన అట్ఠకథాదీనం సఙ్గహితత్తా తదవసేసం సుత్తసుత్తానులోమతో గహేత్వా చతుధా వినయో నిద్దిట్ఠో.

కిఞ్చాపి అత్తనోమతి సుత్తాదీహి సంసన్దిత్వావ పరికప్పీయతి, తథాపి సా న సుత్తాదీసు విసేసతో నిద్దిట్ఠాతి ఆహ ‘‘సుత్తసుత్తానులోమఆచరియవాదే ముఞ్చిత్వా’’తి. అనుబుద్ధియాతి సుత్తాదీనియేవ అనుగతబుద్ధియా. నయగ్గాహేనాతి సుత్తాదితో లబ్భమాననయగ్గహణేన. అత్తనోమతిం సామఞ్ఞతో పఠమం దస్సేత్వా ఇదాని తమేవ విసేసేత్వా దస్సేన్తో ‘‘అపిచా’’తిఆదిమాహ. తత్థ ‘‘సుత్తన్తాభిధమ్మవినయట్ఠకథాసూ’’తి వచనతో పిటకత్తయస్సపి సాధారణా ఏసా కథాతి వేదితబ్బా. థేరవాదోతి మహాసుమత్థేరాదీనం గాహో. ఇదాని తత్థ పటిపజ్జితబ్బాకారం దస్సేన్తో ఆహ ‘‘తం పనా’’తిఆది. తత్థ అత్థేనాతి అత్తనా నయతో గహితేన అత్థేన. పాళిన్తి అత్తనో గాహస్స నిస్సయభూతం సాట్ఠకథం పాళిం. పాళియాతి తప్పటిక్ఖేపత్థం పరేనాభతాయ సాట్ఠకథాయ పాళియా, అత్తనా గహితం అత్థం నిస్సాయ, పాళిఞ్చ సంసన్దిత్వాతి అత్థో. ఆచరియవాదేతి అత్తనా పరేన చ సముద్ధటఅట్ఠకథాయ. ఓతారేతబ్బాతి ఞాణేన అనుప్పవేసేతబ్బా. ఓతరతి చేవ సమేతి చాతి అత్తనా ఉద్ధటేహి సంసన్దనవసేన ఓతరతి, పరేన ఉద్ధటేన సమేతి. సబ్బదుబ్బలాతి అసబ్బఞ్ఞుపుగ్గలస్స దోసవాసనాయ యాథావతో అత్థసమ్పటిపత్తిఅభావతో వుత్తం.

పమాదపాఠవసేన ఆచరియవాదస్స సుత్తానులోమేన అసంసన్దనాపి సియాతి ఆహ ‘‘ఇతరో న గహేతబ్బో’’తి. సమేన్తమేవ గహేతబ్బన్తి యే సుత్తేన సంసన్దన్తి, ఏవరూపావ అత్థా మహాపదేసతో ఉద్ధరితబ్బాతి దస్సేతి తథా తథా ఉద్ధటఅత్థానంయేవ సుత్తానులోమత్తా. తేనాహ ‘‘సుత్తానులోమతో హి సుత్తమేవ బలవతర’’న్తి. అథ వా సుత్తానులోమస్స సుత్తేకదేసత్తేపి సుత్తే వియ ‘‘ఇదం కప్పతి, ఇదం న కప్పతీ’’తి పరిచ్ఛిన్దిత్వా ఆహచ్చభాసితం కిఞ్చి నత్థీతి ఆహ ‘‘సుత్తా…పే… బలవతర’’న్తి. అప్పటివత్తియన్తి అప్పటిబాహియం. కారకసఙ్ఘసదిసన్తి పమాణత్తా సఙ్గీతికారకసఙ్ఘసదిసం. ‘‘బుద్ధానం ఠితకాలసదిస’’న్తి ఇమినా బుద్ధానంయేవ కథితధమ్మభావం దస్సేతి, ధరమానబుద్ధసదిసన్తి వుత్తం హోతి. సుత్తే హి పటిబాహితే బుద్ధోవ పటిబాహితో హోతి. ‘‘సకవాదీ సుత్తం గహేత్వా కథేతీతి సకవాదీ అత్తనో సుత్తం గహేత్వా వోహరతి. పరవాదీ సుత్తానులోమన్తి అఞ్ఞనికాయవాదీ అత్తనో నికాయే సుత్తానులోమం గహేత్వా కథేతీ’’తి సారత్థదీపనియం (సారత్థ. టీ. ౨.౪౫) వుత్తం.

విమతివినోదనియం (వి. వి. టీ. ౧.౪౫) పన ‘‘సకవాదీ సుత్తం గహేత్వా కథేతీతిఆదీసు యో యథాభూతమత్థం గహేత్వా కథనసీలో, సో సకవాదీ. సుత్తన్తి సఙ్గీతిత్తయారుళ్హం పాళివచనం. పరవాదీతి మహావిహారవాసీ వా హోతు అఞ్ఞనికాయవాసీ వా, యో విపరీతతో అత్థం గహేత్వా కథనసీలో, సోవ ఇధ ‘పరవాదీ’తి వుత్తో. సుత్తానులోమన్తి సఙ్గీతిత్తయారుళ్హం వా అనారుళ్హం వా యం కిఞ్చి విపల్లాసతో వా వఞ్చనాయ వా ‘సఙ్గీతిత్తయాగతమిద’న్తి దస్సియమానం సుత్తానులోమం. కేచి ‘అఞ్ఞనికాయే సుత్తానులోమ’న్తి వదన్తి, తం న యుత్తం సకవాదీపరవాదీనం ఉభిన్నమ్పి సఙ్గీతిత్తయారుళ్హసుత్తాదీనమేవ గహేతబ్బతో. తథా హి వక్ఖతి ‘తిస్సో సఙ్గీతియో ఆరుళ్హం పాళిఆగతం పఞ్ఞాయతి, గహేతబ్బ’న్తిఆది (పారా. అట్ఠ. ౧.౪౫). న హి సకవాదీ అఞ్ఞనికాయసుత్తాదిం పమాణతో గణ్హాతి. యేన తేసు సుత్తాదీసు దస్సితేసు తత్థ ఠాతబ్బం భవేయ్య, వక్ఖతి చ ‘పరో తస్స అకప్పియభావసాధకం సుత్తతో బహుం కారణఞ్చ వినిచ్ఛయఞ్చ దస్సేతి…పే… సాధూతి సమ్పటిచ్ఛిత్వా అకప్పియేయేవ ఠాతబ్బ’న్తి (పారా. అట్ఠ. ౧.౪౫), తస్మా పరవాదినాపి సఙ్గీతిత్తయే అనారుళ్హమ్పి అనారుళ్హమిచ్చేవ దస్సీయతి, కేవలం తస్స తస్స సుత్తాదినో సఙ్గీతిత్తయే అనాగతస్స కూటతా, ఆగతస్స చ బ్యఞ్జనచ్ఛాయాయ అఞ్ఞథా అధిప్పాయయోజనా చ విసేసా, తత్థ చ యం కూటం, తం అపనీయతి. యం అఞ్ఞథా యోజితం, తం తస్స విపరీతతాదస్సనత్థం తదఞ్ఞేన సుత్తాదినా సంసన్దనా కరీయతి. యో పన పరవాదినా గహితో అధిప్పాయో సుత్తన్తాదినా సంసన్దతి, సో సకవాదినాపి అత్తనో గాహం విస్సజ్జేత్వా గహేతబ్బోతి ఉభిన్నమ్పి సఙ్గీతిత్తయాగతమేవ సుత్తం పమాణన్తి వేదితబ్బం. తేనేవ కథావత్థుపకరణే ‘సకవాదే పఞ్చ సుత్తసతాని పరవాదే పఞ్చా’తి, సుత్తసహస్సమ్పి అధిప్పాయగ్గహణనానత్తేన సఙ్గీతిత్తయాగతమేవ గహితం, న నికాయన్తరే’’తి వుత్తం.

వజిరబుద్ధిటీకాయం (వజిర. టీ. పారాజిక ౪౫) పన ‘‘పరవాదీతి అమ్హాకం సమయవిజాననకో అఞ్ఞనికాయికోతి వుత్తం. పరవాదీ సుత్తానులోమన్తి కథం? ‘అఞ్ఞత్ర ఉదకదన్తపోనా’తి సుత్తం సకవాదిస్స, తదనులోమతో నాళికేరఫలస్స ఉదకమ్పి ఉదకమేవ హోతీతి పరవాదీ చ.

‘నాళికేరస్స యం తోయం, పురాణం పిత్తవడ్ఢనం;

తమేవ తరుణం తోయం, పిత్తఘం బలవడ్ఢన’న్తి. –

ఏవం పరవాదినా వుత్తే సకవాదీ ధఞ్ఞఫలస్స గతికత్తా, ఆహారత్థస్స చ ఫరణతో ‘యావకాలికమేవ త’న్తి వదన్తో పటిక్ఖిపతీ’’తి. ఖేపం వా గరహం వా అకత్వాతి ‘‘కిం ఇమినా’’తి ఖేపం పటిక్ఖేపం ఛడ్డనం వా ‘‘కిమేస బాలో వదతి, కిమేస బాలో జానాతీ’’తి గరహం నిన్దం వా అకత్వా. సుత్తానులోమన్తి అత్తనా అవుత్తం అఞ్ఞనికాయే సుత్తానులోమం. ‘‘సుత్తే ఓతారేతబ్బన్తి సకవాదినా సుత్తే ఓతారేతబ్బ’’న్తి సారత్థదీపనియం (సారత్థ. టీ. ౨.౪౫). విమతివినోదనియం (వి. వి. టీ. ౧.౪౫) పన ‘‘సుత్తే ఓతారేతబ్బన్తి యస్స సుత్తస్స అనులోమనతో ఇదం సుత్తానులోమం అకాసి, తస్మిం, తదనురూపే వా అఞ్ఞతరస్మిం సుత్తే అత్తనా గహితం సుత్తానులోమం అత్థతో సంసన్దనవసేన ఓతారేతబ్బం. ‘ఇమినా చ ఇమినా చ కారణేన ఇమస్మిం సుత్తే సంసన్దతీ’తి సంసన్దేత్వా దస్సేతబ్బన్తి అత్థో’’తి వుత్తం. సుత్తస్మింయేవ ఠాతబ్బన్తి అత్తనో సుత్తేయేవ ఠాతబ్బం. అయన్తి సకవాదీ. పరోతి పరవాదీ. ఆచరియవాదో సుత్తే ఓతారేతబ్బోతి యస్స సుత్తస్స సంవణ్ణనావసేన అయం ఆచరియవాదో పవత్తో, తస్మిం, తాదిసే చ అఞ్ఞస్మిం సుత్తే పుబ్బాపరఅత్థసంసన్దనవసేన ఓతారేతబ్బం. గారయ్హాచరియవాదోతి పమాదలిఖితో, భిన్నలద్ధికేహి చ ఠపితో, ఏస నయో సబ్బత్థ.

వజిరబుద్ధిటీకాయం (వజిర. టీ. పారాజిక ౪౫) పన – పరో ఆచరియవాదన్తి ‘‘సుఙ్కం పరిహరతీతి ఏత్థ ఉపచారం ఓక్కమిత్వా కిఞ్చాపి పరిహరతి, అవహారో ఏవా’’తి అట్ఠకథావచనతో ‘‘తథా కరోన్తో పారాజికమాపజ్జతీ’’తి పరవాదినా వుత్తే సకవాదీ ‘‘సుఙ్కం పరిహరతి, ఆపత్తి దుక్కటస్సా’’తి సుత్తం తత్థేవ ఆగతమహాఅట్ఠకథావచనేన సద్ధిం దస్సేత్వా పటిసేధేతి. తథా కరోన్తస్స దుక్కటమేవాతి. పరో అత్తనోమతిన్తి ఏత్థ ‘‘పురేభత్తం పరసన్తకం అవహరాతి పురేభత్తమేవ హరిస్సామీతి వాయమన్తస్స పచ్ఛాభత్తం హోతి, పురేభత్తపయోగోవ సో, తస్మా మూలట్ఠో న ముచ్చతీతి తుమ్హాకం థేరవాదత్తా మూలట్ఠస్స పారాజికమేవా’’తి పరవాదినా వుత్తే సకవాదీ ‘‘తం సఙ్కేతం పురే వా పచ్ఛా వా తం భణ్డం అవహరతి, మూలట్ఠస్స అనాపత్తీ’’తి సుత్తం దస్సేత్వా పటిక్ఖిపతి.

పరో సుత్తన్తి ‘‘అనియతహేతుధమ్మో సమ్మత్తనియతహేతుధమ్మస్స ఆరమ్మణపచ్చయేన పచ్చయో’’తి సుత్తం పట్ఠానే లిఖితం దస్సేత్వా ‘‘అరియమగ్గస్స న నిబ్బానమేవారమ్మణ’’న్తి పరవాదినా వుత్తే సకవాదీ ఆరమ్మణత్తికాదిసుత్తానులోమేన ఓతరతీతి పటిక్ఖిపతి. సుత్తానులోమే ఓతరన్తంయేవ హి సుత్తం నామ, నేతరం. తేన వుత్తం ‘‘పాళిఆగతం పఞ్ఞాయతీ’’తి ఏత్తకేనపి సిద్ధే ‘‘తిస్సో సఙ్గీతియో ఆరుళ్హం పాళిఆగతం పఞ్ఞాయతీ’’తిఆది. తాదిసఞ్హి పమాదలేఖన్తి ఆచరియో. ‘‘అప్పమాదో అమతపదం, పమాదో మచ్చునో పద’’న్తి (ధ. ప. ౨౧) వచనతో దిన్నభోజనే భుఞ్జిత్వా పరిస్సయాని పరివజ్జిత్వా సతిం పచ్చుపట్ఠపేత్వా విహరన్తో నిచ్చో హోతీతి. ఏవరూపస్స అత్థస్స ఆరుళ్హమ్పి సుత్తం న గహేతబ్బం. తేన వుత్తం ‘‘నో చే తథా పఞ్ఞాయతీ’’తి సిద్ధేపి ‘‘నో చే తథా పఞ్ఞాయతి, న ఓతరతి న సమేతీతి. బాహిరకసుత్తం వా’’తి వుత్తత్తా అత్తనో సుత్తమ్పి అత్థేన అసమేన్తం న గహేతబ్బం. పరో ఆచరియవాదన్తిఆదీసు ద్వీసు నయేసు పమాదలేఖవసేన తత్థ తత్థ ఆగతట్ఠకథావచనం థేరవాదేహి సద్ధిం యోజేత్వా వేదితబ్బం.

అథాయం ఆచరియవాదం గహేత్వా కథేతి, పరో సుత్తన్తి పరవాదినా ‘‘మూలబీజం నామ హలిద్ది సిఙ్గివేరం వచా…పే… బీజే బీజసఞ్ఞీ ఛిన్దతి వా ఛేదాపేతి వా భిన్దతి వా…పే… ఆపత్తి పాచిత్తియస్సా’’తి (పాచి. ౯౧) తుమ్హాకం పాఠత్తా ‘‘హలిద్దిగణ్ఠిం ఛిన్దన్తస్స పాచిత్తియ’’న్తి వుత్తే సకవాదీ ‘‘యాని వా పనఞ్ఞాని అత్థి మూలే జాయన్తి, మూలే సఞ్జాయన్తీ’’తిఆదిం దస్సేత్వా తస్స అట్ఠకథాసఙ్ఖాతేన ఆచరియవాదేన పటిక్ఖిపతి. న హి గణ్ఠిమ్హి గణ్ఠి జాయతీతి. పరో సుత్తానులోమన్తి పరవాదినా ‘‘అనాపత్తి ఏవం అమ్హాకం ఆచరియానం ఉగ్గహో’’తి వచనస్సానులోమతో ‘‘అమ్హాకం పోరాణభిక్ఖూ ఏకపాసాదే గబ్భం థకేత్వా అనుపసమ్పన్నేన సయితుం వట్టతీతి తథా కత్వా ఆగతా, తస్మా అమ్హాకం వట్టతీతి తుమ్హేసు ఏవ ఏకచ్చేసు వదన్తేసు ‘‘తుమ్హాకం న కిఞ్చి వత్తుం సక్కా’’తి వుత్తే సకవాదీ ‘‘సుత్తం సుత్తానులోమఞ్చ ఉగ్గహితకానంయేవ ఆచరియానం ఉగ్గహో పమాణ’’న్తిఆదిఅట్ఠకథావచనం దస్సేత్వా పటిసేధేతి. పరో అత్తనోమతిన్తి ‘‘ద్వారం వివరిత్వా అనాపుచ్ఛా సయితేసు కే ముచ్చన్తీ’’తి ఏత్థ పన ద్వేపి జనా ముచ్చన్తి – యో చ యక్ఖగహితకో, యో చ బన్ధిత్వా నిపజ్జాపితోతి తుమ్హాకం థేరవాదత్తా అఞ్ఞే సబ్బేపి యథా తథా వా నిపన్నాదయోపి ముచ్చన్తీతి పటిసేధేతి.

అథ పనాయం అత్తనోమతిం గహేత్వా కథేతి, పరో సుత్తన్తి ‘‘ఆపత్తిం ఆపజ్జన్తీ’’తి పరవాదినా వుత్తే సకవాదీ ‘‘దివా కిలన్తరూపో మఞ్చే నిసిన్నో పాదే భూమితో అమోచేత్వావ నిద్దావసేన నిపజ్జతి, తస్స అనాపత్తీ’’తిఆదిఅట్ఠకథావచనం దస్సేత్వా ఏకభఙ్గేన నిపన్నాదయోపి ముచ్చన్తీతి పటిసేధేతి.

అథాయం అత్తనోమతిం గహేత్వా కథేతి, పరో సుత్తానులోమన్తి ‘‘దోమనస్సమ్పాహం దేవానమిన్ద దువిధేన వదామి సేవితబ్బమ్పి అసేవితబ్బమ్పీతిఆదివచనేహి (దీ. ని. ౨.౩౬౦) సంసన్దనతో సదారపోసే దోసో తుమ్హాకం నత్థి, తేన వుత్తం ‘పుత్తదారస్స సఙ్గహో’’తి (ఖు. పా. ౫.౬; సు. ని. ౨౬౫) పరవాదినా వుత్తే ‘‘కిఞ్చాపి సకవాదీ బహుస్సుతో న హోతి, అథ ఖో రాగసహితేనేవ అకుసలేన భవితబ్బ’’న్తి పటిక్ఖిపతి. సేసేసుపి ఇమినా నయేన అఞ్ఞథాపి అనురూపతో యోజేతబ్బం, ఇదం సబ్బం ఉపతిస్సత్థేరాదయో ఆహు. ధమ్మసిరిత్థేరో పన ‘‘ఏత్థ పరోతి వుత్తో అఞ్ఞనికాయికో, సో పన అత్తనో సుత్తాదీనియేవ ఆహరతి, తాని సకవాదీ అత్తనో సుత్తాదిమ్హి ఓతారేత్వా సచే సమేతి, గణ్హాతి. నో చే, పటిక్ఖిపతీ’’తి వదతీతి ఆగతం.

నను చ ‘‘సుత్తానులోమతో సుత్తమేవ బలవతర’’న్తి హేట్ఠా వుత్తం, ఇధ పన ‘‘సుత్తం సుత్తానులోమే ఓతారేతబ్బ’’న్తిఆది కస్మా వుత్తన్తి? నాయం విరోధో, ‘‘సుత్తానులోమతో సుత్తమేవ బలవతర’’న్తి ఇదఞ్హి సకమతేయేవ సుత్తం సన్ధాయ వుత్తం. తత్థ హి సకమతిపరియాపన్నమేవ సుత్తాదిం సన్ధాయ ‘‘అత్తనోమతి సబ్బదుబ్బలా, అత్తనోమతితో ఆచరియవాదో బలవతరో, ఆచరియవాదతో సుత్తానులోమం బలవతరం, సుత్తానులోమతో సుత్తమేవ బలవతర’’న్తి చ వుత్తం. ఇధ పన పరవాదినా ఆనీతం అఞ్ఞనికాయే సుత్తం సన్ధాయ ‘‘సుత్తానులోమే సుత్తం ఓతారేతబ్బ’’న్తిఆది వుత్తం, తస్మా పరవాదినా ఆనీతం సుత్తాది అత్తనో సుత్తానులోమఆచరియవాదఅత్తనోమతీసు ఓతారేత్వా సమేన్తంయేవ గహేతబ్బం, ఇతరం న గహేతబ్బన్తి అయం నయో ఇధ వుచ్చతీతి న కోచి పుబ్బాపరవిరోధోతి అయం సారత్థదీపనియాగతో (సారత్థ. టీ. ౨.౪౫) నయో. విమతివినోదనియం (వి. వి. టీ. ౧.౪౫) పన ‘‘యం కిఞ్చి కూటసుత్తం బాహిరకసుత్తాదివచనం న గహేతబ్బన్తి దస్సేతుం సుత్తం సుత్తానులోమే ఓతారేతబ్బన్తిఆది వుత్త’’న్తి వుత్తం.

బాహిరకసుత్తన్తి తిస్సో సఙ్గీతియో అనారుళ్హగుళ్హవేస్సన్తరాదీని చ మహాసఙ్ఘికనికాయవాసీనం సుత్తాని. వేదల్లాదీనన్తి ఆది-సద్దేన గుళ్హఉమ్మగ్గాదిగ్గహణం వేదితబ్బం. ఇతరం గారయ్హసుత్తం న గహేతబ్బం. ‘‘అత్తనోమతియమేవ ఠాతబ్బ’’న్తి ఇమినా అఞ్ఞనికాయతో ఆనీతసుత్తతోపి సకనికాయే అత్తనోమతియేవ బలవతరాతి దస్సేతి. ‘‘సకవాదీ సుత్తం గహేత్వా కథేతి, పరవాదీ సుత్తమేవా’’తి ఏవమాదినా సమానజాతికానం వసేన వారో న వుత్తో. సుత్తస్స సుత్తేయేవ ఓతారణం భిన్నం వియ హుత్వా న పఞ్ఞాయతి, వుత్తనయేనేవ చ సక్కా యోజేతున్తి.

ఇదాని సకవాదీపరవాదీనం కప్పియాకప్పియాదిభావం సన్ధాయ వివాదే ఉప్పన్నే తత్థ పటిపజ్జితబ్బవిధిం దస్సేన్తో ఆహ ‘‘అథ పనాయం కప్పియన్తి గహేత్వా కథేతీ’’తిఆది. అథ వా ఏవం సుత్తసుత్తానులోమాదిముఖేన సామఞ్ఞతో వివాదం దస్సేత్వా ఇదాని విసేసతో వివాదవత్థుం తబ్బినిచ్ఛయముఖేన సుత్తాదిఞ్చ దస్సేతుం ‘‘అథ పనాయం కప్పియ’’న్తిఆది వుత్తం. తత్థ సుత్తే చ సుత్తానులోమే చ ఓతారేతబ్బన్తి సకవాదినా అత్తనోయేవ సుత్తే చ సుత్తానులోమే చ ఓతారేతబ్బం. పరో కారణం న విన్దతీతి పరవాదీ కారణం న లభతి. సుత్తతో బహుం కారణఞ్చ వినిచ్ఛయఞ్చ దస్సేతీతి పరవాదీ అత్తనో సుత్తతో బహుం కారణఞ్చ వినిచ్ఛయఞ్చ ఆహరిత్వా దస్సేతి, ‘‘సాధూతి సమ్పటిచ్ఛిత్వా అకప్పియేయేవ ఠాతబ్బ’’న్తి ఇమినా అత్తనో నికాయే సుత్తాదీని అలభన్తేన సకవాదినా పరవాదీవచనేయేవ ఠాతబ్బన్తి వదతి. సుత్తే చ సుత్తానులోమే చాతి ఏత్థ చ-కారో వికప్పనత్థో, తేన ఆచరియవాదాదీనమ్పి సఙ్గహో. తేనాహ ‘‘కారణఞ్చ వినిచ్ఛయఞ్చ దస్సేతీ’’తి. తత్థ కారణన్తి సుత్తాదినయం నిస్సాయ అత్తనోమతియా ఉద్ధటం హేతుం. వినిచ్ఛయన్తి అట్ఠకథావినిచ్ఛయం.

ద్విన్నమ్పి కారణచ్ఛాయా దిస్సతీతి సకవాదీపరవాదీనం ఉభిన్నమ్పి కప్పియాకప్పియభావసాధకం కారణపతిరూపకచ్ఛాయా దిస్సతి. తత్థ కారణచ్ఛాయాతి సుత్తాదీసు ‘‘కప్పియ’’న్తి గాహస్స, ‘‘అకప్పియ’’న్తి గాహస్స చ నిమిత్తభూతేన కిచ్ఛేన పటిపాదనీయం అవిభూతకారణం కారణచ్ఛాయా, కారణపతిరూపకన్తి అత్థో. యది ద్విన్నమ్పి కారణచ్ఛాయా దిస్సతి, కస్మా అకప్పియేయేవ ఠాతబ్బన్తి ఆహ ‘‘వినయఞ్హి పత్వా’’తిఆది. ‘‘వినయం పత్వా’’తి వుత్తమేవత్థం పాకటతరం కత్వా దస్సేన్తో ఆహ ‘‘కప్పియాకప్పియవిచారణం ఆగమ్మా’’తి. రున్ధితబ్బన్తిఆదీసు దుబ్బిఞ్ఞేయ్యవినిచ్ఛయే కప్పియాకప్పియభావే సతి ‘‘కప్పియ’’న్తి గహణం రున్ధితబ్బం, ‘‘అకప్పియ’’న్తి గహణం గాళ్హం కాతబ్బం, అపరాపరప్పవత్తం కప్పియగ్గహణం సోతం పచ్ఛిన్దితబ్బం, గరుకభావసఙ్ఖతే అకప్పియేయేవ ఠాతబ్బన్తి అత్థో. అథ వా రున్ధితబ్బన్తి కప్పియసఞ్ఞాయ వీతిక్కమకారణం రున్ధితబ్బం, తంనివారణచిత్తం దళ్హతరం కాతబ్బం. సోతం పచ్ఛిన్దితబ్బన్తి తత్థ వీతిక్కమప్పవత్తి పచ్ఛిన్దితబ్బా. గరుకభావేతి అకప్పియభావేతి అత్థో.

బహూహి సుత్తవినిచ్ఛయకారణేహీతి బహూహి సుత్తేహి చేవ తతో ఆనీతవినిచ్ఛయకారణేహి చ. అథ వా సుత్తేన అట్ఠకథావినిచ్ఛయేన చ లద్ధకారణేహి. అత్తనో గహణం న విస్సజ్జేతబ్బన్తి సకవాదినా అత్తనో ‘‘అకప్పియ’’న్తి గహణం న విస్సజ్జేతబ్బన్తి అత్థో.

ఇదాని వుత్తమేవత్థం నిగమేన్తో ‘‘ఏవ’’న్తిఆదిమాహ. తత్థ యోతి సకవాదీపరవాదీసు యో కోచి. కేచి పన ‘‘సకవాదీసుయేవ యో కోచి ఇధాధిప్పేతో’’తి వదన్తి, ఏవం సన్తే ‘‘అథ పనాయం కప్పియన్తి గహేత్వా కథేతీ’’తిఆదీసు సబ్బత్థ ఉభోపి సకవాదినోయేవ సియుం హేట్ఠా వుత్తస్సేవ నిగమనవసేన ‘‘ఏవ’’న్తిఆదినా వుత్తత్తా, తస్మా తం న గహేతబ్బం. అతిరేకకారణం లభతీతి ఏత్థ సుత్తాదీసు పురిమం పురిమం అతిరేకకారణం నామ, యో వా సుత్తాదీసు చతూసు బహుతరం కారణం లభతి, సో అతిరేకకారణం లభతి నామ.

సుట్ఠు పవత్తి ఏతస్సాతి, సుట్ఠు పవత్తతి సీలేనాతి వా సుప్పవత్తి. తేనాహ ‘‘సుప్పవత్తీతి సుట్ఠు పవత్త’’న్తి. వాచాయ ఉగ్గతం వాచుగ్గతం, వచసా సుగ్గహితన్తి వుత్తం హోతి. అథ వా వాచుగ్గతన్తి వాచాయ ఉగ్గతం, తత్థ నిరన్తరం ఠితన్తి అత్థో. సుత్తతోతి ఇమస్స వివరణం ‘‘పాళితో’’తి. ఏత్థ చ ‘‘సుత్తం నామ సకలం వినయపిటక’’న్తి వుత్తత్తా పున సుత్తతోతి తదత్థపటిపాదకం సుత్తాభిధమ్మపాళివచనం అధిప్పేతం. అనుబ్యఞ్జనసోతి ఇమస్స వివరణం ‘‘పరిపుచ్ఛతో చ అట్ఠకథాతో చా’’తి. పాళిం అనుగన్త్వా అత్థస్స బ్యఞ్జనతో పకాసనతో ‘‘అనుబ్యఞ్జన’’న్తి హి పరిపుచ్ఛా అట్ఠకథా చ వుచ్చతి. ఏత్థ చ అట్ఠకథాయ విసుం గహితత్తా ‘‘పరిపుచ్ఛా’’తి థేరవాదో వుత్తో. అథ వా పరిపుచ్ఛాతి ఆచరియస్స సన్తికా పాళియా అత్థసవనం. అట్ఠకథాతి పాళిముత్తకవినిచ్ఛయో. తదుభయమ్పి పాళిం అనుగన్త్వా అత్థస్స బ్యఞ్జనతో ‘‘అనుబ్యఞ్జన’’న్తి వుత్తం.

వినయేతి వినయాచారే. తేనేవ వక్ఖతి ‘‘వినయం అజహన్తో అవోక్కమన్తో’’తిఆది. తత్థ పతిట్ఠానం నామ సఞ్చిచ్చ ఆపత్తియా అనాపజ్జనాదినా హోతీతి ఆహ ‘‘లజ్జిభావేన పతిట్ఠితో’’తి, తేన లజ్జీ హోతీతి వుత్తం హోతి. వినయధరస్స లక్ఖణే వత్తబ్బే కిం ఇమినా లజ్జిభావేనాతి ఆహ ‘‘అలజ్జీ హీ’’తిఆది. తత్థ బహుస్సుతోపీతి ఇమినా పఠమలక్ఖణసమన్నాగమం దస్సేతి. లాభగరుకతాయాతి ఇమినా వినయే ఠితతాయ అభావే పఠమలక్ఖణయోగా కిచ్చకరో న హోతి, అథ ఖో అకిచ్చకరో అనత్థకరో ఏవాతి దస్సేతి. సఙ్ఘభేదస్స పుబ్బభాగే పవత్తకలహస్సేతం అధివచనం సఙ్ఘరాజీతి. కుక్కుచ్చకోతి అణుమత్తేసుపి వజ్జేసు భయదస్సనవసేన కుక్కుచ్చం ఉప్పాదేన్తో. తన్తిం అవిసంవాదేత్వాతి పాళిం అఞ్ఞథా అకత్వా. అవోక్కమన్తోతి అనతిక్కమన్తో.

విత్థునతీతి అత్థం అదిస్వా నిత్థునతి, విత్థమ్భతి వా. విప్ఫన్దతీతి కమ్పతి. సన్తిట్ఠితుం న సక్కోతీతి ఏకస్మింయేవ అత్థే పతిట్ఠాతుం న సక్కోతి. తేనాహ ‘‘యం యం పరేన వుచ్చతి, తం తం అనుజానాతీ’’తి. సకవాదం ఛడ్డేత్వా పరవాదం గణ్హాతీతి ‘‘ఉచ్ఛుమ్హి కసటం యావజీవికం, రసో సత్తాహకాలికో, తదుభయవినిముత్తో చ ఉచ్ఛు నామ విసుం నత్థి, తస్మా ఉచ్ఛుపి వికాలే వట్టతీ’’తి పరవాదినా వుత్తే తమ్పి గణ్హాతి. ఏకేకలోమన్తి పలితం సన్ధాయ వుత్తం. యమ్హీతి యస్మిం పుగ్గలే. పరిక్ఖయం పరియాదానన్తి అత్థతో ఏకం.

ఆచరియపరమ్పరాతి ఆచరియానం వినిచ్ఛయపరమ్పరా. తేనేవ వక్ఖతి ‘‘అత్తనోమతిం పహాయ…పే… యథా ఆచరియో చ ఆచరియాచరియో చ పాళిఞ్చ పరిపుచ్ఛఞ్చ వదన్తి, తథా ఞాతుం వట్టతీ’’తి. న హి ఆచరియానం నామమత్తతో పరమ్పరజాననే పయోజనం అత్థి. పుబ్బాపరానుసన్ధితోతి పుబ్బవచనస్స అపరవచనేన సహ అత్థసమ్బన్ధజాననతో. అత్థతోతి సద్దత్థపిణ్డత్థఅధిప్పేతత్థాదితో. కారణతోతి తదత్థుపపత్తితో. ఆచరియపరమ్పరన్తి ఇమస్సేవ వేవచనం ‘‘థేరవాదఙ్గ’’న్తి, థేరపటిపాటిన్తి అత్థో. ద్వే తయో పరివట్టాతి ద్వే తయో పరమ్పరా.

ఇమేహి చ పన తీహి లక్ఖణేహీతి ఏత్థ పఠమేన లక్ఖణేన వినయస్స సుట్ఠు ఉగ్గహితభావో వుత్తో, దుతియేన తత్థ లజ్జిభావేన చేవ అచలతాయ చ సుప్పతిట్ఠితతా, తతియేన పాళిఅట్ఠకథాసు సరూపేన అనాగతానమ్పి తదనులోమతో ఆచరియేహి దిన్ననయతో వినిచ్ఛినితుం సమత్థతా. ఓతిణ్ణే వత్థుస్మిన్తి చోదనావసేన వీతిక్కమవత్థుస్మిం సఙ్ఘమజ్ఝే ఓతిణ్ణే. చోదకేన చ చుదితకేన చ వుత్తే వత్తబ్బేతి ఏవం ఓతిణ్ణవత్థుం నిస్సాయ చోదకేన ‘‘దిట్ఠం సుత’’న్తిఆదినా, చుదితకేన ‘‘అత్థీ’’తిఆదినా చ యం వత్తబ్బం, తస్మిం వత్తబ్బే వుత్తేతి అత్థో. వత్థు ఓలోకేతబ్బన్తి తస్స తస్స సిక్ఖాపదస్స వత్థు ఓలోకేతబ్బం. ‘‘తిణేన వా పణ్ణేన వా…పే… యో ఆగచ్ఛేయ్య, ఆపత్తి దుక్కటస్సా’’తి హిదం నిస్సగ్గియే అఞ్ఞాతకవిఞ్ఞత్తిసిక్ఖాపదస్స (పారా. ౫౧౭) వత్థుస్మిం పఞ్ఞత్తం.

థుల్లచ్చయదుబ్భాసితాపత్తీనం మాతికాయ అనాగతత్తా ‘‘పఞ్చన్నం ఆపత్తీనం అఞ్ఞతర’’న్తి వుత్తం. తికదుక్కటన్తి ‘‘అనుపసమ్పన్నే ఉపసమ్పన్నసఞ్ఞీ ఉజ్ఝాయతి ఖీయతి, ఆపత్తి దుక్కటస్సా’’తిఆదినా (పాచి. ౧౦౬) ఆగతం తికదుక్కటం. అఞ్ఞతరం వా ఆపత్తిన్తి ‘‘కాలే వికాలసఞ్ఞీ, ఆపత్తి దుక్కటస్స, కాలే వేమతికో, ఆపత్తి దుక్కటస్సా’’తిఆదికం (పాచి. ౨౫౦) దుకదుక్కటం సన్ధాయ వుత్తం.

అన్తరాపత్తిన్తి ఏత్థ తస్మిం తస్మిం సిక్ఖాపదే ఆగతవత్థువీతిక్కమం వినా అఞ్ఞస్మిం వత్థువీతిక్కమే నిదానతో పభుతి వినీతవత్థుపరియోసానా అన్తరన్తరా వుత్తా ఆపత్తి. ఇధ పన ‘‘వత్థుం ఓలోకేతీ’’తి విసుం గహితత్తా తదవసేసా అన్తరాపత్తీతి గహితా. పటిలాతం ఉక్ఖిపతీతి ఇదమ్పి విసిబ్బనసిక్ఖాపదే (పాచి. ౩౫౦) ఆగతం, తత్థ డయ్హమానం అలాతం అగ్గికపాలాదితో బహి పతితం అవిజ్ఝాతమేవ పటిఉక్ఖిపతి, పున యథాఠానే ఠపేతీతి అత్థో. విజ్ఝాతం పన పటిక్ఖిపన్తస్స పాచిత్తియమేవ.

అనాపత్తిన్తి ఏత్థ అన్తరన్తరా వుత్తా అనాపత్తిపి అత్థి, ‘‘అనాపత్తి, భిక్ఖవే, ఇద్ధిమస్స ఇద్ధివిసయే’’తిఆది వియ సాపి సఙ్గయ్హతి. సిక్ఖాపదన్తరేసూతి వినీతవత్థుం అన్తోకత్వా ఏకేకస్మిం సిక్ఖాపదన్తరే.

పారాజికాపత్తీతి న వత్తబ్బన్తి ఇదం ఆపన్నపుగ్గలేన లజ్జిధమ్మే ఠత్వా యథాభూతం ఆవికరణేపి దుబ్బినిచ్ఛయం అదిన్నాదానాదిం సన్ధాయ వుత్తం. యం పన మేథునాదీసు విజాననం, తం వత్తబ్బమేవ. తేనాహ ‘‘మేథునధమ్మవీతిక్కమో హీ’’తిఆది. యో పన అలజ్జితాయ పటిఞ్ఞం అదత్వా విక్ఖేపం కరోతి, తస్స ఆపత్తి న సక్కా ఓళారికాపి వినిచ్ఛినితుం. యావ సో యథాభూతం నావికరోతి, సఙ్ఘస్స చ ఆపత్తిసన్దేహో న విగచ్ఛతి, తావ నాసితకోవ భవిస్సతి. సుఖుమాతి అత్తనోపి దువిఞ్ఞేయ్యసభావస్స లహుపరివత్తినో చిత్తస్స సీఘపరివత్తితాయ వుత్తం. సుఖుమాతి వా చిత్తపరివత్తియా సుఖుమతాయ సుఖుమా. తేనాహ ‘‘చిత్తలహుకా’’తి, చిత్తం వియ లహుకాతి అత్థో. అథ వా చిత్తం లహు సీఘపరివత్తి ఏతేసన్తి చిత్తలహుకా. తేతి తే వీతిక్కమే. తంవత్థుకన్తి తే అదిన్నాదానమనఉస్సవిగ్గహవీతిక్కమా వత్థు అధిట్ఠానం కారణమేతస్సాతి తంవత్థుకం.

యం ఆచరియో భణతి, తం కరోహీతిఆది సబ్బం లజ్జీపేసలం కుక్కుచ్చకమేవ సన్ధాయ వుత్తం. యో యాథావతో పకాసేత్వా సుద్ధిమేవ గవేసతి, తేనపి. పారాజికోసీతి న వత్తబ్బోతి అనాపత్తికోటియాపి సఙ్కియమానత్తా వుత్తం. తేనేవ ‘‘పారాజికచ్ఛాయా’’తి వుత్తం. ‘‘సీలాని సోధేత్వాతి యంవత్థుకం కుక్కుచ్చం ఉప్పన్నం, తం అమనసికరిత్వా అవసేససీలాని సోధేత్వా’’తి సారత్థదీపనియం (సారత్థ. టీ. ౨.౪౫) వుత్తం, విమతివినోదనియం (వి. వి. టీ. ౧.౪౫) పన ‘‘సీలాని సోధేత్వాతి యస్మిం వీతిక్కమే పారాజికాసఙ్కా వత్తతి, తత్థ పారాజికాభావపక్ఖం గహేత్వా దేసనావుట్ఠానగామినీనం ఆపత్తీనం సోధనవసేన సీలాని సోధేత్వా’’తి. పాకటభావతో సుఖవలఞ్జతాయ చ ‘‘ద్వత్తింసాకారం తావ మనసి కరోహీ’’తి వుత్తం, ఉపలక్ఖణవసేన వా. అఞ్ఞస్మిం కమ్మట్ఠానే కతపరిచయేన తమేవ మనసి కాతబ్బం. యం కిఞ్చి వా అభిరుచితం మనసి కాతుం వట్టతేవ. కమ్మట్ఠానం ఘటయతీతి అన్తరన్తరా ఖణ్డం అదస్సేత్వా చిత్తేన సద్ధిం ఆరమ్మణభావేన చిరకాలం ఘటయతి. సఙ్ఖారా పాకటా హుత్వా ఉపట్ఠహన్తీతి విపస్సనాకమ్మట్ఠానికో చే, తస్స సఙ్ఖారా పాకటా హుత్వా ఉపట్ఠహన్తి.

సచే కతపారాజికవీతిక్కమో భవేయ్య, తస్స సతిపి అసరితుకామతాయ విప్పటిసారవత్థువసేన పునప్పునం తం ఉపట్ఠహతీతి చిత్తేకగ్గతం న విన్దతి. తేన వుత్తం ‘‘కమ్మట్ఠానం న ఘటయతీ’’తిఆది. కమ్మట్ఠానం న ఘటయతీతి చిత్తక్ఖోభాదిబహులస్స సుద్ధసీలస్సపి చిత్తం న సమాధియతి, తం ఇధ పారాజికమూలన్తి న గహేతబ్బం. కతపాపమూలకేన విప్పటిసారేనేవేత్థ చిత్తస్స అసమాధియనం సన్ధాయ ‘‘కమ్మట్ఠానం న ఘటయతీ’’తిఆది వుత్తం. తేనాహ ‘‘విప్పటిసారగ్గినా’’తిఆది. అత్తనాతి చిత్తేన కరణభూతేన పుగ్గలో కత్తా జానాతి, పచ్చత్తే వా కరణవచనం, అత్తా సయం జానాతీతి అత్థో. అఞ్ఞా చ దేవతా జానన్తీతి ఆరక్ఖదేవతాహి అఞ్ఞా పరచిత్తవిదునియో దేవతా జానన్తి.

ఇమస్మిం ఠానే పణ్డితేహి విచారేతబ్బం కారణం అత్థి. కథం? ఇదాని ఏకచ్చే వినయధరా పఠమపారాజికవిసయే వత్థుమ్హి ఓతిణ్ణే ఇత్థియా వా పురిసేన వా గహట్ఠేన వా పబ్బజితేన వా చోదియమానే చుదితకం భిక్ఖుం పుచ్ఛిత్వా పటిఞ్ఞాయ అదీయమానాయ తం భిక్ఖుం సుసానే ఏకకమేవ సయాపేన్తి, ఏవం సయాపియమానో సో భిక్ఖు సచే భయసన్తాసవిరహితో సబ్బరత్తిం తస్మిం సుసానే సయితుం వా నిసీదితుం వా సక్కోతి, తం ‘‘పరిసుద్ధో ఏసో’’తి వినిచ్ఛినన్తి. సచే పన భయసన్తాసప్పత్తో సబ్బరత్తిం సయితుం వా నిసీదితుం వా న సక్కోతి, తం ‘‘అసుద్ధో’’తి వినిచ్ఛినన్తి, తం అయుత్తం వియ దిస్సతి. కస్మాతి చే? అట్ఠకథాయ విరుద్ధోతి, అట్ఠకథాయం దుతియతతియపారాజికవిసయే ఏవ తథారూపో విచారో వుత్తో, న పఠమచతఉత్థపారాజికవిసయే. వుత్తఞ్హి తత్థ ‘‘మేథునధమ్మవీతిక్కమో హి ఉత్తరిమనుస్సధమ్మవీతిక్కమో చ ఓళారికో, అదిన్నాదానమనుస్సవిగ్గహవీతిక్కమా పన సుఖుమా చిత్తలహుకా, తే సుఖుమేనేవ ఆపజ్జతి, సుఖుమేన రక్ఖతి, తస్మా విసేసేన తంవత్థుకం కుక్కుచ్చం పుచ్ఛియమానో’’తి. టీకాయఞ్చ (సారత్థ. టీ. ౨.౪౫) వుత్తం ‘‘తంవత్థుకన్తి తే అదిన్నాదానమనుస్సవిగ్గహవీతిక్కమా వత్థు అధిట్ఠానం కారణమేతస్సాతి తంవత్థుక’’న్తి, ఇదమ్పి ఏకం కారణం.

తత్థాపి అఞ్ఞే పణ్డితేపి వినిచ్ఛినాపేత్వా తేసమ్పి పారాజికచ్ఛాయాదిస్సనేయేవ తథా వినిచ్ఛయో కాతబ్బో, న సుద్ధభావదిస్సనే. వుత్తఞ్హి అట్ఠకథాయం ‘‘ఆపత్తీతి అవత్వా ‘సచస్స ఆచరియో ధరతి…పే… అథ దహరస్సపి పారాజికచ్ఛాయావ ఉపట్ఠాతి, తేనపి ‘పారాజికోసీ’తి న వత్తబ్బో. దుల్లభో హి బుద్ధుప్పాదో, తతో దుల్లభతరా పబ్బజ్జా చ ఉపసమ్పదా చ, ఏవం పన వత్తబ్బ’’న్తి, ఇదమేకం. నిసీదాపియమానోపి వివిత్తోకాసేయేవ నిసీదాపేతబ్బో, న సుసానే. వుత్తఞ్హి తత్థ ‘‘వివిత్తం ఓకాసం సమ్మజ్జిత్వా దివావిహారం నిసీదిత్వా’’తిఆది, ఇదమేకం. వివిత్తోకాసే నిసీదాపియమానోపి దివాయేవ నిసీదాపేతబ్బో, న రత్తిం. తథా హి వుత్తం ‘‘దివసం అతిక్కన్తమ్పి న జానాతి, సో దివసాతిక్కమే ఉపట్ఠానం ఆగతో ఏవం వత్తబ్బో’’తి, ఇదమేకం.

ఈదిసం విధానం సయం ఆరోచితే ఏవ విధాతబ్బం, న పరేహి చోదియమానే. తథా హి వుత్తం ‘‘ఏవం కతవీతిక్కమేన భిక్ఖునా సయమేవ ఆగన్త్వా ఆరోచితే పటిపజ్జితబ్బ’’న్తి. అథ కస్మా ఇదాని ఏవం కరోన్తీతి? గిహీనం అసక్ఖికఅట్టకరణే ఉదకే నిముజ్జాపనం వియ మఞ్ఞమానా ఏవం కరోన్తి. తమ్పి మాయాకుసలా మనుస్సా వివిధేహి ఉపాయేహి వితథం కరోన్తి, తస్మా సచ్చమ్పి హోతి, అసచ్చమ్పి హోతి. తేనేవ చ కారణేన మహోసధపణ్డితాదయో బోధిసత్తా అసక్ఖికమ్పి అట్టం ఉదకనిముజ్జాపనాదినా న వినిచ్ఛినన్తి, ఉభిన్నం వచనం పరిసం గాహాపేత్వా తేసం వచనఞ్చ కిరియఞ్చ పరిగ్గహేత్వా సచ్చఞ్చ వితథఞ్చ ఞత్వావ వినిచ్ఛినన్తి. సాసనే పన భిక్ఖూ సూరజాతికాపి సన్తి, భీరుకజాతికాపి సన్తి. సుసానఞ్చ నామ పకతిమనుస్సానమ్పి భయసన్తాసకరం హోతి, రత్తికాలే పన అతివియ భయానకం హుత్వా ఉపట్ఠాతి, ఏవంభూతే సుసానే రత్తియం ఏకో అసహాయో హుత్వా నిపజ్జాపియమానో భీరుకజాతికో భిక్ఖు పరిసుద్ధసీలోపి సమానో కిం న భాయేయ్య, కథం సబ్బరత్తిం సయితుం వా నిసీదితుం వా సక్కుణేయ్య, తథారూపం భిక్ఖుం ‘‘అపరిసుద్ధో’’తి వదన్తో కథం కిచ్చకరో భవిస్సతి.

అలజ్జీ పన సూరజాతికో అత్తనో వజ్జం పటిచ్ఛాదేతుకామో భాయన్తోపి అభాయన్తో వియ హుత్వా ‘‘సచే వికారం దస్సేస్సామి, అనత్థం మే కరిస్సన్తీ’’తి అనత్థభయేన అధివాసేత్వా సయితుం వా నిసీదితుం వా సక్కుణేయ్య, ఏవరూపం పుగ్గలం ‘‘పరిసుద్ధో’’తి వదన్తో కథం సువినిచ్ఛితో భవిస్సతీతి. ఇదమ్పి ఏకం కారణం.

అథాపి వదేయ్యుం – యథా ఉదకే నిముజ్జాపితమనుస్సానం అసచ్చవాదీనం దేవతానుభావేన కుమ్భీలాదయో ఆగన్త్వా గణ్హన్తా వియ ఉపట్ఠహన్తి, తస్మా అసచ్చవాదినో సీఘం ప్లవన్తి, సచ్చవాదీనం పన న ఉపట్ఠహన్తి, తస్మా తే సుఖేన నిసీదితుం సక్కోన్తి, ఏవం తేసమ్పి భిక్ఖూనం అపరిసుద్ధసీలానం దేవతానుభావేన సీహబ్యగ్ఘాదయో ఆగతా వియ పఞ్ఞాయన్తి, తస్మా తే సబ్బరత్తిం సయితుం వా నిసీదితుం వా న సక్కోన్తి. పరిసుద్ధసీలానం పన తథా న పఞ్ఞాయన్తి, తస్మా తే సబ్బరత్తిం దేవతాహి రక్ఖితా హుత్వా భయసన్తాసరహితా సుసానే సయితుం వా నిసీదితుం వా సక్కోన్తి, ఏవం దేవతా సక్ఖిం కత్వా వినిచ్ఛితత్తా సువినిచ్ఛితమేవ హోతీతి, తమ్పి తథా న సక్కా వత్తుం. కస్మా? అట్ఠకథాటీకాదీసు తథా అవుత్తత్తా. అట్ఠకథాయఞ్హి ‘‘వివిత్తం ఓకాసం సమ్మజ్జిత్వా దివావిహారం నిసీదిత్వా సీలాని సోధేత్వా ‘ద్వత్తింసాకారం తావ మనసికరోహీ’తి వత్తబ్బో. సచే తస్స అరోగం సీలం కమ్మట్ఠానం ఘటయతి, సఙ్ఖారా పాకటా హుత్వా ఉపట్ఠహన్తి, ఉపచారప్పనాప్పత్తం వియ చిత్తం ఏకగ్గం హోతి, దివసం అతిక్కన్తమ్పి న జానాతి…పే… యస్స పన సీలం భిన్నం హోతి, తస్స కమ్మట్ఠానం న ఘటయతి, పతోదాభితున్నం వియ చిత్తం కమ్పతి, విప్పటిసారగ్గినా డయ్హతి, తత్తపాసాణే నిసిన్నో వియ తఙ్ఖణఞ్ఞేవ వుట్ఠాతీ’’తి ఏత్తకమేవ వుత్తం.

టీకాయమ్పి (సారత్థ. టీ. ౨.౪౫) ‘‘కమ్మట్ఠానం ఘటయతీతి అన్తరన్తరా ఖణ్డం అదస్సేత్వా చిత్తేన సద్ధిం ఆరమ్మణభావేన చిరకాలం ఘటయతి. సఙ్ఖారా పాకటా ఉపట్ఠహన్తీతి విపస్సనాకమ్మట్ఠానికో చే, తస్స సఙ్ఖారా పాకటా హుత్వా ఉపట్ఠహన్తి. సచే కతపారాజికవీతిక్కమో భవేయ్య, తస్స సతిపి అసరితుకామతాయ విప్పటిసారవత్థువసేన పునప్పునం తం ఉపట్ఠహతీతి చిత్తేకగ్గతం న విన్దతీ’’తి ఏత్తకమేవ వుత్తం.

విమతివినోదనియమ్పి (వి. వి. టీ. ౧.౪౫) ‘‘కమ్మట్ఠానం ఘటయతీతి విప్పటిసారమూలకేన విక్ఖేపేన అన్తరన్తరా ఖణ్డం అదస్సేత్వా పబన్ధవసేన చిత్తేన సఙ్ఘటయతి. సఙ్ఖారాతి విపస్సనాకమ్మట్ఠానవసేన వుత్తం. సాపత్తికస్స హి పగుణమ్పి కమ్మట్ఠానం న సుట్ఠు ఉపట్ఠాతి. పగేవ పారాజికస్స. తస్స హి విప్పటిసారనిన్నతాయ చిత్తం ఏకగ్గం న హోతి. ఏకస్స పన వితక్కవిక్ఖేపాదిబహులస్స సుద్ధసీలస్సపి చిత్తం న సమాధియతి, తం ఇధ పారాజికమూలన్తి న గహేతబ్బం. కతపాపమూలకేన విప్పటిసారేనేవేత్థ చిత్తస్స అసమాధియనం సన్ధాయ ‘కమ్మట్ఠానం న ఘటయతీ’తిఆది వుత్త’’న్తి ఏత్తకమేవ వుత్తం, న వుత్తం ‘‘దేవతానుభావేనా’’తిఆది, తస్మా యది బుద్ధసాసనే సగారవో సిక్ఖాకామో భిక్ఖు దుతియతతియపారాజికవిసయే అత్తనో కఞ్చి వీతిక్కమం దిస్వా ‘‘పారాజికం ఆపన్నో ను ఖో అహం, న ను ఖో’’తి సంసయపక్ఖన్దో వినయధరం ఉపసఙ్కమిత్వా తం వీతిక్కమం యథాభూతం ఆచిక్ఖిత్వా పుచ్ఛేయ్య, తతో వినయధరేన అట్ఠకథాయం వుత్తనయేనేవ ‘‘సబ్బం పుబ్బవిధానం కత్వా వివిత్తం ఓకాసం సమ్మజ్జిత్వా దివావిహారం నిసీదిత్వా సీలాని సోధేత్వా ద్వత్తింసాకారే తావ మనసికరోహీ’’తి ఏత్తకమేవ వత్తబ్బో, న వత్తబ్బో ‘‘సుసానే సేయ్యం కప్పేహీ’’తిఆది. ఆగతకాలేపి అట్ఠకథాయం ఆగతనయేనేవ పుచ్ఛిత్వా అట్ఠకథాయం ఆగతనయేనేవస్స సుద్ధాసుద్ధభావో వత్తబ్బోతి దట్ఠబ్బం.

ఏవం హోతు, ఏవం సన్తే ఇదాని పఠమపారాజికవిసయే చోదేన్తానం కథం వినిచ్ఛయో కాతబ్బోతి? చోదకేన వత్థుస్మిం ఆరోచితే చుదితకో పుచ్ఛితబ్బో ‘‘సన్తమేతం, నో’’తి ఏవం వత్థుం ఉపపరిక్ఖిత్వా భూతేన వత్థునా చోదేత్వా సారేత్వా ఞత్తిసమ్పదాయ అనుస్సావనసమ్పదాయ తం అధికరణం వూపసమేతబ్బం. ఏవమ్పి అలజ్జీ నామ ‘‘ఏతమ్పి నత్థి, ఏతమ్పి నత్థీ’’తి వదేయ్య, పటిఞ్ఞం న దదేయ్య, అథ కిం కాతబ్బన్తి? ఏవమ్పి అలజ్జిస్స పటిఞ్ఞాయ ఏవ ఆపత్తియా కారేతబ్బం యథా తం తిపిటకచూళాభయత్థేరేనాతి. వుత్తఞ్హేతం అట్ఠకథాయం (పారా. అట్ఠ. ౨.౩౮౫-౩౮౬) ‘‘ఏవం లజ్జినా చోదియమానో అలజ్జీ బహూసుపి వత్థూసు ఉప్పన్నేసు పటిఞ్ఞం న దేతి, సో ‘నేవ సుద్ధో’తి వత్తబ్బో, న ‘అసుద్ధో’తి, జీవమతకో నామ ఆమకపూతికో నామ చేస. సచే పనస్స అఞ్ఞమ్పి తాదిసం వత్థు ఉప్పజ్జతి, న వినిచ్ఛితబ్బం, తథా నాసితకోవ భవిస్సతీ’’తిఆది.

౨౩౫. ఏవం వినయధరలక్ఖణఞ్చ ఛట్ఠానఓలోకనఞ్చ విదిత్వా ఇదాని…పే… వినిచ్ఛయో వేదితబ్బోతి యోజనా. కిమత్థన్తి ఆహ ‘‘యా సా…పే… జాననత్థ’’న్తి. యా సా పుబ్బే వుత్తప్పభేదా చోదనా అత్థి, తస్సాయేవ సమ్పత్తివిపత్తిజాననత్థం ఆదిమజ్ఝపఅయోసానాదీనం వసేన వినిచ్ఛయో వేదితబ్బో, న అవుత్తచోదనాపభేదజాననత్థన్తి అత్థో. సేయ్యథిదన్తి పుచ్ఛనత్థే నిపాతో, సో వినిచ్ఛయో కతమోతి అత్థో.

చోదనాయ కతి మూలాని, కతి వత్థూని, కతి భూమియోతి ఏత్థ ‘‘కతిహాకారేహీ’’తిపి వత్తబ్బం. వుత్తఞ్హేతం పరివారే (పరి. ౩౬౨) చోదనాకణ్డే ‘‘చోదనాయ కతి మూలాని, కతి వత్థూని, కతి భూమియో, కతిహాకారేహి చోదేతీ’’తి. మేత్తచిత్తో వక్ఖామి, నో దోసన్తరోతి ఏతస్సపి పరతో ‘‘చోదనాయ ఇమా పఞ్చ భూమియో. కతమేహి ద్వీహాకారేహి చోదేతి, కాయేన వా చోదేతి, వాచాయ వా చోదేతి, ఇమేహి ద్వీహాకారేహి చోదేతీ’’తి వత్తబ్బం. కస్మా? చోదనాకణ్డే (పరి. ౩౬౨) తథా విజ్జమానతోతి. పన్నరససు ధమ్మేసు పతిట్ఠాతబ్బన్తి పరిసుద్ధకాయసమాచారతా, పరిసుద్ధవచీసమాచారతా, మేత్తచిత్తే పచ్చుపట్ఠితతా, బహుస్సుతతా, ఉభయపాతిమోక్ఖస్వాగతతా, కాలేన వచనతా, భూతేన వచనతా, సణ్హేన వచనతా, అత్థసఞ్హితేన వచనతా, మేత్తచిత్తో హుత్వా వచనతా, కారుఞ్ఞతా, హితేసితా, అనుకమ్పతా, ఆపత్తివుట్ఠానతా, వినయపురేక్ఖారతాతి. వుత్తఞ్హేతం ఉపాలిపఞ్చకే (పరి. ౪౩౬) ‘‘చోదకేనుపాలి భిక్ఖునా పరం చోదేతుకామేన ఏవం పచ్చవేక్ఖితబ్బం – పరిసుద్ధకాయసమాచారో ను ఖోమ్హి…పే… పరిసుద్ధవచీసమాచారో ను ఖోమ్హి…పే… మేత్తం ను ఖో మే చిత్తం పచ్చుపట్ఠితం సబ్రహ్మచారీసు…పే… బహుస్సుతో ను ఖోమ్హి సుతధరో సుతసన్నిచయో…పే… ఉభయాని ఖో మే పాతిమోక్ఖాని విత్థారేన స్వాగతాని…పే… కాలేన వక్ఖామి, నో అకాలేన, భూతేన వక్ఖామి, నో అభూతేన, సణ్హేన వక్ఖామి, నో ఫరుసేన, అత్థసఞ్హితేన వక్ఖామి, నో అనత్థసఞ్హితేన, మేత్తచిత్తో వక్ఖామి, నో దోసన్తరో…పే… కారుఞ్ఞతా, హితేసితా, అనుకమ్పతా, ఆపత్తివుట్ఠానతా, వినయపురేక్ఖారతా’’తి.

తత్థ కారుఞ్ఞతాతి కారుణికభావో. ఇమినా కరుణా చ కరుణాపుబ్బభాగో చ దస్సితో. హితేసితాతి హితగవేసనతా. అనుకమ్పతాతి తేన హితేన సంయోజనతా. ఆపత్తివుట్ఠానతాతి ఆపత్తితో వుట్ఠాపేత్వా సుద్ధన్తే పతిట్ఠాపనతా. వత్థుం చోదేత్వా సారేత్వా పటిఞ్ఞం ఆరోపేత్వా యథాపటిఞ్ఞాయ కమ్మకరణం వినయపురేక్ఖారతా నామ. అమూలకమ్పి సమూలకమ్పి ‘‘మూల’’న్తి గహేత్వా వదన్తీతి ఆహ ‘‘ద్వే మూలానీ’’తి. కాలేన వక్ఖామీతిఆదీసు ఏకో ఏకం ఓకాసం కారేత్వా చోదేన్తో కాలేన వదతి నామ. సఙ్ఘమజ్ఝే గణమజ్ఝే సలాకగ్గయాగుఅగ్గవితక్కమాళకభిక్ఖాచారమగ్గఆసనసాలాదీసు, ఉపట్ఠాకేహి పరివారితక్ఖణే వా చోదేన్తో అకాలేన వదతి నామ. తచ్ఛేన వత్థునా చోదేన్తో భూతేన వదతి నామ. తుచ్ఛేన చోదేన్తో అభూతేన వదతి నామ. ‘‘అమ్భో మహల్లక పరిసావచర పంసుకూలిక ధమ్మకథిక పతిరూపం తవ ఇద’’న్తి వదన్తో ఫరుసేన వదతి నామ. ‘‘భన్తే, మహల్లకా పరిసావచరా పంసుకూలికా ధమ్మకథికా పతిరూపం తుమ్హాకం ఇద’’న్తి వదన్తో సణ్హేన వదతి నామ. కారణనిస్సితం కత్వా వదన్తో అత్థసఞ్హితేన వదతి నామ. మేత్తచిత్తో వక్ఖామి, నో దోసన్తరోతి మేత్తచిత్తం ఉపట్ఠాపేత్వా వక్ఖామి, న దుట్ఠచిత్తో హుత్వా. సచ్చే చ అకుప్పే చాతి వచీసచ్చే చ అకుప్పతాయ చ. చుదితకేన హి సచ్చఞ్చ వత్తబ్బం, కోపో చ న కాతబ్బో, అత్తనా చ న కుచ్ఛితబ్బం, పరో చ న ఘట్టేతబ్బోతి అత్థో.

ఇమస్మిం ఠానే ‘‘సఙ్ఘేన ఓతిణ్ణానోతిణ్ణం జానితబ్బం – అనువిజ్జకేన యేన ధమ్మేన యేన వినయేన యేన సత్థుసాసనేన తం అధికరణం వూపసమ్మతి, తథా తం అధికరణం వూపసమేతబ్బ’’న్తి వత్తబ్బం. వుత్తఞ్హేతం చోదనాకణ్డే (పరి. ౩౬౩) ‘‘చోదకేన కథం పటిపజ్జితబ్బం? చుదితకేన కథం పటిపజ్జితబ్బం? సఙ్ఘేన కథం పటిపజ్జితబ్బం? అనువిజ్జకేన కథం పటిపజ్జితబ్బం? చోదకేన కథం పటిపజ్జితబ్బన్తి? చోదకేన పఞ్చసు ధమ్మేసు పతిట్ఠాయ పరో చోదేతబ్బో. కాలేన వక్ఖామి నో అకాలేన, భూతేన వక్ఖామి నో అభూతేన, సణ్హేన వక్ఖామి నో ఫరుసేన, అత్థసఞ్హితేన వక్ఖామి నో అనత్థసఞ్హితేన, మేత్తచిత్తో వక్ఖామి నో దోసన్తరోతి. చోదకేన ఏవం పటిపజ్జితబ్బం. చుదితకేన కథం పటిపజ్జితబ్బన్తి? చుదితకేన ద్వీసు ధమ్మేసు పతిట్ఠాతబ్బం సచ్చే చ అకుప్పే చ. చుదితకేన ఏవం పటిపజ్జితబ్బం. సఙ్ఘేన కథం పటిపజ్జితబ్బన్తి? సఙ్ఘేన ఓతిణ్ణానోతిణ్ణం జానితబ్బం. సఙ్ఘేన ఏవం పటిపజ్జితబ్బం. అనువిజ్జకేన కథం పటిపజ్జితబ్బన్తి? అనువిజ్జకేన యేన ధమ్మేన యేన వినయేన యేన సత్థుసాసనేన తం అధికరణం వూపసమ్మతి, తథా తం అధికరణం వూపసమేతబ్బం. అనువిజ్జకేన ఏవం పటిపజ్జితబ్బ’’న్తి.

అట్ఠకథాయమ్పి (పరి. అట్ఠ. ౩౬౨-౩౬౩) ‘‘చోదనాయ కో ఆదీతిఆదిపుచ్ఛానం విస్సజ్జనే సచ్చే అకుప్పే చాతి ఏత్థ సచ్చే పతిట్ఠాతబ్బం అకుప్పే చ, యం కతం వా అకతం వా, తదేవ వత్తబ్బం, న చోదకే వా అనువిజ్జకే వా సఙ్ఘే వా కోపో ఉప్పాదేతబ్బో. ఓతిణ్ణానోతిణ్ణం జానితబ్బన్తి ఓతిణ్ణఞ్చ అనోతిణ్ణఞ్చ వచనం జానితబ్బం. తత్రాయం జాననవిధి – ఏత్తకా చోదకస్స పుబ్బకథా, ఏత్తకా పచ్ఛిమకథా, ఏత్తకా చుదితకస్స పుబ్బకథా, ఏత్తకా పచ్ఛిమకథాతి జానితబ్బా. చోదకస్స పమాణం గణ్హితబ్బం, చుదితకస్స పమాణం గణ్హితబ్బం, అనువిజ్జకస్స పమాణం గణ్హితబ్బం. అనువిజ్జకో అప్పమత్తకమ్పి అహాపేన్తో ‘ఆవుసో, సమన్నాహరిత్వా ఉజుం కత్వా ఆహరా’తి వత్తబ్బో, సఙ్ఘేన ఏవం పటిపజ్జితబ్బం. యేన ధమ్మేన యేన వినయేన యేన సత్థుసాసనేన తం అధికరణం వూపసమ్మతీతి ఏత్థ ధమ్మోతి భూతం వత్థు. వినయోతి చోదనా చేవ సారణా చ. సత్థుసాసనన్తి ఞత్తిసమ్పదా చేవ అనుస్సావనసమ్పదా చ. ఏతేన హి ధమ్మేన చ వినయేన చ సత్థుసాసనేన చ అధికరణం వూపసమ్మతి, తస్మా అనువిజ్జకేన భూతేన వత్థునా చోదేత్వా ఆపత్తిం సారేత్వా ఞత్తిసమ్పదాయ చేవ అనుస్సావనసమ్పదాయ చ తం అధికరణం వూపసమేతబ్బం, అనువిజ్జకేన ఏవం పటిపజ్జితబ్బ’’న్తి ఆగతం, తస్మా వత్తబ్బమేత్తకం ద్వయన్తి.

ఏవం ఏకదేసేన చోదనాకణ్డనయం దస్సేత్వా ఇదాని ఏకదేసేనేవ మహాసఙ్గామనయం దస్సేన్తో ‘‘అనువిజ్జకేన చోదకో పుచ్ఛితబ్బో’’తిఆదిమాహ. తత్థ యం ఖో త్వం, ఆవుసో, ఇమం భిక్ఖుం చోదేసి, కిమ్హి నం చోదేసీతి చోదనాసామఞ్ఞతో వుత్తం, పాళియం (మహావ. ౨౩౭) పన పవారణట్ఠపనవసేన చోదనం సన్ధాయ ‘‘యం ఖో త్వం, ఆవుసో, ఇమస్స భిక్ఖునో పవారణం ఠపేసీ’’తి వుత్తం. సేసం సువిఞ్ఞేయ్యమేవ.

ఏవం ఏకదేసేన మహాసఙ్గామనయం దస్సేత్వా ఇదాని ఏకదేసేనేవ చూళసఙ్గామనయం దస్సేతుం ‘‘సఙ్గామావచరేన భిక్ఖునా’’తిఆదిమాహ. తత్థ సఙ్గామావచరేన భిక్ఖునాతి సఙ్గామో వుచ్చతి అధికరణవినిచ్ఛయత్థాయ సఙ్ఘసన్నిపాతో. తత్ర హి అత్తపచ్చత్థికా చేవ సాసనపచ్చత్థికా చ ఉద్ధమ్మం ఉబ్బినయం సత్థుసాసనం దీపేన్తా సమోసరన్తి వేసాలికా వజ్జిపుత్తకా వియ. యో భిక్ఖు తేసం పచ్చత్థికానం లద్ధిం మద్దిత్వా సకవాదదీపనత్థాయ తత్థ అవచరతి, అజ్ఝోగాహేత్వా వినిచ్ఛయం పవత్తేతి, సో సఙ్గామావచరో నామ యసత్థేరో వియ, తేన సఙ్గామావచరేన భిక్ఖునా సఙ్ఘం ఉపసఙ్కమన్తేన నీచచిత్తేన సఙ్ఘో ఉపసఙ్కమితబ్బో. నీచచిత్తేనాతి మానద్ధజం నిపాతేత్వా నిహతమానచిత్తేన. రజోహరణసమేనాతి పాదపుఞ్ఛనసమేన, యథా రజోహరణస్స సంకిలిట్ఠే వా అసంకిలిట్ఠే వా పాదే పుఞ్ఛియమానే నేవ రాగో న దోసో, ఏవం ఇట్ఠానిట్ఠేసు అరజ్జన్తేన అదుస్సన్తేనాతి అత్థో. యథాపతిరూపే ఆసనేతి యథాపతిరూపం ఆసనం ఞత్వా అత్తనో పాపుణనట్ఠానే థేరానం భిక్ఖూనం పిట్ఠిం అదస్సేత్వా నిసీదితబ్బం.

అనానాకథికేనాతి నానావిధం తం తం అనత్థకథం అకథేన్తేన. అతిరచ్ఛానకథికేనాతి దిట్ఠసుతముతమ్పి రాజకథాదికం తిరచ్ఛానకథం అకథేన్తేన. సామం వా ధమ్మో భాసితబ్బోతి సఙ్ఘసన్నిపాతట్ఠానే కప్పియాకప్పియసన్నిస్సితా వా రూపారూపపరిచ్ఛేదసమథచారవిపస్సనాచారట్ఠాననిసజ్జవత్తాదినిస్సితా వా కథా ధమ్మో నామ. ఏవరూపో ధమ్మో సయం వా భాసితబ్బో, పరో వా అజ్ఝేసితబ్బో. యో భిక్ఖు తథారూపిం కథం కథేతుం పహోతి, సో వత్తబ్బో ‘‘ఆవుసో, సఙ్ఘమజ్ఝమ్హి పఞ్హే ఉప్పన్నే త్వం కథేయ్యాసీ’’తి. అరియో వా తుణ్హీభావో నాతిమఞ్ఞితబ్బోతి అరియా తుణ్హీ నిసీదన్తా న బాలపుథుజ్జనా వియ నిసీదన్తి, అఞ్ఞతరం కమ్మట్ఠానం గహేత్వావ నిసీదన్తి. ఇతి కమ్మట్ఠానమనసికారవసేన తుణ్హీభావో అరియో తుణ్హీభావో నామ, సో నాతిమఞ్ఞితబ్బో, ‘‘కిం కమ్మట్ఠానానుయోగేనా’’తి నావజానితబ్బో, అత్తనో పతిరూపం కమ్మట్ఠానం గహేత్వావ నిసీదితబ్బన్తి అత్థో.

న ఉపజ్ఝాయో పుచ్ఛితబ్బోతి ‘‘కో నామ తుయ్హం ఉపజ్ఝాయో’’తి న పుచ్ఛితబ్బో. ఏస నయో సబ్బత్థ. న జాతీతి ‘‘ఖత్తియజాతియో త్వం బ్రాహ్మణజాతియో’’తి ఏవం జాతి న పుచ్ఛితబ్బా. న ఆగమోతి ‘‘దీఘభాణకో త్వం మజ్ఝిమభాణకో’’తి ఏవం ఆగమో న పుచ్ఛితబ్బో. కులపదేసోపి ఖత్తియకులాదివసేనేవ వేదితబ్బో. అత్రస్స పేమం వా దోసో వాతి తత్ర పుగ్గలే ఏతేసం కారణానం అఞ్ఞతరవసేన పేమం వా భవేయ్య దోసో వా.

నో పరిసకప్పికేనాతి పరిసకప్పకేన పరిసానువిధాయకేన న భవితబ్బం, యం పరిసాయ రుచ్చతి, తదేవ చేతేత్వా కప్పేత్వా న కథేతబ్బన్తి అత్థో. న హత్థముద్దా దస్సేతబ్బాతి కథేతబ్బే చ అకథేతబ్బే చ సఞ్ఞాజననత్థం హత్థవికారో న కాతబ్బో.

అత్థం అనువిధియన్తేనాతి వినిచ్ఛయపటివేధమేవ సల్లక్ఖేన్తేన, ‘‘ఇదం సుత్తం ఉపలబ్భతి, ఇమస్మిం వినిచ్ఛయే ఇదం వక్ఖామీ’’తి ఏవం పరితులయన్తేన నిసీదితబ్బన్తి అత్థో. న చ ఆసనా వుట్ఠాతబ్బన్తి న ఆసనా వుట్ఠాయ సన్నిపాతమణ్డలే విచరితబ్బం. వినయధరే హి ఉట్ఠితే సబ్బా పరిసా వుట్ఠహన్తి, తస్మా న వుట్ఠాతబ్బం. న వీతిహాతబ్బన్తి న వినిచ్ఛయో హాపేతబ్బో. న కుమ్మగ్గో సేవితబ్బోతి న ఆపత్తి దీపేతబ్బా. అసాహసికేన భవితబ్బన్తి న సహసా కారినా భవితబ్బం, న సహసా దురుత్తవచనం కథేతబ్బన్తి అత్థో. వచనక్ఖమేనాతి దురుత్తవాచం ఖమనసీలేన. హితపరిసక్కినాతి హితేసినా హితగవేసినా కరుణా చ కరుణాపుబ్బభాగో చ ఉపట్ఠాపేతబ్బోతి అయం పదద్వయేపి అధిప్పాయో. అనసురుత్తేనాతి న అసురుత్తేన, అసురుత్తం వుచ్చతి విగ్గాహికకథాసఙ్ఖాతం అసున్దరవచనం, తం న కథేతబ్బన్తి అత్థో. అత్తా పరిగ్గహేతబ్బోతి ‘‘వినిచ్ఛినితుం వూపసమేతుం సక్ఖిస్సామి ను ఖో, నో’’తి ఏవం అత్తా పరిగ్గహేతబ్బో, అత్తనో పమాణం జానితబ్బన్తి అత్థో. పరో పరిగ్గహేతబ్బోతి ‘‘లజ్జియా ను ఖో అయం పరిసా సక్కా సఞ్ఞాపేతుం, ఉదాహు నో’’తి ఏవం పరో పరిగ్గహేతబ్బో. చోదకో పరిగ్గహేతబ్బోతి ‘‘ధమ్మచోదకో ను ఖో, నో’’తి ఏవం పరిగ్గహేతబ్బో. చుదితకో పరిగ్గహేతబ్బోతి ‘‘ధమ్మచుదితకో ను ఖో, నో’’తి ఏవం పరిగ్గహేతబ్బో. అధమ్మచోదకో పరిగ్గహేతబ్బోతి తస్స పమాణం జానితబ్బం. సేసేసుపి ఏసేవ నయో.

వుత్తం అహాపేన్తేనాతి చోదకచుదితకేహి వుత్తవచనం అహాపేన్తేన. అవుత్తం అపకాసేన్తేనాతి అనోసటం వత్థుం అపకాసేన్తేన. మన్దో హాసేతబ్బోతి మన్దో మోమూళ్హో పగ్గణ్హితబ్బో, ‘‘నను త్వం కులపుత్తో’’తి ఉత్తేజేత్వా అనుయోగవత్తం కథాపేత్వా తస్స అనుయోగో గణ్హితబ్బో. భీరు అస్సాసేతబ్బోతి యస్స సఙ్ఘమజ్ఝం వా గణమజ్ఝం వా అనోసటపుబ్బత్తా సారజ్జం ఉప్పజ్జతి, తాదిసో ‘‘మా భాయి, విస్సత్థో కథయాహి, మయం తే ఉపత్థమ్భా భవిస్సామా’’తి వత్వాపి అనుయోగవత్తం కథాపేతబ్బో. చణ్డో నిసేధేతబ్బోతి అపసారేతబ్బో తజ్జేతబ్బో. అసుచి విభావేతబ్బోతి అలజ్జిం పకాసేత్వా ఆపత్తిం దేసాపేతబ్బో. ఉజుమద్దవేనాతి యో భిక్ఖు ఉజు సీలవా కాయవఙ్కాదిరహితో, సో మద్దవేనేవ ఉపచరితబ్బో. ధమ్మేసు చ పుగ్గలేసు చాతి ఏత్థ యో ధమ్మగరుకో హోతి, న పుగ్గలగరుకో, అయమేవ ధమ్మేసు చ పుగ్గలేసు చ మజ్ఝత్తోతి వేదితబ్బో. సేసం సువిఞ్ఞేయ్యమేవ.

ఇతి వినయసఙ్గహసంవణ్ణనాభూతే వినయాలఙ్కారే

చోదనాదివినిచ్ఛయకథాలఙ్కారో నామ

ఏకతింసతిమో పరిచ్ఛేదో.

౩౨. గరుకాపత్తివుట్ఠానవినిచ్ఛయకథా

పటిచ్ఛన్నపరివాసకథా

౨౩౬. ఏవం చోదనాదివినిచ్ఛయం కథేత్వా ఇదాని గరుకాపత్తివుట్ఠానవినిచ్ఛయం కథేతుం ‘‘గరుకాపత్తివుట్ఠాన’’న్తిఆదిమాహ. తత్థ గరు అలహుకం పటికరణం ఏతిస్సా ఆపత్తియాతి గరుకా, ఆపజ్జితబ్బాతి ఆపత్తి, గరుకా చ సా ఆపత్తి చాతి గరుకాపత్తి, వుట్ఠహతే వుట్ఠానం, గరుకాపత్తియా వుట్ఠానం గరుకాపత్తి వుట్ఠానం. కిం తం? సఙ్ఘాదిసేసాపత్తితో పరిసుద్ధభావో. తేనాహ ‘‘పరివాసమానత్తాదీహి వినయకమ్మేహి గరుకాపత్తితో వుట్ఠాన’’న్తి. కిఞ్చాపి చతుబ్బిధో పరివాసో, అప్పటిచ్ఛన్నపరివాసో పన ఇధ నాధిప్పేతోతి ఆహ ‘‘తివిధో పరివాసో’’తి. తథా హి వుత్తం సమన్తపాసాదికాయం (చూళవ. అట్ఠ. ౭౫) ‘‘తత్థ చతుబ్బిధో పరివాసో – అప్పటిచ్ఛన్నపరివాసో పటిచ్ఛన్నపరివాసో సుద్ధన్తపరివాసో సమోధానపరివాసోతి. తేసు ‘యో సో, భిక్ఖవే, అఞ్ఞోపి అఞ్ఞతిత్థియపుబ్బో ఇమస్మిం ధమ్మవినయే ఆకఙ్ఖతి పబ్బజ్జం, ఆకఙ్ఖతి ఉపసమ్పదం, తస్స చత్తారో మాసే పరివాసో దాతబ్బో’తి ఏవం మహాఖన్ధకే (మహావ. ౮౬) వుత్తో తిత్థియపరివాసో అప్పటిచ్ఛన్నపరివాసో నామ. తత్థ యం వత్తబ్బం, తం వుత్తమేవ. అయం పన ఇధ అనధిప్పేతో’’తి. ఇతో పరం అట్ఠకథాయం వుత్తనయేనేవ సువిఞ్ఞేయ్యోతి తస్మా దుబ్బిఞ్ఞేయ్యట్ఠానేయేవ వణ్ణయిస్సామ.

౨౩౭. ఏవం యో యో ఆపన్నో హోతి, తస్స తస్స నామం గహేత్వా కమ్మవాచా కాతబ్బాతి ఏతేన పాళియం సబ్బసాధారణవసేన ‘‘సుణాతు మే, భన్తే, సఙ్ఘో, అయం ఇత్థన్నామో భిక్ఖూ’’తి చ ‘‘యది సఙ్ఘస్స పత్తకల్లం, సఙ్ఘో ఇత్థన్నామస్స భిక్ఖునో’’తి చ ఆగతేపి కమ్మవాచాభణనకాలే తథా అభణిత్వా ‘‘అయం బుద్ధరక్ఖితో భిక్ఖూ’’తి చ ‘‘ఇమస్స బుద్ధరక్ఖితస్స భిక్ఖునో’’తి చ ఏవం సకసకనామం ఉద్ధరిత్వావ కమ్మవాచా కాతబ్బాతి దస్సేతి.

మాళకసీమాయమేవ వత్తం సమాదాతబ్బం, న తతో బహి. కస్మా? ‘‘అఞ్ఞత్థ కమ్మవాచా అఞ్ఞత్థ సమాదాన’’న్తి వత్తబ్బదోసప్పసఙ్గతో. అసమాదిన్నవత్తస్స ఆరోచనాసమ్భవతో, మాళకసీమాయ సన్నిపతితానం భిక్ఖూనం ఏకస్సపి అనారోచనే సతి రత్తిచ్ఛేదసమ్భవతో చ. పరివాసం సమాదియామి, వత్తం సమాదియామీతి ఇమేసు ద్వీసు పదేసు ఏకేకేన వా ఉభోహి పదేహి వా సమాదాతబ్బం. కథం విఞ్ఞాయతీతి చే? ‘‘ఏకపదేనపి చేత్థ నిక్ఖిత్తో హోతి పరివాసో, ద్వీహి పన సునిక్ఖిత్తోయేవ, సమాదానేపి ఏసేవ నయో’’తి వక్ఖమానత్తా. సమాదియిత్వా తత్థేవ సఙ్ఘస్స ఆరోచేతబ్బం, న తత్థ అనారోచేత్వా అఞ్ఞత్థ గన్తబ్బం. కస్మా? వుట్ఠితాయ పరిసాయ పున సన్నిపాతేతుం దుక్కరత్తా, ఏకస్సపి భిక్ఖునో అనారోచేత్వా అరుణుట్ఠాపనే సతి రత్తిచ్ఛేదకరత్తా.

ఆరోచేన్తేన ఏవం ఆరోచేతబ్బన్తి సమ్బన్ధో. ‘‘అహం భన్తే…పే… సఙ్ఘో ధారేతూ’’తి ఏత్తకమేవ వత్వా యాచనే వియ ‘‘దుతియమ్పి తతియమ్పీ’’తి అవుత్తత్తా అచ్చాయికకరణే సతి ఏకవారం ఆరోచితేపి ఉపపన్నమేవాతి దట్ఠబ్బం. వేదియామహం భన్తే, వేదియతీతి మం సఙ్ఘో ధారేతూతి ఏత్థ ‘‘వేదియామీతి చిత్తేన సమ్పటిచ్ఛిత్వా సుఖం అనుభవామి, న తప్పచ్చయా అహం దుక్ఖితోతి అధిప్పాయో’’తి సారత్థదీపనియం (సారత్థ. టీ. చూళవగ్గ ౩.౯౭) వుత్తం. ఏత్థ చ ‘‘సుఖం వేదేమి వేదన’’న్తిఆదీసు వియ పి-సద్దో అనుభవనత్థో హోతి. వజిరబుద్ధిటీకాయం (వజిర. టీ. చూళవగ్గ ౯౭) పన ‘‘వేదియామీతి జానేమి, చిత్తేన సమ్పటిచ్ఛిత్వా సుఖం అనుభవామి, న తప్పచ్చయా అహం దుక్ఖితోతి అధిప్పాయోతి లిఖిత’’న్తి వుత్తం. ఏత్థ పన ‘‘దీపఙ్కరో లోకవిదూ’’తిఆదీసు వియ ఞాణత్థో అనుభవనత్థో చ. విమతివినోదనియం (వి. వి. టీ. చూళవగ్గ ౨.౯౭) పన ‘‘వేదియామహన్తి జానాపేమహం, ఆరోచేమీతి అత్థో, అనుభవామీతిపిస్స అత్థం వదన్తి. పురిమం పన పసంసన్తి ఆరోచనవచనత్తా’’తి. ఏత్థ తు –

‘‘సమ్పన్నం సాలికేదారం, సువా ఖాదన్తి బ్రాహ్మణ;

పటివేదేమి తే బ్రహ్మే, న నం వారేతుముస్సహే’’తి. –

ఆదీసు వియ ఆరోచనత్థోతి దట్ఠబ్బో.

ఆరోచేత్వా…పే… నిక్ఖిపితబ్బన్తి దుక్కటపరిమోచనత్థం వుత్తం. కేచి పన ‘‘తదహేవ పున వత్తం సమాదియిత్వా అరుణం ఉట్ఠాపేతుకామస్స రత్తిచ్ఛేదపరిహారత్థమ్పీ’’తి వదన్తి. యస్స మాళకే నారోచితం, తస్స ఆరోచేత్వా నిక్ఖిపితబ్బం. యస్స ఆరోచితం, తస్స పున ఆరోచనకిచ్చం నత్థి, కేవలం నిక్ఖిపితబ్బమేవ. ‘‘సభాగా భిక్ఖూ వసన్తీ’’తి వుత్తత్తా విసభాగానం వసనట్ఠానే వత్తం అసమాదియిత్వా బహి ఏవ కాతుమ్పి వట్టతీతి దట్ఠబ్బం. ద్వే లేడ్డుపాతే అతిక్కమిత్వాతి ఇదం విహారే భిక్ఖూనం సజ్ఝాయాదిసద్దసవనూపచారవిజహనత్థం వుత్తం, మహామగ్గతో ఓక్కమ్మాతి ఇదం మగ్గపటిపన్నానం భిక్ఖూనం సవనూపచారాతిక్కమనత్థం, గుమ్బేన వాతిఆది దస్సనూపచారవిజహనత్థం. సోపి కేనచి కమ్మేన పురేఅరుణే ఏవ గచ్ఛతీతి ఇమినా ఆరోచనాయ కతాయ సబ్బేసు భిక్ఖూసు బహివిహారం గతేసుపి ఊనేగణేచరణదోసో వా విప్పవాసదోసో వా న హోతి ఆరోచనత్థత్తా సహవాసస్సాతి దస్సేతి. తేనాహ ‘‘అయఞ్చా’’తిఆది. అనిక్ఖిత్తవత్తేన అన్తోఉపచారగతానం సబ్బేసమ్పి ఆరోచేతబ్బా. ‘‘అయం నిక్ఖిత్తవత్తస్స పరిహారో’’తి వుత్తం, తత్థ నిక్ఖిత్తవత్తస్సాతి వత్తం నిక్ఖిపిత్వా పరివసన్తస్సాతి అత్థో. అయం పనేత్థ థేరస్స అధిప్పాయో – వత్తం నిక్ఖిపిత్వా పరివసన్తస్స ఉపచారగతానం సబ్బేసం ఆరోచనకిచ్చం నత్థి, దిట్ఠరూపానం సుతసద్దానం ఆరోచేతబ్బం, అదిట్ఠఅసుతానమ్పి అన్తోద్వాదసహత్థగతానం ఆరోచేతబ్బం. ఇదం వత్తం నిక్ఖిపిత్వా పరివసన్తస్స లక్ఖణన్తి. థేరస్సాతి మహాపదుమత్థేరస్స.

౨౩౮. కుక్కుచ్చవినోదనత్థాయాతి ఇమేసు పటిచ్ఛన్నదివసప్పమాణేన పరివసితదివసేసు ‘‘సియుం ను ఖో తివిధరత్తిచ్ఛేదకారణయుత్తాని కానిచి దివసాని, ఏవం సతి అపరిపుణ్ణపరివాసదివసత్తా న మానత్తారహో భవేయ్య, అసతి చ మానత్తారహభావే మానత్తం దిన్నమ్పి అదిన్నంయేవ భవేయ్య, ఏవఞ్చ సతి ఆపన్నాపత్తితో వుట్ఠానం న భవేయ్యా’’తి ఇమస్స వినయకుక్కుచ్చస్స వినోదనత్థాయ. ఏకేన వా ద్వీహి వా తీహి వా దివసేహి అధికతరాని దివసాని పరివసిత్వా నను చాయం పరివుత్థపరివాసో, తస్మానేన మానత్తమేవ యాచితబ్బం, అథ కస్మా వత్తం సమాదియిత్వా మానత్తం యాచితబ్బన్తి ఆహాతి చోదనం మనసి కరోన్తేన వుత్తం ‘‘అయఞ్హి వత్తే సమాదిన్నే’’తిఆది. హి యస్మా అయం భిక్ఖు వత్తే సమాదిన్నే ఏవ మానత్తారహో హోతి, న అసమాదిన్నే, ఇతి తస్మా వత్తం సమాదియిత్వా మానత్తం యాచితబ్బన్తి సమ్బన్ధో. నను చ కమ్మవాచాయం ‘‘సో పరివుత్థపరివాసో సఙ్ఘం మానత్తం యాచతి’’ఇచ్చేవ వుత్తం, న వుత్తం ‘‘సమాదిన్నవత్తో’’తి, అథ కస్మా ‘‘వత్తే సమాదిన్నే ఏవ మానత్తారహో హోతీ’’తి వుత్తన్తి చోదనం సన్ధాయాహ ‘‘నిక్ఖిత్తవత్తేన పరివుత్థత్తా’’తి. యస్మా అయం భిక్ఖు నిక్ఖిత్తవత్తేన హుత్వా పరివుత్థో హోతి, నో అనిక్ఖిత్తవత్తేన, తస్మా నిక్ఖిత్తవత్తేన హుత్వా పరివుత్థత్తా అయం భిక్ఖు వత్తే సమాదిన్నే ఏవ మానత్తారహో హోతి, నో అసమాదిన్నేతి యోజనా. తథా హి వుత్తం ‘‘అనిక్ఖిత్తవత్తస్స పన పున సమాదానకిచ్చం నత్థి. సో హి పటిచ్ఛన్నదివసాతిక్కమేనేవ మానత్తారహో హోతి, తస్మా తస్స మానత్తం దాతబ్బమేవా’’తి.

చతూహి పఞ్చహి వా భిక్ఖూహి సద్ధిన్తి ఊనేగణేచరణదోసా విముచ్చనత్థం. పరిక్ఖిత్తస్స విహారస్స పరిక్ఖేపతోతిఆది కిఞ్చాపి పాళియం నత్థి, అథ ఖో అట్ఠకథాచరియానం వచనేన తథా ఏవ పటిపజ్జితబ్బన్తి చ వుత్తం. ‘‘అత్థిభావం సల్లక్ఖేత్వాతి ద్వాదసహత్థే ఉపచారే సల్లక్ఖేత్వా, అనిక్ఖిత్తవత్తానం ఉపచారసీమాయ ఆగతభావం సల్లక్ఖేత్వా సహవాసాదికం వేదితబ్బన్తి చ వుత్తం. ‘నిక్ఖిపన్తేన ఆరోచేత్వా నిక్ఖిపితబ్బం పయోజనం అత్థీ’తి చ వుత్తం, న పన తం పయోజనం దస్సిత’’న్తి వజిరబుద్ధిటీకాయం (వజిర. టీ. చూళవగ్గ ౯౭) వుత్తం, వత్తభేదదుక్కటా ముచ్చనపయోజనం హోతీతి వేదితబ్బం.

౨౩౯. అబ్భానం కాతుం న వట్టతీతి కతమ్పి అకతమేవ హోతీతి అత్థో. ‘‘తేనాపి వత్తం సమాదియిత్వా ఆరోచేత్వా అబ్భానం యాచితబ్బ’’న్తి వుత్తత్తా అబ్భానయాచనత్థం మానత్తస్స సమాదియనకాలేపి ఆరోచేతబ్బమేవ. పుబ్బే మానత్తచారితకాలే ఆరోచితమేవాతి అనారోచేత్వా అబ్భానం న యాచితబ్బన్తి విఞ్ఞాయతి. ఏవం మానత్తయాచనకాలేపి పరివాసం సమాదియిత్వా ఆరోచేతబ్బమేవాతి దట్ఠబ్బం.

౨౪౦. చిణ్ణమానత్తో భిక్ఖు అబ్భేతబ్బోతి చిణ్ణమానత్తస్స చ అబ్భానారహస్స చ నిన్నానాకరణత్తా వుత్తం. అఞ్ఞథా ‘‘అబ్భానారహో అబ్భేతబ్బో’’తి వత్తబ్బం సియా. ఉక్ఖేపనీయకమ్మకతోపి అత్తనో లద్ధిగ్గహణవసేన సభాగభిక్ఖుమ్హి సతి తస్స అనారోచాపేతుం న లభతి.

‘‘అనన్తరాయికస్స పన అన్తరాయికసఞ్ఞాయ ఛాదయతో అచ్ఛన్నావా’’తి పాఠో. అవేరిభావేన సభాగో అవేరిసభాగో. ‘‘సభాగసఙ్ఘాదిసేసం ఆపన్నస్స పన సన్తికే ఆవి కాతుం న వట్టతీ’’తి పసఙ్గతో ఇధేవ పకాసితం. లహుకేసు పటిక్ఖేపో నత్థి. తత్థ ఞత్తియా ఆవి కత్వా ఉపోసథం కాతుం అనుఞ్ఞాతత్తా లహుకసభాగం ఆవి కాతుం వట్టతీతి. సభాగసఙ్ఘాదిసేసం పన ఞత్తియా ఆరోచనం న వట్టతీతి కిర. ‘‘తస్స సన్తికే తం ఆపత్తిం పటికరిస్సతీతి (మహావ. ౧౭౧) వుత్తత్తా లహుకస్సేవాయం సమనుఞ్ఞాతా. న హి సక్కా సుద్ధస్స ఏకస్స సన్తికే సఙ్ఘాదిసేసస్స పటికరణం కాతు’’న్తి లిఖితం. లహుకేసుపి సభాగం ఆవి కాతుం న వట్టతీతి. తస్మా ఏవ హి ఞత్తియా ఆవికరణం అనుఞ్ఞాతం, ఇతరథా తం నిరత్థకం సియా. అఞ్ఞమఞ్ఞారోచనస్స వట్టతి, తతో న వట్టతీతి దీపనత్థమేవ ఞత్తియా ఆవికరణమనుఞ్ఞాతం, తేనేవ ఇధ ‘‘సభాగసఙ్ఘాదిసేసం ఆపన్నస్సా’’తిఆది వుత్తం, అయమత్థో ‘‘ఏత్తావతా తే ద్వే నిరాపత్తికా హోన్తి, తేసం సన్తికే సేసేహి సభాగాపత్తియో దేసేతబ్బా’’తి వచనేన కఙ్ఖావితరణియమ్పి (కఙ్ఖా. అట్ఠ. నిదానవణ్ణనా) పకాసితోవ. సఙ్ఘాదిసేసం పన ఞత్తియా ఆరోచేత్వా ఉపోసథం కాతుం వట్టతి. తస్సా ఞత్తియా అయమత్థో – యదా సుద్ధం భిక్ఖుం పస్సిస్సతి, తస్స సన్తికే అఞ్ఞమఞ్ఞారోచనవసేన పటికరిస్సతి, ఏవం పటికతే ‘‘న చ, భిక్ఖవే, సాపత్తికేన పాతిమోక్ఖం సోతబ్బం, యో సుణేయ్య, ఆపత్తి దుక్కటస్సా’’తి (చూళవ. ౩౮౬) వుత్తాపత్తితో మోక్ఖో హోతి, తస్మా ‘‘గరుకం వా హోతు లహుకం వా, ఞత్తియా ఆవి కాతుం వట్టతీ’’తి వుత్తం. ఉభోసు నయేసు యుత్తతరం గహేతబ్బం. ‘‘నామఞ్చేవ ఆపత్తి చాతి తేన తేన వీతిక్కమేనాపన్నాపత్తి ఆపత్తి. నామన్తి తస్సా ఆపత్తియా నామ’’న్తి లిఖితం. ఆరోచేత్వా నిక్ఖిపితబ్బన్తి ఏత్థ ఆరోచనం వత్తభేదదుక్కటపరిహరణప్పయోజనన్తి వేదితబ్బం.

‘‘సతియేవ అన్తరాయే అన్తరాయికసఞ్ఞీ ఛాదేతి, అచ్ఛన్నా హోతి. అన్తరాయికస్స పన అన్తరాయికసఞ్ఞాయ వా అనన్తరాయికసఞ్ఞాయ వా ఛాదయతో అచ్ఛన్నావా’’తిపి పాఠో. అవేరీతి హితకామో. ఉద్ధస్తే అరుణేతి ఉట్ఠితే అరుణే. సుద్ధస్స సన్తికేతి సభాగసఙ్ఘాదిసేసం అనాపన్నస్స సన్తికే. వత్థున్తి అసుచిమోచనాదివీతిక్కమం. సుక్కవిస్సట్ఠీతి వత్థు చేవ గోత్తఞ్చాతి ‘‘సుక్కవిస్సట్ఠీ’’తి ఇదం అసుచిమోచనలక్ఖణస్స వీతిక్కమస్స పకాసనతో వత్థు చేవ హోతి, సజాతియసాధారణవిజాతియవినివత్తసభావాయ సుక్కవిస్సట్ఠియా ఏవ పకాసనతో గోత్తఞ్చ హోతీతి అత్థో. గం తాయతీతి హి గోత్తం. సఙ్ఘాదిసేసోతి నామఞ్చేవ ఆపత్తి చాతి సఙ్ఘాదిసేసోతి తేన తేన వీతిక్కమేన ఆపన్నస్స ఆపత్తినికాయస్స నామపకాసనతో నామఞ్చేవ హోతి, ఆపత్తిసభావతో ఆపత్తి చ.

సుద్ధస్సాతి సభాగసఙ్ఘాదిసేసం అనాపన్నస్స, తతో వుట్ఠితస్స వా. అఞ్ఞస్మిన్తి సుద్ధన్తపరివాసవసేన ఆపత్తివుట్ఠానతో అఞ్ఞస్మిం ఆపత్తివుట్ఠానే. పటిచ్ఛాదియిత్థాతి పటిచ్ఛన్నా. కా సా? ఆపత్తి. దివసాదీహి పరిచ్ఛిన్దిత్వా వసనం పరివాసో. కో సో? వినయకమ్మకరణం. పటిచ్ఛన్నాయ ఆపత్తియా పరివాసో పటిచ్ఛన్నపరివాసో.

పటిచ్ఛన్నపరివాసకథా నిట్ఠితా.

సుద్ధన్తపరివాసకథా

౨౪౨. సుజ్ఝనం సుద్ధో, కో సో? ఆపత్తివిగమో. అమతి ఓసానభావం గచ్ఛతీతి అన్తో, సుద్ధో అన్తో యస్స పరివాసస్సాతి సుద్ధన్తో, సుద్ధన్తో చ సో పరివాసో చాతి సుద్ధన్తపరివాసో, సుద్ధకాలం పరియన్తం కత్వా అసుద్ధకాలప్పమాణేన పరిచ్ఛిన్దిత్వా కతపరివాసో.

సుద్ధన్తపరివాసకథా నిట్ఠితా.

ఓధానసమోధానపరివాసకథా

౨౪౩. సమోధీయతే సమోధానం, నానాకాలికా నానావత్థుకా ఆపత్తియో అగ్ఘాదివసేన సమోధానం ఏకీకరణం, సమోధానేత్వా కతో పరివాసో సమోధానపరివాసోతి విగ్గహో. కమ్మవాచాయం ‘‘పటికస్సితో సఙ్ఘేన ఇత్థన్నామో భిక్ఖు అన్తరా సమ్బహులానం ఆపత్తీనం అప్పటిచ్ఛన్నానం మూలాయపటికస్సనా, ఖమతి సఙ్ఘస్స, తస్మా తుణ్హీ, ఏవమేతం ధారయామీ’’తి ఏత్థ గత్యత్థధాతుయా కమ్మని చ నయనత్థధాతుయా కమ్మని చ తదత్థసమ్పదానే చ విభత్తిపరిణామే చాతి ఇమేసు చతూసు ఠానేసు ఆయాదేసస్స వుత్తత్తా, పటిపుబ్బకసధాతుయా చ నయనత్థత్తా ‘‘మూలాయా’’తి ఇదం ‘‘పటికస్సితో’’తి ఏత్థ కమ్మం, తస్మా ‘‘పటికస్సితో…పే… మూలాయ’’ ఇతి ఏత్తకమేవ భవితబ్బం, న ‘‘మూలాయపటికస్సనా’’తి ఏవం మఞ్ఞమానా సద్దవిదునో ‘‘పటికస్సనా’’తి ఇదం అధికన్తి వా వదేయ్యుం మక్ఖేయ్యుం వా, న పనేతం వత్తబ్బం. నవపాఠేసుయేవ అయం పాఠో సద్దలక్ఖణయుత్తో వా అయుత్తో వాతి చిన్తేతబ్బో, న పన పాళియట్ఠకథాదితో ఆగతేసు పోరాణపాఠేసు. తేసు పన కథం యోజియమానో అయం పాఠో సద్దయుత్తియా చ అత్థయుత్తియా చ సమన్నాగతో భవేయ్యాతి యోజనాకారోయేవ చిన్తేతబ్బో. అయఞ్చ పాఠో పోరాణపాళిపాఠోవ, తస్మా ‘‘మూలాయపటికస్సనా’’తి ఇదం కరణవసేన విపరిణామేత్వా ‘‘మూలాయపటికస్సనాయ పటికస్సితో’’తి యోజేతబ్బం.

కథం పనేతస్స పోరాణపాఠభావో జానితబ్బోతి? పకరణే ఆగతత్తా. వుత్తఞ్హి విమతివినోదనియం (వి. వి. టీ. చూళవగ్గ ౨.౧౦౨) ‘‘పాళియం పటికస్సితో సఙ్ఘేన ఉదాయి భిక్ఖు అన్తరా ఏకిస్సా ఆపత్తియా…పే… మూలాయపటికస్సనాతి ఇదం కరణవసేన విపరిణామేత్వా మూలాయపటికస్సనాయ పటికస్సితోతి యోజేతబ్బ’’న్తి. అథ వా ‘‘మూలాయ పటికస్సనా మూలాయపటికస్సనా’’తి అలుత్తసమాసవసేన ఉత్తరపదేన సమాసం కత్వా సఙ్ఘేన ఇత్థన్నామో భిక్ఖు అన్తరా సమ్బహులానం ఆపత్తీనం అప్పటిచ్ఛన్నానం హేతు పటికస్సితో. సా మూలాయపటికస్సనా ఖమతి సఙ్ఘస్సాతి యోజేతబ్బం. తథా హి వుత్తం తత్థేవ (వి. వి. టీ. చూళవగ్గ ౨.౧౦౨) ‘‘అథ వా మూలాయపటికస్సనా ఖమతి సఙ్ఘస్సాతి ఉత్తరపదేన సహ పచ్చత్తవసేనేవ యోజేతుమ్పి వట్టతీ’’తి.

తం దేన్తేన పఠమం మూలాయ పటికస్సిత్వా పచ్ఛాపరివాసో దాతబ్బోతి ఏత్థ తం ఓధానసమోధానపరివాసం దేన్తేన పఠమం తం భిక్ఖుం మూలాయ పటికస్సిత్వా మూలదివసే ఆకడ్ఢిత్వా తస్స అన్తరాపత్తియా సమోధానపరివాసో దాతబ్బోతి అత్థో. యథా కిం విమతివినోదనియం (వి. వి. టీ. చూళవగ్గ ౨.౧౦౨) ‘‘ఉదాయిం భిక్ఖుం అన్తరా ఏకిస్సా ఆపత్తియా…పే… మూలాయ పటికస్సిత్వాతి ఏత్థ అన్తరా ఏకిస్సా ఆపత్తియా హేతుభూతాయ ఉదాయిం భిక్ఖుం మూలాయ పటికస్సిత్వా మూలదివసే ఆకడ్ఢిత్వా తస్సా అన్తరాపత్తియా సమోధానపరివాసం దేతూతి యోజనా’’తి వుత్తం. మహాసుమత్థేరవాదే ఆవికారాపేత్వా విస్సజ్జేతబ్బోతి తస్స అతేకిచ్ఛభావం తేనేవ సఙ్ఘస్స పాకటం కారేత్వా లజ్జీగణతో వియోజనవసేన విస్సజ్జేతబ్బోతి అత్థో.

ఓధానసమోధానపరివాసకథా నిట్ఠితా.

అగ్ఘసమోధానపరివాసకథా

౨౪౪. అగ్ఘేన అగ్ఘవసేన అరహవసేన సమోధానం అగ్ఘసమోధానం, ఆపన్నాసు సమ్బహులాసు ఆపత్తీసు యా ఆపత్తియో చిరతరప్పటిచ్ఛన్నాయో, తాసం అగ్ఘేన సమోధాయ తాసం రత్తిపరిచ్ఛేదవసేన అవసేసానం ఊనతరప్పటిచ్ఛన్నానం ఆపత్తీనం పరివాసో దీయతి, అయం వుచ్చతి అగ్ఘసమోధానో . సతం ఆపత్తియోతి కాయసంసగ్గాదివసేన ఏకదివసే ఆపన్నా సతం ఆపత్తియో. దససతన్తి సహస్సఆపత్తియో. రత్తిసతం ఛాదయిత్వానాతి యోజేతబ్బం. ‘‘అగ్ఘసమోధానో నామ సభాగవత్థుకాయో సమ్బహులా ఆపత్తియో ఆపన్నస్స బహురత్తిం పటిచ్ఛాదితాపత్తియం నిక్ఖిపిత్వా దాతబ్బో, ఇతరో నానావత్థుకానం వసేనాతి అయమేతేసం విసేసో’’తి వజిరబుద్ధిటీకాయం (వజిర. టీ. చూళవగ్గ ౧౦౨) వుత్తం.

అగ్ఘసమోధానపరివాసకథా నిట్ఠితా.

౨౪౬. లిఙ్గపరివత్తనకకథాయం యది కస్సచి భిక్ఖునో ఇత్థిలిఙ్గం పాతు భవేయ్య, కిం తేన పున ఉపజ్ఝా గహేతబ్బా, పున ఉపసమ్పదా కాతబ్బా, కిం భిక్ఖూపసమ్పదాతో పట్ఠాయ వస్సగణనా కాతబ్బా, ఉదాహు ఇతో పట్ఠాయాతి పుచ్ఛాయ సతి తం పరిహరితుమాహ ‘‘సచే’’తిఆది. ఏవం సన్తే సా భిక్ఖునీ భిక్ఖూనం మజ్ఝేయేవ వసితబ్బం భవేయ్యాతి చోదనం సన్ధాయాహ ‘‘అప్పతిరూప’’న్తిఆది. ఏవం సన్తే భిక్ఖుభూతకాలే ఆపజ్జితాపత్తియో కథం కాతబ్బాతి చోదనం మనసి కత్వా ఆహ ‘‘యా దేసనాగామినియో వా’’తిఆది. తత్థ భిక్ఖూనం భిక్ఖునీహి సాధారణాతి సఞ్చరిత్తాదయో. అసాధారణాతి సుక్కవిస్సట్ఠిఆదయో. హోతు భగవతో అనుఞ్ఞాతవసేన లిఙ్గే పరివత్తే అసాధారణాపత్తీహి వుట్ఠితభావో, పున పకతిలిఙ్గే ఉప్పన్నే పున ఆపత్తి సియాతి ఆసఙ్కం పరిహరితుం ‘‘పున పకతిలిఙ్గే’’తిఆది వుత్తం. ఇదాని తమత్థం పాళియా సాధేతుం ‘‘వుత్తఞ్చేత’’న్తిఆదిమాహ. తస్సత్థో పఠమపారాజికవణ్ణనాయ టీకాసు (సారత్థ. టీ. ౨.౬౯; వజిర. టీ. పారాజిక ౬౯) వుత్తనయేనేవ దట్ఠబ్బో, ఇధ పన గరుకాపత్తివుట్ఠానకథాభూతత్తా సాయేవ కథా వుచ్చతే.

౨౪౭. తత్థ భిక్ఖునీహి సాధారణాయ పటిచ్ఛన్నాయ ఆపత్తియాతి సఞ్చరిత్తాదిఆపత్తియా, హేత్వత్థే చేతం కరణవచనం. పరివసన్తస్సాతి అనాదరే సామివచనం. పక్ఖమానత్తమేవ దాతబ్బం, న పున పరివాసో దాతబ్బో భిక్ఖునిభావే అపరివాసారహత్తాతి అధిప్పాయో. మానత్తం చరన్తస్సాతి అనాదరేయేవ సామివచనం, ఛారత్తమానత్తే ఆచిణ్ణేయేవ పరివత్తతి, పున పక్ఖమానత్తమేవ దాతబ్బన్తి. తేన వక్ఖతి ‘‘సచే చిణ్ణమానత్తస్సా’’తిఆది. అకుసలవిపాకే పరిక్ఖీణేతి పురిసిన్ద్రియస్స అన్తరధానం సన్ధాయ వుత్తం. ఇత్థిన్ద్రియపతిట్ఠానం పన కుసలవిపాకమేవ. వుత్తఞ్హి అట్ఠకథాయం ‘‘ఉభయమ్పి అకుసలేన అన్తరధాయతి, కుసలేన పటిలబ్భతీ’’తి. ఛారత్తం మానత్తమేవ దాతబ్బం, న పరివాసో దాతబ్బో, న వా పక్ఖమానత్తం దాతబ్బం.

‘‘అయం పన విసేసో’’తి వత్వా తం విసేసం దస్సేతుమాహ ‘‘సచే’’తిఆది. పరివాసదానం నత్థి, ఛారత్తం మానత్తమేవ దాతబ్బం. కస్మా? భిక్ఖునికాలే పటిచ్ఛన్నత్తా. భిక్ఖుకాలే ఛన్నాయేవ హి ఆపత్తి పరివాసారహా హోతి, నో భిక్ఖునికాలేతి అయమేతాసం విసేసో. పక్ఖమానత్తం చరన్తియాతి అనాదరే సామివచనం, పక్ఖమానత్తే ఆచిణ్ణేయేవాతి అత్థో. తథా హి వక్ఖతి ‘‘చిణ్ణమానత్తాయా’’తిఆది. ఛారత్తం మానత్తం చరన్తస్సాతిఆది వుత్తనయమేవ.

పరివాసవినిచ్ఛయకథా

ఇదాని సఙ్ఘాదిసేసాపత్తి యస్మా సావసేసగరుకాపత్తి హోతి సతేకిచ్ఛా, తస్మా యథా నామ రోగాతురో పుగ్గలో కిఞ్చి అత్తనో హితసుఖకారణం కాతుం న సక్కోతి, తమేనం కారుణికో తికిచ్ఛకో కరుణాసఞ్చోదితో తికిచ్ఛం కత్వా గేలఞ్ఞతో వుట్ఠాపేత్వా హితసుఖం జనేతి, ఏవం సఙ్ఘాదిసేసాపత్తిసమఙ్గీ పుగ్గలో ఆణావీతిక్కమన్తరాయికభావతో సగ్గమోక్ఖమగ్గం సోధేతుం న సక్కోతి, తమేనం మహాకారుణికో భగవా మహాకరుణాయ సఞ్చోదితమానసో అనేకేహి నయేహి ఆపత్తితో వుట్ఠానం కత్వా సగ్గమోక్ఖసుఖే పతిట్ఠపేతి, భగవతో అధిప్పాయఞ్ఞునో అట్ఠకథాచరియాపి అనేకేహి కారణేహి భగవతో వచనస్స అత్థం పకాసేత్వా విసుద్ధకామానం నయం దేన్తి, తథా టీకాచరియాదయోపి. ఏవం దిన్నే పన నయే యోనిసో మనసి కాతుం సక్కోన్తా పణ్డితా యథానుసిట్ఠం పటిపజ్జన్తి, అసక్కోన్తా అఞ్ఞథా అత్థం గహేత్వా న యథానుసిట్ఠం పటిపజ్జన్తి, తేసం దిట్ఠానుగతిం అనుగచ్ఛన్తా సిస్సాదయోపి తథేవ కరోన్తి, తస్మా భగవతో వచనఞ్చ పుబ్బేనాపరం సంసన్దిత్వా అట్ఠకథాటీకాదివచనఞ్చ సమ్మా తులయిత్వా తథతో భగవతో అధిప్పాయం ఞత్వా యథానుసిట్ఠం పటిపజ్జన్తేహి గరుకాపత్తితో వుట్ఠహనత్థం యోగో కరణీయో.

తస్మా యదా భిక్ఖూ ఆగచ్ఛన్తి వినయధరస్స సన్తికం ‘‘గరుకాపత్తివుట్ఠానం కరిస్సామా’’తి, తదా వినయధరేన ‘‘త్వం కతరాపత్తిం ఆపన్నో’’తి పుచ్ఛితబ్బో. ‘‘సఙ్ఘాదిసేసం ఆపన్నో’’తి వుత్తే ‘‘కతరసఙ్ఘాదిసేస’’న్తి పుచ్ఛిత్వా ‘‘ఇమం నామా’’తి వుత్తే సుక్కవిస్సట్ఠియం మోచేతుకామచేతనా, ఉపక్కమో, ముచ్చనన్తి తీణి అఙ్గాని. కాయసంసగ్గే మనుస్సిత్థీ, ఇత్థిసఞ్ఞితా, కాయసంసగ్గరాగో, తేన రాగేన వాయామో, హత్థగ్గాహాదిసమాపజ్జనన్తి పఞ్చ అఙ్గాని. దుట్ఠుల్లవాచాయం మనుస్సిత్థీ, ఇత్థిసఞ్ఞితా, దుట్ఠుల్లవాచస్సాదరాగో, తేన రాగేన ఓభాసనం, తఙ్ఖణవిజాననన్తి పఞ్చ అఙ్గాని. అత్తకామే మనుస్సిత్థీ, ఇత్థిసఞ్ఞితా, అత్తకామపారిచరియాయ రాగో, తేన రాగేన వణ్ణభణనం, తఙ్ఖణవిజాననన్తి పఞ్చ అఙ్గాని. సఞ్చరిత్తే యేసు సఞ్చరిత్తం సమాపజ్జతి, తేసం మనుస్సజాతికతా, నాలంవచనీయతా, పటిగ్గణ్హనవీమంసనపచ్చాహరణానీతి పఞ్చ అఙ్గాని. కుటికారే ఉల్లిత్తాదీనం అఞ్ఞతరతా, హేట్ఠిమపమాణసమ్భవో, అదేసితవత్థుకతా, పమాణాతిక్కన్తతా, అత్తుద్దేసికతా, వాసాగారతా, లేపఘటనాతి సత్త పమాణయుత్తాదీసు ఛధా అఙ్గాని. విహారకారే తానియేవ ఛ అఙ్గాని. దుట్ఠదోసే యం చోదేతి, తస్స ఉపసమ్పన్నోతి సఙ్ఖ్యుపగమనం, తస్మిం సుద్ధసఞ్ఞితా, యేన పారాజికేన చోదేతి, తస్స దిట్ఠాదివసేన అమూలకతా, చావనాధిప్పాయేన సమ్ముఖాచోదనా, తస్స తఙ్ఖణవిజాననన్తి పఞ్చ అఙ్గాని. అఞ్ఞభాగియే అఞ్ఞభాగియస్స అధికరణస్స కఞ్చిదేసం లేసమత్తం ఉపాదియనతా, పురిమాని పఞ్చాతి ఛ అఙ్గాని. సఙ్ఘభేదే భేదాయ పరక్కమనం, ధమ్మకమ్మేన సమనుభాసనం, కమ్మవాచాపరియోసానం, అప్పటినిస్సజ్జనన్తి చత్తారి అఙ్గాని. భేదానువత్తకే అఙ్గేసు యథా తత్థ పరక్కమనం, ఏవం ఇధ అనువత్తనన్తి చత్తారి అఙ్గాని. దుబ్బచే అఙ్గేసు యథా తత్థ పరక్కమనం, ఏవం ఇధ అవచనీయకరణతాతి చత్తారి అఙ్గాని. కులదూసకే అఙ్గేసు యథా తత్థ పరక్కమనం, ఏవం ఇధ ఛన్దాదీహి పాపనన్తి చత్తారి అఙ్గాని. ఇతి ఇమాని అఙ్గాని సోధేత్వా సచే అఙ్గపారిపూరీ హోతి, ‘‘సఙ్ఘాదిసేసో’’తి వత్తబ్బో. నో చే, ‘‘నాయం సఙ్ఘాదిసేసో, థుల్లచ్చయాదీసు అఞ్ఞతరాపత్తీ’’తి వత్వా ‘‘నాయం వుట్ఠానగామినీ, దేసనాగామినీ అయం ఆపత్తి, తస్మా పతిరూపస్స భిక్ఖుస్స సన్తికే దేసేహీ’’తి వత్వా దేసాపేతబ్బో.

అథ పన అనాపత్తిచ్ఛాయా పఞ్ఞాయతి, ‘‘అనాపత్తీ’’తి వత్వా ఉయ్యోజేతబ్బా. సచే పన సఙ్ఘాదిసేసచ్ఛాయా పఞ్ఞాయతి, ‘‘త్వం ఇమం ఆపత్తిం ఆపజ్జిత్వా ఛాదేసి, న ఛాదేసీ’’తి పుచ్ఛిత్వా ‘‘న ఛాదేమీ’’తి వుత్తే ‘‘తేన హి త్వం న పరివాసారహో, మానత్తారహోవ హోతీ’’తి వత్తబ్బో. ‘‘ఛాదేమీ’’తి పన వుత్తే ‘‘దససు ఆకారేసు అఞ్ఞతరకారణేన ఛాదేసి, ఉదాహు అఞ్ఞకారణేనా’’తి పుచ్ఛిత్వా ‘‘దససు అఞ్ఞతరకారణేనా’’తి వుత్తే ‘‘ఏవమ్పి మానత్తారహో హోతి, న పరివాసారహో’’తి వత్తబ్బో. అథ ‘‘అఞ్ఞకారణేనా’’తి వదతి, ఏవం సన్తేపి ‘‘త్వం ఆపత్తిఆపన్నభావం జానన్తో పటిచ్ఛాదేసి, ఉదాహు అజానన్తో’’తి పుచ్ఛిత్వా ‘‘అజానన్తో పటిచ్ఛాదేమీ’’తి వుత్తే చ ‘‘ఆపత్తిఆపన్నభావం సరన్తో పటిచ్ఛాదేసి, ఉదాహు విసరిత్వా పటిచ్ఛాదేసీ’’తి పుచ్ఛిత్వా ‘‘విసరిత్వా పటిచ్ఛాదేమీ’’తి వుత్తే చ ‘‘ఆపత్తిఆపన్నభావే వేమతికో హుత్వా పటిచ్ఛాదేసి, ఉదాహు నిబ్బేమతికో హుత్వా’’తి పుచ్ఛిత్వా ‘‘వేమతికో హుత్వా’’తి వుత్తే చ ‘‘న త్వం పరివాసారహో, మానత్తారహోవ హోతీ’’తి వత్తబ్బో.

అథ ‘‘జానన్తో పటిచ్ఛాదేమీ’’తి వుత్తే చ ‘‘సరన్తో పటిచ్ఛాదేమీ’’తి వుత్తే చ ‘‘నిబ్బేమతికో హుత్వా పటిచ్ఛాదేమీ’’తి వుత్తే చ ‘‘త్వం పరివాసారహో’’తి వత్తబ్బో. వుత్తఞ్హేతం సముచ్చయక్ఖన్ధకే (చూళవ. ౧౪౪) ‘‘సో ఏవం వదతి ‘యాయం, ఆవుసో, ఆపత్తి జానపటిచ్ఛన్నా, ధమ్మికం తస్సా ఆపత్తియా పరివాసదానం, ధమ్మత్తా రుహతి. యా చ ఖ్వాయం, ఆవుసో, ఆపత్తి అజానప్పటిచ్ఛన్నా, అధమ్మికం తస్సా ఆపత్తియా పరివాసదానం, అధమ్మత్తా న రుహతి. ఏకిస్సా, ఆవుసో, ఆపత్తియా భిక్ఖు మానత్తారహో’’’తి చ, ‘‘సో ఏవం వదతి ‘యాయం ఆపత్తి సరమానపటిచ్ఛన్నా, ధమ్మికం తస్సా ఆపత్తియా పరివాసదానం, ధమ్మత్తా రుహతి. యా చ ఖ్వాయం ఆపత్తి అసరమానపటిచ్ఛన్నా, అధమ్మికం తస్సా ఆపత్తియా పరివాసదానం, అధమ్మత్తా న రుహతి. ఏకిస్సా, ఆవుసో, ఆపత్తియా భిక్ఖు మానత్తారహో’’’తి చ, ‘‘సో ఏవం వదతి ‘యాయం, ఆవుసో, ఆపత్తి నిబ్బేమతికపటిచ్ఛన్నా, ధమ్మికం తస్సా ఆపత్తియా పరివాసదానం, ధమ్మత్తా రుహతి. యా చ ఖ్వాయం, ఆవుసో, ఆపత్తి వేమతికపటిచ్ఛన్నా, అధమ్మికం తస్సా ఆపత్తియా పరివాసదానం, అధమ్మత్తా న రుహతి. ఏకిస్సా, ఆవుసో, ఆపత్తియా భిక్ఖుమానత్తారహో’’’తి చ.

ఏవం పరివాసారహభావం పకాసేత్వా ‘‘అయం భిక్ఖు పరివాసారహో, తీసు పరివాసేసు కతరపరివాసారహో’’తి చిన్తేత్వా ‘‘భిక్ఖు త్వం కతి ఆపత్తియో ఛాదేసీ’’తి పుచ్ఛిత్వా ‘‘ఏకం ఆపత్తి’’న్తి వా ‘‘ద్వే తీణి తతుత్తరి వా ఆపత్తియో ఛాదేమీ’’తి వా వుత్తే ‘‘కతీహం త్వం ఆపత్తిం పటిచ్ఛాదేసీ’’తి పుచ్ఛిత్వా ‘‘ఏకాహమేవాహం పటిచ్ఛాదేమీ’’తి వా ‘‘ద్వీహం తీహం తతుత్తరి వా పటిచ్ఛాదేమీ’’తి వా వుత్తే ‘‘యావతీహం పటిచ్ఛాదేసి, తావతీహం త్వం పటివసిస్ససీ’’తి వత్తబ్బో. వుత్తఞ్హేతం భగవతా ‘‘యావతీహం జానం పటిచ్ఛాదేతి, తావతీహం తేన భిక్ఖునా అకామా పరివత్థబ్బ’’న్తి. తతో ‘‘అయం భిక్ఖు ఆపత్తిపరియన్తం జానాతి, తస్మా పటిచ్ఛన్నపరివాసారహో’’తి (పారా. ౪౪౨) ఞత్వా తదనురూపా కమ్మవాచా కాతబ్బా.

ఏత్థ చ ఆపత్తిపరియన్తపుచ్ఛనం కమ్మవాచాకరణత్థమేవ హోతి, రత్తిపరియన్తపుచ్ఛనం పన తదత్థఞ్చేవ సుద్ధన్తపరివాసస్స అననురూపభావదస్సనత్థఞ్చ హోతి. వుత్తఞ్హి అట్ఠకథాయం (చుళవ. అట్ఠ. ౧౦౨) ‘‘సో దువిధో చూళసుద్ధన్తో మహాసుద్ధన్తోతి, దువిధోపి చేస రత్తిపరిచ్ఛేదం సకలం వా ఏకచ్చం వా అజానన్తస్స చ అసరన్తస్స చ తత్థ వేమతికస్స చ దాతబ్బో. ఆపత్తిపరియన్తం పన ‘అహం ఏత్తకా ఆపత్తియో ఆపన్నో’తి జానాతు వా, మా వా, అకారణమేత’’న్తి. తతో తస్స భిక్ఖునో నిసీదనట్ఠానం జానితబ్బం. దువిధఞ్హి నిసీదనట్ఠానం అనిక్ఖిత్తవత్తేన నిసీదితబ్బట్ఠానం, నిక్ఖిత్తవత్తేన నిసీదితబ్బట్ఠానన్తి.

తత్థ అప్పభిక్ఖుకే విహారే సభాగభిక్ఖూనం వసనట్ఠానే ఉపచారసీమాపరిచ్ఛిన్నో అన్తోవిహారో అనిక్ఖిత్తవత్తేన నిసీదితబ్బట్ఠానం హోతి. ఉపచారసీమం అతిక్కమ్మ మహామగ్గతో ఓక్కమ్మ గుమ్బవతిపటిచ్ఛన్నట్ఠానం నిక్ఖిత్తవత్తేన నిసీదితబ్బట్ఠానం హోతి. వుత్తఞ్హి అట్ఠకథాయం (చూళవ. అట్ఠ. ౧౦౨) ‘‘సచే అప్పభిక్ఖుకో విహారో హోతి, సభాగా భిక్ఖూ వసన్తి, వత్తం అనిక్ఖిపిత్వా విహారేయేవ రత్తిపరిగ్గహో కాతబ్బో. అథ న సక్కా సోధేతుం, వుత్తనయేనేవ వత్తం నిక్ఖిపిత్వా పచ్చూససమయే ఏకేన భిక్ఖునా సద్ధిం మానత్తవణ్ణనాయం వుత్తనయేనేవ ఉపచారసీమం అతిక్కమిత్వా మహామగ్గా ఓక్కమ్మ పటిచ్ఛన్నట్ఠానే నిసీదిత్వా అన్తోఅరుణేయేవ వుత్తనయేనేవ వత్తం సమాదియిత్వా తస్స భిక్ఖునో పరివాసో ఆరోచేతబ్బో’’తి. ‘‘మానత్తవణ్ణనాయం వుత్తనయేనేవా’’తి చ ‘‘సచే అప్పభిక్ఖుకో విహారో హోతి, సభాగా భిక్ఖూ వసన్తి, వత్తం అనిక్ఖిపిత్వా అన్తోవిహారేయేవ రత్తియో గణేతబ్బా. అథ న సక్కా సోధేతుం, వుత్తనయేనేవ వత్తం నిక్ఖిపిత్వా పచ్చూససమయే చతూహి పఞ్చహి వా భిక్ఖూహి సద్ధిం పరిక్ఖిత్తస్స విహారస్స పరిక్ఖేపతో, అపరిక్ఖిత్తస్స పరిక్ఖేపారహట్ఠానతో ద్వే లేడ్డుపాతే అతిక్కమిత్వా మహామగ్గతో ఓక్కమ్మ గుమ్బేన వా వతియా వా పటిచ్ఛన్నట్ఠానే నిసీదితబ్బ’’న్తి (వి. సఙ్గ. అట్ఠ. ౨౩౮) ఇదం వచనం సన్ధాయ వుత్తం.

తత్థ అప్పభిక్ఖుకో విహారో హోతీతి ఇదం బహుభిక్ఖుకే విహారే అఞ్ఞే భిక్ఖూ గచ్ఛన్తి, అఞ్ఞే భిక్ఖూ ఆగచ్ఛన్తి, తస్మా రత్తిచ్ఛేదవత్తభేదకారణాని సోధేతుం దుక్కరత్తా వుత్తం. వక్ఖతి హి ‘‘అథ న సక్కా సోధేతు’’న్తి. సభాగా భిక్ఖూ వసన్తీతి ఇదం విసభాగానం వేరీభిక్ఖూనం సన్తికే వత్తం ఆరోచేన్తో పకాసేతుకామో హోతి, తస్మా వుత్తం. వుత్తఞ్హి అట్ఠకథాయం (చూళవ. అట్ఠ. ౧౦౨; వి. సఙ్గ. అట్ఠ. ౨౩౬) ‘‘తస్మా అవేరిసభాగస్స సన్తికే ఆరోచేతబ్బా. యో పన విసభాగో హోతి సుత్వా పకాసేతుకామో, ఏవరూపస్స ఉపజ్ఝాయస్సపి సన్తికే నారోచేతబ్బా’’తి, తస్మా విసభాగానం వసనట్ఠానే వత్తం అసమాదియిత్వా బహియేవ కాతుమ్పి వట్టతీతి దట్ఠబ్బం. విహారేయేవాతి అన్తోఉపచారసీమాయమేవ. వక్ఖతి హి ‘‘అథ న సక్కా…పే… ఉపచారసీమం అతిక్కమిత్వా’’తి. రత్తిపరిగ్గహో కాతబ్బోతి రత్తిగణనా కాతబ్బా. వుత్తఞ్హి మానత్తవణ్ణనాయం ‘‘రత్తియో గణేతబ్బా’’తి. అథ న సక్కా సోధేతున్తి బహుభిక్ఖుకత్తా వా విహారస్స విసభాగానం వసనట్ఠానత్తా వా రత్తిచ్ఛేదవత్తాభేదకారణానిపి సోధేతుం న సక్కా. వత్తం నిక్ఖిపిత్వాతి పరివాసవత్తం నిక్ఖిపిత్వా. పచ్చూససమయేతి పచ్ఛిమయామకాలే అరుణోదయతో పురేతరమేవ. తథా హి వక్ఖతి ‘‘అన్తోఅరుణేయేవ వుత్తనయేన వత్తం సమాదియిత్వా తస్స భిక్ఖునో పరివాసో ఆరోచేతబ్బో’’తి. ఏకేన భిక్ఖునా సద్ధిన్తి విప్పవాసరత్తిచ్ఛేదవిముచ్చనత్థం వినా పకతత్తేన సభిక్ఖుకఆవాసఅభిక్ఖుకఅనావాసగమనసఙ్ఖాతవత్తభేదవిముచ్చనత్థఞ్చ వుత్తం. తథా హి వుత్తం ‘‘న, భిక్ఖవే, పారివాసికేన భిక్ఖునా సభిక్ఖుకా ఆవాసా అభిక్ఖుకో అనావాసో గన్తబ్బో అఞ్ఞత్ర పకతత్తేన అఞ్ఞత్ర అన్తరాయా’’తి (చూళవ. ౭౬).

మానత్తవణ్ణనాయం వుత్తనయేనాతి ‘‘పరిక్ఖిత్తస్స విహారస్స పరిక్ఖేపతో, అపరిక్ఖిత్తస్స పరిక్ఖేపారహట్ఠానతో ద్వే లేడ్డుపాతే అతిక్కమిత్వా’’తి వుత్తనయేన. యది ఏవం విసమమిదం నయదస్సనం, పరిక్ఖేపపరిక్ఖేపారహట్ఠానే ఏవ హి ఉపచారసీమా హోతి, కస్మా తత్థ ఉపచారసీమతో ద్వేలేడ్డుపాతాతిక్కమో వుత్తో, ఇధ పన ఉపచారసీమాతిక్కమో ఏవాతి? సచ్చం, తథాపి విహారే భిక్ఖూనం సజ్ఝాయాదిసద్దసవనసబ్భావతో సువిదూరాతిక్కమో వుత్తో, ఇధ పన ఉపచారసీమతో అతిక్కమమత్తోపి అతిక్కమోయేవాతి కత్వా వుత్తో. బుద్ధమతఞ్ఞునో హి అట్ఠకథాచరియా. తథా హి వుత్తం వజిరబుద్ధిటీకాయం (వజిర. టీ. చూళవగ్గ ౯౭) ‘‘పరిక్ఖిత్తస్స విహారస్స పరిక్ఖేపతోతిఆది కిఞ్చాపి పాళియం నత్థి, అథ ఖో అట్ఠకథాచరియానం వచనేన తథా ఏవ పటిపజ్జితబ్బన్తి చ వుత్త’’న్తి.

మానత్తవణ్ణనాయం చతూహి పఞ్చహి వా భిక్ఖూహి సద్ధిన్తి ఇదం పన ఊనేగణేచరణరత్తిచ్ఛేదవిముచ్చనత్థం వుత్తం. ద్వే లేడ్డుపాతే అతిక్కమిత్వాతిఆది అఞ్ఞేసం భిక్ఖూనం సవనూపచారదస్సనూపచారవిజహనత్థం వుత్తం. తేనేవాహ టీకాచరియో ‘‘ద్వే లేడ్డుపాతే అతిక్కమిత్వాతి ఇదం విహారే భిక్ఖూనం సజ్ఝాయాదిసద్దసవనూపచారవిజహనత్థం వుత్తం, ‘మహామగ్గతో ఓక్కమ్మాతి ఇదం మగ్గపటిపన్నానం భిక్ఖూనం సవనూపచారవిజహనత్థం, గుమ్బేన వాతిఆది దస్సనూపచారవిజహనత్థ’’న్తి. తస్మా యథావుత్తం దువిధం ఠానం పరివసన్తమానత్తచారికభిక్ఖూహి నిసీదితబ్బట్ఠానం హోతి. తేసు చ యది అన్తోవిహారేయేవ నిసీదిత్వా పరివసతి, ఉపచారసీమగతానం సబ్బేసం భిక్ఖూనం ఆరోచేతబ్బం హోతి. అథ బహిఉపచారసీమాయం, దిట్ఠరూపానం సుతసద్దానం ఆరోచేతబ్బం. అదిట్ఠఅసుతానమ్పి అన్తోద్వాదసహత్థగతానం ఆరోచేతబ్బమేవ. వుత్తఞ్హి వజిరబుద్ధిటీకాయం ‘‘వత్తం నిక్ఖిపిత్వా వసన్తస్స ఉపచారసీమగతానం సబ్బేసం ఆరోచనకిచ్చం నత్థి, దిట్ఠరూపానం సుతసద్దానం ఆరోచేతబ్బం. అదిట్ఠఅస్సుతానమ్పి అన్తోద్వాదసహత్థగతానం ఆరోచేతబ్బం. ఇదం వత్తం నిక్ఖిపిత్వా వసన్తస్స లక్ఖణన్తి వుత్త’’న్తి. ఇదఞ్చ వత్తం అనిక్ఖిపిత్వా వసన్తస్స అన్తోవిహారేయేవ రత్తిపరిగ్గహస్స చ నిక్ఖిపిత్వా వసన్తస్స ఉపచారసీమం అతిక్కమిత్వా వత్తసమాదానస్స చ అట్ఠకథాయం వుత్తత్తా వుత్తం. ఉపచారో పన అన్తోసీమాయ ఠితానం సకలఉపచారసీమా హోతి, బహిఉపచారసీమాయ ఠితానం ద్వాదసహత్థమత్తం. తేనేవ హి ఉద్దేసభత్తాదిసఙ్ఘలాభో యది అన్తోసీమాయ ఉప్పజ్జతి, సీమట్ఠకసఙ్ఘస్స హోతి. యది బహిసీమాయం, ద్వాదసహత్థబ్భన్తరే పత్తభిక్ఖూనం, తస్మా ఉపచారవసేనపి ఏస అత్థో విఞ్ఞాయతి. తథా హి వుత్తం వజిరబుద్ధిటీకాయం (వజిర. టీ. చూళవగ్గ ౯౭) ‘‘అత్థిభావం సల్లక్ఖేత్వాతి ద్వాదసహత్థే ఉపచారే సల్లక్ఖేత్వా అనిక్ఖిత్తవత్తానం ఉపచారసీమాయ ఆగతభావం సల్లక్ఖేత్వా సహవాసాదికం వేదితబ్బన్తి చ వుత్త’’న్తి.

ఏవం అనిక్ఖిత్తవత్తానం హుత్వా పరివసన్తానం అన్తోవిహారేయేవ వసనస్స, నిక్ఖిత్తవత్తానం హుత్వా పరివసన్తానం విహారతో బహి ద్వే లేడ్డుపాతే అతిక్కమిత్వా వసనస్స చ అట్ఠకథాదీసు పకరణేసు ఆగతత్తా తథాగతనయో పకరణాగతనయో హోతి. ఇదాని పన ఆచరియా అనిక్ఖిత్తవత్తస్స చ రత్తిచ్ఛేదవత్తభేదదోసే పరిహరితుం అతిదుక్కరత్తా, నిక్ఖిత్తవత్తస్స చ దేవసికం పచ్చూససమయే బహిసీమగమనస్స దుక్ఖత్తా, వాళసరీసపాదిపరిసయస్స చ ఆసఙ్కితబ్బభావతో రత్తిచ్ఛేదవత్తభేదపరిహరణవసేన లక్ఖణపారిపూరిమేవ మనసి కరోన్తా నిక్ఖిత్తవత్తాపి సమానా అన్తోవిహారేయేవ పరివాసవసనఞ్చ మానత్తచరణఞ్చ కరోన్తి.

ఏకచ్చే ఆచరియా బహిఉపచారసీమాయం పతిరూపట్ఠానే పకతత్తానం భిక్ఖూనం వసనసాలం కారాపేత్వా పారివాసికభిక్ఖూనం నిపజ్జనమఞ్చం సబ్బతో ఛన్నపరిచ్ఛిన్నం సద్వారబన్ధనం సుగుత్తం కారాపేత్వా తం పదేసం వతియా పరిక్ఖిపాపేత్వా సాయన్హసమయే తత్థ గన్త్వా ఉపట్ఠాకసామణేరాదయో నివత్తాపేత్వా పురిమయామే వా మజ్ఝిమయామే వా సమన్తతో సద్దఛిజ్జనకాలే పకతత్తభిక్ఖూ సాలాయం నిపజ్జాపేత్వా పారివాసికభిక్ఖూ వత్తం సమాదాపేత్వా ఆరోచాపేత్వా అత్తనో అత్తనో మఞ్చకేసు నిపజ్జాపేత్వా పచ్ఛిమయామకాలే ఉట్ఠాపేత్వా అరుణే ఉట్ఠితే ఆరోచాపేత్వా వత్తం నిక్ఖిపాపేన్తి. ఏస నయో పకరణేసు అనాగతత్తా ఆచరియానం మతేన కతత్తా ఆచరియనయో నామ. ఏస నయోపి యథారుతతో పకరణేసు అనాగతోపి పకరణానులోమవసేన రత్తిచ్ఛేదవత్తభేదదోసే పరిహరిత్వా లజ్జిపేసలేహి బహుస్సుతేహి సిక్ఖాకామేహి వినయే పకతఞ్ఞూహి విచారితో సమానో సున్దరో పసత్థోవ హోతి, తస్మా ‘‘అనులోమనయో’’తిపి వత్తుం వట్టతి.

నను చ అనిక్ఖిత్తవత్తానంయేవ అన్తోవిహారే వసనం అట్ఠకథాయం వుత్తం, అథ కస్మా నిక్ఖిత్తవత్తాపి సమానా వసన్తీతి? సచ్చం, తత్థ పన అప్పభిక్ఖుకత్తా సభాగభిక్ఖూనం వసనట్ఠానత్తా చ రత్తిచ్ఛేదవత్తభేదదోసే చ పరిహరితుం సక్కుణేయ్యభావతో సకలరత్తిన్దివమ్పి వత్తం అనిక్ఖిపిత్వా వసనం వుత్తం, ఇధ పన తథా అసక్కుణేయ్యభావతో దివా వత్తం నిక్ఖిపిత్వా రత్తియం సమాదియన్తో ఆగన్తుకానం అనాగమనకాలభావతో, సద్దఛిజ్జనకాలభావతో చ రత్తిచ్ఛేదాదిదోసే పరిహరితుం సక్కుణేయ్యత్తా తదనులోమోయేవ హోతీతి మన్త్వా ఆచరియా ఏవం కరోన్తీతి దట్ఠబ్బం.

ఏవం హోతు, బహిఉపచారసీమాయ వసన్తానం పటిచ్ఛన్నట్ఠానే నిసీదనమేవ అట్ఠకథాయం వుత్తం, న పకతత్తసాలాకరణమఞ్చకరణాదీని, అథ కస్మా ఏతాని కరోన్తీతి? సచ్చం, తథాపి పకతత్తసాలాకరణం పారివాసికానం భిక్ఖూనం పకతత్తేహి భిక్ఖూహి విప్పవాసరత్తిచ్ఛేదవత్తభేదదోసపరిహరణత్థం, తం ‘‘తయో ఖో, ఉపాలి, పారివాసికస్స భిక్ఖునో రత్తిచ్ఛేదా సహవాసో, విప్పవాసో, అనారోచనా’’తి వుత్తపాఠం (చూళవ. ౮౩) అనులోమేతి. మఞ్చకరణం సహవాసరత్తిచ్ఛేదవత్తభేదదోసపరిహరణత్థం, తం ‘‘న, భిక్ఖవే, పారివాసికేన భిక్ఖునా పకతత్తేన భిక్ఖునా సద్ధిం ఏకచ్ఛన్నే ఆవాసే వత్థబ్బం, న ఏకచ్ఛన్నే అనావాసే వత్థబ్బం, న ఏకచ్ఛన్నే ఆవాసే వా అనావాసే వా వత్థబ్బ’’న్తి వుత్తపాఠఞ్చ (చూళవ. ౮౧) యథావుత్తపాఠఞ్చ అనులోమేతి. ఆది-సద్దేన సాయన్హసమయే గమనాదీని సఙ్గణ్హాతి. తేసు అట్ఠకథాయం పచ్చూససమయే గమనే ఏవ వుత్తేపి సాయన్హసమయే గమనం రత్తిగమనస్స బహుపరిస్సయత్తా పరిస్సయవినోదనత్థం, తం ‘‘అన్తరాయతో పరిముచ్చనత్థాయ గన్తబ్బమేవా’’తి వుత్తం అట్ఠకథాపాఠం (చూళవ. అట్ఠ. ౭౬) అనులోమేతి. ఉపట్ఠాకసామణేరాదీనం నివత్తాపనం అనుపసమ్పన్నేన సహసేయ్యసఙ్కానివత్తనత్థం, తం ‘‘యో పన భిక్ఖు అనుపసమ్పన్నేన సహసేయ్యం కప్పేయ్య, పాచిత్తియ’’న్తి వుత్తం మాతికాపాఠం (పాచి. ౪౯) అనులోమేతి. పురిమయామే వా మజ్ఝిమయామే వా సమన్తతో సద్దఛిజ్జనకాలే పకతత్తభిక్ఖూ సాలాయం నిపజ్జాపేత్వా పారివాసికభిక్ఖూనం వత్తసమాదాపనం అఞ్ఞభిక్ఖూనం సద్దసవనవివజ్జనత్థం, తం అనారోచనరత్తిచ్ఛేదదోసపరిహరణత్థం, తం యథావుత్తరత్తిచ్ఛేదపాఠం అనులోమేతి.

నను చ అట్ఠకథాయం అన్తోఅరుణేయేవ వత్తసమాదాపనం వుత్తం, అథ కస్మా ‘‘పురిమయామమజ్ఝిమయామేసూ’’తి వుత్తన్తి? నాయం దోసో, హియ్యోఅరుణుగ్గమనతో పట్ఠాయ హి యావ అజ్జఅరుణుగ్గమనా ఏకో రత్తిన్దివో అజ్జఅరుణస్స అన్తో నామ, అజ్జఅరుణతో పట్ఠాయ పచ్ఛాకాలో అరుణస్స బహి నామ, తస్మా పురిమమజ్ఝిమయామేసు కతవత్తసమాదానమ్పి అరుణోదయతో పురే కతత్తా అన్తోఅరుణే కతంయేవ హోతి. వత్తం అసమాదియిత్వా నిపజ్జనే చ సతి నిద్దావసేన అరుణుగ్గమనకాలం అజానిత్వా వత్తసమాదానం అతిక్కన్తం భవేయ్య, తస్మా పురేతరమేవ సమాదానం కత్వా నిపజ్జనం ఞాయాగతం హోతి, ‘‘అన్తోఅరుణేయేవ వుత్తనయేనేవ వత్తం సమాదియిత్వా’’తి వుత్తఅట్ఠకథాపాఠఞ్చ (చూళవ. అట్ఠ. ౧౦౨) అనులోమేతి.

ఏవం హోతు, ఏవం సన్తేపి కస్మా ‘‘ఆరోచాపేత్వా’’తి వుత్తం, నను మాళకసీమాయం సమాదిన్నకాలేయేవ వత్తమారోచితన్తి? సచ్చం ఆరోచితం, అయం పన భిక్ఖు దివా వత్తం నిక్ఖిపిత్వా నిసిన్నో, ఇదాని సమాదిన్నో, తస్మా మాళకసీమాయ ఆరోచితమ్పి పున ఆరోచేతబ్బం హోతి. ఇదమ్పి ‘‘అన్తోఅరుణేయేవ వుత్తనయేనేవ వత్తం సమాదియిత్వా తస్స భిక్ఖునో పరివాసో ఆరోచేతబ్బో’’తి పాఠం (చూళవ. అట్ఠ. ౧౦౨) అనులోమేతి. అథ ‘‘అత్తనో అత్తనో మఞ్చకేసు నిపజ్జాపేత్వా’’తి కస్మా వుత్తం, నను అఞ్ఞమఞ్ఞస్స మఞ్చేసు నిపజ్జమానాపి పకతత్తసాలతో నిబ్బోదకపతనట్ఠానతో బహి నిపజ్జమానా సహవాసరత్తిచ్ఛేదదోసతో ముత్తాయేవాతి? న పనేవం దట్ఠబ్బం. న హి పారివాసికో పకతత్తభిక్ఖూహేవ ఏకచ్ఛన్నే నిపన్నో సహవాసరత్తిచ్ఛేదప్పత్తో హోతి, అథ ఖో అఞ్ఞమఞ్ఞమ్పి హోతియేవ. వుత్తఞ్చేతం సమన్తపాసాదికాయం (చూళవ. అట్ఠ. ౮౧) ‘‘సచే హి ద్వే పారివాసికా ఏకతో వసేయ్యుం, తే అఞ్ఞమఞ్ఞస్స అజ్ఝాచారం ఞత్వా అగారవా వా విప్పటిసారినో వా హుత్వా పాపిట్ఠతరం వా ఆపత్తిం ఆపజ్జేయ్యుం విబ్భమేయ్యుం వా, తస్మా నేసం సహసేయ్యా సబ్బప్పకారేన పటిక్ఖిత్తా’’తి. ‘‘పచ్ఛిమయామకాలే ఉట్ఠాపేత్వా అరుణే ఉట్ఠితే ఆరోచాపేత్వా వత్తం నిక్ఖిపాపేన్తీ’’తి ఏత్థ అరుణే అనుట్ఠితేయేవ వత్తనిక్ఖిపనే కరియమానే రత్తిచ్ఛేదో హోతి, సా రత్తి గణనూపగా న హోతి, తస్మా పఠమపరిచ్ఛేదే వుత్తం అరుణకథావినిచ్ఛయం ఓలోకేత్వా అరుణుగ్గమనభావో సుట్ఠు జానితబ్బో.

‘‘ఆరోచాపేత్వా వత్తం నిక్ఖిపాపేతబ్బ’’న్తి వుత్తం. కస్మా ఆరోచాపేతి, నను సమాదిన్నకాలేయేవ ఆరోచితన్తి? సచ్చం, తథాపి పారివాసికవత్తసమాదానకాలే ఆరోచితేసు భిక్ఖూసు ఏకచ్చే నిక్ఖిపనకాలే గచ్ఛన్తి, అఞ్ఞే ఆగచ్ఛన్తి, ఏవం పరిససఙ్కమనమ్పి సియా, తథా చ సతి అభినవాగతానం సబ్భావా ఆరోచేతబ్బం హోతి, అసతి పన అభినవాగతభిక్ఖుమ్హి ఆరోచనకిచ్చం నత్థి. ఏవం సన్తేపి ఆరోచనే దోసాభావతో పున ఆరోచనం ఞాయాగతం హోతి, మానత్తచరణకాలే పన సమాదానే ఆరోచితేపి నిక్ఖిపనే అవస్సం ఆరోచేతబ్బమేవ. కస్మా? దివసన్తరభావతో. ‘‘దేవసికం ఆరోచేతబ్బ’’న్తి (చూళవ. అట్ఠ. ౯౦) హి వుత్తం. ఏవం సన్తేపి సాయం సమాదానకాలే ఆరోచేస్సతి, తస్మా నిక్ఖిపనే ఆరోచనకిచ్చం నత్థీతి చే? న, సాయం సమాదానకాలే ఏతే భిక్ఖూ ఆగచ్ఛిస్సన్తిపి, న ఆగచ్ఛిస్సన్తిపి, అనాగతానం కథం ఆరోచేతుం లభిస్సతి, అనారోచనే చ సతి రత్తిచ్ఛేదో సియా, తస్మా తస్మిం దివసే అరుణే ఉట్ఠితే వత్తనిక్ఖిపనతో పురేయేవ ఆరోచేతబ్బన్తి నో మతి, సుట్ఠుతరం ఉపధారేత్వా గహేతబ్బం. ఏవం పకరణాగతనయేన వా పకరణానులోమఆచరియనయేన వా సమ్మాసమ్బుద్ధస్స ఆణం పతిట్ఠాపేన్తేన వినయకోవిదేన బహుస్సుతేన లజ్జీపేసలభూతేన వినయధరేన విసుద్ధికామానం పేసలానం భిక్ఖూనం సీలవిసుద్ధత్థాయ సుట్ఠు విచారేత్వా పరివాసవత్తామానత్తచరణవత్తాని ఆచిక్ఖితబ్బానీతి.

ఇమస్మిం ఠానే లజ్జీభిక్ఖూనం పరివాసాదికథాయ కుసలత్థం నానావాదనయో వుచ్చతే – కేచి భిక్ఖూ ‘‘పకతత్తసాలం కురుమానేన తస్సా సాలాయ మజ్ఝే థమ్భం నిమిత్తం కత్వా తతో ద్వాదసహత్థమత్తం పదేసం సల్లక్ఖేత్వా యథా పఞ్ఞత్తే పారివాసికానం మఞ్చే నిపన్నస్స భిక్ఖుస్స గీవా తస్స పదేసస్స ఉపరి హోతి, తథా పఞ్ఞాపేతబ్బో. ఏవం కతే సుకతం హోతీ’’తి వదన్తి కరోన్తి చ. ఏకచ్చే ‘‘మఞ్చే నిపన్నస్స భిక్ఖుస్స కటి తస్స పదేసస్స ఉపరి హోతి, యథా పఞ్ఞాపేతబ్బో, ఏవం కతే సుకతం హోతీ’’తి వదన్తి కరోన్తి చ, తం వచనం నేవ పాళియం, న అట్ఠకథాటీకాదీసు విజ్జతి, కేవలం తేసం పరికప్పమేవ. అయం పన నేసం అధిప్పాయో సియా – ‘‘ద్వాదసహత్థం పన ఉపచారం ముఞ్చిత్వా నిసీదితుం వట్టతీ’’తి అట్ఠకథాయం వుత్తవచనఞ్చ ‘‘అథ ద్వాదసహత్థం ఉపచారం ఓక్కమిత్వా అజానన్తస్సేవ గచ్ఛతి, రత్తిచ్ఛేదో హోతి ఏవ, వత్తభేదో పన నత్థీ’’తి అట్ఠకథావచనఞ్చ (చూళవ. అట్ఠ. ౯౭) ‘‘అదిట్ఠఅస్సుతానమ్పి అన్తోద్వాదసహత్థగతానం ఆరోచేతబ్బ’’న్తి వుత్తటీకావచనఞ్చ (సారత్థ. టీ. చూళవగ్గ ౩.౯౭) ‘‘అదిట్ఠఅస్సుతానమ్పి అన్తోద్వాదసహత్థగతానం ఆరోచేతబ్బం, ‘ఇదం వత్తం నిక్ఖిపిత్వా వసన్తస్స లక్ఖణ’న్తి వుత్త’’న్తి వుత్తవజిరబుద్ధిటీకావచనఞ్చ (వజిర. టీ. చూళవగ్గ ౯౭) ‘‘అత్థిభావం సల్లక్ఖేత్వాతి ద్వాదసహత్థే ఉపచారే సల్లక్ఖేత్వా, అనిక్ఖిత్తవత్తానం ఉపచారసీమాయ ఆగతభావం సల్లక్ఖేత్వా సహవాసాదికం వేదితబ్బ’’న్తి వుత్తం వజిరబుద్ధిటీకావచనఞ్చ పస్సిత్వా అయోనిసో అత్థం గహేత్వా సబ్బత్థ ద్వాదసహత్థమేవ పమాణం, తతో ఊనమ్పి అధికమ్పి న వట్టతి, తస్మా యథావుత్తనయేన మజ్ఝే థమ్భతో ద్వాదసహత్థమత్తే పదేసే నిపన్నస్స భిక్ఖుస్స గీవా వా కటి వా హోతు, ఏవం సన్తే ద్వాదసహత్థప్పదేసే పారివాసికభిక్ఖు హోతి, తతో సహవాసతో వా విప్పవాసతో వా రత్తిచ్ఛేదవత్తభేదదోసా న హోన్తీతి.

తత్రేవం యుత్తాయుత్తవిచారణా కాతబ్బా. యథావుత్తపాఠేసు పఠమపాఠస్స అయమధిప్పాయో – పకతత్తభిక్ఖుమ్హి ఛమాయ నిసిన్నే యది పారివాసికభిక్ఖు ఆసనే నిసీదితుకామో, పకతత్తస్స భిక్ఖునో నిసిన్నట్ఠానతో ద్వాదసహత్థం ఉపచారం ముఞ్చిత్వావ నిసీదితుం వట్టతి, న ద్వాదసహత్థబ్భన్తరేతి. ఏతేన ద్వీసుపి ఛమాయ నిసిన్నేసు ద్వాదసహత్థబ్భన్తరేపి వట్టతి, ద్వాదసహత్థప్పదేసతో బహి నిసీదన్తో ఆసనేపి నిసీదితుం వట్టతీతి దస్సేతి. తేనాహ ‘‘న ఛమాయ నిసిన్నేతి పకతత్తే భూమియం నిసిన్నే ఇతరేన అన్తమసో తిణసన్థరేపి ఉచ్చతరే వాలికతలేపి వా న నిసీదితబ్బం, ద్వాదసహత్థం పన ఉపచారం ముఞ్చిత్వా నిసీదితుం వట్టతీ’’తి (చూళవ. అట్ఠ. ౮౧). ఇతి పకతత్తే ఛమాయ నిసిన్నే పారివాసికేన నిసీదితబ్బట్ఠానదీపకో అయం పాఠో, న మఞ్చపఞ్ఞాపనట్ఠానసయనట్ఠానదీపకో, తం పుబ్బాపరపరిపుణ్ణం సకలం పాఠం అనోలోకేత్వా ఏకదేసమత్తమేవ పస్సిత్వా పరికప్పవసేన అయోనిసో అధిప్పాయం గణ్హన్తి.

దుతియపాఠస్స పన అయమధిప్పాయో – బహి ఉపచారసీమాయ పటిచ్ఛన్నట్ఠానే వత్తం సమాదియిత్వా నిసిన్నే భిక్ఖుస్మిం తస్స నిసిన్నట్ఠానతో ద్వాదసహత్థం ఉపచారం ఓక్కమిత్వా తస్స అజానన్తస్సేవ అఞ్ఞో భిక్ఖు గచ్ఛతి, తస్స పారివాసికస్స భిక్ఖునో రత్తిచ్ఛేదో హోతి, వత్తభేదో పన నత్థి. కస్మా రత్తిచ్ఛేదో హోతి? ఉపచారం ఓక్కమితత్తా. కస్మా న వత్తభేదో? అజానన్తత్తాతి. ఏతేన బహిఉపచారసీమాయ ఉపచారో ద్వాదసహత్థప్పమాణో హోతి ఆరోచనక్ఖేత్తభూతోతి దస్సేతి. తేనాహ ‘‘గుమ్బేన వా వతియా వా పటిచ్ఛన్నట్ఠానే నిసీదితబ్బం, అన్తోఅరుణేయేవ వుత్తనయేన వత్తం సమాదియిత్వా ఆరోచేతబ్బం. సచే అఞ్ఞో కోచి భిక్ఖు కేనచిదేవ కరణీయేన తం ఠానం ఆగచ్ఛతి, సచే ఏస తం పస్సతి, సద్దం వాస్స సుణాతి, ఆరోచేతబ్బం. అనారోచేన్తస్స రత్తిచ్ఛేదో చేవ వత్తభేదో చ. అథ ద్వాదసహత్థం ఉపచారం ఓక్కమిత్వా అజానన్తస్సేవ గచ్ఛతి, రత్తిచ్ఛేదో హోతి ఏవ, వత్తభేదో పన నత్థీ’’తి (చూళవ. అట్ఠ. ౯౭). ఇతి అయమ్పి పాఠో ఆరోచనక్ఖేత్తదీపకో హోతి, న మఞ్చపఞ్ఞాపనాదిదీపకోతి దట్ఠబ్బం.

తతియపాఠస్స పన అయమధిప్పాయో – కిం బహిఉపచారసీమాయ వత్తసమాదానట్ఠానం ఆగతభిక్ఖూనం దిట్ఠరూపానం సుతసద్దానంయేవ ఆరోచేతబ్బన్తి పుచ్ఛాయ సతి అదిట్ఠఅస్సుతానమ్పి అన్తోద్వాదసహత్థగతానం ఆరోచేతబ్బన్తి విస్సజ్జేతబ్బన్తి. ఏతేన అదిట్ఠఅస్సుతానం పన అన్తోద్వాదసహత్థగతానంయేవ ఆరోచేతబ్బం, న బహిద్వాదసహత్థగతానం, దిట్ఠసుతానం పన అన్తోద్వాదసహత్థగతానమ్పి బహిద్వాదసహత్థగతానమ్పి ఆకాసాదిగతానమ్పి ఆరోచేతబ్బమేవాతి దస్సేతి. తేనాహ ‘‘అయం పనేత్థ థేరస్స అధిప్పాయో – వత్తం నిక్ఖిపిత్వా పరివసన్తస్స ఉపచారగతానం సబ్బేసం ఆరోచనకిచ్చం నత్థి, దిట్ఠరూపానం సుతసద్దానం ఆరోచేతబ్బం, అదిట్ఠఅస్సుతానమ్పి అన్తోద్వాదసహత్థగతానం ఆరోచేతబ్బం. ఇదం వత్తం నిక్ఖిపిత్వా పరివసన్తస్స లక్ఖణ’’న్తి (సారత్థ. టీ. చూళవగ్గ ౩.౯౭). ఇతి అయమ్పి పాఠో ఆరోచేతబ్బలక్ఖణదీపకో హోతి, న మఞ్చపఞ్ఞాపనాదిదీపకోతి. చతుత్థపాఠస్స అధిప్పాయోపి తతియపాఠస్స అధిప్పాయసదిసోవ.

పఞ్చమపాఠస్స పన అయమధిప్పాయో – అత్థిభావం సల్లక్ఖేత్వాతి ఏత్థ ఏతస్మిం అట్ఠకథావచనే నిక్ఖిత్తవత్తానం భిక్ఖూనం అత్తనో నిసిన్నట్ఠానతో ద్వాదసహత్థే ఉపచారే అఞ్ఞేసం భిక్ఖూనం అత్థిభావం సల్లక్ఖేత్వా అనిక్ఖిత్తవత్తానం ఉపచారసీమాయ అఞ్ఞేసం భిక్ఖూనం ఆగతభావం సల్లక్ఖేత్వా సహవాసాదికం వేదితబ్బం. ఆది-సద్దేన విప్పవాసఅనారోచనఊనేగణేచరణాని సఙ్గణ్హాతి. అయఞ్చ యస్మా గణస్స ఆరోచేత్వా భిక్ఖూనఞ్చ అత్థిభావం సల్లక్ఖేత్వా వసి, తస్మా నిక్ఖిత్తవత్తానం బహిఉపచారసీమాయ సమాదిన్నత్తా అత్తనో నిసిన్నట్ఠానతో ద్వాదసహత్థే ఉపచారే అఞ్ఞేసం భిక్ఖూనం అత్థిభావం సల్లక్ఖేత్వా అనిక్ఖిత్తవత్తానం అన్తోవిహారే సమాదిన్నత్తా ఉపచారసీమాయ అఞ్ఞేసం భిక్ఖూనం ఆగతభావం సల్లక్ఖేత్వా సహవాసవిప్పవాసఅనారోచనఊనేగణేచరణసఙ్ఖాతాని వత్తచ్ఛేదకారణాని వేదితబ్బానీతి. వుత్తఞ్హి అట్ఠకథాయం (చూళవ. అట్ఠ. ౯౭) ‘‘అయఞ్చ యస్మా గణస్స ఆరోచేత్వా భిక్ఖూనఞ్చ అత్థిభావం సల్లక్ఖేత్వావ వసి, తేనస్స ఊనేగణేచరణదోసో వా విప్పవాసో వా న హోతీ’’తి. ఇతి అయఞ్చ పాఠో పకతత్తభిక్ఖూసు గతేసుపి వత్తం ఆరోచేత్వా భిక్ఖూనం అత్థిభావం సల్లక్ఖేత్వా వసితత్తా దోసాభావమేవ దీపేతి, న మఞ్చపఞ్ఞాపనాదీని. ఇతి ఇమేసం పాఠానం అయోనిసో అధిప్పాయం గహేత్వా ‘‘సబ్బత్థ ద్వాదసహత్థమేవ పమాణ’’న్తి మఞ్ఞమానా విచారింసు, తేసం దిట్ఠానుగతిం ఆపజ్జమానా సిస్సానుసిస్సాదయోపి తథేవ కరోన్తి, తదేతం అప్పమాణం.

కథం? యం తత్థ పకతత్తసాలాయ మజ్ఝే థమ్భం నిమిత్తం కత్వా ద్వాదసహత్థం మినింసు, తదప్పమాణం. న హి థమ్భేన వా సాలాయ వా సహవాసో వా విప్పవాసో వా వుత్తో, అథ ఖో పకతత్తభిక్ఖునావ. వుత్తఞ్హి సమన్తపాసాదికాయం (చూళవ. అట్ఠ. ౮౩) ‘‘తత్థ సహవాసోతి య్వాయం పకతత్తేన భిక్ఖునా సద్ధిం ఏకచ్ఛన్నేతిఆదినా నయేన వుత్తో ఏకతో వాసో. విప్పవాసోతి ఏకకస్సేవ వాసో’’తి. యఞ్హి తతో ద్వాదసహత్థమత్తట్ఠానే భిక్ఖుస్స గీవాట్ఠపనం వా కటిట్ఠపనం వా వదన్తి, తదపి అప్పమాణం. బహిఉపచారసీమాయ హి పరివసన్తస్స భిక్ఖుస్స సకలసరీరం పకతత్తభిక్ఖూనం అన్తోద్వాదసహత్థే ఉపచారే ఠపేతబ్బం హోతి, న ఏకదేసమత్తం.

తేసం పన అయమధిప్పాయో సియా – ద్వాదసహత్థప్పదేసతో సకలసరీరస్స అన్తోకరణే సతి సహవాసో భవేయ్య, బహికరణే సతి విప్పవాసో, తేన ఉపడ్ఢం అన్తో ఉపడ్ఢం బహి హోతూతి, తం మిచ్ఛాఞాణవసేన హోతి. న హి సహవాసదోసో ద్వాదసహత్థేన కథితో, అథ ఖో ఏకచ్ఛన్నే సయనేన. వుత్తఞ్హేతం భగవతా పారివాసికక్ఖన్ధకే (చూళవ. ౮౧) ‘‘న, భిక్ఖవే, పారివాసికేన భిక్ఖునా పకతత్తేన భిక్ఖునా సద్ధిం ఏకచ్ఛన్నే ఆవాసే వత్థబ్బం, న ఏకచ్ఛన్నే అనావాసే వత్థబ్బం, న ఏకచ్ఛన్నే ఆవాసే వా అనావాసే వా వత్థబ్బ’’న్తి. అట్ఠకథాయమ్పి (చూళవ. అట్ఠ. ౮౧) వుత్తం ‘‘ఏకచ్ఛన్నే ఆవాసే’’తిఆదీసు ఆవాసో నామ వసనత్థాయ కతసేనాసనం. అనావాసో నామ చేతియఘరం బోధిఘరం సమ్ముఞ్జనిఅట్టకో దారుఅట్టకో పానీయమాళో వచ్చకుటి ద్వారకోట్ఠకోతి ఏవమాది. తతియపదేన తదుభయమ్పి గహితం, ‘ఏతేసు యత్థ కత్థచి ఏకచ్ఛన్నే ఛదనతో ఉదకపతనట్ఠానపరిచ్ఛిన్నే ఓకాసే ఉక్ఖిత్తకో వసితుం న లభతి, పారివాసికో పన అన్తోఆవాసేయేవ న లభతీ’తి మహాపచ్చరియం వుత్తం. మహాఅట్ఠకథాయం పన ‘అవిసేసేన ఉదకపాతేన వారిత’న్తి వుత్తం. కురున్దియం ‘ఏతేసు ఏత్తకేసు పఞ్చవణ్ణఛదనబద్ధట్ఠానేసు పారివాసికస్స చ ఉక్ఖిత్తకస్స చ పకతత్తేన సద్ధిం ఉదకపాతేన వారిత’న్తి వుత్తం, తస్మా నానూపచారేపి ఏకచ్ఛన్నే న వట్టతి. సచే పనేత్థ తదహుపసమ్పన్నేపి పకతత్తే పఠమం పవిసిత్వా నిపన్నే సట్ఠివస్సోపి పారివాసికో పచ్ఛా పవిసిత్వా జానన్తో నిపజ్జతి, రత్తిచ్ఛేదో చేవ వత్తభేదదుక్కటఞ్చ, అజానన్తస్స రత్తిచ్ఛేదోవ, న వత్తభేదదుక్కటం. సచే పన తస్మిం పఠమం నిపన్నే పచ్ఛా పకతత్తో పవిసిత్వా నిపజ్జతి, పారివాసికో చ జానాతి, రత్తిచ్ఛేదో చేవ వత్తభేదదుక్కటఞ్చ. నో చే జానాతి, రత్తిచ్ఛేదోవ, న వత్తభేదదుక్కటన్తి, తస్మా సాలాయపి విహారేపి ఛదనతో ఉదకపతనట్ఠానతో ముత్తమత్తేయేవ సహవాసదోసో న విజ్జతీతి దట్ఠబ్బం.

ఏకచ్చే పన మజ్ఝిమత్థమ్భతో ద్వాదసహత్థాయామేన దణ్డకేన చక్కం భమిత్వా సమన్తతో బాహిరే లేఖం కరోన్తి, ఏవం కతే సా బాహిరలేఖా ఆవట్టతో ద్వాసత్తతిహత్థమత్తా హోతి, తతో తం పదేసం ద్వాదసహత్థేన దణ్డకేన మినిత్వా భాజియమానం ఛభాగమేవ హోతి, తతో తేసం ఛభాగానం సీమాయ ఏకేకస్మిం మఞ్చే పఞ్ఞపియమానే ఛళేవ మఞ్చట్ఠానాని హోన్తి, తస్మా ఏకస్మిం వట్టమణ్డలే ఛ భిక్ఖూయేవ అపుబ్బం అచరిమం వసితుం లభన్తి, న తతో ఉద్ధన్తి వదన్తి. కస్మా పన ఏవం కరోన్తీతి? పుబ్బే వుత్తనయేన ‘‘సబ్బత్థ ద్వాదసహత్థమత్తమేవ పమాణ’’న్తి గహితత్తా. ఏవం కిర నేసమధిప్పాయో – పారివాసికో పకతత్తస్స భిక్ఖునో ద్వాదసహత్థబ్భన్తరే సయమానో సహవాసో సియా, బాహిరే సయమానో విప్పవాసో, తథా అఞ్ఞమఞ్ఞస్సపీతి. ఏవం కరోన్తానం పన నేసం సకఅధిప్పాయోపి న సిజ్ఝతి, కుతో భగవతో అధిప్పాయో.

కథం? పారివాసికో భిక్ఖు పకతత్తభిక్ఖూనఞ్చ అఞ్ఞమఞ్ఞస్స చ ద్వాదసహత్థమత్తే పదేసే హోతూతి నేసమధిప్పాయో. అథ పన మజ్ఝిమత్థమ్భం నిమిత్తం కత్వా మినియమానా సమన్తతో బాహిరలేఖా థమ్భతోయేవ ద్వాదసహత్థమత్తా హోతి, న పకతత్తభిక్ఖూహి. తే హి థమ్భతో బహి ఏకరతనద్వితిరతనాదిట్ఠానే ఠితా, బాహిరతోపి లేఖాయేవ థమ్భతో ద్వాదసహత్థమత్తా హోతి, న తస్సూపరి నిపన్నభిక్ఖు. సో హి ద్విరతనమత్తేనపి తిరతనమత్తేనపి లేఖాయ అన్తోపి హోతి బహిపి. అఞ్ఞమఞ్ఞస్సపి ఛభాగసీమాయేవ అఞ్ఞమఞ్ఞస్స ద్వాదసహత్థమత్తా హోతి, న తస్సూపరి పఞ్ఞత్తమఞ్చో వా తత్థ నిపన్నభిక్ఖు వా. మఞ్చో హి ఏకరతనమత్తేన వా ద్విరతనమత్తేన వా సీమం అతిక్కమిత్వా ఠితో, భిక్ఖూపి సయమానా న సీమాయ ఉపరియేవ సయన్తి, విదత్థిమత్తేన వా రతనమత్తేన వా సీమం అతిక్కమిత్వా వా అప్పత్వా వా సయన్తి, తస్మా తే పారివాసికా భిక్ఖూ పకతత్తభిక్ఖూనమ్పి అఞ్ఞమఞ్ఞస్సపి ద్వాదసహత్థమత్తట్ఠాయినో న హోన్తి, తతో ఊనావ హోన్తి, తస్మా సకఅధిప్పాయోపి న సిజ్ఝతి.

భగవతో పన అధిప్పాయో – యది అప్పభిక్ఖుకాదిఅఙ్గసమ్పన్నత్తా విహారస్స వత్తం అనిక్ఖిపిత్వా అన్తోవిహారేయేవ పరివసతి, ఏవం సతి పకతత్తేన భిక్ఖునా న ఏకచ్ఛన్నే ఆవాసే వసితబ్బం. యది తాదిసఆవాసే వా అనావాసే వా ఛదనతో ఉదకపతనట్ఠానస్స అన్తో సయేయ్య, సహవాసో నామ, రత్తిచ్ఛేదో హోతీతి అయమత్థో యథావుత్త-పాళియా చ అట్ఠకథాయ చ పకాసేతబ్బో. న ఏకచ్ఛన్నే ఆవాసే ద్వీహి వత్థబ్బం. యది వసేయ్య, వుడ్ఢస్స రత్తిచ్ఛేదోయేవ, నవకస్స రత్తిచ్ఛేదో చేవ వత్తభేదదుక్కటఞ్చ హోతి. సమవస్సా చే, అజానన్తస్స రత్తిచ్ఛేదోయేవ, జానన్తస్స ఉభయమ్పీతి అయమత్థో ‘‘తయో ఖో, ఉపాలి, పారివాసికస్స భిక్ఖునో రత్తిచ్ఛేదా సహవాసో విప్పవాసో అనారోచనా’’తి చ ‘‘న, భిక్ఖవే, పారివాసికేన భిక్ఖునా పారివాసికేన వుడ్ఢతరేన సద్ధిం న ఏకచ్ఛన్నే ఆవాసే వత్థబ్బ’’న్తి (చూళవ. ౮౨) చ ‘‘వుడ్ఢతరేనాతి ఏత్థ…పే… సచే హి ద్వే పారివాసికా ఏకతో వసేయ్యుం, తే అఞ్ఞమఞ్ఞస్స అజ్ఝాచారం ఞత్వా అగారవా వా విప్పటిసారినో వా హుత్వా పాపిట్ఠతరం వా ఆపత్తిం ఆపజ్జేయ్యుం విబ్భమేయ్యుం వా, తస్మా నేసం సహసేయ్యా సబ్బప్పకారేన పటిక్ఖిత్తా’’తి (చూళవ. అట్ఠ. ౮౧) చ ఇమేహి పాళిఅట్ఠకథాపాఠేహి పకాసేతబ్బో. విప్పవాసేపి పారివాసికేన అభిక్ఖుకే ఆవాసే న వత్థబ్బం, పకతత్తేన వినా అభిక్ఖుకో ఆవాసో న గన్తబ్బో, బహిసీమాయం భిక్ఖూనం వసనట్ఠానతో ద్వాదసహత్థప్పమాణస్స ఉపచారస్స అన్తో నిసీదితబ్బన్తి భగవతో అధిప్పాయో.

అయమత్థో ‘‘న, భిక్ఖవే, పారివాసికేన భిక్ఖునా సభిక్ఖుకా ఆవాసా అభిక్ఖుకో ఆవాసో గన్తబ్బో అఞ్ఞత్ర పకతత్తేన అఞ్ఞత్ర అన్తరాయా’’తిఆది (చూళవ. ౭౬) చ ‘‘తయో ఖో, ఉపాలి…పే… అనారోచనా’’తి చ ‘‘చత్తారో ఖో, ఉపాలి, మానత్తచారికస్స భిక్ఖునో రత్తిచ్ఛేదా సహవాసో, విప్పవాసో, అనారోచనా, ఊనేగణేచరణ’’న్తి (చూళవ. ౯౨) చ ‘‘విప్పవాసోతి ఏకకస్సేవ వాసో’’తి చ ‘‘అయఞ్చ యస్మా గణస్స ఆరోచేత్వా భిక్ఖూనఞ్చ అత్థిభావం సల్లక్ఖేత్వావ వసి, తేనస్స ఊనేగణేచరణదోసో వా విప్పవాసో వా న హోతీ’’తి చ ‘‘అత్థిభావం సల్లక్ఖేత్వాతి ద్వాదసహత్థే ఉపచారే సల్లక్ఖేత్వా, అనిక్ఖిత్తవత్తానం ఉపచారసీమాయ ఆగతభావం సల్లక్ఖేత్వా సహవాసాదికం వేదితబ్బ’’న్తి చ ఆగతేహి పాళియట్ఠకథా-వజిరబుద్ధిటీకాపాఠేహి పకాసేతబ్బో, తస్మా విహారే పరివసన్తస్స ఉపచారసీమాయ అబ్భన్తరే యత్థ కత్థచి వసన్తస్స నత్థి విప్పవాసో, బహిఉపచారసీమాయం పరివసన్తస్స భిక్ఖూనం నిసిన్నపరియన్తతో ద్వాదసహత్థబ్భన్తరే వసన్తస్స చ నత్థి విప్పవాసోతి, తఞ్చ పరివాసకాలే ‘‘ఏకేన భిక్ఖునా సద్ధి’’న్తి వచనతో ఏకస్సపి భిక్ఖునో, మానత్తచరణకాలే ‘‘చతూహి పఞ్చహి వా భిక్ఖూహి సద్ధి’’న్తి (చూళవ. అట్ఠ. ౧౦౨) వచనతో చ చతున్నం పఞ్చన్నమ్పి భిక్ఖూనం హత్థపాసభూతే ద్వాదసహత్థబ్భన్తరేపి వసితుం లభతి, నత్థి విప్పవాసోతి దట్ఠబ్బం.

వత్తం సమాదియిత్వా తేసం భిక్ఖూనం ఆరోచితకాలతో పన పట్ఠాయ కేనచి కరణీయేన తేసు భిక్ఖూసు గతేసుపి యథావుత్తఅట్ఠకథాపాఠనయేన విప్పవాసో న హోతి. తథా హి వుత్తం విమతివినోదనియం (వి. వి. టీ. చూళవగ్గ ౨.౯౭) ‘‘సోపి కేనచి కమ్మేన పురేఅరుణే ఏవ గచ్ఛతీతి ఇమినా ఆరోచనాయ కతాయ సబ్బేసుపి భిక్ఖూసు బహివిహారం గతేసు ఊనేగణేచరణదోసో వా విప్పవాసదోసో వా న హోతి ఆరోచితత్తా సహవాసస్సాతి దస్సేతి. తేనాహ ‘అయఞ్చా’తిఆదీ’’తి. అపరే పన ఆచరియా ‘‘బహిసీమాయ వత్తసమాదానట్ఠానే వతిపరిక్ఖేపోపి పకతత్తభిక్ఖూహేవ కాతబ్బో, న కమ్మారహభిక్ఖూహి. యథా లోకే బన్ధనాగారాది దణ్డకారకేహి ఏవ కత్తబ్బం, న దణ్డారహేహి, ఏవమిధాపీ’’తి వదన్తి, తమ్పి అట్ఠకథాదీసు న దిస్సతి. న హి వతిపరిక్ఖేపో దణ్డకమ్మత్థాయ కారితో, అథ ఖో దస్సనూపచారవిజహనత్థమేవ. తథా హి వుత్తం సారత్థదీపనియం (సారత్థ. టీ. చూళవగ్గ ౩.౯౭) ‘‘గుమ్బేన వా వతియా వా పటిచ్ఛన్నట్ఠానేతి దస్సనూపచారవిజహనత్థ’’న్తి. తథా విమతివినోదనియమ్పి (వి. వి. టీ. చూళవగ్గ ౨.౯౭) ‘‘గుమ్బేన వాతిఆది దస్సనూపచారవిజహనత్థ’’న్తి. ఇతో పరం అట్ఠకథాయం వుత్తనయేనేవ పరివాసదానఞ్చ మానత్తదానఞ్చ వేదితబ్బం. యత్థ పన సంసయితబ్బం అత్థి, తత్థ సంసయవినోదనత్థాయ కథేతబ్బం కథయామ.

ఏకచ్చే భిక్ఖూ ఏవం వదన్తి – పారివాసికో భిక్ఖు వుడ్ఢతరోపి సమానో వత్తే సమాదిన్నే నవకట్ఠానే ఠితో. తథా హి వుత్తం ‘‘యత్థ పన నిసీదాపేత్వా పరివిసన్తి, తత్థ సామణేరానం జేట్ఠకేన, భిక్ఖూనం సఙ్ఘనవకేన హుత్వా నిసీదితబ్బ’’న్తి (చూళవ. అట్ఠ. ౭౫) తస్మా ఆరోచితకాలాదీసు ‘‘అహం భన్తే’’ఇచ్చేవ వత్తబ్బం, న ‘‘అహం ఆవుసో’’తి. తత్రేవం విచారణా కాతబ్బా – పారివాసికాదయో భిక్ఖూ సేయ్యాపరియన్తఆసనపరియన్తభాగితాయ నవకట్ఠానే ఠితా, న ఏకన్తేన నవకభూతత్తా. తథా హి వుత్తం భగవతా ‘‘అనుజానామి, భిక్ఖవే, పారివాసికానం భిక్ఖూనం పఞ్చ యథావుడ్ఢం ఉపోసథం పవారణం వస్సికసాటికం ఓణోజనం భత్త’’న్తి (చూళవ. ౭౫). అట్ఠకథాయఞ్చ (చూళవ. అట్ఠ. ౮౧) ‘‘పకతత్తం భిక్ఖుం దిస్వా ఆసనా వుట్ఠాతబ్బం, పకతత్తో భిక్ఖు ఆసనేన నిమన్తేతబ్బో’’తి ఏతిస్సా పాళియా సంవణ్ణనాయ ‘‘వుట్ఠాతబ్బం, నిమన్తేతబ్బోతి తదహుపసమ్పన్నమ్పి దిస్వా వుట్ఠాతబ్బమేవ, వుట్ఠాయ చ ‘అహం ఇమినా సుఖనిసిన్నో వుట్ఠాపితో’తి పరమ్ముఖేన న గన్తబ్బం, ‘ఇదం ఆచరియ ఆసనం, ఏత్థ నిసీదథా’తి ఏవం నిమన్తేతబ్బోయేవా’’తి ఏత్థేవ ‘‘ఆచరియా’’తి ఆలపనవిసేసో వుత్తో, న అఞ్ఞత్థ. యది వుడ్ఢతరేనపి ‘‘భన్తే’’ఇచ్చేవ వత్తబ్బో సియా, ఇధాపి ‘‘ఇదం, భన్తే, ఆసన’’న్తి వత్తబ్బం భవేయ్య, న పన వుత్తం, తస్మా న తేసం తం వచనం సారతో పచ్చేతబ్బం. ఇమస్మిం పన వినయసఙ్గహప్పకరణే (వి. సఙ్గ. అట్ఠ. ౨౩౭) ‘‘ఆరోచేన్తేన సచే నవకతరో హోతి, ‘ఆవుసో’తి వత్తబ్బం. సచే వుడ్ఢతరో, ‘భన్తే’తి వత్తబ్బ’’న్తి వుత్తం, ఇదఞ్చ ‘‘ఏకేన భిక్ఖునా సద్ధి’’న్తి హేట్ఠా వుత్తత్తా తం పటిగ్గాహకభూతం పకతత్తం భిక్ఖుం సన్ధాయ వుత్తన్తి దట్ఠబ్బం.

బహవో పన భిక్ఖూ పారివాసికం భిక్ఖుం సఙ్ఘమజ్ఝే నిసీదాపేత్వా వత్తం యాచాపేత్వా కమ్మవాచాపరియోసానే సమాదాపేత్వా ఆరోచనమకారేత్వా సఙ్ఘమజ్ఝతో నిక్ఖమాపేత్వా పరిసపరియన్తే నిసీదాపేత్వా తత్థ నిసిన్నేన ఆరోచాపేత్వా వత్తం నిక్ఖిపాపేన్తి, ఏవం కరోన్తానఞ్చ నేసం అయమధిప్పాయో – అయం భిక్ఖు వత్తే అసమాదిన్నే వుడ్ఢట్ఠానియోపి హోతి, తస్మా యాచనకాలే చ కమ్మవాచాసవనకాలే చ వత్తసమాదానకాలే చ సఙ్ఘమజ్ఝే నిసీదనారహో హోతి, వత్తే పన సమాదిన్నే నవకట్ఠానియో, తస్మా న సఙ్ఘమజ్ఝే నిసీదనారహో, ఆసనపరియన్తభాగితాయ పరిసపరియన్తేయేవ నిసీదనారహోతి, తదేతం ఏవం విచారేతబ్బం – అయం భిక్ఖు సఙ్ఘమజ్ఝే నిసీదమానో ఆసనం గహేత్వా యథావుడ్ఢం నిసిన్నో న హోతి, అథ ఖో కమ్మారహభావేన ఆసనం అగ్గహేత్వా అఞ్జలిం పగ్గహేత్వా ఉక్కుటికమేవ నిసిన్నో హోతి, కమ్మారహో చ నామ సఙ్ఘమజ్ఝేయేవ ఠపేతబ్బో హోతి, నో బహి, తస్మా ‘‘సఙ్ఘమజ్ఝే నిసీదనారహో న హోతీ’’తి న సక్కా వత్తుం తస్మిం కాలే, నిక్ఖమాపితే చ వత్తారోచనవత్తనిక్ఖిపనానం అనిట్ఠితత్తా అఞ్ఞమఞ్ఞం ఆహచ్చ సుట్ఠు నిసిన్నం భిక్ఖుసఙ్ఘం పరిహరితుమసక్కుణేయ్యత్తా, చీవరకణ్ణపాదపిట్ఠిఆదీహి బాధితత్తా అగారవకిరియా వియ దిస్సతి, ఆరోచనకిరియఞ్చ వత్తనిక్ఖిపనఞ్చ సఙ్ఘమజ్ఝేయేవ కత్తబ్బం పరియన్తే నిసీదిత్వా కరోన్తో అట్ఠకథావిరోధో హోతి. వుత్తఞ్హి అట్ఠకథాయం (చూళవ. అట్ఠ. ౯౭) ‘‘వత్తం సమాదియిత్వా తత్థేవ సఙ్ఘస్స ఆరోచేతబ్బం…పే… ఆరోచేత్వా సచే నిక్ఖిపితుకామో, వుత్తనయేనేవ సఙ్ఘమజ్ఝే నిక్ఖిపితబ్బ’’న్తి. కస్మా? సమాదానట్ఠానేయేవ ఆరోచాపేత్వా తత్థేవ నిక్ఖిపాపేత్వా నిట్ఠితసబ్బకిచ్చమేవ నిక్ఖమాపేత్వా అత్తనో ఆసనే నిసీదాపేన్తో ఞాయాగతోతి అమ్హాకం ఖన్తి.

తథా సాయం వత్తారోచనకాలే బహూసు పారివాసికేసు వుడ్ఢతరం పఠమం సమాదాపేత్వా ఆరోచాపేత్వా అనుక్కమేన సబ్బపచ్ఛా నవకతరం సమాదాపేన్తి ఆరోచాపేన్తి, పాతో నిక్ఖిపనకాలే పన నవకతరం పఠమం ఆరోచాపేత్వా నిక్ఖిపాపేన్తి, తతో అనుక్కమేన వుడ్ఢతరం సబ్బపచ్ఛా ఆరోచాపేత్వా నిక్ఖిపాపేన్తి. తేసం అయమధిప్పాయో సియా – యదా దస భిక్ఖూ పకతత్తా దస భిక్ఖూ పారివాసికా హోన్తి, తదా వుడ్ఢతరేన పఠమం సమాదియిత్వా ఆరోచితే తస్స ఆరోచనం అవసేసా ఏకూనవీసతి భిక్ఖూ సుణన్తి, దుతియస్స అట్ఠారస, తతియస్స సత్తరసాతి అనుక్కమేన హాయిత్వా సబ్బనవకస్స ఆరోచనం దస పకతత్తా సుణన్తి సేసానం అపకతత్తభావతో. తతో నిక్ఖిపనకాలే సబ్బనవకో పుబ్బే అత్తనా ఆరోచితానం దసన్నం భిక్ఖూనం ఆరోచేత్వా నిక్ఖిపతి, తతో పటిలోమేన దుతియో ఏకాదసన్నం, తతియో ద్వాదసన్నన్తి అనుక్కమేన వడ్ఢిత్వా సబ్బజేట్ఠకో అత్తనా పుబ్బే ఆరోచితానం ఏకూనవీసతిభిక్ఖూనం ఆరోచేత్వా నిక్ఖిపతి, ఏవం యథానుక్కమేన నిక్ఖిపనం హోతి. సబ్బజేట్ఠకే పన పఠమం నిక్ఖిత్తే సతి పుబ్బే అత్తనా ఆరోచితానం నవన్నం భిక్ఖూనం తదా అపకతత్తభావతో ఆరోచితానం సన్తికే నిక్ఖిపనం న హోతి, తథా సేసానం. తేసం పన ఏకచ్చానం ఊనం హోతి, ఏకచ్చానం అధికం, తస్మా యథావుత్తనయేన సబ్బనవకతో పట్ఠాయ అనుక్కమేన నిక్ఖిపితబ్బన్తి.

ఏవంవాదీనం పన తేసమాయస్మన్తానం వాదే పకతత్తాయేవ భిక్ఖూ ఆరోచేతబ్బా హోన్తి, నో అపకతత్తా. పుబ్బే ఆరోచితానంయేవ సన్తికే వత్తం నిక్ఖిపితబ్బం హోతి, నో అనారోచితానం. ఏవం పన పకతత్తాయేవ భిక్ఖూ ఆరోచేతబ్బా న హోన్తి, అథ ఖో అపకతత్తాపి ‘‘సచే ద్వే పారివాసికా గతట్ఠానే అఞ్ఞమఞ్ఞం పస్సన్తి, ఉభోహి అఞ్ఞమఞ్ఞస్స ఆరోచేతబ్బ’’న్తి అట్ఠకథాయం వుత్తత్తా. పుబ్బే ఆరోచితానమ్పి అనారోచితానమ్పి సన్తికే ఆరోచేత్వా నిక్ఖిపితబ్బమేవ ‘‘సచే సో భిక్ఖు కేనచిదేవ కరణీయేన పక్కన్తో హోతి, యం అఞ్ఞం సబ్బపఠమం పస్సతి, తస్స ఆరోచేత్వా నిక్ఖిపితబ్బ’’న్తి (చూళవ. అట్ఠ. ౧౦౨) వుత్తత్తా, తస్మా తథా అకరోన్తేపి సబ్బేసం ఆరోచితత్తా నత్థి దోసో. అప్పేకచ్చే భిక్ఖూ ‘‘పకతత్తస్సేవాయం ఆరోచనా’’తి మఞ్ఞమానా సాయం వుడ్ఢపటిపాటియా వత్తం సమాదియిత్వా ఆరోచేత్వా అత్తనో సయనం పవిసిత్వా ద్వారజగ్గనసయనసోధనాదీని కరోన్తా అఞ్ఞేసం ఆరోచితం న సుణన్తి. అప్పేకచ్చే పాతో సయం ఆరోచేత్వా నిక్ఖిపిత్వా అఞ్ఞేసం ఆరోచనం వా నిక్ఖిపనం వా అనాగమేత్వా భిక్ఖాచారాదీనం అత్థాయ గచ్ఛన్తి, ఏవం కరోన్తానం తేసం ఆరోచనం ఏకచ్చానం అసుతభావసమ్భవతో సాసఙ్కో హోతి పారివాసికానం అఞ్ఞమఞ్ఞారోచనస్స పకరణేసు ఆగతత్తా. న కేవలం సారత్థదీపనియంయేవ, అథ ఖో వజిరబుద్ధిటీకాయమ్పి (వజిర. టీ. చూళవగ్గ ౭౬) ‘‘సచే ద్వే పారివాసికా గతట్ఠానే అఞ్ఞమఞ్ఞం పస్సన్తి, ఉభోహిపి అఞ్ఞమఞ్ఞస్స ఆరోచేతబ్బం అవిసేసేన ‘ఆగన్తుకేన ఆరోచేతబ్బం, ఆగన్తుకస్స ఆరోచేతబ్బ’న్తి వుత్తత్తా’’తి వుత్తం.

తథా అప్పేకచ్చే పకతత్తా భిక్ఖూ పారివాసికేసు భిక్ఖూసు సాయం వత్తసమాదానత్థం పకతత్తసాలతో నిక్ఖమిత్వా అత్తనో అత్తనో సయనసమీపం గతేసు అత్తనో సయనపఞ్ఞాపనపఅక్ఖారఠపనఅఞ్ఞమఞ్ఞఆలాపసల్లాపకరణాదివసేన ఆళోలేన్తా పారివాసికానం వత్తారోచనం న సుణన్తి, న మనసి కరోన్తి. అప్పేకచ్చే పాతో వత్తనిక్ఖిపనకాలే పారివాసికభిక్ఖూసు వత్తారోచనవత్తనిక్ఖిపనాని కరోన్తేసుపి నిద్దాపసుతా హుత్వా న సుణన్తి. ఏవం కరోన్తానమ్పి తేసం ఏకచ్చానం అస్సుతసమ్భవతో వత్తారోచనం సాసఙ్కం హోతీతి. హోతు సాసఙ్కం, సుణన్తానం అస్సుతసమ్భవేపి ఆరోచకానం సమ్మాఆరోచనేన వత్తస్స పరిపుణ్ణత్తా కో దోసోతి చే? ఆరోచకానం సమ్మా ఆరోచితత్తా వత్తే పరిపుణ్ణేపి వత్తభేదదుక్కటతోవ విముత్తో సియా, న రత్తిచ్ఛేదతో. వుత్తఞ్హి సమన్తపాసాదికాయం (చూళవ. అట్ఠ. ౭౬) ‘‘సచే వాయమన్తోపి సమ్పాపుణితుం వా సావేతుం వా న సక్కోతి, రత్తిచ్ఛేదోవ హోతి, న వత్తభేదదుక్కట’’న్తి.

అథఞ్ఞే భిక్ఖూ వత్తం సమాదియిత్వా రత్తిం నిపన్నా నిద్దాభావేన మనుస్ససద్దమ్పి సుణన్తి, భేరిఆదిసద్దమ్పి సుణన్తి, సకటనావాదియానసద్దమ్పి సుణన్తి, తే తేన సద్దేన ఆసఙ్కన్తి ‘‘భిక్ఖూనం ను ఖో అయ’’న్తి, తే తేన కారణేన రత్తిచ్ఛేదం మఞ్ఞన్తి. కస్మా? ‘‘అయఞ్చ నేసం ఛత్తసద్దం వా ఉక్కాసితసద్దం వా ఖిపితసద్దం వా సుత్వా ఆగన్తుకభావం జానాతి, గన్త్వా ఆరోచేతబ్బం. గతకాలే జానన్తేనపి అనుబన్ధిత్వా ఆరోచేతబ్బమేవ. సమ్పాపుణితుం అసక్కోన్తస్స రత్తిచ్ఛేదోవ హోతి, న వత్తభేదదుక్కట’’న్తి (చూళవ. అట్ఠ. ౭౬) వుత్తత్తాతి. తే ఏవం సఞ్ఞాపేతబ్బా – మాయస్మన్తో ఏవం మఞ్ఞిత్థ, నాయం పాఠో బహిసీమట్ఠవసేన వుత్తో, అథ ఖో ఉపచారసీమట్ఠవసేన వుత్తో. వుత్తఞ్హి తత్థేవ ‘‘యేపి అన్తోవిహారం అప్పవిసిత్వా ఉపచారసీమం ఓక్కమిత్వా గచ్ఛన్తీ’’తి. తత్థపి ఆగన్తుకభావస్స జానితత్తా రత్తిచ్ఛేదో హోతి, తస్మా దూరేసద్దసవనమత్తేన రత్తిచ్ఛేదో నత్థి, ‘‘అయం భిక్ఖూనం సద్దో, అయం భిక్ఖూహి వాదితభేరిఘణ్టాదిసద్దో, అయం భిక్ఖూహి పాజితసకటనావాదిసద్దో’’తి నిసిన్నట్ఠానతో జానన్తోయేవ రత్తిచ్ఛేదకరో హోతి. తేనాహ ‘‘ఆయస్మా కరవీకతిస్సత్థేరో ‘సమణో అయ’న్తి వవత్థానమేవ పమాణ’’న్తి.

దివా దూరే గచ్ఛన్తం జనకాయం దిస్వాపి ‘‘ఇమే భిక్ఖూ ను ఖో’’తి పరికప్పేన్తా రత్తిచ్ఛేదం మఞ్ఞన్తి, తమ్పి అకారణం. కస్మా? ‘‘భిక్ఖూ’’తి వవత్థానస్స అభావా. వుత్తఞ్హి అట్ఠకథాయం ‘‘నదీఆదీసు నావాయ గచ్ఛన్తమ్పి పరతీరే ఠితమ్పి ఆకాసే గచ్ఛన్తమ్పి పబ్బతథలఅరఞ్ఞాదీసు దూరే ఠితమ్పి భిక్ఖుం దిస్వా సచే ‘భిక్ఖూ’తి వవత్థానం అత్థి, నావాదీహి వా గన్త్వా మహాసద్దం కత్వా వా వేగేన అనుబన్ధిత్వా వా ఆరోచేతబ్బ’’న్తి. ఇతి భిక్ఖుం దిస్వాపి ‘‘భిక్ఖూ’’తి వవత్థానమేవ పమాణం. అభిక్ఖుం పన ‘‘భిక్ఖూ’’తి వవత్థానే సన్తేపి వా అసన్తేపి వా కిం వత్తబ్బం అత్థి, బహవో పన భిక్ఖూ ఇదం రూపదస్సనం సద్దసవనఞ్చ ఆసఙ్కన్తా ‘‘పభాతే సతి తం ద్వయం భవేయ్య, తస్మా మనుస్సానం గమనకాలసద్దకరణకాలతో పుబ్బేయేవ వత్తం నిక్ఖిపితబ్బ’’న్తి మఞ్ఞమానా అనుగ్గతేయేవ అరుణే వత్తం నిక్ఖిపన్తి, తదయుత్తం రత్తిచ్ఛేదత్తాతి.

అథ పన వినయధరేన ‘‘కిత్తకా తే ఆపత్తియో, ఛాదేసి, కీవతీహం పటిచ్ఛాదేసీ’’తి పుట్ఠో సమానో ‘‘అహం, భన్తే, ఆపత్తిపరియన్తం న జానామి, రత్తిపరియన్తం న జానామి, ఆపత్తిపరియన్తం నస్సరామి, రత్తిపరియన్తం నస్సరామి, ఆపత్తిపరియన్తే వేమతికో, రత్తిపరియన్తే వేమతికో’’తి వుత్తే ‘‘అయం భిక్ఖు సుద్ధన్తపరివాసారహో’’తి ఞత్వా తస్సపి దువిధత్తా చూళసుద్ధన్తమహాసుద్ధన్తవసేన ‘‘తేసు అయం భిక్ఖు ఇమస్స అరహో’’తి ఞాపనత్థం ఉపసమ్పదతో పట్ఠాయ అనులోమక్కమేన వా ఆరోచితదివసతో పట్ఠాయ పటిలోమక్కమేన వా ‘‘కిత్తకం కాలం త్వం ఆరోచనఆవికరణాదివసేన సుద్ధో’’తి పుచ్ఛిత్వా ‘‘ఆమ భన్తే, ఏత్తకం కాలం అహం సుద్ధోమ్హీ’’తి వుత్తే ‘‘అయం భిక్ఖు ఏకచ్చం రత్తిపరియన్తం జానాతి, తస్మా చూళసుద్ధన్తారహో’’తి ఞత్వా తస్స సుద్ధకాలం అపనేత్వా అసుద్ధకాలవసేన పరియన్తం కత్వా చూళసుద్ధన్తపరివాసో దాతబ్బో. అయం ఉద్ధమ్పి ఆరోహతి, అధోపి ఓరోహతి. యో పన అనులోమవసేన వా పటిలోమవసేన వా పుచ్ఛియమానో ‘‘సకలమ్పి రత్తిపరియన్తం అహం న జానామి నస్సరామి, వేమతికో హోమీ’’తి వుత్తే ‘‘అయం భిక్ఖు సకలమ్పి రత్తిపరియన్తం న జానాతి, తస్మా మహాసుద్ధన్తారహో’’తి ఞత్వా తస్స ఉపసమ్పదతో పట్ఠాయ యావ వత్తసమాదానా ఏత్తకం కాలం పరియన్తం కత్వా మహాసుద్ధన్తపరివాసో దాతబ్బో. ఉద్ధంఆరోహనఅధోఓరోహనభావో పనేసం అట్ఠకథాయం (చూళవ. అట్ఠ. ౧౦౨) వుత్తోయేవ. ఇతో పరమ్పి విధానం అట్ఠకథాయం ఆగతనయేనేవ దట్ఠబ్బం.

ఇదాని పన బహవో భిక్ఖూ ‘‘అయం చూళసుద్ధన్తారహో, అయం మహాసుద్ధన్తారహో’’తి అవిచినన్తా అన్తోకమ్మవాచాయం ‘‘ఆపత్తిపరియన్తం న జానాతి, రత్తిపరియన్తం న జానాతి, ఆపత్తిపరియన్తం నస్సరతి, రత్తిపరియన్తం నస్సరతి, ఆపత్తిపరియన్తే వేమతికో, రత్తిపరియన్తే వేమతికో’’తి అవిసేసవచనమేవ మనసి కరోన్తా ‘‘ఇమాయ కమ్మవాచాయ దిన్నం సుద్ధన్తపరివాసం గహేత్వా పఞ్చాహమత్తం వా దసాహమత్తం వా పరివసిత్వా అపరియన్తరత్తిపటిచ్ఛాదితాహి అపరియన్తాహి ఆపత్తీహి మోక్ఖో హోతీ’’తి మఞ్ఞన్తా పఞ్చాహమత్తం వా దసాహమత్తం వా పరివసిత్వా మానత్తం యాచన్తి, ఏవం కరోన్తా తే భిక్ఖూ సహస్సక్ఖత్తుం పరివసన్తాపి ఆపత్తితో న ముచ్చేయ్యుం. కస్మాతి చే? పాళియా చ అట్ఠకథాయ చ విరుజ్ఝనతో. వుత్తఞ్హి పాళియం (పారా. ౪౪౨) ‘‘యావతీహం జానం పటిచ్ఛాదేతి, తావతీహం తేన భిక్ఖునా అకామా పరివత్థబ్బం. పరివుత్థపరివాసేన భిక్ఖునా ఉత్తరి ఛారత్తం భిక్ఖుమానత్తాయ పటిపజ్జితబ్బం. చిణ్ణమానత్తో భిక్ఖు యత్థ సియా వీసతిగణో భిక్ఖుసఙ్ఘో, తత్థ సో భిక్ఖు అబ్భేతబ్బో’’తి, తస్మా పటిచ్ఛన్నదివసమత్తం అపరివసిత్వా మానత్తారహో నామ న హోతి, అమానత్తారహస్స మానత్తదానం న రుహతి, అచిణ్ణమానత్తో అబ్భానారహో న హోతి, అనబ్భానారహస్స అబ్భానం న రుహతి, అనబ్భితో భిక్ఖు ఆపత్తిముత్తో పకతత్తో న హోతీతి అయమేత్థ భగవతో అధిప్పాయో.

అట్ఠకథాయం (చూళవ. అట్ఠ. ౧౦౨) పన చూళసుద్ధన్తే ‘‘తం గహేత్వా పరివసన్తేన యత్తకం కాలం అత్తనో సుద్ధిం జానాతి, తత్తకం అపనేత్వా అవసేసం మాసం వా ద్విమాసం వా పరివసితబ్బ’’న్తి, మహాసుద్ధన్తే ‘‘తం గహేత్వా గహితదివసతో యావ ఉపసమ్పదదివసో, తావ రత్తియో గణేత్వా పరివసితబ్బ’’న్తి వుత్తం, తస్మా పటిచ్ఛన్నరత్తిప్పమాణం పరివసన్తోయేవ మానత్తారహో హోతి, న పఞ్చాహదసాహరత్తిప్పమాణమత్తం పరివసన్తోతి అయం అట్ఠకథాచరియానం అధిప్పాయో. తేనేవ చ కారణేన దేసనాఆరోచనాదీహి సబ్బకాలం ఆపత్తిం సోధేత్వా వసన్తానం లజ్జీపేసలానం సిక్ఖాకామానం భిక్ఖూనం సుద్ధన్తపరివాసం దాతుం అయుత్తరూపో, దేసనాఆరోచనాదీహి ఆపత్తిం అసోధేత్వా పమాదవసేన చిరకాలం వసన్తానం జనపదవాసికాదీనం దాతుం యుత్తరూపోతి వేదితబ్బం. ఏత్థాపి అవసేసవినిచ్ఛయో అట్ఠకథాయం వుత్తనయేనేవ వేదితబ్బో.

అథ పన వినయధరేన ‘‘త్వం, ఆవుసో, కతరఆపత్తిం ఆపన్నో, కతి రత్తియో తే ఛాదితా’’తి పుట్ఠో ‘‘అహం, భన్తే, సఙ్ఘాదిసేసం ఆపత్తిం ఆపజ్జిత్వా పక్ఖమత్తం పటిచ్ఛాదితా, తేనాహం సఙ్ఘం పక్ఖపరివాసం యాచిత్వా సఙ్ఘేన దిన్నే పక్ఖపరివాసే పరివసిత్వా అనిక్ఖిత్తవత్తోవ హుత్వా అన్తరా సఙ్ఘాదిసేసాపత్తిం ఆపజ్జిత్వా పఞ్చాహమత్తం ఛాదితా’’తి వుత్తే ‘‘అయం భిక్ఖు సమోధానపరివాసారహో, తీసు చ సమోధానపరివాసేసు ఓధానసమోధానారహో’’తి ఞత్వా ‘‘తేన హి భిక్ఖు త్వం మూలాయపటికస్సనారహో’’తి వత్వా తం మూలాయ పటికస్సిత్వా పరివుత్థదివసే అదివసే కత్వా అన్తరా పటిచ్ఛన్నే పఞ్చ దివసే మూలాపత్తియా పటిచ్ఛన్నేసు దివసేసు సమోధానేత్వా ఓధానసమోధానో దాతబ్బో. ఇతో పరాని ఓధానసమోధానే వత్తబ్బవచనాని పాళియం అట్ఠకథాయఞ్చ వుత్తనయేనేవ వేదితబ్బాని.

అథ పన వినయధరేన పుట్ఠో ‘‘అహం, భన్తే, సమ్బహులా సఙ్ఘాదిసేసా ఆపత్తియో ఆపజ్జిం, సమ్బహులా ఆపత్తియో ఏకాహప్పటిచ్ఛన్నాయో…పే… సమ్బహులా ఆపత్తియో దసాహప్పటిచ్ఛన్నాయో’’తి వుత్తే ‘‘అయం భిక్ఖు అగ్ఘసమోధానారహో’’తి ఞత్వా తాసం ఆపత్తీనం యా ఆపత్తియో చిరతరప్పటిచ్ఛన్నాయో, తాసం అగ్ఘేన సమోధానపరివాసో దాతబ్బో. తత్రేవం వదన్తి – ‘‘యా ఆపత్తియో చిరతరప్పటిచ్ఛన్నాయో, తాసం అగ్ఘేన సమోధానపరివాసో దాతబ్బో’’తి వుత్తో, ఏవం సన్తే పక్ఖప్పటిచ్ఛన్నమాసప్పటిచ్ఛన్నాదీసు కథన్తి? తేసుపి ‘‘యా ఆపత్తియో పక్ఖప్పటిచ్ఛన్నాయో, యా ఆపత్తియో మాసప్పటిచ్ఛన్నాయో’’తి వత్తబ్బోతి. యది ఏవం పాళివిరోధో ఆపజ్జతి. పాళియఞ్హి దసాహప్పటిచ్ఛన్నపరియోసానా ఏవ ఆపత్తి దస్సితా, న పక్ఖప్పటిచ్ఛన్నమాసప్పటిచ్ఛన్నాదయోతి? సచ్చం, పాళియం తథాదస్సనం పన నయదస్సనమత్తం. తథా హి వుత్తం అట్ఠకథాయం (చూళవ. అట్ఠ. ౧౦౨) ‘‘పఞ్చదస దివసాని పటిచ్ఛన్నాయ ‘పక్ఖప్పటిచ్ఛన్న’న్తి వత్వా యోజనా కాతబ్బా…పే… ఏవం యావ సట్ఠిసంవచ్ఛరం, అతిరేకసట్ఠిసంవచ్ఛరప్పటిచ్ఛన్నన్తి వా తతో వా భియ్యోపి వత్వా యోజనా కాతబ్బా’’తి. మహాపదుమత్థేరేనపి వుత్తం ‘‘అయం సముచ్చయక్ఖన్ధకో నామ బుద్ధానం ఠితకాలసదిసో, ఆపత్తి నామ పటిచ్ఛన్నా వా హోతు అప్పటిచ్ఛన్నా వా సమకఊనతరఅతిరేకప్పటిచ్ఛన్నా వా, వినయధరస్స కమ్మవాచం యోజేతుం సమత్థభావోయేవేత్థ పమాణ’’న్తి, తస్మా పక్ఖప్పటిచ్ఛన్నాదీనం కమ్మవాచాకరణే కుక్కుచ్చం న కాతబ్బన్తి.

హోతు, ఏవమ్పి పక్ఖప్పటిచ్ఛన్నం పరియన్తం కత్వా కతాయ కమ్మవాచాయ తతో ఉద్ధం ఆపత్తి నత్థీతి కథం జానేయ్యాతి? ఇదాని సిక్ఖాకామా భిక్ఖూ దేవసికమ్పి దేసనారోచనావికరణాని కరోన్తి ఏకాహికద్వీహికాదివసేనపి, కిచ్చపసుతా హుత్వా తథా అసక్కోన్తాపి ఉపోసథదివసం నాతిక్కమన్తి, గిలానాదివసేన తదతిక్కన్తాపి అతిక్కన్తభావం జానన్తి, తస్మా తదతిక్కన్తభావే సతి అతిరేకపక్ఖప్పటిచ్ఛన్నమాసప్పటిచ్ఛన్నాదివసేన వడ్ఢేత్వా కమ్మవాచం కరేయ్య, తదతిక్కన్తభావే పన అసతి పక్ఖప్పటిచ్ఛన్నపరియన్తా హోతి, తస్మా పక్ఖపరియన్తకమ్మవాచాకరణం ఞాయాగతం హోతీతి దట్ఠబ్బం.

ఏవం హోతు, తథాపి యదేతం ‘‘సమ్బహులా ఆపత్తియో ఏకాహప్పటిచ్ఛన్నాయో…పే… సమ్బహులా ఆపత్తియో పక్ఖప్పటిచ్ఛన్నాయో’’తి వుత్తం, తత్థ ఇమినాయేవ అనుక్కమేన మయా పటిచ్ఛాదితా ఆపత్తియో హోన్తీతి కథం జానేయ్య, అజాననే చ సతి ‘‘యా చ ఖ్వాయం, ఆవుసో, ఆపత్తి అజానప్పటిచ్ఛన్నా, అధమ్మికం తస్సా ఆపత్తియా పరివాసదానం, అధమ్మత్తా న రుహతీ’’తి ఇదం ఆపజ్జతీతి? నాపజ్జతి. తత్థ హి ఆపత్తియా ఆపన్నభావం అజానన్తో హుత్వా పటిచ్ఛాదేతి, తస్మా ‘‘ఆపత్తి చ హోతి ఆపత్తిసఞ్ఞీ చా’’తి వుత్తఆపత్తిసఞ్ఞితాభావా అప్పటిచ్ఛన్నమేవ హోతి, తస్మా అప్పటిచ్ఛన్నాయ ఆపత్తియా పరివాసదానం అధమ్మికం హోతి. ఇధ పన ‘‘ఏత్తకా రత్తియో మయా ఛాదితా’’తి ఛన్నకాలమేవ న జానాతి, తదజానభావే సతిపి పరివాసదానం రుహతి. తేనేవ చ కారణేన సుద్ధన్తపరివాసే (చూళవ. ౧౫౬-౧౫౭) ‘‘ఆపత్తిపరియన్తం న జానాతి, రత్తిపరియన్తం న జానాతి, ఆపత్తిపరియన్తం నస్సరతి, రత్తిపరియన్తం నస్సరతి, ఆపత్తిపరియన్తే వేమతికో, రత్తిపరియన్తే వేమతికో’’తి రత్తిపరియన్తస్స అజాననఅసరణవేమతికభావే సతిపి పరివాసదానం వుత్తం, తస్మా ఛాదితకాలం తథతో అజానన్తోపి ‘‘సమ్బహులా ఆపత్తియో ఏకాహప్పటిచ్ఛన్నాయో…పే… సమ్బహులా ఆపత్తియో పక్ఖప్పటిచ్ఛన్నాయో’’తి ఏత్థ అప్పవిట్ఠస్స అభావా సమ్పజ్జతియేవాతి దట్ఠబ్బం.

అథాపి ఏవం వదేయ్యుం – ‘‘సమ్బహులా ఆపత్తియో ఏకాహప్పటిచ్ఛన్నాయో…పే… సమ్బహులా ఆపత్తియో పక్ఖప్పటిచ్ఛన్నాయో’’తి వుత్తే తేసు దివసేసు ఆపత్తియో అత్థి పటిచ్ఛన్నాయోపి, అత్థి అప్పటిచ్ఛన్నాయోపి, అత్థి చిరప్పటిచ్ఛన్నాయోపి, అత్థి అచిరప్పటిచ్ఛన్నాయోపి, అత్థి ఏకాపి, అత్థి సమ్బహులాపి, సబ్బా తా ఆపత్తియో ఏతేనేవ పదేన సఙ్గహితా సియున్తి? సఙ్గహితా ఏవ. న హేత్థ సంసయో కాతబ్బో. వుత్తఞ్హేతం అట్ఠకథాయం (చూళవ. అట్ఠ. ౧౦౨) ‘‘అఞ్ఞస్మిం పన ఆపత్తివుట్ఠానే ఇదం లక్ఖణం – యో అప్పటిచ్ఛన్నం ఆపత్తిం ‘పటిచ్ఛన్నా’తి వినయకమ్మం కరోతి, తస్స ఆపత్తి వుట్ఠాతి. యో పటిచ్ఛన్నం ‘అప్పటిచ్ఛన్నా’తి వినయకమ్మం కరోతి, తస్స న వుట్ఠాతి. అచిరప్పటిచ్ఛన్నం ‘చిరప్పటిచ్ఛన్నా’తి కరోన్తస్సపి వుట్ఠాతి, చిరప్పటిచ్ఛన్నం ‘అచిరప్పటిచ్ఛన్నా’తి కరోన్తస్స న వుట్ఠాతి. ఏకం ఆపత్తిం ఆపజ్జిత్వా ‘సమ్బహులా’తి కరోన్తస్సపి వుట్ఠాతి ఏకం వినా సమ్బహులానం అభావతో. సమ్బహులా పన ఆపజ్జిత్వా ‘ఏకం ఆపజ్జి’న్తి కరోన్తస్స న వుట్ఠాతీ’’తి, తస్మా ఏతేహి పదేహి సబ్బాసం పటిచ్ఛన్నాపత్తీనం సఙ్గహితత్తా తాహి ఆపత్తీహి వుట్ఠానం సమ్భవతీతి దట్ఠబ్బం.

అథ పన వినయధరేన పుట్ఠో ‘‘అహం, భన్తే, సమ్బహులా సఙ్ఘాదిసేసా ఆపత్తియో ఆపజ్జిం ఏకం సుక్కవిస్సట్ఠిం, ఏకం కాయసంసగ్గం, ఏకం దుట్ఠుల్లవాచం, ఏకం అత్తకామం, ఏకం సఞ్చరిత్తం, ఏకం కుటికారం, ఏకం విహారకారం, ఏకం దుట్ఠదోసం, ఏకం అఞ్ఞభాగియం, ఏకం సఙ్ఘభేదం, ఏకం భేదానువత్తకం, ఏకం దుబ్బచం, ఏకం కులదూసక’’న్తి వుత్తే ‘‘అయం భిక్ఖు మిస్సకసమోధానపరివాసారహో’’తి ఞత్వా అట్ఠకథాయం (చూళవ. అట్ఠ. ౧౦౨) ఆగతనయేన పరివాసో దాతబ్బో. ఏత్థాహ – అగ్ఘసమోధానమిస్సకసమోధానానం కో విసేసో, కిం నానాకరణన్తి? వుచ్చతే – అగ్ఘసమోధానపరివాసో అచిరప్పటిచ్ఛన్నా ఆపత్తియో చిరప్పటిచ్ఛన్నాయం ఆపత్తియం సమోధానేత్వా తస్సా చిరప్పటిచ్ఛన్నాయ ఆపత్తియా అగ్ఘవసేన దీయతి, మిస్సకసమోధానపరివాసో నానావత్థుకా ఆపత్తియో సమోధానేత్వా తాసం మిస్సకవసేన దీయతి, అయమేతేసం విసేసో. అథ వా అగ్ఘసమోధానో సభాగవత్థూనం ఆపత్తీనం సమోధానవసేన హోతి, ఇతరో విసభాగవత్థూనన్తి ఆచరియా. తేనేవాహ ఆచరియవజిరబుద్ధిత్థేరో (వజిర. టీ. చూళవగ్గ ౧౦౨) ‘‘అగ్ఘసమోధానో నామ సభాగవత్థుకాయో సమ్బహులా ఆపత్తియో ఆపన్నస్స బహురత్తిం పటిచ్ఛాదితాపత్తియం నిక్ఖిపిత్వా దాతబ్బో, ఇతరో నానావత్థుకానం వసేనాతి అయమేతేసం విసేసో’’తి.

అథ సియా ‘‘ఏవం చిరప్పటిచ్ఛన్నాయో చ అచిరప్పటిచ్ఛన్నాయో చ నానావత్థుకాయో ఆపత్తియో ఆపజ్జన్తస్స కో పరివాసో దాతబ్బో అగ్ఘసమోధానో వా మిస్సకసమోధానో వా, అథ తదుభయా వా’’తి. కిఞ్చేత్థ – యది అగ్ఘసమోధానం దదేయ్య, చిరప్పటిచ్ఛన్నాహి చ అచిరప్పటిచ్ఛన్నాహి చ సభాగవత్థుకాహి ఆపత్తీహి వుట్ఠితో భవేయ్య, చిరప్పటిచ్ఛన్నాహి చ అచిరప్పటిచ్ఛన్నాహి చ నో విసభాగవత్థుకాహి. యది చ మిస్సకసమోధానం దదేయ్య, సమానకాలప్పటిచ్ఛన్నాహి విసభాగవత్థూహి ఆపత్తీహి వుట్ఠితో భవేయ్య, నో అసమానకఆలప్పటిచ్ఛన్నాహి సభాగవత్థుకాహి చ, అథ తదుభయమ్పి దదేయ్య, ‘‘ఏకస్మిం కమ్మే ద్వే పరివాసా దాతబ్బా’’తి నేవ పాళియం, న అట్ఠకథాయం వుత్తన్తి? వుచ్చతే – ఇదఞ్హి సబ్బమ్పి పరివాసాదికం వినయకమ్మం వత్థువసేన వా గోత్తవసేన వా నామవసేన వా ఆపత్తివసేన వా కాతుం వట్టతియేవ.

తత్థ సుక్కవిస్సట్ఠీతి వత్థు చేవ గోత్తఞ్చ. సఙ్ఘాదిసేసోతి నామఞ్చేవ ఆపత్తి చ. తత్థ ‘‘సుక్కవిస్సట్ఠిం కాయసంసగ్గ’’న్తిఆదివచనేనాపి ‘‘నానావత్థుకాయో’’తి వచనేనపి వత్థు చేవ గోత్తఞ్చ గహితం హోతి, ‘‘సఙ్ఘాదిసేసో’’తి వచనేనపి ‘‘ఆపత్తియో’’తి వచనేనపి నామఞ్చేవ ఆపత్తి చ గహితా హోతి, తస్మా అగ్ఘసమోధానవసేన పరివాసే దిన్నే ‘‘అహం, భన్తే, సమ్బహులా సఙ్ఘాదిసేసా ఆపత్తియో ఆపజ్జి’’న్తిఆదివచనేనేవ వత్థుస్స చ గోత్తస్స చ నామస్స చ ఆపత్తియా చ గహితత్తా చిరప్పటిచ్ఛన్నాహి అచిరప్పటిచ్ఛన్నాహి చ సభాగవత్థుకాహి చ విసభాగవత్థుకాహి చ సబ్బాహి ఆపత్తీహి వుట్ఠాతీతి దట్ఠబ్బం. వుత్తఞ్హేతం సమన్తపాసాదికాయం ‘‘ఏత్థ చ ‘సఙ్ఘాదిసేసా ఆపత్తియో ఆపజ్జిం నానావత్థుకాయో’తిపి ‘సఙ్ఘాదిసేసా ఆపత్తియో ఆపజ్జి’న్తిపి ఏవం పుబ్బే వుత్తనయేన వత్థువసేనపి గోత్తవసేనపి నామవసేనపి ఆపత్తివసేనపి యోజేత్వా కమ్మవాచం కాతుం వట్టతియేవాతి అయం మిస్సకసమోధానో’’తి, ఇమస్మిఞ్చ వినయసఙ్గహప్పకరణే (వి. సఙ్గ. అట్ఠ. ౨౪౫) తథేవ వత్వా ‘‘తస్మా న ఇధ విసుం కమ్మవాచం యోజేత్వా దస్సయిస్సామ, పుబ్బే సబ్బాపత్తిసాధారణం కత్వా యోజేత్వా దస్సితాయ ఏవ కమ్మవాచాయ నానావత్థుకాహిపి ఆపత్తీహి వుట్ఠానసమ్భవతో సాయేవేత్థ కమ్మవాచా అల’’న్తి.

యది ఏవం ఆచరియవజిరబుద్ధిత్థేరేన ద్విన్నం విసేసో న వత్తబ్బో, అథ కస్మా వుత్తోతి? తీసు సమోధానపరివాసేసు ఓధానసమోధానో మూలాయపటికస్సనాయ ఓధూనితకాలేయేవ దాతబ్బో, అగ్ఘసమోధానమిస్సకసమోధానపరివాసా పన విసుంయేవ దాతబ్బా. ‘‘ఏవం దిన్నే ఏతేసం కో విసేసో’’తి చిన్తాయం విసేససమ్భవమత్తదస్సనత్థం వుత్తో. అట్ఠకథాయం పన పరివాసాదికమ్మస్స లక్ఖణం దస్సేతుం ‘‘వత్థువసేన వా’’తిఆదిమాహ, తస్మా లక్ఖణవసేనేవ సభాగవత్థుకాహిపి ఆపత్తీహి వుట్ఠానం సమ్భవతి. తేనేవ చ కారణేన సారత్థదీపనినామికాయం వినయటీకాయఞ్చ విమతివినోదనినామికాయం వినయటీకాయఞ్చ న కోచి విసేసో వుత్తోతి దట్ఠబ్బో.

యది ఏవం మిస్సకసమోధానకమ్మవాచాయపి చిరప్పటిచ్ఛన్నాహి అచిరప్పటిచ్ఛన్నాహిపి ఆపత్తీహి వుట్ఠానం సమ్భవేయ్య. తత్థపి హి ‘‘అహం, భన్తే, సమ్బహులా సఙ్ఘాదిసేసా ఆపత్తియో ఆపజ్జిం నానావత్థుకాయో’’తిపి ‘‘ఏకా సుక్కవిస్సట్ఠి…పే… ఏకా కులదూసకా’’తిపి వత్తబ్బం. ఏవం సతి ‘‘సమ్బహులా’’తిపి ‘‘సఙ్ఘాదిసేసా ఆపత్తియో’’తిపి వత్థుగోత్తనామాపత్తీహి కిత్తనసమ్భవతో చిరప్పటిచ్ఛన్నాహిపి అచిరప్పటిచ్ఛన్నాహిపి ఆపత్తీహి వుట్ఠానం సమ్భవేయ్యాతి? న పనేవం దట్ఠబ్బం. వత్థాదికిత్తనఞ్హి సబ్బాపత్తీనం గణ్హనత్థం హోతి. ఏవం గణ్హన్తేపి పటిచ్ఛన్నకాలస్స అకథితత్తా ‘‘ఏత్తకం నామ కాలం పరివసితబ్బ’’న్తి న పఞ్ఞాయతి, తస్మిం అపఞ్ఞాయమానే తేన పమాణేన పరివాసో న హోతి, తస్మిం అసతి ఆపత్తితో వుట్ఠానం న సమ్భవతి, తస్మా మిస్సకసమోధానకమ్మవాచాయ చిరప్పటిచ్ఛన్నాహిపి అచిరప్పటిచ్ఛన్నాహిపి ఆపత్తీహి వుట్ఠానం న సమ్భవతీతి దట్ఠబ్బం.

పరివాసవినిచ్ఛయకథా నిట్ఠితా.

మానత్తవినిచ్ఛయకథా

మానత్తకథాయమ్పి మానత్తం నామ అప్పటిచ్ఛన్నమానత్తం పటిచ్ఛన్నమానత్తం పక్ఖమానత్తం సమోధానమానత్తన్తి చతుబ్బిధం హోతి. తత్థ యో భిక్ఖు సఙ్ఘాదిసేసం ఆపత్తిం ఆపజ్జిత్వా తం దివసమేవ ఆరోచేతి, ఏకరత్తిమత్తమ్పి న పటిచ్ఛాదేతి, తస్స పరివాసం అదత్వావ దిన్నం మానత్తం అప్పటిచ్ఛన్నమానత్తం నామ. యో ఆపజ్జిత్వా దసహి ఆకారేహి వినా తం దివసం నారోచేతి, ఏకరత్తాదివసేన పటిచ్ఛాదేతి, తత్థ యథాపటిచ్ఛన్నదివసం పరివాసం దత్వా పరివుత్థపరివాసస్స దిన్నం మానత్తం పటిచ్ఛన్నమానత్తం నామ. ఆపత్తిం ఆపజ్జిత్వా పటిచ్ఛన్నాయ వా అప్పటిచ్ఛన్నాయ వా భిక్ఖునియా పక్ఖమత్తమేవ దిన్నం మానత్తం పక్ఖమానత్తం నామ. భిక్ఖు పన పటిచ్ఛన్నాయ ఆపత్తియా పరివసిత్వా అనిక్ఖిత్తవత్తకాలేయేవ పున ఆపజ్జిత్వా న పటిచ్ఛాదేతి, తస్స మూలాయ పటికస్సిత్వా పరివుత్థదివసే అదివసే కత్వా అప్పటిచ్ఛాదితత్తా సమోధానపరివాసం అదత్వా దిన్నం మానత్తం సమోధానమానత్తం నామ. మానత్తారహకాలేపి మానత్తచరణకాలేపి అబ్భానారహకాలేపి ఏసేవ నయో. తేసు తీణి మానత్తాని అట్ఠకథాయం వుత్తనయేన సువిఞ్ఞేయ్యత్తా న వుత్తాని. పక్ఖమానత్తం పచ్ఛా ఆగమిస్సతి.

యాని పన పరివాసమానత్తాని అనవట్ఠితత్తా పుథుజ్జనస్స గిహిఆదివసేన పరివత్తనే సతి పున దాతబ్బాదాతబ్బభావే సఙ్కితబ్బాని, తాని దస్సేతుం పాళియం అనేకేహి పకారేహి విత్థారతో వుత్తాని. తేసు భిక్ఖూనం సంసయవినోదనత్థాయ ఏకదేసం దస్సేతుం ‘‘సచే కోచీ’’తిఆదిమాహ. తత్థ విబ్భమతీతి విరూపో హుత్వా భమతి, హీనాయావత్తతి గిహీ హోతీతి అత్థో. సామణేరో హోతీతి ఉపసమ్పన్నభావం జహిత్వా సామణేరభావం ఉపగచ్ఛతి. తత్థ పారాజికప్పత్తభావేన వా ‘‘గిహీతి మం ధారేథా’’తిఆదినా సిక్ఖాపచ్చక్ఖానేన వా గిహీ హోతి. తేసు పఠమేన పున ఉపసమ్పదాయ అభబ్బత్తా పున పరివాసో న రుహతియేవ, దుతియేన పన పున ఉపసమ్పదాయ భబ్బత్తా ‘‘సో చే పున ఉపసమ్పజ్జతీ’’తి వుత్తం. ఇతరో పన పారాజికప్పత్తభావేన సామణేరో న హోతి. కస్మా? సరణగమనాదీనం వినస్సనతో. వుత్తఞ్హి విమతివినోదనియం (వి. వి. టీ. మహావగ్గ ౨.౧౦౮) ‘‘ఉపసమ్పన్నానమ్పి పారాజికసమఆపత్తియా సరణగమనాదిసామణేరభావస్సపి వినస్సనతో సేనాసనగ్గాహో చ పటిప్పస్సమ్భతి, సఙ్ఘలాభమ్పి తేన లభన్తీతి వేదితబ్బ’’న్తి, గిహీ పన హుత్వా పున సామణేరభావమత్తం లద్ధబ్బం హోతి. ‘‘సామణేరోతి మం ధారేథా’’తిఆదినా పన సిక్ఖాపచ్చక్ఖానే కతే సియా సామణేరభావో, తతోపి పున ఉపసమ్పజ్జితుకామతాయ సతి సియా ఉపసమ్పన్నభావో. ‘‘గిహీతి మం ధారేథా’’తిఆదినా సిక్ఖాపచ్చక్ఖానం కత్వా గిహిభావం ఉపగతేపి పున సామణేరపబ్బజ్జం పబ్బజిత్వా సామణేరో హోతి. తతో పున ఉపసమ్పజ్జితుం లద్ధబ్బత్తా ‘‘పున ఉపసమ్పజ్జతీ’’తి వుత్తో. తేసం భిక్ఖుభావే పరివాసే అనిట్ఠితేపి గిహిసామణేరభావం పత్తత్తా పరివాసో న రుహతి ఉపసమ్పన్నానమేవ పరివాసస్స భగవతా పఞ్ఞత్తత్తాతి అత్థో.

ఏవం సన్తే పున ఉపసమ్పజ్జన్తస్స కిం పరివాసో పున దాతబ్బోతి ఆహ ‘‘సో చే పున ఉపసమ్పజ్జతీ’’తిఆది. తస్సత్థో – సో విబ్భన్తకో సో వా సామణేరో పున ఉపసమ్పన్నభావం ఉపగచ్ఛతి, పురిమం పుబ్బే భిక్ఖుభూతకాలే దిన్నం పరివాసదానం ఏవ ఇదాని పరివాసదానం హోతి. యో పరివాసో పుబ్బే భిక్ఖుభూతకాలే దిన్నో, సో పరివాసో సుదిన్నో, దుదిన్నో న హోతి. యో యత్తకో కాలో పరివుత్థో, సో తత్తకో కాలో సుపరివుత్థోయేవ హోతి, న దుపరివుత్థో, తస్మా అవసేసో కాలో పరివసితబ్బోతి. ఇదం వుత్తం హోతి – పుబ్బే భిక్ఖుకాలే పక్ఖప్పటిచ్ఛన్నాయ ఆపత్తియా పరివాసం గహేత్వా దసదివసమత్తం పరివసిత్వా అనిట్ఠితేయేవ పరివాసే విబ్భమిత్వా సామణేరో వా హుత్వా పున ఉపసమ్పన్నేన అవసేసపఞ్చదివసే పరివసిత్వా పరివాసో నిట్ఠాపేతబ్బోతి. మానత్తారహాదీసుపి ఏసేవ నయో. ఉమ్మత్తకాదీసుపి తస్మిం కాలే అజానన్తత్తా ‘‘పరివాసో న రుహతీ’’తి వుత్తం. తిణ్ణమ్పి ఉక్ఖిత్తకానం కమ్మనానాసంవాసకత్తా తేహి సహసంవాసోయేవ నత్థీతి ఉక్ఖిత్తకానం పరివాసో న రుహతీతి వుత్తం.

సచే పున ఓసారీయతీతి ఉక్ఖేపనీయకమ్మం పటిప్పస్సమ్భనవసేన సమానసంవాసకభావం పవేసీయతి. ‘‘సచే కస్సచి భిక్ఖునో ఇత్థిలిఙ్గం పాతుభవతీ’’తిఆదీసు అట్ఠకథాయం వుత్తనయేనేవ అత్థో సువిఞ్ఞేయ్యో హోతి. యం పన వుత్తం ‘‘పక్ఖమానత్తం పచ్ఛా ఆగమిస్సతీ’’తి, తత్రేవం జానితబ్బం – పక్ఖమానత్తన్తి భిక్ఖునియా దాతబ్బమానత్తం. తం పన పటిచ్ఛన్నాయపి అప్పటిచ్ఛన్నాయపి ఆపత్తియా అడ్ఢమాసమత్తమేవ దాతబ్బం. వుత్తఞ్హేతం ‘‘గరుధమ్మం అజ్ఝాపన్నాయ భిక్ఖునియా ఉభతోసఙ్ఘే పక్ఖమానత్తం చరితబ్బ’’న్తి (పాచి. ౧౪౯; చూళవ. ౪౦౩; అ. ని. ౮.౫౧). తం పన భిక్ఖునీహి అత్తనో సీమం సోధేత్వా విహారసీమాయ వా విహారసీమం సోధేతుం అసక్కోన్తీహి ఖణ్డసీమాయ వా సబ్బన్తిమేన పరిచ్ఛేదేన చతువగ్గగణం సన్నిపాతాపేత్వా దాతబ్బం. సచే ఏకా ఆపత్తి హోతి, ఏకిస్సా వసేన, సచే ద్వే వా తిస్సో వా సమ్బహులా వా ఏకవత్థుకా వా నానావత్థుకా వా, తాసం తాసం వసేన వత్థుగోత్తనామఆపత్తీసు యం యం ఇచ్ఛతి, తం తం ఆదాయ యోజనా కాతబ్బా.

తత్రిదం ఏకాపత్తివసేన ముఖమత్తనిదస్సనం – తాయ ఆపన్నాయ భిక్ఖునియా భిక్ఖునిసఙ్ఘం ఉపసఙ్కమిత్వా ఏకంసం ఉత్తరాసఙ్గం కరిత్వా వుడ్ఢానం భిక్ఖునీనం పాదే వన్దిత్వా ఉక్కుటికం నిసీదిత్వా అఞ్జలిం పగ్గహేత్వా ఏవమస్స వచనీయో ‘‘అహం, అయ్యే, ఏకం ఆపత్తిం ఆపజ్జిం గామన్తరం, సాహం, అయ్య,ఏ ఏకిస్సా ఆపత్తియా గామన్తరాయ పక్ఖమానత్తం యాచామీ’’తి. ఏవం తిక్ఖత్తుం యాచాపేత్వా బ్యత్తాయ భిక్ఖునియా పటిబలాయ సఙ్ఘో ఞాపేతబ్బో ‘‘సుణాతు మే, అయ్యే, సఙ్ఘో, అయం ఇత్థన్నామా భిక్ఖునీ ఏకం ఆపత్తిం ఆపజ్జి గామన్తరం, సా సఙ్ఘం ఏకిస్సా ఆపత్తియా గామన్తరాయ పక్ఖమానత్తం యాచతి. యది సఙ్ఘస్స పత్తకల్లం, సఙ్ఘో ఇత్థన్నామాయ భిక్ఖునియా ఏకిస్సా ఆపత్తియా గామన్తరాయ పక్ఖమానత్తం దదేయ్య, ఏసా ఞత్తి. సుణాతు మే, అయ్యే, సఙ్ఘో…పే… దుతియమ్పి. తతియమ్పి ఏతమత్థం వదామి. సుణాతు మే, అయ్యే, సఙ్ఘో…పే… భాసేయ్య. దిన్నం సఙ్ఘేన ఇత్థన్నామాయ భిక్ఖునియా ఏకిస్సా ఆపత్తియా గామన్తరాయ పక్ఖమానత్తం, ఖమతి సఙ్ఘస్స, తస్మా తుణ్హీ, ఏవమేతం ధారయామీ’’తి.

కమ్మవాచాపరియోసానే వత్తం సమాదియిత్వా భిక్ఖుమానత్తకథాయం వుత్తనయేనేవ సఙ్ఘస్స ఆరోచేత్వా నిక్ఖిత్తవత్తం వసితుకామాయ తథేవ సఙ్ఘస్స మజ్ఝే వా పక్కన్తాసు భిక్ఖునీసు ఏకభిక్ఖునియా వా దుతియికాయ వా సన్తికే వుత్తనయేనేవ నిక్ఖిపితబ్బం. అఞ్ఞిస్సా పన ఆగన్తుకాయ సన్తికే ఆరోచేత్వా నిక్ఖిపితబ్బం, నిక్ఖిత్తకాలతో పట్ఠాయ పకతత్తట్ఠానే తిట్ఠతి.

పున సమాదియిత్వా అరుణం ఉట్ఠపేన్తియా పన భిక్ఖునీనంయేవ సన్తికే వసితుం న లబ్భతి. ‘‘ఉభతోసఙ్ఘే పక్ఖమానత్తం చరితబ్బ’’న్తి హి వుత్తం, తస్మా అస్సా ఆచరియుపజ్ఝాయాహి విహారం గన్త్వా సఙ్గాహకపక్ఖే ఠితో ఏకో మహాథేరో వా ధమ్మకథికో వా భిక్ఖు వత్తబ్బో ‘‘ఏకిస్సా భిక్ఖునియా వినయకమ్మం కత్తబ్బమత్థి, తత్ర నో అయ్యా చత్తారో భిక్ఖూ పేసేథా’’తి. సఙ్గహం అకాతుం న లబ్భతి, ‘‘పేసేస్సామా’’తి వత్తబ్బం. చతూహి పకతత్తభిక్ఖునీహి మానత్తచారినిం భిక్ఖునిం గహేత్వా అన్తోఅరుణేయేవ నిక్ఖిపిత్వా గామూపచారతో ద్వే లేడ్డుపాతే అతిక్కమిత్వా మగ్గా ఓక్కమ్మ గుమ్బవతిఆదీహి పటిచ్ఛన్నే ఠానే నిసీదితబ్బం, విహారూపచారతోపి ద్వే లేడ్డుపాతా అతిక్కమితబ్బా. చతూహి పకతత్తభిక్ఖూహిపి తత్థ గన్తబ్బం, గన్త్వా పన భిక్ఖునీహి సద్ధిం న ఏకట్ఠానే నిసీదితబ్బం, పటిక్కమిత్వా అవిదూరే ఠానే నిసీదితబ్బం. కురున్దిమహాపచ్చరీసు పన ‘‘భిక్ఖునీహి బ్యత్తం ఏకం వా ద్వే వా ఉపాసికాయో భిక్ఖూహిపి ఏకం వా ద్వే వా ఉపాసకే అత్తరక్ఖణత్థాయ గహేత్వా గన్తబ్బ’’న్తి వుత్తం. కురున్దియంయేవ చ ‘‘భిక్ఖునుపస్సయస్స చ విహారస్స చ ఉపచారం ముఞ్చితుం వట్టతీ’’తి వుత్తం, ‘‘గామస్సా’’తి న వుత్తం.

ఏవం నిసిన్నేసు పన భిక్ఖునీసు చ భిక్ఖూసు చ తాయ భిక్ఖునియా ‘‘మానత్తం సమాదియామి, వత్తం సమాదియామీ’’తి వత్తం సమాదియిత్వా భిక్ఖునిసఙ్ఘస్స తావ ఏవం ఆరోచేతబ్బం ‘‘అహం, అయ్యే, ఏకం ఆపత్తిం ఆపజ్జిం గామన్తరం, సాహం సఙ్ఘం ఏకిస్సా ఆపత్తియా గామన్తరాయ పక్ఖమానత్తం యాచిం, తస్సా మే సఙ్ఘో ఏకిస్సా ఆపత్తియా గామన్తరాయ పక్ఖమానత్తం అదాసి, సాహం మానత్తం చరామి, వేదియామహం అయ్యే, వేదియతీతి మం సఙ్ఘో ధారేతూ’’తి.

తతో భిక్ఖుసఙ్ఘస్స సన్తికం గన్త్వా ఏవం ఆరోచేతబ్బం ‘‘అహం, అయ్యా, ఏకం ఆపత్తిం ఆపజ్జిం…పే… వేదియామహం అయ్యా, వేదియతీతి మం సఙ్ఘో ధారేతూ’’తి. ఇధాపి యాయ కాయచి భాసాయ ఆరోచేతుం వట్టతి. ఆరోచేత్వా చ భిక్ఖునిసఙ్ఘస్సేవ సన్తికే నిసీదితబ్బం, ఆరోచితకాలతో పట్ఠాయ భిక్ఖూనం గన్తుం వట్టతి. సచే సాసఙ్కా హోతి, భిక్ఖునియో తత్థేవ ఠానం పచ్చాసీసన్తి, ఠాతబ్బం. సచే అఞ్ఞో భిక్ఖు వా భిక్ఖునీ వా తం ఠానం ఏతి, పస్సన్తియా ఆరోచేతబ్బం. నో చే ఆరోచేతి, రత్తిచ్ఛేదో చేవ వత్తభేదదుక్కటఞ్చ. సచే అజానన్తియా ఏవ ఉపచారం ఓక్కమిత్వా గచ్ఛతి, రత్తిచ్ఛేదోవ హోతి, న వత్తభేదదుక్కటం. సచే భిక్ఖునియో ఉపజ్ఝాయాదీనం వత్తకరణత్థం పగేవ గన్తుకామా హోన్తి, రత్తివిప్పవాసగణఓహీయనగామన్తరాపత్తిరక్ఖణత్థం ఏకం భిక్ఖునిం ఠపేత్వా గన్తబ్బం, తాయ అరుణే ఉట్ఠితే తస్సా సన్తికే వత్తం నిక్ఖిపితబ్బం. ఏతేనుపాయేన అఖణ్డా పఞ్చదస రత్తియో మానత్తం చరితబ్బం.

అనిక్ఖిత్తవత్తాయ పన పారివాసికక్ఖన్ధకే వుత్తనయేనేవ సమ్మా వత్తితబ్బం. అయం పన విసేసో – ‘‘ఆగన్తుకస్స ఆరోచేతబ్బ’’న్తి ఏత్థ యత్తకా పురేభత్తం వా పచ్ఛాభత్తం వా తం గామం భిక్ఖూ వా భిక్ఖునియో వా ఆగచ్ఛన్తి, సబ్బేసం ఆరోచేతబ్బం. అనారోచేన్తియా రత్తిచ్ఛేదో చేవ వత్తభేదదుక్కటఞ్చ. సచేపి రత్తిం కోచి భిక్ఖు తం గామూపచారం ఓక్కమిత్వా గచ్ఛతి, రత్తిచ్ఛేదో హోతియేవ, అజాననపచ్చయా పన వత్తభేదతో ముచ్చతి. కురున్దీఆదీసు పన ‘‘అనిక్ఖిత్తవత్తభిక్ఖూనం వుత్తనయేనేవ కథేతబ్బ’’న్తి వుత్తం, తం పారివాసికవత్తాదీనం ఉపచారసీమాయ పరిచ్ఛిన్నత్తా యుత్తతరం దిస్సతి. ఉపోసథే ఆరోచేతబ్బం, పవారణాయ ఆరోచేతబ్బం, చతున్నం భిక్ఖూనఞ్చ భిక్ఖునీనఞ్చ దేవసికం ఆరోచేతబ్బం. సచే భిక్ఖూనం తస్మిం గామే భిక్ఖాచారో సమ్పజ్జతి, తత్థేవ గన్తబ్బం. నో చే సమ్పజ్జతి, అఞ్ఞత్ర చరిత్వాపి తత్ర ఆగన్త్వా అత్తానం దస్సేత్వా గన్తబ్బం, బహిగామే వా సఙ్కేతట్ఠానం కాతబ్బం ‘‘అసుకస్మిం నామ ఠానే అమ్హే పస్సిస్సతీ’’తి. తాయ సఙ్కేతట్ఠానం గన్త్వా ఆరోచేతబ్బం, సఙ్కేతట్ఠానే అదిస్వా విహారం గన్త్వా ఆరోచేతబ్బం. విహారే సబ్బభిక్ఖూనం ఆరోచేతబ్బం. సచే సబ్బేసం సక్కా న హోతి ఆరోచేతుం, బహి ఉపచారసీమాయ ఠత్వా భిక్ఖునియో పేసేతబ్బా, తాహి ఆనీతానం చతున్నం భిక్ఖూనం ఆరోచేతబ్బం. సచే విహారో దూరో హోతి సాసఙ్కో, ఉపాసకే చ ఉపాసికాయో చ గహేత్వా గన్తబ్బం. సచే పన అయం ఏకా వసతి, రత్తివిప్పవాసం ఆపజ్జతి, తస్మాస్సా ఏకా పకతత్తా భిక్ఖునీ సమ్మన్నిత్వా దాతబ్బా ఏకచ్ఛన్నే వసనత్థాయ.

ఏవం అఖణ్డం మానత్తం చరిత్వా వీసతిగణే భిక్ఖునిసఙ్ఘే వుత్తనయేనేవ అబ్భానం కాతబ్బం. ‘‘సచే మానత్తం చరమానా అన్తరాపత్తిం ఆపజ్జతి, మూలాయ పటికస్సిత్వా తస్సా ఆపత్తియా మానత్తం దాతబ్బ’’న్తి కురున్దియం వుత్తం, ఇదం పక్ఖమానత్తం నామ. ఇదం పన పక్ఖమానత్తం సమన్తపాసాదికాయం (చూళవ. అట్ఠ. ౧౦౨) పాళిముత్తవినయవినిచ్ఛయభావేన ఆగతమ్పి ఇమస్మిం వినయసఙ్గహప్పకరణే ఆచరియేన అనుద్ధటం. అయం పనాచరియస్స అధిప్పాయో సియా – ఇదం పక్ఖమానత్తం భిక్ఖునియోయేవ సన్ధాయ భగవతా విసుం పఞ్ఞత్తం, భిక్ఖూహి అసాధారణం, ఇమస్మిఞ్చ కాలే భిక్ఖునిసఙ్ఘో నత్థి, తస్మా గన్థస్స లహుభావత్థం ఇదమ్పి అఞ్ఞమ్పి ఈదిసం అజ్ఝుపేక్ఖితబ్బన్తి. అమ్హేహి పన భిక్ఖునిసఙ్ఘే అవిజ్జమానేపి ‘‘భిక్ఖుసఙ్ఘో భిక్ఖునీహి సమాదాతబ్బవత్తం జానిస్సతి. ‘దుబ్బలజాతికా హి భీరుకజాతికా భిక్ఖునియో భగవతో ఆణం పతిట్ఠాపేన్తియో ఏవరూపం దుక్కరం దురభిసమ్భవం వత్తం సమాదయింసు, కిమఙ్గం పన మయ’న్తి మనసి కరోన్తా భగవతో ఆణం పతిట్ఠాపేన్తా పరివాసాదివత్తం సమాదియిస్సన్తీ’’తి మన్త్వా ఆచరియేన అనుద్ధటమ్పి ఇమస్మిం వినయాలఙ్కారప్పకరణే ఉద్ధటం, తస్మా సమ్మాసమ్బుద్ధే సఞ్జాతసద్ధాపేమగారవాదియుత్తేహి సత్థుసాసనకరేహి భిక్ఖూహి సమ్మా సిక్ఖితబ్బం. ఇతో పరాని అట్ఠకథాయం ఆగతనయేనేవ వేదితబ్బాని.

మానత్తవినిచ్ఛయకథా నిట్ఠితా.

౨౪౮. పారివాసికవత్తకథాయం నవకతరం పారివాసికన్తి అత్తనా నవకతరం పారివాసికం. పారివాసికస్స హి అత్తనా నవకతరం పారివాసికం ఠపేత్వా అఞ్ఞే మూలాయపటికస్సనారహ మానత్తారహ మానత్తచారిక అబ్భానారహాపి పకతత్తట్ఠానేయేవ తిట్ఠన్తి. తేనాహ ‘‘అన్తమసో మూలాయపటికస్సనారహాదీనమ్పీ’’తి. అన్తమసో మూలాయపటికస్సనారహాదీనమ్పీతి ఆది-సద్దేన మానత్తారహమానత్తచారికఅబ్భానారహే సఙ్గణ్హాతి. తే హి పారివాసికానం, పారివాసికా చ తేసం పకతత్తట్ఠానే ఏవ తిట్ఠన్తి. అధోతపాదట్ఠపనకన్తి యత్థ ఠత్వా పాదే ధోవన్తి, తాదిసం దారుఫలకఖణ్డాదిం. పాదఘంసనన్తి సక్ఖరకథలాదిం. పాదే ఘంసన్తి ఏతేనాతి పాదఘంసనం, సక్ఖరకథలాది. వుత్తఞ్హి భగవతా ‘‘అనుజానామి, భిక్ఖవే, తిస్సో పాదఘంసనియో సక్ఖరం కథలం సముద్దఫేణ’’న్తి (చూళవ. ౨౬౯). సద్ధివిహారికానమ్పి సాదియన్తస్సాతి సద్ధివిహారికానమ్పి అభివాదనాదిం సాదియన్తస్స. వత్తం కరోన్తీతి ఏత్తకమత్తస్సేవ వుత్తత్తా సద్ధివిహారికాదీహిపి అభివాదనాదిం కాతుం న వట్టతి. ‘‘మా మం గామప్పవేసనం ఆపుచ్ఛథా’’తి వుత్తే అనాపుచ్ఛాపి గామం పవిసితుం వట్టతి.

యో యో వుడ్ఢోతి పారివాసికేసు భిక్ఖూసు యో యో వుడ్ఢో. నవకతరస్స సాదితున్తి పారివాసికనవకతరస్స అభివాదనాదిం సాదితుం. ‘‘పారిసుద్ధిఉపోసథే కరియమానే’’తి ఇదం పవారణదివసేసు సఙ్ఘే పవారేన్తే అనుపగతఛిన్నవస్సాదీహి కరియమానం పారిసుద్ధిఉపోసథమ్పి సన్ధాయ వుత్తం. తత్థేవాతి సఙ్ఘనవకట్ఠానేయేవ. అత్తనో పాళియా పవారేతబ్బన్తి అత్తనో వస్సగ్గేన పత్తపాళియా పవారేతబ్బం, న పన సబ్బేసు పవారితేసూతి అత్థో.

ఓణోజనం నామ విస్సజ్జనం, తం పన పారివాసికేన పాపితస్స అత్తనా సమ్పటిచ్ఛితస్సేవ పునదివసాదిఅత్థాయ విస్సజ్జనం కాతబ్బం. అసమ్పటిచ్ఛిత్వా చే విస్సజ్జేతి, న లభతీతి వుత్తం. యది పన న గణ్హాతి న విస్సజ్జేతీతి యది పురిమదివసే అత్తనో న గణ్హాతి, గహేత్వా చ న విస్సజ్జేతి.

చతుస్సాలభత్తన్తి భోజనసాలాయ పటిపాటియా దీయమానం భత్తం. హత్థపాసే ఠితేనాతి దాయకస్స హత్థపాసే ఠితేన, పటిగ్గహణరుహనట్ఠానేతి అధిప్పాయో. మహాపేళభత్తేపీతి మహన్తేసు భత్తపచ్ఛిఆదిభాజనేసు ఠపేత్వా దీయమానభత్తేసుపి. ఇతో పరమ్పి పారివాసికవత్తం పాళియం (చూళవ. ౭౫) ఆగతనయేనేవ వేదితబ్బం. తత్థ పన అట్ఠకథాయం ఆగతనయేనేవ అత్థో సువిఞ్ఞేయ్యో హోతి, తస్మా దుబ్బిఞ్ఞేయ్యట్ఠానేయేవ కథయిస్సామ.

‘‘న సామణేరో ఉపట్ఠాపేతబ్బో’’తి ఏత్థ దుబ్బిధం సామణేరం దస్సేతుం ‘‘అఞ్ఞో’’తిఆదిమాహ. ‘‘న భిక్ఖునియో ఓవదితబ్బా’’తి ఏత్థ లద్ధసమ్ముతికేన ఆణత్తోపి గరుధమ్మేహి అఞ్ఞేహి వా ఓవదితుం న లభతీతి ఆహ ‘‘పటిబలస్స వా భిక్ఖుస్స భారో కాతబ్బో’’తి. ఆగతా భిక్ఖునియో వత్తబ్బాతి సమ్బన్ధో. సవచనీయన్తి సదోసం. జేట్ఠకట్ఠానం న కాతబ్బన్తి పధానట్ఠానం న కాతబ్బం. కిం తన్తి ఆహ ‘‘పాతిమోక్ఖుద్దేసకేనా’’తిఆది.

రజేహి హతా ఉపహతా భూమి ఏతిస్సాతి రజోహతభూమి, రజోకిణ్ణభూమీతి అత్థో. పచ్చయన్తి వస్సావాసికలాభం సన్ధాయ వుత్తం. ఏకపస్సే ఠత్వాతి పాళిం విహాయ భిక్ఖూనం పచ్ఛతో ఠత్వా. సేనాసనం న లభతీతి సేయ్యపరియన్తభాగితాయ వస్సగ్గేన గణ్హితుం న లభతి. అస్సాతి భవేయ్య. ‘‘ఆగన్తుకేన ఆరోచేతబ్బం, ఆగన్తుకస్స ఆరోచేతబ్బ’’న్తి అవిసేసేన వుత్తత్తా సచే ద్వే పారివాసికా గతట్ఠానే అఞ్ఞమఞ్ఞం పస్సన్తి, ఉభోహిపి అఞ్ఞమఞ్ఞస్స ఆరోచేతబ్బం. యథా బహి దిస్వా ఆరోచితస్స భిక్ఖునో విహారం ఆగతేన పున ఆరోచనకిచ్చం నత్థి, ఏవం అఞ్ఞవిహారం గతేనపి తత్థ పుబ్బే ఆరోచితస్స పున ఆరోచనకిచ్చం నత్థీతి వదన్తి. అవిసేసేనాతి పారివాసికస్స చ ఉక్ఖిత్తకస్స చ అవిసేసేన.

ఓబద్ధన్తి పలిబుద్ధం. సహవాసోతి వుత్తప్పకారే ఛన్నే భిక్ఖునా సద్ధిం సయనమేవ అధిప్పేతం, న సేసఇరియాపథకప్పనం. సేసమేత్థ సువిఞ్ఞేయ్యమేవ.

పాపిట్ఠతరాతి పారాజికాపత్తీతి ఉక్కంసవసేన వుత్తం. సఞ్చరిత్తాదిపణ్ణత్తివజ్జతో పన సుక్కవిస్సట్ఠాదికా లోకవజ్జావ. తత్థపి సఙ్ఘభేదాదికా పాపిట్ఠతరా ఏవ. కమ్మన్తి పారివాసికకమ్మవాచాతి ఏతేన ‘‘కమ్మభూతా వాచా కమ్మవాచా’’తి కమ్మవాచాసద్దస్స అత్థోపి సిద్ధోతి వేదితబ్బో. సవచనీయన్తి ఏత్థ స-సద్దో ‘‘సన్తి’’అత్థం వదతి, అత్తనో వచనేన అత్తనో పవత్తనకమ్మన్తి ఏవమేత్థ అత్థో దట్ఠబ్బో, ‘‘మా పక్కమాహీ’’తి వా ‘‘ఏహి వినయధరానం సమ్ముఖీభావ’’న్తి వా ఏవం అత్తనో ఆణాయ పవత్తనకకమ్మం న కాతబ్బన్తి అధిప్పాయో. ఏవఞ్హి కేనచి సవచనీయే కతే అనాదరేన అతిక్కమితుం న వట్టతి, బుద్ధస్స సఙ్ఘస్స ఆణా అతిక్కన్తా నామ హోతి. రజోహతభూమీతి పణ్ణసాలావిసేసనం. పచ్చయన్తి వస్సావాసికచీవరం. సేనాసనం న లభతీతి వస్సగ్గేన న లభతి. అపణ్ణకపటిపదాతి అవిరద్ధపటిపదా. సచే వాయమన్తోపీతి ఏత్థ అవిసయభావం ఞత్వా అవాయమన్తోపి సఙ్గయ్హతి. అవిసేసేనాతి పారివాసికుక్ఖిత్తకానం సామఞ్ఞేన. పఞ్చవణ్ణఛదనబన్ధనట్ఠానేసూతి పఞ్చప్పకారఛదనేహి ఛన్నట్ఠానేసు. ఓబద్ధన్తి ఉట్ఠానాదిబ్యాపారపటిబద్ధం, పీళితన్తి అత్థో. మఞ్చే వా పీఠే వాతి ఏత్థ వాసద్దో సముచ్చయత్థో. తేన తట్టికాచమ్మఖణ్డాదీసు దీఘాసనేసుపి నిసీదితుం న వట్టతీతి దీపితం హోతి. న వత్తభేదదుక్కటన్తి వుడ్ఢతరస్స జానన్తస్సపి వత్తభేదే దుక్కటం నత్థీతి దస్సేతి. వత్తం నిక్ఖిపాపేత్వాతి ఇదమ్పి పరివాసాదిమేవ సన్ధాయ వుత్తం, న సేసకమ్మాని.

‘‘సేనాసనం న లభతి సేయ్యపరియన్తభాగితాయ. ఉద్దేసాదీని దాతుమ్పి న లభతీతి వదన్తి. ‘తదహుపసమ్పన్నేపి పకతత్తే’తి వచనతో అనుపసమ్పన్నేహి వసితుం వట్టతి. సమవస్సాతి ఏతేన అపచ్ఛా అపురిమం నిపజ్జనే ద్విన్నమ్పి వత్తభేదాపత్తిభావం దీపేతి. అత్తనో అత్తనో నవకతరన్తి పారివాసికాదినవకతరం. పఠమం సఙ్ఘమజ్ఝే పరివాసం గహేత్వా నిక్ఖిత్తవత్తేన పున ఏకస్సపి సన్తికే సమాదియితుం నిక్ఖిపితుఞ్చ వట్టతి, మానత్తే పన నిక్ఖిపితుం వట్టతి. ఊనేగణేచరణదోసత్తా న గహేతున్తి ఏకే. పఠమం ఆదిన్నవత్తం ఏకస్స సన్తికే యథా నిక్ఖిపితుం వట్టతి, తథా సమాదియితుమ్పి వట్టతీతి పోరాణగణ్ఠిపదే’’తి వజిరబుద్ధిటీకాయం (వజిర. టీ. చూళవగ్గ ౭౬) వుత్తన్తి.

ఇదం ఏత్థ యం వత్తం ‘‘చతునవుతిపారివాసికవత్త’’న్తి పారివాసికక్ఖన్ధకపాళియం (చూళవ. ౭౫) ఆగతం, సమన్తపాసాదికాయమ్పి ఏత్తకాయ పాళియా (చూళవ. అట్ఠ. ౭౫-౮౪) వణ్ణనం వత్వా ‘‘పారివాసికవత్తకథా నిట్ఠితా’’తి ఆహ. ఇమస్మిం వినయసఙ్గహపకరణే (వి. సఙ్గ. అట్ఠ. ౨౪౮) పన ‘‘న ఛమాయం చఙ్కమన్తే చఙ్కమే చఙ్కమితబ్బ’’న్తి ఇమస్సానన్తరం ‘‘పారివాసికచతుత్థో చే, భిక్ఖవే’’తిఆదీని అగ్గహేత్వా ‘‘న, భిక్ఖవే, పారివాసికేన భిక్ఖునా సాదితబ్బ’’న్తిఆదీని పఠమం పఞ్ఞత్తపదాని గహేత్వా తేసం పదానం సంవణ్ణనం కత్వా ‘‘ఇదం పారివాసికవత్త’’న్తి అఞ్ఞథా అనుక్కమో వుత్తో, సో పాళియా చ అట్ఠకథాయ చ న సమేతి. ఆచరియస్స పన అయమధిప్పాయో సియా – ‘‘పారివాసికచతుత్థో చే, భిక్ఖవే’’తిఆదీని పారివాసికభిక్ఖూనం సమాదియితబ్బాని న హోన్తి, అథ ఖో కమ్మకారకానం భిక్ఖూనం కత్తబ్బాకత్తబ్బకమ్మదస్సనమేతం, తస్మా పారివాసికవత్తే న పవేసేతబ్బం. ‘‘న, భిక్ఖవే, పారివాసికేన భిక్ఖునా సాదితబ్బ’’న్తిఆదీని పన పారివాసికభిక్ఖూనం సమ్మావత్తితబ్బవత్తానియేవ హోన్తి, తస్మా ఇమానియేవ పారివాసికవత్తే పవేసేతబ్బానీతి. అమ్హేహి పన పాళిఅట్ఠకథాటీకాసు ఆగతానుక్కమేన పఠమం పఞ్ఞత్తవత్తానం అత్థం పఠమం దస్సేత్వా పచ్ఛా పఞ్ఞత్తపదానం అత్థో పచ్ఛా వుత్తోతి దట్ఠబ్బో.

ఇతి వినయసఙ్గహసంవణ్ణనాభూతే వినయాలఙ్కారే

గరుకాపత్తివుట్ఠానవినిచ్ఛయకథాలఙ్కారో నామ

ద్వత్తింసతిమో పరిచ్ఛేదో.

౩౩. కమ్మాకమ్మవినిచ్ఛయకథా

౨౪౯. ఏవం గరుకాపత్తివుట్ఠానవినిచ్ఛయకథం కథేత్వా ఇదాని కమ్మాకమ్మవినిచ్ఛయకథం కథేతుం ‘‘కమ్మాకమ్మన్తి ఏత్థ పనా’’తిఆదిమాహ. తత్థ సమగ్గేన సఙ్ఘేన కరీయతే తన్తి కమ్మం, అపలోకనాదిచతుబ్బిధవినయకమ్మం. ఇతరస్మిమ్పి ఏసేవ నయో. అ-కారో వుద్ధిఅత్థో, న వుద్ధిప్పత్తం కమ్మం అకమ్మం. కమ్మఞ్చ అకమ్మఞ్చ కమ్మాకమ్మం వజ్జావజ్జం వియ, ఫలాఫలం వియ చ. తత్థ చ కమ్మన్తి అపలోకనకమ్మఞత్తికమ్మద్వయం. అకమ్మన్తి ఞత్తిదుతియకమ్మఞత్తిచతఉత్థకమ్మద్వయం. అథ వా కమ్మన్తి చతూసుపి ఏతేసు లహుకకమ్మం. అకమ్మన్తి గరుకకమ్మం. కమ్మాకమ్మన్తి ఏత్థ పన వినిచ్ఛయో ఏవం వేదితబ్బోతి యోజనా. తత్థ పనాతి పక్ఖన్తరత్థే నిపాతో, గరుకాపత్తివుట్ఠానవినిచ్ఛయకథాపక్ఖతో అఞ్ఞో కమ్మాకమ్మవినిచ్ఛయకథాపక్ఖో వేదితబ్బోతి వా మయా వుచ్చతేతి వా అత్థో.

చత్తారి కమ్మానీతి ఏత్థ చత్తారీతి పరిచ్ఛేదనిదస్సనం. తేన వినయకమ్మాని నామ చత్తారి ఏవ హోన్తి, న ఇతో ఊనాధికానీతి దస్సేతి. కమ్మానీతి పరిచ్ఛిన్నకమ్మనిదస్సనం. అపలోకనకమ్మన్తిఆదీని పరిచ్ఛిన్నకమ్మానం ఉద్దేసకథనం. తత్థ అపలోకీయతే ఆయాచీయతే అపలోకనం, అపపుబ్బలోకధాతు ఆయాచనత్థే, యుపచ్చయో భావత్థవాచకో. అపలోకనవసేన కత్తబ్బం కమ్మం అపలోకనకమ్మం, సీమట్ఠకసఙ్ఘం అపలోకేత్వా సఙ్ఘానుమతియా కత్తబ్బం కమ్మం. ఞాపనా ఞత్తి, సఙ్ఘస్స జానాపనాతి అత్థో. ఞత్తియా కత్తబ్బం కమ్మం ఞత్తికమ్మం, అనుస్సావనం అకత్వా సుద్ధఞత్తియాయేవ కత్తబ్బకమ్మం. ద్విన్నం పూరణీ దుతియా, ఞత్తి దుతియా ఏతస్స కమ్మస్సాతి ఞత్తిదుతియం, ఞత్తిదుతియఞ్చ తం కమ్మఞ్చాతి ఞత్తిదుతియకమ్మం, ఏకాయ ఞత్తియా ఏకాయ అనుస్సావనాయ కత్తబ్బకమ్మం. చతున్నం పూరణీ చతుత్థీ, ఞత్తి చతుత్థీ ఏతస్స కమ్మస్సాతి ఞత్తిచతుత్థం, ఞత్తిచతుత్థఞ్చ తం కమ్మఞ్చాతి ఞత్తిచతుత్థకమ్మం, ఏకాయ ఞత్తియా తీహి అనుస్సావనాహి కత్తబ్బకమ్మం. తేన వక్ఖతి ‘‘అపలోకనకమ్మం నామ సీమట్ఠకసఙ్ఘం సోధేత్వా’’తిఆది.

ఏవం చత్తారి కమ్మాని ఉద్దిసిత్వా పరివారే (పరి. ౪౮౨ ఆదయో) కమ్మవగ్గే ఆగతనయేనేవ తేసం చతున్నం కమ్మానం విపత్తికారణాని పుచ్ఛిత్వా విస్సజ్జేతుం ‘‘ఇమాని చత్తారి కమ్మాని కతిహాకారేహి విపజ్జన్తి? పఞ్చహాకారేహి విపజ్జన్తీ’’తిఆదిమాహ. తత్థ వత్థుతోతి వినయకమ్మస్స కారణభూతవత్థుతో. ఞత్తితో అనుస్సావనతోతి ద్వేపి కమ్మవాచాయమేవ. సీమతోతి కమ్మకరణట్ఠానభూతబద్ధసీమతో. పరిసతోతి కమ్మప్పత్తఛన్దారహభూతకారకసఙ్ఘతో. తానియేవ హి పఞ్చ సబ్బేసం వినయకమ్మానం విపత్తికారణాని హోన్తి.

తతో తం కమ్మవిపత్తికారణభూతం వత్థుం పాళినయేన విత్థారేతుం ‘‘సమ్ముఖాకరణీయం కమ్మం అసమ్ముఖా కరోతి, వత్థువిపన్నం అధమ్మకమ్మ’’న్త్యాదిమాహ. తత్థ సమ్ముఖాకరణీయం పటిపుచ్ఛాకరణీయం పటిఞ్ఞాయకరణీయన్తి ఇమేసం తిణ్ణం అతథాకరణేన, సతివినయో అమూళ్హవినయో తస్సపాపియసికా తజ్జనీయకమ్మం నియసకమ్మం పబ్బాజనీయకమ్మం పటిసారణీయకమ్మం ఉక్ఖేపనీయకమ్మం పరివాసో మూలాయపటికస్సనా మానత్తం అబ్భానం ఉపసమ్పదన్తి ఇమేసం తేరసకమ్మానం అఞ్ఞకమ్మారహస్స అఞ్ఞకమ్మకరణేన, ఉపోసథో పవారణాతి ఇమేసం ద్విన్నం అదివసే కరణేన, పణ్డకో థేయ్యసంవాసకో తిత్థియపక్కన్తకో తిరచ్ఛానగతో మాతుఘాతకో పితుఘాతకో అరహన్తఘాతకో లోహితుప్పాదకో సఙ్ఘభేదకో భిక్ఖునిదూసకో ఉభతోబ్యఞ్జనకో ఊనవీసతివస్సో అన్తిమవత్థుఅజ్ఝాపన్నపుబ్బోతి ఇమేసం తేరసన్నం పుగ్గలానం ఉపసమ్పదాకమ్మకరణేన ఇతి ఇమాని ఏకతింస కమ్మాని వత్థువిపన్నం అధమ్మకమ్మం హోతి. ఞత్తితో పఞ్చ, అనుస్సావనతో పఞ్చాతి ఇమాని దస కారణాని అన్తోకమ్మవాచాయమేవ లభన్తి, సీమతో ఏకాదస కారణాని సీమాసమ్ముతివసేన లభన్తి, పరిసతో ద్వాదస కారణాని చతువగ్గపఞ్చవగ్గదసవగ్గవీసతివగ్గసఙ్ఖాతేసు చతూసు సఙ్ఘేసు ఏకేకస్మిం కమ్మపత్తఛన్దారహసమ్ముఖీభూతసఙ్ఖాతానం తిణ్ణం తిణ్ణం సఙ్ఘానం వసేన లభన్తీతి.

ఏవం కమ్మవిపత్తికారణాని దస్సేత్వా పున చతువగ్గసఙ్ఘాదీసు సన్నిసిన్నానం భిక్ఖూనం విసేసనామం దస్సేతుం ‘‘చతువగ్గకరణే కమ్మే’’తిఆదిమాహ. తం సువిఞ్ఞేయ్యమేవ.

౨౫౦. తతో పరం చతున్నం కమ్మానం ఠానం సఙ్ఖేపతో దస్సేతుం ‘‘అపలోకనకమ్మం కతి ఠానాని గచ్ఛతీ’’తిఆదిమాహ. తమ్పి సువిఞ్ఞేయ్యమేవ.

౨౫౧. తతో తానియేవ కమ్మాని తేసు ఠానేసు పవత్తాని విత్థారతో పకాసేతుకామో ‘‘అయం తావ పాళినయో. అయం పనేత్థ ఆదితో పట్ఠాయ వినిచ్ఛయకథా’’తిఆదిమాహ. తత్థ తస్సం వినిచ్ఛయకథాయం చతూసు కమ్మేసు కతమం అపలోకనకమ్మం నామాతి పుచ్ఛాయం తం దస్సేతుమాహ ‘‘అపలోకనకమ్మం నామా’’తిఆది. తత్థ సీమట్ఠకసఙ్ఘం సోధేత్వాతి అవిప్పవాససఙ్ఖాతమహాసీమట్ఠకం సఙ్ఘం సోధేత్వా. న హి ఖణ్డసీమాయ సన్నిపతితే సఙ్ఘే సోధేతబ్బకిచ్చం అత్థి, అవిప్పవాససీమాసఙ్ఖాతాయ మహాసీమాయ పన విత్థారత్తా బహూనం భిక్ఖూనం వసనట్ఠానత్తా సమగ్గభావత్థం సోధేతబ్బం హోతి. ఛన్దారహానం ఛన్దం ఆహరిత్వాతి తిస్సం సీమాయం చతువగ్గాదిగణం పూరేత్వా హత్థపాసం అవిజహిత్వా ఠితేహి భిక్ఖూహి అఞ్ఞేసం హత్థపాసం అనాగతానం పకతత్తభిక్ఖూనం ఛన్దం ఆహరిత్వా. వుత్తఞ్హి ‘‘చతువగ్గకరణే కమ్మే చత్తారో భిక్ఖూ పకతత్తా కమ్మప్పత్తా, అవసేసా పకతత్తా ఛన్దారహా’’తి (పరి. ౪౯౭). సమగ్గస్స సఙ్ఘస్స అనుమతియాతి ఛన్దస్స ఆహరితత్తా హత్థపాసం ఆగతాపి అనాగతాపి సబ్బే భిక్ఖూ సమగ్గాయేవ హోన్తి, తస్మా సమగ్గస్స సఙ్ఘస్స అనుమతియా. తిక్ఖత్తుం సావేత్వాతి ‘‘సుణాతు మే, భన్తే, సఙ్ఘో’’తిఆదినా కమ్మవాచం అభణిత్వా ‘‘రుచ్చతి సఙ్ఘస్స. దుతియమ్పి…పే… తతియమ్పి రుచ్చతి సఙ్ఘస్సా’’తి తిక్ఖత్తుం సావేత్వా కత్తబ్బకమ్మం అపలోకనకమ్మం నామాతి యోజనా. వుత్తనయేనేవాతి అపలోకనకమ్మే వుత్తనయేనేవ. ఇమినా ‘‘సీమట్ఠకసఙ్ఘం సోధేత్వా, ఛన్దారహానం ఛన్దం ఆహరిత్వా’’తి ఇదం ద్వయం అతిదిసతి. ఇతరేసుపి ఏసేవ నయో.

తత్థ తేసు చతూసు కమ్మేసు కిం అఞ్ఞకమ్మం ఇతరకమ్మవసేన కాతబ్బన్తి చోదనం సన్ధాయాహ ‘‘తత్ర’’ఇచ్చాది. ఏవం హోతు, ఏవం సన్తే అవిసేసేన సబ్బమ్పి కమ్మం అఞ్ఞవసేన కత్తబ్బన్తి ఆహ ‘‘ఞత్తిదుతియకమ్మం పనా’’తిఆది. తత్థ పన-సద్దో విసేసత్థజోతకో, ఞత్తిదుతియకమ్మే పన విసేసో అత్థీతి అత్థో. ఇతో పరాని సువిఞ్ఞేయ్యానేవ. పటిక్ఖిత్తమేవ అట్ఠకథాయన్తి అజ్ఝాహారసమ్బన్ధో. యది ఏవం అక్ఖరపరిహీనాదీసు సన్తేసు కమ్మకోపో సియాతి చోదనం మనసి కత్వా ఆహ ‘‘సచే పనా’’తిఆది. తత్థ అక్ఖరపరిహీనన్తి ‘‘సుణాతు మే’’తిఆదీసు సు-కార ణా-కార తు-కారాదీనం భస్సనం. పదపరిహీనన్తి సుణాతూతిఆదీనం విభత్యన్తపదానం భస్సనం. దురుత్తపదం పన ఉపరి వక్ఖతి.

ఇదాని పునప్పునవచనే పయోజనం దస్సేన్తో ‘‘ఇదం అకుప్పకమ్మే దళ్హికమ్మం హోతి, కుప్పకమ్మే కమ్మం హుత్వా తిట్ఠతీ’’తి ఆహ. తత్థ ఇదన్తి ఇదం పునప్పునం వుత్తకమ్మం. అకుప్పకమ్మేతి అకుప్పే ఠానారహే పురేకతకమ్మే. దళ్హికమ్మం హోతీతి థిరతరకమ్మం హోతి ఏకాయ రజ్జుయా బన్ధితబ్బభారే దుతియతతియాదిరజ్జూహి బన్ధనం వియ. కుప్పకమ్మేతి అక్ఖరపరిహీనాదివసేన కుప్పే అట్ఠానారహే పురేకతకమ్మే. కమ్మం హుత్వా తిట్ఠతీతి పునప్పునం వుత్తే సతి తేసం అక్ఖరపరిహీనాదీనం సోధితత్తా పరిసుద్ధకమ్మం హుత్వా తిట్ఠతి. అకుప్పకమ్మే కుప్పకమ్మేతి వా భావేనభావలక్ఖణత్థే భుమ్మవచనం. పురేతరం కతకమ్మస్మిం అకుప్పకమ్మే సతి పచ్ఛా ఇదం పునప్పునం వుత్తకమ్మం దళ్హికమ్మం హోతి, పురేకతకమ్మస్మిం కుప్పకమ్మే సతి ఇదం పునప్పునం వుత్తకమ్మం అకుప్పం ఠానారహం పరిసుద్ధకమ్మం హుత్వా తిట్ఠతీతి. ఇమం పాఠం నిస్సాయ ఆచరియవరా ఏకపుగ్గలమ్పి అనేకక్ఖత్తుం ఉపసమ్పదకమ్మం కరోన్తి. కస్మా పన తే భిక్ఖూ లజ్జీపేసలబహుస్సుతసిక్ఖాకామభూతానం అత్తనో ఆచరియుపజ్ఝాయానం సన్తికే సిక్ఖం గణ్హన్తీతి? న తే అత్తనో ఆచరియుపజ్ఝాయానం సన్తికా లద్ధసిక్ఖం పచ్చక్ఖాయ అఞ్ఞం గణ్హన్తి, అథ ఖో తాయ ఏవ సద్ధిం దిగుణతిగుణం కరోన్తి. ఏవం సన్తేపి పురిమసిక్ఖాయ అసద్దహన్తాయేవ కరేయ్యుం, నో సద్దహన్తాతి? నో అసద్దహన్తా, సద్దహన్తాపి తే భిక్ఖూ పునప్పునకరణే యుత్తితోపి ఆగమతోపి ఆదీనవం అపస్సన్తా ఆనిసంసమేవ పస్సన్తా కరోన్తీతి.

కథం యుత్తితో ఆనిసంసం పస్సన్తి? యథా హి లోకే అభిసిత్తమ్పి రాజానం పునప్పునాభిసిఞ్చనే ఆదీనవం న పస్సన్తి, అథ ఖో అభిసేకానుభావేన రాజిద్ధిప్పత్తతాదీహి కారణేహి ఆనిసంసమేవ పస్సన్తి, యథా చ సాసనే చేతియం వా పటిమం వా నిట్ఠితసబ్బకిచ్చం ‘‘అనేకజాతిసంసార’’న్తిఆదీహి భగవతో వచనేహి అభిసేకమఙ్గలం కరోన్తాపి పునప్పునకరణే ఆదీనవం అపస్సన్తా అతిరేకతరం మహిద్ధికతామహానుభావతాదిఆనిసంసమేవ పస్సన్తా పునప్పునం కరోన్తియేవ, ఏవమేవ కతఉపసమ్పదకమ్మం భిక్ఖుం పునదేవ కమ్మవాచాభణనే ఆదీనవం అపస్సన్తా పుబ్బే కతకమ్మస్మిం వత్థుఆదీసు పఞ్చసు అఙ్గేసు ఏకస్మిమ్పి అఙ్గే అపరిపుణ్ణే సతి కమ్మకోపసమ్భవతో ఇదాని కతకమ్మేన పరిపుణ్ణఅఙ్గే సతి కమ్మసమ్పత్తిసమ్భవఞ్చ పుబ్బేవ కమ్మసమ్పత్తిసమ్భవేపి దళ్హికమ్మథిరతరసమ్భవఞ్చ ఆనిసంసం పస్సన్తా కరోన్తి. కథం ఆగమతో ఆనిసంసం పస్సన్తి? యథావుత్తపరివారట్ఠకథాపాఠవినయసఙ్గహపాఠేసు దురుత్తపదస్స సోధనత్థం పునప్పునం వత్తబ్బభావస్స ఉపలక్ఖణనయేన వచనతో. సేసఞత్తిదోసఅనుస్సావనదోసానఞ్చ వత్థువిపత్తిసీమవిపత్తిపరిసవిపత్తిదోసానఞ్చ సోధనం దస్సితం హోతి. తేనేవ చ కారణేన అయమ్పి పచ్ఛిమపాఠో ఆచరియేన వుత్తో. తస్సత్థో హేట్ఠా వుత్తోవ. ఇతి పుబ్బే కతకమ్మస్స కోపసమ్భవేపి ఇదాని కతకమ్మేన సమ్పజ్జనసఙ్ఖాతం ఆనిసంసం ఆగమతో పస్సన్తీతి దట్ఠబ్బం.

కేచి పన ఆచరియా ఇమం ‘‘పునప్పునం వత్తుం వట్టతీతి పాఠం తస్మింయేవ పఠమకమ్మకరణకాలే దురుత్తసోధనత్థం వత్తబ్బతం సన్ధాయ వుత్తం, న చిరకాలే’’తి వదన్తి, తదేతం వచనం నేవ అట్ఠకథాయం ఆగతం, న టీకాదీసు వినిచ్ఛితం, తేసం మతిమత్తమేవ, తస్మా న గహేతబ్బం. అపిచ తస్మిం ఖణే పునప్పునం వచనతోపి అపరభాగే వచనం మహప్ఫలం హోతి మహానిసంసం. తస్మిఞ్హి కాలే పునప్పునం భణనే ఞత్తిదోసఅనుస్సావనదోసాని పచ్ఛిమభణనే సుట్ఠు భణన్తో సోధేతుం సక్కుణేయ్య, న వత్థువిపత్తిసీమవిపత్తిపరిసవిపత్తిదోసాని. తస్మిఞ్హి ఖణే తమేవ వత్థు, సా ఏవ సీమా, సా ఏవ పరిసా, తస్మా తాని పునప్పునవచనేన సోధేతుమసక్కుణేయ్యాని హోన్తి. అపరభాగే కరోన్తో పన పుబ్బే అపరిపుణ్ణవీసతివస్సభావేన వత్థువిపత్తిభూతేపి ఇదాని పరిపుణ్ణవీసతివస్సత్తా వత్థుసమ్పత్తి హోతి, పుబ్బే సీమసఙ్కరాదిభావేన సీమవిపత్తిసమ్భవేపి ఇదాని తదభావత్థాయ సుట్ఠు సోధితత్తా సీమసమ్పత్తి హోతి, పుబ్బే వగ్గకమ్మాదివసేన పరిసవిపత్తిసమ్భవేపి ఇదాని తదభావత్థాయ సుట్ఠు సోధితత్తా పరిససమ్పత్తి హోతి, ఏవం పఞ్చ విపత్తియో సోధేత్వా పఞ్చ సమ్పత్తియో సమ్పాదేత్వా కాతుం సక్కుణేయ్యతో పఠమకాలే పునప్పునం భణనతోపి అపరభాగే భణనం మహప్ఫలం హోతి మహానిసంసన్తి వేదితబ్బం.

యది ఏవం ఉపసమ్పదసిక్ఖాయ దహరో భవేయ్యాతి? న భవేయ్య. కస్మా? పోరాణసిక్ఖం అప్పచ్చక్ఖిత్వా తాయ ఏవ పతిట్ఠితత్తాతి. ఏవం సన్తేపి పురేకతకమ్మస్స సమ్పజ్జనభావేన తిట్ఠన్తే సతి తాయ ఠితత్తా అదహరో సియా. పురిమకమ్మస్స అసమ్పజ్జనభావేన ఇదాని కతకమ్మేయేవ ఉపసమ్పదభావేన తిట్ఠన్తే సతి కస్మా దహరో న భవేయ్యాతి? ఏవం సన్తే దహరో భవేయ్య. ఏవం దహరో సమానో పురిమసిక్ఖాయ వస్సం గణేత్వా యథావుడ్ఢం వన్దనాదీని సమ్పటిచ్ఛన్తో మహాసావజ్జో భవేయ్యాతి? ఏవం పురిమసిక్ఖాయ అట్ఠితభావం పచ్ఛిమసిక్ఖాయ ఏవ లద్ధుపసమ్పదభావం తథతో జానన్తో ఏవం కరోన్తో సావజ్జో హోతి, ఏవం పన అజానన్తో ‘‘పురిమసిక్ఖాయమేవ ఠితో’’తి మఞ్ఞిత్వా ఏవం కరోన్తో అనవజ్జోతి వేదితబ్బో. కథం విఞ్ఞాయతీతి చే? ‘‘అనాపత్తి ఊనవీసతివస్సం పరిపుణ్ణసఞ్ఞీతి ఏత్థ కిఞ్చాపి ఉపసమ్పాదేన్తస్స అనాపత్తి, పుగ్గలో పన అనుపసమ్పన్నోవ హోతి. సచే పన సో దసవస్సచ్చయేన అఞ్ఞం ఉపసమ్పాదేతి, తం చే ముఞ్చిత్వా గణో పూరతి, సూపసమ్పన్నో. సోపి చ యావ న జానాతి, తావస్స నేవ సగ్గన్తరాయో, న మోక్ఖన్తరాయో. ఞత్వా పన పున ఉపసమ్పజ్జితబ్బ’’న్తి సమన్తపాసాదికాయం (పాచి. అట్ఠ. ౪౦౬) ఆగతత్తా విఞ్ఞాయతి. ఏవం వత్థువిపన్నత్తా కమ్మకోపతో అనుపసమ్పన్నస్స పుగ్గలస్స ఉపజ్ఝాయో భవితుం యుత్తకాలే పున ఉపసమ్పజ్జనేన ఉపసమ్పన్నభూతభావస్స అట్ఠకథాయం ఆగతత్తా ఇమినా నయేన సీమవిపన్నపఅసవిపన్నఞత్తివిపన్నఅనుస్సావనవిపన్నభూతత్తా కమ్మకోపతో పుబ్బే అనుపసమ్పన్నభూతం పుగ్గలమ్పి అపరభాగే వుడ్ఢిప్పత్తికాలేపి పఞ్చ విపత్తిదోసాని సోధేత్వా పున ఉపసమ్పదకమ్మవాచాకరణేన ఉపసమ్పాదేతుం వట్టతి. సోపి పుగ్గలో పుబ్బకమ్మకాలే అనుపసమ్పన్నో హుత్వాపి అపరకమ్మకాలే ఉపసమ్పన్నో హోతీతి దట్ఠబ్బో.

ఏకచ్చే పన భిక్ఖూ పోరాణసిక్ఖం పచ్చక్ఖాయ నవసిక్ఖమేవ గణ్హింసు, తే పన భిక్ఖూ నవసిక్ఖావసేన దహరావ భవన్తి, ఏవం కరణఞ్చ అతివియ గుణవిసిట్ఠం అత్తనో నవకతరం భిక్ఖుం దిస్వా తస్మిం పుగ్గలే పయిరుపాసితుకామో తం పుగ్గలం అత్తనా వుడ్ఢతరం కాతుకామో అత్తానం దహరం కాతుకామో హుత్వా ధమ్మగారవేన కరోన్తో యుత్తో భవేయ్య. అథ పన సిక్ఖాసమ్పన్నం కత్తుకామో ఏవం కరేయ్య, సిక్ఖా నామ పఞ్చఙ్గసమన్నాగతే సతి సమ్పజ్జతి, సీలవిసుద్ధియేవ కారణం హోతి, తస్మా యది పురిమసిక్ఖా అట్ఠితా భవేయ్య, పచ్చక్ఖానకిచ్చం నత్థి, సయమేవ పతితా హోతి. పురిమసిక్ఖాయ ఠితాయ సతి విబ్భమితుకామోయేవ పచ్చక్ఖానం కరేయ్య, న భిక్ఖుభవితుకామో, సో పన చతుపారిసుద్ధిసీలమేవ పరిసుద్ధం కరేయ్య, తస్మా పోరాణసిక్ఖాయ పచ్చక్ఖానం అయుత్తం వియ దిస్సతి. తతో పోరాణసిక్ఖం పచ్చక్ఖాయ నవసిక్ఖాగహణతో పునప్పునం కరణంయేవ యుత్తతరం దిస్సతి. కస్మా? పోరాణసిక్ఖం పచ్చక్ఖాయ నవసిక్ఖాగహణే పురిమకమ్మం అసమ్పజ్జిత్వా పచ్ఛిమకమ్మసమ్పజ్జనే సతి కిఞ్చాపి పురిమసిక్ఖా నత్థి, యా పచ్చక్ఖాతబ్బా, తథాపి నవసిక్ఖాయ సమ్పజ్జితత్తా దోసో నత్థి, దహరభావం పత్తోపి యుత్తరూపోయేవ.

యది పురిమకమ్మమ్పి పచ్ఛిమకమ్మమ్పి సమ్పజ్జతియేవ, ఏవం సతి పురిమసిక్ఖాయ పచ్చక్ఖానం నిరత్థకం. పచ్ఛిమసిక్ఖాయ ఠితోపి దహరభావం పత్తత్తా అయుత్తరూపో. యది పన పురిమకమ్మమేవ సమ్పజ్జతి, న పచ్ఛిమకమ్మం, ఏవం సతి పుబ్బే ఠితపోరాణసిక్ఖాపి పచ్చక్ఖానేన పతితా. పచ్ఛిమసిక్ఖాపి పచ్ఛిమకమ్మస్స పఞ్చన్నం విపత్తీనం అఞ్ఞతరేన యోగతో న సమ్పజ్జతి, తస్మా పురిమసిక్ఖాయ చ పతితత్తా పచ్ఛిమసిక్ఖాయ చ అలద్ధత్తా ఉభతో భట్ఠత్తా అయుత్తోవ హోతి. పోరాణసిక్ఖం అప్పచ్చక్ఖాయ నవసిక్ఖాగహణే పన సతి పురిమకమ్మం సమ్పన్నం హుత్వా పచ్ఛిమకమ్మం అసమ్పన్నం హోన్తమ్పి పురిమసిక్ఖాయ పతిట్ఠితోయేవ, పురిమం అసమ్పన్నం హుత్వా పచ్ఛిమం సమ్పన్నమ్పి పచ్ఛిమసిక్ఖాయ ఠితో ఏవ. పురిమపచ్ఛిమకమ్మద్వయమ్పి పఞ్చహఙ్గేహి సమ్పన్నమ్పి దళ్హికమ్మథిరతరభూతాయ పురిమసిక్ఖాయ ఠితోయేవ సో భిక్ఖు హోతి, తస్మా పురిమసిక్ఖం పచ్చక్ఖాయ నవసిక్ఖాగహణతో పురిమసిక్ఖం అప్పచ్చక్ఖాయ పునప్పునం నవసిక్ఖాగహణం యుత్తతరం హోతీతి దట్ఠబ్బం.

ఇమం పన పునప్పునం కరోన్తానం ఆచరియానం వాదం అమనసికరోన్తా అఞ్ఞే ఆచరియా అనేకప్పకారం అనిచ్ఛితకథం కథేన్తి. కథం? ఏకచ్చే థేరా ఏవం వదన్తి ‘‘కిం ఇమే భిక్ఖూ ఏవం కరోన్తా పారాజికప్పత్తం భిక్ఖుం పున సిక్ఖాయ పతిట్ఠాపేస్సామాతి మఞ్ఞన్తీ’’తి. తే థేరా పునప్పునం కమ్మవాచం భణన్తే భిక్ఖూ దిస్వా ‘‘ఇమే భిక్ఖూ ఇమినా కారణేన ఏవం కరోన్తీ’’తి చిన్తేత్వా ఏవమాహంసు. ఏకచ్చే పన థేరా ‘‘కస్మా ఇమే భిక్ఖూ పునప్పునం కరోన్తి, యథా నామ అసని ఏకవారమేవ పతన్తీ సత్తే జీవితక్ఖయం పాపేతి, ఏవమేవ భగవతో ఆణాభూతా కమ్మవాచా ఏకవారం భణమానా కమ్మం సిజ్ఝాపేతి, న అనేకవార’’న్తి, తేపి ‘‘కమ్మసిజ్ఝనత్థాయ పునప్పునం భణన్తీ’’తి చిన్తేత్వా ఏవమాహంసు. బహవో పన భిక్ఖూ పునప్పునం కరోన్తే దిస్వా ఏవం వదన్తి ‘‘ఇమే భిక్ఖూ ఆచరియుపజ్ఝాయేహి దిన్నసిక్ఖం అసద్దహన్తా ఏవం కరోన్తి, ఆచరియుపజ్ఝాయగుణాపరాధకా ఏతే సమణా’’తి. తే ‘‘పుబ్బసిక్ఖం అసద్దహిత్వా పునప్పునం కరోన్తీ’’తి మఞ్ఞన్తా ఏవమాహంసు.

అపరే పన థేరా ‘‘పఠమం ఉపసమ్పదకమ్మవాచాభణనకాలేయేవ పునప్పునం వత్తబ్బం, న అపరభాగే’’తి, తత్థ కారణం హేట్ఠా వుత్తమేవ. అఞ్ఞే ఏవమాహంసు ‘‘ఞత్తిదుతియకమ్మవాచాయమేవ పునప్పునం వత్తబ్బన్తి అట్ఠకథాయం వుత్తం, న ఞత్తిచతుత్థకమ్మే, అథ చ పనిమే భిక్ఖూ ఞత్తిచతుత్థకమ్మభూతాయ ఉపసమ్పదకమ్మవాచాయ పునప్పునం కరోన్తి, ఏతం అట్ఠకథాయ న సమేతీ’’తి, తం నీతత్థమేవ గహేత్వా వదింసు. నేయ్యత్థతో పన ఇమినా నయేన చతూసుపి కమ్మేసు పునప్పునం కాతబ్బన్తి దస్సేతి. కమ్మసఙ్కరమేవ హి ఞత్తిదుతియకమ్మే విసేసతో వదతి, పునప్పునం వత్తబ్బభావో పన సబ్బేసూతి దట్ఠబ్బో. తేనేవ హి ఞత్తిచతుత్థకమ్మవాచాయ ఉపసమ్పన్నట్ఠానేయేవ పుబ్బే అనుపసమ్పన్నస్స పుగ్గలస్స పచ్ఛా ఉపసమ్పజ్జితబ్బభావో అట్ఠకథాయం వుత్తోతి.

పటిపుచ్ఛాకరణీయాదీసుపీతి ఏత్థ ఆదిసద్దేన పటింఞ్ఞాయ కరణీయాదయో సఙ్గణ్హాతి. తత్థ పటిపుచ్ఛాయ కరణీయం అప్పటిపుచ్ఛా కరోతీతి పుచ్ఛిత్వా చోదేత్వా సారేత్వా కాతబ్బం అపుచ్ఛిత్వా అచోదేత్వా అసారేత్వా కరోతి. పటిఞ్ఞాయ కరణీయం అప్పటిఞ్ఞాయ కరోతీతి పటిఞ్ఞం ఆరోపేత్వా యథాదిన్నాయ పటిఞ్ఞాయ కాతబ్బం అపటిఞ్ఞాయ పటిఞ్ఞం అకరోన్తస్స విలపన్తస్స బలక్కారేన కరోతి. సతివినయారహస్సాతి దబ్బమల్లపుత్తత్థేరసదిసస్స ఖీణాసవస్స. అమూళ్హవినయారహస్సాతి గగ్గభిక్ఖుసదిసస్స ఉమ్మత్తకస్స. తస్సపాపియసికకమ్మారహస్సాతి ఉపవాళభిక్ఖుసదిసస్స ఉస్సన్నపాపస్స. తజ్జనీయకమ్మారహస్సాతి పణ్డకలోహితకభిక్ఖుసదిసస్స భణ్డనకారకస్స. నియసకమ్మారహస్సాతి సేయ్యసకభిక్ఖుసదిసస్స అభిణ్హాపత్తికస్స. పబ్బాజనీయకమ్మారహస్సాతి అస్సజిపునబ్బసుకభిక్ఖుసదిసస్స కులదూసకస్స. పటిసారణీయకమ్మారహస్సాతి సుధమ్మభిక్ఖుసఅసస్స ఉపాసకే జాతిఆదీహి దూసేన్తస్స. ఉక్ఖేపనీయకమ్మారహస్సాతి ఛన్నభిక్ఖుసదిసస్స ఆపత్తిం అపస్సన్తస్స ఆపత్తిం అదేసేన్తస్స అరిట్ఠభిక్ఖుసదిసస్స మిచ్ఛాదిట్ఠిం అవిస్సజ్జేన్తస్స. పరివాసారహస్సాతి పటిచ్ఛన్నసఙ్ఘాదిసేసాపత్తికస్స. మూలాయపటికస్సనారహస్సాతి అన్తరాపత్తిం ఆపన్నస్స. మానత్తారహన్తి అప్పటిచ్ఛన్నసఙ్ఘాదిసేసాపత్తికం. అబ్భానారహన్తి చిణ్ణమానత్తం భిక్ఖుం. ఉపసమ్పాదేతీతి ఉపసమ్పదకమ్మం కరోతి.

అనుపోసథే ఉపోసథం కరోతీతి అనుపోసథదివసే ఉపోసథం కరోతి. ఉపోసథదివసో నామ ఠపేత్వా కత్తికమాసం అవసేసేసు ఏకాదససు మాసేసు భిన్నస్స సఙ్ఘస్స సామగ్గిదివసో చ యథావుత్తా చాతుద్దసపన్నరసా చ, ఏతం తిప్పకారమ్పి ఉపోసథదివసం ఠపేత్వా అఞ్ఞస్మిం దివసే ఉపోసథం కరోన్తో అనుపోసథే ఉపోసథం కరోతి నామ. యత్ర హి పత్తచీవరాదిఅత్థాయ అప్పమత్తకేన కారణేన వివదన్తా ఉపోసథం వా పవారణం వా ఠపేన్తి, తత్థ తస్మిం అధికరణే వినిచ్ఛితే ‘‘సమగ్గా జాతమ్హా’’తి అన్తరా సామగ్గీఉపోసథం కాతుం న లభన్తి, కరోన్తేహి అనుపోసథే ఉపోసథో కతో నామ హోతి.

అప్పవారణాయ పవారేతీతి అప్పవారణదివసే పవారేతి. పవారణదివసో నామ ఏకస్మిం కత్తికమాసే భిన్నస్స సఙ్ఘస్స సామగ్గిదివసో చ పచ్చుక్కడ్ఢిత్వా ఠపితదివసో చ ద్వే చ పుణ్ణమాసియో, ఏతం చతుబ్బిధం పవారణదివసం ఠపేత్వా అఞ్ఞస్మిం దివసే పవారేన్తో అప్పవారణాయ పవారేతి నామ. ఇధాపి అప్పమత్తకస్స వివాదస్స వూపసమే సామగ్గీపవారణం కాతుం న లభన్తి. కరోన్తేహి అప్పవారణాయ పవారణా కతా హోతీతి అయం అట్ఠకథాపాఠో (పరి. అట్ఠ. ౪౮౩).

‘‘ఉమ్మత్తకస్స భిక్ఖునో ఉమ్మత్తకసమ్ముతి ఉమ్మత్తకేన యాచిత్వా కతే అసమ్ముఖాపి దాతుం వట్టతి, తత్థ నిసిన్నేపి న కుప్పతి నియమాభావతో. అసమ్ముఖా కతే పన దోసాభావం దస్సేతుం ‘అసమ్ముఖా కతం సుకతం హోతీ’తి వుత్తం. దూతేన ఉపసమ్పదా పన సమ్ముఖా కాతుం న సక్కా కమ్మవాచానానత్తసమ్భవతో. పత్తనిక్కుజ్జనాదయో హత్థపాసతో అపనీతమత్తేపి కాతుం వట్టన్తి. సఙ్ఘసమ్ముఖతాతిఆదీసు యావతికా భిక్ఖూ కమ్మప్పత్తా, తే ఆగతా హోన్తి, ఛన్దారహానం ఛన్దో ఆహతో హోతి, సమ్ముఖీభూతా న పటిక్కోసన్తి, అయం సఙ్ఘసమ్ముఖతా. యేన ధమ్మేన యేన వినయేన యేన సత్థుసాసనేన సఙ్ఘో కమ్మం కరోతి, అయం ధమ్మసమ్ముఖతా వినయసమ్ముఖతా. తత్థ ధమ్మోతి భూతం వత్థు. వినయోతి చోదనా చేవ సారణా చ. సత్థుసాసనం నామ ఞత్తిసమ్పదా చేవ అనుస్సావనసమ్పదా చ. యస్స సఙ్ఘో కమ్మం కరోతి, తస్స సమ్ముఖాభావో పుగ్గలసమ్ముఖతా. కత్తికమాసస్స పవారణమాసత్తా ‘ఠపేత్వా కత్తికమాస’న్తి వుత్తం. పచ్చుక్కడ్ఢిత్వా ఠపితదివసో చాతి కాళపక్ఖే చాతుద్దసిం పన్నరసిం వా సన్ధాయ వుత్తం. ద్వే పుణ్ణమాసియోతి పఠమపచ్ఛిమవస్సూపగతానం వసేన వుత్త’’న్తి సారత్థదీపనియం (సారత్థ. టీ. పరివార ౩.౪౮౩) ఆగతం.

‘‘ఠపితఉపోసథపవారణానం కత్తికమాసే సామగ్గియా కతాయ సామగ్గీపవారణం ముఞ్చిత్వా ఉపోసథం కాతుం న వట్టతీతి ఆహ ‘ఠపేత్వా కత్తికమాస’న్తి. సచే పన తేసం నానాసీమాసు మహాపవారణాయ విసుం పవారితానం కత్తికమాసబ్భన్తరే సామగ్గీ హోతి, సామగ్గీఉపోసథో ఏవ తేహి కాతబ్బో, న పవారణా ఏకస్మిం వస్సే కతపవారణానం పున పవారణాయ అవిహితత్తా. సామగ్గీదివసో హోతీతి అనుపోసథదివసే సామగ్గీకరణం సన్ధాయ వుత్తం. సచే పన చాతుద్దసియం పన్నరసియం వా సఙ్ఘో సామగ్గిం కరోతి, తదా సామగ్గీఉపోసథదివసో న హోతి, చాతుద్దసీపన్నరసీఉపోసథోవ హోతి. ఉపరి పవారణాయపి ఏసేవ నయో. పచ్చుక్కడ్ఢిత్వా ఠపితదివసో చాతి భణ్డనకారకేహి ఉపద్దుతా వా కేనచిదేవ కరణీయేన పవారణసఙ్గహం వా కత్వా ఠపితో కాళపక్ఖచాతుద్దసీదివసో చ. ద్వే చ పుణ్ణమాసియోతి పుబ్బకత్తికపుణ్ణమా పచ్ఛిమకత్తికపుణ్ణమా చాతి ద్వే పుణ్ణమాసియో. ఏతం చతుబ్బిధన్తి పుణ్ణమాసిద్వయేన సద్ధిం సామగ్గీపవారణం చాతుద్దసీపవారణఞ్చ సమ్పిణ్డేత్వా, ఇదఞ్చ పకతిచారిత్తవసేన వుత్తం. తథారూపపచ్చయే పన సతి ఉభిన్నం పుణ్ణమాసీనం పురిమా ద్వే చాతుద్దసియో, కాళపక్ఖచాతుద్దసియా అనన్తరా పన్నరసీపీతి ఇమేపి తయో దివసా పవారణాదివసా ఏవాతి ఇమం సత్తవిధమ్పి పవారణాదివసం ఠపేత్వా అఞ్ఞస్మిం దివసే పవారేతుం న వట్టతీ’’తి విమతివినోదనియం (వి. వి. టీ. పరివార ౨.౪౮౩) ఆగతం.

ఏవం వత్థువిపత్తివినిచ్ఛయం దస్సేత్వా ఇదాని ఞత్తివిపత్తివినిచ్ఛయం అనుస్సావనవిపత్తివినిచ్ఛయఞ్చ దస్సేన్తో ‘‘ఞత్తితో విపత్తియం పనా’’తిఆదిమాహ. తత్థ పఞ్చమఞత్తివిపత్తియం ‘‘పచ్ఛా వా ఞత్తిం ఠపేతీ’’తి ఏతస్స సంవణ్ణనాయం అనుస్సావనకమ్మం కత్వాతి పఠమం అనుస్సావనం సావేత్వా ‘‘ఏసా ఞత్తీ’’తి అనుస్సావనానన్తరమేవ సకలం ఞత్తిం వత్వా, పరియోసానే ‘‘ఏసా ఞత్తీ’’తి వత్వాతి అధిప్పాయో.

౨౫౨. చతుత్థఅనుస్సావనవిపత్తిసంవణ్ణనాయం ‘‘య్వాయన్తి బ్యఞ్జనప్పభేదో అధిప్పేతో. దసధా బ్యఞ్జనబుద్ధియా పభేదోతి ఏత్థ దసధా దసవిధేన బ్యఞ్జనానం పభేదోతి యోజేతబ్బం. కేనాయం పభేదోతి ఆహ ‘బ్యఞ్జనబుద్ధియా’తి. యథాధిప్పేతత్థబ్యఞ్జనతో బ్యఞ్జనసఙ్ఖాతానం అక్ఖరానం జనికా బుద్ధి బ్యఞ్జనబుద్ధి, తాయ బ్యఞ్జనబుద్ధియా, అక్ఖరసముట్ఠాపకచిత్తభేదేనేవాతి అత్థో. యం వా సంయోగపరం కత్వా వుచ్చతి, ఇదమ్పి గరుకన్తి యోజనా’’తి విమతివినోదనియం వుత్తం.

సారత్థదీపనియం (సారత్థ. టీ. పరివార ౩.౪౮౫) పన ‘‘ఠానకరణాని సిథిలాని కత్వా ఉచ్చారేతబ్బమక్ఖరం సిథిలం, తానియేవ ధనితాని అసిథిలాని కత్వా ఉచ్చారేతబ్బమక్ఖరం ధనితం. ద్విమత్తకాలం దీఘం, ఏకమత్తకాలం రస్సం. దసధా బ్యఞ్జనబుద్ధియా పభేదోతి ఏవం సిథిలాదివసేన బ్యఞ్జనబుద్ధియా అక్ఖరుప్పాదకచిత్తస్స దసప్పకారేన పభేదో. సబ్బాని హి అక్ఖరాని చిత్తసముట్ఠానాని యథాధిప్పేతత్థబ్యఞ్జనతో బ్యఞ్జనాని చ. సంయోగో పరో ఏతస్మాతి సంయోగపరో. న సంయోగపరో అసంయోగపరో ‘ఆయస్మతో బుద్ధరక్ఖితథేరస్స యస్స న ఖమతీ’తి ఏత్థ త-కార న-కారసహితారో అసంయోగపరో. కరణానీతి కణ్ఠాదీని’’ ఇతి ఏత్తకం వుత్తం.

పున విమతివినోదనియం (వి. వి. టీ. పరివార ౨.౪౮౫) ‘‘తత్థ ఆయస్మతోతిఆదీసు సరానన్తరితాని స-కార మ-కారాదిబ్యఞ్జనాని ‘సంయోగో’తి వుచ్చన్తి. యో సంయోగో పరో యస్స అ-కారాదినో, సో సంయోగపరో నామ. రస్సన్తి అ-కారాదిబ్యఞ్జనరహితం పదం. అసంయోగపరన్తి ‘యస్స న ఖమతీ’తిఆదీసు స-కార న-కారాదిబ్యఞ్జనసహితం పదం సన్ధాయ వుత్తం. త-కారస్స థ-కారం అకత్వా ‘సుణాతు మే’తిఆదిం అవత్వా వగ్గన్తరే సిథిలమేవ కత్వా ‘సుణాటు మే’తిఆదిం వదన్తోపి దురుత్తం కరోతియేవ ఠపేత్వా అనురూపం ఆదేసం. యఞ్హి ‘సచ్చికత్థపరమత్థేనా’తి వత్తబ్బే ‘సచ్చికట్ఠపరమట్ఠేనా’తి చ ‘అత్థకథా’తి చ వత్తబ్బే ‘అట్ఠకథా’తి చ తత్థ తత్థ వుచ్చతి, తాదిసం పాళిఅట్ఠకథాదీసు దిట్ఠపయోగం తదనురూపఞ్చ వత్తుం వట్టతి, తతో అఞ్ఞం న వట్టతి. తేనాహ ‘అనుక్కమాగతం పవేణిం అవినాసేన్తేనా’తిఆది. ‘దీఘే వత్తబ్బే రస్స’న్తిఆదీసు ‘భిక్ఖూన’న్తి వత్తబ్బే ‘భిక్ఖున’న్తి వా ‘బహూసూ’తి వత్తబ్బే ‘బహుసూ’తి వా ‘నక్ఖమతీ’తి వత్తబ్బే ‘న ఖమతీ’తి వా ‘ఉపసమ్పదాపేక్ఖో’తి వత్తబ్బే ‘ఉపసమ్పదాపేఖో’తి వా ఏవం అనురూపట్ఠానేసు ఏవ దీఘరస్సాదిరస్సదీఘాదివసేన పరివత్తేతుం వట్టతి, న పన ‘నాగో’తి వత్తబ్బే ‘నగో’తి వా ‘సఙ్ఘో’తి వత్తబ్బే ‘సఘో’తి వా ‘తిస్సో’తి వత్తబ్బే ‘తిసో’తి వా ‘యాచతీ’తి వత్తబ్బే ‘యాచన్తీ’తి వా ఏవం అననురూపట్ఠానేసు వత్తుం. సమ్బన్ధం పన వవత్థానఞ్చ సబ్బథాపి వట్టతీతి గహేతబ్బ’’న్తి ఆగతం. సేసాని అట్ఠకథాయం వుత్తనయేనేవ సుట్ఠు సల్లక్ఖేతబ్బాని.

౨౫౩. సీమవిపత్తివినిచ్ఛయో పన హేట్ఠా సీమకథాయం సబ్బేన కథితో, తస్మా తత్థ వుత్తనయేనేవ గహేతబ్బో.

పరిసవిపత్తికథాయ చతువగ్గకరణేతి చతువగ్గేన సఙ్ఘేన కత్తబ్బే. అనిస్సారితాతి ఉపోసథట్ఠపనాదినా వా లద్ధినానాసంవాసకభావేన వా న బహికతా. అట్ఠకథాయఞ్హి ‘‘అపకతత్తస్సాతి ఉక్ఖిత్తకస్స వా యస్స వా ఉపోసథపవారణా ఠపితా హోన్తీ’’తి (పరి. అట్ఠ. ౪౨౫) వుత్తత్తా ఠపితఉపోసథపవారణో భిక్ఖు అపకతత్తో ఏవాతి గహేతబ్బం. పరిసుద్ధసీలాతి పారాజికం అనాపన్నా అధిప్పేతా. పరివాసాదికమ్మేసు పన గరుకట్ఠాపి అపకతత్తా ఏవాతి గహేతబ్బం. అవసేసా…పే… ఛన్దారహావ హోన్తీతి హత్థపాసం విజహిత్వా ఠితే సన్ధాయ వుత్తం, అవిజహిత్వా ఠితా పన ఛన్దారహా న హోన్తి, తేపి చతువగ్గాదితో అధికా హత్థపాసం విజహిత్వావ ఛన్దారహా హోన్తి, తస్మా సఙ్ఘతో హత్థపాసం విజహిత్వా ఠితేనేవ ఛన్దో వా పారిసుద్ధి వా దాతబ్బా.

సారత్థదీపనియం (సారత్థ. టీ. పరివార ౩.౪౮౮) పన ‘‘అనుక్ఖిత్తా పారాజికం అనాపన్నా చ పకతత్తాతి ఆహ ‘పకతత్తా అనుక్ఖిత్తా’తిఆది. తత్థ అనిస్సారితాతి పురిమపదస్సేవ వేవచనం. పరిసుద్ధసీలాతి పారాజికం అనాపన్నా. న తేసం ఛన్దో వా పారిసుద్ధి వా ఏతీతి తీసు ద్వీసు వా నిసిన్నేసు ఏకస్స వా ద్విన్నం వా ఛన్దపారిసుద్ధి ఆహటాపి అనాహటావ హోతీతి అధిప్పాయో’’తి ఆగతో. ఏవం పాళియఞ్చ అట్ఠకథాయ చ చతున్నమ్పి కమ్మానం సమ్పత్తి చ విపత్తి చ ఆగతా, టీకాచరియేహి చ వినిచ్ఛితా, తస్మా అట్ఠకథాయం వుత్తనయేనేవ చత్తారి కమ్మాని కత్తబ్బాని, న అవుత్తనయేన. వుత్తఞ్హి సమన్తపాసాదికాయం (పారా. అట్ఠ. ౧. గన్థారమ్భకథా; ౨.౪౩౧) –

‘‘బుద్ధేన ధమ్మో వినయో చ వుత్తో;

యో తస్స పుత్తేహి తథేవ ఞాతో;

సో యేహి తేసం మతిమచ్చజన్తా;

యస్మా పురే అట్ఠకథా అకంసు.

‘‘తస్మా హి యం అట్ఠకథాసు వుత్తం;

తం వజ్జయిత్వాన పమాదలేఖం;

సబ్బమ్పి సిక్ఖాసు సగారవానం;

యస్మా పమాణం ఇధ పణ్డితాన’’న్తి.

ఇమస్మిఞ్హి కమ్మవగ్గే అపలోకనాదీనం చతున్నం కమ్మానం కరణట్ఠానం ఏకాదసవిపత్తిసీమవిముత్తం బద్ధసీమభూతంయేవ వుత్తం, ‘‘ఏకాదసహి ఆకారేహి సీమతో కమ్మాని విపజ్జన్తీ’’తి (పరి. ౪౮౬) వచనతో న అబద్ధఉపచారసీమభూతం. న హి తత్థ ఏకాదసవిపత్తి అత్థి. అట్ఠకథాయమ్పి (పరి. అట్ఠ. ౪౮౨) ‘‘అపలోకనకమ్మం నామ సీమట్ఠకసఙ్ఘం సోధేత్వా ఛన్దారహానం ఛన్దం ఆహరిత్వా సమగ్గస్స సఙ్ఘస్స అనుమతియా తిక్ఖత్తుం సావేత్వా కత్తబ్బం కమ్మ’’న్తి అపలోకనకమ్మస్సాపి బద్ధసీమాయమేవ కత్తబ్బభావో వుత్తో, న ఉపచారసీమాయం. న హి తత్థ సీమట్ఠకసఙ్ఘసోధనఞ్చ ఛన్దారహానఞ్చ అత్థి, అన్తోసీమం పవిట్ఠపవిట్ఠానం సఙ్ఘలాభో దాతబ్బోయేవ హోతి, తస్మా ‘‘ఞత్తికమ్మభూతం ఉపోసథపవారణాకమ్మం అబద్ధసీమవిహారేపి కత్తబ్బ’’న్తి గణ్హన్తానం ఆచరియానం వాదోపి ‘‘ఞత్తిదుతియకమ్మభూతం కథినదానకమ్మం ఉపచారసీమాయమేవ కత్తబ్బ’’న్తి గణ్హన్తానం ఆచరియానం వాదోపి పాళివిరోధో అట్ఠకథావిరోధో చ హోతీతి వేదితబ్బో. యమేత్థ వత్తబ్బం, తం ఉపోసథపవారణకథావణ్ణనాయఞ్చ కథినకథావణ్ణనాయఞ్చ వుత్తం, అత్థికేహి తత్థ సుట్ఠు ఓలోకేత్వా సంసయో వినోదేతబ్బో.

ఇదాని సబ్బే భిక్ఖూ లేఖకారేహి పరిచయవసేన సబ్బగన్థానం ఆదిమ్హి లిఖితం మహానమక్కారపాఠం సరణగమనస్స, కమ్మవాచాయ చ ఆరమ్భకాలే మహతా ఉస్సాహేన భణన్తి, సో పన పాఠో నేవ సరణగమనపరియాపన్నో, న కమ్మవాచాపరియాపన్నో, నాపి కమ్మవాచాయ పుబ్బకరణపరియాపన్నో, తస్మిం అభణితేపి న సరణగమనస్స వా కమ్మవాచాయ వా హాని అత్థి, న భణితే వడ్ఢి, తస్మా పకరణాచరియా సరణగమనారమ్భేపి కమ్మవాచారమ్భేపి తస్స మహానమక్కారపాఠస్స వణ్ణనం న వదన్తి, వదన్తో పన ‘‘భగవతో అరహతో సమ్మాసమ్బుద్ధస్స’’ ఇతి పదానం అత్థో విసుద్ధిమగ్గసమన్తపాసాదికాసారత్థదీపనీఆదిప్పకరణేసు ‘‘భగవా అరహం సమ్మాసమ్బుద్ధో’’ ఇతిపదానం అత్థో వియ విత్థారేన వత్తబ్బో సియా, ఏవం సన్తేపి భగవతో యథాభూతగుణదీపనవసేన పవత్తత్తా సబ్బేపి ఆచరియా సబ్బేసు గన్థారమ్భేసు తిక్ఖత్తుం మఙ్గలత్థం భణన్తి. భణన్తేహి చ పన న-కార మో-కారాదీనం ఠానకరణాదిసమ్పదం అహాపేన్తేన సిథిలధనితదీఘరస్సాదివిసేసం మనసి కరోన్తేన సమణసారుప్పేన పరిమణ్డలేన పదబ్యఞ్జనేన భణితబ్బో హోతి, న అతిఆయతకేన గీతసద్దసదిసేన సద్దేన. వుత్తఞ్హేతం భగవతా ‘‘న, భిక్ఖవే, ఆయతకేన గీతస్సరేన ధమ్మో గాయితబ్బో, యో గాయేయ్య, ఆపత్తి దుక్కటస్సా’’తి (చూళవ. ౨౪౯).

‘‘ఏకమత్తో భవే రస్సో, ద్విమత్తో దీఘముచ్చతే;

తిమత్తో తు ప్లుతో ఞేయ్యో, బ్యఞ్జనఞ్చడ్ఢమత్తిక’’న్తి. –

సద్దప్పకరణాచరియేహి వుత్తం సద్దలక్ఖణం నిస్సాయ న-కారాదీసు రస్సభూతే అసరే ఏకమత్తం, న-బ్యఞ్జనే అడ్ఢమత్తం సమ్పిణ్డేత్వా దియడ్ఢమత్తకాలం పమాణం కత్వా ఉచ్చారీయతే. మో-కారాదీసు దీఘభూతే ఓ-కారాదిసరే ద్విమత్తం, మ-కారాదిబ్యఞ్జనే అడ్ఢమత్తం సమ్పిణ్డేత్వా అడ్ఢతేయ్యమత్తాకాలం పమాణం కత్వా ఉచ్చారీయతే, న తతో ఉద్ధన్తి. నను ‘‘ప్లుతో తిమత్తో ఞేయ్యో’’తి వుత్తన్తి? సచ్చం, సా పన దూరతో అవ్హాయనాదీసుయేవ లబ్భతి, నాఞ్ఞత్థ. వుత్తఞ్హి కారికాయం –

‘‘దూరతో అవ్హానే గీతే, తథేవ రోదనేపి చ;

ప్లుతా తిమత్తికా వుత్తా, సబ్బేతే నేత్థ గయ్హరే’’తి. –

కిత్తకేన పన కాలేన ఏకమత్తా విఞ్ఞేయ్యాతి? అక్ఖినిమిసఉమ్మిసమత్తకాలేనాతి ఆచరియా. ఏకే పన ఆచరియా ‘‘అఙ్గులిఫోటనకాలప్పమాణేనా’’తి వదన్తి. వుత్తఞ్హి ఆచరియధమ్మసేనాపతిత్థేరేన –

‘‘పమాణం ఏకమత్తస్స, నిమిసుమ్మిసతోబ్రవుం;

అఙ్గులిఫోటకాలస్స, పమాణేనాపి అబ్రవు’’న్తి.

ఏవం సద్దసత్థాచరియేహి వచనతో సుద్ధరస్ససరట్ఠానే ఏకమత్తాపమాణం, సబ్యఞ్జనరస్ససరట్ఠానే దియడ్ఢమత్తాపమాణం, సుద్ధదీఘసరట్ఠానే ద్విమత్తాపమాణం, సబ్యఞ్జనదీఘసరట్ఠానే అడ్ఢతేయ్యమత్తాపమాణం కాలం సల్లక్ఖేత్వా ఉచ్చారీయతే.

ఇదాని పన భిక్ఖూ మహానమక్కారభణనే బలవఉస్సాహం కత్వా భణన్తా రస్సట్ఠానేసు ద్వితిమత్తాకాలం దీఘట్ఠానేసు చతుపఞ్చమత్తాకాలం సరం పఠపేత్వా భణన్తి, తదయుత్తం వియ దిస్సతి. అపరే పఠమవారే భణిత్వా ‘‘సమ్మాసమ్బుద్ధస్సా’’తి పరియోసానపదం పత్వాపి తత్థ అట్ఠపేత్వా పున ‘‘నమో తస్సా’’తి భణిత్వా స-కారే ఠపేత్వా థోకం విస్సమిత్వా దుతియవారే ‘‘భగవతో’’తి ఇదం ఆదిం కత్వా యావ పరియోసానం భణిత్వా ఠపేన్తి. తతియవారే పన ఆదితో పట్ఠాయ పరియోసానే ఠపేన్తి. ఏవం భణన్తఞ్చ బహూ పసంసన్తి, ఏవం పన కాతబ్బన్తి నేవ పాళియం, న అట్ఠకథాయం విజ్జతి. యథా ఞత్తిచతుత్థకమ్మే కరియమానే తీణి అనుస్సావనాని సద్దతో చ అత్థతో చ అభిన్నాని అఞ్ఞమఞ్ఞం సఙ్కరవిరహితాని కత్వా భణితబ్బాని, ఏవం మహానమక్కారపాఠే తిక్ఖత్తుం భఞ్ఞమానే తయో వారా సద్దతో చ అత్థతో చ అభిన్నే కత్వా సఙ్కరవిరహితే కత్వా ఆదితో ఆరభిత్వా పరియోసానే ఠపేతబ్బా హోన్తీతి.

తత్రాయమేకేఏవం వదన్తి – యథా నామ జవేన గచ్ఛన్తస్స ఠాతబ్బట్ఠానం పత్వాపి సహసా ఠాతుం న సక్కోతి, ఏకపాదమత్తం గన్త్వా తిట్ఠతి, ఏవం ఆదితో భణన్తస్స బలవఉస్సాహత్తా పరియోసానే పత్తేపి ఠపేతుం న సక్కోతి, ‘‘నమో తస్సా’’తి ద్విపదమత్తం భణిత్వా సక్కోతీతి. ఏవం సన్తే దుతియతతియవారేసు కస్మా సక్కోతీతి? తదా పన దుతియవారే థోకం విస్సమితత్తా లద్ధస్సాసో హుత్వా సక్కోతీతి. ఏవం తే ఆయస్మన్తో సయమేవ అత్తానం విఘాతం పాపేన్తి. న హి ‘‘మహానమక్కారం భణన్తేన పఠమవారే బలవఉస్సాహేన భణితబ్బో’’తి భగవతా పఞ్ఞత్తో, ధమ్మసఙ్గాహకత్థేరేహి వా ఠపితో అత్థి. ఏవం సన్తే యథా పాతిమోక్ఖుద్దేసకేన పాతిమోక్ఖం ఉద్దిసన్తేన యత్తకా భిక్ఖూ పాతిమోక్ఖం సుణన్తి, తేసం సవనప్పమాణేన యావ పరియోసానా ఉద్దిసితుం అత్తనో సరప్పమాణం గహేత్వా పాతిమోక్ఖో ఉద్దిసితబ్బో, ఏవం కమ్మవాచం భణన్తేనపి సీమమణ్డలే నిసిన్నభిక్ఖూనం సవనప్పమాణేన యావ పరియోసానా అత్తనో సరప్పమాణం గహేత్వా భణితబ్బాతి.

అపరే పన ఆచరియా మో-కారాదీసు ఓ-కారన్తపదేసు అఞ్ఞేసం పదానం అతిరేకేన సరేన ద్వత్తిక్ఖత్తుం అనుకరణసద్దం అనుబన్ధాపయమానా భణన్తి, తేసం ఆచరియానం తాదిసం భణనం సుత్వా పరిచయప్పత్తా అఞ్ఞే భిక్ఖూ వా గహట్ఠా వా అఞ్ఞేసం ఆచరియానం కమ్మవాచం న గరుం కరోన్తి, తాయ కమ్మవాచాయ ఉపసమ్పదా అలభితబ్బా వియ మఞ్ఞన్తి, తాదిసం పన భణనం తేసం ఆచరియానం సిస్సానుసిస్సా ఏవ తథా భణన్తి, న అఞ్ఞే ఆచరియా. తే పన పోరాణాచరియానం సరసమ్పన్నానం అనుకరణసద్దరహితమ్పి సహితం వియ ఖాయమానం సుణన్తానం అతిమనోరథం సద్దం సుత్వా దిట్ఠానుగతిం ఆపజ్జన్తా ఏవం కరోన్తి మఞ్ఞే. న హి వినయే వా సద్దసత్థేసు వా తథా భణితబ్బన్తి అత్థి, తస్మా విచారేతబ్బమేతన్తి.

బహూ పన భిక్ఖూ ‘‘సిథిలం ధనితఞ్చ దీఘరస్స’’న్తిఆదినా వినయే కథితవినిచ్ఛయఞ్చ ‘‘ఏత్థ పఞ్చసు వగ్గేసూ’’తిఆదినా సద్దసత్థేసు కతవినిచ్ఛయఞ్చ అజానన్తా పిటకత్తయకోవిదానం వినయధరబహుస్సుతత్థేరానం సన్తికా అలద్ధోపదేసా హుత్వా తత్థ తత్థ ఉపసమ్పదం కరోన్తానం భిక్ఖూనం వచనమేవ గహేత్వా హేయ్యోపాదేయ్యం అజానన్తా పుబ్బే పరదేసతో ఆగతానం పుఞ్ఞవన్తానం సరసమ్పన్నానం మహాథేరానం అనోసరేన భణమానానం సరం సుత్వా తేసం థేరవరానం మతిం అపుచ్ఛిత్వావ యథాదిట్ఠం యథాసుతం లిఖిత్వా ఠపేన్తా అనుక్కమేన పణ్డితేహి హసితబ్బం అయుత్తం కథం దీపేన్తా ‘‘ఇమస్మిం ఠానే బ్యగ్ఘియా సద్దసదిసం సద్దం కరోన్తి, ఇమస్మిం ఠానే సకుణియా సద్దసదిసం సద్దం కరోన్తి, ఇమస్మిం ఠానే తమ్బులకసటపాతం కరోన్తి, ఇమస్మిం ఠానే దక్ఖిణతో నమన్తా భణన్తి, ఇమస్మిం ఠానే వామతో నమన్తా భణన్తి, ఇమస్మిం ఠానే విలాసం కురుమానా భణన్తీ’’తిఆదీని వత్వా తదేవ సద్దహన్తా రుక్ఖమూలఉమఙ్గలేణాదీసు నిసీదిత్వా తమేవ వచనం అనుసిక్ఖన్తా తదనురూపం కమ్మవాచం భణన్తా ‘‘అహం కమ్మవాచాకుసలో’’తి వత్వా బాలజనే సఞ్ఞాపేత్వా తేసం తేసం ఉపసమ్పదాపేక్ఖానం కమ్మవాచం భణన్తి, ఇమే భిక్ఖూ భగవతో ఆణం అతిక్కామేన్తి, సాసనం ఓసక్కాపేన్తీతి దట్ఠబ్బా.

అథాపరేపి భిక్ఖూ గామకావాసాదీసు వసన్తా పణ్డితానం సన్తికే అపయిరుపాసమానా వత్థుసమ్పత్తిమ్పి వత్థువిపత్తిమ్పి ఞత్తిఅనుస్సావనసీమపరిససమ్పత్తిమ్పి విపత్తిమ్పి తథతో అజానన్తా బహవో సిస్సే ఠపేత్వా పబ్బజ్జఞ్చ ఉపసమ్పదఞ్చ కరోన్తా పరిసం వడ్ఢాపేన్తి, తేపి భగవతో సాసనం ఓసక్కాపేన్తి, తస్మా భగవతో ఆణం కరోన్తేహి లజ్జీపేసలేహి బహుస్సుతేహి సిక్ఖాకామేహి సప్పురిసభిక్ఖూహి ఏవరూపానం భిక్ఖూనం సహాయకేహి ఉపత్థమ్భకేహి ఏకసమ్భోగసంవాసకరేహి న భవితబ్బం. ఇదాని భిక్ఖూ –

‘‘చ-కారన్తం స-కారన్తం, త-కారన్తసమం వదే;

ఞ-కారన్తం ల-కారన్తం, న-కారన్తసమం వదే’’తి. –

ఇమం సిలోకం ఉపనిస్సాయ సరణగమనేపి ‘‘బుద్ధం సరణం గచ్ఛామీ’’తి పాఠం ‘‘బుద్ధం సరణం గచ్ఛామీ’’తి పఠన్తి. కమ్మవాచాయమ్పి ‘‘పఠమం ఉపజ్ఝం గాహాపేతబ్బో’’తిఆదిపాఠం ‘‘పఠమం ఉపజ్ఝం గాహాపేతబ్బో’’తిఆదినా పఠన్తి. ఏత్థ యుత్తితోపి ఆగమతోపి కారణం చిన్తేతబ్బం.

తత్రాయం యుత్తిచిన్తా – ‘‘చ-కారన్తం స-కారన్తం, త-కారన్తసమం వదే’’తి ఏత్థ చ-కారో తాలుజో, త-కారో దన్తజో, ఏవమేతే అక్ఖరా ఠానతోపి అసమానా. చ-కారో జివ్హామజ్ఝకరణో, త-కారో జివ్హగ్గకరణో, ఏవం కరణతోపి అసమానా. చ-కారో దుతియవగ్గపరియాపన్నో, త-కారో చతుత్థవగ్గపరియాపన్నో, ఏవం వగ్గతోపి అసమానా. సంయోగక్ఖరవసేన న పుబ్బక్ఖరా సుతిం లభన్తా సరవిసేసం పాపుణన్తి, తేనేవ చ-కారేన సద్దసత్థకారాచరియా ‘‘సంయోగే పరే రస్సత్త’’న్తి చ ‘‘సంయోగపుబ్బా ఏ-కారో-కారా రస్సాఇవ వత్తబ్బా’’తి చ వదన్తి. ఏవం సన్తే కథం అసమానట్ఠానికేన అసమానకరణేన అసమానవగ్గేన సంయోగక్ఖరేన లద్ధసుతికా అక్ఖరా తతో అఞ్ఞేన అసమానట్ఠానికేన అసమానకరణేన అసమానవగ్గేన సంయోగక్ఖరేన లద్ధసమానసుతికా భవేయ్యుం. న కేవలఞ్చ ఏతే అక్ఖరా అసమానట్ఠానికా అసమానకరణా అసమానవగ్గావ హోన్తి, అథ ఖో అనాసన్నట్ఠానికా అనాసన్నకరణా అనాసన్నవగ్గా చ హోన్తి. యథా చ వీణం వాదేన్తానం దూరే తన్తిస్సరేన తతో దూరే తన్తిస్సరో అసమానో హోతి, ఏవం దూరట్ఠానికేన అక్ఖరేన దూరకరణేన తతో దూరట్ఠానికో దూరకరణో సమానసుతికో కథం భవేయ్య, వగ్గక్ఖరానఞ్చ అఞ్ఞమఞ్ఞం అసఙ్కరవసేన అసమానసుతివసేన పవత్తనతో ‘‘వగ్గన్తం వా వగ్గే’’తి సుత్తే నిగ్గహితస్స వగ్గన్తకరణే సతి అఞ్ఞవగ్గస్మిం పరే అఞ్ఞవగ్గన్తం న పాపుణాతి, ‘‘వగ్గే ఘోసాఘోసానం తతియపఠమా’’తి సుత్తేన చ అసదిసద్వేభావకరణే అఞ్ఞవగ్గే అఞ్ఞవగ్గద్వేభావో న హోతి.

యది చ చ-కారన్తక్ఖరో త-కారన్తక్ఖరేన సమానసుతికో సియా, ఏవం సతి కిం చ-కారన్తక్ఖరలేఖనేన సబ్బత్థ త-కారన్తమేవ లిఖేయ్య, తథా పన అలిఖిత్వా పయోగానురూపం పఠమక్ఖరస్స సదిసద్వేభావట్ఠానే ‘‘కచ్చో కచ్చాయనో’’తి, అసదిసద్వేభావట్ఠానే ‘‘వచ్ఛో వచ్ఛాయనో’’తి తతియక్ఖరస్స సదిసద్వేభావట్ఠానే ‘‘మజ్జం సమ్మజ్జ’’న్తి, అసదిసద్వేభావట్ఠానే ‘‘ఉపజ్ఝా ఉపజ్ఝాయో’’తి సమానట్ఠానసమానకరణసమానవగ్గక్ఖరానమేవ ద్వేభావో లిఖీయతి, నో ఇతరేసం, తస్మా పయోగానురూపం చ-కారన్త జ-కారన్తట్ఠానేసు సకవగ్గసుతివసేనేవ వత్తబ్బం, న అఞ్ఞవగ్గసుతివసేన. స-కారన్తే పన స-కారస్స త-కారేన సమానట్ఠానికత్తా సమానకరణత్తా చ వగ్గఅవగ్గవసేన భిన్నేపి అవగ్గక్ఖరానం వగ్గక్ఖరేహి సాధారణత్తా చ అవగ్గక్ఖరానం వగ్గక్ఖరానం వియ విసుం సుతియా అభావతో చ స-కారన్తస్స త-కారన్తభణనం యుత్తం సియా. స-కారోపి హి దన్తజో, త-కారోపి, స-కారోపి జివ్హగ్గకరణో, త-కారోపి, తస్మా సమానట్ఠానికానం సమానకరణానం అక్ఖరానం సమానసుతిభావో యుత్తో. ఞ-కారన్త ల-కారన్తానం న-కారన్తభణనేపి ఇమినా నయేన ఞ-కారన్త న-కారన్తానం అసమానసుతిభావో ల-కారన్త న-కారన్తానం సమానసుతిభావో దట్ఠబ్బోతి. అయమేత్థ యుత్తిచిన్తా.

ఆగమచిన్తా పన ఏవం కాతబ్బా –

‘‘చ-కారన్తం స-కారన్తం, త-కారన్తసమం వదే;

ఞ-కారన్తం ల-కారన్తం, న-కారన్తసమం వదే’’తి. –

అయం సిలోకో కుతో పభవో, కత్థ ఆగతో, కేన కారితోతి? తత్థ కుతో పభవోతి భగవన్తస్మా వా ధమ్మసఙ్గాహకత్థేరేహి వా అట్ఠకథాచరియేహి వా పభవో. కత్థ ఆగతోతి వినయే వా సుత్తన్తే వా అభిధమ్మే వా పాళియం వా అట్ఠకథాయ వా టీకాదీసు వా ఆగతో. కేన కారితోతి నేత్తినిరుత్తిపేటకోపదేసకచ్చాయనప్పకరణకారకేన ఆయస్మతా మహాకచ్చాయనత్థేరేన వా ముఖమత్తదీపనికారకేన వజిరబుద్ధాచరియేన వా పదరూపసిద్ధికారకేన బుద్ధపియాచరియేన వా సద్దనీతిప్పకరణకారకేన అగ్గవంసాచరియేన వా తదఞ్ఞసత్థకారకేహి మహాథేరేహి వా కారితోతి ఏవం ఆగమచిన్తాయం సతి అయం సిలోకో భగవన్తస్మా పభవో ధమ్మసఙ్గాహకత్థేరేహి వా అట్ఠకథాచరియేహి వాతి న పఞ్ఞాయతి. ‘‘వినయే వా సుత్తన్తే వా అభిధమ్మే వా పాళియం వా అట్ఠకథాయ వా టీకాసు వా ఆగతో’’తి హి న సక్కా వత్తుం. కచ్చాయనాచరియాదీహి సద్దసత్థకారకేహి ఆచరియేహి కతోతిపి న దిస్సతి. ఏవం సన్తే అప్పాటిహీరకతం ఇదం వచనం ఆపజ్జతి.

ఏవం పన మయం చిన్తయిమ్హా – రామఞ్ఞదేసే కిర సకభాసాయం చ-కారన్త ఞ-కారన్తా న సన్తి, తేనేవ రామఞ్ఞదేసియా భిక్ఖూ ‘‘సచ్చ’’ఇతి ఇమం పాఠం వదన్తా ‘‘సత్చ’’ఇతి వదన్తి, ‘‘పఞ్చఙ్గ’’ఇతి పాఠం వదన్తా ‘‘పన్చఙ్గ’’ఇతి వదన్తి, తస్మా అత్తనో విసయే అవిజ్జమానం చ-కారన్త ఞ-కారన్తం యథాపాఠం వత్తుమసక్కోన్తేహి తేహి భిక్ఖూహి సకభాసానురూపతో అయం సిలోకో కారితో భవిస్సతీతి. ఏవం సన్తేపి మరమ్మభాసాయ చ-కారన్త ఞ-కారన్తపదానం సుతివిసేసవసేన విసుం పఞ్ఞాయనతో మరమ్మదేసియా భిక్ఖూ తం సిలోకం అనువత్తిత్వా ‘‘బుద్ధం సరణం గచ్ఛామీ’’తి వా ‘‘పఠమం ఉపత్ఝం గాహాపేతబ్బో’’తి వా ‘‘హేతుపత్చయో ఆరమ్మణపత్చయో’’తి వా వత్తుం న అరహన్తి. రామఞ్ఞదేసియాపి సకభాసాయ విసుం అవిజ్జమానమ్పి చ-కారన్త ఞ-కారన్తపదం సకభాసాకథనకాలేయేవ భాసానురూపం త-కారన్త న-కారన్తభావేన కథేతబ్బం, మాగధభాసాకథనకాలే పన మాగధభాసాయ చ-కారన్త ఞ-కారన్తపదానం విసుం పయోగదస్సనతో మాగధభాసానురూపం చ-కారన్త ఞ-కారన్తపదానం విసుం సుతివసేన యథాపాఠమేవ కథేతబ్బానీతి నో మతి. అయమేత్థ ఆగమచిన్తా.

జినసాసనమారబ్భ, కథాయం కథితా మయా;

యుత్తాయుత్తం చిన్తయన్తు, పణ్డితా జినసావకా.

యుత్తాయుత్తం చిన్తయిత్వా, యుత్తఞ్చే ధారయన్తు తం;

అయుత్తఞ్చే పజహన్తు, మానదోసవివజ్జితాతి.

౨౫౪. ఏవం చతున్నం కమ్మానం సమ్పత్తివిపత్తిం దస్సేత్వా ఇదాని తేసం కమ్మానం ఠానప్పభేదం దస్సేన్తో ‘‘అపలోకనకమ్మం కతమాని పఞ్చ ఠానాని గచ్ఛతీ’’తిఆదిమాహ. తత్థ వినిచ్ఛయో అట్ఠకథాయం వుత్తనయేనేవ వేదితబ్బో. అనుత్తానపదత్థమేవ దస్సయిస్సామ. ‘‘ఏతరహి సచేపి సామణేరో’’తిఆదీసు బుద్ధాదీనం అవణ్ణభాసనమ్పి అకప్పియాదిం కప్పియాదిభావేన దీపనమ్పి దిట్ఠివిపత్తియంయేవ పవిసతి, తేనేవ వక్ఖతి ‘‘తం లద్ధిం విస్సజ్జాపేతబ్బో’’తి. భిక్ఖూనమ్పి ఏసేవ నయో. మిచ్ఛాదిట్ఠికోతి బుద్ధవచనాధిప్పాయం విపరీతతో గణ్హన్తో, సో ఏవ ‘‘అన్తగ్గాహికాయ దిట్ఠియా సమన్నాగతో’’తి వుత్తో. కేచి పన ‘‘సస్సతుచ్ఛేదానం అఞ్ఞతరదిట్ఠియా సమన్నాగతో’’తి వదన్తి, తం న యుత్తం. సస్సతుచ్ఛేదగాహస్స సామణేరానం లిఙ్గనాసనాయ కారణత్తేన హేట్ఠా అట్ఠకథాయమేవ వుత్తత్తా ఇధ చ దణ్డకమ్మనాసనాయ ఏవ అధిప్పేతత్తా. కాయసమ్భోగసామగ్గీతి సహసేయ్యపటిగ్గహణాది. సోరతోతి సుభే రతో, సుట్ఠు ఓరతోతి వా సోరతో. నివాతవుత్తీతి నీచవుత్తి.

తస్సాపి దాతబ్బోతి విజ్జమానం ముఖరాదిభావం నిస్సాయ అప్పటిపుచ్ఛిత్వాపి పటిఞ్ఞం అగ్గహేత్వాపి ఆపత్తిం అనారోపేత్వాపి దేసితాయపి ఆపత్తియా ఖుంసనాదితో అనోరమన్తస్స దాతబ్బోవ. ఓరమన్తస్స పన ఖమాపేన్తస్స న దాతబ్బో. బ్రహ్మదణ్డస్స దానన్తి ఖరదణ్డస్స ఉక్కట్ఠదణ్డస్స దానం. తజ్జనీయాదికమ్మే హి కతే ఓవాదానుసాసనిప్పదానపటిక్ఖేపో నత్థి, దిన్నబ్రహ్మదణ్డే పన తస్మిం సద్ధిం తజ్జనీయకమ్మాదికతేహి పటిక్ఖిత్తమ్పి కాతుం న వట్టతి ‘‘నేవ వత్తబ్బో’’తిఆదినా ఆలాపసల్లాపమత్తస్సపి న-కారేన పటిక్ఖితత్తా. తఞ్హి దిస్వా భిక్ఖూ గీవం పరివత్తేత్వా ఓలోకనమత్తమ్పి న కరోన్తి, ఏవం వివజ్జేతబ్బం నిమ్మదనకరణత్థమేవ తస్స దణ్డస్స అనుఞ్ఞాతత్తా. తేనేవ ఛన్నత్థేరోపి ఉక్ఖేపనీయాదికమ్మకతోపి అభాయిత్వా బ్రహ్మదణ్డే దిన్నే ‘‘సఙ్ఘేనాహం సబ్బథా వివజ్జితో’’తి ముచ్ఛితో పపతి. యో పన బ్రహ్మదణ్డకతేన సద్ధిం ఞత్వా సంసట్ఠో అవివజ్జేత్వా విహరతి, తస్స దుక్కటమేవాతి గహేతబ్బం. అఞ్ఞథా బ్రహ్మదణ్డవిధానస్స నిరత్థకతాపసఙ్గతో. తేనాతి బ్రహ్మదణ్డకతేన. యథా తజ్జనీయాదికమ్మకతేహి, ఏవమేవ తతో అధికమ్పి సఙ్ఘం ఆరాధేన్తేన సమ్మా వత్తితబ్బం, తఞ్చ ‘‘సోరతో నివాతవుత్తీ’’తిఆదినా సరూపతో దస్సితమేవ. తేనాహ ‘‘సమ్మా వత్తిత్వా ఖమాపేన్తస్స బ్రహ్మదణ్డో పటిప్పస్సమ్భేతబ్బో’’తి. పటిసఙ్ఖాతి పటిసఙ్ఖాయ, ఞాణేన ఉపపరిక్ఖిత్వా.

యం తం భగవతా అవన్దియకమ్మం అనుఞ్ఞాతన్తి సమ్బన్ధో. ‘‘తస్స భిక్ఖునో దణ్డకమ్మం కాతు’’న్తి సామఞ్ఞతో అనుఞ్ఞాతప్పకారం దస్సేత్వా పున విసేసతో అనుఞ్ఞాతప్పకారం దస్సేతుం ‘‘అథ ఖో’’తిఆది పాళిఉద్ధటాతి వేదితబ్బం. ఇమస్స అపలోకనకమ్మస్స ఠానం హోతీతి అపలోకనకమ్మసామఞ్ఞస్స పవత్తిట్ఠానం హోతి. విసేసబ్యతిరేకేన అవిజ్జమానమ్పి తదఞ్ఞత్థ అప్పవత్తిం దస్సేతుం విసేసనిస్సితం వియ వోహరీయతి. ‘‘కమ్మఞ్ఞేవ లక్ఖణ’’న్తి ఇమినా ఓసారణాదివసేన గహితావసేసానం సబ్బేసం అపలోకనకమ్మసామఞ్ఞలక్ఖణవసేన గహితత్తా ‘‘కమ్మఞ్ఞేవ లక్ఖణమస్సాతి కమ్మలక్ఖణ’’న్తి నిబ్బచనం దస్సేతి, ఇదఞ్చ వుత్తావసేసానం కమ్మానం నిట్ఠానట్ఠానం సఙ్ఖారక్ఖన్ధధమ్మాయతనాదీని వియ వుత్తావసేసఖన్ధాయతనానన్తి దట్ఠబ్బం. తేనేవ వక్ఖతి ‘‘అయం పనేత్థ పాళిముత్తకోపి కమ్మలక్ఖణవినిచ్ఛయో’’తిఆది. యథా చేత్థ, ఏవం ఉపరి ఞత్తికమ్మాదీసుపి కమ్మలక్ఖణం వుత్తన్తి వేదితబ్బం. సారత్థదీపనియం (సారత్థ. టీ. పరివార ౩.౪౯౫-౪౯౬) పన ‘‘కమ్మమేవ లక్ఖణన్తి కమ్మలక్ఖణం. ఓసారణనిస్సారణభణ్డుకమ్మాదయో వియ కమ్మఞ్చ హుత్వా అఞ్ఞఞ్చ నామం న లభతి, కమ్మమేవ హుత్వా ఉపలక్ఖీయతీతి కమ్మలక్ఖణన్తి వుచ్చతీ’’తి వుత్తం. వజిరబుద్ధిటీకాయం (వజిర. టీ. పరివార ౪౯౫-౪౯౬) పన ‘‘ఇమస్స అపలోకనకమ్మస్స ఠానం హోతీతి ఏవమ్పి అపలోకనకమ్మం పవత్తతీతి అత్థో. కమ్మఞ్ఞేవ లక్ఖణన్తి కమ్మలక్ఖణం. ఓసారణనిస్సారణభణ్డుకమ్మాదయో వియ కమ్మఞ్చ హుత్వా అఞ్ఞఞ్చ నామం న లభతి, కమ్మమేవ హుత్వా ఉపలక్ఖీయతీతి కమ్మలక్ఖణం ఉపనిస్సయో వియ. హేతుపచ్చయాదిలక్ఖణవిముత్తో హి సబ్బో పచ్చయవిసేసో తత్థ సఙ్గయ్హతీ’’తి వుత్తం. తస్స కరణన్తి అవన్దియకమ్మస్స కరణవిధానం. న వన్దితబ్బోతి, ఇమినా వన్దన్తియా దుక్కటన్తి దస్సేతీతి దట్ఠబ్బం. సఙ్ఘేన కతం కతికం ఞత్వా మద్దనం వియ హి సఙ్ఘసమ్ముతిం అనాదరేన అతిక్కమన్తస్స ఆపత్తి ఏవ హోతి.

౨౫౫. భిక్ఖుసఙ్ఘస్సపి పనేతం లబ్భతియేవాతి అవన్దియకమ్మస్స ఉపలక్ఖణమత్తేన గహితత్తా భిక్ఖుసఙ్ఘస్సపి కమ్మలక్ఖణం లబ్భతి ఏవ. సలాకదానట్ఠానం సలాకగ్గం నామ, యాగుభత్తానం భాజనట్ఠానాని యాగగ్గభత్తగ్గాని నామ. ఏతేసుపి హి ఠానేసు సబ్బో సఙ్ఘో ఉపోసథే వియ సన్నిపతితో, కమ్మఞ్చ వగ్గకమ్మం న హోతి, ‘‘మయమేతం న జానిమ్హా’’తి పచ్ఛా ఖీయన్తాపి న హోన్తి, ఖణ్డసీమాయ పన కతే ఖీయన్తి. సఙ్ఘికపచ్చయఞ్హి అచ్ఛిన్నచీవరాదీనం దాతుం అపలోకేన్తేహి ఉపచారసీమట్ఠానం సబ్బేసం అనుమతిం గహేత్వావ కాతబ్బం. యో పన విసభాగపుగ్గలో ధమ్మికం అపలోకనం పటిబాహతి, తం ఉపాయేన బహిఉపచారసీమగతం వా కత్వా ఖణ్డసీమం వా పవిసిత్వా కాతుం వట్టతి. యం సన్ధాయ ‘‘అపలోకనకమ్మం కరోతీ’’తి సామఞ్ఞతో దస్సేతి, తం అపలోకనకమ్మం సరూపతో దస్సేతుం ఆహ ‘‘అచ్ఛిన్నచీవరం’’ఇచ్చాది. యది అపలోకేత్వావ చీవరం దాతబ్బం, కిం పన అప్పమత్తకవిస్సజ్జకసమ్ముతియాతి ఆహ ‘‘అప్పమత్తకవిస్సజ్జకేన పనా’’తిఆది. నాళి వా ఉపడ్ఢనాళి వాతి దివసే దివసే అపలోకేత్వా దాతబ్బస్స పమాణదస్సనం. తేన యాపనమత్తమేవ అపలోకేతబ్బం, న అధికన్తి దస్సేతి. ఏకదివసంయేవ వాతిఆది దసవీసతిదివసానం ఏకస్మిం దివసేయేవ దాతబ్బపరిచ్ఛేదదస్సనం. తేన ‘‘యావజీవ’’న్తి వా ‘‘యావరోగా వుట్ఠహతీ’’తి వా ఏవం అపలోకేతుం న వట్టతీతి దస్సేతి. ఇణపలిబోధన్తి ఇణవత్థుం దాతుం వట్టతీతి సమ్బన్ధో. తఞ్చ ఇణాయికేహి పలిబుద్ధస్స లజ్జీపేసలస్స సాసనుపకారకస్స పమాణయుత్తమేవ కప్పియభణ్డం నియమేత్వా భిక్ఖూహి అపలోకేత్వా దాతబ్బం, న పన సహస్సం వా సతసహస్సం వా మహాఇణం. తాదిసఞ్హి భిక్ఖాచరియవత్తేన సబ్బేహి భిక్ఖూహి తాదిసస్స భిక్ఖునో పరియేసిత్వా దాతబ్బం.

‘‘ఛత్తం వా వేదికం వాతి ఏత్థ వేదికాతి చేతియస్స ఉపరి చతురస్సచయో వుచ్చతి. ఛత్తన్తి తతో ఉద్ధం వలయాని దస్సేత్వా కతో అగ్గచయో వుచ్చతీ’’తి సారత్థదీపనియం (సారత్థ. టీ. పరివార ౩.౪౯౫-౪౯౬) వుత్తం. చేతియస్స ఉపనిక్ఖేపతోతి చేతియస్స పటిజగ్గనత్థాయ వడ్ఢియా పయోజేత్వా కప్పియకారకేహి ఠపితవత్థుతో. సఙ్ఘికేనపీతి న కేవలఞ్చ తత్రుప్పాదతో పచ్చయదాయకేహి చతుపచ్చయత్థాయ సఙ్ఘస్స దిన్నవత్థునాపీతి అత్థో. సఙ్ఘభత్తం కాతుం న వట్టతీతి మహాదానం దదన్తేహిపి కరియమానం సఙ్ఘభత్తం వియ కారేతుం న వట్టతీతి అధిప్పాయో. ‘‘యథాసుఖం పరిభుఞ్జితుం రుచ్చతీ’’తి వుత్తత్తా అత్తనో అత్తనో పరిభోగపహోనకం అప్పం వా బహుం వా గహేతబ్బం, అధికం పన గహేతుం న లభతి.

ఉపోసథదివసేతి నిదస్సనమత్తం, యస్మిం కిస్మిఞ్చి దివసేపి కతం సుకతమేవ హోతి. కరోన్తేన ‘‘యం ఇమస్మిం విహారే అన్తోసీమాయ సఙ్ఘసన్తకం…పే… యథాసుఖం పరిభుఞ్జితుం మయ్హం రుచ్చతీ’’తి ఏవం కతికా కాతబ్బా. తథా ద్వీహి తీహిపి ‘‘ఆయస్మన్తానం రుచ్చతీ’’తి వచనమేవ హేత్థ విసేసో. తేసమ్పీతి రుక్ఖానం. సా ఏవ కతికాతి విసుం కతికా న కాతబ్బాతి అత్థో.

తేసన్తి రుక్ఖానం, సఙ్ఘో సామీతి సమ్బన్ధో. పురిమవిహారేతి పురిమే యథాసుఖం పరిభోగత్థాయ కతకతికే విహారే. పరివేణాని కత్వా జగ్గన్తీతి యత్థ అరక్ఖియమానే ఫలాఫలాని రుక్ఖా చ వినస్సన్తి, తాదిసం ఠానం సన్ధాయ వుత్తం, తత్థ సఙ్ఘస్స కతికా న పవత్తతీతి అధిప్పాయో. యేహి పన రుక్ఖబీజాని రోపేత్వా ఆదితో పట్ఠాయ పటిజగ్గితా, తేపి దసమభాగం దత్వా రోపకేహేవ పరిభుఞ్జితబ్బాని. తేహీతి జగ్గితేహి.

తత్థాతి తస్మిం విహారే. మూలేతిఆదికాలే, పుబ్బేతి అత్థో. దీఘా కతికాతి అపరిచ్ఛిన్నకాలా యథాసుఖం పరిభోగత్థాయ కతికా. నిక్కుక్కుచ్చేనాతి ‘‘అభాజితమిద’’న్తి కుక్కుచ్చం అకత్వాతి అత్థో. ఖీయనమత్తమేవ తన్తి తేన ఖీయనేన బహుం ఖాదన్తానం దోసో నత్థి అత్తనో పరిభోగప్పమాణస్సేవ గహితత్తా, ఖీయన్తేపి అత్తనో పహోనకం గహేత్వా ఖాదితబ్బన్తి అధిప్పాయో.

గణ్హథాతి న వత్తబ్బాతి తథా వుత్తే తేనేవ భిక్ఖునా దిన్నం వియ మఞ్ఞేయ్యుం. తం నిస్సాయ మిచ్ఛాజీవసమ్భవో హోతీతి వుత్తం. తేనాహ ‘‘అనువిచరిత్వా’’తిఆది. ఉపడ్ఢభాగోతి ఏకస్స భిక్ఖునో పటివీసతో ఉపడ్ఢభాగో, దేన్తేన చ ‘‘ఏత్తకం దాతుం సఙ్ఘో అనుఞ్ఞాసీ’’తి ఏవం అత్తానం పరిమోచేత్వా యథా తే సఙ్ఘే ఏవ పసీదన్తి, ఏవం వత్వా దాతబ్బం. అపచ్చాసీసన్తేనాతి గిలానగమికిస్సరాదీనం అనుఞ్ఞాతపుగ్గలానమ్పి అత్తనో సన్తకం దేన్తేన అపచ్చాసీసన్తేనేవ దాతబ్బం. అననుఞ్ఞాతపుగ్గలానం పన అపచ్చాసీసన్తేనపి దాతుం న వట్టతీతి. సఙ్ఘికమేవ యథాకతికాయ దాపేతబ్బం. అత్తనో సన్తకమ్పి పచ్చయదాయకాదయో సయమేవ విస్సాసేన గణ్హన్తి, న వారేతబ్బా, ‘‘లద్ధకప్పియ’’న్తి తుణ్హీ భవితబ్బం. పుబ్బే వుత్తమేవాతి ‘‘కుద్ధో హి సో రుక్ఖేపి ఛిన్దేయ్యా’’తిఆదినా తుణ్హీభావే కారణం పుబ్బే వుత్తమేవ, తేహి కతఅనత్థాభావేపి కారుఞ్ఞేన తుణ్హీ భవితుం వట్టతి, ‘‘గణ్హథా’’తిఆది పన వత్తుం న వట్టతి.

గరుభణ్డత్తా…పే… న దాతబ్బన్తి జీవరుక్ఖానం ఆరామట్ఠానియత్తా దారూనఞ్చ గేహసమ్భారానుపగతత్తా ‘‘సబ్బం త్వమేవ గణ్హాతి దాతుం న వట్టతీ’’తి వుత్తం. అకతావాసం వా కత్వాతి పుబ్బే అవిజ్జమానం సేనాసనం కత్వా. జగ్గితకాలేతి ఫలవారే సమ్పత్తే. జగ్గనకాలేతి జగ్గితుం ఆరద్ధకాలే.

౨౫౬. ఞత్తికమ్మట్ఠానభేదేతి ఞత్తికమ్మస్స ఠానభేదే.

ఇతి వినయసఙ్గహసంవణ్ణనాభూతే వినయాలఙ్కారే

కమ్మాకమ్మవినిచ్ఛయకథాలఙ్కారో నామ

తేత్తింసతిమో పరిచ్ఛేదో.

౩౪. పకిణ్ణకవినిచ్ఛయకథా

ఏవం కమ్మాకమ్మవినిచ్ఛయకథం కథేత్వా ఇదాని పకిణ్ణకవినిచ్ఛయకథం కథేతుం ‘‘ఇదాని పకిణ్ణకకథా వేదితబ్బా’’తిఆదిమాహ. తత్థ పకారేన కిణ్ణాతి పకిణ్ణా, దివాసేయ్యాతి కథా వియ విసుం విసుం అప్పవత్తిత్వా ఏకస్మింయేవ పరిచ్ఛేదే కరణవసేన పవత్తా గణభోజనకథాదయో. పకిణ్ణకా సకత్థే క-పచ్చయవసేన.

తత్రాయం పకిణ్ణకమాతికా –

గణభోజనకథా చ, పరమ్పరా చ భోజనా;

అనాపుచ్ఛా పంసుకూలం, తతో అచ్ఛిన్నచీవరం.

పటిభానచిత్తం విప్ప-కతభోజనమేవ చ;

ఉద్దిసన్తుద్దిసాపేన్తా, తివస్సన్తరికా తథా.

దీఘాసనం గిలానుప-ట్ఠానం మరణవణ్ణకం;

అత్తపాతనమప్పచ్చ-వేక్ఖిత్వా నిసిన్నం తథా.

దవాయ సిలావిజ్ఝనం, దాయాళిమ్పనకం తథా;

మిచ్ఛాదిట్ఠికులాభతం, గోపకదానమేవ చ.

ధమ్మికాయాచనా చేవ, ఉచ్చారాదీన ఛడ్డనం;

న్హానే రుక్ఖఘంసనాని, వలికాదీన ధారణం.

దీఘకేసా ఆదాసాది, నచ్చాద్యఙ్గచ్ఛేదాది చ;

పత్తో సబ్బపంసుకూలం, పరిస్సవన నగ్గియం.

గన్ధపుప్ఫం ఆసిత్తకం, మళోరికేకభాజనం;

చేలపతి పాదఘంసీ, బీజనీ ఛత్తమేవ చ.

నఖాలోమా కాయబన్ధా, నివాసనపారుపనా;

కాజ దన్తకట్ఠఞ్చేవ, రుక్ఖారోహనకమ్పి చ.

ఛన్దారోపా లోకాయతా, ఖిపితం లసుణం తథా;

న అక్కమితబ్బాదీని, అవన్దియా చ వన్దియా.

వన్దనాకారకథా చ, ఆసన్దాదికథాపి చ;

ఉచ్చాసనమహాసనం, పాసాదపరిభోగకం.

ఉపాహనం యానఞ్చేవ, చీవరం ఛిన్నచీవరం;

అకప్పియచీవరఞ్చ, చీవరస్స విచారణా.

దణ్డకథినకఞ్చేవ, గహపతిచీవరం తథా;

ఛచీవరం రజనాది, అతిరేకఞ్చ చీవరం.

అట్ఠవరం నిసీదనం, అధమ్మకమ్మమేవ చ;

ఓకాసో సద్ధాదేయ్యో చ, సన్తరుత్తరకోపి చ.

చీవరనిక్ఖేపో చేవ, సత్థవత్థికమ్మం తథా;

నహాపితో దసభాగో, పాథేయ్యం పదేసోపి చ.

సంసట్ఠం పఞ్చభేసజ్జం, దుతియం వసా మూలకం;

పిట్ఠం కసావ పణ్ణఞ్చ, ఫలఞ్చ జతు లోణకం.

చుణ్ణం అమనుస్సాబాధం, అఞ్జనం నత్థుమేవ చ;

ధూమనేత్తం తేలపాకం, సేదం లోహితమోచనం.

పాదబ్భఞ్జం గణ్డాబాధో, విసఞ్చ ఘరదిన్నకో;

దుట్ఠగహణికో పణ్డు-రోగో ఛవిదోసోపి చ.

అభిసన్నదోసకాయో, లోణసువీరకో తథా;

అన్తోవుత్థాదికథా చ, ఉగ్గహితపటిగ్గహో.

తతో నిహతకథా చ, పురేభత్తపటిగ్గహో;

వనట్ఠం పోక్ఖరట్ఠఞ్చ, తథా అకతకప్పతం.

యాగుకథా గుళకథా, మహాపదేసమేవ చ;

ఆనిసంసకథా చేతి, పకిణ్ణకమ్హి ఆగతా.

గణభోజనకథా

౧. తత్థ గణితబ్బో సఙ్ఖ్యాతబ్బోతి గణో, యో కోచి సమూహో, ఇధ పన చతువగ్గాదిగణో అధిప్పేతో. భుఞ్జతే భోజనం, బ్యవహరణభావసఙ్ఖాతా భోజనకిరియా, గణస్స భోజనం గణభోజనం, తస్మిం. గణభోజనే పాచిత్తియం హోతీతి ఏత్థ జనకహేతుమ్హి భుమ్మవచనం. అఞ్ఞత్ర సమయాతి గిలానాదిసత్తవిధం సమయం ఠపేత్వా. ఇమస్స సిక్ఖాపదస్స విఞ్ఞత్తిం కత్వా భుఞ్జనవత్థుస్మిం పఞ్ఞత్తత్తా విఞ్ఞత్తితో గణభోజనం వత్థువసేనేవ పాకటన్తి తం అవత్వా ‘‘గణభోజనం నామ యత్థ…పే… నిమన్తితా భుఞ్జన్తీ’’తి నిమన్తనవసేనేవస్స పదభాజనే గణభోజనం వుత్తం. కిఞ్చి పన సిక్ఖాపదం వత్థుఅనురూపమ్పి సియాతి ‘‘పదభాజనే వుత్తనయేనేవ గణభోజనం హోతీ’’తి కేసఞ్చి ఆసఙ్కా భవేయ్యాతి తన్నివత్తనత్థం ‘‘గణభోజనం ద్వీహి ఆకారేహి పసవతీ’’తి వుత్తం. ఏకతో గణ్హన్తీతి ఏత్థ అఞ్ఞమఞ్ఞస్స ద్వాదసహత్థం అముఞ్చిత్వా ఠితా ఏకతో గణ్హన్తి నామాతి గహేతబ్బం. ‘‘అమ్హాకం చతున్నమ్పి భత్తం దేహీ’తి వా విఞ్ఞాపేయ్యు’’న్తి వచనతో, హేట్ఠా ‘‘త్వం ఏకస్స భిక్ఖునో భత్తం దేహి, త్వం ద్విన్నన్తి ఏవం విఞ్ఞాపేత్వా’’తి వచనతో చ అత్తనో అత్థాయ అఞ్ఞేన విఞ్ఞత్తమ్పి సాదియన్తస్స గణభోజనం హోతియేవాతి దట్ఠబ్బం. ఏవం విఞ్ఞత్తితో పసవతీతి ఏత్థ విఞ్ఞత్తియా సతి గణన్తస్స ఏకతో హుత్వా గహణే ఇమినా సిక్ఖాపదేన ఆపత్తి, విసుం గహణే పణీతభోజనసూపోదనవిఞ్ఞత్తీహి ఆపత్తి వేదితబ్బా.

పఞ్చన్నం భోజనానం నామం గహేత్వాతి ఏత్థ ‘‘భోజనం గణ్హథాతి వుత్తేపి గణభోజనం హోతియేవా’’తి వదన్తి. ‘‘హేట్ఠా అద్ధానగమనవత్థుస్మిం, నావాభిరుహనవత్థుస్మిఞ్చ ‘ఇధేవ, భన్తే, భుఞ్జథా’తి వుత్తే యస్మా కుక్కుచ్చాయన్తా న పటిగ్గణ్హింసు, తస్మా ‘భుఞ్జథా’తి వుత్తేపి గణభోజనం హోతియేవా’’తి తీసుపి గణ్ఠిపదేసు వుత్తం. ‘‘పఞ్చన్నం భోజనానం నామం గహేత్వా నిమన్తేతీ’’తి వుత్తత్తా పన ‘‘ఓదనం భుఞ్జథా’’తి వా ‘‘భత్తం భుఞ్జథా’’తి వా భోజననామం గహేత్వావ వుత్తే గణభోజనం హోతి, న అఞ్ఞథా. ‘‘ఇధేవ, భన్తే, భుఞ్జథా’’తి ఏత్థాపి ‘‘ఓదన’’న్తి వా ‘‘భత్త’’న్తి వా వత్వావ తే ఏవం నిమన్తేసున్తి గహేతబ్బం. గణవసేన వా నిమన్తితత్తా తే భిక్ఖూ అపకతఞ్ఞుతాయ కుక్కుచ్చాయన్తా న పటిగ్గణ్హింసూతి అయం అమ్హాకం ఖన్తి, వీమంసిత్వా యుత్తతరం గహేతబ్బం. విమతివినోదనియం (వి. వి. టీ. పాచిత్తియ ౨.౨౧౭-౨౧౮) పన ‘‘యేన కేనచి వేవచనేనాతి వుత్తత్తా ‘భోజనం గణ్హథా’తిఆదిసామఞ్ఞనామేనపి గణభోజనం హోతి. యం పన పాళియం అద్ధానగమనాదివత్థూసు ‘ఇధేవ భుఞ్జథా’తి వుత్తవచనస్స కుక్కుచ్చాయనం, తమ్పి ఓదనాదినామం గహేత్వా వుత్తత్తా ఏవ కతన్తి వేదితబ్బ’’న్తి వుత్తం.

కురున్దీవచనే విచారేతీతి పఞ్చఖణ్డాదివసేన సంవిదహతి. ఘట్టేతీతి అనువాతం ఛిన్దిత్వా హత్థేన, దణ్డకేన వా ఘట్టేతి. సుత్తం కరోతీతి సుత్తం వట్టేతి. వలేతీతి దణ్డకే వా హత్థే వా ఆవట్టేతి. ‘‘అభినవస్సేవ చీవరస్స కరణం ఇధ చీవరకమ్మం నామ, పురాణచీవరే సూచికమ్మం చీవరకమ్మం నామ న హోతీ’’తి వదన్తి. విమతివినోదనియం (వి. వి. టీ. పాచిత్తియ ౨.౨౧౭-౨౧౮) పన ‘‘ఆగన్తుకపట్టన్తి అచ్ఛిన్దిత్వా అన్వాధిం ఆరోపేత్వా కరణచీవరం సన్ధాయ వుత్తం. ఠపేతీతి ఏకం అన్తం చీవరే బన్ధనవసేన ఠపేతి. పచ్చాగతం సిబ్బతీతి తస్సేవ దుతియఅన్తం పరివత్తిత్వా ఆహతం సిబ్బతి. ఆగన్తుకపట్టం బన్ధతీతి చీవరేన లగ్గం కరోన్తో పునప్పునం తత్థ తత్థ సుత్తేన బన్ధతి. ఘట్టేతీతి పమాణేన గహేత్వా దణ్డాదీహి ఘట్టేతి. సుత్తం కరోతీతి సుత్తం తిగుణాదిభావేన వట్టేతి. వలేతీతి అనేకగుణసుత్తం హత్థేన వా చక్కదణ్డేన వా వట్టేతి ఏకత్తం కరోతి. పరివత్తనం కరోతీతి పరివత్తనదణ్డయన్తకం కరోతి. యస్మిం సుత్తగుళం పవేసేత్వా వేళునాళికాదీసు ఠపేత్వా పరిబ్భమాపేత్వా సుత్తకోటితో పట్ఠాయ ఆకడ్ఢన్తీ’’తి వుత్తం. వజిరబుద్ధిటీకాయం (వజిర. టీ. పాచిత్తియ ౨౦౯-౨౧౮) న ‘‘ఆగన్తుకపట్టం మోఘసుత్తేన సిబ్బిత్వా ఠపేన్తి. తత్థ అనువాతే యథా ఏకతలం హోతి, తథా హత్థేహి ఘట్టేతి. వలేతీతి ఆవట్టేతి. పరివత్తనన్తి సుత్తం గణ్హన్తానం సుఖగ్గహణత్థం సుత్తపరివత్తనం కరోతి, పట్టం సిబ్బన్తానం సుఖసిబ్బనత్థం పట్టపరివత్తనఞ్చ, నవచీవరకారకో ఇధాధిప్పేతో, న ఇతరో’’తి వుత్తం.

అనిమన్తితచతుత్థన్తి అనిమన్తితో చతుత్థో యస్స భిక్ఖుచతుక్కస్స, తం అనిమన్తితచతుత్థం. ఏవం సేసేసుపి. తేనాహ ‘‘పఞ్చన్నం చతుక్కాన’’న్తి, ‘‘చతుత్థే ఆగతే న యాపేన్తీతి వచనతో సచే అఞ్ఞో కోచి ఆగచ్ఛన్తో నత్థి, చత్తారోయేవ చ తత్థ నిసిన్నా యాపేతుం న సక్కోన్తి, న వట్టతీ’’తి వదన్తి. గణభోజనాపత్తిజనకనిమన్తనభావతో ‘‘అకప్పియనిమన్తన’’న్తి వుత్తం. సమ్పవేసేత్వాతి నిసీదాపేత్వా. గణో భిజ్జతీతి గణో ఆపత్తిం న ఆపజ్జతీతి అధిప్పాయో. విమతివినోదనియం (వి. వి. టీ. పాచిత్తియ ౨.౨౨౦) పన ‘‘సమ్పవేసేత్వాతి తేహి యోజేత్వా. గణో భిజ్జతీతి నిమన్తితసఙ్ఘో న హోతీతి అత్థో’’తి వుత్తం.

‘‘యత్థ చత్తారో భిక్ఖూ…పే… భుఞ్జన్తీ’’తి ఇమాయ పాళియా సంసన్దనతో ‘‘ఇతరేసం పన గణపూరకో హోతీ’’తి వుత్తం. అవిసేసేనాతి ‘‘గిలానో వా చీవరకారకో వా’’తి అవిసేసేత్వా సబ్బసాధారణవచనేన. తస్మాతి అవిసేసితత్తా.

అధివాసేత్వా గతేసూతి ఏత్థ అకప్పియనిమన్తనాధివాసనక్ఖణే పుబ్బపయోగే దుక్కటమ్పి నత్థి, విఞ్ఞత్తితో పసవనే పన విఞ్ఞత్తిక్ఖణే ఇతరసిక్ఖాపదేహి దుక్కటం హోతీతి గహేతబ్బం. భుత్వా గతేసూతి ఏత్థ ఆగతేసుపి భోజనకిచ్చే నిట్ఠితే గణ్హితుం వట్టతి. తాని చ తేహి ఏకతో న గహితానీతి యేహి భోజనేహి విసఙ్కేతో నత్థి, తాని భోజనాని తేహి భిక్ఖూహి ఏకతో న గహితాని ఏకేన పచ్ఛా గహితత్తా. మహాథేరేతి భిక్ఖూ సన్ధాయ వుత్తం. నిమన్తనం సాదియథాతి నిమన్తనభత్తం పటిగ్గణ్హథ. యానీతి కుమ్మాసాదీని తేహి భిక్ఖూహి ఏకేన పచ్ఛా గహితత్తా ఏకతో న గహితాని. భత్తుద్దేసకేన పణ్డితేన భవితబ్బం…పే… మోచేతబ్బాతి ఏతేన భత్తుద్దేసకేన అకప్పియనిమన్తనే సాదితే సబ్బేసమ్పి సాదితం హోతి, ఏకతో గణ్హన్తానం గణభోజనాపత్తి చ హోతీతి దస్సేతి. దూతస్స ద్వారే ఆగన్త్వా పున ‘‘భత్తం గణ్హథా’’తి వచనభయేన ‘‘గామద్వారే అట్ఠత్వా’’తి వుత్తం. తత్థ తత్థ గన్త్వాతి అన్తరవీథిఆదీసు తత్థ తత్థ ఠితానం సన్తికం గన్త్వా. భిక్ఖూనం అత్థాయ ఘరద్వారే ఠపేత్వా దీయమానేపి ఏసేవ నయో. నివత్తథాతి వుత్తే పన నివత్తితుం వట్టతీతి ‘‘నివత్తథా’’తి విచ్ఛిన్దిత్వా పచ్ఛా ‘‘భత్తం గణ్హథా’’తి వుత్తత్తా వట్టతి.

పరమ్పరభోజనకథా

౨. పరమ్పరభోజనకథాయం పన పరస్స పరస్స భోజనం పరమ్పరభోజనం. కిం తం? పఠమం నిమన్తితభత్తం ఠపేత్వా అఞ్ఞస్స భోజనకిరియా. పరమ్పరభోజనం గణభోజనం వియ విఞ్ఞత్తితో చ నిమన్తనతో చ న పసవతీతి ఆహ ‘‘పరమ్పరభోజనం పనా’’తిఆది. పన-సద్దో విసేసత్థజోతకో. వికప్పనావసేనేవ తం భత్తం అసన్తం నామ హోతీతి అనుపఞ్ఞత్తివసేన వికప్పనం అట్ఠపేత్వా యథాపఞ్ఞత్తసిక్ఖాపదమేవ ఠపితం. పరివారే (పరి. ౮౬) పన వికప్పనాయం అనుజాననమ్పి అనుపఞ్ఞత్తిసదిసన్తి కత్వా ‘‘చతస్సో అనుపఞ్ఞత్తియో’’తి వుత్తం, మహాపచ్చరియాదీసు వుత్తనయం పచ్ఛా వదన్తో పాళియా సంసన్దనతో పరమ్ముఖావికప్పనమేవ పతిట్ఠాపేతి. కేచి పన ‘‘తదా అత్తనో సన్తికే ఠపేత్వా భగవన్తం అఞ్ఞస్స అభావతో థేరో సమ్ముఖావికప్పనం నాకాసి, భగవతా చ విసుం సమ్ముఖావికప్పనా న వుత్తా, తథాపి సమ్ముఖావికప్పనాపి వట్టతీ’’తి వదన్తి. తేనేవ మాతికాట్ఠకథాయమ్పి (కఙ్ఖా. అట్ఠ. పరమ్పరభోజనసిక్ఖాపదవణ్ణనా) ‘‘యో భిక్ఖు పఞ్చసు సహధమ్మికేసు అఞ్ఞతరస్స ‘మయ్హం భత్తపచ్చాసం తుయ్హం దమ్మీ’తి వా ‘వికప్పేమీ’తి వా ఏవం సమ్ముఖా వా ‘ఇత్థన్నామస్స దమ్మీ’తి వా ‘వికప్పేమీ’తి వా ఏవం పరమ్ముఖా వా పఠమనిమన్తనం అవికప్పేత్వా పచ్ఛా నిమన్తితకులే లద్ధభిక్ఖతో ఏకసిత్థమ్పి అజ్ఝోహరతి, పాచిత్తియ’’న్తి వుత్తం.

పఞ్చహి భోజనేహి నిమన్తితస్స యేన యేన పఠమం నిమన్తితో, తస్స తస్స భోజనతో ఉప్పటిపాటియా అవికప్పేత్వా వా పరస్స పరస్స భోజనం పరమ్పరభోజనన్తి ఆహ ‘‘సచే పన మూలనిమన్తనం హేట్ఠా హోతి, పచ్ఛిమం పచ్ఛిమం ఉపరి, తం ఉపరితో పట్ఠాయ భుఞ్జన్తస్స ఆపత్తీ’’తి. హత్థం అన్తో పవేసేత్వా సబ్బహేట్ఠిమం గణ్హన్తస్స మజ్ఝే ఠితమ్పి అన్తోహత్థగతం హోతీతి ఆహ ‘‘హత్థం పన…పే… యథా యథా వా భుఞ్జన్తస్స అనాపత్తీ’’తి. ఖీరస్స రసస్స చ భత్తేన అమిస్సం హుత్వా ఉపరి ఠితత్తా ‘‘ఖీరం వా రసం వా పివతో అనాపత్తీ’’తి వుత్తం.

‘‘మహాఉపాసకోతి గేహస్సామికో. మహాఅట్ఠకథాయం ‘ఆపత్తీ’తి వచనేన కురున్దియం ‘వట్టతీ’తి వచనం విరుద్ధం వియ దిస్సతి. ద్విన్నమ్పి అధిప్పాయో మహాపచ్చరియం విభావితో’’తి మహాగణ్ఠిపదే వుత్తం.

సబ్బే నిమన్తేన్తీతి అకప్పియనిమన్తనవసేన నిమన్తేన్తి. ‘‘పరమ్పరభోజనం నామ పఞ్చన్నం భోజనానం అఞ్ఞతరేన భోజనేన నిమన్తితో, తం ఠపేత్వా అఞ్ఞం పఞ్చన్నం భోజనానం అఞ్ఞతరం భోజనం భుఞ్జతి, ఏతం పరమ్పరభోజనం నామా’’తి వుత్తత్తా సతిపి భిక్ఖాచరియాయ పఠమం లద్ధభావే ‘‘పిణ్డాయ చరిత్వా లద్ధం భత్తం భుఞ్జతి, ఆపత్తీ’’తి వుత్తం.

విమతివినోదనియం (వి. వి. టీ. పాచిత్తియ ౨.౨౨౯) పన ‘‘ఖీరం వా రసం వాతి పఞ్చభోజనామిస్సం భత్తతో ఉపరి ఠితం సన్ధాయ వుత్తం. తఞ్హి అభోజనత్తా ఉప్పటిపాటియా పివతోపి అనాపత్తి. తేనాహ ‘భుఞ్జన్తేనా’తిఆదీ’’తి వుత్తం. వజిరబుద్ధిటీకాయం (వజిర. టీ. పాచిత్తియ ౨౨౯) పన ‘‘ఏత్థ ‘మహాఉపాసకో భిక్ఖూ నిమన్తేతి…పే… పచ్ఛా లద్ధం భత్తం భుఞ్జన్తస్స ఆపత్తి. పిణ్డాయ చరిత్వా లద్ధభత్తం భుఞ్జతి, ఆపత్తీ’తి అట్ఠకథాయం వచనతో, ‘కాలస్సేవ పిణ్డాయ చరిత్వా భుఞ్జిమ్హా’తి పాళితో, ఖన్ధకే ‘న చ, భిక్ఖవే, అఞ్ఞత్ర నిమన్తనే అఞ్ఞస్స భోజ్జయాగు పరిభుఞ్జితబ్బా, యో భుఞ్జేయ్య, యథాధమ్మో కారేతబ్బో’తి వచనతో చ నిమన్తేత్వా వా పవేదేతు అనిమన్తేత్వా వా, పఠమగహితనిమన్తితస్స భిక్ఖునో పఠమనిమన్తనభోజనతో అఞ్ఞం యం కిఞ్చి పరసన్తకం భోజనం పరమ్పరభోజనాపత్తిం కరోతి. అత్తనో సన్తకం, సఙ్ఘగణతో లద్ధం వా అగహట్ఠసన్తకం వట్టతి, నిమన్తనతో పఠమం నిబద్ధత్తా పన నిచ్చభత్తాదిపరసన్తకమ్పి వట్టతీ’’తి వుత్తం.

అనాపుచ్ఛాకథా

౩. అనాపుచ్ఛాకథాయం ‘‘పకతివచనేనాతి ఏత్థ యం ద్వాదసహత్థబ్భన్తరే ఠితేన సోతుం సక్కా భవేయ్య, తం పకతివచనం నామ. ఆపుచ్ఛితబ్బోతి ‘అహం ఇత్థన్నామస్స ఘరం గచ్ఛామీ’తి వా ‘చారిత్తకం ఆపజ్జామీ’తి వా ఈదిసేన వచనేన ఆపుచ్ఛితబ్బో. సేసమేత్థ ఉత్తానమేవ. పఞ్చన్నం భోజనానం అఞ్ఞతరేన నిమన్తనసాదియనం, సన్తం భిక్ఖుం అనాపుచ్ఛా, భత్తియఘరతో అఞ్ఞఘరప్పవేసనం, మజ్ఝన్హికానతిక్కమో, సమయస్స వా ఆపదానం వా అభావోతి ఇమాని పనేత్థ పఞ్చ అఙ్గానీ’’తి సారత్థదీపనియం (సారత్థ. టీ. పాచిత్తియ ౩.౨౯౮) ఏత్తకమేవ వుత్తం, విమతివినోదనియం (వి. వి. టీ. పచిత్తియ ౨.౨౯౮) పన ‘‘పరియేసిత్వా ఆరోచనకిచ్చం నత్థీతి వుత్తత్తా యో అపరియేసితబ్బో ఉపసఙ్కమితుం యుత్తట్ఠానే దిస్సతి, సో సచేపి పకతివచనస్స సవనూపచారం అతిక్కమ్మ ఠితో, ఉపసఙ్కమిత్వా ఆపుచ్ఛితబ్బో. తేనాహ ‘అపిచ…పే… యం పస్సతి, సో ఆపుచ్ఛితబ్బో’తిఆది. అనాపత్తివారే చేత్థ అన్తరారామాదీనఞ్ఞేవ వుత్తత్తా విహారతో గామవీథిం అనుఞ్ఞాతకారణం వినా అతిక్కమన్తస్సాపి ఆపత్తి హోతి, న పన ఘరూపచారం అతిక్కమన్తస్సేవ. యం పన పాళియం ‘అఞ్ఞస్స ఘరూపచారం ఓక్కమన్తస్స…పే… పఠమపాదం ఉమ్మారం అతిక్కామేతీ’తిఆది వుత్తం, తం గామే పవిట్ఠం సన్ధాయ వుత్తం, తథాపి అఞ్ఞస్స ఘరూపచారం అనోక్కమిత్వా వీథిమజ్ఝేనేవ గన్త్వా ఇచ్ఛితిచ్ఛితఘరద్వారాభిముఖే ఠత్వా మనుస్సే ఓలోకేత్వా గచ్ఛన్తస్సపి పాచిత్తియమేవ. తత్థ కేచి ‘వీథియం అతిక్కమన్తస్స ఘరూపచారగణనాయ ఆపత్తియో’తి వదన్తి. అఞ్ఞే పన ‘యాని కులాని ఉద్దిస్స గతో, తేసం గణనాయా’తి. పఞ్చన్నం భోజనానం అఞ్ఞతరేన నిమన్తనసాదియనం, సన్తం భిక్ఖుం అనాపుచ్ఛనా, భత్తియఘరతో అఞ్ఞఘరూపసఙ్కమనం, మజ్ఝన్హికానతిక్కమో, సమయాపదానం అభావోతి ఇమానేత్థ పఞ్చ అఙ్గానీ’’తి. వికాలగామప్పవేసనేపి ‘‘అపరిక్ఖిత్తస్స గామస్స ఉపచారో అదిన్నాదానే వుత్తనయేనేవ వేదితబ్బో’’తి ఇమినా దుతియలేడ్డుపాతో ఇధ ఉపచారోతి దస్సేతి. సేసమేత్థ ఉత్తానమేవ. సన్తం భిక్ఖుం అనాపుచ్ఛనా, అనుఞ్ఞాతకారణాభావో, వికాలే గామప్పవేసనన్తి ఇమాని పనేత్థ తీణి అఙ్గాని.

పంసుకూలకథా

౪. పంసుకూలకథాయం అభిన్నే సరీరేతి అబ్భుణ్హే అల్లసరీరే. ‘‘అబ్భుణ్హే’’తి ఇమినాపి వుత్తమేవ పరియాయభేదమన్తరేన విభావేతుం ‘‘అల్లసరీరే’’తి వుత్తం.

విసభాగసరీరేతి ఇత్థిసరీరే. విసభాగసరీరత్తా అచ్చాసన్నేన న భవితబ్బన్తి ఆహ ‘‘సీసే వా’’తిఆది. వట్టతీతి విసభాగసరీరేపి అత్తనావ వుత్తవిధిం కాతుం సాటకఞ్చ గహేతుం వట్టతి. కేచి పన ‘‘కిఞ్చాపి ఇమినా సిక్ఖాపదేన అనాపత్తి, ఇత్థిరూపం పన ఆమసన్తస్స దుక్కట’’న్తి వదన్తి. ‘‘యథాకమ్మం గతోతి తతో పేతత్తభావతో మతభావం దస్సేతి. అబ్భుణ్హేతి ఆసన్నమరణతాయ సరీరస్స ఉణ్హసమఙ్గితం దస్సేతి, తేనేవాహ ‘అల్లసరీరే’తి. కుణపసభావం ఉపగతమ్పి భిన్నమేవ అల్లభావతో భిన్నత్తా. విసభాగసరీరేతి ఇత్థిసరీరే. ‘సీసే వా’తిఆది అధక్ఖకే ఉబ్భజాణుమణ్డలే పదేసే చిత్తవికారప్పత్తిం సన్ధాయ వుత్తం, యత్థ కత్థచి అనామసన్తేన కతం సుకతమేవ. మతసరీరమ్పి హి యేన కేనచి ఆకారేన సఞ్చిచ్చ ఫుసన్తస్స అనామాసదుక్కటమేవాతి వదన్తి, తం యుత్తమేవ. న హి అపారాజికవత్థుకేపి చిత్తాదిఇత్థిరూపే భవన్తం దుక్కటం పారాజికవత్థుభూతే మతిత్థిసరీరే నివత్తతీ’’తి విమతివినోదనియం (వి. వి. టీ. ౧.౧౩౫) వుత్త.

ఇమస్మిం ఠానే ఆచరియేన అవుత్తాపి పంసుకూలకథా పంసుకూలసామఞ్ఞేన వేదితబ్బా. సా హి చీవరక్ఖన్ధకే (మహావ. ౩౪౦) ఏవం ఆగతా ‘‘తేన ఖో పన సమయేన యే తే భిక్ఖూ గహపతిచీవరం సాదియన్తి, తే కుక్కుచ్చాయన్తా పంసుకూలం న సాదియన్తి ‘ఏకంయేవ భగవతా చీవరం అనుఞ్ఞాతం, న ద్వే’తి. భగవతో ఏతమత్థం ఆరోచేసుం – అనుజానామి, భిక్ఖవే, గహపతిచీవరం సాదియన్తేన పంసుకూలమ్పి సాదియితుం, తదుభయేనపాహం, భిక్ఖవే, సన్తుట్ఠిం వణ్ణేమీ’’తి. తత్థ ‘‘ఏకంయేవ భగవతా చీవరం అనుఞ్ఞాతం, న ద్వేతి తే ‘కిర ఇతరీతరేన చీవరేనా’తి ఏతస్స ‘గహపతికేన వా పంసుకూలేన వా’తి ఏవం అత్థం సల్లక్ఖింసు. తత్థ పన ఇతరీతరేనపీతి అప్పగ్ఘేనపి మహగ్ఘేనపి యేన కేనచీతి అత్థో’’తి అట్ఠకథాయం వుత్తో, తస్మా ధుతఙ్గం అసమాదియిత్వా వినయపంసుకూలమత్తసాదియకేన భిక్ఖునా గహపతిచీవరమ్పి సాదితబ్బం హోతి, పంసుకూలధుతఙ్గధరస్స పన గహపతిచీవరం న వట్టతి ‘‘గహపతిచీవరం పటిక్ఖిపామి, పంసుకూలికఙ్గం సమాదియామీ’’తి సమాదానతోతి దట్ఠబ్బం.

తేన ఖో పన సమయేన సమ్బహులా భిక్ఖూ కోసలేసు జనపదేసు అద్ధానమగ్గప్పటిపన్నా హోన్తి. ఏకచ్చే భిక్ఖూ సుసానం ఓక్కమింసు పంసుకూలాయ, ఏకచ్చే భిక్ఖూ నాగమేసుం. యే తే భిక్ఖూ సుసానం ఓక్కమింసు పంసుకూలాయ, తే పంసుకూలాని లభింసు. యే తే భిక్ఖూ నాగమేసుం, తే ఏవమాహంసు ‘‘అమ్హాకమ్పి, ఆవుసో, భాగం దేథా’’తి. తే ఏవమాహంసు ‘‘న మయం, ఆవుసో, తుమ్హాకం భాగం దస్సామ, కిస్స తుమ్హే నాగమిత్థా’’తి. భగవతో ఏతమత్థం ఆరోచేసుం – అనుజానామి, భిక్ఖవే, నాగమేన్తానం నాకామా భాగం దాతున్తి. తత్థ నాగమేసున్తి యావ తే సుసానతో ఆగచ్ఛన్తి, తావ తే న అచ్ఛింసు, పక్కమింసుయేవ. నాకామా భాగం దాతున్తి న అనిచ్ఛాయ దాతుం. యది పన ఇచ్ఛన్తి, దాతబ్బో.

తేన ఖో పన సమయేన సమ్బహులా భిక్ఖూ కోసలేసు జనపదేసు అద్ధానమగ్గప్పటిపన్నా హోన్తి. ఏకచ్చే భిక్ఖూ సుసానం ఓక్కమింసు పంసుకూలాయ, ఏకచ్చే భిక్ఖూ ఆగమేసుం. యే తే భిక్ఖూ సుసానం ఓక్కమింసు పంసుకూలాయ, తే పంసుకూలాని లభింసు. యే తే భిక్ఖూ ఆగమేసుం, తే ఏవమాహంసు ‘‘అమ్హాకమ్పి, ఆవుసా,ఏ భాగం దేథా’’తి. తే ఏవమాహంసు ‘‘న మయం, ఆవుసో, తుమ్హాకం భాగం దస్సామ, కిస్స తుమ్హే న ఓక్కమిత్థా’’తి. భగవతో ఏతమత్థం ఆరోచేసుం – అనుజానామి, భిక్ఖవే, ఆగమేన్తానం అకామా భాగం దాతున్తి.

తేన ఖో పన సమయేన సమ్బహులా భిక్ఖూ కోసలేసు జనపదేసు అద్ధానమగ్గప్పటిపన్నా హోన్తి. ఏకచ్చే భిక్ఖూ పఠమం సుసానం ఓక్కమింసు పంసుకూలాయ, ఏకచ్చే భిక్ఖూ పచ్ఛా ఓక్కమింసు. యే తే భిక్ఖూ పఠమం సుసానం ఓక్కమింసు పంసుకూలాయ, తే పంసుకూలాని లభింసు. యే తే భిక్ఖూ పచ్ఛా ఓక్కమింసు, తే న లభింసు. తే ఏవమాహంసు ‘‘అమ్హాకమ్పి, ఆవుసో, భాగం దేథా’’తి. తే ఏవమాహంసు ‘‘న మయం, ఆవుసో, తుమ్హాకం భాగం దస్సామ, కిస్స తుమ్హే పచ్ఛా ఓక్కమిత్థా’’తి. భగవతో ఏతమత్థం ఆరోచేసుం – అనుజానామి, భిక్ఖవే, పచ్ఛా ఓక్కన్తానం నాకామా భాగం దాతున్తి.

తేన ఖో పన సమయేన సమ్బహులా భిక్ఖూ కోసలేసు జనపదేసు అద్ధానమగ్గప్పటిపన్నా హోన్తి. తే సదిసా సుసానం ఓక్కమింసు పంసుకూలాయ. ఏకచ్చే భిక్ఖూ పంసుకూలాని లభింసు, ఏకచ్చే భిక్ఖూ న లభింసు. యే తే భిక్ఖూ న లభింసు, తే ఏవమాహంసు ‘‘అమ్హాకమ్పి, ఆవుసో, భాగం దేథా’’తి. తే ఏవమాహంసు ‘‘న మయం, ఆవుసో, తుమ్హాకం భాగం దస్సామ, కిస్స తుమ్హే న లభిత్థా’’తి. భగవతో ఏతమత్థం ఆరోచేసుం – అనుజానామి, భిక్ఖవే, సదిసానం ఓక్కన్తానం అకామా భాగం దాతున్తి.

తత్థ ఆగమేసున్తి ఉపచారే అచ్ఛింసు. తేనాహ భగవా ‘‘అనుజానామి, భిక్ఖవే, ఆగమేన్తానం అకామా భాగం దాతు’’న్తి. ఉపచారేతి సుసానస్స ఆసన్నప్పదేసే. యది పన మనుస్సా ‘‘ఇధాగతా ఏవ గణ్హన్తూ’’తి దేన్తి, సఞ్ఞాణం వా కత్వా గచ్ఛన్తి ‘‘సమ్పత్తా గణ్హన్తూ’’తి. సమ్పత్తానం సబ్బేసమ్పి పాపుణాతి. సచే ఛడ్డేత్వా గతా, యేన గహితం, సో ఏవ సామీ. సదిసా సుసానం ఓక్కమింసూతి సబ్బే సమం ఓక్కమింసు, ఏకదిసాయ వా ఓక్కమింసూతిపి అత్థో.

తేన ఖో పన సమయేన సమ్బహులా భిక్ఖూ కోసలేసు జనపదేసు అద్ధానమగ్గప్పటిపన్నా హోన్తి. తే కతికం కత్వా సుసానం ఓక్కమింసు పంసుకూలాయ. ఏకచ్చే భిక్ఖూ పంసుకూలాని లభింసు, ఏకచ్చే భిక్ఖూ న లభింసు. యే తే భిక్ఖూ న లభింసు, తే ఏవమాహంసు ‘‘అమ్హాకమ్పి, ఆవుసో, భాగం దేథా’’తి. తే ఏవమాహంసు ‘‘న మయం, ఆవుసో, తుమ్హాకం భాగం దస్సామ, కిస్స తుమ్హే న లభిత్థా’’తి. భగవతో ఏతమత్థం ఆరోచేసుం – అనుజానామి, భిక్ఖవే, కతికం కత్వా ఓక్కన్తానం అకామా భాగం దాతున్తి. తత్థ తే కతికం కత్వాతి ‘‘లద్ధం పంసుకూలం సబ్బే భాజేత్వా గణ్హిస్సామా’’తి బహిమేవ కతికం కత్వా. ఛడ్డేత్వా గతాతి కిఞ్చి అవత్వాయేవ ఛడ్డేత్వా గతా. ఏతేన ‘‘భిక్ఖూ గణ్హన్తూ’’తి ఛడ్డితే ఏవ అకామా భాగదానం విహితం, కేవలం ఛడ్డితే పన కతికాయ అసతి ఏకతో బహూసు పవిట్ఠేసు యేన గహితం, తేన అకామా భాగో న దాతబ్బోతి దస్సేతి. సమానా దిసా పురత్థిమాదిభేదా ఏతేసన్తి సదిసాతి ఆహ ‘‘ఏకదిసాయ వా ఓక్కమింసూ’’తి.

అచ్ఛిన్నచీవరకథా

౫. అచ్ఛిన్నచీవరకథాయం అనుపుబ్బకథాతి అనుపుబ్బేన వినిచ్ఛయకథా. సేసపరిక్ఖారానం సద్ధివిహారికేహి గహితత్తా నివాసనపారుపనమేవ అవసిట్ఠన్తి ఆహ ‘‘నివాసనపారుపనమత్తంయేవ హరిత్వా’’తి. సద్ధివిహారికానం తావ ఆగమనస్స వా అనాగమనస్స వా అజాననతాయ వుత్తం ‘‘థేరేహి నేవ తావ…పే… భుఞ్జితబ్బ’’న్తి. పరేసమ్పి అత్థాయ లభన్తీతి అత్తనో చీవరం దదమానా సయం సాఖాభఙ్గేన పటిచ్ఛాదేన్తీతి తేసం అత్థాయపి భఞ్జితుం లభన్తి. ‘‘తిణేన వా పణ్ణేన వా పటిచ్ఛాదేత్వా ఆగన్తబ్బ’’న్తి వచనతో ఈదిసేసు భూతగామపాతబ్యతాపి అనుఞ్ఞాతాయేవ హోతీతి ఆహ ‘‘నేవ భూతగామపాతబ్యతాయ పాచిత్తియం హోతీ’’తి. న తేసం ధారణే దుక్కటన్తి తేసం తిత్థియధజానం ధారణేపి దుక్కటం నత్థి.

యాని చ నేసం వత్థాని దేన్తీతి సమ్బన్ధో. థేరానం సయమేవ దిన్నత్తా వుత్తం ‘‘అచ్ఛిన్నచీవరట్ఠానే ఠితత్తా’’తి. యది లద్ధిం గణ్హాతి, తిత్థియపక్కన్తకో నామ హోతి. తస్మా వుత్తం ‘‘లద్ధిం అగ్గహేత్వా’’తి. ‘‘నో చే హోతి, సఙ్ఘస్స విహారచీవరం వా…పే… ఆపత్తి దుక్కటస్సా’’తి ఇమినా అన్తరామగ్గే పవిట్ఠవిహారతో నిక్ఖమిత్వా అఞ్ఞత్థ అత్తనో అభిరుచితట్ఠానం గచ్ఛన్తస్స దుక్కటం వుత్తం, ఇమినా చ ‘‘యం ఆవాసం పఠమం ఉపగచ్ఛతీ’’తి వుత్తం అన్తరామగ్గే ఠితవిహారమ్పి సచే నగ్గో హుత్వా గచ్ఛతి, దుక్కటమేవాతి వేదితబ్బం. యది ఏవం తత్థ కస్మా న వుత్తన్తి చే? అనోకాసత్తా. తత్థ హి ‘‘అనుజానామి, భిక్ఖవే, అచ్ఛిన్నచీవరస్స వా…పే… చీవరం విఞ్ఞాపేతు’’న్తి ఇమినా సమ్బన్ధేన సఙ్ఘికమ్పి చీవరం నివాసేతుం పారుపితుఞ్చ అనుజానన్తో ‘‘యం ఆవాసం పఠమం…పే… గహేత్వా పారుపితు’’న్తి ఆహ, తస్మా తత్థ అనోకాసత్తా దుక్కటం న వుత్తం.

విహారచీవరన్తి సేనాసనచీవరం. చిమిలికాహీతి పటపిలోతికాహి. తస్స ఉపరీతి భూమత్థరణస్స ఉపరి. విదేసగతేనాతి అఞ్ఞం చీవరం అలభిత్వా విదేసగతేన. ఏకస్మిం…పే… ఠపేతబ్బన్తి ఏత్థ సేసేన గహేత్వా ఆగతత్తా ఠపేన్తేన చ సఙ్ఘికపరిభోగవసేనేవ ఠపితత్తా అఞ్ఞస్మిం సేనాసనే నియమితమ్పి అఞ్ఞత్థ ఠపేతుం వట్టతీతి వదన్తి. పరిభోగేనేవాతి అఞ్ఞం చీవరం అలభిత్వా పరిభుఞ్జనేన.

పరిభోగజిణ్ణన్తి యథా తేన చీవరేన సరీరం పటిచ్ఛాదేతుం న సక్కా, ఏవం జిణ్ణం. కప్పియవోహారేనాతి కయవిక్కయాపత్తితో మోచనత్థం వుత్తం. ‘‘విఞ్ఞాపేన్తస్సా’’తి ఇమస్సేవ అత్థం విభావేతి ‘‘చేతాపేన్తస్స పరివత్తాపేన్తస్సా’’తి. అత్తనో ధనేన హి విఞ్ఞాపనం నామ పరివత్తనమేవాతి అధిప్పాయో. సఙ్ఘవసేన పవారితానం విఞ్ఞాపనే వత్తం దస్సేతి ‘‘పమాణమేవ వట్టతీ’’తి. సఙ్ఘవసేన హి పవారితే సబ్బేసం సాధారణత్తా అధికం విఞ్ఞాపేతుం న వట్టతి. యం యం పవారేతీతి యం యం చీవరాదిం దస్సామీతి పవారేతి. విఞ్ఞాపనకిచ్చం నత్థీతి వినా విఞ్ఞత్తియా దీయమానత్తా విఞ్ఞాపేత్వా కిం కరిస్సతీతి అధిప్పాయో. అఞ్ఞస్సత్థాయాతి ఏత్థపి ‘‘ఞాతకానం పవారితాన’’న్తి ఇదం అనువత్తతియేవాతి ఆహ ‘‘అత్తనో ఞాతకపవారితే’’తిఆది. వికప్పనుపగచీవరతా, సమయాభావో, అఞ్ఞాతకవిఞ్ఞత్తి, తాయ చ పటిలాభోతి ఇమానేత్థ చత్తారి అఙ్గాని.

విమతివినోదనియం (వి. వి. టీ. ౧.౫౧౫) పన పాళియం ధమ్మనిమన్తనాతి సమణేసు వత్తబ్బాచారధమ్మమత్తవసేన నిమన్తనా, దాతుకామతాయ కతనిమన్తనా న హోతీతి అత్థో. తేనేవ ‘‘విఞ్ఞాపేస్సతీ’’తి వుత్తం. అఞ్ఞాతకఅప్పవారితతో హి విఞ్ఞత్తి నామ హోతి.

‘‘తిణేన వా పణ్ణేన వా పటిచ్ఛాదేత్వా ఆగన్తబ్బ’’న్తి ఇమినా భూతగామవికోపనం అనుఞ్ఞాతన్తి ఆహ ‘‘నేవభూతగామపాతబ్యతాయా’’తిఆది. పఠమం సుద్ధచిత్తేన లిఙ్గం గహేత్వా పచ్ఛా లద్ధిం గణ్హన్తోపి తిత్థియపక్కన్తకో ఏవాతి ఆహ ‘‘నివాసేత్వాపి లద్ధి న గహేతబ్బా’’తి.

యం ఆవాసం పఠమం ఉపగచ్ఛతీతి ఏత్థపి విహారచీవరాదిఅత్థాయ పవిసన్తేనపి తిణాదీహి పటిచ్ఛాదేత్వావ గన్తబ్బం, ‘‘న త్వేవ నగ్గేన ఆగన్తబ్బ’’న్తి సామఞ్ఞతో దుక్కటస్స వుత్తత్తా. చిమిలికాహీతి పటపిలోతికాహి. పరిభోగేనేవాతి అఞ్ఞం చీవరం అలభిత్వా పరిభుఞ్జనేన. పరిభోగజిణ్ణన్తి యథా తం చీవరం పరిభుఞ్జియమానం ఓభగ్గవిభగ్గతాయ అసారుప్పం హోతి, ఏవం జిణ్ణం.

అఞ్ఞస్సత్థాయాతి ఏత్థపి ‘‘ఞాతకానం పవారితాన’’న్తి ఇదం అనువత్తతేవాతి ఆహ ‘‘అత్తనో ఞాతకపవారితే’’తిఆది. ఇధ పన అఞ్ఞస్స అచ్ఛిన్ననట్ఠచీవరస్స అత్థాయ అఞ్ఞాతకఅప్పవారితే విఞ్ఞాపేన్తస్స నిస్సగ్గియేన అనాపత్తీతి అత్థో గహేతబ్బో, ఇతరథా ‘‘ఞాతకానం పవారితాన’’న్తి ఇమినా విసేసో న భవేయ్య, తేనేవ అనన్తరసిక్ఖాపదే వక్ఖతి ‘‘అట్ఠకథాసు (పారా. అట్ఠ. ౨.౫౨౬) పన ఞాతకపవారితట్ఠానే…పే… పమాణమేవ వట్టతీతి వుత్తం, తం పాళియా న సమేతీ’’తి చ ‘‘యస్మా పనిదం సిక్ఖాపదం అఞ్ఞస్సత్థాయ విఞ్ఞాపనవత్థుస్మింయేవ పఞ్ఞత్తం, తస్మా ఇధ ‘అఞ్ఞస్సత్థాయా’తి న వుత్త’’న్తి చ. వికప్పనుపగచీవరతా, సమయాభావో, అఞ్ఞాతకవిఞ్ఞత్తి, తాయ చ పటిలాభోతి ఇమానేత్థ చత్తారి అఙ్గాని.

‘‘తఞ్చే అఞ్ఞాతకో గహపతి వా గహపతానీ వా బహూహి చీవరేహి అభిహట్ఠుం పవారేయ్య, సన్తరుత్తరపరమం తేన భిక్ఖునా తతో చీవరం సాదితబ్బం, తతో చే ఉత్తరి సాదియేయ్య, నిస్సగ్గియం పాచిత్తియ’’న్తి ఇమస్మిం తదుత్తరిసిక్ఖాపదే (పారా. ౫౨౩) అభిహట్ఠున్తి ఏత్థ అభీతి ఉపసగ్గో, హరితున్తి అత్థో, గణ్హితున్తి వుత్తం హోతి. పవారేయ్యాతి ఇచ్ఛాపేయ్య, ఇచ్ఛం రుచిం ఉప్పాదేయ్య వదేయ్య నిమన్తేయ్యాతి అత్థో. అభిహట్ఠుం పవారేన్తేన పన యథా వత్తబ్బం. తం ఆకారం దస్సేతుం ‘‘యావత్తకం ఇచ్ఛసి, తావత్తకం గణ్హాహీ’’తి ఏవమస్స పదభాజనం వుత్తం. అథ వా యథా ‘‘నేక్ఖమ్మం దట్ఠు ఖేమతో’’తి ఏత్థ దిస్వాతి అత్థో, ఏవమిధపి అభిహట్ఠుం పవారేయ్యాతి అభిహరిత్వా పవారేయ్యాతి అత్థో. తత్థ కాయాభిహారో వాచాభిహారోతి దువిధో అభిహారో. కాయేన వా హి వత్థాదీని అభిహరిత్వా పాదమూలే ఠపేత్వా ‘‘యత్తకం ఇచ్ఛసి, తత్తకం గణ్హాహీ’’తి వదన్తో పవారేయ్య, వాచాయ వా ‘‘అమ్హాకం దుస్సకోట్ఠాగారం పరిపుణ్ణం, యత్తకం ఇచ్ఛసి, తత్తకం గణ్హాహీ’’తి వదన్తో పవారేయ్య, తదుభయమ్పి ఏకజ్ఝం కత్వా ‘‘అభిహట్ఠుం పవారేయ్యా’’తి వుత్తం.

సన్తరుత్తరపరమన్తి సఅన్తరం ఉత్తరం పరమం అస్స చీవరస్సాతి సన్తరుత్తరపరమం, నివాసనేన సద్ధిం పారుపనం ఉక్కట్ఠపరిచ్ఛేదో అస్సాతి వుత్తం హోతి. తతో చీవరం సాదితబ్బన్తి తతో అభిహటచీవరతో ఏత్తకం చీవరం గహేతబ్బం, న ఇతో పరన్తి అత్థో. యస్మా పన అచ్ఛిన్నసబ్బచీవరేన తేచీవరికేనేవ భిక్ఖునా ఏవం పటిపజ్జితబ్బం, అఞ్ఞేన అఞ్ఞథాపి, తస్మా తం విభాగం దస్సేతుం ‘‘సచే తీణి నట్ఠాని హోన్తీ’’తిఆదినా నయేనస్స పదభాజనం వుత్తం.

తత్రాయం వినిచ్ఛయో – యస్స తీణి నట్ఠాని, తేన ద్వే సాదితబ్బాని, ఏకం నివాసేత్వా ఏకం పారుపిత్వా అఞ్ఞం సభాగట్ఠానతో పరియేసిస్సతి. యస్స ద్వే నట్ఠాని, తేన ఏకం సాదితబ్బం. సచే పకతియావ సన్తరుత్తరేన చరతి, ద్వే సాదితబ్బాని, ఏవం ఏకం సాదియన్తేనేవ సమో భవిస్సతి. యస్స తీసు ఏకం నట్ఠం, న సాదితబ్బం. యస్స పన ద్వీసు ఏకం నట్ఠం, ఏకం సాదితబ్బం. యస్స ఏకంయేవ హోతి, తఞ్చ నట్ఠం, ద్వే సాదితబ్బాని. భిక్ఖునియా పన పఞ్చసుపి నట్ఠేసు ద్వే సాదితబ్బాని, చతూసు నట్ఠేసు ఏకం సాదితబ్బం, తీసు నట్ఠేసు కిఞ్చి న సాదితబ్బం, కో పన వాదో ద్వీసు వా ఏకస్మిం వా. యేన కేనచి హి సన్తరుత్తరపరమతాయ ఠాతబ్బం, తతో ఉత్తరి న లబ్భతీతి ఇదమేత్థ లక్ఖణం.

సేసకం ఆహరిస్సామీతి ద్వే చీవరాని కత్వా సేసం పున ఆహరిస్సామీతి అత్థో. న అచ్ఛిన్నకారణాతి బాహుసచ్చాదిగుణవసేన దేన్తి. ఞాతకానన్తిఆదీసు ఞాతకానం దేన్తానం సాదియన్తస్స, పవారితానం దేన్తానం సాదియన్తస్స, అత్తనో ధనేన సాదియన్తస్స అనాపత్తీతి అత్థో. అట్ఠకథాసు పన ‘‘ఞాతకపవారితట్ఠానే పకతియా బహుమ్పి వట్టతి, అచ్ఛిన్నకారణా పమాణమేవ వట్టతీ’’తి వుత్తం, తం పాళియా న సమేతి. యస్మా పనిదం సిక్ఖాపదం అఞ్ఞస్సత్థాయ విఞ్ఞాపనవత్థుస్మింయేవ పఞ్ఞత్తం, తస్మా ఇధ ‘‘అఞ్ఞస్సత్థాయా’’తి న వుత్తం. సేసం ఉత్తానత్థమేవ. సముట్ఠానాదీసు ఇదమ్పి ఛసముట్ఠానం, కిరియం, నోసఞ్ఞావిమోక్ఖం, అచిత్తకం, పణ్ణత్తివజ్జం, కాయకమ్మవచీకమ్మం, తిచిత్తం, తివేదనన్తి.

సత్తమే పాళియం పగ్గాహికసాలన్తి దుస్సవాణిజకానం ఆపణం, ‘‘పగ్గాహితసాల’’న్తిపి పఠన్తి. అభీతి ఉపసగ్గోతి తస్స విసేసత్థాభావం దస్సేతి. తేనాహ ‘‘హరితున్తి అత్థో’’తి. వరసద్దస్స ఇచ్ఛాయం వత్తమానత్తా ఆహ ‘‘ఇచ్ఛాపేయ్యా’’తి. దట్ఠు ఖేమతోతి ఏత్థ గాథాబన్ధవసేన అనునాసికలోపో దట్ఠబ్బో. సఅన్తరన్తి అన్తరవాసకసహితం. ఉత్తరన్తి ఉత్తరాసఙ్గం. అస్స చీవరస్సాతి సాదితబ్బచీవరస్స. అచ్ఛిన్నసబ్బచీవరేనాతి అచ్ఛిన్నాని సబ్బాని తీణి చీవరాని అస్సాతి అచ్ఛిన్నసబ్బచీవరో, తేనాతి అత్థో. యస్స హి అచ్ఛిన్దనసమయే తీణి చీవరాని సన్నిహితాని హోన్తి, తాని సబ్బాని అచ్ఛిన్నానీతి సో ‘‘అచ్ఛిన్నసబ్బచీవరో’’తి వుచ్చతి. తేనేవ ‘‘అచ్ఛిన్నసబ్బచీవరేన తేచీవరికేనా’’తి వుత్తం. తేచీవరికేనాతి హి అచ్ఛిన్దనసమయే తిచీవరస్స సన్నిహితభావం సన్ధాయ వుత్తం, న పన వినయే తేచీవరికాభావం, ధుతఙ్గతేచీవరికభావం వా సన్ధాయ. ఏవం పటిపజ్జితబ్బన్తి ‘‘సన్తరుత్తరపరమం తేన భిక్ఖునా తతో చీవరం సాదితబ్బ’’న్తి వుత్తవిధినా పటిపజ్జితబ్బం. అఞ్ఞేనాతి అచ్ఛిన్నఅసబ్బచీవరేన. యస్స తీసు చీవరేసు ఏకం వా ద్వే వా చీవరాని అచ్ఛిన్నాని హోన్తి, తేనాతి అత్థో. అఞ్ఞథాపీతి ‘‘సన్తరుత్తరపరమ’’న్తి వుత్తవిధానతో అఞ్ఞథాపి. యస్స హి తీసు ద్వే చీవరాని అచ్ఛిన్నాని హోన్తి, ఏకం సాదితబ్బం, ఏకస్మిం అచ్ఛిన్నే న సాదితబ్బన్తి న తస్స సన్తరుత్తరపరమసాదియనం సమ్భవతి. అయమేవ చ అత్థో పదభాజనేన విభావితో. తేనాహ ‘‘తం విభాగం దస్సేతు’’న్తి.

కేచి పన ‘‘తేచీవరికేనాతి వుత్తత్తా తిచీవరం పరిక్ఖారచోళవసేన అధిట్ఠహిత్వా పరిభుఞ్జతో తస్మిం నట్ఠే బహూనిపి గహేతుం లభతీ’’తి వదన్తి, తం న గహేతబ్బం. పదభాజనస్స హి అధిప్పాయం దస్సేన్తేన యస్మా పన ‘‘అచ్ఛిన్నసబ్బచీవరేన…పే… తం విభాగం దస్సేతు’’న్తి వుత్తం, పదభాజనే చ న తాదిసో అత్థో ఉపలబ్భతి, తస్మా తం న గహేతబ్బమేవ. యమ్పి మాతికాట్ఠకథాయం (కఙ్ఖా. అట్ఠ. తతుత్తరిసిక్ఖాపదవణ్ణనా) వుత్తం ‘‘యస్స అధిట్ఠితతిచీవరస్స తీణి నట్ఠానీ’’తి, తత్థపి అధిట్ఠితగ్గహణం సరూపకథనమత్తన్తి గహేతబ్బం, న పన తిచీవరాధిట్ఠానేన అధిట్ఠితచీవరస్సేవాతి ఏవమత్థో గహేతబ్బో పాళియం అట్ఠకథాయఞ్చ తథా అత్థస్సాసమ్భవతో. న హి తిచీవరాధిట్ఠానేన అధిట్ఠితచీవరస్సేవ ఇదం సిక్ఖాపదం పఞ్ఞత్తన్తి సక్కా విఞ్ఞాతుం. పురిమసిక్ఖాపదేన హి అచ్ఛిన్నచీవరస్స అఞ్ఞాతకవిఞ్ఞత్తియా అనుఞ్ఞాతత్తా పమాణం అజానిత్వా విఞ్ఞాపనవత్థుస్మిం పమాణతో సాదియనం అనుజానన్తేన భగవతా ఇదం సిక్ఖాపదం పఞ్ఞత్తం, తస్మా పరిక్ఖారచోళికస్స బహుమ్పి సాదితుం వట్టతీతి అయమత్థో నేవ పాళియా సమేతి, న చ భగవతో అధిప్పాయం అనులోమేతి.

యస్స తీణి నట్ఠాని, తేన ద్వే సాదితబ్బానీతి ఏత్థ యస్స తిచీవరతో అధికమ్పి చీవరం అఞ్ఞత్థ ఠితం అత్థి, తదా తస్స చీవరస్స అలబ్భనీయభావతో తేనపి సాదితుం వట్టతీతి వేదితబ్బం. పకతియావ సన్తరుత్తరేన చరతీతి సాసఙ్కసిక్ఖాపదవసేన వా అవిప్పవాససమ్ముతివసేన వా తతియస్స అలాభేన వా చరతి. ‘‘ద్వే నట్ఠానీ’’తి అధికారత్తా వుత్తం ‘‘ద్వే సాదితబ్బానీ’’తి. ఏకం సాదియన్తేనేవ సమో భవిస్సతీతి తిణ్ణం చీవరానం ద్వీసు నట్ఠేసు ఏకం సాదియన్తేన సమో భవిస్సతి ఉభిన్నమ్పి సన్తరుత్తరపరమతాయ అవట్ఠానతో. యస్స ఏకంయేవ హోతీతి అఞ్ఞేన కేనచి కారణేన వినట్ఠసేసచీవరం సన్ధాయ వుత్తం.

‘‘సేసకం తుమ్హేవ హోతూతి దేన్తీ’’తి వుత్తత్తా ‘‘పమాణయుత్తం గణ్హిస్సామ, సేసకం ఆహరిస్సామా’’తి వత్వా గహేత్వా గమనసమయేపి ‘‘సేసకమ్పి తుమ్హాకంయేవ హోతూ’’తి వదన్తి, లద్ధకప్పియమేవ. పవారితానన్తి అచ్ఛిన్నకాలతో పుబ్బేయేవ పవారితానం. పాళియా న సమేతీతి సన్తరుత్తరపరమతో ఉత్తరి సాదియనే అనాపత్తిదస్సనత్థం ‘‘అనాపత్తి ఞాతకానం పవారితాన’’న్తి వుత్తత్తా న సమేతి. సన్తరుత్తరపరమం సాదియన్తస్స హి ఆపత్తిప్పసఙ్గోయేవ నత్థి, సతి చ సిక్ఖాపదేన ఆపత్తిప్పసఙ్గే అనాపత్తి యుత్తా దస్సేతున్తి అధిప్పాయో. కేచి పన ‘‘పమాణమేవ వట్టతీతి ఇదం సల్లేఖదస్సనత్థం వుత్త’’న్తి వదన్తి.

యస్మా పనిదం…పే… న వుత్తన్తి ఏత్థాయమధిప్పాయో – ‘‘అఞ్ఞస్సత్థాయా’’తి వుచ్చమానే అఞ్ఞేసం అత్థాయ పమాణం అతిక్కమిత్వాపి గణ్హితుం వట్టతీతి ఆపజ్జతి, తఞ్చ అఞ్ఞస్సత్థాయ విఞ్ఞాపనవత్థుస్మిం పఞ్ఞత్తత్తా వత్థునా సంసన్దియమానం న సమేతి. న హి యం వత్థుం నిస్సాయ సిక్ఖాపదం పఞ్ఞత్తం, తస్మింయేవ అనాపత్తివచనం యుత్తన్తి. గణ్ఠిపదేసు పన తీసుపి ‘‘ఇమస్స సిక్ఖాపదస్స అత్తనో సాదియనపటిబద్ధతావసేన పవత్తత్తా ‘అఞ్ఞస్సత్థాయా’తి వత్తుం ఓకాసోయేవ నత్థి, తస్మా న వుత్త’’న్తి కథితం. ఇధ ‘‘అఞ్ఞస్సత్థాయా’’తి అవుత్తత్తా అఞ్ఞేసం అత్థాయ ఞాతకపవారితేసు అధికం విఞ్ఞాపేన్తస్స ఆపత్తీతి చే? న, తత్థ పురిమసిక్ఖాపదేనేవ అనాపత్తిసిద్ధితో. తతుత్తరితా, అచ్ఛిన్నాదికారణతా, అఞ్ఞాతకవిఞ్ఞత్తి, తాయ చ పటిలాభోతి ఇమానేత్థ చత్తారి అఙ్గాని.

విమతివినోదనియం (వి. వి. టీ. ౧.౫౨౨-౫౨౪) పన ‘‘పాళియం పగ్గాహికసాలన్తి దుస్సాపణం. తఞ్హి వాణిజకేహి దుస్సాని పగ్గహేత్వా దస్సనట్ఠానతాయ ‘పగ్గాహికసాలా’తి వుచ్చతి. అస్స చీవరస్సాతి సాదితబ్బచీవరస్స. తేచీవరికేనాతి ఇమినా అచ్ఛిన్నతిచీవరతో అఞ్ఞస్స విహారాదీసు నిహితస్స చీవరస్స అభావం దస్సేతి. యది భవేయ్య, విఞ్ఞాపేతుం న వట్టేయ్య, తావకాలికం నివాసేత్వా అత్తనో చీవరం గహేతబ్బం. తావకాలికమ్పి అలభన్తస్స భూతగామవికోపనం కత్వా తిణపణ్ణేహి ఛదనం వియ విఞ్ఞాపనమ్పి వట్టతి ఏవ. అఞ్ఞేనాతి అచ్ఛిన్నఅసబ్బచీవరేన. ‘ద్వే నట్ఠానీ’తి అధికారతో వుత్తం ‘ద్వే సాదితబ్బానీ’తి. పాళియా న సమేతీతి ‘అనాపత్తి ఞాతకానం పవారితాన’న్తి (పారా. ౫౨౬) ఇమాయ పాళియా న సమేతి తతుత్తరి విఞ్ఞాపనఆపత్తిప్పసఙ్గే ఏవ వుత్తత్తా. అఞ్ఞస్సత్థాయాతి న వుత్తన్తి ఇదం అఞ్ఞస్సత్థాయ తతుత్తరి విఞ్ఞాపనే నిస్సగ్గియం పాచిత్తియం హోతీతి ఇమమత్థం దీపేతి. తఞ్చ పాచిత్తియం యేసం అత్థాయ విఞ్ఞాపేతి, తేసం వా సియా విఞ్ఞాపకస్సేవ వా, న తావ తేసం, తేహి అవిఞ్ఞాపితత్తా, నాపి విఞ్ఞాపకస్స, అత్తానం ఉద్దిస్స అవిఞ్ఞత్తత్తా. తస్మా అఞ్ఞస్సత్థాయ విఞ్ఞాపేన్తస్సపి నిస్సగ్గియం పాచిత్తియం న దిస్సతి. పాళియం పన ఇమస్స సిక్ఖాపదస్స అత్తనో సాదియనపటిబద్ధతావసేన పవత్తత్తా ‘అఞ్ఞస్సత్థాయా’తి అనాపత్తివారే న వుత్తన్తి వదన్తి, తఞ్చ యుత్తం వియ దిస్సతి, వీమంసిత్వా గహేతబ్బం. తతుత్తరిచీవరతా, అచ్ఛిన్నాదికారణతా, అఞ్ఞాతకవిఞ్ఞత్తి, తాయ చ పటిలాభోతి ఇమానేత్థ చత్తారి అఙ్గానీ’’తి.

ఇదం తతుత్తరిసిక్ఖాపదవినిచ్ఛయం ఆచరియేన అవుత్తమ్పి అచ్ఛిన్నచీవరాధికారేయేవ పవత్తత్తా అమ్హేహి గహితం, అఞ్ఞాతకవిఞ్ఞత్తిసిక్ఖాపదస్స సమయేసు అచ్ఛిన్నచీవరకాలే అఞ్ఞాతకానం విఞ్ఞాపేతబ్బభావో భగవతా వుత్తో, తేహి దిన్నచీవరస్స మత్తసో గహితభావో తతుత్తరిసిక్ఖాపదేన వుత్తో. తస్మా అచ్ఛిన్నచీవరఅధికారోయేవ హోతీతి.

చీవరఅచ్ఛిన్దనవినిచ్ఛయకథా

ఇతో పరం అచ్ఛిన్దనసామఞ్ఞేన చీవరఅచ్ఛిన్దనవినిచ్ఛయం వక్ఖామ – తత్థ యమ్పి త్యాహన్తి యమ్పి తే అహం. సో కిర ‘‘మమ పత్తచీవరఉపాహనపచ్చత్థరణాని వహన్తో మయా సద్ధిం చారికం పక్కమిస్సతీ’’తి అదాసి. తేనేవమాహ ‘‘మయా సద్ధిం జనపదచారికం పక్కమిస్సతీ’’తి. అచ్ఛిన్దీతి బలక్కారేన అగ్గహేసి, సకసఞ్ఞాయ గహితత్తా పనస్స పారాజికం నత్థి, కిలమేత్వా గహితత్తా ఆపత్తి పఞ్ఞత్తా.

సయం అచ్ఛిన్దతి, నిస్సగ్గియం పాచిత్తియన్తి ఏకం చీవరం ఏకాబద్ధాని చ బహూని అచ్ఛిన్దతో ఏకా ఆపత్తి, ఏకతో అబద్ధాని విసుం విసుం ఠితాని బహూని అచ్ఛిన్దతో, ‘‘సఙ్ఘాటిం ఆహర, ఉత్తరాసఙ్గం ఆహరా’’తి ఏవం ఆహరాపయతో చ వత్థుగణనాయ ఆపత్తియో. ‘‘మయా దిన్నాని సబ్బాని ఆహరా’’తి వదతోపి ఏకవచనేనేవ సమ్బహులా ఆపత్తియో.

అఞ్ఞం ఆణాపేతి, ఆపత్తి దుక్కటస్సాతి ‘‘చీవరం గణ్హా’’తి ఆణాపేతి, ఏకం దుక్కటం. ఆణత్తో బహూని గణ్హాతి, ఏకం పాచిత్తియం. ‘‘సఙ్ఘాటిం గణ్హ, ఉత్తరాసఙ్గం గణ్హా’’తి వదతో వాచాయ వాచాయ దుక్కటం. ‘‘మయా దిన్నాని సబ్బాని గణ్హా’’తి వదతో ఏకవాచాయ సమ్బహులా ఆపత్తియో.

అఞ్ఞం పరిక్ఖారన్తి వికప్పనుపగపచ్ఛిమం చీవరం ఠపేత్వా యం కిఞ్చి అన్తమసో సూచిమ్పి. వేఠేత్వా ఠపితసూచీసుపి వత్థుగణనాయ దుక్కటాని. సిథిలవేఠితాసు ఏవం. గాళ్హం కత్వా బద్ధాసు పన ఏకమేవ దుక్కటన్తి మహాపచ్చరియం వుత్తం. సూచిఘరే పక్ఖిత్తాసుపి ఏసేవ నయో. థవికాయ పక్ఖిపిత్వా సిథిలబద్ధగాళ్హబద్ధేసు తికటుకాదీసు భేసజ్జేసుపి ఏసేవ నయో.

సో వా దేతీతి ‘‘భన్తే, తుమ్హాకంయేవ ఇదం సారుప్ప’’న్తి ఏవం వా దేతి. అథ వా పన ‘‘ఆవుసో, మయం తుయ్హం ‘వత్తపటిపత్తిం కరిస్సతి, అమ్హాకం సన్తికే ఉపజ్ఝం గణ్హిస్సతి, ధమ్మం పరియాపుణిస్సతీ’తి చీవరం అదమ్హా, సోదాని త్వం న వత్తం కరోసి, న ఉపజ్ఝం గణ్హాసి, న ధమ్మం పరియాపుణాసీ’’తి ఏవమాదీహి వుత్తో ‘‘భన్తే, చీవరత్థాయ మఞ్ఞే భణథ, ఇదం వో చీవర’’న్తి దేతి, ఏవమ్పి సో వా దేతి. దిసాపక్కన్తం వా పన దహరం ‘‘నివత్తేథ న’’న్తి భణతి, సో న నివత్తతి. ‘‘చీవరం గహేత్వా రున్ధథా’’తి ఏవం చే నివత్తతి, సాధు. సచే ‘‘పత్తచీవరత్థాయ మఞ్ఞే తుమ్హే భణథ, గణ్హథ న’’న్తి దేతి, ఏవమ్పి సోయేవ దేతి. విబ్భన్తం వా దిస్వా ‘‘మయం తుయ్హం ‘వత్తం కరిస్సతీ’తి పత్తచీవరం అదమ్హా, సోదాని త్వం విబ్భమిత్వా చరసీ’’తి వదతి, ఇతరో ‘‘గణ్హథ తుమ్హాకం పత్తచీవర’’న్తి దేతి, ఏవమ్పి సో వా దేతి. ‘‘మమ సన్తికే ఉపజ్ఝం గణ్హన్తస్సేవ తే దేమి, అఞ్ఞత్థ గణ్హన్తస్స న దేమి. వత్తం కరోన్తస్సేవ దేమి, అకరోన్తస్స న దేమి. ధమ్మం పరియాపుణన్తస్సేవ దేమి, అపరియాపుణన్తస్స న దేమి. అవిబ్భమన్తస్సేవ దేమి, విబ్భమన్తస్స న దేమీ’’తి ఏవం పన దాతుం న వట్టతి, దదతో దుక్కటం, ఆహరాపేతుం పన వట్టతి. చజిత్వా దిన్నం అచ్ఛిన్దిత్వా గణ్హన్తో భణ్డగ్ఘేన కారేతబ్బో. సేసమేత్థ ఉత్తానమేవ. అయం సమన్తపాసాదికతో ఉద్ధటవినిచ్ఛయో.

యమ్పి త్యాహన్తి ఏత్థ యన్తి కారణవచనం, తస్మా ఏవమేత్థ సమ్బన్ధో వేదితబ్బో – ‘‘మయా సద్ధిం జనపదచారికం పక్కమిస్సతీతి యం కారణం నిస్సాయ అహం తే, ఆవుసో, చీవరం అదాసిం, తం న కరోసీ’’తి కుపితో అనత్తమనో అచ్ఛిన్దీతి. యన్తి వా చీవరం పరామసతి. తత్థ ‘‘మయా సద్ధిం జనపదచారికం పక్కమిస్సతీతి యమ్పి తే అహం చీవరం అదాసిం, తం చీవరం గణ్హిస్సామీ’’తి కుపితో అనత్తమనో అచ్ఛిన్దీతి సమ్బన్ధితబ్బం.

ఆణత్తో బహూని గణ్హాతి, ఏకం పాచిత్తియన్తి ‘‘చీవరం గణ్హా’’తి ఆణత్తియా ఏకచీవరవిసయత్తా ఏకమేవ పాచిత్తియం. వాచాయ వాచాయ దుక్కటన్తి ఏత్థ అచ్ఛిన్నేసు వత్థుగణనాయ పాచిత్తియాని. ఏకవాచాయ సమ్బహులా ఆపత్తియోతి ఇదం అచ్ఛిన్నేసు వత్థుగణనాయ ఆపజ్జితబ్బం పాచిత్తియాపత్తిం సన్ధాయ వుత్తం, ఆణత్తియా ఆపజ్జితబ్బం పన దుక్కటం ఏకమేవ.

ఏవన్తి ఇమినా ‘‘వత్థుగణనాయ దుక్కటానీ’’తి ఇదం పరామసతి. ఏసేవ నయోతి సిథిలం గాళ్హఞ్చ పక్ఖిత్తాసు ఆపత్తియా బహుత్తం ఏకత్తఞ్చ అతిదిసతి.

ఆవుసో మయన్తిఆదీసు గణ్హితుకామతాయ ఏవం వుత్తేపి తేనేవ దిన్నత్తా అనాపత్తి. అమ్హాకం సన్తికే ఉపజ్ఝం గణ్హిస్సతీతి ఇదం సామణేరస్సపి దానం దీపేతి, తస్మా కిఞ్చాపి పాళియం ‘‘భిక్ఖుస్స సామం చీవరం దత్వా’’తి వుత్తం, తథాపి అనుపసమ్పన్నకాలే దత్వాపి ఉపసమ్పన్నకాలే అచ్ఛిన్దన్తస్స పాచిత్తియమేవాతి వేదితబ్బం. అచ్ఛిన్దనసమయే ఉపసమ్పన్నభావోయేవ హేత్థ పమాణం. దేతీతి తుట్ఠో వా కుపితో వా దేతి. రుద్ధథాతి నివారేథ. ఏవం పన దాతుం న వట్టతీతి ఏత్థ ఏవం దిన్నం న తావ ‘‘తస్స సన్తక’’న్తి అనధిట్ఠహిత్వావ పరిభుఞ్జితబ్బన్తి వేదితబ్బం. ఆహరాపేతుం పన వట్టతీతి ఏవం దిన్నం భతిసదిసత్తా ఆహరాపేతుం వట్టతి. చజిత్వా దిన్నన్తి వుత్తనయేన అదత్వా అనపేక్ఖేన హుత్వా తస్సేవ దిన్నం. భణ్డగ్ఘేన కారేతబ్బోతి సకసఞ్ఞాయ వినా గణ్హన్తో భణ్డం అగ్ఘాపేత్వా ఆపత్తియా కారేతబ్బో. వికప్పనుపగపచ్ఛిమచీవరతా, సామం దిన్నతా, సకసఞ్ఞితా, ఉపసమ్పన్నతా, కోధవసేన అచ్ఛిన్దనం వా అచ్ఛిన్దాపనం వాతి ఇమానేత్థ పఞ్చ అఙ్గాని. అయం సారత్థదీపనీపాఠో (సారత్థ. టీ. ౨.౬౩౫).

విమతివినోదనియం (వి. వి. టీ. ౧.౬౩౧) పన ‘‘యమ్పి…పే… అచ్ఛిన్దీతి ఏత్థ యం తే అహం చీవరం అదాసిం, తం ‘మయా సద్ధిం పక్కమిస్సతీ’తి సఞ్ఞాయ అదాసిం, న అఞ్ఞథాతి కుపితో అచ్ఛిన్దీతి ఏవం అజ్ఝాహరిత్వా యోజేతబ్బం. ఏకం దుక్కటన్తి యది ఆణత్తో అవస్సం అచ్ఛిన్దతి, ఆణత్తిక్ఖణే ఏవ పాచిత్తియం. యది న అచ్ఛిన్దతి, తదా ఏవ దుక్కటన్తి దట్ఠబ్బం. ఏకవాచాయ సమ్బహులాపత్తియోతి యది ఆణత్తో అనన్తరాయేన అచ్ఛిన్దతి, ఆణత్తిక్ఖణేయేవ వత్థుగణనాయ పాచిత్తియాపత్తియో పయోగకరణక్ఖణేయేవ ఆపత్తియా ఆపజ్జితబ్బతో, చీవరం పన అచ్ఛిన్నేయేవ నిస్సగ్గియం హోతి. యది సో న అచ్ఛిన్దతి, ఆణత్తిక్ఖణే ఏకమేవ దుక్కటన్తి దట్ఠబ్బం. ఏవమఞ్ఞత్థపి ఈదిసేసు నయో ఞాతబ్బో. ఉపజ్ఝం గణ్హిస్సతీతి సామణేరస్స దానం దీపేతి, తేన చ సామణేరకాలే దత్వా ఉపసమ్పన్నకాలే అచ్ఛిన్దతోపి పాచిత్తియం దీపేతి. ‘‘భిక్ఖుస్స సామం చీవరం దత్వా’’తి ఇదం ఉక్కట్ఠవసేన వుత్తం. ఆహరాపేతుం పన వట్టతీతి కమ్మే అకతే భతిసదిసత్తా వుత్తం. వికప్పనుపగపచ్ఛిమచీవరతా, సామం దిన్నతా, సకసఞ్ఞితా, ఉపసమ్పన్నతా, కోధవసేన అచ్ఛిన్దనం వా అచ్ఛిన్దాపనం వాతి ఇమానేత్థ పఞ్చ అఙ్గానీ’’తి వుత్తం.

పటిభానచిత్తకథా

౬. పటిభానచిత్తకథాయం అట్ఠకథాయం వుత్తనయేనేవ సువిఞ్ఞేయ్యన్తి సారత్థదీపనియం న కిఞ్చి వుత్తం, విమతివినోదనియం (వి. వి. టీ. చూళవగ్గ ౨.౨౯౯) పన ‘‘కరోహీతి వత్తుం న వట్టతీతి ఆణత్తియా ఏవ పటిక్ఖిత్తత్తా ద్వారపాలం ‘కిం న కరోసీ’తిఆదినా పరియాయేన వత్తుం వట్టతి. జాతకపకరణన్తి జాతకపటిసంయుత్తం ఇత్థిపురిసాది యం కిఞ్చి రూపం అధిప్పేతం. ‘పరేహి కారాపేతు’న్తి వుత్తత్తా బుద్ధరూపమ్పి సయం కాతుం న లభతీ’’తి వుత్తం.

విప్పకతభోజనకథా

౭. విప్పకతభోజనకథాయమ్పి సారత్థదీపనీ విమతివినోదనీ వజిరబుద్ధిటీకాసు న కిఞ్చి వుత్తం. పఠమం కతం పకతం, వి అనిట్ఠితం పకతం విప్పకతం, విప్పకతం భోజనం యేన సో విప్పకతభోజనో, పఠమం భుఞ్జిత్వా అనిట్ఠితభోజనకిచ్చో భిక్ఖు. వుత్తేన భిక్ఖునా పవిసితబ్బన్తి సమ్బన్ధో. రిత్తహత్థమ్పి ఉట్ఠాపేతుం న వట్టతీతి ఏత్థ కారణమాహ ‘‘విప్పకతభోజనోయేవ హి సో హోతీ’’తి, యాగుఖజ్జకాదీసుపి పీతేసు ఖాదితేసుపి భత్తస్స అభుత్తత్తా అనిట్ఠితభోజనకిచ్చో హోతి. పవారితో హోతి, తేన వత్తబ్బోతి పవారితేన ఆసనా వుట్ఠితేన భుఞ్జితుం అలభమానత్తా అత్తనో సన్తికే ఉదకే అసన్తే వత్తబ్బోతి అత్థో. సేసం సువిఞ్ఞేయ్యమేవ.

ఉద్దిసన్తఉద్దిసాపనకథా

౮. ఉద్దిసన్తఉద్దిసాపనకథాయం ఉద్దిసన్తేనాతి ఉద్దేసం దేన్తేన, పాళిం వాచేన్తేనాతి అత్థో. ఉద్దిసాపేన్తేనాతి ఉద్దేసం గణ్హన్తేన, పాళిం వాచాపేన్తేనాతి అత్థో. ఉచ్చతరేపీతి పి-సద్దేన సమానాసనం సమ్పిణ్డేతి. నీచతరేపీతి ఏత్థాపి ఏసేవ నయో.

తివస్సన్తరికకథా

౯. తివస్సన్తరికకథాయం తీణి వస్సాని తివస్సం, తీణి వా వస్సాని తివస్సాని, తివస్సానం అన్తరం తివస్సన్తరం, తివస్సన్తరే ఠితోతి తివస్సన్తరో, తేన తివస్సన్తరేన, అన్తర-సద్దో మజ్ఝత్థవాచకో, ణ-పచ్చయో ఠితత్థే. తేనాహ వజిరబుద్ధిటీకాయం (వజిర. టీ. చూళవగ్గ ౩౨౦) ‘‘తివస్సన్తరేనాతి తిణ్ణం వస్సానం అన్తో ఠితేనా’’తి. అట్ఠకథాయం (చూళవ. అట్ఠ. ౩౨౦) పన సరూపమేవ దస్సేన్తో ‘‘తివస్సన్తరో నామా’’తిఆదిమాహ. ఇమే సబ్బేతి సబ్బే తివిధా ఇమే సమానాసనికా. సేసం సువిఞ్ఞేయ్యమేవ.

దీఘాసనకథా

౧౦. దీఘాసనకథాయం సంహారిమం వాతి సంహరితుం యుత్తం కటసారకాది. అసంహారిమం వాతి సంహరితుం అసక్కుణేయ్యం పాసాణాది ఆసనం. తేనాహ సారత్థదీపనియం (సారత్థ. టీ. చూళవగ్గ ౩.౩౨౦) ‘‘దీఘాసనం నామ మఞ్చపీఠవినిముత్తం యం కిఞ్చి తిణ్ణన్నం ఏకతో సుఖం నిసీదితుం పహోతీ’’తి. కస్మా పన ‘‘తిణ్ణన్నం పహోతీ’’తి వుత్తం, నను ద్విన్నం పహోనకాసనమ్పి దీఘమేవాతి చోదనం సన్ధాయాహ ‘‘అనుజానామి…పే… ఏత్తకం పచ్ఛిమం దీఘాసనన్తి హి వుత్త’’న్తి. ద్విన్నం పహోనకే హి అదీఘాసనే సమానాసనికేహేవ సహ నిసీదితుం వట్టతి, తిణ్ణన్నం పహోనకతో పట్ఠాయ గహితే దీఘాసనే పన అసమానాసనికేహిపి సహ నిసీదితుం వట్టతి. యది ఏవం పణ్డకాదీహిపి సహ నిసీదితుం వట్టేయ్యాతి చోదనం మనసి కత్వా ఆహ ‘‘అనుజానామి, భిక్ఖవే, ఠపేత్వా పణ్డక’’న్తిఆది. తత్థ అత్థో సువిఞ్ఞేయ్యోవ.

గిలానుపట్ఠానకథా

౧౧. గిలానుపట్ఠానకథాయం పలిపన్నోతి నిముగ్గో, మక్ఖితోతి అత్థో. ఉచ్చారేత్వాతి ఉక్ఖిపిత్వా. సమానాచరియకోతి ఏత్థ ‘‘సచేపి ఏకస్స ఆచరియస్స ఏకో అన్తేవాసికో హోతి, ఏకో సద్ధివిహారికో, ఏతేపి అఞ్ఞమఞ్ఞం సమానాచరియకా ఏవా’’తి వదన్తి. భేసజ్జం యోజేతుం అసమత్థో హోతీతి వేజ్జేన ‘‘ఇదఞ్చిదఞ్చ భేసజ్జం గహేత్వా ఇమినా యోజేత్వా దాతబ్బ’’న్తి వుత్తే తథా కాతుం అసమత్థోతి అత్థో. నీహాతున్తి నీహరితుం, ఛడ్డేతున్తి అత్థో. విమతివినోదనియం (వి. వి. టీ. మహావగ్గ ౨.౩౬౫-౩౬౬) పన ‘‘భూమియం పరిభణ్డం అకాసీతి గిలానేన నిపన్నభూమియం కిలిట్ఠట్ఠానం ధోవిత్వా హరితూపలిత్తం కారేసీతి అత్థో. భేసజ్జం యోజేతుం అసమత్థోతి పరేహి వుత్తవిధిమ్పి కాతుం అసమత్థో’’తి వుత్తం.

మరణవణ్ణకథా

౧౨. మరణవణ్ణకథాయం మరణత్థికావ హుత్వాతి ఇమస్స కాయస్స భేదేన సగ్గపాపనాధిప్పాయత్తా అత్థతో మరణత్థికావ హుత్వా. మరణత్థికభావం అజానన్తాతి ‘‘ఏవం అధిప్పాయినో మరణత్థికా నామ హోన్తీ’’తి అత్తనో మరణత్థికభావం అజానన్తా. న హి తే అత్తనో చిత్తప్పవత్తిం న జానన్తి. వోహారవసేనాతి పుబ్బభాగవోహారవసేన, మరణాధిప్పాయస్స సన్నిట్ఠాపకచేతనాక్ఖణే కరుణాయ అభావతో కారుఞ్ఞేన పాసే బద్ధసూకరమోచనం వియ న హోతీతి అధిప్పాయో. ‘‘యథాయునా’’తి వుత్తమేవత్థం యథానుసన్ధినాతి పరియాయన్తరేన వుత్తం, యథానుసన్ధినా యథాయుపరిచ్ఛేదేనాతి వుత్తం హోతి. అథ వా యథానుసన్ధినాతి యథానుప్పబన్ధేన, యావ తస్మిం భవే సన్తానస్స అనుప్పబన్ధో అవిచ్ఛిన్నపవత్తి హోతి, తావ ఠత్వాతి వుత్తం హోతి.

విమతివినోదనియం (వి. వి. టీ. ౧.౧౮౦) ‘‘వోహారవసేనాతి పుబ్బభాగవోహారవసేన మరణాధిప్పాయస్స సన్నిట్ఠాపకచేతనాక్ఖణే కరుణాయ అభావతో, కారుఞ్ఞేన పాసే బద్ధసూకరమోచనం వియ న హోతీతి అధిప్పాయో. ‘యథాయునా’తి వుత్తమేవత్థం యథానుసన్ధినాతి పరియాయన్తరేన వుత్త’’న్తి వుత్తం. వజిరబుద్ధిటీకాయం (వజిర. టీ. పారాజిక ౧౮౦) పన ‘‘మరణత్థికావ హుత్వాతి ఇమస్స కాయస్స భేదేన సగ్గపాపనాధిప్పాయత్తా అత్థతో మరణత్థికావ హుత్వా. ‘‘ఏవంఅధిప్పాయినో మరణత్థికా నామ హోన్తీ’’తి అత్తనో మరణత్థికభావం అజానన్తా ఆపన్నా పారాజికం. న హి తే అత్తనో చిత్తప్పవత్తిం న జానన్తీతి వుచ్చన్తి. వోహారవసేనాతి పుబ్బభాగే వోహారవసేన, సన్నిట్ఠానే పనేతం నత్థి, పాసే బద్ధసూకరమోచనే వియ న హోతి. యథానుసన్ధినాతి అన్తరా అమరిత్వాతి అత్థో’’తి వుత్తం.

అత్తపాతనకథా

౧౩. అత్తపాతనకథాయం విభత్తిబ్యత్తయేనాతి విభత్తివిపరిణామేన. విసేసాధిగమోతి సమాధి విపస్సనా చ. అతివియ పాకటత్తా ‘‘హత్థప్పత్తో వియ దిస్సతీ’’తి వుత్తం. ఉపచ్ఛిన్దతీతి విసేసాధిగమస్స విక్ఖేపో మా హోతూతి ఆహారం ఉపచ్ఛిన్దతి. విసేసాధిగమన్తి లోకుత్తరధమ్మపటిలాభం. బ్యాకరిత్వాతి ఆరోచేత్వా. ఉపచ్ఛిన్దతి, న వట్టతీతి యస్మా సభాగానం లజ్జీభిక్ఖూనంయేవ అరియా అత్తనా అధిగతవిసేసం తాదిసే కారణే సతి ఆరోచేన్తి, తే చ భిక్ఖూ అప్పతిరూపాయ అనేసనాయ పచ్చయం న పరియేసన్తి, తస్మా తేహి పరియేసితపచ్చయే కుక్కుచ్చం ఉప్పాదేత్వా ఆహారం ఉపచ్ఛిన్దితుం న వట్టతీతి అత్థో. సభాగానఞ్హి బ్యాకతత్తా ఉపచ్ఛిన్దితుం న లభతి. తే హి కప్పియఖేత్తం ఆరోచేన్తి. తేనేవ ‘‘సభాగానఞ్హి లజ్జీభిక్ఖూనం కథేతుం వట్టతీతి ఇదం ‘ఉపచ్ఛిన్దతి, న వట్టతీ’తి ఇమస్స కారణం దస్సేన్తేన వుత్త’’న్తి తీసుపి గణ్ఠిపదేసు వుత్తం. అథ వా విసేసాధిగమం బ్యాకరిత్వాతి ఇదం విసేసస్స అధిగతభావదస్సనత్థం వుత్తం, అధిగమన్తరాయం ఆసఙ్కన్తేనేవ చ ఆహారుపచ్ఛేదో కాతబ్బోతి అనుఞ్ఞాతత్తా అధిగతేన న కాతబ్బోతి దస్సేతుం ‘‘విసేసాధిగమం బ్యాకరిత్వా ఆహారం ఉపచ్ఛిన్దతి, న వట్టతీ’’తి వుత్తం. కిం పన అరియా అత్తనా అధిగతవిసేసం అఞ్ఞేసం ఆరోచేన్తీతి ఇమిస్సా చోదనాయ ‘‘సభాగానఞ్హి లజ్జీభిక్ఖూనం కథేతుం వట్టతీ’’తి వుత్తం, అయమేత్థ యుత్తతరోతి అమ్హాకం ఖన్తి, గణ్ఠిపదేపి అయమత్థో దస్సితోయేవాతి.

విమతివినోదనియమ్పి (వి. వి. టీ. ౧.౧౮౨-౧౮౩) ‘‘విభత్తిబ్యత్తయేనాతి విభత్తివిపరిణామేన. విసేసాధిగమోతి సమాధి విపస్సనా చ. విసేసాధిగమన్తి లోకుత్తరధమ్మపటిలాభం. బ్యాకరిత్వాతి ఆరోచేత్వా, ఇదఞ్చ విసేసస్స అధిగతభావదస్సనత్థం వుత్తం. అధిగతవిసేసా హి దిట్ఠానుగతిఆపజ్జనత్థం లజ్జీభిక్ఖూనం అవస్సం అధిగమం బ్యాకరోన్తి, అధిగతవిసేసేన పన అబ్యాకరిత్వాపి ఆహారం ఉపచ్ఛిన్దితుం న వట్టతి, అధిగమన్తరాయవినోదనత్థమేవ ఆహారుపచ్ఛేదస్స అనుఞ్ఞాతత్తా తదధిగమే సో న కాతబ్బోవ. కిం పనాధిగమం ఆరోచేతుం వట్టతీతి ఆహ సభాగానఞ్హీతిఆదీ’’తి వుత్తం. వజిరబుద్ధిటీకాయం (వజిర. టీ. పారాజిక ౧౮౧-౧౮౩) ‘‘హత్థప్పత్తో వియ దిస్సతి, ‘తస్స విక్ఖేపో మా హోతూ’తి ఉపచ్ఛిన్దతి, విసేసాధిగమం బ్యాకరిత్వా తప్పభవం సక్కారం లజ్జాయన్తో ఆహారం ఉపచ్ఛిన్దతి సభాగానం బ్యాకతత్తా. తే హి కప్పియఖేత్తం ఆరోచేన్తీ’’తి వుత్తం.

అప్పచ్చవేక్ఖిత్వానిసిన్నకథా

౧౪. అప్పచ్చవేక్ఖిత్వా నిసిన్నకథాయం అప్పటివేక్ఖిత్వాతి అనుపపరిక్ఖిత్వా. ఉద్ధం వా అధో వా సఙ్కమన్తీతి పచ్ఛా ఆగతానం ఓకాసదానత్థం నిసిన్నపాళియా ఉద్ధం వా అధో వా గచ్ఛన్తి. పటివేక్ఖణకిచ్చం నత్థీతి పచ్ఛా ఆగతేహి ఉపపరిక్ఖణకిచ్చం నత్థి. హేట్ఠా కిస్మిఞ్చి విజ్జమానే సాటకం వలిం గణ్హాతీతి ఆహ ‘‘యస్మిం వలి న పఞ్ఞాయతీ’’తి. పటివేక్ఖణఞ్చేతం గిహీనం సన్తకేయేవాతి దట్ఠబ్బం. విమతివినోదనియమ్పి (వి. వి. టీ. ౧.౧౮౦) ‘‘హేట్ఠా కిస్మిఞ్చి విజ్జమానే సాటకం వలిం గణ్హాతీతి ఆహ ‘యస్మిం వలి న పఞ్ఞాయతీ’తి. పటివేక్ఖణఞ్చేతం గిహీనం సన్తకే ఏవాతి దట్ఠబ్బ’’న్తి ఏత్తకమేవ వుత్తం, వజిరబుద్ధిటీకాయమ్పి (వజిర. టీ. పారాజిక ౧౮౦) ‘‘అప్పటివేక్ఖిత్వాతి అవిచారేత్వా. హేట్ఠిమభాగే హి కిస్మిఞ్చి విజ్జమానే వలి పఞ్ఞాయతీ’’తి ఏత్తకమేవ.

దవాయసిలావిజ్ఝనకథా

౧౫. దవాయసిలావిజ్ఝనకథాయం దవాసద్దో హసాధిప్పాయవాచకో. పటిపుబ్బవిధ-ధాతు పవట్టనత్థోతి ఆహ ‘‘హసాధిప్పాయేన పాసాణో న పవట్టేతబ్బో’’తి. సిలాసద్దస్స పాసాణవాచకత్తా సో ఏవ న పటివిజ్ఝితబ్బోతి చోదనం సన్ధాయాహ ‘‘న కేవలఞ్చా’’తిఆది. యది ఏవం సబ్బేసమ్పి అత్థాయ న వట్టేయ్యాతి ఆహ ‘‘చేతియాదీనం అత్థాయా’’తిఆది. ధోవనదణ్డకన్తి భణ్డధోవనదణ్డం. విమతివినోదనియం (వి. వి. టీ. ౧.౧౮౨-౧౮౩) పన ‘‘భణ్డకం వా ధోవన్తాతి చీవరం వా ధోవన్తా. ధోవనదణ్డకన్తి చీవరధోవనదణ్డ’’న్తి వుత్తం.

దాయాలిమ్పనకథా

౧౬. దాయాలిమ్పనకథాయం అల్ల…పే… పాచిత్తియన్తి సుక్ఖట్ఠానేపి అగ్గిం పాతేత్వా ఇమినా అధిప్పాయేన ఆలిమ్పేన్తస్స పాచిత్తియమేవ. దుక్కటన్తి సుక్ఖట్ఠానే వా సుక్ఖం ‘‘అసుక్ఖ’’న్తి అవవత్థపేత్వా వా అగ్గిం పాతేన్తస్స దుక్కటం. కీళాధిప్పాయేపి ఏసేవ నయో, కీళాధిప్పాయో చ పటపటాయమానసద్దస్సాదవసేనేవ వేదితబ్బో. పటిపక్ఖభూతో అగ్గి పటగ్గి. పరిత్తకరణన్తి ఆరక్ఖకరణం. సయం వా ఉట్ఠితన్తి వాతేరితానం వేళుఆదీనం అఞ్ఞమఞ్ఞసఙ్ఘట్టనేన సముట్ఠితం. నిరుపాదానోతి ఇన్ధనరహితో. విమతివినోదనియం (వి. వి. టీ. ౧.౧౯౦) పన ‘‘ఖిడ్డాధిప్పాయేనపి దుక్కటన్తి సుక్ఖతిణాదీసు అగ్గికరణం సన్ధాయ వుత్తం. అల్లేసు పన కీళాధిప్పాయేనపి కరోన్తస్స పాచిత్తియమేవ. పటిపక్ఖభూతో, పటిముఖం గచ్ఛన్తో వా అగ్గి పటగ్గి, తస్స అల్లతిణాదీసుపి దానం అనుఞ్ఞాతం. తం దేన్తేన దూరతోవ ఆగచ్ఛన్తం దావగ్గిం దిస్వా విహారస్స సమన్తతో ఏకక్ఖణే అకత్వా ఏకదేసతో పట్ఠాయ విహారస్స సమన్తతో సణికం ఝాపేత్వా యథా మహన్తోపి అగ్గి విహారం పాపుణితుం న సక్కోతి, ఏవం విహారస్స సమన్తా అబ్భోకాసం కత్వా పటగ్గి దాతబ్బో. సో డావగ్గినో పటిపథం గన్త్వా ఏకతో హుత్వా తేన సహ నిబ్బాతి. పరిత్తకరణన్తి సమన్తా రుక్ఖతిణాదిచ్ఛేదనపరిఖాఖణనాదిఆరక్ఖకరణం. తేనాహ ‘తిణకుటికానం సమన్తా భూమితచ్ఛన’న్తిఆదీ’’తి, వజిరబుద్ధిటీకాయం (వజిర. టీ. పారాజిక ౧౯౦) పన ‘‘పరిత్తన్తి రక్ఖణం, తం దస్సేతుం ‘సమన్తా భూమితచ్ఛన’న్తిఆది వుత్త’’న్తి ఏత్తకమేవ వుత్తం.

మిచ్ఛాదిట్ఠికులాభతకథా

౧౭. మిచ్ఛాదిట్ఠికులాభతకథాయం నత్థి సద్ధా ఏతేసూతి అస్సద్ధా, మచ్ఛరినో, తేసు అస్సద్ధేసు. మిచ్ఛాదిట్ఠియా యుత్తాని కులాని మిచ్ఛాదిట్ఠికులాని, మజ్ఝేలోపతతియాతప్పురిససమాసో, ‘‘నత్థి దిన్న’’న్తిఆదినయప్పవత్తాయ దసవత్థుకాయ మిచ్ఛాదిట్ఠియా యుత్తకులాని, తేసు. మిచ్ఛాదిట్ఠికులేసు లభిత్వాతి సమ్బన్ధో. అసక్కచ్చకారీనం తేసం సక్కచ్చకరణేన, అప్పణీతదాయీనం తేసం పణీతదానేన భవితబ్బమేత్థ కారణేనాతి కారణం ఉపపరిక్ఖిత్వావ భుఞ్జితుం యుత్తన్తి ఆహ ‘‘అనుపపరిక్ఖిత్వా నేవ అత్తనా భుఞ్జితబ్బం, న పరేసం దాతబ్బ’’న్తి. యేన కారణేన భవితబ్బం, తం దస్సేతుం ‘‘విసమిస్సమ్పి హీ’’తిఆది వుత్తం. న కేవలం పిణ్డపాతమేవాతి ఆహ ‘‘యమ్పీ’’తిఆది. తత్థ కారణమాహ ‘‘అపిహితవత్థుస్మిమ్పి హీ’’తిఆది. తతో అఞ్ఞమ్పి దస్సేతి గన్ధహలిద్దాదిమక్ఖితోతిఆదినా. తత్థపి కారణం దస్సేతుమాహ ‘‘సరీరే రోగట్ఠానానీ’’తిఆది.

గోపకదానకథా

౧౮. గోపకదానకథాయం పరేసం సన్తకం గోపేతి రక్ఖతీతి గోపకో, తస్స దానం గోపకదానం, ఉయ్యానపాలకాదీహి భిక్ఖూనం దాతబ్బదానం. తత్థ పణ్ణం ఆరోపేత్వాతి ‘‘ఏత్తకేహేవ రుక్ఖేహి ఏత్తకమేవ గహేతబ్బ’’న్తి పణ్ణం ఆరోపేత్వా, లిఖిత్వాతి వుత్తం హోతి. నిమిత్తసఞ్ఞం కత్వాతి సఙ్కేతం కత్వా. దారకాతి తేసం పుత్తనత్తాదయో దారకా. అఞ్ఞేపి యే కేచి గోపకా హోన్తి, తే సబ్బేపి వుత్తా. సబ్బత్థపి గిహీనం గోపకదానే యత్తకం గోపకా దేన్తి, తత్తకం గహేతబ్బం. సఙ్ఘికే పన యథాపరిచ్ఛేదమేవ గహేతబ్బన్తి దీపితత్తా ‘‘అత్థతో ఏక’’న్తి వుత్తం. విమతివినోదనియమ్పి (వి. వి. టీ. ౧.౧౫౬) ‘‘పణ్ణం ఆరోపేత్వాతి ‘ఏత్తకే రుక్ఖే రక్ఖిత్వా తతో ఏత్తకం గహేతబ్బ’న్తి పణ్ణం ఆరోపేత్వా. నిమిత్తసఞ్ఞం కత్వాతి సఙ్కేతం కత్వా. దారకాతి తేసం పుత్తనత్తాదయో యే కేచి గోపేన్తి, తే సబ్బేపి ఇధ ‘దారకా’తి వుత్తా’’తి, వజిరబుద్ధిటీకాయం (వజిర. టీ. పారాజిక ౧౫౬) పన ‘‘ఆరామరక్ఖకాతి విస్సత్థవసేన గహేతబ్బం. అధిప్పాయం ఞత్వాతి ఏత్థ యస్స దానం పటిగ్గణ్హన్తం భిక్ఖుం, భాగం వా సామికా న రక్ఖన్తి న దణ్డేన్తి, తస్స దానం అప్పటిచ్ఛాదేత్వా గహేతుం వట్టతీతి ఇధ సన్నిట్ఠానం, తమ్పి ‘న వట్టతి సఙ్ఘికే’తి వుత్త’’న్తి వుత్తం.

యత్థాతి యస్మిం ఆవాసే. అఞ్ఞేసం అభావన్తి అఞ్ఞేసం ఆగన్తుకభిక్ఖూనం అభావం. తత్థాతి తాదిసే ఆవాసే. భాజేత్వా ఖాదన్తీతి ఆగన్తుకానమ్పి సమ్పత్తానం భాజేత్వా ఖాదన్తీతి అధిప్పాయో. చతూసు పచ్చయేసు సమ్మా ఉపనేన్తీతి అమ్బఫలాదీని విక్కిణిత్వా చీవరాదీసు చతూసు పచ్చయేసు సమ్మా ఉపనేన్తి. చీవరత్థాయ నియమేత్వా దిన్నాతి ‘‘ఇమేసం రుక్ఖానం ఫలాని విక్కిణిత్వా చీవరేసుయేవ ఉపనేతబ్బాని, న భాజేత్వా ఖాదితబ్బానీ’’తి ఏవం నియమేత్వా దిన్నా. తేసుపి ఆగన్తుకా అనిస్సరాతి పచ్చయపరిభోగత్థాయ నియమేత్వా దిన్నత్తా భాజేత్వా ఖాదితుం అనిస్సరా. న తేసు…పే… ఠాతబ్బన్తి ఏత్థ ఆగన్తుకేహి హేట్ఠా వుత్తనయేన భాజేత్వా ఖాదితబ్బన్తి అధిప్పాయో. తేసం కతికాయ ఠాతబ్బన్తి ‘‘భాజేత్వా న ఖాదితబ్బ’’న్తి వా ‘‘ఏత్తకేసు రుక్ఖేసు ఫలాని గణ్హిస్సామా’’తి వా ‘‘ఏత్తకాని ఫలాని గణ్హిస్సామా’’తి వా ‘‘ఏత్తకానం దివసానం అబ్భన్తరే గణ్హిస్సామా’’తి వా ‘‘న కిఞ్చి గణ్హిస్సామా’’తి వా ఏవం కతాయ ఆవాసికానం కతికాయ ఆగన్తుకేహి ఠాతబ్బం. మహాఅట్ఠకథాయం ‘‘అనిస్సరా’’తి వచనేన దీపితోయేవ అత్థో మహాపచ్చరియం ‘‘చతున్నం పచ్చయాన’’న్తిఆదినా విత్థారేత్వా దస్సితో. పరిభోగవసేనేవాతి ఏత్థ ఏవ-సద్దో అట్ఠానప్పయుత్తో, పరిభోగవసేన తమేవ భాజేత్వాతి యోజేతబ్బం. ఏత్థ ఏతస్మిం విహారే, రట్ఠేవా.

సేనాసనపచ్చయన్తి సేనాసనఞ్చ తదత్థాయ నియమేత్వా ఠపితఞ్చ. లామకకోటియాతి లామకం ఆదిం కత్వా, లామకసేనాసనతో పట్ఠాయాతి వుత్తం హోతి. సేనాసనేపి తిణాదీని లామకకోటియావ విస్సజ్జేతబ్బాని, సేనాసనపరిక్ఖారాపి లామకకోటియావ విస్సజ్జేతబ్బా. మూలవత్థుచ్ఛేదం పన కత్వా న ఉపనేతబ్బన్తి ఇమినా కిం వుత్తం హోతి? తీసుపి గణ్ఠిపదేసు తావ ఇదం వుత్తం ‘‘సబ్బాని సేనాసనాని న విస్సజ్జేతబ్బానీతి వుత్తం హోతీ’’తి. లామకకోటియా విస్సజ్జన్తేహిపి సేనాసనభూమియో న విస్సజ్జేతబ్బాతి అయమత్థో వుత్తో హోతీతి నో ఖన్తి. వీమంసిత్వా యం రుచ్చతి, తం గహేతబ్బం.

ధమ్మసన్తకేన బుద్ధపూజం కాతుం, బుద్ధసన్తకేన వా ధమ్మపూజం కాతుం వట్టతి న వట్టతీతి? ‘‘తథాగతస్స ఖో ఏతం, వాసేట్ఠ, అధివచనం ధమ్మకాయో ఇతిపీ’’తి చ ‘‘యో ఖో, వక్కలి, ధమ్మం పస్సతి, సో మం పస్సతీ’’తి (సం. ని. ౩.౮౭) చ వచనతో వట్టతీతి వదన్తి. కేచి పన ‘‘ఏవం సన్తే ‘యో, భిక్ఖవే, మం ఉపట్ఠహేయ్య, సో గిలానం ఉపట్ఠహేయ్యా’తి (మహావ. ౩౬౫) వచనతో బుద్ధసన్తకేన గిలానస్సపి భేసజ్జం కాతుం యుత్తన్తి ఆపజ్జేయ్య, తస్మా న వట్టతీ’’తి వదన్తి, తం అకారణం. న హి ‘‘యో, భిక్ఖవే, మం ఉపట్ఠహేయ్య, సో గిలానం ఉపట్ఠహేయ్యా’’తి (మహావ. ౩౬౫) ఇమినా అత్తనో చ గిలానస్స చ ఏకసదిసతా, తదుపట్ఠానస్స వా సమఫలతా వుత్తా. అయఞ్హేత్థ అత్థో – ‘‘యో మం ఓవాదానుసాసనీకరణేన ఉపట్ఠహేయ్య, సో గిలానం ఉపట్ఠహేయ్య, మమ ఓవాదకారకేన గిలానో ఉపట్ఠాతబ్బో’’తి (మహావ. అట్ఠ. ౩౬౫). భగవతో చ గిలానస్స చ ఉపట్ఠానం ఏకసదిసన్తి ఏవం పనేత్థ అత్థో న గహేతబ్బో, తస్మా ‘‘యో వో, ఆనన్ద, మయా ధమ్మో చ వినయో చ దేసితో పఞ్ఞత్తో, సో వో మమచ్చయేన సత్థా’’తి (దీ. ని. ౨.౨౧౬) వచనతో ‘‘అహఞ్చ ఖో పనిదాని ఏకకోవ ఓవదామి అనుసాసామి, మయి పరినిబ్బుతే ఇమాని చతురాసీతి బుద్ధసహస్సాని తుమ్హే ఓవదిస్సన్తి అనుసాసిస్సన్తీ’’తి (దీ. ని. అట్ఠ. ౨.౨౧౬) వుత్తత్తా చ బహుస్సుతం భిక్ఖుం పసంసన్తేన చ ‘‘యో బహుస్సుతో, న సో తుమ్హాకం సావకో నామ, బుద్ధో నామ ఏస చున్దా’’తి వుత్తత్తా ధమ్మగరుకత్తా చ తథాగతస్స పుబ్బనయో ఏవ పసత్థతరోతి అమ్హాకం ఖన్తి. విమతివినోదనియమ్పి ‘‘యత్థాతి యస్మిం ఆవాసే. అఞ్ఞేసన్తి అఞ్ఞేసం ఆగన్తుకానం. తేసుపి ఆగన్తుకా అనిస్సరాతి సేనాసనే నిరన్తరం వసన్తానం చీవరత్థాయ దాయకేహి, భిక్ఖూహి వా నియమేత్వా దిన్నత్తా భాజేత్వా ఖాదితుం అనిస్సరా. ఆగన్తుకేహిపి ఇచ్ఛన్తేహి తస్మిం విహారే వస్సానాదీసు పవిసిత్వా చీవరత్థాయ గహేతబ్బం. తేసం కతికాయ ఠాతబ్బన్తి సబ్బాని ఫలాఫలాని అభాజేత్వా ‘ఏత్తకేసు రుక్ఖేసు ఫలాని భాజేత్వా పరిభుఞ్జిస్సామ, అఞ్ఞేసు ఫలాఫలేహి సేనాసనాని పటిజగ్గిస్సామా’తి వా ‘పిణ్డపాతాదిపచ్చయం సమ్పాదేస్సామా’తి వా ‘కిఞ్చిపి అభాజేత్వా చతుపచ్చయత్థాయేవ ఉపనేమా’తి వా ఏవం సమ్మా ఉపనేన్తానం ఆవాసికానం కతికాయ ఆగన్తుకేహి ఠాతబ్బం. మహాఅట్ఠకథాయం ‘అనిస్సరా’తి వచనేన దీపితో ఏవ అత్థో, మహాపచ్చరియం ‘చతున్నం పచ్చయాన’న్తిఆదినా విత్థారేత్వా దస్సితో. పరిభోగవసేనేవాతి ఏత్థ ఏవ-సద్దో అట్ఠానప్పయుత్తో, పరిభోగవసేన తమేవ భాజేత్వాతి యోజేతబ్బం. ఏత్థాతి ఏతస్మిం విహారే, రట్ఠే వా. సేనాసనపచ్చయన్తి సేనాసనఞ్చ తదత్థాయ నియమేత్వా ఠపితఞ్చ. ‘ఏకం వా ద్వే వా వరసేనాసనాని ఠపేత్వా’తి వుత్తమేవత్థం పున బ్యతిరేకముఖేన దస్సేతుం ‘మూలవత్థుచ్ఛేదం పన కత్వా న ఉపనేతబ్బ’న్తి వుత్తం, సేనాసనసఙ్ఖాతవత్థునో మూలచ్ఛేదం కత్వా సబ్బాని సేనాసనాని న విస్సజ్జేతబ్బానీతి అత్థో. కేచి పనేత్థ ‘ఏకం వా ద్వే వా వరసేనాసనాని ఠపేత్వా లామకతో పట్ఠాయ విస్సజ్జన్తేహిపి సేనాసనభూమియో న విస్సజ్జేతబ్బాతి అయమత్థో వుత్తో’తి వదన్తి, తమ్పి యుత్తమేవ ఇమస్సపి అత్థస్స అవస్సం వత్తబ్బతో, ఇతరథా కేచి సహ వత్థునాపి విస్సజ్జేతబ్బం మఞ్ఞేయ్యు’’న్తి.

వజిరబుద్ధిటీకాయం (వజిర. టీ. పారాజిక ౧౫౩) ‘‘ఏత్థ ఏతస్మిం విహారే పరచక్కాదిభయం ఆగతం. మూలవత్థుచ్ఛేదన్తి ‘సబ్బసేనాసనానం ఏతే ఇస్సరా’తి వచనతో ఇతరే అనిస్సరాతి దీపితం హోతి. అయమేవ భిక్ఖు ఇస్సరోతి యత్థ సో ఇచ్ఛతి, తత్థ అత్తఞాతహేతుం లభతీతి కిర అత్థో, అపి చ ‘దహరో’తి వదన్తి. సవత్థుకన్తి సహ భూమియాతి వుత్తం హోతీ’’తి.

ధమ్మికారక్ఖయాచనకథా

౧౯. ధమ్మికారక్ఖయాచనకథాయం ‘‘గీవాయేవాతి ఆణత్తియా అభావతో. తేసం అనత్థకామతాయాతి ‘చోరో’తి వుత్తం మమ వచనం సుత్వా కేచి దణ్డిస్సన్తి, జీవితా వోరోపేస్సన్తీతి ఏవం సఞ్ఞాయ. ఏతేన కేవలం భయేన వా పరిక్ఖారగ్గహణత్థం వా సహసా ‘చోరో’తి వుత్తే దణ్డితేపి న దోసోతి దస్సేతి. రాజపురిసానఞ్హి ‘చోరో అయ’న్తి ఉద్దిస్సకథనే ఏవ గీవా. భిక్ఖూనం, పన ఆరామికాదీనం వా సమ్ముఖా ‘అసుకో చోరో ఏవమకాసీ’తి కేనచి వుత్తవచనం నిస్సాయ ఆరామికాదీసు రాజపురిసానం వత్వా దణ్డాపేన్తేసుపి భిక్ఖుస్స న గీవా రాజపురిసానం అవుత్తత్తా, యేసఞ్చ వుత్తం, తేహి సయం చోరస్స అదణ్డితత్తాతి గహేతబ్బం. ‘త్వం ఏతస్స సన్తకం అచ్ఛిన్దా’తి ఆణత్తోపి హి సచే అఞ్ఞేన అచ్ఛిన్దాపేతి, ఆణాపకస్స అనాపత్తి విసఙ్కేతత్తా. అత్తనో వచనకరన్తి ఇదం సామీచివసేన వుత్తం. వచనం అకరోన్తానం రాజపురిసానమ్పి ‘ఇమినా గహితపరిక్ఖారం ఆహరాపేహి, మా చస్స దణ్డం కరోహీ’తి ఉద్దిస్స వదన్తస్సపి దణ్డే గహితేపి న గీవా ఏవ దణ్డగ్గహణస్స పటిక్ఖిత్తత్తా ‘అసుకభణ్డం అవహరా’తి ఆణాపేత్వా విప్పటిసారే ఉప్పన్నే పున పటిక్ఖిపనే (పారా. ౧౨౧) వియ. దాసాదీనం సమ్పటిచ్ఛనే వియ తదత్థాయ అడ్డకరణే భిక్ఖూనమ్పి దుక్కటన్తి ఆహ ‘కప్పియఅడ్డో నామ, న వట్టతీ’తి. కేనచి పన భిక్ఖునా ఖేత్తాదిఅత్థాయ వోహారికానం సన్తికం గన్త్వా అడ్డే కతేపి తం ఖేత్తాదిసమ్పటిచ్ఛనే వియ సబ్బేసం అకప్పియం న హోతి పుబ్బే ఏవ సఙ్ఘసన్తకత్తా. భిక్ఖుస్సేవ పన పయోగవసేన ఆపత్తియో హోన్తి. దాసాదీనమ్పి పన అత్థాయ రక్ఖం యాచితుం వోహారికేన పుట్ఠేన సఙ్ఘస్స ఉప్పన్నం కప్పియక్కమం వత్తుం ఆరామికాదీహి చ అడ్డం కారాపేతుం వట్టతి ఏవ. విహారవత్థాదికప్పియఅడ్డం పన భిక్ఖునా సయమ్పి కాతుం వట్టతీ’’తి విమతివినోదనియం (వి. వి. టీ. పాచిత్తియ ౨.౬౭౯) ఆగతో.

వజిరబుద్ధిటీకాయం (వజిర. టీ. పాచిత్తియ ౬౮౧) ‘‘గీవాతి కేవలం గీవా ఏవ హోతి, న పారాజికం. కారాపేత్వా దాతబ్బాతి ఏత్థ సచే ఆవుధభణ్డం హోతి, తస్స ధారా న కారాపేతబ్బా, అఞ్ఞేన పన ఆకారేన సఞ్ఞాపేతబ్బ’’న్తి వుత్తం.

ఉచ్చారాదిఛడ్డనకథా

౨౦. ఉచ్చారాదిఛడ్డనకథాయం అట్ఠమే ఉచ్చారాదిఛడ్డనే ‘‘ఉచ్చారాదిభావో, అనపలోకనం, వళఞ్జనట్ఠానం, తిరోకుట్టపాకారతా, ఛడ్డనం వా ఛడ్డాపనం వాతి ఇమాని పనేత్థ పఞ్చ అఙ్గాని, నవమే హరితూపరి ఛడ్డనే సబ్బేసన్తి భిక్ఖుస్స భిక్ఖునియా చ. ఇధ ఖేత్తపాలకా ఆరామాదిగోపకా చ సామికా ఏవా’’తి ఏత్తకమేవ సారత్థదీపనియం (సారత్థ. టీ. పాచిత్తియ ౩.౮౩౦) వుత్తం. విమతివినోదనియం (వి. వి. టీ. పాచిత్తియ ౨.౮౩౦) పన ‘‘అట్ఠమే వళఞ్జియమానతిరోకుట్టాదితా, అనపలోకేత్వా ఉచ్చారాదీనం ఛడ్డనాదీతి ద్వే అఙ్గాని. నవమే ‘మత్థకచ్ఛిన్ననాళికేరమ్పీ’తి వుత్తత్తా హరితూపరి ఛడ్డనమేవ పటిక్ఖిత్తం. తేనాహ ‘అనిక్ఖిత్తబీజేసూ’తిఆది. యత్థ చ ఛడ్డేతుం వట్టతి, తత్థ హరితే వచ్చాదిం కాతుమ్పి వట్టతి ఏవ. సబ్బేసన్తి భిక్ఖుభిక్ఖునీన’’న్తి వుత్తం. వజిరబుద్ధిటీకాయం (వజిర. టీ. పాచిత్తియ ౮౩౨) పన ‘‘సామికే అపలోకేత్వావ ఛడ్డేతీతి కత్థచి పోత్థకే నత్థి, కత్థచి అత్థి, అత్థిభావోవ సేయ్యో కిరియాకిరియత్తా సిక్ఖాపదస్స. ఇధ ఖేత్తపాలకా ఆరామాదిగోపకా చ సామికా ఏవ. ‘సఙ్ఘస్స ఖేత్తే ఆరామే చ తత్థ కచవరం న ఛడ్డేతబ్బన్తి కతికా చే నత్థి, భిక్ఖుస్స ఛడ్డేతుం వట్టతి సఙ్ఘపరియాపన్నత్తా, న భిక్ఖునీనం. తాసమ్పి భిక్ఖునిసఙ్ఘసన్తకే వుత్తనయేన వట్టతి, న తత్థ భిక్ఖుస్స. ఏవం సన్తేపి సారుప్పవసేనేవ కాతబ్బన్తి వుత్త’’న్తి వుత్తం.

భిక్ఖువిభఙ్గే పన సేఖియవణ్ణనాయం (పాచి. అట్ఠ. ౬౫౧) ‘‘అసఞ్చిచ్చాతి పటిచ్ఛన్నట్ఠానం గచ్ఛన్తస్స సహసా ఉచ్చారో వా పస్సావో వా నిక్ఖమతి, అసఞ్చిచ్చకతో నామ, అనాపత్తి. న హరితేతి ఏత్థ యమ్పి జీవరుక్ఖస్స మూలం పథవియం దిస్సమానం గచ్ఛతి, సాఖా వా భూమిలగ్గా గచ్ఛతి, సబ్బం హరితసఙ్ఖాతమేవ, ఖన్ధే నిసీదిత్వా అప్పహరితట్ఠానే పాతేతుం వట్టతి. అప్పహరితట్ఠానం ఓలోకేన్తస్సేవ సహసా నిక్ఖమతి, గిలానట్ఠానే ఠితో హోతి, వట్టతి. అప్పహరితే కతోతి అప్పహరితం అలభన్తేన తిణణ్డుపకం వా పలాలణ్డుపకం వా ఠపేత్వా కతోపి పచ్ఛా హరితం ఓత్థరతి, వట్టతియేవ. ‘ఖేళేన చేత్థ సిఙ్ఘాణికాపి సఙ్గహితా’తి మహాపచ్చరియం వుత్తం. న ఉదకేతి ఏతం పరిభోగఉదకమేవ సన్ధాయ వుత్తం. వచ్చకుటిసమఉద్దాదిఉదకేసు పన అపరిభోగేసు అనాపత్తి. దేవే వస్సన్తే సమన్తతో ఉదకోఘో హోతి, అనుదకట్ఠానం ఓలోకేన్తస్సేవ నిక్ఖమతి, వట్టతి. మహాపచ్చరియం వుత్తం ఏతాదిసే కాలే అనుదకట్ఠానం అలభన్తేన కాతుం వట్టతీ’’తి వుత్తం. తస్సం వణ్ణనాయం విమతివినోదనియఞ్చ (వి. వి. టీ. పాచిత్తియ ౨.౬౫౨) ‘‘ఖేళేన చేత్థ సిఙ్ఘాణికాపి సఙ్గహితాతి ఏత్థ ఉదకగణ్డుసకం కత్వా ఉచ్ఛుకచవరాదిఞ్చ ముఖేనేవ హరితుం ఉదకేసు ఛడ్డేతుం వట్టతీతి దట్ఠబ్బ’’న్తి వుత్తం.

ఇమస్మిం ఠానే పణ్డితేహి విచారేతబ్బం అత్థి – ‘‘వచ్చకుటిసముద్దాదిఉదకేసు పన అపరిభోగేసు అనాపత్తీ’’తి అట్ఠకథాయం వుత్తం, ఏవం సన్తే నదీజాతస్సరాదీసు ఆపత్తి వా అనాపత్తి వాతి. తత్థ సముద్దాదీతి ఆది-సద్దేన నదీజాతస్సరాపి సఙ్గహితావ, తస్మా అనాపత్తీతి చే? న చేవం దట్ఠబ్బం. యది హి సముద్దాదీతి ఏత్థ ఆది-సద్దేన నదీజాతస్సరాపి సఙ్గహితా, ఏవం సతి టీకాచరియా వదేయ్యుం, న పన వదన్తి, అట్ఠకథాయఞ్చ ‘‘వచ్చకుటిసముద్దాదిఉదకేసూ’’తి ఏత్తకమేవ వదేయ్య, తథా పన అవత్వా ‘‘అపరిభోగేసూ’’తి హేతుమన్తవిసేసనపదమ్పి గహితం. తేన ఞాయతి ‘‘ఆదిసద్దేన అపరిభోగాని చన్దనికాదిఉదకాని ఏవ గహితాని, న పరిభోగాని నదీజాతస్సరాదిఉదకానీ’’తి. తేన చ వచ్చకుటిసముద్దాదిఉదకాని అపరిభోగత్తా అనాపత్తికరాని హోన్తి, నదీజాతస్సరాదిఉదకాని పన పరిభోగత్తా ఆపత్తికరానీతి. కథం పన ‘‘అపరిభోగేసూ’’తి ఇమస్స పదస్స హేతుమన్తపదభావో జానితబ్బోతి? యుత్తితో ఆగమతో చ. కథం యుత్తితో? ‘‘వచ్చకుటిసముద్దాదిఉదకాని పరిభోగానిపి సన్తి, అపరిభోగానిపీ’’తి అబ్యభిచారియభావతో. బ్యభిచారే హి సమ్భవే ఏవ సతి విసేసనం సాత్థకం సియా. కథం ఆగమతో? వుత్తఞ్హేతం ఆచరియబుద్ధదత్తత్థేరేన వినయవినిచ్ఛయే (వి. వి. ౧౯౫౪) ‘‘తేసం అపరిభోగత్తా’’తి. తస్మా ఆది-సద్దేన అపరిభోగానియేవ ఉదకాని గహితాని, న పరిభోగాని. వుత్తఞ్హేతం వినయవినిచ్ఛయటీకాయం ‘‘వచ్చకుటిసముద్దాదిఉదకేసూతి ఏత్థ ఆది-సద్దేన సబ్బం అపరిభోగజలం సఙ్గయ్హతి, తేనేవ తేసం అపరిభోగత్తమేవ కారణమాహా’’తి, తస్మా మనుస్సానం పరిభోగేసు నదీజాతస్సరతళాకపోక్ఖరణియాదిఉదకేసు ఉచ్చారపస్సావాదికరణం న వట్టతీతి జానితబ్బమేతం. ‘‘దేవే వస్సన్తే సమన్తతో ఉదకోఘో హోతి, అనుదకట్ఠానం ఓలోకేన్తస్సేవ నిక్ఖమతి, వట్టతి. మహాపచ్చరియం వుత్తం ఏతాదిసే కాలే అనుదకట్ఠానం అలభన్తేన కాతుం వట్టతీతి వుత్త’’న్తి అట్ఠకథాయం ఆగతత్తా మహన్తేసు నదీజాతస్సరాదీసు నావాదీహి గతకాలే తాదిసే కారణే సతి ‘‘తీరం ఉపనేహీ’’తి వత్వా ‘‘ఉపనేతుం అసక్కుణేయ్యట్ఠానే ఉదకేపి కాతుం వట్టతి, అనాపత్తీ’’తి అట్ఠకథానులోమతో విఞ్ఞాయతి, ఉపపరిక్ఖిత్వా గహేతబ్బం.

నహానేరుక్ఖాదిఘంసనకథా

౨౧. నహానే రుక్ఖాదిఘంసనన్తి ఏత్థ అట్ఠపదాకారేనాతి అట్ఠపదఫలకాకారేన, జూతఫలకసదిసన్తి వుత్తం హోతి. మల్లకమూలకసణ్ఠానేనాతి ఖేళమల్లకమూలసణ్ఠానేన. విమతివినోదనియం (వి. వి. టీ. చూళవగ్గ ౨.౨౪౩) పన ‘‘అట్ఠపదాకారేనాతి జూతఫలకే అట్ఠగబ్భరాజిఆకారేన. మల్లకమూలసణ్ఠానేనాతి ఖేళమల్లకమూలసణ్ఠానేన. ఇదఞ్చ వట్టాధారకం సన్ధాయ వుత్తం. కణ్టకే ఉట్ఠాపేత్వా కతవట్టకపాలస్సేతం అధివచనం. పుథుపాణికన్తి ముట్ఠిం అకత్వా వికసితహత్థతలేహి పిట్ఠిపరికమ్మం వుచ్చతి. ఏతమేవ సన్ధాయ హత్థపరికమ్మ’’న్తి వుత్తం. వజిరబుద్ధిటీకాయం (వజిర. టీ. చూళవగ్గ ౨౪౪) పన ‘‘పుథుపాణినా కత్తబ్బం కమ్మం పుథుపాణికమ్మ’’న్తి వుత్తం.

ఏవం పాళిఅనుసారేనేవ నహానే కత్తబ్బాకత్తబ్బం దస్సేత్వా ఇదాని నహానతిత్థే నహాయన్తానం భిక్ఖూనం నహానవిధిం దస్సేన్తో ‘‘ఇదం పనేత్థ నహానవత్త’’న్తిఆదిమాహ. తత్థ పస్సన్తానం అప్పసాదావహనతో, గిహిపురిసానం కమ్మం వియాతి గరహితబ్బభావతో చ వుత్తం ‘‘యత్థ వా తత్థ వా…పే… న ఓతరితబ్బ’’న్తి. అఞ్ఞేసు సమ్ముఖీభూతేసు అనుదకసాటకేన నహాయితుం దుక్కరత్తా ‘‘సబ్బదిసా పన ఓలోకేత్వా వివిత్తభావం ఞత్వా’’తి వుత్తం. ఏవమ్పి ఖాణుగుమ్బలతాదీహి పటిచ్ఛన్నాపి హుత్వా తిట్ఠేయ్యున్తి ఆహ ‘‘ఖాణు…పే… ఉక్కాసిత్వా’’తి. ఉద్ధంముఖేన చీవరాపనయనం హరాయితబ్బం సియాతి వుత్తం ‘‘అవకుజ్జ…పే… అపనేత్వా’’తి. తతో కాయబన్ధనట్ఠపనవత్తమాహ ‘‘కాయబన్ధన’’న్త్యాదినా. తతో ఉదకసాటికాయ సతి తం నివాసేత్వా ఓతరితబ్బం సియా, తాయ అసతియా కిం కాతబ్బన్తి చోదనం సన్ధాయాహ ‘‘సచే’’తిఆది. తత్థ పుబ్బే ‘‘ఠితకేనేవ న ఓతరితబ్బ’’న్తి అహిరికాకారస్స పటిసిద్ధత్తా ఇధ హిరిమన్తాకారం దస్సేతి ఉదకన్తే ఉక్కుటికం నిసీదిత్వా నివాసనం మోచేత్వాతి. ఉణ్ణట్ఠానే, సమట్ఠానే వా పసారితే సతి వా తేన అఞ్ఞత్థ గచ్ఛేయ్యాతి ఆహ ‘‘సచే నిన్నట్ఠాన’’న్తిఆది.

ఓతరన్తేన కిం కాతబ్బన్తి పుచ్ఛం సన్ధాయ ‘‘ఓతరన్తేన సణిక’’న్త్యాది. తత్థ పుబ్బే ‘‘వేగేన న ఓతరితబ్బ’’న్తి పటిసిద్ధానురూపమాహ ‘‘సణిక’’న్తి. అతిగమ్భీరం గచ్ఛన్తో ఉదకోఘతరఙ్గవాతాదీహి పహరన్తో చలితకాయో సియా, అతిఉత్తానే నిసీదన్తో అప్పటిచ్ఛన్నకాయో సియాతి వుత్తం ‘‘నాభిప్పమాణమత్తం ఓతరిత్వా’’తి. అత్తనో హత్థవికారాదీహి వీచిం ఉట్ఠాపేన్తో, సద్దఞ్చ కరోన్తో ఉద్ధటచపలభావో సియాతి వుత్తం ‘‘వీచిం అనుట్ఠపేన్తేన సద్దం అకరోన్తేన నివత్తిత్వా’’తి. నివత్తిత్వా కిం కాతబ్బన్తి ఆహ ఆగతదిసాభిముఖేన నిముజ్జితబ్బ’’న్తి, అభిముఖేన హుత్వాతి పాఠసేసో. ఇదాని తప్ఫలం దస్సేన్తో ‘‘ఏవ’’న్త్యాదిమాహ. తతో ఉమ్ముజ్జన్తేన కిం కాతబ్బన్తి పుచ్ఛాయమాహ ‘‘ఉమ్ముజ్జన్తేనపీ’’తిఆది. సేసం సువిఞ్ఞేయ్యమేవ. చీవరం పారుపిత్వావ ఠాతబ్బం, కస్మాతి చే? న తావ కాయతో ఉదకం ఓతరతి, తస్మా థోకం కాలం ఉత్తరాసఙ్గం చీవరం ఉభోహి హత్థేహి అన్తే గహేత్వా పురతో కత్వా ఠాతబ్బం. తతో కాయస్స సుక్ఖభావం ఞత్వా చీవరం పారుపిత్వా యథారుచి గన్తబ్బన్తి.

వలికాదికథా

౨౨. వలికాదికథాయం ‘‘ముత్తోలమ్బకాదీనన్తి ఆది-సద్దేన కుణ్డలాదిం సఙ్గణ్హాతి. పలమ్బకసుత్తన్తి యఞ్ఞోపచితాకారేన ఓలమ్బకసుత్త’’న్తి సారత్థదీపనియం (సారత్థ. టీ. చూళవగ్గ ౩.౨౪౫). విమతివినోదనియం (వి. వి. టీ. చూళవగ్గ ౨.౨౪౫) పన ‘‘ముత్తోలమ్బకాదీనన్తి ఆది-సద్దేన కుణ్డలాదిం సఙ్గణ్హాతి. పలమ్బకసుత్తన్తి బ్రాహ్మణానం యఞ్ఞోపచితసుత్తాదిఆకారం వుచ్చతి. వలయన్తి హత్థపాదవలయ’’న్తి వుత్తం. వజిరబుద్ధిటీకాయం (వజిర. టీ. చూళవగ్గ ౨౪౫) పన ‘‘కణ్ణతో నిక్ఖన్తముత్తోలమ్బకాదీనం కుణ్డలాదీనన్తి లిఖితం. ‘కాయూర’న్తి పాళిపాఠో. ‘కేయూరాదీనీ’తి ఆచరియేనుద్ధట’’న్తి వుత్తం.

దీఘకేసకథా

౨౩. దీఘకేసకథాయం సారత్థదీపనియం న కిఞ్చి వుత్తం. విమతివినోదనియం (వి. వి. టీ. చూళవగ్గ ౨.౨౪౬) పన ‘‘ద్వఙ్గులేతి ఉపయోగబహువచనం, ద్వఙ్గులప్పమాణం అతిక్కామేతుం న వట్టతీతి అత్థో. ఏత్థ చ దుమాసస్స వా ద్వఙ్గులస్స వా అతిక్కన్తభావం అజానన్తస్సపి కేసమస్సుగణనాయ అచిత్తకాపత్తియో హోన్తీతి వదన్తి. కోచ్ఛేనాతి ఉసీరహీరాదీని బన్ధిత్వా సమకం ఛిన్దిత్వా గహితకోచ్ఛేన. చిక్కలేనాతి సిలేసయుత్తతేలేన. ఉణ్హాభితత్తరజసిరానమ్పీతి ఉణ్హాభితత్తానం రజోకిణ్ణసిరానం. అద్దహత్థేనాతి అల్లహత్థేనా’’తి వుత్తం.

ఉపరి పన పాళియం (చూళవ. ౨౭౫) ‘‘తేన ఖో పన సమయేన ఛబ్బగ్గియా భిక్ఖూ మస్సుం కప్పాపేన్తి. మస్సుం వడ్ఢాపేన్తి. గోలోమికం కారాపేన్తి. చతురస్సకం కారాపేన్తి. పరిముఖం కారాపేన్తి. అడ్ఢదుకం కారాపేన్తి. దాఠికం ఠపేన్తి. సమ్బాధే లోమం సంహరాపేన్తి. మనుస్సా ఉజ్ఝాయన్తి ఖీయన్తి విపాచేన్తి ‘సేయ్యథాపి గిహీ కామభోగినో’తి. భగవతో ఏతమత్థం ఆరోచేసుం – న, భిక్ఖవే, మస్సు కప్పాపేతబ్బం. న మస్సు వడ్ఢాపేతబ్బం. న గోలోమికం కారాపేతబ్బం. న చతురస్సకం కారాపేతబ్బం. న పరిముఖం కారాపేతబ్బం. న అడ్ఢదుకం కారాపేతబ్బం. న దాఠికా ఠపేతబ్బా. న సమ్బాధే లోమం సంహరాపేతబ్బం, యో సంహరాపేయ్య, ఆపత్తి దుక్కటస్సా’’తి ఆగతం. అట్ఠకథాయమ్పి (చూళవ. అట్ఠ. ౨౭౫) ‘‘మస్సుం కప్పాపేన్తీతి కత్తరియా మస్సుం ఛేదాపేన్తి. మస్సుం వడ్ఢాపేన్తీతి మస్సుం దీఘం కారేన్తి. గోలోమికన్తి హనుకమ్హి దీఘం కత్వా ఠపితం ఏళకమస్సు వుచ్చతి. చతురస్సకన్తి చతుకోణం. పరిముఖన్తి ఉదరే లోమసంహరణం. అడ్ఢదుకన్తి ఉదరే లోమరాజిట్ఠపనం. ఆపత్తి దుక్కటస్సాతి మస్సుకప్పాపనాదీసు సబ్బత్థ ఆపత్తి దుక్కటస్సా’’తి వుత్తం.

పున పాళియం (చూళవ. ౨౭౫) ‘‘తేన ఖో పన సమయేన భిక్ఖూ సక్ఖరికాయపి మధుసిత్థకేనపి నాసికాలోమం గాహాపేన్తి, నాసికా దుక్ఖా హోన్తి. అనుజానామి, భిక్ఖవే, సణ్డాసన్తి. తేన ఖో పన సమయేన ఛబ్బగ్గియా భిక్ఖూ పలితం గాహాపేన్తి. మనుస్సా ఉజ్ఝాయన్తి ఖీయన్తి విపాచేన్తి ‘సేయ్యథాపి గిహీ కామభోగినో’తి. భగవతో ఏతమత్థం ఆరోచేసుం – న, భిక్ఖవే, పలితం గాహాపేతబ్బం, యో గాహాపేయ్య, ఆపత్తి దుక్కటస్సా’’తి ఆగతం. ‘‘సక్ఖరాదీహి నాసికాలోమగ్గాహాపనే ఆపత్తి నత్థి, అనురక్ఖణత్థం పన సణ్డాసో అనుఞ్ఞాతో’’తి అట్ఠకథాయం వుత్తం. ‘‘న, భిక్ఖవే, పలితం గాహాపేతబ్బన్తి ఏత్థ భముకాయ వా నలాటే వా దాఠికాయ వా ఉగ్గన్త్వా బీభచ్ఛం ఠితం, తాదిసం లోమం పలితం వా అపలితం వా గాహాపేతుం వట్టతీ’’తి చ వుత్తం.

ఆదాసాదికథా

౨౪. ఆదాసాదికథాయం ఆదాసో నామ మణ్డనపకతికానం మనుస్సానం అత్తనో ముఖచ్ఛాయాదస్సనత్థం కంసలోహాదీహి కతో భణ్డవిసేసో. ఉదకపత్తో నామ ఉదకట్ఠపనకో పాతిసరావాదికో భాజనవిసేసో. కంసపత్తాదీనీతి ఆదాసభావేన అకతాని పరిసుద్ధభావేన ఆలోకకరాని వత్థూని. ఆది-సద్దేన సువణ్ణరజతజాతిఫలికాదయో సఙ్గణ్హాతి, కఞ్జియాదీనీతి ఏత్థ ఆది-సద్దేన ద్రవజాతికాని తేలమధుఖీరాదీని. ఆబాధపచ్చయాతి అత్తనో ముఖే ఉప్పన్నవణపచ్చయా. తేనాహ ‘‘సఞ్ఛవి ను ఖో మే వణో’’తిఆది. ఆయుం సఙ్ఖరోతీతి ఆయుసఙ్ఖారో. కో సో? అత్తభావో, తం ఆయుసఙ్ఖారం, తం ఓలోకేన్తో కేనాకారేన ఓలోకేయ్యాతి పుచ్ఛాయమాహ ‘‘జిణ్ణో ను ఖోమ్హి నోతి ఏవ’’న్తి. తస్సత్థో – మమ అత్తభావో జిణ్ణో ను ఖో వా, నో జిణ్ణో ను ఖో వాతి ఏవం ఇమినా మనసికారేన కమ్మట్ఠానసీసేన ఓలోకేతుం వట్టతి. ‘‘సోభతి ను ఖో మే అత్తభావో, నో వా’’తి ఏవం పవత్తేన అత్తసినేహవసేన ఓలోకేతుం న వట్టతీతి.

న ముఖం ఆలిమ్పితబ్బన్తి విప్పసన్నఛవివణ్ణకరేహి ముఖలేపనేహి న లిమ్పితబ్బం. న ఉమ్మద్దితబ్బన్తి నానాఉమ్మద్దనేహి న ఉమ్మద్దితబ్బం. న చుణ్ణేతబ్బన్తి ముఖచుణ్ణకేన న మక్ఖేతబ్బం. న మనోసిలికాయ ముఖం లఞ్జేతబ్బన్తి మనోసిలాయ తిలకాదిలఞ్జనాని న కాతబ్బాని. న కేవలం మనోసిలాయమేవ, హరితాలాదీహిపి తాని న వట్టన్తియేవ. అఙ్గరాగాదయో పాకటాయేవ.

నచ్చాదికథా

౨౫. నచ్చాదికథాయం ‘‘సాధుగీతన్తి అనిచ్చతాదిపటిసంయుత్తగీతం. చతురస్సేన వత్తేనాతి పరిపుణ్ణేన ఉచ్చారణవత్తేన. తరఙ్గవత్తాదీనం ఉచ్చారణవిధానాని నట్ఠప్పయోగానీ’’తి సారత్థదీపనియం (సారత్థ. టీ. చూళవగ్గ ౩.౨౪౮-౨౪౯) వుత్తం, విమతివినోదనియమ్పి (వి. వి. టీ. చూళవగ్గ ౨.౨౪౮-౨౪౯) ‘‘సాధుగీతన్తి అనిచ్చతాదిపటిసఞ్ఞుత్తం గీతం. చతురస్సేన వత్తేనాతి పరిపుణ్ణేన ఉచ్చారణవత్తేన. తరఙ్గవత్తాదీనం సబ్బేసం సామఞ్ఞలక్ఖణం దస్సేతుం ‘సబ్బేసం…పే… లక్ఖణ’న్తి వుత్తం. యత్తకాహి మత్తాహి అక్ఖరం పరిపుణ్ణం హోతి, తతోపి అధికమత్తాయుత్తం కత్వా కథనం వికారకథనం నామ, తథా అకత్వా కథనమేవ లక్ఖణన్తి అత్థో’’తి వుత్తం. వజిరబుద్ధిటీకాయం (వజిర. టీ. చూళవగ్గ ౨౪౮-౨౪౯) పన ‘‘సాధుగీతం నామ పరినిబ్బుతట్ఠానే గీతన్తి లిఖితం. దన్తగీతం గాయితుకామానం వాక్కరణీయం. దన్తగీతస్స విభావనత్థం ‘యం గాయిస్సామా’తిఆదిమాహ. చతురస్సవత్తం నామ చతుపాదగాథావత్తం. ‘తరఙ్గవత్తాదీని ఉచ్చారణవిధానాని నట్ఠప్పయోగానీ’తి లిఖిత’’న్తి వుత్తం.

అఙ్గచ్ఛేదాదికథా

౨౬. అఙ్గచ్ఛేదాదికథాయం ‘‘అత్తనో అఙ్గజాతం ఛిన్దన్తస్సేవ థుల్లచ్చయం, తతో అఞ్ఞం ఛిన్దన్తస్స దుక్కటం, ఆబాధపచ్చయా ఛిన్దన్తస్స అనాపత్తీ’’తి అట్ఠకథాయం వుత్తం. విమతివినోదనియం (వి. వి. టీ. చూళవగ్గ ౨.౨౫౧) పన ‘‘అఙ్గజాతన్తి బీజవిరహితం పురిసనిమిత్తం. బీజే హి ఛిన్నే ఓపక్కమికపణ్డకో నామ అభబ్బో హోతీతి వదన్తి. ఏకే పన ‘బీజస్సపి ఛేదనక్ఖణే దుక్కటాపత్తి ఏవ, కమేన పురిసిన్ద్రియాదికే అన్తరహితే పణ్డకో నామ అభబ్బో హోతి, తదా లిఙ్గనాసనాయ నాసేతబ్బో’తి వదన్తి. తాదిసం వా దుక్ఖం ఉప్పాదేన్తస్సాతి ముట్ఠిప్పహారాదీహి అత్తనో దుక్ఖం ఉప్పాదేన్తస్సా’’తి వుత్తం.

పత్తకథా

౨౮. పత్తకథాయం ‘‘భూమిఆధారకేతి వలయాధారకే. దారుఆధారకదణ్డాధారకేసూతి ఏకదారునా కతఆధారకే, బహూహి దణ్డకేహి కతఆధారకే వాతి అత్థో. తీహి దణ్డేహి కతో పన న వట్టతి. భూమియం పన నిక్కుజ్జిత్వా ఏకమేవ ఠపేతబ్బన్తి ఏత్థ ‘ద్వే ఠపేన్తేన ఉపరి ఠపితపత్తం ఏకేన పస్సేన భూమియం ఫుసాపేత్వా ఠపేతుం వట్టతీ’తి వదన్తి. ఆలిన్దకమిడ్ఢికాదీనన్తి పముఖమిడ్ఢికాదీనం. పరివత్తేత్వా తత్థేవ పతిట్ఠాతీతి ఏత్థ ‘పరివత్తేత్వా తతియవారే తత్థేవ మిడ్ఢియా పతిట్ఠాతీ’తి గణ్ఠిపదేసు వుత్తం. పరిభణ్డన్తేతి ఏత్థ పరిభణ్డం నామ గేహస్స బహికుట్టపాదస్స థిరభావత్థం కతా తనుకమిడ్ఢికా వుచ్చతి. తనుకమిడ్ఢికాయాతి ఖుద్దకమిడ్ఢికాయ. మిడ్ఢన్తేపి ఆధారకే ఠపేతుం వట్టతి. ‘అనుజానామి, భిక్ఖవే, ఆధారక’న్తి హి వచనతో మిడ్ఢాదీసు యత్థ కత్థచి ఆధారకం ఠపేత్వా తత్థ పత్తం ఠపేతుం వట్టతి ఆధారకే ఠపనోకాసస్స అనియమితత్తాతి వదన్తి. ‘పత్తమాళో నామ వట్టేత్వా పత్తానం అగమనత్థం వట్టం వా చతురస్సం వా ఇట్ఠకాదీహి పరిక్ఖిపిత్వా కతో’తి గణ్ఠిపదేసు వుత్తం. ఘటికన్తి ఉపరి యోజితం అగ్గళం. తావకాలికం పరిభుఞ్జితుం వట్టతీతి సకిదేవ గహేత్వా తేన ఆమిసం పరిభుఞ్జిత్వా ఛడ్డేతుం వట్టతీతి అధిప్పాయో. ఘటికటాహేతి భాజనకపాలే. పాళియం అభుం మేతి ఏత్థ భవతీతి భూ, వడ్ఢి. న భూతి అభూ, అవడ్ఢి. భయవసేన పన సా ఇత్థీ ‘అభు’న్తి ఆహ, వినాసో మయ్హన్తి అత్థో. ఛవసీసస్స పత్తన్తి ఛవసీసమయం పత్తం. పకతివికారసమ్బన్ధే చేతం సామివచనం. అభేదేపి వా తదుపచారవసేనేవాయం వోహారో ‘సిలాపుత్తకస్స సరీర’న్తిఆదీసు వియ. చబ్బేత్వాతి ఖాదిత్వా. ఏకం ఉదకగణ్డుసం గహేత్వాతి వామహత్థేనేవ పత్తం ఉక్ఖిపిత్వా ముఖేన గణ్డుసం గహేత్వా. ఉచ్ఛిట్ఠహత్థేనాతి సామిసేన హత్థేన. ఏత్తావతాతి ఏకగణ్డుసం గహణమత్తేన. లుఞ్చిత్వాతి తతో మంసం ఉద్ధరిత్వా. ఏతేసు సబ్బేసు పణ్ణత్తిం జానాతు వా, మా వా, ఆపత్తియేవా’’తి సారత్థదీపనియం (సారత్థ. టీ. చూళవగ్గ ౩.౨౫౩-౨౫౫) వుత్తం.

విమతివినోదనియం (వి. వి. టీ. చూళవగ్గ ౨.౨౫౨) పన ‘‘గిహివికటానీతి గిహిసన్తకాని. పాళియం న అచ్ఛుపియన్తీతి న ఫుస్సితాని హోన్తి. రూపకాకిణ్ణాని ఇత్థిరూపాదిఆకిణ్ణాని. భూమిఆధారకేతి దన్తాదీహి కతే వలయాధారకే. ఏతస్స వలయాధారకస్స అనుచ్ఛవితాయ ఠపితా పత్తా న పరివత్తన్తీతి ‘తయో పత్తే ఠపేతుం వట్టతీ’తి వుత్తం. అనుచ్చతఞ్హి సన్ధాయ అయం ‘భూమిఆధారకో’తి వుత్తో. దారుఆధారకదణ్డాధారకేసూతి ఏకదారునా కతఆధారకే చ బహూహి దణ్డకేహి కతఆధారకే చ, ఏతే చ ఉచ్చతరా హోన్తి పత్తేహి సహ పతనసభావా, తేన ‘సుసజ్జితేసూ’తి వుత్తం. భమకోటిసదిసేనాతి యత్థ ధమకరణాదిం పవేసేత్వా లిఖన్తి, తస్స భమకస్స కోటియా సదిసో. తాదిసస్స దారుఆధారకస్స అవిత్థిణ్ణతాయ ఠపితోపి పత్తో పతతీతి ‘అనోకాసో’తి వుత్తో. ఆలిన్దకమిడ్ఢికాదీనన్తి పముఖమిడ్ఢికాదీనం, ఉచ్చవత్థుకానన్తి అత్థో. బాహిరపస్సేతి పాసాదాదీనం బహికుట్టే. తనుకమిడ్ఢికాయాతి వేదికాయ. సబ్బత్థ పన హత్థప్పమాణతో అబ్భన్తరే ఠపేతుం వట్టతి, ఆధారకే పన తతో బహిపి వట్టతి. అఞ్ఞేన పన భణ్డకేనాతి అఞ్ఞేన భారభణ్డేన భణ్డకేన. ‘బన్ధిత్వా ఓలమ్బితు’న్తి చ వుత్తత్తా పత్తత్థవికాయ అంసబద్ధకో యథా లగ్గితట్ఠానతో న పరిగళతి, తథా సబ్బథాపి బన్ధిత్వా ఠపేతుం వట్టతి. బన్ధిత్వాపి ఉపరి ఠపేతుం న వట్టతీతి ‘ఉపరి నిసీదన్తా ఓత్థరిత్వా భిన్దన్తీ’తి వుత్తం. తత్థ ఠపేతుం వట్టతీతి నిసీదనసఙ్కాభావతో వుత్తం. బన్ధిత్వా వాతి బన్ధిత్వా ఠపితఛత్తే వా. యో కోచీతి భత్తపూరోపి తుచ్ఛపత్తోపి. పరిహరితున్తి దివసే దివసే పిణ్డాయ చరణత్థాయ ఠపేతుం. పత్తం అలభన్తేన పన ఏకదివసం పిణ్డాయ చరిత్వా భుఞ్జిత్వా ఛడ్డేతుం వట్టతి. పణ్ణపుటాదీసుపి ఏసేవ నయో. ఛవసీసస్స పత్తోతి ఛవసీసమయో పత్తో, పకతివికారసమ్బన్ధే చేతం సామివచనం. చబ్బేత్వాతి నిట్ఠుభిత్వా. ‘పటిగ్గహం కత్వా’తి వుత్తత్తా ఉచ్ఛిట్ఠహత్థేన ఉదకం గహేత్వా పత్తం పరిప్ఫోసిత్వా ధోవనఘంసనవసేన హత్థం ధోవితుం వట్టతి. ఏత్తకేన హి పత్తం పటిగ్గహం కత్వా హత్థో ధోవితో నామ న హోతి. ఏకం ఉదకగణ్డుసం గహేత్వాతి పత్తం అఫుసిత్వా తత్థ ఉదకమేవ ఉచ్ఛిట్ఠహత్థేన ఉక్ఖిపిత్వా గణ్డుసం కత్వా, వామహత్థేనేవ వా పత్తం ఉక్ఖిపిత్వా ముఖేన గణ్డుసం గహేతుమ్పి వట్టతి. బహి ఉదకేన విక్ఖాలేత్వాతి ద్వీసు అఙ్గులీసు ఆమిసమత్తం విక్ఖాలేత్వా బహి గహేతుమ్పి వట్టతి. పటిఖాదితుకామోతి ఏత్థ సయం న ఖాదితుకామోపి అఞ్ఞేసం ఖాదనారహం ఠపేతుం లభతి. తత్థేవ కత్వాతి పత్తేయేవ యథాఠపితట్ఠానతో అనుద్ధరిత్వా. లుఞ్చిత్వాతి తతో మంసమేవ నిరవసేసం ఉప్పట్టేత్వా’’తి వుత్తం.

వజిరబుద్ధిటీకాయం (వజిర. టీ. చూళవగ్గ ౨౫౪) పన ‘‘ఆలిన్దకమిడ్ఢికాదీనన్తి పముఖమిడ్ఢికాదీనం. పరివత్తేత్వా తత్థేవాతి ఏత్థ ‘పరివత్తేత్వా తతియవారే తత్థేవ మిడ్ఢికాయ పతిట్ఠాతీ’తి లిఖితం. పరిభణ్డం నామ గేహస్స బహికుట్టపాదస్స థిరభావత్థం కతా తనుకమిడ్ఢికా వుచ్చతి, ఏత్థ ‘పరివత్తేత్వా పత్తో భిజ్జతీతి అధికరణభేదాసఙ్కారఅభావే ఠానే ఠపేతుం వట్టతీ’తి లిఖితం. పత్తమాళో వత్తేత్వా పత్తానం అపతనత్థం వట్టం వా చతురస్సం వా ఇట్ఠకాదీహి పరిక్ఖిపిత్వా మాళకచ్ఛన్నేన కతో. ‘పత్తమణ్డలికా పత్తపచ్ఛికా కాలపణ్ణాదీహి కతా’తి చ లిఖితం. మిడ్ఢన్తే ఆధారకే ఠపేతుం వట్టతి పత్తసన్ధారణత్థం వుత్తత్తా. మఞ్చే ఆధారకేపి న వట్టతి నిసీదనపచ్చయా వారితత్తా. ఆసన్నభూమికత్తా ఓలమ్బేతుం వట్టతి. ‘అంసకూటే లగ్గేత్వాతి (చూళవ. అట్ఠ. ౨౫౪) వచనతో అగ్గహత్థే లగ్గేత్వా అఙ్కే ఠపేతుం న వట్టతీ’తి కేచి వదన్తి, న సున్దరం. న కేవలం యస్స పత్తోతిఆది యది హత్థేన గహితపత్తే భేదసఞ్ఞా, పగేవ అఞ్ఞేన సరీరావయవేనాతి కత్వా వుత్తం. పాళియం పన పచురవోహారవసేన వుత్తం. ఘటికపాలమయం ఘటికటాహం. ఛవసీసస్స పత్తన్తి ‘సిలాపుత్తకస్స సరీరం, ఖీరస్స ధారా’తిఆదివోహారవసేన వుత్తం, మఞ్చే నిసీదితుం ఆగతోతి అత్థో. పిసాచిల్లికాతి పిసాచదారకాతిపి వదన్తి. దిన్నకమేవ పటిగ్గహితమేవ. చబ్బేత్వాతి ఖాదిత్వా. అట్ఠీని చ కణ్టకాని చ అట్ఠికణ్టకాని. ఏతేసు సబ్బేసు పణ్ణత్తిం జానాతు వా, మా వా, ఆపత్తియేవాతి లిఖిత’’న్తి వుత్తం.

సబ్బపంసుకూలాదికథా

౨౯. సబ్బపంసుకూలాదికథాయం పంసు వియ కుచ్ఛితభావేన ఉలతి పవత్తతీతి పంసుకూలం, సబ్బం తం ఏతస్సాతి సబ్బపంసుకూలికో, పత్తచీవరాదికం సబ్బం సమణపరిక్ఖారం పంసుకూలంయేవ కత్వా ధారణసీలోతి అత్థో. సమణపరిక్ఖారేసు కతమం పంసుకూలం కత్వా ధారేతుం వట్టతీతి పుచ్ఛం సన్ధాయాహ ‘‘ఏత్థ పన చీవరఞ్చ మఞ్చపీఠఞ్చ పంసుకూలం వట్టతీ’’తి. తత్థ చ చీవరం వినయవసేన చ ధుతఙ్గసమాదానవసేన చ వట్టతి, మఞ్చపీఠం వినయవసేనేవ. కతమం పంసుకూలం న వట్టతీతి ఆహ ‘‘అజ్ఝోహరణీయం పన దిన్నమేవ గహేతబ్బ’’న్తి, న అదిన్నం, తస్మా పంసుకూలం న వట్టతీతి అధిప్పాయో. ఏత్థ చ ‘‘అజ్ఝోహరణీయ’’న్తి వచనేన పిణ్డపాతగిలానపచ్చయభేసజ్జపఅక్ఖారవసేన ఉభోపి పచ్చయే దస్సేతి.

పరిస్సావనకథా

౩౦. పరిస్సావనకథాయం అద్ధానమగ్గో నామ సబ్బన్తిమపరిచ్ఛేదేన అడ్ఢయోజనప్పమాణో, తత్తకం మగ్గం పరిస్సావనం అగ్గహేత్వా గచ్ఛన్తోపి అఞ్ఞేన అపరిస్సావనకేన భిక్ఖునా యాచియమానో హుత్వా అదేన్తోపి న వట్టతి, ఆపత్తియేవ. ‘‘అనుజానామి, భిక్ఖవే, పరిస్సావన’’న్తి అనుజానిత్వా ‘‘చోళకం నప్పహోతి. భగవతో ఏతమత్థం ఆరోచేసుం – అనుజానామి, భిక్ఖవే, కటచ్ఛుపరిస్సావన’’న్తి (చూళవ. ౨౫౮) వుత్తత్తా పకతిపరిస్సావనతో కటచ్ఛుపరిస్సావనం ఖుద్దకన్తి విఞ్ఞాయతి. పకతిపరిస్సావనస్స విధానం అట్ఠకథాయం న వుత్తం, కటచ్ఛుపరిస్సావనస్స పన విధానం ‘‘కటచ్ఛుపరిస్సావనం నామ తీసు దణ్డకేసు వినన్ధిత్వా కత’’న్తి (చూళవ. అట్ఠ. ౨౫౮) వుత్తం. కటచ్ఛుపరిస్సావనం వత్వా పున ‘‘చోళకం నప్పహోతి. భగవతో ఏతమత్థం ఆరోచేసుం – అనుజానామి, భిక్ఖవే, ధమకరణ’’న్తి (చూళవ. ౨౫౮) వుత్తత్తా కటచ్ఛుపరిస్సావనతోపి ధమకరణో ఖుద్దకతరోతి విఞ్ఞాయతి. ధమకరణస్స విధానం హేట్ఠా పరిక్ఖారకథాయం వుత్తమేవ. ‘‘భిక్ఖూ నవకమ్మం కరోన్తి, పరిస్సావనం న సమ్మతి. భగవతో ఏతమత్థం ఆరోచేసుం – అనుజానామి, భిక్ఖవే, దణ్డపరిస్సావన’’న్తి (చూళవ ౨౫౯) వుత్తత్తా పకతిపరిస్సావనతోపి దణ్డపరిస్సావనం మహన్తతరన్తి విఞ్ఞాయతి. ‘‘దణ్డపరిస్సావనం న సమ్మతి. భగవతో ఏతమత్థం ఆరోచేసుం – అనుజానామి, భిక్ఖవే, ఓత్థరక’’న్తి (చూళవ. ౨౫౯) వచనతో దణ్డపరిస్సావనతోపి ఓత్థరకం మహన్తతరన్తి విఞ్ఞాయతి. తేసం పన ద్విన్నమ్పి పరిస్సావనానం విధానం అట్ఠకథాయం (చూళవ. అట్ఠ. ౨౫౯) ఆగతమేవ.

నగ్గకథా

౩౧. నగ్గకథాయం న నగ్గేన నగ్గో అభివాదేతబ్బోతి నగ్గేన నవకతరేన భిక్ఖునా నగ్గో వుడ్ఢతరో భిక్ఖు న అభివాదేతబ్బో న వన్దితబ్బో. కస్మా? ‘‘న, భిక్ఖవే, నగ్గేన నగ్గో అభివాదేతబ్బో, యో అభివాదేయ్య, ఆపత్తి దుక్కటస్సా’’తి (చూళవ. ౨౬౧) భగవతా వచనతో న అభివాదేతబ్బోతి యోజనా. ఏత్థ పన వది అభివాదనథుతీసూతి ధాతుస్స చురాదిగణత్తా ణే-పచ్చయో హోతి, న హేత్వత్థత్తా.

‘‘అకమ్మకేహి ధాతూహి, భావే కిచ్చా భవన్తి తే;

సకమ్మకేహి కమ్మత్థే, అరహసక్కత్థదీపకా’’తి. –

వచనతో కమ్మత్థే తబ్బ-పచ్చయోతి దట్ఠబ్బో. న నగ్గేన అభివాదేతబ్బన్తి ఏత్థ తు నగ్గేన భిక్ఖునా న అభివాదేతబ్బన్తి ఏత్తకమేవ యోజనా. నను చ భో –

‘‘కిచ్చా ధాతుహ్యకమ్మేహి, భావేయేవ నపుంసకే;

తదన్తా పాయతో కమ్మే, సకమ్మేహి తిలిఙ్గికా’’తి. –

వచనతో, ఇమిస్సా చ ధాతుయా సకమ్మత్తా కమ్మం అజ్ఝాహరితబ్బం, కమ్మానురూపఞ్చ లిఙ్గం ఠపేతబ్బం, అథ కస్మా ఏత్తకమేవ యోజనా కతాతి? కమ్మవచనిచ్ఛాభావతో. వుత్తఞ్హి –

‘‘కమ్మస్సావచనిచ్ఛాయం, సకమ్మాఖ్యాతపచ్చయా;

భావేపి తం యథా గేహే, దేవదత్తేన పచ్చతే’’తి.

యథా ఆఖ్యాతపచ్చయసఙ్ఖాతా విభత్తియో సకమ్మకధాతుతో భవన్తాపి కమ్మవచనిచ్ఛాయ అసతి కమ్మం అవత్వా భావత్థమేవ వదన్తి, ఏవం కిచ్చపచ్చయాపి సకమ్మకధాతుతో భవన్తాపి కమ్మవచనిచ్ఛాయాభావతో కమ్మం అవత్వా భావత్థమేవ వదన్తి, తస్మా కమ్మఞ్చ అనజ్ఝాహరితం, కమ్మానురూపఞ్చ లిఙ్గం న ఠపితం, భావత్థానురూపమేవ ఠపితన్తి దట్ఠబ్బం. ఏత్థ హి ‘‘అయం నామ పుగ్గలో అభివాదేతబ్బో’’తి అచిన్తేత్వా సామఞ్ఞతో కత్తారమేవ గహేత్వా ఠపితోతి వేదితబ్బో.

న నగ్గేన నగ్గో అభివాదాపేతబ్బోతి ఏత్థ పన నగ్గేన వుడ్ఢతరేన భిక్ఖునా నగ్గో నవకతరో భిక్ఖు న అభివాదాపేతబ్బో, న వన్దాపేతబ్బోతి యోజనా. ఏత్థ హి సకారితస్స కిచ్చపచ్చయస్స దిట్ఠత్తా, ధాతుయా చ సకమ్మకత్తా నవకతరో భిక్ఖు ధాతుకత్తా హోతి, వుడ్ఢతరో భిక్ఖు ధాతుకమ్మం, పున కారితసమ్బన్ధే వుడ్ఢతరో భిక్ఖు కారితకత్తా హోతి, నవకతరో భిక్ఖు కారితకమ్మం. వుత్తఞ్హి –

‘‘హేతుక్రియాయ సమ్బన్ధీ-భావా కమ్మన్తి మన్యతే;

హేతుక్రియాపధానత్తా, అఞ్ఞథానుపపత్తితో’’తి.

న నగ్గేన అభివాదాపేతబ్బన్తి ఏత్థ తు నగ్గేన వుడ్ఢతరేన భిక్ఖునా న అభివాదాపేతబ్బం, న వన్దాపేతబ్బన్తి యోజనా, ఏత్థాపి కమ్మవచనిచ్ఛాయాభావతో వుత్తనయేన భావేయేవ కిచ్చపచ్చయో హోతీతి దట్ఠబ్బో. నను వన్దాపకే సతి వన్దాపేతబ్బో లబ్భతియేవ, అథ ‘‘కస్మా కమ్మవచనిచ్ఛాయాభావతో’’తి వుత్తన్తి? ‘‘వత్తిచ్ఛానుపుబ్బికా సద్దపటిపత్తీ’’తి వచనతో వత్తిచ్ఛాభావతో న వుత్తన్తి. వుత్తఞ్హేతం పుబ్బాచరియేహి –

‘‘వత్తిచ్ఛా న భవే సన్త-మప్యసన్తమ్పి సా భవే;

తం యథానుదరా కఞ్ఞా, సముద్దో కుణ్డికాతి చా’’తి.

ఇతరేసుపి సువిఞ్ఞేయ్యమేవ. పటిచ్ఛాదేన్తి అఙ్గమఙ్గాని ఏతాహీతి పటిచ్ఛాదియో.

గన్ధపుప్ఫకథా

౩౨. గన్ధపుప్ఫకథాయం ‘‘గన్ధగన్ధం పన గహేత్వా కవాటే పఞ్చఙ్గులిం దాతుం వట్టతీ’’తి వచనతో గన్ధే దిన్నే పటిగ్గహితుం వట్టతి, నో లిమ్పితున్తి సిద్ధం. ఇదాని పన మనుస్సా భిక్ఖూ భోజేత్వా హత్థధోవనావసానే హత్థవాసత్థాయ గన్ధవిలేపనం దేన్తి, తం భిక్ఖూ పటిగ్గహేత్వా ఏకచ్చే హత్థమేవ లిమ్పేన్తి, ఏకచ్చే కాయమ్పి ముఖమ్పి ఆలిమ్పేన్తి, ‘‘సుగన్ధో వతా’’తిఆదీని వత్వా హట్ఠపహట్ఠాకారం కరోన్తి, తం వట్టతి, న వట్టతీతి? ‘‘కవాటే పఞ్చఙ్గులికం దాతుం వట్టతీ’’తి విహారే కవాటధూపనమత్తస్సేవ వుత్తత్తా కాయధూపనస్స అవుత్తత్తా, ‘‘మాలాగన్ధవిలేపనధారణమణ్డనవిభూసనట్ఠానా వేరమణీ’’తి వచనస్సానులోమతో చ న వట్టతీతి దిస్సతి, వీమంసిత్వా గహేతబ్బం. ‘‘పుప్ఫం గహేత్వా విహారే ఏకమన్తం నిక్ఖిపితు’’న్తి వచనతో పుప్ఫే దిన్నే గహేతుం వట్టతి, న పిళన్ధనాదీని కాతున్తి సిద్ధం. ఇదాని పన భిక్ఖూసు గన్ధపుప్ఫేసు లద్ధేసు ‘‘సురభిగన్ధం వతిదం పుప్ఫ’’న్తిఆదీని వత్వా పహట్ఠాకారం కత్వా సిఙ్ఘన్తి, తం వట్టతి, న వట్టతీతి? తమ్పి విహారేయేవ ఏకమన్తం ఠపనస్స వుత్తత్తా సిఙ్ఘితబ్బాదిభావస్స అవుత్తత్తా, మాలాగన్ధాదిపాఠస్స అనులోమతో చ న వట్టతీతి దిస్సతి, వీమంసిత్వా గహేతబ్బం. ‘‘ఏకమన్తం నిక్ఖిపితు’’న్తి వచనస్స పన సామత్థియతో చేతియపటిమాపూజనాదీని చ కాతుం వట్టతీతి విఞ్ఞాయతి.

ఆసిత్తకూపధానకథా

౩౩. ఆసిత్తకూపధానకథాయం మనుస్సానం భరణసీలతం సన్ధాయ ‘‘తమ్బలోహేన వా రజతేన వా’’తి వుత్తం, వికప్పనత్థేన పన వా-సద్దేన హిరఞ్ఞేన వా సువణ్ణేన వాతిఆదిం సఙ్గణ్హాతి. పటిక్ఖిత్తత్తా పనాతి భగవతా పన ఆసిత్తకూపధానస్స సామఞ్ఞవసేన పటిక్ఖిత్తత్తా. న కేవలం రతనపేళా ఏవ న వట్టతి, అథ ఖో దారుమయాపీతి. ఏత్థ పి-సద్దో సమ్పిణ్డనత్థో, తం న విలీవమయతాలపణ్ణమయవేత్తమయాదికం సమ్పిణ్డేతి.

మళోరికకథా

౩౪. మళోరికకథాయం ‘‘అనుజానామి, భిక్ఖవే, మళోరిక’’న్తి గిలానో భిక్ఖు భుఞ్జమానో న సక్కోతి హత్థేన పత్తం సన్ధారేతుం, తస్మా అనుఞ్ఞాతం. పుబ్బే పత్తసఙ్గోపనత్థం ఆధారకో అనుఞ్ఞాతో, ఇదాని భుఞ్జనత్థం. దణ్డాధారకో వుచ్చతీతి దణ్డాధారకో పధానతో మళోరికోతి వుచ్చతి. యట్ఠి…పే… పీఠాదీనిపి ఆధారకసామఞ్ఞేన ఏత్థేవ పవిట్ఠానీతి సమ్బన్ధో. ఆధారకం నామ ఛిద్దం విద్ధమ్పి అత్థి, అవిద్ధమ్పి అత్థి, తేసు కతమం వట్టతీతి ఆహ ‘‘ఆధారసఙ్ఖేపగమనతో హి…పే… వట్టతియేవా’’తి.

ఏకభాజనాదికథా

౩౫. ఏకభాజనాదికథాయం ఏకతోభుఞ్జనం నామ ఏకభాజనస్మిం ఏకక్ఖణేయేవ సహభుఞ్జనం, న నానాభాజనే. ఏకభాజనస్మిమ్పి న నానాక్ఖణేతి ఆహ ‘‘సచే పనా’’తిఆది. తస్మిం అపగతే తస్స అపగతత్తా ఇతరస్స సేసకం భుఞ్జితుం వట్టతి. ఇమినా ఏకక్ఖణే అభుఞ్జనభావం దస్సేతి. ఇతరస్సపీతిఆదీసు ఇతరస్సపీతి ఇతరీతరకథనం, సేసభుఞ్జకఇతరతో ఇతరస్సాతి అత్థో. తేన పఠమం గహేత్వా గతభిక్ఖుమేవాహ. తస్మిం ఖీణే తస్స ఖణత్తా పఠమం గహితవత్థుస్స ఖీణత్తా పున గహేతుం వట్టతి. ఇమినా సహఅభుఞ్జనభావం దస్సేతి.

న ఏకమఞ్చే నిపజ్జితబ్బం సతిపి నానాఅత్థరణే ‘‘న ఏకమఞ్చే తువట్టితబ్బం, యో తువట్టేయ్య, ఆపత్తి దుక్కటస్సా’’తి (చూళవ. ౨౬౪) వచనతో. న ఏకత్థరణే నిపజ్జితబ్బం సతిపి నానామఞ్చే ‘‘న ఏకత్థరణా తువట్టితబ్బ’’న్తి (చూళవ. ౨౬౪) వచనతో, పగేవ ఉభిన్నం ఏకత్తేతి అత్థో. యది ఏవం నానామఞ్చనానాఅత్థరణేసు అసన్తేసు కథం అనాపత్తి సియాతి చిన్తాయమాహ ‘‘వవత్థానం పనా’’తిఆది. ఏకత్థరణపావురణేహీతి ఏత్థ పన అయం ఏకత్థరణపావురణసద్దో న చత్థసమాసో హోతి, అథ ఖో బాహిరత్థసమాసోతి ఆహ ‘‘ఏకం అత్థరణఞ్చేవ పావురణఞ్చ ఏతేసన్తి ఏకత్థరణపావురణా’’తి, తిపదతుల్యాధికరణబాహిరత్థసమాసోయం. కేసమేతమధివచనన్త్యాహ ‘‘ఏకం అన్తం అత్థరిత్వా ఏకం పారుపిత్వా నిపజ్జన్తానమేతం అధివచన’’న్తి, ఏవం నిపజ్జన్తానం భిక్ఖూనం ఏతం ఏకత్థరణపావురణపదం అధివచనం హోతీతి అధిప్పాయో. కేసం పన అన్తన్తి ఆహ ‘‘సంహారిమాన’’న్తిఆది.

చేలపటికకథా

౩౬. చేలపటికకథాయం చేలపటికన్తి చేలసన్థరం. కిం పన భగవతో సిక్ఖాపదపఞ్ఞాపనే కారణన్తి? ‘‘బోధిరాజకుమారో కిర ‘సచే అహం పుత్తం లచ్ఛామి, అక్కమిస్సతి మే భగవా చేలపటిక’న్తి ఇమినా అజ్ఝాసయేన సన్థరి, అభబ్బో చేస పుత్తలాభాయ, తస్మా భగవా న అక్కమి. యది అక్కమేయ్య, పచ్ఛా పుత్తం అలభన్తో ‘నాయం సబ్బఞ్ఞూ’తి దిట్ఠిం గణ్హేయ్య, ఇదం తావ భగవతో అనక్కమనే కారణం. యస్మా పన భిక్ఖూపి యే అజానన్తా అక్కమేయ్యుం, తే గిహీనం పరిభూతా భవేయ్యుం, తస్మా భిక్ఖూ పరిభవతో మోచేతుం సిక్ఖాపదం పఞ్ఞపేసి, ఇదం సిక్ఖాపదపఞ్ఞాపనే కారణ’’న్తి అట్ఠకథాయం (చూళవ. అట్ఠ. ౨౬౮) వుత్తం.

సారత్థదీపనియం (సారత్థ. టీ. చూళవగ్గ ౩.౨౬౮) పన ‘‘భగవా తుణ్హీ అహోసీతి ‘కిస్స ను ఖో అత్థాయ రాజకుమారేన అయం మహాసక్కారో కతో’తి ఆవజ్జేన్తో పుత్తపత్థనాయ కతభావం అఞ్ఞాసి. సో హి రాజపుత్తో అపుత్తకో, సుతఞ్చానేన అహోసి ‘బుద్ధానం కిర అధికారం కత్వా మనసా ఇచ్ఛితం లభన్తీ’తి, సో ‘సచాహం పుత్తం లభిస్సామి, సమ్మాసమ్బుద్ధో ఇమం చేలపటికం అక్కమిస్సతి. నో చే లభిస్సామి, న అక్కమిస్సతీ’తి పత్థనం కత్వా సన్థరాపేసి. అథ భగవా ‘నిబ్బత్తిస్సతి ను ఖో ఏతస్స పుత్తో’తి ఆవజ్జేత్వా ‘న నిబ్బత్తిస్సతీ’తి అద్దస. పుబ్బే కిర సో ఏకస్మిం దీపే వసమానో భరియాయ సమానచ్ఛన్దో అనేకసకుణపోతకే ఖాది. ‘సచస్స మాతుగామో పుఞ్ఞవా భవేయ్య, పుత్తం లభేయ్య, ఉభోహి పన సమానచ్ఛన్దేహి హుత్వా పాపకమ్మం కతం, తేనస్స పుత్తో న నిబ్బత్తిస్సతీతి అఞ్ఞాసి. దుస్సే పన అక్కన్తే ‘బుద్ధానం అధికారం కత్వా పత్థితం లభన్తీతి లోకే అనుస్సవో, మయా చ మహాఅధికారో కతో, న చ పుత్తం లభామి, తుచ్ఛం ఇదం వచన’న్తి మిచ్ఛాగాహం గణ్హేయ్య. తిత్థియాపి ‘నత్థి సమణానం అకత్తబ్బం నామ, చేలపటికమ్పి మద్దన్తా ఆహిణ్డన్తీ’తి ఉజ్ఝాయేయ్యుం, ఏతరహి చ అక్కమన్తేసు బహూ భిక్ఖూ పరచిత్తవిదునో, తే భబ్బత్తం జానిత్వా అక్కమిస్సన్తి. అభబ్బతం జానిత్వా న అక్కమిస్సన్తి. అనాగతే పన ఉపనిస్సయో మన్దో భవిస్సతి, అనాగతం న జానిస్సన్తి. తేసు అక్కమన్తేసు సచే పత్థితం సమిజ్ఝిస్సతి, ఇచ్చేతం కుసలం. నో చే ఇజ్ఝిస్సతి, ‘పుబ్బే భిక్ఖుసఙ్ఘస్స అధికారం కత్వా ఇచ్ఛితిచ్ఛితం లభన్తి, ఇదాని న లభన్తి, తేయేవ మఞ్ఞే భిక్ఖూ పటిపత్తిపూరకా అహేసుం, ఇమే పన పటిపత్తిం పూరేతుం న సక్కోన్తీ’తి మనుస్సా విప్పటిసారినో భవిస్సన్తీతి ఇమేహి తీహి కారణేహి భగవా అక్కమితుం అనిచ్ఛన్తో తుణ్హీ అహోసి. పచ్ఛిమం జనతం తథాగతో అనుకమ్పతీతి ఇదం పన థేరో వుత్తేసు కారణేసు తతియకారణం సన్ధాయాహా’’తి వుత్తం.

పాళియం (చూళవ. ౨౬౮) ‘‘యాచియమానేన చేలపటికం అక్కమితు’’న్తి వచనతో యాచియమానేన ఏవ అక్కమితబ్బం, నో అయాచియమానేనాతి సిద్ధం, తత్థపి ‘‘మఙ్గలత్థాయా’’తి (చూళవ. ౨౬౮) వచనతో మఙ్గలత్థాయ యాచియమానేన అక్కమితబ్బం, న సిరిసోభగ్గాదిఅత్థాయ యాచియమానేనాతి చ, తత్థపి ‘‘గిహీన’’న్తి (చూళవ. ౨౬౮) వచనతో గిహీనం ఏవ చేలసన్థరం అక్కమితబ్బం, న పబ్బజితానన్తి చ. అట్ఠకథాయం (చూళవ. అట్ఠ. ౨౬౮) ‘‘యా కాచి ఇత్థీ అపగతగబ్భా వా హోతు, గరుగబ్భా వా’’తి అనియమవాచకేన వా-సద్దేన వచనతో న కేవలం ఇమా ద్వేయేవ గహేతబ్బా, అథ ఖో ‘‘పతిట్ఠితగబ్భా వా విజాతిపుత్తా వా’’తిఆదినా యా కాచి మఙ్గలికాయో ఇత్థియోపి పురిసాపి గహేతబ్బా. ‘‘ఏవరూపేసు ఠానేసూ’’తి వుత్తత్తా న కేవలం యథావుత్తట్ఠానేసుయేవ, అథ ఖో తంసదిసేసు యేసు కేసుచి మఙ్గలట్ఠానేసు యేసం కేసఞ్చి గిహీనం మఙ్గలత్థాయ యాచియమానానం చేలసన్థరం అక్కమితుం వట్టతీతి సిజ్ఝతి, వీమంసిత్వా గహేతబ్బం. పాళియం (చూళవ. ౨౬౮) ‘‘అనుజానామి, భిక్ఖవే, ధోతపాదకం అక్కమితు’’న్తి సామఞ్ఞవసేన వచనతో, అట్ఠకథాయఞ్చ (చూళవ. అట్ఠ. ౨౬౮) ‘‘తం అక్కమితుం వట్టతీ’’తి అవిసేసేన వుత్తత్తా ధోతపాదకం అయాచియమానేనపి భిక్ఖునా అక్కమితబ్బన్తి సిద్ధం, ‘‘ధోతేహి పాదేహి అక్కమనత్థాయా’’తి పన వుత్తత్తా అధోతేహి అక్కమితుం న వట్టతీతి చ, వీమంసిత్వా గహేతబ్బం.

పాదఘంసనీయకథా

౩౭. పాదఘంసనీయకథాయం పఠమం తావ అకప్పియపాదఘంసనిం దస్సేతుం ‘‘కతకం న వట్టతీ’’తి ఆహ. కతకం నామ కీదిసన్తి పుచ్ఛాయ సతి వుత్తం ‘‘కతకం నామ పదుమకణ్ణికాకార’’న్తిఆది. కస్మా పటిక్ఖిత్తన్తి వుత్తం ‘‘బాహులికానుయోగత్తా’’తి. తతో కప్పియపాదఘంసనియో దస్సేతుమాహ ‘‘అనుజానామి, భిక్ఖవే, తిస్సో పాదఘంసనియో’’తిఆది. సేసం సువిఞ్ఞేయ్యమేవ.

బీజనీకథా

౩౮. బీజనీకథాయం పఠమం తావ అకప్పియబీజనిం దస్సేతుం ‘‘చమరీవాలేహి కతబీజనీ న వట్టతీ’’తి ఆహ. తతో కప్పియఛబీజనియో దస్సేతుం ‘‘మకసబీజనీఆది వట్టతీ’’తి ఆహ. తత్థ కప్పియఛబీజనియో నామ మకసబీజనీ, వాకమయబీజనీ, ఉసీరమయబీజనీ, మోరపిఞ్ఛమయబీజనీ, విధూపనం, తాలవణ్టఞ్చాతి. తాసం విసేసం దస్సేతుం ‘‘విధూపనన్తి బీజనీ వుచ్చతీ’’తిఆదిమాహ. ఉసీరమయం మోరపిఞ్ఛమయఞ్చ సువిఞ్ఞేయ్యత్తా న వుత్తం. ‘‘బీజనిన్తి చతురస్సబీజనిం. తాలవణ్టన్తి తాలపత్తాదీహి కతం మణ్డలికబీజని’’న్తి సారత్థదీపనియం (సారత్థ. టీ. చూళవగ్గ ౩.౨౬౯) వుత్తం.

ఛత్తకథా

౩౯. ఛత్తకథాయం ఛత్తం నామ తీణి ఛత్తాని సేతచ్ఛత్తం, కిలఞ్జచ్ఛత్తం, పణ్ణచ్ఛత్తన్తి. తత్థ సేతచ్ఛత్తన్తి వత్థపలిగుణ్ఠితం పణ్డరచ్ఛత్తం. కిలఞ్జచ్ఛత్తన్తి విలీవచ్ఛత్తం. పణ్ణచ్ఛత్తన్తి తాలపణ్ణాదీహి యేహి కేహిచి కతం. మణ్డలబద్ధం సలాకబద్ధన్తి ఇదం పన తిణ్ణమ్పి ఛత్తానం పఞ్జరదస్సనత్థం వుత్తం. తాని హి మణ్డలబద్ధాని చేవ హోన్తి సలాకబద్ధాని చ. యమ్పి తత్థజాతకదణ్డేన కతం ఏకపణ్ణచ్ఛత్తం హోతి, తమ్పి ఛత్తమేవ. ‘‘విలీవచ్ఛత్తన్తి వేణువిలీవేహి కతం ఛత్తం. తత్థజాతకదణ్డకేన కతన్తి తాలపణ్ణం సహ దణ్డకేన ఛిన్దిత్వా తమేవ ఛత్తదణ్డం కరోన్తి గోపాలకాదయో వియ, తం సన్ధాయేతం వుత్త’’న్తి సారత్థదీపనియం (సారత్థ. టీ. పాచిత్తియ ౩.౬౩౪) వుత్తం. విమతివినోదనియం (వి. వి. టీ. పాచిత్తియ ౨.౬౩౪) పన ‘‘విలీవచ్ఛత్తన్తి వేణుపేసికాహి కతం. మణ్డలబద్ధానీతి దీఘసలాకాసు తిరియం వలయాకారేన సలాకం ఠపేత్వా సుత్తేహి బద్ధాని దీఘఞ్చ తిరియఞ్చ ఉజుకమేవ సలాకాయో ఠపేత్వా దళ్హబద్ధాని చేవ తిరియం ఠపేత్వా దీఘదణ్డకేహేవ సఙ్కోచారహం కత్వా సుత్తేహేవ తిరియం బద్ధాని. తత్థజాతకదణ్డకేన కతన్తి సహ దణ్డకేన ఛిన్నతాలపణ్ణాదీహి కత’’న్తి వుత్తం. ఇధ పన ఛత్తధారకపుగ్గలవసేన వుత్తం, తస్మా అగిలానస్స భిక్ఖునో ఛత్తం ధారేతుం న వట్టతి. సేసం సువిఞ్ఞేయ్యమేవ.

నఖకథా

౪౦. నఖకథాయం దీఘనఖధారణపచ్చయా ఉప్పన్నే వత్థుస్మిం ‘‘న, భిక్ఖవే, దీఘా నఖా ధారేతబ్బా, యో ధారేయ్య, ఆపత్తి దుక్కటస్సా’’తి (చూళవ. ౨౭౪) వచనతో ధారేన్తస్స ఆపత్తి. ‘‘నఖేనపి నఖం ఛిన్దన్తి, ముఖేనపి నఖం ఛిన్దన్తి, కుట్టేపి ఘంసన్తి, అఙ్గులియో దుక్ఖా హోన్తి. భగవతో ఏతమత్థం ఆరోచేసుం – అనుజానామి, భిక్ఖవే, నఖచ్ఛేదన’’న్తి (చూళవ. ౨౭౪) వచనతో నఖచ్ఛేదనసత్థకం ధారేతుం వట్టతి. హేట్ఠా చ ‘‘నఖచ్ఛేదనం వలితకంయేవ కరోన్తి, తస్మా తం వట్టతీ’’తి అట్ఠకథాయం (పారా. అట్ఠ. ౧.౮౫) వుత్తం. ‘‘వలితకన్తి నఖచ్ఛేదనకాలే దళ్హగ్గహణత్థం వలీహి యుత్తమేవ కరోన్తి, తస్మా తం వట్టతీ’’తి విమతివినోదనియం (వి. వి. టీ. ౧.౮౫) వుత్తం. మంసప్పమాణేనాతి అఙ్గులగ్గమంసప్పమాణేన. వీసతిమట్ఠన్తి వీసతిపి హత్థపాదనఖే లిఖితమట్ఠే కరోన్తి. సేసం సువిఞ్ఞేయ్యమేవ.

లోమకథా

లోమకథాయం ‘‘సమ్బాధేలోమం సంహరాపేన్తి. మనుస్సా ఉజ్ఝాయన్తి ఖీయన్తి విపాచేన్తి సేయ్యథాపి గిహీ కామభోగినో’’తి వత్థుస్మిం ఉప్పన్నే ‘‘న, భిక్ఖవే…పే… దుక్కటస్సా’’తి (చూళవ. ౨౭౫) వచనతో సంహరాపేన్తస్స ఆపత్తి. అఞ్ఞతరస్స భిక్ఖునో సమ్బాధే వణో హోతి, భేసజ్జం న తిట్ఠతీతి ఇమిస్సా అట్ఠుప్పత్తియా ‘‘అనుజానామి, భిక్ఖవే, ఆబాధపచ్చయా సమ్బాధే లోమం సంహరాపేతు’’న్తి (చూళవ. ౨౭౫) వచనతో ఆబాధపచ్చయా భేసజ్జపతిట్ఠాపనత్థాయ సమ్బాధే లోమం హరాపేన్తస్స అనాపత్తి. ‘‘సేయ్యథాపి పిసాచిల్లికా’’తి మనుస్సానం ఉజ్ఝాయనపచ్చయా ‘‘న, భిక్ఖవే, దీఘం నాసికాలోమం ధారేతబ్బం, యో ధారేయ్య, ఆపత్తి దుక్కటస్సా’’తి (చూళవ. ౨౭౫) వచనతో ధారణపచ్చయా ఆపత్తి. ‘‘అనుజానామి, భిక్ఖవే, సణ్డాస’’న్తి అనురక్ఖణత్థాయ సణ్డాసో అనుఞ్ఞాతో, తస్మా నాసికాలోమం సణ్డాసేన హరాపేతుం వట్టతి. పలితన్తి పణ్డరకేసం. గాహేతుం న వట్టతి ‘‘మా మే జరాభావో హోతూ’’తి మనసి కతత్తా. బీభచ్ఛం హుత్వాతి విరూపం హుత్వా. పలితం వా అపలితం వాతి పణ్డరం వా అపణ్డరం వా. గాహాపేతుం వట్టతి అప్పసాదావహత్తాతి.

కాయబన్ధనకథా

౪౧. కాయబన్ధనకథాయం అకాయబన్ధనేనాతి అబన్ధితకాయబన్ధనేన. భిక్ఖునాతి సేసో. అథ వా అకాయబన్ధనేనాతి అబన్ధితకాయబన్ధనో హుత్వాతి ఇత్థమ్భూతత్థే కరణవచనం యథా ‘‘భిన్నేన సీసేన పగ్ఘరన్తేన లోహితేన పటివిసకే ఉజ్ఝాపేసీ’’తి. తేనాహ ‘‘అబన్ధిత్వా నిక్ఖమన్తేన యత్థ సరతి, తత్థ బన్ధితబ్బ’’న్తి. కాయబన్ధనం నామ ఛ కాయబన్ధనాని కలాబుకం, దేడ్డుభకం, మురజం, మద్దవీణం, పట్టికం, సూకరన్తకన్తి. తత్థ కలాబుకం నామ బహురజ్జుకం. దేడ్డుభకం నామ ఉదకసప్పసీససదిసం. మురజం నామ మురజవట్టిసణ్ఠానం వేఠేత్వా కతం. మద్దవీణం నామ పామఙ్గసణ్ఠానం. ఈదిసఞ్హి ఏకమ్పి న వట్టతి, పగేవ బహూని. తస్మా పటిక్ఖిత్తాని అకప్పియకాయబన్ధనాని నామ చత్తారి హోన్తి, పట్టికం, సూకరన్తకన్తి ఇమాని ద్వే కాయబన్ధనాని భగవతా అనుఞ్ఞాతాని కప్పియకాయబన్ధనాని నామ, తస్స పకతివీతా వా మచ్ఛకణ్టకవాయిమా వా పట్టికా వట్టతి, సేసా కుఞ్జరచ్ఛికాదిభేదా న వట్టతి. సూకరన్తకం నామ కుఞ్చికకోసకసణ్ఠానం హోతి, ఏకరజ్జుకం, పన ముద్దికకాయబన్ధనఞ్చ సూకరన్తకం అనులోమేతి. ఇమేహి పన ద్వీహి సద్ధిం అట్ఠ కాయబన్ధనాని హోన్తి. ‘‘అనుజానామి, భిక్ఖవే, మురజం మద్దవీణ’’న్తి ఇదం దసాసుయేవ అనుఞ్ఞాతన్తి పామఙ్గదసా చేత్థ చతున్నం ఉపరి న వట్టతి. సోభకం నామ వేఠేత్వా ముఖవట్టిసిబ్బనం. గుణకం నామ ముదిఙ్గసణ్ఠానేన సిబ్బనం. ఏవం సిబ్బితా హి అన్తో థిరా హోన్తీతి వుచ్చతి. పవనన్తోతి పాసన్తో వుచ్చతి. వజిరబుద్ధిటీకాయం (వజిర. టీ. చూళవగ్గ ౨౭౭-౨౭౮) పన ‘‘ముద్దికకాయబన్ధనం నామ చతురస్సం అకత్వా సజ్జితం. పామఙ్గదసా చతురస్సా. ముదిఙ్గసణ్ఠానేనాతి సఙ్ఘాటియా ముదిఙ్గసిబ్బనాకారేన వరకసీసాకారేన. పవనన్తోతి పాసన్తో, ‘దసామూల’న్తి చ లిఖితం. అకాయబన్ధనేన సఞ్చిచ్చ వా అసఞ్చిచ్చ వా గామప్పవేసనే ఆపత్తి. సరితట్ఠానతో బన్ధిత్వా పవిసితబ్బం, నివత్తితబ్బం వాతి లిఖిత’’న్తి వుత్తం.

నివాసనపారుపనకథా

౪౨. నివాసనపారుపనకథాయం హత్థిసోణ్డాదివసేన గిహినివత్థం న నివాసేతబ్బన్తి ఏత్థ హత్థిసోణ్డకం (చూళవ. అట్ఠ. ౨౮౦; కఙ్ఖా. అట్ఠ. పరిమణ్డలసిక్ఖాపదవణ్ణనా) నామ నాభిమూలతో హత్థిసోణ్డసణ్ఠానం ఓలమ్బకం కత్వా నివత్థం చోళికఇత్థీనం నివాసనం వియ. మచ్ఛవాళకం నామ ఏకతో దసన్తం ఏకతో పాసన్తం ఓలమ్బిత్వా నివత్థం. చతుకణ్ణకం నామ ఉపరితో ద్వే, హేట్ఠతో ద్వేతి ఏవం చత్తారో కణ్ణే దస్సేత్వా నివత్థం. తాలవణ్టకం నామ తాలవణ్టాకారేన సాటకం ఓలమ్బిత్వా నివాసనం. సతవలికం నామ దీఘసాటకం అనేకక్ఖత్తుం ఓభుజిత్వా ఓవట్టికం కరోన్తేన నివత్థం, వామదక్ఖిణపస్సేసు వా నిరన్తరం వలియో దస్సేత్వా నివత్థం. సచే పన జాణుతో పట్ఠాయ ఏకం వా ద్వే వా వలియో పఞ్ఞాయన్తి, వట్టతి. సంవేల్లియం నివాసేన్తీతి మల్లకమ్మకారాదయో వియ కచ్ఛం బన్ధిత్వా నివాసేన్తి, ఏవం నివాసేతుం గిలానస్సపి మగ్గప్పటిపన్నస్సపి న వట్టతి. సేతపటపారుతాదివసేన న గిహిపారుతం పారుపితబ్బన్తి ఏత్థ యం కిఞ్చి సేతపటపారుతం పరిబ్బాజకపారుతం ఏకసాటకపారుతం సోణ్డపారుతం అన్తేపురికపారుతం మహాజేట్ఠకపారుతం కుటిపవేసకపారుతం బ్రాహ్మణపారుతం పాళికారకపారుతన్తి ఏవమాది పరిమణ్డలలక్ఖణతో అఞ్ఞథా పారుతం సబ్బమేతం గిహిపారుతం నామ, తస్మా యథా సేతపటా అడ్ఢపాలకనిగణ్ఠా పారుపన్తి, యథా చ ఏకచ్చే పరిబ్బాజకా ఉరం వివరిత్వా ద్వీసు అంసకూటేసు పావురణం ఠపేన్తి, యథా చ ఏకసాటకా మనుస్సా నివత్థసాటకస్స ఏకేన అన్తేన పిట్ఠిం పారుపిత్వా ఉభో కణ్ణే ఉభోసు అంసకూటేసు ఠపేన్తి, యథా చ సురాసోణ్డాదయో సాటకేన గీవం పరిక్ఖిపిత్వా ఉభో అన్తే ఉరే వా ఓలమ్బేన్తి, పిట్ఠియం వా ఖిపేన్తి, యథా చ అన్తేపురికాయో అక్ఖితారకమత్తం దస్సేత్వా ఓగుణ్ఠికం పారుపన్తి, యథా చ మహాజేట్ఠా దీఘసాటకం నివాసేత్వా తస్సేవ ఏకేన అన్తేన సకలసరీరం పారుపన్తి, యథా చ కస్సకా ఖేత్తకుటిం పవిసన్తా సాటకం పలివేఠేత్వా ఉపకచ్ఛకే పక్ఖిపిత్వా తస్సేవ ఏకేన అన్తేన సరీరం పారుపన్తి, యథా చ బ్రాహ్మణా ఉభిన్నం ఉపకచ్ఛకానం అన్తరే సాటకం పవేసేత్వా అంసకూటేసు పారుపన్తి, యథా చ పాళికారకో భిక్ఖు ఏకంసపారుపనేన పారుతం వామబాహుం వివరిత్వా చీవరం అంసకూటే ఆరోపేతి. ఏవం అపారుపిత్వా సబ్బేపి ఏతే అఞ్ఞే చ ఏవరూపే పారుపనదోసే వజ్జేత్వా నిబ్బికారం పరిమణ్డలం పారుపితబ్బం. తథా అపారుపిత్వా ఆరామే వా అన్తరఘరే వా అనాదరేన యం కిఞ్చి వికారం కరోన్తస్స దుక్కటం.

కాజకథా

౪౩. కాజకథాయం ముణ్డవేఠీతి యథా రఞ్ఞో కుహిఞ్చి గచ్ఛన్తో పరిక్ఖారభణ్డగ్గహణమనుస్సాతి అధిప్పాయో. ఉభతోకాజన్తి ఏకస్మింయేవ కాజే పురతో చ పచ్ఛతో చ ఉభోసు భాగేసు లగ్గేత్వా వహితబ్బభారం. ఏకతోకాజన్తి ఏకతో పచ్ఛతోయేవ లగ్గేత్వా వహితబ్బభారం. అన్తరాకాజన్తి మజ్ఝే లగ్గేత్వా ద్వీహి వహితబ్బభారం. సీసభారాదయో సీసాదీహి వహితబ్బభారాదయో ఏవ. ఓలమ్బకన్తి హత్థేన ఓలమ్బిత్వా వహితబ్బభారం. ఏతేసు ఉభతోకాజమేవ న వట్టతి, సేసా వట్టన్తి.

దన్తకట్ఠకథా

౪౪. దన్తకట్ఠకథాయం దన్తకట్ఠస్స అఖాదనే పఞ్చ దోసే, ఖాదనే పఞ్చానిసంసే చ దస్సేత్వా భగవతా భిక్ఖూనం దన్తకట్ఠం అనుఞ్ఞాతం. తత్థ పఞ్చ దోసా నామ అచక్ఖుస్సం, ముఖం దుగ్గన్ధం, రసహరణియో న విసుజ్ఝన్తి, పిత్తం సేమ్హం భత్తం పరియోనన్ధతి, భత్తమస్స నచ్ఛాదేతీతి. తత్థ అచక్ఖుస్సన్తి చక్ఖూనం హితం న హోతి, పరిహానిం జనేతి. నచ్ఛాదేతీతి న రుచ్చతి. పఞ్చానిసంసా వుత్తపటిపక్ఖతో వేదితబ్బా. తతో దీఘదన్తకట్ఠఖాదనే చ అతిమదాహకదన్తకట్ఠఖాదనే చ దుక్కటం పఞ్ఞపేత్వా అట్ఠఙ్గులపరమం చతురఙ్గులపచ్ఛిమం దన్తకట్ఠం అనుఞ్ఞాతం. తత్థ అట్ఠఙ్గులం పరమం ఏతస్స దన్తకట్ఠస్సాతి అట్ఠఙ్గులపరమం. చతురఙ్గులం పచ్ఛిమం పమాణం ఏతస్స దన్తకట్ఠస్సాతి చతురఙ్గులపచ్ఛిమం. అతిమదాహకన్తి అతిఖుద్దకం. అట్ఠఙ్గులం మహాదన్తకట్ఠం నామ, చతురఙ్గులం ఖుద్దకదన్తకట్ఠం నామ, పఞ్చఛసత్తఙ్గులం మజ్ఝిమదన్తకట్ఠం నామ. తేన వుత్తం ‘‘దువిధేన ఉదకేన తివిధేన దన్తకట్ఠేనా’’తి. ‘‘అట్ఠఙ్గులపరమన్తి మనుస్సానం పమాణఙ్గులేన అట్ఠఙ్గులపరమ’’న్తి అట్ఠకథాయ (చూళవ. అట్ఠ. ౨౮౨) మాహ.

ఏత్థ చ పమాణఙ్గులేనాతి ఇదం పకతిఅఙ్గులేనాతి గహేత్వా మనుస్సానం పకతిఅఙ్గులేన అట్ఠఙ్గులతో అధికప్పమాణం దన్తకట్ఠం న వట్టతీతి వదన్తి. తత్తకమేవ చ కత్వా ఖాదన్తి. అట్ఠకథాయం పన ‘‘మనుస్సానం పమాణఙ్గులేన’’ ఇచ్చేవ వుత్తం, న ‘‘పకతిఅఙ్గులేనా’’తి. తస్మా యం వడ్ఢకిహత్థతో అఙ్గులం పమాణం కత్వా మనుస్సా గేహాదీని మినన్తి, తేన మనుస్సానం పమాణఙ్గులభూతేన వడ్ఢకిఅఙ్గులేన అట్ఠఙ్గులపరమన్తి అత్థో గహేతబ్బో. వుత్తఞ్హి సారత్థదీపనియం (సారత్థ. టీ. చూళవగ్గ ౩.౨౮౦-౨౮౨) ‘‘పమాణఙ్గులేనాతి వడ్ఢకిఅఙ్గులం సన్ధాయ వుత్త’’న్తి. విమతివినోదనియఞ్చ (వి. వి. టీ. చూళవగ్గ ౨.౨౮౨) ‘‘పమాణఙ్గులేనాతి వడ్ఢకిఅఙ్గులేన, కేచి పన ‘పకతిఅఙ్గులేనా’తి వదన్తి, తం చతురఙ్గులపచ్ఛిమవచనేన సమేతి. న హి పకతిఅఙ్గులేన చతురఙ్గులప్పమాణం దన్తకట్ఠం కణ్ఠే అవిలగ్గం ఖాదితుం సక్కా’’తి.

రుక్ఖరోహనకథా

౪౫. రుక్ఖారోహనకథాయం పురిసో పమాణో యస్స రుక్ఖస్సాతి పోరిసో, ఉద్ధం ఉక్ఖిపితహత్థేన సద్ధిం మనుస్సకాయప్పమాణో పఞ్చహత్థమత్తఉచ్చో రుక్ఖపదేసో, తం పోరిసం రుక్ఖం, అవయవే సముదాయవోహారో యథా ‘‘సముద్దో దిట్ఠో’’తి, ఆభుసో పదన్తి గచ్ఛన్తి పవత్తన్తీతి ఆపదా, పరిస్సయా. యావ అత్థో అత్థి ఏతస్మిం రుక్ఖేతి యావదత్థో, రుక్ఖో, అత్థ-సద్దో పయోజనవాచకో. యావ తస్మిం రుక్ఖే భిక్ఖుస్స అత్థో పయోజనం అత్థి, తావ అభిరుహితబ్బోతి అధిప్పాయో. సేసం సువిఞ్ఞేయ్యమేవ.

ఛన్దారోపనకథా

౪౬. ఛన్దారోపనకథాయం ఛన్దసోతి సక్కటభాసాయ. న ఆరోపేతబ్బన్తి వాచనామగ్గం న ఆరోపేతబ్బం. సకాయ నిరుత్తియాతి మాగధభాసాయ. తత్థ సన్తేహి కతాతి సక్కటా, అట్ఠకవామకాదీహి సమితపాపేహి ఇసీహి కతాతి అత్థో. అథ వా సక్కరితబ్బా పూజితబ్బాతి సక్కటా మనుస్సానం హితసుఖావహనతో, తదత్థికేహి మనుస్సేహి పూజితబ్బాతి అత్థో. భాసీయతేతి భాసా, సక్కటా చ సా భాసా చాతి సక్కటభాసా. వేదత్తయగతా నిరుత్తి, సస్స ఏసాతి సకా, భగవతో వచనన్త్యత్థో. మగధే జాతా మాగధికా, ఆదికప్పకాలే మగధరట్ఠే జాతాతి అత్థో. ఉచ్చతేతి ఉత్తి, నీహరిత్వా ఉత్తి నిరుత్తి, పిటకత్తయతో నీహరిత్వా కథీయతేత్యత్థో. వుత్తఞ్హేతం పోరాణేహి –

‘‘సా మాగధీ మూలభాసా;

నరా యాయాదికప్పికా;

బ్రహ్మానో చాస్సుతాలాపా;

సమ్బుద్ధా చాపి భాసరే’’తి.

సేసం సువిఞ్ఞేయ్యమేవ.

లోకాయతకథా

౪౭. లోకాయతకథాయం లోకియన్తి పతిట్ఠహన్తి పుఞ్ఞాపుఞ్ఞాని తబ్బిపాకో చాతి లోకో, సత్తలోకో. ఆభుసో యతన్తి వీరియం కరోన్తి ఏత్థాతి ఆయతం, లోకస్స ఆయతం లోకాయతం, సత్తానం భుసో వీరియకరణట్ఠానన్త్యత్థో. కిం తం? తిత్థియసత్థం. సబ్బం ఉచ్ఛిట్ఠం, కస్మా? సకుణాదీహి పరిభుత్తపుబ్బత్తా. సబ్బం అనుచ్ఛిట్ఠం ఇమస్స అవసేసభోజనస్స కేనచి అపరిభుత్తపుబ్బత్తా. సేతో కాకో అట్ఠిస్స సేతత్తా, కాళో బకో పాదస్స కాళత్తాతి. నత్థి అత్థో ఏత్థాతి నిరత్థకం, నిరత్థకమేవ కారణం నిరత్థకకారణం. తేన పటిసంయుత్తం నిరత్థకకారణపటిసంయుత్తం. తరన్తి ఏత్థాతి తిత్థం, పట్టనం. తిత్థం వియాతి తిత్థం, లద్ధి, తం ఏతేసం అత్థీతి తిత్థియా, విపరీతదస్సనా. సాసన్తి అత్తనో సావకే ఏత్థాతి సత్థం, తిత్థియానం సత్థం తిత్థియసత్థం. న తిరచ్ఛానవిజ్జా పరియాపుణితబ్బాతి ఏత్థ తిరచ్ఛానవిజ్జా నామ యా కాచి బాహిరకా అనత్థసఞ్హితా. న పరియాపుణితబ్బాతి అత్తనా న పరియాపుణితబ్బా. న వాచేతబ్బాతి పరేసం న వాచేతబ్బా. సేసం సువిఞ్ఞేయ్యమేవ.

ఖిపితకథా

౪౮. ఖిపితకథాయం ఖిపీయిత్థాతి ఖిపితో. ఖిపి అబ్యత్తసద్దేతి ధాతు. భావేనభావలక్ఖణత్తా తస్మిం ఖిపితేతి విభత్యన్తం. ‘‘యస్మిం కిస్మిఞ్చి పుగ్గలే’’తి లక్ఖణవన్తకత్తా అజ్ఝాహరితబ్బో. జీవాతి జీవ పాణధారణేతి ధాతు, విభత్తిలోపో. యస్మిం కిస్మిఞ్చి పుగ్గలే ఖిపితే భిక్ఖునా ‘‘జీవా’’తి వచనం న వత్తబ్బం, భిక్ఖుస్మిం ఖిపితే గిహినా ‘‘జీవథ భన్తే’’తి వుచ్చమానే సతి ‘‘చిరం జీవా’’తి భిక్ఖునా వత్తుం వట్టతీతి యోజనా. ‘‘వుచ్చమానే’’తి ఏత్థ పన లక్ఖణస్స కమ్మవాచకత్తా తేన సమానాధికరణం కమ్మభూతం ‘‘భిక్ఖుస్మి’’న్తి లక్ఖణవన్తకమ్మం అజ్ఝాహరితబ్బం యథా కిం ‘‘గోసు దుయ్హమానాసు పురిసో ఆగతో’’తి. అపరే పన ఆచరియా ఈదిసేసు ఠానేసు ‘‘సన్తేసూ’’తి పదం అజ్ఝాహరిత్వా ఇదమేవ లక్ఖణపదం, ‘‘గోసు దుయ్హమానాసూ’’తి పదద్వయం పన ‘‘సన్తేసూ’’తి ఏత్థ పకతివికతివసేన కత్తా ఏవాతి వదన్తి, వీమంసిత్వా గహేతబ్బం.

లసుణకథా

౪౯. లసుణకథాయం ‘‘లసుణం నామ మాగధక’’న్తి (పాచి. ౭౯౫) పాళియం ఆగతం. అట్ఠకథాయం (పాచి. అట్ఠ. ౭౯౫) పన ‘‘మాగధకన్తి మగధేసు జాతం. మగధరట్ఠే జాతలసుణమేవ హి ఇధ లసుణన్తి అధిప్పేతం, తమ్పి భణ్డికలసుణమేవ, న ఏకద్వితిమిఞ్జకం. కురున్దియం పన ‘జాతిదేసం అవత్వా ‘మాగధకం నామ భణ్డికలసుణ’న్తి వుత్త’’న్తి వుత్తం. సచే ద్వే తయో భణ్డికే ఏకతోయేవ సఙ్ఖరిత్వా అజ్ఝోహరతి, ఏకం పాచిత్తియం. భిన్దిత్వా ఏకేకం మిఞ్జం ఖాదన్తియా పన పయోగగణనాయ పాచిత్తియాని, ఇదం భిక్ఖునీనం వసేన పాచిత్తియం, భిక్ఖుస్స పన దుక్కటం.

పలణ్డుకాదీనం వణ్ణేన వా మిఞ్జాయ వా నానత్తం వేదితబ్బం. వణ్ణేన తావ పలణ్డుకో నామ పణ్డువణ్ణో హోతి. భఞ్జనకో లోహితవణ్ణో, హరితకో హరితవణ్ణో, మిఞ్జాయ పన పలణ్డుకస్స ఏకా మిఞ్జా హోతి, భఞ్జనకస్స ద్వే, హరితకస్స తిస్సో, చాపలసుణో అమిఞ్జకో. అఙ్కురమత్తమేవ హి తస్స హోతి. మహాపచ్చరియాదీసు పన ‘‘పలణ్డుకస్స తీణి మిఞ్జాని, భఞ్జనకస్స ద్వే, హరితకస్స ఏక’’న్తి వుత్తం. ఏతే పలణ్డుకాదయో సభావేనేవ వట్టన్తి, సూపసమ్పాకాదీసు పన మాగధకమ్పి వట్టతి. తఞ్హి పచ్చమానేసు ముగ్గసూపాదీసు వా మచ్ఛమంసవికతియా వా తేలాదీసు వా బదరసాళవాదీసు వా అమ్బిలపాకాదీసు వా ఉత్తరిభఙ్గే వా యత్థ కత్థచి అన్తమసో యాగుపత్తేపి పక్ఖిపితుం వట్టతీతి వుత్తం. ‘‘సభావేనేవాతి సూపసమ్పాకాదిం వినావ. బదరసాళవం నామ బదరఫలాని సుక్ఖాపేత్వా చుణ్ణేత్వా కత్తబ్బా ఖాదనీయవికతీ’’తి సారత్థదీపనియం (సారత్థ. టీ. పాచిత్తియ ౩.౭౯౩-౭౯౭) వుత్తం.

నఅక్కమితబ్బాదికథా

౫౦. నఅక్కమితబ్బాదికథాయం ‘‘పరిభణ్డకతభూమి నామ సణ్హమత్తికాహి కతా కాళవణ్ణాదిభూమి. సేనాసనం మఞ్చపీఠాదికాయేవ. తథేవ వళఞ్జేతుం వట్టతీతి అఞ్ఞేహి ఆవాసికేహి భిక్ఖూహి పరిభుత్తనీహారేన పరిభుఞ్జితుం వట్టతి. ‘నేవాసికా పకతియా అనత్థతాయ భూమియా ఠపేన్తి చే, తేసమ్పి అనాపత్తియేవా’తి గణ్ఠిపదేసు వుత్తం. ‘ద్వారమ్పీ’తిఆదినా వుత్తద్వారవాతపానాదయో అపరికమ్మకతాపి న అపస్సయితబ్బా. లోమేసూతి లోమేసు ఫుసన్తేసూ’’తి సారత్థదీపనియం (సారత్థ. టీ. చూళవగ్గ ౩.౩౨౪) వుత్తం. విమతివినోదనియమ్పి (వి. వి. టీ. చూళవగ్గ ౨.౩౨౪) ‘‘పరిభణ్డకతభూమి వాతి కాళవణ్ణాదికతసణ్హభూమి వా. సేనాసనం వాతి మఞ్చపీఠాది వా. తథేవ వళఞ్జేతుం వట్టతీతి ఇమినా నేవాసికేహి ధోతపాదాదీహి వళఞ్జనట్ఠానే సఞ్చిచ్చ అధోతపాదాదీహి వళఞ్జన్తస్సేవ ఆపత్తి పఞ్ఞత్తాతి దస్సేతి, ‘ద్వారమ్పీ’తిఆదినా సామఞ్ఞతో వుత్తత్తా ద్వారవాతపానాదయో అపరికమ్మకతాపి న అపస్సయితబ్బా. అజానిత్వా అపస్సయన్తస్సపి ఇధ లోమగణనాయ ఆపత్తీ’’తి వుత్తం. వజిరబుద్ధిటీకాయం (వజిర. టీ. చూళవగ్గ ౩౨౩-౩౨౪) ‘‘నేవాసికా పకతియా అనత్థతాయ భూమియా ఠపేన్తి చే, తేసమ్పి అనాపత్తియేవాతి లిఖితం, ద్వారవాతపానాదయో అపరికమ్మకతాపి న అపస్సయితబ్బాతి లిఖిత’’న్తి వుత్తం.

అవన్దియవన్దియకథా

౫౧. అవన్దియవన్దియకథాయం ఇధ పకరణాచరియేన సేనాసనక్ఖన్ధకపాళివసేన దస అవన్దియా, తయో వన్దియా చ వుత్తా, అట్ఠకథాటీకాసు చ న కిఞ్చి వుత్తా, తస్మా ఇధ ఆగతనయేనేవ అత్థో దట్ఠబ్బో. పరివారపాళియం (పరి. ౪౬౭ ఆదయో) పన ఉపాలిపఞ్చకే పఞ్చపఞ్చకవసేన పఞ్చవీసతి అవన్దియా, పఞ్చ వన్దియా చ వుత్తా. కథం? ‘‘కతి ను ఖో, భన్తే, అవన్దియాతి? పఞ్చిమే, ఉపాలి, అవన్దియా. కతమే పఞ్చ? అన్తరఘరం పవిట్ఠో అవన్దియో, రచ్ఛగతో అవన్దియో, ఓతమసికో అవన్దియో, అసమన్నాహరన్తో అవన్దియో, సుత్తో అవన్దియో. ఇమే ఖో, ఉపాలి, పఞ్చ అవన్దియా. అపరేపి, ఉపాలి, పఞ్చ అవన్దియా. కతమే పఞ్చ? యాగుపానే అవన్దియో, భత్తగ్గే అవన్దియో, ఏకావత్తో అవన్దియో, అఞ్ఞవిహితో అవన్దియో, నగ్గో అవన్దియో. ఇమే ఖో, ఉపాలి, పఞ్చ అవన్దియా. అపరేపి, ఉపాలి, పఞ్చ అవన్దియా. కతమే పఞ్చ? ఖాదన్తో అవన్దియో, భుఞ్జన్తో అవన్దియో, ఉచ్చారం కరోన్తో అవన్దియో, పస్సావం కరోన్తో అవన్దియో, ఉక్ఖిత్తకో అవన్దియో. ఇమే ఖో, ఉపాలి, పఞ్చ అవన్దియా. అపరేపి, ఉపాలి, పఞ్చ అవన్దియా. కతమే పఞ్చ? పురేఉపసమ్పన్నేన పచ్ఛాఉపసమ్పన్నో అవన్దియో, అనుపసమ్పన్నో అవన్దియో, నానాసంవాసకో వుడ్ఢతరో అధమ్మవాదీ అవన్దియో, మాతుగామో అవన్దియో, పణ్డకో అవన్దియో. ఇమే ఖో, ఉపాలి, పఞ్చ అవన్దియా. అపరేపి, ఉపాలి, పఞ్చ అవన్దియా. కతమే పఞ్చ? పారివాసికో అవన్దియో, మూలాయపటికస్సనారహో అవన్దియో, మానత్తారహో అవన్దియో, మానత్తచారికో అవన్దియో, అబ్భానారహో అవన్దియో. ఇమే ఖో, ఉపాలి, పఞ్చ అవన్దియా’’తి.

‘‘కతి ను ఖో, భన్తే, వన్దియాతి? పఞ్చిమే, ఉపాలి, వన్దియా. కతమే పఞ్చ? పచ్ఛాఉపసమ్పన్నేన పురేఉపసమ్పన్నో వన్దియో, నానాసంవాసకో వుడ్ఢతరో ధమ్మవాదీ వన్దియో, ఆచరియో వన్దియో, ఉపజ్ఝాయో వన్దియో, సదేవకే లోకే సమారకే సబ్రహ్మకే సస్సమణబ్రాహ్మణియా పజాయ సదేవమనుస్సాయ తథాగతో అరహం సమ్మాసమ్బుద్ధో వన్దియో. ఇమే ఖో, ఉపాలి, పఞ్చ వన్దియా’’తి.

అట్ఠకథాయఞ్చ (పరి. అట్ఠ. ౪౬౭) ‘‘ఓతమసితోతి అన్ధకారగతో. తఞ్హి వన్దన్తస్స మఞ్చపాదాదీసుపి నలాటం పటిహఞ్ఞేయ్య. అసమన్నాహరన్తోతి కిచ్చప్పసుతత్తా వన్దనం అసమన్నాహరన్తో. సుత్తోతి నిద్దం ఓక్కన్తో. ఏకావత్తోతి ఏకతో ఆవత్తో సపత్తపక్ఖే ఠితో వేరీ విసభాగపుగ్గలో వుచ్చతి, అయం అవన్దియో. అయఞ్హి వన్దియమానో పాదేనపి పహరేయ్య. అఞ్ఞవిహితోతి అఞ్ఞం చిన్తయమానో. ఖాదన్తోతి పిట్ఠఖజ్జకాదీని ఖాదన్తో. ఉచ్చారఞ్చ పస్సావఞ్చ కరోన్తో అనోకాసగతత్తా అవన్దియో. ఉక్ఖిత్తకోతి తివిధేనపి ఉక్ఖేపనీయకమ్మేన ఉక్ఖిత్తకో అవన్దియో, తజ్జనీయాదికమ్మకతా పన చత్తారో వన్దితబ్బా, ఉపోసథపవారణాపి తేహి సద్ధిం లబ్భన్తి. ఆదితో పట్ఠాయ చ వుత్తేసు అవన్దియేసు నగ్గఞ్చ ఉక్ఖిత్తకఞ్చ వన్దన్తస్సేవ హోతి ఆపత్తి, ఇతరేసం పన అసారుప్పట్ఠేన చ అన్తరా వుత్తకారణేన చ వన్దనా పటిక్ఖిత్తా. ఇతో పరం పచ్ఛాఉపసమ్పన్నాదయో దసపి ఆపత్తివత్థుభావేనేవ అవన్దియా. తే వన్దన్తస్స హి నియమేనేవ ఆపత్తి. ఇతి ఇమేసు పఞ్చసు పఞ్చకేసు తేరస జనే వన్దన్తస్స అనాపత్తి, ద్వాదసన్నం వన్దనాయ ఆపత్తి. ఆచరియో వన్దియోతి పబ్బజ్జాచరియో ఉపసమ్పదాచరియో నిస్సయాచరియో ఉద్దేసాచరియో ఓవాదాచరియోతి అయం పఞ్చవిధోపి ఆచరియో వన్దియో’’తి ఆగతో.

‘‘అన్తరా వుత్తకారణేనాతి తఞ్హి వన్దన్తస్స మఞ్చపాదాదీసు నలాటం పటిహఞ్ఞేయ్యాతిఆదినా వుత్తకారణేనా’’తి సారత్థదీపనియం (సారత్థ. టీ. పరివార ౩.౪౬౭) వుత్తం. విమతివినోదనియం (వి. వి. టి. పరివార ౨.౪౬౭) పన ‘‘మఞ్చపాదాదీసుపి నలాటం పటిహఞ్ఞేయ్యాతి అన్ధకారే చమ్మఖణ్డం పఞ్ఞపేత్వా వన్దితుం ఓనమన్తస్స నలాటం వా అక్ఖి వా మఞ్చాదీసు పటిహఞ్ఞతి. ఏతేన వన్దతోపి ఆపత్తిఅభావం వత్వా వన్దనాయ సబ్బథా పటిక్ఖేపాభావఞ్చ దీపేతి. ఏవం సబ్బత్థ సుత్తన్తరేహి అప్పటిక్ఖిత్తేసు. నగ్గాదీసు పన వన్దితుం న వట్టతీతి. ఏకతో ఆవత్తోతి ఏకస్మిం దోసాగతిపక్ఖే పరివత్తో, పవిట్ఠోతి అత్థో. తేనాహ ‘సపత్తపక్ఖే ఠితో’తి. వన్దియమానోతి ఓనమిత్వా వన్దియమానో. వన్దితబ్బేసు ఉద్దేసాచరియో నిస్సయాచరియో చ యస్మా నవకాపి హోన్తి, తస్మా ‘తే వుడ్ఢా ఏవ వన్దియా’తి వన్దితబ్బా’’తి ఆగతం. వజిరబుద్ధిటీకాయం (వజిర. టీ. పరివార ౪౬౭) ‘‘ఏకావత్తోతిపి పఠన్తి, తస్స కుద్ధో కోధాభిభూతోతి కిర అత్థో. ఏకవత్థోతిపి కేచి, ఉత్తరాసఙ్గం అపనేత్వా ఠితోతి కిర అత్థో. తం సబ్బం అట్ఠకథాయం ఉద్ధటపాళియా విరుజ్ఝతి. ఏకావత్తోతి హి ఉద్ధటం, తస్మా న గహేతబ్బం. అన్తరా వుత్తకారణేనాతి కిచ్చప్పసుతత్తా అసమన్నాహరన్తో ‘నలాటం పటిహఞ్ఞేయ్యా’తిఆదివుత్తకారణేనా’’తి ఆగతం.

దుతియగాథాసఙ్గణికట్ఠకథాయం (పరి. అట్ఠ. ౪౭౭) ‘‘దస పుగ్గలా నాభివాదేతబ్బాతి సేనాసనక్ఖన్ధకే వుత్తా దస జనా. అఞ్జలిసామీచేన చాతి సామీచికమ్మేన సద్ధిం అఞ్జలి చ తేసం న కాతబ్బో. నేవ పానీయపుచ్ఛనతాలవణ్టగ్గహణాది ఖన్ధకవత్తం తేసం దస్సేతబ్బం, న అఞ్జలి పగ్గణ్హితబ్బోతి అత్థో. దసన్నం దుక్కటన్తి తేసంయేవ దసన్నం ఏవం కరోన్తస్స దుక్కటం హోతీ’’తి ఆగతం, తస్మా అఞ్జలికమ్మమత్తమ్పి నేసం న కత్తబ్బన్తి.

‘‘నవకతరేన, భన్తే, భిక్ఖునా వుడ్ఢతరస్స భిక్ఖునో పాదే వన్దన్తేన కతి ధమ్మే అజ్ఝత్తం ఉపట్ఠాపేత్వా పాదా వన్దితబ్బాతి? నవకతరేనుపాలి, భిక్ఖునా వుడ్ఢతరస్స భిక్ఖునో పాదే వన్దన్తేన పఞ్చ ధమ్మే అజ్ఝత్తం ఉపట్ఠాపేత్వా పాదా వన్దితబ్బా. కతమే పఞ్చ? నవకతరేనుపాలి, భిక్ఖునా వుడ్ఢతరస్స భిక్ఖునో పాదే వన్దన్తేన ఏకంసం ఉత్తరాసఙ్గం కత్వా అఞ్జలిం పగ్గహేత్వా ఉభోహి పాణితలేహి పాదాని పరిసమ్బాహన్తేన పేమఞ్చ గారవఞ్చ ఉపట్ఠాపేత్వా పాదా వన్దితబ్బా. నవకతరేనుపాలి, భిక్ఖునా వుడ్ఢతరస్స భిక్ఖునో పాదే వన్దన్తేన ఇమే పఞ్చ ధమ్మే అజ్ఝత్తం ఉపట్ఠాపేత్వా పాదా వన్దితబ్బా’’తి (పరి. ౪౬౯) ఇమస్మిం ఠానే సమ్మాసమ్బుద్ధేన ఆయస్మతో ఉపాలిస్స వన్దనానయోవ ఆచిక్ఖితో.

పఞ్చపతిట్ఠితేన వన్దిత్వాతి ఏత్థ పఞ్చసరూపఞ్చ కథితం. కథం? వుడ్ఢతరస్స పాదే వన్దన్తేన ఉభో అంసే వివరిత్వా వన్దితబ్బా, న చ ఉభో అంసే పారుపిత్వా వన్దితబ్బా, అథ ఖో ఏకంసం ఉత్తరాసఙ్గం కరిత్వా వన్దితబ్బాతి. ఏతేన సఙ్ఘాటి పన ఏకంసం కతాపి అకతాపి నత్థి దోసోతి పకాసితో హోతి. ‘‘దసనఖసమోధానసముజ్జలం కరపుటసఙ్ఖాతం అఞ్జలిం పగ్గహేత్వావ వన్దితబ్బా, న హత్థతలపకాసనమత్తేన వా న హత్థముట్ఠిపకాసనాదినా వా వన్దితబ్బా’’తి చ ‘‘న ఏకేన హత్థేన చీవరకణ్ణఛుపనాదిమత్తేన వన్దితబ్బా, అథ ఖో ఉభోహి పాణితలేహి పాదాని పరిసమ్బాహన్తేన వన్దితబ్బా’’తి చ ‘‘ఏవం వన్దన్తేహి న దుట్ఠచిత్తఞ్చ అనాదరఞ్చ ఉపట్ఠాపేత్వా వన్దితబ్బా, అథ ఖో పేమఞ్చ గారవఞ్చ ఉపట్ఠాపేత్వా పాదా వన్దితబ్బా’’తి చ ఏవం వన్దనానయో ఆచిక్ఖితో హోతి.

కథం పఞ్చపతిట్ఠితసరూపం కథితం? ఇధ ఏకంసం ఉత్తరాసఙ్గం కరిత్వాతి ఏకం, అఞ్జలిం పగ్గహేత్వాతి ఏకం, ఉభోహి పాణితలేహి పాదాని పరిసమ్బాహన్తేనాతి ఏకం, పేమఞ్చ ఉపట్ఠాపేత్వాతి ఏకం, గారవఞ్చ ఉపట్ఠాపేత్వాతి ఏకం, ఏవం పఞ్చపతిట్ఠితసరూపం కథితం హోతి. తేనాహ ‘‘పఞ్చ ధమ్మే అజ్ఝత్తం ఉపట్ఠాపేత్వా పాదా వన్దితబ్బా’’తి. ఏవం సకలలోకస్స హితసుఖకారకేన ధమ్మస్సామినా కాయపణామమనోపణామవసేన మహతో హితసుఖస్స పవత్తనత్థం ఆయస్మతో ఉపాలిత్థేరస్స ఆచిక్ఖితేన వన్దనానయేన వన్దితుం వట్టతి.

ఇదాని పన ఆచరియా అభినవఆగతానం దహరానఞ్చ సామణేరానఞ్చ వన్దనానయం సిక్ఖన్తా న ఇమం ఆహచ్చభాసితం పాళిం గహేత్వా సిక్ఖన్తి, అథ ఖో పవేణీఆగతనయంయేవ గహేత్వా సిక్ఖన్తి. కథం? యది ఠత్వా వన్దథ, ద్వే పాదతలాని సమం భూమియం పతిట్ఠాపేత్వా ద్వే హత్థతలాని సమం ఫుసాపేత్వా నలాటే పతిట్ఠాపేత్వా వన్దితబ్బాభిముఖం ఓనమిత్వా వన్దథాతి, అయం నయో ‘‘ఏవం మహాసత్తో సువణ్ణకదలి వియ బారాణసినగరాభిముఖం ఓనమిత్వా మాతాపితరో వన్దిత్వా’’తి ఇమం జాతకట్ఠకథావచనఞ్చ ‘‘దసనఖసమోధానసముజ్జలం అఞ్జలిం పగ్గయ్హ సిరస్మిం పతిట్ఠాపేత్వా’’తిఆదిఅట్ఠకథావచనఞ్చ అనులోమేతి. ఇధ పన ద్వే పాదతలాని, ద్వే హత్థతలాని, నలాటఞ్చాతి పఞ్చసు పతిట్ఠితానీతి సరూపం వదన్తి. యది నిసీదిత్వా వన్దథ, పఠమం ద్వే పాదతలాని భూమియం సమం పతిట్ఠాపేత్వా ద్వే జాణుమణ్డలాని సమం ఉస్సాపేత్వా ద్వే కప్పరాని ద్విన్నం జాణూనం ఉపరి సమం ఠపేత్వా ద్వే హత్థతలాని సమం ఫుసితాని కత్వా అఞ్జలిసఙ్ఖాతం కరపుటం సిరసఙ్ఖాతే నలాటే పతిట్ఠాపేత్వా వన్దథ. తతో ఓనమిత్వా ద్వే జాణుమణ్డలాని చ ద్వే కప్పరాని చ భూమియం సమం పతిట్ఠాపేత్వా ద్వే హత్థతలాని పసారేత్వా సమం భూమియం ఠపేత్వా సీసం ఉభిన్నం హత్థపిట్ఠీనం ఉపరి కత్వా భూమియం పతిట్ఠాపేత్వా వన్దథాతి. ఏత్థ తు ద్వే పాదతలాని ఏకం కత్వా, తథా ద్వే జాణుమణ్డలాని ఏకం, ద్వే కప్పరాని ఏకం, ద్వే హత్థతలాని ఏకం, సీసం ఏకం కత్వా పఞ్చపతిట్ఠితసరూపం కథేన్తి. ఏస నయో పాళిఅట్ఠకథాటీకాసు న దిట్ఠో.

సమీపం గన్త్వా పాదానం వన్దనకాలే పన ఏకచ్చే పఠమం అత్తనో సీసం హత్థేన పరామసిత్వా తేన హత్థద్వయేన థేరానం జాణుమణ్డలం చీవరస్స ఉపరియేవ సమ్బాహన్తి. ఏకచ్చే పఠమం థేరానం జాణుమణ్డలం సచీవరంయేవ పరామసిత్వా తేనేవ హత్థద్వయేన అత్తనో సీసం పరామసన్తి. ఏకచ్చే ఛుపనమత్తమేవ కరోన్తి. ఏసపి నయో న కిస్మిఞ్చి దిట్ఠో. రామఞ్ఞదేసియా పన భిక్ఖూ ఏవం సమీపం గన్త్వా వన్దనకాలే థేరానం పాదగ్గం అపస్సన్తాపి పరియేసిత్వా చీవరతో నీహరిత్వా పాదగ్గమేవ పునప్పునం హత్థేన సమ్బాహిత్వా సీసేన పవట్టేత్వా చుమ్బిత్వా లేహిత్వా చిరప్పవాసాగతపియమనాపఉపజ్ఝాయం వా ఆచరియం వా పస్సన్తా వియ కత్వా వన్దన్తి. తం కిరియం పరివారపాళియం ‘‘ఉభోహి పాణితలేహి పాదాని పరిసమ్బాహన్తేన పేమఞ్చ గారవఞ్చ ఉపట్ఠాపేత్వా పాదా వన్దితబ్బా’’తి ఆగతపాళియా సంసన్దతి వియ దిస్సతి. తేపి న సబ్బే పాళిం పస్సన్తి, పవేణీవసేనేవ కరోన్తి, తస్మా సబ్బేసం హితత్థం పాళినయో అమ్హేహి ఉద్ధటో. పవేణీఆగతనయతో హి పాళినయో బలవతరో, తస్మా భగవతో ఆణం గరుం కరోన్తేహి సప్పురిసేహి పాళినయో సమాసేవితబ్బోతి అమ్హాకం ఖన్తి, వీమంసిత్వా గహేతబ్బం.

ఆసన్దాదికథా

౫౫. ఆసన్దాదికథాయం చతురస్సపీఠన్తి సమచతురస్సం. అట్ఠఙ్గులపాదం వట్టతీతి అట్ఠఙ్గులపాదకమేవ వట్టతి. పమాణాతిక్కన్తోపి వట్టతీతి సమచతురస్సమేవ సన్ధాయ వుత్తం. ఆయతచతురస్సా పన సత్తఙ్గపఞ్చఙ్గాపి ఉచ్చపాదా న వట్టన్తి. వేత్తేహేవ చతురస్సాదిఆకారేన కతం భద్దపీఠన్తి ఆహ ‘‘వేత్తమయపీఠ’’న్తి. దారుపట్టికాయ ఉపరీతి అటనిఆకారేన ఠితదారుపటలస్స హేట్ఠా. ఉద్ధం పాదం కత్వా పవేసనకాలఞ్హి సన్ధాయ ‘‘ఉపరీ’’తి వుత్తం. ఏళకస్స పచ్ఛిమపాదద్వయం వియ వఙ్కాకారేన ఠితత్తా పనేతం ‘‘ఏళకపాదపీఠ’’న్తి (వి. వి. టీ. చూళవగ్గ ౨.౨౯౭) వుత్తం.

ఉచ్చాసయనమహాసయనకథా

౫౬. ఉచ్చాసయనమహాసయనకథాయం ‘‘వాళరూపానీతి ఆహరిమాని వాళరూపాని, ‘అకప్పియరూపాకులో అకప్పియమఞ్చో పల్లఙ్కో’తి సారసమాసే వుత్తం. దీఘలోమకో మహాకోజవోతి చతురఙ్గులాధికలోమో కాళకోజవో. ‘చతురఙ్గులాధికాని కిర తస్స లోమానీ’తి వచనతో చతురఙ్గులతో హేట్ఠా వట్టతీతి వదన్తి. వానచిత్రో ఉణ్ణామయత్థరణోతి భిత్తిచ్ఛేదాదివసేన విచిత్రో ఉణ్ణామయత్థరణో. ఘనపుప్ఫకో ఉణ్ణామయత్థరణోతి ఉణ్ణామయలోహితత్థరణో. పకతితూలికాతి రుక్ఖతూలలతాతూలపోటకీతూలసఙ్ఖాతానం తిణ్ణం తూలానం అఞ్ఞతరపుణ్ణా తూలికా. ‘ఉద్దలోమీతి ఉభతోదసం ఉణ్ణామయత్థరణం. ఏకన్తలోమీతి ఏకతోదసం ఉణ్ణామయత్థరణ’న్తి దీఘనికాయట్ఠకథాయం వుత్తం. సారసమాసే పన ‘ఉద్దలోమీతి ఏకతోఉగ్గతపుప్ఫం. ఏకన్తలోమీతి ఉభతోఉగ్గతపుప్ఫ’న్తి వుత్తం. ‘కోసేయ్యకట్టిస్సమయన్తి కోసేయ్యకసటమయ’న్తి ఆచరియధమ్మపాలత్థేరేన వుత్తం. సుద్ధకోసేయ్యన్తి రతనపరిసిబ్బనరహితం. దీఘనికాయట్ఠకథాయం పనేత్థ ‘ఠపేత్వా తూలికం సబ్బానేవ గోనకాదీని రతనపరిసిబ్బితాని న వట్టన్తీ’తి వుత్తం. తత్థ ‘ఠపేత్వా తూలిక’న్తి ఏతేన రతనపరిసిబ్బనరహితాపి తూలికా న వట్టతీతి దీపేతి. ‘రతనపరిసిబ్బితాని న వట్టన్తీ’తి ఇమినా పన యాని రతనపరిసిబ్బితాని, తాని భూమత్థరణవసేన యథానురూపం మఞ్చాదీసు చ ఉపనేతుం వట్టతీతి దీపితన్తి వేదితబ్బం. ఏత్థ చ వినయపరియాయం పత్వా గరుకే ఠాతబ్బత్తా ఇధ వుత్తనయేనేవేత్థ వినిచ్ఛయో వేదితబ్బో. సుత్తన్తికదేసనాయ పన గహట్ఠానమ్పి వసేన వుత్తత్తా తేసం సఙ్గణ్హనత్థం ‘ఠపేత్వా తూలికం…పే… వట్టతీ’తి వుత్తన్తి అపరే.

అజినచమ్మేహీతి అజినమిగచమ్మేహి. తాని కిర చమ్మాని సుఖుమతరాని, తస్మా దుపట్టతిపట్టాని కత్వా సిబ్బన్తి. తేన వుత్తం ‘అజినప్పవేణీ’తి. ఉత్తరం ఉపరిభాగం ఛాదేతీతి ఉత్తరచ్ఛదో, వితానం, తఞ్చ లోహితవితానం ఇధాధిప్పేతన్తి ఆహ ‘ఉపరిబద్ధేన రత్తవితానేనా’తి, ‘రత్తవితానేసు చ కాసావం వట్టతి, కుసుమ్భాదిరత్తమేవ న వట్టతీ’తి గణ్ఠిపదేసు వుత్తం. మహాఉపధానన్తి పమాణాతిక్కన్తం ఉపధానం. ఏత్థ చ కిఞ్చాపి దీఘనికాయట్ఠకథాయం ‘అలోహితకాని ద్వేపి వట్టన్తియేవ, తతో ఉత్తరి లభిత్వా అఞ్ఞేసం దాతబ్బాని. దాతుమసక్కోన్తో మఞ్చే తిరియం అత్థరిత్వా ఉపరిపచ్చత్థరణం దత్వా నిపజ్జితుమ్పి లభతీ’తి అవిసేసేన వుత్తం, సేనాసనక్ఖన్ధకవణ్ణనాయం (చూళవ. అట్ఠ. ౨౯౭) పన ‘అగిలానస్స సీసూపధానఞ్చ పాదూపధానఞ్చాతి ద్వయమేవ వట్టతి. గిలానస్స బిమ్బోహనాని సన్థరిత్వా ఉపరి చ పచ్చత్థరణం దత్వా నిపజ్జితుమ్పి వట్టతీ’తి వుత్తత్తా గిలానోయేవ మఞ్చే తిరియం అత్థరిత్వా నిపజ్జితుం వట్టతీతి వేదితబ్బం. అభినిస్సాయ నిసీదితున్తి అపస్సాయ నిసీదితు’’న్తి ఏత్తకో వినిచ్ఛయో సారత్థదీపనియం ఆగతో.

విమతివినోదనియం (వి. వి. టీ. మహావగ్గ ౨.౨౫౪) – పన వాళరూపానీతి ఆహరిమాని వాళరూపాని. చతురఙ్గులాధికానీతి ఉద్దలోమీఏకన్తలోమీహి విసేసదస్సనం. చతురఙ్గులతో హి ఊనాని కిర ఉద్దలోమీఆదీసు పవిసన్తి. వానచిత్రో ఉణ్ణామయత్థరణోతి నానావణ్ణేహి ఉణ్ణామయసుత్తేహి భిత్తిచ్ఛేదాదివసేన వాయిత్వా కతచిత్తత్థరణో. ఘనపుప్ఫకోతి బహలరాగో. పకతితూలికాతి తూలపుణ్ణా భిసి. వికతికాతి సీహరూపాదివసేన వానచిత్రావ గయ్హతి. ‘‘ఉద్దలోమీతి ఉభతోదసం ఉణ్ణామయత్థరణం. ఏకన్తలోమీతి ఏకన్తదసం ఉణ్ణామయత్థరణ’’న్తి దీఘనికాయట్ఠకథాయం వుత్తం. కోసేయ్యకట్టిస్సమయన్తి కోసియసుత్తానం అన్తరా సువణ్ణమయసుత్తాని పవేసేత్వా వీతం, సువణ్ణసుత్తం కిర కట్టిస్సం కసటన్తి చ వుచ్చతి. తేనేవ ‘‘కోసేయ్యకసటమయ’’న్తి ఆచరియధమ్మపాలత్థేరేన వుత్తన్తి వదన్తి. రతనపరిసిబ్బితన్తి సువణ్ణలిత్తం. సుద్ధకోసేయ్యన్తి రతనపరిసిబ్బనరహితం.

అజినమిగచమ్మానం అతిసుఖుమత్తా దుపట్టతిపట్టాని కత్వా సిబ్బన్తీతి వుత్తం ‘‘అజినప్పవేణీ’’తి. రత్తవితానేనాతి సబ్బరత్తేన వితానేన. యం పన నానావణ్ణం వానచిత్తం వా లేపచిత్తం వా, తం వట్టతి. ఉభతోలోహితకూపధానేపి ఏసేవ నయో. చిత్రం వాతి ఇదం పన సబ్బథా కప్పియత్తా వుత్తం, న పన ఉభతోఉపధానేసు అకప్పియత్తా. న హి లోహితకసద్దో చిత్తే వట్టతి. పటలిగ్గహణేనేవ చిత్తకస్సపి అత్థరణస్స సఙ్గహేతబ్బప్పసఙ్గతో. కాసావం పన లోహితఙ్గవోహారం న గచ్ఛతి, తస్మా వితానేపి ఉభతోఉపధానేపి వట్టతి. సచే పమాణయుత్తన్తిఆది అఞ్ఞస్స పమాణాతిక్కన్తస్స బిమ్బోహనస్స పటిక్ఖిత్తభావదస్సనత్థం వుత్తం, న పన ఉచ్చాసయనమహాసయనభావదస్సనత్థం తథా అవుత్తత్తా, తం పన ఉపధానం ఉపోసథికానం గహట్ఠానం వట్టతి. ఉచ్చాసయనమహాసయనమేవ హి తదా తేసం న వట్టతి. దీఘనికాయట్ఠకథాదీసు కిఞ్చాపి ‘‘ఠపేత్వా తూలికం సబ్బానేవ గోనకాదీని రతనపరిసిబ్బితాని న వట్టన్తీ’’తి వుత్తం, వినయట్ఠకథా ఏవ పన కప్పియాకప్పియభావే పమాణన్తి గహేతబ్బం. అభినిస్సాయాతి అపస్సాయాతి వుత్తం.

పాసాదపరిభోగకథా

పాసాదపరిభోగకథాయం సారత్థదీపనియం వజిరబుద్ధిటీకాయఞ్చ న కిఞ్చి వుత్తం. విమతివినోదనియం (వి. వి. టీ. చూళవగ్గ ౨.౩౨౦) పన ‘‘సువణ్ణరజతాదివిచిత్రానీతి సఙ్ఘికసేనాసనం సన్ధాయ వుత్తం. పుగ్గలికం పన సువణ్ణాదివిచిత్రం భిక్ఖుస్స సమ్పటిచ్ఛితుమేవ న వట్టతి ‘న కేనచి పరియాయేన జాతరూపరజతం సాదితబ్బ’న్తి (మహావ. ౨౯౯) వుత్తత్తా. తేనేవేత్థ అట్ఠకథాయం (చూళవ. అట్ఠ. ౩౨౦) ‘సఙ్ఘికవిహారే వా పుగ్గలికవిహారే వా’తి వుత్తం. గోనకాదిఅకప్పియభణ్డవిసయే ఏవ వుత్తం ఏకభిక్ఖుస్సపి తేసం గహణే దోసాభావా’’తి వుత్తం.

ఉపాహనకథా

ఉపాహనకథాయం ‘‘అద్దారిట్ఠకవణ్ణాతి అభినవారిట్ఠఫలవణ్ణా, ఉదకేన తిన్తకాకపత్తవణ్ణాతిపి వదన్తి. ఉణ్ణాహి కతపాదుకాతి ఉణ్ణాలోమమయకమ్బలేహి, ఉణ్ణాలోమేహి ఏవ వా కతపాదుకా. కాళసీహోతి కాళముఖవానరజాతి. సేసమేత్థ పాళితో చ అట్ఠకథాతో చ సువిఞ్ఞేయ్యమేవా’’తి సారత్థదీపనియం (సారత్థ. టీ. మహావగ్గ ౩.౨౪౬) వుత్తం. విమతివినోదనియం (వి. వి. టీ. మహావగ్గ ౨.౨౪౬) పన ‘‘అద్దారిట్ఠకవణ్ణాతి అల్లారిట్ఠఫలవణ్ణా, తిన్తకాకపక్ఖవణ్ణాతిపి వదన్తి. రజనన్తి ఉపరిలిత్తనీలాదివణ్ణం సన్ధాయ వుత్తం. తేనాహ ‘చోళకేన పుఞ్ఛిత్వా’తి. తఞ్హి తథా పుఞ్ఛితే విగచ్ఛతి. యం పన చమ్మస్స దుగ్గన్ధాపనయనత్థం కాళరత్తాదిరజనేహి రఞ్జితత్తా కాళరత్తాదివణ్ణం హోతి, తం చోళాదీహి అపనేతుం న సక్కా చమ్మగతికమేవ, తస్మా తం వట్టతీతి దట్ఠబ్బం. ఖల్లకన్తి సబ్బపణ్హిపిధానచమ్మం అపరిగళనత్థం పణ్హియా ఉపరిభాగే అపిధాయ ఆరోపనబన్ధనమత్తం వట్టతి. విచిత్రాతి సణ్ఠానతో విచిత్రపట్టా అధిప్పేతా, న వణ్ణతో సబ్బసో అపనేతబ్బేసు ఖల్లకాదీసు పవిట్ఠత్తా. బిళాలసదిసముఖత్తా మహాఉలూకా పక్ఖిబిళాలాతి వుచ్చన్తి, తేసం చమ్మం నామ పక్ఖలోమమేవ. ఉణ్ణాహి కతపాదుకాతి ఏత్థ ఉణ్ణామయకమ్బలేహి కతపాదుకా సఙ్గయ్హన్తి. కాళసీహోతి కాళముఖవానరజాతి. చమ్మం న వట్టతీతి నిసీదనత్థరణం కాతుం న వట్టతి, భూమత్థరణాదివసేన పరిభోగో వట్టతేవా’’తి వుత్తం.

వజిరబుద్ధిటీకాయం (వజిర. టీ. మహావగ్గ ౨౫౯) పన ‘‘మిగమాతుకోతి తస్స నామం, వాతమిగోతి చ తస్స నామం. ‘కాళసీహో కాళముఖో కపీ’తి లిఖితం. చమ్మం న వట్టతీతి యేన పరియాయేన చమ్మం వట్టిస్సతి, సో పరతో ఆవిభవిస్సతి. ‘అత్తనో పుగ్గలికవసేన పచ్చాహారో పటిక్ఖిత్తో’తి వుత్తం. ‘న, భిక్ఖవే, కిఞ్చి చమ్మం ధారేతబ్బ’న్తి ఏత్తావతా సిద్ధే ‘న, భిక్ఖవే, గోచమ్మ’న్తి ఇదం పరతో ‘అనుజానామి, భిక్ఖవే, సబ్బపచ్చన్తిమేసు జనపదేసు చమ్మాని అత్థరణానీ’తి (మహావ. ౨౫౯) ఏత్థ అనుమతిప్పసఙ్గభయా వుత్తన్తి వేదితబ్బ’’న్తి వుత్తం.

యానకథా

యానకథాయం ‘‘అనుజానామి, భిక్ఖవే, పురిసయుత్తం హత్థవట్టక’’న్తి (మహావ. ౨౫౩) ఏత్థ అనుజానామి, భిక్ఖవే, పురిసయుత్తం, అనుజానామి, భిక్ఖవే, హత్థవట్టకన్తి ఏవం పచ్చేకం వాక్యపరిసమాపనం అధిప్పేతన్తి ఆహ ‘‘పురిసయుత్తం ఇత్థిసారథి వా…పే… పురిసా వా, వట్టతియేవా’’తి. ‘‘పీఠకసివికన్తి పీఠకయానం. పాటఙ్కిన్తి అన్దోలికాయేతం అధివచన’’న్తి సారత్థదీపనియం (సారత్థ. టీ. మహావగ్గ ౩.౨౫౩) వుత్తం, ‘‘పీఠకసివికన్తి ఫలకాదినా కతం పీఠకయానం. పటపోతలికం అన్దోలికా. సబ్బమ్పి యానం ఉపాహనేనపి గన్తుం అసమత్థస్స గిలానస్స అనుఞ్ఞాత’’న్తి విమతివినోదనియం (వి. వి. టీ. మహావగ్గ ౨.౨౫౩).

చీవరకథా

౫౭. చీవరకథాయం ‘‘అహతకప్పానన్తి ఏకవారధోతానం. ఉతుద్ధటానన్తి ఉతుతో దీఘకాలతో ఉద్ధటానం హతవత్థకానం, పిలోతికానన్తి వుత్తం హోతి. పాపణికేతి అన్తరాపణతో పతితపిలోతికచీవరే. ఉస్సాహో కరణీయోతి పరియేసనా కాతబ్బా. పరిచ్ఛేదో పనేత్థ నత్థి, పట్టసతమ్పి వట్టతి. సబ్బమిదం సాదియన్తస్స భిక్ఖునో వసేన వుత్తం. అగ్గళం తున్నన్తి ఏత్థ ఉద్ధరిత్వా అల్లీయాపనఖణ్డం అగ్గళం, సుత్తేన సంసిబ్బితం తున్నం, వట్టేత్వా కరణం ఓవట్టికం. కణ్డుపకం వుచ్చతి ముద్దికా. దళీకమ్మన్తి అనుద్ధరిత్వావ ఉపస్సయం కత్వా అల్లీయాపనకం వత్థఖణ్డ’’న్తి అట్ఠకథాయం ఆగతం. సారత్థదీపనియం (సారత్థ. టీ. మహావగ్గ ౩.౩౪౮) పన ‘‘అచ్ఛుపేయ్యన్తి పతిట్ఠపేయ్యం. హతవత్థకానన్తి కాలాతీతవత్థానం. ఉద్ధరిత్వా అల్లీయాపనఖణ్డన్తి దుబ్బలట్ఠానం అపనేత్వా అల్లీయాపనవత్థఖణ్డ’’న్తి వుత్తం. దిగుణం సఙ్ఘాటిన్తి దుపట్టం సఙ్ఘాటిం. ఏకచ్చియన్తి ఏకపట్టం అగ్గపట్టం. అగ్గళం అజ్ఝాపేస్సన్తి జిణ్ణట్ఠానే పిలోతికఖణ్డం లగ్గాపేయ్యం.

ఛిన్నచీవరకథా

ఛిన్నచీవరకథాయం తీసు పన చీవరేసు ద్వే వా ఏకం వా ఛిన్దిత్వా కాతబ్బన్తి ఏత్థ ‘‘అనుజానామి, భిక్ఖవే, ఛిన్నకం సఙ్ఘాటిం ఛిన్నకం ఉత్తరాసఙ్గం ఛిన్నకం అన్తరవాసక’’న్తి (మహావ. ౩౪౫) వచనతో పఞ్చఖణ్డసత్తఖణ్డాదివసేన ఛిన్దిత్వావ కాతబ్బం, న అచ్ఛిన్దిత్వాతి అత్థో. సచే నప్పహోతి, ఆగన్తుకపట్టం దాతబ్బన్తి ఏత్థ యది ఛిన్దిత్వా కతే తిణ్ణమ్పి చీవరానం అత్థాయ సాటకో నప్పహోతి, ద్వే చీవరాని ఛిన్నకాని కాతబ్బాని, ఏకం చీవరం అచ్ఛిన్నకం కత్తబ్బం. ద్వీసు చీవరేసు ఛిన్దిత్వా కతేసు సాటకో నప్పహోతి, ద్వే చీవరాని అచ్ఛిన్నకాని, ఏకం చీవరం ఛిన్నకం కాతబ్బం. ఏకస్మిమ్పి చీవరే ఛిన్దిత్వా కతే సాటకో నప్పహోతి, ఏవం సతి అచ్ఛిన్దిత్వా ఆగన్తుకపట్టం దాతబ్బన్తి అత్థో. తమత్థం పాళియా సాధేతుం ‘‘వుత్తఞ్హేత’’న్తిఆదిమాహ. తత్థ అన్వాధికమ్పి ఆరోపేతున్తి ఏవం అప్పహోన్తే సతి ఆగన్తుకపట్టమ్పి ఆరోపేతుం అనుజానామీతి అత్థో.

అకప్పియచీవరకథా

అకప్పియచీవరకథాయం ‘‘నగ్గియం కుసచీరం ఫలకచీరం కేసకమ్బలం వాళకమ్బలం ఉలూకపక్ఖికం అజినక్ఖిప’’న్తి ఇమాని తిత్థియసమాదానత్తా థుల్లచ్చయవత్థూనీతి భగవతా పటిక్ఖిత్తాని. తత్థ నగ్గియన్తి నగ్గభావో అచేలకభావో. కుసచీరన్తి కుసేన గన్థేత్వా కతచీవరం. వాకచీరన్తి తాపసానం వక్కలం. ఫలకచీరన్తి ఫలకసణ్ఠానాని ఫలకాని సిబ్బిత్వా కతచీవరం. కేసకమ్బలన్తి కేసేహి తన్తే వాయిత్వా కతకమ్బలం. వాలకమ్బలన్తి చామరీవాలేహి వాయిత్వా కతకమ్బలం. ఉలూకపక్ఖికన్తి ఉలూకసకుణస్స పక్ఖేహి కతనివాసనం. అజినక్ఖిపన్తి సలోమం సఖురం అజినమిగచమ్మం. తాని తిత్థియద్ధజభూతాని అచీవరభావేన పాకటానీతి ఆచరియేన ఇధ న వుత్తాని. పోత్థకో పన అపాకటోతి తం వత్వా సబ్బనీలకాదీని దుక్కటవత్థుకాని వుత్తాని. ‘‘తిపట్టచీవరస్స వా మజ్ఝే దాతబ్బానీ’’తి వుత్తత్తా తిపట్టచీవరం ధారేతుం వట్టతీతి సిద్ధం. తిపట్టాదీనఞ్చ బహుపట్టచీవరానం అన్తరే ఈదిసాని అసారుప్పవణ్ణాని పటపిలోతికాని కాతబ్బానీతి దస్సేతి. కఞ్చుకం నామ సీసతో పటిముఞ్చిత్వా కాయారుళ్హవత్థం. తేనాహ ‘‘ఫాలేత్వా రజిత్వా పరిభుఞ్జితుం వట్టతీ’’తి. వేఠనన్తి సీసవేఠనం. తిరీటన్తి మకుటం. తస్స విసేసం దస్సేతుం ‘‘తిరీటకం పనా’’తిఆదిమాహ.

చీవరవిచారణకథా

చీవరవిచారణకథాయం ‘‘పణ్డితో, భిక్ఖవే, ఆనన్దో, మహాపఞ్ఞో, భిక్ఖవే, ఆనన్దో. యత్ర హి నామ మయా సంఖిత్తేన భాసితస్స విత్థారేన అత్థం ఆజానిస్సతి, కుసిమ్పి నామ కరిస్సతి, అడ్ఢకుసిమ్పి నామ కరిస్సతి, మణ్డలమ్పి నామ కరిస్సతి, అడ్ఢమణ్డలమ్పి నామ కరిస్సతి, వివట్టమ్పి నామ కరిస్సతి, అనువివట్టమ్పి నామ కరిస్సతి, గీవేయ్యకమ్పి నామ కరిస్సతి, జఙ్ఘేయ్యకమ్పి నామ కరిస్సతి, బాహన్తమ్పి నామ కరిస్సతి, ఛిన్నకం భవిస్సతి, సత్థలూఖం సమణసారుప్పం పచ్చత్థికానఞ్చ అనభిచ్ఛిత’’న్తి (మహావ. ౩౪౫) వచనతో ‘‘పస్ససి త్వం, ఆనన్ద, మగధఖేత్తం అచ్ఛిబద్ధం పాళిబద్ధం మరియాదబద్ధం సిఙ్ఘాటకబద్ధ’’న్తి భగవతో సంఖిత్తేన వుత్తవచనం సుత్వా ఆయస్మా ఆనన్దో భగవతో అజ్ఝాసయానురూపం సమ్బహులానం భిక్ఖూనం చీవరం సంవిదహి. తథా ఇదానిపి ఏవరూపం చీవరం సంవిదహితబ్బం.

తత్థ ‘‘అచ్ఛిబద్ధన్తి చతురస్సకేదారబద్ధం. పాళిబద్ధన్తి ఆయామతో చ విత్థారతో చ దీఘమరియాదబద్ధం. మరియాదబద్ధన్తి అన్తరన్తరా రస్సమరియాదబద్ధం. సిఙ్ఘాటకబద్ధన్తి మరియాదాయ మరియాదం వినివిజ్ఝిత్వా గతట్ఠానే సిఙ్ఘాటకబద్ధం, చతుక్కసణ్ఠానన్తి అత్థో. యత్ర హి నామాతి యో నామ. కుసిమ్పి నామాతిఆదీసు కుసీతి ఆయామతో చ విత్థారతో చ అనువాతాదీనం దీఘపట్టానమేతం అధివచనం. అడ్ఢకుసీతి అన్తరన్తరారస్సపట్టానం నామం. మణ్డలన్తి పఞ్చఖణ్డికస్స చీవరస్స ఏకేకస్మిం ఖణ్డే మహామణ్డలం. అడ్ఢమణ్డలన్తి ఖుద్దకమణ్డలం. వివట్టన్తి మణ్డలఞ్చ అడ్ఢమణ్డలఞ్చ ఏకతో కత్వా సిబ్బితం మజ్ఝిమఖణ్డం. అనువివట్టన్తి తస్స ఉభోసు పస్సేసు ద్వే ఖణ్డాని. గీవేయ్యకన్తి గీవావేఠనట్ఠానే దళ్హీకరణత్థం అఞ్ఞసుత్తసంసిబ్బితం ఆగన్తుకపట్టం. జఙ్ఘేయ్యకన్తి జఙ్ఘపాపుణనట్ఠానే తథేవ సంసిబ్బితం పట్టం. గీవాట్ఠానే చ జఙ్ఘట్ఠానే చ పట్టానమేతం నామన్తి. బాహన్తన్తి అనువివట్టానం బహి ఏకేకం ఖణ్డం. ఇతి పఞ్చఖణ్డికచీవరేనేతం విచారితన్తి. అథ వా అనువివట్టన్తి వివట్టస్స ఏకపస్సతో ద్విన్నం ఏకపస్సతో ద్విన్నన్తి చతున్నమ్పి ఖణ్డానమేతం నామం. బాహన్తన్తి సుప్పమాణం చీవరం పారుపన్తేన సంహరిత్వా బాహాయ ఉపరి ఠపితా ఉభో అన్తా బహిముఖా తిట్ఠన్తి, తేసం ఏతం నామం. అయమేవ హి నయో మహాఅట్ఠకథాయం వుత్తో’’తి అట్ఠకథాయం (మహావ. అట్ఠ. ౩౪౫) ఆగతో.

చీవరసిబ్బనకథా

దణ్డకథినేనచీవరసిబ్బనకథాయం – తేన ఖో పన సమయేన భిక్ఖూ తత్థ తత్థ ఖీలం నిక్ఖనిత్వా సమ్బన్ధిత్వా చీవరం సిబ్బేన్తి, చీవరం వికణ్ణం హోతి. భగవతో ఏతమత్థం ఆరోచేసుం – అనుజానామి, భిక్ఖవే, కథినం కథినరజ్జుం, తత్థ తత్థ ఓబన్ధిత్వా చీవరం సిబ్బేతున్తి. విసమే కథినం పత్థరన్తి, కథినం పరిభిజ్జతి…పే… న, భిక్ఖవే, విసమే కథినం పత్థరితబ్బం, యో పత్థరేయ్య, ఆపత్తి దుక్కటస్సాతి.

ఛమాయ కథినం పత్థరన్తి, కథినం పంసుకితం హోతి. అనుజానామి, భిక్ఖవే, తిణసన్థారకన్తి. కథినస్స అన్తో జీరతి. అనుజానామి, భిక్ఖవే, అనువాతం పరిభణ్డం ఆరోపేతున్తి. కథినం నప్పహోతి. అనుజానామి, భిక్ఖవే, దణ్డకథినం బిదలకం సలాకం వినన్ధనరజ్జుం వినన్ధనసుత్తకం వినన్ధిత్వా చీవరం సిబ్బేతున్తి. సుత్తన్తరికాయో విసమా హోన్తి. అనుజానామి, భిక్ఖవే, కళిమ్భకన్తి. సుత్తా వఙ్కా హోన్తి. అనుజానామి, భిక్ఖవే, మోఘసుత్తకన్తి.

తేన ఖో పన సమయేన భిక్ఖూ అధోతేహి పాదేహి కథినం అక్కమన్తి, కథినం దుస్సతి. భగవతో ఏతమత్థం ఆరోచేసుం – న, భిక్ఖవే, అధోతేహి పాదేహి కథినం అక్కమితబ్బం, యో అక్కమేయ్య, ఆపత్తి దుక్కటస్సాతి.

తేన ఖో పన సమయేన భిక్ఖూ అల్లేహి పాదేహి కథినం అక్కమన్తి, కథినం దుస్సతి. భగవతో ఏతమత్థం ఆరోచేసుం – న, భిక్ఖవే, అల్లేహి పాదేహి కథినం అక్కమితబ్బం, యో అక్కమేయ్య, ఆపత్తి దుక్కటస్సాతి.

తేన ఖో పన సమయేన భిక్ఖూ సఉపాహనా కథినం అక్కమన్తి, కథినం దుస్సతి. భగవతో ఏతమత్థం ఆరోచేసుం – న, భిక్ఖవే, సఉపాహనేన కథినం అక్కమితబ్బం. యో అక్కమేయ్య, ఆపత్తి దుక్కటస్సాతి.

తేన ఖో పన సమయేన భిక్ఖూ చీవరం సిబ్బన్తా అఙ్గులియా పటిగ్గణ్హన్తి, అఙ్గులియో దుక్ఖా హోన్తి. భగవతో ఏతమత్థం ఆరోచేసుం – అనుజానామి, భిక్ఖవే, పటిగ్గహన్తి.

తేన ఖో పన సమయేన ఛబ్బగ్గియా భిక్ఖూ ఉచ్చావచే పటిగ్గహే ధారేన్తి సువణ్ణమయం రూపియమయం. మనుస్సా ఉజ్ఝాయన్తి ఖీయన్తి విపాచేన్తి ‘‘సేయ్యథాపి గిహీ కామభోగినో’’తి. భగవతో ఏతమత్థం ఆరోచేసుం – న, భిక్ఖవే, ఉచ్చావచా పటిగ్గహా ధారేతబ్బా, యో ధారేయ్య, ఆపత్తి దుక్కటస్సాతి. అనుజానామి, భిక్ఖవే, అట్ఠిమయం…పే… సఙ్ఖనాభిమయన్తి.

తేన ఖో పన సమయేన సూచియోపి సత్థకాపి పటిగ్గహాపి నస్సన్తి. భగవతో ఏతమత్థం ఆరోచేసుం – అనుజానామి, భిక్ఖవే, ఆవేసనవిత్థకన్తి. ఆవేసనవిత్థకే సమాకులా హోన్తి. భగవతో ఏతమత్థం ఆరోచేసుం – అనుజానామి, భిక్ఖవే, పటిగ్గహథవికన్తి. అంసబద్ధకో న హోతి…పే… అనుజానామి, భిక్ఖవే, అంసబద్ధకం బన్ధనసుత్తకన్తి.

తేన ఖో పన సమయేన భిక్ఖూ అబ్భోకాసే చీవరం సిబ్బన్తా సీతేనపి ఉణ్హేనపి కిలమన్తి. భగవతో ఏతమత్థం ఆరోచేసుం – అనుజానామి, భిక్ఖవే, కథినసాలం కథినమణ్డపన్తి. కథినసాలా నీచవత్థుకా హోతి, ఉదకేన ఓత్థరీయతి. భగవతో ఏతమత్థం ఆరోచేసుం – అనుజానామి, భిక్ఖవే, ఉచ్చవత్థుకం కాతున్తి. చయో పరిపతతి. అనుజానామి, భిక్ఖవే, చినితుం తయో చయే ఇట్ఠకచయం, సిలాచయం, దారుచయన్తి. ఆరోహన్తా విహఞ్ఞన్తి. అనుజానామి, భిక్ఖవే, తయో సోపానే ఇట్ఠకసోపానం, సిలాసోపానం, దారుసోపానన్తి. ఆరోహన్తా పరిపతన్తి. అనుజానామి, భిక్ఖవే, ఆలమ్బనబాహన్తి. కథినసాలాయ తిణచుణ్ణం పరిపతతి. అనుజానామి, భిక్ఖవే, ఓగుమ్ఫేత్వా ఉల్లిత్తావలిత్తం కాతుం సేతవణ్ణం కాళవణ్ణం గేరుకపరికమ్మం మాలాకమ్మం లతాకమ్మం మకరదన్తకం పఞ్చపటికం చీవరరజ్జున్తి.

తేన ఖో పన సమయేన భిక్ఖూ చీవరం సిబ్బేత్వా తథేవ కథినం ఉజ్ఝిత్వా పక్కమన్తి, ఉన్దూరేహిపి ఉపచికాహిపి ఖజ్జతి. భగవతో ఏతమత్థం ఆరోచేసుం – అనుజానామి, భిక్ఖవే, కథినం సఙ్ఘరితున్తి. కథినం పరిభిజ్జతి. అనుజానామి, భిక్ఖవే, గోఘంసికాయ కథినం సఙ్ఘరితున్తి. కథినం వినివేఠియతి. అనుజానామి, భిక్ఖవే, బన్ధనరజ్జున్తి.

తేన ఖో పన సమయేన భిక్ఖూ కుట్టేపి థమ్భేపి కథినం ఉస్సాపేత్వా పక్కమన్తి, పరిపతిత్వా కథినం భిజ్జతి. భగవతో ఏతమత్థం ఆరోచేసుం – అనుజానామి, భిక్ఖవే, భిత్తిఖీలే వా నాగదన్తే వా లగ్గేతున్తి. అయం ఖుద్దకవత్థుఖన్ధకే ఆగతో పాళిపాఠో.

‘‘కథినన్తి నిస్సేణిమ్పి, తత్థ అత్థరితబ్బకటసారకకిలఞ్జానం అఞ్ఞతరమ్పి. కథినరజ్జున్తి యాయ దుపట్టచీవరం సిబ్బన్తా కథినే చీవరం విబన్ధన్తి. కథినం నప్పహోతీతి దీఘస్స భిక్ఖునో పమాణేన కతం కథినం ఇత్తరస్స భిక్ఖునో చీవరం పత్థరియమానం నప్పహోతి, అన్తోయేవ హోతి, దణ్డకే న పాపుణాతీతి అత్థో. దణ్డకథినన్తి తస్స మజ్ఝే ఇత్తరస్స భిక్ఖునో పమాణేన అఞ్ఞం నిస్సేణిం బన్ధితుం అనుజానామీతి అత్థో. బిదలకన్తి దణ్డకథినప్పమాణేన కటసారకస్స పరియన్తే పటిసంహరిత్వా దుగుణకరణం. సలాకన్తి దుపట్టచీవరస్స అన్తరే పవేసనసలాకం. వినన్ధనరజ్జున్తి మహానిస్సేణియా సద్ధిం ఖుద్దకనిస్సేణిం వినన్ధితుం రజ్జుం. వినన్ధనసుత్తకన్తి ఖుద్దకనిస్సేణియా చీవరం వినన్ధితుం సుత్తకం. వినన్ధిత్వా చీవరం సిబ్బితున్తి తేన సుత్తకేన తత్థ చీవరం వినన్ధిత్వా సిబ్బేతుం. విసమా హోన్తీతి కాచి ఖుద్దకా హోన్తి, కాచి మహన్తా. కళిమ్భకన్తి పమాణసఞ్ఞాకరణం యం కిఞ్చి తాలపణ్ణాదిం. మోఘసుత్తకన్తి వడ్ఢకీనం దారూసు కాళసుత్తేన వియ హలిద్దిసుత్తేన సఞ్ఞాకరణం. అఙ్గులియా పటిగ్గణ్హన్తీతి సూచిముఖం అఙ్గులియా పటిచ్ఛన్తి. పటిగ్గహన్తి అఙ్గులికోసకం. ఆవేసనవిత్థకం నామ యం కిఞ్చి పాతిచఙ్కోటకాది. ఉచ్చవత్థుకన్తి పంసుం ఆకిరిత్వా ఉచ్చవత్థుకం కాతుం అనుజానామీతి అత్థో. ఓగుమ్ఫేత్వా ఉల్లిత్తావలిత్తం కాతున్తి ఛదనం ఓధునిత్వా ఘనదణ్డకం కత్వా అన్తో చేవ బహి చ మత్తికాయ లిమ్పితున్తి అత్థో. గోఘంసికాయాతి వేళుం వా రుక్ఖదణ్డకం వా అన్తో కత్వా తేన సద్ధిం సంహరితున్తి అత్థో. బన్ధనరజ్జున్తి తథా సంహరితస్స బన్ధనరజ్జు’’న్తి అయం అట్ఠకథాపాఠో (చూళవ. అట్ఠ. ౨౫౬).

‘‘అనువాతం పరిభణ్డన్తి కిలఞ్జాదీసు కరోతీతి గణ్ఠిపదేసు వుత్తం. బిదలకన్తి దుగుణకరణసఙ్ఖాతస్స కిరియావిసేసస్స అధివచనం. కస్స దుగుణకరణం? యేన కిలఞ్జాదినా మహన్తం కథినం అత్థతం, తస్స. తఞ్హి దణ్డకథినప్పమాణేన పరియన్తే సంహరిత్వా దుగుణం కాతబ్బం. పటిగ్గహన్తి అఙ్గులికఞ్చుకం. పాతి నామ పటిగ్గహసణ్ఠానేన కతో భాజనవిసేసో. న సమ్మతీతి నప్పహోతి. నీచవత్థుకం చినితున్తి బహికుట్టస్స సమన్తతో నీచవత్థుకం కత్వా చినితు’’న్తి సారత్థదీపనియం (సారత్థ. టీ. చూళవగ్గ ౩.౨౬౦-౨౬౨).

‘‘నిస్సేణిమ్పీతి చతూహి దణ్డేహి చీవరప్పమాణేన ఆయతచతురస్సం కత్వా బద్ధపటలమ్పి. ఏత్థ హి చీవరకోటియో సమకం బన్ధిత్వా చీవరం యథాసుఖం సిబ్బన్తి. తత్థ అత్థరితబ్బన్తి తస్సా నిస్సేణియా ఉపరి చీవరస్స ఉపత్థమ్భనత్థాయ అత్థరితబ్బం. కథినసఙ్ఖాతాయ నిస్సేణియా చీవరస్స బన్ధనకరజ్జు కథినరజ్జూతి మజ్ఝిమపదలోపీ సమాసోతి ఆహ ‘‘యాయా’’తిఆది. తత్థ యస్మా ద్విన్నం పటలానం ఏకస్మిం అధికే జాతే తత్థ వలియో హోన్తి, తస్మా దుపట్టచీవరస్స పటలద్వయమ్పి సమకం కత్వా బన్ధనకరజ్జు కథినరజ్జూతి వేదితబ్బం. పాళియం (చూళవ. ౨౫౬) కథినస్స అన్తో జీరతీతి కథినే బద్ధస్స చీవరస్స పరియన్తో జీరతీ’’తి విమతివినోదనియం వుత్తం.

‘‘బిదలకం నామ దిగుణకరణసఙ్ఖాతస్స కిరియావిసేసస్స అధివచనం. కస్స దిగుణకరణం? యేన కిలఞ్జాదినా మహన్తం కథినం అత్థతం, తస్స. తఞ్హి దణ్డకథినప్పమాణేన పరియన్తే సంహరిత్వా దిగుణం కాతబ్బం, అఞ్ఞథా ఖుద్దకచీవరస్స అనువాతపరిభణ్డాదివిధానకరణే హత్థస్స ఓకాసో న హోతి. సలాకాయ సతి ద్విన్నం చీవరానం అఞ్ఞతరం ఞత్వా సిబ్బితాసిబ్బితం సుఖం పఞ్ఞాయతి. దణ్డకథినే కతే న బహూహి సహాయేహి పయోజనం. ‘అసంకుటిత్వా చీవరం సమం హోతి, కోణాపి సమా హోన్తీ’తి లిఖితం, ‘హలిద్దిసుత్తేన సఞ్ఞాకరణ’న్తి వుత్తత్తా ‘హలిద్దిసుత్తేన చీవరం సిబ్బేతుమ్పి వట్టతీ’తి సిద్ధం. తత్థ హి కేచి అకప్పియసఞ్ఞినో. పటిగ్గహో నామ అఙ్గులికోసో. పాతీతి పటిగ్గహసణ్ఠానం. పటిగ్గహథవికన్తి అఙ్గులికోసథవిక’’న్తి వజిరబుద్ధిటీకాయం (వజిర. టీ. చూళవగ్గ ౨౫౬) ఆగతం.

గహపతిచీవరాదికథా

గహపతిచీవరాదికథాయం ‘‘అనుజానామి, భిక్ఖవే, గహపతిచీవరం, యో ఇచ్ఛతి, పంసుకూలికో హోతు, యో ఇచ్ఛతి, గహపతిచీవరం సాదియతు, ఇతరీతరేనపాహం, భిక్ఖవే, సన్తుట్ఠిం వణ్ణేమీ’’తి (మహావ. ౩౩౭) వచనతో అసమాదిన్నధుతఙ్గో యో భిక్ఖు పంసుకూలం ధారేతుం ఇచ్ఛతి, తేన పంసుకూలికేన భవితబ్బం. యో పన గిహీహి దిన్నం గహపతిచీవరం సాదియితుం ఇచ్ఛతి, తేన గహపతిచీవరసాదియకేన భవితబ్బం. సమాదిన్నధుతఙ్గో పన భిక్ఖు ‘‘గహపతిచీవరం పటిక్ఖిపామి, పంసుకూలికఙ్గం సమాదియామీ’’తి అధిట్ఠహనతో గహపతిచీవరం సాదియితుం న వట్టతి. గహపతిచీవరన్తి గహపతీహి దిన్నం చీవరం. ఇతరీతరేనపీతి అప్పగ్ఘేనపి మహగ్ఘేనపి యేన కేనచీతి అత్థో.

‘‘ఇతరీతరేనాతి ఇతరేన ఇతరేన. ఇతర-సద్దో పన అనియమవచనో ద్విక్ఖత్తుం వుచ్చమానో యంకిఞ్చి-సద్దేహి సమానత్థో హోతీతి వుత్తం అప్పగ్ఘేనపి మహగ్ఘేనపి యేన కేనచీ’’తి సారత్థదీపనియం (సారత్థ. టీ. మహావగ్గ ౩.౩౩౭), ‘‘అనుజానామి, భిక్ఖవే, పావారం, అనుజానామి, భిక్ఖవే, కోసేయ్యపావారం, అనుజానామి, భిక్ఖవే, కోజవ’’న్తి (మహావ. ౩౩౭) వచనతో పావారాదీనిపి సమ్పటిచ్ఛితుం వట్టతి. తత్థ పావారోతి సలోమకో కప్పాసాదిభేదో. అనుజానామి, భిక్ఖవే, కోజవన్తి ఏత్థ పకతికోజవమేవ వట్టతి, మహాపిట్ఠియకోజవం న వట్టతి. కోజవన్తి ఉణ్ణామయో పావారసదిసో. ‘‘మహాపిట్ఠి కోజవన్తి హత్థిపిట్ఠీసు అత్థరితబ్బతాయ ‘మహాపిట్ఠియ’న్తి లద్ధసమఞ్ఞం చతురఙ్గులపుప్ఫం కోజవ’’న్తి సారత్థదీపనియం (సారత్థ. టీ. మహావగ్గ ౩.౩౩౭) వుత్తం. విమతివినోదనియమ్పి (వి. వి. టీ. మహావగ్గ ౨.౩౩౭) ‘‘మహాపిట్ఠియకోజవన్తి హత్థిపిట్ఠియం అత్థరితబ్బతాయ ‘మహాపిట్ఠియ’న్తి లద్ధసమఞ్ఞం ఉణ్ణామయత్థరణ’’న్తి వుత్తం. వజిరబుద్ధిటీకాయం (వజిర. టీ. మహావగ్గ ౩౩౭) పన ‘‘మహాపిట్ఠియకోజవం నామ అతిరేకచతురఙ్గులపుప్ఫం కిరా’’తి వుత్తం. ‘‘అనుజానామి, భిక్ఖవే, కమ్బల’’న్తి (మహావ. ౩౩౮) వచనతో అడ్ఢకాసియాదీని మహగ్ఘానిపి కమ్బలాని వట్టన్తి. అడ్ఢకాసియన్తి ఏత్థ కాసీతి సహస్సం వుచ్చతి, తంఅగ్ఘనకో కాసియో. అయం పన పఞ్చ సతాని అగ్ఘతి, తస్మా అడ్ఢకాసియోతి వుత్తో.

ఛచీవరకథా

ఛచీవరకథాయం ‘‘అనుజానామి, భిక్ఖవే, ఛ చీవరాని ఖోమం కప్పాసికం కోసేయ్యం కమ్బలం సాణం భఙ్గ’’న్తి (మహావ. ౩౩౯) వచనతో ఖోమాదీని ఛ చీవరాని దుకూలాదీని ఛ అనులోమచీవరాని చ వట్టన్తి. తత్థ ‘‘ఖోమన్తి ఖోమసుత్తేహి వాయితం ఖోమపట్టచీవరం. కప్పాసికన్తి కప్పాసతో నిబ్బత్తసుత్తేహి వాయితం. కోసేయ్యన్తి కోసకారకపాణకేహి నిబ్బత్తసుత్తేహి వాయితం. కమ్బలన్తి ఉణ్ణామయచీవరం. సాణన్తి సాణసుత్తేహి కతచీవరం. భఙ్గన్తి ఖోమసుత్తాదీని సబ్బాని, ఏకచ్చాని వా మిస్సేత్వా కతచీవరం. భఙ్గమ్పి వాకమయమేవాతి కేచి. దుకూలం పట్టుణ్ణం సోమారపటం చీనపటం ఇద్ధిజం దేవదిన్నన్తి ఇమాని పన ఛ చీవరాని ఏతేసంయేవ అనులోమానీతి విసుం న వుత్తాని. దుకూలఞ్హి సాణస్స అనులోమం వాకమయత్తా. పట్టుణ్ణదేసే సఞ్జాతవత్థం పట్టుణ్ణం. ‘పట్టుణ్ణకోసేయ్యవిసేసో’తి హి అభిధానకోసే వుత్తం. సోమారదేసే చీనదేసే చ జాతవత్థాని సోమారచీనపటాని. పట్టుణ్ణాదీని తీణి కోసేయ్యస్స అనులోమాని పాణకేహి కతసుత్తమయత్తా. ఇద్ధిజం ఏహిభిక్ఖూనం పుఞ్ఞిద్ధియా నిబ్బత్తచీవరం, తం ఖోమాదీనం అఞ్ఞతరం హోతీతి తేసం ఏవ అనులోమం. దేవతాహి దిన్నం చీవరం దేవదిన్నం. కప్పరుక్ఖే నిబ్బత్తం జాలినియా దేవకఞ్ఞాయ అనురుద్ధత్థేరస్స దిన్నవత్థసదిసం, తమ్పి ఖోమాదీనంయేవ అనులోమం హోతి తేసు అఞ్ఞతరభావతో’’తి సారత్థదీపనియం (సారత్థ. టీ. ౨.౪౬౨-౪౬౩) వుత్తం.

విమతివినోదనియం (వి. వి. టీ. ౧.౪౬౩) పన ‘‘ఖోమన్తి ఖోమసుత్తేహి వాయితం ఖోమపటచీవరం, తం వాకమయన్తి వదన్తి. కప్పాససుత్తేహి వాయితం కప్పాసికం. ఏవం సేసానిపి. కమ్బలన్తి ఏళకాదీనం లోమమయసుత్తేన వాయితం పటం. భఙ్గన్తి ఖోమసుత్తాదీని సబ్బాని, ఏకచ్చాని వా మిస్సేత్వా వాయితం చీవరం, భఙ్గమ్పి వాకమయమేవాతి కేచి. దుకూలం పట్టుణ్ణం సోమారపటం చీనపటం ఇద్ధిజం దేవదిన్నన్తి ఇమాని ఛ చీవరాని ఏతేసఞ్ఞేవ అనులోమానీతి విసుం న వుత్తాని. దుకూలఞ్హి సాణస్స అనులోమం వాకమయత్తా. ‘పట్టుణ్ణం కోసేయ్యవిసేసో’తి అభిధానకోసే వుత్తం. సోమారదేసే చీనదేసే చ జాతవత్థాని సోమారచీనపటాని. పట్టుణ్ణాదీని తీణి కోసేయ్యస్స అనులోమాని పాణకేహి కతసుత్తమయత్తా. ఇద్ధిజన్తి ఏహిభిక్ఖూనం పుఞ్ఞిద్ధియా నిబ్బత్తచీవరం, కప్పరుక్ఖేహి నిబ్బత్తం, దేవదిన్నఞ్చ ఖోమాదీనం అఞ్ఞతరం హోతీతి తేసం సబ్బేసం అనులోమానీ’’తి వుత్తం.

రజనాదికథా

రజనాదికథాయం ‘‘అనుజానామి, భిక్ఖవే, ఛ రజనాని మూలరజనం ఖన్ధరజనం తచరజనం పత్తరజనం పుప్ఫరజనం ఫలరజన’’న్తి వచనతో ఇమేసు ఛసు రజనేసు ఏకకేన చీవరం రజితబ్బం, న ఛకణేన వా పణ్డుమత్తికాయ వా రజితబ్బం. తాయ రజితచీవరం దుబ్బణ్ణం హోతి. ఛరజనానం సరూపం హేట్ఠా పరిక్ఖారకథాయం వుత్తమేవ. తత్థ ఛకణేనాతి గోమయేన. పణ్డుమత్తికాయాతి తమ్బమత్తికాయ. ‘‘అనుజానామి, భిక్ఖవే, రజనం పచితుం చుల్లం రజనకుమ్భి’’న్తి (మహావ. ౩౪౪) వచనతో సీతుదకాయ చీవరం న రజితబ్బం. తాయ హి రజితచీవరం దుగ్గన్ధం హోతి. తత్థ సీతుదకాతి అపక్కరజనం వుచ్చతి. ‘‘అనుజానామి, భిక్ఖవే, ఉత్తరాళుమ్పం బన్ధితు’’న్తి వచనతో ఉత్తరాళుమ్పం బన్ధితుం వట్టతి. తత్థ ఉత్తరాళుమ్పన్తి వట్టాధారకం, రజనకుమ్భియా మజ్ఝే ఠపేత్వా తం ఆధారకం పరిక్ఖిపిత్వా రజనం పక్ఖిపితుం అనుజానామీతి అత్థో. ఏవఞ్హి కతే రజనం న ఉత్తరతి. తత్థ ‘‘రజనకుమ్భియా మజ్ఝే ఠపేత్వాతి అన్తోరజనకుమ్భియా మజ్ఝే ఠపేత్వా. ఏవం వట్టాధారకే అన్తోరజనకుమ్భియా పక్ఖిత్తే మజ్ఝే ఉదకం తిట్ఠతి, వట్టాధారకతో బహి సమన్తా అన్తోకుమ్భియం రజనచ్ఛల్లి. పక్ఖిపితున్తి రజనచ్ఛల్లిం పక్ఖిపితు’’న్తి సారత్థదీపనియం (సారత్థ. టీ. మహావగ్గ ౩.౩౪౪) వుత్తం. విమతివినోదనియం (వి. వి. టీ. మహావగ్గ ౨.౩౪౪) పన ‘‘ఏవఞ్హి కతేతి వట్టాధారస్స అన్తో రజనోదకం, బహి ఛల్లికఞ్చ కత్వా వియోజనే కతే. న ఉత్తరతీతి కేవలం ఉదకతో ఫేణుట్ఠానాభావా న ఉత్తరతీ’’తి వుత్తం. వజిరబుద్ధిటీకాయం (వజిర. టీ. మహావగ్గ ౩౪౪) పన ‘‘గోమయే ఆపత్తి నత్థి, విరూపత్తా వారితం. కుఙ్కుమపుప్ఫం న వట్టతీతి వదన్తీ’’తి వుత్తం.

‘‘అనుజానామి, భిక్ఖవే, ఉదకే వా నఖపిట్ఠికాయ వా థేవకం దాతు’’న్తి (మహావ. ౩౪౪) వచనతో తథా కత్వా రజనస్స పక్కాపక్కభావో జానితబ్బో. తత్థ ఉదకే వా నఖపిట్ఠికాయ వాతి సచే పరిపక్కం హోతి, ఉదకపాతియా దిన్నో థేవో సహసా న విసరతి, నఖపిట్ఠియమ్పి అవిసరన్తో తిట్ఠతి. ‘‘అనుజానామి, భిక్ఖవే, రజనుళుఙ్కం దణ్డకథాలక’’న్తి (మహావ. ౩౪౪) వచనతో రజనస్స ఓలోకనకాలే కుమ్భియా రక్ఖణత్థం ఉళుఙ్కదణ్డకథాలికాని ఇచ్ఛితబ్బాని. తత్థ రజనుళుఙ్కన్తి రజనఉళుఙ్కం. దణ్డకథాలకన్తి దణ్డమేవ దణ్డకం. ‘‘అనుజానామి, భిక్ఖవే, రజనకోలమ్బం రజనఘట’’న్తి (మహావ. ౩౪౪) వచనతో తానిపి ఇచ్ఛితబ్బాని. తత్థ రజనకోలమ్బన్తి రజనకుణ్డం. తత్థ రజనకుణ్డన్తి పక్కరజనట్ఠపనకం మహాఘటం. ‘‘అనుజానామి, భిక్ఖవే, రజనదోణిక’’న్తి (మహావ. ౩౪౪) వచనతో పాతియమ్పి పత్తే చీవరే మద్దన్తే చీవరస్స పరిభిజ్జనతో చీవరరక్ఖణత్థం రజనదోణికా ఇచ్ఛితబ్బా. ‘‘అనుజానామి, భిక్ఖవే, తిణసన్థరక’’న్తి (మహావ. ౩౪౪) వచనతో ఛమాయ చీవరే పత్థరియమానే చీవరస్స పంసుకితత్తా తతో రక్ఖణత్థం తిణసన్థరం కాతబ్బం. ‘‘అనుజానామి, భిక్ఖవే, చీవరవంసం చీవరరజ్జు’’న్తి (మహావ. ౩౪౪) వచనతో తిణసన్థారకే ఉపచికాదీహి ఖజ్జమానే చీవరవంసే వా చీవరరజ్జుయా వా చీవరం పత్థరితబ్బం మజ్ఝేన చీవరే లగ్గితే రజనస్స ఉభతో గళితత్తా.

‘‘అనుజానామి, భిక్ఖవే, కణ్ణే బన్ధితు’’న్తి (మహావ. ౩౪౪) వచనతో కణ్ణే బన్ధితబ్బం చీవరస్స కణ్ణే బన్ధియమానే కణ్ణస్స జిణ్ణత్తా. ‘‘అనుజానామి, భిక్ఖవే, కణ్ణసుత్తక’’న్తి (మహావ. ౩౪౪) వచనతో కణ్ణసుత్తకేన బన్ధితబ్బం ఏవం బన్ధన్తే రజనస్స ఏకతో గళితత్తా. ‘‘అనుజానామి, భిక్ఖవే, సమ్పరివత్తకం సమ్పరివత్తకం రజేతుం, న చ అచ్ఛిన్నే థేవే పక్కమితు’’న్తి (మహావ. ౩౪౪) వచనతో తథా రజితబ్బం. యావ రజనబిన్దు గళితం న ఛిజ్జతి, తావ న అఞ్ఞత్ర గన్తబ్బం. ‘‘అనుజానామి, భిక్ఖవే, ఉదకే ఓసారేతు’’న్తి (మహావ. ౩౪౪) వచనతో పత్థిన్నం చీవరం ఉదకే ఓసారేతబ్బం. తత్థ పత్థిన్నన్తి అతిరజితత్తా థద్ధం. ఉదకే ఓసారేతున్తి ఉదకే పక్ఖిపిత్వా ఠపేతుం. రజనే పన నిక్ఖన్తే తం ఉదకం ఛడ్డేత్వా చీవరం మద్దితబ్బం. ‘‘అనుజానామి, భిక్ఖవే, పాణినా ఆకోటేతు’’న్తి (మహావ. ౩౪౪) వచనతో ఫరుసం చీవరం పాణినా ఆకోటేతబ్బం. ‘‘న, భిక్ఖవే, అచ్ఛిన్నకాని చీవరాని ధారేతబ్బాని, యో ధారేయ్య, ఆపత్తి దుక్కటస్సా’’తి (మహావ. ౩౪౪) వచనతో అచ్ఛిన్నకాని చీవరాని దన్తకాసావాని న ధారేతబ్బాని. తత్థ దన్తకాసావానీతి ఏకం వా ద్వే వా వారే రజిత్వా దన్తవణ్ణాని ధారేన్తి.

అతిరేకచీవరకథా

అతిరేకచీవరకథాయం ‘‘న, భిక్ఖవే, అతిరేకచీవరం ధారేతబ్బం, యో ధారేయ్య, యథాధమ్మో కారేతబ్బో’’తి (మహావ. ౩౪౭) వచనతో నిట్ఠితచీవరస్మిం ఉబ్భతస్మిం కథినే దసాహతో పరం అతిరేకచీవరం ధారేన్తస్స నిస్సగ్గియం పాచిత్తియం. ‘‘అనుజానామి, భిక్ఖవే, దసాహపరమం అతిరేకచీవరం ధారేతు’’న్తి (మహావ. ౩౪౭) వచనతో ఉబ్భతేపి కథినే దసాహబ్భన్తరే ధారేన్తస్స అత్థతకథినానం అనుబ్భతేపి కథినే పఞ్చమాసబ్భన్తరే తతో పరమ్పి దసాహబ్భన్తరే అనత్థతకథినానమ్పి దసాహబ్భన్తరే అతిరేకచీవరం అనాపత్తి. ‘‘అనుజానామి, భిక్ఖవే, అతిరేకచీవరం వికప్పేతు’’న్తి (మహావ. ౩౪౭) వచనతో దసాహతో పరం వికప్పేత్వా అతిరేకచీవరం ధారేతుం వట్టతి. కిత్తకం పన చీవరం వికప్పేతబ్బన్తి? ‘‘అనుజానామి, భిక్ఖవే, ఆయామేన అట్ఠఙ్గులం సుగతఙ్గులేన చతురఙ్గులవిత్థతం పచ్ఛిమం చీవరం వికప్పేతు’’న్తి (మహావ. ౩౫౮) వచనతో సబ్బన్తిమేన పరిచ్ఛేదేన సుగతఙ్గులేన అట్ఠఙ్గులాయామం చతురఙ్గులవిత్థారం చీవరం వికప్పేతుం వట్టతి. తత్థ సుగతఙ్గులం నామ మజ్ఝిమపురిసఙ్గులసఙ్ఖాతేన వడ్ఢకీఅఙ్గులేన తివఙ్గులం హోతి, మనుస్సానం పకతిఅఙ్గులేన అడ్ఢపఞ్చకఙ్గులం, తస్మా దీఘతో వడ్ఢకీహత్థేన ఏకహత్థం పకతిహత్థేన దియడ్ఢహత్థం విత్థారతో వడ్ఢకీహత్థేన విదత్థిప్పమాణం పకతిహత్థేన ఛళఙ్గులాధికవిదత్థిప్పమాణం పచ్ఛిమం చీవరం వికప్పేతుం వట్టతి, తతో ఊనప్పమాణం న వట్టతి, అధికప్పమాణం పన వట్టతీతి దట్ఠబ్బం.

అట్ఠవరకథా

అట్ఠవరకథాయం ‘‘అనుజానామి, భిక్ఖవే, వస్సికసాటికం ఆగన్తుకభత్తం గమికభత్తం గిలానభత్తం గిలానుపట్ఠాకభత్తం గిలానభేసజ్జం ధువయాగుం భిక్ఖునిసఙ్ఘస్స ఉదకసాటిక’’న్తి వచనతో ఇమాని అట్ఠ దానాని సమ్పటిచ్ఛితుం వట్టతి. తత్థ నిక్ఖిత్తచీవరా హుత్వా కాయం ఓవస్సన్తానం భిక్ఖూనం నగ్గియం అసుచి జేగుచ్ఛం పటికూలం హోతి, తస్మా వస్సికసాటికా అనుఞ్ఞాతా. ఆగన్తుకో భిక్ఖు న వీథికుసలో హోతి, న గోచరకుసలో, కిలన్తో పిణ్డాయ చరతి, తస్మా ఆగన్తుకభత్తం అనుఞ్ఞాతం, గమికో భిక్ఖు అత్తనో భత్తం పరియేసమానో సత్థా వా విహాయిస్సతి, యత్థ వా వాసం గన్తుకామో భవిస్సతి, తత్థ వికాలేన ఉపగచ్ఛిస్సతి, కిలన్తో అద్ధానం గమిస్సతి, తస్మా గమికభత్తం. గిలానస్స భిక్ఖునో సప్పాయాని భోజనాని అలభన్తస్స ఆబాధో వా అభివడ్ఢిస్సతి, కాలకిరియా వా భవిస్సతి, తస్మా గిలానభత్తం. గిలానుపట్ఠాకో భిక్ఖు అత్తనో భత్తం పరియేసమానో గిలానస్స ఉస్సూరే భత్తం నీహరిస్సతి, తస్మా గిలానుపట్ఠాకభత్తం. గిలానస్స భిక్ఖునో సప్పాయాని భేసజ్జాని అలభన్తస్స ఆబాధో వా అభివడ్ఢిస్సతి, కాలకిరియా వా భవిస్సతి, తస్మా గిలానభేసజ్జం. యస్మా భగవతా అన్ధకవిన్దే దసానిసంసే సమ్పస్సమానేన యాగు అనుఞ్ఞాతా, తస్మా ధువయాగు. యస్మా మాతుగామస్స నగ్గియం అసుచి జేగుచ్ఛం పటికూలం హోతి, తస్మా భిక్ఖునిసఙ్ఘస్స ఉదకసాటికా అనుఞ్ఞాతా.

నిసీదనాదికథా

నిసీదనాదికథాయం ‘‘అనుజానామి, భిక్ఖవే, కాయగుత్తియా చీవరగుత్తియా సేనాసనగుత్తియా నిసీదన’’న్తి (మహావ. ౩౫౩) వచనతో కాయాదీనం అసుచిముచ్చనాదితో గోపనత్థాయ నిసీదనం ధారేతుం వట్టతి. తస్స విధానం హేట్ఠా వుత్తమేవ. ‘‘అనుజానామి, భిక్ఖవే, యావమహన్తం పచ్చత్థరణం ఆకఙ్ఖతి, తావమహన్తం పచ్చత్థరణం కాతు’’న్తి వచనతో అతిఖుద్దకేన నిసీదనేన సేనాసనస్స అగోపనత్తా మహన్తమ్పి పచ్చత్థరణం కాతుం వట్టతి. ‘‘అనుజానామి, భిక్ఖవే, యస్స కణ్డు వా పీళకా వా అస్సావో వా థుల్లకచ్ఛు వా ఆబాధో, కణ్డుపటిచ్ఛాది’’న్తి వచనతో ఈదిసేసు ఆబాధేసు సన్తేసు చీవరాదిగుత్తత్థాయ కణ్డుపటిచ్ఛాది వట్టతి. తత్థ పమాణం హేట్ఠా వుత్తమేవ. ‘‘అనుజానామి, భిక్ఖవే, ముఖపుఞ్ఛనచోళ’’న్తి (మహావ. ౩౫౫) వచనతో ముఖసోధనత్థాయ ముఖపుఞ్ఛనచోళం వట్టతి. తమ్పి హేట్ఠా వుత్తమేవ. ‘‘అనుజానామి, భిక్ఖవే, పరిక్ఖారచోళక’’న్తి వచనతో తిచీవరే పరిపుణ్ణే పరిస్సావనథవికాదీహి అత్థే సతి పరిక్ఖారచోళం వట్టతి. ‘‘అనుజానామి, భిక్ఖవే, తిచీవరం అధిట్ఠాతుం న వికప్పేతుం, వస్సికసాటికం వస్సానం చాతుమాసం అధిట్ఠాతుం తతో పరం వికప్పేతుం, నిసీదనం అధిట్ఠాతుం న వికప్పేతుం, పచ్చత్థరణం అధిట్ఠాతుం న వికప్పేతుం, కణ్డుపటిచ్ఛాదిం యావ ఆబాధా అధిట్ఠాతుం తతో పరం వికప్పేతుం, ముఖపుఞ్ఛనచోళం అధిట్ఠాతుం న వికప్పేతుం, పరిక్ఖారచోళం అధిట్ఠాతుం న వికప్పేతు’’న్తి (మహావ. ౩౫౮) వచనతో వుత్తనయేన అధిట్ఠానఞ్చ వికప్పనా చ కాతబ్బా. అయమేత్థ సఙ్ఖేపో, విత్థారో పన హేట్ఠా వుత్తోవ.

అధమ్మకమ్మకథా

౫౮. అధమ్మకమ్మకథాయం న, భిక్ఖవే…పే… దుక్కటస్సాతి ఇదం ‘‘తేన ఖో పన సమయేన ఛబ్బగ్గియా భిక్ఖూ సఙ్ఘమజ్ఝే అధమ్మకమ్మం కరోన్తి. భగవతో ఏతమత్థం ఆరోచేసుం – న, భిక్ఖవే, అధమ్మకమ్మం కాతబ్బం, యో కరేయ్య, ఆపత్తి దుక్కటస్సా’’తి (మహావ. ౧౫౪) ఇమం ఉపోసథక్ఖన్ధకే ఆగతపాఠం సన్ధాయ వుత్తం. అనుజానామి…పే… పటిక్కోసితున్తి తథేవ ఆగతం ‘‘భగవతో ఏతమత్థం ఆరోచేసుం – అనుజానామి, భిక్ఖవే, అధమ్మకమ్మే కయిరమానే పటిక్కోసితు’’న్తి ఇమం. తత్థ కరోన్తియేవాతి పఞ్ఞత్తమ్పి సిక్ఖాపదం మద్దిత్వా అధమ్మకమ్మం కరోన్తియేవాతి అత్థో. ‘‘అనుజానామి…పే… పటిక్కోసితు’’న్తి ఏవం అధమ్మకమ్మే కయిరమానే సతి ‘‘పేసలేహి భిక్ఖూహి తం అధమ్మకమ్మం అకతం, కమ్మం దుక్కటం కమ్మం పున కాతబ్బ’’న్తి ఏవం పటిక్కోసితబ్బం, న తుణ్హీభావేన ఖమితబ్బన్తి అత్థో. ఇతి వచనతోతి ఇదం పన పుబ్బపాఠం గహేత్వా ఇతి వచనతో. అధమ్మకమ్మం న కాతబ్బన్తి అపరపాఠం గహేత్వా ఇతి వచనతో కయిరమానఞ్చ అధమ్మకమ్మం భిక్ఖూహి నివారేతబ్బన్తి ద్విధా యోజనా కాతబ్బా.

నివారేన్తేహి చాతిఆది పన ‘‘తేన ఖో పన సమయేన పేసలా భిక్ఖూ ఛబ్బగ్గియేహి భిక్ఖూహి అధమ్మకమ్మే కయిరమానే పటిక్కోసన్తి, ఛబ్బగ్గియా భిక్ఖూ లభన్తి ఆఘాతం, లభన్తి అప్పచ్చయం, వధేన తజ్జేన్తి. భగవతో ఏతమత్థం ఆరోచేసుం – అనుజానామి, భిక్ఖవే, దిట్ఠిమ్పి ఆవికాతు’’న్తి (మహావ. ౧౫౪) పాఠఞ్చ ‘‘తేసంయేవ సన్తికే దిట్ఠిం ఆవికరోన్తి, ఛబ్బగ్గియా భిక్ఖూ లభన్తి ఆఘాతం, లభన్తి అప్పచ్చయం, వధేన తజ్జేన్తి. భగవతో ఏతమత్థం ఆరోచేసుం – అనుజానామి, భిక్ఖవే, చతూహి పఞ్చహి పటిక్కోసితుం, ద్వీహి తీహి దిట్ఠిం ఆవికాతుం, ఏకేన అధిట్ఠాతుం న మేతం ఖమతీ’’తి ఇమే పాఠే సన్ధాయ వుత్తం. వచనతోతి ఇదం పన పాళియం తీణి సమ్పదానాని గహేత్వా తీహి కిరియాపదేహి విసుం విసుం యోజేతబ్బం. సబ్బఞ్చేతం అనుపద్దవత్థాయ వుత్తం, న ఆపత్తిసబ్భావతోతి యోజనా. కథం అనుపద్దవసమ్భవోతి? నిగ్గహకమ్మం కాతుం అసక్కుణేయ్యభావతో, అఞ్ఞస్స ఉపద్దవస్స చ నివారణతో. తేన వుత్తం వజిరబుద్ధిటీకాయం (వజిర. టీ. మహావగ్గ ౧౫౪) ‘‘తేసం అనుపద్దవత్థాయాతి సఙ్ఘో సఙ్ఘస్స కమ్మం న కరోతి, అఞ్ఞోపి ఉపద్దవో బహూనం హోతి, తస్మా వుత్త’’న్తి.

ఓకాసకతకథా

౫౯. ఓకాసకతకథాయం న, భిక్ఖవే, అనోకాసకతోతిఆది ‘‘తేన ఖో పన సమయేన ఛబ్బగ్గియా భిక్ఖూ అనోకాసకతం భిక్ఖుం ఆపత్తియా చోదేన్తి. భగవతో ఏతమత్థం ఆరోచేసుం – న, భిక్ఖవే, అనోకాసకతో భిక్ఖు ఆపత్తియా చోదేతబ్బో, యో చోదేయ్య, ఆపత్తి దుక్కటస్స. అనుజానామి, భిక్ఖవే, ఓకాసం కారాపేత్వా ఆపత్తియా చోదేతుం, కరోతు ఆయస్మా ఓకాసం, అహం తం వత్తుకామో’’తి (మహావ. ౧౫౩) ఇదం పాఠం సన్ధాయ వుత్తం. అధిప్పాయేసు చావనాధిప్పాయోతి, సాసనతో చావేతుకామో. అక్కోసాధిప్పాయోతి పరం అక్కోసితుకామో పరిభాసితుకామో. కమ్మాధిప్పాయోతి తజ్జనీయాదికమ్మం కత్తుకామో. వుట్ఠానాధిప్పాయోతి ఆపత్తితో వుట్ఠాపేతుకామో. ఉపోసథప్పవారణట్ఠపనాధిప్పాయోతి ఉపోసథం, పవారణం వా ఠపేతుకామో. అనువిజ్జనాధిప్పాయోతి ఉపపరిక్ఖితుకామో. ధమ్మకథాధిప్పాయోతి ధమ్మం దేసేతుకామో. ఇతి పరం చోదేన్తానం భిక్ఖూనం అధిప్పాయభేదో అనేకవిధో హోతీతి అత్థో. పురిమేసు చతూసు అధిప్పాయేసూతి చావనాధిప్పాయఅక్కోసాధిప్పాయకమ్మాధిప్పాయవుట్ఠానాధిప్పాయేసు ఓకాసం అకారాపేన్తస్స దుక్కటం. కారాపేత్వాపి సమ్ముఖా చోదేన్తస్స యథానురూపం సఙ్ఘాదిసేసపాచిత్తియదుక్కటాని, అసమ్ముఖా పన దుక్కటమేవాతి అయమేత్థ పిణ్డత్థో. సేసం సువిఞ్ఞేయ్యమేవ.

‘‘ఠపనక్ఖేత్తం పన జానితబ్బ’’న్తి వత్వా తం దస్సేన్తో ‘‘సుణాతు మే’’తిఆదిమాహ. అనువిజ్జకస్స అనువిజ్జనాధిప్పాయేన వదన్తస్స ఓకాసకమ్మం నత్థీతి యోజనా. ధమ్మకథికస్స అనోదిస్స కమ్మం కథేన్తస్స ఓకాసకమ్మం నత్థి. సచే పన ఓదిస్స కథేతి, ఆపత్తి, తస్మా తం దస్సేత్వా గన్తబ్బన్తి యోజేతబ్బం. సేసం సువిఞ్ఞేయ్యమేవ.

సద్ధాదేయ్యవినిపాతనకథా

౬౦. సద్ధాదేయ్యవినిపాతనకథాయం ‘‘మాతాపితరోతి ఖో, భిక్ఖవే, వదమానే కిం వదేయ్యామ. అనుజానామి, భిక్ఖవే, మాతాపితూనం దాతుం, న చ, భిక్ఖవే, సద్ధాదేయ్యం వినిపాతేతబ్బం, యో వినిపాతేయ్య, ఆపత్తి దుక్కటస్సా’’తి (మహావ. ౩౬౧) వచనతో దాయకేహి సద్ధాయ భిక్ఖుస్స దిన్నం వినిపాతేత్వా గిహీనం దాతుం న వట్టతి. ‘‘న చ, భిక్ఖవే, సద్ధాదేయ్యన్తి ఏత్థ సేసఞాతీనం దేన్తో వినిపాతేతియేవ. మాతాపితరో పన సచే రజ్జే ఠితాపి పత్థయన్తి, దాతబ్బ’’న్తి అట్ఠకథాయం (మహావ. అట్ఠ. ౩౬౧) వుత్తత్తా భాతుభగినీఆదీనం ఞాతకానమ్పి దాతుం న వట్టతి. వుత్తఞ్హి ఆచరియధమ్మసిరిత్థేరేన ఖుద్దసిక్ఖాయం –

‘‘న లబ్భం వినిపాతేతుం, సద్ధాదేయ్యఞ్చ చీవరం;

లబ్భం పితూనం సేసానం, ఞాతీనమ్పి న లబ్భతీ’’తి.

కయవిక్కయసమాపత్తిసిక్ఖాపదవణ్ణనాయమ్పి ‘‘మాతరం పన పితరం వా ‘ఇమం దేహీ’తి వదతో విఞ్ఞత్తి న హోతి, ‘ఇమం గణ్హాహీ’తి వదతో సద్ధాదేయ్యవినిపాతనం న హోతి. అఞ్ఞాతకం ‘ఇమం దేహీ’తి వదతో విఞ్ఞత్తి హోతి, ‘ఇమం గణ్హాహీ’తి వదతో సద్ధాదేయ్యవినిపాతనం హోతి. ‘ఇమినా ఇమం దేహీ’తి కయవిక్కయం ఆపజ్జతో నిస్సగ్గియం హోతీ’’తి అట్ఠకథాయం (పారా. అట్ఠ. ౨.౫౯౫) వుత్తం. తత్థ ‘‘సేసఞాతకేసు సద్ధాదేయ్యవినిపాతసమ్భవతో తదభావట్ఠానమ్పి దస్సేతుం ‘మాతరం పన పితరం వా’తి వుత్త’’న్తి విమతివినోదనియం (వి. వి. టీ. ౧.౫౯౩-౫౯౫) వుత్తం.

సన్తరుత్తరకథా

౬౧. సన్తరుత్తరకథాయం అన్తర-సద్దో మజ్ఝవాచకో. వసతి సీలేనాతి వాసకో, ‘‘అన్తరే వాసకో అన్తరవాసకో’’తి వత్తబ్బే ‘‘రూపభవో రూప’’న్తిఆదీసు వియ ఉత్తరపదలోపీసమాసవసేన ‘‘అన్తరో’’తి వుత్తో. ఉత్తరసద్దో ఉపరివాచకో, ఆభుసో సజ్జతీతి ఆసఙ్గో, ‘‘ఉత్తరే ఆసఙ్గో ఉత్తరాసఙ్గో’’తి వత్తబ్బే వుత్తనయేన ‘‘ఉత్తరో’’తి వుత్తో, అన్తరో చ ఉత్తరో చ అన్తరుత్తరా, సహ అన్తరుత్తరేహి యో వత్తతీతి సన్తరుత్తరో, సహపుబ్బపదభిన్నాధికరణద్విపదబహుబ్బీహిసమాసో. అథ వా సహ అన్తరేన చ ఉత్తరేన చ యో వత్తతీతి సన్తరుత్తరో, తిపదబహుబ్బీహిసమాసో. సఙ్ఘాటిం ఠపేత్వా అన్తరవాసకఉత్తరాసఙ్గమత్తధరో హుత్వా గామో న పవిసితబ్బోతి అత్థో. ‘‘పరిబ్బాజకమదక్ఖి తిదణ్డకేనా’’తిఆదీసు వియ ఇత్థమ్భూతలక్ఖణే చేతం కరణవచనం, తస్మా అన్తరవాసకం తిమణ్డలం పటిచ్ఛాదేన్తేన పరిమణ్డలం నివాసేత్వా కాయబన్ధనం బన్ధిత్వా సఙ్ఘాటిఞ్చ ఉత్తరాసఙ్గఞ్చ దిగుణం కత్వా పారుపిత్వా గామో పవిసితబ్బో.

చీవరనిక్ఖేపకథా

౬౨. చీవరనిక్ఖేపకథాయం సంహరీయతేతి సఙ్ఘాటి, తస్సా సఙ్ఘాటియా, భావయోగే కమ్మత్థే ఛట్ఠీ. నిక్ఖేపాయాతి ఠపనాయ, సఙ్ఘాటిం అగ్గహేత్వా విహారే ఠపేత్వా గమనాయ పఞ్చ కారణాని హోన్తీతి అత్థో. గిలానో వా హోతీతి గహేత్వా గన్తుం అసమత్థో గిలానో వా హోతి. వస్సికసఙ్కేతం వా హోతీతి ‘‘వస్సికకాలో అయ’’న్తి సఙ్కేతం వా కతం హోతి. నదీపారగతం వా హోతీతి నదియా పారం గన్త్వా భుఞ్జితబ్బం హోతి. అగ్గళగుత్తివిహారో వా హోతీతి అగ్గళం దత్వాపి దాతబ్బో సుగుత్తవిహారో వా హోతి. అత్థతకథినం వా హోతీతి తస్మిం విహారే కథినం అత్థతం వా హోతి అత్థతకథినానం అసమాదానచారసమ్భవతో. సేసం సువిఞ్ఞేయ్యమేవ. ఆరఞ్ఞికస్స పన విహారో న సుగుత్తో హోతీతి అప్పభిక్ఖుకత్తా చోరాదీనం గమనట్ఠానతో చ. భణ్డుక్ఖలికాయాతి చీవరాదిట్ఠపనభణ్డుక్ఖలికాయ. సేసం సువిఞ్ఞేయ్యం.

సత్థకమ్మవత్థికమ్మకథా

౬౩. సత్థకమ్మవత్థికమ్మకథాయం సత్థకమ్మం వా వత్థికమ్మం వాతి ఏత్థ యేన కేనచి సత్థాదినా ఛిన్దనాది సత్థకమ్మం నామ హోతి. యేన కేనచి చమ్మాదినా వత్థిపీళనం వత్థికమ్మం నామ. ‘‘సమ్బాధే దహనకమ్మం పటిక్ఖేపాభావా వట్టతీ’’తి సారత్థదీపనియం (సారత్థ. టీ. మహావగ్గ ౩.౨౭౯). విమతివినోదనియం (వి. వి. టీ. మహావగ్గ ౨.౨౭౯) పన ‘‘వత్థిపీళనన్తి యథా వత్థిగతతేలాది అన్తోసరీరే ఆరోహన్తి, ఏవం హత్థేన వత్థిమద్దన’’న్తి వుత్తం.

వజిరబుద్ధిటీకాయం (వజిర. టీ. మహావగ్గ ౨౭౯) పన ‘‘సమ్బాధేతి వచ్చమగ్గే, భిక్ఖుస్స భిక్ఖునియా చ పస్సావమగ్గేపి అనులోమతో దహనం పటిక్ఖేపాభావా వట్టతి. సత్థవత్థికమ్మానులోమతో న వట్టతీతి చే? న, పటిక్ఖిత్తపటిక్ఖేపా, పటిక్ఖిపితబ్బస్స తప్పరమతాదీపనతో. కిం వుత్తం హోతి? పుబ్బే పటిక్ఖిత్తమ్పి సత్థకమ్మం సమ్పిణ్డేత్వా పచ్ఛా ‘న, భిక్ఖవే…పే… థుల్లచ్చయస్సా’తి ద్విక్ఖత్తుం సత్థకమ్మస్స పరిక్ఖేపో కతో. తేన సమ్బాధస్స సామన్తా ద్వఙ్గులం పటిక్ఖిపితబ్బం నామ సత్థవత్థికమ్మతో ఉద్ధం నత్థీతి దస్సేతి. కిఞ్చ భియ్యో – పుబ్బే సమ్బాధేయేవ సత్థకమ్మం పటిక్ఖిత్తం, పచ్ఛా సమ్బాధస్స సామన్తా ద్వఙ్గులమ్పి పటిక్ఖిత్తం, తస్మా తస్సేవ పటిక్ఖేపో, నేతరస్సాతి సిద్ధం. ఏత్థ ‘సత్థం నామ సత్థహారకం వాస్స పరియేసేయ్యా’తిఆదీసు (పారా. ౧౬౭) వియ యేన ఛిన్దతి, తం సబ్బం. తేన వుత్తం ‘కణ్టకేన వా’తిఆది. ఖారుదానం పనేత్థ భిక్ఖునీవిభఙ్గే పసాఖే పముఖే అనుఞ్ఞాతన్తి వేదితబ్బం, ఏకే పన ‘సత్థకమ్మం వా’తి పాఠం వికప్పేత్వా వత్థికమ్మం కరోన్తి. వత్థీతి కిం? అగ్ఘికా వుచ్చతి, తాయ ఛిన్దనం వత్థికమ్మం నామాతి చ అత్థం వణ్ణయన్తి, తే ‘సత్థహారకం వాస్స పరియేసేయ్యా’తి ఇమస్స పదభాజనీయం దస్సేత్వా పటిక్ఖిపితబ్బా. అణ్డవుద్ధీతి వాతణ్డకా, ఆదానవత్తీతి అనాహవత్తీ’’తి వుత్తం. సేసం అట్ఠకథాయం వుత్తనయేనేవ వేదితబ్బం.

నహాపితపుబ్బకథా

౬౪. నహాపితపుబ్బకథాయం నహాపితో పుబ్బేతి నహాపితపుబ్బో, పుబ్బే నహాపితో హుత్వా ఇదాని భిక్ఖుభూతోతి అత్థో. తేన నహాపితపుబ్బేన భిక్ఖునా. ఖురభణ్డన్తి ఖురాదినహాపితభణ్డం, ‘‘లద్ధాతపత్తో రాజకుమారో’’తిఆదీసు వియ ఉపలక్ఖణనయోయం. ‘‘న, భిక్ఖవే, పబ్బజితేన అకప్పియం సమాదపేతబ్బం, యో సమాదపేయ్య, ఆపత్తి దుక్కటస్స. న చ, భిక్ఖవే, నహాపితపుబ్బేన ఖురభణ్డం పరిహరితబ్బం, యో పరిహరేయ్య, ఆపత్తి దుక్కటస్సా’’తి (మహావ. ౩౦౩) చ ద్విధా పఞ్ఞత్తి, తస్మా నహాపితపుబ్బేన వా అనహాపితపుబ్బేన వా పబ్బజితేన నామ అకప్పియసమాదపనం న కాతబ్బం. నహాపితపుబ్బేన పన భిక్ఖునా ఖురేన అభిలక్ఖితం ఖురభణ్డం, ఖురభణ్డఖురకోసనిసితపాసాణఖురథవికాదయో న పరిహరితబ్బా ఏవ. సేసం అట్ఠకథాయం వుత్తనయేనేవ వేదితబ్బం. వజిరబుద్ధిటీకాయం (వజిర. టీ. మహావగ్గ ౩౦౦) పన ‘‘న, భిక్ఖవే, పబ్బజితేన అకప్పియే సమాదపేతబ్బన్తి వుత్తత్తా అనుపసమ్పన్నస్సపి న కేవలం దససు ఏవ సిక్ఖాపదేసు, అథ ఖో యం భిక్ఖుస్స న కప్పతి, తస్మిమ్పీతి అధిప్పాయో’’తి వుత్తం.

దసభాగకథా

౬౫. దసభాగకథాయం సఙ్ఘికానీతి సఙ్ఘసన్తకాని బీజాని. పుగ్గలికాయాతి పుగ్గలస్స సన్తకాయ భూమియా. భాగం దత్వాతి మూలభాగసఙ్ఖాతం దసమభాగం భూమిసామికానం దత్వా. పరిభుఞ్జితబ్బానీతి తేసం బీజానం ఫలాని రోపకేహి పరిభుఞ్జితబ్బానీతి అత్థో. సేసం సువిఞ్ఞేయ్యమేవ. ఇదం కిర జమ్బుదీపే పోరాణకచారిత్తన్తి ఆదికప్పకాలే పఠమకప్పికా మనుస్సా బోధిసత్తం మహాసమ్మతం నామ రాజానం కత్వా సబ్బేపి అత్తనో అత్తనో తణ్డులఫలసాలిఖేత్తతో పవత్తతణ్డులఫలాని దస కోట్ఠాసే కత్వా ఏకం కోట్ఠాసం భూమిసామికభూతస్స మహాసమ్మతరాజినో దత్వా పరిభుఞ్జింసు. తతో పట్ఠాయ జమ్బుదీపికానం మనుస్సానం చారితత్తా వుత్తం. తేనేవ సారత్థదీపనీనామికాయమ్పి వినయటీకాయం (వజిర. టీ. మహావగ్గ ౩౦౪) ‘‘దసభాగం దత్వాతి దసమభాగం దత్వా. తేనేవాహ ‘దస కోట్ఠాసే కత్వా ఏకో కోట్ఠాసో భూమిసామికానం దాతబ్బో’తి’’ వుత్తం.

పాథేయ్యకథా

౬౬. పాథేయ్యకథాయం ‘‘అనుజానామి, భిక్ఖవే’’తిఆది భద్దియనగరే అమితపరిభోగభూతేన మేణ్డకసేట్ఠినా అభియాచితో హుత్వా అనుఞ్ఞాతం, ఇధ పన పఠమం ‘‘అనుజానామి, భిక్ఖవే, పఞ్చ గోరసే ఖీరం దధిం తక్కం నవనీతం సప్పి’’న్తి (మహావ. ౨౯౯) పఞ్చ గోరసా అనుఞ్ఞాతా. తతో పరం సేట్ఠినో అభియాచనానురూపం వత్వా అనుజానితుం ‘‘సన్తి, భిక్ఖవే, మగ్గా కన్తారా’’తిఆదిమాహ. సేసం అట్ఠకథాయం వుత్తనయేనేవ వేదితబ్బం. తథా అలభన్తేన అఞ్ఞాతకఅప్పవారితట్ఠానతో యాచిత్వాపి గహేతబ్బన్తి ఏతేన ఏవరూపేసు కాలేసు విఞ్ఞత్తిపచ్చయా దోసో నత్థీతి దస్సేతి. ‘‘ఏకదివసేన గమనీయే మగ్గే ఏకభత్తత్థాయ పరియేసితబ్బ’’న్తి వుత్తత్తా పన తతో ఉపరి యాచనం న వట్టతీతి దస్సితం. ‘‘దీఘే అద్ధానే’’తిఆదినా సచే మాసగమనీయే మగ్గే సత్తాహగమనీయో ఏవ కన్తారో హోతి, తత్థ సత్తాహయాపనీయమత్తమేవ పాథేయ్యం పరియేసితబ్బం, తతో పరం పిణ్డచారికాదివసేన సుభిక్ఖసులభపిణ్డమగ్గత్తా న పరియేసితబ్బన్తి.

మహాపదేసకథా

౬౭. మహాపదేసకథాయం మహాపదేసా నామ అప్పటిక్ఖిత్తా ద్వే, అననుఞ్ఞాతా ద్వేతి చత్తారోతి దస్సేన్తో ‘‘యం భిక్ఖవే’’తిఆదిమాహ. తేసు అప్పటిక్ఖిత్తేపి అకప్పియానులోమకప్పియానులోమవసేన ద్వే, తథా అననుఞ్ఞాతేపీతి.

తత్థ ‘‘పరిమద్దన్తాతి ఉపపరిక్ఖన్తా. పట్టణ్ణుదేసే సఞ్జాతవత్థం పట్టుణ్ణం. ‘పట్టుణ్ణం కోసేయ్యవిసేసో’తి హి అభిధానకోసే వుత్తం. చీనదేసే సోమారదేసే చ సఞ్జాతవత్థాని చీనసోమారపటాని. పట్టుణ్ణాదీని తీణి కోసేయ్యస్స అనులోమాని పాణకేహి కతసుత్తమయత్తా. ఇద్ధిమయం ఏహిభిక్ఖూనం పుఞ్ఞిద్ధియా నిబ్బత్తచీవరం, తం ఖోమాదీనం అఞ్ఞతరం హోతీతి తేసంయేవ అనులోమం. దేవతాహి దిన్నచీవరం దేవదత్తియం, తం కప్పరుక్ఖే నిబ్బత్తం జాలినియా దేవకఞ్ఞాయ అనురుద్ధత్థేరస్స దిన్నవత్థసదిసం, తమ్పి ఖోమాదీనంయేవ అనులోమం హోతి తేసు అఞ్ఞతరభావతో. ద్వే పటాని దేసనామేన వుత్తానీతి తేసం సరూపదస్సనమత్తమేతం, నాఞ్ఞనివత్తనపదం పట్టుణ్ణపట్టస్సపి దేసనామేనేవ వుత్తత్తా. తుమ్బాతి తీణి భాజనాని. ఫలకతుమ్బో లాబుఆది. ఉదకతుమ్బో ఉదకుక్ఖిపనకుటకో. కిలఞ్జచ్ఛత్తన్తి వేళువిలీవేహి వాయిత్వా కతఛత్త’’న్తి సారత్థదీపనియం (సారత్థ. టీ. మహావగ్గ ౩.౩౦౫) వుత్తం.

‘‘యావకాలికపక్కానన్తి పక్కే సన్ధాయ వుత్తం. ఆమాని పన అనుపసమ్పన్నేహి సీతుదకే మద్దిత్వా పరిస్సావేత్వా దిన్నపానం పచ్ఛాభత్తమ్పి కప్పతి ఏవ. అయఞ్చ అత్థో మహాఅట్ఠకథాయం సరూపతో అవుత్తోతి ఆహ ‘కురున్దియం పనా’తిఆది. ఉచ్ఛురసో నికసటోతి ఇదం పాతబ్బతాసామఞ్ఞేన యామకాలికకథాయం వుత్తం, తం పన సత్తాహకాలికమేవాతి గహేతబ్బం. ఇమే చత్తారో రసాతి ఫలపత్తపుప్ఫఉచ్ఛురసా చత్తారో’’తి విమతివినోదనియం (వి. వి. టీ. మహావగ్గ ౨.౩౦౦) వుత్తం. ‘‘ద్వే పటా దేసనామేనేవాతి చీనపటసోమారపటాని. తీణీతి పట్టుణ్ణేన సహ తీణి. ఇద్ధిమయం ఏహిభిక్ఖూనం నిబ్బత్తం. దేవదత్తియం అనురుద్ధత్థేరేన లద్ధ’’న్తి వజిరబుద్ధిటీకాయం (వజిర. టీ. మహావగ్గ ౩౦౫).

సంసట్ఠకథా

సంసట్ఠకథాయం తదహుపటిగ్గహితం కాలే కప్పతీతిఆది సబ్బం సమ్భిన్నరసం సన్ధాయ వుత్తం. సచే హి ఛల్లిమ్పి అపనేత్వా సకలేనేవ నాళికేరఫలేన సద్ధిం పానకం పటిగ్గహితం హోతి, నాళికేరం అపనేత్వా తం వికాలేపి కప్పతి. ఉపరి సప్పిపిణ్డం ఠపేత్వా సీతలపాయాసం దేన్తి, యం పాయాసేన అసంసట్ఠం సప్పి, తం అపనేత్వా సత్తాహం పరిభుఞ్జితుం వట్టతి. బద్ధమధుఫాణితాదీసుపి ఏసేవ నయో. తక్కోలజాతిఫలాదీహి అలఙ్కరిత్వా పిణ్డపాతం దేన్తి, తాని ఉద్ధరిత్వా ధోవిత్వా యావజీవం పరిభుఞ్జితబ్బాని, యాగుయం పక్ఖిపిత్వా దిన్నసిఙ్గివేరాదీసుపి, తేలాదీసు పక్ఖిపిత్వా దిన్నలట్ఠిమధుకాదీసుపి ఏసేవ నయో. ఏవం యం యం అసమ్భిన్నరసం హోతి, తం తం ఏకతో పటిగ్గహితమ్పి యథా సుద్ధం హోతి, తథా ధోవిత్వా వా తచ్ఛేత్వా వా తస్స తస్స కాలస్స వసేన పరిభుఞ్జితుం వట్టతి.

సచే పన సమ్భిన్నరసం హోతి సంసట్ఠం, న వట్టతి. యావకాలికఞ్హి అత్తనా సద్ధిం సమ్భిన్నరసాని తీణిపి యామకాలికాదీని అత్తనో సభావం ఉపనేతి. యామకాలికం ద్వేపి సత్తాహకాలికాదీని అత్తనో సభావం ఉపనేతి. సత్తాహకాలికం అత్తనా సద్ధిం సంసట్ఠం యావజీవికం అత్తనో సభావఞ్ఞేవ ఉపనేతి, తస్మా తేన తదహుపటిగ్గహితేన సద్ధిం తదహుపటిగ్గహితం వా పురేపటిగ్గహితం వా యావజీవికం సత్తాహం కప్పతి, ద్వీహపటిగ్గహితేన ఛాహం…పే… సత్తాహపటిగ్గహితేన తదహేవ కప్పతీతి వేదితబ్బం. తస్మాయేవ హి ‘‘సత్తాహకాలికేన, భిక్ఖవే, యావజీవికం తదహుపటిగ్గహిత’’న్తి అవత్వా ‘‘పటిగ్గహితం సత్తాహం కప్పతీ’’తి వుత్తం.

కాలయామసత్తాహాతిక్కమేసు చేత్థ వికాలభోజనసన్నిధిభేసజ్జసిక్ఖాపదానం వసేన ఆపత్తియో వేదితబ్బా. ఇమేసు చ పన చతూసు కాలికేసు యావకాలికం యామకాలికన్తి ఇదమేవ ద్వయం అన్తోవుత్థకఞ్చేవ సన్నిధికారకఞ్చ హోతి, సత్తాహకాలికఞ్చ యావజీవికఞ్చ అకప్పియకుటియం నిక్ఖిపితుమ్పి వట్టతి, సన్నిధిమ్పి న జనేతీతి. సేసం సబ్బత్థ ఉత్తానత్థమేవ.

పఞ్చభేసజ్జకథా

పఞ్చభేసజ్జకథాయం ‘‘అనుజానామి, భిక్ఖవే, తాని పఞ్చ భేసజ్జాని కాలే పటిగ్గహేత్వా కాలే పరిభుఞ్జితు’’న్తి (మహావ. ౨౬౧) వచనతో సారదికేన ఆబాధేన ఫుట్ఠానం భిక్ఖూనం యాగుపి పీతా ఉగ్గచ్ఛతి, భత్తమ్పి భుత్తం ఉగ్గచ్ఛతి, తే తేన కిసా హోన్తి లూఖా దుబ్బణ్ణా ఉప్పణ్డుప్పణ్డుకజాతా ధమనిసన్థతగత్తా. తేసం యం భేసజ్జఞ్చేవ అస్స భేసజ్జసమ్మతఞ్చ, లోకస్స ఆహారత్థఞ్చ ఫరేయ్య, న చ ఓళారికో ఆహారో పఞ్ఞాయేయ్య. తత్రిమాని పఞ్చ భేసజ్జాని. సేయ్యథిదం – సప్పి నవనీతం తేలం మధు ఫాణితం, తాని భేసజ్జాని కాలే పటిగ్గహేత్వా కాలే పరిభుఞ్జితుం వట్టతి. తత్థ ‘‘సారదికేన ఆబాధేనాతి సరదకాలే ఉప్పన్నేన పిత్తాబాధేన. తస్మిఞ్హి కాలే వస్సోదకేనపి తేమేన్తి, కద్దమమ్పి మద్దన్తి, అన్తరన్తరా ఆబాధోపి ఖరో హోతి, తేన తేసం పిత్తం కోట్ఠబ్భన్తరగతం హోతి. ఆహారత్థఞ్చ ఫరేయ్యాతి ఆహారత్థం సాధేయ్యా’’తి అట్ఠకథాయం (మహావ. అట్ఠ. ౨౬౦) వుత్తం. విమతివినోదనియం (వి. వి. టీ. మహావగ్గ ౨.౨౬౦) ‘‘పిత్తం కోట్ఠబ్భన్తరగతం హోతీతి బహిసరీరే బ్యాపేత్వా ఠితం అబద్ధపిత్తం కోట్ఠబ్భన్తరగతం హోతి, తేన పిత్తం కుపితం హోతీతి అధిప్పాయో’’తి వుత్తం.

వజిరబుద్ధిటీకాయం (వజిర. టీ. మహావగ్గ ౨౬౦) ‘‘యం భేసజ్జఞ్చేవ అస్సాతి పరతో ‘తదుభయేన భియ్యోసోమత్తాయ కిసా హోన్తీ’తిఆదినా విరోధదస్సనతో నిదానానపేక్ఖం యథాలాభవసేన వుత్తన్తి వేదితబ్బం. యథానిదానం కస్మా న వుత్తన్తి చే? తదఞ్ఞాపేక్ఖాధిప్పాయతో. సబ్బబుద్ధకాలేపి హి సప్పిఆదీనం సత్తాహకాలికభావాపేక్ఖోతి. తథా వచనేన భగవతో అధిప్పాయో. తేనేవ ‘ఆహారత్థఞ్చ ఫరేయ్య, న చ ఓళారికో ఆహారో పఞ్ఞాయేయ్యా’తి వుత్తం. తథా హి కాలే పటిగ్గహేత్వా కాలే పరిభుఞ్జితున్తి ఏత్థ చ కాలపరిచ్ఛేదో న కతో, కుతోయేవ పన లబ్భా తదఞ్ఞాపేక్ఖాధిప్పాయో భగవతా మూలభేసజ్జాదీని తాని పటిగ్గహేత్వా యావజీవన్తి కాలపరిచ్ఛేదో. యం పన ‘అనుజానామి, భిక్ఖవే, తాని భేసజ్జాని కాలే పటిగ్గహేత్వా కాలే పరిభుఞ్జితు’న్తి (మహావ. ౨౬౦) వచనం, తం ‘సన్నిధిం కత్వా అపరాపరస్మిం దివసే కాలే ఏవ పరిభుఞ్జితుం అనుజానామీ’తి అధిప్పాయతో వుత్తన్తి వేదితబ్బం. అఞ్ఞథా అతిసయత్తా భగవతో ‘యం భేసజ్జఞ్చేవ అస్సా’తిఆదివితక్కుప్పాదో న సమ్భవతి. పణీతభోజనానుమతియా పసిద్ధత్తా ఆబాధానురూపసప్పాయాపేక్ఖాయ వుత్తానీతి చే? తఞ్చ న, ‘భియ్యోసోమత్తాయా’తి కిసాదిభావాపత్తిదస్సనతో. యథా ఉచ్ఛురసం ఉపాదాయ ఫాణితన్తి వుత్తం, తథా నవనీతం ఉపాదాయ సప్పీతి వత్తబ్బతో నవనీతం విసుం న వత్తబ్బన్తి చే? న విసేసదస్సనాధిప్పాయతో. యథా ఫాణితగ్గహణేన సిద్ధేపి పరతో ఉచ్ఛురసో విసుం అనుఞ్ఞాతో ఉచ్ఛుసామఞ్ఞతో గుళోదకట్ఠానే ఠపనాధిప్పాయతో, తథా నవనీతే విసేసవిధిదస్సనాధిప్పాయతో నవనీతం విసుం అనుఞ్ఞాతన్తి వేదితబ్బం. విసేసవిధి పనస్స భేసజ్జసిక్ఖాపదట్ఠకథావసేన (పారా. అట్ఠ. ౨.౬౧౯-౬౨౧) వేదితబ్బో. వుత్తఞ్హి తత్థ ‘పచిత్వా సప్పిం కత్వా పరిభుఞ్జితుకామేన అధోతమ్పి పచితుం వట్టతీ’తి. తత్థ సప్పి పక్కావ హోతి, నాపక్కా, తథా ఫాణితమ్పి. నవనీతం అపక్కమేవా’’తిఆది.

దుతియభేసజ్జకథా

దుతియభేసజ్జకథాయం ‘‘అనుజానామి, భిక్ఖవే, తాని పఞ్చ భేసజ్జాని పటిగ్గహేత్వా కాలేపి వికాలేపి పరిభుఞ్జితు’’న్తి (మహావ. ౨౬౧) వచనతో ‘‘తాని పఞ్చ భేసజ్జాని కాలే పటిగ్గహేత్వా కాలే పరిభుఞ్జన్తానం తేసం భిక్ఖూనం యానిపి తాని పాకతికాని లూఖాని భోజనాని, తాని నచ్ఛాదేన్తి, పగేవ సేనేసితాని. తే తేన చేవ సారదికేన ఆబాధేన ఫుట్ఠా ఇమినా చ భత్తాచ్ఛాదకేన తదుభయేన భియ్యోసోమత్తాయ కిసా హోన్తీ’’తి ఇమస్మిం వత్థుస్మిం కాలేపి వికాలేపీతి అనుఞ్ఞాతత్తా వికాలేపి పరిభుఞ్జితుం వట్టతి. తత్థ ‘‘నచ్ఛాదేన్తీతి న జీరన్తి, న వాతరోగం పటిప్పస్సమ్భేతుం సక్కోన్తి. సేనేసితానీతి సినిద్ధాని. భత్తాచ్ఛాదకేనాతి భత్తం అరోచికేనా’’తి అట్ఠకథాయం (మహావ. అట్ఠ. ౨౬౧) వుత్తం, టీకాసు (సారత్థ. టీ. మహావగ్గ ౩.౨౬౧; వి. వి. టీ. మహావగ్గ ౨.౨౬౧-౨౬౨) పన ‘‘నచ్ఛాదేన్తీతి రుచిం న ఉప్పాదేన్తీ’’తి ఏత్తకమేవ వుత్తం, మహావిభఙ్గే (పారా. ౬౨౨) పన ‘‘యాని ఖో పన తాని గిలానానం భిక్ఖూనం పటిసాయనీయాని భేసజ్జాని. సేయ్యథిదం – సప్పి నవనీతం తేలం మధు ఫాణితం, తాని పటిగ్గహేత్వా సత్తాహపరమం సన్నిధికారకం పరిభుఞ్జితబ్బాని, తం అతిక్కామయతో నిస్సగ్గియం పాచిత్తియ’’న్తి వచనతో ఇమేసం పఞ్చభేసజ్జానం సత్తాహకాలికభావో వేదితబ్బో, ఇధ పన అట్ఠుప్పత్తివసేన వుత్తోతి.

వసాభేసజ్జకథా

వసాభేసజ్జకథాయం ‘‘అనుజానామి, భిక్ఖవే, వసాని భేసజ్జాని అచ్ఛవసం మచ్ఛవసం సుసుకావసం సూకరవసం గద్రభవసం కాలే పటిగ్గహితం కాలే నిప్పక్కం కాలే సంసట్ఠం తేలపరిభోగేన పరిభుఞ్జితుం. వికాలే చే, భిక్ఖవే, పటిగ్గహితం వికాలే నిప్పక్కం వికాలే సంసట్ఠం, తఞ్చే పరిభుఞ్జేయ్య, ఆపత్తి తిణ్ణం దుక్కటానం. కాలే చే, భిక్ఖవే, పటిగ్గహితం వికాలే నిప్పక్కం వికాలే సంసట్ఠం, తఞ్చే పరిభుఞ్జేయ్య, ఆపత్తి ద్విన్నం దుక్కటానం. కాలే చే, భిక్ఖవే, పటిగ్గహితం కాలే నిప్పక్కం వికాలే సంసట్ఠం, తఞ్చే పరిభుఞ్జేయ్య, ఆపత్తి దుక్కటస్స. కాలే చే, భిక్ఖవే, పటిగ్గహితం కాలే నిప్పక్కం కాలే సంసట్ఠం, తఞ్చే పరిభుఞ్జేయ్య, అనాపత్తీ’’తి (మహావ. ౨౬౨). తత్థ ‘‘కాలే పటిగ్గహితన్తిఆదీసు మజ్ఝన్హికే అవీతివత్తే పటిగ్గహేత్వా పచిత్వా పరిస్సావేత్వా చాతి అత్థో. తేలపరిభోగేన పరిభుఞ్జితున్తి సత్తాహకాలికతేలపరిభోగేన పరిభుఞ్జితు’’న్తి అట్ఠకథాయం (మహావ. అట్ఠ. ౨౬౨) వుత్తం, టీకాసు (సారత్థ. టీ. మహావగ్గ ౩.౨౬౨; వి. వి. టీ. మహావగ్గ ౨.౨౬౧-౨౬౨) పన ‘‘సుసుకాతి సముద్దే భవా ఏకా మచ్ఛజాతి, కుమ్భిలాతిపి వదన్తి. సంసట్ఠన్తి పరిస్సావితం. తేలపరిభోగేనాతి సత్తాహకాలికపరిభోగం సన్ధాయ వుత్త’’న్తి వుత్తం. అయమేత్థ సఙ్ఖేపో, విత్థారో పన హేట్ఠా చతుకాలికకథాయం వుత్తోయేవ.

మూలభేసజ్జకథా

మూలభేసజ్జకథాయం ‘‘అనుజానామి, భిక్ఖవే, మూలాని భేసజ్జాని, హలిద్దిం సిఙ్గివేరం వచం వచత్తం అతివిసం కటుకరోహిణిం ఉసీరం భద్దముత్తకం, యాని వా పనఞ్ఞానిపి అత్థి మూలాని భేసజ్జాని నేవ ఖాదనీయే ఖాదనీయత్థం ఫరన్తి, న భోజనీయే భోజనీయత్థం ఫరన్తి, తాని పటిగ్గహేత్వా యావజీవం పరిహరితుం, సతి పచ్చయే పరిభుఞ్జితుం. అసతి పచ్చయే పరిభుఞ్జన్తస్స ఆపత్తి దుక్కటస్సా’’తి. తత్థ వచత్తన్తి సేతవచం. సేసం హేట్ఠా వుత్తమేవ.

పిట్ఠభేసజ్జకథా

పిట్ఠభేసజ్జకథాయం ‘‘అనుజానామి, భిక్ఖవే, నిసదం నిసదపోతక’’న్తి (మహావ. ౨౬౩) వచనతో పిసితేహి చుణ్ణకతేహి మూలభేసజ్జేహి అత్థే సతి నిసదఞ్చ నిసదపోతకఞ్చ పరిహరితుం వట్టతి. తత్థ నిసదం నిసదపోతకన్తి పిసనసిలా చ పిసనపోతో చ. నిసదన్తి పిసన్తి చుణ్ణవిచుణ్ణం కరోన్తి మూలభేసజ్జాదయో ఏత్థాతి నిసదం, పిసనసిలా. నిసదన్తి పిసన్తి చుణ్ణవిచుణ్ణం కరోన్తి మూలభేసజ్జాదయో ఏతేనాతి నిసదం, పోసేతబ్బోతి పోతో, దారకో. ఖుద్దకప్పమాణతాయ పోతో వియాతి పోతో, నిసదఞ్చ తం పోతో చాతి నిసదపోతో, తం నిసదపోతకం. నిపుబ్బసద చుణ్ణకరణేతి ధాతు.

కసావభేసజ్జకథా

కసావభేసజ్జకథాయం ‘‘అనుజానామి, భిక్ఖవే, కసావాని భేసజ్జాని నిమ్బకసావం కుటజకసావం పటోలకసావం ఫగ్గవకసావం నత్తమాలకసావం, యాని వా పనఞ్ఞానిపి అత్థి కసావాని భేసజ్జాని నేవ ఖాదనీయే ఖాదనీయత్థం ఫరన్తి, న భోజనీయే భోజనీయత్థం ఫరన్తి, తాని పటిగ్గహేత్వా యావజీవం పరిహరితుం, సతి పచ్చయే పరిభుఞ్జితుం, అసతి పచ్చయే పరిభుఞ్జన్తస్స ఆపత్తి దుక్కటస్సా’’తి (మహావ. ౨౬౩) వచనతో తానిపి కసావభేసజ్జాని పటిగ్గహేత్వా యావజీవం పరిహరితుం సతి పచ్చయే పరిభుఞ్జితుం వట్టతి. తత్థ ఫగ్గవన్తి లతాజాతి. నత్తమాలన్తి కరఞ్జం. ‘‘కసావేహీతి తచాదీని ఉదకే తాపేత్వా గహితఊసరేహీ’’తి విమతివినోదనియం (వి. వి. టీ. మహావగ్గ ౨.౨౬౩) వుత్తం.

పణ్ణభేసజ్జకథా

పణ్ణభేసజ్జకథాయం ‘‘అనుజానామి, భిక్ఖవే, పణ్ణాని భేసజ్జాని నిమ్బపణ్ణం కుటజపణ్ణం పటోలపణ్ణం నత్తమాలపణ్ణం ఫగ్గవపణ్ణం సులసిపణ్ణం కప్పాసపణ్ణం, యాని వా పనఞ్ఞానిపి అత్థి పణ్ణాని భేసజ్జాని నేవ ఖాదనీయే ఖాదనీయత్థం ఫరన్తి, న భోజనీయే భోజనీయత్థం ఫరన్తి, తాని పటిగ్గహేత్వా యావజీవం పరిహరితుం, సతి పచ్చయే పరిభుఞ్జితుం, అసతి పచ్చయే పరిభుఞ్జన్తస్స ఆపత్తి దుక్కటస్సా’’తి (మహావ. ౨౬౩) వచనతో ఖాదనీయభోజనీయత్థం అఫరన్తాని తానిపి పణ్ణాని పటిగ్గహేత్వా యావజీవం పరిహరితుం, సతి పచ్చయే పరిభుఞ్జితుం వట్టతి. అచ్ఛవసన్తిఆదీసు నిస్సగ్గియవణ్ణనాయం (పారా. అట్ఠ. ౨.౬౨౩) వుత్తనయేనేవ అత్థో వేదితబ్బో. మూలభేసజ్జాదివినిచ్ఛయోపి ఖుద్దకవణ్ణనాయం వుత్తోయేవ, తస్మా ఇధ యం యం పుబ్బే అవుత్తం, తం తదేవ వణ్ణయిస్సామ.

ఫలభేసజ్జకథా

ఫలభేసజ్జకథాయం ‘‘అనుజానామి, భిక్ఖవే, ఫలాని భేసజ్జాని బిళఙ్గం పిప్పలిం మరిచం హరీతకం విభీతకం ఆమలకం గోట్ఠఫలం, యాని వా పనఞ్ఞానిపి అత్థి ఫలాని భేసజ్జాని నేవ ఖాదనీయే ఖాదనీయత్థం ఫరన్తి, న భోజనీయే భోజనీయత్థం ఫరన్తి, తాని పటిగ్గహేత్వా యావజీవం పరిహరితుం, సతి పచ్చయే పరిభుఞ్జితుం, అసతి పచ్చయే పరిభుఞ్జన్తస్స ఆపత్తి దుక్కటస్సా’’తి (మహావ. ౨౬౩) వచనతో ఖాదనీయభోజనీయత్థం అఫరన్తాని తాని ఫలాని పటిగ్గహేత్వా యావజీవం పరిహరితుం, సతి పచ్చయే పరిభుఞ్జితుమ్పి వట్టతి.

జతుభేసజ్జకథా

జతుభేసజ్జకథాయం ‘‘అనుజానామి, భిక్ఖవే, జతూని భేసజ్జాని హిఙ్గుం హిఙ్గుజతుం హిఙ్గుసిపాటికం తకం తకపత్తిం తకపణ్ణిం సజ్జులసం, యాని వా పనఞ్ఞానిపి అత్థి జతూని భేసజ్జాని నేవ ఖాదనీయే ఖాదనీయత్థం ఫరన్తి, న భోజనీయే భోజనీయత్థం ఫరన్తి, తాని పటిగ్గహేత్వా యావజీవం పరిహరితుం, సతి పచ్చయే పరిభుఞ్జితుం, అసతి పచ్చయే పరిభుఞ్జన్తస్స ఆపత్తి దుక్కటస్సా’’తి (మహావ. ౨౬౩) వచనతో తాని జతూని భేసజ్జాని పటిగ్గహేత్వా యావజీవం పరిహరితుం, సతి పచ్చయే పరిభుఞ్జితుం వట్టతి. తత్థ హిఙ్గుహిఙ్గుజతుహిఙ్గుసిపాటికా హిఙ్గుజాతియోయేవ. తకతకపత్తితకపణ్ణయో లాఖాజాతియో.

వజిరబుద్ధిటీకాయం (వజిర. టీ. మహావగ్గ ౨౬౩) పన ‘‘హిఙ్గుజతు నామ హిఙ్గురుక్ఖస్స దణ్డపల్లవపవాళపాకనిప్ఫన్నా. హిఙ్గుసిపాటికా నామ తస్స మూలసాఖపాకనిప్ఫన్నా. తకం నామ తస్స రుక్ఖస్స తచపాకోదకం. తకపత్తీతి తస్స పత్తపాకోదకం. తకపణ్ణీతి తస్స ఫలపాకోదకం. అథ వా ‘తకం నామ లాఖా. తకపత్తీతి కిత్తిమలోహసాఖా. తకపణ్ణీతి పక్కలాఖా’తి లిఖితం. సతి పచ్చయేతి ఏత్థ సతిపచ్చయతా గిలానాగిలానవసేన ద్విధా వేదితబ్బా. వికాలభోజనసిక్ఖాపదస్స హి అనాపత్తివారే యామకాలికాదీనం తిణ్ణమ్పి అవిసేసేన సతిపచ్చయతా వుత్తా. ఇమస్మిం ఖన్ధకే ‘అనుజానామి, భిక్ఖవే, గిలానస్స గుళం అగిలానస్స గుళోదకం. అనుజానామి, భిక్ఖవే, గిలానస్స లోణసోవీరకం, అగిలానస్స ఉదకసమ్భిన్న’న్తి (మహావ. ౨౭౩) వుత్తం, తస్మా సిద్ధం ‘సతిపచ్చయతా గిలానాగిలానవసేన దువిధా’తి, అఞ్ఞథా అసతి పచ్చయే గుళోదకాది ఆపజ్జతి, తతో చ పాళివిరోధో. ఆహారత్థన్తి ఆహారపయోజనం, ఆహారకిచ్చయాపనన్తి అత్థోతి చ. తేలపరిభోగేనాతి సత్తాహకాలికపరిభోగేన. పిట్ఠేహీతి పిసితతేలేహి. కోట్ఠఫలన్తి కోట్ఠరుక్ఖస్స ఫలం, మదనఫలం వాతి చ లిఖిత’’న్తి వుత్తం.

లోణభేసజ్జకథా

లోణభేసజ్జకథాయం ‘‘అనుజానామి, భిక్ఖవే, లోణాని భేసజ్జాని సాముద్దికం కాళలోణం సిన్ధవం ఉబ్భిదం బిలం, యాని వా పనఞ్ఞానిపి అత్థి లోణాని భేసజ్జాని నేవ ఖాదనీయే ఖాదనీయత్థం ఫరన్తి, న భోజనీయే భోజనీయత్థం ఫరన్తి, తాని పటిగ్గహేత్వా యావజీవం పరిహరితుం, సతి పచ్చయే పరిభుఞ్జితుం, అసతి పచ్చయే పరిభుఞ్జన్తస్స ఆపత్తి దుక్కటస్సా’’తి (మహావ. ౨౬౩) వచనతో తాని లోణాని పటిగ్గహేత్వా యావజీవం పరిహరితుం, సతి పచ్చయే పరిభుఞ్జితుం వట్టతి. తత్థ సాముద్దన్తి సముద్దతీరే వాలుకం వియ సన్తిట్ఠతి. కాళలోణన్తి పకతిలోణం. సిన్ధవన్తి సేతవణ్ణం పబ్బతే ఉట్ఠహతి. ఉబ్భిదన్తి భూమితో అఙ్కురం వియ ఉట్ఠహతి. బిలన్తి దబ్బసమ్భారేహి సద్ధిం పచితం, తం రత్తవణ్ణం. సారత్థదీపనియం (సారత్థ. టీ. మహావగ్గ ౩.౨౬౩) పన ‘‘ఉబ్భిదం నామ ఊసరపంసుమయ’’న్తి వుత్తం. విమతివినోదనియం (వి. వి. టీ. మహావగ్గ ౨.౨౬౩) పన ‘‘ఉబ్భిదన్తి ఊసరపంసుమయం లోణం. బిలన్తి లోణవిసేసో’’తి వుత్తం. వజిరబుద్ధిటీకాయమ్పి తథేవ వుత్తం.

చుణ్ణకథా

చుణ్ణకథాయం ‘‘అనుజానామి, భిక్ఖవే, యస్స కణ్డు వా పీళకా వా అస్సావో వా థుల్లకచ్ఛు వా ఆబాధో కాయో వా దుగ్గన్ధో చుణ్ణాని భేసజ్జాని, అగిలానస్స ఛకణం మత్తికం రజననిప్పక్కం. అనుజానామి, భిక్ఖవే, ఉదుక్ఖలం ముసల’’న్తి (మహావ. ౨౬౪). ‘‘కాయో వా దుగ్గన్ధోతి కస్సచి అస్సాదీనం వియ కాయగన్ధో హోతి, తస్సపి సిరీసకోసుమ్బాదిచుణ్ణాని వా గన్ధచుణ్ణాని వా సబ్బాని వట్టన్తి. ఛకణన్తి గోమయం. రజననిప్పక్కన్తి రజనకసటం, పాకతికచుణ్ణమ్పి కోట్టేత్వా ఉదకేన తేమేత్వా న్హాయితుం వట్టతి, ఏతమ్పి రజననిప్పక్కసఙ్ఖమేవ గచ్ఛతీ’’తి అట్ఠకథాయం (మహావ. అట్ఠ. ౨౬౪) వుత్తం. సారత్థదీపనియం (సారత్థ. టీ. మహావగ్గ ౩.౨౬౪) పన ‘‘ఛకణన్తి గోమయం. పాకతికచుణ్ణం నామ అపక్కకసావచుణ్ణం. తేన ఠపేత్వా గన్ధచుణ్ణం సబ్బం వట్టతీతి వదన్తీ’’తి వుత్తం. విమతివినోదనియమ్పి (వి. వి. టీ. మహావగ్గ ౨.౨౬౪-౨౬౫) ‘‘ఛకణన్తి గోమయం. పాకతికచుణ్ణన్తి అపక్కకసావచుణ్ణం, గన్ధచుణ్ణం పన న వట్టతీ’’తి వుత్తం. వజిరబుద్ధిటీకాయమ్పి (వజిర. టీ. మహావగ్గ ౨౬౪) ‘‘ఛకణన్తి గోమయం. పాకతికచుణ్ణం నామ అపక్కకసావచుణ్ణం. తేన ఠపేత్వా గన్ధచుణ్ణం సబ్బం వట్టతీతి వదన్తీ’’తి వుత్తం. ‘‘అనుజానామి, భిక్ఖవే, చుణ్ణచాలిని’’న్తి (మహావ. ౨౬౪) వచనతో గిలానానం భిక్ఖూనం చుణ్ణేహి భేసజ్జేహి చాలితేహి అత్థే సతి చుణ్ణచాలినీ వట్టతి. ‘‘అనుజానామి, భిక్ఖవే, దుస్సచాలిని’’న్తి (మహావ. ౨౬౪) వచనతో సణ్హేహి చుణ్ణేహి అత్థే సతి దుస్సచాలినీ వట్టతి. ‘‘చుణ్ణచాలినిన్తి ఉదుక్ఖలే కోట్టితచుణ్ణపరిస్సావని’’న్తి విమతివినోదనియం (వి. వి. టీ. మహావగ్గ ౨.౨౬౪-౨౬౫) వుత్తం. వజిరబుద్ధిటీకాయమ్పి (వజిర. టీ. మహావగ్గ ౨౬౪) ‘‘చాలితేహీతి పరిస్సావితేహీ’’తి వుత్తం.

అమనుస్సికాబాధకథా

అమనుస్సికాబాధకథాయం ‘‘అనుజానామి, భిక్ఖవే, అమనుస్సికాబాధే ఆమకమంసం ఆమకమంసలోహిత’’న్తి (మహావ. ౨౬౪) వచనతో యస్స భిక్ఖునో ఆమకమంసం ఖాదితస్స ఆమకలోహితం పివితస్స సో అమనుస్సాబాధో పటిప్పస్సమ్భతి, తస్స అనాపత్తి. తత్థ ఆమకమంసఞ్చ ఖాది, ఆమకలోహితఞ్చ పివీతి న తం భిక్ఖు ఖాది, న పివి, అమనుస్సో ఖాదిత్వా చ పివిత్వా చ పక్కన్తో. తేన వుత్తం ‘‘తస్స సో అమనుస్సికాబాధో పటిప్పస్సమ్భీ’’తి.

అఞ్జనకథా

అఞ్జనకథాయం ‘‘అనుజానామి, భిక్ఖవే, అఞ్జనం కాళఞ్జనం రసఞ్జనం సోతఞ్జనం గేరుకం కపల్ల’’న్తి (మహావ. ౨౬౫) వచనతో భిక్ఖూనం చక్ఖురోగే సతి అఞ్జనాదీని వట్టన్తి. తత్థ ‘‘అఞ్జనన్తి సబ్బసఙ్గాహికవచనమేతం. కాళఞ్జనన్తి ఏకా అఞ్జనజాతి. రసఞ్జనన్తి నానాసమ్భారేహి కతం. సోతఞ్జనన్తి నదీసోతాదీసు ఉప్పజ్జనకఅఞ్జనం. గేరుకో నామ సువణ్ణగేరుకో. కపల్లన్తి దీపసిఖతో గహితమసీ’’తి అట్ఠకథాయం (మహావ. అట్ఠ. ౨౬౪) వుత్తం. సారత్థదీపనియం (సారత్థ. టీ. మహావగ్గ ౩.౨౬౫) ‘‘సువణ్ణగేరుకోతి సువణ్ణతుత్థాదీ’’తి వుత్తం. విమతివినోదనియమ్పి (వి. వి. టీ. మహావగ్గ ౨.౨౬౪-౨౬౫) తథేవ వుత్తం. ‘‘అనుజానామి, భిక్ఖవే, చన్దనం తగరం కాళానుసారియం తాలీసం భద్దముత్తక’’న్తి (మహావ. ౨౬౫) వచనతో అఞ్జనూపపిసనేహి అత్థే సతి ఇమాని చన్దనాదీని వట్టన్తి. తత్థ ‘‘చన్దనన్తి లోహితచన్దనాదికం యం కిఞ్చి చన్దనం. తగరాదీని పాకటాని. అఞ్ఞానిపి నీలుప్పలాదీని వట్టన్తియేవ. అఞ్జనూపపిసనేహీతి అఞ్జనేహి సద్ధిం ఏకతో పిసితబ్బేహి. న హి కిఞ్చి అఞ్జనూపపిసనం న వట్టతీ’’తి అట్ఠకథాయం (మహావ. అట్ఠ. ౨౬౪) టీకాయం (సారత్థ. టీ. మహావగ్గ ౩.౨౬౫) పన ‘‘అఞ్జనూపపిసనన్తి అఞ్జనత్థాయ ఉపపిసితబ్బం యం కిఞ్చి చుణ్ణజాతీ’’తి వుత్తం. విమతివినోదనియం (వి. వి. టీ. మహావగ్గ ౨.౨౬౪-౨౬౫) పన ‘‘పాళియం అఞ్జనూపపిసనన్తి అఞ్జనే ఉపనేతుం పిసితబ్బభేసజ్జ’’న్తి వుత్తం.

‘‘అనుజానామి, భిక్ఖవే, అఞ్జని’’న్తి (మహావ. ౨౬౫) వచనతో అఞ్జనఠపనట్ఠానం వట్టతి. ‘‘న, భిక్ఖవే, ఉచ్చావచా అఞ్జనీ ధారేతబ్బా, యో ధారేయ్య, ఆపత్తి దుక్కటస్స. అనుజానామి, భిక్ఖవే, అట్ఠిమయం దన్తమయం విసాణమయం నళమయం వేళుమయం కట్ఠమయం జతుమయం లోహమయం సఙ్ఖనాభిమయ’’న్తి (మహావ. ౨౬౫) వచనతో ఏతాని కప్పియాని. తత్థ అట్ఠిమయన్తి మనుస్సట్ఠిం ఠపేత్వా అవసేసఅట్ఠిమయం. దన్తమయన్తి హత్థిదన్తాదిసబ్బదన్తమయం. విసాణమయేపి అకప్పియం నామ నత్థి. నళమయాదయో ఏకన్తకప్పియాయేవ.

‘‘అనుజానామి, భిక్ఖవే, అపిధాన’’న్తి (మహావ. ౨౬౫) వచనతో అఞ్జనీఅపిధానమ్పి వట్టతి. ‘‘అనుజానామి, భిక్ఖవే, సుత్తకేన బన్ధిత్వా అఞ్జనియా బన్ధితు’’న్తి (మహావ. ౨౬౫) వచనతో అపిధానం సుత్తకేన బన్ధిత్వా అఞ్జనియా బన్ధితబ్బం. ‘‘అనుజానామి, భిక్ఖవే, సుత్తకేన సిబ్బేతు’’న్తి (మహావ. ౨౬౫) వచనతో అపతనత్థాయ అఞ్జనీసుత్తకేన సిబ్బేతుం వట్టతి. ‘‘అనుజానామి, భిక్ఖవే, అఞ్జనిసలాక’’న్తి (మహావ. ౨౬౫) వచనతో అఞ్జనిసలాకమ్పి వట్టతి. ‘‘న, భిక్ఖవే, ఉచ్చావచా అఞ్జనిసలాకా ధారేతబ్బా, యో ధారేయ్య, ఆపత్తి దుక్కటస్స. అనుజానామి, భిక్ఖవే, అట్ఠిమయం…పే… సఙ్ఖనాభిమయ’’న్తి (మహావ. ౨౬౫) వచనతో ఏతాయేవ అఞ్జనిసలాకా వట్టన్తి. ‘‘అనుజానామి, భిక్ఖవే, సలాకట్ఠానియ’’న్తి (మహావ. ౨౬౫) వచనతో అఞ్జనిసలాకట్ఠానియమ్పి వట్టతి. తత్థ సలాకట్ఠానియన్తి యత్థ సలాకం ఓదహన్తి, తం సుసిరదణ్డకం వా థవికం వా అనుజానామీతి అత్థో. ‘‘అనుజానామి, భిక్ఖవే, అఞ్జనిత్థవిక’’న్తి (మహావ. ౨౬౫) వచనతో థవికమ్పి వట్టతి. ‘‘అనుజానామి, భిక్ఖవే, అంసబద్ధకం బన్ధనసుత్తక’’న్తి (మహావ. ౨౬౫) వచనతో అఞ్జనిత్థవికాయ అంసే లగ్గనత్థాయ అంసబద్ధకమ్పి బన్ధనసుత్తకమ్పి వట్టతి.

నత్థుకథా

నత్థుకథాయం ‘‘అనుజానామి, భిక్ఖవే, ముద్ధని తేలక’’న్తి (మహావ. ౨౬౬) వచనతో సీసాభితాపస్స భిక్ఖునో ముద్ధని తేలం వట్టతి. ‘‘అనుజానామి, భిక్ఖవే, నత్థుకమ్మ’’న్తి (మహావ. ౨౬౬) వచనతో నక్ఖమనీయే సతి నత్థుకమ్మం వట్టతి. ‘‘అనుజానామి, భిక్ఖవే, నత్థుకరణి’’న్తి (మహావ. ౨౬౬) వచనతో నత్థుయా అగళనత్థం నత్థుకరణీ వట్టతి. ‘‘న, భిక్ఖవే, ఉచ్చావచా నత్థుకరణీ ధారేతబ్బా, యో ధారేయ్య, ఆపత్తి దుక్కటస్స. అనుజానామి, భిక్ఖవే, అట్ఠిమయం…పే… సఙ్ఖనాభిమయ’’న్తి (మహావ. ౨౬౬) వచనతో ఏతాయేవ నత్థుకరణియో వట్టన్తి. ‘‘అనుజానామి, భిక్ఖవే, యమకనత్థుకరణి’’న్తి (మహావ. ౨౬౬) వచనతో నత్థు విసమం ఆసిఞ్చయన్తి చే, యమకనత్థుకరణిం ధారేతబ్బం. తత్థ యమకనత్థుకరణిన్తి సమసో తాహి ద్వీహి పనాళికాహి ఏకం నత్థుకరణిం.

ధూమనేత్తకథా

ధూమనేత్తకథాయం ‘‘అనుజానామి, భిక్ఖవే, ధూమం పాతు’’న్తి (మహావ. ౨౬౬) వచనతో యమకనత్థుకరణియా నక్ఖమనీయే సతి ధూమం పాతుం వట్టతి. ‘‘అనుజానామి, భిక్ఖవే, ధూమనేత్త’’న్తి (మహావ. ౨౬౬) వచనతో తమేవ వట్టిం ఆలిమ్బేత్వా పివనపచ్చయా కణ్ఠే దహన్తేన ధూమనేత్తధూమో పివితబ్బో. ‘‘న, భిక్ఖవే, ఉచ్చావచాని ధూమనేత్తాని ధారేతబ్బాని, యో ధారేయ్య, ఆపత్తి దుక్కటస్స. అనుజానామి, భిక్ఖవే, అట్ఠిమయం…పే… సఙ్ఖనాభిమయ’’న్తి (మహావ. ౨౬౬) వచనతో ఏతాని ఏవ ధూమనేత్తాని ధారేతబ్బాని. ‘‘అనుజానామి, భిక్ఖవే, అపిధాన’’న్తి (మహావ. ౨౬౬) వచనతో పాణకాదిఅప్పవిసనత్థం ధూమనేత్తత్థవికమ్పి వట్టతి. ‘‘అనుజానామి, భిక్ఖవే, యమకత్థవిక’’న్తి (మహావ. ౨౬౬) వచనతో ఏకతో ఘంసియమానే సతి యమకత్థవికం వట్టతి. ‘‘అనుజానామి, భిక్ఖవే, అంసబద్ధకం బన్ధనసుత్తక’’న్తి (మహావ. ౨౬౬) వచనతో ధూమనేత్తత్థవికస్స అంసబద్ధబన్ధనసుత్తం వట్టతి.

తేలపాకకథా

తేలపాకకథాయం ‘‘అనుజానామి, భిక్ఖవే, తేలపాక’’న్తి (మహావ. ౨౬౭) వచనతో వాతాబాధే సతి తేలపాకో వట్టతి. తత్థ అనుజానామి, భిక్ఖవే, తేలపాకన్తి యం కిఞ్చి భేసజ్జపక్ఖిత్తం సబ్బం అనుఞ్ఞాతమేవ హోతి. ‘‘న, భిక్ఖవే, అతిపక్ఖిత్తమజ్జం తేలం పాతబ్బం, యో పివేయ్య, యథాధమ్మో కారేతబ్బో. అనుజానామి, భిక్ఖవే, యస్మిం తేలపాకే మజ్జస్స న వణ్ణో న గన్ధో న రసో పఞ్ఞాయతి, ఏవరూపం మజ్జపక్ఖిత్తం తేలం పాతు’’న్తి (మహావ. ౨౬౭) వచనతో యస్మిం తేలపాకే పక్ఖిత్తస్స మజ్జస్స వణ్ణో వా గన్ధో వా రసో వా న పఞ్ఞాయతి, తాదిసం తేలం పివితబ్బం. తత్థ అతిపక్ఖిత్తమజ్జానీతి అతివియ ఖిత్తమజ్జాని, బహుం మజ్జం పక్ఖిపిత్వా యోజితానీతి అత్థో. ‘‘అనుజానామి, భిక్ఖవే, అబ్భఞ్జనం అధిట్ఠాతు’’న్తి (మహావ. ౨౬౭) వచనతో అతిపక్ఖిత్తమజ్జత్తా అపివితబ్బే తేలే సతి అబ్భఞ్జనం అధిట్ఠాతుం వట్టతి. ‘‘అనుజానామి, భిక్ఖవే, తీణి తుమ్బాని లోహతుమ్బం కట్ఠతుమ్బం ఫలతుమ్బ’’న్తి (మహావ. ౨౬౭) వచనతో తేలపక్కభాజనాని ఇమాని తీణి తుమ్బాని వట్టన్తి.

సేదకమ్మకథా

సేదకమ్మకథాయం ‘‘అనుజానామి, భిక్ఖవే, సేదకమ్మ’’న్తి (మహావ. ౨౬౭) వచనతో అఙ్గవాతే సతి సేదకమ్మం కాతుం వట్టతి. తత్థ అఙ్గవాతోతి హత్థపాదే వాతో. నక్ఖమనీయో హోతి, ‘‘అనుజానామి, భిక్ఖవే, సమ్భారసేద’’న్తి (మహావ. ౨౬౭) వచనతో సేదకమ్మేన నక్ఖమనీయే సతి సమ్భారసేదం కాతుం వట్టతి. తత్థ సమ్భారసేదన్తి నానావిధపణ్ణసమ్భారసేదం. నక్ఖమనీయో హోతి, ‘‘అనుజానామి, భిక్ఖవే, మహాసేద’’న్తి (మహావ. ౨౬౭) వచనతో సమ్భారసేదనక్ఖమనీయే సతి మహాసేదం కాతుం వట్టతి. తత్థ మహాసేదన్తి మహన్తం సేదం, పోరిసప్పమాణం ఆవాటం అఙ్గారానం పూరేత్వా పంసువాలికాదీహి పిదహిత్వా తత్థ నానావిధాని వాతహరణపణ్ణాని సన్థరిత్వా తేలమక్ఖితేన గత్తేన తత్థ నిపజ్జిత్వా సమ్పరివత్తన్తేన సరీరం సేదేతుం అనుజానామీతి అత్థో. నక్ఖమనీయో హోతి, ‘‘అనుజానామి, భిక్ఖవే, భఙ్గోదక’’న్తి (మహావ. ౨౬౭) వచనతో మహాసేదేన నక్ఖమనీయే సతి భఙ్గోదకం కాతుం వట్టతి. తత్థ భఙ్గోదకన్తి నానాపణ్ణభఙ్గకుథితం ఉదకం, తేహి పణ్ణేహి చ ఉదకేన చ సిఞ్చిత్వా సిఞ్చిత్వా సేదేతబ్బో. నక్ఖమనీయో హోతి, ‘‘అనుజానామి, భిక్ఖవే, ఉదకకోట్ఠక’’న్తి (మహావ. ౨౬౭) వచనతో భఙ్గోదకేన నక్ఖమనీయే సతి ఉదకకోట్ఠకం కాతుం వట్టతి. తత్థ ఉదకకోట్ఠకన్తి ఉదకకోట్ఠే చాటిం వా దోణిం వా ఉణ్హోదకస్స పూరేత్వా తత్థ పవిసిత్వా సేదకమ్మకరణం అనుజానామీతి అత్థో.

లోహితమోచనకథా

లోహితమోచనకథాయం ‘‘అనుజానామి, భిక్ఖవే, లోహితం మోచేతు’’న్తి (మహావ. ౨౬౭) వచనతో పబ్బవాతే సతి లోహితం మోచేతుం వట్టతి. తత్థ పబ్బవాతో హోతీతి పబ్బే పబ్బే వాతో విజ్ఝతి. లోహితం మోచేతున్తి సత్థకేన లోహితం మోచేతుం. నక్ఖమనీయో హోతి, అనుజానామి, భిక్ఖవే, లోహితం మోచేత్వా విసాణేన గాహేతున్తి (మహావ. ౨౬౭).

పాదబ్భఞ్జనకథా

పాదబ్భఞ్జనకథాయం ‘‘అనుజానామి, భిక్ఖవే, పాదబ్భఞ్జన’’న్తి (మహావ. ౨౬౭) వచనతో పాదేసు ఫలితేసు పాదబ్భఞ్జనం పచితబ్బం. నక్ఖమనీయో హోతి, ‘‘అనుజానామి, భిక్ఖవే, పజ్జం అభిసఙ్ఖరితు’’న్తి (మహావ. ౨౬౭) వచనతో పాదబ్భఞ్జనతేలేన నక్ఖమనీయే సతి పజ్జం అభిసఙ్ఖరితబ్బం. తత్థ పజ్జం అభిసఙ్ఖరితున్తి యేన ఫలితపాదా పాకతికా హోన్తి, తం నాళికేరాదీసు నానాభేసజ్జాని పక్ఖిపిత్వా పజ్జం అభిసఙ్ఖరితుం, పాదానం సప్పాయభేసజ్జం పచితున్తి అత్థో.

గణ్డాబాధకథా

గణ్డాబాధకథాయం ‘‘అనుజానామి, భిక్ఖవే, సత్థకమ్మ’’న్తి (మహావ. ౨౬౭) వచనతో గణ్డాబాధే సతి సత్థకమ్మం కాతబ్బం. ‘‘అనుజానామి, భిక్ఖవే, కసావోదక’’న్తి (మహావ. ౨౬౭) వచనతో కసావోదకేన అత్థే సతి కసావోదకం దాతబ్బం. ‘‘అనుజానామి, భిక్ఖవే, తిలకక్క’’న్తి (మహావ. ౨౬౭) వచనతో తిలకక్కేన అత్థే సతి తిలకక్కం దాతబ్బం. తిలకక్కేన అత్థోతి పిట్ఠేహి తిలేహి అత్థో. ‘‘అనుజానామి భిక్ఖవే కబళిక’’న్తి (మహావ. ౨౬౭) వచనతో కబళికాయ అత్థే సతి కబళికా దాతబ్బా. తత్థ కబళికన్తి వణముఖే సత్తుపిణ్డం పక్ఖిపితుం. ‘‘అనుజానామి, భిక్ఖవే, వణబన్ధనచోళ’’న్తి (మహావ. ౨౬౭) వచనతో వణబన్ధనచోళేన అత్థే సతి వణబన్ధనచోళం దాతబ్బం. ‘‘అనుజానామి, భిక్ఖవే, సాసపకుట్టేన ఫోసితు’’న్తి (మహావ. ౨౬౭) వచనతో సచే వణో కుణ్డవతీ, సాసపకుట్టేన ఫోసితబ్బం. తత్థ సాసపకుట్టేనాతి సాసపపిట్ఠేన.

‘‘అనుజానామి, భిక్ఖవే, ధూమం కాతు’’న్తి (మహావ. ౨౬౭) వచనతో యది వణో కిలిజ్జిత్థ, ధూమం కాతుం వట్టతి. ‘‘అనుజానామి, భిక్ఖవే, లోణసక్ఖరికాయ ఛిన్దితు’’న్తి (మహావ. ౨౬౭) వచనతో యది వడ్ఢమంసం వుట్ఠాతి, ఛిన్దితబ్బం. తత్థ వడ్ఢమంసన్తి అధికమంసం ఆణీ వియ ఉట్ఠహతి. లోణసక్ఖరికాయ ఛిన్దితున్తి ఖారేన ఛిన్దితుం. ‘‘అనుజానామి, భిక్ఖవే, వణతేల’’న్తి (మహావ. ౨౬౭) వచనతో యది వణో న రుహతి, వణరుహనతేలం పచితబ్బం. ‘‘అనుజానామి, భిక్ఖవే, వికాసికం సబ్బం వణపటికమ్మ’’న్తి (మహావ. ౨౬౭) వచనతో యది తేలం గళతి, వికాసికం దాతబ్బం, సబ్బం వణపటికమ్మం కాతబ్బం. తత్థ వికాసికన్తి తేలరున్ధనపిలోతికం. సబ్బం వణపటికమ్మన్తి యం కిఞ్చి వణపటికమ్మం నామ అత్థి, సబ్బం అనుజానామీతి అత్థో. మహావికటకథా పుబ్బే వుత్తావ.

సామం గహేత్వాతి ఇదం న కేవలం సప్పదట్ఠస్సేవ, అఞ్ఞస్మిమ్పి దట్ఠవిసే సతి సామం గహేత్వా పరిభుఞ్జితబ్బం, అఞ్ఞేసు పన కారణేసు పటిగ్గహితమేవ వట్టతి.

విసపీతకథా

విసపీతకథాయం ‘‘అనుజానామి, భిక్ఖవే, గూథం పాయేతు’’న్తి (మహావ. ౨౬౮) వచనతో పీతవిసం భిక్ఖుం గూథం పాయేతుం వట్టతి. ‘‘అనుజానామి, భిక్ఖవే, యం కరోన్తో పటిగ్గణ్హాతి, స్వేవ పటిగ్గహో కతో, న పున పటిగ్గహేతబ్బో’’తి (మహావ. ౨౬౮) వచనతో తదేవ వట్టతి. అట్ఠకథాయం (మహావ. అట్ఠ. ౨౬౮) పన న పున పటిగ్గహేతబ్బోతి సచే భూమిప్పత్తో, పటిగ్గహాపేతబ్బో, అప్పత్తం పన గహేతుం వట్టతి.

ఘరదిన్నకాబాధకథా

ఘరదిన్నకాబాధకథాయం ‘‘అనుజానామి, భిక్ఖవే, సీతాలోళిం పాయేతు’’న్తి (మహావ. ౨౬౯) వచనతో ఘరదిన్నకాబాధస్స భిక్ఖునో సీతాలోళిం పాయేతుం వట్టతి. తత్థ ఘరదిన్నకాబాధోతి వసీకరణపాణకసముట్ఠితరోగో. టీకాయం (సారత్థ. టీ. మహావగ్గ ౩.౨౬౯) పన ‘‘ఘరదిన్నకాబాధో నామ వసీకరణత్థాయ ఘరణియా దిన్నభేసజ్జసముట్ఠితో ఆబాధో. తేనాహ ‘వసీకరణపాణకసముట్ఠితరోగో’తి. ఘర-సద్దో చేత్థ అభేదేన ఘరణియా వత్తమానో అధిప్పేతో’’తి వుత్తం. విమతివినోదనియమ్పి (వి. వి. టీ. మహావగ్గ ౨.౨౬౭-౨౬౯) ‘‘ఘరదిన్నకాబాధో నామ ఘరణియా దిన్నవసీకరణభేసజ్జసముట్ఠితో ఆబాధో’’తి వుత్తం. సీతాలోళిన్తి నఙ్గలేన కసన్తస్స ఫాలే లగ్గమత్తికం ఉదకేన ఆలోళేత్వా పాయేతుం అనుజానామీతి అత్థో.

దుట్ఠగహణికకథా

దుట్ఠగహణికకథాయం ‘‘అనుజానామి, భిక్ఖవే, ఆమిసఖారం పాయేతు’’న్తి (మహావ. ౨౬౯) వచనతో దుట్ఠగహణికస్స భిక్ఖునో ఆమిసఖారం పాయేతుం వట్టతి. తత్థ దుట్ఠగహణికోతి విపన్నగహణికో, కిచ్ఛేన ఉచ్చారో నిక్ఖమతీతి అత్థో. ఆమిసఖారన్తి సుక్ఖోదనం ఝాపేత్వా తాయ ఛారికాయ పగ్ఘరితం ఖారోదకం. విమతివినోదనియం (వి. వి. టీ. మహావగ్గ ౨.౨౬౭-౨౬౯) పన ‘‘తాయ ఛారికాయ పగ్ఘరితం ఖారోదకన్తి పరిస్సావనే తం ఛారికం పక్ఖిపిత్వా ఉదకే అభిసిఞ్చితే తతో ఛారికతో హేట్ఠా పగ్ఘరితం ఖారోదక’’న్తి వుత్తం.

పణ్డురోగాబాధకథా

పణ్డురోగాబాధకథాయం ‘‘అనుజానామి, భిక్ఖవే, ముత్తహరీతకం పాయేతు’’న్తి (మహావ. ౨౬౯) వచనతో పణ్డురోగాబాధస్స భిక్ఖునో ముత్తహరీతకం పాయేతుం వట్టతి. తత్థ ముత్తహరీతకన్తి గోముత్తపరిభావితం హరీతకం.

ఛవిదోసాబాధకథా

ఛవిదోసాబాధకథాయం ‘‘అనుజానామి, భిక్ఖవే, గన్ధాలేపం కాతు’’న్తి (మహావ. ౨౬౯) వచనతో ఛవిదోసాబాధస్స భిక్ఖునో గన్ధాలేపం కాతుం వట్టతి.

అభిసన్నకాయకథా

అభిసన్నకాయకథాయం ‘‘అనుజానామి, భిక్ఖవే, విరేచనం పాతు’’న్తి (మహావ. ౨౬౯) వచనతో అభిసన్నకాయస్స భిక్ఖునో విరేచనం పాతుం వట్టతి. తత్థ అభిసన్నకాయోతి ఉస్సన్నదోసకాయో. అచ్ఛకఞ్జియా అత్థో హోతి, ‘‘అనుజానామి, భిక్ఖవే, అచ్ఛకఞ్జియ’’న్తి (మహావ. ౨౬౯) వచనతో అచ్ఛకఞ్జియం పాతుం వట్టతి. తత్థ అచ్ఛకఞ్జియన్తి తణ్డులోదకమణ్డో. అకటయూసేన అత్థో హోతి, ‘‘అనుజానామి, భిక్ఖవే, అకటయూస’’న్తి (మహావ. ౨౬౯) వచనతో అకటయూసం పాతుం వట్టతి. తత్థ అకటయూసన్తి అసినిద్ధో ముగ్గపచితపానీయో. సారత్థదీపనియం (సారత్థ. టీ. మహావగ్గ ౩.౨౬౯) పన విమతివినోదనియఞ్చ (వి. వి. టీ. మహావగ్గ ౨.౨౬౭-౨౬౯) ‘‘అకటయూసేనాతి అనభిసఙ్ఖతేన ముగ్గయూసేనా’’తి వుత్తం. కటాకటేన అత్థో హోతి, ‘‘అనుజానామి, భిక్ఖవే, కటాకట’’న్తి (మహావ. ౨౬౯) వచనతో కటాకటం పాయేతుం వట్టతి. తత్థ కటాకటన్తి సోవ ధోతసినిద్ధో. సారత్థదీపనియం (సారత్థ. టీ. మహావగ్గ ౩.౨౬౯) విమతివినోదనియఞ్చ (వి. వి. టీ. మహావగ్గ ౨.౨౬౭-౨౬౯) ‘‘కటాకటేనాతి ముగ్గే పచిత్వా అచాలేత్వావ పరిస్సావితేన ముగ్గయూసేనా’’తి వుత్తం. పటిచ్ఛాదనీయేన అత్థో హోతి, ‘‘అనుజానామి, భిక్ఖవే, పటిచ్ఛాదనీయ’’న్తి (మహావ. ౨౬౯) వచనతో పటిచ్ఛాదనీయం పాతుం వట్టతి. తత్థ పటిచ్ఛాదనీయేనాతి మంసరసేన.

లోణసోవీరకకథా

లోణసోవీరకకథాయం ‘‘అనుజానామి, భిక్ఖవే, గిలానస్స లోణసోవీరకం, అగిలానస్స ఉదకసమ్భిన్నం పానపరిభోగేన పరిభుఞ్జితు’’న్తి (మహావ. ౨౭౩) వచనతో గిలానేన భిక్ఖునా లోణసోవీరకం పాతబ్బం, అగిలానేన ఉదకసమ్భిన్నం కత్వా పరిభుఞ్జితబ్బం, తఞ్చ ‘‘పానపరిభోగేనా’’తి వచనతో వికాలేపి వట్టతి.

తత్థ లోణసోవీరకం నామ సబ్బరసాభిసఙ్ఖతం ఏకం భేసజ్జం, తం కిర కరోన్తో హరీతకామలకవిభీతకకసావే సబ్బధఞ్ఞాని సబ్బఅపరణ్ణాని సత్తన్నమ్పి ధఞ్ఞానం ఓదనం కదలిఫలాదీని సబ్బఫలాని వేత్తకేతకఖజ్జూరికళీరాదయో సబ్బకళీరే మచ్ఛమంసఖణ్డాని అనేకాని చ మధుఫాణితసిన్ధవలోణతికటుకాదీని భేసజ్జాని పక్ఖిపిత్వా కుమ్భిముఖం లిమ్పిత్వా ఏకం ద్వే తీణి సంవచ్ఛరాని ఠపేన్తి, తం పరిపచ్చిత్వా జమ్బురసవణ్ణం హోతి, వాతకాసకుట్ఠపణ్డుభగణ్డలాదీనం సినిద్ధభోజనభుత్తానఞ్చ ఉత్తరపానం భత్తజీరణకభేసజ్జం తాదిసం నత్థి, తం పనేతం భిక్ఖూనం పచ్ఛాభత్తమ్పి వట్టతి, గిలానానం పాకతికమేవ. అగిలానానం పన ఉదకసమ్భిన్నం పానపరిభోగేనాతి.

సారత్థదీపనియం (సారత్థ. టీ. ౨.౧౯౧-౧౯౨) పన ‘‘పానపరిభోగేనాతి వుత్తత్తా లోణసోవీరకం యామకాలిక’’న్తి వుత్తం. విమతివినోదనియం (వి. వి. టీ. ౧.౧౯౨) పన ‘‘పానపరిభోగేన వట్టతీతి సమ్బన్ధో. ఏవం పన వుత్తత్తా లోణసోవీరకం యామకాలికన్తి కేచి వదన్తి, కేచి పన ‘గిలానానం పాకతికమేవ, అగిలానానం పన ఉదకసమ్భిన్న’న్తి వుత్తత్తా గుళం వియ సత్తాహకాలిక’’న్తి వుత్తం. వజిరబుద్ధిటీకాయం (వజిర. టీ. మహావగ్గ ౨౬౩) పన ‘‘అవిసేసేన సతిపచ్చయతా వుత్తా. ఇమస్మిం ఖన్ధకే ‘అనుజానామి, భిక్ఖవే, గిలానస్స గుళం, అగిలానస్స గుళోదకం, గిలానస్స లోణసోవీరకం, అగిలానస్స ఉదకసమ్భిన్న’న్తి (మహావ. ౨౮౪) వుత్తం, తస్మా సిద్ధం ‘సతిపచ్చయతా గిలానాగిలానవసేన దువిధా’తి’’ వుత్తం.

అన్తోవుత్థాదికథా

అన్తోవుత్థాదికథాయం ‘‘తేన ఖో పన సమయేన భగవతో ఉదరవాతాబాధో హోతి, అథ ఖో ఆయస్మా ఆనన్దో ‘పుబ్బేపి భగవతో ఉదరవాతాబాధో తేకటులయాగుయా ఫాసు హోతీ’తి సామం తిలమ్పి తణ్డులమ్పి ముగ్గమ్పి విఞ్ఞాపేత్వా అన్తో వాసేత్వా అన్తో సామం పచిత్వా భగవతో ఉపనామేసి ‘పివతు భగవా తేకటులయాగు’న్తి. జానన్తాపి తథాగతా పుచ్ఛన్తి, జానన్తాపి న పుచ్ఛన్తి, కాలం విదిత్వా పుచ్ఛన్తి, కాలం విదిత్వా న పుచ్ఛన్తి, అత్థసఞ్హితం తథాగతా పుచ్ఛన్తి, నో అనత్థసఞ్హితం, అనత్థసఞ్హితే సేతుఘాతో తథాగతానం. ద్వీహి ఆకారేహి బుద్ధా భగవన్తో భిక్ఖూ పటిపుచ్ఛన్తి ‘ధమ్మం వా దేసేస్సామ, సావకానం వా సిక్ఖాపదం పఞ్ఞపేస్సామా’తి.

అథ ఖో భగవా ఆయస్మన్తం ఆనన్దం ఆమన్తేసి ‘కుతాయం, ఆనన్ద, యాగూ’తి. అథ ఖో ఆయస్మా ఆనన్దో భగవతో ఏతమత్థం ఆరోచేసి. విగరహి బుద్ధో భగవా అననుచ్ఛవికం, ఆనన్ద, అననులోమికం అప్పతిరూపం అస్సమణకం అకప్పియం అకరణీయం, కథఞ్హి నామ త్వం, ఆనన్ద, ఏవరూపాయ బాహుల్లాయ చేతేస్ససి, యదపి, ఆనన్ద, అన్తో వుత్థం, తదపి అకప్పియం. యదపి అన్తో పక్కం, తదపి అకప్పియం. యదపి సామం పక్కం, తదపి అకప్పియం. నేతం, ఆనన్ద, అప్పసన్నానం వా పసాదాయ…పే… విగరహిత్వా ధమ్మిం కథం కత్వా భిక్ఖూ ఆమన్తేసి – న, భిక్ఖవే, అన్తో వుత్థం అన్తో పక్కం సామం పక్కం పరిభుఞ్జితబ్బం, యో పరిభుఞ్జేయ్య, ఆపత్తి దుక్కటస్స. అన్తో చే, భిక్ఖవే, వుత్థం అన్తో పక్కం సామం పక్కం, తఞ్చే పరిభుఞ్జేయ్య, ఆపత్తి తిణ్ణం దుక్కటానం. అన్తో చే, భిక్ఖవే, వుత్థం అన్తో పక్కం అఞ్ఞేహి పక్కం, తఞ్చే పరిభుఞ్జేయ్య, ఆపత్తి ద్విన్నం దుక్కటానం. అన్తో చే, భిక్ఖవే, వుత్థం బహి పక్కం సామం పక్కం, తఞ్చే పరిభుఞ్జేయ్య, ఆపత్తి ద్విన్నం దుక్కటానం. బహి చే, భిక్ఖవే, వుత్థం అన్తో పక్కం సామం పక్కం, తఞ్చే పరిభుఞ్జేయ్య, ఆపత్తి ద్విన్నం దుక్కటానం. అన్తో చే, భిక్ఖవే, వుత్థం బహి పక్కం అఞ్ఞేహి పక్కం, తఞ్చే పరిభుఞ్జేయ్య, ఆపత్తి దుక్కటస్స. బహి చే, భిక్ఖవే, వుత్థం అన్తో పక్కం అఞ్ఞేహి పక్కం, తఞ్చే పరిభుఞ్జేయ్య, ఆపత్తి దుక్కటస్స. బహి చే, భిక్ఖవే, వుత్థం బహి పక్కం సామం పక్కం, తఞ్చే పరిభుఞ్జేయ్య, ఆపత్తి దుక్కటస్స. బహి చే, భిక్ఖవే, వుత్థం బహి పక్కం అఞ్ఞేహి పక్కం, తఞ్చే పరిభుఞ్జేయ్య, అనాపత్తీ’’తి (మహావ. ౨౭౪) వచనతో సహసేయ్యప్పహోనకే ఠానే వుత్థతా, తత్థ పక్కతా, ఉపసమ్పన్నేన సామం పక్కతాతి ఇమేసం తిణ్ణం అఙ్గానం సమ్భవే సతి తిస్సో ఆపత్తియో, ద్విన్నం సమ్భవే ద్వే ఆపత్తియో, ఏకస్స అఙ్గస్స సమ్భవే ఏకా ఆపత్తీతి వేదితబ్బం.

అన్తో వుత్థన్తి అకప్పియకుటియం వుత్థం. సామం పక్కన్తి ఏత్థ యం కిఞ్చి ఆమిసం భిక్ఖునో పచితుం న వట్టతి. సచేపిస్స ఉణ్హయాగుయా సులసిపణ్ణాని వా సిఙ్గివేరం వా లోణం వా పక్ఖిపన్తి, తమ్పి చాలేతుం న వట్టతి. ‘‘యాగుం నిబ్బాపేమీ’’తి పన చాలేతుం వట్టతి. ఉత్తణ్డుభత్తం లభిత్వాపి పిదహితుం న వట్టతి. సచే పన మనుస్సా పిదహిత్వావ దేన్తి, వట్టతి. ‘‘భత్తం వా మా నిబ్బాయతూ’’తి పిదహితుం వట్టతి. ‘‘అనుజానామి, భిక్ఖవే, పున పాకం పచితు’’న్తి (మహావ. ౨౭౪) వచనతో పుబ్బే అనుపసమ్పన్నేహి పక్కం పున పచితుం వట్టతి. వుత్తఞ్హి అట్ఠకథాయం (మహావ. అట్ఠ. ౨౭౪) ‘‘ఖీరతక్కాదీసు పన సకిం కుథితేసు అగ్గిం దాతుం వట్టతి పునపాకస్స అనుఞ్ఞాతత్తా’’తి. ‘‘అనుజానామి, భిక్ఖవే, అన్తో వాసేతు’’న్తి (మహావ. ౨౭౪) వచనతో దుబ్భిక్ఖసమయే తణ్డులాదీని అన్తో వాసేతుం వట్టతి. ‘‘అనుజానామి, భిక్ఖవే, అన్తో పచితు’’న్తి (మహావ. ౨౭౪) వచనతో దుబ్భిక్ఖసమయే అన్తో పచితుం వట్టతి. ‘‘అనుజానామి, భిక్ఖవే, సామం పచితు’’న్తి (మహావ. ౨౭౪) వచనతో దుబ్భిక్ఖసమయే సామమ్పి పచితుం వట్టతి. ‘‘అనుజానామి, భిక్ఖవే, అన్తో వుత్థం అన్తో పక్కం సామం పక్క’’న్తి (మహావ. ౨౭౪) వచనతో దుబ్భిక్ఖసమయే తీణిపి వట్టన్తి.

ఉగ్గహితపటిగ్గహితకథా

ఉగ్గహితపటిగ్గహితకథాయం ‘‘అనుజానామి, భిక్ఖవే, యత్థ ఫలఖాదనీయం పస్సతి, కప్పియకారకో చ న హోతి, సామం గహేత్వా హరిత్వా కప్పియకారకే పస్సిత్వా భూమియం నిక్ఖిపిత్వా పటిగ్గహాపేత్వా పరిభుఞ్జితుం, అనుజానామి, భిక్ఖవే, ఉగ్గహితం పటిగ్గహితు’’న్తి (మహావ. ౨౭౫) వచనతో తథా కత్వా పరిభుఞ్జితుం వట్టతి, ఆపత్తి న హోతీతి.

తతోనీహటకథా

తతో నీహటకథాయం ‘‘పటిగ్గణ్హథ, భిక్ఖవే, పరిభుఞ్జథ. అనుజానామి, భిక్ఖవే, తతో నీహటం భుత్తావినా పవారితేన అనతిరిత్తం పరిభుఞ్జితు’’న్తి (మహావ. ౨౭౬) వచనతో యస్మిం దానే నిమన్తితా హుత్వా భిక్ఖూ భుఞ్జన్తి, తతో దానతో నీహటం భోజనం పవారితేన భిక్ఖునా భుఞ్జితబ్బం, న పవారితసిక్ఖాపదేన ఆపత్తి హోతి. వుత్తఞ్హి అట్ఠకథాయం (మహావ. అట్ఠ. ౨౭౬) ‘‘తతో నీహటన్తి యత్థ నిమన్తితా భుఞ్జన్తి, తతో నీహట’’న్తి.

పురేభత్తపటిగ్గహితకథా

పురేభత్తపటిగ్గహితకథాయం ‘‘పటిగ్గణ్హథ, భిక్ఖవే, పరిభుఞ్జథ, అనుజానామి, భిక్ఖవే, పురేభత్తం పటిగ్గహితం భుత్తావినా పవారితేన అనతిరిత్తం పరిభుఞ్జితు’’న్తి (మహావ. ౨౭౭) వచనతో పురేభత్తం పటిగ్గహేత్వా నిక్ఖిపితం పవారితేన భిక్ఖునా అతిరిత్తం అకత్వా భుఞ్జితుం వట్టతి, పవారితసిక్ఖాపదేన ఆపత్తి న హోతి.

వనట్ఠపోక్ఖరట్ఠకథా

వనట్ఠపోక్ఖరట్ఠకథాయం ‘‘తేన ఖో పన సమయేన ఆయస్మతో సారిపుత్తస్స కాయడాహాబాధో హోతి. అథ ఖో ఆయస్మా మహామోగ్గల్లానో యేనాయస్మా సారిపుత్తో తేనుపసఙ్కమి, ఉపసఙ్కమిత్వా ఆయస్మన్తం సారిపుత్తం ఏతదవోచ ‘పుబ్బే తే, ఆవుసో సారిపుత్త, కాయడాహాబాధో కేన ఫాసు హోతీ’తి. భిసేహి చ మే, ఆవుసో, ముళాలికాహి చాతి…పే… అథ ఖో ఆయస్మతో సారిపుత్తస్స భిసే చ ముళాలికాయో చ పరిభుత్తస్స కాయడాహాబాధో పటిప్పస్సమ్భి…పే… పటిగ్గణ్హథ, భిక్ఖవే, పరిభుఞ్జథ. అనుజానామి, భిక్ఖవే, వనట్ఠం పోక్ఖరట్ఠం భుత్తావినా పవారితేన అనతిరిత్తం పరిభుఞ్జితు’’న్తి (మహావ. ౨౭౮) వచనతో వనట్ఠం పోక్ఖరట్ఠం పవారితేన భిక్ఖునా పరిభుఞ్జితుం వట్టతి, పవారితసిక్ఖాపదేన ఆపత్తి న హోతి. తత్థ వనట్ఠం పోక్ఖరట్ఠన్తి వనే చేవ పదుమినిగచ్ఛే చ జాతం.

అకతకప్పకథా

అకతకప్పకథాయం ‘‘అనుజానామి, భిక్ఖవే, అబీజం నిబ్బట్టబీజం అకతకప్పం ఫలం పరిభుఞ్జితు’’న్తి (మహావ. ౨౭౮) వచనతో అబీజఞ్చ నిబ్బట్టబీజఞ్చ ఫలం అగ్గిసత్థనఖేహి సమణకప్పం అకత్వాపి పరిభుఞ్జితుం వట్టతి. తత్థ అబీజన్తి తరుణఫలం, యస్స బీజం అఙ్కురం న జనేతి. నిబ్బట్టబీజన్తి బీజం నిబ్బట్టేత్వా అపనేత్వా పరిభుఞ్జితబ్బకం అమ్బపనసాది, తాని ఫలాని కప్పియకారకే అసతి కప్పం అకత్వాపి పరిభుఞ్జితుం వట్టతి.

యాగుకథా

యాగుకథాయం ‘‘దసయిమే, బ్రాహ్మణ, ఆనిసంసా యాగుయా. కతమే దస, యాగుం దేన్తో ఆయుం దేతి, వణ్ణం దేతి, సుఖం దేతి, బలం దేతి, పటిభానం దేతి, యాగుపీతా ఖుదం పటిహనతి, పిపాసం వినేతి, వాతం అనులోమేతి, వత్థిం సోధేతి, ఆమావసేసం పాచేతి. ఇమే ఖో, బ్రాహ్మణ, దసానిసంసా యాగుయాతి.

‘యో సఞ్ఞతానం పరదత్తభోజినం;

కాలేన సక్కచ్చ దదాతి యాగుం;

దసస్స ఠానాని అనుప్పవేచ్ఛతి;

ఆయుఞ్చ వణ్ణఞ్చ సుఖం బలఞ్చ.

‘పటిభానమస్స ఉపజాయతే తతో;

ఖుద్దం పిపాసఞ్చ బ్యపనేతి వాతం;

సోధేతి వత్థిం పరిణామేతి భత్తం;

భేసజ్జమేతం సుగతేన వణ్ణితం.

‘తస్మా హి యాగుం అలమేవ దాతుం;

నిచ్చం మనుస్సేన సుఖత్థికేన;

దిబ్బాని వా పత్థయతా సుఖాని;

మానుస్ససోభగ్యతమిచ్ఛతా వా’తి.

అథ ఖో భగవా తం బ్రాహ్మణం ఇమాహి గాథాహి అనుమోదిత్వా ఉట్ఠాయాసనా పక్కామి. అథ ఖో భగవా ఏతస్మిం నిదానే ఏతస్మిం పకరణే ధమ్మిం కథం కత్వా భిక్ఖూ ఆమన్తేసి – అనుజానామి, భిక్ఖవే, యాగుఞ్చ మధుగోళకఞ్చా’’తి (మహావ. ౨౮౨) వచనతో యాగుఞ్చ మధుగోళకఞ్చ సమ్పటిచ్ఛితుం వట్టతి. అనుమోదనాగాథాయ ‘‘పత్థయతం ఇచ్ఛత’’న్తి పదానం ‘‘అలమేవ దాతు’’న్తి ఇమినా సమ్బన్ధో. సచే పన ‘‘పత్థయతా ఇచ్ఛతా’’తి పాఠో అత్థి, సోయేవ గహేతబ్బో. ‘‘న, భిక్ఖవే, అఞ్ఞత్ర నిమన్తితేన అఞ్ఞస్స భోజ్జయాగు పరిభుఞ్జితబ్బా, యో పరిభుఞ్జేయ్య, యథాధమ్మో కారేతబ్బో’’తి (మహావ. ౨౮౩) వచనతో తథా భుఞ్జన్తస్స పరమ్పరభోజనసిక్ఖాపదేన ఆపత్తి హోతి. భోజ్జయాగూతి యా పవారణం జనేతి. యథాధమ్మో కారేతబ్బోతి పరమ్పరభోజనేన కారేతబ్బో.

గుళకథా

గుళకథాయం ‘‘అనుజానామి, భిక్ఖవే, గిలానస్స గుళం, అగిలానస్స గుళోదక’’న్తి (మహావ. ౨౮౪) వచనతో గిలానో భిక్ఖు గుళపిణ్డం వికాలేపి ఖాదితుం వట్టతి. అగిలానో పన ఉదకసమ్భిన్నం కత్వా గుళోదకపరిభోగేన పరిభుఞ్జితుం వట్టతి. ‘‘గిలానస్స గుళన్తి తథారూపేన బ్యాధినా గిలానస్స పచ్ఛాభత్తం గుళం అనుజానామీతి అత్థో’’తి అట్ఠకథాయం (మహావ. అట్ఠ. ౨౮౪) వుత్తం. ‘‘తథారూపేన బ్యాధినా’’తి వుత్తత్తా యథారూపేన బ్యాధినా గిలానస్స గుళో పరిభుఞ్జితబ్బో హోతి, తథారూపేన ఏవ బ్యాధినా గిలానస్సాతి వుత్తం వియ దిస్సతి, వీమంసిత్వా గహేతబ్బం.

ఏత్తకాసు కథాసు యా యా సంవణ్ణేతబ్బప్పకరణే న దిస్సతి, సా సా అమ్హేహి పేసలానం భిక్ఖూనం కోసల్లత్థం పాళితో చ అట్ఠకథాతో చ గహేత్వా టీకాచరియానం వచనేహి అలఙ్కరిత్వా ఠపితా, తస్మా నిక్కఙ్ఖా హుత్వా పణ్డితా ఉపధారేన్తు.

చతుమహాపదేసకథా

౬౭. యం భిక్ఖవేతిఆది మహాపదేసకథా నామ. తత్థ మహన్తే అత్థే ఉపదిస్సతి ఏతేహీతి మహాపదేసా, మహన్తా వా అత్థా పదిస్సన్తి పఞ్ఞాయన్తి ఏత్థాతి మహాపదేసా, మహన్తానం వా అత్థానం పదేసో పవత్తిదేసోతి మహాపదేసా. కే తే? ఇమేయేవ చత్తారో పాఠా, అత్థా వా. తేన వుత్తం ‘‘ఇమే చత్తారో మహాపదేసే’’తిఆది. తత్థ ధమ్మసఙ్గాహకత్థేరాతి మహాకస్సపాదయో. సుత్తం గహేత్వాతి ‘‘ఠపేత్వా ధఞ్ఞఫలరస’’న్తిఆదికం సుత్తం గహేత్వా ఉపధారేన్తో. సత్త ధఞ్ఞానీతి –

‘‘సాలి వీహి చ కుద్రూసో, గోధుమో వరకో యవో;

కఙ్గూతి సత్త ధఞ్ఞాని, నీవారాదీ తు తబ్భిదా’’తి –.

వుత్తాని సత్త ధఞ్ఞాని. సబ్బం అపరణ్ణన్తి ముగ్గమాసాదయో. అట్ఠ పానానీతి అమ్బపానం జమ్బుపానం చోచపానం మోచపానం సాలుకపానం ముద్దికపానం మధుకపానం ఫారుసకపానఞ్చ.

ఇమినా నయేనాతి సుత్తానులోమనయేన. వుత్తఞ్హేతం అట్ఠకథాయం ‘‘సుత్తానులోమం నామ చత్తారో మహాపదేసా’’తి. పాళిఞ్చ అట్ఠకథఞ్చ అనపేక్ఖిత్వాతి పాళియం నీతత్థతో ఆగతమేవ అగ్గహేత్వా. అఞ్ఞానిపీతి తతో అఞ్ఞానిపి. ఏతేన మహాపదేసా నామ న కేవలం యథావుత్తా ఏవ, అథ ఖో అనేకాని నానప్పకారాని వినయధరస్స ఞాణానుభావప్పకాసితానీతి దస్సేతి.

ఆనిసంసకథా

౬౮. ఆనిసంసకథాయం వినయం ధారేతీతి వినయధరో, సిక్ఖనవాచనమనసికారవినిచ్ఛయనతదనులోమకరణాదినా వినయపరియత్తికుసలో భిక్ఖు. వినయపరియత్తిమూలం ఏతేసన్తి వినయపరియత్తిమూలకా. కే తే? పఞ్చానిసంసా. వినయపరియత్తియేవ మూలం కారణం కత్వా లభితబ్బఆనిసంసా, న అఞ్ఞపరియత్తిం వా పటిపత్తిఆదయో వా మూలం కత్వాతి అత్థో. అథ వా పరియాపుణనం పరియత్తి, వినయస్స పరియత్తి వినయపరియత్తి, సా మూలం ఏతేసన్తి వినయపరియత్తిమూలకా, వినయపరియాపుణనహేతుభవా ఆనిసంసాతి అత్థో. ‘‘కతమే’’తిఆదినా తేసం పఞ్చానిసంసాదీనం సరూపం పుచ్ఛిత్వా ‘‘అత్తనో’’తిఆదినా విస్సజ్జేత్వా తం వచనం పాళియా సమత్థేతుం ‘‘వుత్తఞ్హేత’’న్తిఆదిమాహ.

ఏవం పఞ్చానిసంసానం సరూపం దస్సేత్వా ఇదాని తేయేవ విత్థారతో దస్సేతుం ‘‘కథమస్సా’’తిఆదినా పుచ్ఛిత్వా ‘‘ఇధేకచ్చో’’తిఆదినా విస్సజ్జేతి. తత్థ అత్తనో సీలక్ఖన్ధసుగుత్తభావో నామ ఆపత్తిఅనాపజ్జనభావేనేవ హోతి, నో అఞ్ఞథాతి ఆపత్తిఆపజ్జనకారణం దస్సేత్వా తదభావేన అనాపజ్జనం దస్సేతుం ‘‘ఆపత్తిం ఆపజ్జన్తో ఛహాకారేహి ఆపజ్జతీ’’తిఆదిమాహ. తత్థ –

‘‘సఞ్చిచ్చ ఆపత్తిం ఆపజ్జతి;

ఆపత్తిం పరిగూహతి;

అగతిగమనఞ్చ గచ్ఛతి;

ఏదిసో వుచ్చతి అలజ్జిపుగ్గలో’’తి. (పరి. ౩౫౯) –

వుత్తేన అలజ్జీలక్ఖణేన న లజ్జతి న హిరీయతీతి అలజ్జీ, తస్స భావో అలజ్జితా. నత్థి ఞాణం ఏతస్సాతి అఞ్ఞాణం, తస్స భావో అఞ్ఞాణతా. కుకతస్స భావో కుక్కుచ్చం, తేన పకతో కుక్కుచ్చపకతో, తస్స భావో కుక్కుచ్చపకతతా. కప్పతీతి కప్పియం, న కప్పియం అకప్పియం, తస్మిం అకప్పియే, కప్పియం ఇతి సఞ్ఞా యస్స సో కప్పియసఞ్ఞీ, తస్స భావో కప్పియసఞ్ఞితా. ఇతరం తప్పటిపక్ఖతో కాతబ్బం, ఇమేసు పఞ్చసు పదేసు యకారలోపో, తస్మా ‘‘అలజ్జితాయ ఆపత్తిం ఆపజ్జతీ’’తిఆదినా యోజేతబ్బాని. హేత్వత్థే చేతం నిస్సక్కవచనం. సరతీతి సతి, సముస్సనం సమ్మోసో. సతియా సమ్మోసో సతిసమ్మోసో, తస్మా సతిసమ్మోసా. హేత్వత్థే చేతం కరణవచనం. ఇదాని తాని కారణాని విత్థారతో దస్సేతుం ‘‘కథ’’న్త్యాదిమాహ. తం నయానుయోగేన విఞ్ఞేయ్యమేవ.

అరిట్ఠో ఇతి భిక్ఖు అరిట్ఠభిక్ఖు, కణ్టకో ఇతి సామణేరో కణ్టకసామణేరో, వేసాలియా జాతా వేసాలికా, వజ్జీనం పుత్తా వజ్జిపుత్తా, వేసాలికా చ తే వజ్జిపుత్తా చాతి వేసాలికవజ్జిపుత్తా, అరిట్ఠభిక్ఖు చ కణ్టకసామణేరో చ వేసాలికవజ్జిపుత్తా చ అరిట్ఠభిక్ఖుకణ్టకసామణేరవేసాలికవజ్జిపుత్తకా. పరూపహారో చ అఞ్ఞాణఞ్చ కఙ్ఖావితరణఞ్చ పరూపహారఅఞ్ఞాణకఙ్ఖావితరణా. కే తే? వాదా. తే ఆది యేసం తేతి పరూపహారఅఞ్ఞాణకఙ్ఖావితరణాదయో. వదన్తి ఏతేహీతి వాదా, పరూపహారఅఞ్ఞాణకఙ్ఖావితరణాదయో వాదా ఏతేసన్తి పరూ…పే… వాదా. కే తే? మిచ్ఛావాదినో. అరిట్ఠ…పే… పుత్తా చ పరూపహార…పే… వాదా చ మహాసఙ్ఘికాదయో చ సాసనపచ్చత్థికా నామాతి సముచ్చయద్వన్దవసేన యోజనా కాతబ్బా. సేసం సువిఞ్ఞేయ్యమేవ.

ఆనిసంసకథా నిట్ఠితా.

ఇతి వినయసఙ్గహసంవణ్ణనాభూతే వినయాలఙ్కారే

పకిణ్ణకవినిచ్ఛయకథాలఙ్కారో నామ

చతుత్తింసతిమో పరిచ్ఛేదో.

నిగమనకథావణ్ణనా

నిగమగాథాసు పఠమగాథాయం సద్ధమ్మట్ఠితికామేన సాసనుజ్జోతకారినా పరక్కమబాహునా నరిన్దేన అజ్ఝేసితో సో అహం వినయసఙ్గహం అకాసిన్తి యోజనా.

దుతియతతియగాథాయం తేనేవ పరక్కమబాహునరిన్దేనేవ కారితే రమ్మే రమణీయే పాసాదసతమణ్డితే పాసాదానం సతేన పటిమణ్డితే నానాదుమగణాకిణ్ణే భావనాభిరతాలయే భావనాయ అభిరతానం భిక్ఖూనం ఆలయభూతే సీతలూదకసమ్పన్నే జేతవనే జేతవననామకే విహారే వసం వసన్తో హుత్వా, అథ వా వసం వసన్తో సోహం సో అహం యోగీనం హితం హితభూతం సారం సారవన్తం ఇమం ఈదిసం వినయసఙ్గహం అకాసిన్తి యోజనా.

సేసగాథాసు ఇమినా గన్థకరణేన యం పుఞ్ఞం మయ్హం సిద్ధం, అఞ్ఞం ఇతో గన్థకరణతో అఞ్ఞభూతం యం పుఞ్ఞం మయా పసుతం హోతి, ఏతేన పుఞ్ఞకమ్మేన దుతియే అత్తసమ్భవే తావతింసే పమోదేన్తో సీలాచారగుణే రతో పఞ్చకామేసు అలగ్గో దేవపుత్తో హుత్వా పఠమం పఠమభూతం ఫలం సోతాపత్తిఫలం పత్వాన అన్తిమే అత్తభావమ్హి లోకగ్గపుగ్గలం నాథం నాథభూతం సబ్బసత్తహితే రతం మేత్తేయ్యం మేత్తేయ్యనామకం మునిపుఙ్గవం మునిసేట్ఠం దిస్వాన తస్స ధీరస్స సద్ధమ్మదేసనం సుత్వా అగ్గం ఫలం అరహత్తఫలం అధిగన్త్వా లభిత్వా జినసాసనం సోభేయ్యం సోభాపేయ్యన్తి అయం పాకటయోజనా.

ఏతిస్సాయ పన యోజనాయ సతి ఆచరియవరస్స వచనం న సమ్పటిచ్ఛన్తి పణ్డితా. కథం? ఏత్థ హి ఇతో దుతియభవే తావతింసభవనే దేవపుత్తో హుత్వా సోతాపత్తిఫలం పత్వా అన్తిమభవే మేత్తేయ్యస్స భగవతో ధమ్మదేసనం సుత్వా అరహత్తఫలం లభేయ్యన్తి ఆచరియస్స పత్థనా, సా అయుత్తరూపా హోతి. సోతాపన్నస్స హి సత్తభవతో ఉద్ధం పటిసన్ధి నత్థి, తావతింసానఞ్చ దేవానం భవసతేనపి భవసహస్సేనపి భవసతసహస్సేనపి మేత్తేయ్యస్స భగవతో ఉప్పజ్జనకాలో అప్పత్తబ్బో హోతి. అథాపి వదేయ్య ‘‘అన్తరా బ్రహ్మలోకే నిబ్బత్తిత్వా మేత్తేయ్యస్స భగవతో కాలే మనుస్సో భవేయ్యా’’తి, ఏవమ్పి న యుజ్జతి. న హి బ్రహ్మలోకగతానం అరియానం పున కామభవూపపత్తి అత్థి. వుత్తఞ్హి అభిధమ్మే యమకప్పకరణే (యమ. ౨.అనుసయయమక. ౩౧౨) ‘‘రూపధాతుయా చుతస్స కామధాతుం ఉపపజ్జన్తస్స సత్తేవ అనుసయా అనుసేన్తీ’’తి. అథాపి వదేయ్య ‘‘బ్రహ్మలోకేయేవ ఠత్వా అగ్గఫలం లభేయ్యా’’తి, తథా చ ఆచరియస్స వచనే న దిస్సతి, ‘‘సోభేయ్యం జినసాసన’’న్తి వుత్తత్తా భిక్ఖుభూతత్తమేవ దిస్సతి. న హి భిక్ఖుభూతో సాసనం సోభాపేతుం సక్కోతి. అభిధమ్మత్థవిభావనియఞ్చ –

‘‘జోతయన్తం తదా తస్స, సాసనం సుద్ధమానసం;

పస్సేయ్యం సక్కరేయ్యఞ్చ, గరుం మే సారిసమ్భవ’’న్తి. –

భిక్ఖుభూతమేవ వుత్తం. అథాపి వదేయ్య ‘‘అన్తరా దీఘాయుకో భుమ్మదేవో హుత్వా తదా మనుస్సో భవేయ్యా’’తి, ఏవమ్పి ఏకస్స బుద్ధస్స సావకభూతో అరియపుగ్గలో పున అఞ్ఞస్స బుద్ధస్స సావకో న భవేయ్యాతి, ఆచరియో పన సబ్బపరియత్తిధరో అనేకగన్థకారకో అనేకేసం గన్థకారకానం థేరానం ఆచరియపాచరియభూతో, తేన న కేవలం ఇధేవ ఇమా గాథాయో ఠపితా, అథ ఖో సారత్థదీపనీనామికాయ వినయటీకాయ అవసానే చ ఠపితా, తస్మా భవితబ్బమేత్థ కారణేనాతి వీమంసితబ్బమేతం.

అథ వా ఇమినా…పే… దేవపుత్తో హుత్వా పఠమం తావ ఫలం యథావుత్తం తావతింసే పమోదనసీలాచారగుణే రతం పఞ్చకామేసు అలగ్గభావసఙ్ఖాతం ఆనిసంసం పత్వాన అన్తిమే అత్తభావమ్హి…పే… సోభేయ్యన్తి యోజనా. అథ వా ఇమినా…పే… పఞ్చకామేసు అలగ్గో హుత్వా అన్తిమే అత్తభావమ్హి…పే… సద్ధమ్మదేసనం సుత్వా పఠమం ఫలం సోతాపత్తిఫలం పత్వా తతో పరం అగ్గఫలం అరహత్తఫలం అధిగన్త్వా జినసాసనం సోభేయ్యన్తి యోజనా. యథా అమ్హాకం భగవతో ధమ్మచక్కప్పవత్తనసుత్తన్తధమ్మదేసనం సుత్వా అఞ్ఞాతకోణ్డఞ్ఞత్థేరో సోతాపత్తిఫలం పత్వా పచ్ఛా అరహత్తఫలం అధిగన్త్వా జినసాసనం సోభేసి, ఏవన్తి అత్థో. ఇతో అఞ్ఞానిపి నయాని యథా థేరస్స వచనానుకూలాని, తాని పణ్డితేహి చిన్తేతబ్బాని.

నిగమనకథావణ్ణనా నిట్ఠితా.

నిగమనకథా

౧.

జమ్బుదీపతలే రమ్మే, మరమ్మవిసయే సుతే;

తమ్బదీపరట్ఠే ఠితం, పురం రతననామకం.

౨.

జినసాసనపజ్జోతం, అనేకరతనాకరం;

సాధుజ్జనానమావాసం, సోణ్ణపాసాదలఙ్కతం.

౩.

తస్మిం రతనపురమ్హి, రాజానేకరట్ఠిస్సరో;

సిరీసుధమ్మరాజాతి, మహాఅధిపతీతి చ.

౪.

ఏవంనామో మహాతేజో, రజ్జం కారేసి ధమ్మతో;

కారాపేసి రాజా మణి-చూళం మహన్తచేతియం.

౫.

తస్స కాలే బ్రహారఞ్ఞే, తిరియో నామ పబ్బతో;

పుబ్బకారఞ్ఞవాసీనం, నివాసో భావనారహో.

౬.

అట్ఠారసహి దోసేహి, ముత్తో పఞ్చఙ్గుపాగతో;

అరఞ్ఞలక్ఖణం పత్తో, బద్ధసీమాయలఙ్కతో.

౭.

తస్మిం పబ్బతే వసన్తో, మహాథేరో సుపాకటో;

తిపేటకాలఙ్కారోతి, ద్విక్ఖత్తుం లద్ధలఞ్ఛనో.

౮.

తేభాతుకనరిన్దానం, గరుభూతో సుపేసలో;

కుసలో పరియత్తిమ్హి, పటిపత్తిమ్హి కారకో.

౯.

సోహం లజ్జీపేసలేహి, భిక్ఖూహి అభియాచితో;

సాసనస్సోపకారాయ, అకాసిం సీలవడ్ఢనం.

౧౦.

వినయాలఙ్కారం నామ, లజ్జీనం ఉపకారకం;

సుట్ఠు వినయసఙ్గహ-వణ్ణనం సాధుసేవితం.

౧౧.

రూపఛిద్దనాసకణ్ణే, సమ్పత్తే జినసాసనే;

ఛిద్దసుఞ్ఞసుఞ్ఞరూపే, కలియుగమ్హి ఆగతే.

౧౨.

నిట్ఠాపితా అయం టీకా, మయా సాసనకారణా;

ద్వీసు సోణ్ణవిహారేసు, ద్విక్ఖత్తుం లద్ధకేతునా.

౧౩.

ఇమినా పుఞ్ఞకమ్మేన, అఞ్ఞేన కుసలేన చ;

ఇతో చుతాహం దుతియే, అత్తభావమ్హి ఆగతే.

౧౪.

హిమవన్తపదేసమ్హి, పబ్బతే గన్ధమాదనే;

ఆసన్నే మణిగుహాయ, మఞ్జూసకదుమస్స చ.

౧౫.

తస్మిం హేస్సం భుమ్మదేవో, అతిదీఘాయుకో వరో;

పఞ్ఞావీరియసమ్పన్నో, బుద్ధసాసనమామకో.

౧౬.

యావ తిట్ఠతి సాసనం, తావ చేతియవన్దనం;

బోధిపూజం సఙ్ఘపూజం, కరేయ్యం తుట్ఠమానసో.

౧౭.

భిక్ఖూనం పటిపన్నానం, వేయ్యావచ్చం కరేయ్యహం;

పరియత్తాభియుత్తానం, కఙ్ఖావినోదయేయ్యహం.

౧౮.

సాసనం పగ్గణ్హన్తానం, రాజూనం సహాయో అస్సం;

సాసనం నిగ్గణ్హన్తానం, వారేతుం సమత్థో అస్సం.

౧౯.

సాసనన్తరధానే తు, మఞ్జూసం రుక్ఖముత్తమం;

నన్దమూలఞ్చ పబ్భారం, నిచ్చం పూజం కరేయ్యహం.

౨౦.

యదా తు పచ్చేకబుద్ధా, ఉప్పజ్జన్తి మహాయసా;

తదా తేసం నిచ్చకప్పం, ఉపట్ఠానం కరేయ్యహం.

౨౧.

తేనేవ అత్తభావేన, యావ బుద్ధుప్పాదా అహం;

తిట్ఠన్తో బుద్ధుప్పాదమ్హి, మనుస్సేసు భవామహం.

౨౨.

మేత్తేయ్యస్స భగవతో, పబ్బజిత్వాన సాసనే;

తోసయిత్వాన జినం తం, లభే బ్యాకరణుత్తమం.

౨౩.

బ్యాకరణం లభిత్వాన, పూరేత్వా సబ్బపారమీ;

అనాగతమ్హి అద్ధానే, బుద్ధో హేస్సం సదేవకేతి.

వినయాలఙ్కారటీకా సమత్తా.