📜

నమో తస్స భగవతో అరహతో సమ్మాసమ్బుద్ధస్స

కఙ్ఖావితరణీపురాణ-టీకా

గన్థారమ్భకథా

బుద్ధం ధమ్మఞ్చ సఙ్ఘన్తి-ఆదినా యా పకాసితా;

భదన్తబుద్ధఘోసేన, మాతికాట్ఠకథా సుభా;

తస్సా హి లీనపదం వి-కాసనకోయమారమ్భో.

గన్థారమ్భకథావణ్ణనా

విప్పసన్నేనాతి వివిధప్పసన్నేన. కథం? ‘‘ఇతిపి సో…పే… బుద్ధో భగవా, స్వాక్ఖాతో…పే… విఞ్ఞూహి, సుప్పటిపన్నో…పే… లోకస్సా’’తి (అ. ని. ౫.౧౦) ఏవమాదినా. ‘‘చేతసా’’తి వుత్తత్తా తీసు వన్దనాసు చేతోవన్దనా అధిప్పేతా. తన్నిన్నతాదివసేన కాయాదీహి పణామకరణం వన్దనా, గుణవసేన మనసాపి తథావ కరణం మానం, పచ్చయప్పటిపత్తియాదీహి పూజాకరణం పూజా, పచ్చయాదీనం అభిసఙ్ఖరణం సక్కచ్చ కరణం సక్కారో, తేసం. భాజనన్తి ఆధారో, అధికరణం వా.

థేరా మహాకస్సపాదయో, తేసం వంసోతి థేరవంసో, ఆగమాధిగమసమ్పదాయ తస్స వంసస్స పదీపభూతాతి థేరవంసప్పదీపా, తేసం థేరవంసప్పదీపానం. అసంహీరత్తా థిరానం. వినయక్కమేతి వినయపిటకే, ఆరమ్భానురూపవచనమేతం. సుత్తాభిధమ్మేసుపి తే థిరా ఏవ. ‘‘బుద్ధం ధమ్మఞ్చ సఙ్ఘఞ్చ పుబ్బాచరియసీహానఞ్చా’’తి అవత్వా కస్మా విసుం వుత్తన్తి చే? పయోజనవిసేసదస్సనత్థం. వత్థుత్తయస్స హి పణామకరణస్స అన్తరాయనివారణం పయోజనం అత్తనో నిస్సయభూతానం ఆచరియానం పణామకరణస్స ఉపకారఞ్ఞుతాదస్సనం. తేన బుద్ధఞ్చ ధమ్మఞ్చ సఙ్ఘఞ్చ వన్దిత్వా, చ-సద్దేన పుబ్బాచరియసీహానఞ్చ నమో కత్వాతి యోజనా. అథ వా ‘‘వన్దిత్వా’’తి చేతోవన్దనం దస్సేత్వా తతో ‘‘నమో కత్వా’’తి వాచావన్దనా, ‘‘కతఞ్జలీ’’తి కాయవన్దనాపి దస్సితాతి యోజేతబ్బం.

ఇదాని అభిధానప్పయోజనం దస్సేతుం ‘‘పామోక్ఖ’’న్తిఆదిమాహ. తత్థ పామోక్ఖన్తి పధానం. సీలఞ్హి సబ్బేసం కుసలధమ్మానం పధానం ఆదిభావతో. యథా చ సత్తానం ఖజ్జభోజ్జలేయ్యపేయ్యవసేన చతుబ్బిధోపి ఆహారో ముఖేన పవిసిత్వా అఙ్గమఙ్గాని ఫరతి, ఏవం యోగినోపి చాతుభూమకం కుసలం సీలముఖేన పవిసిత్వా అత్థసిద్ధిం సమ్పాదేతి. తేన వుత్తం ‘‘ముఖ’’న్తిఆది. అథ వా ముఖన్తి ఉపాయో, తేన మోక్ఖప్పవేసాయ నిబ్బానసచ్ఛికిరియాయ ముఖం ఉపాయోతి అత్థో. మహేసినా యం పాతిమోక్ఖం పకాసితన్తి సమ్బన్ధో. మహన్తే సీలాదిక్ఖన్ధే ఏసి గవేసీతి మహేసి.

సూరతేన నివాతేనాతి ‘‘తత్థ కతమం సోరచ్చం? యో కాయికో అవీతిక్కమో’’తిఆదినా (ధ. స. ౧౩౪౯) సూరతేన, నీచవుత్తినా మానుద్ధచ్చవసేన అత్తానం అనుక్ఖిపనభావేన నివాతేన. వినయాచారయుత్తేన చారిత్తవారిత్తేహి యుత్తేన. ‘‘సోణత్థేరేన యాచితో’’తి అవత్వా ‘‘సూరతేనా’’తిఆది కస్మా వుత్తం, కిం దుస్సీలేన వా దుట్ఠేన వా అలజ్జినా వా యాచితేన వణ్ణనా కాతుం న వట్టతీతి చే? న న వట్టతి. థేరస్స వచనం పటిక్ఖిపితుం న సక్కా, ఏవరూపగుణో థేరోవ, యాచనవసేన కత్తబ్బో ఆదరేనాతి దస్సేతుం వుత్తం.

నామేనాతి అత్తనో గుణనామేన. సద్దలక్ఖణసుభతో, వినిచ్ఛయసుభతో, విఞ్ఞేయ్యసుభతో చ సుభం.

గన్థారమ్భకథావణ్ణనా నిట్ఠితా.

నిదానవణ్ణనా

‘‘ఆవికతా హిస్స ఫాసు హోతి, తత్థాయస్మన్తే పుచ్ఛామి…పే… తుణ్హీ, ఏవమేతం ధారయామీ’’తి వత్వా ‘‘ఉద్దిట్ఠం ఖో ఆయస్మన్తో నిదాన’’న్తిఆదినా నయేన వుత్తం. ఏత్థేవ యావతతియానుసావనకథావసానే అథ ఖో ఉద్దేసకాలే ‘‘ఆవికతా హిస్స ఫాసు హోతీ’’తి వత్వా ‘‘ఉద్దిట్ఠం ఖో ఆయస్మన్తో నిదానం. తత్థాయస్మన్తే పుచ్ఛామీ’’తిఆదినా నయేన ఆగతం. ఉపోసథక్ఖన్ధకేపి ఏవమేవ ఆగతం. తత్థ పుబ్బే వుత్తం పచ్ఛా ఆగతసుత్తేన విరుజ్ఝతి. తస్మా యథా న విరుజ్ఝతి, తథా ఉపపరిక్ఖిత్వా గహేతబ్బం. ఏవం న విరుజ్ఝతీతి ఏకే. కథం? ‘‘ఆవికతా హిస్స ఫాసు హోతీ’’తి వత్వా ‘‘ఉద్దిట్ఠం ఖో ఆయస్మన్తో నిదానం. తత్థాయస్మన్తే పుచ్ఛామీ’’తిఆదినా సుఉద్దిట్ఠం హోతీతి ఏతం ఉద్దేసలక్ఖణం ఇధాపి ఖన్ధకేపి వుత్తత్తా. తస్మా ‘‘ఫాసు హోతీ’’తి వత్వా ‘‘తత్థాయస్మన్తే పుచ్ఛామీ’’తి వుత్తట్ఠానే అవుత్తమ్పి ఆనేత్వా గహేతబ్బం. కస్మా? ఇధ నిదానం న దస్సితం, ఉద్దేసో ఉద్దేసకాలే ఉద్దిసితబ్బలక్ఖణస్స తత్థ వుత్తత్తా. అపిచ ‘‘నిదానుద్దేసో’’తి పదం ఉద్ధరిత్వా నిదానుద్దేసం దస్సేతుకామోపి ‘‘సుణాతు మే, భన్తే, సఙ్ఘో…పే… ఆవికతా హిస్స ఫాసు హోతీ’’తి పాఠవసేన ఆగతం నిదానం నిట్ఠాపేత్వా ఉపరి అట్ఠకథావసేన యోజేతబ్బం పాళిం ఇధ యోజేత్వా ‘‘తత్థాయస్మన్తే పుచ్ఛామి…పే… ధారయామీ’’తి నిదానపాళిం పరిపుణ్ణం కత్వా పున ‘‘తత్థ నిదానుద్దేసో’’తి ఉద్ధటపదవసేన సఙ్ఖేపతో నిదానుద్దేసలక్ఖణం దస్సేతుం ‘‘ఏవమేతం ధారయామీ’’తి వత్వా ‘‘ఉద్దిట్ఠం ఖో ఆయస్మన్తో నిదాన’’న్తిఆది వుత్తం, తస్మా ఏవం ఉపరి చ ఖన్ధకే చ, అథ ఖో ఉద్దేసకాలే ‘‘ఆవికతా హిస్స ఫాసు హోతీ’’తి వత్వా ‘‘ఉద్దిట్ఠం ఖో ఆయస్మన్తో నిదానం. తత్థాయస్మన్తే పుచ్ఛామీ’’తిఆది నిదానుద్దేసోవ దస్సితో, న నిదానం.

సవనాణత్తివచనన్తి ఏత్థ సఙ్ఘనవకతరేన వత్తుం అయుత్తన్తి చే? యుత్తమేవ. ‘‘పాతిమోక్ఖుద్దేసకేన ఏవం వత్తబ్బ’’న్తి భగవతా వుత్తత్తా భగవతోవ ఆణత్తి, న ఉద్దేసకస్స. ఇధ నవకతరవసేన వుత్తం. థేరోపి పన ఉద్దిసితుం లభతీతి దస్సనత్థం ‘‘థేరాధికం పాతిమోక్ఖ’’న్తి వుత్తం. ఇమినా సుత్తేన నవకతరో న లభతీతి చే? తం దస్సేతుం ‘‘యో తత్థ భిక్ఖూ’’తిఆది వుత్తం.

యథా చతువగ్గేన ఠపేత్వా ఉపసమ్పదాపవారణాఅబ్భానాని సబ్బం సఙ్ఘకమ్మం కాతుం వట్టతి, ఏవం ‘‘అతిరేకవీసతివగ్గేన ఇమం నామ కమ్మం కాతబ్బ’’న్తి అవత్వా అతిరేకవచనత్తా అఞ్ఞం అత్థం సూచేతి, కిం తన్తి ‘‘చతువగ్గాదినా’’తిఆది. తఞ్హి తేహి ఏవ సిద్ధం. కథం? చతువగ్గేన ఉపసమ్పదాపవారణా…పే… వీసతివగ్గేన న కిఞ్చి సఙ్ఘకమ్మం కాతుం న వట్టతీతి. ఏత్థ ‘‘దసవగ్గేన అబ్భానకమ్మమత్తం ఠపేత్వా’’తి వదన్తేన చతుపఞ్చవగ్గేన కరణీయానిపి దసవగ్గేన కాతుం అనుఞ్ఞాతాని. తస్మా అతిరేకేన వట్టతీతి దీపితం, ‘‘ఠపేత్వా’’తి వచనేన ఊనతరేన న వట్టతీతి దీపితమేవ. తస్మా న వత్తబ్బం అతిరేకవీసతివగ్గోతి చే? వత్తబ్బమేవ. చతుపఞ్చవగ్గేన కత్తబ్బం ఛసత్తఅట్ఠనవవగ్గేన కాతబ్బన్తి చ, దసవగ్గేన కాతబ్బం ఏకాదసద్వాదస…పే… ఏకూనవీసతివగ్గేన కాతబ్బన్తి చ దీపితం. ఊనతరేన న వట్టతీతి దీపితం పాకటతో. సబ్బప్పకారేన పన అతిరేకవీసతిఅనతిరేకవీసతివగ్గే వుత్తేపి దీపితం హోతీతి వజిరబుద్ధిత్థేరేన లిఖితం. ఇతో పట్ఠాయ ‘‘లిఖిత’’న్తి వుత్తే వజిరబుద్ధిత్థేరేనాతి గహేతబ్బం.

సచే అనుపోసథేపి వట్టేయ్య, ‘‘ఉపోసథం కరేయ్యా’’తి న వదేయ్య, యస్మా అనుపోసథే కాతుం న వట్టతి, తస్మా ‘‘అజ్జుపోసథో’’తి వత్వా పున ‘‘ఉపోసథం కరేయ్యా’’తి వుత్తం. ‘‘పచ్ఛిమకత్తికపుణ్ణమా ఏవా’’తి అవధారణం తతో పరం పవారణాదివసస్స నత్థితాయ కతం. ఉద్ధం పకతిఉపోసథే వుత్తేన పకతిచారిత్తేన సద్ధిం ఇదమ్పి.

‘‘నిమిత్తేన నిమిత్తం సమ్బన్ధిత్వా’’తి న వత్తబ్బం ‘‘తివిధసమ్పత్తియుత్తా’’తి వుత్తత్తాతి చే? వత్తబ్బమేవ. కస్మా? తివిధసమ్పత్తి నామ నిమిత్తసమ్పత్తి, పరిసాసమ్పత్తి, కమ్మవాచాసమ్పత్తీతిఆదిం వత్వా ‘‘నిమిత్తసమ్పత్తి నామ పబ్బతనిమిత్తం, పాసాణనిమిత్త’’న్తిఆది వుత్తం, న నిమిత్తేన నిమిత్తసమ్బన్ధనం వుత్తం. అపిచ ‘‘తివిధసమ్పత్తియుత్తా’’తి సమ్పయోగఙ్గేసు దస్సేత్వా పున తమేవ పహానఙ్గేసు దస్సేతుం ‘‘నిమిత్తేన నిమిత్తం సమ్బన్ధిత్వా’’తి వుత్తం. నదిసముద్దజాతస్సరేసు సమ్మతసీమాతో కమ్మాని న విపజ్జన్తి ఉదకుక్ఖేపసీమత్తాతి ‘‘విపత్తిసీమాయో నామా’’తి కస్మా వుత్తాతి చే? సేసలక్ఖణాని సమ్పాదేత్వా నదియం సీమాయ బద్ధాయ ఉదకపరియన్తం కత్వా సీమాగతత్తా పున తం నదిం అన్తో కత్వా తళాకే కతే సచే తస్సా సీమాయ కమ్మం కాతుం వట్టేయ్య, సీమాతో కమ్మాని న విపజ్జేయ్యుం. యస్మా పన ఏవం కాతుం న వట్టతి, తస్మా ‘‘ఉదకుక్ఖేపసీమత్తా’’తి వుత్తం అకారణం.

వీసతివగ్గకరణీయత్తా సఙ్ఘకమ్మస్స కమ్మారహేన సద్ధిం ఏకవీసతి భిక్ఖూ నిసీదితుం న సక్కోన్తీ’’తి వుత్తం, సుఖనిసజ్జావసేన నిసీదితున్తి అధిప్పాయో. ‘‘పరిమణ్డలాకారేన నిసీదితు’’న్తి అట్ఠకథాయం వుత్తం. తియోజనం అతిక్కమిత్వాతి మజ్ఝే ఠత్వా దియడ్ఢం కత్వా తియోజనం. కోణతో హి కోణం తియోజనం అతిక్కామేతి, ఆపత్తిఞ్చ ఆపజ్జతి, సీమా చ అసీమా హోతి. కిత్తేత్వాతి నిమిత్తాని సమ్పన్నానిపి అఞ్ఞమఞ్ఞనామవిపరియాయేన, అనిమిత్తానం నామేహి చ కిత్తేత్వాతి అత్థో.

రాసికతం పంసుపి రుక్ఖేసు జాతేసు సుద్ధపంసుపబ్బతో హోతి. గుళపిణ్డపరిమాణో థూలతాయ, న తులగణనాయ. భూమియం పతిట్ఠితో’’తి ఇమినా కుటసరావాదీసు రోపితం పటిక్ఖిపతి, తతో అపనేత్వా పన తఙ్ఖణమ్పి భూమియం రోపితో వట్టతి. నవమూలసాఖానిగ్గమనం పన అకారణం. ఖన్ధం ఛిన్దిత్వా రోపితే పన ఏతం యుజ్జతి. సూచిదణ్డకప్పమాణో కనిట్ఠఙ్గులిపరిమాణమత్తో. ‘‘అట్ఠఙ్గులుబ్బేధో’’తి ఇమినా ఉబ్బేధో పరిచ్ఛిన్నో హోతి, ‘‘గోవిసాణమత్తో’’తి ఇమినా పరిణాహో. ‘‘ఏవం సన్తేపి గోవిసాణపరిణాహే పరిచ్ఛేదో నత్థి, తస్మా ఖుద్దకోపి మహన్తోపి వట్టతి ఏవాతి వదన్తి.

జాతస్సరే పరిపుణ్ణమేవ ఉదకం నిమిత్తూపగం దిస్వా అపరిపుణ్ణం అన్తరా ఠితిభూతం ‘‘జాతస్సరే సమ్మతా’’తి వుత్తం విపత్తిం న ఆపజ్జతీతి ‘‘నదియా సమ్మతా, సముద్దే సమ్మతా, జాతస్సరే సమ్మతా’’తి ఏత్థాపి లోణీ న గహితా. బద్ధసీమం వా నదిసముద్దజాతస్సరే వా అనోక్కమిత్వాతి ఏత్థాపి ‘‘నదియా వా, భిక్ఖవే, సముద్దే వా జాతస్సరే వా’’తి (మహావ. ౧౪౭) ఏత్థాపి న గహితా. తస్మా లోణీ న అబద్ధసీమాతి చే? అబద్ధసీమావ. ‘‘యోపి నదిం వా సముద్దం వా భిన్దిత్వా నిక్ఖన్తఉదకేన కతో సోబ్భో ఏతం లక్ఖణం పాపుణాతి, అయమ్పి జాతస్సరోయేవా’’తి (కఙ్ఖా. అట్ఠ. నిదానవణ్ణనా) వుత్తత్తా జాతస్సరగ్గహణేన గహితాతి తత్థ తత్థ అవుత్తా. ‘‘యావతికా తస్మిం గామఖేత్తే’’తి వుత్తత్తా అఞ్ఞమ్పి గామం అన్తో కత్వా సమానసంవాసకసీమాసమ్మన్ననకాలే తస్మిం గామే భిక్ఖూ ఆగచ్ఛన్తు వా మా వా, వట్టతి. అవిప్పవాససీమాసమ్మన్ననకాలే ఆగన్తబ్బమేవ.

అగమనపథేసూతి ఏత్థ ఏకదివసేన గన్త్వా పచ్చాగన్తుం అసక్కుణేయ్యట్ఠానేతి వదన్తి, బద్ధసీమాభావం పటిక్ఖిపిత్వాతి అత్థో.

‘‘సమన్తా ఉదకుక్ఖేపా’’తి వుత్తత్తా సబ్బదిసాసు గహేతబ్బమేవాతి చే? యతో లబ్భతి, తతో గహేతబ్బో ‘‘యస్మిం పదేసే పకతివీచియో ఓత్థరిత్వా సణ్ఠహన్తి, తతో పట్ఠాయ కప్పియభూమి, తత్థ ఠత్వా ఉపోసథాదికమ్మం కాతుం వట్టతీ’’తి వుత్తత్తా. అనుబన్ధో అడ్ఢమాసో అన్వడ్ఢమాసో, అడ్ఢమాసస్స వా అను. యో పన కేనచి అన్తమసో తిరచ్ఛానేనపి ఖణిత్వా అకతోతి అధిప్పాయో.

‘‘అఞ్ఞం తత్తకంయేవ పరిచ్ఛేదం అనతిక్కమిత్వా ఠితోపి కమ్మం కోపేతీ’’తి వుత్తత్తా అతిక్కమిత్వా ఠితో న కోపేతీతి దీపితమేవ హోతీతి ఉపతిస్సత్థేరో, తం పన ‘‘ద్విన్నం ఉదకుక్ఖేపానం అన్తరే అఞ్ఞో ఏకో ఉదకుక్ఖేపో ఉపచారత్థాయ ఠపేతబ్బో’’తి వచనేన విరుజ్ఝతి. సమన్తపాసాదికాయఞ్హి ‘‘అఞ్ఞం తత్తకంయేవా’’తి పదం నత్థి. తస్మా తస్సాధిప్పాయో పరియేసితబ్బో. అన్తోఉదకుక్ఖేపసీమాయ ఉపచారత్థాయ ఠపితం ఉదకుక్ఖేపపరిచ్ఛేదం అనతిక్కమిత్వాతి అత్థో గహేతబ్బో. థేరేన అఞ్ఞథా పపఞ్చిత్వా లిఖితం.

‘‘సభాగవత్థునా లహుకాపత్తి’’న్తి వుత్తత్తా సభాగసఙ్ఘాదిసేసం ఆరోచేతుం వట్టతీతి చే? న వట్టతి దేసనాగామినిం సన్ధాయ ఇధ వుత్తత్తా. తస్మా ఏవ సముచ్చయక్ఖన్ధకే ‘‘సభాగసఙ్ఘాదిసేసం ఆపన్నస్స పన సన్తికే ఆవికాతుం న వట్టతి. సచే ఆవికరోతి, ఆపత్తి ఆవికతా హోతి, దుక్కటా పన న ముచ్చతీ’’తి (చూళవ. అట్ఠ. ౧౦౨) వుత్తం. యథా సఙ్ఘేన ‘‘సుణాతు మే, భన్తే, సఙ్ఘో…పే… పటికరిస్సతీ’’తి వత్వా ఉపోసథం కాతుం లభతి, ఏవం తీహి ద్వీహిపి అఞ్ఞం సుద్ధం పస్సిత్వా ‘‘పటికరిస్సామా’’తి వత్వా ఉపోసథం కాతుం వట్టతి. ఏకేనాపి ‘‘పరిసుద్ధం లభిత్వా పటికరిస్సామీ’’తి ఆభోగం కత్వా ఉపోసథం కాతుం వట్టతీతి. అట్ఠకథాయమ్పి ‘‘సామన్తో భిక్ఖు ఏవమస్స వచనీయోతి ఏత్థ సభాగో ఏవ వత్తబ్బో. విసభాగస్స హి వుచ్చమానే భణ్డనకలహసఙ్ఘభేదాదీనిపి హోన్తి, తస్మా తస్స అవత్వా ఇతో వుట్ఠహిత్వా పటికరిస్సామీ’’తి ఆభోగం కత్వా ఉపోసథో కాతబ్బోతి అన్ధకట్ఠకథాయం వుత్త’’న్తి వత్వా తస్స అప్పటిక్ఖిత్తత్తా వట్టతీతి దీపితమేవ. ‘‘యదా అఞ్ఞం సుద్ధం భిక్ఖుం అనాపత్తికం పస్సిస్సతి, తదా తస్స సన్తికే’’తి వుత్తత్తా లహుకస్సేవ అనుఞ్ఞాతత్తా సముచ్చయక్ఖన్ధకే వుత్తత్తా సభాగసఙ్ఘాదిసేసం పన ఞత్తియా ఆరోచేత్వా ఉపోసథం కాతుం న వట్టతి.

దేవబ్రహ్మా పన ‘‘తిరచ్ఛానగతో’’తి పదం ఠపేత్వా యేన కేనచి పదేన అసఙ్గహితాపి ఇమినా సఙ్గహితాతి దస్సనత్థం ‘‘యస్స ఉపసమ్పదా పటిక్ఖిత్తా’’తి వుత్తం.

‘‘చాతుమాసినియం పన పవారితానం సన్తికే అనుపగతేన వా ఛిన్నవస్సేన వా వుట్ఠవస్సేన వా’’తి అవత్వా ‘‘అనుపగతేన వా ఛిన్నవస్సేన వా’’తి ఏత్తకమేవ వుత్తం. వుట్ఠవస్సో పన తస్మిం కాలే అనుపగతత్తా ‘‘అనుపగతో’’తి సఙ్ఖ్యం గతోతి. సబ్బాయ వుట్ఠితాయ సబ్బే వుట్ఠహిత్వా గతే సన్నిపాతేతుం న సక్కా, ఏకచ్చే సన్నిపాతేత్వా పారిసుద్ధిం ఆరోచేతుం వట్టతీతి వదన్తి. కస్మా? ఞత్తిం ఠపేత్వా కత్తబ్బసఙ్ఘకమ్మాభావా వగ్గం న హోతీతి. పవారణాయపి ఏసేవ నయో. అయఞ్హేత్థ విసేసో – సచే పురిమికాయ ఉపగతేహి పచ్ఛిమికాయ ఉపగతా థోకతరా చేవ హోన్తి సమసమా చ, సఙ్ఘపవారణాయ చ గణం పూరేన్తి, సఙ్ఘపవారణావసేన ఞత్తి ఠపేతబ్బాతి. ‘‘ఏకోవ భిక్ఖు హోతి…పే… అఞ్ఞేసం అనాగతభావం ఞత్వా’’తి వుత్తత్తా అధిట్ఠానుపోసథం సీమం పవిసిత్వా కాతుం న సక్కాతి వదన్తి.

‘‘కిం సఙ్ఘస్స పుబ్బకిచ్చ’’న్తి ఇదం న ఞత్తిం ఠపేత్వా వత్తబ్బం. తఞ్హి ఞత్తితో పురేతరమేవ కరీయతి. తస్మా ‘‘సుణాతు మే, భన్తే, సఙ్ఘో, కిం సఙ్ఘస్స పుబ్బకిచ్చం, యది సఙ్ఘస్స పత్తకల్ల’’న్తి వత్తబ్బం సియాతి. తథాపి న వత్తబ్బం. న హి తం ఞత్తియా అన్తో కరీయతీతి. ఏవం సన్తే నేతం వత్తబ్బన్తి ఆపజ్జతి పయోజనాభావాతి చే? న, యథాగతట్ఠానే ఏవ వత్తబ్బతో, పరపదాపేక్ఖతాయాతి వుత్తం హోతి. ఇదం పుబ్బకిచ్చం అకత్వా ఉపోసథకమ్మం కరోన్తో సఙ్ఘో, పుగ్గలో వా ఠపనక్ఖేత్తాతిక్కమే ఆపజ్జతి. తస్మిఞ్హి ఖేత్తే అతిక్కన్తే సమ్మజ్జనాదికరణే ఆపత్తిమోక్ఖో న హోతి ఉపోసథకమ్మతో పుబ్బే కత్తబ్బకమ్మాకరణపచ్చయత్తా తస్సా ఆపత్తియా. న సా కమ్మపరియోసానాపేక్ఖా ఏత్థాగతసమ్పజానముసావాదాపత్తి వియ, తస్మా పాతిమోక్ఖుద్దేసకో భిక్ఖు ‘‘పారిసుద్ధిం ఆయస్మన్తో ఆరోచేథా’’తి వత్తుకామో పఠమమేవ పారిసుద్ధాపారిసుద్ధిపచ్చయం పుబ్బకిచ్చం సరాపేతి. తఞ్హి కతం పారిసుద్ధిపచ్చయో హోతి, అకతం అపారిసుద్ధిపచ్చయో. తేనేవ ఉభయాపేక్ఖాధిప్పాయేన కతం, న కతన్తి అవత్వా ‘‘కిం సఙ్ఘస్స పుబ్బకిచ్చ’’మిచ్చేవాహ. తత్థ అకతపక్ఖే తావ పారిసుద్ధిఆరోచనక్కమనిదస్సనత్థం పరతో ‘‘యస్స సియా ఆపత్తి, సో ఆవికరేయ్యా’’తి చ, కతపక్ఖే ‘‘అసన్తియా ఆపత్తియా తుణ్హీ భవితబ్బ’’న్తి చ వక్ఖతి.

‘‘సబ్బన్తిమేన పరిచ్ఛేదేన చతూహి భిక్ఖూహి సన్నిపతిత్వా’’తి చ, ‘‘ఉపోసథకరణత్థం సన్నిపతితే సఙ్ఘే బహి…పే… అదేన్తేన ఛన్దో దాతబ్బో’’తి చ వదన్తి. అసన్నిపతితేపి పన వట్టతి. ఇదఞ్హి ఛన్దదానసమయదస్సనత్థం వుత్తం. ఉపోసథకరణత్థం సన్నిపతితే సఙ్ఘే బహి ఉపోసథం కత్వా ఆగతస్స కత్తబ్బాకారదస్సనత్థఞ్చ వుత్తం. పధానఘరవాసినో పధానఘరం పవిసితుకామా అత్తనో సభాగభిక్ఖూనం ఛన్దం దత్వా సచే సఙ్ఘో సన్నిపతతి, ‘‘మయ్హం ఛన్దో ఆరోచేతబ్బో’’తి వత్వా పధానఘరం పవిసన్తి. అయం సీహళదీపే పయోగో. ఆరోచేన్తేన పన సన్నిపతితే ఆరోచేతబ్బం. పఞ్చసు భిక్ఖూసు ఏకస్మిం విహారే వసన్తేసు ఏకస్స ఛన్దపారిసుద్ధిం ఆహరిత్వా చతున్నం పాతిమోక్ఖం ఉద్దిసితుం అనుఞ్ఞాతత్తా సన్నిపతితే ఛన్దో గహేతబ్బో ఆరోచేతబ్బోతి వచనం నిరత్థకం వియ. ‘‘థేయ్యసంవాసకో పటిజానాతీతి (మహావ. ౧౬౫) వచనతో సామణేరేన ఆహటాపి వట్టతి. కమ్మం న కోపేతీ’’తి చ, ‘‘సచే పుబ్బే ఛన్దం దత్వా బహిసీమాగతో పున పవిసతి, పచ్ఛా ఛన్దగ్గహణకిచ్చం నత్థి, తస్స పయోగో సీమాసమ్ముతివసేన వేదితబ్బో’’తి చ ‘‘ఛన్దదానే తిక్ఖత్తుం వచనే ఇదం పయోజనం – పఠమం సమగ్గభావం, దుతియం పచ్ఛా విధాతబ్బభావం, తతియం ఛన్దహారకస్స దుక్కటమోచనం దీపేతీ’’తి (వజిర. టీ. మహావగ్గ ౧౬౪) చ లిఖితం. బిళాలసఙ్ఖలికాబద్ధావ హోతి అన్తోగేహే ఏవ సమ్పయోజనత్తా, యథా సా న కత్థచి గచ్ఛతి, తథా సాపి న కత్థచి గచ్ఛతీతి అధిప్పాయో. ఇతరథా విసేసనం నిరత్థకం హోతీతి ఆచరియేన గహితం.

‘‘న హి తం అకత్వా ఉపోసథం కాతుం వట్టతీ’’తి పుబ్బే దస్సితత్తా ‘‘ఇదమ్పి హి ఉభయ’’న్తి కస్మా వుత్తన్తి చే? సేసాని థేరేన ఆణత్తేన కాతబ్బాని దస్సితాని, ఇమే పన ద్వే థేరేన వా పాతిమోక్ఖుద్దేసకేన వా ఞత్తిట్ఠపనకేన వా యేన వా తేన వా కాతబ్బానీతి చ, సమ్మజ్జనాదీని తత్థ తత్థ తాదిసాని పయోజనాని నిప్ఫాదేన్తి, ఇమే పన ద్వే తత్థ తత్థ న కిఞ్చి కమ్మం సాధేన్తి, తస్మా ‘‘కిం ఇమినా’’తి అవత్వా కాతబ్బమేవాతి దస్సేతుఞ్చ ‘‘ఇదమ్పి హి ఉభయ’’న్తిఆది వుత్తం. ‘‘ఆయస్మన్తానం పాదే వన్దతీ’’తి గణవసేన వత్వా పుగ్గలవసేన న వుత్తం తేన ఆరోచేతబ్బస్స అఞ్ఞస్స అభావా.

సఙ్ఘస్స ఉద్దిట్ఠం హోతీతి సఙ్ఘేన ఉద్దిట్ఠం హోతీతి అత్థో. సమగ్గస్స హి సఙ్ఘస్సాతి ఏత్థ సమగ్గభావస్స కాయసామగ్గికారణత్తా నత్థి దోసోతి చే? తం న, ఉద్దేసేపి సవనేపి సమగ్గభావస్స ఇచ్ఛితబ్బత్తా. ‘‘సుణాతు మే, భన్తే’’తి హి ఇమినా చిత్తసామగ్గిం దీపేతి సవనే సబ్బేహి ఏకీభూతభావతో.

సఞ్చిచ్చ ఆపత్తిం ఆపజ్జతీతి ఏత్థ అనాదరియవసేన ఆపజ్జన్తో ఏవ అలజ్జీ హోతి, న ఇతరోతి. ఆపత్తిం పరిగూహతీతి ఏత్థ లజ్జాయ పరిగూహన్తో అలజ్జీ న హోతి, ‘కిం ఇమినా’తి అనాదరియవసేన పరిగూహన్తో హోతీ’’తి చ లిఖితం.

‘‘సత్తన్నం ఆపత్తిక్ఖన్ధాన’’న్తి న వత్తబ్బం, ‘‘ఛన్న’’న్తి వత్తబ్బన్తి చే? సత్తన్నమేవాతి వత్తబ్బం. పారాజికాపత్తిం ఆపన్నో హి సచే అత్తనో సాపత్తికభావం పకాసేతి, సఙ్ఘస్స చ ఉపోసథో సమ్పజ్జతి, తస్స చ గిహిభావేన వా సామణేరభావేన వా సుద్ధి హోతీతి.

ఏకచ్చే ఆచరియా నామ ధమ్మభారికో కిర ఆచరియో. కస్మా ఏవం వుత్తన్తి చే? యావతతియానుసావనా నామ తిక్ఖత్తుం వచనం. తథా పాఠే అనాగతత్తా కేవలం ‘‘యావతతియం అనుసావిత’’న్తి పదమేవ దిస్వా ‘‘యస్స సియా ఆపత్తి, సో ఆవికరేయ్యా’’తి ఇదం ‘‘సచే ఆపత్తిం ఆపన్నా, ఆవికరోథా’’తి ఇమమత్థం దీపేతి. ‘‘అసన్తియా ఆపత్తియా తుణ్హీ భవితబ్బ’’న్తి ఇదమ్పి తమేవత్థం దీపేతి. ‘‘తుణ్హీభావేన ఖో పనాయస్మన్తే పరిసుద్ధాతి వేదిస్సామీ’’తి ఇదమ్పి తమేవాతి ఏవమత్థం గహేత్వా వుత్తం కిర.

అపరేతి అత్థదస్సిత్థేరో కిర. ఏతం సన్ధాయాతి ఏత్థ ‘‘సకిమ్పి అనుసావిత’’న్తి పదస్స వచనేన తిక్ఖత్తుం అనుసావనా కాతబ్బాతి ఏత్తకమేవ దీపితం వియ దిస్సతి.

ఇమమత్థం సన్ధాయ వుత్తన్తి కథం విఞ్ఞాయతీతి చే? ‘‘అయమేత్థ ఆచరియపరమ్పరాభతో వినిచ్ఛయో’’తి వుత్తం.

‘‘సరమానేనా’’తి ఇమినా సమ్పజానముసావాదస్స సచిత్తకత్తం దస్సేతి. సఙ్ఘమజ్ఝే వాతిఆది లక్ఖణవచనం కిర. సఙ్ఘుపోసథకరణత్థం సఙ్ఘమజ్ఝే చే నిసిన్నో, తస్మిం సఙ్ఘమజ్ఝే ఆవికాతబ్బా. గణుపోసథకరణత్థఞ్చే గణమజ్ఝే నిసిన్నో, తస్మిం గణమజ్ఝే. ఏకస్సేవ సన్తికే చే పారిసుద్ధిఉపోసథం కత్తుకామో, తస్మిం ఏకపుగ్గలే ఆవికాతబ్బాతి, ఏతేన న కేవలం సఙ్ఘమజ్ఝే ఏవాయం ముసావాదో సమ్భవతి, అథ ఖో ఏత్థ వుత్తలక్ఖణేన అసతిపి ‘‘పారిసుద్ధిం ఆయస్మన్తో ఆరోచేథా’’తిఆదివిధానే గణుపోసథేపి సాపత్తికో హుత్వా ఉపోసథం కత్తుకామో అనారోచేత్వా తుణ్హీభూతోవ చే కరోతి, అయం సమ్పజానముసావాదాపత్తిం ఆపజ్జతీతి ఇమస్సత్థస్స ఆవికరణతో లక్ఖణవచనం కిరేతన్తి వుత్తన్తి తక్కికా. అఞ్ఞథా ‘‘గణమజ్ఝే వా’’తి న వత్తబ్బన్తి తేసం అధిప్పాయో. ఆరోచనాధిప్పాయవసేన వుత్తన్తి ఆచరియస్స తక్కో. ఆరోచేన్తో హి ‘‘సఙ్ఘస్స ఆరోచేమీ’’తి అధిప్పాయేన ఆవికరోన్తో సఙ్ఘమజ్ఝే ఆవికరోతి నామ, ఉభతోపస్సే నిసిన్నానం ఆరోచేన్తో గణమజ్ఝే ఆవికరోతి నామ, ‘‘ఏకస్సేవ ఆరోచేస్సామీ’’తి అధిప్పాయేన ఆవికరోన్తో ఏకపుగ్గలే ఆవికరోతి నామ. సచేపి వేమతికో హోతి…పే… పటికరిస్సామీతి ఏవం కతే యావ వేమతికో హోతి, తావ సభాగాపత్తిం పటిగ్గహేతుం లభతి, అఞ్ఞేసఞ్చ కమ్మానం పరిసుద్ధో నామ హోతి. పున నిబ్బేమతికో హుత్వా దేసేతబ్బం వా న వాతి నేవ పాళియం, న అట్ఠకథాయం అత్థి, దేసితే పన దోసో నత్థి. తథా ఇతో వుట్ఠహిత్వా తం ఆపత్తిం పటికరిస్సామీతి ఏత్థ చ సకలసఙ్ఘే సభాగాపత్తిం ఆపన్నే, వేమతికే చాతి లిఖితం (వజిర. టీ. మహావగ్గ ౧౬౯-౧౭౦).

నిదానవణ్ణనా నిట్ఠితా.

పారాజికకణ్డం

౧. పఠమపారాజికవణ్ణనా

ఇధ పన ఠత్వా సిక్ఖాపదానం కమభేదో పకాసేతబ్బో. కథం – సబ్బసిక్ఖాపదానం యథాసమ్భవం దేసనాక్కమో, పహానక్కమో, పటిపత్తిక్కమో, ఉప్పత్తిక్కమోతి చతుబ్బిధో కమో లబ్భతి. తత్థ భగవతా రాజగహే భిక్ఖూనం పాతిమోక్ఖుద్దేసం అనుజానన్తేన పాతిమోక్ఖుద్దేసస్స యో దేసనాక్కమో అనుఞ్ఞాతో, తం దేసనాక్కమం అనుక్కమన్తోవ మహాకస్సపో పఠమం పారాజికుద్దేసం పుచ్ఛి, తదనన్తరం సఙ్ఘాదిసేసుద్దేసం, తదనన్తరం అనియతుద్దేసం, తదనన్తరం విత్థారుద్దేసం. తదనన్తరం భిక్ఖునివిభఙ్గఞ్చ తేనేవ అనుక్కమేన పుచ్ఛి. తతో పరం తయో ఆపత్తిక్ఖన్ధే సఙ్గహేతుం వినా గణనపరిచ్ఛేదేన సేఖియధమ్మే పుచ్ఛి. ఆపత్తిక్ఖన్ధే సభాగతో పట్ఠాయ పుచ్ఛన్తో వీసతిఖన్ధకే పుచ్ఛి. నిదానుద్దేసన్తోగధానం వా సరూపేన అనుద్దిట్ఠానం పుచ్ఛనత్థం ఖన్ధకే పుచ్ఛి. ఏతేన ఖన్ధకే పఞ్ఞత్తా థుల్లచ్చయాపి సఙ్గహితా హోన్తి. పుచ్ఛితానుక్కమేనేవ ఆయస్మా ఉపాలిత్థేరో బ్యాకాసి. అయమేత్థ దేసనాక్కమో. ఉభతోవిభఙ్గఖన్ధకతో పన ఉచ్చినిత్వా తదా పరివారో విసుం పాళి కతో, ఇమమేవ వచనం సన్ధాయ అట్ఠకథాయం వుత్తం ‘‘ఏతేనేవ ఉపాయేన ఖన్ధకం పరివారేపి ఆరోపయింసూ’’తిఆది (పారా. అట్ఠ. ౧.పఠమమహాసఙ్గఈతికథా). అపిచ పాళియం ‘‘ఏతేనేవ ఉపాయేన ఉభతోవిభఙ్గే పుచ్ఛి. పుట్ఠో పుట్ఠో ఆయస్మా ఉపాలి విస్సజ్జేసీ’’తి (చూళవ. ౪౩౯) ఏత్తకమేవ వుత్తం. తస్మా థేరో ఉభతోవిభఙ్గే ఏవ పుచ్ఛి. విస్సజ్జన్తో పన ఆయస్మా ఉపాలి నిరవసేసం దస్సేన్తో ఖన్ధకపరివారే అన్తో కత్వా దేసేసి. గణసజ్ఝాయకాలే పన తదా ఖన్ధకపరివారా విసుం పాళి కతాతి అయమేత్థ దేసనాక్కమో.

యది ఏవం నిదానుద్దేసో పఠమదేసనాతి చే? న, ఉపోసథక్ఖన్ధకే (మహావ. ౧౩౩) ‘‘యాని మయా భిక్ఖూనం సిక్ఖాపదాని పఞ్ఞత్తాని, తాని నేసం పాతిమోక్ఖుద్దేసం అనుజానేయ్య’’న్తి వచనతో, ‘‘యస్స సియా ఆపత్తీ’’తి (మహావ. ౧౩౪) వచనతో చ. అకుసలాబ్యాకతానం ఆపత్తీనం దిట్ఠధమ్మసమ్పరాయికాసవట్ఠానియత్తా యథాభూతం సీలసంవరకేన పరివజ్జనేన పహాతబ్బత్తా పహానక్కమోపేత్థ సమ్భవతి ‘‘తావదేవ చత్తారి అకరణీయాని ఆచిక్ఖితబ్బానీ’’తి వచనతో. తథా ‘‘సమాదాయ సిక్ఖతి సిక్ఖాపదేసూ’’తి (మ. ని. ౩.౭౫; విభ. ౫౦౮) వచనతో యథాభూతం ఆచిక్ఖనసిక్ఖనేన పటిపత్తిక్కమోపి సమ్భవతి. యథుద్దేసక్కమం పరియాపుణితబ్బపరియత్తిఅత్థేనాపి పటిపత్తిక్కమో, ఏవమిమేహి తీహి కమేహి దేసేతబ్బానమేతేసం సిక్ఖాపదానం యథాసమ్భవం ఉప్పత్తిక్కమో సమ్భవతి. తథా హి యం యం సాధారణం, తం తం భిక్ఖుం ఆరబ్భ ఉప్పన్నే ఏవ వత్థుస్మిం ‘‘యా పన భిక్ఖునీ ఛన్దసో మేథునం ధమ్మ’’న్తిఆదినా నయేన భిక్ఖునీనమ్పి పఞ్ఞత్తం. యతో భిక్ఖునీనం తం అనుప్పన్నపఞ్ఞత్తి న సియా, తతో అనుప్పన్నపఞ్ఞత్తి తస్మిం నత్థీతి (పరి. ౨౦౧-౨౦౨) పరివారవచనం న విరుజ్ఝతి. ఏత్తావతా పురిమేన కమత్తయేన యం పఠమం దేసేతబ్బం, తం పారాజికుద్దేసే పఠముప్పన్నత్తా మేథునధమ్మపారాజికం సబ్బపఠమం దేసేతుకామో ఆయస్మా ఉపాలిత్థేరో ‘‘తత్ర సుదం భగవా వేసాలియం విహరతీ’’తి (పారా. ౨౩) వేసాలియమేవ పాపేత్వా ఠపేసి.

ఇదాని సబ్బేసం సిక్ఖాపదానం పఞ్ఞాపనవిధానం వేదితబ్బం. కథం? ‘‘ఏవఞ్చ పన, భిక్ఖవే, ఇమం సిక్ఖాపదం ఉద్దిసేయ్యాథా’’తి (పారా. ౩౯, ౪౩) ఏవం సఉద్దేసఅనుద్దేసభేదతో దువిధం. తత్థ పాతిమోక్ఖే సరూపతో ఆగతా పఞ్చ ఆపత్తిక్ఖన్ధా సఉద్దేసపఞ్ఞత్తి నామ. సాపి ద్విధా సపుగ్గలాపుగ్గలనిద్దేసభేదతో. తత్థ యస్సా పఞ్ఞత్తియా అన్తో ఆపత్తియా సహ, వినా వా పుగ్గలో దస్సితో, సా సపుగ్గలనిద్దేసా. ఇతరా అపుగ్గలనిద్దేసా.

తత్థ సపుగ్గలనిద్దేసా ద్విధా అదస్సితదస్సితాపత్తిభేదతో. తత్థ అదస్సితాపత్తికా నామ అట్ఠ పారాజికా ధమ్మా వేదితబ్బా. ‘‘పారాజికో హోతి అసంవాసో’’తి (పారా. ౩౯, ౪౪, ౮౯, ౯౧, ౧౬౭, ౧౭౧, ౧౯౫, ౧౯౭) హి పుగ్గలోవ తత్థ దస్సితో, నాపత్తి. దస్సితాపత్తికా నామ భిక్ఖునిపాతిమోక్ఖే ఆగతా సత్తరస సఙ్ఘాదిసేసా ధమ్మా. ‘‘అయమ్పి భిక్ఖునీ పఠమాపత్తికం ధమ్మం ఆపన్నా నిస్సారణీయం సఙ్ఘాదిసేస’’న్తి (పాచి. ౬౮౩, ౬౮౭) హి తత్థ ఆపత్తి దస్సితా సద్ధిం పుగ్గలేన.

తథా అపుగ్గలనిద్దేసాపి అదస్సితదస్సితాపత్తిభేదతో ద్విధా. తత్థ అదస్సితాపత్తికా నామ సేఖియా ధమ్మా. వుత్తావసేసా దస్సితాపత్తికాతి వేదితబ్బా.

సాపి ద్విధా అనిద్దిట్ఠకారకనిద్దిట్ఠకారకభేదతో. తత్థ అనిద్దిట్ఠకారకా నామ సుక్కవిసట్ఠిముసావాదోమసవాదపేసుఞ్ఞభూతగామఅఞ్ఞవాదకఉజ్ఝాపనకగణభోజనపరమ్పరభోజనసురామేరయఅఙ్గులిపతోదకహసధమ్మఅనాదరియతలఘాతకజతుమట్ఠకసిక్ఖాపదానం వసేన పఞ్చదసవిధా హోన్తి. తత్థ నిద్దిట్ఠకారకే మిస్సామిస్సభేదో వేదితబ్బో – తత్థ ఉపయోగభుమ్మవిభత్తియో ఏకంసేన మిస్సా. అవసేసా మిస్సా చ అమిస్సా చ. సేయ్యథిదం – పచ్చత్తం తావ ద్వీసు అనియతేసు ఉపయోగేన మిస్సం, ద్వాదససు పాటిదేసనీయేసు కరణేన మిస్సం, ఊనపఞ్చబన్ధనపత్తసిక్ఖాపదేసు సామికరణేహి, ఊనవీసతివస్సే భుమ్మేన, మోహనకే ఉపయోగసామిభుమ్మేహి. యస్మా ‘‘వివణ్ణక’’న్తి భావో అధిప్పేతో, న కత్తా, తస్మా వివణ్ణకసిక్ఖాపదం యదా న సమ్భవతి, ఏవం పచ్చత్తం పఞ్చవిధం మిస్సం హోతి. సేసేసు పఠమానియతం ఠపేత్వా ఆదిమ్హి ‘‘యో పన భిక్ఖూ’’తి ఏవమాగతం పచ్చత్తం వా, దుతియానియతం ఠపేత్వా పణీతభోజనసమణుద్దేసతతియచతుత్థపాటిదేసనీయసిక్ఖాపదేసు మజ్ఝే ‘‘యో పన భిక్ఖూ’’తి ఏవమాగతం పచ్చత్తం వా, దుబ్బచకులదూసకసంసట్ఠసిక్ఖాపదేసు ఆదిమ్హి కేవలం ‘‘భిక్ఖూ’’తి ఆగతం పచ్చత్తం వా, భేదానువత్తకసిక్ఖాపదే మజ్ఝే ఆగతం పచ్చత్తం వా అఞ్ఞాయ విభత్తియా అమిస్సమేవ హోతి. తత్థ భేదానువత్తకతువట్టనద్వయసంసట్ఠదుతియపాటిదేసనీయసిక్ఖాపదేసు బహువచనం, ఇతరత్థ సబ్బత్థ ఏకవచనమేవాతి వేదితబ్బం.

తథా ఉపయోగో ద్వీసు వికప్పనసిక్ఖాపదేసు, తన్తవాయసిక్ఖాపదే చ పచ్చత్తేన మిస్సో, అభిహటసిక్ఖాపదే కరణేన, రాజసిక్ఖాపదే కరణసామిపచ్చత్తేహీతి ఉపయోగో తిధా మిస్సో హోతి. కరణఞ్చ కుటికారమహల్లకదుతియకథినద్వేభాగనిసీదనసన్థతదుబ్బణ్ణకరణసిక్ఖాపదేసు ఛసు పచ్చత్తేన మిస్సం, పఠమతతియకథినఅట్ఠఙ్గులపాదకనిసీదనకణ్డుప్పటిచ్ఛాదికవస్సికసాటికఉదకసాటికద్వేధమ్మపచ్చాసీసనసిక్ఖాపదేసు అట్ఠసు సామినా మిస్సన్తి కరణం ద్విధా మిస్సం హోతి. అవసేసేసు ఛబ్బస్సవస్సికసాటికద్వత్తిచ్ఛదనావసథపిణ్డమహానామగరులహుపావురణసిక్ఖాపదేసు సత్తసు కరణవిభత్తి అఞ్ఞవిభత్తియా అమిస్సా, అచ్చేకఏళకలోమసిక్ఖాపదేసు సామివిభత్తి కరణవిభత్తియా మిస్సా. అతిరేకపత్తభేసజ్జసిక్ఖాపదేసు అగ్గహితగ్గహణేన సామివిభత్తి అమిస్సావ హోతీతి వేదితబ్బా. ఏవం తావ నిద్దిట్ఠకారకేసు సిక్ఖాపదేసు –

పఞ్చధా చ తిధా చేవ, ద్విధా చేపి తథేకధా;

భిన్నా విభత్తియో పఞ్చ, సబ్బేకాదసధా సియుం.

ఏవం తావ యథావుత్తేసు సఉద్దేసపఞ్ఞత్తిసఙ్ఖాతేసు సిక్ఖాపదేసు అగ్గహితగ్గహణేన పఞ్ఞాసుత్తరేసు తిసతేసు నవుతిఅనిద్దిట్ఠకారకే వజ్జేత్వా నిద్దిట్ఠకారకాని అతిరేకసట్ఠిద్విసతాని హోన్తి. తేసు పచ్చత్తకరణాని తింసుత్తరాని ద్విసతాని హోన్తి. తేసు అమిస్సపచ్చత్తకరణాని ద్వాదసుత్తరాని ద్విసతాని, మిస్సపచ్చత్తకరణాని అట్ఠారస హోన్తి. అవసేసేసు తింసతియా సిక్ఖాపదేసు మిస్సోపయోగకరణాని పఞ్చ హోన్తి, మిస్సకరణాని చుద్దస, అమిస్సాని సత్త, మిస్సామిస్సకరణాని ద్వే, అమిస్సాని ద్వేతి సబ్బేసుపి నిద్దిట్ఠకారకేసు భేదానువత్తకదుబ్బచకులదూసకపఠమదుతియతతియకథినఅభిహటకుటికారమహల్లకవికప్పనద్వయద్వేభాగఛబ్బస్సనిసీదనసన్థతఏళకలోమాతిరేకపత్తభేసజ్జవస్సికసాటికతన్తవాయఅచ్చేకఛారత్తద్వ పఞ్చత్తింసేసు ‘‘యో పన భిక్ఖూ’’తి నత్థి. దుతియానియతపణీతభోజనసమణుద్దేసతతియచతుత్థపాటిదేసనీయేసు మజ్ఝే అత్థి.

ఏత్తావతా సఉద్దేసానుద్దేసదుకం, సపుగ్గలాపుగ్గలనిద్దేసదుకం, పచ్చేకదస్సితాపత్తిదుకద్వయం, అనిద్దిట్ఠకారకదుకం, తత్థ నిద్దిట్ఠకారకేసు పచ్చత్తభుమ్మదుకం, సయోపనాయోపనదుకం, అయోపనమజ్ఝేయోపనదుకం, ఏకానేకవచనదుకన్తి నవ దుకాని దస్సితాని హోన్తి. విసేసకారణం తస్మిం తస్మిం సిక్ఖాపదే సమ్పత్తే ఆవిభవిస్సతి. ఏవం తావ సఉద్దేసపఞ్ఞత్తిం ఞత్వా సేసవినయపిటకే యా కాచి పఞ్ఞత్తి అనుద్దేసపఞ్ఞత్తీతి వేదితబ్బా. సా పదభాజనన్తరాపత్తివినీతవత్థుపటిక్ఖేపపఞ్ఞత్తిఅవుత్తసిద్ధిసిక్ఖాపదవసేన ఛబ్బిధా హోతి.

తత్థ ‘‘యేభుయ్యేన ఖయితే ఆపత్తి థుల్లచ్చయస్స (పరి. ౧౫౭-౧౫౮), వట్టకతే ముఖే అచ్ఛుపన్తస్స ఆపత్తి దుక్కటస్సా’’తి (పారా. ౭౩) ఏవమాదికా పదభాజనే సన్దిస్సమానాపత్తి పదభాజనసిక్ఖాపదం నామ. ‘‘న చ, భిక్ఖవే, సబ్బమత్తికామయా కుటి కాతబ్బా, యో కరేయ్య, ఆపత్తి దుక్కటస్సా’’తిఆది (పారా. ౮౫) అన్తరాపత్తిసిక్ఖాపదం నామ. ‘‘అనుజానామి, భిక్ఖవే, దివాపటిసల్లీయన్తేన ద్వారం సంవరిత్వా పటిసల్లీయితు’’న్తి (పారా. ౭౭) ఏవమాది వినీతవత్థుసిక్ఖాపదం నామ. ‘‘సఙ్ఘభేదకో, భిక్ఖవే, అనుపసమ్పన్నో న ఉపసమ్పాదేతబ్బో’’తి (మహావ. ౧౧౫) ఏవమాది పటిక్ఖేపసిక్ఖాపదం నామ.

యస్మా పన తేన తేన పటిక్ఖేపేన ‘‘యో పన భిక్ఖు సమగ్గం సఙ్ఘం అధమ్మసఞ్ఞీ భిన్దేయ్య, పారాజికో హోతి అసంవాసో. యో పన భిక్ఖు దుట్ఠచిత్తో భగవతో జీవమానకసరీరే లోహితం ఉప్పాదేయ్య, పారాజికో హోతి అసంవాసో’’తి సిక్ఖాపదాని పఞ్ఞత్తాని హోన్తి. యాని సన్ధాయ ‘‘ఏకస్స ఛేజ్జకా హోతి, చతున్నం థుల్లచ్చయం, చతున్నఞ్చేవ అనాపత్తి, సబ్బేసం ఏకవత్థుకా’’తి వుత్తం. ‘‘అత్థాపత్తి తిట్ఠన్తే భగవతి ఆపజ్జతి, నో పరినిబ్బుతే’’తి (పరి. ౩౨౩) చ వుత్తం. తేన న కేవలం ‘‘న, భిక్ఖవే, జానం సఙ్ఘభేదకో అనుపసమ్పన్నో ఉపసమ్పాదేతబ్బో…పే… ఆపత్తి దుక్కటస్సా’’తి ఇదమేవ సిక్ఖాపదం పఞ్ఞత్తం హోతి సాధకం హోతి. ‘‘పణ్డకో, భిక్ఖవే, అనుపసమ్పన్నో న ఉపసమ్పాదేతబ్బో, ఉపసమ్పన్నో నాసేతబ్బో’’తి (మహావ. ౧౦౯) ఏవమాదీసు పన ఉపజ్ఝాయాదీనం దుక్కటమేవ పఞ్ఞత్తం, న పణ్డకాదీనం పారాజికాపత్తి. న హి తేసం భిక్ఖుభావో అత్థి. యతో సియా పారాజికాపత్తి. తథా ‘‘న అచ్ఛిన్నే థేవే పక్కమితబ్బ’’న్తి (మహావ. ౬౬, ౬౭, ౭౮, ౭౯) ఏవమాదికఞ్చ పటిక్ఖేపసిక్ఖాపదమేవ నామ.

ఖన్ధకేసు పఞ్ఞత్తదుక్కటథుల్లచ్చయాని పఞ్ఞత్తిసిక్ఖాపదం నామ. ‘‘తేన హి, సారిపుత్త, భేదానువత్తకే థుల్లచ్చయం దేసాపేహీ’’తి (చూళవ. ౩౪౫) వుత్తం, థుల్లచ్చయమ్పి తత్థేవ సమోధానం గచ్ఛతి. ఇదం తేసం విభత్తికమ్మక్ఖణే అపఞ్ఞత్తత్తా అవిజ్జమానమ్పి భగవతో వచనేన విసుద్ధక్ఖణేపి విజ్జమానం జాతన్తి ఏకే. ‘‘భేదానువత్తకే దేసాపేహీ’’తి వచనతో సేసభేదానువత్తకానం ‘‘యో పన భిక్ఖు జానం సఙ్ఘభేదకానం అనువత్తేయ్య, ఆపత్తి థుల్లచ్చయస్సా’’తి సిక్ఖాపదం పఞ్ఞత్తం హోతీతి వేదితబ్బం. తథా సబ్బాని ఖన్ధకవత్తాని, వినయకమ్మాని చ తత్థేవ సమోధానం గచ్ఛన్తి. యథాహ ‘‘పఞ్ఞత్తే తం ఉపాలి మయా ఆగన్తుకానం భిక్ఖూనం ఆగన్తుకవత్తం…పే… ఏవం సుపఞ్ఞత్తే ఖో మయా ఉపాలి సిక్ఖాపదే’’తిఆది. ‘‘యా పన భిక్ఖునీ నచ్చం వా గీతం వా వాదితం వా దస్సనాయ గచ్ఛేయ్య, పాచిత్తియ’’న్తి (పాచి. ౮౩౪) ఇమినా సుత్తేన భిక్ఖునీ నచ్చేయ్య వా గాయేయ్య వా వాదేయ్య వా, పాచిత్తియన్తి ఏవమాదికం యం కిఞ్చి అట్ఠకథాయ దిస్సమానం ఆపత్తిజాతం వినయకమ్మం వా అవుత్తసిద్ధిసిక్ఖాపదం నామ. ఛబ్బిధమ్పేతం ఛహి ఆకారేహి ఉద్దేసారహం న హోతీతి అనుద్దేససిక్ఖాపదం నామాతి వేదితబ్బం. సేయ్యథిదం – పఞ్చహి ఉద్దేసేహి యథాసమ్భవం విసభాగత్తా థుల్లచ్చయదుబ్భాసితానం సభాగవత్థుకమ్పి దుక్కటథుల్లచ్చయద్వయం అసభాగాపత్తికత్తా అన్తరాపత్తిపఞ్ఞత్తిసిక్ఖాపదానం, నానావత్థుకాపత్తికత్తా పటిక్ఖేపసిక్ఖాపదానం, కేసఞ్చి వినీతవత్థుపఞ్ఞత్తిసిక్ఖాపదానఞ్చ అదస్సితాపత్తికత్తా, అదస్సితవత్థుకత్తా భేదానువత్తకథుల్లచ్చయస్స, అదస్సితాపత్తివత్థుకత్తా అవుత్తసిద్ధిసిక్ఖాపదానన్తి. ఏత్తావతా ‘‘దువిధం సిక్ఖాపదపఞ్ఞాపనం సఉద్దేసానుద్దేసభేదతో’’తి యం వుత్తం, తం సమాసతో పకాసితం హోతి.

పఞ్ఞత్తియం తావ –

‘‘కారకో ఇధ నిద్దిట్ఠో, అపేక్ఖాయ అభావతో;

పుబ్బే వత్తబ్బవిధానా-భావతో చ ఆదితో యోపనేన సహా’’తి. –

అయం నయో వేదితబ్బో. తస్సత్థో – యే తే అనిద్దిట్ఠకారకా పుబ్బే వుత్తప్పభేదా సుక్కవిసట్ఠిఆదయో సిక్ఖాపదవిసేసా, తేసు అధిప్పాయకమ్మవత్థుపుగ్గలపయోగే అపేక్ఖాయ భావతో కారకో న నిద్దిట్ఠో తేసం సాపేక్ఖభావదస్సనత్థం. తం సబ్బం తస్మిం తస్మిం సిక్ఖాపదే ఆవిభవిస్సతి, ఇధ పన పారాజికపఞ్ఞత్తియం అపేక్ఖాయ అభావతో కారకో నిద్దిట్ఠో. యో పన కారకో ‘‘నిట్ఠితచీవరస్మిం భిక్ఖునా ఉబ్భతస్మి’’న్తిఆదీసు (పారా. ౪౬౨, ౪౭౨, ౪౭౫) వియ పుబ్బే వత్తబ్బవిధానాభావతో కరణాదివసేన అనిద్దిసిత్వా పచ్చత్తవసేన నిద్దిట్ఠో అపేక్ఖాయ అభావతో. తత్థ నిద్దిసియమానో సేసదుతియానియతపణీతభోజనం సమణుద్దేసతతియచతఉత్థపాటిదేసనీయేసు వియ మజ్ఝే అనిద్దిసిత్వా ‘‘న హేవ ఖో పన…పే… ఓభాసితు’’న్తిఆది (పారా. ౪౫౩) వియ పుబ్బే వత్తబ్బవిధానాభావతో ఏవ ఆదిమ్హి నిద్దిట్ఠో. ఆదిమ్హి నిద్దిసియమానోపి పుబ్బే వుత్తప్పభేదేసు భేదానువత్తకాదీసు పఞ్చత్తింసేసు సిక్ఖాపదేసు వియ అనిద్దిసిత్వా పుబ్బే వత్తబ్బవిధానాభావతో ఏవ ‘‘యో పన భిక్ఖూ’’తిఆదితోవ యోపన-సద్దేన సహ నిద్దిట్ఠో. ఏవం నిద్దిసియమానోపి సో యస్మా ‘‘యా పన భిక్ఖునియో ద్వే ఏకమఞ్చే తువట్టేయ్యు’’న్తిఆది (పాచి. ౯౩౩) ఆపత్తి వియ పరప్పభవం ఆపత్తిం న ఆపజ్జతి, తస్మా ‘‘యో పన భిక్ఖూ’’తి ఏకవచనేన నిద్దిట్ఠో. మేథునధమ్మాపత్తిపి పరప్పభవా ‘‘ద్వయంద్వయసమాపత్తీ’’తి (పారా. ౩౯) వచనతోతి చే? తం న, అధిప్పాయజాననతో. అనేకిస్సా ఏవ భిక్ఖునియా ఆపత్తి, న ఏకిస్సాతి నియమో తత్థ అత్థి, న ఏవం ఇధ నియమోతి అనియమితాధిప్పాయో. లమ్బీముదుపిట్ఠీనం కుతో ‘‘ద్వయంద్వయసమాపత్తీ’’తి (పారా. ౫౫) వచనతో తేసం మేథునధమ్మాపత్తి. అయమత్థో చతస్సో మేథునధమ్మపచ్చయాతి అట్ఠవత్థుకం సన్ధాయ ‘‘ఛేజ్జం సియా మేథునధమ్మపచ్చయా’’తి (పరి. ౪౮౧) చ పరివారే వుత్తవచనేన సాధేతబ్బో.

భేదానువత్తకసిక్ఖాపదే తిణ్ణం ఉద్ధం న సమనుభాసితబ్బా, న సఙ్ఘేన సఙ్ఘం ఏకతో కాతబ్బన్తి. నయదస్సనత్థం ఆదితోవ ‘‘భిక్ఖూ హోన్తీ’’తి బహువచననిద్దేసం కత్వా పున ‘‘ఏకో వా ద్వే వా తయో వా’’తి (పారా. ౪౧౮) వుత్తం, అఞ్ఞథా న తతో ఉద్ధం ‘‘అనువత్తకా హోన్తీ’’తి ఆపజ్జతి. తతో నిదానవిరోధో. పఞ్చసతమత్తా హి తదనువత్తకా అహేసుం. యం పన సత్తసతికక్ఖన్ధకే ‘‘సఙ్ఘో చత్తారో పాచీనకే భిక్ఖూ, చత్తారో పావేయ్యకే భిక్ఖూ సమ్మన్నేయ్య …పే… సమ్మతా’’తిఆది (చూళవ. ౪౫౬) ఞత్తిదుతియకమ్మం వుత్తం, తం ‘‘ఉబ్బాహికాయ ఇమం అధికరణం వూపసమేతు’’న్తి వుత్తత్తా తేహి కత్తబ్బవిధానం. సమ్ముతికరణమేవ వా తతియం కత్వా కప్పతి. న హి తే తేన కమ్మేన కమ్మారహా కమ్మకతా హోన్తి. యస్స సఙ్ఘో కమ్మం కరోతి, సో కమ్మారహోతి లక్ఖణం. న చ తదా సఙ్ఘో తేసం అట్ఠన్నమ్పి భిక్ఖూనం కమ్మం అకాసి. భజాపియమానా తే కమ్మపత్తభావం భజన్తి. అధికరణవూపసమకమ్మస్స పత్తా యుత్తా సఙ్ఘేన కతాతి కత్వా కమ్మపత్తా ఏవ హి తే హోన్తి. ‘‘తే భిక్ఖూ భిక్ఖూహి యావతతియం సమనుభాసితబ్బా తస్స పటినిస్సగ్గాయా’’తి (పారా. ౪౧౮) వచనతో తేహి కత్తబ్బవిధానం. సమ్ముతికరణమేవ కమ్మం హోతీతి చే? తం న, అధిప్పాయజాననతో, తస్స పటినిస్సగ్గాయ ఏవ తే భిక్ఖూ కమ్మారహా కాతబ్బా, న దోసాగతివసేనాతి అయమేత్థ అధిప్పాయో. న హి పాచీనకాదీనం సమ్ముతియా అధికరణవూపసమసిద్ధి వియ తేసం సమనుభాసనకమ్మేన తస్స పటినిస్సగ్గసిద్ధి హోతి, సమ్ముతి నామేసా పఠమం అనుమతిం గహేత్వా యాచిత్వావ కరీయతి, న తథా కమ్మన్తి. కమ్మకరణే పన తదత్థసిద్ధి హోతియేవ. పరసమ్ముతియా బహుతరావ సమ్మన్నితబ్బాతి వేదితబ్బం.

‘‘మేథునధమ్మ’’న్తి ఏవం బాహుల్లనయేన లద్ధనామకం సకపయోగేన వా పరపయోగేన వా అత్తనో నిమిత్తస్స సకమగ్గే వా పరమగ్గే వా పరనిమిత్తస్స వా సకమగ్గే ఏవ పవేసనపవిట్ఠట్ఠితఉద్ధరణేసు యం కిఞ్చి ఏకం పటిసాదియనవసేన సేవేయ్య, పారాజికో హోతి అసంవాసోతి. కేచి పన ‘‘పవేసనాదీని చత్తారి వా తీణి వా ద్వే వా ఏకం వా పటిసేవేయ్య, పారాజికో హోతి. వుత్తఞ్హేతం ‘సో చే పవేసనం సాదియతి, పవిట్ఠం సాదియతి, ఠితం సాదియతి, ఉద్ధరణం సాదియతి, ఆపత్తి పారాజికస్సా’తిఆదీ’’తి (పారా. ౫౮) వదన్తి. తేసం మతేన చతూసుపి చతస్సో పారాజికాపత్తియో ఆపజ్జతి. తేయేవ ఏవం వదన్తి – ఆపజ్జతు మేథునధమ్మపారాజికాపత్తి, మేథునధమ్మపారాజికాపత్తియా తంభాగియాతి అత్తనో వీతిక్కమే పారాజికాపత్తియో, సఙ్ఘాదిసేసాపత్తిఞ్చ ఆపజ్జిత్వా సిక్ఖం పచ్చక్ఖాయ గహట్ఠకాలే మేథునాదికం పారాజికం ఆపజ్జిత్వా పున పబ్బజిత్వా ఉపసమ్పజ్జిత్వా ఏకం సఙ్ఘాదిసేసాపత్తిం ఏకమనేకం వా పటికరిత్వావ సో పుగ్గలో యస్మా నిరాపత్తికో హోతి, తస్మా సో గహట్ఠకాలే సాపత్తికోవాతి. అన్తిమవత్థుఅజ్ఝాపన్నస్సాపి అత్థేవ ఆపత్తి. వుట్ఠానదేసనాహి పన అసుజ్ఝనతో ‘‘పయోగే పయోగే ఆపత్తి పారాజికస్సా’’తి న వుత్తం. గణనపయోజనాభావతో కిఞ్చాపి న వుత్తం, అథ ఖో పదభాజనే (పారా. ౫౮) ‘‘ఆపత్తి పారాజికస్సా’’తి వచనేనాయమత్థో సిద్ధోతి యుత్తిఞ్చ వదన్తి.

యది ఏవం మాతికాయమ్పి ‘‘యో పన భిక్ఖు మేథునం ధమ్మం పటిసేవేయ్య, పారాజిక’’న్తి వత్తబ్బం భవేయ్య, పారాజికస్స అనవసేసవచనమ్పి న యుజ్జేయ్య. సబ్బేపి హి ఆపత్తిక్ఖన్ధే, భిక్ఖుగణనఞ్చ అనవసేసేత్వా తిట్ఠతీతి అనవసేసవచనన్తి కత్వా పవేసేవ ఆపత్తి, న పవిట్ఠాదీసు. తమేవేకం సన్ధాయ ‘‘యస్స సియా ఆపత్తీ’’తి (మహావ. ౧౩౪) పారాజికాపత్తిమ్పి అన్తో కత్వా నిదానుద్దేసవచనం వేదితబ్బం. తస్మా మాతికాయం ‘‘పారాజిక’’న్తి అవత్వా ‘‘పారాజికో హోతీ’’తి (పారా. ౪౨, ౪౪) పుగ్గలనిద్దేసవచనం తేన సరీరబన్ధనేన ఉపసమ్పదాయ అభబ్బభావదీపనత్థం. ‘‘ఆపత్తి పారాజికస్సా’’తి పదభాజనే వచనం అన్తిమవత్థుం అజ్ఝాపన్నస్సాపి పారాజికస్స అసంవాసస్స సతో పుగ్గలస్స అథేయ్యసంవాసకభావదీపనత్థం. న హి సో సంవాసం సాదియన్తోపి థేయ్యసంవాసకో హోతి, తస్మా ఉపసమ్పన్నో ‘‘భిక్ఖూ’’త్వేవ వుచ్చతి. తేనేవాహ ‘‘అసుద్ధో హోతి పుగ్గలో అఞ్ఞతరం పారాజికం ధమ్మం అజ్ఝాపన్నో, తఞ్చే సుద్ధదిట్ఠి సమానో అనోకాసం కారాపేత్వా అక్కోసాధిప్పాయో వదతి, ఆపత్తి ఓమసవాదేన దుక్కటస్సా’’తి (పారా. ౩౮౯) అనుపసమ్పన్నస్స తదభావతో సిద్ధో సో ఉపసమ్పన్నో ‘‘భిక్ఖూ’’త్వేవ వుచ్చతీతి, తేన పదసోధమ్మం, సహసేయ్యఞ్చ జనేతి, భిక్ఖుపేసుఞ్ఞాదిఞ్చ జనేతీతి వేదితబ్బం (వజిర. టీ. పారాజిక ౩౯).

నిదానా మాతికాభేదో, విభఙ్గో తన్నియామకో;

తతో ఆపత్తియా భేదో, అనాపత్తి తదఞ్ఞథాతి. (వజిర. టీ. పారాజిక ౪౩-౪౪) –

అయం నయో వేదితబ్బో. తత్థ సుదిన్నవత్థు (పారా. ౨౪ ఆదయో)-మక్కటివత్థు (పారా. ౪౦ ఆదయో)-వజ్జిపుత్తకవత్థు (పారా. ౪౩) చాతి తిప్పభేదవత్థు ఇమస్స సిక్ఖాపదస్స నిదానం నామ. తతో నిదానా ‘‘యో పన భిక్ఖు భిక్ఖూనం…పే… అసంవాసో’’తి (పారా. ౪౪) ఇమిస్సా మాతికాయ భేదో జాతో. తత్థ హి ‘‘అన్తమసో తిరచ్ఛానగతాయా’’తి (పారా. ౪౪) ఇత్థిలిఙ్గవసేన ‘‘సచ్చం, ఆవుసో, భగవతా సిక్ఖాపదం పఞ్ఞత్తం, తఞ్చ ఖో ఇత్థియా, నో పురిసే, నో పణ్డకే, నో ఉభతోబ్యఞ్జనకే చా’’తి మక్కటిపారాజికో వియ అఞ్ఞోపి లేసం ఓడ్డేతుం సక్కోతి, తస్మా తాదిసస్స అలేసోకాసస్స దస్సనత్థం ఇదం వుచ్చతి, మక్కటిసఙ్ఖాతా నిదానా ‘‘అన్తమసో తిరచ్ఛానగతాయపీ’’తి మాతికాయ వచనభేదో, న ఇత్థియా ఏవ మేథునసిద్ధిదస్సనతో. తస్మా విభఙ్గో తన్నియామకో తస్సా మాతికాయ అధిప్పేతత్థనియామకో విభఙ్గోతి. విభఙ్గే హి ‘‘తిస్సో ఇత్థియో, తయో ఉభతోబ్యఞ్జనకా, తయో పణ్డకా, తయో పురిసా. మనుస్సిత్థియా తయో మగ్గే, తిరచ్ఛానగతపురిసస్స ద్వే మగ్గే’’తిఆదినా (పారా. ౫౬) నయేన సబ్బలేసోకాసం పిదహిత్వా నియమో కతో. ఏత్థాహ – యది ఏవం సాధారణసిక్ఖాపదవసేన వా లిఙ్గపరివత్తనవసేన వా న కేవలం భిక్ఖూనం, భిక్ఖునీనమ్పి ‘‘సిక్ఖాసాజీవసమాపన్నో’’తి విభఙ్గే వత్తబ్బం సియా. తదవచనేన హి భిక్ఖునీ పురిసలిఙ్గపాతుభావేన భిక్ఖుభావే ఠితా ఏవం వదేయ్య ‘‘నాహం ఉపసమ్పదాకరణకాలే భిక్ఖూనం సిక్ఖాసాజీవసమాపన్నా, తస్మా న అపచ్చక్ఖాతసిక్ఖాపి మేథునధమ్మేన పారాజికా హోమీ’’తి. వుచ్చతే – యథా వుత్తం, తథా న వత్తబ్బం అనిట్ఠప్పసఙ్గతో. తథా వుత్తే భిక్ఖునీనమ్పి సిక్ఖాపచ్చక్ఖానం అత్థీతి ఆపజ్జతి. తఞ్చానిట్ఠం. ఇదమపరమనిట్ఠం ‘‘సబ్బసిక్ఖాపదాని సాధారణానేవ నాసాధారణానీ’’తి. అపిచాయం భిక్ఖూనం సిక్ఖాసాజీవసమాపన్నావ హోతీతి దస్సనత్థం ‘‘అనుజానామి, భిక్ఖవే, తంయేవ ఉపజ్ఝం తమేవ ఉపసమ్పదం తాని వస్సాని భిక్ఖూహి సఙ్గమితు’’న్తిఆది (పారా. ౬౯) వుత్తం. తతో ఆపత్తియా భేదోతి తతో విభఙ్గతో ‘‘అక్ఖయితే సరీరే పారాజికం, యేభుయ్యేన ఖయితే థుల్లచ్చయ’’న్తిఆది (పారా. ౭౩, పరి. ౧౫౭) ఆపత్తియా భేదో హోతి. అనాపత్తి తదఞ్ఞథాతి తతో ఏవ విభఙ్గతో యేన ఆకారేన ఆపత్తి వుత్తా, తతో అఞ్ఞేనాకారేన అనాపత్తిభేదోవ హోతి. ‘‘సాదియతి, ఆపత్తి పారాజికస్స, న సాదియతి, అనాపత్తీ’’తి హి విభఙ్గే అసతి న పఞ్ఞాయతి. ఏత్తావతా ‘‘నిదానా మాతికాభేదో’’తి అయం గాథా సమాసతో వుత్తత్థా హోతి. విసేసకారణం పన తస్మిం తస్మిం సిక్ఖాపదే ఆవిభవిస్సతి.

పఠమపఞ్ఞత్తి తావ పఠమబోధిం అతిక్కమిత్వా పఞ్ఞత్తత్తా, ఆయస్మతో సుదిన్నస్స అట్ఠవస్సికకాలే పఞ్ఞత్తత్తా చ రత్తఞ్ఞుమహత్తం పత్తకాలే పఞ్ఞత్తా, దుతియపఞ్ఞత్తి బాహుసచ్చమహత్తం పత్తకాలే. సో హి ఆయస్మా మక్కటిపారాజికో యథా మాతుగామప్పటిసంయుత్తేసు సిక్ఖాపదేసు తిరచ్ఛానగతిత్థీ న అధిప్పేతా, తథా ఇధాపీతి సఞ్ఞాయ ‘‘సచ్చం, ఆవుసో…పే… తఞ్చ ఖో మనుస్సిత్థియా, నో తిరచ్ఛానగతాయా’’తి (పారా. ౪౧) ఆహ. తతియపఞ్ఞత్తి లాభగ్గమహత్తం పత్తకాలే ఉప్పన్నా ‘‘యావదత్థం భుఞ్జిత్వా’’తిఆది (పారా. ౪౩) వచనతో, వేపుల్లమహత్తమ్పి ఏత్థేవ లబ్భతీతి ఇమం పఠమపారాజికసిక్ఖాపదం తివిధమ్పి వత్థుం ఉపాదాయ చతుబ్బిధమ్పి తం కాలం పత్వా పఞ్ఞత్తన్తి వేదితబ్బం.

తత్థ యో పనాతి అనవసేసపరియాదానపదం. భిక్ఖూతి తస్స అతిప్పసఙ్గనియమపదం. భిక్ఖూనం సిక్ఖాసాజీవసమాపన్నోతి తస్స విసేసనవచనం. న హి సబ్బోపి భిక్ఖునామకో, యా భగవతా యాయ కాయచి ఉపసమ్పదాయ ఉపసమ్పన్నభిక్ఖూనం హేట్ఠిమపరిచ్ఛేదేన సిక్ఖితబ్బా సిక్ఖా విహితా, ‘‘ఏత్థ సహ జీవన్తీ’’తి యో చ సాజీవో వుత్తో, తం ఉభయం సమాపన్నోవ హోతి. కదా పన సమాపన్నో హోతి? యాయ కాయచి ఉపసమ్పదాయ ఉపసమ్పన్నసమనన్తరమేవ తదుభయం జానన్తోపి అజానన్తోపి తదజ్ఝుపగతత్తా సమాపన్నోవ నామ హోతి. సహ జీవన్తీతి యావ సిక్ఖం న పచ్చక్ఖాతి, పారాజికభావం వా న పాపుణాతి. యం పన వుత్తం అన్ధకట్ఠకథాయం ‘‘సిక్ఖం పరిపూరేన్తో సిక్ఖాసమాపన్నో సాజీవం అవీతిక్కమన్తో సాజీవసమాపన్నో’’తి, తం ఉక్కట్ఠపరిచ్ఛేదవసేన వుత్తం. న హి సిక్ఖం అపరిపూరేన్తో, కామవితక్కాదిబహులో వా ఏకచ్చం సావసేసం సాజీవం వీతిక్కమన్తో వా సిక్ఖాసాజీవసమాపన్నో నామ న హోతి.

ఉక్కట్ఠపరిచ్ఛేదేన పన చతుక్కం లబ్భతి – ‘‘అత్థి భిక్ఖు సిక్ఖాసమాపన్నో సీలాని పచ్చవేక్ఖన్తో న సాజీవసమాపన్నో అచిత్తకం సిక్ఖాపదం వీతిక్కమన్తో, అత్థి న సిక్ఖాసమాపన్నో కామవితక్కాదిబహులో సాజీవసమాపన్నో నిరాపత్తికో, అత్థి న సిక్ఖాసమాపన్నో న చ సాజీవసమాపన్నో అనవసేసం ఆపత్తిం ఆపన్నో, అత్థి ఉభయసమాపన్నో సిక్ఖం పరిపూరేన్తో సాజీవఞ్చ అవీతిక్కమన్తో’’తి. అయమేత్థ చతుత్థో భిక్ఖు ఉక్కట్ఠో ఇధ అధిప్పేతో సియా. న హి భగవా అనుక్కట్ఠం వత్తుం యుత్తోతి చే? న, ‘‘తత్ర యాయం అధిసీలసిక్ఖా, అయం ఇమస్మిం అత్థే అధిప్పేతా సిక్ఖా’’తి వచనవిరోధతో, ఉక్కట్ఠగ్గహణాధిప్పాయే సతి ‘‘సిక్ఖాతి తిస్సో సిక్ఖా’’తి ఏత్తకమేవ వత్తబ్బన్తి అధిప్పాయో. సిక్ఖత్తయసమాపన్నో హి సబ్బుక్కట్ఠో. ‘‘మేథునం ధమ్మం పటిసేవేయ్యా’’తి పరతో వచనం అపేక్ఖిత్వా అధిసీలసిక్ఖావ వుత్తాతి చే? న, తస్సాపి అభబ్బత్తా. న హి అధిసీలసిక్ఖం పరిపూరేన్తో, సాజీవఞ్చ అవీతిక్కమన్తో మేథునధమ్మం పటిసేవితుం భబ్బో, తం సిక్ఖం అపరిపూరేన్తో, సాజీవఞ్చ వీతిక్కమన్తోయేవ హి పటిసేవేయ్యాతి అధిప్పాయా. తస్మా ఏవమేత్థ అత్థో గహేతబ్బో. యస్మా సిక్ఖాపదసఙ్ఖాతో సాజీవో అధిసీలసిక్ఖమేవ సఙ్గణ్హాతి, న ఇతరసిక్ఖాద్వయం, తస్మా ‘‘తత్ర యాయం అధిసీలసిక్ఖా, అయం ఇమస్మిం అత్థే అధిప్పేతా సిక్ఖా’’తి వుత్తం. తస్మా అధిసీలసిక్ఖాయ సఙ్గాహకో సాజీవో సిక్ఖాసాజీవోతి వుత్తో. ఇతి సాజీవవిసేసనత్థం సిక్ఖాగ్గహణం కతం. తదత్థదీపనత్థమేవ విభఙ్గే సిక్ఖం అపరామసిత్వా ‘‘తస్మిం సిక్ఖతి, తేన వుచ్చతి సాజీవసమాపన్నో’’తి (పారా. ౪౫) వుత్తం. తేన ఏకమేవిదం అత్థపదన్తి దీపితం హోతి. తఞ్చ ఉపసమ్పదూపగమనన్తరతో పట్ఠాయ సిక్ఖనాధికారత్తా ‘‘సిక్ఖతీ’’తి చ ‘‘సమాపన్నో’’తి చ వుచ్చతి. యో ఏవం ‘‘సిక్ఖాసాజీవసమాపన్నో’’తి సఙ్ఖం గతో, తాదిసం పచ్చయం పటిచ్చ అపరభాగే సాజీవసఙ్ఖాతమేవ సిక్ఖం అపచ్చక్ఖాయ తస్మింయేవ దుబ్బల్యం అనావికత్వా మేథునం ధమ్మం పటిసేవేయ్యాతి అయమత్థో యుజ్జతి.

కిన్తు అట్ఠకథానయో పటిక్ఖిత్తో హోతి, సో చ న పటిక్ఖేపారహో హోతి, అధిప్పాయో పనేత్థ పరియేసితబ్బో. సబ్బేసు సిక్ఖాపదేసు ఇదమేవ భిక్ఖులక్ఖణం సాధారణం యదిదం ‘‘భిక్ఖూనం సిక్ఖాసాజీవసమాపన్నో’’తి. ఖీణాసవోపి సావకో ఆపత్తిం ఆపజ్జతి అచిత్తకం, తథా సేక్ఖో, పుథుజ్జనో పన సచిత్తకమ్పి, తస్మా సేక్ఖాసేక్ఖపుథుజ్జనానం సామఞ్ఞమిదం భిక్ఖులక్ఖణన్తి కత్వా కేవలం సిక్ఖాసమాపన్నో, కేవలం సాజీవసమాపన్నో, ఉభయసమాపన్నో చాతి సరూపేకదేసఏకసేసనయేన ‘‘సిక్ఖాసాజీవసమాపన్నో’’త్వేవ సమ్పిణ్డేత్వా ఉక్కట్ఠగ్గహణేన అనుక్కట్ఠానం గహణసిద్ధితో అట్ఠకథాయం ఉక్కట్ఠోవ వుత్తో. తమేవ సమ్పాదేతుం ‘‘తస్మిం సిక్ఖతి, తేన వుచ్చతి సాజీవసమాపన్నో’’తి ఏత్థ సిక్ఖాసద్దస్స అవచనే పరిహారం వత్వా యస్మా పన సో సిక్ఖమ్పి సమాపన్నో, తస్మా సిక్ఖాసమాపన్నోతిపి అత్థతో వేదితబ్బోతి చ వత్వా ‘‘యం సిక్ఖం సమాపన్నో, తం అపచ్చక్ఖాయ, యఞ్చ సాజీవం సమాపన్నో, తత్థ దుబ్బల్యం అనావికత్వా’’తి వుత్తన్తి అయమట్ఠకథాయ అధిప్పాయో వేదితబ్బో. ఏతస్మిం పన అధిప్పాయే అధిసీలసిక్ఖాయ ఏవ గహణం సబ్బత్థికత్తా, సీలాధికారతో చ వినయస్సాతి వేదితబ్బం. యథా చ సిక్ఖాపదం సమాదియన్తో సీలం సమాదియతీతి వుచ్చతి, ఏవం సిక్ఖాపదం పచ్చక్ఖన్తో సీలం పచ్చక్ఖాతీతి వత్తుం యుజ్జతి, తస్మా తత్థ వుత్తం ‘‘యం సిక్ఖం సమాపన్నో, తం అపచ్చక్ఖాయా’’తి (పారా. అట్ఠ. సిక్ఖాపచ్చక్ఖానవిభఙ్గవణ్ణనా). ఏత్తావతా సమాసతో ‘‘సిక్ఖాసాజీవసమాపన్నో’’తి ఏత్థ వత్తబ్బవినిచ్ఛయో నిట్ఠితో హోతి.

కిం ఇమినా విసేసవచనేన పయోజనం, నను ‘‘యో పన భిక్ఖు సిక్ఖం అపచ్చక్ఖాయ దుబ్బల్యం అనావికత్వా…పే… అసంవాసో’’తి ఏత్తకమేవ వత్తబ్బన్తి చే? న వత్తబ్బం అనిట్ఠప్పసఙ్గతో. ‘‘యో పన సిక్ఖాసాజీవసమాపన్నో థేయ్యసంవాసాదికో కేవలేన సమఞ్ఞామత్తేన, పటిఞ్ఞామత్తేన వా భిక్ఖు, తస్సాపి సిక్ఖాపచ్చక్ఖానం అత్థి, సిక్ఖం అపచ్చక్ఖాయ చ మేథునం ధమ్మం పటిసేవన్తస్స పారాజికాపత్తి. యో వా పచ్ఛా పారాజికం ఆపత్తిం ఆపజ్జిత్వా న సిక్ఖాసాజీవసమాపన్నో, తస్స చ, యో వా పక్ఖపణ్డకత్తా పణ్డకభావూపగమనేన న సిక్ఖాసాజీవసమాపన్నో, తస్స చ తదుభయం అత్థీతి ఆపజ్జతి. పణ్డకభావపక్ఖే చ పణ్డకో ఉపసమ్పదాయ న వత్థూ’’తి వుత్తం. తస్మా ఇతరస్మిం పక్ఖే వత్థూతి సిద్ధం. తస్మిం పక్ఖే ఉపసమ్పన్నో పణ్డకభావపక్ఖే పణ్డకత్తా న సిక్ఖాసాజీవసమాపన్నో, సో పరిచ్చజితబ్బాయ సిక్ఖాయ అభావేన సిక్ఖం అపచ్చక్ఖాయ ముఖేన పరస్స అఙ్గజాతగ్గహణనయేన మేథునం ధమ్మం పటిసేవేయ్య, తస్స కుతో పారాజికాపత్తీతి అధిప్పాయో. అయం నయో అపణ్డకపక్ఖం అలభమానస్సేవ పరతో యుజ్జతి, లభన్తస్స పన అరూపసత్తానం కుసలాదిసమాపత్తిక్ఖణే భవఙ్గవిచ్ఛేదే సతిపి అమరణం వియ పణ్డకభావపక్ఖేపి భిక్ఖుభావో అత్థి. సంవాసం వా సాదియన్తస్స న థేయ్యసంవాసకభావో అత్థి అన్తిమవత్థుఅజ్ఝాపన్నస్స వియ. న చ సహసేయ్యాదిం జనేతి. గణపూరకో పన న హోతి అన్తిమవత్థుం అజ్ఝాపన్నో వియ. న సో సిక్ఖాసాజీవసమాపన్నో. ఇతరస్మిం పన పక్ఖే హోతి, అయం ఇమస్స తతో విసేసో. కిమయం సహేతుకో, ఉదాహు అహేతుకోతి? న అహేతుకో. యతో ఉపసమ్పదా తస్స అపణ్డకపక్ఖే అనుఞ్ఞాతా సహేతుకప్పటిసన్ధికత్తా. పణ్డకభావపక్ఖేపి కిస్స నానుఞ్ఞాతాతి చే? పణ్డకభూతత్తా ఓపక్కమికపణ్డకస్స వియ.

అపిచ ‘‘సిక్ఖాసాజీవసమాపన్నో’’తి ఇమినా తస్స సిక్ఖాసమాదానం దీపేత్వా తం సమాదిన్నం సిక్ఖం అపచ్చక్ఖాయ, తత్థ చ దుబ్బల్యం అనావికత్వాతి వత్తుం యుజ్జతి, న అఞ్ఞథాతి ఇమినా కారణేన యథావుత్తానిట్ఠప్పసఙ్గతో ‘‘యో పన భిక్ఖు భిక్ఖూనం సిక్ఖాసాజీవసమాపన్నో సిక్ఖం అపచ్చక్ఖాయా’’తిఆది వుత్తం. యథా చేత్థ, ఏవం ‘‘యో పన భిక్ఖు భిక్ఖూనం సిక్ఖాసాజీవసమాపన్నో సిక్ఖం అపచ్చక్ఖాయ దుబ్బల్యం అనావికత్వా గామా వా అరఞ్ఞా వా అదిన్నం…పే… యో పన భిక్ఖు భిక్ఖూనం సిక్ఖాసాజీవసమాపన్నో సిక్ఖం అపచ్చక్ఖాయ దుబ్బల్యం అనావికత్వా సుగతచీవరప్పమాణం చీవరం కారాపేయ్యా’’తి సబ్బత్థ యోజేతబ్బం.

‘‘అన్తమసో తిరచ్ఛానగతాయపీ’’తి మనుస్సిత్థిం ఉపాదాయ వుత్తం. న హి పగేవ పణ్డకే, పురిసే వాతి వత్తుం యుజ్జతి. సేసం తత్థ తత్థ వుత్తనయమేవ. అయం తావ మాతికాయ వినిచ్ఛయో అఞ్ఞత్థాపి యథాసమ్భవం యోజేత్వా దీపేతబ్బో.

సారిపుత్తబేలట్ఠసీసానన్దాదయోపి సిక్ఖాపదపఞ్ఞత్తికారణత్తా చ ఆపత్తిఆపజ్జనతో చ కస్మా మహావిభఙ్గే ఞత్తిచతుత్థఉపసమ్పదాయేవ ఆగతాతి? పటిక్ఖిత్తాయ సరణగమనూపసమ్పదాయ అనుఞ్ఞాతప్పసఙ్గభయాతి ఉపతిస్సత్థేరో. ఆపత్తియా భబ్బతం సన్ధాయ తస్మిమ్పి వుత్తే పుబ్బే పటిక్ఖిత్తాపి భగవతా పున అనుఞ్ఞాతాతి భిక్ఖూనం మిచ్ఛాగాహో వా విమతి వా ఉప్పజ్జతి, తస్మా న వుత్తాతి వుత్తం హోతి.

‘‘అధమ్మకమ్మం వగ్గకమ్మ’’తి (మహావ. ౩౮౭) వచనతో కుప్పకమ్మమ్పి కత్థచి ‘‘కమ్మ’’న్తి వుచ్చతి, తస్మా ‘‘అకుప్పేనా’’తి వుత్తం. యస్మా అకుప్పకమ్మమ్పి ఏకచ్చం న ఠానారహం, యేన అపత్తో ఓసారణం సుఓసారితోతి వుచ్చతి, తస్మా ‘‘ఠానారహేనా’’తి వుత్తం. యది ఏవం ‘‘ఠానారహేనా’’తి ఇదమేవ వత్తబ్బం ఇమినా అకుప్పసిద్ధితోతి చే? న, అట్ఠానారహేన అకుప్పేన ఉపసమ్పన్నో ఇమస్మిం అత్థే న అధిప్పేతో అనిట్ఠప్పసఙ్గతో. ద్వీహి పనేతేహి ఏకతో వుత్తేహి అయమత్థో పఞ్ఞాయతి – కేవలం తేన అకుప్పేన ఉపసమ్పన్నో అయమ్పి ఇమస్మిం అత్థే అధిప్పేతో భిక్ఖూతి, ఠానారహేన చ అకుప్పేన చ ఉపసమ్పన్నో అయమ్పి ఇమస్మిం అత్థే అధిప్పేతో భిక్ఖూతి, కుప్పేన ఉపసమ్పన్నో నాధిప్పేతోతి.

‘‘పటిసన్ధిగ్గహణతో పట్ఠాయ అపరిపుణ్ణవీసతివస్సో’’తి వుత్తత్తా ఓపపాతికఞ్చాతి సోళసవస్సుద్దేసికా ఓపపాతికా పటిసన్ధితో పట్ఠాయ అపరిపుణ్ణవీసతివస్సాతి వదన్తి. ‘సోళసవస్సుద్దేసికా హోన్తీ’తి వుత్తత్తా పున చత్తారి వస్సాని ఇచ్ఛితబ్బాని, ‘పటిసన్ధిగ్గహణతో పట్ఠాయా’తి ఇదం గబ్భసేయ్యకానం వసేన వుత్త’’న్తి ఏకే. ‘‘కేచి వదన్తీ’’తి యత్థ యత్థ లిఖీయతి, తత్థ తత్థ విచారేత్వా అత్థం సుట్ఠు ఉపలక్ఖయే. ఓపక్కమికే పణ్డకభావో ఆరుళ్హనయేన వేదితబ్బో. ‘‘పక్ఖపణ్డకో అపణ్డకపక్ఖే పబ్బాజేత్వా పణ్డకపక్ఖే నాసేతబ్బో’’తి (వజిర. టీ. మహావగ్గ ౧౦౯) లిఖితం.

‘‘బిన్దుం అదత్వా చే నివాసేతి, థేయ్యసంవాసకో న హోతీ’’తి వదన్తి, వీమంసితబ్బం. లిఙ్గానురూపస్సాతి సామణేరారహస్స సంవాసస్స సాదితత్తాతి అధిప్పాయో.

రాజభయాదీహి గహితలిఙ్గానం ‘‘గిహీ మం ‘సమణో’తి జానన్తూ’’తి వఞ్చనచిత్తే సతిపి భిక్ఖూనం వఞ్చేతుకామతాయ చ తేహి సంవసితుకామతాయ చ అభావా దోసో న జాతోతి. ‘‘యో ఏవం పబ్బజతి, సో థేయ్యసంవాసకో నామ హోతీ’’తి వా ‘‘ఏవం కాతుం న లబ్భతీ’’తి వా ‘‘ఏవం పబ్బజితో సామణేరో న హోతీ’’తి వా న జానాతి, వట్టతి. ‘‘జానాతి, న వట్టతీ’’తి చ లిఖితం. ‘‘రాజదుబ్భిక్ఖాదిఅత్థాయ చీవరం పారుపిత్వా సంవాసం సాదియన్తో థేయ్యసంవాసకో హోతి. కస్మా? అసుద్ధచిత్తత్తా. పున సో ‘సుద్ధం బ్రహ్మచరియం కరిస్సామి, కిం ఏతేనాతి విప్పటిసారేన వా పచ్చయాదిసులభతాయ వా కరిస్సామీ’తి సుద్ధమానసో హుత్వా యావ సో సంవాసం నాధివాసేతి, తావ థేయ్యసంవాసకో న హోతి. ఏవం సుద్ధచిత్తుప్పత్తితో పట్ఠాయ సంవాసం సాదియతి చే, థేయ్యసంవాసకో హోతీతి అధిప్పేతో. ఇతరథా సబ్బం విరుజ్ఝతీ’’తి ఏకే.

‘‘నాభిపరామాసాదినా జాతో తథారూపం పితరం ఘాతేతి చే, పితుఘాతకో హోతీ’’తి వదన్తి.

యో పన కాయసంసగ్గేన సీలవినాసం పాపేతి, న సో భిక్ఖునిదూసకో ‘‘తిణ్ణం మగ్గాన’’న్తి వచనతో. భిక్ఖునిం పన ఏకతోఉపసమ్పన్నం దూసేత్వాపి భిక్ఖునిదూసకో హోతి, సోపి పారాజికో హోతీతి వినిచ్ఛయో. భిక్ఖునీ పన థేయ్యసంవాసికా, మాతుపితుఅరహన్తఘాతికా, లోహితుప్పాదికా, తిత్థియపక్కన్తికా చ హోతి, అట్ఠకథాసు అనాగతం వినయధరా సమ్పటిచ్ఛన్తి.

‘‘సమ్పజానముసావాదే పాచిత్తియ’’న్తి (పాచి. ౨) వుత్తం మరియాదం అవీతిక్కమన్తో తస్మిఞ్చ సిక్ఖాపదే సిక్ఖతీతి వుచ్చతి. సిక్ఖాపదన్తి అసభావధమ్మో సఙ్కేతోవ, ఇధ పఞ్ఞత్తి అధిప్పేతా. ‘‘మేథునసంవరస్సేతం అధివచన’’న్తి సమన్తపాసాదికాయం వుత్తం, తం పనత్థం సన్ధాయాతి లిఖితం. సిక్ఖాతి తం తం సిక్ఖాపదం, సిక్ఖనభావేన పవత్తచిత్తుప్పాదో. సాజీవన్తి పఞ్ఞత్తి. తదత్థదస్సనత్థం పుబ్బే ‘‘మేథునసంవరస్సేతం అధివచన’’న్తి వుత్తం. యస్మా సిక్ఖాయ గుణసమ్మతాయ పుఞ్ఞసమ్మతాయ తన్తియా అభావతో లోకస్స దుబ్బల్యావికమ్మం తత్థ న సమ్భవతి. పత్థనీయా హి సా, తస్మా ‘‘యఞ్చ సాజీవం సమాపన్నో, తస్మిం దుబ్బలభావం అప్పకాసేత్వా’’తి వుత్తం. ఆణాయ హి దుబ్బల్యం సమ్భవతీతి ఉపతిస్సో. దుబ్బల్యావికమ్మపదం సిక్ఖాపచ్చక్ఖానపదస్స బ్యఞ్జనసిలిట్ఠతాయ వా పరివారకభావేన వా వేదితబ్బం. అథ వా యస్మా సిక్ఖాపచ్చక్ఖానస్స ఏకచ్చం దుబ్బల్యావికమ్మం అకతం హోతి, తస్మా తం సన్ధాయ ‘‘సిక్ఖం అపచ్చక్ఖాయా’’తి పదస్స అత్థం వివరన్తో ‘‘దుబ్బల్యం అనావికత్వా’’తి ఆహ. తత్థ సియా యస్మా న సబ్బం దుబ్బల్యావికమ్మం సిక్ఖాపచ్చక్ఖానం, తస్మా ‘‘దుబ్బల్యం అనావికత్వా’’తి పఠమం వత్వా తస్స అత్థనియమత్థం ‘‘సిక్ఖం అపచ్చక్ఖాయా’’తి వత్తబ్బన్తి? తం న, కస్మా? అత్థానుక్కమాభావతో. ‘‘సిక్ఖాసాజీవసమాపన్నో’’తి హి వుత్తత్తా ‘‘యం సిక్ఖం సమాపన్నో, తం అపచ్చక్ఖాయ, యఞ్చ సాజీవం సమాపన్నో, తత్థ దుబ్బల్యం అనావికత్వా’’తి వుచ్చమానే అనుక్కమేనేవ అత్థో వుత్తో హోతి, న అఞ్ఞథా, తస్మా ఇదమేవ పఠమం వుత్తన్తి. తేసంయేవాతి చుద్దసన్నం.

‘‘సిక్ఖం అపచ్చక్ఖాయా’’తి సబ్బసిక్ఖాపదానం సాధారణత్థం ‘‘అయమేత్థ అనుపఞ్ఞత్తీ’’తి వుత్తం.

పవేసనం నామ అఙ్గజాతం పవేసేన్తస్స అఙ్గజాతేన సమ్ఫుసనం. పవిట్ఠం నామ యావ మూలం పవేసేన్తస్స విప్పకతకాలో వాయామకాలో. సుక్కవిసట్ఠిసమయే అఙ్గజాతం ఠితం నామ. ఉద్ధరణం నామ నీహరణకాలో. వినయగణ్ఠిపదే పన ‘‘వాయామతో ఓరమిత్వా ఠానం ఠితం నామా’’తి వుత్తం, తం అసఙ్కరతో దస్సనత్థం వుత్తం. పవేసనపవిట్ఠఉద్ధరణకాలేసుపి సుక్కవిసట్ఠి హోతియేవ. సాదియనం నామ సేవనచిత్తస్స అధివాసనచిత్తస్స ఉప్పాదనం.

ఉభతోవిభఙ్గే ఏవ పఞ్ఞత్తాని సన్ధాయ ‘‘ఇదఞ్హి సబ్బసిక్ఖాపదానం నిదాన’’న్తి వుత్తం. ‘‘వినయధరపఞ్చమేన గణేన ఉపసమ్పదా’’తి (మహావ. ౨౫౯) వుత్తత్తా ఇధ తతియా సహయోగేన వుత్తా. తస్మా వీసతిపి భిక్ఖూ చే నిసిన్నా, పఞ్చమో వినయధరోవ ఇచ్ఛితబ్బో, ఏవం సతి పారాజికో చే వినయధరో, ఉపసమ్పదాకమ్మం కోపేతీతి చే? న, పరివారావసానే కమ్మవగ్గే (పరి. ౪౮౨ ఆదయో) యం కమ్మవిపత్తిలక్ఖణం వుత్తం, తస్స తస్మిం నత్థితాయ. ‘‘కథం వత్థుతో వా ఞత్తితో వా అనుస్సావనతో వా సీమతో వా పరిసతో వా’’తి ఏత్తకం వుత్తం, నను అయం ‘‘పరిసతో వా’’తి వచనేన సఙ్గహితోతి చే? న, ‘‘ద్వాదసహి ఆకారేహి పరిసతో కమ్మాని విపజ్జన్తీ’’తి (పరి. ౪౮౭) సుత్తస్స హి విభఙ్గే తస్స అనామట్ఠత్తాతి అయమత్థో యస్మా తత్థ తత్థ సరూపేన వుత్తపాళివసేనేవ సక్కా జానితుం, తస్మా నయముఖం దస్సేత్వా సంఖిత్తోతి లిఖితం. ‘‘అఙ్గ’’న్తి పదం ఉద్ధరిత్వా ‘‘సబ్బసిక్ఖాపదేసు ఆపత్తీనం అఙ్గానఙ్గం వేదితబ్బ’’న్తి వుత్తం, ఇధ పన ‘‘అఙ్గ’’న్తి వుత్తం, కస్మా? సముట్ఠనాదీనం పరివారాదీసు సఙ్ఖేపేన ఆగతత్తా తత్థ గహేత్వా ఇధాపి నిద్దిట్ఠానం అనఙ్గానం వవత్థానాభావతో, సబ్బత్థ సఙ్ఖేపతో చ విత్థారతో చ అనఙ్గత్తే వుచ్చమానే అతివిత్థారతాయ తస్మిం తస్మిం సిక్ఖాపదే అనూనం వత్తబ్బతో చాతి వేదితబ్బో, సబ్బాపత్తీనం సఙ్గాహకవసేనాతి అత్థో.

యాని సిక్ఖాపదాని ‘‘కిరియానీ’’తి వుచ్చన్తి, తేసం వసేన కాయవాచా సహ విఞ్ఞత్తియా వేదితబ్బా, అకిరియానం వసేన వినా విఞ్ఞత్తియా వేదితబ్బా. చిత్తం పనేత్థ అప్పమాణం భూతారోచనసముట్ఠానస్స కిరియత్తా, అచిత్తకత్తా చ. తత్థ కిరియా ఆపత్తియా అనఙ్గన్తరచిత్తసముట్ఠానా వేదితబ్బా. అవిఞ్ఞత్తిజనకమ్పి ఏకచ్చం బాహుల్లనయేన ‘‘కిరియ’’న్తి వుచ్చతి యథేవ పఠమపారాజికం. విఞ్ఞత్తియా అభావేపి ‘‘సో చే సాదియతి, ఆపత్తి పారాజికస్స, న సాదియతి, అనాపత్తీ’’తి హి వుత్తం, విఞ్ఞత్తిసఙ్ఖాతాపి కిరియా వినా సేవనచిత్తేన న హోతి వుత్తచిత్తజత్తా, వికారరూపత్తా, చిత్తానుపరివత్తికత్తా చ. తస్మా కిరియాసఙ్ఖాతమిదం విఞ్ఞత్తిరూపం, ఇతరం చిత్తజరూపం వియ జనకచిత్తేన వినా న తిట్ఠతి, ఇతరం సద్దాయతనం తిట్ఠతి, తస్మా కిరియాయ సతి ఏకన్తతో తజ్జనకం సేవనచిత్తం అత్థి ఏవాతి కత్వా న సాదియతి, అనాపత్తీతి న యుజ్జతీతి. యస్మా విఞ్ఞత్తిజనకమ్పి సమానం సేవనచిత్తం న సబ్బకాలం విఞ్ఞత్తిం జనేతి, తస్మా వినాపి విఞ్ఞత్తియా సయం ఉప్పజ్జతీతి కత్వా ‘‘సాదియతి, ఆపత్తి పారాజికస్సా’’తి వుత్తం. నుప్పజ్జతి చే, న సాదియతి నామ, తస్స అనాపత్తి. తేనేవ భగవా ‘‘కించిత్తో త్వం భిక్ఖూ’’తి (పారా. ౧౩౫) చిత్తేనేవ ఆపత్తిం పరిచ్ఛిన్దతి, న కిరియాయాతి వేదితబ్బం.

ఏత్థ సముట్ఠానగ్గహణం కత్తబ్బతో వా అకత్తబ్బతో వా కాయాదిభేదాపేక్ఖమేవ ఆపత్తిం ఆపజ్జతి, న అఞ్ఞథాతి దస్సనప్పయోజనం. తేసు కిరియాగ్గహణం కాయాదీనం సవిఞ్ఞత్తికావిఞ్ఞత్తికభేదదస్సనప్పయోజనం. సఞ్ఞాగ్గహణం ఆపత్తియా అఙ్గానఙ్గచిత్తవిసేసదస్సనప్పయోజనం. తేన యం చిత్తం కిరియలక్ఖణే వా అకిరియలక్ఖణే వా సన్నిహితం, యతో వా కిరియా వా అకిరియా వా హోతి, న తం అవిసేసేన ఆపత్తియా అఙ్గం వా అనఙ్గం వా హోతి. కిన్తు యాయ సఞ్ఞాయ ‘‘సఞ్ఞావిమోక్ఖ’’న్తి వుచ్చతి, తాయ సమ్పయుత్తం చిత్తం అఙ్గం, ఇతరం అనఙ్గన్తి దస్సితం హోతి. ఇదాని యేన చిత్తేన సిక్ఖాపదం సచిత్తకం హోతి, తదభావా అచిత్తకం, తేన తస్స అవిసేసేన సావజ్జతాయ ‘‘లోకవజ్జమేవా’’తి వుత్తం. కిన్తు సావజ్జంయేవ సమానం ఏకచ్చం లోకవజ్జం, ఏకచ్చం పణ్ణత్తివజ్జన్తి దస్సనప్పయోజనం చిత్తలోకవజ్జగ్గహణం. చిత్తమేవ యస్మా ‘‘లోకవజ్జ’’న్తి వుచ్చతి, తస్మా మనోకమ్మమ్పి సియా ఆపత్తీతి అనిట్ఠప్పసఙ్గనివారణప్పయోజనం కమ్మగ్గహణం.

యం పనేత్థ అకిరియలక్ఖణం కమ్మం, తం కుసలత్తికవినిముత్తం సియాతి అనిట్ఠప్పసఙ్గనివారణప్పయోజనం కుసలత్తికగ్గహణం. యా పనేత్థ అబ్యాకతాపత్తి, తం ఏకచ్చం అవేదనమ్పి నిరోధం సమాపన్నో ఆపజ్జతీతి వేదనాత్తికం ఏత్థ న లబ్భతీతి అనిట్ఠప్పసఙ్గనివారణత్థం వేదనాత్తికగ్గహణం. సిక్ఖాపదఞ్హి సచిత్తకపుగ్గలవసేన ‘‘తిచిత్తం తివేదన’’న్తి లద్ధవోహారం అచిత్తకేనాపన్నమ్పి ‘‘తిచిత్తం తివేదన’’మిచేవ వుచ్చతి. తత్రిదం సాధకసుత్తం – ‘‘అత్థాపత్తి అచిత్తకో ఆపజ్జతి అచిత్తకో వుట్ఠాతి (పరి. ౩౨౪), అత్థాపత్తి కుసలచిత్తో ఆపజ్జతి కుసలచిత్తో వుట్ఠాతీ’’తిఆది (పరి. ౪౭౦). ‘‘సచిత్తకం ఆపత్తిదీపనం, సఞ్ఞావిమోక్ఖం అనాపత్తిదీపనం, అచిత్తకం వత్థుఅజాననం, నోసఞ్ఞావిమోక్ఖం వీతిక్కమనాజాననం. ఇదమేవ తేసం నానాత్త’’న్తి (వజిర. టీ. పారాజిక ౬౧-౬౬ పకిణ్ణకకథావణ్ణనా) లిఖితం.

సచిత్తకపక్ఖేతి ఏత్థ అయం తావ గణ్ఠిపదనయో – సచిత్తకపక్ఖేతి సురాపానాదిఅచిత్తకే సన్ధాయ వుత్తం. సచిత్తకేసు పన యం ఏకన్తమకుసలేనేవ సముట్ఠాతి, తఞ్చ ఉభయం లోకవజ్జం నామ. సురాపానస్మిఞ్హి ‘‘సురా’’తి వా ‘‘పాతుం న వట్టతీ’’తి వా జానిత్వా పివనే అకుసలమేవాతి. తత్థ ‘‘న వట్టతీతి జానిత్వా’’తి వుత్తవచనం న యుజ్జతి పణ్ణత్తివజ్జస్సపి లోకవజ్జతాపసఙ్గతో. ఇమం అనిట్ఠప్పసఙ్గం పరిహరితుకామతాయ చ వజిరబుద్ధిత్థేరేన లిఖితం – ‘‘ఇధ ‘సచిత్తక’న్తి చ ‘అచిత్తక’న్తి చ విచారణా వత్థువిజాననే ఏవ హోతి, న పఞ్ఞత్తివిజాననే. యది పఞ్ఞత్తివిజాననే హోతి, సబ్బసిక్ఖాపదాని లోకవజ్జానేవ సియుం, న చ సబ్బసిక్ఖాపదాని లోకవజ్జాని. తస్మా వత్థువిజాననే ఏవ హోతీతి ఇదం యుజ్జతి. కస్మా? యస్మా సేఖియేసు పఞ్ఞత్తివిజాననమేవ పమాణం, న వత్థుమత్తవిజానన’’న్తి. అయం పనేత్థ అత్థో సిక్ఖాపదసీసేన ఆపత్తిం గహేత్వా యస్స సిక్ఖాపదస్స సచిత్తకస్స చిత్తం అకుసలమేవ హోతి, తం లోకవజ్జం, సచిత్తకాచిత్తకసఙ్ఖాతస్స అచిత్తకస్స చ సచిత్తకపక్ఖే చిత్తం అకుసలమేవ హోతి, తమ్పి సురాపానాదిలోకవజ్జన్తి ఇమమత్థం సన్ధాయ ‘‘యస్సా సచిత్తకపక్ఖే చిత్తం అకుసలమేవ హోతి, అయం లోకవజ్జా నామా’’తి వుత్తం. ‘‘సచిత్తకపక్ఖే’’తి హి ఇదం వచనం అచిత్తకం సన్ధాయాహ. న హి ఏకంసతో సచిత్తకాయ ‘‘సచిత్తకపక్ఖే’’తి విసేసనే పయోజనం అత్థీతి, ఏవం సన్తేపి అనియమేన వుత్తఞ్చ నియమవసేన ఏవ గహేతబ్బన్తి అత్థో.

తిరచ్ఛానానం పనాతి పన-సద్దేన థుల్లచ్చయాదికారం నివత్తేతి. కిరియాతి ఏత్థ ‘‘ఠితం సాదియతీ’’తి (పారా. ౫౮) వుత్తత్తా తం కథన్తి చే? ‘‘సాదియతీ’’తి వుత్తత్తా కిరియా ఏవ. ఏవం సన్తే ‘‘కాయకమ్మం మనోకమ్మ’’న్తి వత్తబ్బన్తి చే? న, పచురవోహారవసేన ‘‘కాయకమ్మ’’న్తి వుత్తత్తా. ఉబ్భజాణుమణ్డలికాయ లబ్భతి ఏవాతి లిఖితం. పుబ్బే వుత్తనయేన సంసన్దేత్వా గహేతబ్బం. ‘‘దున్నిక్ఖిత్తస్స, భిక్ఖవే, పదబ్యఞ్జనస్స అత్థోపి దున్నయో హోతీ’’తి (అ. ని. ౨.౨౦) వదన్తేనాపి అత్థస్స సుఖగ్గహణత్థమేవ పదబ్యఞ్జనస్స సునిక్ఖిత్తభావో ఇచ్ఛితో, న అక్ఖరవచనాయ, తస్మా ఆహ ‘‘అత్థఞ్హి నాథో సరణం అవోచా’’తిఆది.

పఠమపారాజికవణ్ణనా నిట్ఠితా.

౨. దుతియపారాజికవణ్ణనా

గామా వా అరఞ్ఞా వాతి లక్ఖణానుపఞ్ఞత్తికత్తా ఆదిమ్హి వుత్తా. సబ్బస్మిఞ్హి వినయపిటకే గామో, గామూపచారో, గామక్ఖేత్తం, గామసీమా, గామసీమూపచారోతి పఞ్చవిధో గామభేదో వేదితబ్బో. తథా ఆరఞ్ఞకసీమాయ ఏకం అగామకం అరఞ్ఞం, సంవిధానసిక్ఖాపదానం (పాచి. ౧౮౦ ఆదయో) ఏకం, సగామకం ఏకం, అవిప్పవాససీమాయ ఏకం, గణమ్హాఓహీయనకస్స (పాచి. ౬౯౧) ఏకన్తి పఞ్చవిధో అరఞ్ఞభేదో వేదితబ్బో. తత్థ అత్థి గామో న గామపరిహారం కత్థచి లభతి, అత్థి గామో న గామకిచ్చం కరోతి, తథా అత్థి అరఞ్ఞం న అరఞ్ఞపరిహారం కత్థచి లభతి, అత్థి అరఞ్ఞం న అరఞ్ఞకిచ్చం కరోతీతి అయమ్పి భేదో వేదితబ్బో.

తత్థ అవిప్పవాససీమాసమ్మన్ననకమ్మవాచాయ ఠపేత్వా ‘‘గామఞ్చ గామూపచారఞ్చా’’తి (మహావ. ౧౪౪) ఏత్థ గామో నామ పరిక్ఖిత్తో చే, పరిక్ఖేపస్స అన్తో, అపరిక్ఖిత్తో చే, పరిక్ఖేపోకాసతో అన్తో వేదితబ్బో. అయం ఉదోసితసిక్ఖాపదే ‘‘అన్తోగామో’’తి (పారా. ౪౭౮) ఆగతో. సాసఙ్కసిక్ఖాపదే ‘‘అన్తరఘర’’న్తి (పారా. ౬౫౪) ఆగతో అనాసఙ్కతో. యథాహ ‘‘అన్తరఘరే నిక్ఖిపేయ్యాతి సమన్తా గోచరగామే నిక్ఖిపేయ్యా’’తి (పారా. ౬౫౪). తథా అన్తరఘరప్పటిసంయుత్తానం సేఖియానం అయమేవ పరిచ్ఛేదో వేదితబ్బో. ‘‘యా పన భిక్ఖునీ ఏకా గామన్తరం గచ్ఛేయ్యా’’తి (పాచి. ౬౮౭) ఏత్థాపి అయమేవ పరిచ్ఛేదో అధిప్పేతో ‘‘పరిక్ఖిత్తస్స గామస్స పరిక్ఖేపం అతిక్కమన్తియా, అపరిక్ఖిత్తస్స గామస్స ఉపచారం అతిక్కమన్తియా’’తి వుత్తత్తా.

యేసు పురాణపోత్థకేసు ‘‘ఉపచారం ఓక్కమన్తియా’’తి లిఖితం, తం వికాలే గామప్పవేసనసిక్ఖాపదేసు ఆచిణ్ణం నయం గహేత్వా పమాదేన లిఖీయతి, న పమాణం. యేసు చ పోత్థకేసు వికాలే గామప్పవేసనసిక్ఖాపదస్స విభఙ్గే (పాచి. ౫౧౩) ‘‘గామం పవిసేయ్యాతి పరిక్ఖిత్తస్స గామస్స పరిక్ఖేపం అతిక్కమన్తస్స, అపరిక్ఖిత్తస్స గామస్స ఉపచారం అతిక్కమన్తస్సా’’తి లిఖీయతి, సా పమాదలేఖా. ఉపచారం ఓక్కమన్తస్సాతి తత్థ పాఠో. వుత్తఞ్హి సమన్తపాసాదికాయం ‘‘అపరిక్ఖిత్తస్స గామస్స ఉపచారో అదిన్నాదానే వుత్తనయేనేవ వేదితబ్బో’’తి (పాచి. అట్ఠ. ౫౧౨). ఇధ కఙ్ఖావితరణియమ్పి వుత్తం ‘‘సన్తం భిక్ఖుం అనాపుచ్ఛిత్వాతి…పే… ఉపచారం ఓక్కమన్తస్సా’’తిఆది (కఙ్ఖా. అట్ఠ. వికాలగామప్పవేసనసిక్ఖాపదవణ్ణనా).

యం పన కత్థచి పోత్థకే ‘‘భిక్ఖునియా గామన్తరాధికారే ఏకేన పాదేన ఇతరస్స గామస్స పరిక్ఖేపం వా అతిక్కమన్తే, ఉపచారం వా ఓక్కన్తే థుల్లచ్చయం, దుతియేన అతిక్కన్తమత్తే, ఓక్కన్తమత్తే చ సఙ్ఘాదిసేసో’’తి పాఠో దిస్సతి. తత్థ ‘‘ఓక్కన్తే, ఓక్కన్తమత్తే’’తి ఏతాని పదాని అధికాని, కేవలం లిఖితకేహి అఞ్ఞేహి లిఖితాని. కత్థచి పోత్థకే ‘‘ఓక్కన్తమత్తే చా’’తి పదం న దిస్సతి, ఇతరం దిస్సతి. తాని ద్వే పదాని పాళియా విరుజ్ఝన్తి. ‘‘అపరిక్ఖిత్తస్స గామస్స ఉపచారం అతిక్కామేన్తియా’’తి (పాచి. ౬౯౨) హి పాళి. తథా సమన్తపాసాదికాయ (పాచి. అట్ఠ. ౬౯౨) విరుజ్ఝన్తి. ‘‘పరిక్ఖేపారహట్ఠానం ఏకేన పాదేన అతిక్కమతి, థుల్లచ్చయం, దుతియేన అతిక్కమతి, సఙ్ఘాదిసేసో. అపిచేత్థ సకగామతో…పే… ఏకేన పాదేన ఇతరస్స గామస్స పరిక్ఖేపే వా ఉపచారే వా అతిక్కన్తే థుల్లచ్చయం, దుతియేన అతిక్కన్తమత్తే సఙ్ఘాదిసేసో’’తి (పాచి. అట్ఠ. ౬౯౨) హి వుత్తం.

గణ్ఠిపదే చస్స ‘‘పరిక్ఖేపం అతిక్కామేన్తియా’’తి వత్వా ‘‘ఉపచారేపి ఏసేవ నయో’’తి వుత్తం. అనుగణ్ఠిపదే చ ‘‘అపరిక్ఖిత్తస్స గామస్స ఉపచారం ‘ఓక్కమన్తియా’తిపి పోత్థకేసు ఏకచ్చేసు దిస్సతి, తం న గహేతబ్బ’’న్తి వుత్తం. అపరమ్పి వుత్తం ‘‘అపరిక్ఖిత్తస్స గామస్స ఉపచారం ‘అతిక్కామేన్తియా’తి వచనేనాపి ఏవం వేదితబ్బం – వికాలే గామప్పవేసనే ద్విన్నం లేడ్డుపాతానం ఏవ వసేన ఉపచారో పరిచ్ఛిన్దితబ్బో, ఇతరథా యథా ఏత్థ పరిక్ఖేపారహట్ఠానం పరిక్ఖేపం వియ కత్వా ‘అతిక్కామేన్తియా’తి వుత్తం, ఏవం తత్థాపి ‘అపరిక్ఖిత్తస్స గామస్స ఉపచారం అతిక్కామేన్తస్సా’తి వదేయ్య. యస్మా పన తత్థ పరిక్ఖేపారహట్ఠానతో ఉత్తరిమేకో లేడ్డుపాతో ఉపచారోతి అధిప్పేతో. తస్మా తదత్థదీపనత్థం ‘అపరిక్ఖిత్తస్స గామస్స ఉపచారం ఓక్కమన్తస్సా’తి వుత్త’’న్తి.

యం పన అన్ధకట్ఠకథాయం పరిక్ఖేపారహట్ఠానంయేవ ఉపచారన్తి సల్లక్ఖేత్వా ‘‘పరిక్ఖేపపఅక్ఖేపారహట్ఠానానం నిన్నానాకరణదీపనత్థం ఉపచారం ఓక్కమన్తస్సా’’తి వుత్తం, పాళివిసేసమసల్లక్ఖేత్వా ‘‘అపరిక్ఖిత్తస్స గామస్స ఉపచారం అతిక్కమన్తస్స ఇధ ఉపచారో పరిక్ఖేపో యథా భవేయ్య, తం ఉపచారం పఠమం పాదం అతిక్కామేన్తస్స ఆపత్తి దుక్కటస్స, దుతియం పాదం అతిక్కామేన్తస్స ఆపత్తి పాచిత్తియస్సా’’తి వుత్తం, తం న గహేతబ్బమేవ పాళియా విసేససమ్భవతోతి. పోరాణగణ్ఠిపదే ‘‘ఉపచారం అతిక్కామేన్తియా భిక్ఖునియా గామన్తరాపత్తీ’’తి వుత్తం. తస్మా ఇధ కఙ్ఖావితరణియా ‘‘ఏకేన పాదేన ఇతరస్స…పే… అతిక్కన్తమత్తే సఙ్ఘాదిసేసో’’తి అయమేవ పాఠో వేదితబ్బో. ఏత్తావతా ఇమేసు యథావుత్తేసు ఠానేసు యథావుత్తపరిచ్ఛేదోవ గామోతి వేదితబ్బో. ఇమస్స అత్థస్స దీపనత్థం ‘‘గామో నామ ఏకకుటికోపీ’’తిఆది (పారా. ౯౨) వుత్తం. ఇమస్స వసేన అసతిపి పరిక్ఖేపాతిక్కమే, ఉపచారోక్కమనే వా అన్తరారామతో వా భిక్ఖునుపస్సయతో వా తిత్థియసేయ్యతో వా పటిక్కమనతో వా తం గామం పవిసన్తస్స అన్తరారామపరిక్ఖేపస్స, ఉపచారస్స వా అతిక్కమనవసేన గామపచ్చయా ఆపత్తియో వేదితబ్బా.

గామూపచారో పన ‘‘ఠపేత్వా గామఞ్చ గామూపచారఞ్చా’’తి (మహావ. ౧౪౪) ఏత్థ పరిక్ఖిత్తస్స గామస్స పరిక్ఖేపోవ, అపరిక్ఖిత్తస్స గామస్స పరిక్ఖేపోకాసోవ. వుత్తఞ్హేతం అట్ఠకథాయం ‘‘గామూపచారోతి పరిక్ఖిత్తస్స గామస్స పరిక్ఖేపో, అపరిక్ఖిత్తస్స గామస్స పరిక్ఖేపోకాసో. తేసు అధిట్ఠితతేచీవరికో భిక్ఖు పరిహారం న లభతీ’’తి (మహావ. అట్ఠ. ౧౪౪). కిం పనేత్థ కారణం, యేన అయం గామో, గామూపచారో చ ఇధ అఞ్ఞథా, అఞ్ఞత్థ తథాతి? అట్ఠుప్పత్తితో ‘‘తేన ఖో పన సమయేన భిక్ఖూ ‘భగవతా తిచీవరేన అవిప్పవాససమ్ముతి అనుఞ్ఞాతా’తి అన్తరఘరే చీవరాని నిక్ఖిపన్తీ’’తి (మహావ. ౧౪౩) ఇమిస్సా హి అట్ఠుప్పత్తియా ‘‘ఠపేత్వా గామఞ్చ గామూపచారఞ్చా’’తి (మహావ. ౧౪౪) వుత్తం. తస్మా యత్థ అన్తరఘరసఞ్ఞా, తత్థ అవిప్పవాససీమా న గచ్ఛతీతి వేదితబ్బా. తేన చ ఉదోసితసిక్ఖాపదే ‘‘అన్తోగామే చీవరం నిక్ఖిపిత్వా అన్తోగామే వత్థబ్బ’’న్తి (పారా. ౪౭౮) చ ‘‘సభాయే వా ద్వారమూలే వా, హత్థపాసా వా న విజహితబ్బ’’న్తి చ వుత్తం. కప్పియభూమియం వసన్తోయేవ హి కప్పియభూమియం నిక్ఖిత్తచీవరం రక్ఖతి. సాసఙ్కసిక్ఖాపదే పన ‘‘యస్మా యత్థ గామే చీవరం నిక్ఖిత్తం, తేన గామేన విప్పవసన్తో చీవరేన విప్పవసతీతి వుచ్చతి, తస్మా పున గామసీమం ఓక్కమిత్వా వసిత్వా పక్కమతీ’’తి వుత్తం. తస్మిఞ్హి సిక్ఖాపదే గామసీమా గామో నామాతి అధిప్పేతో. తత్థ వికాలే గామప్పవేసనసిక్ఖాపదవిభఙ్గే ‘‘పరిక్ఖిత్తస్స గామస్స పరిక్ఖేపం అతిక్కమన్తస్స ఆపత్తి పాచిత్తియస్సా’’తి (పాచి. ౫౧౩) వచనతో పరిక్ఖేపో న గామో. కిన్తు గామూపచారోతి లేసేన దస్సితం హోతి. ఇమస్మిం పన సిక్ఖాపదవిభఙ్గే ‘‘గామూపచారో నామా’’తి ఆరభిత్వా ‘‘అపరిక్ఖిత్తస్స గామస్స ఘరూపచారే ఠితస్స మజ్ఝిమస్స పురిసస్స లేడ్డుపాతో’’తి ఇమినా అపరిక్ఖిత్తస్స పరిక్ఖేపోకాసో గామూపచారోతి సిద్ధం. తదత్థసమ్భవతో తస్మిం ఘరూపచారే ఠితస్స లేడ్డుపాతో గామూపచారోతి కురున్దట్ఠకథాయం, మహాపచ్చరియమ్పి వుత్తం. ఉపచారో హి ‘‘గామో ఏకూపచారో నానూపచారో’’తిఆదీసు ద్వారం, ‘‘అజ్ఝోకాసో ఏకూపచారో’’తి ఏత్థ సమన్తా సత్తబ్భన్తరసఙ్ఖాతం పమాణం, తస్మా ‘‘గామూపచారోతి పరిక్ఖిత్తస్స గామస్స పరిక్ఖేపో, అపరిక్ఖిత్తస్స గామస్స పరిక్ఖేపోకాసో’’తి అన్ధకట్ఠకథాయం వుత్తన్తి వేదితబ్బం. తథా కురున్దియం, మహాపచ్చరియఞ్చ. తథా పాళియమ్పి ‘‘అజ్ఝారామో నామ పరిక్ఖిత్తస్స ఆరామస్స అన్తో ఆరామో, అపరిక్ఖిత్తస్స ఉపచారో. అజ్ఝావసథో నామ పరిక్ఖిత్తస్స ఆవసథస్స అన్తో ఆవసథో, అపరిక్ఖిత్తస్స ఉపచారో’’తిఆదీసు దిస్సతి. మహాఅట్ఠకథాయం పన ‘‘గామూపచారో’’తిఆదీసు దిస్సతి. తస్మా దుతియో లేడ్డుపాతో ఉపచారోతి అధిప్పేతో.

‘‘అపరిక్ఖిత్తస్స గామస్స ఉపచారం ఓక్కమన్తస్స ఆపత్తి పాచిత్తియస్సా’’తి పాళివిసేససమ్భవతో చ పఠమో లేడ్డుపాతో గామో ఏవ, దుతియో గామూపచారోతి వుత్తం. పరిక్ఖిత్తస్స పన గామస్స ఇన్దఖీలే ఠితస్స మజ్ఝిమస్స పురిసస్స లేడ్డుపాతో గామూపచారోతి వుత్తన్తి ఏత్థ భేదో నత్థి. ఏత్తావతా పరిక్ఖిత్తస్స దువిధో ఉపచారో, అపరిక్ఖిత్తస్స చతుబ్బిధో ఉపచారో యత్థ సమ్భవతి, యత్థ చ న సమ్భవతి, తం సబ్బం దస్సితం హోతి.

గామఖేత్తస్స చ గామసీమాయ చ లక్ఖణం అట్ఠకథాయమేవ వుత్తం. ఉభయఞ్హి అత్థతో ఏకం. తత్థ గామసీమాయ గామభావో సాసఙ్కసిక్ఖాపదవసేన వేదితబ్బో.

గామసీమూపచారో నామ మనుస్సానం కట్ఠతిణపుప్ఫఫలాదిఅత్థికానం వనచరకానం వలఞ్జనట్ఠానం. ఇమస్స గామసీమూపచారభావో ఉదోసితసిక్ఖాపదే, ‘‘అగామకే అరఞ్ఞే సమన్తా సత్తబ్భన్తరా’’తి (పారా. ౪౯౪) ఆగతట్ఠానే ఖన్ధకే (మహావ. ౧౪౭) చ వేదితబ్బో. ఏత్థ హి భగవా గామన్తవాసీనం భిక్ఖూనం సీమం దస్సేన్తో ‘‘యం గామం వా నిగమం వా ఉపనిస్సాయ విహరతీ’’తి (మహావ. ౧౪౭) వత్వా దస్సేతి. తదనన్తరమేవ ‘‘అగామకే’’తిఆదినా సత్తబ్భన్తరసీమం దస్సేతి. తస్మా యో భిక్ఖు గామం వా నిగమం వా ఉపనిస్సాయ న విహరతి, కేవలం నావాయం వా థలమగ్గేన వా అద్ధానమగ్గప్పటిపన్నో హోతి, తస్స తత్థ తత్థ సత్తబ్భన్తరసీమా లబ్భతీతి వేదితబ్బో. వుత్తఞ్హి ‘‘ఏకకులస్స సత్థో హోతి, సత్థే చీవరం నిక్ఖిపిత్వా పురతో వా పచ్ఛతో వా సత్తబ్భన్తరా న విజహితబ్బ’’న్తిఆది (పారా. ౪౮౯). ఇదమేవ అరఞ్ఞం సన్ధాయ ‘‘ఆరఞ్ఞకసీమాయ ఏకం అగామకం అరఞ్ఞ’’న్తి వుత్తం.

యం సన్ధాయ ‘‘అగామకే అరఞ్ఞే అద్ధయోజనే అద్ధయోజనే ఆపత్తి పాచిత్తియస్సా’’తి (పాచి. ౪౧౪) పాళియం వుత్తం. ఇదం సంవిధానసిక్ఖాపదానం ఏకం అగామకం అరఞ్ఞం నామ.

పురిమేన పన సఘరం సఙ్గహితం, ఇమినా తమసఙ్గహితన్తి. యం సన్ధాయ గణమ్హా ఓహీయనాధికారే అట్ఠకథాయం (పాచి. అట్ఠ. ౬౯౨) ‘‘అగామకే అరఞ్ఞేతి ఏత్థ ‘నిక్ఖమిత్వా బహి ఇన్దఖీలా సబ్బమేతం అరఞ్ఞ’న్తి ఏవం వుత్తం లక్ఖణం అరఞ్ఞం. తం పనేత కేవలం గామాభావేన ‘అగామక’న్తి వుత్తం, న విఞ్ఝాటవిసదిసతాయా’’తి వుత్తం. యం సన్ధాయ ‘‘ఆరఞ్ఞకం నామ సేనాసనం పఞ్చధనుసతికం పచ్ఛిమ’’న్తి (పారా. ౬౫౪; పాచి. ౫౭౩) వుత్తం. ఇదం ఆరఞ్ఞకసేనాసనం నామ పరిక్ఖిత్తస్స పరిక్ఖేపతో బహి, అపరిక్ఖిత్తస్స పన పరిక్ఖేపోకాసతో బహి సరుక్ఖం వా అరుక్ఖం వా విహారే కున్నదిసమాకిణ్ణమ్పి అరఞ్ఞం నామ. తథా ‘‘గణమ్హా ఓహీయనకస్స ఏక’’న్తి వుత్తం. ఇదం అరఞ్ఞంవ. ఇదం పన పుబ్బే అగామకభావేన ఆగతట్ఠానే వుత్తలక్ఖణమేవ హుత్వా నిక్ఖమిత్వా బహి ఇన్దఖీలా దస్సనూపచారవిజహనే ఏకమేవ ఆపత్తిం కరోతి, తతో ఉద్ధం అనాపత్తి. ‘‘సంవిధానసిక్ఖాపదానం ఏక’’న్తి వుత్తం పన అద్ధయోజనే అద్ధయోజనే ఏకేకం ఆపత్తిం కరోతి, న తతో ఓరం. ఇతరాని తీణి యథావుత్తపరిచ్ఛేదతో ఓరమేవ తత్థ వుత్తవిధిం న సమ్పాదేన్తి, పరం సమ్పాదేన్తి. ఏవమేతేసం అఞ్ఞమఞ్ఞనానత్తం వేదితబ్బం.

తత్థ పఞ్చవిధే గామే యో ‘‘పరిక్ఖిత్తస్స గామస్స ఇన్దఖీలే ఠితస్స లేడ్డుపాతో’’తి (పారా. ౯౨) వుత్తో, సో న కత్థచి వినయపిటకే ఉపయోగం గతో, కేవలం అపరిక్ఖిత్తస్స పరిక్ఖేపోకాసతో అపరో ఏకో లేడ్డుపాతో గామూపచారో నామాతి దీపనత్థం వుత్తో. పరిక్ఖిత్తస్సపి చే గామస్స ఏకో లేడ్డుపాతో కప్పియభూమిసమానో ఉపచారోతి వుత్తో, పగేవ అపరిక్ఖిత్తస్స పరిక్ఖేపోకాసతో ఏకో. సో పన పాకటత్తా చ అజ్ఝోకాసత్తా చ ఓక్కమన్తస్స ఆపత్తిం కరోతి ఠపేత్వా భిక్ఖునియా గామన్తరాపత్తిం. భిక్ఖునియో హి తస్మిం దుతియలేడ్డుపాతసఙ్ఖాతే గామూపచారే వసన్తీ ఆపత్తిఞ్చ ఆపజ్జన్తి, గామం పవిసన్తీ గామన్తరాపత్తిఞ్చ. తాసఞ్హి ఠితట్ఠానం అరఞ్ఞసఙ్ఖ్యం గచ్ఛతి ‘‘తావదేవ ఛాయా మేతబ్బా…పే… తస్సా తయో చ నిస్సయే, అట్ఠ చ అకరణీయాని ఆచిక్ఖేయ్యాథా’’తి (చూళవ. ౪౩౦) వచనతో. అరఞ్ఞప్పటిసంయుత్తానం సిక్ఖాపదానం, వికాలేగామప్పవేసనసిక్ఖాపదస్స (పాచి. ౫౦౮) చ భిక్ఖునీనం అసాధారణత్తా చ అన్తరారామభిక్ఖునుపస్సయప్పటిక్కమనాదీనం కప్పియభూమిభావవచనతో చ ‘‘ఏకా గణమ్హా ఓహీయేయ్యాతి అగామకే అరఞ్ఞే దుతియికాయ భిక్ఖునియా దస్సనూపచారం వా సవనూపచారం వా విజహన్తియా ఆపత్తి థుల్లచ్చయస్సా’’తిఆదిసిక్ఖాపదపఞ్ఞత్తితో (పాచి. ౬౯౨) చ భిక్ఖునిక్ఖన్ధకనయఏన వా యస్మా పరిక్ఖిత్తస్స గామస్స ఇన్దఖీలతో పట్ఠాయ అపరిక్ఖిత్తస్స ఉపచారతో పట్ఠాయ నీయతి, తత్థ అన్తరఘరే నిక్ఖిత్తచీవరే సతి చతురఙ్గసమోధానేన భిక్ఖూ వసన్తి, తస్మా సగామకం నామ హోతి.

అవిప్పవాససీమాయ ఏకం నామ ‘‘న, భిక్ఖవే, భిక్ఖునియా అరఞ్ఞే వత్థబ్బం, యా వసేయ్య, ఆపత్తి దుక్కటస్సా’’తి (చూళవ. ౪౩౧) వచనతో భిక్ఖునీనం అరఞ్ఞవాసో నామ నత్థీతి సిద్ధం. తాయ హి అరఞ్ఞే భిక్ఖునుపస్సయే సతి అన్తోఆవాసేపి దుతియికాయ దస్సనసవనూపచారం విజహన్తియా ఆపత్తి. తస్మా అవిప్పవాససీమాధికారే ‘‘ఠపేత్వా గామఞ్చ గామూపచారఞ్చా’’తి (మహావ. ౧౪౪) ఏత్థ యం ఠానం ఠపితం, తత్థేవ భిక్ఖునుపస్సయోపి కప్పతి, న తతో పరం.

తాసఞ్చ అవిప్పవాససీమాకమ్మవాచాయం ‘‘ఠపేత్వా గామఞ్చ గామూపచారఞ్చా’’తి వచనం నత్థీతి కత్వా తేస్వేవ గామగామూపచారేసు ఫరతి. తతో పరం దుతియేసు లేడ్డుపాతాదీసు తాసం అకప్పియభూమికత్తా న సమానసంవాసకసీమా అరఞ్ఞే ఫరతి భిక్ఖూనం గామగామూపచారం వియ. తస్మా వుత్తం ‘‘భిక్ఖునియా ఠపేత్వా గామన్తరాపత్తి’’న్తి.

ఏవం తావ పఞ్చవిధం గామభేదం, అరఞ్ఞభేదఞ్చ ఞత్వా ఇదాని ‘‘అత్థి గామో న గామపరిహారం కత్థచి లభతీ’’తిఆదిభేదో వేదితబ్బో. తత్థ యో అట్ఠకథాయం ‘‘అమనుస్సో నామ యో సబ్బసో వా మనుస్సానం అభావేన యక్ఖపరిగ్గహభూతో’’తి వుత్తో, సో గామో న గామపరిహారం కత్థచి సిక్ఖాపదే లభతి. యఞ్హి సన్ధాయ అట్ఠకథాయం ‘‘తం పనేతం బుద్ధకాలే, చక్కవత్తికాలే చ నగరం హోతి, సేసకాలే సుఞ్ఞం హోతి యక్ఖపరిగ్గహిత’’న్తి (పారా. అట్ఠ. ౧.౮౪; దీ. ని. అట్ఠ. ౧.౧౫౦) వుత్తం. యో పన పటిరాజచోరాదీహి విలుత్తత్తా, కేవలం భయేన వా ఛడ్డితో సఘరోవ అన్తరహితగామభూతో, సో ‘‘గామన్తరే గామన్తరే ఆపత్తి పాచిత్తియస్సా’’తి (పాచి. ౧౮౩) వుత్తపాచిత్తియం జనేతి, వికాలే గామప్పవేసనం, సేఖియే చత్తారి జనేతీతి వేదితబ్బా. యో పన గామో యతో వా మనుస్సా కేనచిదేవ కరణీయేన పునపి ఆగన్తుకామా ఏవ అపక్కన్తాతి వుత్తో, అమనుస్సో సో పకతిగామసదిసోవ.

అత్థి అరఞ్ఞం న అరఞ్ఞపరిహారం కత్థచి లభతీతి ఏత్థ ‘‘అజ్ఝోకాసో ఏకూపచారో నామ అగామకే అరఞ్ఞే సమన్తా సత్తబ్భన్తరా ఏకూపచారో, తతో పరం నానూపచారో’’తి (పారా. ౪౯౪) ఏత్థ య్వాయం నానూపచారోతి వుత్తో, తం వేదితబ్బం. యో పన పరిక్ఖిత్తస్స ఏకలేడ్డుపాతసఙ్ఖాతో గామూపచారనామకో గామో, యో వా సత్థో నాతిరేకచాతుమాసనివిట్ఠో, సో అత్థి గామో న గామకిచ్చం కరోతి. న హి తం ఠానం ఓక్కమన్తో గామప్పవేసనాపత్తిం ఆపజ్జతి. యం పన గామసీమాయ పరియాపన్నం మనుస్సానం వలఞ్జనట్ఠానభూతం అరఞ్ఞం, తం అత్థి అరఞ్ఞం న అరఞ్ఞకిచ్చం కరోతి నామ. న హి తత్థ ఆరఞ్ఞకసీమా లబ్భతీతి. ఏత్తావతా ‘‘గామా వా అరఞ్ఞా వా’’తి ఇమిస్సా అనుపఞ్ఞత్తియా లక్ఖణానుపఞ్ఞత్తిభావో దస్సితో హోతి.

‘‘గోనిసాదినివిట్ఠోపి గామో’’తి ఏత్థ సచే తస్స గామస్స గామఖేత్తపరిచ్ఛేదో అత్థి, సబ్బోపి ఏకో గామో. నో చే, ఉపచారేన వా పరిక్ఖేపేన వా పరిచ్ఛిన్దితబ్బో. సచే గామఖేత్తే సతి కానిచి తాని ఘరాని అఞ్ఞమఞ్ఞఉపచారప్పహోనకం ఠానం అతిక్కమిత్వా దూరే దూరే కతాని హోన్తి, వికాలే గామప్పవేసే ఉపచారోవ పమాణం. అన్తరఘరప్పటిసంయుత్తేసు సేఖియేసు, భిక్ఖునియా గామన్తరాపత్తీసు చ ఘరానం పరిక్ఖేపారహట్ఠానం పమాణం, ఉపోసథాదికమ్మానం గామఖేత్తం పమాణం, ఆరఞ్ఞకసేనాసనస్స ఆసన్నఘరస్స దుతియలేడ్డుపాతతో పట్ఠాయ పఞ్చధనుసతన్తరతా పమాణన్తి ఏవం నో పటిభానన్తి ఆచరియా.

‘‘యమ్పి ఏకస్మింయేవ గామఖేత్తే ఏకం పదేసం ‘అయమ్పి విసుంగామో హోతూ’తి పరిచ్ఛిన్దిత్వా రాజా కస్సచి దేతి, సోపి విసుంగామసీమా హోతియేవా’’తి (మహావ. అట్ఠ. ౧౪౭) అట్ఠకథావచనతో తం పవిసన్తియా భిక్ఖునియా గామన్తరాపత్తి హోతి ఏవ. సచే తత్థ విహారో వా దేవకులం వా సభా వా గేహం వా నత్థి, కేవలం వత్థుమత్తకమేవ హోతి, గామోతి వినయకమ్మం సబ్బం తత్థ కప్పతి. ‘‘అమనుస్సో గామో’’తి హి వుత్తం. తఞ్చ ఠానం ఇతరస్స గామస్స పరిక్ఖేపబ్భన్తరే వా ఉపచారబ్భన్తరే వా హోతి, వికాలే గామప్పవేసనం ఆపుచ్ఛిత్వావ గన్తబ్బం. నో చే, అరఞ్ఞం వియ యథాసుఖం గన్తబ్బం. తత్థ చే ఆరామో వా తిత్థియసేయ్యాదీసు అఞ్ఞతరోవా హోతి, లద్ధకప్పమేవ. భిక్ఖునుపస్సయో చే హోతి, గామం పిణ్డాయ పవిసన్తియా భిక్ఖునియా గామన్తరాపత్తి పరిహరితబ్బా. ‘‘అరఞ్ఞం నామ ఠపేత్వా గామఞ్చ గామూపచారఞ్చ అవసేసం అరఞ్ఞం నామా’’తి (పారా. ౯౨) ఏత్థ పరిక్ఖేపే సతి యథావుత్తపరిచ్ఛేదం గామమేవ ఠపేత్వా అవసేసం తస్స ఉపచారం, తతో పరఞ్చ అరఞ్ఞం నామ, పరిక్ఖేపే అసతి యథావుత్తపరిచ్ఛేదం గామూపచారమేవ ఠపేత్వా తతో పరం అవసేసం అరఞ్ఞం నామాతి అధిప్పాయో. ఏవం సతి ‘‘నిక్ఖమిత్వా బహి ఇన్దఖీలా సబ్బమేతం అరఞ్ఞ’’న్తి (విభ. ౫౨౯) వుత్తలక్ఖణే అగామకే అరఞ్ఞే గణమ్హాఓహీయనాపత్తి, తత్థ అవిప్పవాససీమాయ ఫరణం వికాలే గామప్పవేసనాపత్తియా అనాపత్తీతి ఏవమాదివినయవిధి సమేతి, అఞ్ఞథా న సమేతి.

‘‘ఠపేత్వా గామూపచారం అవసేసం అరఞ్ఞం నామా’’తి (మహావ. ౧౪౪) వుత్తే గామూపచారతో పరో అరఞ్ఞన్తి సిద్ధే ‘‘ఠపేత్వా గామ’’న్తి విసేసత్థో న దిస్సతి, గామస్స పన అరఞ్ఞభావప్పసఙ్గభయా వుత్తన్తి చే? న, గామూపచారస్స అభావప్పసఙ్గతో. సతి హి గామే గామూపచారో హోతి, సో చ తవ మతేన అరఞ్ఞభూతో. కుతో దాని గామూపచారో. గామూపచారోపి చే అరఞ్ఞసఙ్ఖ్యం గచ్ఛతి, పరోవ గామోతి కత్వా న యుత్తం గామస్స అరఞ్ఞభావప్పసఙ్గతో చ. తస్మా ‘‘గామా వా అరఞ్ఞా వా’’తి ఏత్థ గామూపచారోపి ‘‘గామో’’ త్వేవ సఙ్గహితో. తస్మా గామస్స అరఞ్ఞభావప్పసఙ్గో న యుజ్జతి. యది ఏవం ‘‘ఠపేత్వా గామం అవసేసం అరఞ్ఞం నామా’’తి ఏత్తకం వత్తబ్బన్తి చే? న, అరఞ్ఞస్స పరిచ్ఛేదజాననప్పసఙ్గతో. తథా హి వుత్తో ‘‘అరఞ్ఞపరిచ్ఛేదో న పఞ్ఞాయతీ’’తి నో లద్ధి. గామూపచారపరియన్తో హి ఇధ గామో నామ. యది ఏవం ‘‘గామస్స చ అరఞ్ఞస్స చ పరిచ్ఛేదదస్సనత్థం వుత్త’’న్తి అట్ఠకథాయం వత్తబ్బం, ‘‘అరఞ్ఞస్స పరిచ్ఛేదదస్సనత్థం వుత్త’’న్తి కిమత్థం వుత్తన్తి చే? వుచ్చతే – అట్ఠకథాచరియేన పఠమగామూపచారంయేవ సన్ధాయ వుత్తం ‘‘అరఞ్ఞపరిచ్ఛేదదస్సనత్థ’’న్తి సబ్బసిక్ఖాపదే హి బాహిరఇన్దఖీలతో పట్ఠాయ గామూపచారం అరఞ్ఞం నామ. గామపరిచ్ఛేదవచనే పయోజనం పనేత్థ నత్థి పరిక్ఖేపేనేవ పాకటభూతత్తా. దుతియగామూపచారోవ గామస్స పరిచ్ఛేదదస్సనత్థం వుత్తో పరిక్ఖేపభావేన అపాకటత్తా. తత్థ పఠమగామూపచారో చే అరఞ్ఞపరిచ్ఛేదదస్సనత్థం వుత్తో, తత్థ న వత్తబ్బో. ‘‘నిక్ఖమిత్వా ఇన్దఖీలా సబ్బమేతం అరఞ్ఞ’’న్తి వత్తబ్బం. ఏవం సన్తే సుబ్యత్తతరం అరఞ్ఞపరిచ్ఛేదో దస్సితో హోతి, మిచ్ఛాగాహో చ న హోతి.

‘‘మజ్ఝిమస్స పురిసస్స లేడ్డుపాతో’’తి హి వుత్తే అయం గామూపచారోవ అరఞ్ఞం గామూపచారస్స విభఙ్గత్తా. యది అరఞ్ఞపరిచ్ఛేదదస్సనత్థం వుత్తం, అవుత్తకమేవ, అరఞ్ఞతో పరన్తి చ మిచ్ఛాగాహో హోతీతి చే, నను వుత్తం ‘‘పఠమమేవ ఇదం పరిక్ఖిత్తస్స గామస్స ఉపచారనియమనత్థం వుత్త’’న్తి? అరఞ్ఞపరిచ్ఛేదదస్సనత్థం కిఞ్చాపి ‘‘గామూపచారో’’తిఆది ఆరద్ధం, ఇన్దఖీలే ఠితస్స మజ్ఝిమస్స పురిసస్స లేడ్డుపాతోతి పన ఏవం వచనప్పయోజనం. అపరిక్ఖిత్తస్స చ గామస్స య్వాయం లేడ్డుపాతో ఉపచారో’’తి మహాఅట్ఠకథాయం వుత్తో, తస్స నియమనన్తి వుత్తం హోతి. కథం పఞ్ఞాయతీతి చే? ‘‘అరఞ్ఞం నామా’’తి పదం అనుద్ధరిత్వా ‘‘గామూపచారో నామా’’తి ఉద్ధరణస్స కతత్తా. తత్థ ‘‘గామూపచారో నామా’’తి మాతికాయం అవిజ్జమానం పదం ఉద్ధరన్తో తయో అత్థవసే దస్సేతి. సేయ్యథిదం – అరఞ్ఞపరిచ్ఛేదదస్సనమేకో అత్థో, అపరిక్ఖిత్తస్స గామస్స ఉపచారేన సద్ధిం పరిచ్ఛేదదస్సనమేకో, న కేవలం అపరిక్ఖిత్తస్సయేవ ఉపచారో వినయాధికారే సప్పయోజనో దస్సితబ్బో, నిప్పయోజనోపి పరిక్ఖిత్తస్స ఉపచారో ఇమినా పరియాయేన లబ్భతీతి అనుసఙ్గప్పయోజనమేకో అత్థోపి వేదితబ్బో.

‘‘అపరిక్ఖిత్తస్స గామస్స ఘరూపచారే ఠితస్స మజ్ఝిమస్స పురిసస్స లేడ్డుపాతో’’తి ఇదం భగవా తయో అత్థవసే పటిచ్చ అభాసి. సేయ్యథిదం – అపరిక్ఖిత్తస్స గామస్స పరిచ్ఛేదదస్సనమేకో, అవిప్పవాససీమాధికారే అయమేవ గామూపచారోతి దస్సనమేకో, తత్థ ఠితస్స దుతియో లేడ్డుపాతో సబ్బత్థ గామప్పటిసంయుత్తేసు సిక్ఖాపదేసు సకిచ్చకో ఉపచారోతి దస్సనమేకోతి ఏవం భగవా అత్తనో దేసనావిలాసప్పత్తియా ఏకేకపదుద్ధారణేన తయో అత్థవసే దస్సేతీతి వేదితబ్బం.

తథా అవిప్పవాససీమాకమ్మవాచాయ ‘‘ఠపేత్వా గామఞ్చ గామూపచారఞ్చా’’తి (మహావ. ౧౪౪) ఏత్థాపి పరిక్ఖేపే సతి గామం ఠపేత్వా, అసతి గామూపచారం ఠపేత్వాతి అత్థో. పరిక్ఖిత్తస్స, అపరిక్ఖిత్తస్స చ మజ్ఝే ఆరామే అవిప్పవాససీమాసమ్మన్ననకాలే అయం నయో అతివియ యుజ్జతి. ఉభయపరివజ్జనతో పుబ్బే వుత్తనయేన వా ఉభయత్థ ఉభయం లబ్భతేవ. ‘‘అన్తరారామేసు పన ఆచిణ్ణకప్పా భిక్ఖూ అవిప్పవాససీమం సమ్మన్నన్తీ’’తి గణ్ఠిపదే వుత్తం. ‘‘అన్తరఘరప్పటిసంయుత్తానం సేఖియానం అన్తరారామేసు అసమ్భవతో అన్తరారామో న గామసఙ్ఖం గచ్ఛతి, తస్మా తత్థపి అవిప్పవాససీమా రుహతేవా’’తి ఏకే. తే భిక్ఖూ దుతియస్స గామూపచారస్స గామసఙ్ఖాసభావతో తాసం ఇమాయ దుతియాయ అవిప్పవాసకమ్మవాచాయ అభావం దస్సేత్వా పటిక్ఖిపితబ్బా. అజ్ఝారామో పన గామోపి సమానో తిత్థియసేయ్యాది వియ కప్పియభూమీతి వేదితబ్బో.

ఆపత్తియా పరిచ్ఛేదం, తథానాపత్తియాపి చ;

దస్సేతుం గామసమ్బన్ధ-సిక్ఖాపదవిభావనే.

గామగామూపచారా ద్వే, దస్సితా ఇధ తాదినా;

సీమా సీమూపచారా తు, అనేకన్తాతి నుద్ధటా.

ఉపచారా చ ద్వే హోన్తి, బాహిరబ్భన్తరబ్బసా;

పరిక్ఖిత్తాపరిక్ఖిత్త-భేదా చే చతురో సియుం.

అయఞ్హి ఉపచారసద్దో వినయపిటకే ‘‘అనుజానామి, భిక్ఖవే, అగిలానేనపి ఆరామే ఆరామూపచారే ఛత్తం ధారేతు’’న్తి (చూళవ. ౨౭౦) ఏవమాదీసు బాహిరే ఉపచారే దిస్సతి. బాహిరో ఉపచారో నామ పరిక్ఖేపతో, పరిక్ఖేపారహట్ఠానతో వా ఏకో లేడ్డుపాతో. ‘‘అజ్ఝారామో నామ పరిక్ఖిత్తస్స ఆరామస్స అన్తోఆరామో, అపరిక్ఖిత్తస్స ఉపచారో. అజ్ఝావసథో నామ పరిక్ఖిత్తస్స ఆవసథస్స అన్తోఆవసథో, అపరిక్ఖిత్తస్స ఉపచారో’’తిఆదీసు (పాచి. ౫౦౬) పన ఉపచారసద్దో అబ్భన్తరే ఉపచారే దిస్సతి. అబ్భన్తరో ఉపచారో చ నామ పరిక్ఖేపో, పరిక్ఖేపారహట్ఠానఞ్చ హోతి. ఇధ పన పరిక్ఖేపో ‘‘అజ్ఝారామో, అజ్ఝావసథో’’తి వా న వుచ్చతి, అన్తో ఏవ ఆరామో, ఆవసథోతి వా. తేసు బాహిరబ్భన్తరభేదభిన్నేసు ద్వీసు ఉపచారేసు అవిప్పవాససీమాధికారే ‘‘ఠపేత్వా గామఞ్చ గామూపచారఞ్చా’’తి (మహావ. ౧౪౪) ఏత్థ గామూపచారో నామ అబ్భన్తరూపచారో అధిప్పేతో, న బాహిరో. భిక్ఖునియా అరఞ్ఞసఞ్ఞితతాయ తస్స బాహిరస్స, తస్సా గామన్తరాపత్తియా ఠానభూతత్తా చ అబ్భన్తరఉపచారస్సాతి ఇదమేత్థ కారణద్వయం వేదితబ్బం. తత్థ ఇధ అదిన్నాదానపారాజికవిభఙ్గేయేవ పఠమో గామూపచారో దస్సితో, సో బాహిరో, దుతియో అబ్భన్తరోతి వేదితబ్బో. పఠమేన చ అపరిక్ఖిత్తస్స గామస్స దుతియలేడ్డుపాతసఙ్ఖాతో బాహిరో ఉపచారో, దుతియేన చ పరిక్ఖిత్తస్స గామస్స పరిక్ఖేపతో బాహిరసఙ్ఖాతో అబ్భన్తరో ఉపచారో లేసేన దస్సితోతి వేదితబ్బో. ఏవం చత్తారోపి ఉపచారా ఇధ భగవతా దేసనావిలాసప్పత్తేన దేసనాలీలాయ దస్సితా హోన్తీతి అయం నయో సుట్ఠు లక్ఖేత్వా ఆచరియేహి సమ్మన్తయిత్వా యథానురూపం తత్థ యోజేతబ్బో. ఇతరథా –

అసమ్బుధం బుద్ధమహానుభావం;

ధమ్మస్స గమ్భీరనయత్తతఞ్చ;

యో వణ్ణయే నం వినయం అవిఞ్ఞూ;

సో దుద్దసో సాసననాసహేతు.

పాళిం తదత్థఞ్చ అసమ్బుధఞ్హి;

నాసేతి యో అట్ఠకథానయఞ్చ;

అనిచ్ఛయం నిచ్ఛయతో పరేహి;

గామోతి తేయేవ పురక్ఖతో సో.

అనుక్కమేనేవ మహాజనేన;

పురక్ఖతో పణ్డితమాని భిక్ఖు;

అపణ్డితానం విమతిం అకత్వా;

ఆచరియలీలం పురతో కరోతి.

తత్థ హి పాళియం ‘‘గామస్స ఉపచారో గామూపచారో, గామసఙ్ఖాతో ఉపచారో గామూపచారో నామా’’తి ఉద్ధరిత్వా గామస్స ఉపచారం దస్సేన్తో ‘‘ఇన్దఖీలే ఠితస్స మజ్ఝిమస్స పురిసస్స లేడ్డుపాతో’’తి (పారా. ౯౨) వత్వా పున గామసఙ్ఖాతం ఉపచారం దస్సేన్తో ‘‘ఘరూపచారే ఠితస్స మజ్ఝిమస్స పురిసస్స లేడ్డుపాతో’’తి వుత్తం. ఇమమత్థం సన్ధాయ వికాలే గామప్పవేసనగామన్తరఅఅప్పవాససమ్ముతిఆదీసు పరిక్ఖేపారహట్ఠానమేవ గామూపచారన్తి వుత్తన్తి లిఖితం.

అత్థతో ఏకన్తి ఏత్థ సఙ్ఖాసద్దం సఙ్ఖాతసద్దేన సమానయతి. ‘‘ఆదియేయ్యా’’తి ఇదం పఞ్చవీసతియా అవహారానం సాధారణపదం. ఠానాచావనవసేన చ ఖీలాదీని సఙ్కామేత్వా ఖేత్తాదిగ్గహణవసేన చాతి అత్థో. ఠానాచావనే యథా సామికస్స ధురనిక్ఖేపాదిం అనోలోకేత్వావ ఆపత్తి, తథా ఇహాపీతి గహేతబ్బా.

‘‘అసుకం నామ భణ్డం అవహరిస్సామీ’’తి సబ్బేసం ఏకాసయత్తా ‘‘ఏకేనాపీ’’తి వుత్తం. యది ఆణత్తి ఇచ్ఛితబ్బా, సంవిధావహారో నామ ఏకో అవహారో పరిహాయితబ్బో.

ఓకాసపరికప్పే ఠానాచావనాయ గహితమ్పి ఓకాసపరికప్పితత్తా రక్ఖతి. ఓకాసాతిక్కమోవ పమాణం పుబ్బే అసుద్ధచిత్తేన గహితత్తా. ఇదాని సుద్ధచిత్తేన గహితేపి హోతి ఏవాతి వదన్తి, తం న సున్దరం. ఏత్థ పన వినిచ్ఛయో సమన్తపాసాదికం ఓలోకేత్వా గహేతబ్బో.

ఉద్ధారో నత్థీతి ఠానాచావనం నత్థీతి అత్థో.

ఉద్ధతమత్తే అవహారో సకలస్స పయోగస్స నిట్ఠాపితత్తా, న అత్థసాధకవసేన. ఉద్ధారేయేవ రక్ఖతీతి ఏత్థ ఏవ-సద్దేన పాతనే న రక్ఖతీతి అత్థే సిద్ధేపి అత్థసాధకవసేన అత్థం దస్సేతుం ‘‘తం ఉద్ధరిత్వా’’తిఆది వుత్తం.

‘‘పథబ్యారాజపదేసరాజాదయో బహూ, తేసం సఙ్గణ్హనత్థం ‘రాజానో’తి బహువచనం వుత్త’’న్తి లిఖితం. కిఞ్చాపి బహువచనం కతం, ఇదం పన ఏకం బిమ్బిసారమేవాతి దట్ఠబ్బం. రాజానోతి కిఞ్చి అనిద్దిసిత్వా సాధారణవసేన కిఞ్చాపి వుత్తం, ఇదం పన బిమ్బిసారమేవాతి.

పుబ్బప్పయోగేతి ఏత్థ గమనకాలే మగ్గసోధనాధికరణే అపాచిత్తియఖేత్తే దుక్కటం, లతాచ్ఛేదనాదీసు పాచిత్తియమేవ. గన్త్వా పన కుమ్భిమత్థకే జాతలతాదిచ్ఛేదనే సహపయోగత్తా దుక్కటం. ‘‘ఏకభణ్డే ఏవం భారియమిదం, ‘త్వమ్పి ఏకపస్సం గణ్హ, అహమ్పి ఏకపస్సం గణ్హామీ’తి సంవిదహిత్వా ఉభయేసం పయోగేన ఠానాచావనే కతే కాయవాచాచిత్తేహి సముట్ఠాతి. అఞ్ఞథా సాహత్థికం వా ఆణత్తికస్స అఙ్గం న హోతి, ఆణత్తికం వా సాహత్థికస్సాతి వుత్తలక్ఖణేన విరుజ్ఝతీ’’తి వినయగణ్ఠిపదే లిఖితం. పి-సద్దో పనేత్థ తత్థేవ లిఖితో.

కాయవాచాసముట్ఠానం, యస్సా ఆపత్తియా సియా;

తత్ర వాచఙ్గం చిత్తంవ, కమ్మం నస్సా విధీయతి.

కిరియాకిరియాదికం యఞ్చే, యమ్పి కమ్మత్తయం భవే;

న యుత్తం తం విరుద్ధత్తా, కమ్మమేకంవ యుజ్జతీతి. (వజిర. టీ. పారాజిక ౧౩౧ పకిణ్ణకకథావణ్ణనా);

దుతియపారాజికవణ్ణనా నిట్ఠితా.

౩. తతియపారాజికవణ్ణనా

యథా ఞాతపరిఞ్ఞా ధమ్మానం సభావజాననమేవ ‘‘ఇదం రూపం, అయం వేదనా’’తి, తీరణపరిఞ్ఞా పన ధమ్మసభావేన సద్ధిం అనిచ్చాదివసేన పవత్తమానం ‘‘రూపం అనిచ్చన్తి వా’’తిఆది, ఏవమిధ సద్ధిం చేతేత్వా ఏకత్తేనాపి పాణాతిపాతాభావా ‘‘జీవితా వోరోపేయ్యా’’తి వుత్తం. ‘‘మనుస్సవిగ్గహ’’న్తి వుత్తత్తా గబ్భసేయ్యకానం వసేన సబ్బసుఖుమఅత్తభావతో పట్ఠాయ దస్సేతుం ‘‘కలలతో పట్ఠాయా’’తి ఆహ. ఏత్థ జీవితా వోరోపేన్తో పచ్చుప్పన్నతో వియోజేతి. తత్థ ఖణపచ్చుప్పన్నం న సక్కా వోరోపేతుం, సన్తతిపచ్చుప్పన్నం వా అద్ధాపచ్చుప్పన్నం వా సక్కా. కథం? తస్మిఞ్హి ఉపక్కమే కతే లద్ధూపక్కమం జీవితదసకం నిరుజ్ఝమానం దుబ్బలస్స పరిహీనవేగస్స పచ్చయో హోతి. సన్తతిపచ్చుప్పన్నం యథా ద్వే తయో జవనవారే జవిత్వా నిరుజ్ఝతి, అద్ధాపచ్చుప్పన్నఞ్చ తదనురూపం కత్వా నిరుజ్ఝతి, తథా పచ్చయో హోతి. తతో సన్తతిపచ్చుప్పన్నం వా అద్ధాపచ్చుప్పన్నం వా యథాపరిచ్ఛిన్నకాలం అపత్వా అన్తరావ నిరుజ్ఝతి. ఏవం తదుభయమ్పి వోరోపేతుం సక్కా. తస్మా పచ్చుప్పన్నం వియోజేతి.

‘‘ఇమస్స పనత్థస్సా’’తి వోహారవసేన వుత్తమత్థం పరమత్థవసేన ఆవిభావత్థం ‘‘పాణో వేదితబ్బో’’తిఆది వుత్తం. కాయవిఞ్ఞత్తిసహితాయ చేతనాయ పయుజ్జతీతి పయోగో, కో సో? సరీరే సత్థాదీనం గమనం పహరణన్తి కాయవచీవిఞ్ఞత్తిసహితాయ చేతనాయ పరసరీరే సత్థపాతనం. దూరే ఠితన్తి దూరే వా తిట్ఠతు, సమీపే వా. హత్థతో ముత్తేన పహారో నిస్సగ్గియో. తత్థాతి నిస్సగ్గియప్పయోగే. యో కోచి మరతూతి ఏత్థ మహాజనసమూహే న సక్కా. యస్సూపరి సరో పతతి, తస్సేవ జీవితమరణం కాతుం, న యస్స కస్సచి జీవితమరణం. ఆణాపనన్తి వచీవిఞ్ఞత్తిసహితాయ చేతనాయ అధిప్పేతత్థసాధనం. తేనేవ ‘‘సావేతుకామో న సావేతీ’’తి (పారా. ౫౪) వుత్తం. ఆణత్తినియామకాతి ఆణత్తికప్పయోగసాధికా. ఏతేసు హి అవిరజ్ఝితేసు ఏవ ఆణత్తిపయోగో హోతి, న అఞ్ఞథా.

రూపూపహారోతి ఏత్థ –

‘‘మమాలాభేన ఏసిత్థీ, మరతూ’’తి సమీపగో;

దుట్ఠచిత్తో సచే యాతి, హోతి సో ఇత్థిమారకో.

భిక్ఖత్థాయ సచే యాతి, జానన్తోపి న మారకో;

అనత్థికో హి సో తస్సా, మరణేన ఉపేక్ఖకో.

వియోగేన చ మే జాయా, జననీ చ న జీవతి;

ఇతి జానం వియుఞ్జన్తో, తదత్థికో హోతి మారకో.

పబ్బజ్జాదినిమిత్తఞ్చే, యాతి జానం న మారకో;

అనత్థికో హి సో తస్సా, మరణేన ఉపేక్ఖకో.

హారకసద్దస్స భేదతో అత్థం విత్థారేత్వా ఉభయమ్పి ఏకమేవాతి దస్సేతుం ‘‘సత్థఞ్చ తం హారకఞ్చా’’తిఆది వుత్తం. ఏతేన థావరప్పయోగం దస్సేతి సాహత్థికాదీసు పయోగేసు. ‘‘ఇతి చిత్తమనో’’తి ఉద్ధరిత్వాపి ఇతిసద్దస్స అత్థో న తావ వుత్తో. కిఞ్చాపి న వుత్తో, అధికారవసేన పన ఆగతం ఇతిసద్దం యోజేత్వా ఇతి చిత్తసఙ్కప్పోతి ఏత్థ ‘‘మరణసఞ్ఞీ మరణచేతనో మరణాధిప్పాయో’’తి వుత్తత్తా మరణంయేవ వక్ఖతీతి వేదితబ్బో. వుత్తనయేనాతి ఛప్పయోగవసేన. సాహత్థికనిస్సగ్గియప్పయోగేసు సన్నిట్ఠాపకచేతనాయ సత్తమాయ సహ ఉప్పన్నకాయవిఞ్ఞత్తియా సాహత్థికతా వేదితబ్బా. ఆణత్తికే పన సత్తహిపి చేతనాహి సహ వచీవిఞ్ఞత్తిసమ్భవతో సత్త సత్త సద్దా ఏకతో హుత్వా ఏకేకక్ఖరభావం గన్త్వా యత్తకేహి అక్ఖరేహి అత్తనో అధిప్పాయం విఞ్ఞాపేన్తి, తదవసానక్ఖరసముట్ఠాపికాయ సత్తమచేతనాయ సహజాతవచీవిఞ్ఞత్తియా ఆణత్తికతా వేదితబ్బా.

తతియపారాజికవణ్ణనా నిట్ఠితా.

౪. చతుత్థపారాజికవణ్ణనా

ఇధేవ సఙ్గహన్తి ‘‘ఇతి జానామి, ఇతి పస్సామీ’’తి పదే కథన్తి చే, ‘‘ఇతి జానామీ’’తిఆదిమాహ. కేవలం ‘‘పాపిచ్ఛతాయా’’తి (కఙ్ఖా. అట్ఠ. చతుత్థపారాజికవణ్ణనా) వచనతో మన్దత్తా మోమూహత్తా సముదాచరన్తస్స అనాపత్తీతి దీపితం. ‘‘అతీతకాలే సోతాపన్నోమ్హీ’’తి వదన్తో పరియాయేన వదతి, ‘‘యో తే విహారే వసతి, సో భిక్ఖు అరహా’’తిఆదీసు (పరి. ౧౬౫) వియ సిక్ఖాపదేపి ‘‘ఇతి జానామీ’’తి (పారా. ౧౯౫, ౧౯౭) పచ్చుప్పన్నమేవ వుత్తం.

చతుత్థపారాజికవణ్ణనా నిట్ఠితా.

మాతుఘాతకపితుఘాతకఅరహన్తఘాతకా తతియపారాజికం ఆపన్నా, భిక్ఖునిదూసకో, లమ్బీఆదయో చ చత్తారో పఠమపారాజికం ఆపన్నా ఏవాతి కత్వా కుతో చతువీసతీతి చే? న, అధిప్పాయాజాననతో. మాతుఘాతకాదయో హి చత్తారో ఇధానుపసమ్పన్నా ఏవ అధిప్పేతా, లమ్బీఆదయో చత్తారో కిఞ్చాపి పఠమపారాజికేన సఙ్గహితా, యస్మా పన ఏకేన పరియాయేన మేథునధమ్మం పటిసేవినో హోన్తి, తస్మా విసుం వుత్తా. న లభతి భిక్ఖూహీతి ఏత్థ ‘‘ఉపోసథాదిభేదం సంవాస’’న్తి ఏత్తకం వుత్తం. వినయట్ఠకథాయం ‘‘ఉపోసథప్పవారణాపాతిమోక్ఖుద్దేససఙ్ఘకమ్మప్పభేద’’న్తి వుత్తం. పాళియం ‘‘సంవాసో నామ ఏకకమ్మం ఏకుద్దేసో సమసిక్ఖతా’’తి (పారా. ౫౫, ౯౨, ౧౭౨, ౧౯౮) వుత్తం. తివిధేనాపి సఙ్ఘకమ్మం కాతుం న వట్టతీతి పటిక్ఖిత్తం. ‘‘న, భిక్ఖవే, గహట్ఠేన నిసిన్నపరిసాయ పాతిమోక్ఖం ఉద్దిసితబ్బ’’న్తిఆది (మహావ. ౧౫౪) పాతిమోక్ఖప్పవారణాసు ఏవ ఆగతం, అఞ్ఞేసు చ ఏవరూపేసు ఠానేసు సేసం కమ్మం కాతుం నత్థి పటిక్ఖేపో. ఆచరియాపి ‘‘సేసం కమ్మం కాతుం వట్టతి, నత్థి ఆపత్తీ’’తి వదన్తి. ‘‘అన్తిమవత్థు అజ్ఝాపన్నం అమూలకేన పారాజికేన చోదేన్తస్స సఙ్ఘాదిసేసో, సఙ్ఘాదిసేసేన చోదేన్తస్స పాచిత్తియన్తి భిక్ఖునో వియ వుత్తం, న అనుపసమ్పన్నస్స వియ దుక్కటం. తస్మా తేన సహసేయ్యా, తస్స పటిగ్గహణఞ్చ భిక్ఖుస్స వట్టతీతి ఆచరియా వదన్తీ’’తి లిఖితం. ‘‘యథా పురే తథా పచ్ఛాతి ‘ఏకకమ్మం ఏకుద్దేసో సమసిక్ఖతా’తి ఏవం వుత్తసంవాసస్స అభబ్బతామత్తం సన్ధాయ వుత్త’’న్తి వదన్తి, వీమంసితబ్బం.

ఇదాని చతున్నమ్పి సాధారణం పకిణ్ణకం – మేథునధమ్మం పటిసేవన్తో అత్థి కోచి పారాజికో హోతి అసంవాసో, అత్థి కోచి న పారాజికో హోతి అసంవాసో, అత్థి కోచి న పారాజికో సంవాసో దుక్కటవత్థుస్మిం వా థుల్లచ్చయవత్థుస్మిం వా పటిసేవన్తో, అత్థి కోచి న పారాజికో పక్ఖపణ్డకో అపణ్డకపక్ఖే ఉపసమ్పన్నో పణ్డకపక్ఖే మేథునధమ్మం పటిసేవన్తో. సో ఆపత్తిం నాపజ్జతీతి న పారాజికో నామ. న హి అభిక్ఖుస్స ఆపత్తి నామ అత్థి. సో అనాపత్తికత్తా అపణ్డకపక్ఖే ఆగతో కిం అసంవాసో హోతి, న హోతీతి? హోతి. ‘‘అభబ్బో తేన సరీరబన్ధనేనా’’తి (మహావ. ౧౨౯) హి వుత్తం. ‘‘యో పన భిక్ఖు భిక్ఖూనం సిక్ఖాసాజీవసమాపన్నో…పే… అసంవాసో’’తి (పారా. ౪౪) వుత్తత్తా యో భిక్ఖుభావేన మేథునం ధమ్మం పటిసేవతి, సో ఏవ అభబ్బో. నాయం అపారాజికత్తాతి చే? న, ‘‘బ్యత్తేన భిక్ఖునా పటిబలేన సఙ్ఘో ఞాపేతబ్బో’’తి (మహావ. ౧౨౬) వుత్తట్ఠానే యథా అభిక్ఖునా కమ్మవాచాయ సావితాయపి కమ్మం రుహతి కమ్మవిపత్తియా అసమ్భవతో, ఏవంసమ్పదమిదం దట్ఠబ్బం. తత్రాయం విసేసో – ఉపసమ్పన్నపుబ్బో ఏవం చే కమ్మవాచం సావేతి, సఙ్ఘో చ తస్మిం ఉపసమ్పన్నసఞ్ఞీ ఏవ చే, కమ్మం రుహతి, నాఞ్ఞథాతి నో ఖన్తీతి ఆచరియో.

గహట్ఠో వా తిత్థియో వా పణ్డకో వా కమ్మవాచం సావేతి, సఙ్ఘేన కమ్మవాచా న వుత్తా హోతి. ‘‘సఙ్ఘో ఉపసమ్పాదేయ్య సఙ్ఘో ఉపసమ్పాదేతి, ఉపసమ్పన్నో సఙ్ఘేనా’’తి (మహావ. ౧౨౭) హి వచనతో సఙ్ఘేన కమ్మవాచాయ వత్తబ్బతాయ సఙ్ఘపరియాపన్నేన, సఙ్ఘపరియాపన్నసఞ్ఞితేన వా ఏకేన వుత్తాయ సఙ్ఘేన వుత్తా హోతీతి వేదితబ్బో, న గహట్ఠతిత్థియపణ్డకాదీసు అఞ్ఞతరేన. అయమేవ సబ్బకమ్మేసు యుత్తి దట్ఠబ్బా.

తథా అత్థి మేథునం ధమ్మం పటిసేవన్తో కోచి నాసేతబ్బో, ‘‘యో భిక్ఖునిదూసకో, అయం నాసేతబ్బో’’తి (మహావ. ౧౧౪-౧౧౫ అత్థతో సమానం) వుత్తత్తా తేన ఏవ సో అనుపసమ్పన్నోవ సహసేయ్యాపత్తిం వా అఞ్ఞం వా తాదిసం జనేతి, తస్స ఓమసనే చ దుక్కటం హోతి. అభిక్ఖునియా మేథునధమ్మం పటిసేవన్తో న నాసేతబ్బో, ‘‘అన్తిమవత్థుం అజ్ఝాపన్నో, భిక్ఖవే, అనుపసమ్పన్నో న ఉపసమ్పాదేతబ్బో’’తి పాళియా అభావతో, తేనేవ సో ఉపసమ్పన్నసఙ్ఖం గచ్ఛతి, సహసేయ్యాపత్తిఆదిం న జనేతి, కేవలం అసంవాసోతి కత్వా గణపూరకో న హోతి. ఏకకమ్మఏకుద్దేసో హి సంవాసోతి వుత్తో, సమసిక్ఖతాపి సంవాసోతి కత్వా సో తేన సద్ధిం నత్థీతి. పదసోధమ్మాపత్తిం పన జనేతీతి కారణచ్ఛాయా దిస్సతీతి. యథా భిక్ఖునియా సద్ధిం భిక్ఖుసఙ్ఘస్స ఏకకమ్మాదినో సంవాసస్స అభావా భిక్ఖునీ అసంవాసా భిక్ఖుస్స, తథా భిక్ఖు చ భిక్ఖునియా, పదసోధమ్మాపత్తిం పన న జనేతి. తథా అన్తిమవత్థుం అజ్ఝాపన్నోపి ఏకేచ్చో ‘‘యో నాసేతబ్బోతి వుత్తో’’తి ఇమినా నిదస్సనేన సకారణచ్ఛాయా అజ్ఝుపేక్ఖితా హోతీతి న గహణం గచ్ఛతి. అపిచ ‘‘ఉభో నాసేతబ్బా, దూసకో నాసేతబ్బో’’తి (పారా. ౬౬) వచనతో, ‘‘మేత్తియం భిక్ఖునిం నాసేథా’’తి (పారా. ౩౮౪) వచనతో చ యో సఙ్ఘమజ్ఝం పవిసిత్వా అనువిజ్జకేన అనువిజ్జియమానో పరాజితో, సోపి అనుపసమ్పన్నోవ, న ఓమసవాదపాచిత్తియం జనేతీతి వేదితబ్బో.

అపిచేత్థ సిక్ఖాపచ్చక్ఖాతకచతుక్కం వేదితబ్బం. అత్థి హి పుగ్గలో సిక్ఖాపచ్చక్ఖాతకో న సిక్ఖాసాజీవసమాపన్నో, అత్థి పుగ్గలో న సిక్ఖాపచ్చక్ఖాతకో సిక్ఖాసాజీవసమాపన్నో, అత్థి పుగ్గలో సిక్ఖాపచ్చక్ఖాతకో చేవ సిక్ఖాసాజీవసమాపన్నో చ, అత్థి పుగ్గలో నేవ సిక్ఖాపచ్చక్ఖాతకో న సిక్ఖాసాజీవసమాపన్నో. తత్థ తతియో భిక్ఖునీ సిక్ఖాపచ్చక్ఖాతకా వేదితబ్బా. సా హి యావ న లిఙ్గం పరిచ్చజతి, కాసావేసు సఉస్సాహావ సమానా సామఞ్ఞా చవితుకామా సిక్ఖం పచ్చక్ఖన్తీపి భిక్ఖునీ ఏవ సిక్ఖాసాజీవసమాపన్నావ. వుత్తఞ్హి భగవతా ‘‘నత్థి, భిక్ఖవే, భిక్ఖునియా సిక్ఖాపచ్చక్ఖాన’’న్తి. కదా పన సా అభిక్ఖునీ హోతీతి? యదా సా విబ్భన్తాతి సఙ్ఖం గచ్ఛతి. వుత్తఞ్హి భగవతా ‘‘యదేవ సా విబ్భన్తా, తదేవ సా అభిక్ఖునీ’’తి (చూళవ. ౪౩౪). కిత్తావతా పన విబ్భన్తా హోతీతి? సామఞ్ఞా చవితుకామా కాసావేసు అనాలయా కాసావం వా అపనేతి, నగ్గా వా గచ్ఛతి, తిణపణ్ణాదినా వా పటిచ్ఛాదేత్వా గచ్ఛతి, కాసావంయేవ వా గిహినివాసనాకారేన నివాసేతి, ఓదాతం వా వత్థం నివాసేతి, లిఙ్గేనేవ వా సద్ధిం తిత్థియేసు పవిసిత్వా కేసలుఞ్చనాదివతం సమాదియతి, తిత్థియలిఙ్గం వా సమాదియతి, తదా విబ్భన్తా నామ హోతి. తత్థ యా సలిఙ్గే ఠితావ తిత్థియవతం సమాదియతి, సా తిత్థియపక్కన్తభిక్ఖు వియ పచ్ఛా పబ్బజ్జమ్పి న లభతి. సేసా పబ్బజ్జమేవ లభతి, న ఉపసమ్పదం. పాళియం కిఞ్చాపి ‘‘యా, భిక్ఖవే, భిక్ఖునీ సకావాసా తిత్థాయతనం సఙ్కన్తా, సా ఆగతా న ఉపసమ్పాదేతబ్బా’’తి (చూళవ. ౪౩౪) వచనతో యా పఠమం విబ్భమిత్వా పచ్ఛా తిత్థాయతనం సఙ్కన్తా, సా ఆగతా ఉపసమ్పాదేతబ్బాతి అనుఞ్ఞాతం వియ దిస్సతి. సఙ్గీతిఆచరియేహి పన ‘‘చతువీసతి పారాజికానీ’’తి (పారా. అట్ఠ. ౨.౨౩౩) వుత్తత్తా న పున సా ఉపసమ్పాదేతబ్బా. తస్మా ఏవ సిక్ఖాపచ్చక్ఖానం నానుఞ్ఞాతం భగవతా. అన్తిమవత్థుం అజ్ఝాపన్నా పన భిక్ఖునీ ఏవ. పక్ఖపణ్డకీపి భిక్ఖునీ ఏవ. ఇమం నయం చతూసుపి యోజేత్వా యథారహం కథేతబ్బం.

పారాజికవణ్ణనా నిట్ఠితా.

సఙ్ఘాదిసేసకణ్డం

౧. సుక్కవిస్సట్ఠిసిక్ఖాపదవణ్ణనా

అఞ్ఞత్ర సుపినన్తాతి స్వాయం దుబ్బలవత్థుకత్తా చేతనాయ పటిసన్ధిం ఆకడ్ఢితుం అసమత్థా, సుపినే ఉపట్ఠితం నిమిత్తఞ్హి దుబ్బలం. పవత్తే పన అఞ్ఞేహి కుసలాకుసలేహి ఉపత్థమ్భితా విపాకం దేతి. కిఞ్చాపి విపాకం దేతి, అథ ఖో అవిసయే ఉప్పన్నత్తా అబ్బోహారికావ సుపినన్తచేతనాతి లిఖితం. యం పనేత్థ ‘‘సుపినే ఉపట్ఠితం నిమిత్తఞ్హి దుబ్బల’’న్తి వుత్తం, తం అనేకన్తం, న చ ఆరమ్మణదుబ్బలతాయ చిత్తప్పవత్తి దుబ్బలా అతీతానాగతారమ్మణాయ, పఞ్ఞత్తారమ్మణాయ వా అదుబ్బలత్తా. తస్మా దుబ్బలవత్థుకత్తాతి దుబ్బలహదయవత్థుకత్తాతి నో తక్కోతి (వజిర. టీ. పారాజిక ౨౩౬-౨౩౭) ఆచరియో. అవత్థుకతాయ దుబ్బలభావో యుజ్జతీతి చే? న, అవత్థుకాయ భావనాపభవాయ అతిరేకబలవసమ్భవతో. భావనాబలసమప్పితఞ్హి చిత్తం అరూపమ్పి సమానం అతిభారమ్పి కరజకాయం గహేత్వా ఏకచిత్తక్ఖణేనేవ బ్రహ్మలోకమ్పి పాపేత్వా ఠపేతి, తప్పటిభాగం అనప్పితమ్పి కామావచరచిత్తం కరజకాయం ఆకాసే లఙ్ఘనసమత్థం కరోతి. కిం పనేత్థ తం అనుమానకరణం? యేన చిత్తస్సేవ ఆనుభావోతి పఞ్ఞాయేయ్య చిత్తానుభావేన ఠపనలఙ్ఘనాదికిరియావిసేసనిబ్బత్తిదస్సనతో. పకతిచిత్తసముట్ఠానరూపం వియ అసంసట్ఠత్తా, నిక్ఖమనత్తా చ వత్థిసీసం, కటి, కాయోతి తిధా సుక్కస్స ఠానం పకప్పేన్తి ఆచరియా. సప్పవిసం వియ తం దట్ఠబ్బం, న చ విసే ఠాననియమో, కోధవసేన పస్సన్తస్స హోతి. ఏవమస్స న ఠాననియమో, రాగవసేన ఉపక్కమన్తస్స హోతీతి నో తక్కోతి ఆచరియో.

‘‘దకసోతం అనోతిణ్ణేపీ’’తి ఇదం ‘‘ఓతిణ్ణమత్తే’’తి ఇమినా విరుజ్ఝతీతి చే, తం దస్సేతుం ‘‘ఠానతో పన చుత’’న్తిఆదిమాహ. తస్సత్థో – నిమిత్తే ఉపక్కమం కత్వా సుక్కం ఠానా చావేత్వా పున విప్పటిసారవసేన దకసోతోరోహణం నివారేతుం న సక్కా, తథాపి అధివాసాధిప్పాయేన అధివాసేత్వా అన్తరా దకసోతతో ఉద్ధం నివారేతుం అసక్కుణేయ్యతాయ ‘‘బహి నిక్ఖన్తే వా’’తి వుత్తం, తస్మా ఠానా చుతఞ్హి అవస్సం దకసోతం ఓతరతీతి అట్ఠకథాయ అధిప్పాయో. తస్మా ఉభయం సమేతీతి గహేతబ్బో.

ఏత్థాహ – కస్మా ఇమస్మిం సిక్ఖాపదే ‘‘యో పన భిక్ఖూ’’తిఆదినా కారకో న నిద్దిట్ఠోతి? వుచ్చతే – అధిప్పాయాపేక్ఖాయ భావతో కారకో న నిద్దిట్ఠో తస్స సాపేక్ఖభావదస్సనత్థం. కథం? కణ్డువనాదిఅధిప్పాయచేతనావసేన చేతేన్తస్స కణ్డువనాదిఉపక్కమేన ఉపక్కమన్తస్స మేథునరాగవసేన ఊరుఆదీసు దుక్కటవత్థూసు, వణాదీసు థుల్లచ్చయవత్థూసు చ ఉపక్కమన్తస్స సుక్కవిసట్ఠియా సతిపి న సఙ్ఘాదిసేసో ‘‘అనాపత్తి భిక్ఖు న మోచనాధిప్పాయస్సా’’తి (పారా. ౨౬౩) వచనతో. తస్మా తదత్థదస్సనత్థం ఇధ కారకో న నిద్దిట్ఠో. అఞ్ఞథా ‘‘యో పన భిక్ఖు సఞ్చేతనికం సుక్కవిసట్ఠిం ఆపజ్జేయ్య, సఙ్ఘాదిసేసో’’తి నిద్దిట్ఠే కారకే ‘‘చేతేతి న ఉపక్కమతి ముచ్చతి, అనాపత్తీ’’తి (పారా. ౨౬౨) వుత్తవచనవిరోధో. తథా ‘‘సఞ్చేతనికాయ సుక్కవిసట్ఠియా అఞ్ఞత్ర సుపినన్తా సఙ్ఘాదిసేసో’’తి భుమ్మే నిద్దిట్ఠేపి సో ఏవ విరోధో హేత్వత్థనియమసిద్ధితో. తస్మా తదుభయమ్పి వచనక్కమం అవత్వా ‘‘సఞ్చేతనికా సుక్కవిసట్ఠి అఞ్ఞత్ర సుపినన్తా సఙ్ఘాదిసేసో’’తి వుత్తం. తత్థ నిమిత్తత్థే భుమ్మవచనాభావతో హేత్వత్థనియమో న కతో హోతి. తస్మిం అకతే సఞ్చేతనికా సుక్కవిసట్ఠి అఞ్ఞత్ర సుపినన్తా సఙ్ఘాదిసేసోతి, ఉపక్కమే అసతి అనాపత్తీతి అయమత్థో దీపితో హోతీతి వేదితబ్బం.

ఇమస్మిం సిక్ఖాపదే ద్వే ఆపత్తిసహస్సాని హోన్తి. కథం? అత్తనో హత్థాదిభేదే అజ్ఝత్తరూపే రాగూపత్థమ్భనవసేన అఙ్గజాతే కమ్మనియప్పత్తే ఆరోగ్యత్థాయ నీలం మోచేన్తస్స ఏకా ఆపత్తి, అజ్ఝత్తరూపే ఏవ రాగూపత్థమ్భే పీతకాదీనం మోచనవసేన నవాతి దస. ఏవం ‘‘సుఖత్థాయా’’తిఆదీనం నవన్నం వసేనాతి రాగూపత్థమ్భే అజ్ఝత్తరూపవసేన సతం. ఏవమేవం వచ్చప్పస్సావవాతఉచ్చాలిఙ్గపాణకదట్ఠూపత్థమ్భేసు చ సతం సతం కత్వా సబ్బం పఞ్చసతం. యథా అజ్ఝత్తరూపే పఞ్చసతం, ఏవం బహిద్ధారూపే వా అజ్ఝత్తబహిద్ధారూపే వా ఆకాసే వా కటిం కమ్పేన్తోతి ద్వే సహస్సాని ఆపత్తియో హోన్తీతి.

సుక్కవిస్సట్ఠిసిక్ఖాపదవణ్ణనా నిట్ఠితా.

౨. కాయసంసగ్గసిక్ఖాపదవణ్ణనా

‘‘ఓతిణ్ణో’’తి ఇమినాస్స సేవనాధిప్పాయతా దస్సితా. తేనేవ ‘‘కాయసంసగ్గరాగసమఙ్గిస్సేతం అధివచన’’న్తి వుత్తం. ‘‘విపరిణతేన…పే… సద్ధి’’న్తి ఇమినాస్స వాయామో దస్సితో. ‘‘సద్ధి’’న్తి హి పదం సంయోగం దీపేతి, సో చ సంయోగో సమాగమో. కేన చిత్తేన? విపరిణతేన చిత్తేన, న పత్తప్పటిగ్గహణాధిప్పాయాదినాతి అధిప్పాయో. ‘‘కాయసంసగ్గం సమాపజ్జేయ్యా’’తి ఇమినాస్స వాయమతో ఫస్సప్పటివిజాననా దస్సితా హోతి. వాయమిత్వా ఫస్సం పటివిజానన్తో హి సమాపజ్జతి నామ. ఏవమస్స తివఙ్గసమ్పత్తి దస్సితా హోతి. అథ వా ఓతిణ్ణో విపరిణతేన చిత్తేన యక్ఖాదినా సత్తో వియ. ఉపయోగత్థే వా ఏతం కరణవచనం, ఓతిణ్ణో విపరిణతం చిత్తం కూపాదిం వియ సత్తో. అథ వా ‘‘రాగతో ఉత్తిణ్ణో భవిస్సామీ’’తి భిక్ఖుభావం ఉపగతోపి యో పన భిక్ఖు తతో ఉత్తిణ్ణాధిప్పాయతో విపరిణతేన చిత్తేన హేతుభూతేన తమేవ రాగం ఓతిణ్ణో. మాతుగామేన అత్తనో సమీపం వా ఆగతేన, అత్తనా ఉపగతేన వా. ఏతేన మాతుగామస్స సారత్తతా వా హోతు, విరత్తతా వా, సా ఇధ అప్పమాణం.

హత్థగ్గాహం వాతి ఏత్థ హత్థేన సబ్బోపి ఉపాదిన్నకో కాయో సఙ్గహితో, న భిన్నసన్తానో తప్పటిబద్ధో వత్థాలఙ్కారాది. వేణిగ్గహణేన అనుపాదిన్నకో అభిన్నసన్తానో కేసలోమనఖగ్గదన్తగ్గాదికో కమ్మపచ్చయఉతుసముట్ఠానో గహితోతి వేదితబ్బం. తేనేవాహ ‘‘అన్తమసో లోమేన లోమం ఫుసన్తస్సాపీ’’తి. తేన అఞ్ఞతరస్స వా…పే… పరామసనన్తి ఏత్థ అనుపాదిన్నకానమ్పి సేసలోమాదీనం అఙ్గభావో వేదితబ్బో. ఏవం సన్తే ‘‘ఫస్సం పటిజానన్తస్స సఙ్ఘాదిసేసో’’తి ఇమినా విరుజ్ఝతీతి చే? న, తదత్థజాననతో. ఫుట్ఠభావం పటివిజానన్తోపి ఫస్సం పటిజానాతి నామ, న కాయవిఞ్ఞాణుప్పత్తియా ఏవ. అనేకన్తికఞ్హేత్థ కాయవిఞ్ఞాణం. తస్మా ఏవ ఇధ ఫస్సప్పటివిజాననం అఙ్గన్త్వేవ న వుత్తం. తస్మిఞ్హి వుత్తే ఠానమేతం విజ్జతి ‘‘న చ మే లోమఘట్టనేన కాయవిఞ్ఞాణం ఉప్పన్నం, తస్మిం ‘న ఫస్సం పటిజానామీ’తి అనాపన్నసఞ్ఞీ సియా’’తి. ‘‘వేణీ నామ కహాపణమాలాదిసమ్పయుత్తం, తత్థ ‘వేణిం గణ్హిస్సామీ’తి కహాపణమాలాదిం ఏవ గణ్హాతి, న లోమం, నత్థి సఙ్ఘాదిసేసో’’తి వదన్తి. వీమంసితబ్బం.

కాయసంసగ్గసిక్ఖాపదవణ్ణనా నిట్ఠితా.

౩. దుట్ఠుల్లవాచాసిక్ఖాపదవణ్ణనా

‘‘కదా తే మాతా పసీదిస్సతీ’’తి ఆయాచనం దుట్ఠుల్లవాచాయ సిఖాపత్తలక్ఖణదస్సనత్థం వుత్తం, న మేథునుపసంహితేయేవ దుట్ఠుల్లవాచాతి దస్సనత్థం. ‘‘ఉభతోబ్యఞ్జనకాసీ’’తి వచనం పన పురిసనిమిత్తేన అసఙ్ఘాదిసేసవత్థునా మిస్సవచనం, పురిసఉభతోబ్యఞ్జనకస్స చ ఇత్థినిమిత్తం పటిచ్ఛన్నం, ఇతరం పాకటం. యది తమ్పి జనేతి, కథం ‘అనిమిత్తాసీ’తిఆదీని పదాని న సఙ్ఘాదిసేసం జనేన్తీ’’తి ఏకే, తం న యుత్తం పురిసస్సాపి నిమిత్తాధివచనత్తా. ‘‘మేథునుపసంహితాహి సఙ్ఘాదిసేసో’’తి (పారా. ౨౪౮) మాతికాయం లక్ఖణస్స వుత్తత్తా చ మేథునుపసంహితాహి ఓభాసనే పటివిజానన్తియా సఙ్ఘాదిసేసో, అప్పటివిజానన్తియా థుల్లచ్చయం, ఇతరేహి ఓభాసనే పటివిజానన్తియా థుల్లచ్చయం, అప్పటివిజానన్తియా దుక్కటన్తి ఏకే, విచారేత్వా గహేతబ్బం. ఏత్థాహ – ‘‘సిఖరణీ’’తిఆదీహి అక్కోసన్తస్స పటిఘచిత్తం ఉప్పజ్జతి, కస్మా ‘‘తివేదన’’న్తి అవత్వా ‘‘ద్వివేదన’’న్తి వుత్తన్తి? రాగవసేన అయం ఆపత్తి, న పటిఘవసేన. తస్మా రాగవసేనేవ పవత్తో అక్కోసో ఇధ అధిప్పేతో. తస్మా ‘‘ద్వివేదన’’న్తి వచనం సువుత్తమేవ.

దుట్ఠుల్లవాచాసిక్ఖాపదవణ్ణనా నిట్ఠితా.

౪. అత్తకామసిక్ఖాపదవణ్ణనా

దుట్ఠుల్లోభాసనే వుత్తప్పకారాయాతి దుట్ఠుల్లాదుట్ఠుల్లజాననసమత్థాయ. పరస్స భిక్ఖునో అత్తకామపారిచరియాయ వణ్ణభణనే దుక్కటం, ‘‘యో తే విహారే వసతి, తస్స అగ్గదానం మేథునం ధమ్మం దేహీ’’తి పరియాయవచనేపి దుక్కటం, ‘‘అత్తకామపారిచరియాయ వణ్ణం భాసేయ్య, యా మాదిసం సీలవన్త’’న్తి చ వుత్తత్తాతి ఏకే. పఞ్చసు అఙ్గేసు సబ్భావా సఙ్ఘాదిసేసోవాతి ఏకే, విచారేత్వా గహేతబ్బం. ‘‘ఇమస్మిం సిక్ఖాపదద్వయే కాయసంసగ్గే వియ యక్ఖిపేతీసుపి దుట్ఠుల్లత్తకఆమవచనే థుల్లచ్చయన్తి వదన్తి. అట్ఠకథాసు పన నాగత’’న్తి (వజిర. టీ. పారాజిక ౨౯౫) లిఖితం. ఉభతోబ్యఞ్జనకో పన పణ్డకగతికోవ.

అత్తకామసిక్ఖాపదవణ్ణనా నిట్ఠితా.

౫. సఞ్చరిత్తసిక్ఖాపదవణ్ణనా

అలంవచనీయాతి న వచనీయా, నివారణే అలం-సద్దో, న అలంవచనీయా నాలంవచనీయా. ‘‘పటిగ్గణ్హాతి వీమంసతి పచ్చాహరతి, ఆపత్తి సఙ్ఘాదిసేసస్సా’’తి (పారా. ౩౦౫) వుత్తత్తా యస్స ఏకన్తేన సఙ్ఘాదిసేసో హోతి, తస్స పటిగ్గణ్హనవీమంసనపయోగా ఏతే దుక్కటథుల్లచ్చయా నత్థీతి వదన్తీతి లిఖితం. కిఞ్చాపి ఏత్థ ‘‘ఇత్థీ నామ మనుస్సిత్థీ, న యక్ఖీ న పేతీ న తిరచ్ఛానగతా. పురిసో నామ మనుస్సపురిసో, న యక్ఖో న పేతో న తిరచ్ఛానగతో’’తి పాళి నత్థి, తథాపి కాయసంసగ్గాదీసు ‘‘మాతుగామో నామ మనుస్సిత్థీ’’తి (పారా. ౨౮౫) ఇత్థివవత్థానస్స కతత్తా ఇధాపి మనుస్సిత్థీ ఏవాతి పఞ్ఞాయతి. మేథునపుబ్బభాగసామఞ్ఞతో ఇత్థివవత్థానేన పురిసవవత్థానం కతమేవ హోతి. తేనేవాహ ‘‘యేసు సఞ్చరిత్తం సమాపజ్జతి, తేసం మనుస్సజాతికతా’’తి (కఙ్ఖా. అట్ఠ. సఞ్చరిత్తసిక్ఖాపదవణ్ణనా). కాయసంసగ్గాదీసు చ పణ్డకయక్ఖిపేతియో థుల్లచ్చయవత్థుకావ వుత్తా, తథా ఇధాపి, పణ్డకసభావత్తా మనుస్సఉభతోబ్యఞ్జనకో చ థుల్లచ్చయవత్థుకోవ హోతి. సేసా మనుస్సపురిసఅమనుస్సపణ్డకఉభతోబ్యఞ్జనకతిరచ్ఛానగతపురిసాదయో దుక్కటవత్థుకావ మిచ్ఛాచారదస్సనసభావతోతి వేదితబ్బం.

సఞ్చరిత్తసిక్ఖాపదవణ్ణనా నిట్ఠితా.

౬. కుటికారసిక్ఖాపదవణ్ణనా

కిం భన్తేతి ఏత్తకేపి వుత్తే. పుచ్ఛితో యదత్థాయ పవిట్ఠో, తం కథేతుం లభతి పుచ్ఛితపఞ్ఞత్తా భిక్ఖాచారవత్తేతి లిఖితం. హత్థకమ్మం యాచితో ‘‘ఉపకరణం, మూలం వా దస్సతీ’’తి యాచతి, వట్టతి, న వట్టతీతి? వట్టతి సేనాసనే ఓభాసపరికథాదీనం లద్ధత్తాతి ఏకే. తిహత్థా వాతి ఏత్థ వడ్ఢకిహత్థేన తిహత్థా. ‘‘పమాణయుత్తో మఞ్చోతి పకతివిదత్థియా నవవిదత్థిప్పమాణమఞ్చో, సో తత్థ ఇతో చ న సఞ్చరతి, తస్మా చతుహత్థవిత్థారా న హోతీ’’తిఆది లిఖితం. అకుటియా పన వత్థుదేసనాకిచ్చం నత్థి ఉల్లిత్తావలిత్తం కాతుం వుత్తత్తా. ‘‘ఉల్లిత్తాదిభావో…పే… ‘ఛదనమేవ సన్ధాయ వుత్తో’తి యుత్తమిదం. కస్మాతి చే? యస్మా మత్తికామయభిత్తిం ఉట్ఠాపేత్వా ఉపరి ఉల్లిత్తం వా అవలిత్తం వా ఉభయం వా భిత్తియా ఘటితం కరోన్తస్స ఆపత్తి ఏవ వినాపి భిత్తిలేపేనా’’తి లిఖితం. ఏవమేత్థ థమ్భతులాపిట్ఠసఙ్ఘాటాది నిరత్థకం సియా. తస్మా విచారేత్వావ గహేతబ్బం. ‘‘ఉపోసథాగారమ్పి భవిస్సతి, అహమ్పి వసిస్సామీ’’తి వా ‘‘భిక్ఖూహి వా సామణేరేహి వా ఏకతో వసిస్సామీ’’తి వా కరోన్తస్స వట్టతి ఏవ. కస్మా? ‘‘అత్తుద్దేస’’న్తి వుత్తత్తాతి లిఖితం.

ఇదం పన సిక్ఖాపదం చతుత్థపారాజికం వియ నిదానాపేక్ఖం. న హి వగ్గుముదాతీరియా భిక్ఖూ సయమేవ అత్తనో అసన్తం ఉత్తరిమనుస్సధమ్మం ముసావాదలక్ఖణం పాపేత్వా భాసింసు. అఞ్ఞమఞ్ఞఞ్హి తే ఉత్తరిమనుస్సధమ్మవణ్ణం భాసింసు. న చ తావతా పారాజికవత్థు హోతి, తత్తకేన పన లేసేన భగవా తం వత్థుం నిదానం కత్వా పారాజికం పఞ్ఞపేసి, తథా ఇధాపి. న హి నిదానే ‘‘అదేసితవత్థుకాయో సారమ్భాయో అపరిక్కమనాయో’’తి వుత్తం. ‘‘అప్పమాణికాయో’’తి పన వుత్తత్తా పమాణమతిక్కమన్తస్స సఙ్ఘాదిసేసోవ నిదానాపేక్ఖో. తత్థ సారమ్భే అపరిక్కమనే సఙ్ఘాదిసేసప్పసఙ్గం వియ దిస్సమానం ‘‘విభఙ్గో తంనియమకో’’తి వుత్తత్తా విభఙ్గే న నివారేతి. తథా మహల్లకే.

ఏత్థాహ – కిమత్థం మాతికాయం దుక్కటవత్థు వుత్తం, నను విభఙ్గే ఏవ వత్తబ్బం సియాతి? ఏవమేతం. కిం ను భిక్ఖూ అభినేతబ్బా వత్థుదేసనాయ, తేహి భిక్ఖూహి వత్థు దేసేతబ్బం, కీదిసం? అనారమ్భం సపరిక్కమనన్తి. ఇతరఞ్హి ‘‘సారమ్భే చే భిక్ఖు వత్థుస్మిం అపరిక్కమనే’’తి ఏవం అనుప్పసఙ్గవసేన ఆగతత్తా వుత్తం. యస్మా వత్థు నామ అత్థి సారమ్భం అపరిక్కమనం, అత్థి అనారమ్భం సపరిక్కమనం, అత్థి సారమ్భం సపరిక్కమనం, అత్థి అనారమ్భం అపరిక్కమనన్తి బహువిధం, తస్మా బహువిధత్తా వత్థు దేసేతబ్బం అనారమ్భం సపరిక్కమనం, నేతరన్తి వుత్తం హోతి. కిమత్థికా పనేత్థ వత్థుదేసనాతి చే? గరుకాపత్తిపఞ్ఞాపనహేతుపరివజ్జనుపాయత్తా. వత్థుఅదేసనా హి గరుకాపత్తిపఞ్ఞాపనహేతుభూతా. గరుకాపత్తిపఞ్ఞాపనం అకతవిఞ్ఞత్తిగిహిపీళాజననం, అత్తదుక్ఖపరదుక్ఖహేతుభూతో చ సారమ్భభావోతి ఏతే వత్థుదేసనాపదేసేన ఉపాయేన పరివజ్జితా హోన్తి. న హి భిక్ఖూ అకప్పియకుటికరణత్థం గిహీనం వా పీళానిమిత్తం, సారమ్భవత్థుకుటికరణత్థం వా వత్థుం దేసేన్తీతి. హోన్తి చేత్థ –

‘‘దుక్కటస్స హి వత్థూనం, మాతికాయ పకాసనా;

గరుకాపత్తిహేతూనం, తేసం ఏవం పకాసితా.

‘‘వత్థుస్స దేసనుపాయేన, గరుకాపత్తిహేతుయో;

వజ్జితా హోన్తి యం తస్మా, సారమ్భాది జహాపిత’’న్తి.

కుటికారసిక్ఖాపదవణ్ణనా నిట్ఠితా.

౭. విహారకారసిక్ఖాపదవణ్ణనా

కిరియామత్తతో సముట్ఠానభావతో అకిరియమేవేతం. తం దేసనాఅకరణవసేన. భిక్ఖూ వా అనభినేయ్యాతి ఏత్థ వా-సద్దో అవధారణత్థోతి వేదితబ్బో. ‘‘ఆయస్మా ఛన్నో చేతియరుక్ఖం ఛేదాపేసీ’’తి (పారా. ౩౬౫) ఆగతత్తా ఇదమ్పి నిదానాపేక్ఖన్తి వేదితబ్బం.

విహారకారసిక్ఖాపదవణ్ణనా నిట్ఠితా.

౮. దుట్ఠదోససిక్ఖాపదవణ్ణనా

‘‘కస్మా మమ వన్దనాదీని…పే… ‘ఘటితేయేవ సీసం ఏతీ’తి వుత్తత్తా అన్తిమవత్థుఅజ్ఝాపన్నకం వన్దితుం న వట్టతీ’’తి వదన్తి, తం న గహేతబ్బం. పరివారావసానే ఉపాలిపఞ్చకే ‘‘కతి ను ఖో, భన్తే, అవన్దియా’’తిఆదినా (పరి. ౪౬౭) వుత్తపాళియం అవుత్తత్తా, ‘‘పచ్ఛా ఉపసమ్పన్నేన పురే ఉపసమ్పన్నో వన్దియో’’తి (పరి. ౪౬౮) వుత్తత్తా చ, తస్మా ఏవ ఇమిస్సం కఙ్ఖావితరణియం ‘‘ఉపసమ్పన్నోతి సఙ్ఖ్యుపగమన’’న్తి వుత్తం. సుత్తాధిప్పాయో పన ఏవం గహేతబ్బో – అవన్దన్తో సామీచిప్పటిక్ఖేపసఙ్ఖాతాయ చోదనాయ చోదేతి నామాతి దస్సనత్థం వుత్తన్తి. తస్మా ఏవ ‘‘ఏత్తావతా చ చోదనా నామ హోతీ’’తి వుత్తం. ఇధ అధిప్పేతం ఆపత్తిఆపజ్జనాకారం దస్సేతుం ‘‘‘కస్మా మమ వన్దనాదీని న కరోసీ’తిఆది వుత్త’’న్తి లిఖితం.

కతూపసమ్పదన్తి యస్స ఉపసమ్పదా రుహతి, తం, పణ్డకాదయో. ఠపనక్ఖేత్తన్తి ఏత్థ సబ్బసఙ్గాహికం, పుగ్గలికఞ్చాతి దువిధం పవారణాఠపనం. తత్థ సబ్బసఙ్గాహికే ‘‘సుణాతు మే, భన్తే, సఙ్ఘో…పే… తేవాచికం పవారే’’తి సు-కారతో యావ రే-కారో. పుగ్గలికఠపనే పన ‘‘సఙ్ఘం, భన్తే, పవారేమి…పే… పస్సన్తో పటీ’’తి సం-కారతో యావ అయం సబ్బపచ్ఛిమో టి-కారో, ఏత్థన్తరే ఏకపదేపి ఠపేన్తేన ఠపితా హోతి. ఉపోసథే పన ఇమినానుసారేన విసేసో వేదితబ్బో ‘‘కరేయ్యా’’తి రే-కారే అనతిక్కమన్తే.

దుట్ఠదోససిక్ఖాపదవణ్ణనా నిట్ఠితా.

౯. అఞ్ఞభాగియసిక్ఖాపదవణ్ణనా

అఞ్ఞభాగో వా అస్స అత్థీతి యథా సువణ్ణస్సేదం సోవణ్ణమిత్యత్ర సువణ్ణవా అనేన సువణ్ణో ఇత్యుచ్చతే. తం పటిమాయ సరీరం, సిలాపుత్తకస్స సరీరన్తి చ నిదస్సనం. ఛగలకస్స ‘‘దబ్బో’’తి దిన్నం నామం ‘‘దేసో’’తి వుచ్చతి. కస్మా? థేరం అనుద్ధంసేతుం థేరస్సాపి అపదిసితబ్బత్తా. అఞ్ఞమ్పి వత్థుం న థేరంయేవ. లిస్సతి సిలిస్సతి వోహారమత్తేనేవన అత్థతో. ఈసకం అల్లీయతీతి లేసోతి అధిప్పాయో. లిససేలఛకోలఅల్లీభావే. తేన వుత్తం ‘‘ఈసకం అల్లీయతీతి లేసో’’తి. యస్మా దేసలేసా అత్థతో నిన్నానాకరణం, తస్మా ‘‘కిఞ్చిదేసం లేసమత్తం ఉపాదాయా’’తి పదం ఉద్ధరిత్వా ‘‘దస లేసా జాతిలేసో’’తిఆది (పారా. ౩౯౪) పదభాజనే వుత్తం.

అట్ఠుప్పత్తివసేనేవ ఆవిభూతన్తి ఏత్థ కిఞ్చ భియ్యో అనియమత్తా. న హి మేత్తియభూమజకానం వియ అఞ్ఞేసం సబ్బేసమ్పి ‘‘ఛగలకమేవేత్థ అఞ్ఞభాగియం అధికరణం హోతి, అఞ్ఞం గోమహింసాదికమ్పి హోతి, న చ మేత్తియభూమజకా వియ సబ్బేపి నామలేసమత్తమేవ ఉపాదియన్తి, అఞ్ఞమ్పి జాతిలేసాదిం ఉపాదియన్తి, తస్మా అనియమత్తా న విభత్తం. కిఞ్చ భియ్యో తథావుత్తే ఛగలకస్సేవ అఞ్ఞభాగియతా సమ్భవతి, న అఞ్ఞస్స, యేన సోవ దస్సితో. లేసో చ నామ లేసోవ, న జాతిఆది, యేన సోవ దస్సితోతి ఏవం మిచ్ఛాగాహప్పసఙ్గతోతి వేదితబ్బం. ఇధ చ…పే… సఞ్ఞినోపీతి ఇమస్మిం సిక్ఖాపదే చ అమూలకసిక్ఖాపదే చాతి అత్థో.

అఞ్ఞభాగియసిక్ఖం యో, నేవ సిక్ఖతి యుత్తితో;

గచ్ఛే వినయవిఞ్ఞూహి, అఞ్ఞభాగియతంవ సో. (వజిర. టీ. పారాజిక ౪౦౮);

అఞ్ఞభాగియసిక్ఖాపదవణ్ణనా నిట్ఠితా.

౧౧. భేదానువత్తకసిక్ఖాపదవణ్ణనా

తిణ్ణం ఉద్ధం కమ్మారహా…పే… కరోతీతి ఏత్థ ‘‘ఇమే చత్తారో’’తి వా ‘‘ఇమఞ్చ ఇమఞ్చా’’తి వా వత్వా కాతుం న వట్టతీతి లిఖితం.

భేదానువత్తకసిక్ఖాపదవణ్ణనా నిట్ఠితా.

౧౨. దుబ్బచసిక్ఖాపదవణ్ణనా

దుక్ఖేన వత్తబ్బో దుబ్బచో. వుచ్చమానో న సహతి.

దుబ్బచసిక్ఖాపదవణ్ణనా నిట్ఠితా.

నిగమనవణ్ణనా

‘‘నామమత్తవసేనా’’తి పాఠో. ‘‘నామగోత్తవసేనా’’తి లిఖితం. ఇదం వుత్తం హోతి – ‘‘అయం కిరియా భిక్ఖూనం కాతుం న వట్టతీ’’తి జానిత్వా సచే ఛాదేతి, ఛన్నావ హోతీతి అత్థో. సభాగమత్తమేవాతి అవేరిసభాగమత్తమేవాతి అధిప్పాయో.

వత్థు చేవ గోత్తఞ్చాతి ఏత్థ వత్థూతి వీతిక్కమనం అసుచిముచ్చనం. గోత్తన్తి గం తాయతీతి గోత్తం, సజాతితో అఞ్ఞత్థ గన్తుం అదత్వా గం బుద్ధిం, వచనఞ్చ తాయతీతి అత్థో. వత్థు చ సజాతిమేవ గచ్ఛతి. సజాతి నామేత్థ అఞ్ఞేహి విసిట్ఠావిసిట్ఠభూతా కిరియా, న కాయసంసగ్గాది. నామఞ్చేవ ఆపత్తి చాతి ఏత్థ ఆపత్తీతి వీతిక్కమేనాపన్నాపత్తియా నామం.

పున ఆగతాగతానం భిక్ఖూనం ఆరోచేన్తేనాతి ఏత్థ ద్విన్నం ఆరోచేన్తేన ‘‘ఆయస్మన్తా ధారేన్తు’’తిణ్ణం వా అతిరేకానం వా ఆరోచేన్తేన ‘‘ఆయస్మన్తో ధారేన్తూ’’తి ఏవం ఆరోచనవిధానం వేదితబ్బం. వత్తభేదఞ్చ రత్తిచ్ఛేదఞ్చ అకత్వాతి ఏత్థ ఠపేత్వా నవకతరం పారివాసికం అవసేసానం అన్తమసో మూలాయపటికస్సనారహాదీనమ్పి అభివాదనాదిసాదియనే, పటిపాటియా నిసీదనే, ఓవదనే, కమ్మికానం గరహణే చాతిఆదీసు వత్తభేదో హోతి. దస్సనసవనవిసయేసు అనారోచనే చ భిక్ఖూహి ఏకచ్ఛన్నే వసనే చ అజానన్తస్సేవ విహారే భిక్ఖూనం ఆగన్త్వా గమనే చాతిఆదీసు రత్తిచ్ఛేదో హోతి. నానాసంవాసకేహి వినయకమ్మాభావతో తేసం అనారోచనే రత్తిచ్ఛేదో న హోతి. ‘‘ద్వే లేడ్డుపాతే అతిక్కమిత్వా’’తి వచనతో అన్తో న వట్టతి. నిక్ఖిత్తవత్తేనేవ హుత్వా విచరన్తేన యస్స సన్తికే పుబ్బే సమాదియిత్వా ఆరోచితం, తస్సాపి సన్తికే పచ్ఛా నిక్ఖిపనకాలే ఆరోచేత్వావ నిక్ఖిపితబ్బం. తస్మా పున సమాదానకాలేపి సో చే తతో గచ్ఛతి, తం దివసం అగన్త్వా దివా ఆరోచేత్వాపి యది ఏవం అతీతదివసం హోతి, ‘‘అరుణే ఉట్ఠితే తస్స సన్తికే ఆరోచేత్వా వత్తం నిక్ఖిపిత్వా విహారం గన్తబ్బన్తి తస్స సన్తికే ఆరోచేత్వా వత్తం నిక్ఖిపితబ్బ’’న్తి వుత్తం. అపిచ ‘‘విహారం గన్త్వా యం సబ్బపఠమం భిక్ఖుం పస్సతి, తస్స ఆరోచేత్వా నిక్ఖిపితబ్బ’’న్తి వుత్తం. సచే రత్తిచ్ఛేదో హోతి, విహారసీమాపరియాపన్నానం సబ్బేసం ఆరోచేతబ్బం సియా. ‘‘తస్స ఆరోచేత్వా’’తి ఇదం పన పుబ్బే అనారోచితం సన్ధాయ వత్తభేదరక్ఖణత్థం వుత్తం. తస్మా ఏవ సమన్తపాసాదికాయం (చూళవ. అట్ఠ. ౯౭) ఏవం వుత్తం ‘‘అఞ్ఞం విహారతో నిక్ఖన్తం వా ఆగన్తుకం వా’’తి.

సుద్ధన్తపరివాసే పన సచే ‘‘మాసమత్తం అసుద్ధోమ్హీ’’తి అగ్గహేసి, పరివసన్తో పున ఊనం వా అధికం వా సన్నిట్ఠానం కరోతి, తత్తకమ్పి పరివసితబ్బమేవ, పరివాసదానకిచ్చం నత్థి. అయఞ్హి సుద్ధన్తపరివాసో నామ ఉద్ధమ్పి ఆరోహతి, హేట్ఠాపి ఓరోహతి. ఇదమస్స లక్ఖణం.

సమోదహిత్వాతి మూలాపత్తిట్ఠానే ఠపేత్వా, పక్ఖిపిత్వాతి అత్థో. అప్పటిచ్ఛన్నా చే అన్తరాపత్తి, మూలాయ పటికస్సనం అకత్వా పుబ్బే గహితపరివాసేనేవ పరివసితబ్బం. యో పన ఆపత్తిం ఆపజ్జిత్వా విబ్భమిత్వా పున ఉపసమ్పన్నో హుత్వాపి పటిచ్ఛాదేతి, యో చ పుబ్బే పటిచ్ఛాదేత్వా పచ్ఛా న పటిచ్ఛాదేతి, యో చ ఉభయత్థ పటిచ్ఛాదేతి, సబ్బేసం పటిచ్ఛన్నదివసవసేన పరివాసో దాతబ్బో. ‘‘పురిమస్మిం ఆపత్తిక్ఖన్ధే వా’’తి చ ‘‘పచ్ఛిమస్మిం ఆపత్తిక్ఖన్ధే వా’’తి (చూళవ. ౧౬౬ ఆదయో) చ పాళియం వుత్తత్తా ద్వే భిక్ఖూ విసుద్ధికం ఆపన్నా హోన్తి, తే సుద్ధికదిట్ఠినో హోన్తి. ఏకో ఛాదేతి, ఏకో న ఛాదేతి. యో ఛాదేతి, సో దుక్కటం దేసాపేతబ్బో. ‘‘ఉభోపి యథాధమ్మం కారాపేతబ్బా’’తి (చూళవ. ౧౮౧) వచనతో యం కఞ్చి ఆపత్తిం ఛాదేత్వా దుక్కటం ఆపజ్జతీతి వేదితబ్బో.

తేసు గతేసు వా అగతేసు వా పురిమనయేనేవ పటిపజ్జితబ్బన్తి ఏత్థ ఊనే గణే చరణం, అనుట్ఠహనం ఏకరత్తమ్పి గణేన విప్పవాసం, సచే రత్తియా ఏకక్ఖణేన సఙ్ఘో వసతి, సచే సో పురే అరుణమేవ కేనచి కరణీయేన గతోతి ఏత్థపి మానత్తేపి ఏవం జాతే. ‘‘అయఞ్చ యస్మా గణస్స ఆరోచేత్వా, భిక్ఖూనఞ్చ అత్థిభావం సల్లక్ఖేత్వావ వసి, తేనస్స ఊనే గణే చరణదోసో వా విప్పవాసో వా న హోతీ’’తి (చూళవ. అట్ఠ. ౯౭) సమన్తపాసాదికాయం వుత్తం. తస్మా తేన ఆరోచితే ముహుత్తమ్పి నిసీదిత్వా గతేపి విప్పవాసో నత్థి. పారివాసికస్స, ఉక్ఖిత్తకస్స చ పకతత్తేన తస్మిం వసనం ఉదకపాతేన వారితం, తస్మా నానూపచారేపి ఏకచ్ఛన్నే న వట్టతి.

ఇదాని పాఠవిచారణా వేదితబ్బా – ‘‘నవ పఠమాపత్తికా చత్తారో యావతతియకా’’తి ఇదం సభావనియమవచనం. తేన వుట్ఠానం అనియమన్తి దస్సేతి. ఏకచ్చాపత్తివుట్ఠానఞ్హి కమ్మతోపి హోతి అకమ్మతోపి, న ఏవం ఆపజ్జనన్తి వుత్తం హోతి. అఞ్ఞతరం వా అఞ్ఞతరం వాతి తేసం ద్విధా భిన్నానమ్పి వుట్ఠానక్కమభేదాభావదీపకవచనం. యావతీహం, తావతీహన్తి ఏత్థ అహపరిచ్ఛేదో అరుణవసేన. ‘‘జాన’’న్తి ఇమినా జాననప్పటిచ్ఛన్నస్స అకామా పరివత్థబ్బన్తి దస్సేతి. తేన భిక్ఖునా అకామా పరివత్థబ్బన్తి తేన భిక్ఖునా వసతా అకామా పరివత్థబ్బం, న పరివత్తితలిఙ్గేనాతి దస్సనత్థం వుత్తం. పరివుత్థపరివాసేనాతి ఆదిమ్హి పరివుత్థపరివాసేనేవ పరివాసతో ఉత్తరి ఇతివారేన ఆదితో భిక్ఖునావ ఛారత్తం, పరివత్తితలిఙ్గేన ఉద్ధమ్పి భిక్ఖుమానత్తాయ పటిపజ్జితబ్బం, న పరివాసే వియ తప్పచ్చయా అచిణ్ణమానత్తో. చిణ్ణమానత్తోవ అబ్భేతబ్బో, న ఇతరో, న పరివాసే వియ మానత్తారహే, పక్ఖమానత్తఞ్చ చరన్తియా భిక్ఖునియా లిఙ్గం పరివత్తాతిక్కమే సతి చిణ్ణమానత్తో భిక్ఖు హోతి, పున భిక్ఖుమానత్తం గహేత్వా చిణ్ణమానత్తోవ భిక్ఖు అబ్భేతబ్బోతి దస్సేతి.

యత్థ సియాతి యస్సం సమానసంవాసకసీమాయమ్పి వీసతిగణో భిక్ఖుసఙ్ఘో అత్థి. ఏకేనపి చే ఊనో వీసతిగణోతి న యుజ్జతి, ఊనో చే. న హి వీసతిగణో, సఙ్ఘో చే ఊనో. తస్మా ‘‘ఏకేనపి చే ఊనో సఙ్ఘో’’తి ఏత్తకమేవ వత్తబ్బన్తి చే? న, చతువగ్గపఞ్చవగ్గదసవగ్గప్పసఙ్గనివారణప్పయోజనతో. తస్మా వీసతివగ్గో భిక్ఖుసఙ్ఘో చే భిక్ఖునా ఏకేనపి ఊనో, నట్ఠో దట్ఠబ్బో. కేచి పన వినయే అప్పకతఞ్ఞునో ‘‘యథా అతిరేకచతువగ్గోపి సఙ్ఘో చతువగ్గకరణీయే కమ్మే ‘చతువగ్గో’తి వుచ్చతి, తథా పఞ్చవగ్గదసవగ్గకరణీయే కమ్మే అతిరేకపఞ్చవగ్గదసవగ్గోపి ‘పఞ్చవగ్గదసవగ్గో’తి వుచ్చతి. తస్మా ఊనోపి చతువగ్గపఞ్చవగ్గదసవగ్గవీసతివగ్గోవా’’తి మఞ్ఞేయ్యుం, తేసం మఞ్ఞనానివారణత్థం ‘‘ఏకేనపి చే ఊనో’’తిఆది వుత్తం. అథ వా వీసతి భిక్ఖుసఙ్ఘో చే, ఠపేత్వా ఏకేనపి చే ఊనో అప్పకతత్తో, తం ఠపేత్వా ఏకేనపి చేతి ఏవమేత్థ అత్థో దట్ఠబ్బో. అయం తత్థ సామీచీతి వచనం యం వుత్తం సబ్బత్థ ‘‘తస్స ఆపత్తియా పరివాసం దేతి, మూలాయ పటికస్సతి, మానత్తం దేతి, అబ్భేతీ’’తి, తస్స ఆవిభావకరణత్థం వుత్తన్తి వేదితబ్బం. తేన తేసు అయం యథావుత్తా సామీచి నియతా ఇచ్ఛితబ్బా, న రాజసిక్ఖాపదాదీసు వియ అనియతా. తత్థ హి కేనచి అన్తరాయేన తం సామీచిమకరోన్తేపి అనాపత్తీతి దీపితం హోతి.

సఙ్ఘాదిసేసవణ్ణనా నిట్ఠితా.

అనియతకణ్డం

౧. పఠమానియతసిక్ఖాపదవణ్ణనా

అనియతే ఆదితోవ ఇదం పకిణ్ణకం. సేయ్యథిదం – ఇదం అనియతకణ్డం నిప్పయోజనం తత్థ అపుబ్బాభావతోతి చే? న, గరుకలహుకభేదభిన్నాపత్తిరోపనారోపనక్కమలక్ఖణదీపనప్పయోజనతో. ఏత్థ హి ‘‘సా చే ఏవం వదేయ్య ‘అయ్యో మయా…పే… సో చ తం పటిజానాతి, ఆపత్తియా కారేతబ్బో’’’తిఆదినా (పారా. ౪౪౬) ఆపత్తియా గరుకాయ, లహుకాయ చ ఆరోపనక్కమలక్ఖణం, ‘‘న కారేతబ్బో’’తి ఇమినా అనారోపనక్కమలక్ఖణఞ్చ దస్సితం. లక్ఖణదీపనతో ఆదిమ్హి, అన్తే వా ఉద్దిసితబ్బన్తి చే? న, అసమ్భవతో. కథం న తావ ఆదిమ్హి సమ్భవతి, యేసమిదం లక్ఖణం, తేసం సిక్ఖాపదానం అదస్సితత్తా. న అన్తే గరుకమిస్సకత్తా. తస్మా గరుకలహుకానం మజ్ఝే ఏవ ఉద్దిసితబ్బతం అరహతి ఉభయమిస్సకత్తా. యా తత్థ పాచిత్తియసఙ్ఖాతా లహుకాపత్తి దస్సితా, సాపి గరుకాతి కథితా. తేనేవాహ ‘‘మేథునధమ్మసన్నిస్సితకిలేససఙ్ఖాతేన రహస్సాదేనా’’తిఆది. తస్మా గరుకానం ఏవ అనన్తరం ఉద్దిట్ఠన్తిపి ఏకే. ఏవం సతి పఠమానియతమేవాలం తావతా లక్ఖణదీపనసిద్ధితో, కిం దుతియేనాతి చే? న, ఓకాసనియమపచ్చయమిచ్ఛాగాహనివారణప్పయోజనతో. ‘‘పటిచ్ఛన్నే ఆసనే అలంకమ్మనియే’’తి ఓకాసనియమతో హి తబ్బిపరీతే ఓకాసే ఇదం లక్ఖణం న వికప్పితన్తి మిచ్ఛాగాహో హోతి. తంనివారణతో దుతియానియతమ్పి సాత్థకమేవాతి అధిప్పాయో. కస్మా? ఓకాసభేదతో, రహోభేదదీపనతో, రహోనిసజ్జస్సాదభేదదీపనతో. ఓకాసనియమభావే చ రహోనిసజ్జస్సాదభేదో జాతో. ద్విన్నం రహోనిసజ్జసిక్ఖాపదానం నానాత్తజాననఞ్చ సియా తథా కాయసంసగ్గభేదదీపనతో. నాలం కమ్మనియేపి హి ఓకాసే అప్పటిచ్ఛన్నే, పటిచ్ఛన్నేపి వా నిసిన్నాయ వాతపానకవాటచ్ఛిద్దాదీహి నిక్ఖన్తకేసాదిగ్గహణేన కాయసంసగ్గో లబ్భతీతి ఏవమాదయోపి నయా విత్థారతో వేదితబ్బా.

తత్రిదం ముఖమత్తనిదస్సనం – ఓకాసభేదతోతి అలంకమ్మనియనాలంకమ్మనియభేదతో. పటిచ్ఛన్నమ్పి హి ఏకచ్చం నాలంకమ్మనియం వాతపానాదినా అన్తరితత్తా, ఉభయప్పటిచ్ఛన్నమ్పి ఏకచ్చం నాలంకమ్మనియం విజానతం అజ్ఝోకాసత్తా. రహోభేదదీపనతోతి ఏత్థ రహభావసామఞ్ఞేపి రహో ద్విధా పటిచ్ఛన్నాపటిచ్ఛన్నభేదతోతి అధిప్పాయో. రహోనిసజ్జస్సాదభేదదీపనతోతి మేథునస్సాదవసేన నిసజ్జా, దుట్ఠుల్లస్సాదవసేన నిసజ్జాతి తాదిసస్స భేదస్స దీపనతోతి అత్థో. ‘‘ఇధ ఆగతనయత్తా భిక్ఖునిపాతిమోక్ఖే ఇదం కణ్డం పరిహీనన్తి వేదితబ్బ’’న్తి వదన్తి. ‘‘అట్ఠుప్పత్తియా తత్థ అనుప్పన్నత్తా’’తి ఏకే, తం అనేకన్తభావదీపనతో అయుత్తం. సబ్బబుద్ధకాలే హి భిక్ఖూనం పఞ్చ, భిక్ఖునీనం చత్తారో చ ఉద్దేసా సన్తి. పాతిమోక్ఖుద్దేసపఞ్ఞత్తియా అసాధారణత్తా తత్థ నిద్దిట్ఠసఙ్ఘాదిసేసపాచిత్తియానన్తి ఏకే. తాసఞ్హి భిక్ఖునీనం ఉబ్భజాణుమణ్డలిక (పాచి. ౬౫౮) -అట్ఠవత్థుక (పాచి. ౬౭౫) -వసేన కాయసంసగ్గవిసేసో పారాజికవత్థు, ‘‘హత్థగ్గహణం వా సాదియేయ్య, కాయం వా తదత్థాయ ఉపసంహరేయ్యా’’తి (పాచి. ౬౭౫) వచనతో సాదియనమ్పి, ‘‘సన్తిట్ఠేయ్య వా’’తి (పాచి. ౬౭౫) వచనతో ఠానమ్పి, ‘‘సఙ్కేతం వా గచ్ఛేయ్యా’’తి (పాచి. ౬౭౫) వచనతో గమనమ్పి, ‘‘ఛన్నం వా అనుపవిసేయ్యా’’తి (పాచి. ౬౭౫) వచనతో పటిచ్ఛన్నట్ఠానప్పవేసోపి హోతి, తథా ‘‘రత్తన్ధకారే అప్పదీపే, పటిచ్ఛన్నే ఓకాసే అజ్ఝోకాసే ఏకేనేకా సన్తిట్ఠేయ్య వా సల్లపేయ్య వా’’తి (పాచి. ౮౩౯) వచనతో దుట్ఠుల్లవాచాపి పాచిత్తియవత్థుకన్తి కత్వా తాసం అఞ్ఞథా అనియతకణ్డస్స అవత్తబ్బతాపత్తితో న వుత్తన్తి తేసం అధిప్పాయో. పకిణ్ణకం.

‘‘దేసనావుట్ఠానగామినీనం ఆపత్తీనం వసేన అలజ్జిఆదయో లజ్జీనం చోదేస్సన్తీ’’తి ఆగతత్తా లజ్జిపగ్గహత్థాయ పతిరూపాయపి ఉపాసికాయ వచనేన అకత్వా భిక్ఖుస్సేవ పటిఞ్ఞాయ కాతబ్బన్తి ఆపత్తియో పన లక్ఖణదస్సనత్థం పఞ్ఞత్తం విత్థారనయమేవ గహేత్వా వత్తుం యుత్తం ‘‘ఇమే ఖో పనాయస్మన్తో ద్వే అనియతా ధమ్మా’’తి (పారా. ౪౪౩) ఉద్దేసదస్సనత్తాతి లిఖితం. సోతస్స రహోతి ఏత్థ రహోతి వచనసామఞ్ఞతో వుత్తం. దుట్ఠుల్లసామఞ్ఞతో దుట్ఠుల్లారోచనప్పటిచ్ఛాదనసిక్ఖాపదేసు పారాజికవచనం వియ. తస్మా ‘‘చక్ఖుస్సేవ పన రహో ‘రహో’తి ఇధ అధిప్పేతో’’తి వుత్తం. కథం పఞ్ఞాయతీతి చే? ‘‘మాతుగామో నామ…పే… అన్తమసో తదహుజాతాపి దారికా’’తి (పారా. ౪౪౫) వుత్తత్తా దుట్ఠుల్లోభాసనం ఇధ నాధిప్పేతన్తి దీపితమేవాతి. అన్తోద్వాదసహత్థేపీతి పి-సద్దేన అపిహితకవాటస్స గబ్భస్స ద్వారే నిసిన్నోపీతి అత్థో. అచేలకవగ్గే రహోపటిచ్ఛన్నాసనసిక్ఖాపదే (పాచి. ౨౮౮) ‘‘యో కోచి విఞ్ఞూ పురిసో దుతియో హోతీ’’తి ఇమస్స అనురూపతో ‘‘ఇత్థీనం పన సతమ్పి అనాపత్తిం న కరోతియేవా’’తి వుత్తం. ‘‘అలంకమ్మనియేతి సక్కా హోతి మేథునం ధమ్మం పటిసేవితు’’న్తి (పారా. ౪౪౫) విభఙ్గే వచనతో రహోనిసజ్జస్సాదో చేత్థ మేథునధమ్మసన్నిస్సితకిలేసో, న దుతియే వియ దుట్ఠుల్లవాచస్సాదకిలేసో. తస్మా చ పఞ్ఞాయతి సోతస్స రహో నాధిప్పేతోతి.

తిణ్ణం ధమ్మానం అఞ్ఞతరేన వదేయ్యాతి రహోనిసజ్జసిక్ఖాపదవసేన నిసిన్నస్స తస్సానుసారేన పాచిత్తియమేవ అవత్వా పారాజికసఙ్ఘాదిసేసాయపి ఆపత్తియా భేదదస్సనత్థం వుత్తం. పున ఆపత్తిప్పటిజాననం అవత్వా కస్మా ‘‘నిసజ్జం భిక్ఖు పటిజానమానో’’తి వత్థుప్పటిజాననం వుత్తన్తి? వుచ్చతే – ఆపత్తియా చోదితే వినయధరేన ‘‘కిస్మిం వత్థుస్మి’’న్తి పుచ్ఛితే చుదితకేన ‘‘ఇమస్మిం వత్థుస్మి’’న్తి వుత్తే వినయధరేన ‘‘ఈదిసం నామ అకాసీ’’తి పుచ్ఛితే సో వత్థుం పటిజానమానోవ కారేతబ్బోతి దస్సనత్థం ‘‘నిసజ్జం భిక్ఖు పటిజానమానో’’తి వుత్తం. యది ఏవం నిసజ్జం పటిజానమానోపి ఆపత్తియావ కారేతబ్బోతి? అనురూపమేవ. ఏవం పన గహేతబ్బం – తిణ్ణమ్పి ఆపత్తీనం వత్థూని అగ్గహేత్వా ఇధ సిక్ఖాపదవసేన నిసజ్జమేవ వుత్తం. తస్మిం గహితేపి హి ఆపత్తి గహితావ హోతీతి. యేన వా సాతి ఏత్థ వా-సద్దో ‘‘తేన సో భిక్ఖు కారేతబ్బో వా’’తి యోజేతబ్బో. సో చ వికప్పత్థో. తస్మా ‘‘కారేతబ్బో వా పటిజానమానో, న వా కారేతబ్బో అప్పటిజానమానో’’తి అత్థో. తేన వుత్తం ‘‘పటిజానమానో వా’’తిఆది. రహోనిసజ్జసిక్ఖాపదవసేన నిసజ్జపచ్చయా ఆపత్తియా వుత్తత్తా సేసేసుపి సేససిక్ఖాపదవసేన ఆపత్తి గహేతబ్బా. ‘‘సముట్ఠానాదీని పఠమపారాజికసదిసానేవా’’తి వుత్తత్తా ఇధ దుట్ఠుల్లోభాసనస్స అనధిప్పేతభావో వేదితబ్బో.

పఠమానియతసిక్ఖాపదవణ్ణనా నిట్ఠితా.

౨. దుతియానియతసిక్ఖాపదవణ్ణనా

సఙ్ఘాదిసేసేన వాతి కాయసంసగ్గదుట్ఠుల్లోభాసనేన. తస్మా ఏవం కాయసంసగ్గవారో పాళియమ్పి వుత్తో. అనన్ధో అబధిరోతి అనన్ధో కాయసంసగ్గం పస్సతి, అబధిరో దుట్ఠుల్లం సుణాతి, తస్మా ఏవ అదిన్నాదానసదిసానేవాతి వుత్త’’న్తి లిఖితం. ఏత్థ చ కాయవాచాచిత్తతో సముట్ఠానం కథన్తి చే? కాయసంసగ్గఞ్హి సమాపజ్జన్తో దుట్ఠుల్లమ్పి భణతి, దుట్ఠుల్లం భణన్తో నిసీదతి చాతి సమ్భవతి, దుట్ఠుల్లమేవ వా సన్ధాయ వుత్తం. తఞ్హి అదిన్నాదానసముట్ఠానన్తి.

యో దేసనం సబ్బవిదూపమోవ;

నానానయాకారవిచిత్తభేదం;

ఞాతుం ఉపాయాన మనో సతిమా;

తం లాభహేతుం న కరోతి పుఞ్ఞన్తి.

దుతియానియతసిక్ఖాపదవణ్ణనా నిట్ఠితా.

అనియతవణ్ణనా నిట్ఠితా.

నిస్సగ్గియకణ్డం

౧. చీవరవగ్గో

౧. కథినసిక్ఖాపదవణ్ణనా

నిస్సగ్గియకణ్డే తిణ్ణం కథినసిక్ఖాపదానం, వస్సికసాటికఅచ్చేకచీవరసాసఙ్కసిక్ఖాపదానఞ్చ ఏకదేసనాయ తథాకిణ్ణాపత్తిక్ఖన్ధావ వేదితబ్బా –

కథినం యస్స చత్తారో, సహజా సమయద్వయం;

ఛన్నం సిక్ఖాపదానఞ్చ, ఏకదేసవినిచ్ఛయో.

తత్థ కథినన్తి ‘‘సఙ్ఘస్స అనుమోదనాయ, గణస్స అనుమోదనాయ, పుగ్గలస్స అత్థారా సఙ్ఘస్స అత్థతం హోతి కథిన’’న్తి (పరి. ౪౧౪) వచనతో తేసంయేవ అనుమోదనాదిధమ్మానం సఙ్గహో కథినం నామ. యథాహ ‘‘కథినం జానితబ్బన్తి తేసఞ్ఞేవ ధమ్మానం సఙ్గహో సమవాయో నామం నామకమ్మ’’న్తిఆది (పరి. ౪౧౨). తస్మా కథినన్తి ఇదం బహూసు ధమ్మేసు నామమత్తం, న పరమత్థతో ఏకో ధమ్మో. కో పనస్స అత్థారోతి? తదేకదేసోవ ఖీరస్స ధారా వియ. యథా చాహ ‘‘అత్థారో ఏకేన ధమ్మేన సఙ్గహితో వచీభేదేనా’’తి. సహజా నామ అట్ఠ మాతికా, ద్వే పలిబోధా, పఞ్చానిసంసాతి ఇమే పన్నరస ధమ్మా. సమయద్వయం నామ కథినత్థారసమయో, చీవరసమయో చాతి. తత్థ కథినత్థారసమయో వస్సానస్స పచ్ఛిమో మాసో. చీవరసమయో నామ అనత్థతే కథినే అయం కత్తికమాసో, అత్థతే చత్తారో హేమన్తికా చాతి పఞ్చ మాసా.

తత్థ అట్ఠ మాతికా నామ పక్కమనన్తికాదయో. తా సబ్బాపి అత్థారేన ఏకతో ఉప్పజ్జన్తి నామ. తబ్భావభావితాయ అత్థారే సతి ఉద్ధారో సమ్భవతి. తత్థ కథినత్థారేన ఏకుప్పాదా ఏకనిరోధా అన్తరుబ్భారో సహుబ్భారో, అవసేసా కథినుబ్భారా ఏకుప్పాదా, నానానిరోధా చ. తత్థ ఏకనిరోధాతి అత్థారేన సహ నిరోధా, అన్తరుబ్భారసహుబ్భారానం ఉద్ధారాభావో ఏకక్ఖణే హోతీతి అత్థో. సేసా నానా నిరుజ్ఝన్తి నామ. తేసు హి ఉద్ధారభావం పత్తేసుపి అత్థారో తిట్ఠతి ఏవాతి అట్ఠకథాయం అత్థవిభావనా. సచే అత్థతే కథినే భిక్ఖుస్మిం సాపేక్ఖే తమ్హా ఆవాసా పక్కమన్తే సఙ్ఘో అన్తరుబ్భారం కరోతి, తస్స భిక్ఖునో పఠమమేవ మూలావాసే నిట్ఠితచీవరపలిబోధాభావేపి సతి అన్తరుబ్భారే పలిబోధో ఛిజ్జతి సతిపి సాపేక్ఖతాయ సఉస్సాహత్తా. ఇమినా పరియాయేన పక్కమనన్తికో కథినుద్ధారో అత్థారేన ఏకుప్పాదో నానానిరోధో హోతి. తథా అన్తరుబ్భారే సతి సుణన్తస్సాపి యావ చీవరనిట్ఠానం న గచ్ఛతి, తావ పరిహారసమ్భవతో నిట్ఠానన్తికో. యావ సన్నిట్ఠానం న గచ్ఛతి, తావ పరిహారసమ్భవతో సన్నిట్ఠానన్తికో. యావ న నస్సతి, తావ పరిహారసమ్భవతో నాసనన్తికో. యావ న సుణాతి, తావ పరిహారసమ్భవతో సవనన్తికో. యావ చీవరాసా న ఛిజ్జతి, తావ పరిహారసమ్భవతో ఆసావచ్ఛేదికో. యావ సీమం నాతిక్కమతి, తావ పరిహారసమ్భవతో సీమాతిక్కన్తికో. అత్థారేన ఏకుప్పాదో నానానిరోధో హోతీతి వేదితబ్బో.

తత్థ అన్తరుబ్భారసహుబ్భారా ద్వే అన్తోసీమాయం ఏవ సమ్భవన్తి, న బహిసీమాయం. పక్కమనసవనసీమాతిక్కన్తికా బహిసీమాయమేవ సమ్భవన్తి, న అన్తోసీమాయం. నిట్ఠానసఅఆట్ఠానాసావచ్ఛేదికా అన్తోసీమాయఞ్చేవ బహిసీమాయఞ్చ. అన్తరుబ్భారో సఙ్ఘాయత్తో, పక్కమననిట్ఠానసన్నిట్ఠానసీమాతిక్కన్తికా పుగ్గలాధీనా, సేసా తదుభయవిపరీతా.

తత్థ ‘‘నిట్ఠితచీవరస్మి’’న్తి ఇమినా చీవరపలిబోధాభావమేవ దీపేతి. న ఆవాసపలిబోధాభావం. ‘‘ఉబ్భతస్మిం కథినే’’తి ఇమినా ఉభయపలిబోధాభావం దీపేతి, తస్మా ఉభయపలిబోధాభావదీపనత్థం తదేవ వత్తబ్బన్తి చే? న, విసేసత్తా. కథం? కామఞ్చేతం తస్మా ‘‘ఉబ్భతస్మిం కథినే’’తి కేసఞ్చి కథినుద్ధారానం నానానిరోధత్తా, సఙ్ఘపుగ్గలాధీనానధీనత్తా చ అన్తోబహిఉభయసీమాసు నియమానియమతో చ ఉబ్భతస్మిం కథినే సఙ్ఘస్స, న పుగ్గలస్స ఉబ్భతం హోతి, తథాపి ‘‘ఉబ్భతస్మిం కథినే’’తి ఇదం సామఞ్ఞవచనం. తస్మా ‘‘నిట్ఠితచీవరస్మి’’న్తి ఇమినా నియమేతి.

కిం వుత్తం హోతి – సఙ్ఘస్స అన్తరుబ్భారేన ఉబ్భతస్మిం కథినే అచ్ఛిన్నచీవరపలిబోధో బహిసీమాగతో పచ్ఛా గన్త్వా అత్తనో సీమాగతో అనిట్ఠితచీవరో ఆనిసంసం లభతి ఏవాతి కత్వా ‘‘నిట్ఠితచీవరస్మి’’న్తి వుత్తన్తి వేదితబ్బం. తత్థ ఆవాసపలిబోధో నామ వసతి వా తస్మిం ఆవాసే, సాపేక్ఖో వా పక్కమతి. చీవరపలిబోధో నామ చీవరం అకతం విప్పకతం, చీవరాసానుపచ్ఛిన్నా, తబ్బిపరీతేన అపలిబోధో వేదితబ్బో. తత్థ అనత్థతకథినానం చీవరకాలసమయే నియమతో చత్తారో ఆనిసంసా లబ్భన్తి, అసమాదానచారో అనియమతో. తేన సాసఙ్కసిక్ఖాపదం వుత్తం. కథం చత్తారో నియతాతి చే? ‘‘చీవరకాలసమయో నామ అనత్థతే కథినే వస్సానస్స పచ్ఛిమో మాసో’’తి (పారా. ౬౪౯) వచనతో అనత్థతకథినానం తస్మిం మాసే యావదత్థచీవరం సిద్ధం, తథా తతియకథినసిక్ఖాపదే (పారా. ౪౯౭ ఆదయో) అకాలచీవరం నామ పిట్ఠిసమయతో పట్ఠాయ తం పటిగ్గహేత్వా సఙ్ఘతో లభితబ్బం చే, యావ చీవరకాలసమయం నిక్ఖిపిత్వా భాజేత్వా గహేతబ్బం. పుగ్గలికం చే, వస్సానస్స ఛట్ఠపక్ఖస్స పఞ్చమితో పట్ఠాయ యావ చీవరకాలసమయం అనధిట్ఠితం అవికప్పితం వట్టతి అచ్చేకచీవరసిక్ఖాపదేన అనుఞ్ఞాతత్తా, న తతో పరం. తదా ఉప్పన్నచీవరస్స పటిసిద్ధత్తా పఠమకథినేన. తత్థ అట్ఠకథాయం వుత్తనయో సఙ్ఘికం సన్ధాయ, తథా పోరాణగణ్ఠిపదే చాతి వేదితబ్బం.

పఠమకథినే (పారా. ౪౫౯ ఆదయో) పఠమపఞ్ఞత్తియా, అవిసేసేన వా ఏకాదసమే దివసే ఆపత్తి. వస్సానస్స హి అన్తోనివారణత్థం అట్ఠకథాయ ‘‘నిట్ఠితచీవరస్మిం భిక్ఖునా ఉబ్భతస్మిం కథినే’’తి (పారా. ౪౬౨ ఆదయో) వుత్తం. ఏసేవ నయో దుతియే, తతియే చ. తేన చీవరకాలతో పురే వా అన్తో వా ఉప్పన్నం చీవరకాలతో ఉద్ధం ఏకదివసమ్పి పరిహారం న లభతి. యది లభేయ్య, అచ్చేకచీవరసిక్ఖాపదవిరోధో. ‘‘యావ చీవరకాలసమయం నిక్ఖిపితబ్బం, తతో చే ఉత్తరి నిక్ఖిపేయ్య, నిస్సగ్గియ’’న్తి (పారా. ౬౪౮) హి తత్థ వుత్తం. వస్సావాసికభావేన సఙ్ఘతో లద్ధం వుట్ఠవస్సత్తా అత్తనో సన్తకభూతం అచ్చేకచీవరం చీవరకాలసమయం అతిక్కామయతో ఏవ ఆపత్తి, న అచ్చేకచీవరకాలం అతిక్కామయతో ఆపత్తీతి. ‘‘అనత్థతే కథినే ఏకాదసమాసే ఉప్పన్న’’న్తి (పారా. ౫౦౦) వచనతో యో చ తత్థ చీవరుప్పాదో, సో చ నేసం భవిస్సతీతి సిద్ధం, అనామన్తచారగణభోజనసిక్ఖాపదే ‘‘అఞ్ఞత్ర సమయా’’తి (పాచి. ౨౨౨ ఆదయో) వుత్తత్తా సేసద్వయం సిద్ధమేవ. తస్మా ‘‘కాలేపి ఆదిస్స దిన్నం, ఏతం అకాలచీవర’’న్తి (పారా. ౫౦౦) వచనతో ఆదిస్స దిన్నచీవరం పరిహారం న లభతి.

అపరకత్తికాయమేవ వా ఉబ్భతస్మిం కథినే లభతి, ఏవం ‘‘ఉబ్భతస్మిం కథినే’’తి వుత్తత్తాతి చే? న వత్తబ్బం. ఛ ఠానాని హి సాపేక్ఖతాయ వుత్తాని. దుట్ఠదోసద్వయే అధికరణచతుత్థం, పఠమానియతే సోతస్స రహో, తతియకథినే ఆదిస్స దిన్నం చీవరం, అచ్చేకచీవరసిక్ఖాపదే ‘‘సఞ్ఞాణం కత్వా నిక్ఖిపితబ్బ’’న్తి పదం, దుట్ఠుల్లారోచనప్పటిచ్ఛాదనద్వయే అధికరణం, పారాజికవచనఞ్చ, తీసు కథినసిక్ఖాపదేసు ‘‘అట్ఠన్నం మాతికానం అఞ్ఞతరాయా’’తి వచనన్తి. తత్థ ఆదిస్స దిన్నం చీవరం సఙ్ఘికం భాజితబ్బచీవరం సన్ధాయ వుత్తం, న పుగ్గలికం. సఞ్ఞాణం కత్వా నిక్ఖిపితబ్బన్తి వస్సావాసికచీవరం సన్ధాయ వుత్తం. అవుట్ఠవస్సేన పచ్ఛా దాతబ్బత్తా సఞ్ఞాణం కాతబ్బం, న ఞాతిప్పవారితతో లద్ధం పుగ్గలికం సన్ధాయ. తస్మా దువిధం అచ్చేకచీవరం సఙ్ఘే నిన్నం, పుగ్గలే నిన్నఞ్చాతి సిద్ధం. తత్థ సఙ్ఘే పరిణతం అచ్చేకచీవరం వస్సూపనాయికదివసతో పట్ఠాయ, పిట్ఠిసమయతో పట్ఠాయ వా యావ పవారణా నిక్ఖిపితుం వట్టతి ఏవ సఙ్ఘికత్తా, పుగ్గలికమ్పి ‘‘వస్సంవుట్ఠకాలే గణ్హథా’’తి దిన్నత్తా. తాదిసఞ్హి యావ వస్సంవుట్ఠో న హోతి, తావ తస్సేవ దాయకస్స సన్తకం హోతి. ఏత్తకో విసేసహేతు.

‘‘అనచ్చేకచీవరే అనచ్చేకచీవరసఞ్ఞీ చీవరకాలసమయం అతిక్కామేతి, అనాపత్తీ’’తి వచనతో అచ్చేకచీవరకస్సేవ సో అపరాధో. యేన ‘‘విరోధో’’తి వచనం దస్సేయ్యాతి న వినయే విసేసహేతు పరియేసితబ్బో. బుద్ధవిసయత్తా పమాణన్తి చే? న, యది ఏవం ఏత్థ అత్తనో సన్తకభూతమ్పి అచ్చేకచీవరం సఞ్ఞాణం కత్వా నిక్ఖిపితబ్బమేవ, న అధిట్ఠాతబ్బం న వికప్పేతబ్బం న విస్సజ్జేతబ్బం. తతో ‘‘అనాపత్తి, అన్తోసమయే అధిట్ఠేతి వికప్పేతి విస్సజ్జేతీ’’తిఆదివచనవిరోధో (పారా. ౬౫౧) అధివాసేతబ్బో సియా. తథా ‘‘వస్సానస్స పచ్ఛిమే మాసే కథినుద్ధారే కతే తస్మిం మాసే అత్థతే కథినే కథినుద్ధారదివసం అతిక్కామేతి, నిస్సగ్గియం హోతీ’’తి వచనతో నిస్సగ్గియం హోతీతి అయమ్పి అత్థవిరోధో అధివాసేతబ్బో సియా. తస్మిఞ్చ ‘‘అనచ్చేకచీవరే అనాపత్తీ’’తి వుత్తం, తఞ్చ అనధిట్ఠితం అవికప్పితమేవాతి ఏత్తకో విసేసహేతు. అతిరేకచీవరఞ్చేతం పఠమసిక్ఖాపదేనాపత్తి, ఇతరం చే అనాపత్తియేవాతి ఇమస్స అత్థస్స అయం భగవతో విసేసహేతు. తథా అతిరేకదసాహానాగతాయేవ కత్తికపుణ్ణమాయ సఙ్ఘస్స వస్సావాసికత్థం అచ్చేకచీవరం వియ దదమానం న గహేతబ్బం, దసాహానాగతాయ ఏవ గహేతబ్బన్తి ఏత్తకో విసేసహేతు. తతో అట్ఠకథానయవిరోధో చ అధివాసేతబ్బో సియా. తత్థ ‘‘అధిట్ఠితతో పట్ఠాయ ఉప్పన్నం అచ్చేకచీవరం న హోతీ’’తి వత్వా అఞ్ఞథా నయో దస్సితో. పోరాణగణ్ఠిపదే సో చ నయో సఙ్ఘికం ఉపాదాయ వుత్తత్తా న విరుజ్ఝతీతి నేవ సో చ పటిక్ఖిత్తో. యథా అనచ్చేకచీవరం ఛట్ఠితో పట్ఠాయ ఉప్పన్నం అతిరేకదసాహానాగతాయపి పటిగ్గహేతబ్బం, పటిగ్గహేత్వా చీవరకాలసమయం అతిక్కామయతోపి అనాపత్తీతి అయమ్పి నయో అధివాసేతబ్బో సియా. తతో పఠమకథినవిరోధో. దసాహానాగతాయ ఏవ పటిగ్గహేతబ్బం, పటిగ్గహేత్వా చీవరకాలసమయం అతిక్కామయతో అనాపత్తీతి చే, తం ద్వే దసాహే లభతీతి ఏత్తకో విసేసహేతు.

అన్తరా అనాపత్తిక్ఖేత్తచీవరకాలప్పవిట్ఠత్తా అధిట్ఠహిత్వా పచ్చుద్ధటం వియ తం పునపి దసాహే లభతీతి చే? న, కాలప్పవేసో అధిట్ఠానం వియ హోతీతి చే? న, ‘‘వస్సికసాటికం వస్సానం చాతుమాసం అధిట్ఠాతుం, తతో పరం వికప్పేతు’’న్తి వచనవిరోధం కత్వా, తతో పరం దసాహం అవికప్పేన్తస్సాపి అనాపత్తి సియా. అపిచ యం వుత్తం అట్ఠకథాయం ‘‘వస్సికసాటికా అన్తోవస్సే లద్ధా చేవ నిట్ఠితా చ, అన్తోదసాహే అధిట్ఠాతబ్బా, దసాహాతిక్కమే నిట్ఠితా, తదహేవ అధిట్ఠాతబ్బా, దసాహే అప్పహోన్తే చీవరకాలం నాతిక్కామేతబ్బా’’తి (పారా. అట్ఠ. ౨.౬౩౦). తేన ఆపత్తితో న ముచ్చేయ్య. కాలప్పవేసో హి అధిట్ఠానపరియాయో న జాతోతి. ఏత్తావతా యథావుత్తో అత్థవికప్పో పాళినయేనేవ పతిట్ఠాపితో హోతి.

అపిచేత్థ యం వుత్తం అట్ఠకథాయం ‘‘దసాహే అప్పహోన్తే చీవరకాలం నాతిక్కామేతబ్బా’’తి, తత్థపి చీవరకాలే ఉప్పన్నం, దసాహే అప్పహోన్తే చస్స కరణం నత్థి, తం అచ్చేకచీవరం అకాలచీవరమివ చీవరకాలం నాతిక్కామేతబ్బన్తి సిద్ధమేతం. పాళితో చ తఞ్చే అన్తోకాలే ఉప్పజ్జతి, దసాహే అప్పహోన్తేపి ఉప్పజ్జతి, ఏవం ఉప్పన్నం అచ్చేకచీవరం అచ్చేకచీవరమేవ న హోతి. న హి తం కాలవిసేసవసేన అచ్చేకచీవరసఙ్ఖం గచ్ఛతి. వుత్తఞ్హేతం ‘‘అచ్చేకచీవరం నామ సేనాయ వా గన్తుకామో హోతి, పవాసం వా గన్తుకామో హోతి, గిలానో వా హోతి, గబ్భినీ వా హోతి, అస్సద్ధస్స వా సద్ధా ఉప్పన్నా హోతి…పే… ‘వస్సావాసికం దస్సామీ’తి ఏవం ఆరోచితం, ఏతం అచ్చేకచీవరం నామా’’తి (పారా. ౬౪౯). తస్మా యథా తం చీవరం నాతిక్కామేతబ్బం, తథా అనచ్చేకచీవరమ్పీతి సిద్ధం హోతి. తేన వుత్తం అట్ఠకథాయం ‘‘దసాహే అప్పహోన్తే చీవరకాలం నాతిక్కామేతబ్బా’’తి. అపిచ యది ఏవం తం అచ్చేకచీవరసిక్ఖాపదమేవ అచ్చేకచీవరం చీవరకాలం నాతిక్కామేతబ్బన్తి ఇమస్స పన అత్థవిసేసస్స దస్సనత్థం భగవతా పఞ్ఞత్తం.

మహాఅట్ఠకథాయం పన తం ఏవం వుత్తం – కామఞ్చేదం ‘‘దసాహపరమం అతిరేకచీవరం ధారేతబ్బ’’న్తి ఇమినా సిద్ధం, అట్ఠుప్పత్తివసేన పన అపుబ్బం వియ అత్థం దస్సేత్వా సిక్ఖాపదం ఠపితన్తి అత్థవిసేసదీపనపయోజనతో. తస్మా తం తస్స అత్థవిసేసదస్సనత్థం వుత్తన్తి సిద్ధమేవ. తస్మాపి వేదితబ్బమేవ యం కిఞ్చి చీవరం చీవరకాలసమయం నాతిక్కామేతబ్బన్తి. అపిచ యం వుత్తం అట్ఠకథాయం ‘‘ఛట్ఠితో పట్ఠాయ పన ఉప్పన్నం అనచ్చేకచీవరమ్పి పచ్చుద్ధారేత్వా ఠపితచీవరమ్పి ఏతం పరిహారం లభతీ’’తి (పారా. అట్ఠ. ౨.౬౪౬-౬౪౯). తేన ‘‘అనచ్చేకచీవరే అనచ్చేకచీవరసఞ్ఞీ చీవరకాలసమయం అతిక్కామేతి, అనాపత్తీ’’తి (పారా. ౬౫౦) ఇమినాపి అనచ్చేకచీవరస్సాపి అచ్చేకచీవరపరిహారలాభం దీపేతీతి.

ఏత్తావతా యథావుత్తో దుతియో అత్థవికప్పో పాళినయేన, అట్ఠకథానయేన చ పతిట్ఠాపితో హోతి. ఏవం తావ పకిణ్ణకాయ అధికథా పరతో పాఠతో విత్థారితా హోతీతి అపకిణ్ణకం.

చీవరపలిబోధో, ఆవాసపలిబోధో చాతి ద్వే పలిబోధా. తేసు ఏకపలిబోధేపి సతి అనామన్తచారాదిఆనిసంసం లభతి, తం ఇధ నత్థీతి దస్సేతుం ‘‘నిట్ఠితచీవరస్మిం భిక్ఖునా ఉబ్భతస్మిం కథినే’’తి వుత్తం. తస్మా ఏవ ‘‘అత్థతకథినస్స హి భిక్ఖునో’’తిఆది వుత్తం. కథినత్థారారహస్సాతి ఏత్థ ‘‘అట్ఠహి అఙ్గేహి సమన్నాగతో పుగ్గలో భబ్బో కథినం అత్థరితుం – పుబ్బకరణం జానాతి, పచ్చుద్ధారం జానాతి, అధిట్ఠానం జానాతి, అత్థారం జానాతి, మాతికం జానాతి, పలిబోధం జానాతి, ఉద్ధారం జానాతి, ఆనిసంసం జానాతీ’’తి (పరి. ౪౦౯) వచనతో ఇమేహి అట్ఠహి అఙ్గేహి సమన్నాగతో పుగ్గలో కథినత్థారారహో నామ. పుబ్బకరణం నామ ధోవనవిచారణచ్ఛేదనసిబ్బనరజనకప్పకరణం.

‘‘చీవరం నామ ఖోమ’’న్తిఆదినా పాళివసేన జాతిఞ్చ పమాణఞ్చ దస్సేత్వా ఇదాని అతిరేకచీవరం దస్సేతుం ‘‘యం పన వుత్తం అధిట్ఠితవికప్పితేసూ’’తిఆది వుత్తం. ఠపితట్ఠానం సల్లక్ఖేత్వా’’తి వుత్తేపి యస్మిం ఠానే యం ఠపితం, తస్మిం తం పచ్ఛా హోతు వా, మా వా, అధిట్ఠానం రుహతేవ. పురే పచ్ఛా ఠపనట్ఠానం న పమాణం.

అన్తిమవత్థుం అజ్ఝాపన్నస్స భిక్ఖుభావపరిచ్చాగవసేన సేతవత్థనివాసనం వా కాసావచజనం వా హీనాయావత్తనం.

ఏకాదసమే అరుణుగ్గమనేతి అన్తిమం ఠపేత్వా తతో పురిమతరస్మిన్తి అత్థో వేదితబ్బో. తత్థ అన్తిమం నామ అపరకత్తికాయ పఠమారుణుగ్గమనం. తఞ్హి కాలత్తా నిస్సగ్గియం న కరోతి. ఇధ ‘‘నిట్ఠితచీవరస్మిం భిక్ఖునా’’తి కరణవచనం నిదానానపేక్ఖం నిదానే కరణాభావతో. తస్మా ఏవ ‘‘దసాహపరమ’’న్తి అయమేత్థ అనుపఞ్ఞత్తీతి వుత్తం. ‘‘అనుజానామి, భిక్ఖవే, తిచీవరం అధిట్ఠాతుం న వికప్పేతు’’న్తిఆది (మహావ. ౩౫౮) వచనతో చ ఇధ ‘‘వికప్పేతీ’’తి అవిసేసేన వుత్తవచనం విరుద్ధం వియ దిస్సతి, న చ విరుద్ధం తథాగతా భాసన్తి, తస్మా ఏవమస్స అత్థో వేదితబ్బో – తిచీవరం తిచీవరసఙ్ఖేపేన పరిహారతో అధిట్ఠాతుమేవ అనుజానామి, న వికప్పేతుం. వస్సికసాటికం పన చతుమాసతో పరం వికప్పేతుమేవ, న అధిట్ఠాతున్తి. ఏవఞ్చ పన సతి యో తిచీవరే ఏకేన చీవరేన విప్పవసితుకామో హోతి, తస్స తిచీవరాధిట్ఠానం పచ్చుద్ధరిత్వా విప్పవాససుఖత్థం వికప్పనాయ ఓకాసో దిన్నో హోతి, దసాహాతిక్కమే చ అనాపత్తీతి. ఏతేన ఉపాయేన సబ్బత్థ వికప్పనాయ అపటిసిద్ధభావో వేదితబ్బోతి లిఖితం.

ఇమస్స పన సిక్ఖాపదస్స అయం సఙ్ఖేపవినిచ్ఛయో – అనత్థతే కథినే హేమన్తానం పఠమదివసతో పట్ఠాయ, అత్థతే కథినే గిమ్హానం పఠమదివసతో పట్ఠాయ ఉప్పన్నచీవరం సన్ధాయ ‘‘నిట్ఠితచీవరస్మి’’న్తిఆది వుత్తం. ఏత్థాహ – ‘‘రజకేహి ధోవాపేత్వా సేతకం కారాపేన్తస్సాపి అధిట్ఠానం అధిట్ఠానమేవా’’తి (పారా. అట్ఠ. ౨.౪౬౫) వచనతో అరజితేపి అధిట్ఠానం రుహతీతి. తేన సూచికమ్మం కత్వా రజిత్వా కప్పబిన్దుం దత్వా అధిట్ఠాతబ్బన్తి నియమో కాతబ్బో, న కాతబ్బోతి? కత్తబ్బోవ. పత్తో వియ అధిట్ఠితో యథా పున సేతభావం వా తమ్బభావం వా పత్తో అధిట్ఠానం న విజహతి, న చ పన తాదిసో యం అధిట్ఠానం ఉపగచ్ఛతి, ఏవమేతం దట్ఠబ్బన్తి. ‘‘స్వే కథినం ఉద్ధరిస్సతీ’’తి లద్ధచీవరం సచే అజ్జేవ న అధిట్ఠాతి, అరుణుగ్గమనే ఏవ నిస్సగ్గియం హోతి. కస్మా? ‘‘నిట్ఠితచీవరస్మి’’న్తిఆదినా (పారా. ౪౬౨-౪౬౩;) సిక్ఖాపదస్స వుత్తత్తా. కథినబ్భన్తరే దసాహతో ఉత్తరిపి పరిహారం లభతి, కథినతో పన పచ్ఛా ఏకదివసమ్పి న లభతి. యథా కిం – యథా అత్థతకథినో సఙ్ఘో తిచీవరం అత్థతదివసతో పట్ఠాయ యావ ఉబ్భారా ఆనిసంసం లభతి, న తతో పరం, ఏవం అత్థతదివసతో పట్ఠాయ యావ ఉబ్భారా లభతి, ఉద్ధతే పన కథినే ఏకదివసమ్పి న లభతి. ఏత్థాహ – ఉబ్భతదివసతో పట్ఠాయ పున దసాహం లభతీతి? న, కస్మా? ‘‘అనుజానామి, భిక్ఖవే, దసాహపరమం అతిరేకచీవరం ధారేతు’’న్తి వచనతో. కథినబ్భన్తరేపి ఏకాదసే అరుణుగ్గమనే నిస్సగ్గియన్తి ఆపన్నం. తం పన అతిప్పసఙ్గం నివారేతుం ‘‘నిట్ఠితచీవరస్మి’’న్తిఆది వుత్తం, న కథినదివసాని అదివసానీతి దీపనత్థం. అయమత్థో తత్థ తత్థ ఆవిభవిస్సతి. అథ వా వస్సికసాటికా అనతిరిత్తప్పమాణా నామం గహేత్వా వుత్తనయేనేవ చత్తారో వస్సికే మాసే అధిట్ఠాతబ్బా, తతో పరం పచ్చుద్ధరిత్వా వికప్పేతబ్బాతి వుత్తం. ఏత్థ ‘‘పచ్చుద్ధరిత్వా’’తి వచనే ఉపోసథదివసే ఏవ పచ్చుద్ధరిత్వా వికప్పేత్వా ఠపితం హోతి, తతో పరం హేమన్తస్స పఠమదివసతో పట్ఠాయ పచ్చుద్ధరణాభావా. ఏవం కథినబ్భన్తరే ఉప్పన్నచీవరమ్పి వేదితబ్బన్తి లిఖితం.

కథినసిక్ఖాపదవణ్ణనా నిట్ఠితా.

౨. ఉదోసితసిక్ఖాపదవణ్ణనా

‘‘అత్థతకథినస్స పఞ్చ మాసే బద్ధసీమాయం యత్థ కత్థచి చీవరం నిక్ఖిపిత్వా పక్కమన్తస్స అనాపత్తీ’’తి అట్ఠకథాయం వుత్తం. ‘‘అబద్ధసీమాయపి వట్టతీ’’తి ఇదం అబద్ధసీమాయం కథినత్థారఞ్చ ఆరఞ్ఞకసిక్ఖాపదఞ్చ సాధేతీతి లిఖితం. ఇదాని –

‘‘ఛిన్నం ధుతఙ్గం సాసఙ్క-సమ్మతో సన్తరుత్తరం;

అచీవరస్సానాపత్తి, పచ్చుద్ధారాదిసిద్ధితో’’తి. (వజిర. టీ. పారాజిక ౪౭౯) –

ఇదం పకిణ్ణకం వేదితబ్బం.

తత్రాయం చోదనాపుబ్బఙ్గమవినిచ్ఛయో – కేచి ‘‘దిగుణం సఙ్ఘాటి’’న్తి (మహావ. ౩౪౮) వచనతో ‘‘ఏకచ్చికా సఙ్ఘాటి నాధిట్ఠాతబ్బా. సచే అధిట్ఠాతి, న రుహతీ’’తి వత్వా ఉపసమ్పదాపేక్ఖానమ్పి దిగుణంయేవ సఙ్ఘాటిం దత్వా ఉపసమ్పాదేన్తి, తే ఇమినా సుత్తలేసేన సఞ్ఞాపేతబ్బా. భగవతా హి ‘‘ఛిన్నకం సఙ్ఘాటిం, ఛిన్నకం ఉత్తరాసఙ్గం, ఛిన్నకం అన్తరవాసక’’న్తి పఠమం అనుఞ్ఞాతం. తతో ‘‘అఞ్ఞతరస్స భిక్ఖునో తిచీవరే కరియమానే సబ్బం ఛిన్నకం నప్పహోతి. ద్వే ఛిన్నకాని ఏకం అఛిన్నకం నప్పహోతి, ద్వే అఛిన్నకాని ఏకం ఛిన్నకం నప్పహోతీ’’తి ఇమస్మిం వత్థుస్మిం ‘‘అనుజానామి, భిక్ఖవే, అన్వాధికమ్పి ఆరోపేతు’’న్తి (మహావ. ౩౬౦) అనుఞ్ఞాతం, తస్మా ఏకచ్చికాపి సఙ్ఘాటి వట్టతీతి సిద్ధం. యా ఛిజ్జమానాపి నప్పహోతి, తస్సా కుతో దిగుణతాతి? అట్ఠకథాయమ్పిస్స వుత్తం ‘‘అన్వాధికమ్పి ఆరోపేతున్తి ఆగన్తుకపత్తమ్పి దాతుం, ఇదం పన అప్పహోనకే ఆరోపేతబ్బం. సచే పహోతి, ఆగన్తుకపత్తం న వట్టతి, ఛిన్దితబ్బమేవా’’తి (మహావ. అట్ఠ. ౩౬౦). కథినం పన ఛిన్నకమేవ వట్టతి, ఆవేణికలక్ఖణత్తా, ‘‘ఛిన్నకం దిగుణం నప్పహోతీ’’తి వచనాభావతో చాతి సన్నిట్ఠానమేత్థ గన్తబ్బన్తి.

ధుతఙ్గన్తి అనుపసమ్పన్నానం తేచీవరికధుతఙ్గాభావతో తిచీవరేనేవ తేచీవరికోతి, తేసం అధిట్ఠానాభావతో ‘‘అధిట్ఠితేనేవా’’తి వత్తబ్బం హోతూతి చే? న, ధుతఙ్గభేదేన విరోధప్పసఙ్గతో. చతుత్థచీవరసాదియనేన హి ధుతఙ్గభేదో, న తిచీవరవిప్పవాసేన, నాపి అతిరేకచీవరసాదియనేన, నాపి అతిరేకచీవరధారణేన. యస్మా పన భిక్ఖూనం ఏవ భగవతా అధిట్ఠానవసేన నవ చీవరాని అనుఞ్ఞాతాని, జాతివసేన చ వుత్తాని, న ఏవం అనుపసమ్పన్నానం, తస్మా నేసం చీవరనియమాభావా న తం ధుతఙ్గం అనుఞ్ఞాతం గహట్ఠానం వియ. తస్మా తస్స సమాదానవిధానే అవచనతో చ సన్నిట్ఠానమేత్థ గన్తబ్బన్తి.

సాసఙ్కసమ్మతోతి కఙ్ఖావితరణియం (కఙ్ఖా. అట్ఠ. సాసఙ్కసిక్ఖాపదవణ్ణనా) సాసఙ్కసిక్ఖాపదే విసుం అఙ్గాని న వుత్తాని, ‘‘సేసమేత్థ చీవరవగ్గస్స దుతియసిక్ఖాపదే వుత్తనయేనేవ వేదితబ్బ’’న్తి వుత్తం, న చ పనేతం వుత్తం. తత్థ రత్తివిప్పవాసో చతుత్థమఙ్గం, ఇధ ఛారత్తవిప్పవాసో, అయమేత్థ విసేసోతి. తస్మా అఙ్గసామఞ్ఞతో చ సమ్ముతిసామఞ్ఞతో చ సాసఙ్కసిక్ఖాపదమేవిదన్తి ఇదం నిప్పదేసం, తం సప్పదేసం మాసపరమత్తా. తత్థ బహిగామేపి గామసీమం ఓక్కమిత్వా వసిత్వా పక్కమన్తస్స అనాపత్తి, ఇధ న తథా. ఇధ అనన్తరే అనన్తరే అరుణుగ్గమనే నిస్సగ్గియం, తత్థ సత్తమేతి అయం ఇమేసం ద్విన్నం విసేసో. అఙ్గాని పన చీవరనిక్ఖేపనఙ్గసమ్పత్తితో విపరియాయేన, ఇధ వుత్తనయేన చ సిద్ధత్తా న వుత్తాని. తాని కామం న వుత్తాని, తథాపి చతుత్థమఙ్గం విసేసితబ్బం, న పన విసేసితం. కిం కారణం? ఇధ వుత్తనిస్సజ్జనక్కమేన నిస్సజ్జిత్వా ఆపత్తిదేసనతో, తత్థాపన్నాపత్తివిమోక్ఖదీపనత్థం. సంవచ్ఛరవిప్పవుత్థమ్పి రత్తివిప్పవుత్థమేవ, పగేవ ఛారత్తవిప్పవుత్థం. ఏవం సన్తేపి తత్థ యథావుత్తఅఙ్గసమ్పత్తియా సతి తత్థ వుత్తనయేనేవ నిస్సజ్జితబ్బం. హేమన్తే, గిమ్హే వా నిస్సజ్జతి చే? ఇధ వుత్తనయేనాపి నిస్సజ్జితుం వట్టతీతి ఞాపనత్థం చతుత్థమఙ్గం న విసేసితన్తి నో తక్కోతి ఆచరియో. మాసాతిక్కన్తం, దసాహాతిక్కన్తమ్పి చీవరం ‘‘దసాహాతిక్కన్త’’న్తి వత్వా నిస్సట్ఠమేవ, న ఊనమాసం హుత్వా ‘‘దసాహాతిక్కన్త’’న్తి వత్వా, మాసాతిక్కన్త’’న్తి వత్వాతి ఏకే. తథాపి సచే పచ్చాసాచీవరం హోతి, నిస్సగ్గియం. ‘‘దసాహాతిక్కన్త’’న్తి వత్వా మూలచీవరం పన ‘‘మాసాతిక్కన్త’’న్తి వత్వా నిస్సజ్జితబ్బం.

‘‘సన్తరుత్తర’’న్తి వా ‘‘సఙ్ఘాటి’’న్తి వా ‘‘చీవర’’న్తి వా కిం తిచీవరం, ఉదాహు అఞ్ఞమ్పీతి? కిఞ్చేత్థ – యది తిచీవరమేవ పటిసిద్ధం, పరియాపన్నవసేన అచ్ఛిన్నచీవరఅఅఛన్దనధోవాపనవిఞ్ఞత్తిఆదివిరోధో. అథ అఞ్ఞమ్పి ‘‘నిట్ఠితచీవరస్మి’’న్తి ఏవమాదినా విరోధోతి? వుచ్చతే – న నియమతో వేదితబ్బం యథాసమ్భవం గహేతబ్బతో. తథా హి ‘‘చీవరం నిక్ఖిపిత్వా సన్తరుత్తరేన జనపదచారికం పక్కమన్తీ’’తి (పారా. ౪౭౧) ఏవమాదీసు తిచీవరమేవ, ‘‘న, భిక్ఖవే, సన్తరుత్తరేన గామో పవిసితబ్బో (మహావ. ౩౬౨), సన్తరుత్తరపరమం తతో చీవరం సాదితబ్బ’’న్తి (పారా. ౫౨౩-౫౨౪) ఏవమాదీసు యం కిఞ్చి, తథా ‘‘సగుణం కత్వా సఙ్ఘాటియో దాతబ్బా, నివాసనం దాతబ్బం, సఙ్ఘాటి దాతబ్బా, హన్ద తే, ఆవుసో, సఙ్ఘాటి, దేహి మే పట’’న్తి ఏవమాదీసు. వుత్తఞ్హేతం ‘‘సబ్బఞ్హి చీవరం సఙ్ఘటితట్ఠేన ‘సఙ్ఘాటీ’తి వుచ్చతీ’’తి (పాచి. అట్ఠ. ౮౯౮). తథా ‘‘నిట్ఠితచీవరస్మి’’న్తి ఏత్థాపీతి ఏకే. అన్తోసమయే యావదత్థం చీవరం అనుఞ్ఞాతం, తం సబ్బం కరియమానం కదా నిట్ఠానం గచ్ఛిస్సతి, తస్మా తిచీవరమేవాతి ఏకే.

అచీవరస్సానాపత్తి పచ్చుద్ధారాదిసిద్ధితోతి కిం వుత్తం హోతి – ఉదోసితసిక్ఖాపదస్స నిప్పయోజనభావప్పసఙ్గతో తిచీవరవిప్పవాసే తేచీవరస్స ఆపత్తీతి ఏకే. తత్థేతం వుచ్చతి న హోతి ఆపత్తి పచ్చుద్ధారాదిసిద్ధితో. ‘‘అనాపత్తి అన్తోఅరుణే పచ్చుద్ధరతి విస్సజ్జేతీ’’తి (పారా. ౪౯౬) హి వుత్తం. అఞ్ఞథా పచ్చుద్ధరన్తస్స, అన్తోఅరుణే విస్సజ్జేన్తస్స చ యావ అఞ్ఞో నాధిట్ఠాతి, తావ ఆపత్తిం ఆపజ్జతి యథావుత్తనయేనేవ. అఞ్ఞథా సత్తబ్భన్తరేన విప్పవాసస్సాతి విప్పవాసతో యథారుతంయేవ సతి విప్పవాసే విప్పవాసతో, అవిప్పవాసే సతి అవిప్పవాసతోతి.

ఉదోసితసిక్ఖాపదవణ్ణనా నిట్ఠితా.

౩. అకాలచీవరసిక్ఖాపదవణ్ణనా

అపరిక్ఖిత్తస్స పరిక్ఖేపారహట్ఠానస్స దుబ్బిజానత్తా తం దస్సేతుం ‘‘అపిచ భిక్ఖూన’’న్తిఆది వుత్తం. విహారపరియన్తే నివిట్ఠధువసన్నిపాతట్ఠానతో వా పరియన్తే ఠితభోజనసాలతో వా నిబద్ధవసనకఆవాసతో వాతి ఏవం గహేతబ్బం. సచే విహారే సన్నిపతితభిక్ఖూహి సద్ధిం ఏకాబద్ధా హుత్వా యోజనసతమ్పి పూరేత్వా నిసీదన్తి, యోజనసతమ్పి ఉపచారసీమా హోతీతి అత్థో. ‘‘సమానసంవాసకసీమాయా’’తి వుత్తే ఖణ్డసీమాదీసు ఠితానం న పాపుణాతి, తాసం విసుం సమానసంవాసకసీమత్తాతి చ సమానసంవాసకఅవిప్పవాససీమానం ఇదం నానత్తం. ‘‘అవిప్పవాససీమాయ దమ్మీ’’తి దిన్నం పన గామే ఠితానం న పాపుణాతి. కస్మా? ‘‘ఠపేత్వా గామఞ్చ గామూపచారఞ్చా’’తి (మహావ. ౧౪౪) వచనతో. ‘‘సమానసంవాసకసీమాయా’’తి దిన్నం పన యస్మిం ఠానే అవిప్పవాససీమా అత్థి, తత్థ ఠితానమ్పి. ‘‘తత్ర ఠితానఞ్చ పాపుణాతీ’’తి చ, ‘‘ఖణ్డసీమాయం ఠత్వా ‘సీమట్ఠకసఙ్ఘో గణ్హాతూ’తి వుత్తే ఉపచారసీమాయ ఏవ పరిచ్ఛిన్దిత్వా దాతబ్బ’’న్తి చ, ‘‘తేసం బహిసీమట్ఠానమ్పి పాపుణాతి యావ కథినస్సుబ్భారాతి అత్థో’’తి చ, ‘‘అనత్థతే పన కథినే అన్తోహేమన్తే సచే విహారం పవిసిత్వా ‘వస్సంవుట్ఠసఙ్ఘస్స దమ్మీ’తి వదతి, యే తత్థ వస్సచ్ఛేదం అకత్వా పచ్ఛిమవస్సంవుట్ఠా, తేసం బహిసీమట్ఠానమ్పి పాపుణాతీ’’తి వినయధరా పరిచ్ఛిన్దన్తి, అట్ఠకథాయం పన అనాగతం. తస్మా సమన్తపాసాదికాయం ‘‘లక్ఖణఞ్ఞూ వదన్తీ’’తి (మహావ. అట్ఠ. ౩౭౯) వుత్తన్తి చ, ‘‘‘చీవరమాసతో పట్ఠాయ యావ హేమన్తస్స పచ్ఛిమో దివసో, తావ వస్సావాసికం దేమా’తి వుత్తే కథినం అత్థతం వా హోతు, అనత్థతం వాతి యం సమన్తపాసాదికావచనం (మహావ. అట్ఠ. ౩౭౯), ఏత్థాపి యది అత్థతం, పురిమవస్సంవుట్ఠా పఞ్చ మాసే. యది అనత్థతం, పచ్ఛిమవస్సంవుట్ఠా చత్తారో మాసే లభన్తీతి వినిచ్ఛయో’’తి చ లిఖితం.

‘‘యేహి మయ్హం యాగు పీతాతి యేహి నిమన్తితేహి మయ్హం యాగు పీతాతి అధిప్పాయో. తస్మా యేహి నిమన్తితేహి యాగు పీతా, తేసంయేవ పాపుణాతీతి వుత్తం. అఞ్ఞథా ‘యేహి మయ్హం యాగు పీతా’తి వుత్తే నిమన్తితా వా హోన్తు, అనిమన్తితా వా, యేహి పీతా, తేసం పాపుణితబ్బానీ’’తి వదన్తి. ఏత్థ ‘‘నిట్ఠితచీవరస్మిం భిక్ఖునా ఉబ్భతస్మిం కథినే’’తి వదన్తో ఞాపేతి ఏత్థన్తరే తిణ్ణమ్పి అకాలచీవరానం ఉప్పత్తిఅభావన్తి. కస్మా పన పదభాజనే విత్థారితానీతి? వుచ్చతే – ఇదం పన సిక్ఖాపదం అధిట్ఠానం సన్ధాయ న వుత్తం కిన్తు పఠమసిక్ఖాపదే దసాహపరమం అనుజానిత్వా తస్మిం అప్పహోన్తే సచే పచ్చాసా అత్థి, తమేవ వడ్ఢేత్వా మాసమనుజానన్తో ఇమమ్పి అత్థవిసేసం దీపేతి. అకాలచీవరం నామ సమ్ముఖీభూతేన భాజేతబ్బం. తం పన ‘‘ఆకఙ్ఖమానేన భిక్ఖునా పటిగ్గహేతబ్బ’’న్తి ఇమినా సిక్ఖాపదేన వడ్ఢేత్వా వుత్తన్తి. తస్మా తీణిపి పదభాజనే విత్థారితానీతి.

‘‘ఖిప్పమేవ కారేతబ్బన్తి సీఘం అన్తోదసాహేయేవ కారేతబ్బ’’న్తి ఇదం పన పహోనకభావే పురిమసిక్ఖాపదలక్ఖణేనాతి దీపేతుం వుత్తం. తస్మా ఏవం ‘‘సీఘ’’న్తి వా ‘‘లహు’’న్తి వా ఆదినా అవత్వాపి ‘‘దసాహా’’తి వుత్తన్తి. అత్థతకథినస్స ఏవం హోతు, అనత్థతే పన కథినే కథన్తి వుత్తే అనత్థతస్స పటిక్ఖేపతం దస్సేతీతి వుత్తో అపస్సన్తో విఘాతం ఆపజ్జతీతి (వజిర. టీ. పారాజిక ౪౯౯-౫౦౦) లిఖితం.

అకాలచీవరసిక్ఖాపదవణ్ణనా నిట్ఠితా.

౪. పురాణచీవరసిక్ఖాపదవణ్ణనా

‘‘సాకియానియో వియ సుద్ధభిక్ఖుసఙ్ఘే వా’’తి ఇదం ‘‘భిక్ఖునీ నామ ఉభతోసఙ్ఘే ఉపసమ్పన్నా’’తి (పారా. ౫౦౫) ఇమినా విరుజ్ఝతీతి చే? న, అధిప్పాయాజాననతో. భిక్ఖూనం సన్తికే ఉపసమ్పదాయ పటిక్ఖిత్తత్తా తదనుప్పసఙ్గభయా ఏవం వుత్తన్తి వేదితబ్బం.

ఏకేన వత్థునాతి యేన కేనచి పఠమేన. అవుత్తా వా ధోవతీతి అవుత్తా ధోవతి, రజతి ఆకోటేతీతి అత్థో. ‘‘‘అవుత్తా’తి వచనతో అవాదాపేత్వా ధోవనాదీసు అనాపత్తీ’’తి లిఖితం. ఇధ చీవరం నామ నివాసనపారుపనూపగమేవ. యది ఏవం ‘‘నివాసనపారుపనూపగమేవ వత్తబ్బ’’న్తి చే? తం న వత్తబ్బం ‘‘పురాణచీవర’’న్తి ఇమినావ సిద్ధత్తా. వుత్తఞ్హేతం ‘‘పురాణచీవరం నామ సకిం నివత్థమ్పి సకిం పారుతమ్పీ’’తి (పారా. ౫౦౫).

పురాణచీవరసిక్ఖాపదవణ్ణనా నిట్ఠితా.

౫. చీవరప్పటిగ్గహణసిక్ఖాపదవణ్ణనా

ఉపచారో ద్వాదసహత్థో. అచిత్తకత్తా కథం పంసుకూలం వట్టతీతి చే? తాయ తస్స భిక్ఖునో అదిన్నత్తా, భిక్ఖునా చ తతో భిక్ఖునితో అగ్గహితత్తా చ.

చీవరప్పటిగ్గహణసిక్ఖాపదవణ్ణనా నిట్ఠితా.

౬. అఞ్ఞాతకవిఞ్ఞత్తిసిక్ఖాపదవణ్ణనా

ఞాతకప్పవారితే వా విఞ్ఞాపేన్తస్సాతి ఏత్థ చ సఙ్ఘవసేన పవారితేసు పమాణమేవ వట్టతి. పుగ్గలికప్పవారణాయ యం యం పవారేతి, తం తంయేవ విఞ్ఞాపేతబ్బన్తి లిఖితం.

అఞ్ఞాతకవిఞ్ఞత్తిసిక్ఖాపదవణ్ణనా నిట్ఠితా.

౭. తతుత్తరిసిక్ఖాపదవణ్ణనా

పకతియా సన్తరుత్తరేన చరతి కథినపలిబోధవసేన వా సాసఙ్కసిక్ఖాపదవసేన వా. ఏత్థ సియా – ‘‘న మత్తం జానిత్వా బహుం చీవరం విఞ్ఞాపేస్సన్తి, దుస్సవాణిజ్జం వా’’తిఆదినా (పారా. ౫౨౨) ఉజ్ఝాయన్తానం సుత్వా భగవాపి ఛబ్బగ్గియే భిక్ఖూ ‘‘కథఞ్హి నామ తుమ్హే మోఘపురిసా న మత్తం జానిత్వా బహుం చీవరం విఞ్ఞాపేస్సథా’’తి (పారా. ౫౨౨) వత్వా సిక్ఖాపదస్స పఞ్ఞత్తత్తా చ ఇమిస్సం కఙ్ఖావితరణియం ‘‘బహుచీవరవిఞ్ఞాపనవత్థుస్మిం పఞ్ఞత్త’’న్తి వుత్తత్తా, సమన్తపాసాదికాయం ‘‘న హి అనచ్ఛిన్నచీవరా అత్తనో అత్థాయ సాఖాపలాసం భఞ్జితుం లభన్తి, అచ్ఛిన్నచీవరానం పన అత్థాయ లభన్తీ’’తి వుత్తత్తా చ అఞ్ఞస్సత్థాయ పమాణం విఞ్ఞాపేతుం వట్టతీతి చే? న, కస్మా? అఞ్ఞాతకవిఞ్ఞత్తిసిక్ఖాపదస్స అట్ఠుప్పత్తియా ఏవ అఞ్ఞాతకవిఞ్ఞత్తి వారితా. తస్స సిక్ఖాపదస్స అనాపత్తి. పాళియం (పారా. ౫౨౧) ‘‘అఞ్ఞస్సత్థాయా’’తి ఇమిస్సా అనాపత్తిపాళియా అఞ్ఞస్సత్థాయ విఞ్ఞాపేన్తో తస్స ఞాతకప్పవారితే ఏవ విఞ్ఞాపేతి, న అఞ్ఞేతి వచనతో చ వారితా. తస్మా భగవాపి ‘‘బహుం చీవరం విఞ్ఞాపేస్సథా’’తి (పారా. ౫౨౨) విగరహిత్వా సిక్ఖాపదం పఞ్ఞాపేన్తో ‘‘అభిహట్ఠుం పవారేయ్యా’’తి వుత్తనయేనేవ పమాణతో గహణం అనుజాని, న అఞ్ఞస్సత్థాయ పమాణతో విఞ్ఞాపనం. యస్మా పనిమం సిక్ఖాపదం అఞ్ఞస్సత్థాయ విఞ్ఞాపనవత్థుస్మింయేవ పఞ్ఞత్తం, తస్మా ఇధ ‘‘అఞ్ఞస్సత్థాయా’’తి న వుత్తం, న న లబ్భతీతి కత్వా.

అట్ఠకథాసు ‘‘అఞ్ఞాతకప్పవారితట్ఠానే పకతియా బహుమ్పి వట్టతి, అచ్ఛిన్నకారణా పమాణమేవ వట్టతీ’’తి వుత్తం. తం ‘‘అనాపత్తి ఞాతకానం పవారితాన’’న్తి (పారా. ౫౨౬) వుత్తఅనాపత్తిపాళియా న సమేతీతి సమన్తపాసాదికాయం (పారా. అట్ఠ. ౨.౫౨౬) వుత్తత్తా ఇధాపి వుత్తనయేనేవ ఞాతకప్పవారితే విఞ్ఞాపేన్తస్స అత్తనో ధనేన గణ్హన్తస్స అనాపత్తీతి లిఖితం. ‘‘అఞ్ఞస్సత్థాయా’’తి నిదానవిరోధతో న వుత్తం, తథాపి అనన్తరే వుత్తనయేనేవ లబ్భతి ఏవాతి వదన్తి.

తతుత్తరిసిక్ఖాపదవణ్ణనా నిట్ఠితా.

౮. ఉపక్ఖటసిక్ఖాపదవణ్ణనా

పఠమఉపక్ఖటే ‘‘పుబ్బే అప్పవారితో’’తి (పారా. ౫౨౮) వచనతో తస్మిం ఖణే పవారితోపి అప్పవారితోవ హోతీతి వేదితబ్బం.

ఉపక్ఖటసిక్ఖాపదవణ్ణనా నిట్ఠితా.

౯. దుతియఉపక్ఖటసిక్ఖాపదవణ్ణనా

దుతియఉపక్ఖటేన కిం పయోజనన్తి చే? నత్థి పయోజనం, కేవలం అట్ఠుప్పత్తివసేన పన పఞ్ఞత్తం భిక్ఖునియా రహోనిసజ్జసిక్ఖాపదం వియ. ఏవం సన్తే సఙ్గీతికారకేహి సఙ్గీతిం అనారోపేతబ్బం భవేయ్య వినాపి తేన తదత్థసిద్ధితో, అనిస్సరత్తా, అనారోపేతుం అనుఞ్ఞాతత్తా చ. వుత్తఞ్హేతం ‘‘ఆకఙ్ఖమానో, ఆనన్ద, సఙ్ఘో…పే… సమూహనేయ్యా’’తి (దీ. ని. ౨.౨౧౬; చూళవ. ౪౪౧). ఇదం సబ్బమకారణం. న హి బుద్ధా అప్పయోజనం వచనం నిచ్ఛారేన్తి, పగేవ సిక్ఖాపదం. తేనేవాహ అట్ఠకథాయం ‘‘ఇమినావ నయేన అత్థో వేదితబ్బో. ఇదఞ్హి పురిమస్స అనుపఞ్ఞత్తిసదిస’’న్తిఆది. అనుపఞ్ఞత్తి చ నిప్పయోజనం నత్థి. తంసదిసఞ్చేతం, న నిప్పయోజనన్తి దస్సితం హోతి. ఏవం సన్తే కో పనేత్థ అత్థవిసేసోతి? తతో ఆహ ‘‘కేవలం తత్థ ఏకస్స పీళా కతా, ఇధ ద్విన్నం, అయమేత్థ విసేసో’’తి. ఇమినా అత్థవిసేసేన కో పనఞ్ఞో అతిరేకత్థో దస్సితోతి? పోరాణగణ్ఠిపదే తావ వుత్తం ‘‘ఏకస్మిమ్పి వత్థుస్మిం ఉభిన్నమ్పి పీళా కాతుం న వట్టతీతి అయమతిరేకత్థో దస్సితో’’తి. తేనేతం దీపేతి ‘‘న కేవలం పటిలద్ధచీవరగణనాయ ఏవ ఆపత్తిగణనా, పీళితపుగ్గలసఙ్ఖాతవత్థుగణనాయపీ’’తి.

హోన్తి చేత్థ –

‘‘వత్థుతో గణనాయపి, సియా ఆపత్తి నేకతా;

ఇతి సన్దస్సనత్థఞ్చ, దుతియూపక్ఖటం ఇధ.

‘‘కాయసంసగ్గసిక్ఖాయ, విభఙ్గే వియ కిన్తేతం;

ఏకిత్థియాపి నేకతా, ఆపత్తీనం పయోగతో’’తి. (వజిర. టీ. పారాజిక ౫౩౨);

అపిచేతం సిక్ఖాపదం తంజాతికేసు సిక్ఖాపదేసు సబ్బేసుపి గహేతబ్బవినిచ్ఛయస్స దస్సనప్పయోజనన్తి వేదితబ్బం. ఆహ చ –

‘‘అఞ్ఞాతికాయ బహుతాయ విమిస్సతాయ;

ఆపత్తియాపి బహుతా చ విమిస్సతా చ;

ఇచ్చేవమాదివిధిసమ్భవదస్సనత్థం;

సత్థా ఉపక్ఖటమిదం దుతియం అవోచా’’తి. (వజిర. టీ. పారాజిక ౫౩౨);

తస్సాయం సఙ్ఖేపతో అధిప్పాయపుబ్బఙ్గమా విచారణా – పురాణచీవరం ఏకమేవ భిక్ఖు భిక్ఖునీహి ద్వీహి, బహూహి వా ధోవాపేతి, భిక్ఖునిగణనాయ పాచిత్తియగణనా. తథా ద్విన్నం, బహూనం వా సాధారణం ఏకమేవ చీవరం అఞ్ఞత్ర పారివత్తకా పటిగ్గణ్హాతి, ఇధాపి తథా ద్విన్నం, బహూనం వా సాధారణమేకం విఞ్ఞాపేతి, విఞ్ఞత్తపుగ్గలగణనాయ ఆపత్తిగణనా. తథా అఞ్ఞేసుపి ఏవరూపేసు సిక్ఖాపదేసు నయో నేతబ్బో. అయం తావ బహుతాయ నయో.

విమిస్సతాయ పన ఞాతికాయ, అఞ్ఞాతికాయ చ ఏకం ధోవాపేతి, ఏకతో నిట్ఠాపనే ఏకం పాచిత్తియం. అథ ఞాతికా పఠమం థోకం ధోవిత్వా ఠితా, పున అఞ్ఞాతికా సుధోతం కరోతి, నిస్సగ్గియం పాచిత్తియం. అథ అఞ్ఞాతికా పఠమం ధోవతి, పచ్ఛా ఞాతికా సుధోతం కరోతి, అఞ్ఞాతికాయ పయోగవసేన భిక్ఖునో దుక్కటమేవ. అఞ్ఞాతికాయ, ఞాతికాయ చ అఞ్ఞాతికసఞ్ఞీ, వేమతికో, ఞాతికసఞ్ఞీ వా ధోవాపేతి, యథావుత్తనయేన నిస్సగ్గియదుక్కటాదిఆపత్తిభేదగణనా వేదితబ్బా. తథా అఞ్ఞాతికాయ, ఞాతికాయ చ సన్తకం చీవరం ఉభోహి ఏకతో దియ్యమానం పటిగ్గణ్హాతి, నిస్సగ్గియమేవ. అథ అఞ్ఞాతికాయ ఏవ హత్థతో పటిగ్గణ్హాతి, నిస్సగ్గియమేవ. అథ ఞాతికాయ హత్థతో పటిగ్గణ్హాతి, అనాపత్తి. అథ ఉభోసు అఞ్ఞాతికాదిసఞ్ఞీ, వుత్తనయేనేవ నిస్సగ్గియదుక్కటాదిఆపత్తిభేదగణనా వేదితబ్బా. తథా అఞ్ఞాతికవిఞ్ఞత్తిఆదీసుపి యథాసమ్భవం నయో నేతబ్బో. అయం విమిస్సతాయ నయో.

ఆదిసద్దేన పన అనేకే అఞ్ఞాతికా విఞ్ఞత్తా, విఞ్ఞత్తపుగ్గలగణనాయ దుక్కటం. ఏకో దేతి, ఏకో న దేతి, నిస్సగ్గియం. అథ అవిఞ్ఞత్తో దేతి, న నిసగ్గియం. అథ విఞ్ఞత్తావిఞ్ఞత్తానం సాధారణం విఞ్ఞత్తో దేతి, నిస్సగ్గియం. ఉభో దేన్తి, నిస్సగ్గియమేవ. అవిఞ్ఞత్తో దేతి, నిస్సగ్గియేన అనాపత్తి. విఞ్ఞత్తస్స వచనేన అవిఞ్ఞత్తో దేతి, అనాపత్తి ఏవ. తథా ఉపక్ఖటాదీసుపి యథాసమ్భవం నయో నేతబ్బో.

ఏత్తావతా సఙ్ఖేపతో అఞ్ఞాతికాయాదిగాథా వుత్తాధిప్పాయా హోతి. యం పనేత్థ భిక్ఖునియా రహోనిసజ్జసిక్ఖాపదం నిప్పయోజనతాయ నిదస్సనం వుత్తం, తస్స పయోజనవిసేసో తస్మింయేవ ఆవిభవిస్సతీతి. ఏవమేవ అఞ్ఞత్థపి వచనేన, విసేసఅట్ఠుప్పత్తివసేన చ సిక్ఖాపదేసు ఞాతబ్బం విసేసప్పయోజనన్తి.

దుతియఉపక్ఖటసిక్ఖాపదవణ్ణనా నిట్ఠితా.

౧౦. రాజసిక్ఖాపదవణ్ణనా

‘‘ఠానం భఞ్జతి, ఆగతకారణం వినాసేతీ’’తి వుత్తత్తా పున చోదనం న లభతీతి ఏకే. ఆగమనస్స సాత్థకం న హోతి, చీవరం న లభిస్సతి పటిసన్థారస్స కతత్తాతి ఏకే. చోదనాలక్ఖణం న హోతీతి కత్వా వుత్తన్తి ఏకే. ‘‘ధమ్మదేసనాధిప్పాయాదినా న పటిసన్థారో కాతబ్బో’’తి ఉపతిస్సత్థేరో ‘‘‘ఆగతకారణం వినాసేతీ’తి చోదనాఠానాని భఞ్జతి, చోదేతుకామో అకత్తబ్బమకాసి, తప్పచ్చయా వత్తభేదే దుక్కట’’న్తి చ వదతి. ధమ్మసిరిత్థేరో పన ‘‘ఆసనే చే నిసీదతి, ఏకాయ నిసజ్జాయ ద్వే ఠానాని భఞ్జతి. ఆమిసం చే పటిగ్గణ్హాతి, ఏకేన పటిగ్గహణేన ద్వే ఠానాని భఞ్జతి. ధమ్మం చే భాసతి, ధమ్మదేసనాసిక్ఖాపదే వుత్తపరిచ్ఛేదాయ ఏకాయ వాచాయ ద్వే ఠానాని భఞ్జతి. తం సన్ధాయ ‘ఆగతకారణం వినాసేతీ’తి వుత్త’’న్తి వదతి. ‘‘ఏసో ఖో’’తి వుత్తేన సఞ్ఞత్తో ఏకో, ‘‘అయం వేయ్యావచ్చకరోతి…పే… అవుత్తేపి చోదేతుం వట్టతీ’’తి వుత్తో దుతియో, సచే పన దూతో గచ్ఛన్తోవ ‘‘అహం తస్స హత్థే దస్సామీ’’తిఆదినా వుత్తో తతియో, ‘‘అఞ్ఞం వా పేసేత్వా ఆరోచాపేతీ’’తి వుత్తో చతుత్థోతి యథా భిక్ఖునా నిద్దిట్ఠా చత్తారో, తథేవ దూతేన నిద్దిట్ఠా చత్తారో. ముఖవేవటికకప్పియకారకో, పరమ్ముఖకప్పియకారకో చేతి ఏతేసు అఞ్ఞాతకఅప్పవారితేసు వియ పటిపజ్జితబ్బన్తి లిఖితం.

రాజసిక్ఖాపదవణ్ణనా నిట్ఠితా.

చీవరవగ్గో పఠమో.

౨. ఏళకలోమవగ్గో

౧. కోసియసిక్ఖాపదవణ్ణనా

కారాపేయ్యాతి అత్తనో చ పరస్స చ ఉభిన్నఞ్చ కోసియం ఏకతో గణ్హిత్వా వుత్తం, ఉభో వా ఏకతో కరోన్తీతి అత్థతో వేదితబ్బం. తత్థ అత్తనా కతం చే, ‘‘నిస్సజ్జనకాలే సయం కతం నిస్సగ్గియ’’న్తి వత్తబ్బం. ఉభోహి చే కతం, యథాపాళిమేవ.

కోసియసిక్ఖాపదవణ్ణనా నిట్ఠితా.

౨. సుద్ధకాళకసిక్ఖాపదవణ్ణనా

యథా పఠమే ‘‘ఏకేనపి కోసియంసునా’’తి (కఙ్ఖా. అట్ఠ. కోసియసిక్ఖాపదవణ్ణనా) వుత్తం, తథా ఇధ ‘‘ఏకేనపి అఞ్ఞేన అమిస్సితాన’’న్తి వచనాభావతో అఞ్ఞేన మిస్సభావే సతిపి అపఞ్ఞాయమానరూపకం చే, ‘‘సుద్ధకాళక’’మిచ్చేవ వుచ్చతీతి వదన్తి.

సుద్ధకాళకసిక్ఖాపదవణ్ణనా నిట్ఠితా.

౩. ద్వేభాగసిక్ఖాపదవణ్ణనా

‘‘తులయిత్వా’’తి వచనతో యథా తులాధారణాయ కాళకాధికా న హోన్తి, తథా కాళకానం ద్వే భాగా గహేతబ్బా ఉక్కట్ఠపరిచ్ఛేదేన. ‘‘ఏకస్సాపి కాళకలోమస్స అతిరేకభావే నిస్సగ్గియన్తి వచనం తులాధారణాయ కిఞ్చాపి న సమేతి, అచిత్తకత్తా పన సిక్ఖాపదస్స పుబ్బే తులాయ ధారయిత్వా ఠపితేసు ఏకమ్పి లోమం తత్థ పతేయ్య, నిస్సగ్గియన్తి అయమధిప్పాయోతి నో తక్కో’’తి ఆచరియో. వుత్తపరిచ్ఛేదేన అగ్గహణం అకిరియా, సన్థతకరణం కిరియా.

ద్వేభాగసిక్ఖాపదవణ్ణనా నిట్ఠితా.

౪. ఛబ్బస్ససిక్ఖాపదవణ్ణనా

‘‘ఓరేన చే ఛన్నం వస్సాన’’న్తి వుత్తత్తా ఛబ్బస్సే పరిపుణ్ణే కాతుం వట్టతీతి నిట్ఠానదివసతో పట్ఠాయ ఛన్నం వస్సానం పరిచ్ఛేదో వేదితబ్బో. యాని పనేత్థ అతిరేకఛబ్బస్సవసేన వా సమ్ముతివసేన వా కతాని, సబ్బాని తాని ఏకతో పరిభుఞ్జితుం వట్టన్తీతి. గిలానస్స చ ఏకం నప్పహోతీతి అనేకమ్పి వట్టతి. యతో పట్ఠాయ రోగస్స మన్దతాయ సన్థతం ఆదాయ గన్తుం సక్కోతి, తతో పట్ఠాయ సమ్ముతి వా రోగో వా న రక్ఖతీతి ఏకే. అపిచ ఛవస్సబుద్ధనిమ్మలం సిక్ఖాపదం విచారేతుం గమ్భీరత్తా. తస్మా ఛవస్సే కమ్మం కతన్తి.

ఛబ్బస్ససిక్ఖాపదవణ్ణనా నిట్ఠితా.

౫. నిసీదనసిక్ఖాపదవణ్ణనా

కస్మా పనేత్థ ‘‘సన్థతం పన భిక్ఖునా’’తి సిక్ఖాపదం అపఞ్ఞపేత్వా ‘‘నిసీదనసన్థత’’న్తి పఞ్ఞత్తం, నను ఏత్థ కారణేన భవితబ్బన్తి? అత్థి కారణం, చీవరసఞ్ఞితాయ సన్థతానం ఉజ్ఝితత్తా తేసం అచీవరభావదస్సనత్థం తథా పఞ్ఞత్తం భగవతాతి వుత్తం హోతి. తస్మా తే భిక్ఖూ తేచీవరికధుతఙ్గభేదభయా సన్థతే చతుత్థచీవరసఞ్ఞితాయ సన్థతాని ఉజ్ఝిత్వా తేరస ధుతఙ్గాని సమాదయింసు, భగవా చ తేసం సన్థతం అనుజాని. తతో తేసం భిక్ఖూనం ఏవం హోతి ‘‘నిసీదనచీవరసణ్ఠానమ్పేతం నిసీదనసన్థతం నో భగవతా అనుఞ్ఞాతం చతుత్థచీవరభావేన, పగేవ కతసన్థతం వా’’తి. తతో ‘‘సన్థతే తేసం చీవరసఞ్ఞితా న భవిస్సతీ’’తి తదత్థం భగవతా ‘‘సన్థత’’న్తి అపఞ్ఞపేత్వా ‘‘నిసీదనసన్థత’’న్తి పఞ్ఞత్తన్తి అధిప్పాయో. ఇమేసు పన పఞ్చసు సన్థతేసు పురిమాని తీణి వినయకమ్మం కత్వా పటిలభిత్వాపి పరిభుఞ్జితుం న వట్టన్తి అకప్పియత్తా, పచ్ఛిమాని ద్వే వట్టన్తీతి (వజిర. టీ. పారాజిక ౫౬౬-౫౬౭) లిఖితం. కథం పఞ్ఞాయతీతి చే? ‘‘అనాపత్తి అఞ్ఞేన కతం పటిలభిత్వా పరిభుఞ్జతీ’’తి (పారా. ౫౭౦) వచనతోతి వేదితబ్బం.

నిసీదనసిక్ఖాపదవణ్ణనా నిట్ఠితా.

౬. ఏళకలోమసిక్ఖాపదవణ్ణనా

‘‘అద్ధానమగ్గప్పటిపన్నస్సా’’తి ఇమినా పకతియా దీఘమగ్గం పటిపన్నస్స ఉప్పన్నానిపి తియోజనపరమమేవ హరితబ్బాని, పగేవ అప్పటిపన్నస్సాతి దస్సేతి. పటిపన్నస్స చే, అద్ధానం నామ పటిపన్నస్స అకామా వస్సంవుట్ఠభిక్ఖునియా మగ్గప్పటిపత్తి వియాతి దస్సేతి. అద్ధానమగ్గప్పటిపన్నస్స నిస్సగ్గియన్తి వా సమ్బన్ధో. తేనేవ వాసాధిప్పాయస్స పటిప్పస్సద్ధగమనుస్సాహత్తా ‘‘అప్పటిపన్నో’’తి సఙ్ఖం గతస్స అనాపత్తీతి సిద్ధం. ఇమస్మిం పన అత్థవికప్పే ‘‘భిక్ఖునో పనేవ ఏళకలోమాని ఉప్పజ్జేయ్యుం…పే… అసన్తేపి హారకే అద్ధానమగ్గప్పటిపన్నస్స నిస్సగ్గియం పాచిత్తియ’’న్తి యోజనా వేదితబ్బా. యస్మా వా ఏళకలోమానం ఉప్పత్తిట్ఠానతో పట్ఠాయ తియోజనపరమతా అధిప్పేతా, మగ్గం అప్పటిపన్నస్స చ తియోజనపరమతా నత్థి, తస్మా ‘‘అద్ధానమగ్గప్పటిపన్నస్స ఉప్పజ్జేయ్యు’’న్తి వుత్తం. తేన అచ్ఛిన్నం పటిలభిత్వా హరతో చ అనాపత్తీతి సిద్ధం. పటిలాభో హి తేసం ఉప్పత్తి నామాతి.

‘‘ఆకఙ్ఖమానేన భిక్ఖునా పటిగ్గహేతబ్బానీ’’తి ఇమినా అత్తనా పటిగ్గహితానంయేవ తియోజనాతిక్కమే ఆపత్తీతి దస్సేతి. తేన అనాకఙ్ఖమానేన పరసన్తకాని పటిగ్గహితాని హరన్తస్స అనాపత్తీతి సిద్ధం.

అఙ్గేసు ‘‘అత్తనో సన్తకతా’’తి నత్థి, అయమత్థో ‘‘భిక్ఖునో ఉప్పజ్జేయ్యు’’న్తి ఇమినా, ‘‘అచ్ఛిన్నం పటిలభిత్వా’’తి ఇమినా చ దీపితో హోతీతి వేదితబ్బో. పోరాణగణ్ఠిపదే చ ‘‘అఞ్ఞం భిక్ఖుం హరాపేన్తో గచ్ఛతి చే, ద్విన్నమ్పి అనాపత్తీ’’తి వుత్తం. తస్మా ద్వే భిక్ఖూ తియోజనపరమం పత్వా అఞ్ఞమఞ్ఞస్స భణ్డం పరివత్తేత్వా చే హరన్తి, అనాపత్తీతి సిద్ధం.

తియోజనపరమం సహత్థా హరితబ్బానీతి తియోజనపరమమేవ అత్తనా హరితబ్బాని, తం కిమత్థన్తి? సీమాయ ఏతపరమతో. వుత్తఞ్హేతం ‘‘అనుజానామి, భిక్ఖవే, తియోజనపరమం సీమం సమ్మన్నితు’’న్తి (మహావ. ౧౪౦). వాసాధిప్పాయేన, పచ్చాగమనాధిప్పాయేన వా గచ్ఛతో ఏతపరమతా చ. వుత్తఞ్హేతం ‘‘ఛబ్బగ్గియా భిక్ఖూ అతిమహతియో సీమాయో సమ్మన్నన్తి…పే… భిక్ఖూ ఉపోసథం ఆగచ్ఛన్తా ఉద్దిస్సమానేపి పాతిమోక్ఖే ఆగచ్ఛన్తి, ఉద్దిట్ఠమత్తేపి ఆగచ్ఛన్తి, అన్తరాపి పరివసన్తీ’’తి (మహావ. ౧౪౦).

అసన్తే హారకేతి ఆణత్తియా హారకే అసతి. కమ్బలస్స ఉపరి నిసీదిత్వా గచ్ఛన్తస్స సచే ఏకమ్పి లోమం చీవరే లగ్గం హోతి, తియోజనాతిక్కమే ఆపత్తి ఏవ కమ్బలతో విజటితత్తాతి లిఖితం. తం కమ్బలస్స పటిగ్గహితత్తా అత్తనో అత్థాయ పటిగ్గహితమేవ హోతీతి యుత్తం.

ఏళకలోమసిక్ఖాపదవణ్ణనా నిట్ఠితా.

౮. జాతరూపసిక్ఖాపదవణ్ణనా

‘‘నిబ్బత్తరుక్ఖచ్ఛాయాపి రుక్ఖపరిచ్ఛేదం అనతిక్కన్తా’’తి లిఖితం.

జాతరూపసిక్ఖాపదవణ్ణనా నిట్ఠితా.

౯. రూపియసంవోహారసిక్ఖాపదవణ్ణనా

జాతరూపరజతపరివత్తనన్తి ఉక్కట్ఠపరిచ్ఛేదేన వుత్తం.

రూపియసంవోహారసిక్ఖాపదవణ్ణనా నిట్ఠితా.

౧౦. కయవిక్కయసిక్ఖాపదవణ్ణనా

అసన్తే పాచిత్తియం దేసేతబ్బమేవాతి ఏత్థ కిం సుద్ధికం పాచిత్తియం, ఉదాహు నిస్సగ్గియన్తి? నిస్సగ్గియం పాచిత్తియమేవ.

కయవిక్కయసిక్ఖాపదవణ్ణనా నిట్ఠితా.

తత్రిదం పకిణ్ణకం

అట్ఠమసిక్ఖాపదం పరేన అత్తనో అత్థాయ దియ్యమానస్స వా పారివత్తకభావేన దియ్యమానస్స వా పంసుకూలస్స వా రూపియస్స ఉగ్గణ్హనఉగ్గణ్హాపనసాదియనాని పటిక్ఖిపతి.

నవమం పరస్స వా అత్తనో వా రూపియపరివత్తనం పటిక్ఖిపతి.

దసమం అరూపియపరివత్తనం. ‘‘అరూపియే అరూపియసఞ్ఞీ పఞ్చన్నం సహ అనాపత్తీ’’తి (పారా. ౫౯౧; వి. వి. టీ. ౧.౫౯౧; వజిర. టీ. పారాజిక ౫౮౭) చ వచనం ఇతరేహి సహ ఆపత్తీతి దీపేతి. అరూపియఞ్చ దుక్కటవత్థు. తస్మా తస్స పరివత్తనే సతి నిస్సగ్గియన్తి ఏకన్తేన వుత్తం. పఞ్చన్నం సహ దుక్కటవత్థూనం పరివత్తనే అనాపత్తిప్పసఙ్గతో అనాపత్తి ఏవాతి పోరాణాతి చే? న, కప్పియవత్థూనంయేవ తత్థ ఆగతత్తా. యది కప్పియవత్థు నిస్సగ్గియం, పగేవ దుక్కటవత్థూతి చే? న, ఆపత్తిగరుకలహుకభావేన వత్థుగరుకలహుకనియమాభావతో.

నిస్సగ్గియవత్థుతో హి ముత్తామణివేళురియాది మహగ్ఘప్పహోనకమ్పి దుక్కటవత్థూతి కత్వా నిస్సగ్గియవత్థుతో ముత్తాది లహుకం హోతి. లహుకేపి వత్థుస్మిం యథేవ దుక్కటవత్థునో పటిగ్గహణే దుక్కటం, తథేవ తస్స వా తేన వా చేతాపనేపి దుక్కటం యుత్తన్తి (పారా. అట్ఠ. ౨.౫౮౯) అట్ఠకథాచరియా.

అథ వా యం వుత్తం ‘‘కప్పియవత్థూనంయేవ తత్థ ఆగతత్తా’’తి, తత్థ కిఞ్చాపి దుక్కటవత్థూనిపి అధిప్పేతాని, న పన పాళియం వుత్తాని అనాపత్తివారప్పసఙ్గభయాతి వుత్తం హోతి. ముత్తాదీసుపి వుత్తేసు అనాపత్తియం కప్పియకారకస్స ఆచిక్ఖతి, ‘‘ఇదం ముత్తాది అమ్హాకం అత్థి, అమ్హాకఞ్చ ఇమినా చ ఇమినా చ వేళురియాదినా అత్థో’’తి భణతి, దసమేన ఆపజ్జతీతి అధిప్పాయో సియా. యస్మా చ ఇదం కప్పియకారకస్స ఆచిక్ఖనాదిసంవోహారో చ, తస్మా తం నవమేన వుత్తన్తి వేదితబ్బం. కిఞ్చాపి కయవిక్కయేవ హోతి కప్పియవత్థూహి అనుఞ్ఞాతం, ఇమినావ నయేన కిఞ్చాపి దుక్కటవత్థుపి దసమే అధిప్పేతం ఆపజ్జతి, అట్ఠకథావిరోధతో పన నాధిప్పేతమిచ్చేవ గహేతబ్బో.

కా పనేత్థ కారణచ్ఛాయాతి, పఞ్చన్నం సహ తత్థ అనాపత్తిప్పసఙ్గతో అనాపత్తి ఏవాతి చే? న, తత్థ అనాగతత్తా. అనాగతకారణా వుత్తన్తి చే? న, పఞ్చన్నం సహ ఆపత్తివత్థుకస్స అనాపత్తివారలాభే విసేసకారణాభావా, అకప్పియత్తా పఞ్చన్నం సహాపి ఆపత్తియా భవితబ్బన్తి సిద్ధో అట్ఠకథావాదో.

అపరో నయో – యది దుక్కటవత్థునా కయవిక్కయే నిస్సగ్గియం, కప్పియవత్థుమ్హి వుత్తపరియాయో తత్థ లబ్భేయ్య, న పన లబ్భతీతి నవమే ఏవ తాని వత్తబ్బాని. తస్మా సంవోహారో నామ కయవిక్కయోపి అఞ్ఞథా పరివత్తనం పరియాదియిత్వా పవత్తో, కయవిక్కయఞ్చ మోచేత్వా ‘‘ఇమినా ఇమం దేహీ’తి చేతాపేతి, వట్టతీ’’తి అవత్వా దసమస్స అనాపత్తివారే వుత్తనయేనేవ తేసం పరివత్తనే నిస్సగ్గియానుమతివిరోధతో అట్ఠకథాయం వుత్తనయేనేవ దుక్కటవత్థునా చేతాపనే దుక్కటమేవ. నేసం కయవిక్కయేన నిస్సగ్గియన్తి చే? న, సబ్బస్సపి కయవిక్కయత్తా. తేనేవ వుత్తం ‘‘అన్ధకట్ఠకథాయం పన ‘సచే కయవిక్కయం సమాపజ్జేయ్య, నిస్సగ్గియం పాచిత్తియ’న్తి భాసితం, తం దుబ్భాసితం. కస్మా? న హి దానగ్గహణతో అఞ్ఞో కయవిక్కయో నామ అత్థీ’’తి (పారా. అట్ఠ. ౨.౫౮౯), అత్తనో మతియా కయవిక్కయలక్ఖణసమ్మతే దసమస్స అనాపత్తివారే వుత్తనయేనేవ తేసం పరివత్తనే నిస్సగ్గియానుమతివిరోధతో చ. భవతు వా అత్తనో పటిసిద్ధమిదం కారణం, దసమే అవస్సమేవ జానితబ్బానీతి తాని కయవిక్కయానేవాతి తేసం నిస్సగ్గియభావఞ్చ గతానీతి ఏవమ్పి సిద్ధో అట్ఠకథావాదో.

ఏత్థాహు పోరాణా – ‘‘అత్తనో సన్తకం రూపియం పరహత్థగతం కరోతి అజ్ఝాచరతి, దుక్కటం. పరస్స రూపియం అత్తనో హత్థగతం కరోతి, అట్ఠమేన నిస్సగ్గియం. ఉగ్గహితవత్థుపరివత్తనే కథం జాతం? అబ్బోహారికం జాతం. అథ పరస్స రూపియం అత్తనో హత్థగతం పఠమం కరోతి, రూపియప్పటిగ్గహణస్స కతత్తా అట్ఠమేన నిస్సగ్గియం. అత్తనో సన్తకం రూపియం పరస్స హత్థగతం పచ్ఛా కరోతి, సంవోహారేన నిస్సగ్గియ’’న్తి. ‘‘రూపియస్స గహణమత్తేన అట్ఠమేన ఆపత్తి, పచ్ఛా పరివత్తనే నవమేనా’’తి హి తత్థ వుత్తం, తం పన యుత్తం. ‘‘అజ్ఝాచరతి, దుక్కట’’న్తి దువుత్తం. దుక్కటస్స అనియమప్పసఙ్గతో నిస్సజ్జనవిధానేసు దస్సితోవ. కిం వుత్తం హోతి – యది ద్వీహి నిస్సగ్గియేహి భవితబ్బం, నిస్సజ్జనవిధానే ‘‘అహం, భన్తే, రూపియం పటిగ్గహేసిం, నానాప్పకారకఞ్చ రూపియసంవోహారం సమాపజ్జి’’న్తి వత్తబ్బం భవేయ్య ‘‘రూపియం చేతాపేతీ’’తి సబ్బత్థ పాళియం రూపియప్పటిగ్గహణస్స వుత్తత్తా.

ఏత్తావతా యం పోరాణగణ్ఠిపదే వుత్తం ‘‘దుక్కటవత్థునా కయవిక్కయం పరిహరన్తేన చతూసు నిస్సగ్గియవత్థూసు ఏకేకస్మిం గహితే అట్ఠమేన నిస్సగ్గియం హోతి. దుక్కటవత్థునా దుక్కటవత్థున్తి ‘‘ఇమినా ఇదం దేహీ’’తి గహితే తేనేవ నిస్సగ్గియం హోతి. ‘‘కయవిక్కయమ్పి నీహరిత్వా గహితే దుక్కటం, చేతాపితరూపియగ్గహణే అట్ఠమేన, పరివత్తనే నవమేనాతిఆదినా అత్తనా అనుగ్గహేత్వా కప్పియవసేన నీహరిత్వా పఞ్చహి సహధమ్మికేహి సద్ధిం పరివత్తేతుం వట్టతీ’’తి, తం విసోధితం హోతి. అపరమ్పి తత్థ వుత్తం ‘‘నిస్సజ్జితబ్బే అసతి కథం పాచిత్తియం, దున్నిస్సట్ఠరూపియమ్పి ‘న ఛడ్డేతీ’తి వదన్తస్స విస్సట్ఠో ఉపాసకో తం గహేత్వా అఞ్ఞం చే భిక్ఖునో దేతి, కప్పతీ’’తి, తఞ్చ దువుత్తం. న హి గహితత్తా తతో అఞ్ఞం వత్థు హోతి. పున అపరఞ్చ తత్థ వుత్తం ‘‘ఇమం ‘గణ్హాహీ’తి వదన్తస్స సద్ధాదేయ్యవినిపాతదుక్కటం, ‘ఏతం దేహీ’తి వదన్తస్స విఞ్ఞత్తిదుక్కట’’న్తి, తఞ్చ దువుత్తం. తత్థ హి పయోగదుక్కటం యుత్తం వియ పఞ్ఞాయతి.

పకిణ్ణకం నిట్ఠితం.

ఏళకలోమవగ్గో దుతియో.

౩. పత్తవగ్గో

౧. పత్తసిక్ఖాపదవణ్ణనా

ద్వే అపత్తా, తస్మా ఏతే భాజనపరిభోగేన పరిభుఞ్జితబ్బా, నఅధిట్ఠానూపగానవికప్పనూపగతాతి అత్థోతి చ. సమణసారుప్పేన పక్కన్తి అయోపత్తో పఞ్చహి పాకేహి పక్కో హోతి, మత్తికాపత్తో ద్వీహి. ‘‘భిక్ఖునియా పత్తసన్నిచ్చయస్స వారితత్తా (వజిర. టీ. పారాజిక ౬౦౨) భిక్ఖుస్సపి తం ‘అననురూప’న్తి కత్వా ‘పురాణపత్తం పచ్చుద్ధరిత్వా’తి వుత్త’’న్తి చ లిఖితం, తం న యుత్తం పాళియం ‘‘సన్నిచ్చయం కరేయ్యాతి అనధిట్ఠితో అవికప్పితో’’తి (పాచి. ౭౩౫) వుత్తత్తా. సో హి కథినక్ఖన్ధకే (మహావ. ౩౦౬ ఆదయో) నిచ్చయసన్నిధి వియ ఏకోపి పునదివసే ‘‘సన్నిచ్చయో’’తి వుచ్చతి. అనన్తరసిక్ఖాపదే పన ‘‘దుతియో వారితో’’తి అధిట్ఠానం నియతం. తస్మా ద్వే పత్తే అధిట్ఠాతుం న లభతి. సచే ఏకతో అధిట్ఠాతి, ద్వేపి అనధిట్ఠితా హోన్తి. విసుం విసుం అధిట్ఠాతి, దుతియో అనధిట్ఠితో. వికప్పేతుం పన బహూపి లభతి. కాకణికమత్తమ్పీతి ఏత్థ పి-కారో ‘‘ఏకపాకమ్పి జనేతీ’’తి పాకం సమ్పిణ్డేతి. అథ వా సచే ఏకపాకేనేవ సారుప్పో, వట్టతీతి పాకపరిమాణం న వుత్తన్తి గహేతబ్బం. అపత్తత్తా అధిట్ఠానూపగో న హోతి. అపచ్చుద్ధరన్తేన వికప్పేతబ్బోతి పురాణపత్తం అపచ్చుద్ధరన్తేన సో పత్తో వికప్పేతబ్బోతి అత్థోతి లిఖితం.

పత్తసిక్ఖాపదవణ్ణనా నిట్ఠితా.

౨. ఊనపఞ్చబన్ధనసిక్ఖాపదవణ్ణనా

పవారితేతి ఏత్థ సఙ్ఘవసేన పవారితట్ఠానే పఞ్చబన్ధనేనేవ వట్టతి, పుగ్గలికవసేన పవారితట్ఠానే ఊనపఞ్చబన్ధనేనాపి వట్టతీతి లిఖితం.

యో ఊనపఞ్చబన్ధనత్థం, వుత్తమ్పి చేతం కరో సో;

ఊనపఞ్చబన్ధనత్థం, పత్వాన సన్తికే.

ఊనపఞ్చబన్ధనసిక్ఖాపదవణ్ణనా నిట్ఠితా.

౩. భేసజ్జసిక్ఖాపదవణ్ణనా

‘‘పటిసాయనీయాని పటిగ్గహేత్వా’’తి వదన్తేన పాదమక్ఖనాదీనం అత్థాయ పటిగ్గహేత్వా ఠపేతుం వట్టతీతి దీపితన్తి లిఖితం. ‘‘యేసం మంసం కప్పతీ’’తి వచనేన యేసం మంసం న కప్పతి, తేసం సప్పిఆది న కప్పతీతి వదన్తా అజానిత్వా వదన్తి. యేసఞ్హి మంసం కప్పతి, తేసం సప్పీతిఆది సత్తాహకాలికనిస్సగ్గియవత్థుపరిచ్ఛేదదస్సనత్థం వుత్తం. తథా పణీతభోజనసిక్ఖాపదే యేసం మంసం కప్పతి, తేసంయేవ ఖీరాది పణీతభోజనం, నేతరన్తి దస్సేతుం వుత్తన్తి. మధు నామ మధుకరిభమరమక్ఖికానం ఆసయేసు నియ్యాససదిసం మహామధు హోతి, తం యావజీవికన్తి చ లిఖితం.

భేసజ్జసిక్ఖాపదవణ్ణనా నిట్ఠితా.

పత్తవగ్గో తతియో.

నిస్సగ్గియపాచిత్తియవణ్ణనా నిట్ఠితా.

పాచిత్తియకణ్డం

౪. భోజనవగ్గో

౨. గణభోజనసిక్ఖాపదవణ్ణనా

దేవదత్తో కాలే విఞ్ఞాపేత్వా భుఞ్జతి, తప్పచ్చయా భగవతా ‘‘గణభోజనే పాచిత్తియ’’న్తి (పాచి. ౨౦౯) సిక్ఖాపదం పఞ్ఞత్తం. పదభాజనే పన ‘‘నిమన్తితా భుఞ్జన్తీ’’తి (పాచి. ౨౧౮) నిమన్తనమేవ గహేత్వా విభత్తం. అన్ధకట్ఠకథాయం పన వత్థువసేన విఞ్ఞత్తియా యాచనమ్పి వుత్తన్తి లిఖితం. కస్మా? పరివారే ఏవ ‘‘గణభోజనం ద్వీహాకారేహి పసవతి విఞ్ఞత్తితో వా నిమన్తనతో వా’’తి (పరి. ౩౨౨) వుత్తత్తా. తస్మా అట్ఠుప్పత్తియంయేవ పాకటత్తా పదభాజనే న వుత్తన్తి వేదితబ్బం. ‘‘‘ఏకతో గణ్హన్తీ’తి చ గహితభత్తాపి అఞ్ఞే యావ గణ్హన్తి, తావ చే తిట్ఠన్తి, ఏకతో గణ్హన్తి ఏవ నామా’’తి చ, ‘‘యో కోచి పబ్బజితోతి సహధమ్మికేసు, తిత్థియేసు వాతి అత్థో’’తి చ, ‘‘సమయాభావోతి సత్తన్నం అనాపత్తిసమయానం అభావో’’తి చ, ‘‘సమయలద్ధకేన సహ చత్తారో హోన్తీ’’తి చ, ‘‘సమయలద్ధకో సయమేవ ముచ్చతి, సేసానం గణపూరకత్తా ఆపత్తికరో హోతీ’’తి చ లిఖితం.

ఏత్థాహ – ‘‘పటిగ్గహణమేవ హేత్థ పమాణ’’న్తి వుత్తం, అథ కస్మా పాళియం ‘‘గణభోజనం నామ యత్థ చత్తారో…పే… భుఞ్జన్తీ’’తి (పాచి. ౨౧౮) వుత్తన్తి? వుచ్చతే – తత్థ ‘‘భుఞ్జన్తీ’’తి పటిగ్గహణనియమవచనం. న హి అప్పటిగ్గహితకం భిక్ఖూ భుఞ్జన్తీతి.

గణభోజనసిక్ఖాపదవణ్ణనా నిట్ఠితా.

౩. పరమ్పరభోజనసిక్ఖాపదవణ్ణనా

అఞ్ఞత్ర సమయాతి పన నిమన్తనతో పసవనతో భోజనాపేక్ఖం పాచిత్తియన్తి ఏకే. ఏకో భిక్ఖు పిణ్డాయ చరన్తో భత్తం లభతి, తమఞ్ఞో చూపాసకో నిమన్తేత్వా ఘరే నిసీదాపేసి, న చ తావ భత్తం సమ్పజ్జతి. సచే సో భిక్ఖు పిణ్డాయ చరిత్వా లద్ధభత్తం భుఞ్జతి, ఆపత్తి. కస్మాతి చే? ‘‘పరమ్పరభోజనం నామ పఞ్చన్నం భోజనానం అఞ్ఞతరేన భోజనేన నిమన్తితో తం ఠపేత్వా అఞ్ఞం పఞ్చన్నం భోజనానం అఞ్ఞతరం భోజనం భుఞ్జతి, ఏతం పరమ్పరభోజనం నామా’’తి (పాచి. ౨౨౭) వుత్తత్తా. పఠమకథినసదిసాని, ఇదం పన కిరియాకిరియ’’న్తి పాఠో.

పరమ్పరభోజనసిక్ఖాపదవణ్ణనా నిట్ఠితా.

౪. కాణమాతాసిక్ఖాపదవణ్ణనా

ద్వత్తిపత్తపూరా పటిగ్గహేతబ్బాతి తథానీతపూవేహి అత్థికేన ఉక్కట్ఠపత్తప్పమాణవసేన గహేతబ్బా. ‘‘మా ఖో త్వం ఏత్థ పటిగ్గణ్హీ’’తి అపాథేయ్యాదిఅత్థాయ సజ్జితసఞ్ఞాయ అతిరేకప్పటిగ్గహణేన ఆరోచనే, అసంవిభాగే చ న ముచ్చతి అచిత్తకత్తా సిక్ఖాపదస్స. అథ ఉగ్గహితకం గణ్హాతి, న ముచ్చతి ఏవ. అసంవిభాగే పన అనాపత్తి అకప్పియత్తా. అచిత్తకతా పణ్ణత్తిజాననాభావేనేవ, న వత్థుజాననాభావేనాతి ఏకే. ‘‘న పాథేయ్యాదిఅత్థాయ సజ్జితభావజానన’’న్తి అఙ్గేసు అవుత్తత్తా సచే సఞ్చిచ్చ న వదతి, పాచిత్తియన్తి పోరాణా వదన్తి. అతిరేకప్పటిగ్గహణన్తి తత్థ పఞ్చమంవ అఙ్గం వుత్తం, తస్మా అప్పటిగ్గహితత్తా న పాచిత్తియం, కత్తబ్బాకరణతో పన దుక్కటం. అఞ్ఞథా కిరియాకిరియం ఇదం ఆపజ్జతి. అనివారణం, అనారోచనం వా ఛట్ఠమఙ్గం వత్తబ్బం సియా.

కాణమాతాసిక్ఖాపదవణ్ణనా నిట్ఠితా.

౫. పఠమపవారణాసిక్ఖాపదవణ్ణనా

భుత్తావీ పవారణం నామ పఞ్చఙ్గికం. తేసు ‘‘అసనం పఞ్ఞాయత్తీ’’తి ఏతేనేవ ‘‘భుత్తావీ’’తి ఏతస్స సిద్ధత్తా విసుం అత్థసిద్ధి న దిస్సతి. దిస్సతి చే, అఙ్గానం ఛక్కత్తదస్సనన్తి (వజిర. టీ. పాచిత్తియ ౨౩౮-౨౩౯) లిఖితం. ‘‘భోజనం పఞ్ఞాయతీ’’తి అభిహటం సన్ధాయ వుత్తం.

కోట్టేత్వా కతచుణ్ణమ్పీతి పి-కారేన కుణ్డకం సమ్పిణ్డేతి. సమపాకభజ్జితానం పన ఆతపసుక్ఖానం వా కుణ్డకం వా యే కేచి తణ్డులా వాతి ఏత్తకమేవ వుత్తత్తా సమపాకభజ్జితానం వీహీనం, వీహిపలాసానం వా తణ్డులచుణ్ణం పవారేతి. తథా ఖరపాకభజ్జితానం కుణ్డకమ్పి పవారేతి. భజ్జితసత్తుయో పిణ్డేత్వా కతో అపక్కసత్తుమోదకోపి పవారేతీతి లిఖితం. సచే అవసిట్ఠం నత్థి, న పవారేతి. కస్మా? అసనసఙ్ఖాతస్స విప్పకతభోజనస్స అభావతో.

అకప్పియమంసం పన కిఞ్చాపి పటిక్ఖిపితబ్బట్ఠానే ఠితం, ఖాదియమానం పన మంసభావం న జహాతి, తస్మా పవారేతి. భోజనసాలాయ భుఞ్జన్తో చే అత్తనో అపాపుణనకోట్ఠాసం అభిహటం పటిక్ఖిపతి, న పవారేతి. కామం పటిక్ఖిపతి, పత్తే పన ఆరామికా ఆకిరన్తి, తం భుఞ్జితుం న వట్టతి. ఇదఞ్హి బుద్ధప్పటికుట్ఠాయ అనేసనాయ ఉప్పన్నేయేవ సఙ్ఖం గచ్ఛతి. యథా హి సఙ్ఘతో లద్ధం పిణ్డం దుస్సీలో దేతి, తఞ్చే పటిక్ఖిపతి, న పవారేతి, ఏవంసమ్పదమిదన్తి చ, విభాగో లజ్జీ చే దేతి, తం సో న అజ్ఝోహరితుకామతాయ పటిక్ఖిపతి, పవారేతీతి చ, ‘‘సమంసరసం సమచ్ఛరస’’న్తి ఆపజ్జనతో ‘‘మంసరస’’న్తి వుత్తే పన పటిక్ఖిపతో హోతి, ‘‘మంసస్స రసం మంసరస’’న్తి అయం విగ్గహో నాధిప్పేతోతి చ వుత్తం. భత్తమిస్సకం యాగుం ఆహరిత్వా ‘‘యాగుం గణ్హథా’’తి వదతి, న పవారేతి. ‘‘భత్తం గణ్హథా’’తి వుత్తే పవారేతి. కస్మా? యేనాపుచ్ఛితో, తస్స అత్థితాయ. ఏత్థ పన ‘‘యాగుమిస్సకం గణ్హథా’’తి వదతి, తత్ర చే యాగు బహుతరా వా హోతి, సమసమా వా. భత్తం మన్దం, న పవారేతి. యాగు చే మన్దా, భత్తం బహుతరం, పవారేతి. ఇదఞ్చ సబ్బఅట్ఠకథాసు వుత్తత్తా న సక్కా పటిక్ఖిపితుం. కారణం పనేత్థ దుద్దసం. ‘‘భత్తమిస్సకం గణ్హథా’’తి వదతి. తత్ర భత్తం బహుతరం వా సమకం వా అప్పతరం వా హోతి, పవారేతి ఏవ. భత్తం వా యాగుం వా అనామసిత్వా ‘‘మిస్సకం గణ్హథా’’తి వదతి. తత్ర చే భత్తం బహుతరం, సమకం వా హోతి, పవారేతి. అప్పతరం న పవారేతి. తం సబ్బం వీమంసితబ్బన్తి.

ఫలం వా కన్దమూలాది వా పఞ్చహి సమణకప్పేహి కప్పియం అకతన్తి ఏత్థ కప్పియం అకారాపితేహి కదలిఫలాదీహి సద్ధిం అతిరిత్తం కారాపేత్వాపి తం కదలిఫలాదిం ఠపేత్వా అవసేసం భుఞ్జితుం వట్టతి. అమిస్సకరసత్తా పున తాని కప్పియం కారాపేత్వా అఞ్ఞస్మిం భాజనే ఠపేత్వా కారేత్వా భుఞ్జితుం వట్టతి. కస్మా? పుబ్బే తేసు వినయకమ్మస్స అనారుళ్హత్తాతి వదన్తి.

పత్తే రజం పతితం అప్పటిగ్గహితమేవ హోతి. తస్మా పటిగ్గహేత్వావ భిక్ఖా గణ్హితబ్బా. ‘‘అపటిగ్గహేత్వా గణ్హతో వినయదుక్కట’’న్తి (పాచి. అట్ఠ. ౨౬౫) వుత్తత్తా ఏతమఞ్ఞేసమ్పి న వట్టతీతి వదన్తి. ‘‘తం పన పున పటిగ్గహేత్వా భుఞ్జన్తస్స అనాపత్తీ’’తి ఏత్థాపి ఏవమేవ. ఇమస్మిం పన ‘‘అతిరిత్తం కతం అనతిరిత్తకతం హోతీ’’తి ఏత్థాపి ఏవమేవ. ఇమస్మిం పన ‘‘అతిరిత్తం కతం, అనతిరిత్తం కతం హోతీ’’తిఆదీహి ఉపపరిక్ఖిత్వా వినిచ్ఛయో వేదితబ్బోతి దీపితం. అలమేతం సబ్బన్తి ఇదమ్పి తే అధికం, ఇతో అఞ్ఞం న లచ్ఛసీతి అత్థో.

ఆహారత్థాయాతి వికాలే ఏవాతి ఏకే. ‘‘పఠమకథినసదిసాని. ఇదం పన కిరియాకిరియ’’న్తి పాఠో. కాయకమ్మం అజ్ఝోహరణతో. వచీకమ్మం వాచాయ ‘‘అతిరిత్తం కరోథ, భన్తే’’తి అకారాపనతోతి వేదితబ్బం.

పఠమపవారణాసిక్ఖాపదవణ్ణనా నిట్ఠితా.

౬. దుతియపవారణాసిక్ఖాపదవణ్ణనా

‘‘భుత్తస్మిం పాచిత్తియ’’న్తి (పాచి. ౨౪౩) మాతికాయం వుత్తత్తా ‘‘భోజనపరియోసానే పాచిత్తియ’’న్తి వుత్తం, న అజ్ఝోహారే అజ్ఝోహారే.

దుతియపవారణాసిక్ఖాపదవణ్ణనా నిట్ఠితా.

౭. వికాలభోజనసిక్ఖాపదవణ్ణనా

జమ్బుదీపస్స కాలేన పరిచ్ఛేదోతి ఏవం కిర.

వికాలభోజనసిక్ఖాపదవణ్ణనా నిట్ఠితా.

౮. సన్నిధికారకసిక్ఖాపదవణ్ణనా

‘‘దుద్ధోతో హోతీ’’తిఆదినా నయేన ఇధ వుత్తత్తా, ‘‘దుద్ధోతం పత్తం ధోవిత్వా పున

తత్థ అచ్ఛోదకం వా ఆసిఞ్చిత్వా, అఙ్గులియా వా ఘంసిత్వా నిస్నేహభావో జానితబ్బో’’తి (పాచి. అట్ఠ. ౨౫౩) సమన్తపాసాదికాయం వుత్తత్తా చ మత్తికాపత్తస్స కపాలేన పీతో స్నేహో సన్నిధిం కరోతీతి సిద్ధన్తి లిఖితం. సయం పటిగ్గహేత్వా అపరిచ్చత్తమేవాతి ఏత్థ అపరిచ్చత్తం నామ అనుపసమ్పన్నానం నిరపేక్ఖఅపరిచ్చత్తం అవిజహితం. ‘‘పటిగ్గహణన్తి ఏత్థ పటిగ్గహితభావమవిజహితమేవ సన్నిధిం జనేతీ’’తి ధమ్మసిరిత్థేరో, తం ‘‘పటిగ్గణ్హాతి, ఆపత్తి దుక్కటస్సా’’తి (పాచి. ౨౫౫) పాళియా విరుజ్ఝతి. తస్స పన పున పటిగ్గణ్హనకిచ్చాభావతో వీమంసితబ్బం.

సన్నిధికారకసిక్ఖాపదవణ్ణనా నిట్ఠితా.

౯. పణీతభోజనసిక్ఖాపదవణ్ణనా

‘‘తేసం మంసఞ్చ ఖీరదధీని చ ఇధ అధిప్పేతానీ’’తి ఇదం పాచిత్తియవత్థుపరిచ్ఛేదో, న పన కప్పియఖీరాదిపరిచ్ఛేదో, తస్మా యస్స కస్సచి ఖీరాదీని వట్టన్తీతి చ, ‘‘మహానామసిక్ఖాపదేన కారేతబ్బో’’తి సఙ్ఘవసేన పవారితే భేసజ్జత్థాయ సప్పిఆదిభేసజ్జపఞ్చకం విఞ్ఞాపేతి చే, తత్థ ‘‘న భేసజ్జకరణీయేన భేసజ్జం విఞ్ఞాపేతీ’’తి ఏత్థ సఙ్గహం గచ్ఛతి, తస్మా ‘‘తేన పాచిత్తియ’’న్తి (వజిర. టీ. పాచిత్తియ ౨౬౧) చ లిఖితం.

పణీతభోజనసిక్ఖాపదవణ్ణనా నిట్ఠితా.

౧౦. దన్తపోనసిక్ఖాపదవణ్ణనా

‘‘సరీరావయవేనా’’తి వుత్తత్తా ముఖేన పటిగ్గహణం అనుఞ్ఞాతం. ‘‘చిఞ్చాదిపత్తేసు భూమియం అత్థతేసు న వట్టతి, కల్లఖేత్తే తత్థ వట్టతీ’’తి చ, ‘‘సామం గహేత్వా’’తి ఇమినా న కేవలం సప్పదట్ఠంయేవ, అఞ్ఞమ్పి దట్ఠం విసేసేతి. సామం గహేత్వా పరిభుఞ్జితుం వట్టతీ’’తి చ లిఖితం.

దన్తపోనసిక్ఖాపదవణ్ణనా నిట్ఠితా.

భోజనవగ్గో చతుత్థో.

౫. అచేలకవగ్గో

౧. అచేలకసిక్ఖాపదవణ్ణనా

అచేలకాదయో యస్మా, తిత్థియావ మతా ఇధ;

తస్మా తిత్థియనామేన, తికచ్ఛేదో కతో తతో.

అతిత్థియస్స నగ్గస్స, తథా తిత్థియలిఙ్గినో;

గహట్ఠస్సాపి భిక్ఖుస్స, కప్పతీతి వినిచ్ఛయో.

అతిత్థియస్స చిత్తేన, తిత్థియస్స చ లిఙ్గినో;

సోతాపన్నాదినో దాతుం, కప్పతీతీధ నో మతి.

అచేలకసిక్ఖాపదవణ్ణనా నిట్ఠితా.

౩. సభోజనసిక్ఖాపదవణ్ణనా

అనుపవిసిత్వా నిసీదనచిత్తేన సచిత్తకతాతి వేదితబ్బా.

సభోజనసిక్ఖాపదవణ్ణనా నిట్ఠితా.

౪-౫. రహోపటిచ్ఛన్నరహోనిసజ్జసిక్ఖాపదవణ్ణనా

చతుత్థం పఠమానియతే, పఞ్చమం దుతియానియతే వుత్తనయమేవ. ఇధ పఞ్చమం ఉపనన్దస్స చతుత్థం హోతి.

రహోపటిచ్ఛన్నరహోనిసజ్జసిక్ఖాపదవణ్ణనా నిట్ఠితా.

౬. చారిత్తసిక్ఖాపదవణ్ణనా

సభత్తో సమానోతి నిమన్తనభత్తోతి పోరాణా. సన్తం భిక్ఖుం, అనాపుచ్ఛా, పురేభత్తం పచ్ఛాభత్తం, అఞ్ఞత్ర సమయాతి అయమేత్థ చతుబ్బిధా అనుపఞ్ఞత్తి. తత్థ సమయా ద్వే సమయా. భత్తియఘరన్తి నిమన్తితస్స ఘరం వా సలాకాభత్తాదిదాయకానం వా ఘరం. ‘‘సముట్ఠానాదీని పఠమకథినసదిసాని, ఇదం పన కిరియాకిరియ’’న్తి పాఠో, ‘‘ఇధ నిమన్తనా అకప్పియనిమన్తనా’’తి ఏకే.

పురేభత్తఞ్చ పిణ్డాయ, చరిత్వా యది భుఞ్జతి;

సియా పరమ్పరాపత్తి, పచ్ఛాభత్తం న సా సియా.

పచ్ఛాభత్తఞ్చ గమికో, పుబ్బగేహం యది గచ్ఛే;

ఏకే ఆపత్తియేవాతి, అనాపత్తీతి ఏకచ్చే.

కులన్తరస్సోక్కమనే, ఆపత్తిమతయో హి తే;

సమానభత్తపచ్చాసా, ఇతి ఆహు ఇధాపరే.

మతా గణికభత్తేన, సమేన్తి నం నిమన్తనే;

విస్సజ్జనం సమానన్తి, ఏకే సమ్ముఖతాపరే.

సన్నిట్ఠానత్థికేహేవ, విచారేతబ్బభేదతో;

విఞ్ఞూ చారిత్తమిచ్చేవ, సిక్ఖాపదమిదం విదూ. (వజిర. టీ. పాచిత్తియ ౨౯౪);

చారిత్తసిక్ఖాపదవణ్ణనా నిట్ఠితా.

౭. మహానామసిక్ఖాపదవణ్ణనా

పణీతభోజనసిక్ఖాపదే ‘‘మహానామసిక్ఖాపదేన కారేతబ్బో’’తి (కఙ్ఖా. అట్ఠ. పణీతభోజనసిక్ఖాపదవణ్ణనా) యం వుత్తం, తస్సత్థో సఙ్ఘవసేన పవారితే భేసజ్జత్థాయ సప్పిఆదిభేసజ్జపఞ్చకం విఞ్ఞాపేతి చే, ‘‘నభేసజ్జేన కరణీయేన భేసజ్జం విఞ్ఞాపేతీ’’తి (పాచి. ౩౦౯) వచనేన పాచిత్తియన్తి (వజిర. టీ. పాచిత్తియ ౩౧౦) లిఖితం. ‘‘తయా ఇమినావ పవారితమ్హా, అమ్హాకఞ్చ ఇమినా చ ఇమినా చ అత్థో’’తి యథాభూతం ఆచిక్ఖిత్వా విఞ్ఞాపేతుం గిలానోవ లభతి, న ఇతరోతి చ, ‘‘అఞ్ఞస్స అత్థాయా’’తి అస్స ఞాతకప్పవారితే, అత్తనో వా ఞాతకప్పవారితేతి అత్థోతి చ, ‘‘అపరియన్తప్పవారణాయ పవారితే’’తి సఙ్ఘవసేన, పుగ్గలవసేన చ పవారేత్వా దాయకా. తస్మా ‘‘సఙ్ఘప్పవారణతా’’తి వత్వా ‘‘పుగ్గలప్పవారణతా’’తి న వుత్తన్తి చ, ‘‘పరియన్తాతిక్కమో’’తి వచనేన గిలానో గహితో, తస్మా ‘‘గిలానాగిలానతా’’తి న వుత్తం. ఏవం సన్తేపి ‘‘సఙ్ఘప్పవారణాయ పవారణతా’’తి పాఠోతి చ లిఖితం, వీమంసితబ్బం.

మహానామసిక్ఖాపదవణ్ణనా నిట్ఠితా.

౮. ఉయ్యుత్తసేనాసిక్ఖాపదవణ్ణనా

హత్థిఆదీసు ఏకమేకన్తి అన్తమసో ఏకపురిసారుళ్హహత్థిమ్పి, ఏకం సరహత్థం పురిసమ్పి. సముట్ఠానాదీని ఏళకలోమసదిసాని, ఇదం పన లోకవజ్జం, అకుసలచిత్తం తివేదన’’న్తి పాఠో.

ఉయ్యుత్తసేనాసిక్ఖాపదవణ్ణనా నిట్ఠితా.

౯. సేనావాససిక్ఖాపదవణ్ణనా

కేనచి పలిబుద్ధస్సాతి వేరికేన వా ఇస్సరేన వా కేనచి రుద్ధస్స. సేనాపరిక్ఖేపేన వా పరిక్ఖేపారహట్ఠానేన వా సఞ్చరణట్ఠానపరియన్తేన వా పరిచ్ఛిన్దితబ్బా.

సేనావాససిక్ఖాపదవణ్ణనా నిట్ఠితా.

అచేలకవగ్గో పఞ్చమో.

౬. సురాపానవగ్గో

౧. సురాపానసిక్ఖాపదవణ్ణనా

‘‘సురా’’తి వా ‘‘న వట్టతీ’’తి వా జానిత్వా పివనే అకుసలమేవాతి లిఖితం. అకుసలచిత్తన్తి యేభుయ్యేన తం సన్ధాయ కిర వుత్తం. అథ కస్మా వినయట్ఠకథాయం ‘‘అకుసలేనేవ పాతబ్బతాయా’’తి (పాచి. అట్ఠ. ౩౨౯) వుత్తన్తి చే? సచిత్తకపక్ఖే అకుసలేనేవ పాతబ్బతాయాతి.

సురాపానసిక్ఖాపదవణ్ణనా నిట్ఠితా.

౨. అఙ్గులిపతోదకసిక్ఖాపదవణ్ణనా

కాయసంసగ్గసఙ్ఘాదిసేసాపత్తిభావే సమానేపి భిక్ఖునియాపి అనుపసమ్పన్నేపి దుక్కటం, ఉపసమ్పన్నే ఏవ పాచిత్తియన్తి ఏవం పుగ్గలాపేక్ఖం దస్సేతుం ‘‘అఙ్గులిపతోదకే పాచిత్తియ’’న్తి వుత్తం. సతి కరణీయేతి ఏత్థ పురిసం సతి కరణీయే ఆమసతోతి అధిప్పాయో, న ఇత్థిం.

అఙ్గులిపతోదకసిక్ఖాపదవణ్ణనా నిట్ఠితా.

౩. హసధమ్మసిక్ఖాపదవణ్ణనా

‘‘చిక్ఖల్లం వా’’తి వచనతో సక్ఖరమ్పి ఖిపనకీళాయ కీళతో దుక్కటమేవ. ఉపరిగోప్ఫకే పాచిత్తియం, అఞ్ఞత్థ దుక్కటన్తి పాచిత్తియవత్థుఅత్థవసేన ‘‘ఉదకే హసధమ్మే పాచిత్తియ’’న్తి వుత్తం.

ఇదం సఞ్ఞావిమోక్ఖం చే, తికపాచిత్తియం కథం;

కీళితంవ అకీళాతి, మిచ్ఛాగాహేన తం సియా.

ఏత్తావతా కథం కీళా, ఇతి కీళాయం ఏవాయం;

అకీళాసఞ్ఞీ హోతేత్థ, వినయత్థం సమాదయే.

ఏకన్తాకుసలో యస్మా, కీళాయాభిరతమనో;

తస్మా అకుసలం చిత్తం, ఏకమేవేత్థ లబ్భతీతి. (వజిర. టీ. పాచిత్తియ ౩౩౬);

హసధమ్మసిక్ఖాపదవణ్ణనా నిట్ఠితా.

౪. అనాదరియసిక్ఖాపదవణ్ణనా

తస్స వచనన్తి ‘‘అయం ఉక్ఖిత్తకో వా వమ్భితో వా గరహితో వా ఇమస్స వచనం అకతం భవిస్సతీ’’తి అనాదరియం కరోతి. ధమ్మన్తి కథాయం ధమ్మో నస్సేయ్య వా వినస్సేయ్య వా అన్తరధాయేయ్య వా, తం వా అసిక్ఖితుకామో అనాదరియం కరోతి. ‘‘లోకవజ్జం అతిక్కమిత్వా ‘ఇదం అమ్హాకం ఆచరియుగ్గహో’తి వదన్తస్స న వట్టతీ’’తి (వజిర. టీ. పాచిత్తియ ౩౪౪) లిఖితం.

అనాదరియసిక్ఖాపదవణ్ణనా నిట్ఠితా.

౬. జోతిసిక్ఖాపదవణ్ణనా

‘‘విసిబ్బనాపేక్ఖో’’తి వుత్తత్తా అఞ్ఞస్స వట్టతి, అఞ్ఞేసఞ్చ.

జోతినేకమనేకే వా, జాలేన్తి మునయో సహ;

ఏకో సోపేతి నానేకో, అధిప్పాయవిసేసతో.

జోతిసిక్ఖాపదవణ్ణనా నిట్ఠితా.

౮. దుబ్బణ్ణకరణసిక్ఖాపదవణ్ణనా

మోరక్ఖిమణ్డలమఙ్గులపిట్ఠీనన్తి న ఏకన్తతో, అధికం, ఓరఞ్చాతి వదన్తి. ఏకకోణేపి వట్టతి, ఏవం యత్థ కత్థచి ఏకబిన్దుపి వట్టతీతి.

దుబ్బణ్ణకరణసిక్ఖాపదవణ్ణనా నిట్ఠితా.

౯. వికప్పనసిక్ఖాపదవణ్ణనా

‘‘సముట్ఠానాదీని పఠమకథినసదిసాని, ఇదం పన కిరియాకిరియ’’న్తి పాఠో. ఏత్థ పరిభోగేన కాయకమ్మం. అపచ్చుద్ధరణేన వచీకమ్మం.

వికప్పనసిక్ఖాపదవణ్ణనా నిట్ఠితా.

౧౦. అపనిధానసిక్ఖాపదవణ్ణనా

ససూచికే సూచిఘరే సూచిగణనాయ ఆపత్తియోతి పోరాణా.

అపనిధానసిక్ఖాపదవణ్ణనా నిట్ఠితా.

సురాపానవగ్గో ఛట్ఠో.

౭. సప్పాణకవగ్గో

౧. సఞ్చిచ్చసిక్ఖాపదవణ్ణనా

వత్థుగణనాయ కమ్మబన్ధగణనాచేతనామారణానం, న కమ్మబన్ధగణనాయ చేతనామారణా. ఏత్థ ఏకచేతనాయ బహుపాణకా మరన్తీతి అయం విభాగో వేదితబ్బో.

సఞ్చిచ్చసిక్ఖాపదవణ్ణనా నిట్ఠితా.

౨. సప్పాణకసిక్ఖాపదవణ్ణనా

సప్పాణకన్తి పాణకానం మరణవసేన పాచిత్తియం, న సప్పాణకఉదకపరిభోగవసేన పాచిత్తియం, తస్మా ఏవ ‘‘పణ్ణత్తివజ్జ’’న్తి వుత్తం. అసుద్ధచిత్తత్తా పాచిత్తియం, సుద్ధచిత్తే అనాపత్తి. పదీపుజ్జలనే వియ పణ్ణత్తివజ్జతా వుత్తాతి లిఖితం.

జలే పక్ఖిపనం పుబ్బం, జలప్పవేసనం ఇదం;

ఏవం ఉభిన్నం నానాత్తం, ఞేయ్యం ఞాణవతా సదాతి. (వజిర. టీ. పాచిత్తియ ౩౮౭)

సప్పాణకసిక్ఖాపదవణ్ణనా నిట్ఠితా.

౫. ఊనవీసతివస్ససిక్ఖాపదవణ్ణనా

అఞ్ఞం ఉపసమ్పాదేతీతి –

ఉపజ్ఝాయో సచే సామం, కమ్మవాచఞ్చ సావేతి;

కమ్మం రుహతి ఇచ్చేకే, నేతి వినయకోవిదో.

దుక్కటం విహితం యస్మా, ఆచరియస్స గణస్స చ;

తస్మా భిన్నావ ఆచరియ-ఉపజ్ఝాయా విసుం ఇధాతి.

ఊనవీసతివస్ససిక్ఖాపదవణ్ణనా నిట్ఠితా.

౭. సంవిధానసిక్ఖాపదవణ్ణనా

ఇధ ఏకతోఉపసమ్పన్నా, సిక్ఖమానా, సామణేరీతి ఇమా తిస్సోపి సఙ్గహం గచ్ఛన్తి, ఇమాసం పన తిస్సన్నం సమయో రక్ఖతి, అయమిమాసం, మాతుగామస్స చ విసేసోతి వేదితబ్బం.

సంవిధానసిక్ఖాపదవణ్ణనా నిట్ఠితా.

౯. ఉక్ఖిత్తసమ్భోగసిక్ఖాపదవణ్ణనా

‘‘తం దిట్ఠిం అప్పటినిస్సట్ఠేనాతి లద్ధినానాసంవాసకం సన్ధాయా’’తి లిఖితం. తిచిత్తన్తి ఏత్థ విపాకాబ్యాకతచిత్తేన సహసేయ్యం కప్పేయ్యాతి ఏవమత్థో దట్ఠబ్బో. అఞ్ఞథా సచిత్తకత్తా సిక్ఖాపదస్స కిరియాబ్యాకతం సన్ధాయ న యుజ్జతి.

ఉక్ఖిత్తసమ్భోగసిక్ఖాపదవణ్ణనా నిట్ఠితా.

౧౦. కణ్టకసిక్ఖాపదవణ్ణనా

‘‘అయం సమణుద్దేసో పారాజికో హోతి. సచే తం దిట్ఠిం పటినిస్సజ్జతి, సఙ్ఘస్స ఆరోచేత్వా సఙ్ఘానుమతియా పబ్బాజేతబ్బో’’తి పోరాణగణ్ఠిపదే వుత్తం, తం న యుత్తం. దణ్డకమ్మనాసనా హి ఇధాధిప్పేతా. యది సో పారాజికో హోతి, లిఙ్గనాసనా నామ సియా. ‘‘తే పటిసేవతో నాలం అన్తరాయాయా’’తి చ దిట్ఠి సత్థరి అసత్థాదిదిట్ఠి న హోతి. సచే సా యస్స ఉప్పజ్జతి, సో పారాజికో హోతి, తస్మిమ్పి ఏవమేవ పటిపజ్జితబ్బం, సంవరే అతిట్ఠన్తో లిఙ్గనాసనాయ నాసేతబ్బోతి (వజిర. టీ. పాచిత్తియ ౪౨౮) ఆచరియస్స తక్కో.

కణ్టకసిక్ఖాపదవణ్ణనా నిట్ఠితా.

సప్పాణకవగ్గో సత్తమో.

౮. సహధమ్మికవగ్గో

౪. పహారసిక్ఖాపదవణ్ణనా

అఙ్గేసు న మోక్ఖాధిప్పాయతా వియ అమరణాధిప్పాయతా వత్తబ్బాతి చే? న వత్తబ్బా. కస్మా? యో భిక్ఖు సయం పహారం దాతుకామో, సో అధిప్పాయేన తస్స మరణే పయోగవిరహోవాతి కత్వా అమరణాధికారత్తా కేవలం అమరణాధిప్పాయో ఏవ సోతి తా వియ తా న వుత్తా. మోక్ఖాధిప్పాయస్స పన కోపో నత్థి, తస్మా అనాపత్తీతి వుత్తం.

పహారసిక్ఖాపదవణ్ణనా నిట్ఠితా.

౫. తలసత్తికసిక్ఖాపదవణ్ణనా

తలమేవ తలసత్తికం. ‘‘పోథనసమత్థట్ఠేన సత్తిక’’న్తి ఏకే. యస్మా పహరితుకామతాయ పహరతో పురిమేన పాచిత్తియం, కేవలం ఉచ్చారేతుకామతాయ ఉగ్గిరణమత్తే కతే ఇమినా పాచిత్తియం. ఇమినా పన విరజ్ఝిత్వా పహారో దిన్నో, తస్మా నపహరితుకామతాయ దిన్నత్తా దుక్కటం. కిమిదం దుక్కటం పహారపచ్చయా, ఉదాహు ఉగ్గిరణపచ్చయాతి? పహారపచ్చయా ఏవ దుక్కటం, పురిమం ఉగ్గిరణపచ్చయా పాచిత్తియన్తి సదుక్కటం పాచిత్తియం యుజ్జతి. పురిమఞ్హి ఉగ్గిరణం, పచ్ఛా పహారో. న చ పచ్ఛిమం పహారం నిస్సాయ పురిమం ఉగ్గిరణం అనాపత్తివత్థుకం భవితుమరహతీతి నో తక్కోతి (వజిర. టీ. పాచిత్తియ ౪౫౬) ఆచరియో.

తలసత్తికసిక్ఖాపదవణ్ణనా నిట్ఠితా.

౭. సఞ్చిచ్చసిక్ఖాపదవణ్ణనా

పరో కుక్కుచ్చం ఉప్పాదేతు వా, మా వా, తం అప్పమాణం. ‘‘కుక్కుచ్చుపాదన’’న్తి తతియమఙ్గం తస్స అధిప్పాయవసేన వుత్తన్తి వేదితబ్బం.

సఞ్చిచ్చసిక్ఖాపదవణ్ణనా నిట్ఠితా.

౮. ఉపస్సుతిసిక్ఖాపదవణ్ణనా

ఉపస్సుతిన్తి యథా ఉపకుజ్ఝం ‘‘సమీపకుజ్ఝ’’న్తి వుచ్చతి, తథా ఉపస్సుతి ‘‘సమీపస్సుతీ’’తి వేదితబ్బా. యత్థ ఠితో సుణాతి, తం ఠానన్తి అత్థో. సుతీతి పనేత్థ పరేసం వచనసద్దో చ. సో హి సుయ్యతీతి సుతి నామ. ఉపసుయ్యతి వా ఏత్థాతి ఉపస్సుతి. ఓకాసో హి సుతి నామ. ఇమేసం సుత్వాతి ఏత్థ ‘‘వచన’’న్తి పాఠసేసో.

సముట్ఠానాదీని అతీతద్వయసదిసానీతి న గహేతబ్బాని. థేయ్యసత్థసముట్ఠానం. సియా కిరియం గన్త్వా సవనే. సియా అకిరియం ఠితట్ఠానం ఆగన్త్వా వదన్తానం అజానాపనవసేన సముట్ఠానతో. ‘‘సఞ్ఞావిమోక్ఖం, సచిత్తకం, లోకవజ్జం, కాయకమ్మం, వచీకమ్మం, అకుసలచిత్తం, దుక్ఖవేదన’’న్తి లిఖితం.

ఉపస్సుతిసిక్ఖాపదవణ్ణనా నిట్ఠితా.

౯. కమ్మప్పటిబాహనసిక్ఖాపదవణ్ణనా

అప్పమత్తకవిస్సజ్జనకేన పన చీవరం కరోన్తస్స సేనాసనక్ఖన్ధకవణ్ణనాయం (చూళవ. ౩౨౮) వుత్తప్పభేదాని సూచిఆదీని అనపలోకేత్వాపి దాతబ్బాని. తతో అతిరేకం దేన్తేన అపలోకనకమ్మం కాతబ్బం. ఏవం కతం పన అపలోకనం కమ్మలక్ఖణమేవాతి అధిప్పాయో. ఏవం సబ్బత్థ కమ్మలక్ఖణం వేదితబ్బం. గామసీమావిహారేసు ఓసారణాదీని సఙ్ఘకమ్మానియేవ న వట్టన్తి. విస్సజ్జియవేభఙ్గియాని పన వట్టన్తి. ‘‘సఙ్ఘస్స సన్తక’’న్తి సామఞ్ఞతో అవత్వా ‘‘ఇమస్మిం విహారే సఙ్ఘస్స సన్తక’’న్తి అపలోకేతబ్బన్తి చ, ‘‘సముట్ఠానాదీని అదిన్నాదానసదిసాని, ఇదం పన దుక్ఖవేదన’’న్తి పాఠోతి చ లిఖితం.

కమ్మప్పటిబాహనసిక్ఖాపదవణ్ణనా నిట్ఠితా.

౧౦. ఛన్దంఅదత్వాగమనసిక్ఖాపదవణ్ణనా

సన్నిపాతం అనాగన్త్వా చే ఛన్దం న దేతి, అనాపత్తీతి ఏకే. దుక్కటన్తి ఏకే ధమ్మకమ్మన్తరాయకరణాధిప్పాయత్తా.

ఛన్దంఅదత్వాగమనసిక్ఖాపదవణ్ణనా నిట్ఠితా.

౧౧. దుబ్బలసిక్ఖాపదవణ్ణనా

అకప్పియేన వాతి సువణ్ణరజతమయమఞ్చాదినా. కప్పియమఞ్చో సమ్పటిచ్ఛితబ్బోతి ‘‘సఙ్ఘస్స దేమా’’తి దిన్నం సన్ధాయ వుత్తం, తేహి పన ‘‘విహారస్స దేమా’’తి వుత్తే సువణ్ణరజతమయాదిఅకప్పియమఞ్చాపి సమ్పటిచ్ఛితబ్బాతి చ, ‘‘అరఞ్జరో బహుఉదకగణ్హనకో’’తి చ, ‘‘సఙ్ఘికపఅభోగేన వాతి సచే ఆరామికాదయో పటిసామేత్వా పటిదేన్తి, పరిభుఞ్జితుం వట్టతీ’’తి చ, ‘‘కంసలోహాదిభాజనం సఙ్ఘస్స దిన్నమ్పి పారిహారియం న వట్టతీ’’తి (చూళవ. అట్ఠ. ౩౨౧) సమన్తపాసాదికాయం వుత్తత్తా అత్తనో హత్థేన గహేత్వా పటిసామితుం న లభతీతి చ, ‘‘వేధకో కాయబన్ధనస్సాతి వదన్తీ’’తి చ, ‘‘హిఙ్గు హిఙ్గులిహరితాలమనోసిలా అఞ్జనానీ’’తి పాఠోతి చ, ‘‘దారుమయో వా…పే… అపాదకోపి సముగ్గో’’తి పాఠోతి చ, ‘‘దారుమయో తుమ్బోతి దారుమయో ఉదకతుమ్బో’’తి చ, ‘‘థమ్భతులాసోపానఫలకాదీసూ’’తి చ లిఖితం.

దుబ్బలసిక్ఖాపదవణ్ణనా నిట్ఠితా.

౧౨. పరిణామనసిక్ఖాపదవణ్ణనా

ఏకో భిక్ఖు ఉక్ఖిత్తకస్స దాతుకామో హోతి, తస్స దానం నివారేత్వా అఞ్ఞస్స దాపేతి, అనాపత్తి. తథా సద్ధాదేయ్యవినిపాతనం కరోన్తస్స దాపేతి, అత్తనో నిస్సితకా ఇత్థన్నామస్స పత్తం దాతుకామా ఆపుచ్ఛన్తి, ‘‘విసభాగో ఏసో, సభాగస్స దేహీ’’తి వదతి. అనాపత్తి అత్తనో భారభూతత్తా. తస్స పన దాతుకామం అఞ్ఞస్స దాపేతి, ఆపత్తి ఏవ. సబ్బత్థ ఆపుచ్ఛిత్వా దాతుకామం యథాసుఖం విచారేతుం లభతి.

పరిణామనసిక్ఖాపదవణ్ణనా నిట్ఠితా.

సహధమ్మికవగ్గో అట్ఠమో.

౯. రతనవగ్గో

౧. అన్తేపురసిక్ఖాపదవణ్ణనా

అసయనిఘరేతి పరిక్ఖిత్తస్స బహిభూతేసు రుక్ఖమూలాదీసు. ‘‘సచే ఖత్తియోవ హోతి, నాభిసిత్తో, అభిసిత్తోవ హోతి, న ఖత్తియో, రక్ఖతీ’’తి ఆచరియో ‘‘ఖత్తియతా, అభిసిత్తతా’’తి ఆపత్తియా అఙ్గభావేన వుత్తత్తా. సముట్ఠానాదీని పఠమకథినసదిసాని, ఇదం పన కిరియాకిరియ’’న్తి పాఠో.

అన్తేపురసిక్ఖాపదవణ్ణనా నిట్ఠితా.

౨. రతనసిక్ఖాపదవణ్ణనా

సబ్బోపి కథామగ్గో భణ్డాగారికసీసేన నిక్ఖిపనం, గోపనఞ్చ పటిక్ఖిపిత్వా పవత్తో.

రతనసిక్ఖాపదవణ్ణనా నిట్ఠితా.

౩. వికాలగామప్పవేసనసిక్ఖాపదవణ్ణనా

‘‘సన్తం భిక్ఖు’’న్తి చ ‘‘అనాపుచ్ఛా’’తి చ ‘‘తథారూపా అచ్చాయికాతి చ ఇమాతి ఏత్థ తిస్సో’’తి పాఠో. ‘‘సముట్ఠానాదీని కథినసదిసాని, ఇదం పన కిరియాకిరియ’’న్తి పాఠో.

వికాలగామప్పవేసనసిక్ఖాపదవణ్ణనా నిట్ఠితా.

౪. సూచిఘరసిక్ఖాపదవణ్ణనా

తం అస్సాతి తం భేదనకం అస్స పాచిత్తియస్స అత్థి పఠమం భేదనం కత్వా పచ్ఛా దేసేతబ్బత్తా. ఏస నయో ఇతరేసుపి. వాసిజటేతి వాసిదణ్డకే.

సూచిఘరసిక్ఖాపదవణ్ణనా నిట్ఠితా.

౫. మఞ్చపీఠసిక్ఖాపదవణ్ణనా

అట్ఠఙ్గులపాదకన్తి భావనపుంసకం. తులాసఙ్ఘాతే ఠపనమేవ అట్టకరణం.

మఞ్చపీఠసిక్ఖాపదవణ్ణనా నిట్ఠితా.

౬. తూలోనద్ధసిక్ఖాపదవణ్ణనా

కిఞ్చాపి పటిలాభేయేవ పాచిత్తియం వియ దిస్సతి, పరిభోగే ఏవ పన ఆపత్తి దట్ఠబ్బా. ‘‘అఞ్ఞేన కతం పటిలభిత్వా పరిభుఞ్జతి, ఆపత్తి దుక్కటస్సా’’తి (పాచి. ౫౨౯) వచనం ఏత్థ సాధకం.

తూలోనద్ధసిక్ఖాపదవణ్ణనా నిట్ఠితా.

౭. నిసీదనసిక్ఖాపదవణ్ణనా

కిఞ్చాపి నిసీదనస్స జాతి న దిస్సతి ఏత్థ, తథాపి చీవరక్ఖన్ధకే అనుఞ్ఞాతత్తా, ‘‘నవ చీవరాని అధిట్ఠాతబ్బానీ’’తి ఏత్థ చ పరియాపన్నత్తా చీవరజాతి ఏవస్స జాతీతి వేదితబ్బం. ‘‘లాభే సదసం, అలాభే అదసమ్పి వట్టతీ’’తి ఏకే, తం న యుత్తం ‘‘నిసీదనం నామ సదసం వుచ్చతీ’’తి (పాచి. ౫౩౧-౫౩౨) తస్స సణ్ఠాననియమనతో.

నిసీదనసిక్ఖాపదవణ్ణనా నిట్ఠితా.

రతనవగ్గో నవమో.

సుద్ధపాచిత్తియవణ్ణనా నిట్ఠితా.

పాటిదేసనీయకణ్డం

౧. పఠమపాటిదేసనీయసిక్ఖాపదవణ్ణనా

యామకాలికాదీసు ఆహారత్థాయ ఏవ దుక్కటం. తమ్పి ఆమిసేన అసమ్భిన్నరసే, సమ్భిన్నే పన ఏకరసే పాటిదేసనీయమేవ.

పఠమపాటిదేసనీయసిక్ఖాపదవణ్ణనా నిట్ఠితా.

౨. దుతియపాటిదేసనీయసిక్ఖాపదవణ్ణనా

‘‘సముట్ఠానాదీని కథినసదిసాని, ఇదం పన కిరియాకిరియ’’న్తి పాఠో.

దుతియపాటిదేసనీయసిక్ఖాపదవణ్ణనా నిట్ఠితా.

౪. చతుత్థపాటిదేసనీయసిక్ఖాపదవణ్ణనా

ఆరామే వా ఆరామూపచారే వా పటిగ్గహేత్వా అజ్ఝోహరన్తస్సాతి ఆరామే వా ఆరామూపచారే వా పటిగ్గహేత్వా ఆరామే వా ఆరామూపచారే వా అజ్ఝోహరన్తస్సాతి అత్థో.

బహారామే పటిగ్గహితం అజ్ఝారామే భుఞ్జన్తస్స అనాపత్తి. అఙ్గేసు చ ‘‘అజ్ఝారామే వా ఆరామూపచారే వా పటిగ్గహణ’’న్తి గహేతబ్బం. అజ్ఝారామే హి దస్సితే ఆరామూపచారం దస్సితమేవాతి. ‘‘సముట్ఠానాదీని కథినసదిసాని, ఇదం పన కిరియాకిరియ’’న్తి పాఠో.

చతుత్థపాటిదేసనీయసిక్ఖాపదవణ్ణనా నిట్ఠితా.

పాటిదేసనీయవణ్ణనా నిట్ఠితా.

సేఖియకణ్డం

సేఖియేసు సతిపి వీతిక్కమే అనాదరియాపేక్ఖస్సేవ ఆపత్తీతి దస్సనత్థం కారకో న వుత్తో. అయఞ్హి వినయధమ్మతా, యదిదం సాపేక్ఖే కారకనిద్దేసో, సో వుత్తనియమే విధి, భుమ్మకరణఞ్చ. అట్ఠఙ్గులాధికమ్పి ఓతారేత్వా నివాసేతుం వట్టతి. తతో పరం ఓతారేన్తస్స దుక్కటన్తి మహాఅట్ఠకథాయం వుత్తం. ఆరామే వాతి బుద్ధుపట్ఠానాదికాలే. పారుపితబ్బన్తి ఉత్తరాసఙ్గకిచ్చవసేన వుత్తం.

ఠత్వాతి ఏత్థ గచ్ఛన్తోపి పరిస్సయాభావం ఓలోకేతుం లభతియేవాతి (వజిర. టీ. పాచిత్తియ ౫౮౨) లిఖితం. యథా వాసూపగతస్స అన్తరఘరే కాయం వివరిత్వా నిసీదితుం వట్టతి, తథా తస్స సన్తికే గన్తుకామస్సపి కాయబన్ధనం అబన్ధిత్వా సఙ్ఘాటిం అపారుపిత్వా గామప్పవేసనమనారోచేత్వా యథాకామం గన్తుం వట్టతి. తస్మా అద్ధానమగ్గగమనకాలే ఏకో భిక్ఖు గామప్పవేసనవత్తం పూరేత్వా గామం పవిసిత్వా ఏకం ఆవసథం పురతోవ ఠితం పత్వా పరిక్ఖారం ఠపేత్వా వాసూపగతో చే హోతి, ఇతరేహి తస్స సన్తికం యథాసుఖం గన్తుం వట్టతి. కో పన వాదో చతూహపఞ్చాహం వాసమధిట్ఠాయ వసితభిక్ఖూనం సన్తికం గన్తుఞ్చ వాసూపగతానం సన్తికం గన్తుఞ్చ వట్టతీతి. బుద్ధపూజమ్పి యథాసుఖం గన్తుం వట్టతి. వుత్తమ్పి చేతం అట్ఠకథాయం ‘‘అనాపత్తి కారణం పటిచ్చ తహం తహం ఓలోకేతీ’’తి. తత్థ కారణం నామ ఆమిసపూజాతి వేదితబ్బాతి లిఖితం.

ఛబ్బీసతిసారుప్పవణ్ణనా నిట్ఠితా.

యస్మా ‘‘సమతిత్తికో పిణ్డపాతో పటిగ్గహేతబ్బో’’తి (పాచి. ౬౦౨-౬౦౩) వచనం పిణ్డపాతో సమపుణ్ణో పటిగ్గహేతబ్బోతి దీపేతి, తస్మా అత్తనో హత్థగతే పత్తే పిణ్డపాతో దియ్యమానో థూపీకతోపి చే హోతి, వట్టతీతి దీపితో హోతి. సూపోదనవిఞ్ఞత్తియం ముఖే పక్ఖిపిత్వా విప్పటిసారే ఉప్పన్నే పున ఉగ్గిరితుకామస్సాపి సహసా చే పవిసతి, ఏత్థ అసఞ్చిచ్చ భుఞ్జతి నామ. విఞ్ఞత్తికతఞ్చ అకతఞ్చ ఏకస్మిం ఠానే ఠితం సహసా అనుపధారేత్వా గహేత్వా భుఞ్జతి, అస్సతియా భుఞ్జతి నామ.

సయం యానగతో హుత్వా, యథా యానగతస్స చే;

అలం వత్థుం తథా నాలం, సఛత్తో ఛత్తపాణినో.

‘‘సూపోదనవిఞ్ఞత్తిసిక్ఖాపదం థేయ్యసత్థసముట్ఠానం, కిరియం, సఞ్ఞావిమోక్ఖం, సచిత్తకం, లోకవజ్జం, కాయకమ్మం, వచీకమ్మం, అకుసలచిత్తం, దుక్ఖవేదన’’న్తి పాఠో.

సేఖియవణ్ణనా నిట్ఠితా.

భిక్ఖుపాతిమోక్ఖవణ్ణనా నిట్ఠితా.

నమో తస్స భగవతో అరహతో సమ్మాసమ్బుద్ధస్స

భిక్ఖునీపాతిమోక్ఖవణ్ణనా

పారాజికకణ్డం

అభిలాపమత్తమేవాతి ఏత్థ దహరవసేన ‘‘భన్తే’’తి చ వుడ్ఢవసేన ‘‘ఆవుసో’’తి చ తత్థ దువిధో అభిలాపో, ఇధ పన వుడ్ఢదహరానం ‘‘అయ్యా’’తి ఏకమేవ.

కాయసంసగ్గే వుత్తనయేనాతి ఏత్థ తబ్బహులనయేన కిరియసముట్ఠానతా వుత్తా. ‘‘కాయసంసగ్గం సమాపజ్జేయ్యా’’తి అవత్వా పన ‘‘సాదియేయ్యా’’తి వుత్తత్తా అకిరియతోపి సముట్ఠాతీతి వేదితబ్బం. యథా చేత్థ, ఏవం హేట్ఠా ‘‘మనుస్సిత్థియా తయో మగ్గే మేథునం ధమ్మం పటిసేవన్తస్స ఆపత్తి పారాజికస్సా’’తిఆదినా (పారా. ౫౬) నయేన కిరియసముట్ఠానతం వత్వా తదనన్తరం ‘‘భిక్ఖుపచ్చత్థికా మనుస్సిత్థిం భిక్ఖుస్స సన్తికం ఆనేత్వా వచ్చమగ్గేన అఙ్గజాతం అభినిసీదేన్తి, సో చే పవేసనం సాదియతీ’’తిఆదినా (పారా. ౫౮) నయేన అకిరియసముట్ఠానస్సపి వుత్తత్తా పఠమపారాజికాయపి తబ్బహులనయేనేవ కిరియసముట్ఠానతా వేదితబ్బా. న హి పవేసనసాదియనాదిమ్హి కిరియసముట్ఠానతా దిస్సతి.

అఙ్గజాతచలనఞ్చేత్థ న సారతో దట్ఠబ్బం ‘‘సో చే పవేసనం న సాదియతి, పవిట్ఠం న సాదియతి, ఠితం న సాదియతి, ఉద్ధరణం సాదియతి, ఆపత్తి పారాజికస్సా’’తి (పారా. ౫౮) ఏత్థ ఠితనసాదియనే పకతియాపి పరిపుణ్ణచలనత్తా. సాదియనపచ్చయా పటిసేవనచలనఞ్చేత్థ న దిస్సతేవాతి తబ్బహులనయేనేవ కిరియసముట్ఠానతా గహేతబ్బా.

అపిచ భిక్ఖునియాపి పఠమపారాజికే తస్స సాదియనస్స సరూపేన వుత్తత్తా తదనురూపవసేన విభఙ్గనయమనోలోకేత్వా ‘‘కిరియసముట్ఠాన’’మిచ్చేవ వుత్తం. యథా చేతేసు తబ్బహులనయేన కిరియసముట్ఠానతా వుత్తా, తథా సురాదీనం అకుసలేనేవ పాతబ్బతా. ఇతరథా ‘‘యం అకుసలేనేవ ఆపజ్జతి, అయం లోకవజ్జా, సేసా పణ్ణత్తివజ్జా’’తి వుత్తే లోకవజ్జపణ్ణత్తివజ్జానం నియమలక్ఖణసిద్ధి హోతి, తథా తం అవత్వా ‘‘యస్సా సచిత్తకపక్ఖే చిత్తం అకుసలమేవ హోతి, అయం లోకవజ్జా, సేసా పణ్ణత్తివజ్జా’’తి (కఙ్ఖా. అట్ఠ. పఠమపారాజికవణ్ణనా) వుత్తే లోకవజ్జవచనం నిరత్థకం సియా వత్థుఅజాననపక్ఖేపి అకుసలేనేవ పాతబ్బత్తా. యస్మా తత్థ సురాపానవీతిక్కమస్స అకుసలచిత్తుప్పాదో నత్థి, తస్మా ఖన్ధకట్ఠకథాయం ‘‘మజ్జపానే పన భిక్ఖునో అజానిత్వాపి బీజతో పట్ఠాయ మజ్జం పివన్తస్స పాచిత్తియం. సామణేరో జానిత్వావ పివన్తో సీలభేదం ఆపజ్జతి, న అజానిత్వా’’తి (మహావ. అట్ఠ. ౧౦౮) వుత్తం, న వుత్తం ‘‘వత్థుఅజాననపక్ఖే పాణాతిపాతాదీనం సిద్ధికరఅకుసలచిత్తుప్పాదసదిసే చిత్తుప్పాదే సతిపి సామణేరో సీలభేదం నాపజ్జతీ’’తి. అభినివేసవచనం పాణాతిపాతాదీహి సమానగతికత్తా సామణేరానం సురాపానస్స. ‘‘సురామేరయిమే’’తి వత్థుం జానిత్వా పాతబ్బతాదివసేన వీతిక్కమన్తస్స అకుసలస్స అసమ్భవో నత్థి. తేన వుత్తం ‘‘యస్సా సచిత్తకపక్ఖే’’తిఆది.

కిఞ్చేత్థ – యుత్తివచనేన అరహన్తానం అప్పవిసనతో సచిత్తకాచిత్తకపక్ఖేసు అకుసలనియమోతి చే? న, ధమ్మతావసేన సేక్ఖానమ్పి అప్పవిసనతో. అచిత్తకపక్ఖే అకుసలనియమాభావదస్సనత్థం సుపన్తస్స ముఖే పక్ఖిత్తజలబిన్దుమివ సురాబిన్దుఆదయో ఉదాహరితబ్బా. తబ్బహులనయేన హి అత్థే గహితే పుబ్బేనాపరం అట్ఠకథాయ సమేతి సద్ధిం పాళియా చాతి. ఆచరియాపి సురాపానే అకుసలనియమాభావమేవ వదన్తి. ఏకచ్చే పన కిరియసముట్ఠానతా పనస్స తబ్బహులనయమేవ, న పఠమపారాజికే. కథం? కాయసంసగ్గసిక్ఖాపదం పఠమపారాజికసముట్ఠానం. ఏత్థ భిక్ఖుస్స చ భిక్ఖునియా చ కాయసంసగ్గభావే సతి భిక్ఖునీ కాయఙ్గం అచోపయమానాపి చిత్తేనేవ అధివాసేతి, ఆపజ్జతి, న ఏవం భిక్ఖు. భిక్ఖు పన చోపయమానోవ ఆపజ్జతి, ఏవమేవ పఠమపారాజికేపి చోపనే సతి ఏవ ఆపజ్జతి, నాసతి. పవేసనం సాదియతీతి ఏత్థ పవేసనసాదియనం నామ సేవనచిత్తుప్పాదనం, మగ్గేన వా మగ్గప్పటిపన్నమ్పి ఇచ్ఛన్తి. తస్సాపి కాయచలనం ఏకన్తం అత్థి ఏవ. ఏవం సన్తేపి వీమంసిత్వా గహేతబ్బన్తి వదన్తీతి లిఖితం

పారాజికవణ్ణనా నిట్ఠితా.

సఙ్ఘాదిసేసకణ్డం

౧. ఉస్సయవాదికాసిక్ఖాపదవణ్ణనా

భిక్ఖునీనం సఙ్ఘాదిసేసం పత్వా వుట్ఠానవిధయో సన్దస్సనత్థం ‘‘అయం భిక్ఖునీ…పే… ఆపన్నా’’తి పుగ్గలనియమం కత్వా పారాజికతో అధిప్పాయన్తి ‘‘నిస్సారణీయం సఙ్ఘాదిసేస’’న్తి ఆపత్తినామగ్గహణఞ్చ కతం. ‘‘సముట్ఠానాదీని పఠమకథినసదిసాని, ఇదం పన కిరియమేవా’’తి పాఠో.

ఉస్సయవాదికాసిక్ఖాపదవణ్ణనా నిట్ఠితా.

౨. చోరివుట్ఠాపికాసిక్ఖాపదవణ్ణనా

కత్థచి అగన్త్వా నిసిన్నట్ఠానే ఏవ నిసీదిత్వా కరోన్తియా వాచాచిత్తతో, ఖణ్డసీమాదిగతాయ కాయవాచాచిత్తతో.

చోరివుట్ఠాపికాసిక్ఖాపదవణ్ణనా నిట్ఠితా.

౩. ఏకగామన్తరగమనసిక్ఖాపదవణ్ణనా

‘‘ఆభోగం వినా’’తి వుత్తత్తా ఆభోగే సతి అనాపత్తి, ఇమస్మిం పన సిక్ఖాపదే సమన్తపాసాదికాయం ఉపచారాతిక్కమే ఆపత్తి వుత్తా, ఇధ ఓక్కమే. ద్వీసుపి వుత్తం అత్థతో ఏకమేవ గామన్తరగమనసఙ్ఘాదిసేసం ఉపచారస్స సన్ధాయ వుత్తత్తా. గణమ్హా ఓహీయనస్స విరోధో. ‘‘అరఞ్ఞే’’తి ఇదం అత్థవసేన వుత్తం, గామన్తరేపి హోతి ఏవ.

సిక్ఖాపదా బుద్ధవరేన వణ్ణితాతి గాథాయ వసేన, అట్ఠకథాయమ్పి గామన్తరపరియాపన్నం నదిపారన్తి వుత్తం.

ఏకగామన్తరగమనసిక్ఖాపదవణ్ణనా నిట్ఠితా.

‘‘ఛాదనపచ్చయా పన దుక్కటం ఆపజ్జతీ’’తి ఇదం –

‘‘ఆపజ్జతి గరుకం సావసేసం;

ఛాదేతి అనాదరియం పటిచ్చ;

న భిక్ఖునీ నో చ ఫుసేయ్య వజ్జం;

పఞ్హామేసా కుసలేహి చిన్తితా’’తి. (పరి. ౪౮౧) –

ఇమాయ విరుజ్ఝతి. తస్మా పమాదలేఖా వియ దిస్సతీతి గవేసితబ్బో ఏత్థ అత్థో. భిక్ఖూనం మానత్తకథాయం ‘‘పరిక్ఖిత్తస్స విహారస్స పరిక్ఖేపతో, అపరిక్ఖిత్తస్స పరిక్ఖేపారహట్ఠానతో ద్వే లేడ్డుపాతే అతిక్కమిత్వా’’తి (కఙ్ఖా. అట్ఠ. నిగమనవణ్ణనా) వుత్తం, ఇధ పన ‘‘గామూపచారతో చ భిక్ఖూనం విహారూపచారతో చ ద్వే లేడ్డుపాతే’’తిఆది వుత్తం. తత్ర భిక్ఖూనం వుత్తప్పకారప్పదేసం అతిక్కమిత్వా గామేపి తం కమ్మం కాతుం వట్టతి, భిక్ఖునీనం పన గామే న వట్టతి. తస్మా ఏవం వుత్తన్తి ఏకే. అపరే పన భిక్ఖూనమ్పి గామే న వట్టతి. భిక్ఖువిహారో నామ పుబ్బే ఏవ గామూపచారం అతిక్కమిత్వా ఠితో, తస్మా గామం అవత్వా విహారూపచారమేవ హేట్ఠా వుత్తం. భిక్ఖునీనం విహారో గామే ఏవ వట్టతి, న బహి, తస్మా గామూపచారఞ్చ విహారూపచారఞ్చ ఉభయమేవేత్థ దస్సితం. తస్మా ఉభయత్థాపి అత్థతో నానాత్తం నత్థీతి వదన్తి. యం యుజ్జతి, తం గహేతబ్బం.

సఙ్ఘాదిసేసవణ్ణనా నిట్ఠితా.

నిస్సగ్గియకణ్డం

దుతియే ఇధ భాజాపితాయ లద్ధచీవరం నిస్సగ్గియం హోతి, తం వినయకమ్మం కత్వాపి అత్తనా న లబ్భతి.

తతియే ‘‘సముట్ఠానాదీని అదిన్నాదానసదిసాని, ఇదం పన దుక్ఖవేదన’’న్తి పాఠో.

చతుత్థే పఠమం విఞ్ఞత్తం అలభిత్వా అఞ్ఞం తతో ఊనతరమ్పి లభేయ్య, నిస్సగ్గియమేవ అఙ్గసమ్పత్తితో.

నిస్సగ్గియవణ్ణనా నిట్ఠితా.

పాచిత్తియకణ్డం

౧. పఠమవగ్గవణ్ణనా

పఠమే హరితపత్తవణ్ణో హరితకో. చాపలసుణం అమిఞ్జకో. అఙ్కురమత్తమేవ హి తస్స హోతి. పలణ్డుకాదయో సభావేనేవ వట్టన్తి. సూపసమ్పాకాదీ వినాపి అన్తమసో యాగుభత్తేపి పక్ఖిపితుం వట్టతీతి లిఖితం, ‘‘భిక్ఖునియాపి గిలానాయ పురేభత్తమేవ లసుణం కప్పతి, న అగిలానాయా’’తి అభయగిరీనం ఉగ్గహోతి.

దుతియే ఆబాధపచ్చయా భిక్ఖునిసఙ్ఘం ఆపుచ్ఛిత్వా సంహరాపేతుం వట్టతి, భిక్ఖుస్స ఏత్థ చ లసుణే చ దుక్కటం.

సత్తమే ‘‘సముట్ఠానాదీని అద్ధానమగ్గసిక్ఖాపదసదిసానీ’’తి పాఠో.

నవమే కుట్టో నామ ఘరకుట్టో. పాకారో నామ పరిక్ఖేపపాకారో.

ఛడ్డితఖేత్తేతి పురాణఖేత్తే. సఙ్ఘసన్తకే భిక్ఖుస్స ఛడ్డేతుం వట్టతి సఙ్ఘపరియాపన్నత్తా. భిక్ఖునీనమ్పి సఙ్ఘసన్తకే భిక్ఖుసఙ్ఘసన్తకే వుత్తనయేనేవ వట్టతి. ఏవం సన్తేపి సారుప్పవసేన కాతబ్బన్తి లిఖితం.

దసమే ‘‘సయం తాని వత్థూని కరోన్తియా’’తిఆది ఇధ సిక్ఖాపదే నత్థి. కస్మా? ఏళకలోమసముట్ఠానత్తా. యది ఏవం కస్మా వుత్తన్తి చే? సుత్తానులోమమహాపదేసతో. యది నచ్చాదీని పస్సితుం వా సుణితుం వా న లభతి, పగేవ అత్తనా కాతున్తి నయతో లబ్భమానత్తా వుత్తం. ఇతరథా మహాపదేసా నిరత్థకా సియుం. ‘‘ఏవం అఞ్ఞత్థపి నయో నేతబ్బో. సముట్ఠానమ్పి ఇధ వుత్తమేవ అగ్గహేత్వా ఛసముట్ఠానవసేన గహేతబ్బ’’న్తి ఆచరియా. ఇధ వుత్తం సముట్ఠానం నామ మూలభూతస్స అన్తరా వుత్తాపత్తియా, తస్మా ఏళకలోమసముట్ఠానమేవాతి అపరే. ఆరామే ఠత్వాతి న కేవలం ఠత్వా, తతో గన్త్వా పన సబ్బిరియాపథేహిపి లభతి. ఆరామే ఠితాతి పన ఆరామపరియాపన్నాతి అత్థో. ఇతరథా నిసిన్నాపి న లభేయ్యాతి.

పఠమవగ్గవణ్ణనా నిట్ఠితా.

౨. దుతియవగ్గవణ్ణనా

పఞ్చమే ఉపచారో ద్వాదసహత్థో. ‘‘సముట్ఠానాదీని కథినసదిసాని, ఇదం పన కిరియాకిరియ’’న్తి పాఠో.

సత్తమే ధువపఞ్ఞత్తేతి భిక్ఖునీనం అత్థాయ. కులానీతి కులఘరాని.

దుతియవగ్గవణ్ణనా నిట్ఠితా.

౩. తతియవగ్గవణ్ణనా

చతుత్థే సఙ్ఘాటిఆదివసేన అధిట్ఠితానం సఙ్ఘాటిచారం.

పఞ్చమే ‘‘ఇదం పన కిరియాకిరియ’’న్తి పాఠో.

ఛట్ఠే అఞ్ఞస్మిం పరిక్ఖారే దుక్కటన్తి థాలకాదీనం వా సప్పితేలాదీనం వా అఞ్ఞతరస్మిం.

తతియవగ్గవణ్ణనా నిట్ఠితా.

౪. చతుత్థవగ్గవణ్ణనా

ఛట్ఠే సంసట్ఠవిహారసిక్ఖాపదే ‘‘సేసమేత్థ పఠమఅరిట్ఠసిక్ఖాపదే వుత్తవినిచ్ఛయసదిసమేవా’’తి పాఠో.

చతుత్థవగ్గవణ్ణనా నిట్ఠితా.

౫. పఞ్చమవగ్గవణ్ణనా

‘‘చిత్తాగారం నామ యత్థ కత్థచి మనుస్సానం కీళితుం రమితుం కతం హోతీ’’తిఆదినా (పాచి. ౯౭౯) పాళియం వుత్తత్తా చిత్తాగారాదీని సబ్బేసం అత్థాయ కతాని, న రఞ్ఞో ఏవ.

సత్తమే ఏతేన నిస్సజ్జితుం కప్పియం వుత్తం. ‘‘నిస్సజ్జిత్వా పరిభుఞ్జతీ’’తి (పాచి. ౧౦౦౭) పాళి చ అత్థి. ‘‘సముట్ఠానాదీని కథినసదిసాని, ఇదం పన కిరియాకిరియ’’న్తి పాఠో. అట్ఠమేపి ఏసోవ పాఠో.

పఞ్చమవగ్గవణ్ణనా నిట్ఠితా.

౬. ఛట్ఠవగ్గవణ్ణనా

దసమే ‘‘సముట్ఠానాదీని కథినసదిసాని, ఇదం పన కిరియాకిరియ’’న్తి పాఠో.

ఛట్ఠవగ్గవణ్ణనా నిట్ఠితా.

౮. అట్ఠమవగ్గవణ్ణనా

పఠమదుతియతతియేసు ‘‘గిహిగతా’’తి వా ‘‘కుమారిభూతా’’తి వా న వత్తబ్బా. వదన్తి చే, కమ్మం కుప్పతి.

ఏకాదసమే ఛన్దం అవిస్సజ్జేత్వాతి ‘‘యథాసుఖ’’న్తి అవత్వా. ఏత్థ పన అయం వినిచ్ఛయో – ‘‘పారివాసికఛన్దదానేనా’’తి ఇదం ఉద్ధరిత్వా ‘‘వుట్ఠితాయ పరిసాయా’’తి (పాచి. ౧౧౬౮) పదభాజనం వుత్తం. ఏతస్స పన సమన్తపాసాదికాయం ‘‘వుట్ఠితాయ పరిసాయాతి ఛన్దం విస్సజ్జేత్వా కాయేన వా వాచాయ వా ఛన్దవిస్సజ్జనమత్తేన వా వుట్ఠితాయా’’తి (పాచి. అట్ఠ. ౧౧౬౭) వుత్తం. ఇధ ఛన్దస్స పన అవిస్సట్ఠత్తా కమ్మం కాతుం వట్టతీతి వుత్తం. తస్మా ఛన్దం అవిస్సజ్జేత్వావ ద్వాదసహత్థపాసే విహరిత్వా పున సన్నిపాతకరణఞ్చ వట్టతీతి లిఖితం.

అట్ఠమవగ్గవణ్ణనా నిట్ఠితా.

౯. నవమవగ్గవణ్ణనా

తతియే ‘‘సేసం వుత్తనయేన వేదితబ్బం, ఇదం పన అకుసలచిత్త’’న్తి పాఠో.

చతుత్థే వుత్తనయేనాతి తతియే వుత్తనయేన.

ఏకాదసమే ‘‘సముట్ఠానాదీని కథినసదిసాని, ఇదం పన కిరియాకిరియ’’న్తి పాఠో.

ద్వాదసమే ‘‘సముట్ఠానాదీని పదసోధమ్మసదిసాని, ఇదం పన కిరియాకిరియ’’న్తి పాఠో.

తేరసమే ‘‘సంకచ్చికం నామ అధక్ఖకం ఉబ్భనాభి, తస్సా పటిచ్ఛాదనత్థాయా’’తి (పాచి. ౧౨౨౬) పాళియం వుత్తత్తా ఇధాపి ‘‘అధక్ఖకఉబ్భనాభిసఙ్ఖాతస్స సరీరస్స పటిచ్ఛాదనత్థ’’న్తి పాఠో. అపరిక్ఖేపే ఆపత్తిపరిచ్ఛేదం సమన్తపాసాదికవసేన అగ్గహేత్వా ఇధ వుత్తనయేన గహేతబ్బన్తి లిఖితం.

నవమవగ్గవణ్ణనా నిట్ఠితా.

సుద్ధపాచిత్తియవణ్ణనా నిట్ఠితా.

సముట్ఠానవినిచ్ఛయవణ్ణనా

సముట్ఠానానం వినిచ్ఛయే పన గిరగ్గసమజ్జాదీని ‘‘అచిత్తకాని లోకవజ్జానీ’’తి వుత్తత్తా ‘‘నచ్చ’’న్తి వా ‘‘గన్ధ’’న్తి వా అజానిత్వాపి దస్సనేన, విలిమ్పనేన వా ఆపజ్జనతో వత్థుఅజాననచిత్తేన అచిత్తకాని. ‘‘నచ్చ’’న్తి వా ‘‘గన్ధ’’న్తి వా జానిత్వా పస్సన్తియా, విలిమ్పన్తియా వా అకుసలత్తా ఏవ లోకవజ్జాని. చోరివుట్ఠాపనాదీని ‘‘చోరీ’’తిఆదినా వత్థుం జానిత్వా కరణేయేవ ఆపజ్జనత్తా సచిత్తకాని. ఉపసమ్పదాదీనం ఏకన్తాకుసలచిత్తేనేవ అకత్తబ్బత్తా పణ్ణత్తివజ్జాని. ‘‘ఇధ సచిత్తకాచిత్తకతా పణ్ణత్తిజాననాజాననతాయ అగ్గహేత్వా వత్థుజాననాజాననతాయ గహేతబ్బ’’న్తి లిఖితం. అధిప్పేతత్తా సఙ్ఖేపతో దస్సనాభావా –

అచిత్తకత్తం ద్విధా మతం, వత్థుపణ్ణత్తిఅఞ్ఞాణా;

వుత్తం ఞాణం ద్విధా ఇధ, సకనామేన అఞ్ఞాతం.

పరనామఞ్చ జాననం, వత్థుస్సేకం బలక్కారే;

ఏకధా సమచారికే, తస్మిం తప్పటిబన్ధోతి.

పరనామేన జాననం, ద్విధా ముత్తాదికే ఏకం;

ఏకం లోమాదికే మతన్తి, అయం భేదో వేదితబ్బో.

సేసమేత్థ ఉత్తానం, అనుత్తానత్థే వుత్తవినిచ్ఛయత్తా న ఉద్ధటన్తి;

సముట్ఠానవినిచ్ఛయవణ్ణనా నిట్ఠితా.

భిక్ఖునీపాతిమోక్ఖవణ్ణనా నిట్ఠితా.

కఙ్ఖావితరణీపురాణటీకా నిట్ఠితా.

నమో తస్స భగవతో అరహతో సమ్మాసమ్బుద్ధస్స

కఙ్ఖావితరణీ-అభినవటీకా

గన్థారమ్భకథా

తిలోకతిలకం బుద్ధం, వన్దే సుద్ధగుణాకరం;

కరుణాసీతలీభూత-హదయం మహితోదయం.

తేనాపి ధమ్మరాజేన, లోకేకాచరియేన యో;

పూజితో తఞ్చ సద్ధమ్మం, వన్దే గమ్భీరముత్తమం.

మునిన్దచన్దసద్ధమ్మ-రంసీహి విమలేహి యో;

బోధితోహం సదా వన్దే, తం సఙ్ఘం కుముదాకరం.

వినయే నయగమ్భీరే, సబ్బథా పారదస్సినా;

వాదినా దుత్తరాగాధ-సబ్బసత్థమహణ్ణవే.

యా కతా బుద్ధఘోసేన, థేరేన థిరచేతసా;

కఙ్ఖావితరణీ నామ, మాతికట్ఠకథా సుభా.

థిరానేకగుణోఘేన, థేరేన వినయఞ్ఞునా;

కల్యాణాచారయుత్తేన, ధీమతా మునిసూనునా;

వినయట్ఠితికామేన, సుమేధేనాభియాచితో.

తమహం వణ్ణయిస్సామి, సువిసుద్ధమనాకులం;

సాధవో తం నిసామేథ, సక్కచ్చం మమ భాసతోతి.

గన్థారమ్భకథావణ్ణనా

సబ్బకుసలధమ్మప్పముఖస్స విపులోళారగుణవిసేసావహస్స పరమగమ్భీరస్స పాతిమోక్ఖస్స అత్థసంవణ్ణనం కత్తుకామోయమాచరియో పఠమం తావ ‘‘బుద్ధం ధమ్మ’’న్తిఆదినా రతనత్తయప్పణామకరణేన అత్తనో చిత్తసన్తానం పునాతి. విసుద్ధచిత్తసన్తాననిస్సయా హి పఞ్ఞా తిక్ఖవిసదభావప్పత్తియా యథాధిప్పేతసంవణ్ణనాయ పరియోసానగమనసమత్థా హోతీతి. అపిచ రతనత్తయప్పణామేన విధుతసబ్బకిబ్బిసే చిత్తసన్తానే భవన్తరూపచితానిపి అన్తరాయికకమ్మాని పచ్చయవేకల్లతో యథాధిప్పేతాయ అత్థసంవణ్ణనాయ నాలమన్తరాయకరణాయాతిపి ఆచరియస్స రతనత్తయవన్దనా.

తత్థ బుద్ధసద్దస్స తావ ‘‘బుజ్ఝితా సచ్చానీతి బుద్ధో, బోధేతా పజాయాతి బుద్ధో’’తిఆదినా (మహాని. ౧౯౨; చూళని. పారాయనత్థుతిగాథానిద్దేస ౯౭; పటి. మ. ౧.౧౬౨) నిద్దేసనయేన అత్థో వేదితబ్బో. అథ వా సవాసనాయ అఞ్ఞాణనిద్దాయ అచ్చన్తవిగమతో, బుద్ధియా వా వికసితభావతో బుద్ధవాతి బుద్ధో జాగరణవికసనత్థవసేన. అథ వా కస్సచిపి ఞేయ్యధమ్మస్స అనవబుద్ధస్స అభావేన, ఞేయ్యవిసేసస్స చ కమ్మభావేన అగ్గహణతో కమ్మవచనిచ్ఛాయ అభావేన అవగమనత్థవసేనేవ కత్తునిద్దేసో లబ్భతీతి బుద్ధవాతి బుద్ధో యథా ‘‘దిక్ఖితో న దదాతీ’’తి. అత్థతో పన పారమితాపరిభావితేన సయమ్భుఞాణేన సహవాసనాయ విగతవిద్ధస్తనిరవసేసుపక్కిలేసో మహాకరుణాసబ్బఞ్ఞుతఞ్ఞాణాదిఅపరిమేయ్యగుణగణాధారోవ ఖన్ధసన్తానో బుద్ధో. యథాహ –

‘‘బుద్ధోతి యో సో భగవా సయమ్భూ అనాచరియకో పుబ్బే అననుస్సుతేసు ధమ్మేసు సామం సచ్చాని అభిసమ్బుజ్ఝి, తత్థ చ సబ్బఞ్ఞుతం పత్తో, బలేసు చ వసీభావ’’న్తి (మహాని. ౧౯౨; చూళని. పారాయనత్థుతిగాథానిద్దేస ౯౭; పటి. మ. ౧.౧౬౧),

తం బుద్ధం.

ధారేతీతి ధమ్మో. అయఞ్హి యథానుసిట్ఠం పటిపజ్జమానే అపాయదుక్ఖే, సంసారదుక్ఖే చ అపతమానే ధారేతీతి, తన్నిబ్బత్తకకిలేసవిద్ధంసనఞ్చేత్థ ధారణం. ఏవఞ్చ కత్వా అరియమగ్గో, తస్స తదత్థసిద్ధిహేతుతాయ నిబ్బానఞ్చాతి ఉభయమేవ నిప్పరియాయతో ధారేతి. అరియఫలఞ్చ పన తంసముచ్ఛిన్నకిలేసపటిప్పస్సమ్భనేన తదనుకూలతాయ, పరియత్తిధమ్మో చ తదధిగమహేతుతాయాతి ఉభయమ్పి పరియాయతో ధారేతీతి వేదితబ్బం, తం ధమ్మం. చ-సద్దో సముచ్చయత్థో. తేన యథావుత్తం బుద్ధం, ఇమఞ్చ ధమ్మం వన్దిత్వాతి బుద్ధరతనేన సహ వన్దనకిరియాయ ధమ్మరతనం సముచ్చినోతి.

న కేవలం ఇదం ద్వయమేవాతి ఆహ ‘‘సఙ్ఘఞ్చా’’తి. అరియేన దిట్ఠిసీలసామఞ్ఞేన సంహతో ఘటితోతి సఙ్ఘో, అట్ఠఅరియపుగ్గలసమూహో. తేహి తేహి వా మగ్గఫలేహి కిలేసదరథానం సముచ్ఛేదపటిప్పస్సమ్భనవసేన సమ్మదేవ ఘాతితత్తా సఙ్ఘో, పోథుజ్జనికసఙ్ఘస్సాపి పుబ్బభాగప్పటిపదాయ ఠితత్తా పురిమచేతనాయ వియ దానే ఏత్థేవ సఙ్గహో దట్ఠబ్బో. సోపి హి కిఞ్చాపి అరియేన దిట్ఠిసీలసామఞ్ఞేన అసంహతో, నియ్యానికపక్ఖియేన పన పోథుజ్జనికేన సంహతత్తా దక్ఖిణేయ్యపణిపాతారహో సఙ్ఘోయేవాతి, తం సఙ్ఘం. చ-సద్దస్సత్థో ఏత్థాపి వుత్తనయేనేవ వేదితబ్బో.

కింవిసిట్ఠం బుద్ధం, ధమ్మం, సఙ్ఘఞ్చాతి ఆహ ‘‘వన్దనామానపూజాసక్కారభాజన’’న్తి. ఇదఞ్చ విసేసనం పచ్చేకం యోజేతబ్బం ‘‘వన్దనామానపూజాసక్కారభాజనం. బుద్ధం…పే… వన్దనామానపూజాసక్కారభాజనం సఙ్ఘఞ్చా’’తి. తత్థ సదేవకేన లోకేన అరహతాదీహి గుణేహి సేట్ఠభావేన కరియమానో పణామో వన్దనా, సమ్మానో మానో, గన్ధపుప్ఫాదీహి ఉపహారో పూజా, అభిసఙ్ఖతపచ్చయదానం సక్కారో, వన్దనా చ మానో చ పూజా చ సక్కారో చ వన్దనామానపూజాసక్కారా, తేసం మహప్ఫలభావకరణేన భాజనత్తా ఆధారత్తా వన్దనామానపూజాసక్కారభాజనం. ఇమినా రతనత్తయస్స అరహతాదీహి గుణేహి అసమభావం దస్సేతి. తన్దస్సనమ్పి తక్కతస్స నిపచ్చకారస్స ససన్తానపవనాదివసేన యథాధిప్పేతాయ అత్థసంవణ్ణనాయ నిప్ఫాదనసమత్థభావదీపనత్థన్తి వేదితబ్బం.

విప్పసన్నేన చేతసా వన్దిత్వాతి అరహతాదిఅనేకప్పకారగుణవిసేసానుస్సరణవసేన వివిధేన, విసేసేన వా పసన్నేన మనసా సద్ధిం కాయవాచాహి కరణభూతాహి అభివన్దియాతి అత్థో, తీహి ద్వారేహి నమస్సిత్వాతి వుత్తం హోతి. తివిధా చాయం వన్దనా కాయవచీమనోవన్దనానం వసేన. తత్థ బుద్ధాదిగుణారమ్మణా కామావచరకుసలకిరియానం అఞ్ఞతరచేతనా కాయవచీవిఞ్ఞత్తియో సముట్ఠాపేత్వా కాయవచీద్వారవసేన ఉప్పన్నా కాయవచీవన్దనాతి వుచ్చతి, ఉభయవిఞ్ఞత్తియో పన అసముట్ఠాపేత్వా మనోద్వారవసేన ఉప్పన్నా మనోవన్దనాతి. ఇమస్స పదస్స ‘‘వణ్ణనం వణ్ణయిస్సామీ’’తి ఇమినా సమ్బన్ధో.

ఏవం రతనత్తయస్స పణామం దస్సేత్వా ఇదాని అత్తనో నిస్సయభూతానం అట్ఠకథాచరియానఞ్చ పణామం దస్సేన్తో ‘‘థేరవంసప్పదీపాన’’న్తిఆదిమాహ. తత్థ కతఞ్జలీ పుబ్బాచరియసీహానం నమో కత్వాతి సమ్బన్ధో. కతో అఞ్జలి కరపుటో ఏతేనాతి కతఞ్జలీ. ఛన్దానురక్ఖణత్థఞ్హేత్థ దీఘో, కతఞ్జలీ హుత్వాతి వుత్తం హోతి. పుబ్బాచరియా పోరాణట్ఠకథాకారా తమ్బపణ్ణియా మహాథేరా, తే ఏవ పరిస్సయసహనతో, పటిపక్ఖభూతకిలేసహననతో, పరవాదిమిగేహి అపధంసనీయతో చ సీహసదిసత్తా సీహాతి పుబ్బాచరియసీహా, తేసం పుబ్బాచరియసీహానం. కీదిసా తే పుబ్బాచరియసీహా, యేసం తయా నమో కరీయతీతి ఆహ ‘‘థేరవంసప్పదీపాన’’న్తిఆది. తత్థ థేరవంసప్పదీపానన్తి థిరేహి సీలక్ఖన్ధాదీహి సమన్నాగతాతి థేరా, మహాకస్సపాదయో, తేసం వంసో అన్వయోతి థేరవంసో. ఏతేన భిన్నలద్ధికానం సత్తరసభేదానం మహాసఙ్ఘికాదీనం వంసం పటిక్ఖిపతి, థేరవంసపరియాపన్నా హుత్వా పన ఆగమాధిగమసమ్పన్నత్తా పఞ్ఞాపజ్జోతేన తస్స థేరవంసస్స దీపనతో థేరవంసప్పదీపా, పుబ్బాచరియసీహా, తేసం థేరవంసప్పదీపానం. అసంహీరత్తా థిరానం. వినయక్కమేతి ఆరమ్భానురూపవచనమేతం, తే పన సుత్తాభిధమ్మేసుపి థిరా ఏవ.

ఏవం అట్ఠకథాచరియానమ్పి పణామం దస్సేత్వా ఇదాని సంవణ్ణేతబ్బధమ్మవిసేసస్స అభిధానానిసంసం, దేసకసమ్పత్తియో చ దస్సేన్తో ‘‘పామోక్ఖ’’న్తిఆదిమాహ. తత్థ మహేసినా యం పాతిమోక్ఖం పకాసితన్తి సమ్బన్ధో. తత్థ మహేసినాతి మహన్తే సీలాదికే పఞ్చ ధమ్మక్ఖన్ధే ఏసీ గవేసీతి మహేసి. మహన్తేహి ఏసితోతి వా పుథుజ్జనసేఖాసేఖఇసీహి విసిట్ఠత్తా మహన్తో ఇసీతి వా మహేసి, సమ్మాసమ్బుద్ధో, తేన మహేసినా. పాతిమోక్ఖన్తి సత్తాపత్తిక్ఖన్ధసంవరభూతం సిక్ఖాపదసీలం, తద్దీపనతో ఉభతోవిభఙ్గసుత్తసఙ్ఖాతం గన్థపాతిమోక్ఖమేవ వా. కిమ్భూతన్తి ఆహ ‘‘పామోక్ఖ’’న్తిఆది. పముఖే సాధూతి పమోక్ఖం, పమోక్ఖమేవ పామోక్ఖం, వజ్జపటిపక్ఖత్తా అనవజ్జానం సమాధిపఞ్ఞాసఙ్ఖాతానం పరిత్తమహగ్గతలోకుత్తరానం కుసలానం ధమ్మానం ఆది పతిట్ఠాభూతన్తి అత్థో. ‘‘సీలే పతిట్ఠాయ నరో సపఞ్ఞో, చిత్తం పఞ్ఞఞ్చ భావయ’’న్తి (సం. ని. ౧.౨౩, ౧౯౨; పేటకో. ౨౨; మి. ప. ౨.౧.౯) హి వుత్తం. ముఖమివాతి ముఖం, ద్వారం. యథా హి సత్తానం ఖజ్జభోజ్జలేయ్యపేయ్యవసేన చతుబ్బిధోపి ఆహారో ముఖేన పవిసిత్వా అఙ్గపచ్చఙ్గాని ఫరతి, ఏవం యోగినోపి చాతుభూమకకుసలం సీలముఖేన పవిసిత్వా అత్థసిద్ధిం సమ్పాదేతి. తేన వుత్తం ‘‘ముఖమివాతి ముఖ’’న్తి. అథ వా ముఖం ద్వారం మోక్ఖప్పవేసాయ నిబ్బానసచ్ఛికిరియాయాతి అత్థో. వుత్తఞ్హి –

‘‘అవిప్పటిసారత్థాని ఖో, ఆనన్ద, కుసలాని సీలానీ’’తి (అ. ని. ౧౧.౧).

తథా –

‘‘అవిప్పటిసారో పామోజ్జత్థాయ, పామోజ్జం పీతత్థాయ, పీతి పస్సద్ధత్థాయ, పస్సద్ధి సుఖత్థాయ, సుఖం సమాధత్థాయ, సమాధి యథాభూతఞాణదస్సనత్థాయ, యథాభూతఞాణదస్సనం నిబ్బిదత్థాయ, నిబ్బిదా విరాగత్థాయ, విరాగో విముత్తత్థాయ, విముత్తి విముత్తిఞాణదస్సనత్థాయ, విముత్తిఞాణదస్సనం అనుపాదాపరినిబ్బానత్థాయా’’తి (పరి. ౩౬౬) చ.

ఏవం సంవణ్ణేతబ్బధమ్మస్స అభిధానాదిం దస్సేత్వా ఇదాని సంవణ్ణనాయ నిమిత్తం దస్సేతుం ‘‘సూరతేనా’’తిఆదినా చతుత్థగాథమాహ. తత్థ సూరతేనాతి సోభనే రతోతి సూరతో ఉ-కారస్స దీఘం కత్వా, తేన సూరతేన, సోభనే కాయికవాచసికకమ్మే రతేనాతి అత్థో, వినీతేనాతి వుత్తం హోతి. నివాతేనాతి నీచవుత్తినా. సుచిసల్లేఖవుత్తినాతి సుచిభూతా కిలేససల్లిఖనసమత్థా వుత్తి పటిపత్తి ఏతస్సాతి సుచిసల్లేఖవుత్తి, తేన సుచిసల్లేఖవుత్తినా, పరిసుద్ధాయ అప్పిచ్ఛవుత్తియా సమన్నాగతేనాతి అత్థో. వినయాచారయుత్తేనాతి వారిత్తచారిత్తసీలసమ్పన్నేన. అథ వా వినయోతి చేత్థ పాతిమోక్ఖసంవరాదిభేదో సంవరవినయో. ఆచారోతి ఆచారగోచరనిద్దేసే ఆగతసమణసారుప్పాచారో. సోణత్థేరేనాతి ఏత్థ సోణోతి తస్స నామం. థిరేహి సీలక్ఖన్ధాదీహి సమన్నాగతత్తా థేరో. యాచితోతి అభియాచితో. థేరో హి పాతిమోక్ఖస్స గమ్భీరతాయ దురవగాహతం, ఆచరియస్స చ తంసంవణ్ణనాయ సామత్థియం ఞత్వా ‘‘పాతిమోక్ఖస్స తయా అత్థసంవణ్ణనా కాతబ్బా. ఏవఞ్హి సాసనస్స సుచిరట్ఠితికతా హోతీ’’తి సానిసంసగారవేన యాచనం అకాసి. తదస్స యాచనం అత్తనో సంవణ్ణనాయ నిదానభూతం దస్సేన్తో ‘‘యాచితో’’తి ఆహ.

ఏత్థ చ ‘‘సూరతేనా’’తి ఇమినాస్స సోరచ్చం వుచ్చతి. ‘‘నివాతేనా’’తి ఇమినా నీచమనతా నివాతవుత్తితా, యాయ నివాతవుత్తితాయ సమన్నాగతో పుగ్గలో నిహతమానో, నిహతదప్పో, పాదపుఞ్ఛనచోళకసమో, భిన్నవిసాణూసభసమో, ఉద్ధటదాఠసప్పసమో చ హుత్వా సణ్హో సఖిలో సుఖసమ్భాసో హోతి. ‘‘సుచిసల్లేఖవుత్తినా’’తి ఇమినా ఇన్ద్రియసంవరపచ్చయసన్నిస్సితఆజీవపారిసుద్ధిసీలం. ‘‘వినయాచారయుత్తేనా’’తి ఇమినా పాతిమోక్ఖసంవరసీలం వుత్తన్తి వేదితబ్బం. ఏవమనేకగుణేహి తస్స అభిత్థవనం యథావుత్తగుణసమన్నాగతస్స సబ్రహ్మచారినో అజ్ఝేసనం న సక్కా పటిబాహితున్తి పరమగమ్భీరస్సాపి పాతిమోక్ఖస్స అత్థసంవణ్ణనాయం పవత్తాతి దస్సనత్థం. కిఞ్చ – తాదిసస్స అజ్ఝేసనం నిస్సాయ కరియమానా అత్థసంవణ్ణనా తస్స అజ్ఝేసనాధిపచ్చేన, మమఞ్చ ఉస్సాహసమ్పత్తియా న చిరేన పరియోసానం గచ్ఛతీతి కతన్తి వేదితబ్బం.

ఏవం సంవణ్ణనాయ నిమిత్తం దస్సేత్వా ఇదాని తస్సవనే సోతుజనస్సాదరం జనేతుం తప్పయోజనకరణప్పకారనిస్సయాభిధానాదిం దస్సేన్తో ‘‘తత్థా’’తిఆదిగాథాద్వయమాహ. తత్థ తత్థాతి ‘‘యం మహేసినా పాతిమోక్ఖం పకాసిత’’న్తి వుత్తం, తస్మిం పాతిమోక్ఖే. సఞ్జాతకఙ్ఖానన్తి పదపదత్థవినిచ్ఛయవసేన సఞ్జాతకఙ్ఖానం, సముప్పన్నసంసయానన్తి అత్థో. కఙ్ఖావితరణత్థాయాతి యథావుత్తసంసయస్స అతిక్కమనత్థాయ. తస్సాతి పాతిమోక్ఖస్స. వణ్ణీయతి అత్థో కథీయతి ఏతాయాతి వణ్ణనా, అట్ఠకథా, తం వణ్ణనం. ఇమస్స చ ‘‘వణ్ణయిస్సామీ’’తి ఇమినా సమ్బన్ధో. కింభూతన్తి ఆహ ‘‘పరిపుణ్ణవినిచ్ఛయ’’న్తిఆది. పరిపుణ్ణవినిచ్ఛయన్తి ఖన్ధకపరివారపదభాజనాదివసేన అసాధారణవినిచ్ఛయస్స చ నిదానాదివసేన సత్తరసప్పభేదస్స చ సబ్బసిక్ఖాపదసాధారణవినిచ్ఛయస్స పకాసనతో సమ్పుణ్ణవినిచ్ఛయం.

మహావిహారవాసీనన్తి మహామేఘవనుయ్యానభూమిభాగే పతిట్ఠితో విహారో మహావిహారో, యో సత్థునో మహాబోధినా విభూసితో, తత్థ వసన్తి సీలేనాతి మహావిహారవాసినో, తేసం మహావిహారవాసీనం. వాచనామగ్గనిస్సితన్తి కథామగ్గనిస్సితం, అట్ఠకథానిస్సితన్తి అత్థో, మహావిహారవాసీనం సీహళట్ఠకథానయం ఇధ నిస్సాయాతి వుత్తం హోతి. వణ్ణయిస్సామీతి పవత్తయిస్సామి. నామేనాతి అత్తనో గుణనామేన. కఙ్ఖావితరన్తి ఏతాయాతి కఙ్ఖావితరణీ, తం కఙ్ఖావితరణిం. సుభన్తి అత్థబ్యఞ్జనసమ్పన్నత్తా సున్దరం, సద్దలక్ఖణసుభతో, వినిచ్ఛయసుభతో, విఞ్ఞేయ్యసుభతో చ సుభం పరిసుద్ధం. ఏత్థ చ ‘‘కఙ్ఖావితరణత్థాయా’’తి ఇమినా పయోజనం దస్సేతి, పురిపుణ్ణవినిచ్ఛయ’’న్తి ఇమినా సంవణ్ణనాప్పకారం, ‘‘మహావిహారవాసీనం వాచనామగ్గనిస్సిత’’న్తి ఇమినా సంవణ్ణనాయ నిస్సయవిసుద్ధిం నికాయన్తరలద్ధిసఙ్కరదోసవివజ్జనతో, ‘‘వణ్ణయిస్సామీ’’తి ఇమినా అత్తనో అజ్ఝాసయం దస్సేతీతి దట్ఠబ్బం. ‘‘వత్తయిస్సామీ’’తిపి పాఠో.

గన్థారమ్భకథావణ్ణనా నిట్ఠితా.

నిదానవణ్ణనా

ఏవం రతనత్తయపణామాదిసహితం సఞ్ఞాదికం దస్సేత్వా ఇదాని ‘‘పాతిమోక్ఖస్స వణ్ణనం వణ్ణయిస్సామీ’’తి వుత్తత్తా పాతిమోక్ఖం తావ వచనత్థతో, సరూపభేదతో, గన్థభేదతో, ఉద్దేసవిభాగతో, ఉద్దేసపరిచ్ఛేదతో చ వవత్థపేత్వా తదుద్దేసక్కమేనాయం వణ్ణనా భవిస్సతీతి దస్సేతుం ‘‘తత్థ పాతిమోక్ఖ’’న్తిఆది ఆరద్ధం.

తత్థ తత్థాతి తస్మిం గాథాపదే. పఅతిమోక్ఖన్తి పకారతో అతివియ సీలేసు ముఖభూతం. అతిపమోక్ఖన్తి తమేవ పదం ఉపసగ్గబ్యత్తయేన వదతి. అథ వా ప అతి మోక్ఖన్తి పదచ్ఛేదో, తస్స ఉపసగ్గబ్యత్తయేనత్థమాహ ‘‘అతిపమోక్ఖ’’న్తి. ఏవం పభేదతో పదవణ్ణనం కత్వా సద్దత్థతో వదతి ‘‘అతిసేట్ఠం అతిఉత్తమన్తి అత్థో’’తి. ఏత్థ చ సీలపాతిమోక్ఖం సబ్బగుణానం మూలభావతో సేట్ఠం, గన్థపాతిమోక్ఖం పన సేట్ఠగుణసహచరణతో సేట్ఠన్తి వేదితబ్బం. ఉత్తమన్తి ఏత్థాపి ఏసేవ నయో. ఇతీతి ఏవం. ఇమినా యథావుత్తవచనత్థం నిదస్సేతి. నిదస్సనత్థో హి అయం ఇతి-సద్దో ‘‘సబ్బమత్థీతి ఖో, కచ్చాన, అయమేకో అన్తో, సబ్బం నత్థీతి ఖో, కచ్చాన, అయం దుతియో అన్తో’’తిఆదీసు (సం. ని. ౨.౧౫; ౩.౯౦) వియ. ఇమినాతి ఆసన్నపచ్చక్ఖవచనం ఇతి-సద్దేన అనన్తరనిదస్సితస్స, పటిగ్గాహకేహి చ సోతవిఞ్ఞాణాదివీథియా పటిపన్నస్స వచనత్థస్స వచనతో. అథ వా ఇమినాతి ఆసన్నపచ్చక్ఖభావకరణవచనం యథావుత్తస్స వచనత్థస్స అభిముఖీకరణతో. వచనత్థేనాతి ‘‘అతిసేట్ఠ’’న్తి సద్దత్థేన. ఏకవిధమ్పీతి ఏకకోట్ఠాసమ్పి. సీలగన్థభేదతో దువిధం హోతీతి పున సీలగన్థసఙ్ఖాతేన పభేదేన దువిధం హోతి, సీలపాతిమోక్ఖం, గన్థపాతిమోక్ఖఞ్చాతి దువిధం హోతీతి అత్థో.

ఇదాని తదుభయస్సాపి సుత్తే ఆగతభావం దస్సేతుం ‘‘తథా హీ’’తిఆది వుత్తం. తత్థ పాతి రక్ఖతీతి పాతి, తం మోక్ఖేతి మోచేతి ఆపాయికాదీహి దుక్ఖేహీతి పాతిమోక్ఖం, సంవరణం సంవరో, కాయవాచాహి అవీతిక్కమో, పాతిమోక్ఖమేవ సంవరో పాతిమోక్ఖసంవరో, పాతిమోక్ఖసంవరేన సంవుతో సమన్నాగతో పాతిమోక్ఖసంవరసంవుతో. విహరతీతి వత్తతి.

ఆదిమేతన్తి ఏతం సిక్ఖాపదసీలం పుబ్బుప్పత్తిఅత్థేన ఆది. వుత్తమ్పి చేతం –

‘‘తస్మాతిహ త్వం, ఉత్తియ, ఆదిమేవ విసోధేహి కుసలేసు ధమ్మేసు. కో చాది కుసలానం ధమ్మానం? సీలఞ్చ సువిసుద్ధం, దిట్ఠి చ ఉజుకా’’తి (సం. ని. ౫.౩౮౨).

యథా హి నగరవడ్ఢకీ నగరం మాపేతుకామో పఠమం నగరట్ఠానం సోధేతి, తతో అపరభాగే వీథిచతుక్కసిఙ్ఘాటకాదిపరిచ్ఛేదేన విభజిత్వా నగరం మాపేతి, యథా వా పన రజకో పఠమం తీహి ఖారేహి వత్థం ధోవిత్వా పరిసుద్ధే వత్థే యదిచ్ఛకం రఙ్గజాతం ఉపనేతి, యథా వా పన ఛేకో చిత్తకారో రూపం లిఖితుకామో ఆదితోవ భిత్తిపరికమ్మం కరోతి, తతో అపరభాగే రూపం సముట్ఠాపేతి, ఏవమేవ యోగావచరో ఆదితోవ సీలం విసోధేత్వా అపరభాగే సమథవిపస్సనాదయో ధమ్మే సచ్ఛికరోతి. తస్మా సీలం ‘‘ఆదీ’’తి వుత్తం. ‘‘ముఖమేత’’న్తిఆదీని వుత్తత్థానేవ. ఆదిసద్దేన ‘‘పాతిమోక్ఖే చ సంవరో’’తిఆదిపాళిం (దీ. ని. ౨.౯౦; ధ. ప. ౧౮౫) సఙ్గణ్హాతి.

సీలన్తి చారిత్తవారిత్తవసేన దువిధం వినయపిటకపరియాపన్నం సిక్ఖాపదసీలం, ధమ్మతో పన సీలం నామ పాణాతిపాతాదీహి వా విరమన్తస్స, వత్తపటిపత్తిం వా పూరేన్తస్స చేతనాదయో ధమ్మా వేదితబ్బా. వుత్తఞ్హేతం పటిసమ్భిదాయం ‘‘కిం సీలన్తి చేతనా సీలం చేతసికం సీలం సంవరో సీలం అవీతిక్కమో సీల’’న్తి (పటి. మ. ౧.౩౯) ‘‘ఉభయాని ఖో పనస్స పాతిమోక్ఖానీ’’తి భిక్ఖుభిక్ఖునీపాతిమోక్ఖవసేన ఉభయాని పాతిమోక్ఖాని, ద్వే మాతికాతి అత్థో. అస్సాతి భిక్ఖునోవాదకస్స. విత్థారేనాతి ఉభతోవిభఙ్గేన సద్ధిం. స్వాగతానీతి సుట్ఠు ఆగతాని. ఆదిసద్దేన ‘‘పాతిమోక్ఖం ఉద్దిసేయ్యా’’తిఆదిపాళిం (మహావ. ౧౩౪) సఙ్గణ్హాతి. తత్థాతి తేసు సీలగన్థపాతిమోక్ఖేసు. యోతి అనియమనిద్దేసో, యో కోచి పుగ్గలో. నన్తి వినయపరియాపన్నసీలం. రక్ఖతీతి సమాదియిత్వా అవికోపేన్తో పాలేతి. తం ‘‘పాతీ’’తి లద్ధనామం పాతిమోక్ఖసీలే ఠితం. మోచేతీతి సహకారికారణభావతో మోక్ఖేతి. అపాయే జాతం ఆపాయికం, దుక్ఖం, తం ఆది యేసం తాని ఆపాయికాదీని. ఆదిసద్దేన తదఞ్ఞం సబ్బం సంసారదుక్ఖం సఙ్గణ్హాతి. అత్తానువాదాదీహీతి అత్తానం అనువాదో అత్తానువాదో, సో ఆది యేసం తాని అత్తానువాదాదీని, తేహి అత్తానువాదాదీహి. ఆదిసద్దేన పరానువాదదణ్డదుగ్గతిభయాని సఙ్గణ్హాతి. తస్స పాతిమోక్ఖస్స జోతకత్తాతి తస్స సీలపాతిమోక్ఖస్స దీపనత్తా. ఆదిమ్హి పన వుత్తో వచనత్థోతి ‘‘అతిసేట్ఠ’’న్తిఆదినా ఆదిమ్హి వుత్తో వచనత్థో. ఉభిన్నమ్పి సాధారణో హోతి సీలపాతిమోక్ఖం సబ్బగుణానం మూలభావతో సేట్ఠం, గన్థపాతిమోక్ఖం సేట్ఠగుణసహచరణతో సేట్ఠన్తి.

తత్థాతి తేసు సీలపాతిమోక్ఖగన్థపాతిమోక్ఖేసు. ‘‘అయం వణ్ణనా’’తి వక్ఖమానవణ్ణనమాహ. గన్థపాతిమోక్ఖస్స తావ యుజ్జతు, కథం సీలపాతిమోక్ఖస్స యుజ్జతీతి ఆహ ‘‘గన్థే హీ’’తిఆది. హీతి కారణత్థే నిపాతో. తస్సాతి గన్థస్స. అత్థోతి సీలం. వణ్ణితోవ హోతీతి గన్థవణ్ణనాముఖేన అత్థస్సేవ వణ్ణనతో. ఇదం వుత్తం హోతి – యస్మా గన్థే వణ్ణితే తదవినాభావతో తస్సత్థో వణ్ణితో హోతి, తస్మా సీలపాతిమోక్ఖస్సపి యుజ్జతీతి.

ఏవం సరూపభేదతో వవత్థపేత్వా ఇదాని గన్థభేదతో వవత్థపేతుం ‘‘తం పనేత’’న్తిఆదిమాహ. తత్థాతి తేసు భిక్ఖుపాతిమోక్ఖభిక్ఖునీపాతిమోక్ఖేసు ద్వీసు. ఉద్దేసా పరిచ్ఛిజ్జన్తి యేహి వక్ఖమానవచనప్పబన్ధేహి, తే ఉద్దేసపరిచ్ఛేదా, తేహి. వవత్థితన్తి అసఙ్కరతో ఠితం.

ఏవం గన్థభేదతో వవత్థపేత్వా ఇదాని ఉద్దేసవిభాగతో వవత్థపేతుం ‘‘తత్థా’’తిఆదిమాహ. ఉద్దిసీయతి సరూపేన కథీయతి ఏత్థ, ఏతేనాతి వా ఉద్దేసో, నిదానస్స ఉద్దేసోతి నిదానుద్దేసో. ఏవం సేసేసుపి. విత్థారోవ ఉద్దేసో విత్థారుద్దేసో.

ఇదాని నిదానుద్దేసాదీనం పరిచ్ఛేదదస్సనత్థం ‘‘తత్థ నిదానుద్దేసో’’తిఆది ఆరద్ధం. తత్థ తత్థాతి తేసు పఞ్చసు ఉద్దేసేసు. నిదానుద్దేసో ఉద్దిట్ఠో హోతీతి సమ్బన్ధో. యం పనేత్థ నిదానుద్దేసపరిచ్ఛేదం దస్సేన్తేన ‘‘సుణాతు మే, భన్తే, సఙ్ఘో…పే… ఆవికతా హిస్స ఫాసు హోతీ’’తి ఇధాగతనిదానపాళిం దస్సేత్వా తదనన్తరం ఉద్దేసకాలే వత్తబ్బస్సాపి ‘‘ఉద్దిట్ఠం ఖో ఆయస్మన్తో నిదాన’’న్తి ఇమస్స పాఠస్స యోజనం అకత్వా ‘‘తత్థాయస్మన్తే పుచ్ఛామీ’’తిఆదినా అనుసావనాదికమేవ యోజేత్వా దస్సితం, తం పన అపరిపుణ్ణనిదానపాళిదస్సనపుబ్బకనిదానుద్దేసపరిచ్ఛేదదస్సనత్థం, ఖుద్దకపేయ్యాలవసేన వా పాకటత్తా తస్స అయోజనం కతన్తి వేదితబ్బం, ఉద్దేసకాలే పన యోజేత్వావ వత్తబ్బం. వక్ఖతి హి ‘‘తం పనేతం పారాజికాదీనం అవసానే దిస్సతి, న నిదానావసానే. కిఞ్చాపి న దిస్సతి, అథ ఖో ఉద్దేసకాలే ‘ఆవికతా హిస్స ఫాసు హోతీ’తి వత్వా ‘ఉద్దిట్ఠం ఖో ఆయస్మన్తో నిదానం, తత్థాయస్మన్తే పుచ్ఛామీ’తిఆదినా నయేన వత్తబ్బమేవా’’తిఆది. అవసేసే సుతేన సావితేతి అవసిట్ఠం పారాజికుద్దేసాదిచతుక్కం ‘‘సుతా ఖో పనాయస్మన్తేహి చత్తారో పారాజికా ధమ్మా…పే… అవివదమానేహి సిక్ఖితబ్బ’’న్తి ఏవం సుతవసేన సావితే.

ఏతేనేవ నయేన సేసా తయో పాతిమోక్ఖుద్దేసపరిచ్ఛేదా వేదితబ్బాతి దస్సేతుం ‘‘పారాజికుద్దేసాదీన’’న్తిఆదిమాహ. పారాజికుద్దేసాదీనం పరిచ్ఛేదా యోజేతబ్బాతి సమ్బన్ధో. నిదానస్స ఆదితో పట్ఠాయ పారాజికాదీని ఓసాపేత్వాతి నిదానం, పారాజికఞ్చ, తదుభయం సఙ్ఘాదిసేసఞ్చ, తంతికం అనియతఞ్చాతి ఏవం యథాక్కమం ఉద్దిసిత్వా పారాజికాదీని పరియోసాపేత్వా. యోజేతబ్బాతి ‘‘అవసేసే సుతేన సావితే ఉద్దిట్ఠో హోతి పారాజికుద్దేసో’’తిఆదినా యోజేతబ్బా. అవసేసం సుతేన సావేతబ్బన్తి వచనతోతి ఉపోసథక్ఖన్ధకే –

‘‘పఞ్చిమే, భిక్ఖవే, పాతిమోక్ఖుద్దేసా నిదానం ఉద్దిసిత్వా అవసేసం సుతేన సావేతబ్బం, అయం పఠమో పాతిమోక్ఖుద్దేసో. నిదానం ఉద్దిసిత్వా చత్తారి పారాజికాని ఉద్దిసిత్వా అవసేసం సుతేన సావేతబ్బం, అయం దుతియో పాతిమోక్ఖుద్దేసో’’తిఆదీసు (మహావ. ౧౫౦) –

ఏవం వుత్తత్తా. యస్మిం విప్పకతేతి యస్మిం ఉద్దేసే అపరియోసితే. అన్తరాయో ఉప్పజ్జతీతి దససు అన్తరాయేసు యో కోచి అన్తరాయో ఉప్పజ్జతి. దస అన్తరాయా నామ – రాజన్తరాయో, చోరన్తరాయో, అగ్యన్తరాయో, ఉదకన్తరాయో, మనుస్సన్తరాయో, అమనుస్సన్తరాయో, వాళన్తరాయో, సరీసపన్తరాయో, జీవితన్తరాయో, బ్రహ్మచరియన్తరాయోతి. తత్థ సచే భిక్ఖూసు ‘‘ఉపోసథం కరిస్సామా’’తి (మహావ. అట్ఠ. ౧౫౦) నిసిన్నేసు రాజా ఆగచ్ఛతి, అయం రాజన్తరాయో. చోరా ఆగచ్ఛన్తి, అయం చోరన్తరాయో. దవదాహో వా ఆగచ్ఛతి, ఆవాసే వా అగ్గి ఉట్ఠహతి, అయం అగ్యన్తరాయో. మేఘో వా ఉట్ఠహతి, ఓఘో వా ఆగచ్ఛతి, అయం ఉదకన్తరాయో. బహూ మనుస్సా ఆగచ్ఛన్తి, అయం మనుస్సన్తరాయో. భిక్ఖుం యక్ఖో గణ్హాతి, అయం అమనుస్సన్తరాయో. బ్యగ్ఘాదయో చణ్డమిగా ఆగచ్ఛన్తి, అయం వాళన్తరాయో. భిక్ఖుం సప్పాదయో డంసన్తి, అయం సరీసపన్తరాయో. భిక్ఖు గిలానో వా హోతి, కాలం వా కరోతి, వేరినో వా తం మారేతుకామా గణ్హన్తి, అయం జీవితన్తరాయో. మనుస్సా ఏకం వా బహూ వా భిక్ఖూ బ్రహ్మచరియా చావేతుకామా గణ్హన్తి, అయం బ్రహ్మచరియన్తరాయో. ఇతి యం వుత్తం ‘‘అన్తరాయో ఉప్పజ్జతీతి దససు అన్తరాయేసు యో కోచి అన్తరాయో ఉప్పజ్జతీ’’తి, తస్సత్థో పకాసితో హోతీతి.

తేన సద్ధిన్తి విప్పకతుద్దేసేన సద్ధిం. అవసేసం సుతేన సావేతబ్బం ఉద్దిట్ఠఉద్దేసాపేక్ఖత్తా అవసేసవచనస్స. యథాహ ‘‘నిదానం ఉద్దిసిత్వా’’తిఆది (మహావ. ౧౫౦). తేనాహ ‘‘నిదానుద్దేసే పనా’’తిఆది. సుతేన సావేతబ్బం నామ నత్థి ఉపోసథస్స అన్తరాయోవ హోతీతి అధిప్పాయో. అనియతుద్దేసో పరిహాయతీతి భిక్ఖునీనం అనియతసిక్ఖాపదపఞ్ఞత్తియా అభావతో. తదభావో చ ‘‘ఇదమేవ లక్ఖణం తత్థాపి అనుగత’’న్తి కత్వాతి వేదితబ్బం. సేసన్తి అవసేసుద్దేసపరిచ్ఛేదదస్సనం. ఏతేసం ద్విన్నం పాతిమోక్ఖానన్తి సమ్బన్ధో. తావాతి పఠమం. ఇదన్తి ఇదాని వత్తబ్బం బుద్ధియం విపరివత్తమానం సామఞ్ఞేన దస్సేతి, ఇదం అక్ఖరపదనియమితగన్థితం వచనం వుచ్చతి కథీయతీతి అత్థో. కిం తన్తి ఆహ, ‘‘సుణాతు మేతిఆదీన’’న్తిఆది.

తత్థ సుణాతు మేతిఆదీనన్తి ‘‘సుణాతు మే, భన్తే, సఙ్ఘో అజ్జుపోసథో’’తిఆదీనం భిక్ఖుపాతిమోక్ఖే ఆగతానం సుత్తపదానం. అత్థనిచ్ఛయన్తి అభిధేయ్యత్థస్స చేవ అధిప్పాయత్థస్స చ నిచ్ఛయనం, వవత్థాపనన్తి అత్థో. ఇమాయ హి అట్ఠకథాయ తేసం అభిధేయ్యత్థో చేవ అధిప్పాయత్థో చ అనేకధా వవత్థాపీయతి. అథ వా నిచ్ఛిన్నోతి నిచ్ఛయో. గణ్ఠిట్ఠానేసు ఖీలమద్దనాకారేన పవత్తా విమతిచ్ఛేదకథా, అత్థో చ నిచ్ఛయో చ అత్థనిచ్ఛయో, తం అత్థనిచ్ఛయం, మయా వుచ్చమానం అత్థఞ్చ వినిచ్ఛయఞ్చాతి వుత్తం హోతి. సీలసమ్పన్నాతి సమన్తతో పన్నం పత్తం పుణ్ణన్తి సమ్పన్నం, సీలం సమ్పన్నమేతేసన్తి సీలసమ్పన్నా, పరిపుణ్ణసీలాతి అత్థో. అథ వా సమ్మదేవ పన్నా గతా ఉపాగతాతి సమ్పన్నా, సీలేన సమ్పన్నా సీలసమ్పన్నా, పాతిమోక్ఖసంవరేన ఉపేతాతి అత్థో. అధిసీలఅధిచిత్తఅధిపఞ్ఞాసఙ్ఖాతా తిస్సోపి సిక్ఖితబ్బట్ఠేన సిక్ఖా, తం కామేన్తీతి సిక్ఖాకామా. సుణన్తు మేతి తే సబ్బేపి భిక్ఖవో మమ సన్తికా నిసామేన్తు. ఇమినా అత్తనో సంవణ్ణనాయ సక్కచ్చం సవనే నియోజేతి. సక్కచ్చసవనపటిబద్ధా హి సబ్బాపి సాసనసమ్పత్తీతి. ఏత్థ చ సీలసమ్పన్నానం సిక్ఖాకామానంయేవ భిక్ఖూనం గహణం తదఞ్ఞేసం ఇమిస్సా సంవణ్ణనాయ అభాజనభావతో. న హి తే వినయం సోతబ్బం, పటిపజ్జితబ్బఞ్చ మఞ్ఞిస్సన్తి.

ఏత్థాతి ఏతస్మిం గాథాపదే, ఏతేసం వా గాథాయ సఙ్గహితానం ‘‘సుణాతు మే’’తిఆదీనం పదానమన్తరే. సవనే ఆణత్తివచనం సవనాణత్తివచనం. కిఞ్చాపి సవనాణత్తివచనం, తథాపి పాతిమోక్ఖుద్దేసకేన ఏవం వత్తబ్బన్తి భగవతా వుత్తత్తా భగవతో ఆణత్తి, న ఉద్దేసకస్సాతి నవకతరేనాపి ఇదం వత్తుం వట్టతి సఙ్ఘగారవేన, సఙ్ఘబహుమానేన చ సహితత్తా సగారవసప్పతిస్సవచనం. సఙ్ఘో హి సుప్పటిపన్నతాదిగుణవిసేసయుత్తత్తా ఉత్తమం గారవప్పతిస్సవట్ఠానం. ఇదఞ్చ సబ్బం కేన కత్థ కదా వుత్తన్తి ఆహ ‘‘సబ్బమేవ చేత’’న్తిఆది. పాతిమోక్ఖుద్దేసం అనుజానన్తేనాతి –

‘‘అనుజానామి, భిక్ఖవే, పాతిమోక్ఖం ఉద్దిసితుం, ఏవఞ్చ పన, భిక్ఖవే, ఉద్దిసితబ్బం, బ్యత్తేన భిక్ఖునా పటిబలేన సఙ్ఘో ఞాపేతబ్బో ‘సుణాతు మే, భన్తే, సఙ్ఘో’’’తి (మహావ. ౧౩౩-౧౩౪) –

ఏవమాదినా అనుజానన్తేన. రాజగహేతి ఏవంనామకే నగరే. తఞ్హి మన్ధాతుమహాగోవిన్దాదీహి పరిగ్గహితత్తా ‘‘రాజగహ’’న్తి వుచ్చతి. తం పనేతం బుద్ధకాలే, చక్కవత్తికాలే చ నగరం హోతి, సేసకాలే సుఞ్ఞం హోతి యక్ఖపరిగ్గహితం, తేసం వసనట్ఠానం హుత్వా తిట్ఠతి. తస్మాతి యస్మా ఇదం పాతిమోక్ఖుద్దేసకేన వత్తబ్బవచనం, తస్మా. కిం తే ఉభోపి పాతిమోక్ఖం ఉద్దిసన్తి, యేనేవం వత్తబ్బన్తి ఆహ ‘‘సఙ్ఘత్థేరో వా హీ’’తిఆది. థేరాధికన్తి థేరాధీనం, థేరాయత్తం భవితున్తి అత్థో. ‘‘థేరాధేయ్య’’న్తి వా పాఠో, సోయేవత్థో. తత్థాతి తిస్సం పరిసాయం. బ్యత్తోతి పఞ్ఞావేయ్యత్తియేన సమన్నాగతో, పగుణమాతికోతి అత్థో. పటిబలోతి వత్తుం సమత్థో, అభీతోతి వుత్తం హోతి. ఏత్థ చ కిఞ్చాపి దహరస్సాపి బ్యత్తస్స పాతిమోక్ఖో అనుఞ్ఞాతో, అథ ఖో ఏత్థాయం అధిప్పాయో – సచే థేరస్స పఞ్చ వా చత్తారో వా తయో వా పాతిమోక్ఖుద్దేసా నాగచ్ఛన్తి, ద్వే పన అక్ఖణ్డా సువిసదా వాచుగ్గతా హోన్తి, థేరాయత్తోవ పాతిమోక్ఖో. సచే పన ఏత్తకమ్పి విసదం కాతుం న సక్కోతి, బ్యత్తస్స భిక్ఖునో ఆయత్తోతి.

ఇదాని ‘‘సఙ్ఘో’’తి అవిసేసేన వుత్తత్తా ఇధాధిప్పేతసఙ్ఘం విసేసేత్వా దస్సేతుం ‘‘సఙ్ఘోతి ఇమినా పన పదేనా’’తిఆదిమాహ కిఞ్చాపీతి అనుగ్గహత్థే నిపాతో, తస్స యది నామాతి అత్థో వేదితబ్బో. దక్ఖన్తి ఏతాయ సత్తా యథాధిప్పేతాహి సమ్పత్తీహి వడ్ఢన్తీతి దక్ఖిణా, పరలోకం సద్దహిత్వా దాతబ్బం దానం, తం దక్ఖిణం అరహతి, దక్ఖిణాయ వా హితో, యస్మా నం మహప్ఫలకారితాయ విసోధేతీతి దక్ఖిణేయ్యో, దిట్ఠిసీలసఙ్ఘాతేన సంహతోతి సఙ్ఘో, దక్ఖిణేయ్యో చ సో సఙ్ఘో చాతి దక్ఖిణేయ్యసఙ్ఘో. సమ్ముతియా చతువగ్గాదివినయపఞ్ఞత్తియా సిద్ధో సఙ్ఘో సమ్ముతిసఙ్ఘో. అవిసేసేనాతి ‘‘అరియా’’తి వా ‘‘పుథుజ్జనా’’తి వా అవిసేసేత్వా సామఞ్ఞేన. సోతి సమ్ముతిసఙ్ఘో. ఇధాతి ఇమిస్సం ఉపోసథఞత్తియం. అధిప్పేతో ఉపోసథఞత్తియా అవిసేసత్తా. నను చ సోపి పఞ్చవిధో హోతి, తత్థ కతమో ఇధాధిప్పేతోతి అనుయోగం సన్ధాయాహ ‘‘సో పనేసా’’తిఆది. కమ్మవసేనాతి వినయకమ్మవసేన. పఞ్చ విధా పకారా అస్స సమ్ముతిసఙ్ఘస్సాతి పఞ్చవిధో. తథా హి విధయుత్తగతప్పకారసద్దే సమానత్థే వణ్ణయన్తి. చతున్నం వగ్గో సమూహోతి చతువగ్గో, చతుపరిమాణయుత్తో వా వగ్గో చతువగ్గో. ఏవం పఞ్చవగ్గాది.

ఇదాని యేసం కమ్మానం వసేనాయం పఞ్చవిధో హోతి, తం విసేసేత్వా దస్సేతుం ‘‘తత్థా’’తిఆదిమాహ. తత్థ తత్థాతి పఞ్చవిధే సఙ్ఘే. మజ్ఝిమేసు జనపదేసు ఉపసమ్పదకమ్మస్స దసవగ్గకరణీయత్తా వుత్తం ‘‘ఠపేత్వా…పే… ఉపసమ్పదఞ్చా’’తి. ‘‘తథా’’తి ఇమినా ‘‘న కిఞ్చి సఙ్ఘకమ్మం కాతుం న వట్టతీ’’తి ఇమమత్థం అతిదిసతి. యది ఏవం కిమత్థం అతిరేకవీసతివగ్గో వుత్తోతి ఆహ ‘‘సో పనా’’తిఆది. అతిరేకతరేనాతి చతువగ్గాదికరణీయం పఞ్చవగ్గాదినా అతిరేకతరేన, దసవగ్గకరణీయఞ్చ ఏకాదసవగ్గాదినా అతిరేకతరేన. దస్సనత్థన్తి ఞాపనత్థం. ఇదమేవ చానేన కత్తబ్బం కమ్మన్తి ‘‘కమ్మవసేన పఞ్చవిధో’’తి వుత్తం. కమ్మస్సానియమే కథమేతం యుజ్జేయ్యాతి ఈదిసీ చోదనా అనవకాసాతి దట్ఠబ్బం. ఇమస్మిం పనత్థేతి ఉపోసథే.

ఉపోసథసద్దో పనాయం పాతిమోక్ఖుద్దేససీలఉపవాసపఞ్ఞత్తిదివసేసు వత్తతి. తథా హేస ‘‘ఆయామావుసో కప్పిన, ఉపోసథం గమిస్సామా’’తిఆదీసు (దీ. ని. అట్ఠ. ౧.౧౫౦; మ. ని. అట్ఠ. ౩.౮౫) తిమోక్ఖుద్దేసే ఆగతో, ‘‘ఏవం అట్ఠఙ్గసమన్నాగతో ఖో, విసాఖే, ఉపోసథో ఉపవుత్థో’’తిఆదీసు (అ. ని. ౮.౪౩) సీలే, ‘‘సుద్ధస్స వే సదా ఫగ్గు, సుద్ధస్సుపోసథో సదా’’తిఆదీసు (మ. ని. ౧.౭౯) ఉపవాసే, ‘‘ఉపోసథో నామ నాగరాజా’’తిఆదీసు (దీ. ని. ౨.౨౪౬) పఞ్ఞత్తియం, ‘‘న, భిక్ఖవే, తదహుపోసథే సభిక్ఖుకా ఆవాసా’’తిఆదీసు (మహావ. ౧౮౧) దివసే, ఇధాపి దివసేయేవ వత్తమానో అధిప్పేతోతి ఆహ ‘‘అజ్జ ఉపోసథదివసో’’తిఆది. ఉపవసన్తి ఏత్థాతి ఉపోసథో. ఉపవసన్తీతి సీలేన వా సబ్బసో ఆహారస్స అభుఞ్జనసఙ్ఖాతేన అనసనేన వా ఖీరపానమధుపానాదిమత్తేన వా ఉపేతా హుత్వా వసన్తీతి అత్థో.

సబ్బేసమ్పి వాక్యానం ఏవ-కారత్థసహితత్తా ‘‘ఉపోసథో’’తి ఏతస్స ‘‘ఉపోసథో ఏవా’’తి అయమత్థో లబ్భతీతి ఆహ ‘‘ఏతేన అనుపోసథదివసం పటిక్ఖిపతీ’’తి. ఇమినా అవధారణేన నిరాకతం దస్సేతి, అథ వా సద్దన్తరత్థాపోహనవసేన సద్దో అత్థం వదతీతి ‘‘ఉపోసథో’’తి ఏతస్స ‘‘అనుపోసథో న హోతీ’’తి అయమత్థోతి వుత్తం ‘‘ఏతేన అనుపోసథదివసం పటిక్ఖిపతీ’’తి. ‘‘ఏస నయో పన్నరసో’’తి ఇమినా అఞ్ఞం ఉపోసథదివసం పటిక్ఖిపతీతి ఏత్థాపి. ఏతేనాతి ‘‘ఉపోసథో’’తి ఏతేన సద్దేన. పఞ్చదసన్నం తిథీనం పూరణవసేన పన్నరసో. పన్నరసోతి ఇమినా అఞ్ఞం ఉపోసథదివసం పటిక్ఖిపతీ’’తి సంఖిత్తేన వుత్తమత్థం విత్థారతో దస్సేతుం ‘‘దివసవసేన హీ’’తిఆదిమాహ. చతుద్దసియం నియుత్తో చాతుద్దసికో. ఏవం పన్నరసికో. సామగ్గిఉపోసథో నామ సఙ్ఘసామగ్గికతదివసే కాతబ్బఉపోసథో. హేమన్తగిమ్హవస్సానానం తిణ్ణం ఉతూనన్తి ఏత్థ హేమన్తఉతు నామ అపరకత్తికస్స కాళపక్ఖపాటిపదతో పట్ఠాయ ఫగ్గునపుణ్ణమపరియోసానా చత్తారో మాసా, గిమ్హఉతు నామ ఫగ్గునస్స కాలపక్ఖపాటిపదతో పట్ఠాయ ఆసాళ్హపుణ్ణమపరియోసానా చత్తారో మాసా, వస్సానఉతు నామ ఆసాళ్హస్స కాళపక్ఖపాటిపదతో పట్ఠాయ అపరకత్తికపుణ్ణమపరియోసానా చత్తారో మాసా. తతియసత్తమపక్ఖేసు ద్వే ద్వే కత్వా ఛ చాతుద్దసికాతి హేమన్తస్స ఉతునో తతియే చ సత్తమే చ పక్ఖే ద్వే చాతుద్దసికా, ఏవమితరేసం ఉతూనన్తి ఛ చాతుద్దసికా. సేసా పన్నరసికాతి సేసా అట్ఠారస పన్నరసికా. హోన్తి చేత్థ –

‘‘కత్తికస్స చ కాళమ్హా, యావ ఫగ్గునపుణ్ణమా;

‘హేమన్తకాలో’తి విఞ్ఞేయ్యో, అట్ఠ హోన్తి ఉపోసథా.

‘‘ఫగ్గునస్స చ కాళమ్హా, యావ ఆసాళ్హపుణ్ణమా;

‘గిమ్హకాలో’తి విఞ్ఞేయ్యో, అట్ఠ హోన్తి ఉపోసథా.

‘‘ఆసాళ్హస్స చ కాళమ్హా, యావ కత్తికపుణ్ణమా;

‘వస్సకాలో’తి విఞ్ఞేయ్యో, అట్ఠ హోన్తి ఉపోసథా.

‘‘ఉతూనం పన తిణ్ణన్నం, పక్ఖే తతియసత్తమే;

‘చాతుద్దసో’తి పాతిమోక్ఖం, ఉద్దిసన్తి నయఞ్ఞునో’’తి.

పకతియా నబహుతరావాసికాదిపచ్చయేన కాతబ్బం పకతిచారిత్తం. బహుతరావాసికాదిపచ్చయే పన సతి అఞ్ఞస్మిం చాతుద్దసేపి కాతుం వట్టతి. తేనాహ ‘‘సకి’’న్తిఆది. సకిన్తి ఏకస్మిం వారే. ఆవాసికానం అనువత్తితబ్బన్తి ఆవాసికేహి ‘‘అజ్జుపోసథో చాతుద్దసో’’తి పుబ్బకిచ్చే కరియమానే అనువత్తితబ్బం, న పటిక్కోసితబ్బం. ఆదిసద్దేన ‘‘ఆవాసికేహి ఆగన్తుకానం అనువత్తితబ్బ’’న్తి (మహావ. ౧౭౮) వచనం, ‘‘అనుజానామి, భిక్ఖవే, తేహి భిక్ఖూహి ద్వే తయో ఉపోసథే చాతుద్దసికే కాతుం, కథం మయం తేహి భిక్ఖూహి పఠమతరం పవారేయ్యామా’’తి (మహావ. ౨౪౦) వచనఞ్చ సఙ్గణ్హాతి. ఏత్థ చ పఠమసుత్తస్స ఏకేకస్స ఉతునో తతియసత్తమపక్ఖస్స చాతుద్దసే వా అవసేసస్స పన్నరసే వా సకిం పాతిమోక్ఖం ఉద్దిసితబ్బన్తి పకతిచారిత్తవసేనపి అత్థసమ్భవతో ‘‘ఆగన్తుకేహీ’’తిఆదీని సుత్తాని దస్సితానీతి వేదితబ్బం. తథారూపపచ్చయే సతీతి అఞ్ఞస్మిమ్పి చాతుద్దసికే ఉపోసథం కాతుం అనురూపే ‘‘ఆవాసికా బహుతరా హోన్తీ’’తి ఏవమాదికే పచ్చయే సతి. అఞ్ఞస్మిమ్పి చాతుద్దసేతి తిణ్ణం ఉతూనం తతియసత్తమపక్ఖచాతుద్దసతో అఞ్ఞస్మిం చాతుద్దసే.

న కేవలం ఉపోసథదివసావ హోన్తీతి ఆహ ‘‘పురిమవస్సంవుట్ఠానం పనా’’తిఆది. మా ఇతి చన్దో వుచ్చతి తస్స గతియా దివసస్స మినితబ్బతో, సో ఏత్థ సబ్బకలాపారిపూరియా పుణ్ణోతి పుణ్ణమా, పుబ్బకత్తికాయ పుణ్ణమా పుబ్బకత్తికపుణ్ణమా, అస్సయుజపుణ్ణమా. సా హి పచ్ఛిమకత్తికం నివత్తేతుం ఏవం వుత్తా. తేసంయేవాతి పురిమవస్సంవుట్ఠానంయేవ. భణ్డనకారకేహీతి కలహకారకేహి. పచ్చుక్కడ్ఢన్తీతి ఉక్కడ్ఢన్తి. భణ్డనకారకేహి అనువాదవసేన అస్సయుజపుణ్ణమాదిం పరిచ్చజన్తా పవారణం కాళపక్ఖం, జుణ్హపక్ఖన్తి ఉద్ధం కడ్ఢన్తీతి అత్థో. ‘‘సుణన్తు మే ఆయస్మన్తో ఆవాసికా, యదాయస్మన్తానం పత్తకల్లం, ఇదాని ఉపోసథం కరేయ్యామ, పాతిమోక్ఖం ఉద్దిసేయ్యామ, ఆగమే కాళే పవారేయ్యామా’’తి (మహావ. ౨౪౦) ‘‘సుణన్తు మే ఆయస్మన్తో ఆవాసికా, యదాయస్మన్తానం పత్తకల్లం, ఇదాని ఉపోసథం కరేయ్యామ, పాతిమోక్ఖం ఉద్దిసేయ్యామ, ఆగమే జుణ్హే పవారేయ్యామా’’తి చ ఏవం ఞత్తియా పవారణం ఉక్కడ్ఢన్తీతి వుత్తం హోతి.

అథాతి అనన్తరత్థే నిపాతో. చతుద్దసన్నం పూరణో చాతుద్దసో, దివసో. యం సన్ధాయ ‘‘ఆగమే జుణ్హే పవారేయ్యామా’’తి ఞత్తిం ఠపయింసు, తస్మిం పన ఆగమే జుణ్హే కోముదియా చాతుమాసినియా అవస్సం పవారేతబ్బం. న హి తం అతిక్కమిత్వా పవారేతుం లబ్భతి. వుత్తఞ్హేతం –

‘‘తే చే, భిక్ఖవే, భిక్ఖూ భణ్డనకారకా కలహకారకా వివాదకారకా భస్సకారకా సఙ్ఘే అధికరణకారకా తమ్పి జుణ్హం అనువసేయ్యుం, తేహి, భిక్ఖవే, భిక్ఖూహి సబ్బేహేవ ఆగమే జుణ్హే కోముదియా చాతుమాసినియా అకామా పవారేతబ్బ’’న్తి (మహావ. ౨౪౦).

తేనేవాహ ‘‘పచ్ఛిమవస్సంవుట్ఠానఞ్చ పచ్ఛిమకత్తికపుణ్ణమా ఏవా’’తి. యది హి తం అతిక్కమిత్వా పవారేయ్య, దుక్కటాపత్తిం ఆపజ్జేయ్య. వుత్తఞ్హేతం ‘‘న చ, భిక్ఖవే, అపవారణాయ పవారేతబ్బం అఞ్ఞత్ర సఙ్ఘసామగ్గియా’’తి (మహావ. ౨౩౩). విసుద్ధిపవారణాయోగతో పవారణాదివసా. పిసద్దేన న కేవలం పవారణాదివసాయేవ, అథ ఖో ఉపోసథదివసాపి హోన్తీతి దస్సేతి. ఇదాని యో సో సామగ్గిఉపోసథదివసో వుత్తో, తఞ్చ తప్పసఙ్గేన సామగ్గిపవారణాదివసఞ్చ దస్సేన్తో ‘‘యదా పనా’’తిఆదిమాహ. ఓసారితే తస్మిం భిక్ఖుస్మిన్తి ఉక్ఖిత్తకే భిక్ఖుస్మిం ఓసారితే, తం గహేత్వా సీమం గన్త్వా ఆపత్తిం దేసాపేత్వా కమ్మవాచాయ కమ్మప్పటిప్పస్సద్ధివసేన పవేసితేతి వుత్తం హోతి. తస్స వత్థుస్సాతి తస్స అధికరణస్స. తదా ఠపేత్వా…పే… ఉపోసథదివసో నామ హోతీతి సమ్బన్ధో. కిం కారణన్తి ఆహ ‘‘తావదేవా’’తిఆది. తత్థ తావదేవాతి తం దివసమేవ. వచనతోతి కోసమ్బకక్ఖన్ధకే (మహావ. ౪౭౫) వుత్తత్తా. యత్థ పన పత్తచీవరాదీనం అత్థాయ అప్పమత్తకేన కారణేన వివదన్తా ఉపోసథం వా పవారణం వా ఠపేన్తి, తత్థ తస్మిం అధికరణే వినిచ్ఛితే ‘‘సమగ్గా జాతమ్హా’’తి అన్తరా సామగ్గిఉపోసథం కాతుం న లభన్తి. కరోన్తేహి అనుపోసథే ఉపోసథో కతో నామ హోతి. కత్తికమాసబ్భన్తరేతి ఏత్థ కత్తికమాసో నామ పుబ్బకత్తికమాసస్స కాళపక్ఖపాటిపదతో పట్ఠాయ యావ అపరకత్తికపుణ్ణమా, తావ ఏకూనతింసరత్తిదివో, తస్సబ్భన్తరే, తతో పచ్ఛా వా పన పురే వా న వట్టతి. అయమేవ యో కోచి దివసోయేవ. ఇధాపి కోసమ్బకక్ఖన్ధకే సామగ్గియా సదిసావ సామగ్గీ వేదితబ్బా. యే పన కిస్మిఞ్చిదేవ అప్పమత్తకే పవారణం ఠపేత్వా సమగ్గా హోన్తి, తేహి పవారణాయమేవ పవారణా కాతబ్బా, తావదేవ న కాతబ్బా. కరోన్తేహి అప్పవారణాయ పవారణా కతా హోతి. న కాతబ్బోయేవాతి నియమేన యది కరోతి, దుక్కటన్తి దస్సేతి. తత్థ హి ఉపోసథకరణే దుక్కటం. వుత్తఞ్హేతం ‘‘న, భిక్ఖవే, అనుపోసథే ఉపోసథో కాతబ్బో అఞ్ఞత్ర సఙ్ఘసామగ్గియా’’తి (మహావ. ౧౮౩).

‘‘పత్తకాలమేవ పత్తకల్ల’’న్తి ఇమినా సకత్థే భావప్పచ్చయోతి దస్సేతి. నాసతీతి అన్వయతో వుత్తమేవ బ్యతిరేకతో దళ్హం కరోతి.

అనురూపాతి అరహా అనుచ్ఛవికా, సామినోతి వుత్తం హోతి. సబ్బన్తిమేనాతి సబ్బహేట్ఠిమేన చత్తారో, న తేహి వినా తం ఉపోసథకమ్మం కరీయతి, న తేసం ఛన్దో వా పారిసుద్ధి వా ఏతి. అవసేసా పన సచేపి సహస్సమత్తా హోన్తి, సచే సమానసంవాసకా, సబ్బే ఛన్దారహావ హోన్తి, ఛన్దపారిసుద్ధిం దత్వా ఆగచ్ఛన్తు వా, మా వా, కమ్మం న కుప్పతి. పకతత్తాతి అనుక్ఖిత్తా, పారాజికం అనజ్ఝాపన్నా చ. హత్థపాసో నామ దియడ్ఢహత్థప్పమాణో.

సీమా చ నామేసా కతమా, యత్థ హత్థపాసం అవిజహిత్వా ఠితా కమ్మప్పత్తా నామ హోన్తీతి అనుయోగం సన్ధాయ సీమం దస్సేన్తో విభాగవన్తానం సభావవిభావనం విభాగదస్సనముఖేనేవ హోతీతి ‘‘సీమా చ నామేసా’’తిఆదిమాహ. సమ్భిన్దన్తేనాతి మిస్సీకరోన్తేన. అజ్ఝోత్థరన్తేనాతి మద్దన్తేన, అన్తో కరోన్తేనాతి వుత్తం హోతి. ఇమా విపత్తిసీమాయో నామాతి సమ్బన్ధో. కస్మా విపత్తిసీమాయో నామాతి ఆహ ‘‘ఏకాదసహీ’’తిఆది. ఆకారేహీతి కారణేహి. వచనతోతి కమ్మవగ్గే (పరి. ౪౮౨ ఆదయో) కథితత్తా. సఙ్ఘకమ్మం నామేతం వీసతివగ్గకరణీయపరమన్తి ఆహ ‘‘యత్థ ఏకవీసతి భిక్ఖూ నిసీదితుం న సక్కోన్తీ’’తి. యస్సం సీమాయం హేట్ఠిమపరిచ్ఛేదేన కమ్మారహేన సద్ధిం ఏకవీసతి భిక్ఖూ పరిమణ్డలాకారేన నిసీదితుం న సక్కోన్తి, అయం అతిఖుద్దకా నామాతి అత్థో. ఏవరూపా చ సీమా సమ్మతాపి అసమ్మతా, గామఖేత్తసదిసావ హోతి, తత్థ కతం కమ్మం కుప్పతి. ఏస నయో సేససీమాసుపి.

సమ్మతాతి బద్ధా, వాచితకమ్మవాచాతి అత్థో. కమ్మవాచాయ వాచనమేవ హి బన్ధనం నామ. నిమిత్తం న ఉపగచ్ఛతీతి అనిమిత్తుపగో, తం అనిమిత్తుపగం, అనిమిత్తారహన్తి వుత్తం హోతి. తచసారరుక్ఖో నామ తాలనాళికేరాదికా. పంసుపుఞ్జవాలుకాపుఞ్జానన్తి పంసురాసివాలుకారాసీనం మజ్ఝే. నిద్ధారణే చేతం సామివచనం. పోత్థకేసు పన కత్థచి ‘‘పంసుపుఞ్జం వా వాలుకాపుఞ్జం వా అఞ్ఞతర’’న్తి పాఠో దిస్సతి, సో పన అపాఠో. న హి సో ‘‘అఞ్ఞతర’’న్తి ఇమినా యుజ్జతీతి. అన్తరాతి నిమిత్తుపగనిమిత్తానమన్తరా. ఏత్థ చ యా తీహి నిమిత్తేహి బజ్ఝమానా అనిమిత్తుపగేసు తచసారరుక్ఖాదీసు అఞ్ఞతరం అన్తరా ఏకం నిమిత్తం కత్వా సమ్మతా, సా ఖణ్డనిమిత్తా నామ హోతి. యా పన చతుపఞ్చనిమిత్తాదీహి బజ్ఝమానా ఇమేసు తచసారరుక్ఖాదీసు అఞ్ఞతరం అన్తరా ఏకం నిమిత్తం కత్వా సమ్మతా, సా ఖణ్డనిమిత్తా నామ న హోతీతి విఞ్ఞాయతి నిమిత్తుపగానం నిమిత్తానం తిణ్ణం సబ్భావతో. అట్ఠకథాసు పన అవిసేసేన వుత్తం, తస్మా ఉపపరిక్ఖిత్వా గహేతబ్బం. సబ్బేన సబ్బన్తి సబ్బప్పకారేన. నిమిత్తానం బహి ఠితేన సమ్మతాతి తేసం బహి ఠితేన వాచితకమ్మవాచా. నిమిత్తాని పన అన్తో చ బహి చ ఠత్వా కిత్తేతుం వట్టన్తి.

ఏవం సమ్మతాపీతి నిమిత్తాని కిత్తేత్వా కమ్మవాచాయ సమ్మతాపి. ఇమస్స ‘‘అసమ్మతావ హోతీ’’తి ఇమినా సమ్బన్ధో. సబ్బా, భిక్ఖవే, నదీ అసీమాతి యా కాచి నదీలక్ఖణప్పత్తా నదీ నిమిత్తాని కిత్తేత్వా ‘‘ఏతం బద్ధసీమం కరోమా’’తి కతాపి అసీమా, బద్ధసీమా న హోతీతి అత్థో. అత్తనో సభావేన పన సా బద్ధసీమాసదిసా. సబ్బత్థ సఙ్ఘకమ్మం కాతుం వట్టతి. సముద్దజాతస్సరేసుపి ఏసేవ నయో. ‘‘సంసట్ఠవిటపా’’తి ఇమినా అఞ్ఞమఞ్ఞస్స ఆసన్నతం దీపేతి. బద్ధా హోతీతి పచ్ఛిమదిసాభాగే సీమం సన్ధాయ వుత్తం. తస్సా పదేసన్తి తస్సా ఏకదేసం. యత్థ ఠత్వా భిక్ఖూహి కమ్మం కాతుం సక్కా హోతి, తాదిసం ఏకదేసన్తి వుత్తం హోతి. యత్థ పన ఠితేహి కమ్మం కాతుం న సక్కా, తాదిసం పదేసం అన్తో కరిత్వా బన్ధన్తా సీమాయ సీమం సమ్భిన్దన్తి నామ, న తు అజ్ఝోత్థరన్తి నామాతి గహేతబ్బం. గణ్ఠిపదేసు పన ‘‘సమ్భిన్దనం పరేసం సీమాయ ఏకం వా ద్వే వా నిమిత్తే కిత్తేత్వా లేఖామత్తం గహేత్వా బన్ధనం. అజ్ఝోత్థరణం నామ పరేసం సీమాయ నిమిత్తే కిత్తేత్వా తం సకలం వా తస్సేకదేసం వా అన్తో కరోన్తేన తస్సా బహి ఏకిస్సం ద్వీసు వా దిసాసు నిమిత్తే కిత్తేత్వా బన్ధన’’న్తి వుత్తం.

పబ్బతాదీనం నిమిత్తానం సమ్పదా నిమిత్తసమ్పత్తి. పబ్బతోవ నిమిత్తం పబ్బతనిమిత్తం. ఏవం సేసేసుపి. ఏవం వుత్తేసూతి ఉపోసథక్ఖన్ధకే (మహావ. ౧౩౮ ఆదయో) సీమాసమ్ముతియం వుత్తేసు. ఇమేహి చ పన అట్ఠహి నిమిత్తేహి అసమ్మిస్సేహిపి అఞ్ఞమఞ్ఞమిస్సేహిపి సీమం సమ్మన్నితుం వట్టతి. తేనాహ ‘‘తస్మిం తస్మిం దిసాభాగే యథాలద్ధాని నిమిత్తుపగాని నిమిత్తానీ’’తి. ఏకేన, పన ద్వీహి వా నిమిత్తేహి సమ్మన్నితుం న వట్టతి, తీణి పన ఆదిం కత్వా వుత్తప్పకారానం నిమిత్తానం సతేనాపి వట్టతి. ‘‘పురత్థిమాయ దిసాయ కిం నిమిత్త’’న్తి వినయధరేన పుచ్ఛితబ్బం, ‘‘పబ్బతో, భన్తే’’తి వుత్తే పున వినయధరేనేవ ‘‘ఏసో పబ్బతో నిమిత్త’’న్తి ఏవం నిమిత్తం కిత్తేతబ్బం. ‘‘ఏతం పబ్బతం నిమిత్తం కరోమ, నిమిత్తం కరిస్సామ, నిమిత్తం కతో, నిమిత్తం హోతు, హోతి భవిస్సతీ’’తి ఏవం పన కిత్తేతుం న వట్టతి. పాసాణాదీసుపి ఏసేవ నయో. తేనాహ ‘‘పురత్థిమాయ దిసాయ కిం నిమిత్త’’న్తిఆది. ‘‘పబ్బతో, భన్తే, ఉదకం, భన్తే’’తి ఏవం పన ఉపసమ్పన్నో వా ఆచిక్ఖతు, అనుపసమ్పన్నో వా, వట్టతియేవ. ఆదిసద్దేన ‘‘పురత్థిమాయ అనుదిసాయ కిం నిమిత్తం? పాసాణో, భన్తే, ఏసో పాసాణో నిమిత్తం. దక్ఖిణాయ దిసాయ, దక్ఖిణాయ అనుదిసాయ, పచ్ఛిమాయ దిసాయ, పచ్ఛిమాయ అనుదిసాయ, ఉత్తరాయ దిసాయ, ఉత్తరాయ అనుదిసాయ కిం నిమిత్తం? ఉదకం, భన్తే, ఏతం ఉదకం నిమిత్త’’న్తి ఇదం సఙ్గణ్హాతి. ఏత్థ పన అట్ఠత్వా పున ‘‘పురత్థిమాయ దిసాయ కిం నిమిత్తం? పబ్బతో, భన్తే, ఏసో పబ్బతో నిమిత్త’’న్తి ఏవం పఠమం కిత్తితనిమిత్తం కిత్తేత్వావ ఠపేతబ్బం. ఏవఞ్హి నిమిత్తేన నిమిత్తం ఘటితం హోతి. సమ్మా కిత్తేత్వాతి అఞ్ఞమఞ్ఞనామవిపరియాయేన, అనిమిత్తానం నామేన చ అకిత్తేత్వా యథావుత్తేనేవ నయేన కిత్తేత్వా. సమ్మతాతి ‘‘సుణాతు మే, భన్తే’’తిఆదినా నయేన ఉపోసథక్ఖన్ధకే (మహావ. ౧౩౯ ఆదయో) వుత్తాయ పరిసుద్ధాయ ఞత్తిదుతియకమ్మవాచాయ బద్ధా. తత్థ నిమిత్తాని సకిం కిత్తితానిపి కిత్తితానేవ హోన్తి. అన్ధకట్ఠకథాయం పన తిక్ఖత్తుం సీమమణ్డలం సమ్బన్ధన్తేన నిమిత్తం కిత్తేతబ్బ’’న్తి (మహావ. అట్ఠ. ౧౩౮) వుత్తం.

తత్రాతి తేసు అట్ఠసు నిమిత్తేసు. నిమిత్తుపగతాతి నిమిత్తయోగ్యతా. ‘‘హత్థిప్పమాణతో పట్ఠాయా’’తి వచనతో హత్థిప్పమాణోపి నిమిత్తుపగోయేవ. హత్థీ పన సత్తరతనో వా అడ్ఢట్ఠరతనో (సారత్థ. టీ. మహావగ్గ ౩.౧౩౮) వా. తతో ఓమకతరోతి తతో హత్థిప్పమాణతో ఖుద్దకతరో. సచే చతూసు దిసాసు చత్తారో వా తీసు వా తయో పబ్బతా హోన్తి, చతూహి, తీహి వా పబ్బతనిమిత్తేహేవ సమ్మన్నితుమ్పి వట్టతి, ద్వీహి పన నిమిత్తేహి, ఏకేన వా సమ్మన్నితుం న వట్టతి. ఇతో పరేసు పాసాణనిమిత్తాదీసుపి ఏసేవ నయో. తస్మా పబ్బతనిమిత్తం కరోన్తేన పుచ్ఛితబ్బం ‘‘ఏకాబద్ధో, న ఏకాబద్ధో’’తి. సచే ఏకాబద్ధో హోతి, న కాతబ్బో. తఞ్హి చతూసు వా అట్ఠసు వా దిసాసు కిత్తేన్తేనాపి ఏకమేవ నిమిత్తం కిత్తితం హోతి. తస్మా యో ఏవం చక్కసణ్ఠానేన విహారం పరిక్ఖిపిత్వా ఠితో పబ్బతో, తం ఏకదిసాయ కిత్తేత్వా అఞ్ఞాసు దిసాసు తం బహిద్ధా కత్వా అన్తో అఞ్ఞాని నిమిత్తాని కిత్తేతబ్బాని. సచే పబ్బతస్స తతియభాగం వా ఉపడ్ఢం వా అన్తోసీమాయ కత్తుకామా హోన్తి, పబ్బతం అకిత్తేత్వా యత్తకం పదేసం అన్తో కత్తుకామా, తస్స పరతో తస్మింయేవ పబ్బతే జాతరుక్ఖవమ్మికాదీసు అఞ్ఞతరం నిమిత్తం కిత్తేతబ్బం. సచే యోజనద్వియోజనప్పమాణం సబ్బం పబ్బతం అన్తో కత్తుకామా హోన్తి, పబ్బతస్స పరతో భూమియం జాతరుక్ఖవమ్మికాదీని నిమిత్తాని కిత్తేతబ్బాని (మహావ. అట్ఠ. ౧౩౮; వి. సఙ్గ. అట్ఠ. ౧౫౮).

సఙ్ఖం గచ్ఛతీతి గణనం వోహారం గచ్ఛతీతి అత్థో. ద్వత్తింసపలగుళపిణ్డపరిమాణోతి థూలతాయ, న తులగణనాయ. తత్థ ‘‘ఏకపలం నామ దసకలఞ్జ’’న్తి వదన్తి. ఇట్ఠకా మహన్తాపి న వట్టతి. తథా అనిమిత్తుపగపాసాణానం రాసి, పగేవ పంసువాలుకారాసి. భూమిసమో ఖలమణ్డలసదిసో పిట్ఠిపాసాణో వా భూమితో ఖాణుకో వియ ఉట్ఠితపాసాణో వా హోతి, సోపి పమాణూపగో చే, వట్టతి. ‘‘పిట్ఠిపాసాణో పన అతిమహన్తోపి పాసాణసఙ్ఖమేవ గచ్ఛతీతి ఆహ ‘‘పిట్ఠిపాసాణో పనా’’తిఆది. తస్మా సచే మహతో పిట్ఠిపాసాణస్స ఏకం పదేసం అన్తోసీమాయం కత్తుకామా హోన్తి, తం అకిత్తేత్వా తస్సుపరి అఞ్ఞో పాసాణో కిత్తేతబ్బో. సచే పిట్ఠిపాసాణుపరి విహారం కరోన్తి, విహారమజ్ఝేన చ పిట్ఠిపాసాణో వినివిజ్ఝిత్వా గచ్ఛతి, ఏవరూపో పిట్ఠిపాసాణో న వట్టతి. సచే హి తం కిత్తేన్తి, నిమిత్తస్సుపరి విహారో హోతి, నిమిత్తఞ్చ నామ బహిసీమాయం హోతి, విహారోపి బహిసీమాయం ఆపజ్జతి. విహారం పరిక్ఖిపిత్వా ఠితపిట్ఠిపాసాణో పన ఏకత్థ కిత్తేత్వా అఞ్ఞత్థ న కిత్తేతబ్బో.

వననిమిత్తే తిణవనం వా తచసారరుక్ఖవనం వా న వట్టతీతి ఆహ ‘‘అన్తోసారేహీ’’తిఆది. అన్తోసారా నామ అమ్బజమ్బుపనసాదయో. అన్తోసారమిస్సకేహీతి అన్తో సారో యేసం తే అన్తోసారా, తేహి మిస్సకా అన్తోసారమిస్సకా, తేహి. చతుపఞ్చరుక్ఖమత్తమ్పీతి హేట్ఠిమపరిచ్ఛేదనాహ. ఉక్కంసతో పన యోజనసతికమ్పి వనం వట్టతి. ఏత్థ పన చతురుక్ఖమత్తఞ్చే, తయో సారతో, ఏకో అసారతో. పఞ్చరుక్ఖమత్తఞ్చే, తయో సారతో, ద్వే అసారతోతి గహేతబ్బం. సచే పన వనమజ్ఝే విహారం కరోన్తి, తం వనం న కిత్తేతబ్బం. ఏకదేసం అన్తోసీమాయం కత్తుకామేహిపి వనం అకిత్తేత్వా తత్థ రుక్ఖపాసాణాదయో కిత్తేతబ్బా, విహారం పరిక్ఖిపిత్వా ఠితవనం ఏకత్థ కిత్తేత్వా అఞ్ఞత్థ న కిత్తేతబ్బం (మహావ. అట్ఠ. ౧౩౮).

రుక్ఖనిమిత్తేపి తచసారరుక్ఖో న వట్టతీతి ఆహ ‘‘అన్తోసారో’’తి. ‘‘భూమియం పతిట్ఠితో’’తి ఇమినా కుటసరావాదీసు ఠితం పటిక్ఖిపతి. తతో అపనేత్వా పన తఙ్ఖణమ్పి భూమియం రోపేత్వా కోట్ఠకం కత్వా ఉదకం ఆసిఞ్చిత్వా కిత్తేతుం వట్టతి, నవమూలసాఖానిగ్గమనం అకారణం. ఖన్ధం ఛిన్దిత్వా రోపితే పన ఏతం యుజ్జతి. సూచిదణ్డకప్పమాణోతి ‘‘సీహళదీపే లేఖనదణ్డప్పమాణో’’తి వదన్తి (సారత్థ. టీ. మహావగ్గ ౩.౧౩౮), సో చ కనిట్ఠఙ్గులిపరిమాణోతి దట్ఠబ్బో. ఇదం పన రుక్ఖనిమిత్తం కిత్తేన్తేన ‘‘రుక్ఖో’’తిపి, ‘‘సాకరుక్ఖో, సాలరుక్ఖో’’తిపి వత్తుం వట్టతి. ఏకాబద్ధం పన సుప్పతిట్ఠితనిగ్రోధసదిసం రుక్ఖం ఏకత్థ కిత్తేత్వా అఞ్ఞత్థ కిత్తేతుం న వట్టతి.

మగ్గనిమిత్తే అరఞ్ఞఖేత్తనదీతళాకమగ్గాదయో న వట్టన్తీతి ఆహ ‘‘జఙ్ఘమగ్గో వా హోతూ’’తిఆది. యో పన జఙ్ఘమగ్గో సకటమగ్గతో ఓక్కమిత్వా పున సకటమగ్గమేవ ఓతరతి, యే వా జఙ్ఘమగ్గసకటమగ్గా అవలఞ్జితా, తే న వట్టన్తి. తేనాహ ‘‘జఙ్ఘసత్థసకటసత్థేహీ’’తిఆది. ఏత్థ చ సచే సకటమగ్గస్స అన్తిమచక్కమగ్గం నిమిత్తం కరోన్తి, మగ్గో బహిసీమాయ హోతి. సచే బాహిరచక్కమగ్గం నిమిత్తం కరోన్తి, బాహిరచక్కమగ్గోవ బహిసీమాయ హోతి, సేసం అన్తోసీమం భజతీతి వేదితబ్బం. సచేపి ద్వే మగ్గా నిక్ఖమిత్వా పచ్ఛా సకటధురమివ ఏకీభవన్తి, ద్విధా భిన్నట్ఠానే వా సమ్బన్ధట్ఠానే వా సకిం కిత్తేత్వా పున న కిత్తేతబ్బా. ఏకాబద్ధనిమిత్తఞ్హేతం హోతి.

సచే విహారం పరిక్ఖిపిత్వా చత్తారో మగ్గా చతూసు దిసాసు గచ్ఛన్తి, మజ్ఝే ఏకం కిత్తేత్వా అపరం కిత్తేతుం న వట్టతి. ఏకాబద్ధనిమిత్తఞ్హేతం. కోణం వినివిజ్ఝిత్వా గతం పన పరభాగే కిత్తేతుం వట్టతి. విహారమజ్ఝేన వినివిజ్ఝిత్వా గతమగ్గో పన న కిత్తేతబ్బో. కిత్తితే పన నిమిత్తస్స ఉపరి విహారో హోతి. ఇమఞ్చ మగ్గం కిత్తేన్తేన ‘‘మగ్గో పజ్జో పథో’’తిఆదినా (చూళని. పారాయనత్థుతిగాథానిద్దేస ౧౦౧) వుత్తేసు దససు నామేసు యేన కేనచి నామేన కిత్తేతుం వట్టతి. పరిఖాసణ్ఠానేన విహారం పరిక్ఖిపిత్వా గతమగ్గో ఏకత్థ కిత్తేత్వా అఞ్ఞత్థ కిత్తేతుం న వట్టతి.

యం పన అబద్ధసీమాలక్ఖణే నదిం వక్ఖామాతి ‘‘యస్సా ధమ్మికానం రాజూనం కాలే’’తిఆదినా (కఙ్ఖా. అట్ఠ. నిదానవణ్ణనా) ఉదకుక్ఖేపసీమాయం నదియా వక్ఖమానత్తా వుత్తం. యా పన నదీ మగ్గో వియ సకటధురసణ్ఠానేన వా పరిఖాసణ్ఠానేన వా విహారం పరిక్ఖిపిత్వా గతా, నం ఏకత్థ కిత్తేత్వా అఞ్ఞత్థ కిత్తేతుం న వట్టతి. విహారస్స చతూసు దిసాసు అఞ్ఞమఞ్ఞం వినివిజ్ఝిత్వా గతే నదీచతుక్కేపి ఏసేవ నయో. అసమ్మిస్సనదియో పన చతస్సోపి కిత్తేతుం వట్టతి. సచే వతిం కరోన్తో వియ రుక్ఖపాదే నిఖణిత్వా వల్లిపలాలాదీహి నదీసోతం రుమ్భన్తి, ఉదకమ్పి అజ్ఝోత్థరిత్వా ఆవరణం పవత్తతియేవ, నిమిత్తం కాతుం వట్టతి. యథా పన ఉదకం నప్పవత్తతి, ఏవం సేతుమ్హి కతే అప్పవత్తమానా నదీ నిమిత్తం కాతుం న వట్టతి. పవత్తనట్ఠానే నదీనిమిత్తం, అప్పవత్తనట్ఠానే ఉదకనిమిత్తం కాతుం వట్టతి.

యా పన దుబ్బుట్ఠికాలే వా గిమ్హే వా నిరుదకభావేన నప్పవత్తతి, సా వట్టతి. మహానదితో ఉదకమాతికం నీహరన్తి, సా కున్నదీసదిసా హుత్వా తీణి సస్సాని సమ్పాదేన్తీ నిచ్చం పవత్తతి. కిఞ్చాపి పవత్తతి, నిమిత్తం కాతుం న వట్టతి. యా పన మూలే మహానదితో నిగ్గతాపి కాలన్తరేన తేనేవ నిగ్గతమగ్గేన నదిం భిన్దిత్వా సయమేవ గచ్ఛతి, గచ్ఛన్తీ చ పరతో సుసుమారాదిసమాకిణ్ణా నావాదీహి సఞ్చరితబ్బా నదీ హోతి, తం నిమిత్తం కాతుం వట్టతి.

అసన్దమానన్తి అప్పవత్తమానం. సన్దమానం నామ ఓఘనదీఉదకవాహకమాతికాసు ఉదకం. వుత్తపరిచ్ఛేదకాలం అతిట్ఠన్తన్తి ‘‘యావ కమ్మవాచాపరియోసానా సణ్ఠమానక’’న్తి వుత్తపరిచ్ఛేదకాలం అతిట్ఠన్తం. భాజనగతన్తి నావాచాటిఆదీసు భాజనేసు గతం. యం పన అన్ధకట్ఠకథాయం ‘‘గమ్భీరేసు ఆవాటాదీసు ఉక్ఖేపిమం ఉదకం నిమిత్తం న కాతబ్బ’’న్తి (మహావ. అట్ఠ. ౧౩౮; వి. సఙ్గ. అట్ఠ. ౧౫౮) వుత్తం, తం దువుత్తం, అత్తనో మతిమత్తమేవ. ఠితం పన అన్తమసో సూకరఖతాయపి గామదారకానం కీళనవాపియమ్పి సచే యావ కమ్మవాచాపరియోసానం తిట్ఠతి, అప్పం వా హోతు, బహు వా, వట్టతియేవ. తస్మిం పన ఠానే నిమిత్తసఞ్ఞాకరణత్థం పాసాణవాలికాపంసుఆదిరాసి వా పాసాణత్థమ్భో వా దారుత్థమ్భో వా కాతబ్బో.

ఏవం నిమిత్తసమ్పత్తియుత్తతం దస్సేత్వా ఇదాని యేహి ఆకారేహి బద్ధా పరిసాసమ్పత్తియుత్తా నామ హోతి, తం దస్సేతుం ‘‘పరిసాసమ్పత్తియా యుత్తా నామా’’తిఆదిమాహ. ఇమస్స పన కమ్మస్స చతువగ్గకరణీయత్తా ‘‘చతూహి భిక్ఖూహీ’’తి వుత్తం. ఇమఞ్చ సీమం బన్ధితుకామేహి సామన్తవిహారేసు భిక్ఖూ తస్స తస్స విహారస్స సీమాపరిచ్ఛేదం పుచ్ఛిత్వా బద్ధసీమవిహారానం సీమాయ సీమన్తరికం, అబద్ధసీమవిహారానం సీమాయ ఉపచారం ఠపేత్వా దిసాచారికభిక్ఖూనం నిస్సఞ్చారసమయే సచే ఏకస్మిం గామఖేత్తే సీమం బన్ధితుకామా, యే తత్థ బద్ధసీమవిహారా, తేసు భిక్ఖూనం ‘‘మయం అజ్జ సీమం బన్ధిస్సామ, తుమ్హే సకసకసీమాపరిచ్ఛేదతో మా నిక్ఖమిత్థా’’తి పేసేతబ్బం. యే అబద్ధసీమవిహారా, తేసు భిక్ఖూ ఏకజ్ఝం సన్నిపాతాపేతబ్బా, ఛన్దారహానం ఛన్దో ఆహరాపేతబ్బో. తేన వుత్తం ‘‘యావతికా తస్మిం గామఖేత్తే’’తిఆది. తస్మిం గామఖేత్తేతి యస్మిం గామఖేత్తే ఠత్వా కమ్మవాచం వాచేన్తి, తస్మిం గామఖేత్తే. ‘‘సచే అఞ్ఞానిపి గామఖేత్తాని అన్తో కత్తుకామా, తేసు గామేసు యే భిక్ఖూ వసన్తి, తేహిపి ఆగన్తబ్బం, అనాగచ్ఛన్తానం ఛన్దో ఆహరితబ్బో’’తి మహాసుమత్థేరో ఆహ. మహాపదుమత్థేరో పనాహ ‘‘నానాగామఖేత్తాని నామ పాటియేక్కం బద్ధసీమాసదిసాని, న తతో ఛన్దపారిసుద్ధి ఆగచ్ఛతి. అన్తోనిమిత్తగతేహి పన భిక్ఖూహి ఆగన్తబ్బ’’న్తి వత్వా పున ఆహ ‘‘సమానసంవాసకసీమాసమ్మన్ననకాలే ఆగమనమ్పి అనాగమనమ్పి వట్టతి, అవిప్పవాససీమాసమ్మన్ననకాలే పన అన్తోనిమిత్తగతేహి ఆగన్తబ్బం. అనాగచ్ఛన్తానం ఛన్దో ఆహరితబ్బో’’తి (మహావ. అట్ఠ. ౧౩౮).

ఇదాని యేహి ఆకారేహి సమ్మతా కమ్మవాచాసమ్పత్తియుత్తా నామ హోతి, తం దస్సేతుం ‘‘కమ్మవాచాసమ్పత్తియా యుత్తా నామా’’తిఆదిమాహ. ఆదిసద్దేన. ‘‘యది సఙ్ఘస్స పత్తకల్లం, సఙ్ఘో ఏతేహి నిమిత్తేహి సీమం సమ్మన్నేయ్య సమానసంవాసం ఏకూపోసథం, ఏసా ఞత్తి. సుణాతు మే, భన్తే, సఙ్ఘో, యావతా సమన్తా నిమిత్తా కిత్తితా, సఙ్ఘో ఏతేహి నిమిత్తేహి సీమం సమ్మన్నతి సమానసంవాసం ఏకూపోసథం, యస్సాయస్మతో ఖమతి ఏతేహి నిమిత్తేహి సీమాయ సమ్ముతి సమానసంవాసాయ ఏకూపోసథాయ, సో తుణ్హస్స. యస్స నక్ఖమతి, సో భాసేయ్య. సమ్మతా సీమా సఙ్ఘేన ఏతేహి నిమిత్తేహి సమానసంవాసా ఏకూపోసథా, ఖమతి సఙ్ఘస్స, తస్మా తుణ్హీ, ఏవమేతం ధారయామీ’’తి (మహావ. ౧౩౯) ఇమం పాళిసేసం సఙ్గణ్హాతి. వుత్తాయాతి ఉపోసథక్ఖన్ధకే వుత్తాయ. ఞత్తిదోసఅనుస్సావనదోసేహి విరహితత్తా పరిసుద్ధాయ.

ఖణ్డసీమా (మహావ. అట్ఠ. ౧౩౮; సారత్థ. టీ. మహావగ్గ ౩.౧౩౮; వజిర. టీ. మహావగ్గ ౧౩౮) నామ ఖుద్దకసీమా. సమానసంవాసకత్థం సమ్మతా సీమా సమానసంవాసకసీమా. అవిప్పవాసత్థం సమ్మతా సీమా అవిప్పవాససీమా. ఇమాసు పన తీసు సీమం సమ్మన్నన్తేహి పబ్బజ్జుపసమ్పదాదీనం సఙ్ఘకమ్మానం సుఖకరణత్థం పఠమం ఖణ్డసీమా బన్ధితబ్బా. తం పన బన్ధన్తేహి వత్తం జానితబ్బం. సచే హి బోధిచేతియభత్తసాలాదీని సబ్బవత్థూని పతిట్ఠాపేత్వా కతవిహారే బన్ధన్తి, విహారమజ్ఝే బహూనం సమోసరణట్ఠానే అబన్ధిత్వా విహారపచ్చన్తే వివిత్తోకాసే బన్ధితబ్బా. అకతవిహారే బన్ధన్తేహి బోధిచేతియాదీనం సబ్బవత్థూనం ఠానం సల్లక్ఖేత్వా యథా పతిట్ఠితేసు వత్థూసు విహారపచ్చన్తే వివిత్తోకాసే హోతి, ఏవం బన్ధితబ్బా. సా హేట్ఠిమపరిచ్ఛేదేన సచే ఏకవీసతిభిక్ఖూ గణ్హాతి, వట్టతి. తతో ఓరం న వట్టతి. పరం భిక్ఖుసహస్సం గణ్హన్తీపి వట్టతి. తం బన్ధన్తేహి సీమామాళకస్స సమన్తా నిమిత్తుపగా పాసాణా ఠపేతబ్బా, న ఖణ్డసీమాయ ఠితేహి మహాసీమా బన్ధితబ్బా, న మహాసీమాయ ఠితేహి ఖణ్డసీమా. ఖణ్డసీమాయమేవ పన ఠత్వా ఖణ్డసీమా బన్ధితబ్బా, మహాసీమాయమేవ ఠత్వా మహాసీమా.

తత్రాయం బన్ధనవిధి – సమన్తా ‘‘ఏసో పాసాణో నిమిత్త’’న్తి ఏవం నిమిత్తాని కిత్తేత్వా కమ్మవాచాయ సీమా సమ్మన్నితబ్బా. అథ తస్సా ఏవ దళ్హీకమ్మత్థం అవిప్పవాసకమ్మవాచా కాతబ్బా. ఏవఞ్హి ‘‘సీమం సమూహనిస్సామా’’తి ఆగతా సమూహనితుం న సక్ఖిస్సన్తి. సీమం సమ్మన్నిత్వా బహి సీమన్తరికపాసాణా ఠపేతబ్బా, సీమన్తరికా పచ్ఛిమకోటియా చతురఙ్గులప్పమాణాపి (మహావ. అట్ఠ. ౧౩౮; వి. సఙ్గ. అట్ఠ. ౧౬౩) వట్టతి. సచే పన విహారో మహా హోతి, ద్వేపి తిస్సోపి తతుత్తరిపి ఖణ్డసీమాయో బన్ధితబ్బా.

ఏవం ఖణ్డసీమం సమ్మన్నిత్వా మహాసీమాసమ్ముతికాలే ఖణ్డసీమతో నిక్ఖమిత్వా మహాసీమాయం ఠత్వా సమన్తా అనుపరియాయన్తేహి సీమన్తరికపాసాణా కిత్తేతబ్బా. తతో అవసేసనిమిత్తే కిత్తేత్వా హత్థపాసం అవిజహన్తేహి కమ్మవాచాయ సమానసంవాసకసీమం సమ్మన్నిత్వా తస్సా దళ్హీకమ్మత్థం అవిప్పవాసకమ్మవాచాపి కాతబ్బా. ఏవఞ్హి ‘‘సీమం సమూహనిస్సామా’’తి ఆగతా సమూహనితుం న సక్ఖిస్సన్తి. సచే పన ఖణ్డసీమాయ నిమిత్తాని కిత్తేత్వా తతో సీమన్తరికాయ నిమిత్తాని కిత్తేత్వా మహాసీమాయ నిమిత్తాని కిత్తేన్తి, ఏవం తీసు ఠానేసు నిమిత్తాని కిత్తేత్వా యం సీమం ఇచ్ఛన్తి, తం పఠమం బన్ధితుం వట్టతి. ఏవం సన్తేపి యథావుత్తనయేన ఖణ్డసీమతోవ పట్ఠాయ బన్ధితబ్బా. ఏవం బద్ధాసు పన సీమాసు ఖణ్డసీమాయం ఠితా భిక్ఖూ మహాసీమాయం కమ్మం కరోన్తానం న కోపేన్తి, మహాసీమాయం వా ఠితా ఖణ్డసీమాయం కరోన్తానం. సీమన్తరికాయ పన ఠితా ఉభిన్నమ్పి న కోపన్తి. గామఖేత్తే ఠత్వా కమ్మం కరోన్తానం పన సీమన్తరికాయ ఠితా కోపేన్తి. సీమన్తరికా హి గామఖేత్తం భజతి. అవిప్పవాససీమాసమ్మన్ననే కతే సతి సా చ అవిప్పవాససీమా నామ హోతి. తేనాహ ‘‘తస్సాయేవ పభేదో’’తి. తస్సాయేవాతి బద్ధసీమాయ ఏవ.

అయం పన విసేసో – ‘‘ఠపేత్వా గామఞ్చ గామూపచారఞ్చా’’తి (మహావ. ౧౪౪) వచనతో అవిప్పవాససీమా గామఞ్చ గామూపచారఞ్చ న ఓతరతి, సమానసంవాసకసీమా పన తత్థాపి ఓతరతి. సమానసంవాసకసీమా చేత్థ అత్తనో ధమ్మతాయ గచ్ఛతి, అవిప్పవాససీమా పన యత్థ సమానసంవాసకసీమా, తత్థేవ గచ్ఛతి. న హి తస్సా విసుం నిమిత్తకిత్తనం అత్థి. తత్థ సచే అవిప్పవాసాయ సమ్ముతికాలే గామో అత్థి, తం సా న ఓతరతి. సచే పన సమ్మతాయ సీమాయ పచ్ఛా గామో నివిసతి, సోపి సీమాసఙ్ఖమేవ గచ్ఛతి. యథా చ పచ్ఛా నివిట్ఠో, ఏవం పఠమం నివిట్ఠస్స పచ్ఛా వడ్ఢితప్పదేసోపి సీమాసఙ్ఖమేవ గచ్ఛతి. సచేపి సీమాసమ్ముతికాలే గేహాని కతాని, ‘‘పవిసిస్సామా’’తి ఆలయోపి అత్థి, మనుస్సా పన అప్పవిట్ఠా, పోరాణగామం వా సగేహమేవ ఛడ్డేత్వా అఞ్ఞత్థ గతా, అగామోయేవ ఏస, సీమా ఓతరతి. సచే పన ఏకమ్పి కులం పవిట్ఠం వా అగతం వా అత్థి, గామోయేవ, సీమా న ఓతరతి.

ఏవం బద్ధసీమం దస్సేత్వా ఇదాని అబద్ధసీమం దస్సేన్తో ‘‘అబద్ధసీమా పనా’’తిఆదిమాహ. గామో ఏవ సీమా గామసీమా. గామగ్గహణేన చేత్థ నిగమనగరానమ్పి సఙ్గహో వేదితబ్బో. యత్తకే పదేసే తస్స గామస్స గామభోజకా బలిం లభన్తి, సో పదేసో అప్పో వా హోతు, మహన్తో వా, ఏకం గామఖేత్తం నామ. యమ్పి ఏకస్మింయేవ గామఖేత్తే ఏకం పదేసం ‘‘అయం విసుం గామో హోతూ’’తి పరిచ్ఛిన్దిత్వా రాజా కస్సచి దేతి, సోపి విసుంగామసీమా హోతియేవ. తస్మా సా చ ఇతరా చ పకతిగామసీమా బద్ధసీమాసదిసావ హోతి. కేవలం పన తిచీవరవిప్పవాసపరిహారం న లభతీతి (మహావ. అట్ఠ. ౧౪౭).

అగామకే అరఞ్ఞేతి విఞ్ఝాటవిసదిసే అరఞ్ఞే. తేనాహ ‘‘అగామకం నామా’’తిఆది. అయం పన సీమా తిచీవరవిప్పవాసపరిహారమ్పి లభతి. మచ్ఛబన్ధానన్తి కేవట్టానం. అగమనపథేసూతి గన్తుం అసక్కుణేయ్యపథేసు. యత్థ తదహేవ గన్త్వా తదహేవ పచ్చాగన్తుం న సక్కా హోతి, తాదిసేసూతి వుత్తం హోతి. తేసం గమనపరియన్తస్స ఓరతో పన గామసీమాసఙ్ఖం గచ్ఛతి. తత్థ గామసీమం అసోధేత్వా కమ్మం కాతుం న వట్టతి. మజ్ఝే ఠితానం సబ్బదిసాసు సత్తబ్భన్తరాతి మజ్ఝే ఠితానం భిక్ఖూనం ఠితోకాసతో సబ్బదిసాసు సత్తబ్భన్తరా. తత్థాతి తేసు అబ్భన్తరేసు. తస్మాతి యస్మా పరిసవసేన వడ్ఢతి, తస్మా. ఉపచారత్థాయాతి సీమోపచారత్థాయ. సీమాభావం పటిక్ఖిపిత్వాతి బద్ధసీమాభావం పటిక్ఖిపిత్వా. సమానో సంవాసో ఏత్థాతి సమానసంవాసా. ఏకో ఉపోసథో ఏత్థాతి ఏకూపోసథా. ఏత్థ చ ఉపోసథస్స విసుం గహితత్తా అవసేసకమ్మవసేన సమానసంవాసతా వేదితబ్బా. వుత్తాతి అబద్ధసీమాపరిచ్ఛేదం దస్సేతుం ఉపోసథక్ఖన్ధకే (మహావ. ౧౪౯) వుత్తా. అను అను అడ్ఢమాసం అన్వడ్ఢమాసం, అడ్ఢమాసే అడ్ఢమాసేతి అత్థో. ఏవం ‘‘అనుదసాహ’’న్తిఆదీసుపి. దేవేతి మేఘే. వలాహకేసు విగతమత్తేసూతి భావేనభావలక్ఖణే భుమ్మం. సోతన్తి ఉదకప్పవాహో వుచ్చతి. తిత్థేన వా అతిత్థేన వా ఓతరిత్వాతి పాఠసేసో. తిమణ్డలం పటిచ్ఛాదేత్వాతి యథా తిమణ్డలపటిచ్ఛాదనం హోతి, ఏవం నివాసేత్వా. ఉత్తరన్తియాతి యత్థ కత్థచి ఉత్తరన్తియా. భిక్ఖునీవిభఙ్గే (పాచి. ౬౯౨) భిక్ఖునియా వసేన నదీలక్ఖణస్స పాళియం ఆగతత్తా ‘‘భిక్ఖునియా’’తి వుత్తం, న పన విసేససబ్భావతో.

కేనచి ఖణిత్వా అకతోతి అన్తమసో తిరచ్ఛానేనపి ఖణిత్వా అకతో. నదిం వా సముద్దం వా భిన్దిత్వాతి నదీకూలం వా సముద్దవేలం వా భిన్దిత్వా. ఏతం లక్ఖణన్తి ‘‘యత్థ నదియం వుత్తప్పకారే వస్సకాలే ఉదకం సన్తిట్ఠతీ’’తి (కఙ్ఖా. అట్ఠ. నిదానవణ్ణనా) వుత్తప్పకారలక్ఖణం. లోణీపి జాతస్సరసఙ్ఖమేవ గచ్ఛతి. యత్థ పన వుత్తప్పకారే వస్సకాలే వస్సే పచ్ఛిన్నమత్తే పివితుం వా హత్థపాదే ధోవితుం వా ఉదకం న హోతి సుక్ఖతి, అయం జాతస్సరో గామఖేత్తసఙ్ఖమేవ గచ్ఛతి.

ఉదకుక్ఖేపాతి కరణత్థే నిస్సక్కవచనన్తి ఆహ ‘‘ఉదకుక్ఖేపేనా’’తి. కథం పన ఉదకం ఖిపితబ్బన్తి ఆహ ‘‘తత్థా’’తిఆది. మజ్ఝిమేన పురిసేనాతి థామమజ్ఝిమేన పురిసేన. అయం ఉదకుక్ఖేపో నామాతి అయం ఉదకుక్ఖేపేన పరిచ్ఛిన్నా సీమా నామాతి అత్థో. యావ పరిసా వడ్ఢతి, తావ అయం సీమాపి వడ్ఢతి, పరిసపరియన్తతో ఉదకుక్ఖేపోయేవ పమాణం. సచే పన నదీ నాతిదీఘా హోతి, పభవతో పట్ఠాయ యావ ముఖద్వారం సబ్బత్థ సఙ్ఘో నిసీదతి, ఉదకుక్ఖేపసీమాకమ్మం నత్థి. సకలాపి నదీ ఏతేసంయేవ భిక్ఖూనం పహోతి.

పకతివస్సకాలేతి పుబ్బే వుత్తప్పకారే పకతివస్సకాలే. చతూసు మాసేసూతి వస్సానస్స చతూసు మాసేసు. అతివుట్ఠికాలే ఓఘేన ఓత్థతోకాసో న గహేతబ్బో. సో హి గామసీమాసఙ్ఖమేవ గచ్ఛతి. అన్తోనదియం జాతస్సరే జాతపిట్ఠిపాసాణదీపకేసుపి అయమేవ వినిచ్ఛయో వేదితబ్బో. సచే పన నదీ పరిపుణ్ణా హోతి సమతిత్థికా, ఉదకసాటికం నివాసేత్వాపి అన్తోనదియంయేవ కమ్మం కాతబ్బం. సచే న సక్కోన్తి, నావాయపి ఠత్వా కాతబ్బం. గచ్ఛన్తియా పన నావాయ కాతుం న వట్టతి. కస్మా? ఉదకుక్ఖేపమత్తమేవ హి సీమా, తం నావా సీఘమేవ అతిక్కామేతి. ఏవం సతి అఞ్ఞిస్సా సీమాయ ఞత్తి, అఞ్ఞిస్సా అనుస్సావనా హోతి, తస్మా నావం అరిత్తేన వా ఠపేత్వా, పాసాణే వా లమ్బిత్వా, అన్తోనదియం జాతరుక్ఖే వా బన్ధిత్వా కమ్మం కాతబ్బం. అన్తోనదియం బద్ధఅట్టకేపి అన్తోనదియం జాతరుక్ఖేపి ఠితేహి కమ్మం కాతుం వట్టతి.

సచే పన రుక్ఖస్స సాఖా వా తతో నిక్ఖన్తపారోహో వా బహినదీతీరే విహారసీమాయ వా గామసీమాయ వా పతిట్ఠితో, సీమం వా సోధేత్వా, సాఖం వా ఛిన్దిత్వా కమ్మం కాతబ్బం. బహినదీతీరే జాతరుక్ఖస్స అన్తోనదియం పవిట్ఠసాఖాయ వా పారోహే వా నావం బన్ధిత్వా కమ్మం కాతుం న వట్టతి. కరోన్తేహి సీమా వా సోధేతబ్బా, సాఖం ఛిన్దిత్వా వా తస్స బహిపతిట్ఠితభాగో నాసేతబ్బో. నదీతీరే పన ఖాణుకం కోట్టేత్వా తత్థ బన్ధనావాయ న వట్టతియేవ.

నదియం సేతుం కరోన్తి, సచే అన్తోనదియంయేవ సేతు వా సేతుపాదా వా, సేతుమ్హి ఠితేహి కమ్మం కాతుం వట్టతి. సచే పన సేతు వా సేతుపాదా వా బహితీరే పతిట్ఠితా, కమ్మం కాతుం న వట్టతి, సీమం సోధేత్వా కమ్మం కాతబ్బం. అథ సేతుపాదా అన్తో, సేతు పన ఉభిన్నమ్పి తీరానం ఉపరిఆకాసే ఠితో, వట్టతి. జాతస్సరేపి ఏసేవ నయో.

‘‘యస్మిం పదేసే పకతివీచియో ఓత్థరిత్వా సణ్ఠహన్తీ’’తి ఏతేన యం పదేసం ఉద్ధం వడ్ఢనకఉదకం వా పకతివీచియో వా వేగేన ఆగన్త్వా ఓత్థరన్తి, తత్థ కమ్మం కాతుం న వట్టతీతి (మహావ. అట్ఠ. ౧౪౭) దస్సేతి. సచే ఊమివేగో బాధతి, నావాయ వా అట్టకే వా ఠత్వా కాతబ్బం. తేసు వినిచ్ఛయో నదియం వుత్తనయేనేవ వేదితబ్బో. సచే పన సముద్దో గామసీమం వా నిగమసీమం వా ఓత్థరిత్వా తిట్ఠతి, సముద్దోవ హోతి. తత్థ కమ్మం కాతుం వట్టతి. తతో పట్ఠాయ కప్పియభూమీతి ఓత్థరిత్వా సణ్ఠితఉదకన్తతో పట్ఠాయ అన్తో నదీజాతస్సరసముద్దో నామాతి అత్థో. దుబ్బుట్ఠికాలేతి వస్సానహేమన్తే సన్ధాయ వుత్తం. సుక్ఖేసుపీతి నిరుదకేసుపి. యథా చ వాపిఖణనే, ఏవం ఆవాటపోక్ఖరణీఆదీనం ఖణనేపి గామఖేత్తం హోతియేవాతి దట్ఠబ్బం. వప్పం వా కరోన్తీతి లాబుతిపుసకాదివప్పం వా కరోన్తి. తం ఠానన్తి యత్థ వాపిఆదికం కతం, తం ఠానం. అఞ్ఞం పన కప్పియభూమి. సచే పన జాతస్సరం పూరేత్వా థలం కరోన్తి, ఏకస్మిం దిసాభాగే పాళిం బన్ధిత్వా సబ్బమేవ నం మహాతళాకం వా కరోన్తి, సబ్బోపి అజాతస్సరో హోతి. గామసీమాసఙ్ఖమేవ గచ్ఛతి.

సచే నదిమ్పి వినాసేత్వా తళాకం కరోన్తి, హేట్ఠా పాళి బద్ధా, ఉదకం ఆగన్త్వా తళాకం పూరేత్వా తిట్ఠతి, ఏత్థ కమ్మం కాతుం న వట్టతి. ఉపరి పవత్తనట్ఠానే ఛడ్డితం ఉదకం నదిం ఓత్థరిత్వా సన్దనట్ఠానతో పట్ఠాయ వట్టతి. కాచి నదీ కాలన్తరేన ఉప్పతిత్వా గామనిగమసీమం ఓత్థరిత్వా పవత్తతి, నదీయేవ హోతి, కమ్మం కాతుం వట్టతి. సచే విహారసీమం ఓత్థరతి ‘‘విహారసీమా’’త్వేవ సఙ్ఖం గచ్ఛతి. తస్మాతి యస్మా అన్తో గచ్ఛతి, తస్మా. సమన్తా ఉదకుక్ఖేపపరిచ్ఛేదో కాతబ్బోతి పహోనకట్ఠానం సన్ధాయ వుత్తం. యత్థ పన కున్నదీఆదీసు నప్పహోతి, తత్థ పహోనకట్ఠానతో ఉదకుక్ఖేపపరిచ్ఛేదో కాతబ్బో. ఉపచారత్థాయాతి సీమోపచారత్థాయ.

కస్మా పన అఞ్ఞమేకం సత్తబ్భన్తరం, అఞ్ఞో ఏకో ఉదకుక్ఖేపో చ ఉపచారత్థాయ ఠపేతబ్బోతి ఆహ ‘‘అయం హీ’’తిఆది. ఇదం వుత్తం హోతి (సారత్థ. టీ. మహావగ్గ ౩.౧౪౭; వి. వి. టీ. మహావగ్గ ౨.౧౪౭) – యస్మా అయం సత్తబ్భన్తరసీమా చ ఉదకుక్ఖేపసీమా చ భిక్ఖూనం ఠితోకాసతో పట్ఠాయ లబ్భతి, తే చ భిక్ఖూ న సబ్బదా ఏకసదిసా, కదాచి వడ్ఢన్తి, కదాచి పరిహాయన్తి. యదా చ వడ్ఢన్తి, తదా సీమాసఙ్కరో హోతి. తస్మా అఞ్ఞమేకం సత్తబ్భన్తరం, అఞ్ఞో ఏకో ఉదకుక్ఖేపో చ ఉపచారత్థాయ ఠపేతబ్బోతి. యం పన మహాఅట్ఠకథాయం ‘‘తతో అధికం వట్టతియేవ, ఊనకం పన న వట్టతీ’’తి (మహావ. అట్ఠ. ౧౪౭) వుత్తం, తమ్పి ఏతదత్థమేవ, న పన తత్థ కతస్స కమ్మస్స కుప్పత్తాతి గహేతబ్బం. పరిచ్ఛేదతో బహి అఞ్ఞం తత్తకంయేవ పరిచ్ఛేదం అనతిక్కమిత్వా ఠితోపీతి అత్తనో సత్తబ్భన్తరేన, ఉదకుక్ఖేపేన వా యో తేసం సత్తబ్భన్తరస్స, ఉదకుక్ఖేపస్స వా పరిచ్ఛేదో, తతో బహి అఞ్ఞం తత్తకంయేవ పరిచ్ఛేదం అనతిక్కమిత్వా ఠితోపీతి అత్థో. కథమేతం విఞ్ఞాయతీతి ఆహ ‘‘ఇదం సబ్బఅట్ఠకథాసు సన్నిట్ఠాన’’న్తి, ఇదం ‘‘కమ్మం కోపేతీ’’తి మహాఅట్ఠకథాదీసు వవత్థానన్తి అత్థో. ‘‘ఇతి ఇమ’’న్తిఆది యథావుత్తస్స నిగమనం. హోతి చేత్థ –

‘‘బద్ధాబద్ధవసేనేధ, సీమా నామ ద్విధా తహిం;

తిసమ్పత్తియుత్తా వజ్జి-తేకాదస విపత్తికా;

బద్ధసీమా తిధా ఖణ్డా-దితో గామాదితో పరా’’తి.

సభాగాపత్తి చ నామేసా దువిధా వత్థుసభాగా, ఆపత్తిసభాగాతి. తత్థ ఇధ వత్థుసభాగా అధిప్పేతా, నేతరాతి దస్సేతుం ‘‘యం సబ్బో సఙ్ఘో వికాలభోజనాదినా’’తిఆదిమాహ. లహుకాపత్తిన్తి లహుకేన వినయకమ్మేన విసుజ్ఝనతో లహుకా థుల్లచ్చయపాచిత్తియపాటిదేసనీయదుక్కటదుబ్భాసితసఙ్ఖాతా పఞ్చాపత్తియో. వత్థుసభాగాయ సఙ్ఘాదిసేసాపత్తియాపి సతి ఉపోసథకమ్మం పత్తకల్లం న హోతియేవ. యథాహ ‘‘సభాగసఙ్ఘాదిసేసం ఆపన్నస్స పన సన్తికే ఆవి కాతుం న వట్టతి. సచే ఆవి కరోతి, ఆపత్తి ఆవికతా హోతి, దుక్కటా పన న ముచ్చతీ’’తి (చూళవ. అట్ఠ. ౧౦౨). తస్సా పన అదేసనాగామినితో ఏవం వుత్తం. వత్థుసభాగాతి వత్థువసేన సమానభాగా, ఏకకోట్ఠాసాతి వుత్తం హోతి. ఇమమేవ వత్థుసభాగం దేసేతుం న వట్టతి ‘‘న, భిక్ఖవే, సభాగా ఆపత్తి దేసేతబ్బా, యో దేసేయ్య, ఆపత్తి దుక్కటస్సా’’తి (మహావ. ౧౬౯) వుత్తత్తా, న పన ఆపత్తిసభాగం. తేనాహ ‘‘వికాలభోజనపచ్చయా ఆపన్నం పనా’’తిఆది. ఆపత్తిసభాగన్తి ఆపత్తియా సమానభాగం.

సామన్తా ఆవాసాతి సామన్తఆవాసం, సమీపవిహారన్తి అత్థో. సజ్జుకన్తి తదహేవాగమనత్థాయ. పాహేతబ్బోతి పేసేతబ్బో. ఇచ్చేతం కుసలన్తి ఇతి ఏతం సున్దరం భద్దకం, లద్ధకప్పన్తి వుత్తం హోతి. నో చే లభేథాతి విహారానం దూరతాయ వా మగ్గే పరిపన్థాదినా వా యది న లభేథ. ‘‘తస్స సన్తికే పటికరిస్సతీ’’తి ఇమినా వచనేన సభాగాపత్తి ఆవి కాతుమ్పి న లబ్భతీతి దీపితం హోతి. యది లభేయ్య, ఆవి కత్వాపి ఉపోసథం కరేయ్య. యది పన సబ్బో సఙ్ఘో సభాగం సఙ్ఘాదిసేసం ఆపన్నో హోతి, ఞత్తిం ఠపేత్వా ఉపోసథం కాతుం న వట్టతి, ఉపోసథస్స అన్తరాయోవ హోతి. ఉభోపి దుక్కటం ఆపజ్జన్తి ‘‘న, భిక్ఖవే, సభాగా ఆపత్తి దేసేతబ్బా, యో దేసేయ్య, ఆపత్తి దుక్కటస్స. న, భిక్ఖవే, సభాగా ఆపత్తి పటిగ్గహేతబ్బా, యో పటిగ్గణ్హేయ్య, ఆపత్తి దుక్కటస్సా’’తి (మహావ. ౧౬౯) వుత్తత్తా. విమతి సంసయో, తత్థ నియుత్తో వేమతికో. ‘‘పున నిబ్బేమతికో హుత్వా దేసేతబ్బమేవా’’తి నేవ పాళియం, న చ అట్ఠకథాయం అత్థి, దేసితే పన దోసో నత్థి. వుత్తనయేనేవాతి ‘‘పారిసుద్ధిం ఆయస్మన్తో ఆరోచేథా’’తిఆదినా నయేన సాపత్తికస్స ఉపోసథకరణే పఞ్ఞత్తం దుక్కటం ఆపజ్జన్తీతి వుత్తనయేనేవ. కస్మా సభాగాపత్తియేవ వుత్తాతి ఆహ ‘‘ఏతాసు హీ’’తిఆది. విసభాగాపత్తీసు విజ్జమానాసుపి పత్తకల్లం హోతియేవాతి విసభాగాసు పన విజ్జమానాసు తేసంయేవ పుగ్గలానం ఆపత్తి, న సఙ్ఘస్సాతి సఙ్ఘస్స పత్తకల్లం హోతియేవ.

అన్తిమవత్థుఅజ్ఝాపన్నకో నామ చతున్నం పారాజికానం అఞ్ఞతరం అజ్ఝాపన్నకో. పణ్డకాదీనం వినిచ్ఛయో పరతో పారాజికుద్దేసే ఆవి భవిస్సతి. తిరచ్ఛానగతోతి అన్తమసో సక్కం దేవరాజానం ఉపాదాయ యో కోచి నాగమాణవకాదికో అమనుస్సజాతికో వేదితబ్బో, న అస్సగోణాదయో. తేనాహ ‘‘ఏత్థ చా’’తిఆది. తత్థ ఏత్థాతి ఏతిస్సం వజ్జనీయపుగ్గలకథాయం. యస్స ఉపసమ్పదా పటిక్ఖిత్తాతి ‘‘తిరచ్ఛానగతో, భిక్ఖవే, అనుపసమ్పన్నో, న ఉపసమ్పాదేతబ్బో’’తి (మహావ. ౧౧౧) యస్స నాగసుపణ్ణాదినో తిరచ్ఛానగతస్స ఉపసమ్పదా పటిక్ఖిత్తా, సో ఇధాపి తిరచ్ఛానగతో నామాతి అత్థో. తత్థ హి అన్తమసో దేవే ఉపాదాయ నాగమాణవకాదికో యో కోచి అమనుస్సజాతికో ‘‘తిరచ్ఛానగతో’’తి అధిప్పేతో. వుత్తఞ్హి సమన్తపాసాదికాయం ‘‘తిరచ్ఛానగతో, భిక్ఖవేతి ఏత్థ నాగో వా హోతు సుపణ్ణమాణవకాదీనం వా అఞ్ఞతరో, అన్తమసో సక్కం దేవరాజానం ఉపాదాయ యో కోచి అమనుస్సజాతియో, సో సబ్బోవ ఇమస్మిం అత్థే ‘తిరచ్ఛానగతో’తి వేదితబ్బో’’తి (మహావ. అట్ఠ. ౧౧౧). తిత్థం వుచ్చతి లద్ధి, తం ఏతేసం అత్థీతి తిత్థికా, తిత్థికా ఏవ తిత్థియా, ఇతో అఞ్ఞలద్ధికాతి అత్థో.

సుత్తస్స ఉద్దేసో సుత్తుద్దేసో. పారిసుద్ధి ఏవ ఉపోసథో పారిసుద్ధిఉపోసథో. ఏసేవ నయో అధిట్ఠానుపోసథోతి ఏత్థాపి. సోతి పాతిమోక్ఖుద్దేసో. ఓవాదోవ పాతిమోక్ఖం, తస్స ఉద్దేసో సరూపేన కథనం ఓవాదపాతిమోక్ఖుద్దేసో. ‘‘ఇమస్మిం వీతిక్కమే అయం నామ ఆపత్తీ’’తి ఏవం ఆపత్తివసేన ఆణాపనం పఞ్ఞాపనం ఆణా, సేసం అనన్తరసదిసమేవ.

ఖన్తీ పరమం తపో తితిక్ఖా…పే… వుత్తా తిస్సో గాథాయో నామ –

‘‘ఖన్తీ పరమం తపో తితిక్ఖా;

నిబ్బానం పరమం వదన్తి బుద్ధా;

న హి పబ్బజితో పరూపఘాతీ;

న సమణో హోతి పరం విహేఠయన్తో.

‘‘సబ్బపాపస్స అకరణం, కుసలస్స ఉపసమ్పదా;

సచిత్తపరియోదపనం, ఏతం బుద్ధాన సాసనం.

‘‘అనూపవాదో అనూపఘాతో, పాతిమోక్ఖే చ సంవరో;

మత్తఞ్ఞుతా చ భత్తస్మిం, పన్తఞ్చ సయనాసనం;

అధిచిత్తే చ ఆయోగో, ఏతం బుద్ధాన సాసన’’న్తి.(దీ. ని. ౨.౯౦; ధ. ప. ౧౮౩-౧౮౫) –

ఇమా తిస్సో గాథాయో.

తత్థ ఖన్తీ పరమం తపోతి (దీ. ని. అట్ఠ. ౨.౯౦; ధ. ప. అట్ఠ. ౨.౧౮౫) అధివాసనఖన్తి నామ పరమం తపో. తితిక్ఖాతి ఖన్తియా ఏవ వేవచనం, తితిక్ఖాసఙ్ఖాతా అధివాసనఖన్తి ఉత్తమం తపోతి అత్థో. నిబ్బానం పరమం వదన్తీతి సబ్బాకారేన పన నిబ్బానం ‘‘పరమ’’న్తి వదన్తి బుద్ధా. న హి పబ్బజితో పరూపఘాతీతి యో అధివాసనఖన్తివిరహితత్తా పరం ఉపఘాతేతి బాధతి విహింసతి, సో పబ్బజితో నామ న హోతి. చతుత్థపాదో పన తస్సేవ వేవచనం. ‘‘న హి పబ్బజితో’’తి ఏతస్స హి ‘‘నసమణో హోతీ’’తి వేవచనం. ‘‘పరూపఘాతీ’’తి ఏతస్స ‘‘పరం విహేఠయన్తో’’తి వేవచనం. అథ వా పరూపఘాతీతి సీలూపఘాతీ. సీలఞ్హి ఉత్తమట్ఠేన ‘‘పర’’న్తి వుచ్చతి. యో చ సమణో పరం యం కఞ్చి సత్తం విహేఠయన్తో పరూపఘాతీ హోతి, అత్తనో సీలవినాసకో, సో పబ్బజితో నామ న హోతీతి అత్థో. అథ వా యో అధివాసనఖన్తియా అభావా పరూపఘాతీ హోతి, పరం అన్తమసో డంసమకసమ్పి సఞ్చిచ్చ జీవితా వోరోపేతి, సో న హి పబ్బజితో. కిం కారణా? మలస్స అపబ్బాజితత్తా. ‘‘పబ్బాజయమత్తనో మలం, తస్మా ‘పబ్బజితో’తి వుచ్చతీ’’తి (ధ. ప. ౩౮౮) ఇదఞ్హి పబ్బజితలక్ఖణం. యోపి న హేవ ఖో ఉపఘాతేతి న మారేతి, అపిచ దణ్డాదీహి విహేఠేతి, సో పరం విహేఠయన్తో సమణో న హోతి. కిం కారణా? విహేసాయ అసమితత్తా. ‘‘సమితత్తా హి పాపానం, ‘సమణో’తి పవుచ్చతీ’’తి (ధ. ప. ౨౬౫) ఇదఞ్హి సమణలక్ఖణం.

దుతియగాథాయ సబ్బపాపస్సాతి సబ్బాకుసలస్స. అకరణన్తి అనుప్పాదనం. కుసలస్సాతి చతుభూమకకుసలస్స. ఉపసమ్పదాతి ఉపసమ్పాదనం పటిలాభో. సచిత్తపరియోదపనన్తి అత్తనో చిత్తస్స వోదాపనం పభస్సరభావకరణం సబ్బసో పరిసోధనం, తం పన అరహత్తేన హోతి. ఇతి సీలసంవరేన సబ్బపాపం పహాయ లోకియలోకుత్తరాహి సమథవిపస్సనాహి కుసలం సమ్పాదేత్వా అరహత్తఫలేన చిత్తం పరియోదాపేతబ్బన్తి ఏతం బుద్ధానం సాసనం ఓవాదో అనుసిట్ఠి.

తతియగాథాయ అనూపవాదోతి వాచాయ కస్సచి అనుపవదనం. అనూపఘాతోతి కాయేన కస్సచి ఉపఘాతస్స అకరణం. పాతిమోక్ఖేతి యం తం పాతిమోక్ఖం పఅతిమోక్ఖం అతిపమోక్ఖం ఉత్తమం సీలం, పాతి వా అగతివిసేసేహి, మోక్ఖేతి దుగ్గతిభయేహి. యో వా నం పాతి, తం మోక్ఖేతీతి ‘‘పాతిమోక్ఖ’’న్తి వుచ్చతి, తస్మిం పాతిమోక్ఖే చ. సంవరోతి సత్తన్నం ఆపత్తిక్ఖన్ధానం అవీతిక్కమలక్ఖణో సంవరో. మత్తఞ్ఞుతాతి పటిగ్గహణపరిభోగవసేన పమాణఞ్ఞుతా. పన్తఞ్చ సయనాసనన్తి జనసఙ్ఘట్టనవిరహితం నిజ్జనసమ్బాధం వివిత్తం, సేనాసనఞ్చ. ఏత్థ చ ద్విహియేవ పచ్చయేహి చతుపచ్చయసన్తోసో దీపితోతి వేదితబ్బో పచ్చయసన్తోససామఞ్ఞేన ఇతరద్వయస్సాపి లక్ఖణహారనయేన జోతితత్తా. అధిచిత్తే చ ఆయోగోతి విపస్సనాపాదకం అట్ఠసమాపత్తిచిత్తం, తతోపి మగ్గఫలచిత్తమేవ అధిచిత్తం, తస్మిం యథావుత్తే అధిచిత్తే ఆయోగో చ అనుయోగో చాతి అత్థో. ఏతం బుద్ధాన సాసనన్తి ఏతం పరస్స అనుపవదనం, అనుపఘాతనం, పాతిమోక్ఖే సంవరో, పటిగ్గహణపరిభోగేసు మత్తఞ్ఞుతా, అట్ఠసమాపత్తివసిభావాయ వివిత్తసేనాసనసేవనఞ్చ బుద్ధానం సాసనం ఓవాదో అనుసిట్ఠీతి. ఇమా పన తిస్సో గాథా సబ్బబుద్ధానం పాతిమోక్ఖుద్దేసగాథాయో హోన్తీతి వేదితబ్బా. తం బుద్ధా ఏవ ఉద్దిసన్తి, న సావకా.

‘‘సుణాతు మే, భన్తే, సఙ్ఘో’’తిఆదినా (మహావ. ౧౩౪) నయేన వుత్తం ఆణాపాతిమోక్ఖం నామ. తం సావకా ఏవ ఉద్దిసన్తి, న బుద్ధా సఙ్ఘకమ్మం కరోన్తి, న చ తత్థ పరియాపన్నాతి ఆహ ‘‘తం సావకా ఏవ ఉద్దిసన్తి, న బుద్ధా’’తి. ఇమస్మిం అత్థేతి ‘‘పాతిమోక్ఖం ఉద్దిసేయ్యా’’తి ఏతస్మిం అత్థే.

అనుపగతో నామ తత్థేవ ఉపసమ్పన్నో, అసతియా పురిమికాయ అనుపగతో వా. చాతుమాసినియన్తి చాతుమాసియం. సా హి చతున్నం మాసానం పారిపూరిభూతాతి చాతుమాసీ, సా ఏవ ‘‘చాతుమాసినీ’’తి వుచ్చతి, తస్సం చాతుమాసినియం. పచ్ఛిమకత్తికపుణ్ణమాసినియన్తి అత్థో. కాయసామగ్గిన్తి కాయేన సమగ్గభావం, హత్థపాసూపగమనన్తి వుత్తం హోతి.

అయం పనేత్థ వినిచ్ఛయో – సచే పురిమికాయ పఞ్చ భిక్ఖూ వస్సం ఉపగతా, పచ్ఛిమికాయపి పఞ్చ, పురిమేహి ఞత్తిం ఠపేత్వా పవారితే పచ్ఛిమేహి తేసం సన్తికే పారిసుద్ధిఉపోసథో కాతబ్బో, న ఏకస్మిం ఉపోసథగ్గే ద్వే ఞత్తియో ఠపేతబ్బా. సచేపి పచ్ఛిమికాయ ఉపగతా చత్తారో, తయో, ద్వే, ఏకో వా హోతి, ఏసేవ నయో. అథ పురిమికాయ చత్తారో, పచ్ఛిమికాయపి చత్తారో, తయో, ద్వే, ఏకో వా, ఏసేవ నయో. అథ పురిమికాయ తయో, పచ్ఛిమికాయ తయో, ద్వే వా, ఏసేవ నయో. ఇదఞ్హేత్థ లక్ఖణం – సచే పురిమికాయ ఉపగతేహి పచ్ఛిమికాయ ఉపగతా థోకతరా చేవ హోన్తి సమసమా చ, సఙ్ఘప్పవారణాయ చ గణం పూరేన్తి, సఙ్ఘప్పవారణావసేన ఞత్తిం ఠపేత్వా పురిమేహి పవారేతబ్బా. సచే పన పురిమికాయ తయో, పచ్ఛిమికాయ ఏకో హోతి, తేన సద్ధిం తే చత్తారో హోన్తి, చతున్నం సఙ్ఘఞత్తిం ఠపేత్వా పవారేతుం న వట్టతి. గణఞత్తియా పన సో గణపూరకో హోతి, తస్మా గణవసేన ఞత్తిం ఠపేత్వా పురిమేహి పవారేతబ్బం, ఇతరేన తేసం సన్తికే పారిసుద్ధిఉపోసథో కాతబ్బో. సచే పురిమికాయ ద్వే, పచ్ఛిమికాయ ద్వే వా ఏకో వా, ఏత్థాపి ఏసేవ నయో. సచే పురిమికాయ ఏకో, పచ్ఛిమికాయపి ఏకో, ఏకేన ఏకస్స సన్తికే పవారేతబ్బం, ఏకేన పారిసుద్ధిఉపోసథో కాతబ్బో. సచే పురిమవస్సూపగతేహి పచ్ఛిమవస్సూపగతా ఏకేనపి అధికతరా హోన్తి, పఠమం పాతిమోక్ఖం ఉద్దిసిత్వా పచ్ఛా థోకతరేహి తేసం సన్తికే పవారేతబ్బం. కత్తికచాతుమాసినిపవారణాయ పన సచే పఠమం వస్సూపగతేహి మహాపవారణాయ పవారితేహి పచ్ఛా ఉపగతా అధికతరా వా సమసమా వా హోన్తి, పవారణాఞత్తిం ఠపేత్వా పవారేతబ్బం. తేహి పవారితే పచ్ఛా ఇతరేహి పారిసుద్ధిఉపోసథో కాతబ్బో. అథ మహాపవారణాయ పవారితా బహూ హోన్తి, పచ్ఛా వస్సూపగతా థోకా వా ఏకో వా, పాతిమోక్ఖే ఉద్దిట్ఠే పచ్ఛా తేసం సన్తికే తేన పవారేతబ్బన్తి.

ఏకంసం ఉత్తరాసఙ్గం కరిత్వాతి ఏకస్మిం అంసే సాధుకం ఉత్తరాసఙ్గం కరిత్వాతి అత్థో. అఞ్జలిం పగ్గహేత్వాతి దసనఖసమోధానసముజ్జలం అఞ్జలిం ఉక్ఖిపిత్వా. సచే పన తత్థ పారివాసికోపి అత్థి, సఙ్ఘనవకట్ఠానే నిసీదిత్వా తత్థేవ నిసిన్నేన అత్తనో పాళియా పారిసుద్ధిఉపోసథో కాతబ్బో. పాతిమోక్ఖే ఉద్దిసియమానే పన పాళియా అనిసీదిత్వా పాళిం విహాయ హత్థపాసం అముఞ్చన్తేన నిసీదితబ్బం. పవారణాయపి ఏసేవ నయో.

సబ్బం పుబ్బకరణీయన్తి సమ్మజ్జనాదిం నవవిధం పుబ్బకిచ్చం. యథా చ సబ్బో సఙ్ఘో సభాగాపత్తిం ఆపజ్జిత్వా ‘‘సుణాతు మే, భన్తే, సఙ్ఘో…పే… పటికరిస్సతీ’’తి (మహావ. ౧౭౧) ఞత్తిం ఠపేత్వా ఉపోసథం కాతుం లభతి, ఏవమేత్థాపి తీహి ‘‘సుణన్తు మే ఆయస్మన్తా ఇమే భిక్ఖూ సభాగం ఆపత్తిం ఆపన్నా, యదా అఞ్ఞం భిక్ఖుం సుద్ధం అనాపత్తికం పస్సిస్సన్తి, తదా తస్స సన్తికే తం ఆపత్తిం పటికరిస్సన్తీ’’తి గణఞత్తిం ఠపేత్వా, ద్వీహిపి ‘‘అఞ్ఞం సుద్ధం పస్సిత్వా పటికరిస్సామా’’తి వత్వా ఉపోసథం కాతుం వట్టతి. ఏకేనాపి ‘‘పరిసుద్ధం లభిత్వా పటికరిస్సామీ’’తి ఆభోగం కత్వా కాతుం వట్టతి. తదహూతి తస్మిం అహు, తస్మిం దివసేతి అత్థో. నానాసంవాసకేహీతి లద్ధినానాసంవాసకేహి. అనావాసో నామ నవకమ్మసాలాదికో యో కోచి పదేసో. అఞ్ఞత్ర సఙ్ఘేనాతి సఙ్ఘప్పహోనకేహి భిక్ఖూహి వినా. అఞ్ఞత్ర అన్తరాయాతి పుబ్బే వుత్తం దసవిధమన్తరాయం వినా. సబ్బన్తిమేన పన పరిచ్ఛేదేన అత్తచతుత్థేన అన్తరాయే వా సతి గన్తుం వట్టతి. యథా చ ఆవాసాదయో న గన్తబ్బా, ఏవం సచే విహారే ఉపోసథం కరోన్తి, ఉపోసథాధిట్ఠానత్థం సీమాపి నదీపి న గన్తబ్బా. సచే పనేత్థ కోచి భిక్ఖు హోతి, తస్స సన్తికం గన్తుం వట్టతి. విస్సట్ఠఉపోసథాపి ఆవాసా గన్తుం వట్టతి. ఏవం గతో అధిట్ఠాతుమ్పి లభతి. ఆరఞ్ఞకేనాపి భిక్ఖునా ఉపోసథదివసే గామే పిణ్డాయ చరిత్వా అత్తనో విహారమేవ ఆగన్తబ్బం. సచే అఞ్ఞం విహారం ఓక్కమతి, తత్థ ఉపోసథం కత్వావ ఆగన్తబ్బం, అకత్వా ఆగన్తుం న వట్టతి. యం జఞ్ఞా ‘‘అజ్జేవ తత్థ గన్తుం సక్కోమీ’’తి (మహావ. అట్ఠ. ౧౮౧) ఏవరూపో పన ఆవాసో గన్తబ్బో. తత్థ భిక్ఖూహి సద్ధిం ఉపోసథం కరోన్తేనాపి హి ఇమినా నేవ ఉపోసథన్తరాయో కతో భవిస్సతీతి.

ఉదకం ఆసనేన చాతి ఆసనేన సహ పానీయపరిభోజనీయం ఉదకఞ్చాతి అత్థో. సఙ్ఘసన్నిపాతతో పఠమం కత్తబ్బం పుబ్బకరణం. పుబ్బకరణతో పచ్ఛా కత్తబ్బమ్పి ఉపోసథకమ్మతో పఠమం కత్తబ్బత్తా పుబ్బకిచ్చం. ఉభయమ్పి చేతం ఉపోసథకమ్మతో పఠమం కత్తబ్బత్తా ‘‘పుబ్బకిచ్చ’’మిచ్చేవ ఏత్థ వుత్తన్తి ఆహ ‘‘ఏవం ద్వీహి నామేహి నవవిధం పుబ్బకిచ్చం దస్సిత’’న్తి. కిం తం కతన్తి పుచ్ఛతీతి ఆహ ‘‘న హీ’’తిఆది. తం అకత్వా ఉపోసథం కాతుం న వట్టతి ‘‘న, భిక్ఖవే, థేరేన ఆణత్తేన అగిలానేన న సమ్మజ్జితబ్బం, యో న సమ్మజ్జేయ్య, ఆపత్తి దుక్కటస్సా’’తిఆది (మహావ. ౧౫౯) వచనతో. తేనేవాహ ‘‘తస్మా థేరేన ఆణత్తేనా’’తిఆది.

సచే పన ఆణత్తో సమ్మజ్జనిం తావకాలికమ్పి న లభతి, సాఖాభఙ్గం కప్పియం కారేత్వా సమ్మజ్జితబ్బం. తమ్పి అలభన్తస్స లద్ధకప్పియం హోతి. పానీయం పరిభోజనీయం ఉపట్ఠాపేతబ్బన్తి ఆగన్తుకానం అత్థాయ పానీయపరిభోజనీయం ఉపట్ఠాపేతబ్బం. ఆసనం పఞ్ఞాపేతబ్బన్తి పీఠఫలకాదిఆసనం పఞ్ఞాపేతబ్బం. సచే ఉపోసథాగారే ఆసనాని నత్థి, సంఘికావాసతోపి ఆహరిత్వా పఞ్ఞాపేత్వా పున హరితబ్బాని. ఆసనేసు అసతి కటసారకేపి తట్టికాయోపి పఞ్ఞాపేతుం వట్టతి. తట్టికాసుపి అసతి సాఖాభఙ్గాని కప్పియం కారేత్వా పఞ్ఞాపేతబ్బాని. కప్పియకారకం అలభన్తస్స లద్ధకప్పియం హోతి. పదీపో కాతబ్బోతి పదీపేతబ్బో, పదీపుజ్జలనం కాతబ్బన్తి వుత్తం హోతి. ఆణాపేన్తేన పన ‘‘అసుకస్మిం నామ ఓకాసే తేలం వా వట్టి వా కపల్లికా వా అత్థి, తం గహేత్వా కరోహీ’’తి వత్తబ్బో. సచే తేలాదీని నత్థి, పరియేసితబ్బాని. పరియేసిత్వా అలభన్తస్స లద్ధకప్పియం హోతి. అపిచ కపాలే అగ్గిపి జాలేతబ్బో. ఆణాపేన్తేన చ కిఞ్చి కమ్మం కరోన్తో వా సదాకాలమేవ ఏకో వా భారనిత్థరణకో వా సరభాణకధమ్మకథికాదీసు అఞ్ఞతరో వా న ఆణాపేతబ్బో, అవసేసా పన వారేన ఆణాపేతబ్బా. తేనాహ ‘‘థేరేనాపి పతిరూపం ఞత్వా ఆణాపేతబ్బ’’న్తి.

బహి ఉపోసథం కత్వా ఆగతేనాతి నదియా వా సీమాయ వా యత్థ కత్థచి ఉపోసథం కత్వా ఆగతేన ఛన్దో దాతబ్బో, ‘‘కతో మయా ఉపోసథో’’తి అచ్ఛితుం న లభతీతి అధిప్పాయో. కిచ్చప్పసుతో వాతి గిలానుపట్ఠాకాదికిచ్చప్పసుతో వా. సచే గిలానో ఛన్దపారిసుద్ధిం దాతుం న సక్కోతి, మఞ్చేన వా పీఠేన వా సఙ్ఘమజ్ఝం ఆనేత్వా ఉపోసథో కాతబ్బో. సచే గిలానుపట్ఠాకానం భిక్ఖూనం ఏవం హోతి ‘‘సచే ఖో మయం ఇమం గిలానం ఠానా చావేస్సామ, ఆబాధో వా అభివడ్ఢిస్సతి, కాలకిరియా వా భవిస్సతీ’’తి, న త్వేవ సో గిలానో ఠానా చావేతబ్బో, సఙ్ఘేన తత్థ గన్త్వా ఉపోసథో కాతబ్బో, న త్వేవ వగ్గేన సఙ్ఘేన ఉపోసథో కాతబ్బో. కరేయ్య చే, ఆపత్తి దుక్కటస్స. సచే బహూ తాదిసా గిలానా హోన్తి, సఙ్ఘేన పటిపాటియా ఠత్వా సబ్బే హత్థపాసే కాతబ్బా. సచే దూరే దూరే హోన్తి, సఙ్ఘో నప్పహోతి, తం దివసం ఉపోసథో న కాతబ్బో, న త్వేవ వగ్గేన సఙ్ఘేన ఉపోసథో కాతబ్బో. ‘‘అనుజానామి, భిక్ఖవే, తదహుపోసథే పారిసుద్ధిం దేన్తేన ఛన్దమ్పి దాతుం, సన్తి సఙ్ఘస్స కరణీయ’’న్తి (మహావ. ౧౬౫) వుత్తత్తా భగవతో ఆణం కరోన్తేన ‘‘ఛన్దం దమ్మీ’’తి వుత్తం. ‘‘ఛన్దహారకో చే, భిక్ఖవే, దిన్నే ఛన్దే తత్థేవ పక్కమతి, అఞ్ఞస్స దాతబ్బో ఛన్దో’’తిఆదివచనతో (మహావ. ౧౬౫) పున అత్తనో ఛన్దదానపరిస్సమవినోదనత్థం ‘‘ఛన్దం మే హరా’’తి వుత్తం. ‘‘ఛన్దహారకో చే, భిక్ఖవే, దిన్నే ఛన్దే సఙ్ఘప్పత్తో సఞ్చిచ్చ న ఆరోచేతి, ఆహటో హోతి ఛన్దో, ఛన్దహారకస్స ఆపత్తి దుక్కటస్సా’’తి (మహావ. ౧౬౫) వుత్తత్తా దుక్కటతో తం మోచేతుం ‘‘ఛన్దం మే ఆరోచేహీ’’తి వుత్తం.

కాయేన వా వాచాయ వా ఉభయేన వా విఞ్ఞాపేతబ్బోతి మనసా చిన్తేత్వా కాయప్పయోగం కరోన్తేన యేన కేనచి అఙ్గపచ్చఙ్గేన వా, వాచం పన నిచ్ఛారేతుం సక్కోన్తేన తథేవ వాచాయ వా, ఉభయథాపి సక్కోన్తేన కాయవాచాహి వా విఞ్ఞాపేతబ్బో, జానాపేతబ్బోతి అత్థో. ‘‘అయం అత్థో’’తి వచనతో పన యాయ కాయచిపి భాసాయ విఞ్ఞాపేతుం వట్టతి, పారిసుద్ధిదానేపి ఛన్దదానే వుత్తసదిసోవ వినిచ్ఛయో. తం పన దేన్తేన పఠమం సన్తీ ఆపత్తి దేసేతబ్బా. న హి సాపత్తికో సమానో ‘‘పారిసుద్ధిం దమ్మి, పారిసుద్ధిం మే హర, పారిసుద్ధిం మే ఆరోచేహీ’’తి (మహావ. ౧౬౪) వత్తుం లభతి. ‘‘సన్తి సఙ్ఘస్స కరణీయానీ’’తి వత్తబ్బే వచనవిపల్లాసేన ‘‘సన్తి సఙ్ఘస్స కరణీయ’’న్తి వుత్తం. తేసఞ్చ అత్తనో చ ఛన్దపారిసుద్ధిం దేతీతి ఏత్థ ఛన్దో చ ఛన్దపారిసుద్ధి చ ఛన్దపారిసుద్ధి, తం దేతీతి సరూపేకసేసనయేన అత్థో దట్ఠబ్బో. ఇతరాతి అఞ్ఞేసం ఛన్దపారిసుద్ధి. బిళాలసఙ్ఖలికా ఛన్దపారిసుద్ధీతి ఏత్థ బిళాలసఙ్ఖలికా నామ బిళాలబన్ధనం. తత్థ హి సఙ్ఖలికాయ పఠమవలయం దుతియవలయంయేవ పాపుణాతి, న తతియం, ఏవమయమ్పి ఛన్దపారిసుద్ధి దాయకేన యస్స దిన్నా, తతో అఞ్ఞత్థ న గచ్ఛతీతి (సారత్థ. టీ. మహావగ్గ ౩.౧౬౪; వి. వి. టీ. మహావగ్గ ౨.౧౬౪). తస్మా సా బిళాలసఙ్ఖలికసదిసత్తా ‘‘బిళాలసఙ్ఖలికా’’తి వుత్తా. బిళాలసఙ్ఖలికగ్గహణఞ్చేత్థ యాసం కాసఞ్చి సఙ్ఖలికానం ఉపలక్ఖణమత్తన్తి దట్ఠబ్బం.

ఉతుక్ఖానన్తి తం తం కిరియం అరతి వత్తేతీతి ఉతు, తస్స అక్ఖానం ఉతుక్ఖానం, ఉతుఆచిక్ఖనన్తి అత్థో. యథా చ తస్స ఆచిక్ఖనం, తం సరూపతో దస్సేతుం ‘‘హేమన్తాదీన’’న్తిఆది వుత్తం. గణనాతి కలనా. భిక్ఖునీనం అట్ఠగరుధమ్మేహి ఓవదనం భిక్ఖునోవాదో. స్వే ఉపోసథోతి ఆగన్త్వాతి ‘‘స్వే ఉపోసథో హోతీ’’తి వుత్తే అజ్జేవ ఆగన్త్వా పన్నరసికే ఉపోసథే పక్ఖస్స చాతుద్దసియం, చాతుద్దసికే తేరసియం ఆగన్త్వాతి వుత్తం హోతి. మహాపచ్చరియం పన ‘‘పక్ఖస్స తేరసియంయేవ ఆగన్త్వా ‘అయం ఉపోసథో చాతుద్దసికో వా పన్నరసికో వా’తి పుచ్ఛితబ్బ’’న్తి (పాచి. అట్ఠ. ౧౪౯) వుత్తం. ఏవం పుచ్ఛితేన చ భిక్ఖునా సచే చాతుద్దసియం ఉపోసథం కరోన్తి, ‘‘చాతుద్దసికో భగినీ’’తి వత్తబ్బం. సచే పన్నరసియం కరోన్తి, ‘‘పన్నరసికో భగినీ’’తి వత్తబ్బం. ‘‘అనుజానామి, భిక్ఖవే, ఠపేత్వా బాలం, ఠపేత్వా గిలానం, ఠపేత్వా గమికం అవసేసేహి ఓవాదం గహేతు’’న్తి (చూళవ. ౪౧౪) వుత్తత్తా ‘‘తం ఠపేత్వా’’తిఆదిమాహ. తత్థ ఆరోచనవిధానం అజానన్తో బాలో. చాతుద్దసికపన్నరసికేసు ఉపోసథేసు వా పాటిపదే వా గన్తుకామో గమియో, దుతియపక్ఖదివసతో పన పట్ఠాయ తతో ఉద్ధం గచ్ఛన్తో ఇధ గమియో నామ న హోతి. అరఞ్ఞే నివాసో అస్సాతి ఆరఞ్ఞికో. సోపి ‘‘అహం అరఞ్ఞవాసీ, స్వే ఉపోసథో, విహారే న వసామీ’’తి అప్పటిగ్గహితుం న లభతి. యది న గణ్హేయ్య, దుక్కటం ఆపజ్జేయ్య. వుత్తఞ్హేతం ‘‘న, భిక్ఖవే, ఓవాదో న గహేతబ్బో, యో న గణ్హేయ్య, ఆపత్తి దుక్కటస్సా’’తి (చూళవ. ౪౧౪). తేన పన పచ్చాహరణత్థాయ సఙ్కేతో కాతబ్బో. వుత్తఞ్హేతం ‘‘అనుజానామి, భిక్ఖవే, ఆరఞ్ఞికేన భిక్ఖునా ఓవాదం గహేతుం, సఙ్కేతఞ్చ కాతుం అత్ర పతిహరిస్సామీ’’తి (చూళవ. ౪౧౫). తస్మా ఆరఞ్ఞికేన భిక్ఖునా సచే భిక్ఖునీనం వసనగామే భిక్ఖా లబ్భతి, తత్థేవ చరిత్వా భిక్ఖునియో దిస్వా ఆరోచేత్వా గన్తబ్బం. నో చస్స తత్థ భిక్ఖా సులభా హోతి, సామన్తగామే చరిత్వా భిక్ఖునీనం గామం ఆగమ్మ తథేవ కాతబ్బం. సచే దూరం గన్తబ్బం హోతి, సఙ్కేతో కాతబ్బో ‘‘అహం అసుకం నామ తుమ్హాకం గామద్వారే సభం వా మణ్డపం వా రుక్ఖమూలం వా ఉపసఙ్కమిస్సామి, తత్ర ఆగచ్ఛేయ్యాథా’’తి. భిక్ఖునీహి తత్ర గన్తబ్బం, అగన్తుం న లబ్భతి. వుత్తఞ్హేతం ‘‘న, భిక్ఖవే, భిక్ఖునియా సఙ్కేతం న గన్తబ్బం, యా న గచ్ఛేయ్య, ఆపత్తి దుక్కటస్సా’’తి (చూళవ. ౪౧౫). ఉపోసథగ్గేతి ఉపోసథకరణట్ఠానే. అట్ఠహి అఙ్గేహీతి –

‘‘సీలవా హోతి, పాతిమోక్ఖసంవరసంవుతో విహరతి ఆచారగోచరసమ్పన్నో, అణుమత్తేసు వజ్జేసు భయదస్సావీ సమాదాయ సిక్ఖతి సిక్ఖాపదేసు. బహుస్సుతో హోతి సుతధరో సుతసన్నిచయో, యే తే ధమ్మా ఆదికల్యాణా మజ్ఝేకల్యాణా పరియోసానకల్యాణా సాత్థం సబ్యఞ్జనం కేవలపరిపుణ్ణం పరిసుద్ధం బ్రహ్మచరియం అభివదన్తి, తథారూపాస్స ధమ్మా బహుస్సుతా హోన్తి, ధాతా వచసా పరిచితా, మనసా అనుపేక్ఖితా, దిట్ఠియా సుప్పటివిద్ధా. ఉభయాని ఖో పనస్స పాతిమోక్ఖాని విత్థారేన స్వాగతాని హోన్తి సువిభత్తాని సుప్పవత్తీని సువినిచ్ఛితాని సుత్తసో అనుబ్యఞ్జనసో. కల్యాణవాచో హోతి కల్యాణవాక్కరణో. యేభుయ్యేన భిక్ఖునీనం పియో హోతి మనాపో. పటిబలో హోతి భిక్ఖునియో ఓవదితుం. న ఖో పనేతం భగవన్తం ఉద్దిస్స పబ్బజితాయ కాసాయవత్థవసనాయ గరుధమ్మం అజ్ఝాపన్నపుబ్బో హోతి. వీసతివస్సో వా హోతి అతిరేకవీసతివస్సో వా’’తి (పాచి. ౧౪౭) –

ఇమేహి అట్ఠహి అఙ్గేహి. పాసాదికేనాతి పసాదావహేన నిద్దోసేన కాయవచీమనోకమ్మేన. సమ్పాదేతూతి తివిధం సిక్ఖం సమ్పాదేతు. యదా పన తాహి భిక్ఖునీహి పాతిమోక్ఖుద్దేసకంయేవ దిస్వా ఓవాదో యాచితో, తదా ఉపోసథగ్గే సన్నిపతితేహి భిక్ఖుసఙ్ఘేహి పుబ్బకిచ్చవసేన ‘‘అత్థి కాచి భిక్ఖునియో ఓవాదం యాచమానా’’తి పుచ్ఛితే ‘‘ఏవం వదేహీ’’తి అత్తనా వత్తబ్బవచనం అఞ్ఞేన కథాపేత్వా ‘‘అత్థి కోచి భిక్ఖు భిక్ఖునోవాదకో సమ్మతో’’తిఆదిం సయం వత్వా పున సయమేవ గన్త్వా భిక్ఖునీనం ఆరోచేతబ్బం. అఞ్ఞేన వా భిక్ఖునా తస్మిం దివసే పాతిమోక్ఖం ఉద్దిసాపేతబ్బం. ఇదన్తి ‘‘తాహీ’’తి బహువచనం. ఏకతో సహేవ.

ఞత్తిట్ఠపకేన వాతి యత్థ తిణ్ణం వసనట్ఠానే పాతిమోక్ఖుద్దేసో నత్థి, తత్థ ఞత్తిట్ఠపనకేన వా. ఇతరేన వాతి యత్థ ద్వే భిక్ఖూ వసన్తి, ఏకో వా, తత్థ ఇతరేన వా భిక్ఖునా సచే సయమేవ సమ్మతో, ‘‘అహ’’న్తి వత్తబ్బం. తథేవాతి ఉపోసథగ్గే వుత్తసదిసమేవ. ‘‘ఆరోచేత్వావా’’తి ఇమినా అనారోచనం పటిక్ఖిపతి. ‘‘న, భిక్ఖవే, ఓవాదో న ఆరోచేతబ్బో, యో న ఆరోచేయ్య, ఆపత్తి దుక్కటస్సా’’తి (చూళవ. ౪౧౫) వచనతో ఓవాదం గహేత్వా ఉపోసథగ్గే అనారోచేతుం న వట్టతి.

పరిసుద్ధభావన్తి ఆపత్తియా పరిసుద్ధతం. ఆరోచేథాతి ఆవి కరోథ. ఏత్థ సియాతి ‘‘పాతిమోక్ఖం ఉద్దిసిస్సామీ’’తి ఏతస్మిం పదే అయమనుయోగో భవేయ్య. కిం తం, యం సియాతి ఆహ ‘‘సఙ్ఘో ఉపోసథం కరేయ్యా’’తిఆది. పుబ్బేనాపరం సన్ధియతీతి పుబ్బవచనేన అపరం వచనం సన్ధానం గచ్ఛతి. సామగ్గియాతి కాయచిత్తేహి సహితతాయ. గణస్సాతి ఉద్దేసకం ఠపేత్వా చతువగ్గే సేసభిక్ఖూనం. సఙ్ఘస్స ఉద్దిట్ఠం హోతీతి సఙ్ఘేన ఉద్దిట్ఠం హోతి. కరణత్థే చేతం సామివచనం. ఏత్థాతి పాతిమోక్ఖుద్దేసే. లక్ఖణన్తి సభావో.

థేరా చ నవా చ మజ్ఝిమా చాతి ఏత్థ దసవస్సా, అతిరేకదసవస్సా చ థేరా. ఊనపఞ్చవస్సా నవా. పఞ్చవస్సా, అతిరేకపఞ్చవస్సా చ మజ్ఝిమా. అట్ఠిం కత్వాతి అత్తానం తేన పాతిమోక్ఖేన అత్థికం కత్వా, తం వా పాతిమోక్ఖం ‘‘ఇదం మయ్హం పాతిమోక్ఖ’’న్తి అత్థిం కత్వా. మనసి కరిత్వాతి చిత్తే ఠపేత్వా. సోతద్వారవసేనాతి సోతద్వారికజవనవిఞ్ఞాణవసేన. సబ్బచేతసా సమన్నాహరామాతి చిత్తస్స థోకమ్పి బహి గన్తుం అదేన్తా సబ్బేన చిత్తేన ఆవజ్జేమ, సల్లక్ఖేమాతి అత్థో. మనసి కరోమాతి ఆవజ్జేమ, సమన్నాహరామాతి అత్థో. సో చ ఖో మనసికారో న ఏత్థ ఆరమ్మణప్పటిపాదనలక్ఖణో, అథ ఖో వీథిప్పటిపాదనజవనప్పటిపాదనమనసికారపుబ్బకచిత్తే ఠపనలక్ఖణోతి ఆహ ‘‘ఏకగ్గచిత్తా హుత్వా చిత్తే ఠపేయ్యామా’’తి. న సమేతీతి న సంగచ్ఛతి. కస్మా న సంగచ్ఛతీతి ఆహ ‘‘సమగ్గస్స హీ’’తిఆది. కిఞ్చ భియ్యోతి ఆహ ‘‘పాతిమోక్ఖుద్దేసకో చా’’తిఆది. సఙ్ఘపరియాపన్నోతి సఙ్ఘే పరియాపన్నో అన్తోగధో.

ఇదాని తం దస్సేతున్తి సమ్బన్ధో. ఆయస్మన్తోతి సన్నిపతితానం పియవచనేన ఆలపనం.

అలజ్జితాతి అలజ్జితాయ, అలజ్జనభావేనాతి అత్థో. తతియత్థే హి ఇదం పచ్చత్తవచనం. ‘‘అఞ్ఞాణతా’’తిఆదీసుపి ఏసేవ నయో. కుక్కుచ్చప్పకతతాతి కుక్కుచ్చేన అభిభూతతాయ. సతిసమ్మోసాతి సతివిప్పవాసతో. వీతిక్కమన్తి సిక్ఖాపదవీతిక్కమనం.

సఞ్చిచ్చాతి సఞ్చేతేత్వా, అకప్పియభావం జానన్తోయేవ వీతిక్కమచిత్తం పేసేత్వాతి అత్థో. పరిగూహతీతి నిగూహతి న దేసేతి న వుట్ఠాతి. లజ్జాయ పరిగూహన్తో అలజ్జీ న హోతి, ‘‘కిం ఇమినా’’తి అనాదరియేన పరిగూహన్తో అలజ్జీ హోతీతి దస్సేతి. అగతిగమనఞ్చ గచ్ఛతీతి భణ్డభాజనీయట్ఠానాదీసు ఛన్దాగతిఆదిభేదం అగతిగమనఞ్చ గచ్ఛతి. అలజ్జిపుగ్గలోతి అజ్ఝత్తికసముట్ఠానలజ్జావిరహితో పుగ్గలో. ఏత్థ చ ‘‘సఞ్చిచ్చా’’తి ఇమినా అనాదరియవసేనేవ ఆపత్తిం ఆపజ్జన్తో, ఆపన్నఞ్చ ఆపత్తిం పరిగూహన్తో, భణ్డభాజనీయట్ఠానాదీసు అగతిగమనం గచ్ఛన్తో చ అలజ్జీ హోతి, న ఇతరోతి దస్సేతి.

మన్దోతి మన్దపఞ్ఞో, అపఞ్ఞస్సేవేతం నామం. మోమూహోతి అతిసంమూళ్హో. విరాధేతీతి న రాధేతి న సాధేతి. కుక్కుచ్చేతి వినయసంసయే. కప్పియం చే కత్తబ్బం సియాతి వినయధరం పుచ్ఛిత్వా తేన వత్థుం ఓలోకేత్వా మాతికం, పదభాజనం, అన్తరాపత్తిం, అనాపత్తిఞ్చ ఓలోకేత్వా ‘‘కప్పతి, ఆవుసో, మా ఏత్థ కఙ్ఖీ’’తి వుత్తే కత్తబ్బం భవేయ్య.

సహసేయ్యచీవరవిప్పవాసాదీనీతి ఏత్థ సహసేయ్యా నామ అనుపసమ్పన్నేన ఉత్తరిదిరత్తతిరత్తం సహసేయ్యాపత్తి, విప్పవాసో నామ ఏకరత్తఛారత్తవసేన విప్పవాసో. ఆదిసద్దేన సత్తాహాతిక్కమాదీసు ఆపత్తిం సఙ్గణ్హాతి. సత్తన్నం ఆపత్తిక్ఖన్ధానన్తి పారాజికసఙ్ఘాదిసేసథుల్లచ్చయపాచిత్తియపాటిదేసనీయదుక్కటదుబ్భాసితసఙ్ఖాతానం సత్తన్నం ఆపత్తిక్ఖన్ధానం.

దేసేతు వా పకాసేతు వాతి సఙ్ఘమజ్ఝే వా గణమజ్ఝే వా ఏకపుగ్గలే వా దేసేతు వా పకాసేతు వా. ఏత్థ చ పారాజికాపత్తిదేసనా నామ భిక్ఖుభావస్స పరిచ్చాగో. వుట్ఠానం పన దేసనావిసేసత్తా ‘‘దేసనా’’తి దట్ఠబ్బం. పకాసేతు వాతి ఆరోచేతు వా.

ఏవం అనాపన్నా వాతి ఏవం ఛన్నం ఆకారానం అఞ్ఞతరేన అనాపన్నా వా. వుట్ఠితా వాతి పరివాసాదినా వుట్ఠితా వా. ఆరోచితా వాతి ఆవికతా వా. ఆరోచేన్తో చ ‘‘తుయ్హం సన్తికే ఏకం ఆపత్తిం ఆవికరోమీ’’తి వా ‘‘ఆచిక్ఖామీ’’తి వా ‘‘ఆరోచేమీ’’తి వా ‘‘మమ ఏకం ఆపత్తిం ఆపన్నభావం జానాహీ’’తి వా వదతు, ‘‘ఏకం గరుకం ఆపత్తిం ఆవికరోమీ’’తి వా ఆదినా నయేన వదతు, సబ్బేహిపి ఆకారేహి ఆరోచితావ హోతి. సచే పన గరుకాపత్తిం ఆవికరోన్తో ‘‘లహుకాపత్తిం ఆవికరోమీ’’తిఆదినా నయేన వదతి, అనావికతా హోతి ఆపత్తి. వత్థుం ఆరోచేతి, ఆపత్తిం ఆరోచేతి, ఉభయం ఆరోచేతి, తివిధేనాపి ఆరోచితావ హోతి. అసన్తియా ఆపత్తియాతి భావేనభావలక్ఖణే భుమ్మం. తుణ్హీభావేనాపి హీతి ఏత్థ న కేవలం ‘‘ఆమ, మయం పరిసుద్ధా’’తి వుత్తేయేవ, అథ ఖో తుణ్హీభావేనాపీతి అపిసద్దస్స అత్థో వేదితబ్బో.

కిం తం యావతతియానుసావితం నామ, కథఞ్చేతం యావతతియానుసావితం హోతీతి విచారణాయం ఆచరియానం మతిభేదముఖేన తమత్థం దస్సేతుం ‘‘యావతతియం అనుసావితం హోతీతి ఏత్థా’’తిఆది వుత్తం. తత్థ యదేతం తిక్ఖత్తుం అనుసావితన్తి సమ్బన్ధో. అత్థబ్యఞ్జనభేదతోతి అరీయతి ఞాయతీతి అత్థో, అభిధేయ్యం, బ్యఞ్జీయతి అత్థో అనేనాతి బ్యఞ్జనం, అక్ఖరం, అత్థో చ బ్యఞ్జనఞ్చ అత్థబ్యఞ్జనాని, తేసం భేదో అత్థబ్యఞ్జనభేదో, తతో, అత్థస్స చ బ్యఞ్జనస్స చ విసదిసత్తాతి అత్థో.

ఇదాని తమేవత్థం విభావేతుం ‘‘అనుసావనఞ్హి నామా’’తిఆదిమాహ. హీతి కారణత్థే నిపాతో. తస్స పన ‘‘అభిన్న’’న్తి ఇమినా సమ్బన్ధో వేదితబ్బో. తేనాతి భిన్నత్తా. అస్సాతి ‘‘యస్స సియా’’తిఆదివచనత్తయస్స. అవస్సఞ్చేతమేవం సమ్పటిచ్ఛితబ్బం, అఞ్ఞథా అతిప్పసఙ్గోపి సియాతి దస్సేతుం ‘‘యది చేత’’న్తిఆదిమాహ. ఏతన్తి ‘‘యస్స సియా’’తిఆదివచనత్తయం. అపరే ‘‘అనుసావిత’’న్తి పదం న అతీతత్థం దీపేతి, అథ ఖో అనాగతత్థం. ధాత్వత్థసమ్బన్ధో కాలన్తరవిహితోపి పచ్చయో కాలన్తరే సాధు హోతీతి వికప్పేసుం. తేనాహ ‘‘అపరే ‘అనుసావిత’న్తి పదస్సా’’తిఆది. ఉపరి ఉద్దేసావసానేతి పారాజికుద్దేసావసానే. అత్థయుత్తీనం అభావతోతి అనాగతత్థస్స చ కారణస్స చ అభావతో. ఇదాని తమేవ విభావేతుం ‘‘ఇదం హీ’’తిఆదిమాహ. కథమేతం విఞ్ఞాయతీతి ఆహ ‘‘యది చస్సా’’తిఆది. అయన్తి అనాగతకాలో. అనుసావితం హేస్సతీతి వదేయ్యాతి అనుప్పయోగం అనాగతకాలం కత్వా ‘‘అనుసావితం హేస్సతీ’’తి బుద్ధో వదేయ్య. అయం హేత్థాధిప్పాయో – యది చేత్థ ధాత్వత్థసమ్బన్ధో త-పచ్చయో సియా, తథా సతి ధాత్వత్థసమ్బన్ధో నామ విసేసనవిసేస్యభావో, సో చ అనుప్పయోగస్స సమానత్థభావే సతి ఉప్పజ్జతి, నాసతీతి ‘‘హేస్సతీ’’తి అనుప్పయోగం వదేయ్య, న చ వుత్తం. తస్మా అనాగతం న దీపేతి, అతీతకాలమేవ దీపేతీతి. అనుసావియమానేతి వచనతోతి ‘‘అనుసావియమానే’’తి వత్తమానకాలవచనతో. యది ఏవం ‘‘యావతతియం అనుసావితం హోతీ’’తి కిమిదన్తి ఆహ ‘‘యావతతియ’’న్తిఆది. కిం తేన లక్ఖీయతి, యేనేతం లక్ఖణవచనమత్తం సియాతి ఆహ ‘‘తేనా’’తిఆది. తేనాతి లక్ఖణవచనమత్తేన హేతునా.

తదేతన్తి పాతిమోక్ఖం. తం పనేతన్తి ‘‘తత్థాయస్మన్తే పుచ్ఛామీ’’తిఆదికం యావతతియానుసావనం. న దిస్సతీతి నోపలబ్భతి. ఇమమేవ చ అత్థన్తి ఇమం అమ్హేహి వుత్తమేవత్థం. యది హి ‘‘యస్స సియా ఆపత్తీ’’తిఆదివచనత్తయం యావతతియానుసావనం సియా, తదేవ ఉపోసథక్ఖన్ధకే (మహావ. ౧౩౨ ఆదయో) వదేయ్య, న పన ‘‘సకిమ్పి అనుసావితం హోతీ’’తిఆదికన్తి అధిప్పాయో. నను చాయం వినిచ్ఛయో అట్ఠకథాసు న ఆగతో, అథ కుతో లద్ధోతి ఆహ ‘‘అయమేత్థా’’తిఆది. వినయట్ఠానేసు కతపరిచయానం ఆచరియానం తం తం అత్థం ఞాపేన్తీ పవేణి ఆచరియపరమ్పరా, తాయ ఆభతో ఆనీతో ఆచరియపరమ్పరాభతో.

నను సమ్పజానముసావాదే పాచిత్తియేన భవితబ్బం, అథ కథం దుక్కటాపత్తి హోతీతి ఆహ ‘‘సా చ ఖో న ముసావాదలక్ఖణేనా’’తిఆది. సమ్పజానముసావాదే కిం హోతీతి య్వాయం ‘‘సమ్పజానముసావాదో అస్స హోతీ’’తి వుత్తో, సో ఆపత్తితో కిం హోతి, కతరా ఆపత్తి హోతీతి అత్థో. దుక్కటం హోతీతి దుక్కటాపత్తి హోతి. వచీద్వారే అకిరియసముట్ఠానాపత్తి హోతీతి అస్స హి భిక్ఖునో అధమ్మికాయ పటిఞ్ఞాయ తుణ్హీభూతస్స నిసిన్నస్స మనోద్వారే ఆపత్తి నామ నత్థి. యస్మా పన ఆవికాతబ్బం నావికాసి, తేనస్స వచీద్వారే అకిరియతో అయం ఆపత్తి సముట్ఠాతీతి వేదితబ్బా. ఇదాని వుత్తమేవత్థం పాళియా సాధేతుం ‘‘వుత్తమ్పి చేత’’న్తిఆదిమాహ. ఏతం ఉపాలిత్థేరేన పరివారే సేదమోచనగాథాసు (పరి. ౪౭౯) వుత్తమ్పి చాతి అత్థో.

అనాలపన్తో మనుజేన కేనచి వాచాతి కేనచి మనుజేన వాచాయ అనాలపన్తో. గిరం నో చ పరే భణేయ్యాతి ‘‘ఇతి ఇమే సోస్సన్తీ’’తి పరపుగ్గలే సన్ధాయ సద్దమ్పి న నిచ్ఛారేయ్య. ఆపజ్జేయ్య వాచసికన్తి వాచతో సముట్ఠితం ఆపత్తిం ఆపజ్జేయ్య. పఞ్హామేసా కుసలేహి చిన్తితాతి ఏత్థ పఞ్హామేసాతి లిఙ్గబ్యత్తయేన వుత్తం, ఏసో పఞ్హో కుసలేహి చిన్తితోతి అత్థో. అయం పఞ్హో ఇమమేవ ముసావాదం సన్ధాయ వుత్తో.

తంతంసమ్పత్తియా విబన్ధనవసేన సత్తసన్తానస్స అన్తరే వేమజ్ఝే ఏతి ఆగచ్ఛతీతి అన్తరాయో, దిట్ఠధమ్మికాదిఅనత్థో, అతిక్కమనట్ఠేన తస్మిం అన్తరాయే నియుత్తో, అన్తరాయం వా ఫలం అరహతి, అన్తరాయస్స వా కరణసీలోతి అన్తరాయికో. తేనాహ ‘‘విప్పటిసారవత్థుతాయా’’తిఆది. తత్థ విప్పటిసారవత్థుతాయాతి విప్పటిసారో నామ పచ్ఛానుతాపవసేన చిత్తవిప్పటిసారో, తస్స కారణతాయాతి అత్థో. పఠమజ్ఝానాదిపచ్చయభూతఅఅప్పటిసారవిరుద్ధస్స విప్పటిసారస్స పచ్చయత్తాతి వుత్తం హోతి. పామోజ్జాదిసమ్భవన్తి దుబ్బలతరుణా పీతి పామోజ్జం, తం ఆది యేసం తే పామోజ్జాదయో, తేసం సమ్భవో పటిలాభో పామోజ్జాదిసమ్భవో, తం. ఆదిసద్దేన పీతిప్పస్సద్ధాదీనం గహణం. పఠమజ్ఝానాదీనన్తి ఏత్థాదిసద్దేన పన ‘‘దుతియస్స ఝానస్స అధిగమాయ అన్తరాయికో, తతియస్స ఝానస్స అధిగమాయ అన్తరాయికో, చతుత్థస్స ఝానస్స అధిగమాయ అన్తరాయికో, ఝానానం, విమోక్ఖానం, సమాధీనం, సమాపత్తీనం, నేక్ఖమ్మానం, నిస్సరణానం, పవివేకానం, కుసలానం ధమ్మానం అధిగమాయ అన్తరాయికో’’తి (మహావ. ౧౩౫) వుత్తదుతియజ్ఝానాదీనం సఙ్గహో దట్ఠబ్బో. ‘‘తస్మా’’తి వుత్తే యంతంసద్దానం అబ్యభిచారితసమ్బన్ధతాయ ‘‘యస్మా’’తి అయమత్థో ఉపట్ఠితోయేవ హోతీతి ఆహ ‘‘తస్మాతి యస్మా’’తిఆది. జానన్తేనాతి జానమానేన. ఇమినాస్స సమ్పజానముసావాదస్స సచిత్తకతం దస్సేతి. విసుద్ధిం అపేక్ఖతీతి విసుద్ధాపేక్ఖో, తేన విసుద్ధాపేక్ఖేన. సా చ విసుద్ధి ఇధ వుట్ఠానాదీతి ఆహ ‘‘వుట్ఠాతుకామేన విసుజ్ఝితుకామేనా’’తి. వుట్ఠానగామినితో సఙ్ఘాదిసేసతో వుట్ఠాతుకామేన, దేసనాగామినితో విసుజ్ఝితుకామేనాతి అత్థో. సఙ్ఘమజ్ఝే వా గణమజ్ఝే వా ఏకపుగ్గలే వాతి ఉపోసథగ్గే సఙ్ఘస్స ఆరోచనవసేన సఙ్ఘమజ్ఝే వా తత్థేవ ఉభతో నిసిన్నానం ఆరోచనవసేన గణమజ్ఝే వా అనన్తరస్స ఆరోచనవసేన ఏకపుగ్గలే వా పకాసేతబ్బా. ఇతో వుట్ఠహిత్వాతి ఇతో ఉపోసథగ్గతో వుట్ఠాయ. ఏత్థ పన సభాగోయేవ వత్తబ్బో. విసభాగస్స హి వుచ్చమానే భణ్డనకలహసఙ్ఘభేదాదీనిపి హోన్తి. తస్మా తస్స అవత్వా ‘‘ఇతో వుట్ఠహిత్వా పటికరిస్సామీ’’తి ఆభోగం కత్వా ఉపోసథో కాతబ్బోతి అన్ధకట్ఠకథాయం (మహావ. అట్ఠ. ౧౭౦) వుత్తం.

కరణత్థేతి తతియావిభత్తిఅత్థే. కత్తరి హేతం పచ్చత్తవచనం హోతి ఫాసుసద్దాపేక్ఖాయ. పచ్చత్తవచనన్తి పఠమావచనం. పఠమజ్ఝానాదీనం అధిగమాయ ఫాసు హోతీతి అధిగమత్థం తస్స భిక్ఖునో ఫాసు హోతి సుఖం హోతి సంవరస్స అవిప్పటిసారహేతుత్తా. తేనాహ ‘‘అవిప్పటిసారమూలకాన’’న్తిఆది. పాపపుఞ్ఞానం కతాకతవసేన చిత్తవిప్పటిసారాభావో అవిప్పటిసారో, సో మూలం కారణం యేసం తే అవిప్పటిసారమూలా, అవిప్పటిసారమూలాయేవ అవిప్పటిసారమూలకా, తేసం అవిప్పటిసారమూలకానం. సుఖప్పటిపదా సమ్పజ్జతీతి సుఖా పటిపదా సమిజ్ఝతి, పఠమజ్ఝానాదీనం సుఖేన అధిగమో హోతీతి అధిప్పాయో. హోతి చేత్థ –

‘‘నిదానే ఞత్తిట్ఠపనం, పుబ్బకిచ్చస్స పుచ్ఛనం;

నిదానుద్దేససవనే, విసుద్ధారోచనే విధి;

అనారోచనే చాపత్తి, ఞేయ్యం పిణ్డత్థపఞ్చక’’న్తి.

ఇతి కఙ్ఖావితరణియా పాతిమోక్ఖవణ్ణనాయ

వినయత్థమఞ్జూసాయం లీనత్థప్పకాసనియం

నిదానవణ్ణనా నిట్ఠితా.

పారాజికకణ్డం

ఇదాని నిదానుద్దేసానన్తరం వుత్తస్స పారాజికుద్దేసస్స అత్థం సంవణ్ణేతుం ‘‘ఇదానీ’’తిఆది ఆరద్ధం. నిదానానన్తరన్తి భావనపుంసకనిద్దేసో, నిదానం అనన్తరం కత్వాతి వుత్తం హోతి. తత్థాతి పారాజికకణ్డే. పాతిమోక్ఖేతి భిక్ఖుపాతిమోక్ఖే. చత్తారోతి గణనపరిచ్ఛేదో ఊనాతిరేకభావనివత్తనతో. పారాజికాతి సజాతినామం. ఆపత్తియోతి సబ్బసాధారణనామం. ఉద్దిసీయతీతి ఉద్దేసో. భావప్పధానోయం నిద్దేసో. తేనాహ ‘‘ఉద్దిసితబ్బత’’న్తి.

౧. పఠమపారాజికవణ్ణనా

యో పనాతి (పారా. అట్ఠ. ౧.౪౫ భిక్ఖుపదభాజనీయవణ్ణనా) ఏత్థ యస్మా పనాతి నిపాతమత్తం, యోతి అత్థపదం, తఞ్చ అనియమేన పుగ్గలం దీపేతి. తస్మా తస్స అత్థం దస్సేన్తో ‘‘యో కోచీ’’తి ఆహ. యస్మా పన యో యోకోచి నామ, సో అవస్సం లిఙ్గయుత్తజాతినామగోత్తసీలవిహారగోచరవయేసు ఏకేనాకారేన పఞ్ఞాయతి, తస్మా తం తథా ఞాపేతుం ‘‘రస్సదీఘాదినా’’తిఆదిమాహ. ఆదిసద్దేన నవకమ్మాదీనం గహణం. లిఙ్గాదిభేదేనాతి లిఙ్గీయతిఞాయతి ఏతేనాతి లిఙ్గం, తం ఆది యేసం తేతి లిఙ్గాదయో, తేసం భేదో లిఙ్గాదిభేదో, తేన లిఙ్గాదిభేదేన. ఏత్థాదిసద్దేన పన యుత్తాదీనం గహణం. ఇదం వుత్తం హోతి – లిఙ్గవసేన యాదిసో వా తాదిసో వా హోతు, దీఘో వా రస్సో వా కాళో వా ఓదాతో వా మఙ్గురచ్ఛవి వా కిసో వా థూలో వా. యోగవసేన యేన వా తేన వా యుత్తో హోతు, నవకమ్మయుత్తో వా ఉద్దేసయుత్తో వా వాసధురయుత్తో వా. జాతివసేన యంజచ్చో వా తంజచ్చో వా హోతు, ఖత్తియో వా బ్రాహ్మణో వా వేస్సో వా సుద్ధో వా. నామవసేన యథానామో వా తథానామో వా హోతు, బుద్ధరక్ఖితో వా ధమ్మరక్ఖితో వా సఙ్ఘరక్ఖితో వా. గోత్తవసేన యథాగోత్తో వా తథాగోత్తో వా హోతు, కచ్చాయనో వా వాసిట్ఠో వా కోసియో వా. సీలేసు యథాసీలో వా తథాసీలో వా హోతు, నవకమ్మసీలో వా ఉద్దేససీలో వా వాసధురసీలో వా. విహారేసుపి యథావిహారీ వా తథావిహారీ వా హోతు, నవకమ్మవిహారీ వా ఉద్దేసవిహారీ వా వాసధురవిహారీ వా. గోచరేసుపి యథాగోచరో వా తథాగోచరో వా హోతు, నవకమ్మగోచరో వా ఉద్దేసగోచరో వా వాసధురగోచరో వా. వయేసుపి యో వా సో వా హోతు థేరో వా నవో వా మజ్ఝిమో వా, అథ ఖో సబ్బోవ ఇమస్మిం అత్థే ‘‘యో’’తి వుచ్చతీతి.

ఇదాని ‘‘భిక్ఖూ’’తి పదం సంవణ్ణేతుం ‘‘ఏహిభిక్ఖూపసమ్పదా’’తిఆదిమాహ. తత్థ ‘‘ఏహి భిక్ఖూ’’తి భగవతో వచనమత్తేన భిక్ఖుభావో ఏహిభిక్ఖూపసమ్పదా. ‘‘బుద్ధం సరణం గచ్ఛామీ’’తిఆదినా (మహావ. ౧౦౫) నయేన తిక్ఖత్తుం వాచం భిన్దిత్వా వుత్తేహి తీహి సరణగమనేహి ఉపసమ్పదా సరణగమనూపసమ్పదా. ఓవాదప్పటిగ్గహణూపసమ్పదా (పారా. అట్ఠ. ౧.౪౫) నామ –

‘‘తస్మాతిహ తే, కస్సప, ఏవం సిక్ఖితబ్బం ‘తిబ్బం మే హిరోత్తప్పం పచ్చుపట్ఠితం భవిస్సతి థేరేసు నవేసు మజ్ఝిమేసూ’తి, ఏవఞ్హి తే కస్సప సిక్ఖితబ్బం. తస్మాతిహ తే, కస్సప, ఏవం సిక్ఖితబ్బం ‘యం కిఞ్చి ధమ్మం సుణిస్సామి కుసలూపసంహితం, సబ్బం తం అట్ఠిం కత్వా మనసి కరిత్వా సబ్బచేతసా సమన్నాహరిత్వా ఓహితసోతో ధమ్మం సుణిస్సామీ’తి, ఏవఞ్హి తే, కస్సప, సిక్ఖితబ్బం. తస్మాతిహ తే, కస్సప, ఏవం సిక్ఖితబ్బం ‘సాతసహగతా చ మే కాయగతాసతి న విజహిస్సతీ’తి, ఏవఞ్హి తే, కస్సప, సిక్ఖితబ్బ’’న్తి (సం. ని. ౨.౧౫౪) –

ఇమినా ఓవాదప్పటిగ్గహణేన మహాకస్సపత్థేరస్స అనుఞ్ఞాతఉపసమ్పదా.

పఞ్హాబ్యాకరణూపసమ్పదా నామ సోపాకస్స అనుఞ్ఞాతఉపసమ్పదా. భగవా కిర పుబ్బారామే అనుచఙ్కమన్తం సోపాకసామణేరం ‘‘‘ఉద్ధుమాతకసఞ్ఞా’తి వా సోపాక ‘రూపసఞ్ఞా’తి వా ఇమే ధమ్మా నానత్థా నానాబ్యఞ్జనా, ఉదాహు ఏకత్థా బ్యఞ్జనమేవ నాన’’న్తి (పారా. అట్ఠ. ౧.౪౫) దస అసుభనిస్సితే పఞ్హే పుచ్ఛి. సో తే బ్యాకాసి. భగవా తస్స సాధుకారం దత్వా ‘‘కతివస్సో త్వం, సోపాకా’’తి పుచ్ఛి. సత్తవస్సోహం భగవాతి. ‘‘సోపాక, త్వం మమ సబ్బఞ్ఞుతఞ్ఞాణేన సద్ధిం సంసన్దిత్వా పఞ్హే బ్యాకాసీ’’తి ఆరద్ధచిత్తో ఉపసమ్పదం అనుజాని, అయం పఞ్హాబ్యాకరణూపసమ్పదా.

అట్ఠగరుధమ్మపటిగ్గహణూపసమ్పదా నామ మహాపజాపతియా అట్ఠగరుధమ్మప్పటిగ్గహణేన అనుఞ్ఞాతఉపసమ్పదా.

దూతేనూపసమ్పదా నామ అడ్ఢకాసియా గణికాయ అనుఞ్ఞాతఉపసమ్పదా.

అట్ఠవాచికూపసమ్పదా నామ భిక్ఖునియా భిక్ఖునిసఙ్ఘతో ఞత్తిచతుత్థేన, భిక్ఖుసఙ్ఘతో ఞత్తిచతుత్థేనాతి ఇమేహి ద్వీహి కమ్మేహి ఉపసమ్పదా.

ఞత్తిచతుత్థకమ్మూపసమ్పదా నామ భిక్ఖూనం ఏతరహి ఉపసమ్పదా. ఞత్తిచతుత్థేనాతి తీహి అనుస్సావనాహి, ఏకాయ చ ఞత్తియాతి ఏవం ఞత్తిచతుత్థేన. కిఞ్చాపి హి ఞత్తి సబ్బపఠమం వుచ్చతి, తిస్సన్నం పన అనుస్సావనానం అత్థబ్యఞ్జనభేదాభావతో అత్థబ్యఞ్జనభిన్నం ఞత్తిం తాసం చతుత్థన్తి కత్వా ‘‘ఞత్తిచతుత్థ’’న్తి వుచ్చతి. అకుప్పేనాతి అకోపేతబ్బతం, అప్పటిక్కోసితబ్బతఞ్చ ఉపగతేన. ఠానారహేనాతి కారణారహేన సత్థు సాసనారహేన. ఉపసమ్పన్నో నామ ఉపరిభావం సమాపన్నో, పత్తోతి అత్థో. భిక్ఖుభావో హి ఉపరిభావో, తఞ్చేస యథావుత్తేన కమ్మేన సమాపన్నత్తా ‘‘ఉపసమ్పన్నో’’తి వుచ్చతి. కస్మా పనేత్థ ఇమినావ ఉపసమ్పన్నో ఇధ గహితో, నాఞ్ఞేహీతి? వుచ్చతే – ఏహిభిక్ఖూపసమ్పదా అన్తిమభవికానమేవ, సరణగమనూపసమ్పదా పరిసుద్ధానం, ఓవాదప్పటిగ్గహణపఞ్హాబ్యాకరణూపసమ్పదా మహాకస్సపసోపాకానం, న చ తే భబ్బా పారాజికాదిలోకవజ్జం ఆపజ్జితుం, అట్ఠగరుధమ్మప్పటిగ్గహణాదయో చ భిక్ఖునీనంయేవ అనుఞ్ఞాతా. అయఞ్చ భిక్ఖు, తస్మా ఞత్తిచతుత్థేనేవ ఉపసమ్పదాకమ్మేన ఉపసమ్పన్నో ఇధ గహితో, నాఞ్ఞేహీతి వేదితబ్బో. పణ్ణత్తివజ్జేసు పన సిక్ఖాపదేసు అఞ్ఞేపి ఏహిభిక్ఖూపసమ్పదాయ ఉపసమ్పన్నాదయో సఙ్గయ్హన్తి (సారత్థ. టీ. ౨.౪౫ భిక్ఖుపదభాజనీయవణ్ణనా). వక్ఖతి హి ‘‘పణ్ణత్తివజ్జేసు పన అఞ్ఞేపి సఙ్గహం గచ్ఛన్తీ’’తి. ఇదాని ‘‘అకుప్పేన ఠానారహేన ఉపసమ్పన్నో’’తి సంఖిత్తేన వుత్తమత్థం విత్థారేత్వా దస్సేతుం ‘‘తస్స పనా’’తిఆదిమాహ.

తత్థాతి తేసు పఞ్చసు. వసతి ఏత్థాతి వత్థు, ఆధారో పతిట్ఠా. తేనాహ ‘‘ఉపసమ్పదాపేక్ఖో పుగ్గలో’’తి. ఊనాని అపరిపుణ్ణాని వీసతి వస్సాని అస్సాతి ఊనవీసతివస్సో. ఏత్థ యం వత్తబ్బం, తం ఉపరి సప్పాణకవగ్గే ఊనవీసతిసిక్ఖాపదే (కఙ్ఖా. అట్ఠ. ఊనవీసతివస్ససిక్ఖాపదవణ్ణనా) వణ్ణయిస్సామ. తేసూతి పణ్డకాదీసు ఏకాదససు అభబ్బపుగ్గలేసు. పణ్డకో (మహావ. అట్ఠ. ౧౦౯) పనేత్థ పఞ్చవిధో హోతి ఆసిత్తపణ్డకో, ఉసూయపణ్డకో, ఓపక్కమికపణ్డకో, నపుంసకపణ్డకో, పక్ఖపణ్డకోతి. తేసు ఆసిత్తపణ్డకస్స చ ఉసూయపణ్డకస్స చ పబ్బజ్జా న వారితా, ఇతరేసం తిణ్ణం వారితా. తేసుపి పక్ఖపణ్డకస్స యస్మిం పక్ఖే పణ్డకో హోతి, తస్మింయేవస్స పక్ఖే పబ్బజ్జా వారితాతి. తయో చేత్థ పబ్బజ్జూపసమ్పదానం అభబ్బతాయ అవత్థూ. తేనాహ ‘‘ఆసిత్తపణ్డకఞ్చా’’తిఆది. తత్థ యస్స పరేసం అఙ్గజాతం ముఖేన గహేత్వా అసుచినా ఆసిత్తస్స పరిళాహో వూపసమ్మతి, అయం ఆసిత్తపణ్డకో. యస్స పరేసం అజ్ఝాచారం పస్సతో ఉసూయాయ ఉప్పన్నాయ పరిళాహో వూపసమ్మతి, అయం ఉసూయపణ్డకో. యస్స ఉపక్కమేన బీజాని అపనీతాని, అయం ఓపక్కమికపణ్డకో (వి. సఙ్గ. అట్ఠ. ౧౩౫; వి. వి. టీ. మహావగ్గ ౨.౧౦౯). యో పన పటిసన్ధియంయేవ అభావకో ఉప్పన్నో, అయం నపుంసకపణ్డకో. ఏకచ్చో పన అకుసలవిపాకానుభావేన కాళపక్ఖే పణ్డకో హోతి, జుణ్హపక్ఖే పనస్స పరిళాహో వూపసమ్మతి, అయం పక్ఖపణ్డకోతి వేదితబ్బో.

థేయ్యేన సంవాసో ఏతస్సాతి థేయ్యసంవాసకో. సో చ న సంవాసమత్తస్సేవ థేనకో ఇధాధిప్పేతో, అథ ఖో లిఙ్గస్స, తదుభయస్స చ థేనకోపీతి ఆహ ‘‘థేయ్యసంవాసకో పన తివిధో’’తిఆది. న భిక్ఖువస్సాని గణేతీతి (మహావ. అట్ఠ. ౧౧౦) ‘‘అహం దసవస్సో వా వీసతివస్సో వా’’తి ముసా వత్వా భిక్ఖువస్సాని న గణేతి. న యథావుడ్ఢం భిక్ఖూనం వా సామణేరానం వా వన్దనం సాదియతీతి అత్తనా ముసావాదం కత్వా దస్సితవస్సానురూపేన యథావుడ్ఢం వన్దనం నాధివాసేతి. న ఆసనేన పటిబాహతీతి ‘‘అపేహి, మే ఏతం పాపుణాతీ’’తి ఆసనేన నప్పటిబాహతి. న ఉపోసథాదీసు సన్దిస్సతీతి ఉపోసథప్పవారణాదీసు న సన్దిస్సతి. లిఙ్గమత్తస్సేవాతి ఏవసద్దేన సంవాసం నివత్తేతి. సమానోతి సన్తో. లిఙ్గానురూపస్స సంవాసస్సాతి సామణేరలిఙ్గానురూపస్స సామణేరసంవాసస్స. సచే పన కాసాయే ధురం నిక్ఖిపిత్వా నగ్గో వా ఓదాతవత్థనివత్థో వా మేథునసేవనాదీహి అస్సమణో హుత్వా కాసాయాని నివాసేతి, లిఙ్గత్థేనకో హోతి. సచే గిహిభావం పత్థయమానో కాసాయం ఓవట్టికం కత్వా, అఞ్ఞేన వా ఆకారేన గిహినివాసనేన నివాసేతి ‘‘సోభతి ను ఖో మే గిహిలిఙ్గం, న సోభతీ’’తి వీమంసనత్థం, రక్ఖతి తావ, ‘‘సోభతీ’’తి సమ్పటిచ్ఛిత్వా పున లిఙ్గం సాదియతి, లిఙ్గత్థేనకో హోతి. ఓదాతం నివాసేత్వా వీమంసనసమ్పటిచ్ఛనేసుపి ఏసేవ నయో. సచేపి నివత్థకాసావస్స ఉపరి ఓదాతం నివాసేత్వా వీమంసతి వా సమ్పటిచ్ఛతి వా, రక్ఖతి ఏవ.

అన్తిమవత్థుఅజ్ఝాపన్నకేపి ఏసేవ నయోతి పారాజికం ఆపన్నకే భిక్ఖుమ్హిపి ఏసేవ నయోతి అత్థో. ఇదం వుత్తం హోతి – సచే కోచి భిక్ఖు కాసాయే సఉస్సాహోవ ఓదాతం నివాసేత్వా మేథునం పటిసేవిత్వా పున కాసాయాని నివాసేత్వా వస్సగణనాదిభేదం సబ్బం విధిం ఆపజ్జతి, అయం భిక్ఖూహి దిన్నలిఙ్గస్స అపరిచ్చత్తత్తా న లిఙ్గత్థేనకో, లిఙ్గానురూపస్స సంవాసస్స సాదితత్తా నాపి సంవాసత్థేనకోతి. విదేసన్తి పరదేసం. ఇదఞ్చ వఞ్చేతుం సక్కుణేయ్యట్ఠానం దస్సేతుం వుత్తం. యో పన సదేసేపి ఏవం కరోతి, సోపి సంవాసత్థేనకోవ. ‘‘సంవాసమత్తస్సేవా’’తి ఇమినా లిఙ్గం పటిక్ఖిపతి. సచే కోచి వుడ్ఢపబ్బజితో (మహావ. అట్ఠ. ౧౧౦) భిక్ఖువస్సాని గణేత్వా మహాపేళాదీసు దియ్యమానభత్తం గణ్హాతి, సోపి థేయ్యసంవాసకో హోతి. సయం సామణేరోవ సామణేరప్పటిపాటియా కూటవస్సాని గణేత్వా గణ్హన్తో థేయ్యసంవాసకో న హోతి. భిక్ఖు పన భిక్ఖుపటిపాటియా కూటవస్సాని గణేత్వా గణ్హన్తో భణ్డగ్ఘేన కారేతబ్బో.

నను సంవాసో నామ ఏకకమ్మం ఏకుద్దేసో సమసిక్ఖతాతి ఆహ ‘‘భిక్ఖువస్సగణనాదికో హీ’’తిఆది. ఇమినా న కేవలం ఏకకమ్మాదికోవ కిరియభేదో సంవాసోతి ఇధాధిప్పేతో, అథ ఖో తదఞ్ఞో భిక్ఖువస్సగణనాదికోపీతి దస్సేతి. ఇమస్మిం అత్థేతి థేయ్యసంవాసకాధికారే. సిక్ఖం పచ్చక్ఖాయాతి సిక్ఖం పరిచ్చజిత్వా. ఇదం వుత్తం హోతి – సచే కోచి భిక్ఖు సిక్ఖం పచ్చక్ఖాయ లిఙ్గం అనపనేత్వా దుస్సీలకమ్మం కత్వా వా అకత్వా వా ‘‘న మం కోచి జానాతీ’’తి పున సబ్బం పుబ్బే వుత్తం వస్సగణనాదిభేదం విధిం పటిపజ్జతి, సో థేయ్యసంవాసకో హోతీతి.

సచే పన కస్సచి రాజా కుద్ధో హోతి, సో ‘‘ఏవం మే సోత్థి భవిస్సతీ’’తి సయమేవ లిఙ్గం గహేత్వా పలాయతి. తం దిస్వా రఞ్ఞో ఆరోచేన్తి. రాజా ‘‘సచే పబ్బజితో, న తం లబ్భా కిఞ్చి కాతు’’న్తి తస్మిం కోధం పటివినేతి. సో ‘‘వూపసన్తం మే రాజభయ’’న్తి సఙ్ఘమజ్ఝం అనోసరిత్వావ గిహిలిఙ్గం గహేత్వా ఆగతో పబ్బాజేతబ్బో. అథాపి ‘‘సాసనం నిస్సాయ మయా జీవితం లద్ధం, హన్ద దాని అహం పబ్బజామీ’’తి ఉప్పన్నసంవేగో తేనేవ లిఙ్గేన ఆగన్త్వా ఆగన్తుకవత్తం న సాదియతి, భిక్ఖూహి పుట్ఠో వా అపుట్ఠో వా యథాభూతమత్తానం ఆవికత్వావ పబ్బజ్జం యాచతి, లిఙ్గం అపనేత్వా పబ్బాజేతబ్బో. సచే పన వత్తం సాదియతి, పబ్బజితాలయం దస్సేతి, సబ్బం పుబ్బే వుత్తం వస్సగణనాదిభేదం పటిపజ్జతి, అయం పన న పబ్బాజేతబ్బో.

ఇధ పనేకచ్చో దుబ్భిక్ఖే జీవితుం అసక్కోన్తో సయమేవ లిఙ్గం గహేత్వా సబ్బపాసణ్డియభత్తాని భుఞ్జన్తో దుబ్భిక్ఖే వీతివత్తే సఙ్ఘమజ్ఝం అనోసరిత్వావ గిహిలిఙ్గం గహేత్వా ఆగతోతి సబ్బం పురిమసదిసమేవ.

అపరో మహాకన్తారం నిత్థరితుకామో హోతి, సత్థవాహో చ పబ్బజితే గహేత్వా గచ్ఛతి. సో ‘‘ఏవం మం సత్థవాహో గహేత్వా గమిస్సతీ’’తి సయమేవ లిఙ్గం గహేత్వా సత్థవాహేన సద్ధిం కన్తారం నిత్థరిత్వా ఖేమన్తం పత్వా సఙ్ఘమజ్ఝం అనోసరిత్వావ గిహిలిఙ్గం గహేత్వా ఆగతోతి సబ్బం పురిమసదిసమేవ.

అపరో రోగభయే (మహావ. అట్ఠ. ౧౧౦; వి. సఙ్గ. అట్ఠ. ౧౩౮) ఉప్పన్నే జీవితుం అసక్కోన్తో సయమేవ లిఙ్గం గహేత్వా సబ్బపాసణ్డియభత్తాని భుఞ్జన్తో రోగభయే వూపసన్తే సఙ్ఘమజ్ఝం అనోసరిత్వావ గిహిలిఙ్గం గహేత్వా ఆగతోతి సబ్బం పురిమసదిసమేవ.

అపరస్స ఏకో వేరికో కుద్ధో హోతి, ఘాతేతుకామో నం విచరతి. సో ‘‘ఏవం మే సోత్థి భవిస్సతీ’’తి సయమేవ లిఙ్గం గహేత్వా పలాయతి. వేరికో ‘‘కుహిం సో’’తి పరియేసన్తో ‘‘పబ్బజిత్వా పలాతో’’తి సుత్వా ‘‘సచే పబ్బజితో, న తం లబ్భా కిఞ్చి కాతు’’న్తి తస్మిం కోధం పటివినేతి. సో ‘‘వూపసన్తం మే వేరిభయ’’న్తి సఙ్ఘమజ్ఝం అనోసరిత్వావ గిహిలిఙ్గం గహేత్వా ఆగతోతి సబ్బం పురిమసదిసమేవ.

అపరో ఞాతికులం గన్త్వా సిక్ఖం పచ్చక్ఖాయ గిహీ హుత్వా ‘‘ఇమాని చీవరాని ఇధ వినస్సిస్సన్తి, సచేపి ఇమాని గహేత్వా విహారం గమిస్సామి, అన్తరామగ్గే మం ‘చోరో’తి గహేస్సన్తి, యంనూనాహం కాయపరిహారియాని కత్వా గచ్ఛేయ్య’’న్తి చీవరాహరణత్థం నివాసేత్వా చ పారుపిత్వా చ విహారం గచ్ఛతి. తం దూరతోవ ఆగచ్ఛన్తం దిస్వా సామణేరా చ దహరా చ అబ్భుగ్గచ్ఛన్తి, వత్తం దస్సేన్తి. సో న సాదియతి, యథాభూతమత్తానం ఆవికరోతి. సచే భిక్ఖూ ‘‘న దాని మయం తం ముఞ్చిస్సామా’’తి బలక్కారేన పబ్బాజేతుకామా హోన్తి, కాసాయాని అపనేత్వా పున పబ్బాజేతబ్బో. సచే పన ‘‘న ఇమే మమ హీనాయావత్తభావం జానన్తీ’’తి తంయేవ భిక్ఖుభావం పటిజానిత్వా సబ్బం పుబ్బే వుత్తవస్సగణనాదిభేదం విధిం పటిపజ్జతి, అయం న పబ్బాజేతబ్బో. తేనాహ ‘‘రాజదుబ్భిక్ఖకన్తార-రోగవేరీభయేన వా’’తిఆది. భయసద్దో చేత్థ పచ్చేకం యోజేతబ్బో ‘‘రాజభయేన, దుబ్భిక్ఖభయేనా’’తిఆదినా. లిఙ్గం ఆదియతీతి వేసం గణ్హాతి. ఇధాతి ఇమస్మిం సాసనే. సంవాసం నాధివాసేతి, యావ సో సుద్ధమానసోతి భిక్ఖూనం వఞ్చేతుకామతాయ అభావతో యో సుద్ధమానసో యావ సంవాసం నాధివాసేతి, తావ ఏస ‘‘గిహీ మం ‘సమణో’తి జానన్తూ’’తి వఞ్చనచిత్తే సతిపి భిక్ఖూనం వఞ్చేతుకామతాయ అభావతో దోసో నత్థీతి థేయ్యసంవాసకో నామాతి న వుచ్చతీతి అత్థో.

తిత్థియేసు పక్కన్తకో పవిట్ఠోతి తిత్థియపక్కన్తకో. సో చ న కేవలం తత్థ పవిట్ఠమత్తేనేవ తిత్థియపక్కన్తకో హోతి, అథ ఖో తేసం లద్ధిగ్గహణేన. తేనాహ ‘‘యో పనా’’తిఆది. ‘‘ఉపసమ్పన్నో’’తి ఇమినా అనుపసమ్పన్నో తిత్థియపక్కన్తకో న హోతీతి దస్సేతి. వుత్తఞ్హేతం కురున్దిఅట్ఠకథాయం ‘‘అయఞ్చ తిత్థియపక్కన్తకో నామ ఉపసమ్పన్నభిక్ఖునా కథితో, తస్మా సామణేరో సలిఙ్గేన తిత్థాయతనం గతోపి పున పబ్బజ్జఞ్చ ఉపసమ్పదఞ్చ లభతీ’’తి (మహావ. అట్ఠ. ౧౧౦). కుసచీరాదికన్తి ఏత్థాదిసద్దేన ఫలకక్ఖణ్డజటాదీనం గహణం. సచేపి ‘‘అయం పబ్బజ్జా సేట్ఠా’’తి సేట్ఠభావం వా ఉపగచ్ఛతి, న ముచ్చతి, తిత్థియపక్కన్తకోవ హోతి. వతానీతి ఉక్కుటికప్పధానాదీని వతాని. సచే పన ‘‘సోభతి ను ఖో మే తిత్థియపబ్బజ్జా, నను ఖో సోభతీ’’తి వీమంసనత్థం కుసచీరాదీని నివాసేతి, జటం వా బన్ధతి, ఖారికాజం వా ఆదియతి, యావ న సమ్పటిచ్ఛతి తం లద్ధిం, తావ రక్ఖతి, సమ్పటిచ్ఛితమత్తే తిత్థియపక్కన్తకో హోతి. అచ్ఛిన్నచీవరో పన కుసచీరాదీని నివాసేన్తో, రాజభయాదీహి వా తిత్థియలిఙ్గం గణ్హన్తో లద్ధియా అభావేన నేవ తిత్థియపక్కన్తకో హోతి.

అవసేసో సబ్బోపీతి నాగసుపణ్ణయక్ఖగన్ధబ్బాదికో. యఞ్హేత్థ వత్తబ్బం, తం హేట్ఠా వుత్తమేవ.

యథా సమానజాతికస్స (సారత్థ. టీ. మహావగ్గ ౩.౧౧౨) వికోపనే కమ్మం గరుతరం, న తథా విజాతికస్సాతి ఆహ ‘‘మనుస్సజాతికా’’తి. పుత్తసమ్బన్ధేన మాతాపితుసమఞ్ఞా, దత్తకిత్తిమాదివసేనపి పుత్తవోహారో లోకే దిస్సతి, సో చ ఖో పరియాయతోతి నిప్పరియాయసిద్ధతం దస్సేతుం ‘‘జనేత్తీ’’తి వుత్తం. జనేత్తీతి జనికా, మాతాతి అత్థో. యథా మనుస్సత్తభావే ఠితస్సేవ కుసలధమ్మానం తిక్ఖవిసదసూరభావాపత్తి, యథా తం తిణ్ణమ్పి బోధిసత్తానం బోధిత్తయనిప్ఫత్తియం, ఏవం మనుస్సత్తభావే ఠితస్సేవ అకుసలధమ్మానమ్పి తిక్ఖవిసదసూరభావాపత్తీతి ఆహ ‘‘మనుస్సభూతేనేవా’’తి. సఞ్చిచ్చాతి ‘‘పాణో’’తి సఞ్ఞాయ సద్ధిం వధకచేతనాయ చేతేత్వా. అయం మాతుఘాతకో నామాతి అయం ఆనన్తరియేన మాతుఘాతకకమ్మేన మాతుఘాతకో నామ. యేన పన మనుస్సిత్థిభూతాపి అజనికా పోసావనికమాతా వా మహామాతా వా చూళమాతా వా జనికాపి వా అమనుస్సిత్థిభూతా మాతా ఘాతితా, తస్స పబ్బజ్జా న వారితా, న చ ఆనన్తరికో హోతి. యేన సయం తిరచ్ఛానభూతేన మనుస్సిత్థిభూతా మాతా ఘాతితా, సోపి ఆనన్తరికో న హోతి. తిరచ్ఛానగతత్తా పనస్స పబ్బజ్జా పటిక్ఖిత్తా, కమ్మం పనస్స భారియం హోతి, ఆనన్తరియం ఆహచ్చేవ తిట్ఠతి.

యేన మనుస్సభూతో జనకో పితా సయమ్పి మనుస్సజాతికేనేవ సతా సఞ్చిచ్చ జీవితా వోరోపితో, అయం ఆనన్తరియేన పితుఘాతకకమ్మేన పితుఘాతకో నామాతి ఇమమత్థం అతిదిసన్తో ‘‘పితుఘాతకేపి ఏసేవ నయో’’తి ఆహ. సచేపి హి వేసియా పుత్తో హోతి, ‘‘అయం మే పితా’’తి న జానాతి, యస్స సమ్భవేన నిబ్బత్తో, సో చ తేన ఘాతితో, ‘‘పితుఘాతకో’’త్వేవ సఙ్ఖం గచ్ఛతి, ఆనన్తరియఞ్చ ఫుసతి (మహావ. అట్ఠ. ౧౧౪).

ఏళకచతుక్కం (మ. ని. అట్ఠ. ౩.౧౨౮; అ. ని. అట్ఠ. ౧.౧.౨౭౫; విభ. అట్ఠ. ౮౦౯; సారత్థ. టీ. మహావగ్గ ౩.౧౧౨), సఙ్గామచతుక్కం, చోరచతుక్కఞ్చేత్థ కథేతబ్బం. ‘‘ఏళకం మారేమీ’’తి అభిసన్ధినాపి హి ఏళకట్ఠానే ఠితం మనుస్సభూతం మాతరం వా పితరం వా మారేన్తో ఆనన్తరియం ఫుసతి మారణాధిప్పాయేనేవ ఆనన్తరియవత్థునో వికోపితత్తా. ఏళకాభిసన్ధినా, పన మాతాపితిఅభిసన్ధినా వా ఏళకం మారేన్తో ఆనన్తరియం న ఫుసతి ఆనన్తరియవత్థుఅభావతో. మాతాపితిఅభిసన్ధినా మాతాపితరో మారేన్తో ఫుసతేవ. ఏసేవ నయో ఇతరస్మిమ్పి చతుక్కద్వయే. సబ్బత్థ హి పురిమం అభిసన్ధిచిత్తం అప్పమాణం, వధకచిత్తం, పన తదారమ్మణజీవితిన్ద్రియఞ్చ ఆనన్తరియానానన్తరియభావే పమాణం.

అరహన్తఘాతకోపి మనుస్సఅరహన్తవసేనేవ వేదితబ్బోతి ఆహ ‘‘యేన అన్తమసో గిహిలిఙ్గే ఠితోపీ’’తిఆది. అమనుస్సజాతికం పన అరహన్తం, మనుస్సజాతికం వా అవసేసం అరియపుగ్గలం ఘాతేత్వా ఆనన్తరికో న హోతి, పబ్బజ్జాపిస్స న వారితా, కమ్మం పన బలవం హోతి. తిరచ్ఛానో మనుస్సఅరహన్తమ్పి ఘాతేత్వా ఆనన్తరికో న హోతి, కమ్మం పన భారియన్తి అయమేత్థ వినిచ్ఛయో. యథా మాతాపితూసు, ఏవం అరహన్తేపి ఏళకచతుక్కాదీని వేదితబ్బాని.

పకతత్తం భిక్ఖునిన్తి పరిసుద్ధసీలం ఉభతోసఙ్ఘే ఉపసమ్పన్నం భిక్ఖునిం. యో (మహావ. అట్ఠ. ౧౧౫) పన కాయసంసగ్గేన సీలవినాసం పాపేతి, తస్స పబ్బజ్జా చ ఉపసమ్పదా చ న వారితా. బలక్కారేన ఓదాతవత్థవసనం కత్వా అనిచ్ఛమానంయేవ దూసేన్తోపి భిక్ఖునిదూసకోయేవ, బలక్కారేన పన ఓదాతవత్థవసనం కత్వా ఇచ్ఛమానం దూసేన్తో భిక్ఖునిదూసకో న హోతి. కస్మా? యస్మా గిహిభావే సమ్పటిచ్ఛితమత్తేయేవ సా అభిక్ఖునీ హోతి. సకిం సీలవిపన్నం పన పచ్ఛా దూసేన్తో సిక్ఖమానసామణేరీసు చ విప్పటిపజ్జన్తో నేవ భిక్ఖునిదూసకో హోతి, పబ్బజ్జం, ఉపసమ్పదఞ్చ లభతీతి.

ధమ్మతో ఉగ్గతం అపగతం ఉద్ధమ్మం. ఉబ్బినయన్తి ఏత్థాపి ఏసేవ నయో. చతున్నం కమ్మానన్తి అపలోకనఞత్తిఞత్తిదుతియఞత్తిచతుత్థసఙ్ఖాతానం చతున్నం కమ్మానం. ఇమేసఞ్హి అఞ్ఞతరం సఙ్ఘకమ్మం ఏకసీమాయం విసుం విసుం కరోన్తేన సఙ్ఘో భిన్నో నామ హోతి. తేన వుత్తం ‘‘చతున్నం కమ్మానం అఞ్ఞతరవసేన సఙ్ఘం భిన్దతీ’’తి.

‘‘దుట్ఠచిత్తేనా’’తి వుత్తమేవత్థం విభావేతుం ‘‘వధకచిత్తేనా’’తి వుత్తం. వధకచేతనాయ హి దూసితం చిత్తం ఇధ దుట్ఠచిత్తం నామ. లోహితం ఉప్పాదేతీతి అన్తోసరీరేయేవ లోహితం ఉప్పాదేతి, సఞ్చితం కరోతీతి అధిప్పాయో. న హి తథాగతస్స అభేజ్జకాయతాయ పరూపక్కమేన ధమ్మం భిన్దిత్వా లోహితం పగ్ఘరతి, సరీరస్స పన అన్తోయేవ ఏకస్మిం ఠానే లోహితం సమోసరతి, ఆఘాతేన పకుప్పమానం సఞ్చితం హోతి, తం సన్ధాయేతం వుత్తం. యో పన రోగవూపసమనత్థం జీవకో వియ సత్థేన ఫాలేత్వా పూతిమంసఞ్చ లోహితఞ్చ నీహరిత్వా ఫాసుకం కరోతి, అయం లోహితుప్పాదకో న హోతి, బహుం పన సో పుఞ్ఞం పసవతి (మహావ. అట్ఠ. ౧౧౫).

దువిధమ్పి బ్యఞ్జనన్తి యథావుత్తకమ్మద్వయతో సముట్ఠితం ఇత్థినిమిత్తం, పురిసనిమిత్తఞ్చాతి దువిధమ్పి బ్యఞ్జనం. ఇమినా చ విగ్గహేన ‘‘ఉభతోబ్యఞ్జనకో’’తి అసమానాధికరణవిసయో బాహిరత్థసమాసోయం, పురిమపదే చ విభత్తిఅలోపోతి దస్సేతి. సో దువిధో హోతి ఇత్థిఉభతోబ్యఞ్జనకో, పురిసఉభతోబ్యఞ్జనకో చాతి. తత్థ ఇత్థిఉభతోబ్యఞ్జనకస్స ఇత్థినిమిత్తం పాకటం హోతి, పురిసనిమిత్తం పటిచ్ఛన్నం. పురిసఉభతోబ్యఞ్జనకస్స పురిసనిమిత్తం పాకటం, ఇత్థినిమిత్తం పటిచ్ఛన్నం. ఇత్థిఉభతోబ్యఞ్జనకస్స ఇత్థీసు పురిసత్తం కరోన్తస్స ఇత్థినిమిత్తం పటిచ్ఛన్నం హోతి, పురిసనిమిత్తం పాకటం హోతి. పురిసఉభతోబ్యఞ్జనకస్స పురిసానం ఇత్థిభావం ఉపగచ్ఛన్తస్స పురిసనిమిత్తం పటిచ్ఛన్నం హోతి, ఇత్థినిమిత్తం పాకటం హోతి. ఇత్థిఉభతోబ్యఞ్జనకో సయఞ్చ గబ్భం గణ్హాతి, పరఞ్చ గణ్హాపేతి. పురిసఉభతోబ్యఞ్జనకో పన సయం న గణ్హాతి, పరం గణ్హాపేతీతి ఇదమేతేసం నానాకరణం.

అపరామసనానీతి అగ్గహణాని అవచనాని. ‘‘అయం ఇత్థన్నామో’’తి ఉపసమ్పదాపేక్ఖస్స అకిత్తనన్తి యస్స ఉపసమ్పదా కరీయతి, తస్స అకిత్తనం, ‘‘సుణాతు మే, భన్తే, సఙ్ఘో, అయం ధమ్మరక్ఖితో ఆయస్మతో బుద్ధరక్ఖితస్స ఉపసమ్పదాపేక్ఖో’’తి వత్తబ్బే ‘‘అయం ధమ్మరక్ఖితో’’తి (పరి. అట్ఠ. ౪౮౪) అవచనన్తి వుత్తం హోతి. ‘‘ఇత్థన్నామస్స ఉపసమ్పదాపేక్ఖో’’తి ఉపజ్ఝాయస్స అకిత్తనన్తి ‘‘సుణాతు మే, భన్తే, సఙ్ఘో, అయం ధమ్మరక్ఖితో ఆయస్మతో బుద్ధరక్ఖితస్స ఉపసమ్పదాపేక్ఖో’’తి వత్తబ్బే ‘‘సుణాతు మే, భన్తే, సఙ్ఘో, అయం ధమ్మరక్ఖితో ఉపసమ్పదాపేక్ఖో’’తి వత్వా ‘‘ఆయస్మతో బుద్ధరక్ఖితస్సా’’తి అవచనం. సబ్బేన సబ్బం ఞత్తియా అనుచ్చారణన్తి ఞత్తిం అట్ఠపేత్వా చతుక్ఖత్తుం కమ్మవాచాయ ఏవ అనుస్సావనకమ్మస్స కరణం. సమ్పన్నన్తి ఉపేతం.

హాపనం పరిచ్చజనం. యోపి ఏకం ఞత్తిం ఠపేత్వా సకింయేవ వా ద్విక్ఖత్తుం వా అనుస్సావనం కరోతి, అయమ్పి సావనం హాపేతియేవ. దురుచ్చారణం నామ అఞ్ఞస్మిం అక్ఖరే వత్తబ్బే అఞ్ఞస్స వచనం. తస్మా కమ్మవాచం కరోన్తేన భిక్ఖునా య్వాయం –

‘‘సిథిలం ధనితఞ్చ దీఘరస్సం;

గరుకం లహుకఞ్చేవ నిగ్గహీతం;

సమ్బన్ధవవత్థితం విముత్తం;

దసధా బ్యఞ్జనబుద్ధియా పభేదో’’తి. (దీ. ని. అట్ఠ. ౧.౧౯౦; మ. ని. అట్ఠ. ౧.౨౯౧; అ. ని. అట్ఠ. ౨.౩.౬౪, పరి. అట్ఠ. ౪౮౫; వి. సఙ్గ. అట్ఠ. ౨౫౨) –

వుత్తో, అయం సుట్ఠు ఉపలక్ఖేతబ్బో. ఏత్థ హి సిథిలం నామ పఞ్చసు వగ్గేసు పఠమతతియం. ధనితం నామ తేస్వేవ దుతియచతుత్థం. దీఘన్తి దీఘేన కాలేన వత్తబ్బం ఆ-కారాది. రస్సన్తి తతో ఉపడ్ఢకాలేన వత్తబ్బం అ-కారాది. గరుకన్తి దీఘమేవ, యం వా ‘‘ఆయస్మతో బుద్ధరక్ఖితత్థేరస్స యస్స నక్ఖమతీ’’తి ఏవం సంయోగపరం కత్వా వుచ్చతి. లహుకన్తి రస్సమేవ, యం వా ‘‘ఆయస్మతో బుద్ధరక్ఖితత్థేరస్స యస్స న ఖమతీ’’తి ఏవం అసంయోగపరం కత్వా వుచ్చతి. నిగ్గహీతన్తి యం కరణాని నిగ్గహేత్వా అవిస్సజ్జేత్వా అవివటేన ముఖేన సానునాసికం కత్వా వత్తబ్బం. సమ్బన్ధన్తి యం పరపదేన సమ్బన్ధిత్వా ‘‘తుణ్హిస్సా’’తి వా ‘‘తుణ్హస్సా’’తి వా వుచ్చతి. వవత్థితన్తి యం పరపదేన సమ్బన్ధం అకత్వా విచ్ఛిన్దిత్వా ‘‘తుణ్హీ అస్సా’’తి వా ‘‘తుణ్హ అస్సా’’తి వా వుచ్చతి. విముత్తన్తి యం కరణాని అనిగ్గహేత్వా విస్సజ్జేత్వా వివటేన ముఖేన అనునాసికం అకత్వా వుచ్చతి.

తత్థ ‘‘సుణాతు మే’’తి వత్తబ్బే త-కారస్స థ-కారం కత్వా ‘‘సుణాథు మే’’తి వచనం సిథిలస్స ధనితకరణం నామ, తథా ‘‘పత్తకల్లం ఏసా ఞత్తీ’’తి వత్తబ్బే ‘‘పత్థకల్లం ఏసా ఞత్తీ’’తిఆదివచనఞ్చ. ‘‘భన్తే, సఙ్ఘో’’తి వత్తబ్బే భ-కార ఘ-కారానం బ-కార గ-కారే కత్వా ‘‘బన్తే సంగో’’తి వచనం ధనితస్స సిథిలకరణం నామ. ‘‘సుణాతు మే’’తి వివటేన ముఖేన వత్తబ్బే ‘‘సుణంతు మే’’తి వా ‘‘ఏసా ఞత్తీ’’తి వత్తబ్బే ‘‘ఏసం ఞత్తీ’’తి వా అవివటేన ముఖేన అనునాసికం కత్వా వచనం విముత్తస్స నిగ్గహితవచనం నామ. ‘‘పత్తకల్ల’’న్తి అవివటేన ముఖేన అనునాసికం కత్వా వత్తబ్బే ‘‘పత్తకల్లా’’తి వివటేన ముఖేన అనునాసికం అకత్వా వచనం నిగ్గహితస్స విముత్తవచనం నామ. ఇతి సిథిలే కత్తబ్బే ధనితం, ధనితే కత్తబ్బే సిథిలం, విముత్తే కత్తబ్బే నిగ్గహితం, నిగ్గహితే కత్తబ్బే విముత్తన్తి ఇమాని చత్తారి బ్యఞ్జనాని అన్తోకమ్మవాచాయ కమ్మం దూసేన్తి. ఏవం వదన్తో హి అఞ్ఞస్మిం అక్ఖరే వత్తబ్బే అఞ్ఞం వదతి, దురుత్తం కరోతీతి వుచ్చతి.

ఇతరేసు పన దీఘరస్సాదీసు ఛసు బ్యఞ్జనేసు దీఘట్ఠానే దీఘమేవ. రస్సట్ఠానే చ రస్సమేవాతి ఏవం యథాఠానే తం తదేవ అక్ఖరం భాసన్తేన అనుక్కమాగతం పవేణిం అవినాసేన్తేన కమ్మవాచా కాతబ్బా. సచే పన ఏవం అకత్వా దీఘే వత్తబ్బే రస్సం, రస్సే వా వత్తబ్బే దీఘం వదతి, తథా గరుకే వత్తబ్బే లహుకం, లహుకే వా వత్తబ్బే గరుకం వదతి, సమ్బన్ధే వా పన వత్తబ్బే వవత్థితం, వవత్థితే వా వత్తబ్బే సమ్బన్ధం వదతి, ఏవం వుత్తేపి కమ్మవాచా న కుప్పతి. ఇమాని హి ఛ బ్యఞ్జనాని కమ్మం న కోపేన్తి.

యం పన సుత్తన్తికత్థేరా ‘‘ద-కారో త-కారమాపజ్జతి, త-కారో ద-కారమాపజ్జతి, చ-కారో జ-కారమాపజ్జతి, జ-కారో చ-కారమాపజ్జతి, య-కారో క-కారమాపజ్జతి, క-కారో య-కారమాపజ్జతి, తస్మా ద-కారాదీసు వత్తబ్బేసు త-కారాదీనం వచనం న విరుజ్ఝతీ’’తి వదన్తి, తం కమ్మవాచం పత్వా న వట్టతి. తస్మా వినయధరేన నేవ ద-కారో త-కారో కాతబ్బో…పే… న క-కారో య-కారో. యథాపాళియా నిరుత్తిం సోధేత్వా దసవిధాయ బ్యఞ్జననిరుత్తియా వుత్తదోసే పరిహరన్తేన కమ్మవాచా కాతబ్బా. ఇతరథా హి సావనం హాపేతి నామ. ఞత్తిం అట్ఠపేత్వా పఠమం అనుస్సావనకరణన్తి సమ్బన్ధో.

యావతికా భిక్ఖూ కమ్మప్పత్తాతి యత్తకా భిక్ఖూ తస్స ఉపసమ్పదాకమ్మస్స పత్తా యుత్తా అనురూపా. తే చ ఖో సబ్బన్తిమేన పరియాయేన హత్థపాసం అవిజహిత్వా ఏకసీమట్ఠా పఞ్చ పకతత్తా భిక్ఖూ. న హి తేహి వినా తం కమ్మం కరీయతి, న తేసం ఛన్దో ఏతి. అవసేసా పన సచేపి సహస్సమత్తా హోన్తి, సచే ఏకసీమట్ఠా ఏకస్మిం ఠానే సమానసంవాసకా, సబ్బే ఛన్దారహావ హోన్తి, ఛన్దం దత్వా ఆగచ్ఛన్తు వా, మా వా, కమ్మం న కుప్పతి. పటిక్కోసనన్తి నివారణం. తిట్ఠతి ఏత్థ ఫలం తదాయత్తవుత్తితాయాతి ఠానం, కారణం. ఇధ పన ఉపసమ్పదాకమ్మకరణస్స కారణత్తా ఉపసమ్పదాకమ్మవాచాసఙ్ఖాతం భగవతో వచనం వుచ్చతి. తేనాహ ‘‘కారణారహత్తా పన సత్థు సాసనారహత్తా’’తి. యథా చ ‘‘తం కత్తబ్బ’’న్తి భగవతా అనుసిట్ఠం, తథాకరణం ఉపసమ్పదాకమ్మస్స కారణం హోతీతి ఠానారహం నామ. కేచి (సారత్థ. టీ. ౨.౪౫) పన ‘‘ఠానారహేనాతి ఏత్థ ‘న, భిక్ఖవే, హత్థచ్ఛిన్నో పబ్బాజేతబ్బో’తిఆది (మహావ. ౧౧౯) సత్థుసాసనం ఠాన’’న్తి వదన్తి. ఇధాతి ఇమస్మిం పారాజికే. యథా చ ఇధ, ఏవం సబ్బత్థాపి లోకవజ్జసిక్ఖాపదేసు అయమేవ అధిప్పేతోతి వేదితబ్బం. తేనాహ ‘‘పణ్ణత్తివజ్జేసు పనా’’తిఆది. అఞ్ఞేపీతి ఏహిభిక్ఖూపసమ్పన్నాదయోపి. కథమేతం విఞ్ఞాయతి పణ్ణత్తివజ్జేసు సిక్ఖాపదేసు అఞ్ఞేపి సఙ్గహం గచ్ఛన్తీతి? అత్థతో ఆపన్నత్తా. తథా హి ‘‘ద్వే పుగ్గలా అభబ్బా ఆపత్తిం ఆపజ్జితుం బుద్ధా చ పచ్చేకబుద్ధా చ, ద్వే పుగ్గలా భబ్బా ఆపత్తిం ఆపజ్జితుం భిక్ఖూ చ భిక్ఖునియో చా’’తి (పరి. ౩౨౨) సామఞ్ఞతో వుత్తత్తా. ఏహిభిక్ఖూపసమ్పన్నాదయోపి అసఞ్చిచ్చ అస్సతియా అచిత్తకం సహసేయ్యాపత్తిఆదిభేదం పణ్ణత్తివజ్జం ఆపజ్జన్తీతి (సారత్థ. టీ. ౨.౪౫) అత్థతో ఆపన్నం.

ఇదాని ‘‘భిక్ఖూన’’న్తి ఇమం పదం విసేసత్థాభావతో విసుం అవణ్ణేత్వావ యం సిక్ఖఞ్చ సాజీవఞ్చ సమాపన్నత్తా భిక్ఖూనం సిక్ఖాసాజీవసమాపన్నో హోతి, తం దస్సేన్తో ‘‘భిక్ఖూనం సిక్ఖాసాజీవసమాపన్నో’’తిఆదిమాహ. సిక్ఖితబ్బాతి సిక్ఖా, పాతిమోక్ఖసంవరసీలం, సహ జీవన్తి ఏత్థాతి సాజీవం, మాతికాదిభేదా పణ్ణత్తి, సిక్ఖా చ సాజీవఞ్చ సిక్ఖాసాజీవం, తదుభయం సమాపన్నో ఉపగతోతి సిక్ఖాసాజీవసమాపన్నో. తేనాహ ‘‘యా భిక్ఖూన’’న్తిఆది. ఏత్థ చ ‘‘సిక్ఖా’’తి సాజీవసహచరియతో అధిసీలసిక్ఖావ అధిప్పేతాతి ఆహ ‘‘అధిసీలసఙ్ఖాతా’’తి. అధికం ఉత్తమం సీలన్తి అధిసీలం, ‘‘అధిసీల’’న్తి సఙ్ఖాతా అధిసీలసఙ్ఖాతా.

కతమం పనేత్థ సీలం, కతమం అధిసీలన్తి? వుచ్చతే – పఞ్చఙ్గదసఙ్గసీలం తావ సీలమేవ, న తం అధిసీలం. పాతిమోక్ఖసంవరసీలం పన అధిసీల’’న్తి వుచ్చతి. తఞ్హి సూరియో వియ పజ్జోతానం, సినేరు వియ చ పబ్బతానం సబ్బలోకియసీలానం అధికఞ్చేవ ఉత్తమఞ్చ, బుద్ధుప్పాదేయేవ చ పవత్తతి, న వినా బుద్ధుప్పాదా. న హి తం పఞ్ఞత్తిం ఉద్ధరిత్వా అఞ్ఞో సత్తో పఞ్ఞాపేతుం సక్కోతి, బుద్ధాయేవ పనస్స సబ్బసో కాయవచీద్వారజ్ఝాచారసోతం ఛిన్దిత్వా తస్స తస్స వీతిక్కమస్స అనుచ్ఛవికం తం తం సీలసంవరం పఞ్ఞాపేన్తి. పాతిమోక్ఖసంవరసీలతోపి చ మగ్గఫలసమ్పయుత్తమేవ సీలం అధిసీలం, తం పన ఇధ న అధిప్పేతం. న హి తం సమాపన్నో మేథునధమ్మం పటిసేవతి.

ఏతేతి నానాదేసజాతిగోత్తాదిభేదభిన్నా భిక్ఖూ. సహ జీవన్తీతి ఏకుద్దేసాదివసేన సహ పవత్తన్తి. తేనాహ ‘‘ఏకజీవికా సభాగవుత్తినో’’తి. సిక్ఖాపదసఙ్ఖాతన్తి పణ్ణత్తిసఙ్ఖాతం. సాపి హి విరతిఆదీనం దీపనతో ‘‘సిక్ఖాపద’’న్తి వుచ్చతి. వుత్తమ్పి చేతం ‘‘సిక్ఖాపదన్తి యో తత్థ నామకాయో పదకాయో నిరుత్తికాయో బ్యఞ్జనకాయో’’తి. తత్థాతి తేసు. సిక్ఖం పరిపూరేన్తోతి అకత్తబ్బపరివజ్జనకత్తబ్బకరణవసేన వారిత్తచారిత్తసఙ్ఖాతం దువిధం సీలం పరిపూరేన్తోతి అత్థో, వారిత్తసీలవసేన విరతిసమ్పయుత్తచేతనం, చారిత్తసీలవసేన విరతివిప్పయుత్తచేతనఞ్చ అత్తని పవత్తేన్తోతి వుత్తం హోతి. సాజీవఞ్చ అవీతిక్కమన్తోతి సిక్ఖాపదఞ్చ అమద్దన్తో, సీలసంవరణం, సాజీవానతిక్కమనఞ్చాతి ఇదమేవ ద్వయం ఇధ సమాపజ్జనం నామాతి అధిప్పాయో. తత్థ సాజీవానతిక్కమో సిక్ఖాపారిపూరియా పచ్చయో. తస్సానతిక్కమనతో హి యావ మగ్గా సిక్ఖా పరిపూరతి. అపిచేత్థ ‘‘సిక్ఖం పరిపూరేన్తో’’తి ఇమినా విరతిచేతనాసఙ్ఖాతస్స సీలసంవరస్స విసేసతో సన్తానే పవత్తనకాలోవ గహితో, ‘‘అవీతిక్కమన్తో’’తి ఇమినా పన అప్పవత్తనకాలోపి. సిక్ఖఞ్హి పరిపూరణవసేన అత్తని పవత్తేన్తోపి నిద్దాదివసేన అప్పవత్తేన్తోపి వీతిక్కమాభావా సిక్ఖనవసేన సమాపన్నోతి వుచ్చతి.

యస్మా సిక్ఖాపచ్చక్ఖానస్స ఏకచ్చం దుబ్బల్యావికమ్మం అత్థో హోతి, తస్మా తం సన్ధాయ ‘‘సిక్ఖం అపచ్చక్ఖాయా’’తి పదస్స అత్థం వివరన్తో ‘‘దుబ్బల్యం అనావికత్వా’’తి ఆహాతి దస్సేతుం ‘‘సిక్ఖం అపచ్చక్ఖాయ దుబ్బల్యం అనావికత్వా’’తిఆదిమాహ. తత్థ సియా (పారా. అట్ఠ. ౧.౪౫ సిక్ఖాపచ్చక్ఖానవిభఙ్గవణ్ణనా), యస్మా న సబ్బం దుబ్బల్యావికమ్మం సిక్ఖాపచ్చక్ఖానం, తస్మా ‘‘దుబ్బల్యం అనావికత్వా’’తి పఠమం వత్వా తస్స అత్థనియమనత్థం ‘‘సిక్ఖం అపచ్చక్ఖాయా’’తి వత్తబ్బన్తి? తం న, కస్మా? అత్థానుక్కమాభావతో. ‘‘సిక్ఖాసాజీవసమాపన్నో’’తి హి వుత్తత్తా యం సిక్ఖం సమాపన్నో, తం అపచ్చక్ఖాయ, యఞ్చ సాజీవం సమాపన్నో, తత్థ దుబ్బల్యం అనావికత్వాతి వుచ్చమానే అనుక్కమేనేవ అత్థో వుత్తో హోతి, న అఞ్ఞథా. తస్మా ఇదమేవ పఠమం వుత్తన్తి.

ఇదాని తదుభయమేవ పాకటం కత్వా దస్సేతుం ‘‘తత్థా’’తిఆదిమాహ. తదభావేనాతి తేసం చిత్తాదీనం అభావేన. చవితుకామతాచిత్తేనాతి అపగన్తుకామతాచిత్తేన. దవాతి సహసా. యో హి అఞ్ఞం భణితుకామో సహసా ‘‘బుద్ధం పచ్చక్ఖామీ’’తి భణతి, అయం దవా వదతి నామ. రవాతి విరజ్ఝిత్వా. యో హి అఞ్ఞం భణితుకామో విరుజ్ఝిత్వా ‘‘బుద్ధం పచ్చక్ఖామీ’’తి భణతి, అయం రవా భణతి నామ. పురిమేన కో విసేసోతి చే? పురిమం పణ్డితస్సాపి సహసావసేన అఞ్ఞభణనం, ఇదం పన మన్దత్తా మోమూహత్తా పక్ఖలన్తస్స ‘‘అఞ్ఞం భణిస్సామీ’’తి అఞ్ఞభణనం. ‘‘అక్ఖరసమయానభిఞ్ఞాతతాయ వా కరణసమ్పత్తియా అభావతో వా కథేతబ్బం కథేతుమసక్కోన్తో హుత్వా అఞ్ఞం కథేన్తో రవా భణతి నామా’’తి (సారత్థ. టీ. ౨.౫౪) ఏకే.

వజ్జావజ్జం ఉపనిజ్ఝాయతీతి ఉపజ్ఝాయో, తం ఉపజ్ఝాయం. ‘‘ఏవం సజ్ఝాయితబ్బం, ఏవం అభిక్కమితబ్బ’’న్తిఆదినా ఆచారసిక్ఖాపనకో ఆచరియో. అన్తే సమీపే వసతి సీలేనాతి అన్తేవాసీ, విభత్తిఅలోపేన యథా ‘‘వనేకసేరుకా’’తి. సమానో ఉపజ్ఝాయో అస్సాతి సమానుపజ్ఝాయకో. ఏవం సమానాచరియకో. సబ్రహ్మచారిన్తి భిక్ఖుం. సో హి ‘‘ఏకకమ్మం, ఏకుద్దేసో, సమసిక్ఖతా’’తి ఇమం బ్రహ్మం సమానం చరతి, తస్మా ‘‘సబ్రహ్మచారీ’’తి వుచ్చతి. ఏవం వుత్తానన్తి ఏవం పదభాజనీయే వుత్తానం. యథా హి లోకే సస్సానం విరుహనట్ఠానం ‘‘ఖేత్త’’న్తి వుచ్చతి, ఏవమిమానిపి బుద్ధాదీని పదాని సిక్ఖాపచ్చక్ఖానస్స విరుహనట్ఠానత్థా ‘‘ఖేత్త’’న్తి వుచ్చన్తీతి ఆహ ‘‘ఇమేసం ద్వావీసతియా ఖేత్తపదాన’’న్తి. యస్మా పనేతేసం వేవచనేహిపి సిక్ఖాపచ్చక్ఖానం హోతి, తస్మా ‘‘సవేవచనస్సా’’తి వుత్తం. వివిధం ఏకస్మింయేవ అత్థే వచనం వివచనం, వివచనమేవ వేవచనం, పరియాయనామం, సహ వేవచనేహీతి సవేవచనం, తస్స సవేవచనస్స. ఏత్థ చ వణ్ణపట్ఠానే (సారత్థ. టీ. ౨.౫౨; వి. వి. టీ. ౧.౫౩; వజిర. టీ. ౫౩) ఆగతం నామసహస్సం, ఉపాలిగాథాసు (మ. ని. ౨.౭౬) నామసతం, అఞ్ఞాని చ గుణతో లబ్భమానాని నామాని ‘‘బుద్ధవేవచనానీ’’తి వేదితబ్బాని. సబ్బానిపి ధమ్మస్స నామాని ‘‘ధమ్మవేవచనానీ’’తి వేదితబ్బాని. ఏస నయో సబ్బత్థ.

తేసు యం కిఞ్చి వత్తుకామస్స యం కిఞ్చి వదతో సిక్ఖాపచ్చక్ఖానం హోతీతి తేసు ద్వావీసతియా ఖేత్తపదేసు యం కిఞ్చి ఏకం పదం వత్తుకామస్స తతో అఞ్ఞం యం కిఞ్చి పదమ్పి వచీభేదం కత్వా వదతో ఖేత్తపదన్తోగధత్తా సిక్ఖాపచ్చక్ఖానం హోతీతి అత్థో. ఇదం వుత్తం హోతి – సచే పనాయం ‘‘బుద్ధం పచ్చక్ఖామీ’’తి వత్తుకామో పదపచ్చాభట్ఠం కత్వా ‘‘పచ్చక్ఖామి బుద్ధ’’న్తి వా వదేయ్య, మిలక్ఖభాసాదీసు వా అఞ్ఞతరభాసాయ తమత్థం వదేయ్య, ‘‘బుద్ధం పచ్చక్ఖామీ’’తి వత్తుకామో ఉప్పటిపాటియా ‘‘ధమ్మం పచ్చక్ఖామీ’’తి వా ‘‘సబ్రహ్మచారిం పచ్చక్ఖామీ’’తి వా వదేయ్య, సేయ్యథాపి ఉత్తరిమనుస్సధమ్మవిభఙ్గే ‘‘పఠమం ఝానం సమాపజ్జామీ’’తి వత్తుకామో ‘‘దుతియం ఝాన’’న్తి వదతి. సచే ‘‘యస్స వదతి, సో అయం భిక్ఖుభావం చజితుకామో ఏతమత్థం వదతీ’’తి ఏత్తకమత్తమ్పి జానాతి, విరద్ధం నామ నత్థి, ఖేత్తమేవ ఓతిణ్ణం, పచ్చక్ఖాతావ హోతి సిక్ఖా. సక్కత్తా వా బ్రహ్మత్తా వా చుతసత్తో వియ చుతోవ హోతి సాసనాతి.

అలన్తి (పారా. అట్ఠ. ౧.౫౨) హోతు, పరియత్తన్తి అత్థో. కిం ను మేతి కిం మయ్హం కిచ్చం, కిం కరణీయం, కిం సాధేతబ్బన్తి అత్థో. న మమత్థోతి నత్థి మమ అత్థో. సుముత్తాహన్తి సుట్ఠు ముత్తో అహం. పురిమేహి చుద్దసహి పదేహీతి బుద్ధాదీహి సబ్రహ్మచారిపరియన్తేహి పురిమేహి చుద్దసహి పదేహి. యన్నూనాహం పచ్చక్ఖేయ్యన్తి ఏత్థ ‘‘యన్నూనా’’తి పరివితక్కదస్సనే నిపాతో. ఇదం వుత్తం హోతి – ‘‘సచాహం బుద్ధం పచ్చక్ఖేయ్యం, సాధు వత మే సియా’’తి. ఆదిసద్దేన ‘‘పచ్చక్ఖి’’న్తి వా ‘‘పచ్చక్ఖిస్సామీ’’తి వా ‘‘భవిస్సామీ’’తి వా ‘‘హోమీ’’తి వా ‘‘జాతోమ్హీ’’తి వా ‘‘అమ్హీ’’తి వా ఏవంభూతానం గహణం. సచే పన ‘‘అజ్జ పట్ఠాయ ‘గిహీ’తి మం ధారేహీ’’తి వా ‘‘జానాహీ’’తి వా ‘‘సఞ్జానాహీ’’తి వా ‘‘మనసి కరోహీ’’తి వా వదతి, అరియకేన వా వదతి, మిలక్ఖకేన వా. ఏవమేతస్మిం అత్థే వుత్తే యస్స వదతి, సచే సో జానాతి, పచ్చక్ఖాతా హోతి సిక్ఖా. ఏస నయో సేసేసుపి ‘‘ఉపాసకో’’తిఆదీసు సత్తసు పదేసు. ఏత్థ చ అరియకం నామ మాగధవోహారో. మిలక్ఖకం నామ అనరియకో అన్ధదమిళాది.

అక్ఖరలిఖనన్తి ‘‘బుద్ధం పచ్చక్ఖామీ’’తిఆదినా అఞ్ఞేసం దస్సనత్థం అక్ఖరలిఖనం. అధిప్పాయవిఞ్ఞాపకో అఙ్గులిసఙ్కోచనాదికో హత్థవికారో హత్థముద్దా, హత్థసద్దో చేత్థ తదేకదేసేసు అఙ్గులీసు దట్ఠబ్బో ‘‘న భుఞ్జమానో సబ్బం హత్థం ముఖే పక్ఖిపిస్సామీ’’తిఆదీసు (పాచి. ౬౧౮) వియ. తస్మా అధిప్పాయవిఞ్ఞాపకస్స అఙ్గులిసఙ్కోచనాదినో హత్థవికారస్స దస్సనం హత్థముద్దాదిదస్సనన్తి (సారత్థ. టీ. ౨.౫౧) ఏవమేత్థ అత్థో దట్ఠబ్బో. ఆదిసద్దేన సీసకమ్పనదస్సనాదిం సఙ్గణ్హాతి.

ఉమ్మత్తకఖిత్తచిత్తవేదనాట్టానన్తి ఏత్థ ఉమ్మత్తకోతి పిత్తుమ్మత్తకో. ఖిత్తచిత్తోతి యక్ఖేహి కతచిత్తవిక్ఖేపో, యక్ఖుమ్మత్తకోతి వుత్తం హోతి. ఉభిన్నం పన విసేసో అనాపత్తివారే ఆవిభవిస్సతి. వేదనాట్టోతి బలవతియా దుక్ఖవేదనాయ ఫుట్ఠో ముచ్ఛాపరేతో, తేన విప్పలపన్తేన పచ్చక్ఖాతాపి అపచ్చక్ఖాతావ హోతి. మనుస్సజాతికో హోతీతి సభాగో వా విసభాగో వా గహట్ఠో వా పబ్బజితో వా విఞ్ఞూ యోకోచి మనుస్సో హోతి. ఉమ్మత్తకాదీనన్తి ఏత్థాదిసద్దేన ఖిత్తచిత్తవేదనాట్టదేవతాతిరచ్ఛానగతానం గహణం. తత్ర ఉమ్మత్తకఖిత్తచిత్తవేదనాట్టతిరచ్ఛానగతానం సన్తికే పచ్చక్ఖాతాపి అజాననభావేన అపచ్చక్ఖాతావ హోతి. దేవతాయ పన సన్తికే అతిఖిప్పం జాననభావేన. దేవతా నామ మహాపఞ్ఞా తిహేతుకప్పటిసన్ధికా అతిఖిప్పం జానన్తి, చిత్తఞ్చ నామేతం లహుపరివత్తం, తస్మా ‘‘చిత్తలహుకస్స పుగ్గలస్స చిత్తవసేనేవ మా అతిఖిప్పం వినాసో అహోసీ’’తి దేవతాయ సన్తికే సిక్ఖాపచ్చక్ఖానం పటిక్ఖిపి. తేన వుత్తం ‘‘న చ ఉమ్మత్తకాదీనం అఞ్ఞతరో’’తి. దూతేన వాతి ‘‘మమ సిక్ఖాపచ్చక్ఖానభావం కథేహీ’’తి ముఖసాసనవసేన దూతేన వా. పణ్ణేన వాతి పణ్ణే లిఖిత్వా పహిణవసేన పణ్ణేన వా.

సచే తే సిక్ఖాపచ్చక్ఖానభావం జానన్తీతి సమ్బన్ధో. ఆవజ్జనసమయేతి అత్థాభోగసమయే. ఇమినా తం ఖణంయేవ పన అపుబ్బం అచరిమం దుజ్జానన్తి దస్సేతి. వచనానన్తరమేవాతి వచనస్స అనన్తరమేవ, ఆవజ్జనసమయేవాతి అత్థో. ఏవ-సద్దేన పన చిరేన జాననం పటిక్ఖిపతి. ఉక్కణ్ఠితోతి అనభిరతియా ఇమస్మిం సాసనే కిచ్ఛజీవికం పత్తో. అథ వా ‘‘అజ్జ యామి, స్వే యామి, ఇతో యామి, ఏత్థ యామీ’’తి ఉద్ధం కణ్ఠం కత్వా విహరమానో విక్ఖిత్తో, అనేకగ్గోతి వుత్తం హోతి. ఇదఞ్చ ‘‘అనభిరతో సామఞ్ఞా చవితుకామో’’తిఆదీనం (పారా. ౪౫) ఉపలక్ఖణం. యేన కేనచి…పే… జానన్తీతి సచే తే‘‘ఉక్కణ్ఠితో’’తి వా ‘‘గిహిభావం పత్థేతీ’’తి వా ‘‘అనభిరతో’’తి వా ‘‘సామఞ్ఞా చవితుకామో’’తి వా యేన కేనచి ఆకారేన సిక్ఖాపచ్చక్ఖానభావం జానన్తి. ఇదఞ్హి సిక్ఖాపచ్చక్ఖానఞ్చ ఉపరి అభూతారోచనదుట్ఠుల్లవాచాఅత్తకామదుట్ఠదోసభూతారోచనసిక్ఖాపదాని చ ఏకపరిచ్ఛేదాని, ఆవజ్జనసమయే ఞాతే ఏవ సీసం ఏన్తి. ‘‘కిం అయం భణతీ’’తి కఙ్ఖతా చిరేన ఞాతే సీసం న ఏన్తి. తేనాహ ‘‘అథ అపరభాగే’’తిఆది. అథ ద్విన్నం ఠితట్ఠానే ద్విన్నమ్పి నియమేత్వా ‘‘ఏతేసం ఆరోచేమీ’’తి వదతి, తేసు ఏకస్మిం జానన్తేపి ద్వీసు జానన్తేసుపి పచ్చక్ఖాతావ హోతి సిక్ఖా. ఏవం సమ్బహులేసుపి వేదితబ్బం. వుత్తనయేనాతి ‘‘తస్స వచనానన్తర’’న్తిఆదినా వుత్తేన నయేన. యో కోచి మనుస్సజాతికోతి అన్తమసో నవకమ్మికం ఉపాదాయ యో కోచి మనుస్సో. వుత్తఞ్హేతం సమన్తపాసాదికాయం –

‘‘సచే పన అనభిరతియా పీళితో సభాగే భిక్ఖూ పరిసఙ్కమానో ‘యో కోచి జానాతూ’తి ఉచ్చాసద్దం కరోన్తో ‘బుద్ధం పచ్చక్ఖామీ’తి వదతి, తఞ్చ అవిదూరే ఠితో నవకమ్మికో వా అఞ్ఞో వా సమయఞ్ఞూ పురిసో సుత్వా ‘ఉక్కణ్ఠితో అయం సమణో గిహిభావం పత్థేతి, సాసనతో చుతో’తి జానాతి, పచ్చక్ఖాతావ హోతి సిక్ఖా’’తి (పారా. అట్ఠ. ౧.౫౧).

సచే వచనత్థం ఞత్వాపి ‘‘అయం ఉక్కణ్ఠితో’’తి వా ‘‘గిహిభావం పత్థేతీ’’తి వా న జానాతి, అపచ్చక్ఖాతావ హోతి సిక్ఖా. సచే పన వచనత్థం అజానిత్వాపి ‘‘ఉక్కణ్ఠితో’’తి వా ‘‘గిహిభావం పత్థేతీ’’తి వా జానాతి, పచ్చక్ఖాతావ హోతి సిక్ఖా. దవాయపీతి కీళాధిప్పాయేనపి. చిత్తాదీనం వా వసేనాతి చిత్తాదీనం వా ఛళఙ్గానం వసేన. హోతి చేత్థ –

‘‘చిత్తం ఖేత్తఞ్చ కాలో చ, పయోగో పుగ్గలో తథా;

విజాననన్తి సిక్ఖాయ, పచ్చక్ఖానం ఛళఙ్గిక’’న్తి.

సబ్బసో వా పన అపచ్చక్ఖానేనాతి ‘‘బుద్ధం పచ్చక్ఖామీ’’తిఆదీసు యేన యేన పరియాయేన సిక్ఖాపచ్చక్ఖానం హోతి, తతో ఏకస్సపి పచ్చక్ఖానస్స అభావేన. ఇమినా పన ‘‘ఇదం పదం సావేస్సామి, సిక్ఖం పచ్చక్ఖామీ’’తి ఏవం పవత్తచిత్తుప్పాదస్స అభావం దస్సేతి. యస్స హి ఏవరూపో చిత్తుప్పాదో నత్థి, సో సబ్బసో న పచ్చక్ఖాతి నామాతి. సిక్ఖాపచ్చక్ఖానస్సాతి ‘‘బుద్ధం పచ్చక్ఖామీ’’తిఆదిసిక్ఖాపచ్చక్ఖానస్స. అత్థభూతం ఏకచ్చం దుబ్బల్యన్తి ‘‘బుద్ధం పచ్చక్ఖామీ’’తి వదతి విఞ్ఞాపేతి, ఏవమ్పి, భిక్ఖవే, దుబ్బల్యావికమ్మఞ్చేవ హోతి, సిక్ఖా చ పచ్చక్ఖాతా’’తిఆదినా (పారా. ౫౩) వుత్తేహి యేహి వచనేహి సిక్ఖాపచ్చక్ఖానఞ్చేవ హోతి దుబ్బల్యావికమ్మఞ్చ, తం ‘‘బుద్ధం పచ్చక్ఖామీ’’తిఆదికం అత్థభూతం దుబ్బల్యం అనావికత్వా. ‘‘బుద్ధం పచ్చక్ఖామీ’’తిఆదిమ్హి పన వుత్తే సిక్ఖాపరిపూరణే దుబ్బలభావస్సాపి గమ్యమానత్తా సిక్ఖాపచ్చక్ఖానస్స ఇదం దుబ్బల్యావికమ్మం అత్థోతి దట్ఠబ్బం. ఏత్థ చ ‘‘అత్థభూత’’న్తి ఇమినా ‘‘యన్నూనాహం బుద్ధం పచ్చక్ఖేయ్య’’న్తిఆదికం దుబ్బల్యావికమ్మం పటిక్ఖిపతి. యేన హి సిక్ఖాపచ్చక్ఖానఞ్చేవ హోతి దుబ్బల్యావికమ్మఞ్చ, తదేవ సిక్ఖాపచ్చక్ఖానస్స అత్థభూతం. యేన పన దుబ్బల్యావికమ్మమేవ హోతి, న సిక్ఖాపచ్చక్ఖానం, న తం తస్స అత్థభూతన్తి.

రాగపరియుట్ఠానేన సదిసభావాపత్తియా మిథునానం అయన్తి ‘‘మేథునో’’తి ధమ్మోవ వుచ్చతీతి ఆహ ‘‘రాగపరియుట్ఠానేనా’’తిఆది. తత్థ రాగపరియుట్ఠానేనాతి రాగస్స పరియుట్ఠానేన, మేథునరాగస్స పవత్తియా పరియోనద్ధచిత్తతాయాతి అత్థో. ధమ్మోతి అజ్ఝాచారో. ‘‘పలమ్బతే విలమ్బతే’’తిఆదీసు వియ ఉపసగ్గస్స కోచి అత్థవిసేసో నత్థీతి ఆహ ‘‘సేవేయ్యా’’తి. అజ్ఝాపజ్జేయ్యాతి అభిభుయ్య పజ్జేయ్య. సబ్బన్తిమేనాతి పరనిమ్మితవసవత్తి…పే… చాతుమహారాజికమనుస్సిత్థినాగగరుళమాణవికాదీనం సబ్బాసం అన్తిమేన. తిరచ్ఛానగతాయాతి తిరచ్ఛానేసు ఉప్పన్నాయ. తేనాహ ‘‘పటిసన్ధివసేనా’’తి. పారాజికాయ వత్థుభూతా ఏవ చేత్థ తిరచ్ఛానగతిత్థీ ‘‘తిరచ్ఛానగతా’’తి గహేతబ్బా, న సబ్బా. తత్రాయం పరిచ్ఛేదో –

‘‘అపదానం అహిమచ్ఛా, ద్విపదానఞ్చ కుక్కుటీ;

చతుప్పదానం మజ్జారీ, వత్థు పారాజికస్సిమా’’తి. (పారా. అట్ఠ. ౧.౫౫)

తత్థ అహిగ్గహణేన సబ్బాపి అజగరగోనసాదిభేదా దీఘజాతి సఙ్గహితా. తస్మా దీఘజాతీసు యత్థ తిణ్ణం మగ్గానం అఞ్ఞతరస్మిం సక్కా తిలఫలమత్తమ్పి పవేసేతుం, సా పారాజికవత్థు, అవసేసా దుక్కటవత్థూతి వేదితబ్బా. మచ్ఛగ్గహణేన సబ్బాపి మచ్ఛకచ్ఛపమణ్డూకాదిభేదా ఓదకజాతి సఙ్గహితా. తత్రాపి దీఘజాతియం వుత్తనయేనేవ పారాజికవత్థు చ దుక్కటవత్థు చ వేదితబ్బం. అయం పన విసేసో – పతఙ్గముఖమణ్డూకా నామ హోన్తి, తేసం ముఖసణ్ఠానం మహన్తం, ఛిద్దం అప్పకం, తత్థ పవేసనం నప్పహోతి, ముఖసణ్ఠానం పన వణసఙ్ఖేపం గచ్ఛతి, తస్మా తం థుల్లచ్చయవత్థూతి వేదితబ్బం. కుక్కుటిగ్గహణేన సబ్బాపి కాకకపోతాదిభేదా పక్ఖిజాతి సఙ్గహితా. తత్రాపి వుత్తనయేనేవ పారాజికవత్థు చ దుక్కటవత్థు చ వేదితబ్బం. మజ్జారిగ్గహణేన సబ్బాపి రుక్ఖసునఖమఙ్గుసగోధాదిభేదా చతుప్పదజాతి సఙ్గహితా. తత్రాపి వుత్తనయేనేవ పారాజికవత్థు చ దుక్కటవత్థు చ వేదితబ్బం.

పారాజికో హోతీతి (పారా. అట్ఠ. ౧.౫౫) పరాజితో హోతి పరాజయం అపన్నో. అయఞ్హి పారాజికసద్దో సిక్ఖాపదాపత్తిపుగ్గలేసు వత్తతి. తత్థ ‘‘అట్ఠానమేతం, ఆనన్ద, అనవకాసో, యం తథాగతో వజ్జీనం వా వజ్జిపుత్తకానం వా కారణా సావకానం పారాజికం సిక్ఖాపదం పఞ్ఞత్తం సమూహనేయ్యా’’తి (పారా. ౪౩) ఏవం సిక్ఖాపదే వత్తమానో వేదితబ్బో. ‘‘ఆపత్తిం త్వం భిక్ఖు ఆపన్నో పారాజిక’’న్తి (పారా. ౬౭) ఏవం ఆపత్తియం. ‘‘న మయం పారాజికా, యో అవహటో, సో పారాజికో’’తి (పారా. ౧౫౫) ఏవం పుగ్గలే వత్తమానో వేదితబ్బో. ‘‘పారాజికేన ధమ్మేన అనుద్ధంసేయ్యా’’తిఆదీసు (పారా. ౩౮౪) పన ధమ్మే వత్తతీతి వదన్తి. యస్మా పన తత్థ ‘‘ధమ్మో’’తి కత్థచి ఆపత్తి, కత్థచి సిక్ఖాపదమేవ అధిప్పేతం, తస్మా సో విసుం న వత్తబ్బో. తత్థ సిక్ఖాపదం యో తం అతిక్కమతి, తం పరాజేతి, తస్మా ‘‘పారాజిక’’న్తి వుచ్చతి. ఆపత్తి పన యో నం అజ్ఝాపజ్జతి, తం పరాజేతి, తస్మా ‘‘పారాజికా’’తి వుచ్చతి. పుగ్గలో యస్మా పరాజితో పరాజయమాపన్నో, తస్మా ‘‘పారాజికో’’తి వుచ్చతి. ఇధ పన పుగ్గలో వేదితబ్బోతి ఆహ ‘‘పారాజికో హోతీ’’తిఆది. ఇమినాపి ఇదం దస్సేతి – ‘‘పరాజితసద్దే ఉపసగ్గస్స వుద్ధిం కత్వా, త-కారస్స చ క-కారం కత్వా పారాజికో హోతీతి నిద్దిట్ఠో’’తి.

అపలోకనాది చతుబ్బిధమ్పి సఙ్ఘకమ్మం సీమాపరిచ్ఛిన్నేహి పకతత్తేహి భిక్ఖూహి ఏకతో కత్తబ్బత్తా ఏకకమ్మం నామ. ఆదిసద్దేన ఏకుద్దేససమసిక్ఖతానం గహణం. తత్థ పఞ్చవిధోపి పాతిమోక్ఖుద్దేసో ఏకతో ఉద్దిసితబ్బత్తా ఏకుద్దేసో నామ. నహాపితపుబ్బకాదీనం వియ ఓదిస్స అనుఞ్ఞాతం ఠపేత్వా అవసేసం సబ్బమ్పి సిక్ఖాపదం సబ్బేహిపి లజ్జిపుగ్గలేహి సమం సిక్ఖితబ్బభావతో సమసిక్ఖతా నామ. యస్మా సబ్బేపి లజ్జినో ఏతేసు ఏకకమ్మాదీసు సహ వసన్తి, న ఏకోపి తతో బహిద్ధా సన్దిస్సతి, తస్మా తాని సబ్బానిపి గహేత్వా ఏకకమ్మాదికో తివిధోపి సంవాసో నామాతి ఆహ ‘‘సో చ వుత్తప్పకారో సంవాసో తేన పుగ్గలేన సద్ధిం నత్థి, తేన కారణేన సో పారాజికో పుగ్గలో ‘అసంవాసో’తి వుచ్చతీ’’తి (పారా. అట్ఠ. ౧.౫౫).

ఇదాని యస్మా న కేవలం మనుస్సిత్థియా ఏవ నిమిత్తం పారాజికవత్థు, అథ ఖో అమనుస్సిత్థితిరచ్ఛానగతిత్థీనమ్పి. న చ ఇత్థియా ఏవ. అథ ఖో ఉభతోబ్యఞ్జనకపణ్డకపురిసానమ్పి, తస్మా తే సత్తే, తేసఞ్చ యం యం నిమిత్తం వత్థు హోతి, తం తం నిమిత్తం, తత్థ చ యథా పటిసేవన్తో పారాజికో హోతి, తఞ్చ సబ్బం విత్థారేత్వా దస్సేతుం ‘‘అయం పనేత్థ వినిచ్ఛయో’’తిఆదిమాహ. ఏత్థాతి ఇమస్మిం సిక్ఖాపదే. తేసూతి యే తింసమగ్గా వుత్తా, తేసు. అత్తనో వాతి లమ్బిముదుపిట్ఠికే సన్ధాయ వుత్తం. సన్థతస్స వాతి యేన కేనచి వత్థేన వా పణ్ణేన వా వాకపట్టేన వా చమ్మేన వా తిపుసీసాదీనం పట్టేన వా పలివేఠేత్వా, అన్తో వా పవేసేత్వా పటిచ్ఛన్నస్స. అక్ఖాయితస్స వాతి సోణసిఙ్గాలాదీహి అక్ఖాదితస్స. యేభుయ్యేన అక్ఖాయితస్సాతి యావ ఉపడ్ఢక్ఖాయితో నామ న హోతి, ఏవం అక్ఖాయితస్స. అల్లోకాసేతి తిన్తోకాసే. సన్థతన్తి తేసంయేవ వత్థాదీనం యేన కేనచి పటిచ్ఛన్నం. అయఞ్హేత్థ సఙ్ఖేపత్థో – న హేత్థ అనుపాదిన్నకం అనుపాదిన్నకేన ఛుపతి, ముత్తి అత్థి, అథ ఖో ఉపాదిన్నకేన వా అనుపాదిన్నకం ఘట్టియతు, అనుపాదిన్నకేన వా ఉపాదిన్నకం, అనుపాదిన్నకేన వా అనుపాదిన్నకం, ఉపాదిన్నకేన వా ఉపాదిన్నకం. సచే యత్తకే పవిట్ఠే పారాజికం హోతీతి వుత్తం, తత్తకం సేవనచిత్తేన పవేసేతి, సబ్బత్థాయం పారాజికాపత్తిం ఆపన్నో నామ హోతీతి.

ఏవం సేవనచిత్తేనేవ పవేసేన్తస్స ఆపత్తిం దస్సేత్వా ఇదాని యస్మా తం పవేసనం నామ న కేవలం అత్తూపక్కమేనేవ, పరూపక్కమేనాపి హోతి. తత్రాపి సాదియన్తస్సేవ ఆపత్తి పటిసేవనచిత్తసమఙ్గిస్స, న ఇతరస్సాతి దస్సేతుం ‘‘పరేన వా’’తిఆదిమాహ. తత్థ పరేనాతి భిక్ఖుపచ్చత్థికాదినా యేన కేనచి అఞ్ఞేన. పవేసనపవిట్ఠట్ఠితఉద్ధరణేసూతి ఏత్థ అగ్గతో (సారత్థ. టీ. ౨.౫౮) యావ మూలా పవేసనం పవేసనం నామ. అఙ్గజాతస్స యత్తకం ఠానం పవేసనారహం, తత్తకం అనవసేసతో పవిట్ఠం పవిట్ఠం నామ. ఏవం పవిట్ఠస్స ఉద్ధరణారమ్భతో అన్తరా ఠితకాలో ఠితం నామ. సమన్తపాసాదికాయం పన మాతుగామస్స సుక్కవిసట్ఠిం పత్వా సబ్బథా వాయామతో ఓరమిత్వా ఠితకాలం సన్ధాయ ‘‘సుక్కవిసట్ఠిసమయే’’తి వుత్తం. ఉద్ధరణం నామ యావ అగ్గా నీహరణకాలో. సాదియతీతి సేవనచిత్తం ఉపట్ఠపేతి. అసాధారణవినిచ్ఛయోతి అదిన్నాదానాదీహి సబ్బేహి సిక్ఖాపదేహి అసాధారణో వినిచ్ఛయో.

సాధారణవినిచ్ఛయత్థన్తి పరివారవసేన సాధారణవినిచ్ఛయత్థం. మాతికాతి మాతా, జనేత్తీతి అత్థో. నిదదాతి దేసనం దేసవసేన అవిదితం విదితం కత్వా నిదస్సేతీతి నిదానం. పఞ్ఞాపీయతీతి పఞ్ఞత్తి, తస్సా పకారో పఞ్ఞత్తివిధి అఙ్గేతి గమేతి ఞాపేతీతి అఙ్గం, కారణం. సముట్ఠహన్తి ఆపత్తియో ఏతేనాతి సముట్ఠానం, ఉప్పత్తికారణం, తస్స విధి సముట్ఠానవిధి. వజ్జకమ్మప్పభేదఞ్చాతి ఏత్థ పభేదసద్దో పచ్చేకం యోజేతబ్బో ‘‘వజ్జప్పభేదం, కమ్మప్పభేదఞ్చా’’తి. తత్థ తత్థాతి తస్మిం తస్మిం సిక్ఖాపదే.

పఞ్ఞత్తిట్ఠానన్తి పఞ్ఞత్తిట్ఠపనస్స ఠానం, సిక్ఖాపదానం పఞ్ఞత్తిదేసోతి అత్థో. పుగ్గలోతి ఏత్థ ఆదికమ్మికోయేవ అధిప్పేతోతి ఆహ ‘‘పుగ్గలో నామ యం యం ఆరబ్భ తం తం సిక్ఖాపదం పఞ్ఞత్త’’న్తి, సో సో పుగ్గలోతి అధిప్పాయో. హోన్తి చేత్థ –

‘‘సుదిన్నో ధనియో సమ్బహులా వగ్గుముదన్తికా;

సేయ్యసకో ఉదాయి చా-ళవకా ఛన్నమేత్తియా.

‘‘దేవదత్తస్సజిపునబ్బసు-ఛబ్బగ్గియోపనన్దఞ్ఞతరోపి చ;

హత్థకో చానురుద్ధో చ, సత్తరస చూళపన్థకో.

‘‘బేలట్ఠసీసో చానన్దో, సాగతోరిట్ఠనామకో;

నన్దత్థేరేన తేవీస, భిక్ఖూనం ఆదికమ్మికా.

‘‘సున్దరీనన్దా థుల్లనన్దా, ఛబ్బగ్గియఞ్ఞతరాపి చ;

చణ్డకాళీ సమ్బహులా, ద్వే చ భిక్ఖునియో పరా;

భిక్ఖునీనం తు సత్తేవ, హోన్తి తా ఆదికమ్మికా’’తి.

తస్స తస్స పుగ్గలస్సాతి యం యం సుదిన్నాదికం పుగ్గలం ఆరబ్భ సిక్ఖాపదం పఞ్ఞత్తం, తస్స తస్స పుగ్గలస్స. పఞ్ఞత్తీతి పఠమపఞ్ఞత్తి. పఠమపఞ్ఞత్తియా పచ్ఛా ఠపితా పఞ్ఞత్తి అనుపఞ్ఞత్తి. అనుప్పన్నే దోసే ఠపితా పఞ్ఞత్తి అనుప్పన్నపఞ్ఞత్తి. సబ్బత్థ మజ్ఝిమదేసే చేవ పచ్చన్తిమేసు జనపదేసు చాతి సబ్బేసు పదేసేసు ఠపితా పఞ్ఞత్తి సబ్బత్థపఞ్ఞత్తి. మజ్ఝిమదేసేయేవ ఠపితా పఞ్ఞత్తి పదేసపఞ్ఞత్తి. భిక్ఖూనఞ్చేవ భిక్ఖునీనఞ్చ సాధారణభూతా పఞ్ఞత్తి సాధారణపఞ్ఞత్తి. సుద్ధభిక్ఖూనమేవ, సుద్ధభిక్ఖునీనం వా పఞ్ఞత్తం సిక్ఖాపదం అసాధారణపఞ్ఞత్తి. ఉభిన్నమ్పి పఞ్ఞత్తి ఉభతోపఞ్ఞత్తి. వినయధరపఞ్చమేనాతి అనుస్సావనకాచరియపఞ్చమేన. గుణఙ్గుణూపాహనాతి చతుప్పటలతో పట్ఠాయ కతా ఉపాహనా, న ఏకద్వితిపటలా. చమ్మత్థరణన్తి అత్థరితబ్బం చమ్మం. ఏతేసం వసేన చతుబ్బిధా పదేసపఞ్ఞత్తి నామాతి ఏతేసం వసేన చతుబ్బిధా పఞ్ఞత్తి మజ్ఝిమదేసేయేవ పఞ్ఞత్తాతి పదేసపఞ్ఞత్తి నామ. తేనేవాహ ‘‘మజ్ఝిమదేసేయేవ హీ’’తిఆది. యస్మా మజ్ఝిమదేసేయేవ యథావుత్తవత్థువీతిక్కమే ఆపత్తి హోతి, న పచ్చన్తిమజనపదే, తస్మా పదేసపఞ్ఞత్తీతి అత్థో. ధువన్హానం పటిక్ఖేపమత్తన్తి నిచ్చనహానప్పటిసేధనమేవ. ఏత్థ చ మత్తసద్దేన అఞ్ఞాని తీణి సిక్ఖాపదాని పటిక్ఖిపతి. తాని హి ‘‘అనుజానామి, భిక్ఖవే, సబ్బపచ్చన్తిమేసు జనపదేసు వినయధరపఞ్చమేన గణేన ఉపసమ్పద’’న్తిఆదినా (మహావ. ౨౫౯) చమ్మక్ఖన్ధకే ఆగతాని. తేనేవాహ ‘‘తతో అఞ్ఞా పదేసపఞ్ఞత్తి నామ నత్థీ’’తి. సబ్బానీతి తతో అవసేసాని సబ్బాని సిక్ఖాపదాని. తస్మాతి యస్మా అనుప్పన్నపఞ్ఞత్తి అట్ఠగరుధమ్మవసేన భిక్ఖునీనంయేవ ఆగతా, యస్మా చ ధువన్హానం పటిక్ఖేపమత్తం ఠపేత్వా పాతిమోక్ఖే సబ్బాని సిక్ఖాపదాని సబ్బత్థపఞ్ఞత్తియేవ హోన్తి, యస్మా చ సాధారణపఞ్ఞత్తిదుకఞ్చ ఏకతోపఞ్ఞత్తిదుకఞ్చ బ్యఞ్జనమత్తం నానం, అత్థతో ఏకం, తస్మా. సబ్బత్థాతి సబ్బేసు సిక్ఖాపదేసు. ఆపత్తిభేదో హేత్థ ఉత్తరపదలోపేన ‘‘ఆపత్తీ’’తి వుత్తోతి ఆహ ‘‘ఆపత్తీతి పుబ్బప్పయోగాదివసేన ఆపత్తిభేదో’’తి. సీలఆచారదిట్ఠిఆజీవవిపత్తీనన్తి ఏత్థ పఠమా ద్వే ఆపత్తిక్ఖన్ధా సీలవిపత్తి నామ, అవసేసా పఞ్చ ఆచారవిపత్తి నామ, మిచ్ఛాదిట్ఠి చ అన్తగ్గాహికాదిట్ఠి చ దిట్ఠివిపత్తి నామ, ఆజీవహేతు పఞ్ఞత్తాని ఛ సిక్ఖాపదాని ఆజీవవిపత్తి నామ, ఇతి ఇమాసం సీలఆచారదిట్ఠిఆజీవవిపత్తీనం అఞ్ఞతరాతి అత్థో.

న కేవలం యథావుత్తనయేనేవ వుచ్చన్తీతి ఆహ ‘‘యాని సిక్ఖాపదసముట్ఠానానీతిపి వుచ్చన్తీ’’తి. ఏతాని హి కిఞ్చాపి ఆపత్తియా సముట్ఠానాని, న సిక్ఖాపదస్స, వోహారసుఖత్థం పనేవం వుచ్చన్తీతి. తత్థాతి తేసు ఛసు సముట్ఠానేసు. తేసూతి సచిత్తకాచిత్తకేసు. ఏకం సముట్ఠానం ఉప్పత్తికారణం ఏతిస్సాతి ఏకసముట్ఠానా, ఏకేన వా సముట్ఠానం ఏతిస్సాతి ఏకసముట్ఠానా. ‘‘ద్విసముట్ఠానా’’తిఆదీసుపి ఏసేవ నయో.

సముట్ఠానవసేనాతి సముట్ఠానసీసవసేన. పఠమపారాజికం సముట్ఠానం ఏతిస్సాతి పఠమపారాజికసముట్ఠానా. తథా అదిన్నాదానసముట్ఠానా’’తిఆదీసుపి.

సయం పథవిఖణనే కాయేన, పరే ఆణాపేత్వా ఖణాపనే వాచాయ చ ఆపత్తిసమ్భవతో ‘‘పథవిఖణనాదీసు వియా’’తి వుత్తం. ఆదిసద్దేన అదిన్నాదానాదీనం పరిగ్గహో. పఠమకథినాపత్తి కాయవాచతో కత్తబ్బం అధిట్ఠానం వా వికప్పనం వా అకరోన్తస్స హోతి, నో కరోన్తస్సాతి ఆహ ‘‘పఠమకథినాపత్తి వియా’’తి. అఞ్ఞాతికాయ భిక్ఖునియా హత్థతో చీవరప్పటిగ్గహణాపత్తి తస్సా హత్థతో చీవరం పటిగ్గణ్హన్తస్స, పరివత్తకం అదేన్తస్స చ హోతీతి కిరియాకిరియతో సముట్ఠాతి. ‘‘సియా కరోన్తస్సా’’తిఆదీసు సియాతి ‘‘సియా ఖో పన తే బ్రాహ్మణ ఏవమస్సా’’తిఆదీసు వియ ‘‘కదాచీ’’తి ఇమినా సమానత్థో నిపాతో. రూపియప్పటిగ్గహణాపత్తి సియా కిరియా గహణేన ఆపజ్జనతో, సియా అకిరియా పటిక్ఖేపస్స అకరణతోతి ఆహ ‘‘రూపియప్పటిగ్గహణాపత్తి వియా’’తి. కుటికారాపత్తి వత్థుం దేసాపేత్వా పమాణాతిక్కన్తకరణే కరోన్తస్స సియా, అదేసాపేత్వా పన పమాణాతిక్కన్తకరణే పమాణయుత్తం వా కరోన్తస్స చ అకరోన్తస్స చ సియాతి ఆహ ‘‘కుటికారాపత్తి వియా’’తి.

సఞ్ఞాయ అభావేన విమోక్ఖో అస్సాతి సఞ్ఞావిమోక్ఖోతి మజ్ఝేపదలోపసమాసో దట్ఠబ్బోతి ఆహ ‘‘యతో వీతిక్కమసఞ్ఞాయా’’తిఆది. ఇతరా నామ యతో వీతిక్కమసఞ్ఞాయ అభావేన న ముచ్చతి, సా ఇతరసద్దస్స వుత్తప్పటియోగివిసయత్తా. యా అచిత్తకేన వా సచిత్తకమిస్సకేన వా సముట్ఠాతీతి యా ఆపత్తి కదాచి అచిత్తకేన వా కదాచి సచిత్తకమిస్సకేన వా సముట్ఠానేన సముట్ఠాతి. ఏత్థ చ సఞ్ఞాదుకం అనాపత్తిముఖేన వుత్తం, సచిత్తకదుకం ఆపత్తిముఖేనాతి దట్ఠబ్బం.

యస్సా సచిత్తకపక్ఖే చిత్తం అకుసలమేవ హోతీతి యస్సా సచిత్తకాయ ఆపత్తియా చిత్తం అకుసలమేవ హోతి, యస్సా చ సచిత్తకాచిత్తకసఙ్ఖాతాయ సురాపానాదిఅచిత్తకాయ ఆపత్తియా వత్థువిజాననచిత్తేన సచిత్తకపక్ఖే చిత్తం అకుసలమేవ హోతి, అయం లోకవజ్జా. ‘‘సచిత్తకపక్ఖే’’తి హి ఇదం వచనం సచిత్తకాచిత్తకం సన్ధాయ వుత్తం. న హి ఏకంసతో సచిత్తకస్స ‘‘సచిత్తకపక్ఖే’’తి విసేసనే పయోజనం అత్థీతి. యం పనేత్థ గణ్ఠిపదే ‘‘సురాపానస్మిఞ్హి ‘సురా’తి వా ‘న వట్టతీ’తి వా జానిత్వా పివనే అకుసలమేవా’’తి వుత్తం. తత్థ ‘‘న వట్టతీతి వా జానిత్వా’’తి వుత్తవచనం న యుజ్జతి పణ్ణత్తివజ్జస్సాపి లోకవజ్జభావప్పసఙ్గతో. యస్సా పన ‘‘సచిత్తకపక్ఖే చిత్తం అకుసలమేవా’’తి నియమో నత్థి, సా పణ్ణత్తివజ్జాతి ఇమమత్థం దస్సేన్తో ఆహ ‘‘సేసా పణ్ణత్తివజ్జా’’తి. తథా హి తస్సా వత్థువిజాననచిత్తేన సచిత్తకపక్ఖే చిత్తం సియా కుసలం, సియా అకుసలం, సియా అబ్యాకతన్తి ‘‘అకుసలమేవా’’తి నియమో నత్థి. ఉభయత్థ ఆపజ్జితబ్బాతి కాయద్వారే, వచీద్వారే చాతి ఉభయత్థ ఆపజ్జితబ్బా ఆపత్తి, తా పన అదిన్నాదానాదయో. ‘‘మనోద్వారే ఆపత్తి నామ నత్థీ’’తి ఇదం యేభుయ్యవసేన వుత్తం ఉపనిక్ఖిత్తసాదియనాదీసు ఆపత్తిసమ్భవతోతి దట్ఠబ్బం.

అకుసలచిత్తో వా ఆపజ్జతీతి పారాజికసుక్కవిసట్ఠికాయసంసగ్గదుట్ఠుల్లఅత్తకామపారిచరియదుట్ఠదోససఙ్ఘభేదప్పహారదానతలసత్తికాదిభేదం ఆపత్తిం అకుసలచిత్తో ఆపజ్జతి. అనుపసమ్పన్నం పదసోధమ్మం వాచేన్తో, మాతుగామస్స ధమ్మం దేసేన్తోతి ఏవరూపం ఆపత్తిం కుసలచిత్తో ఆపజ్జతి. అసఞ్చిచ్చసహసేయ్యాదిం అబ్యాకతచిత్తో ఆపజ్జతి. యం అరహా ఆపజ్జతి, సబ్బం అబ్యాకతచిత్తోవ ఆపజ్జతి. తేనాహ ‘‘కుసలాబ్యాకతచిత్తో వా’’తి.

దుక్ఖవేదనాసమఙ్గీ వాతి దుట్ఠదోసాదిభేదం ఆపత్తిం ఆపజ్జన్తో దుక్ఖవేదనాసమఙ్గీ ఆపజ్జతి. మేథునధమ్మాదిభేదం పన సుఖవేదనాసమఙ్గీ ఆపజ్జతి. యం సుఖవేదనాసమఙ్గీ ఆపజ్జతి, తంయేవ మజ్ఝత్తో హుత్వా ఆపజ్జన్తో అదుక్ఖమసుఖవేదనాసమఙ్గీ ఆపజ్జతి. తేనాహ ‘‘ఇతరవేదనాద్వయసమఙ్గీ వా’’తి. ఇదమ్పి చ తికద్వయం యేభుయ్యవసేనేవ వుత్తం. నిపజ్జిత్వా నిరోధసమాపన్నో హి అచిత్తకో అవేదనో సహసేయ్యాపత్తిం ఆపజ్జతీతి. కిఞ్చాపి ఏవం అనియమేన వుత్తం, విసేసో పనేత్థ అత్థీతి దస్సేతుం ‘‘ఏవం సన్తేపీ’’తిఆది వుత్తం. ఏవం సన్తేపీతి హి విసేసాభిధాననిమిత్తాభ్యూపగమేవ యుజ్జతి. సబ్బేసం వసేన తీణి చిత్తానీతి కుసలాకుసలాబ్యాకతానం వసేన పదసోధమ్మాదీసు తీణి చిత్తాని.

ఇదాని తం యథావుత్తనిదానాదివేదనాత్తికపరియోసానం సత్తరసప్పకారం ఇమస్మిం సిక్ఖాపదే యోజేతుం ‘‘ఇధ పనా’’తిఆదిమాహ. ఇధాతి ఇమస్మిం పఠమపారాజికసిక్ఖాపదే. వేసాలియన్తి ఏవంనామకే ఇత్థిలిఙ్గవసేన పవత్తవోహారే నగరే. తఞ్హి నగరం తిక్ఖత్తుం పాకారపరిక్ఖేపవడ్ఢనేన విసాలీభూతత్తా ‘‘వేసాలీ’’తి వుచ్చతి. ఇదమ్పి చ నగరం సబ్బఞ్ఞుతం సమ్పత్తేయేవ సమ్మాసమ్బుద్ధే సబ్బాకారవేపుల్లత్తం పత్తన్తి వేదితబ్బం. ‘‘సిక్ఖం అపచ్చక్ఖాయా’’తి చ ‘‘అన్తమసో తిరచ్ఛానగతాయపీ’’తి చ ద్వే అనుపఞ్ఞత్తియోతి మక్కటివజ్జిపుత్తకవత్థూనం వసేన వుత్తా. ‘‘అన్తమసో తిరచ్ఛానగతాయా’’తి చ ‘‘సిక్ఖం అపచ్చక్ఖాయా’’తి చ ఇమా ద్వే అనుపఞ్ఞత్తియో. ఆపత్తికరా చ హోతీతి పఠమపఞ్ఞత్తితో విసుంయేవాపత్తికరా చ హోతి. అఞ్ఞవాదకసిక్ఖాపదాదీసు వియాతి అఞ్ఞవాదకసిక్ఖాపదాదీసు ‘‘విహేసకే’’తిఆదికా (పాచి. ౯౮) వియాతి అత్థో. ఆదిసద్దేన ఉజ్ఝాపనకస్స పరిగ్గహో. ఏత్థ హి అఞ్ఞవాదకాదితో విసుంయేవ విహేసకాదీసుపి పాచిత్తియం హోతి. యథాహ ‘‘రోపితే విహేసకే సఙ్ఘమజ్ఝే వత్థుస్మిం వా ఆపత్తియా వా అనయుఞ్జియమానో తం నకథేతుకామో తం నఉగ్ఘాటేతుకామో తుణ్హీభూతో సఙ్ఘం విహేసేతి, ఆపత్తి పాచిత్తియస్సా’’తిఆది (పారా. ౧౦౦). సుపినన్తే విజ్జమానాపి మోచనస్సాదచేతనా అబ్బోహారికత్తా అనాపత్తికరాతి ఆహ ‘‘అఞ్ఞత్ర సుపినన్తాతిఆదికా వియా’’తి. తథా హి థినమిద్ధేన అభిభూతత్తా సుపినే చిత్తం అబ్బోహారికం, చిత్తస్స అబ్బోహారికత్తా ఓపక్కమనకిరియాపవత్తనికాపి చేతనా అబ్బోహారికా. వుత్తఞ్హేతం ‘‘అత్థేసా, భిక్ఖవే, చేతనా, సా చ ఖో అబ్బోహారికా’’తి (పారా. ౨౩౫), తస్మా ‘‘అఞ్ఞత్ర సుపినన్తా’’తి అయం అనుపఞ్ఞత్తి అనాపత్తికరా జాతా. ఆదిసద్దేన ‘‘అఞ్ఞత్ర అధిమానా’’తిఆదికం (పారా. ౧౯౭) సఙ్గణ్హాతి. అదిన్నాదానాదీసు వియాతి అదిన్నాదానాదీసు ‘‘అరఞ్ఞా వా’’తిఆదికా (పారా. ౯౧) వియాతి అత్థో. ఏత్థ పన ఆదిసద్దేన పఠమపారాజికాదీనం సఙ్గహో. ఏత్థ హి ‘‘తఞ్చ ఖో గామే, నో అరఞ్ఞే’’తిఆదినా (పారా. ౯౦) నయేన లేసం ఓడ్డేన్తానం లేసపిదహనత్థం ‘‘అరఞ్ఞా వా’’తిఆదికా అనుపఞ్ఞత్తి వుత్తాతి ఉపత్థమ్భకరావ హోతి. తేనేవ హి ‘‘నను, ఆవుసో, తథేవేతం హోతీ’’తి (పారా. ౯౦) భిక్ఖూహి వుత్తం.

వుత్తప్పకారే మగ్గేతి ‘‘మనుస్సామనుస్సతిరచ్ఛానగతవసేనా’’తిఆదినా (కఙ్ఖా. అట్ఠ. పఠమపారాజికవణ్ణనా) వుత్తప్పకారే తింసమగ్గే. ఇమస్స పన ‘‘ఛిన్నే’’తి ఇమినా సమ్బన్ధో. తచాదీని అనవసేసేత్వాతి నిమిత్తప్పదేసే బహి ఠితాని ఛవిచమ్మాని అనవసేసేత్వా. నిమిత్తసణ్ఠానమత్తం పఞ్ఞాయతీతి నిమిత్తమంసస్స పన అబ్భన్తరే ఛవిచమ్మస్స చ విజ్జమానత్తా వుత్తం. చమ్మఖిలన్తి చమ్మక్ఖణ్డం. ‘‘ఉణ్ణిగణ్డో’’తిపి (సారత్థ. టీ. ౨.౫౫; వి. వి. టీ. ౧.౫౫) వదన్తి. తఞ్హి నిమిత్తే జాతత్తా నిమిత్తమేవ. తేనాహ ‘‘సేవనచిత్తే సతి పారాజిక’’న్తి. సేవనచిత్తేతి మేథునసేవనచిత్తే. కాయసంసగ్గసేవనచిత్తే పన సతి సఙ్ఘాదిసేసోవ. నట్ఠో కాయప్పసాదో ఏత్థాతి నట్ఠకాయప్పసాదం, సుక్ఖపీళకం వా మతచమ్మం వాతి అత్థో. మతే అక్ఖాయితే, యేభుయ్యేన అక్ఖాయితే చ పారాజికాపత్తివచనతో (పారా. ౬౧) పన నట్ఠకాయప్పసాదేపి ఇత్థినిమిత్తే పవేసేన్తస్స పారాజికాపత్తియేవ. నిమిత్తసణ్ఠానమత్తమ్పి అనవసేసేత్వాతి నిమిత్తాకారేన ఠితం యథావుత్తనిమిత్తమంసాదిమ్పి అనవసేసేత్వా. వణసఙ్ఖేపవసేనాతి వణసఙ్గహవసేన. వణే థుల్లచ్చయఞ్చ ‘‘అమగ్గేన అమగ్గం పవేసేతి, ఆపత్తి థుల్లచ్చయస్సా’’తి (పారా. ౬౬) ఇమస్స సుత్తస్స వసేన వేదితబ్బం. తస్మిఞ్హి సుత్తే ద్వీసు సమ్భిన్నవణేసు ఏకేన వణేన పవేసేత్వా దుతియేన నీహరన్తస్స థుల్లచ్చయం వుత్తం. వుత్తఞ్హి సమన్తపాసాదికాయం ‘‘ఇమస్స సత్తస్స అనులోమవసేన సబ్బత్థ వణసఙ్ఖేపే థుల్లచ్చయం వేదితబ్బ’’న్తి (పారా. అట్ఠ. ౧.౬౬). మనుస్సానం పన అక్ఖిఆదయోపి వణసఙ్గహం గచ్ఛన్తీతి వణేన ఏకపరిచ్ఛేదం కత్వా దస్సేన్తో ‘‘తథా’’తిఆదిమాహ. తేసం వణసఙ్గహో ‘‘నవద్వారో మహావణో’’తి (మి. ప. ౨.౬.౧) ఏవమాదిసుత్తానుసారేన వేదితబ్బో. తత్థ మనుస్సానన్తి ఇత్థిపురిసపణ్డకఉభతోబ్యఞ్జనకవసేన చతుబ్బిధానం మనుస్సానం. వత్థికోసేసూతి వత్థిపుటేసు పురిసానం అఙ్గజాతకోసేసు. హత్థిఅస్సాదీనఞ్చ తిరచ్ఛానానన్తి హత్థిఅస్సగోణగద్రభఓట్ఠమహింసాదీనం తిరచ్ఛానగతానం. తిరచ్ఛానానం పనాతి సబ్బేసమ్పి తిరచ్ఛానగతానం. సబ్బేసన్తి యథావుత్తమనుస్సాదీనం సబ్బేసం.

ఏవం జీవమానకసరీరే లబ్భమానం ఆపత్తివిసేసం దస్సేత్వా ఇదాని మతసరీరే లబ్భమానం ఆపత్తివిసేసం దస్సేతుం ‘‘మతసరీరే’’తిఆదిమాహ. వచ్చమగ్గపస్సావమగ్గముఖమగ్గానం చతూసు కోట్ఠాసేసు ద్వే కోట్ఠాసే ఠపేత్వా యదా అపరే ద్వే కోట్ఠాసా ఖాదితా, తదా ఉపడ్ఢక్ఖాయితం నామ హోతి. న కుథితం హోతీతి ఉద్ధుమాతకాదిభావేన కుథితం న హోతి, అల్లన్తి అత్థో. యదా పన సరీరం ఉద్ధుమాతకం హోతి కుథితం నీలమక్ఖికసమాకిణ్ణం కిమికులసమాకులం నవహి వణముఖేహి పగ్గళితపుబ్బకుణపభావేన ఉపగన్తుమ్పి అసక్కుణేయ్యం (పారా. అట్ఠ. ౧.౫౯-౬౦), తదా పారాజికవత్థుఞ్చ థుల్లచ్చయవత్థుఞ్చ విజహతి, దుక్కటవత్థుమేవ హోతీతి ఆహ ‘‘కుథితే దుక్కట’’న్తి. కుథితేతి ఉద్ధుమాతకభావప్పత్తే. ఈదిసే హి సరీరే యత్థ కత్థచి ఉపక్కమతో దుక్కటం. తథా వట్టకతే ముఖే అచ్ఛుపన్తం అఙ్గజాతం పవేసేన్తస్సాతి (పారా. అట్ఠ. ౧.౭౩) వివట్టే ముఖే చత్తారి పస్సాని, తాలుకఞ్చ అప్ఫుసన్తం అఙ్గజాతం పవేసేన్తస్స దుక్కటన్తి అత్థో. సచే పన హేట్ఠా వా ఉపరి వా ఉభయపస్సేహి వా ఛుపన్తం పవేసేతి, పారాజికం. చతూహి పస్సేహి అచ్ఛుపన్తం పవేసేత్వా అబ్భన్తరే తాలుకం ఛుపతి, పారాజికమేవ. బహి నిక్ఖన్తజివ్హాయ వా దన్తేసు వా అఙ్గజాతం పవేసేన్తస్స థుల్లచ్చయన్తి సమ్బన్ధో. జీవమానకసరీరేపి బహి నిక్ఖన్తజివ్హాయ థుల్లచ్చయమేవ. యది పన బహి జివ్హాయ పలివేఠేత్వా అన్తోముఖం పవేసేతి, పారాజికమేవ. యది పన దన్తా సుఫుసితా, అన్తోముఖే ఓకాసో నత్థి, దన్తా చ బహి ఓట్ఠమంసేన పటిచ్ఛన్నా, తత్థ వాతేన అసమ్ఫుట్ఠం అల్లోకాసం తిలఫలమత్తమ్పి పవేసేన్తస్స పారాజికమేవ. ఉప్పాటితే పన ఓట్ఠమంసే దన్తేసుయేవ ఉపక్కమన్తస్స థుల్లచ్చయం. యోపి దన్తో బహి నిక్ఖమన్తో తిట్ఠతి, న సక్కా ఓట్ఠేహి పిదహితుం, తత్థాపి ఏసేవ నయో.

వేదనాయ అట్టో పీళితో వేదనాట్టో. ఉమ్మత్తకోతి చేత్థ పిత్తుమ్మత్తకో అధిప్పేతోతి ఆహ ‘‘యో పిత్తవసేనా’’తిఆది. పిత్తవసేనాతి బద్ధపిత్తవసేన. తస్మిఞ్హి బద్ధపిత్తే పిత్తకోసతో చలిత్వా బహి నిక్ఖమన్తే సత్తా ఉమ్మత్తకా హోన్తి, విపల్లత్థసఞ్ఞా హిరోత్తప్పం ఛడ్డేత్వా అసారుప్పచరియం చరన్తి, లహుకగరుకాని సిక్ఖాపదాని మద్దన్తాపి న జానన్తి, భేసజ్జకిరియాయపి అతేకిచ్ఛా హోన్తి, ఏవరూపస్స ఉమ్మత్తకస్స అనాపత్తి. అబద్ధపిత్తం పన లోహితం వియ సబ్బఙ్గగతం, తమ్హి కుపితే సత్తానం కణ్డుకచ్ఛుసరీరకమ్పాదీని హోన్తి, తాని భేసజ్జకిరియాయ వూపసమన్తి. తేన వుత్తం ‘‘బద్ధపిత్తవసేనా’’తి. ఖిత్తచిత్తో నామ విస్సట్ఠచిత్తో యక్ఖుమ్మత్తకో వుచ్చతీతి ఆహ ‘‘యక్ఖేహి కతచిత్తవిక్ఖేపో ఖిత్తచిత్తో’’తి. యక్ఖా కిర భేరవాని ఆరమ్మణాని దస్సేత్వా ముఖేన హత్థం పవేసేత్వా, హదయరూపం వా మద్దన్తా సత్తే విక్ఖిత్తచిత్తే విపల్లత్థసఞ్ఞే కరోన్తి, ఏవరూపస్స ఖిత్తచిత్తస్స అనాపత్తి. తేసం పన ఉభిన్నం అయం విసేసో – పిత్తుమ్మత్తకో నిచ్చమేవ ఉమ్మత్తకో హోతి, పకతిసఞ్ఞం న లభతి. యక్ఖుమ్మత్తకో అన్తరన్తరా పకతిసఞ్ఞం పటిలభతి. ఇధ పన పిత్తుమ్మత్తకో వా హోతు, యక్ఖుమ్మత్తకో వా, యో సబ్బసో ముట్ఠస్సతి కిఞ్చి న జానాతి, అగ్గిమ్పి సువణ్ణమ్పి గూథమ్పి చన్దనమ్పి ఏకసదిసం మద్దన్తోవ విచరతి, ఏవరూపస్స అనాపత్తి. అన్తరన్తరా పకతిసఞ్ఞం పటిలభిత్వా ఞత్వా కరోన్తస్స పన ఆపత్తియేవ. తేనాహ ‘‘ద్విన్నమ్పి చ ఏతేస’’న్తిఆది.

అధిమత్తవేదనాయాతి అధికప్పమాణాయ దుక్ఖవేదనాయ. ఆదికమ్మే నియుత్తో ఆదికమ్మికో, యో చ ఆదికమ్మే నియుత్తో, సో తస్మిం కమ్మే ఆదిభూతో హోతీతి ఆహ ‘‘యో’’తిఆది. ఇధ పన సుదిన్నత్థేరో ఆదికమ్మికో, తస్స అనాపత్తి. అవసేసానం మక్కటిసమణవజ్జిపుత్తకాదీనం ఆపత్తియేవ. పటిపాదనం సమ్పాదనం. కరోన్తోయేవ హి తం ఆపజ్జతీతి కిరియం. ఇదం (సారత్థ. టీ. ౨.౬౬) పన యేభుయ్యవసేన వుత్తం మేథునధమ్మే పరూపక్కమే సతి సాదియన్తస్స అకిరియసముట్ఠానభావతో. మేథునప్పటిసంయుత్తాయ హి కామసఞ్ఞాయ అభావేన ముచ్చనతో సఞ్ఞావిమోక్ఖం. ‘‘అనాపత్తి అజానన్తస్స, అసాదియన్తస్సా’’తి (పారా. ౬౬) హి వుత్తం. మేథునచిత్తేనేవ నం ఆపజ్జతి, న వినా చిత్తేనాతి సచిత్తకం. రాగవసేనేవ ఆపజ్జితబ్బతో లోకవజ్జం. కాయద్వారేనేవ సముట్ఠానతో కాయకమ్మం. చిత్తం పనేత్థ అఙ్గమత్తం హోతి, న తస్స వసేన కమ్మభావో లబ్భతి. లోభచిత్తేనేవ ఆపజ్జితబ్బతో అకుసలచిత్తం. సుఖసమఙ్గీ వా ఉపేక్ఖాసమఙ్గీ వా ఆపజ్జతీతి ద్వివేదనం. నను సముట్ఠానాదీని ఆపత్తియా హోన్తి, న సిక్ఖాపదస్స, అథ కస్మా సిక్ఖాపదస్స సముట్ఠానాదీని వుత్తానీతి ఆహ ‘‘ఇమాని చ సముట్ఠానాదీని నామా’’తిఆది. ఆపత్తియా హోన్తీతి అజ్ఝాచారస్స హోన్తి.

ముననతో అనుముననతో ముతి, ఞాణం, తం ఏతస్స అత్థీతి ముతిమా, ఞాణవాతి అత్థో.

పఠమపారాజికవణ్ణనా నిట్ఠితా.

౨. దుతియపారాజికవణ్ణనా

ఏత్థాతి ఏతేసు ద్వీసు. ఏకకుటికాదిభేదో సబ్బోపి గామోతి వేదితబ్బోతి సమ్బన్ధో. తత్థ ఏకకుటికాదిభేదోతి యస్మిం గామే ఏకా ఏవ కుటి ఏకం గేహం సేయ్యథాపి మలయజనపదే, అయం ఏకకుటికో గామో నామ. ఆదిసద్దేన ‘‘ద్వికుటికోపి గామో, తికుటికోపి గామో, చతుక్కుటికోపి గామో’’తి (పారా. ౯౨) వుత్తప్పభేదం సఙ్గణ్హాతి. అభినవనివిట్ఠో ఏకకుటికాదిగామో పన యావ మనుస్సా పవిసిత్వా వాసం న కప్పేన్తి, తావ గామసఙ్ఖం న గచ్ఛతి. కింభూతోతి ఆహ ‘‘పరిక్ఖిత్తో వా’’తిఆది. తత్థ పరిక్ఖిత్తో నామ ఇట్ఠకపాకారం ఆదిం కత్వా అన్తమసో కణ్టకసాఖాహిపి పరిక్ఖిత్తో. తబ్బిపరీతో అపరిక్ఖిత్తో. అమనుస్సో నామ యో సబ్బసో వా మనుస్సానం అభావేన యక్ఖపరిగ్గహభూతో, యతో వా మనుస్సా కేనచి కరణీయేన పునపి ఆగన్తుకామా ఏవ అపక్కన్తా, యతో పన నిరపేక్ఖా హుత్వా పక్కమన్తి, సో గామసఙ్ఖం న గచ్ఛతి. న కేవలం ఏకకుటికాదిభేదోవాతి ఆహ ‘‘అన్తమసో’’తిఆది. యో కోచి సత్థోపీతి జఙ్ఘసత్థసకటసత్థాదీసు యో కోచి సత్థోపి. ఇమస్మిం సిక్ఖాపదే నిగమనగరాని వియ గామగ్గహణేనేవ గామూపచారోపి సఙ్గహితోతి ఆహ ‘‘ఠపేత్వా గామఞ్చ గామూపచారఞ్చా’’తి. అఞ్ఞథా పన మాతికాయ అనవసేసతో అవహారట్ఠానపరిగ్గహో కతో నామ న హోతి, న చ బుద్ధా సావసేసం పారాజికం పఞ్ఞాపేన్తి.

తత్థాతి తేసు గామగామూపచారేసు. ద్వారేతి నిబ్బకోసస్స ఉదకపతనట్ఠానతో అబ్భన్తరే. అన్తోగేహేతి పముఖస్స అబ్భన్తరే. కతపరిక్ఖేపోతి పాకారవతిఆదీహి కతపరిక్ఖేపో. సుప్పపతనాదిపరిచ్ఛేదో పనేత్థ అపరిక్ఖిత్తఘరం సన్ధాయ వుత్తో. న కేవలం ఘరస్స పురతో, అథ ఖో సమన్తతో తత్తకోవ పరిచ్ఛేదో ఘరూపచారో నామాతి గహేతబ్బం. ‘‘పురతో’’తిఆదికం పన లోకియేహి తథాకరణతో వుత్తం. థామమజ్ఝిమస్సాతి మజ్ఝిమథామస్స, నేవ అప్పథామస్స, న మహాథామస్సాతి వుత్తం హోతి. ‘‘యథా తరుణమనుస్సా’’తిఆదినా యథా మాతుగామో కాకే ఉడ్డాపేన్తో ఉజుకమేవ హత్థం ఉక్ఖిపిత్వా లేడ్డుం ఖిపతి, యథా చ ఉదకుక్ఖేపే ఉదకం ఖిపన్తి, ఏవం ఖిత్తస్స లేడ్డుస్స పతితట్ఠానం పటిక్ఖిపతి. పవత్తిత్వాతి లుఠిత్వా, పరివత్తిత్వాతి వుత్తం హోతి. తస్స సచే ద్వే ఇన్దఖీలా హోన్తీతి (పారా. అట్ఠ. ౧.౯౨) తస్స పరిక్ఖిత్తస్స గామస్స సచే అనురాధపురస్సేవ ద్వే ఉమ్మారా హోన్తి. యస్స పన ఏకో, తస్స గామద్వారబాహానం వేమజ్ఝే ఠితస్స లేడ్డుపాతబ్భన్తరం గామూపచారో నామ. యత్ర పన ఇన్దఖీలో నత్థి, తత్ర గామద్వారబాహానం వేమజ్ఝం. యత్ర ద్వారబాహాపి నత్థి, తత్థ ఉభోసు పస్సేసు వతియా వా పాకారస్స వా కోటివేమజ్ఝంవ ఇన్దఖీలట్ఠానియత్తా ఇన్దఖీలోతి గహేతబ్బం. యో పన గామో పుబ్బే మహా హుత్వా పచ్ఛా కులేసు నట్ఠేసు అప్పకో హోతి, సో ఘరూపచారతో లేడ్డుపాతేనేవ పరిచ్ఛిన్దితబ్బో. పురిమపరిచ్ఛేదో పనస్స పరిక్ఖిత్తస్సాపి అపరిక్ఖిత్తస్సాపి అప్పమాణమేవాతి. నను చేతం అపరిక్ఖిత్తస్స ఉపచారదస్సనం పదభాజనేన విరుద్ధమివ దిస్సతి. తత్థ హి ‘‘గామూపచారో నామ పరిక్ఖిత్తస్స గామస్స ఇన్దఖీలే ఠితస్స మజ్ఝిమస్స పురిసస్స లేడ్డుపాతో’’తి (పారా. ౯౨) వత్వా ‘‘అపరిక్ఖిత్తస్స గామస్స ఘరూపచారే ఠితస్స మజ్ఝిమస్స పురిసస్స లేడ్డుపాతో’’తి (పారా. ౯౨) ఏత్తకమేవ వుత్తం, న పన తం లేడ్డుపాతం గామసఙ్ఖేపం కత్వా తతో పరం గామూపచారోతి వుత్తోతి ఆహ ‘‘పదభాజనేపి హి ఇమినావ నయేన అత్థో వేదితబ్బో’’తి.

అయమేత్థ అధిప్పాయో – ఇధ గామో నామ దువిధో హోతి పరిక్ఖిత్తో చ అపరిక్ఖిత్తో చ (పారా. అట్ఠ. ౧.౯౨). తత్ర పరిక్ఖిత్తస్స పరిక్ఖేపోయేవ పరిచ్ఛేదో. తస్మా తస్స విసుం పరిచ్ఛేదం అవత్వా ‘‘గామూపచారో నామ పరిక్ఖిత్తస్స గామస్స ఇన్దఖీలే ఠితస్స మజ్ఝిమస్స పురిసస్స లేడ్డుపాతో’’తి పాళియం వుత్తం. అపరిక్ఖిత్తస్స పన గామస్స గామపరిచ్ఛేదో వత్తబ్బో. తస్మా తస్స గామస్స గామపరిచ్ఛేదదస్సనత్థం ‘‘అపరిక్ఖిత్తస్స గామస్స ఘరూపచారే ఠితస్స మజ్ఝిమస్స పురిసస్స లేడ్డుపాతో’’తి (పారా. ౯౨) వుత్తం. గామపరిచ్ఛేదే చ దస్సితే గామూపచారలక్ఖణం పుబ్బే వుత్తనయేనేవ సక్కా ఞాతున్తి పున ‘‘తత్థ ఠితస్స మజ్ఝిమస్స పురిసస్స లేడ్డుపాతో’’తి న వుత్తం, అత్థో పన తత్థాపి అయమేవ యథావుత్తోతి. యో పన ఘరూపచారే ఠితస్స లేడ్డుపాతంయేవ ‘‘గామూపచారో’’తి వదతి, తస్స ఘరూపచారో ‘‘గామో’’తి ఆపజ్జతి. తతో ఘరం ఘరూపచారో, గామో గామూపచారోతి ఏస విభాగో సఙ్కరీయతి. అసంకరతో చేత్థ వినిచ్ఛయో వేదితబ్బో. తస్మా పాళిఞ్చ అట్ఠకథఞ్చ సంసన్దిత్వా వుత్తనయేనేవేత్థ గామో, గామూపచారో చ వేదితబ్బోతి.

తత్థాతి తేసు ద్వీసు ఉపచారేసు. య్వాయం ఉపచారో దస్సితోతి సమ్బన్ధో. వికాలే గామప్పవేసనాదీసూతి ఏత్థ ఆదిసద్దేన అసంకచ్చికాగామప్పవేసనం (పాచి. ౧౨౨౫) సఙ్గణ్హాతి. యో పన పరిక్ఖిత్తస్స గామస్స ఉపచారో వుత్తో, సో న కత్థచి వినయపిటకే ఉపయోగం గతో. కేవలం అపరిక్ఖిత్తస్స పరిక్ఖేపోకాసతో అపరో ఏకో లేడ్డుపాతో గామూపచారో నామాతి ఞాపనత్థం వుత్తో. ఏవం వుత్తే హి ఞాయతి ‘‘పరిక్ఖిత్తస్సాపి చే గామస్స ఏకో లేడ్డుపాతో కప్పియభూమి సమానో ఉపచారోతి వుత్తో, పగేవ అపరిక్ఖిత్తస్స పరిక్ఖేపోకాసతో ఏకో’’తి. ఇమేసం పరిచ్ఛేదదస్సనత్థన్తి ఇమేసం గామారఞ్ఞానం పరిచ్ఛేదదస్సనత్థం వుత్తా అట్ఠకథాయం. పారాజికవత్థున్తి పాదగ్ఘనకం. అవహరన్తస్సాతి గణ్హన్తస్స.

అదిన్నన్తి (పారా. అట్ఠ. ౯౨) దన్తపోనసిక్ఖాపదే అత్తనో సన్తకమ్పి అప్పటిగ్గహితకం కప్పియం అజ్ఝోహరణీయం వుచ్చతి, ఇధ పన యం కిఞ్చి పరపరిగ్గహితం ససామికం భణ్డం, తదేతం తేహి సామికేహి కాయేన వా వాచాయ వా న దిన్నన్తి అదిన్నం. అవహారప్పహోనకమేవ పన దస్సేతుం ‘‘అఞ్ఞస్స మనుస్సజాతికస్స సన్తక’’న్తి వుత్తం. సఙ్ఖాసద్దస్సేవ త-కారేన వడ్ఢేత్వా వుత్తత్తా ‘‘సఙ్ఖా సఙ్ఖాతన్తి అత్థతో ఏక’’న్తి వుత్తం. తత్థ అత్థతో ఏకన్తి పదత్థతో ఏకం, అనత్థన్తరన్తి వుత్తం హోతి. కోట్ఠాసస్సేతం నామం భాగతో సఙ్ఖాయతి ఉపట్ఠాతీతి కత్వా. పపఞ్చసఙ్ఖాతి సత్తానం సంసారే పపఞ్చేన్తి చిరాయన్తీతి పపఞ్చా, తణ్హామానదిట్ఠియో, యస్స వా ఉప్పన్నా, తం ‘‘రత్తో’’తి వా ‘‘మత్తో’’తి వా ‘‘మిచ్ఛాదిట్ఠినివిట్ఠో’’తి వా పపఞ్చేన్తి బ్యఞ్జేన్తీతి పపఞ్చా, సఙ్ఖా వుచ్చతి కోట్ఠాసో, పపఞ్చావ సఙ్ఖా పపఞ్చసఙ్ఖా, పపఞ్చకోట్ఠాసాతి అత్థో, తణ్హామానదిట్ఠియోతి వుత్తం హోతి. థేయ్యచిత్తసఙ్ఖాతోతి ‘‘థేయ్యచిత్తో’’తి కథితో. ఏకో చిత్తకోట్ఠాసోతి విస్సాసతావకాలికాదిగ్గాహవసప్పవత్తఅథేయ్యచిత్తకోట్ఠాసతో అఞ్ఞో చిత్తకోట్ఠాసో. థేయ్యసఙ్ఖాతేనాతి థేయ్యభూతచిత్తకోట్ఠాసేన. యది ఏవం అథ కస్మా ఏతస్స విభఙ్గే ‘‘థేయ్యచిత్తో అవహరణచిత్తో’’తి (పారా. ౯౨) వుత్తన్తి ఆహ ‘‘యో చా’’తిఆది. బ్యఞ్జనం అనాదియిత్వాతి బ్యఞ్జనే ఆదరం అకత్వాతి అత్థో, సద్దత్థమనపేక్ఖిత్వాతి వుత్తం హోతి. అత్థమేవాతి భావత్థమేవ.

తే పన అవహారాతి తే పఞ్చవీసతి అవహారా. సవిఞ్ఞాణకావిఞ్ఞాణకవసేన నానావిధో భణ్డో ఏతస్స పఞ్చకస్సాతి నానాభణ్డం, పఞ్చన్నం అవహారానం సమూహో పఞ్చకం, పఞ్చపరిమాణమస్సాతి వా పఞ్చకం, నానాభణ్డమేవ పఞ్చకం నానాభణ్డపఞ్చకం. సవిఞ్ఞాణకవసేన ఏకో భణ్డో ఏతస్సాతి ఏకభణ్డం. సేసం వుత్తనయమేవ. సాహత్థికోవ పఞ్చకం సాహత్థికపఞ్చకం. ఆదిపదవసేన చేతం నామం కుసలాదిత్తికస్స కుసలత్తికవోహారో వియ. తస్మా సాహత్థికాదిపఞ్చకన్తి అత్థతో దట్ఠబ్బం. ఏస నయో సేసేసు పఞ్చకద్వయేసు. ఏతస్సేవాతి ‘‘ఆదియేయ్యా’’తి ఏతస్సేవ మాతికాపదస్స. ఇమేసం పదానం వసేనాతి ఇమేసం పఞ్చన్నం పదానం వసేన. ఏత్థ చ పఠమపదం అభియోగవసేన వుత్తం, దుతియపదం అఞ్ఞేసం భణ్డం హరన్తస్స గచ్ఛతో వసేన, తతియపదం ఉపనిక్ఖిత్తభణ్డవసేన, చతుత్థం సవిఞ్ఞాణకవసేన, పఞ్చమం థలే నిక్ఖిత్తాదివసేన వుత్తన్తి వేదితబ్బం.

ఇదాని నేసం అత్థయోజనం దస్సేతుం ‘‘తత్థా’’తిఆదిమాహ. తత్థ తత్థాతి తేసు ద్వీసు పఞ్చకేసు. ఇతరన్తి ఏకభణ్డపఞ్చకం. ఆరామన్తి పుప్ఫారామఫలారామం. అభియుఞ్జతీతి (పారా. అట్ఠ. ౧.౧౦౨) పరసన్తకం ‘‘మమ సన్తకోవ అయ’’న్తి ముసా భణిత్వా అభియుఞ్జతి చోదేతి, అట్టం కరోతీతి అత్థో. సమ్పజానముసావాదేపి అదిన్నాదానస్స పుబ్బపయోగత్తా దుక్కటన్తి ఆహ ‘‘ఆపత్తి దుక్కటస్సా’’తి, దుక్కటసఙ్ఖాతా ఆపత్తి భవేయ్యాతి అత్థో. అథ వా దుక్కటసఞ్ఞితస్స వీతిక్కమస్స ఆపజ్జనన్తి అత్థో. ఏస నయో ‘‘ఆపత్తి థుల్లచ్చయస్సా’’తిఆదీసు. సామికస్స విమతిం ఉప్పాదేతీతి వినిచ్ఛయకుసలతాయ, బలవనిస్సితాదిభావేన వా ఆరామసామికస్స సంసయం జనేతి. కథం? తఞ్హి తథా వినిచ్ఛయప్పసుతం దిస్వా సామికో చిన్తేతి ‘‘సక్ఖిస్సామి ను ఖో అహం ఇమం ఆరామం అత్తనో కాతుం, న సక్ఖిస్సామి ను ఖో’’తి. ఏవం తస్స విమతి ఉప్పజ్జమానా తేన ఉప్పాదితా హోతి. ధురం నిక్ఖిపతీతి యదా పన సామికో ‘‘అయం థద్ధో కక్ఖళో జీవితబ్రహ్మచరియన్తరాయమ్పి మే కరేయ్య, అలం దాని మయ్హం ఇమినా ఆరామేనా’’తి ధురం నిక్ఖిపతి, ఉస్సాహం ఠపేతి, అత్తనో సన్తకకరణే నిరుస్సాహో హోతీతి అత్థో. ఆపత్తి పారాజికస్స సచే సయమ్పి కతధురనిక్ఖేపో చాతి అధిప్పాయో. అథ పన సామికేన ధురే నిక్ఖిత్తేపి అభియుఞ్జకో ధురం అనిక్ఖిపిత్వావ ‘‘ఇమం సుట్ఠు పీళేత్వా మమ ఆణాపవత్తిం దస్సేత్వా కిఙ్కారప్పటిస్సావిభావే ఠపేత్వా దస్సామీ’’తి దాతబ్బభావే సఉస్సాహో, రక్ఖతి తావ. అథాపి అభియుఞ్జకో అచ్ఛిన్దిత్వా ‘‘న దాని ఇమం ఇమస్స దస్సామీ’’తి ధురం నిక్ఖిపతి, సామికో పన ధురం న నిక్ఖిపతి, పక్ఖం పరియేసతి, కాలం ఆగమేతి, ‘‘లజ్జిపరిసం తావ లభామి, పచ్ఛా జానిస్సామీ’’తి గహణేయేవ సఉస్సాహో హోతి, రక్ఖతియేవ. యదా పన ‘‘సోపి న దస్సామీ’’తి, ‘‘సామికోపి న లచ్ఛామీ’’తి ఏవం ఉభో ధురం నిక్ఖిపన్తి, తదా అభియుఞ్జకస్స పారాజికం.

అఞ్ఞస్స భణ్డం హరన్తోతి వేతనేన వా మిత్తభావేన వా అఞ్ఞస్స భణ్డం హరన్తో. సీసే భారన్తి సీసే ఠితభారం. సీసస్స తావ పురిమగలే గలవాటకో, పిట్ఠిగలే కేసఞ్చి కేసన్తే ఆవట్టో హోతి, గలస్సేవ ఉభోసు పస్సేసు కేసఞ్చి కేసా ఓరుయ్హ జాయన్తి, యే ‘‘కణ్ణచూళికా’’తి వుచ్చన్తి, తేసం అధోభాగో చాతి అయం హేట్ఠిమకో పరిచ్ఛేదో, తతో ఉపరి సీసం, ఏత్థన్తరే ఠితభారన్తి వుత్తం హోతి. ఖన్ధం ఓరోపేతీతి ఉభోసు పస్సేసు కణ్ణచూళికాహి పట్ఠాయ హేట్ఠా, కప్పరేహి పట్ఠాయ ఉపరి, పిట్ఠిగలావట్టతో చ గలవాటకతో చ పట్ఠాయ హేట్ఠా, పిట్ఠివేమజ్ఝావట్టతో చ ఉరపరిచ్ఛేదమజ్ఝే, హదయావాటకతో చ పట్ఠాయ ఉపరి ఖన్ధో, తం ఓరోపేతి.

అయం పనేత్థ వినిచ్ఛయో – యో భిక్ఖు ‘‘ఇదం గహేత్వా ఏత్థ యాహీ’’తి (పారా. అట్ఠ. ౧.౧౦౧) సామికేహి అనాణత్తో సయమేవ ‘‘మయ్హం ఇదం నామ దేథ, అహం వో భణ్డం వహామీ’’తి తేసం భణ్డం సీసేన ఆదాయ గచ్ఛన్తో థేయ్యచిత్తేన తం భణ్డం ఆమసతి, దుక్కటం. యథావుత్తసీసపరిచ్ఛేదం అనతిక్కమన్తోవ ఇతో చితో చ ఘంసన్తో సారేతిపి పచ్చాసారేతిపి, థుల్లచ్చయం. ఖన్ధం ఓరోపితమత్తే కిఞ్చాపి సామికానం ‘‘వహతూ’’తి చిత్తం అత్థి, తేహి పన అనాణత్తత్తా పారాజికం. ఖన్ధం పన అనోరోపేత్వాపి సీసతో కేసగ్గమత్తమ్పి చావేన్తస్స పారాజికం. యమకభారస్స పన ఏకో భాగో సీసే పతిట్ఠాతి, ఏకో పిట్ఠియం, తత్థ ద్విన్నం ఠానానం వసేన వినిచ్ఛయో వేదితబ్బో. అయం పన సుద్ధసీసభారస్సేవ వసేన వుత్తో. యో చాయం సీసభారే వుత్తో, ఖన్ధభారాదీసుపి అయమేవ వినిచ్ఛయో వేదితబ్బో.

ఉపనిక్ఖిత్తం భణ్డన్తి సఙ్గోపనత్థాయ అత్తనో హత్థే పరేహి ఠపితభణ్డం. అహం న గణ్హామీతి సమ్బన్ధో. అతీతత్థే చేతం వత్తమానవచనం, నాహం గహేసిన్తి అత్థో. దుక్కటం (పారా. అట్ఠ. ౧.౧౧౧) సమ్పజానముసావాదేపి అదిన్నాదానస్స పుబ్బపయోగత్తా. ‘‘కిం తుమ్హే భణథ, నేవిదం మయ్హం అనురూపం, న తుమ్హాక’’న్తిఆదీని వదన్తస్సాపి దుక్కటమేవ. సామికస్స విమతిం ఉప్పాదేతీతి ‘‘రహో మయా ఏతస్స హత్థే ఠపితం, న అఞ్ఞో కోచి జానాతి, దస్సతి ను ఖో మే, నో’’తి సామికస్స విమతిం ఉప్పాదేతి. ధురం నిక్ఖిపతీతి తస్స ఫరుసాదిభావం దిస్వా ఉస్సాహం ఠపేతి. తత్ర సచాయం భిక్ఖు ‘‘కిలమేత్వా నం దస్సామీ’’తి దానే సఉస్సాహో, రక్ఖతి తావ. సచే సో దానే నిరుస్సాహో, భణ్డసామికో పన గహణే సఉస్సాహో, రక్ఖతేవ. యది పన సో తస్మిం దానే నిరుస్సాహో, భణ్డసామికోపి ‘‘న మయ్హం దస్సతీ’’తి ధురం నిక్ఖిపతి, ఏవం ఉభిన్నం ధురనిక్ఖేపేన భిక్ఖునో పారాజికం. యదిపి ముఖేన ‘‘దస్సామీ’’తి వదతి, చిత్తేన పన అదాతుకామో, ఏవమ్పి సామికస్స ధురనిక్ఖేపేన భిక్ఖునో పారాజికం.

సహభణ్డహారకం నేస్సామీతి ‘‘సహభణ్డహారకం భణ్డం నేస్సామీ’’తి చిన్తేత్వా. పఠమం పాదం అతిక్కామేతీతి భణ్డహారకం తజ్జేత్వా తస్స గమనపథం వారేత్వా అత్తనా రుచితమగ్గం ఏకపాదం అతిక్కామేతి. థలట్ఠన్తి (పారా. అట్ఠ. ౧.౯౫) థలే నిక్ఖిత్తం, భూమితలే వా పాసాణపబ్బతతలాదీసు వా యత్థ కత్థచి పటిచ్ఛన్నే వా అప్పటిచ్ఛన్నే వా ఠపితన్తి అత్థో. ఫన్దాపేతి, థుల్లచ్చయన్తి యో ఫన్దాపేతి, తస్స పయోగే పయోగే థుల్లచ్చయం, ఆమసనే దుక్కటం, ఫన్దాపనే థుల్లచ్చయఞ్చ విసుం విసుం థేయ్యచిత్తేన ఆమసనఫన్దాపనపయోగే కరోన్తస్సేవ హోతి. ‘‘ఏకపయోగేన గణ్హన్తస్స పన ఉద్ధారే పారాజికమేవ, న దుక్కటథుల్లచ్చయానీ’’తి వదన్తి. ఠానాతి ఠితట్ఠానతో. సచే తం థలట్ఠం రాసికతం హోతి, అన్తోకుమ్భియం భాజనగతకరణముట్ఠిచ్ఛేదనవినిచ్ఛయేన వినిచ్ఛినితబ్బం. సచే ఏకాబద్ధం సిలేసనియ్యాసాది, పక్కమధుఫాణితవినిచ్ఛయేన వినిచ్ఛినితబ్బం. సచే గరుకం హోతి భారబద్ధం లోహపిణ్డితేలమధుఘటాది వా, కుమ్భియం ఠానాచావనవినిచ్ఛయేన వినిచ్ఛినితబ్బం. సఙ్ఖలికాబద్ధస్స చ ఠానభేదో సల్లక్ఖేతబ్బో. పత్థరిత్వా ఠపితం పన పావారత్థరణకటసారకాదిం ఉజుకం గహేత్వా ఆకడ్ఢతి, పారిమన్తే ఓరిమన్తేన ఫుట్ఠోకాసం అతిక్కన్తే పారాజికం. తథేవ గహేత్వా పరతో పేల్లతి, పారిమన్తే ఫుట్ఠోకాసం ఓరిమన్తే అతిక్కన్తే పారాజికం. వామతో వా దక్ఖిణతో వా అపనామేన్తస్స వామన్తేన వా దక్ఖిణన్తేన వా ఫుట్ఠోకాసం దక్ఖిణన్తే వా వామన్తే వా అతిక్కన్తే పారాజికం. వేఠేత్వా ఉద్ధరతి, కేసగ్గమత్తం ఆకాసగతం కరోన్తస్స పారాజికం.

సకో హత్థో సహత్థో, తేన నిబ్బత్తో, తస్స వా సమ్బన్ధీతి సాహత్థికో, అవహారో. ఆణాపనం ఆణత్తి, తాయ ఆణత్తియా నిబ్బత్తో అవహారో ఆణత్తికో. నిస్సజ్జనం నిస్సగ్గో, సుఙ్కఘాతట్ఠానే, పరికప్పితోకాసే చ ఠత్వా భణ్డస్స బహి నిపాతనం, నిస్సగ్గోవ నిస్సగ్గియో. కిరియాసిద్ధితో పురేతరమేవ పారాజికాపత్తిసఙ్ఖాతం అత్థం సాధేతీతి అత్థసాధకో. ధురస్స ఆలయసఙ్ఖాతస్స భారస్స నిక్ఖిపనం పరిచ్చజనం నిరుస్సాహభావాపజ్జనం ధురనిక్ఖేపో. ఇదాని బ్యఞ్జనే ఆదరం అకత్వా తేసం అత్థమత్తమేవ దస్సేన్తో ‘‘తత్థ సాహత్థికో నామా’’తిఆదిమాహ. సహత్థాతి సహత్థేన. కరణత్థే హి ఇదం నిస్సక్కవచనం. ‘‘అసుకస్స భణ్డం అవహరా’’తి అఞ్ఞం ఆణాపేతీతి ఏత్థాపి ఆణత్తిక్ఖణే ఏవ ఆపత్తి దట్ఠబ్బా. యది ఏవం ఇమస్స, అత్థసాధకస్స చ కో విసేసోతి? తం ఖణం ఏవ గహణే నియుఞ్జనం ఆణత్తికపయోగో, కాలన్తరేన గహణత్థం నియోగో అత్థసాధకోతి (సారత్థ. టీ. ౨.౯౨; వి. వి. టీ. ౧.౯౨) అయమేతేసం విసేసోతి. తేనేవాహ ‘‘అసుకస్స భణ్డం యదా సక్కోసి, తదా తం అవహరాతి ఆణాపేతీ’’తి.

సుఙ్కఘాతపరికప్పితోకాసానన్తి సుఙ్కఘాతఞ్చ పరికప్పితోకాసో చ సుఙ్కఘాతపరికప్పితోకాసా, తేసం. తత్థ సుఙ్కఘాతన్తి (పారా. అట్ఠ. ౧.౧౧౩) రుక్ఖపబ్బతాదిసఞ్ఞాణేన నియమితస్స సుఙ్కట్ఠానస్సేతం అధివచనం. తఞ్హి యస్మా తతో రాజదేయ్యభాగం సుఙ్కం అదత్వా నీహరన్తా రఞ్ఞో సుఙ్కం హనన్తి వినాసేన్తి, తస్మా ‘‘సుఙ్కఘాత’’న్తి వుత్తం.

కోచి పరపరివేణాదీని పవిట్ఠో కిఞ్చి లోభనేయ్యభణ్డం దిస్వా ద్వారప్పముఖాదివసేన యం ఠానం ‘‘సచే మం ఏత్థన్తరే పస్సిస్సన్తి, దట్ఠుకామతాయ గహేత్వా విచరన్తో వియ దస్సామి, నో చే పస్సిస్సన్తి, హరిస్సామీ’’తి పరికప్పేతి, అయం పరికప్పితోకాసో. ఆణత్తిక్ఖణేయేవ పారాజికన్తి (పారా. అట్ఠ. ౧.౧౨౧) అత్థసాధకచేతనాక్ఖణేయేవ పారాజికం. సచేపి అవహారకో సట్ఠివస్సాతిక్కమేనపి తం భణ్డం అవహరతి, ఆణాపకో చ అన్తరాయేవ కాలం కరోతి, హీనాయ వా ఆవత్తతి, అస్సమణోవ హుత్వా కాలం వా కరిస్సతి, హీనాయ వా ఆవత్తిస్సతి, అవహారకస్స పన అవహారక్ఖణేయేవ పారాజికం. పాదగ్ఘనకతేలన్తి (పారా. అట్ఠ. ౧.౯౪) ఏత్థ పాదో నామ కహాపణస్స చతుత్థో భాగో, తం అగ్ఘతీతి పాదగ్ఘనకం, పాదగ్ఘనకఞ్చ తం తేలఞ్చాతి పాదగ్ఘనకతేలం. ఉపాహనా ఆది యేసం వత్థూనం తాని ఉపాహనాదీని. ఆదిసద్దేన దుకూలసాటకచమ్మక్ఖణ్డాదీనం గహణం. పక్ఖిపతీతి థేయ్యచిత్తేన పక్ఖిపతి. తేనాహ ‘‘హత్థతో ముత్తమత్తేయేవ పారాజిక’’న్తి సచే పన అత్తనోపి కుమ్భియం అఞ్ఞో సప్పిం వా తేలం వా ఆకిరతి, తత్ర చాయం థేయ్యచిత్తేన తేలపివనకం భణ్డం పక్ఖిపతి, వుత్తనయేనేవ పారాజికం.

కాయేన వా వాచాయ వా పయుఞ్జనం ఆణాపనం పయోగో, ఆణత్తస్స భణ్డగ్గహణతో పుబ్బత్తా పుబ్బో, ఇతి పుబ్బో చ సో పయోగో చాతి పుబ్బపయోగో. పయోగేన సహ వత్తమానో అవహారో సహపయోగో. సమం ఏకీ హుత్వా విదహిత్వా మన్తేత్వా అవహరణం సంవిధావహారో, అఞ్ఞమఞ్ఞం సఞ్ఞుప్పత్తియా కతావహారోతి వుత్తం హోతి. పుబ్బణ్హాదికాలపరిచ్ఛేదేన సఞ్జాననం సఙ్కేతో, తస్స కమ్మం సఙ్కేతకమ్మం. నిమిత్తస్స కమ్మం నిమిత్తకమ్మం, సఞ్ఞుప్పాదనత్థం కస్సచి నిమిత్తస్స కరణన్తి అత్థో. తత్థాతి యథావుత్తేసు పుబ్బపయోగాదీసు పఞ్చసు. ఖిలాదీని సఙ్కామేత్వా ఖేత్తాదిగ్గహణవసేనాతి ఖిలం, రజ్జుం, వతిం, మరియాదం వా పాకారం వా సఙ్కామేత్వా ఖేత్తగ్గహణవసేన, ఖిలం, రజ్జుం, వతిం, మరియాదం వా పాకారం వా సఙ్కామేత్వా వత్థుగ్గహణవసేన. సచే పన ద్వీహి ఖిలేహి గహేతబ్బం హోతి, పఠమే ఖిలే థుల్లచ్చయం, దుతియే పారాజికం (పారా. అట్ఠ. ౧.౧౦౪). సచే తీహి గహేతబ్బం హోతి, పఠమే దుక్కటం, దుతియే థుల్లచ్చయం, తతియే పారాజికం. ఏవం బహుకేసుపి అవసానే ద్వే ఠపేత్వా పురిమేహి దుక్కటం, అవసానే ద్విన్నం ఏకేన థుల్లచ్చయం, ఇతరేన పారాజికం. రజ్జుపసారణాదీసుపి ఏసేవ నయో. యం పన సమన్తపాసాదికాయం ‘‘తఞ్చ ఖో సామికానం ధురనిక్ఖేపేనా’’తి (పారా. అట్ఠ. ౧.౧౦౪) వుత్తం, తం ‘‘ఖేత్తం అభియుఞ్జతి, ఆపత్తి దుక్కటస్సా’’తిఆది (పారా. ౧౦౪) -అధికారే వుత్తత్తా అభియోగవసేన గహణం సన్ధాయాతి దట్ఠబ్బం. సంవిదహిత్వాతి ఏతస్సేవ వేవచనం. సంమన్తయిత్వాతి ఏకచ్ఛన్దతాయ ఏకజ్ఝాసయతాయ భణిత్వాతి అత్థో. ఇమస్మిం అవహారే అసమ్మోహత్థం ‘‘ఏవం సంవిదహిత్వా గతేసు హీ’’తిఆదిమాహ. సఞ్జాననకమ్మన్తి పుబ్బణ్హాదికాలపరిచ్ఛేదవసేన సఞ్ఞాణకరణం. తేనాహ ‘‘సచే హీ’’తిఆది.

ఏత్థ చ ‘‘పురేభత్తం అవహరా’’తి వుత్తే (పారా. అట్ఠ. ౧.౧౧౯) అజ్జ వా పురేభత్తం అవహరతు, స్వే వా, అనాగతే వా సంవచ్ఛరే, నత్థి విసఙ్కేతో, ఉభిన్నమ్పి పారాజికం. సచే పన ‘‘అజ్జ పురేభత్తం అవహరా’’తి వుత్తే స్వే అవహరతి. ‘‘అజ్జా’’తి నియమితం సఙ్కేతం అతిక్కమ్మ పచ్ఛా అవహటం హోతి. సచే ‘‘స్వే పురేభత్తం అవహరా’’తి వుత్తే అజ్జ పురేభత్తం అవహరతి, ‘‘స్వే’’తి నియమితం తం సఙ్కేతం అపత్వా పురే అవహటం హోతి, ఏవం అవహరన్తస్స అవహారకస్సేవ పారాజికం, మూలట్ఠస్స అనాపత్తి. ‘‘స్వేవ పురేభత్త’’న్తి వుత్తే తదహేవ వా, స్వే పచ్ఛాభత్తం వా అవహరన్తోపి తంసఙ్కేతతో పురే చ పచ్ఛా చ అవహరతి. యో పన ఏవంఅకత్వా యథాపరిచ్ఛిన్నకాలమేవ అవహరతి, అయం సఙ్కేతతో అపురే అపచ్ఛా తం అవహరతీతి వేదితబ్బో. ఏస నయో పచ్ఛాభత్తరత్తిన్దివేసుపి, పురిమయామమజ్ఝిమయామపచ్ఛిమయామకాళజుణ్హమాసఉతుసంవచ్ఛరాదివసేనాపి ఏత్థ సఙ్కేతవిసఙ్కేతతా వేదితబ్బా. పరభణ్డావహారసఞ్ఞుప్పాదస్స హేతుత్తా అక్ఖినిఖణాదీనేవ నిమిత్తన్తి అక్ఖినిఖణాదినిమిత్తం, తస్స కరణం అక్ఖినిఖణాదినిమిత్తకరణం. ఆదిసద్దేన భముకుక్ఖేపసీసకమ్పనహత్థలఙ్ఘనపాణిప్పహారఅఙ్గులిఫోటనగీవున్నామనఉక్కాసనాదిఅనేకప్పకారం సఙ్గణ్హాతి. సేసమేత్థ సఙ్కేతకమ్మే వుత్తనయమేవ.

థేనో వుచ్చతి చోరో, తస్స భావో థేయ్యం, తేన అవహరణం థేయ్యావహారో. పసయ్హ అభిభవిత్వా అవహరణం పసయ్హావహారో. వత్థసుత్తాదికం పరిచ్ఛిజ్జ కప్పనం పరికప్పో, తేన అవహరణం పరికప్పావహారో. తిణపణ్ణాదీహి పటిచ్ఛన్నస్స అవహారో పటిచ్ఛన్నావహారో. కుసేన అవహారో కుసావహారో. కూటమానకూటకహాపణాదీహీతి ఏత్థ కూటమానం (దీ. ని. అట్ఠ. ౧.౧౦; మ. ని. అట్ఠ. ౧.౨౯౩; పు. ప. అట్ఠ. ౧౭౯) నామ హదయభేదసిఖాభేదరజ్జుభేదవసేన తివిధం మానకూటం. తత్థ హదయన్తి నాళిఆదిమానభాజనానం అబ్భన్తరం, తస్స భేదో ఛిద్దకరణం హదయభేదో, సో సప్పితేలాదిమిననకాలే లబ్భతి. తాని హి గణ్హన్తో హేట్ఠాఛిద్దేన మానేన ‘‘సణికం ఆసిఞ్చా’’తి వత్వా అన్తోభాజనే బహుం పగ్ఘరాపేత్వా గణ్హాతి, దదన్తో చ ఛిద్దం పిధాయ సీఘం పూరేత్వా దేతి.

సిఖాభేదో పన తిలతణ్డులాదిమిననకాలే లబ్భతి. తాని హి గణ్హన్తో సణికం సిఖం ఉస్సాపేత్వా గణ్హాతి, దదన్తో వేగేన పూరేత్వా సిఖం ఛిన్దన్తో దేతి.

రజ్జుభేదో ఖేత్తవత్థుమిననకాలే లబ్భతి. ఖేత్తాదిం మినన్తా హి అమహన్తమ్పి మహన్తం కత్వా మినన్తి, మహన్తమ్పి అమహన్తం.

తమ్బకంసాదిమయో కూటో కహాపణో కూటకహాపణో. ఆదిసద్దేన తులాకూటకంసకూటవఞ్చనాదిం సఙ్గణ్హాతి. తత్థ తులాకూటం రూపకూటం, అఙ్గకూటం, గహణకూటం, పటిచ్ఛన్నకూటన్తి చతుబ్బిధం హోతి. తత్థ రూపకూటం నామ ద్వే తులా సమరూపా కత్వా గణ్హన్తో మహతియా గణ్హాతి, దదన్తో ఖుద్దికాయ దేతి. అఙ్గకూటం నామ గణ్హన్తో పచ్ఛాభాగే హత్థేన తులం అక్కమతి, దదన్తో పుబ్బభాగే అక్కమతి. గహణకూటం నామ గణ్హన్తో మూలే రజ్జుం గణ్హాతి, దదన్తో అగ్గే. పటిచ్ఛన్నకూటం నామ తులం సుసిరం కత్వా అన్తో అయచుణ్ణం పక్ఖిపిత్వా గణ్హన్తో తం పచ్ఛాభాగే కరోతి, దదన్తో అగ్గభాగే.

కంసో వుచ్చతి సువణ్ణపాతి, తాయ వఞ్చనం కంసకూటం. కథం? ఏకం సువణ్ణపాతిం కత్వా అఞ్ఞా ద్వే తిస్సో లోహపాతియో సువణ్ణవణ్ణా కరోన్తి. తతో జనపదం గన్త్వా కిఞ్చిదేవ అడ్ఢం కులం పవిసిత్వా ‘‘సువణ్ణభాజనాని కిణాథా’’తి వత్వా అగ్ఘే పుచ్ఛితే సమగ్ఘతరం దాతుకామా హోన్తి. తతో తేహి ‘‘కథం ఇమేసం సువణ్ణభావో జానితబ్బో’’తి వుత్తే ‘‘వీమంసిత్వా గణ్హథా’’తి సువణ్ణపాతిం పాసాణే ఘంసిత్వా సబ్బా పాతియో దత్వా గచ్ఛతి.

వఞ్చనం నామ తేహి తేహి ఉపాయేహి పరేసం వఞ్చనం. తత్రిదమేకం వత్థు – ఏకో కిర లుద్దకో మిగఞ్చ మిగపోతకఞ్చ గహేత్వా ఆగచ్ఛతి, తమేకో ధుత్తో ‘‘కిం భో మిగో అగ్ఘతి, కిం మిగపోతకో’’తి ఆహ. ‘‘మిగో ద్వే కహాపణే, మిగపోతకో ఏక’’న్తి వుత్తే ఏకం కహాపణం దత్వా మిగపోతకం గహేత్వా థోకం గన్త్వా నివత్తేన్తో ‘‘న మే భో మిగపోతకేన అత్థో, మిగం మే దేహీ’’తి ఆహ. ‘‘తేన హి ద్వే కహాపణే దేహీ’’తి ఆహ. సో ఆహ ‘‘నను భో మయా పఠమం ఏకో కహాపణో దిన్నో’’తి. ఆమ దిన్నో, ఇమం మిగపోతకం గణ్హ, ఏవం సో చ కహాపణో, అయఞ్చ కహాపణగ్ఘనకో మిగపోతకోతి ద్వే కహాపణా భవిస్సన్తీతి. సో ‘‘కారణం వదతీ’’తి సల్లక్ఖేత్వా మిగపోతకం గహేత్వా మిగం అదాసీతి.

పసయ్హాతి (పారా. అట్ఠ. ౧.౧౩౮) పరే అభిభుయ్య. గామం ఘాతేన్తీతి గామఘాతకా, గామం పహరన్తా చోరా, తే ఆది యేసం తే గామఘాతకాదయో. ఆదిసద్దేన చేత్థ పన్థఘాతకాదీనం గహణం. ఉద్ధారేయేవ పారాజికన్తి ‘‘సచే సాటకో భవిస్సతి, గణ్హిస్సామీ’’తి పరికప్పస్స పవత్తత్తా, సాటకస్స చ తత్థ సబ్భావతో. పదవారేన కారేతబ్బోతి భూమియం అనిక్ఖిపిత్వావ వీమంసితత్తా వుత్తం. భణ్డదేయ్యన్తి యం పరస్స నట్ఠం, తస్స మూలం వా తదేవ వా భణ్డం దాతబ్బన్తి అత్థో.

తస్సాతి యో ఏవం పరికప్పేతి, తస్స. ఇమస్స ‘‘అవహారో హోతీ’’తి ఇమినా సమ్బన్ధో.

పరేసన్తి కీళన్తానం, పవిసన్తానం వా పరేసం మనుస్సానం. ‘‘పచ్ఛా గణ్హిస్సామీ’’తి పంసునా వా పణ్ణేన వా పటిచ్ఛాదేతీతి ‘‘సచే ఇదానేవ ఓనమిత్వా గణ్హిస్సామి, ‘కిం సమణో గణ్హాతీ’తి మం జానిత్వా విహేఠేయ్యుం పచ్ఛా గణ్హిస్సామీ’’తి పంసునా వా పణ్ణేన వా పటిచ్ఛాదేతి. ఉద్ధారో నత్థీతి ఠానాచావనం నత్థీతి అత్థో. సామికాతి అన్తాగామం పవిసితుకామా భణ్డసామికా మనుస్సా. ఉద్ధారేతి ఉద్ధరణే, ఠానాచావనేతి అత్థో. ఠానాచావనఞ్చేత్థ హేట్ఠా వుత్తనయానుసారేన వేదితబ్బం. పవేసేతీతి ఠానాచావనవసేన పవేసేతి, హేట్ఠిమన్తేన ఫుట్ఠోకాసం కేసగ్గమత్తమ్పి ఉపరిమన్తేన అతిక్కామేన్తో పవేసేతీతి అత్థో.

సమగ్ఘతరన్తి అప్పగ్ఘతరం. ఉద్ధటమత్తే అవహారోతి సకభావప్పయోగస్స నిట్ఠాపితత్తా, న అత్థసాధకవసేన. ఉద్ధారే రక్ఖతి అత్తనో కోట్ఠాసే పాతేతుకామతాయ ఉద్ధటత్తా. ఏసేవ నయో పాతనేపి రక్ఖతీతి ఏత్థాపి. ‘‘ఉద్ధారేయేవ రక్ఖతీ’’తి ఇమినావ పాతనే న రక్ఖతీతి అత్థే సిద్ధేపి అత్థసాధకవసేన అత్థం దస్సేతుం ‘‘తం ఉద్ధరిత్వా’’తిఆది వుత్తం. సచే పన ద్వీసుపి కోట్ఠాసేసు పతితదణ్డకే అదస్సనం గమేతి (పారా. అట్ఠ. ౧.౧౩౮), తతో అవసేసభిక్ఖూసు గతేసు ఇతరో ‘‘మయ్హం, భన్తే, దణ్డకో న పఞ్ఞాయతీ’’తి, ‘‘మయ్హమ్పి, ఆవుసో, న పఞ్ఞాయతీ’’తి, ‘‘కతమో పన, భన్తే, మయ్హం భాగో’’తి. ‘‘అయం తుయ్హం భాగో’’తి అత్తనో భాగం దస్సేతి. తస్మిం వివదిత్వా వా అవివదిత్వా వా తం గణ్హిత్వా గతే ఇతరో తస్స భాగం ఉద్ధరతి, ఉద్ధారే పారాజికం. సచేపి తేన ‘‘అహం మమ భాగం తుయ్హం న దేమి, త్వం పన అత్తనో భాగం ఞత్వా గణ్హా’’తి వుత్తేపి ‘‘నాయం మమా’’తి జానన్తోపి తస్సేవ భాగం గణ్హాతి, ఉద్ధారే పారాజికం. సచే పన ఇతరో ‘‘అయం తుయ్హం భాగో, అయం మయ్హం భాగోతి కిం ఇమినా వివాదేనా’’తి చిన్తేత్వా ‘‘మయ్హం వా పత్తో హోతు, తుమ్హాకం వా, యో వరభాగో, తం తుమ్హే గణ్హథా’’తి వదతి, దిన్నకం నామ గహితం హోతి, నత్థేత్థ అవహారో. సచే సో వివాదభీరుకో భిక్ఖు ‘‘యం తుయ్హం రుచ్చతి, తం గణ్హా’’తి వుత్తో అత్తనో పత్తం వరభాగం ఠపేత్వా లామకంయేవ గహేత్వా గచ్ఛతి, తతో ఇతరస్స విచినితావసేసం గణ్హన్తస్సాపి అవహారో నత్థేవ. ఏవమిమాని పఞ్చ పఞ్చకాని సమోధానేత్వా ఇమే పఞ్చవీసతి అవహారా వేదితబ్బా. నిట్ఠితో ‘‘ఆదియేయ్యా’’తి ఇమస్స పదస్స వినిచ్ఛయో. తేనాహ ‘‘ఇతి యం వుత్తం…పే… యస్సత్థో పకాసితో హోతీ’’తి.

రాజానోతి కిఞ్చాపి అవిసేసేన వుత్తం, అపరాధానురూపం పన ఛేజ్జభేజ్జానుసాసకో పమాణభూతోవ ఇధాధిప్పేతోతి ఆహ ‘‘రాజానోతి ఇదం బిమ్బిసారంయేవ సన్ధాయ వుత్త’’న్తి. సో హి ధమ్మికరాజత్తా యథాపవేణియావ కరోతి. అఞ్ఞే పన కాకణికమత్తస్సపి సీసం ఛిన్దేయ్యుం, బహుకస్సాపి న వా కిఞ్చి కరేయ్యుం. తేనాహ ‘‘అఞ్ఞే పనా’’తిఆది. హననం నామ పోథనఞ్చేవ ఛేదనఞ్చాతి ఆహ ‘‘హత్థాదీహి వా’’తిఆది. ఆదిసద్దేన పాదకసావేత్తఅడ్ఢదణ్డకానం గహణం. రజ్జుబన్ధనాదీహీతి ఆదిసద్దేన అన్దుబన్ధనసఙ్ఖలికాబన్ధనఘరబన్ధననగరబన్ధనపురిసగుత్తీనం గహణం. నీహరేయ్యున్తి రట్ఠతో నిక్ఖామేయ్యుం. చోరోసి…పే… థేనోసీతి ఏత్థ ‘‘పరిభాసేయ్యు’’న్తి పదం అజ్ఝాహరితబ్బం ఊనత్తా పదప్పయోగస్స. తేనాహ ‘‘ఇమేహి వచనేహి పరిభాసేయ్యు’’న్తి. యథారూపం పన యస్మా పాదతో పట్ఠాయ హోతి, తస్మా ‘‘పాదస్స వా పాదారహస్స వా’’తి ఆహ. పోరాణకస్స కహాపణస్స చతుత్థో భాగో పాదో, పాదం అరహతీతి పాదారహో, తస్స పాదస్స వా పాదారహస్స వా. ఏత్థ చ పాదేన కహాపణస్స చతుత్థభాగం అకప్పియభణ్డమేవ దస్సేతి, పాదారహేన పాదగ్ఘనకం కప్పియభణ్డం. ఏత్తావతా హేట్ఠిమన్తదస్సనేన సబ్బాకారేన దుతియపారాజికప్పహోనకవత్థు దస్సితం హోతీతి దట్ఠబ్బం. పోరాణకస్సాతి (సారత్థ. టీ. ౨.౮౮; వి. వి. టీ. ౧.౮౮) పోరాణసత్థానురూపం ఉప్పాదితస్స లక్ఖణసమ్పన్నస్స నీలకహాపణసదిసస్స కహాపణస్స. ఏతేన రుద్రదామకాదీని పటిక్ఖిపతి.

ఏవం అసాధారణవినిచ్ఛయం దస్సేత్వా ఇదాని సాధారణవినిచ్ఛయం దస్సేతుం ‘‘రాజగహే’’తిఆదిమాహ. రఞ్ఞోతి బిమ్బిసారరఞ్ఞో. మాసకో నామ పోరాణకస్స కహాపణస్స వీసతిమో భాగో. యో లోకే ‘‘మఞ్జేట్ఠీ’’తిపి వుచ్చతి. ఇదాని ఇమస్మిం అదిన్నాదానే వినిచ్ఛయం దస్సేతుం ‘‘సబ్బత్థా’’తిఆది వుత్తం. సబ్బత్థాతి ఊనమాసకాతిరేకమాసకపఞ్చమాసకేసు. పరిహీనాపరిహీనవసేనాతి అగ్ఘస్స పరిహీనాపరిహీనవసేన. అయమేత్థ సఙ్ఖేపో, విత్థారో పన ఏవం వేదితబ్బో – ఇదఞ్హి అదిన్నాదానం వినిచ్ఛినన్తేన ఓతిణ్ణే వత్థుస్మిం సహసా అవినిచ్ఛినిత్వా పఞ్చ ఠానాని ఓలోకేతబ్బాని. యాని సన్ధాయ పోరాణా ఆహు –

‘‘వత్థుం కాలఞ్చ దేసఞ్చ, అగ్ఘం పరిభోగపఞ్చమం;

తులయిత్వా పఞ్చఠానాని, ధారేయ్యత్థం విచక్ఖణో’’తి. (పారా. అట్ఠ. ౧.౯౨);

తత్థ చ వత్థూతి భణ్డం. అవహారకేన హి ‘‘మయా ఇదం నామ అవహట’’న్తి వుత్తేపి ఆపత్తిం అనారోపేత్వావ తం భణ్డం ససామికం వా అసామికం వాతి ఉపపరిక్ఖితబ్బం. ససామికేపి సామికానం సాలయభావో వా నిరాలయభావో వా ఉపపరిక్ఖితబ్బో. సచే తేసం సాలయకాలే అవహటం, భణ్డం అగ్ఘాపేత్వా ఆపత్తి కారేతబ్బా. సచే నిరాలయకాలే, న పారాజికేన కారేతబ్బో. భణ్డసామికేసు పన భణ్డం ఆహరాపేన్తేసు భణ్డం దాతబ్బం. అయమేత్థ సామీచి. ఏవం వత్థు ఓలోకేతబ్బం.

కాలోతి అవహారకాలో. తదేవ హి భణ్డం కదాచి సమగ్ఘం హోతి, కదాచి మహగ్ఘం. తస్మా తం భణ్డం యస్మిం కాలే అవహటం, తస్మింయేవ కాలే యో తస్స అగ్ఘో, తేన అగ్ఘేన ఆపత్తి కారేతబ్బా. ఏవం కాలో ఓలోకేతబ్బో.

దేసోతి అవహారదేసో. తఞ్హి భణ్డం యస్మిం దేసే అవహటం, తస్మింయేవ దేసే యో తస్స అగ్ఘో, తేన అగ్ఘేన ఆపత్తి కారేతబ్బా. భణ్డుట్ఠానదేసే హి భణ్డం సమగ్ఘం హోతి, అఞ్ఞత్థ మహగ్ఘం. ఏవం దేసో ఓలోకేతబ్బో.

అగ్ఘోతి (పారా. అట్ఠ. ౧.౯౨) భణ్డగ్ఘో. నవభణ్డస్స హి యో అగ్ఘో, సో పచ్ఛా పరిహాయతి. యథా నవధోతో పత్తో అట్ఠ వా దస వా అగ్ఘతి, సో పచ్ఛా భిన్నో వా ఛిద్దో వా ఆణిగణ్ఠికాహతో వా అప్పగ్ఘో హోతి, తస్మా న సబ్బదా భణ్డం పకతిఅగ్ఘేనేవ కాతబ్బన్తి. ఏవం అగ్ఘో ఓలోకేతబ్బో.

పరిభోగోతి భణ్డస్స పరిభోగో. పరిభోగేనాపి హి వాసిఆదిభణ్డస్స అగ్ఘో పరిహాయతి, తస్మా ఏవం ఉపపరిక్ఖితబ్బం – సచే కోచి కస్సచి పాదగ్ఘనకం వాసిం హరతి, తత్ర వాసిసామికో పుచ్ఛితబ్బో ‘‘తయా అయం వాసి కిత్తకేన కీతా’’తి. ‘‘పాదేన, భన్తే’’తి. ‘‘కిం పన తే కిణిత్వావ ఠపితా, ఉదాహు తం వలఞ్జేసీ’’తి? సచే వదతి ‘‘ఏకదివసం మే దన్తకట్ఠం వా రజనఛల్లి వా పత్తపచనదారు వా ఛిన్నం, ఘంసిత్వా వా నిసితా’’తి. అథస్స పోరాణో అగ్ఘో భట్ఠోతి వేదితబ్బో. యథా చ వాసియా, ఏవం అఞ్జనియా వా అఞ్జనిసలాకాయ వా కుఞ్చికాయ వా పలాలేన వా థుసేహి వా ఇట్ఠకచుణ్ణేన వా ఏకవారం ఘంసిత్వా ధోవనమత్తేనాపి అగ్ఘో భస్సతి. తిపుమణ్డలస్స మకరదన్తచ్ఛేదనేనాపి పరిమద్దనమత్తేనాపి, ఉదకసాటికాయ సకిం నివాసనపారుపనేనాపి, పరిభోగసీసేన అంసే వా సీసే వా ఠపనమత్తేనాపి, తణ్డులాదీనం పప్ఫోటనేనాపి తతో ఏకం వా ద్వే వా అపనయనేనపి, అన్తమసో ఏకం పాసాణసక్ఖరం ఉద్ధరిత్వా ఛడ్డితమత్తేనాపి, సప్పితేలాదీనం భాజనన్తరపరివత్తనేనపి, అన్తమసో తతో మక్ఖికం వా కిపిల్లికం వా ఉద్ధరిత్వా ఛడ్డితమత్తేనపి, గుళపిణ్డకస్స మధురభావజాననత్థం నఖేన విజ్ఝిత్వా అణుమత్తం గహితమత్తేనపి అగ్ఘో భస్సతి. తస్మా యం కిఞ్చి పాదగ్ఘనకం వుత్తనయేనేవ సామికేన పరిభోగేన ఊనం కతం హోతి, న తం అవహారకో భిక్ఖు పారాజికేన కారేతబ్బోతి. ఏవం పరిభోగో ఓలోకేతబ్బో.

ఏవం ఇమాని తులయిత్వా పఞ్చ ఠానాని ధారేయ్య అత్థం విచక్ఖణో ఆపత్తిం వా అనాపత్తిం వా గరుకం వా లహుకం వా ఆపత్తిం యథాఠానే ఠపేయ్యాతి.

ఏవం తత్థ వినిచ్ఛయం దస్సేత్వా ఇదాని అనాపత్తిం దస్సేన్తో ‘‘సకసఞ్ఞిస్సా’’తిఆదిమాహ. తత్థ సకసఞ్ఞిస్సాతి ‘‘మయ్హం సన్తకం ఇదం భణ్డ’’న్తి ఏవం సకసఞ్ఞిస్స పరభణ్డమ్పి గణ్హతో గహణే అనాపత్తి, గహితం పన పున దాతబ్బం. సచే సామికేహి ‘‘దేహీ’’తి వుత్తో న దేతి, తేసం ధురనిక్ఖేపే పారాజికం. విస్సాసగ్గాహేతి (పారా. అట్ఠ. ౧.౧౩౧) విస్సాసగ్గహణేపి అనాపత్తి. విస్సాసగ్గాహలక్ఖణం పన ఇమినా సుత్తేన జానితబ్బం –

‘‘అనుజానామి, భిక్ఖవే, పఞ్చహఙ్గేహి సమన్నాగతస్స విస్సాసం గహేతుం, సన్దిట్ఠో చ హోతి, సమ్భత్తో చ ఆలపితో చ జీవతి చ జానాతి చ ‘గహితే మే అత్తమనో’’’తి (మహావ. ౩౫౬).

తత్థ సన్దిట్ఠోతి దిట్ఠమత్తకమిత్తో. సమ్భత్తోతి దళ్హమిత్తో. ఆలపితోతి ‘‘మమ సన్తకం యం ఇచ్ఛసి, తం గణ్హేయ్యాసి, ఆపుచ్ఛిత్వా గహణే కారణం నత్థీ’’తి వుత్తో. జీవతీతి అనుట్ఠానసేయ్యాయ సయితోపి యావ జీవితిన్ద్రియుపచ్ఛేదం న పాపుణాతి. గహితే చ అత్తమనోతి గహితే తుట్ఠచిత్తో. ఏవరూపస్స సన్తకం ‘‘గహితే మే అత్తమనో భవిస్సతీ’’తి జానన్తేన గహేతుం వట్టతి. అనవసేసపరియాదానవసేన చేతాని పఞ్చఙ్గాని వుత్తాని. విస్సాసగ్గాహో పన తీహి అఙ్గేహి రుహతి. కథం? సన్దిట్ఠో, జీవతి, గహితే అత్తమనో, సమ్భత్తో, జీవతి, గహితే అత్తమనో, ఆలపితో, జీవతి, గహితే అత్తమనోతి ఏవం.

యో పన జీవతి, న చ గహితే అత్తమనో హోతి, తస్స సన్తకం విస్సాసభావేన గహితమ్పి పున దాతబ్బం. దదన్తేన చ మతకధనం తావ యే తస్స ధనే ఇస్సరా గహట్ఠా వా పబ్బజితా వా, తేసం దాతబ్బం. అనత్తమనస్స సన్తకం తస్సేవ దాతబ్బం. యో పన పఠమంయేవ ‘‘సుట్ఠు కతం తయా మమ సన్తకం గణ్హన్తేనా’’తి వచీభేదేన వా చిత్తుప్పాదమత్తేన వా అనుమోదిత్వా పచ్ఛా కేనచి కారణేన కుపితో, సో పచ్చాహరాపేతుం న లభతి. యో చ అదాతుకామో, చిత్తేన పన అధివాసేతి, న కిఞ్చి వదతి, సోపి పున పచ్చాహరాపేతుం న లభతి. యో పన ‘‘మయా తుమ్హాకం సన్తకం గహిత’’న్తి వా ‘‘పరిభుత్త’’న్తి వా వుత్తో గహితం వా హోతు, పరిభుత్తం వా, ‘‘మయా పన తం కేనచిదేవ కరణీయేన ఠపితం, పాకతికం కాతుం వట్టతీ’’తి వదతి, అయం పచ్చాహరాపేతుం లభతి.

తావకాలికేతి ‘‘పటిదస్సామి పటికరిస్సామీ’’తి ఏవం గణ్హన్తస్స తావకాలికేపి గహణే అనాపత్తి. గహితం పన సచే భణ్డసామికో పుగ్గలో వా గణో వా ‘‘తుయ్హేవేతం హోతూ’’తి అనుజానాతి, ఇచ్చేతం కుసలం. నో చే అనుజానాతి, ఆహరాపేన్తే దాతబ్బం. సఙ్ఘసన్తకం పన పటిదాతుమేవ వట్టతి.

పేతపరిగ్గహేతి ఏత్థ పన పేత్తివిసయే ఉపపన్నాపి, కాలం కత్వా తస్మింయేవ అత్తభావే నిబ్బత్తాపి, చాతుమహారాజికాదయో దేవాపి సబ్బే ‘‘పేతా’’త్వేవ సఙ్ఖ్యం గతా, తేసం పరిగ్గహే అనాపత్తి. దేవతాయ పన ఉద్దిస్స బలికమ్మం కరోన్తేహి రుక్ఖాదీసు లగ్గితసాటకే వత్తబ్బమేవ నత్థి. తఞ్చ ఖో ఆరక్ఖకేహి అపరిగ్గహితే, పరిగ్గహితం పన గహేతుం న వట్టతి (సారత్థ. టీ. ౨.౧౩౧).

తిరచ్ఛానగతపరిగ్గహేతి నాగసుపణ్ణాదీనం తిరచ్ఛానగతానం పరిగ్గహే. సచేపి హి దేవో వా నాగసుపణ్ణో వా మనుస్సరూపేన ఆపణం పసారేతి, తతో చస్స సన్తకం కోచి దిబ్బచక్ఖుకో భిక్ఖు తం ఞత్వా గహేత్వా గచ్ఛతి, వట్టతి.

పంసుకూలసఞ్ఞిస్సాతి ‘‘అసామికం ఇదం పంసుకూల’’న్తి ఏవసఞ్ఞిస్సాపి గహణే అనాపత్తి. సచే పన తం ససామికం హోతి, ఆహరాపేన్తే దాతబ్బం. ఉమ్మత్తకాదీని పుబ్బే వుత్తప్పకారానేవ. ఆదికమ్మికో పనేత్థ ధనియో. అవసేసానం పన రజకభణ్డికాదిచోరానం ఛబ్బగ్గియాదీనం ఆపత్తియేవ.

సచిత్తకేహి తీహి సముట్ఠానేహి ఇదం సముట్ఠాతీతి ఆహ ‘‘అదిన్నాదానసముట్ఠాన’’న్తి. తథా హి సాహత్థికం కాయచిత్తతో సముట్ఠాతి. ఆణత్తికం వాచాచిత్తతో సముట్ఠాతి. సాహత్తికాణత్తికం కాయవాచాచిత్తతో సముట్ఠాతి, తఞ్చ ఖో ‘‘భారియమిదం, త్వం ఏకపస్సం గణ్హ, అహం ఏకపస్స’’న్తి సంవిధాయ ఉభయేసం పయోగేన ఏకస్స వత్థునో ఠానాచావనే లబ్భతి. ‘‘కాయవచీకమ్మ’’న్తి అవచనం పన కాయవాచానం ఈదిసే ఠానే అఙ్గమత్తత్తా. యాయ పన చేతనాయ సముట్ఠాపితో పయోగో సాహత్థికో వా ఆణత్తికో వా పధానభావేన ఠానాచావనం సాధేతి, తస్సా వసేన ఆపత్తి కారేతబ్బా. అఞ్ఞథా సాహత్థికం వా ఆణత్తికస్స అఙ్గం న హోతి, ఆణత్తికం వా సాహత్థికస్సాతి ఇదం విరుజ్ఝతి. ‘‘అదిన్నం ఆదియామీ’’తి సఞ్ఞాయ అభావేన ముచ్చనతో సఞ్ఞావిమోక్ఖం. కాయేన కతం కమ్మం కాయకమ్మం, కాయద్వారేన కతన్తి అత్థో. వచీకమ్మన్తి ఏత్థాపి ఏసేవ నయో. తుట్ఠో వా భీతో వా మజ్ఝత్తో వా నం ఆపజ్జతీతి తివేదనం. సేసం పఠమసిక్ఖాపదే వుత్తనయేనేవ వేదితబ్బం.

దుతియపారాజికవణ్ణనా నిట్ఠితా.

౩. తతియపారాజికవణ్ణనా

సన్తి సహత్థే ఉపసగ్గో. తేన సద్ధిం ఉస్సుక్కవచనమేతం ‘‘సఞ్చిచ్చా’’తి ఆహ ‘‘సఞ్చేతేత్వా’’తిఆది. ఉస్సుక్కవచనన్తి ఏత్థ ఉస్సుక్కవచనం (సారత్థ. టీ. ౨.౧౭౨) నామ పుబ్బకాలకిరియావచనం. అయఞ్హి సమానకత్తుకేసు పుబ్బాపరకాలకిరియావచనేసు పుబ్బకాలకిరియావచనస్స నిరుత్తివోహారో. ఇదాని ‘‘సద్ధిం చేతేత్వా’’తి ఇమినా సఙ్ఖేపేన వుత్తమేవత్థం పాకటం కత్వా దస్సేతుం ‘‘పాణో’’తిఆదిమాహ. తత్థ ‘‘పాణో’’తి సఞ్ఞాయ సద్ధింయేవాతి ‘‘పాణో’’తి సఞ్ఞం అవిజహిత్వా ఏవ, ‘‘పాణో’’తి సఞ్ఞుప్పత్తియా అనన్తరన్తి వుత్తం హోతి. ఏవఞ్చ కత్వా కథం ఏకక్ఖణే ఏకస్స చిత్తస్స ఉభయారమ్మణభావోతి ఏదిసీ చోదనా అనవకాసాతి దట్ఠబ్బం. కేచి పన ‘‘ఞాతపరిఞ్ఞాయ దిట్ఠసభావేసు ధమ్మేసు తీరణపరిఞ్ఞాయ తిలక్ఖణం ఆరోపేత్వా (సారత్థ. టీ. ౨.౧౭౨) ‘రూపం అనిచ్చ’న్తిఆదినా సభావేన సద్ధిం ఏకక్ఖణే అనిచ్చాదిలక్ఖణజాననం వియ ‘పాణో’తి సఞ్ఞాయ సద్ధింయేవ ‘వధామి న’న్తి జానాతీ’’తి వదన్తి. అపరే పన ఆచరియా తత్థాపి ఏవం న కథేన్తి. ఏత్థ చ మనుస్సవిగ్గహో’’తి అవత్వా ‘‘పాణో’’తి వచనం ‘‘మనుస్సో అయ’’న్తి అజానిత్వా కేవలం సత్తసఞ్ఞాయ ఘాతేన్తస్సాపి పారాజికభావదస్సనత్థం వుత్తం. చేతేత్వాతి చిన్తేత్వా. పకప్పేత్వాతి అభివిచారేత్వా, సన్నిట్ఠానం కరిత్వాతి అత్థో.

ఇదాని మనుస్సఅత్తభావం ఆదితో పట్ఠాయ దస్సేతుం ‘‘మనుస్సవిగ్గహ’’న్తిఆదిమాహ. తత్థ కలలతో పట్ఠాయాతి పటిసన్ధివిఞ్ఞాణేన సద్ధిం ఉప్పన్నకలలరూపతో పట్ఠాయ. కలలరూపం నామ ఇత్థిపురిసానం కాయవత్థుభావదసకవసేన సమతింస రూపాని, నపుంసకానం కాయవత్థుదసకవసేన వీసతి. తత్థ ఇత్థిపురిసానం కలలరూపం జాతిఉణ్ణాయ ఏకేన అంసునా ఉద్ధటతేలబిన్దుమత్తం హోతి అచ్ఛం విప్పసన్నం. వుత్తఞ్హేతం అట్ఠకథాయం –

‘‘తిలతేలస్స యథా బిన్దు, సప్పిమణ్డో అనావిలో;

ఏవంవణ్ణప్పటిభాగం, ‘కలల’న్తి పవుచ్చతీ’’తి. (సం. ని. అట్ఠ. ౧.౧.౨౩౫; విభ. అట్ఠ. ౨౬; పారా. అట్ఠ. ౨.౧౭౨);

ఏవం పరిత్తకం వత్థుం ఆదిం కత్వా యావ మరణకాలా ఏత్థన్తరే అనుపుబ్బేన వుడ్ఢిప్పత్తో అత్తభావో మనుస్సవిగ్గహో నామాతి వుత్తం హోతి. ఇదఞ్చ యేభుయ్యవసేనేవ వుత్తం. ఓపపాతికసంసేదజాపి హి మనుస్సా పారాజికవత్థుయేవ. కలలకాలేపీతి పఠమసత్తాహేపి. తత్థ హి సన్తతివసేన పవత్తమానం కలలసఙ్ఖాతం అత్తభావం జీవితా వోరోపేతుం సక్కా, న పన సబ్బపఠమం కలలరూపం. పటిసన్ధిచిత్తేన హి సద్ధిం తింస కమ్మజరూపాని నిబ్బత్తన్తి. తేసు పన ఠితేసుయేవ సోళస భవఙ్గచిత్తాని ఉప్పజ్జిత్వా నిరుజ్ఝన్తి. ఏతస్మిం అన్తరే గహితపటిసన్ధికస్స దారకస్స వా మాతుయా వా పనస్స అన్తరాయో నత్థి. అయఞ్హి మరణస్స అనోకాసో నామ. భేసజ్జసమ్పదానేనాతి గబ్భపాతనభేసజ్జదానేన. తతో వా ఉద్ధమ్పీతి అబ్బుదపేసికాలాదీసుపి. జీవితా వియోజేయ్యాతి సన్తతివికోపనవసేన జీవితిన్ద్రియతో అపనేయ్య.

ఇమస్స పనత్థస్సాతి ‘‘సఞ్చిచ్చ మనుస్సవిగ్గహం జీవితా వోరోపేయ్యా’’తి (పారా. ౧౭౧) ఇమస్స అత్థస్స. ఆవిభావత్థన్తి పకాసనత్థం. పాణస్స అతిపాతో పాణాతిపాతో, పాణవధో పాణఘాతోతి వుత్తం హోతి. సత్తోతి ఖన్ధసన్తానో. తత్థ హి సత్తపఞ్ఞత్తి. జీవితిన్ద్రియన్తి రూపారూపజీవితిన్ద్రియం. రూపజీవితిన్ద్రియే హి వికోపితే ఇతరమ్పి తంసమ్బన్ధతాయ వినస్సతీతి. యాయ చేతనాయాతి తస్మిం పాణే పాణసఞ్ఞినో కాయవచీద్వారానం అఞ్ఞతరద్వారప్పవత్తాయ యాయ చేతనాయ. మనోద్వారే పన పవత్తాయ వధకచేతనాయ పాణాతిపాతభావో నత్థి. సా చేతనాతి సా జీవితిన్ద్రియుపచ్ఛేదకఉపక్కమసముట్ఠాపికా కాయవచీద్వారానం అఞ్ఞతరద్వారప్పవత్తా వధకచేతనా. ఇదం వుత్తం హోతి – యాయ చేతనాయ పవత్తమానస్స జీవితిన్ద్రియస్స నిస్సయభూతేసు మహాభూతేసు ఉపక్కమకరణహేతు తంమహాభూతపచ్చయా ఉప్పజ్జనకమహాభూతా నుప్పజ్జిస్సన్తి (సారత్థ. టీ. ౨.౧౭౨), సా తాదిసపయోగసముట్ఠాపికా చేతనా పాణాతిపాతో. లద్ధూపక్కమాని హి మహాభూతాని ఇతరభూతాని వియ న విసదానీతి సమానజాతికానం కారణం న హోన్తీతి.

పాణాతిపాతో అస్స అత్థీతి పాణాతిపాతీ. సంసగ్గే అయమీకారో. తేనాహ ‘‘వుత్తచేతనాయ సమఙ్గిపుగ్గలో’’తి. సకో హత్థో సహత్థో, తేన నిబ్బత్తో పయోగో సాహత్థికో. నిస్సజ్జనం నిస్సగ్గో, సోవ నిస్సగ్గియో. ఏవం ఆణత్తికో. విజ్జామయో మన్తపరిజప్పనయోగో. ఇద్ధిమయో కమ్మవిపాకజిద్ధిమయో.

ఇదాని యథావుత్తేయేవ ఛ పయోగే విభజిత్వా దస్సేతుం ‘‘తత్థా’’తిఆది వుత్తం. తత్థ తత్థాతి తేసు ఛసు పయోగేసు. సాహత్థికోతి ఏత్థ హత్థో ఉపలక్ఖణభావేన గహితోతి ఆహ ‘‘కాయేన వా’’తిఆది. తత్థ కాయేనాతి హత్థేన వా పాదేన వా ముట్ఠినా వా జాణునా వా యేన కేనచి అఙ్గపచ్చఙ్గేన. కాయేకదేసో హేత్థ హత్థాదికాయో అవయవే సముదాయోపచారో యథా ‘‘గామో దడ్ఢో’’తి. కాయప్పటిబద్ధేనాతి కాయతో అమోచితేన అసిఆదినా పహరణేన. పహరణన్తి కాయవిఞ్ఞత్తిసహితాయ వధకచేతనాయ అధిప్పేతత్