📜

నమో తస్స భగవతో అరహతో సమ్మాసమ్బుద్ధస్స

వినయవినిచ్ఛయటీకా

(పఠమో భాగో)

గన్థారమ్భకథా

(క)

ఆదిచ్చవంసమ్బరపాతుభూతం;

బ్యామప్పభామణ్డలదేవచాపం;

ధమ్మమ్బునిజ్ఝాపితపాపఘమ్మం;

వన్దామహం బుద్ధ మహమ్బువన్తం.

(ఖ)

పసన్నగమ్భీరపదాళిసోతం;

నానానయానన్తతరఙ్గమాలం;

సీలాదిఖన్ధామితమచ్ఛగుమ్బం;

వన్దామహం ధమ్మ మహాసవన్తిం.

(గ)

సీలోరువేలం ధుతసఙ్ఖమాలం;

సన్తోసతోయం సమథూమిచిత్తం;

పధానకిచ్చం అధిచిత్తసారం;

వన్దామహం సఙ్ఘ మహాసముద్దం.

(ఘ)

యే తన్తిధమ్మం మునిరాజపుత్తా;

యావజ్జకాలం పరిపాలయన్తా;

సంవణ్ణనం నిమ్మలమానయింసు;

తే పుబ్బకే చాచరియే నమామి.

(ఙ)

యో ధమ్మసేనాపతితుల్యనామో;

తథూపమో సీహళదీపదీపో;

మమం మహాసామిమహాయతిన్దో;

పాపేసి వుడ్ఢిం జినసాసనమ్హి.

(చ)

టీకా కతా అట్ఠకథాయ యేన;

సమన్తపాసాదికనామికాయ;

అఙ్గుత్తరాయట్ఠకథాయ చేవ;

సత్థన్తరస్సాపి చ జోతిసత్థం.

(ఛ)

నికాయసామగ్గివిధాయకేన;

రఞ్ఞా పరక్కన్తిభుజేన సమ్మా;

లఙ్కిస్సరేనాపి కతోపహారం;

వన్దే గరుం గారవభాజనం తం.

(జ)

నమస్సమానోహమలత్థమేవం;

వత్థుత్తయం వన్దితవన్దనేయ్యం;

యం పుఞ్ఞసన్దోహమమన్దభూతం;

తస్సానుభావేన హతన్తరాయో.

(ఝ)

యో బుద్ధఘోసాచరియాసభేన;

విఞ్ఞుప్పసత్థేనపి సుప్పసత్థో;

సో బుద్ధదత్తాచరియాభిధానో;

మహాకవీ థేరియవంసదీపో.

(ఞ)

అకాసి యం వినయవినిచ్ఛయవ్హయం;

సఉత్తరం పకరణముత్తమం హితం;

అపేక్ఖతం వినయనయేసు పాటవం;

పురాసి యం వివరణమస్స సీహళం.

(ట)

యస్మా న దీపన్తరికానమత్థం;

సాధేతి భిక్ఖూనమసేసతో తం;

తస్మా హి సబ్బత్థ యతీనమత్థం;

ఆసీసమానేన దయాలయేన.

(ఠ)

సుమఙ్గలత్థేరవరేన యస్మా;

సక్కచ్చ కల్యాణమనోరథేన;

నయఞ్ఞునారఞ్ఞనివాసికేన;

అజ్ఝేసితో సాధుగుణాకరేన.

(డ)

ఆకఙ్ఖమానేన చిరప్పవత్తిం;

ధమ్మస్స ధమ్మిస్సరదేసితస్స;

చోళప్పదీపేన చ బుద్ధమిత్త-

త్థేరేన సద్ధాదిగుణోదితేన.

(ఢ)

తథా మహాకస్సపఅవ్హయేన;

థేరేన సిక్ఖాసు సగారవేన;

కుదిట్ఠిమత్తేభవిదారకేన;

సీహేన చోళావనిపూజితేన.

(ణ)

యో ధమ్మకిత్తీతి పసత్థనామో;

తేనాపి సద్ధేన ఉపాసకేన;

సీలాదినానాగుణమణ్డితేన;

సద్ధమ్మకామేనిధ పణ్డితేన.

(త)

సద్ధేన పఞ్ఞాణవతా వళత్తా-;

మఙ్గల్యవంసేన మహాయసేన;

ఆయాచితో వాణిజభాణునాపి;

వరఞ్ఞునా సాధుగుణోదయేన.

(థ)

తస్మా తమారోపియ పాళిభాసం;

నిస్సాయ పుబ్బాచరియోపదేసం;

హిత్వా నికాయన్తరలద్ధిదోసం;

కత్వాతివిత్థారనయం సమాసం.

(ద)

అవుత్తమత్థఞ్చ పకాసయన్తో;

పాఠక్కమఞ్చాపి అవోక్కమన్తో;

సంవణ్ణయిస్సామి తదత్థసారం;

ఆదాయ గన్థన్తరతోపి సారం.

(ధ)

చిరట్ఠితిం పత్థయతా జనానం;

హితావహస్సామలసాసనస్స;

మయా సమాసేన విధీయమానం;

సంవణ్ణనం సాధు సుణన్తు సన్తోతి.

గన్థారమ్భకథావణ్ణనా

౧-౫

. సువిపులామలసద్ధాపఞ్ఞాదిగుణసముదయావహం సకలజనహితేకహేతుజినసాసనట్ఠితిమూలభూతం వినయప్పకరణమిదమారభన్తోయమాచరియో పకరణారమ్భే రతనత్తయప్పణామపకరణాభిధానాభిధేయ్యకరణప్పకారపయోజననిమిత్తకత్తుపరిమాణాదీని దస్సేతుమాహ ‘‘వన్దిత్వా’’తిఆది. తత్థ రతనత్తయం నామ.

‘‘చిత్తీకతం మహగ్ఘఞ్చ, అతులం దుల్లభదస్సనం;

అనోమసత్తపరిభోగం, రతనం తేన వుచ్చతీ’’తి. (దీ. ని. అట్ఠ. ౨.౩౩; సం. ని. అట్ఠ. ౩.౫.౨౨౩; ఖు. పా. అట్ఠ. ౬.౩; సు. ని. అట్ఠ. ౧.౨౨౬; మహాని. అట్ఠ. ౫౦) –

నిద్దిట్ఠసభావం

‘‘బుద్ధో సబ్బఞ్ఞుతఞ్ఞాణం, ధమ్మో లోకుత్తరో నవ;

సఙ్ఘో మగ్గఫలట్ఠో చ, ఇచ్చేతం రతనత్తయ’’న్తి. –

విభావితప్పభేదం సకలభవదుక్ఖవినివారణం తిభవేనేకపటిసరణం వత్థుత్తయం.

తస్స పణామో నామ పణామకిరియానిప్ఫాదికా చేతనా. సా తివిధా కాయపణామో వచీపణామో మనోపణామోతి. తత్థ కాయపణామో నామ రతనత్తయగుణానుస్సరణపుబ్బికా అఞ్జలికమ్మాదికాయకిరియావసప్పవత్తికా కాయవిఞ్ఞత్తిసముట్ఠాపికా చేతనా. వచీపణామో నామ తథేవ పవత్తా నానావిధగుణవిసేసవిభావనసభావథోమనాకిరియావసప్పవత్తికా వచీవిఞ్ఞత్తిసముట్ఠాపికా చేతనా. మనోపణామో నామ ఉభయవిఞ్ఞత్తియో అసముట్ఠాపేత్వా కేవలం గుణానుస్సరణేన చిత్తసన్తానస్స తన్నిన్నతప్పోణతప్పబ్భారతాయ గారవబహుమాననవసప్పవత్తిసాధికా చేతనా.

ఇమస్స తావ రతనత్తయపణామస్స దస్సనం యథాధిప్పేతత్థసాధనత్థం. గుణాతిసయయోగేన హి పణామారహే రతనత్తయే కతో పణామో పుఞ్ఞవిసేసభావతో ఇచ్ఛితత్థాభినిప్ఫత్తివిబన్ధకేన ఉపఘాతకేన, ఉపపీళకేన చ అపుఞ్ఞకమ్మేన ఉపనీయమానస్స ఉపద్దవజాలస్స వినివారణేన యథాలద్ధసమ్పత్తినిమిత్తకస్స పుఞ్ఞకమ్మస్స అనుబలప్పదానేన చ తబ్బిపాకసన్తతియా ఆయుసుఖబలాదివడ్ఢనేన చ చిరకాలప్పవత్తిహేతుకోతి యథాధిప్పేతపకరణనిప్ఫత్తినిబన్ధనకో హోతి. అథాపి సోతూనఞ్చ వన్దనీయవన్దనాపుబ్బకేనారమ్భేన అనన్తరాయేన ఉగ్గహణధారణాదిక్కమేన పకరణావబోధప్పయోజనసాధనత్థం. అపిచ సోతూనమేవ విఞ్ఞాతసత్థుకానం భగవతో యథాభూతగుణవిసేసానుస్సవనేన సముపజాతప్పసాదానం పకరణే గారవుప్పాదనత్థం, అవిఞ్ఞాతసత్థుకానం పన పకరణస్స స్వాఖ్యాతతాయ తప్పభవే సత్థరి గారవుప్పాదనత్థఞ్చ సోతుజనానుగ్గహమేవ పధానం కత్వా ఆచరియేహి గన్థారమ్భే థుతిప్పణామపరిదీపకానం గాథావాక్యానం నిక్ఖేపో విధీయతి. ఇతరథా వినాపి తన్నిక్ఖేపం కాయమనోపణామేనాపి యథాధిప్పేతప్పయోజనసిద్ధితో కిమేతేన గన్థగారవకరేనాతి అయమేత్థ సఙ్ఖేపో. విత్థారతో పన పణామప్పయోజనం సారత్థదీపనియాదీసు (సారత్థ. టీ. ౧.గన్థారమ్భకథావణ్ణనా; వి. వి. టీ. ౨.గన్థారమ్భకథావణ్ణనా) దస్సితనయేనేవ ఞాతబ్బం.

అభిధానకథనం పన వోహారసుఖత్థం. అభిధేయ్యస్స సముదితేన పకరణేన పటిపాదేతబ్బస్స కథనం పకరణస్స ఆరభితబ్బసభావదస్సనత్థం. విదితానిన్దితసాత్థకసుకరానుట్ఠానాభి ధేయ్యమేవ హి పకరణం పరిక్ఖకజనా ఆరభితబ్బం మఞ్ఞన్తీతి. కరణప్పకారసన్దస్సనం సోతుజనసముస్సాహనత్థం. అనాకులమసంకిణ్ణతాదిప్పకారేన హి విరచితం పకరణం సోతారో సోతుముస్సహన్తీతి. పయోజనకథనం పన పకరణజ్ఝాయనే సోతుజనసముత్తేజనత్థం. అసతి హి పయోజనకథనే అవిఞ్ఞాతప్పయోజనా అజ్ఝాయనే బ్యావటా న హోన్తీతి. నిమిత్తకథనం సరిక్ఖకజనానం పకరణే గారవుప్పాదనత్థం. పసత్థకారణుప్పన్నేయేవ హి పకరణే సరిక్ఖకా గారవం జనేన్తీతి.

కత్తుకథనం పుగ్గలగరుకస్స పకరణే గారవో పుగ్గలగారవేనపి హోతూతి. పరిమాణకథనం అసజ్ఝాయనాదిపసుతానం సమ్పహంసనత్థం. పకరణపరిమాణస్సవనేన హి తే సమ్పహట్ఠా ‘‘కిత్తకమిదమప్పకం న చిరేనేవ పరిసమాపేస్సామా’’తి సజ్ఝాయనాదీసు వత్తన్తీతి. ఆది-సద్దేన సక్కచ్చసవననియోజనం సఙ్గహితం, తం సబ్బసమ్పత్తినిదానసుతమయఞాణనిప్ఫాదనత్థం. అసక్కచ్చం సుణమానస్స చ సవనాభావతో తంహేతుకస్స సుతమయఞాణస్సాపి అభావోతి. తథా హి విక్ఖిత్తచిత్తో పుగ్గలో సబ్బసమ్పత్తియా వుచ్చమానోపి ‘‘న మయా సుతం, పున భణితబ్బ’’న్తి భణతి.

తత్థ పఠమగాథాయం తావ ‘‘వన్దిత్వా’’తి ఇమినా తివిధోపి పణామో అవిసేసతో దస్సితో. విసేసతో పన ‘‘సేట్ఠం, అప్పటిపుగ్గలం, భవాభావకరం, నిరఙ్గణ’’న్తి ఇమేహి చతూహి పదేహి వచీపణామో, ‘‘సిరసా’’తి ఇమినా కాయప్పణామో, ‘‘బుద్ధం, ధమ్మం, గణఞ్చా’’తి ఇమేహి పన తీహి పదేహి పణామకిరియాయ కమ్మభూతం రతనత్తయం దస్సితన్తి దట్ఠబ్బం.

‘‘వినయస్సవినిచ్ఛయ’’న్తి ఇమినా అభిధానం దస్సితం అలుత్తసమాసేన వినయవినిచ్ఛయనామస్స దస్సనతో. తస్స అన్వత్థభావేన సద్దప్పవత్తినిమిత్తభూతం సకలేనానేన పకరణేన పటిపాదేతబ్బమభిధేయ్యమ్పి తేనేవ దస్సితం. ‘‘సమాసేనా’’తి చ ‘‘అనాకులమసంకిణ్ణం, మధురత్థపదక్కమ’’న్తి చ ఏతేహి కరణప్పకారో దస్సితో. ‘‘హితత్థాయా’’తి చ ‘‘పటుభావకరం వినయక్కమే’’తి చ ‘‘అపారం ఓతరన్తాన’’న్తిఆదినా చ పయోజనం. ‘‘భిక్ఖూనం భిక్ఖునీన’’న్తి ఇమినా బాహిరనిమిత్తం దస్సితం. అబ్భన్తరనిమిత్తం పన బాహిరనిమిత్తభూతభిక్ఖుభిక్ఖునివిసయా కరుణా, సా ఆచరియస్స పకరణారమ్భేనేవ విఞ్ఞాయతీతి విసుం న వుత్తా. ‘‘పవక్ఖామీ’’తి ఇమినా సమానాధికరణభావేన లబ్భమానో ‘‘అహ’’న్తి సుద్ధకత్తా సామఞ్ఞేన దస్సితో. విసేసతో పన పకరణావసానే –

‘‘రచితో బుద్ధదత్తేన, సుద్ధచిత్తేన ధీమతా;

సుచిరట్ఠితికామేన, సాసనస్స మహేసినో’’తి. (ఉ. వి. ౯౬౧) –

ఇమాయ గాథాయ చేవ ‘‘ఇతి తమ్బపణ్ణియేన పరమవేయ్యాకరణేన తిపిటకనయవిధికుసలేన పరమకవివరజన హదయపదుమవనవికసనకరేన కవివరాసభేన పరమరతికరవరమధురవచనుగ్గారేన ఉరగపురేన బుద్ధదత్తేన రచితోయం వినయవినిచ్ఛయో’’తి (వి. వి. ౩౧౮౩) ఇమినా వాక్యేన చ దస్సితో – ‘‘మాదిసాపి కవీ హోన్తి, బుద్ధదత్తే దివఙ్గతే’’తిఆదినా పచ్ఛిమకేహి చ పసత్థతరేహి కవివరేహి అభిత్థుతగుణో భదన్తబుద్ధదత్తాచరియో వేదితబ్బో. హేతుకత్తా చ తత్థేవ వక్ఖమానో పకరణజ్ఝేసనే కతాధీనో బుద్ధసీహమహాథేరో, సో –

‘‘వుత్తస్స బుద్ధసీహేన;

వినయస్స వినిచ్ఛయో;

బుద్ధసీహం సముద్దిస్స;

మమ సద్ధివిహారికం;

కతోయం పన భిక్ఖూనం;

హితత్థాయ సమాసతో’’తి. (వి. వి. ౩౧౭౭-౩౧౭౮) –

ఏవం దస్సితో.

ఉత్తరప్పకరణస్స హేతుకత్తా పన సఙ్ఘపాలమహాథేరో, సోపి –

‘‘ఖన్తిసోరచ్చసోసిల్య-బుద్ధిసద్ధాదయాదయో;

పతిట్ఠితా గుణా యస్మిం, రతనానీవ సాగరే.

‘‘వినయాచారయుత్తేన, తేన సక్కచ్చ సాదరం;

యాచితో సఙ్ఘపాలేన, థేరేన థిరచేతసా.

‘‘సుచిరట్ఠితికామేన, వినయస్స మహేసినో;

భిక్ఖూనం పాటవత్థాయ, వినయస్సవినిచ్ఛయే;

అకాసిం పరమం ఏతం, ఉత్తరం నామ నామతో’’తి. (ఉ. వి. ౯౬౫-౯౬౮) –

ఏవం దస్సితో. న కేవలమేతే ద్వేయేవ మహాథేరా హేతుకత్తారో, అథ ఖో మహావంసాదీసు –

‘‘బుద్ధస్స వియ గమ్భీర-

ఘోసత్తా తం వియాకరుం;

‘బుద్ధఘోసో’తి యో సో హి;

బుద్ధో వియ మహీతలే’’తి. –

ఆదినా నయేన అభిత్థుతగుణో తిపిటకపరియత్తియా అట్ఠకథాకారో భదన్తబుద్ధఘోసాచరియో చ అనుస్సుతివసేన ‘‘హేతుకత్తా’’తి వేదితబ్బో.

కథం? అయం కిర భదన్తబుద్ధదత్తాచరియో లఙ్కాదీపతో సజాతిభూమిం జమ్బుదీపమాగచ్ఛన్తో భదన్తబుద్ధఘోసాచరియం జమ్బుదీపవాసికేహి పటిపత్తిపరాయనేహి యుత్తబ్యత్తగుణోపేతేహి మహాథేరవరేహి కతారాధనం సీహళట్ఠకథం పరివత్తేత్వా సకలజనసాధారణాయ మూలభాసాయ తిపిటకపరియత్తియా అట్ఠకథం లిఖితుం లఙ్కాదీపం గచ్ఛన్తం అన్తరామగ్గే దిస్వా సాకచ్ఛాయ సముపపరిక్ఖిత్వా సబ్బలోకాతీతేన అసదిసేన పణ్డిచ్చగుణేన రతననిధిదస్సనే పరమదలిద్దో వియ బలవపరితోసం పత్వా అట్ఠకథమస్స కాతుకామతం ఞత్వా ‘‘తుమ్హే యథాధిప్పేతపరియన్తలిఖితమట్ఠకథం అమ్హాకం పేసేథ, మయమస్సా పకరణం లిఖామా’’తి తస్స సమ్ముఖా పటిజానిత్వా తేన చ ‘‘సాధు తథా కాతబ్బ’’న్తి అజ్ఝేసితో అభిధమ్మట్ఠకథాయ అభిధమ్మావతారం, వినయట్ఠకథాయ సఉత్తరం వినయవినిచ్ఛయపకరణఞ్చ అకాసీతి అనుస్సుయ్యతేతి.

‘‘సమాసేనా’’తి ఇమినా చ పరిమాణమ్పి సామఞ్ఞేన దస్సితం విత్థారపరిమాణే తస్స పరిమాణసామఞ్ఞస్స విఞ్ఞాయమానత్తా. విసేసతో పన పరిచ్ఛేదపరిమాణం గన్థపరిమాణన్తి దువిధం. తత్థ పరిచ్ఛేదపరిమాణం ఇమస్మిం పకరణే కథావోహారేన వుచ్చతి.

సేయ్యథిదం? – పారాజికకథా సఙ్ఘాదిసేసకథా అనియతకథా నిస్సగ్గియకథా పాచిత్తియకథా పాటిదేసనీయకథా సేఖియకథాతి భిక్ఖువిభఙ్గకథా సత్తవిధా, తతో అనియతకథం వజ్జేత్వా తథేవ భిక్ఖునివిభఙ్గకథా ఛబ్బిధా, మహాఖన్ధకకథాదికా భిక్ఖునిక్ఖన్ధకకథావసానా వీసతివిధా ఖన్ధకకథా, కమ్మకథా, కమ్మవిపత్తికథా, పకిణ్ణకవినిచ్ఛయో, కమ్మట్ఠానభావనావిధానన్తి వినయవినిచ్ఛయే కథాపరిచ్ఛేదో సత్తతింస.

ఉత్తరప్పకరణే చ వుత్తనయేన భిక్ఖువిభఙ్గే సత్తవిధా కథా, భిక్ఖునివిభఙ్గే ఛబ్బిధా, తదనన్తరా విపత్తికథా, అధికరణపచ్చయకథా, ఖన్ధకపఞ్హాకథా, సముట్ఠానసీసకథా, ఆపత్తిసముట్ఠానకథా, ఏకుత్తరనయకథా, సేదమోచనకథా, విభఙ్గద్వయనిదానాదికథా, సబ్బఙ్గలక్ఖణకథా, పరివారసఙ్కలనకథాతి ఛత్తింస కథాపరిచ్ఛేదా.

నిస్సన్దేహే పన ‘‘అట్ఠతింస కథాపరిచ్ఛేదా’’తి వుత్తం, తం ఏకుత్తరనయే అదస్సితేహిపి ద్వాదసకపన్నరసకనయేహి సహ సోళసపరిచ్ఛేదే గహేత్వా అప్పకం ఊనమధికం గణనూపగం న హోతీతి కత్వా వుత్తన్తి దట్ఠబ్బం. ఉభయత్థ కథాపరిచ్ఛేదపరిమాణం తేసత్తతివిధం హోతి. నిస్సన్దేహే ‘‘పఞ్చసత్తతివిధా’’తి వచనే పరిహారో వుత్తనయోవ. గన్థపరిమాణం పన వినయవినిచ్ఛయే అసీతిగన్థాధికాని చత్తారి గన్థసహస్సాని, ఉత్తరే పఞ్ఞాసగన్థాధికాని నవ గన్థసతాని హోన్తి. తేన వుత్తం ఉత్తరావసానే –

‘‘గాథా చతుసహస్సాని, సతఞ్చ ఊనవీసతి;

పరిమాణతోతి విఞ్ఞేయ్యో, వినయస్సవినిచ్ఛయో.

పఞ్ఞాసాధికసఙ్ఖాని, నవ గాథాసతాని హి;

గణనా ఉత్తరస్సాయం, ఛన్దసానుట్ఠుభేన తూ’’తి. (ఉ. వి. ౯౬౯-౯౭౦);

ఇచ్చేవం వినయవినిచ్ఛయో ఉత్తరో చాతి ద్వే పకరణాని తింసాధికాని పఞ్చగాథాసహస్సాని. ఏత్థ చ వినయవినిచ్ఛయో నామ ఉభతోవిభఙ్గఖన్ధకాగతవినిచ్ఛయసఙ్గాహకపకరణం. తతో పరం పరివారత్థసఙ్గాహకపకరణం ఉత్తరో నామ. తేనేవ వక్ఖతి –

‘‘యో మయా రచితో సారో, వినయస్సవినిచ్ఛయో;

తస్స దాని కరిస్సామి, సబ్బానుత్తరముత్తర’’న్తి. (ఉ. వి. ౨)

తం కస్మా ఉత్తరనామేన వోహరియతీతి? పఞ్హుత్తరవసేన ఠితే పరివారే తథేవ సఙ్గహేతబ్బేపి తేన పకారేన పారాజికకథామత్తం దస్సేత్వా –

‘‘ఇతో పట్ఠాయ ముఞ్చిత్వా, పఞ్హాపుచ్ఛనమత్తకం;

విస్సజ్జనవసేనేవ, హోతి అత్థవినిచ్ఛయో’’తి. (ఉ. వి. ౧౪) –

వత్వా పఞ్హం పహాయ తతో పట్ఠాయ ఉత్తరమత్తస్సేవ దస్సితత్తా తథా వోహరీయన్తి.

‘‘తస్మా వినయనూపాయ’’న్తిఆదినా పన సోతుజనం సక్కచ్చసవనే నియోజేతి. సక్కచ్చసవనపటిబద్ధా హి సబ్బాపి లోకియలోకుత్తరసమ్పత్తీతి అయమేత్థ సముదాయత్థో. అయం పన అవయవత్థో – సో యస్మా అత్థయోజనక్కమేన పదయోజనం కత్వా వణ్ణితే సువిఞ్ఞేయ్యో హోతి, తస్మా తథా పదయోజనం కత్వా అత్థవణ్ణనం కరిస్సామ –

సేట్ఠం అప్పటిపుగ్గలం బుద్ధఞ్చేవ భవాభావకరం ధమ్మఞ్చేవ నిరఙ్గణం గణఞ్చేవ సిరసా వన్దిత్వా భిక్ఖూనం భిక్ఖునీనఞ్చ హితత్థాయ సమాసేన సమాహితో వినయస్సవినిచ్ఛయం వక్ఖామీతి యోజనా.

తత్థ సేట్ఠన్తి సబ్బే ఇమే పసత్థా అయమేతేసం అతిసయేన పసత్థోతి సేట్ఠో. తథా హి సో భగవా ‘‘అహఞ్హి బ్రాహ్మణ జేట్ఠో సేట్ఠో లోకస్సా’’తి (పారా. ౧౧) వేరఞ్జబ్రాహ్మణస్స అత్తనో జేట్ఠసేట్ఠభావస్స పరిజాననవినిచ్ఛయహేతుభూతాహి ఝానాదీహి నిరతిసయగుణసమ్పత్తీహి సమన్నాగతత్తా –

‘‘త్వమేవ అసి సమ్బుద్ధో, తువం సత్థా అనుత్తరో;

సదేవకస్మిం లోకస్మిం, నత్థి తే పటిపుగ్గలో. (దీ. ని. ౨.౩౭౦);

తువం బుద్ధో తువం సత్థా, తువం మారాభిభూ ముని;

తువం అనుసయే ఛేత్వా, తిణ్ణో తారేసిమం పజం.

ఉపధీ తే సమతిక్కన్తా, ఆసవా తే పదాలితా;

సీహోసి అనుపాదానో, పహీనభయభేరవో. (మ. ని. ౨.౪౦౦; సు. ని. ౫౫౦-౫౫౧; థేరగా. ౮౩౯-౯౪౦);

మహావీర మహాపఞ్ఞ, ఇద్ధియా యససా జల;

సబ్బవేరభయాతీత, పాదే వన్దామి చక్ఖుమా’’తి. (సం. ని. ౧.౧౫౯; ధ. ప. అట్ఠ. ౧.౫౬); –

ఆదీహీ నానానయేహి సదేవకేన లోకేన అభిత్థవియతాయ పసత్థతమో, తమేవ సేట్ఠం పసత్థతమన్తి అత్థో.

అప్పటిపుగ్గలన్తి నత్థి ఏతస్స పటిపుగ్గలో అధికో, సదిసో వాతి అప్పటిపుగ్గలో. తథా హి గుణవసేన అనన్తాపరిమాణాసు లోకధాతూసు అత్తనా అధికస్స, సదిసస్స వా పుగ్గలస్స అభావతో –

‘‘న మే ఆచరియో అత్థి, సదిసో మే న విజ్జతి;

సదేవకస్మిం లోకస్మిం, నత్థి మే పటిపుగ్గలో’’తి. (మహావ. ౧౧) –

అత్తనావ అత్తనో అవిపరీతో అప్పటిపుగ్గలభావో పటిఞ్ఞాతో, తస్మా తం అప్పటిపుగ్గలం సబ్బలోకుత్తమన్తి అత్థో.

బుద్ధన్తి అనన్తమపరిమేయ్యం ఞేయ్యమణ్డలమనవసేసం బుద్ధవాతి బుద్ధో, ఏతేన అనేకకప్పకోటిసతసహస్సం సమ్భతపుఞ్ఞఞాణసమ్భారానుభావసిద్ధిధమ్మరూపకాయసిరివిలాసపటిమణ్డితో సద్ధమ్మవరచక్కవత్తీ సమ్మాసమ్బుద్ధో దస్సితో. అథ వా చత్తారి సచ్చాని సయం విచితోపచితపారమితాపరిపాచితేన సవాసనానవసేసకిలేసప్పహాయకేన సయమ్భుఞాణేన బుజ్ఝీతి బుద్ధో. యథాహ –

‘‘అభిఞ్ఞేయ్యం అభిఞ్ఞాతం, భావేతబ్బఞ్చ భావితం;

పహాతబ్బం పహీనం మే, తస్మా బుద్ధోస్మి బ్రాహ్మణా’’తి. (మ. ని. ౨.౩౯౨, ౩౯౯; సు. ని. ౫౬౩; థేరగా. ౮౨౮);

విత్థారో పనస్స ‘‘బుజ్ఝితా సచ్చానీతి బుద్ధో, బోధేతా పజాయాతి బుద్ధో’’తిఆదినా (మహాని. ౧౯౨; చూళని. పారాయనత్థుతిగాథానిద్దేస ౯౭; పటి. మ. ౧.౧౬౨) నిద్దేసాదీసు వుత్తనయేన వేదితబ్బో. సద్దసిద్ధి సాసనికానం అవగమనత్థే వత్తమానా బుధ-ధాతుతో ‘‘భావకమ్మేసు త’’ ఇతి ఇతో తాతివత్తమానే ‘‘బుధగమాదిత్థే కత్తరీ’’తి ఇమినా కచ్చాయనసుత్తేన కత్తరి తప్పచ్చయవిధానతో వేదితబ్బా. లోకియానం పన బోధనత్థధాతూనమ్పి గమనత్థతాయ వుత్తత్తా గత్యత్థాకమ్మకాది సుత్తతో కత్తరి త-ప్పచ్చయకరణేన వేదితబ్బా.

అథ వా ధాతూనం అనేకత్థతాయ బుధ-ఇచ్చయం ధాతు జాగరణవికసనత్థేసు వత్తమానో అకమ్మకోతి ‘‘పబుద్ధో పురిసో, పబుద్ధం పదుమ’’న్తిఆదీసు వియ బుద్ధవా అఞ్ఞాణనిద్దావిగమేన ఞాణచక్ఖూని ఉమ్మీలన్తో పబుద్ధో, గుణేహి వా వికసితోతి కత్తరి సిద్ధేన బుద్ధ-సద్దేన ‘‘బుద్ధో’’తి తిభవనేకచూళామణిపాదపఙ్కజరాగరతనో భగవా లోకనాథో వుచ్చతి, ఇమస్మిం పక్ఖేపి గత్యత్థాదిసుత్తే అకమ్మకగ్గహణేన పచ్చయవిధానం దట్ఠబ్బం.

అథ వా సకమ్మకానం ధాతూనం కమ్మవచనిచ్ఛాయ అభావే అకమ్మకభావతో ‘‘ఫలం సయమేవ పక్క’’న్తిఆదీసు వియ బోధనత్థేయేవ బుధ-ధాతుతో కత్తరి విధానం సిజ్ఝతి. అథ వా నీలగుణయోగేన పటాదీసు నీలవోహారో వియ భావసాధనం బుద్ధ-సద్దం గహేత్వా బుద్ధగుణయోగతో ‘‘బుద్ధో’’తి వోహరీయతి. ఏవమనేకధా సిద్ధేన బుద్ధ-సద్దేన వుచ్చమానం తం భగవన్తం తం ధమ్మరాజన్తి అత్థో.

‘‘సేట్ఠం అప్పటిపుగ్గల’’న్తి పదద్వయం ‘‘బుద్ధ’’న్తి ఏతస్స విసేసనం. ఏత్థ చ ‘‘బుద్ధం, సేట్ఠం, అప్పటిపుగ్గల’’న్తి ఇమేహి తీహి పదేహి నయతో ‘‘ఇతిపి సో భగవా అరహం సమ్మాసమ్బుద్ధో’’తిఆదినా (దీ. ని. ౧.౧౫౭; ౩.౬; మ. ని. ౧.౧౪౭, ౧౪౪; ౩.౪౩౪; సం. ని. ౧.౨౪౯; ౫.౪౭౯; అ. ని. ౫.౧౪, ౩౦; ౬.౨౫, ౨౬; నేత్తి. ౯౩), ‘‘యో వదతం పవరో మనుజేసు, సక్యమునీ భగవా కతకిచ్చో’’తిఆదీహి (వి. వ. ౮౮౬) చ అనేకేహి సుత్తపదేహి దస్సితదూరావిదూరసన్తికనిదానహేతుఫలసత్తోపకారావత్థాధమ్మత్థ- లోకుద్ధారత్తికత్తయసఙ్గహితం సుపరిసుద్ధం బుద్ధగుణసముదయం నిరవసేసం దస్సేతి. అయమేవ హి బుద్ధగుణానం నిరవసేసతో దస్సనూపాయో, యదిదం నయదస్సనం. ఇతరథా పటిపదవణ్ణనాయ అపరిమితానం బుద్ధగుణానం కో హి నామ సమత్థో పరియన్తం గన్తుం. యథాహ –

‘‘బుద్ధోపి బుద్ధస్స భణేయ్య వణ్ణం;

కప్పమ్పి చే అఞ్ఞమభాసమానో;

ఖీయేథ కప్పో చిరదీఘమన్తరే;

వణ్ణో న ఖీయేథ తథాగతస్సా’’తి. (దీ. ని. అట్ఠ. ౩.౧౪౧; మ. ని. అట్ఠ. ౨.౪౨౫; ఉదా. అట్ఠ. ౫౩; అప. అట్ఠ. ౨.౭.౨౦; బు. వం. అట్ఠ. ౪.౪; చరియా. అట్ఠ. నిదానకథా, పకిణ్ణకకథా; దీ. ని. టీ. ౧.గన్థారమ్భకథావణ్ణనా; మ. ని. టీ. ౧.గన్థారమ్భకథావణ్ణనా; సం. ని. టీ. ౧.౧.గన్థారమ్భకథావణ్ణనా; అ. ని. టీ. ౧.౧.గన్థారమ్భకథావణ్ణనా; వజిర. టీ. గన్థారమ్భకథావణ్ణనా; సారత్థ. టీ. ౧.గన్థారమ్భకథావణ్ణనా; నేత్తి. టీ. గన్థారమ్భకథావణ్ణనా);

ఏవమేతేహి తీహి పదేహి నిరవసేసగుణసంకిత్తనథుతియా వసేన ‘‘వన్దిత్వా’’తి ఇమినా పణామస్స చ వుత్తత్తా ఇమాయ అడ్ఢగాథాయ బుద్ధరతనసఙ్ఖాతపఠమవన్దనీయవత్థువిసయా థుతిపణామసభావా వన్దనా దస్సితాతి దట్ఠబ్బం.

తదనన్తరం ధమ్మరతనస్స పణామం దస్సేతుమాహ ‘‘భవాభావకరం ధమ్మ’’న్తి. ఏత్థ భవ-సద్దేన ద్వే భవా వుత్తా కమ్మభవో, ఉపపత్తిభవోతి. తత్థ కమ్మభవో భవతి ఏతస్మా ఫలన్తి ‘‘భవో’’తి వుచ్చతి. విపాకక్ఖన్ధకటత్తారూపసఙ్ఖాతో పన ఉపపత్తిభవో అవిజ్జాతణ్హుపాదానసఙ్ఖారాదిసహకారికారణయుత్తేన కుసలాకుసలచేతనాసఙ్ఖాతకమ్మభవపచ్చయేన యథారహం భవతీతి ‘‘భవో’’తి వుచ్చతి. సో పన కామభవరూపభవఅరూపభవసఞ్ఞీభవఅసఞ్ఞీభవనేవసఞ్ఞీనాసఞ్ఞీభవ- ఏకవోకారభవచతువోకారభవపఞ్చవోకారభవవసేన నవవిధో. ఏవమేతేసు నవసు భవేసు దసవిధోపి ధమ్మో అత్తానం ధారేన్తస్స పుగ్గలసన్తానస్స అనుపాదిసేసనిబ్బానధాతుయా పరం అప్పటిసన్ధికతాసాధనేన భవేసు, భవస్స వా అభావం కరోతీతి భవాభావకరో, తం, అపరాపరజాతిప్పబన్ధస్స హేతుసముగ్ఘాతేన అప్పవత్తిధమ్మతాపాదకన్తి అత్థో.

ధమ్మన్తి అత్తానం ధారేన్తే చతూసు అపాయేసు, సంసారే చ అపతమానే ధారేతీతి ధమ్మో, సో చతుమగ్గఫలనిబ్బానసఙ్ఖాతనవలోకుత్తరధమ్మో చ తప్పటిపాదకో నవఙ్గసాసనాపరనామధేయ్యచతురాసీతిసహస్సధమ్మక్ఖన్ధప్పభేదభిన్నో పరియత్తిధమ్మో చాతి దసవిధో. సోపి నిప్పరియాయధమ్మో, పరియాయధమ్మో చాతి దువిధో. తత్థ నిప్పరియాయధమ్మో నామ అపాయే, సంసారే వా పధానహేతుభూతానం ఉద్ధమ్భాగియానం, ఓరమ్భాగియానఞ్చ దసన్నం సంయోజనానం సముచ్ఛిన్దనేన మగ్గధమ్మో, తస్స తంకిచ్చనిప్ఫత్తినిమిత్తభావేన నిబ్బానధమ్మో చాతి పఞ్చవిధోపి నిప్పరియాయేన పుగ్గలసన్తానం ధారేతీతి కత్వా ‘‘నిప్పరియాయధమ్మో’’తి వుచ్చతి. చత్తారి పన సామఞ్ఞఫలాని పటిప్పస్సద్ధిపహానేన మగ్గానుగుణప్పవత్తియా, పరియత్తి చ మగ్గనిబ్బానాధిగమస్స మూలకారణభావతోతి పఞ్చవిధోపి పరియాయధమ్మో నామ.

ఏత్తావతా ‘‘స్వాక్ఖాతో భగవతా ధమ్మో’’తిఆదినా (సం. ని. ౧.౨౪౯; అ. ని. ౩.౭౬; దీ. ని. ౩.౬; అ. ని. ౬.౧౦, ౨౫, ౨౬), ‘‘రాగవిరాగమనేజమసోక’’న్తిఆదీహి (వి. వ. ౮౮౭) చ సుత్తన్తేహి వుత్తస్స, తదట్ఠకథాదీసు చ వణ్ణితస్స సరణానుస్సరణవసేనాపి సగ్గమోక్ఖసమ్పత్తిపటిలాభకారణస్స అనవసేసస్స ధమ్మరతనగుణస్స నయతో ఉద్దిట్ఠత్తా చ ‘‘వన్దిత్వా’’తి ఇమినా పణామస్స దస్సితత్తా చ ధమ్మరతనసఙ్ఖాతస్స దుతియస్స వన్దనీయస్స థుతిపణామసభావా వన్దనా దస్సితాతి దట్ఠబ్బం.

తదనన్తరం సఙ్ఘరతనస్స వన్దనాసన్దస్సనత్థం వుత్తం ‘‘గణఞ్చేవ నిరఙ్గణ’’న్తి. ఏత్థ ‘‘రాగో అఙ్గణం దోసో అఙ్గణం మోహో అఙ్గణ’’న్తి (విభ. ౯౨౪) వుత్తేహి రాగాదిఅఙ్గణేహి తదఙ్గవిక్ఖమ్భనసముచ్ఛేదపటిప్పస్సద్ధినిస్సరణవిముత్తివసేన నిగ్గతో విముత్తోతి నిరఙ్గణో, తం నిరఙ్గణం. అరియవంసే సీలసమాధిపఞ్ఞావిముత్తివిముత్తిఞాణదస్సనసఙ్ఖాతేహి గుణగణేహి గణీయతీతి గణో, తం.

ఏత్తావతా ‘‘సుప్పటిపన్నో భగవతో సావకసఙ్ఘో’’తిఆదినా (సం. ని. ౧.౨౪౯; అ. ని. ౩.౭౬; దీ. ని. ౩.౬; అ. ని. ౬.౧౦, ౨౫, ౨౬;), ‘‘యత్థ చ దిన్నం మహప్ఫలమాహు, చతూసు సుచీసు పురిసయుగేసూ’’తిఆదీహి (వి. వ. ౮౮౮) చ తేహి తేహి సుత్తపదేహి వుత్తానం, తదట్ఠకథాదీసు చ వణ్ణితానం విమలాతులనిఖిలవిసాలపేసలసీలాదినానప్పకారానగ్ఘసఙ్ఘరతనగుణానం సంకిత్తనసభావాయ థుతియా చ ‘‘వన్దిత్వా’’తి ఏతేన యథావుత్తసరూపపభేదపణామస్స వుత్తత్తా చ సఙ్ఘరతనసఙ్ఖాతతతియవన్దనీయవత్థువిసయా థుతిప్పణామసఙ్ఖాతా వన్దనా దస్సితాతి వేదితబ్బా. సిరసాతి అత్తప్పసాదగారవావహన్తేన ముద్ధనా. వన్దిత్వాతి పణమిత్వా థోమిత్వా వా.

ఏవం పఠమగాథాయ వన్దనీయస్స రతనత్తయస్స థుతిప్పణామసఙ్ఖాతం వన్దనం దస్సేత్వా తదనన్తరాయ సన్దస్సేతబ్బపయోజనాదిపటిపాదికాయ గాథాయ ‘‘భిక్ఖూన’’న్తి ఇమినా కిఞ్చాపి సంసారే భయం ఇక్ఖతీతి ‘‘భిక్ఖూ’’తి కల్యాణపుథుజ్జనేన సద్ధిం అట్ఠ అరియపుగ్గలా వుచ్చన్తి, పాళియం (పారా. ౪౪-౪౫; విభ. ౫౧౦) పన ‘‘భిన్నపటం ధారేతీతి భిక్ఖు, భిక్ఖనసీలోతి భిక్ఖూ’’తిఆదినా భిక్ఖుసద్దస్స అత్థుద్ధారవసేన నిబ్బచనన్తరాని దస్సేత్వా పాతిమోక్ఖసంవరసంవరణారహస్సేవ అధిప్పేతభావం దస్సేతుం ‘‘సమగ్గేన సఙ్ఘేన ఞత్తిచతుత్థేన కమ్మేన అకుప్పేన ఠానారహేన ఉపసమ్పన్నో, అయం ఇమస్మిం అత్థే అధిప్పేతో భిక్ఖూ’’తి దస్సితా సిక్ఖాకామా సాసనావచారా కులపుత్తా ఇధాధిప్పేతా, తేసం భిక్ఖూనఞ్చ. భిక్ఖునీనఞ్చాతి అట్ఠవాచికఉపసమ్పదాకమ్మేన ఉభతోసఙ్ఘే ఉపసమ్పన్నాతాదిసాయేవ కులధీతరో దస్సితా. ఏకతోపసమ్పన్నాపి సామఞ్ఞేన గయ్హన్తి. ఏకతోపసమ్పన్నాతి చ భిక్ఖునిసఙ్ఘే ఉపసమ్పజ్జిత్వా యావ భిక్ఖుసఙ్ఘే న ఉపసమ్పజ్జన్తి, తావ, భిక్ఖునీ చ లిఙ్గపరివత్తనేన భిక్ఖునిభావప్పత్తా అధిప్పేతా, తాసం భిక్ఖునీనఞ్చ.

హితత్థాయాతి సబ్బసమ్పత్తినిప్ఫాదకరణత్థాయ హినోతి గచ్ఛతి యథాధిప్పేతఫలసాధనే పవత్తతీతి హితన్తి అరోగతాదికారణం అమతోసధాది వుచ్చతి. ఇధ పన సగ్గమోక్ఖసమ్పత్తిసిద్ధికారణం పాతిమోక్ఖసంవరసీలరక్ఖనం వుచ్చతి, తదత్థాయ.

సమాహితో సమ్మా ఆహితో పవత్తితో వినిచ్ఛయమగ్గో ఏతేనాతి ‘‘సమాహితో’’తి పకరణకారకో దస్సితో. అథ వా సమ్మా ఆహితం వినయవినిచ్ఛయే ఠపితం పవత్తితం చిత్తమేతస్సాతి ‘‘సమాహితచిత్తో’’తి వత్తబ్బే ఉత్తరపదలోపేన ‘‘సమాహితో’’తి వుత్తో. పరమగమ్భీరసుదుత్తరవినయపిటకత్థవినిచ్ఛయే పవత్తనారహస్స ఇమినా విసేసనేన అత్తని సమాహితచిత్తప్పవత్తినిమిత్తభూతో అత్తనో ఞాణస్స పదట్ఠానభూతో సమాధి దస్సితో తేన సమాధినా సమాహితో హుత్వాతి అత్థో.

పవక్ఖామీతి పకారేన వక్ఖామి, యేన పకారేన వినయవినిచ్ఛయే వుత్తే అజ్జతనా మన్దసతిమతివీరియా పటిపజ్జనకా గమ్భీరతరం వినయపిటకత్థవినిచ్ఛయం సుఖేన ఉగ్గణ్హితుం, ధారేతుఞ్చ సక్కోన్తి, తాదిసేన పకారవిసేసేన వక్ఖామీతి అత్థో. సమాసేనాతి సమసనం సంఖిపనం సమాసో, తేన, సంఖిత్తరుచికానముగ్ఘాటితఞ్ఞూనం కతాధికారానం ఞాణుత్తరానం పుగ్గలానఞ్చ పపఞ్చభీరుకానం గహణధారణే మన్దయన్తానం మన్దబుద్ధీనఞ్చ ఉపకారకేన నాతివిత్థారక్కమేనాతి అత్థో. వినయస్సాతి వినయపిటకస్స. తఞ్హి –

‘‘వివిధవిసేసనయత్తా;

వినయనతో చేవ కాయవాచానం;

వినయత్థవిదూహి అయం;

వినయో ‘వినయో’తి అక్ఖాతో’’తి. (దీ. ని. అట్ఠ. ౧.పఠమసఙ్గీతికథా; పారా. అట్ఠ. ౧.పఠమమహాసఙ్గీతికథా; ధ. స. అట్ఠ. నిదానకథా) –

వుత్తేహి అత్థవిసేసేహి ‘‘వినయో’’తి వుచ్చతి. తస్స ఏవం సన్దస్సితసభావస్స ‘‘వినయో నామ సాసనస్స ఆయూ’’తి (దీ. ని. అట్ఠ. ౧.పఠమసఙ్గీతికథా; పారా. అట్ఠ. ౧.పఠమసఙ్గీతికథా; ఖు. పా. అట్ఠ. ౫.పఠమమహాసఙ్గీతికథా) సఙ్గీతికారకేహి మహాకస్సపాదీహి అభిత్థుతగుణస్స వినయపిటకుత్తమస్స. వినిచ్ఛయన్తి విసేసేన, వివిధేన వా ఆకారేన విప్పటిపత్తినీహరణవసేన చీయతి విభజీయతీతి ‘‘వినిచ్ఛయో’’తి లద్ధనామం విభజనం, వినయవినిచ్ఛయం నామ పకరణన్తి వుత్తం హోతి. ‘‘వినయస్సవినిచ్ఛయ’’న్తి చ అలుత్తసమాసోయం ‘‘దేవానంపియతిస్సో, కణ్ఠేకాళో’’తిఆదీసు వియ.

ఏవం దుతియగాథాయ కత్తునిమిత్తపయోజనాభిధానాభిధేయ్యపకరణప్పకారేకదేసం దస్సేత్వా సక్కచ్చసవనకారణనిదస్సనముఖేనాపి పకరణప్పకారాదిం దస్సేతుమాహ ‘‘అనాకుల’’మిచ్చాది. తత్థ అనాకులన్తి నత్థి ఏత్థ సద్దతో, అత్థతో, వినిచ్ఛయతో వా ఆకులం పుబ్బాపరవిరోధో, మిస్సతా వాతి అనాకులో, వినయవినిచ్ఛయో, తం వదతో మే నిబోధథాతి సమ్బన్ధో. అసంకిణ్ణన్తి నికాయన్తరలద్ధీహి అసమ్మిస్సం.

మధురత్థపదక్కమన్తి పదానం కమో పదక్కమో, పదగతి, సద్దానముచ్చారణన్తి అత్థో. మధురో అత్థో చ పదక్కమో చ యస్స సో మధురత్థపదక్కమో, తం –

‘‘పదాసత్తం పదత్థానం, మధురత్థముదీరితం;

యేన మజ్జన్తి ధీమన్తో, మధునేవ మధుబ్బతా’’తి. –

ఇమినా లక్ఖణేన సద్దానమత్థానఞ్చ వసేన పదాసత్తాపరనామధేయ్యమాధురియాలఙ్కారేన సమలఙ్కతత్తా మధురత్థపదక్కమం.

పటుభావకరన్తి పటతి గచ్ఛతి పజానాతీతి పటు, పఞ్ఞవా, పటునో భావో, సద్దప్పవత్తినిమిత్తభూతా పఞ్ఞా, తం పటుభావం పఞ్ఞావిసేసం కరోతి జనేతీతి పటుభావకరో, తం, పఞ్ఞావిసేసజనకన్తి అత్థో. ఏతం వినయస్స వినిచ్ఛయన్తి యోజనా. పరమన్తి ఉత్తమం. వినయక్కమేతి వినయపిటకే, తదత్థే చ, పవత్తిక్కమే పటుభావకరన్తి అత్థో.

ఏవం తతియగాథాయ పకరణగుణాపదేసేన సోతుజనం సముస్సాహేత్వా ఇదాని ‘‘అపార’’న్తిఆదిచతుత్థగాథాయ పకరణఞ్చ తన్నిస్సయం వినయపిటకఞ్చ నావాసాగరభావేన దస్సేత్వా తిరోభూతోపమేయ్యోపమానభేదేన రూపకాలఙ్కారేన పకరణగుణం పకాసేన్తో సోతుజనం సముత్తేజేతి. తత్థ అపారన్తి నత్థి పారం ఏతస్సాతి అపారో, వినయసాగరో. సో హి పురిమబుద్ధుప్పాదేసు సాసనం పసీదిత్వా వినయపిటకే ఉగ్గహణధారణపటిపాదనపటిపత్తివసేన అకతాధికారేహి పుగ్గలేహి దురధిగమనీయధమ్మత్థనిరుత్తిపటిభానపరియన్తతాయ ‘‘అపారో’’తి వుచ్చతి.

ఓతరన్తానన్తి సజ్ఝాయనసవనధారణాదివసేన అజ్ఝోగాహన్తానం. సారన్తి నిబ్బానసమ్పాపకభావేన సారభూతాయ అరియమగ్గసమ్భారాయ పుబ్బభాగపటిపత్తియా మూలభూతపాతిమోక్ఖసంవరసఙ్ఖాతసీలసారప్పకాసకతాయ సారం. వినయసాగరన్తి వినయపిటకసఙ్ఖాతం సాగరం. వినయో హి సిక్ఖాపదపఞ్ఞత్తియా కాలప్పత్తజాననస్సాపి ధమ్మసేనాపతిఆదీనమ్పి అవిసయత్తా అతిగమ్భీరాతివిత్థిణ్ణభావేన సాగరో వియాతి సాగరో, వినయో చ సో సాగరో చాతి వినయసాగరో, తం, అగాధాపారగుణయోగతో సాగరోపమం వినయపిటకన్తి అత్థో.

దుతియగాథాయ ‘‘భిక్ఖూనం భిక్ఖునీన’’న్తి వత్వాపి ‘‘హితత్థాయా’’తి ఇమినా సమ్బన్ధత్తా చ వాక్యన్తరేహి అన్తరితభావేన దూరత్తా చ తం అనాదియిత్వా ఏత్థ వినయసాగరజ్ఝోగాహనతదత్థపటిపజ్జనారహకత్తువిసేససన్దస్సనత్థాయ ‘‘భిక్ఖూనం భిక్ఖునీన’’న్తి పున వుత్తన్తి దట్ఠబ్బం. నావా వియ భూతో నావాభూతో, తం, నావాట్ఠానియం మహానావాసదిసన్తి అత్థో. మనోరమన్తి మనో రమతి ఏత్థ, ఏతేనాతి వా మనోరమో, తం, అజ్ఝాయనవోహారపసుతానం పటిపత్తిపరాయనానఞ్చ సాధూనం మనోరమన్తి అత్థో.

ఏత్తావతా పకరణగుణసంకిత్తనేన సోతుజనం సముత్తేజేత్వా ఇదాని సక్కచ్చసవనే నియోజేన్తో ‘‘తస్మా వినయనూపాయ’’న్తిఆదిమాహ. తత్థ తస్మాతి యస్మా యథావుత్తం అనాకులతాదివివిధానగ్ఘగుణాలఙ్కారపటిమణ్డితం, తేన హేతునాతి అత్థో. వినయనూపాయన్తి వివిధాకారేన, విసేసనయతో వా కాయవాచానం నయనం దమనం అకత్తబ్బతో నివత్తేత్వా కత్తబ్బేసు నియోజనం వినయనం, ఉపేచ్చ తం ఫలం ఆయతి ఉప్పజ్జతీతి ఉపాయో, హేతు, వినయనస్స ఉపాయో వినయనూపాయో, తం, కాయజీవితానపేక్ఖానం సిక్ఖాకామానం పేసలానం భిక్ఖూనం భిక్ఖునీనం కాయవాచానం అననులోమికవిప్ఫన్దితాపనయనసఙ్ఖాతదమనస్స కారణభూతన్తి వుత్తం హోతి.

ఏత్తావతా అత్తనా కత్తుమిచ్ఛితే పకరణే పణ్డితానం పవత్తిహేతుభూతానం అనాకులతాదిగుణానం విభావనవసేన ‘‘అనాకుల’’న్తిఆదివిసేసనాని వత్వా ఇదాని సక్కచ్చసవనావబోధే విసయం విసేసితబ్బం దస్సేతుమాహ ‘‘వినయస్సవినిచ్ఛయ’’న్తి. ఏత్థ చ దుతియగాథాయ ‘‘వినయస్సవినిచ్ఛయ’’న్తి ‘‘పవక్ఖామీ’’తి కిరియాయ కమ్మదస్సనవసేన వుత్తం, తం ఇధ ఆనేత్వా సమ్బన్ధియమానమ్పి దూరసమ్బన్ధం హోతీతి తమనానేత్వా ‘‘నిబోధథా’’తి ఇమిస్సా కిరియాయ కమ్మసన్దస్సనత్థం ‘‘వినయస్సవినిచ్ఛయ’’న్తి వుత్తత్తా పునరుత్తిదోసాభావోతి దట్ఠబ్బం.

అవిక్ఖిత్తేన చిత్తేనాతి ఏత్థ వివిధే ఆరమ్మణే ఖిత్తం పేసితం విక్ఖిత్తం, ఉద్ధచ్చవిచికిచ్ఛాదిపరేతం అసమాహితం చిత్తం, న విక్ఖిత్తం అవిక్ఖిత్తం, తప్పటిపక్ఖం సమాహితం కుసలచిత్తం, తేన, ఏతస్స పకరణుత్తమస్స సవనాదిబ్యాపారం వినా నానారమ్మణేసు పవత్తివసేన విక్ఖేపమనాపన్నేన సమాహితేన చిత్తేనాతి అత్థో. ‘‘అవిక్ఖిత్తేన…పే… నిబోధథా’’తి వదన్తేన చ ‘‘అవిక్ఖిత్తస్సాయం ధమ్మో, నాయం ధమ్మో విక్ఖిత్తస్సా’’తి వచనతో విక్ఖిత్తస్స ధమ్మేసు దాయాదాభావతో అత్తనో పకరణత్థభూతాయ అధిసీలసిక్ఖాయ సమ్మాపటిపజ్జనాపదేసో కతో హోతి.

వదతో మేతి ఏత్థ ‘‘గారవేన చా’’తి పాఠసేసో. తత్థాయమత్థో – భాసమానే మయి గారవేన, యథావుత్తేన కారణేన చాతి సామిభుమ్మానమవిసేసతాయ ‘‘మే’’తి సామివచనస్స ‘‘మయీ’’తి అత్థసమ్భవతో అయమత్థో వుత్తో. పకరణస్స అనాకులతాదిగుణసమన్నాగతత్తా చ వత్తరి మయి గారవేన చ సమాహితేన చేతసాతి అధిప్పాయో. నిబోధథాతి వాక్యత్థపదత్థం సన్ధాయభాసితత్థభావత్థాదివసేన నిసేసతో బోధథ, సక్కచ్చం సుత్వా వినయవినిచ్ఛయం బుజ్ఝథ విజానాథాతి అత్థో, చిన్తాభావనామయఞాణానం మూలభూతపకరణవిసయం సుతమయఞాణం నిప్ఫాదేథాతి అధిప్పాయో.

గన్థారమ్భకథావణ్ణనా నిట్ఠితా.

భిక్ఖువిభఙ్గో

పారాజికకథా

పఠమపారాజికకథావణ్ణనా

౬. ఏవం పఞ్చహి గాథాహి రతనత్తయపణామాదిం దస్సేత్వా ఇదాని యథాపటిఞ్ఞాతవినిచ్ఛయం దస్సేతుమాహ ‘‘తివిధే’’తిఆది. తత్థ ‘‘తివిధే’’తిఆదినా పఠమపారాజికసిక్ఖాపదవినిచ్ఛయం దస్సేతి. తివిధేతి వచ్చపస్సావముఖమగ్గానం వసేన తిప్పకారే మగ్గేతి ఇమినా సమ్బన్ధో. తిలమత్తమ్పీతి తిలబీజమత్తమ్పి అఙ్గజాతన్తి సమ్బన్ధో. మగ్గేతి వచ్చపస్సావానం నిక్ఖమనద్వారతాయ, అన్నపానపిత్తసేమ్హాదీనం పవేసననిక్ఖమనద్వారతాయ చ మగ్గవోహారగతే సరీరప్పదేసే, అల్లోకాసేతి సమ్బన్ధో. ‘‘మగ్గేసు తిలమత్తమ్పి, తీసు సేవనచేతనో’’తి వత్తబ్బేపి ‘‘తివిధే’’తి పకారవాచివిధసద్దోపాదానేన సజాతిసఙ్గహవసేన తీహి రాసీహి సఙ్గహేత్వా పభేదవసేన తింసవిధో మగ్గో దస్సితో హోతి.

సేయ్యథిదం? పారాజికవత్థుభూతముఖాదిమగ్గానం నిస్సయభూతే సత్తే దస్సేతుం ‘‘తిస్సో ఇత్థియో మనుస్సిత్థీ అమనుస్సిత్థీ తిరచ్ఛానగతిత్థీ’’తిఆదినా (పారా. ౫౬) నయేన పాళియం దస్సితమనుస్సామనుస్సతిరచ్ఛానగతిత్థీనం పచ్చేకం తిణ్ణం మగ్గానం వసేన నవ మగ్గా, తథేవ దస్సితానం తిణ్ణం ఉభతోబ్యఞ్జనకానం వసేన నవ మగ్గా, తిణ్ణం పన పణ్డకానం ముఖమగ్గవచ్చమగ్గానం వసేన పచ్చేకం ద్వే ద్వే మగ్గాతి ఛ మగ్గా, తథా తిణ్ణం పన పురిసానన్తి ఏవం తింసవిధో హోతి.

సేవనచేతనోతి సేవనే మేథునపయోగే చేతనా అస్సాతి విగ్గహో, మేథునరాగూపసంహితాయ చేతనాయ సమన్నాగతోతి అత్థో. అల్లోకాసేతి తింసమగ్గానమఞ్ఞతరే మగ్గే పకతివాతేన అసంఫుట్ఠే అల్లపదేసే, ఇమినా బాహిరం పారాజికక్ఖేత్తం న హోతీతి దీపేతి. విసేసనస్స విసేసాపేక్ఖత్తా దుతియగాథాయ ‘‘ససిక్ఖో సో’’తి పదద్వయం ఆహరిత్వా ‘‘సేవనచేతనో ససిక్ఖో సో భిక్ఖూ’’తి యోజేతబ్బం.

అఙ్గే సరీరే జాతన్తి అఙ్గజాతం, పురిసనిమిత్తం. సతిపి అవసేససరీరావయవానం తథాభావే రుళ్హివసేన తదేవ తథా వుత్తం. పవేసేన్తోతి ద్వయంద్వయసమాపత్తిసఙ్ఖాతకాయికకిరియం నిప్ఫాదేన్తో. పరాజితోతి దుల్లభాయ ఖణసమ్పత్తియా లద్ధబ్బతో దుల్లభా లోకియలోకుత్తరగుణసమ్పత్తిసుఖతో పరిహాపేత్వా కిలేససపత్తేహి పరాజయమాపాదితోతి అత్థో.

అయమేత్థ యోజనా – ససిక్ఖో సేవనచేతనో తివిధే మగ్గే అల్లోకాసే అఙ్గజాతం తిలమత్తమ్పి పవేసేన్తో సో భిక్ఖు పరాజితో హోతీతి. ఏత్తావతా –

‘‘యో పన భిక్ఖు భిక్ఖూనం సిక్ఖాసాజీవసమాపన్నో సిక్ఖం అపచ్చక్ఖాయ దుబ్బల్యం అనావికత్వా మేథునం ధమ్మం పటిసేవేయ్య, అన్తమసో తిరచ్ఛానగతాయపి, పారాజికో హోతి అసంవాసో’’తి (పారా. ౪౪) –

భగవతా పఞ్ఞత్తసిక్ఖాపదం సఙ్గహితన్తి దట్ఠబ్బం.

౭. ఏవం ఇమిస్సా గాథాయ అత్తూపక్కమమూలకం పారాజికం దస్సేత్వా ఇదాని ‘‘భిక్ఖుపచ్చత్థికా మనుస్సిత్థిం భిక్ఖుస్స సన్తికే ఆనేత్వా వచ్చమగ్గేన (పారా. ౫౮) అఙ్గజాతే అభినిసీదేన్తీ’’తిఆదినయప్పవత్తం పరోపక్కమమూలకం పారాజికఞ్చ దస్సేతుమాహ ‘‘పవేసన’’న్తిఆది. తత్థ పవేసనన్తి భిక్ఖుపచ్చత్థికేహి సుత్తపమత్తాదిమనుస్సిత్థిఆదీనమఞ్ఞతరం ఆనేత్వా యథావుత్తమగ్గానమఞ్ఞతరం మగ్గం యథా పవిసతి, తథా భిక్ఖునో అఙ్గజాతే అభినిసీదాపనే సమ్భవన్తం మగ్గప్పవేసనమాహ. పవేసనం సాదియన్తో ససిక్ఖో సోతి యోజనా. ఏత్థ ‘‘పవేసనం సాదియతి అధివాసేతి, తస్మిం ఖణే సేవనచిత్తం ఉపట్ఠాపేతీ’’తి (పారా. అట్ఠ. ౧.౫౮) అట్ఠకథావచనతో అగ్గతో యావ మూలం పవేసేన్తేసు అస్సాదచిత్తం ఉపట్ఠాపేన్తో తఙ్ఖణేయేవ సాసనతో చుతోతి అత్థో. పవిట్ఠన్తిఆదీసు పదేసుపి ఏవమేవ యోజనా.

పవిట్ఠన్తి పవిట్ఠక్ఖణో. ‘‘పవిట్ఠ’’న్తిఆదినా తాయ తాయ కిరియాయ ఉపలక్ఖితో ఖణో గహేతబ్బో. తేనేవేత్థ అచ్చన్తసంయోగే ఉపయోగవచనం కతం. ఠితన్తి ఏత్థ ‘‘సుక్కవిస్సట్ఠిసమయే’’తి అట్ఠకథావచనస్స సబ్బథా బ్యాపారరహితం కాలం సన్ధాయ వుత్తత్తా సుక్కవిస్సట్ఠిసమయోపి గహేతబ్బో. తేనేవ గణ్ఠిపదే వుత్తనయేన పవిట్ఠస్స చ యావ ఉద్ధరణారమ్భో, తావ సమ్భవన్తో ఠితకాలోపి గహేతబ్బో. ఉద్ధరణన్తి నీహరణకాలో.

వాతి వికప్పే, అపీతి సముచ్చయే, సో వా-సద్దేన వికప్పితానం పక్ఖానం తుల్యబలతం జోతేతి. ఇతి ఇమేహి ద్వీహిపి ‘‘సో చే పవేసనం సాదియతి, పవిట్ఠం సాదియతీ’’తిఆదినా (పారా. ౫౮) పాళియం ఆగతనయేన లబ్భమానం పవేసనాదిఏకక్ఖణమ్పి సాదియనపచ్చయా ఆపజ్జమానం పారాజికం దస్సేతి. ససిక్ఖోతి సిక్ఖాయ సహ వత్తతీతి ససిక్ఖో, అపచ్చక్ఖాతసిక్ఖోతి అత్థో. సాదియన్తోతి సేవనచిత్తం ఉపట్ఠాపేన్తో. సో భిక్ఖు. ఠపేత్వా కిరియన్తి అత్తూపక్కమనం వినా. చుతోతి ‘‘భిక్ఖుపచ్చత్థికేహి కతమిదం, న మయా’’తి లేసేన న ముచ్చతి, సాదియనచిత్తే సతి సాసనతో చుతోయేవ హోతీతి అధిప్పాయో.

ఏత్థ చ ససిక్ఖోతి ఇదం ‘‘సిక్ఖం అపచ్చక్ఖాయ దుబ్బల్యం అనావికత్వా’’తి (పారా. ౪౪) సిక్ఖాపదపాఠస్స అత్థదస్సనవసేన నిద్దిట్ఠం. తస్స పదభాజనే (పారా. ౪౫), తదట్ఠకథాయ చ విభత్తం సిక్ఖాపచ్చక్ఖానం సఙ్ఖేపతో ఏవం వేదితబ్బం – చిత్తఖేత్తకాలపయోగపుగ్గలవిజాననవసేన సిక్ఖాపచ్చక్ఖానం హోతి, న తదభావేన. ఉపసమ్పన్నభావతో చవితుకామతాచిత్తేనేవ హి సిక్ఖాపచ్చక్ఖానం హోతి, న దవా వా రవా వా వదన్తస్స. ఏవం చిత్తవసేన సిక్ఖాపచ్చక్ఖానం హోతి, న తదభావేన.

తథా ‘‘బుద్ధం పచ్చక్ఖామి, ధమ్మం పచ్చక్ఖామి, సఙ్ఘం పచ్చక్ఖామి, సిక్ఖం, వినయం, పాతిమోక్ఖం, ఉద్దేసం, ఉపజ్ఝాయం, ఆచరియం, సద్ధివిహారికం, అన్తేవాసికం, సమానుపజ్ఝాయకం, సమానాచరియకం, సబ్రహ్మచారిం పచ్చక్ఖామీ’’తి ఏవం వుత్తానం బుద్ధాదీనం చతుద్దసన్నం, ‘‘గిహీతి మం ధారేహి, ఉపాసకో, ఆరామికో, సామణేరో, తిత్థియో, తిత్థియసావకో, అస్సమణో, అసక్యపుత్తియోతి మం ధారేహీ’’తి ఏవం వుత్తానం గిహిఆదీనం అట్ఠన్నఞ్చాతి ఇమేసం బావీసతియా ఖేత్తపదానం యస్స కస్సచి సవేవచనస్స వసేన తేసు యం కిఞ్చి వత్తుకామస్స యం కిఞ్చి వదతో సిక్ఖాపచ్చక్ఖానం హోతి, న రుక్ఖాదీనం అఞ్ఞతరస్స నామం గహేత్వా సిక్ఖం పచ్చక్ఖన్తస్స. ఏవం ఖేత్తవసేన సిక్ఖాపచ్చక్ఖానం హోతి, న తదభావేన.

తత్థ యదేతం ‘‘పచ్చక్ఖామీ’’తి చ ‘‘మం ధారేహీ’’తి చాతి వుత్తం వత్తమానకాలవచనం, యాని చ ‘‘అలం మే బుద్ధేన, కిం ను మే బుద్ధేన, న మమత్థో బుద్ధేన, సుముత్తాహం బుద్ధేనా’’తిఆదినా నయేన ఆఖ్యాతవసేన కాలం అనామసిత్వా పురిమేహి చుద్దసహి పదేహి సద్ధిం యోజేత్వా వుత్తాని ‘‘అలం మే’’తిఆదీని చత్తారి పదాని, తేసంయేవ సవేవచనానం వసేన పచ్చక్ఖానం హోతి, న ‘‘పచ్చక్ఖాసి’’న్తి వా ‘‘పచ్చక్ఖిస్స’’న్తి వా ‘‘మం ధారేసీ’’తి వా ‘‘మం ధారేస్సతీ’’తి వా ‘‘యం నూనాహం పచ్చక్ఖేయ్య’’న్తి వాతిఆదీని అతీతానాగతపరికప్పవచనాని భణన్తస్స. ఏవం వత్తమానకాలవసేన చేవ అనామట్ఠకాలవసేన చ పచ్చక్ఖానం హోతి, న తదభావేన.

పయోగో పన దువిధో కాయికో చ వాచసికో చ. తత్థ ‘‘బుద్ధం పచ్చక్ఖామీ’’తిఆదినా నయేన యాయ కాయచి భాసాయ వచీభేదం కత్వా వాచసికపయోగేనేవ పచ్చక్ఖానం హోతి, న అక్ఖరలిఖనం వా హత్థముద్దాదిదస్సనం వా కాయపయోగం కరోన్తస్స. ఏవం వాచసికపయోగేనేవ పచ్చక్ఖానం హోతి, న తదభావేన.

పుగ్గలో పన దువిధో యో చ పచ్చక్ఖాతి, యస్స చ పచ్చక్ఖాతి. తత్థ యో పచ్చక్ఖాతి, సో సచే ఉమ్మత్తకఖిత్తచిత్తవేదనట్టానం అఞ్ఞతరో న హోతి. యస్స పన పచ్చక్ఖాతి, సో సచే మనుస్సజాతికో హోతి, న చ ఉమ్మత్తకాదీనం అఞ్ఞతరో, సమ్ముఖీభూతో చ సిక్ఖాపచ్చక్ఖానం హోతి. న హి అసమ్ముఖీభూతస్స దూతేన వా పణ్ణేన వా ఆరోచనం రుహతి. ఏవం యథావుత్తస్స పుగ్గలస్స వసేన పచ్చక్ఖానం హోతి, న తదభావేన.

విజాననమ్పి నియమితానియమితవసేన దువిధం. తత్థ యస్స, యేసం వా నియమేత్వా ‘‘ఇమస్స, ఇమేసం వా ఆరోచేమీ’’తి వదతి. సచే తే యథా పకతియా లోకే మనుస్సా వచనం సుత్వా ఆవజ్జనసమయే జానన్తి, ఏవం తస్స వచనానన్తరమేవ తస్స ‘‘అయం ఉక్కణ్ఠితో’’తి వా ‘‘గిహిభావం పత్థయతీ’’తి వా యేన కేనచి ఆకారేన సిక్ఖాపచ్చక్ఖానభావం జానన్తి, పచ్చక్ఖాతావ హోతి సిక్ఖా. అథ అపరభాగే ‘‘కిం ఇమినా వుత్త’’న్తి చిన్తేత్వా జానన్తి, అఞ్ఞే వా జానన్తి, అపచ్చక్ఖాతావ హోతి సిక్ఖా. అనియమేత్వా ఆరోచేన్తస్స పన సచే వుత్తనయేన యో కోచి మనుస్సజాతికో వచనత్థం జానాతి, పచ్చక్ఖాతావ హోతి సిక్ఖా. ఏవం విజాననవసేన పచ్చక్ఖానం హోతి, న తదభావేన. యో పన అన్తమసో దవాయపి పచ్చక్ఖాతి, తేన అపచ్చక్ఖాతావ హోతి సిక్ఖా.

ఇతి ఇమేసం వుత్తప్పకారానం చిత్తాదీనం వసేన అపచ్చక్ఖాతసిక్ఖో ‘‘ససిక్ఖో’’తి వుత్తో.

౮-౧౦. ‘‘ఇదాని సన్థతేన సన్థతస్స ఘట్టనే ఉపాదిన్నకఘట్టనాభావతో దోసో నత్థీ’’తి పాపభిక్ఖూనం లేసకప్పనం పటిక్ఖిపితుం ‘‘భిక్ఖుపచ్చత్థికా మనుస్సిత్థిం భిక్ఖుస్స సన్తికే ఆనేత్వా వచ్చమగ్గేన, పస్సావమగ్గేన, ముఖేన అఙ్గజాతం అభినిసీదేన్తి సన్థతాయ అసన్థతస్సా’’తిఆదినా (పారా. ౬౧) నయేన పాళియం వుత్తసన్థతవారానమత్థం సఙ్గణ్హన్తో ఆహ ‘‘సన్థతేనా’’తిఆది. తత్థ సన్థతేనాతి చమ్మచోళతిపుపట్టాదీహి పటిచ్ఛాదితేన. ‘‘పవేసేన్తో’’తి ఇమినా సన్థతవారస్స పరోపక్కమం నిస్సాయ దస్సనముపలక్ఖణన్తి అత్తూపక్కమేపి యోజేతబ్బతం దస్సేతి, తస్స వక్ఖమానేన ‘‘పరాజితో’’తి ఇమినా సమ్బన్ధో. ‘‘తథేవా’’తి ఇమినా పవేసేన్తోతిఆదిప్పకారం పరామసతి.

ఏవం పవేసేన్తో కదా పరాజితో హోతీతి ఆహ ‘‘ఉపాదిన్నేనా’’తిఆది. ఏత్థ ఉపాదిన్నేనాతి తణ్హాదిట్ఠీహి ఉపేతేన కమ్మునా అత్తనో ఫలభావేనేవ ఆదిన్నం గహితన్తి ఉపాదిన్నం, ఏతేన అత్తనో అఙ్గజాతస్స, వత్థుపుగ్గలానం మగ్గస్స చ ఘట్టనట్ఠానగతం కాయప్పసాదం దస్సేతి. ఇమినావ అఙ్గజాతగతం అనట్ఠకాయప్పసాదం చమ్మఖిలం, పిళకాది చ గహేతబ్బం. ‘‘ఉపాదిన్నకం నామ కాయిన్ద్రియ’’న్తి గణ్ఠిపదే వుత్తం. తబ్బిపరియాయేన ‘‘అనుపాదిన్నక’’న్తి తప్పటిచ్ఛాదకం చోళాది వుత్తం. ఉపాదిన్నేన ఉపాదిన్నే, అనుపాదిన్నే వా పారాజికక్ఖేత్తే ఘట్టితే, అనుపాదిన్నకేన వా ఉపాదిన్నే అనుపాదిన్నే వా పారాజికక్ఖేత్తే ఘట్టితేతి యోజనా. ఏత్థ చ కరణవచనన్తాని పదాని ‘‘అఙ్గజాతేనా’’తి ఇమస్స విసేసనాని.

ఏత్తావతా సన్థతచతుక్కవసేన అత్తూపక్కమే సతి పారాజికక్ఖేత్తే పారాజికం దస్సేత్వా ఇదాని పరూపక్కమేపి దస్సేతుమాహ ‘‘సచే’’తిఆది. ఏత్థాతి ఏతేసు చతూసు వికప్పేసు. పారాజికక్ఖేత్తే పవిట్ఠే తూతి ఏత్థ తు-సద్దేన పవేసనట్ఠితుద్ధారక్ఖణత్తయం సముచ్చినోతి. యంతం-సద్దానం నిచ్చసమ్బన్ధత్తా హి ‘‘సో’’తి తం-సద్దోపాదానే ‘‘యో’’తి యం-సద్దోపి అజ్ఝాహరితబ్బో, సామత్థియేన సమ్పిణ్డనత్థో అపిసద్దో చ. అయమేత్థ అత్థయోజనా – భిక్ఖుపచ్చత్థికేహి ఆనేత్వా భిక్ఖునో అఙ్గజాతే అభినిసీదాపితమనుస్సిత్థిఆదీనం తీసు మగ్గేసు అఞ్ఞతరమగ్గసఙ్ఖాతం పారాజికక్ఖేత్తం పవిట్ఠే వా తు-సద్దేన సమ్పిణ్డితపవేసనట్ఠితుద్ధారానమఞ్ఞతరక్ఖణే వా సచే యో సాదియతి, సప్పముఖాదిప్పవేసనకాలే వియ అనుత్తసిత్వా కామరాగపిపాసాభిభూతో యది సాదియతి, సోపి భిక్ఖు పరాజితో హోతీతి యోజనా. ‘‘సచే సాదియతీ’’తి ఇమినా సాసఙ్కవచనేన న సాదియతి, అనాపత్తీతి సూచితం హోతి.

‘‘పారాజికక్ఖేత్తే’’తి ఇమినా బ్యవచ్ఛిన్నే అఞ్ఞస్మిం ఠానే వీతిక్కమన్తస్స ఇమస్మింయేవ వికప్పే సమ్భవన్తియో ఇతరాపత్తియో దస్సేతుమాహ ‘‘ఖేత్తే’’తిఆది. ‘‘ఏత్థా’’తి ఆనేత్వా సమ్బన్ధనీయం. ‘‘ఖేత్తే’’తి సామఞ్ఞనిద్దేసేపి హేట్ఠా ‘‘పారాజికక్ఖేత్తే’’తి విసేసితత్తా, ఉపరిథుల్లచ్చయాదీనఞ్చ విధీయమానత్తా అఞ్ఞథానుపపత్తిలక్ఖణాయ సామత్థియా థుల్లచ్చయదుక్కటానం ఖేత్తేతి అయమత్థో లబ్భతి. ‘‘కణ్ణచ్ఛిద్దక్ఖినాసాసూ’’తిఆదినా నయేన వక్ఖమానేసు జీవమానకసరీరగతథుల్లచ్చయదుక్కటక్ఖేత్తేసూతి వుత్తం హోతి.

ఇమేసు ద్వీసు ఖేత్తేసు ‘‘సన్థతాదినా సన్థతాదిం పవేసేన్తస్స ఉపాదిన్నాదీహి ఉపాదిన్నాదీనం ఘట్టనే అధివాసేన్తస్స అనాపత్తీ’’తి వత్తుమసక్కుణేయ్యతాయ పారాజికక్ఖేత్తే వుత్తసబ్బవికప్పే ఏత్థ యోజేన్తేహి ఏవం యోజేతబ్బం – థుల్లచ్చయక్ఖేత్తే సన్థతే వా అసన్థతే వా సన్థతేన వా అసన్థతేన వా అఙ్గజాతేన సేవన్తస్స ఉపాదిన్నే వా అనుపాదిన్నే వా ఉపాదిన్నేన, తథా అనుపాదిన్నేన వా ఘట్టితే థుల్లచ్చయం తస్స వినిద్దిసేతి. ఏవం దుక్కటక్ఖేత్తే సన్థతే వా…పే… ఘట్టితే దుక్కటఞ్చ తస్స వినిద్దిసేతి యోజేతబ్బం.

ఇహ సబ్బత్థ తీసుపి ఖేత్తేసు ఉపాదిన్న-సద్దేన అనట్ఠకాయప్పసాదం అఙ్గజాతఞ్చ తత్థజాతచమ్మఖిలపిళకా చ గయ్హన్తి, దుక్కటక్ఖేత్తే పన అఙ్గులిఆదిఇతరావయవాపి. తీసుపి ఖేత్తేసు అనుపాదిన్న-సద్దేన అఙ్గజాతాదిపటిచ్ఛాదితవత్థాదయో చ గయ్హన్తి, దుక్కటక్ఖేత్తే పన నిమిత్తే నట్ఠకాయప్పసాదచమ్మఖిలపిళకరోమాదీని. ఇమాని చ అనుపాదిన్నాని. అఙ్గజాతేతరోపాదిన్నావయవే చ తీసుపి ఖేత్తేసు పవేసేన్తస్స దుక్కటమేవ.

౧౧. ఏత్తావతా జీవమానసరీరే సన్థతాసన్థతవసేన పచ్చేకం తివిధేసుపి పారాజికథుల్లచ్చయదుక్కటక్ఖేత్తేసు సన్థతాసన్థతవసేనేవ దువిధేన నిమిత్తేన సేవన్తస్స పరోపక్కమే సతి సాదియన్తస్స లబ్భమానపారాజికథుల్లచ్చయదుక్కటాపత్తియో యథాసమ్భవం దస్సేత్వా ఇదాని ‘‘మతసరీరే పన తథా తథా సేవన్తానం దోసో నత్థీ’’తి పాపభిక్ఖూనం లేసోకాసపటిబాహనత్థం పాళియం దస్సితేసు యథావుత్తేసు తీసు ఖేత్తేసు లబ్భమానా తిస్సో ఆపత్తియో దస్సేతుమాహ ‘‘మతే’’తిఆది.

తత్థ ‘‘మతే’’తి ఏతస్స ‘‘మనుస్సిత్థిఆదీనం సరీరే’’తి అజ్ఝాహరిత్వా అత్థయోజనా కాతబ్బా. ఇమినా ‘‘అక్ఖాయితే’’తిఆదినా దస్సితానం నిమిత్తానం నిస్సయం దస్సితం హోతి. ‘‘నిమిత్తమత్తం సేసేత్వా’’తిఆదినా నయేన వక్ఖమానగాథాయం వియ సకలసరీరే ఖాదితేపి నిమిత్తస్స విజ్జమానావిజ్జమానభావోయేవ ఆపత్తియాభావాభావస్స పమాణన్తి ‘‘అక్ఖాయితే’’తి ఏతేన ‘‘మతే’’తి ఏతం అవిసేసేత్వా ‘‘నిమిత్తే’’తి అజ్ఝాహరిత్వా తం తేన విసేసితబ్బం. అథ వా ‘‘నిమిత్తమత్త’’న్తిఆదినా వక్ఖమానగాథాయ ‘‘నిమిత్తే’’తి పదం ఆనేత్వా యోజేతబ్బం.

అక్ఖాయితేతి సబ్బథా అక్ఖాయితే పారాజికవత్థుభూతే నిమిత్తే. యేభుయ్యక్ఖాయితేపి చాతి కిఞ్చి కిఞ్చి ఖాదిత్వా బహుకావసిట్ఠే నిమిత్తే. ‘‘యస్స చతూసు భాగేసు తిభాగమత్తం ఖాదితం, తం నిమిత్తం యేభుయ్యక్ఖాయితం నామా’’తి వదన్తి. మేథునన్తి రాగపరియుట్ఠానేన సదిసభావాపత్తియా మిథునానం ఇదం మేథునం, మతిత్థిఆదీనం రాగపరియుట్ఠానేన సదిసత్తాభావేపి తత్థ వీతిక్కమో రుళ్హియా ‘‘మేథున’’న్తి వుచ్చతి.

పారాజికోతిపరాజితో, పరాజయమాపన్నోతి అత్థో. అయఞ్హి పారాజిక-సద్దో సిక్ఖాపదాపత్తిపుగ్గలేసు వత్తతి. తత్థ ‘‘అట్ఠానమేతం ఆనన్ద అనవకాసో, యం తథాగతో వజ్జీనం వా వజ్జిపుత్తకానం వా కారణా సావకానం పారాజికం సిక్ఖాపదం పఞ్ఞత్తం సమూహనేయ్యా’’తి (పారా. ౪౩) ఏవం సిక్ఖాపదే వత్తమానో వేదితబ్బో. ‘‘ఆపత్తి త్వం భిక్ఖు ఆపన్నో పారాజిక’’న్తి (పారా. ౬౭) ఆపత్తియా. ‘‘న మయం పారాజికా, యో అవహటో, సో పారాజికో’’తి (పారా. ౧౫౫) ఏవం పుగ్గలే. ‘‘పారాజికేన ధమ్మేన అనుద్ధంసేయ్యా’’తిఆదీసు (పారా. ౩౮౪) పన ధమ్మే వత్తతీతి వదన్తి. యస్మా పన తత్థ ధమ్మోతి కత్థచి ఆపత్తి, కత్థచి సిక్ఖాపదమేవ అధిప్పేతం, తస్మా సో విసుం న వత్తబ్బో.

తత్థ సిక్ఖాపదం యో తం అతిక్కమతి తం పరాజేతి, తస్మా ‘‘పారాజిక’’న్తి వుచ్చతి. ఆపత్తి పన యో నం అజ్ఝాపజ్జతి తం పరాజేతి, తస్మా ‘‘పారాజికా’’తి వుచ్చతి. పుగ్గలో యస్మా పరాజితో పరాజయమాపన్నో, తస్మా ‘‘పారాజికో’’తి వుచ్చతి. సిక్ఖాపదాపత్తీసు పారాజిక-సద్దో పరాజేతీతి ‘‘పారాజికో’’తి కత్తుసాధనో, పుగ్గలే పన పరాజీయతీతి కమ్మసాధనోతి వేదితబ్బో. ‘‘నరో’’తి ఇమినా పుబ్బే వుత్తభిక్ఖుయేవ అధిప్పేతో. సామఞ్ఞజోతనా విసేసే అవతిట్ఠతీతి.

౧౨. యేభుయ్యక్ఖాయితేతి చతూసు కోట్ఠాసేసు ఏకకోట్ఠాసావసేసం కత్వా ఖాదితే. ఉపడ్ఢక్ఖాయితేతి సమభాగావసేసం ఖాదితే. థూలో అచ్చయో థుల్లచ్చయో, సోయేవ ఆపజ్జీయతీతి ఆపత్తీతి థుల్లచ్చయాపత్తి. పాచిత్తియాదయో సన్ధాయేత్థ థుల్లచ్చయవోహారో, న పారాజికసఙ్ఘాదిసేసేతి దట్ఠబ్బం. సేసేతి అవసేసే ఉపకచ్ఛకాదీసు. వుత్తఞ్హి అట్ఠకథాయం ‘‘అవసేససరీరే ఉపకచ్ఛకాదీసు దుక్కట’’న్తి (పారా. అట్ఠ. ౧.౫౯-౬౦). దుట్ఠు కతన్తి దుక్కటం, దుక్కట-సద్దో నియతనపుంసకత్తా ఇత్థిలిఙ్గస్సాపి ఆపత్తి-సద్దస్స సలిఙ్గేన విసేసనం హోతి.

౧౩. నిమిత్తమత్తం సేసేత్వా ఖాయితేపీతి ఏత్థ తిణ్ణమఞ్ఞతరం నిమిత్తం సేసేత్వా సకలసరీరే ఖాదితేపి. పి-సద్దో బ్యతిరేకే, పగేవ ఇతరేతి దీపేతి. తస్మిం నిమిత్తే అక్ఖాయితే వా యేభుయ్యక్ఖాయితే వాతి ద్విధా వుత్తేసు తీసు నిమిత్తేసు అఞ్ఞతరస్మిం నిమిత్తే మేథునం సేవతోపి పరాజయో పారాజికాపత్తి హోతీతి అధిప్పాయో. సేవతోపీతి ఏత్థ పి-సద్దో అపేక్ఖాయం. తస్మా న కేవలం హేట్ఠా వుత్తానమేవాతి అపేక్ఖతి. సన్థతాదయో వికప్పా యథావుత్తనయేన ఏత్థాపి యోజేతబ్బా.

౧౪. ‘‘ఉద్ధుమాతాదిసమ్పత్తే’’తి ఏత్థ ‘‘యదా పన సరీరం ఉద్ధుమాతకం హోతి కుథితం నీలమక్ఖికాసమాకిణ్ణం కిమికులసమాకులం నవహి వణముఖేహి పగ్ఘరితపుబ్బకుణపభావేన ఉపగన్తుమ్పి అసక్కుణేయ్యం, తదా పారాజికవత్థుఞ్చ థుల్లచ్చయవత్థుఞ్చ జహతి, తాదిసే సరీరే యత్థ కత్థచి ఉపక్కమతో దుక్కటమేవా’’తి (పారా. అట్ఠ. ౧.౫౯-౬౦) అట్ఠకథావచనతో సబ్బత్థాపి చాతి అక్ఖాయితాదిసబ్బవికప్పోపగతాని పారాజికథుల్లచ్చయదుక్కటక్ఖేత్తాని గహితానీతి దట్ఠబ్బం. తత్థాపి వీతిక్కమో అనాపత్తి న హోతీతి దస్సేతుమాహ ‘‘దుక్కట’’న్తి. ‘‘ఖాయితక్ఖాయిత’’న్తిఆదీసు ఖాయితక్ఖాయితఞ్చ నామేతం సబ్బం మతసరీరకేయేవ వేదితబ్బం, న జీవమానేతి యోజేతబ్బం.

౧౫. జీవమానే కథన్తి ఆహ ‘‘ఛిన్దిత్వా పనా’’తిఆది. తత్థ వణసఙ్ఖేపతోతి వణసఙ్గహతో. తస్మిన్తి యత్థ ఠితం నిమిత్తం ఉప్పాటితం, తస్మిం పదేసే. ఏత్థ దుతియో పన-సద్దో ఇధ అదస్సితం అట్ఠకథాయం ఆగతనయేన విఞ్ఞాయమానం అత్థవిసేసం జోతేతి. అట్ఠకథాయహి ‘‘యదిపి నిమిత్తం సబ్బసో ఖాయితం, ఛవిచమ్మమ్పి నత్థి, నిమిత్తసణ్ఠానం పఞ్ఞాయతి, పవేసనం జాయతి, పారాజికమేవా’’తి ఏవం అజీవమానే వుత్తవినిచ్ఛయానుసారేన జీవమానేపి ఛవిచమ్మమత్తం చే సబ్బసో ఉప్పాటితం, నిమిత్తసణ్ఠానం పఞ్ఞాయతి, పవేసనక్ఖమం హోతి, తత్థ సేవన్తస్స పారాజికమేవాతి విఞ్ఞాయమానమత్థం జోతేతీతి వుత్తం హోతి.

౧౬. తతో నిమిత్తతోతి సమ్బన్ధో. పతితాయాతి పతితాయం, అయమేవ వా పాఠో. నిమిత్తతోతి నిమిత్తప్పదేసతో పతితాయం మంసపేసియన్తి సమ్బన్ధో. ఛిన్దిత్వా వా తచ్ఛేత్వా వా పతితాయం తస్సం నిమిత్తమంసపేసియన్తి అత్థో. మేథునరాగేన ఉపక్కమన్తస్స దుక్కటం వినిద్దిసేతి యోజనా.

౧౭. ‘‘నఖపిట్ఠిప్పమాణేపీ’’తిఆదిగాథాయ ‘‘ఛిన్దిత్వా’’తిఆదికా అట్ఠకథా ఆనేత్వా సమ్బన్ధితబ్బా. సతీతి ఏత్థ ‘‘అవసిట్ఠే’’తి పాఠసేసో. జీవమానేతి ఏత్థ ‘‘సరీరే’’తి పాఠసేసో. జీవమానసరీరే పన ఛిన్దిత్వా తచ్ఛేత్వా నిమిత్తే ఉప్పాటితే నఖపిట్ఠిప్పమాణేపి మంసే, న్హారుమ్హి వా అవసిట్ఠే సతి మేథునం పటిసేవన్తో పరాజితోతి యోజనా.

౧౮. ‘‘కణ్ణచ్ఛిద్దక్ఖీ’’తి గాథాయ ‘‘జీవమానే’’తి ఆనేత్వా సమ్బన్ధితబ్బం, ‘‘సరీరే’’తి పాఠసేసో. ‘‘అస్సగోమహిసాదీన’’న్తిఆదినా అస్సాదీనం వక్ఖమానత్తా పారిసేసతో ‘‘మనుస్సాన’’న్తి లబ్భతి. మనుస్సానం జీవమానసరీరే కణ్ణ…పే… వణేసు వాతి యోజనా. వత్థికోసేతి ముత్తపథబ్భన్తరే. వణేసు వాతి సత్థకాదీహి కతవణేసు. అఙ్గజాతన్తి తిలమత్తమ్పి అఙ్గజాతేకదేసం. రాగాతి మేథునరాగేన.

౧౯. అవసేససరీరస్మిన్తి కణ్ణచ్ఛిద్దాదియథావుత్తసరీరావయవవజ్జితసరీరప్పదేసే. తేనాహ ‘‘ఉపకచ్ఛూరుకాదిసూ’’తి ఉపకచ్ఛం నామ బాహుమూలన్తరం. ఊరుకాదిసూతి ఊరువేమజ్ఝాదీసు. ఆది-సద్దేన వుత్తావసేసం సరీరప్పదేసం సఙ్గణ్హాతి. ‘‘అఙ్గజాత’’న్తి ఆనేత్వా సమ్బన్ధితబ్బం. ‘‘పవేసేత్వా’’తి సామత్థియా లబ్భతి, అఙ్గజాతం తిలబీజమత్తం పవేసేత్వాతి వుత్తం హోతి. వసా మేథునరాగస్స సేవమానస్సాతి మేథునరాగేన వీతిక్కమన్తస్సాతి అత్థో. ‘‘సన్థతేనా’’తిఆదినా వుత్తప్పకారో ఏత్థాపి యోజేతబ్బో.

౨౦. అస్సగోమహిసాదీనన్తి ఆది-సద్దేన గోకణ్ణగవజాదయో సఙ్గహితా. అస్సాదయో పాకటాయేవ. ‘‘మతాన’’న్తి వక్ఖమానత్తా ‘‘జీవమానాన’’న్తి సామత్థియా లబ్భతి. సేవన్తి ‘‘వసా మేథునరాగస్సా’’తి అనువత్తమానత్తా మేథునరాగవసేన తిలబీజమత్తమ్పి అఙ్గజాతప్పదేసం పవేసేన్తో థుల్లచ్చయం ఫుసేతి యోజనా. ఏత్థ చ ‘‘ఓట్ఠగద్రభదన్తీనం, అస్సగోమహిసాదిన’’న్తి పాఠేన భవితబ్బం. ఏవఞ్హి సతి అట్ఠకథావసానే నిద్దిట్ఠేన పకారత్థవాచినా ఆది-సద్దేన థుల్లచ్చయవీతిక్కమారహనాసావత్థికోసవన్తో అవుత్తా సబ్బేపి సత్తా గయ్హన్తి. ‘‘అస్సగోమహిసాదీన’’న్తి పఠమపాదావసానే నిద్దిట్ఠేన ఆది-సద్దేన ఓట్ఠగద్రభదన్తీనమ్పి సఙ్గహో హోతీతి తేసం పునవచనం నిరత్థకం సియాతి.

౨౧. తథా సేవమానస్స దుక్కటన్తి సమ్బన్ధో. సబ్బతిరచ్ఛానన్తి తిరియం అఞ్చన్తి వడ్ఢన్తీతి తిరచ్ఛా, సబ్బే చ తే తిరచ్ఛాచాతి సబ్బతిరచ్ఛా, తేసం సబ్బతిరచ్ఛానం. ‘‘తథా’’తి ఇమినా ‘‘వసా మేథునరాగస్సా’’తిఆదీనం పరామట్ఠత్తా సబ్బతిరచ్ఛానానం అక్ఖిఆదీసు తిలబీజమత్తమ్పి అఙ్గజాతప్పదేసం మేథునరాగేన పవేసేన్తస్స దుక్కటన్తి వుత్తం హోతి. ఏత్థాపి సన్థతాదివికప్పే నిద్దోసభావో న సక్కా వత్తున్తి తమ్పి యోజేతబ్బం.

౨౨. ఏవం తిరచ్ఛానానం జీవమానకసరీరే లబ్భమానా ఆపత్తియో దస్సేత్వా తేసంయేవ మతసరీరేపి సమ్భవనకఆపత్తియో దస్సేతుమాహ ‘‘తేస’’న్తిఆది. ‘‘తేస’’న్తి ఇమినా మనుస్సతిరచ్ఛానగతానం గహణన్తి వదన్తి. మనుస్సానం మతామతసరీరే పారాజికథుల్లచ్చయదుక్కటక్ఖేత్తేసు తిస్సన్నం ఆపత్తీనం దస్సితత్తా, పున గహణే పయోజనాభావా తే వజ్జేత్వా అనువత్తమానసబ్బతిరచ్ఛానన్తి ఇమినా యోజేతబ్బం, తేసం సబ్బతిరచ్ఛానగతానన్తి అత్థో. అల్లసరీరేసూతి ఉద్ధుమాతకాదిభావమసమ్పత్తేసు అల్లమతసరీరేసు తివిధే ఖేత్తస్మిం అసన్థతే, సన్థతే వా సతి మేథునరాగస్స వసా సేవతో తివిధాపి ఆపత్తి సియాతి అనువత్తమానపదేహి సహ యోజనా.

తివిధే ఖేత్తస్మిన్తి మతమనుస్ససరీరే వుత్తనయేన అక్ఖాయితయేభుయ్యక్ఖాయితభేదే మగ్గత్తయసఙ్ఖాతే పారాజికక్ఖేత్తే చ యేభుయ్యక్ఖాయితఉపడ్ఢక్ఖాయితభేదే తస్మింయేవ మగ్గత్తయసఙ్ఖాతే చ, అక్ఖాయితయేభుయ్యక్ఖాయితభేదే కణ్ణచ్ఛిద్దక్ఖినాసావత్థికోసవణసఙ్ఖాతే చ థుల్లచ్చయక్ఖేత్తే ఉపడ్ఢక్ఖాయితయేభుయ్యక్ఖాయితభేదే తస్మింయేవ కణ్ణచ్ఛిద్దక్ఖినాసావత్థికోసవణసఙ్ఖాతే చ, అక్ఖాయితయేభుయ్యక్ఖాయితఉపడ్ఢక్ఖాయిత యేభుయ్యక్ఖాయితభేదే అవసేససరీరసఙ్ఖాతే దుక్కటక్ఖేత్తే చాతి తివిధేపి ఖేత్తే. సతీతి విజ్జమానే. సన్థతే వా అసన్థతే వా మేథునరాగస్స వసా సేవతో యథారహం పారాజికథుల్లచ్చయదుక్కటసఙ్ఖాతా తివిధా ఆపత్తి భవేయ్యాతి అత్థో.

ఏతేసమేవ చ ఉద్ధుమాతాదిభావం సమ్పత్తే సరీరే సన్థతాదివుత్తవికప్పయుత్తేసు తీసు మగ్గేసు యత్థ కత్థచి మేథునరాగేన సేవతో ఆపజ్జితబ్బదుక్కటఞ్చ ఉద్ధుమాతాదిసమ్పత్తే సబ్బత్థాపి చ దుక్కటన్తి మనుస్ససరీరే వుత్తనయేన విఞ్ఞాతుం సక్కాతి ఇమస్మిం తిరచ్ఛానగతసరీరే విసేసమత్తం దస్సేతుం ‘‘తేసం అల్లసరీరేసూ’’తిఆదీనం వుత్తత్తా దుక్కటం పుబ్బే వుత్తనయేన వేదితబ్బం. యథాహ అట్ఠకథాయం ‘‘కుథితకుణపే పన పుబ్బే వుత్తనయేనేవ సబ్బత్థ దుక్కట’’న్తి.

౨౩. బహి ఛుపన్తస్సాతి యోజనా. నిమిత్తం ముత్తకరణం. ‘‘ఇత్థియా’’తి సామఞ్ఞేన వుత్తేపి చతుత్థగాథాయ ‘‘తిరచ్ఛానగతిత్థియా’’తి వక్ఖమానత్తా పారిసేసతో ఇమినా మనుస్సామనుస్సిత్థీనమేవ గహణం, ఇమినా అమనుస్సిత్థియాపి గహణస్స. ఇమిస్సానన్తరగాథాయ ఇతో ‘‘ఇత్థియా’’తి అనువత్తితే తత్రాపి అమనుస్సిత్థియాపి గహణం సియాతి తమ్పి వజ్జేత్వా కాయసంసగ్గసఙ్ఘాదిసేసస్స వత్థుభూతం మనుస్సిత్థిమేవ దస్సేతుం తత్థ వుత్తం ‘‘ఇత్థియా’’తిఅధికవచనమేవ ఞాపకన్తి వేదితబ్బం.

మహాఅట్ఠకథాయం (పారా. అట్ఠ. ౧.౫౯-౬౦) ‘‘ఇత్థినిమిత్తం మేథునరాగేన ముఖేన ఛుపతి, థుల్లచ్చయ’’న్తి సామఞ్ఞేన వుత్తత్తా చ ధమ్మక్ఖన్ధకే ‘‘న చ భిక్ఖవే రత్తచిత్తేన అఙ్గజాతం ఛుపితబ్బం, యో ఛుపేయ్య, ఆపత్తి థుల్లచ్చయస్సా’’తి (మహావ. ౨౫౨) సామఞ్ఞవచనతో చ ఉద్ధుమాతాదిభావమసమ్పత్తాయ అల్లమతమనుస్సిత్థియా చ అక్ఖాయితే వా యేభుయ్యక్ఖాయితే వా నిమిత్తే సతి పారాజికవత్థుభావతో తత్థాపి బహి ఛుపన్తస్స థుల్లచ్చయన్తి అయమత్థోపి మతామతవిసేసం అకత్వా ‘‘ఇత్థియా’’తి ఇమినావ సామఞ్ఞవచనేన గహేతబ్బో.

౨౪. నిమిత్తేనాతి అత్తనో అఙ్గజాతేన. ముఖేనాతి పకతిముఖేన. నిమిత్తం ఇత్థియాతి జీవమానకమనుస్సిత్థియా అఙ్గజాతం. యస్మా పన కాయసంసగ్గసిక్ఖాపదవినీతవత్థూసు మతిత్థివత్థుమ్హి మతిత్థియా సరీరే కాయసంసగ్గరాగేన యో ఛుపతి, తస్స ‘‘అనాపత్తి భిక్ఖు సఙ్ఘాదిసేసస్స, ఆపత్తి థుల్లచ్చయస్సా’’తి (పారా. ౨౮౧) వుత్తత్తా మతమనుస్సిత్థీ న గహేతబ్బా. తథేవ యక్ఖివత్థుమ్హి కాయసంసగ్గరాగేన యక్ఖినియా సరీరం యేన ఫుట్ఠం, తస్స ‘‘అనాపత్తి భిక్ఖు సఙ్ఘాదిసేసస్స, ఆపత్తి థుల్లచ్చయస్సా’’తి వుత్తత్తా, ఇధేవ ఉపరి దుతియసఙ్ఘాదిసేసే ‘‘పణ్డకే యక్ఖిపేతీసు, తస్స థుల్లచ్చయం సియా’’తి (వి. వి. ౩౪౧) వక్ఖమానత్తా చ అమనుస్సిత్థీపి న గహేతబ్బా. తేన వుత్తం ‘‘జీవమానకమనుస్సిత్థియా అఙ్గజాత’’న్తి. అన్తో పవేసేతుకామతాయ సతి కాయసంసగ్గరాగాసమ్భవతో ‘‘కాయసంసగ్గరాగేనా’’తి ఇమినా చ బహి ఛుపితుకామతా విఞ్ఞాయతీతి ‘‘బహీ’’తి అనువత్తనం వినాపి తదత్థో లబ్భతి. గరుకన్తి సఙ్ఘాదిసేసో.

౨౫. తథేవ బహి ఛుపన్తస్సాతి యోజనా, అన్తో అప్పవేసేత్వా బహియేవ ఛుపన్తస్సాతి వుత్తం హోతి. ఉభయరాగేనాతి కాయసంసగ్గరాగేన, మేథునరాగేన వా. పురిసస్సాపీతి జీవమానకపురిసస్సపి. పి-సద్దో న కేవలం వుత్తనయేన ఇత్థియా నిమిత్తం ఫుసన్తస్సేవ ఆపత్తి, అథ ఖో పురిసస్సాపీతి దీపేతి. ‘‘నిమిత్త’’న్తి ముత్తకరణమేవ వుచ్చతి. ‘‘జీవమానకపురిసస్సా’’తి అయం విసేసో కుతో లబ్భతీతి చే? ‘‘కాయసంసగ్గరాగేన వా మేథునరాగేన వా జీవమానకపురిసస్స వత్థికోసం అప్పవేసేన్తో నిమిత్తేన నిమిత్తం ఛుపతి, దుక్కట’’న్తి ఇతో అట్ఠకథావచనతో (పారా. అట్ఠ. ౧.౫౯-౬౦) లబ్భతి.

౨౬. అచిరవతితరన్తానం గున్నం పిట్ఠిం అభిరుహన్తా ఛబ్బగ్గియా భిక్ఖూ మేథునరాగేన అఙ్గజాతేన అఙ్గజాతం ఛుపింసూతి ఇమస్మిం వత్థుమ్హి ‘‘న చ భిక్ఖవే రత్తచిత్తేన అఙ్గజాతం ఛుపితబ్బం, యో ఛుపేయ్య, ఆపత్తి థుల్లచ్చయస్సా’’తి (మహావ. ౨౫౨) ఆగతనయం దస్సేతుమాహ ‘‘నిమిత్తేనా’’తిఆది. ఏత్థాపి ‘‘తథా’’తి ఇమస్సానువత్తనతో ‘‘బహీ’’తి లబ్భతి. అత్తనో నిమిత్తేన తిరచ్ఛానగతిత్థియా నిమిత్తం మేథునరాగతో బహి ఛుపన్తస్స థుల్లచ్చయం హోతీతి యోజనా.

౨౭. ‘‘మేథునరాగతో’’తి ఇమినా బ్యవచ్ఛిన్నమత్థం దస్సేతుమాహ ‘‘కాయసంసగ్గరాగేనా’’తిఆది. ఏత్థాపి ‘‘కాయసంసగ్గరాగేనా’’తివచనసామత్థియా బహి ఛుపనం వేదితబ్బం. నిమిత్తస్సాతి పస్సావమగ్గస్స. ఛుపనేతి ఫుసనే.

౨౮. తమావట్టకతేతి ఏత్థ ‘‘తం ఆవట్టకతే’’తి పదచ్ఛేదో. ఆవట్టకతేతి వివటే. ‘‘ముఖే’’తి సమ్బన్ధిసద్దత్తా, అఞ్ఞస్స సమ్బన్ధినో చ అనిద్దిట్ఠత్తా సుతానులోమికానం సుతసమ్బన్ధస్సేవ బలవత్తా చ పురిమానన్తరగాథాయ ‘‘తిరచ్ఛానగతిత్థియా ముఖే’’తి కిఞ్చాపి సుతస్సేవ సమ్బన్ధో విఞ్ఞాయతి, తథాపి ఇమాయ గాథాయ వినీతవత్థుమ్హి (పారా. ౭౩) ‘‘అఞ్ఞతరో భిక్ఖు సివథికం గన్త్వా ఛిన్నసీసం పస్సిత్వా వట్టకతే ముఖే అచ్ఛుపన్తం అఙ్గజాతం పవేసేసీ’’తి దస్సితఛిన్నసీసవత్థుస్స సఙ్గహితత్తా మనుస్సముఖమేవ గహేతబ్బం సియా. తిరచ్ఛానగతానం, పన అమనుస్సానఞ్చ ముఖే తథా పవేసో నిద్దోసోతి వత్తుమసక్కుణేయ్యత్తా తత్థాపి ఇదమేవ ఉపలక్ఖణన్తి పారాజికప్పహోనకానం సబ్బేసం ముఖేతి దట్ఠబ్బం. తం అఙ్గజాతం. తత్థ ఆవట్టకతే పారాజికప్పహోనకానం ముఖే ఆకాసగతం కత్వా కత్థచి అఫుసాపేత్వా నీహరన్తస్స ఉక్ఖిపన్తస్స దుక్కటన్తి యోజనా. అథ వా తిరచ్ఛానానం ఆవట్టకతే ముఖేతి యోజేత్వా తదఞ్ఞసఙ్గహో ఉపలక్ఖణవసేన కాతబ్బో.

౨౯. తథాతి ‘‘ఆకాసగతం కత్వా’’తి యథావుత్తప్పకారం పరామసతి. చతూహి పస్సేహీతి సహత్థే కరణవచనం. ‘‘పస్సేహీ’’తి సమ్బన్ధిసద్దత్తా ‘‘నిమిత్తస్సా’’తి సామత్థియా లబ్భతి. ‘‘ఇత్థియా’’తి సామఞ్ఞసద్దత్తా ‘‘సబ్బస్సా’’తి పాఠసేసో. జాతివాచకత్తా ఏకవచనం. ‘‘చతూహి పస్సేహి, హేట్ఠిమత్తల’’న్తి చ ఇమేసం సమ్బన్ధిపదస్స అనిద్దేసేపి మేథునపారాజికాధికారత్తా చ సన్థతచతుక్కస్స అట్ఠకథావసానే ఇమాయ గాథాయ సఙ్గహితస్స ఇమస్స వినిచ్ఛయస్స పరియోసానే ‘‘యథా చ ఇత్థినిమిత్తే వుత్తం, ఏవం సబ్బత్థ లక్ఖణం వేదితబ్బ’’న్తి (పారా. అట్ఠ. ౧.౬౧-౬౨) నిమిత్తవినిచ్ఛయస్సాతిదేసస్స కతత్తా చ సామత్థియేన ‘‘నిమిత్తస్సా’’తి లబ్భతి. ఇదమేవ ‘‘పవేసేత్వా’’తి ఏతస్స ఆధారవసేన గహేతబ్బం. ‘‘అఙ్గజాత’’న్తి అనువత్తతి.

ఏవం వాక్యం పూరేత్వా ‘‘యథా ఆవట్టకతే ముఖే అఙ్గజాతం పవేసేత్వా తమాకాసగతం కత్వా నీహరన్తస్స దుక్కటం, తథా సబ్బస్సా ఇత్థియా నిమిత్తే పస్సావమగ్గసఙ్ఖాతే అఙ్గజాతం పవేసేత్వా తస్స చతూహి పస్సేహి సహ హేట్ఠిమత్తలం చత్తారో పస్సే, హేట్ఠిమత్తలఞ్చ అచ్ఛుపన్తం ఆకాసగతం కత్వా నీహరన్తస్స దుక్కట’’న్తి యోజేత్వా అత్థో వత్తబ్బో.

౩౦. ఉప్పాటితోట్ఠమంసేసూతి ఉప్పాటితం ఓట్ఠమంసం యేసన్తి విగ్గహో. తేసు దన్తేసు. బహినిక్ఖన్తకేసు వాతి పకతియా ఓట్ఠమంసతో బహి నిక్ఖమిత్వా ఠితేసు వా దన్తేసు. వాయమన్తస్సాతి అఙ్గజాతేన ఛుపన్తస్స.

౩౧. అట్ఠిసఙ్ఘట్టనం కత్వాతి నిమిత్తమంససన్నిస్సయాని అట్ఠీని సఙ్ఘట్టేత్వా. మగ్గేతి అట్ఠిసఙ్ఘాతమయే మగ్గే. దువిధరాగతోతి మేథునరాగేన వా కాయసంసగ్గరాగేన వా. వాయమన్తస్సాతి అఙ్గజాతం పవేసేత్వా చారేన్తస్స.

౩౨. ఆలిఙ్గన్తస్సాతి పరిస్సజన్తస్స. హత్థగాహాదీసు హత్థో నామ కప్పరతో పట్ఠాయ యావ అగ్గనఖా. హత్థస్స, తప్పటిబన్ధస్స చ గహణం హత్థగ్గాహో. అవసేససరీరస్స, తప్పటిబన్ధస్స చ పరామసనం పరామాసో. నిస్సన్దేహే పన ‘‘మాతుగామస్స సరీరస్స వా తప్పటిబన్ధస్స వా హత్థేన గహణం హత్థగ్గాహో’’తి వుత్తం, తం అట్ఠకథాయ న సమేతి. తస్మా యథావుత్తనయస్సేవ అట్ఠకథాసు ఆగతత్తా సోయేవ సారతో పచ్చేతబ్బో. పరామసేపి ‘‘హత్థేన సరీరస్స, తప్పటిబన్ధస్స చ పరామసన’’న్తి యం తత్థ వుత్తం, తమ్పి న యుజ్జతి. అవసేససరీరావయవేనాపి పరామసతో దుక్కటమేవ హోతీతి. చుమ్బనాదీసూతి ఆది-సద్దేన వేణిగ్గాహాదిం సఙ్గణ్హాతి. ‘‘అయం నయో’’తి ఏతేన ‘‘ఇత్థియా మేథునరాగేన హత్థగ్గాహాదీసు దుక్కట’’న్తి ఇమమత్థం అతిదిసతి.

౩౩. మనుస్సామనుస్సేహి అఞ్ఞేసు తిరచ్ఛానగతేసు హేట్ఠిమపరిచ్ఛేదేన మేథునధమ్మపారాజికవత్థుభూతే సత్తే దస్సేతుమాహ ‘‘అపదే’’తిఆది. ‘‘అపదే, ద్విపదే, చతుప్పదే’’తి ఇమేహి విసేసనేహి విసేసితబ్బం ‘‘సత్తనికాయే’’తి ఇదం వత్తబ్బం. అపదే సత్తనికాయే. అహయోతి థలచరేసు ఉక్కట్ఠపరిచ్ఛేదతో హత్థిగిలనకే అజగరే ఉపాదాయ హేట్ఠిమపరిచ్ఛేదేన నాగా చ. మచ్ఛాతి జలజేసు ఉపరిమకోటియా పఞ్చసతయోజనికాని తిమిరపిఙ్గలాదిమచ్ఛే ఉపాదాయ హేట్ఠిమన్తతో పాఠీనపావుసాదయో మచ్ఛా చ. ద్విపదే సత్తనికాయే. కపోతాతి ఉపరిమకోటియా గరుళే ఉపాదాయ హేట్ఠిమన్తతో కపోతాకపోతపక్ఖీ చ. పారావతాతి కేచి. చతుప్పదే సత్తనికాయే. గోధాతి ఉపరిమకోటియా హత్థిం ఉపాదాయ హేట్ఠిమన్తతో గోధా చాతి ఇమే సత్తా. హేట్ఠాతి హేట్ఠిమపరిచ్ఛేదతో. పారాజికస్సవత్థూతి మేథునధమ్మపారాజికస్స వత్థూనీతి పాఠసేసో.

౩౪. సేవేతుకామతా మేథునసేవాయ తణ్హా, తాయ మేథునరాగసఙ్ఖాతాయ సమ్పయుత్తం చిత్తం సేవేతుకామతాచిత్తం. మగ్గేతి వచ్చమగ్గాదీనం అఞ్ఞతరే మగ్గే. మగ్గస్స అత్తనో ముత్తకరణస్స పవేసనం. పబ్బజ్జాయ, పాతిమోక్ఖసంవరసీలస్స వా అన్తే వినాసే భవోతి అన్తిమో, పారాజికాపన్నో పుగ్గలో, తస్స వత్థు అన్తిమభావస్స కారణత్తా పారాజికాపత్తి అన్తిమవత్థూతి వుచ్చతి, తదేవ పఠమం చతున్నం పారాజికానం ఆదిమ్హి దేసితత్తా పఠమన్తిమవత్థు, తస్స పఠమన్తిమవత్థునో, పఠమపారాజికస్సాతి వుత్తం హోతి.

౩౫. సామన్తా ఆపత్తిసమీపే భవం సామన్తం, పారాజికాపత్తియా సమీపే పుబ్బభాగే భవన్తి అత్థో. సేసానం పన తిణ్ణమ్పీతి అవసేసానం అదిన్నాదానాదీనం తిణ్ణం పారాజికధమ్మానం. థుల్లచ్చయం సామన్తమితి ఉదీరితన్తి సమ్బన్ధో. కథముదీరితం? ‘‘ఫన్దాపేతి, ఆపత్తి థుల్లచ్చయస్సా’’తి (పారా. ౯౪) దుతియే, ‘‘మనుస్సం ఉద్దిస్స ఓపాతం ఖణతి, పతిత్వా దుక్ఖవేదనం ఉప్పాదేతి, ఆపత్తి థుల్లచ్చయస్సా’’తి, తతియే, ‘‘పటివిజానన్తస్స ఆపత్తి పారాజికస్స, అప్పటివిజానన్తస్స ఆపత్తి థుల్లచ్చయస్సా’’తి (పారా. ౨౧౫) చతుత్థే సముదీరితం.

ఏత్థ చ చతుత్థపారాజికస్స థుల్లచ్చయాపత్తియా సామన్తాపత్తిభావో యస్స ఉత్తరిమనుస్సధమ్మం సముల్లపతి, సో యావ న పటివిజానాతి, తావ సముల్లపనపచ్చయా థుల్లచ్చయాపత్తిసమ్భావే, సముల్లపితే తస్మిం సముల్లపితమత్థే పటివిజానన్తే పారాజికాపత్తిసమ్భావే చ యుజ్జతి. సో చ ‘‘అప్పటివిజానన్తస్స వుత్తే థుల్లచ్చయ’’న్తి ఇమినావ సఙ్గహితోతి దట్ఠబ్బం.

౩౬. అజానన్తస్స వాతూపత్థద్ధం అఙ్గజాతం దిస్వా అత్తనో రుచియా వీతిక్కమం కత్వా మాతుగామేసు గచ్ఛన్తేసు అజానమానస్స, మహావనే దివా నిద్దుపగతభిక్ఖునో వియ పరేహి కిరియమానం అజానన్తస్సాతి వుత్తం హోతి. తథేవాతి ఇమినా ‘‘అనాపత్తీతి ఞాతబ్బ’’న్తి ఇదమాకడ్ఢతి. అస్సాదియన్తస్సాతి భిక్ఖుపచ్చత్థికేసు అభిభవిత్వా వీతిక్కమం కరోన్తేసు చ కారాపేన్తేసు చ, సప్పముఖం పవిట్ఠకాలే వియ ఉత్తసిత్వా అనధివాసేన్తస్స చ, మహావనే దివావిహారోపగతభిక్ఖునో వియ పరోపక్కమం ఞత్వాపి కాయే ఆదిత్తఅగ్గినా వియ ఉత్తసిత్వా అనధివాసేన్తస్సాతి అత్థో. ‘‘అజానన్తస్సా’’తి ఏత్థ అపి-సద్దో యోజేతబ్బో. బుద్ధసాసనే ఖీరసాగరసలిలనిమ్మలే సబ్బపఠమం పాతుభూతత్తా ఆది చ తం వీతిక్కమసఙ్ఖాతం కమ్మఞ్చాతి ఆదికమ్మం, తం ఏతస్స అత్థీతి ఆదికమ్మీ, ఏత్థ సుదిన్నో భిక్ఖు, తస్స ఆదికమ్మినోతి గహేతబ్బో. ఉపరిపి ఇమేసం పదానం ఆగతాగతట్ఠానే ఇమినావ నయేన అత్థో వేదితబ్బో. ఇధ చ ఉపరి సబ్బసిక్ఖాపదేసు చ నిదానాదివసేన సత్తరసవిధో సాధారణవినిచ్ఛయో పకిణ్ణకే సఙ్ఖేపతో, ఉత్తరే విత్థారతో చ ఆవి భవిస్సతి. తస్మా ఏత్థ న దస్సితోతి వేదితబ్బం.

౩౭-౩౮. వినయేతి వినయపిటకే. అనయూపరమేతి నేతి పాపేతి సీలసమ్పదం సమాధిసమ్పదం పఞ్ఞాసమ్పదఞ్చాతి నయో, కాయవచీద్వారేహి అవీతిక్కమసఙ్ఖాతో సంవరో, తప్పటిపక్ఖో అసంవరో అనయో నామ, తస్స ఉపరమో నివత్తి ఏత్థాతి అనయూపరమో, వినయో, తత్థ అనయూపరమే వినయే.

తతో ఏవ పరమే ఉక్కట్ఠే. అనయస్స వా ఉపరమే నివత్తనే పరమే ఉక్కట్ఠేతి గహేతబ్బం. పరా ఉత్తమా మా సాసనసిరీ ఏత్థాతి పరమో, వినయోతి ఏవమ్పి గహేతబ్బం. ‘‘వినయో నామ సాసనస్స ఆయూ’’తి (దీ. ని. అట్ఠ. ౧.పఠమసఙ్గీతికథా; పారా. అట్ఠ. ౧.పఠమసఙ్గీతికథా; ఖు. పా. అట్ఠ. ౫.మహాసఙ్గీతికథా; థేరగా. అట్ఠ. ౧.౨౫౧) వచనతో ఉత్తమసాసనసమ్పత్తియుత్తేతి అత్థో.

సుజనస్సాతి సోభణో జనో సుజనో, సిక్ఖాకామో అధిసీలసిక్ఖాయ సోభమానో పియసీలో కులపుత్తో, తస్స నయనే నయనూపమే వినయేతి సమ్బన్ధో. అనయూపరమత్తా, పరమత్తా చ సుజనస్స కులపుత్తస్స నయనే నయనూపమే. సుఖానయనేతి లోకియలోకుత్తరభేదం సుఖం ఆనేతీతి సుఖానయనం, తస్మిం. ఇదఞ్చ ‘‘నయనే’’తి ఏతస్స విసేసనం.

ఏతం విసేసనం కిమత్థన్తి చే? ఉపమాభావేన గహితపకతినయనతో ఇధ సమ్భవన్తం విసేసం దస్సేతున్తి వేదితబ్బం. కతరో సో విసేసోతి చే? పకతినయనం రాగదోసాదికిలేసూపనిస్సయో హుత్వా దిట్ఠధమ్మికసమ్పరాయికదుక్ఖస్స చ పచ్చయో హోతి. ఇదం పన వినయనయనం ఇమస్స కులపుత్తస్స ఏవం అహుత్వా ఏకంసేన మోక్ఖావహనసుఖస్సేవ పచ్చయో హోతీతి ఇమస్స విసేసస్స దస్సనత్థం. యథా వినయమవిరాధేత్వా పటిపజ్జనేన సిజ్ఝనకసీలసంవరమూలకఅవిప్పటిసారాదిఅనుపాదిసేసపరినిబ్బానావసా- నఫలసమ్పత్తివసేన ఉప్పజ్జనకలోకియలోకుత్తరసుఖావహనే వినయేతి వుత్తం హోతి.

పధానరతోతి ఏత్థ ‘‘అపీ’’తి పాఠసేసో. పధానే వినయాభియోగే రతోపి, వినయే అజ్ఝాయనసవనచిన్తనాదివసేన వాయమన్తోపీతి అత్థో. అథ వా ‘‘విరాగో సేట్ఠో ధమ్మాన’’న్తి (ధ. ప. ౨౭౩; నేత్తి. ౧౭౦; కథా. ౮౭౨) వచనతో పధానం నిబ్బానం, తస్మిం రతోతి అత్థో. సారమతేతి ‘‘సార’’న్తి అధిమతే. అథ వా సారం అఫేగ్గుమతం మహావిహారవాసీనం ఆచరియమతం ఏత్థాతి ‘‘సారమతో’’తి వినయవినిచ్ఛయో వుత్తో, తస్మిం. ఇధాతి ఇమస్మిం వినయవినిచ్ఛయే. రతోతి అచ్చన్తాభిరతో. ‘‘న రతో’’తి ఏత్థ న-కారం ‘‘రమతే’’తి ఓసానపదేన యోజేత్వా యో పన న రమతేతి సమ్బన్ధో.

థేరనవమజ్ఝిమభిక్ఖుభిక్ఖునీనం అన్తరే యో పన పుగ్గలో నిచ్చపరివత్తనసవనానుస్సరణచిన్తనవసేన న రమతే న కీళతి, సో పుగ్గలో వినయే పధానరతోపి వినయపిటకే అజ్ఝయనసవనాదివసేన యుత్తపయుత్తోపి పటు హోతి కిం, న హోతేవాతి దస్సేతి. వినయపిటకే పాటవమాకఙ్ఖన్తేహి పఠమం తావేత్థ సక్కచ్చం అభియోగో కాతబ్బోతి అధిప్పాయో.

ఇమమేవత్థం ఆనిసంసపారంపరియపయోజనేన సహ దస్సేతుమాహ ‘‘ఇమ’’న్తిఆది. ఇమన్తి వుచ్చమానం వినయవినిచ్ఛయం, ‘‘అవేదీ’’తి ఇమినా సమ్బన్ధో. ‘‘యో’’తి పాఠసేసో. యో కులపుత్తో సతిసమ్పజఞ్ఞసద్ధాసమ్పన్నో ఇమం వినయవినిచ్ఛయం సమ్మా అవేది అఞ్ఞాసి. కిం భూతన్తి ఆహ ‘‘హితవిభావన’’న్తి. లోకియలోకుత్తరసమ్పత్తియా మూలసాధనత్తా సీలమిధ హితం నామ, తం విభావేతి పకాసేతీతి హితవిభావనోతి విగ్గహో. ‘‘సీలే పతిట్ఠాయ…పే… విజటయే జట’’న్తి (సం. ని. ౧.౨౩, ౧౯౨; మి. ప. ౨.౧.౯) వుత్తత్తా సబ్బకిలేసజటావిజటనలోకుత్తరఞాణస్స పదట్ఠానసోపచారసాభిఞ్ఞారూపారూపఅట్ఠసమాధీనం పదట్ఠానతాయ సబ్బలోకియలోకుత్తరగుణసమ్పదానం మూలభూతేసు చతుపారిసుద్ధిసీలేసు పధానం పాతిమోక్ఖసంవరసీలం, తప్పకాసకత్తా అయం వినయవినిచ్ఛయో ‘‘హితవిభావనో’’తి వుత్తో.

భావనన్తి భావీయతి పునప్పునం చేతసి నివేసీయతీతి భావనో, భావనీయోతి వుత్తం హోతి. హితవిభావకత్తాయేవ హితత్థీహి పునప్పునం చిత్తే వాసేతబ్బోతి వుత్తం హోతి, తం ఏవంవిధం వినయవినిచ్ఛయం. సురసమ్భవన్తి రసీయతి అస్సాదీయతీతి రసో, సద్దరసో అత్థరసో కరుణాదిరసో విముత్తిరసో చ, సోభణో రసో ఏతస్సాతి సురసో, వినయవినిచ్ఛయో, తం సురసం. భవం భవన్తం, సన్తన్తి వుత్తం హోతి, సురసం సమానం, సురసం భూతన్తి అత్థో. కిం వుత్తం హోతి? ‘‘సిలేసో పసాదో సమతా మధురతా సుఖుమాలతా అత్థబ్యత్తి ఉదారతా ఓజో కన్తి సమాధీ’’తి ఏవం వుత్తేహి కవిజనేహి అస్సాదేతబ్బసిలేసాదిదసవిధసద్దజీవితగుణసఙ్ఖాతసద్దరససమ్పత్తీహి చ సభావాఖ్యానం ఉపమా రూపకం దీపకం ఆవుత్తీతి ఏవమాదిక్కమనిద్దిట్ఠపఞ్చతింసఅత్థాలఙ్కారేసు అనురూపసభావాఖ్యానాదిప్పధానఅత్థాలఙ్కారసఙ్ఖాతఅత్థరససమ్పత్తీహి చ యథాసమ్భవం పకాసితబ్బకరుణారసఅబ్భుతరససన్తరసాదీహి చ యుత్తత్తా సురసం ఇమం వినయవినిచ్ఛయన్తి వుత్తం హోతి.

అథ వా ఇమినా పకరణేన పధానతో విధీయమానపాతిమోక్ఖసంవరసీలస్స ఏకన్తేన సమాధిసంవత్తనికత్తా సమాధిస్స చ పఞ్ఞాయ పదట్ఠానత్తా పఞ్ఞాయ చ నిబ్బానపాపనతో మూలకారణం హుత్వా కమేన నిబ్బానామతఫలరససమ్పదాయకం ఇమం వినయవినిచ్ఛయం పరమస్సాదనీయరూపేన ధితివిముత్తిరసేన సురసభూతన్తి వుత్తం హోతీతి చ వేదితబ్బం. సమ్భవన్తి ఏత్థ సం వుచ్చతి సుఖం కాయికం చేతసికఞ్చ, తం భవతి ఏతస్మాతి సమ్భవో, వినయవినిచ్ఛయో, తం, కాయచిత్తసుఖానం మూలకారణభూతం, వుత్తనయేన సురసత్తా చ యథావుత్తరససమ్పదసారమహుస్సవేన సమ్భూతమానసికసుఖస్స, తంసముట్ఠానరూపనిస్సయకాయికసుఖస్స చ పభవభూతన్తి అత్థో. ఏత్తావతా ఇమస్స వినయవినిచ్ఛయస్స సమ్మా విఞ్ఞాతబ్బతాయ కారణం దస్సితం హోతి.

ఏవం నానాగుణరతనాకరం ఇమం వినయవినిచ్ఛయం సమ్పజానన్తో సో కులపుత్తో కిం హోతీతి చే? పాలినా ఉపాలినా సమో భవతి. పాలినాతి సాసనం పాలేతీతి ‘‘పాలో’’తి వినయో వుచ్చతి, వుత్తఞ్హి ‘‘వినయో నామ సాసనస్స ఆయూ’’తి (దీ. ని. అట్ఠ. ౧.పఠమసఙ్గీతికథా; పారా. అట్ఠ. ౧.పఠమసఙ్గీతికథా; ఖు. పా. అట్ఠ. ౫.మహాసఙ్గీతికథా; థేరగా. అట్ఠ. ౧.౨౫౧) సో అస్స అత్థీతి పాలీ, పరియత్తిపటిపత్తిపటివేధవసేన తివిధసాసనస్స జీవితభూతవినయపఞ్ఞత్తిసఙ్ఖాతసాసనధరత్తా ‘‘పాలీ’’తి లద్ధనామేన ఉపాలినా, ‘‘ఏతదగ్గం భిక్ఖవే మమ సావకానం భిక్ఖూనం వినయధరానం యదిదం ఉపాలీ’’తి (అ. ని. ౧.౨౧౯, ౨౨౮) చతుపరిసమజ్ఝే నిసిన్నేన సద్ధమ్మవరచక్కవత్తినా సమ్మాసమ్బుద్ధేన ముఖపదుమం వికాసేత్వా పకాసితఏతదగ్గట్ఠానేన విసేసతో సాయనరక్ఖనకభావేన పటిలద్ధపాలీతినామధేయ్యేన ఉపాలిమహాథేరేన సమో హోతీతి వుత్తం హోతి.

కస్మిం విసయే సమో భవతీతి చే? సాసనే. సాసనేతి యథావుత్తే తివిధే సాసనే, తత్రాపి థావరజఙ్గమసకలవత్థువిత్థారాధరమణ్డలసదిసే పటిపత్తిపటివేధద్వయధారే పరియత్తిసాసనే, తత్థాపి వినయకథాధికారత్తా లబ్భమానే వినయపిటకసఙ్ఖాతపరియత్తిసాసనేకదేసే సమో భవతీతి అత్థో.

కింభూతే సాసనే? మారబలిసాసనే. మారస్స బలి మారబలి, మారగోచరో, తస్స సాసనం హింసకం మారబలిసాసనం, తస్మిం. ఖన్ధాదీసు పఞ్చసు మారేసు పధానభూతకామరాగాదిపభవకిలేసమారస్స గోచరభావేన బలిసఙ్ఖాతఇత్థిసరీరాదినిస్సయఫోట్ఠబ్బాదివిసయస్స పరిచ్చజాపనత్థం ‘‘యో పన భిక్ఖు…పే… అసంవాసో’’తిఆదినా (పారా. ౪౪) నయేన వుత్తత్తా తస్స మారబలిస్స హింసకం హోతీతి మారబలిసాసననామధేయ్యవినయపఞ్ఞత్తిసఙ్ఖాతసాసనేతి అత్థో.

అథ వా ‘‘బళిసేనపి జాలేన, హత్థేన కుమినేన వా’’తి ఉదకట్ఠకథాయ వక్ఖమానత్తా బళిస-సద్దేన మచ్ఛమారణకణ్టకమాహ, తం మారస్స బళిసం అసతి ఖిపతి వజ్జేతీతి మారబళిసాసనం, తస్మిం, ‘‘సమన్తపాసో మారస్సా’’తి వుత్తత్తా సంసారసాగరే పరివత్తమానకసంకిలేసదాసపుథుజ్జనసఙ్ఖాతమచ్ఛే గణ్హితుం మారమహాకేవట్టేన పక్ఖిత్తబళిససఙ్ఖాతఇత్థిరూపసద్దాదిపఞ్చకామగుణా- మిసావుతకామరాగాదికిలేసమహాబళిసం తదఙ్గప్పహానవీతిక్కమప్పహానాదివసేన పజహన్తే వినయపఞ్ఞత్తిసఙ్ఖాతే సాసనేతి అధిప్పాయో.

ఏత్థ చ సారమతే ఇధ ఇమస్మిం వినయవినిచ్ఛయే యో పన న రమతే, సో పుగ్గలో అనయూపరమే తతో ఏవ పరమే ఉత్తమే సుజనస్స సుఖానయనే నయనే నయనుపమే వినయే రతో అభిరతో పధానరతోపి వినయే అజ్ఝాయనాదీసు యోగమాపజ్జన్తోపి పటు హోతి పటుతరో హోతి కిం, న హోతేవ. తస్మా వినయే పాటవత్థినా ఏత్థేవ సక్కచ్చాభియోగో కాతబ్బోతి సఙ్ఖేపతో సాధిప్పాయా అత్థయోజనా వేదితబ్బా. అథ వా పధానే చతుబ్బిధే సమ్మప్పధానే వీరియే రతో అభిరతో యో పన నరో సారమతే ఇధ ఇమస్మిం వినయవినిచ్ఛయే యతో రమతే, అతో తస్మా సో అనయూపరమే సుజనస్స సుఖానయనే వినయే పటు హోతి కుసలో హోతీతి యోజనాతి నో ఖన్తి.

హితవిభావనం హితప్పకాసకం భావనం భావనీయం ఆసేవితబ్బం సురసమ్భవం సురసం సమానం సురసం భూతం సమ్భవం సుఖహేతుకం ఇమం వినయవినిచ్ఛయం యో అవేది అఞ్ఞాసి, సో పుగ్గలో మారబళిసాసనే మారవిసయప్పహానకరే, అథ వా మారబళిసస్స మారస్స వత్థుకామామిసావుతకిలేసకామబళిసస్స అసనే వజ్జమానే సాసనే తివిధేపి జినసాసనే, తత్థాపి పటిపత్తిపటివేధానం పతిట్ఠానభూతే పరియత్తిసాసనే, తత్రాపి సకలసాసనస్స జీవితసమానే వినయపఞ్ఞత్తిసఙ్ఖాతపరియత్తిసాసనేకదేసే పాలినా వినయపరియత్తియం ఏతదగ్గే ఠపనేన సాసనపాలనే తంమూలభావతో పాలసఙ్ఖాతవినయపరియత్తియా పసత్థతరేన ఉపాలినా ఉపాలిమహాథేరేన సమో భవతీతి యోజనా.

ఇతి వినయత్థసారసన్దీపనియా

వినయవినిచ్ఛయవణ్ణనాయ

పఠమపారాజికకథావణ్ణనా నిట్ఠితా.

దుతియపారాజికకథావణ్ణనా

౩౯. ఇదాని దుతియం పారాజికవినిచ్ఛయం దస్సేతుమాహ ‘‘ఆదియన్తో’’తిఆది. తత్థ ‘‘థేయ్యచిత్తేనా’’తి పాఠసేసో. సో చ పచ్చత్తేకవచనన్తేహి సబ్బపదేహి యోజేతబ్బో, థేయ్యచిత్తేన ఆదియన్తో పరాజితోతి సమ్బన్ధో. పరసన్తకం ఆరామాదిం అభియుఞ్జిత్వా సామికం పరాజేత్వా థేయ్యచిత్తేన గణ్హన్తో తదత్థాయ కతే పుబ్బపయోగే దుక్కటం, సామికస్స విమతుప్పాదనే థుల్లచ్చయఞ్చ ఆపజ్జిత్వా తస్స చ అత్తనో చ ధురనిక్ఖేపేన పాతిమోక్ఖసంవరసీలసమ్పత్తియా అదాయాదో హుత్వా పరాజితో హోతీతి వుత్తం హోతి.

‘‘తథా’’తి చ ‘‘అపీ’’తి చ ‘‘పరాజితో’’తి చ ‘‘థేయ్యచిత్తేనా’’తి ఇమినా సహ ఏకతో కత్వా ‘‘హరన్తో’’తిఆదీహి చతూహిపి పదేహి యోజేతబ్బం. థేయ్యచిత్తేన హరన్తోపి తథా పరాజితోతి యోజనా సీసాదీహి పరసన్తకం భణ్డం హరన్తో థేయ్యచిత్తేన భణ్డస్స ఆమసనే దుక్కటఞ్చ ఫన్దాపనే థుల్లచ్చయఞ్చ ఆపజ్జిత్వా సీసతో ఖన్ధోహరణాదిపయోగం కరోన్తోపి తథా పరాజితో హోతీతి అత్థో.

థేయ్యచిత్తేన అవహరన్తోపి తథా పరాజితోతి యోజనా. అయం పనేత్థ అత్థో – అఞ్ఞేహి సఙ్గోపనాదిం సన్ధాయ అత్తని ఉపనిక్ఖిత్తభణ్డం ‘‘దేహి మే భణ్డ’’న్తి చోదియమానో ‘‘న మయా గహిత’’న్తిఆదినా ముసా వత్వా థేయ్యచిత్తేన గణ్హన్తోపి తస్స విమతుప్పాదనే థుల్లచ్చయమాపజ్జిత్వా తథేవ ధురనిక్ఖేపేన పరాజితో హోతీతి. ‘‘నాహం అగ్గహేసి’’న్తిఆదినా అవజానిత్వా పటిక్ఖిపిత్వా హరన్తో ‘‘అవహరన్తో’’తి వుత్తో.

థేయ్యచిత్తేన ఇరియాపథం వికోపేన్తోపి తథా పరాజితోతి యోజనా. యం పన అఞ్ఞేసం భణ్డహరణకమనుస్సాదీనమఞ్ఞతరం ‘‘తేన భణ్డేన సహ గణ్హామీ’’తి భణ్డం హరన్తం థేయ్యచిత్తేన నివారేత్వా అత్తనా ఇచ్ఛితదిసాభిముఖం కత్వా తస్స పకతిఇరియాపథం వికోపేన్తోపి పఠమపాదుద్ధారేన థుల్లచ్చయమాపజ్జిత్వా దుతియపదవారాతిక్కమేన తథేవ పరాజితో హోతీతి అత్థో.

థేయ్యచిత్తేన ఠానా చావేన్తోపి తథా పరాజితోతి యోజనా. థలాదీసు ఠితం భణ్డం థేయ్యచిత్తేన అవహరితుకామతాయ ఠితట్ఠానతో అపనేన్తోపి దుతియపరియేసనాదీసు ఆమసనావసానేసు సబ్బేసుపి పయోగేసు దుక్కటాని చ ఫన్దాపనే థుల్లచ్చయఞ్చ ఆపజ్జిత్వా ఉపరి వక్ఖమానప్పకారేసు వియ ఠితట్ఠానతో కేసగ్గమత్తమ్పి అపనేన్తో తథేవ పరాజితో హోతీతి అత్థో.

ఏవమేతాయ గాథాయ ‘‘ఆదియేయ్య హరేయ్య అవహరేయ్య ఇరియాపథం వికోపేయ్య ఠానాచావేయ్య సఙ్కేతం వీతినామేయ్యా’’తి (పారా. ౯౨) పదభాజనాగతేసు ఛసు పదేసు ఆదో పఞ్చ పదాని సఙ్గహేత్వా ఛట్ఠం పదం కస్మా న సఙ్గహితన్తి చే? అయం గాథా న తంపదభాజనం దస్సేతుం వుత్తా, అథ ఖో తేసం పదానం వినిచ్ఛయం సన్ధాయ అట్ఠకథాసు (పారా. అట్ఠ. ౧.౯౨) వుత్తపఞ్చవీసతిఅవహారే దస్సేతుం తదవయవభూతపఞ్చపఞ్చకాని దస్సేతుకామేన వుత్తా, తస్మా ఏత్థ ఛట్ఠం పదం న వుత్తన్తి దట్ఠబ్బం. అథ వా వక్ఖమానే తతియపఞ్చకే నిస్సగ్గియావహారపదేన, పఞ్చమపఞ్చకే పరికప్పావహారపదేన చ సఙ్గయ్హమానత్తా ఏత్థ నానేకభణ్డపఞ్చకద్వయం అసఙ్కరతో దస్సేతుం ఛట్ఠం పదం న గహితన్తి వేదితబ్బం.

౪౦. ఇమస్మిం అదిన్నాదానపారాజికే వత్థుమ్హి ఓతిణ్ణే కత్తబ్బవినిచ్ఛయస్స పఞ్చవీసతిఅవహారానం అఙ్గాని హోన్తి, తే చ నానాభణ్డపఞ్చకం ఏకభణ్డపఞ్చకం సాహత్థికపఞ్చకం పుబ్బపయోగపఞ్చకం థేయ్యావహారపఞ్చకన్తి నిద్దిట్ఠా పఞ్చపఞ్చకభేదా, తత్థ ఇమాయ గాథాయ నానేకభణ్డపఞ్చకద్వయప్పభేదే దస అవహారే సఙ్గహేత్వా అవసేసపఞ్చకత్తయం దస్సేతుం ‘‘తత్థా’’తి ఆరద్ధం. తత్థ తత్థాతి తిస్సం గాథాయం. నానేకభణ్డానన్తి నానా, ఏకో చ భణ్డో యేసన్తి విగ్గహో. సవిఞ్ఞాణకఅవిఞ్ఞాణకభణ్డవసేన నానాభణ్డపఞ్చకఞ్చ సవిఞ్ఞాణకభణ్డవసేనేవ ఏకభణ్డపఞ్చకఞ్చ వేదితబ్బం. పఞ్చ పరిమాణా యేసన్తే పఞ్చకా, తేసం. అవహారాతి అవహరణాని, చోరకమ్మానీతి వుత్తం హోతి. ఏతేతి అనన్తరగాథాయ ‘‘ఆదియన్తో’’తిఆదినా నిద్దిట్ఠా ఆదియన్తాదయో. పటిపత్తిసన్తానే విసేసం వినిచ్ఛయం భావేతి ఉప్పాదేతీతి విభావీ, వినయధరో, తేన విభావినా. విఞ్ఞాతబ్బాతి పరేసం ఆరామాదిసవిఞ్ఞాణకవత్థూని వా దాసమయూరాదిం కేవలం సవిఞ్ఞాణకవత్థుమత్తం వా అవహరితుం కతా యథావుత్తసరూపా ఆదియనాదయో ఠానాచావనపరియోసానా పఞ్చ అవహారా యథావుత్తనానాభణ్డఏకభణ్డవిసయా హుత్వా పవత్తన్తీతి నానాభణ్డపఞ్చకం ఏకభణ్డపఞ్చకన్తి దస అవహారా భవన్తీతి వినయధరేన ఓతిణ్ణస్స వత్థునో వినిచ్ఛయోపకారకత్తా తథతో ఞాతబ్బాతి అత్థో.

౪౧. ఏవం పఞ్చవీసతి అవహారే దస్సేతుం వత్తబ్బేసు పఞ్చసు పఞ్చకేసు నానేకభణ్డపఞ్చకాని ద్వే దస్సేత్వా ఇదాని అవసేసపఞ్చకత్తయం దస్సేతుమాహ ‘‘సాహత్థా’’తిఆది. తత్థ సాహత్థోతి సకో హత్థో, తేన నిబ్బత్తో, తస్స వా సమ్బన్ధీతి సాహత్థో, అవహారో, చోరేన సహత్థా కతో అవహారోతి అత్థో. ఆణత్తికో చేవాతి ఆణత్తియా నిబ్బత్తో ఆణత్తికో, అవహారో, చోరస్స ‘‘ఇమం నామ భణ్డం గణ్హా’’తి యస్స కస్సచి ఆణాపనేన సిద్ధో అవహారో చ. నిస్సగ్గోతి నిస్సజ్జనం నిస్సగ్గో, అవహారో, సుఙ్కఘాతట్ఠానే, పరికప్పితోకాసే వా ఠత్వా భణ్డస్స బహి పాతనన్తి వుత్తం హోతి.

అత్థసాధకోతి పారాజికాపత్తిసఙ్ఖాతం అత్థం సాధేతీతి అత్థసాధకో, సో అవహారో చ యథాణత్తికం అవిరాధేత్వా ఏకంసేన అవహరన్తస్స ‘‘అసుకస్స భణ్డం అవహరా’’తి అవిసేసేన వా అవహరితబ్బవత్థువిసేసో గహణకాలో గహణదేసో గహణాకారో చాతి ఏవమాదివిసేసానమఞ్ఞతరేన విసేసేత్వా వా ఆణాపనఞ్చ ఏకంసేన పాదగ్ఘనకతేలపివనకం ఉపాహనాదికిఞ్చివత్థుం తేలభాజనాదీసు పాతనాదిప్పయోగో చాతి ఏవమాదిప్పయోగో చ కిరియాసిద్ధియా పురేతరమేవ పారాజికసఙ్ఖాతస్స అత్థస్స సాధనతో అత్థసాధకో అవహారో చాతి వుత్తం హోతి.

ధురనిక్ఖేపనఞ్చాతి ధురస్స నిక్ఖేపనం ధురనిక్ఖేపనం, తఞ్చ అవహారో, పరసన్తకానం ఆరామాదీనం అభియోగవిసయే చ ఉపనిక్ఖిత్తస్స భణ్డాదినో విసయే చ చోరస్స సామినో విస్సజ్జనే చ సామినో చ, యదా కదాచి యథాకథఞ్చి గణ్హిస్సామీతి గహణే నిరుస్సాహభావసఙ్ఖాతో ధురనిక్ఖేపావహారో చాతి వుత్తం హోతి. ఇతి ఇదం ధురనిక్ఖేపనఞ్చ యథావుత్తప్పకారం సాహత్థాదిచతుక్కఞ్చ పఞ్చన్నం అవహారానం సమూహో పఞ్చకం, సాహత్థాదిపఞ్చకం ‘‘సాహత్థపఞ్చక’’న్తి వుచ్చతి. ఆది-సద్దో లుత్తనిద్దిట్ఠోతి వేదితబ్బం.

౪౨. పుబ్బసహపయోగా చాతి ఏత్థ ‘‘పుబ్బపయోగో సహపయోగో’’తి పయోగ-సద్దో పచ్చేకం యోజేతబ్బో. ‘‘ఆణత్తివసేన పుబ్బపయోగో వేదితబ్బో’’తి అట్ఠకథావచనతో (పారా. అట్ఠ. ౧.౯౨) యథాణత్తికమవిరాధేత్వా గణ్హతో ‘‘అసుకస్స ఇత్థన్నామం భణ్డం అవహరా’’తి ఆణాపనం పుబ్బపయోగో నామ అవహారో. కాయేన, వాచాయ వా పయుజ్జనం ఆణాపనం పయోగో, ఆణత్తస్స భణ్డగ్గహణతో పుబ్బత్తా పుబ్బో చ సో పయోగో చాతి పుబ్బపయోగో అవహారోతి దట్ఠబ్బం. ‘‘ఠానాచావనవసేన సహపయోగో వేదితబ్బో’’తి అట్ఠకథావచనస్స ఉపలక్ఖణపదత్తా ఠానాచావనఞ్చ పరాయత్తభూమిగహణే ఖీలసఙ్కమనాదికఞ్చ సహపయోగో అవహారోతి వేదితబ్బో.

సంవిదాహరణన్తి బహూహి ఏకతో హుత్వా ‘‘ఇదం నామ భణ్డం అవహరిస్సామా’’తి సంవిదహిత్వా సబ్బేహి, ఏకతో వా సబ్బేసం అనుమతియా ఏకేన వా గన్త్వా పరసన్తకస్స థేయ్యచిత్తేన హరణసఙ్ఖాతో సంవిదావహారో చ. సమం ఏకీ హుత్వా విసుం ఏకేనాపి థేయ్యచిత్తేన పాదే వా పాదారహే వా గహితే కతమన్తనానం సబ్బేసమ్పి పారాజికం హోతీతి దట్ఠబ్బం. సంవిదహిత్వా మన్తేత్వా అవహరణం సంవిదాహరణం. నిరుత్తినయేన సద్దసిద్ధి వేదితబ్బా. ‘‘సంవిదాహరణ’’న్తి ‘‘సంవిదావహారో’’తి ఇమస్స వేవచనం. ‘‘సమ్బహులా సంవిదహిత్వా ఏకో భణ్డం అవహరతి, ఆపత్తి సబ్బేసం పారాజికస్సా’’తి (పారా. ౧౧౮) వచనతో ఏవం సహకతమన్తనేసు ఏకేనాపి థేయ్యచిత్తేన పాదే వా పాదారహే వా గహితే కతమన్తనానం సబ్బేసం పారాజికం హోతీతి దట్ఠబ్బం.

సఙ్కేతకమ్మన్తి పుబ్బణ్హాదికాలపరిచ్ఛేదేన సఞ్జాననం సఙ్కేతో, తేన కతం కమ్మం అవహరణం సఙ్కేతకమ్మం నామ. తం పన పురేభత్తాదీసు కఞ్చి కాలం పరిచ్ఛిన్దిత్వా ‘‘ఇమస్మిం కాలే ఇత్థన్నామం భణ్డం అవహరా’’తి వుత్తే తస్మింయేవ కాలే తంయేవ యథావుత్తం భణ్డం అవహరతి చే, సఙ్కేతకారకస్స సఙ్కేతక్ఖణేయేవ పారాజికన్తి సఙ్ఖేపతో వేదితబ్బం.

నేమిత్తన్తి పరభణ్డావహారస్స హేతుత్తా అక్ఖినిఖణనాది నిమిత్తం నామ, తేన నిబ్బత్తం నేమిత్తం, అవహరణసఙ్ఖాతకమ్మం అవహారో. ‘‘మయా అక్ఖిమ్హి నిఖణితే వా భముమ్హి ఉక్ఖిత్తే వా ఇత్థన్నామం భణ్డం అవహరా’’తి ఆణత్తేన తం నిమిత్తం దిస్వా వుత్తమేవ భణ్డం వుత్తనియామమవిరాధేత్వా గహితం చే, నిమిత్తకారకస్స నిమిత్తకరణక్ఖణేయేవ పారాజికం హోతి. వుత్తనియామం విరాధేత్వా గహితం చే, నిమిత్తకారకో ముచ్చతి, అవహారకస్సేవ పారాజికం. పుబ్బపయోగో ఆది యస్స తం పుబ్బపయోగాది, పుబ్బపయోగాది చ తం పఞ్చకఞ్చాతి విగ్గహో.

౪౩. థేయ్యఞ్చ పసయ్హఞ్చ పరికప్పో చ పటిచ్ఛన్నో చ కుసో చ థేయ్యపసయ్హపరికప్పపటిచ్ఛన్నకుసా, తే ఆదీ ఉపపదభూతా యేసం అవహారానం తే థేయ్య…పే… కుసాదికా, అవహారా, ఇమినా థేయ్యావహారో చ…పే… కుసావహారో చాతి వుత్తం హోతి. తత్థ థేయ్యావహారోతి థేనో వుచ్చతి చోరో, తస్స భావో థేయ్యం, ఏత్థ న-కారలోపో నిరుత్తినయేన దట్ఠబ్బో, తేన అవహరణం థేయ్యావహారో, సన్ధిచ్ఛేదాదివసేన అదిస్సమానేన గహణఞ్చ కూటమానకూటకహాపణాదీహి వఞ్చేత్వా గహణఞ్చ థేయ్యావహారో.

పసయ్హ అభిభవిత్వా అవహరణం పసయ్హావహారో, గామవిలోపకా వియ సామికే అభిభవిత్వా గహణఞ్చ రాజభటాదయో వియ అభిభవిత్వా నిబద్ధకరగ్గహణే అధికగ్గహణఞ్చ పసయ్హావహారో.

వత్థసుత్తాదికం పరిచ్ఛిజ్జ కప్పేత్వా అవహరణం పరికప్పావహారో, సో చ భణ్డోకాసపరికప్పవసేన దువిధో హోతి. తత్థ నిక్ఖిత్తభణ్డం అన్ధకారప్పదేసం పవిసిత్వా సుత్తాదిభణ్డాని తత్థ నిక్ఖిత్తాని, తే పేళాదయో గణ్హన్తస్స ‘‘వత్థాని చే గణ్హిస్సామి, సుత్తాని చే న గణ్హిస్సామీ’’తిఆదినా నయేన పరికప్పేత్వా ఉక్ఖిపనం భణ్డపరికప్పపుబ్బకత్తా భణ్డపరికప్పావహారో నామ. ఆరామపరివేణాదీని పవిసిత్వా లోభనీయం భణ్డం దిస్వా గబ్భపాసాదతలపముఖమాళకపాకారద్వారకోట్ఠకాదిం యం కిఞ్చి ఠానం పరికప్పేత్వా ‘‘ఏత్థన్తరే దిట్ఠో చే, ఓలోకేతుం గహితం వియ దస్సామి, నో చే, హరిస్సామీ’’తి పరికప్పేత్వా ఆదాయ గన్త్వా పరికప్పితట్ఠానాతిక్కమో ఓకాసపరికప్పపుబ్బకత్తా ఓకాసపరికప్పావహారో నామాతి సఙ్ఖేపతో వేదితబ్బో.

తిణపణ్ణాదీహి పటిచ్ఛన్నస్స భణ్డస్స అవహరణం పటిచ్ఛన్నావహారో, ఉయ్యానాదీసు కీళమానేహి వా సఙ్ఘపరివిసన్తేహి వా మనుస్సేహి ఓముఞ్చిత్వా ఠపితం అలఙ్కారాదికం యం కిఞ్చి భణ్డం దిస్వా ‘‘ఓణమిత్వా గణ్హన్తే ఆసఙ్కన్తీ’’తి ఠత్వా తిణపణ్ణపంసువాలుకాదీహి పటిచ్ఛాదేత్వా సామికేసు పరియేసిత్వా అదిస్వా సాలయేసు గతేసు పచ్ఛా థేయ్యచిత్తేన గహణఞ్చ తదేవ భణ్డం కద్దమాదీసు థేయ్యచిత్తేన అఙ్గుట్ఠాదీహి పీళేత్వా ఓసీదాపేత్వా హేట్ఠాభాగేన ఫుట్ఠట్ఠానం ఉపరిభాగేన అతిక్కమనఞ్చ పటిచ్ఛన్నావహారోతి వుత్తం హోతి.

కుసేన అవహారో కుసావహారో, థేయ్యచిత్తేన కుసం సఙ్కామేత్వా పరకోట్ఠాసస్స అగ్ఘేన మహన్తస్స వా సమసమస్స వా గహణన్తి అత్థో. యో పన భిక్ఖు కుసపాతనేన సఙ్ఘస్స చీవరేసు భాజియమానేసు అత్తనో కోట్ఠాసేన సమం వా అధికం వా ఊనకం వా అగ్ఘేన పఞ్చమాసకం వా అతిరేకపఞ్చమాసకం వా అగ్ఘనకం అఞ్ఞస్స కోట్ఠాసం అవహరితుకామో అత్తనో కోట్ఠాసే పతితం కుసం పరకోట్ఠాసే పాతేతుకామో ఉద్ధరతి, తఙ్ఖణే చ పరస్స కోట్ఠాసే పాతితక్ఖణే చ న పారాజికం అనాపజ్జిత్వా పరకోట్ఠాసతో పరనామలిఖితం కుసం ఉక్ఖిపేన్తో తతో కేసగ్గమత్తమ్పి అపనామేతి, పారాజికో హోతి. యది పఠమం పరకోట్ఠాసతో కుసం ఉద్ధరతి, ఉద్ధటక్ఖణే చ అత్తనో కోట్ఠాసే పాతితక్ఖణే చ సకనామలిఖితం కుసం ఉద్ధరణక్ఖణే చ పారాజికం అనాపజ్జిత్వా పరకోట్ఠాసే పాతనక్ఖణే హత్థతో కేసగ్గమత్తమ్పి ముత్తే పారాజికో హోతి.

యది ద్వేపి కుసే పటిచ్ఛాదేత్వా సబ్బేసు భిక్ఖూసు సకసకకోట్ఠాసం ఆదాయ గతేసు యస్మిం కుసం పటిచ్ఛాదేసి, తస్స సామికేన ఆగన్త్వా ‘‘మయ్హం కుసో కస్మా న దిస్సతీ’’తి వుత్తే చోరో ‘‘మయ్హమ్పి కుసో న దిస్సతీ’’తి వత్వా అత్తనో కోట్ఠాసం తస్స సన్తకం వియ దస్సేత్వా తస్మిం వివదిత్వా వా అవివదిత్వా వా గహేత్వా గతే ఇతరం కోట్ఠాసం ఉద్ధరతి చే, ఉద్ధటక్ఖణేయేవ పారాజికో హోతి. యది పరో ‘‘మయ్హం కోట్ఠాసం తుయ్హం న దేమి, త్వం తుయ్హం కోట్ఠాసం విచినిత్వా గణ్హాహీ’’తి వదతి, ఏవం వుత్తే సో అత్తనో అస్సామికభావం జానన్తోపి పరస్స కోట్ఠాసం ఉద్ధరతి, ఉద్ధటక్ఖణే పారాజికో హోతి. యది పరో వివాదభీరుకత్తా ‘‘కిం వివాదేనా’’తి చిన్తేత్వా ‘‘మయ్హం వా పత్తం హోతు తుయ్హం వా, వరకోట్ఠాసం త్వం గణ్హాహీ’’తి వదేయ్య, దిన్నకం నామ గహితం హోతీతి పారాజికం న హోతీతి. యది ‘‘తవ రుచ్చనకం గణ్హాహీ’’తి వుత్తో వివాదభయేన అత్తనో పత్తం వరభాగం ఠపేత్వా లామకభాగం గహేత్వా గతో, చోరో పచ్ఛా గణ్హన్తో విచితావసేసం నామ అగ్గహేసీతి పారాజికో న హోతి. ఏవం కుసావహారవినిచ్ఛయో వేదితబ్బో. అయమేత్థ పఞ్చవీసతియా అవహారేసు సఙ్ఖేపో, విత్థారో పన సమన్తపాసాదికాయ వినయసంవణ్ణనాయ వుత్తనయేనేవ వేదితబ్బో.

౪౪. ఏత్తావతా అదిన్నాదానపారాజికస్స వినిచ్ఛయావయవరూపేన ఉగ్గహేతబ్బే పఞ్చవీసతి అవహారే దస్సేత్వా ఇదాని అదిన్నాదానవినిచ్ఛయే సమ్పత్తే సహసా ఆపత్తిం అనారోపేత్వా పఠమం ఓలోకేతబ్బాని పఞ్చ ఠానాని దస్సేతుం ‘‘వత్థుకాలగ్ఘదేసే చా’’తిఆది ఆరద్ధం.

తత్థ వత్థు నామ అవహటభణ్డం. కిం వుత్తం హోతి? అవహారకేన ‘‘మయా ఇత్థన్నామం భణ్డం అవహట’’న్తి వుత్తేపి తస్స భణ్డస్స సస్సామికఅస్సామికభావం ఉపపరిక్ఖిత్వా సస్సామికం చే, అవహారకాలే తేసం సాలయభావం వా నిరాలయభావం వా నియమేత్వా సాలయకాలే చే గహితం, భణ్డం అగ్ఘాపేత్వా మాసకం వా ఊనమాసకం వా హోతి, దుక్కటేన, అతిరేకమాసకం వా ఊనపఞ్చమాసకం వా హోతి, థుల్లచ్చయేన, పఞ్చమాసకం వా అతిరేకపఞ్చమాసకం వా హోతి, పారాజికేన కాతబ్బో. సామికానం నిరాలయకాలే చే గహితం, నత్థి పారాజికం. భణ్డసామికే పన భణ్డం ఆహరాపేన్తే తం వా భణ్డం తదగ్ఘనకం వా దాతబ్బన్తి.

కాలో నామ అవహారకాలో. భణ్డం నామేతం కదాచి మహగ్ఘం హోతి, కదాచి సమగ్ఘం. తస్మా అవహటభణ్డస్స అగ్ఘం పరిచ్ఛిన్దన్తేహి అవహటకాలానురూపం కత్వా పరిచ్ఛిన్దనత్థం కాలవినిచ్ఛయో కాతబ్బోతి వుత్తం హోతి.

అగ్ఘో నామ అవహటభణ్డస్స అగ్ఘో. ఏత్థ చ సబ్బదా భణ్డానం అగ్ఘో సమానరూపో న హోతి, నవభణ్డం మహగ్ఘం హోతి, పురాణం చే సమగ్ఘం. తస్మా అవహారకాలే భణ్డస్స నవభావం వా పురాణభావం వా నియమేత్వా అగ్ఘో పరిచ్ఛిన్దితబ్బోతి అధిప్పాయో.

దేసో చాతి భణ్డావహారదేసో. ఏత్థ చ సబ్బస్సాపి భణ్డస్స ఉట్ఠానదేసే సమగ్ఘం హుత్వా అఞ్ఞత్థ మహగ్ఘత్తా అవహటభణ్డే అగ్ఘం పరిచ్ఛిన్దిత్వా తదనురూపా ఆపత్తియో నియమన్తేహి అగ్ఘం పరిచ్ఛిన్దనత్థాయ అవహారదేసం నియమేత్వా తస్మిం దేసే అగ్ఘవసేన తదనురూపా ఆపత్తియో కారేతబ్బాతి అధిప్పాయో.

పరిభోగో నామ అవహటభణ్డే అవహారతో పుబ్బే పరేహి కతపరిభోగో. ఏత్థ చ యస్స కస్సచి భణ్డస్స పరిభోగేన అగ్ఘో పరిహాయతీతి భణ్డసామికం పుచ్ఛిత్వా తస్మిం భణ్డే నవేపి ఏకవారమ్పి యేన కేనచి పకారేన పరిభుత్తే పరిహాపేత్వా అగ్ఘో పరిచ్ఛిన్దితబ్బోతి వుత్తం హోతి.

ఏవమాదినా నయేన ఏతాని పఞ్చ ఠానాని ఉపపరిక్ఖిత్వావ వినిచ్ఛయో కాతబ్బోతి దస్సేతుమాహ ‘‘పఞ్చపి ఞత్వా ఏతాని కత్తబ్బో పణ్డితేన వినిచ్ఛయో’’తి.

౪౫. ఏత్తావతా అదిన్నాదానవినిచ్ఛయావయవభూతే పఞ్చవీసతి అవహారే చ పఞ్చట్ఠానావలోకనఞ్చ దస్సేత్వా ఇదాని అనాగతే పాపభిక్ఖూనం లేసోకాసపిదహనత్థం పరసన్తకం యం కిఞ్చి వత్థుం యత్థ కత్థచి ఠితం యేన కేనచి పకారేన గణ్హతో మోక్ఖాభావం దస్సేతుకామేన తథాగతేన యా పనేతా –

భూమట్ఠఞ్చ థలట్ఠఞ్చ;

ఆకాసట్ఠ మథాపరం;

వేహాసట్ఠో దకట్ఠఞ్చ;

నావా యానట్ఠమేవ చ.

భారా రామ విహారట్ఠం;

ఖేత్త వత్థుట్ఠమేవ చ;

గామా రఞ్ఞట్ఠ ముదకం;

దన్తపోనో వనప్పతి.

హరణకో పనిధి చేవ;

సుఙ్కఘాతకం పాణకా;

అపదం ద్విపదఞ్చేవ;

చతుప్పదం బహుప్పదం.

ఓచరకోణిరక్ఖో చ;

సంవిదాహరణమ్పి చ;

సఙ్కేతకమ్మం నిమిత్త-

మితి తిం సేత్థ మాతికా. –

నిక్ఖిత్తా, తాసం యథాక్కమం పదభాజనే, తదట్ఠకథాయ చ ఆగతనయేన వినిచ్ఛయం దస్సేతుకామో పఠమం తావ భూమట్ఠే వినిచ్ఛయం దస్సేతుమాహ ‘‘దుతియం వాపీ’’తిఆది.

తత్థ దుతియం థేయ్యచిత్తేన పరియేసతో దుక్కటన్తి సమ్బన్ధో. ఏవం సబ్బపదేసు. ఉపరి సఞ్జాతాహి రుక్ఖలతాహి, ఇట్ఠకపాసాణాదీహి చ సఞ్ఛన్నం మహానిధిం ఉద్ధరితుకామేన ‘‘మయా ఏకేనేవ న సక్కా’’తి అత్తనో అఞ్ఞం సహాయం పరియేసితుం థేయ్యచిత్తేన సయితట్ఠానా ఉట్ఠానాదీసు సబ్బపయోగేసు దుక్కటం హోతీతి అత్థో. కుదాలం భూమిఖణనత్థాయ పిటకం వాపి పంసుఉద్ధరణత్థాయ యం కిఞ్చి భాజనం. ఇమేసు ద్వీసు కుదాలస్స చే దణ్డో నత్థి, దణ్డత్థాయ రుక్ఖతో దణ్డం ఛిన్దతో చ కుదాలో చే న హోతి, కుదాలకరణత్థాయ అయోబీజం ఉద్ధరణత్థాయ అకప్పియపథవిం ఖణన్తస్సపి పచ్ఛికరణత్థాయ పణ్ణాని ఛిన్దతోపి పిటకవాయనత్థాయ వల్లిం ఛిన్దతోపి ఉభయత్థాపి పరియేసనే ముసా భణతోపి దుక్కటఞ్చేవ పాచిత్తియఞ్చ, ఇతరపయోగేసు దుక్కటమేవాతి వేదితబ్బం.

గచ్ఛతోతి దుతియాదిం పరియేసిత్వా లద్ధా వా అలద్ధా వా నిధిట్ఠానం గచ్ఛన్తస్స పదే పదే దుక్కటన్తి అత్థో. ఏత్థ చ ‘‘థేయ్యచిత్తో దుతియం వా పరియేసతీ’’తిఆది పాళియం (పారా. ౯౪) ‘‘థేయ్యచిత్తో’’తి వుత్తత్తా, ఇధ ‘‘థేయ్యచిత్తేనా’’తి వచనతో ‘‘ఇమం నిధిం లభిత్వా బుద్ధపూజం వా కరిస్సామి, సఙ్ఘభత్తం వా కరిస్సామీ’’తి ఏవమాదినా నయేన కుసలచిత్తప్పవత్తియా సతి అనాపత్తీతి దట్ఠబ్బం. పుబ్బయోగతోతి అదిన్నాదానస్స పుబ్బపయోగభావతో, దుతియపరియేసనాదీసు పుబ్బపయోగేసు దుక్కటన్తి అత్థో.

దుక్కటఞ్చ అట్ఠవిధం హోతి పుబ్బపయోగదుక్కటం సహపయోగదుక్కటం అనామాసదుక్కటం దురుపచిణ్ణదుక్కటం వినయదుక్కటం ఞాతదుక్కటం ఞత్తిదుక్కటం పటిస్సవదుక్కటన్తి. తత్థ ‘‘థేయ్యచిత్తో దుతియం వా కుదాలం వా పిటకం వా పరియేసతి గచ్ఛతి వా, ఆపత్తి దుక్కటస్సా’’తి వుత్తం పుబ్బపయోగదుక్కటం నామ. ఇధ పాచిత్తియట్ఠానే పాచిత్తియం, ఇతరేసు పుబ్బపయోగేసు దుక్కటం. ‘‘తత్థజాతకం కట్ఠం వా లతం వా ఛిన్దతి, ఆపత్తి దుక్కటస్సా’’తి వుత్తం సహపయోగదుక్కటం. ఇధ అదిన్నాదానసహితపయోగత్తా పాచిత్తియవత్థుమ్హి, ఇతరత్ర చ దుక్కటమేవాతి అయమేత్థ విసేసో. ముత్తామణిఆదీసు దససు రతనేసు, సాలిఆదీసు సత్తసు ధఞ్ఞేసు, సబ్బేసు చ ఆవుధభణ్డాదీసు ఆమసనపచ్చయా దుక్కటం అనామాసదుక్కటం. కదలినాళికేరపనసాదిరుక్ఖట్ఠమేవ ఫలం ఆమసన్తస్స వుత్తం దుక్కటం దురుపచిణ్ణదుక్కటం. ఉపచరణం ఉపచిణ్ణం, పరామసనన్తి అత్థో. దుట్ఠు ఉపచిణ్ణం దురుపచిణ్ణం, దురుపచిణ్ణే దుక్కటం దురుపచిణ్ణదుక్కటం. భిక్ఖాచారకాలే పత్తే రజస్మిం పతితే పత్తం అప్పటిగ్గహేత్వా వా అధోవిత్వా వా భిక్ఖాపటిగ్గహణేన దుక్కటం వినయదుక్కటం, వినయే పఞ్ఞత్తం దుక్కటం వినయదుక్కటం. కిఞ్చాపి అవసేసదుక్కటానిపి వినయే పఞ్ఞత్తానేవ, తథాపి రుళ్హియా మయూరాదిసద్దేహి మోరాదయో వియ ఇదమేవ తథా వుచ్చతి. ‘‘సుత్వా న వదన్తి, ఆపత్తి దుక్కటస్సా’’తి వుత్తం ఞాతదుక్కటం నామ. ఏకాదససు సమనుభాసనాసు ‘‘ఞత్తియా దుక్కట’’న్తి వుత్తం ఞత్తిదుక్కటం. ‘‘తస్స భిక్ఖవే భిక్ఖునో పురిమికా చ న పఞ్ఞాయతి, పటిస్సవే చ ఆపత్తి దుక్కటస్సా’’తి (మహావ. ౨౦౭) వుత్తం పటిస్సవదుక్కటం నామ. ఇమేసు అట్ఠసు దుక్కటేసు ఇధ ఆపజ్జితబ్బం దుక్కటం పుబ్బపయోగదుక్కటం నామ. తేనాహ ‘‘పుబ్బయోగతో’’తి. గాథాబన్ధసుఖత్థం ఉపసగ్గం అనాదియిత్వా ‘‘పుబ్బపయోగతో’’తి వత్తబ్బే ‘‘పుబ్బయోగతో’’తి వుత్తన్తి గహేతబ్బం.

ఏత్థ చ కిఞ్చాపి ఇమేసు దుక్కటేసు అసఙ్గహితాని ఉభతోవిభఙ్గాగతాని దివాసేయ్యాదిదుక్కటాని చేవ ఖన్ధకాగతాని చ బహూని దుక్కటాని సన్తి, తాని పనేత్థ వినయదుక్కటేయేవ సఙ్గహితబ్బాని. ‘‘వినయే పఞ్ఞత్తం దుక్కటం వినయదుక్కట’’న్తి హి సారత్థదీపనియం (సారత్థ. టీ. ౨.౯౪) వుత్తన్తి. అట్ఠకథాయం (పారా. అట్ఠ. ౧.౯౪) పన రజోకిణ్ణదుక్కటస్సేవ ‘‘వినయదుక్కట’’న్తి గహణం ఉపలక్ఖణమత్తం. ఇతరథా అట్ఠ దుక్కటానీతి గణనాపరిచ్ఛేదోయేవ నిరత్థకో సియాతి పుబ్బపయోగే దుక్కటాదీనమ్పి వినయదుక్కటేయేవ సఙ్గహేతబ్బభావేపి కతిపయాని దస్సేత్వా ఇతరేసమేకతో దస్సనత్థం తేసం విసుం గహణం సుత్తఙ్గసఙ్గహితత్తేపి గేయ్యగాథాదీనం అట్ఠన్నం విసుం దస్సనం వియాతి వేదితబ్బం.

౪౬. తత్థజాతకం కట్ఠం వాతి తస్మిం చిరనిహితనిధూపరి జాతం అల్లం సుక్ఖం కట్ఠం వా. లతం వాతి తాదిసం వల్లిం వా. ఇదం ఉపలక్ఖణం తిణాదీనం ఖుద్దకగచ్ఛానఞ్చ గహేతబ్బత్తా. ఉభయత్థాపీతి అల్లే చ సుక్ఖే చాతి వుత్తం హోతి. అల్లరుక్ఖాదీని ఛిన్దతో పాచిత్తియం అహుత్వా దుక్కటమత్తస్స భవనే కారణం దస్సేతి ‘‘సహపయోగతో’’తి. అవహారేన సహితపయోగత్తా పాచిత్తియట్ఠానేపి దుక్కటమేవాతి వుత్తం హోతి. ‘‘సహపయోగతో ఉభయత్థాపి దుక్కట’’న్తి వదన్తో పఠమగాథాయ దస్సితపుబ్బపయోగతో ఇమాయ దస్సితసహపయోగస్స విసేసం దస్సేతి.

౪౭. పథవిన్తి కప్పియం వా అకప్పియం వా పథవిం. అకప్పియపథవిం ఖణతో సహపయోగత్తా దుక్కటమేవ. బ్యూహతోతి పంసుం ఏకతో రాసిం కరోన్తస్స. ‘‘వియూహతి ఏకపస్సే రాసిం కరోతీ’’తి అట్ఠకథావచనతో ఊహ-ఇచ్చేతస్స ధాతునో వితక్కే ఉప్పన్నత్తేపి ధాతూనమనేకత్థత్తా వి-ఉపసగ్గవసేన ఇధ రాసికరణే వత్తతీతి గహేతబ్బం. రాసిభూతం పంసుం కుదాలేన వా హత్థేన వా పచ్ఛియా వా ఉద్ధరన్తస్స చ అపనేన్తస్స చ పయోగగణనాయ దుక్కటం పంసుమేవ వాతి ఏత్థ అవుత్తసముచ్చయత్థేన వా-సద్దేన సఙ్గహితన్తి దట్ఠబ్బం. ఆమసన్తస్సాతి నిధికుమ్భిం హత్థేన పరామసన్తస్స. వాతి సముచ్చయే. దుక్కటన్తి దుట్ఠు కతం కిరియం సత్థారా వుత్తం విరాధేత్వా ఖలిత్వా కతత్తాతి దుక్కటం. వుత్తఞ్చేతం పరివారే (పరి. ౩౩౯) –

‘‘దుక్కటన్తి హి యం వుత్తం, తం సుణోహి యథాతథం;

అపరద్ధం విరద్ధఞ్చ, ఖలితం యఞ్చ దుక్కట’’న్తి.

దుట్ఠు వా విరూపం కతం కిరియాతి దుక్కటం. వుత్తమ్పి చేతం పరివారే (పరి. ౩౩౯) –

‘‘యం మనుస్సో కరే పాపం, ఆవి వా యది వా రహో;

‘దుక్కట’న్తి పవేదేన్తి, తేనేతం ఇతి వుచ్చతీ’’తి.

ఏవం ‘‘తత్థజాతక’’న్తిఆదిగాథాద్వయాగతం ఛేదనదుక్కటం ఖణనదుక్కటం బ్యూహనదుక్కటం ఉద్ధరణదుక్కటం ఆమసనదుక్కటన్తి పఞ్చసు సహపయోగదుక్కటేసు పురిమపురిమపయోగేహి ఆపన్నా దుక్కటాపత్తియో పచ్ఛిమం పచ్ఛిమం దుక్కటం పత్వా పటిపస్సమ్భన్తి, తంతంపయోగావసానే లజ్జిధమ్మం ఓక్కమిత్వా ఓరమతి చే, తంతందుక్కటమత్తం దేసేత్వా పరిసుద్ధో హోతి. ధురనిక్ఖేపమకత్వా ఫన్దాపేన్తస్స థుల్లచ్చయం పత్వా ఆమసనదుక్కటం పటిపస్సమ్భతీతి మహాఅట్ఠకథాయం (పారా. అట్ఠ. ౧.౯౪) వుత్తం. యథాపాళియా గయ్హమానే పురిమపురిమాపత్తీనం పటిపస్సద్ధి ‘‘ఞత్తియా దుక్కటం, ద్వీహి కమ్మవాచాహి థుల్లచ్చయా పటిపస్సమ్భన్తీ’’తి పాళియం (పారా. ౪౧౪, ౪౨౧, ౪౨౮, ౪౩౯) ఆగతత్తా అనుస్సావనాయ ఏవ లబ్భతీతి దట్ఠబ్బం. ఇమస్స పన సుత్తస్స అనులోమవసేన మహాఅట్ఠకథాయం వుత్తా ఇమస్మిం అదిన్నాదానసిక్ఖాపదేపి ఆపత్తిపటిపస్సద్ధి పమాణన్తి నిట్ఠమేత్థ గన్తబ్బం.

౪౮. ‘‘ఫన్దాపేతి, ఆపత్తి థుల్లచ్చయస్స. ఠానా చావేతి, ఆపత్తి పారాజికస్సా’’తి (పారా. ౯౪) వుత్తం ఠానాచావనే పారాజికఞ్చ తస్స సామన్తాపత్తిభూతం థుల్లచ్చయఞ్చ ఠానభేదవిఞ్ఞాపనముఖేన వత్తబ్బన్తి ఇదాని తం దస్సేతుమాహ ‘‘ముఖేపాస’’న్తిఆది. తత్థ ముఖే కుమ్భిముఖవట్టియం. పాసం పవేసేత్వాతి బన్ధనం పాసం పక్ఖిపిత్వా. ఖాణుకేతి అయోఖాణుమ్హి, ఖదిరఖాణుకే వా. బద్ధకుమ్భియా ఠానభేదో బన్ధనానం వసా ఞేయ్యోతి సమ్బన్ధో.

౪౯. ఇదాని ఠానభేదం దస్సేతి ‘‘ద్వే’’తిఆదినా. ‘‘ఏకస్మిం ఖాణుకే’’తి ఇమినా ద్వీసు దిసాసు వా తీసు చతూసు వా దిసాసు ఖాణుకే ఖణిత్వా బద్ధఖాణుగణనాయ సమ్భవన్తో ఠానభేదో ఉపలక్ఖితో హోతి. వలయం…పే… కతాయ వా ద్వే ఠానానీతి యోజనా. వాతి సముచ్చయే ఉపలక్ఖితో హోతి.

౫౦. ఏవం ఠానభేదం దస్సేత్వా ఇదాని ఠానవసేన ఆపజ్జితబ్బా ఆపత్తియో దస్సేతుమాహ ‘‘ఉద్ధరన్తస్సా’’తిఆది. సఙ్ఖలిన్తి దామం. థుల్లచ్చయన్తి ఏకస్స సన్తికే దేసేతబ్బాసు ఆపత్తీసు థూలత్తా, అచ్చయత్తా చ థుల్లచ్చయం నామ. వుత్తఞ్హేతం పరివారే –

‘‘థుల్లచ్చయన్తి యం వుత్తం;

తం సుణోహి యథాతథం;

ఏకస్స మూలే యో దేసేతి;

యో చ తం పటిగణ్హతి;

అచ్చయో తేన సమో నత్థి;

తేనేతం ఇతి వుచ్చతీ’’తి. (పరి. ౩౩౯);

ఏత్థ చ థూలచ్చయన్తి వత్తబ్బే ‘‘సమ్పరాయే చ (సం. ని. ౧.౪౯) సుగ్గతి, తం హోతి కటుకప్ఫల’’న్తిఆదీసు (ధ. ప. ౬౬) వియ లకారస్స ద్విత్తం, సంయోగే ఊకారస్స రస్సో చ వేదితబ్బో. తతో సఙ్ఖలికభేదతో పరం. ఠానా చావేతీతి ఠితట్ఠానతో కేసగ్గమత్తమ్పి అపనేతి. ఏత్థ చ నావట్ఠకథాయం ‘‘ఉద్ధం వా అధో వా తిరియం వా అన్తమసో కేసగ్గమత్తమ్పి సఙ్కామేతి, ఆపత్తి పారాజికస్సా’’తి (పారా. ౯౯) వుత్తనయేన ‘‘తిరియ’’న్తి వుత్తా చతస్సో దిసా, ఉద్ధమధో చాతి ఛట్ఠానాని. తాసు ఏకం దిసం అపనీయమానాయ కుమ్భియా తందిసాభిముఖం ఇతరదిసాయం ఠితపస్సే ఓరిమదిసాయ ఠితపస్సేన ఫుట్ఠోకాసస్స కేసగ్గమత్తమ్పి అనతిక్కన్తే ఫన్దాపనవసేన థుల్లచ్చయం హోతి, అతిక్కన్తే ఠానా చావితత్తా పారాజికం హోతీతి వేదితబ్బో. ఇమమేవ సన్ధాయాహ ‘‘ఠానా చావేతి చే చుతో’’తి. ఏసేవ నయో ఫన్దనరహితాయ నిధికుమ్భియా ఠానాచావనేపి.

౫౧. ఏవం పఠమం బన్ధనం ఛిన్దిత్వా పచ్ఛా కుమ్భిగ్గహణే నయం దస్సేత్వా ఇదాని పఠమం కుమ్భిం అపనేత్వా పచ్ఛా బన్ధనాపనయనే నయం దస్సేతుమాహ ‘‘పఠమ’’న్తిఆది. సో నయోతి ‘‘పఠముద్ధారే థుల్లచ్చయం, దుతియుద్ధారే పారాజిక’’న్తి తమేవత్థమతిదిసతి.

౫౨. వలయన్తి కుమ్భియా బద్ధసఙ్ఖలికాయ మూలే పవేసితం వలయం. మూలే ఘంసన్తో ఇతో చితో చ సారేతీతి యోజనా. ఘంసన్తోతి ఫుసాపేన్తో. ఇతో చితో చ సారేతీతి ఓరతో చ పారతో చ సఞ్చాలేతి. రక్ఖతీతి ఏత్థ ‘‘సీలం భిక్ఖు’’న్తి పాఠసేసో, పారాజికం నాపజ్జతీతి వుత్తం హోతి. తత్థాతి తస్మిం మూలే. ఖేగతం కరోన్తోవాతి సబ్బపస్సతో మూలం అఫుసాపేత్వా ఆకాసగతం కరోన్తోవ. పరాజితోతి ఠానాచావనస్స కతత్తా పరాజయమాపన్నో హోతి.

౫౩. కుమ్భిమత్థకే జాతన్తి యోజనా. చిరకాలం నిహితత్తా మూలేహి కుమ్భిం వినన్ధిత్వా ఠితన్తి అత్థో. సమీపే జాతం రుక్ఖం ఛిన్దతోతి యోజనా. ఏత్థ చ ‘‘తత్థజాతకం కట్ఠం వా’’తిఆదికాయ గాథాయ నిధిమత్థకే భూమియం ఠితరుక్ఖలతాదిం ఛిన్దన్తస్స ఆపత్తి వుత్తా, ఇమాయ పన గాథాయ భూమిం నిఖణిత్వా ఓతిణ్ణకాలే నిధిం వినన్ధిత్వా ఠితమూలం అల్లరుక్ఖం, ఖాణుకం వా గహేత్వా ఆహాతి పునరుత్తిదోసాభావో వేదితబ్బో. ‘‘అతత్థజ’’న్తి ఇమినా సహపయోగాభావమాహ. ఇమినావ పురిమగాథాయ వుత్తం కట్ఠలతాదీని నిధిసమ్బన్ధాని చే, యథావుత్తదుక్కటస్స వత్థూని, సమీపాని చే, పాచిత్తియస్సేవ వత్థూనీతి దీపేతి.

౫౪. ఇదాని ఏవం పరియేసిత్వా దిట్ఠనిధిభాజనం ఠితట్ఠానతో అచాలేత్వా అన్తోఠితం భణ్డమత్తం గణ్హతో వినిచ్ఛయం దస్సేతుమాహ ‘‘అన్తోకుమ్భిగత’’న్తిఆది. తత్థ ఫన్దాపేతీతి అన్తోచాటియా పక్ఖిత్తే అత్తనో భాజనే పక్ఖిపితుం రాసికరణాదివసేన ఫన్దాపేతి. అపబ్యూహతి వాతి హేట్ఠా ఠితం గణ్హితుం ఉపరి ఠితాని అపనేన్తో వియూహతి వా. అథ వా అపబ్యూహన్తోతి (పారా. అట్ఠ. ౧.౯౪) అట్ఠకథావచనస్స ద్విధా కరోన్తోతి గణ్ఠిపదే అత్థో వుత్తోతి అత్తనో భాజనే పక్ఖిపితుం ఇతో చితో చ రాసిం కరోన్తోతి అత్థో వేదితబ్బో. తత్థేవాతి అన్తోకుమ్భియమేవ.

౫౫. హరన్తోతి అవహరన్తో. ముట్ఠిం ఛిన్దతీతి అత్తనో భాజనం పక్ఖిపిత్వా గణ్హితుం అసక్కుణేయ్యో అన్తోకుమ్భిమ్హి హత్థం ఓతారేత్వా కుమ్భిగతభణ్డేన యథా అబద్ధం హోతి, తథా ముట్ఠియా పరిచ్ఛిన్దతి, కుమ్భిగతం ముట్ఠియా గణ్హన్తో కుమ్భిగతేన ముట్ఠిగతం యథా అసమ్మిస్సం హోతి, తథా పరిచ్ఛిన్దిత్వా పాదగ్ఘనకం వా అతిరేకపాదగ్ఘనకం వా గణ్హాతీతి వుత్తం హోతి. అత్తనో భాజనే గతం కత్వా వా ఛిన్దతీతి యోజనా. అత్తనో భాజనగతం కత్వా కుమ్భిగతేన యథా అసమ్మిస్సం హోతి, తథా పరిచ్ఛిన్దతీతి అత్థో, సచే అత్తనో భాజనగతం హుత్వా కుమ్భిగతేన అసమ్మిస్సం భణ్డం పఞ్చమాసకం వా అతిరేకపఞ్చమాసకం వా అగ్ఘతి, పారాజికోతి వుత్తం హోతి.

౫౬. హారం వాతి ముత్తాహారం వా. పామఙ్గం వాతి సువణ్ణమయం, రజతమయం వా పామఙ్గం దామం. సుత్తారుళ్హన్తి సుత్తే ఆరుళ్హం సుత్తారుళ్హం, సుత్తఞ్చ సుత్తారుళ్హఞ్చ సుత్తారుళ్హన్తి ఏకదేససరూపేకసేసో దట్ఠబ్బో. ‘‘సుత్తేన ఆవుతస్సాపి సుత్తమయస్సాపి ఏతం అధివచన’’న్తి అట్ఠకథావచనతో (పారా. అట్ఠ. ౧.౯౪) పఠమముత్తాహారం వినా సువణ్ణరజతపవాళాదిమణికం వా సుత్తేసు ఆవుణిత్వా కతా నానావలియో చేవ సుత్తమయాని చ భణ్డాని గహేతబ్బాని. కుమ్భియా ఠితన్తి పాఠసేసో. ఫన్దాపేతీతి థేయ్యచిత్తేన గణ్హితుకామతాయ చాలేతి. యథావత్థున్తి వీతిక్కమానురూపం థుల్లచ్చయం హోతీతి అధిప్పాయో. ఠానా చావేతీతి ఠితట్ఠానతో కేసగ్గమత్తమ్పి అతిక్కామేతి. చుతోతి పాతిమోక్ఖసంవరసీలా పరిహీనోతి అత్థో.

అపరిపుణ్ణాయ కుమ్భియాఏకదేసట్ఠం భణ్డం తతో తతో కేసగ్గమత్తమ్పి ఠానం అపనేత్వా తత్థేవ అన్తోకుమ్భియా అఞ్ఞం ఠానం నేన్తస్స చ తత్థేవ ఆకాసగతం కరోన్తస్స చ ‘‘అత్తనో భాజనగతం వా కరోతి, ముట్ఠిం వా ఛిన్దతీ’’తి (పారా. ౯౪) ఏతేహి సదిసత్తా వత్థుమ్హి పాదం అగ్ఘన్తే పారాజికా హోతీతి మహాఅట్ఠకథాయం (పారా. అట్ఠ. ౧.౯౪) ఇదం సన్నిట్ఠానం. భాజనతలే కోటిం ఠపేత్వా కమేన సకలభాజనకుచ్ఛిం తేనేవ పూరేత్వా ముఖవట్టియా ఏకా కోటి నిక్ఖిత్తా చే, తథాఠపితస్స హారాదినో సకలభాజనం అట్ఠానన్తి కోటిం గహేత్వా ఉజుకం ఉక్ఖిపన్తస్స ఓసానకోటి భాజనతలతో కేసగ్గమత్తమ్పి ఆకాసగతం కరోతో చ ముఖవట్టియం ఘంసిత్వా ఆకడ్ఢన్తస్స సకలభాజనోదరం ఖేపేత్వా ముఖవట్టియా ఠపితకోటియా ఫుట్ఠట్ఠానం అపరాయ కోటియా కేసగ్గమత్తమ్పి అతిక్కామయతో చ భాజనకుచ్ఛియా ఉపడ్ఢం వత్థాదినా కేనచి పూరేత్వా తస్సోపరి ఠపితహారాదిసుత్తారుళ్హస్స ఠితోకాసమేవ ఠానన్తి తతో కేసగ్గమత్తం అపనేన్తస్సపి పారాజికం హోతీతి వుత్తం హోతి.

౫౭. సప్పిఆదీసూతి భాజనగతేసు సప్పిఆదిద్రవవత్థూసు యం కిఞ్చి. పాదపూరణన్తి పాదం పూరేతీతి పాదపూరణం, పాదగ్ఘనకన్తి అత్థో. పివతో పరాజయోతి సమ్బన్ధో. కదాతి చే? ఏకేనేవ పయోగేన పీతమత్తే పాదపూరణేతి యోజనా. ‘‘ముఖగతం వినా’’తి పాఠసేసో. తత్థ ఏకేనేవ పయోగేనాతి ధురనిక్ఖేపమకత్వా ఏకాబద్ధం కత్వా ఆకడ్ఢేత్వా పివనపయోగేన. ‘‘ముఖగతం వినా’’తి ఇమినా సచే గలగతేనేవ పాదో పూరతి, అన్తోగలం పవిట్ఠేతి వుత్తం హోతి. ముఖగతేన పూరతి, ముఖగతం భాజనగతేన వియోజేత్వా ఓట్ఠేసు పిహితేసూతి వుత్తం హోతి. వేళునళాదీహి ఆకడ్ఢేత్వా పివన్తస్స నాళగతేన పూరతి, నాళగతం భాజనగతేన వియోజేత్వా నాళికోటియం అఙ్గులియా పిహితాయన్తి వుత్తం హోతి. ఇదం ‘‘అత్తనో భాజనగతం వా కరోతి, ముట్ఠిం వా ఛిన్దతీ’’తి (పారా. ౯౪) వుత్తనయస్స అనులోమవసేన మహాపచ్చరియాదీసు (పారా. అట్ఠ. ౧.౯౪) అట్ఠకథాసు వుత్తనయేన గహేతబ్బన్తి అధిప్పాయో.

‘‘ఏకేనేవ పయోగేన పీతమత్తే పరాజయో’’తి ఇమినా సప్పిఆదీసు మహగ్ఘేసు తత్తకేనేవ పాదపూరణఞ్చే హోతి, ఏకవారమేవ ముఖేన వా సప్పిఆదినా వా భాజనగతేన ఏకాబద్ధభావే ఛిన్నమత్తేపి అత్తనో భాజనే కుమ్భిం పణామేత్వా పక్ఖిత్తేన కుమ్భిగతే ఛిన్నమత్తేపి పారాజికో హోతీతి గహేతబ్బం.

౫౮. ‘‘ధురనిక్ఖేపం కత్వా పునప్పునం పివన్తస్స న పరాజయో’’తి ఇమినా ధురనిక్ఖేపమకత్వా పునప్పునం పివతో పరాజయోతి సామత్థియా వుత్తం హోతి. ధురనిక్ఖేపం అకత్వా పునప్పునం ముఖేన గహేత్వా వా పుటాదీహి వా గహేత్వా పాదపూరణమత్తం పివన్తస్స పరాజయో హోతీతి గహేతబ్బం.

౫౯-౬౦. సచే ఖిపతి థేయ్యచిత్తోతి సమ్బన్ధో. యం కిఞ్చి భణ్డకన్తి తేలపివనారహం దుకూలసాటకచమ్మఖణ్డాదికం భణ్డం. తేలకుమ్భియం పరస్సాతి లబ్భతి. తం నిక్ఖిత్తభణ్డం. ధువన్తి ఏకంసేన. తావదే వినస్సతీతి సమ్బన్ధో. తావదేతి తస్మిం ఖణేయేవ. కతరస్మిం ఖణేతి ఆహ ‘‘హత్థతో ముత్తమత్తే’’తి, తేలస్స పీతకాలం అనాగమ్మ పుబ్బపయోగత్తా పఠమమేవ హోతీతి అధిప్పాయో. వినస్సతీతి సీలవినాసం పాపుణాతి. ఆవిఞ్జేత్వాతి పణామేత్వా. గాళేతీతి పగ్ఘరాపేతి. ‘‘సాళేతీ’’తిపి పఠన్తి, సోయేవ అత్థో. సాళ సవనేతి ధాతు. తథాతి ‘‘థేయ్యచిత్తో వినస్సతీ’’తి ఆకడ్ఢతి, థేయ్యచిత్తేన ఏవం కరోన్తస్స పారాజికో హోతీతి వుత్తం హోతి.

౬౧. తన్తి తేలస్స ఓకిరణభావం ఞత్వా పఠమమేవ తుచ్ఛభాజనే థేయ్యచిత్తేన నిక్ఖిత్తం పాదగ్ఘనకతేలపివనకం తం వత్థాదిభణ్డం. ‘‘ఉద్ధరన్తోవా’’తి సావధారణవచనేన ‘‘పీతమత్తే పరాజయో’’తి దస్సితం మహాఅట్ఠకథామతం పటిక్ఖిత్తం హోతి. ధంసితోతి ‘‘సాసనకప్పరుక్ఖా పాతితో, పారాజికాపన్నోతి అధిప్పాయో. ‘‘థేయ్యచిత్తో’’తి ఆకడ్ఢనత్థం ‘‘తథా’’తి ఆనేత్వా సమ్బన్ధనీయం. ఇమినా సుద్ధచిత్తేన గోపనత్థాయ తుచ్ఛభాజనే వత్థాదిం నిక్ఖిపిత్వా అఞ్ఞేన తం అనోలోకేత్వా తేలే ఆసిత్తే పచ్ఛా సుద్ధచిత్తేనేవ ఉద్ధరతో న దోసోతి దీపితం హోతి.

౬౨. తత్థేవాతి ఠితట్ఠానేయేవ. భిన్దతోతి ఠానా అచావేత్వా తిణజ్ఝాపకస్స వియ భిక్ఖునో ఠానాచావనాధిప్పాయం వినా పాసాణాదినా కేనచి పహరిత్వా భిన్దతో. ‘‘మన్తోసధానుభావేన భిన్దతో’’తి చ వదన్తి. ఛడ్డేన్తస్సాతి అఛడ్డేతుకామస్సాపి సతో పరిపుణ్ణతేలఘటాదీసు చాపల్లేన వాలుకం వా ఉదకం వా ఓకిరిత్వా ఉత్తరాపేన్తస్సాతి అత్థో. ‘‘ఉదకమాతికం ఘటాభిముఖం కత్వా ఓపిలాపేన్తస్సా’’తి వదన్తి. ఠానాచావనాధిప్పాయే సతిపి థేయ్యచిత్తాభావేన పారాజికా న విజ్జతి, భణ్డదేయ్యం పన హోతీతి సన్నిట్ఠానం. ఝాపేన్తస్సాతి కట్ఠాని పక్ఖిపిత్వా ఝాపేన్తస్స. అపరిభోగం కరోన్తస్సాతి ఉచ్చారపస్సావాదిమోకిరిత్వా అపరిభోగం కరోన్తస్స. దుక్కటన్తి ఏతేసు భిన్దనాదీసు చతూసుపి ఠానేసు పదభాజనియం దుక్కటమేవ ఆగతత్తా వుత్తం.

భూమట్ఠకథావణ్ణనా.

౬౩. ఇదాని థలట్ఠే వినిచ్ఛయం దస్సేతుమాహ ‘‘ఠపిత’’న్తిఆది. తత్థ పత్థరిత్వాతి అత్థరిత్వా. ఏత్థ చ-సద్దో అవుత్తసమ్పిణ్డనత్థో, తేన థలే రాసికతధఞ్ఞాదీసు వినిచ్ఛయో నిమికుమ్భియా వుత్తవినిచ్ఛయానుసారేన విఞ్ఞాతుం సక్కాతి తం సరూపతో అవుత్తం సముచ్చినోతి. అత్థరణాదికన్తి పచ్చత్థరణాదికం. వేఠేత్వా ఉద్ధరన్తస్సాతి కిలఞ్జసంహరణనియామేన వట్టేత్వా సంహరిత్వా ఉద్ధరన్తస్స. ముత్తే ఠానాతి కమేన సంహరిత్వా ఠితట్ఠానతో కేసగ్గమత్తమ్పి ముత్తే సతి. పరాభవోతి సాసనతో పరిహీనో.

౬౪. ఏవం అత్థరిత్వా ఠపితవత్థాదీనం సంహరిత్వా గహణే వినిచ్ఛయం దస్సేత్వా తిరియతో ఆకడ్ఢనే వినిచ్ఛయం దస్సేతుమాహ ‘‘ఓరిమన్తేనా’’తిఆది. పి, వాతి పకారన్తరమేవ సముచ్చినోతి. ఉజుకం కడ్ఢతోపి వాతి అత్థరిత్వా ఠపితవత్థాదికం చతూసు దిసాసు ఏకం దిసం ఉజుకమాకడ్ఢతో చ పారాజికం హోతి. కదాతి చే? ఏత్థాపి ఓరిమన్తేన ఫుట్ఠమోకాసం పారిమన్తతో అతిక్కన్తే పారాజికన్తి యోజనా. ఓరిమన్తేన ఫుట్ఠమోకాసన్తి గహేత్వా ఆకడ్ఢన్తస్స అత్తనో ఠితదిసాగతపరియన్తేన ఫుసిత్వా ఠితట్ఠానం. పారిమన్తతోతి పారిమన్తేన, కరణత్థే తో-పచ్చయో.

థలం నామ పటిచ్ఛన్నాపటిచ్ఛన్నభూమిపాసాదపబ్బతతలాదీని, తత్రట్ఠం ధఞ్ఞాదిభణ్డం థలట్ఠం నామ హోతి. తత్థ సబ్బత్థ వినిచ్ఛయో వుత్తనయేన వేదితబ్బో.

థలట్ఠకథావణ్ణనా.

౬౫-౬. పరిచ్ఛేదాతి ఠానపరిచ్ఛేదా. సేసం సువిఞ్ఞేయ్యమేవ.

౬౭-౮. ఖేగతన్తి ఆకాసగతం. అస్సాతి మోరస్స. తన్తి మోరం.

౬౯. ఠానాతి యథాపరిచ్ఛిన్నా ఛబ్బిధా ఠానా. తస్సాతి మోరస్స ఫన్దాపనేతి యోజనా. తస్సాతి వా భిక్ఖుస్స థుల్లచ్చయముదీరితం.

౭౦. అగ్గహేత్వా హత్థేన లేడ్డుఖిపనాదిపయోగేన మోరం తాసేత్వా ఠితట్ఠానతో అపనేతి. అత్తనో ఠానాతి మోరస్స అత్తనో ఛప్పకారట్ఠానా. సయం ఠానాతి భిక్ఖు సకట్ఠానా, సమణభావతోతి వుత్తం హోతి.

౭౧-౨. ఇదాని ‘‘ఠానా చావేతి చే మోర’’న్తి దస్సితం ఠానాచావనం విభావేతుమాహ ‘‘ఫుట్ఠోకాస’’న్తిఆది.

౭౩. కరే నిలీయతీతి పసారితహత్థతలే నిసీదతి.

౭౫. ఉడ్డేత్వాతి ఆకాసం ఉప్పతిత్వా.

౭౬. అఙ్గే నిలీనన్తి అంసకూటాదిసరీరావయవే నిలీనం. పాదేతి అత్తనో పఠముద్ధారపాదే. దుతియే పాదే.

౭౭. పాదానన్తి ద్విన్నం పాదానం. కలాపస్సాతి భూమియం ఫుసియమానస్స కలాపగ్గస్స.

౭౮. తతో పథవితోతి తీహి అవయవేహి పతిట్ఠితపథవిప్పదేసతో, న పఠమతో తత్థ దుక్కటత్తా, న దుతియతో తత్థ థుల్లచ్చయత్తా, తతియా పన ఠానా కేసగ్గమత్తమ్పి చావయతో పారాజికన్తి వుత్తం హోతి.

ఏత్తావతా –

‘‘పఞ్జరే ఠితం మోరం సహ పఞ్జరేన ఉద్ధరతి, పారాజికం. యది పన పాదం నగ్ఘతి, సబ్బత్థ అగ్ఘవసేన కత్తబ్బం. అన్తోవత్థుమ్హి చరన్తం మోరం థేయ్యచిత్తో పదసా బహివత్థుం నీహరన్తో ద్వారపరిచ్ఛేదం అతిక్కామేతి, పారాజికం. వజే ఠితబలిబద్దస్స హి వజో వియ అన్తోవత్థు తస్స ఠానం. హత్థేన పన గహేత్వా అన్తోవత్థుస్మిమ్పి ఆకాసగతం కరోన్తస్స పారాజికమేవ. అన్తోగామే చరన్తమ్పి గామపరిచ్ఛేదం అతిక్కామేన్తస్స పారాజికం. సయమేవ నిక్ఖమిత్వా గామూపచారే వా వత్థూపచారే వా చరన్తం పన థేయ్యచిత్తో కట్ఠేన వా కథలాయ వా ఉత్రాసేత్వా అటవీభిముఖం కరోతి, మోరో ఉడ్డేత్వా అన్తోగామే వా అన్తోవత్థుమ్హి వా ఛదనపిట్ఠే వా నిలీయతి, రక్ఖతి. సచే పన అటవీభిముఖో ఉడ్డేతి వా గచ్ఛతి వా, ‘అటవిం పవేసేత్వా గహేస్సామీ’తి పరికప్పే అసతి పథవితో కేసగ్గమత్తమ్పి ఉప్పతితమత్తే వా దుతియపదవారే వా పారాజికం. కస్మా? యస్మా గామతో నిక్ఖమన్తస్స ఠితట్ఠానమేవ ఠానం హోతీ’’తి (పారా. అట్ఠ. ౧.౯౬) –

అట్ఠకథాగతో వినిచ్ఛయో ఉపలక్ఖితోతి వేదితబ్బం. కపిఞ్జరాదిపరసన్తకసకుణేసు చ ఏసేవ వినిచ్ఛయో దట్ఠబ్బో.

౭౯. పత్తేతి ద్వారే భిక్ఖాయ ఠితం భిక్ఖునో హత్థగతే పత్తే. తస్స థేయ్యచిత్తస్స.

౮౦. అనుద్ధరిత్వావాతి పత్తే పతితం సువణ్ణాదిం హత్థేన అనుక్ఖిపిత్వావ పఠమపదవారే థుల్లచ్చయం గమ్మమానత్తా న వుత్తం.

౮౧. హత్థేతి హత్థతలే. వత్థేతి చీవరే. మత్థకేతి సిరసి. గాథాఛన్దవసేన వా-సద్దే ఆకారస్స రస్సత్తం. పతిట్ఠితన్తి పతితం. తన్తి ఛిజ్జమానం తం సువణ్ణఖణ్డాది. యది ఆకాసే గచ్ఛన్తం, పతన్తం వా హత్థేన గణ్హాతి. గహితహత్థే ఠితట్ఠానమేవ ఠానం, తతో కేసగ్గమత్తమ్పి అపనేన్తస్స పారాజికం. తథా గహేత్వా థేయ్యచిత్తేన గచ్ఛతో దుతియపాదుద్ధారే. వత్థాదీసు పతితేపి ఏసేవ నయో.

ఆకాసట్ఠకథావణ్ణనా.

౮౨. మఞ్చపీఠాదీసూతి ఏత్థ ఆది-సద్దేన మఞ్చపీఠసదిసే వేహాసభూతే అట్టవితానాదయో సఙ్గణ్హాతి. ఆమాసమ్పీతి హత్థేన వా కాయేన వా ఆమసితబ్బం వత్థాదిఞ్చ. అనామాసమ్పీతి తథా అపరామసితబ్బం సువణ్ణాదిం. ఆమసన్తస్సాతి హత్థాదీహి పరామసన్తస్స. ‘‘దుక్కట’’న్తి ఇమినా ఫన్దాపనే థుల్లచ్చయఞ్చ ఠానాచావనే పారాజికఞ్చ హేట్ఠా థలట్ఠే వుత్తనయేన విఞ్ఞాతుం సక్కాతి అతిదిసతి. ఠానపరిచ్ఛేదో పన మఞ్చాదీహి ఏవ ఉక్ఖిపన్తస్స చతున్నం పాదానం వసేన, తత్రట్ఠమేవ గణ్హన్తస్స మఞ్చస్స చతూసు పాదసీసేసు ఫుసిత్వా మజ్ఝే అఫుసిత్వా ఠితస్స ఖలిమక్ఖితథద్ధసాటకస్స చతున్నం పాదసీసానం వసేన, అటనీసు ఫుసిత్వా ఠితస్స అటనీనం వసేన వా వేదితబ్బో.

౮౩. వంసేతి చీవరవంసే, ఇమినా చీవరనిక్ఖేపనత్థాయ ఠపితరుక్ఖదణ్డసలాకారజ్జుఆదయో ఉపలక్ఖితా. ఓరతోతి అత్తనో ఠితదిసాభిముఖతో. భోగన్తి సంహరిత్వా చీవరం తస్స నామేత్వా ఠపితమజ్ఝట్ఠానం. అన్తన్తి నామేత్వా ఏకతో కతం, ఉభయానం వా అన్తం. పారతో కత్వాతి వంసతో పరభాగే కత్వా.

౮౪. చీవరేన ఫుట్ఠోకాసోతి చీవరేన ఫుట్ఠట్ఠానం. తస్సాతి తథా ఠపితస్స చీవరస్స. సో సకలో చీవరవంసో ఠానం న తు హోతీతి మతోతి సమ్బన్ధో.

౮౫-౬. ఓరిమన్తేన ఫుట్ఠం వా తం ఓకాసన్తి సమ్బన్ధో. చీవరభోగం గహేత్వా థేయ్యచిత్తేన అత్తనో అభిముఖం ఆకడ్ఢతో అత్తనో ఠితదిసాయ చీవరవంసే చీవరేన ఫుసిత్వా ఠితట్ఠానపరియన్తం ఇతరేన అతిక్కామయతో చుతీతి సమ్బన్ధో. ఇతరేన పారిమన్తేన భిత్తిదిసాయ చీవరస్స ఫుట్ఠోకాసపరియన్తం ఇతరేన ఫుట్ఠం తం ఓకాసం ఓరిమన్తేన అతిక్కామయతో వా చుతీతి యోజనా. ఇతరేనాతి పారిమన్తేన భిత్తిపస్సే చీవరవంసే ఫుసిత్వా ఠితచీవరపరియన్తేన. ఫుట్ఠం చీవరవంసోకాసం. ఓరిమన్తేనాతి అత్తనో ఠితదిసాయ చీవరవంసే ఫుసిత్వా ఠపితచీవరప్పదేసేన. అతిక్కామయతోతి కేసగ్గమత్తమ్పి అతిక్కామేన్తస్స.

ఏవం దీఘన్తాకడ్ఢనే సమ్భవన్తం వికప్పం దస్సేత్వా ఇదాని తిరియన్తేన అతిక్కమనవిధిం దస్సేతుమాహ ‘‘దక్ఖిణన్తేనా’’తిఆది. పునాతి అథ వా. దక్ఖిణన్తేన ఫుట్ఠట్ఠానం వామన్తేన అతిక్కామయతో చుతీతి యోజనా. చీవరం హరితుం చీవరాభిముఖం ఠితస్స అత్తనో దక్ఖిణపస్సే చీవరకోటియా ఫుట్ఠం చీవరట్ఠితప్పదేసం వామపస్సే చీవరన్తేన అతిక్కామయతో పారాజికమేవాతి అత్థో. వామన్తేన ఫుట్ఠట్ఠానం ఇతరేన అతిక్కామయతో వా చుతీతి యోజనా. వామన్తేన ఫుట్ఠట్ఠానన్తి చీవరాభిముఖం ఠితస్స వామపస్సే చీవరన్తేన ఫుట్ఠం చీవరట్ఠితప్పదేసం. ఇతరేన దక్ఖిణపస్సే చీవరన్తేన అతిక్కామయతో వా చుతి పారాజికా హోతీతి అత్థో.

౮౭. వంసతోతి చీవరేన ఫుసిత్వా ఠితచీవరవంసప్పదేసతో. ‘‘కేసగ్గమత్త’’న్తి కత్థచి పోత్థకే లిఖన్తి, తం న గహేతబ్బం. ‘‘ఉక్ఖిత్తే’’తి భుమ్మేకవచనన్తేన సమానాధికరణత్తా పచ్చత్తేకవచనన్తతా న యుజ్జతీతి. ‘‘కేసగ్గమత్తే ఉక్ఖిత్తే’’తి కత్థచి పాఠో దిస్సతి, సో చ పమాణం.

౮౮. విమోచేన్తో థుల్లచ్చయం ఫుసేతి యోజనా. చీవరవంసే ఫుసాపేత్వా, అఫుసాపేత్వా వా రజ్జుయా బన్ధిత్వా ఠపితచీవరం గణ్హితుకామో థేయ్యచిత్తేన బన్ధనం మోచేన్తో థుల్లచ్చయం ఆపజ్జతీతి అత్థో. ముత్తేతి ముత్తమత్తే. పారాజికో హోతి ఠానా చుతభావతోతి అధిప్పాయో.

౮౯. వేఠేత్వాతి ఏత్థ ‘‘వంసమేవా’’తి సామత్థియతో లబ్భతి. చీవరవంసం పలివేఠేత్వా తత్థేవ ఠపితచీవరం నిబ్బేఠేన్తస్స భిక్ఖునోపి అయం నయోతి సమ్బన్ధో. నిబ్బేఠేన్తస్సాతి వినివేఠేన్తస్స. అయం నయోతి ‘‘నిబ్బేఠేన్తస్స థుల్లచ్చయం, నిబ్బేఠితే పారాజిక’’న్తి యథావుత్తనయమతిదిసతి. వలయం ఛిన్దతో వాపి అయం నయోతి సమ్బన్ధో. ‘‘భిక్ఖునో, వంసే, ఠపితం, చీవర’’న్తి చ ఆనేత్వా యోజేతబ్బం. చీవరవంసే పవేసేత్వా ఠపితం చీవరవలయం యథా ఛిన్నమత్తే ఠానా చవతి, తథా ఛిన్దన్తస్స భిక్ఖునో ఛేదనే థుల్లచ్చయం, ఛిన్నే పారాజికన్తి అత్థో. మోచేన్తస్సాప్యయం నయోతి ఏత్థాపి ‘‘వలయ’’న్తి ఇమినా సద్ధిం ‘‘భిక్ఖునో’’తిఆదిపదాని యోజేతబ్బాని. చీవరవంసే ఠపితం చీవరం వలయం మోచేన్తస్సాపి థుల్లచ్చయపారాజికాని పుబ్బే వుత్తనయానేవ.

ఇహ పురిమేన అపి-సద్దేన యథావుత్తపకారద్వయే సమ్పిణ్డితే ఇతరేన అపి-సద్దేన అవుత్తసమ్పిణ్డనమన్తరేన అత్థవిసేసాభావతో అవుత్తమత్థం సమ్పిణ్డేతి, తేన ‘‘ఆకాసగతం వా కరోతి, నీహరతి వా’’తి పకారద్వయం సఙ్గణ్హాతి. తేన రుక్ఖమూలే పవేసేత్వా ఠపితనిధిసఙ్ఖలికవలయమివ చీవరవంసే సబ్బట్ఠానేహిపి అఫుసాపేత్వా చీవరవలయం ఆకాసగతం కరోన్తస్సాపి చీవరవంసకోటియా బహి నీహరన్తస్సాపి థుల్లచ్చయపారాజికాని వుత్తనయేనేవ ఞాతబ్బానీతి ఏతేయేవ సఙ్గణ్హాతి. ‘‘వలయం ఛిన్దతో వాపి, మోచేన్తస్స వాపి, వలయం ఆకాసగతం వా కరోతి, నీహరతి వా’’తి ఇమేసు చతూసు వికప్పేసు ఏకమ్పి తథా అకత్వా చీవరవలయం చీవరవంసే ఘంసేత్వా ఇతో చితో చ సఞ్చారేన్తస్స చీవరవలయస్స సబ్బోపి చీవరవంసో ఠానన్తి ‘‘ఠానాచావనం నత్థీ’’తి వుత్తబ్యతిరేకవసేన దస్సితబ్బన్తి గహేతబ్బం.

౯౦. ఠపితస్స హీతి ఏత్థ పసిద్ధిసూచకం హి-సద్దం ఆనేత్వా ‘‘చీవరే వియ హీ’’తి యోజేత్వా విసేసత్థజోతకం తు-సద్దం ఆనేత్వా ‘‘ఠపితస్స తూ’’తి యోజేతబ్బం. అథ వా నిపాతానమనేకత్థత్తా యథాఠానే ఠితానమేవ విసేసత్థే హి-సద్దో, పసిద్ధియం తు-సద్దో చ యోజేతబ్బో. వినిచ్ఛయో వేదితబ్బోతి యోజనా. దీఘతో వా తిరియతో వా పసారేత్వా చీవరవంసే నిక్ఖిత్తస్స చీవరస్స వినిచ్ఛయో పన సంహరిత్వా చీవరవంసే ఠపితచీవరవినిచ్ఛయో వియ వుత్తో, ‘‘ఓరిమన్తేన…పే… పారాజికం భవే’’తి గాథాత్తయే వుత్తనయేన వేదితబ్బోతి అత్థో.

౯౧. సిక్కాయాతి ఓలమ్బికాధారే. యం భణ్డకన్తి సమ్బన్ధో. పక్ఖిపిత్వాతి నివేసేత్వా. లగ్గితం హోతీతి ఓలమ్బితం హోతి. ‘‘సిక్కాతో తం హరన్తో వా చుతో’’తి ఏతస్మిం వికప్పే సిక్కాయ ఫుట్ఠట్ఠానవసేన ఠానాచావనం వేదితబ్బం. దుతియవికప్పే సిక్కాయ, బన్ధనట్ఠానస్స చ భిత్తిపస్సే ఫుట్ఠట్ఠానం యది సియా, తస్స చ వసేన ఠానాచావనం వేదితబ్బం.

౯౨-౩. కున్తాదీతి ఆది-సద్దేన భిన్దివాలాది దీఘవత్థు గహేతబ్బం. తట్టికాఖాణుకా వియ భిత్తియం పటిపాటియా నివేసితాని మిగసిఙ్గాని వా సూలాని వా నాగదన్తా నామ. అగ్గే వాతి కున్తఫలకోటియం వా. బున్దే వాతి కున్తదన్తమూలే వా. పరికడ్ఢతోతి ఉజుకం ఆకడ్ఢతో.

ఫుట్ఠోకాసన్తి తస్మిం తస్మిం నాగదన్తే ఫుట్ఠట్ఠానం అతిక్కామయతో కేసగ్గమత్తేన పరాజయో సియాతి సమ్బన్ధో, ఠపితట్ఠపితట్ఠానం విహాయ కేసగ్గమత్తమ్పి అతిక్కామయతో పారాజికన్తి అత్థో. కేసగ్గేన అన్తరేన హేతునా పరాజయోతి గహేతబ్బం, కేసగ్గమత్తమ్పి అపనయనహేతు పారాజికం హోతీతి అత్థో.

౯౪-౫. ఏవం దీఘతో ఆకడ్ఢనే, ఉక్ఖిపనే చ వినిచ్ఛయం దస్సేత్వా తిరియం ఆకడ్ఢనే, పరతో నయనే చ వినిచ్ఛయం దస్సేతుమాహ ‘‘పాకారాభిముఖో’’తిఆది. ఆకడ్ఢతీతి అత్తనో ఠితట్ఠానాభిముఖం ఆవిఞ్ఛతి. ఓరిమన్తఫుట్ఠోకాసన్తి ఓరిమన్తేన ఫుట్ఠోకాసం, అత్తనో దిసాయ కున్తదణ్డేన ఫుట్ఠోకాసన్తి అత్థో. ఏత్థ అచ్చయనకిరియాసమ్బన్ధే సామివచనప్పసఙ్గే ఉపయోగవచనం. ‘‘సకమ్మకధాతుప్పయోగే ఉపయోగవచనస్స మాగధికవోహారే దస్సనతో కమ్మత్థేయేవ ఉపయోగవచన’’న్తి ఏకే వదన్తి, ఏతం కచ్చాయనలక్ఖణేన సమానం. ఇతరన్తచ్చయేతి ఇతరన్తేన కతో అచ్చయోతి ఇతరన్తచ్చయో, మజ్ఝేపదలోపసమాసో, పారిమన్తేన కత్తబ్బాతిక్కమే కతేతి అత్థో. కేసగ్గేన చుతోతి యోజనా. యథావుత్తోయేవ అత్థో.

పరతో పేల్లన్తస్సాతి పరతో కత్వా పేల్లన్తస్స, భిత్తిపస్సాభిముఖం కత్వా నిప్పీళేన్తస్సాతి అత్థో. తథేవాతి ‘‘కేసగ్గేన చుతో’’తి ఆకడ్ఢతి. ఠపితేపి చ కున్తాదిమ్హి అయం నయోతి యోజనా. ‘‘కేసగ్గేనా’’తిఆదినా అయమేవ వినిచ్ఛయనయో వత్తబ్బోతి అత్థో.

౯౬. తాలస్స ఫలం చాలేన్తస్స అస్స భిక్ఖునో యేన ఫలేన వత్థు పఞ్చమాసకం పూరతి, తస్మిం ఫలే బన్ధనా ముత్తే పారాజికం భవేతి యోజనా.

౯౭. తాలస్స పిణ్డిం ఛిన్దతీతి తాలఫలకణ్ణికం ఛిన్దతి. యాయ వత్థు పూరతి, తస్సా ఛిన్నమత్తాయ ‘‘అస్స పారాజికం సియా’’తి హేట్ఠా వుత్తనయో ఇధాపి యోజేతబ్బో. తాలపిణ్డి సచే ఆకాసగతా హోతి, పిణ్డిమూలమేవ ఠానం. పణ్ణదణ్డే వా పణ్ణే వా అపస్సాయ ఠితా చే, ఠితట్ఠానేహి సహ పిణ్డిమూలం గహేత్వా ఠానభేదం ఞత్వా ఠానాచావనేన పారాజికమ్పి దట్ఠబ్బం. ఏసేవ నయోతి ‘‘యేన వత్థు పూరతి, తస్మిం బన్ధనా ముత్తే అస్స పారాజికం సియా’’తి యథావుత్తో ఏవ నయో. ఏతేసు సబ్బేసు ఠానేసు పారాజికవీతిక్కమతో పుబ్బభాగానన్తరప్పయోగే థుల్లచ్చయఞ్చ సహపయోగే పాచిత్తియట్ఠానే దుక్కటఞ్చ తతోపి పుబ్బపయోగే పాచిత్తియట్ఠానే పాచిత్తియఞ్చ దుక్కటఞ్చ గమనదుతియపరియేసనాదిఅవసేసపయోగేసు అదిన్నాదానపుబ్బకత్తా దుక్కటఞ్చ అసమ్ముయ్హన్తేహి వేదితబ్బం.

వేహాసట్ఠకథావణ్ణనా.

౯౮. ఉదకే నిధిట్ఠానం గచ్ఛతోతి సమ్బన్ధో. అగమ్భీరోదకే నిధిట్ఠానం పదవారేన గచ్ఛతో పదే పదే పుబ్బపయోగే దుక్కటం హోతీతి యోజనా. గమ్భీరే పన తథాతి ‘‘పదవారేన గచ్ఛతో దుక్కట’’న్తి యథావుత్తమతిదిసతి. గచ్ఛతోతి తరతో, హత్థం అచాలేత్వా తరన్తస్స పదవారగణనాయ, హత్థేన చ వాయమన్తస్స ‘‘పదవారేనా’’తి ఇదం ఉపలక్ఖణన్తి కత్వా హత్థవారగణనాయ పదవారగణనాయ దుక్కటాని వేదితబ్బాని. తేన వుత్తం అట్ఠకథాయం ‘‘గమ్భీరే హత్థేహి వా పాదేహి వా పయోగం కరోన్తస్స హత్థవారేహి వా పదవారేహి వా పయోగే పయోగే దుక్కట’’న్తి (పారా. అట్ఠ. ౧.౯౮).

ఉమ్ముజ్జనాదిసూతి ఏత్థ ఆది-సద్దేన నిముజ్జనం సఙ్గణ్హాతి. ఏత్థాపి ‘‘తథా’’తి అనువత్తమానత్తా పయోగే పయోగే దుక్కటన్తి అయమత్థో వేదితబ్బో. నిహితకుమ్భియా గహణత్థం నిముజ్జనుమ్ముజ్జనేసుపి హత్థవారేన, పదవారేన, హత్థపదవారేహి చ దుక్కటమేవాతి వుత్తం హోతి. తేనాహ అట్ఠకథాయం ‘‘ఏసేవ నయో కుమ్భిగహణత్థం నిముజ్జనుమ్ముజ్జనేసూ’’తి (పారా. అట్ఠ. ౧.౯౮).

ఇమిస్సా గాథాయ ‘‘నిధిట్ఠానం గచ్ఛతో దుక్కట’’న్తి వచనతో తథా గచ్ఛన్తస్స ఉదకసప్పచణ్డమచ్ఛదస్సనేన భాయిత్వా పలాయన్తస్స గమనస్స అతదత్థత్తా అనాపత్తీతి బ్యతిరేకేన విఞ్ఞాయతి. ఏత్థ దుతియపరియేసనాదిసబ్బపయోగేసు పాచిత్తియట్ఠానే పాచిత్తియఞ్చ పాచిత్తియేన సహ దుక్కటఞ్చ అవసేసపయోగేసు సుద్ధదుక్కటఞ్చ సహపయోగే భాజనామసనే అనామాసదుక్కటఞ్చ ఫన్దాపనే థుల్లచ్చయఞ్చ ఠానాచావనే పారాజికఞ్చ నిధికుమ్భియా వుత్తనయేన విఞ్ఞాతుం సక్కాతి న వుత్తన్తి దట్ఠబ్బం. తత్థ ఠానభేదో పఞ్చధా హోతి, ఇధ పీళేత్వా ఓసారేతుం సక్కుణేయ్యత్తా అధోదిసాయ సహ ఛబ్బిధం హోతీతి అయమేతేసం విసేసో.

౯౯. తత్థ జాతకపుప్ఫేసూతి తస్మిం జలే రుళ్హేసు ఉప్పలాదికుసుమేసు, నిద్ధారణే భుమ్మం. యేన పుప్ఫేనాతి నిద్ధారితబ్బం. ఛిన్దతోతి ఏత్థ వత్తమానకాలవసేన అత్థం అగ్గహేత్వా ‘‘ఛిన్నవతో’’తి భూతవసేన అత్థో గహేతబ్బో. ఏవం అగ్గహితే అన్తిమస్స పయోగస్స యావ అనుపరమో, థుల్లచ్చయారహత్తా పారాజికవచనస్స వత్థువిరోధితాయ చ ఇమస్సేవ పచ్ఛిమకుసుమస్స కన్తనకాలే పుప్ఫనాళపస్సే తచమత్తేపి అచ్ఛిన్నే పారాజికం నత్థీతి దస్సేతుం ‘‘ఏకనాళ…పే… పరిరక్ఖతీ’’తి ఏత్థేవ అనన్తరే వుచ్చమాననయస్స విరుద్ధత్తా చ ఇమం వినిచ్ఛయం దస్సేతుం లిఖితస్స ‘‘యస్మిం పుప్ఫే వత్థు పూరతి, తస్మిం ఛిన్నమత్తే పారాజిక’’న్తి (పారా. అట్ఠ. ౧.౯౮) అట్ఠకథావచనస్స విరుద్ధత్తా చ వత్తమానకాలమగహేత్వా భూతకాలస్సేవ గహేతబ్బత్తా ‘‘కదా దేవదత్త ఆగతోసీ’’తి పఞ్హస్స ‘‘ఏసోహమాగచ్ఛామి, ఆగచ్ఛన్తం మా మం విజ్ఝా’’తి ఉత్తరే వియ వత్తమానసమీపే వత్తమానేవాతి భూతే వత్తమానబ్యపదేసతో వుత్తన్తి దట్ఠబ్బం.

౧౦౦. ‘‘ఉప్పలజాతియా’’తి ఇమినా ‘‘పదుమజాతియా’’తి బ్యతిరేకతో వుత్తత్తా ‘‘పదుమజాతికానం పన దణ్డే ఛిన్నే అబ్భన్తరే సుత్తం అచ్ఛిన్నమ్పి రక్ఖతీ’’తి (పారా. అట్ఠ. ౧.౯౮) అట్ఠకథానయో సఙ్గహితోతి దట్ఠబ్బం. ఏకనాళస్స వా పస్సేతి ‘‘నాళస్స ఏకపస్సే’’తి వత్తబ్బే గాథాబన్ధసుఖత్థం వుత్తన్తి వేదితబ్బం. తతోతి నాళతో.

౧౦౧. భారబద్ధకుసుమేసు వినిచ్ఛయస్స వక్ఖమానత్తా ఛిన్దిత్వా ఠపితేసూతి అబద్ధకుసుమవసేన గహేతబ్బం. పుబ్బే వుత్తనయేనాతి తత్రజాతకకుసుమేసు వుత్తవినిచ్ఛయానుసారేన. ‘‘యేన పుప్ఫేన పూరతి, తస్మిం ఛిన్నమత్తే’’తి అవత్వా గహితమత్తే పారాజికన్తి యోజనా చేత్థ విసేసో.

౧౦౨. భారం కత్వా బద్ధాని భారబద్ధానీతి మజ్ఝపదలోపీసమాసో. పుప్ఫానీతి పాదగ్ఘనకాని ఉప్పలాదికుసుమాని. ఛస్వాకారేసూతి ఉదకే ఓసీదాపేతుం సక్కుణేయ్యత్తా అధోదిసాయ సహ చతస్సో దిసా, ఉద్ధన్తి ఇమాసు ఛసు దిసాసు, నిద్ధారణే భుమ్మం. కేనచి ఆకారేనాతి నిద్ధారేతబ్బదస్సనం. ఠానాచావనస్స సాధకతమత్తా కరణేయేవ కరణవచనం. నస్సతీతి పాదగ్ఘనకపుప్ఫానం ఠానాచావనేన పారాజికమాపజ్జిత్వా లోకియలోకుత్తరానం అనవసేసగుణానం పతిట్ఠానభూతం పాతిమోక్ఖసంవరసీలం నాసేత్వా సయం గుణమరణేన మీయతీతి అత్థో.

౧౦౩. పుప్ఫానం కలాపన్తి పాదగ్ఘనకఉప్పలాదికుసుమకలాపం. ఉదకం చాలేత్వాతి యథా వీచి ఉట్ఠాతి, తథా చాలేత్వా. పుప్ఫట్ఠానాతి పుప్ఫానం ఠితట్ఠానా. చావేతీతి కలాపం కేసగ్గమత్తమ్పి అపనేతి. ‘‘పుప్ఫం ఠానా చావేతీ’’తి కత్థచి పోత్థకేసు పాఠో దిస్సతి. పుప్ఫకలాపస్సేవ గహితత్తా పురిమోయేవ గహేతబ్బో.

౧౦౪. ‘‘ఏత్థ గతం గహేస్సామీ’’తి సహ పాఠసేసేన యోజనా. పరికప్పేతీతి ‘‘ఏత్థ గతం గహేస్సామీ’’తి ఠానం పరిచ్ఛిన్దిత్వా తక్కేతి. రక్ఖతీతి ఠానాచావనేపి సతి సో పరికప్పో పారాజికాపత్తితో తం భిక్ఖుం రక్ఖతి. గతట్ఠానాతి పుప్ఫకలాపేన గతం సమ్పత్తఞ్చ తం ఠానఞ్చాతి విగ్గహో. ‘‘ఉద్ధరన్తో’’తి ఏతేన ‘‘పుప్ఫానం కలాప’’న్తి ఆనేత్వా సమ్బన్ధితబ్బం. ‘‘కతట్ఠానా’’తిపి పాఠో, కతా పుప్ఫానం ఠానా ఉద్ధరన్తోతి సమ్బన్ధో. ఉదకం చాలేత్వా వీచియో ఉట్ఠాపేత్వా వీచిప్పహారేన ఉదకపిట్ఠేన పరికప్పితట్ఠానం సమ్పత్తం పుప్ఫకలాపం ఠితట్ఠానా ఉద్ధరన్తో కేసగ్గమత్తమ్పి ఠానా చావేన్తోతి అత్థో. ‘‘ఠానా’’తి ఇదం ‘‘భట్ఠో’’తి ఇమినా సమ్బన్ధనీయం. భట్ఠో నామ పవుచ్చతీతి అత్తనా సమాదాయ రక్ఖియమానా పాతిమోక్ఖసంవరసీలసఙ్ఖాతసబ్బగుణరతనఙ్కురాభినిబ్బత్తట్ఠానా పతితో నామ హోతీతి పవుచ్చతి.

౧౦౫. జలతో అచ్చుగ్గతస్సాతి ఏత్థ ‘‘పుప్ఫస్సా’’తి సామత్థియా లబ్భతి. జలపిట్ఠితో అచ్చుగ్గతస్స పుప్ఫస్స సకలజలం ఠానం, కద్దమపిట్ఠితో పట్ఠాయ ఉదకపిట్ఠిపరియన్తం పుప్ఫదణ్డేన ఫరిత్వా ఠితం సబ్బముదకం ఠానన్తి వుత్తం హోతి. ఉప్పాటేత్వాతి పుప్ఫగ్గం ఆకడ్ఢిత్వా ఉప్పీళేత్వా. తతోతి తస్మా పుప్ఫట్ఠానభూతసకలజలరాసితో. ఉజున్తి ఉజుం కత్వా. ఉద్ధరతోతి ఉప్పాటేన్తస్స.

౧౦౬. నాళన్తేతి ఉప్పాటితపుప్ఫనాళస్స మూలకోటియా. జలతోతి ఉదకపిట్ఠితో. ముత్తమత్తే కేసగ్గమత్తం దూరం కత్వాతి పాఠసేసయోజనా కాతబ్బా. ‘‘జలతో’’తి పఠమతతియపాదేసు ద్విక్ఖత్తుం వచనం అత్థావిసేసేపి పదావుత్తిఅలఙ్కారే అడ్ఢయమకవసేన వుత్తత్తా పునరుత్తిదోసో న హోతీతి వేదితబ్బం. ‘‘ముత్తమత్తే, అముత్తే’’తి చ సమ్బన్ధితబ్బం, అత్థానం వా విసేసతో ఉభయత్థ వుత్తన్తి వేదితబ్బం. తస్మిం నాళన్తేతి సమ్బన్ధో.

౧౦౭. తస్స నామేత్వా ఉప్పాటితస్స. సహ గచ్ఛేన ఉప్పాటితస్సాపి అయమేవ వినిచ్ఛయో. ఇధ పన సబ్బపుప్ఫపణ్ణనాళాని మూలతో పభుతి పఠమం ఠితట్ఠానతో అపనామనవసేన ఠానాచావనం వేదితబ్బం. ఏవం పుప్ఫాదీని ఉప్పాటేన్తస్స భూతగామవికోపనాపత్తియా ఠానే సహపయోగదుక్కటం హోతీతి వేదితబ్బం.

౧౦౮-౯. బళిసాదిమచ్ఛగ్గహణోపకరణానం వచనతో, జలే ఠితమతమచ్ఛానం వినిచ్ఛయస్స చ వక్ఖమానత్తా మచ్ఛేతి జీవమానకమచ్ఛానం గహణం. ఉపలక్ఖణవసేన వా అవుత్తసముచ్చయత్థ వా-సద్దేన వా ఖిపకాదీని మచ్ఛవధోపకరణాని వుత్తానేవాతి దట్ఠబ్బం. వత్థూతి పాదో. తస్మిం మచ్ఛే. ఉద్ధటోయేవ ఉద్ధటమత్తో, మచ్ఛో, తస్మిం. జలాతి ఉదకతో కేసగ్గమత్తమ్పి అపనేత్వా ఉక్ఖిత్తమత్తేతి వుత్తం హోతి.

౧౧౦. పుప్ఫానం వియ మచ్ఛానమ్పి ఠితట్ఠానమేవ ఠానన్తి అగ్గహేత్వా సకలజలం ఠానం కత్వా కస్మా వుత్తన్తి ఆహ ‘‘ఠానం సలిలజానం హీ’’తిఆది. సలిలే జాతా సలిలజా, ఇతి పకరణతో మచ్ఛాయేవ వుచ్చన్తి. అత్థప్పకరణసద్దన్తరసన్నిధానాదీహి సద్దా విసేసత్థం వదన్తీతి. హీతి పసిద్ధియం. కేవలన్తి అవధారణే, జలమేవాతి వుత్తం హోతి. ఇమినా బహిఉదకం నివత్తితం హోతి. సకలం జలమేవ ఠానం యస్మా, తస్మా సలిలట్ఠం జలా విమోచేన్తో పారాజికో హోతీతి హేతుహేతుమన్తభావేన యోజనా వేదితబ్బా. ఆపన్నం పరాజేతీతి పారాజికా, ఆపత్తి, సా ఏతస్స అత్థీతి పారాజికో, పుగ్గలో.

౧౧౧. నీరం ఉదకం. వారిమ్హి జలే జాతో వారిజో, ఇతి పకరణతో మచ్ఛోవ గయ్హతి. ఏతేనేవ ఆకాసే ఉప్పతితమచ్ఛో, గోచరత్థాయ చ థలముగ్గతకుమ్మాదయో ఉపలక్ఖితాతి వేదితబ్బం. తేసం గహణే వినిచ్ఛయో ఆకాసట్ఠథలట్ఠకథాయ వుత్తనయేన వేదితబ్బో. భణ్డగ్ఘేన వినిద్దిసేతి దుక్కటాదివత్థునో భణ్డస్స అగ్ఘవసేన దుక్కటథుల్లచ్చయపారాజికాపత్తియో వదేయ్యాతి అత్థో.

౧౧౨. తళాకేతి సరస్మిం, ఇమినా చ వాపిపోక్ఖరణిసోబ్భాదిజలాసయా సఙ్గయ్హన్తి. నదియాతి నిన్నగాయ, ఇమినా చ కన్దరాదయో సఙ్గయ్హన్తి. నిన్నేతి ఆవాటే. మచ్ఛవిసం నామాతి ఏత్థ నామ-సద్దో సఞ్ఞాయం. మచ్ఛవిసనామకం మదనఫలాదికం దట్ఠబ్బం. గతేతి విసపక్ఖిపకే మచ్ఛఘాతకే గతే.

౧౧౪. సామికేసూతి విసం యోజేత్వా గతేసు మచ్ఛసామికేసు. ఆహరన్తేసూతి ఆహరాపేన్తేసు. భణ్డదేయ్యన్తి భణ్డఞ్చ తం దేయ్యఞ్చాతి విగ్గహో, అత్తనా గహితవత్థుం వా తదగ్ఘనకం వా భణ్డం దాతబ్బన్తి అత్థో.

౧౧౫. మచ్ఛేతి మతమచ్ఛే. సేసేతి నమతమచ్ఛే.

౧౧౬. అమతేసు గహితేసూతి పకరణతో లబ్భతి, నిమిత్తత్థే చేతం భుమ్మం. అనాపత్తిం వదన్తీతి అదిన్నాదానాపత్తియా అనాపత్తిం వదన్తి, మారణప్పత్తియా పాచిత్తియం హోతేవ. అయఞ్చ వినిచ్ఛయో అరక్ఖితఅగోపితేసు అస్సామికతళాకాదీసు వేదితబ్బో.

ఉదకట్ఠకథావణ్ణనా.

౧౧౭. నావన్తి ఏత్థ ‘‘నావా నామ యాయ తరతీ’’తి (పారా. ౯౯) వచనతో జలతారణారహం అన్తమసో ఏకమ్పి వహన్తం రజనదోణివేణుకలాపాదికం వేదితబ్బం. నావట్ఠం నామ భణ్డం యం కిఞ్చి ఇన్ద్రియబద్ధం వా అనిన్ద్రియబద్ధం వా. ‘‘థేనేత్వా గణ్హిస్సామీ’’తి ఇమినా ‘‘థేయ్యచిత్తస్సా’’తి ఇమమత్థం విఞ్ఞాపేతి. పాదుద్ధారేతి దుతియపరియేసనాదిఅత్థం గచ్ఛన్తస్స పదే పదే. దోసాతి దుక్కటాపత్తియో. వుత్తాతి ‘‘నావట్ఠం భణ్డం అవహరిస్సామీ’తి థేయ్యచిత్తో దుతియం వా పరియేసతి గచ్ఛతి వా, ఆపత్తి దుక్కటస్సా’’తి (పారా. ౯౯) పదభాజనియం భగవతా వుత్తా, ఇమినా పుబ్బపయోగసహపయోగదుక్కటాని, ఫన్దాపనే థుల్లచ్చయం, ఠానాచావనే పారాజికఞ్చ ఉపలక్ఖణవసేన దస్సితన్తి వేదితబ్బం.

౧౧౮. చణ్డసోతేతి వేగేన గచ్ఛన్తే ఉదకప్పవాహే, ‘‘చణ్డసోతే’’తి ఇమినా బన్ధనం వినా సభావేన అట్ఠితభావస్స సూచనతో ‘‘బన్ధనమేవ ఠాన’’న్తి వుత్తట్ఠానపరిచ్ఛేదస్స కారణం దస్సితన్తి వేదితబ్బం. యస్మా చణ్డసోతే బద్ధా, తస్మా బన్ధనమేకమేవ ఠానం మతన్తి వుత్తం హోతి. తస్మిన్తి బన్ధనే. ధీరా వినయధరా.

౧౧౯-౧౨౦. ‘‘నిచ్చలే ఉదకే నావ-మబన్ధనమవట్ఠిత’’న్తి ఇమినా ఛధా ఠానపరిచ్ఛేదస్స లబ్భమానత్తే కారణం దస్సేతి. నావం కడ్ఢతో తస్స పారాజికన్తి సమ్బన్ధో. పునపి కిం కరోన్తోతి ఆహ ‘‘ఏకేనన్తేన సమ్ఫుట్ఠ’’న్తిఆది. తం నావం అతిక్కామయతోతి సమ్బన్ధో. ఏత్థాపి ‘‘కడ్ఢితవతో అతిక్కమితవతో’’తి భూతవసేన అత్థో యోజేతబ్బో. యమేత్థ వత్తబ్బం, తం హేట్ఠా వుత్తనయమేవ.

౧౨౧. ఏవం చతుపస్సాకడ్ఢనే వినిచ్ఛయం దస్సేత్వా ఇదాని ఉద్ధం, అధో చ ఉక్ఖిపనఓసీదాపనేసు వినిచ్ఛయం దస్సేతుమాహ ‘‘తథా’’తిఆది. తథాతి ‘‘తస్స పారాజిక’’న్తి ఆకడ్ఢతి. కస్మిం కాలేతి ఆహ ‘‘ఉద్ధం కేసగ్గమత్తమ్పీ’’తిఆది. అధోనావాతలన్తి నావాతలస్స అధో అధోనావాతలం, తస్మిం ఉద్ధం కేసగ్గమత్తమ్పి ఉదకమ్హా విమోచితేతి ఇమినా సమ్బన్ధో. తేన ఫుట్ఠం కేసగ్గమత్తమ్పి ముఖవట్టియా విమోచితేతి యోజనా. తేనాతి అధోనావాతలేన ఫుట్ఠే ఉదకే ముఖవట్టియా కరణభూతాయ కేసగ్గమత్తమ్పి విమోచితేతి గహేతబ్బం.

౧౨౨. తీరే బన్ధిత్వా పన నిచ్చలే జలే ఠపితా యా నావా, తస్సా నావాయ ఠానం బన్ధనఞ్చ ఠితోకాసో చాతి ద్విధా మతన్తి యోజనా.

౧౨౩. పుబ్బం పఠమం బన్ధనస్స విమోచనే థుల్లచ్చయం హోతీతి యోజనా. కేనచుపాయేనాతి ‘‘పురతో పచ్ఛతో వాపీ’’తిఆదిక్కమేన యథావుత్తోపాయఛక్కేసు యేన కేనచి ఉపాయేనాతి అత్థో. ఠానా చావేతి నావం.

౧౨౪. పఠమం ఠానా చావేత్వాతి ‘‘పురతో పచ్ఛతో వా’’తిఆదినా యథావుత్తేసు ఛసు ఆకారేసు అఞ్ఞతరేన ఆకారేన నావం ఠపితట్ఠానతో పఠమం చావేత్వా. ఏసేవ చ నయోతి నావాయ పఠమం ఠితట్ఠానతో చావనే థుల్లచ్చయం, పచ్ఛా బన్ధనమోచనే పారాజికన్తి ఏసేవ నయో నేతబ్బోతి అత్థో. ఏత్థ చ ‘‘తీరే బన్ధిత్వా నిచ్చలే ఉదకే ఠపితనావాయ బన్ధనఞ్చ ఠితోకాసో చాతి ద్వే ఠానాని, తం పఠమం బన్ధనా మోచేతి, థుల్లచ్చయం. పచ్ఛా ఛన్నం ఆకారానం అఞ్ఞతరేన ఠానా చావేతి, పారాజికం. పఠమం ఠానా చావేత్వా పచ్ఛా బన్ధనమోచనేపి ఏసేవ నయో’’తి (పారా. ౯౯) అట్ఠకథాయం వుత్తవినిచ్ఛయో సఙ్గహితో. ఆమసనఫన్దాపనేసు దుక్కటథుల్లచ్చయాని హేట్ఠా కుమ్భియం వుత్తనయేనేవ ఞాతుం సక్కుణేయ్యత్తా న వుత్తానీతి వేదితబ్బం. ఏవముపరిపి.

౧౨౫. ఉస్సారేత్వాతి ఉదకతో థలం ఆరోపేత్వా. నికుజ్జిత్వాతి అధోముఖం కత్వా. థలే ఠపితాయ నావాయ ముఖవట్టియా ఫుట్ఠోకాసో ఏవ ఠానన్తి యోజనా. హీతి విసేసో, తేన జలట్ఠతో థలట్ఠాయ నావాయ వుత్తం విసేసం జోతేతి.

౧౨౬. ఏత్థ అధో ఓసీదాపనస్స అలబ్భమానతాయ తం వినా ఇతరేసం పఞ్చన్నం ఆకారానం వసేన ఠానాచావనం దస్సేతుమాహ ‘‘ఞేయ్యో’’తిఆది. యతో కుతోచీతి తిరియం చతస్సన్నం, ఉపరిదిసాయ చ వసేన యం కిఞ్చి దిసాభిముఖం కేసగ్గమత్తమ్పి అతిక్కమేన్తో.

౧౨౭. ఉక్కుజ్జితాయపీతి ఉద్ధంముఖం ఠపితాయపి. ఘటికానన్తి దారుఖణ్డానం. ‘‘తథా’’తి ఇమినా ‘‘ఞేయ్యో ఠానపరిచ్ఛేదో’’తిఆదినా వుత్తనయం అతిదిసతి. సో పన ఉక్కుజ్జిత్వా భూమియం ఠపితనావాయ యుజ్జతి. ఘటికానం ఉపరి ఠపితాయ పన నాగదన్తేసు ఠపితకున్తే వుత్తవినిచ్ఛయో యుజ్జతి.

౧౨౮. ‘‘థేయ్యా’’తి ఇదం ‘‘పాజేన్తస్సా’’తి విసేసనం. తిత్థేతి తిత్థాసన్నజలే. అరిత్తేనాతి కేనిపాతేన. ఫియేనాతి పాజనఫలకేన. పాజేన్తస్సాతి పేసేన్తస్స. ‘‘తం పాజేతీ’’తిపి పాఠో దిస్సతి, తం నావం యో పాజేతి, తస్స పరాజయోతి అత్థో.

౧౨౯-౩౦. ఛత్తన్తి ఆతపవారణం. పణామేత్వాతి యథా వాతం గణ్హాతి, తథా పణామేత్వా. ఉస్సాపేత్వావ చీవరన్తి చీవరం ఉద్ధం ఉచ్చారేత్వా వా. గాథాఛన్దవసేన ‘వ’ఇతి రస్సత్తం. లఙ్కారసదిసన్తి పసారితపటసరిక్ఖకం. సమీరణన్తి మాలుతం. న దోసో తస్స విజ్జతీతి ఇదం వాతస్స అవిజ్జమానక్ఖణే ఏవం కరోతో పచ్ఛా ఆగతేన వాతేన నీతనావాయ వసేన వుత్తం. వాయమానే పన వాతే ఏవం కరోన్తస్స ఆపత్తియేవాతి దట్ఠబ్బం.

౧౩౧-౨. సయమేవ ఉపాగతన్తి సమ్బన్ధో. గామసమీపే తిత్థం గామతిత్థం. తన్తి నావం. ఠానాతి ఛత్తేన వా చీవరేన వా గహితవాతేన గన్త్వా గామతిత్థే ఠితట్ఠానా. అచాలేన్తోతి ఫన్దాపనమ్పి అకరోన్తో, ఇమినా థుల్లచ్చయస్సాపి అభావం దస్సేతి. ‘‘అచావేన్తో’’తిపి పాఠో, ఠితట్ఠానతో కేసగ్గమత్తమ్పి అనపనేన్తోతి అత్థో, ఇమినా పారాజికాభావం దస్సేతి. కిణిత్వాతి మూలేన విక్కిణిత్వా. సయమేవ చ గచ్ఛన్తిన్తి ఏత్థ చ-కారో వత్తబ్బన్తరసముచ్చయే. తథా పణామితఛత్తేన వా ఉస్సాపితచీవరేన వా గహితవాతేన అత్తనా గచ్ఛన్తిం. ఠానా చావేతీతి అత్తనా ఇచ్ఛితదిసాభిముఖం కత్వా పాజనవసేన గమనట్ఠానా చావేతి.

నావట్ఠకథావణ్ణనా.

౧౩౩-౪. యన్తి ఏతేనాతి యానం. రమయతీతి రథో. వహతి, వుయ్హతి, వహన్తి ఏతేనాతి వా వయ్హం. ‘‘ఉపరి మణ్డపసదిసం పదరచ్ఛన్నం, సబ్బపాలిగుణ్ఠిమం వా ఛాదేత్వా’’తి (పారా. అట్ఠ. ౧.౧౦౦) అట్ఠకథాయం వుత్తనయేన కతం సకటం వయ్హం నామ. సన్దమానికాతి ‘‘ఉభోసు పస్సేసు సువణ్ణరజతాదిమయా గోపానసియో దత్వా గరుళపక్ఖకనయేన కతా సన్దమానికా’’తి (పారా. అట్ఠ. ౧.౧౦౦) అట్ఠకథాయం వుత్తనయేన కతయానవిసేసో. ఠానా చావనయోగస్మిన్తి ఠానా చావనప్పయోగే.

౧౩౫-౬. దసట్ఠానాచావనవసేన పారాజికం వదన్తేహి పఠమం ఠానభేదస్స ఞాతబ్బత్తా తం దస్సేత్వా ఆపత్తిభేదం దస్సేతుమాహ ‘‘యానస్స దుకయుత్తస్సా’’తిఆది. దుకయుత్తస్సాతి దుకం గోయుగం యుత్తస్స యస్సాతి, యుత్తే యస్మిన్తి వా విగ్గహో. దస ఠానానీతి ద్విన్నం గోణానం అట్ఠ పాదా, ద్వే చ చక్కానీతి ఏతేసం దసన్నం పతిట్ఠితట్ఠానానం వసేన దస ఠానాని వదేయ్యాతి అత్థో. ఏతేనేవ నయేన చతుయుత్తాదియానే అట్ఠారసాతి ఠానభేదస్స నయో దస్సితో హోతి. యానం పాజయతోతి సకటాదియానం పేసయతో. ‘‘ధురేతి యుగాసన్నే’’తి అట్ఠకథాయ గణ్ఠిపదే వుత్తం. రథీసాయ యుగేన సద్ధిం బన్ధనట్ఠానాసన్నేతి వుత్తం హోతి. ‘‘ధుర’’న్తి చ యుగస్సేవ నామం. ‘‘ధురం ఛడ్డేత్వా, ధురం ఆరోపేత్వా’’తి (పారా. అట్ఠ. ౧.౧౦౦) అట్ఠకథావచనతో తంసహచరియాయ సమ్బన్ధనట్ఠానమ్పి ధురం నామ. ఇధ పన గఙ్గా-సద్దో వియ గఙ్గాసమీపే ధురసమీపే పాజకస్స నిసజ్జారహట్ఠానే ధురస్స వత్తమానతా లబ్భతి.

గోణానం పాదుద్ధారే తస్స థుల్లచ్చయం వినిద్దిసేతి యోజనా. ఇదఞ్చ గోణానం అవిలోమకాలం సన్ధాయ వుత్తం. విలోమకాలే సమ్భవన్తం విసేసం జోతేతుం ‘‘థుల్లచ్చయం తు’’ ఇచ్చత్ర తు-సద్దేన అట్ఠకథాయం ‘‘సచే పన గోణా ‘నాయం అమ్హాకం సామికో’తి ఞత్వా ధురం ఛడ్డేత్వా ఆకడ్ఢన్తా తిట్ఠన్తి వా ఫన్దన్తి వా, రక్ఖతి తావ. గోణే పున ఉజుకం పటిపాదేత్వా ధురం ఆరోపేత్వా దళ్హం యోజేత్వా పాచనేన విజ్ఝిత్వా పాజేన్తస్స వుత్తనయేనేవ తేసం పాదుద్ధారేన థుల్లచ్చయ’’న్తి వుత్తవిసేసో సఙ్గహితోతి దట్ఠబ్బో. చక్కానం హీతి ఏత్థ అధికేన హి-సద్దేన ‘‘సచేపి సకద్దమే మగ్గే ఏకం చక్కం కద్దమే లగ్గం హోతి, దుతియం చక్కం గోణా పరివత్తేన్తా పవత్తేన్తి, ఏకస్స పన ఠితత్తా న తావ అవహారో హోతి. గోణే పన పున ఉజుకం పటిపాదేత్వా పాజేన్తస్స ఠితచక్కే కేసగ్గమత్తం ఫుట్ఠోకాసం అతిక్కన్తే పారాజిక’’న్తి (పారా. అట్ఠ. ౧.౧౦౦) అట్ఠకథాయం వుత్తవిసేసో దస్సితో హోతీతి దట్ఠబ్బం.

౧౩౭-౯. ఏత్తావతా యుత్తయానవినిచ్ఛయం దస్సేత్వా ఇదాని అయుత్తయానవినిచ్ఛయం దస్సేతుమాహ ‘‘అయుత్తకస్సా’’తిఆది. ధురేన ఉపత్థమ్భనియం ఠితస్స తస్స అయుత్తకస్సాపి చ యానకస్స ఉపత్థమ్భనిచక్కకానం వసేన తీణేవ ఠానాని భవన్తీతి యోజనా. తత్థ అయుత్తకస్సాతి గోణేహి అయుత్తకస్స. ధురేనాతి యథావుత్తనయేన ధురయుత్తట్ఠానసమీపదేసేన, సకటసీసేనాతి వుత్తం హోతి. ఉపత్థమ్భనియన్తి సకటసీసోపత్థమ్భనియా ఉపరి ఠితస్స. ఉపత్థమ్భయతి ధురన్తి ఉపత్థమ్భనీ. సకటస్స పచ్ఛిమభాగోపత్థమ్భనత్థం దీయమానం దణ్డద్వయం పచ్ఛిమోపత్థమ్భనీ నామ, పురిమభాగస్స దీయమానస్స ఉపత్థమ్భనీ పురిమోపత్థమ్భనీ నామాతి అయముపత్థమ్భనీనం విసేసో. ఇధ పురిమోపత్థమ్భనీ అధిప్పేతా. ‘‘ఉపత్థమ్భనిచక్కకానం వసేన తీణేవ ఠానానీ’’తి ఇదం హేట్ఠా అకప్పకతాయ ఉపత్థమ్భనియా వసేన వుత్తం, కప్పకతాయ పన వసేన ‘‘చత్తారీ’’తి వత్తబ్బం.

‘‘తథా’’తి ఇమినా ‘‘ఠానాని తీణేవా’’తి ఆకడ్ఢతి, దారుచక్కద్వయవసేన తీణి ఠానానీతి అత్థో. ‘‘దారూన’’న్తి ఇమినా బహువచననిద్దేసేన రాసికతదారూనం దారుకస్స ఏకస్సాపి ఫలకస్సాపి గహణం వేదితబ్బం. ‘‘భూమియమ్పి ధురేనేవ, తథేవ ఠపితస్స చా’’తి ఇమినా తీణియేవ ఠానానీతి అతిదిసతి. ఏత్థ ధురచక్కానం పతిట్ఠితోకాసవసేన తీణి ఠానాని. ఏత్థ చ ఉపరిట్ఠపితస్స చాతి చ-కారం ‘‘భూమియం ఠపితస్సా’’తి ఏత్థాపి యోజేత్వా సముచ్చయం కాతుం సక్కాతి. తత్థ అధికవచనేన చ-కారేన అట్ఠకథాయం ‘‘యం పన అయుత్తకం ధురే ఏకాయ, పచ్ఛతో చ ద్వీహి ఉపత్థమ్భనీహి ఉపత్థమ్భేత్వా ఠపితం, తస్స తిణ్ణం ఉపత్థమ్భనీనం, చక్కానఞ్చ వసేన పఞ్చ ఠానాని. సచే ధురే ఉపత్థమ్భనీ హేట్ఠాభాగే కప్పకతా హోతి, ఛ ఠానానీ’’తి (పారా. అట్ఠ. ౧.౧౦౦) వుత్తవినిచ్ఛయం సఙ్గణ్హాతి.

పురతో పచ్ఛతో వాపీతి ఏత్థ ‘‘కడ్ఢిత్వా’’తి పాఠసేసో. అపి-సద్దేన ‘‘ఉక్ఖిపిత్వాపీ’’తి అవుత్తం సముచ్చినోతి. యో పన పురతో కడ్ఢిత్వా ఠానా చావేతి, యో వా పన పచ్ఛతో కడ్ఢిత్వా ఠానా చావేతి, యో వా పన ఉక్ఖిపిత్వా ఠానా చావేతీతి యోజనా. తిణ్ణన్తి ఇమే తయో గహితా, ‘‘తేస’’న్తి సామత్థియా లబ్భతి, తేసం తిణ్ణం పుగ్గలానన్తి వుత్తం హోతి. కదా కిం హోతీతి ఆహ ‘‘థుల్లచ్చయం తు…పే… పరాజయో’’తి. ‘‘ఠానా చావే’’తి ఇదం ‘‘థుల్లచ్చయ’’న్తి ఇమినాపి సమ్బన్ధనీయం. తు-సద్దస్స విసేసజోతనత్థం ఉపాత్తత్తా సావసేసట్ఠానాచావనే ఫన్దాపనథుల్లచ్చయం, నిరవసేసట్ఠానాచావనే పన కతే ఠానాచావనపారాజికా వుత్తా హోతీతి దట్ఠబ్బం.

౧౪౦. అక్ఖానం సీసకేహీతి అక్ఖస్స ఉభయకోటీహి. ‘‘జాత్యాఖ్యాయమేకస్మిం బహువచనమఞ్ఞతరాయ’’మితి వచనతో ఏకస్మిం అత్థే బహువచనం యుజ్జతి. ‘‘ఠితస్సా’’తి ఏతస్స విసేసనస్స ‘‘యానస్సా’’తి విసేసితబ్బం సామత్థియా లబ్భతి. ‘‘ఠానాని ద్వే’’తి వుత్తత్తా యథా సకటధురం భూమిం న ఫుసతి, ఏవం ఉచ్చతరేసు ద్వీసు తులాదిదారూసు ద్వే అక్ఖసీసే ఆరోపేత్వా ఠపితం యానమేవ గయ్హతి.

౧౪౧. కడ్ఢన్తోతి ద్విన్నం అక్ఖసీసానం ఆధారభూతేసు దారూసు ఘంసిత్వా ఇతో చితో చ కడ్ఢన్తో. ఉక్ఖిపన్తోతి ఉజుం ఠితట్ఠానతో ఉచ్చారేన్తో. ఫుట్ఠోకాసచ్చయేతి ఫుట్ఠోకాసతో కేసగ్గమత్తాతిక్కమే. అఞ్ఞస్సాతి యథావుత్తప్పకారతో ఇతరస్స. యస్స కస్సచి రథాదికస్స యానస్స.

౧౪౨. అక్ఖుద్ధీనన్తి చతున్నం అక్ఖరుద్ధనకఆణీనం. అక్ఖస్స ఉభయకోటీసు చక్కావుణనట్ఠానతో అన్తో ద్వీసు సకటబాహాసు అక్ఖరుద్ధనత్థాయ ద్వే అఙ్గులియో వియ ఆకోటితా చతస్సో ఆణియో అక్ఖుద్ధి నామ. ధురస్సాతి ధురబన్ధనట్ఠానాసన్నస్స రథసీసగ్గస్స. తం యానం. వా-సద్దేన పస్సే వా గహేత్వా కడ్ఢన్తో, మజ్ఝే వా గహేత్వా ఉక్ఖిపేన్తోతి కిరియన్తరం వికప్పేతి. గహేత్వాతి ఏత్థ ‘‘కడ్ఢన్తో’’తి పాఠసేసో. ఠానా చావేతీతి ఉద్ధీసు గహేత్వా కడ్ఢన్తో అత్తనో దిసాయ ఉద్ధిఅన్తేన ఫుట్ఠట్ఠానం ఇతరేన ఉద్ధిపరియన్తేన కేసగ్గమత్తమ్పి అతిక్కామేతి.

‘‘ఉద్ధీసు వా’’తి సాసఙ్కవచనేన అనుద్ధికయానస్సాపి విజ్జమానత్తం సూచితం హోతి. అట్ఠకథాయం ‘‘అథ ఉద్ధిఖాణుకా న హోన్తి, సమమేవ బాహం కత్వా మజ్ఝే విజ్ఝిత్వా అక్ఖసీసాని పవేసితాని హోన్తి, తం హేట్ఠిమతలస్స సమన్తా సబ్బం పథవిం ఫుసిత్వా తిట్ఠతి, తత్థ చతూసు దిసాసు, ఉద్ధఞ్చ ఫుట్ఠట్ఠానాతిక్కమవసేన పారాజికం వేదితబ్బ’’న్తి (పారా. అట్ఠ. ౧.౧౦౦) వుత్తవినిచ్ఛయఞ్చ బ్యతిరేకవసేన సఙ్గణ్హాతి.

౧౪౩. నాభియాతి నాభిముఖేన. ఏకమేవ సియా ఠానన్తి ఏకం నాభియా ఫుట్ఠట్ఠానమేవ ఠానం భవతీతి అత్థో. ‘‘ఏకమస్స సియా ఠాన’’న్తి పోత్థకేసు దిస్సతి, తతో పురిమపాఠోవ సున్దరతరో. పరిచ్ఛేదోపీతి ఏత్థ పి-సద్దో విసేసత్థజోతకో, పరిచ్ఛేదో పనాతి అత్థో. పఞ్చధాతి నాభియా చతుపస్సపరియన్తం, ఉద్ధఞ్చ పఞ్చధా, ఠానాచావనాకారో హోతీతి అత్థో.

౧౪౪. ఠానాని ద్వేతి నేమియా, నాభియా చ ఫుట్ఠట్ఠానవసేన ద్వే ఠానాని. అస్సాతి చక్కస్స. తేసం ద్విన్నం ఠానానం. భిత్తిఆదిం అపస్సాయ ఠపితచక్కస్సాపి హి అట్ఠకథాయం వుత్తో అయమ్పి వినిచ్ఛయో వుత్తో, యోపి ఇమినా చ పాఠేన దస్సితో హోతి.

౧౪౫. అనారక్ఖన్తి సామికేన అసంవిహితారక్ఖం. అధోదేత్వాతి గోణే అపేసేత్వా. వట్టతి, పారాజికం న హోతీతి అధిప్పాయో. సామికే ఆహరాపేన్తే పన భణ్డదేయ్యం హోతి.

యానట్ఠకథావణ్ణనా.

౧౪౬. భారట్ఠకథాయ సీసక్ఖన్ధకటోలమ్బవసాతి ఏవంనామకానం సరీరావయవానం వసేన భారో చతుబ్బిధో హోతి. తత్థ సీసభారాదీసు అసమ్మోహత్థం సీసాదీనం పరిచ్ఛేదో వేదితబ్బో – సీసస్స తావ పురిమగలే గలవాటకో పిట్ఠిగలే కేసఞ్చి కేసన్తే ఆవట్టో హోతి, గలస్సేవ ఉభోసు పస్సేసు కేసఞ్చి కేసావట్టా ఓరుయ్హ జాయన్తి, యే ‘‘కణ్ణచూళికా’’తి వుచ్చన్తి, తేసం అధోభాగో చాతి అయం హేట్ఠిమపరిచ్ఛేదో, తతో ఉపరి సీసం, ఏత్థన్తరే ఠితభారో సీసభారో నామ.

ఉభోసు పస్సేసు కణ్ణచూళికాహి పట్ఠాయ హేట్ఠా, కప్పరేహి పట్ఠాయ ఉపరి, పిట్ఠిగలావట్టతో చ గలవాటకతో చ పట్ఠాయ హేట్ఠా, పిట్ఠివేమజ్ఝావట్టతో చ ఉరపరిచ్ఛేదమజ్ఝే హదయఆవాటతో చ పట్ఠాయ ఉపరి ఖన్ధో, ఏత్థన్తరే ఠితభారో ఖన్ధభారో నామ.

పిట్ఠివేమజ్ఝావట్టతో, పన హదయఆవాటతో చ పట్ఠాయ హేట్ఠా యావ పాదనఖసిఖా, అయం కటిపరిచ్ఛేదో, ఏత్థన్తరే సమన్తతో సరీరే ఠితభారో కటిభారో నామ.

కప్పరతో పట్ఠాయ పన హేట్ఠా యావ హత్థనఖసిఖా, అయం ఓలమ్బకపరిచ్ఛేదో, ఏత్థన్తరే ఠితభారో ఓలమ్బకో నామ.

భరతీతి భారో, భరతి ఏతేన, ఏతస్మిన్తి వా భారో, ఇతి యథావుత్తసీసాదయో అవయవా వుచ్చన్తి. భారే తిట్ఠతీతి భారట్ఠం. ఇతి సీసాదీసు ఠితం భణ్డం వుచ్చతి. ‘‘భారోయేవ భారట్ఠ’’న్తి (పారా. అట్ఠ. ౧.౧౦౧) అట్ఠకథావచనతో భరీయతీతి భారో, కమ్మని సిద్ధేన భార-సద్దేన భణ్డమేవ వుచ్చతి.

౧౪౭. సిరస్మింయేవాతి యథాపరిచ్ఛిన్నే సిరసి ఏవ. సారేతీతి అనుక్ఖిపన్తో ఇతో చితో చ సారేతి. థుల్లచ్చయం సియాతి ఫన్దాపనథుల్లచ్చయం భవేయ్య.

౧౪౮. ఖన్ధన్తి యథాపరిచ్ఛిన్నమేవ ఖన్ధం. ఓరోపితేతి ఓహారితే. సీసతోతి ఏత్థ ‘‘ఉద్ధ’’న్తి పాఠసేసో, యథాపరిచ్ఛిన్నసీసతో ఉపరీతి అత్థో. కేసగ్గమత్తమ్పీతి కేసగ్గమత్తం దూరం కత్వా. పి-సద్దో పగేవ తతో అధికన్తి దీపేతి. మోచేన్తోపీతి కేసగ్గేన అఫుసన్తం అపనేన్తో. ఏత్థాపి పి-సద్దేన న కేవలం ఖన్ధం ఓరోపేన్తస్సేవ పారాజికం, అపిచ ఖో మోచేన్తోపి పరాజితోతి హేట్ఠా వుత్తమపేక్ఖతి. పసిబ్బకాదియమకభారం పన సీసే చ పిట్ఠియఞ్చాతి ద్వీసు ఠానేసు ఠితత్తా ద్వీహి ఠానేహి అపనయనేన పారాజికం హోతి, తఞ్చ ‘‘సీసతో మోచేన్తో’’తి ఇమినావ ఏకదేసవసేన సఙ్గహితన్తి దట్ఠబ్బం.

౧౪౯-౫౦. ఏవం సీసభారే వినిచ్ఛయం దస్సేత్వా తదనన్తరం ఉద్దేసక్కమేసు ఖన్ధభారాదీసు వినిచ్ఛయే దస్సేతబ్బేపి అవసానే వుత్తఓలమ్బకభారే వినిచ్ఛయం దస్సేత్వా ఆద్యన్తభారానం వుత్తనయానుసారేన సేసేసుపి వినిచ్ఛయం అతిదిసితుమాహ ‘‘భార’’న్తిఆది. సుద్ధమానసోతి పాతరాసాదికారణేన అథేయ్యచిత్తో, హత్థగతభారం థేయ్యచిత్తేన భూమియం ఠపననిస్సజ్జనాదిం కరోన్తస్స హత్థతో ముత్తమత్తే పారాజికన్తి ఇదమేతేన ఉపలక్ఖితన్తి దట్ఠబ్బం.

ఏత్థ వుత్తనయేనేవాతి సీసభారఓలమ్బకభారేసు వుత్తానుసారేన. సేసేసుపి భారేసూతి ఖన్ధభారాదికేసుపి. మతిసారేన సారమతినా. వేదితబ్బో వినిచ్ఛయోతి యథాపరిచ్ఛిన్నేసు ఠానేసు ఠితం పాదగ్ఘనకం యం కిఞ్చి వత్థుం థేయ్యచిత్తేన ‘‘గణ్హిస్సామీ’’తి ఆమసన్తస్స దుక్కటం, ఠానా అచావేత్వా ఫన్దాపేన్తస్స థుల్లచ్చయం, యథాపరిచ్ఛిన్నట్ఠానాతిక్కమనవసేన వా ఉద్ధంఉక్ఖిపనవసేన వా ఠానా చావేన్తస్స పారాజికం హోతీతి అయం వినిచ్ఛయో వేదితబ్బోతి అత్థో.

భారట్ఠకథావణ్ణనా.

౧౫౧-౩. ఇదాని ఆరామట్ఠవినిచ్ఛయం దస్సేతుమాహ ‘‘దుక్కట’’న్తిఆది. ఆరామన్తి చమ్పకాదిపుప్ఫారామఞ్చ అమ్బాదిఫలారామఞ్చాతి ద్వీసు ఆరామేసు యం కఞ్చి ఆరామం. ఆరమన్తి ఏత్థ పుప్ఫాదికామినోతి విగ్గహో, తం ఆరామం, అభి-సద్దయోగే ఉపయోగవచనం. అభియుఞ్జతోతి పరాయత్తభావం జానన్తో ‘‘మమ సన్తక’’న్తి అట్టం కత్వా గణ్హితుం థేయ్యచిత్తేన సహాయాదిభావత్థం దుతియకపరియేసనాదివసేన అభియుఞ్జన్తస్స దుక్కటం మునినా వుత్తన్తి ఇమినా సమ్బన్ధనీయం, అదిన్నాదానస్స పుబ్బపయోగత్తా సహపయోగగణనాయ దుక్కటన్తి భగవతా వుత్తన్తి అత్థో. ధమ్మం చరన్తోతి అట్టం కరోన్తో. పరం సామికం పరాజేతి చే, సయం సాసనతో పరాజితోతి యోజనా.

తస్సాతి భణ్డసామినో. విమతిం జనయన్తస్సాతి ‘‘ఇమినా సహ అట్టం కత్వా మమ సన్తకం లభిస్సామి వా, న వా’’తి సంసయం ఉప్పాదేన్తస్స చోరస్స. యోపి ధమ్మం చరన్తో సయం పరజ్జతి, తస్స చ థుల్లచ్చయన్తి యోజనా.

సామినో ధురనిక్ఖేపేతి ‘‘అయం థద్ధో కక్ఖళో జీవితబ్రహ్మచరియన్తరాయమ్పి మే కరేయ్య, అలం దాని మయ్హం ఇమినా ఆరామేనా’’తి సామినో ధురనిక్ఖేపే సతి, అత్తనో ‘‘న దస్సామీ’’తి ధురనిక్ఖేపే చాతి యోజనా. ఏవం ఉభిన్నం ధురనిక్ఖేపే పారాజికం. తస్సాతి అభియుఞ్జన్తస్స. సబ్బేసం కూటసక్ఖీనఞ్చాతి చ-కారో లుత్తనిద్దిట్ఠోతి వేదితబ్బో. చోరస్స అస్సామికభావం ఞత్వాపి తదాయత్తకరణత్థం యం కిఞ్చి వదన్తా కూటసక్ఖినో, తేసం సబ్బేసమ్పి భిక్ఖూనం పారాజికం హోతీతి అత్థో.

ఆరామట్ఠకథావణ్ణనా.

౧౫౪. విహారట్ఠకథాయం విహారన్తి ఉపలక్ఖణత్తా ‘‘పరివేణం వా, ఆవాసం వా’’తి చ గహేతబ్బం. సఙ్ఘికన్తి చాతుద్దిసం సఙ్ఘం ఉద్దిస్స భిక్ఖూనం దిన్నత్తా సఙ్ఘసన్తకం. కఞ్చీతి ఖుద్దకం, మహన్తం వాతి అత్థో. అచ్ఛిన్దిత్వాన గణ్హితుం అభియుఞ్జన్తస్స పారాజికా న సిజ్ఝతీతిపి పాఠసేసయోజనా. హేతుం దస్సేతి ‘‘సబ్బేసం ధురనిక్ఖేపాభావతో’’తి, సబ్బస్సేవ చాతుద్దిసికసఙ్ఘస్స ధురనిక్ఖేపస్స అసమ్భవతోతి అత్థో. ‘‘విహార’’న్తి ఏత్తకమేవ అవత్వా ‘‘సఙ్ఘిక’’న్తి విసేసనేన దీఘభాణకాదిభేదస్స గణస్స, ఏకపుగ్గలస్స వా దిన్నవిహారాదిం అచ్ఛిన్దిత్వా గణ్హన్తే ధురనిక్ఖేపసమ్భవా పారాజికన్తి వుత్తం హోతి. ఏత్థ వినిచ్ఛయో ఆరామే వియ వేదితబ్బో. ఇమేసు తత్రట్ఠభణ్డే వినిచ్ఛయో భూమట్ఠథలట్ఠఆకాసట్ఠవేహాసట్ఠేసు వుత్తనయేన ఞాతుం సక్కాతి న వుత్తోతి వేదితబ్బో.

విహారట్ఠకథావణ్ణనా.

౧౫౫-౬. ఖేత్తట్ఠే సీసానీతి వల్లియో. నిదమ్పిత్వానాతి యథా ధఞ్ఞమత్తం హత్థగతం హోతి, తథా కత్వా. అసితేనాతి దాత్తేన. లాయిత్వాతి దాయిత్వా. సబ్బకిరియాపదేసు ‘‘సాలిఆదీనం సీసానీ’’తి సమ్బన్ధనీయం. సాలిఆదీనం సీసాని నిదమ్పిత్వా గణ్హతో యస్మిం బీజే గహితే వత్థు పూరతి, తస్మిం బన్ధనా మోచితే తస్స పారాజికం భవేతి యోజనా. అసితేన లాయిత్వా గణ్హతో యస్మిం సీసే గహితే…పే… భవే, కరేన ఛిన్దిత్వా గణ్హతో యస్సం ముట్ఠియం గహితాయం…పే… భవేతి యోజనా. బీజేతి వీహాదిఫలే. వత్థు పూరతీతి పాదగ్ఘనకం హోతీతి. ముట్ఠియన్తి సీసముట్ఠియం, బీజముట్ఠియం వా. బన్ధనా మోచితేతి బన్ధనట్ఠానతో మోచితే.

౧౫౭. దణ్డో వాతి వత్థుపూరకవీహిదణ్డో వా. అచ్ఛిన్నో రక్ఖతీతి సమ్బన్ధో. తచో వాతి తస్స దణ్డస్స ఏకపస్సే ఛల్లి వా అచ్ఛిన్నో రక్ఖతిచ్చేవ సమ్బన్ధో. వా-గ్గహణేన ఇధావుత్తం అట్ఠకథాగతం (పారా. అట్ఠ. ౧.౧౦౪) ‘‘వాకో’’తి ఇదం సఙ్గణ్హాతి. వాకో నామ దణ్డే వా తచే వా బాహిరం. ఇధాపి తచో వా అచ్ఛిన్నో రక్ఖతీతి యోజనా. వీహినాళమ్పి వాతి గహితధఞ్ఞసాలిసీసేన పతిట్ఠితం వీహికుద్రూసాదిగచ్ఛానం నాళం, తచగబ్భోతి వుత్తం హోతి. దీఘన్తి దీఘం చే హోతి. ‘‘అనిక్ఖన్తోవా’’తి ఇమినా ‘‘దణ్డో’’తి సమ్బన్ధో. ‘‘తతో’’తి పాఠసేసో. తతో దీఘవీహినాళతో సబీజవీహిసీసదణ్డో సబ్బసో ఛిన్నో ఛిన్నకోటియా కేసగ్గమత్తమ్పి బహి అనిక్ఖన్తోతి అత్థో. రక్ఖతీతి తం భిక్ఖుం దుక్కటథుల్లచ్చయపారాజికవత్థూనం అనురూపాపత్తితో పాలేతి. ముత్తో చే, న రక్ఖతీతి అత్థో.

వుత్తఞ్చేతం అట్ఠకథాయం ‘‘వీహినాళం దీఘమ్పి హోతి, యావ అన్తోనాళతో వీహిసీసదణ్డకో న నిక్ఖమతి, తావ రక్ఖతి. కేసగ్గమత్తమ్పి నాళతో దణ్డకస్స హేట్ఠిమతలే నిక్ఖన్తమత్తే భణ్డగ్ఘవసేన కారేతబ్బో’’తి (పారా. ౧.౧౦౪). తథా ఇమినావ వినిచ్ఛయేన అట్ఠకథాయం ‘‘లాయితబ్బవత్థుపూరకవీహిసీసముట్ఠియా మూలే ఛిన్నేపి సీసేసు అచ్ఛిన్నవీహిసీసగ్గేహి సద్ధిం జటేత్వా ఠితేసు రక్ఖతి, జటం విజటేత్వా వియోజితేసు యథావుత్తపారాజికాదిఆపత్తియో హోన్తీ’’తి ఏవమాదికో వినిచ్ఛయో చ సూచితోతి గహేతబ్బో.

౧౫౮. మద్దిత్వాతి వీహిసీసాని మద్దిత్వా. పప్ఫోటేత్వాతి భుసాదీని ఓఫునిత్వా. ఇతో సారం గణ్హిస్సామీతి పరికప్పేతీతి యోజనా. ఇతోతి వీహిసీసతో. సారం గణ్హిస్సామీతి సారభాగం ఆదియిస్సామి. సచే పరికప్పేతీతి యోజనా. రక్ఖతీతి వత్థుపహోనకప్పమాణం దాత్తేన లాయిత్వా వా హత్థేన ఛిన్దిత్వా వా ఠానా చావేత్వా గహితమ్పి యావ పరికప్పో న నిట్ఠాతి, తావ ఆపత్తితో రక్ఖతీతి అత్థో.

౧౫౯. మద్దనేపీతి వీహిసీసమద్దనేపి. ఉద్ధరణేపీతి పలాలాపనయనేపి. పప్ఫోటనేపీతి భుసాదికచవరాపనయనేపి. దోసో నత్థీతి అగ్ఘవసేన పారాజికాదిఆపత్తియో న భవన్తి, సహపయోగదుక్కటం పన హోతేవ. అత్తనో…పే… పరాజయోతి అత్తనో పఠమం పరికప్పితాకారేన సబ్బం కత్వా సారభాగం గణ్హితుం అత్తనో భాజనే పక్ఖిత్తమత్తే యథావుత్తపారాజికాదయో హోన్తీతి అత్థో.

౧౬౦. ఏత్తావతా ‘‘ఖేత్తట్ఠం నామ భణ్డం ఖేత్తే చతూహి ఠానేహి నిక్ఖిత్తం హోతి భూమట్ఠం థలట్ఠం ఆకాసట్ఠం వేహాసట్ఠ’’న్తి (పారా. ౧౦౪) వుత్తాని ఖేత్తట్ఠాని చత్తారి యథావుత్తసదిసానీతి తాని పహాయ ‘‘తత్థజాతక’’న్తిఆది పాళియం ఆగతే తత్రజాతే వినిచ్ఛయం దస్సేత్వా ఇదాని ‘‘ఖేత్తం నామ యత్థ పుబ్బణ్ణం వా అపరణ్ణం వా జాయతీ’’తి (పారా. ౧౦౪) ఏవమాగతే ఖేత్తేపి వినిచ్ఛయం దస్సేతుమాహ ‘‘జాన’’న్తిఆది. జానన్తి పరసన్తకభావం జానన్తో. ఖీలన్తి అప్పితక్ఖరం వా ఇతరం వా పాసాణాదిఖీలం. సఙ్కామేతీతి పరాయత్తభూమిం సామికా యథా పస్సన్తి, తథా వా అఞ్ఞథా వా అత్తనో సన్తకం కాతుకామతాయ కేసగ్గమత్తమ్పి ఠానం యథా ససన్తకం హోతి, తథా థేయ్యచిత్తేన నిఖణతీతి అత్థో.

౧౬౧. తం పారాజికత్తం తస్స కదా హోతీతి ఆహ ‘‘సామికానం తు ధురనిక్ఖేపనే సతీ’’తి. ‘‘హోతీ’’తి పాఠసేసో. తు-సద్దేన ‘‘అత్తనో వా’’తి విసేసస్స సఙ్గహితత్తా సామినో నిరాలయభావసఙ్ఖాతధురనిక్ఖేపే చ ‘‘సామికస్స న దస్సామీ’’తి అత్తనో ధురనిక్ఖేపే చ తస్స పారాజికత్తం హోతీతి అత్థో. ఏవముదీరితన్తి ‘‘కేసగ్గమత్తమ్పీ’’తి ఏవం నియమితం కథితం.

౧౬౨. యా పనాతి యా భూమి పన. తేసు ద్వీసు ఖీలేసు. ఆదో థుల్లచ్చయన్తి పఠమే ఖీలే సఙ్కామితే సో భిక్ఖు థుల్లచ్చయం ఆపజ్జతి. దుతియేతి దుతియే ఖీలే సఙ్కామితే పరాజయో హోతీతి యోజనా. బహూహి ఖీలేహి గహేతబ్బట్ఠానే పరియన్తఖీలేసు ద్వీసు వినిచ్ఛయో చ ఏతేనేవ వుత్తో హోతి. ఏత్థ పన అన్తే ఖీలద్వయం వినా అవసేసఖీలనిఖణనే చ ఇతరేసు తదత్థేసు సబ్బపయోగేసు చ దుక్కటం హోతీతి విసేసో.

౧౬౩-౪. ‘‘మమేదం సన్తక’’న్తి ఞాపేతుకామోతి సమ్బన్ధో. పరసన్తకాయ భూమియా పరాయత్తభావం ఞత్వావ థేయ్యచిత్తేన కేసగ్గమత్తమ్పి ఠానం గణ్హితుకామతాయ ‘‘ఏత్తకం ఠానం మమ సన్తక’’న్తి రజ్జుయా వా యట్ఠియా వా మినిత్వా పరస్స ఞాపేతుకామోతి అత్థో. యేహి ద్వీహి పయోగేహీతి సబ్బపచ్ఛిమకేహి రజ్జుపసారణయట్ఠిపాతనానమఞ్ఞతరేహి ద్వీహి పయోగేహి. తేసూతి నిద్ధారణే భుమ్మం.

ఇధ రజ్జుం వాపీతి వికప్పత్థవా-సద్దేన ‘‘యట్ఠిం వా’’తి యోజేతబ్బేపి అవుత్తసముచ్చయత్థం అధికవచనభావేన వుత్తపి-సద్దేన ఇధావుత్తమరియాదవతీనం వినిచ్ఛయస్స ఞాపితత్తా యథావుత్తరజ్జుయట్ఠివినిచ్ఛయేసు వియ పరసన్తకాయ భూమియా కేసగ్గమత్తమ్పి ఠానం థేయ్యచిత్తేన గణ్హితుకామతాయ వతిపాదే నిఖణిత్వా వా సాఖామత్తేన వా వతిం కరోన్తస్స మరియాదం వా బన్ధన్తస్స పాకారం వా చినన్తస్స పంసుమత్తికా వా వడ్ఢేన్తస్స పుబ్బపయోగే పాచిత్తియట్ఠానే పాచిత్తియఞ్చ దుక్కటఞ్చ సహపయోగే కేవలదుక్కటఞ్చ పచ్ఛిమపయోగేసు ద్వీసు పఠమపయోగే థుల్లచ్చయఞ్చ అవసానపయోగే పారాజికఞ్చ హోతీతి వినిచ్ఛయోపి సఙ్గహితోతి దట్ఠబ్బం.

ఖేత్తట్ఠకథావణ్ణనా.

౧౬౫. వత్థట్ఠాదీసు వత్థట్ఠస్సాతి ఏత్థ ‘‘వత్థు నామ ఆరామవత్థు విహారవత్థూ’’తి (పారా. ౧౦౫) పదభాజనే వుత్తత్తా పుప్ఫాదిఆరామే కాతుం సఙ్ఖరిత్వా ఠపితభూమి చ పుబ్బకతారామానం వినాసే తుచ్ఛభూమి చ విహారం కాతుం అభిసఙ్ఖతా భూమి చ నట్ఠవిహారభూమి చాతి ఏవం విభాగవతి వసతి ఏత్థ ఉపరోపో వా విహారో వాతి ‘‘వత్థూ’’తి వుచ్చతి ఇచ్చేవం దువిధం వత్థుఞ్చ ‘‘వత్థుట్ఠం నామ భణ్డం వత్థుస్మిం చతూహి ఠానేహి నిక్ఖిత్తం హోతి భూమట్ఠం థలట్ఠం ఆకాసట్ఠం వేహాసట్ఠ’’న్తి (పారా. ౧౦౫) వచనతో ఏవం చతుబ్బిధం భణ్డఞ్చాతి ఇదం ద్వయం వత్థు చ వత్థుట్ఠఞ్చ వత్థువత్థుట్ఠన్తి వత్తబ్బే ఏకదేససరూపేకసేసవసేన సమాసేత్వా, ఉ-కారస్స చ అకారం కత్వా ‘‘వత్థట్ఠస్సా’’తి దస్సితన్తి గహేతబ్బం. యథావుత్తదువిధవత్థునో, వత్థట్ఠస్స చ భణ్డస్సాతి అత్థో. ఖేత్తట్ఠేతి ఏత్థాపి అయమేవ సమాసోతి ఖేత్తే చ ఖేత్తట్ఠే చాతి గహేతబ్బం. నావట్ఠాదివోహారేపి ఏసేవ నయో. గామట్ఠేపి చాతి ‘‘గామట్ఠం నామ భణ్డం గామే చతూహి ఠానేహి నిక్ఖిత్తం హోతి భూమట్ఠం…పే… వేహాసట్ఠ’’న్తి (పారా. ౧౦౬) వుత్తే చతుబ్బిధే గామట్ఠభణ్డేపీతి అత్థో.

వత్థట్ఠగామట్ఠకథావణ్ణనా.

౧౬౬. అరఞ్ఞట్ఠకథాయం ‘‘తిణం వా’’తిఆదిపదానం ‘‘తత్థజాతక’’న్తి పదేన సమ్బన్ధో. తత్థజాతకన్తి ‘‘అరఞ్ఞం నామ యం మనుస్సానం పరిగ్గహితం హోతీ’’తి (పారా. అట్ఠ. ౧.౧౦౭) వచనతో తత్థజాతం యం కిఞ్చి మనుస్ససన్తకం సామికానం అకామా అగహేతబ్బతో సారక్ఖే అరఞ్ఞే ఉప్పన్నన్తి అత్థో. తిణం వాతి పరేహి లాయిత్వా ఠపితం వా అత్తనా లాయితబ్బం వా గేహచ్ఛాదనారహం తిణం వా. పణ్ణం వాతి ఏవరూపమేవ గేహచ్ఛాదనారహం తాలపణ్ణాదిపణ్ణం వా. లతం వాతి తథారూపమేవ వేత్తలతాదికం వల్లిం వా. యా పన దీఘా హోతి, మహారుక్ఖే చ గచ్ఛే చ వినివిజ్ఝిత్వా వా వేఠేత్వా వా గతా, సా మూలే ఛిన్నాపి అవహారం న జనేతి, అగ్గే ఛిన్నాపి. యదా పన అగ్గేపి మూలేపి ఛిన్నా హోతి, తదా అవహారం జనేతి. సచే పన వేఠేత్వా ఠితా హోతి, వేఠేత్వా ఠితా పన రుక్ఖతో మోచితమత్తా అవహారం జనేతీతి అయమేత్థ విసేసో. సామికేన అవిస్సజ్జితాలయం ఛల్లివాకాదిఅవసేసభణ్డఞ్చ ఇమినావ ఉపలక్ఖిత్వా సఙ్గహితన్తి వేదితబ్బం. కట్ఠమేవ వాతి దారుం వా. భణ్డగ్ఘేనేవ కాతబ్బోతి ఏత్థ అన్తోభూతహేతుత్థవసేన కారేతబ్బోతి అత్థో గహేతబ్బో. తేనాహ అట్ఠకథాయం ‘‘భణ్డగ్ఘేన కారేతబ్బో’’తి. అవహటతిణాదిభణ్డేసు అగ్ఘవసేన మాసకం వా ఊనమాసకం వా హోతి, దుక్కటం. అతిరేకమాసకం వా ఊనపఞ్చమాసకం వా హోతి, థుల్లచ్చయం. పఞ్చమాసకం వా అతిరేకపఞ్చమాసకం వా హోతి, పారాజికం. పారాజికం చే అనాపన్నో, ఆమసనదుక్కటం, ఫన్దాపనథుల్లచ్చయఞ్చ కారేతబ్బోతి అత్థో. గణ్హన్తోతి అవహరన్తో.

౧౬౭-౭౪. ఇదాని ‘‘కట్ఠమేవ వా’’తి వుత్తరుక్ఖదారూసు వినిచ్ఛయం దస్సేతుమాహ ‘‘మహగ్ఘే’’తిఆది. మహగ్ఘేతి పఞ్చమాసకం వా అతిరేకపఞ్చమాసకం వా అగ్ఘకం హుత్వా మహగ్ఘే. నస్సతీతి థేయ్యచిత్తసమఙ్గీ హుత్వా ఛిన్నమత్తేపి పారాజికం ఆపజ్జతి. పి-సద్దో అవధారణే. ‘‘కోచిపీ’’తి ఇమినా అద్ధగతోపి అల్లం వా హోతు పురాణం వా, తచ్ఛేత్వా ఠపితం న గహేతబ్బమేవాతి అత్థో.

మూలేతి ఉపలక్ఖణమత్తం. ‘‘అగ్గే చ మూలే చ ఛిన్నో హోతీ’’తి (పారా. అట్ఠ. ౧.౧౦౭) అట్ఠకథావచనతో మూలఞ్చ అగ్గఞ్చ ఛిన్దిత్వాతి గహేతబ్బో. అద్ధగతన్తి జిణ్ణగళితపతితతచం, చిరకాలం ఠితన్తి వుత్తం హోతి.

లక్ఖణేతి అత్తనో సన్తకం ఞాపేతుం రుక్ఖక్ఖన్ధే తచం ఛిన్దిత్వా కతసల్లక్ఖణే. ఛల్లియోనద్ధేతి సమన్తతో అభినవుప్పన్నాహి ఛల్లీహి పరియోనన్ధిత్వా అదస్సనం గమితే. అజ్ఝావుత్థఞ్చాతి ఏత్థ ‘‘గేహ’’న్తి పాఠసేసో. గేహం కతఞ్చ అజ్ఝావుత్థఞ్చాతి యోజనా. గేహం కాతుం అరఞ్ఞసామికానం మూలం దత్వా రుక్ఖే కిణిత్వా ఛిన్నదారూహి తం గేహం కతఞ్చ పరిభుత్తఞ్చాతి అత్థో. వినస్సన్తఞ్చాతి ఏత్థాపి ‘‘అవసిట్ఠం దారు’’న్తి పాఠసేసో. తం గేహం కత్వా అవసిట్ఠం వస్సాతపాదీహి వివిధా జీరిత్వా వినస్సమానం, విపన్నదారున్తి వుత్తం హోతి. గణ్హతో న దోసో కోచీతి సమ్బన్ధో. ‘‘సామికా నిరాలయా’’తి గణ్హతో కాచిపి ఆపత్తి నత్థీతి అత్థో. కింకారణన్తి చే? అరఞ్ఞసామికేహి మూలం గహేత్వా అఞ్ఞేసం దిన్నత్తా, తేసఞ్చ నిరాలయం ఛడ్డితత్తాతి ఇదమేత్థ కారణం.

వుత్తఞ్హేతం అట్ఠకథాయం ‘‘గేహాదీనం అత్థాయ రుక్ఖే ఛిన్దిత్వా యదా తాని కతాని, అజ్ఝావుత్థాని చ హోన్తి, దారూనిపి అరఞ్ఞే వస్సేన చ ఆతపేన చ వినస్సన్తి, ఈదిసానిపి దిస్వా ‘ఛడ్డితానీ’తి గహేతుం వట్టతి. కస్మా? యస్మా అరఞ్ఞసామికా ఏతేసం అనిస్సరా. యేహి అరఞ్ఞసామికానం దేయ్యధమ్మం దత్వా ఛిన్నాని, తే ఏవ ఇస్సరా, తేహి చ తాని ఛడ్డితాని, నిరాలయా తత్థ జాతా’’తి (పారా. అట్ఠ. ౧.౧౦౭). ఏవమ్పి సతి పచ్ఛా సామికేసు ఆహరాపేన్తేసు భణ్డదేయ్యం హోతీతి దట్ఠబ్బం.

యో చాతి అరఞ్ఞసామికానం దేయ్యధమ్మం పవిసన్తో అదత్వా ‘‘నిక్ఖమన్తో దస్సామీ’’తి రుక్ఖే గాహాపేత్వా నిక్ఖమన్తో యో చ భిక్ఖు. ఆరక్ఖట్ఠానం పత్వాతి అరఞ్ఞపాలకా యత్థ నిసిన్నా అరఞ్ఞం రక్ఖన్తి, తం ఠానం పత్వా. ‘‘చిన్తేన్తో’’తి కిరియన్తరసాపేక్ఖత్తా ‘‘అతిక్కమేయ్యా’’తి సామత్థియతో లబ్భతి. తస్మా చిత్తే కమ్మట్ఠానాదీని కత్వాతి ఏత్థ ఆది-సద్దేన పకారత్థేన కుసలపక్ఖియా వితక్కా సఙ్గయ్హన్తి. అఞ్ఞం చిన్తేన్తో వా ఆరక్ఖనట్ఠానం పత్వాయేవ అతిక్కామేయ్యాతి యోజేత్వా అత్థో వత్తబ్బో. తత్థ అఞ్ఞం చిన్తేన్తో వాతి అఞ్ఞం విహితో వా, ఇమినా యథావుత్తవితక్కానం సఙ్గహో. అస్సాతి ఏత్థ ‘‘దేయ్య’’న్తి కితయోగే కత్తరి సామివచనత్తా అనేనాతి అత్థో.

‘‘యోచా’’తి ఏత్థ అవుత్తసముచ్చయత్థేన చ-సద్దేన అరఞ్ఞపవిసనకాలే యథావుత్తనయేన మూలం అదత్వా అరఞ్ఞం పవిసిత్వా దారూని గహేత్వా గమనకాలే ‘‘అరఞ్ఞపాలకా సచే యాచన్తి, దస్సామీ’’తి పరికప్పేత్వా గన్త్వా తేహి అయాచితత్తా అదత్వా గచ్ఛన్తోపి తథేవ ఆగన్త్వా ఆరక్ఖకేసు కీళాపసుతేసు వా నిద్దాయన్తేసు వా బహి నిక్ఖన్తేసు వా తత్థ ఠత్వా ఆరక్ఖకే పరియేసిత్వా అదిస్వా గచ్ఛన్తోపి తథేవ ఆగన్త్వా తత్థ నియుత్తఇస్సరజనేహి అత్తనో హత్థతో దాతబ్బం దత్వా వా అత్తానం సమ్మానం కత్వా వా పాలకే సఞ్ఞాపేత్వా వా పాలకే ఓకాసం యాచిత్వా తేహి దిన్నోకాసో వా గచ్ఛన్తోపీతి ఏత్తకా వుత్తేన సదిసత్తా సఙ్గహితాతి దట్ఠబ్బా.

వరాహాతి సూకరా. వగ్ఘాతి బ్యగ్ఘా. అచ్ఛాతి ఇస్సా. తరచ్ఛాతి కాళసీహా. ఆది-సద్దేన దీపిమత్తహత్థిసీహాదయో వాళమిగా సఙ్గయ్హన్తి. ఏతేయేవ వరాహాదయో సమాగమవసేన మరణాదిఅనిట్ఠసమీపచారితాయ ఉప అనిట్ఠసమీపే దవన్తి పవత్తన్తీతి ‘‘ఉపద్దవా’’తి వుచ్చన్తి. ఆరక్ఖట్ఠానం ఆగతకాలే దిట్ఠవరాహాదిఉపద్దవతోతి వుత్తం హోతి. ముచ్చితుకామతాయాతి మోక్ఖాధిప్పాయేన. ‘‘తథేవా’’తి ఇమినా పవిసనకాలే దేయ్యధమ్మం అదత్వా ‘‘నిక్ఖమనకాలే దస్సామీ’’తి పవిసిత్వా దారుం గహేత్వా ఆరక్ఖట్ఠానం పత్తోతి పురిమగాథాయ సామత్థియతో లబ్భమానోయేవత్థో దస్సితో. తం ఠానన్తి తం ఆరక్ఖట్ఠానం. అతిక్కామేతీతి ‘‘ఇదం తం ఠాన’’న్తిపి అసల్లక్ఖణమత్తభయుపద్దవో హుత్వా పలాయన్తో అతిక్కమతి, భణ్డదేయ్యం పన హోతీతి యోజనా.

సుఙ్కఘాతతోతి ఏత్థాపి పి-సద్దో లుత్తనిద్దిట్ఠోతి వేదితబ్బో, సుఙ్కగహణట్ఠానతోపీతి అత్థో. సుఙ్కస్స రఞ్ఞో దాతబ్బభాగస్స ఘాతో ముసిత్వా గహణమత్తో, సుఙ్కో హఞ్ఞతి ఏత్థాతి వా సుఙ్కఘాతోతి విగ్గహో. సుఙ్కఘాతసరూపం పరతో ఆవి భవిస్సతి. తస్మాతి సుఙ్కఘాతతో తస్స గరుకత్తా ఏవ. తన్తి తం సుఙ్కఘాతట్ఠానం. అనోక్కమ్మ గచ్ఛతోతి అపవిసిత్వా గచ్ఛన్తస్స. దుక్కటం ఉద్దిట్ఠం ‘‘సుఙ్కం పరిహరతి, ఆపత్తి దుక్కటస్సా’’తి (పారా. ౧౧౩).

ఏతన్తి యథావుత్తఆరక్ఖట్ఠానం. థేయ్యచిత్తేన పరిహరన్తస్సాతి థేయ్యచిత్తేన పరిహరిత్వా దూరతో గచ్ఛన్తస్స. ఆకాసేనపి గచ్ఛతో పారాజికమనుద్దిట్ఠం సత్థునాతి సమ్బన్ధో.

నను చ ‘‘ఇదం పన థేయ్యచిత్తేన పరిహరన్తస్స ఆకాసేన గచ్ఛతోపి పారాజికమేవా’’తి (పారా. అట్ఠ. ౧.౧౦౭) అట్ఠకథాయం వుత్తవచనం వినా పాళియం ‘‘అరఞ్ఞట్ఠ’’న్తి మాతికాపదస్స విభఙ్గే ‘‘తత్థజాతకం కట్ఠం వా లతం వా తిణం వా పఞ్చమాసకం వా అతిరేకపఞ్చమాసకం వా అగ్ఘనకం థేయ్యచిత్తో ఆమసతి, ఆపత్తి దుక్కటస్స. ఫన్దాపేతి, ఆపత్తి థుల్లచ్చయస్స. ఠానా చావేతి, ఆపత్తి పారాజికస్సా’’తి (పారా. ౧౦౬) సామఞ్ఞవచనతో సుఙ్కఘాతే ‘‘సుఙ్కం పరిహరతి, ఆపత్తి దుక్కటస్సా’’తి వచనం వియ ఏత్థ ఆరక్ఖట్ఠానం పరిహరన్తస్స విసుం వుత్తపారాజికాపత్తివచనే అసతిపి ‘‘అట్ఠకథాయ’’న్తి అవత్వా ‘‘సత్థునా’’తి కస్మా ఆహాతి? వుచ్చతే – అట్ఠకథాచరియేన తథేవ వుత్తత్తా ఆహ. కస్మా పన అట్ఠకథాచరియేన ‘‘అపఞ్ఞత్తం న పఞ్ఞపేస్సామ, పఞ్ఞత్తం న సముచ్ఛిన్దిస్సామా’’తి (పారా. ౫౬౫) పాళిపాఠం జానన్తేనపి పాళియం అవుత్తపారాజికం నిద్దిట్ఠన్తి? ఏత్థ వినిచ్ఛయం భిక్ఖూహి పుట్ఠేన భగవతా వుత్తనయస్స మహాఅట్ఠకథాయ ఆగతత్తా తస్సేవ నయస్స సమన్తపాసాదికాయం నిద్దిట్ఠభావం జానన్తేన ఇమినాపి ఆచరియేన ఇధ ‘‘సత్థునా’’తి వుత్తన్తి గహేతబ్బం.

అథ వా ‘‘సుఙ్కం పరిహరతి, ఆపత్తి దుక్కటస్సా’’తి వత్వా ఆరక్ఖట్ఠానవినిచ్ఛయే అవచనం యథావుత్తవిసయస్స అదిట్ఠభావేన వా సియా, ఇమస్స తథా అనవజ్జతా వా సియా, వుత్తానుసారేన సువిఞ్ఞేయ్యతా వా సియాతి తయో వికప్పా. తేసు పఠమవికప్పో సబ్బఞ్ఞుభావబాధనతో దుబ్బికప్పమత్తం హోతి. దుతియవికప్పో లోకవజ్జస్స ఇమస్స అనవజ్జభావో నామ అనుపపన్నోతి అనాదాతబ్బో. పారిసేసతో తతియవికప్పో యుజ్జతి.

తత్థ ‘‘వుత్తానుసారేనా’’తి కిమేత్థ వుత్తం నామ, తదనుసారేన ఇమస్సాపి సువిఞ్ఞేయ్యతా కథన్తి చే? పఠమనిద్దిట్ఠే అరఞ్ఞట్ఠనిద్దేసే సామఞ్ఞేన ‘‘ఠానా చావేతి, ఆపత్తి పారాజికస్సా’’తి (పారా. ౧౦౬) ఇదం వుత్తం, న పన థేయ్యచిత్తేన ఆరక్ఖట్ఠానపరిహరణఞ్చ. ‘‘గమనకాలే ‘మూలం దత్వా గమిస్సామీ’తి పుబ్బపరికప్పితనియామేన అదత్వా గచ్ఛతో పరికప్పావహారోవ హోతీ’’తి చ ‘‘తం పన యేన కేనచి ఆకారేన పరికప్పితట్ఠానం పహాయ గమనం ఠానాచావనం నామ హోతేవాతి తేన వత్థునా పారాజికమేవ హోతీ’’తి చ ‘‘ఠానా చావేతి, ఆపత్తి పారాజికస్సా’తి ఇమినా చ విఞ్ఞాతత్థమేవ హోతీ’’తి చ విసుం న వుత్తం. సుఙ్కట్ఠానపరిహరణం పన ఠానపరిహరణసభావత్తా సభావతో ఈదిసంవ సన్తమ్పి ఇదం వియ పరికప్పితట్ఠానం న హోతీతి వక్ఖమానరాజసమ్మతట్ఠానతో అఞ్ఞం పరికప్పితట్ఠానం సమానమ్పి థేయ్యచిత్తుప్పత్తిమత్తేన తం పరిహరిత్వా గచ్ఛన్తస్స థేయ్యచిత్తేన అత్తనో పత్తం గణ్హన్తస్స వియ పారాజికాయ అవత్థుతఞ్చ దుక్కటస్సేవ వత్థుభావఞ్చ విఞ్ఞాపేతుం ‘‘సుఙ్కం పరిహరతి, ఆపత్తి దుక్కటస్సా’’తి వుత్తన్తి భగవతో అధిప్పాయఞ్ఞునా అట్ఠకథాచరియేన ‘‘పారాజికమేవా’’తి (పారా. అట్ఠ. ౧.౧౦౭) వుత్తత్తా తేన అట్ఠకథాయం వుత్తనీహారమేవ దస్సేతుం అయమాచరియోపి ‘‘సత్థునా పారాజికమనుద్దిట్ఠ’’న్తి ఆహాతి నిట్ఠమేత్థ గన్తబ్బం.

తస్మాతి యస్మా ఏవం పరిహరిత్వా థేయ్యచిత్తేన దూరతో వజ్జేత్వా గచ్ఛన్తస్సాపి పారాజికప్పహోనకతాయ అచ్చన్తభారియం హోతి, తస్మా. ఏత్థాతి ఇమస్మిం అరఞ్ఞారక్ఖట్ఠానే. ‘‘విసేసేనా’’తి ఇదం ‘‘అప్పమత్తేన హోతబ్బ’’న్తి ఇమినా హేతుభావేన సమ్బన్ధనీయం. సతిసమ్పన్నచేతసాతి చ పియసీలేనాతి చ ‘‘భిక్ఖునా’’తి ఏతస్స విసేసనం. అసిక్ఖాకామస్స భిక్ఖునో ఇమస్స ఓవాదస్స అభాజనతాయ తం పరివజ్జేతుమాహ ‘‘పియసీలేనా’’తి. పియసీలస్సాపి సతివిరహితస్స పమత్తట్ఠానే సరణాసమ్భవా ఇమస్స అభాజనతాయ తం వజ్జేతుమాహ ‘‘సతిసమ్పన్నచేతసా’’తి.

అరఞ్ఞట్ఠకథావణ్ణనా.

౧౭౫-౬. తోయదుల్లభకాలస్మిన్తి తోయం దుల్లభం యస్మిం సో తోయదుల్లభో, తోయదుల్లభో చ సో కాలో చాతి తోయదుల్లభకాలో, తస్మిం. ఆవజ్జేత్వా వాతి ఉదకభాజనం నామేత్వా వా. పవేసేత్వా వాతి అత్తనో భాజనం తస్మిం పక్ఖిపిత్వా వా. ఛిద్దం కత్వాపి వాతి ఉదకభాజనే ఓమట్ఠాదిభేదం ఛిద్దం కత్వా వా గణ్హన్తస్స భణ్డగ్ఘేన వినిద్దిసేతి వక్ఖమానేన సమ్బన్ధనీయం.

తథాతి యథా తోయదుల్లభకాలస్మిం భాజనే రక్ఖితగోపితం ఉదకం అవహరన్తస్స పారాజికం వుత్తం, తేనేవ నీహారేన. వాపియం వాతి పరసన్తకాయ సారక్ఖాయ వాపియం వా. తళాకే వాతి తాదిసే జాతస్సరే వా. ఏవం సారక్ఖానం పోక్ఖరణిఆదీనం ఏతేహి వా అవుత్తసముచ్చయేన వా-సద్దేన వా గహణం వేదితబ్బం. అత్తనో భాజనం పవేసేత్వా గణ్హన్తస్సాతి ఉపలక్ఖణపదన్తి భాజనగతజలే చ ఇధ చ తేలభాజనే వియ ముఖేన వా వంసాదీహి వా ఆకడ్ఢిత్వా థేయ్యచిత్తేన పివన్తస్స యథావత్థుకమాపత్తివిధానం వేదితబ్బం.

౧౭౭. మరియాదన్తి వాపిఆదీనం పాళివట్టబన్ధం. ఛిన్దతోతి కుదాలాదీహి పంసుఆదీని ఉద్ధరిత్వా ద్విధా కరోన్తస్స. విసేసత్థావజోతకేన తు-సద్దేన ‘‘మరియాదం ఛిన్దిత్వా దుబ్బలం కత్వా తస్స ఛిన్దనత్థాయ వీచియో ఉట్ఠాపేతుం ఉదకం సయం ఓతరిత్వా వా గోమహింసే వా అఞ్ఞే మనుస్సే వా కీళన్తే దారకే వా ఓతారేత్వా వా అత్తనో ధమ్మతాయ ఓతిణ్ణే తాసేత్వా వా ఉదకే ఠితం రుక్ఖం ఛిన్దిత్వా వా ఛేదాపేత్వా వా పాతేత్వా వా పాతాపేత్వా వా జలం ఖోభేతి, తతో ఉట్ఠితాహి వీచీహి మరియాదే ఛిన్నేపి తేనేవ ఛిన్నో హోతి. ఏవమేవ గోమహింసాదయో మరియాదం ఆరోహన్తేనాపి అఞ్ఞేహి ఆరోహాపేన్తేనాపి తేసం ఖురేహి మరియాదే ఛిన్నేపి, ఉదకనిద్ధమనాదిం పిదహిత్వా వా పిదహాపేత్వా వా వాపిమరియాదాయ నీచట్ఠానం బన్ధిత్వా వా బన్ధాపేత్వా వా అతిరేకజలాపగమనమగ్గతో నీహరితబ్బోదకం వారేత్వా వా బాహిరతో ఉదకం పవేసేత్వా వా పూరేతి, ఓఘేన మరియాదే ఛిన్నేపి తేనేవ ఛిన్నం హోతీ’’తి (పారా. అట్ఠ. ౧.౧౦౮ అత్థతో సమానం) ఏవమాదికం అట్ఠకథాగతవిసేసం సఙ్గణ్హాతి. అదిన్నాదానపుబ్బతోతి అదిన్నాదానస్స పుబ్బపయోగత్తా. భూతగామేన సద్ధిమ్పీతి భూతగామేనపి సద్ధిం. అపి-సద్దేన పథవిఖణనం సమ్పిణ్డేతి. మరియాదం ఛిన్దన్తో తత్థజాతం తిణాదిం ఛిన్దతి, భూతగామపాచిత్తియేన సద్ధిం దుక్కటం. జాతపథవిం ఛిన్దతి, పథవిఖణనపాచిత్తియేన సద్ధిం దుక్కటం ఆపజ్జతీతి అధిప్పాయో.

౧౭౮. కాతబ్బోతి ఏత్థ ‘‘భణ్డగ్ఘేన ఆపత్తియా’’తి పాఠసేసో. అన్తోభూతహేత్వత్థవసేన కారేతబ్బోతి గహేతబ్బో. అన్తో ఠత్వా ఛిన్దన్తో బహిఅన్తేన, బహి ఠత్వా ఛిన్దన్తో అన్తోఅన్తేన, ఉభయత్థాపి ఠత్వా ఛిన్దన్తో మజ్ఝతో భణ్డగ్ఘేన ఆపత్తియా కారేతబ్బోతి యోజనా. అయం పనేత్థ అత్థో – అన్తోవాపియం ఠత్వా మరియాదం ఛిన్దిత్వా ఉదకే బహి నిక్ఖమితే నిక్ఖన్తఉదకగ్ఘేన దుక్కటథుల్లచ్చయపారాజికాసు యథాపన్నాయ ఆపత్తియా కారేతబ్బో. బహి ఠత్వా మరియాదం ఛిన్దిత్వా అన్తోవాపియం పవిసన్తోదకస్స ఠితట్ఠానతో చావితక్ఖణే నిక్ఖన్తఉదకగ్ఘేన ఆపత్తియా కారేతబ్బో. కదాచి అన్తో కదాచి బహి ఠత్వా మరియాదం మజ్ఝే ఠపేత్వా ఛిన్దన్తో మజ్ఝే ఠితట్ఠానం ఛిన్దిత్వా ఉదకస్స నీహటక్ఖణే నీహటఉదకస్స అగ్ఘేన ఆపత్తియా కారేతబ్బోతి.

ఉదకట్ఠకథావణ్ణనా.

౧౭౯-౮౦. వారేనాతి వారేన వారేన సామణేరా అరఞ్ఞతో యం దన్తకట్ఠం సఙ్ఘస్సత్థాయ ఆనేత్వా సచే ఆచరియానమ్పి ఆహరన్తి, యావ తే దన్తకట్ఠం పమాణేన ఛిన్దిత్వా సఙ్ఘస్స చ ఆచరియానఞ్చ న నియ్యాదేన్తి, తావ అరఞ్ఞతో ఆభతత్తా తం సబ్బం సఙ్ఘస్స చ సకసకఆచరియానఞ్చ ఆభతం దన్తకట్ఠం తేసమేవ చ దన్తకట్ఠహారకానం సామణేరానం సన్తకం హోతీతి అత్థయోజనా.

౧౮౧. తస్మాతి యస్మా తేసమేవ సామణేరానం సన్తకం హోతి, తస్మా. తం అరఞ్ఞతో ఆభతం దన్తకట్ఠఞ్చ సఙ్ఘస్స గరుభణ్డఞ్చ దన్తకట్ఠన్తి సమ్బన్ధో. సఙ్ఘికాయ భూమియం ఉప్పన్నం సఙ్ఘేన రక్ఖితగోపితత్తా గరుభణ్డభూతం దన్తకట్ఠఞ్చాతి వుత్తం హోతి. గణ్హన్తస్స చాతి అధికచ-కారేన ఇహావుత్తస్స అట్ఠకథాగతస్స గణపుగ్గలగిహిపరిబద్ధ ఆరాముయ్యానసఞ్జాతఛిన్నాఛిన్నరక్ఖితగోపితదన్తకట్ఠస్స సముచ్చితత్తా తఞ్చ థేయ్యచిత్తేన గణ్హన్తస్స అవహటదన్తకట్ఠస్స అగ్ఘవసేన ఆపత్తియో వత్తబ్బాతి అయమత్థో దీపితో హోతి.

౧౮౨. తేహి దన్తకట్ఠహారకేహి సామణేరేహి. నియ్యాదితన్తి మహాసఙ్ఘస్స పటిపాదితం.

౧౮౩. సఙ్ఘికకాలతో పట్ఠాయ థేయ్యచిత్తేన గణ్హతోపి అవహారాభావే కారణం దస్సేతుమాహ ‘‘అరక్ఖత్తా’’తిఆది. తత్థ అరక్ఖత్తాతి సఙ్ఘికభావేన లద్ధేపి రక్ఖితగోపితదన్తకట్ఠే వియ సఙ్ఘేన కతారక్ఖాయాభావా. యథావుడ్ఢమభాజేతబ్బతోతి సఙ్ఘికత్తస్సాపి సతో యథావుడ్ఢం పటిపాటిమనతిక్కమ్మ భాజేతబ్బఫలపుప్ఫాదీనం వియ భాజేతబ్బతాభావతో. సబ్బసాధారణత్తా చాతి సఙ్ఘపరియాపన్నానం సబ్బేసమేవ సాధారణత్తా.

ఇదన్తి సఙ్ఘస్స నియ్యాదితదన్తకట్ఠం. అఞ్ఞం వియాతి అఞ్ఞం గణపుగ్గలాదిసన్తకం రక్ఖితగోపితదన్తకట్ఠం వియ. ఏవం చోరికాయ గణ్హతో అవహారాభావే కారణేన సాధితేపి థేయ్యచిత్తేన సకపరిక్ఖారమ్పి గణ్హతో దుక్కటస్స వుత్తత్తా తథా గణ్హన్తో దుక్కటా న ముచ్చతీతి దట్ఠబ్బం. వత్తం పన జానితబ్బం – సఙ్ఘికదన్తకట్ఠం గణ్హన్తేన పధానఘరాదీసు పవిసిత్వా చిరేన ఓసరన్తేన బహి వీతినామేతబ్బదివసే గణేత్వా తంపమాణేన గహేతబ్బం, మగ్గం గచ్ఛన్తేన ఏకం ద్వే దన్తకట్ఠాని థవికాయ పక్ఖిపిత్వా గన్తబ్బం, తత్థేవ వసన్తేన దివసే ఖాదితబ్బదన్తకట్ఠం గహేతబ్బన్తి.

దన్తకట్ఠకథావణ్ణనా.

౧౮౪. ‘‘అగ్గిం వా దేతీ’’తిఆదీసు ‘‘రుక్ఖే’’తి పకరణతో లబ్భతి ‘‘రుక్ఖో వినస్సతీ’’తి వక్ఖమానత్తా, రుక్ఖో చ ‘‘వనప్పతి నామ యో మనుస్సానం పరిగ్గహితో హోతి రుక్ఖో పరిభోగో’’తి (పారా. ౧౧౦) పాళియం ఆగతత్తా చ అట్ఠకథాయ (పారా. అట్ఠ. ౧.౧౧౦) చ వుత్తనయేన అమ్బలబుజపనసాదికో మనుస్సానం పరిభోగారహో మనుస్సాయత్తో రక్ఖితగోపితోయేవ గహేతబ్బో. అగ్గిం వా దేతీతి చోరికాయ అగ్గిం ఆలిమ్పేతి వా. సత్థేన రుక్ఖే సమన్తతో ఆకోటేతీతి వాసిఫరసుఆదిసత్థేన రుక్ఖతచం ఛిన్దన్తో సమన్తతో ఆవాటం దస్సేతి. మణ్డూకకణ్టకనామకం విసం వా రుక్ఖే ఆకోటేతీతి చోరికాయ రుక్ఖం నాసేతుకామో రుక్ఖే మణ్డూకకణ్టకనామకం విసం పవేసేతి.

౧౮౫. యేన వా తేన వాతి యథావుత్తేన వా అవుత్తేన వా యేన కేనచి ఉపాయేన. రుక్ఖో వినస్సతీతి అగ్గిం దత్వా ఝాపితో ధఞ్ఞకలాపో వియ, తేలకుమ్భీ వియ చ వినావ ఠానాచావనేన యథాట్ఠితమేవనస్సతి. ‘‘డయ్హతీ’’తి ఇదం ‘‘అగ్గిం దేతీ’’తి ఇదం సన్ధాయ వుత్తం. వినస్సతీతి మణ్డూకకణ్టకాకోటనాదిఅవసేసపయోగం సన్ధాయ వుత్తన్తి దట్ఠబ్బం ‘‘థేయ్యచిత్తో ఛిన్దతి, పహారే పహారే ఆపత్తి దుక్కటస్స, ఏకం పహారం అనాగతే ఆపత్తి థుల్లచ్చయస్స, తస్మిం పహారే ఆగతే ఆపత్తి పారాజికస్సా’’తి (పారా. ౧౧౦) ఠానాచావనేన పారాజికస్స ఆగతత్తా. పకాసితన్తి ఏత్థ ‘‘అట్ఠకథాయ’’న్తి లబ్భతి. పాఠాగతం పారాజికం పన పారిసేసతో చ సూచీయతీతి తబ్బాచకస్స వా సఙ్గాహకస్స వా వచనస్స ఇహావిజ్జమానత్తా తత్థ వినిచ్ఛయో పాసంసికోపి ఇహావుత్తో.

వనప్పతికథావణ్ణనా.

౧౮౬-౭. ‘‘హరణకం నామ అఞ్ఞస్స హరణకం భణ్డం. థేయ్యచిత్తో ఆమసతి, ఆపత్తి దుక్కటస్స. ఫన్దాపేతి, ఆపత్తి థుల్లచ్చయస్స. ఠానా చావేతి, ఆపత్తి పారాజికస్సా’’తి (పారా. ౧౧౧) వుత్తహరణకనిద్దేసే ‘‘ఠానా చావేతి, ఆపత్తి పారాజికస్సా’’తి (పారా. ౧౧౧) పాఠే ‘‘ఠాన’’న్తి గహితసీసాదిట్ఠానప్పభేదవసేన అట్ఠకథాయ (పారా. అట్ఠ. ౧.౧౧౦) ఆగతవినిచ్ఛయం దస్సేతుమాహ ‘‘ఛిన్దిత్వా మోచేత్వా గణ్హతో’’తి. కిరియానం సకమ్మకత్తా ‘‘అలఙ్కార’’న్తి పాఠసేసో. ఛిన్దిత్వాతి గీవేయ్యకాదిం. మోచేత్వాతి కణ్ణపిళన్ధనాదిం.

సీసాదీహి మోచితమత్తస్మిన్తి ఏత్థాపి విసేసితబ్బదస్సనత్థం ‘‘అలఙ్కారస్మి’’న్తి తమేవ భుమ్మేకవచనన్తవసేన గహేతబ్బం. ఆకడ్ఢనవికడ్ఢనన్తి ఏత్థ అభిముఖం కడ్ఢనం ఆకడ్ఢనన్తి కత్వా అత్తనో సమీపమావిఞ్ఛనం ఆకడ్ఢనం, విపరీతం కడ్ఢనం వికడ్ఢనన్తి కత్వా తబ్బిపరీతం వికడ్ఢనం.

౧౮౮-౯. వలయన్తి అవఙ్కం మట్ఠహత్థూపగం. కటకమ్పి వాతి అనేకవఙ్కే యోజేత్వా బుబ్బుళాదీని దస్సేత్వా వా అదస్సేత్వా వా కతం హత్థూపగం. అగ్గబాహున్తి కప్పరతో పట్ఠాయ అగ్గహత్థం. అపరాపరం చారేతీతి ఇతో చితో చ సఞ్చారేతి. ‘‘సారేతీ’’తి వా పాఠో, సోయేవ అత్థో. తం వలయం వా కటకం వా. ఆకాసగతం కరోతీతి సబ్బదిసాహి యథా హత్థం న ఫుసతి, తథా ఆకాసగతం కరోతి. నిధివలయస్స పవేసితరుక్ఖమూలే సబ్బదిసాహి అఫుసన్తం ఆకాసగతకరణే పారాజికం హోతి, ఇధ ‘‘రక్ఖతీ’’తి కస్మా వుత్తన్తి ఆహ ‘‘సవిఞ్ఞాణకతో’’తిఆది. ఇదన్తి వలయం కటకఞ్చ.

౧౯౦. ‘‘నివత్థం వత్థ’’న్తి ఇమినా చీవరమ్పి గయ్హతి. పరస్స వత్థసామికస్స. పరోపీతి వత్థసామికోపి. తన్తి చోరేన అచ్ఛిజ్జమానం అత్తనా నివత్థవత్థం. లజ్జాయ సహసా న ముఞ్చతీతి లజ్జాయ సీఘతరం న పరిచ్చజతి.

౧౯౧. చోరోపి ఆకడ్ఢతి, సో పరోపి ఆకడ్ఢతీతి యోజనా. సో పరో చోరతో అఞ్ఞో, వత్థసామికోతి అత్థో. పరస్సాతి వత్థసామికస్స.

౧౯౨. ‘‘ఠానా చావేయ్యా’’తి పాఠే ఠాన-సద్దేన సఙ్గహితసీసాదిట్ఠానతో హరీయతేతి హరణకన్తి వుత్తాలఙ్కారాదిభణ్డస్స చావనేన పారాజికం దస్సేత్వా ఇదాని తదేవ హరణకం హారకేన సహ హరన్తస్స హారకస్స ఠితట్ఠానతో అపనయనేన ఠానాచావనఞ్చ ‘‘ఠానా చావేయ్యా’’తి ఇమినావ సఙ్గయ్హతీతి తత్థాపి వినిచ్ఛయం దస్సేతుమాహ ‘‘సభణ్డహారక’’న్తిఆది. భణ్డం హరతి నేతీతి భణ్డహారకో, పురిసాదికో, తేన సహాతి సభణ్డహారకం, అలఙ్కారవత్థాదీని ఆదాయ గచ్ఛన్తేహి ఇత్థిపురిసాదిపాణేహి సహేవ. భణ్డన్తి తేహి హరియమానత్తా హరణకసఙ్ఖాతవత్థాభరణాదిభణ్డం. నేన్తస్సాతి ‘‘నేన్తో అస్సా’’తి పదచ్ఛేదో. నేన్తోతి ఠితట్ఠానతో చావేత్వా అత్తనా ఇచ్ఛితదిసాభిముఖం పాపేన్తో. అస్స పఠమే పాదే అతిక్కన్తే థుల్లచ్చయం ఆపజ్జిత్వాతి పాఠసేసయోజనా. అస్సాతి ఇమస్స భణ్డహారకస్స. పఠమపాదే అతిక్కన్తే అత్తనా పఠమం గన్తబ్బదిసతో చోరస్సాభిమతదిసం గతే థుల్లచ్చయం ఆపజ్జిత్వా దుతియే అతిక్కన్తే చుతో సియాతి యోజనా.

౧౯౩. థేయ్యచేతనో సచే తజ్జేత్వా పరస్స హత్థతో భణ్డం పాతాపేతి, పరస్స హత్థతో భణ్డే ముత్తమత్తే తజ్జేత్వా పాతాపకస్స పరాజయోతి యోజనా. భణ్డే ముత్తమత్తేతి భణ్డే హత్థతో కేసగ్గమత్తమ్పి ముత్తక్ఖణే.

౧౯౪. అథాపీతి అథ వా. పరికప్పేత్వా పాతాపేతి వాతి ఏత్థ ‘‘యం మయ్హం రుచ్చతి, తం గణ్హిస్సామీ’’తి వా ‘‘ఏవరూపం చే హోతి, గణ్హిస్సామీ’’తి విసేసేత్వా వా పరికప్పేత్వా తజ్జేత్వా పాతేతి, దుక్కటం. ఏవం పాతితం భణ్డం తస్స చోరస్స ఆమసనే దుక్కటం వుత్తన్తి యోజనా.

౧౯౫. యథావత్థున్తి భణ్డస్స అగ్ఘానురూపం, థుల్లచ్చయం హోతీతి అధిప్పాయో. ఛడ్డితేపీతి తస్స చోరభావం జానిత్వా భీతతసితేన అత్తనా నీయమానే భణ్డే ఛడ్డితేపి సతి. తేనేవ ఠానాచావనం కారాపితన్తి పారాజికన్తి న గహేతబ్బన్తి ఆహ ‘‘న దోసో’’తి. ‘‘తిట్ఠ తిట్ఠా’’తి వుత్తే పన ఉత్తసిత్వా ఛడ్డనం తస్స ఆణత్తియా వినా హోతీతి తత్థ తస్స అనాపత్తీతి అధిప్పాయో. తథా వదతో పన అదిన్నాదానపుబ్బపయోగత్తా దుక్కటమేవ.

౧౯౬. తన్తి తం ఛడ్డితం భణ్డం. తదుద్ధారేతి తస్స ఛడ్డితస్స భణ్డస్స ఉద్ధారే పారాజికం. పారాజికం కదా సియాతి ఆహ ‘‘సామికే సాలయే గతే’’తి. నిరాలయం ఛడ్డితం పన గణ్హతో అసతి థేయ్యచిత్తే న దోసోతి బ్యతిరేకతో దస్సేతి.

౧౯౭. సామికస్స సాలయకాలే గణ్హన్తస్సాపి పారాజికాభావప్పకారం దస్సేతుమాహ ‘‘గణ్హతో’’తి. పుబ్బగాథాయ ‘‘త’’న్తి ఇధానువత్తతే. సకసఞ్ఞాయగణ్హతోతి ‘‘తిట్ఠ తిట్ఠా’’తి వచనతో ఉత్తసిత్వా సాలయం ఛడ్డితం తం వత్థుం సకసఞ్ఞాయ గణ్హన్తస్స. గహణేతి సకసఞ్ఞాయ గహణహేతు, సకసఞ్ఞాయ గహితభణ్డం అత్తనో గహణకారణా భిక్ఖుం అవహారాపత్తితో రక్ఖతీతి అధిప్పాయో. తేనాహ ‘‘గహణే పన రక్ఖతీ’’తి. భణ్డదేయ్యం పన హోతీతి యోజనా. ‘‘తథా’’తి ఇమినా గహణే రక్ఖతీతి అతిదిసతి.

౧౯౮-౯. ధురనిక్ఖేపం కత్వాతి ‘‘మయ్హం కిమేతేన భణ్డేన, జీవితరక్ఖనమేవ వరతర’’న్తి నిరాలయో హుత్వా. తేనాహ ‘‘భీతో చోరా పలాయతీ’’తి. చోరాతి ఏత్థ చ హేతుమ్హి నిస్సక్కం. గణ్హతోతి ఏత్థ ‘‘త’’న్తి పాఠసేసో, తథా ఛడ్డితం తం భణ్డన్తి అత్థో. ఉద్ధారే దుక్కటన్తి వత్థుమ్హి అనవజ్జేపి థేయ్యచిత్తవసేన దుక్కటం హోతి, అసతి థేయ్యచిత్తే దుక్కటమ్పి న హోతీతి వుత్తం హోతి. ఆహరాపేన్తేతి ఏత్థ భావలక్ఖణే భుమ్మం, తస్మిం భణ్డసామిని ఆహరాపేన్తే సతీతి అత్థో.

౨౦౦. నిరాలయేన ఛడ్డితవత్థునో గహణే భణ్డదేయ్యఞ్చ అదేన్తస్స పరాజయో చ కస్మాతి ఆహ ‘‘తస్సా’’తిఆది. అఞ్ఞాసూతి మహాపచ్చరియాదీసు ఇతరాసు అట్ఠకథాసు.

హరణకకథావణ్ణనా.

౨౦౧. ఉపనిధికథాయ ‘‘న గణ్హామీ’’తి సమ్పజానముసావాదం భాసతోతి యోజనా. యేన కేనచి రహసి ‘‘ఇదం మయ్హం భణ్డం పటిసామేత్వా దేహీ’’తి నియ్యాదితం భణ్డం పచ్ఛా సామికేన ‘‘దేహి మే తం భణ్డ’’న్తి వుత్తే అచ్చన్తముపగన్తుం ‘‘నాహం గణ్హామీ’’తి సమ్పజానముసావాదం భాసతోతి అత్థో. గణ్హామీతి అగ్గహేసిం. అచ్చన్తా హేసో అతీతే వత్తమానప్పయోగోయం. ‘‘సమ్పజానముసావాదే పాచిత్తియ’’న్తి (పాచి. ౨) ఇమస్స సిక్ఖాపదస్స విసయే కస్మా దుక్కటం వుత్తన్తి ఆహ ‘‘అదిన్నాదానపుబ్బకత్తా’’తిఆది. తత్థ అదిన్నాదానపుబ్బకత్తాతి అదిన్నాదానస్స సహపయోగవసేన పుబ్బఙ్గమత్తా, న పుబ్బపయోగత్తా. న హి అదిన్నాదానస్స పుబ్బపయోగే పాచిత్తియట్ఠానే దుక్కటమత్థీతి. తేనేవాహ అట్ఠకథాయం ‘‘అదిన్నాదానస్స పయోగత్తా’’తి.

౨౦౨. ఏతస్సాతి ఏతస్స సమీపే. కిం ను దస్సతీతి దస్సతి కిం ను. విమతుప్పాదేతి హేతుమ్హి భుమ్మం. తస్సాతి యస్స భిక్ఖునో సన్తికే ఉపనిక్ఖిత్తం, తస్స.

౨౦౩. తస్మిన్తి యస్మిం ఉపనిక్ఖిత్తం, తస్మిం భిక్ఖుమ్హి. దానే నిరుస్సాహేతి అత్తని నిక్ఖిత్తస్స భణ్డస్స సామికస్స దానవిసయే ఉస్సాహరహితే సతి, ‘‘న దాని తం దస్సామీ’’తి ధురనిక్ఖేపే కతేతి అధిప్పాయో. తేనేవాహ ‘‘ఉభిన్నం ధురనిక్ఖేపే’’తి. పరోతి భణ్డసామికో. ధురన్తి ‘‘యేన కేనచి ఆకారేన గణ్హిస్సామీ’’తి ఉస్సాహం. నిక్ఖిపేతి నిక్ఖిపేయ్య.

౨౦౪. చిత్తేనాదాతుకామోవాతి ఏత్థ ‘‘యో తస్సా’’తి పాఠసేసో. చేతి అపి-సద్దత్థే. యో చోరో చిత్తేన అదాతుకామోవ, తస్స చోరస్స ‘‘దస్సామీ’’తి ముఖేన వదతోపీతి యోజనా. అథ వా అదాతుకామోతి ఏత్థ ‘‘హుత్వా’’తి పాఠసేసో. చేతి వుత్తత్థో. ఏవాతి ‘‘పరాజయో’’తి ఇమినా యుజ్జతి. చిత్తేన అదాతుకామో హుత్వా ముఖేన ‘‘దస్సామీ’’తి వదతోపి సామినో ధురనిక్ఖేపే సతి పరాజయో హోతేవాతి యోజనా.

ఉపనిధికథావణ్ణనా.

౨౦౫. సుఙ్కఘాతస్సాతి ‘‘సుఙ్కఘాతం నామ రఞ్ఞా ఠపితం హోతి పబ్బతఖణ్డే వా నదీతిత్థే వా గామద్వారే వా’’తి (పారా. ౧౧౩) పాళియం ఆగతస్స ‘‘సుఙ్కం తతో హనన్తి…పే… వినాసేన్తీ’’తి (పారా. అట్ఠ. ౧.౧౧౩) అట్ఠకథాయం నిరుత్తస్స ‘‘ఇతో పట్ఠాయ నీయమానే భణ్డే ఏత్తకతో ఏత్తకం రాజభాగం గహేతబ్బ’’న్తి రాజాదీహి తంతంపదేససామికేహి నియమితస్స పబ్బతఖణ్డాదిట్ఠానస్స. బహీతి సుఙ్కగహణత్థాయ పరికప్పితసీమతో బహి. పాతేతీతి ఏత్థ ‘‘థేయ్యచిత్తో’’తి పకరణతో లబ్భతి. ‘‘రాజారహం భణ్డ’’న్తి పాఠసేసో. యతో కుతోచి భణ్డతో పఞ్చమాసకం వా అతిరేకపఞ్చమాసకం వా అగ్ఘనకో భాగో రాజాదిదేససామికస్స దాతబ్బో హోతి, తాదిసం భణ్డం థేయ్యచిత్తో యథా బహి పతతి, ఏవం ఖిపతీతి అత్థో. ధువం పతతీతి ఏత్థాపి ‘‘త’’న్తి పాఠసేసో, ‘‘భణ్డ’’న్తి పకరణతో లబ్భతి. యథా ఖిత్తం తం భణ్డం ఏకన్తేన బహి పతతీతి. హత్థతో ముత్తమత్తే తస్మిం భణ్డే.

౨౦౬. ‘‘ధువం పతతీ’’తి ఏత్థ బ్యతిరేకం దస్సేతుమాహ ‘‘తం రుక్ఖే’’తిఆది. తన్తి థేయ్యాయ బహి పాతేతుం ఖిత్తం భణ్డం పటిహతం హుత్వాతి యోజనా. వాతక్ఖిత్తమ్పి వాతి పాఠో గహేతబ్బో. ‘‘వాతక్ఖిత్తో’’తి లిఙ్గవిపల్లాసో వా దట్ఠబ్బో.

౨౦౭. పచ్ఛాతి పతితట్ఠానే థోకం చిరాయిత్వా, ఇమినా థోకమ్పి చిరాయితమత్తే పయోగసాధియం కారియం సిద్ధమేవాతి పారాజికస్స కారణం సమ్పన్నమేవాతి దస్సేతి. తేనాహ ‘‘పారాజికం సియా’’తి.

౨౦౮. ‘‘ఠత్వా’’తిఆదినా పతితట్ఠానే అచిరాయిత్వా గతేపి తస్మిం బహి పతితట్ఠానతో ఇతరత్రాపి చిరాయితేన బహి పాతనప్పయోగేన సాధియం కారియం సిద్ధమేవాతి పారాజికకారణస్స సిద్ధతం దస్సేతి. తేనేవాహ ‘‘పరాజయో’’తి. ‘‘అతిట్ఠమాన’’న్తిఆదినా యత్థ కత్థచి అచిరాయనేన పయోగస్స నిరత్థకతం దస్సేతి. తేనేవాహ ‘‘రక్ఖతీ’’తి.

౨౦౯. తన్తి అట్ఠకథావచనం.

౨౧౦. సయం వా వట్టేతీతి అన్తో ఠితో సయం వా హత్థేన వా పాదేన వా యట్ఠియా వా బహిసీమాయ నిన్నట్ఠానం పరివట్టేతి. అట్ఠత్వాతి పవట్టితమత్తే అన్తో కత్థచిపి అట్ఠత్వా. వట్టమానన్తి పవట్టన్తం. గతన్తి బహిసీమం కేసగ్గమత్తట్ఠానమ్పి అన్తోసీమమతిక్కమమత్తం.

౨౧౧. తం భణ్డం సచే అన్తో ఠత్వా ఠత్వా బహి గచ్ఛతీతి యోజనా. యది అన్తోసీమాయ ఠత్వా ఠత్వా బహిసీమం గచ్ఛతీతి అత్థో. రక్ఖతీతి అన్తోసీమాయ పఠమగతినివత్తనేనేవ ఏతస్స భిక్ఖునో పయోగవేగస్స నివత్తత్తా, తతో ఉపరి నివత్తనారహకారణస్స అలద్ధభావేన అత్తనా చ గతత్తా తథా బహిసీమప్పత్తం తం భణ్డం తంమూలకపయోజకం భిక్ఖుం ఆపత్తియా రక్ఖతీతి అధిప్పాయో. సుద్ధచిత్తేన ఠపితేతి ‘‘ఏవం ఠపితే వట్టిత్వా గమిస్సతీ’’తి థేయ్యచిత్తేన వినా ‘‘కేవలం ఠపేస్సామీ’’తి చిత్తేన బహిసీమాభిముఖం నిన్నట్ఠానం ఓతారేత్వా ఠపితే. సయం వట్టతీతి భణ్డం సయమేవ నిన్నట్ఠానం నిన్నం హుత్వా బహిసీమం చే పవట్టన్తం గచ్ఛతి. వట్టతీతి ఆపత్తియా అకరణతో వట్టతి.

౨౧౨. గచ్ఛన్తేతి చోరస్స పయోగం వినా అత్తనావ గచ్ఛన్తే. తన్తి రాజదేయ్యపఞ్చమాసకఅతిరేకపఞ్చమాసకమత్తం సుఙ్కవన్తం భణ్డం. నీహటేపి నావహారోతి యోజనా. కేవలం థేయ్యచిత్తస్స ఆపత్తియా అనఙ్గభావతో, యానాదిపయోజకకాయవచీపయోగస్స అభావతో, భణ్డట్ఠపితయానాదినో అత్తనావ బహిసీమప్పత్తత్తా, తేనేవ భణ్డస్సాపి గతత్తా చ భిక్ఖునో అవహారో నత్థీతి అత్థో.

౨౧౩. పయోగేన వినాతి చోరస్స సకపయోగమన్తరేన. అవహారో న విజ్జతీతి ఏత్థ యుత్తి వుత్తనయావ.

౨౧౪. మణిన్తి పాదారహం సుఙ్కదాతబ్బమణిరతనం, ఏతేనేవ ఉపలక్ఖణపదత్తా యంకిఞ్చి భణ్డం సఙ్గహితమేవ. పారాజికం సియాతి యానస్స అత్తనా పాజితత్తాతి అధిప్పాయో. సీమాతిక్కమనేతి సుఙ్కగ్గహణస్స నియమితట్ఠానాతిక్కమనే.

౨౧౫. మతన్తి ‘‘ఏత్తకభణ్డతో ఏత్తకం గహేతబ్బ’’న్తి రాజూహి అనుమతం. సేసో కథామగ్గోతి ‘‘సుఙ్కట్ఠానం పత్వా సుఙ్కికేసు నిద్దాయమానేసు, కీళన్తేసు, బహిగతేసు వా పరియేసిత్వా అదిస్వా గచ్ఛతో న దోసో, భణ్డదేయ్యం హోతీ’’తి ఏవమాదికో వినిచ్ఛయకథామగ్గో. అరఞ్ఞట్ఠకథాసమోతి ‘‘యో చారక్ఖట్ఠానం పత్వా’’తిఆదినా (వి. వి. ౧౭౦) యథావుత్తఅరఞ్ఞట్ఠకథాయ సదిసో,

‘‘కమ్మట్ఠానం చిత్తే కత్వా;

చిన్తేన్తో అఞ్ఞవిహితో;

సుఙ్కట్ఠానం పత్వా గచ్ఛే;

భణ్డదేయ్యం హోతేవస్సా’’తి. –

ఆదినా నయేన వుచ్చమానసదిసోయేవ. తేనేవ గతత్థతాయ ఇదాని న విచారీయతీతి అధిప్పాయో.

సుఙ్కఘాతకథావణ్ణనా.

౨౧౬. ‘‘పాణో నామ మనుస్సపాణో వుచ్చతీ’’తి (పారా. ౧౧౪) పాళితో చ ‘‘తమ్పి భుజిస్సం హరన్తస్స అవహారో నత్థీ’’తి (పారా. అట్ఠ. ౧.౧౧౪) అట్ఠకథావచనతో చ పరదాసమనుస్సోయేవ అధిప్పేతోతి తమేవ దస్సేతుమాహ ‘‘అన్తోజాత’’న్తిఆది. గేహదాసియా కుచ్ఛిమ్హి దాసస్స జాతో అన్తోజాతో నామ, తం వా. ధనేన కీతో ధనక్కీతో, తం వా. దిన్నం వా పన కేనచీతి మాతులఅయ్యకాదీసు యేన కేనచి దాసం కత్వా దిన్నం వా. దాసన్తి పచ్చేకం సమ్బన్ధనీయం. కరమరానీతం వా దాసన్తి పరవిసయం విలుమ్పిత్వా ఆనేత్వా దాసభావాయ గహితసఙ్ఖాతం కరమరానీతదాసం వా. హరన్తస్స పరాజయోతి ఏత్థ ‘‘చోరికాయ హరిస్సామీ’’తి ఆమసనే దుక్కటం, ఫన్దాపనే థుల్లచ్చయం ఆపజ్జిత్వా ఠితట్ఠానతో కేసగ్గమత్తమ్పి అతిక్కామయతో పారాజికం హోతీతి అధిప్పాయో.

౨౧౭. భుజిస్సం వాతి యస్స కస్సచి మనుస్సస్స అదాసభూతం. మానుసన్తి మనుస్సజాతికం సత్తం. ఆఠపితన్తి ఉపనిక్ఖిత్తం.

౨౧౮. తన్తి అన్తోజాతాదీసు దాసేసు యం కఞ్చి దాసం. పలాయితుకామోవాతి పలాపేతుకామో నీహరితుకామో. అథ వా తం దాసం భుజేహి ఉక్ఖిపిత్వా అయం పలాయితుకామోతిపి అత్థో గహేతబ్బో. భుజేహీతి ఉభోహి హత్థేహి. తం ఠితట్ఠానతోతి తస్స ఠితట్ఠానం తంఠితట్ఠానం, తతో తంఠితట్ఠానతో, చోరేన అత్తనా ఠితట్ఠానతోతి అత్థో న గహేతబ్బోతి దస్సేతుమేవం వుత్తం. కిఞ్చి సఙ్కామేతీతి కేసగ్గమత్తమ్పి తతో అఞ్ఞం ఠానం పాపేతి. భుజేహి వాతి ఏత్థ వా-సద్దో వక్ఖమానపకారన్తరాపేక్ఖో, ‘‘సఙ్కామేతి వా’’తి యోజేతబ్బం.

౨౧౯. తజ్జేత్వాతి భయకరేన వచనేన లేసేన, ఇఙ్గితేన వా తాసేత్వా నేన్తస్స తస్సాతి సమ్బన్ధో. పదవారతోతి పదవారేన యుత్తా థుల్లచ్చయాదయో ఆపత్తియో హోన్తీతి యోజనా. పఠమపదవారయుత్తా థుల్లచ్చయాపత్తి, దుతియపదవారయుత్తా పారాజికాపత్తి హోతీతి అత్థో.

౨౨౦. హత్థాదీసూతి ఆది-సద్దేన కేసవత్థాదిం సఙ్గణ్హాతి. తన్తి దాసం. కడ్ఢతోపీతి ఆకడ్ఢతోపి. పరాజయోతి ‘‘పదవారతో’’తి అనువత్తమానత్తా పఠమపదవారే థుల్లచ్చయం, దుతియపదవారే అతిక్కన్తే పారాజికన్తి అత్థో. అయం నయోతి ‘‘పదవారతో యుత్తా థుల్లచ్చయాదయో ఆపత్తియో హోన్తీ’’తి వుత్తనయో.

౨౨౧. వేగసావాతి వేగేనేవ, చోరస్స వచనేన కాతబ్బవిసేసరహితేన బలవగమనవేగేనాతి వుత్తం హోతి. ఇమినా అనాపత్తిభావస్స కారణం దస్సేతి.

౨౨౨. సణికన్తి మన్దగతియా. వదతీతి ‘‘గచ్ఛ, యాహి, పలాయా’’తిఆదికం వచనం కథేతి. సోపి చాతి యో మన్దగతియా గచ్ఛన్తో ఏవం వుత్తో, సోపి చ.

౨౨౩. పలాయిత్వాతి సామికం పహాయ గన్త్వా. అఞ్ఞన్తి సామికాయత్తట్ఠానతో అఞ్ఞం ఠానం. సాపణం వీథిసన్నివేసయుత్తం నిగమమ్పి వా. తతోతి పలాయిత్వా పవిట్ఠగామాదితో. తన్తి పలాయిత్వా పవిట్ఠం తం దాసం.

పాణకథావణ్ణనా.

౨౨౪. థేయ్యాతి థేయ్యచిత్తేన. సప్పకరణ్డన్తి సప్పసయనపేళం. యథావత్థున్తి థుల్లచ్చయమాహ. ఠానతోతి సప్పపేళాయ ఠితట్ఠానతో. చావనేతి కేసగ్గమత్తాతిక్కమే.

౨౨౫. కరణ్డన్తి సప్పపేళం. ఉగ్ఘాటేత్వాతి వివరిత్వా. కరణ్డతలతోతి అన్తోపేళాయ తలతో. నఙ్గుట్ఠేతి నఙ్గుట్ఠపరియన్తే.

౨౨౬. ఘంసిత్వాతి పేళాపస్సే ఫుసాపేత్వా. సప్పకరణ్డస్స ముఖవట్టితోతి కరణ్డపుటముఖవట్టితో. తస్స నఙ్గుట్ఠే ముత్తమత్తేతి యోజనా.

౨౨౭. నామతోతి నామేన, నామం వత్వాతి వుత్తం హోతి. పక్కోసన్తస్సాతి అవ్హాయన్తస్స. తస్సాతి పక్కోసకస్స.

౨౨౮. తథాతి కరణ్డం వివరిత్వా. మణ్డూకమూసికానం రవం కత్వా నామేన పక్కోసన్తస్సాతి యోజనా. వా-సద్దేన లాజావికిరణఅచ్ఛరపహారాదికం సఙ్గణ్హాతి.

౨౨౯. ముఖన్తి సప్పకరణ్డస్స ముఖం. ఏవమేవ చ కరోన్తస్సాతి మణ్డూకసఞ్ఞం, మూసికసఞ్ఞం కత్వా వా లాజా వికిరిత్వా వా అచ్ఛరం పహరిత్వా వా నామం వత్వా పక్కోసన్తస్స. యేన కేనచీతి వుత్తనీహారతో యేన వా తేన వా.

౨౩౦. న పక్కోసతి చేతి యథావుత్తనయేన యోజేత్వా నామం వత్వా న పక్కోసతి. తస్సాతి కరణ్డముఖవివరకస్స భిక్ఖుస్స.

అపదకథావణ్ణనా.

౨౩౧. హత్థిన్తి హత్థిమ్హి, భుమ్మత్థే ఏవ ఉపయోగవచనం.

౨౩౨. సాలాయన్తి హత్థిసాలాయం. వసతి ఏత్థాతి వత్థు, రాజాగారం, తస్స అన్తో అన్తోవత్థు, అన్తోరాజగేహన్తి అత్థో. అఙ్గణేతి అన్తోరాజఙ్గణే. పి-సద్దో ‘‘అన్తోనగరే’’తి అవుత్తమ్పి సమ్పిణ్డేతి. వత్థు చాతి చ-సద్దేన అఙ్గణం సముచ్చినోతి. సకలం అఙ్గణం ఠానన్తి హత్థినో విచరణయోగ్గం అఙ్గణట్ఠానం సన్ధాయాహ, సకలసాలాతి గహేతబ్బం.

౨౩౩. అబద్ధస్సాతి యథావుత్తసాలారాజవత్థఙ్గణాపేక్ఖాయ వుత్తం. అబద్ధస్స హి హత్థినో సకలసాలాదయో ఠానం, తదతిక్కమే ఠానాచావనం హోతీతి అత్థో. హీతి అవధారణే వా. ‘‘బద్ధస్స హీ’’తి యోజనాయ విసేసత్థోవ దట్ఠబ్బో, బద్ధస్స పనాతి వుత్తం హోతి. బద్ధస్స పనాతి సాలాదీసు సన్నిహితస్స పన. ఠితట్ఠానఞ్చాతి సాలాదీసు ఠితట్ఠానఞ్చ, చతూహి పాదేహి అక్కన్తట్ఠానన్తి వుత్తం హోతి. బన్ధనఞ్చాతి గీవాయ వా పచ్ఛా పాదద్వయబన్ధనవలయే వా ఉభయత్థ వా బన్ధనట్ఠానఞ్చ. తస్మాతి యస్మా ఠితట్ఠానఞ్చ బన్ధనఞ్చ ఠానన్తి ఛ వా పఞ్చ వా ఠానాని లబ్భన్తి, తస్మా. తేసం ఠానానం. కారయేతి ఏత్థ ‘‘ఆపత్తి’’న్తి సామత్థియా లబ్భతీతి. హరతోతి హత్థిసాలాదితో చోరికాయ హరన్తస్స. కారయేతి ఆమసనే దుక్కటం, ఠానభేదగణనాయ యావ పచ్ఛిమట్ఠానా పురిమేసు థుల్లచ్చయాని, అన్తిమట్ఠానా కేసగ్గమత్తమ్పి చావనే పారాజికం కారేయ్యాతి అత్థో.

౨౩౪. ఠితట్ఠానన్తి చతూహి పాదేహి అక్కన్తట్ఠానం, ఇదఞ్చ అబద్ధహత్థిం సన్ధాయ వుత్తం. బద్ధస్స వినిచ్ఛయో సాలాదీసు బద్ధస్స వుత్తవినిచ్ఛయసదిసోతి గతత్థతాయ న వుత్తో.

౨౩౫. ఏకం ఠానన్తి సయితట్ఠానమత్తం. తస్మిన్తి గజే. తస్సాతి భిక్ఖుస్స. తురఙ్గమహిసాదీసు ద్విపదే చ బహుప్పదే చ.

౨౩౬. ఏసేవ నయో ఞేయ్యో, వత్తబ్బం కిఞ్చిపి నత్థీతి యోజనా. తత్థ తురఙ్గా అస్సా. మహిసా లులాయా. ఆది-సద్దేన గోగద్రభఓట్ఠాదిచతుప్పదానం సఙ్గహో. నత్థి కిఞ్చిపి వత్తబ్బన్తి అస్ససాలారాజాగారఙ్గణబహినగరాదీసు అబన్ధితసయనఅస్సాదీనం ఠానభేదో యథావుత్తసదిసత్తా న వుత్తో.

బన్ధిత్వా ఠపితఅస్సస్స పన సచే సో చతూసు పాదేసు బద్ధో హోతి, బన్ధనానం, ఖురానఞ్చ గణనాయ అట్ఠ ఠానాని, సచే ముఖే చ బద్ధో హోతి, నవ ఠానాని, ముఖేయేవ బద్ధో, పఞ్చ ఠానానీతి ఠానభేదో చ తథేవ ససమిగసూకరాదిచతుప్పదేసు బన్ధిత్వా ఠపితేసు బద్ధబద్ధట్ఠానేహి సహ చతూహి పాదేహి అక్కన్తట్ఠానవసేన లబ్భమానో ఠానభేదో చ గోమహిసేసు బద్ధేసు ఏవమేవ లబ్భమానో ఠానభేదో చ వజాదీసు పదేసేసు పవేసితేసు ద్వారేసు రుక్ఖసూచియో అపనేత్వా వా అనపనేత్వా వా నామం వత్వా వా అవత్వా వా పక్కోసన్తస్స, సాఖాభఙ్గతిణాదీని దస్సేత్వా పక్కోసిత్వా వా అపక్కోసిత్వా వా పలోభేన్తస్స తాసేత్వా నిక్ఖమన్తస్స సప్పకరణ్డకే సప్పస్స వుత్తనయేన లబ్భమానో విసేసో చ నేతబ్బో. ఇహ సబ్బత్థ ఠానభేదేసు బహుకేసుపి ఉపన్తట్ఠానేసు థుల్లచ్చయం, అన్తట్ఠానే పారాజికం వుత్తసదిసన్తి ఇమస్స సబ్బస్స వినిచ్ఛయస్స ‘‘ఏసేవ నయో’’తి ఇమినావ గతత్తా, ఆహటతో అవిఞ్ఞాయమానస్స కస్సచి విసేసస్సాభావా చ వుత్తం ‘‘నత్థి కిఞ్చిపి వత్తబ్బ’’న్తి.

ద్విపదేపీతి ‘‘ద్విపదం నామ మనుస్సా పక్ఖజాతా’’తి (పారా. ౧౧౫) పాళియం వుత్తా మనుస్సా చ మయూరాదిలోమపక్ఖా చ వగ్గులిఆదిచమ్మపక్ఖా చ భమరాదిఅట్ఠిపక్ఖా చాతి ఏవమాదికే సత్తే చ. బహుప్పదేతి ‘‘బహుప్పదం నామ విచ్ఛికా సతపదీ ఉచ్చాలిఙ్గపాణకా’’తి (పారా. ౧౧౭) పాళియం వుత్తబహుప్పదసత్తే చాతి అత్థో.

ఏత్తావతా పాపభిక్ఖూనం లేసోకాసపిదహనత్థం పదభాజనే వుత్తభూమట్ఠాదితింసవినిచ్ఛయమాతికాకథాసు పఞ్చవీసతి మాతికాకథా దస్సేత్వా అవసిట్ఠాసు పఞ్చమాతికాకథాసు సంవిదావహారో, సఙ్కేతకమ్మం, నిమిత్తకమ్మన్తి మాతికత్తయకథా పఠమమేవ అదిన్నాదానవినిచ్ఛయసమ్భారభూతానం పఞ్చవీసతియా అవహారానం దస్సనట్ఠానే ఠత్వా –

‘‘పుబ్బసహపయోగో చ, సంవిదాహరణమ్పి చ;

సఙ్కేతకమ్మం నేమిత్తం, పుబ్బయోగాదిపఞ్చక’’న్తి. (వి. వి. ౪౨) –

ఇమినా సఙ్గహితాతి తం పహాయ అవసేసే ఓచరకో, ఓణిరక్ఖకోతి కథాద్వయే ఓచరణకకథాయ ఆణత్తికప్పయోగత్తా, తఞ్చ ఓణిరక్ఖకేన కరియమానం ఠానాచావనం సాహత్థికేన వా ఆణత్తికేన వా పయోగేన హోతీతి తస్సాపి ‘‘సాహత్థాణత్తికో చేవా’’తి సాహత్థికపఞ్చకే పఠమమేవ సఙ్గహితత్తా చ థలట్ఠవేహాసట్ఠకథాదీసు సఙ్గహితత్తా చ తఞ్చ ద్వయం న వుత్తన్తి వేదితబ్బం.

తత్థ ‘‘ఓచరకో నామ భణ్డం ఓచరిత్వా ఆచిక్ఖతీ’’తి (పారా. ౧౧౮) పాళియం వుత్తో చోరాపనపురిసో ‘‘ఓచరకో’’తి వేదితబ్బో. ఓచరతీతి ఓచరకో, తత్థ తత్థ గన్త్వా అన్తో అనుపవిసతీతి వుత్తం హోతీతి. ‘‘ఓణిరక్ఖో నామ ఆహటం భణ్డం గోపేన్తో’’తి (పారా. ౧౧౮) పాళియం వుత్తో ముహుత్తం అత్తని ఠపితస్స పరభణ్డస్స రక్ఖకో ‘‘ఓణిరక్ఖో’’తి వేదితబ్బో. ఓణితం రక్ఖతీతి ఓణిరక్ఖో, యో పరేన అత్తనో వసనట్ఠానే ఆభతం భణ్డం ‘‘ఇదం తావ భన్తే ముహుత్తం ఓలోకేథ, యావాహం ఇదం నామ కిచ్చం కత్వా ఆగచ్ఛామీ’’తి వుత్తో రక్ఖతి, తస్సేతం అధివచనం.

ద్విచతుబహుప్పదకథావణ్ణనా.

౨౩౭. ‘‘పఞ్చహి ఆకారేహి అదిన్నం ఆదియన్తస్స ఆపత్తి పారాజికస్సా’’తిఆదినా (పారా. ౧౨౨) నయేన పాళియం ఆగతాని పఞ్చఙ్గాని సఙ్గహేతుమాహ ‘‘పరేస’’న్తిఆది. తత్థ ‘‘పరేసం సన్తకం ధన’’న్తి ఇమినా పరమనుస్ససన్తకతా, ‘‘పరేసన్తి విజానిత్వా’’తి ఇమినా పరాయత్తభావస్స జాననం, ‘‘గరుక’’న్తి ఇమినా పాదం వా అతిరేకపాదం వా అగ్ఘనకతా, ‘‘థేయ్యచిత్తేనా’’తి ఇమినా థేయ్యచిత్తతా, ‘‘ఠానా చావేతీ’’తి ఇమినా పఞ్చవీసతియా అవహారానం అఞ్ఞతరస్స సమఙ్గితాతి ఏవమేత్థ పఞ్చఙ్గసఙ్గహో వేదితబ్బో.

౨౩౮. ఏత్తావతా తింసమాతికాకథావినిచ్ఛయం సఙ్గహేత్వా ఇదాని ‘‘అనాపత్తి ససఞ్ఞిస్స విస్సాసగ్గాహే తావకాలికే పేతపరిగ్గహే తిరచ్ఛానగతపరిగ్గహే పంసుకూలసఞ్ఞిస్సా’’తిఆదినా (పారా. ౧౩౧) నయేన పాళియం ఆగతం అనాపత్తివారం సఙ్గహేతుమాహ ‘‘అనాపత్తీ’’తిఆది. తత్థ ససఞ్ఞిస్సాతి పరసన్తకమ్పి ‘‘ససన్తక’’న్తి సుద్ధసఞ్ఞాయ గణ్హన్తస్స అనాపత్తీతి సబ్బత్థ యోజేతబ్బం. ఏవం గహితం సామికేహి దిస్వా యాచితే అదేన్తస్స ఉభిన్నం ధురనిక్ఖేపేన పారాజికం.

తిరచ్ఛానపరిగ్గహేతి తిరచ్ఛానేహి పరిగ్గహితవత్థుమ్హి. సచేపి హి నాగగరుళమాణవకమాణవికాపి మనుస్సవేసేన ఆపణం పసారేత్వా నిసిన్నా హోన్తి, భిక్ఖు చ థేయ్యచిత్తేన తేసం సన్తకం గణ్హాతి, అనాపత్తీతి వుత్తం హోతి. సీహబ్యగ్ఘదీపిపభుతీహి వాళమిగేహి గహితగోచరం పఠమం మోచాపేన్తస్స తం ముఞ్చిత్వా అత్తనోపి హింసనతో థోకం ఖాయితే వారేన్తస్స దోసో నత్థి. సేనాదీసు తిరచ్ఛానేసు యేన కేనచి గహితం గోచరం మోచాపేతుం వట్టతి. వుత్తఞ్హేతం అట్ఠకథాయం ‘‘సేనాదయోపి ఆమిసం గహేత్వా గచ్ఛన్తే పాతాపేత్వా గణ్హితుం వట్టతీ’’తి (పారా. అట్ఠ. ౧.౧౩౧). ఏవమేవ ధమ్మనిదేడ్డుభాదీహి గహితమణ్డూకాదయో జీవితరక్ఖనత్థాయ మోచాపేతుం వట్టతీతి వేదితబ్బం.

తావకాలికగ్గాహేతి ‘‘పటికరిస్సామీ’’తి తావకాలికం గణ్హన్తస్స ఏవం గహితం సచే భణ్డసామికో పుగ్గలో వా గణో వా ‘‘తుమ్హేవ గణ్హథా’’తి అనుజానేయ్య, వట్టతి. నానుజానేయ్య, న గణ్హేయ్య, దాతబ్బం. అదేన్తస్స ఉభిన్నం ధురనిక్ఖేపేన పారాజికం. ‘‘సఙ్ఘసన్తకం పన పటిదాతుమేవ వట్టతీ’’తి అట్ఠకథాయం వుత్తం.

విస్సాసగ్గాహేతి ‘‘అనుజానామి భిక్ఖవే పఞ్చహఙ్గేహి సమన్నాగతస్స విస్సాసం గహేతుం, సన్దిట్ఠో చ హోతి, సమ్భత్తో చ, ఆలపితో చ, జీవతి చ, గహితే చ అత్తమనో హోతీ’’తి (మహావ. ౩౫౬) పాళియం ఆగతం పఞ్చహఙ్గేహి సమన్నాగతస్స సన్తకం విస్సాసేన గణ్హన్తస్స గహణే వినిచ్ఛయో యథావుత్తసుత్తవణ్ణనాయం వేదితబ్బో. యథాహ సమన్తపాసాదికాయం –

తత్థ సన్దిట్ఠోతి దిట్ఠమత్తకమిత్తో. సమ్భత్తోతి దళ్హమిత్తో. ఆలపితోతి ‘‘మమ సన్తకం యం ఇచ్ఛసి, తం గణ్హేయ్యాసి, ఆపుచ్ఛిత్వా గహణే కారణం నత్థీ’’తి వుత్తో. జీవతీతి అనుట్ఠానసేయ్యాయ సయితోపి యావ జీవితిన్ద్రియుపచ్ఛేదం న పాపుణాతి. గహితే చ అత్తమనోతి గహితే తుట్ఠచిత్తో హోతి, ఏవరూపస్స సన్తకం ‘‘గహితే మే అత్తమనో భవిస్సతీ’’తి జానన్తేన గహేతుం వట్టతి. అనవసేసపరియాదానవసేన చేతాని పఞ్చఙ్గాని వుత్తాని, విస్సాసగ్గాహో పన తీహఙ్గేహి రుహతి – సన్దిట్ఠో, జీవతి, గహితే అత్తమనో, సమ్భత్తో, జీవతి, గహితే అత్తమనో, ఆలపితో, జీవతి, గహితే అత్తమనోతి.

యో పన జీవతి, న చ గహితే అత్తమనో హోతి, తస్స సన్తకం విస్సాసగ్గాహేన గహితమ్పి పున దాతబ్బం. దదమానేన చ మతకధనం తావ యే తస్స ధనే ఇస్సరా గహట్ఠా వా పబ్బజితా వా, తేసం దాతబ్బం. అనత్తమనస్స సన్తకం తస్సేవ దాతబ్బం. యో పన పఠమంయేవ ‘‘సుట్ఠు కతం తయా మమ సన్తకం గణ్హన్తేనా’’తి వచీభేదేన వా చిత్తుప్పాదమత్తేన వా అనుమోదిత్వా పచ్ఛా కేనచి కారణేన కుపితో పచ్చాహరాపేతుం న లభతి. యోపి అదాతుకామోవ, చిత్తేన పన అధివాసేతి, న కిఞ్చి వదతి, సోపి పున పచ్చాహరాపేతుం న లభతి. యో పన ‘‘మయా తుమ్హాకం సన్తకం గహితం వా పరిభుత్తం వా’’తి వుత్తే ‘‘గహితం వా హోతు పరిభుత్తం వా, మయా పన తం కేనచిదేవ కరణీయేన ఠపితం, తం పాకతికం కాతుం వట్టతీ’’తి వదతి, అయం పచ్చాహరాపేతుం లభతీతి (పారా. అట్ఠ. ౧.౧౩౧).

పేతపరిగ్గహేతి పేత్తివిసయుప్పన్నా చ మరిత్వా తస్మింయేవ అత్తభావే నిబ్బత్తా చ చాతుమహారాజికాదయో దేవా చ ఇమస్మిం అత్థే పేతా నామ, తేసం సన్తకం గణ్హన్తస్స చ అనాపత్తీతి అత్థో. సచేపి హి సక్కో దేవరాజా ఆపణం పసారేత్వా నిసిన్నో హోతి, దిబ్బచక్ఖుకో చ భిక్ఖు తం ఞత్వా సతసహస్సగ్ఘనకమ్పి వత్థం తస్స విరవన్తస్సేవ అచ్ఛిన్దిత్వా గణ్హితుం వట్టతి. దేవపూజత్థం రుక్ఖాదీసు మట్ఠవత్థాదీని గణ్హతో నిద్దోసతాయ కిమేవ వత్తబ్బం. పంసుకూలసఞ్ఞాయ గణ్హతోపి అనాపత్తి. తథా గహితమ్పి సచే సస్సామికం హోతి, సామికే ఆహరాపేన్తే దాతబ్బన్తి ఉపలక్ఖణతో వేదితబ్బం.

౨౩౯. ఏత్థాతి దుతియపారాజికవినిచ్ఛయే. చ-సద్దేన అవుత్తసముచ్చయత్థేన అవసేససిక్ఖాపదవినిచ్ఛయే సఙ్గణ్హాతి. వత్తబ్బోతి మాతికట్ఠకథాదీసు వియ అవసానే కథేతబ్బో. పాళిముత్తవినిచ్ఛయోతి సముట్ఠానాదికో తంతంసిక్ఖాపదపాళియం అనాగతో ఉపాలిత్థేరాదీహి ఠపితో వినిచ్ఛయో.

౨౪౦. పరాజితానేకమలేనాతి అపరిమేయ్యకప్పకోటిసతసహస్సోపచితపారమితాసమ్భూతేన సబ్బఞ్ఞుతఞ్ఞాణపదట్ఠానేన ఆసవక్ఖయఞాణేన సహ వాసనాయ సముచ్ఛేదప్పహానేన పరాజితా రాగాదయో అనేకకిలేసమలా యేన సో పరాజితానేకమలో, తేన పరాజితానేకమలేన. జినేన యం దుతియం పారాజికం వుత్తం, అస్స దుతియపారాజికస్స చ అత్థో మయా సమాసేన వుత్తో. అసేసేన అతివిత్థారనయేన వత్తుం తస్స అత్థం కథేతుం కో హి సమత్థోతి యోజనా. ఏత్థ చ-సద్దో పఠమపారాజికసముచ్చయత్థో. హి-సద్దో అవధారణే, తేన అసేసేన తదత్థం వత్తుం సమత్థో నత్థేవ అఞ్ఞత్ర తథాగతాతి దీపేతి.

ఇతి వినయత్థసారసన్దీపనియా

వినయవినిచ్ఛయవణ్ణనాయ

దుతియపారాజికకథావణ్ణనా నిట్ఠితా.

తతియపారాజికకథావణ్ణనా

౨౪౧-౨. ఏవమతిసుఖుమనయసమాకులం దుతియపారాజికం దస్సేత్వా ఇదాని తతియపారాజికం దస్సేతుమాహ ‘‘మనుస్సజాతి’’న్తిఆది. తత్థ మనుస్సజాతిన్తి జాయతీతి జాతి, రూపారూపపటిసన్ధి, మనుస్సేసు జాతి యస్స సో మనుస్సజాతి, మనుస్సజాతికో మనుస్సవిగ్గహోతి వుత్తం హోతి, తం మనుస్సజాతిం.

ఏత్థ చ మనుస్సేసూతి కుసలాకుసలమనస్స ఉస్సన్నత్తా మనుస్ససఙ్ఖాతేసు నరేసు. ‘‘యం మాతుకుచ్ఛిస్మిం పఠమం చిత్తం ఉప్పన్న’’న్తి (పారా. ౧౭౨) పదభాజనే వుత్తనయేన మాతుకుచ్ఛిమ్హి పఠమం ఉప్పజ్జమానపటిసన్ధిచిత్తఞ్చ తంసమ్పయుత్తవేదనాసఞ్ఞాసఙ్ఖారసఙ్ఖాతఖన్ధత్తయఞ్చ తంసహజాతాని –

‘‘తిలతేలస్స యథా బిన్దు, సప్పిమణ్డో అనావిలో;

ఏవం వణ్ణప్పటిభాగం, ‘కలల’న్తి పవుచ్చతీ’’తి. (పారా. అట్ఠ. ౨.౧౭౨; విభ. అట్ఠ. ౨౬) –

వుత్తాని జాతిఉణ్ణంసుమ్హి పసన్నతిలతేలే వా సప్పిమణ్డే వా ఓతారేత్వా ఉక్ఖిపిత్వా విధునితే అగ్గే లమ్బమానబిన్దుప్పమాణకలలసఙ్ఖాతాని సభావకానం కాయభావవత్థుదసకవసేన తింస రూపాని చ అభావకానం కాయవత్థుదసకవసేన వీసతి రూపాని చాతి అయం నామరూపపటిసన్ధి ఇధ ‘‘జాతీ’’తి గహితా. ‘‘యస్సా’’తి ఇమినా అఞ్ఞపదేన ‘‘యావ మరణకాలా ఏత్థన్తరే ఏసో మనుస్సవిగ్గహో నామా’’తి (పారా. ౧౭౨) పదభాజనే వుత్తనయేన పఠమభవఙ్గతో పట్ఠాయ చుతిచిత్తాసన్నభవఙ్గపరియన్తసన్తానసఙ్ఖాతసత్తో గహితో. ఇమినా మనుస్సవిగ్గహస్స పటిసన్ధితో పట్ఠాయ పారాజికవత్థుభావం దస్సేతి.

జానన్తోతి ‘‘సత్తో అయ’’న్తి జానన్తో. జీవితా యో వియోజయేతి యో భిక్ఖు జీవితిన్ద్రియా వియోజేయ్య వోరోపేయ్య, తస్స జీవితిన్ద్రియం ఉపచ్ఛిన్దేయ్య ఉపరోధేయ్యాతి వుత్తం హోతి. తేనాహ పదభాజనే ‘‘జీవితా వోరోపేయ్యాతి జీవితిన్ద్రియం ఉపచ్ఛిన్దతి ఉపరోధేతీ’’తి (పారా. ౧౭౨).

తఞ్చ జీవితిన్ద్రియం రూపారూపవసేన దువిధం హోతి. తత్థ అరూపజీవితిన్ద్రియం అవిగ్గహత్తా ఉపక్కమవిసయం న హోతి. రూపజీవితిన్ద్రియుపచ్ఛేదేన పన తదాయత్తవుత్తితాయ తంసమకాలమేవ ఓచ్ఛిజ్జమానతాయ ఏత్థ సామఞ్ఞేన ఉభయమ్పి గహేతబ్బం. ఇదఞ్చ అతీతానాగతం న గహేతబ్బం తస్స అవిజ్జమానత్తా. ఉపక్కమవిసయారహం పన పచ్చుప్పన్నమేవ గహేతబ్బం. తఞ్చ ఖణసన్తతిఅద్ధావసేన తివిధం హోతి.

తత్థ ఉప్పాదట్ఠితిభఙ్గవసేన ఖణత్తయపరియాపన్నో భావో ఖణపచ్చుప్పన్నం నామ. తం సరసభఙ్గభూతత్తా సయం భిజ్జమానం ఉపక్కమసాధియం వినాసవన్తం న హోతి. ఆతపే ఠత్వా గబ్భం పవిట్ఠస్స అన్ధకారవిగమన్తరఞ్చ సీతేన ఓవరకం పవిట్ఠస్స విసభాగఉతుసముట్ఠానేన సీతపనూదన్తరఞ్చ రూపసన్తతి సన్తతిపచ్చుప్పన్నం నామ. పటిసన్ధిచుతీనమన్తరాళప్పవత్తి ఖన్ధసన్తతి అద్ధాపచ్చుప్పన్నం నామ. ఇమస్మిం ద్వయే ఉపక్కమసమ్భవో, తంవసేన ఉపచ్ఛిజ్జమానం జీవితం సన్తానపరిహానిపచ్చయభావతో సన్తతిఅద్ధాపచ్చుప్పన్నద్వయం యథాపరిచ్ఛిన్నకాలమప్పత్వా ఉపక్కమవసేన అన్తరాయేవ నిరుజ్ఝతి, తస్మా సన్తతిఅద్ధాపచ్చుప్పన్నరూపజీవితిన్ద్రియఞ్చ తంనిరోధేన నిరుజ్ఝమానఅరూపజీవితిన్ద్రియఞ్చాతి ఉభయం ఏత్థ ‘‘జీవితా’’తి గహితన్తి వేదితబ్బం. ఇదమేవ సన్ధాయాహ పదభాజనే ‘‘సన్తతిం వికోపేతీ’’తి (పారా. ౧౭౨).

ఇమిస్సావ పాణాతిపాతభావే ఆపత్తిభావతో ఏత్థ ఠత్వా అట్ఠకథాయం (పారా. అట్ఠ. ౨.౧౭౨) పాణపాణాతిపాతపాణాతిపాతీపాణాతిపాతప్పయోగానం విభాగో దస్సితో. తత్థ పాణోతి వోహారతో సత్తో, పరమత్థతో ఉపచ్ఛిజ్జమానం జీవితిన్ద్రియం, తం ‘‘జీవితా’’తి ఇమినా వుత్తం. పాణాతిపాతో నామ వధకచేతనా, సో చ ‘‘వియోజయే’’తి ఇమినా సన్దస్సితో. పాణాతిపాతీ నామ పుగ్గలో, సో చ ‘‘యో’’తి ఇమినా సన్దస్సితో. పాణాతిపాతప్పయోగో పన –

‘‘వుత్తా పాణాతిపాతస్స;

పయోగా ఛ మహేసినా’’తి –

ఆదినా నయేన ఇధేవ వక్ఖమానవిభాగత్తా వక్ఖమాననయేనేవ దట్ఠబ్బో.

అస్స సత్థం నిక్ఖిపేయ్య వాతి యోజనా. అస్సాతి మనుస్సజాతికస్స. ‘‘హత్థపాసే’’తి పాఠసేసో. హత్థపాసో నామ సమీపోతి. అస్సాతి సమీపసమ్బన్ధే సామివచనం. సత్థన్తి ఏత్థ జీవితవిహిం సనుపకరణభావేన సమ్మతా ధారావన్తఅసిఆది చ ధారారహితయట్ఠిభిన్దివాలలగుళాది చ ఉపలక్ఖణవసేన గహేతబ్బా. ససతి హింసతీతి సత్థం. తేనేవాహ పదభాజనే ‘‘అసిం వా సత్తిం వా భిన్దివాలం వా లగుళం వా పాసాణం వా సత్థం వా విసం వా రజ్జుం వా’’తి. ఇధావుత్తం కరపాలికాఛురికాది సముఖం ‘‘సత్థం వా’’తి ఇమినా సఙ్గహితం. నిక్ఖిపేయ్యాతి యథా భోగహేతుం లభతి, తథా ఉపనిక్ఖిపేయ్య, అత్తవధాయ ఇచ్ఛితక్ఖణే యథా గణ్హాతి, తథా సమీపే తేనేవ చిత్తేన ఠపేయ్యాతి వుత్తం హోతి. ఇమినా థావరప్పయోగో సన్దస్సితో.

మరణే గుణం వా వదేయ్యాతి యోజనా, మరణత్థాయ మరణే గుణం వణ్ణేతీతి అత్థో. ‘‘జీవితే ఆదీనవం దస్సేతి, మరణే గుణం భణతీ’’తి (పారా. ౧౭౨) పదభాజనే వుత్తత్తా ‘‘కిం తుయ్హిమినా పాపకేన దుజ్జీవితేన, యో త్వం న లభసి పణీతభోజనాని భుఞ్జితు’’మిచ్చాదినా నయేన మరణత్థాయ జీవితే అవణ్ణం వదన్తో చ ‘‘త్వం ఖోసి ఉపాసక కతకల్యాణో అకతపాపో, మతం తే జీవితా సేయ్యో, ఇతో త్వం కాలకతో వివిధవిహఙ్గమవికూజితే పరమసురభికుసుమభూసితతరువరనిచితే పరమరతికరలళితగతిభాసితవిలపితసురయువతిగణవిచరితే వరనన్దనే అచ్ఛరాసఙ్ఘపరివారితో విచరిస్ససీ’’తిఆదినా నయేన మరణత్థాయ మరణానిసంసం దస్సేన్తో చ ‘‘మరణే గుణం వదేయ్య’’ఇచ్చేవ వుచ్చతి.

మరణూపాయం దేసేయ్యాతి యోజనా. మరణాధిప్పాయేనేవ ‘‘సత్థం వా ఆహర, విసం వా ఖాద, రజ్జుయా వా ఉబ్బన్ధిత్వా కాలఙ్కరోహీ’’తి పదభాజనే వుత్తసత్థహరణాని చ అవుత్తమ్పి సోబ్భనరకపపాతాదీసు పపతనఞ్చాతి ఏవమాదికం మరణూపాయం ఆచిక్ఖేయ్య. ‘‘హోతి అయమ్పీ’’తి పదచ్ఛేదో, అపీతి పుబ్బే వుత్తద్వయం సముచ్చినోతి. ద్వేధా భిన్నసిలా వియ అసన్ధేయ్యోవ సో ఞేయ్యోతి ద్విధా భిన్నపాసాణో వియ భగవతో పటిపత్తిపటివేధసాసనద్వయేన సో పచ్చుప్పన్నే అత్తభావే సన్ధాతుమసక్కుణేయ్యోవాతి ఞాతబ్బోతి అత్థో.

౨౪౩. థావరాదయోతి ఆది-సద్దేన విజ్జామయఇద్ధిమయపయోగద్వయం సఙ్గహితం.

౨౪౪. తత్థాతి తేసు ఛసు పయోగేసు. సకో హత్థో సహత్థో, తేన నిబ్బత్తో సాహత్థికో, పయోగో. ఇధ హత్థగ్గహణం ఉపలక్ఖణం, తస్మా హత్థాదినా అత్తనో అఙ్గపచ్చఙ్గేన నిప్ఫాదితో వధప్పయోగో సాహత్థికోతి వేదితబ్బో.

౨౪౫. ‘‘త్వం తం ఏవం పహరిత్వా మారేహీ’’తి భిక్ఖునో పరస్స యం ఆణాపనం, అయమాణత్తికో నయోతి యోజనా. ఆణత్తికో నయోతి ఆణత్తియేవ ఆణత్తికో. నేతి పవత్తేతీతి నయో, పయోగస్సేతం నామం.

౨౪౬. దూరన్తి దూరట్ఠం. కాయేన పటిబద్ధేనాతి ఏత్థ కాయేకదేసో హత్థాది కాయో అవయవే సముదాయోపచారతో ‘‘గామో దడ్ఢో’’తి యథా. కాయపటిబద్ధం చాపాదికం పటిబద్ధం నామ పుబ్బపదలోపేన ‘‘దేవదత్తో దత్తో’’తి యథా. వా-సద్దో లుత్తనిద్దిట్ఠో, కాయేన వా కాయపటిబద్ధేన వాతి వుత్తం హోతి, ‘‘ఉసుఆదినిపాతన’’న్తి ఇమినా సమ్బన్ధో. విధానం విధి, పయోగోతి అత్థో.

౨౪౭. అసఞ్చారిముపాయేనాతి అసఞ్చారిమేన నిచ్చలేన ఉపాయేన. ఓపతన్తి ఏత్థాతి ఓపాతో, సో ఆది యేసం అపస్సేనవిసభేసజ్జసంవిధానాదీనం తే ఓపాతాదయో, తేసం విధానం ఓపాతాదివిధానం, ఓపాతక్ఖణనాదికిరియా.

౨౪౮. విజ్జాయాతి ఆథబ్బనవేదాగతమరణమన్తసఙ్ఖాతవిజ్జాయ. జప్పనన్తి యథా పరో న సుణాతి, తథా పునప్పునం వచనం.

౨౪౯. మారణే సమత్థా యా కమ్మవిపాకజా ఇద్ధి, అయం ఇద్ధిమయో పయోగో నామాతి సముదీరితోతి యోజనా. కమ్మవిపాకే జాతా కమ్మవిపాకజా, ఇద్ధి, యా ‘‘నాగానం నాగిద్ధి సుపణ్ణానం సుపణ్ణిద్ధి యక్ఖానం యక్ఖిద్ధీ’’తిఆదినా (పారా. అట్ఠ. ౨.౧౭౨) బహుధా అట్ఠకథాయం వుత్తా. తత్థ దిట్ఠదట్ఠఫుట్ఠవిసానం నాగానం దిస్వా, డంసిత్వా, ఫుసిత్వా చ పరూపఘాతకరణే నాగిద్ధి వేదితబ్బా. ఏవం సేసానమ్పి. ఇద్ధియేవ ఇద్ధిమయో, భావనామయో ఇద్ధిప్పయోగో పనేత్థ న గహేతబ్బో. వుత్తఞ్హేతం అట్ఠకథాయం –

‘‘కేచి పన భావనామయిద్ధియాపి పరూపఘాతకరణం వదన్తి. సహ పరూపఘాతకరణేన చ ఆదిత్తఘరూపరి ఖిత్తస్స ఉదకఘటస్స భేదనం వియ ఇద్ధివినాసఞ్చ ఇచ్ఛన్తి, తం తేసం ఇచ్ఛామత్తమేవ. కస్మా? యస్మా తం కుసలవేదనావితక్కపరిత్తత్తికాదీహి న సమేతి. కథం? అయఞ్హి భావనామయిద్ధి నామ చతుత్థజ్ఝానమయా కుసలత్తికే కుసలా చేవ అబ్యాకతా చ, పాణాతిపాతో అకుసలో. వేదనాత్తికే అదుక్ఖమసుఖసమ్పయుత్తా, పాణాతిపాతో దుక్ఖసమ్పయుత్తో. వితక్కత్తికే అవితక్కఅవిచారా, పాణాతిపాతో సవితక్కసవిచారో. పరిత్తత్తికే మహగ్గతా, పాణాతిపాతో పరిత్తోయేవా’’తి (పారా. అట్ఠ. ౨.౧౭౨).

౨౫౦. తత్థాతి తేసు ఛబ్బిధేసు పయోగేసు. ఉద్దేసోపీతి ఉద్దిసనం ఉద్దేసో, తంసహితో పయోగోపి ఉద్దేసోతి వుత్తం హోతి ‘‘కున్తే పవేసేహీ’’తి యథా. ఏవం వత్తబ్బతాయ చ అనుద్దేసోతి తబ్బిపరీతవచనమేవ ఞాపకన్తి వేదితబ్బం. ఏత్థ ఏకేకో ఉద్దేసోపి అనుద్దేసోపి హోతీతి తేసమయం భేదో పన దువిధో హోతీతి పరిదీపితోతి యోజనా. ఇమేసు ఛసు పయోగేస్వేవ ఏకేకస్సేవ ఉద్దిస్సానుద్దిస్సకిరియమానతాయ దువిధభావతో తేసం ద్వాదసవిధో భేదో పదభాజనే చ అట్ఠకథాయ చ దీపితో, తత్థ వినిచ్ఛయమిదాని దస్సయిస్సామీతి అధిప్పాయో.

౨౫౧. బహూసుపీతి మనుస్సేసు బహూసుపి. తేన కమ్మేనాతి పహారదానసఙ్ఖాతేన కమ్మేన. బజ్ఝతీతి అపాయం నేతుం కమ్మపాసేన కమ్మన్తరం నివారేత్వా బజ్ఝతీతి అత్థో.

౨౫౨. పహారేపీతి పహరణేపి. దేహినోతి మనుస్సవిగ్గహస్స. తస్సాతి పహటస్స.

౨౫౩. పహటమత్తే వాతి పహటక్ఖణే వా. పచ్ఛాతి తప్పచ్చయా కాలన్తరే వా. ఉభయథాపి చ మతేతి ద్విన్నం ఆకారానమఞ్ఞతరేన మతేపి. హన్తా వధకో. పహటమత్తస్మిన్తి తస్మిం మరణారహపహారస్స లద్ధక్ఖణేయేవ, మరణతో పుబ్బభాగేయేవాతి మత్తసద్దేన దీపేతి. మరణత్థాయ చ అఞ్ఞత్థాయ చ దిన్నేసు అనేకేసు పహారేసు మరణత్థాయ దిన్నప్పహారేనేవ యదా కదాచి మరిస్సతి, పహారదానక్ఖణేయేవ పారాజికం హోతి. అమరణాధిప్పాయేన దిన్నప్పహారబలేన చే మరేయ్య, న హోతీతి వుత్తం హోతీతి.

౨౫౪. ద్వే పయోగాతి ఉద్దిస్సానుద్దిస్సకిరియాభేదభిన్నా సాహత్థికాణత్తికా ద్వే పయోగా.

౨౫౫. కరణస్సాతి కిరియాయ. విసేసోతి నానత్తం. ఆణత్తినియామకాతి ఆణత్తిం నియామేన్తి వవత్థాపేన్తీతి ఆణత్తినియామకా.

౨౫౬. తత్థాతి తేసు ఆణత్తినియామకేసు ఛసు ఆకారేసు. యోబ్బనాది చాతి ఆది-సద్దేన థావరియమన్దఖిడ్డవుద్ధాదిఅవత్థావిసేసో సఙ్గహితో.

౨౫౭. యం మాతికాయ నిద్దిట్ఠం సత్థం, తం కతమం?. సత్తమారణన్తి సత్తే మారేన్తి ఏతేనాతి సత్తమారణం, అసిఆదివధోపకరణం.

౨౫౮. విజ్ఝనన్తి ఉసుఆదీహి విజ్ఝనం. భేదనన్తి కకచాదీహి ద్విధాకరణం. ఛేదనన్తి ఖగ్గాదీహి ద్విధాకరణం. తాళనన్తి ముగ్గరాదీహి ఆఘాతనం. ఏవమాదివిధోతి ఏవమాదిప్పకారో. అనేకోతి బహుకో భేదో. కరణస్స విసేసో కిరియావిసేసోతి అత్థో.

౨౫౯-౬౦. ‘‘పురతో పహరిత్వాన మారేహీ’’తి యో భాసితో ఆణాపకేన, తేన ఆణత్తేన పచ్ఛతో…పే… మారితేతి యోజనా. వత్థాణత్తి విసఙ్కేతాతి ఏత్థ ‘‘యం ‘మారేహీ’తి…పే… తతో’’తి వత్థువిసఙ్కేతో దస్సితో. ‘‘పురతో…పే… మారితే’’తి ఆణత్తివిసఙ్కేతో దస్సితో. మూలట్ఠోతి ఆణాపకో. మూలన్తి హి పుబ్బకిరియానురూపం ఆణాపనం, తత్థ ఠితోతి మూలట్ఠో.

౨౬౧. ఇమినా విసఙ్కేతే ఆణాపకస్స అనాపత్తిం దస్సేత్వా సఙ్కేతే అవిరాధితే ఉభిన్నమ్పి పారాజికం దస్సేతుమాహ ‘‘వత్థు’’న్తిఆది. తం వత్థుం అవిరజ్ఝిత్వా మారితే ఉభయేసం…పే… ఉదీరితో, యథాణత్తి చ మారితే…పే… ఉదీరితోతి యోజనా. మారితే వత్థుస్మిన్తి సామత్థియా లబ్భతి. ఉభయేసన్తి ఆణాపకఆణత్తానం. యథాకాలన్తి ఆణాపకస్స ఆణత్తిక్ఖణం, ఆణత్తస్స మారణక్ఖణఞ్చ అనతిక్కమిత్వా. బన్ధనం బన్ధో, కమ్మునా బన్ధో కమ్మబన్ధో. అథ వా బజ్ఝతి ఏతేనాతి బన్ధో, కమ్మమేవ బన్ధో కమ్మబన్ధో.

౨౬౪. విసఙ్కేతో నాతి విసఙ్కేతో నత్థి, ద్విన్నమ్పి యథాకాలపరిచ్ఛేదం కమ్మబన్ధోయేవాతి అత్థో.

౨౬౫. సబ్బసోతి సబ్బేసు కాలభేదేసు, సబ్బసో వేదితబ్బోతి వా సమ్బన్ధో. సబ్బసోతి సబ్బప్పకారేన. విభావినాతి పణ్డితేన. సో హి అత్థం విభావేతీతి తథా వుత్తో.

౨౬౬-౭-౮. ‘‘ఇమం గామే ఠిత’’న్తి ఇదం తం సఞ్జానితుం వుత్తం, న మారణక్ఖణట్ఠాననియమత్థాయాతి ‘‘యత్థ కత్థచి ఠిత’’న్తి వత్వాపి ‘‘నత్థి తస్స విసఙ్కేతో’’తి ఆహ. తస్సాతి ఆణాపకస్స. ‘‘తత్థా’’తి వా పాఠో, తస్సం ఆణత్తియన్తి అత్థో. ‘‘గామేయేవ ఠితం వేరిం మారేహీ’’తి సావధారణం ఆణత్తో వనే చే ఠితం మారేతి వా ‘‘వనేయేవ ఠితం వేరిం మారేహీ’’తి సావధారణం వుత్తో గామే ఠితం చే మారేతి వాతి యోజనా. ‘‘భిక్ఖునా సావధారణ’’న్తి చ పోత్థకేసు లిఖన్తి, తం అగ్గహేత్వా ‘‘వనే వా సావధారణ’’న్తి పాఠోయేవ గహేతబ్బో. విగతో సఙ్కేతో ఆణత్తినియామో ఏత్థాతి విసఙ్కేతో.

౨౬౯. సబ్బదేసేసూతి గామవనఅఙ్గణగేహాదీసు సబ్బేసు ఠానేసు. భేదతోతి నానత్తతో.

౨౭౦. ‘‘సత్థేన పన మారేహీ’’తి యేన కేనచి యో ఆణత్తో, తేన యేన కేనచి సత్థేన మారితే విసఙ్కేతో నత్థీతి యోజనా.

౨౭౧-౨. ఇమినా వాసినా హీతి ఏత్థ హీతి పదపూరణే. ‘‘ఇమినా అసినా మారేయ్యా’’తి వుత్తో అఞ్ఞేన అసినా మారేతి వా ‘‘త్వం ఇమస్స అసిస్స ఏతాయ ధారాయ మారయ’’ ఇతి వుత్తో తం వేరిం సచే ఇతరాయ ధారాయ మారేతి వా థరునా మారేతి వా తుణ్డేన మారేతి వా, తథా మారితే విసఙ్కేతోయేవ హోతీతి యోజనా. థరునాతి ఖగ్గముట్ఠినా. తుణ్డేనాతి ఖగ్గతుణ్డేన. ‘‘విసఙ్కేతోవా’’తి సఙ్కేతవిరాధేనేవ పారాజికం న హోతీతి దస్సనపదమేతం.

౨౭౩. సబ్బావుధకజాతిసూతి ఇధావుత్తకరపాలికాఛురికాదిసబ్బపహరణసామఞ్ఞేసు. విసేసతోతి భేదతో.

౨౭౪. పరేనాతి భిక్ఖునా. సోతి ఆణత్తో. నిసిన్నం నం మారేతి, విసఙ్కేతో న విజ్జతీతి ‘‘గచ్ఛన్తమేవ మారేహీ’’తి సావధారణం అవుత్తత్తా ‘‘నిసిన్నోపి సోయేవా’’తి తం మారేన్తస్స విసఙ్కేతో న హోతి, అవధారణం అన్తరేన కథనం తం సఞ్జానాపేతుం వుచ్చతీతి ఇరియాపథనియామకం న హోతీతి అధిప్పాయో.

౨౭౫-౬. అసతి సావధారణే విసఙ్కేతాభావం దస్సేత్వా ఇదాని సావధారణే ఇరియాపథన్తరేసు విసఙ్కేతం దస్సేతుమాహ ‘‘నిసిన్నంయేవా’’తిఆది. ‘‘నిసిన్నంయేవ మారేహీ’’తి వుత్తో గచ్ఛన్తం మారేతి, విసఙ్కేతన్తి ఞాతబ్బం. ‘‘గచ్ఛన్తంయేవ మారేహీ’’తి వుత్తో నిసిన్నం మారేతి, విసఙ్కేతన్తి ఞాతబ్బన్తి యోజనా. ఇమమేవ యోజనాక్కమం సన్ధాయాహ ‘‘యథాక్కమ’’న్తి.

౨౭౭. విజ్ఝిత్వాతి సరాదీహి విజ్ఝిత్వా.

౨౭౮. ఛిన్దిత్వాతి అసిఆదీహి ఛిన్దిత్వా. పున సోతి పయోగో.

౨౭౯. కరణేసూతి విజ్ఝనాదికిరియావిసేసేసు.

౨౮౦-౧. ఏత్తావతా ఆణత్తినియామకనిద్దేసం దస్సేత్వా ఇదాని దీఘాదిలిఙ్గవసేనాపి సమ్భవన్తం విసఙ్కేతం దస్సేతుమాహ ‘‘దీఘ’’న్తిఆది. ‘‘దీఘం…పే… థూలం మారేహీతి అనియమేత్వా ఆణాపేతీ’’తి (పారా. అట్ఠ. ౨.౧౭౪) అట్ఠకథావచనతో ఏవ-కారం వినా ‘‘దీఘం మారేహీ’’తి అనియమేత్వా కేనచి యో ఆణత్తో హోతి, సోపి ఆణత్తో యం కిఞ్చి తాదిసం సచే మారేతి, నత్థి తత్థ విసఙ్కేతో, ఉభిన్నమ్పి పరాజయోతి యోజనా. ఏవం ‘‘రస్స’’న్తిఆదిసబ్బపదేహిపి పచ్చేకం యోజనా కాతబ్బా. అనియమేత్వాతి విసఙ్కేతాభావస్స హేతుదస్సనం. ఏవకారో వాక్యాలఙ్కారో. తత్థాతి ఆణత్తికప్పయోగే. ‘‘ఉభిన్నమ్పి పరాజయో’’తి వుత్తత్తా ఆణాపకం వినా అఞ్ఞం యథావుత్తక్ఖణం మనుస్సవిగ్గహం ‘‘యం కిఞ్చి తాదిస’’న్తి ఇమినా దస్సేతి.

సచే ఆణాపకో ఆణాపేత్వా అత్తానమేవ మారేతి, ఆణాపకో దుక్కటం ఆపజ్జిత్వా మరతి, ఆణత్తస్స పారాజికం. ఆణాపకేన అత్తానముద్దిస్స ఆణత్తియా కతాయ ఆణత్తో అజానిత్వా తాదిసం అఞ్ఞం మారేతి, ఓకాసస్స అనియమితత్తా ఆణాపకో ముచ్చతి, ఇతరో కమ్మునా బజ్ఝతి. యది ‘‘అముకస్మిం రత్తిట్ఠానే వా దివాట్ఠానే వా నిసిన్నం ఈదిసం మారేహీ’’తి ఓకాసం నియమేత్వా ఆణాపేతి, తత్థ ఆణాపకతో అఞ్ఞస్మిం మారితే ఉభిన్నమ్పి పారాజికం. తతో బహి మారితే వధకస్సేవ కమ్మబన్ధో. ఆణాపకో అత్తానమేవ ఉద్దిస్స ఆణాపేతి, ఇతరో చ తమేవ తత్థ మారేతి, ఆణాపకస్స దుక్కటం, ఆణత్తస్స పారాజికం. సచే అఞ్ఞత్థ మారేతి, మూలట్ఠో ముచ్చతి. అజానిత్వా అఞ్ఞం తత్థ వా అఞ్ఞత్థ వా మారేతి, వధకో పారాజికం ఆపజ్జతి, మూలట్ఠో ముచ్చతి. ఆనన్తరియవత్థుమ్హి ఆనన్తరియేన సద్ధిం యోజేతబ్బం.

౨౮౨. యో మనుస్సం కఞ్చి ఉద్దిస్స సచే ఓపాతం ఖణతి, తథా ఓపాతం ఖణన్తస్స తస్స దుక్కటం నామ ఆపత్తి హోతీతి అజ్ఝాహారయోజనా. యోజనా చ నామేసా యథారుతయోజనా, అజ్ఝాహారయోజనాతి దువిధా. తత్థ పాఠాగతపదానమేవ యోజనా యథారుతయోజనా, ఊనపూరణత్థమజ్ఝాహారపదేహి సహ పాఠాగతపదానం యోజనా అజ్ఝాహారయోజనాతి వేదితబ్బా. ‘‘ఖణన్తస్స చ ఓపాత’’న్తి పోత్థకేసు పాఠో దిస్సతి. ‘‘ఖణన్తస్స తథోపాత’న్తి పాఠో సున్దరో’’తి నిస్సన్దేహే వుత్తం. ‘‘ఆవాటన్తి ఏతస్స ‘ఓపాత’న్తి పరియాయో’’తి చ వుత్తం. తతోపి –

‘‘మనుస్సం కఞ్చి ఉద్దిస్స;

యో చే ఖణతివాటకం;

ఖణతో తం తథా తస్స;

హోతి ఆపత్తి దుక్కట’’న్తి. –

పాఠో సున్దరతరో. జాతపథవిం ఖణన్తస్స పారాజికపయోగత్తా పయోగగణనాయ దుక్కటం.

౨౮౩. తత్థాతి తస్మిం ఆవాటే. తస్సాతి పతితస్స మనుస్సవిగ్గహస్స. దుక్ఖస్సుప్పత్తియాతి దుక్ఖుప్పత్తిహేతు. తస్సాతి యేన ఆవాటో ఖతో, తస్స భిక్ఖునో. పతిత్వా సో చే మరతి, తస్మిం మతే తస్స భిక్ఖునో పారాజికం భవేతి యోజనా.

౨౮౪. అఞ్ఞస్మిన్తి యం సముద్దిస్స ఆవాటో ఖతో, తతో అఞ్ఞస్మిం. అనుద్దిస్సకన్తి కిరియావిసేసనం, అనుద్దిస్సకం కత్వాతి అత్థో. ఓపాతవిసేసనం చే, ‘‘అనుద్దిస్సకో ఓపాతో’’తి పదచ్ఛేదో. ‘‘అగ్గమక్ఖాయతీ’’తిఆదీసు (సం. ని. ౫.౧౩౯; అ. ని. ౪.౩౪; ౧౦.౧౫; ఇతివు. ౯౦; నేత్తి. ౧౭౦) వియ ఓ-కారట్ఠానే అ-కారో, మ-కారాగమో చ దట్ఠబ్బో, అనోదిస్సకో ఓపాతో ఖతో హోతీతి అత్థో.

౨౮౫. ‘‘ఏత్థ పతిత్వా యో కోచి మరతూ’’తి అనోదిస్సకో ఓపాతో సచే ఖతో హోతి, యత్తకా నిపతిత్వా మరన్తి చే, అస్స తత్తకా దోసా హోన్తీతి యోజనా. ‘‘యో కోచీ’’తి ఇమినా అత్తనో మాతాపితరో చ సఙ్గహితా. దోసాతి కమ్మబన్ధదోసా, పారాజికం పన ఏకమేవ. అస్సాతి యేన అనోదిస్స ఓపాతో ఖతో, తస్స.

౨౮౬. ఆనన్తరియవత్థుస్మిం మతేతి పాఠసేసో, ‘‘తత్థ పతిత్వా’’తి అధికారో, అరహన్తే, మాతరి, పితరి చ తస్మిం పతిత్వా మతే కాలకతేతి అత్థో. ఆనన్తరియకన్తి ఏత్థ సకత్థే, కుచ్ఛితే, సఞ్ఞాయం వా క-పచ్చయో దట్ఠబ్బో. ‘‘తథా’’తి ఇమినా ‘‘ఆనన్తరియవత్థుస్మి’’న్తి ఇమస్మిం సమాసపదే అవయవభూతమ్పి ‘‘వత్థుస్మి’’న్తి ఇదఞ్చ ‘‘తత్థ పతిత్వా మతే’’తి ఇదఞ్చ ఆకడ్ఢతి. థుల్లచ్చయాదీనం వత్థుస్మిం తత్థ పతిత్వా మతే థుల్లచ్చయాదయో హోన్తీతి యోజనా. తస్మిం ఆవాటే పతిత్వా యక్ఖాదీసు మతేసు, పారాజికవత్థునో దుక్ఖుప్పత్తియఞ్చ థుల్లచ్చయం, మనుస్సవిగ్గహే మతే పారాజికం, తిరచ్ఛానే మతే పాచిత్తియన్తి వుత్తం హోతి.

౨౮౭. పాణాతిపాతా ద్వేతి ద్విన్నం మతత్తా ద్వే పాణాతిపాతా, ఏకేన పారాజికం, ఇతరేన కమ్మబన్ధోయేవ. ఏకోవేకేకధంసనేతి మాతు వా దారకస్స వా మరణే ఏకో పాణాతిపాతోవ.

౨౮౮. చోరేహి అనుబద్ధో ఏత్థ ఆవాటే పతిత్వా మరిస్సతి చే, ఓపాతఖణకస్సేవ పారాజికం హోతి కిరాతి యోజనా. కిరాతి అనుస్సవనే అరుచిసూచకం.

౨౮౯-౯౦. వేరినో భిక్ఖుతో అఞ్ఞే వేరిపుగ్గలా. తత్థ తస్మిం ఓపాతే సచే మనుస్సం పాతేత్వా మారేన్తి, తథా వేరినో తత్థ సయమేవ పతితం మనుస్సం బహి నీహరిత్వా సచే మారేన్తి, తత్థ ఓపపాతికా మనుస్సా ఓపాతే నిబ్బత్తిత్వా తతో నిక్ఖన్తుం అసక్కోన్తా మతా చే సియుం, సబ్బత్థ చ యథావుత్తసబ్బవారేసు ఓపాతఖణకస్సేవ పరాజయోతి యోజనా. నిబ్బత్తిత్వా హీతి ఏత్థ హీతి పదపూరణే. యత్థ యత్థ నిపాతసద్దానం అత్థో న దస్సితో, తత్థ తత్థ పదపూరణమత్తతా వేదితబ్బా.

౨౯౧. యక్ఖాదయోతి ఆది-సద్దేన తిరచ్ఛానానం సఙ్గహో. వత్థువసాతి థుల్లచ్చయపాచిత్తియానం వత్థుభూతయక్ఖతిరచ్ఛానానం వసా. థుల్లచ్చయాదయోతి ఆది-సద్దేన పాచిత్తియసఙ్గహో.

౨౯౩. అయం నయోతి ‘‘అనాపత్తీ’’తి యథావుత్తో నయో.

౨౯౪-౫. బజ్ఝన్తీతి సచే అవస్సం బజ్ఝన్తి. తత్థాతి తస్మిం పాసే. ‘‘హత్థతో ముత్తమత్తస్మి’’న్తి ఇమినా పయోగస్స అత్థసాధకతం దీపేతి.

౨౯౬. యం పన ఉద్దిస్స పాసో ఓడ్డితో, తతో అఞ్ఞస్స బన్ధనే తు అనాపత్తి పకాసితాతి యోజనా.

౨౯౭. ముధా వాపీతి అమూలేన వాపి. మూలట్ఠస్సేవాతి పాసకారకస్సేవ. కమ్మబన్ధోతి పాణాతిపాతో. బజ్ఝతి ఏతేనాతి బన్ధో, కమ్మమేవ బన్ధో కమ్మబన్ధో. పారాజికమత్తే వత్తబ్బేపి యావ సో వత్తతి, తావ తత్థ బజ్ఝిత్వా మతసత్తేసు పఠమమతస్స వసేన పారాజికం, అవసేసానం పాణాతిపాతసఙ్ఖాతస్స అకుసలరాసినో సమ్భవతో తం సబ్బం సఙ్గహేత్వా సామఞ్ఞేన ద్వయమ్పి దస్సేతుమాహ ‘‘కమ్మబన్ధో’’తి.

౨౯౮. ‘‘సచే యేన లద్ధో, సో ఉగ్గళితం వా పాసం సణ్ఠపేతి, తస్స పస్సేన వా గచ్ఛన్తే దిస్వా వతిం కత్వా సమ్ముఖే పవేసేతి, థద్ధతరం వా పాసయట్ఠిం ఠపేతి, దళ్హతరం వా పాసరజ్జుం బన్ధతి, థిరతరం వా ఖాణుకం ఆకోటేతీ’’తి (పారా. అట్ఠ. ౨.౧౭౬) అట్ఠకథాగతం వినిచ్ఛయం సఙ్గహితుమాహ ‘‘పాసముగ్గళితమ్పి వా’’తి. ఏత్థ అవుత్తసముచ్చయత్థేన పి-సద్దేన ‘‘సణ్ఠపేతీ’’తిఆదికా ‘‘బన్ధతీ’’తి దస్సితకిరియావసానా పయోగా దస్సితా. థిరం వాపీతి ఏత్థ అపి-సద్దో అట్ఠకథాయ అవసిట్ఠం ‘‘ఖాణుకం ఆకోటేతీ’’తి కిరియం సముచ్చినోతి ఉభయత్థపి పకారన్తరవికప్పత్థత్తాతి గహేతబ్బా. ఏవన్తి ఏవం సతి. యేన పాసో లద్ధో, తేనాపి ఏవం పాసే కతవిసేసే సతీతి వుత్తం హోతి. ఉభిన్నన్తి పాసకారకస్స చ ఇదాని లభిత్వా పటిజగ్గన్తస్స చాతి ఉభయేసం.

౨౯౯-౩౦౦. యోతి పాసకారకో, లద్ధపాసకోతి ఇమేసం యో కోచి. ఉగ్గళాపేత్వాతి విఘాటేత్వా, యథా తత్థ పాణినో న బజ్ఝన్తి, ఏవం కత్వాతి అత్థో. తత్థ చాతి పున సణ్ఠపితే పాసే చ. కో విముచ్చతి? యేన లద్ధో, సో.

౩౦౧-౨. గోపేత్వాతి గోపనహేతు మోక్ఖో న హోతీతి యోజనా. ‘‘సీహం దిస్వా భయం హోతీ’’తిఆదీసు వియ హేతుమ్హి త్వా-పచ్చయో దట్ఠబ్బో. తమఞ్ఞో…పే… న చ ముచ్చతీతి ఏత్థ న చాతి నేవ. నాసేత్వా సబ్బసో వాతి సో యథా యస్స కస్సచి సత్తస్స వినాసోపకరణం న హోతి, తథా ఛిన్దనాదీహి నాసేత్వా. తం పాసయట్ఠిం. కో విముచ్చతి? పాసకారకో.

౩౦౩. సూలం రోపేన్తస్సాతి సూలం నిఖణన్తస్స. సజ్జేన్తస్సాతి సణ్ఠపేన్తస్స.

౩౦౪. అసఞ్చిచ్చాతి ఏత్థ ‘‘కతేన పయోగేనా’’తి పాఠసేసో, ‘‘మతేపి అనాపత్తీ’’తి ఏతేహి సమ్బన్ధో. ‘‘ఇమినాహం ఉపక్కమేన ఇమం మారేస్సామీ’’తి అచేతేత్వా అపకప్పేత్వా అవధకచేతనో హుత్వా కతేన అఞ్ఞత్థికేనపి ఉపక్కమేన పరే మతేపి ఆపత్తి నత్థీతి అత్థో, ముసలుస్సాపనాదివత్థూసు (పారా. ౧౮౦) వియ అయం సత్తోతిసఞ్ఞీ హుత్వా ‘‘ఇమినా ఉపక్కమేన ఇమం మారేస్సామీ’’తి వీతిక్కమసముట్ఠాపకచేతనాసమ్పయుత్తవికప్పరహితో హుత్వా అఞ్ఞత్థికేన పయోగేన మనుస్సే మతేపి పారాజికం నత్థీతి వుత్తం హోతి.

అజానన్తస్సాతి ‘‘ఇమినా అయం మరిస్సతీ’’తి అజానన్తస్స ఉపక్కమేన పరే మతేపి అనాపత్తి, విసగతపిణ్డపాతవత్థుమ్హి (పారా. ౧౮౧) వియ ‘‘ఇదం కారణ’’న్తి అజానిత్వా కతేన మనుస్సే మతేపి అనాపత్తీతి వుత్తం హోతి. ‘‘తథా’’తి ఇమినా ‘‘అనాపత్తీ’’తి ఆకడ్ఢతి. అమరణచిత్తస్స అమరణిచ్ఛాసహితచిత్తస్స ఉపక్కమేన పరే మతేపి అనాపత్తి వుద్ధపబ్బజితాదివత్థూసు (పారా. ౧౮౦) వియాతి అత్థో. ఉమ్మత్తకాదయో వుత్తసరూపాయేవ.

౩౦౫. ‘‘మనుస్సపాణిమ్హీ’’తి ఇమినా మనుస్సభావో అఙ్గభావేన దస్సితో. ‘‘సచస్స చిత్తం మరణూపసంహిత’’న్తి ఇమినా మరణూపసంహితచిత్తతా దస్సితా.

ఇతి వినయత్థసారసన్దీపనియా

వినయవినిచ్ఛయవణ్ణనాయ

తతియపారాజికకథావణ్ణనా నిట్ఠితా.

చతుత్థపారాజికకథావణ్ణనా

౩౦౬-౭. ఏవం నాతిసఙ్ఖేపవిత్థారనయేన తతియపారాజికవినిచ్ఛయం దస్సేత్వా ఇదాని చతుత్థపారాజికవినిచ్ఛయం దస్సేతుమాహ ‘‘అసన్త’’న్తిఆది. తత్థ ‘‘అసన్త’’న్తి అపేక్ఖిత్వా ‘‘అత్తనీ’’తి చ ‘‘ఝానాదిభేద’’న్తి అపేక్ఖిత్వా ‘‘ఉత్తరిమనుస్సధమ్మ’’న్తి చ ‘‘సముదాచరేయ్యా’’తి అపేక్ఖిత్వా ‘‘యో భిక్ఖూ’’తి చ సామత్థియా లబ్భతీతి అజ్ఝాహరిత్వా ‘‘అత్తని అసన్త’’న్తిఆదినా నయేన యోజేతబ్బం.

అత్తని అసన్తన్తి తస్మిం అత్తభావే అత్తనో సన్తానే అనుప్పాదితతాయ అవిజ్జమానం. అత్తస్సితమేవ కత్వాతి అత్తుపనాయికం కత్వా అత్తని విజ్జమానం వియ కత్వా తం ఉపనేత్వా. భవం అధిట్ఠాయ చ వత్తమానన్తి పటిసన్ధితో పట్ఠాయ చ వత్తన్తం భవం చిత్తేన అధిట్ఠహిత్వా తక్కేత్వా, చిత్తే ఠపేత్వాతి వుత్తం హోతి. అఞ్ఞాపదేసఞ్చ వినాతి ‘‘యో తే విహారే వసతీధ భిక్ఖూ’’తిఆదినా నయేన వక్ఖమానం పరియాయకథం ఠపేత్వా. అధిమానఞ్చ వినాతి అదిట్ఠే దిట్ఠసఞ్ఞితాదిసభావం అధిగతమానసఙ్ఖాతం ‘‘అధిగతఉత్తరిమనుస్సధమ్మో అహమ్హీ’’తి అధిమానఞ్చ ఠపేత్వా. ఝానాదిభేదన్తి ఝానాదయో భేదా విసేసా యస్స తం ఝానాదిభేదం, ‘‘ఉత్తరిమనుస్సధమ్మో నామ ఝానం విమోక్ఖో సమాధి సమాపత్తి ఞాణదస్సనం మగ్గభావనా ఫలసచ్ఛి కిరియా కిలేసప్పహానం వినీవరణతా చిత్తస్స సుఞ్ఞాగారే అభిరతీ’’తి (పారా. ౧౯౮, ౧౯౯) పదభాజనే వుత్తం ఝానాదిధమ్మవిసేసన్తి అత్థో. ‘‘ఉత్తరిమనుస్సధమ్మన్తి ఉత్తరిమనుస్సానం ఝాయీనఞ్చేవ అరియానఞ్చ ధమ్మ’’న్తి (పారా. అట్ఠ. ౨.౧౯౭) అట్ఠకథాయ వుత్తం ఝానలాభీహి చేవ అట్ఠహి అరియపుగ్గలేహి చ అధిగతత్తా తేసం సన్తకన్తి సఙ్ఖ్యం గతం ఉత్తరిమనుస్సధమ్మం.

విఞ్ఞత్తిపథే ఠితస్స కాయేన వా వాచాయ వా యో భిక్ఖు సముదాచరేయ్యాతి అజ్ఝాహరిత్వా యోజేతబ్బం. విఞ్ఞత్తిపథే ఠితస్సాతి ద్వాదసహత్థబ్భన్తరే పదేసే ఠితస్స ‘‘ఇత్థియా వా పురిసస్స వా గహట్ఠస్స వా పబ్బజితస్స వా’’తి (పారా. ౧౯౮) పదభాజనే వుత్తస్స యస్స కస్సచి. కాయేన వాతి హత్థముద్దాదివసేన కాయేన వా. ‘‘సిక్ఖాపచ్చక్ఖానం హత్థముద్దాయ సీసం న ఓతరతి, ఇదం అభూతారోచనం హత్థముద్దాయపి ఓతరతీ’’తి (పారా. అట్ఠ. ౨.౨౧౫) అట్ఠకథాయం వుత్తత్తా ఇధ హత్థముద్దాదిహత్థవికారో చ అఙ్గపచ్చఙ్గచోపనఞ్చ ‘‘కాయేనా’’తి ఇమినా గహేతబ్బం. వాచాయ వాతి యో సవనూపచారే ఠితో తేన విఞ్ఞాతుం సక్కుణేయ్యేన యేన కేనచి వోహారేన వా. యో భిక్ఖూతి యో ఉపసమ్పన్నో థేరో వా నవో వా మజ్ఝిమో వా. సముదాచరేయ్యాతి ‘‘పఠమం ఝానం సమాపజ్జామీ’’తిఆదివచనప్పకారేసు యం కఞ్చి పకారం వదేయ్య. తదత్థేతి తేన వుత్తవాక్యస్స అత్థే. ఞాతేవాతి ఞాతే ఏవ. మాతుగామం వా పురిసం వా యం కిఞ్చి ఉద్దిస్స వుత్తే, తేనేవ వా అనుద్దిస్స వుత్తే సవనూపచారే ఠితేన యేన కేనచి మనుస్సభూతేన వచనసమనన్తరమేవ ‘‘అయం పఠమజ్ఝానలాభీ’’తిఆదికే యథావుత్తే అత్థప్పకారే ఞాతేయేవ. ‘‘సో’’తి అజ్ఝాహరిత్వా ‘‘సో పున రుళ్హిభావే అభబ్బో’’తి యోజేతబ్బం, అత్తని అవిజ్జమానగుణం సన్తం వియ కత్వా ఇచ్ఛాచారే ఠత్వా ఏవం కథితపుగ్గలో సీలే పతిట్ఠాయ ఉపరూపరి లబ్భమానలోకియలోకుత్తరగుణేహి బుద్ధిసఙ్ఖాతం సాసనే బుద్ధిమధిగన్తుం అనరహోతి అత్థో. కిం వియాతి ఆహ ‘‘యథేవ…పే… రుళిభావే’’తి. ‘‘యథా’’తి ఏతేన సమ్బన్ధో ‘‘తథా’’తి, యథా తాలో మత్థకచ్ఛిన్నో అభబ్బో పున విరుళ్హియా, సోపి పారాజికం ఆపన్నో తథేవ దట్ఠబ్బోతి అత్థో.

౩౦౮-౯. ఇదాని ‘‘ఞాతేవ అభబ్బో’’తి చ ‘‘అఞ్ఞాపదేసఞ్చ వినా’’తి చ ఏతస్మిం వాక్యద్వయే బ్యతిరేకత్థవసేన సమ్భవన్తం ఆపత్తిభేదం దస్సేతుమాహ ‘‘అసన్తమేవా’’తిఆది.

అనన్తరన్తి ‘‘పఠమం ఝానం సమాపజ్జామీ’’తిఆదివచనసమనన్తరమేవ. సోతి ద్వాదసహత్థబ్భన్తరే ఠత్వా యేన తం వచనం సుతం, సో పరో పుగ్గలో. జానాతి చేతి ‘‘అయం పఠమజ్ఝానలాభీ’’తిఆదివసేన తేన వుత్తవచనప్పకారేన అత్థం అవిరాధేత్వా అచిరేనేవ సచే జానాతీతి అత్థో. యో పన ఝానాదీనం అత్తనా అలద్ధభావేన వా ఆగమే ఉగ్గహపరిపుచ్ఛాదివసేన అపరిచితత్తా వా ఝానాదిసరూపం అజానన్తోపి కేవలం ‘‘ఝానం విమోక్ఖో సమాధి సమాపత్తీ’’తిఆదివచనానం సుతపుబ్బత్తా తేన ‘‘పఠమం ఝానం సమాపజ్జామీ’’తిఆదివచనే వుత్తే ‘‘ఝానం కిర ఏస సమాపజ్జతీ’’తి యది ఏత్తకమత్థమ్పి జానాతి, సోపి ‘‘జానాతి’’చ్చేవ అట్ఠకథాయం (పారా. అట్ఠ. ౨.౨౧౫) వుత్తోతి గహేతబ్బో. చుతో హీతి హి-సద్దో అవధారణే, అత్తనా వుత్తే తేన తత్తకేయేవ ఞాతే సో అసన్తగుణదీపకో పాపపుగ్గలో ఫలసమ్పత్తిసమ్పన్నం ఇమం సాసనామతమహాపాదపం ఆరుయ్హాపి ఫలం అపరిభుఞ్జిత్వా విరాధేత్వా పతిత్వా మతో నామ హోతీతి వుత్తం హోతి. ఇమస్సేవత్థస్స ‘‘అసన్త’’మిచ్చాదినా పఠమం వుత్తస్సపి బ్యతిరేకత్థం దస్సేతుం అనువాదవసేన వుత్తత్తా పునరుత్తిదోసో న హోతీతి దట్ఠబ్బం.

ఇదాని తం బ్యతిరేకత్థం దస్సేతుమాహ ‘‘నో చే…పే… హోతీ’’తి. యస్స సో ఆరోచేతి, సో చే న జానాతి, అస్స అసన్తగుణదీపకస్స ముసావాదినో.

‘‘అఞ్ఞాపదేసఞ్చ వినా’’తి ఇమినా దస్సితబ్యతిరేకత్థస్స భావాభావే సమ్భవన్తం ఆపత్తిభేదం దస్సేతుమాహ ‘‘యో తే’’తిఆది. యో భిక్ఖు తే తవ ఇధ ఇమస్మిం విహారే వసతీతి యోజనా. దీపితేతి అత్తనో అధిప్పాయే పకాసితే. జానాతి చేతి యో తథా వుత్తవచనం అస్సోసి, సో ‘‘ఏస అఞ్ఞాపదేసేన అత్తనో ఝానలాభితం దీపేతీ’’తి వా ‘‘ఏసో ఝానలాభీ’’తి వా వచనసమనన్తరమేవ సచే జానాతి. అస్సాతి ఏవం కథితవచనవతో తస్స భిక్ఖునో. తం తేన వుత్తవచనం. దుక్కటమేవ హోతి, న థుల్లచ్చయన్తి అత్థో. అత్తనో ఆవాసకారానం దాయకానం అఞ్ఞస్స పవత్తిం కథేన్తస్స వియ అత్తనోయేవ అసన్తగుణం సన్తమివ కత్వా కథనాకారో ఇమాయ గాథాయ అత్థతో వుత్తోతి దట్ఠబ్బో.

ఏత్థ చ ఝానలాభీతి చాతి అవుత్తసముచ్చయత్థేన చ-సద్దేన పాళియం (పారా. ౨౨౦) ఆగతా అవసేసపరియాయవారా చ సఙ్గహితాతి దట్ఠబ్బం. తథా ఝానలాభీతి ఏత్థ ఝానగ్గహణేన విమోక్ఖాదీనఞ్చ ఉపలక్ఖితత్తా ఝానాదిదసవిధఉత్తరిమనుస్సధమ్మవిసయపరియాయకథం సుతవతా తఙ్ఖణే తదత్థే ఞాతే పరియాయసముల్లాపకేన ఆపజ్జితబ్బం థుల్లచ్చయఞ్చ అవిఞ్ఞాతే వా చిరేన విఞ్ఞాతే వా ఆపజ్జితబ్బం దుక్కటఞ్చ ఇమాయ గాథాయ అత్థతో దస్సితమేవాతి దట్ఠబ్బం.

౩౧౦. ఏతన్తి యథావుత్తప్పకారం ఝానాదిభేదం ఉత్తరిమనుస్సధమ్మం. అధిమానాతి ‘‘అధిగతోహ’’న్తి ఏవం ఉప్పన్నమానా, అధికమానాతి అత్థో, ‘‘అయం ధమ్మో మయా అధిగతో’’తి దళ్హముప్పన్నేన మానేన కథేన్తస్సాతి వుత్తం హోతి. వుత్తో అనాపత్తినయోతి ఆపత్తియా అభావో అనాపత్తి, సా ఏవ నయో నేతబ్బో బుజ్ఝితబ్బోతి కత్వా, అనాపత్తీతి వుత్తం హోతి. ‘‘అధిమానేనా’’తి ఏవం వుత్తో భగవతాతి అత్థో, ‘‘అధిగతధమ్మోహ’’న్తి అధిమానేన ‘‘అహం పఠమజ్ఝానలాభీ’’తిఆదీని వదన్తస్స అనాపత్తీతి వుత్తం హోతి.

అయమధిమానో కస్స హోతి, కస్స న హోతీతి చే? అరియానం న హోతి మగ్గపచ్చవేక్ఖణాదీహి పఞ్చహి పచ్చవేక్ఖణాహి సఞ్జాతసోమనస్సానం వితిణ్ణకఙ్ఖత్తా. దుస్సీలస్సాపి న హోతి తస్స అరియగుణాధిగమే నిరుస్సాహత్తా. సుసీలస్సాపి కమ్మట్ఠానానుయోగరహితస్స నిద్దారామతాదిమనుయుత్తస్స న హోతి విస్సట్ఠభావనాభియోగత్తా. సుపరిసుద్ధాయ సీలసమ్పత్తియా పతిట్ఠాయ సమథభావనామనుయుత్తస్స రూపారూపసమాపత్తియం పత్తాసినో వా విపస్సనాభియుత్తస్స సోపక్కిలేసోదయబ్బయఞాణలాభినో వా ఉప్పజ్జతి. సో సమథవిపస్సనాభావనాహి కిలేససముదాచారస్స అభావే ఉప్పన్నే తే విసేసభాగినో భవితుం అదత్వా ఠితిభాగినో కత్వా ఠపేతీతి వేదితబ్బో.

పనాతి అపి-సద్దత్థో. ‘‘ఏవ’’న్తి ఇమినా ‘‘అనాపత్తినయో వుత్తో’’తి పచ్చామసతి. ‘‘అవత్తుకామస్సా’’తి ఇదఞ్చ పాళియం ఆగతం ‘‘అనుల్లపనాధిప్పాయస్సా’’తి (పారా. ౨౨౨, ౨౨౫) ఇదఞ్చ అనత్థన్తరం. అవత్తుకామస్సాతి ఏవం వుత్తోతి యోజనా. కోహఞ్ఞేన పాపిచ్ఛాపకతస్స ‘‘ఝానాదీనం లాభిమ్హీ’’తి వదన్తస్స అజ్ఝాసయో ఉల్లపనాధిప్పాయో నామ, తథా అహుత్వా సబ్రహ్మచారీసు అఞ్ఞం బ్యాకరోన్తస్స ఏవమేవ అనాపత్తిభావో వుత్తో భగవతాతి అత్థో. ఆదికస్సాపి ఏవం వుత్తోతి యోజనా. ‘‘అనాపత్తి ఆదికమ్మికస్సా’’తి (పారా. ౨౨౨) ఆదికమ్మికస్సాపి అనాపత్తిభావో వుత్తో భగవతాతి అత్థో. ఇమస్మిం సిక్ఖాపదే వగ్గుముదాతీరియా భిక్ఖూ ఆదికమ్మికా. అవుత్తసముచ్చయత్థేన తథా-సద్దేన ఇధ అవుత్తఉమ్మత్తకఖిత్తచిత్తవేదనట్టా గహితా.

౩౧౧. పాపిచ్ఛతాతి ‘‘ఏవం మం జనో సమ్భావేస్సతీ’’తి ఝానలాభితాదిహేతుకాయ సమ్భావనాయ సమ్భావనానిమిత్తస్స పచ్చయపటిలాభస్స పత్థనాసఙ్ఖాతాయ పాపికాయ లామికాయ ఇచ్ఛాయ సమన్నాగతభావో చ. తస్సాతి యం ఝానాదిభేదభిన్నం ఉత్తరిమనుస్సధమ్మం సముల్లపి, తస్స ధమ్మస్స. అసన్తభావోతి అత్తసన్తానే పచ్చుప్పన్నజాతియం అనుప్పాదితభావేన అవిజ్జమానభావో. మనుస్సకస్స ఆరోచనఞ్చేవాతి వుత్తవచనస్స అత్థం తఙ్ఖణే జాననకస్స మనుస్సజాతికస్స ‘‘పఠమం ఝానం సమాపజ్జి’’న్తిఆదినా నయేన సవనూపచారే ఠత్వా ఆరోచనఞ్చ. నఞ్ఞాపదేసేన ఆరోచనఞ్చాతి సమ్బన్ధో. ‘‘యో తే విహారే వసతి, సో భిక్ఖు పఠమం ఝానం సమాపజ్జీ’’తిఆదినా (పారా. ౨౨౦) నయేన పవత్తఅఞ్ఞాపదేసం వినా ఉజుకమేవ ఆరోచనఞ్చ. తదేవ ఞాణన్తి తదా ఏవ ఞాణం, అచిరాయిత్వా వుత్తక్ఖణేయేవ జాననన్తి అత్థో. ఏత్థాతి ఇమస్మిం చతుత్థపారాజికాపత్తియం. ధీరా వినయధరా.

౩౧౨. పఠమే దుతియే చన్తేతి మనుస్సవిగ్గహపారాజికవజ్జితే యథావుత్తపారాజికత్తయే. పరియాయో న విజ్జతీతి పారాజికాపత్తిపథం పరియాయవచనం న లభతి. ‘‘న పనేతరే’’తి ఇదం ఏత్థాపి యోజేతబ్బం, ఇతరే పన తతియపారాజికే పరియాయో న విజ్జతీతి అత్థో. ‘‘మరణవణ్ణం వా సంవణ్ణేయ్యా’’తి (పారా. ౧౭౨) చ ‘‘అమ్భో పురిస కిం తుయ్హిమినా’’తిఆదినా (పారా. ౧౭౧) చ ‘‘యో ఏవం మరతి, సో ధనం వా లభతీ’’తిఆదినా (పారా. ౧౭౫) చ పరియాయేన వదన్తస్స పారాజికమేవాతి వుత్తం హోతి. ఆణత్తి పారాజికహేతుఆణత్తికప్పయోగో. న పనేతరేతి పఠమచతుత్థపారాజికద్వయే పన పారాజికహేతుభూతా ఆణత్తి న లభతీతి అత్థో.

౩౧౩. ఆదీతి పఠమపారాజికం. ఏకసముట్ఠానన్తి ఏకకారణం. సముట్ఠాతి ఆపత్తి ఏతస్మాతి సముట్ఠానం, కారణం కాయాది. తం పన ఛబ్బిధం కాయో, వాచా, కాయవాచా, కాయచిత్తం, వాచాచిత్తం, కాయవాచాచిత్తన్తి. తేసం వినిచ్ఛయం ఉత్తరే (ఉ. వి. ౩౨౫ ఆదయో) యథాగతట్ఠానేయేవ చ వణ్ణయిస్సామ. తత్రిదం ఏకసముట్ఠానం ఏకం కాయచిత్తం సముట్ఠానం ఏతస్సాతి కత్వా. తేనాహ ‘‘దువఙ్గం కాయచిత్తతో’’తి. ‘‘తం సముట్ఠాన’’న్తి అజ్ఝాహారో. యేన సముట్ఠానేన పఠమపారాజికాపత్తి ఉప్పజ్జతి, తంసముట్ఠానసఙ్ఖాతం కారణం. అఙ్గజాతసఙ్ఖాతం కాయఞ్చ సేవనచిత్తఞ్చాతి ద్వయం అఙ్గం అవయవం ఏతస్సాతి దువఙ్గం, తదుభయసభావన్తి అత్థో యథా ‘‘దువఙ్గం చతుత్థజ్ఝాన’’న్తి. సేసాతి అవసిట్ఠాని తీణి పారాజికాని. తిసముట్ఠానాతి కాయచిత్తం, వాచాచిత్తం, కాయవాచాచిత్తన్తి తిసముట్ఠానా తీణి సముట్ఠానాని ఏతేసన్తి కత్వా. తేసన్తి తేసం తిణ్ణం సముట్ఠానానం. అఙ్గానీతి అవయవాని. సత్త కాయో, చిత్తం, వాచా, చిత్తం, కాయో, వాచా, చిత్తన్తి, తంసభావాతి వుత్తం హోతి.

౩౧౪. ఆదీతి మేథునధమ్మపటిసేవనచిత్తసమ్పయుత్తచేతనాసభావం పఠమపారాజికం. సుఖోపేక్ఖాయుతం ఉదీరితన్తి యోజనా. ఇట్ఠాలమ్బణపటిలాభాదిసోమనస్సహేతుమ్హి సతి సుఖవేదనాసమ్పయుత్తం హోతి, తస్మిం అసతి ఉపేక్ఖావేదనాయ సమ్పయుత్తం హోతీతి వుత్తన్తి అత్థో.

తతియం దుక్ఖవేదనన్తి తతియం మనుస్సవిగ్గహపారాజికం దోసచిత్తసమ్పయుత్తచేతనాసభావత్తా దుక్ఖవేదనాయ సమ్పయుత్తన్తి అత్థో.

దుతియన్తి అదిన్నాదానచేతనాలక్ఖణం దుతియపారాజికం. లోభేన పరసన్తకం చోరికాయ గణ్హన్తస్స సోమనస్ససమ్పయుత్తం హోతి, కోధేన అభిభూతస్స విలుమ్పిత్వా వా విలుమ్పాపేత్వా వా గణ్హతో దోమనస్ససమ్పయుత్తం హోతి, సోమనస్సం, దోమనస్సఞ్చ వినా అగ్గహేతుకామో వియ హుత్వా ఉదాసీనస్స గణ్హతో ఉపేక్ఖాసమ్పయుత్తం హోతీతి ‘‘తివేదనముదీరిత’’న్తి ఆహ.

చతుత్థఞ్చాతి ఉత్తరిమనుస్సధమ్మసముల్లపనచేతనాలక్ఖణం చతుత్థపారాజికఞ్చ. సమ్భావనిచ్ఛాయ పచ్చయాసాయ వా తుట్ఠతుట్ఠస్సేవ ‘‘అహం పఠమం ఝానం సమాపజ్జామీ’’తిఆదినా నయేన అత్తనో ఉత్తరిమనుస్సధమ్మలాభితం వదన్తస్స సోమనస్ససమ్పయుత్తం హోతి, అఞ్ఞపుగ్గలేసు పటిహతచిత్తస్స కలహపురేక్ఖారతాయ వదతో దోమనస్ససమ్పయుత్తం హోతి, పచ్చయాలాభేన జిఘచ్ఛాదిదుక్ఖం సహితుమసక్కుణేయ్యతాయ ఉదాసీనస్స వదతో ఉపేక్ఖాసమ్పయుత్తం హోతీతి ‘‘తివేదనముదీరిత’’న్తి ఆహ.

౩౧౫. అట్ఠ చిత్తానీతి లోభసహగతాని అట్ఠ చిత్తాని లబ్భరేతి యోజనా, లబ్భన్తీతి అత్థో, చేతనాసభావేన పఠమపారాజికేన సమ్పయుత్తానీతి వుత్తం హోతి. ఏవముపరిపి. దువేతి పటిఘసమ్పయుత్తాని ద్వే చిత్తాని. దస చిత్తానీతి లోభసహగతాని అట్ఠ, ద్వే పటిఘసమ్పయుత్తానీతి. లబ్భరేతి సమ్పయుత్తభావేన లబ్భన్తి.

౩౧౬. తస్మాతి యస్మా యథావుత్తచిత్తేహి సమ్పయుత్తం, తేన హేతునా. క్రియాతి కరణేన ఆపజ్జితబ్బత్తా కిరియా. వీతిక్కమసఞ్ఞాయ అభావేన ముచ్చనతో సఞ్ఞాయ విమోక్ఖో ఏతస్సాతి సఞ్ఞావిమోక్ఖం. లోకవజ్జన్తి లోకేన అకుసలభావతో వజ్జనీయన్తి దీపితం పకాసితం.

౩౧౭. ఆపత్తియంయేవాతి ఏవకారేన న సిక్ఖాపదేతి దస్సేతి. ఇదం విధానన్తి సముట్ఠానాదికం ఇదం యథావుత్తం విధానం. విభావినాతి పఞ్ఞవతా వినయధరేన.

౩౧౮-౯. ముదుపిట్ఠి చాతి లతా వియ నమిత్వా కరణం దస్సేత్వా నచ్చితుం సమవాహిత్వా ముదుకతపిట్ఠికో చ. లమ్బీ చాతి పలమ్బమానేన దీఘేన అఙ్గజాతేన యుత్తో. లమ్బతీతి లమ్బం, అఙ్గజాతం, తం యస్స అత్థి సో లమ్బీ. ఇమే ద్వేపి కామపరిళాహాతురభావే సతి అత్తనో అఙ్గజాతం అత్తనో ముఖం, వచ్చమగ్గఞ్చ పవేసేత్వా వీతిక్కమితుమరహత్తా పారాజికాపన్నసదిసత్తా పరివజ్జితా. ముఖగ్గాహీతి ముఖేన గహణం ముఖగ్గాహో, సో ఏతస్స అత్థీతి ముఖగ్గాహీ, పరస్స అఙ్గజాతం ముఖేన గణ్హన్తోతి అత్థో. నిసీదకోతి పరస్స అఙ్గజాతే అత్తనో వచ్చమగ్గేన నిసీదన్తో. ఇమే ద్వే సహవాసికానం సీలవినాసనతో అఞ్ఞేహి సంవసితుం అనరహాతి పారాజికాపన్నసదిసత్తా వివజ్జితా. తేసన్తి అసంవాసతాసామఞ్ఞేన చత్తారో పారాజికాపన్నే సఙ్గణ్హాతి. ‘‘తేసఞ్చ మగ్గేనమగ్గపటిపత్తిసామఞ్ఞేన పఠమపారాజికాపన్నస్సేవ అనులోమికాతి గహేతబ్బా’’ ఇచ్చేవం నిస్సన్దేహే వుత్తం. ఇమినా చ అకతవీతిక్కమానమ్పి ముదుపిట్ఠిఆదీనం చతున్నం అనులోమపారాజికభావో వుత్తోతి విఞ్ఞాయతి.

సమన్తపాసాదికాయం పన –

‘‘అపరానిపి లమ్బీ, ముదుపిట్ఠికో, పరస్స అఙ్గజాతం ముఖేన గణ్హాతి, పరస్స అఙ్గజాతే అభినిసీదతీతి ఇమేసం చతున్నం వసేన చత్తారి అనులోమపారాజికానీతి వదన్తి. ఏతాని హి యస్మా ఉభిన్నం రాగవసేన సదిసభావూపగతానం ధమ్మో ‘మేథునధమ్మో’తి వుచ్చతి, తస్మా ఏతేన పరియాయేన మేథునం ధమ్మం అప్పటిసేవిత్వాయేవ కేవలం మగ్గేన మగ్గప్పవేసనవసేన ఆపజ్జితబ్బత్తా మేథునధమ్మపారాజికస్స అనులోమేన్తీతి ‘అనులోమపారాజికానీ’తి వుచ్చన్తీ’’తి (పారా. అట్ఠ. ౨.౨౩౩) –

వుత్తత్తా చ తబ్బణ్ణనాయ చ సారత్థదీపనియం –

‘‘లమ్బందీఘతాయ పలమ్బమానం అఙ్గజాతమేతస్సాతి లమ్బీ. సో ఏత్తావతా న పారాజికో, అథ ఖో యదా అనభిరతియా పీళితో అత్తనో అఙ్గజాతం ముఖే వా వచ్చమగ్గే వా పవేసేతి, తదా పారాజికో హోతి. ముదుకా పిట్ఠి ఏతస్సాతి ముదుపిట్ఠికో, కతపరికమ్మాయ ముదుకాయ పిట్ఠియా సమన్నాగతో. సోపి యదా అనభిరతియా పీళితో అత్తనో అఙ్గజాతం అత్తనో ముఖే పవేసేతి తదా పారాజికో హోతి. పరస్స అఙ్గజాతం ముఖేన గణ్హాతీతి యో అనభిరతియా పీళితో పరస్స సుత్తస్స వా పమత్తస్స వా అఙ్గజాతం అత్తనో ముఖేన గణ్హాతి. పరస్స అఙ్గజాతే అభినిసీదతీతి యో అనభిరతియా పీళితో పరస్స అఙ్గజాతం కమ్మనియం దిస్వా అత్తనో వచ్చమగ్గేన తస్సూపరి అభినిసీదతి, తం అత్తనో వచ్చమగ్గం పవేసేతీతి అత్థో. లమ్బీఆదయో చత్తారో కిఞ్చాపి పఠమపారాజికేన సఙ్గహితా, యస్మా పన ఉభిన్నం రాగపరియుట్ఠానసఙ్ఖాతేన పరియాయేన మేథునం ధమ్మం అప్పటిసేవినో హోన్తి, తస్మా విసుం వుత్తా’’తి (సారత్థ. టీ. ౨.౨౩౩) –

వుత్తత్తా చ కతవీతిక్కమాయేవేతే ‘‘పారాజికా’’తి గహేతబ్బా.

భిక్ఖునీనఞ్చ చత్తారీతి ఏత్థ ‘‘అసాధారణానీ’’తి పాఠసేసో, భిక్ఖూహి అసాధారణాని భిక్ఖునీనమేవ నియతాని ఉబ్భజాణుమణ్డలికా, వజ్జపటిచ్ఛాదికా, ఉక్ఖిత్తానువత్తికా, అట్ఠవత్థుకాతి చత్తారి పారాజికాని చ. విబ్భన్తా భిక్ఖునీ సయన్తి ఏత్థ ‘‘తేసం అనులోమికా’’తి ఆనేత్వా సమ్బన్ధితబ్బం. తేసం చతున్నం పారాజికానం అనులోమికా సయం విబ్భన్తా భిక్ఖునీ చాతి యోజనా. చిత్తవసికా హుత్వా అత్తనా నివత్థచీవరమ్పి హి మాతుగామానం నివాసననీహారేన సయమేవ నివాసేత్వా గిహివేసం రోచేత్వా గహితమత్తే సాసనతో చుతా భిక్ఖునీ చాతి వుత్తం హోతి. ఏవంకరణేన గిహిభావాపన్నతాసామఞ్ఞేన సంవాసారహా న హోన్తీతి ఇమేసం చతున్నం పారాజికానం అనులోమికా జాతా.

తథాతి యథా ఇమే దస్సితా తేన అసంవాసారహతాయ, భిక్ఖుభావాయ అభబ్బతాయ చ పారాజికావ, తథా ఏకాదస అభబ్బపుగ్గలాపి హోన్తీతి అత్థో. ఏకాదసాభబ్బాతి మాతుఘాతకో, పితుఘాతకో, అరహన్తఘాతకో, సఙ్ఘభేదకో, లోహితుప్పాదకో, పణ్డకో, తిరచ్ఛానగతో, ఉభతోబ్యఞ్జనకో, థేయ్యసంవాసకో, భిక్ఖునిదూసకో, తిత్థియపక్కన్తకోతి ఏకాదస. సబ్బేతే చతువీసతి ఏతే సబ్బే చతువీసతి పుగ్గలా సమోధానతో వేదితబ్బాతి అధిప్పాయో.

౩౨౦. ఇమే చతువీసతి పారాజికా పుగ్గలా సీసచ్ఛిన్నోవ జీవితుం ఇధ భిక్ఖుభావాయ అభబ్బాతి వుత్తాతి యోజనా.

౩౨౧. ఇమేసం ఏకాదసన్నం అభబ్బతాయ హేతుదస్సనత్థమాహ ‘‘పణ్డకో చా’’తిఆది. పణ్డకో చాతి ఆసిత్తపణ్డకో, ఉసూయపణ్డకో, పక్ఖపణ్డకో, ఓపక్కమికపణ్డకో, నపుంసకపణ్డకోతి వుత్తో పఞ్చవిధో పణ్డకో చ. తిరచ్ఛానోతి తిరియం అఞ్ఛతి గచ్ఛతీతి ‘‘తిరచ్ఛానో’’తి గహితో నాగసుపణ్ణాదికో సబ్బతిరచ్ఛానయోనికో చ. యక్ఖాదయో సబ్బే అమనుస్సాపి ఇధ తిరచ్ఛానేయేవ సఙ్గహితాతి వేదితబ్బా. ఉభతోబ్యఞ్జనోపి చాతి ఇత్థిపురిసబ్యఞ్జనసాధకేహి ఉభతో కమ్మతో జాతాని థనాదికాని బ్యఞ్జనాని యస్సాతి నిరుత్తో ఇత్థిఉభతోబ్యఞ్జనో, పురిసఉభతోబ్యఞ్జనోతి దువిధో ఉభతోబ్యఞ్జనో చ. వత్థువిపన్నాతి తబ్భావభావితాయ భిక్ఖుభావో వసతి ఏత్థాతి వత్థు, పుగ్గలానం భిక్ఖుభావారహతా, సా పన పబ్బజ్జాక్ఖన్ధకాగతసబ్బదోసవిరహితగుణసమ్పయుత్తతా, తం విపన్నం పణ్డకభావాదియోగేన యేసం తే ‘‘వత్థువిపన్నా’’తి గహేతబ్బా. హి-సద్దో హేతుమ్హి. యస్మా వత్థువిపన్నా, తస్మా ఇధ అత్తభావే పబ్బజ్జాయ అభబ్బాతి వుత్తం హోతి. ‘‘అహేతుపటిసన్ధికా’’తి వచనేన ఇమేసం విపాకావరణయుత్తభావమాహ, ఇమినా ఏతేసం మగ్గాధిగమస్స వారితభావో దస్సితోతి వేదితబ్బం.

౩౨౨. పఞ్చానన్తరికాతి కమ్మావరణేన యుత్తతాయ సగ్గమోక్ఖసమ్పత్తితో పరిహాయిత్వా మరణానన్తరం అపాయపటిసన్ధియం నియతా మాతుఘాతకాదయో పఞ్చానన్తరికా చ. థేయ్యసంవాసోపి చాతి లిఙ్గత్థేనకో, సంవాసత్థేనకో, ఉభయత్థేనకోతి తివిధో థేయ్యసంవాసకో చ. దూసకోతి పకతత్తాయ భిక్ఖునియా మేథునం పటిసేవిత్వా తస్సా దూసితత్తా భిక్ఖునిం దూసేతీతి ‘‘భిక్ఖునిదూసకో’’తి వుత్తో చ. తిత్థిపక్కన్తకో చాతి తిత్థియానం లద్ధిం, వేసఞ్చ రోచేత్వా తం గహేత్వా తేసమన్తరం పవిట్ఠో చ. ఇతి అట్ఠ పన కిరియానట్ఠాతి యోజనా. ఇతీతి ఇదమత్థత్తా ఇమేతి వుత్తం హోతి. తే ఇమేతి సమ్బన్ధో. తే ఇమే అట్ఠ పన మాతువధాదికిరియాయ ఇహత్తభావే భిక్ఖుభావాయ అనరహా హుత్వా నట్ఠాతి అత్థో. ఏత్తావతా ఏకాదసఅభబ్బానం అభబ్బతాయ కారణం దస్సితం హోతి.

౩౨౩. మయా పారాజికానం సారభూతో యో అయం వినిచ్ఛయో వుత్తో, తస్స వినిచ్ఛయస్స అనుసారేన అనుగమనేన సేసోపి వినిచ్ఛయో బుధేన పణ్డితేన అసేసతోవ విఞ్ఞాతుం సక్కాతి యోజనా.

౩౨౪. పటుభావకరే పరమే వివిధేహి నయేహి యుత్తే వినయపిటకే పరమత్థనయం అభిపత్థయతా అయం సతతం పరియాపుణితబ్బోతి యోజనా. తత్థ వివిధేహి నానప్పకారేహి. నయేహీతి నీయన్తి వుత్తానుసారేన ఉదీరియన్తీతి ‘‘నయా’’తి వుత్తేహి చక్కపేయ్యాలాదీహి నయేహి. పరమత్థనయన్తి పరమో చ సో అత్థో చాతి పరమత్థో, పరమో వా విసేసేన నిచ్ఛితబ్బో అత్థో పరమత్థో, సోయేవ వినిచ్ఛయత్థికానం బుద్ధియా నేతబ్బోతి పరమత్థనయో, వినిచ్ఛయూపాయో నీయతి ఏతేనాతి కత్వా ‘‘పరమత్థనయో’’తి వుచ్చతి, తం పరమత్థనయం. అభిపత్థయతాతి వినయపిటకే వినిచ్ఛయం వా తదుపాయం వా పత్థయతా, ఇచ్ఛన్తేనాతి అత్థో. ‘‘పరియాపుణితబ్బో అయ’’న్తి పదచ్ఛేదో. మ-కారో ఆగమసన్ధిజో, ఓ-కారస్స అ-కారాదేసో. పరియాపుణితబ్బోతి పఠితబ్బో, సోతబ్బో చిన్తేతబ్బో ధారేతబ్బోతి వుత్తం హోతి. అయన్తి వినయవినిచ్ఛయో.

ఇతి వినయత్థసారసన్దీపనియా

వినయవినిచ్ఛయవణ్ణనాయ

చతుత్థపారాజికకథావణ్ణనా నిట్ఠితా.

సఙ్ఘాదిసేసకథావణ్ణనా

౩౨౫. ఏవం నానానయపటిమణ్డితస్స పారాజికకణ్డస్స వినిచ్ఛయం దస్సేత్వా ఇదాని తదనన్తరముద్దిట్ఠస్స తేరసకణ్డస్స వినిచ్ఛయం దస్సేతుమాహ ‘‘మోచేతుకామతా’’తిఆది. మోచేతుం కామేతీతి మోచేతుకామో, తస్స భావో మోచేతుకామతా, తాయ సమ్పయుత్తం చిత్తం మోచేతుకామతాచిత్తం. ఏత్థ ‘‘మోచేతుకామతా’’తి ఇమినా ఏకాదససు రాగేసు ‘‘మోచనస్సాదో’’తి వుత్తం ఇమస్స సఙ్ఘాదిసేసస్స మూలకారణం సుక్కమోచనవిసయం రాగమాహ.

ఏకాదస రాగా నామ ‘‘మోచనస్సాదో, ముచ్చనస్సాదో, ముత్తస్సాదో, మేథునస్సాదో, ఫస్సస్సాదో, కణ్డువనస్సాదో, దస్సనస్సాదో, నిసజ్జస్సాదో, వాచస్సాదో, గేహస్సితపేమం, వనభఙ్గియ’’న్తి ఏవమాగతా. ఇధ మోచనం నామ సమ్భవధాతుమోచనం, తదత్థాయ తబ్బిసయరాగసమ్పయుత్తవేదనా మోచనస్సాదో నామ. తేనాహ అట్ఠకథాయం ‘‘మోచేతుం అస్సాదో మోచనస్సాదో’’తి. ముచ్చమానే అస్సాదో ముచ్చనస్సాదో, సమ్భవధాతుమ్హి ముచ్చమానే తంరాగసమ్పయుత్తా వేదనా ముచ్చనస్సాదో నామ. ఏతేనేవ నయేన ముత్తస్సాదాదివాచస్సాదావసానేసు పదేసు అత్థక్కమో వేదితబ్బో. ఇమేహి నవహి పదేహి అస్సాదసీసేన కున్తయట్ఠిఞాయేన తంసహచరితో రాగో దస్సితో. యథాహ అట్ఠకథాయం ‘‘నవహి పదేహి సమ్పయుత్తఅస్సాదసీసేన రాగో వుత్తో’’తి.

గేహస్సితపేమన్తి ఏత్థ గేహట్ఠా మాతుఆదయో ఆధేయ్యఆధారవోహారేన ‘‘గేహా’’తి వుచ్చన్తి. ‘‘మఞ్చా ఉక్కుట్ఠిం కరోన్తీ’’తిఆదీసు వియ తన్నిస్సితో సినేహపరియాయో రాగో ‘‘గేహస్సితపేమ’’న్తి వుత్తో. ఇమినా పదేన రాగస్స సభావో సన్దస్సితో. వనతో భఞ్జిత్వా ఆభతం యం కిఞ్చి ఫలపుప్ఫాది వనభఙ్గియం నామ. ఇధ పన రాగవసేన పటిబద్ధచిత్తం మాతుగామేహి విరహదుక్ఖాపనయనత్థం (పారా. అట్ఠ. ౨.౨౪౦) తేసం ఠానే ఠపేత్వా దస్సనఫుసనవసేన విన్దితుం రాగీహి గహేతబ్బతో తేహి పిళన్ధితమాలసహితం తమ్బూలన్తి ఏవమాది ‘‘వనభఙ్గియ’’న్తి అధిప్పేతం. ఇమినా పత్థితవిసయగోచరో రాగో తదాయత్తవత్థువసేన సన్దస్సితో. యథాహ అట్ఠకథాయం ‘‘ఏకేన పదేన సరూపేనేవ రాగో, ఏకేన పదేన వత్థునా వుత్తో. వనభఙ్గో హి రాగస్స వత్థు, న రాగోయేవా’’తి (పారా. అట్ఠ. ౨.౨౪౦).

‘‘మోచేతుకామతా’’తి ఇదమేవ అవత్వా ‘‘చిత్త’’న్తి వచనేన వీతిక్కమసాధికాయ కాయవిఞ్ఞత్తియా సముట్ఠాపకం రాగసమ్పయుత్తం చిత్తవిసేసం దస్సేతి. తేన చిత్తేన సముట్ఠాపియమానం విఞ్ఞత్తిసఙ్ఖాతం వీతిక్కమం ‘‘వాయామో’’తి ఇమినా దస్సేతి. వాయామో నామ తంచిత్తసమ్పయుత్తవీరియం. ఏత్థ పన ‘‘సేమ్హో గుళో’’తిఆదీసు వియ ఫలే హేతూపచారఞాయేన వీతిక్కమస్స విసేసహేతుభూతవీరియవాచకేన చ పదేన వీతిక్కమోవ వుత్తోతి దట్ఠబ్బం. అజ్ఝత్తబాహిరవత్థుఘట్టనం, ఆకాసే కటికమ్పనన్తి సుక్కమోచనత్థో వాయామోతి అత్థో. సుక్కస్స మోచనం సుక్కమోచనం.

ఏత్థ చ సుక్కస్సాతి ‘‘సుక్కన్తి దస సుక్కాని నీలం పీతకం లోహితకం ఓదాతం తక్కవణ్ణం దకవణ్ణం తేలవణ్ణం ఖీరవణ్ణం దధివణ్ణం సప్పివణ్ణ’’న్తి (పారా. ౨౩౭) పదభాజనే వుత్తాని సత్తానం పిత్తాదిఆసయభేదేన, పథవిధాతుఆదీనం చతున్నం వా రససోణితమంసమేదఅట్ఠిఅట్ఠిమిఞ్జానం ఛన్నం దేహధాతూనం వా భేదేన అనేకధా భిన్నే దసవిధే సుక్కే అఞ్ఞతరస్స సుక్కస్సాతి అత్థో. మోచనం విస్సట్ఠీతి పరియాయం, పకతియా ఠితసకట్ఠానతో మోచనన్తి అత్థో. యథాహ పదభాజనే ‘‘విస్సట్ఠీతి ఠానతో చావనా వుచ్చతీ’’తి (పారా. ౨౩౭). ఇహ ‘‘ఠానం నామ వత్థిసీససఙ్ఖాతం ముత్తకరణమూల’’న్తి కేచి. ‘‘కటీ’’తి అపరే. ‘‘సకలకాయో’’తి అఞ్ఞే. ఇమేసం తిణ్ణం వచనేసు ‘‘తతియస్స భాసితం సుభాసిత’’న్తి (పారా. అట్ఠ. ౨.౨౩౭) అట్ఠకథాయం తతియవాదస్స కతపాసంసత్తా కేసలోమనఖదన్తానం మంసవినిముత్తట్ఠానఞ్చ ముత్తకరీసఖేళసిఙ్ఘాణికాథద్ధసుక్ఖచమ్మఞ్చ వజ్జేత్వా అవసేసం సకలసరీరం కాయప్పసాదభావజీవితిన్ద్రియఅబద్ధపిత్తానం వియ సమ్భవధాతుయా చ ఠానన్తి వేదితబ్బం.

‘‘సుక్కమోచన’’న్తి ఇమినాకిం వుత్తం హోతీతి? ‘‘ఆరోగ్యత్థాయ, సుఖత్థాయ, భేసజ్జత్థాయ, దానత్థాయ, పుఞ్ఞత్థాయ, యఞ్ఞత్థాయ, సగ్గత్థాయ, బీజత్థాయ, వీమంసత్థాయ, దవత్థాయ మోచేతీ’’తి (పారా. ౨౩౭) వుత్తదసవిధఅధిప్పాయన్తోగధఅఞ్ఞతరఅధిప్పాయో హుత్వా ‘‘రాగూపత్థమ్భే, వచ్చూపత్థమ్భే, పస్సావూపత్థమ్భే, వాతూపత్థమ్భే, ఉచ్చాలిఙ్గపాణకదట్ఠూపత్థమ్భే మోచేతీ’’తి (పారా. ౨౩౭) వుత్తపఞ్చవిధకాలానమఞ్ఞతరకాలే ‘‘అజ్ఝత్తరూపే, బహిద్ధారూపే, అజ్ఝత్తబహిద్ధారూపే, ఆకాసే కటిం కమ్పేన్తో మోచేతీ’’తి (పారా. ౨౩౭) వుత్తచతురుపాయానమఞ్ఞతరేన ఉపాయేన యథావుత్తరాగపిసాచవసేన వివసో హుత్వా యథావుత్తనీలాదిదసవిధసమ్భవధాతూనమఞ్ఞతరం యథావుత్తట్ఠానతో ఖుద్దకమక్ఖికాయ పివనమత్తమ్పి సచే మోచేతీతి సఙ్ఖేపతో గహేతబ్బం. ఏత్థ చ ఉచ్చాలిఙ్గపాణకా నామ లోమసపాణా, యేసం లోమే అల్లినే అఙ్గజాతం కమ్మనియం హోతి.

అఞ్ఞత్ర సుపినన్తేనాతి సుపినో ఏవ సుపినన్తో, నిస్సక్కవచనప్పసఙ్గే కరణవచనతో సుపినన్తాతి అత్థో. సుపినా నామ ‘‘వాతాదిధాతుక్ఖోభవసేన వా పుబ్బానుభూతఇత్థిరూపాదివిసయవసేన వా ఇట్ఠానిట్ఠదేవతానుభావేన వా పుఞ్ఞేన పటిలభితబ్బఅత్థస్స, అపుఞ్ఞేన పత్తబ్బానత్థస్స చ పుబ్బనిమిత్తవసేన వా హోతీ’’తి (పారా. అట్ఠ. ౨.౨౩౭) వుత్తేసు చతూసు కారణేసు ఏకేన కారణేన కపినిద్దాయ సుపినే దిస్సమానారమ్మణతో యం సుక్కమోచనం హోతి, తం అవిసయం సుక్కమోచనం వినాతి వుత్తం హోతి.

సఙ్ఘాదిసేసోవ సఙ్ఘాదిసేసతా. సఙ్ఘాదిసేసం ఆపజ్జిత్వా తతో వుట్ఠాతుకామస్స కులపుత్తస్స ఆదిమ్హి పరివాసదానత్థం, మజ్ఝే చ మూలాయపటికస్సనేన వినా వా సహ వా మానత్తదానత్థం, అవసానే అబ్భానత్థఞ్చ సఙ్ఘో ఏసితబ్బోతి ‘‘సఙ్ఘో ఆదిమ్హి చేవ సేసే చ ఇచ్ఛితబ్బో అస్సాతి సఙ్ఘాదిసేసో’’తి (పారా. అట్ఠ. ౨.౨౩౭; కఙ్ఖా. అట్ఠ. సుక్కవిస్సట్ఠిసిక్ఖాపదవణ్ణనా) వుత్తత్తా సఙ్ఘాదిసేసా నామ, సుక్కవిస్సట్ఠిసఙ్ఘాదిసేసాపత్తి హోతీతి అత్థో. యథాహ పదభాజనే ‘‘సఙ్ఘోవ తస్సా ఆపత్తియా పరివాసం దేతి, మూలాయ పటికస్సతి, మానత్తం దేతి, అబ్భేతి, న సమ్బహులా, న ఏకపుగ్గలో, తేన వుచ్చతి ‘సఙ్ఘాదిసేసో’తి. తస్సేవ ఆపత్తినికాయస్స నామం నామకమ్మం అధివచనం, తేనపి వుచ్చతి ‘సఙ్ఘాదిసేసో’’తి (పారా. ౨౩౭). ఏత్థ చ పరివాసాదికథా సఙ్ఘాదిసేసావసానే ఆగతట్ఠానేయేవ ఆవి భవిస్సతి.

౩౨౬. ఏత్తావతా మూలసిక్ఖాపదాగతం అత్తూపక్కమమూలకం ఆపత్తిం దస్సేత్వా ఇదాని ఇమిస్సా సఙ్ఘాదిసేసాపత్తియా పరూపక్కమేనపి ఆపజ్జనం దస్సేతుమాహ ‘‘పరేనా’’తిఆది. ఉపక్కమాపేత్వాతి అఙ్గజాతస్స గహణం వా ఘట్టనం వా కారేత్వా.

౩౨౭. సఞ్చిచ్చాతి ‘‘ఉపక్కమామి మోచేస్సామీ’’తి చేతేత్వా పకప్పేత్వా. ఉపక్కమన్తస్సాతి అజ్ఝత్తరూపాదీసు తీసు యత్థ కత్థచి ఘట్టేన్తస్స. సముద్దిట్ఠన్తి ‘‘చేతేతి ఉపక్కమతి న ముచ్చతి, ఆపత్తి థుల్లచ్చయస్సా’’తి (పారా. ౨౬౨) పదభాజనే భగవతా వుత్తన్తి అధిప్పాయో.

౩౨౮. ఇమిస్సం గాథాయం ‘‘అత్తనో అఙ్గజాతం ఉపక్కమన్తస్సా’’తి ఇమినా అజ్ఝత్తరూపే వా బహిద్ధారూపే వా అజ్ఝత్తబహిద్ధారూపే వా అత్తనో అఙ్గజాతం ఘట్టేన్తస్సాతి ఇమస్స అత్థస్స వుత్తత్తా అఙ్గజాతఘట్టనేన వినాభావతో ఇమినా అసఙ్గయ్హమానస్సాపి ఆకాసే కటికమ్పనేన సుక్కమోచనే సఙ్ఘాదిసేసస్స పఠమగాథాయం ‘‘వాయామో’’తి సామఞ్ఞవచనేన సఙ్గహితత్తా తం ఠపేత్వా ‘‘తేన ఖో పన సమయేన అఞ్ఞతరస్స భిక్ఖునో మోచనాధిప్పాయస్స ఆకాసే కటిం కమ్పేన్తస్స అసుచి ముచ్చి…పే… అసుచి న ముచ్చి. తస్స కుక్కుచ్చం అహోసి…పే… అనాపత్తి భిక్ఖు సఙ్ఘాదిసేసస్స, ఆపత్తి థుల్లచ్చయస్సా’’తి ఆకాసేకటికమ్పనవత్థుమ్హి వుత్తత్తా అముత్తే థుల్లచ్చయం సఙ్గహేతుమాహ ‘‘సఞ్చిచ్చా’’తిఆది.

తత్థ సఞ్చిచ్చాతి ‘‘ఉపక్కమామి మోచేస్సామీ’’తి జానిత్వా సఞ్జానిత్వాతి అత్థో. ‘‘ఉపక్కమన్తస్సా’’తి సామఞ్ఞతో తం విసేసేతుం ‘‘ఆకాసే కమ్పనేనపీ’’తి ఆహ, కటికమ్పనేనాతి గహేతబ్బం. కథమిదం లబ్భతీతి చే? ఇమాయ కథాయ సఙ్గహేతబ్బవత్థుమ్హి ‘‘ఆకాసే కటిం కమ్పేన్తస్సా’’తి (పారా. ౨౬౬) పాఠే ‘‘కటిం కమ్పేన్తస్సా’’తి వచనసహచరస్స ‘‘ఆకాసే’’తి వచనస్స సన్నిధానబలేన లబ్భతి అత్థప్పకరణసద్దన్తరసన్నిధానా సద్దానం విసేసత్థదీపనతో.

౩౨౯. వత్థిన్తి ముత్తవత్థిం, ముత్తకరణస్స వత్థిన్తి అత్థో. కీళాయ పూరేత్వాతి గామదారకో వియ కీళితుకామతాయ ముత్తవత్థిం దళ్హం గహేత్వా పూరేత్వాతి అత్థో. యథాహ వత్థివత్థుమ్హి అట్ఠకథాయం ‘‘తే భిక్ఖూ వత్థిం దళ్హం గహేత్వా పూరేత్వా పూరేత్వా విస్సజ్జేన్తా గామదారకావియ పస్సావమకంసూ’’తి (పారా. అట్ఠ. ౨.౨౬౪). ‘‘న వట్టతీ’’తి సామఞ్ఞేన కస్మా వుత్తన్తి? తస్మిం వత్థుస్మిం వుత్తనయేన మోచనాధిప్పాయేన దళ్హం గహేత్వా పూరేత్వా పూరేత్వా విస్సజ్జేన్తస్స సుక్కే ముత్తే మోచనాధిప్పాయో చేతేతి, ఉపక్కమతి, ముచ్చతీతి అఙ్గానం సమ్పన్నత్తా సఙ్ఘాదిసేసస్స, అముత్తే థుల్లచ్చయస్స సమ్భవతో ఉభయసఙ్గహత్థమాహ.

౩౩౦. ఉపనిజ్ఝాయనవత్థుమ్హి ‘‘న చ భిక్ఖవే సారత్తేన మాతుగామస్స అఙ్గజాతం ఉపనిజ్ఝాయితబ్బం, యో ఉపనిజ్ఝాయేయ్య, ఆపత్తి దుక్కటస్సా’’తి (పారా. ౨౬౬) పాళియం ‘‘మాతుగామస్సా’’తి సామఞ్ఞేన వుత్తత్తా ‘‘తిస్సన్న’’న్తి వదతి. తిస్సన్నం పన ఇత్థీనన్తి మనుస్సామనుస్సతిరచ్ఛానగతవసేన తిస్సన్నం ఇత్థీనం. ‘‘అఙ్గజాత’’న్తి విసేసేత్వా వుత్తత్తా ‘‘నిమిత్త’’న్తి ముత్తకరణమేవ వుచ్చతి, పటసతేనాపి పటిచ్ఛాదితం వా అప్పటిచ్ఛాదితం వా యోనిమగ్గన్తి అత్థో. తేనాహ అట్ఠకథాయం ‘‘సచేపి పటసతం నివత్థా హోతి, పురతో వా పచ్ఛతో వా ఠత్వా ‘ఇమస్మిం నామ ఓకాసే నిమిత్త’న్తి ఉపనిజ్ఝాయన్తస్స దుక్కటమేవ. అనివత్థానం గామదారికానం నిమిత్తం ఉపనిజ్ఝాయన్తస్స పన కిమేవ వత్తబ్బ’’న్తి (పారా. అట్ఠ. ౨.౨౬౬). పురతో వాతి ఏత్థ ‘‘ఠత్వా’’తి పాఠసేసో.

౩౩౧. ఏకేన…పే… పస్సతో ఏకం దుక్కటన్తి సమ్బన్ధో. ‘‘ఏకేన పయోగేన ఏకం దుక్కట’’న్తి వచనతో అనేకేహి పయోగేహి అనేకాని దుక్కటానీతి బ్యతిరేకతో లబ్భతి. యథాహ అట్ఠకథాయం ‘‘ఇతో చితో చ విలోకేత్వా పునప్పునం ఉపనిజ్ఝాయన్తస్స పయోగే పయోగే దుక్కట’’న్తి (పారా. అట్ఠ. ౨.౨౬౬). ఇమిస్సా అట్ఠకథాయ ‘‘ఇతో చితో చా’’తి వుత్తత్తా ఉమ్మీలననిమీలనన్తి ఏత్థ ‘‘వివిధా తం అనోలోకేత్వా తమేవ ఓలోకేన్తస్సా’’తి లబ్భతి.

౩౩౨. అమోచనాధిప్పాయస్స ముత్తస్మిం అనాపత్తి పకాసితాతి యోజనా. మోచనాధిప్పాయం వినా భేసజ్జకరణత్థం సుద్ధచిత్తేన అఙ్గజాతే భేసజ్జలేపం కరోన్తస్స వా సుద్ధచిత్తేనేవ ఉచ్చారపస్సావాదిం కరోన్తస్స వా ముత్తేపి అనాపత్తీతి ఇదం ‘‘అనాపత్తి సుపినన్తేన నమోచనాధిప్పాయస్సా’’తిఆదినా (పారా. ౨౬౩) నయేన అనాపత్తివారే వుత్తమేవాతి అత్థో.

ఇమస్మిం పాఠే ‘‘అనుపక్కమన్తస్సా’’తి అవుత్తేపి ఇమస్స పాఠస్స పురతో ‘‘చేతేతి న ఉపక్కమతి ముచ్చతి, అనాపత్తీ’’తి (పారా. ౨౬౨) చ ‘‘న చేతేతి న ఉపక్కమతి ముచ్చతి, అనాపత్తీ’’తి (పారా. ౨౬౨) చ వచనతో తం సఙ్గహేతుమాహ ‘‘అనుపక్కమతోపి చ ముత్తస్మిం అనాపత్తి పకాసితా’’తి. మోచనస్సాదరాగేన పీళితో హుత్వా ‘‘అహో వత మే ముచ్చేయ్యా’’తి చిన్తేత్వా వా ఏవరూపమోచనస్సాదరాగపీళాపుబ్బఙ్గమచిత్తే అసతిపి కేవలం కామవితక్కమత్తేన ఉపహతో హుత్వా తాదిసఅజ్ఝత్తికబాహిరవత్థూసు ఘట్టనవసేన వా ఆకాసే కటికమ్పనవసేన వా ఉపక్కమం అకరోన్తస్స తాదిసచిన్తాబలేన వా కామవితక్కబలేన వా సుక్కే ముత్తేపి అనాపత్తీతి ఇదం యథావుత్తపాఠవసేన పకాసితన్తి అత్థో.

సుపినన్తేన ముత్తస్మిం, అనాపత్తి పకాసితాతి ఏత్థ అన్తసద్దత్థాభావతో సుపినేతి అత్థో. సుపినే మేథునం ధమ్మం పటిసేవన్తస్స వా మాతుగామేహి కాయసంసగ్గం ఆపజ్జన్తస్స వా సుక్కే ముత్తేపి అవిసయత్తా అనాపత్తి పాళియం ‘‘అనాపత్తి భిక్ఖు సుపినన్తేనా’’తి (పారా. ౨౬౩) ఇమినా పకాసితాతి అత్థో.

ఏత్థ ఠత్వా అట్ఠకథాయం ‘‘సుపినే పన ఉప్పన్నాయ అస్సాదచేతనాయ సచస్స విసయో హోతి, నిచ్చలేన భవితబ్బం. న హత్థేన నిమిత్తం కీళాపేతబ్బం. కాసావపచ్చత్థరణరక్ఖనత్థం పన హత్థపుటేన గహేత్వా జగ్గనత్థాయ ఉదకట్ఠానం గన్తుం వట్టతీ’’తి (పారా. అట్ఠ. ౨.౨౬౨) వుత్తత్తా అణ్డపాలికా కికీసకుణా వియ, వాలపాలికా చమరీ వియ, ఏకనేత్తపాలకో పురిసో వియ చ కాయజీవితేపి అపేక్ఖం పహాయ సీలం రక్ఖితుకామేన సిక్ఖాకామేన నిబ్బానగామినిపటిపత్తిం పూరేతుకామేన కులపుత్తేన ‘‘అఞ్ఞత్ర సుపినన్తా’’తి (పారా. ౨౩౭) వదతో తథాగతస్స అధిప్పాయానుకూలం అట్ఠకథాతో ఞత్వా అప్పమత్తేన పటిపజ్జితబ్బన్తి అయమత్రానుసాసనీ.

సుక్కవిస్సట్ఠికథావణ్ణనా.

౩౩౩. మనుస్సిత్థిన్తి మనుస్సజాతికం ఇత్థిం, ‘‘మాతుగామో నామ మనుస్సిత్థీ, న యక్ఖీ, న పేతీ, న తిరచ్ఛానగతా, అన్తమసో తదహుజాతాపి దారికా, పగేవ మహత్తరీ’’తి (పారా. ౨౭౧) పదభాజనే వుత్తత్తా తదహుజాతకుమారికాభావేనపి ఠితం జీవమానకమనుస్సమాతుగామన్తి వుత్తం హోతి. ‘‘మనుస్సిత్థి’’న్తి సామఞ్ఞవచనేన జీవమానకమనుస్సిత్థిన్తి అయం విసేసో కుతో లబ్భతీతి? వినీతవత్థుమ్హి (పారా. ౨౮౧ ఆదయో) మతిత్థియా కాయం ఫుసన్తస్స థుల్లచ్చయవచనతో పారిసేసతో లబ్భతి. ఆమసన్తోతి ‘‘హత్థగ్గాహం వా వేణిగ్గాహం వా అఞ్ఞతరస్స వా అఞ్ఞతరస్స వా అఙ్గస్స పరామసన’’న్తి (పారా. ౨౭౦) వుత్తత్తా హత్థాదిఅఙ్గపచ్చఙ్గఫుసనాదినానప్పకారానం అఞ్ఞతరేన పకారేన ఆమసన్తోతి అత్థో. అత్తనో కాయేన ఇత్థియా కాయస్స సంసగ్గే మిస్సీభావే రాగో కాయసంసగ్గరాగో. సఙ్ఘాదిసేసో ఏతస్స అత్థీతి సఙ్ఘాదిసేసికో, కాయసంసగ్గసఙ్ఘాదిసేసో ఆపన్నో హోతీతి వుత్తం హోతి.

౩౩౪. కాయసంసగ్గరాగేన ఇత్థియా అన్తమసో లోమమ్పి అత్తనో సరీరే లోమేన ఫుసన్తస్స భిక్ఖునో సఙ్ఘాదిసేసాపత్తి హోతీతి యోజనా. ఏత్థ (పారా. అట్ఠ. ౨.౨౭౪) ‘‘లోమగణనాయ సఙ్ఘాదిసేసా హోన్తీ’’తి కురున్దట్ఠకథామతస్స అట్ఠితత్తా, ‘‘కోట్ఠాసగణనాయ న హోతి, ఇత్థిగణనాయ హోతీ’’తి మహాఅట్ఠకథామతస్స ఠితత్తా సఙ్ఘసన్తకే మఞ్చపీఠే పచ్చత్థరణాదినా కేనచి అప్పటిచ్ఛాదితే ఫుసన్తస్స వియ లోమగణనాయ అహుత్వా ఫుట్ఠలోమానం బహుత్తేపి ఏకస్మిం పయోగే ఏకా ఏవ ఆపత్తి, బహూసు పయోగేసు పయోగగణనాయ ఆపత్తియో హోన్తీతి సన్నిట్ఠానం.

౩౩౫. ఇత్థియాతి మనుస్సిత్థియా. సమ్ఫుట్ఠోతి హత్థాదిసరీరావయవే సంసగ్గం సమాపన్నో. సేవనచేతనో వాయమిత్వా కాయసంసగ్గరాగేన అత్తనో కాయం చాలేత్వాతి అత్థో. సఙ్ఘాదిసేసతాతి ఏత్థ సకత్థే తద్ధితప్పచ్చయో. ‘‘సఙ్ఘాదిసేసితా’’తి పన పాఠో సున్దరో, సఙ్ఘాదిసేసస్స అత్థితా విజ్జమానభావోతి అత్థో. సఙ్ఘాదిసేసాపత్తియా సబ్భావసఙ్ఖాతా అత్థితా ఈపచ్చయత్థే పుగ్గలే సఙ్ఘాదిసేసీసద్దపవత్తినిమిత్తం హోతీతి భావపచ్చయో తంఅత్థవసేన లబ్భతి. యథాహు ‘‘యస్స గుణస్స హి భావా దబ్బే సద్దసన్నివేసో, తదభిధానే త్తతాదయో’’తి.

౩౩౬. ఏకేన హత్థేన గహేత్వాతి (కఙ్ఖా. అట్ఠ. కాయసంసగ్గసిక్ఖాపదవణ్ణనా) ఏత్థ ‘‘కాయసంసగ్గరాగేనా’’తి ఆనేత్వా సమ్బన్ధితబ్బం. ‘‘మనుస్సిత్థి’’న్తి అజ్ఝాహారో. తం మనుస్సిత్థిం. తత్థ తత్థాతి ఇత్థియా తస్మిం తస్మిం సరీరావయవే. ‘‘ఏకావాపత్తీ’’తి పఠమం గహితహత్థస్స అనపనీతత్తా వుత్తం. గహితహత్థం పన మోచేత్వా పునప్పునం ఫుసన్తస్స పయోగగణనాయ ఆపత్తి హోతీతి బ్యతిరేకతో లబ్భతి.

౩౩౭. ఏకేన హత్థేన అగ్గహేత్వా సీసతో యావ పాదం, పాదతో యావ సీసఞ్చ కాయా హత్థం అమోచేత్వా దివసమ్పి తం ఇత్థిం ఫుసన్తస్స ఏకావాపత్తీతి యోజనా. ఏత్థాపి ‘‘అమోచేత్వా’’తి బ్యతిరేకతో మోచేత్వా ఫుసన్తస్స పయోగగణనాయ అనేకాపత్తియోతి లబ్భతి.

౩౩౮. ఏకతో గహితపఞ్చఙ్గులీనం గణనాయ సచే ఆపత్తి సియా, ఏకస్స మాతుగామస్స సరీరం రాగచిత్తేన ఫుసన్తస్స ద్వత్తింసకలాపకోట్ఠాసతో బ్యతిరేకస్స సరీరస్సాభావా ద్వత్తింసకలాపకోట్ఠాసగణనాయ ఆపత్తియా భవితబ్బం, తథా అభావతో ఇదమ్పి న హోతీతి దస్సనత్థం ‘‘న హి కోట్ఠాసతో సియా’’తి ఆహ.

౩౪౦-౧. ఇత్థియా విమతిస్సాపి అత్తనో కాయేన ఇత్థియా కాయం ఫుసతో తస్స థుల్లచ్చయం సియా, ఇత్థియా పణ్డకాదిసఞ్ఞినోపి అత్తనోపి కాయేన ఇత్థియా కాయం ఫుసతో తస్స థుల్లచ్చయం సియా. ఆది-సద్దేన పురిసతిరచ్ఛానగతానం సఙ్గహో. ఇత్థియా ఇత్థిసఞ్ఞినో అత్తనో కాయేన ఇత్థియా కాయసమ్బద్ధం ఫుసతో తస్స థుల్లచ్చయం సియా. పణ్డకే పణ్డకసఞ్ఞినో అత్తనో కాయేన పణ్డకస్స కాయం ఫుసతో తస్స థుల్లచ్చయం సియా. యక్ఖిపేతీసు యక్ఖిపేతిసఞ్ఞినో అత్తనో కాయేన తాసం కాయం ఫుసతో తస్స థుల్లచ్చయం సియాతి యోజనా. ఏత్థ ‘‘పణ్డకగ్గహణేన ఉభతోబ్యఞ్జనకోపి గయ్హతీ’’తి వజిరబుద్ధిటీకాయం వుత్తం. ‘‘ఇత్థియా వేమతికస్సాపి పణ్డకాదిసఞ్ఞినోపి అత్తనో కాయేన ఇత్థియా కాయసమ్బద్ధం ఫుసతో తస్స థుల్లచ్చయం సియా’’తి న యోజేతబ్బం. కస్మా? తథా యోజనాయం పాళియం దుక్కటం వుత్తం, న థుల్లచ్చయన్తి అనిట్ఠప్పసఙ్గతో.

‘‘దుక్కటం కాయసంసగ్గే, తిరచ్ఛానగతిత్థియా’’తి ఇమినా వినీతవత్థుమ్హి ఆగతనయే సఙ్గహితేపి తేనేవ నయేన పణ్డకే విమతిఇత్థిసఞ్ఞితాదిఅఞ్ఞమతిపక్ఖే చ పురిసతిరచ్ఛానగతేసు పురిసతిరచ్ఛానగతసఞ్ఞివిమతిపణ్డకాదిఅఞ్ఞమతిపక్ఖే చ ఇతి ఇమేసం తిణ్ణం కాయపటిబద్ధామసనాదీసు చ పదభాజనే వుత్తసబ్బదుక్కటాపత్తియో ఉపలక్ఖితాతి దట్ఠబ్బం.

౩౪౨. అత్తనో కాయేన పటిబద్ధేన ఇత్థియా కాయేన పటిబద్ధం ఫుసన్తస్స భిక్ఖునో పన దుక్కటన్తి యోజనా. ఏత్థ పి-సద్దో వుత్తదుక్కటానం సముచ్చయత్థో. చ-సద్దేన పన అవుత్తసముచ్చయత్థేన ‘‘నిస్సగ్గియేన కాయం ఆమసతి. నిస్సగ్గియేన కాయపటిబద్ధం ఆమసతి. నిస్సగ్గియేన నిస్సగ్గియం ఆమసతి, ఆపత్తి దుక్కటస్సా’’తి (పారా. ౨౭౬) పాళియం ఆగతదుక్కటానం సఙ్గహో వేదితబ్బో.

౩౪౩-౪. న కేవలం పదభాజనాగతఇత్థిసరీరాదికమేవ అనామాసం, వినీతవత్థూసు దారుధీతలికవత్థుఅనులోమతో పోత్థలికాదిఇత్థిరూపకఞ్చ నిస్సగ్గియవారానులోమతో అసరీరట్ఠం మాతుగామేహి పరిభుత్తవత్థాభరణాదిఞ్చ విభఙ్గక్ఖన్ధకాదీసు వుత్తనయానుసారేన అట్ఠకథాగతం అవసేసం అనామాసవత్థుఞ్చ ఆమసన్తస్స ఆపత్తిం సఙ్గహేతుమాహ ‘‘ఇత్థీన’’న్తిఆది.

‘‘ఇత్థీనం ఇత్థిరూపఞ్చా’’తి ఇదం ‘‘ఇత్థికాయ ఇత్థిధనం (పారా. ౩౪), సద్ధానం సద్ధాపరాయన’’న్తిఆదీసు వియ లోకవోహారవసేన వుత్తం. ఇత్థీనం దారులోహమయాదికం ఇత్థిరూపఞ్చాతి యోజనా. ఆది-సద్దేన హేట్ఠిమపరిచ్ఛేదతో మత్తికాయ, పిట్ఠేన వా కతం మాతుగామరూపం సఙ్గణ్హాతి. మాతుగామరూపం యేన కేనచి దిన్నం సబ్బరతనమయం వినా అవసేసం సాదియిత్వా భిన్దిత్వా సమణసారుప్పపరిక్ఖారం కారాపేతుం, అఫుసిత్వా పరిభుఞ్జితబ్బే వా యోజేతుం వట్టతి.

‘‘వత్థ’’న్తి ఇమినా నివాసనపారుపనద్వయమ్పి సామఞ్ఞేన గహితం. ఇదఞ్చ మాతుగామేన పరిభుఞ్జితుం ఠపితమ్పి అనామాసమేవ, చీవరత్థాయ దిన్నం సమ్పటిచ్ఛిత్వా గణ్హితుం వట్టతి. హేట్ఠిమపరిచ్ఛేదేన తిణచుమ్బటకం, అఙ్గులియా పణ్ణముద్దికం ఉపాదాయ అలఙ్కారమేవ. ఏత్థ చ వాలకేసవట్టకేసేసు పవేసనకదన్తసూచిఆది కప్పియభణ్డం దియ్యమానం సమణసారుప్పపరిక్ఖారత్థాయ గహేతబ్బం.

తత్థజాతఫలం ఖజ్జన్తి రుక్ఖే ఠితం ఖాదితబ్బం పనసనాళికేరాదిఫలఞ్చ మనుస్సేహి రాసికతం పరిభుఞ్జితబ్బఫలఞ్చ ‘‘మనుస్సేహి రాసికతేసుపి ఏసేవ నయో’’తి (పారా. అట్ఠ. ౨.౨౮౧) అట్ఠకథాయం వుత్తత్తా అనామాసన్తి ఉపలక్ఖణతో ఇమినావ గహేతబ్బం. అరఞ్ఞే రుక్ఖతో పతితం ఫలం ‘‘అనుపసమ్పన్నస్స దస్సామీ’’తి గహేతుం వట్టతి. ‘‘ముగ్గాదిం తత్థజాతక’’న్తి ఉపలక్ఖణపదత్తా గచ్ఛతో వియుత్తమ్పి గహేతబ్బం. ముగ్గాదిన్తి ఏత్థ ‘‘అపరణ్ణ’’న్తి పాఠసేసో.

సబ్బాని ధఞ్ఞానీతి ‘‘సాలి వీహి యవో కఙ్గు, కుద్రూసవరకగోధుమా’’తి వుత్తాని సత్త ధఞ్ఞాని. ఖేత్తమగ్గేన గచ్ఛతా సాలిసీసే హత్థేన అఫుసన్తేన గన్తబ్బం. సచే మగ్గో సమ్బాధో హోతి, సరీరే ధఞ్ఞం ఫుసన్తేపి మగ్గత్తా న దోసో. వీథియం, గేహఙ్గణే వా ధఞ్ఞేసు పసారితేసు అపసక్కిత్వా చే గన్తుం న సక్కా, ‘‘మగ్గం అధిట్ఠాయ గన్తబ్బ’’న్తి (పారా. అట్ఠ. ౨.౨౮౧) అట్ఠకథావచనతో ‘‘ఇమం మగ్గం గమిస్సామీ’’తి గన్తుం వట్టతి. ‘‘కులగేహే ధఞ్ఞమత్థకే చే ఆసనం పఞ్ఞాపేత్వా దిన్నం హోతి, నిసీదితుం వట్టతీ’’తి (పారా. అట్ఠ. ౨.౨౮౧ అత్థతో సమానం) అట్ఠకథాయం వుత్తం. ‘‘ఆసనసాలాయం ధఞ్ఞే విప్పకిణ్ణే అనుక్కమిత్వా ఏకమన్తే పీఠకం పఞ్ఞాపేత్వా నిసీదితబ్బం. సచే మనుస్సా తస్మిం ధఞ్ఞమత్థకే ఆసనం పఞ్ఞాపేత్వా దేన్తి, నిసీదితుం వట్టతీ’’తి (పారా. అట్ఠ. ౨.౨౮౧ అత్థతో సమానం) అట్ఠకథాయం వుత్తత్తా అత్తనా తత్థ ఆసనం పఞ్ఞాపేత్వా నిసీదితుం న వట్టతి.

౩౪౫. ధమనసఙ్ఖాదిం సబ్బం పఞ్చఙ్గతురియమ్పి చాతి సమ్బన్ధో. ధమనసఙ్ఖో నామ సద్దకరణసఙ్ఖో. ఆది-సద్దేన వంససిఙ్గతాళాదీనం సఙ్గహో. పఞ్చఙ్గతురియన్తి ఆతతం, వితతం, ఆతతవితతం, ఘనం, సుసిరన్తి పఞ్చఙ్గసఙ్ఖాతం తురియం. తత్థ ఆతతం నామ చమ్మపరియోనద్ధేసు భేరిఆదీసు ఏకతో ఆకడ్ఢిత్వా ఓనద్ధం ఏకతలతురియం. వితతం నామ ఉభతో ఆకడ్ఢిత్వా ఓనద్ధం ఉభయతలతురియం. ఆతతవితతం నామ ఉభయతో చ మజ్ఝతో చ సబ్బతో పరియోనన్ధితం. ఘనం సమ్మాది. సమ్మన్తి తాళం, ఘణ్టాకిఙ్కణిఆదీనమ్పి ఏత్థేవ సఙ్గహో. సుసిరన్తి వంసాది.

ఇధ (పారా. అట్ఠ. ౨.౨౮౧) కురున్దట్ఠకథాయం వుత్తనయేన భేరిపోక్ఖరఞ్చ భేరితలచమ్మఞ్చ వీణా చ వీణాపోక్ఖరచమ్మఞ్చ దణ్డో చ అనామాసం. ‘‘పూజం కత్వా చేతియఙ్గణాదీసు ఠపితభేరియో అచాలేన్తేన అవసేసట్ఠానం సమ్మజ్జితబ్బం. కచవరఛడ్డనకాలే కచవరం వియ గహేత్వా ఏకస్మిం ఠానే ఠపేతబ్బ’’న్తి మహాపచ్చరియం వుత్తం. తురియభణ్డేసు యం కిఞ్చి అత్తనో దీయమానం తం పరివత్తేత్వా కప్పియపరిక్ఖారం గహేతుం అధివాసేతబ్బం. దోణి వా పోక్ఖరం వా దన్తకట్ఠనిక్ఖిపనత్థాయ, చమ్మఞ్చ సత్థకోసకరణత్థాయ గహేతబ్బం.

రతనాని చ సబ్బానీతి ముత్తా మణి వేళురియో సఙ్ఖో సిలా పవాళం రజతం జాతరూపం లోహితఙ్కో మసారగల్లన్తి (పారా. అట్ఠ. ౨.౨౮౧) వుత్తాని సబ్బాని రతనాని చ. ఏత్థ చ విద్ధా, అవిద్ధా వా సాముద్దికాదీ సబ్బాపి ముత్తా అనామాసా. భణ్డమూలత్థఞ్చ గణ్హితుం న వట్టతి. అన్తమసో జాతిఫలికం ఉపాదాయ నీలపీతాదిభేదో సబ్బోపి మణి ధోతవిద్ధో అనామాసో. ఆహతాకారేనేవ ఠితో అవిద్ధాధోతో మణి పత్తాది భణ్డమూలత్థం అధివాసేతుం వట్టతీతి వుత్తం. మహాపచ్చరియం పన పటిక్ఖిత్తం. పచిత్వా కతో కాచమణియేవేకో వట్టతి. వేళురియే చ మణిసదిసోయేవ వినిచ్ఛయో.

ధమనసఙ్ఖో ‘‘సబ్బం ధమనసఙ్ఖాది’’న్తిఆదిగాథాయ తురియేసు గహితో. రతనఖచితో సఙ్ఖో అనామాసో. పానీయసఙ్ఖో ధోతోపి అధోతోపి ఆమాసో. అవసేససఙ్ఖో పన అఞ్జనాదిభేసజ్జత్థం, పత్తాదిభణ్డమూలభావేన చ అధివాసేతుం వట్టతి. సువణ్ణేన ఏకతో విలియాపేత్వా కతా ముగ్గవణ్ణా సిలా అనామాసా. సేసా సిలా ఖుద్దకనిసానాదికమ్మత్థం అధివాసేతుం వట్టతి. ‘‘పవాళం ధోతమధోతఞ్చ విద్ధమవిద్ధఞ్చ సబ్బథా అనామాసం, నాపి అధివాసేతబ్బ’’న్తి మహాపచ్చరియం వుత్తత్తా పవాళపటిమాచేతియాని చేవ పోత్థకేసు పవేసేతబ్బఆణియా మూలే, అగ్గేచ పవేసేతబ్బం పదుమాదిఆకారేన కతం వట్టఞ్చ న గహేతబ్బం న ఫుసితబ్బం.

బీజతో పట్ఠాయ రజతం, జాతరూపఞ్చ కతం వా హోతు అకతం వా, సబ్బసో అనామాసం, న చ సాదితబ్బం. ఇమినా కతం పటిమాదికఞ్చ ఆరకూటలోహఞ్చ అనామాసన్తి వక్ఖతి. కతాకతసువణ్ణరజతానం అసాదియితబ్బతాయ ఇధ అట్ఠకథాయ ఆగతత్తా ఉత్తరేన రాజపుత్తేన కారేత్వా ఆహటం సువణ్ణచేతియం న వట్టతీతి మహాపదుమత్థేరేన పటిక్ఖిత్తన్తి సువణ్ణపటిమాచేతియపోత్థకావచ్ఛాదకమణిపదుమవట్టాది యం కిఞ్చి న సాదితబ్బమేవ, న చ ఆమసితబ్బం. ఏతేన కతం సేనాసనోపకరణం పన పరిభుఞ్జితుం వట్టతి. ధమ్మమణ్డపే కతమ్పి పటిజగ్గితుం వట్టతి. లోహితవణ్ణో మణి, మసారగల్లమణి చ సబ్బథా అనామాసో, న చ అధివాసేతబ్బోతి మహాపచ్చరియం వుత్తం.

౩౪౬. సబ్బమావుధభణ్డన్తి ఖగ్గాది సబ్బం ఆవుధోపకరణం పత్తాదికప్పియపరిక్ఖారమూలత్థాయ దీయమానం సత్థవాణిజాయ అకాతబ్బత్తా న గహేతబ్బం, ‘‘ఇమం గణ్హథా’’తి దిన్నం భిన్దిత్వా ఖణ్డాఖణ్డికం కత్వా ‘‘ఖురాదికప్పియపరిక్ఖారం కారేస్సామీ’’తి సాదితుం వట్టతి. సఙ్గామభూమియం మగ్గే పతితఖగ్గాదిం దిస్వా పాసాణేన భిన్దిత్వా ‘‘ఖురాదికప్పియభణ్డాని కారేస్సామీ’’తి గణ్హితుం వట్టతి. ఉసుసత్తిఆదికం ఫలతో దణ్డం అపనేత్వా కప్పియపరిక్ఖారకారాపనత్థాయ గహేతబ్బం.

జియాతి ధనుగుణో. చ-కారేన ఇమిస్సా గాథాయ అవుత్తం అఙ్కుసతోమరాదిం పరహిం సోపకరణం సఙ్గణ్హాతి. ధనుదణ్డకోతి జియావిరహితో ధనుదణ్డకో. ఇదం పరహింసోపకరణభణ్డాదికం విహారే సమ్మజ్జితబ్బట్ఠానే ఠపితం చే, సామికానం వత్వా తేహి అగ్గహితం చే, అచాలేన్తేన సమ్మజ్జితబ్బం.

జాలఞ్చాతి మచ్ఛజాలపక్ఖిజాలాదిజాలఞ్చ. జాలం దీయమానం ఛత్తవేఠనత్థం, ఆసనచేతియాదిమత్థకే బన్ధనాదిపయోజనే సతి తదత్థఞ్చ గహేతబ్బం. సరవారణం నామ ఫలకాదికం అఞ్ఞేహి అత్తనో విజ్ఝనత్థాయ విస్సట్ఠసరనివారణం వినాసనోపరోధకారణం హోతీతి భణ్డమూలత్థం సాదితుం వట్టతి. ‘‘దన్తకట్ఠాధారఫలకాది యదిచ్ఛితం కరోమీ’’తి ముట్ఠిం అపనేత్వా గహేతుం వట్టతి.

౩౪౭. చేతియన్తి ఏత్థ ‘‘సువణ్ణచేతియ’’న్తి ఇదం ‘‘సువణ్ణపటిబిమ్బాదీ’’తి అనన్తరం వుత్తత్తా లబ్భతి. సువణ్ణగ్గహణఞ్చుపలక్ఖణన్తి రజతమయఞ్చ గహేతబ్బం. ఆరకూటకన్తి సువణ్ణవణ్ణం లోహవిసేసమాహ. ‘‘అనామాస’’న్తి ఇదం ‘‘అసమ్పటిచ్ఛియం వా’’తి ఏతస్స ఉపలక్ఖణం.

౩౪౮. సబ్బం వాదితమితి సమ్బన్ధో. ఓనహితున్తి చమ్మవరత్తతన్తీహి బన్ధితుం. ఓనహాపేతున్తి తథేవ అఞ్ఞేహి కారాపేతుం. వాదాపేతున్తి అఞ్ఞేహి వాదాపేతుం. వాదేతున్తి అత్తనా వాదేతుం. వాదితన్తి వాదనీయం యథా ‘‘కరణీయం కారిత’’న్తి, వాదనారహం తురియభణ్డన్తి అత్థో. ఇదఞ్చ ఓనహనాదికిరియాయ కమ్మం.

౩౪౯. ఉపహారం కరిస్సామాతి పూజం కరిస్సామ. ఇతి అనుమతిగ్గహణత్థాయ. వత్తబ్బాతి తే వత్తారో వత్తబ్బాతి యోజనా.

౩౫౦-౧. ధుత్తియా ఇత్థియాతి విపన్నాచారాయ లోళిత్థియా. సయం ఫుసియమానస్సాతి భిక్ఖునో పయోగం వినా ఇత్థియా అత్తనావ ఫుసియమానస్స. కాయేన అవాయమిత్వాతి తస్సా సరీరసమ్ఫస్సానుభవనత్థం అత్తనో కాయం అచాలేత్వా. ఫస్సం పటివిజానతోతి ఫస్సం అనుభవన్తస్స.

అసఞ్చిచ్చాతి ఏత్థ ‘‘ఫుసనే’’తి పాఠసేసో, ‘‘ఇమినా ఉపాయేన ఇమం ఫుసామీ’’తి అచేతేత్వా. కిం వుత్తం హోతి? ‘‘ఇమినా పత్తపటిగ్గహణాదినా ఉపాయేన ఏతిస్సా సరీరసమ్ఫస్సం అనుభవిస్సామీ’’తి అచిన్తేత్వా పత్తథాలకతట్టకపణ్ణపుటభేసజ్జాదిం పటిగ్గణ్హాపేన్తియా హత్థే అత్తనో హత్థేన ఫుసనాదీసు అనాపత్తీతి వుత్తం హోతి. ‘‘అస్సతియా’’తి ఇదం పన ఇమినావ సఙ్గహితత్తా ఇధ విసుం న వుత్తం, మాతుగామస్స సరీరే ఫుసనభావం అజానిత్వా అఞ్ఞవిహితో హుత్వా సతిం అనుపట్ఠపేత్వా హత్థపాదపసారణాదీసు ఫుసన్తస్సాతి అత్థో.

అజానన్తస్సాతి దారకాకారం దారికం ‘‘మాతుగామో’’తి అజానిత్వా కేనచి కరణీయేన ఫుసన్తస్స. మోక్ఖాధిప్పాయినో చాతి ‘‘మోక్ఖాధిప్పాయో కాయేన వాయమతి, ఫస్సం పటివిజానాతి, అనాపత్తి. మోక్ఖాధిప్పాయో కాయేన వాయమతి, న చ ఫస్సం పటివిజానాతి, అనాపత్తి. మోక్ఖాధిప్పాయో న చ కాయేన వాయమతి, ఫస్సం పటివిజానాతి, అనాపత్తి. మోక్ఖాధిప్పాయో న చ కాయేన వాయమతి, న చ ఫస్సం పటివిజానాతి, అనాపత్తీ’’తి (పారా. ౨౭౯) వుత్తమోక్ఖాధిప్పాయవతో చతుబ్బిధస్స పుగ్గలస్సాతి వుత్తం హోతి. ‘‘అనాపత్తీ’’తి ఇమినా సమ్బన్ధో.

ఇమేసు యో మాతుగామేన ఆలిఙ్గనాదిపయోగేన అజ్ఝోత్థరయమానో తం అత్తనో సరీరతో అపనేత్వా ముఞ్చితుకామో హత్థచాలేన, ముట్ఠిఆదీహి వా పటిపణామనం, పహరణాదికఞ్చ పయోగం కరోతి, అయం పఠమో పుగ్గలో. అత్తానమజ్ఝోత్థరితుం ఆగచ్ఛన్తిం ఇత్థిం దిస్వా పహరణాకారాదిసబ్బపయోగం దస్సేత్వా తాసేత్వా అత్తనో సరీరం ఫుసితుం అదేన్తో దుతియో. ఇత్థియా అజ్ఝోత్థరిత్వా ఆలిఙ్గితో చోపనరహితం మం ‘‘అనత్థికో’’తి మన్త్వా ‘‘సయమేవ పలాయిస్సతీ’’తి, ‘‘అచోపనమేవ మోక్ఖోపాయో’’తి ఞత్వా నిచ్చలోవ హుత్వా ఫస్సం పటివిజానన్తో తతియో. అత్తానం అజ్ఝోత్థరితుమాగచ్ఛన్తిం ఇత్థిం దిస్వా దుతియో వియ తాసేతుం కాయప్పయోగం అకత్వా ‘‘అగతే పాతేస్సామి, పహరిత్వా తాసేస్సామీ’’తి వా చిన్తేత్వా నిచ్చలోవ హుత్వా తిట్ఠన్తో చతుత్థోతి వేదితబ్బో.

౩౫౨. పఠమేనాతి ఏత్థ ‘‘పారాజికేనా’’తి పాఠసేసో, కాయచిత్తసముట్ఠానన్తి వుత్తం హోతి. ఇధ చిత్తం నామ కాయసంసగ్గరాగసమ్పయుత్తం చిత్తం, సుక్కవిస్సట్ఠిమ్హి మోచేతుకామతాయ సమ్పయుత్తం చిత్తం.

కాయసంసగ్గకథావణ్ణనా.

౩౫౩-౪. దుట్ఠుల్లవాచస్సాదేనాతి దుట్ఠు కుచ్ఛితభావం ఉలతి గచ్ఛతీతి దుట్ఠుల్లా, దుట్ఠుల్లా చ సా వాచా చాతి దుట్ఠుల్లవాచా, వచ్చమగ్గపస్సావమగ్గే మేథునధమ్మపటిసంయుత్తా వాచా, యథాహ ‘‘దుట్ఠుల్లా నామ వాచా వచ్చమగ్గపస్సావమగ్గమేథునధమ్మపటిసంయుత్తా వాచా’’తి (పారా. ౨౮౫), దుట్ఠుల్లవాచాయ అస్సాదో దుట్ఠుల్లవాచస్సాదో, తథాపవత్తవచీవిఞ్ఞత్తిసముట్ఠాపకచిత్తసమ్పయుత్తా చేతనా, తేన సమ్పయుత్తో రాగో ఇధ సహచరియేన ‘‘దుట్ఠుల్లవాచస్సాదో’’తి వుత్తో, తేన, దుట్ఠుల్లవాచస్సాదసమ్పయుత్తేన రాగేనాతి అత్థో. ఇమినా ‘‘ఓభాసన్తస్సా’’తి వక్ఖమానఓభాసనస్స హేతు దస్సితో.

ఇత్థియా ఇత్థిసఞ్ఞినో భిక్ఖునోతి యోజనా. ఇత్థియా ఇత్థిసఞ్ఞినోతి ‘‘మాతుగామో నామ మనుస్సిత్థీ, న యక్ఖీ, న పేతీ, న తిరచ్ఛానగతా, విఞ్ఞూ పటిబలా సుభాసితదుబ్భాసితం దుట్ఠుల్లాదుట్ఠుల్లం ఆజానితు’’న్తి పదభాజనే నిద్దిట్ఠసరూపాయ సుభాసితదుబ్భాసితం జానన్తియా మనుస్సిత్థియా ఇత్థిసఞ్ఞినో భిక్ఖునోతి అత్థో. ‘‘ద్విన్నం మగ్గాన’’న్తి ఏతస్స సమ్బన్ధీవసేన ‘‘ఇత్థియా’’తి ఇదం సామివసేన యోజేతబ్బం, యథావుత్తసరూపస్స మాతుగామస్స వచ్చమగ్గపస్సావమగ్గన్తి అత్థో. వణ్ణావణ్ణవసేన చాతి ‘‘వణ్ణం భణతి నామ ద్వే మగ్గే థోమేతి వణ్ణేతి పసంసతి. అవణ్ణం భణతి నామ ద్వే మగ్గే ఖుంసేతి వమ్భేతి గరహతీ’’తి నిద్దేసే వుత్తనయేన ఉభో మగ్గే ఉద్దిస్స థోమనగరహణవసేనాతి వుత్తం హోతి.

మేథునస్స యాచనాదయో మేథునయాచనాదయో, తేహి మేథునయాచనాదీహి, ‘‘యాచతిపి ఆయాచతిపి పుచ్ఛతిపి పటిపుచ్ఛతిపి ఆచిక్ఖతిపి అనుసాసతిపి అక్కోసతిపీ’’తి (పారా. ౨౮౫) ఉద్దేసే వుత్తమేథునయాచనాదివసేనాతి వుత్తం హోతి. ఇమేహి ద్వీహి ‘‘ఓభాసన్తస్సా’’తి వుత్తఓభాసనా దస్సితా. ఓభాసన్తస్సాతి ఉద్దేసయన్తస్స, పకాసేన్తస్సాతి అత్థో. ‘‘విఞ్ఞు’’న్తి ఇమినా ఓభాసనకిరియాయ కమ్మమాహ, ఇమినా విసేసితబ్బం ‘‘మనుస్సిత్థి’’న్తి ఇదం పకరణతో లబ్భతి, యథాదస్సితపదభాజనాగతసరూపం విఞ్ఞుం పటిబలం మనుస్సిత్థిన్తి వుత్తం హోతి. అన్తమసో హత్థముద్దాయపీతి ఓభాసనే అన్తిమపరిచ్ఛేదదస్సనం. దుట్ఠుల్లవచనస్సాదభావే సతి యో వచ్చమగ్గపస్సావమగ్గపటిబద్ధం గుణదోసం వా మేథునధమ్మయాచనాదివసేన వా దుట్ఠుల్లాదుట్ఠుల్లం జానన్తిం మనుస్సిత్థిం హేట్ఠిమపరిచ్ఛేదేన హత్థముద్దాయపి వదేయ్యాతి అత్థో.

ఇమస్మిం గాథాద్వయే దుట్ఠుల్లవాచస్సాదేన ఇత్థియా ఇత్థిసఞ్ఞినో విఞ్ఞుం తం ఇత్థిం ద్విన్నం మగ్గానం వణ్ణవసేన అన్తమసో హత్థముద్దాయపి ఓభాసన్తస్స భిక్ఖునో గరుకం సియాతి ఏకం వాక్యం, తథా ‘‘ద్విన్నం మగ్గానం అవణ్ణవసేనా’’తి ఇమినా చ ‘‘మేథునయాచనాదీహీ’’తి ఇమినా చ యోజనాయ వాక్యద్వయన్తి ఏవం యోజనావసేన తీణి వాక్యాని హోన్తి.

తత్థ పఠమవాక్యే వణ్ణవచనేన సఙ్గహితం థోమనాదికథం కథేన్తస్స సఙ్ఘాదిసేసో హోతి. ‘‘ఇత్థిలక్ఖణేన సుభలక్ఖణేన సమన్నాగతాసీ’’తి ఏత్తకమేవ థోమనత్థం వదతో సఙ్ఘాదిసేసో న హోతి, ‘‘తవ వచ్చమగ్గో చ పస్సావమగ్గో చ ఈదిసో సుభో సుసణ్ఠానో, తేన నామ ఈదిసేన ఇత్థిలక్ఖణేన సుభలక్ఖణేన సమన్నాగతాసీ’’తి వదన్తస్స హోతి. ‘‘వణ్ణేతి, పసంసతీ’’తి పదద్వయఞ్చ ‘‘థోమేతీ’’తి పదస్స పరియాయో.

దుతియవాక్యే అవణ్ణపదసఙ్గహితం ఖుంసనాదిత్తయే ఖుంసనం నామ పతోదోపమేహి ఫరుసవచనేహి తుదనం. యథాహ అట్ఠకథాయం ‘‘ఖుంసేతీతి వాచాపతోదేన ఘట్టేతీ’’తి (పారా. అట్ఠ. ౨.౨౮౫). పతుజ్జతేనేనాతి ‘‘పతోదో’’తిఅగచ్ఛన్తే అస్సాదయో పవత్తేతుం విజ్ఝనకపాచనదణ్డో వుచ్చతి. వమ్భనం నామ అపసాదనం. అపసాదనం నామ గుణతో పరిహాపనం. యథాహ ‘‘వమ్భేతీతి అపసాదేతీ’’తి (పారా. అట్ఠ. ౨.౨౮౫). గరహా నామ దోసారోపనం. యథాహ ‘‘గరహతీతి దోసం దేతీ’’తి (పారా. అట్ఠ. ౨.౨౮౫). ఇమం ఖుంసనాదిపటిసంయుత్తవచనం వక్ఖమానేసు ‘‘సిఖరణీసి, సమ్భిన్నాసి, ఉభతోబ్యఞ్జనాసీ’’తి ఇమేసు తీసు పదేసు అఞ్ఞతరేన యోజేత్వా కథేన్తస్సేవ సఙ్ఘాదిసేసో, న ఇతరస్స.

తతియవాక్యే మేథునయాచనాదివచనేహి సఙ్గహితం ఆయాచనాదిం కరోన్తస్సాపి సఙ్ఘాదిసేసో. ‘‘యాచతి నామ దేహి మే అరహసి మే దాతు’’న్తిఆదినా (పారా. ౨౮౫) నయేన ఏకేకం పదం ‘‘దేహి మే మేథునం ధమ్మ’’న్తిఆదివసేన మేథునధమ్మపదేన సహ ఘటేత్వా మేథునధమ్మం యాచన్తస్సేవ హోతి.

‘‘కదా తే మాతా పసీదిస్సతి, కదా తే పితా పసీదిస్సతి, కదా తే దేవతాయో పసీదిస్సన్తి, కదా తే సుఖణో సులయో సుముహుత్తో భవిస్సతీ’’తిఆదిఆయాచనపదనిద్దేసే ఏకేకం పదం తత్థేవ ఓసానే వుత్తేన ‘‘కదా తే మేథునం ధమ్మం లభిస్సామీ’’తి పదేన ఘటేత్వా మేథునం యాచన్తస్సేవ హోతి.

‘‘కథం త్వం సామికస్స దేసి, కథం జారస్స దేసీ’’తి (పారా. ౨౮౫) పుచ్ఛానిద్దేసవచనేసు చ అఞ్ఞతరం మేథునధమ్మపదేన ఘటేత్వా పుచ్ఛన్తస్సేవ హోతి.

‘‘ఏవం కిర త్వం సామికస్స దేసి, ఏవం జారస్స దేసీ’’తి (పారా. ౨౮౫) పటిపుచ్ఛానిద్దేసవచనేసు అఞ్ఞతరం మేథునధమ్మపదేన ఘటేత్వా విసేసేత్వా పటిపుచ్ఛన్తస్సేవ హోతి.

‘‘కథం దదమానా సామికస్స పియా హోతీ’’తి పుచ్ఛతో మాతుగామస్స ‘‘ఏవం దేహి, ఏవం దేన్తీ సామికస్స పియా భవిస్సతి మనాపా చా’’తి ఆణత్తివచనే, అనుసాసనివచనే చ ఏసేవ నయో.

౩౫౫. అక్కోసనిద్దేసాగతేసు ‘‘అనిమిత్తాసి నిమిత్తమత్తాసి అలోహితాసి ధువలోహితాసి ధువచోళాసి పగ్ఘరన్తీసి సిఖరణీసి ఇత్థిపణ్డకాసి వేపురిసికాసి సమ్భిన్నాసి ఉభతోబ్యఞ్జనాసీ’’తి ఏకాదససు పదేసు ‘‘సిఖరణీసి సమ్భిన్నాసి ఉభతోబ్యఞ్జనాసీ’’తి పదత్తయం పచ్చేకం ఆపత్తికరం, ఇమినా పదత్తయేన సహ పుబ్బే వుత్తాని వచ్చమగ్గపస్సావమగ్గమేథునధమ్మపదాని తీణి చాతి ఛప్పదానం పచ్చేకం ఆపత్తికరత్తా ఇతో పరాని అనిమిత్తాదీని అట్ఠ పదాని ‘‘అనిమిత్తాసి మేథునధమ్మం దేహీ’’తిఆదినా నయేన మేథునధమ్మపదేన సహ ఘటేత్వా వుత్తానేవ ఆపత్తికరానీతి వేదితబ్బాని, ‘‘మేథునయాచనాదీహీ’’తి ఏత్థ ఆది-సద్దసఙ్గహితేసు ‘‘అనిమిత్తాసీ’’తిఆదీసు ఏకాదససు అక్కోసపదేసు అన్తోగధత్తేపి కేవలం ఆపత్తికరత్తా గరుతరం పదత్తయం విసుం సఙ్గహేతబ్బన్తి ఞాపేతుమాహ ‘‘సిఖరణీసీ’’తిఆది.

సిఖరణీసీతి ఏత్థ ‘‘సిఖరణీ అసీ’’తి పదచ్ఛేదో. ‘‘అసీ’’తి పచ్చేకం యోజేతబ్బం. తు-సద్దో కేవలయుత్తమ్పి ఆపత్తికరం హోతీతి విసేసం జోతేతి. కేవలేనాపి అక్కోసవచనేనాతి యోజనా. సిఖరణీసీతి బహి నిక్ఖన్తఆణిమంసా భవసి. సమ్భిన్నాసీతి మిస్సీభూతవచ్చమగ్గపస్సావమగ్గా. ఉభతోబ్యఞ్జనాసీతి ఇత్థినిమిత్తేన, పురిసనిమిత్తేన చాతి ఉభతోబ్యఞ్జనేహి సమన్నాగతా. ‘‘అయం ఇత్థీ, అయం పురిసో’’తి బ్యఞ్జయతీతి బ్యఞ్జనం, ముత్తకరణాని. సుణన్తియాతి ఏత్థ ‘‘విఞ్ఞుమనుస్సిత్థియా’’తి అధికారతో లబ్భతి, ఇమినా అక్కోసితబ్బవత్థు దస్సితం హోతి. భాసితం సుణన్తియా సుభాసితదుబ్భాసితం జానన్తియా మనుస్సిత్థియా విసయే పవత్తఅక్కోసవచనేన సఙ్ఘాదిసేసో హోతీతి అత్థో.

౩౫౬. పునప్పునం ఓభాసన్తస్స వాచానం గణనాయ గరుకా సియున్తి యోజనా. ఏత్థ ‘‘ఏకం ఇత్థి’’న్తి అజ్ఝాహరితబ్బం. ఏకవాచాయ బహూ ఓభాసన్తస్స చ ఇత్థీనం గణనాయ గరుకా సియున్తి యోజనా. ఏత్థాపి ‘‘ఇత్థియోపీ’’తి లబ్భతి.

౩౫౭. సా చే నప్పటిజానాతీతి ఏత్థ ‘‘యం సుణన్తిం మనుస్సిత్థిం ద్విన్నం మగ్గానం వణ్ణావణ్ణవసేన ఓభాసతి, సా చే న పటిజానాతీ’’తి సామత్థియా లబ్భమానం ఆదాయ యోజేతబ్బం. అత్తనో భాసితం దుట్ఠుల్లం వుత్తసమనన్తరమేవ అత్థవసేన సచే న జానాతీతి అత్థో. తస్సాతి తస్స దుట్ఠుల్లభాసితభిక్ఖుస్స. ఉబ్భజాణుం, అధక్ఖకం వా ఆదిస్స భణనే చాపి తస్స థుల్లచ్చయం సియాతి యోజనా. భణనేతి ద్విన్నం మగ్గానం వణ్ణాదికథనే, ‘‘భణతో’’తిపి లిఖన్తి, భణన్తస్స, భణనహేతూతి అత్థో. హేతుమ్హి అయమన్తపచ్చయో ‘‘అసమ్బుధ’’న్తిఆదీసు (పారా. అట్ఠ. ౧.గన్థారమ్భకథా) వియ. ఉబ్భజాణున్తి జాణుతో ఉద్ధం. అక్ఖేకన్తి అక్ఖకతో హేట్ఠా.

౩౫౮. ఉబ్భక్ఖకన్తి అక్ఖకతో ఉద్ధం. అధోజాణుమణ్డలన్తి జాణుమణ్డలతో అధో. ఉద్దిసన్తి ఉద్దిస్స. ‘‘ఉద్దిస్సుబ్భక్ఖం వా తథా, అధోజాణుమణ్డల’’న్తి చ లిఖన్తి, సో పాఠో సున్దరో. వణ్ణాదిభణనే దుక్కటన్తి సమ్బన్ధో. ‘‘విఞ్ఞుమనుస్సిత్థియా’’తి అధికారతో లబ్భతి. కాయపటిబద్ధే వణ్ణాదిభణనే దుక్కటన్తి ఏత్థాపి ఏసేవ నయో. వచ్చమగ్గపస్సావమగ్గా సఙ్ఘాదిసేసక్ఖేత్తం, అధక్ఖకం ఉబ్భజాణుమణ్డలం థుల్లచ్చయక్ఖేత్తం, ఉద్ధక్ఖకం అధోజాణుమణ్డలం దుక్కటక్ఖేత్తన్తి ఇమేసు తీసు ఖేత్తేసు అక్ఖకఞ్చేవ జాణుమణ్డలఞ్చ థుల్లచ్చయదుక్కటానం ద్విన్నం అవధిభూతం కత్థ సఙ్గయ్హతీతి? దుక్కటక్ఖేత్తేయేవ సఙ్గయ్హతి. యథాహ అట్ఠకథాయం ‘‘అక్ఖకం, పన జాణుమణ్డలఞ్చ ఏత్థేవ దుక్కటక్ఖేత్తే సఙ్గహం గచ్ఛతీ’’తి (పారా. అట్ఠ. ౨.౨౮౬).

౩౫౯. పణ్డకే యక్ఖిపేతీసు ద్విన్నం మగ్గానం వణ్ణాదిభణనే తస్స భణన్తస్స థుల్లచ్చయం భవేతి అధికారవసేన ఆగతపదేహి సహ యోజేతబ్బం. పణ్డకాదీసూతి ఆది-సద్దేన యక్ఖిపేతీనం గహణం.

౩౬౦. ఉబ్భక్ఖక…పే… అయం నయోతి ‘‘పణ్డకాదీసూ’’తి ఇమినా యోజేతబ్బం. అయం నయోతి ‘‘దుక్కటమేవ హోతీ’’తి వుత్తో నయో. సబ్బత్థాతి సఙ్ఘాదిసేసథుల్లచ్చయదుక్కటక్ఖేత్తవసేన సబ్బేసు ఖేత్తేసు.

౩౬౧. అత్థపురేక్ఖారో హుత్వా ఓభాసతోపి అనాపత్తీతి యోజనా. మాతుగామానం ‘‘అనిమిత్తాసీ’’తిఆదీసు పదేసు అత్థకథనం పురేక్ఖత్వా ‘‘అనిమిత్తాసీ’’తిఆదిపదం భణన్తస్స వా మాతుగామేహి సహ అట్ఠకథం సజ్ఝాయన్తానం వా అనాపత్తీతి అత్థో. ధమ్మపురేక్ఖారో హుత్వా ఓభాసతో అనాపత్తీతి యోజనా. పాళిధమ్మం వాచేన్తస్స వా తాసం సుణన్తీనం సజ్ఝాయనం వా పురేక్ఖత్వా ‘‘అనిమిత్తాసీ’’తిఆదీసు పదేసు యం కిఞ్చి పబ్బజితస్స వా ఇతరస్స వా మాతుగామస్స కథేన్తస్స అనాపత్తీతి. పురేక్ఖత్వానుసాసనిన్తి ‘‘ఇదాని అనిమిత్తాసి…పే… ఉభతోబ్యఞ్జనాసి, అప్పమాదం దాని కరేయ్యాసి, యథా ఆయతిమ్పి ఏవరూపా నాహోసీ’’తి అనుసాసనిం పురేక్ఖత్వా.

౩౬౨. ఉమ్మత్తకాదీనన్తి పిత్తుమ్మత్తకయక్ఖుమ్మత్తకవసేన ద్విన్నం ఉమ్మత్తకానఞ్చ ఆది-సద్దసఙ్గహితస్స ఇమస్మిం ఆదికమ్మికస్స ఉదాయిత్థేరస్స చ అనాపత్తీతి వుత్తం హోతి. ‘‘ఇదం సిక్ఖాపదం తిసముట్ఠానం కాయచిత్తతో చ వాచాచిత్తతో చ కాయవాచాచిత్తతో చ సముట్ఠాతి. కిరియం, సఞ్ఞావిమోక్ఖం, సచిత్తకం, లోకవజ్జం, కాయకమ్మం, వచీకమ్మం, అకుసలచిత్త’’న్తి (పారా. అట్ఠ. ౨.౨౮౭) అట్ఠకథాయం వుత్తపకిణ్ణకవినిచ్ఛయం దస్సేతి ‘‘సముట్ఠానాదయో…పే… తుల్యావా’’తి. వేదనాయ అదిన్నాదానేన అసమత్తా ‘‘వేదనేత్థ ద్విధా మతా’’తి ఆహ, సుఖోపేక్ఖావేదనావసేన ద్విధా మతాతి అత్థో.

దుట్ఠుల్లవాచాకథావణ్ణనా.

౩౬౩. కామపారిచరియాయాతి మేథునధమ్మసఙ్ఖాతేన కామేన పారిచరియాయ, మేథునధమ్మేన పారిచరియాయాతి అత్థో. అథ వా కామితా పత్థితాతి కామా, మేథునరాగవసేన పత్థితాతి అత్థో, కామా చ సా పారిచరియా చాతి కామపారిచరియా, తస్సా కామపారిచరియాయాతిపి గహేతబ్బం, మేథునరాగచిత్తేన అభిపత్థితపారిచరియాయాతిఅత్థో. ‘‘వణ్ణం భాసతో’’తి ఇమినా సమ్బన్ధో, ‘‘ఏతదగ్గం భగిని పారిచరియానం యా మాదిసం సీలవన్తం కల్యాణధమ్మం బ్రహ్మచారిం ఏతేన ధమ్మేన పరిచరేయ్యా’’తి అత్తనో మేథునధమ్మేన పారిచరియాయ గుణం ఆనిసంసం కథేన్తస్సాతి వుత్తం హోతి. తస్మింయేవ ఖణేతి తస్మిం భణితక్ఖణేయేవ. సా చే జానాతీతి యం ఉద్దిస్స అభాసి, సచే సా వచనసమనన్తరమేవ జానాతి.

౩౬౪. సా మనుస్సిత్థీ నో జానాతి చే, తస్స థుల్లచ్చయన్తి సమ్బన్ధో. యక్ఖిపేతిదేవీసు జానన్తీసు, పణ్డకే చ జానన్తే అత్తకామపారిచరియాయ వణ్ణం భాసతో తస్స భిక్ఖునో థుల్లచ్చయం హోతీతి యోజనా. సేసేతి పురిసతిరచ్ఛానగతవిసయే, యక్ఖిఆదీనం అజాననవిసయే చ అత్తకామపారిచరియాయ వణ్ణం భాసతో తస్స ఆపత్తి దుక్కటం హోతీతి యోజనా.

౩౬౫. చీవరాదీహీతి చీవరపిణ్డపాతాదీహి. వత్థుకామేహీతి తణ్హాయ వత్థుభావేన వత్థూ చ కామితత్తా కామాతి చ సఙ్ఖాతేహి పచ్చయేహి.

౩౬౬. రాగో ఏవ రాగతా. ‘‘రాగితా’’తి వా పాఠో, రాగో అస్స అత్థీతి రాగీ, తస్స భావో రాగితా, అత్తకామపారిచరియాయ రాగోతి అత్థో. ఓభాసోతి అత్తకామపారిచరియాయ గుణభణనం. తేన రాగేనాతి కామపారిచరియాయ రాగేన. ఖణే తస్మిన్తి భణితక్ఖణే. విజాననన్తి యం మనుస్సిత్థిం ఉద్దిస్స అత్తకామపారిచరియాయ వణ్ణం భణతి, తాయ తస్స వచనత్థస్స విజాననన్తి వుత్తం హోతి.

౩౬౭. పఞ్చఙ్గానీతి మనుస్సిత్థితా, తంసఞ్ఞితా, పారిచరియాయ రాగితా, తేన రాగేన ఓభాసనం, ఖణే తస్మిం విజాననన్తి ఇమాని ఏత్థ అత్తకామపారిచరియసిక్ఖాపదే పఞ్చ అఙ్గాని, పఞ్చ ఆపత్తికారణానీతి అత్థో. అస్సాతి అత్తకామపారిచరియసిక్ఖాపదస్స.

అత్తకామపారిచరియకథావణ్ణనా.

౩౬౮. ‘‘పటిగ్గణ్హాతీ’’తిఆదికిరియాత్తయోపాదానసామత్థియేన తిక్ఖత్తుం పటిపాదనకం ‘‘యో భిక్ఖూ’’తి చ ‘‘గరు హోతీ’’తి పదసామత్థియేన ‘‘తస్సా’’తి చ లబ్భమానత్తా తివిధేహి సహ ‘‘యో భిక్ఖు పురిసస్స సన్దేసం పటిగ్గణ్హాతి, వీమంసతి పచ్చాహరతి చే, తస్స గరు హోతీ’’తి ఏకం వాక్యం హోతి. ఏవం ‘‘ఇత్థియాపి వా’’తి ఇమినా యోజనాయపి ఏకం వాక్యం హోతీతి ఇమిస్సా గాథాయ వాక్యద్వయం యుజ్జతి.

ఇధ సన్దేసక్కమఞ్చ యోజనాక్కమఞ్చ జాననత్థం పఠమం తావ ఇత్థీనఞ్చ భరియానఞ్చ పభేదో చ సరూపఞ్చ విభావీయతి – తేసు ఇత్థియో దసవిధా హోన్తి. యథాహ పదభాజనే ‘‘దస ఇత్థియో మాతురక్ఖితా పితురక్ఖితా మాతాపితురక్ఖితా భాతురక్ఖితా భగినిరక్ఖితా ఞాతిరక్ఖితా గోత్తరక్ఖితా ధమ్మరక్ఖితా సారక్ఖా సపరిదణ్డా’’తి. భరియా చ దసవిధా హోన్తి. యథాహ పదభాజనే ‘‘దస భరియాయో ధనక్కీతా ఛన్దవాసినీ భోగవాసినీ ఓదపత్తకినీ ఓభటచుమ్బటా దాసీ చ భరియా చ కమ్మకారీ చ భరియా చ ధజాహటా ముహుత్తికా’’తి (పారా. ౩౦౩). ఇమాసం పభేదో చ సరూపాని చ సఙ్ఖేపతో ఏవం వేదితబ్బాని –

పురిసేహి సహ యథా సంవాసం న కరోతి, ఏవం మాతరా రక్ఖితా మాతురక్ఖితా. యథాహ ‘‘మాతురక్ఖితా నామ మాతా రక్ఖతి గోపేతి ఇస్సరియం కారేతి వసం వత్తేతీ’’తి. పితురక్ఖితాదీసుపి ఏసేవ నయో. తత్థ యస్మిం కోణ్డఞ్ఞాదిగోత్తే జాతా, తస్మింయేవ గోత్తే జాతేహి రక్ఖితా గోత్తరక్ఖితా. యథాహ ‘‘గోత్తరక్ఖితా నామ సగోత్తా రక్ఖన్తీ’’తిఆది. ఏకం సత్థారం ఉద్దిస్స పబ్బజితేహి వా ఏకగణపరియాపన్నేహి వా రక్ఖితా ధమ్మరక్ఖితా నామ. యథాహ ‘‘ధమ్మరక్ఖితా నామ సహధమ్మికా రక్ఖన్తీ’’తిఆది (పారా. ౩౦౪). సారక్ఖా నామ ‘‘గబ్భేపి పరిగ్గహితా హోతి ‘మయ్హం ఏసా’తి అన్తమసో మాలాగుళపరిక్ఖిత్తాపీ’’తి పాళియం వుత్తసరూపా. సపరిదణ్డా నామ ‘‘కేహిచి దణ్డో ఠపితో హోతి ‘యో ఇత్థన్నామం ఇత్థిం గచ్ఛతి, తస్స ఏత్తకో దణ్డో’’తి వుత్తసరూపాతి అయం దసన్నం ఇత్థీనం సరూపసఙ్ఖేపో. ఇమాసు దససు సారక్ఖసపరిదణ్డానం ద్విన్నం పరపురిససేవాయం మిచ్ఛాచారో హోతి, ఇతరాసం న హోతి. ఇమా దసపి పఞ్చసీలం రక్ఖన్తేహి అగమనీయా.

దససు భరియాసు ‘‘ధనక్కీతా నామ ధనేన కిణిత్వా వాసేతీ’’తి వుత్తత్తా భరియభావాయ అప్పకం వా బహుం వా ధనం దత్వా గహితా ధనక్కీతా నామ. ‘‘ఛన్దవాసినీ నామ పియో పియం వాసేతీ’’తి వుత్తత్తా అత్తరుచియా సంవసితేన పురిసేన సమ్పటిచ్ఛితా ఛన్దవాసినీ నామ. ‘‘భోగవాసినీ నామ భోగం దత్వా వాసేతీ’’తి వుత్తత్తా ఉదుక్ఖలముసలాదిగేహోపకరణం లభిత్వా భరియభావం గచ్ఛన్తీ జనపదిత్థీ భోగవాసినీ నామ. ‘‘పటవాసినీ నామ పటం దత్వా వాసేతీ’’తి వుత్తత్తా నివాసనమత్తం వా పారుపనమత్తం వా లద్ధా భరియభావం గచ్ఛన్తీ దలిద్దిత్థీ పటవాసినీ నామ. ఓదపత్తకినీ నామ ‘‘ఉదకపత్తం ఆమసిత్వా వాసేతీ’’తి (పారా. ౩౦౪) వుత్తత్తా ‘‘ఇదం ఉదకం వియ సంసట్ఠా అభేజ్జా హోథా’’తి వత్వా ఏకస్మిం ఉదకపత్తే పురిసేన సద్ధిం హత్థం ఓతారేత్వా భరియభావం నీతో మాతుగామో వుచ్చతి. ‘‘ఓభటచుమ్బటా నామ చుమ్బటం ఓరోపేత్వా వాసేతీ’’తి (పారా. ౩౦౪) వుత్తత్తా సీసతో చుమ్బటం ఓరోపేత్వా భరియభావముపనీతా కట్ఠహారికాదిఇత్థీ ఓభటచుమ్బటా నామ. దాసీ చ భరియా చ నామ ‘‘దాసీ చేవ హోతి భరియా చా’’తి (పారా. ౩౦౪) వుత్తత్తా భరియం కత్వా వాసితా ‘‘తస్సేవ దాసీ చ భరియా చా’’తి వుత్తా. కమ్మకారీ చ భరియా చ నామ ‘‘కమ్మకారీ చేవ హోతి భరియా చా’’తి (పారా. ౩౦౪) వుత్తత్తా పధానిత్థినిరపేక్ఖేన కుటుమ్బకిచ్చం కారేత్వా భరియభావం నీతా భరియా కతకమ్మా ‘‘కమ్మకారీ చ భరియా చా’’తి వుత్తా. ‘‘ధజాహటా నామ కరమరానీతా వుచ్చతీ’’తి (పారా. ౩౦౪) వుత్తత్తా ధజం ఉస్సాపేత్వా గచ్ఛన్తియా మహాసేనాయ సద్ధిం గన్త్వా పరవిసయం విలుమ్పన్తేన పచ్ఛిన్దిత్వా ఆనేత్వా భరియభావముపనీతా ఇత్థీ ధజాహటా నామ. ‘‘ముహుత్తికా నామ తఙ్ఖణికా వుచ్చతీ’’తి (పారా. ౩౦౪) వుత్తత్తా అచిరకాలం సంవాసత్థాయ గహితా ఇత్థీ ముహుత్తికా నామాతి అయం దసన్నం భరియానం సరూపసఙ్ఖేపో. యథావుత్తాసు దససు ఇత్థీసు అఞ్ఞతరం దసన్నం భరియానం అఞ్ఞతరట్ఠానే ఠపనత్థమధిప్పేతభావం వత్తుం పురిసేన ‘‘గచ్ఛ భన్తే ఇత్థన్నామం మాతురక్ఖితం బ్రూహి ‘హోహి కిర ఇత్థన్నామస్స భరియా ధనక్కీతా’తి’’ఆదినా నయేన దిన్నసన్దేసం ‘‘సాధు ఉపాసకా’’తిఆదినా నయేన వచీభేదం కత్వా వా సీసకమ్పనాదివసేన వా పటిగ్గణ్హాతీతి ఆహ ‘‘పటిగ్గణ్హాతి సన్దేసం పురిసస్సా’’తి.

ఏత్థ పురిసస్సాతి ఉపలక్ఖణత్తా ‘‘పురిసస్స మాతా భిక్ఖుం పహిణతీ’’తిఆదినా (పారా. ౩౨౧) నయేన పాళియం వుత్తపురిసస్స మాతాపితుఆదయో చ గహేతబ్బా. వీమంసతీతి ఏవం పటిగ్గహితసాసనం తస్సాయేవ ఏకంసేన అవిరాధేత్వా వదన్తస్స మాతాపితుఆదీనమఞ్ఞతరస్స వా ఆరోచేతీతి అత్థో. ఏత్థాపి వీమంసతీతి ఉపలక్ఖణత్తా ‘‘పటిగ్గణ్హాతి అన్తేవాసిం వీమంసాపేత్వా అత్తనా పచ్చాహరతి, ఆపత్తి సఙ్ఘాదిసేసస్సా’’తి (పారా. ౩౩౮) వుత్తత్తా వీమంసాపేతీతిపి గహేతబ్బం. పచ్చాహరతీతి తథా ఆహటం సాసనం సుత్వా తస్సా ఇత్థియా సమ్పటిచ్ఛితే చ అసమ్పటిచ్ఛితే చ లజ్జాయ తుణ్హీభూతాయ చ తం పవత్తిం పచ్చాహరిత్వా ఆచిక్ఖతీతి వుత్తం హోతి. ఇధాపి పచ్చాహరతీతి ఉపలక్ఖణత్తా ‘‘పటిగ్గణ్హాతి వీమంసతి అన్తేవాసిం పచ్చాహరాపేతి, ఆపత్తి సఙ్ఘాదిసేసస్సా’’తి (పారా. ౩౩౮) వుత్తత్తా పచ్చాహరాపేతీతి చ గహేతబ్బం.

‘‘ఇత్థియాపి వా’’తి ఇమినా యోజేత్వా గహితదుతియవాక్యే చ ఏవమేవ అత్థో వత్తబ్బో. తత్థ సన్దేసక్కమో పన ‘‘మాతురక్ఖితా భిక్ఖుం పహిణతి ‘గచ్ఛ భన్తే ఇత్థన్నామం బ్రూహి ‘హోమి ఇత్థన్నామస్స భరియా ధనక్కీతా’తి’’ఆదిపాళినయేన (పారా. ౩౩౦) దట్ఠబ్బో. ఏత్థాపి ‘‘వీమంసాపేతి పచ్చాహరాపేతీ’’తి ఇదఞ్చ వుత్తనయేనేవ గహేతబ్బం. ఇమినా నియామేన దసన్నం ఇత్థీనం నామం విసుం విసుం వత్వా దసన్నం భరియానం అఞ్ఞతరత్థాయ దీయమానసన్దేసక్కమో యోజేతబ్బో. ఇధాపి ఇత్థియాపి వాతి ఉపలక్ఖణత్తా ‘‘మాతురక్ఖితాయ మాతా భిక్ఖుం పహిణతి ‘గచ్ఛ భన్తే ఇత్థన్నామం బ్రూహి ‘హోతు ఇత్థన్నామస్స భరియా ధనక్కీతా’’తిఆదిపాళివసేన (పారా. ౩౨౪) ఇత్థియా మాతుపితుఆదీనఞ్చ సన్దేసక్కమో యోజేతబ్బో.

౩౭౦. తం పవత్తిం. సఞ్చరిత్తా సఞ్చరణహేతు. న ముచ్చతీతి ఇత్థిపురిసానం అన్తరే సాసనం పటిగ్గహేత్వా సఞ్చరణహేతు ఆపజ్జితబ్బసఙ్ఘాదిసేసతో న ముచ్చతీతి అత్థో.

౩౭౧. అఞ్ఞం వాతి మాతాపితురక్ఖితాదీసు అఞ్ఞతరం వా. ‘‘భాసతో’’తి లిఖన్తి. ‘‘పేసితో’’తి ఇమినా విరుద్ధత్తా తం పహాయ ‘‘భాసతీ’’తి పాఠో గహేతబ్బో. పాఠసేసో వా కాతబ్బో. ‘‘యో అఞ్ఞం భాసతి చే, తస్స భాసతోతి యోజనా’’తి నిస్సన్దేహే వుత్తం. ‘‘మాతరా రక్ఖితం ఇత్థిం ‘గచ్ఛ బ్రూహీ’తి యో పేసితో హోతి, తస్స పితురక్ఖితం వా అఞ్ఞం వా భాసతో విసఙ్కేతోవా’’తి, ‘‘మాతరా…పే… బ్రూహీ’తి పేసితో హుత్వా పితురక్ఖితం వా అఞ్ఞం వా భాసతో విసఙ్కేతోవా’’తి యోజనా యుత్తతరాతి అమ్హాకం ఖన్తి.

౩౭౨. పటిగ్గణ్హనతాదీహీతి పటిగ్గణ్హనమేవ పటిగ్గణ్హనతా. ఆది-సద్దేన వీమంసనపచ్చాహరణాని గహితాని. సఞ్చరిత్తేతి సఞ్చరణే. సమాపన్నేతి గతే సతి. గరుకాపత్తిమాదిసేతి ఏత్థ ‘‘తస్సా’’తి సేసో. ఆదిసేతి కథేయ్య.

౩౭౩. ద్వీహి థుల్లచ్చయం వుత్తన్తి ఏత్థ ద్వీహి ద్వీహి అఙ్గేహి సఞ్చరిత్తే సమాపన్నే థుల్లచ్చయం వుత్తన్తి గహేతబ్బం. ‘‘పటిగ్గణ్హాతి వీమంసతి న పచ్చాహరతి, ఆపత్తి థుల్లచ్చయస్స. పటిగ్గణ్హాతి న వీమంసతి పచ్చాహరతి, ఆపత్తి థుల్లచ్చయస్స. న పటిగ్గణ్హాతి వీమంసతి పచ్చాహరతి, ఆపత్తి థుల్లచ్చయస్సా’’తి (పారా. ౩౩౮) ద్వీహి ద్వీహి అఙ్గేహి థుల్లచ్చయం వుత్తన్తి అత్థో. పణ్డకాదీసూతి పణ్డకయక్ఖిపేతీసు. తీహిపి అఙ్గేహి సఞ్చరిత్తే సమాపన్నే థుల్లచ్చయం వుత్తన్తి యోజనా.

ఏకేనేవాతి ఏకేనేవ అఙ్గేన. సబ్బత్థాతి మాతురక్ఖితాదీసు సబ్బమాతుగామేసు చ వినీతవత్థుమ్హి ‘‘తేన ఖో పన సమయేన అఞ్ఞతరో పురిసో అఞ్ఞతరం భిక్ఖుం ఆణాపేసి ‘గచ్ఛ భన్తే ఇత్థన్నామం ఇత్థిం వీమంసా’తి. సో గన్త్వా మనుస్సే పుచ్ఛి ‘కహం ఇత్థన్నామా’తి. సుత్తా భన్తేతి…పే… మతా భన్తేతి. నిక్ఖన్తా భన్తేతి. అనిత్థీ భన్తేతి. ఇత్థిపణ్డకా భన్తేతి. తస్స కుక్కుచ్చం అహోసి. అనాపత్తి భిక్ఖు సఙ్ఘాదిసేసస్స, ఆపత్తి దుక్కటస్సా’’తి (పారా. ౩౪౧) ఆగతాసు సుత్తాదీసు పఞ్చసు చ.

౩౭౪. అనాపత్తి పకాసితాతి చేతియాదీసు కత్తబ్బం నిస్సాయ ఇత్థియా పురిసస్స, పురిసేన చ ఇత్థియా దిన్నసాసనం పటిగ్గహేత్వా వీమంసిత్వా పచ్చాహరిత్వా ఆరోచేన్తస్స అనాపత్తిభావో ‘‘అనాపత్తి సఙ్ఘస్స వా చేతియస్స వా గిలానస్స వా కరణీయేన గచ్ఛతి, ఉమ్మత్తకస్స ఆదికమ్మికస్సా’’తి (పారా. ౩౪౦) పాళియం వుత్తాతి అత్థో.

౩౭౫. తథా తస్సాతి మనుస్సజాతికాయ తస్సా. ననాలంవచనీయతాతి ‘‘మమాయ’’న్తి వా నిగ్గహపగ్గహే వా నిరాసఙ్కం వత్తుం నాహరతీతి అలంవచనీయా, అస్సామికా, సా హి కేనచి ‘‘మయ్హం ఏసా’’తి వత్తుం వా నిరాసఙ్కేన నిగ్గహపగ్గహవచనం వా వత్తుం అసక్కుణేయ్యా, అలంవచనీయా న భవతీతి నాలంవచనీయా, సస్సామికా, సా హి సామికేన తథా కాతుం సక్కుణేయ్యాతి నాలంవచనీయా, నాలంవచనీయా న భవతీతి ననాలంవచనీయా, అలంవచనీయపదేన వుత్తా అస్సామికా ఏవ, పటిసేధా ద్వే పకతిమత్థం గమయన్తీతి, ననాలంవచనీయాయ భావో ననాలంవచనీయతా, నిరాసఙ్కేన అవచనీయతా అస్సామికభావోతి వుత్తం హోతి. సఞ్చరిత్తవసేన భిక్ఖునా వచనీయా న హోతీతి వా ‘‘అలంవచనీయా’’తిపి గహేతబ్బమేవ. పటిగ్గణ్హనతాదీనం వసాతి ఏత్థ చకారో లుత్తనిద్దిట్ఠో. తతో పటిగ్గణ్హనవీమంసనపచ్చాహరణసఙ్ఖాతానం తిణ్ణం అఙ్గానం వసేన చ పుబ్బే వుత్తమనుస్సిత్థితా ననాలంవచనీయతాతి వుత్తానం ద్విన్నం అఙ్గానం వసేన చ ఇదం సిక్ఖాపదం ఆపత్తికారణేహి పఞ్చహి అఙ్గేహి యుత్తన్తి అత్థో.

౩౭౬. ఇదం సఞ్చరిత్తసిక్ఖాపదం. అథ వా లిఙ్గవిపల్లాసేన చ అయం సఙ్ఘాదిసేసోతి గహేతబ్బో. కాయతో, వాచతో, కాయవాచతో, కాయచిత్తతో, వాచాచిత్తతో, కాయవాచాచిత్తతో వా ఉప్పజ్జనతో ఛసముట్ఠానం. తతో ఏవ అచిత్తకముదీరితం. మిస్సకసముట్ఠానఞ్హి అచిత్తకం. అవసేసచిత్తేసుపి యస్మిం చిత్తే అసతి అచిత్తకం నామ హోతి, తం దస్సేతుమాహ ‘‘అలంవచనియత్తం వా’’తిఆది. గాథాబన్ధవసేన రస్సో, ‘‘అలంవచనీయత్త’’న్తి గహేతబ్బం. యో సన్దేసం పేసేతి, తస్మిం పటిబద్ధభావన్తి అత్థో. పణ్ణత్తిం వాతి సఞ్చరిత్తసిక్ఖాపదసఙ్ఖాతం పణ్ణత్తిం వా అజానతో అచిత్తకముదీరితన్తి సమ్బన్ధో.

౩౭౭. సాసనన్తి మాతుగామస్స, పురిసస్స వా సాసనం. కాయవికారేనాతి సీసకమ్పనాదినా కాయవికారేన. గహేత్వాతి పటిగ్గహేత్వా. తం ఉపగమ్మాతి పటిగ్గహితసాసనం యస్స వత్తబ్బం హోతి, తం మాతుగామం, పురిసం వా ఉపగమ్మ. వీమంసిత్వాతి తం కిచ్చం తీరేత్వా. హరన్తస్సాతి పచ్చాహరన్తస్స. కాయతో సియాతి వచీభేదం వినా పటిగ్గహణాదీనం కాయేనేవ కతత్తా కాయసముట్ఠానతోవ సఙ్ఘాదిసేసో హోతీతి అత్థో.

౩౭౮. ఇత్థియా వచనం సుత్వాతి యోజనా. యథా నిసిన్నోవాతి పకతియా నిసిన్నట్ఠానేయేవ నిసిన్నో. తం వచనం. తత్థేవాగతస్సేవాతి యత్థ నిసిన్నో ఇత్థియా సాసనం పటిగ్గణ్హి, తమేవ ఆసనం అవిజహిత్వా అత్తనా నిసిన్నట్ఠానమేవ ఆగతస్స సన్నిసితబ్బపురిసస్సేవ, ఏత్థ ‘‘ఆరోచేత్వా’’తి పాఠసేసో. పున ‘‘ఆరోచేన్తస్సా’’తి ఇదం తత్థేవాగతాయ తస్సా ఏవ ఇత్థియా ఏవం యోజేతబ్బం. సాసనం దత్వా గన్త్వా పున తత్థేవ ఆగతస్స మాతుగామస్సేవ ఞాతమనన్తరం కాయికకిరియం వినా వచనేనేవ ఆరోచేన్తస్సాతి అత్థో. ఇదం ఇత్థియా సాసనం పటిగ్గహణాదివసేన వుత్తం.

అథ వా పురిసస్స వచనం సుత్వా యథానిసిన్నోవ తం వచనం ఇత్థియా ఆరోచేత్వా పున తత్థేవాగతస్సేవ పురిసస్స ఆరోచేన్తస్సాతి ఏవం పురిససన్దేసం పటిగ్గహణాదివసేనాపి యోజనా కాతబ్బా. ఏత్థ చ తత్థేవాగతస్సాతి ఉపలక్ఖణం. సాసనవచనమత్తేనేవ పటిగ్గహేత్వా, కిచ్చన్తరేన గన్త్వా వా యదిచ్ఛావసేన దిట్ఠట్ఠానే వా వత్వా పునపి తత్థేవ దిట్ఠట్ఠానే పున ఆరోచేన్తస్స చ వచనేనేవ సముట్ఠానభావో వేదితబ్బో.

౩౭౯. ‘‘అలం…పే… అజానతో’’తి అచిత్తకత్తకారణం వుత్తమేవ, కస్మా పున ‘‘అజానన్తస్స పణ్ణత్తి’’న్తి వుత్తన్తి చే? తదుభయస్సాపి విసుం కారణాభావం విఞ్ఞాపేతుం వుత్తన్తి వేదితబ్బం. నం విధిన్తి సాసనం పటిగ్గహేత్వా ఆహరిత్వా ఆరోచేత్వా పచ్చాహరిత్వా ఆరోచనసఙ్ఖాతం విధానం. అరహతోపీతి ఖీణాసవస్సపి, సేఖపుథుజ్జనానం పగేవాతి అయమత్థో సమ్భావనత్థేన అపి-సద్దేన జోతితో.

౩౮౦. జానిత్వాతి అలంవచనీయభావం వా పణ్ణత్తిం వా ఉభయమేవ వా జానిత్వా. తథాతి కాయవాచతో కరోన్తస్సాతి ఇమినా యోజేతబ్బం. సచిత్తకేహీతి యథావుత్తచిత్తేన సచిత్తకేహి. తేహేవాతి కాయాదీహి తేహి ఏవ, ‘‘తీహేవా’’తిపి పాఠో.

సఞ్చరిత్తకథావణ్ణనా.

౩౮౧-౨. సయంయాచితకేహేవాతి ఏత్థ ‘‘ఉపకరణేహీ’’తి పాఠసేసో, ‘‘పురిసం దేథా’’తిఆదినా నయేన అత్తనావ యాచిత్వా గహితేహి ఉపకరణేహేవాతి అత్థో. యథాహ ‘‘సఞ్ఞాచికా నామ సయం యాచిత్వా పురిసమ్పి పురిసత్తకరమ్పి గోణమ్పి సకటమ్పి వాసిమ్పి పరసుమ్పి కుఠారిమ్పి కుదాలమ్పి నిఖాదనమ్పీ’’తి. ఏత్థ ఏవ-కారేన అయాచితం నివత్తేతి. తేన అస్సామికన్తి దీపితం హోతి. ‘‘కుటిక’’న్తి ఇమినా ‘‘కుటి నామ ఉల్లిత్తా వా హోతి అవలిత్తా వా ఉల్లిత్తావలిత్తా వా’’తి (పారా. ౩౪౯) వుత్తత్తా భూమితో పట్ఠాయ భిత్తిచ్ఛదనాని పటిచ్ఛాదేత్వా మత్తికాయ వా సుధాయ వా ద్వారవాతపానాదిఅలేపోకాసం ఠపేత్వా అన్తో లిత్తభావేన ఉల్లిత్తానామకం వా తథా బహి లిత్తభావేన అవలిత్తానామకం వా అన్తో చ బహి చ లిత్తభావేన ఉల్లిత్తావలిత్తానామకం వా కుటిన్తి వుత్తం హోతి.

అప్పమాణికన్తి ‘‘తత్రిదం పమాణం, దీఘసో ద్వాదసవిదత్థియో సుగతవిదత్థియా, తిరియం సత్తన్తరా’’తి (పారా. ౩౪౮) దీఘపుథులానం వుత్తప్పమాణేన అతిరేకత్తా అప్పమాణికన్తి అత్థో.

ఏత్థ చ తిలక్ఖణం పటివిజ్ఝిత్వా తీణి కిలేసమూలాని ఉప్పాటేత్వా కాలత్తయవత్త సబ్బధమ్మే పటివిజ్ఝిత్వా తిభువనేకపటిసరణభూతస్స భగవతో ధమ్మరాజస్స అఙ్గులం పమాణమజ్ఝిమపురిసస్స అఙ్గులతో తివఙ్గులం హోతి, ఏకా విదత్థి తిస్సో విదత్థియో హోన్తి, ఏకం రతనం తీణి రతనాని హోన్తీతి ఏవం నియమితా సుగతవిదత్థి చ వడ్ఢకిరతనేన దియడ్ఢరతనప్పమాణా హోతి. యథాహ అట్ఠకథాయం ‘‘సుగతవిదత్థి నామ ఇదాని మజ్ఝిమస్స పురిసస్స తిస్సో విదత్థియో వడ్ఢకిహత్థేన దియడ్ఢో హత్థో హోతీ’’తి (పారా. అట్ఠ. ౨.౩౪౮-౩౪౯). తస్మా సుగతవిదత్థియా ద్వాదస వడ్ఢకిహత్థేన అట్ఠారస హత్థా హోన్తి. ‘‘దీఘసో ద్వాదస విదత్థియో సుగతవిదత్థియాతి బాహిరిమేన మానేనా’’తి (పారా. ౩౪౯) పదభాజనే వుత్తత్తా అన్తిమం సుధాలేపం అగ్గహేత్వా థుసమత్తికపరియన్తేన వా మహామత్తికపరియన్తేన వా బాహిరన్తతో అట్ఠారసహత్థప్పమాణం, ‘‘తిరియం సత్తన్తరాతి అబ్భన్తరిమేన మానేనా’’తి (పారా. ౩౪౯) పదభాజనే వుత్తత్తా అబ్భన్తరిమేన పుథులతో ద్వాదసఙ్గులాధికదసహత్థప్పమాణఞ్చ కుటియా పమాణన్తి గహేతబ్బం. ఏవం ఠితపమాణతో దీఘతో పుథులతో వా ఉభతో వా కేసగ్గమత్తాధికాపి కుటి ఆపత్తియా అఙ్గం హోతీతి దస్సేతుం ‘‘అప్పమాణిక’’న్తి ఆహాతి సఙ్ఖేపతో వేదితబ్బం.

అత్తుద్దేసన్తి ఉద్దిసితబ్బోతి ఉద్దేసో, అత్తా ఉద్దేసో ఏతిస్సాతి అత్తుద్దేసా, కుటి, తం అత్తుద్దేసం. ‘‘అత్తుద్దేసన్తి అత్తనో అత్థాయా’’తి పదభాజనే వుత్తత్తా ‘‘మయ్హం ఏసా వాసత్థాయ భవిస్సతీ’’తి అత్తానం ఉద్దిసిత్వాతి అత్థో. ‘‘కరోన్తస్సా’’తి ఇదం ‘‘కారయమానేనాతి కరోన్తో వా కారాపేన్తో వా’’తి పదభాజనే వుత్తనయేన పయోజకకత్తునో చ గహేతబ్బత్తా ఉపలక్ఖణన్తి గహేతబ్బం. తథాతి తేనేవ పకారేన, యేహి అస్సామికతాదీహి పకారేహి యుత్తం పమాణాతిక్కన్తం కుటిం కరోన్తస్స ఆపత్తి, తేహేవ పకారేహి యుత్తం అదేసితవత్థుకమ్పి కుటిం కరోన్తస్సాతి. ఇమినా అప్పమాణికం వియ అదేసితవత్థుకమ్పి విసుంయేవ ఆపత్తియా పధానఙ్గన్తి. వసతి ఏత్థాతి వత్థు, భూమి, సా అదేసితా ఏతిస్సాతి అదేసితవత్థుకా, కుటి, తం అదేసితవత్థుకం.

కిం వుత్తం హోతి? తేన కుటికారేన భిక్ఖునా కుటివత్థుం సోధేత్వా సమతలం కారేత్వా సఙ్ఘం ఉపసఙ్కమిత్వా వుడ్ఢానం భిక్ఖూనం పాదే వన్దిత్వా ఉక్కుటికం నిసీదిత్వా అఞ్జలిం పగ్గహేత్వా ‘‘అహం భన్తే సఞ్ఞాచికాయ కుటిం కత్తుకామో అస్సామికం అత్తుద్దేసం, సోహం భన్తే సఙ్ఘం కుటివత్థుఓలోకనం యాచామీ’’తి తిక్ఖత్తుం వత్వా యాచితేన సఙ్ఘేన వా సఙ్ఘేన ఞత్తిదుతియాయ కమ్మవాచాయ సమ్మతేహి బ్యత్తేహి పటిబలేహి ద్వీహి భిక్ఖూహి వా తేన సద్ధిం గన్త్వా కుటివత్థుం ఓలోకేత్వా సారమ్భభావం వా అపరిక్కమనభావం వా ఉభయమేవ వా పస్సన్తేహి ‘‘మాయిధ కరీ’’తి నివారేత్వా అనారమ్భం చే హోతి సపరిక్కమనం, ఆగన్త్వా సఙ్ఘస్స ఆరోచితే కుటికారకేనేవ భిక్ఖునా పుబ్బే వుత్తనయేన సఙ్ఘం ఉపసఙ్కమిత్వా వుడ్ఢానం భిక్ఖూనం పాదే వన్దిత్వా ఉక్కుటికం నిసీదిత్వా అఞ్జలిం పగ్గహేత్వా ‘‘అహం భన్తే సఞ్ఞాచికాయ కుటిం కత్తుకామో అస్సామికం అత్తుద్దేసం, సోహం భన్తే సఙ్ఘం కుటివత్థుదేసనం యాచామీ’’తి తిక్ఖత్తుం వత్వా యాచితే వుడ్ఢానుమతేన బ్యత్తేన భిక్ఖునా పటిబలేన ఞత్తిదుతియాయ కమ్మవాచాయ దేసేత్వా నియ్యాదితకుటివత్థుస్స అభావా అదేసితవత్థుకం, తేనేవ అస్సామికతాదిపకారేన యుత్తం యథావుత్తప్పకారం కుటికం అత్తనా యాచితేహి ఉపకరణేహి కరోన్తస్స, కారాపేన్తస్స చాతి వుత్తం హోతి.

ద్వే సఙ్ఘాదిసేసా హోన్తీతి ‘‘భిక్ఖూ వా అనభినేయ్య వత్థుదేసనాయ, పమాణం వా అతిక్కామేయ్య, సఙ్ఘాదిసేసో’’తి (పారా. ౩౪౮) తుల్యబలతాసూచకేన వా-సద్దేన సమ్పిణ్డిత్వా వుత్తఅఙ్గద్వయసహితత్తా ద్వే సఙ్ఘాదిసేసా హోన్తీతి అత్థో. యథాహ ‘‘భిక్ఖు కుటిం కరోతి అదేసితవత్థుకం పమాణాతిక్కన్తం అనారమ్భం సపరిక్కమనం, ఆపత్తి ద్విన్నం సఙ్ఘాదిసేసాన’’న్తి (పారా. ౩౫౫) చ ‘‘భిక్ఖుకుటిం కరోతి అదేసితవత్థుకం అనారమ్భం సపరిక్కమనం, ఆపత్తి సఙ్ఘాదిసేసస్సా’’తి (పారా. ౩౫౪) చ ‘‘భిక్ఖు కుటిం కరోతి పమాణాతిక్కన్తం అనారమ్భం సపరిక్కమనం, ఆపత్తి సఙ్ఘాదిసేసస్సా’’తి (పారా. ౩౫౫) చ వుత్తత్తా ద్వీసు అఙ్గేసు ఏకం చే, ఏకోవ సఙ్ఘాదిసేసో హోతీతి. తం పన ‘‘సచే ఏకవిపన్నా సా, గరుకం ఏకకం సియా’’తి వక్ఖతి.

సారమ్భాదీసూతి ఏత్థ సారమ్భ-సద్దో సోపద్దవపరియాయో. యథాహ అట్ఠకథాయం ‘‘సారమ్భం అనారమ్భన్తి సఉపద్దవం అనుపద్దవ’’న్తి (పారా. అట్ఠ. ౨.౩౪౮-౩౪౯). ఏత్థ ‘‘సేతం ఛాగమారభేథ యజమానో’’తి పయోగే వియ ఆ-పుబ్బస్స రభస్స హింసత్థేపి దిస్సమానత్తా కత్తుసాధనో ఆరమ్భ-సద్దో హింసకానం కిపిల్లికాదిసత్తానం వాచకో భవతీతి తంసహితట్ఠానం సారమ్భం నామ హోతి. తేనేవ పదభాజనేపి వుత్తం ‘‘సారమ్భం నామ కిపిల్లికానం వా ఆసయో హోతి, ఉపచికానం వా, ఉన్దూరానం వా, అహీనం వా, విచ్ఛికానం వా, సతపదీనం వా, హత్థీనం వా, అస్సానం వా, సీహానం వా, బ్యగ్ఘానం వా…పే… ఆసయో హోతీ’’తి (పారా. ౩౫౩).

ఆది-సద్దేన అపరిక్కమనం సఙ్గణ్హాతి. ‘‘సపరిక్కమనం నామ సక్కా హోతి యథాయుత్తేన సకటేన అనుపరిగన్తుం, సమన్తా నిస్సేణియా అనుపరిగన్తుం, ఏతం సపరిక్కమనం నామా’’తి (పారా. ౩౫౩) వుత్తలక్ఖణవిపరియాయతో నిబ్బకోసస్స ఉదకపాతట్ఠానే ఏకం చక్కం ఠపేత్వా ఇతరం చక్కం బహి ఠపేత్వా కుటిం పరిక్ఖిపిత్వా ఆవజ్జియమానస్స గోయుత్తసకటస్స వా నిస్సేణియం ఠత్వా కుటిం ఛాదయమానానం నిస్సేణియా వా పరతో గమితుమసక్కుణేయ్యత్తా అపరిక్కమనన్తి వేదితబ్బం.

ఏవం వుత్తసారమ్భఅపరిక్కమనసఙ్ఖాతఅఙ్గద్వయేన యుత్తం చే, ద్వే దుక్కటాని హోన్తి. యథాహ ‘‘భిక్ఖు కుటిం కరోతి దేసితవత్థుకం పమాణికం సారమ్భం అపరిక్కమనం, ఆపత్తి ద్విన్నం దుక్కటాన’’న్తి (పారా. ౩౫౫). ఏకం చే, ఏకమేవ హోతి. యథాహ ‘‘భిక్ఖు కుటిం కరోతి దేసితవత్థుకం పమాణికం సారమ్భం సపరిక్కమనం, ఆపత్తి దుక్కటస్స. భిక్ఖు కుటిం కరోతి దేసితవత్థుకం పమాణికం అనారమ్భం అపరిక్కమనం, ఆపత్తి దుక్కటస్సా’’తి (పారా. ౩౫౫) ఏతం తయమ్పి ‘‘సారమ్భాదీసు దుక్కట’’న్తి సామఞ్ఞేన సఙ్గహితన్తి దట్ఠబ్బం.

ఏకం అఙ్గం పమాణికత్తం వా దేసితవత్థుకత్తం వా విపన్నం ఏతిస్సాతి ఏకవిపన్నా. పుబ్బే వుత్తత్థానం సఙ్ఘాదిసేసాదిపదానమత్థో వుత్తనయేనేవ వేదితబ్బో. సాతి యథావుత్తలక్ఖణకుటి.

౩౮౩. ఇదాని ఇమస్మిం సిక్ఖాపదే అట్ఠుప్పత్తియం ‘‘తే యాచనబహులా విఞ్ఞత్తిబహులా విహరన్తి ‘పురిసం దేథ పురిసత్తకరం దేథా’’తిఆదిపాళియా (పారా. ౩౪౨) అట్ఠకథాయం (పారా. అట్ఠ. ౨.౩౪౨) ఆగతం కప్పియాకప్పియవినిచ్ఛయం సఙ్ఖేపతో దస్సేతుమాహ ‘‘పురిస’’న్తిఆది. కమ్మసహాయత్థాయాతి కిస్మిఞ్చి కమ్మే సహాయభావాయ, కమ్మకరణత్థాయాతి వుత్తం హోతి. ‘‘ఇత్థన్నామం కమ్మం కాతుం పురిసం లద్ధుం వట్టతీ’’తి యాచితుం వట్టతీతి అత్థో. యథాహ అట్ఠకథాయం ‘‘కమ్మకరణత్థాయ ‘పురిసం దేథా’తి యాచితుం వట్టతీ’’తి (పారా. అట్ఠ. ౨.౩౪౨). మూలచ్ఛేజ్జవసేనాతి సామికానం ఆయత్తభావసఙ్ఖాతమూలస్స ఛిన్దనవసేన, అత్తనో ఆయత్తభావకరణవసేనాతి వుత్తం హోతి.

౩౮౪. అవజ్జన్తి వజ్జరహితం, నిద్దోసన్తి అత్థో. మిగలుద్దకమచ్ఛబన్ధకాదీనం సకకమ్మం వజ్జకమ్మం నామ. తస్మా మిగలుద్దకాదయో హత్థకమ్మం యాచన్తేన పన ‘‘తుమ్హాకం హత్థకమ్మం దేథా’’తి, ‘‘హత్థకమ్మం దాతబ్బ’’న్తి సామఞ్ఞేన అవత్వా ‘‘ఇత్థన్నామం కమ్మం దాతబ్బ’’న్తి విసేసేత్వాయేవ యాచితబ్బం. లుద్దకే వా ఇతరే వా నిక్కమ్మే అయాచిత్వాపి యథారుచి కమ్మం కారాపేతుం వట్టతి. హత్థకమ్మయాచనాయ సబ్బథాపి కప్పియభావం దీపేతుం తంతంసిప్పికే యాచిత్వా మహన్తమ్పి పాసాదం కారాపేన్తేన హత్థకమ్మే యాచితే అత్తనో అనోకాసభావం ఞత్వా అఞ్ఞేసం కరోన్తానం దాతబ్బం మూలం దియ్యమానం అధివాసేతుం వట్టతీతి విత్థారతో అట్ఠకథాయం (పారా. అట్ఠ. ౨.౩౪౨ అత్థతోసమానం) వుత్తత్తా కుసలానం అత్థం అపరిహాపేన్తేన కప్పియేన సారుప్పేన పయోగేన యాచితబ్బం. యాచితకమ్మం కాతుం అసమత్థేహి కరోన్తానం దియ్యమానం హత్థకమ్మమూలం కమ్మం కారాపేత్వా కమ్మకారకే దస్సేత్వా దాపేతబ్బం. ఏవం యాచనాయ అనవజ్జభావే అట్ఠకథాగతం కారణం దస్సేతుమాహ ‘‘హత్థకమ్మమ్పీ’’తిఆది. పి-సద్దో అవధారణే, పదపూరణే వా. హి-సద్దో హేతుమ్హి. యస్మా ఇదం హత్థకమ్మం కిఞ్చి వత్థు న హోతి, తస్మా అనవజ్జమేవ హత్థకమ్మం యాచితుం పన వట్టతీతి.

౩౮౫. ఞాతకాదికేతి ఞాతకపవారితే. ఠపేత్వాతి వజ్జేత్వా. గోణమాయాచమానస్సాతి అఞ్ఞాతకఅప్పవారితే తావకాలికం వినా కేవలం కమ్మకరణత్థాయ గోణం యాచన్తస్స. తేసుపీతి ఞాతకాదీసుపి మూలచ్ఛేజ్జేన గోణమాయాచనస్స దుక్కటన్తి యోజనా. ‘‘తావకాలికనయేన సబ్బత్థ వట్టతీ’’తి (పారా. అట్ఠ. ౨.౩౪౨) అట్ఠకథావచనతో యావ కమ్మకరణకాలం, తావ నియమేత్వా ఞాతకఅఞ్ఞాతకపవారితఅప్పవారితే సబ్బేపి యాచితుం వట్టతి. తథా యాచిత్వా వా అయాచిత్వా వా గహితో చే, రక్ఖిత్వా పటిజగ్గిత్వా సామికానం నియ్యాదేతబ్బో, గోణే వా నట్ఠే విసాణే వా భిన్నే సామికేసు అసమ్పటిచ్ఛన్తేసు భణ్డదేయ్యం.

౩౮౬. దేమాతి ఏత్థ ‘‘తుమ్హాక’’న్తి పాఠసేసో. ‘‘విహారస్స దేమా’తి వుత్తే పన ‘ఆరామికానం ఆచిక్ఖథ పటిజగ్గనత్థాయా’తి వత్తబ్బ’’న్తి (పారా. అట్ఠ. ౨.౩౪౨) అట్ఠకథాయం వుత్తం. సకటవినిచ్ఛయస్సాపి గోణవినిచ్ఛయేన సమానత్తా తం అవత్వా విసేసమత్తమేవ దస్సేతుమాహ ‘‘సకటం…పే… వట్టతీ’’తి. ‘‘తుమ్హాకం దేమాతి వుత్తే’’తి ఆనేత్వా సమ్బన్ధితబ్బం. యథాహ అట్ఠకథాయం ‘‘తుమ్హాకమేవ దేమాతి వుత్తే దారుభణ్డం నామ సమ్పటిచ్ఛితుం వట్టతీ’’తి (పారా. అట్ఠ. ౨.౩౪౨).

౩౮౭. కుఠారాదీసూతి ఏత్థ ఆది-సద్దేన నిఖాదనం సఙ్గణ్హాతి. అయం నయో వేదితబ్బోతి పాఠసేసో. ‘‘సకటం గోణో వియ తావకాలికం అకత్వా అఞ్ఞాతకఅప్పవారితే న యాచితబ్బం, మూలచ్ఛేజ్జవసేన అఞ్ఞాతకఅప్పవారితే న యాచితబ్బం, తావకాలికం యాచితబ్బ’’న్తి వినిచ్ఛయో చ ‘‘సకటం…పే… వట్టతీ’’తి విసేసవినిచ్ఛయో చాతి అయం నయో వాసిఆదీసు చ వేదితబ్బోతి అత్థో. అనజ్ఝావుత్థకన్తి కేనచి ‘‘మమేత’’న్తి అపరిగ్గహితం, ‘‘రక్ఖితగోపితట్ఠానేయేవ హి విఞ్ఞత్తి నామ వుచ్చతీ’’తి అట్ఠకథావచనతో అరక్ఖితాగోపితకన్తి వుత్తం హోతి. అట్ఠకథాయ వల్లిఆదివినిచ్ఛయమ్పి వత్వా ‘‘అనజ్ఝావుత్థకం పన యం కిఞ్చి ఆహరాపేతుం వట్టతీ’’తి (పారా. అట్ఠ. ౨.౩౪౨) వుత్తత్తా సబ్బన్తి ఇధ వుత్తగోణాదికఞ్చ వక్ఖమానవల్లిఆదికఞ్చ గహేతబ్బం. ఇమినా పుబ్బే వుత్తవినిచ్ఛయస్స రక్ఖితగోపితవిసయత్తం దీపితం హోతి. హరాపేతుమ్పి వట్టతీతి ఏత్థ అపి-సద్దేన పగేవ కేనచి హరిత్వా దిన్నన్తి దీపేతి.

౩౮౮. వల్లిఆదిమ్హీతి ఆది-సద్దేన వేత్తముఞ్జతిణమత్తికా సఙ్గణ్హాతి. ఏత్థ ముఞ్జపబ్బజతిణం వినా గేహచ్ఛాదనతిణం తిణం నామ. గరుభణ్డప్పహోనకేతి ‘‘వల్లి అడ్ఢబాహుమత్తాపీ’’తిఆదినా నయేన వుత్తలక్ఖణే గరుభణ్డప్పహోనకే. పరేసం సన్తకేయేవాతి అవధారణేన న అనజ్ఝావుత్థకే దుక్కటన్తి బ్యతిరేకతో దీపేతి.

౩౮౯. పచ్చయేసూతి చీవరపిణ్డపాతసేనాసనసఙ్ఖాతేసు తీసు పచ్చయేసు. ఏవ-కారేన గిలానపచ్చయసఙ్ఖాతే చతుత్థపచ్చయే విఞ్ఞత్తి వట్టతీతి దీపేతి. విఞ్ఞత్తి నామ ‘‘ఆహర, దేహీ’’తి ఇచ్ఛితపచ్చయే నామం వత్వా యాచనా. అట్ఠకథాయం వుత్తం ‘‘సబ్బేన సబ్బం న వట్టతీ’’తి (పారా. అట్ఠ. ౨.౩౪౨) సావధారణత్థం దస్సేతుం ‘‘న చ వట్టతీ’’తి వుత్తత్తా నేవ వట్టతీతి అత్థో గహేతబ్బో.

విఞ్ఞత్తియా అలబ్భమానభావేన సమత్తా పచ్చయేసు తీసు అనన్తరం సహనిద్దిట్ఠపచ్చయత్తయతో తతియపచ్చయేయేవ లబ్భమానవిసేసం దస్సేతుం ‘‘తతియే పరికథోభాసనిమిత్తాని చ లబ్భరే’’తి వుత్తత్తా అవసిట్ఠద్వయే పన పరికథాదయో న లబ్భన్తీతి వుత్తం హోతి. అవుత్తే చతుత్థపచ్చయేపి సముచ్చయత్థేన చ-కారేన పరికథాదిత్తయం లబ్భతీతి సిద్ధత్తా ‘‘తీస్వేవా’’తి ఏవ-కారేన బ్యతిరేకముఖేన విఞ్ఞత్తియా చ అనుఞ్ఞాతత్తా చతుత్థే గిలానపచ్చయే పరికథోభాసనిమిత్తకమ్మవిఞ్ఞత్తియో వట్టన్తీతి సిద్ధం. ఏత్తావతా చతుత్థే పచ్చయే పరికథాదయో చత్తారోపి వట్టన్తి, తతియపచ్చయే విఞ్ఞత్తిం వినా సేసత్తయం వట్టతి, పురిమపచ్చయద్వయే సబ్బమ్పి న వట్టతీతి వుత్తన్తి దట్ఠబ్బం.

సేనాసనపచ్చయే పరికథాదికన్తి ఉపోసథాగారాదికరణారహట్ఠానం ఓలోకేత్వా ఉపాసకానం సుణన్తానం ‘‘ఇమస్మిం వత ఓకాసే ఏవరూపం సేనాసనం కాతుం వట్టతీ’’తి వా ‘‘యుత్త’’న్తి వా ‘‘అనురూప’’న్తి వా పవత్తా కథా పరికథా నామ. ‘‘ఉపాసకా తుమ్హే కత్థ వసథా’’తి పుచ్ఛిత్వా ‘‘పాసాదే భన్తే’’తి వుత్తే ‘‘భిక్ఖూనం పన ఉపాసకా పాసాదో న వట్టతీ’’తిఆదినా నయేన పవత్తా కథా ఓభాసో నామ. ఉపాసకేసు పస్సమానేసు భూమియం రజ్జుం పసారేత్వా భూమిం భాజేత్వా ఖాణుకే ఆకోటేత్వా ‘‘కిమిదం భన్తే’’తి వుత్తే ‘‘ఏత్థ ఆవాసం కరోమ ఉపాసకా’’తిఆదికా కథా నిమిత్తకథా నామ. గిలానపచ్చయే చ ఇమినా నయేన యథారహం వేదితబ్బం. సబ్బమేతం అట్ఠకథాయ (పారా. అట్ఠ. ౨.౩౪౨) వుత్తం.

౩౯౦-౩. ఇదాని కుటికారస్స భిక్ఖునో ఆపత్తిదస్సనత్థమాహ ‘‘అదేసితే’’తిఆది. తం ఉత్తానత్థమేవ. నిసేన్తస్సాతి పాసాణే ఘంసిత్వా తిఖిణం కరోన్తస్స. పాచిత్తియా సహాతి ‘‘భూతగామపాతబ్యతాయ పాచిత్తియ’’న్తి (పాచి. ౯౦) వుత్తపాచిత్తియేన సద్ధిం.

ఆపత్తిన్తి పాచిత్తియట్ఠానే పాచిత్తియఞ్చేవ దుక్కటఞ్చ ఇతరత్ర సుద్ధపయోగదుక్కటఞ్చాతి ఆపత్తిం.

యా పనాతి యా కుటి. పఠమే దుతియేతి ఏత్థ ‘‘పిణ్డేహీ’’తి కరణబహువచనం విభత్తివచనవిపరిణామవసేన ‘‘పిణ్డే’’తి భుమ్మేకవచనన్తం కత్వా యోజేతబ్బం, ‘‘నిక్ఖిత్తే’’తి అజ్ఝాహరితబ్బం, భావలక్ఖణే భుమ్మం, నిక్ఖిత్తే సతీతి అత్థో.

౩౯౪. ‘‘సచే అఞ్ఞస్సా’’తి పదచ్ఛేదో. విప్పకతన్తి ఆరద్ధమనిట్ఠితం. ‘‘అనాపత్తీ’’తి ఇదం నిట్ఠితే ఆపజ్జితబ్బసఙ్ఘాదిసేసాభావం సన్ధాయాహ. పుబ్బపయోగమత్తేన హి పాచిత్తియదుక్కటానిపి హోన్తి, తాని పన దేసేతబ్బాని. ‘‘తథా’’తి ఇమినా ‘‘అనాపత్తీ’’తి ఆకడ్ఢతి, తేన సఙ్ఘాదిసేసాపత్తియా అభావతో పుబ్బభాగే ఆపన్నానం పాచిత్తియదుక్కటానం దేసేతబ్బతా చ దీపితా హోతి. తం కుటిన్తి తం విప్పకతకుటిం.

౩౯౫. అఞ్ఞం భోజనసాలాదిం. తథాతి అనాపత్తిమాహ.

౩౯౬. ‘‘కరోతో’’తి ఇమినా ‘‘కారాపయతో’’తిపి లబ్భతి. ఉభయేనాపి ‘‘క్రియతో’’తి ఇమస్స కారణం దస్సేతి. ‘‘అప్పమాణిక’’న్తి ఇమినా సఙ్ఘాదిసేసస్స అఙ్గం దస్సేతి.

౩౯౭. తన్తి ‘‘అప్పమాణిక’’న్తి ఏవం పచ్చామసతి. ‘‘క్రియాక్రియతో’’తి ఇదం కుటియా కరణఞ్చ వత్థుదేసనాయ అకరణఞ్చ ఉపాదాయ వుత్తం.

కుటికారసిక్ఖాపదవణ్ణనా.

౩౯౮. వత్థుం అదేసేత్వాతి సమ్బన్ధో, ‘‘తేన విహారకారకేన భిక్ఖునా విహారవత్థుం సోధేత్వా సఙ్ఘం ఉపసఙ్కమిత్వా’’తిఆదినా (పారా. ౩౬౭) పదభాజనే ఆగతనయేన విహారం కారాపేన్తేన భిక్ఖునా విహారవత్థుం సోధేత్వా సమతలం కారేత్వా సఙ్ఘం ఉపసఙ్కమ్మ వుడ్ఢానం భిక్ఖూనం పాదే వన్దిత్వా ఉక్కుటికం నిసీదిత్వా అఞ్జలిం పగ్గహేత్వా ‘‘అహం భన్తే మహల్లకం విహారం కత్తుకామో సస్సామికం అత్తుద్దేసం, సోహం భన్తే సఙ్ఘం విహారవత్థుఓలోకనం యాచామీ’’తి తిక్ఖత్తుం యాచిత్వా లద్ధే వుడ్ఢే వా భిక్ఖూ ఞత్తిదుతియాయ కమ్మవాచాయ సఙ్ఘేన సమ్మతే వా భిక్ఖూ నేత్వా కతపరికమ్మం విహారవత్థుం దస్సేత్వా కుటివత్థుఓలోకనే వియ గతభిక్ఖూహి ఓలోకేత్వా సారమ్భాదిభావం ఉపపరిక్ఖిత్వా అనారమ్భసపరిక్కమనభావం ఞత్వా ఆగన్త్వా సఙ్ఘస్స ఆరోచితే పున తేన సఙ్ఘం ఉపసఙ్కమిత్వా వుడ్ఢానం భిక్ఖూనం పాదే వన్దిత్వా ఉక్కుటికం నిసీదిత్వా అఞ్జలిం పగ్గహేత్వా ‘‘అహం భన్తే మహల్లకం విహారం కత్తుకామో సస్సామికం అత్తుద్దేసం, సోహం భన్తే సఙ్ఘం విహారవత్థుదేసనం యాచామీ’’తి తిక్ఖత్తుం యాచిత్వా సఙ్ఘేన ఞత్తిదుతియాయ కమ్మవాచాయ విహారవత్థు దేసేతబ్బం, తథా అకత్వాతి వుత్తం హోతి. ఇహ సారమ్భాది పఠమసిక్ఖాపదే వుత్తనయేనేవ వేదితబ్బం.

మహల్లకన్తి ‘‘సస్సామికభావేన సఞ్ఞాచికకుటితో మహన్తభావో ఏతస్స అత్థీతి మహల్లకో. యస్మా వా వత్థుం దేసాపేత్వా పమాణాతిక్కమేనాపి కాతుం వట్టతి, తస్మా పమాణమహన్తతాయపి మహల్లకో’’తి (పారా. అట్ఠ. ౨.౩౬౬) అట్ఠకథాయం వుత్తనయేన మహన్తభావేన యుత్తన్తి అత్థో. విహారన్తి ‘‘విహారో నామ ఉల్లిత్తో వా హోతి అవలిత్తో వా ఉల్లిత్తావలిత్తో వా’’తి (పారా. ౩౭౧) పదభాజనే వుత్తప్పకారం సేనాసనన్తి అత్థో. విహరన్తి అస్మిన్తి విగ్గహో. ఉల్లిత్తాదిసరూపం పురిమసిక్ఖాపదే వుత్తనయమేవ. తం విహారం యో కరేయ్యాతి యోజనా. కరేయ్య వా కారాపేయ్య వాతి పుబ్బే వుత్తనయమేవ. అత్తవాసత్థన్తి అత్తనో వాసం పటిచ్చ, ఇమినా పరస్స వాసత్థాయ కరోతి, అనాపత్తీతి బ్యతిరేకతో విఞ్ఞాయతి. ‘‘గరుక’’న్తి ఏత్థ వత్థుదేసనాయ అకారాపనేన ‘‘ఏకోవ సఙ్ఘాదిసేసో హోతీ’’తి పుబ్బే వుత్తవికప్పత్తయం న గహేతబ్బం. ఇదఞ్చ వక్ఖతి ‘‘పమాణా…పే… సఙ్ఘాదిసేసతా’’తి (వి. వి. ౩౯౯ ఆదయో).

౩౯౯. క్రియాసముట్ఠానాభావన్తి పమాణాతిక్కమేపి ఆపత్తియా అసమ్భవతో కిరియాసముట్ఠానస్స ఇధ అభావో ఞాతబ్బో. క్రియ…పే… లక్ఖయేతి ఏత్థ బ్యతిరేకతో అదేసితవత్థుకతాయ అకిరియాసముట్ఠానతా అనుఞ్ఞాతా.

మహల్లకవిహారకథావణ్ణనా.

౪౦౧-౩. తేసూతి చతువీసతియా పారాజికేసు. భిక్ఖునో అనురూపాని ఏకూనవీసతీతి భిక్ఖునీనం పటినియతా ఉబ్భజాణుమణ్డలికాదయో చత్తారో తదనులోమాయ విబ్భన్తభిక్ఖునియా సహ పఞ్చ పారాజికే వినా భిక్ఖునో అనురూపా సేసా ఏకూనవీసతి పారాజికా.

ఇమస్మిం సిక్ఖాపదే పదభాజనే ‘‘పారాజికేన ధమ్మేనాతి చతున్నం అఞ్ఞతరేనా’’తి (పారా. ౩౮౬) వుత్తనయస్స ఇధ ‘‘ఏకూనవీసతీ’’తి వచనం విరుజ్ఝతీతి చే? న విరుజ్ఝతి. కస్మా? యస్మా పదభాజనం పాతిమోక్ఖుద్దేసాగతమత్తం గహేత్వా పవత్తం, ఇదం పన బుద్ధానుమతిం గహేత్వా వినయపరియత్తిపవత్తకానం ఆచరియానం మతం గహేత్వా పవత్తం, తస్మా న విరుజ్ఝతీతి గహేతబ్బం. ఆచరియో సబ్బపారాజికానం ‘‘బ్రహ్మచరియా చావేయ్య’’న్తి (పారా. ౩౮౫) వుత్తఅనుద్ధంసనస్స ఏకన్తసాధనత్తా భిక్ఖునీనం పటినియతసానులోమపారాజికపఞ్చకం వినా అవసేసం సబ్బం సఙ్గణ్హి, తేనేవ వినయట్ఠకథాయ గణ్ఠిపదవివరణే ‘‘చతున్నం అఞ్ఞతరేనాతి పాతిమోక్ఖుద్దేసే ఏవ ఆగతే గహేత్వా వుత్తం, ఇతరేసం అఞ్ఞతరేనాపి అనుద్ధంసేన్తస్స సఙ్ఘాదిసేసోవా’’తి వుత్తం. తస్మా ‘‘అనుద్ధంసేయ్యా’’తి (పారా. ౩౮౪) పాఠే అధిప్పాయం గహేత్వా పవత్తత్తా ఇమేసం ఆచరియానం మతం పమాణన్తి గహేతబ్బం. ‘‘తేసు అఞ్ఞతరేనా’’తి వక్ఖమానత్తా ‘‘ఏకూనవీసతీ’’తి ఏత్థ ‘‘యానీ’’తి సామత్థియా లబ్భతి.

అఞ్ఞతరేన అమూలకేనాతి యోజనా. అమూలకేనాతి చోదకస్స దస్సనాదీహి చోదనామూలేహి విరహితత్తా అమూలకం, పారాజికం, తేన. యథాహ అట్ఠకథాయం ‘‘యం పారాజికం చోదకేన చుదితకమ్హి పుగ్గలే నేవ దిట్ఠం న సుతం న పరిసఙ్కితం, ఇదం ఏతేసం దస్సనసవనపరిసఙ్కాసఙ్ఖాతానం మూలానం అభావేన అమూలకం నామా’’తి (పారా. అట్ఠ. ౨.౩౮౫-౩౮౬). ఏత్థ చ మంసచక్ఖునా వా దిబ్బచక్ఖునా వా దిట్ఠం దిట్ఠం నామ. పకతిసోతేన వా దిబ్బసోతేన వా సుతం సుతం నామ. చిత్తేన పరిసఙ్కితం పరిసఙ్కితం నామ. తం తివిధం దిట్ఠసుతముతపరిసఙ్కితవసేన.

తత్థ తాదిసే కమ్మనియే ఓకాసే మాతుగామేన సద్ధిం భిక్ఖునో అఞ్ఞథియం పయోగం దిస్వా అఞ్ఞథా గహేత్వా ‘‘వీతిక్కమనం ను ఖోయమకాసీ’’తి గహణం దిట్ఠపరిసఙ్కితం నామ. కుట్టతిరోహితే భిక్ఖుమ్హి మాతుగామస్స సద్దం సుత్వా తత్థ అఞ్ఞస్స విఞ్ఞుపురిసస్స సబ్భావం అజానిత్వా ‘‘వీతిక్కమనం ను ఖోయమకాసీ’’తి ఏవం గహణం సుతపరిసఙ్కితం నామ. విహారపరియన్తే తరుణమాతుగామపురిసానం దివసం వీతినామేత్వా గతట్ఠానే విప్పకిణ్ణపుప్ఫాని ఓలోకేత్వా, మంససురగన్ధఞ్చ ఘాయిత్వా ‘‘ఇదం కస్స కమ్మ’’న్తి ఉపపరిక్ఖన్తేన భిక్ఖునో చేతియపూజితమాలాగన్ధస్స పీతారిట్ఠస్స భిక్ఖునో సరీరగన్ధం ఘాయిత్వా ‘‘తం ఏతస్స కమ్మం ను ఖో’’తి కిరియమానసంసయో ముతపరిసఙ్కితం నామ. ఏవరూపస్స దిట్ఠసుతపరిసఙ్కితమూలకస్స అభావతో అమూలకేన పారాజికేనాతి అయమేత్థ సఙ్ఖేపో, విత్థారో పన సమన్తపాసాదికాయ (పారా. అట్ఠ. ౨.౩౮౫-౩౮౬) వుత్తనయేన దట్ఠబ్బో.

చోదేతీతి ‘‘పారాజికం ధమ్మం ఆపన్నోసీ’’తిఆదివచనేన సయం చోదేతి. చోదాపనం పన వక్ఖతి. చావనచేతనో హుత్వాతి ‘‘అప్పేవ నామ నం ఇమమ్హా బ్రహ్మచరియా చావేయ్య’’న్తి ఉప్పన్నేన పరం సాసనా చావేతుకామేన చిత్తేన సమన్నాగతో హుత్వా. ‘‘సుద్ధం వా అసుద్ధం వా’’తి ఇదం ‘‘చోదేతీ’’తి ఇమినా వుత్తచోదనాకిరియాయ కమ్మనిద్దేసో, ‘‘అఞ్ఞం భిక్ఖు’’న్తి సేసో, పారాజికమనాపన్నం వా ఆపన్నం వా అఞ్ఞం భిక్ఖున్తి అత్థో. యోతి మాతికాగతభిక్ఖు, ‘‘దుట్ఠో దోసో అప్పతీతో’’తి ఇదం అజ్ఝాహరితబ్బం, ఉప్పన్నేన దోసలేసేన సయం దూసితో, పరఞ్చ దూసేన్తో పీతిసుఖాదీహి అపగతో యో భిక్ఖూతి అత్థో. వక్ఖమానేన ‘‘తస్సా’’తి ఇమినా సమ్బన్ధో.

‘‘కతే ఓకాసమ్హీ’’తి పదచ్ఛేదో, ఓకాసం ‘‘కారాపేత్వా’’తి (పారా. ౩౮౯) పాఠతో అన్తోనీతహేత్వత్థతాయ ‘‘కతే’’తి ‘‘కారితే’’తి ఏతస్స పరియాయో హోతి, ‘‘ఓకాసం మే కరోహి, అహం తం వత్తుకామో’’తి ఓకాసే కారాపితేతి అత్థో. ‘‘అకతే ఓకాసే’’తి పదచ్ఛేదో, పుబ్బే వుత్తోయేవత్థో. దుక్కటాపత్తియా సహాతి ఓకాసస్స అకారాపితత్తా దుక్కటాపత్తియా సద్ధిం.

౪౦౪-౫. కోణ్ఠోసీతి ధుత్తోసి. జేట్ఠబ్బతికోసీతి కాలీదేవీవతనియుత్తోసి. కాలీదేవీ కిర సిరిదేవియా జేట్ఠా, తస్మా తస్సా వతధరో జేట్ఠబ్బతికో వుచ్చతి. తం పన వతం సమాదియిత్వా పూరేన్తో సకలసరీరే మసిం మక్ఖేత్వా కాకపత్తాని ముట్ఠియం కత్వా కాలీదేవిం ఫలకే లిఖాపేత్వా తం కాజకోటియం బన్ధిత్వా ఉచ్ఛిట్ఠోదకాదిఅసుచిసన్నిచితఓలిగల్లం పవిసిత్వా ‘‘దుస్సీలోసి నిస్సీలోసి సీలవిరహితోసీ’’తి థోమేన్తో విచరతీతి.

దుస్సీలత్తా ఏవ హీనజ్ఝాసయతాయ పాపధమ్మో లామకసభావోసి. పూతినా కమ్మేన సీలవిపత్తియా అన్తో పవిట్ఠత్తా అన్తోపూతి. ఛహి ద్వారేహి రాగాదికిలేసానుస్సవనేన తిన్తత్తా అవస్సుతో. సేసమేత్థ ఉత్తానత్థమేవ. గరుకం నిద్దిసేతి ఏత్థ ‘‘కతోకాసమ్హీ’’తి చ ‘‘తథేవ అకతోకాసే, దుక్కటాపత్తియా సహా’’తి చ ఆనేత్వా సమ్బన్ధితబ్బం. ఏవముత్తరత్రాపి.

౪౦౬. సమ్ముఖాతి చుదితకస్స సమ్ముఖా, అవిదూరేతి అత్థో. హత్థముద్దాయాతి ముత్తపాణాదివసేన. తం హత్థముద్దాయ కథితం. పరోతి యం చోదేసి, సో చుదితకో పరో. భిక్ఖునోతి చోదకస్స భిక్ఖునో.

౪౦౭. సమ్ముఖే ఠత్వాతి చుదితకస్స ఆసన్నే ఠత్వా. ‘‘చోదాపేన్తస్సా’’తి ఏతస్స కమ్మభావతో పరోతి ఇదం ఉపయోగన్తవసేన సమ్బన్ధితబ్బం. ఏవముత్తరత్ర. కేనచీతి అఞ్ఞేన కేనచి పుగ్గలేన. తస్స చోదకస్స. ‘‘చోదాపేన్తస్సా’’తి పున వచనం నియమత్థం.

౪౦౮. సోపీతి ఉగ్గహాపితత్తా చోదనం కరోన్తో ఇతరో పయోజ్జకపుగ్గలోపి. తేసం ద్విన్నమ్పీతి పయోజకపయోజ్జకానం ద్విన్నమ్పి.

౪౦౯. వుత్తట్ఠానం పణ్ణం వా సన్దేసం వా హరన్తో దూతో నామ, సో ‘‘పణ్ణం వా సాసనం వా పేసేత్వా’’తి ఇమినా సఙ్గయ్హతీతి తస్మిం విసుం అవత్తబ్బేపి ‘‘దుత’’న్తి వచనేన నిస్సట్ఠదూతమాహ. పణ్ణం వా అదత్వా ‘‘ఏవఞ్చ ఏవఞ్చ వదా’’తి సాసనఞ్చ అదత్వా ‘‘తం చోదేహీ’’తి అత్థమత్తమేవ దత్వా నిస్సట్ఠో భిక్ఖు ఇధ ‘‘నిస్సట్ఠదూతో’’తి గహేతబ్బో.

అథ వా ‘‘దూత’’న్తి ఇమినా చోదేతుం ఉగ్గహాపేత్వా, తమనుగ్గహాపేత్వా వా నిస్సట్ఠో భిక్ఖు దూతోయేవ గహేతబ్బో. ‘‘పణ్ణ’’న్తి ఇమినా పబ్బజితస్స వా అపబ్బజితస్స వా కస్సచి హత్థే చోదనం లిఖిత్వా దిన్నపణ్ణం గహేతబ్బం. సాసనన్తి ‘‘పారాజికం ఆపన్నో’’తిఆదినా నయేన వత్వా పేసియమానం సాసనం గహేతబ్బం. ఇదం తయమ్పి దూరే నిసీదిత్వా అఞ్ఞేహి కారాపనతో ‘‘చోదాపేన్తస్సా’’తి ఆహ. ‘‘పర’’న్తి ఆనేత్వా సమ్బన్ధితబ్బం. ఏత్థ ఓకాసకారాపనం నత్థి.

౪౧౦. తథాతి యథా అమూలకేన పారాజికేన సమ్ముఖా ఓకాసే కారితే, అకారితే చ, తథా అమూలకేహి సఙ్ఘాదిసేసేహీతి వుత్తం హోతి. ‘‘వుత్తే సమ్ముఖా పరే’’తి భుమ్మవసేన అధికతేన యోజేతబ్బం, చోదేతి చోదాపేతీతి వుత్తం హోతీతి. పాచిత్తియాపత్తీతి ఓకాసే కారితే కేవలా, అకారితే దుక్కటేన సహాతి గహేతబ్బం. సమ్ముఖా సేసాపత్తీహి పరే వుత్తే చావనసఞ్ఞినో దుక్కటం హోతీతి యోజనా. ఓకాసాకారాపనేనపి దుక్కటమేవ హోతి.

౪౧౧. అక్కోసనాధిప్పాయస్సాతి ఖుంసనాధిప్పాయస్స. అకతోకాసన్తి అకారితోకాసం, ‘‘పర’’న్తి ఇమినా యోజేతబ్బం. అత్తనాతి చోదకేన, ‘‘సయం అకారితోకాస’’న్తి ఇమినా యోజేతబ్బం. సహ పాచిత్తియేనాతి ‘‘ఓమసవాదే పాచిత్తియ’’న్తి (పారా. ౧౪) వుత్తపాచిత్తియేన సహ. వదన్తస్సాతి చోదేన్తస్స వా చోదాపేన్తస్స వా, ఏత్థ ‘‘సమ్ముఖా’’తి ఇదం వక్ఖమానస్స ‘‘అసమ్ముఖా’’తి ఏతస్స విపరియాయతో లబ్భతి, చ-కారేన కారితోకాసపక్ఖే దుక్కటేన పాచిత్తియసమ్బన్ధీ.

౪౧౨. అసమ్ముఖా వదన్తస్సాతి ఏత్థ ‘‘అక్కోసనాధిప్పాయస్సా’’తి ఆనేత్వా సమ్బన్ధితబ్బం. ‘‘అకతోకాసమత్తనా’’తి నానువత్తతి. సత్తహి ఆపత్తీహీతి పారాజికసఙ్ఘాదిసేసథుల్లచ్చయపాచిత్తియపాటిదేసనీయదుక్కటదుబ్భాసితసఙ్ఖాతేసు సత్తసు ఆపత్తిక్ఖన్ధేసు యేన కేనచీతి వుత్తం హోతి. ‘‘తథా’’తి ఇమినా ‘‘అసమ్ముఖా’’తి ఇదం సఙ్గణ్హాతి. కమ్మన్తి తజ్జనీయాదిసత్తవిధం కమ్మం.

౪౧౩. ఉమ్మత్తకాదీనన్తి ఆది-సద్దేన ‘‘అనాపత్తి సుద్ధే అసుద్ధదిట్ఠిస్స అసుద్ధే అసుద్ధదిట్ఠిస్స ఉమ్మత్తకస్స ఆదికమ్మికస్సా’’తి (పారా. ౩౯౦) వుత్తే సఙ్గణ్హాతి. పఞ్చఙ్గసంయుతన్తి యం చోదేతి, తస్స ‘‘ఉపసమ్పన్నో’’తి సఙ్ఖ్యూపగమనం, తస్మిం సుద్ధసఞ్ఞితా, యేన పారాజికేన చోదేతి, తస్స దిట్ఠాదివసేన అమూలకతా, చావనాధిప్పాయేన సమ్ముఖా చోదనా, తస్స తఙ్ఖణవిజాననన్తి ఇమేహి పఞ్చహి అఙ్గేహి యుత్తం హోతి.

౪౧౫. ఇదన్తి ‘‘సిక్ఖాపద’’న్తి సేసో, ‘‘సిక్ఖాపద’’న్తి చ ఇమినా తప్పటిపాదనీయా ఆపత్తియేవ గయ్హతి. తిసముట్ఠానన్తి కాయచిత్తతో, వాచాచిత్తతో, కాయవాచాచిత్తతోతి సచిత్తకేహి తీహి సముట్ఠానతో తిసముట్ఠానం. తేనేవాహ ‘‘సచిత్త’’న్తి. పటిఘచిత్తానం ద్విన్నం అఞ్ఞతరేన సహితత్తా సచిత్తకం. తంసమ్పయుత్తాయ దోమనస్సవేదనాయ వసేన దుక్ఖవేదనం.

దుట్ఠదోసకథావణ్ణనా.

౪౧౬. లేసమత్తన్తి ‘‘అఞ్ఞమ్పి వత్థుం లిస్సతి సిలిస్సతి వోహారమత్తేనేవ ఈసకం అల్లీయతీతి లేసో, జాతిఆదీనంయేవ అఞ్ఞతరకోట్ఠాసస్సేతం అధివచన’’న్తి (పారా. అట్ఠ. ౨.౩౯౧) అట్ఠకథాయ దస్సితనిబ్బచనేసు ‘‘లేసో నామ దస లేసా జాతిలేసో నామలేసో’’తిఆదినా (పారా. అట్ఠ. ౩౯౪) నయేన పదభాజనే వుత్తేసు జాతినామగోత్తాదీసు దససు లేసేసు అఞ్ఞతరలేసమత్తన్తి వుత్తం హోతి.

తత్థ జాతి నామ ఖత్తియబ్రాహ్మణాదిజాతి. నామం నామ ఇమస్మిం సిక్ఖాపదే ‘‘ఛగలకో దబ్బో మల్లపుత్తో నామ, ఛగలికా మేత్తియా భిక్ఖునీ నామా’’తి ఠపితం నామం వియ చోదకేహి ఠపితనామఞ్చ బుద్ధరక్ఖితాదిసకనామఞ్చాతి దువిధం నామం. గోత్తం నామ గోతమమోగ్గల్లానాదిగోత్తం. లిఙ్గం నామ దీఘతాదిసణ్ఠాననానత్తఞ్చ కణ్హతాదివణ్ణనానత్తఞ్చాతి ఇదం దువిధలిఙ్గం. ఆపత్తిలేసో నామ లహుకాదిరూపేన ఠితపాచిత్తియాదిఆపత్తి. పత్తో నామ లోహపత్తాది. చీవరం నామ పంసుకూలాది. ఉపజ్ఝాయో నామ చుదితకస్స ఉపజ్ఝాయో. ఆచరియో నామ చుదితకస్స పబ్బజ్జాచరియాదికో. సేనాసనం నామ చుదితకస్సేవ నివాసపాసాదాదికం.

చోదేయ్యాతి అఞ్ఞఖత్తియజాతికం పుగ్గలం పారాజికం అజ్ఝాపజ్జన్తం దిస్వా అత్తనో వేరిఖత్తియజాతికం పుగ్గలం ‘‘ఖత్తియో మయా దిట్ఠో, పారాజికం ధమ్మం అజ్ఝాపన్నోసీ’’తిఆదినా నయేన చోదేతి. గరుకాపత్తి నామ సఙ్ఘాదిసేసో. సచే చావనచేతనోతి ‘‘అప్పేవ నామ నం ఇమమ్హా బ్రహ్మచరియా చావేయ్య’’న్తి (పారా. ౩౯౨) వుత్తత్తా సచే ఇమం సాసనా చావేయ్యామీతి అధిప్పాయో హుత్వా చోదేతీతి వుత్తం హోతి, ఇమినా బ్యతిరేకవసేన న అఞ్ఞాధిప్పాయోతి వుత్తమేవ హోతీతి పురిమసిక్ఖాపదట్ఠకథాయం దస్సితేసు ‘‘చావనాధిప్పాయో అక్కోసాధిప్పాయో’’తి (పారా. అట్ఠ. ౨.౩౮౯) ఏవమాదినానప్పకారాధిప్పాయేసు ఆపత్తియా అఙ్గభూతం చావనాధిప్పాయం దస్సేత్వా సేసాధిప్పాయే పటిక్ఖిపతి.

౪౧౭. తథాసఞ్ఞీతి అయం పారాజికమజ్ఝాపన్నోయేవాతి తథాసఞ్ఞీ. ‘‘చోదేతి వా చోదాపేతి వా’’తి వుత్తత్తా ‘‘తథాసఞ్ఞీ’’తి ఇదం ‘‘చోదాపేతీ’’తి ఇమినాపి యోజేతబ్బం. సేసోతి ఏత్థ ‘‘పారాజికాని వుత్తానీ’’తిఆదిం కత్వా ‘‘సచిత్తం దుక్ఖవేదన’’న్తి పరియన్తం కత్వా దస్సితపఠమసిక్ఖాపదవినిచ్ఛయసఙ్గాహకకథాపబన్ధేన వుత్తసబ్బవినిచ్ఛయేసు తంసిక్ఖాపదనియతం ‘‘అమూలకేనా’’తి ఇదఞ్చ ఇమస్మిం సిక్ఖాపదే ‘‘భిక్ఖుమన్తిమవత్థునా…పే… అనాపత్తి సియా’’తి వుత్తమత్థఞ్చ ఠపేత్వా అవసిట్ఠసబ్బవినిచ్ఛయోతి అత్థో. అనన్తరసమో మతో హేట్ఠా అనన్తరం వుత్తసిక్ఖాపదేనేవ సదిసోతి వేదితబ్బో.

దుతియదుట్ఠదోసకథావణ్ణనా.

౪౧౮. సమగ్గస్స సఙ్ఘస్సాతి ‘‘సమగ్గో నామ సఙ్ఘో సమానసంవాసకో సమానసీమాయం ఠితో’’తి పదభాజనే వుత్తత్తా చిత్తేన చ కాయేన చ ఏకీభూతస్స సఙ్ఘస్సాతి వుత్తం హోతి. చ-కారో పదపూరణో, ఏవ-కారత్థో వా, నసమగ్గస్సాతి బ్యతిరేకత్థో వేదితబ్బో. భేదత్థం వాయమేయ్యాతి ‘‘ఇమే కథం కదా భిజ్జిస్సన్తీ’’తి రత్తిన్దివం చిన్తేత్వా ఉపాయం గవేసిత్వా పక్ఖపరియేసనాదిం కరేయ్యాతి అత్థో. వుత్తఞ్హి పాళియం ‘‘భేదాయ పరక్కమేయ్యాతి కథం ఇమే నానా అస్సు వినా అస్సు వగ్గా అస్సూతి పక్ఖం పరియేసతి గణం బన్ధతీ’’తి (పారా. ౪౧౨).

భేదహేతున్తి ‘‘ఇధుపాలి భిక్ఖు అధమ్మం ‘ధమ్మో’తి దీపేతి, ధమ్మం ‘అధమ్మో’తి దీపేతీ’’తిఆదినా (పరి. ౪౫౯) నయేన ఖన్ధకే వుత్తం అట్ఠారసభేదకరవత్థుసఙ్ఖాతం సఙ్ఘభేదకారణమాహ. ఇదమేవ హి పదభాజనే వుత్తం ‘‘భేదనసంవత్తనికం వా అధికరణన్తి అట్ఠారసభేదకరవత్థూనీ’’తి. గహేత్వాతి పగ్గయ్హ. తిట్ఠేయ్యాతి నప్పటినిస్సజ్జేయ్య. పరిదీపయన్తి ఏత్థ పరిదీపేన్తో, న పటినిస్సజ్జన్తోతి అత్థో. యథాహ ‘‘తిట్ఠేయ్యాతి న పటినిస్సజ్జేయ్యా’’తి.

౪౧౯. భిక్ఖూహీతి తస్స సఙ్ఘభేదకస్స పరక్కమనం పస్సన్తేహి వా దూరే చే, ఠితం పవత్తిం సుణన్తేహి వా లజ్జీహి సుపేసలేహి సేసభిక్ఖూహి. వుత్తఞ్హేతం ‘‘భిక్ఖూహీతి అఞ్ఞేహి భిక్ఖూహి. యే పస్సన్తి యే సుణన్తి, తేహి వత్తబ్బో’’తి (పారా. ౪౧౨). తస్స వదన్తేహి ఏవం వత్తబ్బన్తి వచనాకారదస్సనత్థమాహ ‘‘మాయస్మా సమగ్గస్స సఙ్ఘస్స భేదాయ పరక్కమి, భేదనసంవత్తనికం వా అధికరణం సమాదాయ పగ్గయ్హ అట్ఠాసి, సమేతాయస్మా సఙ్ఘేన, సమగ్గో హి సఙ్ఘో సమ్మోదమానో అవివదమానో ఏకుద్దేసో ఫాసు విహరతీ’’తి (పారా. ౪౧౧) పాఠం, తం ఏకదేససఙ్గహవసేన ఉపలక్ఖేతుమాహ ‘‘భేదత్థం…పే… భేదకారణ’’న్తి. ఇతి వత్తబ్బోతి యోజనా.

౪౨౦. వుచ్చమానో హీతి ఏత్థ హి-సద్దో అపి-సద్దత్థో. ‘‘పీ’’తి వా పాఠో, తేహి లజ్జిభిక్ఖూహి ‘‘మాయస్మా’’తిఆదినా నయేన విసుం తిక్ఖత్తుం వుత్తోపీతి అత్థో. నిస్సజ్జేయ్య న చేవ నన్తి తం భేదాయ పరక్కమనం అప్పటినిస్సజ్జనపచ్చయా దుక్కటాపత్తిం ఆపజ్జిత్వాపి న విస్సజ్జేయ్యాతి అత్థో. వుత్తఞ్హేతం ‘‘నో చే పటినిస్సజ్జతి, ఆపత్తి దుక్కటస్సా’’తి (పారా. ౪౧౨). తథా హి అప్పటినిస్సజ్జన్తో హత్థేసు, పాదేసు చ గహేత్వా సఙ్ఘమజ్ఝే ఆనేత్వా తథేవ తిక్ఖత్తుం వుత్తోపి తం అవిస్సజ్జేత్వా దుక్కటాపత్తిం ఆపన్నోతి ఇమినా చ సఙ్గహితో. వుత్తఞ్హేతం భగవతా ‘‘సో భిక్ఖు సఙ్ఘమజ్ఝమ్పి ఆకడ్ఢిత్వా వత్తబ్బో ‘మాయస్మా…పే… ఫాసు విహరతీ’తి. దుతియమ్పి వత్తబ్బో. తతియమ్పి వత్తబ్బో. సచే పటినిస్సజ్జతి, ఇచ్చేతంకుసలం. నో చే పటినిస్సజ్జతి, ఆపత్తి దుక్కటస్సా’’తి. ఇదం ఉభయత్థ దుక్కటం సామఞ్ఞేన వక్ఖతి ‘‘తిక్ఖత్తుం పన వుత్తస్స, అపరిచ్చజతోపి త’’న్తి.

సమనుభాసితబ్బోతి ఏత్థ ‘‘సో భిక్ఖూ’’తి ఆనేత్వా సమ్బన్ధితబ్బం, ‘‘యావతతియ’’న్తి సేసో, యథాహ ‘‘సో భిక్ఖు భిక్ఖూహి యావతతియం సమనుభాసితబ్బో’’తి (పారా. ౪౧౧), తథా సఙ్ఘమజ్ఝేపి తిక్ఖత్తుం వుచ్చమానోపి నో విస్సజ్జేత్వా దుక్కటం ఆపన్నో సో ఆధానగ్గాహీ భిక్ఖు సఙ్ఘేన తిక్ఖత్తుం వుత్తం కమ్మవాచం వత్వా సమనుభాసితబ్బోతి అత్థో. యథాహ అట్ఠకథాయం ‘‘యావతతియం సమనుభాసితబ్బోతి యావ తతియం సమనుభాసనం, తావ సమనుభాసితబ్బో, తీహి సమనుభాసనకమ్మవాచాహి కమ్మం కాతబ్బ’’న్తి (పారా. అట్ఠ. ౨.౪౧౧). తన్తి భేదాయ పరక్కమనం, భేదనసంవత్తనికం అధికరణం పగ్గహేత్వా ఠానఞ్చ. అచ్చజన్తి, ఞత్తిచతుత్థాయ కమ్మవాచాయ వుచ్చమానాయపి అచ్చజన్తో. గరుకం ఫుసేతి తతియాయ కమ్మవాచాయ ‘‘సో భాసేయ్యా’’తి య్యకారప్పత్తాయ సఙ్ఘాదిసేసం ఆపజ్జతి.

౪౨౧. సఙ్ఘస్స భేదాయ పరక్కమన్తం భిక్ఖుం దిస్వా, సుత్వా, ఞత్వా చ అవదన్తస్స భిక్ఖునో దుక్కటన్తి యోజనా.

౪౨౨. కీవదూరే వసన్తేహి సుత్వా గన్త్వా వత్తబ్బన్తి ఆహ ‘‘గన్త్వా’’తిఆది. అద్ధయోజనమేవ అద్ధయోజనతా, తతో అధికం వా. గిలానం పటిచ్చ అద్ధయోజనం వుత్తం, ఇతరం పటిచ్చ ‘‘అధికం దూరమ్పి పన గన్తబ్బ’’న్తి వుత్తం. తేనేవాహ ‘‘సచే సక్కోతీ’’తి. తావదేతి తదా ఏవ, అచిరాయిత్వాతి అత్థో.

౪౨౩. తిక్ఖత్తుం పన వుత్తస్సాతి ‘‘మాయస్మా’’తిఆదినా నయేన విసుఞ్చ సఙ్ఘమజ్ఝే చ తిక్ఖత్తుం వుత్తస్సాపి అపరిచ్చజన్తస్స. తం భేదాయ పరక్కమాదికం. భేదప్పవత్తియా సుతక్ఖణే సయం అగన్త్వా పణ్ణం వా సాసనం వా పేసేన్తస్స ఆపత్తిం దస్సేతుమాహ ‘‘దూతం వా’’తిఆది. యథాహ అట్ఠకథాయం (పారా. అట్ఠ. ౨.౪౧౧) ‘‘దూతం వా పణ్ణం వా పేసేత్వా వదతోపి ఆపత్తిమోక్ఖో నత్థీ’’తిఆది.

౪౨౫. య్యకారే పన సమ్పత్తేతి ‘‘యస్స నక్ఖమతి, సో భాసేయ్యా’’తి (పారా. ౪౧౩) తతియకమ్మవాచాయ అన్తే య్యకారే ఉచ్చారితే. పస్సమ్భన్తీతి పటిప్పస్సమ్భన్తి, వూపసమన్తీతి అత్థో. దుక్కటాదయోతి ఞత్తియా దుక్కటం, ద్వీహి కమ్మవాచాహి ద్వే చ థుల్లచ్చయా. యథాహ ‘‘సఙ్ఘాదిసేసం అజ్ఝాపజ్జన్తస్స ఞత్తియా దుక్కటం, ద్వీహి కమ్మవాచాహి థుల్లచ్చయా పటిప్పస్సమ్భన్తీ’’తి (పారా. ౪౧౪). తస్మా ఞత్తియా పుబ్బే బహి చ సఙ్ఘమజ్ఝే చ తిక్ఖత్తుం వుత్తేపి అప్పటినిస్సజ్జనేన ఆపన్నాని ద్వే దుక్కటాని దేసేతబ్బానీతి విఞ్ఞాయతి.

ఇమిస్సా కమ్మవాచాయ కిం ఆపన్నాపత్తియో పటిప్పస్సమ్భన్తి, ఉదాహు అనాపన్నాతి విచారణాయ ‘‘యో అవసానే పటినిస్సజ్జిస్సతి, సో తా ఆపత్తియో న ఆపజ్జతి, తస్మా అనాపన్నా పటిప్పస్సమ్భన్తీ’’తి (పారా. అట్ఠ. ౨.౪౧౪) మహాసుమత్థేరస్స వాదం ‘‘కిమనాపన్నానం పటిప్పస్సద్ధియా’’తి పటిబాహిత్వా ‘‘లిఙ్గపరివత్తనే అసాధారణాపత్తియో వియ ఆపన్నా పటిప్పస్సమ్భన్తీ’’తి మహాపదుమత్థేరస్స వాదో ఠితో.

౪౨౬. అకతే పన కమ్మస్మిన్తి యథావుత్తసమనుభాసనకమ్మే అకతే. అపరిచ్చజతోపి చాతి తం సఙ్ఘభేదాయ పరక్కమనం అపరిచ్చజన్తస్సాపి. ‘‘సఙ్ఘాదిసేసేనా’’తి ఇమినా కమ్మం అకత్వా సఙ్ఘమజ్ఝే చ బహి చ తిక్ఖత్తుం వుచ్చమానస్స అప్పటినిస్సజ్జనేన దుక్కటం పన హోతీతి బ్యతిరేకతోవ దస్సేతి.

౪౨౭. పుబ్బే వాతి ఞత్తియా పుబ్బే విసుం, సఙ్ఘమజ్ఝే వా తిక్ఖత్తుం వుచ్చమానేపి. తఙ్ఖణేపీతి ఞత్తిక్ఖణే వా. ఞత్తియా అనిట్ఠితాయపి పచ్ఛాపి, ఇమస్స అవధిం దస్సేతి ‘‘అసమ్పత్తే య్యకారస్మి’’న్తి. పటినిస్సజ్జతోపి చ తస్స సఙ్ఘాదిసేసేన అనాపత్తి పకాసితాతి పఠమగాథాయ పచ్ఛిమడ్ఢం ఇధానేత్వా యోజేతబ్బం.

౪౨౮. ఏత్తావతా ‘‘అనాపత్తి అసమనుభాసన్తస్స పటినిస్సజ్జన్తస్స ఉమ్మత్తకస్స ఖిత్తచిత్తస్స వేదనాట్టస్స ఆదికమ్మికస్సా’’తి (పారా. ౪౧౬) పాఠే ‘‘పటినిస్సజ్జన్తస్సా’’తి పదేన గహితేసు ‘‘ఞత్తితో’’తిఆదీసు వినిచ్ఛయం దస్సేత్వా తం నిగమేతుం ‘‘పటినిస్సజ్జతో వాపి త’’న్తి ఆహ. నిగమనత్థజోతకో ఏవం-సద్దో సామత్థియా లబ్భతి, ఏవం ‘‘ఞత్తితో’’తిఆదినా యథావుత్తనయేన పటినిస్సజ్జన్తస్స వాతి అత్థో. తన్తి సఙ్ఘభేదప్పయోగం. అసమనుభాసతో వాతి అసమనుభాసియమానస్స. ‘‘అసమనుభాసియతో’’తి వత్తబ్బే వికరణపచ్చయలోపేన ‘‘అసమనుభాసతో’’తి వుత్తన్తి దట్ఠబ్బం. యథాహ అట్ఠకథాయం ‘‘అసమనుభాసన్తస్సాతి అసమనుభాసియమానస్సా’’తి (పారా. అట్ఠ. ౨.౪౧౬). ‘‘సఙ్ఘాదిసేసేన అనాపత్తి పకాసితా’’తి అనువత్తమానత్తా ఇచ్ఛితత్థే సిద్ధేపి పున ‘‘అనాపత్తి పకాసితా’’తి వచనే పునరుత్తతా ఆపజ్జతీతి? నాపజ్జతి, పదావుత్తి నామ అలంకారో హోతీతి.

౪౨౯. ఇమస్స సిక్ఖాపదస్స అత్థుప్పత్తియం సఙ్ఘభేదత్థం పఞ్చ వత్థూని యాచన్తేన దేవదత్తేన ‘‘సాధు భన్తే భిక్ఖూ యావజీవం మచ్ఛమంసం న ఖాదేయ్యుం, యో మచ్ఛమంసం ఖాదేయ్య, వజ్జం నం ఫుసేయ్యా’’తి (పారా. ౪౦౯) వుత్తే ‘‘అలం దేవదత్త మయా తికోటిపరిసుద్ధం మచ్ఛమంసం అనుఞ్ఞాతం అదిట్ఠం అసుతం అపరిసఙ్కిత’’న్తి (పారా. ౪౦౯) అనుఞ్ఞాతేసు మచ్ఛమంసేసు కప్పియాకప్పియవినిచ్ఛయం పుబ్బే అనోకాసాభావేన అవత్వా పకతం సిక్ఖాపదవినిచ్ఛయం నిట్ఠాపేత్వా ఇదాని పత్తావసేసం తం దస్సేతుం ‘‘యఞ్హీ’’తిఆది ఆరద్ధం. ‘‘తం తస్సా’’తి వక్ఖమానత్తా ‘‘య’’న్తి ఇదం ‘‘భిక్ఖు’’న్తి ఇమినా చ ‘‘మచ్ఛమంస’’న్తి ఏతేన చ యోజేతబ్బం. మచ్ఛన్తి ఓదకం. మంసన్తి థలజానం మంసం. నిబ్బేమతికోతి ‘‘మం ఉద్దిస్స కత’’న్తి వా ‘‘సఙ్ఘం ఉద్దిస్స కత’’న్తి వా ఉప్పన్నాయ విమతియా విరహితో.

౪౩౦. సముద్దిస్స కతన్తి సఙ్ఘం వా అత్తానం వా ఉద్దిస్స కతం. ‘‘ఞత్వా’’తి ఇమినా అజానిత్వా భుఞ్జన్తస్స అనాపత్తిభావమాహ.

౪౩౧. హత్థీనం అస్సానం అచ్ఛానం మనుస్సానం అహీనం కుక్కురానం దీపీనం సీహానం బ్యగ్ఘానం తరచ్ఛానం మంసం అకప్పియం హోతీతి యోజనా.

౪౩౨. సచిత్తకతా ఆపత్తియాయేవ యుజ్జతి, ఇధ పన తంహేతుకం మంసమేవ హేతుమ్హి ఫలూపచారేన సచిత్తకన్తి గహితం. ఏత్థ చిత్తం నామ అత్తానం వా సఙ్ఘం వా ఉద్దిస్స కతభావజాననచిత్తం. సేసన్తి అనుద్దిస్సకతం అకప్పియమంసం. అచిత్తకన్తి వుత్తనయమేవ.

౪౩౩. పుచ్ఛిత్వాయేవాతి అకప్పియమంసపరిహారత్థం దససు మంసేసు నామఞ్చ ఉద్దిస్సకతస్స పరిహారత్థం ఉభయస్సాపి పటిలద్ధాకారఞ్చ పుచ్ఛిత్వాయేవాతి అత్థో. ఓదకేసు మచ్ఛేసు అకప్పియాభావతో లద్ధాకారోవ ఞాతబ్బో. మంసే దిట్ఠమత్తేయేవ ‘‘ఇదం అసుకమంస’’న్తి జానన్తి చే, అపుచ్ఛితేపి దోసో నత్థి. దాయకేసు మంసస్సాభావే లద్ధనియామే అపుచ్ఛితేపి దోసో నత్థి. యథా వా తథా వా విమతియా ఉప్పన్నాయ అప్పటిగ్గాహేత్వా నిసిన్నే ‘‘కస్మా న పటిగ్గణ్హథా’’తి పుచ్ఛితే విమతియా ఉప్పన్నాకారం వత్వా ‘‘మయం తుమ్హే వా ఇతరే భిక్ఖూ వా ఉద్దిస్స న కరిమ్హా’’తి వత్వా ‘‘అమ్హాకమేవ సన్ధాయ కతం, పణ్ణాకారత్థాయ కతం, అతిథీనం వా అత్థాయ కత’’న్తిఆదినా అత్తనా లద్ధప్పకారం వత్వా ‘‘సంసయం అకత్వా పటిగ్గహేతబ్బ’’న్తి వదేయ్యుం చే, పటిగ్గహేతుం వట్టతీతి సబ్బమిదం అట్ఠకథాయ వుత్తం.

భిక్ఖూనం ఏతం వత్తన్తి యోజనా. వత్తట్ఠాతి సమ్మాసమ్బుద్ధేన మహాకరుణాయ దేసితం పాతిమోక్ఖసంవరసీలం విసోధేత్వా పటిపజ్జనే పతిట్ఠితా. ‘‘వినయఞ్ఞునో’’తి ఇమినా వినయం అజానిత్వా ఉపదేసప్పమాణేనేవ వత్తం పూరేన్తేహి వత్తస్స విరోధోపి సియాతి తే నివత్తేతి. ‘‘వత్తట్ఠా’’తి విసేసనేన వినయం ఞత్వాపి అపూరణే నివత్తేతి. ఉభయేనపి అత్తనా వుత్తవినిచ్ఛయస్స పరిసుద్ధభావం దీపేతి.

౪౩౪. ఇదం సమనుభాసనన్తి యథావుత్తసిక్ఖాపదమాహ. సమనుభాసనేన సాధేతబ్బా ఆపత్తి సమనుభాసనా కారణూపచారేన. అఞ్ఞథా ఏకసముట్ఠానాదిభావో న యుజ్జతి. ఏకసముట్ఠానం కాయవాచాచిత్తసఙ్ఖాతం ఏకం సముట్ఠానం ఏతస్సాతి కత్వా. కాయకమ్మన్తి హత్థముద్దావసేన కాయేన కాతబ్బస్స పటినిస్సజ్జనస్స అకతత్తా కాయకమ్మం. వచీకమ్మన్తి వచసా కాతబ్బస్స అకతత్తా వచీకమ్మం. అక్రియన్తి యథావుత్తనయేన ‘‘సఙ్ఘభేదోపక్కమనివారణాయ పరక్కమనం పటినిస్సజ్జామీ’’తి కాయవికారేన వా వచీభేదేన వా అవిఞ్ఞాపనతో అకిరియం నామ హోతీతి వుత్తం హోతి.

సఙ్ఘభేదకథావణ్ణనా.

౪౩౫. కిఞ్చిపి వత్తబ్బన్తి ‘‘ఏకో వా ద్వే వా తయో వా’తి వుత్తసఙ్ఘభేదానువత్తకభిక్ఖుం పస్సన్తేహి సుణన్తేహి లజ్జిభిక్ఖూహి విసుఞ్చ సఙ్ఘమజ్ఝే చ నేత్వా తిక్ఖత్తుంయేవ సఙ్ఘభేదానువత్తనస్స అకత్తబ్బతం వత్వా తతో అనోరమన్తానం ఞత్తిచతుత్థాయ కమ్మవాచాయ సమనుభాసనకమ్మం కాతబ్బ’’న్తి ఇదఞ్చ ‘‘తతియానుస్సావనాయ య్య-కారప్పత్తాయ ఆపజ్జనకసఙ్ఘాదిసేసతో పుబ్బే ఆపన్నా దుక్కటథుల్లచ్చయా పటిప్పస్సమ్భన్తీ’’తి ఇదఞ్చ అనాపత్తిపకారో చాతి ఇమం సాధారణవినిచ్ఛయం సన్ధాయాహ. వచనప్పకారభేదో పన అత్థేవ, సో సఙ్ఖేపతో మాతికాయ (పారా. ౪౧౮-౪౧౯) విత్థారతో పదభాజనే (పారా. ౪౧౮-౪౧౯) ఆగతనయేన వత్తబ్బో. అస్సాతి దుతియసఙ్ఘభేదసిక్ఖాపదస్స. ‘‘సముట్ఠానా…పే… మతా’’తి ఇమినా సాధారణవినిచ్ఛయో అతిదిట్ఠోతి దట్ఠబ్బం.

దుతియసఙ్ఘభేదకథావణ్ణనా.

౪౩౬. ఉద్దేసపరియాపన్నేతి ఏత్థ ‘‘సిక్ఖాపదే’’తి సేసో, నిదానపారాజికసఙ్ఘాదిసేసఅనియతవిత్థారసఙ్ఖాతే పఞ్చవిధఉద్దేసలక్ఖణపాతిమోక్ఖే అన్తోగధసిక్ఖాపదవిసయేతి అత్థో. ‘‘ఉద్దేసపరియాపన్నే సిక్ఖాపదే’’తి ఇమినా ‘‘అవచనీయమత్తానం కరోతీ’’తి ఇమస్స విసయం దస్సేతి. భిక్ఖు దుబ్బచజాతికోతి ఏత్థ ‘‘యో’’తి అజ్ఝాహారో. ‘‘దుబ్బచజాతికోతి దుబ్బచసభావో, వత్తుం అసక్కుణేయ్యోతి అత్థో’’తి (పారా. అట్ఠ. ౨.౪౨౫-౪౨౬) అట్ఠకథాయ వుత్తదోవచస్సతాయ హేతుభూతపాపిచ్ఛతాదీహి ఏకూనవీసతియా ధమ్మేహి సమన్నాగతో హుత్వా అత్తని వుత్తం అనుసిట్ఠిం సాదరమగ్గహణేన నాసనతా దోవచస్ససభావోతి అత్థో. వుత్తఞ్హేతం పదభాజనే ‘‘దుబ్బచజాతికో హోతీతి దుబ్బచో హోతి దోవచస్సకరణేహి ధమ్మేహి సమన్నాగతో అక్ఖమో అప్పదక్ఖిణగ్గాహీ అనుసాసని’’న్తి (పారా. ౪౨౬).

అవచనీయమత్తానం కరోతీతి ‘‘మా మం ఆయస్మన్తో కిఞ్చి అవచుత్థ కల్యాణం వా పాపకం వా, అహమ్పాయస్మన్తే న కిఞ్చి వక్ఖామి కల్యాణం వా పాపకం వా, విరమథాయస్మన్తో మమ వచనాయా’’తి (పారా. ౪౨౫) వుత్తనయేన అత్తానం అవచనీయం కరోతి. గరుకం సియాతి ఏత్థ ‘‘తస్సా’’తి ఇదం అజ్ఝాహారనయసమ్బన్ధేన లబ్భతి. తత్రాయం యోజనా – దుబ్బచజాతికో యో భిక్ఖు ఉద్దేసపరియాపన్నే సిక్ఖాపదే అత్తానం అవచనీయం కరోతి, తస్స గరుకం సియాతి.

కిం వుత్తం హోతి? యో భిక్ఖు అత్తనో దోవచస్సతం పస్సన్తేహి, సుణన్తేహి చ లజ్జిభిక్ఖూహి ‘‘మా ఆయస్మా అత్తానం అవచనీయం అకాసి…పే… అఞ్ఞమఞ్ఞవుట్ఠాపనేనా’’తి (పారా. ౪౨౫) వుత్తనయేన తిక్ఖత్తుం వుత్తోపి దుక్కటం ఆపజ్జిత్వాపి న విస్సజ్జేతి, ‘‘సో భిక్ఖు సఙ్ఘమజ్ఝమ్పి ఆకడ్ఢిత్వా వత్తబ్బో’’తి (పారా. ౪౨౬) వుత్తత్తా హత్థే గహేత్వా ఆకడ్ఢిత్వాపి సఙ్ఘమజ్ఝం నేత్వా తథేవ తిక్ఖత్తుం వుత్తే దుక్కటం ఆపజ్జిత్వాపి న విస్సజ్జేతి, తస్స దుబ్బచజాతికస్స ఞత్తిచతుత్థాయ కమ్మవాచాయ కరియమానే సమనుభాసనకమ్మే తతియాయ కమ్మవాచాయ య్యకారప్పత్తాయ పుబ్బే వుత్తనయేనేవ ఞత్తియా దుక్కటం, ద్వీహి కమ్మవాచాహి థుల్లచ్చయే చ పటిప్పస్సమ్భయమానో సఙ్ఘాదిసేసో హోతీతి వుత్తం హోతి.

౪౩౭. దుబ్బచేతి ఏత్థ ‘‘సిక్ఖాపదే’’తి సేసో, తథా సఙ్ఘభేదకవణ్ణనేతి ఏత్థాపి. సఙ్ఘభేదో ఏవ సఙ్ఘభేదకో, తం వణ్ణేతి కథేతీతి సఙ్ఘభేదకవణ్ణనం, కిం తం? సిక్ఖాపదం, తఞ్చ పఠమమేవ సఙ్ఘభేదకసిక్ఖాపదం గహేతబ్బం, తస్మిం వుత్తనయేనాతి యోజనా. యథాహ అట్ఠకథాయం ‘‘సముట్ఠానాదీని పఠమసఙ్ఘభేదసదిసానేవా’’తి (పారా. అట్ఠ. ౨.౪౨౫-౪౨౬). ‘‘సబ్బో వినిచ్ఛయో’’తి ఏతేన ఇధ దస్సితేన ‘‘గరుకం సియా’’తి ఏతేన సఙ్గహితం సఙ్ఘాదిసేసావసానవినిచ్ఛయం వజ్జేత్వా ‘‘అకతే పనా’’తిఆదిగాథాత్తయేన వుత్తఅనాపత్తిప్పకారే చ ‘‘ఇదమేకసముట్ఠాన’’న్తిఆదిగాథాయ వుత్తసముట్ఠానాదికే చ అతిదిసతి.

దుబ్బచకథావణ్ణనా.

౪౩౮. యో కులదూసకో భిక్ఖు, సో ఛన్దగామితాదీహి పాపేన్తో భిక్ఖుహి కమ్మే కరియమానే తం ఛన్దగామితాదీహి పాపనం అచ్చజన్తో గరుకం ఫుసే సఙ్ఘాదిసేసం ఆపజ్జతీతి యోజనా. ‘‘కులదూసకోతి కులాని దూసేతి పుప్ఫేన వా ఫలేన వా చుణ్ణేన వా మత్తికాయ వా దన్తకట్ఠేన వా వేళుయా వా వేజ్జికాయ వా జఙ్ఘపేసనికేన వా’’తి (పారా. ౪౩౭) వచనతో సద్ధాసమ్పన్నకులాని లాభం నిస్సాయ పుప్ఫదానాదీహి సఙ్గణ్హిత్వా తథా అకరోన్తేసు లజ్జిభిక్ఖూసు కులానం సద్ధాదూసనతో కులదూసకో, భిక్ఖు.

ఛన్దగామితాదీహి పాపేన్తోతి కులదూసనకమ్మం కరోన్తం దిస్వా వా సుత్వా వా అవచనతో ఆపజ్జితబ్బదుక్కటతో ముచ్చనత్థాయ ‘‘ఆయస్మా ఖో…పే… అలన్తే ఇధ వాసేనా’’తి వదన్తే లజ్జీ పేసలే భిక్ఖూ ‘‘ఛన్దగామినో చ భిక్ఖూ…పే… ఏకచ్చం న పబ్బాజేన్తీ’’తి ఛన్దగామితాదీహి చతూహి అగతిగమనేహి యోజేన్తోతి అత్థో. కమ్మే కరియమానేతి యథావుత్తనయేన అత్తానం గరహన్తానం భిక్ఖూనం కరియమానం అక్కోసనఞ్చ పరిభాసనఞ్చ యే పస్సన్తి, యే చ సుణన్తి, తేహి ‘‘మాయస్మా ఏవం అవచ, న చ భిక్ఖూ ఛన్దగామినో…పే… అలన్తే ఇధ వాసేనా’’తి తిక్ఖత్తుం వుచ్చమానోపి దుక్కటం ఆపజ్జిత్వాపి అప్పటినిస్సజ్జన్తం హత్థే గహేత్వా ఆకడ్ఢిత్వా సఙ్ఘమజ్ఝం ఆనేత్వా ‘‘మాయస్మా ఏవం అవచా’’తిఆదినా నయేనేవ పునపి తిక్ఖత్తుం వుత్తే దుక్కటం ఆపజ్జిత్వాపి అప్పటినిస్సజ్జన్తస్స ఞత్తిచతుత్థాయ కమ్మవాచాయ సమనుభాసనకమ్మే కరియమానేతి వుత్తం హోతి. గరుకం ఫుసేతి ఞత్తియా దుక్కటం, ద్వీహి కమ్మవాచాహి థుల్లచ్చయే చ పటిప్పస్సమ్భేన్తో తతియకమ్మవాచాయ అన్తే య్యకారే సమ్పత్తే సఙ్ఘాదిసేసం ఆపజ్జతీతి వుత్తం హోతి.

౪౩౯-౪౦. ‘‘కులాని దూసేతి పుప్ఫేన వా’’తిఆదినా (పారా. ౪౩౭) నయేన వుత్తకులదూసనోపకరణభూతచుణ్ణపణ్ణాదీసు వినిచ్ఛయం దస్సేతుమాహ ‘‘చుణ్ణ’’న్తిఆది. చుణ్ణన్తి సిరీసపణ్ణాదిచుణ్ణం. పణ్ణన్తి తమ్బూలపణ్ణతాలపణ్ణాదిఖాదితబ్బాఖాదితబ్బపణ్ణం. ఫలన్తి తాలపనసాదిఫలం. పుప్ఫన్తి చమ్పకాదిపుప్ఫం. వేళున్తి అన్దోళికాపాటం కిరణ్డాదికం వేళుం. కట్ఠన్తి గేహదారుం, ఇన్ధనఞ్చ. మత్తికన్తి పాకతికం, పఞ్చవణ్ణం వా మత్తికం.

అత్తనో సన్తకం, తావకాలికాదివసేన గహితం వా చుణ్ణం…పే… మత్తికం కులసఙ్గహణత్థాయ దదతో కులదూసనదుక్కటం హోతీతి సమ్బన్ధో. థేయ్యాతి చోరికా. ‘‘దదతో’’తి ఇదం సామివచనం ‘‘కాతబ్బో’’తి పచ్చత్తవచనన్తం విసేసితబ్బమపేక్ఖిత్వా ‘‘దదన్తో’’తి విభత్తివిపరిణామేన పచ్చత్తవచనన్తం అనువత్తేతబ్బం. కాతబ్బోతి ఏత్థ కారేతబ్బోతి అత్థో. ఇమినా సఙ్ఘసన్తకం, గణసన్తకం, అఞ్ఞపుగ్గలసన్తకఞ్చ చుణ్ణాదిం కులసఙ్గహత్థం చోరికాయ దేన్తో భణ్డగ్ఘేన కారేతబ్బోతి ఇమం వినిచ్ఛయం దస్సేతి. సఙ్ఘఞ్ఞసన్తకేతి సఙ్ఘఞ్ఞసన్తకచుణ్ణాదికేతి అత్థో. ఏత్థ అఞ్ఞ-సద్దేన గణపుగ్గలానం గహణం.

౪౪౧. సఙ్ఘికం గరుభణ్డం వాతి సఙ్ఘసన్తకం గరుభణ్డపహోనకం వా పణ్ణాదికం. సేనాసననియామితన్తి ‘‘ఏత్తకా ఫలరుక్ఖాదయో సేనాసనే నవకమ్మత్థాయా’’తి ఏవం నియమితం వా. ఇస్సరవతాయే వాతి ఏవకారేన ‘‘థేయ్యా’’తి ఇదం నివత్తితం.

౪౪౨. హరిత్వా వాతి అత్తనాయేవ హరిత్వా వా. ‘‘పుప్ఫం దేన్తస్సా’’తి ఇమినా సమ్బన్ధో. ఏస నయో ఉపరిపి. హరాపేత్వా వాతి అఞ్ఞస్స హత్థే పేసేత్వా వా. పక్కోసిత్వా వాతి ఆమన్తేత్వా వా పక్కోసాపేత్వా వాతి ఉపలక్ఖణతో లబ్భతి. ఆగతస్స వాతి అత్తనా ఏవ ఆగతస్స వా. ‘‘కులసఙ్గహణత్థాయా’’తి వచనేన ‘‘ఏవరూపే అధిప్పాయే అసతి వట్టతీ’’తి వుత్తత్తా ‘‘చేతియం పూజం కరోన్తాపి ‘పూజేస్సామా’తి పుప్ఫాని గహేత్వా గచ్ఛన్తాపి తత్థ తత్థ సమ్పత్తానం చేతియపూజనత్థాయ దేన్తి, ఏతమ్పి పుప్ఫదానం నామ న హోతీ’’తిఆదికం (పారా. అట్ఠ. ౨.౪౩౬-౪౩౭) అట్ఠకథాగతం సబ్బం వినిచ్ఛయం దస్సితం హోతి.

౪౪౩. ఏవం ఉస్సగ్గం దస్సేత్వా అపవాదం దస్సేతుమాహ ‘‘హరిత్వా వా’’తిఆది. ‘‘హరాపేత్వా’’తి ఇమినా యోజేతబ్బస్స వా-సద్దస్స అవుత్తసమ్పిణ్డనత్థతాయ ‘‘పక్కోసిత్వా వా పక్కోసాపేత్వా వా, ఆగతానం వా’’తి చ సఙ్గయ్హతి. ఆగతస్సేవాతి ఏవకారేన హరిత్వా దానాదిం నివత్తేతి.

౪౪౪. తఞ్చాతి మాతాపితుఆదీనం తం పుప్ఫదానఞ్చ. వత్థుపూజత్థన్తి రతనత్తయపూజనత్థం. న పనఞ్ఞథాతి అఞ్ఞేన పకారేన దాతుం న వట్టతి. యేన పకారేన దాతుం న వట్టతి, కోయం పకారోతి ఆహ ‘‘సివాదీ’’తిఆది. సివాదిపూజనత్థన్తి మహిస్సరాదిదేవతాపూజనత్థఞ్చ. మణ్డనత్థన్తి పిళన్ధనత్థం. ఏవం అదాతబ్బప్పకారనియమనేన ‘‘ఇమం విక్కిణిత్వా జీవికం కప్పేస్సన్తీ’’తి మాతాపితుఆదీనం దాతుం వట్టతీతి వదన్తి.

౪౪౫. ‘‘ఫలాదీసు …పే… వినిచ్ఛయో’’తి ఇమినా ‘‘హరిత్వా వా హరాపేత్వా వా’’తిఆదినా పుబ్బే వుత్తవినిచ్ఛయో ఫలపణ్ణాదీసు సబ్బత్థ సమానోతి దస్సేతి.

౪౪౬. ‘‘పుప్ఫాదిభాజనే’’తి పుప్ఫఫలాదీనం భాజనకాలే. సమ్మతేనాతి పుప్ఫాదిభాజనత్థం ఖన్ధకే వుత్తనయేన సఙ్ఘేన సమ్మతేన భిక్ఖునా. అస్సాతి భాజనట్ఠానం ఆగతస్స. ఇతరేనాతి సఙ్ఘసమ్ముతిం వినా పుప్ఫాదీని భాజాపేన్తేన. ఞాపేత్వా దాతబ్బన్తి సబ్బం సఙ్ఘం జానాపేత్వా దాతబ్బం.

౪౪౭. ఉపడ్ఢభావన్తి ఏకేన భిక్ఖునా లద్ధబ్బభాగతో ఉపడ్ఢం. ‘‘థోకం థోక’’న్తి ఇమినా ఉపడ్ఢతోపి అప్పతరం గహితం.

౪౪౮. పరిబ్బయవిహీనస్సాతి తణ్డులాదిజీవితవుత్తివయమూలరహితస్స. సమ్పత్తిస్సరియస్సాపీతి అత్తనో సమీపముపగతస్స ఇస్సరస్స చ. ‘‘దాతబ్బం తు సకం ఫల’’న్తి ఇమినా సమ్బన్ధో. ‘‘పరిబ్బయవిహీనానం, దాతుం సపరసన్తక’’న్తి ఖుద్దసిక్ఖాయ ఆగతం, ఇధ ‘‘సకం ఫల’’న్తి వుత్తం. తత్థ పరవచనేన విస్సాసికానం గహణం, ఇధ పన విస్సాసగ్గాహేన గహేత్వా దీయమానమ్పి ససన్తకమేవాతి ‘‘సక’’న్తి వుత్తన్తి గహేతబ్బం.

౪౪౯-౫౦. యత్ర సఙ్ఘారామే సఙ్ఘేన ఫలరుక్ఖపరిచ్ఛేదం కత్వా కతికా కతాతి యోజనా, ‘‘ఆగన్తుకానం ఏత్తకం ఫలం దాతబ్బ’’న్తి ఫలపరిచ్ఛేదం కత్వా వా ‘‘ఏత్తకేసు రుక్ఖేసు ఫలం దాతబ్బ’’న్తి రుక్ఖపరిచ్ఛేదం కత్వా వా సఙ్ఘేన కతికా యేన పకారేన కతాతి అత్థో. తత్రాగతస్సపీతి ఏవం ఠపితకతికవత్తం తం సఙ్ఘారామం ఫలత్థాయ ఆగతస్సాపి.

యథాపరిచ్ఛేదన్తి సఙ్ఘేన తథాకతఫలరుక్ఖపరిచ్ఛేదమనతిక్కమ్మ. దదతోతి ఓచినిత్వా ఠపితఫలం, కప్పియకారకేహి ఓచినాపేత్వా వా దేన్తస్స. ఓచితఫలే చ కప్పియకారకే చ అసతి ఫలత్థాయ ఆగతేసు వత్తితబ్బవిధిం దస్సేతుమాహ ‘‘దస్సేతబ్బాపి వా’’తిఆది. ‘‘వత్వా’’తి సేసో. చ-కారం అపి-సద్దేన ఏకతో కత్వా ‘‘అపిచా’’తి యోజనా. ఏవం వత్వా సఙ్ఘేన పరిచ్ఛిన్నరుక్ఖా దస్సేతబ్బాతి ఇమినా ‘‘ఇధ ఫలాని సున్దరాని, ఇతో గణ్హథా’తి ఏవం పన న వత్తబ్బ’’న్తి (పారా. అట్ఠ. ౨.౪౩౬-౪౩౭) అట్ఠకథా బ్యతిరేకతో దస్సితా హోతి.

౪౫౧. ‘‘ఖణిత్వా’’తి ఏతేన ‘‘ఖణాపేత్వా’’తి ఇదమ్పి సఙ్గహితం, ‘‘కప్పియభూమి’’న్తి వక్ఖమానత్తా పథవిన్తి ఏత్థ ‘‘అకప్పియ’’న్తి లబ్భతి. తేనేవాహ ‘‘పాచిత్తియేనా’’తి. ‘‘మాలాగచ్ఛ’’న్తి ఇమినా పుప్ఫూపగే తరుణగచ్ఛే చ మల్లికాసుమనాదిగుమ్బగాగచ్ఛే చ సఙ్గణ్హాతి. యథాహ అట్ఠకథాయ ‘‘తరుణకా హి పుప్ఫరుక్ఖాపి పుప్ఫగచ్ఛాపి ‘మాలావచ్ఛా’త్వేవ వుచ్చన్తీ’’తి (పారా. అట్ఠ. ౨.౪౩౧). ఆది-సద్దేన ఫలూపగరుక్ఖే చ భేసజ్జరసే ఓసధగచ్ఛే చ సఙ్గణ్హాతి. ‘‘రోపాపనే’’తి వక్ఖమానత్తా ‘‘సయ’’న్తి ఇదం ‘‘రోపనే’’తి ఇమినా యుజ్జతి.

‘‘సయం ఖణిత్వా’’తి కస్మా న యుజ్జతీతి? ‘‘ఖణాపేత్వా’’తి వక్ఖమానస్స అభావా చ ‘‘యో పన భిక్ఖు పథవిం ఖణేయ్య వా ఖణాపేయ్య వా, పాచిత్తియ’’న్తి (పాచి. ౮౫) వచనతో ఖణాపనే పాచిత్తియేన భవితబ్బత్తా చ ‘‘ఖణిత్వా’’తి ఇమినా చ ఖణనఖణాపనానం ద్విన్నమేవ గహేతబ్బత్తా న యుజ్జతి. కులదూసనేతి కులదూసననిమిత్తం. అకప్పియపథవిం ఖణిత్వా, ఖణాపేత్వా చ సయం మాలాగచ్ఛాదిరోపనే కతే అస్స మాలాగచ్ఛాదిరోపకస్స భిక్ఖునో అకప్పియపథవీఖణనపచ్చయేన పాచిత్తియేన సద్ధిం కులదూసనే కులదూసననిమిత్తం దుక్కటం హోతీతి యోజనా.

౪౫౨. ‘‘తథా’’తి ఇమినా ‘‘సయం రోపనే’’తి ఇదం వినా అవసేసప్పకారం సఙ్గణ్హాతి. ‘‘అకప్పియేన వాక్యేనా’’తి ఇదం ‘‘అకప్పియపథవిం ఖణాపేత్వా’’తి ఇమినా చ ‘‘రోపాపనే’’తి ఇమినా చ యుజ్జతి. ‘‘ఇమం భూమిం ఖణ, ఇమం గచ్ఛం రోపేహీ’’తిఆదికం అకప్పియం వోహారం వత్వా అకప్పియపథవిం ఖణాపేత్వా మాలాగచ్ఛాదిరోపనం కారాపేన్తస్సాపి తథేవ పాచిత్తియఞ్చ దుక్కటఞ్చ హోతీతి అత్థో.

ఖణనరోపనేహి ద్వీహి పాచిత్తియదుక్కటాని అవసిట్ఠేహి తదత్థికేహి సబ్బవోహారపయోగభేదేహి కిం హోతీతి ఆహ ‘‘సబ్బత్థా’’తిఆది. కులదూసనేతి నిమిత్తే, విసయే వా భుమ్మం. అకప్పియేన వాక్యేన పన పథవిం ఖణాపేత్వా అకప్పియేన వాక్యేన రోపాపనేపి తథా పాచిత్తియేన సహ కులదూసనే భిక్ఖునో దుక్కటం వుత్తం. సబ్బత్థ ఇతో పరేసుపి తదత్థికేన సబ్బవోహారబ్యాపారేసు కులదూసననిమిత్తం భిక్ఖునో దుక్కటం వుత్తన్తి యోజనా.

౪౫౩. కప్పియభూమియా అత్తనా ఖణనే, అకప్పియవోహారేన ఖణాపనే చ పాచిత్తియాభావతో దుక్కటంయేవ వుత్తన్తి ఆహ ‘‘ఉభయత్థ చా’’తిఆది. ఏత్థ ‘‘ఏవ’’న్తి సేసో, సో యథావుత్తమత్థం నిగమేతి. ఏవం యథావుత్తనయేన కప్పియభూమియమ్పి మాలాగచ్ఛాదిరోపనరోపాపనసఙ్ఖాతేసు ద్వీసు ఠానేసు చ భిక్ఖునో దుక్కటం వుత్తన్తి యోజనా.

౪౫౪. సదుక్కటా పాచిత్తీతి ‘‘ఆవాటం ఖణ, గచ్ఛం రోపేహీ’’తి ఏకవారం ఆణత్తే బహూ ఆవాటే ఖణిత్వా బహూసు గచ్ఛేసు రోపితేసుపి ఆణత్తియా ఏకత్తా దుక్కటేన సహ పాచిత్తియం హోతీతి అయమత్థో అకప్పియభూమిం సన్ధాయ వుత్తో. ‘‘సుద్ధం వా దుక్కట’’న్తి ఇదం అకప్పియభూమియం కప్పియేన వోహారేన ఆవాటం ఖణాపకస్స చ కప్పియభూమియం అకప్పియవోహారేన ఆవాటం ఖణాపకస్స చ ‘‘ఇమం గచ్ఛం రోపేహీ’’తి ఏకవారాణత్తపచ్చయా ఆపజ్జితబ్బం కులదూసనదుక్కటం సన్ధాయ వుత్తం.

౪౫౫. కప్పియేనేవ వాక్యేనాతి ఏత్థ కప్పియవాక్యం నామ ‘‘ఏత్థ ఆవాటం జాన, ఏత్థ ఆవాటం జానితబ్బం, ఏత్థ ఆవాటేన భవితబ్బ’’న్తి ఏవరూపం వాక్యఞ్చ ‘‘ఇమం గచ్ఛం ఏత్థ జాన, అయం గచ్ఛో ఏత్థ జానితబ్బో’’తిఆదివాక్యఞ్చ. ఏవకారేన అకప్పియవోహారఞ్చ కప్పియాకప్పియమిస్సకవోహారఞ్చ నివత్తేతి. పరియాయోభాసనిమిత్తకమ్మం పన ‘‘ఇతరత్తయం వట్టతీ’’తి (పారా. అట్ఠ. ౨.౪౩౧) అట్ఠకథావచనతో వట్టతి. ఉభయత్థ చ భూమియాతి కప్పియాకప్పియభూమీసు ద్వీసు. రోపనేతి ఏత్థ సమ్బన్ధతో, పకరణతో చ ‘‘మాలాగచ్ఛాదీన’’న్తి లబ్భతి.

‘‘వాక్యేనా’’తి వుత్తత్తా ‘‘రోపాపనే’’తి వత్తబ్బో, ‘‘రోపనే’’తి కిమత్థమాహాతి చే? సుద్ధకత్తునిద్దేసేన పయోజకస్సాపి సఙ్గహేతబ్బతో గాథాబన్ధవసేన వుత్తం. ఇమినా ఉపరిగాథాయ ‘‘సయం రోపేతు’’న్తి ఏత్థ ‘‘సయ’’న్తి ఇమినా విసేసేత్వా ‘‘రోపాపేతు’’న్తి ఇదం నివత్తేతి. ‘‘పరిభోగత్థాయ హి కప్పియభూమియం వా అకప్పియభూమియం వా కప్పియవోహారేన రోపాపనే అనాపత్తీ’’తి (పారా. అట్ఠ. ౨.౪౩౧) అట్ఠకథావినిచ్ఛయో ఇమాయ గాథాయ సఙ్గహితోతి వేదితబ్బో. కోచి దోసోతి పాచిత్తియఞ్చ దుక్కటఞ్చాతి వుత్తదోసేసు ఏకోపి దోసో న విజ్జతీతి అత్థో.

౪౫౬-౭. ‘‘సయం రోపేతు’’న్తి ఇదం ‘‘ఆరామాదీనమత్థాయా’’తి ఇమినా సమ్బన్ధితబ్బం.

ఆది-సద్దేన వనాదిం సఙ్గణ్హాతి. సయం రోపితస్స వాతి ఏత్థ వా-సద్దేన ‘‘రోపాపితస్సా’’తి ఇదం సఙ్గణ్హాతి, ఏతస్స విసేసనత్థం ‘‘కప్పియేన వోహారేనా’’తి పాఠసేసో. అయం పన వినిచ్ఛయో ‘‘ఆరామత్థాయ పన వనత్థాయ చ ఛాయత్థాయ చ అకప్పియవోహారమత్తమేవ న వట్టతి, సేసం వట్టతీ’’తి (పారా. అట్ఠ. ౨.౪౩౧) అట్ఠకథాగతనయేన వేదితబ్బో. అన్తో ఆరామభూసనత్థాయ, బహి అరఞ్ఞత్థాయ వియ ఛాయత్థాయ సుద్ధచిత్తేన ‘‘ఇమం జానా’’తిఆదికప్పియవోహారేన రోపాపితరుక్ఖే చ కప్పియభూమియఞ్చ అత్తనా కతే వా అకప్పియవోహారేన కారాపితే వా అకప్పియభూమియఞ్చ కప్పియవోహారేన అత్తనా కారాపితే వా అఞ్ఞేహి కతే వా ఆవాటే అత్తనా రోపితే రుక్ఖే చ ఫలం పరిభుఞ్జితుం ఇచ్ఛతి చే, పరిభుఞ్జితుం వట్టతీతి అత్థో.

ఆరామాదీనమత్థాయ కప్పియభూమియం సయం రోపితస్స వా కప్పియభూమియం వా అకప్పియభూమియం వా కప్పియవోహారేన రోపాపితస్స వా రుక్ఖస్స యఞ్చ ఫలం, తం ఫలం పరిభుఞ్జితుం భిక్ఖూనం వట్టతీతి యోజనా. కత్థచి పోత్థకేసు ‘‘ఆరామాదీనమత్థాయా’’తి గాథాయ లిఖితట్ఠానే ‘‘కులసఙ్గహణత్థాయా’’తిఆదిగాథా దిస్సతి. సా పాళిక్కమవిరుద్ధత్తా అట్ఠానప్పయుత్తా, ‘‘పుప్ఫాన’’న్తిఆదిగాథాయ పురతో వుచ్చమానా పన ఠానప్పయుత్తా హోతి.

౪౫౮. సబ్బత్థాతి ఆరామాదిఅత్థాయ పుబ్బే వియ అత్తనా రోపితేసు, రోపాపితేసు చ సబ్బేసు మాలాగచ్ఛాదీసు. అకప్పియోదకేనేవ పాచిత్తీతి ‘‘యో పన భిక్ఖు జానం సప్పాణకం ఉదకం తిణం వా మత్తికం వా సిఞ్చేయ్య వా సిఞ్చాపేయ్య వా, పాచిత్తియ’’న్తి (పాచి. ౧౪౦) వుత్తా పాచిత్తి ఏవ, న దుక్కటన్తి అత్థో.

౪౫౯. ఇదాని దుక్కటేన సద్ధిం పాచిత్తియవిసయం దస్సేతి ‘‘కుల…పే… దుక్కట’’న్తి. సిఞ్చతోతి కప్పియోదకేనేవ సిఞ్చతో, సిఞ్చాపయతో చ.

౪౬౦. తేసంయేవ ద్విన్నం పన అత్థాయాతి కులదూసనపరిభోగానం ద్విన్నమత్థాయ. సిఞ్చనే సిఞ్చాపనేతి ఏత్థ ‘‘మాలాగచ్ఛాదీన’’న్తి పకరణతో లబ్భతి. దుక్కటన్తి ఏత్థ ‘‘కేవల’’న్తి సేసో.

౪౬౧. ఓచినాపనేతి అఞ్ఞేహి పుప్ఫానం ఓచినాపనే. సయమోచిననే చాపీతి అత్తనావ ఓచిననే చ. సపాచిత్తియదుక్కటన్తి ‘‘భూతగామపాతబ్యతాయ పాచిత్తియ’’న్తి (పాచి. ౯౦) వుత్తత్తా పుప్ఫోచిననహేతు పాచిత్తియఞ్చ కులదూసనదుక్కటఞ్చ హోతీతి వుత్తం హోతి.

౪౬౨. పూజాదిఅత్థాయ, కులసఙ్గహత్థాయ చ పుప్ఫానం ఓచిననఓచినాపనాని కారాపేన్తస్స ఆపత్తియా ఆపజ్జనప్పకారం దస్సేతుమాహ ‘‘పుప్ఫాన’’న్తి. ‘‘పుప్ఫానం గణనాయ పాచిత్తియం హోతీ’’తి వుత్తత్తా పుప్ఫమోచినతోతి ఏత్థ ‘‘విసుం విసు’’న్తి సేసో. ఏకేకపుప్ఫం ఓచినన్తస్స పుప్ఫగణనాయ పాచిత్తియం హోతీతి అత్థో. ‘‘ఏకేన పయోగేన బహూని పుప్ఫాని ఓచినన్తస్స పన పయోగగణనాయ హోతీ’’తి అట్ఠకథాయం వుత్తం ఇధ బ్యతిరేకతో లబ్భతి. ‘‘ఓచినతో’’తి ఇమినా ‘‘ఓచినాపయతో’’తి ఇదఞ్చ కిరియాసామఞ్ఞే విసేసస్స అన్తోగధభావతో వా ఉపలక్ఖణతో వా దస్సితన్తి.

తత్థ చ పుప్ఫాని విసుం విసుం వత్వా ఓచినాపేన్తస్స పుప్ఫానం గణనాయ హోతీతి ఇదమేవ ఆపజ్జతి. ఏకవారమాణత్తేన బహూని పుప్ఫాని బహూసు చ వారేసు ఓచితేసు ఆణత్తిగణనాయ హోతీతి వినిచ్ఛయో దట్ఠబ్బో. ఇదం సబ్బప్పకారం అనన్తరవుత్తగాథాయ దస్సితవిధిమ్హి చ దట్ఠబ్బన్తి ఞాపేతుమాహ ‘‘కులత్థం చే సదుక్కటా’’తి. కులత్థన్తి కులసఙ్గహత్థం. ‘‘సదుక్కటా’’తి వుత్తత్తా పాచిత్తియఞ్చ దుక్కటఞ్చ పుప్ఫగణనాయ హోతీతి సిద్ధం. యథాహ అట్ఠకథాయం ‘‘పుప్ఫగణనాయ దుక్కటపాచిత్తియానీ’’తి (పారా. అట్ఠ. ౨.౪౩౧).

౪౬౩. గన్థనం గన్థో, తేన నిబ్బత్తం గన్థిమం. ఏస నయో సబ్బత్థ. గన్థిమాదిసరూపం సయమేవ వక్ఖతి. సఙ్గహణం సఙ్గహో, పుప్ఫానం సఙ్గహోతి విగ్గహో.

౪౬౪. ఇమాని గన్థిమాదీని సరూపతో దస్సేతుమాహ ‘‘తత్థ దణ్డేన దణ్డం వా’’తిఆది. తత్థ తత్థాతి తేసు ఛసు పుప్ఫసఙ్గహేసు. ‘‘దణ్డేన దణ్డం వా’’తి ఇదం సదణ్డఉప్పలాదికుసుమం సన్ధాయాహ. ‘‘వణ్టేనపి చ వణ్టక’’న్తి ఇదం సవణ్టకరత్తకుసుమాదిం సన్ధాయాహ. కరణం సబ్బన్తి కతం సబ్బం. ఇధ సబ్బత్థ కప్పియవిధివిభాగం ‘‘సబ్బమేత’’మిచ్చాదిగాథాయం వక్ఖతి.

౪౬౫. సుత్తాదీహి గోప్ఫేత్వాతి ఏత్థ ‘‘వస్సికపుప్ఫాదీనీ’’తి సేసో. సుత్తేన వా కదలివాకాదీహి వా వస్సికాదిపుప్ఫే గన్థిత్వా కతపుప్ఫవికారో గోప్ఫిమం నామ. ఏకతో వణ్టాని యస్సాతి విగ్గహో. ఉభతోవణ్టికాతి ఏత్థాపి ఏసేవ నయో. అప్పత్థే వా సకత్థే వా క-కారో దట్ఠబ్బో. ఇత్థిలిఙ్గవిసయే క-కారతో పుబ్బాకారస్స ఇ-కారాదేసో.

సబ్బపుప్ఫానం వణ్టాని ఏకదిసాయ కత్వా గన్థితపుప్ఫావలి ఏకతోవణ్టికా నామ, వణ్టాని ఉభయదిసాయ కత్వా గన్థితపుప్ఫావలి ఉభతోవణ్టికా నామాతి తం గోప్ఫిమం ఏవం దువిధం హోతీతి అత్థో. ‘‘వాకం వా వల్లిం వా రజ్జుం వా దిగుణం కత్వా తత్థ నీపకదమ్బాదివణ్టరహితాని పుప్ఫాని వేఠేత్వా గహణం గోప్ఫిమం నామా’’తి (పారా. అట్ఠ. ౨.౪౩౧ అత్థతో సమానం) అట్ఠకథాయ వుత్తం.

౪౬౬. బున్దేసూతి మూలేసు. మకులాదికన్తి ఏత్థ ఆది-సద్దేన వణ్టరహితమధుకాదిపుప్ఫఞ్చ వణ్టసహితమల్లికాదిపుప్ఫఞ్చ సఙ్గహితం. సూచిఆదీహీతి ఏత్థ ఆది-సద్దేన తాలహీరాదిం సఙ్గణ్హాతి. మాలావికతీతి పుప్ఫమాలావికతి. సూచిఆదీహి మకులాదికం పుప్ఫం బున్దేసు విజ్ఝిత్వా ఆవుతా మాలావికతి వేధిమం నామాతి వుచ్చతీతి యోజనా.

౪౬౭. ‘‘వేఠిమం నామ పుప్ఫదామపుప్ఫహత్థకేసు దట్ఠబ్బ’’న్తి (పారా. అట్ఠ. ౨.౪౩౧) అట్ఠకథాయ దస్సితప్పకారేసు పఠమప్పకారం దస్సేతి ‘‘వేఠేత్వా కతం మాలాగుణేహి వా’’తి. ధమ్మదేసనాయ వా పటిమాయ వా ధాతుయా వా పూజం కత్తుకామా ముద్ధని ఉజుకం కత్వా మాలాదామకలాపం ఓలమ్బిత్వా అగ్గే ఘటికాకారదస్సనత్థం మాలావలియో అనేకక్ఖత్తుం పరిక్ఖిపన్తా వేఠేన్తి, ఇదం ఏవరూపం మాలాగుణకరణమ్పి వేఠిమం నామాతి వుత్తం హోతి.

అఞ్ఞప్పకారం దస్సేతి ‘‘వాకాదీహి చ బద్ధం వా’’తి, ‘‘బన్ధిత్వా’’తిపి పాఠో, ‘‘కత’’న్తి ఇమినా సమ్బన్ధో. ఏకచ్చే ఉప్పలాదిదీఘదణ్డకుసుమాని అట్ఠ వా నవ వా దస వా కలాపం కత్వా తేసమేవ దణ్డానం వాకేహి వా అఞ్ఞేన యేన కేనచి దణ్డకగ్గే ఠపేత్వా వా విసుం వా బన్ధిత్వా ఉప్పలహత్థాదిం కరోన్తి, తఞ్చ వేఠిమం నామాతి వుత్తం హోతి. ఏతం ద్వయమ్పి న వట్టతి.

కప్పియకారకేహి ఓచినిత్వా ఠపితపుప్ఫాని సాటకే పక్ఖిపిత్వా భణ్డికం కత్వా బన్ధితుం న వట్టతి. తేసుయేవ పుప్ఫేసు అచ్ఛిన్నేన దణ్డేన వా తస్మింయేవ దణ్డే అచ్ఛిన్నవాకేన వా కలాపం కత్వా బన్ధితుం, అంసభణ్డికాయ పక్ఖిపిత్వా గహేతుఞ్చ వట్టతి. యథాహ అట్ఠకథాయం ‘‘తేసంయేవ పన వాకేన వా దణ్డేన బన్ధితుం అంసభణ్డికం వా కాతుం వట్టతీ’’తి. ‘‘వాకేన వా దణ్డేన వా’తి చ ఇదం అచ్ఛిన్దిత్వా పరిక్ఖిపిత్వా బన్ధనం సన్ధాయ వదన్తీ’’తి సీహళగణ్ఠిపదే వుత్తం. పదుమాదిపుప్ఫాని పదుమాదిపణ్ణేసు నాళేహి పవేసేత్వా నాళేహి బహి కత్వా పణ్ణేన పుప్ఫాని పటిచ్ఛాదేత్వా పణ్ణగ్గే బన్ధితుం వట్టతి. ‘‘దణ్డే పన బన్ధితుం న వట్టతీ’’తి (పారా. అట్ఠ. ౨.౪౩౧) చ అట్ఠకథాయమేవ వుత్తం.

౪౬౮. పుప్ఫమాలాహి పూరణేతి పుప్ఫావలీహి పూరణే. ఇదం కత్థ లబ్భతీతి ఆహ ‘‘బోధి’’న్తిఆది. పుప్ఫపటం నామ మాలావలియో తన్తం వియ పసారేత్వా వత్థం వాయన్తేహి వియ తిరియఞ్చ మాలావలీహి వాయితపటం వుచ్చతి. ఇదం పుప్ఫపటం మాలావలీహి దీఘసో పూరణం సన్ధాయ పురిమే గహితం, తిరియతో వాయనం సన్ధాయ వక్ఖమానే వాయిమేపి గహితన్తి పునరుత్తాభావో వేదితబ్బో. పటాదీనన్తి ఆది-సద్దేన చేతియధాతుకరణ్డకవేదికాదీనం గహణం.

పరిక్ఖేపేసు లబ్భతీతి బోధిక్ఖన్ధాదీనం పునప్పునం పరిక్ఖిపనేసు లబ్భతి. బోధిక్ఖన్ధాదయో పుప్ఫావలీహి పరిక్ఖిపన్తేహి పఠమవద్ధట్ఠానే పుప్ఫావలియా అనతిక్కామితే పురిమం నామ ఠానం యావ పాపుణాతి, తావ అఞ్ఞేన గహేత్వా పరిక్ఖిపన్తేన ఆహరిత్వా పునపి తస్మిం ఠానే పత్తే అఞ్ఞస్స దానవసేన బోధిక్ఖన్ధం, చేతియం, ధాతుకరణ్డకం వా పుప్ఫకఞ్చుకేన ఛాదేతుం వట్టతీతి అట్ఠకథాయ వుత్తం. సచేపి ద్వేయేవ భిక్ఖూ ఉభోసు పస్సేసు ఠత్వా పరియాయేన హరన్తి, వట్టతియేవాతి వదన్తి. పుప్ఫపటవాయనత్థం పసారియమానపుప్ఫావలీసు చ ఏసేవ వినిచ్ఛయో.

దీఘపుప్ఫావలిం నాగదన్తేసు పక్ఖిపిత్వా పున పక్ఖిపితుం న వట్టతి. ‘‘నాగదన్తేసు పన పుప్ఫవలయం పవేసేతుం వట్టతీ’’తి వుత్తత్తా అఞ్ఞేహి వలయం కత్వా దిన్నపుప్ఫావలివలయం ధాతుకరణ్డథుపికాయ పవేసేతుం వట్టతి. ‘‘మాలాగుణేహి పన బహూహిపి కతం పుప్ఫదామం లభిత్వా ఆసనమత్థకాదీసు బన్ధితుం వట్టతీ’’తి వుత్తత్తా పుప్ఫదామపుప్ఫావలీనం పుప్ఫరహితాయ సుత్తకోటియా రజ్జుదణ్డాదీసు బన్ధితుం వట్టతి.

౪౬౯. పుప్ఫరూపం నామ ‘‘గోప్ఫిమపుప్ఫేహేవ హత్థిఅస్సాదిరూపకాని కరోన్తి, తానిపి వాయిమట్ఠానే తిట్ఠన్తీ’’తి (పారా. అట్ఠ. ౨.౪౩౧) వుత్తత్తా తంతంరూపసణ్ఠానం కత్వా పుప్ఫావలియో నివేసేత్వా కరియమానం హత్థిఅస్సాదిరూపం. ఇమస్మిం అట్ఠకథాపాఠే ‘‘తానిపి వాయిమట్ఠానే తిట్ఠన్తీ’’తి వుత్తత్తా చ ‘‘అఞ్ఞేహి కతపరిచ్ఛేదే పన పుప్ఫాని ఠపేన్తేన హత్థిఅస్సాదిరూపకమ్పి కాతుం వట్టతీ’’తి (పారా. అట్ఠ. ౨.౪౩౧) అట్ఠకథాపాఠస్స సారత్థదీపనియం ‘‘పుప్ఫాని ఠపేన్తేనాతి అగన్థితాని పాకతికపుప్ఫాని ఠపేన్తేన. పుప్ఫదామం పన పూజనత్థాయ భూమియం ఠపేన్తేన ఫుసాపేత్వా వా అఫుసాపేత్వా వా దిగుణం కత్వా ఠపేతుం న వట్టతీ’’తి (సారత్థ. టీ. ౨.౪౩౧) వుత్తత్తా చ ఇమం హత్థిఆదిరూపం పూరేన్తేన మాలావలిం అఞ్ఞేహి కతపరిచ్ఛేదే సమ్బన్ధిత్వా పాసాణఆసనమఞ్చపీఠహత్థిరూపాదిమత్థకే ఠపేత్వా పూజనప్పకారో వాయిమన్తి విఞ్ఞాయతి.

పుప్ఫపటన్తి పుబ్బే వుత్తప్పకారం పుప్ఫపటం పూరేన్తేన ఏకాపి పుప్ఫావలి పరివత్తేత్వా న ఠపేతబ్బా, వాయన్తేన అఞ్ఞేహి పూరితేపి ఏకాపి పుప్ఫావలి న పాతేతబ్బా, ఇదం పూరిమవాయిమానం నానాకరణం. ఆదిగ్గహణేన పుప్ఫజాలం సఙ్గణ్హాతి, తం కరోన్తస్స జాలచ్ఛిద్దగణనాయ దుక్కటం హోతి. ‘‘భిత్తిచ్ఛత్తబోధిత్థమ్భాదీసుపి ఏసేవ నయో’’తి వుత్తత్తా ఛత్తాదీసు చ పుప్ఫజాలం న దాతబ్బం.

౪౭౦. ఇమస్స సిక్ఖాపదస్స సాధారణత్తా ‘‘భిక్ఖూనం భిక్ఖునీనఞ్చా’’తి ఆహ. బుద్ధస్సపీతి ఏత్థ పి-సద్దో సమ్భావనే, ‘‘పూజత్థ’’న్తి వత్తబ్బం, బుద్ధస్స పూజత్థాయపి కాతుం వా కారాపేతుం వా న వట్టతీతి అత్థో. ధమ్మసఙ్ఘరతనానిపి ఉపలక్ఖణతో సఙ్గయ్హన్తి. సేసే కిమేవ వత్తబ్బన్తి బ్యతిరేకత్థో.

౪౭౧. ‘‘తథా’’తి ఇమినా ‘‘సయం పరేహి వా కారాపేతుం భిక్ఖూనఞ్చ భిక్ఖునీనఞ్చ బుద్ధస్సపీ’’తి అనన్తరగాథాయ వుత్తమతిదిసతి. కలమ్బకన్తి ద్విన్నం ధనుకానమన్తరే ఓలమ్బకదామం. యథాహ అట్ఠకథాయం ‘‘కలమ్బకోతి అడ్ఢచన్దనాగదన్తన్తరే ఘటికాదామఓలమ్బకో వుత్తో’’తి (పారా. అట్ఠ. ౨.౪౩౧). ఏత్థ చ ఘటికాదామఓలమ్బకో నామ అన్తే ఘటికాకారయుత్తో యమకదామఓలమ్బకో. కాతున్తి బన్ధితుం న వట్టతీతి యోజనా. ఏకేకపుప్ఫదామం పన నిక్ఖన్తసుత్తకోటియా పబన్ధిత్వా ఓలమ్బితుం వట్టతి. పుప్ఫదామద్వయం సఙ్ఘటితుకామేనపి నిక్ఖన్తసుత్తకోటియావ సుత్తకోటి సఙ్ఘటితుం వట్టతి. అడ్ఢచన్దకమేవ వాతి ‘‘అడ్ఢచన్దాకారేన మాలాగుణపరిక్ఖేపో’’తి అట్ఠకథాయ వుత్తసరూపం వా.

ఏత్థ చ అడ్ఢచన్దాకారేన మాలాగుణపరిక్ఖేపో నామ అడ్ఢచన్దాకారేన మాలాగుణస్స పునప్పునం హరణపచ్చాహరణవసేన పూరేత్వా పరిక్ఖిపనం. తేనేవ తం పూరిమే పవిట్ఠం. తస్మా ఏతమ్పి అడ్ఢచన్దాకారం పునప్పునం హరణపచ్చాహరణవసేన పూరితం న వట్టతి, ఏకవారం పన అడ్ఢచన్దాకారేన మాలాగుణం హరితుం వట్టతీతి వదన్తి. కాతుం న వట్టతీతి సమ్బన్ధో. ‘‘తదుభయమ్పి పూరిమేయేవ పవిట్ఠ’’న్తి (పారా. అట్ఠ. ౨.౪౩౧) అట్ఠకథాయం వుత్తం. అఞ్ఞేహి పూరితన్తి అఞ్ఞేహి ఆయతం పసారేత్వా పూరితం పుప్ఫపటం. వాయితుమ్పి చాతి తిరియం ఏకపుప్ఫావలిమ్పి వాయితుం ‘‘న వట్టతీ’’తి ఇమినావ సమ్బన్ధో.

౪౭౨. పిట్ఠకాచమయన్తి తణ్డులపిట్ఠాదీహి కతఞ్చేవ కాచమత్తికాయ చ కతం పుప్ఫదామం. భేణ్డుపుప్ఫమయమ్పి చాతి భేణ్డుదణ్డకేహి మల్లికాసుమనచమ్పకాదిసదిసం కత్వా ఛిద్దేహి కతదామఞ్చ. ‘‘గేణ్డుపుప్ఫమయ’’న్తిపి లిఖన్తి. ఖరపత్తమయన్తి ఏత్థ ఖరపత్తం నామ కుఙ్కుట్ఠఖచితం పుప్ఫపటన్తి వదన్తి. కాతున్తి గన్థనగన్థాపనాదీని కాతుం. భేణ్డుఖరపత్తదామానం పటిక్ఖిత్తత్తా చేలాదీహి కతదామమ్పి న వట్టతి అకప్పియానులోమత్తాతి వదన్తి.

౪౭౩. హీరాదీహీతి తాలనాళికేరహీరాదీహి. ఆది-సద్దేన తిణసలాకాదిం సఙ్గణ్హాతి. పటాకత్థన్తి పటాకాకారేన పూజనత్థం. ‘‘విజ్ఝన్తస్సా’’తి ఇమినా కణ్టకేహి విజ్ఝనం, హీరాదీహి ఆవుణనఞ్చ సఙ్గహితం.

౪౭౫. అసోకపిణ్డిఆదీనన్తి అసోకపుప్ఫమఞ్జరికాదీనం. ఆది-సద్దేన అట్ఠకథాయం (పారా. అట్ఠ. ౨.౪౩౧) ఏతేహేవ సద్ధిం దస్సితం జాలవితానం, ఛిద్దాని దస్సేత్వా కతవేదికా, నాగదన్తకం, పుప్ఫచఙ్కోటకాపిధానం, తాలపణ్ణవలయాదిఞ్చ సఙ్గణ్హాతి. ధమ్మరజ్జుయాతి ఏత్థ సారత్థదీపనియం ‘‘ధమ్మరజ్జు నామ చేతియం వా బోధిం వా పుప్ఫపవేసనత్థ ఆవజ్జిత్వా బద్ధరజ్జూ’తి మహాగణ్ఠిపదే, మజ్ఝిమగణ్ఠిపదే చ వుత్తం, తస్మా తథా బద్ధాయ రజ్జుయా చేతియస్స చ అన్తరే పుప్ఫాని పవేసేతుం వట్టతీతి విఞ్ఞాయతి. గణ్ఠిపదే పన ‘ధమ్మరజ్జున్తి సిథిలవట్టితం రజ్జుం కత్వా బోధిం వా చేతియం వా పరిక్ఖిపిత్వా ధమ్మాసనే వా లమ్బిత్వా తత్థ పుప్ఫాని పవేసేన్తీ’తి వుత్తం, తస్మా సిథిలవట్టితాయ రజ్జుయా అన్తరేపి పుప్ఫాని పవేసేతుం వట్టతీతి విఞ్ఞాయతి, వీమంసిత్వా యుత్తతరం గహేతబ్బం. ఉభయత్థాపి పనేత్థ నేవత్థి విరోధోతి అమ్హాకం ఖన్తీ’’తి (సారత్థ. టీ. ౨.౪౩౧) లిఖితం.

౪౭౬. విజ్ఝన్తస్సపీతి పి-సద్దేన ధమ్మాసనవితానాదీసు పుప్ఫపూజనత్థం సయం కణ్టకహీరాదిప్పవేసనం సఙ్గణ్హాతి. ‘‘వితానాదీసు పుప్ఫపూజనత్థం కణ్టకహీరాదిప్పవేసనం న వట్టతీ’తి ఇదం అట్ఠకథాచరియప్పమాణతో గహేతబ్బ’’న్తి సారత్థదీపనియం వుత్తం.

౪౭౭. కప్పియవచనం నామ ‘‘ఏవం జాన, ఏవం కతే సోభేయ్య, యథా ఏతాని పుప్ఫాని న వికిరియన్తి, తథా కరోహీ’’తిఆది (పారా. అట్ఠ. ౨.౪౩౧) అట్ఠకథాగతం కప్పియవచనం. వత్థుపూజనేతి రతనత్తయపూజనే. నిమిత్తాదీసు నిమిత్తం నామ పుప్ఫాని చ గన్థనవాకే చ గహేత్వా గన్థితుం జానన్తానం సమీపే ఠపనం. ఓభాసో నామ ‘‘తుమ్హేహి పిళన్ధితకుసుమాని కస్మా న వికిరన్తీ’’తి వుత్తే ‘‘గన్థితత్తా’’తి చే వదతి, నను పూజనకపుప్ఫాని గన్థితుం న వట్టతీతిఆదివచనాని. పరియాయో నామ పణ్డితేహి పుప్ఫాని యథా న వికిరియన్తి, తథా గన్థిత్వా పూజేతుం మనాపన్తిఆదివచనం. పకాసితా అట్ఠకథాయం.

౪౭౮. ‘‘కులాని దూసేతి పుప్ఫేన వా’’తిఆదిపాఠే (పారా. ౪౩౭) ‘‘వేజ్జికాయ వా జఙ్ఘపేసనికేన వా’’తి (పారా. ౪౩౭) వుత్తం వేజ్జకమ్మాదిం కులదూసనతో విసుం కత్వా ‘‘న కేవలం…పే… కుదాచన’’న్తి కస్మా వుత్తన్తి? విసుం కాతుం న వుత్తం. యోజనా పనేత్థ ఏవం వేదితబ్బా ‘‘న కేవలమిదమేవ వుత్తప్పకారం పుప్ఫదానాదికులదూసనం కుదాచనం అకత్తబ్బం, అథ ఖో వేజ్జకమ్మాది కులదూసనమ్పి కుదాచనం న కత్తబ్బ’’న్తి. వేజ్జకమ్మాదీతి ఏత్థ ఆది-సద్దేన వక్ఖమానపరిత్తోదకసుత్తదానఅనామట్ఠపిణ్డదానదూతేయ్యజఙ్ఘపేసనికే సఙ్గణ్హాతి.

౪౭౯. ‘‘కుదాచనం న కత్తబ్బ’’న్తి సామఞ్ఞేన నిసేధేత్వా ఇదాని ‘‘కత్తబ్బ’’మిచ్చాదినా అపవాదవిధిం దస్సేతి. పఞ్చన్నం సహధమ్మినన్తి భిక్ఖుభిక్ఖునిసిక్ఖమానసామణేరసామణేరీనం పఞ్చన్నం సహ సద్ధిం చరితబ్బో పబ్బజ్జాసాసనధమ్మో ఏతేసం అత్థీతి ‘‘సహధమ్మికా’’తి సఙ్ఖం గతానం. అకతవిఞ్ఞత్తిం కత్వాపీతి అఞ్ఞాతకఅప్పవారితే భేసజ్జం యాచిత్వాపి ‘‘వదేయ్యాథ భన్తే యేనత్థో’’తి ఏవం అకతట్ఠానే విఞ్ఞత్తి అకతవిఞ్ఞత్తి. అత్తనో ధనేతి ససన్తకవిసయే.

౪౮౦. ‘‘తథా’’తి సహధమ్మికానం వుత్తమతిదిసతి. తదుపట్ఠాకజన్తునోతి తేసం ద్విన్నం మాతాపితూనం వేయ్యావచ్చకరస్స. భణ్డుకస్సాతి గిహిలిఙ్గే ఠితస్సాపి పబ్బజ్జాపేక్ఖస్స. అత్తనో వేయ్యావచ్చకరస్సపీతి అత్తనో కమ్మకరస్సపి. ఏత్తకానఞ్చ జనానం పఞ్చసహధమ్మికానం వియ అకతవిఞ్ఞత్తియాపి భేసజ్జం కాతబ్బన్తి వుత్తం హోతి.

౪౮౧. జేట్ఠభాతాతి అత్తనో పుబ్బజో భాతా. కనిట్ఠోతి అనుజో భాతా. తథా భగినియో దువేతి జేట్ఠకనిట్ఠా ద్వే భగినియో. చూళమాతాతి మాతు కనిట్ఠా. చూళపితాతి పితు కనిట్ఠో. మహామాతాతి మాతు జేట్ఠా. మహాపితా పితు జేట్ఠభాతా.

౪౮౨. పితుచ్ఛాతి పితుభగినీ జేట్ఠకనిట్ఠా. మాతులోతి మాతు భాతా. జేట్ఠకనిట్ఠే ద్వే పితుచ్ఛా, ద్వే మాతులే చ ఏకతో కత్వా ‘‘దసా’’తి వుత్తం. భేసజ్జం కాతుం వట్టతీతి సమ్బన్ధో.

౪౮౪. ‘‘దస్సన్తి మే ఇమే’’తి ఆభోగం కత్వా వా దాతబ్బన్తి యోజనా.

౪౮౫. ఏతేసం దసన్నం ఞాతీనం. యావ సత్తమా కులాతి ఏత్థ కులపరిచ్ఛేదో కథం గహేతబ్బోతి? ‘‘సపుత్తదారం భాతు కుటుమ్బం ఏకం కులం, ఏవం తస్స పుత్తస్స వా ధీతు వా కుటుమ్బం ఏకం కుల’’న్తి ఏవమాదినా నయేన యావ సత్తమా కులపరివట్టా గహేతబ్బా. ‘‘సపుత్తపతిభగినియా కుటుమ్బం ఏకం కులం, తథా తస్స పుత్తస్స వా ధీతు వా కుటుమ్బం ఏకం కుల’’న్తిఆదినా నయేన యావ సత్తమా కులపరివట్టా గహేతబ్బా. చూళమాతాదీనమ్పి కులపరమ్పరా ఇమినా నియామేన గహేతబ్బాతి వదన్తి. కులదూసనం న రూహతీతి ‘‘దాతుం పుప్ఫం పనఞ్ఞస్స, ఆగతస్సేవ ఞాతినో’’తిఆదినా (వి. వి. ౪౪౩) నయేన కథితవిధినా ఏతేసు పవత్తన్తస్స కులదూసనం న రుహతీతి వుత్తం హోతి.

౪౮౬. భాతుజాయాతి అత్తనో జేట్ఠస్స వా కనిట్ఠస్స వా భాతు భరియా. భగినిసామికోతి అత్తనో జేట్ఠాయ వా కనిట్ఠాయ వా భగినియా సామికో.

౪౮౭. భాతునోతి జేట్ఠస్స, కనిట్ఠస్స చ భాతునో. అను పచ్ఛా జాతాతి అనుజా, కనిట్ఠభగినీ. ‘‘అనుజా’’తి ఉపలక్ఖణన్తి జేట్ఠాయపి సఙ్గహో. జేట్ఠకనిట్ఠభాతూనం భరియా చ జేట్ఠకనిట్ఠభగినీనం సామికా చ సచే అఞ్ఞాతకా హోన్తీతి యోజనా. దేథాతి ఏత్థ ‘‘ఇమం భేసజ్జ’’న్తి పాఠసేసో.

౪౮౮. తేసమ్పి భాతుభగినీనం. ‘‘పుత్తాన’’న్తి ఇమినా ధీతూనమ్పి సఙ్గహో. కత్వాతి వత్వా. తుమ్హాకం మాతాపితూనం దేథాతి ఏత్థాపి ‘‘ఇమం భేసజ్జ’’న్తి పకరణతో లబ్భతి. మాతాపితూనన్తి ఉభయసఙ్గాహకవచనతో ‘‘తుయ్హం మాతు వా, తుయ్హం పితు వా’’తి యథాసమ్భవం విసుం విసుఞ్చ వత్తబ్బం. తేసన్తి చ తుమ్హాకన్తి చ సామివచనం. పుత్తానన్తి చ మాతాపితూనన్తి చ సమ్పదానవచనం.

౪౮౯. భేసజ్జకరణారహానం వత్తబ్బతాయ ‘‘అకల్లకో’’తి ఇదం ఇస్సరాదిపదేహి పచ్చేకం యోజేతబ్బం. అకల్లకోతి ఆతురో. కల్లం వుచ్చతి సుఖం, తం ఏతస్స అత్థీతి కల్లకో, న కల్లకో అకల్లకో. ఞాతిజనుజ్ఝితో వాతి ఞాతిజనేన పరిచ్చత్తో వా.

౪౯౦. ఏతేసం సబ్బేసన్తి ఇస్సరాదిఆతురానం సబ్బేసమేతేసం జనానం. ‘‘సాధునా’’తి వక్ఖమానత్తా అపచ్చాసీసతా సతాతి ఏత్థ సతాతి కిరియాపదం. ‘‘ఇమస్మిం కతే ఇమే మయ్హం ఏవరూపం దస్సన్తీ’’తి అత్తనో అత్థాయ పచ్చాసీసనం అకరోన్తేనాతి అత్థో. భిక్ఖుసఙ్ఘస్స ఉపకారతం పచ్చాసీసన్తేన కాతుం వట్టతి. పటిసన్థారోతి ఆమిసపటిసన్థారో, ధమ్మపటిసన్థారోతి దువిధో పటిసన్థారో. ఏత్థ ఆమిసపటిసన్థారో గయ్హతి. భేసజ్జం ఆమిసేనపి హోతీతి ధమ్మకథాయ సఙ్గహోపి యుజ్జతేవ. పటిసన్థరణం పటిసన్థారో. పటిలద్ధామిసస్స చ ధమ్మస్స చ తేసు చ అత్తని చ పతిరూపేనాకారేన సమం అత్థరణం పవత్తనన్తి అత్థో.

అపరో నయో – ఆమిసస్స చ ధమ్మస్స చ అలాభేన అత్తనో, పరస్స చ అన్తరే సమ్భవన్తస్స ఛిద్దస్స వివరస్స భేదస్స పటిసన్థరణం పిదహనం సఙ్గహణం పటిసన్థారో. అయఞ్హి లోకసన్నివాసో అలబ్భమానేన ఆమిసేన చ ధమ్మేన చాతి ద్వీహి ఛిద్దో, తస్స తం ఛిద్దం యథా న పఞ్ఞాయతి, ఏవం పీఠస్స వియ పచ్చత్థరణేన ఆమిసేన, ధమ్మేన చ పటిసన్థరణం ‘‘ఆమిసపటిసన్థారో, ధమ్మపటిసన్థారో’’తి వుచ్చతీతి. సాధునాతి సామీచిప్పటిపన్నతాదిఅరియధమ్మే పతిట్ఠితుకామేన అరియాచారేన భిక్ఖునాతి అత్థో. ‘‘అధునా’’తి ఇదం ఇమిస్సా పటిపత్తియా సబ్బకాలం పటిపజ్జితబ్బతాయపి పాపజనకణ్హకసంగామే ఇమస్మిం విపన్నకాలే విసేసేన అప్పమత్తేన పవత్తేతబ్బన్తి అధిప్పాయేన వుత్తం.

౪౯౧-౨. కేనచీతి ఉపలక్ఖణత్తా ఉపాసకేన వా ఉపాసికాయ వాతి అత్థో. హత్థేనాతి హత్థావయవా అఙ్గులియో వుత్తా సముదాయే పవత్తస్స వోహారస్స అవయవే పవత్తనతో. కత్వాతి ఏత్థ ‘‘పరిత్త’’న్తి పాఠసేసో, కరోతిస్స కిరియాసామఞ్ఞే వత్తనతో భణిత్వాతి అత్థో. తేసమేవ చ సన్తకన్తి పరిత్తం భణాపేన్తానమేవ సన్తకం సుత్తోదకం. ఏవం వుత్తత్తా ‘‘అత్తనో సుత్తోదకం ఆహరిత్వా పుఞ్ఞత్థాయ ఇదం హత్థేన చాలేత్వా, ఆమసిత్వా వా పరిత్తం భణథా’’తి వుత్తే కేనచి పరిత్తోదకం సుత్తం కాతబ్బం. కేనచి ‘‘పరిత్తోదకసుత్తాని దేథా’’తి వుత్తే భిక్ఖునా తేసమేవ సన్తకం జలం హత్థేన చాలేత్వా సుత్తకం మద్దిత్వా పరిత్తం కత్వా దాతబ్బన్తి యోజనా.

౪౯౩. అనామట్ఠోపీతి హత్థేన అనామసితోపి, అపబ్బజితస్స హత్థతో లద్ధా అత్తనా వా అఞ్ఞేన వా భిక్ఖునా అగహితగ్గోతి వుత్తం హోతి.

౪౯౪. చోరదామరికస్స చాతి గామవిలోపకస్స చోరస్స చ.

౪౯౫. పణ్డుపలాసస్సాతి పబ్బజ్జాపేక్ఖస్స భణ్డుకస్స, పణ్డువణ్ణో పలాసో పణ్డుపలాసో, సో వియాతి పణ్డుపలాసో, తంసదిసే తబ్బోహారో ‘‘సీహోయం మాణవకో’’తిఆదీసు వియ. యథా పణ్డుపలాసో రుక్ఖా పతనాభిముఖో తిట్ఠతి నియతపాతో, ఏవమయమ్పి గిహిలిఙ్గతో అపగమాభిముఖో పబ్బజ్జూపగమనే నియతోవ తిట్ఠతీతి ‘‘పణ్డుపలాససదిసో’’తి వేదితబ్బో.

థాలకేపి చాతి అత్తనో పరిభోగథాలకేపి. ఇదఞ్చ నిదస్సనమత్తం, పత్తోపి గహితోయేవాతి దట్ఠబ్బం. ఠపేత్వాతి ఏత్థ ‘‘పిణ్డపాత’’న్తి ఉపయోగవసేన సమ్బన్ధనీయం. తం పనాతి అత్తనో పరిభోగథాలకే ఠపేత్వా దియ్యమానం పిణ్డపాతం. ‘‘మాతాపితూన’’న్తి (పారా. అట్ఠ. ౨.౪౩౬-౪౩౭) అట్ఠకథావచనతో ఏత్థ ‘‘పితునో’’తి ఉపలక్ఖణన్తి మాతాపితూనమ్పీతి అత్థో. సచే ఏకసేసో ఇచ్ఛితో, ‘‘పితూనమ్పీ’’తి పాఠో యుజ్జతి.

౪౯౬. జఙ్ఘపేసనియన్తి గిహీనం దూతేయ్యసాసనహరణకమ్మం ‘‘జఙ్ఘపేసనియ’’న్తి వుచ్చతి. అపి చాతి వుత్తసముచ్చయో.

౪౯౭. ఏత్తావతా సామఞ్ఞవిధిం దస్సేత్వా ఇదాని అపవాదవిధిం దస్సేతుం ‘‘భణ్డూ’’తిఆది వుత్తం. సాసనన్తి సన్దేసం. హరితున్తి వుత్తట్ఠానం నేతుం.

౪౯౮. అట్ఠవిధేనపీతి పుప్ఫదానాదిజఙ్ఘపేసనియావసానేన అట్ఠప్పకారేనపి. కులదూసనకమ్మేనాతి కులానం సద్ధావినాసకేన అనాచారకమ్మేన. లద్ధన్తి ఏత్థ ‘‘భోజన’’న్తి ఇదం ‘‘భుఞ్జితు’’న్తి చ ‘‘అజ్ఝోహారేసూ’’తి చ వుత్తత్తా, ‘‘సేసేసుపి అయం నయో’’తి వక్ఖమానత్తా చ లబ్భతి. పఞ్చసు సహధమ్మికేసు ఏకేనాపి కులదూసనేన కమ్మేన ఉప్పాదితపచ్చయో సబ్బేసమ్పి న వట్టతీతి ‘‘పఞ్చన్నం సహధమ్మీనం న చ వట్టతీ’’తి సబ్బపటిసేధో కతో.

౪౯౯. సబ్బత్థాతి ‘‘అజ్ఝోహారేసూ’’తి ఏతస్స విసేసనం, సబ్బేసూతి అత్థో. ‘‘అజ్ఝోహారే అజ్ఝోహారే’’తి అట్ఠకథాగతం సఙ్గణ్హాతి. ‘‘అజ్ఝోహారేసూ’’తి ఇదం పరగలం కాతబ్బం ఆమిసం సన్ధాయాహ. సేసపచ్చయే పటిచ్చ పరిభోగవసేనేవ ‘‘సేసేసూ’’తి ఆహ, అనజ్ఝోహరణీయేసు సేసపచ్చయేసూతి అత్థో. కిం వుత్తం హోతి? చీవరపచ్చయే సరీరతో మోచేత్వా పరిభోగగణనాయ, సేనాసనపచ్చయే నిబ్బకోసే ఉదకపతనట్ఠానతో అబ్భన్తరం పవిట్ఠవారగణనాయ, మఞ్చపీఠాదిసేనాసనే నిసీదనసయనాదిపరిభోగగణనాయ, అనజ్ఝోహరిత్వా అబ్భఞ్జనాలేపనాదివసేన కాతబ్బభేసజ్జే సరీరతో మోచేత్వా వారగణనాయాతి వుత్తం హోతి. అయం నయోతి ‘‘దుక్కటం పరిదీపిత’’న్తి వుత్తో నయో.

౫౦౦. ‘‘ఉప్పన్నపచ్చయా’’తి ఇదం ‘‘అభూతారోచనేనా’’తి ఇదమపేక్ఖిత్వా వుత్తం. ‘‘కత్వా రూపియవోహార’’న్తి ఇదమపేక్ఖిత్వా ‘‘ఉప్పాదితపచ్చయా’’తి యోజనా కాతబ్బా. రూపియవోహారవినిచ్ఛయో నిస్సగ్గియే ఆవి భవిస్సతి. అభూతారోచనవినిచ్ఛయో చతుత్థపారాజికే వుత్తో. సమానాతి పకాసితాతి కులదూసనకమ్మేన ఉప్పాదితపచ్చయేహి సదిసాతి అట్ఠకథాయం వుత్తాతి అత్థో. ఇమినా తత్థాపి వినిచ్ఛయో ఏత్తకోయేవాతి అతిదిసతి.

౫౦౧. ‘‘సంసారవాసో దుక్ఖ’’న్తి ఞత్వా నిబ్బానాధిగమే మానసం బన్ధిత్వా నిబ్బానగామినిం పటిపదం సన్ధాయ సాసనావతిణ్ణేన సిక్ఖాకామేన కులపుత్తేన సేవితక్ఖణేయేవ జీవితహరణసమత్థవిసమిస్సపూతిముత్తం వియ వజ్జనీయం అకప్పియపచ్చయం ఉప్పాదేతుం కరియమానం అకప్పియోపాయప్పకారం ఏకతో దస్సేతుమాహ ‘‘విఞ్ఞత్తీ’’తిఆది. తత్థ విఞ్ఞత్తి యాచనా. అనుప్పదానన్తి పిణ్డపటిపిణ్డదానం. వేజ్జకమ్మం వుత్తనయమేవ. అనేసనం నామ అప్పిచ్ఛతాయ అననురూపేన పయోగేన పచ్చయపరియేసనం.

పారిభట్యతా నామ ఇస్సరే సేవితుం పరివారేత్వా తేసం చిత్తరుచితం విలపన్తానం పరిభటానం సేవకజనానం వియ లాభత్థికస్స భిక్ఖునో పచ్చయదాయకేసు పవత్తీతి వేదితబ్బో. పరి సమన్తతో భటతి సేవతీతి పరిభటో, ఇస్సరజనానం సమీపావచరో సేవకజనో, పరిభటో వియాతి పరిభటో, భిక్ఖు, పరిభటస్స కమ్మం పారిభట్యం, తస్స భావో పారిభట్యతా. అథ వా పరిభటతి ధాతి వియ కులదారకే అఙ్కే కరణాదివసేన ధారేతీతి పరిభటో, పరిభటస్స కమ్మం పారిభట్యం, తస్స భావో పారిభట్యతాతి లాభాసాయ భిక్ఖునో కులదారకేసు అననులోమికా పవత్తి వుచ్చతి.

ముగ్గసూపతా నామ పక్కముగ్గా వియ పక్కాపక్కబీజమిస్సా లాభాసాయ దాయకానం చిత్తారాధనత్థాయ సచ్చాలీకమిస్సకతా. యథా ముగ్గేసు పచ్చమానేసు కోచిదేవ న పచ్చతి, బహవో పచ్చన్తి, ఏవమేవ యస్స దాయకేహి సద్ధిం కథేన్తస్స కిఞ్చిదేవ సచ్చం హోతి, అసచ్చమేవ బహుకం హోతి, అయం వుచ్చతి ముగ్గసూపసదిసత్తా ‘‘ముగ్గసూపో’’తి, తస్స కమ్మం ముగ్గసూపం, తస్స భావో ముగ్గసూపతా. వత్థువిజ్జకం నామ కూపవత్థుగేహవత్థుఆదీనం ఆచిక్ఖనం. వత్థువిజ్జాయకానం కతం వత్థువిజ్జకం.

౫౦౨. జఙ్ఘపేసనియం, దూతకమ్మఞ్చ వుత్తనయమేవ. కులదూసనన్తి వుత్తావసేసం. అభూతారోచనఞ్చ వుత్తనయమేవ. బుద్ధపటికుట్ఠన్తి బుద్ధేహి పటిక్కోసితం గరహితం యథావుత్తం మిచ్ఛాజీవఞ్చ అవుత్తఞ్చ అఙ్గవిజ్జానక్ఖత్తవిజ్జాఉక్కాపాతదిసాడాహభూమిచాలాదిభేదం మిచ్ఛాజీవనూపాయం సబ్బం. వివజ్జయేతి విసమివ, గూథముత్తం వియ చ ఆరకా పరివజ్జేయ్యాతి అత్థో. ‘‘సిక్ఖాకామో కులపుత్తో’’తి సామత్థియా లబ్భతి.

౫౦౩. పటినిస్సజ్జతోపి తన్తి సమనుభాసనకమ్మతో పుబ్బే వా ఞత్తిచతుత్థాసు కమ్మవాచాసు అన్తకమ్మవాచాయ య్య-కారం అప్పత్తాయ వా కులదూసనకమ్మం పజహన్తస్సాతి వుత్తం హోతి. సఙ్ఘభేదసమన్తి పఠమసఙ్ఘభేదేన సమన్తి.

కులదూసనకథావణ్ణనా.

౫౦౪. ‘‘జాన’’న్తి ఇమస్స ‘‘భిక్ఖునా’’తి ఏతస్స విసేసనత్తా జానతాతి గహేతబ్బం. పాళియా లిఖితే సీహళగణ్ఠిపదే పన ఏవరూపం ఆపత్తిం ఆపన్నోస్మీతి ఞత్వాతి అత్థో వుత్తో. యావతీహన్తి యత్తకాని అహాని, ‘‘ఛాదితా’’తి ఇమినా సమ్బన్ధో, ఛాదనకిరియాఅచ్చన్తసంయోగే ఉపయోగవచనం. ఛాదితాతి ‘‘అహం ఇత్థన్నామం ఆపత్తిం ఆపన్నో’’తి సబ్రహ్మచారీనం అనారోచనదివసేన పటిచ్ఛాదితా. ఆపత్తీతి సఙ్ఘాదిసేసాపత్తి. అకామాతి అరుచియావ సఙ్ఘాదిసేసం ఆపజ్జిత్వా అకతపటికమ్మస్స సగ్గమోక్ఖానం అన్తరాయకరత్తాతి అధిప్పాయో. పరివత్థబ్బన్తి పరివాసం సమాదాయ వత్థబ్బం. కిత్తకం కాలన్తి ఆహ ‘‘తావతీహ’’న్తి, తత్తకాని అహానీతి వుత్తం హోతి. ఆపజ్జిత్వా యత్తకాని అహాని పటిచ్ఛాదేతి, తత్తకానేవ అహానీతి అత్థో.

౫౦౫-౬. ఆపత్తి కిత్తకేన పటిచ్ఛన్నా హోతీతి ఆహ ‘‘ఆపత్తి చా’’తిఆది. తత్థ ఆపత్తి చాతి సఙ్ఘాదిసేసాపత్తి చ. అనుక్ఖిత్తో చాతి ఉక్ఖేపనీయకమ్మేన సయం అనిస్సారితో చ. పహూ చాతి సయం సబ్రహ్మచారీనం సన్తికం గన్త్వా ఆరోచేతుం పహోతి చ. అనన్తరాయికో చాతి గమనవిబన్ధకేన రాజచోరాదిఅన్తరాయేన విరహితో చ. చతుస్వ పీతి ఏత్థ ‘‘ఏతేసూ’’తి సేసో, ఏతేసు చతూసూతి అత్థో. తంసఞ్ఞీతి ఆపత్తిసఞ్ఞీ అనుక్ఖిత్తసఞ్ఞీ పహుసఞ్ఞీ అనన్తరాయికసఞ్ఞీతి వుత్తం హోతి. తస్స ఏవంసఞ్ఞినో ఇమేసు చతూసు తథాసఞ్ఞినో పుగ్గలస్స. ఛాదేతుకామతాతి ఆచరియాదీసు గారవేన వా గరహాదిభయా వా ‘‘న ఆరోచేస్సామీ’’తి పటిచ్ఛాదేతుకామతా చ. ఛాదనన్తి తథా చిన్తేత్వా ‘‘అహం ఇత్థన్నామం ఆపన్నో’’తి అవత్వా పటిచ్ఛాదనఞ్చాతి ఇమేహి దసహి అఙ్గేహి. ‘‘భిక్ఖునా’’తి కత్తునిద్దేసత్తా ఛన్నాతి ఏత్థ ఛాదితాతి అత్థో. కాలవిధిం దస్సేతి ‘‘అరుణుగ్గమనేనా’’తి, ఆపత్తిఆపన్నదివసం ఖేపేత్వా అరుణుట్ఠానేన సద్ధిం ఛన్నా హోతీతి అత్థో.

ద్వేభాణవారవణ్ణనా నిట్ఠితా.

౫౦౭. ఏవం పటిచ్ఛన్నసఙ్ఘాదిసేసపటికమ్మత్థం ‘‘అకామా పరివత్థబ్బ’’న్తి విహితస్స పరివాసస్స కో భేదో, కో పవత్తిక్కమోతి ఆహ ‘‘తివిధో’’తిఆది. సో పరివాసో తివిధో దీపితోతి సమ్బన్ధో. కేనాతి ఆహ ‘‘తివిధాపేతచేతసా’’తి. ‘‘తిస్సో విధా, సేయ్యోహమస్మీతి విధా, సదిసోహమస్మీతి విధా, హీనోహమస్మీతి విధా’’తి (దీ. ని. ౩.౩౦౫) వుత్తవిధాయ మాననామధేయ్యతో తివిధమానతో అపగతచిత్తేన సమ్మాసమ్బుద్ధేనాతి అత్థో.

పటిచ్ఛన్నా ఆపత్తి ఏతస్సాతి పటిచ్ఛన్నో. అరిసాదీనం ఆగతిగణత్తా తత్థ పక్ఖిపనేన అ-కారపచ్చయో దట్ఠబ్బో. తేనేవ వక్ఖతి ‘‘పటిచ్ఛన్నాయ దాతబ్బో’’తిఆది.

సుద్ధన్తోతి ‘‘ఉభో కోటియో సోధేత్వా దాతబ్బపరివాసో సుద్ధన్తో నామా’’తి పాళిగణ్ఠిపదే వుత్తత్తా ఉపసమ్పదాకాలసఙ్ఖాతో సుద్ధో పుబ్బన్తో, ఆరోచితకాలసఙ్ఖాతో సుద్ధో అపరన్తో చ పరివాససమాదానకాలే వా పరివసనకాలే వా ఉపపరిక్ఖిత్వా దిట్ఠా సుద్ధా అన్తా అనాపత్తికాలసఙ్ఖాతా ఉభో కోటియో అస్సాతి కత్వా సుద్ధన్తనామకో పరివాసో చ. ఏత్థ చ భేదాదిం వక్ఖతి.

సమ్మా దివసాదీనం ఓధానం పక్ఖేపో యత్థ సో సమోధానో, పరివాసో. దివసేసు దివసే వా ఆపత్తీసు ఆపత్తియో వా సబ్బా నానావత్థుకా ఆపత్తియో ఏకతో కత్వా ఓధాయ దాతబ్బపరివాసోతి అత్థో. ఏత్థాపి భేదాదిం వక్ఖతి.

౫౦౮. తత్రాతి తేసు తీసు పరివాసేసు. ‘‘యో’’తి సేసో. ఇతీతి ఏవమత్థో దట్ఠబ్బో. యో పటిచ్ఛన్నపరివాసో, అయన్తి ఏవం పకాసితోతి యోజనా.

౫౦౯-౧౦. పరివాసదానకాలే వుచ్చమానాయ కమ్మవాచాయ పధానలక్ఖణం దస్సేతుమాహ ‘‘వత్థుగోత్తవసేనా’’తిఆది. తత్థ ‘‘వత్థూ’’తి సుక్కమోచనాదికో వీతిక్కమో వుచ్చతి. అయమేవ సుక్కవిస్సట్ఠిఆదికం గం వాచం సఞ్ఞఞ్చ తాయతి రక్ఖతీతి కత్వా ‘‘గోత్త’’న్తి వుచ్చతి. తఞ్హి సజాతియసాధారణవిజాతియవినివత్తనవసేన అఞ్ఞత్థ గన్తుం అదత్వా వాచం సద్దం, తబ్బిసయం సఞ్ఞఞ్చ రక్ఖతి. ఇదం వత్థుగోత్తద్వయవాచకం సుక్కవిస్సట్ఠికాయసంసగ్గవిసేసవచనఞ్చ ‘‘నానావత్థుకా’’తి సామఞ్ఞవచనఞ్చాతి ఇమినా వచనద్వయేనాతి వుత్తం హోతి. వుత్తఞ్హేతం అట్ఠకథాయం ‘‘సుక్కవిస్సట్ఠిం కాయసంసగ్గ’న్తిఆదివచనేనాపి ‘నానావత్థుకాయో’తిఆదివచనేనాపి వత్థుచేవ గోత్తఞ్చ సఙ్గహిత’’న్తి (చూళవ. అట్ఠ. ౧౦౨). నామాపత్తివసేన వాతి ఏత్థ సఙ్ఘాదిసేసోతి సజాతిసాధారణనామం, ఆపత్తీతి సబ్బసాధారణనామన్తి ద్వీహి నామేహి తంతంవీతిక్కమవసేన ఆపజ్జితబ్బతో తదేవ ఆపత్తీతి ఏవముభిన్నం నామాపత్తీనం వసేన వాతి అత్థో.

కమ్మవాచా హి కాతబ్బాతి ‘‘వత్థుగోత్తవసేనాపీ’’తి ఏత్థ అపి-సద్దో ‘‘నామాపత్తివసేన వా’’తి ఏత్థ సఙ్ఘాదిసేసోతి సజాతిసాధారణనామం, ఆపత్తీతి సబ్బసాధారణనామన్తి ద్వీహి నామేహీతి ఇదం సముచ్చినోతీతి ఉభయం ఏకతో యోజేత్వా కమ్మవాచా కాతబ్బాతి. ‘‘నామాపత్తివసేన వా’’తి ఏత్థ వికప్పత్థేన వా-సద్దేన, ‘‘అహం భన్తే సమ్బహులా సఙ్ఘాదిసేసా ఆపత్తియో ఆపజ్జిం ఏకాహపటిచ్ఛన్నాయో’తి ఏవం నామమత్తవసేన వా యోజనా కాతబ్బా’’తి అట్ఠకథాయ వుత్తవిసేసనివత్తనత్థమత్తసద్దవసేన చ వత్థుగోత్తవిరహితేన కేవలేన నామాపత్తిమత్తేన పయోజేత్వా కాతబ్బాయేవాతి వుత్తం హోతి. కమ్మవాచాయ కరణప్పకారో పన సముచ్చయక్ఖన్ధకే ఆగతనయేన ఆపన్నపుగ్గలనామేన చ ఏకాహపటిచ్ఛన్నాదివచనేన చ యోజేత్వా దట్ఠబ్బో. తస్స దాతబ్బోతి యోజనా. ‘‘పరివాసో’’తి పకరణతో లబ్భతి, పటిచ్ఛన్నాపత్తికస్స పుగ్గలస్స పరివాసో దాతబ్బోతి అత్థో.

తేన చాతి లద్ధపరివాసేన అన్తోసీమాయ ఉక్కుటికం నిసిన్నేన పగ్గహితఞ్జలినా భిక్ఖునా చ. సమాదియిత్వాతి ఏత్థాపి ‘‘వత్త’’న్తి సామత్థియా లబ్భతి. ‘‘సమాదానేప్యయం నయో’’తి (వి. వి. ౫౧౪) వక్ఖమానత్తా ‘‘వత్తం సమాదియామి, పరివాసం సమాదియామీ’’తి ఇమేసం ద్విన్నం అఞ్ఞతరం వా ద్వయమేవ వా తిక్ఖత్తుం వత్వా పారివాసికక్ఖన్ధకే వుత్తవత్తపూరణత్థం సమాదియిత్వాతి వుత్తం హోతి. ఆదితో సఙ్ఘస్స ఆరోచేతబ్బన్తి యోజనా. తథా వత్తం సమాదియిత్వా నిసిన్నేన పఠమం సఙ్ఘస్స ‘‘అహం భన్తే ఏకం ఆపత్తిం ఆపజ్జిం సఞ్చేతనికం సుక్కవిస్సట్ఠిం ఏకాహపటిచ్ఛన్నం, సోహం సఙ్ఘం ఏకిస్సా ఆపత్తియా సఞ్చేతనికాయ సుక్కవిస్సట్ఠియా ఏకాహపటిచ్ఛన్నాయ ఏకాహపరివాసం యాచిం, తస్స మే సఙ్ఘో ఏకిస్సా ఆపత్తియా సఞ్చేతనికాయ సుక్కవిస్సట్ఠియా ఏకాహపటిచ్ఛన్నాయ ఏకాహపరివాసం అదాసి, సోహం పరివసామి, వేదయామాహం భన్తే, వేదయతీతి మం సఙ్ఘో ధారేతూ’’తి ఏవం ఆరోచేతబ్బం.

‘‘ఇమఞ్చ పనత్థం గహేత్వా యాయ కాయచి వాచాయ ఆరోచేతుం వట్టతియేవా’’తి (చూళవ. అట్ఠ. ౧౦౨) అట్ఠకథావచనతో యాయ కాయచి భాసాయపి ఆరోచేతుం వట్టతి.

౫౧౧. పునప్పునాగతానన్తి ఏత్థ ‘‘భిక్ఖూన’’న్తి సేసో. పుబ్బే ఆరోచనట్ఠానం అసమ్పత్తానం ఆగన్తుకానం భిక్ఖూనమ్పి. ఆరోచేన్తోవాతి ఏకస్స ఆరోచనే సో చే వుడ్ఢతరో హోతి, ‘‘భన్తే’’తి వత్వా పుబ్బే వుత్తనయేనేవ వత్వా, నవకో చే, ‘‘ఆవుసో’’తి వత్వా అవసానే ‘‘మం ఆయస్మా ధారేతూ’’తి, ద్వే చే హోన్తి, ‘‘మం ఆయస్మన్తా ధారేన్తూ’’తి, తయో చే, ‘‘మం ఆయస్మన్తో ధారేన్తూ’’తి వత్వా ఆరోచేన్తోవ. రత్తియా ఛేదం అకత్వాతి ‘‘పకతత్తేన భిక్ఖునా సద్ధిం ఏకచ్ఛన్నే’’తిఆదినా (చూళవ. ౮౧) నయేన వుత్తఏకసేనాసనే పకతత్తేన భిక్ఖునా సద్ధిం అరుణుట్ఠాపనవసేన కరియమానేన సహవాసేన వా ‘‘పకతత్తభిక్ఖూహి వినా ఏకకేన వాసో’’తి వుత్తవిప్పవాసేన వా ‘‘ఆగన్తుకానం ఆరోచనాయ అకరణ’’న్తి వుత్తఅనారోచనేన వా సమ్భవన్తం రత్తిచ్ఛేదమకత్వా. వత్తభేదం అకత్వా వా పారివాసికక్ఖన్ధకే పారివాసికస్స పఞ్ఞత్తవత్తతో ఏకమ్పి అహాపేత్వా చ. సదా వసేతి పరివాసం వసితుం పరికప్పితా సబ్బదివసా యావ ఖిణన్తి, తావ వసేయ్యాతి అత్థో.

౫౧౨. తత్థ పరివాసో విసోధేతుం న సక్కా చేతి తస్స విహారస్స మహన్తత్తా ఆగతే ఆగన్తుకభిక్ఖూ పరియేసిత్వా ఆరోచేన్తేన రత్తిచ్ఛేదం అకత్వా పరివాసం సోధేతుం న సక్కా చే హోతి. తం వత్తం నిక్ఖిపిత్వానాతి తథా సమాదిన్నం వత్తం ఉపరి వక్ఖమాననయేన నిక్ఖిపిత్వా.

౫౧౩. కత్థ నిక్ఖిపేయ్యాతి ఆహ ‘‘తత్థా’’తిఆది. తత్థేవ సఙ్ఘమజ్ఝే వాతి అత్తనో యస్మిం వత్తం సమాదిన్నం, తస్మింయేవ సఙ్ఘమజ్ఝే వా. పుగ్గలే వాతి భిక్ఖూసు ఉట్ఠాయ తత్థ తత్థ గతేసు అన్తోసీమాయయేవ ఓహీనే ఏకభిక్ఖుమ్హి వా అసతియా బహిసీమం గతేన సరితక్ఖణే అత్తనా సద్ధిం గచ్ఛన్తే తస్సాయేవ పరిసాయ పరివాసదానే సమ్ముఖీభూతే పుగ్గలే వా ఆగన్తుకభిక్ఖు చే, తస్స వా సన్తికే ఆరోచేత్వా వత్తం నిక్ఖిపితబ్బన్తి వుత్తం హోతి. కథం నిక్ఖిపే’తి ఆహ ‘‘నిక్ఖిపామీ’’తిఆది. ‘‘తథా’’తి ఇమినా ‘‘నిక్ఖిపామీ’’తి ఏతం పచ్చామసతి. తం వత్తన్తి అత్తనా సమాదిన్నం తం వత్తం.

౫౧౪. అయం నయోతి ‘‘ఏకపదేనాపి ద్వీహి పదేహి వా పనా’’తి ఏవం అనన్తరోదితనయో.

౫౧౫-౨౦. పకతత్తోతి వుచ్చతీతి సగ్గమోక్ఖావరణాభావేన పకతో పుబ్బసరూపేనేవ ఠితో అత్తా ఏతస్సాతి ‘‘పకతత్తో’’తి కథీయతి. పచ్చూసకాలస్మిన్తి అరుణతో పురిమకాలే.

పరిక్ఖిత్తవిహారస్సాతి ఏత్థ పాకారాదీహి పరిక్ఖిత్తం ఏకమ్పి సేనాసనం విహరన్తి అస్మిన్తి కత్వా తథా వుచ్చతి. ద్వే లేడ్డుపాతే అతిక్కమ్మాతి యోజనా. లేడ్డుపాతద్వయస్స అవధిం దస్సేతి ‘‘పరిక్ఖేపతో బహీ’’తి, ‘‘అపరిక్ఖిత్తతో పరిక్ఖేపారహట్ఠానా బహీ’’తి చ.

పరిక్ఖేపారహట్ఠానం నామ కతమన్తి? విసుద్ధిమగ్గే (విసుద్ధి. ౧.౩౧) ధుతఙ్గనిద్దేసే ‘‘మజ్ఝిమట్ఠకథాయం పన విహారస్సాపి గామస్సేవ ఉపచారం నీహరిత్వా ఉభిన్నం లేడ్డుపాతానం అబ్భన్తరా మినితబ్బ’న్తి వుత్తం. ఇదమేత్థపమాణ’’న్తి వుత్తత్తా అపరిక్ఖిత్తస్స పఠమలేడ్డుపాతం హోతి, గామే వుత్తేన విధినా విహారపరియన్తే ఠితభత్తసాలగిలానసాలాదిసేనాసనే చే పరిక్ఖేపో అత్థి, తత్థ వా, నత్థి చే, నిబ్బకోసస్స ఉదకపాతట్ఠానే ఠితేన మాతుగామేన ఛడ్డితభాజనధోవనోదకపతనట్ఠానే వా సేనాసనతో దూరే చేతియఙ్గణే, బోధియఙ్గణే వా ఠత్వా బలమజ్ఝిమస్స పురిసస్స హత్థం పసారేత్వా అత్తనో బలప్పమాణేన ఖిత్తస్స ముట్ఠియా గహితపాసాణస్స పతనట్ఠానం విహారూపచారో నామ, తదేవ పాకారాదీహి పరిక్ఖేపారహట్ఠానం నామ. తత్థ ఠత్వా తథేవ ఖిత్తస్స పాసాణస్స పతనట్ఠానం ఏకో లేడ్డుపాతో, తత్థాపి ఠత్వా తథేవ ఖిత్తస్స పాసాణస్స పతనట్ఠానం ఏకో లేడ్డుపాతోతి ఏవం ద్వే లేడ్డుపాతా గహేతబ్బా.

మగ్గతో ఓక్కమిత్వాతి మగ్గతో అపసక్కిత్వా. గుమ్బేనాతి రుక్ఖగహనేన వా లతాగహనేన వా. వతియాతి కణ్టకసాఖాదీహి కతాయ వతియా.

వత్తమాదాయాతి పుబ్బే వుత్తనయేన వత్తం సమాదియిత్వా. ఆరోచేత్వాతి యథావుత్తనయేన ఆరోచేత్వా.

నిక్ఖిపిత్వాతి పుబ్బే వుత్తనయేన వత్తం నిక్ఖిపిత్వా. భిక్ఖూతి అత్తనా సద్ధిం హత్థపాసదానత్థాయ ఆగతో భిక్ఖు. యస్స కస్సచీతి ఏత్థ ‘‘సన్తికే’’తి సేసో.

ఆరోచేత్వా వాతి అత్తనో నవకతరో చే, ‘‘ఆవుసో’’తి, వుడ్ఢో చే, ‘‘భన్తే’’తి వత్వా యథావుత్తనయేనేవ ఆరోచేత్వా. సేసన్తి అవసేసవినిచ్ఛయం. సముచ్చయస్సాతి చూళవగ్గాగతస్స తతియసముచ్చయక్ఖన్ధకస్స. అట్ఠకథాయచాతి ‘‘సచే అఞ్ఞో కోచి భిక్ఖు కేనచిదేవ కరణీయేనా’’తిఆదినా (చూళవ. అట్ఠ. ౧౦౨) అట్ఠకథాగతవినిచ్ఛయేనాపి.

విభావయేతి ‘‘సచే యం భిక్ఖుం తత్థ ఆగతం పస్సతి, భాసమానస్స సద్దం సుణాతి, తస్స ఆరోచేతబ్బం. తథా అకరోన్తస్స రత్తిచ్ఛేదో చ వత్తభేదో చ హోతి దుక్కటం ఆపజ్జతి. సచే సో ద్వాదసరతనబ్భన్తరం పత్వా తస్స అజానన్తస్సేవ పక్కన్తో హోతి, రత్తిచ్ఛేదోవ హోతి, న వత్తభేదో. సచే అత్తనా సద్ధిం ఆగతో కేనచిదేవ కరణీయేన గతో హోతి, విహారం గన్త్వా యం పఠమం పస్సతి, తస్స సన్తికే ఆరోచేత్వా వత్తం నిక్ఖిపితబ్బం. ఏవం పరికప్పితదివసే పుణ్ణే కుక్కుచ్చవినోదనత్థం అతిరేకే చ దివసే వత్తం పూరేత్వా పరియోసానే వత్తే అసమాదిన్నే మానత్తారహో న హోతీతి సఙ్ఘం ఉపసఙ్కమ్మ వత్తం సమాదియిత్వా ఖన్ధకే ఆగతనయేనేవ మానత్తం యాచితబ్బం. అనిక్ఖిత్తవత్తేన చరితుకామస్స పున వత్తసమాదానం కాతబ్బం న హోతీ’’తి ఏత్తకో విసేసో, ఇమం అట్ఠకథాగతం వినిచ్ఛయం పకాసేయ్యాతి వుత్తం హోతీతి.

పటిచ్ఛన్నపరివాసకథావణ్ణనా.

౫౨౧. న జానతీతి ఏత్థ ఛన్దవసేన రస్సో కతో. ఆపత్తీనఞ్చ రత్తీనం, పరిచ్ఛేదం న జానతీతి బహూ సఙ్ఘాదిసేసే ఆపజ్జిత్వాపి ‘‘ఏత్తకాహం ఆపత్తియో ఆపన్నో’’తి అత్తనో ఆపన్నసఙ్ఘాదిసేసాపత్తీనం పరిచ్ఛేదం న జానాతి, ‘‘మయా ఆపన్నాపత్తి ఏత్తకే దివసే పటిచ్ఛన్నా’’తి దివసపరిచ్ఛేదం న జానాతి.

౫౨౨. ఇదాని తస్స పభేదం దస్సేతుమాహ ‘‘ఏసేవా’’తిఆది. పరిసుద్ధేహీతి సకలసంకిలేసప్పహానేన పరిసుద్ధసన్తానేహి ఉపాలిత్థేరాదిపుబ్బాచరియేహి. ఏసోవ సుద్ధన్తోతి ఏసో యథావుత్తసరూపో సుద్ధన్తపరివాసో. చూళసుద్ధన్తనామో చాతి ‘‘యో ఉపసమ్పదతో పట్ఠాయ అనులోమక్కమేన వా’’తిఆదినా (చూళవ. అట్ఠ. ౧౦౨) అట్ఠకథాయం వుత్తనయేన ఉపసమ్పదమాళకతో పట్ఠాయ అనులోమవసేన వా ఆరోచితదివసతో పట్ఠాయ పటిలోమవసేన వా సరన్తే ‘‘కిత్తకాని దివసాని పరిసుద్ధోతి సరసీ’’తి వినయధరేహి పుచ్ఛితే ‘‘ఏత్తకం కాలం పరిసుద్ధోస్మీ’’తి వుత్తవతో తేన వుత్తసుద్ధదినాని పరియన్తం కత్వా దిన్నో యావ ఉపసమ్పన్నదివసో, తావ బహుదివసేసు నేతబ్బం మహాసుద్ధన్తం సన్ధాయ ఇతరదినానం పూరేతబ్బత్తా చూళసుద్ధన్తో నామాతి వుత్తం హోతి.

‘‘అయఞ్హి సుద్ధన్తపరివాసో నామ ఉద్ధమ్పి ఆరోహతి, హేట్ఠాపి ఓరోహతి, ఇదమస్స లక్ఖణ’’న్తి (చూళవ. అట్ఠ. ౧౦౨) వుత్తత్తా ఇమం పరివాసం పరివసనతో పచ్ఛా దివసం సరన్తో పరికప్పేత్వా యోజేత్వా గహితదివసతో వడ్ఢేతి వా హాపేతి వా, ఉభయత్థాపి ‘‘పున పరివాసదానకిచ్చం నత్థీ’’తి (చూళవ. అట్ఠ. ౧౦౨) వచనతో పుబ్బే దిన్నపరివాసోయేవ పమాణం. ‘‘ఏతస్స అప్పటిచ్ఛన్నం ‘పటిచ్ఛన్నా’తి వా అచిరపటిచ్ఛన్నం ‘చిరపటిచ్ఛన్నా’తి వా అసమ్బహులమ్పి ‘సమ్బహులా’తి వా విపరీతతో గహేత్వా వినయకమ్మం కరోన్తస్స ఆపత్తితో వుట్ఠానం హోతి, పటిచ్ఛన్నం ‘అప్పటిచ్ఛన్నా’తిఆదివిపరియాయేన న హోతీ’’తి (చూళవ. అట్ఠ. ౧౦౨ అత్థతో సమానం) అట్ఠకథాగతనయో వేదితబ్బో.

మహాసుద్ధన్తనామకోతి ‘‘యో పన యథావుత్తేన అనులోమపటిలోమనయేన పుచ్ఛియమానోపి రత్తిపరియన్తం న జానాతి, నేవ సరతి, వేమతికో వా హోతి, తస్స దిన్నో సుద్ధన్తపరివాసో మహాసుద్ధన్తోతి వుచ్చతీ’’తి (చూళవ. అట్ఠ. ౧౦౨) అట్ఠకథాయం నిద్దిట్ఠసరూపో మహాసుద్ధన్తో నామ. ‘‘అయం ఉద్ధం నారోహతి, హేట్ఠా పన ఓరోహతీ’’తి వుత్తత్తా అయం పరివాసో యావ ఉపసమ్పన్నదివసో, తావ పూరేతబ్బతో తతో ఉద్ధం నారోహతి. అన్తరాళే అత్తనో సుద్ధకాలం పరికప్పేత్వా సరతి చే, తతో పట్ఠాయ నివత్తనతో దివసహానం పన హోతేవ.

౫౨౩. ‘‘అఞ్ఞతరో భిక్ఖు సమ్బహులా సఙ్ఘాదిసేసా ఆపత్తియో ఆపన్నో హోతి, సో ఆపత్తిపరియన్తం న జానాతి, రత్తిపరియన్తం న జానాతీ’’తి (చూళవ. ౧౫౬) ఆగతవత్థుమ్హి ఇమస్స పరివాసస్స అనుఞ్ఞాతత్తా తం వత్థుం సఙ్గహేతుం ‘‘ఆపత్తీనం చా’’తిఆదిం వత్వాపి ‘‘ఆపత్తిపరియన్తం పన ‘ఏత్తకా అహం ఆపత్తియో ఆపన్నో’తి జానాతు వా మా వా, అకారణమేత’’న్తి (చూళవ. అట్ఠ. ౧౦౨) పటిసేధేత్వా అట్ఠకథాయం పధానభావేన వుత్తరత్తిపరియన్తస్స అపరిజాననమత్తమేవ పమాణన్తి దస్సేతుమాహ ‘‘దువిధోపీ’’తిఆది. దువిధోపి అయం సుద్ధన్తపరివాసో ఏకచ్చం రత్తిపరిచ్ఛేదం, సకలం వా రత్తిపరిచ్ఛేదం అజానతో వా విమతిస్స వా దాతబ్బోతి యోజనా.

సుద్ధన్తపరివాసకథావణ్ణనా.

౫౨౪. ఇతరోపి సో సమోధానపరివాసో తిధా మతోతి యోజనా. ధాతుసద్దానం అనేకత్థత్తా ‘‘ఓధాన’’న్తి మక్ఖనం వుచ్చతి. తేనాహ అట్ఠకథాయం ‘‘ఓధునిత్వా మక్ఖేత్వా’’తి (చూళవ. అట్ఠ. ౧౦౨). ‘‘సమోధాన’’న్తి పక్ఖేపో వుచ్చతి. యథాహ అట్ఠకథాయం ‘‘సమోదహిత్వా’’తి. ఓధానఞ్చ సమోధానఞ్చ ఓధానసమోధానం, తం యత్థ సో పరివాసో ‘‘ఓధానసమోధానో’’తి వేదితబ్బో. అరిసాదిగణే అన్తోగధత్తా హేత్థ, ఉపరి చ ఏవరూపే ఠానే అ-కారపచ్చయో దట్ఠబ్బో. పరివుత్థదివసానం మక్ఖనఞ్చ మూలాపత్తియం అన్తరాపత్తీనం పక్ఖిపనఞ్చ యస్మిం సో పరివాసోతి వుత్తం హోతి. తేనేవేత్థ ‘‘దివసే పరివుత్థే తు, ఓధునిత్వా పదీయతే’’తి వక్ఖతి. యథాహ అట్ఠకథాయం ‘‘పరివుత్థదివసే ఓధునిత్వా మక్ఖేత్వా పురిమాయ ఆపత్తియా మూలదివసపరిచ్ఛేదే పచ్ఛా ఆపన్నం ఆపత్తిం సమోదహిత్వా’’తి (చూళవ. అట్ఠ. ౧౦౨).

అగ్ఘపుబ్బకో మిస్సకపుబ్బకో సమోధానపరివాసోతి యోజనా, అగ్ఘసమోధానపరివాసో మిస్సకసమోధానపరివాసోతి వుత్తం హోతి. అగ్ఘో చ మిస్సకో చ అగ్ఘమిస్సకా, తే పుబ్బకా ఏతస్సాతి అగ్ఘమిస్సకపుబ్బకో, సమోధానో. అగ్ఘేన సమోధానం అగ్ఘసమోధానం, తం యత్థ సో అగ్ఘసమోధానో, ఆపన్నాసు బహూసు సబ్బచిరపటిచ్ఛన్నాపత్తీనం దివసగణనగ్ఘేనేవ పచ్ఛా ఆపన్నఆపత్తీనం పక్ఖేపయుత్తపరివాసోతి అత్థో. యథాహ అట్ఠకథాయం ‘‘అగ్ఘసమోధానో నామ సమ్బహులాసు ఆపత్తీసు యా ఏకా వా ద్వే వా తిస్సో వా సమ్బహులా వా ఆపత్తియో సబ్బచిరపటిచ్ఛన్నాయో, తాసం అగ్ఘేన సమోధాయ తాసం రత్తిపరిచ్ఛేదవసేన అవసేసానం ఊనతరపటిచ్ఛన్నానం ఆపత్తీనం పరివాసో దియ్యతి, అయం వుచ్చతి అగ్ఘసమోధానో’’తి (చూళవ. అట్ఠ. ౧౦౨). మిస్సకానం నానావత్థుకానం ఆపత్తీనం సమోధానం మిస్సకసమోధానం, తం యత్థ సో పరివాసో మిస్సకసమోధానో. మిస్సకానం నానావత్థుకానం ఆపత్తీనం ఏకతో పక్ఖేపయుత్తో పరివాసోతి అత్థో. యథాహ అట్ఠకథాయం ‘‘మిస్సకసమోధానో నామ యో నానావత్థుకా ఆపత్తియో ఏకతో కత్వా దియ్యతీ’’తి (చూళవ. అట్ఠ. ౧౦౨).

౫౨౫-౭. ఏవం తివిధే సమోధానపరివాసే పఠమపరివాసస్స విసేసనభూతతాయ అవయవానం ద్విన్నం ఓధానసమోధానసద్దానం అత్థానువాదేన తదుభయఓధానసమోధానసరూపం విధాతుమాహ ‘‘ఆపజ్జిత్వా…పే… పకాసితో’’తి. తత్థ పఠమస్స ఓధాన-సద్దసఙ్ఖాతస్స అవయవస్స అత్థసరూపానువాదమాహ ‘‘ఆపజ్జిత్వా…పే… పదీయతే’’తి. దుతియావయవసఙ్ఖాతసమోధాన-సద్దస్స అత్థసరూపానువాదమాహ ‘‘పురిమాపత్తియా…పే… భిక్ఖునో’’తి. తేనేవ ఉభయత్థానువాదే ‘‘భిక్ఖునో’’తి పదద్వయస్స, ‘‘పదీయతే దాతబ్బో’’తి కిరియాపదద్వయస్స చ విసుం విసుం గహితత్తా పునరుత్తిదోసాభావో వేదితబ్బో. ఏవం అవయవత్థానువాదేన విధాతబ్బసముదాయం దస్సేతుమాహ ‘‘ఏసోధానసమోధానపరివాసో పకాసితో’’తి. ఏత్థ ఛాదేన్తస్స హీతి హి-సద్దో హేతుమ్హి. ఏసోధానసమోధానోతి ఏత్థ ఏత-సద్దసమ్బన్ధేన ‘‘యో’’తి లబ్భతి.

తత్రాయం యోజనా – ఆపజ్జిత్వా…పే… ఓధునిత్వా యో యస్మా పదీయతే, పురిమాపత్తియా…పే… యో యస్మా దాతబ్బో, తస్మా ఏసోధానసమోధానపరివాసో పకాసితోతి.

తత్థ అన్తరాపత్తిం ఆపజ్జిత్వాతి పటిచ్ఛన్నాపత్తియా పరివసన్తో వా మానత్తారహో వా మానత్తం చరన్తో వా అబ్భానారహో వా హుత్వా కదాచి అఞ్ఞం సఙ్ఘాదిసేసాపత్తిం ఆపజ్జిత్వా. ఛాదేన్తస్సాతి పఠమం ఆపన్నాపత్తియాపటిచ్ఛాదితకాలేన సమం వా ఊనం వా కాలం పటిచ్ఛాదేన్తస్స. ‘‘మూలాయపటికస్సనేన తే పరివుత్థదివసే చ మానత్తచిణ్ణదివసే చ సబ్బే ఓధునిత్వా’’తి (చూళవ. అట్ఠ. ౧౦౨) అట్ఠకథావచనతో ఏత్థ ‘‘పరివుత్థే’’తి ఉపలక్ఖణత్తా ‘‘మానత్తచిణ్ణే చా’’తి గహేతబ్బం. ఓధునిత్వాతి చ మూలాయపటికస్సనవసేన మక్ఖేత్వా, అదివసే కత్వాతి అధిప్పాయో.

యో యస్మా పదీయతే, సో పరివాసో సట్ఠివస్సాని పరివసిత్వా మానత్తారహో హుత్వాపి అన్తరాపత్తిం ఆపజ్జిత్వా ఏకాహమ్పి పటిచ్ఛాదితే మూలాయపటికస్సనేన తే దివసే సబ్బే మక్ఖేత్వా తానేవ సట్ఠివస్సాని పునపి యస్మా పదీయతేతి అత్థో. యథాహ అట్ఠకథాయం ‘‘సట్ఠివస్సాని పరివసిత్వా మానత్తారహో హుత్వాపి హి ఏకదివసం అన్తరాపత్తిం పటిచ్ఛాదేత్వా పునపి సట్ఠివస్సాని పరివాసారహో హోతీ’’తి (చూళవ. అట్ఠ. ౧౦౨).

పురిమాపత్తియాతి తేన ఆపన్నాసు సమ్బహులాసు ఆపత్తీసు సబ్బాపత్తీనం పురేతరమేవ పటిచ్ఛన్నాయ ఆపత్తియా. మూలదివసేతి పఠమం వీతిక్కమదివసే. వినిచ్ఛితేతి ‘‘అసుకసంవచ్ఛరే అసుకమాసే అసుకదివసే’’తి నియమితే. సమోధాయ పక్ఖిపిత్వా దాతబ్బోతి సమ్బన్ధో. విధానతో యాచమానస్సాతి విధానతో సఙ్ఘేన దాతబ్బోతి యోజేతబ్బం, సముచ్చయక్ఖన్ధకే వుత్తేన విధినా యాచమానస్స తత్థేవ వుత్తవిధినా సఙ్ఘేన దాతబ్బోతి అత్థో. ‘‘ఏసో ఓధానసమోధానపరివాసో’’తి పదచ్ఛేదో.

౫౨౮-౯. తథా వుచ్చతీతి సమ్బన్ధో. తాసం అగ్ఘవసేన హీతి హి-సద్దో హేతుమ్హి. ‘‘సోతి తంసద్దసమ్బన్ధేన ‘‘యో’’తి లబ్భతి. తత్రాయం యోజనా – సమ్బహులా…పే… తాసం అగ్ఘవసేన తతో ఊనపటిచ్ఛన్నానం ఆపత్తీనం సమోధాయ యో యస్మా పదాతబ్బో పరివాసో, తస్మా సో యథా అవయవత్థవసేన ‘‘ఓధానసమోధానో’’తి పరివాసో వుత్తో, తథా ‘‘అగ్ఘసమోధానో’’తి వుచ్చతీతి.

తత్థ సమ్బహులాసూతి యాసం ఆపత్తీనం పరివసితుకామో, తాసు సమ్బహులాసు ఆపత్తీసు, నిద్ధారణే భుమ్మం. ‘‘ఏకా వా’’తిఆది నిద్ధారియనిద్దేసో. తాసం ఆపత్తీనం. అగ్ఘవసేనాతి గణనవసేన, రత్తిపరిచ్ఛేదవసేనాతి వుత్తం హోతి. యథాహ అట్ఠకథాయం ‘‘తాసం రత్తిపరిచ్ఛేదవసేనా’’తి (చూళవ. అట్ఠ. ౧౦౨). ‘‘పదాతబ్బో’’తి ఇమినా సమ్బన్ధో. తతోతి చిరపటిచ్ఛన్నాపత్తితో. ఊనపటిచ్ఛన్నానం ఆపత్తీనన్తి ఏత్థ ఉపయోగత్థే సామివచనం, ఊనపటిచ్ఛన్నాయో ఆపత్తియో సమోధాయాతి వుత్తం హోతి.

౫౩౦. నానా సుక్కవిస్సట్ఠిఆదీని వత్థూని యాసం తా నానావత్థుకా, నానావత్థుకా సఞ్ఞా యాసం ఆపత్తీనం తా నానావత్థుకసఞ్ఞాయో. సబ్బాతి ఏత్థ ‘‘యా’’తి సేసో, సుక్కవిస్సట్ఠిఆదికులదూసనావసానా యా సబ్బా తేరస సఙ్ఘాదిసేసా ఆపత్తియోతి అత్థో. తా సబ్బాతి ఏత్థ పి-సద్దో వత్తబ్బో. దాతబ్బోతి ఏత్థ ‘‘పరివాసో’’తి ఆనేత్వా సమ్బన్ధితబ్బం. తా సబ్బాపి ఏకతో కత్వా దాతబ్బో పరివాసోతి యోజనా. తస్స తేరస సఙ్ఘాదిసేసాపత్తియోపి ఏకతో కత్వాతి అత్థో. ‘‘అహం భన్తే సమ్బహులా సఙ్ఘాదిసేసా ఆపత్తియో ఆపజ్జిం ఏకం సుక్కవిస్సట్ఠిం…పే… ఏకం కులదూసకం, సోహం భన్తే సఙ్ఘం తాసం ఆపత్తీనం సమోధానపరివాసం యాచామీ’’తి తిక్ఖత్తుం యాచనాయ చ తదనురూపాయ ఞత్తియా చ కమ్మవాచాసు చ నామం వత్వా దాతబ్బపరివాసో మిస్సకో మతో ‘‘మిస్సకసమోధానపరివాసో’’తి ఞాతో. ద్వే, తిస్సో, చతస్సో, అతిరేకా చ ఆపన్నస్సాపి పరివాసం దేన్తేన ఇమినా నియామేన వత్థుం, నామం విసేసేత్వా గహేతబ్బం.

సమోధానపరివాసకథావణ్ణనా.

౫౩౧. పరివుత్థపరివాసస్సాతి తివిధే పరివాసే అఞ్ఞతరస్స వసేన పరివుత్థపరివాసస్స. ఉత్తరి ఛ రత్తియోతి పరివాసతో ఉత్తరి ఛ రత్తియో, ఛ దివసేతి వుత్తం హోతి, ‘‘చరితు’’న్తి సేసో, చరణకిరియాయ అచ్చన్తసంయోగే ఉపయోగవచనం. మానత్తం దేయ్యన్తి యోజనా, ‘‘సఙ్ఘేనా’’తి సామత్థియా లబ్భతి. సముచ్చయక్ఖన్ధకే వుత్తనయేన యోజేత్వా ఛారత్తఞ్చ దాతబ్బో, భిక్ఖుమాననవిధి భిక్ఖుస్స దాతబ్బోతి అత్థో.

‘‘పరివుత్థపరివాసస్సా’’తి ఇమినా పటిచ్ఛన్నమానత్తం పకతం, తత్థ పభేదే అసతి కస్మా ‘‘పటిచ్ఛన్నాపటిచ్ఛన్నవసా దువే’’తి వుత్తన్తి? పకతభేదమనపేక్ఖిత్వా ఛారత్తమానత్తే లబ్భమానవిసయభేదం దస్సేతుం వుత్తం. ఏవఞ్హి సతి సమోధానమానత్తే చ ‘‘ఛారత్తం మానత్తం దేతూ’’తి (చూళవ. ౧౨౮) పాళియం వుత్తత్తా తమ్పి గహేత్వా ‘‘తిధా’’తి కస్మా న వుత్తన్తి? తమ్పి పటిచ్ఛన్నాపత్తియా పరివుత్థపరివాసస్సేవ దాతబ్బమానత్తన్తి పటిచ్ఛన్నమానత్తవచనేనేవ సఙ్గహితత్తా విసుం న వుత్తం. తేనేవ చతుబ్బిధే మానత్తే ఇమేహి ద్వీహి వినా దస్సేతబ్బేసు ద్వీసు మానత్తేసు పక్ఖమానత్తమత్తం ‘‘ఛాదేన్తియా’’తిఆదిగాథాయ దస్సేత్వా సమోధానమానత్తం విసుం న దస్సితన్తి దట్ఠబ్బం.

౫౩౪-౬. వినిద్దిట్ఠప్పకారన్తి ‘‘పరిక్ఖిత్తవిహారస్సా’’తిఆదినా యథావుత్తగాథాద్వయేన నిద్దిట్ఠప్పకారం. ఆదియిత్వాన తం తేసన్తి ఏత్థ ‘‘సన్తికే’’తి వక్ఖమానతో లబ్భతి. తేసం చతున్నం సమ్ముఖా ఉక్కుటికం నిసీదిత్వా అఞ్జలిం పగ్గహేత్వా తం వత్తం సమాదియిత్వాతి అత్థో. ‘‘తం తేసం సన్తికే’’తి ఇదం ‘‘ఆరోచేత్వా’’తి ఇమినాపి యుజ్జతి. తేసమేవ సమ్ముఖా నిసిన్నేన ‘‘అహం భన్తే ఏకం ఆపత్తిం ఆపజ్జిం సఞ్చేతనికం సుక్కవిస్సట్ఠి’’న్తిఆదినా నయేన సముచ్చయక్ఖన్ధకాగతం ఆరోచనం కత్వా. ఇమినా అన్తోఅరుణే దిట్ఠానం అఞ్ఞేసమ్పి ఆరోచనం ఉపలక్ఖితం.

నిక్ఖిపే సన్తికే తేసం వత్తన్తి ఏత్థ ‘‘అరుణే ఉట్ఠితే’’తి అజ్ఝాహరితబ్బం. అరుణే ఉగ్గతే తేసం భిక్ఖూనం సమ్ముఖా యథావుత్తనయేనేవ నిసీదిత్వా ‘‘వత్తం నిక్ఖిపామి, మానత్తం నిక్ఖిపామీ’’తి ఇమేసు ద్వీసు ఏకం వా ద్వయమేవ వా వత్వా వత్తం నిక్ఖిపే.

౫౩౭. తస్స మానత్తస్స. రత్తిచ్ఛేదాదికోతి ఏత్థ ఆది-సద్దేన వత్తభేదో గహితో. అట్ఠకథావసేన పాళివసేనాతి యోజనా.

౫౩౮. వీసతియా భిక్ఖూనం వగ్గో సమూహో వీసతివగ్గో, సో ఏవ వీసతివగ్గికో. అబ్భేయ్యాతి ఓసారేయ్య, అబ్భన్తరం కరేయ్యాతి అత్థో. విధినాతి సముచ్చయక్ఖన్ధకాగతక్కమేన. అబ్భితోతి సంవాసేన అన్తో కతో, పకతత్తోతి పకతిసభావో, ఆపత్తిం అనాపన్నకాలసదిసో హోతీతి అత్థో.

౫౩౯. ఆపత్తిం ఛాదేన్తియా భిక్ఖునియాతి యోజనా, ‘‘ఆపజ్జిత్వా’’తి సేసో, ఆపత్తిం ఆపజ్జిత్వా ‘‘ఆపత్తి చా’’తిఆదినా (వి. వి. ౫౦౫) నయేన పుబ్బే దస్సితేహి దసహి అఙ్గేహి పటిచ్ఛాదేన్తియా భిక్ఖునియా అత్తనో ఆపత్తిం ఛాదేన్తియా భిక్ఖునియా. న చ ఆపత్తీతి ఏత్థ ‘‘అత్తనో’’తి ఇమినా అఞ్ఞిస్సా ఆపత్తిం పటిచ్ఛాదేన్తియా వజ్జపటిచ్ఛాదికాసఙ్ఖాతపారాజికాపత్తీతి దీపితం హోతి. ‘‘భిక్ఖునియా’’తి ఇమినా భిక్ఖుస్స దుక్కటాపత్తిభావం దీపేతి.

౫౪౧. విరుద్ధమత్థం నయతి పజహతీతి వినయో, వినిచ్ఛయో, తం వినయపిటకత్థవినిచ్ఛయవిసేసవిసయం సమ్మోహసఙ్ఖాతం విరుద్ధం పచ్చత్థికం తదఙ్గవసేన పజహనతో వినయనయసఙ్ఖాతం తతో ఏవ అతిబుద్ధిదీపనం, అతిసయేన బుద్ధిం దీపేతీతి అతిబుద్ధిదీపనం, తం వినయత్థవినిచ్ఛయకం ఞాణపదీపం విసేసేన జాలేన్తం. వివిధేహి నయేహి యుత్తతాయ వివిధనయయుతం. వినయనయేతి వినయపిటకస్స పరసన్తానపాపనే, వినయవణ్ణనాయన్తి వుత్తం హోతి.

ఇతి వినయత్థసారసన్దీపనియా

వినయవినిచ్ఛయవణ్ణనాయ

సఙ్ఘాదిసేసకథావణ్ణనా నిట్ఠితా.

అనియతకథావణ్ణనా

౫౪౨-౩. ఇదాని సఙ్ఘాదిసేసకథానన్తరం అనియతకథం దస్సేతుమాహ ‘‘రహోనిసజ్జస్సాదేనా’’తిఆది. రహసి నిసజ్జా రహోనిసజ్జా, తస్సా అస్సాదో రహోనిసజ్జస్సాదో, తేన రహోనిసజ్జస్సాదేన, మేథునధమ్మసన్నిస్సితేన కిలేసేనాతి అత్థో. వుత్తఞ్హి అట్ఠకథాయం ‘‘రహోనిసజ్జస్సాదోతి మేథునధమ్మసన్నిస్సితకిలేసో వుచ్చతీ’’తి (పారా. అట్ఠ. ౨.౪౫౧). ‘‘రహో నామ చక్ఖుస్స రహో సోతస్స రహో. చక్ఖుస్స రహో నామ న సక్కా హోతి అక్ఖిం వా నిఖణియమానే భముకం వా ఉక్ఖిపియమానే సీసం వా ఉక్ఖిపియమానే పస్సితుం. సోతస్స రహో నామ న సక్కా హోతి పకతికథా సోతు’’న్తి (పారా. ౪౪౫) పదభాజనే వుత్తరహేసు చక్ఖుస్స రహో ఏవ ఇధాధిప్పేతో. యథాహ అట్ఠకథాయం ‘‘కిఞ్చాపి పాళియం ‘సోతస్స రహో’తి ఆగతం, చక్ఖుస్స రహేనేవ పన పరిచ్ఛేదో వేదితబ్బో’’తి (పారా. అట్ఠ. ౨.౪౪౪-౪౪౫).

చక్ఖుస్స రహత్తా ‘‘పటిచ్ఛన్న’’న్తి ఇమమ్పి పటిచ్ఛన్నత్తా ఏవ ‘‘అలంకమ్మనియ’’న్తి ఇమమ్పి సఙ్గణ్హాతి. నిసజ్జసద్దోపాదానేన ‘‘ఆసనే’’తి ఇదమ్పి గహితమేవ. ‘‘మాతుగామస్స సన్తికం గన్తుకామో’’తి ఇమినా ‘‘మాతుగామేన సద్ధి’’న్తి ఇదమ్పి గహితమేవ. ఏవం సామత్థియా లబ్భమానపదోపాదానేన యో పన భిక్ఖు మాతుగామేన సద్ధిం ఏకో ఏకాయ రహో పటిచ్ఛన్నే ఆసనే అలంకమ్మనియే నిసజ్జస్సాదేనాతి వుత్తం హోతి. చక్ఖుస్స రహభావేన కుట్టాదిపటిచ్ఛన్నే తేనేవ మేథునసేవనకమ్మస్స అనురూపే ఆసనే తదహుజాతాయపి మనుస్సిత్థియా సహ నిసజ్జస్సాదరాగేన సమన్నాగతో హుత్వాతి అత్థో. ఏత్థ ‘‘మాతుగామస్సా’’తి తదహుజాతమ్పి ఇత్థిం గణ్హాతీతి కుతో లబ్భతీతి? ‘‘మాతుగామో నామ మనుస్సిత్థీ, న యక్ఖీ, న పేతీ, న తిరచ్ఛానగతా, అన్తమసో తదహుజాతాపి దారికా, పగేవ మహత్తరీ’’తి (పారా. ౪౪౫) పదభాజనతో లబ్భతి.

‘‘నివాసేతీ’’తి ఇమినా ‘‘కాయబన్ధనం బన్ధతి, చీవరం పారుపతీ’’తి ఇదం లక్ఖీయతి. సబ్బత్థాతి యథావుత్తం పయోగతో పుబ్బాపరపయోగే సఙ్గణ్హాతి. తేనేవ ‘‘పయోగే చ పయోగే చా’’తి విచ్ఛాపయోగో కతో. నిసీదతో చస్స దుక్కటన్తి యోజనా. ‘‘ఉభిన్నమ్పి నిసజ్జాయ పాచిత్తియ’’న్తి వక్ఖమానత్తా దుక్కటం సన్ధాయ ఏకకస్స నిసీదతోతి గహేతబ్బం.

౫౪౪. నిసజ్జాయ ఉభిన్నమ్పీతి ఏత్థ ‘‘సకి’’న్తి సేసో, ఉభిన్నం నిసజ్జాపూరణవసేన అఞ్ఞమఞ్ఞస్స పురే వా పచ్ఛా వా ఏకక్ఖణే వా మాతుగామస్స వా భిక్ఖుస్స వా ఏకవారం నిసజ్జాయాతి వుత్తం హోతి. వుత్తఞ్హేతం పాళియం ‘‘మాతుగామే నిసిన్నే భిక్ఖు ఉపనిసిన్నో వా హోతీ’’తిఆది (పారా. ౪౪౫). హోతి పాచిత్తియన్తి యోజనా. పయోగగణనాయ చ హోన్తి పాచిత్తియానీతి గహేతబ్బం, మాతుగామస్స వా భిక్ఖునో వా ఉభిన్నం వా ఉట్ఠాయుట్ఠాయ పునప్పునం ఉపనిసీదనపయోగగణనాయ చాతి అత్థో. ‘‘ఆపత్తీహిపి తీహిపీ’’తి వక్ఖమానత్తా పాచిత్తియగ్గహణం పారాజికసఙ్ఘాదిసేసానం ఉపలక్ఖణం హోతి, తీసు ఏకం హోతీతి వుత్తం హోతి. ఏత్థ ‘‘పయోగగణనాయా’’తి ఇదం పారాజికాయ న లబ్భతి ఏకపయోగేనేవ సిజ్ఝనతో. కాయసంసగ్గసఙ్ఘాదిసేసో, పన సరీరతో పునప్పునం వియుజ్జిత్వా ఫుసనేన పాచిత్తియఞ్చ యథావుత్తనయేనేవ లబ్భతి.

బహూసుపి మాతుగామేసు బహుకాని పాచిత్తియాని హోన్తీతి యోజనా. బహూసు మాతుగామేసు నిసిన్నేసు నిసిన్నానం గణనాయ ఏకేనేవ పయోగేన బహూని పాచిత్తియాని చ సఙ్ఘాదిసేసా చ హోన్తి. ‘‘పయోగగణనాయ చా’’తి ఇమస్స ఏత్థాపి యుజ్జమానత్తా తాసు విసుం విసుం ఉట్ఠాయుట్ఠాయ పునప్పునం నిసీదన్తీసు, సయఞ్చ ఉట్ఠాయుట్ఠాయ పునప్పునం నిసీదతో తాసం గణనాయ ఆపజ్జితబ్బాపత్తియో పయోగగణనాయ చ బహూ హోన్తీతి ఇదం లబ్భతి. ఏత్థాపి పన పారాజికం న లబ్భతి, సఙ్ఘాదిసేసో, పాచిత్తియఞ్చ లబ్భతి.

౫౪౫. సమీపే ఠితోపి అన్ధో అనాపత్తిం న కరోతీతి సోతస్స రహభావే అసతిపి పధానభూతస్స ‘‘చక్ఖుస్స రహో’’తి ఇమస్స అఙ్గస్స విజ్జమానత్తా వుత్తం ‘‘అన్తోద్వాదసహత్థకే’’తి, ఇమినా సవనూపచారే విజ్జమానేపీతి వుత్తం హోతి. ఇత్థీనం తు సతమ్పి చ న కరోతి అనాపత్తిన్తి యోజనా, విఞ్ఞునో పురిసస్స అసన్నిహితభావేనాతి అధిప్పాయో. ‘‘ఇత్థీనమ్పి సతమ్పి చా’’తి లిఖన్తి, తతోపి అయమేవ పాఠో సున్దరో. పి-సద్దో వా తు-సద్దత్థే దట్ఠబ్బో.

౫౪౬. నిపజ్జిత్వాతి ఏత్థ ‘‘సమీపే’’తి సేసో, ‘‘నిద్దాయన్తోపీ’’తి ఏతస్స విసేసకేన ‘‘నిపజ్జిత్వా’’తి ఇమినా నిసీదిత్వా నిద్దాయన్తోతి ఇమస్స నివత్తితత్తా సమీపే నిసీదిత్వా నిద్దాయన్తోపి అనన్ధో మనుస్సపురిసో అనాపత్తిం కరోతీతి లబ్భతి. ‘‘కేవల’’న్తి విసేసనేన బలవనిద్దూపగతో గహితోతి తథా అహుత్వా అన్తరన్తరా ఆపన్నాపన్నే వినిచ్ఛినిత్వా పవత్తమానాయ కపినిద్దాయ నిద్దాయన్తోపి అనాపత్తిం కరోతీతి అయమత్థో లబ్భతి. ‘‘పిహితద్వారగబ్భస్సా’’తి వత్తబ్బే మజ్ఝపదలోపీసమాసవసేన ‘‘పిహితగబ్భస్సా’’తి వుత్తం. ‘‘ద్వారే’’తి ఇమినా ద్వారేకదేసభూతం ఉమ్మారం వా తంసమీపం వా ఉపచారేన వుత్తన్తి దట్ఠబ్బం. సచే గబ్భో పిహితద్వారో న హోతి, అనాపత్తీతి బ్యతిరేకతో దస్సితం.

౫౪౭. ఇమస్మిం అనియతసిక్ఖాపదే పాళియం అనాపత్తివారే అసతిపి ‘‘యో పన భిక్ఖు మాతుగామేన సద్ధిం రహో పటిచ్ఛన్నే ఆసనే నిసజ్జం కప్పేయ్య, పాచిత్తియ’’న్తి (పాచి. ౨౮౫) పఞ్చమస్స అచేలకవగ్గస్స చతుత్థసిక్ఖాపదే అనాపత్తివారే ‘‘అనాపత్తి యో కోచి విఞ్ఞూ పురిసో దుతియో హోతి, తిట్ఠతి న నిసీదతి, అరహోపేక్ఖో, అఞ్ఞవిహితో నిసీదతి, ఉమ్మత్తకస్స ఆదికమ్మికస్సా’’తి (పాచి. ౨౮౮) వుత్తే అనాపత్తివారే సఙ్గహేతుమాహ ‘‘అనన్ధే సతీ’’తిఆది. ‘‘ఏతస్స సమీపే’’తి పకరణతో లబ్భతి. ఇధ పుల్లిఙ్గనిద్దేసేన పురిసో లబ్భతి, ‘‘తేనాపి అబాలేన భవితబ్బం, మనుస్సజాతికేన భవితబ్బ’’న్తి ఇదఞ్చ ‘‘విఞ్ఞుస్మి’’న్తి ఇమినా లబ్భతి. అన్ధసదిసనిద్దూపగతపటిపక్ఖవాచిఅనన్ధపదేన ‘‘అనిద్దాయన్తే’’తి లబ్భతి, మనాపామనాపం జానన్తే అనిద్దాయన్తే మనుస్సపురిసే దస్సనూపచారస్స అన్తో విజ్జమానేతి అత్థో.

‘‘నిసజ్జపచ్చయా దోసో నత్థీ’’తి ఇమినా సమ్బన్ధో, ఏవరూపే రహో ఆసనే మాతుగామేన సద్ధిం నిసిన్నపచ్చయా ఆపత్తి నత్థీతి అత్థో. ‘‘ఠితస్సా’’తి ఇమినాపి తదేవ పదం యోజేతబ్బం. విఞ్ఞుమ్హి పటిబలే మనుస్సపురిసే అసన్నిహితేపి తథావిధే రహో ఆసనే మాతుగామే ఆసనే నిసిన్నేపి సయానేపి ఠితేపి సయం ఠితస్స నిసజ్జాయ అభావా తప్పచ్చయా ఆపత్తి న హోతీతి అత్థో. అరహసఞ్ఞినో నిసజ్జపచ్చయా దోసో నత్థీతి రహో ఆసనే మాతుగామేన సద్ధిం నిసజ్జన్తస్సాపి ‘‘రహో’’తి సఞ్ఞారహితస్స నిసీదతో నిసజ్జపచ్చయా అనాపత్తీతి అత్థో. విక్ఖిత్తచేతసో నిసజ్జపచ్చయా దోసో నత్థీతి యోజనా.

౫౪౮. ఏత్తావతా పాచిత్తియాపత్తిమత్తతో అనాపత్తిప్పకారం దస్సేత్వా ఇదాని ఇమస్స సిక్ఖాపదస్స అనియతవోహారహేతుభూతాహి తీహి ఆపత్తీహి అనాపత్తిపకారం దస్సేతుమాహ ‘‘న దోసో’’తిఆది. ఆపత్తీహిపి తీహిపీతి ‘‘నిసజ్జం భిక్ఖు పటిజానమానో తిణ్ణం ధమ్మానం అఞ్ఞతరేన కారేతబ్బో పారాజికేన వా సఙ్ఘాదిసేసేన వా పాచిత్తియేన వా’’తి (పారా. ౪౪౪) పాళియం వుత్తాహి ‘‘పఠమపారాజికాపత్తికాయసంసగ్గసఙ్ఘాదిసేసాపత్తిపాచిత్తియాపత్తీ’’తి ఇమాహి తీహిపి ఆపత్తీహీతి వుత్తం హోతీతి.

పఠమానియతకథావణ్ణనా.

౫౪౯. వత్తబ్బభావేనాధికతదుతియానియతవినిచ్ఛయతో పఠమానియతే వుత్తవినిచ్ఛయేహి సమం వినిచ్ఛయం పహాయ తత్థ అవుత్తం ఇమస్సేవ వినిచ్ఛయవిసేసం దస్సేతుమాహ ‘‘అనన్ధా’’తిఆది. ఇధ దుట్ఠుల్లవాచాసఙ్ఘాదిసేసస్సాపి గహితత్తా తతో అనాపత్తికరం దస్సేతుం ‘‘అబధిరో’’తి వుత్తం. అనన్ధో అబధిరోతి ‘‘పురిసో’’తి ఇదం సన్ధాయ వుత్తం. ‘‘ఇత్థీ’’తి ఇదం సన్ధాయ ‘‘అనన్ధాబధిరా’’తి గహేతబ్బం. ఏవముపరిపి. తేనాపి సవనూపచారన్తోగధేన భవితబ్బన్తి దస్సేతుం ‘‘అన్తోద్వాదసహత్థట్ఠో’’తి వుత్తం.

౫౫౦. ‘‘అన్ధో అబధిరో అనాపత్తిం న కరోతీ’’తి ఇదం కాయసంసగ్గసఙ్ఘాదిసేసం సన్ధాయ వుత్తం. ‘‘బధిరో వాపి చక్ఖుమా, న కరోతి అనాపత్తి’’న్తి ఇదం పన దుట్ఠుల్లవాచాసఙ్ఘాదిసేసం సన్ధాయ వుత్తన్తి ఏవమేత్థ సన్ధాయ భాసితత్థో వేదితబ్బో.

పురిమానియతకథాయ అవుత్తవిసేసస్స దుతియానియతకథాయ వత్తుమిచ్ఛితత్తా అయమ్పి విసేసో ఇధ వత్తబ్బో. కోయం విసేసో, యో ఇధ వత్తబ్బోతి చే? తత్థ ‘‘పటిచ్ఛన్నే ఆసనే అలంకమ్మనియే’’తి (పారా. ౪౪౪) వుత్తం ఆసనఙ్గద్వయం ఇధ ‘‘న హేవ ఖో పన పటిచ్ఛన్నం ఆసనం హోతి నాలంకమ్మనియ’’న్తి (పారా. ౪౫౩) నిసేధేత్వా ‘‘అలఞ్చ ఖో హోతి మాతుగామం దుట్ఠుల్లాహి వాచాహి ఓభాసితు’’న్తి (పారా. ౪౫౩) ఇదం అపుబ్బఙ్గం వుత్తం. తత్ర మాతుగామోతి అన్తమసో తదహుజాతాపి దారికా గహితా, ఇధ ‘‘మాతుగామో నామ మనుస్సిత్థీ, న యక్ఖీ, న పేతీ, న తిరచ్ఛానగతా, విఞ్ఞూ పటిబలా సుభాసితదుబ్భాసితం దుట్ఠుల్లాదుట్ఠుల్లం ఆజానితు’’న్తి (పారా. ౪౫౪) విఞ్ఞూ పటిబలో మాతుగామోవ వుత్తో. తత్థ ‘‘పారాజికేన వా సఙ్ఘాదిసేసేన వా పాచిత్తియేన వా’’తి (పారా. ౪౪౪) తిస్సో ఆపత్తియో వుత్తా, ఇధ ‘‘నిసజ్జం భిక్ఖు పటిజానమానో ద్విన్నం ధమ్మానం అఞ్ఞతరేన కారేతబ్బో సఙ్ఘాదిసేసేన వా పాచిత్తియేన వా’’తి (పారా. ౪౫౩) ద్వేయేవ ఆపత్తియో వుత్తా. సఙ్ఘాదిసేసేసు చ తత్థ ‘‘సా చే ఏవం వదేయ్య ‘అయ్యో మయా దిట్ఠో నిసిన్నో మాతుగామేన సద్ధిం కాయసంసగ్గం సమాపజ్జన్తో’తి, సో చ తం పటిజానాతి, ఆపత్తియా కారేతబ్బో’’తి (పారా. ౪౪౮) కాయసంసగ్గసఙ్ఘాదిసేసోవ వుత్తో, ఇధ సో చ వుత్తో, ‘‘సా చే ఏవం వదేయ్య ‘అయ్యస్స మయా సుతం నిసిన్నస్స మాతుగామం దుట్ఠుల్లాహి వాచాహి ఓభాసేన్తస్సా’తి, సో చ తం పటిజానాతి, ఆపత్తియా కారేతబ్బో’’తి (పారా. ౪౫౫) దుట్ఠుల్లవాచాసఙ్ఘాదిసేసో చ వుత్తో. ఏత్తకో ఉభిన్నమనియతానం విసేసో.

అయం కస్మా న వుత్తోతి? అయం సమ్బోధవత్థువిసేసో వత్తుమిచ్ఛితో పన అట్ఠకథాగతవినిచ్ఛయవిసేసతోతి తస్మా న వుత్తోతి దట్ఠబ్బో. తిసముట్ఠానమేవిదం కాయచిత్తవాచాచిత్తకాయవాచాచిత్తవసేన తీణి సముట్ఠానాని ఏతస్సాతి కత్వా.

ఇమేహిపి ద్వీహి అనియతసిక్ఖాపదేహి సిక్ఖాపదన్తరేసు పఞ్ఞత్తాయేవ ఆపత్తియో, అనాపత్తియో చ దస్సితా, న కోచి ఆపత్తివిసేసో వుత్తో, తస్మా కిమేతేసం వచనేనాతి? వుచ్చతే – వినయవినిచ్ఛయలక్ఖణం ఠపేతుం భగవతా ఉప్పన్నే వత్థుమ్హి ద్వే అనియతా పఞ్ఞత్తా. కథం? ఏవరూపాయపి సద్ధేయ్యవచనాయ ఉపాసికాయ వుచ్చమానో పటిజానమానోవ ఆపత్తియా కారేతబ్బో, న అప్పటిజానమానో, తస్మా ‘‘యాయ కాయచి ఆపత్తియా యేన కేనచి చోదితే పటిఞ్ఞాతకరణంయేవఙ్గం కాతబ్బ’’న్తి ఇమేహి సిక్ఖాపదేహి వినిచ్ఛయలక్ఖణం ఠపితన్తి వేదితబ్బం. అథ కస్మా భిక్ఖునీనం అనియతం న వుత్తన్తి? ఇదమేవ లక్ఖణం సబ్బత్థ అనుగతన్తి న వుత్తం.

దుతియానియతకథావణ్ణనా.

ఇతి వినయత్థసారసన్దీపనియా

వినయవినిచ్ఛయవణ్ణనాయ

అనియతకథావణ్ణనా నిట్ఠితా.

నిస్సగ్గియకథావణ్ణనా

౫౫౧. ఏవం అనియతకథం దస్సేత్వా ఇదాని నిస్సగ్గియకథం దస్సేతుమాహ ‘‘ఖోమ’’న్తిఆది. ఖోమన్తి ఏవంనామకం చీవరం. ఖోమన్తి గచ్ఛవిసేసస్స నామం, తస్స వాకేహి కతచీవరం కారణోపచారవోహారవసేన ‘‘ఖోమ’’న్తి వుత్తం. కప్పాసన్తి కప్పాససుత్తమయం చీవరం, ఇదమ్పి వుత్తనయేనేవ ‘‘కప్పాస’’న్తి వుచ్చతి. కోసేయ్యం నామ కోసకారకిమికోసం, కోసేన నిబ్బత్తం సుత్తం కోసేయ్యం. ఇధ పన తేన కోసేయ్యసుత్తేన నిబ్బత్తం చీవరం ‘‘కోసేయ్య’’న్తి వుత్తం. సాణన్తి సాణవాకసుత్తేహి వాయిత్వా కతచీవరం. ఇదఞ్చ ఖోమం వియ దట్ఠబ్బం. భఙ్గన్తి ఖోమసుత్తాదీని సబ్బాని, ఏకచ్చాని వా మిస్సేత్వా కతచీవరం. ఇదమ్పి కరణప్పకారేన లద్ధనామకం. ‘‘భఙ్గం నామ ఏకా గచ్ఛజాతి, తస్సా వాకమయసుత్తేహి వాయిత్వా కతచీవర’’న్తి కేచి. ఇమస్మిం పక్ఖే ఖోమం వియ గహేతబ్బం. కమ్బలన్తి మనుస్సలోమవాళలోమం వినా సేసలోమేహి వాయిత్వా కతచీవరం వుత్తన్తి. ఇదం ‘‘చీవరం నామ ఛన్నం చీవరానం అఞ్ఞతరం చీవర’’న్తి (పారా. ౪౬౩) పదభాజనే చ ‘‘ఖోమం కప్పాసికం కోసేయ్యం కమ్బలం సాణం భఙ్గ’’న్తి (పారా. అట్ఠ. ౨.౪౬౨-౪౬౩) అట్ఠకథాయ చ వుత్తం సన్ధాయాహ. ‘‘జాతితో’’తి ఇదం పమాణాదిభేదస్స వక్ఖమానత్తా వుత్తం. జాతితోతి ఖోమాదిసామఞ్ఞతో. సామఞ్ఞఞ్హి ‘‘జాతీ’’తి వుచ్చతి. దీఘరస్సథూలసుఖుమనీలపీతాదిభేదభిన్నానం సబ్బేసం వత్థావయవానం సఙ్గాహికఖోమసుత్తమయతాసామఞ్ఞం జాతీతి వుత్తం హోతి. ఏవం సేసేసుపి.

౫౫౨. దుకూలన్తి ఏవంనామకం రుక్ఖవాకమయచీవరం. పత్తుణ్ణన్తి పత్తుణ్ణదేసే సఞ్జాతవత్థం. ‘‘పత్తుణ్ణం కోసేయ్యవిసేసో’’తి అభిధానకోసే వుత్తం. చినన్తి చినదేసే ఉప్పన్నవత్థం. సోమారపట్టకన్తి సోమారదేసే ఉప్పన్నవత్థం. ‘‘సోమారచినపటక’’న్తిపి లిఖన్తి, సోయేవత్థో. ఇద్ధిజన్తి ఏహిభిక్ఖూనం పుఞ్ఞిద్ధియా నిబ్బత్తం చీవరం. దేవదిన్నన్తి దేవతాహి దిన్నం చీవరం. తఞ్హి కప్పరుక్ఖే నిబ్బత్తం, జాలినియా దేవకఞ్ఞాయ అనురుద్ధత్థేరస్స దిన్నవత్థసదిసం. తస్సాతి జాతితో ఛబ్బిధస్స కప్పియచీవరస్స. ఇదం ఛబ్బిధచీవరం యథారహం అనులోమికం వుత్తన్తి అత్థో. దుకూలఞ్హి సాణస్స అనులోమం వాకమయత్తా, పత్తుణ్ణాదీని కోసేయ్యస్స అనులోమాని పాణకేహి కతసుత్తమయత్తా, ఇద్ధిజమ్పి ఖోమాదీనంయేవ అఞ్ఞతరం హోతీతి తేసం అనులోమం, దేవదిన్నమ్పి ఖోమాదీనంయేవ అనులోమం హోతి తేసం అఞ్ఞతరభావతో. యథాహ –

‘‘సాణస్స తు దుకూలఞ్హి, ఇద్ధిజం దేవదిన్నకం;

ఖోమాదీనంవసిట్ఠంతు, కోసేయ్యస్సానులోమిక’’న్తి.

౫౫౩. తిణ్ణం చీవరానం సమాహారో తిచీవరన్తి పమాణయుత్తం సఙ్ఘాటిఆదినామేన అధిట్ఠితచీవరస్సేవ నామత్తా తదేవ వుచ్చతి. గణనవసేన యం కిఞ్చి చీవరత్తయం న వత్తబ్బం. సముద్దేకదేసోపి యథా ‘‘సముద్దో’’తి వుచ్చతి, ఏవం అధిట్ఠితేసు తీసు చీవరేసు అఞ్ఞతరం ‘‘తిచీవర’’న్తి వుచ్చతి. పరిక్ఖారచోళన్తి సఙ్ఘాటిఆదివిసిట్ఠనామేహి అనధిట్ఠితం ‘‘అనుజానామి భిక్ఖవే ఆయామేన అట్ఠఙ్గులం సుగతఙ్గులేన చతురఙ్గులవిత్థతం పచ్ఛిమం చీవర’’న్తి (పారా. ౩౫౮) అనుఞ్ఞాతం పచ్ఛిమచీవరపరియన్తం కత్వా కతాకతస్స యస్స కస్సచి చీవరస్స రుళ్హిసఞ్ఞా.

ముఖం సన్దమానలాలం పుఞ్ఛతి ఏతేనాతి ముఖపుఞ్ఛనన్తి కపోలతో నిచ్చం సన్దమానలాలానం పుఞ్ఛనత్థాయ అనుఞ్ఞాతస్స చీవరవిసేసస్స నామం. నిసీదన్తి ఏత్థాతి నిసీదనన్తి చ భిక్ఖూనం అత్థరిత్వా నిసీదితుం అనుఞ్ఞాతస్స చీవరస్స నామం. అధిట్ఠేయ్యాతి ‘‘ఇమం కణ్డుప్పటిచ్ఛాది’’న్తిఆదినా (వి. వి. ౫౮౫) వక్ఖమాననయేన నామం గహేత్వా అధిట్ఠేయ్యాతి అత్థో. పచ్చత్థరణమేవ చాతి సఙ్ఘికే మఞ్చపీఠే సరీరసమ్ఫుసనేన ఆపజ్జితబ్బాయ ఆపత్తియా మోచనత్థాయ తత్థ అత్థరిత్వా పరిభోగత్థాయ అనుఞ్ఞాతం పచ్చత్థరణచీవరఞ్చ.

౫౫౪. ఏకాహన్తి వసనకిరియాయ అచ్చన్తసంయోగే ఉపయోగవచనం. తిచీవరన్తి తిచీవరేన. విప్పవసేయ్యాతి ‘‘సఙ్ఘాటియా వా ఉత్తరాసఙ్గేన వా అన్తరవాసకేన వా’’తి (పారా. ౪౭౬) వుత్తత్తా ఏకదేసే సముదాయోపచారవసేన అవయవస్స వచనతో తిణ్ణం చీవరానం అఞ్ఞతరేనాతిపి వుత్తం హోతి. ‘‘తథా’’తి ఇమినా ‘‘వినా’’తి ఇదం పచ్చామసతి. అధిట్ఠాతి అధిట్ఠాయాతి గహేతబ్బం ‘‘పటిసఙ్ఖా యోనిసో’’తి (మ. ని. ౧.౨౨, ౨౩; అ. ని. ౬.౫౮) యథా, ఏత్థ ‘‘వళఞ్జియమాన’’న్తి సేసో, అధిట్ఠాయ వళఞ్జియమానం నిసీదనం తథా వినా చతుమాసం న వసేయ్యాతి యోజనా.

౫౫౫. కప్పియన్తి కప్పియకారణం నీలాదివణ్ణభేదకరణం. కప్పియన్తి చ కారణే కారియూపచారేన గహేతబ్బం. బిన్దుం దత్వాతి ‘‘నీలం వా కద్దమం వా కాళసామం వా’’తి (పాచి. ౩౬౮) వుత్తలోహమలాదినా యేన కేనచిపి మఙ్గులపిట్ఠిప్పమాణాదికం బిన్దుం దత్వా. తత్థాతి తేసు అధిట్ఠాతబ్బేసు తిచీవరాదీసు, నిద్ధారణే భుమ్మం. తిచీవరన్తి నిద్ధారితబ్బం. ఉపపన్నన్తి యుత్తం. పమాణేనాతి అనన్తరం వక్ఖమానేన పమాణేన. అధిట్ఠాతబ్బన్తి ‘‘ఇమం సఙ్ఘాటిం అధిట్ఠామీ’’తిఆదినా వక్ఖమాననయేన నామం వత్వా అధిట్ఠాతబ్బం. ఏవకారేన పన నామం వత్వా న వికప్పేతబ్బన్తి దస్సేతి. ఏస నయో సేసచీవరేసుపి. వుత్తఞ్హేతం భగవతా ‘‘అనుజానామి భిక్ఖవే తిచీవరం అధిట్ఠాతుం, న వికప్పేతు’’న్తిఆది (మహావ. ౩౫౮). తస్మా తిచీవరాదీని అధిట్ఠహన్తేన ‘‘ఇమం సఙ్ఘాటిం అధిట్ఠామీ’’తిఆదినా నామం వత్వా అధిట్ఠాతబ్బం. వికప్పేన్తేన పన ‘‘ఇమం సఙ్ఘాటి’’న్తిఆదినా తస్స చీవరస్స నామం అగ్గహేత్వా ‘‘ఇమం చీవరం తుయ్హం వికప్పేమీ’’తి వికప్పేతబ్బం. తిచీవరం వా హోతు అఞ్ఞం వా, యది తం తం నామం గహేత్వా వికప్పేతి, అవికప్పితం హోతి అతిరేకచీవరట్ఠానే తిట్ఠతి. తం చీవరన్తి సమ్బన్ధో.

౫౫౬-౭. ‘‘ఉపపన్నం పమాణేనా’’తి ఏత్థ వుత్తప్పమాణం దస్సేతుమాహ ‘‘పచ్ఛిమన్తేనా’’తిఆది. సఙ్ఘటితట్ఠేన సఙ్ఘాటి. వత్థఖణ్డాని సిబ్బనకమ్మేన సఙ్ఘటేత్వా కతత్తా ‘‘సఙ్ఘాటీ’’తి చీవరానం సామఞ్ఞనామం. ఇధ పన రుళ్హియా అన్తరవాసకాదివిసేసనామబ్యతిరిత్తే చీవరవిసేసే వత్త