📜

నమో తస్స భగవతో అరహతో సమ్మాసమ్బుద్ధస్స

వినయవినిచ్ఛయటీకా

(పఠమో భాగో)

గన్థారమ్భకథా

(క)

ఆదిచ్చవంసమ్బరపాతుభూతం;

బ్యామప్పభామణ్డలదేవచాపం;

ధమ్మమ్బునిజ్ఝాపితపాపఘమ్మం;

వన్దామహం బుద్ధ మహమ్బువన్తం.

(ఖ)

పసన్నగమ్భీరపదాళిసోతం;

నానానయానన్తతరఙ్గమాలం;

సీలాదిఖన్ధామితమచ్ఛగుమ్బం;

వన్దామహం ధమ్మ మహాసవన్తిం.

(గ)

సీలోరువేలం ధుతసఙ్ఖమాలం;

సన్తోసతోయం సమథూమిచిత్తం;

పధానకిచ్చం అధిచిత్తసారం;

వన్దామహం సఙ్ఘ మహాసముద్దం.

(ఘ)

యే తన్తిధమ్మం మునిరాజపుత్తా;

యావజ్జకాలం పరిపాలయన్తా;

సంవణ్ణనం నిమ్మలమానయింసు;

తే పుబ్బకే చాచరియే నమామి.

(ఙ)

యో ధమ్మసేనాపతితుల్యనామో;

తథూపమో సీహళదీపదీపో;

మమం మహాసామిమహాయతిన్దో;

పాపేసి వుడ్ఢిం జినసాసనమ్హి.

(చ)

టీకా కతా అట్ఠకథాయ యేన;

సమన్తపాసాదికనామికాయ;

అఙ్గుత్తరాయట్ఠకథాయ చేవ;

సత్థన్తరస్సాపి చ జోతిసత్థం.

(ఛ)

నికాయసామగ్గివిధాయకేన;

రఞ్ఞా పరక్కన్తిభుజేన సమ్మా;

లఙ్కిస్సరేనాపి కతోపహారం;

వన్దే గరుం గారవభాజనం తం.

(జ)

నమస్సమానోహమలత్థమేవం;

వత్థుత్తయం వన్దితవన్దనేయ్యం;

యం పుఞ్ఞసన్దోహమమన్దభూతం;

తస్సానుభావేన హతన్తరాయో.

(ఝ)

యో బుద్ధఘోసాచరియాసభేన;

విఞ్ఞుప్పసత్థేనపి సుప్పసత్థో;

సో బుద్ధదత్తాచరియాభిధానో;

మహాకవీ థేరియవంసదీపో.

(ఞ)

అకాసి యం వినయవినిచ్ఛయవ్హయం;

సఉత్తరం పకరణముత్తమం హితం;

అపేక్ఖతం వినయనయేసు పాటవం;

పురాసి యం వివరణమస్స సీహళం.

(ట)

యస్మా న దీపన్తరికానమత్థం;

సాధేతి భిక్ఖూనమసేసతో తం;

తస్మా హి సబ్బత్థ యతీనమత్థం;

ఆసీసమానేన దయాలయేన.

(ఠ)

సుమఙ్గలత్థేరవరేన యస్మా;

సక్కచ్చ కల్యాణమనోరథేన;

నయఞ్ఞునారఞ్ఞనివాసికేన;

అజ్ఝేసితో సాధుగుణాకరేన.

(డ)

ఆకఙ్ఖమానేన చిరప్పవత్తిం;

ధమ్మస్స ధమ్మిస్సరదేసితస్స;

చోళప్పదీపేన చ బుద్ధమిత్త-

త్థేరేన సద్ధాదిగుణోదితేన.

(ఢ)

తథా మహాకస్సపఅవ్హయేన;

థేరేన సిక్ఖాసు సగారవేన;

కుదిట్ఠిమత్తేభవిదారకేన;

సీహేన చోళావనిపూజితేన.

(ణ)

యో ధమ్మకిత్తీతి పసత్థనామో;

తేనాపి సద్ధేన ఉపాసకేన;

సీలాదినానాగుణమణ్డితేన;

సద్ధమ్మకామేనిధ పణ్డితేన.

(త)

సద్ధేన పఞ్ఞాణవతా వళత్తా-;

మఙ్గల్యవంసేన మహాయసేన;

ఆయాచితో వాణిజభాణునాపి;

వరఞ్ఞునా సాధుగుణోదయేన.

(థ)

తస్మా తమారోపియ పాళిభాసం;

నిస్సాయ పుబ్బాచరియోపదేసం;

హిత్వా నికాయన్తరలద్ధిదోసం;

కత్వాతివిత్థారనయం సమాసం.

(ద)

అవుత్తమత్థఞ్చ పకాసయన్తో;

పాఠక్కమఞ్చాపి అవోక్కమన్తో;

సంవణ్ణయిస్సామి తదత్థసారం;

ఆదాయ గన్థన్తరతోపి సారం.

(ధ)

చిరట్ఠితిం పత్థయతా జనానం;

హితావహస్సామలసాసనస్స;

మయా సమాసేన విధీయమానం;

సంవణ్ణనం సాధు సుణన్తు సన్తోతి.

గన్థారమ్భకథావణ్ణనా

౧-౫

. సువిపులామలసద్ధాపఞ్ఞాదిగుణసముదయావహం సకలజనహితేకహేతుజినసాసనట్ఠితిమూలభూతం వినయప్పకరణమిదమారభన్తోయమాచరియో పకరణారమ్భే రతనత్తయప్పణామపకరణాభిధానాభిధేయ్యకరణప్పకారపయోజననిమిత్తకత్తుపరిమాణాదీని దస్సేతుమాహ ‘‘వన్దిత్వా’’తిఆది. తత్థ రతనత్తయం నామ.

‘‘చిత్తీకతం మహగ్ఘఞ్చ, అతులం దుల్లభదస్సనం;

అనోమసత్తపరిభోగం, రతనం తేన వుచ్చతీ’’తి. (దీ. ని. అట్ఠ. ౨.౩౩; సం. ని. అట్ఠ. ౩.౫.౨౨౩; ఖు. పా. అట్ఠ. ౬.౩; సు. ని. అట్ఠ. ౧.౨౨౬; మహాని. అట్ఠ. ౫౦) –

నిద్దిట్ఠసభావం

‘‘బుద్ధో సబ్బఞ్ఞుతఞ్ఞాణం, ధమ్మో లోకుత్తరో నవ;

సఙ్ఘో మగ్గఫలట్ఠో చ, ఇచ్చేతం రతనత్తయ’’న్తి. –

విభావితప్పభేదం సకలభవదుక్ఖవినివారణం తిభవేనేకపటిసరణం వత్థుత్తయం.

తస్స పణామో నామ పణామకిరియానిప్ఫాదికా చేతనా. సా తివిధా కాయపణామో వచీపణామో మనోపణామోతి. తత్థ కాయపణామో నామ రతనత్తయగుణానుస్సరణపుబ్బికా అఞ్జలికమ్మాదికాయకిరియావసప్పవత్తికా కాయవిఞ్ఞత్తిసముట్ఠాపికా చేతనా. వచీపణామో నామ తథేవ పవత్తా నానావిధగుణవిసేసవిభావనసభావథోమనాకిరియావసప్పవత్తికా వచీవిఞ్ఞత్తిసముట్ఠాపికా చేతనా. మనోపణామో నామ ఉభయవిఞ్ఞత్తియో అసముట్ఠాపేత్వా కేవలం గుణానుస్సరణేన చిత్తసన్తానస్స తన్నిన్నతప్పోణతప్పబ్భారతాయ గారవబహుమాననవసప్పవత్తిసాధికా చేతనా.

ఇమస్స తావ రతనత్తయపణామస్స దస్సనం యథాధిప్పేతత్థసాధనత్థం. గుణాతిసయయోగేన హి పణామారహే రతనత్తయే కతో పణామో పుఞ్ఞవిసేసభావతో ఇచ్ఛితత్థాభినిప్ఫత్తివిబన్ధకేన ఉపఘాతకేన, ఉపపీళకేన చ అపుఞ్ఞకమ్మేన ఉపనీయమానస్స ఉపద్దవజాలస్స వినివారణేన యథాలద్ధసమ్పత్తినిమిత్తకస్స పుఞ్ఞకమ్మస్స అనుబలప్పదానేన చ తబ్బిపాకసన్తతియా ఆయుసుఖబలాదివడ్ఢనేన చ చిరకాలప్పవత్తిహేతుకోతి యథాధిప్పేతపకరణనిప్ఫత్తినిబన్ధనకో హోతి. అథాపి సోతూనఞ్చ వన్దనీయవన్దనాపుబ్బకేనారమ్భేన అనన్తరాయేన ఉగ్గహణధారణాదిక్కమేన పకరణావబోధప్పయోజనసాధనత్థం. అపిచ సోతూనమేవ విఞ్ఞాతసత్థుకానం భగవతో యథాభూతగుణవిసేసానుస్సవనేన సముపజాతప్పసాదానం పకరణే గారవుప్పాదనత్థం, అవిఞ్ఞాతసత్థుకానం పన పకరణస్స స్వాఖ్యాతతాయ తప్పభవే సత్థరి గారవుప్పాదనత్థఞ్చ సోతుజనానుగ్గహమేవ పధానం కత్వా ఆచరియేహి గన్థారమ్భే థుతిప్పణామపరిదీపకానం గాథావాక్యానం నిక్ఖేపో విధీయతి. ఇతరథా వినాపి తన్నిక్ఖేపం కాయమనోపణామేనాపి యథాధిప్పేతప్పయోజనసిద్ధితో కిమేతేన గన్థగారవకరేనాతి అయమేత్థ సఙ్ఖేపో. విత్థారతో పన పణామప్పయోజనం సారత్థదీపనియాదీసు (సారత్థ. టీ. ౧.గన్థారమ్భకథావణ్ణనా; వి. వి. టీ. ౨.గన్థారమ్భకథావణ్ణనా) దస్సితనయేనేవ ఞాతబ్బం.

అభిధానకథనం పన వోహారసుఖత్థం. అభిధేయ్యస్స సముదితేన పకరణేన పటిపాదేతబ్బస్స కథనం పకరణస్స ఆరభితబ్బసభావదస్సనత్థం. విదితానిన్దితసాత్థకసుకరానుట్ఠానాభి ధేయ్యమేవ హి పకరణం పరిక్ఖకజనా ఆరభితబ్బం మఞ్ఞన్తీతి. కరణప్పకారసన్దస్సనం సోతుజనసముస్సాహనత్థం. అనాకులమసంకిణ్ణతాదిప్పకారేన హి విరచితం పకరణం సోతారో సోతుముస్సహన్తీతి. పయోజనకథనం పన పకరణజ్ఝాయనే సోతుజనసముత్తేజనత్థం. అసతి హి పయోజనకథనే అవిఞ్ఞాతప్పయోజనా అజ్ఝాయనే బ్యావటా న హోన్తీతి. నిమిత్తకథనం సరిక్ఖకజనానం పకరణే గారవుప్పాదనత్థం. పసత్థకారణుప్పన్నేయేవ హి పకరణే సరిక్ఖకా గారవం జనేన్తీతి.

కత్తుకథనం పుగ్గలగరుకస్స పకరణే గారవో పుగ్గలగారవేనపి హోతూతి. పరిమాణకథనం అసజ్ఝాయనాదిపసుతానం సమ్పహంసనత్థం. పకరణపరిమాణస్సవనేన హి తే సమ్పహట్ఠా ‘‘కిత్తకమిదమప్పకం న చిరేనేవ పరిసమాపేస్సామా’’తి సజ్ఝాయనాదీసు వత్తన్తీతి. ఆది-సద్దేన సక్కచ్చసవననియోజనం సఙ్గహితం, తం సబ్బసమ్పత్తినిదానసుతమయఞాణనిప్ఫాదనత్థం. అసక్కచ్చం సుణమానస్స చ సవనాభావతో తంహేతుకస్స సుతమయఞాణస్సాపి అభావోతి. తథా హి విక్ఖిత్తచిత్తో పుగ్గలో సబ్బసమ్పత్తియా వుచ్చమానోపి ‘‘న మయా సుతం, పున భణితబ్బ’’న్తి భణతి.

తత్థ పఠమగాథాయం తావ ‘‘వన్దిత్వా’’తి ఇమినా తివిధోపి పణామో అవిసేసతో దస్సితో. విసేసతో పన ‘‘సేట్ఠం, అప్పటిపుగ్గలం, భవాభావకరం, నిరఙ్గణ’’న్తి ఇమేహి చతూహి పదేహి వచీపణామో, ‘‘సిరసా’’తి ఇమినా కాయప్పణామో, ‘‘బుద్ధం, ధమ్మం, గణఞ్చా’’తి ఇమేహి పన తీహి పదేహి పణామకిరియాయ కమ్మభూతం రతనత్తయం దస్సితన్తి దట్ఠబ్బం.

‘‘వినయస్సవినిచ్ఛయ’’న్తి ఇమినా అభిధానం దస్సితం అలుత్తసమాసేన వినయవినిచ్ఛయనామస్స దస్సనతో. తస్స అన్వత్థభావేన సద్దప్పవత్తినిమిత్తభూతం సకలేనానేన పకరణేన పటిపాదేతబ్బమభిధేయ్యమ్పి తేనేవ దస్సితం. ‘‘సమాసేనా’’తి చ ‘‘అనాకులమసంకిణ్ణం, మధురత్థపదక్కమ’’న్తి చ ఏతేహి కరణప్పకారో దస్సితో. ‘‘హితత్థాయా’’తి చ ‘‘పటుభావకరం వినయక్కమే’’తి చ ‘‘అపారం ఓతరన్తాన’’న్తిఆదినా చ పయోజనం. ‘‘భిక్ఖూనం భిక్ఖునీన’’న్తి ఇమినా బాహిరనిమిత్తం దస్సితం. అబ్భన్తరనిమిత్తం పన బాహిరనిమిత్తభూతభిక్ఖుభిక్ఖునివిసయా కరుణా, సా ఆచరియస్స పకరణారమ్భేనేవ విఞ్ఞాయతీతి విసుం న వుత్తా. ‘‘పవక్ఖామీ’’తి ఇమినా సమానాధికరణభావేన లబ్భమానో ‘‘అహ’’న్తి సుద్ధకత్తా సామఞ్ఞేన దస్సితో. విసేసతో పన పకరణావసానే –

‘‘రచితో బుద్ధదత్తేన, సుద్ధచిత్తేన ధీమతా;

సుచిరట్ఠితికామేన, సాసనస్స మహేసినో’’తి. (ఉ. వి. ౯౬౧) –

ఇమాయ గాథాయ చేవ ‘‘ఇతి తమ్బపణ్ణియేన పరమవేయ్యాకరణేన తిపిటకనయవిధికుసలేన పరమకవివరజన హదయపదుమవనవికసనకరేన కవివరాసభేన పరమరతికరవరమధురవచనుగ్గారేన ఉరగపురేన బుద్ధదత్తేన రచితోయం వినయవినిచ్ఛయో’’తి (వి. వి. ౩౧౮౩) ఇమినా వాక్యేన చ దస్సితో – ‘‘మాదిసాపి కవీ హోన్తి, బుద్ధదత్తే దివఙ్గతే’’తిఆదినా పచ్ఛిమకేహి చ పసత్థతరేహి కవివరేహి అభిత్థుతగుణో భదన్తబుద్ధదత్తాచరియో వేదితబ్బో. హేతుకత్తా చ తత్థేవ వక్ఖమానో పకరణజ్ఝేసనే కతాధీనో బుద్ధసీహమహాథేరో, సో –

‘‘వుత్తస్స బుద్ధసీహేన;

వినయస్స వినిచ్ఛయో;

బుద్ధసీహం సముద్దిస్స;

మమ సద్ధివిహారికం;

కతోయం పన భిక్ఖూనం;

హితత్థాయ సమాసతో’’తి. (వి. వి. ౩౧౭౭-౩౧౭౮) –

ఏవం దస్సితో.

ఉత్తరప్పకరణస్స హేతుకత్తా పన సఙ్ఘపాలమహాథేరో, సోపి –

‘‘ఖన్తిసోరచ్చసోసిల్య-బుద్ధిసద్ధాదయాదయో;

పతిట్ఠితా గుణా యస్మిం, రతనానీవ సాగరే.

‘‘వినయాచారయుత్తేన, తేన సక్కచ్చ సాదరం;

యాచితో సఙ్ఘపాలేన, థేరేన థిరచేతసా.

‘‘సుచిరట్ఠితికామేన, వినయస్స మహేసినో;

భిక్ఖూనం పాటవత్థాయ, వినయస్సవినిచ్ఛయే;

అకాసిం పరమం ఏతం, ఉత్తరం నామ నామతో’’తి. (ఉ. వి. ౯౬౫-౯౬౮) –

ఏవం దస్సితో. న కేవలమేతే ద్వేయేవ మహాథేరా హేతుకత్తారో, అథ ఖో మహావంసాదీసు –

‘‘బుద్ధస్స వియ గమ్భీర-

ఘోసత్తా తం వియాకరుం;

‘బుద్ధఘోసో’తి యో సో హి;

బుద్ధో వియ మహీతలే’’తి. –

ఆదినా నయేన అభిత్థుతగుణో తిపిటకపరియత్తియా అట్ఠకథాకారో భదన్తబుద్ధఘోసాచరియో చ అనుస్సుతివసేన ‘‘హేతుకత్తా’’తి వేదితబ్బో.

కథం? అయం కిర భదన్తబుద్ధదత్తాచరియో లఙ్కాదీపతో సజాతిభూమిం జమ్బుదీపమాగచ్ఛన్తో భదన్తబుద్ధఘోసాచరియం జమ్బుదీపవాసికేహి పటిపత్తిపరాయనేహి యుత్తబ్యత్తగుణోపేతేహి మహాథేరవరేహి కతారాధనం సీహళట్ఠకథం పరివత్తేత్వా సకలజనసాధారణాయ మూలభాసాయ తిపిటకపరియత్తియా అట్ఠకథం లిఖితుం లఙ్కాదీపం గచ్ఛన్తం అన్తరామగ్గే దిస్వా సాకచ్ఛాయ సముపపరిక్ఖిత్వా సబ్బలోకాతీతేన అసదిసేన పణ్డిచ్చగుణేన రతననిధిదస్సనే పరమదలిద్దో వియ బలవపరితోసం పత్వా అట్ఠకథమస్స కాతుకామతం ఞత్వా ‘‘తుమ్హే యథాధిప్పేతపరియన్తలిఖితమట్ఠకథం అమ్హాకం పేసేథ, మయమస్సా పకరణం లిఖామా’’తి తస్స సమ్ముఖా పటిజానిత్వా తేన చ ‘‘సాధు తథా కాతబ్బ’’న్తి అజ్ఝేసితో అభిధమ్మట్ఠకథాయ అభిధమ్మావతారం, వినయట్ఠకథాయ సఉత్తరం వినయవినిచ్ఛయపకరణఞ్చ అకాసీతి అనుస్సుయ్యతేతి.

‘‘సమాసేనా’’తి ఇమినా చ పరిమాణమ్పి సామఞ్ఞేన దస్సితం విత్థారపరిమాణే తస్స పరిమాణసామఞ్ఞస్స విఞ్ఞాయమానత్తా. విసేసతో పన పరిచ్ఛేదపరిమాణం గన్థపరిమాణన్తి దువిధం. తత్థ పరిచ్ఛేదపరిమాణం ఇమస్మిం పకరణే కథావోహారేన వుచ్చతి.

సేయ్యథిదం? – పారాజికకథా సఙ్ఘాదిసేసకథా అనియతకథా నిస్సగ్గియకథా పాచిత్తియకథా పాటిదేసనీయకథా సేఖియకథాతి భిక్ఖువిభఙ్గకథా సత్తవిధా, తతో అనియతకథం వజ్జేత్వా తథేవ భిక్ఖునివిభఙ్గకథా ఛబ్బిధా, మహాఖన్ధకకథాదికా భిక్ఖునిక్ఖన్ధకకథావసానా వీసతివిధా ఖన్ధకకథా, కమ్మకథా, కమ్మవిపత్తికథా, పకిణ్ణకవినిచ్ఛయో, కమ్మట్ఠానభావనావిధానన్తి వినయవినిచ్ఛయే కథాపరిచ్ఛేదో సత్తతింస.

ఉత్తరప్పకరణే చ వుత్తనయేన భిక్ఖువిభఙ్గే సత్తవిధా కథా, భిక్ఖునివిభఙ్గే ఛబ్బిధా, తదనన్తరా విపత్తికథా, అధికరణపచ్చయకథా, ఖన్ధకపఞ్హాకథా, సముట్ఠానసీసకథా, ఆపత్తిసముట్ఠానకథా, ఏకుత్తరనయకథా, సేదమోచనకథా, విభఙ్గద్వయనిదానాదికథా, సబ్బఙ్గలక్ఖణకథా, పరివారసఙ్కలనకథాతి ఛత్తింస కథాపరిచ్ఛేదా.

నిస్సన్దేహే పన ‘‘అట్ఠతింస కథాపరిచ్ఛేదా’’తి వుత్తం, తం ఏకుత్తరనయే అదస్సితేహిపి ద్వాదసకపన్నరసకనయేహి సహ సోళసపరిచ్ఛేదే గహేత్వా అప్పకం ఊనమధికం గణనూపగం న హోతీతి కత్వా వుత్తన్తి దట్ఠబ్బం. ఉభయత్థ కథాపరిచ్ఛేదపరిమాణం తేసత్తతివిధం హోతి. నిస్సన్దేహే ‘‘పఞ్చసత్తతివిధా’’తి వచనే పరిహారో వుత్తనయోవ. గన్థపరిమాణం పన వినయవినిచ్ఛయే అసీతిగన్థాధికాని చత్తారి గన్థసహస్సాని, ఉత్తరే పఞ్ఞాసగన్థాధికాని నవ గన్థసతాని హోన్తి. తేన వుత్తం ఉత్తరావసానే –

‘‘గాథా చతుసహస్సాని, సతఞ్చ ఊనవీసతి;

పరిమాణతోతి విఞ్ఞేయ్యో, వినయస్సవినిచ్ఛయో.

పఞ్ఞాసాధికసఙ్ఖాని, నవ గాథాసతాని హి;

గణనా ఉత్తరస్సాయం, ఛన్దసానుట్ఠుభేన తూ’’తి. (ఉ. వి. ౯౬౯-౯౭౦);

ఇచ్చేవం వినయవినిచ్ఛయో ఉత్తరో చాతి ద్వే పకరణాని తింసాధికాని పఞ్చగాథాసహస్సాని. ఏత్థ చ వినయవినిచ్ఛయో నామ ఉభతోవిభఙ్గఖన్ధకాగతవినిచ్ఛయసఙ్గాహకపకరణం. తతో పరం పరివారత్థసఙ్గాహకపకరణం ఉత్తరో నామ. తేనేవ వక్ఖతి –

‘‘యో మయా రచితో సారో, వినయస్సవినిచ్ఛయో;

తస్స దాని కరిస్సామి, సబ్బానుత్తరముత్తర’’న్తి. (ఉ. వి. ౨)

తం కస్మా ఉత్తరనామేన వోహరియతీతి? పఞ్హుత్తరవసేన ఠితే పరివారే తథేవ సఙ్గహేతబ్బేపి తేన పకారేన పారాజికకథామత్తం దస్సేత్వా –

‘‘ఇతో పట్ఠాయ ముఞ్చిత్వా, పఞ్హాపుచ్ఛనమత్తకం;

విస్సజ్జనవసేనేవ, హోతి అత్థవినిచ్ఛయో’’తి. (ఉ. వి. ౧౪) –

వత్వా పఞ్హం పహాయ తతో పట్ఠాయ ఉత్తరమత్తస్సేవ దస్సితత్తా తథా వోహరీయన్తి.

‘‘తస్మా వినయనూపాయ’’న్తిఆదినా పన సోతుజనం సక్కచ్చసవనే నియోజేతి. సక్కచ్చసవనపటిబద్ధా హి సబ్బాపి లోకియలోకుత్తరసమ్పత్తీతి అయమేత్థ సముదాయత్థో. అయం పన అవయవత్థో – సో యస్మా అత్థయోజనక్కమేన పదయోజనం కత్వా వణ్ణితే సువిఞ్ఞేయ్యో హోతి, తస్మా తథా పదయోజనం కత్వా అత్థవణ్ణనం కరిస్సామ –

సేట్ఠం అప్పటిపుగ్గలం బుద్ధఞ్చేవ భవాభావకరం ధమ్మఞ్చేవ నిరఙ్గణం గణఞ్చేవ సిరసా వన్దిత్వా భిక్ఖూనం భిక్ఖునీనఞ్చ హితత్థాయ సమాసేన సమాహితో వినయస్సవినిచ్ఛయం వక్ఖామీతి యోజనా.

తత్థ సేట్ఠన్తి సబ్బే ఇమే పసత్థా అయమేతేసం అతిసయేన పసత్థోతి సేట్ఠో. తథా హి సో భగవా ‘‘అహఞ్హి బ్రాహ్మణ జేట్ఠో సేట్ఠో లోకస్సా’’తి (పారా. ౧౧) వేరఞ్జబ్రాహ్మణస్స అత్తనో జేట్ఠసేట్ఠభావస్స పరిజాననవినిచ్ఛయహేతుభూతాహి ఝానాదీహి నిరతిసయగుణసమ్పత్తీహి సమన్నాగతత్తా –

‘‘త్వమేవ అసి సమ్బుద్ధో, తువం సత్థా అనుత్తరో;

సదేవకస్మిం లోకస్మిం, నత్థి తే పటిపుగ్గలో. (దీ. ని. ౨.౩౭౦);

తువం బుద్ధో తువం సత్థా, తువం మారాభిభూ ముని;

తువం అనుసయే ఛేత్వా, తిణ్ణో తారేసిమం పజం.

ఉపధీ తే సమతిక్కన్తా, ఆసవా తే పదాలితా;

సీహోసి అనుపాదానో, పహీనభయభేరవో. (మ. ని. ౨.౪౦౦; సు. ని. ౫౫౦-౫౫౧; థేరగా. ౮౩౯-౯౪౦);

మహావీర మహాపఞ్ఞ, ఇద్ధియా యససా జల;

సబ్బవేరభయాతీత, పాదే వన్దామి చక్ఖుమా’’తి. (సం. ని. ౧.౧౫౯; ధ. ప. అట్ఠ. ౧.౫౬); –

ఆదీహీ నానానయేహి సదేవకేన లోకేన అభిత్థవియతాయ పసత్థతమో, తమేవ సేట్ఠం పసత్థతమన్తి అత్థో.

అప్పటిపుగ్గలన్తి నత్థి ఏతస్స పటిపుగ్గలో అధికో, సదిసో వాతి అప్పటిపుగ్గలో. తథా హి గుణవసేన అనన్తాపరిమాణాసు లోకధాతూసు అత్తనా అధికస్స, సదిసస్స వా పుగ్గలస్స అభావతో –

‘‘న మే ఆచరియో అత్థి, సదిసో మే న విజ్జతి;

సదేవకస్మిం లోకస్మిం, నత్థి మే పటిపుగ్గలో’’తి. (మహావ. ౧౧) –

అత్తనావ అత్తనో అవిపరీతో అప్పటిపుగ్గలభావో పటిఞ్ఞాతో, తస్మా తం అప్పటిపుగ్గలం సబ్బలోకుత్తమన్తి అత్థో.

బుద్ధన్తి అనన్తమపరిమేయ్యం ఞేయ్యమణ్డలమనవసేసం బుద్ధవాతి బుద్ధో, ఏతేన అనేకకప్పకోటిసతసహస్సం సమ్భతపుఞ్ఞఞాణసమ్భారానుభావసిద్ధిధమ్మరూపకాయసిరివిలాసపటిమణ్డితో సద్ధమ్మవరచక్కవత్తీ సమ్మాసమ్బుద్ధో దస్సితో. అథ వా చత్తారి సచ్చాని సయం విచితోపచితపారమితాపరిపాచితేన సవాసనానవసేసకిలేసప్పహాయకేన సయమ్భుఞాణేన బుజ్ఝీతి బుద్ధో. యథాహ –

‘‘అభిఞ్ఞేయ్యం అభిఞ్ఞాతం, భావేతబ్బఞ్చ భావితం;

పహాతబ్బం పహీనం మే, తస్మా బుద్ధోస్మి బ్రాహ్మణా’’తి. (మ. ని. ౨.౩౯౨, ౩౯౯; సు. ని. ౫౬౩; థేరగా. ౮౨౮);

విత్థారో పనస్స ‘‘బుజ్ఝితా సచ్చానీతి బుద్ధో, బోధేతా పజాయాతి బుద్ధో’’తిఆదినా (మహాని. ౧౯౨; చూళని. పారాయనత్థుతిగాథానిద్దేస ౯౭; పటి. మ. ౧.౧౬౨) నిద్దేసాదీసు వుత్తనయేన వేదితబ్బో. సద్దసిద్ధి సాసనికానం అవగమనత్థే వత్తమానా బుధ-ధాతుతో ‘‘భావకమ్మేసు త’’ ఇతి ఇతో తాతివత్తమానే ‘‘బుధగమాదిత్థే కత్తరీ’’తి ఇమినా కచ్చాయనసుత్తేన కత్తరి తప్పచ్చయవిధానతో వేదితబ్బా. లోకియానం పన బోధనత్థధాతూనమ్పి గమనత్థతాయ వుత్తత్తా గత్యత్థాకమ్మకాది సుత్తతో కత్తరి త-ప్పచ్చయకరణేన వేదితబ్బా.

అథ వా ధాతూనం అనేకత్థతాయ బుధ-ఇచ్చయం ధాతు జాగరణవికసనత్థేసు వత్తమానో అకమ్మకోతి ‘‘పబుద్ధో పురిసో, పబుద్ధం పదుమ’’న్తిఆదీసు వియ బుద్ధవా అఞ్ఞాణనిద్దావిగమేన ఞాణచక్ఖూని ఉమ్మీలన్తో పబుద్ధో, గుణేహి వా వికసితోతి కత్తరి సిద్ధేన బుద్ధ-సద్దేన ‘‘బుద్ధో’’తి తిభవనేకచూళామణిపాదపఙ్కజరాగరతనో భగవా లోకనాథో వుచ్చతి, ఇమస్మిం పక్ఖేపి గత్యత్థాదిసుత్తే అకమ్మకగ్గహణేన పచ్చయవిధానం దట్ఠబ్బం.

అథ వా సకమ్మకానం ధాతూనం కమ్మవచనిచ్ఛాయ అభావే అకమ్మకభావతో ‘‘ఫలం సయమేవ పక్క’’న్తిఆదీసు వియ బోధనత్థేయేవ బుధ-ధాతుతో కత్తరి విధానం సిజ్ఝతి. అథ వా నీలగుణయోగేన పటాదీసు నీలవోహారో వియ భావసాధనం బుద్ధ-సద్దం గహేత్వా బుద్ధగుణయోగతో ‘‘బుద్ధో’’తి వోహరీయతి. ఏవమనేకధా సిద్ధేన బుద్ధ-సద్దేన వుచ్చమానం తం భగవన్తం తం ధమ్మరాజన్తి అత్థో.

‘‘సేట్ఠం అప్పటిపుగ్గల’’న్తి పదద్వయం ‘‘బుద్ధ’’న్తి ఏతస్స విసేసనం. ఏత్థ చ ‘‘బుద్ధం, సేట్ఠం, అప్పటిపుగ్గల’’న్తి ఇమేహి తీహి పదేహి నయతో ‘‘ఇతిపి సో భగవా అరహం సమ్మాసమ్బుద్ధో’’తిఆదినా (దీ. ని. ౧.౧౫౭; ౩.౬; మ. ని. ౧.౧౪౭, ౧౪౪; ౩.౪౩౪; సం. ని. ౧.౨౪౯; ౫.౪౭౯; అ. ని. ౫.౧౪, ౩౦; ౬.౨౫, ౨౬; నేత్తి. ౯౩), ‘‘యో వదతం పవరో మనుజేసు, సక్యమునీ భగవా కతకిచ్చో’’తిఆదీహి (వి. వ. ౮౮౬) చ అనేకేహి సుత్తపదేహి దస్సితదూరావిదూరసన్తికనిదానహేతుఫలసత్తోపకారావత్థాధమ్మత్థ- లోకుద్ధారత్తికత్తయసఙ్గహితం సుపరిసుద్ధం బుద్ధగుణసముదయం నిరవసేసం దస్సేతి. అయమేవ హి బుద్ధగుణానం నిరవసేసతో దస్సనూపాయో, యదిదం నయదస్సనం. ఇతరథా పటిపదవణ్ణనాయ అపరిమితానం బుద్ధగుణానం కో హి నామ సమత్థో పరియన్తం గన్తుం. యథాహ –

‘‘బుద్ధోపి బుద్ధస్స భణేయ్య వణ్ణం;

కప్పమ్పి చే అఞ్ఞమభాసమానో;

ఖీయేథ కప్పో చిరదీఘమన్తరే;

వణ్ణో న ఖీయేథ తథాగతస్సా’’తి. (దీ. ని. అట్ఠ. ౩.౧౪౧; మ. ని. అట్ఠ. ౨.౪౨౫; ఉదా. అట్ఠ. ౫౩; అప. అట్ఠ. ౨.౭.౨౦; బు. వం. అట్ఠ. ౪.౪; చరియా. అట్ఠ. నిదానకథా, పకిణ్ణకకథా; దీ. ని. టీ. ౧.గన్థారమ్భకథావణ్ణనా; మ. ని. టీ. ౧.గన్థారమ్భకథావణ్ణనా; సం. ని. టీ. ౧.౧.గన్థారమ్భకథావణ్ణనా; అ. ని. టీ. ౧.౧.గన్థారమ్భకథావణ్ణనా; వజిర. టీ. గన్థారమ్భకథావణ్ణనా; సారత్థ. టీ. ౧.గన్థారమ్భకథావణ్ణనా; నేత్తి. టీ. గన్థారమ్భకథావణ్ణనా);

ఏవమేతేహి తీహి పదేహి నిరవసేసగుణసంకిత్తనథుతియా వసేన ‘‘వన్దిత్వా’’తి ఇమినా పణామస్స చ వుత్తత్తా ఇమాయ అడ్ఢగాథాయ బుద్ధరతనసఙ్ఖాతపఠమవన్దనీయవత్థువిసయా థుతిపణామసభావా వన్దనా దస్సితాతి దట్ఠబ్బం.

తదనన్తరం ధమ్మరతనస్స పణామం దస్సేతుమాహ ‘‘భవాభావకరం ధమ్మ’’న్తి. ఏత్థ భవ-సద్దేన ద్వే భవా వుత్తా కమ్మభవో, ఉపపత్తిభవోతి. తత్థ కమ్మభవో భవతి ఏతస్మా ఫలన్తి ‘‘భవో’’తి వుచ్చతి. విపాకక్ఖన్ధకటత్తారూపసఙ్ఖాతో పన ఉపపత్తిభవో అవిజ్జాతణ్హుపాదానసఙ్ఖారాదిసహకారికారణయుత్తేన కుసలాకుసలచేతనాసఙ్ఖాతకమ్మభవపచ్చయేన యథారహం భవతీతి ‘‘భవో’’తి వుచ్చతి. సో పన కామభవరూపభవఅరూపభవసఞ్ఞీభవఅసఞ్ఞీభవనేవసఞ్ఞీనాసఞ్ఞీభవ- ఏకవోకారభవచతువోకారభవపఞ్చవోకారభవవసేన నవవిధో. ఏవమేతేసు నవసు భవేసు దసవిధోపి ధమ్మో అత్తానం ధారేన్తస్స పుగ్గలసన్తానస్స అనుపాదిసేసనిబ్బానధాతుయా పరం అప్పటిసన్ధికతాసాధనేన భవేసు, భవస్స వా అభావం కరోతీతి భవాభావకరో, తం, అపరాపరజాతిప్పబన్ధస్స హేతుసముగ్ఘాతేన అప్పవత్తిధమ్మతాపాదకన్తి అత్థో.

ధమ్మన్తి అత్తానం ధారేన్తే చతూసు అపాయేసు, సంసారే చ అపతమానే ధారేతీతి ధమ్మో, సో చతుమగ్గఫలనిబ్బానసఙ్ఖాతనవలోకుత్తరధమ్మో చ తప్పటిపాదకో నవఙ్గసాసనాపరనామధేయ్యచతురాసీతిసహస్సధమ్మక్ఖన్ధప్పభేదభిన్నో పరియత్తిధమ్మో చాతి దసవిధో. సోపి నిప్పరియాయధమ్మో, పరియాయధమ్మో చాతి దువిధో. తత్థ నిప్పరియాయధమ్మో నామ అపాయే, సంసారే వా పధానహేతుభూతానం ఉద్ధమ్భాగియానం, ఓరమ్భాగియానఞ్చ దసన్నం సంయోజనానం సముచ్ఛిన్దనేన మగ్గధమ్మో, తస్స తంకిచ్చనిప్ఫత్తినిమిత్తభావేన నిబ్బానధమ్మో చాతి పఞ్చవిధోపి నిప్పరియాయేన పుగ్గలసన్తానం ధారేతీతి కత్వా ‘‘నిప్పరియాయధమ్మో’’తి వుచ్చతి. చత్తారి పన సామఞ్ఞఫలాని పటిప్పస్సద్ధిపహానేన మగ్గానుగుణప్పవత్తియా, పరియత్తి చ మగ్గనిబ్బానాధిగమస్స మూలకారణభావతోతి పఞ్చవిధోపి పరియాయధమ్మో నామ.

ఏత్తావతా ‘‘స్వాక్ఖాతో భగవతా ధమ్మో’’తిఆదినా (సం. ని. ౧.౨౪౯; అ. ని. ౩.౭౬; దీ. ని. ౩.౬; అ. ని. ౬.౧౦, ౨౫, ౨౬), ‘‘రాగవిరాగమనేజమసోక’’న్తిఆదీహి (వి. వ. ౮౮౭) చ సుత్తన్తేహి వుత్తస్స, తదట్ఠకథాదీసు చ వణ్ణితస్స సరణానుస్సరణవసేనాపి సగ్గమోక్ఖసమ్పత్తిపటిలాభకారణస్స అనవసేసస్స ధమ్మరతనగుణస్స నయతో ఉద్దిట్ఠత్తా చ ‘‘వన్దిత్వా’’తి ఇమినా పణామస్స దస్సితత్తా చ ధమ్మరతనసఙ్ఖాతస్స దుతియస్స వన్దనీయస్స థుతిపణామసభావా వన్దనా దస్సితాతి దట్ఠబ్బం.

తదనన్తరం సఙ్ఘరతనస్స వన్దనాసన్దస్సనత్థం వుత్తం ‘‘గణఞ్చేవ నిరఙ్గణ’’న్తి. ఏత్థ ‘‘రాగో అఙ్గణం దోసో అఙ్గణం మోహో అఙ్గణ’’న్తి (విభ. ౯౨౪) వుత్తేహి రాగాదిఅఙ్గణేహి తదఙ్గవిక్ఖమ్భనసముచ్ఛేదపటిప్పస్సద్ధినిస్సరణవిముత్తివసేన నిగ్గతో విముత్తోతి నిరఙ్గణో, తం నిరఙ్గణం. అరియవంసే సీలసమాధిపఞ్ఞావిముత్తివిముత్తిఞాణదస్సనసఙ్ఖాతేహి గుణగణేహి గణీయతీతి గణో, తం.

ఏత్తావతా ‘‘సుప్పటిపన్నో భగవతో సావకసఙ్ఘో’’తిఆదినా (సం. ని. ౧.౨౪౯; అ. ని. ౩.౭౬; దీ. ని. ౩.౬; అ. ని. ౬.౧౦, ౨౫, ౨౬;), ‘‘యత్థ చ దిన్నం మహప్ఫలమాహు, చతూసు సుచీసు పురిసయుగేసూ’’తిఆదీహి (వి. వ. ౮౮౮) చ తేహి తేహి సుత్తపదేహి వుత్తానం, తదట్ఠకథాదీసు చ వణ్ణితానం విమలాతులనిఖిలవిసాలపేసలసీలాదినానప్పకారానగ్ఘసఙ్ఘరతనగుణానం సంకిత్తనసభావాయ థుతియా చ ‘‘వన్దిత్వా’’తి ఏతేన యథావుత్తసరూపపభేదపణామస్స వుత్తత్తా చ సఙ్ఘరతనసఙ్ఖాతతతియవన్దనీయవత్థువిసయా థుతిప్పణామసఙ్ఖాతా వన్దనా దస్సితాతి వేదితబ్బా. సిరసాతి అత్తప్పసాదగారవావహన్తేన ముద్ధనా. వన్దిత్వాతి పణమిత్వా థోమిత్వా వా.

ఏవం పఠమగాథాయ వన్దనీయస్స రతనత్తయస్స థుతిప్పణామసఙ్ఖాతం వన్దనం దస్సేత్వా తదనన్తరాయ సన్దస్సేతబ్బపయోజనాదిపటిపాదికాయ గాథాయ ‘‘భిక్ఖూన’’న్తి ఇమినా కిఞ్చాపి సంసారే భయం ఇక్ఖతీతి ‘‘భిక్ఖూ’’తి కల్యాణపుథుజ్జనేన సద్ధిం అట్ఠ అరియపుగ్గలా వుచ్చన్తి, పాళియం (పారా. ౪౪-౪౫; విభ. ౫౧౦) పన ‘‘భిన్నపటం ధారేతీతి భిక్ఖు, భిక్ఖనసీలోతి భిక్ఖూ’’తిఆదినా భిక్ఖుసద్దస్స అత్థుద్ధారవసేన నిబ్బచనన్తరాని దస్సేత్వా పాతిమోక్ఖసంవరసంవరణారహస్సేవ అధిప్పేతభావం దస్సేతుం ‘‘సమగ్గేన సఙ్ఘేన ఞత్తిచతుత్థేన కమ్మేన అకుప్పేన ఠానారహేన ఉపసమ్పన్నో, అయం ఇమస్మిం అత్థే అధిప్పేతో భిక్ఖూ’’తి దస్సితా సిక్ఖాకామా సాసనావచారా కులపుత్తా ఇధాధిప్పేతా, తేసం భిక్ఖూనఞ్చ. భిక్ఖునీనఞ్చాతి అట్ఠవాచికఉపసమ్పదాకమ్మేన ఉభతోసఙ్ఘే ఉపసమ్పన్నాతాదిసాయేవ కులధీతరో దస్సితా. ఏకతోపసమ్పన్నాపి సామఞ్ఞేన గయ్హన్తి. ఏకతోపసమ్పన్నాతి చ భిక్ఖునిసఙ్ఘే ఉపసమ్పజ్జిత్వా యావ భిక్ఖుసఙ్ఘే న ఉపసమ్పజ్జన్తి, తావ, భిక్ఖునీ చ లిఙ్గపరివత్తనేన భిక్ఖునిభావప్పత్తా అధిప్పేతా, తాసం భిక్ఖునీనఞ్చ.

హితత్థాయాతి సబ్బసమ్పత్తినిప్ఫాదకరణత్థాయ హినోతి గచ్ఛతి యథాధిప్పేతఫలసాధనే పవత్తతీతి హితన్తి అరోగతాదికారణం అమతోసధాది వుచ్చతి. ఇధ పన సగ్గమోక్ఖసమ్పత్తిసిద్ధికారణం పాతిమోక్ఖసంవరసీలరక్ఖనం వుచ్చతి, తదత్థాయ.

సమాహితో సమ్మా ఆహితో పవత్తితో వినిచ్ఛయమగ్గో ఏతేనాతి ‘‘సమాహితో’’తి పకరణకారకో దస్సితో. అథ వా సమ్మా ఆహితం వినయవినిచ్ఛయే ఠపితం పవత్తితం చిత్తమేతస్సాతి ‘‘సమాహితచిత్తో’’తి వత్తబ్బే ఉత్తరపదలోపేన ‘‘సమాహితో’’తి వుత్తో. పరమగమ్భీరసుదుత్తరవినయపిటకత్థవినిచ్ఛయే పవత్తనారహస్స ఇమినా విసేసనేన అత్తని సమాహితచిత్తప్పవత్తినిమిత్తభూతో అత్తనో ఞాణస్స పదట్ఠానభూతో సమాధి దస్సితో తేన సమాధినా సమాహితో హుత్వాతి అత్థో.

పవక్ఖామీతి పకారేన వక్ఖామి, యేన పకారేన వినయవినిచ్ఛయే వుత్తే అజ్జతనా మన్దసతిమతివీరియా పటిపజ్జనకా గమ్భీరతరం వినయపిటకత్థవినిచ్ఛయం సుఖేన ఉగ్గణ్హితుం, ధారేతుఞ్చ సక్కోన్తి, తాదిసేన పకారవిసేసేన వక్ఖామీతి అత్థో. సమాసేనాతి సమసనం సంఖిపనం సమాసో, తేన, సంఖిత్తరుచికానముగ్ఘాటితఞ్ఞూనం కతాధికారానం ఞాణుత్తరానం పుగ్గలానఞ్చ పపఞ్చభీరుకానం గహణధారణే మన్దయన్తానం మన్దబుద్ధీనఞ్చ ఉపకారకేన నాతివిత్థారక్కమేనాతి అత్థో. వినయస్సాతి వినయపిటకస్స. తఞ్హి –

‘‘వివిధవిసేసనయత్తా;

వినయనతో చేవ కాయవాచానం;

వినయత్థవిదూహి అయం;

వినయో ‘వినయో’తి అక్ఖాతో’’తి. (దీ. ని. అట్ఠ. ౧.పఠమసఙ్గీతికథా; పారా. అట్ఠ. ౧.పఠమమహాసఙ్గీతికథా; ధ. స. అట్ఠ. నిదానకథా) –

వుత్తేహి అత్థవిసేసేహి ‘‘వినయో’’తి వుచ్చతి. తస్స ఏవం సన్దస్సితసభావస్స ‘‘వినయో నామ సాసనస్స ఆయూ’’తి (దీ. ని. అట్ఠ. ౧.పఠమసఙ్గీతికథా; పారా. అట్ఠ. ౧.పఠమసఙ్గీతికథా; ఖు. పా. అట్ఠ. ౫.పఠమమహాసఙ్గీతికథా) సఙ్గీతికారకేహి మహాకస్సపాదీహి అభిత్థుతగుణస్స వినయపిటకుత్తమస్స. వినిచ్ఛయన్తి విసేసేన, వివిధేన వా ఆకారేన విప్పటిపత్తినీహరణవసేన చీయతి విభజీయతీతి ‘‘వినిచ్ఛయో’’తి లద్ధనామం విభజనం, వినయవినిచ్ఛయం నామ పకరణన్తి వుత్తం హోతి. ‘‘వినయస్సవినిచ్ఛయ’’న్తి చ అలుత్తసమాసోయం ‘‘దేవానంపియతిస్సో, కణ్ఠేకాళో’’తిఆదీసు వియ.

ఏవం దుతియగాథాయ కత్తునిమిత్తపయోజనాభిధానాభిధేయ్యపకరణప్పకారేకదేసం దస్సేత్వా సక్కచ్చసవనకారణనిదస్సనముఖేనాపి పకరణప్పకారాదిం దస్సేతుమాహ ‘‘అనాకుల’’మిచ్చాది. తత్థ అనాకులన్తి నత్థి ఏత్థ సద్దతో, అత్థతో, వినిచ్ఛయతో వా ఆకులం పుబ్బాపరవిరోధో, మిస్సతా వాతి అనాకులో, వినయవినిచ్ఛయో, తం వదతో మే నిబోధథాతి సమ్బన్ధో. అసంకిణ్ణన్తి నికాయన్తరలద్ధీహి అసమ్మిస్సం.

మధురత్థపదక్కమన్తి పదానం కమో పదక్కమో, పదగతి, సద్దానముచ్చారణన్తి అత్థో. మధురో అత్థో చ పదక్కమో చ యస్స సో మధురత్థపదక్కమో, తం –

‘‘పదాసత్తం పదత్థానం, మధురత్థముదీరితం;

యేన మజ్జన్తి ధీమన్తో, మధునేవ మధుబ్బతా’’తి. –

ఇమినా లక్ఖణేన సద్దానమత్థానఞ్చ వసేన పదాసత్తాపరనామధేయ్యమాధురియాలఙ్కారేన సమలఙ్కతత్తా మధురత్థపదక్కమం.

పటుభావకరన్తి పటతి గచ్ఛతి పజానాతీతి పటు, పఞ్ఞవా, పటునో భావో, సద్దప్పవత్తినిమిత్తభూతా పఞ్ఞా, తం పటుభావం పఞ్ఞావిసేసం కరోతి జనేతీతి పటుభావకరో, తం, పఞ్ఞావిసేసజనకన్తి అత్థో. ఏతం వినయస్స వినిచ్ఛయన్తి యోజనా. పరమన్తి ఉత్తమం. వినయక్కమేతి వినయపిటకే, తదత్థే చ, పవత్తిక్కమే పటుభావకరన్తి అత్థో.

ఏవం తతియగాథాయ పకరణగుణాపదేసేన సోతుజనం సముస్సాహేత్వా ఇదాని ‘‘అపార’’న్తిఆదిచతుత్థగాథాయ పకరణఞ్చ తన్నిస్సయం వినయపిటకఞ్చ నావాసాగరభావేన దస్సేత్వా తిరోభూతోపమేయ్యోపమానభేదేన రూపకాలఙ్కారేన పకరణగుణం పకాసేన్తో సోతుజనం సముత్తేజేతి. తత్థ అపారన్తి నత్థి పారం ఏతస్సాతి అపారో, వినయసాగరో. సో హి పురిమబుద్ధుప్పాదేసు సాసనం పసీదిత్వా వినయపిటకే ఉగ్గహణధారణపటిపాదనపటిపత్తివసేన అకతాధికారేహి పుగ్గలేహి దురధిగమనీయధమ్మత్థనిరుత్తిపటిభానపరియన్తతాయ ‘‘అపారో’’తి వుచ్చతి.

ఓతరన్తానన్తి సజ్ఝాయనసవనధారణాదివసేన అజ్ఝోగాహన్తానం. సారన్తి నిబ్బానసమ్పాపకభావేన సారభూతాయ అరియమగ్గసమ్భారాయ పుబ్బభాగపటిపత్తియా మూలభూతపాతిమోక్ఖసంవరసఙ్ఖాతసీలసారప్పకాసకతాయ సారం. వినయసాగరన్తి వినయపిటకసఙ్ఖాతం సాగరం. వినయో హి సిక్ఖాపదపఞ్ఞత్తియా కాలప్పత్తజాననస్సాపి ధమ్మసేనాపతిఆదీనమ్పి అవిసయత్తా అతిగమ్భీరాతివిత్థిణ్ణభావేన సాగరో వియాతి సాగరో, వినయో చ సో సాగరో చాతి వినయసాగరో, తం, అగాధాపారగుణయోగతో సాగరోపమం వినయపిటకన్తి అత్థో.

దుతియగాథాయ ‘‘భిక్ఖూనం భిక్ఖునీన’’న్తి వత్వాపి ‘‘హితత్థాయా’’తి ఇమినా సమ్బన్ధత్తా చ వాక్యన్తరేహి అన్తరితభావేన దూరత్తా చ తం అనాదియిత్వా ఏత్థ వినయసాగరజ్ఝోగాహనతదత్థపటిపజ్జనారహకత్తువిసేససన్దస్సనత్థాయ ‘‘భిక్ఖూనం భిక్ఖునీన’’న్తి పున వుత్తన్తి దట్ఠబ్బం. నావా వియ భూతో నావాభూతో, తం, నావాట్ఠానియం మహానావాసదిసన్తి అత్థో. మనోరమన్తి మనో రమతి ఏత్థ, ఏతేనాతి వా మనోరమో, తం, అజ్ఝాయనవోహారపసుతానం పటిపత్తిపరాయనానఞ్చ సాధూనం మనోరమన్తి అత్థో.

ఏత్తావతా పకరణగుణసంకిత్తనేన సోతుజనం సముత్తేజేత్వా ఇదాని సక్కచ్చసవనే నియోజేన్తో ‘‘తస్మా వినయనూపాయ’’న్తిఆదిమాహ. తత్థ తస్మాతి యస్మా యథావుత్తం అనాకులతాదివివిధానగ్ఘగుణాలఙ్కారపటిమణ్డితం, తేన హేతునాతి అత్థో. వినయనూపాయన్తి వివిధాకారేన, విసేసనయతో వా కాయవాచానం నయనం దమనం అకత్తబ్బతో నివత్తేత్వా కత్తబ్బేసు నియోజనం వినయనం, ఉపేచ్చ తం ఫలం ఆయతి ఉప్పజ్జతీతి ఉపాయో, హేతు, వినయనస్స ఉపాయో వినయనూపాయో, తం, కాయజీవితానపేక్ఖానం సిక్ఖాకామానం పేసలానం భిక్ఖూనం భిక్ఖునీనం కాయవాచానం అననులోమికవిప్ఫన్దితాపనయనసఙ్ఖాతదమనస్స కారణభూతన్తి వుత్తం హోతి.

ఏత్తావతా అత్తనా కత్తుమిచ్ఛితే పకరణే పణ్డితానం పవత్తిహేతుభూతానం అనాకులతాదిగుణానం విభావనవసేన ‘‘అనాకుల’’న్తిఆదివిసేసనాని వత్వా ఇదాని సక్కచ్చసవనావబోధే విసయం విసేసితబ్బం దస్సేతుమాహ ‘‘వినయస్సవినిచ్ఛయ’’న్తి. ఏత్థ చ దుతియగాథాయ ‘‘వినయస్సవినిచ్ఛయ’’న్తి ‘‘పవక్ఖామీ’’తి కిరియాయ కమ్మదస్సనవసేన వుత్తం, తం ఇధ ఆనేత్వా సమ్బన్ధియమానమ్పి దూరసమ్బన్ధం హోతీతి తమనానేత్వా ‘‘నిబోధథా’’తి ఇమిస్సా కిరియాయ కమ్మసన్దస్సనత్థం ‘‘వినయస్సవినిచ్ఛయ’’న్తి వుత్తత్తా పునరుత్తిదోసాభావోతి దట్ఠబ్బం.

అవిక్ఖిత్తేన చిత్తేనాతి ఏత్థ వివిధే ఆరమ్మణే ఖిత్తం పేసితం విక్ఖిత్తం, ఉద్ధచ్చవిచికిచ్ఛాదిపరేతం అసమాహితం చిత్తం, న విక్ఖిత్తం అవిక్ఖిత్తం, తప్పటిపక్ఖం సమాహితం కుసలచిత్తం, తేన, ఏతస్స పకరణుత్తమస్స సవనాదిబ్యాపారం వినా నానారమ్మణేసు పవత్తివసేన విక్ఖేపమనాపన్నేన సమాహితేన చిత్తేనాతి అత్థో. ‘‘అవిక్ఖిత్తేన…పే… నిబోధథా’’తి వదన్తేన చ ‘‘అవిక్ఖిత్తస్సాయం ధమ్మో, నాయం ధమ్మో విక్ఖిత్తస్సా’’తి వచనతో విక్ఖిత్తస్స ధమ్మేసు దాయాదాభావతో అత్తనో పకరణత్థభూతాయ అధిసీలసిక్ఖాయ సమ్మాపటిపజ్జనాపదేసో కతో హోతి.

వదతో మేతి ఏత్థ ‘‘గారవేన చా’’తి పాఠసేసో. తత్థాయమత్థో – భాసమానే మయి గారవేన, యథావుత్తేన కారణేన చాతి సామిభుమ్మానమవిసేసతాయ ‘‘మే’’తి సామివచనస్స ‘‘మయీ’’తి అత్థసమ్భవతో అయమత్థో వుత్తో. పకరణస్స అనాకులతాదిగుణసమన్నాగతత్తా చ వత్తరి మయి గారవేన చ సమాహితేన చేతసాతి అధిప్పాయో. నిబోధథాతి వాక్యత్థపదత్థం సన్ధాయభాసితత్థభావత్థాదివసేన నిసేసతో బోధథ, సక్కచ్చం సుత్వా వినయవినిచ్ఛయం బుజ్ఝథ విజానాథాతి అత్థో, చిన్తాభావనామయఞాణానం మూలభూతపకరణవిసయం సుతమయఞాణం నిప్ఫాదేథాతి అధిప్పాయో.

గన్థారమ్భకథావణ్ణనా నిట్ఠితా.

భిక్ఖువిభఙ్గో

పారాజికకథా

పఠమపారాజికకథావణ్ణనా

౬. ఏవం పఞ్చహి గాథాహి రతనత్తయపణామాదిం దస్సేత్వా ఇదాని యథాపటిఞ్ఞాతవినిచ్ఛయం దస్సేతుమాహ ‘‘తివిధే’’తిఆది. తత్థ ‘‘తివిధే’’తిఆదినా పఠమపారాజికసిక్ఖాపదవినిచ్ఛయం దస్సేతి. తివిధేతి వచ్చపస్సావముఖమగ్గానం వసేన తిప్పకారే మగ్గేతి ఇమినా సమ్బన్ధో. తిలమత్తమ్పీతి తిలబీజమత్తమ్పి అఙ్గజాతన్తి సమ్బన్ధో. మగ్గేతి వచ్చపస్సావానం నిక్ఖమనద్వారతాయ, అన్నపానపిత్తసేమ్హాదీనం పవేసననిక్ఖమనద్వారతాయ చ మగ్గవోహారగతే సరీరప్పదేసే, అల్లోకాసేతి సమ్బన్ధో. ‘‘మగ్గేసు తిలమత్తమ్పి, తీసు సేవనచేతనో’’తి వత్తబ్బేపి ‘‘తివిధే’’తి పకారవాచివిధసద్దోపాదానేన సజాతిసఙ్గహవసేన తీహి రాసీహి సఙ్గహేత్వా పభేదవసేన తింసవిధో మగ్గో దస్సితో హోతి.

సేయ్యథిదం? పారాజికవత్థుభూతముఖాదిమగ్గానం నిస్సయభూతే సత్తే దస్సేతుం ‘‘తిస్సో ఇత్థియో మనుస్సిత్థీ అమనుస్సిత్థీ తిరచ్ఛానగతిత్థీ’’తిఆదినా (పారా. ౫౬) నయేన పాళియం దస్సితమనుస్సామనుస్సతిరచ్ఛానగతిత్థీనం పచ్చేకం తిణ్ణం మగ్గానం వసేన నవ మగ్గా, తథేవ దస్సితానం తిణ్ణం ఉభతోబ్యఞ్జనకానం వసేన నవ మగ్గా, తిణ్ణం పన పణ్డకానం ముఖమగ్గవచ్చమగ్గానం వసేన పచ్చేకం ద్వే ద్వే మగ్గాతి ఛ మగ్గా, తథా తిణ్ణం పన పురిసానన్తి ఏవం తింసవిధో హోతి.

సేవనచేతనోతి సేవనే మేథునపయోగే చేతనా అస్సాతి విగ్గహో, మేథునరాగూపసంహితాయ చేతనాయ సమన్నాగతోతి అత్థో. అల్లోకాసేతి తింసమగ్గానమఞ్ఞతరే మగ్గే పకతివాతేన అసంఫుట్ఠే అల్లపదేసే, ఇమినా బాహిరం పారాజికక్ఖేత్తం న హోతీతి దీపేతి. విసేసనస్స విసేసాపేక్ఖత్తా దుతియగాథాయ ‘‘ససిక్ఖో సో’’తి పదద్వయం ఆహరిత్వా ‘‘సేవనచేతనో ససిక్ఖో సో భిక్ఖూ’’తి యోజేతబ్బం.

అఙ్గే సరీరే జాతన్తి అఙ్గజాతం, పురిసనిమిత్తం. సతిపి అవసేససరీరావయవానం తథాభావే రుళ్హివసేన తదేవ తథా వుత్తం. పవేసేన్తోతి ద్వయంద్వయసమాపత్తిసఙ్ఖాతకాయికకిరియం నిప్ఫాదేన్తో. పరాజితోతి దుల్లభాయ ఖణసమ్పత్తియా లద్ధబ్బతో దుల్లభా లోకియలోకుత్తరగుణసమ్పత్తిసుఖతో పరిహాపేత్వా కిలేససపత్తేహి పరాజయమాపాదితోతి అత్థో.

అయమేత్థ యోజనా – ససిక్ఖో సేవనచేతనో తివిధే మగ్గే అల్లోకాసే అఙ్గజాతం తిలమత్తమ్పి పవేసేన్తో సో భిక్ఖు పరాజితో హోతీతి. ఏత్తావతా –

‘‘యో పన భిక్ఖు భిక్ఖూనం సిక్ఖాసాజీవసమాపన్నో సిక్ఖం అపచ్చక్ఖాయ దుబ్బల్యం అనావికత్వా మేథునం ధమ్మం పటిసేవేయ్య, అన్తమసో తిరచ్ఛానగతాయపి, పారాజికో హోతి అసంవాసో’’తి (పారా. ౪౪) –

భగవతా పఞ్ఞత్తసిక్ఖాపదం సఙ్గహితన్తి దట్ఠబ్బం.

౭. ఏవం ఇమిస్సా గాథాయ అత్తూపక్కమమూలకం పారాజికం దస్సేత్వా ఇదాని ‘‘భిక్ఖుపచ్చత్థికా మనుస్సిత్థిం భిక్ఖుస్స సన్తికే ఆనేత్వా వచ్చమగ్గేన (పారా. ౫౮) అఙ్గజాతే అభినిసీదేన్తీ’’తిఆదినయప్పవత్తం పరోపక్కమమూలకం పారాజికఞ్చ దస్సేతుమాహ ‘‘పవేసన’’న్తిఆది. తత్థ పవేసనన్తి భిక్ఖుపచ్చత్థికేహి సుత్తపమత్తాదిమనుస్సిత్థిఆదీనమఞ్ఞతరం ఆనేత్వా యథావుత్తమగ్గానమఞ్ఞతరం మగ్గం యథా పవిసతి, తథా భిక్ఖునో అఙ్గజాతే అభినిసీదాపనే సమ్భవన్తం మగ్గప్పవేసనమాహ. పవేసనం సాదియన్తో ససిక్ఖో సోతి యోజనా. ఏత్థ ‘‘పవేసనం సాదియతి అధివాసేతి, తస్మిం ఖణే సేవనచిత్తం ఉపట్ఠాపేతీ’’తి (పారా. అట్ఠ. ౧.౫౮) అట్ఠకథావచనతో అగ్గతో యావ మూలం పవేసేన్తేసు అస్సాదచిత్తం ఉపట్ఠాపేన్తో తఙ్ఖణేయేవ సాసనతో చుతోతి అత్థో. పవిట్ఠన్తిఆదీసు పదేసుపి ఏవమేవ యోజనా.

పవిట్ఠన్తి పవిట్ఠక్ఖణో. ‘‘పవిట్ఠ’’న్తిఆదినా తాయ తాయ కిరియాయ ఉపలక్ఖితో ఖణో గహేతబ్బో. తేనేవేత్థ అచ్చన్తసంయోగే ఉపయోగవచనం కతం. ఠితన్తి ఏత్థ ‘‘సుక్కవిస్సట్ఠిసమయే’’తి అట్ఠకథావచనస్స సబ్బథా బ్యాపారరహితం కాలం సన్ధాయ వుత్తత్తా సుక్కవిస్సట్ఠిసమయోపి గహేతబ్బో. తేనేవ గణ్ఠిపదే వుత్తనయేన పవిట్ఠస్స చ యావ ఉద్ధరణారమ్భో, తావ సమ్భవన్తో ఠితకాలోపి గహేతబ్బో. ఉద్ధరణన్తి నీహరణకాలో.

వాతి వికప్పే, అపీతి సముచ్చయే, సో వా-సద్దేన వికప్పితానం పక్ఖానం తుల్యబలతం జోతేతి. ఇతి ఇమేహి ద్వీహిపి ‘‘సో చే పవేసనం సాదియతి, పవిట్ఠం సాదియతీ’’తిఆదినా (పారా. ౫౮) పాళియం ఆగతనయేన లబ్భమానం పవేసనాదిఏకక్ఖణమ్పి సాదియనపచ్చయా ఆపజ్జమానం పారాజికం దస్సేతి. ససిక్ఖోతి సిక్ఖాయ సహ వత్తతీతి ససిక్ఖో, అపచ్చక్ఖాతసిక్ఖోతి అత్థో. సాదియన్తోతి సేవనచిత్తం ఉపట్ఠాపేన్తో. సో భిక్ఖు. ఠపేత్వా కిరియన్తి అత్తూపక్కమనం వినా. చుతోతి ‘‘భిక్ఖుపచ్చత్థికేహి కతమిదం, న మయా’’తి లేసేన న ముచ్చతి, సాదియనచిత్తే సతి సాసనతో చుతోయేవ హోతీతి అధిప్పాయో.

ఏత్థ చ ససిక్ఖోతి ఇదం ‘‘సిక్ఖం అపచ్చక్ఖాయ దుబ్బల్యం అనావికత్వా’’తి (పారా. ౪౪) సిక్ఖాపదపాఠస్స అత్థదస్సనవసేన నిద్దిట్ఠం. తస్స పదభాజనే (పారా. ౪౫), తదట్ఠకథాయ చ విభత్తం సిక్ఖాపచ్చక్ఖానం సఙ్ఖేపతో ఏవం వేదితబ్బం – చిత్తఖేత్తకాలపయోగపుగ్గలవిజాననవసేన సిక్ఖాపచ్చక్ఖానం హోతి, న తదభావేన. ఉపసమ్పన్నభావతో చవితుకామతాచిత్తేనేవ హి సిక్ఖాపచ్చక్ఖానం హోతి, న దవా వా రవా వా వదన్తస్స. ఏవం చిత్తవసేన సిక్ఖాపచ్చక్ఖానం హోతి, న తదభావేన.

తథా ‘‘బుద్ధం పచ్చక్ఖామి, ధమ్మం పచ్చక్ఖామి, సఙ్ఘం పచ్చక్ఖామి, సిక్ఖం, వినయం, పాతిమోక్ఖం, ఉద్దేసం, ఉపజ్ఝాయం, ఆచరియం, సద్ధివిహారికం, అన్తేవాసికం, సమానుపజ్ఝాయకం, సమానాచరియకం, సబ్రహ్మచారిం పచ్చక్ఖామీ’’తి ఏవం వుత్తానం బుద్ధాదీనం చతుద్దసన్నం, ‘‘గిహీతి మం ధారేహి, ఉపాసకో, ఆరామికో, సామణేరో, తిత్థియో, తిత్థియసావకో, అస్సమణో, అసక్యపుత్తియోతి మం ధారేహీ’’తి ఏవం వుత్తానం గిహిఆదీనం అట్ఠన్నఞ్చాతి ఇమేసం బావీసతియా ఖేత్తపదానం యస్స కస్సచి సవేవచనస్స వసేన తేసు యం కిఞ్చి వత్తుకామస్స యం కిఞ్చి వదతో సిక్ఖాపచ్చక్ఖానం హోతి, న రుక్ఖాదీనం అఞ్ఞతరస్స నామం గహేత్వా సిక్ఖం పచ్చక్ఖన్తస్స. ఏవం ఖేత్తవసేన సిక్ఖాపచ్చక్ఖానం హోతి, న తదభావేన.

తత్థ యదేతం ‘‘పచ్చక్ఖామీ’’తి చ ‘‘మం ధారేహీ’’తి చాతి వుత్తం వత్తమానకాలవచనం, యాని చ ‘‘అలం మే బుద్ధేన, కిం ను మే బుద్ధేన, న మమత్థో బుద్ధేన, సుముత్తాహం బుద్ధేనా’’తిఆదినా నయేన ఆఖ్యాతవసేన కాలం అనామసిత్వా పురిమేహి చుద్దసహి పదేహి సద్ధిం యోజేత్వా వుత్తాని ‘‘అలం మే’’తిఆదీని చత్తారి పదాని, తేసంయేవ సవేవచనానం వసేన పచ్చక్ఖానం హోతి, న ‘‘పచ్చక్ఖాసి’’న్తి వా ‘‘పచ్చక్ఖిస్స’’న్తి వా ‘‘మం ధారేసీ’’తి వా ‘‘మం ధారేస్సతీ’’తి వా ‘‘యం నూనాహం పచ్చక్ఖేయ్య’’న్తి వాతిఆదీని అతీతానాగతపరికప్పవచనాని భణన్తస్స. ఏవం వత్తమానకాలవసేన చేవ అనామట్ఠకాలవసేన చ పచ్చక్ఖానం హోతి, న తదభావేన.

పయోగో పన దువిధో కాయికో చ వాచసికో చ. తత్థ ‘‘బుద్ధం పచ్చక్ఖామీ’’తిఆదినా నయేన యాయ కాయచి భాసాయ వచీభేదం కత్వా వాచసికపయోగేనేవ పచ్చక్ఖానం హోతి, న అక్ఖరలిఖనం వా హత్థముద్దాదిదస్సనం వా కాయపయోగం కరోన్తస్స. ఏవం వాచసికపయోగేనేవ పచ్చక్ఖానం హోతి, న తదభావేన.

పుగ్గలో పన దువిధో యో చ పచ్చక్ఖాతి, యస్స చ పచ్చక్ఖాతి. తత్థ యో పచ్చక్ఖాతి, సో సచే ఉమ్మత్తకఖిత్తచిత్తవేదనట్టానం అఞ్ఞతరో న హోతి. యస్స పన పచ్చక్ఖాతి, సో సచే మనుస్సజాతికో హోతి, న చ ఉమ్మత్తకాదీనం అఞ్ఞతరో, సమ్ముఖీభూతో చ సిక్ఖాపచ్చక్ఖానం హోతి. న హి అసమ్ముఖీభూతస్స దూతేన వా పణ్ణేన వా ఆరోచనం రుహతి. ఏవం యథావుత్తస్స పుగ్గలస్స వసేన పచ్చక్ఖానం హోతి, న తదభావేన.

విజాననమ్పి నియమితానియమితవసేన దువిధం. తత్థ యస్స, యేసం వా నియమేత్వా ‘‘ఇమస్స, ఇమేసం వా ఆరోచేమీ’’తి వదతి. సచే తే యథా పకతియా లోకే మనుస్సా వచనం సుత్వా ఆవజ్జనసమయే జానన్తి, ఏవం తస్స వచనానన్తరమేవ తస్స ‘‘అయం ఉక్కణ్ఠితో’’తి వా ‘‘గిహిభావం పత్థయతీ’’తి వా యేన కేనచి ఆకారేన సిక్ఖాపచ్చక్ఖానభావం జానన్తి, పచ్చక్ఖాతావ హోతి సిక్ఖా. అథ అపరభాగే ‘‘కిం ఇమినా వుత్త’’న్తి చిన్తేత్వా జానన్తి, అఞ్ఞే వా జానన్తి, అపచ్చక్ఖాతావ హోతి సిక్ఖా. అనియమేత్వా ఆరోచేన్తస్స పన సచే వుత్తనయేన యో కోచి మనుస్సజాతికో వచనత్థం జానాతి, పచ్చక్ఖాతావ హోతి సిక్ఖా. ఏవం విజాననవసేన పచ్చక్ఖానం హోతి, న తదభావేన. యో పన అన్తమసో దవాయపి పచ్చక్ఖాతి, తేన అపచ్చక్ఖాతావ హోతి సిక్ఖా.

ఇతి ఇమేసం వుత్తప్పకారానం చిత్తాదీనం వసేన అపచ్చక్ఖాతసిక్ఖో ‘‘ససిక్ఖో’’తి వుత్తో.

౮-౧౦. ‘‘ఇదాని సన్థతేన సన్థతస్స ఘట్టనే ఉపాదిన్నకఘట్టనాభావతో దోసో నత్థీ’’తి పాపభిక్ఖూనం లేసకప్పనం పటిక్ఖిపితుం ‘‘భిక్ఖుపచ్చత్థికా మనుస్సిత్థిం భిక్ఖుస్స సన్తికే ఆనేత్వా వచ్చమగ్గేన, పస్సావమగ్గేన, ముఖేన అఙ్గజాతం అభినిసీదేన్తి సన్థతాయ అసన్థతస్సా’’తిఆదినా (పారా. ౬౧) నయేన పాళియం వుత్తసన్థతవారానమత్థం సఙ్గణ్హన్తో ఆహ ‘‘సన్థతేనా’’తిఆది. తత్థ సన్థతేనాతి చమ్మచోళతిపుపట్టాదీహి పటిచ్ఛాదితేన. ‘‘పవేసేన్తో’’తి ఇమినా సన్థతవారస్స పరోపక్కమం నిస్సాయ దస్సనముపలక్ఖణన్తి అత్తూపక్కమేపి యోజేతబ్బతం దస్సేతి, తస్స వక్ఖమానేన ‘‘పరాజితో’’తి ఇమినా సమ్బన్ధో. ‘‘తథేవా’’తి ఇమినా పవేసేన్తోతిఆదిప్పకారం పరామసతి.

ఏవం పవేసేన్తో కదా పరాజితో హోతీతి ఆహ ‘‘ఉపాదిన్నేనా’’తిఆది. ఏత్థ ఉపాదిన్నేనాతి తణ్హాదిట్ఠీహి ఉపేతేన కమ్మునా అత్తనో ఫలభావేనేవ ఆదిన్నం గహితన్తి ఉపాదిన్నం, ఏతేన అత్తనో అఙ్గజాతస్స, వత్థుపుగ్గలానం మగ్గస్స చ ఘట్టనట్ఠానగతం కాయప్పసాదం దస్సేతి. ఇమినావ అఙ్గజాతగతం అనట్ఠకాయప్పసాదం చమ్మఖిలం, పిళకాది చ గహేతబ్బం. ‘‘ఉపాదిన్నకం నామ కాయిన్ద్రియ’’న్తి గణ్ఠిపదే వుత్తం. తబ్బిపరియాయేన ‘‘అనుపాదిన్నక’’న్తి తప్పటిచ్ఛాదకం చోళాది వుత్తం. ఉపాదిన్నేన ఉపాదిన్నే, అనుపాదిన్నే వా పారాజికక్ఖేత్తే ఘట్టితే, అనుపాదిన్నకేన వా ఉపాదిన్నే అనుపాదిన్నే వా పారాజికక్ఖేత్తే ఘట్టితేతి యోజనా. ఏత్థ చ కరణవచనన్తాని పదాని ‘‘అఙ్గజాతేనా’’తి ఇమస్స విసేసనాని.

ఏత్తావతా సన్థతచతుక్కవసేన అత్తూపక్కమే సతి పారాజికక్ఖేత్తే పారాజికం దస్సేత్వా ఇదాని పరూపక్కమేపి దస్సేతుమాహ ‘‘సచే’’తిఆది. ఏత్థాతి ఏతేసు చతూసు వికప్పేసు. పారాజికక్ఖేత్తే పవిట్ఠే తూతి ఏత్థ తు-సద్దేన పవేసనట్ఠితుద్ధారక్ఖణత్తయం సముచ్చినోతి. యంతం-సద్దానం నిచ్చసమ్బన్ధత్తా హి ‘‘సో’’తి తం-సద్దోపాదానే ‘‘యో’’తి యం-సద్దోపి అజ్ఝాహరితబ్బో, సామత్థియేన సమ్పిణ్డనత్థో అపిసద్దో చ. అయమేత్థ అత్థయోజనా – భిక్ఖుపచ్చత్థికేహి ఆనేత్వా భిక్ఖునో అఙ్గజాతే అభినిసీదాపితమనుస్సిత్థిఆదీనం తీసు మగ్గేసు అఞ్ఞతరమగ్గసఙ్ఖాతం పారాజికక్ఖేత్తం పవిట్ఠే వా తు-సద్దేన సమ్పిణ్డితపవేసనట్ఠితుద్ధారానమఞ్ఞతరక్ఖణే వా సచే యో సాదియతి, సప్పముఖాదిప్పవేసనకాలే వియ అనుత్తసిత్వా కామరాగపిపాసాభిభూతో యది సాదియతి, సోపి భిక్ఖు పరాజితో హోతీతి యోజనా. ‘‘సచే సాదియతీ’’తి ఇమినా సాసఙ్కవచనేన న సాదియతి, అనాపత్తీతి సూచితం హోతి.

‘‘పారాజికక్ఖేత్తే’’తి ఇమినా బ్యవచ్ఛిన్నే అఞ్ఞస్మిం ఠానే వీతిక్కమన్తస్స ఇమస్మింయేవ వికప్పే సమ్భవన్తియో ఇతరాపత్తియో దస్సేతుమాహ ‘‘ఖేత్తే’’తిఆది. ‘‘ఏత్థా’’తి ఆనేత్వా సమ్బన్ధనీయం. ‘‘ఖేత్తే’’తి సామఞ్ఞనిద్దేసేపి హేట్ఠా ‘‘పారాజికక్ఖేత్తే’’తి విసేసితత్తా, ఉపరిథుల్లచ్చయాదీనఞ్చ విధీయమానత్తా అఞ్ఞథానుపపత్తిలక్ఖణాయ సామత్థియా థుల్లచ్చయదుక్కటానం ఖేత్తేతి అయమత్థో లబ్భతి. ‘‘కణ్ణచ్ఛిద్దక్ఖినాసాసూ’’తిఆదినా నయేన వక్ఖమానేసు జీవమానకసరీరగతథుల్లచ్చయదుక్కటక్ఖేత్తేసూతి వుత్తం హోతి.

ఇమేసు ద్వీసు ఖేత్తేసు ‘‘సన్థతాదినా సన్థతాదిం పవేసేన్తస్స ఉపాదిన్నాదీహి ఉపాదిన్నాదీనం ఘట్టనే అధివాసేన్తస్స అనాపత్తీ’’తి వత్తుమసక్కుణేయ్యతాయ పారాజికక్ఖేత్తే వుత్తసబ్బవికప్పే ఏత్థ యోజేన్తేహి ఏవం యోజేతబ్బం – థుల్లచ్చయక్ఖేత్తే సన్థతే వా అసన్థతే వా సన్థతేన వా అసన్థతేన వా అఙ్గజాతేన సేవన్తస్స ఉపాదిన్నే వా అనుపాదిన్నే వా ఉపాదిన్నేన, తథా అనుపాదిన్నేన వా ఘట్టితే థుల్లచ్చయం తస్స వినిద్దిసేతి. ఏవం దుక్కటక్ఖేత్తే సన్థతే వా…పే… ఘట్టితే దుక్కటఞ్చ తస్స వినిద్దిసేతి యోజేతబ్బం.

ఇహ సబ్బత్థ తీసుపి ఖేత్తేసు ఉపాదిన్న-సద్దేన అనట్ఠకాయప్పసాదం అఙ్గజాతఞ్చ తత్థజాతచమ్మఖిలపిళకా చ గయ్హన్తి, దుక్కటక్ఖేత్తే పన అఙ్గులిఆదిఇతరావయవాపి. తీసుపి ఖేత్తేసు అనుపాదిన్న-సద్దేన అఙ్గజాతాదిపటిచ్ఛాదితవత్థాదయో చ గయ్హన్తి, దుక్కటక్ఖేత్తే పన నిమిత్తే నట్ఠకాయప్పసాదచమ్మఖిలపిళకరోమాదీని. ఇమాని చ అనుపాదిన్నాని. అఙ్గజాతేతరోపాదిన్నావయవే చ తీసుపి ఖేత్తేసు పవేసేన్తస్స దుక్కటమేవ.

౧౧. ఏత్తావతా జీవమానసరీరే సన్థతాసన్థతవసేన పచ్చేకం తివిధేసుపి పారాజికథుల్లచ్చయదుక్కటక్ఖేత్తేసు సన్థతాసన్థతవసేనేవ దువిధేన నిమిత్తేన సేవన్తస్స పరోపక్కమే సతి సాదియన్తస్స లబ్భమానపారాజికథుల్లచ్చయదుక్కటాపత్తియో యథాసమ్భవం దస్సేత్వా ఇదాని ‘‘మతసరీరే పన తథా తథా సేవన్తానం దోసో నత్థీ’’తి పాపభిక్ఖూనం లేసోకాసపటిబాహనత్థం పాళియం దస్సితేసు యథావుత్తేసు తీసు ఖేత్తేసు లబ్భమానా తిస్సో ఆపత్తియో దస్సేతుమాహ ‘‘మతే’’తిఆది.

తత్థ ‘‘మతే’’తి ఏతస్స ‘‘మనుస్సిత్థిఆదీనం సరీరే’’తి అజ్ఝాహరిత్వా అత్థయోజనా కాతబ్బా. ఇమినా ‘‘అక్ఖాయితే’’తిఆదినా దస్సితానం నిమిత్తానం నిస్సయం దస్సితం హోతి. ‘‘నిమిత్తమత్తం సేసేత్వా’’తిఆదినా నయేన వక్ఖమానగాథాయం వియ సకలసరీరే ఖాదితేపి నిమిత్తస్స విజ్జమానావిజ్జమానభావోయేవ ఆపత్తియాభావాభావస్స పమాణన్తి ‘‘అక్ఖాయితే’’తి ఏతేన ‘‘మతే’’తి ఏతం అవిసేసేత్వా ‘‘నిమిత్తే’’తి అజ్ఝాహరిత్వా తం తేన విసేసితబ్బం. అథ వా ‘‘నిమిత్తమత్త’’న్తిఆదినా వక్ఖమానగాథాయ ‘‘నిమిత్తే’’తి పదం ఆనేత్వా యోజేతబ్బం.

అక్ఖాయితేతి సబ్బథా అక్ఖాయితే పారాజికవత్థుభూతే నిమిత్తే. యేభుయ్యక్ఖాయితేపి చాతి కిఞ్చి కిఞ్చి ఖాదిత్వా బహుకావసిట్ఠే నిమిత్తే. ‘‘యస్స చతూసు భాగేసు తిభాగమత్తం ఖాదితం, తం నిమిత్తం యేభుయ్యక్ఖాయితం నామా’’తి వదన్తి. మేథునన్తి రాగపరియుట్ఠానేన సదిసభావాపత్తియా మిథునానం ఇదం మేథునం, మతిత్థిఆదీనం రాగపరియుట్ఠానేన సదిసత్తాభావేపి తత్థ వీతిక్కమో రుళ్హియా ‘‘మేథున’’న్తి వుచ్చతి.

పారాజికోతిపరాజితో, పరాజయమాపన్నోతి అత్థో. అయఞ్హి పారాజిక-సద్దో సిక్ఖాపదాపత్తిపుగ్గలేసు వత్తతి. తత్థ ‘‘అట్ఠానమేతం ఆనన్ద అనవకాసో, యం తథాగతో వజ్జీనం వా వజ్జిపుత్తకానం వా కారణా సావకానం పారాజికం సిక్ఖాపదం పఞ్ఞత్తం సమూహనేయ్యా’’తి (పారా. ౪౩) ఏవం సిక్ఖాపదే వత్తమానో వేదితబ్బో. ‘‘ఆపత్తి త్వం భిక్ఖు ఆపన్నో పారాజిక’’న్తి (పారా. ౬౭) ఆపత్తియా. ‘‘న మయం పారాజికా, యో అవహటో, సో పారాజికో’’తి (పారా. ౧౫౫) ఏవం పుగ్గలే. ‘‘పారాజికేన ధమ్మేన అనుద్ధంసేయ్యా’’తిఆదీసు (పారా. ౩౮౪) పన ధమ్మే వత్తతీతి వదన్తి. యస్మా పన తత్థ ధమ్మోతి కత్థచి ఆపత్తి, కత్థచి సిక్ఖాపదమేవ అధిప్పేతం, తస్మా సో విసుం న వత్తబ్బో.

తత్థ సిక్ఖాపదం యో తం అతిక్కమతి తం పరాజేతి, తస్మా ‘‘పారాజిక’’న్తి వుచ్చతి. ఆపత్తి పన యో నం అజ్ఝాపజ్జతి తం పరాజేతి, తస్మా ‘‘పారాజికా’’తి వుచ్చతి. పుగ్గలో యస్మా పరాజితో పరాజయమాపన్నో, తస్మా ‘‘పారాజికో’’తి వుచ్చతి. సిక్ఖాపదాపత్తీసు పారాజిక-సద్దో పరాజేతీతి ‘‘పారాజికో’’తి కత్తుసాధనో, పుగ్గలే పన పరాజీయతీతి కమ్మసాధనోతి వేదితబ్బో. ‘‘నరో’’తి ఇమినా పుబ్బే వుత్తభిక్ఖుయేవ అధిప్పేతో. సామఞ్ఞజోతనా విసేసే అవతిట్ఠతీతి.

౧౨. యేభుయ్యక్ఖాయితేతి చతూసు కోట్ఠాసేసు ఏకకోట్ఠాసావసేసం కత్వా ఖాదితే. ఉపడ్ఢక్ఖాయితేతి సమభాగావసేసం ఖాదితే. థూలో అచ్చయో థుల్లచ్చయో, సోయేవ ఆపజ్జీయతీతి ఆపత్తీతి థుల్లచ్చయాపత్తి. పాచిత్తియాదయో సన్ధాయేత్థ థుల్లచ్చయవోహారో, న పారాజికసఙ్ఘాదిసేసేతి దట్ఠబ్బం. సేసేతి అవసేసే ఉపకచ్ఛకాదీసు. వుత్తఞ్హి అట్ఠకథాయం ‘‘అవసేససరీరే ఉపకచ్ఛకాదీసు దుక్కట’’న్తి (పారా. అట్ఠ. ౧.౫౯-౬౦). దుట్ఠు కతన్తి దుక్కటం, దుక్కట-సద్దో నియతనపుంసకత్తా ఇత్థిలిఙ్గస్సాపి ఆపత్తి-సద్దస్స సలిఙ్గేన విసేసనం హోతి.

౧౩. నిమిత్తమత్తం సేసేత్వా ఖాయితేపీతి ఏత్థ తిణ్ణమఞ్ఞతరం నిమిత్తం సేసేత్వా సకలసరీరే ఖాదితేపి. పి-సద్దో బ్యతిరేకే, పగేవ ఇతరేతి దీపేతి. తస్మిం నిమిత్తే అక్ఖాయితే వా యేభుయ్యక్ఖాయితే వాతి ద్విధా వుత్తేసు తీసు నిమిత్తేసు అఞ్ఞతరస్మిం నిమిత్తే మేథునం సేవతోపి పరాజయో పారాజికాపత్తి హోతీతి అధిప్పాయో. సేవతోపీతి ఏత్థ పి-సద్దో అపేక్ఖాయం. తస్మా న కేవలం హేట్ఠా వుత్తానమేవాతి అపేక్ఖతి. సన్థతాదయో వికప్పా యథావుత్తనయేన ఏత్థాపి యోజేతబ్బా.

౧౪. ‘‘ఉద్ధుమాతాదిసమ్పత్తే’’తి ఏత్థ ‘‘యదా పన సరీరం ఉద్ధుమాతకం హోతి కుథితం నీలమక్ఖికాసమాకిణ్ణం కిమికులసమాకులం నవహి వణముఖేహి పగ్ఘరితపుబ్బకుణపభావేన ఉపగన్తుమ్పి అసక్కుణేయ్యం, తదా పారాజికవత్థుఞ్చ థుల్లచ్చయవత్థుఞ్చ జహతి, తాదిసే సరీరే యత్థ కత్థచి ఉపక్కమతో దుక్కటమేవా’’తి (పారా. అట్ఠ. ౧.౫౯-౬౦) అట్ఠకథావచనతో సబ్బత్థాపి చాతి అక్ఖాయితాదిసబ్బవికప్పోపగతాని పారాజికథుల్లచ్చయదుక్కటక్ఖేత్తాని గహితానీతి దట్ఠబ్బం. తత్థాపి వీతిక్కమో అనాపత్తి న హోతీతి దస్సేతుమాహ ‘‘దుక్కట’’న్తి. ‘‘ఖాయితక్ఖాయిత’’న్తిఆదీసు ఖాయితక్ఖాయితఞ్చ నామేతం సబ్బం మతసరీరకేయేవ వేదితబ్బం, న జీవమానేతి యోజేతబ్బం.

౧౫. జీవమానే కథన్తి ఆహ ‘‘ఛిన్దిత్వా పనా’’తిఆది. తత్థ వణసఙ్ఖేపతోతి వణసఙ్గహతో. తస్మిన్తి యత్థ ఠితం నిమిత్తం ఉప్పాటితం, తస్మిం పదేసే. ఏత్థ దుతియో పన-సద్దో ఇధ అదస్సితం అట్ఠకథాయం ఆగతనయేన విఞ్ఞాయమానం అత్థవిసేసం జోతేతి. అట్ఠకథాయహి ‘‘యదిపి నిమిత్తం సబ్బసో ఖాయితం, ఛవిచమ్మమ్పి నత్థి, నిమిత్తసణ్ఠానం పఞ్ఞాయతి, పవేసనం జాయతి, పారాజికమేవా’’తి ఏవం అజీవమానే వుత్తవినిచ్ఛయానుసారేన జీవమానేపి ఛవిచమ్మమత్తం చే సబ్బసో ఉప్పాటితం, నిమిత్తసణ్ఠానం పఞ్ఞాయతి, పవేసనక్ఖమం హోతి, తత్థ సేవన్తస్స పారాజికమేవాతి విఞ్ఞాయమానమత్థం జోతేతీతి వుత్తం హోతి.

౧౬. తతో నిమిత్తతోతి సమ్బన్ధో. పతితాయాతి పతితాయం, అయమేవ వా పాఠో. నిమిత్తతోతి నిమిత్తప్పదేసతో పతితాయం మంసపేసియన్తి సమ్బన్ధో. ఛిన్దిత్వా వా తచ్ఛేత్వా వా పతితాయం తస్సం నిమిత్తమంసపేసియన్తి అత్థో. మేథునరాగేన ఉపక్కమన్తస్స దుక్కటం వినిద్దిసేతి యోజనా.

౧౭. ‘‘నఖపిట్ఠిప్పమాణేపీ’’తిఆదిగాథాయ ‘‘ఛిన్దిత్వా’’తిఆదికా అట్ఠకథా ఆనేత్వా సమ్బన్ధితబ్బా. సతీతి ఏత్థ ‘‘అవసిట్ఠే’’తి పాఠసేసో. జీవమానేతి ఏత్థ ‘‘సరీరే’’తి పాఠసేసో. జీవమానసరీరే పన ఛిన్దిత్వా తచ్ఛేత్వా నిమిత్తే ఉప్పాటితే నఖపిట్ఠిప్పమాణేపి మంసే, న్హారుమ్హి వా అవసిట్ఠే సతి మేథునం పటిసేవన్తో పరాజితోతి యోజనా.

౧౮. ‘‘కణ్ణచ్ఛిద్దక్ఖీ’’తి గాథాయ ‘‘జీవమానే’’తి ఆనేత్వా సమ్బన్ధితబ్బం, ‘‘సరీరే’’తి పాఠసేసో. ‘‘అస్సగోమహిసాదీన’’న్తిఆదినా అస్సాదీనం వక్ఖమానత్తా పారిసేసతో ‘‘మనుస్సాన’’న్తి లబ్భతి. మనుస్సానం జీవమానసరీరే కణ్ణ…పే… వణేసు వాతి యోజనా. వత్థికోసేతి ముత్తపథబ్భన్తరే. వణేసు వాతి సత్థకాదీహి కతవణేసు. అఙ్గజాతన్తి తిలమత్తమ్పి అఙ్గజాతేకదేసం. రాగాతి మేథునరాగేన.

౧౯. అవసేససరీరస్మిన్తి కణ్ణచ్ఛిద్దాదియథావుత్తసరీరావయవవజ్జితసరీరప్పదేసే. తేనాహ ‘‘ఉపకచ్ఛూరుకాదిసూ’’తి ఉపకచ్ఛం నామ బాహుమూలన్తరం. ఊరుకాదిసూతి ఊరువేమజ్ఝాదీసు. ఆది-సద్దేన వుత్తావసేసం సరీరప్పదేసం సఙ్గణ్హాతి. ‘‘అఙ్గజాత’’న్తి ఆనేత్వా సమ్బన్ధితబ్బం. ‘‘పవేసేత్వా’’తి సామత్థియా లబ్భతి, అఙ్గజాతం తిలబీజమత్తం పవేసేత్వాతి వుత్తం హోతి. వసా మేథునరాగస్స సేవమానస్సాతి మేథునరాగేన వీతిక్కమన్తస్సాతి అత్థో. ‘‘సన్థతేనా’’తిఆదినా వుత్తప్పకారో ఏత్థాపి యోజేతబ్బో.

౨౦. అస్సగోమహిసాదీనన్తి ఆది-సద్దేన గోకణ్ణగవజాదయో సఙ్గహితా. అస్సాదయో పాకటాయేవ. ‘‘మతాన’’న్తి వక్ఖమానత్తా ‘‘జీవమానాన’’న్తి సామత్థియా లబ్భతి. సేవన్తి ‘‘వసా మేథునరాగస్సా’’తి అనువత్తమానత్తా మేథునరాగవసేన తిలబీజమత్తమ్పి అఙ్గజాతప్పదేసం పవేసేన్తో థుల్లచ్చయం ఫుసేతి యోజనా. ఏత్థ చ ‘‘ఓట్ఠగద్రభదన్తీనం, అస్సగోమహిసాదిన’’న్తి పాఠేన భవితబ్బం. ఏవఞ్హి సతి అట్ఠకథావసానే నిద్దిట్ఠేన పకారత్థవాచినా ఆది-సద్దేన థుల్లచ్చయవీతిక్కమారహనాసావత్థికోసవన్తో అవుత్తా సబ్బేపి సత్తా గయ్హన్తి. ‘‘అస్సగోమహిసాదీన’’న్తి పఠమపాదావసానే నిద్దిట్ఠేన ఆది-సద్దేన ఓట్ఠగద్రభదన్తీనమ్పి సఙ్గహో హోతీతి తేసం పునవచనం నిరత్థకం సియాతి.

౨౧. తథా సేవమానస్స దుక్కటన్తి సమ్బన్ధో. సబ్బతిరచ్ఛానన్తి తిరియం అఞ్చన్తి వడ్ఢన్తీతి తిరచ్ఛా, సబ్బే చ తే తిరచ్ఛాచాతి సబ్బతిరచ్ఛా, తేసం సబ్బతిరచ్ఛానం. ‘‘తథా’’తి ఇమినా ‘‘వసా మేథునరాగస్సా’’తిఆదీనం పరామట్ఠత్తా సబ్బతిరచ్ఛానానం అక్ఖిఆదీసు తిలబీజమత్తమ్పి అఙ్గజాతప్పదేసం మేథునరాగేన పవేసేన్తస్స దుక్కటన్తి వుత్తం హోతి. ఏత్థాపి సన్థతాదివికప్పే నిద్దోసభావో న సక్కా వత్తున్తి తమ్పి యోజేతబ్బం.

౨౨. ఏవం తిరచ్ఛానానం జీవమానకసరీరే లబ్భమానా ఆపత్తియో దస్సేత్వా తేసంయేవ మతసరీరేపి సమ్భవనకఆపత్తియో దస్సేతుమాహ ‘‘తేస’’న్తిఆది. ‘‘తేస’’న్తి ఇమినా మనుస్సతిరచ్ఛానగతానం గహణన్తి వదన్తి. మనుస్సానం మతామతసరీరే పారాజికథుల్లచ్చయదుక్కటక్ఖేత్తేసు తిస్సన్నం ఆపత్తీనం దస్సితత్తా, పున గహణే పయోజనాభావా తే వజ్జేత్వా అనువత్తమానసబ్బతిరచ్ఛానన్తి ఇమినా యోజేతబ్బం, తేసం సబ్బతిరచ్ఛానగతానన్తి అత్థో. అల్లసరీరేసూతి ఉద్ధుమాతకాదిభావమసమ్పత్తేసు అల్లమతసరీరేసు తివిధే ఖేత్తస్మిం అసన్థతే, సన్థతే వా సతి మేథునరాగస్స వసా సేవతో తివిధాపి ఆపత్తి సియాతి అనువత్తమానపదేహి సహ యోజనా.

తివిధే ఖేత్తస్మిన్తి మతమనుస్ససరీరే వుత్తనయేన అక్ఖాయితయేభుయ్యక్ఖాయితభేదే మగ్గత్తయసఙ్ఖాతే పారాజికక్ఖేత్తే చ యేభుయ్యక్ఖాయితఉపడ్ఢక్ఖాయితభేదే తస్మింయేవ మగ్గత్తయసఙ్ఖాతే చ, అక్ఖాయితయేభుయ్యక్ఖాయితభేదే కణ్ణచ్ఛిద్దక్ఖినాసావత్థికోసవణసఙ్ఖాతే చ థుల్లచ్చయక్ఖేత్తే ఉపడ్ఢక్ఖాయితయేభుయ్యక్ఖాయితభేదే తస్మింయేవ కణ్ణచ్ఛిద్దక్ఖినాసావత్థికోసవణసఙ్ఖాతే చ, అక్ఖాయితయేభుయ్యక్ఖాయితఉపడ్ఢక్ఖాయిత యేభుయ్యక్ఖాయితభేదే అవసేససరీరసఙ్ఖాతే దుక్కటక్ఖేత్తే చాతి తివిధేపి ఖేత్తే. సతీతి విజ్జమానే. సన్థతే వా అసన్థతే వా మేథునరాగస్స వసా సేవతో యథారహం పారాజికథుల్లచ్చయదుక్కటసఙ్ఖాతా తివిధా ఆపత్తి భవేయ్యాతి అత్థో.

ఏతేసమేవ చ ఉద్ధుమాతాదిభావం సమ్పత్తే సరీరే సన్థతాదివుత్తవికప్పయుత్తేసు తీసు మగ్గేసు యత్థ కత్థచి మేథునరాగేన సేవతో ఆపజ్జితబ్బదుక్కటఞ్చ ఉద్ధుమాతాదిసమ్పత్తే సబ్బత్థాపి చ దుక్కటన్తి మనుస్ససరీరే వుత్తనయేన విఞ్ఞాతుం సక్కాతి ఇమస్మిం తిరచ్ఛానగతసరీరే విసేసమత్తం దస్సేతుం ‘‘తేసం అల్లసరీరేసూ’’తిఆదీనం వుత్తత్తా దుక్కటం పుబ్బే వుత్తనయేన వేదితబ్బం. యథాహ అట్ఠకథాయం ‘‘కుథితకుణపే పన పుబ్బే వుత్తనయేనేవ సబ్బత్థ దుక్కట’’న్తి.

౨౩. బహి ఛుపన్తస్సాతి యోజనా. నిమిత్తం ముత్తకరణం. ‘‘ఇత్థియా’’తి సామఞ్ఞేన వుత్తేపి చతుత్థగాథాయ ‘‘తిరచ్ఛానగతిత్థియా’’తి వక్ఖమానత్తా పారిసేసతో ఇమినా మనుస్సామనుస్సిత్థీనమేవ గహణం, ఇమినా అమనుస్సిత్థియాపి గహణస్స. ఇమిస్సానన్తరగాథాయ ఇతో ‘‘ఇత్థియా’’తి అనువత్తితే తత్రాపి అమనుస్సిత్థియాపి గహణం సియాతి తమ్పి వజ్జేత్వా కాయసంసగ్గసఙ్ఘాదిసేసస్స వత్థుభూతం మనుస్సిత్థిమేవ దస్సేతుం తత్థ వుత్తం ‘‘ఇత్థియా’’తిఅధికవచనమేవ ఞాపకన్తి వేదితబ్బం.

మహాఅట్ఠకథాయం (పారా. అట్ఠ. ౧.౫౯-౬౦) ‘‘ఇత్థినిమిత్తం మేథునరాగేన ముఖేన ఛుపతి, థుల్లచ్చయ’’న్తి సామఞ్ఞేన వుత్తత్తా చ ధమ్మక్ఖన్ధకే ‘‘న చ భిక్ఖవే రత్తచిత్తేన అఙ్గజాతం ఛుపితబ్బం, యో ఛుపేయ్య, ఆపత్తి థుల్లచ్చయస్సా’’తి (మహావ. ౨౫౨) సామఞ్ఞవచనతో చ ఉద్ధుమాతాదిభావమసమ్పత్తాయ అల్లమతమనుస్సిత్థియా చ అక్ఖాయితే వా యేభుయ్యక్ఖాయితే వా నిమిత్తే సతి పారాజికవత్థుభావతో తత్థాపి బహి ఛుపన్తస్స థుల్లచ్చయన్తి అయమత్థోపి మతామతవిసేసం అకత్వా ‘‘ఇత్థియా’’తి ఇమినావ సామఞ్ఞవచనేన గహేతబ్బో.

౨౪. నిమిత్తేనాతి అత్తనో అఙ్గజాతేన. ముఖేనాతి పకతిముఖేన. నిమిత్తం ఇత్థియాతి జీవమానకమనుస్సిత్థియా అఙ్గజాతం. యస్మా పన కాయసంసగ్గసిక్ఖాపదవినీతవత్థూసు మతిత్థివత్థుమ్హి మతిత్థియా సరీరే కాయసంసగ్గరాగేన యో ఛుపతి, తస్స ‘‘అనాపత్తి భిక్ఖు సఙ్ఘాదిసేసస్స, ఆపత్తి థుల్లచ్చయస్సా’’తి (పారా. ౨౮౧) వుత్తత్తా మతమనుస్సిత్థీ న గహేతబ్బా. తథేవ యక్ఖివత్థుమ్హి కాయసంసగ్గరాగేన యక్ఖినియా సరీరం యేన ఫుట్ఠం, తస్స ‘‘అనాపత్తి భిక్ఖు సఙ్ఘాదిసేసస్స, ఆపత్తి థుల్లచ్చయస్సా’’తి వుత్తత్తా, ఇధేవ ఉపరి దుతియసఙ్ఘాదిసేసే ‘‘పణ్డకే యక్ఖిపేతీసు, తస్స థుల్లచ్చయం సియా’’తి (వి. వి. ౩౪౧) వక్ఖమానత్తా చ అమనుస్సిత్థీపి న గహేతబ్బా. తేన వుత్తం ‘‘జీవమానకమనుస్సిత్థియా అఙ్గజాత’’న్తి. అన్తో పవేసేతుకామతాయ సతి కాయసంసగ్గరాగాసమ్భవతో ‘‘కాయసంసగ్గరాగేనా’’తి ఇమినా చ బహి ఛుపితుకామతా విఞ్ఞాయతీతి ‘‘బహీ’’తి అనువత్తనం వినాపి తదత్థో లబ్భతి. గరుకన్తి సఙ్ఘాదిసేసో.

౨౫. తథేవ బహి ఛుపన్తస్సాతి యోజనా, అన్తో అప్పవేసేత్వా బహియేవ ఛుపన్తస్సాతి వుత్తం హోతి. ఉభయరాగేనాతి కాయసంసగ్గరాగేన, మేథునరాగేన వా. పురిసస్సాపీతి జీవమానకపురిసస్సపి. పి-సద్దో న కేవలం వుత్తనయేన ఇత్థియా నిమిత్తం ఫుసన్తస్సేవ ఆపత్తి, అథ ఖో పురిసస్సాపీతి దీపేతి. ‘‘నిమిత్త’’న్తి ముత్తకరణమేవ వుచ్చతి. ‘‘జీవమానకపురిసస్సా’’తి అయం విసేసో కుతో లబ్భతీతి చే? ‘‘కాయసంసగ్గరాగేన వా మేథునరాగేన వా జీవమానకపురిసస్స వత్థికోసం అప్పవేసేన్తో నిమిత్తేన నిమిత్తం ఛుపతి, దుక్కట’’న్తి ఇతో అట్ఠకథావచనతో (పారా. అట్ఠ. ౧.౫౯-౬౦) లబ్భతి.

౨౬. అచిరవతితరన్తానం గున్నం పిట్ఠిం అభిరుహన్తా ఛబ్బగ్గియా భిక్ఖూ మేథునరాగేన అఙ్గజాతేన అఙ్గజాతం ఛుపింసూతి ఇమస్మిం వత్థుమ్హి ‘‘న చ భిక్ఖవే రత్తచిత్తేన అఙ్గజాతం ఛుపితబ్బం, యో ఛుపేయ్య, ఆపత్తి థుల్లచ్చయస్సా’’తి (మహావ. ౨౫౨) ఆగతనయం దస్సేతుమాహ ‘‘నిమిత్తేనా’’తిఆది. ఏత్థాపి ‘‘తథా’’తి ఇమస్సానువత్తనతో ‘‘బహీ’’తి లబ్భతి. అత్తనో నిమిత్తేన తిరచ్ఛానగతిత్థియా నిమిత్తం మేథునరాగతో బహి ఛుపన్తస్స థుల్లచ్చయం హోతీతి యోజనా.

౨౭. ‘‘మేథునరాగతో’’తి ఇమినా బ్యవచ్ఛిన్నమత్థం దస్సేతుమాహ ‘‘కాయసంసగ్గరాగేనా’’తిఆది. ఏత్థాపి ‘‘కాయసంసగ్గరాగేనా’’తివచనసామత్థియా బహి ఛుపనం వేదితబ్బం. నిమిత్తస్సాతి పస్సావమగ్గస్స. ఛుపనేతి ఫుసనే.

౨౮. తమావట్టకతేతి ఏత్థ ‘‘తం ఆవట్టకతే’’తి పదచ్ఛేదో. ఆవట్టకతేతి వివటే. ‘‘ముఖే’’తి సమ్బన్ధిసద్దత్తా, అఞ్ఞస్స సమ్బన్ధినో చ అనిద్దిట్ఠత్తా సుతానులోమికానం సుతసమ్బన్ధస్సేవ బలవత్తా చ పురిమానన్తరగాథాయ ‘‘తిరచ్ఛానగతిత్థియా ముఖే’’తి కిఞ్చాపి సుతస్సేవ సమ్బన్ధో విఞ్ఞాయతి, తథాపి ఇమాయ గాథాయ వినీతవత్థుమ్హి (పారా. ౭౩) ‘‘అఞ్ఞతరో భిక్ఖు సివథికం గన్త్వా ఛిన్నసీసం పస్సిత్వా వట్టకతే ముఖే అచ్ఛుపన్తం అఙ్గజాతం పవేసేసీ’’తి దస్సితఛిన్నసీసవత్థుస్స సఙ్గహితత్తా మనుస్సముఖమేవ గహేతబ్బం సియా. తిరచ్ఛానగతానం, పన అమనుస్సానఞ్చ ముఖే తథా పవేసో నిద్దోసోతి వత్తుమసక్కుణేయ్యత్తా తత్థాపి ఇదమేవ ఉపలక్ఖణన్తి పారాజికప్పహోనకానం సబ్బేసం ముఖేతి దట్ఠబ్బం. తం అఙ్గజాతం. తత్థ ఆవట్టకతే పారాజికప్పహోనకానం ముఖే ఆకాసగతం కత్వా కత్థచి అఫుసాపేత్వా నీహరన్తస్స ఉక్ఖిపన్తస్స దుక్కటన్తి యోజనా. అథ వా తిరచ్ఛానానం ఆవట్టకతే ముఖేతి యోజేత్వా తదఞ్ఞసఙ్గహో ఉపలక్ఖణవసేన కాతబ్బో.

౨౯. తథాతి ‘‘ఆకాసగతం కత్వా’’తి యథావుత్తప్పకారం పరామసతి. చతూహి పస్సేహీతి సహత్థే కరణవచనం. ‘‘పస్సేహీ’’తి సమ్బన్ధిసద్దత్తా ‘‘నిమిత్తస్సా’’తి సామత్థియా లబ్భతి. ‘‘ఇత్థియా’’తి సామఞ్ఞసద్దత్తా ‘‘సబ్బస్సా’’తి పాఠసేసో. జాతివాచకత్తా ఏకవచనం. ‘‘చతూహి పస్సేహి, హేట్ఠిమత్తల’’న్తి చ ఇమేసం సమ్బన్ధిపదస్స అనిద్దేసేపి మేథునపారాజికాధికారత్తా చ సన్థతచతుక్కస్స అట్ఠకథావసానే ఇమాయ గాథాయ సఙ్గహితస్స ఇమస్స వినిచ్ఛయస్స పరియోసానే ‘‘యథా చ ఇత్థినిమిత్తే వుత్తం, ఏవం సబ్బత్థ లక్ఖణం వేదితబ్బ’’న్తి (పారా. అట్ఠ. ౧.౬౧-౬౨) నిమిత్తవినిచ్ఛయస్సాతిదేసస్స కతత్తా చ సామత్థియేన ‘‘నిమిత్తస్సా’’తి లబ్భతి. ఇదమేవ ‘‘పవేసేత్వా’’తి ఏతస్స ఆధారవసేన గహేతబ్బం. ‘‘అఙ్గజాత’’న్తి అనువత్తతి.

ఏవం వాక్యం పూరేత్వా ‘‘యథా ఆవట్టకతే ముఖే అఙ్గజాతం పవేసేత్వా తమాకాసగతం కత్వా నీహరన్తస్స దుక్కటం, తథా సబ్బస్సా ఇత్థియా నిమిత్తే పస్సావమగ్గసఙ్ఖాతే అఙ్గజాతం పవేసేత్వా తస్స చతూహి పస్సేహి సహ హేట్ఠిమత్తలం చత్తారో పస్సే, హేట్ఠిమత్తలఞ్చ అచ్ఛుపన్తం ఆకాసగతం కత్వా నీహరన్తస్స దుక్కట’’న్తి యోజేత్వా అత్థో వత్తబ్బో.

౩౦. ఉప్పాటితోట్ఠమంసేసూతి ఉప్పాటితం ఓట్ఠమంసం యేసన్తి విగ్గహో. తేసు దన్తేసు. బహినిక్ఖన్తకేసు వాతి పకతియా ఓట్ఠమంసతో బహి నిక్ఖమిత్వా ఠితేసు వా దన్తేసు. వాయమన్తస్సాతి అఙ్గజాతేన ఛుపన్తస్స.

౩౧. అట్ఠిసఙ్ఘట్టనం కత్వాతి నిమిత్తమంససన్నిస్సయాని అట్ఠీని సఙ్ఘట్టేత్వా. మగ్గేతి అట్ఠిసఙ్ఘాతమయే మగ్గే. దువిధరాగతోతి మేథునరాగేన వా కాయసంసగ్గరాగేన వా. వాయమన్తస్సాతి అఙ్గజాతం పవేసేత్వా చారేన్తస్స.

౩౨. ఆలిఙ్గన్తస్సాతి పరిస్సజన్తస్స. హత్థగాహాదీసు హత్థో నామ కప్పరతో పట్ఠాయ యావ అగ్గనఖా. హత్థస్స, తప్పటిబన్ధస్స చ గహణం హత్థగ్గాహో. అవసేససరీరస్స, తప్పటిబన్ధస్స చ పరామసనం పరామాసో. నిస్సన్దేహే పన ‘‘మాతుగామస్స సరీరస్స వా తప్పటిబన్ధస్స వా హత్థేన గహణం హత్థగ్గాహో’’తి వుత్తం, తం అట్ఠకథాయ న సమేతి. తస్మా యథావుత్తనయస్సేవ అట్ఠకథాసు ఆగతత్తా సోయేవ సారతో పచ్చేతబ్బో. పరామసేపి ‘‘హత్థేన సరీరస్స, తప్పటిబన్ధస్స చ పరామసన’’న్తి యం తత్థ వుత్తం, తమ్పి న యుజ్జతి. అవసేససరీరావయవేనాపి పరామసతో దుక్కటమేవ హోతీతి. చుమ్బనాదీసూతి ఆది-సద్దేన వేణిగ్గాహాదిం సఙ్గణ్హాతి. ‘‘అయం నయో’’తి ఏతేన ‘‘ఇత్థియా మేథునరాగేన హత్థగ్గాహాదీసు దుక్కట’’న్తి ఇమమత్థం అతిదిసతి.

౩౩. మనుస్సామనుస్సేహి అఞ్ఞేసు తిరచ్ఛానగతేసు హేట్ఠిమపరిచ్ఛేదేన మేథునధమ్మపారాజికవత్థుభూతే సత్తే దస్సేతుమాహ ‘‘అపదే’’తిఆది. ‘‘అపదే, ద్విపదే, చతుప్పదే’’తి ఇమేహి విసేసనేహి విసేసితబ్బం ‘‘సత్తనికాయే’’తి ఇదం వత్తబ్బం. అపదే సత్తనికాయే. అహయోతి థలచరేసు ఉక్కట్ఠపరిచ్ఛేదతో హత్థిగిలనకే అజగరే ఉపాదాయ హేట్ఠిమపరిచ్ఛేదేన నాగా చ. మచ్ఛాతి జలజేసు ఉపరిమకోటియా పఞ్చసతయోజనికాని తిమిరపిఙ్గలాదిమచ్ఛే ఉపాదాయ హేట్ఠిమన్తతో పాఠీనపావుసాదయో మచ్ఛా చ. ద్విపదే సత్తనికాయే. కపోతాతి ఉపరిమకోటియా గరుళే ఉపాదాయ హేట్ఠిమన్తతో కపోతాకపోతపక్ఖీ చ. పారావతాతి కేచి. చతుప్పదే సత్తనికాయే. గోధాతి ఉపరిమకోటియా హత్థిం ఉపాదాయ హేట్ఠిమన్తతో గోధా చాతి ఇమే సత్తా. హేట్ఠాతి హేట్ఠిమపరిచ్ఛేదతో. పారాజికస్సవత్థూతి మేథునధమ్మపారాజికస్స వత్థూనీతి పాఠసేసో.

౩౪. సేవేతుకామతా మేథునసేవాయ తణ్హా, తాయ మేథునరాగసఙ్ఖాతాయ సమ్పయుత్తం చిత్తం సేవేతుకామతాచిత్తం. మగ్గేతి వచ్చమగ్గాదీనం అఞ్ఞతరే మగ్గే. మగ్గస్స అత్తనో ముత్తకరణస్స పవేసనం. పబ్బజ్జాయ, పాతిమోక్ఖసంవరసీలస్స వా అన్తే వినాసే భవోతి అన్తిమో, పారాజికాపన్నో పుగ్గలో, తస్స వత్థు అన్తిమభావస్స కారణత్తా పారాజికాపత్తి అన్తిమవత్థూతి వుచ్చతి, తదేవ పఠమం చతున్నం పారాజికానం ఆదిమ్హి దేసితత్తా పఠమన్తిమవత్థు, తస్స పఠమన్తిమవత్థునో, పఠమపారాజికస్సాతి వుత్తం హోతి.

౩౫. సామన్తా ఆపత్తిసమీపే భవం సామన్తం, పారాజికాపత్తియా సమీపే పుబ్బభాగే భవన్తి అత్థో. సేసానం పన తిణ్ణమ్పీతి అవసేసానం అదిన్నాదానాదీనం తిణ్ణం పారాజికధమ్మానం. థుల్లచ్చయం సామన్తమితి ఉదీరితన్తి సమ్బన్ధో. కథముదీరితం? ‘‘ఫన్దాపేతి, ఆపత్తి థుల్లచ్చయస్సా’’తి (పారా. ౯౪) దుతియే, ‘‘మనుస్సం ఉద్దిస్స ఓపాతం ఖణతి, పతిత్వా దుక్ఖవేదనం ఉప్పాదేతి, ఆపత్తి థుల్లచ్చయస్సా’’తి, తతియే, ‘‘పటివిజానన్తస్స ఆపత్తి పారాజికస్స, అప్పటివిజానన్తస్స ఆపత్తి థుల్లచ్చయస్సా’’తి (పారా. ౨౧౫) చతుత్థే సముదీరితం.

ఏత్థ చ చతుత్థపారాజికస్స థుల్లచ్చయాపత్తియా సామన్తాపత్తిభావో యస్స ఉత్తరిమనుస్సధమ్మం సముల్లపతి, సో యావ న పటివిజానాతి, తావ సముల్లపనపచ్చయా థుల్లచ్చయాపత్తిసమ్భావే, సముల్లపితే తస్మిం సముల్లపితమత్థే పటివిజానన్తే పారాజికాపత్తిసమ్భావే చ యుజ్జతి. సో చ ‘‘అప్పటివిజానన్తస్స వుత్తే థుల్లచ్చయ’’న్తి ఇమినావ సఙ్గహితోతి దట్ఠబ్బం.

౩౬. అజానన్తస్స వాతూపత్థద్ధం అఙ్గజాతం దిస్వా అత్తనో రుచియా వీతిక్కమం కత్వా మాతుగామేసు గచ్ఛన్తేసు అజానమానస్స, మహావనే దివా నిద్దుపగతభిక్ఖునో వియ పరేహి కిరియమానం అజానన్తస్సాతి వుత్తం హోతి. తథేవాతి ఇమినా ‘‘అనాపత్తీతి ఞాతబ్బ’’న్తి ఇదమాకడ్ఢతి. అస్సాదియన్తస్సాతి భిక్ఖుపచ్చత్థికేసు అభిభవిత్వా వీతిక్కమం కరోన్తేసు చ కారాపేన్తేసు చ, సప్పముఖం పవిట్ఠకాలే వియ ఉత్తసిత్వా అనధివాసేన్తస్స చ, మహావనే దివావిహారోపగతభిక్ఖునో వియ పరోపక్కమం ఞత్వాపి కాయే ఆదిత్తఅగ్గినా వియ ఉత్తసిత్వా అనధివాసేన్తస్సాతి అత్థో. ‘‘అజానన్తస్సా’’తి ఏత్థ అపి-సద్దో యోజేతబ్బో. బుద్ధసాసనే ఖీరసాగరసలిలనిమ్మలే సబ్బపఠమం పాతుభూతత్తా ఆది చ తం వీతిక్కమసఙ్ఖాతం కమ్మఞ్చాతి ఆదికమ్మం, తం ఏతస్స అత్థీతి ఆదికమ్మీ, ఏత్థ సుదిన్నో భిక్ఖు, తస్స ఆదికమ్మినోతి గహేతబ్బో. ఉపరిపి ఇమేసం పదానం ఆగతాగతట్ఠానే ఇమినావ నయేన అత్థో వేదితబ్బో. ఇధ చ ఉపరి సబ్బసిక్ఖాపదేసు చ నిదానాదివసేన సత్తరసవిధో సాధారణవినిచ్ఛయో పకిణ్ణకే సఙ్ఖేపతో, ఉత్తరే విత్థారతో చ ఆవి భవిస్సతి. తస్మా ఏత్థ న దస్సితోతి వేదితబ్బం.

౩౭-౩౮. వినయేతి వినయపిటకే. అనయూపరమేతి నేతి పాపేతి సీలసమ్పదం సమాధిసమ్పదం పఞ్ఞాసమ్పదఞ్చాతి నయో, కాయవచీద్వారేహి అవీతిక్కమసఙ్ఖాతో సంవరో, తప్పటిపక్ఖో అసంవరో అనయో నామ, తస్స ఉపరమో నివత్తి ఏత్థాతి అనయూపరమో, వినయో, తత్థ అనయూపరమే వినయే.

తతో ఏవ పరమే ఉక్కట్ఠే. అనయస్స వా ఉపరమే నివత్తనే పరమే ఉక్కట్ఠేతి గహేతబ్బం. పరా ఉత్తమా మా సాసనసిరీ ఏత్థాతి పరమో, వినయోతి ఏవమ్పి గహేతబ్బం. ‘‘వినయో నామ సాసనస్స ఆయూ’’తి (దీ. ని. అట్ఠ. ౧.పఠమసఙ్గీతికథా; పారా. అట్ఠ. ౧.పఠమసఙ్గీతికథా; ఖు. పా. అట్ఠ. ౫.మహాసఙ్గీతికథా; థేరగా. అట్ఠ. ౧.౨౫౧) వచనతో ఉత్తమసాసనసమ్పత్తియుత్తేతి అత్థో.

సుజనస్సాతి సోభణో జనో సుజనో, సిక్ఖాకామో అధిసీలసిక్ఖాయ సోభమానో పియసీలో కులపుత్తో, తస్స నయనే నయనూపమే వినయేతి సమ్బన్ధో. అనయూపరమత్తా, పరమత్తా చ సుజనస్స కులపుత్తస్స నయనే నయనూపమే. సుఖానయనేతి లోకియలోకుత్తరభేదం సుఖం ఆనేతీతి సుఖానయనం, తస్మిం. ఇదఞ్చ ‘‘నయనే’’తి ఏతస్స విసేసనం.

ఏతం విసేసనం కిమత్థన్తి చే? ఉపమాభావేన గహితపకతినయనతో ఇధ సమ్భవన్తం విసేసం దస్సేతున్తి వేదితబ్బం. కతరో సో విసేసోతి చే? పకతినయనం రాగదోసాదికిలేసూపనిస్సయో హుత్వా దిట్ఠధమ్మికసమ్పరాయికదుక్ఖస్స చ పచ్చయో హోతి. ఇదం పన వినయనయనం ఇమస్స కులపుత్తస్స ఏవం అహుత్వా ఏకంసేన మోక్ఖావహనసుఖస్సేవ పచ్చయో హోతీతి ఇమస్స విసేసస్స దస్సనత్థం. యథా వినయమవిరాధేత్వా పటిపజ్జనేన సిజ్ఝనకసీలసంవరమూలకఅవిప్పటిసారాదిఅనుపాదిసేసపరినిబ్బానావసా- నఫలసమ్పత్తివసేన ఉప్పజ్జనకలోకియలోకుత్తరసుఖావహనే వినయేతి వుత్తం హోతి.

పధానరతోతి ఏత్థ ‘‘అపీ’’తి పాఠసేసో. పధానే వినయాభియోగే రతోపి, వినయే అజ్ఝాయనసవనచిన్తనాదివసేన వాయమన్తోపీతి అత్థో. అథ వా ‘‘విరాగో సేట్ఠో ధమ్మాన’’న్తి (ధ. ప. ౨౭౩; నేత్తి. ౧౭౦; కథా. ౮౭౨) వచనతో పధానం నిబ్బానం, తస్మిం రతోతి అత్థో. సారమతేతి ‘‘సార’’న్తి అధిమతే. అథ వా సారం అఫేగ్గుమతం మహావిహారవాసీనం ఆచరియమతం ఏత్థాతి ‘‘సారమతో’’తి వినయవినిచ్ఛయో వుత్తో, తస్మిం. ఇధాతి ఇమస్మిం వినయవినిచ్ఛయే. రతోతి అచ్చన్తాభిరతో. ‘‘న రతో’’తి ఏత్థ న-కారం ‘‘రమతే’’తి ఓసానపదేన యోజేత్వా యో పన న రమతేతి సమ్బన్ధో.

థేరనవమజ్ఝిమభిక్ఖుభిక్ఖునీనం అన్తరే యో పన పుగ్గలో నిచ్చపరివత్తనసవనానుస్సరణచిన్తనవసేన న రమతే న కీళతి, సో పుగ్గలో వినయే పధానరతోపి వినయపిటకే అజ్ఝయనసవనాదివసేన యుత్తపయుత్తోపి పటు హోతి కిం, న హోతేవాతి దస్సేతి. వినయపిటకే పాటవమాకఙ్ఖన్తేహి పఠమం తావేత్థ సక్కచ్చం అభియోగో కాతబ్బోతి అధిప్పాయో.

ఇమమేవత్థం ఆనిసంసపారంపరియపయోజనేన సహ దస్సేతుమాహ ‘‘ఇమ’’న్తిఆది. ఇమన్తి వుచ్చమానం వినయవినిచ్ఛయం, ‘‘అవేదీ’’తి ఇమినా సమ్బన్ధో. ‘‘యో’’తి పాఠసేసో. యో కులపుత్తో సతిసమ్పజఞ్ఞసద్ధాసమ్పన్నో ఇమం వినయవినిచ్ఛయం సమ్మా అవేది అఞ్ఞాసి. కిం భూతన్తి ఆహ ‘‘హితవిభావన’’న్తి. లోకియలోకుత్తరసమ్పత్తియా మూలసాధనత్తా సీలమిధ హితం నామ, తం విభావేతి పకాసేతీతి హితవిభావనోతి విగ్గహో. ‘‘సీలే పతిట్ఠాయ…పే… విజటయే జట’’న్తి (సం. ని. ౧.౨౩, ౧౯౨; మి. ప. ౨.౧.౯) వుత్తత్తా సబ్బకిలేసజటావిజటనలోకుత్తరఞాణస్స పదట్ఠానసోపచారసాభిఞ్ఞారూపారూపఅట్ఠసమాధీనం పదట్ఠానతాయ సబ్బలోకియలోకుత్తరగుణసమ్పదానం మూలభూతేసు చతుపారిసుద్ధిసీలేసు పధానం పాతిమోక్ఖసంవరసీలం, తప్పకాసకత్తా అయం వినయవినిచ్ఛయో ‘‘హితవిభావనో’’తి వుత్తో.

భావనన్తి భావీయతి పునప్పునం చేతసి నివేసీయతీతి భావనో, భావనీయోతి వుత్తం హోతి. హితవిభావకత్తాయేవ హితత్థీహి పునప్పునం చిత్తే వాసేతబ్బోతి వుత్తం హోతి, తం ఏవంవిధం వినయవినిచ్ఛయం. సురసమ్భవన్తి రసీయతి అస్సాదీయతీతి రసో, సద్దరసో అత్థరసో కరుణాదిరసో విముత్తిరసో చ, సోభణో రసో ఏతస్సాతి సురసో, వినయవినిచ్ఛయో, తం సురసం. భవం భవన్తం, సన్తన్తి వుత్తం హోతి, సురసం సమానం, సురసం భూతన్తి అత్థో. కిం వుత్తం హోతి? ‘‘సిలేసో పసాదో సమతా మధురతా సుఖుమాలతా అత్థబ్యత్తి ఉదారతా ఓజో కన్తి సమాధీ’’తి ఏవం వుత్తేహి కవిజనేహి అస్సాదేతబ్బసిలేసాదిదసవిధసద్దజీవితగుణసఙ్ఖాతసద్దరససమ్పత్తీహి చ సభావాఖ్యానం ఉపమా రూపకం దీపకం ఆవుత్తీతి ఏవమాదిక్కమనిద్దిట్ఠపఞ్చతింసఅత్థాలఙ్కారేసు అనురూపసభావాఖ్యానాదిప్పధానఅత్థాలఙ్కారసఙ్ఖాతఅత్థరససమ్పత్తీహి చ యథాసమ్భవం పకాసితబ్బకరుణారసఅబ్భుతరససన్తరసాదీహి చ యుత్తత్తా సురసం ఇమం వినయవినిచ్ఛయన్తి వుత్తం హోతి.

అథ వా ఇమినా పకరణేన పధానతో విధీయమానపాతిమోక్ఖసంవరసీలస్స ఏకన్తేన సమాధిసంవత్తనికత్తా సమాధిస్స చ పఞ్ఞాయ పదట్ఠానత్తా పఞ్ఞాయ చ నిబ్బానపాపనతో మూలకారణం హుత్వా కమేన నిబ్బానామతఫలరససమ్పదాయకం ఇమం వినయవినిచ్ఛయం పరమస్సాదనీయరూపేన ధితివిముత్తిరసేన సురసభూతన్తి వుత్తం హోతీతి చ వేదితబ్బం. సమ్భవన్తి ఏత్థ సం వుచ్చతి సుఖం కాయికం చేతసికఞ్చ, తం భవతి ఏతస్మాతి సమ్భవో, వినయవినిచ్ఛయో, తం, కాయచిత్తసుఖానం మూలకారణభూతం, వుత్తనయేన సురసత్తా చ యథావుత్తరససమ్పదసారమహుస్సవేన సమ్భూతమానసికసుఖస్స, తంసముట్ఠానరూపనిస్సయకాయికసుఖస్స చ పభవభూతన్తి అత్థో. ఏత్తావతా ఇమస్స వినయవినిచ్ఛయస్స సమ్మా విఞ్ఞాతబ్బతాయ కారణం దస్సితం హోతి.

ఏవం నానాగుణరతనాకరం ఇమం వినయవినిచ్ఛయం సమ్పజానన్తో సో కులపుత్తో కిం హోతీతి చే? పాలినా ఉపాలినా సమో భవతి. పాలినాతి సాసనం పాలేతీతి ‘‘పాలో’’తి వినయో వుచ్చతి, వుత్తఞ్హి ‘‘వినయో నామ సాసనస్స ఆయూ’’తి (దీ. ని. అట్ఠ. ౧.పఠమసఙ్గీతికథా; పారా. అట్ఠ. ౧.పఠమసఙ్గీతికథా; ఖు. పా. అట్ఠ. ౫.మహాసఙ్గీతికథా; థేరగా. అట్ఠ. ౧.౨౫౧) సో అస్స అత్థీతి పాలీ, పరియత్తిపటిపత్తిపటివేధవసేన తివిధసాసనస్స జీవితభూతవినయపఞ్ఞత్తిసఙ్ఖాతసాసనధరత్తా ‘‘పాలీ’’తి లద్ధనామేన ఉపాలినా, ‘‘ఏతదగ్గం భిక్ఖవే మమ సావకానం భిక్ఖూనం వినయధరానం యదిదం ఉపాలీ’’తి (అ. ని. ౧.౨౧౯, ౨౨౮) చతుపరిసమజ్ఝే నిసిన్నేన సద్ధమ్మవరచక్కవత్తినా సమ్మాసమ్బుద్ధేన ముఖపదుమం వికాసేత్వా పకాసితఏతదగ్గట్ఠానేన విసేసతో సాయనరక్ఖనకభావేన పటిలద్ధపాలీతినామధేయ్యేన ఉపాలిమహాథేరేన సమో హోతీతి వుత్తం హోతి.

కస్మిం విసయే సమో భవతీతి చే? సాసనే. సాసనేతి యథావుత్తే తివిధే సాసనే, తత్రాపి థావరజఙ్గమసకలవత్థువిత్థారాధరమణ్డలసదిసే పటిపత్తిపటివేధద్వయధారే పరియత్తిసాసనే, తత్థాపి వినయకథాధికారత్తా లబ్భమానే వినయపిటకసఙ్ఖాతపరియత్తిసాసనేకదేసే సమో భవతీతి అత్థో.

కింభూతే సాసనే? మారబలిసాసనే. మారస్స బలి మారబలి, మారగోచరో, తస్స సాసనం హింసకం మారబలిసాసనం, తస్మిం. ఖన్ధాదీసు పఞ్చసు మారేసు పధానభూతకామరాగాదిపభవకిలేసమారస్స గోచరభావేన బలిసఙ్ఖాతఇత్థిసరీరాదినిస్సయఫోట్ఠబ్బాదివిసయస్స పరిచ్చజాపనత్థం ‘‘యో పన భిక్ఖు…పే… అసంవాసో’’తిఆదినా (పారా. ౪౪) నయేన వుత్తత్తా తస్స మారబలిస్స హింసకం హోతీతి మారబలిసాసననామధేయ్యవినయపఞ్ఞత్తిసఙ్ఖాతసాసనేతి అత్థో.

అథ వా ‘‘బళిసేనపి జాలేన, హత్థేన కుమినేన వా’’తి ఉదకట్ఠకథాయ వక్ఖమానత్తా బళిస-సద్దేన మచ్ఛమారణకణ్టకమాహ, తం మారస్స బళిసం అసతి ఖిపతి వజ్జేతీతి మారబళిసాసనం, తస్మిం, ‘‘సమన్తపాసో మారస్సా’’తి వుత్తత్తా సంసారసాగరే పరివత్తమానకసంకిలేసదాసపుథుజ్జనసఙ్ఖాతమచ్ఛే గణ్హితుం మారమహాకేవట్టేన పక్ఖిత్తబళిససఙ్ఖాతఇత్థిరూపసద్దాదిపఞ్చకామగుణా- మిసావుతకామరాగాదికిలేసమహాబళిసం తదఙ్గప్పహానవీతిక్కమప్పహానాదివసేన పజహన్తే వినయపఞ్ఞత్తిసఙ్ఖాతే సాసనేతి అధిప్పాయో.

ఏత్థ చ సారమతే ఇధ ఇమస్మిం వినయవినిచ్ఛయే యో పన న రమతే, సో పుగ్గలో అనయూపరమే తతో ఏవ పరమే ఉత్తమే సుజనస్స సుఖానయనే నయనే నయనుపమే వినయే రతో అభిరతో పధానరతోపి వినయే అజ్ఝాయనాదీసు యోగమాపజ్జన్తోపి పటు హోతి పటుతరో హోతి కిం, న హోతేవ. తస్మా వినయే పాటవత్థినా ఏత్థేవ సక్కచ్చాభియోగో కాతబ్బోతి సఙ్ఖేపతో సాధిప్పాయా అత్థయోజనా వేదితబ్బా. అథ వా పధానే చతుబ్బిధే సమ్మప్పధానే వీరియే రతో అభిరతో యో పన నరో సారమతే ఇధ ఇమస్మిం వినయవినిచ్ఛయే యతో రమతే, అతో తస్మా సో అనయూపరమే సుజనస్స సుఖానయనే వినయే పటు హోతి కుసలో హోతీతి యోజనాతి నో ఖన్తి.

హితవిభావనం హితప్పకాసకం భావనం భావనీయం ఆసేవితబ్బం సురసమ్భవం సురసం సమానం సురసం భూతం సమ్భవం సుఖహేతుకం ఇమం వినయవినిచ్ఛయం యో అవేది అఞ్ఞాసి, సో పుగ్గలో మారబళిసాసనే మారవిసయప్పహానకరే, అథ వా మారబళిసస్స మారస్స వత్థుకామామిసావుతకిలేసకామబళిసస్స అసనే వజ్జమానే సాసనే తివిధేపి జినసాసనే, తత్థాపి పటిపత్తిపటివేధానం పతిట్ఠానభూతే పరియత్తిసాసనే, తత్రాపి సకలసాసనస్స జీవితసమానే వినయపఞ్ఞత్తిసఙ్ఖాతపరియత్తిసాసనేకదేసే పాలినా వినయపరియత్తియం ఏతదగ్గే ఠపనేన సాసనపాలనే తంమూలభావతో పాలసఙ్ఖాతవినయపరియత్తియా పసత్థతరేన ఉపాలినా ఉపాలిమహాథేరేన సమో భవతీతి యోజనా.

ఇతి వినయత్థసారసన్దీపనియా

వినయవినిచ్ఛయవణ్ణనాయ

పఠమపారాజికకథావణ్ణనా నిట్ఠితా.

దుతియపారాజికకథావణ్ణనా

౩౯. ఇదాని దుతియం పారాజికవినిచ్ఛయం దస్సేతుమాహ ‘‘ఆదియన్తో’’తిఆది. తత్థ ‘‘థేయ్యచిత్తేనా’’తి పాఠసేసో. సో చ పచ్చత్తేకవచనన్తేహి సబ్బపదేహి యోజేతబ్బో, థేయ్యచిత్తేన ఆదియన్తో పరాజితోతి సమ్బన్ధో. పరసన్తకం ఆరామాదిం అభియుఞ్జిత్వా సామికం పరాజేత్వా థేయ్యచిత్తేన గణ్హన్తో తదత్థాయ కతే పుబ్బపయోగే దుక్కటం, సామికస్స విమతుప్పాదనే థుల్లచ్చయఞ్చ ఆపజ్జిత్వా తస్స చ అత్తనో చ ధురనిక్ఖేపేన పాతిమోక్ఖసంవరసీలసమ్పత్తియా అదాయాదో హుత్వా పరాజితో హోతీతి వుత్తం హోతి.

‘‘తథా’’తి చ ‘‘అపీ’’తి చ ‘‘పరాజితో’’తి చ ‘‘థేయ్యచిత్తేనా’’తి ఇమినా సహ ఏకతో కత్వా ‘‘హరన్తో’’తిఆదీహి చతూహిపి పదేహి యోజేతబ్బం. థేయ్యచిత్తేన హరన్తోపి తథా పరాజితోతి యోజనా సీసాదీహి పరసన్తకం భణ్డం హరన్తో థేయ్యచిత్తేన భణ్డస్స ఆమసనే దుక్కటఞ్చ ఫన్దాపనే థుల్లచ్చయఞ్చ ఆపజ్జిత్వా సీసతో ఖన్ధోహరణాదిపయోగం కరోన్తోపి తథా పరాజితో హోతీతి అత్థో.

థేయ్యచిత్తేన అవహరన్తోపి తథా పరాజితోతి యోజనా. అయం పనేత్థ అత్థో – అఞ్ఞేహి సఙ్గోపనాదిం సన్ధాయ అత్తని ఉపనిక్ఖిత్తభణ్డం ‘‘దేహి మే భణ్డ’’న్తి చోదియమానో ‘‘న మయా గహిత’’న్తిఆదినా ముసా వత్వా థేయ్యచిత్తేన గణ్హన్తోపి తస్స విమతుప్పాదనే థుల్లచ్చయమాపజ్జిత్వా తథేవ ధురనిక్ఖేపేన పరాజితో హోతీతి. ‘‘నాహం అగ్గహేసి’’న్తిఆదినా అవజానిత్వా పటిక్ఖిపిత్వా హరన్తో ‘‘అవహరన్తో’’తి వుత్తో.

థేయ్యచిత్తేన ఇరియాపథం వికోపేన్తోపి తథా పరాజితోతి యోజనా. యం పన అఞ్ఞేసం భణ్డహరణకమనుస్సాదీనమఞ్ఞతరం ‘‘తేన భణ్డేన సహ గణ్హామీ’’తి భణ్డం హరన్తం థేయ్యచిత్తేన నివారేత్వా అత్తనా ఇచ్ఛితదిసాభిముఖం కత్వా తస్స పకతిఇరియాపథం వికోపేన్తోపి పఠమపాదుద్ధారేన థుల్లచ్చయమాపజ్జిత్వా దుతియపదవారాతిక్కమేన తథేవ పరాజితో హోతీతి అత్థో.

థేయ్యచిత్తేన ఠానా చావేన్తోపి తథా పరాజితోతి యోజనా. థలాదీసు ఠితం భణ్డం థేయ్యచిత్తేన అవహరితుకామతాయ ఠితట్ఠానతో అపనేన్తోపి దుతియపరియేసనాదీసు ఆమసనావసానేసు సబ్బేసుపి పయోగేసు దుక్కటాని చ ఫన్దాపనే థుల్లచ్చయఞ్చ ఆపజ్జిత్వా ఉపరి వక్ఖమానప్పకారేసు వియ ఠితట్ఠానతో కేసగ్గమత్తమ్పి అపనేన్తో తథేవ పరాజితో హోతీతి అత్థో.

ఏవమేతాయ గాథాయ ‘‘ఆదియేయ్య హరేయ్య అవహరేయ్య ఇరియాపథం వికోపేయ్య ఠానాచావేయ్య సఙ్కేతం వీతినామేయ్యా’’తి (పారా. ౯౨) పదభాజనాగతేసు ఛసు పదేసు ఆదో పఞ్చ పదాని సఙ్గహేత్వా ఛట్ఠం పదం కస్మా న సఙ్గహితన్తి చే? అయం గాథా న తంపదభాజనం దస్సేతుం వుత్తా, అథ ఖో తేసం పదానం వినిచ్ఛయం సన్ధాయ అట్ఠకథాసు (పారా. అట్ఠ. ౧.౯౨) వుత్తపఞ్చవీసతిఅవహారే దస్సేతుం తదవయవభూతపఞ్చపఞ్చకాని దస్సేతుకామేన వుత్తా, తస్మా ఏత్థ ఛట్ఠం పదం న వుత్తన్తి దట్ఠబ్బం. అథ వా వక్ఖమానే తతియపఞ్చకే నిస్సగ్గియావహారపదేన, పఞ్చమపఞ్చకే పరికప్పావహారపదేన చ సఙ్గయ్హమానత్తా ఏత్థ నానేకభణ్డపఞ్చకద్వయం అసఙ్కరతో దస్సేతుం ఛట్ఠం పదం న గహితన్తి వేదితబ్బం.

౪౦. ఇమస్మిం అదిన్నాదానపారాజికే వత్థుమ్హి ఓతిణ్ణే కత్తబ్బవినిచ్ఛయస్స పఞ్చవీసతిఅవహారానం అఙ్గాని హోన్తి, తే చ నానాభణ్డపఞ్చకం ఏకభణ్డపఞ్చకం సాహత్థికపఞ్చకం పుబ్బపయోగపఞ్చకం థేయ్యావహారపఞ్చకన్తి నిద్దిట్ఠా పఞ్చపఞ్చకభేదా, తత్థ ఇమాయ గాథాయ నానేకభణ్డపఞ్చకద్వయప్పభేదే దస అవహారే సఙ్గహేత్వా అవసేసపఞ్చకత్తయం దస్సేతుం ‘‘తత్థా’’తి ఆరద్ధం. తత్థ తత్థాతి తిస్సం గాథాయం. నానేకభణ్డానన్తి నానా, ఏకో చ భణ్డో యేసన్తి విగ్గహో. సవిఞ్ఞాణకఅవిఞ్ఞాణకభణ్డవసేన నానాభణ్డపఞ్చకఞ్చ సవిఞ్ఞాణకభణ్డవసేనేవ ఏకభణ్డపఞ్చకఞ్చ వేదితబ్బం. పఞ్చ పరిమాణా యేసన్తే పఞ్చకా, తేసం. అవహారాతి అవహరణాని, చోరకమ్మానీతి వుత్తం హోతి. ఏతేతి అనన్తరగాథాయ ‘‘ఆదియన్తో’’తిఆదినా నిద్దిట్ఠా ఆదియన్తాదయో. పటిపత్తిసన్తానే విసేసం వినిచ్ఛయం భావేతి ఉప్పాదేతీతి విభావీ, వినయధరో, తేన విభావినా. విఞ్ఞాతబ్బాతి పరేసం ఆరామాదిసవిఞ్ఞాణకవత్థూని వా దాసమయూరాదిం కేవలం సవిఞ్ఞాణకవత్థుమత్తం వా అవహరితుం కతా యథావుత్తసరూపా ఆదియనాదయో ఠానాచావనపరియోసానా పఞ్చ అవహారా యథావుత్తనానాభణ్డఏకభణ్డవిసయా హుత్వా పవత్తన్తీతి నానాభణ్డపఞ్చకం ఏకభణ్డపఞ్చకన్తి దస అవహారా భవన్తీతి వినయధరేన ఓతిణ్ణస్స వత్థునో వినిచ్ఛయోపకారకత్తా తథతో ఞాతబ్బాతి అత్థో.

౪౧. ఏవం పఞ్చవీసతి అవహారే దస్సేతుం వత్తబ్బేసు పఞ్చసు పఞ్చకేసు నానేకభణ్డపఞ్చకాని ద్వే దస్సేత్వా ఇదాని అవసేసపఞ్చకత్తయం దస్సేతుమాహ ‘‘సాహత్థా’’తిఆది. తత్థ సాహత్థోతి సకో హత్థో, తేన నిబ్బత్తో, తస్స వా సమ్బన్ధీతి సాహత్థో, అవహారో, చోరేన సహత్థా కతో అవహారోతి అత్థో. ఆణత్తికో చేవాతి ఆణత్తియా నిబ్బత్తో ఆణత్తికో, అవహారో, చోరస్స ‘‘ఇమం నామ భణ్డం గణ్హా’’తి యస్స కస్సచి ఆణాపనేన సిద్ధో అవహారో చ. నిస్సగ్గోతి నిస్సజ్జనం నిస్సగ్గో, అవహారో, సుఙ్కఘాతట్ఠానే, పరికప్పితోకాసే వా ఠత్వా భణ్డస్స బహి పాతనన్తి వుత్తం హోతి.

అత్థసాధకోతి పారాజికాపత్తిసఙ్ఖాతం అత్థం సాధేతీతి అత్థసాధకో, సో అవహారో చ యథాణత్తికం అవిరాధేత్వా ఏకంసేన అవహరన్తస్స ‘‘అసుకస్స భణ్డం అవహరా’’తి అవిసేసేన వా అవహరితబ్బవత్థువిసేసో గహణకాలో గహణదేసో గహణాకారో చాతి ఏవమాదివిసేసానమఞ్ఞతరేన విసేసేత్వా వా ఆణాపనఞ్చ ఏకంసేన పాదగ్ఘనకతేలపివనకం ఉపాహనాదికిఞ్చివత్థుం తేలభాజనాదీసు పాతనాదిప్పయోగో చాతి ఏవమాదిప్పయోగో చ కిరియాసిద్ధియా పురేతరమేవ పారాజికసఙ్ఖాతస్స అత్థస్స సాధనతో అత్థసాధకో అవహారో చాతి వుత్తం హోతి.

ధురనిక్ఖేపనఞ్చాతి ధురస్స నిక్ఖేపనం ధురనిక్ఖేపనం, తఞ్చ అవహారో, పరసన్తకానం ఆరామాదీనం అభియోగవిసయే చ ఉపనిక్ఖిత్తస్స భణ్డాదినో విసయే చ చోరస్స సామినో విస్సజ్జనే చ సామినో చ, యదా కదాచి యథాకథఞ్చి గణ్హిస్సామీతి గహణే నిరుస్సాహభావసఙ్ఖాతో ధురనిక్ఖేపావహారో చాతి వుత్తం హోతి. ఇతి ఇదం ధురనిక్ఖేపనఞ్చ యథావుత్తప్పకారం సాహత్థాదిచతుక్కఞ్చ పఞ్చన్నం అవహారానం సమూహో పఞ్చకం, సాహత్థాదిపఞ్చకం ‘‘సాహత్థపఞ్చక’’న్తి వుచ్చతి. ఆది-సద్దో లుత్తనిద్దిట్ఠోతి వేదితబ్బం.

౪౨. పుబ్బసహపయోగా చాతి ఏత్థ ‘‘పుబ్బపయోగో సహపయోగో’’తి పయోగ-సద్దో పచ్చేకం యోజేతబ్బో. ‘‘ఆణత్తివసేన పుబ్బపయోగో వేదితబ్బో’’తి అట్ఠకథావచనతో (పారా. అట్ఠ. ౧.౯౨) యథాణత్తికమవిరాధేత్వా గణ్హతో ‘‘అసుకస్స ఇత్థన్నామం భణ్డం అవహరా’’తి ఆణాపనం పుబ్బపయోగో నామ అవహారో. కాయేన, వాచాయ వా పయుజ్జనం ఆణాపనం పయోగో, ఆణత్తస్స భణ్డగ్గహణతో పుబ్బత్తా పుబ్బో చ సో పయోగో చాతి పుబ్బపయోగో అవహారోతి దట్ఠబ్బం. ‘‘ఠానాచావనవసేన సహపయోగో వేదితబ్బో’’తి అట్ఠకథావచనస్స ఉపలక్ఖణపదత్తా ఠానాచావనఞ్చ పరాయత్తభూమిగహణే ఖీలసఙ్కమనాదికఞ్చ సహపయోగో అవహారోతి వేదితబ్బో.

సంవిదాహరణన్తి బహూహి ఏకతో హుత్వా ‘‘ఇదం నామ భణ్డం అవహరిస్సామా’’తి సంవిదహిత్వా సబ్బేహి, ఏకతో వా సబ్బేసం అనుమతియా ఏకేన వా గన్త్వా పరసన్తకస్స థేయ్యచిత్తేన హరణసఙ్ఖాతో సంవిదావహారో చ. సమం ఏకీ హుత్వా విసుం ఏకేనాపి థేయ్యచిత్తేన పాదే వా పాదారహే వా గహితే కతమన్తనానం సబ్బేసమ్పి పారాజికం హోతీతి దట్ఠబ్బం. సంవిదహిత్వా మన్తేత్వా అవహరణం సంవిదాహరణం. నిరుత్తినయేన సద్దసిద్ధి వేదితబ్బా. ‘‘సంవిదాహరణ’’న్తి ‘‘సంవిదావహారో’’తి ఇమస్స వేవచనం. ‘‘సమ్బహులా సంవిదహిత్వా ఏకో భణ్డం అవహరతి, ఆపత్తి సబ్బేసం పారాజికస్సా’’తి (పారా. ౧౧౮) వచనతో ఏవం సహకతమన్తనేసు ఏకేనాపి థేయ్యచిత్తేన పాదే వా పాదారహే వా గహితే కతమన్తనానం సబ్బేసం పారాజికం హోతీతి దట్ఠబ్బం.

సఙ్కేతకమ్మన్తి పుబ్బణ్హాదికాలపరిచ్ఛేదేన సఞ్జాననం సఙ్కేతో, తేన కతం కమ్మం అవహరణం సఙ్కేతకమ్మం నామ. తం పన పురేభత్తాదీసు కఞ్చి కాలం పరిచ్ఛిన్దిత్వా ‘‘ఇమస్మిం కాలే ఇత్థన్నామం భణ్డం అవహరా’’తి వుత్తే తస్మింయేవ కాలే తంయేవ యథావుత్తం భణ్డం అవహరతి చే, సఙ్కేతకారకస్స సఙ్కేతక్ఖణేయేవ పారాజికన్తి సఙ్ఖేపతో వేదితబ్బం.

నేమిత్తన్తి పరభణ్డావహారస్స హేతుత్తా అక్ఖినిఖణనాది నిమిత్తం నామ, తేన నిబ్బత్తం నేమిత్తం, అవహరణసఙ్ఖాతకమ్మం అవహారో. ‘‘మయా అక్ఖిమ్హి నిఖణితే వా భముమ్హి ఉక్ఖిత్తే వా ఇత్థన్నామం భణ్డం అవహరా’’తి ఆణత్తేన తం నిమిత్తం దిస్వా వుత్తమేవ భణ్డం వుత్తనియామమవిరాధేత్వా గహితం చే, నిమిత్తకారకస్స నిమిత్తకరణక్ఖణేయేవ పారాజికం హోతి. వుత్తనియామం విరాధేత్వా గహితం చే, నిమిత్తకారకో ముచ్చతి, అవహారకస్సేవ పారాజికం. పుబ్బపయోగో ఆది యస్స తం పుబ్బపయోగాది, పుబ్బపయోగాది చ తం పఞ్చకఞ్చాతి విగ్గహో.

౪౩. థేయ్యఞ్చ పసయ్హఞ్చ పరికప్పో చ పటిచ్ఛన్నో చ కుసో చ థేయ్యపసయ్హపరికప్పపటిచ్ఛన్నకుసా, తే ఆదీ ఉపపదభూతా యేసం అవహారానం తే థేయ్య…పే… కుసాదికా, అవహారా, ఇమినా థేయ్యావహారో చ…పే… కుసావహారో చాతి వుత్తం హోతి. తత్థ థేయ్యావహారోతి థేనో వుచ్చతి చోరో, తస్స భావో థేయ్యం, ఏత్థ న-కారలోపో నిరుత్తినయేన దట్ఠబ్బో, తేన అవహరణం థేయ్యావహారో, సన్ధిచ్ఛేదాదివసేన అదిస్సమానేన గహణఞ్చ కూటమానకూటకహాపణాదీహి వఞ్చేత్వా గహణఞ్చ థేయ్యావహారో.

పసయ్హ అభిభవిత్వా అవహరణం పసయ్హావహారో, గామవిలోపకా వియ సామికే అభిభవిత్వా గహణఞ్చ రాజభటాదయో వియ అభిభవిత్వా నిబద్ధకరగ్గహణే అధికగ్గహణఞ్చ పసయ్హావహారో.

వత్థసుత్తాదికం పరిచ్ఛిజ్జ కప్పేత్వా అవహరణం పరికప్పావహారో, సో చ భణ్డోకాసపరికప్పవసేన దువిధో హోతి. తత్థ నిక్ఖిత్తభణ్డం అన్ధకారప్పదేసం పవిసిత్వా సుత్తాదిభణ్డాని తత్థ నిక్ఖిత్తాని, తే పేళాదయో గణ్హన్తస్స ‘‘వత్థాని చే గణ్హిస్సామి, సుత్తాని చే న గణ్హిస్సామీ’’తిఆదినా నయేన పరికప్పేత్వా ఉక్ఖిపనం భణ్డపరికప్పపుబ్బకత్తా భణ్డపరికప్పావహారో నామ. ఆరామపరివేణాదీని పవిసిత్వా లోభనీయం భణ్డం దిస్వా గబ్భపాసాదతలపముఖమాళకపాకారద్వారకోట్ఠకాదిం యం కిఞ్చి ఠానం పరికప్పేత్వా ‘‘ఏత్థన్తరే దిట్ఠో చే, ఓలోకేతుం గహితం వియ దస్సామి, నో చే, హరిస్సామీ’’తి పరికప్పేత్వా ఆదాయ గన్త్వా పరికప్పితట్ఠానాతిక్కమో ఓకాసపరికప్పపుబ్బకత్తా ఓకాసపరికప్పావహారో నామాతి సఙ్ఖేపతో వేదితబ్బో.

తిణపణ్ణాదీహి పటిచ్ఛన్నస్స భణ్డస్స అవహరణం పటిచ్ఛన్నావహారో, ఉయ్యానాదీసు కీళమానేహి వా సఙ్ఘపరివిసన్తేహి వా మనుస్సేహి ఓముఞ్చిత్వా ఠపితం అలఙ్కారాదికం యం కిఞ్చి భణ్డం దిస్వా ‘‘ఓణమిత్వా గణ్హన్తే ఆసఙ్కన్తీ’’తి ఠత్వా తిణపణ్ణపంసువాలుకాదీహి పటిచ్ఛాదేత్వా సామికేసు పరియేసిత్వా అదిస్వా సాలయేసు గతేసు పచ్ఛా థేయ్యచిత్తేన గహణఞ్చ తదేవ భణ్డం కద్దమాదీసు థేయ్యచిత్తేన అఙ్గుట్ఠాదీహి పీళేత్వా ఓసీదాపేత్వా హేట్ఠాభాగేన ఫుట్ఠట్ఠానం ఉపరిభాగేన అతిక్కమనఞ్చ పటిచ్ఛన్నావహారోతి వుత్తం హోతి.

కుసేన అవహారో కుసావహారో, థేయ్యచిత్తేన కుసం సఙ్కామేత్వా పరకోట్ఠాసస్స అగ్ఘేన మహన్తస్స వా సమసమస్స వా గహణన్తి అత్థో. యో పన భిక్ఖు కుసపాతనేన సఙ్ఘస్స చీవరేసు భాజియమానేసు అత్తనో కోట్ఠాసేన సమం వా అధికం వా ఊనకం వా అగ్ఘేన పఞ్చమాసకం వా అతిరేకపఞ్చమాసకం వా అగ్ఘనకం అఞ్ఞస్స కోట్ఠాసం అవహరితుకామో అత్తనో కోట్ఠాసే పతితం కుసం పరకోట్ఠాసే పాతేతుకామో ఉద్ధరతి, తఙ్ఖణే చ పరస్స కోట్ఠాసే పాతితక్ఖణే చ న పారాజికం అనాపజ్జిత్వా పరకోట్ఠాసతో పరనామలిఖితం కుసం ఉక్ఖిపేన్తో తతో కేసగ్గమత్తమ్పి అపనామేతి, పారాజికో హోతి. యది పఠమం పరకోట్ఠాసతో కుసం ఉద్ధరతి, ఉద్ధటక్ఖణే చ అత్తనో కోట్ఠాసే పాతితక్ఖణే చ సకనామలిఖితం కుసం ఉద్ధరణక్ఖణే చ పారాజికం అనాపజ్జిత్వా పరకోట్ఠాసే పాతనక్ఖణే హత్థతో కేసగ్గమత్తమ్పి ముత్తే పారాజికో హోతి.

యది ద్వేపి కుసే పటిచ్ఛాదేత్వా సబ్బేసు భిక్ఖూసు సకసకకోట్ఠాసం ఆదాయ గతేసు యస్మిం కుసం పటిచ్ఛాదేసి, తస్స సామికేన ఆగన్త్వా ‘‘మయ్హం కుసో కస్మా న దిస్సతీ’’తి వుత్తే చోరో ‘‘మయ్హమ్పి కుసో న దిస్సతీ’’తి వత్వా అత్తనో కోట్ఠాసం తస్స సన్తకం వియ దస్సేత్వా తస్మిం వివదిత్వా వా అవివదిత్వా వా గహేత్వా గతే ఇతరం కోట్ఠాసం ఉద్ధరతి చే, ఉద్ధటక్ఖణేయేవ పారాజికో హోతి. యది పరో ‘‘మయ్హం కోట్ఠాసం తుయ్హం న దేమి, త్వం తుయ్హం కోట్ఠాసం విచినిత్వా గణ్హాహీ’’తి వదతి, ఏవం వుత్తే సో అత్తనో అస్సామికభావం జానన్తోపి పరస్స కోట్ఠాసం ఉద్ధరతి, ఉద్ధటక్ఖణే పారాజికో హోతి. యది పరో వివాదభీరుకత్తా ‘‘కిం వివాదేనా’’తి చిన్తేత్వా ‘‘మయ్హం వా పత్తం హోతు తుయ్హం వా, వరకోట్ఠాసం త్వం గణ్హాహీ’’తి వదేయ్య, దిన్నకం నామ గహితం హోతీతి పారాజికం న హోతీతి. యది ‘‘తవ రుచ్చనకం గణ్హాహీ’’తి వుత్తో వివాదభయేన అత్తనో పత్తం వరభాగం ఠపేత్వా లామకభాగం గహేత్వా గతో, చోరో పచ్ఛా గణ్హన్తో విచితావసేసం నామ అగ్గహేసీతి పారాజికో న హోతి. ఏవం కుసావహారవినిచ్ఛయో వేదితబ్బో. అయమేత్థ పఞ్చవీసతియా అవహారేసు సఙ్ఖేపో, విత్థారో పన సమన్తపాసాదికాయ వినయసంవణ్ణనాయ వుత్తనయేనేవ వేదితబ్బో.

౪౪. ఏత్తావతా అదిన్నాదానపారాజికస్స వినిచ్ఛయావయవరూపేన ఉగ్గహేతబ్బే పఞ్చవీసతి అవహారే దస్సేత్వా ఇదాని అదిన్నాదానవినిచ్ఛయే సమ్పత్తే సహసా ఆపత్తిం అనారోపేత్వా పఠమం ఓలోకేతబ్బాని పఞ్చ ఠానాని దస్సేతుం ‘‘వత్థుకాలగ్ఘదేసే చా’’తిఆది ఆరద్ధం.

తత్థ వత్థు నామ అవహటభణ్డం. కిం వుత్తం హోతి? అవహారకేన ‘‘మయా ఇత్థన్నామం భణ్డం అవహట’’న్తి వుత్తేపి తస్స భణ్డస్స సస్సామికఅస్సామికభావం ఉపపరిక్ఖిత్వా సస్సామికం చే, అవహారకాలే తేసం సాలయభావం వా నిరాలయభావం వా నియమేత్వా సాలయకాలే చే గహితం, భణ్డం అగ్ఘాపేత్వా మాసకం వా ఊనమాసకం వా హోతి, దుక్కటేన, అతిరేకమాసకం వా ఊనపఞ్చమాసకం వా హోతి, థుల్లచ్చయేన, పఞ్చమాసకం వా అతిరేకపఞ్చమాసకం వా హోతి, పారాజికేన కాతబ్బో. సామికానం నిరాలయకాలే చే గహితం, నత్థి పారాజికం. భణ్డసామికే పన భణ్డం ఆహరాపేన్తే తం వా భణ్డం తదగ్ఘనకం వా దాతబ్బన్తి.

కాలో నామ అవహారకాలో. భణ్డం నామేతం కదాచి మహగ్ఘం హోతి, కదాచి సమగ్ఘం. తస్మా అవహటభణ్డస్స అగ్ఘం పరిచ్ఛిన్దన్తేహి అవహటకాలానురూపం కత్వా పరిచ్ఛిన్దనత్థం కాలవినిచ్ఛయో కాతబ్బోతి వుత్తం హోతి.

అగ్ఘో నామ అవహటభణ్డస్స అగ్ఘో. ఏత్థ చ సబ్బదా భణ్డానం అగ్ఘో సమానరూపో న హోతి, నవభణ్డం మహగ్ఘం హోతి, పురాణం చే సమగ్ఘం. తస్మా అవహారకాలే భణ్డస్స నవభావం వా పురాణభావం వా నియమేత్వా అగ్ఘో పరిచ్ఛిన్దితబ్బోతి అధిప్పాయో.

దేసో చాతి భణ్డావహారదేసో. ఏత్థ చ సబ్బస్సాపి భణ్డస్స ఉట్ఠానదేసే సమగ్ఘం హుత్వా అఞ్ఞత్థ మహగ్ఘత్తా అవహటభణ్డే అగ్ఘం పరిచ్ఛిన్దిత్వా తదనురూపా ఆపత్తియో నియమన్తేహి అగ్ఘం పరిచ్ఛిన్దనత్థాయ అవహారదేసం నియమేత్వా తస్మిం దేసే అగ్ఘవసేన తదనురూపా ఆపత్తియో కారేతబ్బాతి అధిప్పాయో.

పరిభోగో నామ అవహటభణ్డే అవహారతో పుబ్బే పరేహి కతపరిభోగో. ఏత్థ చ యస్స కస్సచి భణ్డస్స పరిభోగేన అగ్ఘో పరిహాయతీతి భణ్డసామికం పుచ్ఛిత్వా తస్మిం భణ్డే నవేపి ఏకవారమ్పి యేన కేనచి పకారేన పరిభుత్తే పరిహాపేత్వా అగ్ఘో పరిచ్ఛిన్దితబ్బోతి వుత్తం హోతి.

ఏవమాదినా నయేన ఏతాని పఞ్చ ఠానాని ఉపపరిక్ఖిత్వావ వినిచ్ఛయో కాతబ్బోతి దస్సేతుమాహ ‘‘పఞ్చపి ఞత్వా ఏతాని కత్తబ్బో పణ్డితేన వినిచ్ఛయో’’తి.

౪౫. ఏత్తావతా అదిన్నాదానవినిచ్ఛయావయవభూతే పఞ్చవీసతి అవహారే చ పఞ్చట్ఠానావలోకనఞ్చ దస్సేత్వా ఇదాని అనాగతే పాపభిక్ఖూనం లేసోకాసపిదహనత్థం పరసన్తకం యం కిఞ్చి వత్థుం యత్థ కత్థచి ఠితం యేన కేనచి పకారేన గణ్హతో మోక్ఖాభావం దస్సేతుకామేన తథాగతేన యా పనేతా –

భూమట్ఠఞ్చ థలట్ఠఞ్చ;

ఆకాసట్ఠ మథాపరం;

వేహాసట్ఠో దకట్ఠఞ్చ;

నావా యానట్ఠమేవ చ.

భారా రామ విహారట్ఠం;

ఖేత్త వత్థుట్ఠమేవ చ;

గామా రఞ్ఞట్ఠ ముదకం;

దన్తపోనో వనప్పతి.

హరణకో పనిధి చేవ;

సుఙ్కఘాతకం పాణకా;

అపదం ద్విపదఞ్చేవ;

చతుప్పదం బహుప్పదం.

ఓచరకోణిరక్ఖో చ;

సంవిదాహరణమ్పి చ;

సఙ్కేతకమ్మం నిమిత్త-

మితి తిం సేత్థ మాతికా. –

నిక్ఖిత్తా, తాసం యథాక్కమం పదభాజనే, తదట్ఠకథాయ చ ఆగతనయేన వినిచ్ఛయం దస్సేతుకామో పఠమం తావ భూమట్ఠే వినిచ్ఛయం దస్సేతుమాహ ‘‘దుతియం వాపీ’’తిఆది.

తత్థ దుతియం థేయ్యచిత్తేన పరియేసతో దుక్కటన్తి సమ్బన్ధో. ఏవం సబ్బపదేసు. ఉపరి సఞ్జాతాహి రుక్ఖలతాహి, ఇట్ఠకపాసాణాదీహి చ సఞ్ఛన్నం మహానిధిం ఉద్ధరితుకామేన ‘‘మయా ఏకేనేవ న సక్కా’’తి అత్తనో అఞ్ఞం సహాయం పరియేసితుం థేయ్యచిత్తేన సయితట్ఠానా ఉట్ఠానాదీసు సబ్బపయోగేసు దుక్కటం హోతీతి అత్థో. కుదాలం భూమిఖణనత్థాయ పిటకం వాపి పంసుఉద్ధరణత్థాయ యం కిఞ్చి భాజనం. ఇమేసు ద్వీసు కుదాలస్స చే దణ్డో నత్థి, దణ్డత్థాయ రుక్ఖతో దణ్డం ఛిన్దతో చ కుదాలో చే న హోతి, కుదాలకరణత్థాయ అయోబీజం ఉద్ధరణత్థాయ అకప్పియపథవిం ఖణన్తస్సపి పచ్ఛికరణత్థాయ పణ్ణాని ఛిన్దతోపి పిటకవాయనత్థాయ వల్లిం ఛిన్దతోపి ఉభయత్థాపి పరియేసనే ముసా భణతోపి దుక్కటఞ్చేవ పాచిత్తియఞ్చ, ఇతరపయోగేసు దుక్కటమేవాతి వేదితబ్బం.

గచ్ఛతోతి దుతియాదిం పరియేసిత్వా లద్ధా వా అలద్ధా వా నిధిట్ఠానం గచ్ఛన్తస్స పదే పదే దుక్కటన్తి అత్థో. ఏత్థ చ ‘‘థేయ్యచిత్తో దుతియం వా పరియేసతీ’’తిఆది పాళియం (పారా. ౯౪) ‘‘థేయ్యచిత్తో’’తి వుత్తత్తా, ఇధ ‘‘థేయ్యచిత్తేనా’’తి వచనతో ‘‘ఇమం నిధిం లభిత్వా బుద్ధపూజం వా కరిస్సామి, సఙ్ఘభత్తం వా కరిస్సామీ’’తి ఏవమాదినా నయేన కుసలచిత్తప్పవత్తియా సతి అనాపత్తీతి దట్ఠబ్బం. పుబ్బయోగతోతి అదిన్నాదానస్స పుబ్బపయోగభావతో, దుతియపరియేసనాదీసు పుబ్బపయోగేసు దుక్కటన్తి అత్థో.

దుక్కటఞ్చ అట్ఠవిధం హోతి పుబ్బపయోగదుక్కటం సహపయోగదుక్కటం అనామాసదుక్కటం దురుపచిణ్ణదుక్కటం వినయదుక్కటం ఞాతదుక్కటం ఞత్తిదుక్కటం పటిస్సవదుక్కటన్తి. తత్థ ‘‘థేయ్యచిత్తో దుతియం వా కుదాలం వా పిటకం వా పరియేసతి గచ్ఛతి వా, ఆపత్తి దుక్కటస్సా’’తి వుత్తం పుబ్బపయోగదుక్కటం నామ. ఇధ పాచిత్తియట్ఠానే పాచిత్తియం, ఇతరేసు పుబ్బపయోగేసు దుక్కటం. ‘‘తత్థజాతకం కట్ఠం వా లతం వా ఛిన్దతి, ఆపత్తి దుక్కటస్సా’’తి వుత్తం సహపయోగదుక్కటం. ఇధ అదిన్నాదానసహితపయోగత్తా పాచిత్తియవత్థుమ్హి, ఇతరత్ర చ దుక్కటమేవాతి అయమేత్థ విసేసో. ముత్తామణిఆదీసు దససు రతనేసు, సాలిఆదీసు సత్తసు ధఞ్ఞేసు, సబ్బేసు చ ఆవుధభణ్డాదీసు ఆమసనపచ్చయా దుక్కటం అనామాసదుక్కటం. కదలినాళికేరపనసాదిరుక్ఖట్ఠమేవ ఫలం ఆమసన్తస్స వుత్తం దుక్కటం దురుపచిణ్ణదుక్కటం. ఉపచరణం ఉపచిణ్ణం, పరామసనన్తి అత్థో. దుట్ఠు ఉపచిణ్ణం దురుపచిణ్ణం, దురుపచిణ్ణే దుక్కటం దురుపచిణ్ణదుక్కటం. భిక్ఖాచారకాలే పత్తే రజస్మిం పతితే పత్తం అప్పటిగ్గహేత్వా వా అధోవిత్వా వా భిక్ఖాపటిగ్గహణేన దుక్కటం వినయదుక్కటం, వినయే పఞ్ఞత్తం దుక్కటం వినయదుక్కటం. కిఞ్చాపి అవసేసదుక్కటానిపి వినయే పఞ్ఞత్తానేవ, తథాపి రుళ్హియా మయూరాదిసద్దేహి మోరాదయో వియ ఇదమేవ తథా వుచ్చతి. ‘‘సుత్వా న వదన్తి, ఆపత్తి దుక్కటస్సా’’తి వుత్తం ఞాతదుక్కటం నామ. ఏకాదససు సమనుభాసనాసు ‘‘ఞత్తియా దుక్కట’’న్తి వుత్తం ఞత్తిదుక్కటం. ‘‘తస్స భిక్ఖవే భిక్ఖునో పురిమికా చ న పఞ్ఞాయతి, పటిస్సవే చ ఆపత్తి దుక్కటస్సా’’తి (మహావ. ౨౦౭) వుత్తం పటిస్సవదుక్కటం నామ. ఇమేసు అట్ఠసు దుక్కటేసు ఇధ ఆపజ్జితబ్బం దుక్కటం పుబ్బపయోగదుక్కటం నామ. తేనాహ ‘‘పుబ్బయోగతో’’తి. గాథాబన్ధసుఖత్థం ఉపసగ్గం అనాదియిత్వా ‘‘పుబ్బపయోగతో’’తి వత్తబ్బే ‘‘పుబ్బయోగతో’’తి వుత్తన్తి గహేతబ్బం.

ఏత్థ చ కిఞ్చాపి ఇమేసు దుక్కటేసు అసఙ్గహితాని ఉభతోవిభఙ్గాగతాని దివాసేయ్యాదిదుక్కటాని చేవ ఖన్ధకాగతాని చ బహూని దుక్కటాని సన్తి, తాని పనేత్థ వినయదుక్కటేయేవ సఙ్గహితబ్బాని. ‘‘వినయే పఞ్ఞత్తం దుక్కటం వినయదుక్కట’’న్తి హి సారత్థదీపనియం (సారత్థ. టీ. ౨.౯౪) వుత్తన్తి. అట్ఠకథాయం (పారా. అట్ఠ. ౧.౯౪) పన రజోకిణ్ణదుక్కటస్సేవ ‘‘వినయదుక్కట’’న్తి గహణం ఉపలక్ఖణమత్తం. ఇతరథా అట్ఠ దుక్కటానీతి గణనాపరిచ్ఛేదోయేవ నిరత్థకో సియాతి పుబ్బపయోగే దుక్కటాదీనమ్పి వినయదుక్కటేయేవ సఙ్గహేతబ్బభావేపి కతిపయాని దస్సేత్వా ఇతరేసమేకతో దస్సనత్థం తేసం విసుం గహణం సుత్తఙ్గసఙ్గహితత్తేపి గేయ్యగాథాదీనం అట్ఠన్నం విసుం దస్సనం వియాతి వేదితబ్బం.

౪౬. తత్థజాతకం కట్ఠం వాతి తస్మిం చిరనిహితనిధూపరి జాతం అల్లం సుక్ఖం కట్ఠం వా. లతం వాతి తాదిసం వల్లిం వా. ఇదం ఉపలక్ఖణం తిణాదీనం ఖుద్దకగచ్ఛానఞ్చ గహేతబ్బత్తా. ఉభయత్థాపీతి అల్లే చ సుక్ఖే చాతి వుత్తం హోతి. అల్లరుక్ఖాదీని ఛిన్దతో పాచిత్తియం అహుత్వా దుక్కటమత్తస్స భవనే కారణం దస్సేతి ‘‘సహపయోగతో’’తి. అవహారేన సహితపయోగత్తా పాచిత్తియట్ఠానేపి దుక్కటమేవాతి వుత్తం హోతి. ‘‘సహపయోగతో ఉభయత్థాపి దుక్కట’’న్తి వదన్తో పఠమగాథాయ దస్సితపుబ్బపయోగతో ఇమాయ దస్సితసహపయోగస్స విసేసం దస్సేతి.

౪౭. పథవిన్తి కప్పియం వా అకప్పియం వా పథవిం. అకప్పియపథవిం ఖణతో సహపయోగత్తా దుక్కటమేవ. బ్యూహతోతి పంసుం ఏకతో రాసిం కరోన్తస్స. ‘‘వియూహతి ఏకపస్సే రాసిం కరోతీ’’తి అట్ఠకథావచనతో ఊహ-ఇచ్చేతస్స ధాతునో వితక్కే ఉప్పన్నత్తేపి ధాతూనమనేకత్థత్తా వి-ఉపసగ్గవసేన ఇధ రాసికరణే వత్తతీతి గహేతబ్బం. రాసిభూతం పంసుం కుదాలేన వా హత్థేన వా పచ్ఛియా వా ఉద్ధరన్తస్స చ అపనేన్తస్స చ పయోగగణనాయ దుక్కటం పంసుమేవ వాతి ఏత్థ అవుత్తసముచ్చయత్థేన వా-సద్దేన సఙ్గహితన్తి దట్ఠబ్బం. ఆమసన్తస్సాతి నిధికుమ్భిం హత్థేన పరామసన్తస్స. వాతి సముచ్చయే. దుక్కటన్తి దుట్ఠు కతం కిరియం సత్థారా వుత్తం విరాధేత్వా ఖలిత్వా కతత్తాతి దుక్కటం. వుత్తఞ్చేతం పరివారే (పరి. ౩౩౯) –

‘‘దుక్కటన్తి హి యం వుత్తం, తం సుణోహి యథాతథం;

అపరద్ధం విరద్ధఞ్చ, ఖలితం యఞ్చ దుక్కట’’న్తి.

దుట్ఠు వా విరూపం కతం కిరియాతి దుక్కటం. వుత్తమ్పి చేతం పరివారే (పరి. ౩౩౯) –

‘‘యం మనుస్సో కరే పాపం, ఆవి వా యది వా రహో;

‘దుక్కట’న్తి పవేదేన్తి, తేనేతం ఇతి వుచ్చతీ’’తి.

ఏవం ‘‘తత్థజాతక’’న్తిఆదిగాథాద్వయాగతం ఛేదనదుక్కటం ఖణనదుక్కటం బ్యూహనదుక్కటం ఉద్ధరణదుక్కటం ఆమసనదుక్కటన్తి పఞ్చసు సహపయోగదుక్కటేసు పురిమపురిమపయోగేహి ఆపన్నా దుక్కటాపత్తియో పచ్ఛిమం పచ్ఛిమం దుక్కటం పత్వా పటిపస్సమ్భన్తి, తంతంపయోగావసానే లజ్జిధమ్మం ఓక్కమిత్వా ఓరమతి చే, తంతందుక్కటమత్తం దేసేత్వా పరిసుద్ధో హోతి. ధురనిక్ఖేపమకత్వా ఫన్దాపేన్తస్స థుల్లచ్చయం పత్వా ఆమసనదుక్కటం పటిపస్సమ్భతీతి మహాఅట్ఠకథాయం (పారా. అట్ఠ. ౧.౯౪) వుత్తం. యథాపాళియా గయ్హమానే పురిమపురిమాపత్తీనం పటిపస్సద్ధి ‘‘ఞత్తియా దుక్కటం, ద్వీహి కమ్మవాచాహి థుల్లచ్చయా పటిపస్సమ్భన్తీ’’తి పాళియం (పారా. ౪౧౪, ౪౨౧, ౪౨౮, ౪౩౯) ఆగతత్తా అనుస్సావనాయ ఏవ లబ్భతీతి దట్ఠబ్బం. ఇమస్స పన సుత్తస్స అనులోమవసేన మహాఅట్ఠకథాయం వుత్తా ఇమస్మిం అదిన్నాదానసిక్ఖాపదేపి ఆపత్తిపటిపస్సద్ధి పమాణన్తి నిట్ఠమేత్థ గన్తబ్బం.

౪౮. ‘‘ఫన్దాపేతి, ఆపత్తి థుల్లచ్చయస్స. ఠానా చావేతి, ఆపత్తి పారాజికస్సా’’తి (పారా. ౯౪) వుత్తం ఠానాచావనే పారాజికఞ్చ తస్స సామన్తాపత్తిభూతం థుల్లచ్చయఞ్చ ఠానభేదవిఞ్ఞాపనముఖేన వత్తబ్బన్తి ఇదాని తం దస్సేతుమాహ ‘‘ముఖేపాస’’న్తిఆది. తత్థ ముఖే కుమ్భిముఖవట్టియం. పాసం పవేసేత్వాతి బన్ధనం పాసం పక్ఖిపిత్వా. ఖాణుకేతి అయోఖాణుమ్హి, ఖదిరఖాణుకే వా. బద్ధకుమ్భియా ఠానభేదో బన్ధనానం వసా ఞేయ్యోతి సమ్బన్ధో.

౪౯. ఇదాని ఠానభేదం దస్సేతి ‘‘ద్వే’’తిఆదినా. ‘‘ఏకస్మిం ఖాణుకే’’తి ఇమినా ద్వీసు దిసాసు వా తీసు చతూసు వా దిసాసు ఖాణుకే ఖణిత్వా బద్ధఖాణుగణనాయ సమ్భవన్తో ఠానభేదో ఉపలక్ఖితో హోతి. వలయం…పే… కతాయ వా ద్వే ఠానానీతి యోజనా. వాతి సముచ్చయే ఉపలక్ఖితో హోతి.

౫౦. ఏవం ఠానభేదం దస్సేత్వా ఇదాని ఠానవసేన ఆపజ్జితబ్బా ఆపత్తియో దస్సేతుమాహ ‘‘ఉద్ధరన్తస్సా’’తిఆది. సఙ్ఖలిన్తి దామం. థుల్లచ్చయన్తి ఏకస్స సన్తికే దేసేతబ్బాసు ఆపత్తీసు థూలత్తా, అచ్చయత్తా చ థుల్లచ్చయం నామ. వుత్తఞ్హేతం పరివారే –

‘‘థుల్లచ్చయన్తి యం వుత్తం;

తం సుణోహి యథాతథం;

ఏకస్స మూలే యో దేసేతి;

యో చ తం పటిగణ్హతి;

అచ్చయో తేన సమో నత్థి;

తేనేతం ఇతి వుచ్చతీ’’తి. (పరి. ౩౩౯);

ఏత్థ చ థూలచ్చయన్తి వత్తబ్బే ‘‘సమ్పరాయే చ (సం. ని. ౧.౪౯) సుగ్గతి, తం హోతి కటుకప్ఫల’’న్తిఆదీసు (ధ. ప. ౬౬) వియ లకారస్స ద్విత్తం, సంయోగే ఊకారస్స రస్సో చ వేదితబ్బో. తతో సఙ్ఖలికభేదతో పరం. ఠానా చావేతీతి ఠితట్ఠానతో కేసగ్గమత్తమ్పి అపనేతి. ఏత్థ చ నావట్ఠకథాయం ‘‘ఉద్ధం వా అధో వా తిరియం వా అన్తమసో కేసగ్గమత్తమ్పి సఙ్కామేతి, ఆపత్తి పారాజికస్సా’’తి (పారా. ౯౯) వుత్తనయేన ‘‘తిరియ’’న్తి వుత్తా చతస్సో దిసా, ఉద్ధమధో చాతి ఛట్ఠానాని. తాసు ఏకం దిసం అపనీయమానాయ కుమ్భియా తందిసాభిముఖం ఇతరదిసాయం ఠితపస్సే ఓరిమదిసాయ ఠితపస్సేన ఫుట్ఠోకాసస్స కేసగ్గమత్తమ్పి అనతిక్కన్తే ఫన్దాపనవసేన థుల్లచ్చయం హోతి, అతిక్కన్తే ఠానా చావితత్తా పారాజికం హోతీతి వేదితబ్బో. ఇమమేవ సన్ధాయాహ ‘‘ఠానా చావేతి చే చుతో’’తి. ఏసేవ నయో ఫన్దనరహితాయ నిధికుమ్భియా ఠానాచావనేపి.

౫౧. ఏవం పఠమం బన్ధనం ఛిన్దిత్వా పచ్ఛా కుమ్భిగ్గహణే నయం దస్సేత్వా ఇదాని పఠమం కుమ్భిం అపనేత్వా పచ్ఛా బన్ధనాపనయనే నయం దస్సేతుమాహ ‘‘పఠమ’’న్తిఆది. సో నయోతి ‘‘పఠముద్ధారే థుల్లచ్చయం, దుతియుద్ధారే పారాజిక’’న్తి తమేవత్థమతిదిసతి.

౫౨. వలయన్తి కుమ్భియా బద్ధసఙ్ఖలికాయ మూలే పవేసితం వలయం. మూలే ఘంసన్తో ఇతో చితో చ సారేతీతి యోజనా. ఘంసన్తోతి ఫుసాపేన్తో. ఇతో చితో చ సారేతీతి ఓరతో చ పారతో చ సఞ్చాలేతి. రక్ఖతీతి ఏత్థ ‘‘సీలం భిక్ఖు’’న్తి పాఠసేసో, పారాజికం నాపజ్జతీతి వుత్తం హోతి. తత్థాతి తస్మిం మూలే. ఖేగతం కరోన్తోవాతి సబ్బపస్సతో మూలం అఫుసాపేత్వా ఆకాసగతం కరోన్తోవ. పరాజితోతి ఠానాచావనస్స కతత్తా పరాజయమాపన్నో హోతి.

౫౩. కుమ్భిమత్థకే జాతన్తి యోజనా. చిరకాలం నిహితత్తా మూలేహి కుమ్భిం వినన్ధిత్వా ఠితన్తి అత్థో. సమీపే జాతం రుక్ఖం ఛిన్దతోతి యోజనా. ఏత్థ చ ‘‘తత్థజాతకం కట్ఠం వా’’తిఆదికాయ గాథాయ నిధిమత్థకే భూమియం ఠితరుక్ఖలతాదిం ఛిన్దన్తస్స ఆపత్తి వుత్తా, ఇమాయ పన గాథాయ భూమిం నిఖణిత్వా ఓతిణ్ణకాలే నిధిం వినన్ధిత్వా ఠితమూలం అల్లరుక్ఖం, ఖాణుకం వా గహేత్వా ఆహాతి పునరుత్తిదోసాభావో వేదితబ్బో. ‘‘అతత్థజ’’న్తి ఇమినా సహపయోగాభావమాహ. ఇమినావ పురిమగాథాయ వుత్తం కట్ఠలతాదీని నిధిసమ్బన్ధాని చే, యథావుత్తదుక్కటస్స వత్థూని, సమీపాని చే, పాచిత్తియస్సేవ వత్థూనీతి దీపేతి.

౫౪. ఇదాని ఏవం పరియేసిత్వా దిట్ఠనిధిభాజనం ఠితట్ఠానతో అచాలేత్వా అన్తోఠితం భణ్డమత్తం గణ్హతో వినిచ్ఛయం దస్సేతుమాహ ‘‘అన్తోకుమ్భిగత’’న్తిఆది. తత్థ ఫన్దాపేతీతి అన్తోచాటియా పక్ఖిత్తే అత్తనో భాజనే పక్ఖిపితుం రాసికరణాదివసేన ఫన్దాపేతి. అపబ్యూహతి వాతి హేట్ఠా ఠితం గణ్హితుం ఉపరి ఠితాని అపనేన్తో వియూహతి వా. అథ వా అపబ్యూహన్తోతి (పారా. అట్ఠ. ౧.౯౪) అట్ఠకథావచనస్స ద్విధా కరోన్తోతి గణ్ఠిపదే అత్థో వుత్తోతి అత్తనో భాజనే పక్ఖిపితుం ఇతో చితో చ రాసిం కరోన్తోతి అత్థో వేదితబ్బో. తత్థేవాతి అన్తోకుమ్భియమేవ.

౫౫. హరన్తోతి అవహరన్తో. ముట్ఠిం ఛిన్దతీతి అత్తనో భాజనం పక్ఖిపిత్వా గణ్హితుం అసక్కుణేయ్యో అన్తోకుమ్భిమ్హి హత్థం ఓతారేత్వా కుమ్భిగతభణ్డేన యథా అబద్ధం హోతి, తథా ముట్ఠియా పరిచ్ఛిన్దతి, కుమ్భిగతం ముట్ఠియా గణ్హన్తో కుమ్భిగతేన ముట్ఠిగతం యథా అసమ్మిస్సం హోతి, తథా పరిచ్ఛిన్దిత్వా పాదగ్ఘనకం వా అతిరేకపాదగ్ఘనకం వా గణ్హాతీతి వుత్తం హోతి. అత్తనో భాజనే గతం కత్వా వా ఛిన్దతీతి యోజనా. అత్తనో భాజనగతం కత్వా కుమ్భిగతేన యథా అసమ్మిస్సం హోతి, తథా పరిచ్ఛిన్దతీతి అత్థో, సచే అత్తనో భాజనగతం హుత్వా కుమ్భిగతేన అసమ్మిస్సం భణ్డం పఞ్చమాసకం వా అతిరేకపఞ్చమాసకం వా అగ్ఘతి, పారాజికోతి వుత్తం హోతి.

౫౬. హారం వాతి ముత్తాహారం వా. పామఙ్గం వాతి సువణ్ణమయం, రజతమయం వా పామఙ్గం దామం. సుత్తారుళ్హన్తి సుత్తే ఆరుళ్హం సుత్తారుళ్హం, సుత్తఞ్చ సుత్తారుళ్హఞ్చ సుత్తారుళ్హన్తి ఏకదేససరూపేకసేసో దట్ఠబ్బో. ‘‘సుత్తేన ఆవుతస్సాపి సుత్తమయస్సాపి ఏతం అధివచన’’న్తి అట్ఠకథావచనతో (పారా. అట్ఠ. ౧.౯౪) పఠమముత్తాహారం వినా సువణ్ణరజతపవాళాదిమణికం వా సుత్తేసు ఆవుణిత్వా కతా నానావలియో చేవ సుత్తమయాని చ భణ్డాని గహేతబ్బాని. కుమ్భియా ఠితన్తి పాఠసేసో. ఫన్దాపేతీతి థేయ్యచిత్తేన గణ్హితుకామతాయ చాలేతి. యథావత్థున్తి వీతిక్కమానురూపం థుల్లచ్చయం హోతీతి అధిప్పాయో. ఠానా చావేతీతి ఠితట్ఠానతో కేసగ్గమత్తమ్పి అతిక్కామేతి. చుతోతి పాతిమోక్ఖసంవరసీలా పరిహీనోతి అత్థో.

అపరిపుణ్ణాయ కుమ్భియాఏకదేసట్ఠం భణ్డం తతో తతో కేసగ్గమత్తమ్పి ఠానం అపనేత్వా తత్థేవ అన్తోకుమ్భియా అఞ్ఞం ఠానం నేన్తస్స చ తత్థేవ ఆకాసగతం కరోన్తస్స చ ‘‘అత్తనో భాజనగతం వా కరోతి, ముట్ఠిం వా ఛిన్దతీ’’తి (పారా. ౯౪) ఏతేహి సదిసత్తా వత్థుమ్హి పాదం అగ్ఘన్తే పారాజికా హోతీతి మహాఅట్ఠకథాయం (పారా. అట్ఠ. ౧.౯౪) ఇదం సన్నిట్ఠానం. భాజనతలే కోటిం ఠపేత్వా కమేన సకలభాజనకుచ్ఛిం తేనేవ పూరేత్వా ముఖవట్టియా ఏకా కోటి నిక్ఖిత్తా చే, తథాఠపితస్స హారాదినో సకలభాజనం అట్ఠానన్తి కోటిం గహేత్వా ఉజుకం ఉక్ఖిపన్తస్స ఓసానకోటి భాజనతలతో కేసగ్గమత్తమ్పి ఆకాసగతం కరోతో చ ముఖవట్టియం ఘంసిత్వా ఆకడ్ఢన్తస్స సకలభాజనోదరం ఖేపేత్వా ముఖవట్టియా ఠపితకోటియా ఫుట్ఠట్ఠానం అపరాయ కోటియా కేసగ్గమత్తమ్పి అతిక్కామయతో చ భాజనకుచ్ఛియా ఉపడ్ఢం వత్థాదినా కేనచి పూరేత్వా తస్సోపరి ఠపితహారాదిసుత్తారుళ్హస్స ఠితోకాసమేవ ఠానన్తి తతో కేసగ్గమత్తం అపనేన్తస్సపి పారాజికం హోతీతి వుత్తం హోతి.

౫౭. సప్పిఆదీసూతి భాజనగతేసు సప్పిఆదిద్రవవత్థూసు యం కిఞ్చి. పాదపూరణన్తి పాదం పూరేతీతి పాదపూరణం, పాదగ్ఘనకన్తి అత్థో. పివతో పరాజయోతి సమ్బన్ధో. కదాతి చే? ఏకేనేవ పయోగేన పీతమత్తే పాదపూరణేతి యోజనా. ‘‘ముఖగతం వినా’’తి పాఠసేసో. తత్థ ఏకేనేవ పయోగేనాతి ధురనిక్ఖేపమకత్వా ఏకాబద్ధం కత్వా ఆకడ్ఢేత్వా పివనపయోగేన. ‘‘ముఖగతం వినా’’తి ఇమినా సచే గలగతేనేవ పాదో పూరతి, అన్తోగలం పవిట్ఠేతి వుత్తం హోతి. ముఖగతేన పూరతి, ముఖగతం భాజనగతేన వియోజేత్వా ఓట్ఠేసు పిహితేసూతి వుత్తం హోతి. వేళునళాదీహి ఆకడ్ఢేత్వా పివన్తస్స నాళగతేన పూరతి, నాళగతం భాజనగతేన వియోజేత్వా నాళికోటియం అఙ్గులియా పిహితాయన్తి వుత్తం హోతి. ఇదం ‘‘అత్తనో భాజనగతం వా కరోతి, ముట్ఠిం వా ఛిన్దతీ’’తి (పారా. ౯౪) వుత్తనయస్స అనులోమవసేన మహాపచ్చరియాదీసు (పారా. అట్ఠ. ౧.౯౪) అట్ఠకథాసు వుత్తనయేన గహేతబ్బన్తి అధిప్పాయో.

‘‘ఏకేనేవ పయోగేన పీతమత్తే పరాజయో’’తి ఇమినా సప్పిఆదీసు మహగ్ఘేసు తత్తకేనేవ పాదపూరణఞ్చే హోతి, ఏకవారమేవ ముఖేన వా సప్పిఆదినా వా భాజనగతేన ఏకాబద్ధభావే ఛిన్నమత్తేపి అత్తనో భాజనే కుమ్భిం పణామేత్వా పక్ఖిత్తేన కుమ్భిగతే ఛిన్నమత్తేపి పారాజికో హోతీతి గహేతబ్బం.

౫౮. ‘‘ధురనిక్ఖేపం కత్వా పునప్పునం పివన్తస్స న పరాజయో’’తి ఇమినా ధురనిక్ఖేపమకత్వా పునప్పునం పివతో పరాజయోతి సామత్థియా వుత్తం హోతి. ధురనిక్ఖేపం అకత్వా పునప్పునం ముఖేన గహేత్వా వా పుటాదీహి వా గహేత్వా పాదపూరణమత్తం పివన్తస్స పరాజయో హోతీతి గహేతబ్బం.

౫౯-౬౦. సచే ఖిపతి థేయ్యచిత్తోతి సమ్బన్ధో. యం కిఞ్చి భణ్డకన్తి తేలపివనారహం దుకూలసాటకచమ్మఖణ్డాదికం భణ్డం. తేలకుమ్భియం పరస్సాతి లబ్భతి. తం నిక్ఖిత్తభణ్డం. ధువన్తి ఏకంసేన. తావదే వినస్సతీతి సమ్బన్ధో. తావదేతి తస్మిం ఖణేయేవ. కతరస్మిం ఖణేతి ఆహ ‘‘హత్థతో ముత్తమత్తే’’తి, తేలస్స పీతకాలం అనాగమ్మ పుబ్బపయోగత్తా పఠమమేవ హోతీతి అధిప్పాయో. వినస్సతీతి సీలవినాసం పాపుణాతి. ఆవిఞ్జేత్వాతి పణామేత్వా. గాళేతీతి పగ్ఘరాపేతి. ‘‘సాళేతీ’’తిపి పఠన్తి, సోయేవ అత్థో. సాళ సవనేతి ధాతు. తథాతి ‘‘థేయ్యచిత్తో వినస్సతీ’’తి ఆకడ్ఢతి, థేయ్యచిత్తేన ఏవం కరోన్తస్స పారాజికో హోతీతి వుత్తం హోతి.

౬౧. తన్తి తేలస్స ఓకిరణభావం ఞత్వా పఠమమేవ తుచ్ఛభాజనే థేయ్యచిత్తేన నిక్ఖిత్తం పాదగ్ఘనకతేలపివనకం తం వత్థాదిభణ్డం. ‘‘ఉద్ధరన్తోవా’’తి సావధారణవచనేన ‘‘పీతమత్తే పరాజయో’’తి దస్సితం మహాఅట్ఠకథామతం పటిక్ఖిత్తం హోతి. ధంసితోతి ‘‘సాసనకప్పరుక్ఖా పాతితో, పారాజికాపన్నోతి అధిప్పాయో. ‘‘థేయ్యచిత్తో’’తి ఆకడ్ఢనత్థం ‘‘తథా’’తి ఆనేత్వా సమ్బన్ధనీయం. ఇమినా సుద్ధచిత్తేన గోపనత్థాయ తుచ్ఛభాజనే వత్థాదిం నిక్ఖిపిత్వా అఞ్ఞేన తం అనోలోకేత్వా తేలే ఆసిత్తే పచ్ఛా సుద్ధచిత్తేనేవ ఉద్ధరతో న దోసోతి దీపితం హోతి.

౬౨. తత్థేవాతి ఠితట్ఠానేయేవ. భిన్దతోతి ఠానా అచావేత్వా తిణజ్ఝాపకస్స వియ భిక్ఖునో ఠానాచావనాధిప్పాయం వినా పాసాణాదినా కేనచి పహరిత్వా భిన్దతో. ‘‘మన్తోసధానుభావేన భిన్దతో’’తి చ వదన్తి. ఛడ్డేన్తస్సాతి అఛడ్డేతుకామస్సాపి సతో పరిపుణ్ణతేలఘటాదీసు చాపల్లేన వాలుకం వా ఉదకం వా ఓకిరిత్వా ఉత్తరాపేన్తస్సాతి అత్థో. ‘‘ఉదకమాతికం ఘటాభిముఖం కత్వా ఓపిలాపేన్తస్సా’’తి వదన్తి. ఠానాచావనాధిప్పాయే సతిపి థేయ్యచిత్తాభావేన పారాజికా న విజ్జతి, భణ్డదేయ్యం పన హోతీతి సన్నిట్ఠానం. ఝాపేన్తస్సాతి కట్ఠాని పక్ఖిపిత్వా ఝాపేన్తస్స. అపరిభోగం కరోన్తస్సాతి ఉచ్చారపస్సావాదిమోకిరిత్వా అపరిభోగం కరోన్తస్స. దుక్కటన్తి ఏతేసు భిన్దనాదీసు చతూసుపి ఠానేసు పదభాజనియం దుక్కటమేవ ఆగతత్తా వుత్తం.

భూమట్ఠకథావణ్ణనా.

౬౩. ఇదాని థలట్ఠే వినిచ్ఛయం దస్సేతుమాహ ‘‘ఠపిత’’న్తిఆది. తత్థ పత్థరిత్వాతి అత్థరిత్వా. ఏత్థ చ-సద్దో అవుత్తసమ్పిణ్డనత్థో, తేన థలే రాసికతధఞ్ఞాదీసు వినిచ్ఛయో నిమికుమ్భియా వుత్తవినిచ్ఛయానుసారేన విఞ్ఞాతుం సక్కాతి తం సరూపతో అవుత్తం సముచ్చినోతి. అత్థరణాదికన్తి పచ్చత్థరణాదికం. వేఠేత్వా ఉద్ధరన్తస్సాతి కిలఞ్జసంహరణనియామేన వట్టేత్వా సంహరిత్వా ఉద్ధరన్తస్స. ముత్తే ఠానాతి కమేన సంహరిత్వా ఠితట్ఠానతో కేసగ్గమత్తమ్పి ముత్తే సతి. పరాభవోతి సాసనతో పరిహీనో.

౬౪. ఏవం అత్థరిత్వా ఠపితవత్థాదీనం సంహరిత్వా గహణే వినిచ్ఛయం దస్సేత్వా తిరియతో ఆకడ్ఢనే వినిచ్ఛయం దస్సేతుమాహ ‘‘ఓరిమన్తేనా’’తిఆది. పి, వాతి పకారన్తరమేవ సముచ్చినోతి. ఉజుకం కడ్ఢతోపి వాతి అత్థరిత్వా ఠపితవత్థాదికం చతూసు దిసాసు ఏకం దిసం ఉజుకమాకడ్ఢతో చ పారాజికం హోతి. కదాతి చే? ఏత్థాపి ఓరిమన్తేన ఫుట్ఠమోకాసం పారిమన్తతో అతిక్కన్తే పారాజికన్తి యోజనా. ఓరిమన్తేన ఫుట్ఠమోకాసన్తి గహేత్వా ఆకడ్ఢన్తస్స అత్తనో ఠితదిసాగతపరియన్తేన ఫుసిత్వా ఠితట్ఠానం. పారిమన్తతోతి పారిమన్తేన, కరణత్థే తో-పచ్చయో.

థలం నామ పటిచ్ఛన్నాపటిచ్ఛన్నభూమిపాసాదపబ్బతతలాదీని, తత్రట్ఠం ధఞ్ఞాదిభణ్డం థలట్ఠం నామ హోతి. తత్థ సబ్బత్థ వినిచ్ఛయో వుత్తనయేన వేదితబ్బో.

థలట్ఠకథావణ్ణనా.

౬౫-౬. పరిచ్ఛేదాతి ఠానపరిచ్ఛేదా. సేసం సువిఞ్ఞేయ్యమేవ.

౬౭-౮. ఖేగతన్తి ఆకాసగతం. అస్సాతి మోరస్స. తన్తి మోరం.

౬౯. ఠానాతి యథాపరిచ్ఛిన్నా ఛబ్బిధా ఠానా. తస్సాతి మోరస్స ఫన్దాపనేతి యోజనా. తస్సాతి వా భిక్ఖుస్స థుల్లచ్చయముదీరితం.

౭౦. అగ్గహేత్వా హత్థేన లేడ్డుఖిపనాదిపయోగేన మోరం తాసేత్వా ఠితట్ఠానతో అపనేతి. అత్తనో ఠానాతి మోరస్స అత్తనో ఛప్పకారట్ఠానా. సయం ఠానాతి భిక్ఖు సకట్ఠానా, సమణభావతోతి వుత్తం హోతి.

౭౧-౨. ఇదాని ‘‘ఠానా చావేతి చే మోర’’న్తి దస్సితం ఠానాచావనం విభావేతుమాహ ‘‘ఫుట్ఠోకాస’’న్తిఆది.

౭౩. కరే నిలీయతీతి పసారితహత్థతలే నిసీదతి.

౭౫. ఉడ్డేత్వాతి ఆకాసం ఉప్పతిత్వా.

౭౬. అఙ్గే నిలీనన్తి అంసకూటాదిసరీరావయవే నిలీనం. పాదేతి అత్తనో పఠముద్ధారపాదే. దుతియే పాదే.

౭౭. పాదానన్తి ద్విన్నం పాదానం. కలాపస్సాతి భూమియం ఫుసియమానస్స కలాపగ్గస్స.

౭౮. తతో పథవితోతి తీహి అవయవేహి పతిట్ఠితపథవిప్పదేసతో, న పఠమతో తత్థ దుక్కటత్తా, న దుతియతో తత్థ థుల్లచ్చయత్తా, తతియా పన ఠానా కేసగ్గమత్తమ్పి చావయతో పారాజికన్తి వుత్తం హోతి.

ఏత్తావతా –

‘‘పఞ్జరే ఠితం మోరం సహ పఞ్జరేన ఉద్ధరతి, పారాజికం. యది పన పాదం నగ్ఘతి, సబ్బత్థ అగ్ఘవసేన కత్తబ్బం. అన్తోవత్థుమ్హి చరన్తం మోరం థేయ్యచిత్తో పదసా బహివత్థుం నీహరన్తో ద్వారపరిచ్ఛేదం అతిక్కామేతి, పారాజికం. వజే ఠితబలిబద్దస్స హి వజో వియ అన్తోవత్థు తస్స ఠానం. హత్థేన పన గహేత్వా అన్తోవత్థుస్మిమ్పి ఆకాసగతం కరోన్తస్స పారాజికమేవ. అన్తోగామే చరన్తమ్పి గామపరిచ్ఛేదం అతిక్కామేన్తస్స పారాజికం. సయమేవ నిక్ఖమిత్వా గామూపచారే వా వత్థూపచారే వా చరన్తం పన థేయ్యచిత్తో కట్ఠేన వా కథలాయ వా ఉత్రాసేత్వా అటవీభిముఖం కరోతి, మోరో ఉడ్డేత్వా అన్తోగామే వా అన్తోవత్థుమ్హి వా ఛదనపిట్ఠే వా నిలీయతి, రక్ఖతి. సచే పన అటవీభిముఖో ఉడ్డేతి వా గచ్ఛతి వా, ‘అటవిం పవేసేత్వా గహేస్సామీ’తి పరికప్పే అసతి పథవితో కేసగ్గమత్తమ్పి ఉప్పతితమత్తే వా దుతియపదవారే వా పారాజికం. కస్మా? యస్మా గామతో నిక్ఖమన్తస్స ఠితట్ఠానమేవ ఠానం హోతీ’’తి (పారా. అట్ఠ. ౧.౯౬) –

అట్ఠకథాగతో వినిచ్ఛయో ఉపలక్ఖితోతి వేదితబ్బం. కపిఞ్జరాదిపరసన్తకసకుణేసు చ ఏసేవ వినిచ్ఛయో దట్ఠబ్బో.

౭౯. పత్తేతి ద్వారే భిక్ఖాయ ఠితం భిక్ఖునో హత్థగతే పత్తే. తస్స థేయ్యచిత్తస్స.

౮౦. అనుద్ధరిత్వావాతి పత్తే పతితం సువణ్ణాదిం హత్థేన అనుక్ఖిపిత్వావ పఠమపదవారే థుల్లచ్చయం గమ్మమానత్తా న వుత్తం.

౮౧. హత్థేతి హత్థతలే. వత్థేతి చీవరే. మత్థకేతి సిరసి. గాథాఛన్దవసేన వా-సద్దే ఆకారస్స రస్సత్తం. పతిట్ఠితన్తి పతితం. తన్తి ఛిజ్జమానం తం సువణ్ణఖణ్డాది. యది ఆకాసే గచ్ఛన్తం, పతన్తం వా హత్థేన గణ్హాతి. గహితహత్థే ఠితట్ఠానమేవ ఠానం, తతో కేసగ్గమత్తమ్పి అపనేన్తస్స పారాజికం. తథా గహేత్వా థేయ్యచిత్తేన గచ్ఛతో దుతియపాదుద్ధారే. వత్థాదీసు పతితేపి ఏసేవ నయో.

ఆకాసట్ఠకథావణ్ణనా.

౮౨. మఞ్చపీఠాదీసూతి ఏత్థ ఆది-సద్దేన మఞ్చపీఠసదిసే వేహాసభూతే అట్టవితానాదయో సఙ్గణ్హాతి. ఆమాసమ్పీతి హత్థేన వా కాయేన వా ఆమసితబ్బం వత్థాదిఞ్చ. అనామాసమ్పీతి తథా అపరామసితబ్బం సువణ్ణాదిం. ఆమసన్తస్సాతి హత్థాదీహి పరామసన్తస్స. ‘‘దుక్కట’’న్తి ఇమినా ఫన్దాపనే థుల్లచ్చయఞ్చ ఠానాచావనే పారాజికఞ్చ హేట్ఠా థలట్ఠే వుత్తనయేన విఞ్ఞాతుం సక్కాతి అతిదిసతి. ఠానపరిచ్ఛేదో పన మఞ్చాదీహి ఏవ ఉక్ఖిపన్తస్స చతున్నం పాదానం వసేన, తత్రట్ఠమేవ గణ్హన్తస్స మఞ్చస్స చతూసు పాదసీసేసు ఫుసిత్వా మజ్ఝే అఫుసిత్వా ఠితస్స ఖలిమక్ఖితథద్ధసాటకస్స చతున్నం పాదసీసానం వసేన, అటనీసు ఫుసిత్వా ఠితస్స అటనీనం వసేన వా వేదితబ్బో.

౮౩. వంసేతి చీవరవంసే, ఇమినా చీవరనిక్ఖేపనత్థాయ ఠపితరుక్ఖదణ్డసలాకారజ్జుఆదయో ఉపలక్ఖితా. ఓరతోతి అత్తనో ఠితదిసాభిముఖతో. భోగన్తి సంహరిత్వా చీవరం తస్స నామేత్వా ఠపితమజ్ఝట్ఠానం. అన్తన్తి నామేత్వా ఏకతో కతం, ఉభయానం వా అన్తం. పారతో కత్వాతి వంసతో పరభాగే కత్వా.

౮౪. చీవరేన ఫుట్ఠోకాసోతి చీవరేన ఫుట్ఠట్ఠానం. తస్సాతి తథా ఠపితస్స చీవరస్స. సో సకలో చీవరవంసో ఠానం న తు హోతీతి మతోతి సమ్బన్ధో.

౮౫-౬. ఓరిమన్తేన ఫుట్ఠం వా తం ఓకాసన్తి సమ్బన్ధో. చీవరభోగం గహేత్వా థేయ్యచిత్తేన అత్తనో అభిముఖం ఆకడ్ఢతో అత్తనో ఠితదిసాయ చీవరవంసే చీవరేన ఫుసిత్వా ఠితట్ఠానపరియన్తం ఇతరేన అతిక్కామయతో చుతీతి సమ్బన్ధో. ఇతరేన పారిమన్తేన భిత్తిదిసాయ చీవరస్స ఫుట్ఠోకాసపరియన్తం ఇతరేన ఫుట్ఠం తం ఓకాసం ఓరిమన్తేన అతిక్కామయతో వా చుతీతి యోజనా. ఇతరేనాతి పారిమన్తేన భిత్తిపస్సే చీవరవంసే ఫుసిత్వా ఠితచీవరపరియన్తేన. ఫుట్ఠం చీవరవంసోకాసం. ఓరిమన్తేనాతి అత్తనో ఠితదిసాయ చీవరవంసే ఫుసిత్వా ఠపితచీవరప్పదేసేన. అతిక్కామయతోతి కేసగ్గమత్తమ్పి అతిక్కామేన్తస్స.

ఏవం దీఘన్తాకడ్ఢనే సమ్భవన్తం వికప్పం దస్సేత్వా ఇదాని తిరియన్తేన అతిక్కమనవిధిం దస్సేతుమాహ ‘‘దక్ఖిణన్తేనా’’తిఆది. పునాతి అథ వా. దక్ఖిణన్తేన ఫుట్ఠట్ఠానం వామన్తేన అతిక్కామయతో చుతీతి యోజనా. చీవరం హరితుం చీవరాభిముఖం ఠితస్స అత్తనో దక్ఖిణపస్సే చీవరకోటియా ఫుట్ఠం చీవరట్ఠితప్పదేసం వామపస్సే చీవరన్తేన అతిక్కామయతో పారాజికమేవాతి అత్థో. వామన్తేన ఫుట్ఠట్ఠానం ఇతరేన అతిక్కామయతో వా చుతీతి యోజనా. వామన్తేన ఫుట్ఠట్ఠానన్తి చీవరాభిముఖం ఠితస్స వామపస్సే చీవరన్తేన ఫుట్ఠం చీవరట్ఠితప్పదేసం. ఇతరేన దక్ఖిణపస్సే చీవరన్తేన అతిక్కామయతో వా చుతి పారాజికా హోతీతి అత్థో.

౮౭. వంసతోతి చీవరేన ఫుసిత్వా ఠితచీవరవంసప్పదేసతో. ‘‘కేసగ్గమత్త’’న్తి కత్థచి పోత్థకే లిఖన్తి, తం న గహేతబ్బం. ‘‘ఉక్ఖిత్తే’’తి భుమ్మేకవచనన్తేన సమానాధికరణత్తా పచ్చత్తేకవచనన్తతా న యుజ్జతీతి. ‘‘కేసగ్గమత్తే ఉక్ఖిత్తే’’తి కత్థచి పాఠో దిస్సతి, సో చ పమాణం.

౮౮. విమోచేన్తో థుల్లచ్చయం ఫుసేతి యోజనా. చీవరవంసే ఫుసాపేత్వా, అఫుసాపేత్వా వా రజ్జుయా బన్ధిత్వా ఠపితచీవరం గణ్హితుకామో థేయ్యచిత్తేన బన్ధనం మోచేన్తో థుల్లచ్చయం ఆపజ్జతీతి అత్థో. ముత్తేతి ముత్తమత్తే. పారాజికో హోతి ఠానా చుతభావతోతి అధిప్పాయో.

౮౯. వేఠేత్వాతి ఏత్థ ‘‘వంసమేవా’’తి సామత్థియతో లబ్భతి. చీవరవంసం పలివేఠేత్వా తత్థేవ ఠపితచీవరం నిబ్బేఠేన్తస్స భిక్ఖునోపి అయం నయోతి సమ్బన్ధో. నిబ్బేఠేన్తస్సాతి వినివేఠేన్తస్స. అయం నయోతి ‘‘నిబ్బేఠేన్తస్స థుల్లచ్చయం, నిబ్బేఠితే పారాజిక’’న్తి యథావుత్తనయమతిదిసతి. వలయం ఛిన్దతో వాపి అయం నయోతి సమ్బన్ధో. ‘‘భిక్ఖునో, వంసే, ఠపితం, చీవర’’న్తి చ ఆనేత్వా యోజేతబ్బం. చీవరవంసే పవేసేత్వా ఠపితం చీవరవలయం యథా ఛిన్నమత్తే ఠానా చవతి, తథా ఛిన్దన్తస్స భిక్ఖునో ఛేదనే థుల్లచ్చయం, ఛిన్నే పారాజికన్తి అత్థో. మోచేన్తస్సాప్యయం నయోతి ఏత్థాపి ‘‘వలయ’’న్తి ఇమినా సద్ధిం ‘‘భిక్ఖునో’’తిఆదిపదాని యోజేతబ్బాని. చీవరవంసే ఠపితం చీవరం వలయం మోచేన్తస్సాపి థుల్లచ్చయపారాజికాని పుబ్బే వుత్తనయానేవ.

ఇహ పురిమేన అపి-సద్దేన యథావుత్తపకారద్వయే సమ్పిణ్డితే ఇతరేన అపి-సద్దేన అవుత్తసమ్పిణ్డనమన్తరేన అత్థవిసేసాభావతో అవుత్తమత్థం సమ్పిణ్డేతి, తేన ‘‘ఆకాసగతం వా కరోతి, నీహరతి వా’’తి పకారద్వయం సఙ్గణ్హాతి. తేన రుక్ఖమూలే పవేసేత్వా ఠపితనిధిసఙ్ఖలికవలయమివ చీవరవంసే సబ్బట్ఠానేహిపి అఫుసాపేత్వా చీవరవలయం ఆకాసగతం కరోన్తస్సాపి చీవరవంసకోటియా బహి నీహరన్తస్సాపి థుల్లచ్చయపారాజికాని వుత్తనయేనేవ ఞాతబ్బానీతి ఏతేయేవ సఙ్గణ్హాతి. ‘‘వలయం ఛిన్దతో వాపి, మోచేన్తస్స వాపి, వలయం ఆకాసగతం వా కరోతి, నీహరతి వా’’తి ఇమేసు చతూసు వికప్పేసు ఏకమ్పి తథా అకత్వా చీవరవలయం చీవరవంసే ఘంసేత్వా ఇతో చితో చ సఞ్చారేన్తస్స చీవరవలయస్స సబ్బోపి చీవరవంసో ఠానన్తి ‘‘ఠానాచావనం నత్థీ’’తి వుత్తబ్యతిరేకవసేన దస్సితబ్బన్తి గహేతబ్బం.

౯౦. ఠపితస్స హీతి ఏత్థ పసిద్ధిసూచకం హి-సద్దం ఆనేత్వా ‘‘చీవరే వియ హీ’’తి యోజేత్వా విసేసత్థజోతకం తు-సద్దం ఆనేత్వా ‘‘ఠపితస్స తూ’’తి యోజేతబ్బం. అథ వా నిపాతానమనేకత్థత్తా యథాఠానే ఠితానమేవ విసేసత్థే హి-సద్దో, పసిద్ధియం తు-సద్దో చ యోజేతబ్బో. వినిచ్ఛయో వేదితబ్బోతి యోజనా. దీఘతో వా తిరియతో వా పసారేత్వా చీవరవంసే నిక్ఖిత్తస్స చీవరస్స వినిచ్ఛయో పన సంహరిత్వా చీవరవంసే ఠపితచీవరవినిచ్ఛయో వియ వుత్తో, ‘‘ఓరిమన్తేన…పే… పారాజికం భవే’’తి గాథాత్తయే వుత్తనయేన వేదితబ్బోతి అత్థో.

౯౧. సిక్కాయాతి ఓలమ్బికాధారే. యం భణ్డకన్తి సమ్బన్ధో. పక్ఖిపిత్వాతి నివేసేత్వా. లగ్గితం హోతీతి ఓలమ్బితం హోతి. ‘‘సిక్కాతో తం హరన్తో వా చుతో’’తి ఏతస్మిం వికప్పే సిక్కాయ ఫుట్ఠట్ఠానవసేన ఠానాచావనం వేదితబ్బం. దుతియవికప్పే సిక్కాయ, బన్ధనట్ఠానస్స చ భిత్తిపస్సే ఫుట్ఠట్ఠానం యది సియా, తస్స చ వసేన ఠానాచావనం వేదితబ్బం.

౯౨-౩. కున్తాదీతి ఆది-సద్దేన భిన్దివాలాది దీఘవత్థు గహేతబ్బం. తట్టికాఖాణుకా వియ భిత్తియం పటిపాటియా నివేసితాని మిగసిఙ్గాని వా సూలాని వా నాగదన్తా నామ. అగ్గే వాతి కున్తఫలకోటియం వా. బున్దే వాతి కున్తదన్తమూలే వా. పరికడ్ఢతోతి ఉజుకం ఆకడ్ఢతో.

ఫుట్ఠోకాసన్తి తస్మిం తస్మిం నాగదన్తే ఫుట్ఠట్ఠానం అతిక్కామయతో కేసగ్గమత్తేన పరాజయో సియాతి సమ్బన్ధో, ఠపితట్ఠపితట్ఠానం విహాయ కేసగ్గమత్తమ్పి అతిక్కామయతో పారాజికన్తి అత్థో. కేసగ్గేన అన్తరేన హేతునా పరాజయోతి గహేతబ్బం, కేసగ్గమత్తమ్పి అపనయనహేతు పారాజికం హోతీతి అత్థో.

౯౪-౫. ఏవం దీఘతో ఆకడ్ఢనే, ఉక్ఖిపనే చ వినిచ్ఛయం దస్సేత్వా తిరియం ఆకడ్ఢనే, పరతో నయనే చ వినిచ్ఛయం దస్సేతుమాహ ‘‘పాకారాభిముఖో’’తిఆది. ఆకడ్ఢతీతి అత్తనో ఠితట్ఠానాభిముఖం ఆవిఞ్ఛతి. ఓరిమన్తఫుట్ఠోకాసన్తి ఓరిమన్తేన ఫుట్ఠోకాసం, అత్తనో దిసాయ కున్తదణ్డేన ఫుట్ఠోకాసన్తి అత్థో. ఏత్థ అచ్చయనకిరియాసమ్బన్ధే సామివచనప్పసఙ్గే ఉపయోగవచనం. ‘‘సకమ్మకధాతుప్పయోగే ఉపయోగవచనస్స మాగధికవోహారే దస్సనతో కమ్మత్థేయేవ ఉపయోగవచన’’న్తి ఏకే వదన్తి, ఏతం కచ్చాయనలక్ఖణేన సమానం. ఇతరన్తచ్చయేతి ఇతరన్తేన కతో అచ్చయోతి ఇతరన్తచ్చయో, మజ్ఝేపదలోపసమాసో, పారిమన్తేన కత్తబ్బాతిక్కమే కతేతి అత్థో. కేసగ్గేన చుతోతి యోజనా. యథావుత్తోయేవ అత్థో.

పరతో పేల్లన్తస్సాతి పరతో కత్వా పేల్లన్తస్స, భిత్తిపస్సాభిముఖం కత్వా నిప్పీళేన్తస్సాతి అత్థో. తథేవాతి ‘‘కేసగ్గేన చుతో’’తి ఆకడ్ఢతి. ఠపితేపి చ కున్తాదిమ్హి అయం నయోతి యోజనా. ‘‘కేసగ్గేనా’’తిఆదినా అయమేవ వినిచ్ఛయనయో వత్తబ్బోతి అత్థో.

౯౬. తాలస్స ఫలం చాలేన్తస్స అస్స భిక్ఖునో యేన ఫలేన వత్థు పఞ్చమాసకం పూరతి, తస్మిం ఫలే బన్ధనా ముత్తే పారాజికం భవేతి యోజనా.

౯౭. తాలస్స పిణ్డిం ఛిన్దతీతి తాలఫలకణ్ణికం ఛిన్దతి. యాయ వత్థు పూరతి, తస్సా ఛిన్నమత్తాయ ‘‘అస్స పారాజికం సియా’’తి హేట్ఠా వుత్తనయో ఇధాపి యోజేతబ్బో. తాలపిణ్డి సచే ఆకాసగతా హోతి, పిణ్డిమూలమేవ ఠానం. పణ్ణదణ్డే వా పణ్ణే వా అపస్సాయ ఠితా చే, ఠితట్ఠానేహి సహ పిణ్డిమూలం గహేత్వా ఠానభేదం ఞత్వా ఠానాచావనేన పారాజికమ్పి దట్ఠబ్బం. ఏసేవ నయోతి ‘‘యేన వత్థు పూరతి, తస్మిం బన్ధనా ముత్తే అస్స పారాజికం సియా’’తి యథావుత్తో ఏవ నయో. ఏతేసు సబ్బేసు ఠానేసు పారాజికవీతిక్కమతో పుబ్బభాగానన్తరప్పయోగే థుల్లచ్చయఞ్చ సహపయోగే పాచిత్తియట్ఠానే దుక్కటఞ్చ తతోపి పుబ్బపయోగే పాచిత్తియట్ఠానే పాచిత్తియఞ్చ దుక్కటఞ్చ గమనదుతియపరియేసనాదిఅవసేసపయోగేసు అదిన్నాదానపుబ్బకత్తా దుక్కటఞ్చ అసమ్ముయ్హన్తేహి వేదితబ్బం.

వేహాసట్ఠకథావణ్ణనా.

౯౮. ఉదకే నిధిట్ఠానం గచ్ఛతోతి సమ్బన్ధో. అగమ్భీరోదకే నిధిట్ఠానం పదవారేన గచ్ఛతో పదే పదే పుబ్బపయోగే దుక్కటం హోతీతి యోజనా. గమ్భీరే పన తథాతి ‘‘పదవారేన గచ్ఛతో దుక్కట’’న్తి యథావుత్తమతిదిసతి. గచ్ఛతోతి తరతో, హత్థం అచాలేత్వా తరన్తస్స పదవారగణనాయ, హత్థేన చ వాయమన్తస్స ‘‘పదవారేనా’’తి ఇదం ఉపలక్ఖణన్తి కత్వా హత్థవారగణనాయ పదవారగణనాయ దుక్కటాని వేదితబ్బాని. తేన వుత్తం అట్ఠకథాయం ‘‘గమ్భీరే హత్థేహి వా పాదేహి వా పయోగం కరోన్తస్స హత్థవారేహి వా పదవారేహి వా పయోగే పయోగే దుక్కట’’న్తి (పారా. అట్ఠ. ౧.౯౮).

ఉమ్ముజ్జనాదిసూతి ఏత్థ ఆది-సద్దేన నిముజ్జనం సఙ్గణ్హాతి. ఏత్థాపి ‘‘తథా’’తి అనువత్తమానత్తా పయోగే పయోగే దుక్కటన్తి అయమత్థో వేదితబ్బో. నిహితకుమ్భియా గహణత్థం నిముజ్జనుమ్ముజ్జనేసుపి హత్థవారేన, పదవారేన, హత్థపదవారేహి చ దుక్కటమేవాతి వుత్తం హోతి. తేనాహ అట్ఠకథాయం ‘‘ఏసేవ నయో కుమ్భిగహణత్థం నిముజ్జనుమ్ముజ్జనేసూ’’తి (పారా. అట్ఠ. ౧.౯౮).

ఇమిస్సా గాథాయ ‘‘నిధిట్ఠానం గచ్ఛతో దుక్కట’’న్తి వచనతో తథా గచ్ఛన్తస్స ఉదకసప్పచణ్డమచ్ఛదస్సనేన భాయిత్వా పలాయన్తస్స గమనస్స అతదత్థత్తా అనాపత్తీతి బ్యతిరేకేన విఞ్ఞాయతి. ఏత్థ దుతియపరియేసనాదిసబ్బపయోగేసు పాచిత్తియట్ఠానే పాచిత్తియఞ్చ పాచిత్తియేన సహ దుక్కటఞ్చ అవసేసపయోగేసు సుద్ధదుక్కటఞ్చ సహపయోగే భాజనామసనే అనామాసదుక్కటఞ్చ ఫన్దాపనే థుల్లచ్చయఞ్చ ఠానాచావనే పారాజికఞ్చ నిధికుమ్భియా వుత్తనయేన విఞ్ఞాతుం సక్కాతి న వుత్తన్తి దట్ఠబ్బం. తత్థ ఠానభేదో పఞ్చధా హోతి, ఇధ పీళేత్వా ఓసారేతుం సక్కుణేయ్యత్తా అధోదిసాయ సహ ఛబ్బిధం హోతీతి అయమేతేసం విసేసో.

౯౯. తత్థ జాతకపుప్ఫేసూతి తస్మిం జలే రుళ్హేసు ఉప్పలాదికుసుమేసు, నిద్ధారణే భుమ్మం. యేన పుప్ఫేనాతి నిద్ధారితబ్బం. ఛిన్దతోతి ఏత్థ వత్తమానకాలవసేన అత్థం అగ్గహేత్వా ‘‘ఛిన్నవతో’’తి భూతవసేన అత్థో గహేతబ్బో. ఏవం అగ్గహితే అన్తిమస్స పయోగస్స యావ అనుపరమో, థుల్లచ్చయారహత్తా పారాజికవచనస్స వత్థువిరోధితాయ చ ఇమస్సేవ పచ్ఛిమకుసుమస్స కన్తనకాలే పుప్ఫనాళపస్సే తచమత్తేపి అచ్ఛిన్నే పారాజికం నత్థీతి దస్సేతుం ‘‘ఏకనాళ…పే… పరిరక్ఖతీ’’తి ఏత్థేవ అనన్తరే వుచ్చమాననయస్స విరుద్ధత్తా చ ఇమం వినిచ్ఛయం దస్సేతుం లిఖితస్స ‘‘యస్మిం పుప్ఫే వత్థు పూరతి, తస్మిం ఛిన్నమత్తే పారాజిక’’న్తి (పారా. అట్ఠ. ౧.౯౮) అట్ఠకథావచనస్స విరుద్ధత్తా చ వత్తమానకాలమగహేత్వా భూతకాలస్సేవ గహేతబ్బత్తా ‘‘కదా దేవదత్త ఆగతోసీ’’తి పఞ్హస్స ‘‘ఏసోహమాగచ్ఛామి, ఆగచ్ఛన్తం మా మం విజ్ఝా’’తి ఉత్తరే వియ వత్తమానసమీపే వత్తమానేవాతి భూతే వత్తమానబ్యపదేసతో వుత్తన్తి దట్ఠబ్బం.

౧౦౦. ‘‘ఉప్పలజాతియా’’తి ఇమినా ‘‘పదుమజాతియా’’తి బ్యతిరేకతో వుత్తత్తా ‘‘పదుమజాతికానం పన దణ్డే ఛిన్నే అబ్భన్తరే సుత్తం అచ్ఛిన్నమ్పి రక్ఖతీ’’తి (పారా. అట్ఠ. ౧.౯౮) అట్ఠకథానయో సఙ్గహితోతి దట్ఠబ్బం. ఏకనాళస్స వా పస్సేతి ‘‘నాళస్స ఏకపస్సే’’తి వత్తబ్బే గాథాబన్ధసుఖత్థం వుత్తన్తి వేదితబ్బం. తతోతి నాళతో.

౧౦౧. భారబద్ధకుసుమేసు వినిచ్ఛయస్స వక్ఖమానత్తా ఛిన్దిత్వా ఠపితేసూతి అబద్ధకుసుమవసేన గహేతబ్బం. పుబ్బే వుత్తనయేనాతి తత్రజాతకకుసుమేసు వుత్తవినిచ్ఛయానుసారేన. ‘‘యేన పుప్ఫేన పూరతి, తస్మిం ఛిన్నమత్తే’’తి అవత్వా గహితమత్తే పారాజికన్తి యోజనా చేత్థ విసేసో.

౧౦౨. భారం కత్వా బద్ధాని భారబద్ధానీతి మజ్ఝపదలోపీసమాసో. పుప్ఫానీతి పాదగ్ఘనకాని ఉప్పలాదికుసుమాని. ఛస్వాకారేసూతి ఉదకే ఓసీదాపేతుం సక్కుణేయ్యత్తా అధోదిసాయ సహ చతస్సో దిసా, ఉద్ధన్తి ఇమాసు ఛసు దిసాసు, నిద్ధారణే భుమ్మం. కేనచి ఆకారేనాతి నిద్ధారేతబ్బదస్సనం. ఠానాచావనస్స సాధకతమత్తా కరణేయేవ కరణవచనం. నస్సతీతి పాదగ్ఘనకపుప్ఫానం ఠానాచావనేన పారాజికమాపజ్జిత్వా లోకియలోకుత్తరానం అనవసేసగుణానం పతిట్ఠానభూతం పాతిమోక్ఖసంవరసీలం నాసేత్వా సయం గుణమరణేన మీయతీతి అత్థో.

౧౦౩. పుప్ఫానం కలాపన్తి పాదగ్ఘనకఉప్పలాదికుసుమకలాపం. ఉదకం చాలేత్వాతి యథా వీచి ఉట్ఠాతి, తథా చాలేత్వా. పుప్ఫట్ఠానాతి పుప్ఫానం ఠితట్ఠానా. చావేతీతి కలాపం కేసగ్గమత్తమ్పి అపనేతి. ‘‘పుప్ఫం ఠానా చావేతీ’’తి కత్థచి పోత్థకేసు పాఠో దిస్సతి. పుప్ఫకలాపస్సేవ గహితత్తా పురిమోయేవ గహేతబ్బో.

౧౦౪. ‘‘ఏత్థ గతం గహేస్సామీ’’తి సహ పాఠసేసేన యోజనా. పరికప్పేతీతి ‘‘ఏత్థ గతం గహేస్సామీ’’తి ఠానం పరిచ్ఛిన్దిత్వా తక్కేతి. రక్ఖతీతి ఠానాచావనేపి సతి సో పరికప్పో పారాజికాపత్తితో తం భిక్ఖుం రక్ఖతి. గతట్ఠానాతి పుప్ఫకలాపేన గతం సమ్పత్తఞ్చ తం ఠానఞ్చాతి విగ్గహో. ‘‘ఉద్ధరన్తో’’తి ఏతేన ‘‘పుప్ఫానం కలాప’’న్తి ఆనేత్వా సమ్బన్ధితబ్బం. ‘‘కతట్ఠానా’’తిపి పాఠో, కతా పుప్ఫానం ఠానా ఉద్ధరన్తోతి సమ్బన్ధో. ఉదకం చాలేత్వా వీచియో ఉట్ఠాపేత్వా వీచిప్పహారేన ఉదకపిట్ఠేన పరికప్పితట్ఠానం సమ్పత్తం పుప్ఫకలాపం ఠితట్ఠానా ఉద్ధరన్తో కేసగ్గమత్తమ్పి ఠానా చావేన్తోతి అత్థో. ‘‘ఠానా’’తి ఇదం ‘‘భట్ఠో’’తి ఇమినా సమ్బన్ధనీయం. భట్ఠో నామ పవుచ్చతీతి అత్తనా సమాదాయ రక్ఖియమానా పాతిమోక్ఖసంవరసీలసఙ్ఖాతసబ్బగుణరతనఙ్కురాభినిబ్బత్తట్ఠానా పతితో నామ హోతీతి పవుచ్చతి.

౧౦౫. జలతో అచ్చుగ్గతస్సాతి ఏత్థ ‘‘పుప్ఫస్సా’’తి సామత్థియా లబ్భతి. జలపిట్ఠితో అచ్చుగ్గతస్స పుప్ఫస్స సకలజలం ఠానం, కద్దమపిట్ఠితో పట్ఠాయ ఉదకపిట్ఠిపరియన్తం పుప్ఫదణ్డేన ఫరిత్వా ఠితం సబ్బముదకం ఠానన్తి వుత్తం హోతి. ఉప్పాటేత్వాతి పుప్ఫగ్గం ఆకడ్ఢిత్వా ఉప్పీళేత్వా. తతోతి తస్మా పుప్ఫట్ఠానభూతసకలజలరాసితో. ఉజున్తి ఉజుం కత్వా. ఉద్ధరతోతి ఉప్పాటేన్తస్స.

౧౦౬. నాళన్తేతి ఉప్పాటితపుప్ఫనాళస్స మూలకోటియా. జలతోతి ఉదకపిట్ఠితో. ముత్తమత్తే కేసగ్గమత్తం దూరం కత్వాతి పాఠసేసయోజనా కాతబ్బా. ‘‘జలతో’’తి పఠమతతియపాదేసు ద్విక్ఖత్తుం వచనం అత్థావిసేసేపి పదావుత్తిఅలఙ్కారే అడ్ఢయమకవసేన వుత్తత్తా పునరుత్తిదోసో న హోతీతి వేదితబ్బం. ‘‘ముత్తమత్తే, అముత్తే’’తి చ సమ్బన్ధితబ్బం, అత్థానం వా విసేసతో ఉభయత్థ వుత్తన్తి వేదితబ్బం. తస్మిం నాళన్తేతి సమ్బన్ధో.

౧౦౭. తస్స నామేత్వా ఉప్పాటితస్స. సహ గచ్ఛేన ఉప్పాటితస్సాపి అయమేవ వినిచ్ఛయో. ఇధ పన సబ్బపుప్ఫపణ్ణనాళాని మూలతో పభుతి పఠమం ఠితట్ఠానతో అపనామనవసేన ఠానాచావనం వేదితబ్బం. ఏవం పుప్ఫాదీని ఉప్పాటేన్తస్స భూతగామవికోపనాపత్తియా ఠానే సహపయోగదుక్కటం హోతీతి వేదితబ్బం.

౧౦౮-౯. బళిసాదిమచ్ఛగ్గహణోపకరణానం వచనతో, జలే ఠితమతమచ్ఛానం వినిచ్ఛయస్స చ వక్ఖమానత్తా మచ్ఛేతి జీవమానకమచ్ఛానం గహణం. ఉపలక్ఖణవసేన వా అవుత్తసముచ్చయత్థ వా-సద్దేన వా ఖిపకాదీని మచ్ఛవధోపకరణాని వుత్తానేవాతి దట్ఠబ్బం. వత్థూతి పాదో. తస్మిం మచ్ఛే. ఉద్ధటోయేవ ఉద్ధటమత్తో, మచ్ఛో, తస్మిం. జలాతి ఉదకతో కేసగ్గమత్తమ్పి అపనేత్వా ఉక్ఖిత్తమత్తేతి వుత్తం హోతి.

౧౧౦. పుప్ఫానం వియ మచ్ఛానమ్పి ఠితట్ఠానమేవ ఠానన్తి అగ్గహేత్వా సకలజలం ఠానం కత్వా కస్మా వుత్తన్తి ఆహ ‘‘ఠానం సలిలజానం హీ’’తిఆది. సలిలే జాతా సలిలజా, ఇతి పకరణతో మచ్ఛాయేవ వుచ్చన్తి. అత్థప్పకరణసద్దన్తరసన్నిధానాదీహి సద్దా విసేసత్థం వదన్తీతి. హీతి పసిద్ధియం. కేవలన్తి అవధారణే, జలమేవాతి వుత్తం హోతి. ఇమినా బహిఉదకం నివత్తితం హోతి. సకలం జలమేవ ఠానం యస్మా, తస్మా సలిలట్ఠం జలా విమోచేన్తో పారాజికో హోతీతి హేతుహేతుమన్తభావేన యోజనా వేదితబ్బా. ఆపన్నం పరాజేతీతి పారాజికా, ఆపత్తి, సా ఏతస్స అత్థీతి పారాజికో, పుగ్గలో.

౧౧౧. నీరం ఉదకం. వారిమ్హి జలే జాతో వారిజో, ఇతి పకరణతో మచ్ఛోవ గయ్హతి. ఏతేనేవ ఆకాసే ఉప్పతితమచ్ఛో, గోచరత్థాయ చ థలముగ్గతకుమ్మాదయో ఉపలక్ఖితాతి వేదితబ్బం. తేసం గహణే వినిచ్ఛయో ఆకాసట్ఠథలట్ఠకథాయ వుత్తనయేన వేదితబ్బో. భణ్డగ్ఘేన వినిద్దిసేతి దుక్కటాదివత్థునో భణ్డస్స అగ్ఘవసేన దుక్కటథుల్లచ్చయపారాజికాపత్తియో వదేయ్యాతి అత్థో.

౧౧౨. తళాకేతి సరస్మిం, ఇమినా చ వాపిపోక్ఖరణిసోబ్భాదిజలాసయా సఙ్గయ్హన్తి. నదియాతి నిన్నగాయ, ఇమినా చ కన్దరాదయో సఙ్గయ్హన్తి. నిన్నేతి ఆవాటే. మచ్ఛవిసం నామాతి ఏత్థ నామ-సద్దో సఞ్ఞాయం. మచ్ఛవిసనామకం మదనఫలాదికం దట్ఠబ్బం. గతేతి విసపక్ఖిపకే మచ్ఛఘాతకే గతే.

౧౧౪. సామికేసూతి విసం యోజేత్వా గతేసు మచ్ఛసామికేసు. ఆహరన్తేసూతి ఆహరాపేన్తేసు. భణ్డదేయ్యన్తి భణ్డఞ్చ తం దేయ్యఞ్చాతి విగ్గహో, అత్తనా గహితవత్థుం వా తదగ్ఘనకం వా భణ్డం దాతబ్బన్తి అత్థో.

౧౧౫. మచ్ఛేతి మతమచ్ఛే. సేసేతి నమతమచ్ఛే.

౧౧౬. అమతేసు గహితేసూతి పకరణతో లబ్భతి, నిమిత్తత్థే చేతం భుమ్మం. అనాపత్తిం వదన్తీతి అదిన్నాదానాపత్తియా అనాపత్తిం వదన్తి, మారణప్పత్తియా పాచిత్తియం హోతేవ. అయఞ్చ వినిచ్ఛయో అరక్ఖితఅగోపితేసు అస్సామికతళాకాదీసు వేదితబ్బో.

ఉదకట్ఠకథావణ్ణనా.

౧౧౭. నావన్తి ఏత్థ ‘‘నావా నామ యాయ తరతీ’’తి (పారా. ౯౯) వచనతో జలతారణారహం అన్తమసో ఏకమ్పి వహన్తం రజనదోణివేణుకలాపాదికం వేదితబ్బం. నావట్ఠం నామ భణ్డం యం కిఞ్చి ఇన్ద్రియబద్ధం వా అనిన్ద్రియబద్ధం వా. ‘‘థేనేత్వా గణ్హిస్సామీ’’తి ఇమినా ‘‘థేయ్యచిత్తస్సా’’తి ఇమమత్థం విఞ్ఞాపేతి. పాదుద్ధారేతి దుతియపరియేసనాదిఅత్థం గచ్ఛన్తస్స పదే పదే. దోసాతి దుక్కటాపత్తియో. వుత్తాతి ‘‘నావట్ఠం భణ్డం అవహరిస్సామీ’తి థేయ్యచిత్తో దుతియం వా పరియేసతి గచ్ఛతి వా, ఆపత్తి దుక్కటస్సా’’తి (పారా. ౯౯) పదభాజనియం భగవతా వుత్తా, ఇమినా పుబ్బపయోగసహపయోగదుక్కటాని, ఫన్దాపనే థుల్లచ్చయం, ఠానాచావనే పారాజికఞ్చ ఉపలక్ఖణవసేన దస్సితన్తి వేదితబ్బం.

౧౧౮. చణ్డసోతేతి వేగేన గచ్ఛన్తే ఉదకప్పవాహే, ‘‘చణ్డసోతే’’తి ఇమినా బన్ధనం వినా సభావేన అట్ఠితభావస్స సూచనతో ‘‘బన్ధనమేవ ఠాన’’న్తి వుత్తట్ఠానపరిచ్ఛేదస్స కారణం దస్సితన్తి వేదితబ్బం. యస్మా చణ్డసోతే బద్ధా, తస్మా బన్ధనమేకమేవ ఠానం మతన్తి వుత్తం హోతి. తస్మిన్తి బన్ధనే. ధీరా వినయధరా.

౧౧౯-౧౨౦. ‘‘నిచ్చలే ఉదకే నావ-మబన్ధనమవట్ఠిత’’న్తి ఇమినా ఛధా ఠానపరిచ్ఛేదస్స లబ్భమానత్తే కారణం దస్సేతి. నావం కడ్ఢతో తస్స పారాజికన్తి సమ్బన్ధో. పునపి కిం కరోన్తోతి ఆహ ‘‘ఏకేనన్తేన సమ్ఫుట్ఠ’’న్తిఆది. తం నావం అతిక్కామయతోతి సమ్బన్ధో. ఏత్థాపి ‘‘కడ్ఢితవతో అతిక్కమితవతో’’తి భూతవసేన అత్థో యోజేతబ్బో. యమేత్థ వత్తబ్బం, తం హేట్ఠా వుత్తనయమేవ.

౧౨౧. ఏవం చతుపస్సాకడ్ఢనే వినిచ్ఛయం దస్సేత్వా ఇదాని ఉద్ధం, అధో చ ఉక్ఖిపనఓసీదాపనేసు వినిచ్ఛయం దస్సేతుమాహ ‘‘తథా’’తిఆది. తథాతి ‘‘తస్స పారాజిక’’న్తి ఆకడ్ఢతి. కస్మిం కాలేతి ఆహ ‘‘ఉద్ధం కేసగ్గమత్తమ్పీ’’తిఆది. అధోనావాతలన్తి నావాతలస్స అధో అధోనావాతలం, తస్మిం ఉద్ధం కేసగ్గమత్తమ్పి ఉదకమ్హా విమోచితేతి ఇమినా సమ్బన్ధో. తేన ఫుట్ఠం కేసగ్గమత్తమ్పి ముఖవట్టియా విమోచితేతి యోజనా. తేనాతి అధోనావాతలేన ఫుట్ఠే ఉదకే ముఖవట్టియా కరణభూతాయ కేసగ్గమత్తమ్పి విమోచితేతి గహేతబ్బం.

౧౨౨. తీరే బన్ధిత్వా పన నిచ్చలే జలే ఠపితా యా నావా, తస్సా నావాయ ఠానం బన్ధనఞ్చ ఠితోకాసో చాతి ద్విధా మతన్తి యోజనా.

౧౨౩. పుబ్బం పఠమం బన్ధనస్స విమోచనే థుల్లచ్చయం హోతీతి యోజనా. కేనచుపాయేనాతి ‘‘పురతో పచ్ఛతో వాపీ’’తిఆదిక్కమేన యథావుత్తోపాయఛక్కేసు యేన కేనచి ఉపాయేనాతి అత్థో. ఠానా చావేతి నావం.

౧౨౪. పఠమం ఠానా చావేత్వాతి ‘‘పురతో పచ్ఛతో వా’’తిఆదినా యథావుత్తేసు ఛసు ఆకారేసు అఞ్ఞతరేన ఆకారేన నావం ఠపితట్ఠానతో పఠమం చావేత్వా. ఏసేవ చ నయోతి నావాయ పఠమం ఠితట్ఠానతో చావనే థుల్లచ్చయం, పచ్ఛా బన్ధనమోచనే పారాజికన్తి ఏసేవ నయో నేతబ్బోతి అత్థో. ఏత్థ చ ‘‘తీరే బన్ధిత్వా నిచ్చలే ఉదకే ఠపితనావాయ బన్ధనఞ్చ ఠితోకాసో చాతి ద్వే ఠానాని, తం పఠమం బన్ధనా మోచేతి, థుల్లచ్చయం. పచ్ఛా ఛన్నం ఆకారానం అఞ్ఞతరేన ఠానా చావేతి, పారాజికం. పఠమం ఠానా చావేత్వా పచ్ఛా బన్ధనమోచనేపి ఏసేవ నయో’’తి (పారా. ౯౯) అట్ఠకథాయం వుత్తవినిచ్ఛయో సఙ్గహితో. ఆమసనఫన్దాపనేసు దుక్కటథుల్లచ్చయాని హేట్ఠా కుమ్భియం వుత్తనయేనేవ ఞాతుం సక్కుణేయ్యత్తా న వుత్తానీతి వేదితబ్బం. ఏవముపరిపి.

౧౨౫. ఉస్సారేత్వాతి ఉదకతో థలం ఆరోపేత్వా. నికుజ్జిత్వాతి అధోముఖం కత్వా. థలే ఠపితాయ నావాయ ముఖవట్టియా ఫుట్ఠోకాసో ఏవ ఠానన్తి యోజనా. హీతి విసేసో, తేన జలట్ఠతో థలట్ఠాయ నావాయ వుత్తం విసేసం జోతేతి.

౧౨౬. ఏత్థ అధో ఓసీదాపనస్స అలబ్భమానతాయ తం వినా ఇతరేసం పఞ్చన్నం ఆకారానం వసేన ఠానాచావనం దస్సేతుమాహ ‘‘ఞేయ్యో’’తిఆది. యతో కుతోచీతి తిరియం చతస్సన్నం, ఉపరిదిసాయ చ వసేన యం కిఞ్చి దిసాభిముఖం కేసగ్గమత్తమ్పి అతిక్కమేన్తో.

౧౨౭. ఉక్కుజ్జితాయపీతి ఉద్ధంముఖం ఠపితాయపి. ఘటికానన్తి దారుఖణ్డానం. ‘‘తథా’’తి ఇమినా ‘‘ఞేయ్యో ఠానపరిచ్ఛేదో’’తిఆదినా వుత్తనయం అతిదిసతి. సో పన ఉక్కుజ్జిత్వా భూమియం ఠపితనావాయ యుజ్జతి. ఘటికానం ఉపరి ఠపితాయ పన నాగదన్తేసు ఠపితకున్తే వుత్తవినిచ్ఛయో యుజ్జతి.

౧౨౮. ‘‘థేయ్యా’’తి ఇదం ‘‘పాజేన్తస్సా’’తి విసేసనం. తిత్థేతి తిత్థాసన్నజలే. అరిత్తేనాతి కేనిపాతేన. ఫియేనాతి పాజనఫలకేన. పాజేన్తస్సాతి పేసేన్తస్స. ‘‘తం పాజేతీ’’తిపి పాఠో దిస్సతి, తం నావం యో పాజేతి, తస్స పరాజయోతి అత్థో.

౧౨౯-౩౦. ఛత్తన్తి ఆతపవారణం. పణామేత్వాతి యథా వాతం గణ్హాతి, తథా పణామేత్వా. ఉస్సాపేత్వావ చీవరన్తి చీవరం ఉద్ధం ఉచ్చారేత్వా వా. గాథాఛన్దవసేన ‘వ’ఇతి రస్సత్తం. లఙ్కారసదిసన్తి పసారితపటసరిక్ఖకం. సమీరణన్తి మాలుతం. న దోసో తస్స విజ్జతీతి ఇదం వాతస్స అవిజ్జమానక్ఖణే ఏవం కరోతో పచ్ఛా ఆగతేన వాతేన నీతనావాయ వసేన వుత్తం. వాయమానే పన వాతే ఏవం కరోన్తస్స ఆపత్తియేవాతి దట్ఠబ్బం.

౧౩౧-౨. సయమేవ ఉపాగతన్తి సమ్బన్ధో. గామసమీపే తిత్థం గామతిత్థం. తన్తి నావం. ఠానాతి ఛత్తేన వా చీవరేన వా గహితవాతేన గన్త్వా గామతిత్థే ఠితట్ఠానా. అచాలేన్తోతి ఫన్దాపనమ్పి అకరోన్తో, ఇమినా థుల్లచ్చయస్సాపి అభావం దస్సేతి. ‘‘అచావేన్తో’’తిపి పాఠో, ఠితట్ఠానతో కేసగ్గమత్తమ్పి అనపనేన్తోతి అత్థో, ఇమినా పారాజికాభావం దస్సేతి. కిణిత్వాతి మూలేన విక్కిణిత్వా. సయమేవ చ గచ్ఛన్తిన్తి ఏత్థ చ-కారో వత్తబ్బన్తరసముచ్చయే. తథా పణామితఛత్తేన వా ఉస్సాపితచీవరేన వా గహితవాతేన అత్తనా గచ్ఛన్తిం. ఠానా చావేతీతి అత్తనా ఇచ్ఛితదిసాభిముఖం కత్వా పాజనవసేన గమనట్ఠానా చావేతి.

నావట్ఠకథావణ్ణనా.

౧౩౩-౪. యన్తి ఏతేనాతి యానం. రమయతీతి రథో. వహతి, వుయ్హతి, వహన్తి ఏతేనాతి వా వయ్హం. ‘‘ఉపరి మణ్డపసదిసం పదరచ్ఛన్నం, సబ్బపాలిగుణ్ఠిమం వా ఛాదేత్వా’’తి (పారా. అట్ఠ. ౧.౧౦౦) అట్ఠకథాయం వుత్తనయేన కతం సకటం వయ్హం నామ. సన్దమానికాతి ‘‘ఉభోసు పస్సేసు సువణ్ణరజతాదిమయా గోపానసియో దత్వా గరుళపక్ఖకనయేన కతా సన్దమానికా’’తి (పారా. అట్ఠ. ౧.౧౦౦) అట్ఠకథాయం వుత్తనయేన కతయానవిసేసో. ఠానా చావనయోగస్మిన్తి ఠానా చావనప్పయోగే.

౧౩౫-౬. దసట్ఠానాచావనవసేన పారాజికం వదన్తేహి పఠమం ఠానభేదస్స ఞాతబ్బత్తా తం దస్సేత్వా ఆపత్తిభేదం దస్సేతుమాహ ‘‘యానస్స దుకయుత్తస్సా’’తిఆది. దుకయుత్తస్సాతి దుకం గోయుగం యుత్తస్స యస్సాతి, యుత్తే యస్మిన్తి వా విగ్గహో. దస ఠానానీతి ద్విన్నం గోణానం అట్ఠ పాదా, ద్వే చ చక్కానీతి ఏతేసం దసన్నం పతిట్ఠితట్ఠానానం వసేన దస ఠానాని వదేయ్యాతి అత్థో. ఏతేనేవ నయేన చతుయుత్తాదియానే అట్ఠారసాతి ఠానభేదస్స నయో దస్సితో హోతి. యానం పాజయతోతి సకటాదియానం పేసయతో. ‘‘ధురేతి యుగాసన్నే’’తి అట్ఠకథాయ గణ్ఠిపదే వుత్తం. రథీసాయ యుగేన సద్ధిం బన్ధనట్ఠానాసన్నేతి వుత్తం హోతి. ‘‘ధుర’’న్తి చ యుగస్సేవ నామం. ‘‘ధురం ఛడ్డేత్వా, ధురం ఆరోపేత్వా’’తి (పారా. అట్ఠ. ౧.౧౦౦) అట్ఠకథావచనతో తంసహచరియాయ సమ్బన్ధనట్ఠానమ్పి ధురం నామ. ఇధ పన గఙ్గా-సద్దో వియ గఙ్గాసమీపే ధురసమీపే పాజకస్స నిసజ్జారహట్ఠానే ధురస్స వత్తమానతా లబ్భతి.

గోణానం పాదుద్ధారే తస్స థుల్లచ్చయం వినిద్దిసేతి యోజనా. ఇదఞ్చ గోణానం అవిలోమకాలం సన్ధాయ వుత్తం. విలోమకాలే సమ్భవన్తం విసేసం జోతేతుం ‘‘థుల్లచ్చయం తు’’ ఇచ్చత్ర తు-సద్దేన అట్ఠకథాయం ‘‘సచే పన గోణా ‘నాయం అమ్హాకం సామికో’తి ఞత్వా ధురం ఛడ్డేత్వా ఆకడ్ఢన్తా తిట్ఠన్తి వా ఫన్దన్తి వా, రక్ఖతి తావ. గోణే పున ఉజుకం పటిపాదేత్వా ధురం ఆరోపేత్వా దళ్హం యోజేత్వా పాచనేన విజ్ఝిత్వా పాజేన్తస్స వుత్తనయేనేవ తేసం పాదుద్ధారేన థుల్లచ్చయ’’న్తి వుత్తవిసేసో సఙ్గహితోతి దట్ఠబ్బో. చక్కానం హీతి ఏత్థ అధికేన హి-సద్దేన ‘‘సచేపి సకద్దమే మగ్గే ఏకం చక్కం కద్దమే లగ్గం హోతి, దుతియం చక్కం గోణా పరివత్తేన్తా పవత్తేన్తి, ఏకస్స పన ఠితత్తా న తావ అవహారో హోతి. గోణే పన పున ఉజుకం పటిపాదేత్వా పాజేన్తస్స ఠితచక్కే కేసగ్గమత్తం ఫుట్ఠోకాసం అతిక్కన్తే పారాజిక’’న్తి (పారా. అట్ఠ. ౧.౧౦౦) అట్ఠకథాయం వుత్తవిసేసో దస్సితో హోతీతి దట్ఠబ్బం.

౧౩౭-౯. ఏత్తావతా యుత్తయానవినిచ్ఛయం దస్సేత్వా ఇదాని అయుత్తయానవినిచ్ఛయం దస్సేతుమాహ ‘‘అయుత్తకస్సా’’తిఆది. ధురేన ఉపత్థమ్భనియం ఠితస్స తస్స అయుత్తకస్సాపి చ యానకస్స ఉపత్థమ్భనిచక్కకానం వసేన తీణేవ ఠానాని భవన్తీతి యోజనా. తత్థ అయుత్తకస్సాతి గోణేహి అయుత్తకస్స. ధురేనాతి యథావుత్తనయేన ధురయుత్తట్ఠానసమీపదేసేన, సకటసీసేనాతి వుత్తం హోతి. ఉపత్థమ్భనియన్తి సకటసీసోపత్థమ్భనియా ఉపరి ఠితస్స. ఉపత్థమ్భయతి ధురన్తి ఉపత్థమ్భనీ. సకటస్స పచ్ఛిమభాగోపత్థమ్భనత్థం దీయమానం దణ్డద్వయం పచ్ఛిమోపత్థమ్భనీ నామ, పురిమభాగస్స దీయమానస్స ఉపత్థమ్భనీ పురిమోపత్థమ్భనీ నామాతి అయముపత్థమ్భనీనం విసేసో. ఇధ పురిమోపత్థమ్భనీ అధిప్పేతా. ‘‘ఉపత్థమ్భనిచక్కకానం వసేన తీణేవ ఠానానీ’’తి ఇదం హేట్ఠా అకప్పకతాయ ఉపత్థమ్భనియా వసేన వుత్తం, కప్పకతాయ పన వసేన ‘‘చత్తారీ’’తి వత్తబ్బం.

‘‘తథా’’తి ఇమినా ‘‘ఠానాని తీణేవా’’తి ఆకడ్ఢతి, దారుచక్కద్వయవసేన తీణి ఠానానీతి అత్థో. ‘‘దారూన’’న్తి ఇమినా బహువచననిద్దేసేన రాసికతదారూనం దారుకస్స ఏకస్సాపి ఫలకస్సాపి గహణం వేదితబ్బం. ‘‘భూమియమ్పి ధురేనేవ, తథేవ ఠపితస్స చా’’తి ఇమినా తీణియేవ ఠానానీతి అతిదిసతి. ఏత్థ ధురచక్కానం పతిట్ఠితోకాసవసేన తీణి ఠానాని. ఏత్థ చ ఉపరిట్ఠపితస్స చాతి చ-కారం ‘‘భూమియం ఠపితస్సా’’తి ఏత్థాపి యోజేత్వా సముచ్చయం కాతుం సక్కాతి. తత్థ అధికవచనేన చ-కారేన అట్ఠకథాయం ‘‘యం పన అయుత్తకం ధురే ఏకాయ, పచ్ఛతో చ ద్వీహి ఉపత్థమ్భనీహి ఉపత్థమ్భేత్వా ఠపితం, తస్స తిణ్ణం ఉపత్థమ్భనీనం, చక్కానఞ్చ వసేన పఞ్చ ఠానాని. సచే ధురే ఉపత్థమ్భనీ హేట్ఠాభాగే కప్పకతా హోతి, ఛ ఠానానీ’’తి (పారా. అట్ఠ. ౧.౧౦౦) వుత్తవినిచ్ఛయం సఙ్గణ్హాతి.

పురతో పచ్ఛతో వాపీతి ఏత్థ ‘‘కడ్ఢిత్వా’’తి పాఠసేసో. అపి-సద్దేన ‘‘ఉక్ఖిపిత్వాపీ’’తి అవుత్తం సముచ్చినోతి. యో పన పురతో కడ్ఢిత్వా ఠానా చావేతి, యో వా పన పచ్ఛతో కడ్ఢిత్వా ఠానా చావేతి, యో వా పన ఉక్ఖిపిత్వా ఠానా చావేతీతి యోజనా. తిణ్ణన్తి ఇమే తయో గహితా, ‘‘తేస’’న్తి సామత్థియా లబ్భతి, తేసం తిణ్ణం పుగ్గలానన్తి వుత్తం హోతి. కదా కిం హోతీతి ఆహ ‘‘థుల్లచ్చయం తు…పే… పరాజయో’’తి. ‘‘ఠానా చావే’’తి ఇదం ‘‘థుల్లచ్చయ’’న్తి ఇమినాపి సమ్బన్ధనీయం. తు-సద్దస్స విసేసజోతనత్థం ఉపాత్తత్తా సావసేసట్ఠానాచావనే ఫన్దాపనథుల్లచ్చయం, నిరవసేసట్ఠానాచావనే పన కతే ఠానాచావనపారాజికా వుత్తా హోతీతి దట్ఠబ్బం.

౧౪౦. అక్ఖానం సీసకేహీతి అక్ఖస్స ఉభయకోటీహి. ‘‘జాత్యాఖ్యాయమేకస్మిం బహువచనమఞ్ఞతరాయ’’మితి వచనతో ఏకస్మిం అత్థే బహువచనం యుజ్జతి. ‘‘ఠితస్సా’’తి ఏతస్స విసేసనస్స ‘‘యానస్సా’’తి విసేసితబ్బం సామత్థియా లబ్భతి. ‘‘ఠానాని ద్వే’’తి వుత్తత్తా యథా సకటధురం భూమిం న ఫుసతి, ఏవం ఉచ్చతరేసు ద్వీసు తులాదిదారూసు ద్వే అక్ఖసీసే ఆరోపేత్వా ఠపితం యానమేవ గయ్హతి.

౧౪౧. కడ్ఢన్తోతి ద్విన్నం అక్ఖసీసానం ఆధారభూతేసు దారూసు ఘంసిత్వా ఇతో చితో చ కడ్ఢన్తో. ఉక్ఖిపన్తోతి ఉజుం ఠితట్ఠానతో ఉచ్చారేన్తో. ఫుట్ఠోకాసచ్చయేతి ఫుట్ఠోకాసతో కేసగ్గమత్తాతిక్కమే. అఞ్ఞస్సాతి యథావుత్తప్పకారతో ఇతరస్స. యస్స కస్సచి రథాదికస్స యానస్స.

౧౪౨. అక్ఖుద్ధీనన్తి చతున్నం అక్ఖరుద్ధనకఆణీనం. అక్ఖస్స ఉభయకోటీసు చక్కావుణనట్ఠానతో అన్తో ద్వీసు సకటబాహాసు అక్ఖరుద్ధనత్థాయ ద్వే అఙ్గులియో వియ ఆకోటితా చతస్సో ఆణియో అక్ఖుద్ధి నామ. ధురస్సాతి ధురబన్ధనట్ఠానాసన్నస్స రథసీసగ్గస్స. తం యానం. వా-సద్దేన పస్సే వా గహేత్వా కడ్ఢన్తో, మజ్ఝే వా గహేత్వా ఉక్ఖిపేన్తోతి కిరియన్తరం వికప్పేతి. గహేత్వాతి ఏత్థ ‘‘కడ్ఢన్తో’’తి పాఠసేసో. ఠానా చావేతీతి ఉద్ధీసు గహేత్వా కడ్ఢన్తో అత్తనో దిసాయ ఉద్ధిఅన్తేన ఫుట్ఠట్ఠానం ఇతరేన ఉద్ధిపరియన్తేన కేసగ్గమత్తమ్పి అతిక్కామేతి.

‘‘ఉద్ధీసు వా’’తి సాసఙ్కవచనేన అనుద్ధికయానస్సాపి విజ్జమానత్తం సూచితం హోతి. అట్ఠకథాయం ‘‘అథ ఉద్ధిఖాణుకా న హోన్తి, సమమేవ బాహం కత్వా మజ్ఝే విజ్ఝిత్వా అక్ఖసీసాని పవేసితాని హోన్తి, తం హేట్ఠిమతలస్స సమన్తా సబ్బం పథవిం ఫుసిత్వా తిట్ఠతి, తత్థ చతూసు దిసాసు, ఉద్ధఞ్చ ఫుట్ఠట్ఠానాతిక్కమవసేన పారాజికం వేదితబ్బ’’న్తి (పారా. అట్ఠ. ౧.౧౦౦) వుత్తవినిచ్ఛయఞ్చ బ్యతిరేకవసేన సఙ్గణ్హాతి.

౧౪౩. నాభియాతి నాభిముఖేన. ఏకమేవ సియా ఠానన్తి ఏకం నాభియా ఫుట్ఠట్ఠానమేవ ఠానం భవతీతి అత్థో. ‘‘ఏకమస్స సియా ఠాన’’న్తి పోత్థకేసు దిస్సతి, తతో పురిమపాఠోవ సున్దరతరో. పరిచ్ఛేదోపీతి ఏత్థ పి-సద్దో విసేసత్థజోతకో, పరిచ్ఛేదో పనాతి అత్థో. పఞ్చధాతి నాభియా చతుపస్సపరియన్తం, ఉద్ధఞ్చ పఞ్చధా, ఠానాచావనాకారో హోతీతి అత్థో.

౧౪౪. ఠానాని ద్వేతి నేమియా, నాభియా చ ఫుట్ఠట్ఠానవసేన ద్వే ఠానాని. అస్సాతి చక్కస్స. తేసం ద్విన్నం ఠానానం. భిత్తిఆదిం అపస్సాయ ఠపితచక్కస్సాపి హి అట్ఠకథాయం వుత్తో అయమ్పి వినిచ్ఛయో వుత్తో, యోపి ఇమినా చ పాఠేన దస్సితో హోతి.

౧౪౫. అనారక్ఖన్తి సామికేన అసంవిహితారక్ఖం. అధోదేత్వాతి గోణే అపేసేత్వా. వట్టతి, పారాజికం న హోతీతి అధిప్పాయో. సామికే ఆహరాపేన్తే పన భణ్డదేయ్యం హోతి.

యానట్ఠకథావణ్ణనా.

౧౪౬. భారట్ఠకథాయ సీసక్ఖన్ధకటోలమ్బవసాతి ఏవంనామకానం సరీరావయవానం వసేన భారో చతుబ్బిధో హోతి. తత్థ సీసభారాదీసు అసమ్మోహత్థం సీసాదీనం పరిచ్ఛేదో వేదితబ్బో – సీసస్స తావ పురిమగలే గలవాటకో పిట్ఠిగలే కేసఞ్చి కేసన్తే ఆవట్టో హోతి, గలస్సేవ ఉభోసు పస్సేసు కేసఞ్చి కేసావట్టా ఓరుయ్హ జాయన్తి, యే ‘‘కణ్ణచూళికా’’తి వుచ్చన్తి, తేసం అధోభాగో చాతి అయం హేట్ఠిమపరిచ్ఛేదో, తతో ఉపరి సీసం, ఏత్థన్తరే ఠితభారో సీసభారో నామ.

ఉభోసు పస్సేసు కణ్ణచూళికాహి పట్ఠాయ హేట్ఠా, కప్పరేహి పట్ఠాయ ఉపరి, పిట్ఠిగలావట్టతో చ గలవాటకతో చ పట్ఠాయ హేట్ఠా, పిట్ఠివేమజ్ఝావట్టతో చ ఉరపరిచ్ఛేదమజ్ఝే హదయఆవాటతో చ పట్ఠాయ ఉపరి ఖన్ధో, ఏత్థన్తరే ఠితభారో ఖన్ధభారో నామ.

పిట్ఠివేమజ్ఝావట్టతో, పన హదయఆవాటతో చ పట్ఠాయ హేట్ఠా యావ పాదనఖసిఖా, అయం కటిపరిచ్ఛేదో, ఏత్థన్తరే సమన్తతో సరీరే ఠితభారో కటిభారో నామ.

కప్పరతో పట్ఠాయ పన హేట్ఠా యావ హత్థనఖసిఖా, అయం ఓలమ్బకపరిచ్ఛేదో, ఏత్థన్తరే ఠితభారో ఓలమ్బకో నామ.

భరతీతి భారో, భరతి ఏతేన, ఏతస్మిన్తి వా భారో, ఇతి యథావుత్తసీసాదయో అవయవా వుచ్చన్తి. భారే తిట్ఠతీతి భారట్ఠం. ఇతి సీసాదీసు ఠితం భణ్డం వుచ్చతి. ‘‘భారోయేవ భారట్ఠ’’న్తి (పారా. అట్ఠ. ౧.౧౦౧) అట్ఠకథావచనతో భరీయతీతి భారో, కమ్మని సిద్ధేన భార-సద్దేన భణ్డమేవ వుచ్చతి.

౧౪౭. సిరస్మింయేవాతి యథాపరిచ్ఛిన్నే సిరసి ఏవ. సారేతీతి అనుక్ఖిపన్తో ఇతో చితో చ సారేతి. థుల్లచ్చయం సియాతి ఫన్దాపనథుల్లచ్చయం భవేయ్య.

౧౪౮. ఖన్ధన్తి యథాపరిచ్ఛిన్నమేవ ఖన్ధం. ఓరోపితేతి ఓహారితే. సీసతోతి ఏత్థ ‘‘ఉద్ధ’’న్తి పాఠసేసో, యథాపరిచ్ఛిన్నసీసతో ఉపరీతి అత్థో. కేసగ్గమత్తమ్పీతి కేసగ్గమత్తం దూరం కత్వా. పి-సద్దో పగేవ తతో అధికన్తి దీపేతి. మోచేన్తోపీతి కేసగ్గేన అఫుసన్తం అపనేన్తో. ఏత్థాపి పి-సద్దేన న కేవలం ఖన్ధం ఓరోపేన్తస్సేవ పారాజికం, అపిచ ఖో మోచేన్తోపి పరాజితోతి హేట్ఠా వుత్తమపేక్ఖతి. పసిబ్బకాదియమకభారం పన సీసే చ పిట్ఠియఞ్చాతి ద్వీసు ఠానేసు ఠితత్తా ద్వీహి ఠానేహి అపనయనేన పారాజికం హోతి, తఞ్చ ‘‘సీసతో మోచేన్తో’’తి ఇమినావ ఏకదేసవసేన సఙ్గహితన్తి దట్ఠబ్బం.

౧౪౯-౫౦. ఏవం సీసభారే వినిచ్ఛయం దస్సేత్వా తదనన్తరం ఉద్దేసక్కమేసు ఖన్ధభారాదీసు వినిచ్ఛయే దస్సేతబ్బేపి అవసానే వుత్తఓలమ్బకభారే వినిచ్ఛయం దస్సేత్వా ఆద్యన్తభారానం వుత్తనయానుసారేన సేసేసుపి వినిచ్ఛయం అతిదిసితుమాహ ‘‘భార’’న్తిఆది. సుద్ధమానసోతి పాతరాసాదికారణేన అథేయ్యచిత్తో, హత్థగతభారం థేయ్యచిత్తేన భూమియం ఠపననిస్సజ్జనాదిం కరోన్తస్స హత్థతో ముత్తమత్తే పారాజికన్తి ఇదమేతేన ఉపలక్ఖితన్తి దట్ఠబ్బం.

ఏత్థ వుత్తనయేనేవాతి సీసభారఓలమ్బకభారేసు వుత్తానుసారేన. సేసేసుపి భారేసూతి ఖన్ధభారాదికేసుపి. మతిసారేన సారమతినా. వేదితబ్బో వినిచ్ఛయోతి యథాపరిచ్ఛిన్నేసు ఠానేసు ఠితం పాదగ్ఘనకం యం కిఞ్చి వత్థుం థేయ్యచిత్తేన ‘‘గణ్హిస్సామీ’’తి ఆమసన్తస్స దుక్కటం, ఠానా అచావేత్వా ఫన్దాపేన్తస్స థుల్లచ్చయం, యథాపరిచ్ఛిన్నట్ఠానాతిక్కమనవసేన వా ఉద్ధంఉక్ఖిపనవసేన వా ఠానా చావేన్తస్స పారాజికం హోతీతి అయం వినిచ్ఛయో వేదితబ్బోతి అత్థో.

భారట్ఠకథావణ్ణనా.

౧౫౧-౩. ఇదాని ఆరామట్ఠవినిచ్ఛయం దస్సేతుమాహ ‘‘దుక్కట’’న్తిఆది. ఆరామన్తి చమ్పకాదిపుప్ఫారామఞ్చ అమ్బాదిఫలారామఞ్చాతి ద్వీసు ఆరామేసు యం కఞ్చి ఆరామం. ఆరమన్తి ఏత్థ పుప్ఫాదికామినోతి విగ్గహో, తం ఆరామం, అభి-సద్దయోగే ఉపయోగవచనం. అభియుఞ్జతోతి పరాయత్తభావం జానన్తో ‘‘మమ సన్తక’’న్తి అట్టం కత్వా గణ్హితుం థేయ్యచిత్తేన సహాయాదిభావత్థం దుతియకపరియేసనాదివసేన అభియుఞ్జన్తస్స దుక్కటం మునినా వుత్తన్తి ఇమినా సమ్బన్ధనీయం, అదిన్నాదానస్స పుబ్బపయోగత్తా సహపయోగగణనాయ దుక్కటన్తి భగవతా వుత్తన్తి అత్థో. ధమ్మం చరన్తోతి అట్టం కరోన్తో. పరం సామికం పరాజేతి చే, సయం సాసనతో పరాజితోతి యోజనా.

తస్సాతి భణ్డసామినో. విమతిం జనయన్తస్సాతి ‘‘ఇమినా సహ అట్టం కత్వా మమ సన్తకం లభిస్సామి వా, న వా’’తి సంసయం ఉప్పాదేన్తస్స చోరస్స. యోపి ధమ్మం చరన్తో సయం పరజ్జతి, తస్స చ థుల్లచ్చయన్తి యోజనా.

సామినో ధురనిక్ఖేపేతి ‘‘అయం థద్ధో కక్ఖళో జీవితబ్రహ్మచరియన్తరాయమ్పి మే కరేయ్య, అలం దాని మయ్హం ఇమినా ఆరామేనా’’తి సామినో ధురనిక్ఖేపే సతి, అత్తనో ‘‘న దస్సామీ’’తి ధురనిక్ఖేపే చాతి యోజనా. ఏవం ఉభిన్నం ధురనిక్ఖేపే పారాజికం. తస్సాతి అభియుఞ్జన్తస్స. సబ్బేసం కూటసక్ఖీనఞ్చాతి చ-కారో లుత్తనిద్దిట్ఠోతి వేదితబ్బో. చోరస్స అస్సామికభావం ఞత్వాపి తదాయత్తకరణత్థం యం కిఞ్చి వదన్తా కూటసక్ఖినో, తేసం సబ్బేసమ్పి భిక్ఖూనం పారాజికం హోతీతి అత్థో.

ఆరామట్ఠకథావణ్ణనా.

౧౫౪. విహారట్ఠకథాయం విహారన్తి ఉపలక్ఖణత్తా ‘‘పరివేణం వా, ఆవాసం వా’’తి చ గహేతబ్బం. సఙ్ఘికన్తి చాతుద్దిసం సఙ్ఘం ఉద్దిస్స భిక్ఖూనం దిన్నత్తా సఙ్ఘసన్తకం. కఞ్చీతి ఖుద్దకం, మహన్తం వాతి అత్థో. అచ్ఛిన్దిత్వాన గణ్హితుం అభియుఞ్జన్తస్స పారాజికా న సిజ్ఝతీతిపి పాఠసేసయోజనా. హేతుం దస్సేతి ‘‘సబ్బేసం ధురనిక్ఖేపాభావతో’’తి, సబ్బస్సేవ చాతుద్దిసికసఙ్ఘస్స ధురనిక్ఖేపస్స అసమ్భవతోతి అత్థో. ‘‘విహార’’న్తి ఏత్తకమేవ అవత్వా ‘‘సఙ్ఘిక’’న్తి విసేసనేన దీఘభాణకాదిభేదస్స గణస్స, ఏకపుగ్గలస్స వా దిన్నవిహారాదిం అచ్ఛిన్దిత్వా గణ్హన్తే ధురనిక్ఖేపసమ్భవా పారాజికన్తి వుత్తం హోతి. ఏత్థ వినిచ్ఛయో ఆరామే వియ వేదితబ్బో. ఇమేసు తత్రట్ఠభణ్డే వినిచ్ఛయో భూమట్ఠథలట్ఠఆకాసట్ఠవేహాసట్ఠేసు వుత్తనయేన ఞాతుం సక్కాతి న వుత్తోతి వేదితబ్బో.

విహారట్ఠకథావణ్ణనా.

౧౫౫-౬. ఖేత్తట్ఠే సీసానీతి వల్లియో. నిదమ్పిత్వానాతి యథా ధఞ్ఞమత్తం హత్థగతం హోతి, తథా కత్వా. అసితేనాతి దాత్తేన. లాయిత్వాతి దాయిత్వా. సబ్బకిరియాపదేసు ‘‘సాలిఆదీనం సీసానీ’’తి సమ్బన్ధనీయం. సాలిఆదీనం సీసాని నిదమ్పిత్వా గణ్హతో యస్మిం బీజే గహితే వత్థు పూరతి, తస్మిం బన్ధనా మోచితే తస్స పారాజికం భవేతి యోజనా. అసితేన లాయిత్వా గణ్హతో యస్మిం సీసే గహితే…పే… భవే, కరేన ఛిన్దిత్వా గణ్హతో యస్సం ముట్ఠియం గహితాయం…పే… భవేతి యోజనా. బీజేతి వీహాదిఫలే. వత్థు పూరతీతి పాదగ్ఘనకం హోతీతి. ముట్ఠియన్తి సీసముట్ఠియం, బీజముట్ఠియం వా. బన్ధనా మోచితేతి బన్ధనట్ఠానతో మోచితే.

౧౫౭. దణ్డో వాతి వత్థుపూరకవీహిదణ్డో వా. అచ్ఛిన్నో రక్ఖతీతి సమ్బన్ధో. తచో వాతి తస్స దణ్డస్స ఏకపస్సే ఛల్లి వా అచ్ఛిన్నో రక్ఖతిచ్చేవ సమ్బన్ధో. వా-గ్గహణేన ఇధావుత్తం అట్ఠకథాగతం (పారా. అట్ఠ. ౧.౧౦౪) ‘‘వాకో’’తి ఇదం సఙ్గణ్హాతి. వాకో నామ దణ్డే వా తచే వా బాహిరం. ఇధాపి తచో వా అచ్ఛిన్నో రక్ఖతీతి యోజనా. వీహినాళమ్పి వాతి గహితధఞ్ఞసాలిసీసేన పతిట్ఠితం వీహికుద్రూసాదిగచ్ఛానం నాళం, తచగబ్భోతి వుత్తం హోతి. దీఘన్తి దీఘం చే హోతి. ‘‘అనిక్ఖన్తోవా’’తి ఇమినా ‘‘దణ్డో’’తి సమ్బన్ధో. ‘‘తతో’’తి పాఠసేసో. తతో దీఘవీహినాళతో సబీజవీహిసీసదణ్డో సబ్బసో ఛిన్నో ఛిన్నకోటియా కేసగ్గమత్తమ్పి బహి అనిక్ఖన్తోతి అత్థో. రక్ఖతీతి తం భిక్ఖుం దుక్కటథుల్లచ్చయపారాజికవత్థూనం అనురూపాపత్తితో పాలేతి. ముత్తో చే, న రక్ఖతీతి అత్థో.

వుత్తఞ్చేతం అట్ఠకథాయం ‘‘వీహినాళం దీఘమ్పి హోతి, యావ అన్తోనాళతో వీహిసీసదణ్డకో న నిక్ఖమతి, తావ రక్ఖతి. కేసగ్గమత్తమ్పి నాళతో దణ్డకస్స హేట్ఠిమతలే నిక్ఖన్తమత్తే భణ్డగ్ఘవసేన కారేతబ్బో’’తి (పారా. ౧.౧౦౪). తథా ఇమినావ వినిచ్ఛయేన అట్ఠకథాయం ‘‘లాయితబ్బవత్థుపూరకవీహిసీసముట్ఠియా మూలే ఛిన్నేపి సీసేసు అచ్ఛిన్నవీహిసీసగ్గేహి సద్ధిం జటేత్వా ఠితేసు రక్ఖతి, జటం విజటేత్వా వియోజితేసు యథావుత్తపారాజికాదిఆపత్తియో హోన్తీ’’తి ఏవమాదికో వినిచ్ఛయో చ సూచితోతి గహేతబ్బో.

౧౫౮. మద్దిత్వాతి వీహిసీసాని మద్దిత్వా. పప్ఫోటేత్వాతి భుసాదీని ఓఫునిత్వా. ఇతో సారం గణ్హిస్సామీతి పరికప్పేతీతి యోజనా. ఇతోతి వీహిసీసతో. సారం గణ్హిస్సామీతి సారభాగం ఆదియిస్సామి. సచే పరికప్పేతీతి యోజనా. రక్ఖతీతి వత్థుపహోనకప్పమాణం దాత్తేన లాయిత్వా వా హత్థేన ఛిన్దిత్వా వా ఠానా చావేత్వా గహితమ్పి యావ పరికప్పో న నిట్ఠాతి, తావ ఆపత్తితో రక్ఖతీతి అత్థో.

౧౫౯. మద్దనేపీతి వీహిసీసమద్దనేపి. ఉద్ధరణేపీతి పలాలాపనయనేపి. పప్ఫోటనేపీతి భుసాదికచవరాపనయనేపి. దోసో నత్థీతి అగ్ఘవసేన పారాజికాదిఆపత్తియో న భవన్తి, సహపయోగదుక్కటం పన హోతేవ. అత్తనో…పే… పరాజయోతి అత్తనో పఠమం పరికప్పితాకారేన సబ్బం కత్వా సారభాగం గణ్హితుం అత్తనో భాజనే పక్ఖిత్తమత్తే యథావుత్తపారాజికాదయో హోన్తీతి అత్థో.

౧౬౦. ఏత్తావతా ‘‘ఖేత్తట్ఠం నామ భణ్డం ఖేత్తే చతూహి ఠానేహి నిక్ఖిత్తం హోతి భూమట్ఠం థలట్ఠం ఆకాసట్ఠం వేహాసట్ఠ’’న్తి (పారా. ౧౦౪) వుత్తాని ఖేత్తట్ఠాని చత్తారి యథావుత్తసదిసానీతి తాని పహాయ ‘‘తత్థజాతక’’న్తిఆది పాళియం ఆగతే తత్రజాతే వినిచ్ఛయం దస్సేత్వా ఇదాని ‘‘ఖేత్తం నామ యత్థ పుబ్బణ్ణం వా అపరణ్ణం వా జాయతీ’’తి (పారా. ౧౦౪) ఏవమాగతే ఖేత్తేపి వినిచ్ఛయం దస్సేతుమాహ ‘‘జాన’’న్తిఆది. జానన్తి పరసన్తకభావం జానన్తో. ఖీలన్తి అప్పితక్ఖరం వా ఇతరం వా పాసాణాదిఖీలం. సఙ్కామేతీతి పరాయత్తభూమిం సామికా యథా పస్సన్తి, తథా వా అఞ్ఞథా వా అత్తనో సన్తకం కాతుకామతాయ కేసగ్గమత్తమ్పి ఠానం యథా ససన్తకం హోతి, తథా థేయ్యచిత్తేన నిఖణతీతి అత్థో.

౧౬౧. తం పారాజికత్తం తస్స కదా హోతీతి ఆహ ‘‘సామికానం తు ధురనిక్ఖేపనే సతీ’’తి. ‘‘హోతీ’’తి పాఠసేసో. తు-సద్దేన ‘‘అత్తనో వా’’తి విసేసస్స సఙ్గహితత్తా సామినో నిరాలయభావసఙ్ఖాతధురనిక్ఖేపే చ ‘‘సామికస్స న దస్సామీ’’తి అత్తనో ధురనిక్ఖేపే చ తస్స పారాజికత్తం హోతీతి అత్థో. ఏవముదీరితన్తి ‘‘కేసగ్గమత్తమ్పీ’’తి ఏవం నియమితం కథితం.

౧౬౨. యా పనాతి యా భూమి పన. తేసు ద్వీసు ఖీలేసు. ఆదో థుల్లచ్చయన్తి పఠమే ఖీలే సఙ్కామితే సో భిక్ఖు థుల్లచ్చయం ఆపజ్జతి. దుతియేతి దుతియే ఖీలే సఙ్కామితే పరాజయో హోతీతి యోజనా. బహూహి ఖీలేహి గహేతబ్బట్ఠానే పరియన్తఖీలేసు ద్వీసు వినిచ్ఛయో చ ఏతేనేవ వుత్తో హోతి. ఏత్థ పన అన్తే ఖీలద్వయం వినా అవసేసఖీలనిఖణనే చ ఇతరేసు తదత్థేసు సబ్బపయోగేసు చ దుక్కటం హోతీతి విసేసో.

౧౬౩-౪. ‘‘మమేదం సన్తక’’న్తి ఞాపేతుకామోతి సమ్బన్ధో. పరసన్తకాయ భూమియా పరాయత్తభావం ఞత్వావ థేయ్యచిత్తేన కేసగ్గమత్తమ్పి ఠానం గణ్హితుకామతాయ ‘‘ఏత్తకం ఠానం మమ సన్తక’’న్తి రజ్జుయా వా యట్ఠియా వా మినిత్వా పరస్స ఞాపేతుకామోతి అత్థో. యేహి ద్వీహి పయోగేహీతి సబ్బపచ్ఛిమకేహి రజ్జుపసారణయట్ఠిపాతనానమఞ్ఞతరేహి ద్వీహి పయోగేహి. తేసూతి నిద్ధారణే భుమ్మం.

ఇధ రజ్జుం వాపీతి వికప్పత్థవా-సద్దేన ‘‘యట్ఠిం వా’’తి యోజేతబ్బేపి అవుత్తసముచ్చయత్థం అధికవచనభావేన వుత్తపి-సద్దేన ఇధావుత్తమరియాదవతీనం వినిచ్ఛయస్స ఞాపితత్తా యథావుత్తరజ్జుయట్ఠివినిచ్ఛయేసు వియ పరసన్తకాయ భూమియా కేసగ్గమత్తమ్పి ఠానం థేయ్యచిత్తేన గణ్హితుకామతాయ వతిపాదే నిఖణిత్వా వా సాఖామత్తేన వా వతిం కరోన్తస్స మరియాదం వా బన్ధన్తస్స పాకారం వా చినన్తస్స పంసుమత్తికా వా వడ్ఢేన్తస్స పుబ్బపయోగే పాచిత్తియట్ఠానే పాచిత్తియఞ్చ దుక్కటఞ్చ సహపయోగే కేవలదుక్కటఞ్చ పచ్ఛిమపయోగేసు ద్వీసు పఠమపయోగే థుల్లచ్చయఞ్చ అవసానపయోగే పారాజికఞ్చ హోతీతి వినిచ్ఛయోపి సఙ్గహితోతి దట్ఠబ్బం.

ఖేత్తట్ఠకథావణ్ణనా.

౧౬౫. వత్థట్ఠాదీసు వత్థట్ఠస్సాతి ఏత్థ ‘‘వత్థు నామ ఆరామవత్థు విహారవత్థూ’’తి (పారా. ౧౦౫) పదభాజనే వుత్తత్తా పుప్ఫాదిఆరామే కాతుం సఙ్ఖరిత్వా ఠపితభూమి చ పుబ్బకతారామానం వినాసే తుచ్ఛభూమి చ విహారం కాతుం అభిసఙ్ఖతా భూమి చ నట్ఠవిహారభూమి చాతి ఏవం విభాగవతి వసతి ఏత్థ ఉపరోపో వా విహారో వాతి ‘‘వత్థూ’’తి వుచ్చతి ఇచ్చేవం దువిధం వత్థుఞ్చ ‘‘వత్థుట్ఠం నామ భణ్డం వత్థుస్మిం చతూహి ఠానేహి నిక్ఖిత్తం హోతి భూమట్ఠం థలట్ఠం ఆకాసట్ఠం వేహాసట్ఠ’’న్తి (పారా. ౧౦౫) వచనతో ఏవం చతుబ్బిధం భణ్డఞ్చాతి ఇదం ద్వయం వత్థు చ వత్థుట్ఠఞ్చ వత్థువత్థుట్ఠన్తి వత్తబ్బే ఏకదేససరూపేకసేసవసేన సమాసేత్వా, ఉ-కారస్స చ అకారం కత్వా ‘‘వత్థట్ఠస్సా’’తి దస్సితన్తి గహేతబ్బం. యథావుత్తదువిధవత్థునో, వత్థట్ఠస్స చ భణ్డస్సాతి అత్థో. ఖేత్తట్ఠేతి ఏత్థాపి అయమేవ సమాసోతి ఖేత్తే చ ఖేత్తట్ఠే చాతి గహేతబ్బం. నావట్ఠాదివోహారేపి ఏసేవ నయో. గామట్ఠేపి చాతి ‘‘గామట్ఠం నామ భణ్డం గామే చతూహి ఠానేహి నిక్ఖిత్తం హోతి భూమట్ఠం…పే… వేహాసట్ఠ’’న్తి (పారా. ౧౦౬) వుత్తే చతుబ్బిధే గామట్ఠభణ్డేపీతి అత్థో.

వత్థట్ఠగామట్ఠకథావణ్ణనా.

౧౬౬. అరఞ్ఞట్ఠకథాయం ‘‘తిణం వా’’తిఆదిపదానం ‘‘తత్థజాతక’’న్తి పదేన సమ్బన్ధో. తత్థజాతకన్తి ‘‘అరఞ్ఞం నామ యం మనుస్సానం పరిగ్గహితం హోతీ’’తి (పారా. అట్ఠ. ౧.౧౦౭) వచనతో తత్థజాతం యం కిఞ్చి మనుస్ససన్తకం సామికానం అకామా అగహేతబ్బతో సారక్ఖే అరఞ్ఞే ఉప్పన్నన్తి అత్థో. తిణం వాతి పరేహి లాయిత్వా ఠపితం వా అత్తనా లాయితబ్బం వా గేహచ్ఛాదనారహం తిణం వా. పణ్ణం వాతి ఏవరూపమేవ గేహచ్ఛాదనారహం తాలపణ్ణాదిపణ్ణం వా. లతం వాతి తథారూపమేవ వేత్తలతాదికం వల్లిం వా. యా పన దీఘా హోతి, మహారుక్ఖే చ గచ్ఛే చ వినివిజ్ఝిత్వా వా వేఠేత్వా వా గతా, సా మూలే ఛిన్నాపి అవహారం న జనేతి, అగ్గే ఛిన్నాపి. యదా పన అగ్గేపి మూలేపి ఛిన్నా హోతి, తదా అవహారం జనేతి. సచే పన వేఠేత్వా ఠితా హోతి, వేఠేత్వా ఠితా పన రుక్ఖతో మోచితమత్తా అవహారం జనేతీతి అయమేత్థ విసేసో. సామికేన అవిస్సజ్జితాలయం ఛల్లివాకాదిఅవసేసభణ్డఞ్చ ఇమినావ ఉపలక్ఖిత్వా సఙ్గహితన్తి వేదితబ్బం. కట్ఠమేవ వాతి దారుం వా. భణ్డగ్ఘేనేవ కాతబ్బోతి ఏత్థ అన్తోభూతహేతుత్థవసేన కారేతబ్బోతి అత్థో గహేతబ్బో. తేనాహ అట్ఠకథాయం ‘‘భణ్డగ్ఘేన కారేతబ్బో’’తి. అవహటతిణాదిభణ్డేసు అగ్ఘవసేన మాసకం వా ఊనమాసకం వా హోతి, దుక్కటం. అతిరేకమాసకం వా ఊనపఞ్చమాసకం వా హోతి, థుల్లచ్చయం. పఞ్చమాసకం వా అతిరేకపఞ్చమాసకం వా హోతి, పారాజికం. పారాజికం చే అనాపన్నో, ఆమసనదుక్కటం, ఫన్దాపనథుల్లచ్చయఞ్చ కారేతబ్బోతి అత్థో. గణ్హన్తోతి అవహరన్తో.

౧౬౭-౭౪. ఇదాని ‘‘కట్ఠమేవ వా’’తి వుత్తరుక్ఖదారూసు వినిచ్ఛయం దస్సేతుమాహ ‘‘మహగ్ఘే’’తిఆది. మహగ్ఘేతి పఞ్చమాసకం వా అతిరేకపఞ్చమాసకం వా అగ్ఘకం హుత్వా మహగ్ఘే. నస్సతీతి థేయ్యచిత్తసమఙ్గీ హుత్వా ఛిన్నమత్తేపి పారాజికం ఆపజ్జతి. పి-సద్దో అవధారణే. ‘‘కోచిపీ’’తి ఇమినా అద్ధగతోపి అల్లం వా హోతు పురాణం వా, తచ్ఛేత్వా ఠపితం న గహేతబ్బమేవాతి అత్థో.

మూలేతి ఉపలక్ఖణమత్తం. ‘‘అగ్గే చ మూలే చ ఛిన్నో హోతీ’’తి (పారా. అట్ఠ. ౧.౧౦౭) అట్ఠకథావచనతో మూలఞ్చ అగ్గఞ్చ ఛిన్దిత్వాతి గహేతబ్బో. అద్ధగతన్తి జిణ్ణగళితపతితతచం, చిరకాలం ఠితన్తి వుత్తం హోతి.

లక్ఖణేతి అత్తనో సన్తకం ఞాపేతుం రుక్ఖక్ఖన్ధే తచం ఛిన్దిత్వా కతసల్లక్ఖణే. ఛల్లియోనద్ధేతి సమన్తతో అభినవుప్పన్నాహి ఛల్లీహి పరియోనన్ధిత్వా అదస్సనం గమితే. అజ్ఝావుత్థఞ్చాతి ఏత్థ ‘‘గేహ’’న్తి పాఠసేసో. గేహం కతఞ్చ అజ్ఝావుత్థఞ్చాతి యోజనా. గేహం కాతుం అరఞ్ఞసామికానం మూలం దత్వా రుక్ఖే కిణిత్వా ఛిన్నదారూహి తం గేహం కతఞ్చ పరిభుత్తఞ్చాతి అత్థో. వినస్సన్తఞ్చాతి ఏత్థాపి ‘‘అవసిట్ఠం దారు’’న్తి పాఠసేసో. తం గేహం కత్వా అవసిట్ఠం వస్సాతపాదీహి వివిధా జీరిత్వా వినస్సమానం, విపన్నదారున్తి వుత్తం హోతి. గణ్హతో న దోసో కోచీతి సమ్బన్ధో. ‘‘సామికా నిరాలయా’’తి గణ్హతో కాచిపి ఆపత్తి నత్థీతి అత్థో. కింకారణన్తి చే? అరఞ్ఞసామికేహి మూలం గహేత్వా అఞ్ఞేసం దిన్నత్తా, తేసఞ్చ నిరాలయం ఛడ్డితత్తాతి ఇదమేత్థ కారణం.

వుత్తఞ్హేతం అట్ఠకథాయం ‘‘గేహాదీనం అత్థాయ రుక్ఖే ఛిన్దిత్వా యదా తాని కతాని, అజ్ఝావుత్థాని చ హోన్తి, దారూనిపి అరఞ్ఞే వస్సేన చ ఆతపేన చ వినస్సన్తి, ఈదిసానిపి దిస్వా ‘ఛడ్డితానీ’తి గహేతుం వట్టతి. కస్మా? యస్మా అరఞ్ఞసామికా ఏతేసం అనిస్సరా. యేహి అరఞ్ఞసామికానం దేయ్యధమ్మం దత్వా ఛిన్నాని, తే ఏవ ఇస్సరా, తేహి చ తాని ఛడ్డితాని, నిరాలయా తత్థ జాతా’’తి (పారా. అట్ఠ. ౧.౧౦౭). ఏవమ్పి సతి పచ్ఛా సామికేసు ఆహరాపేన్తేసు భణ్డదేయ్యం హోతీతి దట్ఠబ్బం.

యో చాతి అరఞ్ఞసామికానం దేయ్యధమ్మం పవిసన్తో అదత్వా ‘‘నిక్ఖమన్తో దస్సామీ’’తి రుక్ఖే గాహాపేత్వా నిక్ఖమన్తో యో చ భిక్ఖు. ఆరక్ఖట్ఠానం పత్వాతి అరఞ్ఞపాలకా యత్థ నిసిన్నా అరఞ్ఞం రక్ఖన్తి, తం ఠానం పత్వా. ‘‘చిన్తేన్తో’’తి కిరియన్తరసాపేక్ఖత్తా ‘‘అతిక్కమేయ్యా’’తి సామత్థియతో లబ్భతి. తస్మా చిత్తే కమ్మట్ఠానాదీని కత్వాతి ఏత్థ ఆది-సద్దేన పకారత్థేన కుసలపక్ఖియా వితక్కా సఙ్గయ్హన్తి. అఞ్ఞం చిన్తేన్తో వా ఆరక్ఖనట్ఠానం పత్వాయేవ అతిక్కామేయ్యాతి యోజేత్వా అత్థో వత్తబ్బో. తత్థ అఞ్ఞం చిన్తేన్తో వాతి అఞ్ఞం విహితో వా, ఇమినా యథావుత్తవితక్కానం సఙ్గహో. అస్సాతి ఏత్థ ‘‘దేయ్య’’న్తి కితయోగే కత్తరి సామివచనత్తా అనేనాతి అత్థో.

‘‘యోచా’’తి ఏత్థ అవుత్తసముచ్చయత్థేన చ-సద్దేన అరఞ్ఞపవిసనకాలే యథావుత్తనయేన మూలం అదత్వా అరఞ్ఞం పవిసిత్వా దారూని గహేత్వా గమనకాలే ‘‘అరఞ్ఞపాలకా సచే యాచన్తి, దస్సామీ’’తి పరికప్పేత్వా గన్త్వా తేహి అయాచితత్తా అదత్వా గచ్ఛన్తోపి తథేవ ఆగన్త్వా ఆరక్ఖకేసు కీళాపసుతేసు వా నిద్దాయన్తేసు వా బహి నిక్ఖన్తేసు వా తత్థ ఠత్వా ఆరక్ఖకే పరియేసిత్వా అదిస్వా గచ్ఛన్తోపి తథేవ ఆగన్త్వా తత్థ నియుత్తఇస్సరజనేహి అత్తనో హత్థతో దాతబ్బం దత్వా వా అత్తానం సమ్మానం కత్వా వా పాలకే సఞ్ఞాపేత్వా వా పాలకే ఓకాసం యాచిత్వా తేహి దిన్నోకాసో వా గచ్ఛన్తోపీతి ఏత్తకా వుత్తేన సదిసత్తా సఙ్గహితాతి దట్ఠబ్బా.

వరాహాతి సూకరా. వగ్ఘాతి బ్యగ్ఘా. అచ్ఛాతి ఇస్సా. తరచ్ఛాతి కాళసీహా. ఆది-సద్దేన దీపిమత్తహత్థిసీహాదయో వాళమిగా సఙ్గయ్హన్తి. ఏతేయేవ వరాహాదయో సమాగమవసేన మరణాదిఅనిట్ఠసమీపచారితాయ ఉప అనిట్ఠసమీపే దవన్తి పవత్తన్తీతి ‘‘ఉపద్దవా’’తి వుచ్చన్తి. ఆరక్ఖట్ఠానం ఆగతకాలే దిట్ఠవరాహాదిఉపద్దవతోతి వుత్తం హోతి. ముచ్చితుకామతాయాతి మోక్ఖాధిప్పాయేన. ‘‘తథేవా’’తి ఇమినా పవిసనకాలే దేయ్యధమ్మం అదత్వా ‘‘నిక్ఖమనకాలే దస్సామీ’’తి పవిసిత్వా దారుం గహేత్వా ఆరక్ఖట్ఠానం పత్తోతి పురిమగాథాయ సామత్థియతో లబ్భమానోయేవత్థో దస్సితో. తం ఠానన్తి తం ఆరక్ఖట్ఠానం. అతిక్కామేతీతి ‘‘ఇదం తం ఠాన’’న్తిపి అసల్లక్ఖణమత్తభయుపద్దవో హుత్వా పలాయన్తో అతిక్కమతి, భణ్డదేయ్యం పన హోతీతి యోజనా.

సుఙ్కఘాతతోతి ఏత్థాపి పి-సద్దో లుత్తనిద్దిట్ఠోతి వేదితబ్బో, సుఙ్కగహణట్ఠానతోపీతి అత్థో. సుఙ్కస్స రఞ్ఞో దాతబ్బభాగస్స ఘాతో ముసిత్వా గహణమత్తో, సుఙ్కో హఞ్ఞతి ఏత్థాతి వా సుఙ్కఘాతోతి విగ్గహో. సుఙ్కఘాతసరూపం పరతో ఆవి భవిస్సతి. తస్మాతి సుఙ్కఘాతతో తస్స గరుకత్తా ఏవ. తన్తి తం సుఙ్కఘాతట్ఠానం. అనోక్కమ్మ గచ్ఛతోతి అపవిసిత్వా గచ్ఛన్తస్స. దుక్కటం ఉద్దిట్ఠం ‘‘సుఙ్కం పరిహరతి, ఆపత్తి దుక్కటస్సా’’తి (పారా. ౧౧౩).

ఏతన్తి యథావుత్తఆరక్ఖట్ఠానం. థేయ్యచిత్తేన పరిహరన్తస్సాతి థేయ్యచిత్తేన పరిహరిత్వా దూరతో గచ్ఛన్తస్స. ఆకాసేనపి గచ్ఛతో పారాజికమనుద్దిట్ఠం సత్థునాతి సమ్బన్ధో.

నను చ ‘‘ఇదం పన థేయ్యచిత్తేన పరిహరన్తస్స ఆకాసేన గచ్ఛతోపి పారాజికమేవా’’తి (పారా. అట్ఠ. ౧.౧౦౭) అట్ఠకథాయం వుత్తవచనం వినా పాళియం ‘‘అరఞ్ఞట్ఠ’’న్తి మాతికాపదస్స విభఙ్గే ‘‘తత్థజాతకం కట్ఠం వా లతం వా తిణం వా పఞ్చమాసకం వా అతిరేకపఞ్చమాసకం వా అగ్ఘనకం థేయ్యచిత్తో ఆమసతి, ఆపత్తి దుక్కటస్స. ఫన్దాపేతి, ఆపత్తి థుల్లచ్చయస్స. ఠానా చావేతి, ఆపత్తి పారాజికస్సా’’తి (పారా. ౧౦౬) సామఞ్ఞవచనతో సుఙ్కఘాతే ‘‘సుఙ్కం పరిహరతి, ఆపత్తి దుక్కటస్సా’’తి వచనం వియ ఏత్థ ఆరక్ఖట్ఠానం పరిహరన్తస్స విసుం వుత్తపారాజికాపత్తివచనే అసతిపి ‘‘అట్ఠకథాయ’’న్తి అవత్వా ‘‘సత్థునా’’తి కస్మా ఆహాతి? వుచ్చతే – అట్ఠకథాచరియేన తథేవ వుత్తత్తా ఆహ. కస్మా పన అట్ఠకథాచరియేన ‘‘అపఞ్ఞత్తం న పఞ్ఞపేస్సామ, పఞ్ఞత్తం న సముచ్ఛిన్దిస్సామా’’తి (పారా. ౫౬౫) పాళిపాఠం జానన్తేనపి పాళియం అవుత్తపారాజికం నిద్దిట్ఠన్తి? ఏత్థ వినిచ్ఛయం భిక్ఖూహి పుట్ఠేన భగవతా వుత్తనయస్స మహాఅట్ఠకథాయ ఆగతత్తా తస్సేవ నయస్స సమన్తపాసాదికాయం నిద్దిట్ఠభావం జానన్తేన ఇమినాపి ఆచరియేన ఇధ ‘‘సత్థునా’’తి వుత్తన్తి గహేతబ్బం.

అథ వా ‘‘సుఙ్కం పరిహరతి, ఆపత్తి దుక్కటస్సా’’తి వత్వా ఆరక్ఖట్ఠానవినిచ్ఛయే అవచనం యథావుత్తవిసయస్స అదిట్ఠభావేన వా సియా, ఇమస్స తథా అనవజ్జతా వా సియా, వుత్తానుసారేన సువిఞ్ఞేయ్యతా వా సియాతి తయో వికప్పా. తేసు పఠమవికప్పో సబ్బఞ్ఞుభావబాధనతో దుబ్బికప్పమత్తం హోతి. దుతియవికప్పో లోకవజ్జస్స ఇమస్స అనవజ్జభావో నామ అనుపపన్నోతి అనాదాతబ్బో. పారిసేసతో తతియవికప్పో యుజ్జతి.

తత్థ ‘‘వుత్తానుసారేనా’’తి కిమేత్థ వుత్తం నామ, తదనుసారేన ఇమస్సాపి సువిఞ్ఞేయ్యతా కథన్తి చే? పఠమనిద్దిట్ఠే అరఞ్ఞట్ఠనిద్దేసే సామఞ్ఞేన ‘‘ఠానా చావేతి, ఆపత్తి పారాజికస్సా’’తి (పారా. ౧౦౬) ఇదం వుత్తం, న పన థేయ్యచిత్తేన ఆరక్ఖట్ఠానపరిహరణఞ్చ. ‘‘గమనకాలే ‘మూలం దత్వా గమిస్సామీ’తి పుబ్బపరికప్పితనియామేన అదత్వా గచ్ఛతో పరికప్పావహారోవ హోతీ’’తి చ ‘‘తం పన యేన కేనచి ఆకారేన పరికప్పితట్ఠానం పహాయ గమనం ఠానాచావనం నామ హోతేవాతి తేన వత్థునా పారాజికమేవ హోతీ’’తి చ ‘‘ఠానా చావేతి, ఆపత్తి పారాజికస్సా’తి ఇమినా చ విఞ్ఞాతత్థమేవ హోతీ’’తి చ విసుం న వుత్తం. సుఙ్కట్ఠానపరిహరణం పన ఠానపరిహరణసభావత్తా సభావతో ఈదిసంవ సన్తమ్పి ఇదం వియ పరికప్పితట్ఠానం న హోతీతి వక్ఖమానరాజసమ్మతట్ఠానతో అఞ్ఞం పరికప్పితట్ఠానం సమానమ్పి థేయ్యచిత్తుప్పత్తిమత్తేన తం పరిహరిత్వా గచ్ఛన్తస్స థేయ్యచిత్తేన అత్తనో పత్తం గణ్హన్తస్స వియ పారాజికాయ అవత్థుతఞ్చ దుక్కటస్సేవ వత్థుభావఞ్చ విఞ్ఞాపేతుం ‘‘సుఙ్కం పరిహరతి, ఆపత్తి దుక్కటస్సా’’తి వుత్తన్తి భగవతో అధిప్పాయఞ్ఞునా అట్ఠకథాచరియేన ‘‘పారాజికమేవా’’తి (పారా. అట్ఠ. ౧.౧౦౭) వుత్తత్తా తేన అట్ఠకథాయం వుత్తనీహారమేవ దస్సేతుం అయమాచరియోపి ‘‘సత్థునా పారాజికమనుద్దిట్ఠ’’న్తి ఆహాతి నిట్ఠమేత్థ గన్తబ్బం.

తస్మాతి యస్మా ఏవం పరిహరిత్వా థేయ్యచిత్తేన దూరతో వజ్జేత్వా గచ్ఛన్తస్సాపి పారాజికప్పహోనకతాయ అచ్చన్తభారియం హోతి, తస్మా. ఏత్థాతి ఇమస్మిం అరఞ్ఞారక్ఖట్ఠానే. ‘‘విసేసేనా’’తి ఇదం ‘‘అప్పమత్తేన హోతబ్బ’’న్తి ఇమినా హేతుభావేన సమ్బన్ధనీయం. సతిసమ్పన్నచేతసాతి చ పియసీలేనాతి చ ‘‘భిక్ఖునా’’తి ఏతస్స విసేసనం. అసిక్ఖాకామస్స భిక్ఖునో ఇమస్స ఓవాదస్స అభాజనతాయ తం పరివజ్జేతుమాహ ‘‘పియసీలేనా’’తి. పియసీలస్సాపి సతివిరహితస్స పమత్తట్ఠానే సరణాసమ్భవా ఇమస్స అభాజనతాయ తం వజ్జేతుమాహ ‘‘సతిసమ్పన్నచేతసా’’తి.

అరఞ్ఞట్ఠకథావణ్ణనా.

౧౭౫-౬. తోయదుల్లభకాలస్మిన్తి తోయం దుల్లభం యస్మిం సో తోయదుల్లభో, తోయదుల్లభో చ సో కాలో చాతి తోయదుల్లభకాలో, తస్మిం. ఆవజ్జేత్వా వాతి ఉదకభాజనం నామేత్వా వా. పవేసేత్వా వాతి అత్తనో భాజనం తస్మిం పక్ఖిపిత్వా వా. ఛిద్దం కత్వాపి వాతి ఉదకభాజనే ఓమట్ఠాదిభేదం ఛిద్దం కత్వా వా గణ్హన్తస్స భణ్డగ్ఘేన వినిద్దిసేతి వక్ఖమానేన సమ్బన్ధనీయం.

తథాతి యథా తోయదుల్లభకాలస్మిం భాజనే రక్ఖితగోపితం ఉదకం అవహరన్తస్స పారాజికం వుత్తం, తేనేవ నీహారేన. వాపియం వాతి పరసన్తకాయ సారక్ఖాయ వాపియం వా. తళాకే వాతి తాదిసే జాతస్సరే వా. ఏవం సారక్ఖానం పోక్ఖరణిఆదీనం ఏతేహి వా అవుత్తసముచ్చయేన వా-సద్దేన వా గహణం వేదితబ్బం. అత్తనో భాజనం పవేసేత్వా గణ్హన్తస్సాతి ఉపలక్ఖణపదన్తి భాజనగతజలే చ ఇధ చ తేలభాజనే వియ ముఖేన వా వంసాదీహి వా ఆకడ్ఢిత్వా థేయ్యచిత్తేన పివన్తస్స యథావత్థుకమాపత్తివిధానం వేదితబ్బం.

౧౭౭. మరియాదన్తి వాపిఆదీనం పాళివట్టబన్ధం. ఛిన్దతోతి కుదాలాదీహి పంసుఆదీని ఉద్ధరిత్వా ద్విధా కరోన్తస్స. విసేసత్థావజోతకేన తు-సద్దేన ‘‘మరియాదం ఛిన్దిత్వా దుబ్బలం కత్వా తస్స ఛిన్దనత్థాయ వీచియో ఉట్ఠాపేతుం ఉదకం సయం ఓతరిత్వా వా గోమహింసే వా అఞ్ఞే మనుస్సే వా కీళన్తే దారకే వా ఓతారేత్వా వా అత్తనో ధమ్మతాయ ఓతిణ్ణే తాసేత్వా వా ఉదకే ఠితం రుక్ఖం ఛిన్దిత్వా వా ఛేదాపేత్వా వా పాతేత్వా వా పాతాపేత్వా వా జలం ఖోభేతి, తతో ఉట్ఠితాహి వీచీహి మరియాదే ఛిన్నేపి తేనేవ ఛిన్నో హోతి. ఏవమేవ గోమహింసాదయో మరియాదం ఆరోహన్తేనాపి అఞ్ఞేహి ఆరోహాపేన్తేనాపి తేసం ఖురేహి మరియాదే ఛిన్నేపి, ఉదకనిద్ధమనాదిం పిదహిత్వా వా పిదహాపేత్వా వా వాపిమరియాదాయ నీచట్ఠానం బన్ధిత్వా వా బన్ధాపేత్వా వా అతిరేకజలాపగమనమగ్గతో నీహరితబ్బోదకం వారేత్వా వా బాహిరతో ఉదకం పవేసేత్వా వా పూరేతి, ఓఘేన మరియాదే ఛిన్నేపి తేనేవ ఛిన్నం హోతీ’’తి (పారా. అట్ఠ. ౧.౧౦౮ అత్థతో సమానం) ఏవమాదికం అట్ఠకథాగతవిసేసం సఙ్గణ్హాతి. అదిన్నాదానపుబ్బతోతి అదిన్నాదానస్స పుబ్బపయోగత్తా. భూతగామేన సద్ధిమ్పీతి భూతగామేనపి సద్ధిం. అపి-సద్దేన పథవిఖణనం సమ్పిణ్డేతి. మరియాదం ఛిన్దన్తో తత్థజాతం తిణాదిం ఛిన్దతి, భూతగామపాచిత్తియేన సద్ధిం దుక్కటం. జాతపథవిం ఛిన్దతి, పథవిఖణనపాచిత్తియేన సద్ధిం దుక్కటం ఆపజ్జతీతి అధిప్పాయో.

౧౭౮. కాతబ్బోతి ఏత్థ ‘‘భణ్డగ్ఘేన ఆపత్తియా’’తి పాఠసేసో. అన్తోభూతహేత్వత్థవసేన కారేతబ్బోతి గహేతబ్బో. అన్తో ఠత్వా ఛిన్దన్తో బహిఅన్తేన, బహి ఠత్వా ఛిన్దన్తో అన్తోఅన్తేన, ఉభయత్థాపి ఠత్వా ఛిన్దన్తో మజ్ఝతో భణ్డగ్ఘేన ఆపత్తియా కారేతబ్బోతి యోజనా. అయం పనేత్థ అత్థో – అన్తోవాపియం ఠత్వా మరియాదం ఛిన్దిత్వా ఉదకే బహి నిక్ఖమితే నిక్ఖన్తఉదకగ్ఘేన దుక్కటథుల్లచ్చయపారాజికాసు యథాపన్నాయ ఆపత్తియా కారేతబ్బో. బహి ఠత్వా మరియాదం ఛిన్దిత్వా అన్తోవాపియం పవిసన్తోదకస్స ఠితట్ఠానతో చావితక్ఖణే నిక్ఖన్తఉదకగ్ఘేన ఆపత్తియా కారేతబ్బో. కదాచి అన్తో కదాచి బహి ఠత్వా మరియాదం మజ్ఝే ఠపేత్వా ఛిన్దన్తో మజ్ఝే ఠితట్ఠానం ఛిన్దిత్వా ఉదకస్స నీహటక్ఖణే నీహటఉదకస్స అగ్ఘేన ఆపత్తియా కారేతబ్బోతి.

ఉదకట్ఠకథావణ్ణనా.

౧౭౯-౮౦. వారేనాతి వారేన వారేన సామణేరా అరఞ్ఞతో యం దన్తకట్ఠం సఙ్ఘస్సత్థాయ ఆనేత్వా సచే ఆచరియానమ్పి ఆహరన్తి, యావ తే దన్తకట్ఠం పమాణేన ఛిన్దిత్వా సఙ్ఘస్స చ ఆచరియానఞ్చ న నియ్యాదేన్తి, తావ అరఞ్ఞతో ఆభతత్తా తం సబ్బం సఙ్ఘస్స చ సకసకఆచరియానఞ్చ ఆభతం దన్తకట్ఠం తేసమేవ చ దన్తకట్ఠహారకానం సామణేరానం సన్తకం హోతీతి అత్థయోజనా.

౧౮౧. తస్మాతి యస్మా తేసమేవ సామణేరానం సన్తకం హోతి, తస్మా. తం అరఞ్ఞతో ఆభతం దన్తకట్ఠఞ్చ సఙ్ఘస్స గరుభణ్డఞ్చ దన్తకట్ఠన్తి సమ్బన్ధో. సఙ్ఘికాయ భూమియం ఉప్పన్నం సఙ్ఘేన రక్ఖితగోపితత్తా గరుభణ్డభూతం దన్తకట్ఠఞ్చాతి వుత్తం హోతి. గణ్హన్తస్స చాతి అధికచ-కారేన ఇహావుత్తస్స అట్ఠకథాగతస్స గణపుగ్గలగిహిపరిబద్ధ ఆరాముయ్యానసఞ్జాతఛిన్నాఛిన్నరక్ఖితగోపితదన్తకట్ఠస్స సముచ్చితత్తా తఞ్చ థేయ్యచిత్తేన గణ్హన్తస్స అవహటదన్తకట్ఠస్స అగ్ఘవసేన ఆపత్తియో వత్తబ్బాతి అయమత్థో దీపితో హోతి.

౧౮౨. తేహి దన్తకట్ఠహారకేహి సామణేరేహి. నియ్యాదితన్తి మహాసఙ్ఘస్స పటిపాదితం.

౧౮౩. సఙ్ఘికకాలతో పట్ఠాయ థేయ్యచిత్తేన గణ్హతోపి అవహారాభావే కారణం దస్సేతుమాహ ‘‘అరక్ఖత్తా’’తిఆది. తత్థ అరక్ఖత్తాతి సఙ్ఘికభావేన లద్ధేపి రక్ఖితగోపితదన్తకట్ఠే వియ సఙ్ఘేన కతారక్ఖాయాభావా. యథావుడ్ఢమభాజేతబ్బతోతి సఙ్ఘికత్తస్సాపి సతో యథావుడ్ఢం పటిపాటిమనతిక్కమ్మ భాజేతబ్బఫలపుప్ఫాదీనం వియ భాజేతబ్బతాభావతో. సబ్బసాధారణత్తా చాతి సఙ్ఘపరియాపన్నానం సబ్బేసమేవ సాధారణత్తా.

ఇదన్తి సఙ్ఘస్స నియ్యాదితదన్తకట్ఠం. అఞ్ఞం వియాతి అఞ్ఞం గణపుగ్గలాదిసన్తకం రక్ఖితగోపితదన్తకట్ఠం వియ. ఏవం చోరికాయ గణ్హతో అవహారాభావే కారణేన సాధితేపి థేయ్యచిత్తేన సకపరిక్ఖారమ్పి గణ్హతో దుక్కటస్స వుత్తత్తా తథా గణ్హన్తో దుక్కటా న ముచ్చతీతి దట్ఠబ్బం. వత్తం పన జానితబ్బం – సఙ్ఘికదన్తకట్ఠం గణ్హన్తేన పధానఘరాదీసు పవిసిత్వా చిరేన ఓసరన్తేన బహి వీతినామేతబ్బదివసే గణేత్వా తంపమాణేన గహేతబ్బం, మగ్గం గచ్ఛన్తేన ఏకం ద్వే దన్తకట్ఠాని థవికాయ పక్ఖిపిత్వా గన్తబ్బం, తత్థేవ వసన్తేన దివసే ఖాదితబ్బదన్తకట్ఠం గహేతబ్బన్తి.

దన్తకట్ఠకథావణ్ణనా.

౧౮౪. ‘‘అగ్గిం వా దేతీ’’తిఆదీసు ‘‘రుక్ఖే’’తి పకరణతో లబ్భతి ‘‘రుక్ఖో వినస్సతీ’’తి వక్ఖమానత్తా, రుక్ఖో చ ‘‘వనప్పతి నామ యో మనుస్సానం పరిగ్గహితో హోతి రుక్ఖో పరిభోగో’’తి (పారా. ౧౧౦) పాళియం ఆగతత్తా చ అట్ఠకథాయ (పారా. అట్ఠ. ౧.౧౧౦) చ వుత్తనయేన అమ్బలబుజపనసాదికో మనుస్సానం పరిభోగారహో మనుస్సాయత్తో రక్ఖితగోపితోయేవ గహేతబ్బో. అగ్గిం వా దేతీతి చోరికాయ అగ్గిం ఆలిమ్పేతి వా. సత్థేన రుక్ఖే సమన్తతో ఆకోటేతీతి వాసిఫరసుఆదిసత్థేన రుక్ఖతచం ఛిన్దన్తో సమన్తతో ఆవాటం దస్సేతి. మణ్డూకకణ్టకనామకం విసం వా రుక్ఖే ఆకోటేతీతి చోరికాయ రుక్ఖం నాసేతుకామో రుక్ఖే మణ్డూకకణ్టకనామకం విసం పవేసేతి.

౧౮౫. యేన వా తేన వాతి యథావుత్తేన వా అవుత్తేన వా యేన కేనచి ఉపాయేన. రుక్ఖో వినస్సతీతి అగ్గిం దత్వా ఝాపితో ధఞ్ఞకలాపో వియ, తేలకుమ్భీ వియ చ వినావ ఠానాచావనేన యథాట్ఠితమేవనస్సతి. ‘‘డయ్హతీ’’తి ఇదం ‘‘అగ్గిం దేతీ’’తి ఇదం సన్ధాయ వుత్తం. వినస్సతీతి మణ్డూకకణ్టకాకోటనాదిఅవసేసపయోగం సన్ధాయ వుత్తన్తి దట్ఠబ్బం ‘‘థేయ్యచిత్తో ఛిన్దతి, పహారే పహారే ఆపత్తి దుక్కటస్స, ఏకం పహారం అనాగతే ఆపత్తి థుల్లచ్చయస్స, తస్మిం పహారే ఆగతే ఆపత్తి పారాజికస్సా’’తి (పారా. ౧౧౦) ఠానాచావనేన పారాజికస్స ఆగతత్తా. పకాసితన్తి ఏత్థ ‘‘అట్ఠకథాయ’’న్తి లబ్భతి. పాఠాగతం పారాజికం పన పారిసేసతో చ సూచీయతీతి తబ్బాచకస్స వా సఙ్గాహకస్స వా వచనస్స ఇహావిజ్జమానత్తా తత్థ వినిచ్ఛయో పాసంసికోపి ఇహావుత్తో.

వనప్పతికథావణ్ణనా.

౧౮౬-౭. ‘‘హరణకం నామ అఞ్ఞస్స హరణకం భణ్డం. థేయ్యచిత్తో ఆమసతి, ఆపత్తి దుక్కటస్స. ఫన్దాపేతి, ఆపత్తి థుల్లచ్చయస్స. ఠానా చావేతి, ఆపత్తి పారాజికస్సా’’తి (పారా. ౧౧౧) వుత్తహరణకనిద్దేసే ‘‘ఠానా చావేతి, ఆపత్తి పారాజికస్సా’’తి (పారా. ౧౧౧) పాఠే ‘‘ఠాన’’న్తి గహితసీసాదిట్ఠానప్పభేదవసేన అట్ఠకథాయ (పారా. అట్ఠ. ౧.౧౧౦) ఆగతవినిచ్ఛయం దస్సేతుమాహ ‘‘ఛిన్దిత్వా మోచేత్వా గణ్హతో’’తి. కిరియానం సకమ్మకత్తా ‘‘అలఙ్కార’’న్తి పాఠసేసో. ఛిన్దిత్వాతి గీవేయ్యకాదిం. మోచేత్వాతి కణ్ణపిళన్ధనాదిం.

సీసాదీహి మోచితమత్తస్మిన్తి ఏత్థాపి విసేసితబ్బదస్సనత్థం ‘‘అలఙ్కారస్మి’’న్తి తమేవ భుమ్మేకవచనన్తవసేన గహేతబ్బం. ఆకడ్ఢనవికడ్ఢనన్తి ఏత్థ అభిముఖం కడ్ఢనం ఆకడ్ఢనన్తి కత్వా అత్తనో సమీపమావిఞ్ఛనం ఆకడ్ఢనం, విపరీతం కడ్ఢనం వికడ్ఢనన్తి కత్వా తబ్బిపరీతం వికడ్ఢనం.

౧౮౮-౯. వలయన్తి అవఙ్కం మట్ఠహత్థూపగం. కటకమ్పి వాతి అనేకవఙ్కే యోజేత్వా బుబ్బుళాదీని దస్సేత్వా వా అదస్సేత్వా వా కతం హత్థూపగం. అగ్గబాహున్తి కప్పరతో పట్ఠాయ అగ్గహత్థం. అపరాపరం చారేతీతి ఇతో చితో చ సఞ్చారేతి. ‘‘సారేతీ’’తి వా పాఠో, సోయేవ అత్థో. తం వలయం వా కటకం వా. ఆకాసగతం కరోతీతి సబ్బదిసాహి యథా హత్థం న ఫుసతి, తథా ఆకాసగతం కరోతి. నిధివలయస్స పవేసితరుక్ఖమూలే సబ్బదిసాహి అఫుసన్తం ఆకాసగతకరణే పారాజికం హోతి, ఇధ ‘‘రక్ఖతీ’’తి కస్మా వుత్తన్తి ఆహ ‘‘సవిఞ్ఞాణకతో’’తిఆది. ఇదన్తి వలయం కటకఞ్చ.

౧౯౦. ‘‘నివత్థం వత్థ’’న్తి ఇమినా చీవరమ్పి గయ్హతి. పరస్స వత్థసామికస్స. పరోపీతి వత్థసామికోపి. తన్తి చోరేన అచ్ఛిజ్జమానం అత్తనా నివత్థవత్థం. లజ్జాయ సహసా న ముఞ్చతీతి లజ్జాయ సీఘతరం న పరిచ్చజతి.

౧౯౧. చోరోపి ఆకడ్ఢతి, సో పరోపి ఆకడ్ఢతీతి యోజనా. సో పరో చోరతో అఞ్ఞో, వత్థసామికోతి అత్థో. పరస్సాతి వత్థసామికస్స.

౧౯౨. ‘‘ఠానా చావేయ్యా’’తి పాఠే ఠాన-సద్దేన సఙ్గహితసీసాదిట్ఠానతో హరీయతేతి హరణకన్తి వుత్తాలఙ్కారాదిభణ్డస్స చావనేన పారాజికం దస్సేత్వా ఇదాని తదేవ హరణకం హారకేన సహ హరన్తస్స హారకస్స ఠితట్ఠానతో అపనయనేన ఠానాచావనఞ్చ ‘‘ఠానా చావేయ్యా’’తి ఇమినావ సఙ్గయ్హతీతి తత్థాపి వినిచ్ఛయం దస్సేతుమాహ ‘‘సభణ్డహారక’’న్తిఆది. భణ్డం హరతి నేతీతి భణ్డహారకో, పురిసాదికో, తేన సహాతి సభణ్డహారకం, అలఙ్కారవత్థాదీని ఆదాయ గచ్ఛన్తేహి ఇత్థిపురిసాదిపాణేహి సహేవ. భణ్డన్తి తేహి హరియమానత్తా హరణకసఙ్ఖాతవత్థాభరణాదిభణ్డం. నేన్తస్సాతి ‘‘నేన్తో అస్సా’’తి పదచ్ఛేదో. నేన్తోతి ఠితట్ఠానతో చావేత్వా అత్తనా ఇచ్ఛితదిసాభిముఖం పాపేన్తో. అస్స పఠమే పాదే అతిక్కన్తే థుల్లచ్చయం ఆపజ్జిత్వాతి పాఠసేసయోజనా. అస్సాతి ఇమస్స భణ్డహారకస్స. పఠమపాదే అతిక్కన్తే అత్తనా పఠమం గన్తబ్బదిసతో చోరస్సాభిమతదిసం గతే థుల్లచ్చయం ఆపజ్జిత్వా దుతియే అతిక్కన్తే చుతో సియాతి యోజనా.

౧౯౩. థేయ్యచేతనో సచే తజ్జేత్వా పరస్స హత్థతో భణ్డం పాతాపేతి, పరస్స హత్థతో భణ్డే ముత్తమత్తే తజ్జేత్వా పాతాపకస్స పరాజయోతి యోజనా. భణ్డే ముత్తమత్తేతి భణ్డే హత్థతో కేసగ్గమత్తమ్పి ముత్తక్ఖణే.

౧౯౪. అథాపీతి అథ వా. పరికప్పేత్వా పాతాపేతి వాతి ఏత్థ ‘‘యం మయ్హం రుచ్చతి, తం గణ్హిస్సామీ’’తి వా ‘‘ఏవరూపం చే హోతి, గణ్హిస్సామీ’’తి విసేసేత్వా వా పరికప్పేత్వా తజ్జేత్వా పాతేతి, దుక్కటం. ఏవం పాతితం భణ్డం తస్స చోరస్స ఆమసనే దుక్కటం వుత్తన్తి యోజనా.

౧౯౫. యథావత్థున్తి భణ్డస్స అగ్ఘానురూపం, థుల్లచ్చయం హోతీతి అధిప్పాయో. ఛడ్డితేపీతి తస్స చోరభావం జానిత్వా భీతతసితేన అత్తనా నీయమానే భణ్డే ఛడ్డితేపి సతి. తేనేవ ఠానాచావనం కారాపితన్తి పారాజికన్తి న గహేతబ్బన్తి ఆహ ‘‘న దోసో’’తి. ‘‘తిట్ఠ తిట్ఠా’’తి వుత్తే పన ఉత్తసిత్వా ఛడ్డనం తస్స ఆణత్తియా వినా హోతీతి తత్థ తస్స అనాపత్తీతి అధిప్పాయో. తథా వదతో పన అదిన్నాదానపుబ్బపయోగత్తా దుక్కటమేవ.

౧౯౬. తన్తి తం ఛడ్డితం భణ్డం. తదుద్ధారేతి తస్స ఛడ్డితస్స భణ్డస్స ఉద్ధారే పారాజికం. పారాజికం కదా సియాతి ఆహ ‘‘సామికే సాలయే గతే’’తి. నిరాలయం ఛడ్డితం పన గణ్హతో అసతి థేయ్యచిత్తే న దోసోతి బ్యతిరేకతో దస్సేతి.

౧౯౭. సామికస్స సాలయకాలే గణ్హన్తస్సాపి పారాజికాభావప్పకారం దస్సేతుమాహ ‘‘గణ్హతో’’తి. పుబ్బగాథాయ ‘‘త’’న్తి ఇధానువత్తతే. సకసఞ్ఞాయగణ్హతోతి ‘‘తిట్ఠ తిట్ఠా’’తి వచనతో ఉత్తసిత్వా సాలయం ఛడ్డితం తం వత్థుం సకసఞ్ఞాయ గణ్హన్తస్స. గహణేతి సకసఞ్ఞాయ గహణహేతు, సకసఞ్ఞాయ గహితభణ్డం అత్తనో గహణకారణా భిక్ఖుం అవహారాపత్తితో రక్ఖతీతి అధిప్పాయో. తేనాహ ‘‘గహణే పన రక్ఖతీ’’తి. భణ్డదేయ్యం పన హోతీతి యోజనా. ‘‘తథా’’తి ఇమినా గహణే రక్ఖతీతి అతిదిసతి.

౧౯౮-౯. ధురనిక్ఖేపం కత్వాతి ‘‘మయ్హం కిమేతేన భణ్డేన, జీవితరక్ఖనమేవ వరతర’’న్తి నిరాలయో హుత్వా. తేనాహ ‘‘భీతో చోరా పలాయతీ’’తి. చోరాతి ఏత్థ చ హేతుమ్హి నిస్సక్కం. గణ్హతోతి ఏత్థ ‘‘త’’న్తి పాఠసేసో, తథా ఛడ్డితం తం భణ్డన్తి అత్థో. ఉద్ధారే దుక్కటన్తి వత్థుమ్హి అనవజ్జేపి థేయ్యచిత్తవసేన దుక్కటం హోతి, అసతి థేయ్యచిత్తే దుక్కటమ్పి న హోతీతి వుత్తం హోతి. ఆహరాపేన్తేతి ఏత్థ భావలక్ఖణే భుమ్మం, తస్మిం భణ్డసామిని ఆహరాపేన్తే సతీతి అత్థో.

౨౦౦. నిరాలయేన ఛడ్డితవత్థునో గహణే భణ్డదేయ్యఞ్చ అదేన్తస్స పరాజయో చ కస్మాతి ఆహ ‘‘తస్సా’’తిఆది. అఞ్ఞాసూతి మహాపచ్చరియాదీసు ఇతరాసు అట్ఠకథాసు.

హరణకకథావణ్ణనా.

౨౦౧. ఉపనిధికథాయ ‘‘న గణ్హామీ’’తి సమ్పజానముసావాదం భాసతోతి యోజనా. యేన కేనచి రహసి ‘‘ఇదం మయ్హం భణ్డం పటిసామేత్వా దేహీ’’తి నియ్యాదితం భణ్డం పచ్ఛా సామికేన ‘‘దేహి మే తం భణ్డ’’న్తి వుత్తే అచ్చన్తముపగన్తుం ‘‘నాహం గణ్హామీ’’తి సమ్పజానముసావాదం భాసతోతి అత్థో. గణ్హామీతి అగ్గహేసిం. అచ్చన్తా హేసో అతీతే వత్తమానప్పయోగోయం. ‘‘సమ్పజానముసావాదే పాచిత్తియ’’న్తి (పాచి. ౨) ఇమస్స సిక్ఖాపదస్స విసయే కస్మా దుక్కటం వుత్తన్తి ఆహ ‘‘అదిన్నాదానపుబ్బకత్తా’’తిఆది. తత్థ అదిన్నాదానపుబ్బకత్తాతి అదిన్నాదానస్స సహపయోగవసేన పుబ్బఙ్గమత్తా, న పుబ్బపయోగత్తా. న హి అదిన్నాదానస్స పుబ్బపయోగే పాచిత్తియట్ఠానే దుక్కటమత్థీతి. తేనేవాహ అట్ఠకథాయం ‘‘అదిన్నాదానస్స పయోగత్తా’’తి.

౨౦౨. ఏతస్సాతి ఏతస్స సమీపే. కిం ను దస్సతీతి దస్సతి కిం ను. విమతుప్పాదేతి హేతుమ్హి భుమ్మం. తస్సాతి యస్స భిక్ఖునో సన్తికే ఉపనిక్ఖిత్తం, తస్స.

౨౦౩. తస్మిన్తి యస్మిం ఉపనిక్ఖిత్తం, తస్మిం భిక్ఖుమ్హి. దానే నిరుస్సాహేతి అత్తని నిక్ఖిత్తస్స భణ్డస్స సామికస్స దానవిసయే ఉస్సాహరహితే సతి, ‘‘న దాని తం దస్సామీ’’తి ధురనిక్ఖేపే కతేతి అధిప్పాయో. తేనేవాహ ‘‘ఉభిన్నం ధురనిక్ఖేపే’’తి. పరోతి భణ్డసామికో. ధురన్తి ‘‘యేన కేనచి ఆకారేన గణ్హిస్సామీ’’తి ఉస్సాహం. నిక్ఖిపేతి నిక్ఖిపేయ్య.

౨౦౪. చిత్తేనాదాతుకామోవాతి ఏత్థ ‘‘యో తస్సా’’తి పాఠసేసో. చేతి అపి-సద్దత్థే. యో చోరో చిత్తేన అదాతుకామోవ, తస్స చోరస్స ‘‘దస్సామీ’’తి ముఖేన వదతోపీతి యోజనా. అథ వా అదాతుకామోతి ఏత్థ ‘‘హుత్వా’’తి పాఠసేసో. చేతి వుత్తత్థో. ఏవాతి ‘‘పరాజయో’’తి ఇమినా యుజ్జతి. చిత్తేన అదాతుకామో హుత్వా ముఖేన ‘‘దస్సామీ’’తి వదతోపి సామినో ధురనిక్ఖేపే సతి పరాజయో హోతేవాతి యోజనా.

ఉపనిధికథావణ్ణనా.

౨౦౫. సుఙ్కఘాతస్సాతి ‘‘సుఙ్కఘాతం నామ రఞ్ఞా ఠపితం హోతి పబ్బతఖణ్డే వా నదీతిత్థే వా గామద్వారే వా’’తి (పారా. ౧౧౩) పాళియం ఆగతస్స ‘‘సుఙ్కం తతో హనన్తి…పే… వినాసేన్తీ’’తి (పారా. అట్ఠ. ౧.౧౧౩) అట్ఠకథాయం నిరుత్తస్స ‘‘ఇతో పట్ఠాయ నీయమానే భణ్డే ఏత్తకతో ఏత్తకం రాజభాగం గహేతబ్బ’’న్తి రాజాదీహి తంతంపదేససామికేహి నియమితస్స పబ్బతఖణ్డాదిట్ఠానస్స. బహీతి సుఙ్కగహణత్థాయ పరికప్పితసీమతో బహి. పాతేతీతి ఏత్థ ‘‘థేయ్యచిత్తో’’తి పకరణతో లబ్భతి. ‘‘రాజారహం భణ్డ’’న్తి పాఠసేసో. యతో కుతోచి భణ్డతో పఞ్చమాసకం వా అతిరేకపఞ్చమాసకం వా అగ్ఘనకో భాగో రాజాదిదేససామికస్స దాతబ్బో హోతి, తాదిసం భణ్డం థేయ్యచిత్తో యథా బహి పతతి, ఏవం ఖిపతీతి అత్థో. ధువం పతతీతి ఏత్థాపి ‘‘త’’న్తి పాఠసేసో, ‘‘భణ్డ’’న్తి పకరణతో లబ్భతి. యథా ఖిత్తం తం భణ్డం ఏకన్తేన బహి పతతీతి. హత్థతో ముత్తమత్తే తస్మిం భణ్డే.

౨౦౬. ‘‘ధువం పతతీ’’తి ఏత్థ బ్యతిరేకం దస్సేతుమాహ ‘‘తం రుక్ఖే’’తిఆది. తన్తి థేయ్యాయ బహి పాతేతుం ఖిత్తం భణ్డం పటిహతం హుత్వాతి యోజనా. వాతక్ఖిత్తమ్పి వాతి పాఠో గహేతబ్బో. ‘‘వాతక్ఖిత్తో’’తి లిఙ్గవిపల్లాసో వా దట్ఠబ్బో.

౨౦౭. పచ్ఛాతి పతితట్ఠానే థోకం చిరాయిత్వా, ఇమినా థోకమ్పి చిరాయితమత్తే పయోగసాధియం కారియం సిద్ధమేవాతి పారాజికస్స కారణం సమ్పన్నమేవాతి దస్సేతి. తేనాహ ‘‘పారాజికం సియా’’తి.

౨౦౮. ‘‘ఠత్వా’’తిఆదినా పతితట్ఠానే అచిరాయిత్వా గతేపి తస్మిం బహి పతితట్ఠానతో ఇతరత్రాపి చిరాయితేన బహి పాతనప్పయోగేన సాధియం కారియం సిద్ధమేవాతి పారాజికకారణస్స సిద్ధతం దస్సేతి. తేనేవాహ ‘‘పరాజయో’’తి. ‘‘అతిట్ఠమాన’’న్తిఆదినా యత్థ కత్థచి అచిరాయనేన పయోగస్స నిరత్థకతం దస్సేతి. తేనేవాహ ‘‘రక్ఖతీ’’తి.

౨౦౯. తన్తి అట్ఠకథావచనం.

౨౧౦. సయం వా వట్టేతీతి అన్తో ఠితో సయం వా హత్థేన వా పాదేన వా యట్ఠియా వా బహిసీమాయ నిన్నట్ఠానం పరివట్టేతి. అట్ఠత్వాతి పవట్టితమత్తే అన్తో కత్థచిపి అట్ఠత్వా. వట్టమానన్తి పవట్టన్తం. గతన్తి బహిసీమం కేసగ్గమత్తట్ఠానమ్పి అన్తోసీమమతిక్కమమత్తం.

౨౧౧. తం భణ్డం సచే అన్తో ఠత్వా ఠత్వా బహి గచ్ఛతీతి యోజనా. యది అన్తోసీమాయ ఠత్వా ఠత్వా బహిసీమం గచ్ఛతీతి అత్థో. రక్ఖతీతి అన్తోసీమాయ పఠమగతినివత్తనేనేవ ఏతస్స భిక్ఖునో పయోగవేగస్స నివత్తత్తా, తతో ఉపరి నివత్తనారహకారణస్స అలద్ధభావేన అత్తనా చ గతత్తా తథా బహిసీమప్పత్తం తం భణ్డం తంమూలకపయోజకం భిక్ఖుం ఆపత్తియా రక్ఖతీతి అధిప్పాయో. సుద్ధచిత్తేన ఠపితేతి ‘‘ఏవం ఠపితే వట్టిత్వా గమిస్సతీ’’తి థేయ్యచిత్తేన వినా ‘‘కేవలం ఠపేస్సామీ’’తి చిత్తేన బహిసీమాభిముఖం నిన్నట్ఠానం ఓతారేత్వా ఠపితే. సయం వట్టతీతి భణ్డం సయమేవ నిన్నట్ఠానం నిన్నం హుత్వా బహిసీమం చే పవట్టన్తం గచ్ఛతి. వట్టతీతి ఆపత్తియా అకరణతో వట్టతి.

౨౧౨. గచ్ఛన్తేతి చోరస్స పయోగం వినా అత్తనావ గచ్ఛన్తే. తన్తి రాజదేయ్యపఞ్చమాసకఅతిరేకపఞ్చమాసకమత్తం సుఙ్కవన్తం భణ్డం. నీహటేపి నావహారోతి యోజనా. కేవలం థేయ్యచిత్తస్స ఆపత్తియా అనఙ్గభావతో, యానాదిపయోజకకాయవచీపయోగస్స అభావతో, భణ్డట్ఠపితయానాదినో అత్తనావ బహిసీమప్పత్తత్తా, తేనేవ భణ్డస్సాపి గతత్తా చ భిక్ఖునో అవహారో నత్థీతి అత్థో.

౨౧౩. పయోగేన వినాతి చోరస్స సకపయోగమన్తరేన. అవహారో న విజ్జతీతి ఏత్థ యుత్తి వుత్తనయావ.

౨౧౪. మణిన్తి పాదారహం సుఙ్కదాతబ్బమణిరతనం, ఏతేనేవ ఉపలక్ఖణపదత్తా యంకిఞ్చి భణ్డం సఙ్గహితమేవ. పారాజికం సియాతి యానస్స అత్తనా పాజితత్తాతి అధిప్పాయో. సీమాతిక్కమనేతి సుఙ్కగ్గహణస్స నియమితట్ఠానాతిక్కమనే.

౨౧౫. మతన్తి ‘‘ఏత్తకభణ్డతో ఏత్తకం గహేతబ్బ’’న్తి రాజూహి అనుమతం. సేసో కథామగ్గోతి ‘‘సుఙ్కట్ఠానం పత్వా సుఙ్కికేసు నిద్దాయమానేసు, కీళన్తేసు, బహిగతేసు వా పరియేసిత్వా అదిస్వా గచ్ఛతో న దోసో, భణ్డదేయ్యం హోతీ’’తి ఏవమాదికో వినిచ్ఛయకథామగ్గో. అరఞ్ఞట్ఠకథాసమోతి ‘‘యో చారక్ఖట్ఠానం పత్వా’’తిఆదినా (వి. వి. ౧౭౦) యథావుత్తఅరఞ్ఞట్ఠకథాయ సదిసో,

‘‘కమ్మట్ఠానం చిత్తే కత్వా;

చిన్తేన్తో అఞ్ఞవిహితో;

సుఙ్కట్ఠానం పత్వా గచ్ఛే;

భణ్డదేయ్యం హోతేవస్సా’’తి. –

ఆదినా నయేన వుచ్చమానసదిసోయేవ. తేనేవ గతత్థతాయ ఇదాని న విచారీయతీతి అధిప్పాయో.

సుఙ్కఘాతకథావణ్ణనా.

౨౧౬. ‘‘పాణో నామ మనుస్సపాణో వుచ్చతీ’’తి (పారా. ౧౧౪) పాళితో చ ‘‘తమ్పి భుజిస్సం హరన్తస్స అవహారో నత్థీ’’తి (పారా. అట్ఠ. ౧.౧౧౪) అట్ఠకథావచనతో చ పరదాసమనుస్సోయేవ అధిప్పేతోతి తమేవ దస్సేతుమాహ ‘‘అన్తోజాత’’న్తిఆది. గేహదాసియా కుచ్ఛిమ్హి దాసస్స జాతో అన్తోజాతో నామ, తం వా. ధనేన కీతో ధనక్కీతో, తం వా. దిన్నం వా పన కేనచీతి మాతులఅయ్యకాదీసు యేన కేనచి దాసం కత్వా దిన్నం వా. దాసన్తి పచ్చేకం సమ్బన్ధనీయం. కరమరానీతం వా దాసన్తి పరవిసయం విలుమ్పిత్వా ఆనేత్వా దాసభావాయ గహితసఙ్ఖాతం కరమరానీతదాసం వా. హరన్తస్స పరాజయోతి ఏత్థ ‘‘చోరికాయ హరిస్సామీ’’తి ఆమసనే దుక్కటం, ఫన్దాపనే థుల్లచ్చయం ఆపజ్జిత్వా ఠితట్ఠానతో కేసగ్గమత్తమ్పి అతిక్కామయతో పారాజికం హోతీతి అధిప్పాయో.

౨౧౭. భుజిస్సం వాతి యస్స కస్సచి మనుస్సస్స అదాసభూతం. మానుసన్తి మనుస్సజాతికం సత్తం. ఆఠపితన్తి ఉపనిక్ఖిత్తం.

౨౧౮. తన్తి అన్తోజాతాదీసు దాసేసు యం కఞ్చి దాసం. పలాయితుకామోవాతి పలాపేతుకామో నీహరితుకామో. అథ వా తం దాసం భుజేహి ఉక్ఖిపిత్వా అయం పలాయితుకామోతిపి అత్థో గహేతబ్బో. భుజేహీతి ఉభోహి హత్థేహి. తం ఠితట్ఠానతోతి తస్స ఠితట్ఠానం తంఠితట్ఠానం, తతో తంఠితట్ఠానతో, చోరేన అత్తనా ఠితట్ఠానతోతి అత్థో న గహేతబ్బోతి దస్సేతుమేవం వుత్తం. కిఞ్చి సఙ్కామేతీతి కేసగ్గమత్తమ్పి తతో అఞ్ఞం ఠానం పాపేతి. భుజేహి వాతి ఏత్థ వా-సద్దో వక్ఖమానపకారన్తరాపేక్ఖో, ‘‘సఙ్కామేతి వా’’తి యోజేతబ్బం.

౨౧౯. తజ్జేత్వాతి భయకరేన వచనేన లేసేన, ఇఙ్గితేన వా తాసేత్వా నేన్తస్స తస్సాతి సమ్బన్ధో. పదవారతోతి పదవారేన యుత్తా థుల్లచ్చయాదయో ఆపత్తియో హోన్తీతి యోజనా. పఠమపదవారయుత్తా థుల్లచ్చయాపత్తి, దుతియపదవారయుత్తా పారాజికాపత్తి హోతీతి అత్థో.

౨౨౦. హత్థాదీసూతి ఆది-సద్దేన కేసవత్థాదిం సఙ్గణ్హాతి. తన్తి దాసం. కడ్ఢతోపీతి ఆకడ్ఢతోపి. పరాజయోతి ‘‘పదవారతో’’తి అనువత్తమానత్తా పఠమపదవారే థుల్లచ్చయం, దుతియపదవారే అతిక్కన్తే పారాజికన్తి అత్థో. అయం నయోతి ‘‘పదవారతో యుత్తా థుల్లచ్చయాదయో ఆపత్తియో హోన్తీ’’తి వుత్తనయో.

౨౨౧. వేగసావాతి వేగేనేవ, చోరస్స వచనేన కాతబ్బవిసేసరహితేన బలవగమనవేగేనాతి వుత్తం హోతి. ఇమినా అనాపత్తిభావస్స కారణం దస్సేతి.

౨౨౨. సణికన్తి మన్దగతియా. వదతీతి ‘‘గచ్ఛ, యాహి, పలాయా’’తిఆదికం వచనం కథేతి. సోపి చాతి యో మన్దగతియా గచ్ఛన్తో ఏవం వుత్తో, సోపి చ.

౨౨౩. పలాయిత్వాతి సామికం పహాయ గన్త్వా. అఞ్ఞన్తి సామికాయత్తట్ఠానతో అఞ్ఞం ఠానం. సాపణం వీథిసన్నివేసయుత్తం నిగమమ్పి వా. తతోతి పలాయిత్వా పవిట్ఠగామాదితో. తన్తి పలాయిత్వా పవిట్ఠం తం దాసం.

పాణకథావణ్ణనా.

౨౨౪. థేయ్యాతి థేయ్యచిత్తేన. సప్పకరణ్డన్తి సప్పసయనపేళం. యథావత్థున్తి థుల్లచ్చయమాహ. ఠానతోతి సప్పపేళాయ ఠితట్ఠానతో. చావనేతి కేసగ్గమత్తాతిక్కమే.

౨౨౫. కరణ్డన్తి సప్పపేళం. ఉగ్ఘాటేత్వాతి వివరిత్వా. కరణ్డతలతోతి అన్తోపేళాయ తలతో. నఙ్గుట్ఠేతి నఙ్గుట్ఠపరియన్తే.

౨౨౬. ఘంసిత్వాతి పేళాపస్సే ఫుసాపేత్వా. సప్పకరణ్డస్స ముఖవట్టితోతి కరణ్డపుటముఖవట్టితో. తస్స నఙ్గుట్ఠే ముత్తమత్తేతి యోజనా.

౨౨౭. నామతోతి నామేన, నామం వత్వాతి వుత్తం హోతి. పక్కోసన్తస్సాతి అవ్హాయన్తస్స. తస్సాతి పక్కోసకస్స.

౨౨౮. తథాతి కరణ్డం వివరిత్వా. మణ్డూకమూసికానం రవం కత్వా నామేన పక్కోసన్తస్సాతి యోజనా. వా-సద్దేన లాజావికిరణఅచ్ఛరపహారాదికం సఙ్గణ్హాతి.

౨౨౯. ముఖన్తి సప్పకరణ్డస్స ముఖం. ఏవమేవ చ కరోన్తస్సాతి మణ్డూకసఞ్ఞం, మూసికసఞ్ఞం కత్వా వా లాజా వికిరిత్వా వా అచ్ఛరం పహరిత్వా వా నామం వత్వా పక్కోసన్తస్స. యేన కేనచీతి వుత్తనీహారతో యేన వా తేన వా.

౨౩౦. న పక్కోసతి చేతి యథావుత్తనయేన యోజేత్వా నామం వత్వా న పక్కోసతి. తస్సాతి కరణ్డముఖవివరకస్స భిక్ఖుస్స.

అపదకథావణ్ణనా.

౨౩౧. హత్థిన్తి హత్థిమ్హి, భుమ్మత్థే ఏవ ఉపయోగవచనం.

౨౩౨. సాలాయన్తి హత్థిసాలాయం. వసతి ఏత్థాతి వత్థు, రాజాగారం, తస్స అన్తో అన్తోవత్థు, అన్తోరాజగేహన్తి అత్థో. అఙ్గణేతి అన్తోరాజఙ్గణే. పి-సద్దో ‘‘అన్తోనగరే’’తి అవుత్తమ్పి సమ్పిణ్డేతి. వత్థు చాతి చ-సద్దేన అఙ్గణం సముచ్చినోతి. సకలం అఙ్గణం ఠానన్తి హత్థినో విచరణయోగ్గం అఙ్గణట్ఠానం సన్ధాయాహ, సకలసాలాతి గహేతబ్బం.

౨౩౩. అబద్ధస్సాతి యథావుత్తసాలారాజవత్థఙ్గణాపేక్ఖాయ వుత్తం. అబద్ధస్స హి హత్థినో సకలసాలాదయో ఠానం, తదతిక్కమే ఠానాచావనం హోతీతి అత్థో. హీతి అవధారణే వా. ‘‘బద్ధస్స హీ’’తి యోజనాయ విసేసత్థోవ దట్ఠబ్బో, బద్ధస్స పనాతి వుత్తం హోతి. బద్ధస్స పనాతి సాలాదీసు సన్నిహితస్స పన. ఠితట్ఠానఞ్చాతి సాలాదీసు ఠితట్ఠానఞ్చ, చతూహి పాదేహి అక్కన్తట్ఠానన్తి వుత్తం హోతి. బన్ధనఞ్చాతి గీవాయ వా పచ్ఛా పాదద్వయబన్ధనవలయే వా ఉభయత్థ వా బన్ధనట్ఠానఞ్చ. తస్మాతి యస్మా ఠితట్ఠానఞ్చ బన్ధనఞ్చ ఠానన్తి ఛ వా పఞ్చ వా ఠానాని లబ్భన్తి, తస్మా. తేసం ఠానానం. కారయేతి ఏత్థ ‘‘ఆపత్తి’’న్తి సామత్థియా లబ్భతీతి. హరతోతి హత్థిసాలాదితో చోరికాయ హరన్తస్స. కారయేతి ఆమసనే దుక్కటం, ఠానభేదగణనాయ యావ పచ్ఛిమట్ఠానా పురిమేసు థుల్లచ్చయాని, అన్తిమట్ఠానా కేసగ్గమత్తమ్పి చావనే పారాజికం కారేయ్యాతి అత్థో.

౨౩౪. ఠితట్ఠానన్తి చతూహి పాదేహి అక్కన్తట్ఠానం, ఇదఞ్చ అబద్ధహత్థిం సన్ధాయ వుత్తం. బద్ధస్స వినిచ్ఛయో సాలాదీసు బద్ధస్స వుత్తవినిచ్ఛయసదిసోతి గతత్థతాయ న వుత్తో.

౨౩౫. ఏకం ఠానన్తి సయితట్ఠానమత్తం. తస్మిన్తి గజే. తస్సాతి భిక్ఖుస్స. తురఙ్గమహిసాదీసు ద్విపదే చ బహుప్పదే చ.

౨౩౬. ఏసేవ నయో ఞేయ్యో, వత్తబ్బం కిఞ్చిపి నత్థీతి యోజనా. తత్థ తురఙ్గా అస్సా. మహిసా లులాయా. ఆది-సద్దేన గోగద్రభఓట్ఠాదిచతుప్పదానం సఙ్గహో. నత్థి కిఞ్చిపి వత్తబ్బన్తి అస్ససాలారాజాగారఙ్గణబహినగరాదీసు అబన్ధితసయనఅస్సాదీనం ఠానభేదో యథావుత్తసదిసత్తా న వుత్తో.

బన్ధిత్వా ఠపితఅస్సస్స పన సచే సో చతూసు పాదేసు బద్ధో హోతి, బన్ధనానం, ఖురానఞ్చ గణనాయ అట్ఠ ఠానాని, సచే ముఖే చ బద్ధో హోతి, నవ ఠానాని, ముఖేయేవ బద్ధో, పఞ్చ ఠానానీతి ఠానభేదో చ తథేవ ససమిగసూకరాదిచతుప్పదేసు బన్ధిత్వా ఠపితేసు బద్ధబద్ధట్ఠానేహి సహ చతూహి పాదేహి అక్కన్తట్ఠానవసేన లబ్భమానో ఠానభేదో చ గోమహిసేసు బద్ధేసు ఏవమేవ లబ్భమానో ఠానభేదో చ వజాదీసు పదేసేసు పవేసితేసు ద్వారేసు రుక్ఖసూచియో అపనేత్వా వా అనపనేత్వా వా నామం వత్వా వా అవత్వా వా పక్కోసన్తస్స, సాఖాభఙ్గతిణాదీని దస్సేత్వా పక్కోసిత్వా వా అపక్కోసిత్వా వా పలోభేన్తస్స తాసేత్వా నిక్ఖమన్తస్స సప్పకరణ్డకే సప్పస్స వుత్తనయేన లబ్భమానో విసేసో చ నేతబ్బో. ఇహ సబ్బత్థ ఠానభేదేసు బహుకేసుపి ఉపన్తట్ఠానేసు థుల్లచ్చయం, అన్తట్ఠానే పారాజికం వుత్తసదిసన్తి ఇమస్స సబ్బస్స వినిచ్ఛయస్స ‘‘ఏసేవ నయో’’తి ఇమినావ గతత్తా, ఆహటతో అవిఞ్ఞాయమానస్స కస్సచి విసేసస్సాభావా చ వుత్తం ‘‘నత్థి కిఞ్చిపి వత్తబ్బ’’న్తి.

ద్విపదేపీతి ‘‘ద్విపదం నామ మనుస్సా పక్ఖజాతా’’తి (పారా. ౧౧౫) పాళియం వుత్తా మనుస్సా చ మయూరాదిలోమపక్ఖా చ వగ్గులిఆదిచమ్మపక్ఖా చ భమరాదిఅట్ఠిపక్ఖా చాతి ఏవమాదికే సత్తే చ. బహుప్పదేతి ‘‘బహుప్పదం నామ విచ్ఛికా సతపదీ ఉచ్చాలిఙ్గపాణకా’’తి (పారా. ౧౧౭) పాళియం వుత్తబహుప్పదసత్తే చాతి అత్థో.

ఏత్తావతా పాపభిక్ఖూనం లేసోకాసపిదహనత్థం పదభాజనే వుత్తభూమట్ఠాదితింసవినిచ్ఛయమాతికాకథాసు పఞ్చవీసతి మాతికాకథా దస్సేత్వా అవసిట్ఠాసు పఞ్చమాతికాకథాసు సంవిదావహారో, సఙ్కేతకమ్మం, నిమిత్తకమ్మన్తి మాతికత్తయకథా పఠమమేవ అదిన్నాదానవినిచ్ఛయసమ్భారభూతానం పఞ్చవీసతియా అవహారానం దస్సనట్ఠానే ఠత్వా –

‘‘పుబ్బసహపయోగో చ, సంవిదాహరణమ్పి చ;

సఙ్కేతకమ్మం నేమిత్తం, పుబ్బయోగాదిపఞ్చక’’న్తి. (వి. వి. ౪౨) –

ఇమినా సఙ్గహితాతి తం పహాయ అవసేసే ఓచరకో, ఓణిరక్ఖకోతి కథాద్వయే ఓచరణకకథాయ ఆణత్తికప్పయోగత్తా, తఞ్చ ఓణిరక్ఖకేన కరియమానం ఠానాచావనం సాహత్థికేన వా ఆణత్తికేన వా పయోగేన హోతీతి తస్సాపి ‘‘సాహత్థాణత్తికో చేవా’’తి సాహత్థికపఞ్చకే పఠమమేవ సఙ్గహితత్తా చ థలట్ఠవేహాసట్ఠకథాదీసు సఙ్గహితత్తా చ తఞ్చ ద్వయం న వుత్తన్తి వేదితబ్బం.

తత్థ ‘‘ఓచరకో నామ భణ్డం ఓచరిత్వా ఆచిక్ఖతీ’’తి (పారా. ౧౧౮) పాళియం వుత్తో చోరాపనపురిసో ‘‘ఓచరకో’’తి వేదితబ్బో. ఓచరతీతి ఓచరకో, తత్థ తత్థ గన్త్వా అన్తో అనుపవిసతీతి వుత్తం హోతీతి. ‘‘ఓణిరక్ఖో నామ ఆహటం భణ్డం గోపేన్తో’’తి (పారా. ౧౧౮) పాళియం వుత్తో ముహుత్తం అత్తని ఠపితస్స పరభణ్డస్స రక్ఖకో ‘‘ఓణిరక్ఖో’’తి వేదితబ్బో. ఓణితం రక్ఖతీతి ఓణిరక్ఖో, యో పరేన అత్తనో వసనట్ఠానే ఆభతం భణ్డం ‘‘ఇదం తావ భన్తే ముహుత్తం ఓలోకేథ, యావాహం ఇదం నామ కిచ్చం కత్వా ఆగచ్ఛామీ’’తి వుత్తో రక్ఖతి, తస్సేతం అధివచనం.

ద్విచతుబహుప్పదకథావణ్ణనా.

౨౩౭. ‘‘పఞ్చహి ఆకారేహి అదిన్నం ఆదియన్తస్స ఆపత్తి పారాజికస్సా’’తిఆదినా (పారా. ౧౨౨) నయేన పాళియం ఆగతాని పఞ్చఙ్గాని సఙ్గహేతుమాహ ‘‘పరేస’’న్తిఆది. తత్థ ‘‘పరేసం సన్తకం ధన’’న్తి ఇమినా పరమనుస్ససన్తకతా, ‘‘పరేసన్తి విజానిత్వా’’తి ఇమినా పరాయత్తభావస్స జాననం, ‘‘గరుక’’న్తి ఇమినా పాదం వా అతిరేకపాదం వా అగ్ఘనకతా, ‘‘థేయ్యచిత్తేనా’’తి ఇమినా థేయ్యచిత్తతా, ‘‘ఠానా చావేతీ’’తి ఇమినా పఞ్చవీసతియా అవహారానం అఞ్ఞతరస్స సమఙ్గితాతి ఏవమేత్థ పఞ్చఙ్గసఙ్గహో వేదితబ్బో.

౨౩౮. ఏత్తావతా తింసమాతికాకథావినిచ్ఛయం సఙ్గహేత్వా ఇదాని ‘‘అనాపత్తి ససఞ్ఞిస్స విస్సాసగ్గాహే తావకాలికే పేతపరిగ్గహే తిరచ్ఛానగతపరిగ్గహే పంసుకూలసఞ్ఞిస్సా’’తిఆదినా (పారా. ౧౩౧) నయేన పాళియం ఆగతం అనాపత్తివారం సఙ్గహేతుమాహ ‘‘అనాపత్తీ’’తిఆది. తత్థ ససఞ్ఞిస్సాతి పరసన్తకమ్పి ‘‘ససన్తక’’న్తి సుద్ధసఞ్ఞాయ గణ్హన్తస్స అనాపత్తీతి సబ్బత్థ యోజేతబ్బం. ఏవం గహితం సామికేహి దిస్వా యాచితే అదేన్తస్స ఉభిన్నం ధురనిక్ఖేపేన పారాజికం.

తిరచ్ఛానపరిగ్గహేతి తిరచ్ఛానేహి పరిగ్గహితవత్థుమ్హి. సచేపి హి నాగగరుళమాణవకమాణవికాపి మనుస్సవేసేన ఆపణం పసారేత్వా నిసిన్నా హోన్తి, భిక్ఖు చ థేయ్యచిత్తేన తేసం సన్తకం గణ్హాతి, అనాపత్తీతి వుత్తం హోతి. సీహబ్యగ్ఘదీపిపభుతీహి వాళమిగేహి గహితగోచరం పఠమం మోచాపేన్తస్స తం ముఞ్చిత్వా అత్తనోపి హింసనతో థోకం ఖాయితే వారేన్తస్స దోసో నత్థి. సేనాదీసు తిరచ్ఛానేసు యేన కేనచి గహితం గోచరం మోచాపేతుం వట్టతి. వుత్తఞ్హేతం అట్ఠకథాయం ‘‘సేనాదయోపి ఆమిసం గహేత్వా గచ్ఛన్తే పాతాపేత్వా గణ్హితుం వట్టతీ’’తి (పారా. అట్ఠ. ౧.౧౩౧). ఏవమేవ ధమ్మనిదేడ్డుభాదీహి గహితమణ్డూకాదయో జీవితరక్ఖనత్థాయ మోచాపేతుం వట్టతీతి వేదితబ్బం.

తావకాలికగ్గాహేతి ‘‘పటికరిస్సామీ’’తి తావకాలికం గణ్హన్తస్స ఏవం గహితం సచే భణ్డసామికో పుగ్గలో వా గణో వా ‘‘తుమ్హేవ గణ్హథా’’తి అనుజానేయ్య, వట్టతి. నానుజానేయ్య, న గణ్హేయ్య, దాతబ్బం. అదేన్తస్స ఉభిన్నం ధురనిక్ఖేపేన పారాజికం. ‘‘సఙ్ఘసన్తకం పన పటిదాతుమేవ వట్టతీ’’తి అట్ఠకథాయం వుత్తం.

విస్సాసగ్గాహేతి ‘‘అనుజానామి భిక్ఖవే పఞ్చహఙ్గేహి సమన్నాగతస్స విస్సాసం గహేతుం, సన్దిట్ఠో చ హోతి, సమ్భత్తో చ, ఆలపితో చ, జీవతి చ, గహితే చ అత్తమనో హోతీ’’తి (మహావ. ౩౫౬) పాళియం ఆగతం పఞ్చహఙ్గేహి సమన్నాగతస్స సన్తకం విస్సాసేన గణ్హన్తస్స గహణే వినిచ్ఛయో యథావుత్తసుత్తవణ్ణనాయం వేదితబ్బో. యథాహ సమన్తపాసాదికాయం –

తత్థ సన్దిట్ఠోతి దిట్ఠమత్తకమిత్తో. సమ్భత్తోతి దళ్హమిత్తో. ఆలపితోతి ‘‘మమ సన్తకం యం ఇచ్ఛసి, తం గణ్హేయ్యాసి, ఆపుచ్ఛిత్వా గహణే కారణం నత్థీ’’తి వుత్తో. జీవతీతి అనుట్ఠానసేయ్యాయ సయితోపి యావ జీవితిన్ద్రియుపచ్ఛేదం న పాపుణాతి. గహితే చ అత్తమనోతి గహితే తుట్ఠచిత్తో హోతి, ఏవరూపస్స సన్తకం ‘‘గహితే మే అత్తమనో భవిస్సతీ’’తి జానన్తేన గహేతుం వట్టతి. అనవసేసపరియాదానవసేన చేతాని పఞ్చఙ్గాని వుత్తాని, విస్సాసగ్గాహో పన తీహఙ్గేహి రుహతి – సన్దిట్ఠో, జీవతి, గహితే అత్తమనో, సమ్భత్తో, జీవతి, గహితే అత్తమనో, ఆలపితో, జీవతి, గహితే అత్తమనోతి.

యో పన జీవతి, న చ గహితే అత్తమనో హోతి, తస్స సన్తకం విస్సాసగ్గాహేన గహితమ్పి పున దాతబ్బం. దదమానేన చ మతకధనం తావ యే తస్స ధనే ఇస్సరా గహట్ఠా వా పబ్బజితా వా, తేసం దాతబ్బం. అనత్తమనస్స సన్తకం తస్సేవ దాతబ్బం. యో పన పఠమంయేవ ‘‘సుట్ఠు కతం తయా మమ సన్తకం గణ్హన్తేనా’’తి వచీభేదేన వా చిత్తుప్పాదమత్తేన వా అనుమోదిత్వా పచ్ఛా కేనచి కారణేన కుపితో పచ్చాహరాపేతుం న లభతి. యోపి అదాతుకామోవ, చిత్తేన పన అధివాసేతి, న కిఞ్చి వదతి, సోపి పున పచ్చాహరాపేతుం న లభతి. యో పన ‘‘మయా తుమ్హాకం సన్తకం గహితం వా పరిభుత్తం వా’’తి వుత్తే ‘‘గహితం వా హోతు పరిభుత్తం వా, మయా పన తం కేనచిదేవ కరణీయేన ఠపితం, తం పాకతికం కాతుం వట్టతీ’’తి వదతి, అయం పచ్చాహరాపేతుం లభతీతి (పారా. అట్ఠ. ౧.౧౩౧).

పేతపరిగ్గహేతి పేత్తివిసయుప్పన్నా చ మరిత్వా తస్మింయేవ అత్తభావే నిబ్బత్తా చ చాతుమహారాజికాదయో దేవా చ ఇమస్మిం అత్థే పేతా నామ, తేసం సన్తకం గణ్హన్తస్స చ అనాపత్తీతి అత్థో. సచేపి హి సక్కో దేవరాజా ఆపణం పసారేత్వా నిసిన్నో హోతి, దిబ్బచక్ఖుకో చ భిక్ఖు తం ఞత్వా సతసహస్సగ్ఘనకమ్పి వత్థం తస్స విరవన్తస్సేవ అచ్ఛిన్దిత్వా గణ్హితుం వట్టతి. దేవపూజత్థం రుక్ఖాదీసు మట్ఠవత్థాదీని గణ్హతో నిద్దోసతాయ కిమేవ వత్తబ్బం. పంసుకూలసఞ్ఞాయ గణ్హతోపి అనాపత్తి. తథా గహితమ్పి సచే సస్సామికం హోతి, సామికే ఆహరాపేన్తే దాతబ్బన్తి ఉపలక్ఖణతో వేదితబ్బం.

౨౩౯. ఏత్థాతి దుతియపారాజికవినిచ్ఛయే. చ-సద్దేన అవుత్తసముచ్చయత్థేన అవసేససిక్ఖాపదవినిచ్ఛయే సఙ్గణ్హాతి. వత్తబ్బోతి మాతికట్ఠకథాదీసు వియ అవసానే కథేతబ్బో. పాళిముత్తవినిచ్ఛయోతి సముట్ఠానాదికో తంతంసిక్ఖాపదపాళియం అనాగతో ఉపాలిత్థేరాదీహి ఠపితో వినిచ్ఛయో.

౨౪౦. పరాజితానేకమలేనాతి అపరిమేయ్యకప్పకోటిసతసహస్సోపచితపారమితాసమ్భూతేన సబ్బఞ్ఞుతఞ్ఞాణపదట్ఠానేన ఆసవక్ఖయఞాణేన సహ వాసనాయ సముచ్ఛేదప్పహానేన పరాజితా రాగాదయో అనేకకిలేసమలా యేన సో పరాజితానేకమలో, తేన పరాజితానేకమలేన. జినేన యం దుతియం పారాజికం వుత్తం, అస్స దుతియపారాజికస్స చ అత్థో మయా సమాసేన వుత్తో. అసేసేన అతివిత్థారనయేన వత్తుం తస్స అత్థం కథేతుం కో హి సమత్థోతి యోజనా. ఏత్థ చ-సద్దో పఠమపారాజికసముచ్చయత్థో. హి-సద్దో అవధారణే, తేన అసేసేన తదత్థం వత్తుం సమత్థో నత్థేవ అఞ్ఞత్ర తథాగతాతి దీపేతి.

ఇతి వినయత్థసారసన్దీపనియా

వినయవినిచ్ఛయవణ్ణనాయ

దుతియపారాజికకథావణ్ణనా నిట్ఠితా.

తతియపారాజికకథావణ్ణనా

౨౪౧-౨. ఏవమతిసుఖుమనయసమాకులం దుతియపారాజికం దస్సేత్వా ఇదాని తతియపారాజికం దస్సేతుమాహ ‘‘మనుస్సజాతి’’న్తిఆది. తత్థ మనుస్సజాతిన్తి జాయతీతి జాతి, రూపారూపపటిసన్ధి, మనుస్సేసు జాతి యస్స సో మనుస్సజాతి, మనుస్సజాతికో మనుస్సవిగ్గహోతి వుత్తం హోతి, తం మనుస్సజాతిం.

ఏత్థ చ మనుస్సేసూతి కుసలాకుసలమనస్స ఉస్సన్నత్తా మనుస్ససఙ్ఖాతేసు నరేసు. ‘‘యం మాతుకుచ్ఛిస్మిం పఠమం చిత్తం ఉప్పన్న’’న్తి (పారా. ౧౭౨) పదభాజనే వుత్తనయేన మాతుకుచ్ఛిమ్హి పఠమం ఉప్పజ్జమానపటిసన్ధిచిత్తఞ్చ తంసమ్పయుత్తవేదనాసఞ్ఞాసఙ్ఖారసఙ్ఖాతఖన్ధత్తయఞ్చ తంసహజాతాని –

‘‘తిలతేలస్స యథా బిన్దు, సప్పిమణ్డో అనావిలో;

ఏవం వణ్ణప్పటిభాగం, ‘కలల’న్తి పవుచ్చతీ’’తి. (పారా. అట్ఠ. ౨.౧౭౨; విభ. అట్ఠ. ౨౬) –

వుత్తాని జాతిఉణ్ణంసుమ్హి పసన్నతిలతేలే వా సప్పిమణ్డే వా ఓతారేత్వా ఉక్ఖిపిత్వా విధునితే అగ్గే లమ్బమానబిన్దుప్పమాణకలలసఙ్ఖాతాని సభావకానం కాయభావవత్థుదసకవసేన తింస రూపాని చ అభావకానం కాయవత్థుదసకవసేన వీసతి రూపాని చాతి అయం నామరూపపటిసన్ధి ఇధ ‘‘జాతీ’’తి గహితా. ‘‘యస్సా’’తి ఇమినా అఞ్ఞపదేన ‘‘యావ మరణకాలా ఏత్థన్తరే ఏసో మనుస్సవిగ్గహో నామా’’తి (పారా. ౧౭౨) పదభాజనే వుత్తనయేన పఠమభవఙ్గతో పట్ఠాయ చుతిచిత్తాసన్నభవఙ్గపరియన్తసన్తానసఙ్ఖాతసత్తో గహితో. ఇమినా మనుస్సవిగ్గహస్స పటిసన్ధితో పట్ఠాయ పారాజికవత్థుభావం దస్సేతి.

జానన్తోతి ‘‘సత్తో అయ’’న్తి జానన్తో. జీవితా యో వియోజయేతి యో భిక్ఖు జీవితిన్ద్రియా వియోజేయ్య వోరోపేయ్య, తస్స జీవితిన్ద్రియం ఉపచ్ఛిన్దేయ్య ఉపరోధేయ్యాతి వుత్తం హోతి. తేనాహ పదభాజనే ‘‘జీవితా వోరోపేయ్యాతి జీవితిన్ద్రియం ఉపచ్ఛిన్దతి ఉపరోధేతీ’’తి (పారా. ౧౭౨).

తఞ్చ జీవితిన్ద్రియం రూపారూపవసేన దువిధం హోతి. తత్థ అరూపజీవితిన్ద్రియం అవిగ్గహత్తా ఉపక్కమవిసయం న హోతి. రూపజీవితిన్ద్రియుపచ్ఛేదేన పన తదాయత్తవుత్తితాయ తంసమకాలమేవ ఓచ్ఛిజ్జమానతాయ ఏత్థ సామఞ్ఞేన ఉభయమ్పి గహేతబ్బం. ఇదఞ్చ అతీతానాగతం న గహేతబ్బం తస్స అవిజ్జమానత్తా. ఉపక్కమవిసయారహం పన పచ్చుప్పన్నమేవ గహేతబ్బం. తఞ్చ ఖణసన్తతిఅద్ధావసేన తివిధం హోతి.

తత్థ ఉప్పాదట్ఠితిభఙ్గవసేన ఖణత్తయపరియాపన్నో భావో ఖణపచ్చుప్పన్నం నామ. తం సరసభఙ్గభూతత్తా సయం భిజ్జమానం ఉపక్కమసాధియం వినాసవన్తం న హోతి. ఆతపే ఠత్వా గబ్భం పవిట్ఠస్స అన్ధకారవిగమన్తరఞ్చ సీతేన ఓవరకం పవిట్ఠస్స విసభాగఉతుసముట్ఠానేన సీతపనూదన్తరఞ్చ రూపసన్తతి సన్తతిపచ్చుప్పన్నం నామ. పటిసన్ధిచుతీనమన్తరాళప్పవత్తి ఖన్ధసన్తతి అద్ధాపచ్చుప్పన్నం నామ. ఇమస్మిం ద్వయే ఉపక్కమసమ్భవో, తంవసేన ఉపచ్ఛిజ్జమానం జీవితం సన్తానపరిహానిపచ్చయభావతో సన్తతిఅద్ధాపచ్చుప్పన్నద్వయం యథాపరిచ్ఛిన్నకాలమప్పత్వా ఉపక్కమవసేన అన్తరాయేవ నిరుజ్ఝతి, తస్మా సన్తతిఅద్ధాపచ్చుప్పన్నరూపజీవితిన్ద్రియఞ్చ తంనిరోధేన నిరుజ్ఝమానఅరూపజీవితిన్ద్రియఞ్చాతి ఉభయం ఏత్థ ‘‘జీవితా’’తి గహితన్తి వేదితబ్బం. ఇదమేవ సన్ధాయాహ పదభాజనే ‘‘సన్తతిం వికోపేతీ’’తి (పారా. ౧౭౨).

ఇమిస్సావ పాణాతిపాతభావే ఆపత్తిభావతో ఏత్థ ఠత్వా అట్ఠకథాయం (పారా. అట్ఠ. ౨.౧౭౨) పాణపాణాతిపాతపాణాతిపాతీపాణాతిపాతప్పయోగానం విభాగో దస్సితో. తత్థ పాణోతి వోహారతో సత్తో, పరమత్థతో ఉపచ్ఛిజ్జమానం జీవితిన్ద్రియం, తం ‘‘జీవితా’’తి ఇమినా వుత్తం. పాణాతిపాతో నామ వధకచేతనా, సో చ ‘‘వియోజయే’’తి ఇమినా సన్దస్సితో. పాణాతిపాతీ నామ పుగ్గలో, సో చ ‘‘యో’’తి ఇమినా సన్దస్సితో. పాణాతిపాతప్పయోగో పన –

‘‘వుత్తా పాణాతిపాతస్స;

పయోగా ఛ మహేసినా’’తి –

ఆదినా నయేన ఇధేవ వక్ఖమానవిభాగత్తా వక్ఖమాననయేనేవ దట్ఠబ్బో.

అస్స సత్థం నిక్ఖిపేయ్య వాతి యోజనా. అస్సాతి మనుస్సజాతికస్స. ‘‘హత్థపాసే’’తి పాఠసేసో. హత్థపాసో నామ సమీపోతి. అస్సాతి సమీపసమ్బన్ధే సామివచనం. సత్థన్తి ఏత్థ జీవితవిహిం సనుపకరణభావేన సమ్మతా ధారావన్తఅసిఆది చ ధారారహితయట్ఠిభిన్దివాలలగుళాది చ ఉపలక్ఖణవసేన గహేతబ్బా. ససతి హింసతీతి సత్థం. తేనేవాహ పదభాజనే ‘‘అసిం వా సత్తిం వా భిన్దివాలం వా లగుళం వా పాసాణం వా సత్థం వా విసం వా రజ్జుం వా’’తి. ఇధావుత్తం కరపాలికాఛురికాది సముఖం ‘‘సత్థం వా’’తి ఇమినా సఙ్గహితం. నిక్ఖిపేయ్యాతి యథా భోగహేతుం లభతి, తథా ఉపనిక్ఖిపేయ్య, అత్తవధాయ ఇచ్ఛితక్ఖణే యథా గణ్హాతి, తథా సమీపే తేనేవ చిత్తేన ఠపేయ్యాతి వుత్తం హోతి. ఇమినా థావరప్పయోగో సన్దస్సితో.

మరణే గుణం వా వదేయ్యాతి యోజనా, మరణత్థాయ మరణే గుణం వణ్ణేతీతి అత్థో. ‘‘జీవితే ఆదీనవం దస్సేతి, మరణే గుణం భణతీ’’తి (పారా. ౧౭౨) పదభాజనే వుత్తత్తా ‘‘కిం తుయ్హిమినా పాపకేన దుజ్జీవితేన, యో త్వం న లభసి పణీతభోజనాని భుఞ్జితు’’మిచ్చాదినా నయేన మరణత్థాయ జీవితే అవణ్ణం వదన్తో చ ‘‘త్వం ఖోసి ఉపాసక కతకల్యాణో అకతపాపో, మతం తే జీవితా సేయ్యో, ఇతో త్వం కాలకతో వివిధవిహఙ్గమవికూజితే పరమసురభికుసుమభూసితతరువరనిచితే పరమరతికరలళితగతిభాసితవిలపితసురయువతిగణవిచరితే వరనన్దనే అచ్ఛరాసఙ్ఘపరివారితో విచరిస్ససీ’’తిఆదినా నయేన మరణత్థాయ మరణానిసంసం దస్సేన్తో చ ‘‘మరణే గుణం వదేయ్య’’ఇచ్చేవ వుచ్చతి.

మరణూపాయం దేసేయ్యాతి యోజనా. మరణాధిప్పాయేనేవ ‘‘సత్థం వా ఆహర, విసం వా ఖాద, రజ్జుయా వా ఉబ్బన్ధిత్వా కాలఙ్కరోహీ’’తి పదభాజనే వుత్తసత్థహరణాని చ అవుత్తమ్పి సోబ్భనరకపపాతాదీసు పపతనఞ్చాతి ఏవమాదికం మరణూపాయం ఆచిక్ఖేయ్య. ‘‘హోతి అయమ్పీ’’తి పదచ్ఛేదో, అపీతి పుబ్బే వుత్తద్వయం సముచ్చినోతి. ద్వేధా భిన్నసిలా వియ అసన్ధేయ్యోవ సో ఞేయ్యోతి ద్విధా భిన్నపాసాణో వియ భగవతో పటిపత్తిపటివేధసాసనద్వయేన సో పచ్చుప్పన్నే అత్తభావే సన్ధాతుమసక్కుణేయ్యోవాతి ఞాతబ్బోతి అత్థో.

౨౪౩. థావరాదయోతి ఆది-సద్దేన విజ్జామయఇద్ధిమయపయోగద్వయం సఙ్గహితం.

౨౪౪. తత్థాతి తేసు ఛసు పయోగేసు. సకో హత్థో సహత్థో, తేన నిబ్బత్తో సాహత్థికో, పయోగో. ఇధ హత్థగ్గహణం ఉపలక్ఖణం, తస్మా హత్థాదినా అత్తనో అఙ్గపచ్చఙ్గేన నిప్ఫాదితో వధప్పయోగో సాహత్థికోతి వేదితబ్బో.

౨౪౫. ‘‘త్వం తం ఏవం పహరిత్వా మారేహీ’’తి భిక్ఖునో పరస్స యం ఆణాపనం, అయమాణత్తికో నయోతి యోజనా. ఆణత్తికో నయోతి ఆణత్తియేవ ఆణత్తికో. నేతి పవత్తేతీతి నయో, పయోగస్సేతం నామం.

౨౪౬. దూరన్తి దూరట్ఠం. కాయేన పటిబద్ధేనాతి ఏత్థ కాయేకదేసో హత్థాది కాయో అవయవే సముదాయోపచారతో ‘‘గామో దడ్ఢో’’తి యథా. కాయపటిబద్ధం చాపాదికం పటిబద్ధం నామ పుబ్బపదలోపేన ‘‘దేవదత్తో దత్తో’’తి యథా. వా-సద్దో లుత్తనిద్దిట్ఠో, కాయేన వా కాయపటిబద్ధేన వాతి వుత్తం హోతి, ‘‘ఉసుఆదినిపాతన’’న్తి ఇమినా సమ్బన్ధో. విధానం విధి, పయోగోతి అత్థో.

౨౪౭. అసఞ్చారిముపాయేనాతి అసఞ్చారిమేన నిచ్చలేన ఉపాయేన. ఓపతన్తి ఏత్థాతి ఓపాతో, సో ఆది యేసం అపస్సేనవిసభేసజ్జసంవిధానాదీనం తే ఓపాతాదయో, తేసం విధానం ఓపాతాదివిధానం, ఓపాతక్ఖణనాదికిరియా.

౨౪౮. విజ్జాయాతి ఆథబ్బనవేదాగతమరణమన్తసఙ్ఖాతవిజ్జాయ. జప్పనన్తి యథా పరో న సుణాతి, తథా పునప్పునం వచనం.

౨౪౯. మారణే సమత్థా యా కమ్మవిపాకజా ఇద్ధి, అయం ఇద్ధిమయో పయోగో నామాతి సముదీరితోతి యోజనా. కమ్మవిపాకే జాతా కమ్మవిపాకజా, ఇద్ధి, యా ‘‘నాగానం నాగిద్ధి సుపణ్ణానం సుపణ్ణిద్ధి యక్ఖానం యక్ఖిద్ధీ’’తిఆదినా (పారా. అట్ఠ. ౨.౧౭౨) బహుధా అట్ఠకథాయం వుత్తా. తత్థ దిట్ఠదట్ఠఫుట్ఠవిసానం నాగానం దిస్వా, డంసిత్వా, ఫుసిత్వా చ పరూపఘాతకరణే నాగిద్ధి వేదితబ్బా. ఏవం సేసానమ్పి. ఇద్ధియేవ ఇద్ధిమయో, భావనామయో ఇద్ధిప్పయోగో పనేత్థ న గహేతబ్బో. వుత్తఞ్హేతం అట్ఠకథాయం –

‘‘కేచి పన భావనామయిద్ధియాపి పరూపఘాతకరణం వదన్తి. సహ పరూపఘాతకరణేన చ ఆదిత్తఘరూపరి ఖిత్తస్స ఉదకఘటస్స భేదనం వియ ఇద్ధివినాసఞ్చ ఇచ్ఛన్తి, తం తేసం ఇచ్ఛామత్తమేవ. కస్మా? యస్మా తం కుసలవేదనావితక్కపరిత్తత్తికాదీహి న సమేతి. కథం? అయఞ్హి భావనామయిద్ధి నామ చతుత్థజ్ఝానమయా కుసలత్తికే కుసలా చేవ అబ్యాకతా చ, పాణాతిపాతో అకుసలో. వేదనాత్తికే అదుక్ఖమసుఖసమ్పయుత్తా, పాణాతిపాతో దుక్ఖసమ్పయుత్తో. వితక్కత్తికే అవితక్కఅవిచారా, పాణాతిపాతో సవితక్కసవిచారో. పరిత్తత్తికే మహగ్గతా, పాణాతిపాతో పరిత్తోయేవా’’తి (పారా. అట్ఠ. ౨.౧౭౨).

౨౫౦. తత్థాతి తేసు ఛబ్బిధేసు పయోగేసు. ఉద్దేసోపీతి ఉద్దిసనం ఉద్దేసో, తంసహితో పయోగోపి ఉద్దేసోతి వుత్తం హోతి ‘‘కున్తే పవేసేహీ’’తి యథా. ఏవం వత్తబ్బతాయ చ అనుద్దేసోతి తబ్బిపరీతవచనమేవ ఞాపకన్తి వేదితబ్బం. ఏత్థ ఏకేకో ఉద్దేసోపి అనుద్దేసోపి హోతీతి తేసమయం భేదో పన దువిధో హోతీతి పరిదీపితోతి యోజనా. ఇమేసు ఛసు పయోగేస్వేవ ఏకేకస్సేవ ఉద్దిస్సానుద్దిస్సకిరియమానతాయ దువిధభావతో తేసం ద్వాదసవిధో భేదో పదభాజనే చ అట్ఠకథాయ చ దీపితో, తత్థ వినిచ్ఛయమిదాని దస్సయిస్సామీతి అధిప్పాయో.

౨౫౧. బహూసుపీతి మనుస్సేసు బహూసుపి. తేన కమ్మేనాతి పహారదానసఙ్ఖాతేన కమ్మేన. బజ్ఝతీతి అపాయం నేతుం కమ్మపాసేన కమ్మన్తరం నివారేత్వా బజ్ఝతీతి అత్థో.

౨౫౨. పహారేపీతి పహరణేపి. దేహినోతి మనుస్సవిగ్గహస్స. తస్సాతి పహటస్స.

౨౫౩. పహటమత్తే వాతి పహటక్ఖణే వా. పచ్ఛాతి తప్పచ్చయా కాలన్తరే వా. ఉభయథాపి చ మతేతి ద్విన్నం ఆకారానమఞ్ఞతరేన మతేపి. హన్తా వధకో. పహటమత్తస్మిన్తి తస్మిం మరణారహపహారస్స లద్ధక్ఖణేయేవ, మరణతో పుబ్బభాగేయేవాతి మత్తసద్దేన దీపేతి. మరణత్థాయ చ అఞ్ఞత్థాయ చ దిన్నేసు అనేకేసు పహారేసు మరణత్థాయ దిన్నప్పహారేనేవ యదా కదాచి మరిస్సతి, పహారదానక్ఖణేయేవ పారాజికం హోతి. అమరణాధిప్పాయేన దిన్నప్పహారబలేన చే మరేయ్య, న హోతీతి వుత్తం హోతీతి.

౨౫౪. ద్వే పయోగాతి ఉద్దిస్సానుద్దిస్సకిరియాభేదభిన్నా సాహత్థికాణత్తికా ద్వే పయోగా.

౨౫౫. కరణస్సాతి కిరియాయ. విసేసోతి నానత్తం. ఆణత్తినియామకాతి ఆణత్తిం నియామేన్తి వవత్థాపేన్తీతి ఆణత్తినియామకా.

౨౫౬. తత్థాతి తేసు ఆణత్తినియామకేసు ఛసు ఆకారేసు. యోబ్బనాది చాతి ఆది-సద్దేన థావరియమన్దఖిడ్డవుద్ధాదిఅవత్థావిసేసో సఙ్గహితో.

౨౫౭. యం మాతికాయ నిద్దిట్ఠం సత్థం, తం కతమం?. సత్తమారణన్తి సత్తే మారేన్తి ఏతేనాతి సత్తమారణం, అసిఆదివధోపకరణం.

౨౫౮. విజ్ఝనన్తి ఉసుఆదీహి విజ్ఝనం. భేదనన్తి కకచాదీహి ద్విధాకరణం. ఛేదనన్తి ఖగ్గాదీహి ద్విధాకరణం. తాళనన్తి ముగ్గరాదీహి ఆఘాతనం. ఏవమాదివిధోతి ఏవమాదిప్పకారో. అనేకోతి బహుకో భేదో. కరణస్స విసేసో కిరియావిసేసోతి అత్థో.

౨౫౯-౬౦. ‘‘పురతో పహరిత్వాన మారేహీ’’తి యో భాసితో ఆణాపకేన, తేన ఆణత్తేన పచ్ఛతో…పే… మారితేతి యోజనా. వత్థాణత్తి విసఙ్కేతాతి ఏత్థ ‘‘యం ‘మారేహీ’తి…పే… తతో’’తి వత్థువిసఙ్కేతో దస్సితో. ‘‘పురతో…పే… మారితే’’తి ఆణత్తివిసఙ్కేతో దస్సితో. మూలట్ఠోతి ఆణాపకో. మూలన్తి హి పుబ్బకిరియానురూపం ఆణాపనం, తత్థ ఠితోతి మూలట్ఠో.

౨౬౧. ఇమినా విసఙ్కేతే ఆణాపకస్స అనాపత్తిం దస్సేత్వా సఙ్కేతే అవిరాధితే ఉభిన్నమ్పి పారాజికం దస్సేతుమాహ ‘‘వత్థు’’న్తిఆది. తం వత్థుం అవిరజ్ఝిత్వా మారితే ఉభయేసం…పే… ఉదీరితో, యథాణత్తి చ మారితే…పే… ఉదీరితోతి యోజనా. మారితే వత్థుస్మిన్తి సామత్థియా లబ్భతి. ఉభయేసన్తి ఆణాపకఆణత్తానం. యథాకాలన్తి ఆణాపకస్స ఆణత్తిక్ఖణం, ఆణత్తస్స మారణక్ఖణఞ్చ అనతిక్కమిత్వా. బన్ధనం బన్ధో, కమ్మునా బన్ధో కమ్మబన్ధో. అథ వా బజ్ఝతి ఏతేనాతి బన్ధో, కమ్మమేవ బన్ధో కమ్మబన్ధో.

౨౬౪. విసఙ్కేతో నాతి విసఙ్కేతో నత్థి, ద్విన్నమ్పి యథాకాలపరిచ్ఛేదం కమ్మబన్ధోయేవాతి అత్థో.

౨౬౫. సబ్బసోతి సబ్బేసు కాలభేదేసు, సబ్బసో వేదితబ్బోతి వా సమ్బన్ధో. సబ్బసోతి సబ్బప్పకారేన. విభావినాతి పణ్డితేన. సో హి అత్థం విభావేతీతి తథా వుత్తో.

౨౬౬-౭-౮. ‘‘ఇమం గామే ఠిత’’న్తి ఇదం తం సఞ్జానితుం వుత్తం, న మారణక్ఖణట్ఠాననియమత్థాయాతి ‘‘యత్థ కత్థచి ఠిత’’న్తి వత్వాపి ‘‘నత్థి తస్స విసఙ్కేతో’’తి ఆహ. తస్సాతి ఆణాపకస్స. ‘‘తత్థా’’తి వా పాఠో, తస్సం ఆణత్తియన్తి అత్థో. ‘‘గామేయేవ ఠితం వేరిం మారేహీ’’తి సావధారణం ఆణత్తో వనే చే ఠితం మారేతి వా ‘‘వనేయేవ ఠితం వేరిం మారేహీ’’తి సావధారణం వుత్తో గామే ఠితం చే మారేతి వాతి యోజనా. ‘‘భిక్ఖునా సావధారణ’’న్తి చ పోత్థకేసు లిఖన్తి, తం అగ్గహేత్వా ‘‘వనే వా సావధారణ’’న్తి పాఠోయేవ గహేతబ్బో. విగతో సఙ్కేతో ఆణత్తినియామో ఏత్థాతి విసఙ్కేతో.

౨౬౯. సబ్బదేసేసూతి గామవనఅఙ్గణగేహాదీసు సబ్బేసు ఠానేసు. భేదతోతి నానత్తతో.

౨౭౦. ‘‘సత్థేన పన మారేహీ’’తి యేన కేనచి యో ఆణత్తో, తేన యేన కేనచి సత్థేన మారితే విసఙ్కేతో నత్థీతి యోజనా.

౨౭౧-౨. ఇమినా వాసినా హీతి ఏత్థ హీతి పదపూరణే. ‘‘ఇమినా అసినా మారేయ్యా’’తి వుత్తో అఞ్ఞేన అసినా మారేతి వా ‘‘త్వం ఇమస్స అసిస్స ఏతాయ ధారాయ మారయ’’ ఇతి వుత్తో తం వేరిం సచే ఇతరాయ ధారాయ మారేతి వా థరునా మారేతి వా తుణ్డేన మారేతి వా, తథా మారితే విసఙ్కేతోయేవ హోతీతి యోజనా. థరునాతి ఖగ్గముట్ఠినా. తుణ్డేనాతి ఖగ్గతుణ్డేన. ‘‘విసఙ్కేతోవా’’తి సఙ్కేతవిరాధేనేవ పారాజికం న హోతీతి దస్సనపదమేతం.

౨౭౩. సబ్బావుధకజాతిసూతి ఇధావుత్తకరపాలికాఛురికాదిసబ్బపహరణసామఞ్ఞేసు. విసేసతోతి భేదతో.

౨౭౪. పరేనాతి భిక్ఖునా. సోతి ఆణత్తో. నిసిన్నం నం మారేతి, విసఙ్కేతో న విజ్జతీతి ‘‘గచ్ఛన్తమేవ మారేహీ’’తి సావధారణం అవుత్తత్తా ‘‘నిసిన్నోపి సోయేవా’’తి తం మారేన్తస్స విసఙ్కేతో న హోతి, అవధారణం అన్తరేన కథనం తం సఞ్జానాపేతుం వుచ్చతీతి ఇరియాపథనియామకం న హోతీతి అధిప్పాయో.

౨౭౫-౬. అసతి సావధారణే విసఙ్కేతాభావం దస్సేత్వా ఇదాని సావధారణే ఇరియాపథన్తరేసు విసఙ్కేతం దస్సేతుమాహ ‘‘నిసిన్నంయేవా’’తిఆది. ‘‘నిసిన్నంయేవ మారేహీ’’తి వుత్తో గచ్ఛన్తం మారేతి, విసఙ్కేతన్తి ఞాతబ్బం. ‘‘గచ్ఛన్తంయేవ మారేహీ’’తి వుత్తో నిసిన్నం మారేతి, విసఙ్కేతన్తి ఞాతబ్బన్తి యోజనా. ఇమమేవ యోజనాక్కమం సన్ధాయాహ ‘‘యథాక్కమ’’న్తి.

౨౭౭. విజ్ఝిత్వాతి సరాదీహి విజ్ఝిత్వా.

౨౭౮. ఛిన్దిత్వాతి అసిఆదీహి ఛిన్దిత్వా. పున సోతి పయోగో.

౨౭౯. కరణేసూతి విజ్ఝనాదికిరియావిసేసేసు.

౨౮౦-౧. ఏత్తావతా ఆణత్తినియామకనిద్దేసం దస్సేత్వా ఇదాని దీఘాదిలిఙ్గవసేనాపి సమ్భవన్తం విసఙ్కేతం దస్సేతుమాహ ‘‘దీఘ’’న్తిఆది. ‘‘దీఘం…పే… థూలం మారేహీతి అనియమేత్వా ఆణాపేతీ’’తి (పారా. అట్ఠ. ౨.౧౭౪) అట్ఠకథావచనతో ఏవ-కారం వినా ‘‘దీఘం మారేహీ’’తి అనియమేత్వా కేనచి యో ఆణత్తో హోతి, సోపి ఆణత్తో యం కిఞ్చి తాదిసం సచే మారేతి, నత్థి తత్థ విసఙ్కేతో, ఉభిన్నమ్పి పరాజయోతి యోజనా. ఏవం ‘‘రస్స’’న్తిఆదిసబ్బపదేహిపి పచ్చేకం యోజనా కాతబ్బా. అనియమేత్వాతి విసఙ్కేతాభావస్స హేతుదస్సనం. ఏవకారో వాక్యాలఙ్కారో. తత్థాతి ఆణత్తికప్పయోగే. ‘‘ఉభిన్నమ్పి పరాజయో’’తి వుత్తత్తా ఆణాపకం వినా అఞ్ఞం యథావుత్తక్ఖణం మనుస్సవిగ్గహం ‘‘యం కిఞ్చి తాదిస’’న్తి ఇమినా దస్సేతి.

సచే ఆణాపకో ఆణాపేత్వా అత్తానమేవ మారేతి, ఆణాపకో దుక్కటం ఆపజ్జిత్వా మరతి, ఆణత్తస్స పారాజికం. ఆణాపకేన అత్తానముద్దిస్స ఆణత్తియా కతాయ ఆణత్తో అజానిత్వా తాదిసం అఞ్ఞం మారేతి, ఓకాసస్స అనియమితత్తా ఆణాపకో ముచ్చతి, ఇతరో కమ్మునా బజ్ఝతి. యది ‘‘అముకస్మిం రత్తిట్ఠానే వా దివాట్ఠానే వా నిసిన్నం ఈదిసం మారేహీ’’తి ఓకాసం నియమేత్వా ఆణాపేతి, తత్థ ఆణాపకతో అఞ్ఞస్మిం మారితే ఉభిన్నమ్పి పారాజికం. తతో బహి మారితే వధకస్సేవ కమ్మబన్ధో. ఆణాపకో అత్తానమేవ ఉద్దిస్స ఆణాపేతి, ఇతరో చ తమేవ తత్థ మారేతి, ఆణాపకస్స దుక్కటం, ఆణత్తస్స పారాజికం. సచే అఞ్ఞత్థ మారేతి, మూలట్ఠో ముచ్చతి. అజానిత్వా అఞ్ఞం తత్థ వా అఞ్ఞత్థ వా మారేతి, వధకో పారాజికం ఆపజ్జతి, మూలట్ఠో ముచ్చతి. ఆనన్తరియవత్థుమ్హి ఆనన్తరియేన సద్ధిం యోజేతబ్బం.

౨౮౨. యో మనుస్సం కఞ్చి ఉద్దిస్స సచే ఓపాతం ఖణతి, తథా ఓపాతం ఖణన్తస్స తస్స దుక్కటం నామ ఆపత్తి హోతీతి అజ్ఝాహారయోజనా. యోజనా చ నామేసా యథారుతయోజనా, అజ్ఝాహారయోజనాతి దువిధా. తత్థ పాఠాగతపదానమేవ యోజనా యథారుతయోజనా, ఊనపూరణత్థమజ్ఝాహారపదేహి సహ పాఠాగతపదానం యోజనా అజ్ఝాహారయోజనాతి వేదితబ్బా. ‘‘ఖణన్తస్స చ ఓపాత’’న్తి పోత్థకేసు పాఠో దిస్సతి. ‘‘ఖణన్తస్స తథోపాత’న్తి పాఠో సున్దరో’’తి నిస్సన్దేహే వుత్తం. ‘‘ఆవాటన్తి ఏతస్స ‘ఓపాత’న్తి పరియాయో’’తి చ వుత్తం. తతోపి –

‘‘మనుస్సం కఞ్చి ఉద్దిస్స;

యో చే ఖణతివాటకం;

ఖణతో తం తథా తస్స;

హోతి ఆపత్తి దుక్కట’’న్తి. –

పాఠో సున్దరతరో. జాతపథవిం ఖణన్తస్స పారాజికపయోగత్తా పయోగగణనాయ దుక్కటం.

౨౮౩. తత్థాతి తస్మిం ఆవాటే. తస్సాతి పతితస్స మనుస్సవిగ్గహస్స. దుక్ఖస్సుప్పత్తియాతి దుక్ఖుప్పత్తిహేతు. తస్సాతి యేన ఆవాటో ఖతో, తస్స భిక్ఖునో. పతిత్వా సో చే మరతి, తస్మిం మతే తస్స భిక్ఖునో పారాజికం భవేతి యోజనా.

౨౮౪. అఞ్ఞస్మిన్తి యం సముద్దిస్స ఆవాటో ఖతో, తతో అఞ్ఞస్మిం. అనుద్దిస్సకన్తి కిరియావిసేసనం, అనుద్దిస్సకం కత్వాతి అత్థో. ఓపాతవిసేసనం చే, ‘‘అనుద్దిస్సకో ఓపాతో’’తి పదచ్ఛేదో. ‘‘అగ్గమక్ఖాయతీ’’తిఆదీసు (సం. ని. ౫.౧౩౯; అ. ని. ౪.౩౪; ౧౦.౧౫; ఇతివు. ౯౦; నేత్తి. ౧౭౦) వియ ఓ-కారట్ఠానే అ-కారో, మ-కారాగమో చ దట్ఠబ్బో, అనోదిస్సకో ఓపాతో ఖతో హోతీతి అత్థో.

౨౮౫. ‘‘ఏత్థ పతిత్వా యో కోచి మరతూ’’తి అనోదిస్సకో ఓపాతో సచే ఖతో హోతి, యత్తకా నిపతిత్వా మరన్తి చే, అస్స తత్తకా దోసా హోన్తీతి యోజనా. ‘‘యో కోచీ’’తి ఇమినా అత్తనో మాతాపితరో చ సఙ్గహితా. దోసాతి కమ్మబన్ధదోసా, పారాజికం పన ఏకమేవ. అస్సాతి యేన అనోదిస్స ఓపాతో ఖతో, తస్స.

౨౮౬. ఆనన్తరియవత్థుస్మిం మతేతి పాఠసేసో, ‘‘తత్థ పతిత్వా’’తి అధికారో, అరహన్తే, మాతరి, పితరి చ తస్మిం పతిత్వా మతే కాలకతేతి అత్థో. ఆనన్తరియకన్తి ఏత్థ సకత్థే, కుచ్ఛితే, సఞ్ఞాయం వా క-పచ్చయో దట్ఠబ్బో. ‘‘తథా’’తి ఇమినా ‘‘ఆనన్తరియవత్థుస్మి’’న్తి ఇమస్మిం సమాసపదే అవయవభూతమ్పి ‘‘వత్థుస్మి’’న్తి ఇదఞ్చ ‘‘తత్థ పతిత్వా మతే’’తి ఇదఞ్చ ఆకడ్ఢతి. థుల్లచ్చయాదీనం వత్థుస్మిం తత్థ పతిత్వా మతే థుల్లచ్చయాదయో హోన్తీతి యోజనా. తస్మిం ఆవాటే పతిత్వా యక్ఖాదీసు మతేసు, పారాజికవత్థునో దుక్ఖుప్పత్తియఞ్చ థుల్లచ్చయం, మనుస్సవిగ్గహే మతే పారాజికం, తిరచ్ఛానే మతే పాచిత్తియన్తి వుత్తం హోతి.

౨౮౭. పాణాతిపాతా ద్వేతి ద్విన్నం మతత్తా ద్వే పాణాతిపాతా, ఏకేన పారాజికం, ఇతరేన కమ్మబన్ధోయేవ. ఏకోవేకేకధంసనేతి మాతు వా దారకస్స వా మరణే ఏకో పాణాతిపాతోవ.

౨౮౮. చోరేహి అనుబద్ధో ఏత్థ ఆవాటే పతిత్వా మరిస్సతి చే, ఓపాతఖణకస్సేవ పారాజికం హోతి కిరాతి యోజనా. కిరాతి అనుస్సవనే అరుచిసూచకం.

౨౮౯-౯౦. వేరినో భిక్ఖుతో అఞ్ఞే వేరిపుగ్గలా. తత్థ తస్మిం ఓపాతే సచే మనుస్సం పాతేత్వా మారేన్తి, తథా వేరినో తత్థ సయమేవ పతితం మనుస్సం బహి నీహరిత్వా సచే మారేన్తి, తత్థ ఓపపాతికా మనుస్సా ఓపాతే నిబ్బత్తిత్వా తతో నిక్ఖన్తుం అసక్కోన్తా మతా చే సియుం, సబ్బత్థ చ యథావుత్తసబ్బవారేసు ఓపాతఖణకస్సేవ పరాజయోతి యోజనా. నిబ్బత్తిత్వా హీతి ఏత్థ హీతి పదపూరణే. యత్థ యత్థ నిపాతసద్దానం అత్థో న దస్సితో, తత్థ తత్థ పదపూరణమత్తతా వేదితబ్బా.

౨౯౧. యక్ఖాదయోతి ఆది-సద్దేన తిరచ్ఛానానం సఙ్గహో. వత్థువసాతి థుల్లచ్చయపాచిత్తియానం వత్థుభూతయక్ఖతిరచ్ఛానానం వసా. థుల్లచ్చయాదయోతి ఆది-సద్దేన పాచిత్తియసఙ్గహో.

౨౯౩. అయం నయోతి ‘‘అనాపత్తీ’’తి యథావుత్తో నయో.

౨౯౪-౫. బజ్ఝన్తీతి సచే అవస్సం బజ్ఝన్తి. తత్థాతి తస్మిం పాసే. ‘‘హత్థతో ముత్తమత్తస్మి’’న్తి ఇమినా పయోగస్స అత్థసాధకతం దీపేతి.

౨౯౬. యం పన ఉద్దిస్స పాసో ఓడ్డితో, తతో అఞ్ఞస్స బన్ధనే తు అనాపత్తి పకాసితాతి యోజనా.

౨౯౭. ముధా వాపీతి అమూలేన వాపి. మూలట్ఠస్సేవాతి పాసకారకస్సేవ. కమ్మబన్ధోతి పాణాతిపాతో. బజ్ఝతి ఏతేనాతి బన్ధో, కమ్మమేవ బన్ధో కమ్మబన్ధో. పారాజికమత్తే వత్తబ్బేపి యావ సో వత్తతి, తావ తత్థ బజ్ఝిత్వా మతసత్తేసు పఠమమతస్స వసేన పారాజికం, అవసేసానం పాణాతిపాతసఙ్ఖాతస్స అకుసలరాసినో సమ్భవతో తం సబ్బం సఙ్గహేత్వా సామఞ్ఞేన ద్వయమ్పి దస్సేతుమాహ ‘‘కమ్మబన్ధో’’తి.

౨౯౮. ‘‘సచే యేన లద్ధో, సో ఉగ్గళితం వా పాసం సణ్ఠపేతి, తస్స పస్సేన వా గచ్ఛన్తే దిస్వా వతిం కత్వా సమ్ముఖే పవేసేతి, థద్ధతరం వా పాసయట్ఠిం ఠపేతి, దళ్హతరం వా పాసరజ్జుం బన్ధతి, థిరతరం వా ఖాణుకం ఆకోటేతీ’’తి (పారా. అట్ఠ. ౨.౧౭౬) అట్ఠకథాగతం వినిచ్ఛయం సఙ్గహితుమాహ ‘‘పాసముగ్గళితమ్పి వా’’తి. ఏత్థ అవుత్తసముచ్చయత్థేన పి-సద్దేన ‘‘సణ్ఠపేతీ’’తిఆదికా ‘‘బన్ధతీ’’తి దస్సితకిరియావసానా పయోగా దస్సితా. థిరం వాపీతి ఏత్థ అపి-సద్దో అట్ఠకథాయ అవసిట్ఠం ‘‘ఖాణుకం ఆకోటేతీ’’తి కిరియం సముచ్చినోతి ఉభయత్థపి పకారన్తరవికప్పత్థత్తాతి గహేతబ్బా. ఏవన్తి ఏవం సతి. యేన పాసో లద్ధో, తేనాపి ఏవం పాసే కతవిసేసే సతీతి వుత్తం హోతి. ఉభిన్నన్తి పాసకారకస్స చ ఇదాని లభిత్వా పటిజగ్గన్తస్స చాతి ఉభయేసం.

౨౯౯-౩౦౦. యోతి పాసకారకో, లద్ధపాసకోతి ఇమేసం యో కోచి. ఉగ్గళాపేత్వాతి విఘాటేత్వా, యథా తత్థ పాణినో న బజ్ఝన్తి, ఏవం కత్వాతి అత్థో. తత్థ చాతి పున సణ్ఠపితే పాసే చ. కో విముచ్చతి? యేన లద్ధో, సో.

౩౦౧-౨. గోపేత్వాతి గోపనహేతు మోక్ఖో న హోతీతి యోజనా. ‘‘సీహం దిస్వా భయం హోతీ’’తిఆదీసు వియ హేతుమ్హి త్వా-పచ్చయో దట్ఠబ్బో. తమఞ్ఞో…పే… న చ ముచ్చతీతి ఏత్థ న చాతి నేవ. నాసేత్వా సబ్బసో వాతి సో యథా యస్స కస్సచి సత్తస్స వినాసోపకరణం న హోతి, తథా ఛిన్దనాదీహి నాసేత్వా. తం పాసయట్ఠిం. కో విముచ్చతి? పాసకారకో.

౩౦౩. సూలం రోపేన్తస్సాతి సూలం నిఖణన్తస్స. సజ్జేన్తస్సాతి సణ్ఠపేన్తస్స.

౩౦౪. అసఞ్చిచ్చాతి ఏత్థ ‘‘కతేన పయోగేనా’’తి పాఠసేసో, ‘‘మతేపి అనాపత్తీ’’తి ఏతేహి సమ్బన్ధో. ‘‘ఇమినాహం ఉపక్కమేన ఇమం మారేస్సామీ’’తి అచేతేత్వా అపకప్పేత్వా అవధకచేతనో హుత్వా కతేన అఞ్ఞత్థికేనపి ఉపక్కమేన పరే మతేపి ఆపత్తి నత్థీతి అత్థో, ముసలుస్సాపనాదివత్థూసు (పారా. ౧౮౦) వియ అయం సత్తోతిసఞ్ఞీ హుత్వా ‘‘ఇమినా ఉపక్కమేన ఇమం మారేస్సామీ’’తి వీతిక్కమసముట్ఠాపకచేతనాసమ్పయుత్తవికప్పరహితో హుత్వా అఞ్ఞత్థికేన పయోగేన మనుస్సే మతేపి పారాజికం నత్థీతి వుత్తం హోతి.

అజానన్తస్సాతి ‘‘ఇమినా అయం మరిస్సతీ’’తి అజానన్తస్స ఉపక్కమేన పరే మతేపి అనాపత్తి, విసగతపిణ్డపాతవత్థుమ్హి (పారా. ౧౮౧) వియ ‘‘ఇదం కారణ’’న్తి అజానిత్వా కతేన మనుస్సే మతేపి అనాపత్తీతి వుత్తం హోతి. ‘‘తథా’’తి ఇమినా ‘‘అనాపత్తీ’’తి ఆకడ్ఢతి. అమరణచిత్తస్స అమరణిచ్ఛాసహితచిత్తస్స ఉపక్కమేన పరే మతేపి అనాపత్తి వుద్ధపబ్బజితాదివత్థూసు (పారా. ౧౮౦) వియాతి అత్థో. ఉమ్మత్తకాదయో వుత్తసరూపాయేవ.

౩౦౫. ‘‘మనుస్సపాణిమ్హీ’’తి ఇమినా మనుస్సభావో అఙ్గభావేన దస్సితో. ‘‘సచస్స చిత్తం మరణూపసంహిత’’న్తి ఇమినా మరణూపసంహితచిత్తతా దస్సితా.

ఇతి వినయత్థసారసన్దీపనియా

వినయవినిచ్ఛయవణ్ణనాయ

తతియపారాజికకథావణ్ణనా నిట్ఠితా.

చతుత్థపారాజికకథావణ్ణనా

౩౦౬-౭. ఏవం నాతిసఙ్ఖేపవిత్థారనయేన తతియపారాజికవినిచ్ఛయం దస్సేత్వా ఇదాని చతుత్థపారాజికవినిచ్ఛయం దస్సేతుమాహ ‘‘అసన్త’’న్తిఆది. తత్థ ‘‘అసన్త’’న్తి అపేక్ఖిత్వా ‘‘అత్తనీ’’తి చ ‘‘ఝానాదిభేద’’న్తి అపేక్ఖిత్వా ‘‘ఉత్తరిమనుస్సధమ్మ’’న్తి చ ‘‘సముదాచరేయ్యా’’తి అపేక్ఖిత్వా ‘‘యో భిక్ఖూ’’తి చ సామత్థియా లబ్భతీతి అజ్ఝాహరిత్వా ‘‘అత్తని అసన్త’’న్తిఆదినా నయేన యోజేతబ్బం.

అత్తని అసన్తన్తి తస్మిం అత్తభావే అత్తనో సన్తానే అనుప్పాదితతాయ అవిజ్జమానం. అత్తస్సితమేవ కత్వాతి అత్తుపనాయికం కత్వా అత్తని విజ్జమానం వియ కత్వా తం ఉపనేత్వా. భవం అధిట్ఠాయ చ వత్తమానన్తి పటిసన్ధితో పట్ఠాయ చ వత్తన్తం భవం చిత్తేన అధిట్ఠహిత్వా తక్కేత్వా, చిత్తే ఠపేత్వాతి వుత్తం హోతి. అఞ్ఞాపదేసఞ్చ వినాతి ‘‘యో తే విహారే వసతీధ భిక్ఖూ’’తిఆదినా నయేన వక్ఖమానం పరియాయకథం ఠపేత్వా. అధిమానఞ్చ వినాతి అదిట్ఠే దిట్ఠసఞ్ఞితాదిసభావం అధిగతమానసఙ్ఖాతం ‘‘అధిగతఉత్తరిమనుస్సధమ్మో అహమ్హీ’’తి అధిమానఞ్చ ఠపేత్వా. ఝానాదిభేదన్తి ఝానాదయో భేదా విసేసా యస్స తం ఝానాదిభేదం, ‘‘ఉత్తరిమనుస్సధమ్మో నామ ఝానం విమోక్ఖో సమాధి సమాపత్తి ఞాణదస్సనం మగ్గభావనా ఫలసచ్ఛి కిరియా కిలేసప్పహానం వినీవరణతా చిత్తస్స సుఞ్ఞాగారే అభిరతీ’’తి (పారా. ౧౯౮, ౧౯౯) పదభాజనే వుత్తం ఝానాదిధమ్మవిసేసన్తి అత్థో. ‘‘ఉత్తరిమనుస్సధమ్మన్తి ఉత్తరిమనుస్సానం ఝాయీనఞ్చేవ అరియానఞ్చ ధమ్మ’’న్తి (పారా. అట్ఠ. ౨.౧౯౭) అట్ఠకథాయ వుత్తం ఝానలాభీహి చేవ అట్ఠహి అరియపుగ్గలేహి చ అధిగతత్తా తేసం సన్తకన్తి సఙ్ఖ్యం గతం ఉత్తరిమనుస్సధమ్మం.

విఞ్ఞత్తిపథే ఠితస్స కాయేన వా వాచాయ వా యో భిక్ఖు సముదాచరేయ్యాతి అజ్ఝాహరిత్వా యోజేతబ్బం. విఞ్ఞత్తిపథే ఠితస్సాతి ద్వాదసహత్థబ్భన్తరే పదేసే ఠితస్స ‘‘ఇత్థియా వా పురిసస్స వా గహట్ఠస్స వా పబ్బజితస్స వా’’తి (పారా. ౧౯౮) పదభాజనే వుత్తస్స యస్స కస్సచి. కాయేన వాతి హత్థముద్దాదివసేన కాయేన వా. ‘‘సిక్ఖాపచ్చక్ఖానం హత్థముద్దాయ సీసం న ఓతరతి, ఇదం అభూతారోచనం హత్థముద్దాయపి ఓతరతీ’’తి (పారా. అట్ఠ. ౨.౨౧౫) అట్ఠకథాయం వుత్తత్తా ఇధ హత్థముద్దాదిహత్థవికారో చ అఙ్గపచ్చఙ్గచోపనఞ్చ ‘‘కాయేనా’’తి ఇమినా గహేతబ్బం. వాచాయ వాతి యో సవనూపచారే ఠితో తేన విఞ్ఞాతుం సక్కుణేయ్యేన యేన కేనచి వోహారేన వా. యో భిక్ఖూతి యో ఉపసమ్పన్నో థేరో వా నవో వా మజ్ఝిమో వా. సముదాచరేయ్యాతి ‘‘పఠమం ఝానం సమాపజ్జామీ’’తిఆదివచనప్పకారేసు యం కఞ్చి పకారం వదేయ్య. తదత్థేతి తేన వుత్తవాక్యస్స అత్థే. ఞాతేవాతి ఞాతే ఏవ. మాతుగామం వా పురిసం వా యం కిఞ్చి ఉద్దిస్స వుత్తే, తేనేవ వా అనుద్దిస్స వుత్తే సవనూపచారే ఠితేన యేన కేనచి మనుస్సభూతేన వచనసమనన్తరమేవ ‘‘అయం పఠమజ్ఝానలాభీ’’తిఆదికే యథావుత్తే అత్థప్పకారే ఞాతేయేవ. ‘‘సో’’తి అజ్ఝాహరిత్వా ‘‘సో పున రుళ్హిభావే అభబ్బో’’తి యోజేతబ్బం, అత్తని అవిజ్జమానగుణం సన్తం వియ కత్వా ఇచ్ఛాచారే ఠత్వా ఏవం కథితపుగ్గలో సీలే పతిట్ఠాయ ఉపరూపరి లబ్భమానలోకియలోకుత్తరగుణేహి బుద్ధిసఙ్ఖాతం సాసనే బుద్ధిమధిగన్తుం అనరహోతి అత్థో. కిం వియాతి ఆహ ‘‘యథేవ…పే… రుళిభావే’’తి. ‘‘యథా’’తి ఏతేన సమ్బన్ధో ‘‘తథా’’తి, యథా తాలో మత్థకచ్ఛిన్నో అభబ్బో పున విరుళ్హియా, సోపి పారాజికం ఆపన్నో తథేవ దట్ఠబ్బోతి అత్థో.

౩౦౮-౯. ఇదాని ‘‘ఞాతేవ అభబ్బో’’తి చ ‘‘అఞ్ఞాపదేసఞ్చ వినా’’తి చ ఏతస్మిం వాక్యద్వయే బ్యతిరేకత్థవసేన సమ్భవన్తం ఆపత్తిభేదం దస్సేతుమాహ ‘‘అసన్తమేవా’’తిఆది.

అనన్తరన్తి ‘‘పఠమం ఝానం సమాపజ్జామీ’’తిఆదివచనసమనన్తరమేవ. సోతి ద్వాదసహత్థబ్భన్తరే ఠత్వా యేన తం వచనం సుతం, సో పరో పుగ్గలో. జానాతి చేతి ‘‘అయం పఠమజ్ఝానలాభీ’’తిఆదివసేన తేన వుత్తవచనప్పకారేన అత్థం అవిరాధేత్వా అచిరేనేవ సచే జానాతీతి అత్థో. యో పన ఝానాదీనం అత్తనా అలద్ధభావేన వా ఆగమే ఉగ్గహపరిపుచ్ఛాదివసేన అపరిచితత్తా వా ఝానాదిసరూపం అజానన్తోపి కేవలం ‘‘ఝానం విమోక్ఖో సమాధి సమాపత్తీ’’తిఆదివచనానం సుతపుబ్బత్తా తేన ‘‘పఠమం ఝానం సమాపజ్జామీ’’తిఆదివచనే వుత్తే ‘‘ఝానం కిర ఏస సమాపజ్జతీ’’తి యది ఏత్తకమత్థమ్పి జానాతి, సోపి ‘‘జానాతి’’చ్చేవ అట్ఠకథాయం (పారా. అట్ఠ. ౨.౨౧౫) వుత్తోతి గహేతబ్బో. చుతో హీతి హి-సద్దో అవధారణే, అత్తనా వుత్తే తేన తత్తకేయేవ ఞాతే సో అసన్తగుణదీపకో పాపపుగ్గలో ఫలసమ్పత్తిసమ్పన్నం ఇమం సాసనామతమహాపాదపం ఆరుయ్హాపి ఫలం అపరిభుఞ్జిత్వా విరాధేత్వా పతిత్వా మతో నామ హోతీతి వుత్తం హోతి. ఇమస్సేవత్థస్స ‘‘అసన్త’’మిచ్చాదినా పఠమం వుత్తస్సపి బ్యతిరేకత్థం దస్సేతుం అనువాదవసేన వుత్తత్తా పునరుత్తిదోసో న హోతీతి దట్ఠబ్బం.

ఇదాని తం బ్యతిరేకత్థం దస్సేతుమాహ ‘‘నో చే…పే… హోతీ’’తి. యస్స సో ఆరోచేతి, సో చే న జానాతి, అస్స అసన్తగుణదీపకస్స ముసావాదినో.

‘‘అఞ్ఞాపదేసఞ్చ వినా’’తి ఇమినా దస్సితబ్యతిరేకత్థస్స భావాభావే సమ్భవన్తం ఆపత్తిభేదం దస్సేతుమాహ ‘‘యో తే’’తిఆది. యో భిక్ఖు తే తవ ఇధ ఇమస్మిం విహారే వసతీతి యోజనా. దీపితేతి అత్తనో అధిప్పాయే పకాసితే. జానాతి చేతి యో తథా వుత్తవచనం అస్సోసి, సో ‘‘ఏస అఞ్ఞాపదేసేన అత్తనో ఝానలాభితం దీపేతీ’’తి వా ‘‘ఏసో ఝానలాభీ’’తి వా వచనసమనన్తరమేవ సచే జానాతి. అస్సాతి ఏవం కథితవచనవతో తస్స భిక్ఖునో. తం తేన వుత్తవచనం. దుక్కటమేవ హోతి, న థుల్లచ్చయన్తి అత్థో. అత్తనో ఆవాసకారానం దాయకానం అఞ్ఞస్స పవత్తిం కథేన్తస్స వియ అత్తనోయేవ అసన్తగుణం సన్తమివ కత్వా కథనాకారో ఇమాయ గాథాయ అత్థతో వుత్తోతి దట్ఠబ్బో.

ఏత్థ చ ఝానలాభీతి చాతి అవుత్తసముచ్చయత్థేన చ-సద్దేన పాళియం (పారా. ౨౨౦) ఆగతా అవసేసపరియాయవారా చ సఙ్గహితాతి దట్ఠబ్బం. తథా ఝానలాభీతి ఏత్థ ఝానగ్గహణేన విమోక్ఖాదీనఞ్చ ఉపలక్ఖితత్తా ఝానాదిదసవిధఉత్తరిమనుస్సధమ్మవిసయపరియాయకథం సుతవతా తఙ్ఖణే తదత్థే ఞాతే పరియాయసముల్లాపకేన ఆపజ్జితబ్బం థుల్లచ్చయఞ్చ అవిఞ్ఞాతే వా చిరేన విఞ్ఞాతే వా ఆపజ్జితబ్బం దుక్కటఞ్చ ఇమాయ గాథాయ అత్థతో దస్సితమేవాతి దట్ఠబ్బం.

౩౧౦. ఏతన్తి యథావుత్తప్పకారం ఝానాదిభేదం ఉత్తరిమనుస్సధమ్మం. అధిమానాతి ‘‘అధిగతోహ’’న్తి ఏవం ఉప్పన్నమానా, అధికమానాతి అత్థో, ‘‘అయం ధమ్మో మయా అధిగతో’’తి దళ్హముప్పన్నేన మానేన కథేన్తస్సాతి వుత్తం హోతి. వుత్తో అనాపత్తినయోతి ఆపత్తియా అభావో అనాపత్తి, సా ఏవ నయో నేతబ్బో బుజ్ఝితబ్బోతి కత్వా, అనాపత్తీతి వుత్తం హోతి. ‘‘అధిమానేనా’’తి ఏవం వుత్తో భగవతాతి అత్థో, ‘‘అధిగతధమ్మోహ’’న్తి అధిమానేన ‘‘అహం పఠమజ్ఝానలాభీ’’తిఆదీని వదన్తస్స అనాపత్తీతి వుత్తం హోతి.

అయమధిమానో కస్స హోతి, కస్స న హోతీతి చే? అరియానం న హోతి మగ్గపచ్చవేక్ఖణాదీహి పఞ్చహి పచ్చవేక్ఖణాహి సఞ్జాతసోమనస్సానం వితిణ్ణకఙ్ఖత్తా. దుస్సీలస్సాపి న హోతి తస్స అరియగుణాధిగమే నిరుస్సాహత్తా. సుసీలస్సాపి కమ్మట్ఠానానుయోగరహితస్స నిద్దారామతాదిమనుయుత్తస్స న హోతి విస్సట్ఠభావనాభియోగత్తా. సుపరిసుద్ధాయ సీలసమ్పత్తియా పతిట్ఠాయ సమథభావనామనుయుత్తస్స రూపారూపసమాపత్తియం పత్తాసినో వా విపస్సనాభియుత్తస్స సోపక్కిలేసోదయబ్బయఞాణలాభినో వా ఉప్పజ్జతి. సో సమథవిపస్సనాభావనాహి కిలేససముదాచారస్స అభావే ఉప్పన్నే తే విసేసభాగినో భవితుం అదత్వా ఠితిభాగినో కత్వా ఠపేతీతి వేదితబ్బో.

పనాతి అపి-సద్దత్థో. ‘‘ఏవ’’న్తి ఇమినా ‘‘అనాపత్తినయో వుత్తో’’తి పచ్చామసతి. ‘‘అవత్తుకామస్సా’’తి ఇదఞ్చ పాళియం ఆగతం ‘‘అనుల్లపనాధిప్పాయస్సా’’తి (పారా. ౨౨౨, ౨౨౫) ఇదఞ్చ అనత్థన్తరం. అవత్తుకామస్సాతి ఏవం వుత్తోతి యోజనా. కోహఞ్ఞేన పాపిచ్ఛాపకతస్స ‘‘ఝానాదీనం లాభిమ్హీ’’తి వదన్తస్స అజ్ఝాసయో ఉల్లపనాధిప్పాయో నామ, తథా అహుత్వా సబ్రహ్మచారీసు అఞ్ఞం బ్యాకరోన్తస్స ఏవమేవ అనాపత్తిభావో వుత్తో భగవతాతి అత్థో. ఆదికస్సాపి ఏవం వుత్తోతి యోజనా. ‘‘అనాపత్తి ఆదికమ్మికస్సా’’తి (పారా. ౨౨౨) ఆదికమ్మికస్సాపి అనాపత్తిభావో వుత్తో భగవతాతి అత్థో. ఇమస్మిం సిక్ఖాపదే వగ్గుముదాతీరియా భిక్ఖూ ఆదికమ్మికా. అవుత్తసముచ్చయత్థేన తథా-సద్దేన ఇధ అవుత్తఉమ్మత్తకఖిత్తచిత్తవేదనట్టా గహితా.

౩౧౧. పాపిచ్ఛతాతి ‘‘ఏవం మం జనో సమ్భావేస్సతీ’’తి ఝానలాభితాదిహేతుకాయ సమ్భావనాయ సమ్భావనానిమిత్తస్స పచ్చయపటిలాభస్స పత్థనాసఙ్ఖాతాయ పాపికాయ లామికాయ ఇచ్ఛాయ సమన్నాగతభావో చ. తస్సాతి యం ఝానాదిభేదభిన్నం ఉత్తరిమనుస్సధమ్మం సముల్లపి, తస్స ధమ్మస్స. అసన్తభావోతి అత్తసన్తానే పచ్చుప్పన్నజాతియం అనుప్పాదితభావేన అవిజ్జమానభావో. మనుస్సకస్స ఆరోచనఞ్చేవాతి వుత్తవచనస్స అత్థం తఙ్ఖణే జాననకస్స మనుస్సజాతికస్స ‘‘పఠమం ఝానం సమాపజ్జి’’న్తిఆదినా నయేన సవనూపచారే ఠత్వా ఆరోచనఞ్చ. నఞ్ఞాపదేసేన ఆరోచనఞ్చాతి సమ్బన్ధో. ‘‘యో తే విహారే వసతి, సో భిక్ఖు పఠమం ఝానం సమాపజ్జీ’’తిఆదినా (పారా. ౨౨౦) నయేన పవత్తఅఞ్ఞాపదేసం వినా ఉజుకమేవ ఆరోచనఞ్చ. తదేవ ఞాణన్తి తదా ఏవ ఞాణం, అచిరాయిత్వా వుత్తక్ఖణేయేవ జాననన్తి అత్థో. ఏత్థాతి ఇమస్మిం చతుత్థపారాజికాపత్తియం. ధీరా వినయధరా.

౩౧౨. పఠమే దుతియే చన్తేతి మనుస్సవిగ్గహపారాజికవజ్జితే యథావుత్తపారాజికత్తయే. పరియాయో న విజ్జతీతి పారాజికాపత్తిపథం పరియాయవచనం న లభతి. ‘‘న పనేతరే’’తి ఇదం ఏత్థాపి యోజేతబ్బం, ఇతరే పన తతియపారాజికే పరియాయో న విజ్జతీతి అత్థో. ‘‘మరణవణ్ణం వా సంవణ్ణేయ్యా’’తి (పారా. ౧౭౨) చ ‘‘అమ్భో పురిస కిం తుయ్హిమినా’’తిఆదినా (పారా. ౧౭౧) చ ‘‘యో ఏవం మరతి, సో ధనం వా లభతీ’’తిఆదినా (పారా. ౧౭౫) చ పరియాయేన వదన్తస్స పారాజికమేవాతి వుత్తం హోతి. ఆణత్తి పారాజికహేతుఆణత్తికప్పయోగో. న పనేతరేతి పఠమచతుత్థపారాజికద్వయే పన పారాజికహేతుభూతా ఆణత్తి న లభతీతి అత్థో.

౩౧౩. ఆదీతి పఠమపారాజికం. ఏకసముట్ఠానన్తి ఏకకారణం. సముట్ఠాతి ఆపత్తి ఏతస్మాతి సముట్ఠానం, కారణం కాయాది. తం పన ఛబ్బిధం కాయో, వాచా, కాయవాచా, కాయచిత్తం, వాచాచిత్తం, కాయవాచాచిత్తన్తి. తేసం వినిచ్ఛయం ఉత్తరే (ఉ. వి. ౩౨౫ ఆదయో) యథాగతట్ఠానేయేవ చ వణ్ణయిస్సామ. తత్రిదం ఏకసముట్ఠానం ఏకం కాయచిత్తం సముట్ఠానం ఏతస్సాతి కత్వా. తేనాహ ‘‘దువఙ్గం కాయచిత్తతో’’తి. ‘‘తం సముట్ఠాన’’న్తి అజ్ఝాహారో. యేన సముట్ఠానేన పఠమపారాజికాపత్తి ఉప్పజ్జతి, తంసముట్ఠానసఙ్ఖాతం కారణం. అఙ్గజాతసఙ్ఖాతం కాయఞ్చ సేవనచిత్తఞ్చాతి ద్వయం అఙ్గం అవయవం ఏతస్సాతి దువఙ్గం, తదుభయసభావన్తి అత్థో యథా ‘‘దువఙ్గం చతుత్థజ్ఝాన’’న్తి. సేసాతి అవసిట్ఠాని తీణి పారాజికాని. తిసముట్ఠానాతి కాయచిత్తం, వాచాచిత్తం, కాయవాచాచిత్తన్తి తిసముట్ఠానా తీణి సముట్ఠానాని ఏతేసన్తి కత్వా. తేసన్తి తేసం తిణ్ణం సముట్ఠానానం. అఙ్గానీతి అవయవాని. సత్త కాయో, చిత్తం, వాచా, చిత్తం, కాయో, వాచా, చిత్తన్తి, తంసభావాతి వుత్తం హోతి.

౩౧౪. ఆదీతి మేథునధమ్మపటిసేవనచిత్తసమ్పయుత్తచేతనాసభావం పఠమపారాజికం. సుఖోపేక్ఖాయుతం ఉదీరితన్తి యోజనా. ఇట్ఠాలమ్బణపటిలాభాదిసోమనస్సహేతుమ్హి సతి సుఖవేదనాసమ్పయుత్తం హోతి, తస్మిం అసతి ఉపేక్ఖావేదనాయ సమ్పయుత్తం హోతీతి వుత్తన్తి అత్థో.

తతియం దుక్ఖవేదనన్తి తతియం మనుస్సవిగ్గహపారాజికం దోసచిత్తసమ్పయుత్తచేతనాసభావత్తా దుక్ఖవేదనాయ సమ్పయుత్తన్తి అత్థో.

దుతియన్తి అదిన్నాదానచేతనాలక్ఖణం దుతియపారాజికం. లోభేన పరసన్తకం చోరికాయ గణ్హన్తస్స సోమనస్ససమ్పయుత్తం హోతి, కోధేన అభిభూతస్స విలుమ్పిత్వా వా విలుమ్పాపేత్వా వా గణ్హతో దోమనస్ససమ్పయుత్తం హోతి, సోమనస్సం, దోమనస్సఞ్చ వినా అగ్గహేతుకామో వియ హుత్వా ఉదాసీనస్స గణ్హతో ఉపేక్ఖాసమ్పయుత్తం హోతీతి ‘‘తివేదనముదీరిత’’న్తి ఆహ.

చతుత్థఞ్చాతి ఉత్తరిమనుస్సధమ్మసముల్లపనచేతనాలక్ఖణం చతుత్థపారాజికఞ్చ. సమ్భావనిచ్ఛాయ పచ్చయాసాయ వా తుట్ఠతుట్ఠస్సేవ ‘‘అహం పఠమం ఝానం సమాపజ్జామీ’’తిఆదినా నయేన అత్తనో ఉత్తరిమనుస్సధమ్మలాభితం వదన్తస్స సోమనస్ససమ్పయుత్తం హోతి, అఞ్ఞపుగ్గలేసు పటిహతచిత్తస్స కలహపురేక్ఖారతాయ వదతో దోమనస్ససమ్పయుత్తం హోతి, పచ్చయాలాభేన జిఘచ్ఛాదిదుక్ఖం సహితుమసక్కుణేయ్యతాయ ఉదాసీనస్స వదతో ఉపేక్ఖాసమ్పయుత్తం హోతీతి ‘‘తివేదనముదీరిత’’న్తి ఆహ.

౩౧౫. అట్ఠ చిత్తానీతి లోభసహగతాని అట్ఠ చిత్తాని లబ్భరేతి యోజనా, లబ్భన్తీతి అత్థో, చేతనాసభావేన పఠమపారాజికేన సమ్పయుత్తానీతి వుత్తం హోతి. ఏవముపరిపి. దువేతి పటిఘసమ్పయుత్తాని ద్వే చిత్తాని. దస చిత్తానీతి లోభసహగతాని అట్ఠ, ద్వే పటిఘసమ్పయుత్తానీతి. లబ్భరేతి సమ్పయుత్తభావేన లబ్భన్తి.

౩౧౬. తస్మాతి యస్మా యథావుత్తచిత్తేహి సమ్పయుత్తం, తేన హేతునా. క్రియాతి కరణేన ఆపజ్జితబ్బత్తా కిరియా. వీతిక్కమసఞ్ఞాయ అభావేన ముచ్చనతో సఞ్ఞాయ విమోక్ఖో ఏతస్సాతి సఞ్ఞావిమోక్ఖం. లోకవజ్జన్తి లోకేన అకుసలభావతో వజ్జనీయన్తి దీపితం పకాసితం.

౩౧౭. ఆపత్తియంయేవాతి ఏవకారేన న సిక్ఖాపదేతి దస్సేతి. ఇదం విధానన్తి సముట్ఠానాదికం ఇదం యథావుత్తం విధానం. విభావినాతి పఞ్ఞవతా వినయధరేన.

౩౧౮-౯. ముదుపిట్ఠి చాతి లతా వియ నమిత్వా కరణం దస్సేత్వా నచ్చితుం సమవాహిత్వా ముదుకతపిట్ఠికో చ. లమ్బీ చాతి పలమ్బమానేన దీఘేన అఙ్గజాతేన యుత్తో. లమ్బతీతి లమ్బం, అఙ్గజాతం, తం యస్స అత్థి సో లమ్బీ. ఇమే ద్వేపి కామపరిళాహాతురభావే సతి అత్తనో అఙ్గజాతం అత్తనో ముఖం, వచ్చమగ్గఞ్చ పవేసేత్వా వీతిక్కమితుమరహత్తా పారాజికాపన్నసదిసత్తా పరివజ్జితా. ముఖగ్గాహీతి ముఖేన గహణం ముఖగ్గాహో, సో ఏతస్స అత్థీతి ముఖగ్గాహీ, పరస్స అఙ్గజాతం ముఖేన గణ్హన్తోతి అత్థో. నిసీదకోతి పరస్స అఙ్గజాతే అత్తనో వచ్చమగ్గేన నిసీదన్తో. ఇమే ద్వే సహవాసికానం సీలవినాసనతో అఞ్ఞేహి సంవసితుం అనరహాతి పారాజికాపన్నసదిసత్తా వివజ్జితా. తేసన్తి అసంవాసతాసామఞ్ఞేన చత్తారో పారాజికాపన్నే సఙ్గణ్హాతి. ‘‘తేసఞ్చ మగ్గేనమగ్గపటిపత్తిసామఞ్ఞేన పఠమపారాజికాపన్నస్సేవ అనులోమికాతి గహేతబ్బా’’ ఇచ్చేవం నిస్సన్దేహే వుత్తం. ఇమినా చ అకతవీతిక్కమానమ్పి ముదుపిట్ఠిఆదీనం చతున్నం అనులోమపారాజికభావో వుత్తోతి విఞ్ఞాయతి.

సమన్తపాసాదికాయం పన –

‘‘అపరానిపి లమ్బీ, ముదుపిట్ఠికో, పరస్స అఙ్గజాతం ముఖేన గణ్హాతి, పరస్స అఙ్గజాతే అభినిసీదతీతి ఇమేసం చతున్నం వసేన చత్తారి అనులోమపారాజికానీతి వదన్తి. ఏతాని హి యస్మా ఉభిన్నం రాగవసేన సదిసభావూపగతానం ధమ్మో ‘మేథునధమ్మో’తి వుచ్చతి, తస్మా ఏతేన పరియాయేన మేథునం ధమ్మం అప్పటిసేవిత్వాయేవ కేవలం మగ్గేన మగ్గప్పవేసనవసేన ఆపజ్జితబ్బత్తా మేథునధమ్మపారాజికస్స అనులోమేన్తీతి ‘అనులోమపారాజికానీ’తి వుచ్చన్తీ’’తి (పారా. అట్ఠ. ౨.౨౩౩) –

వుత్తత్తా చ తబ్బణ్ణనాయ చ సారత్థదీపనియం –

‘‘లమ్బందీఘతాయ పలమ్బమానం అఙ్గజాతమేతస్సాతి లమ్బీ. సో ఏత్తావతా న పారాజికో, అథ ఖో యదా అనభిరతియా పీళితో అత్తనో అఙ్గజాతం ముఖే వా వచ్చమగ్గే వా పవేసేతి, తదా పారాజికో హోతి. ముదుకా పిట్ఠి ఏతస్సాతి ముదుపిట్ఠికో, కతపరికమ్మాయ ముదుకాయ పిట్ఠియా సమన్నాగతో. సోపి యదా అనభిరతియా పీళితో అత్తనో అఙ్గజాతం అత్తనో ముఖే పవేసేతి తదా పారాజికో హోతి. పరస్స అఙ్గజాతం ముఖేన గణ్హాతీతి యో అనభిరతియా పీళితో పరస్స సుత్తస్స వా పమత్తస్స వా అఙ్గజాతం అత్తనో ముఖేన గణ్హాతి. పరస్స అఙ్గజాతే అభినిసీదతీతి యో అనభిరతియా పీళితో పరస్స అఙ్గజాతం కమ్మనియం దిస్వా అత్తనో వచ్చమగ్గేన తస్సూపరి అభినిసీదతి, తం అత్తనో వచ్చమగ్గం పవేసేతీతి అత్థో. లమ్బీఆదయో చత్తారో కిఞ్చాపి పఠమపారాజికేన సఙ్గహితా, యస్మా పన ఉభిన్నం రాగపరియుట్ఠానసఙ్ఖాతేన పరియాయేన మేథునం ధమ్మం అప్పటిసేవినో హోన్తి, తస్మా విసుం వుత్తా’’తి (సారత్థ. టీ. ౨.౨౩౩) –

వుత్తత్తా చ కతవీతిక్కమాయేవేతే ‘‘పారాజికా’’తి గహేతబ్బా.

భిక్ఖునీనఞ్చ చత్తారీతి ఏత్థ ‘‘అసాధారణానీ’’తి పాఠసేసో, భిక్ఖూహి అసాధారణాని భిక్ఖునీనమేవ నియతాని ఉబ్భజాణుమణ్డలికా, వజ్జపటిచ్ఛాదికా, ఉక్ఖిత్తానువత్తికా, అట్ఠవత్థుకాతి చత్తారి పారాజికాని చ. విబ్భన్తా భిక్ఖునీ సయన్తి ఏత్థ ‘‘తేసం అనులోమికా’’తి ఆనేత్వా సమ్బన్ధితబ్బం. తేసం చతున్నం పారాజికానం అనులోమికా సయం విబ్భన్తా భిక్ఖునీ చాతి యోజనా. చిత్తవసికా హుత్వా అత్తనా నివత్థచీవరమ్పి హి మాతుగామానం నివాసననీహారేన సయమేవ నివాసేత్వా గిహివేసం రోచేత్వా గహితమత్తే సాసనతో చుతా భిక్ఖునీ చాతి వుత్తం హోతి. ఏవంకరణేన గిహిభావాపన్నతాసామఞ్ఞేన సంవాసారహా న హోన్తీతి ఇమేసం చతున్నం పారాజికానం అనులోమికా జాతా.

తథాతి యథా ఇమే దస్సితా తేన అసంవాసారహతాయ, భిక్ఖుభావాయ అభబ్బతాయ చ పారాజికావ, తథా ఏకాదస అభబ్బపుగ్గలాపి హోన్తీతి అత్థో. ఏకాదసాభబ్బాతి మాతుఘాతకో, పితుఘాతకో, అరహన్తఘాతకో, సఙ్ఘభేదకో, లోహితుప్పాదకో, పణ్డకో, తిరచ్ఛానగతో, ఉభతోబ్యఞ్జనకో, థేయ్యసంవాసకో, భిక్ఖునిదూసకో, తిత్థియపక్కన్తకోతి ఏకాదస. సబ్బేతే చతువీసతి ఏతే సబ్బే చతువీసతి పుగ్గలా సమోధానతో వేదితబ్బాతి అధిప్పాయో.

౩౨౦. ఇమే చతువీసతి పారాజికా పుగ్గలా సీసచ్ఛిన్నోవ జీవితుం ఇధ భిక్ఖుభావాయ అభబ్బాతి వుత్తాతి యోజనా.

౩౨౧. ఇమేసం ఏకాదసన్నం అభబ్బతాయ హేతుదస్సనత్థమాహ ‘‘పణ్డకో చా’’తిఆది. పణ్డకో చాతి ఆసిత్తపణ్డకో, ఉసూయపణ్డకో, పక్ఖపణ్డకో, ఓపక్కమికపణ్డకో, నపుంసకపణ్డకోతి వుత్తో పఞ్చవిధో పణ్డకో చ. తిరచ్ఛానోతి తిరియం అఞ్ఛతి గచ్ఛతీతి ‘‘తిరచ్ఛానో’’తి గహితో నాగసుపణ్ణాదికో సబ్బతిరచ్ఛానయోనికో చ. యక్ఖాదయో సబ్బే అమనుస్సాపి ఇధ తిరచ్ఛానేయేవ సఙ్గహితాతి వేదితబ్బా. ఉభతోబ్యఞ్జనోపి చాతి ఇత్థిపురిసబ్యఞ్జనసాధకేహి ఉభతో కమ్మతో జాతాని థనాదికాని బ్యఞ్జనాని యస్సాతి నిరుత్తో ఇత్థిఉభతోబ్యఞ్జనో, పురిసఉభతోబ్యఞ్జనోతి దువిధో ఉభతోబ్యఞ్జనో చ. వత్థువిపన్నాతి తబ్భావభావితాయ భిక్ఖుభావో వసతి ఏత్థాతి వత్థు, పుగ్గలానం భిక్ఖుభావారహతా, సా పన పబ్బజ్జాక్ఖన్ధకాగతసబ్బదోసవిరహితగుణసమ్పయుత్తతా, తం విపన్నం పణ్డకభావాదియోగేన యేసం తే ‘‘వత్థువిపన్నా’’తి గహేతబ్బా. హి-సద్దో హేతుమ్హి. యస్మా వత్థువిపన్నా, తస్మా ఇధ అత్తభావే పబ్బజ్జాయ అభబ్బాతి వుత్తం హోతి. ‘‘అహేతుపటిసన్ధికా’’తి వచనేన ఇమేసం విపాకావరణయుత్తభావమాహ, ఇమినా ఏతేసం మగ్గాధిగమస్స వారితభావో దస్సితోతి వేదితబ్బం.

౩౨౨. పఞ్చానన్తరికాతి కమ్మావరణేన యుత్తతాయ సగ్గమోక్ఖసమ్పత్తితో పరిహాయిత్వా మరణానన్తరం అపాయపటిసన్ధియం నియతా మాతుఘాతకాదయో పఞ్చానన్తరికా చ. థేయ్యసంవాసోపి చాతి లిఙ్గత్థేనకో, సంవాసత్థేనకో, ఉభయత్థేనకోతి తివిధో థేయ్యసంవాసకో చ. దూసకోతి పకతత్తాయ భిక్ఖునియా మేథునం పటిసేవిత్వా తస్సా దూసితత్తా భిక్ఖునిం దూసేతీతి ‘‘భిక్ఖునిదూసకో’’తి వుత్తో చ. తిత్థిపక్కన్తకో చాతి తిత్థియానం లద్ధిం, వేసఞ్చ రోచేత్వా తం గహేత్వా తేసమన్తరం పవిట్ఠో చ. ఇతి అట్ఠ పన కిరియానట్ఠాతి యోజనా. ఇతీతి ఇదమత్థత్తా ఇమేతి వుత్తం హోతి. తే ఇమేతి సమ్బన్ధో. తే ఇమే అట్ఠ పన మాతువధాదికిరియాయ ఇహత్తభావే భిక్ఖుభావాయ అనరహా హుత్వా నట్ఠాతి అత్థో. ఏత్తావతా ఏకాదసఅభబ్బానం అభబ్బతాయ కారణం దస్సితం హోతి.

౩౨౩. మయా పారాజికానం సారభూతో యో అయం వినిచ్ఛయో వుత్తో, తస్స వినిచ్ఛయస్స అనుసారేన అనుగమనేన సేసోపి వినిచ్ఛయో బుధేన పణ్డితేన అసేసతోవ విఞ్ఞాతుం సక్కాతి యోజనా.

౩౨౪. పటుభావకరే పరమే వివిధేహి నయేహి యుత్తే వినయపిటకే పరమత్థనయం అభిపత్థయతా అయం సతతం పరియాపుణితబ్బోతి యోజనా. తత్థ వివిధేహి నానప్పకారేహి. నయేహీతి నీయన్తి వుత్తానుసారేన ఉదీరియన్తీతి ‘‘నయా’’తి వుత్తేహి చక్కపేయ్యాలాదీహి నయేహి. పరమత్థనయన్తి పరమో చ సో అత్థో చాతి పరమత్థో, పరమో వా విసేసేన నిచ్ఛితబ్బో అత్థో పరమత్థో, సోయేవ వినిచ్ఛయత్థికానం బుద్ధియా నేతబ్బోతి పరమత్థనయో, వినిచ్ఛయూపాయో నీయతి ఏతేనాతి కత్వా ‘‘పరమత్థనయో’’తి వుచ్చతి, తం పరమత్థనయం. అభిపత్థయతాతి వినయపిటకే వినిచ్ఛయం వా తదుపాయం వా పత్థయతా, ఇచ్ఛన్తేనాతి అత్థో. ‘‘పరియాపుణితబ్బో అయ’’న్తి పదచ్ఛేదో. మ-కారో ఆగమసన్ధిజో, ఓ-కారస్స అ-కారాదేసో. పరియాపుణితబ్బోతి పఠితబ్బో, సోతబ్బో చిన్తేతబ్బో ధారేతబ్బోతి వుత్తం హోతి. అయన్తి వినయవినిచ్ఛయో.

ఇతి వినయత్థసారసన్దీపనియా

వినయవినిచ్ఛయవణ్ణనాయ

చతుత్థపారాజికకథావణ్ణనా నిట్ఠితా.

సఙ్ఘాదిసేసకథావణ్ణనా

౩౨౫. ఏవం నానానయపటిమణ్డితస్స పారాజికకణ్డస్స వినిచ్ఛయం దస్సేత్వా ఇదాని తదనన్తరముద్దిట్ఠస్స తేరసకణ్డస్స వినిచ్ఛయం దస్సేతుమాహ ‘‘మోచేతుకామతా’’తిఆది. మోచేతుం కామేతీతి మోచేతుకామో, తస్స భావో మోచేతుకామతా, తాయ సమ్పయుత్తం చిత్తం మోచేతుకామతాచిత్తం. ఏత్థ ‘‘మోచేతుకామతా’’తి ఇమినా ఏకాదససు రాగేసు ‘‘మోచనస్సాదో’’తి వుత్తం ఇమస్స సఙ్ఘాదిసేసస్స మూలకారణం సుక్కమోచనవిసయం రాగమాహ.

ఏకాదస రాగా నామ ‘‘మోచనస్సాదో, ముచ్చనస్సాదో, ముత్తస్సాదో, మేథునస్సాదో, ఫస్సస్సాదో, కణ్డువనస్సాదో, దస్సనస్సాదో, నిసజ్జస్సాదో, వాచస్సాదో, గేహస్సితపేమం, వనభఙ్గియ’’న్తి ఏవమాగతా. ఇధ మోచనం నామ సమ్భవధాతుమోచనం, తదత్థాయ తబ్బిసయరాగసమ్పయుత్తవేదనా మోచనస్సాదో నామ. తేనాహ అట్ఠకథాయం ‘‘మోచేతుం అస్సాదో మోచనస్సాదో’’తి. ముచ్చమానే అస్సాదో ముచ్చనస్సాదో, సమ్భవధాతుమ్హి ముచ్చమానే తంరాగసమ్పయుత్తా వేదనా ముచ్చనస్సాదో నామ. ఏతేనేవ నయేన ముత్తస్సాదాదివాచస్సాదావసానేసు పదేసు అత్థక్కమో వేదితబ్బో. ఇమేహి నవహి పదేహి అస్సాదసీసేన కున్తయట్ఠిఞాయేన తంసహచరితో రాగో దస్సితో. యథాహ అట్ఠకథాయం ‘‘నవహి పదేహి సమ్పయుత్తఅస్సాదసీసేన రాగో వుత్తో’’తి.

గేహస్సితపేమన్తి ఏత్థ గేహట్ఠా మాతుఆదయో ఆధేయ్యఆధారవోహారేన ‘‘గేహా’’తి వుచ్చన్తి. ‘‘మఞ్చా ఉక్కుట్ఠిం కరోన్తీ’’తిఆదీసు వియ తన్నిస్సితో సినేహపరియాయో రాగో ‘‘గేహస్సితపేమ’’న్తి వుత్తో. ఇమినా పదేన రాగస్స సభావో సన్దస్సితో. వనతో భఞ్జిత్వా ఆభతం యం కిఞ్చి ఫలపుప్ఫాది వనభఙ్గియం నామ. ఇధ పన రాగవసేన పటిబద్ధచిత్తం మాతుగామేహి విరహదుక్ఖాపనయనత్థం (పారా. అట్ఠ. ౨.౨౪౦) తేసం ఠానే ఠపేత్వా దస్సనఫుసనవసేన విన్దితుం రాగీహి గహేతబ్బతో తేహి పిళన్ధితమాలసహితం తమ్బూలన్తి ఏవమాది ‘‘వనభఙ్గియ’’న్తి అధిప్పేతం. ఇమినా పత్థితవిసయగోచరో రాగో తదాయత్తవత్థువసేన సన్దస్సితో. యథాహ అట్ఠకథాయం ‘‘ఏకేన పదేన సరూపేనేవ రాగో, ఏకేన పదేన వత్థునా వుత్తో. వనభఙ్గో హి రాగస్స వత్థు, న రాగోయేవా’’తి (పారా. అట్ఠ. ౨.౨౪౦).

‘‘మోచేతుకామతా’’తి ఇదమేవ అవత్వా ‘‘చిత్త’’న్తి వచనేన వీతిక్కమసాధికాయ కాయవిఞ్ఞత్తియా సముట్ఠాపకం రాగసమ్పయుత్తం చిత్తవిసేసం దస్సేతి. తేన చిత్తేన సముట్ఠాపియమానం విఞ్ఞత్తిసఙ్ఖాతం వీతిక్కమం ‘‘వాయామో’’తి ఇమినా దస్సేతి. వాయామో నామ తంచిత్తసమ్పయుత్తవీరియం. ఏత్థ పన ‘‘సేమ్హో గుళో’’తిఆదీసు వియ ఫలే హేతూపచారఞాయేన వీతిక్కమస్స విసేసహేతుభూతవీరియవాచకేన చ పదేన వీతిక్కమోవ వుత్తోతి దట్ఠబ్బం. అజ్ఝత్తబాహిరవత్థుఘట్టనం, ఆకాసే కటికమ్పనన్తి సుక్కమోచనత్థో వాయామోతి అత్థో. సుక్కస్స మోచనం సుక్కమోచనం.

ఏత్థ చ సుక్కస్సాతి ‘‘సుక్కన్తి దస సుక్కాని నీలం పీతకం లోహితకం ఓదాతం తక్కవణ్ణం దకవణ్ణం తేలవణ్ణం ఖీరవణ్ణం దధివణ్ణం సప్పివణ్ణ’’న్తి (పారా. ౨౩౭) పదభాజనే వుత్తాని సత్తానం పిత్తాదిఆసయభేదేన, పథవిధాతుఆదీనం చతున్నం వా రససోణితమంసమేదఅట్ఠిఅట్ఠిమిఞ్జానం ఛన్నం దేహధాతూనం వా భేదేన అనేకధా భిన్నే దసవిధే సుక్కే అఞ్ఞతరస్స సుక్కస్సాతి అత్థో. మోచనం విస్సట్ఠీతి పరియాయం, పకతియా ఠితసకట్ఠానతో మోచనన్తి అత్థో. యథాహ పదభాజనే ‘‘విస్సట్ఠీతి ఠానతో చావనా వుచ్చతీ’’తి (పారా. ౨౩౭). ఇహ ‘‘ఠానం నామ వత్థిసీససఙ్ఖాతం ముత్తకరణమూల’’న్తి కేచి. ‘‘కటీ’’తి అపరే. ‘‘సకలకాయో’’తి అఞ్ఞే. ఇమేసం తిణ్ణం వచనేసు ‘‘తతియస్స భాసితం సుభాసిత’’న్తి (పారా. అట్ఠ. ౨.౨౩౭) అట్ఠకథాయం తతియవాదస్స కతపాసంసత్తా కేసలోమనఖదన్తానం మంసవినిముత్తట్ఠానఞ్చ ముత్తకరీసఖేళసిఙ్ఘాణికాథద్ధసుక్ఖచమ్మఞ్చ వజ్జేత్వా అవసేసం సకలసరీరం కాయప్పసాదభావజీవితిన్ద్రియఅబద్ధపిత్తానం వియ సమ్భవధాతుయా చ ఠానన్తి వేదితబ్బం.

‘‘సుక్కమోచన’’న్తి ఇమినాకిం వుత్తం హోతీతి? ‘‘ఆరోగ్యత్థాయ, సుఖత్థాయ, భేసజ్జత్థాయ, దానత్థాయ, పుఞ్ఞత్థాయ, యఞ్ఞత్థాయ, సగ్గత్థాయ, బీజత్థాయ, వీమంసత్థాయ, దవత్థాయ మోచేతీ’’తి (పారా. ౨౩౭) వుత్తదసవిధఅధిప్పాయన్తోగధఅఞ్ఞతరఅధిప్పాయో హుత్వా ‘‘రాగూపత్థమ్భే, వచ్చూపత్థమ్భే, పస్సావూపత్థమ్భే, వాతూపత్థమ్భే, ఉచ్చాలిఙ్గపాణకదట్ఠూపత్థమ్భే మోచేతీ’’తి (పారా. ౨౩౭) వుత్తపఞ్చవిధకాలానమఞ్ఞతరకాలే ‘‘అజ్ఝత్తరూపే, బహిద్ధారూపే, అజ్ఝత్తబహిద్ధారూపే, ఆకాసే కటిం కమ్పేన్తో మోచేతీ’’తి (పారా. ౨౩౭) వుత్తచతురుపాయానమఞ్ఞతరేన ఉపాయేన యథావుత్తరాగపిసాచవసేన వివసో హుత్వా యథావుత్తనీలాదిదసవిధసమ్భవధాతూనమఞ్ఞతరం యథావుత్తట్ఠానతో ఖుద్దకమక్ఖికాయ పివనమత్తమ్పి సచే మోచేతీతి సఙ్ఖేపతో గహేతబ్బం. ఏత్థ చ ఉచ్చాలిఙ్గపాణకా నామ లోమసపాణా, యేసం లోమే అల్లినే అఙ్గజాతం కమ్మనియం హోతి.

అఞ్ఞత్ర సుపినన్తేనాతి సుపినో ఏవ సుపినన్తో, నిస్సక్కవచనప్పసఙ్గే కరణవచనతో సుపినన్తాతి అత్థో. సుపినా నామ ‘‘వాతాదిధాతుక్ఖోభవసేన వా పుబ్బానుభూతఇత్థిరూపాదివిసయవసేన వా ఇట్ఠానిట్ఠదేవతానుభావేన వా పుఞ్ఞేన పటిలభితబ్బఅత్థస్స, అపుఞ్ఞేన పత్తబ్బానత్థస్స చ పుబ్బనిమిత్తవసేన వా హోతీ’’తి (పారా. అట్ఠ. ౨.౨౩౭) వుత్తేసు చతూసు కారణేసు ఏకేన కారణేన కపినిద్దాయ సుపినే దిస్సమానారమ్మణతో యం సుక్కమోచనం హోతి, తం అవిసయం సుక్కమోచనం వినాతి వుత్తం హోతి.

సఙ్ఘాదిసేసోవ సఙ్ఘాదిసేసతా. సఙ్ఘాదిసేసం ఆపజ్జిత్వా తతో వుట్ఠాతుకామస్స కులపుత్తస్స ఆదిమ్హి పరివాసదానత్థం, మజ్ఝే చ మూలాయపటికస్సనేన వినా వా సహ వా మానత్తదానత్థం, అవసానే అబ్భానత్థఞ్చ సఙ్ఘో ఏసితబ్బోతి ‘‘సఙ్ఘో ఆదిమ్హి చేవ సేసే చ ఇచ్ఛితబ్బో అస్సాతి సఙ్ఘాదిసేసో’’తి (పారా. అట్ఠ. ౨.౨౩౭; కఙ్ఖా. అట్ఠ. సుక్కవిస్సట్ఠిసిక్ఖాపదవణ్ణనా) వుత్తత్తా సఙ్ఘాదిసేసా నామ, సుక్కవిస్సట్ఠిసఙ్ఘాదిసేసాపత్తి హోతీతి అత్థో. యథాహ పదభాజనే ‘‘సఙ్ఘోవ తస్సా ఆపత్తియా పరివాసం దేతి, మూలాయ పటికస్సతి, మానత్తం దేతి, అబ్భేతి, న సమ్బహులా, న ఏకపుగ్గలో, తేన వుచ్చతి ‘సఙ్ఘాదిసేసో’తి. తస్సేవ ఆపత్తినికాయస్స నామం నామకమ్మం అధివచనం, తేనపి వుచ్చతి ‘సఙ్ఘాదిసేసో’’తి (పారా. ౨౩౭). ఏత్థ చ పరివాసాదికథా సఙ్ఘాదిసేసావసానే ఆగతట్ఠానేయేవ ఆవి భవిస్సతి.

౩౨౬. ఏత్తావతా మూలసిక్ఖాపదాగతం అత్తూపక్కమమూలకం ఆపత్తిం దస్సేత్వా ఇదాని ఇమిస్సా సఙ్ఘాదిసేసాపత్తియా పరూపక్కమేనపి ఆపజ్జనం దస్సేతుమాహ ‘‘పరేనా’’తిఆది. ఉపక్కమాపేత్వాతి అఙ్గజాతస్స గహణం వా ఘట్టనం వా కారేత్వా.

౩౨౭. సఞ్చిచ్చాతి ‘‘ఉపక్కమామి మోచేస్సామీ’’తి చేతేత్వా పకప్పేత్వా. ఉపక్కమన్తస్సాతి అజ్ఝత్తరూపాదీసు తీసు యత్థ కత్థచి ఘట్టేన్తస్స. సముద్దిట్ఠన్తి ‘‘చేతేతి ఉపక్కమతి న ముచ్చతి, ఆపత్తి థుల్లచ్చయస్సా’’తి (పారా. ౨౬౨) పదభాజనే భగవతా వుత్తన్తి అధిప్పాయో.

౩౨౮. ఇమిస్సం గాథాయం ‘‘అత్తనో అఙ్గజాతం ఉపక్కమన్తస్సా’’తి ఇమినా అజ్ఝత్తరూపే వా బహిద్ధారూపే వా అజ్ఝత్తబహిద్ధారూపే వా అత్తనో అఙ్గజాతం ఘట్టేన్తస్సాతి ఇమస్స అత్థస్స వుత్తత్తా అఙ్గజాతఘట్టనేన వినాభావతో ఇమినా అసఙ్గయ్హమానస్సాపి ఆకాసే కటికమ్పనేన సుక్కమోచనే సఙ్ఘాదిసేసస్స పఠమగాథాయం ‘‘వాయామో’’తి సామఞ్ఞవచనేన సఙ్గహితత్తా తం ఠపేత్వా ‘‘తేన ఖో పన సమయేన అఞ్ఞతరస్స భిక్ఖునో మోచనాధిప్పాయస్స ఆకాసే కటిం కమ్పేన్తస్స అసుచి ముచ్చి…పే… అసుచి న ముచ్చి. తస్స కుక్కుచ్చం అహోసి…పే… అనాపత్తి భిక్ఖు సఙ్ఘాదిసేసస్స, ఆపత్తి థుల్లచ్చయస్సా’’తి ఆకాసేకటికమ్పనవత్థుమ్హి వుత్తత్తా అముత్తే థుల్లచ్చయం సఙ్గహేతుమాహ ‘‘సఞ్చిచ్చా’’తిఆది.

తత్థ సఞ్చిచ్చాతి ‘‘ఉపక్కమామి మోచేస్సామీ’’తి జానిత్వా సఞ్జానిత్వాతి అత్థో. ‘‘ఉపక్కమన్తస్సా’’తి సామఞ్ఞతో తం విసేసేతుం ‘‘ఆకాసే కమ్పనేనపీ’’తి ఆహ, కటికమ్పనేనాతి గహేతబ్బం. కథమిదం లబ్భతీతి చే? ఇమాయ కథాయ సఙ్గహేతబ్బవత్థుమ్హి ‘‘ఆకాసే కటిం కమ్పేన్తస్సా’’తి (పారా. ౨౬౬) పాఠే ‘‘కటిం కమ్పేన్తస్సా’’తి వచనసహచరస్స ‘‘ఆకాసే’’తి వచనస్స సన్నిధానబలేన లబ్భతి అత్థప్పకరణసద్దన్తరసన్నిధానా సద్దానం విసేసత్థదీపనతో.

౩౨౯. వత్థిన్తి ముత్తవత్థిం, ముత్తకరణస్స వత్థిన్తి అత్థో. కీళాయ పూరేత్వాతి గామదారకో వియ కీళితుకామతాయ ముత్తవత్థిం దళ్హం గహేత్వా పూరేత్వాతి అత్థో. యథాహ వత్థివత్థుమ్హి అట్ఠకథాయం ‘‘తే భిక్ఖూ వత్థిం దళ్హం గహేత్వా పూరేత్వా పూరేత్వా విస్సజ్జేన్తా గామదారకావియ పస్సావమకంసూ’’తి (పారా. అట్ఠ. ౨.౨౬౪). ‘‘న వట్టతీ’’తి సామఞ్ఞేన కస్మా వుత్తన్తి? తస్మిం వత్థుస్మిం వుత్తనయేన మోచనాధిప్పాయేన దళ్హం గహేత్వా పూరేత్వా పూరేత్వా విస్సజ్జేన్తస్స సుక్కే ముత్తే మోచనాధిప్పాయో చేతేతి, ఉపక్కమతి, ముచ్చతీతి అఙ్గానం సమ్పన్నత్తా సఙ్ఘాదిసేసస్స, అముత్తే థుల్లచ్చయస్స సమ్భవతో ఉభయసఙ్గహత్థమాహ.

౩౩౦. ఉపనిజ్ఝాయనవత్థుమ్హి ‘‘న చ భిక్ఖవే సారత్తేన మాతుగామస్స అఙ్గజాతం ఉపనిజ్ఝాయితబ్బం, యో ఉపనిజ్ఝాయేయ్య, ఆపత్తి దుక్కటస్సా’’తి (పారా. ౨౬౬) పాళియం ‘‘మాతుగామస్సా’’తి సామఞ్ఞేన వుత్తత్తా ‘‘తిస్సన్న’’న్తి వదతి. తిస్సన్నం పన ఇత్థీనన్తి మనుస్సామనుస్సతిరచ్ఛానగతవసేన తిస్సన్నం ఇత్థీనం. ‘‘అఙ్గజాత’’న్తి విసేసేత్వా వుత్తత్తా ‘‘నిమిత్త’’న్తి ముత్తకరణమేవ వుచ్చతి, పటసతేనాపి పటిచ్ఛాదితం వా అప్పటిచ్ఛాదితం వా యోనిమగ్గన్తి అత్థో. తేనాహ అట్ఠకథాయం ‘‘సచేపి పటసతం నివత్థా హోతి, పురతో వా పచ్ఛతో వా ఠత్వా ‘ఇమస్మిం నామ ఓకాసే నిమిత్త’న్తి ఉపనిజ్ఝాయన్తస్స దుక్కటమేవ. అనివత్థానం గామదారికానం నిమిత్తం ఉపనిజ్ఝాయన్తస్స పన కిమేవ వత్తబ్బ’’న్తి (పారా. అట్ఠ. ౨.౨౬౬). పురతో వాతి ఏత్థ ‘‘ఠత్వా’’తి పాఠసేసో.

౩౩౧. ఏకేన…పే… పస్సతో ఏకం దుక్కటన్తి సమ్బన్ధో. ‘‘ఏకేన పయోగేన ఏకం దుక్కట’’న్తి వచనతో అనేకేహి పయోగేహి అనేకాని దుక్కటానీతి బ్యతిరేకతో లబ్భతి. యథాహ అట్ఠకథాయం ‘‘ఇతో చితో చ విలోకేత్వా పునప్పునం ఉపనిజ్ఝాయన్తస్స పయోగే పయోగే దుక్కట’’న్తి (పారా. అట్ఠ. ౨.౨౬౬). ఇమిస్సా అట్ఠకథాయ ‘‘ఇతో చితో చా’’తి వుత్తత్తా ఉమ్మీలననిమీలనన్తి ఏత్థ ‘‘వివిధా తం అనోలోకేత్వా తమేవ ఓలోకేన్తస్సా’’తి లబ్భతి.

౩౩౨. అమోచనాధిప్పాయస్స ముత్తస్మిం అనాపత్తి పకాసితాతి యోజనా. మోచనాధిప్పాయం వినా భేసజ్జకరణత్థం సుద్ధచిత్తేన అఙ్గజాతే భేసజ్జలేపం కరోన్తస్స వా సుద్ధచిత్తేనేవ ఉచ్చారపస్సావాదిం కరోన్తస్స వా ముత్తేపి అనాపత్తీతి ఇదం ‘‘అనాపత్తి సుపినన్తేన నమోచనాధిప్పాయస్సా’’తిఆదినా (పారా. ౨౬౩) నయేన అనాపత్తివారే వుత్తమేవాతి అత్థో.

ఇమస్మిం పాఠే ‘‘అనుపక్కమన్తస్సా’’తి అవుత్తేపి ఇమస్స పాఠస్స పురతో ‘‘చేతేతి న ఉపక్కమతి ముచ్చతి, అనాపత్తీ’’తి (పారా. ౨౬౨) చ ‘‘న చేతేతి న ఉపక్కమతి ముచ్చతి, అనాపత్తీ’’తి (పారా. ౨౬౨) చ వచనతో తం సఙ్గహేతుమాహ ‘‘అనుపక్కమతోపి చ ముత్తస్మిం అనాపత్తి పకాసితా’’తి. మోచనస్సాదరాగేన పీళితో హుత్వా ‘‘అహో వత మే ముచ్చేయ్యా’’తి చిన్తేత్వా వా ఏవరూపమోచనస్సాదరాగపీళాపుబ్బఙ్గమచిత్తే అసతిపి కేవలం కామవితక్కమత్తేన ఉపహతో హుత్వా తాదిసఅజ్ఝత్తికబాహిరవత్థూసు ఘట్టనవసేన వా ఆకాసే కటికమ్పనవసేన వా ఉపక్కమం అకరోన్తస్స తాదిసచిన్తాబలేన వా కామవితక్కబలేన వా సుక్కే ముత్తేపి అనాపత్తీతి ఇదం యథావుత్తపాఠవసేన పకాసితన్తి అత్థో.

సుపినన్తేన ముత్తస్మిం, అనాపత్తి పకాసితాతి ఏత్థ అన్తసద్దత్థాభావతో సుపినేతి అత్థో. సుపినే మేథునం ధమ్మం పటిసేవన్తస్స వా మాతుగామేహి కాయసంసగ్గం ఆపజ్జన్తస్స వా సుక్కే ముత్తేపి అవిసయత్తా అనాపత్తి పాళియం ‘‘అనాపత్తి భిక్ఖు సుపినన్తేనా’’తి (పారా. ౨౬౩) ఇమినా పకాసితాతి అత్థో.

ఏత్థ ఠత్వా అట్ఠకథాయం ‘‘సుపినే పన ఉప్పన్నాయ అస్సాదచేతనాయ సచస్స విసయో హోతి, నిచ్చలేన భవితబ్బం. న హత్థేన నిమిత్తం కీళాపేతబ్బం. కాసావపచ్చత్థరణరక్ఖనత్థం పన హత్థపుటేన గహేత్వా జగ్గనత్థాయ ఉదకట్ఠానం గన్తుం వట్టతీ’’తి (పారా. అట్ఠ. ౨.౨౬౨) వుత్తత్తా అణ్డపాలికా కికీసకుణా వియ, వాలపాలికా చమరీ వియ, ఏకనేత్తపాలకో పురిసో వియ చ కాయజీవితేపి అపేక్ఖం పహాయ సీలం రక్ఖితుకామేన సిక్ఖాకామేన నిబ్బానగామినిపటిపత్తిం పూరేతుకామేన కులపుత్తేన ‘‘అఞ్ఞత్ర సుపినన్తా’’తి (పారా. ౨౩౭) వదతో తథాగతస్స అధిప్పాయానుకూలం అట్ఠకథాతో ఞత్వా అప్పమత్తేన పటిపజ్జితబ్బన్తి అయమత్రానుసాసనీ.

సుక్కవిస్సట్ఠికథావణ్ణనా.

౩౩౩. మనుస్సిత్థిన్తి మనుస్సజాతికం ఇత్థిం, ‘‘మాతుగామో నామ మనుస్సిత్థీ, న యక్ఖీ, న పేతీ, న తిరచ్ఛానగతా, అన్తమసో తదహుజాతాపి దారికా, పగేవ మహత్తరీ’’తి (పారా. ౨౭౧) పదభాజనే వుత్తత్తా తదహుజాతకుమారికాభావేనపి ఠితం జీవమానకమనుస్సమాతుగామన్తి వుత్తం హోతి. ‘‘మనుస్సిత్థి’’న్తి సామఞ్ఞవచనేన జీవమానకమనుస్సిత్థిన్తి అయం విసేసో కుతో లబ్భతీతి? వినీతవత్థుమ్హి (పారా. ౨౮౧ ఆదయో) మతిత్థియా కాయం ఫుసన్తస్స థుల్లచ్చయవచనతో పారిసేసతో లబ్భతి. ఆమసన్తోతి ‘‘హత్థగ్గాహం వా వేణిగ్గాహం వా అఞ్ఞతరస్స వా అఞ్ఞతరస్స వా అఙ్గస్స పరామసన’’న్తి (పారా. ౨౭౦) వుత్తత్తా హత్థాదిఅఙ్గపచ్చఙ్గఫుసనాదినానప్పకారానం అఞ్ఞతరేన పకారేన ఆమసన్తోతి అత్థో. అత్తనో కాయేన ఇత్థియా కాయస్స సంసగ్గే మిస్సీభావే రాగో కాయసంసగ్గరాగో. సఙ్ఘాదిసేసో ఏతస్స అత్థీతి సఙ్ఘాదిసేసికో, కాయసంసగ్గసఙ్ఘాదిసేసో ఆపన్నో హోతీతి వుత్తం హోతి.

౩౩౪. కాయసంసగ్గరాగేన ఇత్థియా అన్తమసో లోమమ్పి అత్తనో సరీరే లోమేన ఫుసన్తస్స భిక్ఖునో సఙ్ఘాదిసేసాపత్తి హోతీతి యోజనా. ఏత్థ (పారా. అట్ఠ. ౨.౨౭౪) ‘‘లోమగణనాయ సఙ్ఘాదిసేసా హోన్తీ’’తి కురున్దట్ఠకథామతస్స అట్ఠితత్తా, ‘‘కోట్ఠాసగణనాయ న హోతి, ఇత్థిగణనాయ హోతీ’’తి మహాఅట్ఠకథామతస్స ఠితత్తా సఙ్ఘసన్తకే మఞ్చపీఠే పచ్చత్థరణాదినా కేనచి అప్పటిచ్ఛాదితే ఫుసన్తస్స వియ లోమగణనాయ అహుత్వా ఫుట్ఠలోమానం బహుత్తేపి ఏకస్మిం పయోగే ఏకా ఏవ ఆపత్తి, బహూసు పయోగేసు పయోగగణనాయ ఆపత్తియో హోన్తీతి సన్నిట్ఠానం.

౩౩౫. ఇత్థియాతి మనుస్సిత్థియా. సమ్ఫుట్ఠోతి హత్థాదిసరీరావయవే సంసగ్గం సమాపన్నో. సేవనచేతనో వాయమిత్వా కాయసంసగ్గరాగేన అత్తనో కాయం చాలేత్వాతి అత్థో. సఙ్ఘాదిసేసతాతి ఏత్థ సకత్థే తద్ధితప్పచ్చయో. ‘‘సఙ్ఘాదిసేసితా’’తి పన పాఠో సున్దరో, సఙ్ఘాదిసేసస్స అత్థితా విజ్జమానభావోతి అత్థో. సఙ్ఘాదిసేసాపత్తియా సబ్భావసఙ్ఖాతా అత్థితా ఈపచ్చయత్థే పుగ్గలే సఙ్ఘాదిసేసీసద్దపవత్తినిమిత్తం హోతీతి భావపచ్చయో తంఅత్థవసేన లబ్భతి. యథాహు ‘‘యస్స గుణస్స హి భావా దబ్బే సద్దసన్నివేసో, తదభిధానే త్తతాదయో’’తి.

౩౩౬. ఏకేన హత్థేన గహేత్వాతి (కఙ్ఖా. అట్ఠ. కాయసంసగ్గసిక్ఖాపదవణ్ణనా) ఏత్థ ‘‘కాయసంసగ్గరాగేనా’’తి ఆనేత్వా సమ్బన్ధితబ్బం. ‘‘మనుస్సిత్థి’’న్తి అజ్ఝాహారో. తం మనుస్సిత్థిం. తత్థ తత్థాతి ఇత్థియా తస్మిం తస్మిం సరీరావయవే. ‘‘ఏకావాపత్తీ’’తి పఠమం గహితహత్థస్స అనపనీతత్తా వుత్తం. గహితహత్థం పన మోచేత్వా పునప్పునం ఫుసన్తస్స పయోగగణనాయ ఆపత్తి హోతీతి బ్యతిరేకతో లబ్భతి.

౩౩౭. ఏకేన హత్థేన అగ్గహేత్వా సీసతో యావ పాదం, పాదతో యావ సీసఞ్చ కాయా హత్థం అమోచేత్వా దివసమ్పి తం ఇత్థిం ఫుసన్తస్స ఏకావాపత్తీతి యోజనా. ఏత్థాపి ‘‘అమోచేత్వా’’తి బ్యతిరేకతో మోచేత్వా ఫుసన్తస్స పయోగగణనాయ అనేకాపత్తియోతి లబ్భతి.

౩౩౮. ఏకతో గహితపఞ్చఙ్గులీనం గణనాయ సచే ఆపత్తి సియా, ఏకస్స మాతుగామస్స సరీరం రాగచిత్తేన ఫుసన్తస్స ద్వత్తింసకలాపకోట్ఠాసతో బ్యతిరేకస్స సరీరస్సాభావా ద్వత్తింసకలాపకోట్ఠాసగణనాయ ఆపత్తియా భవితబ్బం, తథా అభావతో ఇదమ్పి న హోతీతి దస్సనత్థం ‘‘న హి కోట్ఠాసతో సియా’’తి ఆహ.

౩౪౦-౧. ఇత్థియా విమతిస్సాపి అత్తనో కాయేన ఇత్థియా కాయం ఫుసతో తస్స థుల్లచ్చయం సియా, ఇత్థియా పణ్డకాదిసఞ్ఞినోపి అత్తనోపి కాయేన ఇత్థియా కాయం ఫుసతో తస్స థుల్లచ్చయం సియా. ఆది-సద్దేన పురిసతిరచ్ఛానగతానం సఙ్గహో. ఇత్థియా ఇత్థిసఞ్ఞినో అత్తనో కాయేన ఇత్థియా కాయసమ్బద్ధం ఫుసతో తస్స థుల్లచ్చయం సియా. పణ్డకే పణ్డకసఞ్ఞినో అత్తనో కాయేన పణ్డకస్స కాయం ఫుసతో తస్స థుల్లచ్చయం సియా. యక్ఖిపేతీసు యక్ఖిపేతిసఞ్ఞినో అత్తనో కాయేన తాసం కాయం ఫుసతో తస్స థుల్లచ్చయం సియాతి యోజనా. ఏత్థ ‘‘పణ్డకగ్గహణేన ఉభతోబ్యఞ్జనకోపి గయ్హతీ’’తి వజిరబుద్ధిటీకాయం వుత్తం. ‘‘ఇత్థియా వేమతికస్సాపి పణ్డకాదిసఞ్ఞినోపి అత్తనో కాయేన ఇత్థియా కాయసమ్బద్ధం ఫుసతో తస్స థుల్లచ్చయం సియా’’తి న యోజేతబ్బం. కస్మా? తథా యోజనాయం పాళియం దుక్కటం వుత్తం, న థుల్లచ్చయన్తి అనిట్ఠప్పసఙ్గతో.

‘‘దుక్కటం కాయసంసగ్గే, తిరచ్ఛానగతిత్థియా’’తి ఇమినా వినీతవత్థుమ్హి ఆగతనయే సఙ్గహితేపి తేనేవ నయేన పణ్డకే విమతిఇత్థిసఞ్ఞితాదిఅఞ్ఞమతిపక్ఖే చ పురిసతిరచ్ఛానగతేసు పురిసతిరచ్ఛానగతసఞ్ఞివిమతిపణ్డకాదిఅఞ్ఞమతిపక్ఖే చ ఇతి ఇమేసం తిణ్ణం కాయపటిబద్ధామసనాదీసు చ పదభాజనే వుత్తసబ్బదుక్కటాపత్తియో ఉపలక్ఖితాతి దట్ఠబ్బం.

౩౪౨. అత్తనో కాయేన పటిబద్ధేన ఇత్థియా కాయేన పటిబద్ధం ఫుసన్తస్స భిక్ఖునో పన దుక్కటన్తి యోజనా. ఏత్థ పి-సద్దో వుత్తదుక్కటానం సముచ్చయత్థో. చ-సద్దేన పన అవుత్తసముచ్చయత్థేన ‘‘నిస్సగ్గియేన కాయం ఆమసతి. నిస్సగ్గియేన కాయపటిబద్ధం ఆమసతి. నిస్సగ్గియేన నిస్సగ్గియం ఆమసతి, ఆపత్తి దుక్కటస్సా’’తి (పారా. ౨౭౬) పాళియం ఆగతదుక్కటానం సఙ్గహో వేదితబ్బో.

౩౪౩-౪. న కేవలం పదభాజనాగతఇత్థిసరీరాదికమేవ అనామాసం, వినీతవత్థూసు దారుధీతలికవత్థుఅనులోమతో పోత్థలికాదిఇత్థిరూపకఞ్చ నిస్సగ్గియవారానులోమతో అసరీరట్ఠం మాతుగామేహి పరిభుత్తవత్థాభరణాదిఞ్చ విభఙ్గక్ఖన్ధకాదీసు వుత్తనయానుసారేన అట్ఠకథాగతం అవసేసం అనామాసవత్థుఞ్చ ఆమసన్తస్స ఆపత్తిం సఙ్గహేతుమాహ ‘‘ఇత్థీన’’న్తిఆది.

‘‘ఇత్థీనం ఇత్థిరూపఞ్చా’’తి ఇదం ‘‘ఇత్థికాయ ఇత్థిధనం (పారా. ౩౪), సద్ధానం సద్ధాపరాయన’’న్తిఆదీసు వియ లోకవోహారవసేన వుత్తం. ఇత్థీనం దారులోహమయాదికం ఇత్థిరూపఞ్చాతి యోజనా. ఆది-సద్దేన హేట్ఠిమపరిచ్ఛేదతో మత్తికాయ, పిట్ఠేన వా కతం మాతుగామరూపం సఙ్గణ్హాతి. మాతుగామరూపం యేన కేనచి దిన్నం సబ్బరతనమయం వినా అవసేసం సాదియిత్వా భిన్దిత్వా సమణసారుప్పపరిక్ఖారం కారాపేతుం, అఫుసిత్వా పరిభుఞ్జితబ్బే వా యోజేతుం వట్టతి.

‘‘వత్థ’’న్తి ఇమినా నివాసనపారుపనద్వయమ్పి సామఞ్ఞేన గహితం. ఇదఞ్చ మాతుగామేన పరిభుఞ్జితుం ఠపితమ్పి అనామాసమేవ, చీవరత్థాయ దిన్నం సమ్పటిచ్ఛిత్వా గణ్హితుం వట్టతి. హేట్ఠిమపరిచ్ఛేదేన తిణచుమ్బటకం, అఙ్గులియా పణ్ణముద్దికం ఉపాదాయ అలఙ్కారమేవ. ఏత్థ చ వాలకేసవట్టకేసేసు పవేసనకదన్తసూచిఆది కప్పియభణ్డం దియ్యమానం సమణసారుప్పపరిక్ఖారత్థాయ గహేతబ్బం.

తత్థజాతఫలం ఖజ్జన్తి రుక్ఖే ఠితం ఖాదితబ్బం పనసనాళికేరాదిఫలఞ్చ మనుస్సేహి రాసికతం పరిభుఞ్జితబ్బఫలఞ్చ ‘‘మనుస్సేహి రాసికతేసుపి ఏసేవ నయో’’తి (పారా. అట్ఠ. ౨.౨౮౧) అట్ఠకథాయం వుత్తత్తా అనామాసన్తి ఉపలక్ఖణతో ఇమినావ గహేతబ్బం. అరఞ్ఞే రుక్ఖతో పతితం ఫలం ‘‘అనుపసమ్పన్నస్స దస్సామీ’’తి గహేతుం వట్టతి. ‘‘ముగ్గాదిం తత్థజాతక’’న్తి ఉపలక్ఖణపదత్తా గచ్ఛతో వియుత్తమ్పి గహేతబ్బం. ముగ్గాదిన్తి ఏత్థ ‘‘అపరణ్ణ’’న్తి పాఠసేసో.

సబ్బాని ధఞ్ఞానీతి ‘‘సాలి వీహి యవో కఙ్గు, కుద్రూసవరకగోధుమా’’తి వుత్తాని సత్త ధఞ్ఞాని. ఖేత్తమగ్గేన గచ్ఛతా సాలిసీసే హత్థేన అఫుసన్తేన గన్తబ్బం. సచే మగ్గో సమ్బాధో హోతి, సరీరే ధఞ్ఞం ఫుసన్తేపి మగ్గత్తా న దోసో. వీథియం, గేహఙ్గణే వా ధఞ్ఞేసు పసారితేసు అపసక్కిత్వా చే గన్తుం న సక్కా, ‘‘మగ్గం అధిట్ఠాయ గన్తబ్బ’’న్తి (పారా. అట్ఠ. ౨.౨౮౧) అట్ఠకథావచనతో ‘‘ఇమం మగ్గం గమిస్సామీ’’తి గన్తుం వట్టతి. ‘‘కులగేహే ధఞ్ఞమత్థకే చే ఆసనం పఞ్ఞాపేత్వా దిన్నం హోతి, నిసీదితుం వట్టతీ’’తి (పారా. అట్ఠ. ౨.౨౮౧ అత్థతో సమానం) అట్ఠకథాయం వుత్తం. ‘‘ఆసనసాలాయం ధఞ్ఞే విప్పకిణ్ణే అనుక్కమిత్వా ఏకమన్తే పీఠకం పఞ్ఞాపేత్వా నిసీదితబ్బం. సచే మనుస్సా తస్మిం ధఞ్ఞమత్థకే ఆసనం పఞ్ఞాపేత్వా దేన్తి, నిసీదితుం వట్టతీ’’తి (పారా. అట్ఠ. ౨.౨౮౧ అత్థతో సమానం) అట్ఠకథాయం వుత్తత్తా అత్తనా తత్థ ఆసనం పఞ్ఞాపేత్వా నిసీదితుం న వట్టతి.

౩౪౫. ధమనసఙ్ఖాదిం సబ్బం పఞ్చఙ్గతురియమ్పి చాతి సమ్బన్ధో. ధమనసఙ్ఖో నామ సద్దకరణసఙ్ఖో. ఆది-సద్దేన వంససిఙ్గతాళాదీనం సఙ్గహో. పఞ్చఙ్గతురియన్తి ఆతతం, వితతం, ఆతతవితతం, ఘనం, సుసిరన్తి పఞ్చఙ్గసఙ్ఖాతం తురియం. తత్థ ఆతతం నామ చమ్మపరియోనద్ధేసు భేరిఆదీసు ఏకతో ఆకడ్ఢిత్వా ఓనద్ధం ఏకతలతురియం. వితతం నామ ఉభతో ఆకడ్ఢిత్వా ఓనద్ధం ఉభయతలతురియం. ఆతతవితతం నామ ఉభయతో చ మజ్ఝతో చ సబ్బతో పరియోనన్ధితం. ఘనం సమ్మాది. సమ్మన్తి తాళం, ఘణ్టాకిఙ్కణిఆదీనమ్పి ఏత్థేవ సఙ్గహో. సుసిరన్తి వంసాది.

ఇధ (పారా. అట్ఠ. ౨.౨౮౧) కురున్దట్ఠకథాయం వుత్తనయేన భేరిపోక్ఖరఞ్చ భేరితలచమ్మఞ్చ వీణా చ వీణాపోక్ఖరచమ్మఞ్చ దణ్డో చ అనామాసం. ‘‘పూజం కత్వా చేతియఙ్గణాదీసు ఠపితభేరియో అచాలేన్తేన అవసేసట్ఠానం సమ్మజ్జితబ్బం. కచవరఛడ్డనకాలే కచవరం వియ గహేత్వా ఏకస్మిం ఠానే ఠపేతబ్బ’’న్తి మహాపచ్చరియం వుత్తం. తురియభణ్డేసు యం కిఞ్చి అత్తనో దీయమానం తం పరివత్తేత్వా కప్పియపరిక్ఖారం గహేతుం అధివాసేతబ్బం. దోణి వా పోక్ఖరం వా దన్తకట్ఠనిక్ఖిపనత్థాయ, చమ్మఞ్చ సత్థకోసకరణత్థాయ గహేతబ్బం.

రతనాని చ సబ్బానీతి ముత్తా మణి వేళురియో సఙ్ఖో సిలా పవాళం రజతం జాతరూపం లోహితఙ్కో మసారగల్లన్తి (పారా. అట్ఠ. ౨.౨౮౧) వుత్తాని సబ్బాని రతనాని చ. ఏత్థ చ విద్ధా, అవిద్ధా వా సాముద్దికాదీ సబ్బాపి ముత్తా అనామాసా. భణ్డమూలత్థఞ్చ గణ్హితుం న వట్టతి. అన్తమసో జాతిఫలికం ఉపాదాయ నీలపీతాదిభేదో సబ్బోపి మణి ధోతవిద్ధో అనామాసో. ఆహతాకారేనేవ ఠితో అవిద్ధాధోతో మణి పత్తాది భణ్డమూలత్థం అధివాసేతుం వట్టతీతి వుత్తం. మహాపచ్చరియం పన పటిక్ఖిత్తం. పచిత్వా కతో కాచమణియేవేకో వట్టతి. వేళురియే చ మణిసదిసోయేవ వినిచ్ఛయో.

ధమనసఙ్ఖో ‘‘సబ్బం ధమనసఙ్ఖాది’’న్తిఆదిగాథాయ తురియేసు గహితో. రతనఖచితో సఙ్ఖో అనామాసో. పానీయసఙ్ఖో ధోతోపి అధోతోపి ఆమాసో. అవసేససఙ్ఖో పన అఞ్జనాదిభేసజ్జత్థం, పత్తాదిభణ్డమూలభావేన చ అధివాసేతుం వట్టతి. సువణ్ణేన ఏకతో విలియాపేత్వా కతా ముగ్గవణ్ణా సిలా అనామాసా. సేసా సిలా ఖుద్దకనిసానాదికమ్మత్థం అధివాసేతుం వట్టతి. ‘‘పవాళం ధోతమధోతఞ్చ విద్ధమవిద్ధఞ్చ సబ్బథా అనామాసం, నాపి అధివాసేతబ్బ’’న్తి మహాపచ్చరియం వుత్తత్తా పవాళపటిమాచేతియాని చేవ పోత్థకేసు పవేసేతబ్బఆణియా మూలే, అగ్గేచ పవేసేతబ్బం పదుమాదిఆకారేన కతం వట్టఞ్చ న గహేతబ్బం న ఫుసితబ్బం.

బీజతో పట్ఠాయ రజతం, జాతరూపఞ్చ కతం వా హోతు అకతం వా, సబ్బసో అనామాసం, న చ సాదితబ్బం. ఇమినా కతం పటిమాదికఞ్చ ఆరకూటలోహఞ్చ అనామాసన్తి వక్ఖతి. కతాకతసువణ్ణరజతానం అసాదియితబ్బతాయ ఇధ అట్ఠకథాయ ఆగతత్తా ఉత్తరేన రాజపుత్తేన కారేత్వా ఆహటం సువణ్ణచేతియం న వట్టతీతి మహాపదుమత్థేరేన పటిక్ఖిత్తన్తి సువణ్ణపటిమాచేతియపోత్థకావచ్ఛాదకమణిపదుమవట్టాది యం కిఞ్చి న సాదితబ్బమేవ, న చ ఆమసితబ్బం. ఏతేన కతం సేనాసనోపకరణం పన పరిభుఞ్జితుం వట్టతి. ధమ్మమణ్డపే కతమ్పి పటిజగ్గితుం వట్టతి. లోహితవణ్ణో మణి, మసారగల్లమణి చ సబ్బథా అనామాసో, న చ అధివాసేతబ్బోతి మహాపచ్చరియం వుత్తం.

౩౪౬. సబ్బమావుధభణ్డన్తి ఖగ్గాది సబ్బం ఆవుధోపకరణం పత్తాదికప్పియపరిక్ఖారమూలత్థాయ దీయమానం సత్థవాణిజాయ అకాతబ్బత్తా న గహేతబ్బం, ‘‘ఇమం గణ్హథా’’తి దిన్నం భిన్దిత్వా ఖణ్డాఖణ్డికం కత్వా ‘‘ఖురాదికప్పియపరిక్ఖారం కారేస్సామీ’’తి సాదితుం వట్టతి. సఙ్గామభూమియం మగ్గే పతితఖగ్గాదిం దిస్వా పాసాణేన భిన్దిత్వా ‘‘ఖురాదికప్పియభణ్డాని కారేస్సామీ’’తి గణ్హితుం వట్టతి. ఉసుసత్తిఆదికం ఫలతో దణ్డం అపనేత్వా కప్పియపరిక్ఖారకారాపనత్థాయ గహేతబ్బం.

జియాతి ధనుగుణో. చ-కారేన ఇమిస్సా గాథాయ అవుత్తం అఙ్కుసతోమరాదిం పరహిం సోపకరణం సఙ్గణ్హాతి. ధనుదణ్డకోతి జియావిరహితో ధనుదణ్డకో. ఇదం పరహింసోపకరణభణ్డాదికం విహారే సమ్మజ్జితబ్బట్ఠానే ఠపితం చే, సామికానం వత్వా తేహి అగ్గహితం చే, అచాలేన్తేన సమ్మజ్జితబ్బం.

జాలఞ్చాతి మచ్ఛజాలపక్ఖిజాలాదిజాలఞ్చ. జాలం దీయమానం ఛత్తవేఠనత్థం, ఆసనచేతియాదిమత్థకే బన్ధనాదిపయోజనే సతి తదత్థఞ్చ గహేతబ్బం. సరవారణం నామ ఫలకాదికం అఞ్ఞేహి అత్తనో విజ్ఝనత్థాయ విస్సట్ఠసరనివారణం వినాసనోపరోధకారణం హోతీతి భణ్డమూలత్థం సాదితుం వట్టతి. ‘‘దన్తకట్ఠాధారఫలకాది యదిచ్ఛితం కరోమీ’’తి ముట్ఠిం అపనేత్వా గహేతుం వట్టతి.

౩౪౭. చేతియన్తి ఏత్థ ‘‘సువణ్ణచేతియ’’న్తి ఇదం ‘‘సువణ్ణపటిబిమ్బాదీ’’తి అనన్తరం వుత్తత్తా లబ్భతి. సువణ్ణగ్గహణఞ్చుపలక్ఖణన్తి రజతమయఞ్చ గహేతబ్బం. ఆరకూటకన్తి సువణ్ణవణ్ణం లోహవిసేసమాహ. ‘‘అనామాస’’న్తి ఇదం ‘‘అసమ్పటిచ్ఛియం వా’’తి ఏతస్స ఉపలక్ఖణం.

౩౪౮. సబ్బం వాదితమితి సమ్బన్ధో. ఓనహితున్తి చమ్మవరత్తతన్తీహి బన్ధితుం. ఓనహాపేతున్తి తథేవ అఞ్ఞేహి కారాపేతుం. వాదాపేతున్తి అఞ్ఞేహి వాదాపేతుం. వాదేతున్తి అత్తనా వాదేతుం. వాదితన్తి వాదనీయం యథా ‘‘కరణీయం కారిత’’న్తి, వాదనారహం తురియభణ్డన్తి అత్థో. ఇదఞ్చ ఓనహనాదికిరియాయ కమ్మం.

౩౪౯. ఉపహారం కరిస్సామాతి పూజం కరిస్సామ. ఇతి అనుమతిగ్గహణత్థాయ. వత్తబ్బాతి తే వత్తారో వత్తబ్బాతి యోజనా.

౩౫౦-౧. ధుత్తియా ఇత్థియాతి విపన్నాచారాయ లోళిత్థియా. సయం ఫుసియమానస్సాతి భిక్ఖునో పయోగం వినా ఇత్థియా అత్తనావ ఫుసియమానస్స. కాయేన అవాయమిత్వాతి తస్సా సరీరసమ్ఫస్సానుభవనత్థం అత్తనో కాయం అచాలేత్వా. ఫస్సం పటివిజానతోతి ఫస్సం అనుభవన్తస్స.

అసఞ్చిచ్చాతి ఏత్థ ‘‘ఫుసనే’’తి పాఠసేసో, ‘‘ఇమినా ఉపాయేన ఇమం ఫుసామీ’’తి అచేతేత్వా. కిం వుత్తం హోతి? ‘‘ఇమినా పత్తపటిగ్గహణాదినా ఉపాయేన ఏతిస్సా సరీరసమ్ఫస్సం అనుభవిస్సామీ’’తి అచిన్తేత్వా పత్తథాలకతట్టకపణ్ణపుటభేసజ్జాదిం పటిగ్గణ్హాపేన్తియా హత్థే అత్తనో హత్థేన ఫుసనాదీసు అనాపత్తీతి వుత్తం హోతి. ‘‘అస్సతియా’’తి ఇదం పన ఇమినావ సఙ్గహితత్తా ఇధ విసుం న వుత్తం, మాతుగామస్స సరీరే ఫుసనభావం అజానిత్వా అఞ్ఞవిహితో హుత్వా సతిం అనుపట్ఠపేత్వా హత్థపాదపసారణాదీసు ఫుసన్తస్సాతి అత్థో.

అజానన్తస్సాతి దారకాకారం దారికం ‘‘మాతుగామో’’తి అజానిత్వా కేనచి కరణీయేన ఫుసన్తస్స. మోక్ఖాధిప్పాయినో చాతి ‘‘మోక్ఖాధిప్పాయో కాయేన వాయమతి, ఫస్సం పటివిజానాతి, అనాపత్తి. మోక్ఖాధిప్పాయో కాయేన వాయమతి, న చ ఫస్సం పటివిజానాతి, అనాపత్తి. మోక్ఖాధిప్పాయో న చ కాయేన వాయమతి, ఫస్సం పటివిజానాతి, అనాపత్తి. మోక్ఖాధిప్పాయో న చ కాయేన వాయమతి, న చ ఫస్సం పటివిజానాతి, అనాపత్తీ’’తి (పారా. ౨౭౯) వుత్తమోక్ఖాధిప్పాయవతో చతుబ్బిధస్స పుగ్గలస్సాతి వుత్తం హోతి. ‘‘అనాపత్తీ’’తి ఇమినా సమ్బన్ధో.

ఇమేసు యో మాతుగామేన ఆలిఙ్గనాదిపయోగేన అజ్ఝోత్థరయమానో తం అత్తనో సరీరతో అపనేత్వా ముఞ్చితుకామో హత్థచాలేన, ముట్ఠిఆదీహి వా పటిపణామనం, పహరణాదికఞ్చ పయోగం కరోతి, అయం పఠమో పుగ్గలో. అత్తానమజ్ఝోత్థరితుం ఆగచ్ఛన్తిం ఇత్థిం దిస్వా పహరణాకారాదిసబ్బపయోగం దస్సేత్వా తాసేత్వా అత్తనో సరీరం ఫుసితుం అదేన్తో దుతియో. ఇత్థియా అజ్ఝోత్థరిత్వా ఆలిఙ్గితో చోపనరహితం మం ‘‘అనత్థికో’’తి మన్త్వా ‘‘సయమేవ పలాయిస్సతీ’’తి, ‘‘అచోపనమేవ మోక్ఖోపాయో’’తి ఞత్వా నిచ్చలోవ హుత్వా ఫస్సం పటివిజానన్తో తతియో. అత్తానం అజ్ఝోత్థరితుమాగచ్ఛన్తిం ఇత్థిం దిస్వా దుతియో వియ తాసేతుం కాయప్పయోగం అకత్వా ‘‘అగతే పాతేస్సామి, పహరిత్వా తాసేస్సామీ’’తి వా చిన్తేత్వా నిచ్చలోవ హుత్వా తిట్ఠన్తో చతుత్థోతి వేదితబ్బో.

౩౫౨. పఠమేనాతి ఏత్థ ‘‘పారాజికేనా’’తి పాఠసేసో, కాయచిత్తసముట్ఠానన్తి వుత్తం హోతి. ఇధ చిత్తం నామ కాయసంసగ్గరాగసమ్పయుత్తం చిత్తం, సుక్కవిస్సట్ఠిమ్హి మోచేతుకామతాయ సమ్పయుత్తం చిత్తం.

కాయసంసగ్గకథావణ్ణనా.

౩౫౩-౪. దుట్ఠుల్లవాచస్సాదేనాతి దుట్ఠు కుచ్ఛితభావం ఉలతి గచ్ఛతీతి దుట్ఠుల్లా, దుట్ఠుల్లా చ సా వాచా చాతి దుట్ఠుల్లవాచా, వచ్చమగ్గపస్సావమగ్గే మేథునధమ్మపటిసంయుత్తా వాచా, యథాహ ‘‘దుట్ఠుల్లా నామ వాచా వచ్చమగ్గపస్సావమగ్గమేథునధమ్మపటిసంయుత్తా వాచా’’తి (పారా. ౨౮౫), దుట్ఠుల్లవాచాయ అస్సాదో దుట్ఠుల్లవాచస్సాదో, తథాపవత్తవచీవిఞ్ఞత్తిసముట్ఠాపకచిత్తసమ్పయుత్తా చేతనా, తేన సమ్పయుత్తో రాగో ఇధ సహచరియేన ‘‘దుట్ఠుల్లవాచస్సాదో’’తి వుత్తో, తేన, దుట్ఠుల్లవాచస్సాదసమ్పయుత్తేన రాగేనాతి అత్థో. ఇమినా ‘‘ఓభాసన్తస్సా’’తి వక్ఖమానఓభాసనస్స హేతు దస్సితో.

ఇత్థియా ఇత్థిసఞ్ఞినో భిక్ఖునోతి యోజనా. ఇత్థియా ఇత్థిసఞ్ఞినోతి ‘‘మాతుగామో నామ మనుస్సిత్థీ, న యక్ఖీ, న పేతీ, న తిరచ్ఛానగతా, విఞ్ఞూ పటిబలా సుభాసితదుబ్భాసితం దుట్ఠుల్లాదుట్ఠుల్లం ఆజానితు’’న్తి పదభాజనే నిద్దిట్ఠసరూపాయ సుభాసితదుబ్భాసితం జానన్తియా మనుస్సిత్థియా ఇత్థిసఞ్ఞినో భిక్ఖునోతి అత్థో. ‘‘ద్విన్నం మగ్గాన’’న్తి ఏతస్స సమ్బన్ధీవసేన ‘‘ఇత్థియా’’తి ఇదం సామివసేన యోజేతబ్బం, యథావుత్తసరూపస్స మాతుగామస్స వచ్చమగ్గపస్సావమగ్గన్తి అత్థో. వణ్ణావణ్ణవసేన చాతి ‘‘వణ్ణం భణతి నామ ద్వే మగ్గే థోమేతి వణ్ణేతి పసంసతి. అవణ్ణం భణతి నామ ద్వే మగ్గే ఖుంసేతి వమ్భేతి గరహతీ’’తి నిద్దేసే వుత్తనయేన ఉభో మగ్గే ఉద్దిస్స థోమనగరహణవసేనాతి వుత్తం హోతి.

మేథునస్స యాచనాదయో మేథునయాచనాదయో, తేహి మేథునయాచనాదీహి, ‘‘యాచతిపి ఆయాచతిపి పుచ్ఛతిపి పటిపుచ్ఛతిపి ఆచిక్ఖతిపి అనుసాసతిపి అక్కోసతిపీ’’తి (పారా. ౨౮౫) ఉద్దేసే వుత్తమేథునయాచనాదివసేనాతి వుత్తం హోతి. ఇమేహి ద్వీహి ‘‘ఓభాసన్తస్సా’’తి వుత్తఓభాసనా దస్సితా. ఓభాసన్తస్సాతి ఉద్దేసయన్తస్స, పకాసేన్తస్సాతి అత్థో. ‘‘విఞ్ఞు’’న్తి ఇమినా ఓభాసనకిరియాయ కమ్మమాహ, ఇమినా విసేసితబ్బం ‘‘మనుస్సిత్థి’’న్తి ఇదం పకరణతో లబ్భతి, యథాదస్సితపదభాజనాగతసరూపం విఞ్ఞుం పటిబలం మనుస్సిత్థిన్తి వుత్తం హోతి. అన్తమసో హత్థముద్దాయపీతి ఓభాసనే అన్తిమపరిచ్ఛేదదస్సనం. దుట్ఠుల్లవచనస్సాదభావే సతి యో వచ్చమగ్గపస్సావమగ్గపటిబద్ధం గుణదోసం వా మేథునధమ్మయాచనాదివసేన వా దుట్ఠుల్లాదుట్ఠుల్లం జానన్తిం మనుస్సిత్థిం హేట్ఠిమపరిచ్ఛేదేన హత్థముద్దాయపి వదేయ్యాతి అత్థో.

ఇమస్మిం గాథాద్వయే దుట్ఠుల్లవాచస్సాదేన ఇత్థియా ఇత్థిసఞ్ఞినో విఞ్ఞుం తం ఇత్థిం ద్విన్నం మగ్గానం వణ్ణవసేన అన్తమసో హత్థముద్దాయపి ఓభాసన్తస్స భిక్ఖునో గరుకం సియాతి ఏకం వాక్యం, తథా ‘‘ద్విన్నం మగ్గానం అవణ్ణవసేనా’’తి ఇమినా చ ‘‘మేథునయాచనాదీహీ’’తి ఇమినా చ యోజనాయ వాక్యద్వయన్తి ఏవం యోజనావసేన తీణి వాక్యాని హోన్తి.

తత్థ పఠమవాక్యే వణ్ణవచనేన సఙ్గహితం థోమనాదికథం కథేన్తస్స సఙ్ఘాదిసేసో హోతి. ‘‘ఇత్థిలక్ఖణేన సుభలక్ఖణేన సమన్నాగతాసీ’’తి ఏత్తకమేవ థోమనత్థం వదతో సఙ్ఘాదిసేసో న హోతి, ‘‘తవ వచ్చమగ్గో చ పస్సావమగ్గో చ ఈదిసో సుభో సుసణ్ఠానో, తేన నామ ఈదిసేన ఇత్థిలక్ఖణేన సుభలక్ఖణేన సమన్నాగతాసీ’’తి వదన్తస్స హోతి. ‘‘వణ్ణేతి, పసంసతీ’’తి పదద్వయఞ్చ ‘‘థోమేతీ’’తి పదస్స పరియాయో.

దుతియవాక్యే అవణ్ణపదసఙ్గహితం ఖుంసనాదిత్తయే ఖుంసనం నామ పతోదోపమేహి ఫరుసవచనేహి తుదనం. యథాహ అట్ఠకథాయం ‘‘ఖుంసేతీతి వాచాపతోదేన ఘట్టేతీ’’తి (పారా. అట్ఠ. ౨.౨౮౫). పతుజ్జతేనేనాతి ‘‘పతోదో’’తిఅగచ్ఛన్తే అస్సాదయో పవత్తేతుం విజ్ఝనకపాచనదణ్డో వుచ్చతి. వమ్భనం నామ అపసాదనం. అపసాదనం నామ గుణతో పరిహాపనం. యథాహ ‘‘వమ్భేతీతి అపసాదేతీ’’తి (పారా. అట్ఠ. ౨.౨౮౫). గరహా నామ దోసారోపనం. యథాహ ‘‘గరహతీతి దోసం దేతీ’’తి (పారా. అట్ఠ. ౨.౨౮౫). ఇమం ఖుంసనాదిపటిసంయుత్తవచనం వక్ఖమానేసు ‘‘సిఖరణీసి, సమ్భిన్నాసి, ఉభతోబ్యఞ్జనాసీ’’తి ఇమేసు తీసు పదేసు అఞ్ఞతరేన యోజేత్వా కథేన్తస్సేవ సఙ్ఘాదిసేసో, న ఇతరస్స.

తతియవాక్యే మేథునయాచనాదివచనేహి సఙ్గహితం ఆయాచనాదిం కరోన్తస్సాపి సఙ్ఘాదిసేసో. ‘‘యాచతి నామ దేహి మే అరహసి మే దాతు’’న్తిఆదినా (పారా. ౨౮౫) నయేన ఏకేకం పదం ‘‘దేహి మే మేథునం ధమ్మ’’న్తిఆదివసేన మేథునధమ్మపదేన సహ ఘటేత్వా మేథునధమ్మం యాచన్తస్సేవ హోతి.

‘‘కదా తే మాతా పసీదిస్సతి, కదా తే పితా పసీదిస్సతి, కదా తే దేవతాయో పసీదిస్సన్తి, కదా తే సుఖణో సులయో సుముహుత్తో భవిస్సతీ’’తిఆదిఆయాచనపదనిద్దేసే ఏకేకం పదం తత్థేవ ఓసానే వుత్తేన ‘‘కదా తే మేథునం ధమ్మం లభిస్సామీ’’తి పదేన ఘటేత్వా మేథునం యాచన్తస్సేవ హోతి.

‘‘కథం త్వం సామికస్స దేసి, కథం జారస్స దేసీ’’తి (పారా. ౨౮౫) పుచ్ఛానిద్దేసవచనేసు చ అఞ్ఞతరం మేథునధమ్మపదేన ఘటేత్వా పుచ్ఛన్తస్సేవ హోతి.

‘‘ఏవం కిర త్వం సామికస్స దేసి, ఏవం జారస్స దేసీ’’తి (పారా. ౨౮౫) పటిపుచ్ఛానిద్దేసవచనేసు అఞ్ఞతరం మేథునధమ్మపదేన ఘటేత్వా విసేసేత్వా పటిపుచ్ఛన్తస్సేవ హోతి.

‘‘కథం దదమానా సామికస్స పియా హోతీ’’తి పుచ్ఛతో మాతుగామస్స ‘‘ఏవం దేహి, ఏవం దేన్తీ సామికస్స పియా భవిస్సతి మనాపా చా’’తి ఆణత్తివచనే, అనుసాసనివచనే చ ఏసేవ నయో.

౩౫౫. అక్కోసనిద్దేసాగతేసు ‘‘అనిమిత్తాసి నిమిత్తమత్తాసి అలోహితాసి ధువలోహితాసి ధువచోళాసి పగ్ఘరన్తీసి సిఖరణీసి ఇత్థిపణ్డకాసి వేపురిసికాసి సమ్భిన్నాసి ఉభతోబ్యఞ్జనాసీ’’తి ఏకాదససు పదేసు ‘‘సిఖరణీసి సమ్భిన్నాసి ఉభతోబ్యఞ్జనాసీ’’తి పదత్తయం పచ్చేకం ఆపత్తికరం, ఇమినా పదత్తయేన సహ పుబ్బే వుత్తాని వచ్చమగ్గపస్సావమగ్గమేథునధమ్మపదాని తీణి చాతి ఛప్పదానం పచ్చేకం ఆపత్తికరత్తా ఇతో పరాని అనిమిత్తాదీని అట్ఠ పదాని ‘‘అనిమిత్తాసి మేథునధమ్మం దేహీ’’తిఆదినా నయేన మేథునధమ్మపదేన సహ ఘటేత్వా వుత్తానేవ ఆపత్తికరానీతి వేదితబ్బాని, ‘‘మేథునయాచనాదీహీ’’తి ఏత్థ ఆది-సద్దసఙ్గహితేసు ‘‘అనిమిత్తాసీ’’తిఆదీసు ఏకాదససు అక్కోసపదేసు అన్తోగధత్తేపి కేవలం ఆపత్తికరత్తా గరుతరం పదత్తయం విసుం సఙ్గహేతబ్బన్తి ఞాపేతుమాహ ‘‘సిఖరణీసీ’’తిఆది.

సిఖరణీసీతి ఏత్థ ‘‘సిఖరణీ అసీ’’తి పదచ్ఛేదో. ‘‘అసీ’’తి పచ్చేకం యోజేతబ్బం. తు-సద్దో కేవలయుత్తమ్పి ఆపత్తికరం హోతీతి విసేసం జోతేతి. కేవలేనాపి అక్కోసవచనేనాతి యోజనా. సిఖరణీసీతి బహి నిక్ఖన్తఆణిమంసా భవసి. సమ్భిన్నాసీతి మిస్సీభూతవచ్చమగ్గపస్సావమగ్గా. ఉభతోబ్యఞ్జనాసీతి ఇత్థినిమిత్తేన, పురిసనిమిత్తేన చాతి ఉభతోబ్యఞ్జనేహి సమన్నాగతా. ‘‘అయం ఇత్థీ, అయం పురిసో’’తి బ్యఞ్జయతీతి బ్యఞ్జనం, ముత్తకరణాని. సుణన్తియాతి ఏత్థ ‘‘విఞ్ఞుమనుస్సిత్థియా’’తి అధికారతో లబ్భతి, ఇమినా అక్కోసితబ్బవత్థు దస్సితం హోతి. భాసితం సుణన్తియా సుభాసితదుబ్భాసితం జానన్తియా మనుస్సిత్థియా విసయే పవత్తఅక్కోసవచనేన సఙ్ఘాదిసేసో హోతీతి అత్థో.

౩౫౬. పునప్పునం ఓభాసన్తస్స వాచానం గణనాయ గరుకా సియున్తి యోజనా. ఏత్థ ‘‘ఏకం ఇత్థి’’న్తి అజ్ఝాహరితబ్బం. ఏకవాచాయ బహూ ఓభాసన్తస్స చ ఇత్థీనం గణనాయ గరుకా సియున్తి యోజనా. ఏత్థాపి ‘‘ఇత్థియోపీ’’తి లబ్భతి.

౩౫౭. సా చే నప్పటిజానాతీతి ఏత్థ ‘‘యం సుణన్తిం మనుస్సిత్థిం ద్విన్నం మగ్గానం వణ్ణావణ్ణవసేన ఓభాసతి, సా చే న పటిజానాతీ’’తి సామత్థియా లబ్భమానం ఆదాయ యోజేతబ్బం. అత్తనో భాసితం దుట్ఠుల్లం వుత్తసమనన్తరమేవ అత్థవసేన సచే న జానాతీతి అత్థో. తస్సాతి తస్స దుట్ఠుల్లభాసితభిక్ఖుస్స. ఉబ్భజాణుం, అధక్ఖకం వా ఆదిస్స భణనే చాపి తస్స థుల్లచ్చయం సియాతి యోజనా. భణనేతి ద్విన్నం మగ్గానం వణ్ణాదికథనే, ‘‘భణతో’’తిపి లిఖన్తి, భణన్తస్స, భణనహేతూతి అత్థో. హేతుమ్హి అయమన్తపచ్చయో ‘‘అసమ్బుధ’’న్తిఆదీసు (పారా. అట్ఠ. ౧.గన్థారమ్భకథా) వియ. ఉబ్భజాణున్తి జాణుతో ఉద్ధం. అక్ఖేకన్తి అక్ఖకతో హేట్ఠా.

౩౫౮. ఉబ్భక్ఖకన్తి అక్ఖకతో ఉద్ధం. అధోజాణుమణ్డలన్తి జాణుమణ్డలతో అధో. ఉద్దిసన్తి ఉద్దిస్స. ‘‘ఉద్దిస్సుబ్భక్ఖం వా తథా, అధోజాణుమణ్డల’’న్తి చ లిఖన్తి, సో పాఠో సున్దరో. వణ్ణాదిభణనే దుక్కటన్తి సమ్బన్ధో. ‘‘విఞ్ఞుమనుస్సిత్థియా’’తి అధికారతో లబ్భతి. కాయపటిబద్ధే వణ్ణాదిభణనే దుక్కటన్తి ఏత్థాపి ఏసేవ నయో. వచ్చమగ్గపస్సావమగ్గా సఙ్ఘాదిసేసక్ఖేత్తం, అధక్ఖకం ఉబ్భజాణుమణ్డలం థుల్లచ్చయక్ఖేత్తం, ఉద్ధక్ఖకం అధోజాణుమణ్డలం దుక్కటక్ఖేత్తన్తి ఇమేసు తీసు ఖేత్తేసు అక్ఖకఞ్చేవ జాణుమణ్డలఞ్చ థుల్లచ్చయదుక్కటానం ద్విన్నం అవధిభూతం కత్థ సఙ్గయ్హతీతి? దుక్కటక్ఖేత్తేయేవ సఙ్గయ్హతి. యథాహ అట్ఠకథాయం ‘‘అక్ఖకం, పన జాణుమణ్డలఞ్చ ఏత్థేవ దుక్కటక్ఖేత్తే సఙ్గహం గచ్ఛతీ’’తి (పారా. అట్ఠ. ౨.౨౮౬).

౩౫౯. పణ్డకే యక్ఖిపేతీసు ద్విన్నం మగ్గానం వణ్ణాదిభణనే తస్స భణన్తస్స థుల్లచ్చయం భవేతి అధికారవసేన ఆగతపదేహి సహ యోజేతబ్బం. పణ్డకాదీసూతి ఆది-సద్దేన యక్ఖిపేతీనం గహణం.

౩౬౦. ఉబ్భక్ఖక…పే… అయం నయోతి ‘‘పణ్డకాదీసూ’’తి ఇమినా యోజేతబ్బం. అయం నయోతి ‘‘దుక్కటమేవ హోతీ’’తి వుత్తో నయో. సబ్బత్థాతి సఙ్ఘాదిసేసథుల్లచ్చయదుక్కటక్ఖేత్తవసేన సబ్బేసు ఖేత్తేసు.

౩౬౧. అత్థపురేక్ఖారో హుత్వా ఓభాసతోపి అనాపత్తీతి యోజనా. మాతుగామానం ‘‘అనిమిత్తాసీ’’తిఆదీసు పదేసు అత్థకథనం పురేక్ఖత్వా ‘‘అనిమిత్తాసీ’’తిఆదిపదం భణన్తస్స వా మాతుగామేహి సహ అట్ఠకథం సజ్ఝాయన్తానం వా అనాపత్తీతి అత్థో. ధమ్మపురేక్ఖారో హుత్వా ఓభాసతో అనాపత్తీతి యోజనా. పాళిధమ్మం వాచేన్తస్స వా తాసం సుణన్తీనం సజ్ఝాయనం వా పురేక్ఖత్వా ‘‘అనిమిత్తాసీ’’తిఆదీసు పదేసు యం కిఞ్చి పబ్బజితస్స వా ఇతరస్స వా మాతుగామస్స కథేన్తస్స అనాపత్తీతి. పురేక్ఖత్వానుసాసనిన్తి ‘‘ఇదాని అనిమిత్తాసి…పే… ఉభతోబ్యఞ్జనాసి, అప్పమాదం దాని కరేయ్యాసి, యథా ఆయతిమ్పి ఏవరూపా నాహోసీ’’తి అనుసాసనిం పురేక్ఖత్వా.

౩౬౨. ఉమ్మత్తకాదీనన్తి పిత్తుమ్మత్తకయక్ఖుమ్మత్తకవసేన ద్విన్నం ఉమ్మత్తకానఞ్చ ఆది-సద్దసఙ్గహితస్స ఇమస్మిం ఆదికమ్మికస్స ఉదాయిత్థేరస్స చ అనాపత్తీతి వుత్తం హోతి. ‘‘ఇదం సిక్ఖాపదం తిసముట్ఠానం కాయచిత్తతో చ వాచాచిత్తతో చ కాయవాచాచిత్తతో చ సముట్ఠాతి. కిరియం, సఞ్ఞావిమోక్ఖం, సచిత్తకం, లోకవజ్జం, కాయకమ్మం, వచీకమ్మం, అకుసలచిత్త’’న్తి (పారా. అట్ఠ. ౨.౨౮౭) అట్ఠకథాయం వుత్తపకిణ్ణకవినిచ్ఛయం దస్సేతి ‘‘సముట్ఠానాదయో…పే… తుల్యావా’’తి. వేదనాయ అదిన్నాదానేన అసమత్తా ‘‘వేదనేత్థ ద్విధా మతా’’తి ఆహ, సుఖోపేక్ఖావేదనావసేన ద్విధా మతాతి అత్థో.

దుట్ఠుల్లవాచాకథావణ్ణనా.

౩౬౩. కామపారిచరియాయాతి మేథునధమ్మసఙ్ఖాతేన కామేన పారిచరియాయ, మేథునధమ్మేన పారిచరియాయాతి అత్థో. అథ వా కామితా పత్థితాతి కామా, మేథునరాగవసేన పత్థితాతి అత్థో, కామా చ సా పారిచరియా చాతి కామపారిచరియా, తస్సా కామపారిచరియాయాతిపి గహేతబ్బం, మేథునరాగచిత్తేన అభిపత్థితపారిచరియాయాతిఅత్థో. ‘‘వణ్ణం భాసతో’’తి ఇమినా సమ్బన్ధో, ‘‘ఏతదగ్గం భగిని పారిచరియానం యా మాదిసం సీలవన్తం కల్యాణధమ్మం బ్రహ్మచారిం ఏతేన ధమ్మేన పరిచరేయ్యా’’తి అత్తనో మేథునధమ్మేన పారిచరియాయ గుణం ఆనిసంసం కథేన్తస్సాతి వుత్తం హోతి. తస్మింయేవ ఖణేతి తస్మిం భణితక్ఖణేయేవ. సా చే జానాతీతి యం ఉద్దిస్స అభాసి, సచే సా వచనసమనన్తరమేవ జానాతి.

౩౬౪. సా మనుస్సిత్థీ నో జానాతి చే, తస్స థుల్లచ్చయన్తి సమ్బన్ధో. యక్ఖిపేతిదేవీసు జానన్తీసు, పణ్డకే చ జానన్తే అత్తకామపారిచరియాయ వణ్ణం భాసతో తస్స భిక్ఖునో థుల్లచ్చయం హోతీతి యోజనా. సేసేతి పురిసతిరచ్ఛానగతవిసయే, యక్ఖిఆదీనం అజాననవిసయే చ అత్తకామపారిచరియాయ వణ్ణం భాసతో తస్స ఆపత్తి దుక్కటం హోతీతి యోజనా.

౩౬౫. చీవరాదీహీతి చీవరపిణ్డపాతాదీహి. వత్థుకామేహీతి తణ్హాయ వత్థుభావేన వత్థూ చ కామితత్తా కామాతి చ సఙ్ఖాతేహి పచ్చయేహి.

౩౬౬. రాగో ఏవ రాగతా. ‘‘రాగితా’’తి వా పాఠో, రాగో అస్స అత్థీతి రాగీ, తస్స భావో రాగితా, అత్తకామపారిచరియాయ రాగోతి అత్థో. ఓభాసోతి అత్తకామపారిచరియాయ గుణభణనం. తేన రాగేనాతి కామపారిచరియాయ రాగేన. ఖణే తస్మిన్తి భణితక్ఖణే. విజాననన్తి యం మనుస్సిత్థిం ఉద్దిస్స అత్తకామపారిచరియాయ వణ్ణం భణతి, తాయ తస్స వచనత్థస్స విజాననన్తి వుత్తం హోతి.

౩౬౭. పఞ్చఙ్గానీతి మనుస్సిత్థితా, తంసఞ్ఞితా, పారిచరియాయ రాగితా, తేన రాగేన ఓభాసనం, ఖణే తస్మిం విజాననన్తి ఇమాని ఏత్థ అత్తకామపారిచరియసిక్ఖాపదే పఞ్చ అఙ్గాని, పఞ్చ ఆపత్తికారణానీతి అత్థో. అస్సాతి అత్తకామపారిచరియసిక్ఖాపదస్స.

అత్తకామపారిచరియకథావణ్ణనా.

౩౬౮. ‘‘పటిగ్గణ్హాతీ’’తిఆదికిరియాత్తయోపాదానసామత్థియేన తిక్ఖత్తుం పటిపాదనకం ‘‘యో భిక్ఖూ’’తి చ ‘‘గరు హోతీ’’తి పదసామత్థియేన ‘‘తస్సా’’తి చ లబ్భమానత్తా తివిధేహి సహ ‘‘యో భిక్ఖు పురిసస్స సన్దేసం పటిగ్గణ్హాతి, వీమంసతి పచ్చాహరతి చే, తస్స గరు హోతీ’’తి ఏకం వాక్యం హోతి. ఏవం ‘‘ఇత్థియాపి వా’’తి ఇమినా యోజనాయపి ఏకం వాక్యం హోతీతి ఇమిస్సా గాథాయ వాక్యద్వయం యుజ్జతి.

ఇధ సన్దేసక్కమఞ్చ యోజనాక్కమఞ్చ జాననత్థం పఠమం తావ ఇత్థీనఞ్చ భరియానఞ్చ పభేదో చ సరూపఞ్చ విభావీయతి – తేసు ఇత్థియో దసవిధా హోన్తి. యథాహ పదభాజనే ‘‘దస ఇత్థియో మాతురక్ఖితా పితురక్ఖితా మాతాపితురక్ఖితా భాతురక్ఖితా భగినిరక్ఖితా ఞాతిరక్ఖితా గోత్తరక్ఖితా ధమ్మరక్ఖితా సారక్ఖా సపరిదణ్డా’’తి. భరియా చ దసవిధా హోన్తి. యథాహ పదభాజనే ‘‘దస భరియాయో ధనక్కీతా ఛన్దవాసినీ భోగవాసినీ ఓదపత్తకినీ ఓభటచుమ్బటా దాసీ చ భరియా చ కమ్మకారీ చ భరియా చ ధజాహటా ముహుత్తికా’’తి (పారా. ౩౦౩). ఇమాసం పభేదో చ సరూపాని చ సఙ్ఖేపతో ఏవం వేదితబ్బాని –

పురిసేహి సహ యథా సంవాసం న కరోతి, ఏవం మాతరా రక్ఖితా మాతురక్ఖితా. యథాహ ‘‘మాతురక్ఖితా నామ మాతా రక్ఖతి గోపేతి ఇస్సరియం కారేతి వసం వత్తేతీ’’తి. పితురక్ఖితాదీసుపి ఏసేవ నయో. తత్థ యస్మిం కోణ్డఞ్ఞాదిగోత్తే జాతా, తస్మింయేవ గోత్తే జాతేహి రక్ఖితా గోత్తరక్ఖితా. యథాహ ‘‘గోత్తరక్ఖితా నామ సగోత్తా రక్ఖన్తీ’’తిఆది. ఏకం సత్థారం ఉద్దిస్స పబ్బజితేహి వా ఏకగణపరియాపన్నేహి వా రక్ఖితా ధమ్మరక్ఖితా నామ. యథాహ ‘‘ధమ్మరక్ఖితా నామ సహధమ్మికా రక్ఖన్తీ’’తిఆది (పారా. ౩౦౪). సారక్ఖా నామ ‘‘గబ్భేపి పరిగ్గహితా హోతి ‘మయ్హం ఏసా’తి అన్తమసో మాలాగుళపరిక్ఖిత్తాపీ’’తి పాళియం వుత్తసరూపా. సపరిదణ్డా నామ ‘‘కేహిచి దణ్డో ఠపితో హోతి ‘యో ఇత్థన్నామం ఇత్థిం గచ్ఛతి, తస్స ఏత్తకో దణ్డో’’తి వుత్తసరూపాతి అయం దసన్నం ఇత్థీనం సరూపసఙ్ఖేపో. ఇమాసు దససు సారక్ఖసపరిదణ్డానం ద్విన్నం పరపురిససేవాయం మిచ్ఛాచారో హోతి, ఇతరాసం న హోతి. ఇమా దసపి పఞ్చసీలం రక్ఖన్తేహి అగమనీయా.

దససు భరియాసు ‘‘ధనక్కీతా నామ ధనేన కిణిత్వా వాసేతీ’’తి వుత్తత్తా భరియభావాయ అప్పకం వా బహుం వా ధనం దత్వా గహితా ధనక్కీతా నామ. ‘‘ఛన్దవాసినీ నామ పియో పియం వాసేతీ’’తి వుత్తత్తా అత్తరుచియా సంవసితేన పురిసేన సమ్పటిచ్ఛితా ఛన్దవాసినీ నామ. ‘‘భోగవాసినీ నామ భోగం దత్వా వాసేతీ’’తి వుత్తత్తా ఉదుక్ఖలముసలాదిగేహోపకరణం లభిత్వా భరియభావం గచ్ఛన్తీ జనపదిత్థీ భోగవాసినీ నామ. ‘‘పటవాసినీ నామ పటం దత్వా వాసేతీ’’తి వుత్తత్తా నివాసనమత్తం వా పారుపనమత్తం వా లద్ధా భరియభావం గచ్ఛన్తీ దలిద్దిత్థీ పటవాసినీ నామ. ఓదపత్తకినీ నామ ‘‘ఉదకపత్తం ఆమసిత్వా వాసేతీ’’తి (పారా. ౩౦౪) వుత్తత్తా ‘‘ఇదం ఉదకం వియ సంసట్ఠా అభేజ్జా హోథా’’తి వత్వా ఏకస్మిం ఉదకపత్తే పురిసేన సద్ధిం హత్థం ఓతారేత్వా భరియభావం నీతో మాతుగామో వుచ్చతి. ‘‘ఓభటచుమ్బటా నామ చుమ్బటం ఓరోపేత్వా వాసేతీ’’తి (పారా. ౩౦౪) వుత్తత్తా సీసతో చుమ్బటం ఓరోపేత్వా భరియభావముపనీతా కట్ఠహారికాదిఇత్థీ ఓభటచుమ్బటా నామ. దాసీ చ భరియా చ నామ ‘‘దాసీ చేవ హోతి భరియా చా’’తి (పారా. ౩౦౪) వుత్తత్తా భరియం కత్వా వాసితా ‘‘తస్సేవ దాసీ చ భరియా చా’’తి వుత్తా. కమ్మకారీ చ భరియా చ నామ ‘‘కమ్మకారీ చేవ హోతి భరియా చా’’తి (పారా. ౩౦౪) వుత్తత్తా పధానిత్థినిరపేక్ఖేన కుటుమ్బకిచ్చం కారేత్వా భరియభావం నీతా భరియా కతకమ్మా ‘‘కమ్మకారీ చ భరియా చా’’తి వుత్తా. ‘‘ధజాహటా నామ కరమరానీతా వుచ్చతీ’’తి (పారా. ౩౦౪) వుత్తత్తా ధజం ఉస్సాపేత్వా గచ్ఛన్తియా మహాసేనాయ సద్ధిం గన్త్వా పరవిసయం విలుమ్పన్తేన పచ్ఛిన్దిత్వా ఆనేత్వా భరియభావముపనీతా ఇత్థీ ధజాహటా నామ. ‘‘ముహుత్తికా నామ తఙ్ఖణికా వుచ్చతీ’’తి (పారా. ౩౦౪) వుత్తత్తా అచిరకాలం సంవాసత్థాయ గహితా ఇత్థీ ముహుత్తికా నామాతి అయం దసన్నం భరియానం సరూపసఙ్ఖేపో. యథావుత్తాసు దససు ఇత్థీసు అఞ్ఞతరం దసన్నం భరియానం అఞ్ఞతరట్ఠానే ఠపనత్థమధిప్పేతభావం వత్తుం పురిసేన ‘‘గచ్ఛ భన్తే ఇత్థన్నామం మాతురక్ఖితం బ్రూహి ‘హోహి కిర ఇత్థన్నామస్స భరియా ధనక్కీతా’తి’’ఆదినా నయేన దిన్నసన్దేసం ‘‘సాధు ఉపాసకా’’తిఆదినా నయేన వచీభేదం కత్వా వా సీసకమ్పనాదివసేన వా పటిగ్గణ్హాతీతి ఆహ ‘‘పటిగ్గణ్హాతి సన్దేసం పురిసస్సా’’తి.

ఏత్థ పురిసస్సాతి ఉపలక్ఖణత్తా ‘‘పురిసస్స మాతా భిక్ఖుం పహిణతీ’’తిఆదినా (పారా. ౩౨౧) నయేన పాళియం వుత్తపురిసస్స మాతాపితుఆదయో చ గహేతబ్బా. వీమంసతీతి ఏవం పటిగ్గహితసాసనం తస్సాయేవ ఏకంసేన అవిరాధేత్వా వదన్తస్స మాతాపితుఆదీనమఞ్ఞతరస్స వా ఆరోచేతీతి అత్థో. ఏత్థాపి వీమంసతీతి ఉపలక్ఖణత్తా ‘‘పటిగ్గణ్హాతి అన్తేవాసిం వీమంసాపేత్వా అత్తనా పచ్చాహరతి, ఆపత్తి సఙ్ఘాదిసేసస్సా’’తి (పారా. ౩౩౮) వుత్తత్తా వీమంసాపేతీతిపి గహేతబ్బం. పచ్చాహరతీతి తథా ఆహటం సాసనం సుత్వా తస్సా ఇత్థియా సమ్పటిచ్ఛితే చ అసమ్పటిచ్ఛితే చ లజ్జాయ తుణ్హీభూతాయ చ తం పవత్తిం పచ్చాహరిత్వా ఆచిక్ఖతీతి వుత్తం హోతి. ఇధాపి పచ్చాహరతీతి ఉపలక్ఖణత్తా ‘‘పటిగ్గణ్హాతి వీమంసతి అన్తేవాసిం పచ్చాహరాపేతి, ఆపత్తి సఙ్ఘాదిసేసస్సా’’తి (పారా. ౩౩౮) వుత్తత్తా పచ్చాహరాపేతీతి చ గహేతబ్బం.

‘‘ఇత్థియాపి వా’’తి ఇమినా యోజేత్వా గహితదుతియవాక్యే చ ఏవమేవ అత్థో వత్తబ్బో. తత్థ సన్దేసక్కమో పన ‘‘మాతురక్ఖితా భిక్ఖుం పహిణతి ‘గచ్ఛ భన్తే ఇత్థన్నామం బ్రూహి ‘హోమి ఇత్థన్నామస్స భరియా ధనక్కీతా’తి’’ఆదిపాళినయేన (పారా. ౩౩౦) దట్ఠబ్బో. ఏత్థాపి ‘‘వీమంసాపేతి పచ్చాహరాపేతీ’’తి ఇదఞ్చ వుత్తనయేనేవ గహేతబ్బం. ఇమినా నియామేన దసన్నం ఇత్థీనం నామం విసుం విసుం వత్వా దసన్నం భరియానం అఞ్ఞతరత్థాయ దీయమానసన్దేసక్కమో యోజేతబ్బో. ఇధాపి ఇత్థియాపి వాతి ఉపలక్ఖణత్తా ‘‘మాతురక్ఖితాయ మాతా భిక్ఖుం పహిణతి ‘గచ్ఛ భన్తే ఇత్థన్నామం బ్రూహి ‘హోతు ఇత్థన్నామస్స భరియా ధనక్కీతా’’తిఆదిపాళివసేన (పారా. ౩౨౪) ఇత్థియా మాతుపితుఆదీనఞ్చ సన్దేసక్కమో యోజేతబ్బో.

౩౭౦. తం పవత్తిం. సఞ్చరిత్తా సఞ్చరణహేతు. న ముచ్చతీతి ఇత్థిపురిసానం అన్తరే సాసనం పటిగ్గహేత్వా సఞ్చరణహేతు ఆపజ్జితబ్బసఙ్ఘాదిసేసతో న ముచ్చతీతి అత్థో.

౩౭౧. అఞ్ఞం వాతి మాతాపితురక్ఖితాదీసు అఞ్ఞతరం వా. ‘‘భాసతో’’తి లిఖన్తి. ‘‘పేసితో’’తి ఇమినా విరుద్ధత్తా తం పహాయ ‘‘భాసతీ’’తి పాఠో గహేతబ్బో. పాఠసేసో వా కాతబ్బో. ‘‘యో అఞ్ఞం భాసతి చే, తస్స భాసతోతి యోజనా’’తి నిస్సన్దేహే వుత్తం. ‘‘మాతరా రక్ఖితం ఇత్థిం ‘గచ్ఛ బ్రూహీ’తి యో పేసితో హోతి, తస్స పితురక్ఖితం వా అఞ్ఞం వా భాసతో విసఙ్కేతోవా’’తి, ‘‘మాతరా…పే… బ్రూహీ’తి పేసితో హుత్వా పితురక్ఖితం వా అఞ్ఞం వా భాసతో విసఙ్కేతోవా’’తి యోజనా యుత్తతరాతి అమ్హాకం ఖన్తి.

౩౭౨. పటిగ్గణ్హనతాదీహీతి పటిగ్గణ్హనమేవ పటిగ్గణ్హనతా. ఆది-సద్దేన వీమంసనపచ్చాహరణాని గహితాని. సఞ్చరిత్తేతి సఞ్చరణే. సమాపన్నేతి గతే సతి. గరుకాపత్తిమాదిసేతి ఏత్థ ‘‘తస్సా’’తి సేసో. ఆదిసేతి కథేయ్య.

౩౭౩. ద్వీహి థుల్లచ్చయం వుత్తన్తి ఏత్థ ద్వీహి ద్వీహి అఙ్గేహి సఞ్చరిత్తే సమాపన్నే థుల్లచ్చయం వుత్తన్తి గహేతబ్బం. ‘‘పటిగ్గణ్హాతి వీమంసతి న పచ్చాహరతి, ఆపత్తి థుల్లచ్చయస్స. పటిగ్గణ్హాతి న వీమంసతి పచ్చాహరతి, ఆపత్తి థుల్లచ్చయస్స. న పటిగ్గణ్హాతి వీమంసతి పచ్చాహరతి, ఆపత్తి థుల్లచ్చయస్సా’’తి (పారా. ౩౩౮) ద్వీహి ద్వీహి అఙ్గేహి థుల్లచ్చయం వుత్తన్తి అత్థో. పణ్డకాదీసూతి పణ్డకయక్ఖిపేతీసు. తీహిపి అఙ్గేహి సఞ్చరిత్తే సమాపన్నే థుల్లచ్చయం వుత్తన్తి యోజనా.

ఏకేనేవాతి ఏకేనేవ అఙ్గేన. సబ్బత్థాతి మాతురక్ఖితాదీసు సబ్బమాతుగామేసు చ వినీతవత్థుమ్హి ‘‘తేన ఖో పన సమయేన అఞ్ఞతరో పురిసో అఞ్ఞతరం భిక్ఖుం ఆణాపేసి ‘గచ్ఛ భన్తే ఇత్థన్నామం ఇత్థిం వీమంసా’తి. సో గన్త్వా మనుస్సే పుచ్ఛి ‘కహం ఇత్థన్నామా’తి. సుత్తా భన్తేతి…పే… మతా భన్తేతి. నిక్ఖన్తా భన్తేతి. అనిత్థీ భన్తేతి. ఇత్థిపణ్డకా భన్తేతి. తస్స కుక్కుచ్చం అహోసి. అనాపత్తి భిక్ఖు సఙ్ఘాదిసేసస్స, ఆపత్తి దుక్కటస్సా’’తి (పారా. ౩౪౧) ఆగతాసు సుత్తాదీసు పఞ్చసు చ.

౩౭౪. అనాపత్తి పకాసితాతి చేతియాదీసు కత్తబ్బం నిస్సాయ ఇత్థియా పురిసస్స, పురిసేన చ ఇత్థియా దిన్నసాసనం పటిగ్గహేత్వా వీమంసిత్వా పచ్చాహరిత్వా ఆరోచేన్తస్స అనాపత్తిభావో ‘‘అనాపత్తి సఙ్ఘస్స వా చేతియస్స వా గిలానస్స వా కరణీయేన గచ్ఛతి, ఉమ్మత్తకస్స ఆదికమ్మికస్సా’’తి (పారా. ౩౪౦) పాళియం వుత్తాతి అత్థో.

౩౭౫. తథా తస్సాతి మనుస్సజాతికాయ తస్సా. ననాలంవచనీయతాతి ‘‘మమాయ’’న్తి వా నిగ్గహపగ్గహే వా నిరాసఙ్కం వత్తుం నాహరతీతి అలంవచనీయా, అస్సామికా, సా హి కేనచి ‘‘మయ్హం ఏసా’’తి వత్తుం వా నిరాసఙ్కేన నిగ్గహపగ్గహవచనం వా వత్తుం అసక్కుణేయ్యా, అలంవచనీయా న భవతీతి నాలంవచనీయా, సస్సామికా, సా హి సామికేన తథా కాతుం సక్కుణేయ్యాతి నాలంవచనీయా, నాలంవచనీయా న భవతీతి ననాలంవచనీయా, అలంవచనీయపదేన వుత్తా అస్సామికా ఏవ, పటిసేధా ద్వే పకతిమత్థం గమయన్తీతి, ననాలంవచనీయాయ భావో ననాలంవచనీయతా, నిరాసఙ్కేన అవచనీయతా అస్సామికభావోతి వుత్తం హోతి. సఞ్చరిత్తవసేన భిక్ఖునా వచనీయా న హోతీతి వా ‘‘అలంవచనీయా’’తిపి గహేతబ్బమేవ. పటిగ్గణ్హనతాదీనం వసాతి ఏత్థ చకారో లుత్తనిద్దిట్ఠో. తతో పటిగ్గణ్హనవీమంసనపచ్చాహరణసఙ్ఖాతానం తిణ్ణం అఙ్గానం వసేన చ పుబ్బే వుత్తమనుస్సిత్థితా ననాలంవచనీయతాతి వుత్తానం ద్విన్నం అఙ్గానం వసేన చ ఇదం సిక్ఖాపదం ఆపత్తికారణేహి పఞ్చహి అఙ్గేహి యుత్తన్తి అత్థో.

౩౭౬. ఇదం సఞ్చరిత్తసిక్ఖాపదం. అథ వా లిఙ్గవిపల్లాసేన చ అయం సఙ్ఘాదిసేసోతి గహేతబ్బో. కాయతో, వాచతో, కాయవాచతో, కాయచిత్తతో, వాచాచిత్తతో, కాయవాచాచిత్తతో వా ఉప్పజ్జనతో ఛసముట్ఠానం. తతో ఏవ అచిత్తకముదీరితం. మిస్సకసముట్ఠానఞ్హి అచిత్తకం. అవసేసచిత్తేసుపి యస్మిం చిత్తే అసతి అచిత్తకం నామ హోతి, తం దస్సేతుమాహ ‘‘అలంవచనియత్తం వా’’తిఆది. గాథాబన్ధవసేన రస్సో, ‘‘అలంవచనీయత్త’’న్తి గహేతబ్బం. యో సన్దేసం పేసేతి, తస్మిం పటిబద్ధభావన్తి అత్థో. పణ్ణత్తిం వాతి సఞ్చరిత్తసిక్ఖాపదసఙ్ఖాతం పణ్ణత్తిం వా అజానతో అచిత్తకముదీరితన్తి సమ్బన్ధో.

౩౭౭. సాసనన్తి మాతుగామస్స, పురిసస్స వా సాసనం. కాయవికారేనాతి సీసకమ్పనాదినా కాయవికారేన. గహేత్వాతి పటిగ్గహేత్వా. తం ఉపగమ్మాతి పటిగ్గహితసాసనం యస్స వత్తబ్బం హోతి, తం మాతుగామం, పురిసం వా ఉపగమ్మ. వీమంసిత్వాతి తం కిచ్చం తీరేత్వా. హరన్తస్సాతి పచ్చాహరన్తస్స. కాయతో సియాతి వచీభేదం వినా పటిగ్గహణాదీనం కాయేనేవ కతత్తా కాయసముట్ఠానతోవ సఙ్ఘాదిసేసో హోతీతి అత్థో.

౩౭౮. ఇత్థియా వచనం సుత్వాతి యోజనా. యథా నిసిన్నోవాతి పకతియా నిసిన్నట్ఠానేయేవ నిసిన్నో. తం వచనం. తత్థేవాగతస్సేవాతి యత్థ నిసిన్నో ఇత్థియా సాసనం పటిగ్గణ్హి, తమేవ ఆసనం అవిజహిత్వా అత్తనా నిసిన్నట్ఠానమేవ ఆగతస్స సన్నిసితబ్బపురిసస్సేవ, ఏత్థ ‘‘ఆరోచేత్వా’’తి పాఠసేసో. పున ‘‘ఆరోచేన్తస్సా’’తి ఇదం తత్థేవాగతాయ తస్సా ఏవ ఇత్థియా ఏవం యోజేతబ్బం. సాసనం దత్వా గన్త్వా పున తత్థేవ ఆగతస్స మాతుగామస్సేవ ఞాతమనన్తరం కాయికకిరియం వినా వచనేనేవ ఆరోచేన్తస్సాతి అత్థో. ఇదం ఇత్థియా సాసనం పటిగ్గహణాదివసేన వుత్తం.

అథ వా పురిసస్స వచనం సుత్వా యథానిసిన్నోవ తం వచనం ఇత్థియా ఆరోచేత్వా పున తత్థేవాగతస్సేవ పురిసస్స ఆరోచేన్తస్సాతి ఏవం పురిససన్దేసం పటిగ్గహణాదివసేనాపి యోజనా కాతబ్బా. ఏత్థ చ తత్థేవాగతస్సాతి ఉపలక్ఖణం. సాసనవచనమత్తేనేవ పటిగ్గహేత్వా, కిచ్చన్తరేన గన్త్వా వా యదిచ్ఛావసేన దిట్ఠట్ఠానే వా వత్వా పునపి తత్థేవ దిట్ఠట్ఠానే పున ఆరోచేన్తస్స చ వచనేనేవ సముట్ఠానభావో వేదితబ్బో.

౩౭౯. ‘‘అలం…పే… అజానతో’’తి అచిత్తకత్తకారణం వుత్తమేవ, కస్మా పున ‘‘అజానన్తస్స పణ్ణత్తి’’న్తి వుత్తన్తి చే? తదుభయస్సాపి విసుం కారణాభావం విఞ్ఞాపేతుం వుత్తన్తి వేదితబ్బం. నం విధిన్తి సాసనం పటిగ్గహేత్వా ఆహరిత్వా ఆరోచేత్వా పచ్చాహరిత్వా ఆరోచనసఙ్ఖాతం విధానం. అరహతోపీతి ఖీణాసవస్సపి, సేఖపుథుజ్జనానం పగేవాతి అయమత్థో సమ్భావనత్థేన అపి-సద్దేన జోతితో.

౩౮౦. జానిత్వాతి అలంవచనీయభావం వా పణ్ణత్తిం వా ఉభయమేవ వా జానిత్వా. తథాతి కాయవాచతో కరోన్తస్సాతి ఇమినా యోజేతబ్బం. సచిత్తకేహీతి యథావుత్తచిత్తేన సచిత్తకేహి. తేహేవాతి కాయాదీహి తేహి ఏవ, ‘‘తీహేవా’’తిపి పాఠో.

సఞ్చరిత్తకథావణ్ణనా.

౩౮౧-౨. సయంయాచితకేహేవాతి ఏత్థ ‘‘ఉపకరణేహీ’’తి పాఠసేసో, ‘‘పురిసం దేథా’’తిఆదినా నయేన అత్తనావ యాచిత్వా గహితేహి ఉపకరణేహేవాతి అత్థో. యథాహ ‘‘సఞ్ఞాచికా నామ సయం యాచిత్వా పురిసమ్పి పురిసత్తకరమ్పి గోణమ్పి సకటమ్పి వాసిమ్పి పరసుమ్పి కుఠారిమ్పి కుదాలమ్పి నిఖాదనమ్పీ’’తి. ఏత్థ ఏవ-కారేన అయాచితం నివత్తేతి. తేన అస్సామికన్తి దీపితం హోతి. ‘‘కుటిక’’న్తి ఇమినా ‘‘కుటి నామ ఉల్లిత్తా వా హోతి అవలిత్తా వా ఉల్లిత్తావలిత్తా వా’’తి (పారా. ౩౪౯) వుత్తత్తా భూమితో పట్ఠాయ భిత్తిచ్ఛదనాని పటిచ్ఛాదేత్వా మత్తికాయ వా సుధాయ వా ద్వారవాతపానాదిఅలేపోకాసం ఠపేత్వా అన్తో లిత్తభావేన ఉల్లిత్తానామకం వా తథా బహి లిత్తభావేన అవలిత్తానామకం వా అన్తో చ బహి చ లిత్తభావేన ఉల్లిత్తావలిత్తానామకం వా కుటిన్తి వుత్తం హోతి.

అప్పమాణికన్తి ‘‘తత్రిదం పమాణం, దీఘసో ద్వాదసవిదత్థియో సుగతవిదత్థియా, తిరియం సత్తన్తరా’’తి (పారా. ౩౪౮) దీఘపుథులానం వుత్తప్పమాణేన అతిరేకత్తా అప్పమాణికన్తి అత్థో.

ఏత్థ చ తిలక్ఖణం పటివిజ్ఝిత్వా తీణి కిలేసమూలాని ఉప్పాటేత్వా కాలత్తయవత్త సబ్బధమ్మే పటివిజ్ఝిత్వా తిభువనేకపటిసరణభూతస్స భగవతో ధమ్మరాజస్స అఙ్గులం పమాణమజ్ఝిమపురిసస్స అఙ్గులతో తివఙ్గులం హోతి, ఏకా విదత్థి తిస్సో విదత్థియో హోన్తి, ఏకం రతనం తీణి రతనాని హోన్తీతి ఏవం నియమితా సుగతవిదత్థి చ వడ్ఢకిరతనేన దియడ్ఢరతనప్పమాణా హోతి. యథాహ అట్ఠకథాయం ‘‘సుగతవిదత్థి నామ ఇదాని మజ్ఝిమస్స పురిసస్స తిస్సో విదత్థియో వడ్ఢకిహత్థేన దియడ్ఢో హత్థో హోతీ’’తి (పారా. అట్ఠ. ౨.౩౪౮-౩౪౯). తస్మా సుగతవిదత్థియా ద్వాదస వడ్ఢకిహత్థేన అట్ఠారస హత్థా హోన్తి. ‘‘దీఘసో ద్వాదస విదత్థియో సుగతవిదత్థియాతి బాహిరిమేన మానేనా’’తి (పారా. ౩౪౯) పదభాజనే వుత్తత్తా అన్తిమం సుధాలేపం అగ్గహేత్వా థుసమత్తికపరియన్తేన వా మహామత్తికపరియన్తేన వా బాహిరన్తతో అట్ఠారసహత్థప్పమాణం, ‘‘తిరియం సత్తన్తరాతి అబ్భన్తరిమేన మానేనా’’తి (పారా. ౩౪౯) పదభాజనే వుత్తత్తా అబ్భన్తరిమేన పుథులతో ద్వాదసఙ్గులాధికదసహత్థప్పమాణఞ్చ కుటియా పమాణన్తి గహేతబ్బం. ఏవం ఠితపమాణతో దీఘతో పుథులతో వా ఉభతో వా కేసగ్గమత్తాధికాపి కుటి ఆపత్తియా అఙ్గం హోతీతి దస్సేతుం ‘‘అప్పమాణిక’’న్తి ఆహాతి సఙ్ఖేపతో వేదితబ్బం.

అత్తుద్దేసన్తి ఉద్దిసితబ్బోతి ఉద్దేసో, అత్తా ఉద్దేసో ఏతిస్సాతి అత్తుద్దేసా, కుటి, తం అత్తుద్దేసం. ‘‘అత్తుద్దేసన్తి అత్తనో అత్థాయా’’తి పదభాజనే వుత్తత్తా ‘‘మయ్హం ఏసా వాసత్థాయ భవిస్సతీ’’తి అత్తానం ఉద్దిసిత్వాతి అత్థో. ‘‘కరోన్తస్సా’’తి ఇదం ‘‘కారయమానేనాతి కరోన్తో వా కారాపేన్తో వా’’తి పదభాజనే వుత్తనయేన పయోజకకత్తునో చ గహేతబ్బత్తా ఉపలక్ఖణన్తి గహేతబ్బం. తథాతి తేనేవ పకారేన, యేహి అస్సామికతాదీహి పకారేహి యుత్తం పమాణాతిక్కన్తం కుటిం కరోన్తస్స ఆపత్తి, తేహేవ పకారేహి యుత్తం అదేసితవత్థుకమ్పి కుటిం కరోన్తస్సాతి. ఇమినా అప్పమాణికం వియ అదేసితవత్థుకమ్పి విసుంయేవ ఆపత్తియా పధానఙ్గన్తి. వసతి ఏత్థాతి వత్థు, భూమి, సా అదేసితా ఏతిస్సాతి అదేసితవత్థుకా, కుటి, తం అదేసితవత్థుకం.

కిం వుత్తం హోతి? తేన కుటికారేన భిక్ఖునా కుటివత్థుం సోధేత్వా సమతలం కారేత్వా సఙ్ఘం ఉపసఙ్కమిత్వా వుడ్ఢానం భిక్ఖూనం పాదే వన్దిత్వా ఉక్కుటికం నిసీదిత్వా అఞ్జలిం పగ్గహేత్వా ‘‘అహం భన్తే సఞ్ఞాచికాయ కుటిం కత్తుకామో అస్సామికం అత్తుద్దేసం, సోహం భన్తే సఙ్ఘం కుటివత్థుఓలోకనం యాచామీ’’తి తిక్ఖత్తుం వత్వా యాచితేన సఙ్ఘేన వా సఙ్ఘేన ఞత్తిదుతియాయ కమ్మవాచాయ సమ్మతేహి బ్యత్తేహి పటిబలేహి ద్వీహి భిక్ఖూహి వా తేన సద్ధిం గన్త్వా కుటివత్థుం ఓలోకేత్వా సారమ్భభావం వా అపరిక్కమనభావం వా ఉభయమేవ వా పస్సన్తేహి ‘‘మాయిధ కరీ’’తి నివారేత్వా అనారమ్భం చే హోతి సపరిక్కమనం, ఆగన్త్వా సఙ్ఘస్స ఆరోచితే కుటికారకేనేవ భిక్ఖునా పుబ్బే వుత్తనయేన సఙ్ఘం ఉపసఙ్కమిత్వా వుడ్ఢానం భిక్ఖూనం పాదే వన్దిత్వా ఉక్కుటికం నిసీదిత్వా అఞ్జలిం పగ్గహేత్వా ‘‘అహం భన్తే సఞ్ఞాచికాయ కుటిం కత్తుకామో అస్సామికం అత్తుద్దేసం, సోహం భన్తే సఙ్ఘం కుటివత్థుదేసనం యాచామీ’’తి తిక్ఖత్తుం వత్వా యాచితే వుడ్ఢానుమతేన బ్యత్తేన భిక్ఖునా పటిబలేన ఞత్తిదుతియాయ కమ్మవాచాయ దేసేత్వా నియ్యాదితకుటివత్థుస్స అభావా అదేసితవత్థుకం, తేనేవ అస్సామికతాదిపకారేన యుత్తం యథావుత్తప్పకారం కుటికం అత్తనా యాచితేహి ఉపకరణేహి కరోన్తస్స, కారాపేన్తస్స చాతి వుత్తం హోతి.

ద్వే సఙ్ఘాదిసేసా హోన్తీతి ‘‘భిక్ఖూ వా అనభినేయ్య వత్థుదేసనాయ, పమాణం వా అతిక్కామేయ్య, సఙ్ఘాదిసేసో’’తి (పారా. ౩౪౮) తుల్యబలతాసూచకేన వా-సద్దేన సమ్పిణ్డిత్వా వుత్తఅఙ్గద్వయసహితత్తా ద్వే సఙ్ఘాదిసేసా హోన్తీతి అత్థో. యథాహ ‘‘భిక్ఖు కుటిం కరోతి అదేసితవత్థుకం పమాణాతిక్కన్తం అనారమ్భం సపరిక్కమనం, ఆపత్తి ద్విన్నం సఙ్ఘాదిసేసాన’’న్తి (పారా. ౩౫౫) చ ‘‘భిక్ఖుకుటిం కరోతి అదేసితవత్థుకం అనారమ్భం సపరిక్కమనం, ఆపత్తి సఙ్ఘాదిసేసస్సా’’తి (పారా. ౩౫౪) చ ‘‘భిక్ఖు కుటిం కరోతి పమాణాతిక్కన్తం అనారమ్భం సపరిక్కమనం, ఆపత్తి సఙ్ఘాదిసేసస్సా’’తి (పారా. ౩౫౫) చ వుత్తత్తా ద్వీసు అఙ్గేసు ఏకం చే, ఏకోవ సఙ్ఘాదిసేసో హోతీతి. తం పన ‘‘సచే ఏకవిపన్నా సా, గరుకం ఏకకం సియా’’తి వక్ఖతి.

సారమ్భాదీసూతి ఏత్థ సారమ్భ-సద్దో సోపద్దవపరియాయో. యథాహ అట్ఠకథాయం ‘‘సారమ్భం అనారమ్భన్తి సఉపద్దవం అనుపద్దవ’’న్తి (పారా. అట్ఠ. ౨.౩౪౮-౩౪౯). ఏత్థ ‘‘సేతం ఛాగమారభేథ యజమానో’’తి పయోగే వియ ఆ-పుబ్బస్స రభస్స హింసత్థేపి దిస్సమానత్తా కత్తుసాధనో ఆరమ్భ-సద్దో హింసకానం కిపిల్లికాదిసత్తానం వాచకో భవతీతి తంసహితట్ఠానం సారమ్భం నామ హోతి. తేనేవ పదభాజనేపి వుత్తం ‘‘సారమ్భం నామ కిపిల్లికానం వా ఆసయో హోతి, ఉపచికానం వా, ఉన్దూరానం వా, అహీనం వా, విచ్ఛికానం వా, సతపదీనం వా, హత్థీనం వా, అస్సానం వా, సీహానం వా, బ్యగ్ఘానం వా…పే… ఆసయో హోతీ’’తి (పారా. ౩౫౩).

ఆది-సద్దేన అపరిక్కమనం సఙ్గణ్హాతి. ‘‘సపరిక్కమనం నామ సక్కా హోతి యథాయుత్తేన సకటేన అనుపరిగన్తుం, సమన్తా నిస్సేణియా అనుపరిగన్తుం, ఏతం సపరిక్కమనం నామా’’తి (పారా. ౩౫౩) వుత్తలక్ఖణవిపరియాయతో నిబ్బకోసస్స ఉదకపాతట్ఠానే ఏకం చక్కం ఠపేత్వా ఇతరం చక్కం బహి ఠపేత్వా కుటిం పరిక్ఖిపిత్వా ఆవజ్జియమానస్స గోయుత్తసకటస్స వా నిస్సేణియం ఠత్వా కుటిం ఛాదయమానానం నిస్సేణియా వా పరతో గమితుమసక్కుణేయ్యత్తా అపరిక్కమనన్తి వేదితబ్బం.

ఏవం వుత్తసారమ్భఅపరిక్కమనసఙ్ఖాతఅఙ్గద్వయేన యుత్తం చే, ద్వే దుక్కటాని హోన్తి. యథాహ ‘‘భిక్ఖు కుటిం కరోతి దేసితవత్థుకం పమాణికం సారమ్భం అపరిక్కమనం, ఆపత్తి ద్విన్నం దుక్కటాన’’న్తి (పారా. ౩౫౫). ఏకం చే, ఏకమేవ హోతి. యథాహ ‘‘భిక్ఖు కుటిం కరోతి దేసితవత్థుకం పమాణికం సారమ్భం సపరిక్కమనం, ఆపత్తి దుక్కటస్స. భిక్ఖు కుటిం కరోతి దేసితవత్థుకం పమాణికం అనారమ్భం అపరిక్కమనం, ఆపత్తి దుక్కటస్సా’’తి (పారా. ౩౫౫) ఏతం తయమ్పి ‘‘సారమ్భాదీసు దుక్కట’’న్తి సామఞ్ఞేన సఙ్గహితన్తి దట్ఠబ్బం.

ఏకం అఙ్గం పమాణికత్తం వా దేసితవత్థుకత్తం వా విపన్నం ఏతిస్సాతి ఏకవిపన్నా. పుబ్బే వుత్తత్థానం సఙ్ఘాదిసేసాదిపదానమత్థో వుత్తనయేనేవ వేదితబ్బో. సాతి యథావుత్తలక్ఖణకుటి.

౩౮౩. ఇదాని ఇమస్మిం సిక్ఖాపదే అట్ఠుప్పత్తియం ‘‘తే యాచనబహులా విఞ్ఞత్తిబహులా విహరన్తి ‘పురిసం దేథ పురిసత్తకరం దేథా’’తిఆదిపాళియా (పారా. ౩౪౨) అట్ఠకథాయం (పారా. అట్ఠ. ౨.౩౪౨) ఆగతం కప్పియాకప్పియవినిచ్ఛయం సఙ్ఖేపతో దస్సేతుమాహ ‘‘పురిస’’న్తిఆది. కమ్మసహాయత్థాయాతి కిస్మిఞ్చి కమ్మే సహాయభావాయ, కమ్మకరణత్థాయాతి వుత్తం హోతి. ‘‘ఇత్థన్నామం కమ్మం కాతుం పురిసం లద్ధుం వట్టతీ’’తి యాచితుం వట్టతీతి అత్థో. యథాహ అట్ఠకథాయం ‘‘కమ్మకరణత్థాయ ‘పురిసం దేథా’తి యాచితుం వట్టతీ’’తి (పారా. అట్ఠ. ౨.౩౪౨). మూలచ్ఛేజ్జవసేనాతి సామికానం ఆయత్తభావసఙ్ఖాతమూలస్స ఛిన్దనవసేన, అత్తనో ఆయత్తభావకరణవసేనాతి వుత్తం హోతి.

౩౮౪. అవజ్జన్తి వజ్జరహితం, నిద్దోసన్తి అత్థో. మిగలుద్దకమచ్ఛబన్ధకాదీనం సకకమ్మం వజ్జకమ్మం నామ. తస్మా మిగలుద్దకాదయో హత్థకమ్మం యాచన్తేన పన ‘‘తుమ్హాకం హత్థకమ్మం దేథా’’తి, ‘‘హత్థకమ్మం దాతబ్బ’’న్తి సామఞ్ఞేన అవత్వా ‘‘ఇత్థన్నామం కమ్మం దాతబ్బ’’న్తి విసేసేత్వాయేవ యాచితబ్బం. లుద్దకే వా ఇతరే వా నిక్కమ్మే అయాచిత్వాపి యథారుచి కమ్మం కారాపేతుం వట్టతి. హత్థకమ్మయాచనాయ సబ్బథాపి కప్పియభావం దీపేతుం తంతంసిప్పికే యాచిత్వా మహన్తమ్పి పాసాదం కారాపేన్తేన హత్థకమ్మే యాచితే అత్తనో అనోకాసభావం ఞత్వా అఞ్ఞేసం కరోన్తానం దాతబ్బం మూలం దియ్యమానం అధివాసేతుం వట్టతీతి విత్థారతో అట్ఠకథాయం (పారా. అట్ఠ. ౨.౩౪౨ అత్థతోసమానం) వుత్తత్తా కుసలానం అత్థం అపరిహాపేన్తేన కప్పియేన సారుప్పేన పయోగేన యాచితబ్బం. యాచితకమ్మం కాతుం అసమత్థేహి కరోన్తానం దియ్యమానం హత్థకమ్మమూలం కమ్మం కారాపేత్వా కమ్మకారకే దస్సేత్వా దాపేతబ్బం. ఏవం యాచనాయ అనవజ్జభావే అట్ఠకథాగతం కారణం దస్సేతుమాహ ‘‘హత్థకమ్మమ్పీ’’తిఆది. పి-సద్దో అవధారణే, పదపూరణే వా. హి-సద్దో హేతుమ్హి. యస్మా ఇదం హత్థకమ్మం కిఞ్చి వత్థు న హోతి, తస్మా అనవజ్జమేవ హత్థకమ్మం యాచితుం పన వట్టతీతి.

౩౮౫. ఞాతకాదికేతి ఞాతకపవారితే. ఠపేత్వాతి వజ్జేత్వా. గోణమాయాచమానస్సాతి అఞ్ఞాతకఅప్పవారితే తావకాలికం వినా కేవలం కమ్మకరణత్థాయ గోణం యాచన్తస్స. తేసుపీతి ఞాతకాదీసుపి మూలచ్ఛేజ్జేన గోణమాయాచనస్స దుక్కటన్తి యోజనా. ‘‘తావకాలికనయేన సబ్బత్థ వట్టతీ’’తి (పారా. అట్ఠ. ౨.౩౪౨) అట్ఠకథావచనతో యావ కమ్మకరణకాలం, తావ నియమేత్వా ఞాతకఅఞ్ఞాతకపవారితఅప్పవారితే సబ్బేపి యాచితుం వట్టతి. తథా యాచిత్వా వా అయాచిత్వా వా గహితో చే, రక్ఖిత్వా పటిజగ్గిత్వా సామికానం నియ్యాదేతబ్బో, గోణే వా నట్ఠే విసాణే వా భిన్నే సామికేసు అసమ్పటిచ్ఛన్తేసు భణ్డదేయ్యం.

౩౮౬. దేమాతి ఏత్థ ‘‘తుమ్హాక’’న్తి పాఠసేసో. ‘‘విహారస్స దేమా’తి వుత్తే పన ‘ఆరామికానం ఆచిక్ఖథ పటిజగ్గనత్థాయా’తి వత్తబ్బ’’న్తి (పారా. అట్ఠ. ౨.౩౪౨) అట్ఠకథాయం వుత్తం. సకటవినిచ్ఛయస్సాపి గోణవినిచ్ఛయేన సమానత్తా తం అవత్వా విసేసమత్తమేవ దస్సేతుమాహ ‘‘సకటం…పే… వట్టతీ’’తి. ‘‘తుమ్హాకం దేమాతి వుత్తే’’తి ఆనేత్వా సమ్బన్ధితబ్బం. యథాహ అట్ఠకథాయం ‘‘తుమ్హాకమేవ దేమాతి వుత్తే దారుభణ్డం నామ సమ్పటిచ్ఛితుం వట్టతీ’’తి (పారా. అట్ఠ. ౨.౩౪౨).

౩౮౭. కుఠారాదీసూతి ఏత్థ ఆది-సద్దేన నిఖాదనం సఙ్గణ్హాతి. అయం నయో వేదితబ్బోతి పాఠసేసో. ‘‘సకటం గోణో వియ తావకాలికం అకత్వా అఞ్ఞాతకఅప్పవారితే న యాచితబ్బం, మూలచ్ఛేజ్జవసేన అఞ్ఞాతకఅప్పవారితే న యాచితబ్బం, తావకాలికం యాచితబ్బ’’న్తి వినిచ్ఛయో చ ‘‘సకటం…పే… వట్టతీ’’తి విసేసవినిచ్ఛయో చాతి అయం నయో వాసిఆదీసు చ వేదితబ్బోతి అత్థో. అనజ్ఝావుత్థకన్తి కేనచి ‘‘మమేత’’న్తి అపరిగ్గహితం, ‘‘రక్ఖితగోపితట్ఠానేయేవ హి విఞ్ఞత్తి నామ వుచ్చతీ’’తి అట్ఠకథావచనతో అరక్ఖితాగోపితకన్తి వుత్తం హోతి. అట్ఠకథాయ వల్లిఆదివినిచ్ఛయమ్పి వత్వా ‘‘అనజ్ఝావుత్థకం పన యం కిఞ్చి ఆహరాపేతుం వట్టతీ’’తి (పారా. అట్ఠ. ౨.౩౪౨) వుత్తత్తా సబ్బన్తి ఇధ వుత్తగోణాదికఞ్చ వక్ఖమానవల్లిఆదికఞ్చ గహేతబ్బం. ఇమినా పుబ్బే వుత్తవినిచ్ఛయస్స రక్ఖితగోపితవిసయత్తం దీపితం హోతి. హరాపేతుమ్పి వట్టతీతి ఏత్థ అపి-సద్దేన పగేవ కేనచి హరిత్వా దిన్నన్తి దీపేతి.

౩౮౮. వల్లిఆదిమ్హీతి ఆది-సద్దేన వేత్తముఞ్జతిణమత్తికా సఙ్గణ్హాతి. ఏత్థ ముఞ్జపబ్బజతిణం వినా గేహచ్ఛాదనతిణం తిణం నామ. గరుభణ్డప్పహోనకేతి ‘‘వల్లి అడ్ఢబాహుమత్తాపీ’’తిఆదినా నయేన వుత్తలక్ఖణే గరుభణ్డప్పహోనకే. పరేసం సన్తకేయేవాతి అవధారణేన న అనజ్ఝావుత్థకే దుక్కటన్తి బ్యతిరేకతో దీపేతి.

౩౮౯. పచ్చయేసూతి చీవరపిణ్డపాతసేనాసనసఙ్ఖాతేసు తీసు పచ్చయేసు. ఏవ-కారేన గిలానపచ్చయసఙ్ఖాతే చతుత్థపచ్చయే విఞ్ఞత్తి వట్టతీతి దీపేతి. విఞ్ఞత్తి నామ ‘‘ఆహర, దేహీ’’తి ఇచ్ఛితపచ్చయే నామం వత్వా యాచనా. అట్ఠకథాయం వుత్తం ‘‘సబ్బేన సబ్బం న వట్టతీ’’తి (పారా. అట్ఠ. ౨.౩౪౨) సావధారణత్థం దస్సేతుం ‘‘న చ వట్టతీ’’తి వుత్తత్తా నేవ వట్టతీతి అత్థో గహేతబ్బో.

విఞ్ఞత్తియా అలబ్భమానభావేన సమత్తా పచ్చయేసు తీసు అనన్తరం సహనిద్దిట్ఠపచ్చయత్తయతో తతియపచ్చయేయేవ లబ్భమానవిసేసం దస్సేతుం ‘‘తతియే పరికథోభాసనిమిత్తాని చ లబ్భరే’’తి వుత్తత్తా అవసిట్ఠద్వయే పన పరికథాదయో న లబ్భన్తీతి వుత్తం హోతి. అవుత్తే చతుత్థపచ్చయేపి సముచ్చయత్థేన చ-కారేన పరికథాదిత్తయం లబ్భతీతి సిద్ధత్తా ‘‘తీస్వేవా’’తి ఏవ-కారేన బ్యతిరేకముఖేన విఞ్ఞత్తియా చ అనుఞ్ఞాతత్తా చతుత్థే గిలానపచ్చయే పరికథోభాసనిమిత్తకమ్మవిఞ్ఞత్తియో వట్టన్తీతి సిద్ధం. ఏత్తావతా చతుత్థే పచ్చయే పరికథాదయో చత్తారోపి వట్టన్తి, తతియపచ్చయే విఞ్ఞత్తిం వినా సేసత్తయం వట్టతి, పురిమపచ్చయద్వయే సబ్బమ్పి న వట్టతీతి వుత్తన్తి దట్ఠబ్బం.

సేనాసనపచ్చయే పరికథాదికన్తి ఉపోసథాగారాదికరణారహట్ఠానం ఓలోకేత్వా ఉపాసకానం సుణన్తానం ‘‘ఇమస్మిం వత ఓకాసే ఏవరూపం సేనాసనం కాతుం వట్టతీ’’తి వా ‘‘యుత్త’’న్తి వా ‘‘అనురూప’’న్తి వా పవత్తా కథా పరికథా నామ. ‘‘ఉపాసకా తుమ్హే కత్థ వసథా’’తి పుచ్ఛిత్వా ‘‘పాసాదే భన్తే’’తి వుత్తే ‘‘భిక్ఖూనం పన ఉపాసకా పాసాదో న వట్టతీ’’తిఆదినా నయేన పవత్తా కథా ఓభాసో నామ. ఉపాసకేసు పస్సమానేసు భూమియం రజ్జుం పసారేత్వా భూమిం భాజేత్వా ఖాణుకే ఆకోటేత్వా ‘‘కిమిదం భన్తే’’తి వుత్తే ‘‘ఏత్థ ఆవాసం కరోమ ఉపాసకా’’తిఆదికా కథా నిమిత్తకథా నామ. గిలానపచ్చయే చ ఇమినా నయేన యథారహం వేదితబ్బం. సబ్బమేతం అట్ఠకథాయ (పారా. అట్ఠ. ౨.౩౪౨) వుత్తం.

౩౯౦-౩. ఇదాని కుటికారస్స భిక్ఖునో ఆపత్తిదస్సనత్థమాహ ‘‘అదేసితే’’తిఆది. తం ఉత్తానత్థమేవ. నిసేన్తస్సాతి పాసాణే ఘంసిత్వా తిఖిణం కరోన్తస్స. పాచిత్తియా సహాతి ‘‘భూతగామపాతబ్యతాయ పాచిత్తియ’’న్తి (పాచి. ౯౦) వుత్తపాచిత్తియేన సద్ధిం.

ఆపత్తిన్తి పాచిత్తియట్ఠానే పాచిత్తియఞ్చేవ దుక్కటఞ్చ ఇతరత్ర సుద్ధపయోగదుక్కటఞ్చాతి ఆపత్తిం.

యా పనాతి యా కుటి. పఠమే దుతియేతి ఏత్థ ‘‘పిణ్డేహీ’’తి కరణబహువచనం విభత్తివచనవిపరిణామవసేన ‘‘పిణ్డే’’తి భుమ్మేకవచనన్తం కత్వా యోజేతబ్బం, ‘‘నిక్ఖిత్తే’’తి అజ్ఝాహరితబ్బం, భావలక్ఖణే భుమ్మం, నిక్ఖిత్తే సతీతి అత్థో.

౩౯౪. ‘‘సచే అఞ్ఞస్సా’’తి పదచ్ఛేదో. విప్పకతన్తి ఆరద్ధమనిట్ఠితం. ‘‘అనాపత్తీ’’తి ఇదం నిట్ఠితే ఆపజ్జితబ్బసఙ్ఘాదిసేసాభావం సన్ధాయాహ. పుబ్బపయోగమత్తేన హి పాచిత్తియదుక్కటానిపి హోన్తి, తాని పన దేసేతబ్బాని. ‘‘తథా’’తి ఇమినా ‘‘అనాపత్తీ’’తి ఆకడ్ఢతి, తేన సఙ్ఘాదిసేసాపత్తియా అభావతో పుబ్బభాగే ఆపన్నానం పాచిత్తియదుక్కటానం దేసేతబ్బతా చ దీపితా హోతి. తం కుటిన్తి తం విప్పకతకుటిం.

౩౯౫. అఞ్ఞం భోజనసాలాదిం. తథాతి అనాపత్తిమాహ.

౩౯౬. ‘‘కరోతో’’తి ఇమినా ‘‘కారాపయతో’’తిపి లబ్భతి. ఉభయేనాపి ‘‘క్రియతో’’తి ఇమస్స కారణం దస్సేతి. ‘‘అప్పమాణిక’’న్తి ఇమినా సఙ్ఘాదిసేసస్స అఙ్గం దస్సేతి.

౩౯౭. తన్తి ‘‘అప్పమాణిక’’న్తి ఏవం పచ్చామసతి. ‘‘క్రియాక్రియతో’’తి ఇదం కుటియా కరణఞ్చ వత్థుదేసనాయ అకరణఞ్చ ఉపాదాయ వుత్తం.

కుటికారసిక్ఖాపదవణ్ణనా.

౩౯౮. వత్థుం అదేసేత్వాతి సమ్బన్ధో, ‘‘తేన విహారకారకేన భిక్ఖునా విహారవత్థుం సోధేత్వా సఙ్ఘం ఉపసఙ్కమిత్వా’’తిఆదినా (పారా. ౩౬౭) పదభాజనే ఆగతనయేన విహారం కారాపేన్తేన భిక్ఖునా విహారవత్థుం సోధేత్వా సమతలం కారేత్వా సఙ్ఘం ఉపసఙ్కమ్మ వుడ్ఢానం భిక్ఖూనం పాదే వన్దిత్వా ఉక్కుటికం నిసీదిత్వా అఞ్జలిం పగ్గహేత్వా ‘‘అహం భన్తే మహల్లకం విహారం కత్తుకామో సస్సామికం అత్తుద్దేసం, సోహం భన్తే సఙ్ఘం విహారవత్థుఓలోకనం యాచామీ’’తి తిక్ఖత్తుం యాచిత్వా లద్ధే వుడ్ఢే వా భిక్ఖూ ఞత్తిదుతియాయ కమ్మవాచాయ సఙ్ఘేన సమ్మతే వా భిక్ఖూ నేత్వా కతపరికమ్మం విహారవత్థుం దస్సేత్వా కుటివత్థుఓలోకనే వియ గతభిక్ఖూహి ఓలోకేత్వా సారమ్భాదిభావం ఉపపరిక్ఖిత్వా అనారమ్భసపరిక్కమనభావం ఞత్వా ఆగన్త్వా సఙ్ఘస్స ఆరోచితే పున తేన సఙ్ఘం ఉపసఙ్కమిత్వా వుడ్ఢానం భిక్ఖూనం పాదే వన్దిత్వా ఉక్కుటికం నిసీదిత్వా అఞ్జలిం పగ్గహేత్వా ‘‘అహం భన్తే మహల్లకం విహారం కత్తుకామో సస్సామికం అత్తుద్దేసం, సోహం భన్తే సఙ్ఘం విహారవత్థుదేసనం యాచామీ’’తి తిక్ఖత్తుం యాచిత్వా సఙ్ఘేన ఞత్తిదుతియాయ కమ్మవాచాయ విహారవత్థు దేసేతబ్బం, తథా అకత్వాతి వుత్తం హోతి. ఇహ సారమ్భాది పఠమసిక్ఖాపదే వుత్తనయేనేవ వేదితబ్బం.

మహల్లకన్తి ‘‘సస్సామికభావేన సఞ్ఞాచికకుటితో మహన్తభావో ఏతస్స అత్థీతి మహల్లకో. యస్మా వా వత్థుం దేసాపేత్వా పమాణాతిక్కమేనాపి కాతుం వట్టతి, తస్మా పమాణమహన్తతాయపి మహల్లకో’’తి (పారా. అట్ఠ. ౨.౩౬౬) అట్ఠకథాయం వుత్తనయేన మహన్తభావేన యుత్తన్తి అత్థో. విహారన్తి ‘‘విహారో నామ ఉల్లిత్తో వా హోతి అవలిత్తో వా ఉల్లిత్తావలిత్తో వా’’తి (పారా. ౩౭౧) పదభాజనే వుత్తప్పకారం సేనాసనన్తి అత్థో. విహరన్తి అస్మిన్తి విగ్గహో. ఉల్లిత్తాదిసరూపం పురిమసిక్ఖాపదే వుత్తనయమేవ. తం విహారం యో కరేయ్యాతి యోజనా. కరేయ్య వా కారాపేయ్య వాతి పుబ్బే వుత్తనయమేవ. అత్తవాసత్థన్తి అత్తనో వాసం పటిచ్చ, ఇమినా పరస్స వాసత్థాయ కరోతి, అనాపత్తీతి బ్యతిరేకతో విఞ్ఞాయతి. ‘‘గరుక’’న్తి ఏత్థ వత్థుదేసనాయ అకారాపనేన ‘‘ఏకోవ సఙ్ఘాదిసేసో హోతీ’’తి పుబ్బే వుత్తవికప్పత్తయం న గహేతబ్బం. ఇదఞ్చ వక్ఖతి ‘‘పమాణా…పే… సఙ్ఘాదిసేసతా’’తి (వి. వి. ౩౯౯ ఆదయో).

౩౯౯. క్రియాసముట్ఠానాభావన్తి పమాణాతిక్కమేపి ఆపత్తియా అసమ్భవతో కిరియాసముట్ఠానస్స ఇధ అభావో ఞాతబ్బో. క్రియ…పే… లక్ఖయేతి ఏత్థ బ్యతిరేకతో అదేసితవత్థుకతాయ అకిరియాసముట్ఠానతా అనుఞ్ఞాతా.

మహల్లకవిహారకథావణ్ణనా.

౪౦౧-౩. తేసూతి చతువీసతియా పారాజికేసు. భిక్ఖునో అనురూపాని ఏకూనవీసతీతి భిక్ఖునీనం పటినియతా ఉబ్భజాణుమణ్డలికాదయో చత్తారో తదనులోమాయ విబ్భన్తభిక్ఖునియా సహ పఞ్చ పారాజికే వినా భిక్ఖునో అనురూపా సేసా ఏకూనవీసతి పారాజికా.

ఇమస్మిం సిక్ఖాపదే పదభాజనే ‘‘పారాజికేన ధమ్మేనాతి చతున్నం అఞ్ఞతరేనా’’తి (పారా. ౩౮౬) వుత్తనయస్స ఇధ ‘‘ఏకూనవీసతీ’’తి వచనం విరుజ్ఝతీతి చే? న విరుజ్ఝతి. కస్మా? యస్మా పదభాజనం పాతిమోక్ఖుద్దేసాగతమత్తం గహేత్వా పవత్తం, ఇదం పన బుద్ధానుమతిం గహేత్వా వినయపరియత్తిపవత్తకానం ఆచరియానం మతం గహేత్వా పవత్తం, తస్మా న విరుజ్ఝతీతి గహేతబ్బం. ఆచరియో సబ్బపారాజికానం ‘‘బ్రహ్మచరియా చావేయ్య’’న్తి (పారా. ౩౮౫) వుత్తఅనుద్ధంసనస్స ఏకన్తసాధనత్తా భిక్ఖునీనం పటినియతసానులోమపారాజికపఞ్చకం వినా అవసేసం సబ్బం సఙ్గణ్హి, తేనేవ వినయట్ఠకథాయ గణ్ఠిపదవివరణే ‘‘చతున్నం అఞ్ఞతరేనాతి పాతిమోక్ఖుద్దేసే ఏవ ఆగతే గహేత్వా వుత్తం, ఇతరేసం అఞ్ఞతరేనాపి అనుద్ధంసేన్తస్స సఙ్ఘాదిసేసోవా’’తి వుత్తం. తస్మా ‘‘అనుద్ధంసేయ్యా’’తి (పారా. ౩౮౪) పాఠే అధిప్పాయం గహేత్వా పవత్తత్తా ఇమేసం ఆచరియానం మతం పమాణన్తి గహేతబ్బం. ‘‘తేసు అఞ్ఞతరేనా’’తి వక్ఖమానత్తా ‘‘ఏకూనవీసతీ’’తి ఏత్థ ‘‘యానీ’’తి సామత్థియా లబ్భతి.

అఞ్ఞతరేన అమూలకేనాతి యోజనా. అమూలకేనాతి చోదకస్స దస్సనాదీహి చోదనామూలేహి విరహితత్తా అమూలకం, పారాజికం, తేన. యథాహ అట్ఠకథాయం ‘‘యం పారాజికం చోదకేన చుదితకమ్హి పుగ్గలే నేవ దిట్ఠం న సుతం న పరిసఙ్కితం, ఇదం ఏతేసం దస్సనసవనపరిసఙ్కాసఙ్ఖాతానం మూలానం అభావేన అమూలకం నామా’’తి (పారా. అట్ఠ. ౨.౩౮౫-౩౮౬). ఏత్థ చ మంసచక్ఖునా వా దిబ్బచక్ఖునా వా దిట్ఠం దిట్ఠం నామ. పకతిసోతేన వా దిబ్బసోతేన వా సుతం సుతం నామ. చిత్తేన పరిసఙ్కితం పరిసఙ్కితం నామ. తం తివిధం దిట్ఠసుతముతపరిసఙ్కితవసేన.

తత్థ తాదిసే కమ్మనియే ఓకాసే మాతుగామేన సద్ధిం భిక్ఖునో అఞ్ఞథియం పయోగం దిస్వా అఞ్ఞథా గహేత్వా ‘‘వీతిక్కమనం ను ఖోయమకాసీ’’తి గహణం దిట్ఠపరిసఙ్కితం నామ. కుట్టతిరోహితే భిక్ఖుమ్హి మాతుగామస్స సద్దం సుత్వా తత్థ అఞ్ఞస్స విఞ్ఞుపురిసస్స సబ్భావం అజానిత్వా ‘‘వీతిక్కమనం ను ఖోయమకాసీ’’తి ఏవం గహణం సుతపరిసఙ్కితం నామ. విహారపరియన్తే తరుణమాతుగామపురిసానం దివసం వీతినామేత్వా గతట్ఠానే విప్పకిణ్ణపుప్ఫాని ఓలోకేత్వా, మంససురగన్ధఞ్చ ఘాయిత్వా ‘‘ఇదం కస్స కమ్మ’’న్తి ఉపపరిక్ఖన్తేన భిక్ఖునో చేతియపూజితమాలాగన్ధస్స పీతారిట్ఠస్స భిక్ఖునో సరీరగన్ధం ఘాయిత్వా ‘‘తం ఏతస్స కమ్మం ను ఖో’’తి కిరియమానసంసయో ముతపరిసఙ్కితం నామ. ఏవరూపస్స దిట్ఠసుతపరిసఙ్కితమూలకస్స అభావతో అమూలకేన పారాజికేనాతి అయమేత్థ సఙ్ఖేపో, విత్థారో పన సమన్తపాసాదికాయ (పారా. అట్ఠ. ౨.౩౮౫-౩౮౬) వుత్తనయేన దట్ఠబ్బో.

చోదేతీతి ‘‘పారాజికం ధమ్మం ఆపన్నోసీ’’తిఆదివచనేన సయం చోదేతి. చోదాపనం పన వక్ఖతి. చావనచేతనో హుత్వాతి ‘‘అప్పేవ నామ నం ఇమమ్హా బ్రహ్మచరియా చావేయ్య’’న్తి ఉప్పన్నేన పరం సాసనా చావేతుకామేన చిత్తేన సమన్నాగతో హుత్వా. ‘‘సుద్ధం వా అసుద్ధం వా’’తి ఇదం ‘‘చోదేతీ’’తి ఇమినా వుత్తచోదనాకిరియాయ కమ్మనిద్దేసో, ‘‘అఞ్ఞం భిక్ఖు’’న్తి సేసో, పారాజికమనాపన్నం వా ఆపన్నం వా అఞ్ఞం భిక్ఖున్తి అత్థో. యోతి మాతికాగతభిక్ఖు, ‘‘దుట్ఠో దోసో అప్పతీతో’’తి ఇదం అజ్ఝాహరితబ్బం, ఉప్పన్నేన దోసలేసేన సయం దూసితో, పరఞ్చ దూసేన్తో పీతిసుఖాదీహి అపగతో యో భిక్ఖూతి అత్థో. వక్ఖమానేన ‘‘తస్సా’’తి ఇమినా సమ్బన్ధో.

‘‘కతే ఓకాసమ్హీ’’తి పదచ్ఛేదో, ఓకాసం ‘‘కారాపేత్వా’’తి (పారా. ౩౮౯) పాఠతో అన్తోనీతహేత్వత్థతాయ ‘‘కతే’’తి ‘‘కారితే’’తి ఏతస్స పరియాయో హోతి, ‘‘ఓకాసం మే కరోహి, అహం తం వత్తుకామో’’తి ఓకాసే కారాపితేతి అత్థో. ‘‘అకతే ఓకాసే’’తి పదచ్ఛేదో, పుబ్బే వుత్తోయేవత్థో. దుక్కటాపత్తియా సహాతి ఓకాసస్స అకారాపితత్తా దుక్కటాపత్తియా సద్ధిం.

౪౦౪-౫. కోణ్ఠోసీతి ధుత్తోసి. జేట్ఠబ్బతికోసీతి కాలీదేవీవతనియుత్తోసి. కాలీదేవీ కిర సిరిదేవియా జేట్ఠా, తస్మా తస్సా వతధరో జేట్ఠబ్బతికో వుచ్చతి. తం పన వతం సమాదియిత్వా పూరేన్తో సకలసరీరే మసిం మక్ఖేత్వా కాకపత్తాని ముట్ఠియం కత్వా కాలీదేవిం ఫలకే లిఖాపేత్వా తం కాజకోటియం బన్ధిత్వా ఉచ్ఛిట్ఠోదకాదిఅసుచిసన్నిచితఓలిగల్లం పవిసిత్వా ‘‘దుస్సీలోసి నిస్సీలోసి సీలవిరహితోసీ’’తి థోమేన్తో విచరతీతి.

దుస్సీలత్తా ఏవ హీనజ్ఝాసయతాయ పాపధమ్మో లామకసభావోసి. పూతినా కమ్మేన సీలవిపత్తియా అన్తో పవిట్ఠత్తా అన్తోపూతి. ఛహి ద్వారేహి రాగాదికిలేసానుస్సవనేన తిన్తత్తా అవస్సుతో. సేసమేత్థ ఉత్తానత్థమేవ. గరుకం నిద్దిసేతి ఏత్థ ‘‘కతోకాసమ్హీ’’తి చ ‘‘తథేవ అకతోకాసే, దుక్కటాపత్తియా సహా’’తి చ ఆనేత్వా సమ్బన్ధితబ్బం. ఏవముత్తరత్రాపి.

౪౦౬. సమ్ముఖాతి చుదితకస్స సమ్ముఖా, అవిదూరేతి అత్థో. హత్థముద్దాయాతి ముత్తపాణాదివసేన. తం హత్థముద్దాయ కథితం. పరోతి యం చోదేసి, సో చుదితకో పరో. భిక్ఖునోతి చోదకస్స భిక్ఖునో.

౪౦౭. సమ్ముఖే ఠత్వాతి చుదితకస్స ఆసన్నే ఠత్వా. ‘‘చోదాపేన్తస్సా’’తి ఏతస్స కమ్మభావతో పరోతి ఇదం ఉపయోగన్తవసేన సమ్బన్ధితబ్బం. ఏవముత్తరత్ర. కేనచీతి అఞ్ఞేన కేనచి పుగ్గలేన. తస్స చోదకస్స. ‘‘చోదాపేన్తస్సా’’తి పున వచనం నియమత్థం.

౪౦౮. సోపీతి ఉగ్గహాపితత్తా చోదనం కరోన్తో ఇతరో పయోజ్జకపుగ్గలోపి. తేసం ద్విన్నమ్పీతి పయోజకపయోజ్జకానం ద్విన్నమ్పి.

౪౦౯. వుత్తట్ఠానం పణ్ణం వా సన్దేసం వా హరన్తో దూతో నామ, సో ‘‘పణ్ణం వా సాసనం వా పేసేత్వా’’తి ఇమినా సఙ్గయ్హతీతి తస్మిం విసుం అవత్తబ్బేపి ‘‘దుత’’న్తి వచనేన నిస్సట్ఠదూతమాహ. పణ్ణం వా అదత్వా ‘‘ఏవఞ్చ ఏవఞ్చ వదా’’తి సాసనఞ్చ అదత్వా ‘‘తం చోదేహీ’’తి అత్థమత్తమేవ దత్వా నిస్సట్ఠో భిక్ఖు ఇధ ‘‘నిస్సట్ఠదూతో’’తి గహేతబ్బో.

అథ వా ‘‘దూత’’న్తి ఇమినా చోదేతుం ఉగ్గహాపేత్వా, తమనుగ్గహాపేత్వా వా నిస్సట్ఠో భిక్ఖు దూతోయేవ గహేతబ్బో. ‘‘పణ్ణ’’న్తి ఇమినా పబ్బజితస్స వా అపబ్బజితస్స వా కస్సచి హత్థే చోదనం లిఖిత్వా దిన్నపణ్ణం గహేతబ్బం. సాసనన్తి ‘‘పారాజికం ఆపన్నో’’తిఆదినా నయేన వత్వా పేసియమానం సాసనం గహేతబ్బం. ఇదం తయమ్పి దూరే నిసీదిత్వా అఞ్ఞేహి కారాపనతో ‘‘చోదాపేన్తస్సా’’తి ఆహ. ‘‘పర’’న్తి ఆనేత్వా సమ్బన్ధితబ్బం. ఏత్థ ఓకాసకారాపనం నత్థి.

౪౧౦. తథాతి యథా అమూలకేన పారాజికేన సమ్ముఖా ఓకాసే కారితే, అకారితే చ, తథా అమూలకేహి సఙ్ఘాదిసేసేహీతి వుత్తం హోతి. ‘‘వుత్తే సమ్ముఖా పరే’’తి భుమ్మవసేన అధికతేన యోజేతబ్బం, చోదేతి చోదాపేతీతి వుత్తం హోతీతి. పాచిత్తియాపత్తీతి ఓకాసే కారితే కేవలా, అకారితే దుక్కటేన సహాతి గహేతబ్బం. సమ్ముఖా సేసాపత్తీహి పరే వుత్తే చావనసఞ్ఞినో దుక్కటం హోతీతి యోజనా. ఓకాసాకారాపనేనపి దుక్కటమేవ హోతి.

౪౧౧. అక్కోసనాధిప్పాయస్సాతి ఖుంసనాధిప్పాయస్స. అకతోకాసన్తి అకారితోకాసం, ‘‘పర’’న్తి ఇమినా యోజేతబ్బం. అత్తనాతి చోదకేన, ‘‘సయం అకారితోకాస’’న్తి ఇమినా యోజేతబ్బం. సహ పాచిత్తియేనాతి ‘‘ఓమసవాదే పాచిత్తియ’’న్తి (పారా. ౧౪) వుత్తపాచిత్తియేన సహ. వదన్తస్సాతి చోదేన్తస్స వా చోదాపేన్తస్స వా, ఏత్థ ‘‘సమ్ముఖా’’తి ఇదం వక్ఖమానస్స ‘‘అసమ్ముఖా’’తి ఏతస్స విపరియాయతో లబ్భతి, చ-కారేన కారితోకాసపక్ఖే దుక్కటేన పాచిత్తియసమ్బన్ధీ.

౪౧౨. అసమ్ముఖా వదన్తస్సాతి ఏత్థ ‘‘అక్కోసనాధిప్పాయస్సా’’తి ఆనేత్వా సమ్బన్ధితబ్బం. ‘‘అకతోకాసమత్తనా’’తి నానువత్తతి. సత్తహి ఆపత్తీహీతి పారాజికసఙ్ఘాదిసేసథుల్లచ్చయపాచిత్తియపాటిదేసనీయదుక్కటదుబ్భాసితసఙ్ఖాతేసు సత్తసు ఆపత్తిక్ఖన్ధేసు యేన కేనచీతి వుత్తం హోతి. ‘‘తథా’’తి ఇమినా ‘‘అసమ్ముఖా’’తి ఇదం సఙ్గణ్హాతి. కమ్మన్తి తజ్జనీయాదిసత్తవిధం కమ్మం.

౪౧౩. ఉమ్మత్తకాదీనన్తి ఆది-సద్దేన ‘‘అనాపత్తి సుద్ధే అసుద్ధదిట్ఠిస్స అసుద్ధే అసుద్ధదిట్ఠిస్స ఉమ్మత్తకస్స ఆదికమ్మికస్సా’’తి (పారా. ౩౯౦) వుత్తే సఙ్గణ్హాతి. పఞ్చఙ్గసంయుతన్తి యం చోదేతి, తస్స ‘‘ఉపసమ్పన్నో’’తి సఙ్ఖ్యూపగమనం, తస్మిం సుద్ధసఞ్ఞితా, యేన పారాజికేన చోదేతి, తస్స దిట్ఠాదివసేన అమూలకతా, చావనాధిప్పాయేన సమ్ముఖా చోదనా, తస్స తఙ్ఖణవిజాననన్తి ఇమేహి పఞ్చహి అఙ్గేహి యుత్తం హోతి.

౪౧౫. ఇదన్తి ‘‘సిక్ఖాపద’’న్తి సేసో, ‘‘సిక్ఖాపద’’న్తి చ ఇమినా తప్పటిపాదనీయా ఆపత్తియేవ గయ్హతి. తిసముట్ఠానన్తి కాయచిత్తతో, వాచాచిత్తతో, కాయవాచాచిత్తతోతి సచిత్తకేహి తీహి సముట్ఠానతో తిసముట్ఠానం. తేనేవాహ ‘‘సచిత్త’’న్తి. పటిఘచిత్తానం ద్విన్నం అఞ్ఞతరేన సహితత్తా సచిత్తకం. తంసమ్పయుత్తాయ దోమనస్సవేదనాయ వసేన దుక్ఖవేదనం.

దుట్ఠదోసకథావణ్ణనా.

౪౧౬. లేసమత్తన్తి ‘‘అఞ్ఞమ్పి వత్థుం లిస్సతి సిలిస్సతి వోహారమత్తేనేవ ఈసకం అల్లీయతీతి లేసో, జాతిఆదీనంయేవ అఞ్ఞతరకోట్ఠాసస్సేతం అధివచన’’న్తి (పారా. అట్ఠ. ౨.౩౯౧) అట్ఠకథాయ దస్సితనిబ్బచనేసు ‘‘లేసో నామ దస లేసా జాతిలేసో నామలేసో’’తిఆదినా (పారా. అట్ఠ. ౩౯౪) నయేన పదభాజనే వుత్తేసు జాతినామగోత్తాదీసు దససు లేసేసు అఞ్ఞతరలేసమత్తన్తి వుత్తం హోతి.

తత్థ జాతి నామ ఖత్తియబ్రాహ్మణాదిజాతి. నామం నామ ఇమస్మిం సిక్ఖాపదే ‘‘ఛగలకో దబ్బో మల్లపుత్తో నామ, ఛగలికా మేత్తియా భిక్ఖునీ నామా’’తి ఠపితం నామం వియ చోదకేహి ఠపితనామఞ్చ బుద్ధరక్ఖితాదిసకనామఞ్చాతి దువిధం నామం. గోత్తం నామ గోతమమోగ్గల్లానాదిగోత్తం. లిఙ్గం నామ దీఘతాదిసణ్ఠాననానత్తఞ్చ కణ్హతాదివణ్ణనానత్తఞ్చాతి ఇదం దువిధలిఙ్గం. ఆపత్తిలేసో నామ లహుకాదిరూపేన ఠితపాచిత్తియాదిఆపత్తి. పత్తో నామ లోహపత్తాది. చీవరం నామ పంసుకూలాది. ఉపజ్ఝాయో నామ చుదితకస్స ఉపజ్ఝాయో. ఆచరియో నామ చుదితకస్స పబ్బజ్జాచరియాదికో. సేనాసనం నామ చుదితకస్సేవ నివాసపాసాదాదికం.

చోదేయ్యాతి అఞ్ఞఖత్తియజాతికం పుగ్గలం పారాజికం అజ్ఝాపజ్జన్తం దిస్వా అత్తనో వేరిఖత్తియజాతికం పుగ్గలం ‘‘ఖత్తియో మయా దిట్ఠో, పారాజికం ధమ్మం అజ్ఝాపన్నోసీ’’తిఆదినా నయేన చోదేతి. గరుకాపత్తి నామ సఙ్ఘాదిసేసో. సచే చావనచేతనోతి ‘‘అప్పేవ నామ నం ఇమమ్హా బ్రహ్మచరియా చావేయ్య’’న్తి (పారా. ౩౯౨) వుత్తత్తా సచే ఇమం సాసనా చావేయ్యామీతి అధిప్పాయో హుత్వా చోదేతీతి వుత్తం హోతి, ఇమినా బ్యతిరేకవసేన న అఞ్ఞాధిప్పాయోతి వుత్తమేవ హోతీతి పురిమసిక్ఖాపదట్ఠకథాయం దస్సితేసు ‘‘చావనాధిప్పాయో అక్కోసాధిప్పాయో’’తి (పారా. అట్ఠ. ౨.౩౮౯) ఏవమాదినానప్పకారాధిప్పాయేసు ఆపత్తియా అఙ్గభూతం చావనాధిప్పాయం దస్సేత్వా సేసాధిప్పాయే పటిక్ఖిపతి.

౪౧౭. తథాసఞ్ఞీతి అయం పారాజికమజ్ఝాపన్నోయేవాతి తథాసఞ్ఞీ. ‘‘చోదేతి వా చోదాపేతి వా’’తి వుత్తత్తా ‘‘తథాసఞ్ఞీ’’తి ఇదం ‘‘చోదాపేతీ’’తి ఇమినాపి యోజేతబ్బం. సేసోతి ఏత్థ ‘‘పారాజికాని వుత్తానీ’’తిఆదిం కత్వా ‘‘సచిత్తం దుక్ఖవేదన’’న్తి పరియన్తం కత్వా దస్సితపఠమసిక్ఖాపదవినిచ్ఛయసఙ్గాహకకథాపబన్ధేన వుత్తసబ్బవినిచ్ఛయేసు తంసిక్ఖాపదనియతం ‘‘అమూలకేనా’’తి ఇదఞ్చ ఇమస్మిం సిక్ఖాపదే ‘‘భిక్ఖుమన్తిమవత్థునా…పే… అనాపత్తి సియా’’తి వుత్తమత్థఞ్చ ఠపేత్వా అవసిట్ఠసబ్బవినిచ్ఛయోతి అత్థో. అనన్తరసమో మతో హేట్ఠా అనన్తరం వుత్తసిక్ఖాపదేనేవ సదిసోతి వేదితబ్బో.

దుతియదుట్ఠదోసకథావణ్ణనా.

౪౧౮. సమగ్గస్స సఙ్ఘస్సాతి ‘‘సమగ్గో నామ సఙ్ఘో సమానసంవాసకో సమానసీమాయం ఠితో’’తి పదభాజనే వుత్తత్తా చిత్తేన చ కాయేన చ ఏకీభూతస్స సఙ్ఘస్సాతి వుత్తం హోతి. చ-కారో పదపూరణో, ఏవ-కారత్థో వా, నసమగ్గస్సాతి బ్యతిరేకత్థో వేదితబ్బో. భేదత్థం వాయమేయ్యాతి ‘‘ఇమే కథం కదా భిజ్జిస్సన్తీ’’తి రత్తిన్దివం చిన్తేత్వా ఉపాయం గవేసిత్వా పక్ఖపరియేసనాదిం కరేయ్యాతి అత్థో. వుత్తఞ్హి పాళియం ‘‘భేదాయ పరక్కమేయ్యాతి కథం ఇమే నానా అస్సు వినా అస్సు వగ్గా అస్సూతి పక్ఖం పరియేసతి గణం బన్ధతీ’’తి (పారా. ౪౧౨).

భేదహేతున్తి ‘‘ఇధుపాలి భిక్ఖు అధమ్మం ‘ధమ్మో’తి దీపేతి, ధమ్మం ‘అధమ్మో’తి దీపేతీ’’తిఆదినా (పరి. ౪౫౯) నయేన ఖన్ధకే వుత్తం అట్ఠారసభేదకరవత్థుసఙ్ఖాతం సఙ్ఘభేదకారణమాహ. ఇదమేవ హి పదభాజనే వుత్తం ‘‘భేదనసంవత్తనికం వా అధికరణన్తి అట్ఠారసభేదకరవత్థూనీ’’తి. గహేత్వాతి పగ్గయ్హ. తిట్ఠేయ్యాతి నప్పటినిస్సజ్జేయ్య. పరిదీపయన్తి ఏత్థ పరిదీపేన్తో, న పటినిస్సజ్జన్తోతి అత్థో. యథాహ ‘‘తిట్ఠేయ్యాతి న పటినిస్సజ్జేయ్యా’’తి.

౪౧౯. భిక్ఖూహీతి తస్స సఙ్ఘభేదకస్స పరక్కమనం పస్సన్తేహి వా దూరే చే, ఠితం పవత్తిం సుణన్తేహి వా లజ్జీహి సుపేసలేహి సేసభిక్ఖూహి. వుత్తఞ్హేతం ‘‘భిక్ఖూహీతి అఞ్ఞేహి భిక్ఖూహి. యే పస్సన్తి యే సుణన్తి, తేహి వత్తబ్బో’’తి (పారా. ౪౧౨). తస్స వదన్తేహి ఏవం వత్తబ్బన్తి వచనాకారదస్సనత్థమాహ ‘‘మాయస్మా సమగ్గస్స సఙ్ఘస్స భేదాయ పరక్కమి, భేదనసంవత్తనికం వా అధికరణం సమాదాయ పగ్గయ్హ అట్ఠాసి, సమేతాయస్మా సఙ్ఘేన, సమగ్గో హి సఙ్ఘో సమ్మోదమానో అవివదమానో ఏకుద్దేసో ఫాసు విహరతీ’’తి (పారా. ౪౧౧) పాఠం, తం ఏకదేససఙ్గహవసేన ఉపలక్ఖేతుమాహ ‘‘భేదత్థం…పే… భేదకారణ’’న్తి. ఇతి వత్తబ్బోతి యోజనా.

౪౨౦. వుచ్చమానో హీతి ఏత్థ హి-సద్దో అపి-సద్దత్థో. ‘‘పీ’’తి వా పాఠో, తేహి లజ్జిభిక్ఖూహి ‘‘మాయస్మా’’తిఆదినా నయేన విసుం తిక్ఖత్తుం వుత్తోపీతి అత్థో. నిస్సజ్జేయ్య న చేవ నన్తి తం భేదాయ పరక్కమనం అప్పటినిస్సజ్జనపచ్చయా దుక్కటాపత్తిం ఆపజ్జిత్వాపి న విస్సజ్జేయ్యాతి అత్థో. వుత్తఞ్హేతం ‘‘నో చే పటినిస్సజ్జతి, ఆపత్తి దుక్కటస్సా’’తి (పారా. ౪౧౨). తథా హి అప్పటినిస్సజ్జన్తో హత్థేసు, పాదేసు చ గహేత్వా సఙ్ఘమజ్ఝే ఆనేత్వా తథేవ తిక్ఖత్తుం వుత్తోపి తం అవిస్సజ్జేత్వా దుక్కటాపత్తిం ఆపన్నోతి ఇమినా చ సఙ్గహితో. వుత్తఞ్హేతం భగవతా ‘‘సో భిక్ఖు సఙ్ఘమజ్ఝమ్పి ఆకడ్ఢిత్వా వత్తబ్బో ‘మాయస్మా…పే… ఫాసు విహరతీ’తి. దుతియమ్పి వత్తబ్బో. తతియమ్పి వత్తబ్బో. సచే పటినిస్సజ్జతి, ఇచ్చేతంకుసలం. నో చే పటినిస్సజ్జతి, ఆపత్తి దుక్కటస్సా’’తి. ఇదం ఉభయత్థ దుక్కటం సామఞ్ఞేన వక్ఖతి ‘‘తిక్ఖత్తుం పన వుత్తస్స, అపరిచ్చజతోపి త’’న్తి.

సమనుభాసితబ్బోతి ఏత్థ ‘‘సో భిక్ఖూ’’తి ఆనేత్వా సమ్బన్ధితబ్బం, ‘‘యావతతియ’’న్తి సేసో, యథాహ ‘‘సో భిక్ఖు భిక్ఖూహి యావతతియం సమనుభాసితబ్బో’’తి (పారా. ౪౧౧), తథా సఙ్ఘమజ్ఝేపి తిక్ఖత్తుం వుచ్చమానోపి నో విస్సజ్జేత్వా దుక్కటం ఆపన్నో సో ఆధానగ్గాహీ భిక్ఖు సఙ్ఘేన తిక్ఖత్తుం వుత్తం కమ్మవాచం వత్వా సమనుభాసితబ్బోతి అత్థో. యథాహ అట్ఠకథాయం ‘‘యావతతియం సమనుభాసితబ్బోతి యావ తతియం సమనుభాసనం, తావ సమనుభాసితబ్బో, తీహి సమనుభాసనకమ్మవాచాహి కమ్మం కాతబ్బ’’న్తి (పారా. అట్ఠ. ౨.౪౧౧). తన్తి భేదాయ పరక్కమనం, భేదనసంవత్తనికం అధికరణం పగ్గహేత్వా ఠానఞ్చ. అచ్చజన్తి, ఞత్తిచతుత్థాయ కమ్మవాచాయ వుచ్చమానాయపి అచ్చజన్తో. గరుకం ఫుసేతి తతియాయ కమ్మవాచాయ ‘‘సో భాసేయ్యా’’తి య్యకారప్పత్తాయ సఙ్ఘాదిసేసం ఆపజ్జతి.

౪౨౧. సఙ్ఘస్స భేదాయ పరక్కమన్తం భిక్ఖుం దిస్వా, సుత్వా, ఞత్వా చ అవదన్తస్స భిక్ఖునో దుక్కటన్తి యోజనా.

౪౨౨. కీవదూరే వసన్తేహి సుత్వా గన్త్వా వత్తబ్బన్తి ఆహ ‘‘గన్త్వా’’తిఆది. అద్ధయోజనమేవ అద్ధయోజనతా, తతో అధికం వా. గిలానం పటిచ్చ అద్ధయోజనం వుత్తం, ఇతరం పటిచ్చ ‘‘అధికం దూరమ్పి పన గన్తబ్బ’’న్తి వుత్తం. తేనేవాహ ‘‘సచే సక్కోతీ’’తి. తావదేతి తదా ఏవ, అచిరాయిత్వాతి అత్థో.

౪౨౩. తిక్ఖత్తుం పన వుత్తస్సాతి ‘‘మాయస్మా’’తిఆదినా నయేన విసుఞ్చ సఙ్ఘమజ్ఝే చ తిక్ఖత్తుం వుత్తస్సాపి అపరిచ్చజన్తస్స. తం భేదాయ పరక్కమాదికం. భేదప్పవత్తియా సుతక్ఖణే సయం అగన్త్వా పణ్ణం వా సాసనం వా పేసేన్తస్స ఆపత్తిం దస్సేతుమాహ ‘‘దూతం వా’’తిఆది. యథాహ అట్ఠకథాయం (పారా. అట్ఠ. ౨.౪౧౧) ‘‘దూతం వా పణ్ణం వా పేసేత్వా వదతోపి ఆపత్తిమోక్ఖో నత్థీ’’తిఆది.

౪౨౫. య్యకారే పన సమ్పత్తేతి ‘‘యస్స నక్ఖమతి, సో భాసేయ్యా’’తి (పారా. ౪౧౩) తతియకమ్మవాచాయ అన్తే య్యకారే ఉచ్చారితే. పస్సమ్భన్తీతి పటిప్పస్సమ్భన్తి, వూపసమన్తీతి అత్థో. దుక్కటాదయోతి ఞత్తియా దుక్కటం, ద్వీహి కమ్మవాచాహి ద్వే చ థుల్లచ్చయా. యథాహ ‘‘సఙ్ఘాదిసేసం అజ్ఝాపజ్జన్తస్స ఞత్తియా దుక్కటం, ద్వీహి కమ్మవాచాహి థుల్లచ్చయా పటిప్పస్సమ్భన్తీ’’తి (పారా. ౪౧౪). తస్మా ఞత్తియా పుబ్బే బహి చ సఙ్ఘమజ్ఝే చ తిక్ఖత్తుం వుత్తేపి అప్పటినిస్సజ్జనేన ఆపన్నాని ద్వే దుక్కటాని దేసేతబ్బానీతి విఞ్ఞాయతి.

ఇమిస్సా కమ్మవాచాయ కిం ఆపన్నాపత్తియో పటిప్పస్సమ్భన్తి, ఉదాహు అనాపన్నాతి విచారణాయ ‘‘యో అవసానే పటినిస్సజ్జిస్సతి, సో తా ఆపత్తియో న ఆపజ్జతి, తస్మా అనాపన్నా పటిప్పస్సమ్భన్తీ’’తి (పారా. అట్ఠ. ౨.౪౧౪) మహాసుమత్థేరస్స వాదం ‘‘కిమనాపన్నానం పటిప్పస్సద్ధియా’’తి పటిబాహిత్వా ‘‘లిఙ్గపరివత్తనే అసాధారణాపత్తియో వియ ఆపన్నా పటిప్పస్సమ్భన్తీ’’తి మహాపదుమత్థేరస్స వాదో ఠితో.

౪౨౬. అకతే పన కమ్మస్మిన్తి యథావుత్తసమనుభాసనకమ్మే అకతే. అపరిచ్చజతోపి చాతి తం సఙ్ఘభేదాయ పరక్కమనం అపరిచ్చజన్తస్సాపి. ‘‘సఙ్ఘాదిసేసేనా’’తి ఇమినా కమ్మం అకత్వా సఙ్ఘమజ్ఝే చ బహి చ తిక్ఖత్తుం వుచ్చమానస్స అప్పటినిస్సజ్జనేన దుక్కటం పన హోతీతి బ్యతిరేకతోవ దస్సేతి.

౪౨౭. పుబ్బే వాతి ఞత్తియా పుబ్బే విసుం, సఙ్ఘమజ్ఝే వా తిక్ఖత్తుం వుచ్చమానేపి. తఙ్ఖణేపీతి ఞత్తిక్ఖణే వా. ఞత్తియా అనిట్ఠితాయపి పచ్ఛాపి, ఇమస్స అవధిం దస్సేతి ‘‘అసమ్పత్తే య్యకారస్మి’’న్తి. పటినిస్సజ్జతోపి చ తస్స సఙ్ఘాదిసేసేన అనాపత్తి పకాసితాతి పఠమగాథాయ పచ్ఛిమడ్ఢం ఇధానేత్వా యోజేతబ్బం.

౪౨౮. ఏత్తావతా ‘‘అనాపత్తి అసమనుభాసన్తస్స పటినిస్సజ్జన్తస్స ఉమ్మత్తకస్స ఖిత్తచిత్తస్స వేదనాట్టస్స ఆదికమ్మికస్సా’’తి (పారా. ౪౧౬) పాఠే ‘‘పటినిస్సజ్జన్తస్సా’’తి పదేన గహితేసు ‘‘ఞత్తితో’’తిఆదీసు వినిచ్ఛయం దస్సేత్వా తం నిగమేతుం ‘‘పటినిస్సజ్జతో వాపి త’’న్తి ఆహ. నిగమనత్థజోతకో ఏవం-సద్దో సామత్థియా లబ్భతి, ఏవం ‘‘ఞత్తితో’’తిఆదినా యథావుత్తనయేన పటినిస్సజ్జన్తస్స వాతి అత్థో. తన్తి సఙ్ఘభేదప్పయోగం. అసమనుభాసతో వాతి అసమనుభాసియమానస్స. ‘‘అసమనుభాసియతో’’తి వత్తబ్బే వికరణపచ్చయలోపేన ‘‘అసమనుభాసతో’’తి వుత్తన్తి దట్ఠబ్బం. యథాహ అట్ఠకథాయం ‘‘అసమనుభాసన్తస్సాతి అసమనుభాసియమానస్సా’’తి (పారా. అట్ఠ. ౨.౪౧౬). ‘‘సఙ్ఘాదిసేసేన అనాపత్తి పకాసితా’’తి అనువత్తమానత్తా ఇచ్ఛితత్థే సిద్ధేపి పున ‘‘అనాపత్తి పకాసితా’’తి వచనే పునరుత్తతా ఆపజ్జతీతి? నాపజ్జతి, పదావుత్తి నామ అలంకారో హోతీతి.

౪౨౯. ఇమస్స సిక్ఖాపదస్స అత్థుప్పత్తియం సఙ్ఘభేదత్థం పఞ్చ వత్థూని యాచన్తేన దేవదత్తేన ‘‘సాధు భన్తే భిక్ఖూ యావజీవం మచ్ఛమంసం న ఖాదేయ్యుం, యో మచ్ఛమంసం ఖాదేయ్య, వజ్జం నం ఫుసేయ్యా’’తి (పారా. ౪౦౯) వుత్తే ‘‘అలం దేవదత్త మయా తికోటిపరిసుద్ధం మచ్ఛమంసం అనుఞ్ఞాతం అదిట్ఠం అసుతం అపరిసఙ్కిత’’న్తి (పారా. ౪౦౯) అనుఞ్ఞాతేసు మచ్ఛమంసేసు కప్పియాకప్పియవినిచ్ఛయం పుబ్బే అనోకాసాభావేన అవత్వా పకతం సిక్ఖాపదవినిచ్ఛయం నిట్ఠాపేత్వా ఇదాని పత్తావసేసం తం దస్సేతుం ‘‘యఞ్హీ’’తిఆది ఆరద్ధం. ‘‘తం తస్సా’’తి వక్ఖమానత్తా ‘‘య’’న్తి ఇదం ‘‘భిక్ఖు’’న్తి ఇమినా చ ‘‘మచ్ఛమంస’’న్తి ఏతేన చ యోజేతబ్బం. మచ్ఛన్తి ఓదకం. మంసన్తి థలజానం మంసం. నిబ్బేమతికోతి ‘‘మం ఉద్దిస్స కత’’న్తి వా ‘‘సఙ్ఘం ఉద్దిస్స కత’’న్తి వా ఉప్పన్నాయ విమతియా విరహితో.

౪౩౦. సముద్దిస్స కతన్తి సఙ్ఘం వా అత్తానం వా ఉద్దిస్స కతం. ‘‘ఞత్వా’’తి ఇమినా అజానిత్వా భుఞ్జన్తస్స అనాపత్తిభావమాహ.

౪౩౧. హత్థీనం అస్సానం అచ్ఛానం మనుస్సానం అహీనం కుక్కురానం దీపీనం సీహానం బ్యగ్ఘానం తరచ్ఛానం మంసం అకప్పియం హోతీతి యోజనా.

౪౩౨. సచిత్తకతా ఆపత్తియాయేవ యుజ్జతి, ఇధ పన తంహేతుకం మంసమేవ హేతుమ్హి ఫలూపచారేన సచిత్తకన్తి గహితం. ఏత్థ చిత్తం నామ అత్తానం వా సఙ్ఘం వా ఉద్దిస్స కతభావజాననచిత్తం. సేసన్తి అనుద్దిస్సకతం అకప్పియమంసం. అచిత్తకన్తి వుత్తనయమేవ.

౪౩౩. పుచ్ఛిత్వాయేవాతి అకప్పియమంసపరిహారత్థం దససు మంసేసు నామఞ్చ ఉద్దిస్సకతస్స పరిహారత్థం ఉభయస్సాపి పటిలద్ధాకారఞ్చ పుచ్ఛిత్వాయేవాతి అత్థో. ఓదకేసు మచ్ఛేసు అకప్పియాభావతో లద్ధాకారోవ ఞాతబ్బో. మంసే దిట్ఠమత్తేయేవ ‘‘ఇదం అసుకమంస’’న్తి జానన్తి చే, అపుచ్ఛితేపి దోసో నత్థి. దాయకేసు మంసస్సాభావే లద్ధనియామే అపుచ్ఛితేపి దోసో నత్థి. యథా వా తథా వా విమతియా ఉప్పన్నాయ అప్పటిగ్గాహేత్వా నిసిన్నే ‘‘కస్మా న పటిగ్గణ్హథా’’తి పుచ్ఛితే విమతియా ఉప్పన్నాకారం వత్వా ‘‘మయం తుమ్హే వా ఇతరే భిక్ఖూ వా ఉద్దిస్స న కరిమ్హా’’తి వత్వా ‘‘అమ్హాకమేవ సన్ధాయ కతం, పణ్ణాకారత్థాయ కతం, అతిథీనం వా అత్థాయ కత’’న్తిఆదినా అత్తనా లద్ధప్పకారం వత్వా ‘‘సంసయం అకత్వా పటిగ్గహేతబ్బ’’న్తి వదేయ్యుం చే, పటిగ్గహేతుం వట్టతీతి సబ్బమిదం అట్ఠకథాయ వుత్తం.

భిక్ఖూనం ఏతం వత్తన్తి యోజనా. వత్తట్ఠాతి సమ్మాసమ్బుద్ధేన మహాకరుణాయ దేసితం పాతిమోక్ఖసంవరసీలం విసోధేత్వా పటిపజ్జనే పతిట్ఠితా. ‘‘వినయఞ్ఞునో’’తి ఇమినా వినయం అజానిత్వా ఉపదేసప్పమాణేనేవ వత్తం పూరేన్తేహి వత్తస్స విరోధోపి సియాతి తే నివత్తేతి. ‘‘వత్తట్ఠా’’తి విసేసనేన వినయం ఞత్వాపి అపూరణే నివత్తేతి. ఉభయేనపి అత్తనా వుత్తవినిచ్ఛయస్స పరిసుద్ధభావం దీపేతి.

౪౩౪. ఇదం సమనుభాసనన్తి యథావుత్తసిక్ఖాపదమాహ. సమనుభాసనేన సాధేతబ్బా ఆపత్తి సమనుభాసనా కారణూపచారేన. అఞ్ఞథా ఏకసముట్ఠానాదిభావో న యుజ్జతి. ఏకసముట్ఠానం కాయవాచాచిత్తసఙ్ఖాతం ఏకం సముట్ఠానం ఏతస్సాతి కత్వా. కాయకమ్మన్తి హత్థముద్దావసేన కాయేన కాతబ్బస్స పటినిస్సజ్జనస్స అకతత్తా కాయకమ్మం. వచీకమ్మన్తి వచసా కాతబ్బస్స అకతత్తా వచీకమ్మం. అక్రియన్తి యథావుత్తనయేన ‘‘సఙ్ఘభేదోపక్కమనివారణాయ పరక్కమనం పటినిస్సజ్జామీ’’తి కాయవికారేన వా వచీభేదేన వా అవిఞ్ఞాపనతో అకిరియం నామ హోతీతి వుత్తం హోతి.

సఙ్ఘభేదకథావణ్ణనా.

౪౩౫. కిఞ్చిపి వత్తబ్బన్తి ‘‘ఏకో వా ద్వే వా తయో వా’తి వుత్తసఙ్ఘభేదానువత్తకభిక్ఖుం పస్సన్తేహి సుణన్తేహి లజ్జిభిక్ఖూహి విసుఞ్చ సఙ్ఘమజ్ఝే చ నేత్వా తిక్ఖత్తుంయేవ సఙ్ఘభేదానువత్తనస్స అకత్తబ్బతం వత్వా తతో అనోరమన్తానం ఞత్తిచతుత్థాయ కమ్మవాచాయ సమనుభాసనకమ్మం కాతబ్బ’’న్తి ఇదఞ్చ ‘‘తతియానుస్సావనాయ య్య-కారప్పత్తాయ ఆపజ్జనకసఙ్ఘాదిసేసతో పుబ్బే ఆపన్నా దుక్కటథుల్లచ్చయా పటిప్పస్సమ్భన్తీ’’తి ఇదఞ్చ అనాపత్తిపకారో చాతి ఇమం సాధారణవినిచ్ఛయం సన్ధాయాహ. వచనప్పకారభేదో పన అత్థేవ, సో సఙ్ఖేపతో మాతికాయ (పారా. ౪౧౮-౪౧౯) విత్థారతో పదభాజనే (పారా. ౪౧౮-౪౧౯) ఆగతనయేన వత్తబ్బో. అస్సాతి దుతియసఙ్ఘభేదసిక్ఖాపదస్స. ‘‘సముట్ఠానా…పే… మతా’’తి ఇమినా సాధారణవినిచ్ఛయో అతిదిట్ఠోతి దట్ఠబ్బం.

దుతియసఙ్ఘభేదకథావణ్ణనా.

౪౩౬. ఉద్దేసపరియాపన్నేతి ఏత్థ ‘‘సిక్ఖాపదే’’తి సేసో, నిదానపారాజికసఙ్ఘాదిసేసఅనియతవిత్థారసఙ్ఖాతే పఞ్చవిధఉద్దేసలక్ఖణపాతిమోక్ఖే అన్తోగధసిక్ఖాపదవిసయేతి అత్థో. ‘‘ఉద్దేసపరియాపన్నే సిక్ఖాపదే’’తి ఇమినా ‘‘అవచనీయమత్తానం కరోతీ’’తి ఇమస్స విసయం దస్సేతి. భిక్ఖు దుబ్బచజాతికోతి ఏత్థ ‘‘యో’’తి అజ్ఝాహారో. ‘‘దుబ్బచజాతికోతి దుబ్బచసభావో, వత్తుం అసక్కుణేయ్యోతి అత్థో’’తి (పారా. అట్ఠ. ౨.౪౨౫-౪౨౬) అట్ఠకథాయ వుత్తదోవచస్సతాయ హేతుభూతపాపిచ్ఛతాదీహి ఏకూనవీసతియా ధమ్మేహి సమన్నాగతో హుత్వా అత్తని వుత్తం అనుసిట్ఠిం సాదరమగ్గహణేన నాసనతా దోవచస్ససభావోతి అత్థో. వుత్తఞ్హేతం పదభాజనే ‘‘దుబ్బచజాతికో హోతీతి దుబ్బచో హోతి దోవచస్సకరణేహి ధమ్మేహి సమన్నాగతో అక్ఖమో అప్పదక్ఖిణగ్గాహీ అనుసాసని’’న్తి (పారా. ౪౨౬).

అవచనీయమత్తానం కరోతీతి ‘‘మా మం ఆయస్మన్తో కిఞ్చి అవచుత్థ కల్యాణం వా పాపకం వా, అహమ్పాయస్మన్తే న కిఞ్చి వక్ఖామి కల్యాణం వా పాపకం వా, విరమథాయస్మన్తో మమ వచనాయా’’తి (పారా. ౪౨౫) వుత్తనయేన అత్తానం అవచనీయం కరోతి. గరుకం సియాతి ఏత్థ ‘‘తస్సా’’తి ఇదం అజ్ఝాహారనయసమ్బన్ధేన లబ్భతి. తత్రాయం యోజనా – దుబ్బచజాతికో యో భిక్ఖు ఉద్దేసపరియాపన్నే సిక్ఖాపదే అత్తానం అవచనీయం కరోతి, తస్స గరుకం సియాతి.

కిం వుత్తం హోతి? యో భిక్ఖు అత్తనో దోవచస్సతం పస్సన్తేహి, సుణన్తేహి చ లజ్జిభిక్ఖూహి ‘‘మా ఆయస్మా అత్తానం అవచనీయం అకాసి…పే… అఞ్ఞమఞ్ఞవుట్ఠాపనేనా’’తి (పారా. ౪౨౫) వుత్తనయేన తిక్ఖత్తుం వుత్తోపి దుక్కటం ఆపజ్జిత్వాపి న విస్సజ్జేతి, ‘‘సో భిక్ఖు సఙ్ఘమజ్ఝమ్పి ఆకడ్ఢిత్వా వత్తబ్బో’’తి (పారా. ౪౨౬) వుత్తత్తా హత్థే గహేత్వా ఆకడ్ఢిత్వాపి సఙ్ఘమజ్ఝం నేత్వా తథేవ తిక్ఖత్తుం వుత్తే దుక్కటం ఆపజ్జిత్వాపి న విస్సజ్జేతి, తస్స దుబ్బచజాతికస్స ఞత్తిచతుత్థాయ కమ్మవాచాయ కరియమానే సమనుభాసనకమ్మే తతియాయ కమ్మవాచాయ య్యకారప్పత్తాయ పుబ్బే వుత్తనయేనేవ ఞత్తియా దుక్కటం, ద్వీహి కమ్మవాచాహి థుల్లచ్చయే చ పటిప్పస్సమ్భయమానో సఙ్ఘాదిసేసో హోతీతి వుత్తం హోతి.

౪౩౭. దుబ్బచేతి ఏత్థ ‘‘సిక్ఖాపదే’’తి సేసో, తథా సఙ్ఘభేదకవణ్ణనేతి ఏత్థాపి. సఙ్ఘభేదో ఏవ సఙ్ఘభేదకో, తం వణ్ణేతి కథేతీతి సఙ్ఘభేదకవణ్ణనం, కిం తం? సిక్ఖాపదం, తఞ్చ పఠమమేవ సఙ్ఘభేదకసిక్ఖాపదం గహేతబ్బం, తస్మిం వుత్తనయేనాతి యోజనా. యథాహ అట్ఠకథాయం ‘‘సముట్ఠానాదీని పఠమసఙ్ఘభేదసదిసానేవా’’తి (పారా. అట్ఠ. ౨.౪౨౫-౪౨౬). ‘‘సబ్బో వినిచ్ఛయో’’తి ఏతేన ఇధ దస్సితేన ‘‘గరుకం సియా’’తి ఏతేన సఙ్గహితం సఙ్ఘాదిసేసావసానవినిచ్ఛయం వజ్జేత్వా ‘‘అకతే పనా’’తిఆదిగాథాత్తయేన వుత్తఅనాపత్తిప్పకారే చ ‘‘ఇదమేకసముట్ఠాన’’న్తిఆదిగాథాయ వుత్తసముట్ఠానాదికే చ అతిదిసతి.

దుబ్బచకథావణ్ణనా.

౪౩౮. యో కులదూసకో భిక్ఖు, సో ఛన్దగామితాదీహి పాపేన్తో భిక్ఖుహి కమ్మే కరియమానే తం ఛన్దగామితాదీహి పాపనం అచ్చజన్తో గరుకం ఫుసే సఙ్ఘాదిసేసం ఆపజ్జతీతి యోజనా. ‘‘కులదూసకోతి కులాని దూసేతి పుప్ఫేన వా ఫలేన వా చుణ్ణేన వా మత్తికాయ వా దన్తకట్ఠేన వా వేళుయా వా వేజ్జికాయ వా జఙ్ఘపేసనికేన వా’’తి (పారా. ౪౩౭) వచనతో సద్ధాసమ్పన్నకులాని లాభం నిస్సాయ పుప్ఫదానాదీహి సఙ్గణ్హిత్వా తథా అకరోన్తేసు లజ్జిభిక్ఖూసు కులానం సద్ధాదూసనతో కులదూసకో, భిక్ఖు.

ఛన్దగామితాదీహి పాపేన్తోతి కులదూసనకమ్మం కరోన్తం దిస్వా వా సుత్వా వా అవచనతో ఆపజ్జితబ్బదుక్కటతో ముచ్చనత్థాయ ‘‘ఆయస్మా ఖో…పే… అలన్తే ఇధ వాసేనా’’తి వదన్తే లజ్జీ పేసలే భిక్ఖూ ‘‘ఛన్దగామినో చ భిక్ఖూ…పే… ఏకచ్చం న పబ్బాజేన్తీ’’తి ఛన్దగామితాదీహి చతూహి అగతిగమనేహి యోజేన్తోతి అత్థో. కమ్మే కరియమానేతి యథావుత్తనయేన అత్తానం గరహన్తానం భిక్ఖూనం కరియమానం అక్కోసనఞ్చ పరిభాసనఞ్చ యే పస్సన్తి, యే చ సుణన్తి, తేహి ‘‘మాయస్మా ఏవం అవచ, న చ భిక్ఖూ ఛన్దగామినో…పే… అలన్తే ఇధ వాసేనా’’తి తిక్ఖత్తుం వుచ్చమానోపి దుక్కటం ఆపజ్జిత్వాపి అప్పటినిస్సజ్జన్తం హత్థే గహేత్వా ఆకడ్ఢిత్వా సఙ్ఘమజ్ఝం ఆనేత్వా ‘‘మాయస్మా ఏవం అవచా’’తిఆదినా నయేనేవ పునపి తిక్ఖత్తుం వుత్తే దుక్కటం ఆపజ్జిత్వాపి అప్పటినిస్సజ్జన్తస్స ఞత్తిచతుత్థాయ కమ్మవాచాయ సమనుభాసనకమ్మే కరియమానేతి వుత్తం హోతి. గరుకం ఫుసేతి ఞత్తియా దుక్కటం, ద్వీహి కమ్మవాచాహి థుల్లచ్చయే చ పటిప్పస్సమ్భేన్తో తతియకమ్మవాచాయ అన్తే య్యకారే సమ్పత్తే సఙ్ఘాదిసేసం ఆపజ్జతీతి వుత్తం హోతి.

౪౩౯-౪౦. ‘‘కులాని దూసేతి పుప్ఫేన వా’’తిఆదినా (పారా. ౪౩౭) నయేన వుత్తకులదూసనోపకరణభూతచుణ్ణపణ్ణాదీసు వినిచ్ఛయం దస్సేతుమాహ ‘‘చుణ్ణ’’న్తిఆది. చుణ్ణన్తి సిరీసపణ్ణాదిచుణ్ణం. పణ్ణన్తి తమ్బూలపణ్ణతాలపణ్ణాదిఖాదితబ్బాఖాదితబ్బపణ్ణం. ఫలన్తి తాలపనసాదిఫలం. పుప్ఫన్తి చమ్పకాదిపుప్ఫం. వేళున్తి అన్దోళికాపాటం కిరణ్డాదికం వేళుం. కట్ఠన్తి గేహదారుం, ఇన్ధనఞ్చ. మత్తికన్తి పాకతికం, పఞ్చవణ్ణం వా మత్తికం.

అత్తనో సన్తకం, తావకాలికాదివసేన గహితం వా చుణ్ణం…పే… మత్తికం కులసఙ్గహణత్థాయ దదతో కులదూసనదుక్కటం హోతీతి సమ్బన్ధో. థేయ్యాతి చోరికా. ‘‘దదతో’’తి ఇదం సామివచనం ‘‘కాతబ్బో’’తి పచ్చత్తవచనన్తం విసేసితబ్బమపేక్ఖిత్వా ‘‘దదన్తో’’తి విభత్తివిపరిణామేన పచ్చత్తవచనన్తం అనువత్తేతబ్బం. కాతబ్బోతి ఏత్థ కారేతబ్బోతి అత్థో. ఇమినా సఙ్ఘసన్తకం, గణసన్తకం, అఞ్ఞపుగ్గలసన్తకఞ్చ చుణ్ణాదిం కులసఙ్గహత్థం చోరికాయ దేన్తో భణ్డగ్ఘేన కారేతబ్బోతి ఇమం వినిచ్ఛయం దస్సేతి. సఙ్ఘఞ్ఞసన్తకేతి సఙ్ఘఞ్ఞసన్తకచుణ్ణాదికేతి అత్థో. ఏత్థ అఞ్ఞ-సద్దేన గణపుగ్గలానం గహణం.

౪౪౧. సఙ్ఘికం గరుభణ్డం వాతి సఙ్ఘసన్తకం గరుభణ్డపహోనకం వా పణ్ణాదికం. సేనాసననియామితన్తి ‘‘ఏత్తకా ఫలరుక్ఖాదయో సేనాసనే నవకమ్మత్థాయా’’తి ఏవం నియమితం వా. ఇస్సరవతాయే వాతి ఏవకారేన ‘‘థేయ్యా’’తి ఇదం నివత్తితం.

౪౪౨. హరిత్వా వాతి అత్తనాయేవ హరిత్వా వా. ‘‘పుప్ఫం దేన్తస్సా’’తి ఇమినా సమ్బన్ధో. ఏస నయో ఉపరిపి. హరాపేత్వా వాతి అఞ్ఞస్స హత్థే పేసేత్వా వా. పక్కోసిత్వా వాతి ఆమన్తేత్వా వా పక్కోసాపేత్వా వాతి ఉపలక్ఖణతో లబ్భతి. ఆగతస్స వాతి అత్తనా ఏవ ఆగతస్స వా. ‘‘కులసఙ్గహణత్థాయా’’తి వచనేన ‘‘ఏవరూపే అధిప్పాయే అసతి వట్టతీ’’తి వుత్తత్తా ‘‘చేతియం పూజం కరోన్తాపి ‘పూజేస్సామా’తి పుప్ఫాని గహేత్వా గచ్ఛన్తాపి తత్థ తత్థ సమ్పత్తానం చేతియపూజనత్థాయ దేన్తి, ఏతమ్పి పుప్ఫదానం నామ న హోతీ’’తిఆదికం (పారా. అట్ఠ. ౨.౪౩౬-౪౩౭) అట్ఠకథాగతం సబ్బం వినిచ్ఛయం దస్సితం హోతి.

౪౪౩. ఏవం ఉస్సగ్గం దస్సేత్వా అపవాదం దస్సేతుమాహ ‘‘హరిత్వా వా’’తిఆది. ‘‘హరాపేత్వా’’తి ఇమినా యోజేతబ్బస్స వా-సద్దస్స అవుత్తసమ్పిణ్డనత్థతాయ ‘‘పక్కోసిత్వా వా పక్కోసాపేత్వా వా, ఆగతానం వా’’తి చ సఙ్గయ్హతి. ఆగతస్సేవాతి ఏవకారేన హరిత్వా దానాదిం నివత్తేతి.

౪౪౪. తఞ్చాతి మాతాపితుఆదీనం తం పుప్ఫదానఞ్చ. వత్థుపూజత్థన్తి రతనత్తయపూజనత్థం. న పనఞ్ఞథాతి అఞ్ఞేన పకారేన దాతుం న వట్టతి. యేన పకారేన దాతుం న వట్టతి, కోయం పకారోతి ఆహ ‘‘సివాదీ’’తిఆది. సివాదిపూజనత్థన్తి మహిస్సరాదిదేవతాపూజనత్థఞ్చ. మణ్డనత్థన్తి పిళన్ధనత్థం. ఏవం అదాతబ్బప్పకారనియమనేన ‘‘ఇమం విక్కిణిత్వా జీవికం కప్పేస్సన్తీ’’తి మాతాపితుఆదీనం దాతుం వట్టతీతి వదన్తి.

౪౪౫. ‘‘ఫలాదీసు …పే… వినిచ్ఛయో’’తి ఇమినా ‘‘హరిత్వా వా హరాపేత్వా వా’’తిఆదినా పుబ్బే వుత్తవినిచ్ఛయో ఫలపణ్ణాదీసు సబ్బత్థ సమానోతి దస్సేతి.

౪౪౬. ‘‘పుప్ఫాదిభాజనే’’తి పుప్ఫఫలాదీనం భాజనకాలే. సమ్మతేనాతి పుప్ఫాదిభాజనత్థం ఖన్ధకే వుత్తనయేన సఙ్ఘేన సమ్మతేన భిక్ఖునా. అస్సాతి భాజనట్ఠానం ఆగతస్స. ఇతరేనాతి సఙ్ఘసమ్ముతిం వినా పుప్ఫాదీని భాజాపేన్తేన. ఞాపేత్వా దాతబ్బన్తి సబ్బం సఙ్ఘం జానాపేత్వా దాతబ్బం.

౪౪౭. ఉపడ్ఢభావన్తి ఏకేన భిక్ఖునా లద్ధబ్బభాగతో ఉపడ్ఢం. ‘‘థోకం థోక’’న్తి ఇమినా ఉపడ్ఢతోపి అప్పతరం గహితం.

౪౪౮. పరిబ్బయవిహీనస్సాతి తణ్డులాదిజీవితవుత్తివయమూలరహితస్స. సమ్పత్తిస్సరియస్సాపీతి అత్తనో సమీపముపగతస్స ఇస్సరస్స చ. ‘‘దాతబ్బం తు సకం ఫల’’న్తి ఇమినా సమ్బన్ధో. ‘‘పరిబ్బయవిహీనానం, దాతుం సపరసన్తక’’న్తి ఖుద్దసిక్ఖాయ ఆగతం, ఇధ ‘‘సకం ఫల’’న్తి వుత్తం. తత్థ పరవచనేన విస్సాసికానం గహణం, ఇధ పన విస్సాసగ్గాహేన గహేత్వా దీయమానమ్పి ససన్తకమేవాతి ‘‘సక’’న్తి వుత్తన్తి గహేతబ్బం.

౪౪౯-౫౦. యత్ర సఙ్ఘారామే సఙ్ఘేన ఫలరుక్ఖపరిచ్ఛేదం కత్వా కతికా కతాతి యోజనా, ‘‘ఆగన్తుకానం ఏత్తకం ఫలం దాతబ్బ’’న్తి ఫలపరిచ్ఛేదం కత్వా వా ‘‘ఏత్తకేసు రుక్ఖేసు ఫలం దాతబ్బ’’న్తి రుక్ఖపరిచ్ఛేదం కత్వా వా సఙ్ఘేన కతికా యేన పకారేన కతాతి అత్థో. తత్రాగతస్సపీతి ఏవం ఠపితకతికవత్తం తం సఙ్ఘారామం ఫలత్థాయ ఆగతస్సాపి.

యథాపరిచ్ఛేదన్తి సఙ్ఘేన తథాకతఫలరుక్ఖపరిచ్ఛేదమనతిక్కమ్మ. దదతోతి ఓచినిత్వా ఠపితఫలం, కప్పియకారకేహి ఓచినాపేత్వా వా దేన్తస్స. ఓచితఫలే చ కప్పియకారకే చ అసతి ఫలత్థాయ ఆగతేసు వత్తితబ్బవిధిం దస్సేతుమాహ ‘‘దస్సేతబ్బాపి వా’’తిఆది. ‘‘వత్వా’’తి సేసో. చ-కారం అపి-సద్దేన ఏకతో కత్వా ‘‘అపిచా’’తి యోజనా. ఏవం వత్వా సఙ్ఘేన పరిచ్ఛిన్నరుక్ఖా దస్సేతబ్బాతి ఇమినా ‘‘ఇధ ఫలాని సున్దరాని, ఇతో గణ్హథా’తి ఏవం పన న వత్తబ్బ’’న్తి (పారా. అట్ఠ. ౨.౪౩౬-౪౩౭) అట్ఠకథా బ్యతిరేకతో దస్సితా హోతి.

౪౫౧. ‘‘ఖణిత్వా’’తి ఏతేన ‘‘ఖణాపేత్వా’’తి ఇదమ్పి సఙ్గహితం, ‘‘కప్పియభూమి’’న్తి వక్ఖమానత్తా పథవిన్తి ఏత్థ ‘‘అకప్పియ’’న్తి లబ్భతి. తేనేవాహ ‘‘పాచిత్తియేనా’’తి. ‘‘మాలాగచ్ఛ’’న్తి ఇమినా పుప్ఫూపగే తరుణగచ్ఛే చ మల్లికాసుమనాదిగుమ్బగాగచ్ఛే చ సఙ్గణ్హాతి. యథాహ అట్ఠకథాయ ‘‘తరుణకా హి పుప్ఫరుక్ఖాపి పుప్ఫగచ్ఛాపి ‘మాలావచ్ఛా’త్వేవ వుచ్చన్తీ’’తి (పారా. అట్ఠ. ౨.౪౩౧). ఆది-సద్దేన ఫలూపగరుక్ఖే చ భేసజ్జరసే ఓసధగచ్ఛే చ సఙ్గణ్హాతి. ‘‘రోపాపనే’’తి వక్ఖమానత్తా ‘‘సయ’’న్తి ఇదం ‘‘రోపనే’’తి ఇమినా యుజ్జతి.

‘‘సయం ఖణిత్వా’’తి కస్మా న యుజ్జతీతి? ‘‘ఖణాపేత్వా’’తి వక్ఖమానస్స అభావా చ ‘‘యో పన భిక్ఖు పథవిం ఖణేయ్య వా ఖణాపేయ్య వా, పాచిత్తియ’’న్తి (పాచి. ౮౫) వచనతో ఖణాపనే పాచిత్తియేన భవితబ్బత్తా చ ‘‘ఖణిత్వా’’తి ఇమినా చ ఖణనఖణాపనానం ద్విన్నమేవ గహేతబ్బత్తా న యుజ్జతి. కులదూసనేతి కులదూసననిమిత్తం. అకప్పియపథవిం ఖణిత్వా, ఖణాపేత్వా చ సయం మాలాగచ్ఛాదిరోపనే కతే అస్స మాలాగచ్ఛాదిరోపకస్స భిక్ఖునో అకప్పియపథవీఖణనపచ్చయేన పాచిత్తియేన సద్ధిం కులదూసనే కులదూసననిమిత్తం దుక్కటం హోతీతి యోజనా.

౪౫౨. ‘‘తథా’’తి ఇమినా ‘‘సయం రోపనే’’తి ఇదం వినా అవసేసప్పకారం సఙ్గణ్హాతి. ‘‘అకప్పియేన వాక్యేనా’’తి ఇదం ‘‘అకప్పియపథవిం ఖణాపేత్వా’’తి ఇమినా చ ‘‘రోపాపనే’’తి ఇమినా చ యుజ్జతి. ‘‘ఇమం భూమిం ఖణ, ఇమం గచ్ఛం రోపేహీ’’తిఆదికం అకప్పియం వోహారం వత్వా అకప్పియపథవిం ఖణాపేత్వా మాలాగచ్ఛాదిరోపనం కారాపేన్తస్సాపి తథేవ పాచిత్తియఞ్చ దుక్కటఞ్చ హోతీతి అత్థో.

ఖణనరోపనేహి ద్వీహి పాచిత్తియదుక్కటాని అవసిట్ఠేహి తదత్థికేహి సబ్బవోహారపయోగభేదేహి కిం హోతీతి ఆహ ‘‘సబ్బత్థా’’తిఆది. కులదూసనేతి నిమిత్తే, విసయే వా భుమ్మం. అకప్పియేన వాక్యేన పన పథవిం ఖణాపేత్వా అకప్పియేన వాక్యేన రోపాపనేపి తథా పాచిత్తియేన సహ కులదూసనే భిక్ఖునో దుక్కటం వుత్తం. సబ్బత్థ ఇతో పరేసుపి తదత్థికేన సబ్బవోహారబ్యాపారేసు కులదూసననిమిత్తం భిక్ఖునో దుక్కటం వుత్తన్తి యోజనా.

౪౫౩. కప్పియభూమియా అత్తనా ఖణనే, అకప్పియవోహారేన ఖణాపనే చ పాచిత్తియాభావతో దుక్కటంయేవ వుత్తన్తి ఆహ ‘‘ఉభయత్థ చా’’తిఆది. ఏత్థ ‘‘ఏవ’’న్తి సేసో, సో యథావుత్తమత్థం నిగమేతి. ఏవం యథావుత్తనయేన కప్పియభూమియమ్పి మాలాగచ్ఛాదిరోపనరోపాపనసఙ్ఖాతేసు ద్వీసు ఠానేసు చ భిక్ఖునో దుక్కటం వుత్తన్తి యోజనా.

౪౫౪. సదుక్కటా పాచిత్తీతి ‘‘ఆవాటం ఖణ, గచ్ఛం రోపేహీ’’తి ఏకవారం ఆణత్తే బహూ ఆవాటే ఖణిత్వా బహూసు గచ్ఛేసు రోపితేసుపి ఆణత్తియా ఏకత్తా దుక్కటేన సహ పాచిత్తియం హోతీతి అయమత్థో అకప్పియభూమిం సన్ధాయ వుత్తో. ‘‘సుద్ధం వా దుక్కట’’న్తి ఇదం అకప్పియభూమియం కప్పియేన వోహారేన ఆవాటం ఖణాపకస్స చ కప్పియభూమియం అకప్పియవోహారేన ఆవాటం ఖణాపకస్స చ ‘‘ఇమం గచ్ఛం రోపేహీ’’తి ఏకవారాణత్తపచ్చయా ఆపజ్జితబ్బం కులదూసనదుక్కటం సన్ధాయ వుత్తం.

౪౫౫. కప్పియేనేవ వాక్యేనాతి ఏత్థ కప్పియవాక్యం నామ ‘‘ఏత్థ ఆవాటం జాన, ఏత్థ ఆవాటం జానితబ్బం, ఏత్థ ఆవాటేన భవితబ్బ’’న్తి ఏవరూపం వాక్యఞ్చ ‘‘ఇమం గచ్ఛం ఏత్థ జాన, అయం గచ్ఛో ఏత్థ జానితబ్బో’’తిఆదివాక్యఞ్చ. ఏవకారేన అకప్పియవోహారఞ్చ కప్పియాకప్పియమిస్సకవోహారఞ్చ నివత్తేతి. పరియాయోభాసనిమిత్తకమ్మం పన ‘‘ఇతరత్తయం వట్టతీ’’తి (పారా. అట్ఠ. ౨.౪౩౧) అట్ఠకథావచనతో వట్టతి. ఉభయత్థ చ భూమియాతి కప్పియాకప్పియభూమీసు ద్వీసు. రోపనేతి ఏత్థ సమ్బన్ధతో, పకరణతో చ ‘‘మాలాగచ్ఛాదీన’’న్తి లబ్భతి.

‘‘వాక్యేనా’’తి వుత్తత్తా ‘‘రోపాపనే’’తి వత్తబ్బో, ‘‘రోపనే’’తి కిమత్థమాహాతి చే? సుద్ధకత్తునిద్దేసేన పయోజకస్సాపి సఙ్గహేతబ్బతో గాథాబన్ధవసేన వుత్తం. ఇమినా ఉపరిగాథాయ ‘‘సయం రోపేతు’’న్తి ఏత్థ ‘‘సయ’’న్తి ఇమినా విసేసేత్వా ‘‘రోపాపేతు’’న్తి ఇదం నివత్తేతి. ‘‘పరిభోగత్థాయ హి కప్పియభూమియం వా అకప్పియభూమియం వా కప్పియవోహారేన రోపాపనే అనాపత్తీ’’తి (పారా. అట్ఠ. ౨.౪౩౧) అట్ఠకథావినిచ్ఛయో ఇమాయ గాథాయ సఙ్గహితోతి వేదితబ్బో. కోచి దోసోతి పాచిత్తియఞ్చ దుక్కటఞ్చాతి వుత్తదోసేసు ఏకోపి దోసో న విజ్జతీతి అత్థో.

౪౫౬-౭. ‘‘సయం రోపేతు’’న్తి ఇదం ‘‘ఆరామాదీనమత్థాయా’’తి ఇమినా సమ్బన్ధితబ్బం.

ఆది-సద్దేన వనాదిం సఙ్గణ్హాతి. సయం రోపితస్స వాతి ఏత్థ వా-సద్దేన ‘‘రోపాపితస్సా’’తి ఇదం సఙ్గణ్హాతి, ఏతస్స విసేసనత్థం ‘‘కప్పియేన వోహారేనా’’తి పాఠసేసో. అయం పన వినిచ్ఛయో ‘‘ఆరామత్థాయ పన వనత్థాయ చ ఛాయత్థాయ చ అకప్పియవోహారమత్తమేవ న వట్టతి, సేసం వట్టతీ’’తి (పారా. అట్ఠ. ౨.౪౩౧) అట్ఠకథాగతనయేన వేదితబ్బో. అన్తో ఆరామభూసనత్థాయ, బహి అరఞ్ఞత్థాయ వియ ఛాయత్థాయ సుద్ధచిత్తేన ‘‘ఇమం జానా’’తిఆదికప్పియవోహారేన రోపాపితరుక్ఖే చ కప్పియభూమియఞ్చ అత్తనా కతే వా అకప్పియవోహారేన కారాపితే వా అకప్పియభూమియఞ్చ కప్పియవోహారేన అత్తనా కారాపితే వా అఞ్ఞేహి కతే వా ఆవాటే అత్తనా రోపితే రుక్ఖే చ ఫలం పరిభుఞ్జితుం ఇచ్ఛతి చే, పరిభుఞ్జితుం వట్టతీతి అత్థో.

ఆరామాదీనమత్థాయ కప్పియభూమియం సయం రోపితస్స వా కప్పియభూమియం వా అకప్పియభూమియం వా కప్పియవోహారేన రోపాపితస్స వా రుక్ఖస్స యఞ్చ ఫలం, తం ఫలం పరిభుఞ్జితుం భిక్ఖూనం వట్టతీతి యోజనా. కత్థచి పోత్థకేసు ‘‘ఆరామాదీనమత్థాయా’’తి గాథాయ లిఖితట్ఠానే ‘‘కులసఙ్గహణత్థాయా’’తిఆదిగాథా దిస్సతి. సా పాళిక్కమవిరుద్ధత్తా అట్ఠానప్పయుత్తా, ‘‘పుప్ఫాన’’న్తిఆదిగాథాయ పురతో వుచ్చమానా పన ఠానప్పయుత్తా హోతి.

౪౫౮. సబ్బత్థాతి ఆరామాదిఅత్థాయ పుబ్బే వియ అత్తనా రోపితేసు, రోపాపితేసు చ సబ్బేసు మాలాగచ్ఛాదీసు. అకప్పియోదకేనేవ పాచిత్తీతి ‘‘యో పన భిక్ఖు జానం సప్పాణకం ఉదకం తిణం వా మత్తికం వా సిఞ్చేయ్య వా సిఞ్చాపేయ్య వా, పాచిత్తియ’’న్తి (పాచి. ౧౪౦) వుత్తా పాచిత్తి ఏవ, న దుక్కటన్తి అత్థో.

౪౫౯. ఇదాని దుక్కటేన సద్ధిం పాచిత్తియవిసయం దస్సేతి ‘‘కుల…పే… దుక్కట’’న్తి. సిఞ్చతోతి కప్పియోదకేనేవ సిఞ్చతో, సిఞ్చాపయతో చ.

౪౬౦. తేసంయేవ ద్విన్నం పన అత్థాయాతి కులదూసనపరిభోగానం ద్విన్నమత్థాయ. సిఞ్చనే సిఞ్చాపనేతి ఏత్థ ‘‘మాలాగచ్ఛాదీన’’న్తి పకరణతో లబ్భతి. దుక్కటన్తి ఏత్థ ‘‘కేవల’’న్తి సేసో.

౪౬౧. ఓచినాపనేతి అఞ్ఞేహి పుప్ఫానం ఓచినాపనే. సయమోచిననే చాపీతి అత్తనావ ఓచిననే చ. సపాచిత్తియదుక్కటన్తి ‘‘భూతగామపాతబ్యతాయ పాచిత్తియ’’న్తి (పాచి. ౯౦) వుత్తత్తా పుప్ఫోచిననహేతు పాచిత్తియఞ్చ కులదూసనదుక్కటఞ్చ హోతీతి వుత్తం హోతి.

౪౬౨. పూజాదిఅత్థాయ, కులసఙ్గహత్థాయ చ పుప్ఫానం ఓచిననఓచినాపనాని కారాపేన్తస్స ఆపత్తియా ఆపజ్జనప్పకారం దస్సేతుమాహ ‘‘పుప్ఫాన’’న్తి. ‘‘పుప్ఫానం గణనాయ పాచిత్తియం హోతీ’’తి వుత్తత్తా పుప్ఫమోచినతోతి ఏత్థ ‘‘విసుం విసు’’న్తి సేసో. ఏకేకపుప్ఫం ఓచినన్తస్స పుప్ఫగణనాయ పాచిత్తియం హోతీతి అత్థో. ‘‘ఏకేన పయోగేన బహూని పుప్ఫాని ఓచినన్తస్స పన పయోగగణనాయ హోతీ’’తి అట్ఠకథాయం వుత్తం ఇధ బ్యతిరేకతో లబ్భతి. ‘‘ఓచినతో’’తి ఇమినా ‘‘ఓచినాపయతో’’తి ఇదఞ్చ కిరియాసామఞ్ఞే విసేసస్స అన్తోగధభావతో వా ఉపలక్ఖణతో వా దస్సితన్తి.

తత్థ చ పుప్ఫాని విసుం విసుం వత్వా ఓచినాపేన్తస్స పుప్ఫానం గణనాయ హోతీతి ఇదమేవ ఆపజ్జతి. ఏకవారమాణత్తేన బహూని పుప్ఫాని బహూసు చ వారేసు ఓచితేసు ఆణత్తిగణనాయ హోతీతి వినిచ్ఛయో దట్ఠబ్బో. ఇదం సబ్బప్పకారం అనన్తరవుత్తగాథాయ దస్సితవిధిమ్హి చ దట్ఠబ్బన్తి ఞాపేతుమాహ ‘‘కులత్థం చే సదుక్కటా’’తి. కులత్థన్తి కులసఙ్గహత్థం. ‘‘సదుక్కటా’’తి వుత్తత్తా పాచిత్తియఞ్చ దుక్కటఞ్చ పుప్ఫగణనాయ హోతీతి సిద్ధం. యథాహ అట్ఠకథాయం ‘‘పుప్ఫగణనాయ దుక్కటపాచిత్తియానీ’’తి (పారా. అట్ఠ. ౨.౪౩౧).

౪౬౩. గన్థనం గన్థో, తేన నిబ్బత్తం గన్థిమం. ఏస నయో సబ్బత్థ. గన్థిమాదిసరూపం సయమేవ వక్ఖతి. సఙ్గహణం సఙ్గహో, పుప్ఫానం సఙ్గహోతి విగ్గహో.

౪౬౪. ఇమాని గన్థిమాదీని సరూపతో దస్సేతుమాహ ‘‘తత్థ దణ్డేన దణ్డం వా’’తిఆది. తత్థ తత్థాతి తేసు ఛసు పుప్ఫసఙ్గహేసు. ‘‘దణ్డేన దణ్డం వా’’తి ఇదం సదణ్డఉప్పలాదికుసుమం సన్ధాయాహ. ‘‘వణ్టేనపి చ వణ్టక’’న్తి ఇదం సవణ్టకరత్తకుసుమాదిం సన్ధాయాహ. కరణం సబ్బన్తి కతం సబ్బం. ఇధ సబ్బత్థ కప్పియవిధివిభాగం ‘‘సబ్బమేత’’మిచ్చాదిగాథాయం వక్ఖతి.

౪౬౫. సుత్తాదీహి గోప్ఫేత్వాతి ఏత్థ ‘‘వస్సికపుప్ఫాదీనీ’’తి సేసో. సుత్తేన వా కదలివాకాదీహి వా వస్సికాదిపుప్ఫే గన్థిత్వా కతపుప్ఫవికారో గోప్ఫిమం నామ. ఏకతో వణ్టాని యస్సాతి విగ్గహో. ఉభతోవణ్టికాతి ఏత్థాపి ఏసేవ నయో. అప్పత్థే వా సకత్థే వా క-కారో దట్ఠబ్బో. ఇత్థిలిఙ్గవిసయే క-కారతో పుబ్బాకారస్స ఇ-కారాదేసో.

సబ్బపుప్ఫానం వణ్టాని ఏకదిసాయ కత్వా గన్థితపుప్ఫావలి ఏకతోవణ్టికా నామ, వణ్టాని ఉభయదిసాయ కత్వా గన్థితపుప్ఫావలి ఉభతోవణ్టికా నామాతి తం గోప్ఫిమం ఏవం దువిధం హోతీతి అత్థో. ‘‘వాకం వా వల్లిం వా రజ్జుం వా దిగుణం కత్వా తత్థ నీపకదమ్బాదివణ్టరహితాని పుప్ఫాని వేఠేత్వా గహణం గోప్ఫిమం నామా’’తి (పారా. అట్ఠ. ౨.౪౩౧ అత్థతో సమానం) అట్ఠకథాయ వుత్తం.

౪౬౬. బున్దేసూతి మూలేసు. మకులాదికన్తి ఏత్థ ఆది-సద్దేన వణ్టరహితమధుకాదిపుప్ఫఞ్చ వణ్టసహితమల్లికాదిపుప్ఫఞ్చ సఙ్గహితం. సూచిఆదీహీతి ఏత్థ ఆది-సద్దేన తాలహీరాదిం సఙ్గణ్హాతి. మాలావికతీతి పుప్ఫమాలావికతి. సూచిఆదీహి మకులాదికం పుప్ఫం బున్దేసు విజ్ఝిత్వా ఆవుతా మాలావికతి వేధిమం నామాతి వుచ్చతీతి యోజనా.

౪౬౭. ‘‘వేఠిమం నామ పుప్ఫదామపుప్ఫహత్థకేసు దట్ఠబ్బ’’న్తి (పారా. అట్ఠ. ౨.౪౩౧) అట్ఠకథాయ దస్సితప్పకారేసు పఠమప్పకారం దస్సేతి ‘‘వేఠేత్వా కతం మాలాగుణేహి వా’’తి. ధమ్మదేసనాయ వా పటిమాయ వా ధాతుయా వా పూజం కత్తుకామా ముద్ధని ఉజుకం కత్వా మాలాదామకలాపం ఓలమ్బిత్వా అగ్గే ఘటికాకారదస్సనత్థం మాలావలియో అనేకక్ఖత్తుం పరిక్ఖిపన్తా వేఠేన్తి, ఇదం ఏవరూపం మాలాగుణకరణమ్పి వేఠిమం నామాతి వుత్తం హోతి.

అఞ్ఞప్పకారం దస్సేతి ‘‘వాకాదీహి చ బద్ధం వా’’తి, ‘‘బన్ధిత్వా’’తిపి పాఠో, ‘‘కత’’న్తి ఇమినా సమ్బన్ధో. ఏకచ్చే ఉప్పలాదిదీఘదణ్డకుసుమాని అట్ఠ వా నవ వా దస వా కలాపం కత్వా తేసమేవ దణ్డానం వాకేహి వా అఞ్ఞేన యేన కేనచి దణ్డకగ్గే ఠపేత్వా వా విసుం వా బన్ధిత్వా ఉప్పలహత్థాదిం కరోన్తి, తఞ్చ వేఠిమం నామాతి వుత్తం హోతి. ఏతం ద్వయమ్పి న వట్టతి.

కప్పియకారకేహి ఓచినిత్వా ఠపితపుప్ఫాని సాటకే పక్ఖిపిత్వా భణ్డికం కత్వా బన్ధితుం న వట్టతి. తేసుయేవ పుప్ఫేసు అచ్ఛిన్నేన దణ్డేన వా తస్మింయేవ దణ్డే అచ్ఛిన్నవాకేన వా కలాపం కత్వా బన్ధితుం, అంసభణ్డికాయ పక్ఖిపిత్వా గహేతుఞ్చ వట్టతి. యథాహ అట్ఠకథాయం ‘‘తేసంయేవ పన వాకేన వా దణ్డేన బన్ధితుం అంసభణ్డికం వా కాతుం వట్టతీ’’తి. ‘‘వాకేన వా దణ్డేన వా’తి చ ఇదం అచ్ఛిన్దిత్వా పరిక్ఖిపిత్వా బన్ధనం సన్ధాయ వదన్తీ’’తి సీహళగణ్ఠిపదే వుత్తం. పదుమాదిపుప్ఫాని పదుమాదిపణ్ణేసు నాళేహి పవేసేత్వా నాళేహి బహి కత్వా పణ్ణేన పుప్ఫాని పటిచ్ఛాదేత్వా పణ్ణగ్గే బన్ధితుం వట్టతి. ‘‘దణ్డే పన బన్ధితుం న వట్టతీ’’తి (పారా. అట్ఠ. ౨.౪౩౧) చ అట్ఠకథాయమేవ వుత్తం.

౪౬౮. పుప్ఫమాలాహి పూరణేతి పుప్ఫావలీహి పూరణే. ఇదం కత్థ లబ్భతీతి ఆహ ‘‘బోధి’’న్తిఆది. పుప్ఫపటం నామ మాలావలియో తన్తం వియ పసారేత్వా వత్థం వాయన్తేహి వియ తిరియఞ్చ మాలావలీహి వాయితపటం వుచ్చతి. ఇదం పుప్ఫపటం మాలావలీహి దీఘసో పూరణం సన్ధాయ పురిమే గహితం, తిరియతో వాయనం సన్ధాయ వక్ఖమానే వాయిమేపి గహితన్తి పునరుత్తాభావో వేదితబ్బో. పటాదీనన్తి ఆది-సద్దేన చేతియధాతుకరణ్డకవేదికాదీనం గహణం.

పరిక్ఖేపేసు లబ్భతీతి బోధిక్ఖన్ధాదీనం పునప్పునం పరిక్ఖిపనేసు లబ్భతి. బోధిక్ఖన్ధాదయో పుప్ఫావలీహి పరిక్ఖిపన్తేహి పఠమవద్ధట్ఠానే పుప్ఫావలియా అనతిక్కామితే పురిమం నామ ఠానం యావ పాపుణాతి, తావ అఞ్ఞేన గహేత్వా పరిక్ఖిపన్తేన ఆహరిత్వా పునపి తస్మిం ఠానే పత్తే అఞ్ఞస్స దానవసేన బోధిక్ఖన్ధం, చేతియం, ధాతుకరణ్డకం వా పుప్ఫకఞ్చుకేన ఛాదేతుం వట్టతీతి అట్ఠకథాయ వుత్తం. సచేపి ద్వేయేవ భిక్ఖూ ఉభోసు పస్సేసు ఠత్వా పరియాయేన హరన్తి, వట్టతియేవాతి వదన్తి. పుప్ఫపటవాయనత్థం పసారియమానపుప్ఫావలీసు చ ఏసేవ వినిచ్ఛయో.

దీఘపుప్ఫావలిం నాగదన్తేసు పక్ఖిపిత్వా పున పక్ఖిపితుం న వట్టతి. ‘‘నాగదన్తేసు పన పుప్ఫవలయం పవేసేతుం వట్టతీ’’తి వుత్తత్తా అఞ్ఞేహి వలయం కత్వా దిన్నపుప్ఫావలివలయం ధాతుకరణ్డథుపికాయ పవేసేతుం వట్టతి. ‘‘మాలాగుణేహి పన బహూహిపి కతం పుప్ఫదామం లభిత్వా ఆసనమత్థకాదీసు బన్ధితుం వట్టతీ’’తి వుత్తత్తా పుప్ఫదామపుప్ఫావలీనం పుప్ఫరహితాయ సుత్తకోటియా రజ్జుదణ్డాదీసు బన్ధితుం వట్టతి.

౪౬౯. పుప్ఫరూపం నామ ‘‘గోప్ఫిమపుప్ఫేహేవ హత్థిఅస్సాదిరూపకాని కరోన్తి, తానిపి వాయిమట్ఠానే తిట్ఠన్తీ’’తి (పారా. అట్ఠ. ౨.౪౩౧) వుత్తత్తా తంతంరూపసణ్ఠానం కత్వా పుప్ఫావలియో నివేసేత్వా కరియమానం హత్థిఅస్సాదిరూపం. ఇమస్మిం అట్ఠకథాపాఠే ‘‘తానిపి వాయిమట్ఠానే తిట్ఠన్తీ’’తి వుత్తత్తా చ ‘‘అఞ్ఞేహి కతపరిచ్ఛేదే పన పుప్ఫాని ఠపేన్తేన హత్థిఅస్సాదిరూపకమ్పి కాతుం వట్టతీ’’తి (పారా. అట్ఠ. ౨.౪౩౧) అట్ఠకథాపాఠస్స సారత్థదీపనియం ‘‘పుప్ఫాని ఠపేన్తేనాతి అగన్థితాని పాకతికపుప్ఫాని ఠపేన్తేన. పుప్ఫదామం పన పూజనత్థాయ భూమియం ఠపేన్తేన ఫుసాపేత్వా వా అఫుసాపేత్వా వా దిగుణం కత్వా ఠపేతుం న వట్టతీ’’తి (సారత్థ. టీ. ౨.౪౩౧) వుత్తత్తా చ ఇమం హత్థిఆదిరూపం పూరేన్తేన మాలావలిం అఞ్ఞేహి కతపరిచ్ఛేదే సమ్బన్ధిత్వా పాసాణఆసనమఞ్చపీఠహత్థిరూపాదిమత్థకే ఠపేత్వా పూజనప్పకారో వాయిమన్తి విఞ్ఞాయతి.

పుప్ఫపటన్తి పుబ్బే వుత్తప్పకారం పుప్ఫపటం పూరేన్తేన ఏకాపి పుప్ఫావలి పరివత్తేత్వా న ఠపేతబ్బా, వాయన్తేన అఞ్ఞేహి పూరితేపి ఏకాపి పుప్ఫావలి న పాతేతబ్బా, ఇదం పూరిమవాయిమానం నానాకరణం. ఆదిగ్గహణేన పుప్ఫజాలం సఙ్గణ్హాతి, తం కరోన్తస్స జాలచ్ఛిద్దగణనాయ దుక్కటం హోతి. ‘‘భిత్తిచ్ఛత్తబోధిత్థమ్భాదీసుపి ఏసేవ నయో’’తి వుత్తత్తా ఛత్తాదీసు చ పుప్ఫజాలం న దాతబ్బం.

౪౭౦. ఇమస్స సిక్ఖాపదస్స సాధారణత్తా ‘‘భిక్ఖూనం భిక్ఖునీనఞ్చా’’తి ఆహ. బుద్ధస్సపీతి ఏత్థ పి-సద్దో సమ్భావనే, ‘‘పూజత్థ’’న్తి వత్తబ్బం, బుద్ధస్స పూజత్థాయపి కాతుం వా కారాపేతుం వా న వట్టతీతి అత్థో. ధమ్మసఙ్ఘరతనానిపి ఉపలక్ఖణతో సఙ్గయ్హన్తి. సేసే కిమేవ వత్తబ్బన్తి బ్యతిరేకత్థో.

౪౭౧. ‘‘తథా’’తి ఇమినా ‘‘సయం పరేహి వా కారాపేతుం భిక్ఖూనఞ్చ భిక్ఖునీనఞ్చ బుద్ధస్సపీ’’తి అనన్తరగాథాయ వుత్తమతిదిసతి. కలమ్బకన్తి ద్విన్నం ధనుకానమన్తరే ఓలమ్బకదామం. యథాహ అట్ఠకథాయం ‘‘కలమ్బకోతి అడ్ఢచన్దనాగదన్తన్తరే ఘటికాదామఓలమ్బకో వుత్తో’’తి (పారా. అట్ఠ. ౨.౪౩౧). ఏత్థ చ ఘటికాదామఓలమ్బకో నామ అన్తే ఘటికాకారయుత్తో యమకదామఓలమ్బకో. కాతున్తి బన్ధితుం న వట్టతీతి యోజనా. ఏకేకపుప్ఫదామం పన నిక్ఖన్తసుత్తకోటియా పబన్ధిత్వా ఓలమ్బితుం వట్టతి. పుప్ఫదామద్వయం సఙ్ఘటితుకామేనపి నిక్ఖన్తసుత్తకోటియావ సుత్తకోటి సఙ్ఘటితుం వట్టతి. అడ్ఢచన్దకమేవ వాతి ‘‘అడ్ఢచన్దాకారేన మాలాగుణపరిక్ఖేపో’’తి అట్ఠకథాయ వుత్తసరూపం వా.

ఏత్థ చ అడ్ఢచన్దాకారేన మాలాగుణపరిక్ఖేపో నామ అడ్ఢచన్దాకారేన మాలాగుణస్స పునప్పునం హరణపచ్చాహరణవసేన పూరేత్వా పరిక్ఖిపనం. తేనేవ తం పూరిమే పవిట్ఠం. తస్మా ఏతమ్పి అడ్ఢచన్దాకారం పునప్పునం హరణపచ్చాహరణవసేన పూరితం న వట్టతి, ఏకవారం పన అడ్ఢచన్దాకారేన మాలాగుణం హరితుం వట్టతీతి వదన్తి. కాతుం న వట్టతీతి సమ్బన్ధో. ‘‘తదుభయమ్పి పూరిమేయేవ పవిట్ఠ’’న్తి (పారా. అట్ఠ. ౨.౪౩౧) అట్ఠకథాయం వుత్తం. అఞ్ఞేహి పూరితన్తి అఞ్ఞేహి ఆయతం పసారేత్వా పూరితం పుప్ఫపటం. వాయితుమ్పి చాతి తిరియం ఏకపుప్ఫావలిమ్పి వాయితుం ‘‘న వట్టతీ’’తి ఇమినావ సమ్బన్ధో.

౪౭౨. పిట్ఠకాచమయన్తి తణ్డులపిట్ఠాదీహి కతఞ్చేవ కాచమత్తికాయ చ కతం పుప్ఫదామం. భేణ్డుపుప్ఫమయమ్పి చాతి భేణ్డుదణ్డకేహి మల్లికాసుమనచమ్పకాదిసదిసం కత్వా ఛిద్దేహి కతదామఞ్చ. ‘‘గేణ్డుపుప్ఫమయ’’న్తిపి లిఖన్తి. ఖరపత్తమయన్తి ఏత్థ ఖరపత్తం నామ కుఙ్కుట్ఠఖచితం పుప్ఫపటన్తి వదన్తి. కాతున్తి గన్థనగన్థాపనాదీని కాతుం. భేణ్డుఖరపత్తదామానం పటిక్ఖిత్తత్తా చేలాదీహి కతదామమ్పి న వట్టతి అకప్పియానులోమత్తాతి వదన్తి.

౪౭౩. హీరాదీహీతి తాలనాళికేరహీరాదీహి. ఆది-సద్దేన తిణసలాకాదిం సఙ్గణ్హాతి. పటాకత్థన్తి పటాకాకారేన పూజనత్థం. ‘‘విజ్ఝన్తస్సా’’తి ఇమినా కణ్టకేహి విజ్ఝనం, హీరాదీహి ఆవుణనఞ్చ సఙ్గహితం.

౪౭౫. అసోకపిణ్డిఆదీనన్తి అసోకపుప్ఫమఞ్జరికాదీనం. ఆది-సద్దేన అట్ఠకథాయం (పారా. అట్ఠ. ౨.౪౩౧) ఏతేహేవ సద్ధిం దస్సితం జాలవితానం, ఛిద్దాని దస్సేత్వా కతవేదికా, నాగదన్తకం, పుప్ఫచఙ్కోటకాపిధానం, తాలపణ్ణవలయాదిఞ్చ సఙ్గణ్హాతి. ధమ్మరజ్జుయాతి ఏత్థ సారత్థదీపనియం ‘‘ధమ్మరజ్జు నామ చేతియం వా బోధిం వా పుప్ఫపవేసనత్థ ఆవజ్జిత్వా బద్ధరజ్జూ’తి మహాగణ్ఠిపదే, మజ్ఝిమగణ్ఠిపదే చ వుత్తం, తస్మా తథా బద్ధాయ రజ్జుయా చేతియస్స చ అన్తరే పుప్ఫాని పవేసేతుం వట్టతీతి విఞ్ఞాయతి. గణ్ఠిపదే పన ‘ధమ్మరజ్జున్తి సిథిలవట్టితం రజ్జుం కత్వా బోధిం వా చేతియం వా పరిక్ఖిపిత్వా ధమ్మాసనే వా లమ్బిత్వా తత్థ పుప్ఫాని పవేసేన్తీ’తి వుత్తం, తస్మా సిథిలవట్టితాయ రజ్జుయా అన్తరేపి పుప్ఫాని పవేసేతుం వట్టతీతి విఞ్ఞాయతి, వీమంసిత్వా యుత్తతరం గహేతబ్బం. ఉభయత్థాపి పనేత్థ నేవత్థి విరోధోతి అమ్హాకం ఖన్తీ’’తి (సారత్థ. టీ. ౨.౪౩౧) లిఖితం.

౪౭౬. విజ్ఝన్తస్సపీతి పి-సద్దేన ధమ్మాసనవితానాదీసు పుప్ఫపూజనత్థం సయం కణ్టకహీరాదిప్పవేసనం సఙ్గణ్హాతి. ‘‘వితానాదీసు పుప్ఫపూజనత్థం కణ్టకహీరాదిప్పవేసనం న వట్టతీ’తి ఇదం అట్ఠకథాచరియప్పమాణతో గహేతబ్బ’’న్తి సారత్థదీపనియం వుత్తం.

౪౭౭. కప్పియవచనం నామ ‘‘ఏవం జాన, ఏవం కతే సోభేయ్య, యథా ఏతాని పుప్ఫాని న వికిరియన్తి, తథా కరోహీ’’తిఆది (పారా. అట్ఠ. ౨.౪౩౧) అట్ఠకథాగతం కప్పియవచనం. వత్థుపూజనేతి రతనత్తయపూజనే. నిమిత్తాదీసు నిమిత్తం నామ పుప్ఫాని చ గన్థనవాకే చ గహేత్వా గన్థితుం జానన్తానం సమీపే ఠపనం. ఓభాసో నామ ‘‘తుమ్హేహి పిళన్ధితకుసుమాని కస్మా న వికిరన్తీ’’తి వుత్తే ‘‘గన్థితత్తా’’తి చే వదతి, నను పూజనకపుప్ఫాని గన్థితుం న వట్టతీతిఆదివచనాని. పరియాయో నామ పణ్డితేహి పుప్ఫాని యథా న వికిరియన్తి, తథా గన్థిత్వా పూజేతుం మనాపన్తిఆదివచనం. పకాసితా అట్ఠకథాయం.

౪౭౮. ‘‘కులాని దూసేతి పుప్ఫేన వా’’తిఆదిపాఠే (పారా. ౪౩౭) ‘‘వేజ్జికాయ వా జఙ్ఘపేసనికేన వా’’తి (పారా. ౪౩౭) వుత్తం వేజ్జకమ్మాదిం కులదూసనతో విసుం కత్వా ‘‘న కేవలం…పే… కుదాచన’’న్తి కస్మా వుత్తన్తి? విసుం కాతుం న వుత్తం. యోజనా పనేత్థ ఏవం వేదితబ్బా ‘‘న కేవలమిదమేవ వుత్తప్పకారం పుప్ఫదానాదికులదూసనం కుదాచనం అకత్తబ్బం, అథ ఖో వేజ్జకమ్మాది కులదూసనమ్పి కుదాచనం న కత్తబ్బ’’న్తి. వేజ్జకమ్మాదీతి ఏత్థ ఆది-సద్దేన వక్ఖమానపరిత్తోదకసుత్తదానఅనామట్ఠపిణ్డదానదూతేయ్యజఙ్ఘపేసనికే సఙ్గణ్హాతి.

౪౭౯. ‘‘కుదాచనం న కత్తబ్బ’’న్తి సామఞ్ఞేన నిసేధేత్వా ఇదాని ‘‘కత్తబ్బ’’మిచ్చాదినా అపవాదవిధిం దస్సేతి. పఞ్చన్నం సహధమ్మినన్తి భిక్ఖుభిక్ఖునిసిక్ఖమానసామణేరసామణేరీనం పఞ్చన్నం సహ సద్ధిం చరితబ్బో పబ్బజ్జాసాసనధమ్మో ఏతేసం అత్థీతి ‘‘సహధమ్మికా’’తి సఙ్ఖం గతానం. అకతవిఞ్ఞత్తిం కత్వాపీతి అఞ్ఞాతకఅప్పవారితే భేసజ్జం యాచిత్వాపి ‘‘వదేయ్యాథ భన్తే యేనత్థో’’తి ఏవం అకతట్ఠానే విఞ్ఞత్తి అకతవిఞ్ఞత్తి. అత్తనో ధనేతి ససన్తకవిసయే.

౪౮౦. ‘‘తథా’’తి సహధమ్మికానం వుత్తమతిదిసతి. తదుపట్ఠాకజన్తునోతి తేసం ద్విన్నం మాతాపితూనం వేయ్యావచ్చకరస్స. భణ్డుకస్సాతి గిహిలిఙ్గే ఠితస్సాపి పబ్బజ్జాపేక్ఖస్స. అత్తనో వేయ్యావచ్చకరస్సపీతి అత్తనో కమ్మకరస్సపి. ఏత్తకానఞ్చ జనానం పఞ్చసహధమ్మికానం వియ అకతవిఞ్ఞత్తియాపి భేసజ్జం కాతబ్బన్తి వుత్తం హోతి.

౪౮౧. జేట్ఠభాతాతి అత్తనో పుబ్బజో భాతా. కనిట్ఠోతి అనుజో భాతా. తథా భగినియో దువేతి జేట్ఠకనిట్ఠా ద్వే భగినియో. చూళమాతాతి మాతు కనిట్ఠా. చూళపితాతి పితు కనిట్ఠో. మహామాతాతి మాతు జేట్ఠా. మహాపితా పితు జేట్ఠభాతా.

౪౮౨. పితుచ్ఛాతి పితుభగినీ జేట్ఠకనిట్ఠా. మాతులోతి మాతు భాతా. జేట్ఠకనిట్ఠే ద్వే పితుచ్ఛా, ద్వే మాతులే చ ఏకతో కత్వా ‘‘దసా’’తి వుత్తం. భేసజ్జం కాతుం వట్టతీతి సమ్బన్ధో.

౪౮౪. ‘‘దస్సన్తి మే ఇమే’’తి ఆభోగం కత్వా వా దాతబ్బన్తి యోజనా.

౪౮౫. ఏతేసం దసన్నం ఞాతీనం. యావ సత్తమా కులాతి ఏత్థ కులపరిచ్ఛేదో కథం గహేతబ్బోతి? ‘‘సపుత్తదారం భాతు కుటుమ్బం ఏకం కులం, ఏవం తస్స పుత్తస్స వా ధీతు వా కుటుమ్బం ఏకం కుల’’న్తి ఏవమాదినా నయేన యావ సత్తమా కులపరివట్టా గహేతబ్బా. ‘‘సపుత్తపతిభగినియా కుటుమ్బం ఏకం కులం, తథా తస్స పుత్తస్స వా ధీతు వా కుటుమ్బం ఏకం కుల’’న్తిఆదినా నయేన యావ సత్తమా కులపరివట్టా గహేతబ్బా. చూళమాతాదీనమ్పి కులపరమ్పరా ఇమినా నియామేన గహేతబ్బాతి వదన్తి. కులదూసనం న రూహతీతి ‘‘దాతుం పుప్ఫం పనఞ్ఞస్స, ఆగతస్సేవ ఞాతినో’’తిఆదినా (వి. వి. ౪౪౩) నయేన కథితవిధినా ఏతేసు పవత్తన్తస్స కులదూసనం న రుహతీతి వుత్తం హోతి.

౪౮౬. భాతుజాయాతి అత్తనో జేట్ఠస్స వా కనిట్ఠస్స వా భాతు భరియా. భగినిసామికోతి అత్తనో జేట్ఠాయ వా కనిట్ఠాయ వా భగినియా సామికో.

౪౮౭. భాతునోతి జేట్ఠస్స, కనిట్ఠస్స చ భాతునో. అను పచ్ఛా జాతాతి అనుజా, కనిట్ఠభగినీ. ‘‘అనుజా’’తి ఉపలక్ఖణన్తి జేట్ఠాయపి సఙ్గహో. జేట్ఠకనిట్ఠభాతూనం భరియా చ జేట్ఠకనిట్ఠభగినీనం సామికా చ సచే అఞ్ఞాతకా హోన్తీతి యోజనా. దేథాతి ఏత్థ ‘‘ఇమం భేసజ్జ’’న్తి పాఠసేసో.

౪౮౮. తేసమ్పి భాతుభగినీనం. ‘‘పుత్తాన’’న్తి ఇమినా ధీతూనమ్పి సఙ్గహో. కత్వాతి వత్వా. తుమ్హాకం మాతాపితూనం దేథాతి ఏత్థాపి ‘‘ఇమం భేసజ్జ’’న్తి పకరణతో లబ్భతి. మాతాపితూనన్తి ఉభయసఙ్గాహకవచనతో ‘‘తుయ్హం మాతు వా, తుయ్హం పితు వా’’తి యథాసమ్భవం విసుం విసుఞ్చ వత్తబ్బం. తేసన్తి చ తుమ్హాకన్తి చ సామివచనం. పుత్తానన్తి చ మాతాపితూనన్తి చ సమ్పదానవచనం.

౪౮౯. భేసజ్జకరణారహానం వత్తబ్బతాయ ‘‘అకల్లకో’’తి ఇదం ఇస్సరాదిపదేహి పచ్చేకం యోజేతబ్బం. అకల్లకోతి ఆతురో. కల్లం వుచ్చతి సుఖం, తం ఏతస్స అత్థీతి కల్లకో, న కల్లకో అకల్లకో. ఞాతిజనుజ్ఝితో వాతి ఞాతిజనేన పరిచ్చత్తో వా.

౪౯౦. ఏతేసం సబ్బేసన్తి ఇస్సరాదిఆతురానం సబ్బేసమేతేసం జనానం. ‘‘సాధునా’’తి వక్ఖమానత్తా అపచ్చాసీసతా సతాతి ఏత్థ సతాతి కిరియాపదం. ‘‘ఇమస్మిం కతే ఇమే మయ్హం ఏవరూపం దస్సన్తీ’’తి అత్తనో అత్థాయ పచ్చాసీసనం అకరోన్తేనాతి అత్థో. భిక్ఖుసఙ్ఘస్స ఉపకారతం పచ్చాసీసన్తేన కాతుం వట్టతి. పటిసన్థారోతి ఆమిసపటిసన్థారో, ధమ్మపటిసన్థారోతి దువిధో పటిసన్థారో. ఏత్థ ఆమిసపటిసన్థారో గయ్హతి. భేసజ్జం ఆమిసేనపి హోతీతి ధమ్మకథాయ సఙ్గహోపి యుజ్జతేవ. పటిసన్థరణం పటిసన్థారో. పటిలద్ధామిసస్స చ ధమ్మస్స చ తేసు చ అత్తని చ పతిరూపేనాకారేన సమం అత్థరణం పవత్తనన్తి అత్థో.

అపరో నయో – ఆమిసస్స చ ధమ్మస్స చ అలాభేన అత్తనో, పరస్స చ అన్తరే సమ్భవన్తస్స ఛిద్దస్స వివరస్స భేదస్స పటిసన్థరణం పిదహనం సఙ్గహణం పటిసన్థారో. అయఞ్హి లోకసన్నివాసో అలబ్భమానేన ఆమిసేన చ ధమ్మేన చాతి ద్వీహి ఛిద్దో, తస్స తం ఛిద్దం యథా న పఞ్ఞాయతి, ఏవం పీఠస్స వియ పచ్చత్థరణేన ఆమిసేన, ధమ్మేన చ పటిసన్థరణం ‘‘ఆమిసపటిసన్థారో, ధమ్మపటిసన్థారో’’తి వుచ్చతీతి. సాధునాతి సామీచిప్పటిపన్నతాదిఅరియధమ్మే పతిట్ఠితుకామేన అరియాచారేన భిక్ఖునాతి అత్థో. ‘‘అధునా’’తి ఇదం ఇమిస్సా పటిపత్తియా సబ్బకాలం పటిపజ్జితబ్బతాయపి పాపజనకణ్హకసంగామే ఇమస్మిం విపన్నకాలే విసేసేన అప్పమత్తేన పవత్తేతబ్బన్తి అధిప్పాయేన వుత్తం.

౪౯౧-౨. కేనచీతి ఉపలక్ఖణత్తా ఉపాసకేన వా ఉపాసికాయ వాతి అత్థో. హత్థేనాతి హత్థావయవా అఙ్గులియో వుత్తా సముదాయే పవత్తస్స వోహారస్స అవయవే పవత్తనతో. కత్వాతి ఏత్థ ‘‘పరిత్త’’న్తి పాఠసేసో, కరోతిస్స కిరియాసామఞ్ఞే వత్తనతో భణిత్వాతి అత్థో. తేసమేవ చ సన్తకన్తి పరిత్తం భణాపేన్తానమేవ సన్తకం సుత్తోదకం. ఏవం వుత్తత్తా ‘‘అత్తనో సుత్తోదకం ఆహరిత్వా పుఞ్ఞత్థాయ ఇదం హత్థేన చాలేత్వా, ఆమసిత్వా వా పరిత్తం భణథా’’తి వుత్తే కేనచి పరిత్తోదకం సుత్తం కాతబ్బం. కేనచి ‘‘పరిత్తోదకసుత్తాని దేథా’’తి వుత్తే భిక్ఖునా తేసమేవ సన్తకం జలం హత్థేన చాలేత్వా సుత్తకం మద్దిత్వా పరిత్తం కత్వా దాతబ్బన్తి యోజనా.

౪౯౩. అనామట్ఠోపీతి హత్థేన అనామసితోపి, అపబ్బజితస్స హత్థతో లద్ధా అత్తనా వా అఞ్ఞేన వా భిక్ఖునా అగహితగ్గోతి వుత్తం హోతి.

౪౯౪. చోరదామరికస్స చాతి గామవిలోపకస్స చోరస్స చ.

౪౯౫. పణ్డుపలాసస్సాతి పబ్బజ్జాపేక్ఖస్స భణ్డుకస్స, పణ్డువణ్ణో పలాసో పణ్డుపలాసో, సో వియాతి పణ్డుపలాసో, తంసదిసే తబ్బోహారో ‘‘సీహోయం మాణవకో’’తిఆదీసు వియ. యథా పణ్డుపలాసో రుక్ఖా పతనాభిముఖో తిట్ఠతి నియతపాతో, ఏవమయమ్పి గిహిలిఙ్గతో అపగమాభిముఖో పబ్బజ్జూపగమనే నియతోవ తిట్ఠతీతి ‘‘పణ్డుపలాససదిసో’’తి వేదితబ్బో.

థాలకేపి చాతి అత్తనో పరిభోగథాలకేపి. ఇదఞ్చ నిదస్సనమత్తం, పత్తోపి గహితోయేవాతి దట్ఠబ్బం. ఠపేత్వాతి ఏత్థ ‘‘పిణ్డపాత’’న్తి ఉపయోగవసేన సమ్బన్ధనీయం. తం పనాతి అత్తనో పరిభోగథాలకే ఠపేత్వా దియ్యమానం పిణ్డపాతం. ‘‘మాతాపితూన’’న్తి (పారా. అట్ఠ. ౨.౪౩౬-౪౩౭) అట్ఠకథావచనతో ఏత్థ ‘‘పితునో’’తి ఉపలక్ఖణన్తి మాతాపితూనమ్పీతి అత్థో. సచే ఏకసేసో ఇచ్ఛితో, ‘‘పితూనమ్పీ’’తి పాఠో యుజ్జతి.

౪౯౬. జఙ్ఘపేసనియన్తి గిహీనం దూతేయ్యసాసనహరణకమ్మం ‘‘జఙ్ఘపేసనియ’’న్తి వుచ్చతి. అపి చాతి వుత్తసముచ్చయో.

౪౯౭. ఏత్తావతా సామఞ్ఞవిధిం దస్సేత్వా ఇదాని అపవాదవిధిం దస్సేతుం ‘‘భణ్డూ’’తిఆది వుత్తం. సాసనన్తి సన్దేసం. హరితున్తి వుత్తట్ఠానం నేతుం.

౪౯౮. అట్ఠవిధేనపీతి పుప్ఫదానాదిజఙ్ఘపేసనియావసానేన అట్ఠప్పకారేనపి. కులదూసనకమ్మేనాతి కులానం సద్ధావినాసకేన అనాచారకమ్మేన. లద్ధన్తి ఏత్థ ‘‘భోజన’’న్తి ఇదం ‘‘భుఞ్జితు’’న్తి చ ‘‘అజ్ఝోహారేసూ’’తి చ వుత్తత్తా, ‘‘సేసేసుపి అయం నయో’’తి వక్ఖమానత్తా చ లబ్భతి. పఞ్చసు సహధమ్మికేసు ఏకేనాపి కులదూసనేన కమ్మేన ఉప్పాదితపచ్చయో సబ్బేసమ్పి న వట్టతీతి ‘‘పఞ్చన్నం సహధమ్మీనం న చ వట్టతీ’’తి సబ్బపటిసేధో కతో.

౪౯౯. సబ్బత్థాతి ‘‘అజ్ఝోహారేసూ’’తి ఏతస్స విసేసనం, సబ్బేసూతి అత్థో. ‘‘అజ్ఝోహారే అజ్ఝోహారే’’తి అట్ఠకథాగతం సఙ్గణ్హాతి. ‘‘అజ్ఝోహారేసూ’’తి ఇదం పరగలం కాతబ్బం ఆమిసం సన్ధాయాహ. సేసపచ్చయే పటిచ్చ పరిభోగవసేనేవ ‘‘సేసేసూ’’తి ఆహ, అనజ్ఝోహరణీయేసు సేసపచ్చయేసూతి అత్థో. కిం వుత్తం హోతి? చీవరపచ్చయే సరీరతో మోచేత్వా పరిభోగగణనాయ, సేనాసనపచ్చయే నిబ్బకోసే ఉదకపతనట్ఠానతో అబ్భన్తరం పవిట్ఠవారగణనాయ, మఞ్చపీఠాదిసేనాసనే నిసీదనసయనాదిపరిభోగగణనాయ, అనజ్ఝోహరిత్వా అబ్భఞ్జనాలేపనాదివసేన కాతబ్బభేసజ్జే సరీరతో మోచేత్వా వారగణనాయాతి వుత్తం హోతి. అయం నయోతి ‘‘దుక్కటం పరిదీపిత’’న్తి వుత్తో నయో.

౫౦౦. ‘‘ఉప్పన్నపచ్చయా’’తి ఇదం ‘‘అభూతారోచనేనా’’తి ఇదమపేక్ఖిత్వా వుత్తం. ‘‘కత్వా రూపియవోహార’’న్తి ఇదమపేక్ఖిత్వా ‘‘ఉప్పాదితపచ్చయా’’తి యోజనా కాతబ్బా. రూపియవోహారవినిచ్ఛయో నిస్సగ్గియే ఆవి భవిస్సతి. అభూతారోచనవినిచ్ఛయో చతుత్థపారాజికే వుత్తో. సమానాతి పకాసితాతి కులదూసనకమ్మేన ఉప్పాదితపచ్చయేహి సదిసాతి అట్ఠకథాయం వుత్తాతి అత్థో. ఇమినా తత్థాపి వినిచ్ఛయో ఏత్తకోయేవాతి అతిదిసతి.

౫౦౧. ‘‘సంసారవాసో దుక్ఖ’’న్తి ఞత్వా నిబ్బానాధిగమే మానసం బన్ధిత్వా నిబ్బానగామినిం పటిపదం సన్ధాయ సాసనావతిణ్ణేన సిక్ఖాకామేన కులపుత్తేన సేవితక్ఖణేయేవ జీవితహరణసమత్థవిసమిస్సపూతిముత్తం వియ వజ్జనీయం అకప్పియపచ్చయం ఉప్పాదేతుం కరియమానం అకప్పియోపాయప్పకారం ఏకతో దస్సేతుమాహ ‘‘విఞ్ఞత్తీ’’తిఆది. తత్థ విఞ్ఞత్తి యాచనా. అనుప్పదానన్తి పిణ్డపటిపిణ్డదానం. వేజ్జకమ్మం వుత్తనయమేవ. అనేసనం నామ అప్పిచ్ఛతాయ అననురూపేన పయోగేన పచ్చయపరియేసనం.

పారిభట్యతా నామ ఇస్సరే సేవితుం పరివారేత్వా తేసం చిత్తరుచితం విలపన్తానం పరిభటానం సేవకజనానం వియ లాభత్థికస్స భిక్ఖునో పచ్చయదాయకేసు పవత్తీతి వేదితబ్బో. పరి సమన్తతో భటతి సేవతీతి పరిభటో, ఇస్సరజనానం సమీపావచరో సేవకజనో, పరిభటో వియాతి పరిభటో, భిక్ఖు, పరిభటస్స కమ్మం పారిభట్యం, తస్స భావో పారిభట్యతా. అథ వా పరిభటతి ధాతి వియ కులదారకే అఙ్కే కరణాదివసేన ధారేతీతి పరిభటో, పరిభటస్స కమ్మం పారిభట్యం, తస్స భావో పారిభట్యతాతి లాభాసాయ భిక్ఖునో కులదారకేసు అననులోమికా పవత్తి వుచ్చతి.

ముగ్గసూపతా నామ పక్కముగ్గా వియ పక్కాపక్కబీజమిస్సా లాభాసాయ దాయకానం చిత్తారాధనత్థాయ సచ్చాలీకమిస్సకతా. యథా ముగ్గేసు పచ్చమానేసు కోచిదేవ న పచ్చతి, బహవో పచ్చన్తి, ఏవమేవ యస్స దాయకేహి సద్ధిం కథేన్తస్స కిఞ్చిదేవ సచ్చం హోతి, అసచ్చమేవ బహుకం హోతి, అయం వుచ్చతి ముగ్గసూపసదిసత్తా ‘‘ముగ్గసూపో’’తి, తస్స కమ్మం ముగ్గసూపం, తస్స భావో ముగ్గసూపతా. వత్థువిజ్జకం నామ కూపవత్థుగేహవత్థుఆదీనం ఆచిక్ఖనం. వత్థువిజ్జాయకానం కతం వత్థువిజ్జకం.

౫౦౨. జఙ్ఘపేసనియం, దూతకమ్మఞ్చ వుత్తనయమేవ. కులదూసనన్తి వుత్తావసేసం. అభూతారోచనఞ్చ వుత్తనయమేవ. బుద్ధపటికుట్ఠన్తి బుద్ధేహి పటిక్కోసితం గరహితం యథావుత్తం మిచ్ఛాజీవఞ్చ అవుత్తఞ్చ అఙ్గవిజ్జానక్ఖత్తవిజ్జాఉక్కాపాతదిసాడాహభూమిచాలాదిభేదం మిచ్ఛాజీవనూపాయం సబ్బం. వివజ్జయేతి విసమివ, గూథముత్తం వియ చ ఆరకా పరివజ్జేయ్యాతి అత్థో. ‘‘సిక్ఖాకామో కులపుత్తో’’తి సామత్థియా లబ్భతి.

౫౦౩. పటినిస్సజ్జతోపి తన్తి సమనుభాసనకమ్మతో పుబ్బే వా ఞత్తిచతుత్థాసు కమ్మవాచాసు అన్తకమ్మవాచాయ య్య-కారం అప్పత్తాయ వా కులదూసనకమ్మం పజహన్తస్సాతి వుత్తం హోతి. సఙ్ఘభేదసమన్తి పఠమసఙ్ఘభేదేన సమన్తి.

కులదూసనకథావణ్ణనా.

౫౦౪. ‘‘జాన’’న్తి ఇమస్స ‘‘భిక్ఖునా’’తి ఏతస్స విసేసనత్తా జానతాతి గహేతబ్బం. పాళియా లిఖితే సీహళగణ్ఠిపదే పన ఏవరూపం ఆపత్తిం ఆపన్నోస్మీతి ఞత్వాతి అత్థో వుత్తో. యావతీహన్తి యత్తకాని అహాని, ‘‘ఛాదితా’’తి ఇమినా సమ్బన్ధో, ఛాదనకిరియాఅచ్చన్తసంయోగే ఉపయోగవచనం. ఛాదితాతి ‘‘అహం ఇత్థన్నామం ఆపత్తిం ఆపన్నో’’తి సబ్రహ్మచారీనం అనారోచనదివసేన పటిచ్ఛాదితా. ఆపత్తీతి సఙ్ఘాదిసేసాపత్తి. అకామాతి అరుచియావ సఙ్ఘాదిసేసం ఆపజ్జిత్వా అకతపటికమ్మస్స సగ్గమోక్ఖానం అన్తరాయకరత్తాతి అధిప్పాయో. పరివత్థబ్బన్తి పరివాసం సమాదాయ వత్థబ్బం. కిత్తకం కాలన్తి ఆహ ‘‘తావతీహ’’న్తి, తత్తకాని అహానీతి వుత్తం హోతి. ఆపజ్జిత్వా యత్తకాని అహాని పటిచ్ఛాదేతి, తత్తకానేవ అహానీతి అత్థో.

౫౦౫-౬. ఆపత్తి కిత్తకేన పటిచ్ఛన్నా హోతీతి ఆహ ‘‘ఆపత్తి చా’’తిఆది. తత్థ ఆపత్తి చాతి సఙ్ఘాదిసేసాపత్తి చ. అనుక్ఖిత్తో చాతి ఉక్ఖేపనీయకమ్మేన సయం అనిస్సారితో చ. పహూ చాతి సయం సబ్రహ్మచారీనం సన్తికం గన్త్వా ఆరోచేతుం పహోతి చ. అనన్తరాయికో చాతి గమనవిబన్ధకేన రాజచోరాదిఅన్తరాయేన విరహితో చ. చతుస్వ పీతి ఏత్థ ‘‘ఏతేసూ’’తి సేసో, ఏతేసు చతూసూతి అత్థో. తంసఞ్ఞీతి ఆపత్తిసఞ్ఞీ అనుక్ఖిత్తసఞ్ఞీ పహుసఞ్ఞీ అనన్తరాయికసఞ్ఞీతి వుత్తం హోతి. తస్స ఏవంసఞ్ఞినో ఇమేసు చతూసు తథాసఞ్ఞినో పుగ్గలస్స. ఛాదేతుకామతాతి ఆచరియాదీసు గారవేన వా గరహాదిభయా వా ‘‘న ఆరోచేస్సామీ’’తి పటిచ్ఛాదేతుకామతా చ. ఛాదనన్తి తథా చిన్తేత్వా ‘‘అహం ఇత్థన్నామం ఆపన్నో’’తి అవత్వా పటిచ్ఛాదనఞ్చాతి ఇమేహి దసహి అఙ్గేహి. ‘‘భిక్ఖునా’’తి కత్తునిద్దేసత్తా ఛన్నాతి ఏత్థ ఛాదితాతి అత్థో. కాలవిధిం దస్సేతి ‘‘అరుణుగ్గమనేనా’’తి, ఆపత్తిఆపన్నదివసం ఖేపేత్వా అరుణుట్ఠానేన సద్ధిం ఛన్నా హోతీతి అత్థో.

ద్వేభాణవారవణ్ణనా నిట్ఠితా.

౫౦౭. ఏవం పటిచ్ఛన్నసఙ్ఘాదిసేసపటికమ్మత్థం ‘‘అకామా పరివత్థబ్బ’’న్తి విహితస్స పరివాసస్స కో భేదో, కో పవత్తిక్కమోతి ఆహ ‘‘తివిధో’’తిఆది. సో పరివాసో తివిధో దీపితోతి సమ్బన్ధో. కేనాతి ఆహ ‘‘తివిధాపేతచేతసా’’తి. ‘‘తిస్సో విధా, సేయ్యోహమస్మీతి విధా, సదిసోహమస్మీతి విధా, హీనోహమస్మీతి విధా’’తి (దీ. ని. ౩.౩౦౫) వుత్తవిధాయ మాననామధేయ్యతో తివిధమానతో అపగతచిత్తేన సమ్మాసమ్బుద్ధేనాతి అత్థో.

పటిచ్ఛన్నా ఆపత్తి ఏతస్సాతి పటిచ్ఛన్నో. అరిసాదీనం ఆగతిగణత్తా తత్థ పక్ఖిపనేన అ-కారపచ్చయో దట్ఠబ్బో. తేనేవ వక్ఖతి ‘‘పటిచ్ఛన్నాయ దాతబ్బో’’తిఆది.

సుద్ధన్తోతి ‘‘ఉభో కోటియో సోధేత్వా దాతబ్బపరివాసో సుద్ధన్తో నామా’’తి పాళిగణ్ఠిపదే వుత్తత్తా ఉపసమ్పదాకాలసఙ్ఖాతో సుద్ధో పుబ్బన్తో, ఆరోచితకాలసఙ్ఖాతో సుద్ధో అపరన్తో చ పరివాససమాదానకాలే వా పరివసనకాలే వా ఉపపరిక్ఖిత్వా దిట్ఠా సుద్ధా అన్తా అనాపత్తికాలసఙ్ఖాతా ఉభో కోటియో అస్సాతి కత్వా సుద్ధన్తనామకో పరివాసో చ. ఏత్థ చ భేదాదిం వక్ఖతి.

సమ్మా దివసాదీనం ఓధానం పక్ఖేపో యత్థ సో సమోధానో, పరివాసో. దివసేసు దివసే వా ఆపత్తీసు ఆపత్తియో వా సబ్బా నానావత్థుకా ఆపత్తియో ఏకతో కత్వా ఓధాయ దాతబ్బపరివాసోతి అత్థో. ఏత్థాపి భేదాదిం వక్ఖతి.

౫౦౮. తత్రాతి తేసు తీసు పరివాసేసు. ‘‘యో’’తి సేసో. ఇతీతి ఏవమత్థో దట్ఠబ్బో. యో పటిచ్ఛన్నపరివాసో, అయన్తి ఏవం పకాసితోతి యోజనా.

౫౦౯-౧౦. పరివాసదానకాలే వుచ్చమానాయ కమ్మవాచాయ పధానలక్ఖణం దస్సేతుమాహ ‘‘వత్థుగోత్తవసేనా’’తిఆది. తత్థ ‘‘వత్థూ’’తి సుక్కమోచనాదికో వీతిక్కమో వుచ్చతి. అయమేవ సుక్కవిస్సట్ఠిఆదికం గం వాచం సఞ్ఞఞ్చ తాయతి రక్ఖతీతి కత్వా ‘‘గోత్త’’న్తి వుచ్చతి. తఞ్హి సజాతియసాధారణవిజాతియవినివత్తనవసేన అఞ్ఞత్థ గన్తుం అదత్వా వాచం సద్దం, తబ్బిసయం సఞ్ఞఞ్చ రక్ఖతి. ఇదం వత్థుగోత్తద్వయవాచకం సుక్కవిస్సట్ఠికాయసంసగ్గవిసేసవచనఞ్చ ‘‘నానావత్థుకా’’తి సామఞ్ఞవచనఞ్చాతి ఇమినా వచనద్వయేనాతి వుత్తం హోతి. వుత్తఞ్హేతం అట్ఠకథాయం ‘‘సుక్కవిస్సట్ఠిం కాయసంసగ్గ’న్తిఆదివచనేనాపి ‘నానావత్థుకాయో’తిఆదివచనేనాపి వత్థుచేవ గోత్తఞ్చ సఙ్గహిత’’న్తి (చూళవ. అట్ఠ. ౧౦౨). నామాపత్తివసేన వాతి ఏత్థ సఙ్ఘాదిసేసోతి సజాతిసాధారణనామం, ఆపత్తీతి సబ్బసాధారణనామన్తి ద్వీహి నామేహి తంతంవీతిక్కమవసేన ఆపజ్జితబ్బతో తదేవ ఆపత్తీతి ఏవముభిన్నం నామాపత్తీనం వసేన వాతి అత్థో.

కమ్మవాచా హి కాతబ్బాతి ‘‘వత్థుగోత్తవసేనాపీ’’తి ఏత్థ అపి-సద్దో ‘‘నామాపత్తివసేన వా’’తి ఏత్థ సఙ్ఘాదిసేసోతి సజాతిసాధారణనామం, ఆపత్తీతి సబ్బసాధారణనామన్తి ద్వీహి నామేహీతి ఇదం సముచ్చినోతీతి ఉభయం ఏకతో యోజేత్వా కమ్మవాచా కాతబ్బాతి. ‘‘నామాపత్తివసేన వా’’తి ఏత్థ వికప్పత్థేన వా-సద్దేన, ‘‘అహం భన్తే సమ్బహులా సఙ్ఘాదిసేసా ఆపత్తియో ఆపజ్జిం ఏకాహపటిచ్ఛన్నాయో’తి ఏవం నామమత్తవసేన వా యోజనా కాతబ్బా’’తి అట్ఠకథాయ వుత్తవిసేసనివత్తనత్థమత్తసద్దవసేన చ వత్థుగోత్తవిరహితేన కేవలేన నామాపత్తిమత్తేన పయోజేత్వా కాతబ్బాయేవాతి వుత్తం హోతి. కమ్మవాచాయ కరణప్పకారో పన సముచ్చయక్ఖన్ధకే ఆగతనయేన ఆపన్నపుగ్గలనామేన చ ఏకాహపటిచ్ఛన్నాదివచనేన చ యోజేత్వా దట్ఠబ్బో. తస్స దాతబ్బోతి యోజనా. ‘‘పరివాసో’’తి పకరణతో లబ్భతి, పటిచ్ఛన్నాపత్తికస్స పుగ్గలస్స పరివాసో దాతబ్బోతి అత్థో.

తేన చాతి లద్ధపరివాసేన అన్తోసీమాయ ఉక్కుటికం నిసిన్నేన పగ్గహితఞ్జలినా భిక్ఖునా చ. సమాదియిత్వాతి ఏత్థాపి ‘‘వత్త’’న్తి సామత్థియా లబ్భతి. ‘‘సమాదానేప్యయం నయో’’తి (వి. వి. ౫౧౪) వక్ఖమానత్తా ‘‘వత్తం సమాదియామి, పరివాసం సమాదియామీ’’తి ఇమేసం ద్విన్నం అఞ్ఞతరం వా ద్వయమేవ వా తిక్ఖత్తుం వత్వా పారివాసికక్ఖన్ధకే వుత్తవత్తపూరణత్థం సమాదియిత్వాతి వుత్తం హోతి. ఆదితో సఙ్ఘస్స ఆరోచేతబ్బన్తి యోజనా. తథా వత్తం సమాదియిత్వా నిసిన్నేన పఠమం సఙ్ఘస్స ‘‘అహం భన్తే ఏకం ఆపత్తిం ఆపజ్జిం సఞ్చేతనికం సుక్కవిస్సట్ఠిం ఏకాహపటిచ్ఛన్నం, సోహం సఙ్ఘం ఏకిస్సా ఆపత్తియా సఞ్చేతనికాయ సుక్కవిస్సట్ఠియా ఏకాహపటిచ్ఛన్నాయ ఏకాహపరివాసం యాచిం, తస్స మే సఙ్ఘో ఏకిస్సా ఆపత్తియా సఞ్చేతనికాయ సుక్కవిస్సట్ఠియా ఏకాహపటిచ్ఛన్నాయ ఏకాహపరివాసం అదాసి, సోహం పరివసామి, వేదయామాహం భన్తే, వేదయతీతి మం సఙ్ఘో ధారేతూ’’తి ఏవం ఆరోచేతబ్బం.

‘‘ఇమఞ్చ పనత్థం గహేత్వా యాయ కాయచి వాచాయ ఆరోచేతుం వట్టతియేవా’’తి (చూళవ. అట్ఠ. ౧౦౨) అట్ఠకథావచనతో యాయ కాయచి భాసాయపి ఆరోచేతుం వట్టతి.

౫౧౧. పునప్పునాగతానన్తి ఏత్థ ‘‘భిక్ఖూన’’న్తి సేసో. పుబ్బే ఆరోచనట్ఠానం అసమ్పత్తానం ఆగన్తుకానం భిక్ఖూనమ్పి. ఆరోచేన్తోవాతి ఏకస్స ఆరోచనే సో చే వుడ్ఢతరో హోతి, ‘‘భన్తే’’తి వత్వా పుబ్బే వుత్తనయేనేవ వత్వా, నవకో చే, ‘‘ఆవుసో’’తి వత్వా అవసానే ‘‘మం ఆయస్మా ధారేతూ’’తి, ద్వే చే హోన్తి, ‘‘మం ఆయస్మన్తా ధారేన్తూ’’తి, తయో చే, ‘‘మం ఆయస్మన్తో ధారేన్తూ’’తి వత్వా ఆరోచేన్తోవ. రత్తియా ఛేదం అకత్వాతి ‘‘పకతత్తేన భిక్ఖునా సద్ధిం ఏకచ్ఛన్నే’’తిఆదినా (చూళవ. ౮౧) నయేన వుత్తఏకసేనాసనే పకతత్తేన భిక్ఖునా సద్ధిం అరుణుట్ఠాపనవసేన కరియమానేన సహవాసేన వా ‘‘పకతత్తభిక్ఖూహి వినా ఏకకేన వాసో’’తి వుత్తవిప్పవాసేన వా ‘‘ఆగన్తుకానం ఆరోచనాయ అకరణ’’న్తి వుత్తఅనారోచనేన వా సమ్భవన్తం రత్తిచ్ఛేదమకత్వా. వత్తభేదం అకత్వా వా పారివాసికక్ఖన్ధకే పారివాసికస్స పఞ్ఞత్తవత్తతో ఏకమ్పి అహాపేత్వా చ. సదా వసేతి పరివాసం వసితుం పరికప్పితా సబ్బదివసా యావ ఖిణన్తి, తావ వసేయ్యాతి అత్థో.

౫౧౨. తత్థ పరివాసో విసోధేతుం న సక్కా చేతి తస్స విహారస్స మహన్తత్తా ఆగతే ఆగన్తుకభిక్ఖూ పరియేసిత్వా ఆరోచేన్తేన రత్తిచ్ఛేదం అకత్వా పరివాసం సోధేతుం న సక్కా చే హోతి. తం వత్తం నిక్ఖిపిత్వానాతి తథా సమాదిన్నం వత్తం ఉపరి వక్ఖమాననయేన నిక్ఖిపిత్వా.

౫౧౩. కత్థ నిక్ఖిపేయ్యాతి ఆహ ‘‘తత్థా’’తిఆది. తత్థేవ సఙ్ఘమజ్ఝే వాతి అత్తనో యస్మిం వత్తం సమాదిన్నం, తస్మింయేవ సఙ్ఘమజ్ఝే వా. పుగ్గలే వాతి భిక్ఖూసు ఉట్ఠాయ తత్థ తత్థ గతేసు అన్తోసీమాయయేవ ఓహీనే ఏకభిక్ఖుమ్హి వా అసతియా బహిసీమం గతేన సరితక్ఖణే అత్తనా సద్ధిం గచ్ఛన్తే తస్సాయేవ పరిసాయ పరివాసదానే సమ్ముఖీభూతే పుగ్గలే వా ఆగన్తుకభిక్ఖు చే, తస్స వా సన్తికే ఆరోచేత్వా వత్తం నిక్ఖిపితబ్బన్తి వుత్తం హోతి. కథం నిక్ఖిపే’తి ఆహ ‘‘నిక్ఖిపామీ’’తిఆది. ‘‘తథా’’తి ఇమినా ‘‘నిక్ఖిపామీ’’తి ఏతం పచ్చామసతి. తం వత్తన్తి అత్తనా సమాదిన్నం తం వత్తం.

౫౧౪. అయం నయోతి ‘‘ఏకపదేనాపి ద్వీహి పదేహి వా పనా’’తి ఏవం అనన్తరోదితనయో.

౫౧౫-౨౦. పకతత్తోతి వుచ్చతీతి సగ్గమోక్ఖావరణాభావేన పకతో పుబ్బసరూపేనేవ ఠితో అత్తా ఏతస్సాతి ‘‘పకతత్తో’’తి కథీయతి. పచ్చూసకాలస్మిన్తి అరుణతో పురిమకాలే.

పరిక్ఖిత్తవిహారస్సాతి ఏత్థ పాకారాదీహి పరిక్ఖిత్తం ఏకమ్పి సేనాసనం విహరన్తి అస్మిన్తి కత్వా తథా వుచ్చతి. ద్వే లేడ్డుపాతే అతిక్కమ్మాతి యోజనా. లేడ్డుపాతద్వయస్స అవధిం దస్సేతి ‘‘పరిక్ఖేపతో బహీ’’తి, ‘‘అపరిక్ఖిత్తతో పరిక్ఖేపారహట్ఠానా బహీ’’తి చ.

పరిక్ఖేపారహట్ఠానం నామ కతమన్తి? విసుద్ధిమగ్గే (విసుద్ధి. ౧.౩౧) ధుతఙ్గనిద్దేసే ‘‘మజ్ఝిమట్ఠకథాయం పన విహారస్సాపి గామస్సేవ ఉపచారం నీహరిత్వా ఉభిన్నం లేడ్డుపాతానం అబ్భన్తరా మినితబ్బ’న్తి వుత్తం. ఇదమేత్థపమాణ’’న్తి వుత్తత్తా అపరిక్ఖిత్తస్స పఠమలేడ్డుపాతం హోతి, గామే వుత్తేన విధినా విహారపరియన్తే ఠితభత్తసాలగిలానసాలాదిసేనాసనే చే పరిక్ఖేపో అత్థి, తత్థ వా, నత్థి చే, నిబ్బకోసస్స ఉదకపాతట్ఠానే ఠితేన మాతుగామేన ఛడ్డితభాజనధోవనోదకపతనట్ఠానే వా సేనాసనతో దూరే చేతియఙ్గణే, బోధియఙ్గణే వా ఠత్వా బలమజ్ఝిమస్స పురిసస్స హత్థం పసారేత్వా అత్తనో బలప్పమాణేన ఖిత్తస్స ముట్ఠియా గహితపాసాణస్స పతనట్ఠానం విహారూపచారో నామ, తదేవ పాకారాదీహి పరిక్ఖేపారహట్ఠానం నామ. తత్థ ఠత్వా తథేవ ఖిత్తస్స పాసాణస్స పతనట్ఠానం ఏకో లేడ్డుపాతో, తత్థాపి ఠత్వా తథేవ ఖిత్తస్స పాసాణస్స పతనట్ఠానం ఏకో లేడ్డుపాతోతి ఏవం ద్వే లేడ్డుపాతా గహేతబ్బా.

మగ్గతో ఓక్కమిత్వాతి మగ్గతో అపసక్కిత్వా. గుమ్బేనాతి రుక్ఖగహనేన వా లతాగహనేన వా. వతియాతి కణ్టకసాఖాదీహి కతాయ వతియా.

వత్తమాదాయాతి పుబ్బే వుత్తనయేన వత్తం సమాదియిత్వా. ఆరోచేత్వాతి యథావుత్తనయేన ఆరోచేత్వా.

నిక్ఖిపిత్వాతి పుబ్బే వుత్తనయేన వత్తం నిక్ఖిపిత్వా. భిక్ఖూతి అత్తనా సద్ధిం హత్థపాసదానత్థాయ ఆగతో భిక్ఖు. యస్స కస్సచీతి ఏత్థ ‘‘సన్తికే’’తి సేసో.

ఆరోచేత్వా వాతి అత్తనో నవకతరో చే, ‘‘ఆవుసో’’తి, వుడ్ఢో చే, ‘‘భన్తే’’తి వత్వా యథావుత్తనయేనేవ ఆరోచేత్వా. సేసన్తి అవసేసవినిచ్ఛయం. సముచ్చయస్సాతి చూళవగ్గాగతస్స తతియసముచ్చయక్ఖన్ధకస్స. అట్ఠకథాయచాతి ‘‘సచే అఞ్ఞో కోచి భిక్ఖు కేనచిదేవ కరణీయేనా’’తిఆదినా (చూళవ. అట్ఠ. ౧౦౨) అట్ఠకథాగతవినిచ్ఛయేనాపి.

విభావయేతి ‘‘సచే యం భిక్ఖుం తత్థ ఆగతం పస్సతి, భాసమానస్స సద్దం సుణాతి, తస్స ఆరోచేతబ్బం. తథా అకరోన్తస్స రత్తిచ్ఛేదో చ వత్తభేదో చ హోతి దుక్కటం ఆపజ్జతి. సచే సో ద్వాదసరతనబ్భన్తరం పత్వా తస్స అజానన్తస్సేవ పక్కన్తో హోతి, రత్తిచ్ఛేదోవ హోతి, న వత్తభేదో. సచే అత్తనా సద్ధిం ఆగతో కేనచిదేవ కరణీయేన గతో హోతి, విహారం గన్త్వా యం పఠమం పస్సతి, తస్స సన్తికే ఆరోచేత్వా వత్తం నిక్ఖిపితబ్బం. ఏవం పరికప్పితదివసే పుణ్ణే కుక్కుచ్చవినోదనత్థం అతిరేకే చ దివసే వత్తం పూరేత్వా పరియోసానే వత్తే అసమాదిన్నే మానత్తారహో న హోతీతి సఙ్ఘం ఉపసఙ్కమ్మ వత్తం సమాదియిత్వా ఖన్ధకే ఆగతనయేనేవ మానత్తం యాచితబ్బం. అనిక్ఖిత్తవత్తేన చరితుకామస్స పున వత్తసమాదానం కాతబ్బం న హోతీ’’తి ఏత్తకో విసేసో, ఇమం అట్ఠకథాగతం వినిచ్ఛయం పకాసేయ్యాతి వుత్తం హోతీతి.

పటిచ్ఛన్నపరివాసకథావణ్ణనా.

౫౨౧. న జానతీతి ఏత్థ ఛన్దవసేన రస్సో కతో. ఆపత్తీనఞ్చ రత్తీనం, పరిచ్ఛేదం న జానతీతి బహూ సఙ్ఘాదిసేసే ఆపజ్జిత్వాపి ‘‘ఏత్తకాహం ఆపత్తియో ఆపన్నో’’తి అత్తనో ఆపన్నసఙ్ఘాదిసేసాపత్తీనం పరిచ్ఛేదం న జానాతి, ‘‘మయా ఆపన్నాపత్తి ఏత్తకే దివసే పటిచ్ఛన్నా’’తి దివసపరిచ్ఛేదం న జానాతి.

౫౨౨. ఇదాని తస్స పభేదం దస్సేతుమాహ ‘‘ఏసేవా’’తిఆది. పరిసుద్ధేహీతి సకలసంకిలేసప్పహానేన పరిసుద్ధసన్తానేహి ఉపాలిత్థేరాదిపుబ్బాచరియేహి. ఏసోవ సుద్ధన్తోతి ఏసో యథావుత్తసరూపో సుద్ధన్తపరివాసో. చూళసుద్ధన్తనామో చాతి ‘‘యో ఉపసమ్పదతో పట్ఠాయ అనులోమక్కమేన వా’’తిఆదినా (చూళవ. అట్ఠ. ౧౦౨) అట్ఠకథాయం వుత్తనయేన ఉపసమ్పదమాళకతో పట్ఠాయ అనులోమవసేన వా ఆరోచితదివసతో పట్ఠాయ పటిలోమవసేన వా సరన్తే ‘‘కిత్తకాని దివసాని పరిసుద్ధోతి సరసీ’’తి వినయధరేహి పుచ్ఛితే ‘‘ఏత్తకం కాలం పరిసుద్ధోస్మీ’’తి వుత్తవతో తేన వుత్తసుద్ధదినాని పరియన్తం కత్వా దిన్నో యావ ఉపసమ్పన్నదివసో, తావ బహుదివసేసు నేతబ్బం మహాసుద్ధన్తం సన్ధాయ ఇతరదినానం పూరేతబ్బత్తా చూళసుద్ధన్తో నామాతి వుత్తం హోతి.

‘‘అయఞ్హి సుద్ధన్తపరివాసో నామ ఉద్ధమ్పి ఆరోహతి, హేట్ఠాపి ఓరోహతి, ఇదమస్స లక్ఖణ’’న్తి (చూళవ. అట్ఠ. ౧౦౨) వుత్తత్తా ఇమం పరివాసం పరివసనతో పచ్ఛా దివసం సరన్తో పరికప్పేత్వా యోజేత్వా గహితదివసతో వడ్ఢేతి వా హాపేతి వా, ఉభయత్థాపి ‘‘పున పరివాసదానకిచ్చం నత్థీ’’తి (చూళవ. అట్ఠ. ౧౦౨) వచనతో పుబ్బే దిన్నపరివాసోయేవ పమాణం. ‘‘ఏతస్స అప్పటిచ్ఛన్నం ‘పటిచ్ఛన్నా’తి వా అచిరపటిచ్ఛన్నం ‘చిరపటిచ్ఛన్నా’తి వా అసమ్బహులమ్పి ‘సమ్బహులా’తి వా విపరీతతో గహేత్వా వినయకమ్మం కరోన్తస్స ఆపత్తితో వుట్ఠానం హోతి, పటిచ్ఛన్నం ‘అప్పటిచ్ఛన్నా’తిఆదివిపరియాయేన న హోతీ’’తి (చూళవ. అట్ఠ. ౧౦౨ అత్థతో సమానం) అట్ఠకథాగతనయో వేదితబ్బో.

మహాసుద్ధన్తనామకోతి ‘‘యో పన యథావుత్తేన అనులోమపటిలోమనయేన పుచ్ఛియమానోపి రత్తిపరియన్తం న జానాతి, నేవ సరతి, వేమతికో వా హోతి, తస్స దిన్నో సుద్ధన్తపరివాసో మహాసుద్ధన్తోతి వుచ్చతీ’’తి (చూళవ. అట్ఠ. ౧౦౨) అట్ఠకథాయం నిద్దిట్ఠసరూపో మహాసుద్ధన్తో నామ. ‘‘అయం ఉద్ధం నారోహతి, హేట్ఠా పన ఓరోహతీ’’తి వుత్తత్తా అయం పరివాసో యావ ఉపసమ్పన్నదివసో, తావ పూరేతబ్బతో తతో ఉద్ధం నారోహతి. అన్తరాళే అత్తనో సుద్ధకాలం పరికప్పేత్వా సరతి చే, తతో పట్ఠాయ నివత్తనతో దివసహానం పన హోతేవ.

౫౨౩. ‘‘అఞ్ఞతరో భిక్ఖు సమ్బహులా సఙ్ఘాదిసేసా ఆపత్తియో ఆపన్నో హోతి, సో ఆపత్తిపరియన్తం న జానాతి, రత్తిపరియన్తం న జానాతీ’’తి (చూళవ. ౧౫౬) ఆగతవత్థుమ్హి ఇమస్స పరివాసస్స అనుఞ్ఞాతత్తా తం వత్థుం సఙ్గహేతుం ‘‘ఆపత్తీనం చా’’తిఆదిం వత్వాపి ‘‘ఆపత్తిపరియన్తం పన ‘ఏత్తకా అహం ఆపత్తియో ఆపన్నో’తి జానాతు వా మా వా, అకారణమేత’’న్తి (చూళవ. అట్ఠ. ౧౦౨) పటిసేధేత్వా అట్ఠకథాయం పధానభావేన వుత్తరత్తిపరియన్తస్స అపరిజాననమత్తమేవ పమాణన్తి దస్సేతుమాహ ‘‘దువిధోపీ’’తిఆది. దువిధోపి అయం సుద్ధన్తపరివాసో ఏకచ్చం రత్తిపరిచ్ఛేదం, సకలం వా రత్తిపరిచ్ఛేదం అజానతో వా విమతిస్స వా దాతబ్బోతి యోజనా.

సుద్ధన్తపరివాసకథావణ్ణనా.

౫౨౪. ఇతరోపి సో సమోధానపరివాసో తిధా మతోతి యోజనా. ధాతుసద్దానం అనేకత్థత్తా ‘‘ఓధాన’’న్తి మక్ఖనం వుచ్చతి. తేనాహ అట్ఠకథాయం ‘‘ఓధునిత్వా మక్ఖేత్వా’’తి (చూళవ. అట్ఠ. ౧౦౨). ‘‘సమోధాన’’న్తి పక్ఖేపో వుచ్చతి. యథాహ అట్ఠకథాయం ‘‘సమోదహిత్వా’’తి. ఓధానఞ్చ సమోధానఞ్చ ఓధానసమోధానం, తం యత్థ సో పరివాసో ‘‘ఓధానసమోధానో’’తి వేదితబ్బో. అరిసాదిగణే అన్తోగధత్తా హేత్థ, ఉపరి చ ఏవరూపే ఠానే అ-కారపచ్చయో దట్ఠబ్బో. పరివుత్థదివసానం మక్ఖనఞ్చ మూలాపత్తియం అన్తరాపత్తీనం పక్ఖిపనఞ్చ యస్మిం సో పరివాసోతి వుత్తం హోతి. తేనేవేత్థ ‘‘దివసే పరివుత్థే తు, ఓధునిత్వా పదీయతే’’తి వక్ఖతి. యథాహ అట్ఠకథాయం ‘‘పరివుత్థదివసే ఓధునిత్వా మక్ఖేత్వా పురిమాయ ఆపత్తియా మూలదివసపరిచ్ఛేదే పచ్ఛా ఆపన్నం ఆపత్తిం సమోదహిత్వా’’తి (చూళవ. అట్ఠ. ౧౦౨).

అగ్ఘపుబ్బకో మిస్సకపుబ్బకో సమోధానపరివాసోతి యోజనా, అగ్ఘసమోధానపరివాసో మిస్సకసమోధానపరివాసోతి వుత్తం హోతి. అగ్ఘో చ మిస్సకో చ అగ్ఘమిస్సకా, తే పుబ్బకా ఏతస్సాతి అగ్ఘమిస్సకపుబ్బకో, సమోధానో. అగ్ఘేన సమోధానం అగ్ఘసమోధానం, తం యత్థ సో అగ్ఘసమోధానో, ఆపన్నాసు బహూసు సబ్బచిరపటిచ్ఛన్నాపత్తీనం దివసగణనగ్ఘేనేవ పచ్ఛా ఆపన్నఆపత్తీనం పక్ఖేపయుత్తపరివాసోతి అత్థో. యథాహ అట్ఠకథాయం ‘‘అగ్ఘసమోధానో నామ సమ్బహులాసు ఆపత్తీసు యా ఏకా వా ద్వే వా తిస్సో వా సమ్బహులా వా ఆపత్తియో సబ్బచిరపటిచ్ఛన్నాయో, తాసం అగ్ఘేన సమోధాయ తాసం రత్తిపరిచ్ఛేదవసేన అవసేసానం ఊనతరపటిచ్ఛన్నానం ఆపత్తీనం పరివాసో దియ్యతి, అయం వుచ్చతి అగ్ఘసమోధానో’’తి (చూళవ. అట్ఠ. ౧౦౨). మిస్సకానం నానావత్థుకానం ఆపత్తీనం సమోధానం మిస్సకసమోధానం, తం యత్థ సో పరివాసో మిస్సకసమోధానో. మిస్సకానం నానావత్థుకానం ఆపత్తీనం ఏకతో పక్ఖేపయుత్తో పరివాసోతి అత్థో. యథాహ అట్ఠకథాయం ‘‘మిస్సకసమోధానో నామ యో నానావత్థుకా ఆపత్తియో ఏకతో కత్వా దియ్యతీ’’తి (చూళవ. అట్ఠ. ౧౦౨).

౫౨౫-౭. ఏవం తివిధే సమోధానపరివాసే పఠమపరివాసస్స విసేసనభూతతాయ అవయవానం ద్విన్నం ఓధానసమోధానసద్దానం అత్థానువాదేన తదుభయఓధానసమోధానసరూపం విధాతుమాహ ‘‘ఆపజ్జిత్వా…పే… పకాసితో’’తి. తత్థ పఠమస్స ఓధాన-సద్దసఙ్ఖాతస్స అవయవస్స అత్థసరూపానువాదమాహ ‘‘ఆపజ్జిత్వా…పే… పదీయతే’’తి. దుతియావయవసఙ్ఖాతసమోధాన-సద్దస్స అత్థసరూపానువాదమాహ ‘‘పురిమాపత్తియా…పే… భిక్ఖునో’’తి. తేనేవ ఉభయత్థానువాదే ‘‘భిక్ఖునో’’తి పదద్వయస్స, ‘‘పదీయతే దాతబ్బో’’తి కిరియాపదద్వయస్స చ విసుం విసుం గహితత్తా పునరుత్తిదోసాభావో వేదితబ్బో. ఏవం అవయవత్థానువాదేన విధాతబ్బసముదాయం దస్సేతుమాహ ‘‘ఏసోధానసమోధానపరివాసో పకాసితో’’తి. ఏత్థ ఛాదేన్తస్స హీతి హి-సద్దో హేతుమ్హి. ఏసోధానసమోధానోతి ఏత్థ ఏత-సద్దసమ్బన్ధేన ‘‘యో’’తి లబ్భతి.

తత్రాయం యోజనా – ఆపజ్జిత్వా…పే… ఓధునిత్వా యో యస్మా పదీయతే, పురిమాపత్తియా…పే… యో యస్మా దాతబ్బో, తస్మా ఏసోధానసమోధానపరివాసో పకాసితోతి.

తత్థ అన్తరాపత్తిం ఆపజ్జిత్వాతి పటిచ్ఛన్నాపత్తియా పరివసన్తో వా మానత్తారహో వా మానత్తం చరన్తో వా అబ్భానారహో వా హుత్వా కదాచి అఞ్ఞం సఙ్ఘాదిసేసాపత్తిం ఆపజ్జిత్వా. ఛాదేన్తస్సాతి పఠమం ఆపన్నాపత్తియాపటిచ్ఛాదితకాలేన సమం వా ఊనం వా కాలం పటిచ్ఛాదేన్తస్స. ‘‘మూలాయపటికస్సనేన తే పరివుత్థదివసే చ మానత్తచిణ్ణదివసే చ సబ్బే ఓధునిత్వా’’తి (చూళవ. అట్ఠ. ౧౦౨) అట్ఠకథావచనతో ఏత్థ ‘‘పరివుత్థే’’తి ఉపలక్ఖణత్తా ‘‘మానత్తచిణ్ణే చా’’తి గహేతబ్బం. ఓధునిత్వాతి చ మూలాయపటికస్సనవసేన మక్ఖేత్వా, అదివసే కత్వాతి అధిప్పాయో.

యో యస్మా పదీయతే, సో పరివాసో సట్ఠివస్సాని పరివసిత్వా మానత్తారహో హుత్వాపి అన్తరాపత్తిం ఆపజ్జిత్వా ఏకాహమ్పి పటిచ్ఛాదితే మూలాయపటికస్సనేన తే దివసే సబ్బే మక్ఖేత్వా తానేవ సట్ఠివస్సాని పునపి యస్మా పదీయతేతి అత్థో. యథాహ అట్ఠకథాయం ‘‘సట్ఠివస్సాని పరివసిత్వా మానత్తారహో హుత్వాపి హి ఏకదివసం అన్తరాపత్తిం పటిచ్ఛాదేత్వా పునపి సట్ఠివస్సాని పరివాసారహో హోతీ’’తి (చూళవ. అట్ఠ. ౧౦౨).

పురిమాపత్తియాతి తేన ఆపన్నాసు సమ్బహులాసు ఆపత్తీసు సబ్బాపత్తీనం పురేతరమేవ పటిచ్ఛన్నాయ ఆపత్తియా. మూలదివసేతి పఠమం వీతిక్కమదివసే. వినిచ్ఛితేతి ‘‘అసుకసంవచ్ఛరే అసుకమాసే అసుకదివసే’’తి నియమితే. సమోధాయ పక్ఖిపిత్వా దాతబ్బోతి సమ్బన్ధో. విధానతో యాచమానస్సాతి విధానతో సఙ్ఘేన దాతబ్బోతి యోజేతబ్బం, సముచ్చయక్ఖన్ధకే వుత్తేన విధినా యాచమానస్స తత్థేవ వుత్తవిధినా సఙ్ఘేన దాతబ్బోతి అత్థో. ‘‘ఏసో ఓధానసమోధానపరివాసో’’తి పదచ్ఛేదో.

౫౨౮-౯. తథా వుచ్చతీతి సమ్బన్ధో. తాసం అగ్ఘవసేన హీతి హి-సద్దో హేతుమ్హి. ‘‘సోతి తంసద్దసమ్బన్ధేన ‘‘యో’’తి లబ్భతి. తత్రాయం యోజనా – సమ్బహులా…పే… తాసం అగ్ఘవసేన తతో ఊనపటిచ్ఛన్నానం ఆపత్తీనం సమోధాయ యో యస్మా పదాతబ్బో పరివాసో, తస్మా సో యథా అవయవత్థవసేన ‘‘ఓధానసమోధానో’’తి పరివాసో వుత్తో, తథా ‘‘అగ్ఘసమోధానో’’తి వుచ్చతీతి.

తత్థ సమ్బహులాసూతి యాసం ఆపత్తీనం పరివసితుకామో, తాసు సమ్బహులాసు ఆపత్తీసు, నిద్ధారణే భుమ్మం. ‘‘ఏకా వా’’తిఆది నిద్ధారియనిద్దేసో. తాసం ఆపత్తీనం. అగ్ఘవసేనాతి గణనవసేన, రత్తిపరిచ్ఛేదవసేనాతి వుత్తం హోతి. యథాహ అట్ఠకథాయం ‘‘తాసం రత్తిపరిచ్ఛేదవసేనా’’తి (చూళవ. అట్ఠ. ౧౦౨). ‘‘పదాతబ్బో’’తి ఇమినా సమ్బన్ధో. తతోతి చిరపటిచ్ఛన్నాపత్తితో. ఊనపటిచ్ఛన్నానం ఆపత్తీనన్తి ఏత్థ ఉపయోగత్థే సామివచనం, ఊనపటిచ్ఛన్నాయో ఆపత్తియో సమోధాయాతి వుత్తం హోతి.

౫౩౦. నానా సుక్కవిస్సట్ఠిఆదీని వత్థూని యాసం తా నానావత్థుకా, నానావత్థుకా సఞ్ఞా యాసం ఆపత్తీనం తా నానావత్థుకసఞ్ఞాయో. సబ్బాతి ఏత్థ ‘‘యా’’తి సేసో, సుక్కవిస్సట్ఠిఆదికులదూసనావసానా యా సబ్బా తేరస సఙ్ఘాదిసేసా ఆపత్తియోతి అత్థో. తా సబ్బాతి ఏత్థ పి-సద్దో వత్తబ్బో. దాతబ్బోతి ఏత్థ ‘‘పరివాసో’’తి ఆనేత్వా సమ్బన్ధితబ్బం. తా సబ్బాపి ఏకతో కత్వా దాతబ్బో పరివాసోతి యోజనా. తస్స తేరస సఙ్ఘాదిసేసాపత్తియోపి ఏకతో కత్వాతి అత్థో. ‘‘అహం భన్తే సమ్బహులా సఙ్ఘాదిసేసా ఆపత్తియో ఆపజ్జిం ఏకం సుక్కవిస్సట్ఠిం…పే… ఏకం కులదూసకం, సోహం భన్తే సఙ్ఘం తాసం ఆపత్తీనం సమోధానపరివాసం యాచామీ’’తి తిక్ఖత్తుం యాచనాయ చ తదనురూపాయ ఞత్తియా చ కమ్మవాచాసు చ నామం వత్వా దాతబ్బపరివాసో మిస్సకో మతో ‘‘మిస్సకసమోధానపరివాసో’’తి ఞాతో. ద్వే, తిస్సో, చతస్సో, అతిరేకా చ ఆపన్నస్సాపి పరివాసం దేన్తేన ఇమినా నియామేన వత్థుం, నామం విసేసేత్వా గహేతబ్బం.

సమోధానపరివాసకథావణ్ణనా.

౫౩౧. పరివుత్థపరివాసస్సాతి తివిధే పరివాసే అఞ్ఞతరస్స వసేన పరివుత్థపరివాసస్స. ఉత్తరి ఛ రత్తియోతి పరివాసతో ఉత్తరి ఛ రత్తియో, ఛ దివసేతి వుత్తం హోతి, ‘‘చరితు’’న్తి సేసో, చరణకిరియాయ అచ్చన్తసంయోగే ఉపయోగవచనం. మానత్తం దేయ్యన్తి యోజనా, ‘‘సఙ్ఘేనా’’తి సామత్థియా లబ్భతి. సముచ్చయక్ఖన్ధకే వుత్తనయేన యోజేత్వా ఛారత్తఞ్చ దాతబ్బో, భిక్ఖుమాననవిధి భిక్ఖుస్స దాతబ్బోతి అత్థో.

‘‘పరివుత్థపరివాసస్సా’’తి ఇమినా పటిచ్ఛన్నమానత్తం పకతం, తత్థ పభేదే అసతి కస్మా ‘‘పటిచ్ఛన్నాపటిచ్ఛన్నవసా దువే’’తి వుత్తన్తి? పకతభేదమనపేక్ఖిత్వా ఛారత్తమానత్తే లబ్భమానవిసయభేదం దస్సేతుం వుత్తం. ఏవఞ్హి సతి సమోధానమానత్తే చ ‘‘ఛారత్తం మానత్తం దేతూ’’తి (చూళవ. ౧౨౮) పాళియం వుత్తత్తా తమ్పి గహేత్వా ‘‘తిధా’’తి కస్మా న వుత్తన్తి? తమ్పి పటిచ్ఛన్నాపత్తియా పరివుత్థపరివాసస్సేవ దాతబ్బమానత్తన్తి పటిచ్ఛన్నమానత్తవచనేనేవ సఙ్గహితత్తా విసుం న వుత్తం. తేనేవ చతుబ్బిధే మానత్తే ఇమేహి ద్వీహి వినా దస్సేతబ్బేసు ద్వీసు మానత్తేసు పక్ఖమానత్తమత్తం ‘‘ఛాదేన్తియా’’తిఆదిగాథాయ దస్సేత్వా సమోధానమానత్తం విసుం న దస్సితన్తి దట్ఠబ్బం.

౫౩౪-౬. వినిద్దిట్ఠప్పకారన్తి ‘‘పరిక్ఖిత్తవిహారస్సా’’తిఆదినా యథావుత్తగాథాద్వయేన నిద్దిట్ఠప్పకారం. ఆదియిత్వాన తం తేసన్తి ఏత్థ ‘‘సన్తికే’’తి వక్ఖమానతో లబ్భతి. తేసం చతున్నం సమ్ముఖా ఉక్కుటికం నిసీదిత్వా అఞ్జలిం పగ్గహేత్వా తం వత్తం సమాదియిత్వాతి అత్థో. ‘‘తం తేసం సన్తికే’’తి ఇదం ‘‘ఆరోచేత్వా’’తి ఇమినాపి యుజ్జతి. తేసమేవ సమ్ముఖా నిసిన్నేన ‘‘అహం భన్తే ఏకం ఆపత్తిం ఆపజ్జిం సఞ్చేతనికం సుక్కవిస్సట్ఠి’’న్తిఆదినా నయేన సముచ్చయక్ఖన్ధకాగతం ఆరోచనం కత్వా. ఇమినా అన్తోఅరుణే దిట్ఠానం అఞ్ఞేసమ్పి ఆరోచనం ఉపలక్ఖితం.

నిక్ఖిపే సన్తికే తేసం వత్తన్తి ఏత్థ ‘‘అరుణే ఉట్ఠితే’’తి అజ్ఝాహరితబ్బం. అరుణే ఉగ్గతే తేసం భిక్ఖూనం సమ్ముఖా యథావుత్తనయేనేవ నిసీదిత్వా ‘‘వత్తం నిక్ఖిపామి, మానత్తం నిక్ఖిపామీ’’తి ఇమేసు ద్వీసు ఏకం వా ద్వయమేవ వా వత్వా వత్తం నిక్ఖిపే.

౫౩౭. తస్స మానత్తస్స. రత్తిచ్ఛేదాదికోతి ఏత్థ ఆది-సద్దేన వత్తభేదో గహితో. అట్ఠకథావసేన పాళివసేనాతి యోజనా.

౫౩౮. వీసతియా భిక్ఖూనం వగ్గో సమూహో వీసతివగ్గో, సో ఏవ వీసతివగ్గికో. అబ్భేయ్యాతి ఓసారేయ్య, అబ్భన్తరం కరేయ్యాతి అత్థో. విధినాతి సముచ్చయక్ఖన్ధకాగతక్కమేన. అబ్భితోతి సంవాసేన అన్తో కతో, పకతత్తోతి పకతిసభావో, ఆపత్తిం అనాపన్నకాలసదిసో హోతీతి అత్థో.

౫౩౯. ఆపత్తిం ఛాదేన్తియా భిక్ఖునియాతి యోజనా, ‘‘ఆపజ్జిత్వా’’తి సేసో, ఆపత్తిం ఆపజ్జిత్వా ‘‘ఆపత్తి చా’’తిఆదినా (వి. వి. ౫౦౫) నయేన పుబ్బే దస్సితేహి దసహి అఙ్గేహి పటిచ్ఛాదేన్తియా భిక్ఖునియా అత్తనో ఆపత్తిం ఛాదేన్తియా భిక్ఖునియా. న చ ఆపత్తీతి ఏత్థ ‘‘అత్తనో’’తి ఇమినా అఞ్ఞిస్సా ఆపత్తిం పటిచ్ఛాదేన్తియా వజ్జపటిచ్ఛాదికాసఙ్ఖాతపారాజికాపత్తీతి దీపితం హోతి. ‘‘భిక్ఖునియా’’తి ఇమినా భిక్ఖుస్స దుక్కటాపత్తిభావం దీపేతి.

౫౪౧. విరుద్ధమత్థం నయతి పజహతీతి వినయో, వినిచ్ఛయో, తం వినయపిటకత్థవినిచ్ఛయవిసేసవిసయం సమ్మోహసఙ్ఖాతం విరుద్ధం పచ్చత్థికం తదఙ్గవసేన పజహనతో వినయనయసఙ్ఖాతం తతో ఏవ అతిబుద్ధిదీపనం, అతిసయేన బుద్ధిం దీపేతీతి అతిబుద్ధిదీపనం, తం వినయత్థవినిచ్ఛయకం ఞాణపదీపం విసేసేన జాలేన్తం. వివిధేహి నయేహి యుత్తతాయ వివిధనయయుతం. వినయనయేతి వినయపిటకస్స పరసన్తానపాపనే, వినయవణ్ణనాయన్తి వుత్తం హోతి.

ఇతి వినయత్థసారసన్దీపనియా

వినయవినిచ్ఛయవణ్ణనాయ

సఙ్ఘాదిసేసకథావణ్ణనా నిట్ఠితా.

అనియతకథావణ్ణనా

౫౪౨-౩. ఇదాని సఙ్ఘాదిసేసకథానన్తరం అనియతకథం దస్సేతుమాహ ‘‘రహోనిసజ్జస్సాదేనా’’తిఆది. రహసి నిసజ్జా రహోనిసజ్జా, తస్సా అస్సాదో రహోనిసజ్జస్సాదో, తేన రహోనిసజ్జస్సాదేన, మేథునధమ్మసన్నిస్సితేన కిలేసేనాతి అత్థో. వుత్తఞ్హి అట్ఠకథాయం ‘‘రహోనిసజ్జస్సాదోతి మేథునధమ్మసన్నిస్సితకిలేసో వుచ్చతీ’’తి (పారా. అట్ఠ. ౨.౪౫౧). ‘‘రహో నామ చక్ఖుస్స రహో సోతస్స రహో. చక్ఖుస్స రహో నామ న సక్కా హోతి అక్ఖిం వా నిఖణియమానే భముకం వా ఉక్ఖిపియమానే సీసం వా ఉక్ఖిపియమానే పస్సితుం. సోతస్స రహో నామ న సక్కా హోతి పకతికథా సోతు’’న్తి (పారా. ౪౪౫) పదభాజనే వుత్తరహేసు చక్ఖుస్స రహో ఏవ ఇధాధిప్పేతో. యథాహ అట్ఠకథాయం ‘‘కిఞ్చాపి పాళియం ‘సోతస్స రహో’తి ఆగతం, చక్ఖుస్స రహేనేవ పన పరిచ్ఛేదో వేదితబ్బో’’తి (పారా. అట్ఠ. ౨.౪౪౪-౪౪౫).

చక్ఖుస్స రహత్తా ‘‘పటిచ్ఛన్న’’న్తి ఇమమ్పి పటిచ్ఛన్నత్తా ఏవ ‘‘అలంకమ్మనియ’’న్తి ఇమమ్పి సఙ్గణ్హాతి. నిసజ్జసద్దోపాదానేన ‘‘ఆసనే’’తి ఇదమ్పి గహితమేవ. ‘‘మాతుగామస్స సన్తికం గన్తుకామో’’తి ఇమినా ‘‘మాతుగామేన సద్ధి’’న్తి ఇదమ్పి గహితమేవ. ఏవం సామత్థియా లబ్భమానపదోపాదానేన యో పన భిక్ఖు మాతుగామేన సద్ధిం ఏకో ఏకాయ రహో పటిచ్ఛన్నే ఆసనే అలంకమ్మనియే నిసజ్జస్సాదేనాతి వుత్తం హోతి. చక్ఖుస్స రహభావేన కుట్టాదిపటిచ్ఛన్నే తేనేవ మేథునసేవనకమ్మస్స అనురూపే ఆసనే తదహుజాతాయపి మనుస్సిత్థియా సహ నిసజ్జస్సాదరాగేన సమన్నాగతో హుత్వాతి అత్థో. ఏత్థ ‘‘మాతుగామస్సా’’తి తదహుజాతమ్పి ఇత్థిం గణ్హాతీతి కుతో లబ్భతీతి? ‘‘మాతుగామో నామ మనుస్సిత్థీ, న యక్ఖీ, న పేతీ, న తిరచ్ఛానగతా, అన్తమసో తదహుజాతాపి దారికా, పగేవ మహత్తరీ’’తి (పారా. ౪౪౫) పదభాజనతో లబ్భతి.

‘‘నివాసేతీ’’తి ఇమినా ‘‘కాయబన్ధనం బన్ధతి, చీవరం పారుపతీ’’తి ఇదం లక్ఖీయతి. సబ్బత్థాతి యథావుత్తం పయోగతో పుబ్బాపరపయోగే సఙ్గణ్హాతి. తేనేవ ‘‘పయోగే చ పయోగే చా’’తి విచ్ఛాపయోగో కతో. నిసీదతో చస్స దుక్కటన్తి యోజనా. ‘‘ఉభిన్నమ్పి నిసజ్జాయ పాచిత్తియ’’న్తి వక్ఖమానత్తా దుక్కటం సన్ధాయ ఏకకస్స నిసీదతోతి గహేతబ్బం.

౫౪౪. నిసజ్జాయ ఉభిన్నమ్పీతి ఏత్థ ‘‘సకి’’న్తి సేసో, ఉభిన్నం నిసజ్జాపూరణవసేన అఞ్ఞమఞ్ఞస్స పురే వా పచ్ఛా వా ఏకక్ఖణే వా మాతుగామస్స వా భిక్ఖుస్స వా ఏకవారం నిసజ్జాయాతి వుత్తం హోతి. వుత్తఞ్హేతం పాళియం ‘‘మాతుగామే నిసిన్నే భిక్ఖు ఉపనిసిన్నో వా హోతీ’’తిఆది (పారా. ౪౪౫). హోతి పాచిత్తియన్తి యోజనా. పయోగగణనాయ చ హోన్తి పాచిత్తియానీతి గహేతబ్బం, మాతుగామస్స వా భిక్ఖునో వా ఉభిన్నం వా ఉట్ఠాయుట్ఠాయ పునప్పునం ఉపనిసీదనపయోగగణనాయ చాతి అత్థో. ‘‘ఆపత్తీహిపి తీహిపీ’’తి వక్ఖమానత్తా పాచిత్తియగ్గహణం పారాజికసఙ్ఘాదిసేసానం ఉపలక్ఖణం హోతి, తీసు ఏకం హోతీతి వుత్తం హోతి. ఏత్థ ‘‘పయోగగణనాయా’’తి ఇదం పారాజికాయ న లబ్భతి ఏకపయోగేనేవ సిజ్ఝనతో. కాయసంసగ్గసఙ్ఘాదిసేసో, పన సరీరతో పునప్పునం వియుజ్జిత్వా ఫుసనేన పాచిత్తియఞ్చ యథావుత్తనయేనేవ లబ్భతి.

బహూసుపి మాతుగామేసు బహుకాని పాచిత్తియాని హోన్తీతి యోజనా. బహూసు మాతుగామేసు నిసిన్నేసు నిసిన్నానం గణనాయ ఏకేనేవ పయోగేన బహూని పాచిత్తియాని చ సఙ్ఘాదిసేసా చ హోన్తి. ‘‘పయోగగణనాయ చా’’తి ఇమస్స ఏత్థాపి యుజ్జమానత్తా తాసు విసుం విసుం ఉట్ఠాయుట్ఠాయ పునప్పునం నిసీదన్తీసు, సయఞ్చ ఉట్ఠాయుట్ఠాయ పునప్పునం నిసీదతో తాసం గణనాయ ఆపజ్జితబ్బాపత్తియో పయోగగణనాయ చ బహూ హోన్తీతి ఇదం లబ్భతి. ఏత్థాపి పన పారాజికం న లబ్భతి, సఙ్ఘాదిసేసో, పాచిత్తియఞ్చ లబ్భతి.

౫౪౫. సమీపే ఠితోపి అన్ధో అనాపత్తిం న కరోతీతి సోతస్స రహభావే అసతిపి పధానభూతస్స ‘‘చక్ఖుస్స రహో’’తి ఇమస్స అఙ్గస్స విజ్జమానత్తా వుత్తం ‘‘అన్తోద్వాదసహత్థకే’’తి, ఇమినా సవనూపచారే విజ్జమానేపీతి వుత్తం హోతి. ఇత్థీనం తు సతమ్పి చ న కరోతి అనాపత్తిన్తి యోజనా, విఞ్ఞునో పురిసస్స అసన్నిహితభావేనాతి అధిప్పాయో. ‘‘ఇత్థీనమ్పి సతమ్పి చా’’తి లిఖన్తి, తతోపి అయమేవ పాఠో సున్దరో. పి-సద్దో వా తు-సద్దత్థే దట్ఠబ్బో.

౫౪౬. నిపజ్జిత్వాతి ఏత్థ ‘‘సమీపే’’తి సేసో, ‘‘నిద్దాయన్తోపీ’’తి ఏతస్స విసేసకేన ‘‘నిపజ్జిత్వా’’తి ఇమినా నిసీదిత్వా నిద్దాయన్తోతి ఇమస్స నివత్తితత్తా సమీపే నిసీదిత్వా నిద్దాయన్తోపి అనన్ధో మనుస్సపురిసో అనాపత్తిం కరోతీతి లబ్భతి. ‘‘కేవల’’న్తి విసేసనేన బలవనిద్దూపగతో గహితోతి తథా అహుత్వా అన్తరన్తరా ఆపన్నాపన్నే వినిచ్ఛినిత్వా పవత్తమానాయ కపినిద్దాయ నిద్దాయన్తోపి అనాపత్తిం కరోతీతి అయమత్థో లబ్భతి. ‘‘పిహితద్వారగబ్భస్సా’’తి వత్తబ్బే మజ్ఝపదలోపీసమాసవసేన ‘‘పిహితగబ్భస్సా’’తి వుత్తం. ‘‘ద్వారే’’తి ఇమినా ద్వారేకదేసభూతం ఉమ్మారం వా తంసమీపం వా ఉపచారేన వుత్తన్తి దట్ఠబ్బం. సచే గబ్భో పిహితద్వారో న హోతి, అనాపత్తీతి బ్యతిరేకతో దస్సితం.

౫౪౭. ఇమస్మిం అనియతసిక్ఖాపదే పాళియం అనాపత్తివారే అసతిపి ‘‘యో పన భిక్ఖు మాతుగామేన సద్ధిం రహో పటిచ్ఛన్నే ఆసనే నిసజ్జం కప్పేయ్య, పాచిత్తియ’’న్తి (పాచి. ౨౮౫) పఞ్చమస్స అచేలకవగ్గస్స చతుత్థసిక్ఖాపదే అనాపత్తివారే ‘‘అనాపత్తి యో కోచి విఞ్ఞూ పురిసో దుతియో హోతి, తిట్ఠతి న నిసీదతి, అరహోపేక్ఖో, అఞ్ఞవిహితో నిసీదతి, ఉమ్మత్తకస్స ఆదికమ్మికస్సా’’తి (పాచి. ౨౮౮) వుత్తే అనాపత్తివారే సఙ్గహేతుమాహ ‘‘అనన్ధే సతీ’’తిఆది. ‘‘ఏతస్స సమీపే’’తి పకరణతో లబ్భతి. ఇధ పుల్లిఙ్గనిద్దేసేన పురిసో లబ్భతి, ‘‘తేనాపి అబాలేన భవితబ్బం, మనుస్సజాతికేన భవితబ్బ’’న్తి ఇదఞ్చ ‘‘విఞ్ఞుస్మి’’న్తి ఇమినా లబ్భతి. అన్ధసదిసనిద్దూపగతపటిపక్ఖవాచిఅనన్ధపదేన ‘‘అనిద్దాయన్తే’’తి లబ్భతి, మనాపామనాపం జానన్తే అనిద్దాయన్తే మనుస్సపురిసే దస్సనూపచారస్స అన్తో విజ్జమానేతి అత్థో.

‘‘నిసజ్జపచ్చయా దోసో నత్థీ’’తి ఇమినా సమ్బన్ధో, ఏవరూపే రహో ఆసనే మాతుగామేన సద్ధిం నిసిన్నపచ్చయా ఆపత్తి నత్థీతి అత్థో. ‘‘ఠితస్సా’’తి ఇమినాపి తదేవ పదం యోజేతబ్బం. విఞ్ఞుమ్హి పటిబలే మనుస్సపురిసే అసన్నిహితేపి తథావిధే రహో ఆసనే మాతుగామే ఆసనే నిసిన్నేపి సయానేపి ఠితేపి సయం ఠితస్స నిసజ్జాయ అభావా తప్పచ్చయా ఆపత్తి న హోతీతి అత్థో. అరహసఞ్ఞినో నిసజ్జపచ్చయా దోసో నత్థీతి రహో ఆసనే మాతుగామేన సద్ధిం నిసజ్జన్తస్సాపి ‘‘రహో’’తి సఞ్ఞారహితస్స నిసీదతో నిసజ్జపచ్చయా అనాపత్తీతి అత్థో. విక్ఖిత్తచేతసో నిసజ్జపచ్చయా దోసో నత్థీతి యోజనా.

౫౪౮. ఏత్తావతా పాచిత్తియాపత్తిమత్తతో అనాపత్తిప్పకారం దస్సేత్వా ఇదాని ఇమస్స సిక్ఖాపదస్స అనియతవోహారహేతుభూతాహి తీహి ఆపత్తీహి అనాపత్తిపకారం దస్సేతుమాహ ‘‘న దోసో’’తిఆది. ఆపత్తీహిపి తీహిపీతి ‘‘నిసజ్జం భిక్ఖు పటిజానమానో తిణ్ణం ధమ్మానం అఞ్ఞతరేన కారేతబ్బో పారాజికేన వా సఙ్ఘాదిసేసేన వా పాచిత్తియేన వా’’తి (పారా. ౪౪౪) పాళియం వుత్తాహి ‘‘పఠమపారాజికాపత్తికాయసంసగ్గసఙ్ఘాదిసేసాపత్తిపాచిత్తియాపత్తీ’’తి ఇమాహి తీహిపి ఆపత్తీహీతి వుత్తం హోతీతి.

పఠమానియతకథావణ్ణనా.

౫౪౯. వత్తబ్బభావేనాధికతదుతియానియతవినిచ్ఛయతో పఠమానియతే వుత్తవినిచ్ఛయేహి సమం వినిచ్ఛయం పహాయ తత్థ అవుత్తం ఇమస్సేవ వినిచ్ఛయవిసేసం దస్సేతుమాహ ‘‘అనన్ధా’’తిఆది. ఇధ దుట్ఠుల్లవాచాసఙ్ఘాదిసేసస్సాపి గహితత్తా తతో అనాపత్తికరం దస్సేతుం ‘‘అబధిరో’’తి వుత్తం. అనన్ధో అబధిరోతి ‘‘పురిసో’’తి ఇదం సన్ధాయ వుత్తం. ‘‘ఇత్థీ’’తి ఇదం సన్ధాయ ‘‘అనన్ధాబధిరా’’తి గహేతబ్బం. ఏవముపరిపి. తేనాపి సవనూపచారన్తోగధేన భవితబ్బన్తి దస్సేతుం ‘‘అన్తోద్వాదసహత్థట్ఠో’’తి వుత్తం.

౫౫౦. ‘‘అన్ధో అబధిరో అనాపత్తిం న కరోతీ’’తి ఇదం కాయసంసగ్గసఙ్ఘాదిసేసం సన్ధాయ వుత్తం. ‘‘బధిరో వాపి చక్ఖుమా, న కరోతి అనాపత్తి’’న్తి ఇదం పన దుట్ఠుల్లవాచాసఙ్ఘాదిసేసం సన్ధాయ వుత్తన్తి ఏవమేత్థ సన్ధాయ భాసితత్థో వేదితబ్బో.

పురిమానియతకథాయ అవుత్తవిసేసస్స దుతియానియతకథాయ వత్తుమిచ్ఛితత్తా అయమ్పి విసేసో ఇధ వత్తబ్బో. కోయం విసేసో, యో ఇధ వత్తబ్బోతి చే? తత్థ ‘‘పటిచ్ఛన్నే ఆసనే అలంకమ్మనియే’’తి (పారా. ౪౪౪) వుత్తం ఆసనఙ్గద్వయం ఇధ ‘‘న హేవ ఖో పన పటిచ్ఛన్నం ఆసనం హోతి నాలంకమ్మనియ’’న్తి (పారా. ౪౫౩) నిసేధేత్వా ‘‘అలఞ్చ ఖో హోతి మాతుగామం దుట్ఠుల్లాహి వాచాహి ఓభాసితు’’న్తి (పారా. ౪౫౩) ఇదం అపుబ్బఙ్గం వుత్తం. తత్ర మాతుగామోతి అన్తమసో తదహుజాతాపి దారికా గహితా, ఇధ ‘‘మాతుగామో నామ మనుస్సిత్థీ, న యక్ఖీ, న పేతీ, న తిరచ్ఛానగతా, విఞ్ఞూ పటిబలా సుభాసితదుబ్భాసితం దుట్ఠుల్లాదుట్ఠుల్లం ఆజానితు’’న్తి (పారా. ౪౫౪) విఞ్ఞూ పటిబలో మాతుగామోవ వుత్తో. తత్థ ‘‘పారాజికేన వా సఙ్ఘాదిసేసేన వా పాచిత్తియేన వా’’తి (పారా. ౪౪౪) తిస్సో ఆపత్తియో వుత్తా, ఇధ ‘‘నిసజ్జం భిక్ఖు పటిజానమానో ద్విన్నం ధమ్మానం అఞ్ఞతరేన కారేతబ్బో సఙ్ఘాదిసేసేన వా పాచిత్తియేన వా’’తి (పారా. ౪౫౩) ద్వేయేవ ఆపత్తియో వుత్తా. సఙ్ఘాదిసేసేసు చ తత్థ ‘‘సా చే ఏవం వదేయ్య ‘అయ్యో మయా దిట్ఠో నిసిన్నో మాతుగామేన సద్ధిం కాయసంసగ్గం సమాపజ్జన్తో’తి, సో చ తం పటిజానాతి, ఆపత్తియా కారేతబ్బో’’తి (పారా. ౪౪౮) కాయసంసగ్గసఙ్ఘాదిసేసోవ వుత్తో, ఇధ సో చ వుత్తో, ‘‘సా చే ఏవం వదేయ్య ‘అయ్యస్స మయా సుతం నిసిన్నస్స మాతుగామం దుట్ఠుల్లాహి వాచాహి ఓభాసేన్తస్సా’తి, సో చ తం పటిజానాతి, ఆపత్తియా కారేతబ్బో’’తి (పారా. ౪౫౫) దుట్ఠుల్లవాచాసఙ్ఘాదిసేసో చ వుత్తో. ఏత్తకో ఉభిన్నమనియతానం విసేసో.

అయం కస్మా న వుత్తోతి? అయం సమ్బోధవత్థువిసేసో వత్తుమిచ్ఛితో పన అట్ఠకథాగతవినిచ్ఛయవిసేసతోతి తస్మా న వుత్తోతి దట్ఠబ్బో. తిసముట్ఠానమేవిదం కాయచిత్తవాచాచిత్తకాయవాచాచిత్తవసేన తీణి సముట్ఠానాని ఏతస్సాతి కత్వా.

ఇమేహిపి ద్వీహి అనియతసిక్ఖాపదేహి సిక్ఖాపదన్తరేసు పఞ్ఞత్తాయేవ ఆపత్తియో, అనాపత్తియో చ దస్సితా, న కోచి ఆపత్తివిసేసో వుత్తో, తస్మా కిమేతేసం వచనేనాతి? వుచ్చతే – వినయవినిచ్ఛయలక్ఖణం ఠపేతుం భగవతా ఉప్పన్నే వత్థుమ్హి ద్వే అనియతా పఞ్ఞత్తా. కథం? ఏవరూపాయపి సద్ధేయ్యవచనాయ ఉపాసికాయ వుచ్చమానో పటిజానమానోవ ఆపత్తియా కారేతబ్బో, న అప్పటిజానమానో, తస్మా ‘‘యాయ కాయచి ఆపత్తియా యేన కేనచి చోదితే పటిఞ్ఞాతకరణంయేవఙ్గం కాతబ్బ’’న్తి ఇమేహి సిక్ఖాపదేహి వినిచ్ఛయలక్ఖణం ఠపితన్తి వేదితబ్బం. అథ కస్మా భిక్ఖునీనం అనియతం న వుత్తన్తి? ఇదమేవ లక్ఖణం సబ్బత్థ అనుగతన్తి న వుత్తం.

దుతియానియతకథావణ్ణనా.

ఇతి వినయత్థసారసన్దీపనియా

వినయవినిచ్ఛయవణ్ణనాయ

అనియతకథావణ్ణనా నిట్ఠితా.

నిస్సగ్గియకథావణ్ణనా

౫౫౧. ఏవం అనియతకథం దస్సేత్వా ఇదాని నిస్సగ్గియకథం దస్సేతుమాహ ‘‘ఖోమ’’న్తిఆది. ఖోమన్తి ఏవంనామకం చీవరం. ఖోమన్తి గచ్ఛవిసేసస్స నామం, తస్స వాకేహి కతచీవరం కారణోపచారవోహారవసేన ‘‘ఖోమ’’న్తి వుత్తం. కప్పాసన్తి కప్పాససుత్తమయం చీవరం, ఇదమ్పి వుత్తనయేనేవ ‘‘కప్పాస’’న్తి వుచ్చతి. కోసేయ్యం నామ కోసకారకిమికోసం, కోసేన నిబ్బత్తం సుత్తం కోసేయ్యం. ఇధ పన తేన కోసేయ్యసుత్తేన నిబ్బత్తం చీవరం ‘‘కోసేయ్య’’న్తి వుత్తం. సాణన్తి సాణవాకసుత్తేహి వాయిత్వా కతచీవరం. ఇదఞ్చ ఖోమం వియ దట్ఠబ్బం. భఙ్గన్తి ఖోమసుత్తాదీని సబ్బాని, ఏకచ్చాని వా మిస్సేత్వా కతచీవరం. ఇదమ్పి కరణప్పకారేన లద్ధనామకం. ‘‘భఙ్గం నామ ఏకా గచ్ఛజాతి, తస్సా వాకమయసుత్తేహి వాయిత్వా కతచీవర’’న్తి కేచి. ఇమస్మిం పక్ఖే ఖోమం వియ గహేతబ్బం. కమ్బలన్తి మనుస్సలోమవాళలోమం వినా సేసలోమేహి వాయిత్వా కతచీవరం వుత్తన్తి. ఇదం ‘‘చీవరం నామ ఛన్నం చీవరానం అఞ్ఞతరం చీవర’’న్తి (పారా. ౪౬౩) పదభాజనే చ ‘‘ఖోమం కప్పాసికం కోసేయ్యం కమ్బలం సాణం భఙ్గ’’న్తి (పారా. అట్ఠ. ౨.౪౬౨-౪౬౩) అట్ఠకథాయ చ వుత్తం సన్ధాయాహ. ‘‘జాతితో’’తి ఇదం పమాణాదిభేదస్స వక్ఖమానత్తా వుత్తం. జాతితోతి ఖోమాదిసామఞ్ఞతో. సామఞ్ఞఞ్హి ‘‘జాతీ’’తి వుచ్చతి. దీఘరస్సథూలసుఖుమనీలపీతాదిభేదభిన్నానం సబ్బేసం వత్థావయవానం సఙ్గాహికఖోమసుత్తమయతాసామఞ్ఞం జాతీతి వుత్తం హోతి. ఏవం సేసేసుపి.

౫౫౨. దుకూలన్తి ఏవంనామకం రుక్ఖవాకమయచీవరం. పత్తుణ్ణన్తి పత్తుణ్ణదేసే సఞ్జాతవత్థం. ‘‘పత్తుణ్ణం కోసేయ్యవిసేసో’’తి అభిధానకోసే వుత్తం. చినన్తి చినదేసే ఉప్పన్నవత్థం. సోమారపట్టకన్తి సోమారదేసే ఉప్పన్నవత్థం. ‘‘సోమారచినపటక’’న్తిపి లిఖన్తి, సోయేవత్థో. ఇద్ధిజన్తి ఏహిభిక్ఖూనం పుఞ్ఞిద్ధియా నిబ్బత్తం చీవరం. దేవదిన్నన్తి దేవతాహి దిన్నం చీవరం. తఞ్హి కప్పరుక్ఖే నిబ్బత్తం, జాలినియా దేవకఞ్ఞాయ అనురుద్ధత్థేరస్స దిన్నవత్థసదిసం. తస్సాతి జాతితో ఛబ్బిధస్స కప్పియచీవరస్స. ఇదం ఛబ్బిధచీవరం యథారహం అనులోమికం వుత్తన్తి అత్థో. దుకూలఞ్హి సాణస్స అనులోమం వాకమయత్తా, పత్తుణ్ణాదీని కోసేయ్యస్స అనులోమాని పాణకేహి కతసుత్తమయత్తా, ఇద్ధిజమ్పి ఖోమాదీనంయేవ అఞ్ఞతరం హోతీతి తేసం అనులోమం, దేవదిన్నమ్పి ఖోమాదీనంయేవ అనులోమం హోతి తేసం అఞ్ఞతరభావతో. యథాహ –

‘‘సాణస్స తు దుకూలఞ్హి, ఇద్ధిజం దేవదిన్నకం;

ఖోమాదీనంవసిట్ఠంతు, కోసేయ్యస్సానులోమిక’’న్తి.

౫౫౩. తిణ్ణం చీవరానం సమాహారో తిచీవరన్తి పమాణయుత్తం సఙ్ఘాటిఆదినామేన అధిట్ఠితచీవరస్సేవ నామత్తా తదేవ వుచ్చతి. గణనవసేన యం కిఞ్చి చీవరత్తయం న వత్తబ్బం. సముద్దేకదేసోపి యథా ‘‘సముద్దో’’తి వుచ్చతి, ఏవం అధిట్ఠితేసు తీసు చీవరేసు అఞ్ఞతరం ‘‘తిచీవర’’న్తి వుచ్చతి. పరిక్ఖారచోళన్తి సఙ్ఘాటిఆదివిసిట్ఠనామేహి అనధిట్ఠితం ‘‘అనుజానామి భిక్ఖవే ఆయామేన అట్ఠఙ్గులం సుగతఙ్గులేన చతురఙ్గులవిత్థతం పచ్ఛిమం చీవర’’న్తి (పారా. ౩౫౮) అనుఞ్ఞాతం పచ్ఛిమచీవరపరియన్తం కత్వా కతాకతస్స యస్స కస్సచి చీవరస్స రుళ్హిసఞ్ఞా.

ముఖం సన్దమానలాలం పుఞ్ఛతి ఏతేనాతి ముఖపుఞ్ఛనన్తి కపోలతో నిచ్చం సన్దమానలాలానం పుఞ్ఛనత్థాయ అనుఞ్ఞాతస్స చీవరవిసేసస్స నామం. నిసీదన్తి ఏత్థాతి నిసీదనన్తి చ భిక్ఖూనం అత్థరిత్వా నిసీదితుం అనుఞ్ఞాతస్స చీవరస్స నామం. అధిట్ఠేయ్యాతి ‘‘ఇమం కణ్డుప్పటిచ్ఛాది’’న్తిఆదినా (వి. వి. ౫౮౫) వక్ఖమాననయేన నామం గహేత్వా అధిట్ఠేయ్యాతి అత్థో. పచ్చత్థరణమేవ చాతి సఙ్ఘికే మఞ్చపీఠే సరీరసమ్ఫుసనేన ఆపజ్జితబ్బాయ ఆపత్తియా మోచనత్థాయ తత్థ అత్థరిత్వా పరిభోగత్థాయ అనుఞ్ఞాతం పచ్చత్థరణచీవరఞ్చ.

౫౫౪. ఏకాహన్తి వసనకిరియాయ అచ్చన్తసంయోగే ఉపయోగవచనం. తిచీవరన్తి తిచీవరేన. విప్పవసేయ్యాతి ‘‘సఙ్ఘాటియా వా ఉత్తరాసఙ్గేన వా అన్తరవాసకేన వా’’తి (పారా. ౪౭౬) వుత్తత్తా ఏకదేసే సముదాయోపచారవసేన అవయవస్స వచనతో తిణ్ణం చీవరానం అఞ్ఞతరేనాతిపి వుత్తం హోతి. ‘‘తథా’’తి ఇమినా ‘‘వినా’’తి ఇదం పచ్చామసతి. అధిట్ఠాతి అధిట్ఠాయాతి గహేతబ్బం ‘‘పటిసఙ్ఖా యోనిసో’’తి (మ. ని. ౧.౨౨, ౨౩; అ. ని. ౬.౫౮) యథా, ఏత్థ ‘‘వళఞ్జియమాన’’న్తి సేసో, అధిట్ఠాయ వళఞ్జియమానం నిసీదనం తథా వినా చతుమాసం న వసేయ్యాతి యోజనా.

౫౫౫. కప్పియన్తి కప్పియకారణం నీలాదివణ్ణభేదకరణం. కప్పియన్తి చ కారణే కారియూపచారేన గహేతబ్బం. బిన్దుం దత్వాతి ‘‘నీలం వా కద్దమం వా కాళసామం వా’’తి (పాచి. ౩౬౮) వుత్తలోహమలాదినా యేన కేనచిపి మఙ్గులపిట్ఠిప్పమాణాదికం బిన్దుం దత్వా. తత్థాతి తేసు అధిట్ఠాతబ్బేసు తిచీవరాదీసు, నిద్ధారణే భుమ్మం. తిచీవరన్తి నిద్ధారితబ్బం. ఉపపన్నన్తి యుత్తం. పమాణేనాతి అనన్తరం వక్ఖమానేన పమాణేన. అధిట్ఠాతబ్బన్తి ‘‘ఇమం సఙ్ఘాటిం అధిట్ఠామీ’’తిఆదినా వక్ఖమాననయేన నామం వత్వా అధిట్ఠాతబ్బం. ఏవకారేన పన నామం వత్వా న వికప్పేతబ్బన్తి దస్సేతి. ఏస నయో సేసచీవరేసుపి. వుత్తఞ్హేతం భగవతా ‘‘అనుజానామి భిక్ఖవే తిచీవరం అధిట్ఠాతుం, న వికప్పేతు’’న్తిఆది (మహావ. ౩౫౮). తస్మా తిచీవరాదీని అధిట్ఠహన్తేన ‘‘ఇమం సఙ్ఘాటిం అధిట్ఠామీ’’తిఆదినా నామం వత్వా అధిట్ఠాతబ్బం. వికప్పేన్తేన పన ‘‘ఇమం సఙ్ఘాటి’’న్తిఆదినా తస్స చీవరస్స నామం అగ్గహేత్వా ‘‘ఇమం చీవరం తుయ్హం వికప్పేమీ’’తి వికప్పేతబ్బం. తిచీవరం వా హోతు అఞ్ఞం వా, యది తం తం నామం గహేత్వా వికప్పేతి, అవికప్పితం హోతి అతిరేకచీవరట్ఠానే తిట్ఠతి. తం చీవరన్తి సమ్బన్ధో.

౫౫౬-౭. ‘‘ఉపపన్నం పమాణేనా’’తి ఏత్థ వుత్తప్పమాణం దస్సేతుమాహ ‘‘పచ్ఛిమన్తేనా’’తిఆది. సఙ్ఘటితట్ఠేన సఙ్ఘాటి. వత్థఖణ్డాని సిబ్బనకమ్మేన సఙ్ఘటేత్వా కతత్తా ‘‘సఙ్ఘాటీ’’తి చీవరానం సామఞ్ఞనామం. ఇధ పన రుళ్హియా అన్తరవాసకాదివిసేసనామబ్యతిరిత్తే చీవరవిసేసే వత్తతి. ముట్ఠిపఞ్చకాతి ఏత్థ ఏకాదీనమట్ఠారసన్తానం సఙ్ఖ్యాసద్దానం సఙ్ఖ్యేయ్యే వత్తమానత్తా పఞ్చసద్దో చీవరప్పమాణప్పకరణతో లబ్భమానహత్థసఙ్ఖాతరతనేయేవ పవత్తతి, తేనేవ ముట్ఠిసద్దోపి ఉత్తరపదలోపేన ముట్ఠిరతనే వత్తతి. పఞ్చన్నం పూరణో పఞ్చమో, ముట్ఠియా పఞ్చమో ముట్ఠిపఞ్చమో. ముట్ఠిపఞ్చమో పరిమాణమేతిస్సాతి ‘‘ముట్ఠిపఞ్చమకా’’తి వత్తబ్బే మ-కారలోపేన ‘‘ముట్ఠిపఞ్చకా’’తి సఙ్ఘాటి వుత్తా.

ముట్ఠిత్తికాతి ఏత్థ వుత్తనయేన సఙ్ఖ్యేయ్యే వత్తమానో తి-సద్దో చీవరప్పమాణప్పకరణతో లబ్భమానహత్థసఙ్ఖాతరతనేయేవ వత్తతి, తేనేవ ముట్ఠిసద్దోపి ఉత్తరపదలోపేన ముట్ఠిరతనే వత్తతి. తిణ్ణం పూరణో తతియో, ముట్ఠియా తతియో ముట్ఠితతియో, ముట్ఠితతియో పరిమాణమేతిస్సాతి ‘‘ముట్ఠితతియకా’’తి వత్తబ్బే తియ-పచ్చయలోపేన ‘‘ముట్ఠిత్తికా’’తి సఙ్ఘాటియేవ వుచ్చతి. ఏవముపరిపి. తిరియన్తి తిరియతో.

ఉత్తమన్తేనాతి ఉక్కట్ఠపరిమాణన్తేన. సత్థునో చీవరూనాపీతి ‘‘తత్రిదం సుగతస్స సుగతచీవరప్పమాణం, దీఘసో నవ విదత్థియో సుగతవిదత్థియా, తిరియం ఛ విదత్థియో’’తి (పాచి. ౫౪౮) వుత్తప్పమాణసుగతచీవరతో ఊనాపి. పి-సద్దో సమ్భావనే, ఉక్కట్ఠపరిచ్ఛేదేన తత్తకమ్పి వట్టతి, తతో చే ఊనం వత్తబ్బమేవ నత్థీతి అత్థో. అన్తద్వయసన్దస్సనేన ఉభయమజ్ఝే యం పహోనకరుచ్చనకప్పమాణం, తం గహేతబ్బన్తి దస్సేతి.

౫౫౮. ముట్ఠిపఞ్చకసద్దో పుబ్బే వుత్తనయేనిధ దీఘన్తే వత్తతి. ముట్ఠిపఞ్చకో దీఘన్తో యస్స, యస్మిం వా పమాణేతి విగ్గహో, దీఘన్తతో ముట్ఠిపఞ్చకప్పమాణేనాతి వుత్తం హోతి. ‘‘ముట్ఠిపఞ్చమ’’న్తిపి లిఖన్తి. తిరియన్తతోతి విత్థారన్తతో. అడ్ఢహత్థో అడ్ఢో ఉత్తరపదలోపేన, సో తేయ్యో తతియో యస్స పమాణస్సాతి గహేతబ్బం, తం, అడ్ఢతేయ్యరతనప్పమాణం హోతీతి అత్థో. ద్విహత్థం వాతి ద్వే హత్థా యస్స పమాణస్సాతి విగ్గహో, ద్విరతనప్పమాణం వా హోతీతి అత్థో. ఇదఞ్చ ‘‘తిరియం ద్విహత్థోపి వట్టతి. పారుపనేనపి హి సక్కా నాభిం పటిచ్ఛాదేతు’’న్తి (పారా. అట్ఠ. ౨.౪౬౯) అట్ఠకథాగతత్తా వుత్తం. ‘‘సేసే అన్తరవాసకే’’తి ఇదం యథావుత్తపరిమాణేన పరిమితచీవరనిదస్సనం.

౫౫౯. అహతాహతకప్పానన్తి ఏత్థ ‘‘వత్థాన’’న్తి సేసో. అహతానం వత్థానన్తి నవవత్థానం. అహతతో కిఞ్చి ఊనాని అహతకప్పాని, తేసం నవవోహారూపగానం కతిపయధోతానం వత్థానన్తి వుత్తం హోతి. సఙ్ఘాటీతి సఙ్ఘాటినామకచీవరం. దిగుణాతి దుపట్టకతా.

౫౬౦. ఉతుద్ధటానన్తి అతిక్కన్తదివసానం, బహుకాలం నివాసేత్వా పరిచ్చత్తానన్తి వుత్తం హోతి. అథ వా యాని ఉతుతో ఉద్ధటాని, తేసం వత్థానన్తి గహేతబ్బం, తిణ్ణం ఉతూనమఞ్ఞతరం అతిక్కమిత్వా ఠితానం పురాణవత్థానన్తి వుత్తం హోతి. చీవరానన్తి చీవరత్థాని వత్థానేవ గహితాని. చతుగ్గుణాతి చతుపట్టా. సేసా దువేతి అన్తరవాసకఉత్తరాసఙ్గా ద్వే. యథాసుఖన్తి యథారుచి. పంసుకూలన్తి సుసానాదీసు పతితపిలోతికచీవరం.

౫౬౧. ‘‘తీణిపీ’’తిఆదీసు ‘‘తిచీవరే కయిరమానే సబ్బం ఛిన్నకం నప్పహోతీ’’తి పాళియం ఆగతవత్థుమ్హి ‘‘అనుజానామి భిక్ఖవే ద్వే ఛిన్నకాని ఏకం అఛిన్నక’’న్తి (మహావ. ౩౬౦) ఆదివచనతో ‘‘చీవర’’న్తి సేసో. ఛిన్దితబ్బన్తి వత్థాని ఛిన్దిత్వా సిబ్బేత్వా కాతబ్బం. పహోతి చేతి వత్థాని ఛిన్దిత్వా కరణే యది చీవరస్స పహోతి. సబ్బేసూతి తీసు చీవరేసు. అప్పహోన్తేసూతి వత్థానం ఛిన్దిత్వా సిబ్బనేన అప్పహోన్తేసు. అన్వాధికన్తి వత్థే ఊనాతిరేకం అపనేత్వా ఆగన్తుకపత్తసఙ్ఖాతం అనువాతం చీవరస్స పరియన్తే, మజ్ఝే చ యథారహం దీఘరస్సపరిమాణయుత్తం అల్లియాపేతబ్బన్తి వుత్తం హోతి.

౫౬౨. అచ్ఛిన్నం వాతి యథావుత్తనయేన అచ్ఛిన్నం వా. అనాదిన్నన్తి అనాదిన్నఆగన్తుకపత్తం. తిచీవరన్తి తీసు చీవరేసు ఏకేకన్తి వుత్తం హోతి. దుబ్భోగేనాతి దుట్ఠు పరిభోగేన. యథా పరిభుత్తం నస్సతి, తథా కిలిట్ఠానం ధోవనాదిమకత్వా నివాసనాదినా పరిభోగేన.

౫౬౩-౪. కుసిన్తి ఆయామతో చ విత్థారతో చ అనువాతం చీవరమజ్ఝే తాదిసమేవ దీఘపత్తఞ్చ. వుత్తఞ్హేతం చీవరక్ఖన్ధఅట్ఠకథాయం ‘‘కుసీతి ఆయామతో చ విత్థారతో చ అనువాతాదీనం దీఘపత్తానమేతం అధివచన’’న్తి (మహావ. అట్ఠ. ౩౪౫). అడ్ఢకుసిన్తి అనువాతసదిసం చీవరమజ్ఝే తత్థ తత్థ రస్సపత్తం. వుత్తమ్పి చేతం ‘‘అడ్ఢకుసీతి అన్తరన్తరా రస్సపత్తానం నామ’’న్తి (మహావ. అట్ఠ. ౩౪౫). మణ్డలన్తి ఏకేకస్మిం ఖణ్డే మహామణ్డలం. వుత్తమ్పి చేతం ‘‘మణ్డలన్తి పఞ్చఖణ్డికచీవరస్స ఏకేకస్మిం ఖణ్డే మహామణ్డల’’న్తి (మహావ. అట్ఠ. ౩౪౫). అడ్ఢమణ్డలన్తి మణ్డలస్స అన్తో నివేసియమానం ఖుద్దకమణ్డలం. వుత్తమ్పి చేతం ‘‘అడ్ఢమణ్డలన్తి ఖుద్దకమణ్డల’’న్తి (మహావ. అట్ఠ. ౩౪౫). వివట్టన్తి మణ్డలం, అడ్ఢమణ్డలఞ్చాతి ద్వే ఏకతో కత్వా సిబ్బితం వేమజ్ఝే ఖణ్డం. వుత్తమ్పి చేతం ‘‘వివట్టన్తి మణ్డలఞ్చ అడ్ఢమణ్డలఞ్చ ఏకతో కత్వా సిబ్బితం మజ్ఝిమఖణ్డ’’న్తి (మహావ. అట్ఠ. ౩౪౫). అనువివట్టన్తి మజ్ఝిమఖణ్డస్స ఉభోసు పస్సేసు సిబ్బితం తథేవ ద్విమణ్డలపత్తం ఖణ్డద్వయం. వుత్తమ్పి చేతం ‘‘అనువివట్టన్తి తస్స ఉభోసు పస్సేసు ద్వే ఖణ్డానీ’’తి (మహావ. అట్ఠ. ౩౪౫). బాహన్తన్తి తేసం అనువివట్టానం బాహిరపస్సే సిబ్బితం బాహిరఖణ్డద్వయం. వుత్తమ్పి చేతం ‘‘బాహన్తన్తి తేసం అనువివట్టానం బహి ఏకేకం ఖణ్డ’’న్తి (మహావ. అట్ఠ. ౩౪౫).

పఞ్చన్నం సమాహారో పఞ్చకం, దస్సితప్పకారపఞ్చఖణ్డేహి సిబ్బితచీవరం పఞ్చకం నామ. ఆది-సద్దేన సత్తఖణ్డాదీహి సిబ్బితచీవరానం గహణం. తేనేవేత్థాహ ‘‘కత్తబ్బం తు తిచీవర’’న్తి. సత్తఖణ్డస్స చీవరస్స ఏకం మజ్ఝిమఖణ్డం వివట్టనామమేవ హోతి, తస్స ఉభోసు పస్సేసు ద్వే ద్వే ఖణ్డాని చూళానువివట్టమహానువివట్టసఙ్ఖాతాని అనువివట్టనామానేవ హోన్తి. వుత్తఞ్చేతం అట్ఠకథాయం ‘‘అథ వా అనువివట్టన్తి వివట్టస్స ఏకపస్సతో ద్విన్నం, ఏకపస్సతో ద్విన్నన్తి చతున్నమ్పి ఖణ్డానమేతం నామ’’న్తి (మహావ. అట్ఠ. ౩౪౫). బాహన్తన్తి ద్వీసు పరియన్తేసు సిబ్బనీయం బాహిరఖణ్డద్వయం, తఞ్చ సఙ్ఘటేత్వా బాహమత్థకే ఠపియమానత్తా ‘‘మఞ్చా ఉక్కుట్ఠిం కరోన్తీ’’తిఆదీసు వియ ఆధేయ్యే ఆధారోపచారవసేన బాహాతి చ చీవరస్స పరియన్తావయవత్తా ‘‘అన్త’’న్తి చ వుచ్చతి. వుత్తమ్పి చేతం ‘‘బాహన్తన్తి సుప్పమాణం చీవరం పారుపన్తేన సంహరిత్వా బాహాయ ఉపరి ఠపితా ఉభో అన్తా బహిముఖా తిట్ఠన్తి, తేసం ఏతం నామ’’న్తి (మహావ. అట్ఠ. ౩౪౫). ఇదం సత్తఖణ్డచీవరమేవ మహాఅట్ఠకథాయం విహితన్తి ఇదానిపి తదేవ వట్టతి. వుత్తమ్పి చేతం ‘‘అయమేవ హి నయో మహాఅట్ఠకథాయం వుత్తో’’తి. భిక్ఖునా కుసిం…పే… బాహన్తమ్పిచాతి సబ్బం విధిం దస్సేత్వావ ఛిన్నం పఞ్చకాదిప్పభేదకం సమణసారుప్పం తిచీవరం కత్తబ్బన్తి యోజనా.

౫౬౫-౬. యథావుత్తవిధిం అవిరాధేత్వా చీవరం కప్పబిన్దుం దత్వా సఙ్ఘాటిఆదినామేన అధిట్ఠాయ పరిభుఞ్జన్తస్స అధిట్ఠానం కథం భిజ్జతీతి ఆహ ‘‘దానేనా’’తిఆది. దానేనాతి అఞ్ఞస్స దానేన. అచ్ఛిజ్జగాహేనాతి అఞ్ఞేన అచ్ఛిన్దిత్వా గహణేన. విస్సాసగ్గహణేన చాతి అత్తని విస్సాసేన అఞ్ఞస్స గహణేన. హీనాయావత్తనేనాతి సిక్ఖం అప్పచ్చక్ఖాయ గిహిభావూపగమనేన అఞ్ఞస్స దానే వియ చీవరే నిరాలయభావేనేవ పరిచ్చత్తా.

కేచి పన ‘‘హీనాయావత్తనేనాతి భిక్ఖునియా గిహిభావూపగమనేనాతి ఏవమత్థం గహేత్వా భిక్ఖు పన విబ్భన్తోపి యావ సిక్ఖం న పచ్చక్ఖాతి, తావ భిక్ఖుయేవాతి అధిట్ఠానం న విజహతీ’’తి వదన్తి, తం న గహేతబ్బం ‘‘భిక్ఖునియా హీనాయావత్తనేనా’’తి విసేసేత్వా అవుత్తత్తా, భిక్ఖునియా చ గిహిభావూపగమనే అధిట్ఠానవిజహనం విసుం వత్తబ్బన్తి నత్థి తస్సా విబ్భమనేనేవ అస్సమణిభావతో.

సిక్ఖాయాతి భిక్ఖుసిక్ఖాయ. పహానేనాతి పచ్చక్ఖానేన. సిక్ఖాపచ్చక్ఖానం పనేత్థ సచే భిక్ఖులిఙ్గే ఠితో సిక్ఖం పచ్చక్ఖాతి, తస్స కాయలగ్గమ్పిచీవరం అధిట్ఠానం విజహతీతి దస్సనత్థం గహితం. ‘‘సిక్ఖాయ చ పహానతో’’తి చ లిఖన్తి, తం ‘‘హీనాయావత్తనేనాపి, సిక్ఖాయ చ పహానతో’’తి పాఠక్కమే సతి యుజ్జతి. యథావుత్తో పన పాఠో ‘‘సిక్ఖాయ చ పహానేన, హీనాయావత్తనేనపీ’’తి పాఠక్కమే యుజ్జతి. యథా తథా వా హోతు, న కోచి విరోధో.

పచ్చుద్ధారేనాతి చీవరస్స పచ్చుద్ధరణేన. ‘‘కాలకిరియాయా’’తి అట్ఠకథావచనతో వినాసేనాతి చీవరసామికస్స జీవితవినాసోవ వుచ్చతీతి. లిఙ్గస్స పరివత్తనాతి భిక్ఖుస్స ఇత్థిలిఙ్గపరివత్తనా, భిక్ఖునియా పురిసలిఙ్గపరివత్తనాతి ఏవం ఉభయథా లిఙ్గస్స పరివత్తనేన. సబ్బం నవవిధమ్పి చీవరం. అధిట్ఠానన్తి ఏత్థ ‘‘ఇమేహి అట్ఠహీ’’తి సేసో. వుత్తోవాయమత్థో అట్ఠకథాయం ‘‘తత్థ పురిమేహి అట్ఠహి సబ్బచీవరాని అధిట్ఠానం విజహన్తీ’’తి (పారా. అట్ఠ. ౨.౪౬౯). భిజ్జతీతి పజహతి. ఛిద్దస్స భావో ఛిద్దభావో, తస్మిం, ఛిద్దే సతి ఛిద్దే జాతేతి వుత్తం హోతి. తిచీవరన్తి తీసు చీవరేసు అఞ్ఞతరన్తి వుత్తం హోతి. తిచీవరమేవ వాతి గహేతబ్బం. వుత్తఞ్చ ‘‘ఛిద్దభావేన పన తిచీవరస్సేవా’’తి.

౫౬౭. కీవప్పమాణే ఛిద్దే జాతేతి ఆహ ‘‘కనిట్ఠస్సా’’తిఆది. ‘‘కనిట్ఠ…పే… మాణక’’న్తి ఇమినా హేట్ఠిమపరిచ్ఛేదం దస్సేతి.

౫౬౮. ఏకో తన్తుపీతి దీఘతో వా తిరియతో వా ఏకమ్పి సుత్తం.

౫౬౯. జిణ్ణట్ఠానే అగ్గళం దేన్తేన తేచీవరికేన వత్తితబ్బవిధిం దస్సేతుమాహ ‘‘పఠమ’’న్తిఆది. పఠమన్తి ఛిన్నట్ఠానస్స ఛిన్దనతో పుబ్బేయేవ. అగ్గళం దత్వాతి వత్థఖణ్డం అల్లియాపేత్వా. రక్ఖతీతి ఏత్థ ‘‘అధిట్ఠాన’’న్తి అనువత్తతే, ‘‘తేచీవరికో భిక్ఖూ’’తి లబ్భతి, ఏవం వత్థఖణ్డం అల్లియాపేన్తో తేచీవరికో భిక్ఖు అధిట్ఠానం రక్ఖతీతి వుత్తం హోతి. విపరియాయేన అధిట్ఠానం భిన్దతీతి లబ్భతి. పఠమం ద్వే కోటియో ఘటేత్వాతి యోజనా. మజ్ఝే జిణ్ణం అధిట్ఠితచీవరం మజ్ఝే ఛిన్దన్తో తతో పుబ్బేయేవ ద్వే కోటియో ఏకతో ఘటేత్వా సిబ్బిత్వా. పచ్ఛాతి కోటిఘటనతో పచ్ఛా. ఛిన్దతీతి మజ్ఝం ఉభయకోటిం కాతుం ఛిన్దతి. రక్ఖతీతి వుత్తప్పకారమేవ.

౫౭౦. తిచీవరే కత్థ జాతం ఛిద్దమధిట్ఠానం భిన్దతీతి ఆహ ‘‘చతురఙ్గులా’’తిఆది. చత్తారి చ అట్ఠ చ చతురట్ఠం, చతున్నం అట్ఠన్నం వా అఙ్గులానం సమాహారో చతురట్ఠఙ్గులం, తస్మాతి గహేతబ్బం. చతురఙ్గులా అట్ఠఙ్గులాతి యోజనా. ఓరన్తి అబ్భన్తరం. ఏకఞ్చ ద్వే చ ఏకద్వే, తేసం ఏకద్విన్నం, ‘‘చీవరాన’’న్తి పకరణతో లబ్భతి, ఏకస్స చీవరస్స, ద్విన్నఞ్చ చీవరానన్తి యోజనా. యథాసఙ్ఖ్యానుద్దేసవసేన ఏకస్స తిరియతో చతురఙ్గులతో ఓరం, ద్విన్నం తిరియతో అట్ఠఙ్గులతో ఓరన్తి యోజనా. వాక్యద్వయేపి ‘‘ఛిద్దం భిన్దతేవా’’తి యోజేతబ్బం.

ఏకస్స చీవరస్సాతి అన్తరవాసకచీవరస్స. తిరియతోతి విత్థారతో. చతురఙ్గులం ఓరన్తి చతురఙ్గులతో అబ్భన్తరే ఛిద్దం అధిట్ఠానం భిన్దతి. ద్విన్నన్తి ఉత్తరాసఙ్గసఙ్ఘాటీనం. తిరియతోతి విత్థారతో. అట్ఠఙ్గులతో ఓరన్తి అట్ఠఙ్గులతో అబ్భన్తరే. తిణ్ణమ్పి దీఘతో విదత్థియా ఓరం ఛిద్దం అధిట్ఠానం భిన్దతేవాతి యోజనా. ఏత్థ విదత్థి వడ్ఢకివిదత్థి గహేతబ్బా. ఏవం వుత్తపరిచ్ఛేదబ్భన్తరే ఛిద్దే జాతే తస్స చీవరస్స అతిరేకచీవరత్తా దసాహమనతిక్కమిత్వా సూచికమ్మం కత్వా అధిట్ఠాతబ్బం. తథా అకరోన్తేన పన పరిక్ఖారచోళం అధిట్ఠాతబ్బం.

౫౭౧. ‘‘నిసీదనస్సా’’తి ‘‘నిసీదనచీవరస్సా’’తి వత్తబ్బే ఉత్తరపదలోపేన వుత్తన్తి దట్ఠబ్బం. దియడ్ఢాతి ఏత్థ విసేసితబ్బా విదత్థి ‘‘ద్వే విదత్థియో’’తి చ ‘‘సుగతస్స విదత్థియా’’తి చ వుత్తసామత్థియా లబ్భతి. అడ్ఢేన దుతియా దియడ్ఢా, దుతియం అడ్ఢమేతస్సాతి ‘‘దుతియడ్ఢా’’తి వత్తబ్బే తియ-పచ్చయలోపేన ‘‘దియడ్ఢా’’తి వుత్తం, అడ్ఢదుతియాతి వుత్తం హోతి. ‘‘సుగతస్స విదత్థియా’’తి పమాణనియమస్స కతత్తా వడ్ఢకివిదత్థియా తిస్సో విదత్థియో ఏకా సుగతవిదత్థి హోతి. ఇదం నిసీదనచీవరం దీఘతో వడ్ఢకిహత్థేన తిహత్థం, విత్థారతో ఛళఙ్గులాధికద్విహత్థప్పమాణం హోతి. ‘‘దసా విదత్థీ’’తి (పాచి. ౫౩౩) వుత్తత్తా దియడ్ఢహత్థా దసాతి వేదితబ్బా.

౫౭౨. చతస్సోతి ఏత్థాపి ‘‘విదత్థియో’’తి సామత్థియావ లబ్భతి. ‘‘కణ్డుప్పటిచ్ఛాదియా’’తి విభత్తిపరిణామేన దీఘతోతి యోజనా.

౫౭౩. అడ్ఢం తేయ్యం తతియం యస్సా సా అడ్ఢతేయ్యా, అడ్ఢతతియాతి వుత్తం హోతి.

౫౭౪. తతో ఉత్తరిం తదుత్తరిం, తస్స తస్స వుత్తప్పమాణతో అతిరేకం. అధికచ్ఛేదనన్తి అధికస్స పమాణాతిరిత్తట్ఠానస్స ఛేదనం అస్స పాచిత్తియస్స దేసనాయాతి అధికచ్ఛేదనం, వుత్తప్పమాణతో అధికట్ఠానం ఛిన్దిత్వా దేసేతబ్బం పాచిత్తియం. ఉదీరితం వుత్తం పాళియాతి అత్థో.

౫౭౫. అప్పమాణేనాతి గుణవసేన అప్పమాణేన సమ్మాసమ్బుద్ధేన.

౫౭౬. సబ్బం వట్టతీతి సమ్బన్ధో. ‘‘సబ్బ’’న్తి ఇమినా అట్ఠకథాయ ఆగతం నీలాదిం సఙ్గణ్హాతి. మహన్తాదిభేదం సబ్బం పచ్చత్థరణచీవరం వట్టతి.

౫౭౭. ‘‘ముఖపుఞ్ఛనచోళం ఏక’’న్తి పదచ్ఛేదో. ఏకం ధోవిత్వా యావ సుక్ఖాపీయతి, తావ అఞ్ఞేన ముఖపుఞ్ఛనేన భవితబ్బత్తా ఆహ ‘‘ద్వేపి వట్టన్తి సబ్బథా’’తి.

౫౭౯. పమాణతో, గణనతో చ అతీతాతి పమాణగణనాతీతా. ‘‘పమాణాతీతా’’తి వచనేన వినయధరానం అప్పమాణగుణతం దస్సేతి, ‘‘గణనాతీతా’’తి ఇమినా అతిక్కన్తగణనతం. పకతం వినయే పఠమం కతం బుద్ధేన భగవతా పఞ్ఞత్తం జానన్తీతి పకతఞ్ఞూ, వినయధరా, తే పకతఞ్ఞునో. అపరిమాణగుణమణిగణభూసితఉపాలిదాసకాదిమహాథేరాచరియపరమ్పరాగతా సఙ్ఖ్యాపథాతీతా వినయధరాతి వుత్తం హోతి.

౫౮౦. సుగతట్ఠఙ్గులాయామన్తి వడ్ఢకిరతనప్పమాణదీఘం. చతురఙ్గులవిత్థతన్తి వడ్ఢకివిదత్థిప్పమాణవిత్థారం. వికప్పనుపగం పచ్ఛిమం చీవరం నామ హోతి. పచ్ఛిమం చీవరన్తి పరిస్సావనపటాదీనం విసేసనం, పచ్ఛిమచీవరప్పమాణన్తి వుత్తం హోతి.

౫౮౧. పరిస్సావపటన్తి ఉదకపరిస్సావనత్థం పటం. పత్తత్థవికన్తి పత్తకఞ్చుకం. పోత్థకత్థవికన్తి పోత్థకకఞ్చుకం. ఆదిగ్గహణేన పచ్ఛిమప్పమాణాదిం యం కిఞ్చి పటం, దణ్డపటఞ్చ సఙ్గణ్హాతి.

౫౮౨. అధిట్ఠాతున్తి పరిక్ఖారచోళం అధిట్ఠాతుం. ఠపితేతి అనధిట్ఠాయ ఠపితే. మహాపచ్చరియం పన ‘‘అనాపత్తీ’’తి (పారా. అట్ఠ. ౨.౪౬౯) ఆహ. నత్థి దోసతాతి దోసో ఏవ దోసతా. ‘‘అత్తనో సన్తకభావతో మోచేత్వా ఠపితం సన్ధాయ మహాపచ్చరియం అనాపత్తి వుత్తా’’తి వదన్తి. ‘‘ఇమినా భేసజ్జం చేతాపేస్సామి, ఇదం మాతుయా దస్సామీ’’తి ఠపేన్తేన అధిట్ఠాతబ్బం. ‘‘ఇదం భేసజ్జస్స, మాతుయా’’తి విభజిత్వా ససన్తకభావతో మోచితే అధిట్ఠానకిచ్చం నత్థీతి అధిప్పాయో. హోతి చేత్థ –

‘‘యం వత్థం భిక్ఖునా లద్ధం, కతం మాతాదిసన్తకం;

నిస్సగ్గియం న హోతీతి, తమాహు వినయఞ్ఞునో’’తి.

౫౮౩. వస్సమాసే చతురోతి వస్సానే చతురో మాసే, అధిట్ఠానకిరియాయ చత్తారో మాసే అవిచ్ఛేదోతి అచ్చన్తసంయోగే ఉపయోగవచనం. వస్సికే చత్తారో మాసే నివాసేతబ్బా సాటికా వస్సికసాటికా.

౫౮౪. కణ్డుం పటిచ్ఛాదేతీతి కణ్డుప్పటిచ్ఛాది, కణ్డురోగాతురస్స భిక్ఖునో తప్పటిచ్ఛాదనత్థమనుఞ్ఞాతచీవరస్సేతమధివచనం. హోన్తి చేత్థ –

‘‘మాతికట్ఠకథాయస్సా, కణ్డుచ్ఛాదికసాటియా;

న కాలాతిక్కమే వుత్తం, అధిట్ఠానవివట్టనం.

అధిట్ఠానపహానఙ్గే-సు వుత్తత్తా విసేసతో;

వీమంసితబ్బం విఞ్ఞూహి, తత్థ యం కారణం సియా’’తి.

౫౮౬. ‘‘అసమ్ముఖే ఏతన్తి చా’’తి వచనేనేవ సమ్ముఖే ‘‘ఇమ’’న్తి విఞ్ఞాయతి. విచక్ఖణో పచ్చుద్ధరేయ్యాతి యోజనా.

౫౮౭. అధిట్ఠితన్తి అధిట్ఠానం.

౫౮౮. ఇతి సబ్బమిదన్తి ఏవం వుత్తం ఇదం తిచీవరాదీనం పమాణాదిసబ్బవిధానం. తేచీవరికభిక్ఖునోతి తిచీవరాధిట్ఠానేన అధిట్ఠితతేచీవరికస్స వినయతేచీవరికస్స. తిణ్ణం చీవరానం సమాహారో తిచీవరం, తిణ్ణం తిచీవరానం సమాహారోతి ‘‘తితిచీవర’’న్తి వత్తబ్బే ఏకదేససరూపేకసేసనయేన ‘‘తిచీవర’’న్తి నవచీవరాని సఙ్గహితాని, తిచీవరే నియుత్తో తేచీవరికోతి వినయతేచీవరికో వుచ్చతి. ధుతఙ్గతేచీవరికస్సాపి తిచీవరే ఇదమేవ విధానన్తి సోపి సఙ్గయ్హతి. అఞ్ఞేసు వా పన ఛసు చీవరేసు పరిక్ఖారచోళం ఏకం అంసకాసావమేవ వట్టతి. తథా వత్వావాతి ‘‘ఇమం పరిక్ఖారచోళం అధిట్ఠామీ’’తిఆదినా నయేన వత్వా. తం పరిక్ఖారచోళం. పరిక్ఖారచోళమస్స అత్థి, తత్థ వా నియుత్తోతి పరిక్ఖారచోళికో.

౫౮౯. ‘‘తిచీవరం పన పరిక్ఖారచోళం అధిట్ఠాతుం వట్టతి, న వట్టతీ’’తి అనుయోగం కత్వా ‘‘వట్టతీ’’తి (పారా. అట్ఠ. ౨.౪౬౯) అట్ఠకథాయ వుత్తత్తా ఇధ ‘‘తిచీవర’’న్తి చీవరత్తయమేవ వుత్తం. ‘‘సుఖపరిహారత్థం ఏకమ్పి వికప్పేతబ్బ’’న్తి వచనతో ఏకదేసే సముదాయోపచారవసేన ఏకమ్పి వికప్పేతబ్బమేవ హోతి.

పరిక్ఖారచోళం కాతుమ్పి వట్టతీతి బద్ధసీమతో బహి వసన్తేన ఏకకేన తేచీవరికేన అన్తోఅరుణే అసతియా తీసు చీవరేసు హత్థపాసే అకతేసు నిస్సగ్గియం పాచిత్తియం హోతీతి, వినయకమ్మం కాతుం సభాగపుగ్గలానం దుల్లభత్తా చ సుఖపరిహారత్థం తీసు ఏకం వా సబ్బాని ఏవ వా తిచీవరనామేన కతాధిట్ఠానాని పచ్చుద్ధరిత్వా పరిక్ఖారచోళనామేన అధిట్ఠాతుమ్పి వట్టతీతి వుత్తం హోతి.

ఏవం అగ్గహేత్వా ‘‘సచే తిచీవరం పరిక్ఖారచోళాధిట్ఠానం లభేయ్య, ఉదోసితసిక్ఖాపదే పరిహారో నిరత్థకో భవేయ్యా’’తి (పారా. అట్ఠ. ౨.౪౬౯) వుత్తం మహాపదుమత్థేరస్స మతం దస్సేతుమాహ ‘‘ఏవం చుదోసితే’’తిఆది. ఏవం చేతి ఏవం తిచీవరం పరిక్ఖారచోళం అధిట్ఠహిత్వా పరిహరితుం వట్టతి చే. ఉదోసితేతి ఇమస్స సిక్ఖాపదస్స అనన్తరే దుతియకథినసిక్ఖాపదే. వుత్తో పరిహారోతి ‘‘ఏకకులస్స గామో హోతి పరిక్ఖిత్తో చ. అన్తోగామే చీవరం నిక్ఖిపిత్వా అన్తోగామే వత్థబ్బ’’న్తిఆదినా (పారా. ౪౭౮) నయేన పదభాజనావసానే వుత్తో, ఇధ చ ‘‘గామాదీసు పదేసేసూ’’తిఆదినా నయేన అనన్తరం వక్ఖమానో తిచీవరస్స పరిహరణవిధి. నిరత్థకోతి పరిక్ఖారచోళనామేన అధిట్ఠితచీవరస్స తేన విధినా తిచీవరం అపరిహరన్తస్సాపి భిక్ఖునో అనాపత్తిభావతో నిప్పయోజనోతి అత్థో.

౫౯౦. తప్పరిహరితుమాహ ‘‘న’’ఇచ్చాది. న నిరత్థకోతి యోజనా. హేతుం దస్సేతుమాహ ‘‘తేచీవరికస్సేవా’’తిఆది. యో తిచీవరనామేన అధిట్ఠానం అపచ్చుద్ధరిత్వా సతిం ఉపట్ఠపేత్వా అన్తోఅరుణే చీవరం హత్థపాసతో అమోచేత్వా అరుణం ఉట్ఠాపేతి, తాదిసస్స తేచీవరికస్సేవ తస్మిం సిక్ఖాపదే ఉదోసితపరిహారస్స భగవతా దేసితత్తాతి అత్థో. యస్మా తాదిసస్సేవ తేచీవరికస్స ఉదోసితసిక్ఖాపదే పరిహారో వుత్తో, తస్మా. తం సబ్బమ్పీతి తం నవవిధం సబ్బమ్పి చీవరం. పరిక్ఖారచోళస్సాతి పరిక్ఖారచోళనామేన అధిట్ఠహిత్వా చీవరం పరిభుఞ్జితుకామస్స పరిక్ఖారచోళనామేన అధిట్ఠాతుం వట్టతి.

౫౯౧. ఇమినా ఉదోసితపరిహారస్స అనిరత్థకభావం సాధేత్వా ఇదాని ‘‘తిచీవరం పరిక్ఖారచోళనామేనాపి అధిట్ఠాతుం వట్టతీ’’తి ఇమస్స అధికత్థస్స మహాకారుణికేన అనుఞ్ఞాతభావే కిరియన్తరానుజాననసఙ్ఖాతఅధికవచనస్స ఞాపకహేతుభావం దస్సేతుమాహ ‘‘అధిట్ఠేతీ’’తిఆది. ఇమస్మింయేవ సిక్ఖాపదే అనాపత్తివారే ‘‘అనాపత్తి అన్తోదసాహం అధిట్ఠేతి, వికప్పేతీ’’తి పాఠే అనాపత్తిభావే ‘‘అధిట్ఠేతీ’’తి ఏత్తకేనేవ పరియత్తే (పారా. ౪౬౯) ‘‘వికప్పేతీ’’తి కిరియన్తరానుజాననేన పకారన్తరేనాపి దోసో నత్థీతి అధిప్పాయస్స విఞ్ఞాపితత్తాతి అత్థో.

౫౯౨. ఏవం కరోన్తస్సాతి తిచీవరనామేన అధిట్ఠానం పచ్చుద్ధరిత్వా పరిక్ఖారచోళనామేన అధిట్ఠహన్తస్స. ఇదాని అతిప్పసఙ్గం దస్సేతుకామస్స చోదకస్స అధిప్పాయం దస్సేతుమాహ ‘‘ఏవ’’న్తిఆది. మూలాధిట్ఠానం పహాయ కాతబ్బప్పకారన్తరస్సాపి విజ్జమానత్తా తిచీవరం పచ్చుద్ధరిత్వా ముఖపుఞ్ఛనాదికం కత్వా అధిట్ఠహతోపి దోసో న సియాతి కస్మా నాపజ్జతీతి అత్థో. నఇతి అతిప్పసఙ్గనివారణే.

౫౯౩. కిచ్చవిధానతోతి తేసం ముఖపుఞ్ఛనాదీనం అత్తనో అత్తనో కిచ్చస్స సాధనతో, తాదిసం కిచ్చవిసేసాపేక్ఖం వినా తంతంనామేన అధిట్ఠాతుం న యుజ్జతీతి అధిప్పాయో. అకిచ్చస్సాతి ముఖపుఞ్ఛనాదికిచ్చరహితస్స. అధికస్సాతి పచ్చుద్ధరిత్వా పఠమం అధిట్ఠానస్స విజహితత్తా అతిరేకస్స. అస్సాతి తిచీవరస్స. అధిట్ఠానం తు యుజ్జతీతి దసాహం అనతిక్కమిత్వా పరిక్ఖారచోళనామేన అధిట్ఠానం పన యుజ్జతి.

౫౯౪. నిధానస్స ముఖం ఉపాయోతి నిధానముఖం, అన్తరవాసకాదితంతంచీవరనామేన అధిట్ఠానతో అతిరేకం యం కిఞ్చి చీవరం యథా ఠపితం ఆపత్తిం న కరోతి, తథా నిధానస్స ఉపాయోతి అత్థో. ఏతం పరిక్ఖారచోళాధిట్ఠానం. మహాపచ్చరియన్తి బ్రాహ్మణతిస్సభయే భిక్ఖుసఙ్ఘం జమ్బుదీపం నేతుం సక్కస్స దేవానమిన్దస్స ఆణత్తియా విసుకమ్మేన నిమ్మితమహాపచ్చరియం నిసీదిత్వా లిఖితత్తా తంనామకాయం వినయట్ఠకథాయం, ‘‘మహాపచ్చరియాదిసూ’’తిపి లిఖన్తి.

౫౯౫. పరిక్ఖారచోళనామేన అధిట్ఠానవిధానస్స వుత్తప్పమాణం కతమన్తి ఆహ ‘‘చీవర’’న్తిఆది. ‘‘నిదానే ఉప్పత్తితో’’తి పదచ్ఛేదో. ‘‘చీవరం పరిపుణ్ణ’’న్తి నిదానే ‘‘తిచీవరం సమ్పుణ్ణం విజ్జతి, ఇదమతిరేకచీవరం కిం కాతబ్బ’’న్తి భిక్ఖూహి భగవతో ఆరోచితవత్థుమ్హి. ఉప్పత్తితోతి పరిక్ఖారచోళాధిట్ఠానస్స ఉప్పన్నత్తా, అనుఞ్ఞాతత్తాతి అత్థో. ‘‘తేన ఖో పన సమయేన భిక్ఖూనం పరిపుణ్ణం హోతి తిచీవరం, అత్థో చ హోతి పరిస్సావనేహిపి థవికాహిపి. భగవతో ఏతమత్థం ఆరోచేసుం. అనుజానామి భిక్ఖవే పరిక్ఖారచోళక’’న్తి (మహావ. ౩౫౭) ఏత్థ పాళియం ఏవం విప్పవాససుఖత్థం నామేనాధిట్ఠితతిచీవరం అధిట్ఠానం పచ్చుద్ధరిత్వా పరిక్ఖారచోళనామేన అధిట్ఠాతుం వట్టతీతి సాధనేన తదేకసాధనత్తా ఏవ ఏకమ్పి చీవరం వికప్పేతుం వట్టతీతి వుత్తమేవ హోతి. తేనేవాహ అట్ఠకథాయం ‘‘ఏవఞ్చ సతి యో తిచీవరే ఏకేన చీవరేన విప్పవసితుకామో హోతి, తస్స తిచీవరాధిట్ఠానం పచ్చుద్ధరిత్వా విప్పవాససుఖత్థం వికప్పనాయ ఓకాసో దిన్నో హోతీ’’తి (పారా. అట్ఠ. ౨.౪౬౯).

౫౯౬-౮. ఏత్తావతా కప్పియచీవరఞ్చ తత్థ కత్తబ్బఞ్చ దస్సేత్వా ఇదాని అకప్పియచీవరం దస్సేతుమాహ ‘‘కుసవాకాదీ’’తిఆది. కుసన్తి దబ్బతిణం. వాకన్తి రుక్ఖాదీనం వాకం. ఆది-సద్దేన ఫలకం గహితం, చీర-సద్దో చీవరపరియాయో, ఇమస్మిం కుసాదయో గన్థేత్వా కతే చీవరేయేవ వత్తతి. కేసజం కమ్బలన్తి మనుస్సకేసేహి వీతకమ్బలఞ్చ. వాలజం కమ్బలన్తి అస్సవాలచమరవాలేహి వీతకమ్బలఞ్చ. ఉలూకపక్ఖన్తి కోసియసకుణపత్తం. ఇధ పన తం గన్థేత్వా కతచీవరమేవ గహేతబ్బం. అజినక్ఖిపేతి అజినదీపిచమ్మే. ‘‘ధారయతో థుల్లచ్చయ’’న్తి పచ్చేకం సమ్బన్ధో.

కదలిదుస్సేతి కదలివాకమయవత్థే. ఏరకదుస్సేతి ఏరకమయవత్థే. అక్కదుస్సేతి అక్కదణ్డే వా తేసం సుత్తాని వా గహేత్వా కతవత్థే. పోత్థకేతి మకచివాకమయవత్థే. తిరీటే వాతి ఏవంనామకే రుక్ఖతచే. వేఠనేతి సీసవేఠనే. కఞ్చుకేతి కవచే.

సబ్బనీలకేతి కేవలనీలకే. ఏస నయో మఞ్జేట్ఠాదీసు. మహానామరత్తేతి తనుపదుమదలవణ్ణరత్తే. మహారఙ్గరత్తేతి సతపదివణ్ణరత్తే.

౫౯౯. అచ్ఛిన్నదసకేతి అచ్ఛిన్నా దసా యస్స, తస్మిం చీవరే. ఏస నయో దీఘదసేపి. ఫలదసేతి ఫలసదిసగన్థితా దసా యస్స, తస్మిం. పుప్ఫదసేతి కణ్ణికం బన్ధిత్వా వికాసేత్వా కతా దసా యస్స, తస్మిం చీవరేతి అత్థో. అచ్ఛిన్నచీవరస్సాతి నగ్గం కత్వా చోరేహి విలుత్తచీవరస్స. ఏత్థాతి కుసవాకాదీసు, సబ్బనీలాదీసు చ. కిఞ్చీతి ఏకమ్పి అకప్పియం నత్థి అననులోమికం నత్థి. ‘‘నగ్గేన ఏతేసు అకప్పియచీవరేసు యంకిఞ్చి లద్ధం, తేన హిరికోపినం పటిచ్ఛాదేత్వా పచ్ఛా కప్పియచీవరే లద్ధే తం అధివాసేత్వా ఇదం అకప్పియచీవరం పరిచ్చజితబ్బం. సబ్బనీలకాదివత్థేసు లద్ధేసు కప్పియరజనేన రజిత్వా, తం వణ్ణం నాసేత్వా వా కప్పియవత్థాని ఉభయపస్సేసు అల్లియాపేత్వా, పటిచ్ఛాదేత్వా వా నివాసేతుం వట్టతీ’’తి అట్ఠకథాయం వుత్తం.

౬౦౦. ‘‘అన్తోదసాహ’’న్తి ఇదం ‘‘అధిట్ఠేతీ’’తిఆదీహి సబ్బపదేహిపి యోజేతబ్బం. విస్సజ్జేతీతి అఞ్ఞస్స దేతి. ఇధ దానం దువిధం సమ్ముఖాదానం, పరమ్ముఖాదానన్తి. పటిగ్గాహకం దిస్వా ‘‘ఇదం తుయ్హం దమ్మీ’’తి దానం సమ్ముఖాదానం నామ. పరమ్ముఖా ‘‘ఇదం ఇత్థన్నామస్స దమ్మీ’’తి దిన్నం పరమ్ముఖాదానం. ‘‘ఇదం త్వం గణ్హాహీ’’తి వా ‘‘తుయ్హం గణ్హాహీ’’తి వా వుత్తే ‘‘మయ్హం గణ్హామీ’’తి సచే వదతి, దానగహణద్వయమ్పి సుద్ధం. ‘‘ఇదం తవ సన్తకం కరోహి, తవ సన్తకం హోతు, తవ సన్తకం హోతీ’’తి దాయకేన వుత్తే గణ్హన్తోపి ‘‘మమ సన్తకం కరోమి, మమ సన్తకం హోతు, మమ సన్తకం హోతీ’’తి వదతి చే, దానం, గహణఞ్చ అసుద్ధం హోతి. ‘‘తవ సన్తకం కరోహీ’’తి వుత్తే పన ‘‘సాధు భన్తే మయ్హం గణ్హామీ’’తి వత్వా గణ్హాతి, గహణం సుద్ధం. ‘‘ఇదం తుయ్హం గణ్హాహీ’’తి వుత్తే ‘‘అహం న గణ్హామీ’’తి వదతి, పున ‘‘దిన్నం మయా, తుయ్హం గణ్హాహీ’’తి వుత్తే ఇతరోపి పున పటిక్ఖిపతి, తం చీవరం కస్సచి అసన్తకత్తా దసాహాతిక్కమేనాపి నిస్సగ్గియం న హోతీతి పచ్ఛా తేసు ద్వీసు యో ఇచ్ఛతి, తేన అధిట్ఠాయ పరిభుఞ్జితబ్బన్తి సబ్బమిదం అట్ఠకథాయ (పారా. అట్ఠ. ౨.౪౬౯ అత్థతో సమానం) వుత్తం.

అధిట్ఠితచీవరే అధిట్ఠానే వేమతికేన అత్తనో విమతిం పఠమం ఆవి కత్వా ‘‘సచే అనధిట్ఠితం, ఏవం కతే కప్పియం హోతీ’’తి చిన్తేత్వా నిస్సజ్జేత్వా వినయకమ్మం కరోన్తస్స ముసావాదదోసో నాపజ్జతి. యథాహ అట్ఠకథాయం ‘‘న హి ఏవం జానాపేత్వా వినయకమ్మం కరోన్తస్స ముసావాదో హోతీ’’తి (పారా. అట్ఠ. ౨.౪౬౯). ‘‘కేచి ‘తథా వేమతికచీవరం అఞ్ఞేన విస్సాసేన గహేత్వా పున దాతబ్బ’న్తి వదన్తి, తం న సున్దర’’న్తి (పారా. అట్ఠ. ౨.౪౬౯ థోకం విసదిసం) తత్థేవ వుత్తం.

వినస్సతీతి చోరాదీహి వినస్సతి. ‘‘నస్సతి, డయ్హతి, అచ్ఛిన్దిత్వా గణ్హన్తీ’’తి ఇమానిపి వినాసప్పకారత్తా ‘‘వినస్సతీ’’తి ఇమినావ సఙ్గయ్హన్తి. తత్థ ‘‘నస్సతీ’’తి ఇదం చోరాదీహి హటం సన్ధాయ వుత్తం, ‘‘వినస్సతీ’’తి ఇదం ఉన్దూరఖాయితాదిం సన్ధాయ వుత్తం, ‘‘డయ్హతీ’’తి అగ్గినా దడ్ఢం సన్ధాయ. విస్సాసేతి ఏత్థ సన్దిట్ఠో చ సమ్భత్తో చ ఆలపితో చ జీవతి చ గహితే చత్తమనో హోతీతి పఞ్చఙ్గసమన్నాగతేన అత్తని విస్సాసేన అఞ్ఞేన గహితేతి అత్థో. పకాసితాతి ‘‘అనాపత్తి అన్తోదసాహం అధిట్ఠేతీ’’తిఆదినా (పారా. ౪౬౯) నయేన వుత్తా.

౬౦౧. ఇదం పన సముట్ఠానం నామేన కథినసముట్ఠానం నామాతి అత్థో. ఇదం కథినసముట్ఠానం నామ కాయవాచతో చ కాయవాచాచిత్తతో చ సముట్ఠాతి. అతిరేకచీవరభావస్స జాననచిత్తేన పణ్ణత్తిజాననచిత్తే అసతిపి ఆపత్తిసమ్భవతో అచిత్తం. అనధిట్ఠానతో, అవికప్పనతో చ అక్రియం. కమ్మట్ఠానమనుయుఞ్జన్తో వా చేతియాదిం వన్దన్తో వా ఏకాదసమం అరుణం ఉట్ఠాపేతి, కుసలచిత్తో ఆపజ్జతి, కలహాదిపసుతో వా వీతిక్కమం జానన్తో వా ఉట్ఠాపేతి, అకుసలచిత్తో ఆపజ్జతి, ఖీణాసవో పన అసతియా వా పణ్ణత్తిం అజానన్తో వా తథా కరోన్తో అబ్యాకతచిత్తో ఆపజ్జతీతి తిచిత్తం. వుత్తనయేన కమ్మట్ఠానాదిమనుయుఞ్జన్తస్స సోమనస్సచిత్తసమఙ్గినో సుఖవేదనా, ఉపేక్ఖాచిత్తసమఙ్గినో ఉపేక్ఖావేదనా, కలహాదిపసుతస్స దోమనస్సచిత్తసమఙ్గినో దుక్ఖవేదనా హోతీతి తివేదనం. ఏస నయో ఉపరిపి ఏవరూపే ఠానే యోజేతబ్బో.

పఠమకథినకథావణ్ణనా.

౬౦౨. గామాదీసు పదేసేసు తిపఞ్చసూతి తిచీవరాని నిక్ఖిపిత్వా విప్పవాసేన దోసం, ఉప్పజ్జనట్ఠానఞ్చ దస్సేతుం ‘‘గామో ఏకూపచారో’’తిఆదినా (పారా. ౪౭౭) నయేన పాళియం వుత్తగామనివేసనఉదోసితఅట్టమాళపాసాదహమ్మియనావాసత్థఖేత్తధఞ్ఞకర- ణఆరామవిహారరుక్ఖమూలఅజ్ఝోకాససఙ్ఖాతేసు పన్నరససు చీవరనిక్ఖేపట్ఠానేసూతి వుత్తం హోతి. ఏత్థ గామో నామ ఏకకుటికాదిగామో.

నివేసనం నామ గామతో బహి చతుసాలాదికో గేహో. తేనాహ గణ్ఠిపదే ‘‘గామనివేసనానం విసేసం వదన్తా ‘పున ఏకపరిచ్ఛేదం కత్వా నివేసితా బహుగేహా నివేసనం నామ హోన్తీ’తి వదన్తి, తస్మా ఇదం నివేసనాది సబ్బం ‘గామతో బహీ’తి గహేతబ్బ’’న్తి. ఇదఞ్చ తత్థేవ వుత్తం ‘‘నివేసనాదికం అన్తోగామే చే హోతి, గామే వుత్తపరిహారస్సేవ లబ్భనతో అన్తోగామతో బహీ’తి గహేతబ్బ’’న్తి.

అట్ఠకథాయం ‘‘ఉదోసితోతి యానాదీనం భణ్డానం సాలా’’తి (పారా. అట్ఠ. ౨.౪౮౨-౪౮౭) వుత్తసరూపం ఉదోసితం నామ. ‘‘అట్టోతి పటిరాజాదిపటిబాహనత్థం ఇట్ఠకాహి కతో బహలభిత్తికో చతుపఞ్చభూమికో పతిస్సయవిసేసో’’తి (పారా. అట్ఠ. ౨.౪౮౨-౪౮౭) వుత్తసరూపో అట్టో నామ. ‘‘మాళోతి ఏకకూటసఙ్గహితో చతురస్సపాసాదో’’తి (పారా. అట్ఠ. ౪౮౨-౪౮౭) వుత్తో ఏకకణ్ణికసఙ్గహితో చతురస్సగేహో మాళో నామ. పాసాదోతి దీఘపాసాదో. హమ్మియన్తి ముణ్డచ్ఛదనపాసాదో. నావాతి యానప్పత్తి. సత్థన్తి జఙ్ఘసత్థసకటసత్థవసేన దువిధో జనసమూహో, సో చ నివిట్ఠానివిట్ఠవసేన పచ్చేకం దువిధో. తత్థ నివిట్ఠే వతిఆదిపరిక్ఖేపోపి హోతేవ.

ఖేత్తన్తి యవఖేత్తాదిఖేత్తం. ధఞ్ఞకరణం ఖలం. ఆరామో పుప్ఫారామో, ఫలారామో చ. విహారోతి ఏకమ్పి సేనాసనం వుచ్చతి. ‘‘రుక్ఖో నామ యం మజ్ఝన్తికే కాలే సమన్తా ఛాయా ఫరతీ’’తి (పారా. ౪౯౪) వుత్తప్పమాణపరిచ్ఛన్నో రుక్ఖో. అజ్ఝోకాసో నామ సత్తబ్భన్తరో, సో విఞ్చాటవిఆదిఅగామకారఞ్ఞే చ మచ్ఛబన్ధానం అగమనపథే సముద్దదీపే చ లబ్భతి. మచ్ఛబన్ధానం అగమనపథో నామ ఉదకపిట్ఠియా గన్త్వా పున తదహేవ గేహం ఆగన్తుం అసక్కుణేయ్యతాయ దూరో సముద్దప్పదేసో వుచ్చతి.

అయం గామాదికో పచ్చేకం ఏకూపచారో, నానూపచారోతి దువిధో. తత్థ అజ్ఝోకాసం వినా గామాదికో తంతంరాజాదిసామికకులానం ఏకత్థనానత్థవసేన ఏకకులసన్తకో చే హోతి, ఏకూపచారో. నానాకులసన్తకో చే, నానూపచారో హోతి. వుత్తఞ్హేతం ‘‘గామో ఏకూపచారో నామ ఏకకులస్స గామో హోతీ’’తిఆది (పారా. ౪౭౮). అట్ఠకథాయమ్పి వుత్తం ‘‘ఏకకులస్స గామోతి ఏకస్స రఞ్ఞో వా భోజకస్స వా గామో’’తి చ ‘‘నానాకులస్స గామోతి నానారాజూనం వా భోజకానం వా గామో వేసాలీకుసినారాదిసదిసో’’తి (పారా. అట్ఠ. ౨.౪౭౯) చ.

ఏకకులేన కారాపితో విహారో ఏకూపచారో, నానాకులేహి కారాపితో నానూపచారో హోతి. యథాహ గణ్ఠిపదే ‘‘విహారే ఏకకులనానాకులవోహారో కారాపకానం వసేన వుత్తో’’తి. అజ్ఝోకాసే పన ఉపచారభేదో అబ్భన్తరవసేన వేదితబ్బో. వుత్తఞ్చేతం పాళియం ‘‘అజ్ఝోకాసో ఏకూపచారో నామ అగామకే అరఞ్ఞే సమన్తా సత్తబ్భన్తరా ఏకూపచారో. తతో పరం నానూపచారో’’తి. ఇధ ఏకం అబ్భన్తరం అట్ఠవీసతిరతనం హోతి. యథాహ అట్ఠకథాయం ‘‘ఏకం అబ్భన్తరం అట్ఠవీసతిహత్థ’’న్తి (పారా. అట్ఠ. ౨.౪౮౯). ఏవం సఙ్ఖేపతో వుత్తసరూపప్పభేదాని పన్నరస ఠానాని దస్సేతుమాహ ‘‘గామాదీసు పదేసేసు తిపఞ్చసూ’’తి. అయమేత్థ సఙ్ఖేపో, విత్థారో పన పాళిఅట్ఠకథావణ్ణనతో వేదితబ్బో.

‘‘తిచీవరేన విప్పవాసేయ్యాతి సఙ్ఘాటియా వా ఉత్తరాసఙ్గేన వా అన్తరవాసకేన వా. అన్తోగామే చీవరం నిక్ఖిపిత్వా’’తి (పారా. ౪౭౬, ౪౭౮) వచనతో ఏత్థ తిచీవరన్తి తిణ్ణం చీవరానమఞ్ఞతరమేవ చీవరం వత్తబ్బం. ఏకరత్తన్తి విప్పవాసకిరియాయ అచ్చన్తసంయోగే ఉపయోగవచనం. అపి-సద్దేన కిం పన దిరత్తాదికన్తి దస్సేతి.

సఙ్ఘసమ్ముతియా వినాతి తిచీవరం పరిహరితుం అసమత్థేన గిలానేన భిక్ఖునా సఙ్ఘం వన్దిత్వా ఉక్కుటికం నిసీదిత్వా అఞ్జలిం పగ్గయ్హ ‘‘అహం భన్తే గిలానో, న సక్కోమి తిచీవరం ఆదాయ పక్కమితుం, సోహం భన్తే సఙ్ఘం తిచీవరేన అవిప్పవాససమ్ముతిం యాచామీ’’తి తిక్ఖత్తుం యాచితేన సఙ్ఘేన తస్స ఞత్తిదుతియాయ కమ్మవాచాయ దిన్నం అవిప్పవాససమ్ముతిం వినాతి వుత్తం హోతి. తథా లద్ధసమ్ముతికస్స గిలానస్స భిక్ఖునో తస్మిం గేలఞ్ఞే అవూపసన్తే వా వూపసన్తేపి చీవరనిక్ఖేపట్ఠానం ఆగమనకాలే వా ఉప్పన్నే అఞ్ఞేపి రోగే అవూపసన్తే తాయయేవ సమ్ముతియా న దోసో.

౬౦౩. భిక్ఖునోతి అలద్ధసమ్ముతికస్స భిక్ఖునో. తేన చీవరేన. విప్పవత్థుం న వట్టతీతి వినా వసితుం న వట్టతి. కిం వుత్తం హోతి? ‘‘ఏకకులస్స గామో హోతి పరిక్ఖిత్తో చ, అన్తోగామే చీవరం నిక్ఖిపిత్వా అన్తోగామే వత్థబ్బం. అపరిక్ఖిత్తో హోతి, యస్మిం ఘరే చీవరం నిక్ఖిత్తం హోతి, తస్మిం ఘరే వత్థబ్బం, హత్థపాసా వా న విజహితబ్బం. నానాకులస్స గామో హోతి పరిక్ఖిత్తో చ, యస్మిం ఘరే చీవరం నిక్ఖిత్తం హోతి, తస్మిం ఘరే వత్థబ్బం సభాయే వా ద్వారమూలే వా, హత్థపాసా వా న విజహితబ్బ’’న్తిఆదినా (పారా. ౪౭౮) నయేన పాళియా వుత్తట్ఠానతో బహి అరుణం ఉట్ఠాపేతుం న వట్టతీతి వుత్తం హోతి.

ఇమస్మిం పాఠే ‘‘పరిక్ఖిత్తో’’తి ఇదం పాకారేన వా వతియా వా పరిఖాయ వా పరిక్ఖిత్తం సన్ధాయ వుత్తం. హత్థపాసా వాతి ఏత్థ హత్థపాసా నామ అడ్ఢతియరతనం హోతి. యథాహ అట్ఠకథాయం ‘‘తం ఘరం సమన్తతో హత్థపాసా న విజహితబ్బం, అడ్ఢతేయ్యరతనప్పమాణా పదేసా ఉద్ధం న విజహితబ్బన్తి వుత్తం హోతీ’’తి (పారా. అట్ఠ. ౨.౪౭౭-౪౭౮).

విప్పవసన్తస్స కో దోసోతి ఆహ ‘‘హోతి…పే… అరుణుగ్గమే’’తి. అనుఞ్ఞాతట్ఠానతో హి బహి చీవరేన వినా అరుణం ఉట్ఠాపేన్తస్స తం చీవరం నిస్సజ్జితబ్బం హోతి, తంహేతుకా పాచిత్తియాపత్తిపి హోతీతి అత్థో. తేనేవ వక్ఖతి ‘‘నిస్సజ్జిత్వా…పే… విఞ్ఞునా’’తి.

౬౦౪. న్హాయన్తస్సేవాతి చీవరస్స హత్థపాసతో దూరే నహాయన్తస్సేవ, అనాదరే సామివచనం.

౬౦౬. అచ్ఛిన్నం విలుత్తం చీవరం యస్స సో అచ్ఛిన్నచీవరో, భిక్ఖు, తస్స ఠానం అచ్ఛిన్నచీవరట్ఠానం, తస్మిం.

౬౦౭. నివాసేత్వాతి ఏత్థ ‘‘అన్తరవాసక’’న్తి చ గహేత్వాతి ఏత్థ ‘‘ఇతరానీ’’తి చ సేసో. ఇదఞ్చ గన్తబ్బట్ఠానే, ఆసన్నే మగ్గే చ మనుస్ససమ్బాధే అసతి కత్తబ్బదస్సనం. ఇతరత్థ నివాసేత్వా, పారుపిత్వా చ సఙ్ఘాటిం అంసే కత్వావ గన్తబ్బం హోతి. విహారే సభాగేసు అలబ్భమానేసు ఆసనసాలమ్పి గన్త్వా సభాగస్స సన్తికే వినయకమ్మం కత్తబ్బన్తి అట్ఠకథాయం (పారా. అట్ఠ. ౨.౪౯౫ అత్థతో సమానం) వుత్తం. ‘‘నిస్సజ్జిత్వా’’తి ఇమినా ‘‘ఇదం మే భన్తే చీవరం రత్తివిప్పవుత్థం అఞ్ఞత్ర భిక్ఖుసమ్ముతియా నిస్సగ్గియం, ఇమాహం సఙ్ఘస్స నిస్సజ్జామీ’’తి సఙ్ఘే వా ‘‘ఇదం మే భన్తే చీవరం…పే… అహం ఆయస్మన్తానం నిస్సజ్జామీ’’తి తిణ్ణం, ద్విన్నం వా సన్తికే వా ‘‘ఇదం మే ఆవుసో…పే… ఇమాహం ఆయస్మతో నిస్సజ్జామీ’’తి ఏకస్స సన్తికే వా వత్వా నిస్సజ్జిత్వాతి వుత్తం హోతి. విఞ్ఞునాతి ఏవం నిస్సగ్గియవత్థునిస్సజ్జనాదినానప్పకారవిధిజాననకేన ఞాణవతాతి అత్థో.

౬౦౮. తం నిస్సగ్గియచీవరం.

౬౦౯. ‘‘అదేన్తస్స చ నిస్సట్ఠం దుక్కట’’న్తి ఇమినా ‘‘బ్యత్తేన భిక్ఖునా పటిబలేన ఆపత్తి పటిగ్గహేతబ్బా, నిస్సట్ఠచీవరం దాతబ్బ’’న్తి వుత్తత్తా ఇమం విధిం జాననతాయ బ్యత్తేన యథావిధిం కాతుం సమత్థతాయ పటిబలేన ఖన్ధకే (చూళవ. ౨౩౯) ఆగతనయేన ఆపత్తిం పటిగ్గహేత్వా నిస్సట్ఠచీవరం హత్థేన గహేత్వా నిసీదాపేత్వా సచే సఙ్ఘో హోతి, ‘‘సుణాతు మే భన్తే సఙ్ఘో, ఇదం చీవరం ఇత్థన్నామస్స భిక్ఖునో నిస్సగ్గియం సఙ్ఘస్స నిస్సట్ఠం, యది సఙ్ఘస్స పత్తకల్లం, సఙ్ఘో ఇమం చీవరం ఇత్థన్నామస్స భిక్ఖునో దదేయ్యా’’తి, సచే తయో హోన్తి, ‘‘సుణన్తు మే ఆయస్మన్తా, ఇదం చీవరం ఇత్థన్నామస్స భిక్ఖునో నిస్సగ్గియం ఆయస్మన్తానం నిస్సట్ఠం, యదాయస్మన్తానం పత్తకల్లం, ఆయస్మన్తా ఇమం చీవరం ఇత్థన్నామస్స భిక్ఖునో దదేయ్యు’’న్తి, సచే ఏకకో హోతి, ‘‘ఇమం చీవరం ఆయస్మతో దమ్మీ’’తి దాతబ్బం, నిస్సట్ఠచీవరం ‘‘అత్తనోయేవ దిన్న’’న్తి సుద్ధసఞ్ఞాయ గహేత్వా అదేన్తస్స దుక్కటం హోతీతి వుత్తం హోతి.

తస్స సన్తకభావం ఞత్వా లేసేన విలుమ్పన్తస్స పన భణ్డగ్ఘవసేన దుక్కటథుల్లచ్చయపారాజికాపత్తియో హోన్తి. యథాహ అట్ఠకథాయం ‘‘తస్స సన్తకభావం పన ఞత్వా లేసేన అచ్ఛిన్దన్తో భణ్డం అగ్ఘాపేత్వా కారేతబ్బో’’తి (పారా. అట్ఠ. ౨.౪౬౯). పరియాపుతన్తి ‘‘న భిక్ఖవే నిస్సట్ఠచీవరం న దాతబ్బం, యో న దదేయ్య, ఆపత్తి దుక్కటస్సా’’తి (పారా. ౪౭౦) పాళియం వుత్తన్తి అత్థో.

౬౧౦-౧. థేరే దహరే చాతి ఏతేసు ఉభోసుపి మగ్గం గచ్ఛన్తేసూతి యోజనా. ‘‘థేరే’’తి ఇమినా అనిస్సితభావమాహ, ‘‘దహరే చా’’తి ఇమినా నిస్సితభావం. ఓహీనేతి ఓసక్కితే. సచే సో థేరో నిస్సయాచరియో భవేయ్యాతి అధిప్పాయేనాహ ‘‘గరు’’న్తి. తస్మిం దహరే. వత్థన్తి తస్స హత్థే ఠితచీవరం. న పస్సమ్భతీతి ధురనిక్ఖేపం అకత్వా గమనే సఉస్సాహత్తా నిస్సయపటిప్పస్సద్ధి న హోతీతి అధిప్పాయో. తేనేవ ‘‘ముహుత్త’’న్తిఆదిమాహ.

౬౧౪. పచ్చుద్ధారే అన్తోయేవారుణేతి ఇమినా సమ్బన్ధో, దహరభిక్ఖునో దూరభావఞ్చ అరుణుగ్గమనఞ్చ ఞత్వా చీవరస్స అనిస్సగ్గియత్థం తస్స హత్థే ఠితభావం సల్లక్ఖేత్వా పురారుణా పచ్చుద్ధరేతి అత్థో. విస్సజ్జేతీతి అఞ్ఞస్స దేతి. వినస్సతీతి చోరాదీహి నస్సతి.

దుతియకథినకథావణ్ణనా.

౬౧౬. అకాలచీవరన్తి ‘‘అకాలచీవరం నామ అనత్థతే కథినే ఏకాదసమాసే ఉప్పన్నం, అత్థతే కథినే సత్తమాసే ఉప్పన్నం, కాలేపి ఆదిస్స దిన్న’’న్తి (పారా. ౫౦౦) వచనతో అనత్థతకథినే విహారే ‘‘చీవరమాసో’’తి యో పుబ్బకత్తికకాళపక్ఖపాటిపదతో పట్ఠాయ యావ అపరకత్తికపుణ్ణమీ, తావ మాసో వుచ్చతి, తతో పరేసు ఏకాదససు మాసేసు ఉప్పన్నఞ్చ అత్థతకథినే విహారే యో చీవరమాసో, హేమన్తా చ చత్తారో మాసాతి పఞ్చమాసతో బహి సత్తసు మాసేసు ఉప్పన్నఞ్చ అత్థతకథినే పఞ్చ మాసా యథాపరిచ్ఛిన్నకాలే సఙ్ఘస్స చ ‘‘ఇదం అకాలచీవరం దమ్మీ’’తి పుగ్గలస్స చ ‘‘ఇదం తుయ్హం దమ్మీ’’తి దిన్నఞ్చేతి ఇదం అకాలచీవరన్తి అత్థో. ‘‘ఉప్పన్న’’న్తి సేసో, ‘‘ఉప్పజ్జేయ్య సఙ్ఘతో వా గణతో వా ఞాతితో వా మిత్తతో వా పంసుకూలతో వా అత్తనో వా ధనేనా’’తి (పారా. ౫౦౦) వచనతో సఙ్ఘస్స వా ‘‘ఇదం సుత్తన్తికగణస్స దేమ, ఇదం ఆభిధమ్మికగణస్స దేమా’’తిఆదినా నయేన గణస్స వా దిన్నతో అత్తనో వస్సగ్గేన వా ఞాతిఆదితో వా సుసానాదిపంసుకూలఖేత్తతో వా అత్తనో సన్తకేన సుత్తకప్పాసాదికప్పియవత్థుతో వా ఉప్పన్నచీవరన్తి అత్థో.

మాసపరమం నిక్ఖిపేతి మాసో పరమం పమాణం ఏతస్స నిక్ఖిపనస్సాతి మాసపరమం, నిక్ఖిపనన్తి కిరియావిసేసనం కాతబ్బం, మాసపరమం నిక్ఖిపనం కరేయ్యాతి వుత్తం హోతి. ‘‘ఆకఙ్ఖమానేన భిక్ఖునా పటిగ్గహేతబ్బం, పటిగ్గహేత్వా ఖిప్పమేవ కారేతబ్బం, నో చస్స పారిపూరీ, మాసపరమం తేన భిక్ఖునా తం చీవరం నిక్ఖిపితబ్బం ఊనస్స పారిపూరియా’’తి (పారా. ౫౦౦) వచనతో ఏవం ఉప్పన్నం చీవరం ఇచ్ఛన్తేన పటిగ్గహేత్వా సచే పహోతి, దసాహమనతిక్కామేత్వా కారేతబ్బం. సచే నప్పహోతి, ఊనస్స పరిపూరణత్థం మాసపరమం ఠపేతబ్బన్తి అత్థో.

కదా ఏవం నిక్ఖిపితబ్బన్తి ఆహ ‘‘సతి పచ్చాసాయా’’తి, ‘‘పచ్చాసా హోతి సఙ్ఘతో వా గణతో వా ఞాతితో వా మిత్తతో వా పంసుకూలతో వా అత్తనో వా ధనేనా’’తి (పారా. ౫౦౦) వుత్తసఙ్ఘాదితో అత్తనో వస్సగ్గాదితో లభేయ్య, తేన ‘‘ఇమస్స ఊనే పరిపుణ్ణే కారేస్సామీ’’తి పచ్చాసాయ సతి ఏవం నిక్ఖిపితబ్బన్తి అత్థో. తతో ఉద్ధం ఠపేతుం న వట్టతీతి మాసతో అతిరేకకాలం నిక్ఖిపితుం న వట్టతి, నిస్సగ్గియపాచిత్తియం హోతీతి అత్థో.

యది ఏవం ‘‘తదహుప్పన్నే మూలచీవరే పచ్చాసాచీవరం ఉప్పజ్జతి, దసాహా కారేతబ్బం…పే… వీసే ఉప్పన్నే మూలచీవరే పచ్చాసాచీవరం ఉప్పజ్జతి, దసాహా కారేతబ్బ’’న్తి (పారా. ౫౦౦) కస్మా ఆహాతి? పచ్చాసాచీవరస్స దసదివసే అతిక్కమ్మ ఠపేతుం అయుత్తత్తా, మూలచీవరస్స తగ్గతికత్తా ఏవం వుత్తం. యథాహ అట్ఠకథాయం ‘‘మూలచీవరస్స ఉప్పన్నదివసతో యావ వీసతిమో దివసో, తావ ఉప్పన్నం పచ్చాసాచీవరం మూలచీవరం అత్తనో గతికం కరోతీ’’తి (పారా. అట్ఠ. ౨.౫౦౦).

తతియకథినకథావణ్ణనా.

౬౧౮-౯. భిక్ఖునియా యో ధోవాపేతీతి సమ్బన్ధో. ‘‘భిక్ఖునీ నామ ఉభతోసఙ్ఘే ఉపసమ్పన్నా’’తి (పారా. ౫౦౦) వచనతో భిక్ఖునిసఙ్ఘే ఞత్తిచతుత్థాయ కమ్మవాచాయ, భిక్ఖుసఙ్ఘే ఞత్తిచతుత్థాయ కమ్మవాచాయాతి అట్ఠవాచికాయ ఉపసమ్పన్నా భిక్ఖునీ నామ. భుత్తన్తి భిక్ఖునా అత్తనా పరిభుత్తం రజితం ఆదిన్నకప్పం, ‘‘పరిభోగం కరిస్సామీ’’తి అన్తమసో సీసం ఠపేత్వా సయనమత్తేనాపి పురాణభూతం చీవరన్తి అత్థో. యథాహ అట్ఠకథాయం ‘‘రజిత్వా కప్పం కత్వా ఏకవారమ్పి నివత్థం వా పారుతం వా అన్తమసో పరిభోగసీసేన అంసే వా మత్థకే వా కత్వా మగ్గం గతో హోతి, ఉస్సీసకం వా కత్వా నిపన్నో హోతి, ఏతమ్పి పురాణచీవరమేవా’’తి (పారా. అట్ఠ. ౨.౫౦౩-౫౦౫). వత్థన్తి కారియే కారణోపచారవసేన చీవరమేవ ఆహ.

అఞ్ఞాతికాయాతి ‘‘అఞ్ఞాతికా నామ మాతితో వా పితితో వా యావ సత్తమా పితామహయుగా అసమ్బద్ధా’’తి వచనతో అత్తనో వా తస్సా వా మాతు వా పితు వా పరమ్పరాయ యావ సత్తమా యుగా, ఏత్థన్తరే యేన కేనచి ఞాతకేన అసమ్బద్ధభావేన అఞ్ఞాతికాయాతి అత్థో. యథా చాహ అట్ఠకథాయం ‘‘పితామహోయేవ పితామహయుగం. తతో ఉద్ధం సబ్బేపి పుబ్బపురిసా పితామహగ్గహణేనేవ గహితా. ఏవం యావ సత్తమో పురిసో, తావ యా అసమ్బద్ధా’’తి (పారా. అట్ఠ. ౨.౫౦౩-౫౦౫). ఆకోటాపేతీతి పహరాపేతి.

తతో ధోవాపనాదితో. నిస్సగ్గియాపత్తీతి నిస్సగ్గియస్స ఆపత్తి నిస్సగ్గియాపత్తి, నిస్సగ్గియస్స చీవరస్స నామేన విసిట్ఠా పాచిత్తియాపత్తి హోతీతి అత్థో. ఇదఞ్చ తిణ్ణం పయోగానం అన్తే ఆపజ్జితబ్బాయ ఆపత్తియా దస్సనం. తస్స నియోగేన ధోవనాదిం కరోన్తియా భిక్ఖునియా తదత్థం సబ్బపుబ్బపయోగగణనాయ భిక్ఖునో దుక్కటం హోతీతి గహేతబ్బో. యథాహ అట్ఠకథాయం ‘‘యావ నం ధోవిత్వా ఉక్ఖిపతి, తావ భిక్ఖునియా పయోగే పయోగే భిక్ఖుస్స దుక్కట’’న్తి (పారా. అట్ఠ. ౨.౫౦౩-౫౦౫). పఠమేనాతి తీణిపి కారాపేన్తస్స యం పఠమం కారాపేతి, తేనాతి అత్థో. దీపితన్తి ‘‘అఞ్ఞాతికాయ అఞ్ఞాతికసఞ్ఞీ పురాణచీవరం ధోవాపేతి రజాపేతి ఆకోటాపేతి, నిస్సగ్గియేన ఆపత్తి ద్విన్నం దుక్కటాన’’న్తిఆదినా (పారా. ౫౦౬) దేసితం. ఇమినా నయేన ద్వే కారాపేన్తస్స పఠమేన నిస్సగ్గియాపత్తి, దుతియేన దుక్కటన్తి అయమత్థో సఙ్గయ్హతి.

౬౨౦. ‘‘ధోవనత్థాయ దేతీ’’తి ఇమినా ‘‘భుత్తం వత్థ’’న్తి అధికారతో లబ్భతి.

౬౨౧. సామణేరనిద్దేసేపీతి ‘‘సామణేరా’’తి నిద్దేసో నామ యస్స, తస్మిమ్పి, అత్తనా పరిభుత్తం వత్థం ధోవనత్థాయ దేతీతి యోజనా, అత్తనో పరిభుత్తం చీవరం ధోవనత్థాయ సామణేరస్స దేతీతి అత్థో. పి-సద్దో సముచ్చయత్థో. ఉపసమ్పజ్జాతి పుబ్బకిరియాయ ‘‘ధోవతీ’’తి అపరకిరియా సామత్థియా లబ్భతి.

౬౨౨. దహరానఞ్చ భిక్ఖూనన్తి అత్తనో నవకతరానం భిక్ఖూనం. నియ్యాదితే దిన్నే. ఏస నయోతి ‘‘ఏకేన పాచిత్తియం, అవసిట్ఠేహి ద్వీహి వా ఏకేన వా సబ్బపయోగేసు దుక్కటం హోతీ’’తి నయో.

౬౨౩. చీవరేతి పరిభుత్తచీవరే.

౬౨౪. ‘‘ధోవనప్పచ్చయాయేవా’’తి ఇమినా ఇతరద్వయస్స తస్స అనాణత్తియా కతత్తా తతో అనాపత్తిభావమాహ.

౬౨౬. ఞాతికాతి ఏత్థ ‘‘పటిసఙ్ఖా యోనిసో’’తిఆదీసు (మ. ని. ౧.౨౨-౨౩, ౪౨౨; అ. ని. ౬.౫౮; ౮.౯; మహాని. ౨౦౬; ధ. స. ౧౩౫౫; విభ. ౫౧౮) వియ గాథాబన్ధవసేన య-కారలోపో, ఞాతికాయ భిక్ఖునియాతి అత్థో. ‘‘ఞాతికా అఞ్ఞాతిసఞ్ఞిస్సా’’తి పదచ్ఛేదో. పచ్చత్థరణన్తి మఞ్చపీఠే అత్థరితబ్బం పచ్చత్థరణచీవరఞ్చ.

౬౨౭. ‘‘భిక్ఖునీనం వసేనా’’తి ఇదం భిక్ఖుసఙ్ఘేపి ఉపసమ్పన్నా చే, పాచిత్తియసమ్భవా వుత్తం. యథాహ అట్ఠకథాయం ‘‘భిక్ఖూనం సన్తికే ఉపసమ్పన్నాయ పన యథావత్థుకమేవా’’తి (పారా. అట్ఠ. ౨.౫౦౬). భిక్ఖునిసఙ్ఘే పఠమం ఉపసమ్పజ్జిత్వా పచ్ఛా భిక్ఖుసఙ్ఘే చే ఉపసమ్పజ్జతి, కేవలం భిక్ఖుసఙ్ఘే ఉపసమ్పన్నాతి న వుచ్చతీతి తా భగవతి ధరమానే పఠమం పబ్బజితా పఞ్చసతా సాకియానియో వుచ్చన్తి. యథాహ అట్ఠకథాయం ‘‘భిక్ఖూనం సన్తికే ఉపసమ్పన్నా నామ పఞ్చసతా సాకియానియో’’తి (పారా. అట్ఠ. ౨.౫౦౬). భిక్ఖునో లిఙ్గే పరివత్తే తస్సేవ ఉపసమ్పన్నకమ్మస్స అనుఞ్ఞాతత్తా సోపి గహేతబ్బోయేవ.

౬౨౮. అవుత్తా ధోవతీతి ‘‘ఇమం చీవరం ధోవా’’తి అవుత్తా చీవరం కిలిట్ఠం దిస్వా అవత్వా ఠపితట్ఠానతో చీవరం గహేత్వా వా సయమేవ వత్వా యాచనాదినయేన వా అనాణత్తియా చ గహేత్వా చీవరధోవనాదిం కరేయ్య చే. అపరిభుత్తం వాతి హేట్ఠా వుత్తనయేన అపరిభుత్తం చీవరం. అఞ్ఞం వాతి ఉపాహనత్థవికపత్తత్థవికపోత్థకత్థవికమఞ్చపీఠాదిం యం కిఞ్చి పరిక్ఖారం.

పురాణచీవరధోవాపనకథావణ్ణనా.

౬౨౯. వికప్పనుపగం పచ్ఛిమం ఉపాదాయ కిఞ్చి చీవరం గణ్హతోతి యోజనా, ఏత్థ ‘‘అఞ్ఞాతికాయ భిక్ఖునియా హత్థతో’’తి చ ‘‘ఞాతికాయ అఞ్ఞాతికసఞ్ఞిస్సా’’తి చ ‘‘ఏకతోఉపసమ్పన్నాయ హత్థతో గణ్హాతీ’’తి చ వక్ఖమానవచనసామత్థియా లబ్భమానతో పుబ్బే వుత్తనయేన అఞ్ఞాతికాయ ఉభతోసఙ్ఘే ఉపసమ్పన్నాయ భిక్ఖునియా హత్థతో వికప్పనుపగరతనవిదత్థిప్పమాణవత్థతో పట్ఠాయ యం కిఞ్చి చీవరం గణ్హన్తస్సాతి అత్థో. ‘‘ఆపత్తీ’’తి సామఞ్ఞేన వుత్తేపి ‘‘నిస్సగ్గియా పాచిత్తియాపత్తీ’’తి పకరణతో చ ‘‘నిస్సగ్గియాపత్తీ’’తి వక్ఖమానతో చ లబ్భతి. ఠపేత్వా పారివత్తకన్తి ‘‘పారివత్తకం పరిత్తేన వా విపులం, విపులేన వా పరిత్త’’న్తి (పారా. ౫౧౪) వచనతో మహాపచ్చరియం ‘‘అన్తమసో హరీతకఖణ్డేనాపీ’’తి (పారా. అట్ఠ. ౨.౫౧౪) వుత్తత్తా చ హేట్ఠిమన్తతో హరీతకఖణ్డమ్పి దత్వా గహేతబ్బం తిచీవరఞ్చ పారివత్తకం నామ హోతి, తం ఠపేత్వాతి వుత్తం హోతి. పరివత్తనం పరివత్తం, తం ఏతస్స అత్థీతి పారివత్తకం, కయవిక్కయేన గహేతబ్బం చీవరన్తి అత్థో.

౬౩౦. గహణత్థాయ పయోగేతి గణ్హితుం హత్థపసారణాదిప్పయోగే. పరియాపుతన్తి ‘‘పటిగ్గణ్హాతి పయోగే దుక్కట’’న్తి (పారా. ౫౧౨) దేసితం.

౬౩౧. అనుపసమ్పన్నహత్థేతి భిక్ఖుభిక్ఖునితో అఞ్ఞే సబ్బే అనుపసమ్పన్నా గహితా. యథాహ అట్ఠకథాయం ‘‘సచే పన సిక్ఖమానాసామణేరసామణేరిఉపాసకఉపాసికానం హత్థే పేసితం పటిగ్గణ్హాతి, అనాపత్తీ’’తి (పారా. అట్ఠ. ౨.౫౧౨).

౬౩౨. ఏకతోతి ఏత్థ భిక్ఖునిసఙ్ఘతోతి గహేతబ్బం. అఞ్ఞస్మిం పక్ఖే పాచిత్తియమేవ. యథాహ అట్ఠకథాయం ‘‘భిక్ఖూనం సన్తికే ఉపసమ్పన్నాయ పన పాచిత్తియమేవా’’తి (పారా. అట్ఠ. ౨.౫౧౩).

౬౩౩. ‘‘పారివత్తకం దస్సామీ’’తి ఆభోగం కత్వా గణ్హాతి, దోసో న విజ్జతీతి యోజనా.

౬౩౪. అఞ్ఞం పరిక్ఖారన్తి థవికకాయబన్ధనాది అవికప్పియం వా అవికప్పనుపగం వా పరిక్ఖారమేవ గహేతబ్బం. వికప్పనుపగం పన న వట్టతి. యథాహ అట్ఠకథాయం ‘‘వికప్పనుపగం పచ్ఛిమచీవరప్పమాణం పన పటపరిస్సావనమ్పి న వట్టతీ’’తి (పారా. అట్ఠ. ౨.౫౧౪). చీవరపటిగ్గణ్హనం కిరియా, పారివత్తకస్స అదానం అకిరియాతి కిరియాయ చ అకిరియాయ చ ఆపజ్జితబ్బతో క్రియాక్రియం.

చీవరపటిగ్గహణకథావణ్ణనా.

౬౩౫. ‘‘అఞ్ఞాతకం అప్పవారిత’’న్తి పదచ్ఛేదో. ‘‘గహపతిం వా గహపతానిం వా’’తి పాఠసేసో. వుత్తఞ్హి భగవతా ‘‘అఞ్ఞాతకం గహపతిం వా గహపతానిం వా’’తి (పారా. ౫౧౬, ౫౧౮). పుబ్బే వుత్తనయేన యావ సత్తమా పితామహయుగా సమ్బద్ధఞ్ఞాతికతాయ అభావతో అఞ్ఞాతకం. ‘‘యం మయ్హం గేహే అత్థి, తం పవారేమీ’’తిఆదినా నయేన అప్పవారితం. ‘‘గహపతి నామ యో కోచి అగారం అజ్ఝావసతీ’’తి (పారా. ౫౧౯) పాళియం వుత్తం గహపతిం వా. ‘‘గహపతానీ నామ యా కాచి అగారం అజ్ఝావసతీ’’తి (పారా. ౫౧౯) పాళియం వుత్తం ఘరణిం వాతి అత్థో.

హోతి నిస్సగ్గియాపత్తీతి ‘‘అఞ్ఞత్ర సమయా విఞ్ఞాపేతి, పయోగే దుక్కటం, పటిలాభేన నిస్సగ్గియం హోతీ’’తి (పారా. ౫౧౯) పాళియం వుత్తేసు సబ్బేసు పుబ్బపయోగేసు దుక్కటేన సద్ధిం నిస్సగ్గియపాచిత్తియం హోతీతి వుత్తం హోతి. అఞ్ఞత్ర సమయాతి ‘‘తత్థాయం సమయో, అచ్ఛిన్నచీవరో వా హోతి భిక్ఖు నట్ఠచీవరో వా’’తి (పారా. ౫౧౮) మాతికాయ, ‘‘అచ్ఛిన్నచీవరో నామ భిక్ఖుస్స చీవరం అచ్ఛిన్నం హోతి రాజూహి వా చోరేహి వా ధుత్తేహి వా యేహి కేహిచి వా అచ్ఛిన్నం హోతి. నట్ఠచీవరో నామ భిక్ఖుస్స చీవరం అగ్గినా వా దడ్ఢం హోతి, ఉదకేన వా వూళ్హం హోతి, ఉన్దూరేహి వా ఉపచికాహి వా ఖాయితం హోతీ’’తి (పారా. ౫౧౯) పదభాజనే చ నిద్దిట్ఠసరూపకాలతో అఞ్ఞత్రాతి అత్థో.

౬౩౬. తికపాచిత్తియం వుత్తన్తి ‘‘అఞ్ఞాతకే అఞ్ఞాతకసఞ్ఞీ, వేమతికో, ఞాతకసఞ్ఞీ అఞ్ఞత్ర సమయా చీవరం విఞ్ఞాపేతి, నిస్సగ్గియం పాచిత్తియ’’న్తి (పారా. ౫౨౦) పాచిత్తియత్తయం భగవతా వుత్తం. ‘‘ఞాతకే అఞ్ఞాతిసఞ్ఞిస్సా’’తి పదచ్ఛేదో. తత్థాతి తస్మిం ఞాతకే. వేమతికస్సాతి ‘‘ఞాతకో ను ఖో, అఞ్ఞాతకో’’తి వేమతికస్స. ద్వికదుక్కటం తథేవాతి యోజనా. ‘‘తథేవా’’తి ‘‘వుత్త’’న్తి ఇదం ఆకడ్ఢతి, ‘‘ఞాతకే అఞ్ఞాతకసఞ్ఞీ, వేమతికో అఞ్ఞత్ర సమయా చీవరం విఞ్ఞాపేతి, ఆపత్తి దుక్కటస్సా’’తి (పారా. ౫౨౦) దేసితన్తి అత్థో.

౬౩౭-౮. సమయే విఞ్ఞాపేన్తస్స అనాపత్తీతి యోజనా. ఏత్థ ‘‘చీవరం అఞ్ఞాతకఅప్పవారిత’’న్తి ఆనేత్వా సమ్బన్ధితబ్బం, యథాపరిచ్ఛిన్నకాలద్వయతో అఞ్ఞతరస్మిం కాలే అఞ్ఞాతకఅప్పవారితం చీవరం విఞ్ఞాపేన్తస్స అనాపత్తీతి అత్థో. ఞాతకే వా పవారితేతి ఏత్థాపి ‘‘అత్తనో’’తి అజ్ఝాహారో, ‘‘సమయే’’తి ఇమినా యోజేతబ్బం, అత్తనో ఞాతకపవారితే అసమయేపి చీవరం విఞ్ఞాపేన్తస్స అనాపత్తీతి అత్థో. అఞ్ఞస్సత్థాయాతి ఏత్థ ‘‘అత్తనో’’తి సేసో, అత్తనో ఞాతకే, పవారితే వా విఞ్ఞాపేన్తస్స అనాపత్తీతి యోజనా, అఞ్ఞం భిక్ఖుం నిస్సాయ అత్తనో ఞాతకే వా పవారితే వా చీవరం విఞ్ఞాపేన్తస్స అనాపత్తీతి వుత్తం హోతి. ఇతరం పక్ఖం దస్సేతి ‘‘తస్స ఞాతకే వా పవారితే వా’’తి. తస్సాతి ‘‘అఞ్ఞస్సా’’తి వుత్తస్స, ‘‘విఞ్ఞాపేన్తస్స అనాపత్తీ’’తి ఇమినా యోజేతబ్బం. వాతి పురిమవికప్పాపేక్ఖం. యం సన్ధాయ చీవరం విఞ్ఞాపేతి, తస్స ఞాతకే వా పవారితే వా తంయేవ సన్ధాయ చీవరం విఞ్ఞాపేన్తస్స అనాపత్తీతి వుత్తం హోతి.

‘‘అత్తనో వా ధనేనా’’తి వుత్తం అనాపత్తిఅఙ్గం ఉమ్మత్తకాదినోతి ఏత్థ ఆది-సద్దేన సఙ్గయ్హతి, అత్తనో సన్తకం సుత్తకప్పాసాదికం కప్పియవత్థుం దత్వా గణ్హితుకామతాయ అకప్పియవోహారేన యాచన్తస్స చ అనాపత్తీతి అత్థో.

అఞ్ఞాతకవిఞ్ఞత్తికథావణ్ణనా.

౬౩౯. అప్పవారితమఞ్ఞాతిన్తి ఏత్థ ‘‘గహపతిం వా గహపతానిం వా’’తి ఇదం సామత్థియా లబ్భతి. తతుత్తరిన్తి తతో సన్తరుత్తరపరమతో ఉత్తరిన్తి గహేతబ్బం, ‘‘సన్తరుత్తరపరమం తేన భిక్ఖునా తతో చీవరం సాదితబ్బ’’న్తి (పారా. ౫౨౩) వుత్తత్తా అచ్ఛిన్నచీవరేన సాదితబ్బఅన్తరవాసకఉత్తరాసఙ్గమత్తేన అధికన్తి అత్థో.

‘‘తతో చే ఉత్తరి సాదియేయ్యా’’తి (పారా. ౫౨౩) వచనతో ‘‘సాదియన్తస్సా’’తి వత్తబ్బం, ఏవం వత్తబ్బే ‘‘విఞ్ఞాపేన్తస్సా’’తి కస్మా వుత్తన్తి? అచ్ఛిన్నచీవరానం భిక్ఖూనం ఛబ్బగ్గియేహి భిక్ఖూహి చీవరవిఞ్ఞాపనవత్థుస్మిం ‘‘కథఞ్హి నామ తుమ్హే మోఘపురిసా న మత్తం జానిత్వా బహుం చీవరం విఞ్ఞాపేస్సథా’’తి (పారా. ౫౨౨) ఛబ్బగ్గియే భిక్ఖూ గరహిత్వా ఇమస్స సిక్ఖాపదస్స పఞ్ఞత్తత్తా ‘‘సాదితబ్బ’’న్తి ఏత్థ విఞ్ఞాపేతబ్బన్తి అత్థో హోతి, తేనేవ ఇమస్మిం పదభాజనే ‘‘తతో చే ఉత్తరి సాదియేయ్యాతి తతుత్తరి విఞ్ఞాపేతీ’’తి (పారా. ౫౨౪) చ ఆపత్తిభేదసన్దస్సనట్ఠానే ‘‘అఞ్ఞాతకే అఞ్ఞాతకసఞ్ఞీ తతుత్తరి చీవరం విఞ్ఞాపేతి, నిస్సగ్గియం పాచిత్తియ’’న్తిఆదివచనతో (పారా. ౫౨౫) చ వుత్తం. యది ఏవం సిక్ఖాపదేయేవ ‘‘సాదితబ్బం, సాదియేయ్యా’’తి చ ఉభయత్థ ‘‘విఞ్ఞాపేతబ్బం, విఞ్ఞాపేయ్యా’’తి చ కస్మా న వుత్తన్తి? అచ్ఛిన్నచీవరభావం ఞత్వా అవిఞ్ఞాపితేపి అభిహరిత్వా దియ్యమానమ్పి అధివాసేన్తేన ఏవమేవ సాదితబ్బన్తి న వుత్తం. ఇమస్సేవ చ అధికవిఞ్ఞాపననిసేధనత్థం వదన్తేనాపి ‘‘తఞ్చే అఞ్ఞాతకో గహపతి వా గహపతానీ వా బహూహి చీవరేహి అభిహట్ఠుం పవారేయ్య, సన్తరుత్తరపరమం తేన భిక్ఖునా తతో చీవరం సాదితబ్బ’’న్తి సాదితబ్బనియమప్పధానం వుత్తం. తస్మా అచ్ఛిన్నచీవరేన అత్తనా వా తం సన్ధాయ అఞ్ఞేన వా విఞ్ఞాపేన్తేనపి అవిఞ్ఞాపేన్తేపి దియ్యమానం సాదియన్తేనాపి సన్తరుత్తరపరమతం నాతిక్కమితబ్బన్తి ఇమస్మిం సిక్ఖాపదే సన్ధాయ భాసితత్థోతి సల్లక్ఖేతబ్బన్తి ఏత్తకం ఞాపేతుం ‘‘సాదియన్తస్సా’’తి అవత్వా ‘‘విఞ్ఞాపేన్తస్సా’’తి వుత్తన్తి ఆచరియాభిసన్ధి వేదితబ్బా.

౬౪౦. ఇదాని విఞ్ఞాపనే చ అధివాసనే చ ఉభయత్థేవ నియమం దస్సేతుం ‘‘సచే తీణి నట్ఠాని హోన్తి, ద్వే సాదితబ్బాని. ద్వే నట్ఠాని, ఏకం సాదితబ్బం. ఏకం నట్ఠం, న కిఞ్చి సాదితబ్బ’’న్తి (పారా. ౫౨౪) పదభాజనే వుత్తవినిచ్ఛయం దస్సేతుమాహ ‘‘యస్సా’’తిఆది. ‘‘యస్స తీణిపి నట్ఠాని, ద్వే వా నట్ఠాని, ఏకం వా నట్ఠ’’న్తి సమ్బన్ధిత్వా యథాక్కమం ‘‘తేన ద్వే సాదితబ్బాని, ఏకం సాదితబ్బం, న కిఞ్చిపి సాదితబ్బ’’న్తి యోజనా కాతబ్బా. యస్స తీణిపి చీవరాని నట్ఠాని, బహు చ దియ్యతి, తేన ద్వేయేవ చీవరాని సాదితబ్బాని. ద్వే చీవరాని నట్ఠాని, ఏకం సాదితబ్బం. ఏకఞ్చే నట్ఠం, న సాదితబ్బం, అవసిట్ఠం పచ్ఛా ధమ్మేన సమేన లద్ధనీహారేన గహేతబ్బన్తి అత్థో. యథాహ అట్ఠకథాయం ‘‘సేసం సభాగట్ఠానతో పరియేసిస్సతీ’’తి. ‘‘భిక్ఖునియా పన పఞ్చసుపి నట్ఠేసు ద్వే సాదితబ్బాని, చతూసు నట్ఠేసు ఏకం సాదితబ్బం, తీసు నట్ఠేసు కిఞ్చి న సాదితబ్బ’’న్తి (పారా. అట్ఠ. ౨.౫౨౨-౫౨౪) అట్ఠకథాయం వుత్తం.

౬౪౧-౨. సేసకం ఆహరన్తస్స అనాపత్తీతి ఞాతబ్బన్తి యోజనా. ఏవముపరిపి యోజేతబ్బం. చీవరం యోజేత్వా అతిరేకం వత్థం పచ్చాహరిత్వా ‘‘దస్సామీ’’తి బహుమ్పి గహేత్వా గచ్ఛన్తస్స అనాపత్తీతి అత్థో. అతిరేకమ్పి తుమ్హేయేవ గణ్హథాతి దిన్నం గణ్హతోపి అనాపత్తి. న అచ్ఛిన్నకారణా దిన్నేతి యోజనా, అచ్ఛిన్నచీవరభావం అనుద్దిస్స బహూనం చీవరానం గహణనిమిత్తేనాపి అనాపత్తీతి అత్థో. ఏవమేవ ‘‘న నట్ఠకారణా దేన్తీ’’తి ఇదమ్పి దస్సితమేవ. అచ్ఛిన్నచీవరే నిస్సాయ తతుత్తరిచీవరవిఞ్ఞాపనవత్థుమ్హి ఇమస్స సిక్ఖాపదస్స పఞ్ఞత్తత్తా అనాపత్తివారే ‘‘అఞ్ఞస్సత్థాయా’’తి న గహితం.

తతుత్తరికథావణ్ణనా.

౬౪౩. కల్యాణకమ్యతాహేతూతి సున్దరస్స మహగ్ఘస్స కామతం పటిచ్చ చీవరే వికప్పనం ఆపజ్జేయ్యాతి యోజనా, ‘‘కీదిసేన తే భన్తే చీవరేన అత్థో’’తి పుబ్బే అప్పవారితో ‘‘ఆయతం వా హోతు విత్థతం వా అప్పితం వా సణ్హం వా’’తి (పారా. ౫౨౯) పదభాజనే వుత్తవిసిట్ఠకప్పం అధికవిధానం కరోతీతి అత్థో. తస్స లాభా నిస్సగ్గియం భవేతి తథా అప్పవారితేన హుత్వా కతేన అధికవిధానేన నిప్ఫన్నచీవరస్స లాభప్పయోగేన దుక్కటనిస్సగ్గియపాచిత్తియా హోన్తి.

౬౪౪. మహగ్ఘం …పే… విఞ్ఞాపేతీతి వీసతిఅగ్ఘనకం చీవరం దాతుకామమ్హి ఉపాసకే, ‘‘అలం మయ్హం ఏతేన, దసగ్ఘనకం వా అప్పగ్ఘనకం వా దేహీ’’తి వదతి.

౬౪౫. ‘‘ఞాతకే అఞ్ఞాతిసఞ్ఞిస్సా’’తి పదచ్ఛేదో.

పఠమోపక్ఖటకథావణ్ణనా.

౬౪౬. పఠమసిక్ఖాపదే ఏకేన ఉపాసకేన పీళా లద్ధా, ఇధ ద్వీహీతి ఏత్తకం నానాకరణం. సేసం పఠమసిక్ఖాపదసదిసమేవాతి ఆహ ‘‘దుతియో…పే… వినిచ్ఛయో’’తి. ఉపక్ఖటపదేన లక్ఖితం సిక్ఖాపదం ఉపక్ఖటం, దుతియఞ్చ తం ఉపక్ఖటఞ్చాతి దుతియోపక్ఖటం, తస్మిం దుతియోపక్ఖటే. అస్సాతి దుతియోపక్ఖటస్స.

దుతియోపక్ఖటకథావణ్ణనా.

౬౪౭. రఞ్ఞా వాతి రాజతో వా. రాజతో భోగ్గం భుఞ్జితబ్బం అస్స అత్థీతి ‘‘రాజభోగ్గో’’తి వుత్తో, రాజతో భత్తవేత్తనలాభితో యతో కుతోచి దాయకా ఆభతన్తి సమ్బన్ధో. న చ వట్టతీతి ఏత్థ ‘‘నిస్సగ్గియపాచిత్తియభావతో’’తి అజ్ఝాహరితబ్బం. ఇధ ఉత్తరికరణీయం ‘‘తిక్ఖత్తు’’న్తిఆదిగాథాయ (వి. వి. ౬౭౧) వక్ఖతి.

౬౪౮. చీవరచేతాపన్నవసేన అధిగతరజతాది యేన కేనచి పరియాయేనాపి న సాదితబ్బన్తి దస్సేతుమాహ ‘‘రజతం వా’’తిఆది. ధవలసభావతాయ రాజతీతి రజతం, సజ్ఝు. జాతం రూపం వణ్ణాయతనమేతస్సాతి జాతరూపం, సువణ్ణం. కిఞ్చీతి అప్పమత్తకమ్పి. అత్తనో వా అత్థాయ పరస్స వా అత్థాయ దియ్యమానం కిఞ్చి గణ్హితుం న వట్టతీతి యోజనా.

౬౪౯. అత్తనో పటిగ్గహణే ఆపత్తియా రూపియగహణసిక్ఖాపదే వక్ఖమానత్తా అఞ్ఞస్స అత్థాయ గహణే ఆపత్తిదస్సనత్థమాహ ‘‘అఞ్ఞస్సత్థాయా’’తిఆది. తత్థ అఞ్ఞస్సత్థాయాతి అఞ్ఞస్స పుగ్గలస్స, గణస్స, సఙ్ఘస్స, చేతియస్స, నవకమ్మస్స వా అత్థాయ. నిద్దిట్ఠన్తి ఆహరిత్వా ‘‘ఇమం గణ్హథా’’తి వుత్తం రజతం, జాతరూపం వా అఞ్ఞం వా యం కిఞ్చి నిస్సగ్గియదుక్కటవత్థుం పటిగ్గణ్హతో తస్స భిక్ఖునో దుక్కటం హోతీతి మహాపచ్చరియం వుత్తన్తి యోజనా.

౬౫౦-౧. వుత్తమేవత్థం సరూపతో విభావేతుమాహ ‘‘నేత్వా’’తిఆది. నేత్వాతి ఆనేత్వా. అకప్పియం భణ్డన్తి ‘‘రజతం జాతరూపం వా’’తి యథావుత్తమేవ అకప్పియభణ్డం. ఇత్థన్తి వక్ఖమానప్పకారేన. న చ వట్టతీతి ఏత్థ చ-కారేన వట్టతి చాతి అనుఞ్ఞాతం కతన్తి. యథాహ అట్ఠకథాయం –

‘‘సచే పన ‘నయిదం భిక్ఖూనం సమ్పటిచ్ఛితుం వట్టతీ’తి పటిక్ఖిత్తే ‘వడ్ఢకీనం వా కమ్మకరానం వా హత్థే భవిస్సతి, కేవలం తుమ్హే సుకతదుక్కటం జానాథా’తి వత్వా తేసం హత్థే దత్వా పక్కమతి, వట్టతి. అథాపి ‘మమ మనుస్సానం హత్థే భవిస్సతి, మయ్హమేవ వా హత్థే భవిస్సతి, కేవలం తుమ్హే యం యస్స దాతబ్బం, తదత్థాయ పేసేయ్యాథా’తి వదతి, ఏవమ్పి వట్టతీ’’తి (పారా. అట్ఠ. ౨.౫౩౮-౫౩౯).

౬౫౨. విహారస్సాతి ఏత్థ ‘‘నవకమ్మస్సా’’తి (పారా. అట్ఠ. ౨.౫౩౮-౫౩౯) అట్ఠకథాయం వుత్తత్తా వత్తబ్బం గాథాబన్ధవసేన న వుత్తం.

౬౫౪. రజతం జాతరూపం వా సఙ్ఘస్సాతి ఏత్థ ‘‘చత్తారో పచ్చయే పరిభుఞ్జథాతి దిన్న’’న్తి సేసో. యథాహ అట్ఠకథాయం ‘‘సచే పన కోచి బహుమ్పి హిరఞ్ఞసువణ్ణం ఆనేత్వా ‘ఇదం సఙ్ఘస్స దమ్మి, చత్తారో పచ్చయే పరిభుఞ్జథా’తి వదతి, తం చే సఙ్ఘో సమ్పటిచ్ఛతి, పటిగ్గహణేపి పరిభోగేపి ఆపత్తీ’’తి (పారా. అట్ఠ. ౨.౫౩౮-౫౩౯). ఏవం ఆభతం తస్మిం సఙ్ఘే యో కోచి భిక్ఖు ‘‘నయిదం కప్పతీ’’తి సచే పటిక్ఖిపతి, ‘‘అయం సఙ్ఘస్స లాభన్తరాయం కరోతీ’’తి వదన్తస్సేవ ఆపత్తి హోతి. యథాహ అట్ఠకథాయం ‘‘యో హి తం చోదేతి, స్వేవ సాపత్తికో హోతి, తేన పన ఏకేన బహూ అనాపత్తికా కతా’’తి (పారా. అట్ఠ. ౨.౫౩౮-౫౩౯). ఇధ స్వేవ సాపత్తికోతి ఏత్థ ‘‘దుక్కటాపత్తికోతి వుత్తం హోతీ’’తి గణ్ఠిపదే వుత్తం. ఇమిస్సా గాథాయ ‘‘సఙ్ఘస్సా’’తి అలిఖిత్వా ‘‘భిక్ఖునో’’తి చ లిఖన్తి, తం న సున్దరం. ఇదాని దస్సితఅట్ఠకథాపాఠే ‘‘సఙ్ఘో సమ్పటిచ్ఛతీ’’తి (పారా. అట్ఠ. ౨.౫౩౮-౫౩౯) వుత్తత్తా ‘‘సఙ్ఘస్సా’’తి పాఠో సున్దరో.

౬౫౫. తళాకస్సాతి వాపియా. సస్సుప్పత్తినిదానతో తళాకం ఖేత్తం, తతో తస్స గహణం వా పరిభోగో వా న చ వట్టతీతి యోజనా. తళాకస్స చాతి ఏత్థ చ-కారేన ఖేత్తవత్థు సఙ్గహితం. న చ వట్టతీతి ఏత్థ చకారేన వట్టతి చాతి దస్సితం హోతి.

౬౫౬. తం కతమన్తి ఆహ ‘‘చత్తారో’’తిఆది. సబ్బమ్పీతి తళాకపోక్ఖరణిఖేత్తాది సబ్బమ్పి.

౬౫౮-౯. అపరిచ్ఛిన్నభాగస్మిన్తి ‘‘ఇమస్మిం భూమిభాగే కతస్స కమ్మేహి ఏత్తకో భాగో దేయ్యో’’తి ఏవం పుబ్బే అనియమితఆయే భూమిభాగే. అకతపుబ్బం నవసస్సం నామ. ఏత్తకం భాగం దేథాతి ఏత్తకం కహాపణభాగం దేథ. ఉట్ఠాపేతీతి ఉప్పాదేతి.

‘‘కసథ వపథా’’తి అకప్పియం వాచం వత్వాతి యోజనా. వపథాతి చాతి ఏత్థ చ-సద్దో ఇధ అవుత్తం తంకత్తుయోగకాలే వుచ్చమానం అకప్పియవచనన్తరం సముచ్చినోతి. ఉప్పాదితఞ్చాతి ఏత్థ చ-సద్దో కహాపణం సముచ్చినోతి. సబ్బన్తి తథా ఉప్పాదితకహాపణఞ్చ ఏవం అకప్పియవోహారేన ఉప్పాదితఞ్చాతి సబ్బం.

౬౬౦. కసథాదికం వచనం అవత్వా ‘‘ఏత్తికాయ భూమియా ఏత్తకో నామ భాగో’’తి భూమిం యో చ పతిట్ఠాపేతి, తస్సేవేతమకప్పియన్తి వక్ఖమానేన యోజేతబ్బం. చ-సద్దో ‘‘యో పనా’’తి వక్ఖమానపుగ్గలన్తరాపేక్ఖో.

౬౬౧-౨. భూమియా సయమేవ పమాణస్స జాననత్థం తూతి యోజనా, ‘‘ఏత్తకే భూమిభాగే అమ్హేహి సస్సం కతం, ఏత్తకం నామ భాగం గణ్హథా’’తి కసకేహి వుత్తే తేసం వచనం అసద్దహిత్వా సయమేవ ఖేత్తభూమియా పమాణం ఞాతుకామతాయాతి అత్థో. తు-సద్దో ఇమమేవ విసేసం జోతేతి. యో పన మినాతి, తస్సేవేతమకప్పియన్తి వక్ఖమానేన యోజేతబ్బం. రజ్జుయాపి చ దణ్డేనాతి ఏత్థ పాదేనాపి మినితుం న వట్టతీతి వదన్తి. ‘‘రక్ఖతీ’’తిఆదికిరియాపదేహిపి ఏవమేవ యోజేతబ్బం.

ఖలే ఠత్వా రక్ఖతీతి ధఞ్ఞకరణే ఠత్వా అఞ్ఞే గణ్హితుం అదత్వా పాలేతి. కథం రక్ఖితుం వట్టతి, కథం రక్ఖితుం న వట్టతీతి? తం పన వీహిం ‘‘ఇదం వా ఏత్తకం వా మా గణ్హ, ఇదం గహేతుం న లబ్భతీ’’తి వా ‘‘ఇతో అపనేహి, ఇధ పుఞ్జం కరోహీ’’తి వా ఏవమాదినా పయోగేన చే రక్ఖతి, తం అకప్పియం. సచే ‘‘మయి ఠితే రక్ఖితం హోతీ’’తి రక్ఖతి, గణ్హన్తే వా పస్సిత్వా ‘‘కిం కరోథా’’తి భణతి, వట్టతి. రూపియపటిగ్గహణసిక్ఖాపదే ద్వారం పిదహిత్వా రక్ఖన్తేన వసితబ్బన్తి హి వుత్తన్తి గణ్ఠిపదే వుత్తనయేన వేదితబ్బో. అఞ్ఞస్మిమ్పి గణ్ఠిపదే వుత్తం ‘‘థేనేత్వా గణ్హన్తే సతి ఏతం భో పవత్తిం భిక్ఖుసఙ్ఘస్స కిం ఆరోచేస్సామీతి పటిపుచ్ఛితుం వట్టతీతి వదన్తీ’’తి. నీహరాపేతీతి ఏత్థాపి సచే పరియాయేన వదతి, వట్టతీతి వదన్తి. తస్సేవేతమకప్పియన్తి ఇదం ఖేత్తమిననాదిం కరోన్తేన లద్ధబ్బతో అఞ్ఞస్స అభినవుప్పాదితస్స అభావా అఞ్ఞేసం వట్టతీతి ద్వీసు గణ్ఠిపదేసు వుత్తం.

౬౬౩. ‘‘ఏత్తకేహి వీహీహి ఇదం ఆహరథా’’తి వుత్తా సచే ఆహరన్తీతి యోజనా. ఏత్థ ‘‘తస్సేవేతమకప్పియ’’న్తి ఇదం ధఞ్ఞస్స విచారితత్తా వుత్తం. యథాహ అట్ఠకథాయం ‘‘తస్సేవ అకప్పియం. కస్మా? ధఞ్ఞస్స విచారితత్తా’’తి (పారా. అట్ఠ. ౨.౫౩౮-౫౩౯).

౬౬౪. హిరఞ్ఞేనాతి కహాపణేన. ‘‘తమకప్పియ’’న్తి ఇదం కహాపణానం విచారితత్తా వుత్తం. యథాహ అట్ఠకథాయం ‘‘సబ్బేసం అకప్పియం. కస్మా? కహాపణానం విచారితత్తా’’తి (పారా. అట్ఠ. ౨.౫౩౮-౫౩౯).

౬౬౫. పేసకారకదాసం వాతి పేసకారకసఙ్ఖాతం దాసం వా, పేసకారో తన్తవాయో. ఆరామికానం నామేన దేన్తేతి ‘‘ఆరామికం దమ్మి, వేయ్యావచ్చకరం దమ్మీ’’తిఆదినా నయేన దేన్తే.

౬౬౬. ఖీరం దధి తక్కం సప్పి నవనీతన్తి పఞ్చగోరసా.

౬౬౭. అజికాదీసూతి ఆది-సద్దేన మహిసం సఙ్గణ్హాతి.

౬౬౯. పటిసిద్ధేపీతి పటిక్ఖిత్తేపి. మూలం దత్వాతి కప్పియభణ్డమూలం దత్వా. కుక్కుటాదయో పన ‘‘సుఖేన వసన్తూ’’తి అరఞ్ఞేయేవ విస్సజ్జేతబ్బం. యథాహ అట్ఠకథాయం ‘‘కుక్కుటసూకరే ‘సుఖం జీవన్తూ’తి అరఞ్ఞే విస్సజ్జేతుం వట్టతీ’’తి (పారా. అట్ఠ. ౨.౫౩౮-౫౩౯). సూకరమయూరాదీసుపి లద్ధేసు తేసం అనురూపేయేవ విసయే విస్సజ్జేతబ్బా.

౬౭౧. ‘‘తిక్ఖత్తు’’న్తిఆదిగాథాయ కో సమ్బన్ధో? ‘‘రఞ్ఞా వా రాజభోగ్గేనా’’తిఆదిగాథాయ సఙ్గహితనయేన రాజరాజామచ్చబ్రాహ్మణగహపతాదీసు యేన కేనచి అత్తనా వా చీవరచేతాపన్నేన చీవరం చేతాపేత్వా ‘‘ఇత్థన్నామం భిక్ఖుం చీవరేన అచ్ఛాదేహీ’’తి వత్వా తం చీవరచేతాపన్నసఙ్ఖాతం చీవరమూలం దత్వా పహితదూతేన వా భిక్ఖుం ఉపసఙ్కమిత్వా ‘‘ఇదం ఖో భన్తే ఆయస్మన్తం ఉద్దిస్స చీవరచేతాపన్నం ఆభతం, పటిగ్గణ్హాతు ఆయస్మా చీవరచేతాపన్న’’న్తి యది వుచ్చేయ్య, భిక్ఖునా ‘‘న ఖో మయం ఆవుసో చీవరచేతాపన్నం పటిగ్గణ్హామ, చీవరఞ్చ ఖో మయం పటిగ్గణ్హామ కాలేన కప్పియ’’న్తి వుత్తే సచే తేన ‘‘అత్థి పనాయస్మతో కోచి వేయ్యావచ్చకరో’’తి వుత్తే చీవరత్థికేన భిక్ఖునా ‘‘ఏసో ఖో ఆవుసో భిక్ఖూనం వేయ్యావచ్చకరో’’తి ఆరామికే వా ఉపాసకే వా దస్సితే యది సో తస్స అత్తనా ఆహరిత్వా ‘‘ఇమస్స భిక్ఖునో చీవరేన అత్థే సతి ఇమినా చీవరం చేతాపేత్వా అచ్ఛాదేహీ’’తి వత్వా తం భిక్ఖుం ఉపసఙ్కమిత్వా ‘‘యం ఖో భన్తే ఆయస్మా వేయ్యావచ్చకరం నిద్దిసి, సఞ్ఞత్తో సో మయా, ఉపసఙ్కమతు ఆయస్మా కాలేన, చీవరేన తం అచ్ఛాదేస్సతీ’’తి యది వదేయ్య, తేన చీవరత్థికేన భిక్ఖునా కిం కాతబ్బన్తి భగవతా వుత్తన్తి ఆహాతి అయమిమిస్సా గాథాయ సమ్బన్ధో.

తిక్ఖత్తుం చోదనా వుత్తాతి ‘‘చీవరత్థికేన భిక్ఖవే భిక్ఖునా వేయ్యావచ్చకరో ఉపసఙ్కమిత్వా ద్వత్తిక్ఖత్తుం చోదేతబ్బో సారేతబ్బో ‘అత్థో మే ఆవుసో చీవరేనా’’తి తిక్ఖత్తుం చోదనా కాతబ్బాతి వుత్తా.

ఛక్ఖత్తుం ఠానమబ్రవీతి ‘‘ద్వత్తిక్ఖత్తుం చోదయమానో సారయమానో తం చీవరం అభినిప్ఫాదేయ్య, ఇచ్చేతం కుసలం, నో చే అభినిప్ఫాదేయ్య, చతుక్ఖత్తుం పఞ్చక్ఖత్తుం ఛక్ఖత్తుపరమం తుణ్హీభూతేన ఉద్దిస్స ఠాతబ్బ’’న్తి (పారా. ౫౩౮) వుత్తత్తా తిక్ఖత్తుం ఉపసఙ్కమిత్వా ‘‘అత్థో మే ఆవుసో చీవరేనా’’తి కతాయ చోదనాయ న నిప్పజ్జేయ్య, తేన పున గన్త్వా యం కిఞ్చి అవత్వా ‘‘న ఆసనే నిసీదితబ్బం, న ఆమిసం పటిగ్గహేతబ్బం, న ధమ్మో భాసితబ్బో’’తి (పారా. ౫౩౯) వచనతో ఠానభఞ్జనకం నిసజ్జాదిం కిఞ్చి అకత్వా ‘‘కిం కారణం ఆగతోసీ’’తి పుచ్ఛితే ‘‘జానాహి, ఆవుసో’’తి ఏత్తకమత్తం వత్వా ఉక్కట్ఠపరిచ్ఛేదేన ఛక్ఖత్తుం ఠానం సద్ధమ్మవరచక్కవత్తినా భగవతా దేసితన్తి వుత్తం హోతి.

యది చోదేతియేవాతి సచే ఠానం అకత్వా చోదనామత్తం కరోతి, ఛ అబ్రవీతి యోజనా, ‘‘చోదనా’’తి సామత్థియతో లబ్భతి, ఛక్ఖత్తుం చోదేత్వా సకిమ్పి న ఠాతబ్బన్తి వుత్తం హోతి.

ఛచోదనం అకత్వా యో ఠానమేవ కరోతి, తేన కతి ఠానాని కాతబ్బానీతి ఆహ ‘‘చోదనాదిగుణా ఠితీ’’తి, ‘‘కాతబ్బా’’తి సేసో, ‘‘అబ్రవీ’’తి ఇమినా యోజేతబ్బం, ‘‘చతుక్ఖత్తుం చోదేత్వా చతుక్ఖత్తుం ఠాతబ్బం, పఞ్చక్ఖత్తుం చోదేత్వా ద్విక్ఖత్తుం ఠాతబ్బం, ఛక్ఖత్తుం చోదేత్వా న ఠాతబ్బ’’న్తి (పారా. ౫౩౯) వచనతో, ‘‘ఛక్ఖత్తుపరమ’’న్తి (పారా. ౫౩౯) వచనతో చ ఛక్ఖత్తుం చోదనాయ దిగుణా ద్వాదసక్ఖత్తుకా ఠితి హోతీతి సిద్ధత్తా చోదనమేవ అకత్వా ఠానమత్తమేవ కరోన్తస్స ద్వాదసక్ఖత్తుం వుత్తనయేన ఠాతబ్బమేవాతి వుత్తం హోతి. తతో పరం కాతబ్బం అదస్సేత్వా ఏత్తకేనేవ నివత్తేతబ్బన్తి ఞాపేన్తో ‘‘తతో చే ఉత్తరి వాయమమానో తం చీవరం అభినిప్ఫాదేతి, పయోగే దుక్కటం, పటిలాభేన నిస్సగ్గియ’’న్తి (పారా. ౫౩౯) వుత్తనయా ఆపత్తి హోతీతి దస్సేతి.

౬౭౨. ‘‘అచోదేత్వా లద్ధే’’తి ఇదం ఉపలక్ఖణం ‘‘అట్ఠత్వా లద్ధే’’తి చ గయ్హమానత్తా.

రాజసిక్ఖాపదకథావణ్ణనా.

చీవరవగ్గో పఠమో.

౬౭౩. ‘‘ఏకేనాపీ’’తి ఇమినా కిం పన ద్వీహి, బహూహి వాతి వుత్తం హోతి. మిస్సేత్వాతి అన్తమసో వాతేన ఆహటేనాపి కోసియంసునా మిస్సేత్వా. సన్థతన్తి ‘‘సన్థతం నామ సన్థరిత్వా కతం హోతి అవాయిమ’’న్తి (పారా. ౫౪౪) పదభాజనే చ ‘‘సమే భూమిభాగే కోసియంసూని ఉపరూపరి సన్థరిత్వా కఞ్జికాదీహి సిఞ్చిత్వా కతం హోతీ’’తి (పారా. అట్ఠ. ౨.౫౪౨) అట్ఠకథాయ చ వుత్తసరూపం కఞ్జికం సిఞ్చిత్వా కోసియంసూని అత్థరిత్వా యావ బహలమిచ్ఛతి, తావ వడ్ఢేత్వా నిసీదననిపజ్జనాదిఅత్థం కాతబ్బం సన్థతన్తి అత్థో. కోసియంసునాతి కోసియకిమికోసియస్స ఇదన్తి కోసియం, సుత్తం, తస్స సుత్తస్స అంసు, తేన కోసియంసునాతి అత్థో. కారాపేన్తస్సాతి ఉపలక్ఖణత్తా ‘‘కరోన్తస్సా’’తిపి గహేతబ్బం. వుత్తఞ్హేతం ‘‘కారాపేయ్యాతి ఏకేనాపి కోసియంసునా మిస్సేత్వా కరోతి వా కారాపేతి వా’’తి (పారా. ౫౪౪). తేనేవాహ ‘‘పరత్థాయ కరోన్తస్స కారాపేన్తస్సా’’తి.

౬౭౫. భూమత్థరణన్తి పరికమ్మకతాయ భూమియా ఛవిరక్ఖనత్థాయ అత్థరితబ్బం అత్థరణం. భిసి నామ మఞ్చభిసి, పీఠభిసీతి ద్వయం. బిబ్బోహనం ఉపధానం.

కోసియకథావణ్ణనా.

౬౭౬. కాళకేళకలోమానన్తి ‘‘కాళకం నామ ద్వే కాళకాని జాతియా కాళకం వా రజనకాళకం వా’’తి (పారా. ౫౪౯) వచనతో ఏవం కాళకానం ఏళకలోమానం. సుద్ధానన్తి ఇతరవణ్ణేహి ఏళకలోమేహి అమిస్సానం. యథాహ అట్ఠకథాయం ‘‘సుద్ధకాళకానన్తి సుద్ధానం కాళకానం, అఞ్ఞేహి అమిస్సితకాళకానన్తి అత్థో’’తి (పారా. అట్ఠ. ౨.౫౪౭). కరేయ్యాతి కరోన్తస్స చ కారాపేన్తస్స చాతి వుత్తం హోతి. యథాహ ‘‘కారాపేయ్యాతి కరోతి వా కారాపేతి వా’’తి. ఆపత్తి హోతీతి ‘‘పయోగే దుక్కటం, పటిలాభేన నిస్సగ్గియ’’న్తి పాళియం వుత్తం పుబ్బపయోగదుక్కటఞ్చ నిస్సగ్గియపాచిత్తియఞ్చ ఆహ.

సుద్ధకాళకకథావణ్ణనా.

౬౭౭. ఓదాతం తులం వా బహుం వా సబ్బమేవ వా గహేత్వానాతి యోజనా. కపిలమ్పి వాతి ఏత్థాపి ఏవమేవ యోజేతబ్బం. ఏత్థ సబ్బమేవ వాతి సన్థతస్స గహేతబ్బం సబ్బమేవ వా లోమం. కరోన్తస్సాతి ఏత్థ ‘‘సన్థత’’న్తి అధికారతో లబ్భతి. ‘‘నవ’’న్తి ఇదం ‘‘కరోన్తస్సా’’తి పదసామత్థియేన లబ్భతి, నవం సన్థతం కరోన్తస్సాతి అత్థో, ‘‘అనాపత్తీ’’తి ఇమినా సమ్బన్ధో. కపిలమ్పి వాతి వాకారేన పకారన్తరేనాపి కరోన్తస్స అనాపత్తిం సఙ్గణ్హాతి. సేయ్యథిదం? ‘‘నవం పన భిక్ఖునా సన్థతం కారయమానేన ద్వే భాగా సుద్ధకాళకానం ఏళకలోమానం ఆదాతబ్బా తతియం ఓదాతానం చతుత్థం గోచరియాన’’న్తి (పారా. ౫౫౩) మాతికాయ అనుఞ్ఞాతప్పకారో వేదితబ్బో.

ఏత్థ ‘‘ఓదాతం కపిలమ్పి వా’’తి ఏతస్స ‘‘బహుం వా’’తి విసేసనేన కాళకానం ఏళకలోమానం యథావుత్తభాగద్వయతో అధికం ఏళకలోమమ్పి న గహేతబ్బన్తి దీపేతి కేవలానం కాళకానం ఏళకలోమానం అగ్గహేతబ్బతాయ పఠమసిక్ఖాపదేనేవ వుత్తత్తా. ‘‘సబ్బమేవ వా’’తి ఇమినాపి పురిమసిక్ఖాపదే వియ ఇమే ఓదాతాదయో సబ్బే కేవలా న గహేతబ్బా న హోన్తీతి దస్సితం హోతి. ‘‘అనాపత్తీ’’తి ఇమినా ఏవం అకత్వా అఞ్ఞేన పకారేన కరోన్తస్స ఆపత్తి హోతీతి బ్యతిరేకతో దీపితం హోతి.

సేయ్యథిదం? వుత్తఞ్హేతం భగవతా ‘‘అనాదా చే భిక్ఖు ద్వే భాగే సుద్ధకాళకానం ఏళకలోమానం తతియం ఓదాతానం చతుత్థం గోచరియానం నవం సన్థతం కారాపేయ్య, నిస్సగ్గియం పాచిత్తియ’’న్తి. యత్తకప్పమాణేహి ఏళకలోమేహి నవం సన్థతం కాతుకామో హోతి, తే లోమే చతుభాగం తులయిత్వా ద్వే తులే వా ఊనే వా కాళకలోమే గహేత్వా ఏకం తులం ఓదాతేహి వా ఏకం తులం గోచరియేహి వా కాళకేహి వా ఊనే కత్వా ద్వీహిపి అధికే వా కత్వా కాళకలోమే వజ్జేత్వా ద్వీసు ఏకం వా ద్వే ఏవ వా గహేత్వా కాతుఞ్చ కారాపేతుఞ్చ వట్టతీతి వుత్తం హోతి. ఏవం అనాపత్తిదస్సనేన సబ్బోపి సిక్ఖాపదత్థో సఙ్గహితోతి దట్ఠబ్బో.

౬౭౮. ‘‘అనుక్కమేనా’’తి ఇమినా ఇమమేవ అగ్గహేత్వా పురిమానన్తరం వుత్తసిక్ఖాపదద్వయఞ్చ గహేతబ్బన్తి దీపేతి. నిస్సజ్జిత్వా లద్ధానిపీతి యోజనా. ‘‘అపీ’’తి ఇమినా ‘‘అఞ్ఞేన కతం పటిలభిత్వా పరిభుఞ్జతి, ఆపత్తి దుక్కటస్సా’’తి (పారా. ౫౫౫) వుత్తదుక్కటఞ్చ ‘‘నిస్సగ్గియం చీవరం అనిస్సజ్జిత్వా పరిభుఞ్జతి, ఆపత్తి దుక్కటస్సా’’తి (పారా. ౪౬౮) పఠమనిస్సగ్గియసిక్ఖాపదే వుత్తనయేన ఇహాపి ‘‘నిస్సగ్గియం సన్థతం అనిస్సజ్జిత్వా పరిభుఞ్జతి, ఆపత్తి దుక్కటస్సా’’తి వుత్తమ్పి ధమ్మసఙ్గహకారకేహి పేయ్యాలవసేన సంఖిత్తం తం దుక్కటఞ్చాతి ఇదం ద్వయం సఙ్గహితన్తి దట్ఠబ్బం.

౬౭౯. తతియం తు క్రియాక్రియన్తి ఇదం తతియసిక్ఖాపదం పన ‘‘ద్వే భాగా సుద్ధకాళకాన’’న్తిఆదినా (పారా. ౫౫౪) వుత్తనయేన అగ్గహేత్వా కాళకానం అతిరేకగ్గహణవసేన అననుఞ్ఞాతప్పకారేన కరణతో కిరియాకిరియం నామ. యథాహ అట్ఠకథాయం ‘‘ఆదాయ చ అనాదాయ చ కరణతో కిరియాకిరియ’’న్తి (పారా. అట్ఠ. ౨.౫౫౨).

ద్వేభాగకథావణ్ణనా.

౬౮౦. ఛన్నం వస్సానం ఓరేనాతి పుబ్బే సన్థతస్స కతదివసతో పట్ఠాయ ఉపరి ఛన్నం వస్సానం అబ్భన్తరేతి అత్థో. హోతి నిస్సగ్గియాపత్తీతి ఛబ్బస్సన్తరే కతసన్థతం నిస్సగ్గియం హోతి, కారకస్స చ పాచిత్తియం హోతీతి అత్థో. భిక్ఖుసమ్ముతిం ఠపేత్వాతి సన్థతం గహేత్వా అద్ధానమగ్గం పటిపజ్జితుం అసమత్థస్స గిలానస్స ‘‘అహం భన్తే గిలానో న సక్కోమి సన్థతం ఆదాయ పక్కమితుం, సోహం భన్తే సఙ్ఘం సన్థతసమ్ముతిం యాచామీ’’తి (పారా. ౫౫౯) సఙ్ఘమజ్ఝే నిసజ్జ అఞ్జలిం పగ్గహేత్వా తిక్ఖత్తుం యాచితే ఞత్తిదుతియాయ కమ్మవాచాయ గతట్ఠానే ఛబ్బస్సానం అన్తోపి సన్థతం కాతుం సఙ్ఘేన దిన్నసమ్ముతిం వినాతి అత్థో.

౬౮౨. ఛబ్బస్సాని కరోన్తస్సాతి ఏత్థ ‘‘యదా పరిపుణ్ణాని, తదా’’తి సేసో, ఛబ్బస్సేసు పరిపుణ్ణేసు సన్థతం కరోన్తస్సాతి అత్థో. యథాహ అట్ఠకథాయం ‘‘యదా ఛబ్బస్సాని పరిపుణ్ణాని హోన్తి, తదా సన్థతం కరోతీ’’తి (పారా. అట్ఠ. ౨.౫౫౭). తదుద్ధమ్పీతి ఛబ్బస్సతో ఉపరిపి. వితానేతి వితాననిమిత్తం కరోన్తస్స. సాణిపాకారేతి పాకారసదిసతిరోకరణీయనిమిత్తం కరోన్తస్స. నిస్సజ్జిత్వా కతేపి చాతి పురాణసన్థతే అఞ్ఞస్స దత్వా అఞ్ఞస్మిం సన్థతే ఓరతో ఛన్నం వస్సానం కతేపి చ అనాపత్తీతి యోజనా. అయమనాపత్తివారో నేవ పాళియం, న అట్ఠకథాసు దిస్సతి, తస్మా సో ఆచరియపరమ్పరాభతో ఆచరియేన దస్సితోతి విఞ్ఞాయతి. సాధారణవినిచ్ఛయం పన ‘‘అనన్తరస్సిమస్సాపి, విసేసో నుపలబ్భతీ’’తి వక్ఖతి.

ఛబ్బస్సకథావణ్ణనా.

౬౮౩. అనాదాయాతి నవం నిసీదనసన్థతం కరోన్తేన భిక్ఖునా తస్స వివణ్ణకరణత్థాయ పాళియం ‘‘పురాణసన్థతస్స సామన్తా సుగతవిదత్థి ఆదాతబ్బా దుబ్బణ్ణకరణాయా’’తి (పారా. ౫౬౭) యా ఆదాతుం వుత్తా, తం పురాణసన్థతస్స ఛిన్నముఖావత్తతో సుగతవిదత్థిం అదత్వా. ఏవమేతం వుత్తన్తి కథం విఞ్ఞాయతీతి? ‘‘అనాదానవసేనస్స, సుగతస్స విదత్థియా’’తి వక్ఖమానేన విఞ్ఞాయతి. సన్థతేతి ఏత్థ ‘‘పురాణే’’ఇతి చ కారేతుం కతఞ్చాతి ఏత్థ ‘‘నవం నిసీదనం సన్థత’’న్తి చ సేసో, పురాణే సన్థతే అసన్తే సామన్తా సుగతవిదత్థిం అనాదాయ నవం నిసీదనసన్థతం కరోన్తస్స అనాపత్తి. అఞ్ఞస్సత్థాయ నవం నిసీదనసన్థతం కారేతుం, నవం నిసీదనసన్థతం అఞ్ఞేన కతం పటిలభిత్వా పరిభుఞ్జితుఞ్చ అనాపత్తీతి యోజనా.

‘‘అఞ్ఞస్సత్థాయ కారేతు’’న్తి ఇదమేత్థ పాచిత్తియేనేవ అనాపత్తిదస్సనన్తి గహేతబ్బం. తస్మా ‘‘అఞ్ఞస్సత్థాయ కరోతి వా కారాపేతి వా, ఆపత్తి దుక్కటస్సా’’తి (పారా. ౫౬౯) వుత్తత్తా చ అట్ఠకథాయ, తబ్బణ్ణనాసు చ అదిస్సమానత్తా వా తం న వత్తబ్బం. ‘‘అనాపత్తి ఛబ్బస్సాని కరోతి…పే… అఞ్ఞస్సత్థాయ కరోతి వా కారాపేతి వా’’తి (పారా. ౫౬౪) అనన్తరసిక్ఖాపదే వుత్తమోలోకేత్వా వా దుక్కటస్స చ విహితత్తా పాచిత్తియేన అనాపత్తిభావం సన్ధాయ లిఖితన్తి విఞ్ఞాయతి. కతఞ్చ పరిభుఞ్జితున్తి ఏత్థ ‘‘అఞ్ఞేనా’’తి వత్తబ్బం, ఇమినా ‘‘అఞ్ఞేన కతం పటిలభిత్వా పరిభుఞ్జతి, అనాపత్తీ’’తి పాఠోవ దస్సితో.

౬౮౪. సుగతస్స విదత్థియా అనాదానవసేన చ అస్స సన్థతస్స కరణేన చ సత్థారా ఏతం సిక్ఖాపదం కిరియాకిరియం వుత్తన్తి యోజనా.

౬౮౫. నను చ ఇమస్స సిక్ఖాపదస్స అట్ఠకథాయ ‘‘సముట్ఠానాదీని కిరియాకిరియత్తా ఇమస్స సిక్ఖాపదస్స ద్వేభాగసిక్ఖాపదసదిసానీ’’తి (పారా. అట్ఠ. ౨.౫౬౭) వుత్తాని, ఇహ ‘‘సఞ్చరిత్తసమా’’తి కస్మా వుత్తానీతి? వుచ్చతే – ద్వేభాగసిక్ఖాపదే ‘‘సముట్ఠానాదీనిపి కోసియసిక్ఖాపదసదిసానేవా’’తి (పారా. అట్ఠ. ౨.౫౫౨) అట్ఠకథాయ వుత్తాని, కోసియసిక్ఖాపదే సముట్ఠానాదీనం సఞ్చరిత్తేన సమభావస్స వుత్తత్తా, మూలమేవ సరిత్వా కిరియాకిరియసఙ్ఖాతవిసేసస్స విసుం దస్సితత్తా అవసిట్ఠవినిచ్ఛయమత్తం సన్ధాయ ఏవం వుత్తన్తి గహేతబ్బం. ఇమం విసేసం ముఞ్చిత్వా అవసిట్ఠవినిచ్ఛయేన ద్వీసు సిక్ఖాపదేసు సాధారణవినిచ్ఛయస్స అవిసేసతం దస్సేతుమాహ ‘‘అనన్తరస్సా’’తిఆది.

నిసీదనసన్థతకథావణ్ణనా.

౬౮౬-౭. గచ్ఛన్తేతి తియోజనపూరణట్ఠానం అతిక్కమ్మ గచ్ఛన్తే. యానేతి సకటాదికే. లోమానీతి ఏళకలోమాని. సామికస్సాతి యానాదిసామినో. అజానతోతి అనాదరే సామివచనం. అద్ధానమగ్గపటిపన్నో యో పన భిక్ఖు ఏళకలోమం లభిత్వా ‘‘తియోజనపరమం సహత్థా హారేతబ్బానీ’’తి (పారా. ౫౭౩) అనుఞ్ఞాతత్తా తియోజనబ్భన్తరే సహత్థేనాపి హరిత్వా తియోజనాతిక్కమే పరేసం యానాదీసు సామికేసు అజానన్తేసు ‘‘ఏతే హరిస్సన్తీ’’తి చిన్తేత్వా యది ఠపేయ్యాతి అత్థో. తేసూతి యేసు ఏళకలోమాని ఠపితాని, తేసు యానాదీసు తియోజనమతీతేసు భిక్ఖుస్స పయోగం వినాపి తియోజనం అతిక్కన్తేసు తస్స భిక్ఖునో ఆపత్తి హోతీతి యోజనా, తస్స భిక్ఖునో ‘‘పఠమం పాదం తియోజనం అతిక్కామేతి, ఆపత్తి దుక్కటస్స. దుతియం పాదం అతిక్కామేతి, నిస్సగ్గియం పాచిత్తియ’’న్తి (పారా. ౫౭౩) వుత్తత్తా దుక్కటపాచిత్తియా హోన్తీతి అత్థో.

అయం నయోతి భిక్ఖునో పయోగం వినా యత్థ ఏళకలోమాని ఠపితాని, తేసు యానాదీసు తియోజనం అతిక్కమన్తేసు ఆపత్తి హోతీతి అయమత్థో దట్ఠబ్బోతి అత్థో.

౬౮౮. అగచ్ఛన్తేతి తియోజనబ్భన్తరే ఠితే. ‘‘అభిరూహిత్వా’’తి ఇదం అనాపత్తికారణేసు ఏకం దస్సేతుమాహ. ‘‘భూమియఞ్హి ఠత్వా దేన్తో, అవ్హాయన్తో వా పురతో గచ్ఛతి, ఏసేవనయో’’తి అట్ఠకథాయం వుత్తం. అనాపత్తివారే ‘‘అఞ్ఞం హరాపేతీ’’తి వచనతో అత్తనా పేసితే అఞ్ఞస్మిం హరన్తే వట్టతీతి దస్సేతుమాహ ‘‘సచే సారేతి వట్టతీ’’తి. తేనేవాహ ‘‘తం పనఞ్ఞం హరాపేతి, వచనేన విరుజ్ఝతీ’’తి.

౬౯౦. కణ్ణచ్ఛిద్దేసూతి అత్తనో కణ్ణబిలేసు.

౬౯౧. అనాపత్తివారే ‘‘కతభణ్డ’’న్తి వుత్తత్తా తత్థ అన్తమసో సుత్తకేన బద్ధమత్తమ్పి కతభణ్డమేవాతి ఆహ ‘‘సుత్తకేన చ బన్ధిత్వా’’తి. వేణిం కత్వాతి కుద్రూససీసపలాలవేణిసదిసం వేణిం కత్వా. ఆపత్తి పరిదీపితాతి ‘‘వేణిం కత్వా హరతి, ఇదం నిధానముఖం నామ, ఆపత్తియేవా’’తి (పారా. అట్ఠ. ౨.౫౭౫) అట్ఠకథాయం వుత్తం.

౬౯౨. సుఙ్కఘాతన్తి ఏత్థ ‘‘తం ఠాన’’న్తి సేసో, యది తం ఠానం సుఙ్కఘాతన్తి యోజనా, తియోజనోసానట్ఠానం యది సుఙ్కఘాతట్ఠానం భవేయ్యాతి అత్థో. అనుప్పత్వాతి తం ఠానం పత్వా. చోరాదీహి ఉపద్దుతో వా గచ్ఛతి, యో అఞ్ఞవిహితో వా గచ్ఛతీతి యోజనా. ఆపత్తీతి ఏత్థ ఆపత్తి తస్స గచ్ఛతోతి లబ్భతి. ఏత్థ ‘‘ఆపత్తీ’’తి ఇమినా సిక్ఖాపదేన ఆపత్తిమాహ. ఇమిస్సా అచిత్తకతాయ తేసం ద్విన్నమ్పి హోతి. అదిన్నాదానపారాజికం పన సచిత్తకతాయ ఏతేసం న హోతి. తేనాహ అట్ఠకథాయం ‘‘యా హి తత్థ ఆపత్తి, సా ఇధ అనాపత్తి. యా ఇధ ఆపత్తి, సా తత్థ అనాపత్తీ’’తి (పారా. అట్ఠ. ౨.౫౭౨). థేయ్యచిత్తేన హరతో భణ్డగ్ఘవసేన పారాజికథుల్లచ్చయదుక్కటేసు ఏకం హోతి. తేనాహ అట్ఠకథాయం ‘‘అదిన్నాదానే పన సుఙ్కఘాతే ఆపత్తి హోతీ’’తి (పారా. అట్ఠ. ౨.౫౭౨).

౬౯౩. తియోజనన్తి ఏత్థ హరణకిరియాయ అచ్చన్తసంయోగే ఉపయోగవచనం. ‘‘హరన్తస్సా’’తి ఇమస్స కమ్మదీపకం ‘‘లోమానీ’’తి ఇదం పకరణతో లబ్భతి. ‘‘అనాపత్తి పకాసితా’’తి ఇదం సబ్బత్థ వక్ఖమానేన సమ్బన్ధనీయం. తానియేవ పచ్చాహరన్తస్సాతి యోజనా. తియోజనన్తి ఏత్థ తంయేవ తియోజనన్తి లబ్భతి. అత్తనా గతం తియోజనం పున తానేవ లోమాని గహేత్వా పచ్చాగచ్ఛన్తస్సాతి అత్థో.

౬౯౪. నివాసత్థాయ వా గన్త్వాతి తియోజనబ్భన్తరే వా సీమాయ వా ఆవాసే వసితుకామతాయ గన్త్వా. తతో పరం హరన్తస్సాతి తస్మిం ఆవాసే ఉద్దేసాదిం అలభిత్వా తతో పరం అఞ్ఞస్మిం ఆవాసే వసితుకామతాయ పునపి తియోజనం హరన్తస్సాతి అత్థో. ఇమినావ నయేన తతోపి అఞ్ఞం ఠానం, తతోపి అఞ్ఞన్తి సుద్ధచిత్తేన గతగతట్ఠానతో పునపి పరమ్పరం ఠానం గమనవసేన యోజనసతమ్పి హరతో దోసో నత్థీతి ఇదమ్పి వుత్తం హోతి. యథాహ అట్ఠకథాయం ‘‘ఏవం యోజనసతమ్పి హరన్తస్స అనాపత్తీ’’తి (పారా. అట్ఠ. ౨.౫౭౫). అచ్ఛిన్నం వాపి లభిత్వా హరతోపీతి ‘‘చోరావహటపరిచ్చత్తం లభిత్వా హరన్తస్స. ఇధ సబ్బత్థేవ ‘‘నివాసత్థాయ వా గన్త్వా’’తిఆదికే అనాపత్తివారే పఠమలద్ధట్ఠానతో పభుతి అతిరేకతియోజనమ్పి హరన్తస్స అనాపత్తీతి అత్థో విఞ్ఞాయతి. నిస్సట్ఠం లభిత్వాతి నిస్సజ్జిత్వా వినయకమ్మం కత్వా దిన్నం లభిత్వా.

౬౯౫. అఞ్ఞేనాతి తాని హారినా అఞ్ఞేన. కతభణ్డకన్తి ‘‘కమ్బలకోజవసన్థతాదిం యం కిఞ్చి అన్తమసో సుత్తకేన బద్ధమత్తమ్పీ’’తి (పారా. అట్ఠ. ౨.౫౭౫) అట్ఠకథాయం వుత్తఏళకలోమేహి కతభణ్డకం.

౬౯౬. ఇదం సముట్ఠానన్తి ఇదం ఏళకలోమసముట్ఠానం. పణ్ణత్తిం అజాననతాయ వా ఞత్వాపి చీవరాదిపరిక్ఖారేసు లోమస్స అల్లినభావం అజానిత్వాపి వా తియోజనం అతిక్కామేన్తస్స అరహతోపి ఇమాయ ఆపత్తియా సమ్భవతో ‘‘అచిత్త’’న్తి ఆహ.

ఏళకలోమకథావణ్ణనా.

౬౯౭. ఏళకలోమధోవాపనకథా ఉత్తానాయేవ.

ఏళకలోమధోవాపనకథావణ్ణనా.

౬౯౮. గణ్హేయ్య వాతి ఏత్థ ‘‘యో’’తి సేసో. ‘‘గణ్హేయ్య వా గణ్హాపేయ్య వా’’తి ఇమినా ‘‘తత్థత్తనో పనత్థాయా’’తి వక్ఖమానత్తా చ ‘‘నిస్సజ్జిత్వా’’తిఆదివచనతో చ అత్తనో అత్థాయ ఉగ్గణ్హేయ్య వా ఉగ్గణ్హాపేయ్య వాతి వుత్తం హోతి. వాకారేన ‘‘ఉపనిక్ఖిత్తం వా సాదియేయ్యా’’తి ఇదం సఙ్గణ్హాతి, ‘‘ఇదం అయ్యస్స హోతూ’’తి ఉపనిక్ఖిత్తం చే సాదియతీతి అత్థో.

రజతన్తి అఞ్ఞత్థ సజ్ఝు వుచ్చతి, ఇధ పన వోహారూపగకహాపణాది వుచ్చతి. వుత్తఞ్హేతం పాళియం ‘‘రజతం నామ కహాపణో లోహమాసకో దారుమాసకో జతుమాసకో, యే వోహారం గచ్ఛన్తీ’’తి (పారా. ౫౮౪). ఇధ కహాపణాదీనం సరూపం అట్ఠకథాయం –

‘‘తత్థ కహాపణోతి సోవణ్ణమయో వా రూపియమయో వా పాకతికో వా. లోహమాసకోతి తమ్బలోహాదీహి కతమాసకో. దారుమాసకోతి సారదారునా వా వేళుపేసికాయ వా అన్తమసో తాలపణ్ణేపి రూపం ఛిన్దిత్వా కతమాసకో. జతుమాసకోతి లాఖాయ వా నియ్యాసేన వా రూపం సముట్ఠాపేత్వా కతమాసకో. ‘యే వోహారం గచ్ఛన్తీ’తి ఇమినా పన పదేన యో యో యత్థ యత్థ జనపదే యదా యదా వోహారం గచ్ఛతి, అన్తమసో అట్ఠిమయోపి చమ్మమయోపి రుక్ఖఫలబీజమయోపి సముట్ఠాపితరూపోపి అసముట్ఠాపితరూపోపి సబ్బో సఙ్గహితో’’తి (పారా. అట్ఠ. ౨.౫౮౩-౫౮౪) –

వుత్తనయేన వేదితబ్బం.

ఏత్థ చ పాకతికో నామ ఏతరహి పకతికహాపణో. రుక్ఖఫలబీజమయోతి తిన్తిణికాదిరుక్ఖానం ఫలబీజేన కతో.

జాతరూపకం సువణ్ణం. యథాహ పాళియం ‘‘జాతరూపం నామ సత్థువణ్ణో వుచ్చతీ’’తి (పారా. ౫౮౪). నిస్సజ్జిత్వాతి ఏత్థ ‘‘తేనా’’తి లబ్భతి, ‘‘భిక్ఖునా’’తి ఇమినా యుజ్జతి, ఏవం సాదితభిక్ఖునాతి అత్థో. నిస్సజ్జిత్వాతి అత్తనా ఉగ్గహితం వా పరేన ఉగ్గహాపితం వా ఉపనిక్ఖిపితస్స సాదియనవసేన సాదితం వా రజతం వా జాతరూపం వా ‘‘తేన భిక్ఖునా సఙ్ఘం ఉపసఙ్కమిత్వా ఏకంసం ఉత్తరాసఙ్గం కరిత్వా వుడ్ఢానం భిక్ఖూనం పాదే వన్దిత్వా ఉక్కుటికం నిసీదిత్వా అఞ్జలిం పగ్గహేత్వా’’తి (పారా. ౫౮౪) వచనతో సఙ్ఘమజ్ఝే ఉపసఙ్కమిత్వా వుడ్ఢానం భిక్ఖూనం పాదే వన్దిత్వా ఉక్కుటికం నిసీదిత్వా అఞ్జలిం పగ్గయ్హ ‘‘అహం భన్తే రూపియం పటిగ్గహేసిం, ఇదం మే నిస్సగ్గియం, ఇమాహం నిస్సజ్జామీ’’తి నిస్సజ్జిత్వాతి వుత్తం హోతి.

ఆపత్తి దేసేతబ్బావాతి అత్తనా ఏవ ఆపన్నం నిస్సగ్గియం పాచిత్తియం తస్మిం సఙ్ఘమజ్ఝే ఏవమేవ నిసీదిత్వా దేసేతబ్బా. ఏవం దేసితా ఆపత్తి సఙ్ఘానుమతేన బ్యత్తేన పటిబలేన భిక్ఖునా పటిగ్గహేతబ్బా. వుత్తఞ్హేతం ‘‘బ్యత్తేన భిక్ఖునా పటిబలేన ఆపత్తి పటిగ్గహేతబ్బా’’తి (పారా. ౫౮౪).

౬౯౯. రజతన్తి రూపియం. జాతరూపన్తి సువణ్ణం. ఇమినా పదద్వయేన కతాకతం సబ్బం సఙ్గణ్హాతి. ఉభిన్నం మాసకోతి జాతరూపమాసకో, రజతమాసకోపి చాతి వుత్తం హోతి. ఇధ రజతమాసకోతి ‘‘రజత’’న్తి పదభాజనే (పారా. ౫౮౪) వుత్తకహాపణాది పఞ్చప్పకారో మాసకో గహితో. యథాహ అట్ఠకథాయం ‘‘వుత్తప్పకారో సబ్బోపి రజతమాసకో’’తి (పారా. అట్ఠ. ౨.౫౮౩-౫౮౪). ఇధ ‘‘జాతరూపమాసకో’’తి విసుం గహితత్తా కహాపణపదేన సువణ్ణకహాపణం వజ్జేత్వా ఇతరద్వయమేవ వత్తబ్బం. ‘‘నిస్సగ్గియావహ’’న్తి ఇదం అత్తనో అత్థాయ ఉగ్గణ్హనఉగ్గణ్హాపనసాదియనాని కరోన్తం సన్ధాయాహ. ‘‘తత్థా’’తిఆదినా వక్ఖమాననయేన దుక్కటావహఞ్చ హోతేవ.

౭౦౦-౧. ముత్తాదీనం ఇమస్మిం సిక్ఖాపదవిభఙ్గే అవుత్తత్తేపి పాచిత్తియకణ్డే నవమవగ్గే దుతియస్స రతనసిక్ఖాపదస్స పదభాజనే ‘‘రతనం నామ ముత్తా మణి వేళురియో సఙ్ఖో సిలా పవాలం రజతం జాతరూపం లోహితఙ్కో మసారగల్ల’’న్తి (పాచి. ౫౦౬) వుత్తానం దసన్నం రతనానం ఇమస్మిం సిక్ఖాపదే నిస్సగ్గియవత్థుం కత్వా వుత్తం రజతం, జాతరూపఞ్చ వజ్జేత్వా అవసిట్ఠానం అట్ఠన్నం రతనానం దుక్కటవత్థుభావో ఇమస్స అట్ఠకథాయం వవత్థాపితోతి దస్సనత్థమాహ ‘‘ముత్తా…పే… మసారగల్ల’’న్తి. ఏత్థ వేళురియో గాథాబన్ధవసేన న వుత్తో, సో ఏకయోగనిద్దిట్ఠానం సత్తన్నం రతనానం గహణేనేవ గయ్హతి. ముత్తాదయో యథాదస్సితసరూపాయేవ. బ్రహ్మజాలాదిసుత్తన్తవసేనాపి ‘‘అకప్పియా’’తి సిద్ధానం సత్తధఞ్ఞాదీనం పటిగ్గహణే ఆపత్తిం దస్సేతుమాహ ‘‘ధఞ్ఞానీ’’తిఆది.

౭౦౨. రతనసిక్ఖాపదేయేవ ‘‘రతనసమ్మత’’న్తి ఆగతం కప్పియవత్థుం పటిగ్గణ్హతో అనాపత్తిభావం దస్సేతుమాహ ‘‘ముగ్గమాసాదిక’’న్తిఆది.

౭౦౩-౪. ఏవం తిప్పకారేన ఠితం వత్థుం గణ్హతో అధిప్పాయనానత్తేన సమ్భవన్తం ఆపత్తిప్పభేదం దస్సేతుమాహ ‘‘తత్థా’’తిఆది. తత్థాతి తేసు తీసు నిస్సగ్గియాదివత్థూసు. సఙ్ఘాదీనన్తి సఙ్ఘగణపుగ్గలచేతియాదీనం. తన్తి నిస్సగ్గియవత్థుం. సబ్బత్థాయాతి సబ్బేసం అత్థాయాతి విగ్గహో. అత్తనో అత్థాయ చ సఙ్ఘాదీనమత్థాయ చ దుక్కటవత్థుం గణ్హన్తస్సాపి దుక్కటమేవ హోతీతి అత్థో. అవుత్తసముచ్చయేనేత్థ చ-సద్దేన ‘‘సబ్బమ్పి నిక్ఖిపనత్థాయ భణ్డాగారికసీసేన సమ్పటిచ్ఛతో ఉపరి రతనసిక్ఖాపదే ఆగతవసేన పాచిత్తియ’’న్తి (పారా. అట్ఠ. ౨.౫౮౩-౫౮౪) అట్ఠకథాయ వుత్తవినిచ్ఛయవిసేసస్స సఙ్గహో కతో.

౭౦౫. కహాపణాదీనన్తి ఆది-సద్దేన సువణ్ణాదీనం సఙ్గహో. ‘‘సహస్స’’న్తి ఇదం ఉపలక్ఖణం, సహస్సమ్పీతి వుత్తం హోతి.

౭౦౬. థవికాదీసూతి ఆది-సద్దేన సిథిలపూరితాని భాజనాని గహితాని. ‘‘సిథిలబద్ధేసూ’’తి విసేసనేన బ్యతిరేకవసేన ‘‘ఘనబద్ధే, పన ఘనపూరితే వా ఏకావ ఆపత్తీ’’తి (పారా. అట్ఠ. ౨.౫౮౩-౫౮౪) అట్ఠకథాసేసం దీపేతి.

౭౦౭. ఉపనిక్ఖిత్తసాదియనకమ్మం దస్సేతుమాహ ‘‘ఇద’’న్తిఆది. గణ్హితుకామోపీతి ఏత్థ ‘‘హోతూ’’తి సేసో. నిసేధేతబ్బమేవాతి కాయేన వా వాచాయ వా ‘‘ఇదం న కప్పతీ’’తి పటిక్ఖిపితబ్బమేవ, ఏవం సతి అనాపత్తియేవాతి అత్థో. అయమత్థో అట్ఠకథాయం ‘‘కాయవాచాహి వా అప్పటిక్ఖిపిత్వాపి సుద్ధచిత్తో హుత్వా ‘నయిదం అమ్హాకం కప్పతీ’తి న సాదియతి, అనాపత్తియేవా’’తి (పారా. అట్ఠ. ౨.౫౮౩-౫౮౪) ఆగతోయేవ.

౭౦౮. తం వత్థున్తి తథా పటిక్ఖిత్తం వత్థుం. ఠపేత్వా యది గచ్ఛతీతి ‘‘తుమ్హే గణ్హథ వా, మా వా, దిన్నం దిన్నమేవా’’తి సచే సో ఠపేత్వావ గచ్ఛతి. యథా తం న వినస్సతి, తథా తం గోపయితబ్బన్తి యోజనా. ‘‘అఞ్ఞో తత్థ ఆగన్త్వా పుచ్ఛతీ’’తిఆదినా అట్ఠకథాయ వుత్తనయేన తత్థాగతేన కప్పియకారకేన ‘‘కిమిద’’న్తి పుచ్ఛితే సరూపం ఆవి కత్వా ‘‘గోపయిస్సామహం భన్తే, గుత్తట్ఠానం దస్సేథా’’తి వుత్తే ‘‘ఇమం గహేత్వా ఏహీ’’తి అవత్వా సత్తభూమికమ్పి పాసాదం అభిరుహిత్వా ‘‘ఇధ ఠపేహీ’’తి అవత్వా ‘‘ఇదం గుత్తట్ఠాన’’న్తి సురక్ఖితట్ఠానం దస్సేత్వా తత్థ ఠపితే అగ్గళం దత్వా రక్ఖితబ్బన్తి వుత్తం హోతి.

౭౦౯. గుత్తట్ఠానం గహేత్వా గచ్ఛన్తస్స కప్పియకారకస్స అవత్తబ్బవోహారం దస్సేతుమాహ ‘‘ఆహరేదమిద’’న్తిఆది. అకప్పియన్తి ఏత్థ ‘‘వచన’’న్తి లబ్భతి. ఏవం అకప్పియవచనం అవత్వా సురక్ఖితట్ఠానే ఆహరిత్వా ఠపితే కిం కాతబ్బన్తి? విక్కాయికే పత్తచీవరాదికప్పియభణ్డే ఆహటే ‘‘అమ్హాకం ఇమినా అత్థో, ఇమస్స ఏవరూపం మూలమ్పి అత్థి, కప్పియకారకో ఏవ నత్థీ’’తి వత్వా తేన ‘‘అహం కప్పియకారకో, మయ్హం దస్సేథా’’తి వుత్తే సచే రుచ్చతి, ద్వారం వివరిత్వా ‘‘ఇదం గణ్హా’’తి అవత్వా ‘‘ఏత్థ ఠపిత’’న్తి దస్సేత్వా తస్మిం తస్స అగ్ఘప్పమాణం గహేత్వా దేన్తే అధివాసేతబ్బం. అతిరేకం గణ్హన్తే ‘‘మయం తుమ్హాకం భణ్డం న గణ్హామ, గచ్ఛథా’’తి నీహరిత్వా అగ్గళం దత్వా కప్పియకారకే లద్ధే ‘‘అమ్హాకం ఏవరూపేన అత్థో, ఇదం నామ మూలం అత్థీ’’తి వత్వా తేన కిణిత్వా దిన్నే అధివాసేతబ్బన్తి అట్ఠకథాయం వుత్తనయేన పటిపజ్జితబ్బం.

౭౧౦. ఠపేత్వా రూపియగ్గాహన్తి అనన్తరసిక్ఖాపదే వక్ఖమానసరూపం సువణ్ణాదిరూపియం పటిగ్గహేత్వా నిస్సజ్జిత్వా దేసితాపత్తికం పుగ్గలం ఠపేత్వా. నిస్సట్ఠపరివత్తితన్తి ఏత్థ నిస్సజ్జిత్వా ఆపత్తియా దేసితాయ ‘‘సచే తత్థ ఆగచ్ఛతి ఆరామికో వా ఉపాసకో వా’’తిఆదినా (పారా. ౫౮౪) పదభాజనే వుత్తనయేన తత్థాగతం కప్పియకారకం ‘‘ఆవుసో ఇమం జానా’’తి వత్వా ‘‘ఇమినా కిం ఆహరియ్యతూ’’తి తేన వుత్తే ‘‘ఇమం వా ఇమం వా ఆహరా’’తి అవత్వా ‘‘కప్పియం ఆచిక్ఖితబ్బం సప్పి వా తేలం వా మధు వా ఫాణితం వా’’తి (పారా. ౫౮౪) వుత్తత్తా భిక్ఖూనం కప్పియవత్థుమత్తే ఆచిక్ఖితే తేన నిస్సట్ఠవత్థుం పరివత్తేత్వా ఆహటం కప్పియభణ్డన్తి అత్థో.

౭౧౧. అత్తనో పత్తభాగమ్పీతి తథా ఆహటే కప్పియభణ్డే సఙ్ఘస్స భాజియమానే అత్తనో వస్సగ్గేన అత్తనో పత్తకోట్ఠాసమ్పి. పటిగ్గాహకభిక్ఖునోతి రూపియం పటిగ్గహేత్వా ఆపజ్జిత్వా నిస్సజ్జిత్వా దేసితాపత్తికస్స భిక్ఖునో న వట్టతీతి సమ్బన్ధో. అఞ్ఞతోతి అత్తతో అఞ్ఞస్మా పబ్బజితమనుస్సామనుస్సతిరచ్ఛానగతిత్థిపురిసానం అఞ్ఞతరతో. లద్ధన్తి తేహి అత్తనా లద్ధకోట్ఠాసతో దిన్నవసేనపి లద్ధం తం వత్థుం.

౭౧౨. యం కిఞ్చి పచ్చయన్తి తం వత్థుం పరివత్తేత్వా గహితేసు చతూసు పచ్చయేసు అఞ్ఞతరమ్పి పచ్చయం. అన్తమసో పథవిం ఖణిత్వా ఉప్పాదితోదకమ్పి దారూహి ఆదిత్తఅగ్గిమ్పి తేలేన జలితపదీపమ్పి రుక్ఖే వా గేహే వా పకతిఛాయమ్పి తాలపణ్ణమ్పి ఉపభోగపరిభోగారహం అఞ్ఞమ్పి యం కిఞ్చీతి అట్ఠకథాయ వుత్తనయం ఇమినావ సఙ్గహితన్తి గహేతబ్బం. యథాహ అట్ఠకథాయం ‘‘అన్తమసో మక్కటాదీహి తతో హరిత్వా అరఞ్ఞే ఠపితం వా తేసం హత్థతో గళిత్వా తిరచ్ఛానపరిగ్గహితమ్పి పంసుకూలమ్పి న వట్టతియేవా’’తిఆది (పారా. అట్ఠ. ౨.౫౮౩-౫౮౪), ‘‘రూపియపటిగ్గాహకస్స పన కేనచి పరియాయేన తతో ఉప్పన్నపచ్చయపరిభోగో న వట్టతీ’’తి (పారా. అట్ఠ. ౨.౫౮౫) చాతి. భిక్ఖునోతి రూపియపటిగ్గాహకస్స భిక్ఖుస్స.

౭౧౩. అజ్ఝారామే వాతి ఉపరి వక్ఖమానలక్ఖణేన పరిచ్ఛిన్నే అజ్ఝారామే వా. తం రూపియం, ‘‘పతితం దిస్వా’’తి సేసో. అజ్ఝావసథేపి వాతి వక్ఖమానలక్ఖణే అన్తోఆవాసే చ. నిక్ఖిపన్తస్సాతి ‘‘యస్స భవిస్సతి, సో హరిస్సతీ’’తి వుత్తే ఠానే తస్మిం వత్థుస్మిం గణనఞ్చ ఉపలక్ఖణఞ్చ సల్లక్ఖేత్వా ఠపేన్తస్స.

౭౧౪. తికపాచిత్తియం వుత్తన్తి ‘‘రూపియే రూపియసఞ్ఞీ, వేమతికో, అరూపియసఞ్ఞీ రూపియం పటిగ్గణ్హాతి, నిస్సగ్గియం పాచిత్తియ’’న్తి (పారా. ౫౮౬) భగవతా పాచిత్తియం వుత్తం. దుక్కటన్తి ఏత్థ ‘‘ద్వికదుక్కట’’న్తి సామత్థియా లబ్భతి.

౭౧౫. క్రియాక్రియన్తి గహణేన ఆపజ్జనతో కిరియం. పటిక్ఖేపస్స అకరణతో అకిరియన్తి.

రూపియపటిగ్గహణకథావణ్ణనా.

౭౧౬-౭. నిస్సగ్గియస్సాపి వత్థున్తి ‘‘నిస్సగ్గియపాచిత్తియస్స వత్థూ’’తి పఠమసిక్ఖాపదే నిద్దిట్ఠేసు రజతాదీసు చతూసు అఞ్ఞతరం వత్థుం. దుక్కటస్స చ వత్థుం వాతి పఠమం దస్సితముత్తాదిదుక్కటవత్థూసు అఞ్ఞతరం వా, ఇహోభయత్థ హేతుఫలసమ్బన్ధే సామివచనం. కప్పియస్స చ వత్థుం వాతి యథాదస్సితేసు ఏవ ముగ్గమాసాదికప్పియవత్థూసు అఞ్ఞతరం వా, ఇహ అవయవావయవిసమ్బన్ధే సామివచనం. అవయవావయవీనం అభేదేపి భేదూపచారవసేన యథా ‘‘సిలాపుత్తకస్స సరీర’’న్తి కప్పియవత్థున్తి వుత్తం హోతి ‘‘కప్పియేన వత్థునా’’తి వక్ఖమానత్తా. ఇదానేత్థ దుక్కటవత్థునో, కప్పియవత్థునో చ నిస్సగ్గియవత్థునా పరివత్తితత్తా ఆపత్తి హోతీతి గహేతబ్బం. నిస్సగ్గియవత్థునా యో పరివత్తేతి, తస్స ఆపత్తీతి యోజనా.

దుక్కటస్స వత్థునా, కప్పియేన చ వత్థునా వత్థుం నిస్సగ్గియస్స పరివత్తేతి, ఆపత్తీతి యోజనా. ఇధ ఉభయత్థాపి పరివత్తితస్స నిస్సగ్గియవత్థుత్తా ఆపత్తి హోతి. ఏవం తీసుపి ఠానేసు ‘‘ఆపత్తీ’’తి సామఞ్ఞవచనేన నిస్సగ్గియపాచిత్తియమేవ వుత్తన్తి పకరణతో లబ్భతి.

౭౧౮. దుక్కటస్సేవ వత్థునా దుక్కటస్స చ వత్థుం వా పరివత్తేతి, దుక్కటన్తి యోజనా. ‘‘వత్థుం వా కప్పియస్సా’’తి ఇదం వుత్తనయమేవ, కప్పియవత్థున్తి వుత్తం హోతి. ఇమస్స కప్పియవత్థునోపి దుక్కటవత్థునా పరివత్తితత్తా దుక్కటం హోతీతి గహేతబ్బం.

౭౧౯. ‘‘వత్థునా కప్పియస్సా’’తి ఇదమ్పి వుత్తనయమేవ. కప్పియవత్థునాపి పరివత్తితే దుక్కటవత్థువసేన దుక్కటం హోతీతి ఆహ ‘‘తథా’’తి.

౭౨౦. ‘‘తథా’’తి ఇమినా ‘‘వత్థునో’’తి ఇదం ఆకడ్ఢతి. ‘‘నిస్సగ్గియస్సా’’తి ఇమినా పాచిత్తియమాహ. పుబ్బన్తి పఠమం, పుబ్బే వుత్తరూపియపటిగ్గహణసిక్ఖాపదేతి వుత్తం హోతి. ఇమినాతి రూపియసంవోహారసిక్ఖాపదేన. పరివత్తనం వారితన్తి సమ్బన్ధో.

౭౨౧. రూపియన్తి చ సఞ్ఞిస్సాతి ‘‘రూపియం నామ సత్థువణ్ణో కహాపణో లోహమాసకో దారుమాసకో జతుమాసకో, యే వోహారం గచ్ఛన్తీ’’తి (పారా. ౫౮౯) పదభాజనే వుత్తేసు రూపియసఞ్ఞితేసు వత్థూసు ‘‘అఞ్ఞతర’’న్తి సఞ్ఞిస్స. అరూపియేతి ఖరపత్తాదిమ్హి. తేన అరూపియేన. ‘‘చేతాపేన్తస్స అరూపియ’’న్తి పదచ్ఛేదో. ‘‘అరూపియే రూపియసఞ్ఞీ రూపియం చేతాపేతి, నిస్సగ్గియం పాచిత్తియ’’న్తి (పారా. ౫౯౧) వుత్తత్తా రూపియపరివత్తనే దుక్కటస్స అభావతో, పాచిత్తియస్స చ సమ్భవతో రూపియం న గహేతబ్బం. అరూపియే రూపియం ఇతి సఞ్ఞిస్స చ విమతిస్స చ అరూపియం చేతాపేన్తస్స తేన ద్వే దుక్కటాని హోన్తీతి యోజనా.

౭౨౨. అరూపియే అరూపియన్తి సఞ్ఞిస్సాతి ఏత్థ ‘‘అరూపియం పరివత్తేన్తస్సా’’తి సేసో. పఞ్చహీతి సహత్థే కరణవచనం, ‘‘సహధమ్మికేహీ’’తి సేసో, పఞ్చహి సహధమ్మికేహి సద్ధిన్తి అత్థో. వదతోతి వోహరతో, కయవిక్కయం కరోన్తస్సాతి అత్థో. భిక్ఖుభిక్ఖునిసామణేరసామణేరిసిక్ఖమానాసఙ్ఖాతేహి పఞ్చహి సహధమ్మికేహి అరూపియం పరివత్తేన్తస్స అనాపత్తీతి అత్థో.

౭౨౩. సంవోహారేన సముట్ఠానతో క్రియసముట్ఠానం.

రూపియసంవోహారకథావణ్ణనా.

౭౨౪. కప్పియం నామ ‘‘చీవరపిణ్డపాతసేనాసనగిలానపచ్చయభేసజ్జపరిక్ఖారా, అన్తమసో చుణ్ణపిణ్డోపి దన్తకట్ఠమ్పి దసికసుత్తమ్పీ’’తి పదభాజనే వుత్తాని కప్పియవత్థూని. యథాహ అట్ఠకథాయం ‘‘చీవరాదీనం కప్పియభణ్డానం వసేన అనేకవిధ’’న్తి. కప్పియేనేవాతి తేనేవ కప్పియేన వత్థునా. ‘‘కయవిక్కయం సమాపజ్జేయ్యాతి ‘ఇమినా ఇమం దేహి, ఇమినా ఇమం ఆహర, ఇమినా ఇమం పరివత్తేహి, ఇమినా ఇమం చేతాపేహీ’తి అజ్ఝాచరతీ’’తి (పారా. ౫౯౫) వచనతో ‘‘పరివత్తయతో’’తి ఇమస్స ‘‘కయవిక్కయం సమాపజ్జతో’’తి పరియాయో.

తత్థ అఞ్ఞస్స హత్థతో కప్పియవత్థునా పరివత్తేత్వా గహణం కయో నామ. అత్తనో హత్థతో కప్పియవత్థుం పరివత్తేత్వా దానం విక్కయో. యథాహ అట్ఠకథాయం ‘‘ఇమినా ఇమం దేహీ’తిఆదినా హి నయేన పరస్స కప్పియభణ్డం గణ్హన్తో కయం సమాపజ్జతి, అత్తనో కప్పియం దేన్తో విక్కయ’’న్తి. ‘‘ఠపేత్వా సహధమ్మికే’’తి వుత్తత్తా పరివత్తయతోతి ఏత్థ అఞ్ఞేహి సద్ధిన్తి లబ్భతి. ఏత్థ అఞ్ఞే నామ గిహినో ఇత్థిపురిసా, సాసనతో బాహిరా పబ్బజితా చ. తస్మా అయం కయవిక్కయో అన్తమసో మాతాపితూహిపి న కాతబ్బోయేవ. యథాహ అట్ఠకథాయం ‘‘అయఞ్హి కయవిక్కయో ఠపేత్వా పఞ్చ సహధమ్మికే అవసేసేహి గిహిపబ్బజితేహి అన్తమసో మాతాపితూహిపి సద్ధిం న వట్టతీ’’తి (పారా. అట్ఠ. ౨.౫౯౫).

౭౨౫. అకప్పియస్స వత్థుస్సాతి ఇమస్మిం సిక్ఖాపదే వుత్తచీవరాదికప్పియవత్థుతో అఞ్ఞస్స నిస్సగ్గియదుక్కటవత్థుస్స. తేనేవాతి అకప్పియవత్థునాయేవ. ‘‘కప్పియస్స చా’’తి పాఠసేసో, తేనేవ అకప్పియేన వత్థునా కప్పియస్స వత్థుస్స పరివత్తనఞ్చాతి యోజనా. ఏవఞ్హి పాఠసేసే అకతే అకప్పియేన వత్థునా కప్పియస్స పరివత్తనం కయవిక్కయే సఙ్గహేతబ్బం సియా, తం న యుజ్జతి తస్స రూపియసంవోహారేయేవ సఙ్గహితత్తా, ఇధ చ ‘‘కప్పియవత్థుస్సేవ కప్పియవత్థునా పరివత్తనం కయవిక్కయో’’తి నియమితత్తా. నిద్దిట్ఠన్తి ‘‘అకప్పియభణ్డపరివత్తనఞ్హి కయవిక్కయసఙ్గహం న గచ్ఛతీ’’తి (పారా. అట్ఠ. ౨.౫౯౪) అట్ఠకథాయం నిద్దిట్ఠన్తి అత్థో.

౭౨౬. తస్మాతి యస్మా అఞ్ఞత్ర సహధమ్మికేహి కప్పియవత్థుస్సాపి కయవిక్కయో న వట్టతి, అకప్పియస్స, కప్పియస్స చ వత్థునో అకప్పియేనేవ వత్థునా పరివత్తనఞ్చ రూపియసంవోహారే సఙ్గహితత్తా కయవిక్కయసఙ్గహం న గచ్ఛతి, తస్మా.

౭౨౯. ఇదం నామాతి ఓదనాదికప్పియవత్థుమేవ ఆహ.

౭౩౦-౧. ‘‘గహేత్వా’’తిఆదిగాథాయ వత్థులక్ఖణస్స ఉదాహరణం దస్సేత్వావ ఆపత్తిభేదం దస్సేతుమాహ ‘‘విఘాసాద’’న్తిఆది. ఛల్లిన్తి రుక్ఖతచం. వల్లిన్తి లతం. కట్ఠన్తి ఇన్ధనదారుం. దారున్తి గేహసమ్భారాదిదారుం. విపల్లాసేనాపి వత్తబ్బం ‘‘వల్లిం వా పన ఛల్లిం వా, దారుం వా కట్ఠమేవ వా’’తి. వత్థూనన్తి తథా వత్వా ఆహరాపితానం ఛల్లిఆదివత్థూనం. కయవిక్కయే ఆపత్తియో హోన్తీతి యోజనా, నిస్సగ్గియపాచిత్తియాపత్తియో హోన్తీతి వుత్తం హోతి.

౭౩౨. ‘‘ఇతి ఏవా’’తి పదచ్ఛేదో, ‘‘పివిత్వా’’తిఆదినా నయేన పుబ్బకాలే విహితపచ్చయన్తం అకత్వా వుత్తనయేనేవాతి అత్థో.

౭౩౩. భూమియా లిమ్పనేతి యోజనాయం పన సేనాసనభూమియం పరిభణ్డకరణకాళకాదివణ్ణకరణవసేన లేపనే. వత్థుధోవనేతి చీవరాదివత్థూనం ధోవనే. ఏత్థాతి తేసు వుత్తప్పకారేసు. ఏతేసం గహణస్స ఉపలక్ఖణత్తా ఏవరూపేసు అఞ్ఞేసు ఠానేసు.

౭౩౪. అయన్తి భూమిసోధనాదివసేన ఆపన్నా పాచిత్తియాపత్తి.

౭౩౫. ఠపేత్వా భణ్డసామికన్తి ఏత్థ బ్యతిరేకవసేన అఞ్ఞస్స కప్పియకారస్సాతి లబ్భతి.

౭౩౬. భాసతో అనాపత్తీతి యోజనా. సేసమేత్థ ఉత్తానమేవ.

కయవిక్కయకథావణ్ణనా.

కోసియవగ్గో దుతియో.

౭౩౭. కప్పియా పత్తా మత్తికాయోమయా జాతితో దువేతి యోజనా. వణ్ణాతి పమాణాని. యథాహ అట్ఠకథాయం ‘‘తయో పత్తస్స వణ్ణాతి తీణి పత్తస్స పమాణానీ’’తి (పారా. అట్ఠ. ౨.౬౦౨). తేనాహ ‘‘ఉక్కట్ఠో మజ్ఝిమోమకో’’తి.

౭౩౮. ద్విన్నం తణ్డులనాళీనన్తి సుకోట్టితానం అఖణ్డానం పురాణసాలితణ్డులానం ద్వే నాళియో గహేతబ్బా. యథాహ అట్ఠకథాయం ‘‘అనుపహతపురాణసాలితణ్డులానం సుకోట్టితపరిసుద్ధాన’’న్తి (పారా. అట్ఠ. ౨.౬౦౨). భత్తన్తి అవస్సావితం అనుత్తణ్డులం అకిలిన్నం అపిణ్డితం సువిసదం కున్దమకులరాసిసదిసం సుపక్కోదనమేవ గహేతబ్బం. యథాహ అట్ఠకథాయం ‘‘అనుత్తణ్డులం అకిలిన్నం అపిణ్డితం సువిసదం కున్దమకులరాసిసదిసం అవస్సావితోదన’’న్తి (పారా. అట్ఠ. ౨.౬౦౨). మగధనాళియాతి మగధరట్ఠే నాళియా, సా నాళి తిలానం అట్ఠపసతాని గణ్హాతి. తేనాహు పోరాణా –

‘‘ఖారిదసద్వయం వాహో, ఖారీ దోణట్ఠకద్వయం;

ద్విఅట్ఠనాళియో దోణో, నాళేకా పసతట్ఠకం;

లక్ఖం తిలానం పసతం, ఏతం వుత్తం పమాణతో’’తి.

‘‘మగధనాళి నామ అడ్ఢతేరసపలా హోతీ’’తి (పారా. అట్ఠ. ౨.౬౦౨) అన్ధకట్ఠకథాయం వుత్తం. తబ్బణ్ణనాయ ‘‘అడ్ఢతేరసపలాని మాసేహి గహేతబ్బానీ’’తి వుత్తం. కేచి పనాహు –

‘‘చతుప్పసతికా ముట్ఠి, పలఞ్చేతం చతుగ్గుణం;

కుడువప్పసతఞ్చేవ, చత్తారి చేవ నాళి తు.

‘‘సోయేవ పత్థో చత్తారో, పత్థా అళ్హకముచ్చతే;

అళ్హకానమ్పి చత్తారి, ‘దోణో’తి పరికిత్తితో’’తి.

ఆచరియా పన ‘‘అట్ఠపసతా మాగధనాళీ’’తి పుబ్బపక్ఖమేవ రోచయన్తి.

ఖాదనఞ్చ చతుబ్భాగన్తి తస్మిం భత్తే చతుధా విభత్తే ఏకభాగమత్తం హత్థహారియఘనముగ్గసూపన్తి అత్థో. యథాహ అట్ఠకథాయం ‘‘తస్స ఓదనస్స చతుత్థభాగప్పమాణో నాతిఘనో నాతితనుకో హత్థహారియో సబ్బసమ్భారసఙ్ఖతో ముగ్గసూపో పక్ఖిపితబ్బో’’తి (పారా. అట్ఠ. ౨.౬౦౨).

బ్యఞ్జనఞ్చ తదూపియన్తి యావ చరిమాలోపం, తావ సబ్బాలోపానురూపం మచ్ఛమంసాదిబ్యఞ్జనఞ్చ. యథాహ అట్ఠకథాయం ‘‘ఆలోపస్స ఆలోపస్స అనురూపం యావచరిమాలోపప్పహోనకం మచ్ఛమంసాదిబ్యఞ్జనం పక్ఖిపితబ్బ’’న్తి. ఏత్థ చ ఆలోపస్స ఆలోపస్స అనురూపన్తి ‘‘బ్యఞ్జనస్స మత్తా నామ ఓదనచతుత్థభాగో’’తి (మ. ని. అట్ఠ. ౨.౩౮౭) బ్రహ్మాయుసుత్తస్స అట్ఠకథాయం వుత్తత్తా ఆలోపస్స చతుత్థభాగప్పమాణం బ్యఞ్జనం ఆలోపస్స అనురూపన్తి గహేతబ్బం. ఇధ పన సూపస్సేవ ఓదనచతుత్థభాగప్పమాణం దస్సేత్వా ఏతస్స లక్ఖణే దస్సితే ఇతరస్సాపి దస్సితమేవ హోతీతి బ్యఞ్జనస్స తథా విసేసేత్వా పమాణం న దస్సితం. ఓదనే పక్ఖిపితబ్బాని సప్పితేలతక్కరసకఞ్జికాదీని గణనూపగాని న హోన్తి.

౭౩౯. తం సబ్బన్తి యథావుత్తభత్తాదినిరవసేసం. గణ్హతీతి వక్ఖమానేహి తీహి పకారేహి గణ్హాతి. తస్సాతి ఉక్కట్ఠస్స పత్తస్స. ఉపడ్ఢోతి తస్మిం పత్తే గణ్హనకదబ్బసమ్భారగాహీ పత్తో తంసహచరియేన ‘‘ఉపడ్ఢో’’తి వుత్తో. తదుపడ్ఢో చాతి ఏత్థాపి ఏసేవ నయో. తస్స మజ్ఝిమస్స పత్తస్స ఉపడ్ఢో తదుపడ్ఢోతి గహేతబ్బం.

౭౪౦. ఇమేసు తీసు పత్తేసు ఉక్కట్ఠస్స వుత్తం ఓదనాది సబ్బం యస్మిం పత్తే పక్ఖిత్తం, తస్స ముఖవట్టిమత్థకే పుఞ్జియమానం హీరకం హేట్ఠాభాగే ఫుసతి, సో ఉక్కట్ఠమజ్ఝిమో నామ, హీరతో అతిరేకం తిట్ఠతి, సో ఉక్కట్ఠోమకో నామ, అన్తోపత్తే ముఖవట్టియా హేట్ఠిమన్తం అప్పత్వా తిట్ఠతి, సో ఉక్కట్ఠుక్కట్ఠో నామ, ఏవం మజ్ఝిమో చ ఓమకో చ పచ్చేకం తివిధో హోతీతి సబ్బే నవ పత్తా హోన్తీతి దస్సేతుమాహ ‘‘ఉక్కట్ఠస్సా’’తిఆది. తస్సేవాతి ఉక్కట్ఠస్సేవ. ఓమకో చ మజ్ఝిమో చాతి ఓమకమజ్ఝిమా. ఇధ మజ్ఝిమో చ ఓమకో చ ఉక్కట్ఠస్సేవ భేదో. ఏస నయో ఇతరద్వయేపి. ‘‘ఏవ’’న్తి ఇమినా యథా ‘‘ఉక్కట్ఠుక్కట్ఠో ఉక్కట్ఠోమకో ఉక్కట్ఠమజ్ఝిమో’’తి యోజేతబ్బో, ఏవం మజ్ఝిమోమకానమ్పి యథాక్కమయోజనం దస్సేతి ‘‘మజ్ఝిమో మజ్ఝిముక్కట్ఠో మజ్ఝిమోమకో, ఓమకుక్కట్ఠో ఓమకమజ్ఝిమో ఓమకోమకో చా’’తి.

౭౪౧. తేసూతి నవసు పత్తేసు. తస్మాతి అపత్తభావతో. న గచ్ఛన్తీతి ఉక్కట్ఠుక్కట్ఠఞ్చ ఓమకోమకఞ్చాతి ద్వే అపేక్ఖిత్వా బహువచనం కతం. ఏతే భాజనసఙ్ఖేపేన పరిభుఞ్జితబ్బాతి. యథాహ అట్ఠకథాయం ‘‘తస్మా ఏతే భాజనపరిభోగేన పరిభుఞ్జితబ్బా’’తి (పారా. అట్ఠ. ౨.౬౦౨).

౭౪౨. పత్తలక్ఖణసంయుతన్తి ఏత్థ పత్తలక్ఖణం నామ యథావుత్తపమాణయుత్తతా, ‘‘అయోపత్తో పఞ్చహి పాకేహి పక్కో మత్తికాపత్తో ద్వీహి పాకేహి పక్కో’’తి (పారా. అట్ఠ. ౨.౬౦౮) వుత్తా పాకసమ్పత్తి, కిణిత్వా గణ్హాతి చే, తస్స దాతబ్బమూలస్స అసేసేత్వా దిన్నభావో, ఛిద్దాభావో, ఛిన్నరాజీనం అభావోతి పఞ్చవిధం. హోతి చేత్థ –

‘‘పమాణయుత్తతా పాక-సమ్పత్తి దిన్నమూలతా;

అచ్ఛిద్దారాజితా చేతి, పత్తలక్ఖణపఞ్చక’’న్తి.

‘‘అధిట్ఠాయ వా వికప్పేత్వా వా’’తి వా-సద్దో యోజేతబ్బో. అధిట్ఠాయాతి పఠమం పరిభుత్తే పత్తే సతి తం పచ్చుద్ధరిత్వా అధిట్ఠాతబ్బపత్తో హత్థపాసే చే హోతి, వక్ఖమాననయేన ‘‘ఇమం పత్తం అధిట్ఠామీ’’తి వచీభేదకరణవసేన వాచాయ వా వచీభేదం అకత్వా ఏవమేవ చిన్తేత్వా హత్థేన గహేత్వా ఫన్దాపేన్తేన కాయేన వా దూరే చే హత్థపాసా హోతి, ఠపితట్ఠానం సల్లక్ఖేత్వా ‘‘ఏతం పత్తం అధిట్ఠామీ’’తి వాచా భిన్దితబ్బాతి అట్ఠకథాయం (పారా. అట్ఠ. ౨.౬౦౮ అత్థతో సమానం) వుత్తనయేన ఏకకేన వా పచ్ఛా సతిసమ్మోసే సరాపేత్వా కుక్కుచ్చం వూపసమేతుం సమత్థస్స పుగ్గలస్స సన్నిధానే వా అధిట్ఠాయాతి వుత్తం హోతి. ‘‘అఞ్ఞస్స సన్తికే అధిట్ఠానే అయమానిసంసో – సచస్స ‘అధిట్ఠితో ను ఖో మే, నో’తి విమతి ఉప్పజ్జతి, ఇతరో సారేత్వా విమతిం ఛిన్దిస్సతీ’’తి (పారా. అట్ఠ. ౨.౬౦౮) అయమత్థో అట్ఠకథాయం వుత్తో. ‘‘ద్వే పత్తే అధిట్ఠాతుం న లభతీ’’తి గణ్ఠిపదే వుత్తం.

వికప్పేత్వాతి (పాచి. ౩౭౩; పారా. అట్ఠ. ౨.౬౦౮; కఙ్కా. అట్ఠ. వికప్పనసిక్ఖాపదవణ్ణనా) త్థ వికప్పేతబ్బస్స పత్తస్స ఏకత్తబహుత్తం, సన్నిహితాసన్నిహితత్తఞ్చ సల్లక్ఖేత్వా ఏకం చే సన్నిహితం, ‘‘ఇమం పత్తం తుయ్హం వికప్పేమీ’’తి వా ‘‘ఇమం పత్తం తిస్సస్స భిక్ఖునో వికప్పేమీ’’తి వా ఆదినా నయేన ఏకం వికప్పేత్వాతి వుత్తం హోతి. ఏత్థ ‘‘పరిభుఞ్జేయ్యా’’తి వుత్తత్తా, ‘‘మయ్హం సన్తకం పరిభుఞ్జేహి వా విస్సజ్జేహి వా యథాపచ్చయం వా కరోహీ’’తి తేన అపచ్చుద్ధటే పరిభుఞ్జితుం అయుత్తత్తా ‘‘వికప్పేత్వా’’తి పచ్చుద్ధటవిసేసో గహేతబ్బో.

౭౪౩. ధారేయ్యాతి అనధిట్ఠహిత్వా, అవికప్పేత్వా చ పరిభుఞ్జితబ్బో. తం కాలం పత్తం అతిక్కామయతోతి యోజనా. ‘‘నిస్సగ్గియ’’న్తి ఇమినాపి ‘‘పత్త’’న్తి ఇదం యుజ్జతి. పత్త-సద్దో మాగధికానం ద్విలిఙ్గకో, తస్మా ఏవం వుత్తో.

౭౪౪. అధిట్ఠితవికప్పితేసు అనన్తోగధత్తా అతిరేకభావం దస్సేతుమాహ ‘‘యం పత్త’’న్తిఆది.

౭౪౫. సమ్ముఖేతి అడ్ఢతేయ్యహత్థప్పదేసతో అన్తో ఠితం పత్తం. దూరస్మిన్తి అడ్ఢతేయ్యరతనతో పరభాగే ‘‘అన్తోగబ్భే వా ఉపరిపాసాదే వా సామన్తవిహారే వా’’తి అట్ఠకథాయం వుత్తప్పకారే దూరేపి. యత్థ కత్థచి వికప్పనకాలేపి సన్తికదూరవచనభేదా ఏవమేవ యోజేత్వా వత్తబ్బా. ‘‘వికప్పేతుం పన బహూనిపి లబ్భతీ’’తి గణ్ఠిపదే వుత్తం. అయం నయోతి ‘‘ఇమం పత్తం పచ్చుద్ధరామీ’’తిఆదినయో.

౭౪౬. వాచాకాయవసేన దువిధే అధిట్ఠానే వాచాధిట్ఠానం దస్సేత్వా కాయాధిట్ఠానం దస్సేతుమాహ ‘‘ఆభోగ’’న్తిఆది. ఆభోగన్తి ‘‘ఇమం పత్తం అధిట్ఠామీ’’తి ఆభోగం. ‘‘మనసా’’తి ఇమినా న వచసాతి వుత్తం హోతి. కాయవికారోవ కాయవికారకం, హత్థేన ఫన్దాపనాదికాయకిరియాతి అత్థో. ఏతేనేవ కాయాధిట్ఠానం హత్థేన అపత్తబ్బే దూరే న కాతబ్బన్తి దస్సేతి.

౭౪౭-౮. ‘‘జహతి అధిట్ఠాన’’న్తి పదచ్ఛేదో. దానతోతి అఞ్ఞస్స దానేన. భేదకతోతి భిజ్జనేన. నాసతోతి పత్తసామికస్స కాలకిరియాయ. విబ్భమతోతి సిక్ఖం అపచ్చక్ఖాయ గిహిభావూపగమనేన. ఉద్ధారతోతి పచ్చుద్ధరణేన. పచ్చక్ఖతోతి సిక్ఖాపచ్చక్ఖానేన. పరివత్తనతోతి లిఙ్గపరివత్తనేన. గాహతోతి విస్సాసగ్గహణేన, అచ్ఛిన్దిత్వా గహణేన చ.

కఙ్గుసిత్థప్పమాణేనాతి సత్తన్నం ధఞ్ఞానం ఖుద్దకతరస్స కఙ్గునో సిత్థప్పమాణేన. ఖేనాతి ముఖవట్టియా ద్వఙ్గులతో హేట్ఠా ఆకాసపరియాయేన ఛిద్దేన. ఆణియా వాతి అయోమయాయ ఆణియా వా.

౭౫౦-౧. మణిపత్తోతి మణినా కతో. వేళురియుబ్భవోతి మరకతమణిమయో. ఫలికుబ్భవోతి ఫలికపాసాణేన కతో. కాచమయోతి కాచమత్తికామయో. కంసమయోతి కంసలోహేన కతో. తిపుమయోతి కాళతిపుమయో. సీసమయోతి సేతతిపుమయో. విపల్లాసేన చ వదన్తి. సజ్ఝుమయోతి రజతమయో.

౭౫౨. ఘటకటాహోతి ఘటకపాలం. సీసకటాహోతి ఛవసీసకపాలం. తుమ్బన్తి అలాబు. అస్సాతి ఏకాదసవిధస్స పత్తస్స. అనులోమికన్తి అకప్పియవసేన అనులోమం. తత్థాతి తస్మిం ఏకాదసవిధే. తమ్బమయం లోహమయం థాలకం పన వట్టతీతి యోజనా, పత్తోయేవ న వట్టతి, తమ్బలోహమయా థాలకా పన వట్టన్తీతి అత్థో.

౭౫౩. తట్టికాదీనీతి ఆది-సద్దేన వట్టకాదీనం సఙ్గహో. వట్టకన్తి చ అడ్ఢచన్దాకారో లోహాదిమయో భాజనియవిసేసో. పుగ్గలస్సాతి భిక్ఖుస్స. గిహీ చ సఙ్ఘో చ గిహిసఙ్ఘా, తేసం సన్తకా గిహిసఙ్ఘికా.

౭౫౪. యం కిఞ్చి పత్తన్తి సత్తసు పత్తేసు యం కిఞ్చి పత్తం. వోదకం కత్వాతి విగతోదకం కత్వా. పటిసామేయ్యాతి నిక్ఖేపారహట్ఠానే నిక్ఖిపనవసేన, థవికాయ పక్ఖిపిత్వా బన్ధనవసేన వా సఙ్గోపేయ్య.

౭౫౫. ఓతాపేతున్తి ఆతపే, అగ్గిమ్హి వా తాపేతుం. ఉణ్హేతి తస్మింయేవ ఉణ్హే. న నిదహేతబ్బోతి న ఝాపేతబ్బో. సీసాపనయనమేవ న వట్టతీతి న నిదహేతబ్బోతి అత్థో అధికనివారణేనేవ విఞ్ఞాయతి.

౭౫౬. మిడ్ఢన్తేతి మిడ్ఢియా అన్తే. పరిభణ్డన్తేతి పముఖే మహామిడ్ఢియా అన్తే. ‘‘విత్థిణ్ణేతి అన్తమసో ద్విపత్తమత్తోకాసవిత్థారే’’తి కేచి. ఠపేతుం పన వట్టతీతి యోజనా, వలయాదిఆధారేన వినాపి ఠపేతుం వట్టతీతి అత్థో. ‘‘మిడ్ఢియా పముఖే మిడ్ఢియా చ ఖరభూమిపదేసాదీసు చ వలయమత్థకే ఠపేతుం వట్టతీ’’తి వదన్తి.

౭౫౭. దారుఆధారకేతి ఉదుక్ఖలసదిసే దారుమయే ఆధారే. ద్వే పత్తే ఠపేతుమ్పి వట్టతీతి పత్తమత్థకే అపరస్సాపి పత్తస్స ఠపనవసేన ద్వే పత్తే ఠపేతుమ్పి వట్టతి. అపి-సద్దేన ఏకస్మిం వత్తబ్బమేవ నత్థీతి దస్సేతి. అయమేవ నయోతి ‘‘ద్వేపి పత్తే ఠపేతుం వట్టతీ’’తి అయం నయో. దణ్డభూమిఆధారకేసూతి ఏత్థ దణ్డాధారో నామ బహూహి దణ్డేహి కతో. భూమిఆధారకో నామ భూమియం కతో ఆలవాలవలయాకారో సిలిట్ఠాధారో. ‘‘దన్తవేత్తలతాదిమయో భూమిఆధారకో’’తి కేచి.

౭౫౮-౯. తట్టికాయాతి తాలపణ్ణాదీహి కతతట్టికాయ. పోత్థకేతి మకచివాకమయే వా రుక్ఖవాకమయే వా అత్థరణే. కటసారకేతి తాలపణ్ణాదీహి వీతే అత్థరణే. పరిభణ్డకతాయాతి కతగోమయపరిభణ్డాయ. అపి-సద్దేన సుధాకమ్మం కత్వా పాసాణేన ఘంసిత్వా మట్ఠకతాయ భూమియా వత్తబ్బమేవ నత్థీతి దస్సేతి. వాలుకాసు వాతి లేడ్డుపాసాణసక్ఖరకపాలాదిఅమిస్సాసు సణ్హసుఖుమవాలుకాసూతి వుత్తం హోతి. తేనేవాహ ‘‘తథారూపాసూ’’తిఆది. రజమ్హి సన్తేపి అసన్తేపి విసుంయేవ ‘‘ఖరభూమియా న ఠపేతబ్బ’’న్తి వుత్తత్తా ‘‘సరజాయా’’తి ఇమినా రజోకిణ్ణం సణ్హభూమిమాహ. ఖరభూమియాతి ఫరుసభూమియా.

౭౬౦. లగ్గేతున్తి ఓలమ్బేతుం. దణ్డకోటియా, నాగదన్తకోటియా చ పత్తముఖేన పక్ఖిపిత్వా ఠపనమ్పి లగ్గనం నామ. ఛత్తఙ్కమఞ్చపీఠేసూతి ఛత్తే, అఙ్కే, మఞ్చపీఠే చ.

౭౬౧. అటనీసూతి అఙ్గేసు. బన్ధిత్వాతి థవికాయ అంసవద్ధనకాదినా యేన కేనచి బన్ధిత్వా. ఓలమ్బేతుమ్పీతి లగ్గేతుమ్పి. ‘‘ఠపేతుం ఉపరీ’’తి పదచ్ఛేదో.

౭౬౨. మఞ్చపీఠట్టకేతి మఞ్చపీఠేసు ఠపితపత్తా యథా న పతన్తి, తథా అటనిమత్థకే దారునా పరిక్ఖేపే కతే మఞ్చపీఠట్టకా నామ హోన్తి, తాదిసే మఞ్చపీఠట్టకే ఠపేతుం వట్టతీతి అత్థో. భత్తపూరోపీతి భత్తస్స పూరోపి. అపి-సద్దేన యాగుతేలపరిపూరితస్సాపి సఙ్గహో. తుచ్ఛపత్తే వినిచ్ఛయో యథావుత్తోయేవ. పూరణం పూరో, భత్తస్స పూరో భత్తపూరో.

తిభాణవారవణ్ణనా నిట్ఠితా.

౭౬౩. కవాటన్తి ద్వారకవాటఫలకం. ‘‘సేనాసనే ద్వారకవాటవాతపానకవాటాదీ’’తిఆదీసు ద్వారఫలకం ‘‘కవాట’’న్తి హి వుత్తం. న పణామేయ్యాతి న నామేయ్య న చాలేయ్య, న చ పిదహేయ్యాతి అత్థో. పత్తం హత్థే యస్స సో పత్తహత్థోతి భిన్నాధికరణోయం బాహిరత్థసమాసో ‘‘వజిరపాణీ’’తిఆదీసు వియ. ‘‘పణామేయ్య అస్సా’’తి పదచ్ఛేదో.

౭౬౪. న నీహరేయ్య పత్తేన చలకానీతి రసం పివిత్వా పాతితమధుకఫలట్ఠికాది ఛడ్డితాని బహి ఛడ్డేతుం పత్తేన న నీహరేయ్య. అట్ఠికాని వాతి పనసట్ఠికోలట్ఠిఆదిఅట్ఠికాని వా. ఉచ్ఛిట్ఠముదకన్తి ముఖధోవనాదికం ఉచ్ఛిట్ఠముదకం. పత్తేన నీహరన్తస్సాతి యోజనా, బహి ఛడ్డేతుం తం పత్తే ఆసిఞ్చిత్వా హరన్తస్సాతి వుత్తం హోతి. ఇతరథా ఉచ్ఛిట్ఠపత్తధోవనోదకమ్పి తేనేవ పత్తేన బహి న నీహరితబ్బం సియా.

౭౬౫. పటిగ్గహేతి ముఖధోవనోదకన్తి పటిగ్గహో, ఖేళమల్లకోవ. ముఖతో నీహటన్తి ముఖేన ఛడ్డితం మంసఖణ్డాది యం కిఞ్చి.

౭౬౬. వినస్సతీతి విబ్భమేన వా సిక్ఖాపచ్చక్ఖానేన వా కాలకిరియాయ వా వినస్సతి. అథ వా యోతి పచ్చత్తవచనం ‘‘యస్సా’’తి సామివసేన పరిణామేత్వా యస్స భిక్ఖునో పత్తో భేదేన వా అచ్ఛేదేన వా చోరికాయ హరణేన వా నస్సతి, తస్స అనాపత్తీతి యోజనా.

౭౬౭. పఠమస్సాతి పత్తవగ్గస్స పఠమం సఙ్గహితత్తా పఠమస్స. పత్తస్సాతి పత్తసిక్ఖాపదస్స. పఠమేనాతి చీవరవగ్గస్స పఠమం సఙ్గహితత్తా పఠమేన కథినేనాతి సమ్బన్ధో. మహేసినాతి మహన్తే సీలక్ఖన్ధాదయో గుణే ఏసి గవేసీతి మహేసి. పఠమస్స పత్తస్స సముట్ఠానాదయో సబ్బే ఇధ అనిద్దిట్ఠవినిచ్ఛయా పఠమేన కథినేన సమా సదిసా ఇతి మహేసినా మతా అనుమతా అనుఞ్ఞాతాతి యోజనా.

పఠమపత్తకథావణ్ణనా.

౭౬౮. పఞ్చ బన్ధనాని ఊనాని యస్స సో పఞ్చబన్ధనఊనో, పత్తో, తస్మిం, అబన్ధనఞ్చ ఏకద్వితిచతుబన్ధనఞ్చ ‘‘పఞ్చబన్ధనఊన’’న్తి గహితం. యథాహ పాళియం ‘‘ఊనపఞ్చబన్ధనో నామ పత్తో అబన్ధనో వా ఏకబన్ధనో వా ద్విబన్ధనో వా తిబన్ధనో వా చతుబన్ధనో వా’’తి (పారా. ౬౧౩). బన్ధనే అకతేపి బన్ధనారహో వక్ఖమానలక్ఖణరాజియుత్తోపి ‘‘ఊనపఞ్చబన్ధనోయేవా’’తి గహేతబ్బో. ఏత్థ అబన్ధనో నామ యస్స బన్ధనమేవ నత్థి, సో. తేనేవాహ అట్ఠకథాయం ‘‘యస్మా అబన్ధనస్సపి పత్తస్స పఞ్చ బన్ధనాని న పూరేన్తి సబ్బసో నత్థితాయా’’తి (పారా. అట్ఠ. ౨.౬౧౨-౬౧౩). ద్వఙ్గులప్పమాణతో ఊనరాజియుత్తో అబన్ధనోకాసోపి ‘‘అబన్ధనోయేవా’’తి గహేతబ్బో. యథాహ పాళియం ‘‘అబన్ధనోకాసో నామ పత్తో యస్స ద్వఙ్గులా రాజి న హోతీ’’తి (పారా. ౬౧౩).

౭౬౯. ఉద్దిట్ఠన్తి ‘‘బన్ధనోకాసో నామ పత్తో యస్స ద్వఙ్గులా రాజి హోతీ’’తి (పారా. ౬౧౩) పదభాజనే వుత్తం. ద్వఙ్గులాయ రాజియా ఏకఞ్చ బన్ధనన్తి యోజనా. ‘‘ముఖవట్టితో హేట్ఠా భట్ఠా’’తి అట్ఠకథావచనతో (పారా. అట్ఠ. ౨.౬౧౨-౬౧౩) ‘‘సబ్బాపి రాజియో ముఖవట్టితో పట్ఠాయ హేట్ఠా భట్ఠాయేవ గహేతబ్బా’’తి నిస్సన్దేహే వుత్తం. ముఖవట్టిం వినా అఞ్ఞత్థాపి ఊనపఞ్చబన్ధనే వా ఊనపఞ్చబన్ధనోకాసే వా సతి సోపి పత్తో ఊనపఞ్చబన్ధనో న హోతీతి న సక్కా వత్తుం, తస్మా ‘‘ముఖవట్టితో పట్ఠాయా’’తి (పారా. అట్ఠ. ౨.౬౧౨-౬౧౩) అట్ఠకథాయం నియమేత్వా వచనం వీమంసితబ్బం. ఇధ పన తథా నియమో న దస్సితో, తస్మా అయమేవ వినిచ్ఛయో సామఞ్ఞేన వుత్తాయ పాళియా అఞ్ఞదత్థు సంసన్దతి సమేతి. చ-కారస్స అవుత్తసముచ్చయత్థత్తా ద్వఙ్గులద్వఙ్గులాహి ద్వీహి ద్వే బన్ధనాని చ తీణి బన్ధనాని చాతి ఇదమ్పి వుత్తమేవ హోతి. యథాహ అట్ఠకథాయం ‘‘యస్స పన ద్వే రాజియో, ఏకాయేవ వా చతురఙ్గులా, తస్స ద్వే బన్ధనాని దాతబ్బాని. యస్స తిస్సో, ఏకాయేవ వా ఛళఙ్గులా, తస్స తీణి బన్ధనాని దాతబ్బానీ’’తి (పారా. అట్ఠ. ౨.౬౧౨-౬౧౩).

ఊనపఞ్చబన్ధనపత్తేసు అన్తిమపత్తస్స విభాగం దస్సేతుమాహ ‘‘బన్ధనాని చా’’తిఆది. ముఖవట్టియా అట్ఠఙ్గులప్పమాణానం చతున్నం రాజీనం చత్తారి బన్ధనాని చాతి వుత్తం హోతి. చకారో పుబ్బే వుత్తస్సేవ సముచ్చయం కరోతి. అట్ఠఙ్గులరాజియా తథాతి ముఖవట్టితో పట్ఠాయ అట్ఠఙ్గులాయామం భట్ఠాయ రాజియా ద్వఙ్గులద్వఙ్గులమత్తే ఠానే తేనేవ నీహారేన బద్ధాని చత్తారి బన్ధనాని చాతి అత్థో.

౭౭౦. ఏవం ఊనపఞ్చబన్ధనపత్తం దస్సేత్వా ఇదాని పరిపుణ్ణపఞ్చబన్ధనపత్తం దస్సేతుమాహ ‘‘పఞ్చ వా’’తిఆది. ముఖవట్టియా ద్వఙ్గులద్వఙ్గులాయామం ఓతిణ్ణా పఞ్చ రాజియో చ. వా-సద్దేన పఞ్చబన్ధనవికప్పా దస్సితా. ఏకా వాపి దసఙ్గులాతి ముఖవట్టితో దసఙ్గులాయామా ఏకా వా రాజి హోతి. అపి-సద్దేన తస్సా రాజియా బన్ధనో పఞ్చబన్ధనపక్ఖో దస్సితో. అయం పత్తోతి యస్స పఞ్చ రాజియో వా తత్థ బన్ధనాని పఞ్చబన్ధనాని వా, దసఙ్గులా ఏకా రాజి వా తత్థ బన్ధనాని పఞ్చబన్ధనాని వా సన్తి, అయం పత్తో పఞ్చబన్ధనో నామ.

౭౭౧. ఏత్తావతా మత్తికాపత్తే వినిచ్ఛయం దస్సేత్వా ఇదాని అయోపత్తే దస్సేతుమాహ ‘‘అయోపత్తో’’తిఆది. ఛిద్దాని పటిచ్ఛాదేతుం బన్ధితబ్బాని అయోపట్టాని లోహమణ్డలకాని నామ. ‘‘భణ్డీ’’తిపి తస్సేవ పరియాయో. భణ్డితబ్బం బన్ధిత్వా ఛిద్దే పటిచ్ఛాదితేపి యత్థ అసణ్హతాయ ఆమిసం తిట్ఠతి, తాదిసోపి అపత్తోయేవాతి ఆహ ‘‘మట్ఠో వట్టతీ’’తి. అయోచుణ్ణేన వాణియాతి ఏత్థాపి ‘‘మట్ఠో వట్టతీ’’తి సమ్బన్ధనీయం.

౭౭౨. తస్స నిస్సగ్గియం సఙ్ఘస్స నిస్సట్ఠం తం పత్తం తస్మిం అనుకమ్పాయ అగణ్హన్తస్సాతి యోజనా, ‘‘సఙ్ఘమజ్ఝే నిస్సజ్జితబ్బో’’తి (పారా. ౬౧౩) వచనతో సఙ్ఘమజ్ఝే నిస్సట్ఠం తస్స తం పత్తం తస్మిం పత్తనిస్సజ్జకే పుగ్గలే అనుకమ్పాయ అగణ్హన్తస్స.

౭౭౩. దీయమానే తు పత్తస్మిన్తి ఊనపఞ్చబన్ధనేన పత్తేన విఞ్ఞాపితనవపత్తే భిక్ఖుమ్హి తం పత్తం సఙ్ఘమజ్ఝే నిస్సజ్జిత్వా ఆపత్తిం దేసేత్వా నిసిన్నే చతస్సో అగతియో అగమనం, గహితాగహితజాననన్తి ఇమేహి పఞ్చహి అఙ్గేహి సమన్నాగతేన భిక్ఖునా పఠమం సఙ్ఘం యాచిత్వా ఞత్తిదుతియాయ కమ్మవాచాయ సఙ్ఘేన పత్తగాహకం కత్వా సమ్మతేన నిస్సట్ఠపత్తం హత్థేన గహేత్వా తస్మిం సఙ్ఘే సఙ్ఘత్థేరతో పట్ఠాయ అనుక్కమేన ఉపసఙ్కమ్మ విఞ్ఞాయమానం గుణం వత్వా పణామితే. యస్సాతి తస్మిం సఙ్ఘమజ్ఝే నిసిన్నస్స యస్స భిక్ఖునో, రోచనత్థయోగే సమ్పదానవచనం. సో దీయమానో పత్తో. తం దీయమానం పత్తం.

౭౭౪. దీపితోతి ‘‘అపత్తకస్స న గాహేతబ్బో’’తి (పారా. ౬౧౫) వుత్తో. తత్థాతి తస్సం భిక్ఖుపరిసాయం. పత్తపరియన్తోతి ఏత్థ ‘‘ఏవం పరివత్తేత్వా పరియన్తే ఠితపత్తో’’తి (పారా. అట్ఠ. ౨.౬౧౫) అట్ఠకథాయం వుత్తత్తా తేన పత్తపరివత్తనేన ఆగతో వా సబ్బేహి అగ్గహితత్తా ఆగతో సో ఏవ వా పత్తో పరియన్తో నామ హోతీతి అత్థో. తస్స భిక్ఖునోతి పత్తం నిస్సజ్జిత్వా నిసిన్నస్స తస్స భిక్ఖునో.

౭౭౫. తన్తి అత్తనో దిన్నం తం పరియన్తపత్తం. అప్పదేసేతి మఞ్చపీఠాదిఅట్ఠానే. యథాహ అట్ఠకథాయం ‘‘మఞ్చపీఠఛత్తనాగదన్తాదికే అదేసే’’తి (పారా. అట్ఠ. ౨.౬౧౫). విస్సజ్జేతీతి అఞ్ఞస్స దేతి. అత్తనా అదాపేత్వా అఞ్ఞేన తం పత్తం సయమేవ అత్తనో గహేత్వా అఞ్ఞం అనురూపం పత్తం దియ్యమానం గణ్హితుం వట్టతీతి అట్ఠకథాయం వుత్తం. అభోగేన పరిభుఞ్జతీతి యాగురన్ధనాదివసేన పరిభుఞ్జతి. యథాహ అట్ఠకథాయం ‘‘అభోగేనాతి యాగురన్ధనరజనపచనాదినా’’తి (పారా. అట్ఠ. ౨.౬౧౫). ‘‘అన్తరామగ్గే పన బ్యాధిమ్హి ఉప్పన్నే అఞ్ఞస్మిం భాజనే అసతి మత్తికాయ లిమ్పిత్వా యాగుం వా పచితుం ఉదకం వా తాపేతుం వట్టతీ’’తి (పారా. అట్ఠ. ౨.౬౧౫) అట్ఠకథాయం వుత్తత్తా తాదిసే ఠానే తథాపి పరిభుఞ్జితుం వట్టతీతి ఏత్థ విసేసో.

౭౭౬. నట్ఠేతి అత్తనో పరిభుఞ్జియమానే పత్తే చోరగ్గహణాదినా నట్ఠే. భిన్నేతి భేదముపగతే. అనాపత్తీతి అఞ్ఞం పత్తం విఞ్ఞాపేన్తస్స అనాపత్తి. పకాసితాతి ‘‘అనాపత్తి నట్ఠపత్తస్స భిన్నపత్తస్స ఞాతకానం పవారితానం అఞ్ఞస్సత్థాయ అత్తనో ధనేనా’’తిఆదినా (పారా. ౬౧౭) నయేన పాళియం దేసితా. ఇధ ‘‘అఞ్ఞస్సత్థాయా’’తి వుత్తత్తా అత్తనో వళఞ్జియమానే పత్తే సతిపి అఞ్ఞస్సత్థాయ పత్తం విఞ్ఞాపేతుం వట్టతి. ఞాతకాదీనం గణ్హతోతి ఏత్థ ‘‘సన్తక’’న్తి లబ్భతి. అత్తనో ధనేనాతి యోజనా. ఏత్థ ధనం నామ సుత్తవత్థాది కప్పియవత్థు.

౭౭౭. ఏత్థ విఞ్ఞాపనం క్రియం.

దుతియపత్తకథావణ్ణనా.

౭౭౮. సప్పిఆదిం భేసజ్జన్తి ఏత్థ పాళియం ‘‘సేయ్యథిదం? సప్పి నవనీతం తేలం మధు ఫాణిత’’న్తి (పారా. ౬౨౨) ఉద్దిసిత్వా ‘‘సప్పి నామ గోసప్పి వా అజికాసప్పి వా మహింససప్పి వా, యేసం మంసం కప్పతి, తేసం సప్పీ’’తి (పారా. ౬౨౩) నిద్దిట్ఠం ఘతఞ్చ ‘‘తేసంయేవ నవనీత’’న్తి (పారా. ౬౨౩) నిద్దిట్ఠం నవనీతఞ్చ ‘‘తిలతేలం సాసపతేలం మధుకతేలం ఏరణ్డకతేలం వసాతేల’’న్తి (పారా. ౬౨౩) నిద్దిట్ఠం తేలఞ్చ ‘‘మధు నామ మక్ఖికామధూ’’తి (పారా. ౬౨౩) నిద్దిట్ఠం మధుఞ్చ ‘‘ఫాణితం నామ ఉచ్ఛుమ్హా నిబ్బత్త’’న్తి (పారా. ౬౨౩) నిద్దిట్ఠం గుళాదిఫాణితఞ్చాతి ఏతస్మిం పఞ్చభేసజ్జరాసిమ్హి యం యం భేసజ్జన్తి అత్థో. పురేభత్తన్తి పురేభత్తే. పటిగయ్హాతి పటిగ్గహేత్వా.

౭౭౯. తం పురేభత్తం పటిగ్గహితం భేసజ్జం. సత్తాహన్తి ఏత్థ ‘‘వట్టతీ’’తి కిరియాయ అచ్చన్తసంయోగే ఉపయోగవచనం. ‘‘సత్తాహం అతిక్కమన్తస్సా’’తి పదచ్ఛేదో. ‘‘సత్తాహాతిక్కమే తస్సా’’తి వా పాఠో. సత్తాహస్స అతిక్కమో సత్తాహాతిక్కమో, తస్మిం సత్తాహాతిక్కమే. తస్సాతి భేసజ్జపటిగ్గాహకస్స భిక్ఖునో. ‘‘నిస్సగ్గియ’’న్తి ఇమినా పాచిత్తియమేవ దస్సితం. నిస్సగ్గియవత్థు భాజనగణనాయ ఆపత్తిం కరోతి. ఏకస్మిం భాజనేపి విసుం విసుం ఠపితాని నవనీతపిణ్డగుళపిణ్డసక్కరమధుపటలానిపి అత్తనో గణనాయ ఆపత్తిం కరోన్తి.

౭౮౦. గణ్హిత్వాతి పటిగ్గహేత్వా. సన్నిధీయతీతి సన్నిధి, సన్నిహితవత్థు, తస్స కారకం కరణం అపరాపరదివసత్థాయ ఠపనం, తం కత్వా, పచ్ఛాభత్తం పటిగ్గహితం యథా అపరం దివసం గచ్ఛతి, తథా కత్వా నిక్ఖిపిత్వాతి అత్థో. నిరామిసం సాయతోతి ఆమిసేన అమిస్సేత్వా భుఞ్జన్తస్స.

౭౮౧. ఉగ్గహితన్తి అప్పటిగ్గహాపేత్వా హత్థేన గహితం. సరీరభోగేతి బహి సరీరపరిభోగేనేవ.

౭౮౨. గహితం పటిగ్గహితం. తాపేత్వాతి విలీయాపేత్వా.

౭౮౩. ‘‘సయం తాపేతి…పే… న హోతి సో’’తి ఇదం సుధోతనవనీతం సన్ధాయ వుత్తం, దుద్ధోతేన పన దధిగుళికాదిసహితేన సామంపాకో హోతేవ. నవనీతస్స యం సయం తాపనం, సో సామంపాకో న హోతీతి యోజనా.

౭౮౪. యేన కేనచీతి ఉపసమ్పన్నేన, అనుపసమ్పన్నేన వా.

౭౮౫. ‘‘సయం కరోతీ’’తి ఇమినా అనుపసమ్పన్నం నివత్తేతి. తేన కతం పన తదహు పురేభత్తం సామిసమ్పి వట్టతి. యథాహ అట్ఠకథాయం ‘‘పురేభత్తం పటిగ్గహితఖీరేన వా దధినా వా కతసప్పి అనుపసమ్పన్నేన కతం సామిసమ్పి తదహు పురేభత్తం వట్టతీ’’తి (పారా. అట్ఠ. ౨.౬౨౨).

౭౮౬. సవత్థుకస్సాతి ఏత్థ వత్థు నామ ఖీరదధి.

౭౮౭. అస్సాతి పటిగ్గహితఖీరదధీహి కతసప్పిమాహ. ‘‘పటిగ్గహేత్వా తానీ’’తి వుత్తత్తాతి ఇదం ‘‘యాని ఖో పన తాని గిలానానం భిక్ఖూనం పటిసాయనీయాని భేసజ్జాని, సేయ్యథిదం? సప్పి నవనీతం తేలం మధు ఫాణితం, తాని పటిగ్గహేత్వా’’తి (పారా. ౬౨౨) ఇమస్మిం మాతికాపాఠే ‘‘యానీ’’తి వుత్తసప్పిఆదీనమేవ ‘‘తాని పటిగ్గహేత్వా’’తి వుత్తత్తాతి వుత్తం హోతి, తత్థ ఖీరదధీనం అవుత్తత్తాతి అధిప్పాయో.

౭౮౮. కప్పియసప్పిమ్హీతి కప్పియమంసానం సత్తానం ఘతే. అకప్పియసప్పిమ్హీతి అకప్పియమంసానం సత్తానం ఘతే, పటిగ్గహేత్వా సత్తాహే అతిక్కన్తేతి వుత్తం హోతి.

౭౮౯. తేన సప్పినా అకప్పియేన భవితబ్బన్తి ఇదం దుక్కటం కథం హోతీతి ఆహ ‘‘సబ్బా’’తిఆది. అకప్పియం మంసం యేసం తే అకప్పియమంసా, మనుస్సాదయో, సబ్బే చ తే అకప్పియమంసా చాతి సబ్బాకప్పియమంసా, తేసం.

౭౯౦-౧. ఏవం చే వట్టతి, ‘‘యేసం మంసం కప్పతి, తేసం సప్పీ’’తి కస్మా పాళియం వుత్తన్తి చోదనం సముట్ఠాపేత్వా తం పరిహరితుమాహ ‘‘యేస’’న్తిఆది. తత్థ ‘‘యేసఞ్హి కప్పతి మంసం, తేసం సప్పీ’’తి ఇదం వచనం కిం పయోజనం సాధేతీతి వుత్తం హోతి. ఇదాని పరిచ్ఛేదనియమనసఙ్ఖాతం తంపయోజనఞ్చ తబ్బిసయఞ్చ దస్సేతుమాహ ‘‘పణీతభోజనస్సా’’తిఆది. పణీతభోజనస్స పరిచ్ఛేదనియామనన్తి యోజనా. సత్తాహకాలికే పఞ్చవిధే భేసజ్జేతి వుత్తం హోతి, నిద్ధారణే భుమ్మం. నిస్సగ్గియస్స వత్థూనన్తి నిద్ధారితబ్బదస్సనం. నిస్సగ్గియస్సాతి ఏత్థ తంహేతుకస్స పాచిత్తియస్సాతి అత్థో. వత్థూనన్తి సప్పినవనీతద్వయమేవ వుత్తం. సత్తాహకాలికే నిస్సగ్గియపాచిత్తియస్స వత్థు నామ ఏతేసమేవ సప్పినవనీతాని, పణీతభోజనఞ్చ తేసమేవ ఖీరదధిసప్పినవనీతానీతి దస్సేతుం తథా వుత్తం, న అకప్పియమంససత్తానం సప్పిఆదినివారణత్థం వుత్తన్తి అయం పాళియం తథాగతా ధిప్పేతో అత్థోతి వుత్తం హోతి.

౭౯౨. గహితుగ్గహితాదికే ఉగ్గహితపటిగ్గహితాదికే నవనీతేపి సబ్బో వినిచ్ఛయో సప్పిమ్హి వుత్తనయేనేవ వేదితబ్బోతి యోజనా. ఆది-సద్దేన పురేభత్తం, పచ్ఛాభత్తం పటిగ్గహితఖీరదధీహి, ఉగ్గహితఖీరదధీహి చ కతం నవనీతం, తాదిసమేవ అకప్పియమంసనవనీతఞ్చ సఙ్గహితం. సబ్బో వినిచ్ఛయోతి ఆపత్తిఆదికం సబ్బవినిచ్ఛయం సఙ్గణ్హాతి. యథాహ అట్ఠకథాయం ‘‘సబ్బో ఆపత్తానాపత్తిపరిభోగాపరిభోగనయో’’తి (పారా. అట్ఠ. ౨.౬౨౨).

౭౯౩-౪. భిక్ఖూనం ఆకిరన్తీతి ఏత్థ ‘‘పత్తే’’తి సామత్థియా లబ్భతి. ఆదిచ్చపక్కన్తి ఆతపే విలీనం. సంసట్ఠం పరిస్సావితం.

౭౯౫-౬. తిలతేలం సాసపతేలం మధుకతేలం ఏరణ్డకతేలం. గహితన్తి పటిగ్గహితం. పురేభత్తం సామిసమ్పి నిరామిసమ్పి సాయితబ్బన్తి యోజనా. తేసం వసాతి సత్తాహాతిక్కన్తానం తేసం తేలానం వసేన, తేలభాజనగణనాయాతి వుత్తం హోతి.

౭౯౮. తేసం తిణ్ణమ్పీతి ఏరణ్డమధుకసాసపబీజానం తిణ్ణం.

౭౯౯. నిస్సగ్గియం పాచిత్తియం.

౮౦౦. సాసపాదీనన్తి ఏత్థ ఆది-సద్దేన పటిలోమేన మధుకేరణ్డకానం గహణం. గహేత్వాతి పటిగ్గహేత్వా. భిక్ఖునా తేలత్థాయేవ గహేత్వా ఠపితానం సాసపాదీనం సత్తాహాతిక్కమే దుక్కటం సియాతి యోజనా.

౮౦౧-౨. నాళికేరఞ్చ కరఞ్జఞ్చ నాళికేరకరఞ్జాని, తేసం, నాళికేరఫలానం, నత్తమాలట్ఠీనఞ్చ తేలన్తి సమ్బన్ధో. కురువకస్సాతి అతసిబీజస్స. నిమ్బఞ్చ కోసమ్బకఞ్చ నిమ్బకోసమ్బకాని, తేసం, పుచిమన్దబీజస్స చ ఫన్దనబీజస్స చ తేలన్తి సమ్బన్ధో. భల్లాతకస్సాతి ఏవంనామకస్స రుక్ఖబీజస్స. సమయచ్చయేతి సత్తాహాతిక్కమే.

౮౦౩. యావకాలికభేదఞ్చాతి ఏత్థ ‘‘యావకాలిక’’న్తి భేదో విసేసనం యస్సాతి విగ్గహో, ‘‘ఇదం వత్థు’’న్తి ఏతస్స అజ్ఝోహరణీయవిసేసితబ్బస్స విసేసనం. యావజీవికన్తిపి తస్సేవ విసేసనం. సేసన్తి ‘‘సామంపాకసవత్థుక పురేభత్తపచ్ఛాభత్తపటిగ్గహితఉగ్గహితకవత్థువిధానం సబ్బ’’న్తి (పారా. అట్ఠ. ౨.౬౨౨) అట్ఠకథాయం దస్సితం సేసం విసేసప్పకారజాతమాహ. ఏత్థాపీతి ఇమస్మిం తేలవినిచ్ఛయేపి.

౮౦౪. అచ్ఛస్స ఇసస్స. మచ్ఛస్స జలజస్స. వరాహస్స సూకరస్స. సుసుకాసఙ్ఖాతస్స మకరస్స. మచ్ఛవచనేనేవ మకరస్స సఙ్గహితత్తేపి వాళమచ్ఛభావేన విసుం గహణన్తి అట్ఠకథాయం వుత్తం. గద్రభస్స ఖరస్స. ఇమేసం పఞ్చన్నం సత్తానం వసేన పఞ్చవిధానం వసానం తేలఞ్చ పఞ్చప్పకారం హోతీతి అత్థో.

౮౦౫. కప్పియాకప్పియస్స చాతి కప్పియాకప్పియమంసస్స సత్తస్సాతి వుత్తం హోతి, సబ్బమేవ వసాతేలం వట్టతీతి ఇమినా సమ్బన్ధో. ఏత్థ ‘‘అనుజానామి భిక్ఖవే వసాని భేసజ్జాని అచ్ఛవసం మచ్ఛవసం సుసుకావసం సూకరవసం గద్రభవస’’న్తి (మహావ. ౨౬౨) అనుఞ్ఞాతపాఠే అచ్ఛవసాగ్గహణేన మనుస్సేహి అఞ్ఞేసం సబ్బాకప్పియమంససత్తానం వసాయ అనుఞ్ఞాతత్తా తం సఙ్గహేతుం అకప్పియగ్గహణం కతన్తి దట్ఠబ్బం. యథాహ అట్ఠకథాయం ‘‘అచ్ఛవస’న్తి వచనేన ఠపేత్వా మనుస్సవసం సబ్బేసం అకప్పియమంసానం వసా అనుఞ్ఞాతా’’తి (పారా. అట్ఠ. ౨.౬౨౩). ఏత్థ అకప్పియమంససత్తానం మంసానం అకప్పియభావో ‘‘మంసేసు హి దస మనుస్సహత్థిఅస్ససునఖఅహిసీహబ్యగ్ఘదీపిఅచ్ఛతరచ్ఛానం మంసాని అకప్పియాని. వసాసు ఏకా మనుస్సవసావ. ఖీరాదీసు అకప్పియం నామ నత్థీ’’తి (పారా. అట్ఠ. ౨.౬౨౩) అట్ఠకథావచనతో వేదితబ్బో. అకప్పియవచనేన మనుస్సవసాయపి గయ్హమానత్తా తస్మిం నీహరితుమాహ ‘‘ఠపేత్వా’’తి.

౮౦౬. పురేభత్తన్తి పురేభత్తే. సంసట్ఠం పరిస్సావితం. ‘‘పురేభత్త’’న్తి ఇదం ‘‘పటిగ్గహేత్వాన, పక్కం, సంసట్ఠ’’న్తి ఇమేహి పదేహి పచ్చేకం యోజేతబ్బం. యథాహ పాళియం ‘‘కాలే పటిగ్గహితం కాలే నిప్పక్కం కాలే సంసట్ఠం తేలపరిభోగేన పరిభుఞ్జితు’’న్తి (మహావ. ౨౬౨).

౮౦౭. తం కత్వా దేతీతి అపటిగ్గహితవసం గహేత్వా పచిత్వా తేలం దేతీతి అత్థో. తేనాహ అట్ఠకథాయం ‘‘అనుపసమ్పన్నేహి కతం నిబ్బట్టితవసాతేలం పురేభత్తం పటిగ్గహితం పురేభత్తం సామిసమ్పి వట్టతీ’’తి (పారా. అట్ఠ. ౨.౬౨౩). తతో ఉద్ధం సత్తాహమనతిక్కమ్మాతి గహేతబ్బం. యథాహ అట్ఠకథాయం ‘‘పచ్ఛాభత్తతో పట్ఠాయ సత్తాహం నిరామిసమేవ వట్టతీ’’తి (పారా. అట్ఠ. ౨.౬౨౩). ఇధ ఉభయత్థాపి కాలే, వికాలే చ కప్పియాకప్పియమంసవసానం తేలం దియ్యమానం సుఖుమమంసచుణ్ణాదికం అబ్బోహారికం. యథాహ అట్ఠకథాయం ‘‘యం పన తత్థ సుఖుమరజసదిసం మంసం వా న్హారు వా అట్ఠి వా లోహితం వా హోతి, తం అబ్బోహారిక’’న్తి (పారా. అట్ఠ. ౨.౬౨౩).

౮౦౮. పటిగ్గహేతున్తి ఏత్థ ‘‘వస’’న్తి చ కాతున్తి ఏత్థ ‘‘తేల’’న్తి చ పకరణతో లబ్భతి. కాతున్తి ఏత్థ పచితుం పరిస్సావితున్తి ఉభయమేవాతి అత్థో. ‘‘న వట్టతీ’’తి ఇదం పటిగ్గహణాదిపయోగత్తయే విసుం విసుం దుక్కటత్తా వుత్తం. యథాహ పాళియం ‘‘వికాలే చే భిక్ఖవే పటిగ్గహితం వికాలే నిప్పక్కం వికాలే సంసట్ఠం, తం చే పరిభుఞ్జేయ్య, ఆపత్తి తిణ్ణం దుక్కటాన’’న్తి (మహావ. ౨౬౨). ఇమాని హి తీహి పయోగేహి తీణి దుక్కటాని హోన్తి. సేసోతి ఉగ్గహితకపటిగ్గహితకసవత్థుకవిసయో వినిచ్ఛయో చ భాజనగణనాయ ఆపత్తిభేదో చాతి ఏవంపకారో వత్తబ్బవిసేసో.

౮౦౯. గహితన్తి పటిగ్గహితం. మధుకరీకతన్తి మధుమక్ఖికాఖుద్దకమక్ఖికాభమరమక్ఖికాసఙ్ఖాతాహి తీహి మధుకరీహి కతం.

౮౧౦. వత్థూనం గణనాతి మధుపటలేన ఠితం చే, పటలగణనాయ, పీళేత్వా భాజనే పక్ఖిపిత్వా ఠపితం చే, భాజనగణనాయ, సిలేసమివ పత్థిన్నం చే, మహాభమరమధుఖణ్డపిణ్డవసేన, విసుం విసుం కతే తేసం గణనాయాతి అత్థో.

౮౧౧. ఘనాఘనన్తి ఏత్థ గుళఞ్చ నానప్పకారా సక్కరా చ ఘనపక్కం నామ. పక్కతనుకం ఫాణితం అఘనపక్కం నామ. ఉచ్ఛుసిలేసో అపక్కఘనం నామ. ఉచ్ఛుదణ్డతో పీళితరసో అపక్కాఘనం నామ. ‘‘ఫాణితం నామ ఉచ్ఛుమ్హా నిబ్బత్త’’న్తి (పారా. ౬౨౩) సాధారణపాళివచనతో, ‘‘ఫాణితం నామ ఉచ్ఛురసం ఉపాదాయా’’తి (కఙ్ఖా. అట్ఠ. భేసజ్జసిక్ఖాపదవణ్ణనా; వి. సఙ్గ అట్ఠ. ౯౮) అట్ఠకథావచనతో చ ఇహ రసాదీహి ఉచ్ఛుపానమ్పి సఙ్గహితం. కేచి ఉచ్ఛునో చతుకాలికత్తం వణ్ణయన్తి, తం న సారతో పచ్చేతబ్బం.

౮౧౨. ఫాణితన్తి వుత్తప్పకారే తస్మిం ఫాణితే అఞ్ఞతరం. గహితం పటిగ్గహితం.

౮౧౩. అసంసట్ఠేనాతి అపరిస్సావితేన. కతఫాణితన్తి పరిస్సావేత్వా అత్తనా కతఫాణితం. పురేభత్తం గహితేనాతి పురేభత్తం పటిగ్గహితేన. ‘‘సయం కత’’న్తి (పారా. అట్ఠ. ౨.౬౨౩) వుత్తత్తా కతన్తి ఉచ్ఛురసో గహేతబ్బో.

౮౧౬. కత్వాతి పచిత్వా ఫాణితం కత్వా.

౮౧౭. పచ్ఛాభత్తం కతఞ్చాపీతి పచ్ఛాభత్తం అత్తనా చ కతం అనుపసమ్పన్నేన చ కతం ఫాణితమ్పి.

౮౧౮. కతం …పే… సీతవారినాతి సీతుదకే మధుకపుప్ఫాని పక్ఖిపిత్వా ఠపేత్వా మద్దిత్వా పరిస్సావితరసేన కతం మధుకఫాణితం.

౮౧౯. అస్సాతి మధుకఫాణితస్స. దుక్కటన్తి తదాధారభాజనగణనాయ దుక్కటం. ఖీరం పక్ఖిపిత్వా కతం మధుకఫాణితం యావకాలికం చే హోతి, కథం ఖణ్డసక్కరాకతం సత్తాహకాలికం హోతీతి విచారణాయం ఖీరజల్లికం ధోవిత్వా ధోవిత్వా గయ్హమానత్తా వట్టతీతి పరిహరన్తి. యథాహ అట్ఠకథాయం ‘‘ఖణ్డసక్కరం పన ఖీరజల్లికం అపనేత్వా అపనేత్వా సోధేన్తి, తస్మా వట్టతీ’’తి (పారా. అట్ఠ. ౨.౬౨౩). ‘‘బీజతో పట్ఠాయ న వట్టతీ’’తి పటిక్ఖిత్తమధుకపుప్ఫమేరయం వినా ఆమకఞ్చ పక్కఞ్చ మధుకపుప్ఫం పురేభత్తం వట్టతీతి అట్ఠకథాయం వుత్తం.

౮౨౦. సబ్బేసం పన ఫలానన్తి కదలిఖజ్జూరిఆదిఫలానం.

౮౨౧. సామఞ్ఞజోతనాయ విసేసేపి అవట్ఠానతో ‘‘కాలికా’’తి ఇమినా ‘‘పచ్ఛాభత్తం సతి పచ్చయే’’తి వచనసామత్థియా యావకాలికవజ్జా తయో కాలికా గహేతబ్బా, ‘‘పురేభత్తం యథాసుఖ’’న్తి వచనసామత్థియా చత్తారోపి గహేతబ్బా. యావకాలికవజ్జా తయో కాలికా పచ్ఛాభత్తం వికాలే పచ్చయే పిపాసాదికారణే సతి కేవలమ్పి పచ్చేకమ్పి మిస్సేత్వాపి పరిభుఞ్జితుం భిక్ఖుస్స వట్టన్తి. కాలికా చత్తారోపి పురేభత్తం కాలే యావమజ్ఝన్హా కేవలమ్పి మిస్సేత్వాపి యథాసుఖం అసతిపి పచ్చయే పరిభుఞ్జితుం భిక్ఖుస్స వట్టన్తీతి యోజనా.

౮౨౨. అరుఆదీనీతి వణాదీని. ‘‘మక్ఖేతుం న వట్టతీ’’తి ఇమినా బాహిరపరిభోగోపి నివారితో.

౮౨౩. అనాపత్తివారే ‘‘అన్తోసత్తాహ’’న్తి అధికారే ‘‘అనుపసమ్పన్నస్స చత్తేన వన్తేన ముత్తేన అనపేక్ఖో దత్వా పటిలభిత్వా పరిభుఞ్జతీ’’తి (పారా. ౬౨౫) వుత్తత్తా చజిత్వాతి ఏత్థ ‘‘అన్తోసత్తాహం అనుపసమ్పన్నస్సా’’తి వత్తబ్బం. లభిత్వాతి ఏత్థ ‘‘సత్తాహాతిక్కమేపీ’’తి సామత్థియా లబ్భతి. తేనాహ మహాపదుమత్థేరో ‘‘అన్తోసత్తాహే దిన్నస్స హి పున పరిభోగే ఆపత్తియేవ నత్థి, సత్తాహాతిక్కన్తస్స పన పరిభోగే అనాపత్తీతి దస్సనత్థమిదం వుత్త’’న్తి. లభిత్వాతి గహితతేలేన అనుపసమ్పన్నేన సక్కచ్చం, అసక్కచ్చం వా దిన్నం లభిత్వా. సాయితున్తి ఏత్థ ‘‘లభతీ’’తి సేసో.

౮౨౪. ‘‘అనాపత్తి అధిట్ఠేతీ’’తి ద్విన్నం పదానం అన్తరే ‘‘అన్తోసత్తాహ’’న్తి సేసో, సబ్బపదేహిపి యుజ్జతి. అధిట్ఠేతీతి సత్తాహబ్భన్తరే సప్పిఞ్చ తేలఞ్చ వసఞ్చ ముద్ధని తేలం వా అబ్భఞ్జనం వా, మధుం అరుమక్ఖనం, ఫాణితం ఘరధూపనం భవిస్సతీతి అధిట్ఠేతి. అధిట్ఠితేన అనధిట్ఠితం చే మిస్సం హోతి, పునపి అధిట్ఠాతబ్బం. విస్సజ్జేతీతి అన్తోసత్తాహే అఞ్ఞస్స ఉపసమ్పన్నస్స దేతి. సచే తథా దిన్నం అఞ్ఞేన అప్పటిగ్గహితత్తా, తేన పటిగ్గహితమ్పి ఇతరస్స దిన్నత్తా తేసం అనాపత్తీతి అట్ఠకథాయం (పారా. అట్ఠ. ౨.౬౨౫ అత్థతో సమానం) వుత్తం.

వినస్సతీతి సత్తాహబ్భన్తరే యేన కేనచి ఆకారేన యథా అపరిభోగం హోతి, తథా చోరికాయ హరణాదివసేన నస్సతి. యథాహ అట్ఠకథాయం ‘‘వినస్సతీతి అపరిభోగం హోతీ’’తి (పారా. అట్ఠ. ౨.౬౨౫). అచ్ఛిన్దిత్వా గణ్హతీతి అఞ్ఞో తస్మిం సత్తాహబ్భన్తరే విలుమ్పిత్వా గణ్హాతి. విస్సాసం గణ్హతీతి తస్మింయేవ సత్తాహబ్భన్తరే అఞ్ఞో విస్సాసం గణ్హాతి.

౮౨౫. అకథినచిత్తేన సత్థునా సముట్ఠానాదయో సబ్బేవ పఠమేన కథినేన సమా పకాసితాతి యోజనా. అకథినచిత్తేనాతి మహాకరుణారసేన తిన్తతాయ అకక్కసచిత్తేన, అవిహింసాభిరతచిత్తేనాతి వుత్తం హోతి. సత్థునాతి దిట్ఠధమ్మికసమ్పరాయికాదీహి అత్థేహి సదేవకం లోకం అనుసాసతీతి సత్థా, తేన సబ్బఞ్ఞునా దసబలేన సమ్మాసమ్బుద్ధేన.

భేసజ్జసిక్ఖాపదకథావణ్ణనా.

౮౨౬. గిమ్హానన్తి ఏత్థ ‘‘మాసాన’’న్తి సామత్థియా లబ్భతి, నిద్ధారణే సామివచనం, గిమ్హేసు చతూసు మాసేసూతి అత్థో. నిద్ధారితబ్బం దస్సేతి ‘‘మాసో సేసో’’తి, ఏత్థ ‘‘వత్తబ్బే కాలే’’తి సేసో. ఫగ్గునమాసకణ్హపక్ఖపాటిపదతో పట్ఠాయ జేట్ఠమాసపుణ్ణమిపరియోసానేసు తీసు మాసేసు అతిక్కన్తేసూతి అత్థో. సేసమాసో నామ జేట్ఠమాసస్స కణ్హపక్ఖపాటిపదతో పట్ఠాయ ఆసాళ్హిమాసపుణ్ణమిపరియోసానో. గిమ్హానం మాసో సేసోతి వత్తబ్బే కాలేతి అత్థో.

ఇమస్మిం పచ్ఛిమే గిమ్హమాసే జేట్ఠమాసస్స కణ్హపక్ఖో వస్సికసాటికా చే న లద్ధా, పరియేసితుం లద్ధం కాతుం ఖేత్తం, అధిట్ఠాననివాసనానం అఖేత్తం. ఆసాళ్హిపురిమపక్ఖో పరియేసనకరణనివాసనానం ఖేత్తం, అధిట్ఠాతుం అఖేత్తం. ఆసాళ్హికణ్హపక్ఖపాటిపదతో యావ పచ్ఛిమకత్తికపుణ్ణమీ, ఇదం చతున్నమ్పి ఖేత్తన్తి అయమేత్థ సఙ్ఖేపో.

పరియేసేయ్యాతి ‘‘యే మనుస్సా పుబ్బే వస్సికసాటికం దేన్తీ’’తిఆదినా (పారా. ౬౨౮) పదభాజనే వుత్తనయేన పుబ్బే వస్సికసాటికదాయకం ఉపసఙ్కమ్మ ‘‘దేథ మే వస్సికసాటికచీవర’’న్తిఆదినా వచనేన అవిఞ్ఞాపేత్వా ‘‘కాలో వస్సికసాటికాయ సమయో వస్సికసాటికాయ, అఞ్ఞేపి మనుస్సా వస్సికసాటికం దేన్తీ’’తి ఏవం సతుప్పాదమత్తకరణేన పరియేసేయ్య.

సాటికన్తి వస్సికసాటికం. ‘‘అద్ధమాసో సేసో’’తి ఇదం ‘‘గిమ్హాన’’న్తి ఇమినావ యుజ్జతి. తత్థ ‘‘వత్తబ్బే కాలే’’తి అజ్ఝాహరితబ్బం, ఆసాళ్హిమాసస్స పురిమపక్ఖేతి అత్థో. కత్వాతి ఏత్థ ‘‘లద్ధ’’న్తి సామత్థియా లబ్భతి. యథావుత్తనయేన సతుప్పాదేన వా అవసేసానం సద్ధాసమ్పన్నకులానం వా సన్తికా లద్ధం సిబ్బనరజనకప్పబిన్దుదానవసేన నిట్ఠాపేత్వాతి వుత్తం హోతి. పరిదహేతి నివాసేయ్య.

౮౨౭-౮. పిట్ఠిసమ్మతే సమయేతి ‘‘కత్తికపుణ్ణమాసియా పన పచ్ఛిమపాటిపదదివసతో పట్ఠాయ యావ జేట్ఠమూలపుణ్ణమా ఇమే సత్త మాసా పిట్ఠిసమయో నామా’’తి (పారా. అట్ఠ. ౨.౬౨౮) ఏవం దస్సితేసు సత్తసు మాసేసు. ఞాతకాఞ్ఞాతకాదినో సతుప్పాదం కత్వాతి యోజనా. ఆది-సద్దేన పవారితాపవారితానం సఙ్గహో. యథాహ అట్ఠకథాయం ‘‘అఞ్ఞాతకఅప్పవారితట్ఠానతో’’తి.

తేసుయేవాతి ఞాతకఅఞ్ఞాతకపవారితఅప్పవారితేసు. ‘‘తథా’’తి ఇమినా ‘‘హోతి నిస్సగ్గియాపత్తీ’’తి ఇదం దస్సితం. సా ఆపత్తి అఞ్ఞాతకఅప్పవారితేసు అఞ్ఞాతకవిఞ్ఞత్తిసిక్ఖాపదేన హోతి. యథాహ అట్ఠకథాయం ‘‘దేథ మే వస్సికసాటికచీవర’న్తిఆదినా నయేన విఞ్ఞత్తిం కత్వా నిప్ఫాదేన్తస్స అఞ్ఞాతకవిఞ్ఞత్తిసిక్ఖాపదేన నిస్సగ్గియం పాచిత్తియ’’న్తి (పారా. అట్ఠ. ౨.౬౨౮). ఞాతకపవారితేసు తేన సిక్ఖాపదేన అనాపత్తి, పిట్ఠిసమయత్తా ఇమినా ఆపత్తి హోతి. అఞ్ఞాతకఅప్పవారితేసు చ వక్ఖమాననయేన వత్తభేదదుక్కటేన సద్ధిం హోతీతి దట్ఠబ్బం.

౮౨౯-౩౦. అఞ్ఞాతకాదినో కత్వా పన సతుప్పాదన్తి యోజనా. ఆది-సద్దేన అప్పవారితానం సఙ్గహో. కుచ్ఛిసఞ్ఞితే సమయేతి యథావుత్తపిట్ఠిసమయే సత్తమాసే వినా ఇతరే పఞ్చ మాసా వుత్తా. యథాహ అట్ఠకథాయం ‘‘జేట్ఠమూలపుణ్ణమాసియా పన పచ్ఛిమపాటిపదదివసతో పట్ఠాయ యావ కత్తికపుణ్ణమా ఇమే పఞ్చ మాసా కుచ్ఛిసమయో నామా’’తి (పారా. అట్ఠ. ౨.౬౨౮). వత్థన్తి వస్సికసాటికం. అదిన్నపుబ్బేసూతి యేహి వస్సికసాటికా న దిన్నపుబ్బా, తేసు, ఇమినా వత్తభేదస్స కారణమాహ. ఇహ వత్తభేదో నామ ‘‘యే మనుస్సా పుబ్బే వస్సికసాటికచీవరం దేన్తీ’’తిఆదివచనతో (పారా. ౬౨౮) దిన్నపుబ్బేసు కాతబ్బస్స సతుప్పాదస్స అదిన్నపుబ్బేసు కరణం. బ్యతిరేకతో దిన్నపుబ్బేసు నత్థీతి దీపితం హోతి.

తత్రాతి అఞ్ఞాతకాదిమ్హి. ‘‘నిస్సగ్గియ’’న్తి ఇమినా అఞ్ఞాతకవిఞ్ఞత్తిసిక్ఖాపదేన ఆపత్తిం ఆహ. యథాహ కుచ్ఛిసమయచతుక్కే ‘‘విఞ్ఞత్తిమ్పి కత్వా నిప్ఫాదేన్తస్స అఞ్ఞాతకవిఞ్ఞత్తిసిక్ఖాపదేన నిస్సగ్గియం పాచిత్తియ’’న్తి. అయం పాచిత్తియాపత్తి పకతియా వస్సికసాటికదాయకేసుపి హోతీతి ఇదం అట్ఠకథాయం ‘‘ఇదం పన పకతియా వస్సికసాటికదాయకేసుపి హోతియేవా’’తి (పారా. అట్ఠ. ౨.౬౨౮) వచనతో విఞ్ఞాయతి.

౮౩౧. ఓవస్సాపేతీతి ఆకాసతో పతితఉదకేనేవ కాయం తేమేతి, ఇమినా ‘‘ఘటాదీహి ఓసిఞ్చితుం వట్టతీ’’తి దీపితం హోతి. ‘‘నిబ్బకోసమ్బునా నహాయితుం వట్టతీ’’తి గణ్ఠిపదేసు వుత్తం. సతిపి చీవరేతి వస్సికసాటికాయ సతియాపి. ‘‘పరియోసానే దుక్కట’’న్తి ఇమినా బిన్దుగణనాయాతి దీపేతి. వివటఙ్గణేతి రుక్ఖాదినా కేనచి అనావటట్ఠానే.

౮౩౨. మాసస్మిన్తి గిమ్హానం పచ్ఛిమమాసస్మిం.

౮౩౩. ‘‘అచ్ఛిన్నచీవరస్సాతి ఏతం వస్సికసాటికమేవ సన్ధాయ వుత్త’’న్తి (పారా. అట్ఠ. ౨.౬౩౦) అట్ఠకథాయం వుత్తం. వస్సికసాటికం నివాసేత్వా నహాయన్తస్స చోరుపద్దవో ఆపదా నామ. న్హానకోట్ఠకన్తి నహానత్థాయ కతకోట్ఠకం. ‘‘వాపీ’’తి ఇమినా పోక్ఖరణిజాతస్సరాదయో ఉపలక్ఖితా. న్హాయన్తస్సాతి నగ్గో హుత్వా నహాయన్తస్సాతి పకరణతో లబ్భతి. ‘‘ఆకాసతో పతితఉదకేనేవా’’తి (పారా. అట్ఠ. ౨.౬౨౯) అట్ఠకథాయమేవ వుత్తం.

౮౩౪. క్రియన్తి అకాలే పరియేసనకరణఅధిట్ఠాననివాసనేహి ఆపజ్జితబ్బతో కిరియం. కాయేన చ వాచాయ చ విఞ్ఞాపనాదిం కరోన్తస్స కాయకమ్మం వచీకమ్మం హోతి.

వస్సికసాటికకథావణ్ణనా.

౮౩౫. ‘‘యో పన భిక్ఖు భిక్ఖుస్స సామం చీవరం దత్వా’’తి (పారా. ౬౩౨) వచనతో సామన్తి ఏత్థ ‘‘భిక్ఖూ’’తి చ దత్వాతి ఏత్థ ‘‘భిక్ఖుస్స’’ఇతి చ లబ్భతి. చీవరన్తి ఛన్నం చీవరానం అఞ్ఞతరం చీవరం వికప్పనుపగం పచ్ఛిమం. ‘‘కుపితో అనత్తమనో అచ్ఛిన్దేయ్యా’’తి (పారా. ౬౩౨) వచనతో అచ్ఛిన్దన్తస్సాతి ఏత్థ ‘‘కుపితస్స అనత్తమనస్సా’’తి సేసో, కుపితస్స అనత్తమనస్స అచ్ఛిన్దన్తస్స వా అచ్ఛిన్దాపేన్తస్స వాతి అత్థో. తన్తి అత్తనా దిన్నచీవరం. ‘‘సకసఞ్ఞాయా’’తి ఇమినా పారాజికాయ అవత్థుభావం దీపేతి.

౮౩౬. తథాతి ఏకాయేవ ఆపత్తీతి దీపేతి.

౮౩౭. వత్థానన్తి చీవరానం. అస్సాతి భిక్ఖుస్స.

౮౪౧. సఙ్ఘాటిం గణ్హ, ఉత్తరాసఙ్గం గణ్హాతి యోజనా.

౮౪౨. వికప్పనుపగం పచ్ఛిమన్తి ఏత్థ ‘‘చీవర’’న్తి లబ్భతి. ఆయామతో వడ్ఢకిహత్థం తిరియం తథా విదత్థిప్పమాణం వత్థఖణ్డం హేట్ఠిమపరిచ్ఛేదతో వికప్పనుపగం నామ. అఞ్ఞం కిఞ్చి పరిక్ఖారన్తి యోజనా, అన్తమసో సుచిమ్పీతి వుత్తం హోతి. పరం పుగ్గలం. ఛిన్దాపేన్తస్సాతి అచ్ఛిన్దాపేన్తస్స. కారితన్తస్స ద్వికమ్మకత్తా ‘‘పర’’న్తి చ ‘‘పరిక్ఖార’’న్తి చ కమ్మద్వయగహణం. అఞ్ఞన్తి పరిక్ఖారవిసేసనం. దుక్కటం వత్థుగణనాయ, వచనగణనాయ చ.

౮౪౪. ఏవన్తి యథా అనుపసమ్పన్నే అనుపసమ్పన్నసఞ్ఞినో దుక్కటం, ఏవం అనుపసమ్పన్నే…పే… వేమతికస్సాపి దుక్కటన్తి యోజనా. అచ్ఛిన్దన్తస్సాతి ఏత్థ యథావుత్తం ‘‘అనుపసమ్పన్నే’’తి ఇదం విభత్తివిపరిణామేన సామివచనం కత్వా ‘‘దిన్న’’న్తి అజ్ఝాహారేన సహ యోజేతబ్బం, ‘‘చీవర’’న్తి పకరణతో లబ్భతి, అనుపసమ్పన్నస్స దిన్నం చీవరం అచ్ఛిన్దన్తస్సాతి వుత్తం హోతి.

౮౪౫. సో వాతి యస్స చీవరం దిన్నం, సో ఏవ వా భిక్ఖు. తుట్ఠో వా దుట్ఠో వా సో దేతీతి యోజనా. విస్సాసమేవ వాతి విస్సాసం కత్వా గణ్హతోతి యోజనా.

౮౪౬. ఏత్థాతి ఇమస్మిం సిక్ఖాపదే.

చీవరచ్ఛిన్దనకథావణ్ణనా.

౮౪౭. విఞ్ఞాపేత్వాతి వత్థవాయాపనం సన్ధాయ యాచిత్వా. ఛబ్బిధం సుత్తన్తి పదభాజనే ‘‘ఖోమం కప్పాసికం కోసేయ్యం కమ్బలం సాణం భఙ్గ’’న్తి (పారా. ౬౩౮) ఆగతం ఛప్పకారం సుత్తం. కమ్బలన్తి ఏళకలోమసుత్తం. సానులోమాని ఛప్పకారసుత్తాని హేట్ఠా చీవరవినిచ్ఛయే వుత్తానుసారేన వేదితబ్బాని. చీవరత్థం వత్థం ‘‘చీవర’’న్తి వుత్తం. తన్తవాయేహీతి కప్పియాకప్పియేహి పేసకారేహి. పోత్థకేసు ‘‘వాయాపేతుం న వట్టతీ’’తి పాఠో దిస్సతి, ‘‘సచే’’తి ఇమినా అయుజ్జమానత్తా సో అపాఠో. ‘‘వాయాపేతి న వట్టతీ’’తి పాఠో యుజ్జతీతి సచే వాయాపేతీతి యోజనా, అత్తనో అత్థాయ యది వాయాపేయ్యాతి అత్థో.

౮౪౮. తథా అకప్పియో. కీదిసోతి ఆహ ‘‘అఞ్ఞాతకాదికో’’తి. అఞ్ఞాతకాదికోతి అఞ్ఞాతకో ఆది యస్స సో అఞ్ఞాతకాదికో. ఆది-సద్దేన అప్పవారితో గహితో. యో భిక్ఖు తన్తవాయస్స అఞ్ఞాతకో, తేన అప్పవారితో చ, తస్స అఞ్ఞాతకాదికో భిక్ఖునా విఞ్ఞత్తో సో తన్తవాయో అకప్పియోతి అత్థో.

౮౪౯. అకప్పియేనాతి విఞ్ఞాపితేన. వాయాపేన్తస్సాతి ఏత్థ ‘‘పయోగే పయోగే దుక్కటం, పటిలాభేనా’’తి సేసో. యథాహ ‘‘వాయాపేతి, పయోగే పయోగే దుక్కటం. పటిలాభేన నిస్సగ్గియ’’న్తి (పారా. ౬౩౮).

౮౫౦. కిత్తకే వీతే నిస్సగ్గియం హోతీతి ఆహ ‘‘విదత్థిమత్తే’’తిఆది. హత్థమత్తేతి రతనమత్తే. పదభాజనే ‘‘పటిలాభేన నిస్సగ్గియ’’న్తి వుత్తం, ఇధ ‘‘వీతే నిస్సగ్గియ’’న్తి కస్మా ఆహాతి? అట్ఠకథాయం వుత్తత్తా. తత్థాపి తథా కస్మా వుత్తన్తి? తదనన్తరం అత్తనో సన్తకత్తా వీతవీతట్ఠానం పటిలద్ధమేవ హోతి, పదభాజనేపి ఇమినా అధిప్పాయేన పటిలాభేన నిస్సగ్గియం వుత్తం, తస్మా యావ చీవరం వడ్ఢతి, తావ ఇమినా పమాణేన ఆపత్తియో వడ్ఢన్తి. ఫలకేపి చాతి ఏత్థ ఫలకం నామ తురివీతట్ఠానం, యత్థ సంహరిత్వా ఠపేన్తి. ఫలకే ఫలకేపి చ నిస్సగ్గియం వుత్తన్తి యోజనా.

౮౫౧. తేనేవాతి విఞ్ఞత్తతన్తవాయేనేవ. కప్పియం సుత్తన్తి అవిఞ్ఞత్తియా లద్ధసుత్తం. కప్పియేన తన్తవాయేన అకప్పియసుత్తం వాయాపేన్తస్స తథేవ దుక్కటన్తి యోజనా.

౮౫౨. ఏకన్తరికతో వా కప్పియాకప్పియేహేవ సుత్తేహి వీతే దుక్కటన్తి యోజనా, అన్తరన్తరా అకప్పియసుత్తానం పసారణేన, వాయనేన చ దుక్కటం హోతీతి అత్థో. దీఘతో వా తిరియతో వా కప్పియాకప్పియేహేవ సుత్తేహి వీతే దుక్కటన్తి యోజనా, దీఘతో కప్పియసుత్తం పసారేత్వా తిరియం అకప్పియసుత్తేన వీతే దుక్కటం హోతీతి అత్థో. వాగ్గహణేన వుత్తవిపరియాయతోపి యోజేతబ్బం. దీఘతో అకప్పియసుత్తం పసారేత్వా తిరియతో కప్పియసుత్తేన వీతేతి అయమేత్థ విపరియాయో. వీతేతి ఏత్థ ‘‘ఫలకే ఫలకే’’తి అనువత్తేతబ్బం.

౮౫౩. కప్పియాకప్పియేహి తన్తవాయేహి కప్పియాకప్పియసుత్తం మిస్సేత్వా కతే వీతే ఫలకే ఫలకే తస్స భిక్ఖుస్స దుక్కటన్తి యోజనా. వేతి నిపాతమత్తం, అథ వా వే తస్మిం కతే వీతేతి అత్థో.

౮౫౪-౫. తే కప్పియాకప్పియతన్తవాయా పరిచ్ఛేదం దస్సేత్వా వారేనేవ అకప్పియసుత్తం సచే వినన్తీతి యోజనా. అకప్పియేన తన్తవాయేన వీతే. ఛన్దానురక్ఖనత్థం ‘‘వితే’’తి వుత్తం. పమాణస్మిన్తి వికప్పనుపగపచ్ఛిమప్పమాణస్మిం. తదూనేతి తతో వికప్పనుపగపచ్ఛిమప్పమాణతో ఊనే. ఇతరేనాతి కప్పియతన్తవాయేన. ఉభయత్థాతి పమాణస్మిం, తదూనే చ దుక్కటం ఏవాతి యోజనా.

౮౫౬. సచే కప్పియాకప్పియతన్తవాయా ద్వేపి వేమం ఉభయకోటియా గహేత్వా ఏకతోవ వినన్తి వాతి యోజనా. తిరియం సుత్తం పవేసేత్వా యేన ఆకోటేన్తో ఘనభావం సమ్పాదేన్తి, తం వేమం వుచ్చతి.

౮౫౭. సబ్బత్థ భేదేతి కప్పియాకప్పియసుత్తతన్తవాయేహి కతే పమాణతదూనఏకన్తరికదీఘతిరియప్పకారే సబ్బత్థ వారభేదే. ఆపత్తిభేదోతి అకప్పియసుత్తేహి ఆయామవిత్థారతో అకప్పియతన్తవాయేన వీతప్పదేసే పమాణయుత్తే పాచిత్తియం, ఇతరత్ర దుక్కటన్తి భేదో.

౮౫౮. కప్పియో తన్తవాయో నామ ఞాతకో వా పవారితో వా కప్పియమూలేన పయోజితో వా.

౮౫౯. ‘‘అనాపత్తి చీవరం సిబ్బేతుం, ఆయోగే, కాయబన్ధనే, అంసబద్ధకే, పత్తత్థవికాయ, పరిస్సావనే, ఞాతకానం, పవారితానం, అఞ్ఞస్సత్థాయ, అత్తనో ధనేనా’’తిఆదికం (పారా. ౬౪౦) అనాపత్తివారం దస్సేతుమాహ ‘‘అనాపత్తీ’’తిఆది. ఇధ నిద్దిట్ఠోవ లక్ఖణేన అనిద్దిట్ఠమ్పి వేదితబ్బం. ఏత్థ చీవరం సిబ్బేతుం సుత్తం విఞ్ఞాపేన్తస్స అనాపత్తీతి యోజనా. ధనం నామ తణ్డులాది కప్పియవత్థు. ‘‘పరిస్సావనే’’తిఆదీసు నిమిత్తత్థే భుమ్మం, పరిస్సావనాదినిమిత్తం సుత్తఞ్చ తన్తవాయే చ విఞ్ఞాపేన్తస్స అనాపత్తీతి వుత్తం హోతి.

సుత్తవిఞ్ఞత్తికథావణ్ణనా.

౮౬౦. అప్పవారితఞ్ఞాతీనన్తి అప్పవారితానం అఞ్ఞాతీనం, ‘‘కీదిసేన తే భన్తే చీవరేన అత్థో, కీదిసం తే చీవరం వాయాపేమీ’’తి (పారా. ౬౪౩) పదభాజనే వుత్తనయేన అప్పవారితానం అఞ్ఞాతీనన్తి అత్థో. సమేచ్చాతి ఉపగన్త్వా. వికప్పన్తి విసిట్ఠం కప్పం అధికవిధానం. ఆపజ్జతీతి కరోతి, ‘‘ఇదం ఖో ఆవుసో చీవరం మం ఉద్దిస్స వియ్యతి, ఆయతఞ్చ కరోథ, విత్థతఞ్చ అప్పితఞ్చ సువీతఞ్చ సుప్పవాయితఞ్చ సువిలేఖితఞ్చ సువితచ్ఛితఞ్చ కరోథా’’తిఆదినా (పారా. ౬౪౨) నయేన దాయకానం అధిప్పాయతో అధికతరఆయతాదికరణత్థం విధానం కరోతీతి వుత్తం హోతి.

తత్థ ఆయతన్తి దీఘం. విత్థతన్తి పుథులం. అప్పితన్తి ఘనం. సువీతన్తి సుట్ఠు వీతం సబ్బట్ఠానేసు సమం కత్వా వీతం. సుప్పవాయితన్తి సుట్ఠు పవాయితం సబ్బట్ఠానే సమం కత్వా తన్తే పసారితం. సువిలేఖితన్తి లేఖనియా సుట్ఠు విలిఖితం. సువితచ్ఛితన్తి కోచ్ఛేన సుట్ఠు వితచ్ఛితం, సువినిద్ధోతన్తి అత్థో.

౮౬౧. సుత్తవడ్ఢనప్పకారం దస్సేతుమాహ ‘‘దీఘాయతప్పితత్థాయా’’తి. తేన చ పదభాజనే ‘‘తస్స వచనేన ఆయతం వా విత్థతం వా అప్పితం వా కరోతి, పయోగే దుక్కటం, పటిలాభేన నిస్సగ్గియం హోతీ’’తి (పారా. ౬౪౩) ఏతం ఆయతాదిత్తయమేవ వుత్తం. సుత్తవడ్ఢనకే కతేతి ఏత్థ అనన్తరం వత్తబ్బేన ‘‘పయోగే దుక్కటం పటిలాభేనా’’తి పాఠసేసేన సహ యోజనా కాతబ్బా, దాయకేహి తులయిత్వా దిన్నప్పమాణతో సుత్తం వడ్ఢితుం తేన కతేన సబ్బేనాపి పయోగేన భిక్ఖునో దుక్కటఞ్చ పటిలాభేన నిస్సగ్గియపాచిత్తియఞ్చ హోతీతి అత్థో.

౮౬౨. ఞాతకాదీనం తన్తవాయేసు చీవరే వికప్పం ఆపజ్జన్తస్స అనాపత్తిం వినిద్దిసేతి యోజనా. అత్తనో ధనేనాతి ఏత్థ ‘‘పయోజితేసూ’’తి సేసో, తన్తవాయేసూతి ఏతస్స విసేసనం. అత్తనో ధనేన పయోజితేసు తన్తవాయేసు చీవరే వికప్పం ఆపజ్జన్తస్స అనాపత్తిం వినిద్దిసేతి యోజనా, అత్తనో సన్తకం కప్పియవత్థుం గహేత్వా వినన్తేసు వికప్పం ఆపజ్జన్తస్సాతి అత్థో. అఞ్ఞస్సత్థాయ వినన్తేసు వికప్పం ఆపజ్జన్తస్సాతి సహ పాఠసేసేన యోజనా దట్ఠబ్బా.

౮౬౩. మహగ్ఘం కత్తుకామినో తన్తవాయేహి అప్పగ్ఘం వాయాపేన్తస్స అనాపత్తిం వినిద్దిసేతి యోజనా.

పేసకారకథావణ్ణనా.

౮౬౪. వస్సంవుత్థే భిక్ఖూ ఉద్దిస్సాతి పురిమికాయ వస్సూపగతే భిక్ఖూ ఉద్దిసిత్వా. పవారణాయ పుబ్బేవ యం చీవరం దీయతీతి సమ్బన్ధో. ఇదం వుత్తం హోతి – ‘‘దసాహానాగతం కత్తికతేమాసికపుణ్ణమ’’న్తి (పారా. ౬౪౮) పాళియం వుత్తం మహాపవారణాఉపోసథదివసస్స పురేతరమేవ పుబ్బకత్తికమాసస్స జుణ్హపక్ఖపఞ్చమియం యం చీవరం ‘‘అచ్చేకచీవరం నామ సేనాయ వా గన్తుకామో హోతీ’’తిఆదినా (పారా. ౬౪౯) పదభాజనాగతేసు గమికగిలానగబ్భినిఅభినవుప్పన్నసద్ధాదీసు అఞ్ఞతరేన దూతం పేసేత్వా వా అత్తనా వా ఆగన్త్వా ‘‘వస్సావాసికం దమ్మీ’’తి వత్వా దియ్యతీతి. తం హోతచ్చేకచీవరన్తి తం అచ్చాయికచీవరం నామ హోతి.

౮౬౫. పురే పవారణాయేవాతి మహాపవారణాయ పురేతరమేవ పఞ్చమితో పట్ఠాయ యస్మిం కిస్మిఞ్చి దివసే. భాజేత్వా యది గయ్హతీతి ఏత్థ ‘‘యేనా’’తి చ న కాతబ్బోతి ఏత్థ ‘‘తేనా’’తి చ కరోతి చేతి ఏత్థ ‘‘సో వస్సచ్ఛేద’’న్తి చ సామత్థియా లబ్భతి. భాజేత్వా యది యేన గయ్హతి, తేన వస్సచ్ఛేదో న కాతబ్బో. సో వస్సచ్ఛేదం కరోతి చే, తం భాజేత్వా గహితచీవరం సఙ్ఘికం హోతీతి యోజనా, ఛిన్నవస్సేన తం చీవరం సఙ్ఘస్సేవ దాతబ్బన్తి వుత్తం హోతి.

౮౬౬. ‘‘అన్తోసమయమేవా’’తి ఇదం ‘‘అధిట్ఠేతీ’’తిఆదీహి పదేహి పచ్చేకం యోజేతబ్బం. పదభాజనే ‘‘చీవరకాలసమయో నామ అనత్థతే కథినే వస్సానస్స పచ్ఛిమో మాసో, అత్థతే కథినే పఞ్చమాసా’’తి వుత్తసమయబ్భన్తరేయేవ తం అచ్చేకచీవరం.

౮౬౭. కథినే తు అనత్థతేతి యస్మిం కథినం అనత్థతం, తస్మిం విహారేతి వుత్తం హోతి. తు-సద్దో విసేసత్థజోతకో. అనధిట్ఠాయ అవికప్పేత్వా పరిహరీయతి ఏత్థ అచ్చేకచీవరన్తి పరిహారో, మాసో, ఏకో చ సో మాసో చాతి ఏకమాసో, పుబ్బకత్తికమాసస్స పాటిపదదివసతో పట్ఠాయ యావ అపరకత్తికమాసస్స పుణ్ణమీ, అయం చీవరకాలసమయోతి వుత్తో మాసో. దసన్నం అహానం సమాహారో దసాహం, తం పరమం అధికం ఏతస్సాతి దసాహపరమో, మాసో. ‘‘దసాహానాగతం కత్తికతేమాసికపుణ్ణమ’’న్తి (పారా. ౬౪౮) పాళియం వుత్తపుబ్బకత్తికపుణ్ణమిపరియన్తదసాహాధికోతి అత్థో. కథినే అనత్థతే తు దసాహపరమో ఏకమాసోవ తస్స అచ్చాయికవత్థస్స పరిహారో మతోతి యోజనా.

౮౬౮. అత్థతే కథినేతి కథినత్థతవిహారేతి వుత్తం హోతి. తస్స అచ్చాయికవత్థస్సాతి సమ్బన్ధో. దసాహపరమా పఞ్చ మాసాతి సమ్బన్ధో. అనత్థతకథినే విహారే యథావుత్తచీవరకాలసమయసఙ్ఖాతవస్సానావసానమాసో చ కథినుద్ధారదివససఙ్ఖాతపచ్ఛిమకత్తికకాళపక్ఖపాటిపదతో యావ ఫగ్గునమాసపుణ్ణమీ, తావ హేమన్తా చత్తారో మాసా చాతి పఞ్చ మాసా. పకాసితాతి ‘‘అనత్థతే కథినే వస్సానస్స పచ్ఛిమో మాసో, అత్థతే కథినే పఞ్చ మాసా’’తి (పారా. ౬౪౯) దీపితా. దసాహపరమాతి వుత్తత్థోయేవ. అత్థతే కథినే దసాహపరమా పఞ్చ మాసా తస్స అచ్చాయికవత్థస్స పరిహారో కాలోతి మునిన్దేన పకాసితాతి యోజనా.

అయముభయత్థ వుత్తా దసాహపరమతా అట్ఠకథాయం ‘‘అనత్థతే కథినే ఏకాదసదివసాధికో మాసో, అత్థతే కథినే ఏకాదసదివసాధికా పఞ్చ మాసా’’తి (పారా. అట్ఠ. ౨.౬౫౦) వుత్తపాఠేన యథా న విరుజ్ఝతి, తథా విచారేత్వా గహేతబ్బా. ఏవఞ్హి పాఠే సతి న విరుజ్ఝతి –

‘‘తస్సచ్చాయికవత్థస్స, కథినే తు అనత్థతే;

పరిహారేకమాసేకా-దసాహపరమో మతో.

అత్థతే కథినే తస్స, పఞ్చ మాసా పకాసితా;

పరిహారో దినేనేకా-దసాహపరమా పనా’’తి.

౮౬౯. పఠమేన కథినేనాతి యోజనా. ‘‘అక్రియం అచిత్త’’న్తి పదచ్ఛేదో. అక్రియన్తి అన్తోసమయే అధిట్ఠానాదిఅకరణం.

అచ్చేకచీవరకథావణ్ణనా.

౮౭౦-౧. భిక్ఖూతి సాసఙ్కసమ్మతే సప్పటిభయే ఆరఞ్ఞకసేనాసనే వసన్తం భిక్ఖుమాహ. యథాహ ‘‘యాని ఖో పన తాని ఆరఞ్ఞకాని సేనాసనాని సాసఙ్కసమ్మతాని సప్పటిభయాని, తథారూపేసు భిక్ఖు సేనాసనేసు విహరన్తో’’తి (పారా. ౬౫౩). పుబ్బకత్తికపుణ్ణమం వసిత్వాతి సమ్బన్ధో. పుబ్బకత్తికపుణ్ణమా నామ అస్సయుజమాసస్స జుణ్హపక్ఖపన్నరసీ, ఏత్థ పన సహచరియనయేన తదుపలక్ఖితా పురిమికా తయో వస్సానమాసా వుచ్చన్తి. పుణ్ణమన్తి ఏత్థ వాసకిరియాయ అచ్చన్తసంయోగే ఉపయోగవచనం. పురిమికాయ వస్సం ఉపగన్త్వా అచ్ఛిన్నవస్సో హుత్వా తయో మాసే వసిత్వాతి అత్థో. యథాహ అట్ఠకథాయం ‘‘యస్మా పన యో వస్సం ఉపగన్త్వా యావ పఠమకత్తికపుణ్ణమం వసతీ’’తి (పారా. అట్ఠ. ౨.౬౫౩-౬౫౪).

‘‘చీవర’’న్తి తిణ్ణం చీవరానం అఞ్ఞతరం వుచ్చతి. గామే ఠపేత్వాతి సమ్బన్ధో, ఏత్థ ‘‘కత్తికపుణ్ణమ’’న్తి చ ‘‘ఆకఙ్ఖమానో’’తి చ సేసో, అపరకత్తికమాసే కత్తికచోరభయేన చీవరం పటిసామేతుకామో భిక్ఖు ఆరఞ్ఞకసేనాసనస్స సామన్తా గోచరగామే నిక్ఖిపిత్వాతి అత్థో. యథాహ ‘‘ఉపవస్సం ఖో పన కత్తికపుణ్ణమం…పే… ఆకఙ్ఖమానో తిణ్ణం చీవరానం అఞ్ఞతరం చీవరం అన్తరఘరే నిక్ఖిపేయ్యా’’తి (పారా. ౬౫౩).

‘‘సమన్తా గోచరగామే’’తి ఇదం ‘‘అన్తరఘరే నిక్ఖిపేయ్యాతి సమన్తా గోచరగామే నిక్ఖిపేయ్యా’’తి (పారా. ౬౫౪) పదభాజనే వుత్తత్తా వుత్తం. ‘‘అపరకత్తికమాసే’’తి చ ‘‘కత్తికపుణ్ణమన్తి కత్తికచాతుమాసినీ వుచ్చతీ’’తి (పారా. ౬౫౪) పదభాజనియవసేన వుత్తం. ఇధాపి హి ‘‘కత్తికపుణ్ణమ’’న్తి అపరకత్తికజుణ్హపక్ఖపన్నరసియా వుచ్చమానాయాపి సహచరియనయేన తంసహచరితో చతుత్థో మాసో వుత్తో.

ఏత్తావతా పురిమికాయ వస్సం ఉపగన్త్వా మహాపవారణాయ పవారేత్వా వుత్తలక్ఖణే ఆరఞ్ఞకసేనాసనే వసన్తస్స ఆరఞ్ఞకస్స భిక్ఖునో పచ్ఛిమకత్తికమాసే కత్తికచోరభయే సతి తిణ్ణం చీవరానం అఞ్ఞతరం గోచరగామే ఠపేత్వా ఆరఞ్ఞకఙ్గం పూరయతో చీవరేన విప్పవాసో తస్మిం మాసే న హోతీతి అనుఞ్ఞాతభావో దీపితో. తదేవ పకాసేతుం నిక్ఖేపోపాయసన్దస్సనముఖేన వక్ఖతి ‘‘కత్తికేయేవ మాసస్మిం…పే… వట్టతీ’’తి.

ఇదాని అస్మింయేవ మాసే తతో అఞ్ఞత్థ తస్స భిక్ఖునో కేనచి కరణీయేన గచ్ఛతో గామే ఠపితేన తేన చీవరేన విప్పవసతో నిద్దోసభావం అనుజానన్తేన భగవతా ‘‘సియా చ తస్స భిక్ఖునో…పే… తేన చీవరేన విప్పవసితబ్బ’’న్తి (పారా. ౬౫౩) వుత్తమత్థం దస్సేతుమాహ ‘‘పచ్చయే…పే… సమ్ముతి’’న్తి. పచ్చయే సతి తాదిసేతి ‘‘సియా పచ్చయో, సియా కరణీయ’’న్తి (పారా. ౬౫౪) వచనతో తాదిసే కిచ్చే సతీతి అత్థో. ఛారత్తపరమన్తి ఛ రత్తియో పరమా యస్స వాసకమ్మస్స తం ఛారత్తపరమం, కిరియావిసేసనం, ఛారత్తపరమం వాసకమ్మం కాతబ్బన్తి అత్థో. తేన వినా వసితబ్బన్తి గామే నిక్ఖిత్తేన తేన చీవరేన వినా తమ్హా ఆవాసా అఞ్ఞత్థ వసితబ్బం. తదేవ పాకటం కాతుం వక్ఖతి ‘‘అఞ్ఞత్థేవ వసన్తస్స, ఛారత్తపరమం మత’’న్తి.

తతోతి ఛారత్తతో. ఉత్తరి వసతోతి సత్తమం అరుణం ఉట్ఠాపేత్వా వసన్తస్సాతి అత్థో. యథాహ ‘‘తతో చే ఉత్తరి విప్పవసేయ్యాతి సత్తమే అరుణుగ్గమనే నిస్సగ్గియ’’న్తి (పారా. ౬౫౪). దోసోతి నిస్సగ్గియపాచిత్తియం. ‘‘వినా సఙ్ఘస్స సమ్ముతి’’న్తి ఇమినా కిం వుత్తం హోతి? ఉదోసితసిక్ఖాపదే అనుపఞ్ఞత్తిం కత్వా కోసమ్బియం గిలానభిక్ఖునో ‘‘అనుజానామి భిక్ఖవే గిలానస్స భిక్ఖునో తిచీవరేన అవిప్పవాససమ్ముతిం దాతు’’న్తి (పారా. ౪౭౩) అనుఞ్ఞాతత్తా గిలానస్స భిక్ఖునో సఙ్ఘేన ఞత్తిదుతియాయ కమ్మవాచాయ పురిమమేవ యా అవిప్పవాససమ్ముతి దిన్నా, తం వినాతి వుత్తం హోతి. తేన లద్ధసమ్ముతికేన యావ రోగో వూపసమ్మతి, తావ చిరమ్పి తేన చీవరేన వినా వసితుం వట్టతీతి అధిప్పాయో. యథాహ అట్ఠకథాయం ‘‘అఞ్ఞత్ర భిక్ఖుసమ్ముతియాతి యా ఉదోసితసిక్ఖాపదే కోసమ్బకసమ్ముతి అనుఞ్ఞాతా, తస్సా సమ్ముతియా అఞ్ఞత్ర. సచే సా లద్ధా హోతి, ఛారత్తాతిరేకమ్పి విప్పవసితుం వట్టతీ’’తి (పారా. అట్ఠ. ౨.౬౫౩-౬౫౪).

౮౭౨-౩. చీవరనిక్ఖేపం దస్సేతుమాహ ‘‘కత్తికేయేవ…పే… పకాసితో’’తి. కత్తికేయేవ మాసస్మిన్తి చతున్నం వస్సానానం మాసానం పచ్ఛిమే కత్తికమాసేయేవ ఇదమేకఙ్గం. పఠమాయ పవారితోతి దుతియమఙ్గం, ఇధ పఠమాయ వస్సూపనాయికాయ వస్సం ఉపగన్త్వా పవారితోతి యోజనా, మహాపవారణాయ పవారితోతి వుత్తం హోతి. యథాహ అట్ఠకథాయం ‘‘పురిమికాయ ఉపగన్త్వా మహాపవారణాయ పవారితో హోతీ’’తి (పారా. అట్ఠ. ౨.౬౫౩-౬౫౪). పచ్ఛిమేన పమాణేన యుత్తేతి తతియమఙ్గం. సేనాసనేతి ఏతస్స విసేసనం. ఇహ ఆరఞ్ఞకసేనాసనస్స పచ్ఛిమప్పమాణం నామ పాకారేన వా వతియా వా పరిఖాయ వా పరిక్ఖిత్తస్స గామస్స ఇన్దఖీలసఙ్ఖాతగామద్వారకోట్ఠకుమ్మారతో వా అపరిక్ఖిత్తస్స గామస్స పరిక్ఖేపారహట్ఠానసఙ్ఖాతే పరియన్తగేహస్స ఉపచారే ఠితస్స థామమజ్ఝిమస్స పురిసస్స బలప్పమాణేన విస్సట్ఠలేడ్డుపాతద్వయతో వా పట్ఠాయ పరిక్ఖిత్తస్స విహారస్స సపరిక్ఖేపం వా అపరిక్ఖిత్తస్స విహారస్స యస్సం దిసాయం గామో హోతి, తత్థ గామపరియన్తసేనాసనం వా చేతియం వా బోధిం వా అవధిం కత్వా విహారగమనీయేన పకతిమగ్గేన విదత్థిగమ్భీరం ఆరోపితేన ఆచరియధనునా పమితపఞ్చధనుసతపమాణదూరన్తి సఙ్ఖేపతో గహేతబ్బం.

సాసఙ్కసమ్మతేతి చతుత్థమఙ్గం, ‘‘ఇహ సప్పటిభయే’’తి సేసో. ‘‘సాసఙ్కసమ్మతాని సప్పటిభయానీ’’తి (పారా. ౬౫౩) హి పాళి. ఇదం ద్వయమ్పి ‘‘సేనాసనే’’తి ఏతస్స విసేసనం. ఆరామఆరామూపచారేసు చోరానం నిసిన్నసయితట్ఠితభుత్తపీతట్ఠానాదీనం దిస్సమానతాయ ఆసఙ్కాసహితే తత్థేవ ఆరామాదీసు పహటమారితవిలుత్తమనుస్సానం దిస్సమానతాయ విసేసేన సహభయతాయ సప్పటిభయే ఆరఞ్ఞకే సేనాసనేతి అత్థో. వసన్తో భిక్ఖు. వసన్తోవాతి ఏత్థ ఏవకారో అట్ఠానప్పయుత్తో. తస్మా తతో ఆనేత్వా చతురఙ్గసమాయోగే ఏవాతి యోజేతబ్బో. చతురఙ్గసమాయోగే ఏవాతి యథావుత్తానం చతున్నం అఙ్గానం సమాయోగే సన్నిపాతే సతి ఏవ. ఏత్థ ఏవకారేన తస్స అఙ్గస్స అభావే అలబ్భమానతం దీపేతి. పకాసితోతి ‘‘తత్రాయం అఙ్గసమ్పత్తీ’’తిఆదికాయ (పారా. అట్ఠ. ౨.౬౫౩-౬౫౪) అట్ఠకథాయ వుత్తో.

౮౭౪. తం చీవరం. మాసమేకన్తి వస్సానస్స పచ్ఛిమమాససఙ్ఖాతం ఏకం మాసం. యో గామో సచే పురిమబద్ధాయ అవిప్పవాససీమాయ అన్తో హోతి, తత్థ మాసతో అతిరేకమ్పి ఠపేతుం వట్టతీతి (వజిర. టీ. పారాజిక ౬౫౩ అత్థతో సమానం) వజిరబుద్ధిత్థేరేన వుత్తం.

౮౭౫. అఞ్ఞత్థేవాతి యస్స ఆరఞ్ఞకసేనాసనస్స గోచరగామే చీవరం నిక్ఖిత్తం, తతో ఆరఞ్ఞకసేనాసనతో బహి ఏవ. అయం అధిప్పాయోతి ‘‘యం గామ’’న్తిఆదికాయ దియడ్ఢగాథాయ పటిపాదితత్థద్వయసఙ్ఖాతో అధిప్పాయో. అస్సాతి సాసఙ్కసిక్ఖాపదస్స. ఏవం ఇమినా సిక్ఖాపదేన ‘‘చీవరేన వినా కత్తికమాసే అరఞ్ఞే వసేయ్యా’’తి అనుఞ్ఞాతత్తా ‘‘ఛారత్తపరమం తేన భిక్ఖునా తేన చీవరేన విప్పవసితబ్బ’’న్తి (పారా. ౬౫౩) ఇమినా గోచరగామే తం ఠపేత్వా తస్మిం ఆరఞ్ఞకావాసే వసిత్వా కేనచి కరణీయేన తతో ఆవాసతో గన్త్వా బహి వసతో దివసపరిచ్ఛేదస్స విఞ్ఞాయమానత్తాయేవాహ ‘‘పటిచ్ఛన్నో పకాసితో’’తి.

౮౭౬. ‘‘సచే గోచరగామతో పురత్థిమాయ దిసాయ సేనాసనం, అయఞ్చ పచ్ఛిమం దిసం గతో హోతీ’’తిఆదినా (పారా. అట్ఠ. ౨.౬౫౬) అట్ఠకథాయం కథితనియామేన వినిచ్ఛయం దస్సేతుమాహ ‘‘సేనాసనమథాగన్త్వా’’తిఆది. సేనాసనన్తి అత్తనా నివుత్థం ఆరఞ్ఞకసేనాసనం. ఆగన్త్వాతి బహి గతట్ఠానతో ఆగన్త్వా. గోచరగామే చీవరం నిక్ఖిపిత్వా తతో పురత్థిమాయ దిసాయ ఆరఞ్ఞకసేనాసనే విహరతో విహారా నిక్ఖమ్మ తతో గోచరగామతో పచ్ఛిమదిసాయ దూరట్ఠానం గతస్స ఆగతట్ఠానతో తం సేనాసనం ఆగన్త్వా విదూరత్తా సత్తమం అరుణం ఉట్ఠాపేతుం అసక్కోన్తస్స భిక్ఖునో కిం విహితన్తి అయమేత్థ యోజనా.

౮౭౭. గామసీమమ్పి వాగన్త్వాతి యత్థ చీవరం నిక్ఖిత్తం, తం గామసీమమ్పి పురారుణాయేవ ఆగన్త్వా. యత్థ కత్థచీతి (పారా. అట్ఠ. ౨.౬౫౬) సభాదేవాలయద్వారకోట్ఠకాదీసు యత్థ కత్థచి కప్పియట్ఠానే. ‘‘యత్థ కత్థచీ’’తి సామఞ్ఞేన వుత్తత్తా తస్సా గామసీమాయ అన్తో ఆరఞ్ఞకఙ్గారక్ఖనారహం దూరట్ఠానం లద్ధం చే, అఙ్గభేదం అకత్వా తత్థ అరుణం ఉట్ఠాపేతబ్బం. ధుతఙ్గే విజ్జమానేపి ఆపత్తిం అనాపజ్జితుం అన్తోగామేపి అరుణం ఉట్ఠాపేత్వా చీవరపవత్తియేవ ఞాతబ్బా. యథాహ అట్ఠకథాయం ‘‘గామసీమమ్పి ఓక్కమిత్వా సభాయం వా యత్థ కత్థచి వా వసిత్వా చీవరప్పవత్తిం ఞత్వా పక్కమితుం వట్టతీ’’తి (పారా. అట్ఠ. ౨.౬౫౬).

౮౭౮. ఏవఞ్చాపి అసక్కోన్తోతి అఙ్గభేదం అకత్వా, కత్వా వా అన్తోగామసీమాయ అరుణం ఉట్ఠాపేతుమ్పి గన్తుం అసక్కోన్తో. ఞత్వాతి అత్తనో చీవరస్స ఠపితట్ఠానం సల్లక్ఖేత్వా. తత్థేవాతి ఏత్థ ‘‘ఠితో’’తి లబ్భతి. ఖిప్పన్తి సీఘం, పురారుణాతి వుత్తం హోతి. అతిరేకే ఠానేతి యోజనా, యథాహ అట్ఠకథాయం ‘‘అతిరేకచీవరట్ఠానే ఠస్సతీ’’తి (పారా. అట్ఠ. ౨.౬౫౬), ‘‘అతిరేకచీవరట్ఠానే తిట్ఠతీ’’తి చిన్తేత్వాతి అత్థో.

౮౭౯. విస్సజ్జేతీతి సత్తమఅరుణుట్ఠానతో పురేతరమేవ అఞ్ఞస్స దేతి. ఉపరిపి ఏవమేవ వత్తబ్బం.

౮౮౦. సాసఙ్కసమ్మతే ఏవంనామకే సిక్ఖాపదే సముట్ఠానాదయో సబ్బే తేన దుతియేన కథినేన సమా ఇతి మునిన్దేన మతా అనుమతా అనుఞ్ఞాతాతి యోజనా.

సాసఙ్కకథావణ్ణనా.

౮౮౧. జానన్తి ‘‘సఙ్ఘస్స దేమా’’తి వచనేన పరిణామితభావం యేన కేనచి ఆకారేన జానన్తో. యథాహ పదభాజనే ‘‘సామం వా జానాతీ’’తిఆది (పారా. ౬౫౯). పరిణతన్తి ఏత్థ పదభాజనే ‘‘పరిణతం నామ ‘దస్సామ కరిస్సామా’తి వాచా భిన్నా హోతీ’’తి వుత్తనియామేన సఙ్ఘస్స పరిణతన్తి అత్థో. లాభన్తి లభితబ్బం చీవరాది యం కిఞ్చి. యథాహ ‘‘లాభో నామ చీవరపిణ్డపాతసేనాసనగిలానపచ్చయభేసజ్జపరిక్ఖారా, అన్తమసో చుణ్ణపిణ్డోపి దన్తకట్ఠమ్పి దసికసుత్తమ్పీ’’తి. అత్తనో పరిణామేయ్యాతి ‘‘బహూ ఆవుసో సఙ్ఘస్స దాయకా, బహూ సఙ్ఘస్స భత్తా, మయం తుమ్హే నిస్సాయ తుమ్హే సమ్పస్సన్తా ఇధ విహరామ. తుమ్హే చే అమ్హాకం న దస్సథ, అథ కో చరహి అమ్హాకం దస్సతి. దేథావుసో అమ్హాకం ఇమాని చీవరానీ’’తి (పారా. ౬౫౭) పాళియా ఆగతనయేన అత్తనో పరిణామేయ్యాతి వుత్తం హోతి. తస్స నిస్సగ్గియన్తి ఏత్థ ‘‘పయోగే దుక్కటం, పటిలాభేనా’’తి సేసో. నిస్సగ్గియన్తి ఇదం పరిణతే పరిణతసఞ్ఞిం సన్ధాయ వుత్తం. వేమతికస్స పన దుక్కటం హోతి. యథాహ ‘‘పరిణతే వేమతికో అత్తనో పరిణామేతి, ఆపత్తి దుక్కటస్సా’’తి. అపరిణతసఞ్ఞినో అనాపత్తి. యథాహ ‘‘పరిణతే అపరిణతసఞ్ఞీ అత్తనో పరిణామేతి, అనాపత్తీ’’తి.

౮౮౨. ‘‘అఞ్ఞస్స దేహీ’’తి సచే పరిణామేతీతి తథా సఙ్ఘస్స పరిణతభావం జానన్తో ‘‘అఞ్ఞస్స దేహీ’’తి యది పరిణామేతి. సుద్ధికం పాచిత్తియన్తి నిస్సజ్జితబ్బవత్థురహితం కేవలం పాచిత్తియమత్తన్తి అత్థో. సుద్ధచిత్తేనాతి సవాసనానవసేసకిలేసప్పహానేన పరిసుద్ధచిత్తేన భగవతా. పాచిత్తియముదీరితన్తి పాచిత్తియేసు అట్ఠమస్స సహధమ్మికవగ్గస్స అవసానే ‘‘యో పన భిక్ఖు జానం సఙ్ఘికం లాభం పరిణతం పుగ్గలస్స పరిణామేయ్య, పాచిత్తియ’’న్తి (పాచి. ౪౯౦) దేసితం.

౮౮౩. ఏకం చీవరన్తి సఙ్ఘస్స పరిణతచీవరతో ఏకం చీవరం. చీవరం వాతి ఏత్థ వా-సద్దో పచ్చయన్తరవికప్పత్థో. వా పనాతి ఏత్థ వా-సద్దో అత్థవికప్పత్థో. ఏకం చీవరం వా అఞ్ఞం వా పచ్చయం పరస్స, ఏకం పన అత్తనో వా పరిణామేయ్య చేతి యోజనా. సద్ధిన్తి ఏకతో, ఏకక్ఖణేతి వుత్తం హోతి. ద్వే పాచిత్తియో సద్ధిం సియున్తి యోజనా, అఞ్ఞస్స పరిణామనేన సుద్ధపాచిత్తియఞ్చ అత్తనో పరిణామనేన నిస్సగ్గియపాచిత్తియఞ్చాతి ద్వే పాచిత్తియో ఏకక్ఖణే హోన్తీతి అత్థో.

౮౮౪. పరిణామేత్వా ఠపితే వినిచ్ఛయం దస్సేత్వా పరిచ్చజిత్వా దిన్నే వినిచ్ఛయం దస్సేతుమాహ ‘‘సఙ్ఘస్సా’’తిఆది. ‘‘పరాజయో’’తి ఇదం పాదప్పహోనకం వత్థుం సన్ధాయ వుత్తం. యథావత్థువసేన పన దుక్కటథుల్లచ్చయాపి వత్తబ్బా.

౮౮౫. అఞ్ఞస్స చేతియస్స పోణం పరిణతం అఞ్ఞస్స చేతియస్స వా సఙ్ఘస్స వా పుగ్గలస్స వాపి పన పరిణామేయ్యాతి యోజనా. సఙ్ఘస్స పుగ్గలస్సాతి పదద్వయేపి ఏవమేవ యోజేతబ్బం. యథాహ ‘‘సఙ్ఘస్స పరిణతం అఞ్ఞసఙ్ఘస్స వా చేతియస్స వా పుగ్గలస్స వా పరిణామేతి, ఆపత్తి దుక్కటస్సా’’తిఆది (పాచి. ౪౯౨). అఞ్ఞస్స పుగ్గలస్స పోణం అఞ్ఞస్స పుగ్గలస్స పరిణామేయ్యాతి.

౮౮౬. ఇమస్స సబ్బసత్తవిసయతం దస్సేతుమాహ ‘‘యో పనా’’తిఆది.

౮౮౭. ఇదం పరిణతసిక్ఖాపదం. తిసముట్ఠానన్తి కాయచిత్తవాచాచిత్తకాయవాచాచిత్తసఙ్ఖాతేహి తీహి సచిత్తకసముట్ఠానేహి సముట్ఠానతో తిసముట్ఠానం. పరిణామనపచ్చయా ఆపజ్జితబ్బతో క్రియం. సఙ్ఘాదీనం పరిణతన్తిసఞ్ఞాయ అభావేన విముచ్చనతో సఞ్ఞావిమోక్ఖం. కాయవిఞ్ఞత్తివచీవిఞ్ఞత్తీహి పరిణామేతబ్బతో కాయకమ్మం వచీకమ్మం.

పరిణతకథావణ్ణనా.

పత్తవగ్గో తతియో.

౮౮౮. యే ఇమం వినిచ్ఛయం తరన్తి, తే పఞ్ఞత్తిమహాసముద్దం తరన్తీతి యోజనా. పఞ్ఞత్తిసఙ్ఖాతం వినయపిటకమేవ మహాసముద్దో వియాతి పఞ్ఞత్తిమహాసముద్దో, తం. ఏవం సముదాయం దస్సేత్వా తదవయవే దస్సేతుమాహ ‘‘నేకా’’తిఆది. నేకాని నానప్పకారాని వత్తాని సేనాసనవత్తాదీని ఖన్ధకాగతాని ఉగ్గా ఉత్తుఙ్గా తరఙ్గమాలా మహావీచిపరమ్పరా యస్సాతి విగ్గహో, నానప్పకారఖన్ధకవత్తసఙ్ఖాతమహాతరఙ్గపరమ్పరాయ సజ్జితన్తి అత్థో. సీలం పాతిమోక్ఖసంవరాదికమేవ అన్తో వేలావలయో యస్స సో సీలన్తో, తం, పాతిమోక్ఖసంవరసీలాదిచతుపారిసుద్ధిసీలమేవ పటిపాదేతబ్బతాయ అన్తం వేలావలయభూతన్తి అత్థో. ఆపత్తియో సత్తాపత్తిక్ఖన్ధా, సీలాచారదిట్ఠిఆజీవవిపత్తియో చ గాహకా మకరాదయో యస్సాతి విగ్గహో, సీలాచారాజీవదిట్ఠిసమ్పత్తిసఙ్ఖాతముదుసత్తనాసకఆపత్తివిపత్తిసఙ్ఖా- తమాతఙ్గమకరాదిచణ్డసత్తవన్తన్తి అత్థో. ఏవం అయం గాథా సముదాయావయవానం సబ్బేసమేవ రూపకాలఙ్కారేన విరచితాతి దట్ఠబ్బా.

ఇతి వినయత్థసారసన్దీపనియా

వినయవినిచ్ఛయవణ్ణనాయ

నిస్సగ్గియకథావణ్ణనా నిట్ఠితా.

పాచిత్తియకథావణ్ణనా

౮౮౯. ఏవం నాతివిత్థారసఙ్ఖేపతో నిస్సగ్గియవినిచ్ఛయం దస్సేత్వా ఇదాని తదనన్తరం నిద్దిట్ఠస్స పాచిత్తియకణ్డస్స వినిచ్ఛయం దస్సేతుం ‘‘సమ్పజానముసావాదే’’తిఆది ఆరద్ధం. సమ్పజానముసావాదేతి అత్తనో వచనస్స ముసాభావం ఞత్వా, అదిట్ఠం ‘‘దిట్ఠ’’న్తిఆదినా నయేన ముసావాదే సమ్పజానన్తస్స ముసాభణనేతిపి అత్థో గహేతబ్బో. యథాహ అట్ఠకథాయం ‘‘జానిత్వా జానన్తస్స చ ముసాభణనే’’తి (పాచి. అట్ఠ. ౨). ‘‘ముసావాదే’’తి హి నిమిత్తత్థే భుమ్మం, ముసావాదనిమిత్తన్తి అత్థో.

దవా భణన్తస్సాతి యోజనా. అనుపపరిక్ఖిత్వా వేగేన దిట్ఠమ్పి ‘‘అదిట్ఠం మే’’తి వదన్తస్సాతి అత్థో. యథాహ ‘‘దవా భణతి నామ సహసా భణతీ’’తి పదభాజనీఅట్ఠకథాయం ‘‘సహసా భణతీతి అవీమంసిత్వా అనుపధారేత్వా వేగేన దిట్ఠమ్పి ‘అదిట్ఠం మే’తి భణతీ’’తి (పాచి. అట్ఠ. ౧౧). రవా భణన్తస్సాతి ‘‘చీవర’’న్తి వత్తుకామస్స ‘‘చీర’’న్తి వచనం వియ మన్దత్తా మోమూహత్తా ‘‘అఞ్ఞం భణిస్సామీ’’తి అఞ్ఞం భణన్తస్స. యథాహ ‘‘రవా భణతి నామ ‘అఞ్ఞం భణిస్సామీ’తి అఞ్ఞం భణతీ’’తి.

౮౯౦. అఞ్ఞత్థాతి చతుత్థపారాజికాదీసు. అత్తనా అలద్ధం ఉత్తరిమనుస్సధమ్మం ‘‘లద్ధం మయా’’తి ముసా యస్స భణతి, తేన తఙ్ఖణమేవ సుత్వా తదత్థే ఞాతే పారాజికస్స, అఞ్ఞాతే కాలన్తరేన ఞాతే చ పరియాయవచనే చ ఞాతే థుల్లచ్చయస్స, పరియాయవచనే అవిఞ్ఞాతే దుక్కటస్స, దుట్ఠదోససిక్ఖాపదే పారాజికం అనాపన్నస్స ‘‘ఆపన్నో’’తి ముసాభణనే సఙ్ఘాదిసేసస్స, ఓమసవాదసిక్ఖాపదే దుబ్భాసితస్స చ వుత్తత్తా ఆహ ‘‘ముసావాదస్స కారణా పఞ్చ ఆపత్తియో’’తి. ఇమాయ పాచిత్తియా సద్ధిం ఛ ఆపత్తిక్ఖన్ధా హోన్తి.

సమ్పజానముసావాదకథావణ్ణనా.

౮౯౧-౩. వుత్తేసు జాతిఆదీసు దససు అక్కోసవత్థూసూతి యోజనా, పదభాజనే వుత్తేసు జాతినామగోత్తకమ్మసిప్పఆబాధలిఙ్గకిలేసఆపత్తిఅక్కోసానం వసేన దససు అక్కోసవత్థూసూతి అత్థో. తేసు కిలేసం వినా సబ్బేతే హీనుక్కట్ఠవసేన ద్విప్పకారా హోన్తి. యథాహ పదభాజనే ‘‘జాతి నామ ద్వే జాతియో హీనా చ జాతి ఉక్కట్ఠా చ జాతీ’’తిఆది.

తత్థ చణ్డాలాదిజాతి హీనా, ఖత్తియబ్రాహ్మణజాతియో ఉక్కట్ఠా. నామేసు అవకణ్ణకజవకణ్ణకాదినామాని దాసనామత్తా హీనాని, బుద్ధరక్ఖితాదినామాని ఉక్కట్ఠాని. కోసియాదిగోత్తం హీనం, గోతమాదిగోత్తం ఉక్కట్ఠం. కమ్మేసు వడ్ఢకిమణికారాదికమ్మాని హీనాని, కసివాణిజ్జాగోరక్ఖకమ్మాని ఉక్కట్ఠాని. సిప్పేసు నళకారకుమ్భకారాదిసిప్పం హీనం, ముద్దాగణనాదిసిప్పం ఉక్కట్ఠం. ఆబాధేసు సబ్బేపి ఆబాధా హీనా, అపిచ మధుమేహో పీళాజనకత్తాభావా ఉక్కట్ఠో. లిఙ్గేసు అతిదీఘతాదయో హీనా, నాతిదీఘతాదయో ఉక్కట్ఠా. సబ్బేపి కిలేసా హీనా. సబ్బాపత్తియోపి హీనా, అపిచ సోతాపత్తిసమాపత్తి ఉక్కట్ఠా. అక్కోసేసు ‘‘ఓట్ఠోసి మేణ్డోసి గోణోసీ’’తిఆదికో హీనో, ‘‘పణ్డితోసి బ్యత్తోసీ’’తిఆదికో ఉక్కట్ఠో.

అఞ్ఞత్రఞ్ఞాపదేసేనాతి పరియాయకథనేన వినా. ఓమసన్తస్సాతి వచనపతోదేన ఓవిజ్ఝన్తస్స. సమ్బుద్ధేన పకాసితాతి ‘‘చణ్డాలోసి వేనోసి నేసాదోసి రథకారోసి పుక్కుసోసీ’తి భణతి, ఆపత్తి వాచాయ వాచాయ పాచిత్తియస్సా’’తి సామం సబ్బధమ్మావబోధతో ‘‘సమ్బుద్ధో’’తి పఞ్ఞాతేన భగవతా దేసితా.

౮౯౪. తేహేవాతి జాతిఆదీహి అక్కోసవత్థూహేవ. అఞ్ఞాపదేసేన భూతేన వా…పే… ఆపన్నమేవ వా అనుపసమ్పన్నం అక్కోసన్తస్స దుక్కటం సమ్బుద్ధేన పకాసితన్తి సమ్బన్ధో. ఇధ భూతాభూతపదాని తేహీతి అపేక్ఖిత్వా బహువచనన్తాని యోజేతబ్బాని. ఏతేన ‘‘సన్తి ఇధేకచ్చే’’తిఆదిదుతియవారత్థం (పాచి. ౨౬) దస్సేన్తేన దుక్కటసాధనత్థేన తదేకకారియం తతియం యేనూనవారఞ్చ చతుత్థం న మయన్తిఆదివారఞ్చ సఙ్గహితన్తి దట్ఠబ్బం. యథాహ అట్ఠకథాయం ‘‘సన్తి ఇధేకచ్చే’తి వారే పన పరిహరిత్వా వుత్తభావేన దుక్కటం. ఏసేవ నయో ‘యేనూన…పే… న మయ’న్తి వారేసుపీ’’తి (పాచి. అట్ఠ. ౨౬).

పాళిముత్తపదేహిపీతి ఏత్థాపి తథేవ ‘‘భూతేన వా’’తిఆదీని పదాని సమ్బన్ధితబ్బాని. ‘‘చోరోసి, గణ్ఠిభేదకోసీ’’తిఆది పాళిముత్తపదం నామ. సబ్బత్థాతి సబ్బేసు చతూసు వారేసు, పాళిముత్తపదేసు చ. వుత్తఞ్హి ‘‘అనుపసమ్పన్నే పన చతూసుపి వారేసు దుక్కటమేవ. ‘చోరోసి, గణ్ఠిభేదకోసీ’తిఆదివచనేహి పన ఉపసమ్పన్నేపి అనుపసమ్పన్నేపి సబ్బవారేసు దుక్కటమేవా’’తి (పాచి. అట్ఠ. ౨౬). ‘‘అనుపసమ్పన్న’’న్తి ఇమినా ‘‘ఇమస్మిఞ్చ సిక్ఖాపదే ఠపేత్వా భిక్ఖుం భిక్ఖునిఆదయో సబ్బే సత్తా అనుపసమ్పన్నట్ఠానే ఠితా’’తి (పాచి. అట్ఠ. ౨౬) అట్ఠకథాయం వుత్తా అనుపసమ్పన్నా సఙ్గహితా. తేనేవేత్థాపి వక్ఖతి ‘‘పవిట్ఠానుపసమ్పన్నట్ఠానే ఇధ చ భిక్ఖునీ’’తి.

౮౯౫. దవకమ్యతాతి ఏత్థ ‘‘పటిసఙ్ఖా యోనిసో’’తిఆదీసు (మ. ని. ౧.౨౨, ౨౩, ౪౨౨; అ. ని. ౬.౫౮; ౯.౯; మహాని. ౨౦౬; విభ. ౫౧౮) వియ య-కారలోపో. సబ్బత్థాతి సబ్బేసు వుత్తపాచిత్తియవత్థూసు చ దుక్కటవత్థూసు చాతి సబ్బత్థేవ. దుబ్భాసితముదీరితన్తి ‘‘చణ్డాలోసి…పే… పుక్కుసోసీ’తి భణతి, ఆపత్తి వాచాయ వాచాయ దుబ్భాసితస్సా’’తి (పాచి. ౩౨) వుత్తన్తి అత్థో. పరమ్ముఖా పన పాచిత్తియవత్థూహి చ దుక్కటవత్థూహి చ అక్కోసనే దుక్కటమేవ. తథా దవకమ్యతాయ పరమ్ముఖా వదన్తస్సాపి దుబ్భాసితమేవాతి ఆచరియా వదన్తి.

౮౯౬-౭. అత్థం పురక్ఖత్వా వదతో భిక్ఖుస్స అనాపత్తీతి యోజనా. ధమ్మో నామ ‘‘చణ్డాలోసీ’’తిఆదిపాళియేవ. యథాహ అట్ఠకథాయం ‘‘పాళిం వాచేన్తో ధమ్మపురేక్ఖారో’’తి (పాచి. అట్ఠ. ౩౫). అనుసాసనీ నామ ‘‘ఇదానిపి చణ్డాలోసి, మా పాపధమ్మం అకాసి, మా తమో తమపరాయనో అహోసీ’’తిఆదినా (పాచి. అట్ఠ. ౩౫) నయేన అట్ఠకథాయం వుత్తసరూపాయేవ అనుసాసనీపురేక్ఖతాయ ఠత్వా వదన్తస్స చిత్తస్స లహుపరివత్తితభావతో అన్తరా కోధే ఉప్పన్నేపి అనాపత్తి.

ఏత్థాతి ఇమస్మిం ఓమసవాదసిక్ఖాపదే. పటిఘసమ్పయుత్తచిత్తేనేవ ఆపజ్జితబ్బత్తా మానసికదుక్ఖవేదనావ హోతి.

ఓమసవాదకథావణ్ణనా.

౮౯౮. దువిధాకారతో భిక్ఖుపేసుఞ్ఞే ఆపత్తి సియాతి యోజనా. పిసతీతి పిసుణా, వాచా, సమగ్గే సత్తే అవయవభూతే వగ్గే భిన్నే కరోతీతి అత్థో. పిసుణా ఏవ పేసుఞ్ఞం, తాయ వాచాయ సమన్నాగతో పుగ్గలో సహచరియనయేన పిసుణో, తస్స కమ్మం పేసుఞ్ఞం, భిక్ఖూనం పేసుఞ్ఞం భిక్ఖుపేసుఞ్ఞం, తస్మిం భిక్ఖుపేసుఞ్ఞే. పదభాజనే ‘‘ఉపసమ్పన్నో ఉపసమ్పన్నస్స సుత్వా ఉపసమ్పన్నస్స పేసుఞ్ఞం ఉపసంహరతి ‘ఇత్థన్నామో తం ‘చణ్డాలో…పే… పుక్కుసో’తి భణతీ’తి ఆపత్తి…పే… పాచిత్తియస్సా’’తి (పాచి. ౩౯) వుత్తత్తా సయం ఉపసమ్పన్నో హుత్వా ఉపసమ్పన్నస్స జాతిఆదీసు దససు అక్కోసవత్థూసు అఞ్ఞతరేన అఞ్ఞం ఉపసమ్పన్నం పరమ్ముఖా అక్కోసన్తస్స సుత్వా తస్స సన్తికం గన్త్వా వక్ఖమానసరూపేసు అత్తనో పియకామతాభేదాధిప్పాయసఙ్ఖాతేసు ద్వీసు కారణేసు అఞ్ఞతరకారణం పటిచ్చ ‘‘అసుకో తుయ్హం ఏవం వదతీ’’తి పేసుఞ్ఞం హరతి, తస్స పేసుఞ్ఞకథననిమిత్తం పాచిత్తియం హోతీతి అత్థో.

దువిధాకారతోతి ఏత్థ ఆకార-సద్దో కారణపరియాయో. యథాహ అట్ఠకథాయం ‘‘ద్వీహాకారేహీతి ద్వీహి కారణేహీ’’తి (పాచి. అట్ఠ. ౩౮). ఏత్థ కారణం నామ అధిప్పాయవిసేసో. తం కారణం అధిప్పాయముఖేన దస్సేతుమాహ ‘‘అత్తనో’’తిఆది. అత్తనో పియకామస్సాతి అత్తనో పియభావకామస్స పేసుఞ్ఞం భణన్తస్స, అత్తనో పియభావం కామయన్తస్సాతి అత్థో, తాదిసేన అధిప్పాయేనాతి వుత్తం హోతి. యథాహ అట్ఠకథాయం ‘‘ఏవం అహం ఏతస్స పియో భవిస్సామీ’’తి అత్తనో పియభావం పత్థయమానస్సా’’తి (పాచి. అట్ఠ. ౩౮). పరభేదత్థినోపి వాతి అక్కోసకస్స చ అత్తనో పేసుఞ్ఞవచనం సుణన్తస్స చాతి ఉభిన్నం భేదం ఇచ్ఛన్తస్సాతి అత్థో, భేదాధిప్పాయేనాతి వుత్తం హోతి. యథాహ అట్ఠకథాయం ‘‘పరస్స పరేన భేదం ఇచ్ఛన్తస్సా’’తి (పాచి. అట్ఠ. ౩౮).

౮౯౯. పరియాయనయేన అక్కోసన్తస్స వచనస్స…పే… దుక్కటన్తి యోజనా, పరియాయఅక్కోసవచనం సుత్వా పరస్స సన్తికం గన్త్వా వదన్తస్స భిక్ఖునో దుక్కటం హోతీతి అత్థో. యథాహ ‘‘ఇత్థన్నామో సన్తి ఇధేకచ్చే చణ్డాలా…పే… భణతి, న సో అఞ్ఞం భణతి, తంయేవ భణతీతి ఆపత్తి వాచాయ వాచాయ దుక్కటస్సా’’తిఆది (పాచి. ౪౧). పాళిముత్తనయేన అక్కోసన్తస్స వచనస్స…పే… దుక్కటన్తి యోజనా. ఏత్థ ‘‘చోరోసి, గణ్ఠిభేదకోసీ’’తిఆదినా దస్సితో పాళిముత్తనయో నామ.

౯౦౦. అనుపసమ్పన్నస్స అక్కోసం ఉపసమ్పన్నం హరతోపి చ తథా దుక్కటన్తి యోజనా. చ-సద్దేన ఉపసమ్పన్నస్స అక్కోసం అనుపసమ్పన్నం హరతోపి చ, అనుపసమ్పన్నస్స అక్కోసం అనుపసమ్పన్నం హరతోపి చ తథా దుక్కటన్తి వికప్పద్వయఞ్చ సముచ్చినోతి. ‘‘ఇధాపి భిక్ఖునిం ఆదిం కత్వా సబ్బే అనుపసమ్పన్నా నామా’’తి (పాచి. అట్ఠ. ౩౮) అట్ఠకథావచనతో ‘‘భిక్ఖునీ’’తి ఉపలక్ఖణం.

౯౦౧. న చేవ పియకామస్సాతి పియభావం అకామయన్తస్స చ. న భేదత్థినోపి చాతి భేదం అనిచ్ఛన్తస్స చ. పాపానం గరహత్థాయాతి ఏత్థ ‘‘కేవల’’న్తి సేసో. యథాహ అట్ఠకథాయం ‘‘ఏకం అక్కోసన్తం, ఏకఞ్చ ఖమన్తం దిస్వా ‘అహో నిల్లజ్జో, ఈదిసమ్పి నామ ఆయస్మన్తం పున వత్తబ్బం మఞ్ఞిస్సతీ’తి ఏవం కేవలం పాపగరహితాయ భణన్తస్స అనాపత్తీ’’తి (పాచి. అట్ఠ. ౩౮).

పేసుఞ్ఞకథావణ్ణనా.

౯౦౩. అఞ్ఞేనాతి సామణేరాదినా. ‘‘యఞ్చ పదం యఞ్చ అనుపదం యఞ్చ అన్వక్ఖరం యఞ్చ అనుబ్యఞ్జనం, సబ్బమేతం పదసో నామా’’తి (పాచి. ౪౬) పదభాజనే వుత్తత్తా అవయవే సముదాయోపచారవసేన ‘‘పిటకత్తయ’’న్తి తదేకదేసపదాది ఏవ వుత్తోతి గహేతబ్బో. ఏత్థ పదాదిసరూపం అట్ఠకథాయ వేదితబ్బం. వుత్తఞ్హి తత్థ ‘‘పదన్తి ఏకో గాథాపాదో అధిప్పేతో. అనుపదన్తి దుతియో పాదో. అన్వక్ఖరన్తి ఏకేకమక్ఖరం. అనుబ్యఞ్జనన్తి పురిమబ్యఞ్జనేన సదిసం పచ్ఛాబ్యఞ్జన’’న్తి (పాచి. అట్ఠ. ౪౫). ఇదం గాథామయదేసనం సన్ధాయ వుత్తం. ‘‘యం కిఞ్చి వా ఏకమక్ఖరం అన్వక్ఖరం, అక్ఖరసమూహో అనుబ్యఞ్జనం, అక్ఖరానుబ్యఞ్జనసమూహో పదం, పఠమపదం పదమేవ, దుతియం అనుపదన్తి ఏవమేత్థ నానాకరణం వేదితబ్బ’’న్తిపి (పాచి. అట్ఠ. ౪౫) వుత్తం. ఇదం చుణ్ణియదేసనం సన్ధాయ వుత్తం.

ధమ్మన్తి బుద్ధభాసితాదిపాళిధమ్మం. పటిసమ్భిదాయఞ్హి ధమ్మపఞ్చకే పాళిపి ధమ్మోతి వుత్తా. ధమ్మపఞ్చకం నామ ఫలనిబ్బత్తకో హేతు, అరియమగ్గో, భాసితం, కుసలాకుసలం చేతి ఏతే ధమ్మసఞ్ఞితాతి నిద్దిట్ఠం. ఏత్థ హి భాసితన్తి పాళి వుత్తా. అట్ఠకథానిస్సితోపి ఏత్థేవ సఙ్గహం గచ్ఛతి. సో చ పుబ్బే మగధభాసాయ ఠితో సఙ్గీతిత్తయారుళ్హో గహేతబ్బో.

‘‘సహ భణన్తస్స పాచిత్తియం సియా’’తి ఇమినా ‘‘ఏకతో పట్ఠపేత్వా ఏకతో ఓసాపేన్తీ’’తిఆదినా (పాచి. ౪౬) పదభాజనాగతనయేన అనుపసమ్పన్నేన సద్ధిం ఆరభిత్వా ఏకతో ఉచ్చారణవసేన పదం వా అనుపదం వా అన్వక్ఖరం వా అనుబ్యఞ్జనం వా వదతో పదాదిగణనావసేన పాచిత్తియన్తి వుత్తం హోతి.

౯౦౪. సఙ్గీతిం అనారుళ్హేసు ధమ్మేసు రాజోవాదాదయో సుత్తన్తా ఆపత్తిజనకాయేవాతి మహాపచ్చరియాదిసు వుత్తాతి యోజనా. రాజోవాదో నామ ఏకో సుత్తన్తో. ఆది-సద్దేన తిక్ఖిన్ద్రియాదిసుత్తన్తా గహితా.

౯౦౫. భిక్ఖుస్మిమ్పి భిక్ఖునియాపి చ అనుపసమ్పన్నసఞ్ఞినో, విమతిస్స వా భిక్ఖుస్స తథా పదసోధమ్మే దుక్కటం హోతీతి యోజనా.

౯౦౬-౭. ఏకతో ఉద్దిసాపేతీతి ఏకతో ఉద్దేసం గణ్హన్తేహి అనుపసమ్పన్నేహి సద్ధిం ఉచ్చారణవసేన ఉద్దిసాపేతి. సజ్ఝాయం వా కరోతీతి తథా ఏకతో సజ్ఝాయతి.

‘‘సచే ఏకగాథాయ ఏకో పాదో న ఆగచ్ఛతి, సేసం ఆగచ్ఛతి, అయం యేభుయ్యేన పగుణగన్థో నామ. ఏస నయో సుత్తేపి వేదితబ్బోతీ’’తి (పాచి. అట్ఠ. ౪౮) అట్ఠకథావచనతో పగుణగన్థన్తి ఏత్థ ‘‘యేభుయ్యేనా’’తి సేసో. ఓపాతేతీతి ‘‘ఏవం భణాహీ’’తి ఏకతో భణతి. ఉద్దేసన్తి ఉద్దిసితబ్బం. తేనాతి అనుపసమ్పన్నేన.

౯౦౮. యస్మా ఇదం పదసోధమ్మసిక్ఖాపదం వాచతో చ సముట్ఠాతి, వాచాచిత్తద్వయాపి చ సముట్ఠాతి, తస్మా ఇదం సముట్ఠానం పదసోధమ్మసఞ్ఞితన్తి వుత్తన్తి యోజనా.

పదసోధమ్మకథావణ్ణనా.

౯౦౯-౧౦. సబ్బచ్ఛన్నసబ్బపరిచ్ఛన్నే సేనాసనే తిస్సన్నం పన రత్తీనం యో పన భిక్ఖు రత్తియం ఠపేత్వా భిక్ఖుం అఞ్ఞేన సచే నిపజ్జేయ్య, తస్స పాచిత్తియం సియాతి యోజనా. ‘‘యం కిఞ్చి పటిచ్ఛాదనసమత్థం ఇధ ఛదనఞ్చ పరిచ్ఛన్నఞ్చ వేదితబ్బ’’న్తి (పాచి. అట్ఠ. ౫౧) అట్ఠకథాయం వుత్తత్తా ఛదనారహం ఇట్ఠకాసిలాసుధాతిణపణ్ణాదీనం యేన కేనచి సబ్బసో ఛాదితం సేనాసనం సబ్బచ్ఛన్నం. ‘‘భూమితో పట్ఠాయ యావ ఛదనం ఆహచ్చ పాకారేన వా అఞ్ఞేన వా కేనచి అన్తమసో వత్థేనపి పరిక్ఖిత్త’’న్తి (పాచి. అట్ఠ. ౫౧) అట్ఠకథాయం వుత్తత్తా యేన కేనచి పరిక్ఖిపిత్వా పటిచ్ఛాదితసేనాసనం సబ్బపరిచ్ఛన్నం. ‘‘ఛదనం అనాహచ్చ సబ్బన్తిమేన పరియాయేన దియడ్ఢహత్థుబ్బేధేన పాకారాదినా పరిక్ఖిత్తాపి సబ్బపరిచ్ఛన్నాయేవా’’తి (పాచి. అట్ఠ. ౫౧) కురున్దట్ఠకథాయం వుత్తం, తం ‘‘దియడ్ఢా’’తిఆదినా వక్ఖతి.

ఏవం సబ్బచ్ఛన్నసబ్బపరిచ్ఛన్నే ఏకస్మిం సేనాసనే యో భిక్ఖు ఉపసమ్పన్నతో అఞ్ఞేన ఏకేన వా అనేకేహి వా తిరత్తం సహసేయ్యం కప్పేత్వా చతుత్థరత్తిం ఆదిం కత్వా సబ్బరత్తీసు సూరియత్థఙ్గమతో పట్ఠాయ సకలరత్తియం పఠమం వా పచ్ఛా వా అపుబ్బాచరిమం వా పిట్ఠిం పసారేత్వా సచే ఏకసేనాసనే సేయ్యం కప్పేతి, తస్స దేవసికం పాచిత్తియం హోతీతి ఇదం విధానం ‘‘అపిచేత్థ ఏకావాసాదికమ్పి చతుక్కం వేదితబ్బ’’న్తిఆదినా (పాచి. అట్ఠ. ౫౧) అట్ఠకథాయం వుత్తం.

‘‘యేభుయ్యేన పరిచ్ఛన్నే ఛన్నే’’తి ఇమినాపి ఏవమేవ యోజేత్వా అత్థో వేదితబ్బో. ‘‘యస్సా పన ఉపరి బహుతరం ఠానం ఛన్నం, అప్పం అచ్ఛన్నం, సమన్తతో చ బహుతరం పరిక్ఖిత్తం, అప్పం అపరిక్ఖిత్తం, అయం యేభుయ్యేనఛన్నా యేభుయ్యేనపరిచ్ఛన్నా నామా’’తి (పాచి. అట్ఠ. ౫౧) అట్ఠకథాయం వుత్తనయేన యేభుయ్యేన ఛన్నపరిచ్ఛన్నం వేదితబ్బం. అత్థో వుత్తనయోయేవ. ‘‘యేభుయ్యేన పంసుకా’’తి ఏతస్స అట్ఠకథాయం (పాచి. అట్ఠ. ౮౬) తీసు ద్వే యేభుయ్యం నామ, ఇధ పన పదసోధమ్మే ‘‘యేభుయ్యేన పగుణం గన్థ’’న్తి ఏతస్స అట్ఠకథాయం (పాచి. అట్ఠ. ౪౮) ‘‘ఏకగాథాయా’’తిఆదివివరణే వియ చతూసు తయోపి భాగా యేభుయ్యం నామాతి వేదితబ్బం.

౯౧౧. మేథునస్స పహోనకం యం పన వత్థు పఠమపారాజికాయ నిద్దిట్ఠం అన్తమసో తిరచ్ఛానగతేనపి, తేన పఠమపారాజికవత్థునా పుగ్గలేన సహ నిపజ్జిత్వా ఆపత్తి సహసేయ్యాపత్తి హోతీతి యోజనా.

౯౧౨-౩. ‘‘ఉభో వా నిపజ్జన్తీ’’తి వికప్పస్స పఠమగాథాద్వయేనేవ అత్థతో దస్సితత్తా పుబ్బాపరియవసేనపి సమ్భవన్తం దస్సేతుం ‘‘అనుపసమ్పన్నే’’తిఆదినా (పాచి. ౫౨-౫౪) నయేన దస్సితపక్ఖద్వయం నిదస్సేతుమాహ ‘‘నిపన్నే’’తిఆది. ‘‘ఉట్ఠహిత్వా’’తి ఇదం విచ్ఛావసేన గహేతబ్బం. అనుపసమ్పన్నగణనాయపి వాతి బహూసు అనుపసమ్పన్నేసు తేసం గణనాయ చ. అనుపసమ్పన్నేసు బహూసు తేసం గణనాయ ఏకస్స భిక్ఖునో బహూ ఆపత్తియో హోన్తీతి ఏవం దస్సనేన ఉపసమ్పన్నేసు బహూసు ఏకస్మిం అనుపసమ్పన్నే సతి తేసఞ్చ తస్స పయోగగణనాయ ఆపజ్జితబ్బా బహూ ఆపత్తియో చ ఉభోసుపి బహూసు ఏకేకస్సేవ ఉపసమ్పన్నస్స అనుపసమ్పన్నగణనాయ బహూ ఆపత్తియో చ హోన్తీతిపి దస్సితం హోతి.

౯౧౪. ఏకేనేవ ద్వారేన వళఞ్జితబ్బతో ఏకూపచారే సతగబ్భేపి సేనాసనే ఉపసమ్పన్నో ఏకస్మిం గబ్భే వసన్తో అత్తనా సయనగబ్భే ద్వారం పిదహిత్వా వా అపిదహిత్వా వా చతుత్థరత్తియం సయతి చే, ఉపరిమతలే, అవసేసగబ్భేసు చ సయన్తేహి అనుపసమ్పన్నేహి పుబ్బే వుత్తఆపత్తినియమోయేవాతి దస్సనత్థమాహ ‘‘సచే పిధాయా’’తిఆది. గబ్భద్వారం ఉత్తరపదలోపేన ‘‘గబ్భ’’న్తి వుత్తం. చతుత్థదివసే అత్థఙ్గతే సూరియే నిపజ్జతి, ఆపత్తి సియాతి యోజనా. ‘‘అనుపసమ్పన్నేన సహా’’తి పకరణతో లబ్భతి. ఆపత్తి పాచిత్తియం.

౯౧౫. దియడ్ఢహత్థుబ్బేధేనాతి వడ్ఢకిరతనేన దియడ్ఢరతనుబ్బేధేన. పాకారో నామ నిట్ఠితో. చయనం నామ విప్పకతపాకారోతిపి వదన్తి. ఇమినా చ ఆళిన్దస్స అగ్గహణత్థం ‘‘దసహత్థుబ్బేధాపి జగతి పరిక్ఖేపసఙ్ఖ్యం న గచ్ఛతీ’’తి (పాచి. అట్ఠ. ౫౧) అట్ఠకథా పమాణన్తి వదన్తి. జగతీతి ఆళిన్దం. ఆది-సద్దేన భిత్తిపణ్ణావరణాదిగహణం.

౯౧౬. దుస్సకుటియన్తి వత్థకుటియం.

౯౧౭. ‘‘సబ్బచ్ఛన్నపరిచ్ఛన్నాదిప్పభేదతో యేభుయ్యాదిప్పభేదతో’’తి ఆది-సద్దో పచ్చేకం యోజేతబ్బో. పఠమేన ఆది-సద్దేన సబ్బచ్ఛన్నయేభుయ్యపరిచ్ఛన్నసబ్బచ్ఛన్నఉపడ్ఢపరిచ్ఛన్నసబ్బపరిచ్ఛన్నయేభుయ్యచ్ఛన్న- సబ్బపరిచ్ఛన్నఉపడ్ఢచ్ఛన్నసఙ్ఖాతాని చత్తారి సేనాసనాని గహితాని. గాథాయ సరూపేన వుత్తసబ్బచ్ఛన్నసబ్బపరిచ్ఛన్నేన సద్ధిం పఞ్చ సేనాసనాని దస్సితాని హోన్తి. దుతియేన ఆది-సద్దేన యేభుయ్యచ్ఛన్నయేభుయ్యపరిచ్ఛన్న యేభుయ్యచ్ఛన్నఉపడ్ఢపరిచ్ఛన్న యేభుయ్యపరిచ్ఛన్నఉపడ్ఢచ్ఛన్నసఙ్ఖాతాని తీణి సేనాసనాని గహితాని. ఇమే అట్ఠ వికప్పా లబ్భన్తి. కస్మా వుత్తం ‘‘సత్త పాచిత్తియానీ’’తి? మహాఅట్ఠకథాయ వుత్తత్తా. యథాహ ‘‘మహాఅట్ఠకథాయం పన ‘సబ్బచ్ఛన్నే యేభుయ్యేనపరిచ్ఛన్నే పాచిత్తియం, సబ్బచ్ఛన్నే ఉపడ్ఢపరిచ్ఛన్నే పాచిత్తియం, యేభుయ్యేనచ్ఛన్నే ఉపడ్ఢపరిచ్ఛన్నే పాచిత్తియం, సబ్బపరిచ్ఛన్నే యేభుయ్యేనచ్ఛన్నే పాచిత్తియం, సబ్బపరిచ్ఛన్నే ఉపడ్ఢచ్ఛన్నే పాచిత్తియం, యేభుయ్యేనపరిచ్ఛన్నే ఉపడ్ఢచ్ఛన్నే పాచిత్తియం, పాళియం వుత్తపాచిత్తియేన సద్ధిం సత్త పాచిత్తియానీ’తి వుత్త’’న్తి (పాచి. అట్ఠ. ౫౩).

కస్మా పన అట్ఠకథాయం ‘‘అట్ఠ పాచిత్తియానీ’’తి వత్వా ‘‘సత్తా’’తి గణనపరిచ్ఛేదో కతోతి? నిస్సన్దేహే తావ ‘‘సేయ్యా నామ సబ్బచ్ఛన్నా సబ్బపరిచ్ఛన్నా, యేభుయ్యేనచ్ఛన్నా యేభుయ్యేనపరిచ్ఛన్నా’తి (పాచి. ౫౨) పాళియం ఆగతేసు ద్వీసు వికప్పేసు ఏకస్మిం వుత్తపాచిత్తియం గహేత్వా పాళియం వుత్తేన పాచిత్తియేన ‘సత్తా’తి వుత్త’’న్తి పరిహారో దస్సితో. సారత్థదీపనియఞ్చ ‘‘సత్త పాచిత్తియానీ’తి పాళియం వుత్తపాచిత్తియద్వయం సామఞ్ఞతో ఏకత్తేన గహేత్వా వుత్తం. విసుం పన గయ్హమానే సబ్బచ్ఛన్నే సబ్బపరిచ్ఛన్నే పాచిత్తియం, యేభుయ్యేనచ్ఛన్నే యేభుయ్యేనపరిచ్ఛన్నే పాచిత్తియన్తి అట్ఠేవ పాచిత్తియాని హోన్తీ’’తి (సారత్థ. టీ. పాచిత్తియ ౩.౫౩) పరిహారో వుత్తో.

సబ్బయేభుయ్యఉపడ్ఢపదేసు ఛన్నపరిచ్ఛన్నపదేహి యోజితేసు నవ వికప్పా సమ్భవన్తి, తేసు నవమే ఉపడ్ఢచ్ఛన్నఉపడ్ఢపరిచ్ఛన్నవికప్పే దుక్కటస్స దస్సితత్తా పారిసేసతో ఇతరేసు అట్ఠసు అట్ఠ పాచిత్తియానేవ సమ్భవన్తి. అట్ఠకథాయం పన అప్పకం ఊనమధికం వా గుణనూపగం న హోతీతి కత్వా ‘‘సత్తా‘‘తి వుత్తన్తి గహేతబ్బం. ఏత్థాతి ఇమస్మిం సిక్ఖాపదే.

౯౧౮. ‘‘అడ్ఢచ్ఛన్నే అడ్ఢపరిచ్ఛన్నే’’తి యోజనా. ‘‘సబ్బపరిచ్ఛన్నే చూళచ్ఛన్నే’’తి యథాక్కమేన యోజనా. ఇమినా అట్ఠకథాగతేసు పఞ్చసు వికప్పేసు తతియవికప్పం దస్సేత్వా ఆది-సద్దేన సబ్బచ్ఛన్నాదయో సేసవికప్పా గహితా. యథాహ అట్ఠకథాయం ‘‘సబ్బచ్ఛన్నే చూళకపరిచ్ఛన్నే దుక్కటం, యేభుయ్యేనచ్ఛన్నే చూళకపరిచ్ఛన్నే దుక్కటం, సబ్బపరిచ్ఛన్నే చూళకచ్ఛన్నే దుక్కటం, యేభుయ్యేనపరిచ్ఛన్నే చూళకచ్ఛన్నే దుక్కటం, పాళియం ఆగతదుక్కటేన సహ పఞ్చ దుక్కటానీహి వుత్త’’న్తి (పాచి. అట్ఠ. ౫౩). పాళియం ఆగతదుక్కటం నామ ఇమిస్సాయేవ గాథాయ ఆదిమ్హియేవ వుత్తదుక్కటం. యథాహ ‘‘ఉపడ్ఢచ్ఛన్నే ఉపడ్ఢపరిచ్ఛన్నే ఆపత్తి దుక్కటస్సా’’తి (పాచి. ౫౩).

చూళచ్ఛన్నాదీని చేత్థ ఏవం వేదితబ్బాని – యస్స చతూసు భాగేసు ఏకో ఛన్నో, సేసా అచ్ఛన్నా, ఇదం చూళకచ్ఛన్నం. యస్స తీసు భాగేసు ద్వే ఛన్నా, ఏకో అచ్ఛన్నో, ఇదం యేభుయ్యేనచ్ఛన్నం. యస్స ద్వీసు భాగేసు ఏకో ఛన్నో, ఏకో అచ్ఛన్నో, ఇదం ఉపడ్ఢచ్ఛన్నం నామ సేనాసనం. చూళపరిచ్ఛన్నాదీని ఇమినా నయేన వేదితబ్బాని. ఛన్నాదీహిపీతి సహత్థే కరణవచనం. పి-సద్దో సముచ్చయత్థో. సబ్బచూళపరిచ్ఛన్నఛన్నాదీహి చతూహిపి సహ అడ్ఢచ్ఛన్నపరిచ్ఛన్నే పఞ్చధా దుక్కటం పరిదీపితన్తి యోజనా.

౯౨౦. సబ్బచ్ఛన్నాదికేతి ఏత్థ ఆది-సద్దేన ‘‘సబ్బపరిచ్ఛన్నే సబ్బఅచ్ఛన్నే యేభుయ్యేనఅచ్ఛన్నే యేభుయ్యేనఅపరిచ్ఛన్నే’’తి (పాచి. ౫౪) పాళియం వుత్తా అనాపత్తివారసేసా చ అట్ఠకథాయం వుత్తా ‘‘ఉపడ్ఢచ్ఛన్నే చూళకపరిచ్ఛన్నే, ఉపడ్ఢపరిచ్ఛన్నే చూళకచ్ఛన్నే, చూళకచ్ఛన్నే చూళకపరిచ్ఛన్నే’’తి (పాచి. అట్ఠ. ౫౩) తయో అనాపత్తివారా చ గహితా.

౯౨౧. నిపన్నేపీతి ఏత్థ పి-సద్దేన ‘‘భిక్ఖు నిపన్నే అనుపసమ్పన్నో నిసీదతి, ఉభో వా నిసీదన్తీ’’తి (పాచి. ౫౪) పాళియం వుత్తపకారన్తరే సముచ్చినోతి.

సహసేయ్యకథావణ్ణనా.

౯౨౨. అపి-సద్దేన పగేవ మహత్తరియాతి దస్సేతి. సహసేయ్యం పకప్పేయ్యాతి యథావుత్తలక్ఖణం సబ్బచ్ఛన్నసబ్బపరిచ్ఛన్నాదిసేనాసనం పవిసిత్వా సూరియత్థఙ్గమతో పట్ఠాయ పుబ్బే వుత్తప్పకారేనేవ పిట్ఠిప్పసారణలక్ఖణం సేయ్యం కప్పేయ్య.

౯౨౩-౪. దేవియాతి దేవిత్థియా. తిరచ్ఛానగతిత్థియాతి గోధాదికాయ. ‘‘మేథునవత్థుభూతాయా’’తి ఇమినా మేథునధమ్మస్స అవత్థుభూతాయ సహసేయ్యాయ దోసాభావం దస్సేతి. వత్థూనం గణనాయాతి మాతుగామస్స గణనాయ చ తాసఞ్చ అత్తనో చ పయోగగణనాయ చ. అస్సాతి భిక్ఖుస్స. మాతుగామేన తయో దివసే సహసేయ్యాయ ఇమినా సిక్ఖాపదేన ఆపత్తిం ఆపజ్జిత్వా చతుత్థదివసే సహసేయ్యాయ ద్వీహిపి సిక్ఖాపదేహి ఆపత్తిం ఆపజ్జతీతి ఏత్థ దుక్కటవత్థుభూతాయ ఇత్థియా తత్థేవ సహసేయ్యాయ ఇమినా సిక్ఖాపదేన దుక్కటం ఆపజ్జిత్వా చతుత్థదివసే రత్తియం సహసేయ్యాయ ఇమినా సిక్ఖాపదేన ఆపజ్జితబ్బదుక్కటేన సహ పురిమసిక్ఖాపదేన పాచిత్తియం ఆపజ్జతీతి వేదితబ్బం.

దుతియసహసేయ్యకథావణ్ణనా.

౯౨౬. ఛప్పఞ్చవాచాహి ఉద్ధం ఇత్థియా ధమ్మం భణన్తస్సాతి సమ్బన్ధో. ఇత్థియాతి ‘‘మాతుగామో నామ మనుస్సిత్థీ, న యక్ఖీ, న పేతీ, న తిరచ్ఛానగతా, విఞ్ఞూ పటిబలా హోతి సుభాసితదుబ్భాసితం దుట్ఠుల్లాదుట్ఠుల్లం ఆజానితు’’న్తి పాళియం వుత్తమనుస్సిత్థియా. భణన్తస్సాతి వక్ఖమానలక్ఖణం ధమ్మం ఛహి పదేహి ఉత్తరి భణన్తస్స. విఞ్ఞుం పురిసవిగ్గహం వినాతి ‘‘విఞ్ఞూ నామ పురిసవిగ్గహో పటిబలో హోతి సుభాసితదుబ్భాసితం దుట్ఠుల్లాదుట్ఠుల్లం ఆజానితు’’న్తి (పాచి. ౬౪) పాళియం వుత్తసవనూపచారగతమనుస్సపురిసం వినా. ధమ్మన్తి వక్ఖమానప్పకారసరూపం దేసనాధమ్మం.

౯౨౭. గాథామయా, చుణ్ణియగన్థమయాతి దువిధా దేసనా, తత్థ గాథామయదేసనాయ వాచా నామ గాథాపాదలక్ఖణాతి దస్సేతుమాహ ‘‘గాథాపాదో’’తిఆది. చుణ్ణియదేసనాయం పన వాచాపరిచ్ఛేదో విభత్యన్తవసేన వేదితబ్బో. తేనాహ గణ్ఠిపదే ‘‘ఏకో గాథాపాదో’తి ఇదం గాథాబన్ధమేవ సన్ధాయ వుత్తం, అఞ్ఞత్థ పన విభత్తిఅన్తపదమేవ గహేతబ్బ’’న్తి. పదసోధమ్మం నిద్దిట్ఠం ధమ్మన్తి పిటకత్తయం. ‘‘అట్ఠకథ’’న్తి ఇమినా సఙ్గీతిత్తయారుళ్హం పోరాణట్ఠకథం గహేతబ్బం. తేనేవ గణ్ఠిపదే వుత్తం ‘‘అట్ఠకథం ధమ్మపదజాతకాదివత్థుఞ్చా’’తి. ఇమినాపి పోరాణకం సఙ్గీతిఆరుళ్హమేవ అట్ఠకథం వుత్తన్తి వదన్తి. అట్ఠకథాదిపాఠం ఠపేత్వా దమిళాదిభాసన్తరేన యథారుచి కథేతుం వట్టతీతి.

౯౨౮. పదాదీనం వసా ఛన్నం వాచానం ఉపరి ధమ్మం దేసేన్తస్సాతి యోజనా. దేసేన్తస్సాతి పదసోధమ్మే వుత్తలక్ఖణపదాదిసరూపాహి ఛహి వాచాహి ఉత్తరి ధమ్మం దేసేన్తస్స. పదాదిగణనాయాతి యథావుత్తలక్ఖణపదఅనుపదఅన్వక్ఖరఅనుబ్యఞ్జనగణనాయ.

౯౨౯. పురిసవిగ్గహన్తి మనుస్సపురిసవేసం. ఏత్థ తిరచ్ఛానగతా నామ వేసనిమ్మానారహా ఇద్ధిమన్తా నాగసుపణ్ణా.

౯౩౧. వదతోతి అధికం ధమ్మం భాసతో.

౯౩౨. ఇత్థిరూపన్తి మనుస్సిత్థివేసం. తిరచ్ఛానగతిత్థియాతి వుత్తసరూపాయ తిరచ్ఛానగతిత్థియా.

౯౩౩. సయం ఉట్ఠాయ నిసీదిత్వా పున ధమ్మం దేసేన్తస్స అనాపత్తి పకాసితాతి సమ్బన్ధో. మాతుగామస్స వా తథాతి ఏత్థ ‘‘తథా’’తి ఇమినా వుత్తప్పకారస్స గహితత్తా ఉట్ఠాయ నిసిన్నస్స మాతుగామస్స పున ధమ్మం దేసేన్తస్స అనాపత్తి పకాసితాతి వుత్తం హోతి. ‘‘ఉట్ఠాయా’’తిఆదినా ఇరియాపథపరివత్తనదస్సనేన నానాఇరియాపథేపి అనాపత్తిం దీపేతి.

౯౩౪. అఞ్ఞిస్సా పున అఞ్ఞిస్సాతి ఏత్థ ‘‘ఆగతాగతాయా’’తి సేసో. యథాహ అట్ఠకథాయం ‘‘అఞ్ఞస్స మాతుగామస్సాతి ఏకిస్సా దేసేత్వా పున ఆగతాగతాయ అఞ్ఞిస్సాపి దేసేతీతి ఏవం ఏకాసనే నిసిన్నో మాతుగామసతసహస్సన్నమ్పి దేసేతీతి అత్థో’’తి (పాచి. అట్ఠ. ౬౬). అవుత్తసముచ్చయత్థేన చ-సద్దేన ‘‘పఞ్హం పుట్ఠో కథేతీ’’తి (పాచి. ౬౬) ఇదం సముచ్చినోతి. ‘‘దీఘనికాయో కిమత్థియో భన్తే’’తి పఞ్హం పుచ్ఛతో మాతుగామస్స సబ్బం దీఘనికాయం వదతోపి అనాపత్తి. యథాహ అట్ఠకథాయం ‘‘పఞ్హం పుచ్ఛతి, పఞ్హం పుట్ఠో కథేతీతి మాతుగామో ‘దీఘనికాయో నామ భన్తే కిమత్థం దీపేతీ’తి పుచ్ఛతి, ఏవం పఞ్హం పుట్ఠో భిక్ఖు సబ్బం చేపి దీఘనికాయం కథేతి, అనాపత్తీ’’తి (పాచి. అట్ఠ. ౬౬). ఏత్థ చ సబ్బం చేపి దీఘనికాయం కథేతీతి యావ న నిట్ఠాతి, తావ పునదివసేపి కథేతి.

౯౩౫. ధమ్మస్స దేసనాయ, విఞ్ఞుమనుస్సపురిసస్స అసన్నిహితకరణేన చ ఆపజ్జితబ్బతో క్రియాక్రియం.

ధమ్మదేసనాకథావణ్ణనా.

౯౩౬. మహగ్గతం రూపారూపజ్ఝానం. పణీతం లోకుత్తరధమ్మం. పధానభావం నీతన్తి పణీతం. ఆరోచేన్తస్సాతి ‘‘పఠమం ఝానం సమాపజ్జామీ’’తిఆదినా (పారా. ౨౦౧) నయేన చతుత్థపారాజికే వుత్తనయేన వదన్తస్స. పరినిబ్బానకాలే చ పుట్ఠకాలే చ భిక్ఖుభిక్ఖునీనం అత్తనా లద్ధస్స ఉత్తరిమనుస్సధమ్మస్స ఆరోచేతబ్బత్తా ‘‘ఠపేత్వా భిక్ఖునిం భిక్ఖు’’న్తి వుత్తం. ‘‘అఞ్ఞస్సా’’తి సేసో. యథాహ అట్ఠకథాయం ‘‘ఉపసమ్పన్నస్స భూతం ఆరోచేతీతి ఉత్తరిమనుస్సధమ్మమేవ సన్ధాయ వుత్తం. పరినిబ్బానకాలే, హి అన్తరా వా అతికడ్ఢియమానేన ఉపసమ్పన్నస్స భూతం ఆరోచేతుం వట్టతీ’’తి (పాచి. అట్ఠ. ౭౭). భూతేతి ఏత్థ ‘‘ఉత్తరిమనుస్సధమ్మే ఆరోచితే’’తి వత్తబ్బం, నిమిత్తత్థే భుమ్మం, అత్తనో సన్తానే ఇమస్మిం అత్తభావే సిద్ధఉత్తరిమనుస్సధమ్మస్స ఆరోచననిమిత్తన్తి అత్థో.

౯౩౭. నో చే జానాతి సో వుత్తన్తి యస్స ఆరోచేతి, సో సచే సుతక్ఖణేయేవ వుత్తనయేనేవ ‘‘ఏస పఠమజ్ఝానస్స లాభీ’’తిఆదినా నయేన వుత్తం నో జానాతి. పరియాయవచనేతి ‘‘యో తే విహారే వసతి, సో పఠమస్స ఝానస్స లాభీ’’తి ఏవమాదిపరియాయవచనే. యస్స ఉత్తరిమనుస్సధమ్మం ఆరోచేతి, సో సచే సుతసమనన్తరం ‘‘ఏస ఏవం వదతీ’’తి వుత్తం నో జానాతి, తాదిసస్స ఆరోచేన్తస్స భిక్ఖునో హోతి ఆపత్తి దుక్కటన్తి సమ్బన్ధో. అస్స భూతస్స పరియాయవచనే చ భిక్ఖునో ఆపత్తి దుక్కటం హోతీతి యోజనా.

౯౩౮. తథారూపే కారణే సతీతి పరస్స కారణభావం ఞత్వాపి పటిపత్తియా అమోఘభావదస్సనసముత్తేజనసమ్పహంసనాదికరసఙ్ఖాతే కారణే సతి. సబ్బస్సాపీతి ఉపసమ్పన్నానుపసమ్పన్నస్స సబ్బస్స. సీలాదిన్తి సీలసుతపరియత్తిగుణం. వదతోతి ఏత్థ ‘‘భిక్ఖునో’’తి పకరణతో లబ్భతి.

౯౩౯. తదసమ్భవాతి దిట్ఠిసమ్పన్నస్స ఉమ్మాదాదీనం అసమ్భవా. యథాహ అట్ఠకథాయం ‘‘దిట్ఠిసమ్పన్నానం ఉమ్మాదస్స వా చిత్తక్ఖేపస్స వా అభావాతి. మహాపచ్చరియమ్పి హి విచారిత’’న్తి (పాచి. అట్ఠ. ౭౭). ఉమ్మత్తకపదస్స అవచనే కారణం వదన్తేనేవ ఖిత్తచిత్తాదిపదానం అవచనే కారణఞ్చ ఉపలక్ఖణతో దస్సితమేవాతి దట్ఠబ్బం. ఏత్థ చ మగ్గఫలదిట్ఠియా సమన్నాగతానం అరియానమేవ హి ఉమ్మత్తకాదిభావో నత్థి. ఝానలాభినో పన తస్మిం సతి ఝానా పరిహాయన్తి, తస్మా తేసం అభూతారోచనపచ్చయా అనాపత్తి వత్తబ్బా, న భూతారోచనపచ్చయా.

౯౪౦. ఇమిస్సాపత్తియా అఞ్ఞత్ర ఝానమగ్గాదిలాభీనం అఞ్ఞస్స అసమ్భవా ‘‘కుసలాబ్యాకతేహేవ ద్విచిత్త’’న్తి వుత్తం. ఇదఞ్చ ఉక్కట్ఠపరిచ్ఛేదేన అరియపుగ్గలేయేవ సన్ధాయ వుత్తం. పణ్ణత్తిం అజానన్తా పన ఝానలాభీ పుథుజ్జనా నానావత్థుమ్హి లోభవసేన అకుసలచిత్తేనాపి న ఆరోచేన్తీతి నత్థి, తస్మా ‘‘తిచిత్త’’న్తి వత్తబ్బం సియా, తథాపి బహులేన కుసలాబ్యాకతానమేవ సమ్భవోతి ఏవం వుత్తన్తి దట్ఠబ్బం. ద్వివేదనం సుఖోపేక్ఖావసేన. ఇదఞ్చ సిక్ఖాపదం పణ్ణత్తిఅజాననవసేన అచిత్తకసముట్ఠానం హోతి. అరియా చేత్థ పణ్ణత్తిం జానన్తా వీతిక్కమం న కరోన్తి, పుథుజ్జనా పన పణ్ణత్తిం జానిత్వాపి వీతిక్కమం కరోన్తి. తే చ సత్థునో ఆణావీతిక్కమచేతనాయ బలవఅకుసలభావతో ఝానా పరిహాయన్తీతి దట్ఠబ్బం.

భూతారోచనకథావణ్ణనా.

౯౪౧. భిక్ఖునో దుట్ఠుల్లం ఆపత్తిం భిక్ఖుసమ్ముతిం ఠపేత్వా అనుపసమ్పన్నే ఆరోచేన్తస్స భిక్ఖునో ఆపత్తీతి యోజనా. దుట్ఠుల్లం ఆపత్తిన్తి సఙ్ఘాదిసేసో. నను చ ‘‘దుట్ఠుల్లా నామ ఆపత్తి చత్తారి చ పారాజికాని తేరస చ సఙ్ఘాదిసేసా’’తి (పాచి. ౭౯) పదభాజనే పారాజికసఙ్ఘాదిసేసా దస్సితా, కస్మా ఇధ సఙ్ఘాదిసేసోవ గహితోతి? వుచ్చతే – పారాజికం దుట్ఠుల్లసద్దత్థదస్సనత్థం వుత్తం, ఇధ పన సఙ్ఘాదిసేసోయేవ భగవతా అధిప్పేతోతి అట్ఠకథాయం విచారితమేతం. వుత్తఞ్హి తత్థ ‘‘పారాజికాని దుట్ఠుల్లసద్దత్థదస్సనత్థం వుత్తాని, సఙ్ఘాదిసేసం పన ఇధ అధిప్పేత’’న్తి (పాచి. అట్ఠ. ౭౮). వక్ఖతి చ ‘‘ఇధ సఙ్ఘాదిసేసావ, దుట్ఠుల్లాపత్తియో మతా’’తి. అనుపసమ్పన్నేతి ‘‘భిక్ఖుఞ్చ భిక్ఖునిఞ్చ ఠపేత్వా అవసేసో అనుపసమ్పన్నో’’తి (పాచి. ౮౦) పదభాజనే నిద్దిట్ఠఅనుపసమ్పన్నస్స ఆరోచేన్తస్సాతి వుత్తం హోతి.

ఠపేత్వా భిక్ఖుసమ్ముతిన్తి ‘‘అత్థి భిక్ఖుసమ్ముతి ఆపత్తిపరియన్తా న కులపరియన్తా’’తిఆదినా (పాచి. ౮౦) పదభాజనే దస్సితం అభిణ్హాపత్తికస్స భిక్ఖునో ఆయతిం సంవరత్థం హిరోత్తప్పజననత్థం ఆపత్తియో వా ఉపాసకకులాని వా ఉభయమేవ వా పరిచ్ఛిన్దిత్వా వా అపరిచ్ఛిన్దిత్వా వా ఆపత్తియో ఆరోచేతుం సఙ్ఘేన సఙ్ఘమజ్ఝే తిక్ఖత్తుం సావేత్వా కతసమ్ముతిం ఠపేత్వాతి వుత్తం హోతి. యథాహ అట్ఠకథాయం ‘‘అభిణ్హాపత్తికం భిక్ఖుం దిస్వా ‘ఏవమేస పరేసు హిరోత్తప్పేనాపి ఆయతిం సంవరం ఆపజ్జిస్సతీ’తి తస్స భిక్ఖునో హితేసితాయ తిక్ఖత్తుం అపలోకేత్వా సఙ్ఘేన కాతబ్బా’’తి (పాచి. అట్ఠ. ౮౦).

౯౪౨. ఘటేత్వా వదన్తస్సేవాతి ఏవకారో యథాఠానే యోజేతబ్బో. ఏవకారేన బ్యవచ్ఛిన్నమత్థం వక్ఖతి ‘‘వత్థు’’న్తిఆదినా. ‘‘అసుచిం మోచేత్వా’’తి ఇమినా వత్థుమాహ, ‘‘సఙ్ఘాదిసేస’’న్తి ఇమినా ఆపత్తిం. వజ్జమేవ వజ్జతా. ‘‘పాచిత్తియాపత్తీ’’తి ఇమస్సాయం పరియాయో. ‘‘అయం అసుచిం మోచేత్వా సఙ్ఘాదిసేసం ఆపన్నో’’తి వత్థునా సద్ధిం ఘటేత్వా ఆపత్తిం వదన్తస్స వజ్జతా పాచిత్తియాపత్తి హోతీతి యోజనా.

౯౪౩. సుద్ధస్సాతి పారాజికమనాపన్నస్స. వదన్తి వదనహేతు, వత్థునా సద్ధిం సఙ్ఘాదిసేసస్స కథనతోతి అత్థో.

౯౪౪. అదుట్ఠుల్లాయాతి సఙ్ఘాదిసేసతో అఞ్ఞాయ ఆపత్తియా. దుట్ఠుల్లసఞ్ఞినోతి సఙ్ఘాదిసేససఞ్ఞినో. సేసా ఆపత్తియోపి వాతి సఙ్ఘాదిసేసం వినా సేసే ఛళాపత్తిక్ఖన్ధే.

౯౪౫. తథాతి దుక్కటం అతిదిసతి. పఞ్చధా మతం అనుపసమ్పన్నస్స దుట్ఠుల్లం అజ్ఝాచారం ఆరోచేన్తస్స తథా దుక్కటన్తి యోజనా. అనుపసమ్పన్నస్స పఞ్చధా మతం దుట్ఠుల్లం అజ్ఝాచారన్తి చ పాణాతిపాతాదిపఞ్చసిక్ఖాపదవీతిక్కమా గహితా. కేచి పన ‘‘సుక్కవిస్సట్ఠిఆదయో పఞ్చా’’తి వదన్తి, తం న గహేతబ్బం. పాణాతిపాతాదీని హి దసేవ సిక్ఖాపదాని సామణేరానం పఞ్ఞత్తాని. తేసం పఞ్ఞత్తేసుయేవ చ సిక్ఖాపదేసు దుట్ఠుల్లాదుట్ఠుల్లవిచారణా కాతబ్బా, న చ సుక్కవిస్సట్ఠిఆదీని విసుం తేసం పఞ్ఞత్తాని అత్థీతి.

అథ భిక్ఖునో దుట్ఠుల్లసఙ్ఖాతాని సుక్కవిస్సట్ఠిఆదీని అనుపసమ్పన్నస్స కిం నామ హోన్తీతి? అజ్ఝాచారో నామ హోన్తీతి. యథాహ అట్ఠకథాయం ‘‘సుక్కవిస్సట్ఠి…పే… అజ్ఝాచారో నామాతి వుత్త’’న్తి (పాచి. అట్ఠ. ౮౨). ఇమినాపి చేతం సిద్ధం ‘‘అనుపసమ్పన్నస్స సుక్కవిస్సట్ఠిఆది దుట్ఠుల్లం నామ న హోతీ’’తి. ‘‘అజ్ఝాచారో నామా’’తి హి వదన్తో అనుపసమ్పన్నస్స సుక్కవిస్సట్ఠిఆది కేవలం అజ్ఝాచారో నామ హోతి, న పన దుట్ఠుల్లో నామ అజ్ఝాచారోతి దీపేతి. ‘‘అజ్ఝాచారో నామా’’తి చ అట్ఠకథాయం వుత్తత్తా, అకత్తబ్బరూపత్తా చ అనుపసమ్పన్నస్స సుక్కవిస్సట్ఠిఆదీని దణ్డకమ్మవత్థుపక్ఖం భజన్తి. తాని చ అఞ్ఞస్స అనుపసమ్పన్నస్స అవణ్ణకామతాయ ఆరోచేన్తో భిక్ఖు దుక్కటం ఆపజ్జతీతి వదన్తి. ఇధ పన అనుపసమ్పన్నగ్గహణేన సామణేరసామణేరిసిక్ఖమానానం గహణం వేదితబ్బం.

అదుట్ఠుల్లం అజ్ఝాచారన్తి యోజనా. ‘‘అనుపసమ్పన్నస్సా’’తి చ అజ్ఝాహరితబ్బాని. అనుపసమ్పన్నస్స యథావుత్తేహి పఞ్చసిక్ఖాపదేహి అఞ్ఞం వికాలభోజనాదిం అదుట్ఠుల్లం అజ్ఝాచారం వా. యథాహ ‘‘అనుపసమ్పన్నస్స దుట్ఠుల్లం వా అదుట్ఠుల్లం వా అజ్ఝాచార’’న్తిఆది (పాచి. ౮౨).

౯౪౬. కేవలం వత్థుం వా ఆరోచేన్తస్సాతి ‘‘అయం సుక్కవిస్సట్ఠిం ఆపన్నో’’తిఆదినా నయేన వత్థుమత్తం ఆరోచేన్తస్స. కేవలం ఆపత్తిం వా ఆరోచేన్తస్సాతి ‘‘అయం పారాజికం ఆపన్నో, అయం సఙ్ఘాదిసేసం ఆపన్నో’’తిఆదినా నయేన ఆపత్తిమత్తం ఆరోచేన్తస్స చ. భిక్ఖుసమ్ముతియాతి ఏత్థ వత్థునా ఘటేత్వా ఆపత్తిం ఆరోచేన్తస్సాతి గహేతబ్బం. ‘‘తథా’’తి ఇమినా ‘‘అనాపత్తీ’’తి ఏతం పరామసతి.

దుట్ఠుల్లారోచనకథావణ్ణనా.

౯౪౮. అకప్పియం పథవిన్తి పదభాజనే ‘‘ద్వే పథవియో జాతా చ పథవీ అజాతా చ పథవీ’’తి (పాచి. ౮౬) ఉద్దిసిత్వా –

‘‘జాతా నామ పథవీ సుద్ధపంసు సుద్ధమత్తికా అప్పపాసాణా అప్పసక్ఖరా అప్పకథలా అప్పమరుమ్బా అప్పవాలికా యేభుయ్యేనపంసుకా యేభుయ్యేనమత్తికా, అదడ్ఢాపి వుచ్చతి జాతా పథవీ. యోపి పంసుపుఞ్జో వా మత్తికాపుఞ్జో వా అతిరేకచాతుమాసం ఓవట్ఠో, అయమ్పి వుచ్చతి జాతా పథవీ’’తి (పాచి. ౮౬) చ,

‘‘అజాతా నామ పథవీ సుద్ధపాసాణా సుద్ధసక్ఖరా సుద్ధకథలా సుద్ధమరుమ్బా సుద్ధవాలికా అప్పపంసు అప్పమత్తికా యేభుయ్యేనపాసాణా యేభుయ్యేనసక్ఖరా యేభుయ్యేనకథలా యేభుయ్యేనమరుమ్బా యేభుయ్యేనవాలికా, దడ్ఢాపి వుచ్చతి అజాతా పథవీ. యోపి పంసుపుఞ్జో వా మత్తికాపుఞ్జో వా ఊనచాతుమాసం ఓవట్ఠో, అయమ్పి వుచ్చతి అజాతా పథవీ’’తి (పాచి. ౮౬) చ –

నిద్దిట్ఠాసు ద్వీసు పథవీసు జాతపథవిసఙ్ఖాతం అకప్పియపథవిం.

ఏత్థ పాసాణాదీనం లక్ఖణం అట్ఠకథాయం ‘‘ముట్ఠిప్పమాణతో ఉపరి పాసాణాతి వేదితబ్బా, ముట్ఠిప్పమాణా సక్ఖరా. కథలాతి కపాలఖణ్డాని. మరుమ్బాతి కటసక్ఖరా. వాలికాతి వాలుకాయేవా’’తి వుత్తనయేనేవ వేదితబ్బం. యేభుయ్యేనపంసుకాదీనం లక్ఖణం ‘‘యేభుయ్యేనపంసుకాతి తీసు కోట్ఠాసేసు ద్వే కోట్ఠాసా పంసు, ఏకో పాసాణాదీసు అఞ్ఞతరో కోట్ఠాసో’’తి (పాచి. అట్ఠ. ౮౬) చ ‘‘అదడ్ఢాపీతి ఉద్ధనపత్తపచనకుమ్భకారావాపాదివసేన తథా తథా అదడ్ఢా’’తిఆది అట్ఠకథాతో చ వేదితబ్బం. ‘‘అప్పపంసుఅప్పమత్తికా’’తి ద్వీసుపి పదేసు నిద్దేసరూపేన యేభుయ్యేనపాసాణాదిపదపఞ్చకం వుత్తం, తత్థాపి అత్థో యేభుయ్యేనపంసుపదాదీసు వుత్తవిపల్లాసేన వేదితబ్బో. యథాహ అట్ఠకథాయం ‘‘తేసంయేవ హి ద్విన్నం పభేదదస్సనమేత’’న్తి (పాచి. ౮౬).

ఖణేయ్య వాతి ఏవరూపం అకప్పియపథవిపదేసం అన్తమసో పాదఙ్గుట్ఠేనాపి సమ్ముఞ్జనిసలాకాయపి సయం వా ఖణతి. ఖణాపేయ్య వాతి అఞ్ఞేన వా ‘‘ఇదం ఖణాహీ’’తిఆదినా అకప్పియవోహారేన ఖణాపేయ్య. భేదాపేయ్యాతి తథేవ భేదాపేయ్య. భిన్దేయ్య వాతి పస్సావధారాదీహిపి భిన్దేయ్య. అధికారవసేన వా-సద్దస్స సబ్బకిరియాపదేహి సమ్బన్ధో లబ్భతీతి భేదాపేయ్య చాతి ఏత్థ చ-సద్దో ఇధ అవుత్తస్స ‘‘దహతి వా, దహాపేతి వా’’తి పదద్వయస్స సముచ్చయకోతి వేదితబ్బో. అన్తమసో పత్తమ్పి పచన్తో సయం వా దహతి, అఞ్ఞేన వా దహాపేతీతిఆది ఇమేసం పదానం అట్ఠకథావసేన (పాచి. అట్ఠ. ౮౭) వేదితబ్బం. పాచిత్తియం సియాతి ఖణన్తస్స, భిన్దన్తస్స చ పహారే పహారే పాచిత్తియం.

౯౪౯. ఆణాపేన్తస్స ఆణత్తిగణనాయ, దహన్తస్స అగ్గిపాతగణనాయ హోతీతి ఇదం ‘‘పహారే పహారే పాచిత్తియ’’న్తిఆదిఅట్ఠకథావచనవసేన వేదితబ్బం, ఇమమేవ దస్సేతుమాహ ‘‘సయమేవా’’తిఆది.

౯౫౦. ఆణాపేన్తస్సాతి సకిం ఆణాపేన్తస్స.

౯౫౧. ‘‘ఖణాపేయ్యా’’తి సామఞ్ఞవచనస్స అపవాదదస్సనత్థం ‘‘ఖణ పోక్ఖరణి’’న్తిఆదిమాహ. కోచి దోసో న విజ్జతీతి ఏత్థ పోక్ఖరణిఆవాటాదిసద్దానం పథవిపరియాయత్తాభావతో ఏవంవచనేన అనాపత్తీతి అధిప్పాయో.

౯౫౨. ‘‘ఇమం ఇధా’’తిఆదీనం పదానం పచ్చక్ఖభూతాధిప్పేతభూమివాచకత్తా తేహి యోజేత్వా వుత్తస్స తస్సేవ పయోగస్స ఆపత్తికరభావం దస్సేతుమాహ ‘‘ఇమ’’న్తిఆది.

౯౫౩. కన్దన్తి తాలాదికన్దం. కురున్దన్తి కులచోచరుక్ఖం. థూణన్తి థమ్భం. ఖాణుకన్తి సాఖావిటపరహితం రుక్ఖావయవం. మూలన్తి పథవియా సుప్పతిట్ఠితభావకరం రుక్ఖావయవం. వట్టతీతి అనియమేత్వా వచనేన అనాపత్తిభావతో వట్టతి.

౯౫౪. ఇమన్తి పచ్చక్ఖపరామాసపదేన నియమేత్వా వచనతో ఆపత్తి హోతీతి ఆహ ‘‘నియమేత్వాన వత్తుం పన న వట్టతీ’’తి.

౯౫౫. ఘటేహి ఉస్సిఞ్చితున్తి ఘటేహి గహేత్వా అవసిఞ్చితుం. తనుకద్దమోతి జమ్బాలో. బహలం కద్దమం భిక్ఖునా అపనేతుం న చ వట్టతీతి యోజేతబ్బం.

౯౫౬. నదియాదీనన్తి ఏత్థ ఆది-సద్దేన గఙ్గాకన్దరాదీనం గహణం. ‘‘తట’’న్తి ఇమినా సమ్బన్ధో. వట్ఠన్తి వుట్ఠీహి ఓవట్ఠఞ్చ. చాతుమాసన్తి వికోపనకిరియాయ అచ్చన్తసంయోగే ఉపయోగవచనం, చాతుమాసబ్భన్తరే వికోపేతుం వట్టతీతి అత్థో.

౯౫౭. సచే తోయస్మిం పతతి తటన్తి యోజనా, సచే కూలం భిజ్జిత్వా అన్తోఉదకే పతతీతి. దేవే వుట్ఠేపీతి పజ్జున్నదేవే వుట్ఠేపి. వుట్ఠ-సద్దో కత్తుసాధనో. చాతుమాసమతిక్కన్తేపీతి యోజనా. తత్థ హేతుదస్సనత్థమాహ ‘‘తోయే దేవో హి వస్సతీ’’తి.

౯౫౮. సోణ్డిన్తి పాసాణపోక్ఖరణిం. తత్థ తూతి ఉదకరహితే తస్మిం సోణ్డిఆవాటే.

౯౫౯. అన్తోచాతుమాసం సోధేతుం భిన్దితున్తి యోజనా. ‘‘సోధేతుం భిన్దితుం వికోపేతు’’న్తి కిరియాపదేహి ‘‘రజ’’న్తి కమ్మపదం ఆనేత్వా సమ్బన్ధితబ్బం. తం రజోరాసిం దేవే వుట్ఠే పచ్ఛా ఉదకస్స ఛిన్నత్తా బహలభూమిసుక్ఖమ్పి వుట్ఠిపాతదివసతో పట్ఠాయ అన్తోచాతుమాసే కోపేతుం భిన్దితుం వట్టతీతి అత్థో.

౯౬౦. పుణ్ణే సోణ్డిమ్హి తం రజం వికోపేతుం వట్టతి చాతుమాసతో ఉద్ధన్తి యోజనా.

౯౬౧. ‘‘ఫుసాయన్తే’’తి ఏతేన ‘‘దేవో’’తి ఇదం భుమ్మవసేన విపరిణామేత్వా ‘‘దేవే ఫుసాయన్తే’’తి యోజేతబ్బం, పజ్జున్నదేవే వుట్ఠిపాతం కరోన్తేతి అత్థో. పిట్ఠిపాసాణకేతి పాసాణపిట్ఠే. తమ్పీతి తథా పాసాణపిట్ఠే లగ్గం తమ్పి రజం.

౯౬౨. అకతపబ్భారో నామ యథా హేట్ఠాభాగో వుట్ఠిఫుసితేహి న తేమీయతి, తథా నమిత్వా ఠితపబ్బతప్పదేసో. ఇదం అనోవస్సకట్ఠానే ఉట్ఠితవమ్మికానం ఉపలక్ఖణం.

౯౬౩. అబ్భోకాసే వుట్ఠితో వమ్మికో సచే ఓవట్ఠో, కం చాతుమాసం వికోపేతుం వట్టతీతి సమ్బన్ధో. చాతుమాసన్తి వికోపనకిరియాయ అచ్చన్తసంయోగే ఉపయోగవచనం. రుక్ఖేతి చ థమ్భపాసాణాదీనం ఉపలక్ఖణం. ఉపచికాదీనన్తి ఆది-సద్దేన కాళకిపిల్లికాదీనం గహణం. సో నయోతి ‘‘ఓవట్ఠదివసతో ఉత్తరి చాతుమాసబ్భన్తరే కోపేతుం వట్టతీ’’తి యథావుత్తో నయో.

౯౬౪. మూసికుక్కిరం నామ మూసికాహి ఉద్ధటపంసు. మూసికానం ఉక్కిరో మూసికుక్కిరోతి విగ్గహో. గోకణ్టకం నామ గున్నం ఖురానం ఉట్ఠితమత్తికా. గణ్డుప్పాదమలం నామ భూలతాయ మలమత్తికా. సమ్బన్ధం పన పకతిభూమిం అకోపేన్తేన మత్థకతో గణ్హితుం వట్టతి.

౯౬౫. కసీతి కసితట్ఠానం, తత్థ నఙ్గలేన ఉద్ధటమత్తికా కసినఙ్గలమత్తికా. ‘‘అచ్ఛిన్నా’’తిఇమినా ఖణ్డాఖణ్డికం కత్వా ఆయతం హుత్వా ఠితమత్తికాపటలమ్పి అజాతపథవీ సియాతి ఆసఙ్కానివత్తనత్థమాహ ‘‘భూమిసమ్బన్ధా’’తి. సాతి కసినఙ్గలమత్తికా.

౯౬౬. సేనాసనన్తి ఏత్థ ‘‘పురాణ’’న్తి పాఠసేసో గహేతబ్బో. ఓవట్ఠం చాతుమాసతో ఉద్ధం న వికోపయేతి యోజనా.

౯౬౭. తతోతి ఓవట్ఠదివసతో పట్ఠాయ చాతుమాసాతిక్కన్తగేహతో. ‘‘గోపానసి’’న్తి ఇమినా గోపానసిమత్థకే ఠితఉపచికాపంసుమ్హి భిజ్జన్తేపి అనాపత్తిభావం దీపేతి. ‘‘భిత్తి’’న్తి ఇమినా తదేకదేసం భిత్తిపాదాదిదారుమాహ. ఇదమ్పి భిత్తిమత్తికం ఉపచికామత్తికం సన్ధాయ వుత్తం. ‘‘థమ్భ’’న్తి ఇదమ్పి తంసమ్బన్ధపాకారభూమిమత్తికాఉపచికాదిపంసుం సన్ధాయ వుత్తం. పదరత్థరన్తి అత్థతపదరం. ఇదమ్పి పదరానం ఉపరి మత్తికాఉపచికాపంసుం సన్ధాయ వుత్తం. ‘‘గోపానసి’’న్తిఆదీహి పదేహి ‘‘గణ్హిస్సామీ’’తి పచ్చేకం యోజనీయం. ‘‘గణ్హిస్సామీ’’తి ఇమినా వికోపనాధిప్పాయాభావం దీపేతి.

౯౬౮. గణ్హన్తస్సాతి ఏత్థ అనాదరే సామివచనం, ‘‘సుద్ధచిత్తేనా’’తి పాఠసేసో. ఇట్ఠకాతి ఛదనిట్ఠకా. ఆది-సద్దేన పాసాణసముద్దఫేణాదీనం గహణం. పతతీతి సుద్ధచిత్తేన గణ్హన్తే సచే మత్తికా ఛిజ్జిత్వా పతతి, అనాపత్తీతి అత్థో. మత్తికన్తి భిత్తియం, ఛదనే చ చాతుమాసాధికోవట్ఠమత్తికం, అనోవట్ఠం చే, గణ్హితుం వట్టతీతి. యథాహ అట్ఠకథాయం ‘‘సచే యా యా అతిన్తా, తం తం గణ్హాతి, అనాపత్తీ’’తి (పాచి. అట్ఠ. ౮౬). యది గణ్హతి, ఆపత్తి సియాతి యోజనా.

౯౬౯. అతిన్తోతి వస్సోదకేన అతిన్తో, ఇమినా వినిచ్ఛితబ్బవత్థుం దస్సేతి. తస్స అన్తోగేహే చ బహి చ సమ్భవతో అన్తోగేహే ఠితస్స తావ వినిచ్ఛయం దస్సేతుమాహ ‘‘అన్తోగేహే సచే సియా’’తి. వస్సోదకేన తిన్తాతిన్తేసు ద్వీసు మత్తికాపుఞ్జేసు అతిన్తం తావ దస్సేతుమాహ ‘‘అనోవట్ఠో చా’’తి.

౯౭౦. వస్సోదకేన తిన్తే వినిచ్ఛయం దస్సేతుమాహ ‘‘వుట్ఠే పున చా’’తిఆది. ‘‘వుట్ఠే’’తి ఇమినా ‘‘మత్తికాపుఞ్జో’’తి పదం భుమ్మవసేన విపరిణామేత్వా వుట్ఠే మత్తికాపుఞ్జేతి యోజేతబ్బం, ‘‘ఏకదివసమ్పీ’’తి సేసో, గేహస్మిన్తి ఏత్థ ‘‘ఠితే’’తి వత్తబ్బం, గేహస్మిం ఠితే మత్తికాపుఞ్జే వస్సోదకేన ఏకదివసమ్పి తిన్తేతి వుత్తం హోతి. వక్ఖమాననయేన అఞ్ఞత్థ పహరిత్వా ఉట్ఠితేన తేన అతేమిత్వా ఉజుకం పతితేహి వస్సఫుసితేహి తిన్తేతి గహేతబ్బం. సచే సబ్బో తిన్తో హోతీతి యోజనా. ‘‘మత్తికాపుఞ్జో’’తి ఇమినా సమ్బన్ధో.

౯౭౧. ‘‘సబ్బో’’తి ఇమినా విసేసనేన బ్యవచ్ఛిన్నం ఏకదేసతిన్తే వినిచ్ఛయం దస్సేతుమాహ ‘‘యత్తక’’న్తిఆది. తు-సద్దో ఇమమేవ విసేసం జోతేతి. యత్తకన్తి హేట్ఠా అనోతరిత్వా మత్థకతో, పరియన్తకతో చ యత్తకప్పమాణం. తత్థాతి మత్తికాపుఞ్జే. ‘‘అకప్పియ’’న్తి ఏతస్స ‘‘చాతుమాసచ్చయేనా’’తి అనువత్తతి. ‘‘అతిన్తం…పే… కప్పియ’’న్తి ఇమినా అకప్పియట్ఠానం పరిహరిత్వా వా కప్పియకారకేహి కప్పియవచనేన హరాపేత్వా వా అతిన్తం ఠానం యథాకామం వళఞ్జేతబ్బన్తి అయమత్థో దస్సితో హోతి. యథాహ అట్ఠకథాయం ‘‘కప్పియకారకేహీ’’తిఆది (పాచి. అట్ఠ. ౮౬).

౯౭౨. వారినాతి ఉజుకం ఆకాసతో పతితవస్సోదకేన. అఞ్ఞత్థ పహరిత్వా తత్థ పతిత్వా తేమితే వట్టతి. సో మత్తికాపుఞ్జో. తతో పరన్తి ఏకాబద్ధకాలతో ఉత్తరిం సో మత్తికాపుఞ్జో వారినా తేమితో భూమియా ఏకాబద్ధో చే హోతి, తతో పరం సా జాతా పథవీ ఏవ, కోపేతుం న వట్టతీతి యోజనా.

౯౭౩. ‘‘ఓవట్ఠో’’తి ఇమినా అనోవట్ఠపాకారో కప్పియోతి బ్యతిరేకవసేన దస్సేతి. ‘‘మత్తికామయో’’తి విసేసనేన ఇట్ఠకపాకారాదిం బ్యవచ్ఛిన్దతి. తస్స పన కప్పియభావం వక్ఖతి ‘‘సచే ఇట్ఠకపాకారో’’తిఆదినా. ‘‘చాతుమాసచ్చయే’’తి ఇమినా తతో అన్తో వికోపనీయభావం దస్సేతి.

౯౭౪. తత్థాతి ఓవట్ఠే మత్తికపాకారే. అఘంసన్తోవాతి పాకారమత్తికం అకోపేన్తో. మత్తసో ఛుపిత్వాతి పమాణతో ముదుకం కత్వా హత్థతలం ఠపేత్వా. అల్లహత్థేనాతి ఉదకతిన్తేన హత్థతలేన. హత్థేకదేసో హత్థో నామ.

౯౭౫. యేభుయ్యకథలే ఠానేతి పుబ్బే వుత్తనయేన యస్సా తీసు భాగేసు ద్వే భాగా కథలా హోన్తి, తాదిసే కప్పియపథవిట్ఠానే.

౯౭౬. అబ్భోకాసేతి ఉపలక్ఖణత్తా అన్తోగేహేపి థమ్భం చాలేత్వా జాతపథవిం వికోపేతుం న వట్టతీతి దట్ఠబ్బం. ద్వీసుపి ఠానేసు సుద్ధచిత్తేన నిద్దోసభావం యథావుత్తేన ‘‘థమ్భం వా పదరత్థరం. గణ్హిస్సామీ’తి సఞ్ఞాయ, గహేతుం పన వట్టతీ’’తి ఇమినా నయేనాహ. పథవిన్తి అకప్పియపథవిం.

౯౭౭. ఉజుముద్ధరతో న దోసోతి యోజనా.

౯౭౮. ఉచ్చాలేత్వాతి ఉక్ఖిపిత్వా చాలేత్వా పరివత్తేత్వా. పవట్టతీతి పవట్టేత్వా పవట్టేత్వా నేతీతి అత్థో. సుద్ధచిత్తస్సాతి ‘‘భూమి భిజ్జతీ’’తి అసల్లక్ఖేత్వా ‘‘పాసాణం పవట్టేత్వా పవట్టేత్వా హరిస్సామీ’’తి సుద్ధచిత్తవతో.

౯౭౯. భూమియం దారూని ఫాలేన్తానమ్పి భూమియం సాఖాదీని కడ్ఢతో చాతి యోజనా.

౯౮౦. కణ్టకన్తి రుక్ఖకణ్టకం, మచ్ఛకణ్టకఞ్చ. సూచి నామ అయోమయదన్తమయతమ్బమయకట్ఠమయాదిసూచీనం అఞ్ఞతరా. అట్ఠిం వాతి గోమహింసాదీనం అట్ఠిం వా. హీరం వాతి నాళికేరాదిహీరం వా. ఆకోటేతున్తి యథా ఏకకోటి భూమిం పవిసతి, తథా తాళేతుం. పవేసేతున్తి భూమిం గమయితుం.

౯౮౧. పస్సావం ముత్తం. మేదనిన్తి ఏత్థ అకప్పియపథవిమాహ. భిన్దిస్సామీతి ఏత్థ ‘‘ఏవం చిన్తేత్వా’’తి సేసో.

౯౮౨. కరోన్తస్సాతి సుద్ధచిత్తేన పస్సావం కరోన్తస్సాతియోజేతబ్బం. ‘‘సమ్మజ్జతో’’తి ఇదం ‘‘సమ్మజ్జన్తేనా’’తి గహేతబ్బం, ‘‘సమ్మజ్జనియా’’తి సేసో, అనన్తరం మేదనీపదం ఉపయోగవసేన ‘‘మేదని’’న్తి గహేతబ్బం, ‘‘విసమ’’న్తి సేసో, ‘‘సమం కాతు’’న్తి ఇమినా యోజేతబ్బం, సమ్మజ్జన్తేన ఉచ్చట్ఠానం మద్దిత్వా, ఆవాటట్ఠానం పవేసేత్వా సమం కాతుం సమ్మజ్జనియా ఘంసేతుం న వట్టతీతి అత్థో. యథాహ అట్ఠకథాయం ‘‘విసమం భూమిం సమం కరిస్సామీతి సమ్మజ్జనియా ఘంసితుమ్పి న వట్టతీ’’తి (పాచి. అట్ఠ. ౮౬).

౯౮౩. పాదఙ్గుట్ఠేన వాతి ఏత్థ సముచ్చయత్థేన వా-సద్దేన అట్ఠకథాయం వుత్తం ‘‘కత్తరయట్ఠియా భూమిం కోట్టేన్తీ’’తి ఇదం సఙ్గణ్హాతి. లిఖితుమ్పీతి రాజిం కాతుమ్పి భూమిం భిన్దన్తేనాతి యోజనా. పాదేహీతి పాదతలేహి.

౯౮౫. భూమిన్తి అకప్పియభూమిం. దహతి దహాపేతీతి ఏత్థ ‘‘యో’’తి చ ‘‘తస్సా’’తి చ సమ్బన్ధవసేన లబ్భతి. పత్తం దహన్తస్సాతి ఛవియా థిరభావత్థం ధూమం గాహాపేత్వా తిణుక్కాదీహి పత్తం గణ్హన్తస్స.

౯౮౬. తత్తకానేవాతి ఠానప్పమాణానేవ. ఇధాపి ‘‘యో’’తి చ ‘‘తస్సా’’తి చ సామత్థియా లబ్భతి.

౯౮౭. భూమియన్తి అకప్పియభూమియం. పత్తం పచీయతి ఏత్థాతి పత్తపచనం, కపాలం, తస్మిం కపాలే.

౯౮౮. సో అగ్గి తాని దారూని దహన్తో గన్త్వా చే ఏకంసేన భూమిం దహతి, తస్మా దారూనం ఉపరి అగ్గిం ఠపేతుం న వట్టతీతి యోజనా.

౯౮౯. ఇట్ఠకా ఆవపీయన్తి పచ్చన్తి ఏత్థాతి ఇట్ఠకావాపో, సో ఏవ ఇట్ఠకావాపకో, ఇట్ఠకాపచనట్ఠానం. ఆది-సద్దేన కుమ్భకారావాపాదిం సఙ్గణ్హాతి.

౯౯౦. ఉపాదీయతీతి ఉపాదానం, ఇన్ధనం, న ఉపాదానం అనుపాదానం, ఇన్ధనతో అఞ్ఞం, తతో అనుపాదానతోతి అత్థో. ఖాణుకేతి మతఖాణుకే చ సుక్ఖరుక్ఖే చ భూమిగతం అదత్వా ‘‘నిబ్బాపేస్సామీ’’తి అగ్గిదానం వట్టతి. పచ్ఛా ఉస్సాహే కతేపి న నిబ్బాయతి, న దోసోతి. యథాహ అట్ఠకథాయం ‘‘సచే పన భూమిం అప్పత్తమేవా’’తిఆది (పాచి. అట్ఠ. ౮౭).

౯౯౧. తిణుక్కన్తి తిణేన బద్ధఉక్కం. తిణుక్కన్తి ఉపలక్ఖణం. నాళికేరపణ్ణాదీహి బద్ధాపి సఙ్గయ్హన్తి.

౯౯౨. తస్స అగ్గిస్స పతితట్ఠానే ఇన్ధనం దత్వా పున తం అగ్గిం కాతుం వట్టతీతి మహాపచ్చరియం రుతం కథితన్తి యోజనా.

౯౯౩. ‘‘తస్స అపథవియ’’న్తి పదచ్ఛేదో. విమతిస్సుభయత్థాపీతి పథవిఅపథవిద్వయేపి వేమతికస్స. తత్థ జాతా పథవీ, ఇతరా అపథవీ.

౯౯౪. ఇమన్తి ఆవాటం, మత్తికం, పంసుం వా.

పథవీఖణనకథావణ్ణనా.

ముసావాదవగ్గో పఠమో.

౯౯౫. భవన్తస్సాతి జాయన్తస్స, వడ్ఢమానస్స చ. భూతస్సాతి జాతస్స, వడ్ఢితస్స చాతి అత్థో. యథాహ అట్ఠకథాయం ‘‘భవన్తి అహువుఞ్చాతి భూతా, జాయన్తి వడ్ఢన్తి, జాతా వడ్ఢితా చా’’తి (పాచి. అట్ఠ. ౯౦). ఏత్థ చ ‘‘భవన్తీ’’తి ఇమినా విరుళ్హమూలే నీలభావం ఆపజ్జిత్వా వడ్ఢమానకే తరుణగచ్ఛే దస్సేతి. ‘‘అహువు’’న్తి ఇమినా పన వడ్ఢిత్వా ఠితే మహన్తే రుక్ఖగచ్ఛాదికే దస్సేతి. ‘‘భవన్తీ’’తి ఇమస్స వివరణం ‘‘జయన్తి వడ్ఢన్తీ’’తి, ‘‘అహువు’’న్తి ఇమస్స ‘‘జాతా వడ్ఢితా’’తి. ఏవం భూత-సద్దో పచ్చుప్పన్నాతీతవిసయోతి దస్సేతి. ‘‘భవన్తస్స భూతస్సా’’తి ఇమినా పదద్వయేన ‘‘భూతగామస్సా’’తి పదస్స తుల్యాధికరణతాదస్సనేన గామ-సద్దస్స దిట్ఠిగతవనన్తాదిసద్దానం దిట్ఠివనాదిసద్దత్థే వియ భూతసద్దత్థే వుత్తిపక్ఖమాహ. యథాహ అట్ఠకథాయం (పాచి. అట్ఠ. ౯౦) ‘‘భూతా ఏవ వా గామో భూతగామో, పతిట్ఠితహరితతిణరుక్ఖాదీనమేతం అధివచన’’న్తి. భూతానం దేవతానం గామో నివాసోతి వా భూతగామో. భూమియం పతిట్ఠహిత్వా హి హరితభావమాపన్నా తిణరుక్ఖగచ్ఛాదయో దేవతాహి పరిగయ్హన్తీతి. జాయన్తస్స వడ్ఢన్తస్స వా సమ్పత్తవుద్ధిమరియాదస్స వా రుక్ఖాదినోతి అత్థో.

పాతబ్యతానిమిత్తన్తి ఏత్థ పాతబ్యభావో పాతబ్యతా, ‘‘ఛేదనభేదనాదీహి యథారుచి పరిభుఞ్జితబ్బతాతి అత్థో’’తి అట్ఠకథావచనతో పాతబ్యతా-సద్దస్స పరిభుఞ్జితబ్బతాతి అత్థో వేదితబ్బో, సా నిమిత్తం హేతు యస్స పాచిత్తియస్స తం పాతబ్యతానిమిత్తం. రుక్ఖాదీనం ఛేదనఫాలనాదివసేన వికోపనీయతాసఙ్ఖాతపాతబ్యతానిమిత్తం పరిభుఞ్జితబ్బతాహేతు పాచిత్తియం ఉదీరితం వుత్తన్తి అత్థో.

౯౯౬-౭. సోతి భూతగామో. తిలబీజాదికోతి తిలబీజమేత్థ సుఖుమపణ్ణసేవాలాదికో. ఆది-సద్దేన చ తాదిసా ఇతరా సేవాలజాతి గహితా. ‘‘ఉపరి ఖుద్దానుఖుద్దకపణ్ణఙ్కురో, హేట్ఠా ఖుద్దానుఖుద్దకమూలఙ్కురో సేవాలో తిలబీజం నామా’’తి గణ్ఠిపదే వుత్తన్తి. వికోపేన్తస్స తం సబ్బన్తి భూమియం పతిట్ఠాయ ఉదకే జాయమానకసేవాలాదిం భూమియా ఉప్పాటనచ్ఛేదనవసేన జలే ఏవ పతిట్ఠితం సుఖుమపణ్ణనీలికాదిం ఉదకతో ఉద్ధరణచ్ఛేదనవసేన తం సబ్బం సేవాలం వికోపేన్తస్సాతి అత్థో.

౯౯౮. హత్థేన వియూహిత్వాతి జలతో అమోచేత్వా హత్థేన దూరతో అపనేత్వా. ‘‘హోతీ’’తిఆది తస్స హేతుసన్దస్సనత్థం. సకలం అనవసేసం సబ్బం జలం తస్స యస్మా ఠానం హోతి, తస్మాతి అత్థో.

౯౯౯. చేచ్చాతి జానన్తో. తం సేవాలజాతికం జలా ఉద్ధరితుం ఉదకేన వినా భిక్ఖుస్స న వట్టతీతి యోజనా. ఠానసఙ్కమనఞ్హి తన్తి హేతుదస్సనం. తం తథాకరణం యస్మా ఠానసఙ్కమనం ఠానతో చావనం, తస్మా తం న వట్టతీతి యోజనా.

౧౦౦౦. యథావుత్తస్స బ్యతిరేకం దస్సేతుమాహ ‘‘ఉదకేనా’’తిఆది. తత్థ ఉదకేనాతి సహత్థే కరణవచనం. తం సేవాలజాతికం. వారిసూతి ఏత్థ వాసం వారయన్తీతి వారీ, తేసు.

౧౦౦౧. జలే వల్లితిణాదీనీతి జలమత్థకే వల్లిఞ్చ జాయమానకరవల్లితిణాదీని చ. ఉద్ధరన్తస్సాతి భూమియం పతిట్ఠితం భూమితో, ఉదకే పతిట్ఠితం ఉదకతో చ ఉద్ధరన్తస్స. తత్థ అన్తపక్ఖం దస్సేతుమాహ ‘‘తోయతో’’తి. వికోపేన్తస్సాతి ఖణ్డనాదివసేన కోపేన్తస్స. తత్థాతి తస్మిం ఉదకే, ఏవ-కారో లుత్తనిద్దిట్ఠో ‘‘తత్థేవా’’తి (పాచి. అట్ఠ. ౯౨) అట్ఠకథావచనతో.

౧౦౦౨. ఏత్థాతి ఉదకే ఏవ. వికోపేన్తస్సాతి కప్పియం అకారాపేత్వా ఛేదనాదిం కరోన్తస్స. తానీతి తథా పరేహి ఉప్పాటితత్తా భూతగామభావతో ముత్తాని వల్లితిణాదీని. బీజగామేనాతి మూలబీజగామాదివసేన.

౧౦౦౩. ఏవం ఉదకట్ఠే సఙ్ఖేపతో వినిచ్ఛయం దస్సేత్వా ఇదాని ఇతరత్రాపి వినిచ్ఛయం దస్సేతుమాహ ‘‘థలట్ఠే’’తిఆది. హరితఖాణుకోతి ఏత్థ ‘‘యో’’తి సేసో. ‘‘తస్సా’’తి ఇమినా సమ్బన్ధో, కకుధకరఞ్జాదీనం ఛిన్నావసిట్ఠఖాణుకోతి వుత్తం హోతి. ‘‘భూతగామేన సఙ్గహో’’తి ఇమినా తంవికోపనే పాచిత్తియభావం దీపేతి. ఏవముపరిపి.

౧౦౦౪. నాళికేరాదికానం ఖాణూతి ఏత్థాపి ‘‘ఉపరిహరితో’’తి సామత్థియా లబ్భతి. ‘‘బీజగామేన సఙ్గహో’’తి ఇమినా దుక్కటవత్థుతమాహ. ఏవముపరిపి. కిఞ్చాపి హి తాలనాళికేరాదీనం ఖాణు ఉద్ధం అవడ్ఢనకో భూతగామస్స కారణం న హోతి, తథాపి భూతగామసఙ్ఖాతనిబ్బత్తపణ్ణమూలబీజతో సమ్భూతత్తా భూతగామతో ఉప్పన్నో నామ హోతీతి బీజగామేన సఙ్గహం గచ్ఛతి.

౧౦౦౫. తథాపకాసితోతి ‘‘బీజగామో’’తి వుత్తో.

౧౦౦౬. ఫలితా కదలీ యావ నీలపణ్ణా, తావ సా చ భూతగామోతి పకాసితాతి యోజనా. యథాహ అట్ఠకథాయం ‘‘కదలీ పన ఫలితా యావ నీలపణ్ణా, తావ భూతగామేనేవ సఙ్గహితా’’తి (పాచి. అట్ఠ. ౯౨). నళన్తి ఖుద్దకవేళు. వేళూతి మహావేళు. తిణాదీనన్తి ఆది-సద్దేన సస్సాదయో గహితా.

౧౦౦౭. యో అయం పన వేళు అగ్గతో పట్ఠాయ యదా సుస్సతి, తదా సో బీజగామేన సఙ్గహితో నామ హోతీతి యోజనా. బీజగామేనాతి ఫళుబీజగామేన. యథాహ అట్ఠకథాయం ‘‘కతరబీజగామేన? ఫళుబీజగామేనా’’తి.

౧౦౦౮. ఇన్దసాలో సల్లకీ. ఆది-సద్దేన సోభఞ్జనాదీనం సఙ్గహో. తు-సద్దేన అట్ఠకథాయం ‘‘కిఞ్చాపి రాసికతదణ్డకేహి రతనప్పమాణాపి సాఖా నిక్ఖమన్తీ’’తి (పాచి. అట్ఠ. ౯౨) వుత్తవిసేసం జోతేతి. ఛిన్దిత్వా ఠపితదణ్డకేసు రతనమత్తాసుపి సాఖాసు ఉట్ఠితాసు భూతగామం అహుత్వా బీజగామమేవ హోతి అవిరుళ్హమూలకత్తాతి అయం వినిచ్ఛయో వినయఞ్ఞునా ఞాతో కుక్కుచ్చకానముపకారాయ హోతీతి ఆహ ‘‘విఞ్ఞేయ్యో వినయఞ్ఞునా’’తి. ఇమమేవత్థం ‘‘మూలమత్తేపి వా’’తిఆదినా వక్ఖతి.

౧౦౦౯. మణ్డపాదీనమత్థాయాతి మణ్డపవతిపాకారాదీనమత్థాయ. సచే తే నిక్ఖణన్తీతి యది తే ఇన్దసాలాదిదణ్డకే భూమియం నిఖణన్తి. నిగ్గతే మూలపణ్ణస్మిన్తి తథా నిఖాతదణ్డతో మూలే చ పణ్ణే చ జాతే. భూతగామేన సఙ్గహోతి ఏత్థ ‘‘తేస’’న్తి సామత్థియా లబ్భతి, ‘‘విఞ్ఞేయ్యో’’తి అధికారో.

౧౦౧౦. నిగ్గతేపీతి తతియేన పి-సద్దేన అతిఖుద్దకతం సూచేతి.

౧౦౧౧. సకన్దా తాలట్ఠీతి సకన్దతాలబీజం. పత్తవట్టీతి సూచిసణ్ఠానా అఙ్కురపత్తవట్టి. న చ బీజగామోతి వుచ్చతీతి యోజనా. ‘‘భూతగామో’’తి ఇదం యథావుత్తస్స బ్యతిరేకవసేన దస్సేతి.

౧౦౧౨. నాళికేరతచన్తి నాళికేరఫలఛల్లిం. దన్తసూచీవాతి దన్తమయసూచి ఇవ. సోపీతి నాళికేరోపి. రుక్ఖతచసద్దానం ఫలేసు వత్తమానకాలేసుపి తంలిఙ్గతా న విరుజ్ఝతీతి ‘‘సో’’తి ఆహాతి విఞ్ఞాయతి.

౧౦౧౩. మిగసిఙ్గసమానాయాతి హరితవిసాణసదిసాయ. పత్తవట్టియాతి అఙ్కురపత్తవట్టియా. సతియాతి విజ్జమానాయ. భూతగామోతి వుచ్చతీతి అమూలకభూతగామోతి వుచ్చతి. ఇదం నాళికేరస్స ఆవేణికం కత్వా వుత్తం.

చతుభాణవారవణ్ణనా నిట్ఠితా.

౧౦౧౫-౬. అమ్బట్ఠీతి అమ్బబీజం. జమ్బుట్ఠీతి జమ్బుబీజం. ఆది-సద్దేన మధుకపనసాదిబీజానం గహణం. వన్దాకాతి రుక్ఖాదనీ. అఞ్ఞం వాతి భణ్డకదలిమనోరహం వా. అస్సాతి వన్దాకాదినో. అమూలవల్లీతి ఏవంనామికా వల్లి.

౧౦౧౭. సో సేవాలోతి యోజనా.

౧౦౧౮. ఘంసిత్వాతి యేన కేనచి ఘంసిత్వా. తం సేవాలం. తస్మాతి తస్మా పాకారా.

౧౦౧౯. సేవాలే అపనీతే. అన్తోతి పానీయఘటాదీనం అన్తోకుచ్ఛిమ్హి. కణ్ణకం అబ్బోహారన్తి యోజనా. పానీయఘటాదీనం బహి సేవాలో ఉదకే అట్ఠితత్తా, బీజగామానులోమత్తా చ దుక్కటవత్థూతి వదన్తి. కణ్ణకం నీలవణ్ణమ్పి అబ్బోహారికమేవ.

౧౦౨౦. పాసాణదద్దూతి మనుస్ససరీరే రోగాకారేన పాసాణే జాయమానస్సేతం అధివచనం. సేవాలన్తి పాసాణసేవాలం. సేలేయ్యకా నామ సిలాయ సమ్భూతా ఏకా సుగన్ధజాతి. అపత్తానీతి పణ్ణరహితాని.

౧౦౨౧. పుప్ఫితన్తి వికసితం. తం అహిచ్ఛత్తం. మకులన్తి అవికసితం.

౧౦౨౨. అల్లస్మిం రుక్ఖే తచం వికోపేత్వా యథా గహేతుం న వట్టతి, తథా పప్పటికమ్పి నియ్యాసమ్పి వికోపేత్వా గహేతుం న వట్టతీతి యోజనా, పాచిత్తియమేవాతి అధిప్పాయో. పప్పటికమ్పీతి అల్లతచమత్థకే సుక్ఖతచపటలమ్పి. ‘‘అల్లస్మి’’న్తి ఇమినా బ్యతిరేకేన మతరుక్ఖే దోసాభావం దీపేతి. ‘‘తచం వికోపేత్వా’’తి వచనతో రుక్ఖతచమ్పి పప్పటికమ్పి సాలకపిత్థాదినియ్యాసమ్పి రుక్ఖే అల్లతచం అవికోపేత్వా మత్థకతో ఛిన్దిత్వా గహేతుం వట్టతి.

౧౦౨౩. అక్ఖరచ్ఛిన్దనారహేసు నుహికదలిఆదీసు రుక్ఖేసు, తత్థజాతేసు తాలపణ్ణాదికేసు వా అక్ఖరం లిఖతో పాచిత్తియముదీరయేతి యోజనా. ‘‘తత్థజాతేసూ’’తి ఇమినా రుక్ఖతో అపనీతపణ్ణేసు లిఖితుం వట్టతీతి బ్యతిరేకతో దీపేతి.

౧౦౨౪. ‘‘పక్కమేవ వా’’తి విసుం వచనతో ‘‘ఫలం వా’’తి ఇమినా అపక్కం ఫలం గహితం.

౧౦౨౫. ఫలినింసాఖన్తి ఖాదనారహఫలవతిం జమ్బుసాఖాదికం సాఖం. గణ్హతో అనుపసమ్పన్నస్సాతి గహేతబ్బం. సయం ఖాదితుకామో చేతి తథా ఓనమిత్వా సాఖతో ఓచినిత్వా దిన్నఫలం సచే సయం ఖాదితుకామో హోతి. ఏవం దాతున్తి యథావుత్తప్పకారం నామేత్వా దాతుం.

౧౦౨౬. పరం కఞ్చి ఉక్ఖిపిత్వాతి అఞ్ఞం కఞ్చి అనుపసమ్పన్నం ఉక్ఖిపిత్వా. పుప్ఫాని ఓచినన్తేసూతి కుసుమాని లునన్తేసు. అయమేవ వినిచ్ఛయోతి సామఞ్ఞనిద్దేసేపి ఏత్థ అత్తనో నామేత్వా దిన్నసాఖాయ పుప్ఫాని పానీయవాసత్థాయ న గహేతబ్బాని. అనుపసమ్పన్నం ఉక్ఖిపిత్వా పుప్ఫాని ఓచినాపేత్వా గహితపుప్ఫాని గహేతబ్బానీతి అయమేత్థ విసేసో. యథాహ అట్ఠకథాయం ‘‘తేహి పన పుప్ఫేహి పానీయం న వాసేతబ్బం. పానీయవాసత్థికేన సామణేరం ఉక్ఖిపిత్వా ఓచినాపేతబ్బానీ’’తి (పాచి. అట్ఠ. ౯౨).

౧౦౨౭. ‘‘సాఖా’’తి భిన్దిత్వా వా ఛిన్దిత్వా వా మోచితా వుచ్చతి. సాఖీనన్తి రుక్ఖానం. తన్తి యథావుత్తరుక్ఖతో మోచితసాఖం. యేసం రుక్ఖానం సాఖా రుహతి, తేసం సాఖీనం తం సాఖం కప్పియం అకారాపేత్వా వికోపేన్తస్స దుక్కటన్తి యోజనా. ‘‘యేసం రుక్ఖానం సాఖా రుహతీ’’తి వుత్తత్తా యేసం సాఖా న రుహతి, తేసం తస్సా కప్పియకరణకిచ్చం నత్థీతి వదన్తి.

౧౦౨౮. అల్లసిఙ్గివేరాదికేసుపీతి ఆది-సద్దేన వచలసుణాదీనం గహణం.

౧౦౨౯. అనియామతో వట్టతేవాతి యోజనా. నియామసరూపం దస్సేతుం ‘‘ఇమం రుక్ఖ’’న్తిఆదివక్ఖమానత్తా అనియామతోతి సామఞ్ఞనిద్దేసే ‘‘ఇమ’’న్తి నియామవచనాభావతోతి గహేతబ్బం.

౧౦౩౨. ఉచ్ఛుఖణ్డానన్తి పూరణయోగే సామివచనం, ఉచ్ఛుఖణ్డేహీతి వుత్తం హోతి. సబ్బమేవాతి పచ్ఛియం ఠితం సబ్బం ఖణ్డం. కతం హోతీతి కతం కప్పియం హోతి. ఏకస్మిం కప్పియే కతేతి పచ్ఛియం సబ్బఖణ్డేసు ఫుసిత్వా ఠితేసు ఏకస్మిం ఖణ్డే కప్పియే కతే. ‘‘అనుజానామి భిక్ఖవే పఞ్చహి సమణకప్పేహి ఫలం పరిభుఞ్జితుం అగ్గిపరిజితం సత్థపరిజితం నఖపరిజితం అబీజం నిబ్బట్టబీజంయేవ పఞ్చమ’’న్తి (చూళవ. ౨౫౦) ఇతి వుత్తేసు అగ్గిసత్థనఖేసు అఞ్ఞతరేన తత్త అయోఖణ్డేన వా జలితగ్గినా వా సూచిముఖేన వా నఖచ్ఛేదనేన వా సత్థకధారాయ వా మనుస్ససీహాదీనం ఉప్పాటితానుప్పాటితఅపూతినఖేన వా విజ్ఝిత్వా వా ఛిన్దిత్వా వా కప్పియం కాతబ్బం. కరోన్తేన చ అనుపసమ్పన్నేన భిక్ఖునా ‘‘కప్పియం కరోహీ’’తి వుత్తేయేవ ‘‘కప్పియ’’న్తి పఠమం వత్వా పచ్ఛా అగ్గిపరిజితాది కాకబ్బన్తి గహేతబ్బం. వక్ఖతి చ ‘‘కప్పియన్తి…పే… వట్టతీ’’తి. ‘‘కప్పియ’’న్తి వచనం పన యాయ కాయచి వాచాయ వత్తుం వట్టతీతి వదన్తి. పఠమం అగ్గిం నిక్ఖిపిత్వా నఖాదీహి వా విజ్ఝిత్వా వా ఛిన్దిత్వా వా కప్పియం కాతబ్బం. కరోన్తేన చ తం అనుద్ధరిత్వావ ‘‘కప్పియ’’న్తి వత్వా పచ్ఛా ఉద్ధరితుం వట్టతీతి వదన్తి, ‘‘కప్పియ’’న్తి వత్తుకామో ‘‘కప్ప’’న్తి చే వదతి, వట్టతీతి కేచి.

౧౦౩౩. దారున్తి ఉచ్ఛూహి సద్ధిం ఏకతోబద్ధదారుం. దారుం విజ్ఝతీతి ఏత్థ జానిత్వాపి విజ్ఝతి వా విజ్ఝాపేతి వా, వట్టతియేవ. ‘‘ఏకసిత్థేపీ’’తి ఏత్థాపి ఏసేవ నయో.

౧౦౩౪. తాని ఉచ్ఛుదారూని. తన్తి వల్లిం, రజ్జుం వా.

౧౦౩౫. మరిచపక్కేహీతి పరిణతేహి మరిచపక్కేహి. అపరిణతానం పన అబీజత్తా కప్పియే అకతేపి వట్టతి. ఇదఞ్చ సేతలసుణతచలసుణాదీహి మిస్సభత్తస్స ఉపలక్ఖణం. ఏత్థ చ భత్తసిత్థసమ్బన్ధవసేన ఏకాబద్ధతా వేదితబ్బా, న ఫలాదీనమేవ అఞ్ఞమఞ్ఞసమ్బన్ధవసేన.

౧౦౩౬. తిలతణ్డులకాదిసూతి కప్పియం కాతబ్బతిలేహి మిస్సతణ్డులాదీసు. ఆది-సద్దేన కప్పియం కాతబ్బవత్థూహి మిస్సితాని ఇతరవత్థూని గహితాని. ఏకాబద్ధే కపిత్థేపీతి కటాహేన బద్ధబీజే పరిణతకపిత్థఫలేపి. కటాహేతి బద్ధమిఞ్జే కపాలే.

౧౦౩౭. కటాహం ముఞ్చిత్వాతి సుక్ఖత్తా సమన్తతో కటాహం ముఞ్చిత్వా. మిఞ్జకన్తి పరిణతకపిత్థఫలమిఞ్జం. తం కపిత్థం భిన్దాపేత్వాతి కపిత్థకటాహం భిన్దాపేత్వా, ఇదం బీజతో ముత్తస్స కటాహస్స భాజనగతికత్తా వుత్తం.

౧౦౩౮. ‘‘అభూతగామఅబీజేసూ’’తి పదచ్ఛేదో, అభూతగామే చ అబీజే చాతి అత్థో. నను చ ‘‘అబీజే బీజసఞ్ఞీ, వేమతికో, ఆపత్తి దుక్కటస్సా’’తి (పాచి. ౯౨) పాఠం వినా ‘‘అభూతగామే భూతగామసఞ్ఞీ’’తి పాఠో నత్థీతి అభూతగామగ్గహణం కస్మా కతన్తి? వుచ్చతే – తస్మిం పాఠే బీజం భూతగామఞ్చ బీజగామం బీజఞ్చ బీజబీజన్తి వత్తబ్బే ఏకసేసనయేన ‘‘బీజ’’న్తి గహేత్వా వినిచ్ఛితన్తి ఉభయం విభజిత్వా దస్సనత్థం వుత్తం. తత్థ తస్మిం అభూతగామఅబీజగామద్వయే. ఇమిస్సా గాథాయ ‘‘అభూతగామే భూతగామసఞ్ఞినో దుక్కటం, వేమతికస్స దుక్కటం, అబీజగామే బీజగామసఞ్ఞినో దుక్కటం, వేమతికస్స దుక్కట’’న్తి చత్తారి దుక్కటాని దస్సితాని. తత్థ అభూతగామన్తి బీజగామం గహేతబ్బం. అబీజగామన్తి నో బీజం.

౧౦౩౯. తత్థ తస్మిం భూతగామబీజగామద్వయే. ‘‘అతథాసఞ్ఞినో’’తిఆదీసు ‘‘భూతగామం వికోపేన్తస్సా’’తి సేసో, అనాపత్తి పకాసితాతి సమ్బన్ధో, అభూతగామం, అబీజన్తి వా సఞ్ఞినో భూతగామం బీజమ్పి వికోపేన్తస్స అనాపత్తి పకాసితాతి అత్థో గహేతబ్బో. యథాహ పాళియం ‘‘బీజే అబీజసఞ్ఞీ ఛిన్దతి వా…పే… అనాపత్తీ’’తి.

అసఞ్చిచ్చ భూతగామం వికోపేన్తస్స అనాపత్తీతి యోజనా. ఏవముపరిపి యోజేతబ్బం. గచ్ఛన్తస్స పాదేసు గహేత్వా వా ఆలమ్బణకత్తరయట్ఠియా ఘంసిత్వా వా తిణాదీసు ఛిజ్జేసుపి ‘‘ఇమం ఛిన్దిస్సామీ’’తి అమనసికతత్తా అనాపత్తీతి అత్థో. అసతిస్సాతి అఞ్ఞవిహితసతిస్స వా అఞ్ఞేన కథయతో వా పాదఙ్గుట్ఠాదీహి తిణాదీని ఛిన్దన్తస్స. చ-కారేన ఇధ అవుత్తం ‘‘అజానన్తస్సా’’తి ఇదం సముచ్చితం. ‘‘ఇమం భూతగామ’’న్తి వా ‘‘ఇమస్మిం అగ్గిమ్హి పతితే ఇమం డయ్హతీ’’తి వా ‘‘ఇమినా ఇదం భిజ్జతి ఛిజ్జతీ’’తిఆదిం వా అజానన్తస్స అనాపత్తీతి అత్థో.

౧౦౪౦. ఇదం చాతి ఇదం భూతగామసిక్ఖాపదఞ్చ. తిసముట్ఠానన్తి కాయచిత్తవాచాచిత్తకాయవాచాచిత్తవసేన తిసముట్ఠానం. ఛేదనాదికిరియాయ ఆపజ్జనతో క్రియం. తిచిత్తన్తి పణ్ణత్తిం అజానిత్వా చేతియాదీసు తిణగహనాదికం కరోన్తస్స అఖీణాసవస్స కుసలం, ఖీణాసవస్స కిరియం, ఫలపుప్ఫాదిలోభేన వికోపేన్తానం సేఖపుథుజ్జనానం అకుసలన్తి తిచిత్తం.

భూతగామకథావణ్ణనా.

౧౦౪౧. అఞ్ఞవాదవిహేసకే కమ్మస్మిం సఙ్ఘేన కతేతి యోజనా, అఞ్ఞవాదకవిహేసకారోపనకమ్మే ఞత్తిదుతియాయ కమ్మవాచాయ పచ్చేకం సఙ్ఘేన కతేతి అత్థో. ‘‘అఞ్ఞం వదతీతి అఞ్ఞవాదకం, అఞ్ఞేనఞ్ఞం పటిచరణస్సేతం నామం. విహేసేతీతి విహేసకం, తుణ్హీభూతస్సేతం నామ’’న్తి (పాచి. అట్ఠ. ౯౮) వచనతో సఙ్ఘమజ్ఝే వత్థునా, ఆపత్తియా వా చోదనాయ కతాయ తం అవత్తుకామో హుత్వా ‘‘కో ఆపన్నో, కిం ఆపన్నో, కిస్మిం ఆపన్నో’’తిఆదినా (పాచి. ౯౪) పదభాజనానుక్కమేన పుచ్ఛితం ఠపేత్వా అఞ్ఞస్స అవచనం అఞ్ఞేనఞ్ఞం పటిచరణం, తం కరోన్తో అఞ్ఞవాదకో. ఇధ పన భావప్పధానవసేన కిరియా గహితా.

తథేవ చోదియమానో హుత్వా పుచ్ఛితం అవత్తుకామో హుత్వా ఆపత్తిభీరుకతాయ అఞ్ఞేనఞ్ఞం పటిచరణం అకత్వా సఙ్ఘం విహేసేతుం తుణ్హీభూతో విహేసకో నామ. ఏత్థాపి భావప్పధానవసేన కిరియావ గహేతబ్బా. ఇధ పన తబ్భావారోపనకమ్మం వుచ్చతీతి సంఖేపో. పున తథా కరోన్తస్సాతి పునపి తేనేవ పకారేన అఞ్ఞవాదకవిహేసకాని విసుం విసుం కరోన్తస్స. పాచిత్తియద్వయం హోతీతి పదభాజనే ‘‘రోపితే అఞ్ఞవాదకే’’తిఆదినా (పాచి. ౧౦౦) నయేన చ ‘‘రోపితే విహేసకే’’తిఆదినా (పాచి. ౧౦౦) నయేన చ విసుం విసుం పాచిత్తియస్స వుత్తత్తా ఏకేకస్మిం వత్థుమ్హి ఏకేకాయ ఆపత్తియా సమ్భవతో పాచిత్తియద్వయం హోతీతి గహేతబ్బం.

౧౦౪౨. ధమ్మేతి ఏత్థ ‘‘కమ్మే’’తి సేసో. ధమ్మకమ్మే ధమ్మకమ్మసఞ్ఞీ, వేమతికో, అధమ్మకమ్మసఞ్ఞీతి తీసు వికప్పేసు. అధమ్మేతి ఏత్థాపి ఏసేవ నయో. కమ్మే అరోపితేతి అఞ్ఞవాదకకమ్మారోపనే అకతే. ఏవం వదన్తస్సాతి ‘‘కో ఆపన్నో’’తిఆదీని వదన్తస్స. వదన్తస్స చాతి ఏత్థ చకారేన కమ్మే అరోపితే ఏవం విహేసన్తస్స చ దుక్కటన్తి సముచ్చినోతి. ఇమస్మిం పక్ఖే కమ్మే అరోపితేతి విహేసకకాలమాహ.

౧౦౪౩. ఆపన్నన్తి అత్తనా ఆపన్నం. భణ్డనం భవిస్సతీతి సఞ్ఞిస్సాతి మయా ఇమస్మిం వుత్తే సఙ్ఘస్స భణ్డనకలహాదయో హోన్తీతి సఞ్ఞాయ తుణ్హీ భవన్తస్స. గిలానస్సాతి వత్తుం అసక్కుణేయ్యముఖరోగాదియుత్తస్స.

౧౦౪౪. క్రియాక్రియన్తి అఞ్ఞేనఞ్ఞపటిచరణం క్రియం. తుణ్హీభావో అక్రియం.

అఞ్ఞవాదకకథావణ్ణనా.

౧౦౪౫-౬. సమ్మతస్సాతి ఖన్ధకాగతసేనాసనపఞ్ఞాపకసమ్ముతిఆదీసు తేరససు సమ్ముతీసు ఏకం వా కతిపయా వా సబ్బా వా దాతుం సఙ్ఘేన ఞత్తిం ఠపేత్వా కమ్మవాచం వత్వా దిన్నసమ్ముతికస్స. ‘‘ఉపసమ్పన్నం సఙ్ఘేన సమ్మత’’న్తి (పాచి. ౧౦౬) వచనతో భిక్ఖునోతి ఉపసమ్పన్నమాహ, అయసం కత్తుకామోతి సమ్బన్ధో. వదన్తోతి ‘‘ఛన్దేన ఇత్థన్నామో సేనాసనం పఞ్ఞాపేతి, ఛన్దేన భత్తాని ఉద్దిసతీ’’తిఆదిం భణన్తో. ‘‘ఉపసమ్పన్నే’’తి ఇదం ‘‘ఉజ్ఝాపేతీ’’తి కిరియమపేక్ఖిత్వా కమ్మని ఉపయోగబహువచనం. అయఞ్హేత్థ అత్థో – ఉజ్ఝాపేతి అవఞ్ఞాయ ఓలోకాపేతి, లామకతో వా చిన్తాపేతి, ఖీయతీతి ‘‘ఛన్దేన ఇత్థన్నామో సేనాసనం పఞ్ఞపేతీ’’తిఆదిం కథేన్తో పకాసేతీతి. ఇమస్మిం పక్ఖే ‘‘ఉపసమ్పన్నాన’’న్తి వత్తబ్బే సామిఅత్థే ఉపయోగవసేన ‘‘ఉపసమ్పన్నే’’తి వుత్తం, ఉపసమ్పన్నానం సన్తికే పకాసేతీతి అత్థో.

‘‘పాచిత్తియద్వయం హోతీ’’తి ఇదం ‘‘ఉజ్ఝాపనకే ఖియ్యనకే పాచిత్తియ’’న్తి (పాచి. ౧౦౫) ద్విన్నం వత్థూనం ఏకతో వుత్తత్తా ఇధాపి ఏకతో వుత్తం, విసుం విసుం పన గహేతబ్బం. ధమ్మేతి ఏత్థ ‘‘కమ్మే’’తి సేసో, ఉపసమ్పన్నస్స సమ్మతస్స సఙ్ఘేన దిన్నసమ్ముతికమ్మం సచే ధమ్మకమ్మం హోతీతి అత్థో. అధమ్మేతి ఏత్థాపి ఏసేవ నయో.

౧౦౪౭-౮. భిక్ఖునోతి సమ్మతస్స భిక్ఖునో. అసమ్మతస్స భిక్ఖుస్స అవణ్ణం భాసతోతి యోజనా. యస్స కస్సచీతి ఏత్థ ‘‘సన్తికే’’తి సేసో, ఉపసమ్పన్నస్స చ అనుపసమ్పన్నస్స చ యస్స కస్సచి సన్తికేతి అత్థో. ఉపసమ్పన్నకాలే సమ్మతం పచ్ఛా సామణేరభావం ఉపగతం సన్ధాయ ‘‘సమ్మతస్స సామణేరస్సా’’తి వుత్తం. అవణ్ణం వదతోతి యోజనా.

౧౦౪౯. కరోన్తం సమ్మతం. భణతోతి ఉజ్ఝాపయతో, ఖీయతో. అత్థో పన వుత్తనయోవ. ఉజ్ఝాపనఖీయనకిరియాహి ఆపజ్జనతో క్రియం. యస్మా ఉజ్ఝాపనం, ఖీయనఞ్చ ముసావాదవసేనేవ పవత్తం, తస్మా ‘‘ఆదికమ్మికస్స అనాపత్తీ’’తి పాచిత్తియట్ఠానే, దుక్కటట్ఠానే చ ఇమినా చ అనాపత్తిదస్సనత్థం వుత్తన్తి గహేతబ్బం. ఏవఞ్చ కత్వా ఉజ్ఝాపేన్తస్స, ఖీయన్తస్స చ ఏకక్ఖణే ద్వే ద్వే ఆపత్తియో హోన్తీతి ఆపన్నం.

ఉజ్ఝాపనకకథావణ్ణనా.

౧౦౫౦. సఙ్ఘస్స మఞ్చాదిన్తి సమ్బన్ధో. ‘‘సఙ్ఘికం మఞ్చం వా పీఠం వా భిసిం వా కోచ్ఛం వా’’తి పాళియం దస్సితం సఙ్ఘసన్తకం మఞ్చాదిం. ఏత్థ చ మఞ్చో నామ పాళియం ‘‘చత్తారో మఞ్చా మసారకో బున్దికాబద్ధో కుళీరపాదకో ఆహచ్చపాదకో’’తి (పాచి. ౧౧౧) చ దస్సితో చతుబ్బిధో మఞ్చో. తత్థ మసారకో నామ మఞ్చపాదే విజ్ఝిత్వా తత్థ అటనిసిఖాహి ఆవుణిత్వా కతమఞ్చో. సో ఇదాని వత్తమానో వేత్తమఞ్చో. బున్దికాబద్ధో నామ అటనిసీసేసు బున్దికరన్తరతో మఞ్చపాదే డంసాపేత్వా కతో వేత్తమఞ్చపదరమఞ్చో దట్ఠబ్బో. కుళీరపాదకో నామ పాదబున్దే అస్సఖురాదిఆకారం దస్సేత్వా కక్కటపాదేహి వియ వఙ్కపాదేహి యోజితమఞ్చో. ఆహచ్చపాదకో నామ అటనియో విజ్ఝిత్వా అటనిఛిద్దే పాదసీసే సిఖం కత్వా తం పవేసేత్వా అటనియా ఉపరి నిక్ఖన్తే పాదసిఖామత్థకే తిరియం విజ్ఝిత్వా ఆణిం పవేసేత్వా కతమఞ్చో.

పీఠం నామ ఏవమేవ కతం తన్నామకమేవ చతుబ్బిధం;

భిసి నామ ‘‘పఞ్చ భిసియో ఉణ్ణభిసి చోళభిసి వాకభిసి తిణభిసి పణ్ణభిసీ’’తి గబ్భవసేన దస్సితా పఞ్చ భిసియో. తత్థ ఉణ్ణా నామ మనుస్సలోమం ఠపేత్వా అవసేసలోమాని. చోళా నామ పిలోతికా. వాకం నామ మకచివాకాదికం. తిణం నామ దబ్బతిణాది. పణ్ణం నామ తమాలపణ్ణం ఠపేత్వా అవసేసపణ్ణం.

కోచ్ఛన్తి పాళియం ‘‘కోచ్ఛం నామ వాకమయం వా ఉసీరమయం వా ముఞ్జమయం వా పబ్బజమయం వా అన్తో సంవేఠేత్వా బద్ధం హోతీ’’తి (పాచి. ౧౧౧) దస్సితం వాకం వా ఉసీరం వా ముఞ్జతిణం వా ఏళకలోమాని వా పబ్బజతిణం వా ఆదాయ ఉభోహి కోటీహి విత్థతం కత్వా మజ్ఝే పీళేత్వా సఙ్కుచిత్వా తం బన్ధిత్వా సీహచమ్మాదీహి వేఠనబన్ధనాని పటిచ్ఛాదేత్వా పాదపుఞ్ఛనీ వియ నిసజ్జత్థాయ కతం ఆసనన్తి వదన్తి. యథాహ అట్ఠకథాయం ‘‘హేట్ఠా చ ఉపరి చ విత్థతం, మజ్ఝే సంఖిత్తం, పణవసణ్ఠానం కత్వా బద్ధం హోతి, తం కిర మజ్ఝే సీహబ్యగ్ఘచమ్మపరిక్ఖిత్తమ్పి కరోన్తి. అకప్పియచమ్మం నామేత్థ నత్థీ’’తిఆది (పాచి. అట్ఠ. ౧౧౧). సన్థరాపేత్వాతి ఉపసమ్పన్నేన వా అనుపసమ్పన్నేన వా సన్థరాపేత్వా. ఏత్థ వినిచ్ఛయం వక్ఖతి. సన్థరిత్వాతి సయం సన్థరిత్వా వా.

౧౦౫౧. నేవుద్ధరేయ్యాతి పఞ్ఞత్తట్ఠానతో ఉద్ధరిత్వా న పటిసామేయ్య. న ఉద్ధరాపేయ్య వాతి అఞ్ఞేన వా తథా న కారాపేయ్య. తన్తి మఞ్చాదిం. పక్కమన్తోతి ఏత్థ ‘‘యో భిక్ఖూ’’తి లబ్భతి, మఞ్చాదీనం అత్థతట్ఠానతో థామమజ్ఝిమస్స పురిసస్స థామప్పమాణేన హత్థం పసారేత్వా ఖిత్తపాసాణస్స పతనట్ఠానం అతిక్కమ్మ గచ్ఛన్తోతి అత్థో. యథాహ పాళియం ‘‘మజ్ఝిమస్స పురిసస్స లేడ్డుపాతం అతిక్కమన్తస్సా’’తి.

౧౦౫౨. వస్సికే చతురో మాసేతి అన్తోవస్సం చాతుమాసే. సచే దేవో న వస్సతీతి ఏత్థ ‘‘కత్థచి జనపదే’’తి సేసో. తేనేవ ‘‘సచే’’తి సాసఙ్కమాహ. ‘‘యేసు జనపదేసు వస్సకాలే న వస్సతి, తేసుపి చత్తారో మాసే నిక్ఖిపితుం న వట్టతియేవా’’తి (పాచి. అట్ఠ. ౧౧౦) అట్ఠకథాయం వుత్తం. తథా చాపీతి తే చత్తారో మాసే అవస్సన్తేపి.

౧౦౫౩. యత్థాతి యస్మిం లఙ్కాదీపసదిసే దేసే. యత్థ అపరేపి హేమన్తే చత్తారో మాసే దేవో వస్సతి, తత్థ అట్ఠ మాసే అజ్ఝోకాసే మఞ్చాదిం ఠపేతుం న వట్టతీతి యోజనా. గిమ్హానే పన చత్తారో మాసే బహి ఠపేతుం వట్టతీతి బ్యతిరేకతో దస్సేతి.

౧౦౫౪. నివాసస్మిన్తి రుక్ఖే కులావకం కత్వా నిరన్తరవాసే సతి. యథాహ అట్ఠకథాయం ‘‘యస్మిం పన ధువనివాసేన కులావకే కత్వా వసన్తీ’’తి (పాచి. అట్ఠ. ౧౧౦). కదాచిపీతి అనోవస్సకాలేపి.

౧౦౫౫-౬. సఙ్ఘికం యం కిఞ్చి మఞ్చాదీతి యోజనా. సన్థతం యదీతి అనాణత్తేన యది అత్థతం, పఞ్ఞత్తన్తి వుత్తం హోతి. యత్థ కత్థచి ఠానేతి రుక్ఖమూలమణ్డపఅబ్భోకాసాదిమ్హి యత్థ కత్థచి ఠానే. యేన కేనచీతి సద్ధివిహారికేన వా అన్తేవాసికేన వా అఞ్ఞేన వా. భిక్ఖునాతి ఉపసమ్పన్నేన. సోతి యస్సత్థాయ పఞ్ఞత్తం, సో భిక్ఖు.

౧౦౫౭. తన్తి తం సఙ్ఘికం వేత్తమఞ్చాదిం. సన్థరాపిత-సద్దో కత్తుసాధనో, సన్థరితుం నియోజకస్సేవ భిక్ఖునోతి అత్థో.

౧౦౫౮. భిక్ఖునాతి ఏత్థ ‘‘ఆణాపకో’’తి వక్ఖమానత్తా ఆణత్తేన భిక్ఖునా ఉపసమ్పన్నేనాతి లబ్భతి. తస్సేవాతి ఆణత్తియా ఆసనపఞ్ఞాపకస్స తస్సేవ భిక్ఖునో. ‘‘నిసీదతీ’’తి వచనస్స ఉపలక్ఖణత్తా ఆగన్త్వా థవికం వా చీవరం వా యం కిఞ్చిదేవ ఠపేతి, ‘‘మయ్హమేవ భారో’’తి వా వదతి, పఞ్ఞాపకో ముచ్చతీతి గహేతబ్బో.

౧౦౫౯-౬౦. అనాపుచ్ఛాతి ఏత్థ ‘‘యో భిక్ఖు వా సామణేరో వా ఆరామికో వా లజ్జీ హోతి, అత్తనో పలిబోధం వియ మఞ్ఞతీ’’తి (పాచి. అట్ఠ. ౧౧౩) అట్ఠకథాయ వుత్తసరూపం యం కఞ్చి అనాపుచ్ఛాతి అత్థో. ‘‘భిక్ఖు వా సామణేరో వా ఆరామికో వా లజ్జీ హోతీ’’తి (పాచి. అట్ఠ. ౧౧౩) వుత్తత్తా అలజ్జిం ఆపుచ్ఛిత్వా గన్తుం న వట్టతీతి వదన్తి. ‘‘మయం గమిస్సామా’’తి వత్వా అనుమతిగహణం ఆపుచ్ఛనం నామ, తం అనాపత్తియా కథం అఙ్గం హోతీతి చే? గమనస్స అనుమతియా లద్ధత్తా. ‘‘కప్పం లభిత్వా గన్తబ్బ’’న్తి వచనతో అనుమతిదాయకేన వత్తావత్తం సమ్పటిచ్ఛితం వియ హోతీతి లద్ధకప్పత్తా ఏవం గచ్ఛతి చే, వట్టతి. అనియ్యాతేత్వాతి నియ్యాతనం అకత్వా వత్తావత్తం అప్పటియాదేత్వా, అసమ్పటిచ్ఛాపేత్వాతి వుత్తం హోతి. వారేతి పదవారే.

౧౦౬౨. తస్మా ఠానాతి అత్తనా ఠత్వా ఆణాపితభోజనసాలతో. యథాహ అట్ఠకథాయం ‘‘భోజనసాలతో నిక్ఖమిత్వా అఞ్ఞత్థ గచ్ఛతీ’’తి (పాచి. అట్ఠ. ౧౧౧).

౧౦౬౩. సఙ్ఘికే సఙ్ఘికసఞ్ఞివేమతికపుగ్గలికసఞ్ఞీనం వసేన తికపాచిత్తియం. తికాతీతేనాతి అకుసలమూలత్తికాదితో సవాసనసముచ్ఛేదప్పహానవసేన అతిక్కన్తేన. తికదుక్కటన్తి ‘‘పుగ్గలికే సఙ్ఘికసఞ్ఞీ, వేమతికో, పుగ్గలికసఞ్ఞీ అఞ్ఞస్స పుగ్గలికే ఆపత్తి దుక్కటస్సా’’తి (పాచి. ౧౧౨) వచనతో దుక్కటత్తయం హోతి.

౧౦౬౪-౫. చిమిలికం నామ పరికమ్మకతాయ భూమియా ఛవిరక్ఖనత్థం అత్థరితబ్బపిలోతికం. తట్టికా నామ తాలపణ్ణాదీహి కతతట్టికా. చమ్మం సీహచమ్మాది. సేనాసనపరిక్ఖారే అకప్పియచమ్మం నామ నత్థి. యథాహ ‘‘అట్ఠకథాసు హి సేనాసనపరిభోగే పటిక్ఖిత్తచమ్మం నామ న దిస్సతి, తస్మా సీహచమ్మాదీనం పరిహరణేయేవ పటిక్ఖేపో వేదితబ్బో’’తి (పాచి. అట్ఠ. ౧౧౨). ఇమస్స చ అట్ఠకథాపాఠస్స సారత్థదీపనియా (సారత్థ. టీ. పాచిత్తియ ౩.౧౧౨) ఏవం అత్థో వణ్ణితో –

‘‘సీహచమ్మాదీనం పరిహరణేయేవ పటిక్ఖేపో వేదితబ్బో’’తి ఇమినా ‘‘న భిక్ఖవే మహాచమ్మాని ధారేతబ్బాని సీహచమ్మం బ్యగ్ఘచమ్మం దీపిచమ్మం, యో ధారేయ్య, ఆపత్తి దుక్కటస్సా’’తి ఏవం వుత్తాయ ఖన్ధకపాళియా అధిప్పాయం విభావేతి. ఇదం వుత్తం హోతి – ‘‘అన్తోపి మఞ్చే పఞ్ఞత్తాని హోన్తి, బహిపి మఞ్చే పఞ్ఞత్తాని హోన్తీ’’తి (మహావ. ౨౫౫) ఇమస్మిం వత్థుస్మిం సిక్ఖాపదస్స పఞ్ఞత్తత్తా మఞ్చపీఠేసు అత్థరిత్వా పరిభోగోయేవ పటిక్ఖిత్తో, భూమత్థరణవసేన పరిభోగో పన అప్పటిక్ఖిత్తోతి. యది ఏవం ‘‘పరిహరణేయేవ పటిక్ఖేపో’’తి ఇదం కస్మా వుత్తన్తి? యథా ‘‘అనుజానామి భిక్ఖవే సబ్బం పాసాదపరిభోగ’’న్తి (చూళవ. ౩౨౦) వచనతో పుగ్గలికేపి సేనాసనే సేనాసనపరిభోగవసేన నియమితం సువణ్ణఘటాదికం పరిభుఞ్జితుం వట్టమానమ్పి కేవలం అత్తనో సన్తకం కత్వా పరిభుఞ్జితుం న వట్టతి, ఏవమిదం భూమత్థరణవసేన పరిభుఞ్జియమానమ్పి అత్తనో సన్తకం కత్వా తం తం విహారం హరిత్వా పరిభుఞ్జితుం న వట్టతీతి దస్సనత్థం ‘‘పరిహరణేయేవ పటిక్ఖేపో వేదితబ్బో’’తి వుత్తన్తి.

‘‘ఫలక’’న్తి ఇమినా పాఠాగతం ఫలకపీఠమేవ దస్సితం. యథాహ అట్ఠకథాయం ‘‘ఫలకపీఠం నామ ఫలకమయం పీఠ’’న్తి (పాచి. అట్ఠ. ౧౧౨). పాదపుఞ్ఛనిన్తి కదలివాకాదీహి కతం పాదపుఞ్ఛనికం. భూమత్థరణం నామ చిమిలికాయ సతి తస్సా ఉపరి, అసతి సుద్ధభూమియం అత్థరితబ్బా కటసారకాదివికతి. ఉత్తరత్థరణం నామ సఙ్ఘికమఞ్చపీఠాదీనం ఉపరి అత్థరితబ్బపచ్చత్థరణం.

పత్తాధారకన్తి పత్తవలయాధారకం. తం యథావుత్తపరిక్ఖారం. గచ్ఛతోతి లేడ్డుపాతం అతిక్కమ్మ గచ్ఛతో. సచే పన దాయకేహి దానకాలేయేవ సహస్సగ్ఘనకమ్పి కమ్బలం ‘‘పాదపుఞ్ఛనిం కత్వా పరిభుఞ్జథా’’తి దిన్నం, తథేవ పరిభుఞ్జితుం వట్టతి. తస్మా ఇమం మఞ్చపీఠాదిసేనాసనమ్పి ‘‘అబ్భోకాసేపి యథాసుఖం పరిభుఞ్జథా’’తి దాయకేహి దిన్నం చే, సబ్బస్మిమ్పి కాలే అబ్భోకాసే నిక్ఖిపితుం వట్టతీతి వదన్తి.

౧౦౬౬. ఆరఞ్ఞకేనాపి సచే గన్తబ్బం హోతి, అనోవస్సకే నోసతి మఞ్చపీఠాదిం రుక్ఖస్మిం లగ్గేత్వా యథాసుఖం గన్తబ్బన్తి యోజనా.

౧౦౬౭. ఉపచికాదీహీతి ఏత్థ ఆది-సద్దేన మూసికా గహితా. న లుజ్జతీతి న నస్సతి. తం సబ్బన్తి మఞ్చాదికం సకలం.

౧౦౬౮. అత్తనో సన్తకేతి అత్తనో పుగ్గలికే మఞ్చాదివిసయే. రుద్ధేతి వుడ్ఢభిక్ఖునా వా ఇస్సరాదీహి వా యక్ఖసీహాదీహి వా మఞ్చాదికే రుద్ధే అజ్ఝావుత్థే, అభిభవిత్వా గహితేతి అత్థో. ఆపదాసుపీతి బ్రహ్మచరియన్తరాయాదీసు చ సన్తేసు. గచ్ఛతో భిక్ఖునో అనాపత్తీతి యోజనా.

౧౦౬౯. కాయవాచతో, కాయవాచాచిత్తతో చ సముట్ఠానం కథినసముట్ఠానం నామ. పఞ్ఞత్తిం అజానిత్వా సయం అనుద్ధరన్తస్స కాయేన హోతి, అనాపుచ్ఛన్తస్స వాచాయ హోతి, పఞ్ఞత్తిం జానిత్వా ఏవం అకరోన్తస్స సచిత్తకేన తేనేవ ద్వయేన సముట్ఠాతీతి వేదితబ్బం. లేడ్డుపాతాతిక్కమో క్రియం. మఞ్చాదీనం అనుద్ధరణాది అక్రియం.

పఠమసేనాసనకథావణ్ణనా.

౧౦౭౦-౩. భిసీతి పఠమసిక్ఖాపదే వుత్తపఞ్చప్పకారా ఇమిస్సా అట్ఠకథాయ ‘‘మఞ్చకభిసి వా పీఠకభిసి వా’’తి (పాచి. అట్ఠ. ౧౧౬) ఏవం దస్సితభిసి చ. పచ్చత్థరణం నామ పావారో కోజవో వా. ‘‘ఏత్తకమేవ వుత్తన్తి అట్ఠకథాసు వుత్తం. ‘ఇదఞ్చ అట్ఠకథాసు తథావుత్తభావదస్సనత్థం వుత్తం, అఞ్ఞమ్పి తాదిసం మఞ్చపీఠేసు అత్థరితబ్బం పచ్చత్థరణమేవా’తి తీసుపి గణ్ఠిపదేసు వుత్త’’న్తి (సారత్థ. అట్ఠ. పాచిత్తియ ౩.౧౧౬) సారత్థదీపనియా లిఖితం. నిసీదనన్తి నిసీదనచీవరం.

తిణసన్థారో ఏరకాదీని తిణాని ద్వీసు తీసు ఠానేసు గోపేత్వా కతసన్థారో. పణ్ణసన్థారో నామ నాళికేరాదిపణ్ణే తథేవ గోపేత్వా కతసన్థారో. సయన్తి ఏత్థాతి సేయ్యా. ‘‘సబ్బచ్ఛన్నపరిచ్ఛన్నే’’తి ఇదం సహసేయ్యకథాయ వుత్తత్థమేవ.

దసవిధం సేయ్యన్తి దసవిధాసు సేయ్యాసు అఞ్ఞతరన్తి వుత్తం హోతి. సన్థరిత్వాపి వాతి ఏత్థ పి-సద్దో సమ్పిణ్డనత్థో, సో సన్థరాపేత్వాపీతి ఇమం సమ్పిణ్డేతి. వా-సద్దం ‘‘సయం అనుద్ధరిత్వా’’తి ఏత్థ ‘‘అనుద్ధరిత్వా వా’’తి యోజేత్వా ‘‘అనుద్ధరాపేత్వా వా’’తి అయం వికప్పో సఙ్గయ్హతి. తం సేయ్యం.

ఆరామస్సూపచారన్తి ‘‘అపరిక్ఖిత్తస్స ఉపచారో నామ సేనాసనతో ద్వే లేడ్డుపాతా’’తి అట్ఠకథాయం వుత్తం ఉపచారమాహ. అస్సాతి విహారస్స పరిక్ఖిత్తస్స.

౧౦౭౪. ఉభయేసన్తి సేనాసనసేయ్యానం. అన్తోగబ్భే సన్థరిత్వా గచ్ఛతోతి సమ్బన్ధో.

౧౦౭౫. ఉపచారే విహారస్సాతి ఏత్థ విహారో నామ అన్తోగబ్భాదిసబ్బపరిచ్ఛన్నగుత్తసేనాసనం. యథాహ అట్ఠకథాయం ‘‘విహారోతి అన్తోగబ్భో వా అఞ్ఞం వా సబ్బపరిచ్ఛన్నం గుత్తసేనాసనం వేదితబ్బ’’న్తి (పాచి. అట్ఠ. ౧౧౭). తత్థ ఉపచారో నామ తంసమీపం ఠానం. యథాహ ‘‘ఉపచారేతి తస్స బహి ఆసన్నే ఓకాసే’’తి. మణ్డపో నామ పరిచ్ఛన్నాపరిచ్ఛన్నసన్నిపాతమణ్డపో. యథాహ ‘‘మణ్డపే వాతి అపరిచ్ఛన్నే పరిచ్ఛన్నే వాపి బహూనం సన్నిపాతమణ్డపే’’తి. ఆది-సద్దేన ఉపట్ఠానసాలారుక్ఖమూలాని సఙ్గహితాని. ఉపట్ఠానసాలా నామ అగుత్తా భోజనసాలా. యథాహ ‘‘ఉపట్ఠానసాలాయం వాతి భోజనసాలాయం వా’’తి (పాచి. అట్ఠ. ౧౧౭). అగుత్తతా చ ‘‘ఠానస్స అగుత్తతాయా’’తి (పాచి. అట్ఠ. ౧౧౭) అట్ఠకథావచనతో వేదితబ్బాతి.

౧౦౭౬. తికపాచిత్తియం వుత్తన్తి ‘‘సఙ్ఘికే సఙ్ఘికసఞ్ఞీ, వేమతికో, పుగ్గలికసఞ్ఞీ’’తి వారత్తయే పాచిత్తియత్తయం వుత్తం. దసవత్థూసు భవం తదన్తోగధత్తాతి దసవత్థుకం, దసన్నం వా వత్థు దసవత్థు, తంయేవ దసవత్థుకన్తి భిసిఆదికం అఞ్ఞతరం సేయ్యాభణ్డం. తస్సాతి సన్థారకస్స. ‘‘పుగ్గలికే సఙ్ఘికసఞ్ఞీ, వేమతికో, పుగ్గలికసఞ్ఞీ అఞ్ఞస్స పుగ్గలికే ఆపత్తి దుక్కటస్సా’’తి (పాచి. ౧౧౭) తికదుక్కటం దీపితం.

౧౦౭౭. ఉద్ధరిత్వాతి అత్థతసేయ్యం యథా ఉపచికాహి న ఖజ్జతి, తథా పటిసామేత్వా, ‘‘గచ్ఛతో’’తి ఇమినా సమ్బన్ధో. అఞ్ఞేన వుద్ధభిక్ఖుఇస్సరాదినా. పలిబుద్ధేతి సేనాసనే పరిబుద్ధే నివారితే.

౧౦౭౮. సాపేక్ఖోవ చ గన్త్వాతి ‘‘అజ్జేవ గన్త్వా ఇదం పటిసామేస్సామీ’’తి అపేక్ఖాసహితోవ గామన్తరాదిం గన్త్వా. యథాహ ‘‘అజ్జేవ ఆగన్త్వా పటిజగ్గిస్సామీ’తి ఏవం సాపేక్ఖో నదీపారం వా గామన్తరం వా గన్త్వా’’తి (పాచి. అట్ఠ. ౧౧౮). తత్థ ఠత్వాతి గతట్ఠానే ఠత్వా, తతో బహి గచ్ఛామీతి చిత్తే ఉప్పన్నేతి వుత్తం హోతి. యథాహ ‘‘యత్థస్స గమనచిత్తం ఉప్పన్నం, తత్థేవ ఠితో’’తి (పాచి. అట్ఠ. ౧౧౮). తం పుచ్ఛతీతి సమ్బన్ధో. తం సేయ్యం కఞ్చి పేసేత్వా ఆపుచ్ఛతీతి వుత్తం హోతి. యథాహ ‘‘కఞ్చి పేసేత్వా ఆపుచ్ఛతీ’’తి (పాచి. అట్ఠ. ౧౧౮). ఏత్థ చ పురిమసిక్ఖాపదే మఞ్చాదీనం పఞ్ఞత్తట్ఠానతో అన్తోవిహారే వా హోతు బహి వా, లేడ్డుపాతాతిక్కమేన, ఇధ ఉపచారాతిక్కమేన పాచిత్తియన్తి అయం విసేసో వేదితబ్బో.

అబ్భోకాసమ్హి మఞ్చాదిం, విహారే సేయ్యమత్తకం;

హిత్వా వజన్తస్స దోసో, లేడ్డుపాతూపచారతోతి.

దుతియసేనాసనకథావణ్ణనా.

౧౦౭౯. యో భిక్ఖు సఙ్ఘికావాసే పుబ్బుపగతం భిక్ఖుం జానం అనుపఖజ్జ సేయ్యం కప్పేయ్య చే, అస్స భిక్ఖునో పాచిత్తియం సియాతి యోజనా. పుబ్బుపగతో నామ వస్సగ్గేన పాపేత్వా దిన్నం సేనాసనం గహేత్వా వసన్తో. జానన్తి ‘‘అనుట్ఠాపనీయో అయ’’న్తి జానన్తో. అనుట్ఠాపనీయా నామ వుద్ధాదయో. యథాహ పదభాజనే ‘‘జానాతి నామ వుడ్ఢోతి, గిలానోతి, సఙ్ఘేన దిన్నోతి జానాతీ’’తి (పాచి. ౧౨౧). అనుపఖజ్జాతి అనుపవిసిత్వా, తస్స పఠమం పఞ్ఞత్తం మఞ్చాదీనం ఆసన్నతరం వక్ఖమానలక్ఖణం ఉపచారం పవిసిత్వాతి అత్థో. సేయ్యం కప్పేయ్యాతి దసవిధాసు సేయ్యాసు అఞ్ఞతరం అత్థరిత్వా సయనం కరేయ్య, నిపజ్జేయ్యాతి వుత్తం హోతి. వక్ఖతి చ ‘‘దసస్వఞ్ఞతరం సేయ్య’’న్తిఆది. ‘‘నిసజ్జం వా’’తి సేసో. యథాహ పదభాజనే ‘‘అభినిసీదతి వా అభినిపజ్జతి వా’’తి.

౧౦౮౦-౨. ఉద్దిట్ఠమత్థం నిద్దిసితుకామో పఠమం ‘‘అనుపఖజ్జసేయ్యం కప్పేయ్యా’’తి ఏత్థ వినిచ్ఛయం దస్సేతుమాహ ‘‘పాదధోవనపాసాణా…పే… దుక్కట’’న్తి. సేనాసనం పవిసన్తస్స భిక్ఖునో పాదధోవనపాసాణా యావ తం మఞ్చం వా పీఠం వా నిక్ఖమన్తస్స పన మఞ్చపీఠతో యావ పస్సావట్ఠానం, ఏత్థన్తరే తు యం ఠానం, ఇదమేవ ఉపచారోతి వుచ్చతీతి యోజనా. తత్థ ఉపచారేతి యోజనా. బాధేతుకామస్సాతి ‘‘యస్స సమ్బాధో భవిస్సతి, సో పక్కమిస్సతీ’’తి ఏవం ఉప్పన్నచిత్తస్స. సయన్తి ఏత్థాతి విగ్గహో.

౧౯౮౩. ‘‘పాచిత్తియస్సా’’తి ఉద్దేసతో వుత్తం నిద్దిసితుమాహ ‘‘నిసీదన్తస్సా’’తిఆది. తత్థాతి తథా అనుపఖజ్జ అత్థతాయ సేయ్యాయ. ‘‘పాచిత్తియద్వయ’’న్తి ఇదం ‘‘ద్వేపి కరోన్తస్సా’’తి ఇమం పచ్ఛిమవికప్పం సన్ధాయ వుత్తం. పురిమవికప్పద్వయే పన ‘‘నిసీదన్తస్స వా పాచిత్తియం, నిపజ్జన్తస్స వా పాచిత్తియ’’న్తి వత్తబ్బం. ఇమస్మిం వికప్పత్తయే పచ్చేకం ‘‘తికపాచిత్తియం తికదుక్కట’’న్తి ఉభయస్సాపి వత్తబ్బతా అట్ఠకథాయం వుత్తా. కథం? సఙ్ఘికే సఙ్ఘికసఞ్ఞీ, వేమతికో, పుగ్గలికసఞ్ఞీ నిసజ్జం కప్పేతి, పాచిత్తియన్తి నిసజ్జాయ తికపాచిత్తియం, ఏవం సేయ్యాయ తికపాచిత్తియం, ఉభయత్థ తికపాచిత్తియద్వయన్తి ఏవం వికప్పద్వయే ద్వాదస పాచిత్తియాని. పుగ్గలికే సఙ్ఘికసఞ్ఞీ, వేమతికో, పుగ్గలికసఞ్ఞీ అఞ్ఞస్స పుగ్గలికే నిసజ్జం కప్పేతి, దుక్కటన్తి నిసజ్జాయ తికదుక్కటం, ఏవం సేయ్యాయ తికదుక్కటం, ఉభయత్థ తికదుక్కటద్వయన్తి ద్వాదస దుక్కటాని చ వేదితబ్బాని.

౧౦౮౪. కరోన్తస్సాతి ఏత్థ ‘‘నిసీదనాది’’న్తి పకరణతో లబ్భతి. తికపాచిత్తియం వుత్తన్తి ‘‘సఙ్ఘికే సఙ్ఘికసఞ్ఞీ, వేమతికో, పుగ్గలికసఞ్ఞీ’’తి వికప్పత్తయే తికపాచిత్తియం పాళియం (పాచి. ౧౨౨) వుత్తం. ఏవం పుగ్గలికేపి తికదుక్కటం వుత్తం. తేనాహ ‘‘పుగ్గలే తికదుక్కట’’న్తి. ఇమినా యథావుత్తపాచిత్తియదుక్కటాని సామఞ్ఞేన తికే పక్ఖిపిత్వా ఏవం వుత్తానీతి వేదితబ్బం.

౧౦౮౫-౬. ‘‘వుత్తూపచార’’న్తిఆదిగాథాద్వయే విహారస్స వుత్తూపచారం ముఞ్చిత్వా ఉపచారే వా అబ్భోకాసేపి వా సన్థరతోపి వా సన్థరాపయతోపి వా తత్థ నిసీదతో వా దుక్కటం వుత్తం. తత్థ సబ్బత్థేవ తస్స నివాసో వారితోతి యోజనా. తత్థ విహారస్సాతి యథావుత్తసేనాసనస్స. ఉపచారేతి అవిదూరే. అబ్భోకాసేతి తస్స సేనాసనస్స నచ్చాసన్నే అఙ్గణప్పదేసే.

నిసీదతో వాతి వాగ్గహణేన నిపజ్జతో వా ద్వేపి కరోన్తస్స వాతి సఙ్గణ్హాతి. యథాహ పాళియం ‘‘అభినిసీదతి వా అభినిపజ్జతి వా, ఆపత్తి దుక్కటస్సా’’తి (పాచి. ౧౨౨). తత్థాతి తస్మిం పుబ్బూపగతస్స పత్తే సేనాసనే. సబ్బత్థేవాతి యథావుత్తూపచారతో అన్తో చ బహి చ అన్తమసో అజ్ఝోకాసేపీతి సబ్బత్థేవ. తస్సాతి అనత్తమనస్స అనుపఖజ్జ సేయ్యం కప్పయతో తస్స విసభాగపుగ్గలస్స. నివాసో వారితో పరవిహేఠకేన సహవాసస్స మహానత్థకరత్తాతి అధిప్పాయో. యథాహ అట్ఠకథాయం ‘‘ఏవరూపేన హి విసభాగపుగ్గలేన ఏకవిహారే వా ఏకఙ్గణే వా వసన్తేన అత్థో నత్థి, తస్మా సబ్బత్థేవస్స నివాసో వారితో’’తి (పాచి. అట్ఠ. ౧౨౨).

౧౦౮౭. ‘‘సీతాదిఉపపీళితస్సా’’తి పదచ్ఛేదో, సీతాదీహి ఉపపీళితస్స బాధితస్సాతి అత్థో. ఆది-సద్దేన ‘‘ఉణ్హేన వా’’తిఆదికం సఙ్గణ్హాతి. యథాహ ‘‘సీతేన వా ఉణ్హేన వా పీళితో పవిసతీ’’తి. ఏత్థ ఆపదా నామ బహి సయన్తస్స జీవితబ్రహ్మచరియన్తరాయాపజ్జనం.

౧౦౮౮. ఇదం సిక్ఖాపదం దుక్ఖవేదనం హోతీతి యోజనా.

అనుపఖజ్జకథావణ్ణనా.

౧౦౮౯. నిక్కడ్ఢేయ్యాతి నీహరేయ్య. నిక్కడ్ఢాపేయ్య వాతి నీహరాపేయ్య వా.

౧౯౯౦. బహూ భూమియో వాలికాతలసఙ్ఖాతా యస్స సో బహుభూమో, పాసాదో. సమాసన్తవిధివసేన ‘‘బహుభూమో’’తి వుచ్చతి.

౧౦౯౧. ఠపేత్వా ఠపేత్వాతి తస్మిం తస్మిం ఠానే గతినివత్తిం కత్వా కత్వా.

౧౦౯౨. అయం నయోతి ‘‘నిక్ఖమా’తి ఏకవచనేన గచ్ఛన్తే అనేకేపి ద్వారకోట్ఠకే అతిక్కన్తే ఆణాపకస్స ఏకావ ఆపత్తి హోతి, ఠితట్ఠానతో ఠత్వా ఠత్వా నీహరన్తస్స ద్వారకోట్ఠగణనాయ హోతీ’’తి అయం నయో. ఆణత్తియా ఖణేయేవాతి ‘‘ఇమం నిక్కడ్ఢాహీ’’తి ఆణత్తిక్ఖణేయేవ.

౧౦౯౩. ఏకావాతి ఏత్థ ‘‘పాచిత్తి హోతీ’’తి వత్తబ్బో. బహుకాని చేతి ఏత్థ ‘‘ద్వారానీ’’తి వత్తబ్బం, అతిక్కామేతీతి సమ్బన్ధో. ‘‘ఏత్తకే ద్వారకోట్ఠకే అతిక్కమాపేత్వా నిక్కడ్ఢాహీ’’తి చ ‘‘యావ పరియన్తద్వారకోట్ఠకా నిక్కడ్ఢాహీ’’తి చ ‘‘బహూ ద్వారకోట్ఠకే అతిక్కామేత్వా నిక్కడ్ఢాహీ’’తి చ ఆణత్తత్తా బహూ ద్వారకోట్ఠకే అతిక్కామేత్వా సచే నిక్కడ్ఢతీతి అత్థో. యథాహ అట్ఠకథాయం ‘‘సచే పన ఏత్తకాని ద్వారాని నిక్కడ్ఢాహీ’తి వా ‘యావ మహాద్వారం, తావ నిక్కడ్ఢాహీ’తి వా ఏవం నియమేత్వా ఆణత్తో హోతి, ద్వారగణనాయ పాచిత్తియానీ’’తి (పాచి. అట్ఠ. ౧౨౬). బహూని పాచిత్తియాని హోన్తీతి యోజనా.

౧౦౯౪. ఉపట్ఠానసాలాదీతి ఏత్థ నిస్సక్కత్థే పచ్చత్తవచనతో ఉపట్ఠానసాలాదితోతి అత్థో గహేతబ్బో. ‘‘ఉపచారతో’’తి ఇమినా సమానాధికరణత్తా విహారస్స ఉపట్ఠానసాలాదితో ఉపచారతోతి వుత్తం హోతి. యథాహ గణ్ఠిపదే ‘‘ఉపచారో నామ ఉపట్ఠానసాలాదిమత్తమేవా’’తి. కాయేనపి వాచాయపి తథా నిక్కడ్ఢనే చ దుక్కటన్తి వక్ఖమానేన సహ యోజనా. తస్సాతి ఉపసమ్పన్నస్స. ఆది-సద్దేన మణ్డపాదయో గహితా. యథాహ ‘‘విహారస్స ఉపచారా వా ఉపట్ఠానసాలాయ వా మణ్డపా వా రుక్ఖమూలా వా అజ్ఝోకాసా వా నిక్కడ్ఢతి వా నిక్కడ్ఢాపేతి వా, ఆపత్తి దుక్కటస్సా’’తి (పాచి. ౧౨౭). ‘‘వాచాయా’’తి ఇమినా ‘‘నిక్ఖమా’’తి చ ‘‘ఇమం నిక్కడ్ఢాహీ’’తి ఆణాపనఞ్చ గహితం. ‘‘తథా’’తి ఇమినా ఏకేన పయోగేన ఏకాపత్తి, నానాపయోగేసు పయోగగణనాయ, ద్వారగణనాయ వా హోతీతి వుత్తమేవ పకారం ఉపసంహరతి.

౧౦౯౫. ‘‘తథా’’తి ఇదం ‘‘ఇతరం నిక్కడ్ఢన్తస్స దుక్కట’’న్తి ఇమినాపి యోజేతబ్బం. యథా విహారూపచారతో ఉపట్ఠానసాలాదితో ఉపసమ్పన్నం నిక్కడ్ఢన్తస్స, నిక్కడ్ఢాపేన్తస్స చ దుక్కటం హోతి, తథా అనుపసమ్పన్నస్స విహారతో చ విహారూపచారతో చ నిక్కడ్ఢనాదిం కరోన్తస్స భిక్ఖునో దుక్కటం హోతీతి అత్థో. తథా విహారస్సూపచారా వా విహారా వా సబ్బేసమ్పి పరిక్ఖారం నిక్కడ్ఢన్తస్స దుక్కటన్తి యోజనా. సబ్బేసన్తి ఉపసమ్పన్నానుపసమ్పన్నానం. పరిక్ఖారన్తి అన్తమసో రజనఛల్లిపి సఙ్గయ్హతి. యథాహ అట్ఠకథాయం ‘‘అన్తమసో రజనఛల్లిమ్పీ’’తి (పాచి. అట్ఠ. ౧౨౬).

౧౦౯౬. ‘‘అసమ్బద్ధేసూ’’తి ఇమినా బ్యతిరేకతో అసిథిలబద్ధేసు పరిక్ఖారేసు ఏకిస్సాయేవ ఆపత్తియా సమ్భవం దస్సేతి. యథాహ అట్ఠకథాయం ‘‘గాళ్హం బన్ధిత్వా ఠపితేసు పన ఏకావ ఆపత్తీ’తి మహాపచ్చరియం వుత్త’’న్తి (పాచి. అట్ఠ. ౧౨౬). సిథిలబన్ధనం పన సమ్మా బన్ధనం న హోతీతి అసమ్బద్ధవచనేన గహితన్తి దట్ఠబ్బం. అస్స భిక్ఖుస్స వత్థూనం గణనాయ దుక్కటం పరిదీపయేతి యోజనా, పరిక్ఖారం నీహరన్తస్స, నీహరాపేన్తస్స చ అస్స భిక్ఖునోతి వుత్తం హోతి.

౧౦౯౭-౮. అన్తేవాసిన్తి చ సద్ధివిహారికన్తి చ ఏత్థ ‘‘అసమ్మావత్తన్త’’న్తి సేసో. యథాహ అనాపత్తివారే ‘‘అన్తేవాసికం వా సద్ధివిహారికం వా న సమ్మా వత్తన్తం నిక్కడ్ఢతీ’’తిఆది (పాచి. ౧౨౮). నిక్కడ్ఢన్తస్సాతి ఏత్థ ‘‘నిక్కడ్ఢాపేన్తస్సా’’తి సేసో. అసమ్మావత్తన్తం అన్తేవాసిం వా అలజ్జిం వా తథా అసమ్మావత్తన్తం సద్ధివిహారికం వా ఉమ్మత్తకం వా తేసం అన్తేవాసిఆదీనం పరిక్ఖారం వా అత్తనో వసనట్ఠానా వా తథా విస్సాసికస్స వసనట్ఠానా వా నిక్కడ్ఢన్తస్స, నిక్కడ్ఢాపేన్తస్స వా ఉపసమ్పన్నం వా అనుపసమ్పన్నం వా సఙ్ఘికవిహారా నిక్కడ్ఢన్తస్స సయం ఉమ్మత్తకస్స వా అనాపత్తి పకాసితాతి యోజనా.

అట్ఠకథాయం ‘‘అలజ్జీఆదయో పన అత్తనో వసనట్ఠానతోయేవ నిక్కడ్ఢితబ్బా’’తి (పాచి. అట్ఠ. ౧౨౮) వుత్తం, పాళియఞ్చ ‘‘అత్తనో పుగ్గలికే అనాపత్తీ’’తి (పాచి. ౧౨౭) వుత్తం, ‘‘అత్తనో విస్సాసికస్స వసనట్ఠానా’’తి ఇదం కస్మా వుత్తన్తి చే? ఇమస్సేవ పాఠస్స అనులోమతో వుత్తం. అన్తేవాసికన్తిఆదీసు పఠమం అసమ్మావత్తనాదిభావేన ‘‘నిక్కడ్ఢిస్సామీ’’తి చిన్తేత్వా నిక్కడ్ఢన్తస్స చిత్తలహుపరివత్తితాయ కోపే ఉప్పన్నేపి అనాపత్తి.

౧౦౯౯. ‘‘తథా’’తి ఇమినా ‘‘నిక్కడ్ఢన్తస్సా’’తి చ తత్థేవ సేసం ‘‘నిక్కడ్ఢాపేన్తస్సా’’తి (పాచి. అట్ఠ. ౧౨౬) చ ‘‘తస్స పరిక్ఖారం వా’’తి చ యథావుత్తం ఉపసంహరతి. ‘‘సఙ్ఘారామాపి సబ్బస్మా’’తి ఇదం కలహకారకేనేవ యోజేతబ్బం. యథాహ అట్ఠకథాయం ‘‘భణ్డనకారకకలహకారకమేవ సకలసఙ్ఘారామతో నిక్కడ్ఢితుం లభతి. సో హి పక్ఖం లభిత్వా సఙ్ఘమ్పి భిన్దేయ్యా’’తి (పాచి. అట్ఠ. ౧౨౮). ఇదం తూతి ఏత్థ విసేసత్థజోతకేన తు-సద్దేన వుత్తవిసేసనం వినా అవసేసవినిచ్ఛయో అనన్తరసదిసోయేవాతి దీపేతి. తిసముట్ఠానం కాయచిత్తవాచాచిత్తకాయవాచాచిత్తతో సముట్ఠానతోతి.

నిక్కడ్ఢనకథావణ్ణనా.

౧౧౦౦-౧. మజ్ఝిమాసీసఘట్టాయాతి సీసం న ఘట్టేతీతి అసీసఘట్టా, మజ్ఝిమస్స అసీసఘట్టా మజ్ఝిమాసీసఘట్టా, తాయ, పమాణమజ్ఝిమస్స పురిసస్స సీసాఘట్టనప్పమాణుబ్బేధహేట్ఠిమతలాయాతి అత్థో. వేహాసకుటియాతి పదరాదీహి ఉపరి అచ్ఛన్నతలాయ ద్విభూమికాదిభేదాయ కుటియా. ఉపరీతి మత్థకే, అకతపదరాదిఅత్థరణాయ తులామత్తయుత్తాయ ఉపరిమతలేతి వుత్తం హోతి. యథాహ అట్ఠకథాయం ‘‘యాహి కాహిచి ఉపరి అచ్ఛన్నతలా ద్విభూమికకుటి వా తిభూమికాదికుటి వా ‘వేహాసకుటీ’తి వుచ్చతి, ఇధ పన అసీసఘట్టా అధిప్పేతా’’తి (పాచి. అట్ఠ. ౧౩౧). ఆహచ్చపాదకే మఞ్చేతి ‘‘ఆహచ్చపాదకో నామ మఞ్చో అఙ్గే విజ్ఝిత్వా ఠితో హోతీ’’తి పాళియం దస్సితే అటనిసీసాని విజ్ఝిత్వా పాదసిఖం ఆవుణిత్వా ఉపరిసిఖాయ అనాకోటితఆణిమ్హి ఠితమఞ్చేతి అత్థో. ఆహచ్చపాదకే పీఠేతి సమ్బన్ధో. యథాహ పాళియం ‘‘ఆహచ్చపాదకం నామ పీఠం అఙ్గే విజ్ఝిత్వా ఠితం హోతీ’’తి (పాచి. ౧౩౧). సోయేవత్థో.

తస్మిం ఆహచ్చపాదకే మఞ్చే వా పీఠే వా నిసీదన్తస్స వా నిపజ్జన్తస్స వా తస్స భిక్ఖునో పయోగగణనాయ పాచిత్తియో సియున్తి యోజనా.

౧౧౦౨-౩. సఙ్ఘికే సఙ్ఘికసఞ్ఞివేమతికపుగ్గలికసఞ్ఞీనం వసేన తికపాచిత్తియం. పుగ్గలేతి పుగ్గలికే విహారే. వేహాసకుటియా…పే… గణనాయేవ తస్స తికదుక్కటన్తి యోజనా. పుగ్గలికే సఙ్ఘికసఞ్ఞివేమతికఅఞ్ఞపుగ్గలికసఞ్ఞీనం వసేన తికదుక్కటం.

హేట్ఠా అపరిభోగే వాతి దారుసమ్భారాదీనం వసేన హేట్ఠిమతలే అవలఞ్జే వా. సీసఘట్టాయ వాతి సీసఘట్టనప్పమాణతలాయ కుటియా వా. అవేహాసవిహారే వాతి అవేహాసకుటియా భూమియం కతపణ్ణసాలాదీసు. ఏత్థాపి ‘‘విస్సాసికవిహారే’’తి ఇదం ‘‘అత్తనో పుగ్గలికే అనాపత్తీ’’తి (పాచి. ౧౩౨) ఇమస్స అనులోమనతో వుత్తం.

౧౧౦౪. యత్థ పటాణి వా దిన్నాతి యస్మిం మఞ్చే పాదసీసానం ఉపరి అటనిమత్థకతో తిరియం ఆణి పవేసితా హోతి, తత్థ అభినిసీదతో, అభినిపజ్జతో వా న దోసోతి యోజనా. తత్థాతి పుబ్బే వుత్తఅపవేసితపటాణిమ్హి మఞ్చే వా పీఠే వా. ‘‘ఠత్వా’’తి ఇమినా నిపజ్జనం నివత్తేతి. లగేతీతి ఉపరిబద్ధఅఙ్కుససిక్కాదీసు యం కిఞ్చి పరిక్ఖారం లగేతి. ఇదం సిక్ఖాపదం సముట్ఠానతో ఏళకలోమేన సిక్ఖాపదేన సమం మతన్తి యోజనా.

వేహాసకుటికథావణ్ణనా.

౧౧౦౫. యావ ద్వారస్స కోసమ్హాతి ఏత్థ ‘‘మహల్లకస్స విహారస్సా’’తి సేసో, ‘‘మహల్లకో నామ విహారో సస్సామికో వుచ్చతీ’’తి (పాచి. ౧౩౬) పాళియం వుత్తత్తా కారాపేతానం దాయకానం సమ్భవతో మహల్లకస్స ‘‘విహారో నామ ఉల్లిత్తో వా హోతి అవలిత్తో వా ఉల్లిత్తావలిత్తో వా’’తి దస్సితభేదస్స విహారస్స ద్వారకోససఙ్ఖాతపిట్ఠసఙ్ఘాటస్స ‘‘సమన్తా హత్థపాసా’’తి (పాచి. ౧౩౬) పాళియం వుత్తద్వారకవాటపుథులప్పమాణద్వారబాహసమీపం అవధిం కత్వాతి అత్థో. యథాహ అట్ఠకథాయం ‘‘ద్వారకోసో నామ పిట్ఠసఙ్ఘాటస్స సమన్తా కవాటవిత్థారప్పమాణో ఓకాసో’’తి (పాచి. అట్ఠ. ౧౩౫).

అగ్గళట్ఠపనాయాతి ఏత్థ అగ్గళసహచరియేన తంసహితద్వారకవాటేన యుత్తద్వారబాహానమేవ వుత్తత్తా ద్వారబాహానం నిచ్చలత్థాయాతి అత్థో. యథాహ అట్ఠకథాయం ‘‘సకవాటస్స ద్వారబన్ధస్స నిచ్చలభావత్థాయాతి అత్థో’’తి (పాచి. అట్ఠ. ౧౩౫). లిమ్పితబ్బన్తి ఏత్థ ‘‘పునప్పున’’న్తి సేసో. యథాహ అట్ఠకథాయం ‘‘పునప్పునం లిమ్పితబ్బో వా లేపాపేతబ్బో వా’’తి (పాచి. అట్ఠ. ౧౩౫). తిణమత్తికానం ఉపరి పునప్పునం మత్తికాలేపో కాతబ్బోతి అత్థో.

౧౧౦౬-౭. యో ఞేయ్యో, అయం నయోతి సమ్బన్ధో, ‘‘పునప్పునం లిమ్పితబ్బం వా లేపాపేతబ్బమేవ వా’’తి యో వుత్తో, అయం నయో వేదితబ్బోతి అత్థో. ఆలోకం సన్ధేతి పిధేతీతి ఆలోకసన్ధి, వాతపానకవాటానమేతం అధివచనం. యథాహ ‘‘ఆలోకసన్ధీతి వాతపానకవాటకా వుచ్చన్తీ’’తి (పాచి. అట్ఠ. ౧౩౫). ఏత్థ కవాటస్స సామన్తా కవాటద్వారఫలకవిత్థారప్పమాణం లేపట్ఠానం. యథాహ ‘‘సబ్బదిసాసు కవాటవిత్థారప్పమాణో ఓకాసో’’తి (పాచి. అట్ఠ. ౧౩౫).

ఏత్థాయమధిప్పాయో – వాతపానకవాటస్స సామన్తా ద్వారఫలకవిత్థారప్పమాణే ఠానే తిణ్ణం మత్తికానం ఉపరిపి యత్తకం బహలం ఇచ్ఛతి, తత్తకే ఠానే ఆలోకసన్ధి పరికమ్మత్థాయ లిమ్పితబ్బో వా లేపాపేతబ్బో వాతి. ‘‘పునప్పునం ఛాదాపేసి పునప్పునం లేపాపేసీ’’తి (పాచి. ౧౩౪) ఇమస్మిం వత్థుస్మిం ఉప్పన్నదోసేన సిక్ఖాపదస్స పఞ్ఞత్తత్తా లేపం అనుజానన్తేన చ ద్వారబన్ధనస్స సామన్తా అడ్ఢతేయ్యహత్థప్పమాణేయేవ పదేసే పునప్పునం లేపస్స అనుఞ్ఞాతత్తా తతో అఞ్ఞత్థ పునప్పునం లిమ్పేన్తస్స వా లిమ్పాపేన్తస్స వా భిత్తియం మత్తికాహి కత్తబ్బకిచ్చం నిట్ఠాపేత్వా పున చతుత్థలేపే దిన్నే పాచిత్తియేన భవితబ్బన్తి వదన్తి. గణ్ఠిపదేసు పన తీసుపి పునప్పునం లేపదానస్స వుత్తప్పమాణతో అఞ్ఞత్థ పటిక్ఖిత్తమత్తం ఠపేత్వా పాచిత్తియస్స అవుత్తత్తా దుక్కటం అనురూపన్తి వుత్తం.

ఛదనస్సాతి పదభాజనే వుత్తానం ఇట్ఠకాసిలాసుధాతిణపణ్ణచ్ఛదనానం అఞ్ఞతరస్స. ద్వత్తిపరియాయన్తి ఏత్థ అట్ఠకథాయం ‘‘పరియాయేనాతి పరిక్ఖేపేన, ఏవం ఛదనం పన తిణపణ్ణేహి లబ్భతీ’’తి (పాచి. అట్ఠ. ౧౩౬) వుత్తత్తా పరియాయన్తి తిణేహి వా పణ్ణేహి వా పరిక్ఖిపిత్వా ఛదనమేవ గహేతబ్బం. ఇట్ఠకాయ వా సిలాయ వా సుధాయ వా ఛదనే లబ్భమానం మగ్గేన ఛదనం పన ఉపలక్ఖణవసేన లబ్భతి. ద్వత్తిపరియాయేన ఛదనఞ్చ ‘‘సబ్బమ్పి చేతం ఛదనం ఛదనూపరి వేదితబ్బ’’న్తి (పాచి. అట్ఠ. ౧౩౬) అట్ఠకథావచనతో ఉపరూపరి ఛదనవసేన వేదితబ్బం. హరితం నామ పుబ్బణ్ణాది. యథాహ అట్ఠకథాయం ‘‘హరితన్తి చేత్థ సత్తధఞ్ఞభేదం పుబ్బణ్ణం, ముగ్గమాసతిలకులత్థఅలాబుకుమ్భణ్డాదిభేదఞ్చ అపరణ్ణం అధిప్పేత’’న్తి (పాచి. అట్ఠ. ౧౩౫). ఇమేసు అఞ్ఞతరస్సాభావేన అహరితం నామ.

అధిట్ఠేయ్యన్తి విధాతబ్బం. తతో ఉద్ధన్తి తీహి పరియాయేహి వా తీహి మగ్గేహి వా ఉద్ధం. యథాహ అట్ఠకథాయం ‘‘తిణ్ణం మగ్గానం వా పరియాయానం వా ఉపరీ’’తి (పాచి. అట్ఠ. ౧౩౬). పాచిత్తియం హోతీతి వక్ఖమానదూరతాయ యుత్తే అహరితట్ఠానే ఠత్వా సంవిదహిత్వా తిక్ఖత్తుం ఛాదాపేత్వా తతియవారే ‘‘ఏవం కరోహీ’’తి ఆణాపేత్వా పక్కమితబ్బం. అపక్కమన్తేన తుణ్హీభూతేన ఠాతబ్బం, తతో ఉత్తరి చతుత్థవారే ఛదనత్థం విదహన్తస్స ఇట్ఠకాదిగణనాయ, తిణేసు తిణగణనాయ, పణ్ణేసు పణ్ణగణనాయ పాచిత్తియన్తి వుత్తం హోతి. యథాహ పాళియం ‘‘మగ్గేన ఛాదేన్తస్స ద్వే మగ్గే అధిట్ఠహిత్వా తతియాయ మగ్గం ఆణాపేత్వా పక్కమితబ్బ’’న్తిఆది (పాచి. ౧౩౬). తతియాయ మగ్గన్తి ఏత్థ తతియాయాతి ఉపయోగత్థే సమ్పదానవచనం, తతియం మగ్గన్తి అత్థో. తత్థాతి హరితే, ‘‘సచే హరితే ఠితో అధిట్ఠాతి, ఆపత్తి దుక్కటస్సా’’తి (పాచి. ౧౩౭) వచనతో అధిట్ఠానాయ తిట్ఠతోతి లబ్భతి. బీజరోపనతో పట్ఠాయ యావ సస్సం తిట్ఠతి, తావ హరితం నామ. యథాహ అట్ఠకథాయం ‘‘యస్మిమ్పి ఖేత్తే వుత్తం బీజం న తావ సమ్పజ్జతి, వస్సే పన పతితే సమ్పజ్జిస్సతీ’’తిఆది (పాచి. అట్ఠ. ౧౩౫).

౧౧౦౮-౯. అహరితట్ఠానేపి తిట్ఠతో పరిచ్ఛేదం దస్సేతుమాహ ‘‘పిట్ఠివంసే’’తిఆది. ‘‘పిట్ఠివంసే’’తి ఇదం వంసయుత్తసేనాసనవసేన వుత్తం. కణ్ణికం గాహాపేత్వా కతసేనాసనస్సాపి ఉపలక్ఖణం హోతి. పిట్ఠివంసేతి చ ‘‘గఙ్గాయం ఘోసో’’తిఆదీసు వియ సామీపికాధారే భుమ్మం. కుతోయం విసేసో లబ్భతీతి? అట్ఠకథాయం ‘‘పిట్ఠివంసస్స వా కూటాగారకణ్ణికాయ వా ఉపరి, థుపికాయ వా పస్సే నిసిన్నో హోతీ’’తి (పాచి. అట్ఠ. ౧౩౫) వుత్తవిధానతో లబ్భతి. ‘‘నిసిన్నో’’తి అట్ఠకథావచనతో ఠితోతి ఏత్థ గతినివత్తిసామఞ్ఞేన నిసిన్నో చ వుత్తోతి గహేతబ్బో. యస్మిం ఠానేతి ఏత్థ ‘‘అహరితే’’తి పకరణతో లబ్భతి. ‘‘ఠాతు’’న్తి ఇదం అధిట్ఠానకరణత్థాయ ఠానం గహేత్వా వుత్తన్తి ‘‘తస్స అన్తో అహరితేపి ఠత్వా అధిట్ఠాతుం న లబ్భతీ’’తి (పాచి. అట్ఠ. ౧౩౬) అట్ఠకథావచనతో విఞ్ఞాయతి.

పతనోకాసతోతి ఏత్థ పఠమత్థే తో-పచ్చయో. తఞ్హి ఠానం విహారస్స పతనోకాసోతి యోజనా. హీతి హేతుఅత్థే వత్తమానతో యస్మా అహరితే పతన్తస్స విహారస్సేతం ఠానం పతనోకాసో, తస్మా తత్థ ఠాతుం న వట్టతీతి గహేతబ్బం.

౧౧౧౧. ఇమస్మిం సిక్ఖాపదే ఆదో తావ విహారపదస్స పదభాజనే ‘‘విహారో నామ ఉల్లిత్తో వా’’తిఆదివుత్తత్తా (పాచి. అట్ఠ. ౧౩౬) తబ్బిపరియాయతో తిణేహేవ కతఛదనభిత్తికా కుటి తిణకుటికాతి విఞ్ఞాయతీతి తిణఛదనా కుటికా తిణకుటికా.

ద్వత్తిపరియాయకథావణ్ణనా.

౧౧౧౨. జానన్తి తోయస్స సప్పాణకభావం జానన్తో. సిఞ్చేయ్య సిఞ్చాపేయ్యాతి ఏత్థ ‘‘తేన ఉదకేనా’’తి వత్తబ్బం. యథాహ అట్ఠకథాయం ‘‘తేన ఉదకేన సయం వా సిఞ్చేయ్యా’’తిఆది (పాచి. అట్ఠ. ౧౪౦).

౧౧౧౩. యో పన ధారం అచ్ఛిన్దిత్వా సచే మత్తికం సిఞ్చేయ్య, ఏవం సిఞ్చతో తస్సాతి యోజనా.

౧౧౧౪-౫. సన్దమానకన్తి తోయవాహినిం. మాతికం ఆళిం. సమ్ముఖం కరోన్తస్సాతి ఉదకం న్హాయితుమిచ్ఛితం యది, సయం అభిముఖం కరోన్తస్స. తత్థ తత్థ బన్ధతో అస్స భిక్ఖుస్స పయోగగణనాయ ఆపత్తి సియాతి యోజనా. పయోగగణనాతి పయోగగణనాయ, ఉదకం బన్ధిత్వా బన్ధిత్వా యథిచ్ఛితదిసాభిముఖకరణపయోగానం గణనాయాతి అత్థో.

౧౧౧౬-౭. యం జలం తిణాదిమ్హి పక్ఖిత్తే సచే ఖయం వా ఆవిలత్తం వా గచ్ఛతి, తాదిసే ఉదకే మత్తికం, తిణమేవ వా సచే సకటపుణ్ణమ్పి ఏకతో పక్ఖిపేయ్య, ఏవం పక్ఖిపన్తస్స ఏకా పాచిత్తి. ఏకేకం మత్తికం, తిణమేవ వా. వా-సద్దేన కట్ఠగోమయాదిం వా పక్ఖిపన్తస్స పయోగగణనాయ పాచిత్తియన్తి యోజనా. ఆవిలత్తన్తి పాణకా యథా నస్సన్తి, తథా ఆలుళితభావం. ఇమినా ఏవం అవినస్సమానపాణకే మహాఉదకే తిణాదిం పక్ఖిపన్తస్స అనాపత్తిభావం దీపేతి. యథాహ అట్ఠకథాయం ‘‘ఇదం పన మహాఉదకం…పే… సన్ధాయ వుత్త’’న్తి (పాచి. అట్ఠ. ౧౪౦).

౧౧౧౮. దుక్కటం హోతీతి ఆణాపనపచ్చయా దుక్కటం హోతి. ఏకా పాచిత్తి.

౧౧౧౯. సబ్బత్థాతి సప్పాణకే చ అప్పాణకే చ. విమతిస్సాతి సహచరియేన విమతిసహితమాహ.

౧౧౨౦. ‘‘సబ్బత్థాపాణసఞ్ఞిస్సా’’తిఆదీసు అధికారతో లబ్భమానం ‘‘సిఞ్చనాదీసు యం కిఞ్చి కరోన్తస్సా’’తి ఇదం పచ్చేకం సమ్బన్ధనీయం. సబ్బత్థాతి సప్పాణకే, అప్పాణకే చ. అపాణసఞ్ఞిస్సాతి ఏవం కతేన పయోగేన నస్సమానా పాణకా న సన్తీతిసఞ్ఞిస్స. అసఞ్చిచ్చాతి యథా పాణకా న నస్సన్తి, ఏవం ఘటాదీహి గహితం సప్పాణకఉదకం ఉదకేయేవ ఓసిఞ్చన్తస్స వా ఓసిఞ్చాపేన్తస్స వా వట్టిత్వా తస్మిం ఉదకే తిణాదిమ్హి పతితే అసఞ్చిచ్చ కతం నామ హోతి. అసతిస్సాతి అసతియా కరోన్తస్స. అజానతోతి పాణకానం అత్థిభావం అజానిత్వా కరోన్తస్స.

౧౧౨౧-౨. వధకచిత్తే సతి సత్తమే సప్పాణకవగ్గే పఠమసిక్ఖాపదస్స విసయభావతో తతో విసేసేతుమాహ ‘‘వినా వధకచిత్తేనా’’తి. ఇమస్మిం సిక్ఖాపదే పాళియం (పాచి. ౧౪౦) ‘‘సప్పాణకం ఉదక’’న్తి ఇమినా అట్ఠకథాగతం పఠమఙ్గఞ్చ ‘‘జాన’’న్తి ఇమినా దుతియఙ్గఞ్చ ‘‘సిఞ్చేయ్య వా సిఞ్చాపేయ్య వా’’తి ఇమినా చతుత్థఙ్గఞ్చ వుత్తం, న వుత్తం తతియఙ్గం. తఞ్చ ఖో వధకచిత్తస్స సత్తమవగ్గే పఠమసిక్ఖాపదేన పాచిత్తియవచనతో ఏత్థ తదభావలక్ఖణం తతియఙ్గం వుత్తమేవ హోతీతిఅధిప్పాయేన అట్ఠకథాయం వుత్తన్తి ఆహ ‘‘వినా వధకచిత్తేనా’’తి. తేనేవాహ ‘‘చత్తారేవస్స అఙ్గాని, నిద్దిట్ఠాని మహేసినా’’తి. అస్సాతి ఇమస్స సిక్ఖాపదస్స.

౧౧౨౩. సప్పాణకసఞ్ఞిస్స ‘‘పరిభోగేన పాణకా మరిస్సన్తీ’’తి పుబ్బభాగే జానన్తస్సాపి సిఞ్చనసిఞ్చాపనం ‘‘పదీపే నిపతిత్వా పటఙ్గాదిపాణకా మరిస్సన్తీ’’తి జానన్తస్స పదీపుజ్జలనం వియ వినాపి వధకచేతనాయ హోతీతి ఆహ ‘‘పణ్ణత్తివజ్జం తిచిత్త’’న్తి. ఏత్థ కిస్మిఞ్చి కుపితస్స వా కీళాపసుతస్స వా సిఞ్చతో అకుసలచిత్తం, మాలాగచ్ఛాదిం సిఞ్చతో కుసలచిత్తం, పణ్ణత్తిం అజానతో ఖీణాసవస్స అబ్యాకతచిత్తన్తి తిచిత్తం వేదితబ్బం. తస్సాతి సత్తమవగ్గే పఠమసిక్ఖాపదస్స. అస్స చాతి ఇమస్స సిఞ్చనసిక్ఖాపదస్స చ. ఇదం విసేసనన్తి ఇదం నానాకరణం. ఏత్థ ఇమస్మిం పకరణే నిద్దిట్ఠం పకాసితన్తి అత్థో. తం లోకవజ్జం, ఇదం పణ్ణత్తివజ్జం. తం అకుసలచిత్తం, ఇదం తిచిత్తం. తం దుక్ఖవేదనం, ఇదం తివేదనన్తి వుత్తం హోతి.

సత్తమవగ్గే దుతియస్స ఇమస్స చ కో విసేసోతి చే? ఇమస్స సిక్ఖాపదస్స ‘‘సిఞ్చేయ్య వా సిఞ్చాపేయ్య వా’’తి బాహిరపరిభోగవసేన పఠమం పఞ్ఞత్తత్తా ‘‘సప్పాణకం ఉదకం పరిభుఞ్జేయ్యా’’తి (పాచి. ౩౮౮) సిక్ఖాపదం అత్తనో నహానపానాదిపరిభోగవసేన పఞ్ఞత్తన్తి వేదితబ్బం. తస్మిం వా పఠమం పఞ్ఞత్తేపి అత్తనో పరిభోగవసేనేవ పఞ్ఞత్తత్తా పున ఇదం సిక్ఖాపదం బాహిరపరిభోగవసేన పఞ్ఞత్తన్తి గహేతబ్బం.

సప్పాణకకథావణ్ణనా.

సేనాసనవగ్గో దుతియో.

౧౧౨౪-౬. అట్ఠఙ్గయుత్తస్సాతి ఏత్థ ‘‘సీలవా’’తిఆది ఏకమఙ్గం, ‘‘బహుస్సుతో’’తిఆది దుతియం, ‘‘ఉభయాని ఖో పనస్సా’’తిఆది తతియం, ‘‘కల్యాణవాచో హోతీ’’తిఆది చతుత్థం, ‘‘యేభుయ్యేన భిక్ఖునీనం పియో హోతి మనాపో’’తి పఞ్చమం, ‘‘పటిబలో హోతి భిక్ఖునియో ఓవదితు’’న్తి ఛట్ఠం, ‘‘న ఖో పనేతం భగవన్తం ఉద్దిస్సా’’తిఆది సత్తమం, ‘‘వీసతివస్సో వా హోతి అతిరేకవీసతివస్సో వా’’తి అట్ఠమన్తి ఏతాని పాఠాగతాని అట్ఠ అఙ్గాని నామ. భిక్ఖునీనం ఓవాదో, తదత్థాయ సమ్ముతీతి విగ్గహో. ఇధాతి ఇమస్మిం సిక్ఖాపదే. ఞత్తి చతుత్థీ యస్స కమ్మస్సాతి విగ్గహో. ‘‘కమ్మేనా’’తి సేసో.

అట్ఠఙ్గయుత్తస్స భిక్ఖుస్స మహేసినా ఞత్తిచతుత్థేన కమ్మేన యా భిక్ఖునోవాదకసమ్ముతి ఇధ అనుఞ్ఞాతా, తాయ అసమ్మతో యో భిక్ఖూతి యోజనా.

గరుధమ్మేహి అట్ఠహీతి ‘‘వస్ససతూపసమ్పన్నాయ భిక్ఖునియా తదహుపసమ్పన్నస్స భిక్ఖునో అభివాదనం పచ్చుపట్ఠానం అఞ్జలికమ్మం సామీచికమ్మం కాతబ్బ’’న్తిఆదీహి (పాచి. ౧౪౯) పాళియం ఆగతేహి అట్ఠహి గరుధమ్మేహి. ఏకం భిక్ఖునిం, సమ్బహులా వా భిక్ఖునియోతి ఇదం పకరణతో లబ్భతి. ఓసారేన్తోవాతి పాళిం ఉచ్చారేన్తోవ. యథాహ అట్ఠకథాయం ‘‘ఓసారేతబ్బాతి పాళి వత్తబ్బా’’తి (పాచి. అట్ఠ. ౧౪౯). తే ధమ్మేతి పుబ్బే వుత్తే తే అట్ఠ గరుధమ్మే. ఓవదేయ్యాతి అట్ఠగరుధమ్మపాళిభాసనసఙ్ఖాతం ఓవాదం కరేయ్య.

కిం వుత్తం హోతి? పాటిపదే ఓవాదత్థాయ ఆగన్త్వా వన్దిత్వా ఏకమన్తం నిసిన్నా భిక్ఖునియో ‘‘తేన భిక్ఖునా’’తిఆదినా పాఠాగతనయేన ‘‘సమగ్గత్థ భగినియో’’తి పుచ్ఛిత్వా ‘‘సమగ్గమ్హయ్యా’’తి యది వదేయ్యుం, ‘‘వత్తన్తి భగినియో అట్ఠ గరుధమ్మా’’తి పునపి పుచ్ఛిత్వా ‘‘వత్తన్తయ్యా’’తి యది వదేయ్యుం, ‘‘ఏసో భగినియో ఓవాదో’’తి నియ్యాదేయ్య. ‘‘న వత్తన్తయ్యా’’తి యది వదేయ్యుం, ‘‘వస్ససతూపసమ్పన్నాయా’’తిఆదినా అట్ఠగరుధమ్మపాళిభాసనవసేన ఓవాదం కరేయ్యాతి వుత్తం హోతి. యథాహ ‘‘ఓసారేన్తోవ తే ధమ్మే ఓవదేయ్యా’’తి.

౧౧౨౭. అఞ్ఞేన ధమ్మేనాతి సుత్తన్తేన వా అభిధమ్మేన వా. ఏకతోఉపసమ్పన్నన్తి భిక్ఖునిసఙ్ఘేయేవ ఉపసమ్పన్నం. యథాహ అట్ఠకథాయం ‘‘భిక్ఖునీనం సన్తికే ఏకతోఉపసమ్పన్నాయా’’తి. తథాతి ఓవదన్తస్స దుక్కటన్తి దస్సేతి.

౧౧౨౮. భిక్ఖూనం సన్తికేయేవ ఉపసమ్పన్నన్తి మహాపజాపతియా గోతమియా సద్ధిం పబ్బజితా పఞ్చసతా సాకియానియో సఙ్గణ్హాతి. లిఙ్గవిపల్లాసే ఉపసమ్పన్నభిక్ఖునో లిఙ్గపరివత్తనే సతి తథా పాచిత్తి ఏవ పకాసితాతి అత్థో.

౧౧౨౯. ఓవాదం అనియ్యాదేత్వాతి ‘‘వత్తన్తి భగినియో అట్ఠ గరుధమ్మా’’తి పుచ్ఛిత్వా ‘‘వత్తన్తయ్యా’’తి వుత్తేతి ఏత్థాపి సోయేవత్థో.

౧౧౩౦. గరుధమ్మేహి ఓవదతో దుక్కటన్తి యోజనా.

౧౧౩౧. అగణ్హన్తస్స ఓవాదన్తి ఏత్థ ఓవాదత్థం యాచనసన్దేసో తదత్థతాయ ఓవాదోతి గహితోతి ఓవాదసాసనం అసమ్పటిచ్ఛన్తస్సాతి అత్థో. అపచ్చాహరతోపి తన్తి తం అత్తనా గహితం ఓవాదసాసనం ఉపోసథగ్గే ఆరోచేత్వా పాతిమోక్ఖుద్దేసకేన దిన్నం పటిసాసనం భిక్ఖునిసఙ్ఘస్స నేత్వా అవదన్తస్సాపి. బాలన్తి సాసనసమ్పటిచ్ఛనఞ్చ ఉపోసథగ్గం నేత్వా ఆరోచనఞ్చ పటిసాసనం హరిత్వా పాటిపదే భిక్ఖునిసఙ్ఘగణపుగ్గలానం యథానురూపం పచ్చారోచనఞ్చ కాతుం అజాననతాయ బాలం. గిలానన్తి ఉపోసథగ్గం గన్త్వాపి ఆరోచనస్స బాధకేన గేలఞ్ఞేన సమన్నాగతం గిలానం. గమికన్తి పాటిపదం అనిసీదిత్వా గన్తబ్బం అచ్చాయికగమనం గమికఞ్చ ఠపేత్వా దుక్కటం సియాతి సమ్బన్ధో.

౧౧౩౨. కమ్మస్మిన్తి ఏత్థ కమ్మ-సద్దేన భిక్ఖునోవాదకస్స ఞత్తిచతుత్థేన కమ్మేన దిన్నం సమ్ముతికమ్మం అధిప్పేతన్తి అట్ఠకథాయం వుత్తం. ఞత్తిం, కమ్మవాచఞ్చ పరిహాపేత్వా, పరివత్తేత్వా వా కతం చే, అధమ్మకమ్మం నామ. వగ్గేతి ఛన్దారహానం ఛన్దస్స అనాహరణేన వా సన్నిపతితానం ఉక్కోటేన వా వగ్గే సతి. తికపాచిత్తియం సియాతి ‘‘అధమ్మకమ్మే అధమ్మకమ్మసఞ్ఞీ వగ్గం భిక్ఖునిసఙ్ఘం వగ్గసఞ్ఞీ ఓవదతి, వేమతికో ఓవదతి, సమగ్గసఞ్ఞీ ఓవదతి, ఆపత్తి పాచిత్తియస్సా’’తి (పాచి. ౧౫౦) అధమ్మకమ్మే అధమ్మకమ్మసఞ్ఞిపక్ఖే వుత్తపాచిత్తియత్తయం హోతి.

౧౧౩౩. అధమ్మే పన కమ్మస్మిం వేమతికస్సాపీతి యోజనా. ‘‘తథా’’తి ఇమినా ‘‘వగ్గే భిక్ఖునిసఙ్ఘస్మిం, తికపాచిత్తియం సియా’’తి ఇదం సఙ్గణ్హాతి. కిం వుత్తం హోతి? అధమ్మకమ్మే వేమతికపక్ఖే ‘‘వగ్గం భిక్ఖునిసఙ్ఘం వగ్గసఞ్ఞీ, వేమతికో, సమగ్గసఞ్ఞీ ఓవదతి, ఆపత్తి పాచిత్తియస్సా’’తి (పాచి. ౧౫౦) అధమ్మికకమ్మేయేవ విమతివారే వుత్తతికపాచిత్తియం హోతీతి వుత్తం హోతి. ‘‘ధమ్మకమ్మన్తి సఞ్ఞినో’’తి ఇమినాపి ‘‘అధమ్మే పన కమ్మస్మి’’న్తి ఇదం యోజేతబ్బం, ‘‘తథా’’తి సమ్బన్ధో, తేన ‘‘వగ్గే’’తిఆదికం సఙ్గణ్హాతి. ‘‘అధమ్మకమ్మే ధమ్మకమ్మసఞ్ఞీ వగ్గం భిక్ఖునిసఙ్ఘం వగ్గసఞ్ఞీ ఓవదతి, వేమతికో, సమగ్గసఞ్ఞీ ఓవదతి, ఆపత్తి పాచిత్తియస్సా’’తి (పాచి. ౧౫౦) వుత్తం తికపాచిత్తియం హోతి. ఏవమేతా పాచిత్తియో సన్ధాయాహ ‘‘నవ పాచిత్తియో వుత్తా’’తి.

ఇమస్మిం వియ అధమ్మకమ్మవారే ‘‘సమగ్గే భిక్ఖునిసఙ్ఘస్మి’’న్తి వికప్పే చ ఏవమేవ నవ పాచిత్తియో హోన్తీతి అతిదిసన్తో ‘‘సమగ్గేపి చ తత్తకా’’తి ఆహ. యథాహ ‘‘అధమ్మకమ్మే అధమ్మకమ్మసఞ్ఞీ సమగ్గం భిక్ఖునిసఙ్ఘం వగ్గసఞ్ఞీ, వేమతికో, సమగ్గసఞ్ఞీ ఓవదతి, ఆపత్తి పాచిత్తియస్స. అధమ్మకమ్మే వేమతికో సమగ్గం భిక్ఖునిసఙ్ఘం వగ్గసఞ్ఞీ, వేమతికో, సమగ్గసఞ్ఞీ ఓవదతి, ఆపత్తి పాచిత్తియస్స. అధమ్మకమ్మే ధమ్మకమ్మసఞ్ఞీ సమగ్గం భిక్ఖునిసఙ్ఘం వగ్గసఞ్ఞీ, వేమతికో, సమగ్గసఞ్ఞీ ఓవదతి, ఆపత్తి పాచిత్తియస్సా’’తి (పాచి. ౧౫౦).

౧౧౩౪. ద్విన్నం నవకానం వసాతి యథాదస్సితం వగ్గనవకం, సమగ్గనవకన్తి ద్విన్నం నవకానం వసేన. తాతి పాచిత్తియో.

‘‘ధమ్మకమ్మే అధమ్మకమ్మసఞ్ఞీ వగ్గం భిక్ఖునిసఙ్ఘం వగ్గసఞ్ఞీ, వేమతికో, సమగ్గసఞ్ఞీ ఓవదతి, ఆపత్తి దుక్కటస్స. ధమ్మకమ్మే వేమతికో వగ్గం భిక్ఖునిసఙ్ఘం వగ్గసఞ్ఞీ, వేమతికో, సమగ్గసఞ్ఞీ ఓవదతి, ఆపత్తి దుక్కటస్స. ధమ్మకమ్మే ధమ్మకమ్మసఞ్ఞీ వగ్గం భిక్ఖునిసఙ్ఘం వగ్గసఞ్ఞీ, వేమతికో, సమగ్గసఞ్ఞీ ఓవదతి, ఆపత్తి దుక్కటస్సా’’తి వగ్గపక్ఖే నవ దుక్కటాని. ‘‘ధమ్మకమ్మే అధమ్మకమ్మసఞ్ఞీ సమగ్గం భిక్ఖునిసఙ్ఘం వగ్గసఞ్ఞీ, వేమతికో, సమగ్గసఞ్ఞీ ఓవదతి, ఆపత్తి దుక్కటస్స. ధమ్మకమ్మే వేమతికో సమగ్గం భిక్ఖునిసఙ్ఘం వగ్గసఞ్ఞీ, వేమతికో, సమగ్గసఞ్ఞీ ఓవదతి, ఆపత్తి దుక్కటస్స. ధమ్మకమ్మే ధమ్మకమ్మసఞ్ఞీ సమగ్గం భిక్ఖునిసఙ్ఘం వగ్గసఞ్ఞీ, వేమతికో ఓవదతి, ఆపత్తి దుక్కటస్స. ధమ్మకమ్మే ధమ్మకమ్మసఞ్ఞీ సమగ్గం భిక్ఖునిసఙ్ఘం సమగ్గసఞ్ఞీ ఓవదతి, అనాపత్తీ’’తి (పాచి. ౧౫౧) ఏత్థ అన్తే వుత్తం అనాపత్తివారం వినా అవసేసేసు అట్ఠసు వారేసు సమగ్గపక్ఖే అట్ఠ దుక్కటాని. ఏవం పురిమాని నవ, ఇమాని అట్ఠాతి ధమ్మకమ్మపక్ఖే సత్తరస దుక్కటాని హోన్తీతి ఆహ ‘‘దుక్కటం ధమ్మకమ్మేపి, సత్తరసవిధం సియా’’తి.

౧౧౩౫. ‘‘ఓసారేహీ’’తి వుత్తో కథేతి వాతి యోజనా. ‘‘అట్ఠగరుధమ్మం కథేహీ’’తి వుత్తో తం కథేతి వా. పఞ్హం పుట్ఠో కథేతి వాతి అట్ఠగరుధమ్మవిసయే పఞ్హం పుట్ఠో తమేవ వదతి వా. సిక్ఖమానాయ కథేతి వాతి సమ్బన్ధో. సిక్ఖమానాయ అట్ఠగరుధమ్మే కథేతి వా, నేవ దోసోతి అత్థో. ఉమ్మత్తకాదినో కథయతో నేవ దోసోతి యోజనా.

౧౧౩౬. ఇదాని తిణ్ణమ్పి బహుస్సుతానం లక్ఖణే ఏకత్థ దస్సితే భిక్ఖునోవాదకస్స విసేసో సువిఞ్ఞేయ్యో హోతీతి తం దస్సేతుమాహ ‘‘వాచుగ్గతావ కాతబ్బా’’తిఆది. ద్వే మాతికా పగుణా వాచుగ్గతా కాతబ్బాతి యోజనా. భిక్ఖుభిక్ఖునివిభఙ్గే మాతికా పగుణా వాచుగ్గతావ కాతబ్బాతి యోజనా, భిక్ఖుభిక్ఖునివిభఙ్గమాతికా పగుణా కత్వా తాసం అట్ఠకథం ఉగ్గహేత్వా పాళితో, అత్థతో చ వచనపథారుళ్హా వోహారక్ఖమాయేవ కాతబ్బాతి వుత్తం హోతి. చత్తారో భాణవారా పగుణా వాచుగ్గతావ కాతబ్బాతి పకాసితాతి యోజనా. ‘‘పగుణా’’తి ఇమినా పాళియం పగుణం కత్వా ధారేత్వా పరిపుచ్ఛితబ్బన్తి దస్సేతి. ‘‘వాచుగ్గతావ కాతబ్బా’’తి ఇమినా తదత్థం సుత్వా ధారేత్వా పరిపుచ్ఛితబ్బమేవాతి దస్సేతి.

౧౧౩౭. పరికథత్థాయాతి సమ్పత్తానం ధమ్మకథనత్థాయ. కథామగ్గోతి మహాసుదస్సనకథామగ్గో. మఙ్గల…పే… అనుమోదనాతి అగ్గస్స దానాదిమఙ్గలేసు భత్తానుమోదనాసఙ్ఖాతా దానకథా చ, కుమారమఙ్గలాదీసు మహామఙ్గలసుత్తాదిమఙ్గలానుమోదనా చ, అమఙ్గలం నామ కాలకిరియా, తత్థ మతకభత్తాదీసు తిరోకుట్టాదికథా చాతి ఏవం తిస్సోయేవానుమోదనా.

౧౧౩౮. ఉపోసథాదిఅత్థాయాతి ఏత్థ ఆది-సద్దేన పవారణాదీనం సఙ్గహో. కమ్మాకమ్మవినిచ్ఛయోతి కమ్మవగ్గే వుత్తవినిచ్ఛయో, పరివారే కమ్మవగ్గే ఆగతఖుద్దానుఖుద్దకకమ్మవినిచ్ఛయోతి వుత్తం హోతి. ‘‘కమ్మట్ఠాన’’న్తి ఇమినా ‘‘ఉత్తమత్థస్స పాపక’’న్తి వక్ఖమానత్తా విపస్సనాకమ్మట్ఠానమాహ. విపస్సనావసేన ఉగ్గణ్హన్తేన చ ధాతువవత్థానముఖేన ఉగ్గహేతబ్బన్తి గణ్ఠిపదేసు వుత్తం. ఉత్తమత్థస్సాతి అరహత్తస్స.

౧౧౩౯. ఏత్తకం ఉగ్గహేత్వాన బహుస్సుతోతి యథావుత్తధమ్మానం ఉగ్గహితత్తా బహుస్సుతో. పఞ్చవస్సోతి ఉపసమ్పదతో పట్ఠాయ పరిపుణ్ణపఞ్చసంవచ్ఛరో. ‘‘దసవస్సో’’తి ఏత్థాపి ఏసేవ నయో. సంవచ్ఛరవసేన పఞ్చవస్సేసు పరిపుణ్ణేసు వుత్థవస్సవసేన అపరిపుణ్ణేసుపి పఞ్చవస్సోయేవ. ఇతరథా ఊనపఞ్చవస్సోతి వేదితబ్బో. పరిపుణ్ణవీసతివస్సూపసమ్పదాదీసు వియ కేచి సంవచ్ఛరగణనం అవిచారేత్వా ‘‘పఞ్చవస్సో’’తివచనసామఞ్ఞేన వుత్థవస్సగణనమేవ గణ్హన్తి, తదయుత్తం. తథా గహణేసు యుత్తి వా మగ్గితబ్బా. ముఞ్చిత్వా నిస్సయన్తి నిస్సయవాసం జహిత్వా. ఇస్సరోతి నిస్సయాచరియవిరహేన ఇస్సరో, ఇమినా నిస్సయముత్తలక్ఖణం దస్సితం.

౧౧౪౦. ద్వే విభఙ్గాతి భిక్ఖుభిక్ఖునివిభఙ్గద్వయం. ఇధ ‘‘వాచుగ్గతా’’తి ఇదం పరిపుచ్ఛమ్పి సన్ధాయాహాతిపి వుత్తం. తేనాహ సారత్థదీపనియం ‘‘ద్వే విభఙ్గా పగుణా వాచుగ్గతా కాతబ్బా’తిఇదం పరిపుచ్ఛావసేన ఉగ్గహణమ్పి సన్ధాయ వుత్త’న్తి వదన్తీ’’తి (సారత్థ. టీ. పాచిత్తియ ౩.౧౪౫-౧౪౭). బ్యఞ్జనాదితోతి ఏత్థ బ్యఞ్జనం నామ పదం, ఆది-సద్దేన సఙ్గహితం అనుబ్యఞ్జనం నామ అక్ఖరం, పదక్ఖరాని అపరిహాపేత్వాతి వుత్తం హోతి. చతూస్వపి నికాయేసూతి దీఘమజ్ఝిమసంయుత్త అఙ్గుత్తరనికాయేసు, నిద్ధారణే భుమ్మం. ఏకో వా నికాయో పోత్థకోపి చ ఏకోతి యోజనా. అపి-సద్దేన ఖుద్దకనికాయస్సాపి సఙ్గహో వేదితబ్బో. ‘‘పి వా’’తి ఇమినా ఖుద్దకనికాయే జాతకభాణకేన సాట్ఠకథం జాతకం ఉగ్గహేత్వాపి ధమ్మపదం సహ వత్థునా ఉగ్గహేతబ్బమేవాతి దస్సితే ద్వే పోత్థకే సముచ్చినోతి, చత్తారి ఖన్ధకవత్తాని వా.

౧౧౪౨. దిసాపామోక్ఖో యత్థ యత్థ వసతి, తస్సా తస్సాదిసాయ పామోక్ఖో పధానో. యేనకామంగమోతి యత్థ కత్థచి దిసాభాగే యథాకామం వుత్తికో హోతీతి అత్థో. పరిసం ఉపట్ఠాపేతుం కామం లభతే ఇస్సరోతి యోజనా, ఇస్సరో హుత్వా భిక్ఖుపరిసాయ అత్తానం ఉపట్ఠాపేతుం యథారుచియా లభతీతి అత్థో. ఏత్తావతా పరిసూపట్ఠాపకలక్ఖణం వుత్తం.

౧౧౪౩. వాచుగ్గన్తి వాచుగ్గతం. ఏత్థ చ ‘‘ఇదాని అయం భణ్డపాథావిధి న హోతీతి మిహకపరిపుచ్ఛనకథానురూపతో అత్థకరణం న వాచుగ్గతకరణం నామాతి విఞ్ఞాయతీ’’తి నిస్సన్దేహే వుత్తం. ఇమినా యథావుత్తం దుతియఙ్గమేవ సఙ్గహితం.

౧౧౪౪. అస్సాతి ఇమస్స సిక్ఖాపదస్స. అసమ్మతతాదీని తీణి అఙ్గానీతి అత్తనో అసమ్మతతా, భిక్ఖునియా పరిపుణ్ణూపసమ్పన్నతా, ఓవాదవసేన అట్ఠగరుధమ్మభణనన్తి ఇమాని తీణి అఙ్గాని.

ఓవాదకథావణ్ణనా.

౧౧౪౬. తికపాచిత్తియన్తి ‘‘అత్థఙ్గతే సూరియే అత్థఙ్గతసఞ్ఞీ, వేమతికో, అనత్థఙ్గతసఞ్ఞీ’’తి వికప్పత్తయే. ఏకతోఉపసమ్పన్నన్తి భిక్ఖునిసఙ్ఘే ఉపసమ్పన్నం. ‘‘భిక్ఖుసఙ్ఘే ఉపసమ్పన్నం పన ఓవదతో పాచిత్తియమేవా’’తి అట్ఠకథాయం వుత్తం.

౧౧౪౮. ఉద్దేసాదినయేనాతి ‘‘అనాపత్తి ఉద్దేసం దేన్తో, పరిపుచ్ఛం దేన్తో’’తిఆదినా అనాపత్తివారనయేన. అస్సాతి భిక్ఖుస్స.

అత్థఙ్గతసూరియకథావణ్ణనా.

౧౧౪౯. ‘‘సచే అసమ్మతో’’తి వక్ఖమానత్తా ఓవదన్తస్సాతి ఏత్థ ‘‘సమ్మతస్సా’’తి లబ్భతి. భిక్ఖునుపస్సయన్తి భిక్ఖునివిహారం. అఞ్ఞత్ర కాలాతి ‘‘తత్థాయం సమయో, గిలానా హోతి భిక్ఖునీ’’తి వుత్తకాలతో అఞ్ఞత్ర. ‘‘గిలానా నామ భిక్ఖునీ న సక్కోతి ఓవాదాయ వా సంవాసాయ వా గన్తు’’న్తి (పాచి. ౧౬౧) దస్సితే గిలానకాలే అనాపత్తీతి వుత్తం హోతి.

౧౧౫౦. పాచిత్తియద్వయం హోతీతి పఠమసిక్ఖాపదేన, ఇమినా చ సిక్ఖాపదేన ద్వే పాచిత్తియాని హోన్తీతి. ‘‘తీణిపి పాచిత్తియానీ’’తి యోజేతబ్బా, పఠమదుతియతతియేహి సిక్ఖాపదేహి తీణి పాచిత్తియాని హోన్తీతి అత్థో.

౧౧౫౧. అఞ్ఞేన ధమ్మేనాతి గరుధమ్మతో అఞ్ఞేన బుద్ధవచనేన. దుక్కటద్వయన్తి అసమ్మతభిక్ఖునుపస్సయగమనమూలకం దుక్కటద్వయం. భిక్ఖునోతి అసమ్మతస్స ‘‘సమ్మతస్సాపీ’’తి వక్ఖమానత్తా. ‘‘అట్ఠహి వా గరుధమ్మేహి అఞ్ఞేన వా ధమ్మేన ఓవదతి, ఆపత్తి పాచిత్తియస్సా’’తి (పాచి. ౧౫౫) అత్థఙ్గతసిక్ఖాపదే వుత్తత్తా ‘‘రత్తిహేతుక’’న్తి ఆహ, రత్తిఓవాదనమూలన్తి అత్థో.

౧౧౫౨. పాచిత్తియద్వయన్తి దుతియతతియమూలకం. గరుధమ్మేన ఓవాదో గరుధమ్మో, సో నిదానం యస్స పాచిత్తియస్సాతి విగ్గహో. సమ్మతత్తా గరుధమ్మనిదానస్స పాచిత్తియస్స అభావతోతి సమ్బన్ధో. ఇమినా పఠమసిక్ఖాపదేన అనాపత్తిభావం దస్సేతి.

౧౧౫౩. తస్సేవాతి సమ్మతస్సేవ. దుక్కటం ఇమినా తతియసిక్ఖాపదేన. అనాపత్తి పఠమసిక్ఖాపదేన, తేనేవాహ ‘‘సమ్మతత్తా’’తి. పాచిత్తి దుతియసిక్ఖాపదేన, తేనేవాహ ‘‘రత్తియ’’న్తి.

౧౧౫౪. తికపాచిత్తియం వుత్తన్తి ‘‘ఉపసమ్పన్నాయ ఉపసమ్పన్నసఞ్ఞీ, వేమతికో, అనుపసమ్పన్నసఞ్ఞీ భిక్ఖునుపస్సయం ఉపసఙ్కమిత్వా అఞ్ఞత్ర సమయా ఓవదతి, ఆపత్తి పాచిత్తియస్సా’’తి (పాచి. ౧౬౨) తికపాచిత్తియం వుత్తం. ఇతరద్వయేతి ‘‘అనుపసమ్పన్నాయ ఉపసమ్పన్నసఞ్ఞీ, ఆపత్తి దుక్కటస్స. అనుపసమ్పన్నాయ వేమతికో, ఆపత్తి దుక్కటస్సా’’తి (పాచి. ౧౬౨) దస్సితే ఇతరద్వయే. ఓవదన్తస్సాతి యేన కేనచి ఓవదన్తస్స.

౧౧౫౫. తికపాచిత్తియం, దుక్కటట్ఠానే దుక్కటమేవ హోతీతి దస్సేతుమాహ ‘‘తథా’’తి. భిక్ఖునుపస్సయం గన్త్వా అఞ్ఞేన ధమ్మేన ఓవదన్తస్స తథాతి యోజనా.

భిక్ఖునుపస్సయకథావణ్ణనా.

౧౧౫౬. చీవరాదీనన్తి ఆది-సద్దేన పిణ్డపాతాదిఇతరపచ్చయత్తయఞ్చ సక్కారగరుకారమాననవన్దనపూజనాని చ సఙ్గహితాని. సమ్మతేతి భిక్ఖునోవాదకసమ్ముతియా సమ్మతే.

౧౧౫౭. తికపాచిత్తియం వుత్తన్తి ‘‘ధమ్మకమ్మే ధమ్మకమ్మసఞ్ఞీ, వేమతికో, అధమ్మకమ్మసఞ్ఞీ ఏవం వదతి, ఆపత్తి పాచిత్తియస్సా’’తి (పాచి. ౧౬౭) తికపాచిత్తియం పాళియం దస్సితమేవ. ఇధ కమ్మం నామ యథావుత్తం సమ్ముతికమ్మం. అధమ్మకమ్మే ధమ్మకమ్మసఞ్ఞివేమతికఅధమ్మకమ్మసఞ్ఞీనం వసేన తికదుక్కటం. వీసతివస్సో వా అతిరేకవీసతివస్సో వాతి సమ్ముతియా అఙ్గాని.

౧౧౫౮. ‘‘సమ్మతం అనుపసమ్పన్న’’న్తి కం సన్ధాయాహాతి చే? సమ్మతేన హుత్వా సిక్ఖం పచ్చక్ఖాయ సామణేరభావముపగతం సన్ధాయ వుత్తం. ఆమిసత్థాయాతి చీవరాదీనమత్థాయ.

ఆమిసకథావణ్ణనా.

౧౧౬౨. భిక్ఖునియా దిన్నన్తి ఏత్థ ‘‘భిక్ఖుస్సా’’తి వత్తబ్బం. భిక్ఖునా దిన్నన్తి యోజనా. ‘‘భిక్ఖునియా’’తి సేసో. తత్థాతి చీవరపటిగ్గహణసిక్ఖాపదే. సూచితాతి పకాసితా.

చీవరదానకథావణ్ణనా.

౧౧౬౩. అఞ్ఞాతికాయ భిక్ఖునియా చీవరన్తి యోజనా.

౧౧౬౪. ఏత్థాతి ఇమస్మిం సిక్ఖాపదే.

౧౧౬౫. సూచిం చీవరం పవేసేత్వాతి సమ్బన్ధో. సూచినీహరణేతి చీవరతో.

౧౧౬౬. పయోగస్స వసాతి ఏకక్ఖణే బహూ ఆవుణిత్వా సూచియా నీహరణపయోగగణనాయ. బహూ పాచిత్తియోతి యోజనా, పయోగప్పమాణాపత్తియో హోన్తీతి అత్థో.

౧౧౬౯. అనేకా పాచిత్తియాపత్తీ హోన్తీతి యోజనా. ఆరపథేతి సూచిమగ్గే. దుతియే పథేతి ఏత్థ ఆర-సద్దో గాథాబన్ధసుఖత్థం లుత్తోతి వేదితబ్బో.

౧౧౭౦. కా హి నామ కథాతి ‘‘అనేకాపత్తియో హోన్తీ’’తి ఏత్థ కిం వత్తబ్బన్తి అత్థో. తికపాచిత్తియన్తి ‘‘అఞ్ఞాతికాయ అఞ్ఞాతికసఞ్ఞీ, వేమతికో, ఞాతికసఞ్ఞీ చీవరం సిబ్బతి వా సిబ్బాపేతి వా, ఆపత్తి పాచిత్తియస్సా’’తి (పాచి. ౧౭౮) వుత్తం తికపాచిత్తియం.

౧౧౭౨. అఞ్ఞం పరిక్ఖారన్తి ఉపాహనత్థవికాదిం. సిబ్బతోతి ఏత్థ ‘‘సిబ్బాపయతో’’తి అధికారతో లబ్భతి. సిక్ఖమానసామణేరియో సిక్ఖమానాదికా నామ.

౧౧౭౩. సిబ్బనకిరియాయ ఆపజ్జితబ్బతో క్రియం.

చీవరసిబ్బనకథావణ్ణనా.

౧౧౭౪-౫. సంవిధాయాతి ‘‘అజ్జ యామ, స్వే యామా’’తిఆదినా నయేన సంవిదహిత్వా. యథాహ ‘‘అజ్జ వా హియ్యో వా పరే వా గచ్ఛామాతి సంవిదహతీ’’తి (పాచి. ౧౮౩). మగ్గన్తి ఏకద్ధానమగ్గం, అన్తమసో గామన్తరమ్పి. అఞ్ఞత్ర సమయాతి ‘‘తత్థాయం సమయో, సత్థగమనీయో హోతి మగ్గో సాసఙ్కసమ్మతో సప్పటిభయో’’తి (పాచి. ౧౮౨) వుత్తకాలవిసేసా అఞ్ఞత్రాతి వుత్తం హోతి. సత్థవాహేహి వినా అగమనీయో మగ్గో సత్థగమనీయో నామ. చోరానం సయితనిసిన్నట్ఠితఖాదితపీతట్ఠానాని యత్థ దిస్సన్తి, తాదిసో మగ్గో సాసఙ్కో నామ. చోరేహి హతమారితఘాతవిలుత్తమనుస్సా యత్థ పఞ్ఞాయన్తి, సో సప్పటిభయో నామ. ఇధాతి ఇమస్మిం భిక్ఖునియా సద్ధిం కతసంవిధానం అవిరాధేత్వా తాయ ఏకద్ధానమగ్గం పటిపజ్జనకాలేతి అత్థో.

అఞ్ఞో గామో గామన్తరం, తత్థ ఓక్కమనం ఉపగమనం గామన్తరోక్కమో, తస్మిం కతేతి అత్థో. అగామకే అరఞ్ఞే అద్ధయోజనాతిక్కమే వాతి యోజనా, గామరహితం అరఞ్ఞమగ్గమ్పి ద్విగావుతం అతిక్కన్తే వాతి అత్థో.

౧౧౭౬. ‘‘ఆపత్తి హోతీ’’తి సామఞ్ఞతో దస్సితఆపత్తియా భేదాభేదం దస్సేతుమాహ ‘‘ఏత్థా’’తిఆది. ఏత్థాతి ఇమస్మిం సిక్ఖాపదవినిచ్ఛయే, పకరణే వా. దుక్కటం దీపితన్తి సమ్బన్ధో. అకప్పియభూమట్ఠోతి ఏత్థ అకప్పియా భూమి నామ అన్తోగామే భిక్ఖునుపస్సయద్వారకోట్ఠకోతి ఏవమాది. యథాహ అట్ఠకథాయం ‘‘సచే పన అన్తోగామే భిక్ఖునుపస్సయద్వారే రథికాయ, అఞ్ఞేసు వా చతుక్కసిఙ్ఘాటకహత్థిసాలాదీసు సంవిదహన్తి, భిక్ఖునో ఆపత్తి దుక్కటస్సా’’తి (పాచి. అట్ఠ. ౧౮౨-౧౮౩). ఏత్థ చ చతున్నం మగ్గానం సమ్బన్ధట్ఠానం చతుక్కం. తిణ్ణం మగ్గానం సమ్బన్ధట్ఠానం సిఙ్ఘాటకం.

౧౧౭౭. కప్పియభూమి నామ భిక్ఖునుపస్సయాది. యథాహ ‘‘సచే ఉభోపి భిక్ఖునుపస్సయే వా అన్తరారామే వా ఆసనసాలాయ వా తిత్థియసేయ్యాయ వా ఠత్వా సంవిదహన్తి, అనాపత్తి. కప్పియభూమి కిరాయం. తస్మా ఏత్థ సంవిదహనపచ్చయా దుక్కటాపత్తిం న వదన్తీ’’తి (పాచి. అట్ఠ. ౧౮౨-౧౮౩). తేనేవాహ ‘‘న వదన్తస్స దుక్కట’’న్తి. ‘‘న వదన్తి అస్సా’’తి పదచ్ఛేదో.

౧౧౭౮. ఉభయత్థాతి అకప్పియభూమియం ఠత్వా సంవిధాయ గమనే, కప్పియభూమియం ఠత్వా సంవిధాయ గమనే చాతి ఉభయవికప్పే. గచ్ఛన్తస్సేవాతి ఏవకారేన నిక్ఖన్తస్స జోతకం. యథాహ ‘‘నిక్ఖమనే అనాపత్తీ’’తి. ‘‘భిక్ఖునో’’తి ఇమినా భిక్ఖునియా అనాపత్తిభావం దీపేతి. ఆపత్తిఖేత్తనియమనత్థమాహ ‘‘అనన్తరస్సా’’తిఆది.

౧౧౭౯. తత్రాపీతి కప్పియభూమిఉపచారోక్కమనేపి. ఉదీరితన్తి మహాపచ్చరియం. యథాహ ‘‘మహాపచ్చరియం వుత్త’’న్తి.

౧౧౮౦. అన్తరాతి అత్తనో నిక్ఖన్తగామస్స, అనన్తరగామస్స చ వేమజ్ఝే. యథాహ ‘‘గామతో నిక్ఖమిత్వా పన యావ అనన్తరగామస్స ఉపచారం న ఓక్కమతి, ఏత్థన్తరే సంవిదహితేపి భిక్ఖునో దుక్కట’’న్తి (పాచి. అట్ఠ. ౧౮౨-౧౮౩). ఇమస్మిం సిక్ఖాపదే కాలద్వారమగ్గానం వసేన తయో సఙ్కేతవిసఙ్కేతాతి తేసు మగ్గద్వారవిసఙ్కేతేపి ఆపత్తి హోతేవాతి దస్సేతుమాహ ‘‘ద్వార…పే… వుచ్చతీ’’తి. కాలవిసఙ్కేతే పన అనాపత్తిం వక్ఖతి. ఆపత్తి పాచిత్తి.

౧౧౮౧. అసంవిదహితే కాలేతి ‘‘పురేభత్తం గమిస్సామా’’తిఆదినా కతసంవిధానానం పచ్ఛాభత్తాది అసంవిదహితకాలం నామ, తస్మిం. భిక్ఖుస్సేవ విధానస్మిన్తి భిక్ఖునియా సంవిధానం వినా భిక్ఖుస్సేవ విధానే సతి ఆపత్తి దుక్కటం.

౧౧౮౨. సమయే విదహిత్వా గచ్ఛతో వా అసమయే విదహిత్వా విసఙ్కేతేన గచ్ఛతో వా ఆపదాసు విదహిత్వా గచ్ఛతో వా అనాపత్తీతి యోజనా. తథాతి ‘‘విదహిత్వా గచ్ఛతో అనాపత్తీ’’తి ఇదం అతిదిసతి.

తత్థ సమయో నామ యథావుత్తకాలవిసేసో. విసఙ్కేతో నామ కాలవిసఙ్కేతో, ‘‘అసుకస్మిం దివసే అసుకవేలాయ గమిస్సామా’’తి సంవిదహిత్వా గమనకాలే తస్స కాలసఙ్కేతస్స విభవనన్తి వుత్తం హోతి. యథాహ ‘‘కాలవిసఙ్కేతేయేవ అనాపత్తీ’’తి (పాచి. అట్ఠ. ౧౮౫). ఆపదా నామ రట్ఠభేదే జనపదానం పలాయనకాలో. యథాహ ‘‘రట్ఠభేదే చక్కసమారుళ్హా జనపదా పరియాయన్తి, ఏవరూపాసు ఆపదాసూ’’తి (పాచి. అట్ఠ. ౧౮౫). ఏత్థ చ రట్ఠభేదేతి రట్ఠవిలోపే. చక్కసమారుళ్హాతి ఇరియాపథచక్కం, సకటచక్కం వా సమారుళ్హా. ఉమ్మత్తకాదినోతి ఆది-సద్దేన ఖిత్తచిత్తాదయో గహితా.

౧౧౮౩. కాయవాచాదికత్తయాతి ఏత్థ ఆది-సద్దేన చిత్తం గహితం, కాయవాచాచిత్తాతి వుత్తం హోతి.

సంవిధానకథావణ్ణనా.

౧౧౮౪. ఉద్ధం జవతీతి ఉజ్జవనీ, పటిసోతగామినీ నావా, తం. అధో జవనతో ఓజవనీ, అనుసోతగామినీ నావా, తం. అభిరుహేయ్యాతి ఏత్థ ‘‘సంవిధాయా’’తి సేసో. యథాహ ‘‘యో పన భిక్ఖు భిక్ఖునియా సద్ధిం సంవిధాయ ఏకం నావం అభిరుహేయ్యా’’తి (పాచి. ౧౮౬). లోకస్సాదసఙ్ఖాతమిత్తసన్థవేన తం నావం ఆరుయ్హ కీళనచిత్తం పుబ్బఙ్గమం కత్వా అఞ్ఞమఞ్ఞం సంవిధాయాతి అత్థో. యథాహ అట్ఠకథాయం ‘‘లోకస్సాదమిత్తసన్థవవసేన కీళాపురేక్ఖారో సంవిదహిత్వా’’తి (పాచి. అట్ఠ. ౧౮౮).

౧౧౮౫. సగామతీరపస్సేన గమనే గామన్తరవసేన వా పాచిత్తి, అగామతీరపస్సేన గమనే అద్ధయోజనే పాచిత్తి అద్ధయోజనాతిరేకే ఠానే గామే విజ్జమానేపి అవిజ్జమానేపి.

౧౧౮౬. యోజనపుథులాయ నదియా మజ్ఝేన గచ్ఛతో అద్ధయోజనవసేన ఆపత్తిదస్సనత్థమాహ ‘‘తథా’’తిఆది. ‘‘ఊనయోజనపుథులాయ నదియా మజ్ఝం ఉభయభాగం భజతీతి తాదిసికాయ నదియా మజ్ఝేన గచ్ఛన్తస్స గామన్తరగణనాయ, అద్ధయోజనగణనాయ చ ఆపత్తీ’’తి వదన్తి.

౧౧౮౭. యథాసుఖం సముద్దస్మిన్తి ఏత్థ ‘‘గన్తబ్బ’’న్తి సేసో. ‘‘సబ్బఅట్ఠకథాసూ’’తిఆదినా యథాసుఖగమనానుఞ్ఞాయ హేతుం దస్సేతి. ఇమినావ అసన్దమానోదకేసు వాపితళాకాదీసు అనాపత్తీతి విఞ్ఞాయతి.

౧౧౮౮. తిత్థసమ్పాదనత్థాయాతి పరతిత్థం పాపేతుం. తం నావం. యుత్తాతి నావాపాజకా.

౧౧౮౯. ‘‘తథా’’తి ఇమినా ‘‘అనాపత్తి పకాసితా’’తి ఇమం సఙ్గణ్హాతి. అసంవిదహిత్వా భిక్ఖునియా సద్ధిం ఏకం నావం అభిరుహేయ్య వా, తిరియం తరణాయ భిక్ఖునియా సద్ధిం సంవిదహిత్వాపి ఏకం నావం అభిరుహేయ్య వా, ఆపదాసు భిక్ఖునియా సద్ధిం సంవిదహిత్వాపి ఏకం నావం అభిరుహేయ్య వా, తథా అనాపత్తి పకాసితాతి యోజనా.

‘‘అనన్తరసమో’’తి ఇమినా ‘‘అసంవిదహితే కాలే’’తిఆదినా వుత్తవినిచ్ఛయం సఙ్గణ్హాతి. ఇధాపి కాలవిసఙ్కేతే అనాపత్తి, తిత్థనావావిసఙ్కేతే ఆపత్తియేవ. యథాహ ‘‘ఇధాపి కాలవిసఙ్కేతేనేవ అనాపత్తీ’’తిఆది (పాచి. అట్ఠ. ౧౯౧). ‘‘లోకస్సాదమిత్తసన్థవవసేన కీళాపురేక్ఖారో సంవిదహిత్వా’’తి (పాచి. అట్ఠ. ౧౮౮) వచనతో కేచి ‘‘ఇమం సిక్ఖాపదం అకుసలచిత్తం లోకవజ్జ’’న్తి వదన్తి, తం న గహేతబ్బం. కీళాపురేక్ఖారతాయ హి అభిరుహిత్వా గామన్తరోక్కమనే, అద్ధయోజనాతిక్కమే వా కుసలాబ్యాకతచిత్తసమఙ్గీపి హుత్వా ఆపత్తిం ఆపజ్జతి. యది హి సో సంవేగం పటిలభిత్వా అరహత్తం వా సచ్ఛికరేయ్య, నిద్దం వా ఓక్కమేయ్య, కమ్మట్ఠానం వా మనసి కరోన్తో గచ్ఛేయ్య, కుతో తస్స అకుసలచిత్తసమఙ్గితా, యేనిదం సిక్ఖాపదం ‘‘అకుసలచిత్తం, లోకవజ్జ’’న్తి వుచ్చతి, తస్మా పణ్ణత్తివజ్జం, తిచిత్తన్తి సిద్ధం.

నావాభిరుహనకథావణ్ణనా.

౧౧౯౦. గిహిసమారమ్భం హిత్వా భిక్ఖునియా పరిపాచితం భత్తం ఞత్వా భుఞ్జతో భిక్ఖునో పాచిత్తి హోతీతి యోజనా. పరిపాచితం నామ భిక్ఖునో సీలసుతాదిగుణం కులానం వత్వా నిప్ఫాదితం. యథాహ ‘‘భిక్ఖునియా పరిపాచితం, గుణప్పకాసనేన నిప్ఫాదితం లద్ధబ్బం కతన్తి అత్థో’’తి (పాచి. అట్ఠ. ౧౯౪). గిహిసమారమ్భన్తి భిక్ఖునియా పరిపాచనతో పుబ్బేయేవ గిహిపటియత్తం. యథాహ ‘‘భిక్ఖునియా పరిపాచనతో పఠమమేవ యం గిహీనం పటియాదితం భత్త’’న్తి (పాచి. అట్ఠ. ౧౯౪). వక్ఖతి హి ‘‘గిహిసమ్పాదితమ్పి వా వినా’’తి.

౧౧౯౧. ‘‘తస్సా’’తి వక్ఖమానత్తా ‘‘యం భోజన’’న్తి యోజేతబ్బం. తస్సాతి పఞ్చధా వుత్తస్స భోజనస్స. సబ్బేసు అజ్ఝోహారేసూతి సబ్బేసు పరగలకరణప్పయోగేసు.

౧౧౯౨. భిక్ఖునియా పరిపాచితం భుఞ్జతో దోసోతి యోజనా.

౧౧౯౩. ఉభోసూతి పరిపాచితేపి అపరిపాచితేపి. సబ్బత్థాతి ఇమేసు ద్వీసు పరిభుఞ్జతో అజ్ఝోహారవసేనేవ దుక్కటన్తి యోజనా.

౧౧౯౫. పఞ్చభోజనం ఠపేత్వా అఞ్ఞం పన యం కిఞ్చి యాగుఖజ్జఫలాదికం భుఞ్జన్తస్స అనాపత్తీతి యోజనా.

పరిపాచితకథావణ్ణనా.

౧౧౯౭. ఇదం సబ్బం దసమం సిక్ఖాపదం సముట్ఠాననయాదినా దుతియానియతేనేవ సదిసం మతన్తి యోజనా. ఇదం సిక్ఖాపదన్తి ‘‘యో పన భిక్ఖు భిక్ఖునియా సద్ధిం ఏకో ఏకాయ రహో నిసజ్జం కప్పేయ్య, పాచిత్తియ’’న్తి (పాచి. ౧౯౯) వుత్తం రహోనిసజ్జసిక్ఖాపదం.

రహోనిసజ్జకథావణ్ణనా.

భిక్ఖునివగ్గో తతియో.

౧౧౯౮. ఏకోతి ఏకదివసికో. ఆవసథో పిణ్డోతి పుఞ్ఞత్థికేహి ఏకం పాసణ్డం అనుద్దిస్స యావదత్థం దాతుం సాలాదీసు పఞ్ఞత్తం పఞ్చసు భోజనేసు అఞ్ఞతరం భోజనం. యథాహ ‘‘ఆవసథపిణ్డో నామ పఞ్చన్నం భోజనానం అఞ్ఞతరం భోజనం సాలాయ వా మణ్డపే వా రుక్ఖమూలే వా అజ్ఝోకాసే వా అనోదిస్స యావదత్థో పఞ్ఞత్తో హోతీ’’తి (పాచి. ౨౦౬). అగిలానేనాతి ఏత్థ ‘‘అగిలానో నామ సక్కోతి తమ్హా ఆవసథా పక్కమితు’’న్తి వుత్త పదభాజనియఅట్ఠకథాయం ‘‘అద్ధయోజనం వా యోజనం వా గన్తుం సక్కోతీ’’తి (పాచి. అట్ఠ. ౨౦౬) వుత్తత్తా తమ్హా ఆవసథా అద్ధయోజనం వా యోజనం వా గన్తుం సమత్థేన అగిలానేనాతి అత్థో. తతో ఉద్ధన్తి దుతియదివసతో ఉత్తరి.

౧౧౯౯. అనోదిస్సేవ పఞ్ఞత్తే పిణ్డేతి యోజనా, ‘‘ఇమేసంయేవ వా’’తి అఞ్ఞతరం పాసణ్డం వా ‘‘ఏత్తకానంయేవ వా’’తి తత్థ పుగ్గలపరిచ్ఛేదం వా అకత్వా సబ్బసాధారణం కత్వా పఞ్ఞత్తే ఆవసథపిణ్డేతి అత్థో. యావదత్థే ఏవ పిణ్డే పఞ్ఞత్తేతి యోజనా, యావతా అత్థో కుచ్ఛిపూరణాదికం పయోజనమేత్థ పిణ్డేతి విగ్గహో, ‘‘ఏత్తకం దాతబ్బ’’న్తి అపరిచ్ఛిన్దిత్వా ‘‘భుఞ్జన్తానం యావదత్థం దాతబ్బ’’న్తి పఞ్ఞత్తే పిణ్డే ఏవాతి అత్థో. భుఞ్జితబ్బన్తి కమ్మసాధనం వా భావసాధనం వా. ‘‘భోజన’’న్తి అజ్ఝాహరణీయం. సకిన్తి ఏకవారం. తత్థాతి ఆవసథే.

౧౨౦౦. తస్స పిణ్డస్స. అజ్ఝోహారేసు సబ్బేసూతి సబ్బేసు అజ్ఝోహారప్పయోగేసు కతేసు. తస్స అజ్ఝోహారకస్స. పాచిత్తియో పయోగగణనాయ.

౧౨౦౧. ‘‘ఏకేన కులేన నానేకట్ఠానభేదేసు పఞ్ఞత్తే’’తి, ‘‘నానాకులేహి వా నానేకట్ఠానభేదేసు పఞ్ఞత్తే’’తి చాతి యోజనా. ‘‘పిణ్డే’’తి అధికారో. నానా చ ఏకో చ నానేకా, ఠానానం భేదా ఠానభేదా, నానేకా చ తే ఠానభేదా చాతి విగ్గహో, తేసు. ఏకభోగోతి ఏకపిణ్డపరిభోగో. ఏవకారేన దుతియదివసాదిపరిభోగం నివత్తేతి.

౧౨౦౪. గిలానస్సాతి వుత్తలక్ఖణేన గిలానో హుత్వా పునప్పునం భుఞ్జన్తస్స గచ్ఛతో వా ఆగచ్ఛన్తస్స వా అనాపత్తీతి యోజనా, అన్తమసో అద్ధయోజనమ్పి గచ్ఛతో, గన్త్వా ఆగచ్ఛతో వా అన్తరామగ్గే చ గతట్ఠానే చ ఏకస్మిం దివసే భుఞ్జన్తస్స అనాపత్తీతి వుత్తం హోతి. యథాహ ‘‘యో గచ్ఛన్తో అన్తరామగ్గే ఏకదివసం, గతట్ఠానే చ ఏకదివసం భుఞ్జతి, తస్సాపి అనాపత్తి. ఆగచ్ఛన్తేపి ఏసేవ నయో’’తి (పాచి. అట్ఠ. ౨౦౮). ఓదిస్స పఞ్ఞత్తేతి ఏత్థ ‘‘భిక్ఖూ’’తి సేసో. యథాహ ‘‘భిక్ఖూనంయేవ అత్థాయ ఉద్దిసిత్వా పఞ్ఞత్తో హోతీ’’తి (పాచి. అట్ఠ. ౨౦౮). పరిత్తేతి ఉదరపూరణాయ అప్పహోనకే థోకే భోజనే. యథాహ ‘‘యావదత్థం పఞ్ఞత్తో న హోతి, థోకం థోకం లబ్భతి, తాదిసం నిచ్చమ్పి పరిభుఞ్జితుం వట్టతీ’’తి (పాచి. అట్ఠ. ౨౦౮). సకిన్తి యావదత్థం పఞ్ఞత్తం వుత్తనయేన ఏకవారం భుఞ్జతో అనాపత్తి.

౧౨౦౫. యాగుఆదీనీతి ఆది-సద్దేన పఞ్చభోజనతో అఞ్ఞేసం అజ్ఝోహరణీయానం గహణం.

ఆవసథకథావణ్ణనా.

౧౨౦౬. వుత్తా సమయా అఞ్ఞత్రాతి యోజనా, ‘‘తత్థాయం సమయో, గిలానసమయో చీవరదానసమయో చీవరకారసమయో అద్ధానగమనసమయో నావాభిరుహనసమయో మహాసమయో సమణభత్తసమయో’’తి (పాచి. ౨౧౭) వుత్తా సత్తవిధకాలా అఞ్ఞత్ర.

తత్థ యదా పాదానం ఫలితత్తా న సక్కోతి పిణ్డాయ చరితుం, అయం గిలానసమయో. అత్థతకథినానం పఞ్చ మాసా, ఇతరేసం కత్తికమాసోతి అయం చీవరదానసమయో. యదా చీవరే కరియమానే కిఞ్చిదేవ చీవరే కత్తబ్బం కరోతి, అయం చీవరకారసమయో. యదా అద్ధయోజనమ్పి గన్తుకామో వా హోతి, గచ్ఛతి వా, గతో వా, అయం అద్ధానగమనసమయో. నావాభిరుహనసమయేపి ఏసేవ నయో. యదా గోచరగామే చత్తారో భిక్ఖూ పిణ్డాయ చరిత్వా న యాపేన్తి, అయం మహాసమయో. యదా యో కోచి పబ్బజితో భత్తేన నిమన్తేతి, అయం సమణభత్తసమయో. గణో కతమోతి ఆహ ‘‘గణో’’తిఆది.

౧౨౦౭. గణభోజనం నామ కిన్తి ఆహ ‘‘య’’న్తిఆది. యం పఞ్చన్నం అఞ్ఞతరం నిమన్తనతో, విఞ్ఞత్తితో వా లద్ధం, తం ఇధ భోజనన్తి అధిప్పేతం హోతీతి యోజనా. నిమన్తనతోతి ‘‘భోజనాన’’న్తిఆదినా వక్ఖమానప్పకారేన కతం అకప్పియనిమన్తనమాహ. విఞ్ఞత్తితోపి వాతి ‘‘సచేపీ’’తిఆదినా వక్ఖమాననయేన కతమకప్పియవిఞ్ఞత్తిమాహ.

౧౨౦౮-౧౧. భోజనానన్తి నిద్ధారణే సామివచనం, ‘‘అఞ్ఞతరస్సా’’తి సేసో, ‘‘ఓదనో సత్తు కుమ్మాసో, మచ్ఛో మంసఞ్చ భోజన’’న్తి సఙ్గహితానం పఞ్చన్నం భోజనానం అఞ్ఞతరస్స. నామన్తి వక్ఖమానం ఓదనాదినామం. భిక్ఖూ నిమన్తేతీతి ఏత్థ ‘‘ఏకతో, నానతో వా’’తి సేసో. యథాహ ‘‘ఏకతో నిమన్తితా. నానతో నిమన్తితా’’తి (పాచి. అట్ఠ. ౨౧౭-౨౧౮). ఏకతో నిమన్తనం నామ సబ్బేసం భిక్ఖూనం ఏకతో ఠితానం నిమన్తనం. నానతో నిమన్తనం నామ భిక్ఖూనం విసుం విసుం వసనట్ఠానం గన్త్వా వా ఏకతో ఠితట్ఠానం గన్త్వా వా అనేకేహి నిమన్తనం. యథాహ ‘‘చత్తారి పరివేణాని వా విహారే వా గన్త్వా నానతో నిమన్తితా, ఏకట్ఠానే ఠితేసుయేవ వా ఏకో పుత్తేన, ఏకో పితరాతి ఏవమ్పి నానతో నిమన్తితా’’తి (పాచి. అట్ఠ. ౨౧౭-౨౧౮).

వేవచనం నామ ఓదనాదిసబ్బపదానం, సమ్పటిచ్ఛథాతిఆదికిరియాపదానఞ్చ పరియాయవచనం. భాసన్తరం నామ మాగధవచనతో అఞ్ఞం సీహళదమిళాదివోహారన్తరం. వేవచనేహి ఏవ వా భాసన్తరేన వా నిమన్తేతీతి సమ్బన్ధో.

తతో నిమన్తనానన్తరం. నిమన్తనన్తి యథావుత్తం అకప్పియనిమన్తనం. ఏకతో గణ్హన్తీతి అఞ్ఞమఞ్ఞస్స ద్వాదసహత్థం అముఞ్చిత్వా ఠితా వా నిసిన్నా వా ఏకతో గణ్హన్తి.

‘‘గణభోజనకారణ’’న్తి ఇదం భోజనపచ్చయా పాచిత్తియం ఏవం గహణమన్తరేన న హోతీతి వుత్తం.

౧౨౧౨. ఏకతో, నానతో వాపి యం గమనం, భోజనమ్పి వా, తం గణభోజనే న కారణన్తిపి విఞ్ఞూ భణన్తీతి యోజనా. ఏకతో నానతో వాపీతి ఏత్థ ‘‘ఠితా వా నిసిన్నా వా’’తి సేసో.

౧౨౧౩-౪. విఞ్ఞాపేత్వాతి ‘‘అమ్హాకం చతున్నమ్పి భత్తం దేహీ’’తిఆదినా ఏకతో వా ‘‘మయ్హం దేహి, మయ్హం దేహీ’’తి పాటేక్కం వా విఞ్ఞాపేత్వా. ఏవమ్పీతి విఞ్ఞత్తితోపి.

౧౨౧౫. దువిధస్సాతి నిమన్తకస్స, విఞ్ఞాపకస్స చ.

౧౨౧౬. సత్తసుపి సమయేసు భుఞ్జతం అనాపత్తీతి యోజనా, ‘‘గణభోజన’’న్తి పకరణతో లబ్భతి, యథావుత్తేసు గిలానాదీసు సత్తసు కాలేసు లేసం వినా భుఞ్జన్తానన్తి అత్థో. ‘‘ఏకతో’’తి ఇదం ‘‘గహేత్వా’’తి ఇమినా యోజేతబ్బం. భుఞ్జతన్తి భుఞ్జన్తానం. తథాతి ‘‘అనాపత్తీ’’తి ఇదం పచ్చామసతి.

౧౨౧౭. అనుపసమ్పన్నో చ చారీ చ పత్తో చ అనిమన్తితో చ అనుపసమ్పన్న…పే… నిమన్తితా, తే చతుత్థే కత్వాతి అత్థో, అనుపసమ్పన్నం వా పిణ్డచారిం వా చతుత్థస్స పత్తం వా అనిమన్తితం వా చతుత్థం కత్వా ఏకతో గహేత్వా భుఞ్జన్తానం గణభేదో మునినా పకాసితో, గణస్స అపరిపుణ్ణతా దీపితాతి వుత్తం హోతి. పిణ్డాయ చరతి సీలేనాతి పిణ్డచారీ, సో ఇధ పుబ్బపదలోపేన ‘‘చారీ’’తి వుత్తో, పిణ్డపాతికో. సో హి నిమన్తనం అసాదియన్తో గణభోజనకో గణఖాదకో న హోతీతి అధిప్పాయో. పత్తో నామ విహారే నిసీదిత్వా చతుత్థేన అత్తనా లద్ధబ్బభోజనత్థాయ పేసితో పత్తో. అనిమన్తితో నామ పఠమం అకప్పియనిమన్తనాయ నిమన్తితే అనన్తోగధో ఉపసమ్పన్నో. ఏత్థాతి ఇమస్మిం సిక్ఖాపదే. అపి-సద్దో హేట్ఠా దస్సితం ద్విన్నం, తిణ్ణం వా వసేన వుత్తవినిచ్ఛయం అపేక్ఖతి.

౧౨౧౮. సమయలద్ధానన్తి గిలానాదయో సత్తసమయా లద్ధా యేహి తే సమయలద్ధా, తేసం, నిద్ధారణే సామివచనం. ‘‘అఞ్ఞతరస్సా’’తి సేసో, ‘‘వసేనా’’తి ఇమినా సమ్బన్ధో. నేవ గణభేదోతి యోజనా. సమయలద్ధకస్స అత్తనో అనాపత్తిభావమన్తరేన తం చతుత్థం కత్వా గణభోజనం గణ్హన్తానం పన ఆపత్తిసమ్భవతో ఆహ ‘‘ఆపత్తి పన వేదితబ్బా’’తి. యథాహ మహాపచ్చరియం ‘‘సమయలద్ధకో సయమేవ ముచ్చతి, సేసానం గణపూరకత్తా ఆపత్తికరో హోతీ’’తి (పాచి. అట్ఠ. ౨౨౦).

౧౨౧౯. పఞ్చభోజనేసు అఞ్ఞతరస్స నామం గహేత్వా నిమన్తేత్వా తేసుయేవ అఞ్ఞం దియ్యమానం గణ్హన్తస్స విసఙ్కేతాభావం దస్సేతుమాహ ‘‘భోజనానఞ్చా’’తిఆది. భోజనానన్తి నిద్ధారణే సామివచనం, అఞ్ఞతరస్స వసేనాతి వుత్తం హోతి. తం విసఙ్కేతం, ఓదనాదీనం నామేన నిమన్తేత్వా దియ్యమానం యాగుఆదిం గణ్హన్తస్స గణభోజనం న హోతీతి వుత్తం హోతి.

౧౨౨౧. ‘‘నిచ్చభత్త’’న్తి ధువభత్తం వుచ్చతి. ‘‘నిచ్చభత్తం గణ్హథా’’తి వదన్తి, బహూనమ్పి ఏకతో గహేతుం వట్టతి. సలాకభత్తాదీసుపి ఏసేవ నయో.

గణభోజనకథావణ్ణనా.

౧౨౨౩-౪. బహూహి మనుస్సకేహీతి విసుం విసుం నిమన్తితేహి అనేకేహి మనుస్సేహి. పఞ్చసు యస్స కస్సాతి ఏత్థ ‘‘సహధమ్మికేసూ’’తి సేసో, నిద్ధారణే భుమ్మం, పఞ్చసు సహధమ్మికేసు యస్స కస్సచీతి అత్థో. ‘‘హిత్వా’’తిఆదినా కిమాహాతి? యస్స వికప్పేతి, తస్మిం సన్నిహితే ‘‘మయ్హం భత్తపచ్చాసం తుయ్హం దమ్మీ’’తి సమ్ముఖా వికప్పనవసేన వా తస్మిం అసన్నిహితే తస్స నామం గహేత్వా ‘‘మయ్హం భత్తపచ్చాసం ఇత్థన్నామస్స దమ్మీ’’తి అసమ్ముఖా వికప్పనవసేన వా పఠమనిమన్తనాయ వికప్పనం హిత్వా, తం అవికప్పేత్వాతి వుత్తం హోతి.

భత్తన్తి ఏత్థ ‘‘యో భుఞ్జతీ’’తి సేసో. నిమన్తితో యో పచ్ఛా నిమన్తితం భత్తం భుఞ్జతి, తస్స పాచిత్తియన్తి యోజనా. ఉప్పటిపాటియా ఏకసిత్థమ్పి భుఞ్జతో తస్స పాచిత్తియం సియాతి యోజనాతి. కిం వుత్తం హోతి? పచ్ఛా నిమన్తితానం భోజనం పఠమం భుఞ్జిత్వా పఠమం నిమన్తితానం భోజనం పచ్ఛా భుఞ్జన్తస్స చ ఏకపత్తేయేవ హేట్ఠా పఠమం నిమన్తితానం భోజనం పక్ఖిపిత్వా ఇతరం ఉపరి పక్ఖిపిత్వా హేట్ఠా హత్థం ఓతారేత్వా హేట్ఠా ఠితభోజనే ఏకసిత్థమ్పి పఠమం అభుఞ్జిత్వా ఉపరి ఠితం పఠమం భుఞ్జన్తస్స చాతి వుత్తం హోతి. తేనేవ యథా ఉప్పటిపాటి న హోతి, తథా మిస్సీకతం భోజనం భుఞ్జన్తస్స న దోసోతి మహాపచ్చరియం వినిచ్ఛయో బ్యతిరేకతో దస్సితో హోతి. యథాహ ‘‘ద్వే తీణి కులాని నిమన్తేత్వా ఏకస్మిం ఠానే నిసీదాపేత్వా ఇతో చితో చ ఆహరిత్వా భత్తం ఆకిరన్తి, సూపబ్యఞ్జనం ఆకిరన్తి, ఏకమిస్సకం హోతి, ఏత్థ అనాపత్తీతి మహాపచ్చరియం వుత్త’’న్తి (పాచి. అట్ఠ. ౨౨౯).

౧౨౨౫-౬. పరమ్పరభోజనస్స సరూపం పదభాజనే వుత్తనయేన దస్సేతుమాహ ‘‘భోజనానమ్పీ’’తిఆది. తేసమేవ పఞ్చన్నం భోజనానం అఞ్ఞతరం భోజనం పరిభుఞ్జతీతి యోజనా. మహేసినా పరిదీపితన్తి పదభాజనే ‘‘పరమ్పరభోజనం నామ పఞ్చన్నం భోజనాన’’న్తిఆదినా (పాచి. ౨౨౭) నయేన వుత్తం.

౧౨౨౭. యత్థాతి అనేకేహి ఏకభాజనే పక్ఖిత్తే యస్మిం భోజనేతి వుత్తం హోతి ఏకేనేవ దిన్నే విచారణాభావా. సబ్బమేకరసం సియాతి విసుం విసుం విఞ్ఞాయమానరసం అహుత్వా ఏకరసమేవ హోతి.

౧౨౩౦. ‘‘గామేనా’’తి ఇమినా గామట్ఠాయేవ వుత్తా. ‘‘నిమన్తితస్స దోసో న విజ్జతీ’’తి ఇదం గామపూగనిగమేహి పచ్చేకం యోజేతబ్బం. గామ-సద్దేన ‘‘గామా వా అరఞ్ఞా వా’’తి (పారా. ౯౧) ఏత్థ వియ నగరమ్పి సఙ్గహితం. పూగో నామ విసుం విసుం సమూహా హుత్వా పుఞ్ఞకారినో ధమ్మికమనుస్సా. నిగమో నామ సాపణో మహాగామో. సకలగామేన నిమన్తితో హుత్వా సమ్పత్తే యత్థ కత్థచి గేహే భుఞ్జన్తస్స అనాపత్తీతి అత్థో. పూగాదీసుపి ఏసేవ నయో. యథాహ ‘‘సకలేన గామేన ఏకతో హుత్వా నిమన్తితస్సేవ యత్థ కత్థచి భుఞ్జతో అనాపత్తి. పూగేపి ఏసేవ నయో’’తి (పాచి. అట్ఠ. ౨౨౯). నిచ్చభత్తే దోసో న విజ్జతీతి అనేకట్ఠానతో దియ్యమానం నిచ్చభత్తమ్పి ఉప్పటిపాటియా భుఞ్జన్తస్స న దోసోతి వుత్తం హోతి.

౧౨౩౧. కాయో వాచా కాయవాచాచిత్తన్తి ఇమేహి ఆపజ్జనం కథినసముట్ఠానం నామ. ఇధ క్రియం నామ భోజనం, అక్రియం నామ పఠమనిమన్తనస్స అవికప్పనం, ఇదం ద్వయమేవాహ ‘‘భోజనఞ్చావికప్పన’’న్తి.

పరమ్పరభోజనకథావణ్ణనా.

౧౨౩౨-౩. పూవాతి అతిరసాదయో రసా. పహేణకత్థాయాతి పణ్ణాకారత్థాయ. పటియత్తాతి సమ్పాదితా. పాథేయ్యత్థాయాతి గమికస్స సమ్బలత్థాయ. పటియత్తా మన్థా వాతి సమ్బన్ధో. మన్థా నామ బద్ధసత్తుఅబద్ధసత్తుతిలతణ్డులాదయో. యథాహ ‘‘బద్ధసత్తుఅబద్ధసత్తుతిలతణ్డులాది సబ్బం ఇధ మన్థోత్వేవ సఙ్ఖం గచ్ఛతీ’’తి (పాచి. అట్ఠ. ౨౩౩). యే పూవా, మన్థా వాతి యోజనా. హీతి నిపాతమత్తం. తత్థ పటియత్తేసు తేసు పూవేసు వా మన్థేసు వా. భిక్ఖునాతి ఏత్థ ‘‘ఆకఙ్ఖమానేనా’’తి సేసో.

ద్వత్తిపత్తాతి ద్వే వా తయో వా పత్తాతి విగ్గహో. పూరాతి ముఖవట్టియా హేట్ఠిమరాజిసమం పుణ్ణా. యథాహ ‘‘ముఖవట్టియా హేట్ఠిమలేఖాయ సమపూరే పత్తే గహేత్వా’’తి (పాచి. అట్ఠ. ౨౩౩). ‘‘ద్వత్తిపత్తా పూరా’’తి చేత్థ పరిమాణం దస్సితం, పరిమాణపరిమేయ్యానం అభేదోపచారేన పూవమన్థా గహేతబ్బా యథా ‘‘ద్వే తిస్సో తణ్డులనాళియో’’తి. పూవేహి వా సత్తూహి వాతి యోజనా. సత్తూతి బద్ధసత్తుఅబద్ధసత్తూనం గహణం, ఇమినావ తిలాదీని ఉపలక్ఖితాని. తతియపత్తస్స ముఖవట్టియా హేట్ఠారాజియా ఉద్ధం కత్వా పక్ఖిత్తఞ్చేతం ‘‘తతో ఉత్తరి’’న్తి ఇమినా చ గయ్హతి. యథాహ ‘‘సచే తతియం పత్తం థూపీకతం గణ్హాతి, పూవగణనాయ పాచిత్తియ’’న్తి (పాచి. అట్ఠ. ౨౩౩).

౧౨౩౭. తత్థ తేసు పూవేసు వా మన్థేసు వా ద్వే చే పత్తపూరా లద్ధాతి యోజనా. ఏకో పత్తపూరో పదాతబ్బోతి యోజనా. ఏకతోతి ఏకపత్తపూరతో న పదాతబ్బోతి యోజనా, కిఞ్చిపి అకామా న దాతబ్బన్తి అత్థో. యథాహ ‘‘యేన ఏకో గహితో, న తేన కిఞ్చి అకామా దాతబ్బం. యథారుచి కాతబ్బ’’న్తి (పాచి. అట్ఠ. ౨౩౩). ఏవం దదన్తేన ఆసనసాలాయ వా అత్తనో నిబద్ధవాసట్ఠానే వా దిట్ఠస్స భిక్ఖుసఙ్ఘస్స సాధారణం కత్వా దానమన్తరేన న మిత్తానమేవ దాతబ్బం. యథాహ ‘‘యథామిత్తం పన దాతుం న లబ్భతీ’’తి (పాచి. అట్ఠ. ౨౩౩).

౧౨౩౮-౯. అపహేణకం అపాథేయ్యం దేన్తానన్తి సమ్బన్ధో. యథాహ ‘‘న పహేణకత్థాయ న పాథేయ్యత్థాయ పటియత్తం దేన్తీ’’తి (పాచి. ౨౩౫). తతోతి పహేణకపాథేయ్యతో. వా-సద్దేన ఇధ అవుత్తం ‘‘గమనే పటిప్పస్సద్ధే దేన్తీ’’తి (పాచి. ౨౩౫) అనాపత్తివారే వుత్తం సఙ్గణ్హాతి. తదూనకన్తి తతో ద్వత్తిపత్తతో ఊనకం. యథాహ ‘‘ఊనకద్వత్తిపత్తపూరే పటిగ్గణ్హాతీ’’తి (పాచి. ౨౩౫). అపాథేయ్యాదిఅత్థాయ పటియాదితన్తి సఞ్ఞాయ పాథేయ్యాదిం గణ్హన్తస్సాపి ఆపత్తియేవ అచిత్తకత్తా సిక్ఖాపదస్స. అత్తనోయేవ గహణత్థం ‘‘ఇమస్స హత్థే దేహీ’’తి వచనేనాపి ఆపజ్జనతో వచీకమ్మం.

కాణమాతుకథావణ్ణనా.

౧౨౪౦. అఞ్ఞేనాతి తద్ధితలోపేన నిద్దేసో, అఞ్ఞతరేనాతి అత్థో, పవారితోతి సమ్బన్ధో. భోజనానన్తి నిద్ధారణే భుమ్మం. పవారితోతి ‘‘గణ్హథ భన్తే యావ ఇచ్ఛథా’తి ఏవం యావదత్థపవారణాయ, సయఞ్చ ‘అలం ఆవుసో థోకం థోకం దేహీ’తి ఏవం పటిక్ఖేపపవారణాయా’’తి అట్ఠకథాయ వుత్తప్పకారద్వయేన పవారితోతి అత్థో. వికప్పద్వయే పకారద్వయే పవారిత-సద్దే వర-ధాతుస్స పత్థనవారణత్థవసేనాయమత్థో వేదితబ్బో, ‘‘పాచిత్తి అనతిరిత్త’’న్తి పదచ్ఛేదో. ‘‘అనతిరిత్తం భోజన’’న్తి విసేసితబ్బమపేక్ఖిత్వా ‘‘అఞ్ఞేనా’’తి ఏత్థ విభత్తిం విపరిణామేత్వా ‘‘పఞ్చన్నం భోజనానం అఞ్ఞతరం భోజన’’న్తి యోజేతబ్బం, వక్ఖమానే అనతిరిత్తకతభోజననిద్దేసే వుత్తేసు పఞ్చసు భోజనేసు అఞ్ఞతరం భోజనన్తి అత్థో. ‘‘ఖాదనీయం వా భోజనీయం వా’’తి (పాచి. ౨౩౬, ౨౩౮) సహ దేసితత్తా ఏకయోగఞాయేన ‘‘ఖాదనీయం వా’’తి చ గహేతబ్బం. పఞ్చ భోజనాని, కాలికత్తయఞ్చ ఠపేత్వా సబ్బం యావకాలికం ఖాదనీయన్తి వుత్తం.

౧౨౪౧. అసనన్తి ఏత్థ విప్పకతభోజనం దిస్సతి, భుఞ్జమానో చే పుగ్గలో హోతి, భోజనకిరియానుపచ్ఛిన్నా వత్తతీతి అత్థో. భోజనన్తి పవారణపహోనకఓదనాది హత్థాదీసు దిస్సతి. హత్థపాసోతి పవారణపహోనకం భోజనం దాతుం అభిహరిత్వా ఠితోకాసో అడ్ఢతేయ్యహత్థప్పమాణో హోతీతి వుత్తం హోతి. అభిహరణం అభిహారో, సో ఏవ అభిహారతా, తథా దాతుం ఠితస్స కాయేన కతో అభిహారో దిస్సతీతి వుత్తం హోతి. కాయవాచాపటిక్ఖేపోతి తథా అభిహటే భోజనే పటిగ్గాహకస్స హత్థవికారాదికో కాయికో వా ‘‘అల’’న్తిఆదికో వాచసికో వా పటిక్ఖేపో పఞ్ఞాయతీతి అత్థో.

౧౨౪౨. నిప్పపఞ్చేనాతి సహ వాసనాయ పహీనతణ్హాదిపపఞ్చత్తయరహితేన తథాగతేన.

౧౨౪౩. తత్థాతి ఓదనాదీసు. సత్తన్నన్తి ‘‘సాలీ’’తిఆదినా వక్ఖమానానురూపానం.

౧౨౪౪. ఓదకోతి ఉదకే భవో. ఏత్థాతి పఞ్చఙ్గపవారణాయ. అయంనిచ్ఛయోతి వక్ఖమానవిధిప్పకారం వినిచ్ఛయం దస్సేతి.

౧౨౪౫. సాలీతి సబ్బసాలిజాతి. వీహీతి సబ్బవీహిజాతి. కఙ్గూతి సేతరత్తకాళభేదా సబ్బా కఙ్గుజాతి. వరకో సేతవరకో. ధఞ్ఞేన సమ్భతపుఞ్ఞసమ్భారేన భగవతా.

౧౨౪౬. తిణన్తి తిణబీజమేవ వుత్తం. దీపితం సఙ్గహితం. వరకచోరకోతి సుఖుమవరకో.

౧౨౪౮. అఙ్గసమ్పత్తిం దస్సేతుమాహ ‘‘హత్థేనా’’తిఆది.

౧౨౪౯. తనూతి తనుకా.

౧౨౫౦. న రక్ఖతి పవారణం.

౧౨౫౧-౨. ధఞ్ఞరసాదీనీతి ఆది-సద్దేన దధిఆదయో గహితా. ఆరోపేత్వాతి ఉద్ధనం ఆరోపేత్వా. ఫలన్తి ఏలాళుకాదిఫలం. పణ్ణన్తి సూపసాకం. కళీరన్తి వేళుఆదీనం కళీరం. బహూనీతి తేసమేవ విసేసనం. తత్థ చాతి పక్ఖిత్తపణ్ణాదిమ్హి తక్కాదికే. ఓధిం దస్సేతీతి ఏత్థ ‘‘పరిభోగకాలే’’తి సేసో. సఞ్జనేతీతి ఏత్థ ‘‘ఫలాదియాగూ’’తి లబ్భతి.

౧౨౫౩-౪. రసేతి మంసాదిరసే. ‘‘యాగుం గణ్హథా’’తి వా ‘‘యాగు’’న్తి వా వత్వాతి యోజేతబ్బా. యాగు సఙ్గహితాతి ఏత్థ ఓధిపఞ్ఞాయనఅపఞ్ఞాయనవికప్పద్వయే యాగుయా సమో వినిచ్ఛయోతి అధిప్పాయో.

౧౨౫౫. ఛుపన్తీతి సమ్ఫుసన్తి. ఛుప సమ్ఫస్సేతి ధాతు, పక్ఖిపన్తీతి వుత్తం హోతి. యథాహ ‘‘యత్థ మచ్ఛమంసం పక్ఖిపన్తీ’’తి (పాచి. అట్ఠ. ౨౩౮-౨౩౯). సాసపమత్తమ్పి మచ్ఛమంసం వా సచే పఞ్ఞాయతీతి యోజనా. పవారణన్తి ఏత్థ ‘‘జనేతీ’’తి సేసో. యాగుయాతి పదం పచ్చత్తవసేన విపరిణామేత్వా యాగు జనేతీతి యోజేతబ్బం.

౧౨౫౬. సంసట్ఠోతి పరిస్సావితో న సఞ్జనేతీతి యోజనా.

౧౨౫౭. సబ్బసో ఠపేత్వాతి సమ్బన్ధో. మంసాదిపక్ఖిత్తఓదనాదిప్పకరణావసేసతో అఙ్గం దస్సేతుమాహ ‘‘సబ్బసో’’తి. సబ్బసో న పవారేతీతి యోజనా. వేళుతణ్డులన్తి వేళువీహీనం తణ్డులం. ఆది-సద్దేన కన్దమూలం సఙ్గహితం. యథాహ ‘‘వేణుతణ్డులాదీహి వా కన్దమూలఫలేహి వా యేహి కేహిచి కతభత్త’’న్తి.

౧౨౫౮. తతోతి సాలిఆదితో, వేళుఆదితో చ, తతో నిబ్బత్తా పుథుకా వాతి అత్థో. తాహీతి పుథుకాహి. సుద్ధాతి పుథుకాదీహి అమిస్సా న పవారేన్తీతి సమ్బన్ధో.

౧౨౫౯. భట్ఠానన్తి భజ్జితానం. సత్తూహి సఙ్గహితం సత్తుసఙ్గహితం.

౧౨౬౧. సత్తూనం మోదకోతి సత్తుబద్ధం, బద్ధసత్తూతి అత్థో.

౧౨౬౩. తేహేవాతి లాజేహి ఏవ. సుద్ధం ఖజ్జకం వాతి వక్ఖమాననయేన మచ్ఛాదీహి అసమ్మిస్సం ఖజ్జకం.

౧౨౬౪. ‘‘పూరిత’’న్తిఆదినా తబ్బిపరియాయం దస్సేతి. తన్తి కుణ్డకాది.

౧౨౬౬. అకప్పియం మంసం. అవత్థుత్తాతి అకప్పియమంసానం వారేతబ్బత్తా పవారణాయ అవత్థుత్తా.

౧౨౬౭. వత్థుకత్తాతి కప్పియమంసస్స పవారణాయ వత్థుభూతత్తా. పవారేతీతి ఏత్థ ‘‘ఖాదియమానస్స చ మంసత్తా’’తి సేసో దట్ఠబ్బో. యథాహ ‘‘యం పన ఖాదతి, తం కిఞ్చాపి పటిక్ఖిపితబ్బట్ఠానే ఠితం, ఖాదియమానం పన మంసభావం న జహతీ’’తి (పాచి. అట్ఠ. ౨౩౮-౨౩౯).

౧౨౬౮. కిఞ్చి కప్పియభోజనన్తి పఞ్చసు భోజనేసు యం కిఞ్చి కప్పియభోజనం.

౧౨౬౯. అకప్పియం మంసం అఞ్ఞన్తి అకప్పియమంసతో అవసేసం కులదూసనాదివసేన ఉప్పన్నభోజనం గహితం. యథాహ ‘‘కులదూసనవేజ్జకమ్మఉత్తరిమనుస్సధమ్మారోచనసాదితరూపియాదీహి నిబ్బత్తం బుద్ధపటికుట్ఠం అనేసనాయ ఉప్పన్నం అకప్పియభోజనం పటిక్ఖిపతి, న పవారేతీ’’తి.

౧౨౭౦-౧. అసనం భోజనన్తి అఙ్గద్వయే వినిచ్ఛయం దస్సేతుమాహ ‘‘సచే అజ్ఝోహట’’న్తిఆది. అజ్ఝోహటన్తి పరగలగతం హోతి. ‘‘పత్తే’’తి ఇమినా థాలకాదిభాజనఞ్చ గహితం. కత్థచి భోజనం నత్థీతి యోజనా. పత్తే, హత్థే, ముఖే వా యత్థ కత్థచి పఞ్చన్నం భోజనానం కిఞ్చి న విజ్జతి, గన్ధమత్తం పఞ్ఞాయతీతి వుత్తం హోతి.

౧౨౭౨. ఆదాయాతి ఏత్థ ‘‘అఞ్ఞత్ర భుఞ్జితు’’న్తి సేసో. ‘‘యోపి అఞ్ఞత్ర గన్త్వా భుఞ్జితుకామో ముఖే భత్తం గిలిత్వా సేసం ఆదాయా’’తిఆదినా (పాచి. అట్ఠ. ౨౩౮-౨౩౯) మహాపచ్చరియట్ఠకథాయం వుత్తవచనస్స పమాణత్తా ఆహ ‘‘న పవారేతీ’’తి.

౧౨౭౩. ‘‘ముఖే భత్తం గిలితం, హత్థే భత్తం విఘాసాదస్స దాతుకామో, పత్తే భత్తం భిక్ఖుస్స దాతుకామో, సచే తస్మిం ఖణే పటిక్ఖిపతి, న పవారేతీ’’తి (పాచి. అట్ఠ. ౨౩౮-౨౩౯) ఏవమాగతం కురున్దట్ఠకథం సఙ్గహేతుం ‘‘ముఖే చ భత్త’’న్తిఆదివచనతో చ ‘‘అసనస్స ఉపచ్ఛేదా’’తిఆదినా వక్ఖమానాయ యుత్తియా అసనావసానే యుజ్జమానత్తా చ ఇమిస్సా గాథాయ ‘‘భోత్తుకామో’’తి పాఠం అగ్గహేత్వా ‘‘దాతుకామో’’తి పాఠో గహేతబ్బో.

౧౨౭౪. ‘‘అసనస్స ఉపచ్ఛేదా’’తి ఇమినా తస్మింయేవ ఆసనే యథానిసిన్నేనేవ కాతబ్బే అసనే ఆసావచ్ఛేదో దీపితో. యథాహ అట్ఠకథాయం ‘‘తస్మిం పన ఆసనే న భుఞ్జితుకామో, విహారం పవిసిత్వా భుఞ్జితుకామో, అఞ్ఞస్స వా దాతుకామో’’తి (పాచి. అట్ఠ. ౨౩౮-౨౩౯). కురున్దట్ఠకథాయం తస్స వినిచ్ఛయస్స దస్సితత్తా ‘‘మహాపఞ్ఞా’’తి కురున్దట్ఠకథాచరియం సన్ధాయాహ. కారణాకారణఞ్ఞునోతి ‘‘పవారణస్స ఇదం కారణం, ఇదం అకారణ’’న్తి జానన్తా. ‘‘కారణాకారణఞ్ఞునా’’తి కత్థచి పోత్థకే లిఖన్తి. తత్థ మహాపఞ్ఞా కారణాకారణఞ్ఞునో ఆచరియా అసనస్స…పే… సోతి హి కారణం కథయన్తీతి యోజనా.

౧౨౭౫. హత్థపాసఙ్గే వినిచ్ఛయం దస్సేతుమాహ ‘‘గణ్హతో…పే… పసారిత’’న్తి. గణ్హతోతి యేన ఇరియాపథేన సమన్నాగతో హుత్వా గణ్హాతి, ఏవం గణ్హతో. పచ్ఛిమం అఙ్గన్తి దాయకేన దిన్నస్స పటిగ్గాహకస్స యో అవయవో పరభాగే హోతి, తం ఠానాదిఇరియాపథసమన్నాగతస్స పటిగ్గాహకస్స పణ్హిఆదిం పచ్ఛిమం అఙ్గం. దదతో పసారితం హత్థం వినా పురిమం అఙ్గన్తి యోజనా. పసారితం హత్థన్తి ఏత్థ ‘‘దాతు’’న్తి సేసో. ఉభిన్నన్తి ఏత్థ ‘‘అన్తరే’’తి సేసో. పటిగ్గాహకదాయకానం పచ్ఛిమపురిమానం ఉభిన్నం అఙ్గానం అన్తరే ఓకాసే. అడ్ఢం ఉపడ్ఢం హత్థం తేయ్యం తతియం యస్సాతి విగ్గహో, అతిరేకవిదత్థిద్విరతనప్పమాణన్తి అత్థో.

౧౨౭౬. అభిహారఙ్గే వినిచ్ఛయం దస్సేతుమాహ ‘‘తస్మి’’న్తిఆది. అడ్ఢతేయ్యే తస్మిం ఠానే ఠత్వాతి యోజనా, ద్విరతనవిదత్థిపమాణే తస్మిం ఠానే ఠత్వాతి అత్థో. అభిహటన్తి ఉపనీతం. తాదిసన్తి అభిహటసదిసం, పవారణపహోనకానం పఞ్చన్నం భోజనానం అఞ్ఞతరన్తి అత్థో.

౧౨౭౭-౮. ఆధారకే వాపీతి వలయాదిపత్తాధారకేపి. ఊరూసూతి ద్విన్నం ఊరూనం మజ్ఝే, అఙ్కేతి అత్థో. ఆహరిత్వాతి అభిహరిత్వా. భత్తం గణ్హాతీతి ఏత్థ ‘‘ఇతో’’తి సేసో, ‘‘ఇతో భత్తం గణ్హా’’తి అనన్తరే నిసిన్నో చ భాసతీతి యోజనా. భత్తన్తి ఉపలక్ఖణం, పఞ్చసు భోజనేసు యం కిఞ్చీతి అత్థో. తన్తి తథా గణ్హితుం వుత్తభత్తాదిభోజనం. అభిహారస్స చాతి ఏత్థ చ-సద్దో పదపూరణత్థో, ఏవకారత్థో వా, అభావా ఏవాతి యోజనా.

౧౨౭౯. ‘‘భత్తపచ్ఛి’’న్తి ఇదం ఉపలక్ఖణం.

౧౨౮౦. దీయమానేతి ఏత్థ ‘‘భోజనే’’తి సేసో. ఇతరోతి హత్థపాసే నిసిన్నో. అభిహారఙ్గస్స అభావా సో న పవారితోతి.

౧౨౮౧. పటిక్ఖేపఙ్గే వినిచ్ఛయం దస్సేతుమాహ ‘‘కాయేనా’’తిఆది. వాచాభిహారస్స అనఙ్గత్తా ఆహ ‘‘కాయేనాభిహట’’న్తి. యథాహ ‘‘వాచాయ అభిహటం పటిక్ఖిపతో పవారణా నత్థీ’’తి (పాచి. అట్ఠ. ౨౩౮-౨౩౯). అభిహటభోజనం పటిక్ఖిపితుం అఙ్గులియో వా హత్థం వా హత్థగతస్స కస్సచి చలనాదిం యం కఞ్చి కాయవికారం కరోన్తో, భముం ఉక్ఖిపన్తో, కుజ్ఝిత్వా ఓలోకేన్తో వా కాయేన పటిక్ఖిపతీతి వుచ్చతి. ‘‘అల’’న్తి వా ‘‘న గణ్హామీ’’తి వా ‘‘ఆగమేహీ’’తి వా ‘‘అధివాసేహీ’’తి వా ‘‘మా ఆకిరా’’తి వా ‘‘అపగచ్ఛాహీ’’తి వా ఏవమాదికం వదన్తో వాచాయ పటిక్ఖిపతీతి వుచ్చతి.

౧౨౮౨-౩. ఆకిరాతి ఏత్థాపి ‘‘ఇతి చా’’తి యోజేతబ్బం. ఏవం వదన్తస్స నివారేతుకామతాచిత్తే సతిపి నివారణవచనేన హోన్తం పవారణం ఆకిరాతిఆదివిధివచనే న హోతీతి ఆహ ‘‘న పన’న్తి పవారణా’’తి. పవారణా పన న అత్థీతి యోజనా.

౧౨౮౪. ‘‘రసం గణ్హథా’’తి వదేతి సమ్బన్ధో. తం సుత్వాతి తం వచనం సుత్వా.

౧౨౮౫. ‘‘సార’’న్తి ఇదం వణ్ణభణనమత్తం. ‘‘ఇద’’న్తి సామఞ్ఞేన మచ్ఛమంసం వదతి, పవారణఙ్గం హోతి. మచ్ఛరసం మంసరసన్తి ఏత్థ ద్వన్దసమాసస్సపి సమ్భవతో ‘‘మచ్ఛం, మంసం గణ్హా’’తి చ వుత్తం హోతి, తఞ్చ అఙ్గం హోతి.

౧౨౮౬. ‘‘రసం గణ్హా’’తి వుత్తే పనస్స వికప్పస్స అభావా పవారణస్స అఙ్గం న హోతి. తేనేవాహ ‘‘అత్థి చ మంసం చే’’తి.

౧౨౮౭. ముహుత్తం ఆగమేహీతి కఞ్చి కాలం ఓలోకేహి.

౧౨౮౮. పనసాదీహీతి ఆది-సద్దేన వేత్తఙ్గాదీనం గహణం.

౧౨౯౦. మచ్ఛసూపం మంససూపన్తి ఏత్థ సమాసవికప్పా ‘‘మచ్ఛరసం మంసరస’’న్తి ఏత్థ వియ దట్ఠబ్బా.

౧౨౯౧. కరమ్బకన్తి మచ్ఛమంసేన వా అఞ్ఞేన వా మిస్సస్సేవ సూపవిసేసస్స నామం. తేనేవ చ ‘‘మంసకరమ్బకం గణ్హథ, మచ్ఛకరమ్బకం గణ్హథా’’తి వుత్తే నిసేధేన పవారణా హోతి, ‘‘కరమ్బకం గణ్హథా’’తి వుత్తే అనియతవచనత్తా న హోతి. కళీరసూపాదీహి సమానవినిచ్ఛయభావం దస్సేతుమాహ ‘‘ఏసేవ నయో వుత్తో’’తి.

౧౨౯౨. వుత్తస్మిన్తి వుత్తే.

౧౨౯౩. యేనాతి భత్తేన. ఆపుచ్ఛితోతి ‘‘గణ్హథా’’తి వుత్తో. తస్స భత్తస్స. అత్థితాయ యాగుయా విజ్జమానత్తా. ఇతి కారణన్తి ఇదం పవారణకారణం.

౧౨౯౪. ‘‘యాగుమిస్సకం గణ్హా’’తి వుత్తే సా యాగు తత్థ తస్మిం అభిహటే భాజనే పక్ఖిత్తభత్తేన సమా వా బహుతరా వా చే హోతి, సో ఏవం వత్వా అభిహటం పటిక్ఖేపం భిక్ఖు న పవారేతి కిరాతి యోజనా. కిరాతి అరుచిం సూచేతి. తేనేవ వక్ఖతి ‘‘కారణం పన దుద్దస’’న్తి.

౧౨౯౫. సబ్బత్థాతి సబ్బఅట్ఠకథాసు.

౧౨౯౬. విసుం కత్వాతి ఏకసిత్థమ్పి యథా న హోతి, తథా రసం వా ఖీరం వా భత్తతో వియోజేత్వా.

౧౨౯౭. గచ్ఛన్తేనేవాతి యావ భోజననిట్ఠానం, తావ గచ్ఛన్తేనేవ. యథాహ ‘‘గచ్ఛన్తేన నదిపూరం పత్తేనపి అట్ఠత్వా నదితీరే గుమ్బం పరిక్ఖిపిత్వా విచరన్తేన నావం వా సేతుం వా ఆరుళ్హేన అట్ఠత్వా వట్టేత్వా విచరన్తేనా’’తి.

౧౨౯౮. సోతి గచ్ఛన్తో. తతోతి ఠానతో, గమనఇరియాపథస్స వికోపితత్తాతి అధిప్పాయో.

౧౨౯౯. ఆసనం అవిచాలేత్వాతి నిసజ్జావసేన ఫుట్ఠట్ఠానం అచాలేత్వా, అనుట్ఠహిత్వాతి వుత్తం హోతి. ‘‘అదిన్నాదానే వియ ఠానాచావనం గహేతబ్బ’’న్తి గణ్ఠిపదే వుత్తం.

౧౩౦౦. తతోతి పవారితకాలతో ఉద్ధం, తతో నిసిన్నట్ఠానతో వా. ఇతో, ఏత్తో వా. ఈసకమ్పి సంసరితున్తి నిసిన్నట్ఠానతో ఇతో చితో చ థోకమ్పి సంసరితుం, అపగన్తున్తి అత్థో.

౧౩౦౧. సబ్బత్థాతి పీఠకాదిసంహారిమే సబ్బస్మిం ఆసనే. ‘‘వినయఞ్ఞునా’’తి ఇమినా ‘‘సచే పన నం సహ మఞ్చేన ఉక్ఖిపిత్వా అఞ్ఞత్ర నేన్తి, వట్టతీ’’తి (పాచి. అట్ఠ. ౨౩౮-౨౩౯) అట్ఠకథాయం ‘‘పీఠకాదీసుపి అయమేవ వినిచ్ఛయో’’తి వుత్తభావం జానన్తేనాతి వుత్తం హోతి.

౧౩౦౨. నిపజ్జిత్వాతి ఏత్థ ‘‘పరివత్తన్తేన యేన పస్సేన నిపన్నో, తస్స ఠానం నాతిక్కమేతబ్బ’’న్తి వచనతో పుబ్బసయితట్ఠానం అవిజహిత్వా సయిత్వాయేవాతి అత్థో. తథేవాతి ఉక్కుటికో హుత్వావాతి వుత్తం హోతి. ‘‘తస్స పన హేట్ఠా పలాలపీఠం వా కిఞ్చి వా నిసీదనకం దాతబ్బ’’న్తి (పాచి. అట్ఠ. ౨౩౮-౨౩౯) అట్ఠకథాయం వుత్తం.

౧౩౦౩. అతిరిత్తం కరోన్తేన సిక్ఖునా భాజనం ఓనమేత్వాన భోజనే దస్సితే అథ ‘‘అలమేతం సబ్బ’’న్తి వత్తబ్బన్తి యోజనా. తత్థ అతిరిత్తం కరోన్తేనాతి ‘‘అతిరిత్తం నామ కప్పియకతం హోతి, పటిగ్గహితకతం హోతి, ఉచ్చారితకతం హోతి, హత్థపాసే కతం హోతి, భుత్తావినా కతం హోతి, భుత్తావినా పవారితేన ఆసనా అవుట్ఠితేన కతం హోతి, ‘అలమేతం సబ్బ’న్తి వుత్తం హోతి, గిలానాతిరిత్తం హోతీ’’తి (పాచి. ౨౩౯) వుత్తేసు అట్ఠసు ఆకారేసు అన్తం వినా పురిమేహి సత్తహి వినయకమ్మాకారేహి అతిరిత్తం కరోన్తేనాతి వుత్తం హోతి. యథాహ ‘‘ఇమేహి సత్తహి వినయకమ్మాకారేహి యం అతిరిత్త’’న్తిఆది (పాచి. అట్ఠ. ౨౩౮-౨౩౯).

ఇధ అతిరిత్తం కాతుం అభిహటభోజనం కప్పియఞ్చ నామ హోతి, కప్పియకతేన సిఙ్గివేరలసుణాదివత్థునా యుత్తతాయ చ అకప్పియమంసాభావేన చ కులదూసనాదీహి అనుప్పన్నభావేన చ కతఞ్చ నామ హోతి. ‘‘అలమేతం సబ్బ’’న్తి అతిరిత్తకతభావతో ఏవం కప్పియఞ్చ తం కతం చాతి కప్పియకతన్తి వుత్తం హోతి. ఏవముపరిపి కత-సద్దస్స అత్థో చ సమాసవిగ్గహో చ వేదితబ్బో. అవసిట్ఠపదేసు భిక్ఖునా పటిగ్గహితం పటిగ్గహితం నామ. తం కారాపేత్వా ఆగతేన భిక్ఖునా థోకం ఉచ్చారేత్వా, ఓతారేత్వా వా దస్సితం ఉచ్చారితకతం నామ. కప్పియం కారాపేతుమాగతస్స అడ్ఢతేయ్యహత్థప్పమాణహత్థపాసబ్భన్తరగతేన అతిరిత్తకతం ‘‘హత్థపాసే కత’’న్తి వుచ్చతి. అన్తమసో పవారణజనకం యం కిఞ్చి భోజనం కుసగ్గేనాపి గహేత్వా భుత్తత్తా భుత్తావినా. యథాహ ‘‘పఞ్చన్నం భోజనానం అఞ్ఞతరం భోజనం అన్తమసో కుసగ్గేనాపి భుత్తం హోతీ’’తి. భుఞ్జన్తో పవారితో హుత్వా యో ఆసనం న కోపేతి, సో భుత్తావీ పవారితో ‘‘ఆసనా అవుట్ఠితో’’తి వుచ్చతి, తేన కతం ‘‘భుత్తావినా…పే… అవుట్ఠితేన కత’’న్తి వుత్తం. ‘‘అలమేతం సబ్బ’’న్తి వచీభేదం కత్వా వుత్తం ‘‘అలమేతం సబ్బన్తి వుత్తం హోతీ’’తి దస్సితం. అయం సత్తవిధో వినయకమ్మాకారో నామ.

గిలానాతిరిత్తకం పన ఇమిస్సా గాథాయ అవుత్తమ్పి అనతిరిత్తసన్దస్సనత్థం వక్ఖమానాయ ‘‘కత’’న్తిఆదిగాథాయ ‘‘న గిలానాతిరిత్తఞ్చా’’తి ఇమస్స విపరియాయతో వేదితబ్బం. గిలానతో అతిరిత్తం, తస్స అఞ్ఞదినేసు భుఞ్జనత్థాయ ఉపట్ఠాపితమ్పి గిలానాతిరిత్తం నామ.

‘‘తేన భిక్ఖునా’’తి ఇమినా ‘‘భుత్తావినా’’తి చ ‘‘భుత్తావినా పవారితేన ఆసనా వుట్ఠితేనా’’తి చ వుత్తప్పకారేన విసిట్ఠం తేనేవ పాకటం భిక్ఖుం పరామసతి, పవారణజనకానం పఞ్చన్నం భోజనానం అఞ్ఞతరం అప్పమత్తకమ్పి భుత్తావినా, భుత్తావీ పవారితోపి హుత్వా ఆసనా అవుట్ఠితేన వా భిక్ఖునాతి వుత్తం హోతి. ఓనమిత్వాన భాజనేతి ఏత్థ ‘‘దస్సితే భోజనే’’తి సేసో, ‘‘అథా’’తి ఇమినా సమ్బన్ధో. కప్పియకరణారహాని సిఙ్గివేరాదీని కప్పియం కారేత్వా పటిగ్గహాపేత్వా ఆగన్త్వా హత్థపాసబ్భన్తరే పత్వా అతిరిత్తం కారాపేన్తేన భిక్ఖునా భాజనం థోకం ఓనామేత్వా ఉచ్చారేత్వా దస్సితకాలానన్తరాతి వుత్తం హోతి. ఉత్తరి కాతబ్బం దస్సేతుమాహ ‘‘అల’’న్తిఆది.

ఏత్తావతా ‘‘తేన భిక్ఖునా’’తి ఇమినా ‘‘భుత్తావినా కతం, భుత్తావినా పవారితేన ఆసనా అవుట్ఠితేన కత’’న్తి అఙ్గద్వయం సఙ్గహితం. ‘‘ఓనమేత్వాన భాజన’’న్తి ఇమినా ‘‘ఉచ్చారితకతం హోతీ’’తి ఇదం సఙ్గహితం. ‘‘కప్పియకతం, పటిగ్గహితకతం, హత్థపాసేకత’’న్తి ఇదం తయం అనన్తరియవాచినా అథ-సద్దేన సఙ్గహితం. ‘‘అలమేతం సబ్బ’’న్తి ఇదం పనేత్థ సరూపేనేవ దస్సితన్తి దట్ఠబ్బం.

౧౩౦౪. పత్తే ఠితభోజనమేవ అతిరిత్తం కాతబ్బన్తి నత్థి, పచ్ఛిఆదీసు యత్థ కత్థచి భాజనే ఠితమ్పి కాతబ్బన్తి దస్సేతుమాహ ‘‘కప్పియం పనా’’తి. కుణ్డేతి భణ్డుక్ఖలియం. భాజనేతి యం కిఞ్చి భాజనం గహితం.

౧౩౦౫. ఏతన్తి అతిరిత్తకతం ఏతం భోజనం. తం ఏకమేవ ఠపేత్వాతి యోజనా. ‘‘వట్టతేవా’’తి వుత్తేపి అబ్భఙ్గాదీనమత్థాయాతి గణ్హేయ్యున్తి ఆహ ‘‘భుఞ్జితబ్బ’’న్తి, తమేకం వినా పరేహి పరిభుఞ్జితబ్బన్తి అత్థో.

౧౩౦౬-౭. కప్పియం కారేత్వాతి అతిరిత్తం కారేత్వా. ఆకిరన్తి చేతి యది పక్ఖిపన్తి. పున తథా అతిరిత్తం కారేత్వా భుఞ్జితబ్బన్తి యోజనా.

తం కేన అతిరిత్తం కాతబ్బన్తి ఆహ ‘‘యేనా’’తిఆది. తన్తి అతిరిత్తకతం భోజనం. యేన అకతన్తి యేన భిక్ఖునా పఠమం అతిరిత్తం న కతం, తేన కాతబ్బన్తి సమ్బన్ధో. యథాహ ‘‘యేన అకతన్తి అఞ్ఞేన భిక్ఖునా యేన పఠమం న కతం, తేన కాతబ్బ’’న్తి (పాచి. అట్ఠ. ౨౩౮-౨౩౯). యం వా అకతం, తం విసుం తేన వా కాతబ్బన్తి యోజనా. యం వా అకతన్తి తస్మిం అతిరిత్తకతభోజనే అపక్ఖిత్తం యం భోజనం అతిరిత్తం న కతం. తం విసుం తేన వా కాతబ్బన్తి పచ్ఛా పక్ఖిత్తం భోజనం అతిరిత్తం కతేన యథా అమిస్సం హోతి, తథా అఞ్ఞస్స భాజనస్స గహణవసేన విసుం కారేత్వా తేన పఠమం కతాతిరిత్తేనాపి అతిరిత్తం కాతబ్బం. యథాహ – ‘‘యఞ్చ అకతన్తి యేన పఠమం కప్పియం కతం, తేనాపి యం అకతం, తం కాతబ్బం. పఠమభాజనే పన కాతుం న లబ్భతి. తత్థ హి కరియమానం పఠమం కతేన సద్ధిం కతం హోతి, తస్మా అఞ్ఞస్మిం భాజనే కాతుం వట్టతీతి అధిప్పాయో’’తి.

౧౩౦౮. అకప్పియాదీహి సత్తహీతి ‘‘అనతిరిత్తం నామ అకప్పియకతం హోతి, అప్పటిగ్గహితకతం హోతి, అనుచ్చారితకతం హోతి, అహత్థపాసే కతం హోతి, అభుత్తావినా కతం హోతి, భుత్తావినా చ పవారితేన ఆసనా వుట్ఠితేన కతం హోతి, ‘అలమేతం సబ్బ’న్తి అవుత్తం హోతీ’’తి (పాచి. ౨౩౯) వుత్తేహి సత్తహి వినయకమ్మాకారేహి. అతిరిత్తం కతన్తి యోజనా. ‘‘హోతి అనతిరిత్తక’’న్తి పదచ్ఛేదో.

౧౩౦౯. ఉపకట్ఠవేలాయపి అతిరిత్తం కరోన్తేన ‘‘అహం పాతోవ భుఞ్జి’’న్తి వా ‘‘థోకం పరిభుఞ్జి’’న్తి వా అచిన్తేత్వా కాతబ్బన్తి దస్సేతుమాహ ‘‘యోపీ’’తిఆది. ఉపకట్ఠూపనీతమ్పీతి ఉపకట్ఠవేలాయ ఉపనీతమ్పి భోజనం.

౧౩౧౦. యామాదికాలికన్తి యామసత్తాహయావజీవికకాలికం. అనామిస్సన్తి ఆమిసేన అమిస్సం. తం యామాదికాలికం పరిభుఞ్జతోతి సమ్బన్ధో.

౧౩౧౨. గిలానస్స భుత్తాతిరిత్తం వియ కదాచి భుఞ్జిస్సతీతి ఉద్దిస్స ఠపితమ్పి గిలానాతిరిత్తం నామాతి అట్ఠకథాయం (పాచి. అట్ఠ. ౨౩౮-౨౩౯ అత్థతో సమానం) వుత్తం. ‘‘విహారాదీసు గిలానస్స పాపుణనకోట్ఠాసమ్పి గిలానాతిరిత్తం నామా’’తి వదన్తి.

౧౩౧౩. కథినేనాతి పఠమకథినేన.

పఠమపవారణకథావణ్ణనా.

౧౩౧౪. అనతిరిత్తేనాతి ఏత్థ ‘‘ఖాదనీయేన వా భోజనీయేన వా’’తి సేసో. ఏత్థ ‘‘ఖాదనీయం నామ పఞ్చభోజనాని యామకాలికం సత్తాహకాలికం యావజీవికం ఠపేత్వా అవసేస’’న్తి (పాచి. ౨౩౯) వుత్తం పఞ్చభోజనతో అఞ్ఞం సబ్బం యావకాలికం ఖాదనీయం నామ. ‘‘భోజనీయం నామ పఞ్చ భోజనాని ఓదనో కుమ్మాసో సత్తు మచ్ఛో మంస’’న్తి (పాచి. ౨౩౯) వుత్తం. ఏత్థ వినిచ్ఛయో అనన్తరసిక్ఖాపదే వుత్తో. పవారేయ్యాతి ఏత్థ ‘‘అభిహట్ఠు’’న్తి సేసో. అభిహట్ఠుం పవారేయ్యాతి అభిహరిత్వా ‘‘హన్ద భిక్ఖు యావతకం ఇచ్ఛసి, తావతకం గహేత్వా ఖాద వా భుఞ్జ వా’’తి ఏవం పవారేయ్య. ‘‘పవారిత’’న్తిపదం వుత్తత్థమేవ. జానన్తి సుత్వా వా దిస్వా వా తస్స పవారితభావం జానన్తో. ఆసాదనాపేక్ఖోతి ఆసాదనం చోదనం మఙ్కుకరణభావం అపేక్ఖమానో. భుత్తేతి తస్స పయోగేన ఇతరేన భుఞ్జిత్వా పరియోసాపితే. తస్సాతి యో తస్స పవారితభావం ఞత్వా ‘‘భుఞ్జా’’తి నియోజేసి, తస్స.

౧౩౧౫-౬. ఏకస్స భుఞ్జనేన అఞ్ఞస్స పాచిత్తి హోతీతి కథమేతన్తి ఆసఙ్కాయ తథా వుత్తత్తా పరిహరితుమాహ ‘‘దుక్కటం…పే… దస్సిత’’న్తి. ఇతరస్స గహణేతి పవారితభిక్ఖునో భుఞ్జనత్థాయ పటిగ్గహణే. అజ్ఝోహారపయోగేసు చాతి ఏత్థాపి ‘‘ఇతరస్సా’’తి సమ్బన్ధో. సబ్బం దుక్కటం, పాచిత్తియఞ్చ. దస్సితన్తి ‘‘అభిహరతి, ఆపత్తి దుక్కటస్స. తస్స వచనేన ‘ఖాదిస్సామి భుఞ్జిస్సామీ’తి పటిగ్గణ్హాతి, ఆపత్తి దుక్కటస్స. అజ్ఝోహారే అజ్ఝోహారే ఆపత్తి దుక్కటస్స. భోజనపరియోసానే ఆపత్తి పాచిత్తియస్సా’’తి (పాచి. ౨౪౪) దేసితం భగవతాతి అత్థో.

౧౩౧౭. ఉభయత్థాపి విమతిస్సాతి పవారితే చ అపవారితే చ విమతిస్స. దుక్కటం పరిదీపితన్తి ‘‘పవారితే వేమతికో. అప్పవారితే వేమతికో, ఆపత్తి దుక్కటస్సా’’తి (పాచి. ౨౪౫) దేసితం.

౧౩౧౮. కారాపేత్వాతి ఏత్థ ‘‘భుఞ్జాహీ’’తి సేసో. అఞ్ఞస్సత్థాయాతి ఏత్థ ‘‘అభిహరన్తో గచ్ఛాహీ’’తి సేసో.

౧౩౧౯. ఓమసవాదతుల్యావాతి ఇదం అదిన్నాదానసముట్ఠానం సన్ధాయాహ.

దుతియపవారణకథావణ్ణనా.

౧౩౨౦. ఖాదనీయం వాతి పఞ్చ భోజనాని చ కాలికత్తయఞ్చ వినా అవసేసేసు యం కిఞ్చి వా. భోజనీయం వాతి పఞ్చసు భోజనేసు అఞ్ఞతరమ్పి. వికాలేతి విగతే కాలే. కాలో నామ అరుణుగ్గమనతో యావ మజ్ఝన్తికా, తదఞ్ఞో వికాలో. యథాహ ‘‘వికాలో నామ మజ్ఝన్తికే వీతివత్తే యావ అరుణుగ్గమనా’’తి (పాచి. ౨౪౯). ఠితమజ్ఝన్తికోపి కాలేయేవ సఙ్గయ్హతి. యథాహ ‘‘ఠితమజ్ఝన్తికోపి కాలసఙ్గహం గచ్ఛతి. తతో పట్ఠాయ పన ఖాదితుం వా భుఞ్జితుం వా న సక్కా, సహసా పివితుం పన సక్కా భవేయ్య. కుక్కుచ్చకేన పన న కాతబ్బం. కాలపరిచ్ఛేదజాననత్థఞ్చ కాలత్థమ్భో యోజేతబ్బో, కాలబ్భన్తరేవ భత్తకిచ్చం కాతబ్బ’’న్తి (పాచి. అట్ఠ. ౨౪౮-౨౪౯). దోసన్తి పాచిత్తియం.

౧౩౨౧. ‘‘ఖాదనీయం వా భోజనీయం వా’’తి ఏత్థ భోజనీయస్స పవారణసిక్ఖాపదే దస్సితసరూపత్తా ఖాదనీయం తావ సరూపతో దస్సేతుమాహ ‘‘యమామిసగత’’న్తిఆది. ఏత్థాతి ఏతేసు ఖాదనీయభోజనీయేసు. యం పన వనమూలఫలాదికం ఆమిసగతం ఆమిసే యావకాలికే పరియాపన్నం, తం ఖాదనీయన్తి యోజనా. కాలికేస్వసమోహత్థన్తి ఏత్థ గాథాబన్ధవసేన మ-కారలోపో, అసమ్మోహత్థన్తి వుత్తం హోతి. ఇదన్తి వక్ఖమానం సన్ధాయాహ.

౧౩౨౨. మూలన్తి యం కిఞ్చి రుక్ఖలతానం మూలం. కన్దన్తి రుక్ఖలతానమేవ కన్దం. ముళాలన్తి పదుమగచ్ఛమూలకన్దం. మత్థకన్తి తాలనాళికేరాదీనం మత్థకం, వేళుకళీరపల్లవఙ్కురానఞ్చ ఏత్థేవ సఙ్గహో. ఖన్ధకన్తి ఉచ్ఛుఆదిఖన్ధకం. తచన్తి ఛల్లి. పత్తన్తి పణ్ణం. పుప్ఫన్తి కుసుమం. ఫలన్తి రుక్ఖలతాదీనం ఫలం. అట్ఠీతి రుక్ఖలతాదిబీజం. పిట్ఠన్తి ధఞ్ఞాదిపిట్ఠం. నియ్యాసన్తి సిలేసం. ‘‘ఖాదనీయ’’న్తి సబ్బత్థ పకరణతో లబ్భతి.

౧౩౨౩. ఏవం ఖాదనీయానం మాతికం నిక్ఖిపిత్వా తే సరూపతో దస్సేతుమాహ ‘‘మూలఖాదనీయాదీన’’న్తిఆది. తత్థ రుక్ఖమూలమేవ ఖాదనీయం, తం ఆది యేసన్తి విగ్గహో. ముఖమత్తనిదస్సనం నిబోధథాతి ఏత్థ ‘‘మయా కరియమాన’’న్తి సేసో. ముఖమత్తన్తి పవేసద్వారమత్తం, నిరవసేసతో దస్సనే పపఞ్చభీరుకానం పుబ్బే భయం హోతీతి సఙ్ఖేపతో ఖాదనీయాని దస్సిస్సన్తి వుత్తం హోతి. తథా దస్సనే పయోజనమాహ ‘‘నామత్థేసు భిక్ఖూనం పాటవత్థాయా’’తి, మూలఖాదనీయాదీనం నామేసు చ తదత్థేసు చ భిక్ఖూనం పాటవుప్పాదనత్థన్తి అత్థో.

౧౩౨౪-౫. మూలకమూలాదీని ఉపదేసతోయేవ వేదితబ్బాని. న హి తాని పరియాయన్తరేన వుచ్చమానానిపి సక్కా విఞ్ఞాతుం. పరియాయన్తరేనపి హి వుచ్చమానే తం తం నామం అజానన్తానం సమ్మోహోయేవ సియా, తస్మా తత్థ న కిఞ్చి వక్ఖామ. సాకానన్తి సూపేయ్యపణ్ణానం. ఇధాతి ఇమస్మిం సిక్ఖాపదే. ఆహారత్థన్తి ఆహారేన కత్తబ్బపయోజనం, ఆహారకిచ్చన్తి వుత్తం హోతి. ‘‘ఆమిసత్థ’’న్తిపి లిఖన్తి. ఫరన్తీతి విత్థారేన్తి.

౧౩౨౬. జరట్ఠన్తి పురాణకన్దం. యం తం జరట్ఠన్తి సమ్బన్ధో. సేసానం జరట్ఠం యావకాలికన్తి యోజనా. సేసానన్తి మూలకాదీని వుత్తాని. యథాహ ‘‘మూలకఖారకజజ్ఝరీమూలానం పన జరట్ఠానిపి ఆమిసగతికానేవా’’తి (పాచి. అట్ఠ. ౨౪౮-౨౪౯).

౧౩౩౧. ధోతోతి నిబ్బత్తితపిట్ఠో.

౧౩౩౨. అధోతో ఖీరవల్లియా కన్దోతి యోజనా. వాక్యపథాతీతాతి ‘‘అసుకో వా అసుకో వా’’తి వత్వా పరియన్తం పాపేతుం అసక్కుణేయ్యత్తా వచనపథాతీతా.

౧౩౩౩. పుణ్డరీకం సేతం. పదుమం రత్తం.

౧౩౩౪. సమ్భవం జాతం.

౧౩౩౮. జరట్ఠబున్దోతి కన్దస్స హేట్ఠా అతీవ పరిణతట్ఠానం.

౧౩౩౯. పథవియం గతోతి అన్తోపథవియం గతో, పథవియం నిముజ్జిత్వా గతతరుణదణ్డోతి వుత్తం హోతి.

౧౩౪౦. ఏవం అన్తోభూమియం గతో. ‘‘పణ్ణదణ్డో ఉప్పలాదీన’’న్తి పదచ్ఛేదో. సబ్బోతి తరుణోపి పరిణతోపి. ఉప్పలాదీనం, పదుమజాతియా చ సబ్బో పణ్ణదణ్డో యావకాలికోతి యోజనా.

౧౩౪౫. పత్తఖాదనీయంనామాతి పత్తసఙ్ఖాతం ఖాదనీయం నామ.

౧౩౪౮. మూలకాదీనన్తి ‘‘మూలకం ఖారకఞ్చేవా’’తిఆదికాయ గాథాయ వుత్తమూలకాదీనం.

౧౩౪౯. కణ్ణికాతి పదుమకణ్ణికా.

౧౩౬౦. కేతకాదీనన్తి ఏత్థ ఆది-సద్దేన తిమ్బరుసకం గహితం. తాలఫలట్ఠీతి తరుణఫలానం అట్ఠి.

౧౩౬౧. ‘‘పున్నాగమధుకట్ఠీనీ’’తి చ ‘‘పున్నాగమధుకట్ఠిచా’’తి చ పోత్థకేసు ఉభయథా పాఠో దిస్సతి, అత్థో పన ఏకోయేవ. ‘‘సేలు అట్ఠీ’’తి పదచ్ఛేదో. అనామిసేతి యావజీవికే.

౧౩౬౩. ధోతం తాలపిట్ఠన్తి తాలఫేగ్గుం కోట్టేత్వా ఉదకే మద్దిత్వా పరిస్సావేత్వా కలలే భాజనతలం ఓతిణ్ణే పసన్నోదకం అపనేత్వా గహితతాలపిట్ఠన్తి వుత్తం హోతి. తథా ఖీరవల్లియా పిట్ఠన్తి యోజనా, తథేవ కోట్టేత్వా పరిస్సావేత్వా గహితఖీరవల్లియా పిట్ఠన్తి అత్థో.

౧౩౬౪. అధోతం వుత్తవిపరియాయతో గహేతబ్బం. ‘‘ఆహారత్థమసాధేన్తం, సబ్బం తం యావజీవిక’’న్తి వచనతో తేసు తేసు జనపదేసు మనుస్సానం ఆహారకిచ్చం అకరోన్తం మూలాది యావజీవికం, తదఞ్ఞం యావకాలికన్తి సఙ్ఖేపలక్ఖణం కాతబ్బన్తి.

వికాలభోజనకథావణ్ణనా.

౧౩౬౯. భోజనం సన్నిధిం కత్వా ఖాదనం వాతి ఏత్థ భోజనఖాదనీయాని యథావుత్తభేదసరూపానేవ. సన్నిధిం కత్వాతి పటిగ్గహేత్వా ఏకరత్తమ్పి అతిక్కామేత్వా, సన్నిదహిత్వాతి వుత్తం హోతి. యథాహ ‘‘పటిగ్గహేత్వా ఏకరత్తమ్పి వీతినామితస్సేతం అధివచన’’న్తి (పాచి. అట్ఠ. ౨౫౩). తదేవ వక్ఖతి ‘‘సయ’’న్తిఆదినా. ఖాదనన్తి కమ్మసాధనోయం, ‘‘ఖజ్జ’’న్తి ఇమినా సమానత్థో.

౧౩౭౧. ‘‘సన్నిధిం కత్వా’’తి ఏత్థ నిద్దేసం దస్సేతుమాహ ‘‘సయ’’న్తిఆది.

౧౩౭౨. ‘‘తం న వట్టతీ’’తి ఏత్థ అత్థం దస్సేతుమాహ ‘‘తతో’’తిఆది. తతోతి సన్నిధికతభోజనతో. సుద్ధచిత్తేనాతి సవాసనసకలకిలేసప్పహానతో నిమ్మలచిత్తేన. తాదినాతి అట్ఠసు లోకధమ్మేసు నిబ్బికారభావేన తాదినా. అథ వా యాదిసా పురిమకా సమ్మాసమ్బుద్ధా రూపారూపగుణేహి అహేసుం, తాదిసేన భగవతా.

౧౩౭౩. ఓదనాదీసు పఞ్చసు భోజనేసు తావ అకప్పియమంసేన సన్నిధివసేన పాచిత్తియఞ్చ ఆపత్తివిసేసఞ్చ దస్సేతుమాహ ‘‘అకప్పియేసూ’’తిఆది. పాచిత్తీతి సన్నిధిపాచిత్తియమాహ. ఇతరేతి సీహాదిమంసమ్హి. దుక్కటేన సహ పాచిత్తీతి యోజనా.

౧౩౭౪. యామకాలికసఙ్ఖాతం పరిభుఞ్జతోతి ఏత్థ ‘‘సన్నిధిం కత్వా’’తి అధికారతో లబ్భతి. ‘‘దుక్కటేన సహా’’తి అవత్వా ‘‘పాచిత్తీ’’తి వుత్తత్తా సతి పచ్చయే పరిభుఞ్జతోతి గహేతబ్బం. యథాహ ‘‘యామకాలికం సతి పచ్చయే అజ్ఝోహారతో పాచిత్తియం. ఆహారత్థాయ అజ్ఝోహారతో దుక్కటేన సద్ధిం పాచిత్తియ’’న్తి (పాచి. అట్ఠ. ౨౫౩).

౧౩౭౫. అన్నన్తి ఏత్థాపి ‘‘సన్నిధికత’’న్తి ఇదం పురే వియ లబ్భతి, ‘‘పకతి’’న్తి ఇదం ‘‘అన్న’’న్తి ఏతస్స విసేసనం, మనుస్సమంసాదీహి అసమ్మిస్సం నాతిరిత్తకతం అన్నమత్తన్తి అత్థో. పాచిత్తియద్వయన్తి అనతిరిత్తపచ్చయా చ సన్నిధిపచ్చయా చ ద్వే పాచిత్తియాని.

౧౩౭౬. ‘‘ద్వే, ద్వయ’’న్తి ఉభయత్థాపి అయమేవత్థో.

౧౩౭౭. సామిసేన ముఖేన ద్వేతి ఏత్థ ‘‘పఞ్చ భోజనాని యామకాలికం సత్తాహకాలికం యావజీవికం ఠపేత్వా అవసేసం ఖాదనీయం నామా’’తి (పాచి. ౨౫౪) వుత్తత్తా ఖాదనీయాసఙ్గహితేన యామకాలికేన చ తేన సమ్మిస్సత్తా సన్నిధినామేన ముఖగతఆమిసమూలకేన చ సన్నిధిపాచిత్తియాని ద్వే హోన్తీతి అత్థో. సామిసేన ముఖేనాతి ఉపలక్ఖణత్తా యథాకథఞ్చి ఆమిసే మిస్సీభూతే ఏత్తకా ఆపత్తియోతి దట్ఠబ్బం. నిరామిసం యామకాలికం భుఞ్జతో ఏకమేవ పాచిత్తియన్తి యోజనా, యేన కేనచి ఆకారేన అసమ్మిస్సం యామకాలికం పరిభుఞ్జతో ఏకమేవ పాచిత్తియం హోతీతి అత్థో.

౧౩౭౮. తమేవాతి సన్నిహితమేవ కాలికం. తేసు ద్వీసు వికప్పేసూతి సామిసనిరామిసవికప్పద్వయే. కేవలం దుక్కటం వడ్ఢతీతి పఠమవికప్పే ద్వీహి పాచిత్తియేహి సద్ధిం దుక్కటం, దుతియవికప్పే పాచిత్తియేన సద్ధిం దుక్కటం హోతీతి వుత్తం హోతి.

౧౩౭౯. సుద్ధన్తి ఏత్థ ‘‘సన్నిధికతం భోజన’’న్తి సేసో. ఇదం ‘‘పకతిభోజనే’’తి (పాచి. అట్ఠ. ౨౫౩) అట్ఠకథాయం, ఇధ చ ‘‘న దోసో యామకాలికే’’తి యామకాలికస్స విసుం వక్ఖమానత్తా విఞ్ఞాయతి, అకప్పియమంసయామకాలికేహి అమిస్సం భోజనన్తి వుత్తం హోతి.

౧౩౮౦. మంసేతి ఏత్థ ‘‘అకప్పియే’’తి ఇదం థుల్లచ్చయాదివచనేనేవ లబ్భతి. వడ్ఢతీతి పుబ్బే వుత్తేహి పాచిత్తియద్వయేహి సద్ధిం మనుస్సమంసే థుల్లచ్చయఞ్చ సీహాదిమంసే దుక్కటఞ్చ వడ్ఢతి. మనుస్సమంసే చ సేసే సీహమంసాదికే అకప్పియమంసే చ యథానుక్కమతో థుల్లచ్చయఞ్చేవ దుక్కటఞ్చాతి ద్వయం వడ్ఢతీతి యోజనా.

౧౩౮౧. అనతిరిత్తమ్పి భోజనం వికాలే పరిభుఞ్జతో భిక్ఖునో తన్నిమిత్తకో దోసో యథావుత్తేసు సబ్బవికప్పేసు నత్థీతి యోజనా. ‘‘వికాల…పే… కాలికే’’తి యామకాలికస్స విసుం వక్ఖమానత్తా చ అతిరిత్తకారాపనఞ్చ భోజనేయేవ సమ్భవతీతి అనతిరిత్తన్తి ఏత్థ ‘‘నిహితభోజన’’న్తి సేసో. ‘‘అనతిరిత్తపచ్చయా పన వికాలే సబ్బవికప్పేసు అనాపత్తీ’’తి (పాచి. అట్ఠ. ౨౫౩) అట్ఠకథావచనతో దోసోతి అనతిరిత్తపచ్చయా పాచిత్తియమాహ. తేనేవ వక్ఖతి ‘‘తన్నిమిత్తకో’’తి, అనతిరిత్తనిమిత్తకోతి అత్థో. సబ్బవికప్పేసూతి ‘‘సుద్ధం వా మనుస్సమంసమిస్సం వా సీహాదిమంసమిస్సం వా యామకాలికమిస్సం వా’’తి సబ్బేసు వికప్పేసు. ‘‘తన్నిమిత్తకో’’తి వచనేనేవ వారితవికాలాదినిమిత్తస్స దోసస్స సమ్భవం దస్సేతి.

౧౩౮౨-౩. వికాలపచ్చయా వాతి ఏత్థ వా-సద్దేన ‘‘అనతిరిత్తపచ్చయా’’తి ఇదం సముచ్చితం. అపి-సద్దో ‘‘యామకాలికేపీ’’తి యోజేతబ్బో. సత్తాహకాలికం, యావజీవికం ఆహారస్సేవ అత్థాయ పటిగ్గణ్హతో గహణే, యథావుత్తస్స సత్తాహకాలికయావజీవికభేదేన దువిధస్స తు అజ్ఝోహారపయోగేసు నిరామిసే వా దుక్కటన్తి యోజనా. తు-సద్దో ఏవ-కారత్థో.

౧౩౮౪. అథాతి వాక్యారమ్భే నిపాతో. ఆమిససంసట్ఠం సత్తాహకాలికం, యావజీవికం వాతి యోజనా. గహేత్వాతి పటిగ్గహేత్వా. ఠపితన్తి అరుణం అతిక్కామేత్వా ఠపితం. పాచిత్తీతి సన్నిధిపాచిత్తి.

౧౩౮౫. కాలోతి అరుణుగ్గమనాదిమజ్ఝన్తికావసానో కాలో. యామోతి మజ్ఝన్తికాదిదుతియఅరుణుగ్గమనావసానో. తం తం కాలం కాలికం అతిక్కామయతో తు దోసోతి యోజనా. తు-సద్దో ఏవకారత్థో. తం వా కాలికన్తి యథాక్కమం యావకాలికం యామకాలికం సత్తాహకాలికన్తి వుత్తం హోతి.

౧౩౮౬. యావకాలికం అత్తనా సమ్భిన్నాని ఇతరాని తీణి కాలికాని అత్తనోయేవ సభావం ఉపనేతీతి యోజనా. సకో భావో సభావో, తం.

౧౩౮౭-౮. ఏవమేవ వినిద్దిసేతి ‘‘పురిమం పురిమం కాలికం అత్తనా సమ్మిస్సం పచ్ఛిమం పచ్ఛిమం అత్తనో సభావమేవ గాహాపేతీ’’తి కథేయ్యాతి వుత్తం హోతి.

ఇమేసూతిఆదీసు నిద్ధారణే భుమ్మం. అన్తోవుత్థం హోతీతి అకప్పియకుటియం ఠపేత్వా అరుణుట్ఠాపనేన అన్తోవుత్థం నామ హోతి. సన్నిధి చ హోతీతి పటిగ్గహేత్వా పటిగ్గహణం అవిజహిత్వా అరుణుట్ఠాపనేన సన్నిధి చ నామ హోతి. పోత్థకేసు ‘‘సన్నిధి’’న్తి సానునాసికో పాఠో దిస్సతి, ‘‘హోతీ’’తి కిరియాయ సమ్బన్ధత్తా సన్నిధి-సద్దో పఠమేకవచనన్తోతి అనునాసికో ఆగమసన్ధిజోతి వేదితబ్బో. ఉభయమ్పీతి యథావుత్తం అన్తోవుత్థం, సన్నిధి చాతి ఉభయమ్పి. న హోతేవాతి పురిమకాలికద్వయేన అమిస్సం న హోతేవ.

౧౩౮౯. కప్పియకుటినామేన అకతం, అసమ్మతం, అపరిగ్గహం, పాకారాదీహి పరిక్ఖిత్తం సేనాసనం అకప్పియకుటి నామాతి సఙ్ఖేపతో గహేతబ్బం. అన్తద్వయేనాతి సత్తాహకాలికయావజీవికేన, సహత్థే కరణవచనం. ‘‘మిస్సిత’’న్తి సేసో. గహితన్తి పటిగ్గహితం. తం పుబ్బం ద్వయన్తి యావకాలికయామకాలికద్వయం. పురిమకాలికద్వయే యం కిఞ్చి తదహుపటిగ్గహితమ్పి అకప్పియకుటియాయేవ ఠపేత్వా అరుణం ఉట్ఠాపితేన పచ్ఛిమకాలికద్వయే యేన కేనచి సమ్మిస్సం అన్తోవుత్థం నామ హోతీతి వుత్తం హోతి.

౧౩౯౦. అన్తోవుత్థేన పచ్ఛిమకాలికద్వయేన సంసట్ఠం యదిదం పురిమకాలికద్వయం, అయం ముఖసన్నిధి నామ హోతీతి అట్ఠకథాయం (మహావ. అట్ఠ. ౨౯౫ అత్థతో సమానం) వుత్తం. మహాపచ్చరియం పన అన్తోవుత్థం హోతి, న కప్పతి ఇతి దళ్హం కత్వా వుత్తన్తి యోజనా.

తత్థ ‘‘ముఖసన్నిధీ’’తి చ ‘‘అన్తోవుత్థ’’న్తి చ నామమత్తమేవ నానాకరణం, సోయేవత్థోతి ఉభిన్నం అట్ఠకథావచనానం అనత్థన్తరతా వేదితబ్బా. తథా హి ముఖ-సద్దో అన్తో-సద్దపరియాయో, సన్నిధి-సద్దో పరివుత్థ-సద్దపరియాయో. ముఖే సన్నిధి ముఖసన్నిధీతి కమ్మసాధనం. బహి సన్నిధినివత్తనత్థం అట్ఠకథాసు ముఖ-గ్గహణం, అన్తో-గహణఞ్చ కతం. బహీతి చ పటిగ్గహేత్వా అకప్పియకుటియా బహి యత్థ కత్థచి పరివుత్థం పచ్ఛిమకాలికద్వయం పురిమేన కాలికద్వయేన సంసట్ఠం అధిప్పేతం. ముఖసన్నిధిఅన్తోవుత్థపదానం అనత్థన్తరభావో సమన్తపాసాదికాయం వుత్తో.

యథాహ ‘‘సామణేరో భిక్ఖుస్స తణ్డులాదికం ఆమిసం ఆహరిత్వా కప్పియకుటియం నిక్ఖిపిత్వా పునదివసే పచిత్వా దేతి, అన్తోవుత్థం న హోతి. తత్థ అకప్పియకుటియం నిక్ఖిత్తసప్పిఆదీసు యం కిఞ్చి పక్ఖిపిత్వా దేతి, ముఖసన్నిధి నామ హోతి. మహాపచ్చరియం పన ‘అన్తోవుత్థం హోతీ’తి వుత్తం, తత్థ నామమత్తమేవ నానాకరణ’’న్తి (మహావ. అట్ఠ. ౨౯౫). నిస్సన్దేహే పన అఞ్ఞథా వుత్తో వియ విఞ్ఞాయతి, తత్థపి అయమేవ నయో వేదితబ్బో.

౧౩౯౧. న దోసోతి సన్నిధిదోసో న హోతి. నిదహిత్వాతి పటిగ్గహేత్వా పటిగ్గహణం అవిజహిత్వా సకసకకాలబ్భన్తరేయేవ నిదహిత్వా. ఏత్థ చ హేట్ఠిమన్తతో సన్నిధిం దస్సేతుం ‘‘పత్తం ధోవిత్వా పున తత్థ అచ్ఛోదకం వా ఆసిఞ్చిత్వా అఙ్గులియా వా ఘంసిత్వా నిస్నేహభావో జానితబ్బో’’తి (పాచి. అట్ఠ. ౨౫౩) అట్ఠకథాయం వుత్తం. ఏతేన నిరపేక్ఖేన పటిగ్గహణం అవిస్సజ్జేత్వావ సయం వా అఞ్ఞేన వా తుచ్ఛం కత్వాన సమ్మా ధోవిత్వా నిట్ఠాపితే పత్తే లగ్గమ్పి అవిజహితపటిగ్గహితమేవ హోతీతి తత్థ ఆపత్తి వుత్తాతి గణ్ఠిపదేసు వుత్తం. ఏతేన నిరపేక్ఖేన పటిగ్గహణే విస్సట్ఠే తాదిసేపి పత్తే దోసో నత్థీతి సిద్ధం.

సన్నిధికథావణ్ణనా.

౧౩౯౩. పణీతాని భోజనానీతి పాళియం ‘‘సేయ్యథిదం? సప్పి నవనీతం తేలం మధు ఫాణితం మచ్ఛో మంసం ఖీరం దధీ’’తి (పాచి. ౨౫౯) ఉద్దిసిత్వా –

‘‘సప్పి నామ గోసప్పి వా అజికాసప్పి వా మహింససప్పి వా, యేసం మంసం కప్పతి, తేసం సప్పి. నవనీతం నామ తేసఞ్ఞేవ నవనీతం. తేలం నామ తిలతేలం సాసపతేలం మధుకతేలం ఏరణ్డకతేలం వసాతేలం. మధు నామ మక్ఖికామధు. ఫాణితం నామ ఉచ్ఛుమ్హా నిబ్బత్తం. మచ్ఛో నామ ఓదకో వుచ్చతి. మంసం నామ యేసం మంసం కప్పతి, తేసం మంసం. ఖీరం నామ గోఖీరం వా అజికాఖీరం వా మహింసఖీరం వా, యేసం మంసం కప్పతి, తేసం ఖీరం. దధి నామ తేసఞ్ఞేవ దధీ’’తి (పాచి. ౨౬౦) –

నిద్దిట్ఠాని నవ పణీతభోజనానీతి అత్థో. అగిలానోతి ‘‘అగిలానో నామ యస్స వినా పణీతభోజనాని ఫాసు హోతీ’’తి (పాచి. ౨౬౦) వుత్తో. అగిలానోతి ఏత్థ ‘‘హుత్వా’’తి సేసో.

౧౩౯౪. సప్పినా దేహీతిఆది విఞ్ఞాపనప్పకారో. సప్పిభత్తన్తి ఏత్థ కిఞ్చాపి సప్పిసంసట్ఠం భత్తం, సప్పి చ భత్తఞ్చ సప్పిభత్తన్తి విఞ్ఞాయతి, అట్ఠకథాసు పన ‘‘సాలిభత్తం వియ సప్పిభత్తం నామ నత్థీ’’తి (పాచి. అట్ఠ. ౨౫౯) కారణం వత్వా దుక్కటస్సేవ దళ్హతరం కత్వా వుత్తత్తా న సక్కా అఞ్ఞం వత్తుం. అట్ఠకథాచరియా ఏవ హి ఈదిసేసు ఠానేసు పమాణం.

౧౩౯౫. పాచిత్తి పరియాపుతాతి ‘‘అజ్ఝోహారే అజ్ఝోహారే ఆపత్తి పాచిత్తియస్సా’’తి (పాచి. ౨౬౦) ఏవం అజ్ఝోహారగణనాయ పాచిత్తి వుత్తా.

౧౩౯౬. సుద్ధానీతి అన్నేన అమిస్సాని. సేఖియేసూతి సిక్ఖాకరణీయే వుత్తన్తి అత్థో.

౧౩౯౭. యస్మా సుద్ధానం పణీతభోజనానం విఞ్ఞాపేత్వా పరిభుఞ్జనం దుక్కటవిసయం, తస్మా. సత్తధఞ్ఞమయన్తి సాలిఆదీనం సత్తన్నం ధఞ్ఞానం అఞ్ఞతరస్స వికారభూతం.

౧౩౯౮. సచే దదాతీతి యోజనా. విసఙ్కేతన్తి అనాపత్తి హోతీతి వుత్తం హోతి.

౧౩౯౯. దేతి చేతి సమ్బన్ధో. అఞ్ఞతరేనాతి సహత్థే కరణవచనం. ‘‘భత్త’’న్తి అధికారతో లబ్భతి. అస్స భిక్ఖుస్స. విసఙ్కేతన్తి అఞ్ఞం యాచితస్స అఞ్ఞస్స దిన్నత్తా సఙ్కేతస్స విరాధనేన అనాపత్తీతి వుత్తం హోతి.

౧౪౦౦. యేన యేన హీతి ఏత్థాపి తథేవ కరణవచనం. ‘‘విఞ్ఞత్త’’న్తి ఇదం అధికతస్స ‘‘భత్త’’న్తి ఏతస్స విసేసనం. యేన యేనాతి అనియమేన పణీతేన. తేన సప్పిఆది విసుం విసుం గహితమేవ, సప్పిఆదీనం గోసప్పిఆదిభేదో చ సఙ్గహితో. తస్మిం లద్ధేపీతి యాచితేయేవ లద్ధే సతి. తస్స తస్స మూలేపి లద్ధేతి విచ్ఛావసేన యోజనా.

కిం వుత్తం హోతి? ‘‘సప్పినా భత్తం దేహీ’’తి సామఞ్ఞేన విఞ్ఞాపేన్తస్స తమేవ వా ‘‘ఇమినా సప్పిం కత్వా గణ్హథా’’తి నవనీతాదీసు అఞ్ఞతరం వా ధేనుం వా మూలం వా దేతి చే, ‘‘గోసప్పినా భత్తం దేహీ’’తి విసేసయుత్తం కత్వా విఞ్ఞాపేన్తస్స తమేవ వా గోనవనీతాదీని వా గావిం వా ‘‘ఇదం దత్వా సప్పిం గణ్హథా’’తి మూలం వా సచే దేతి, విసఙ్కేతం న హోతి, యథావత్థుకమేవ ఆపత్తిం ఆపజ్జతీతి వుత్తం హోతి.

న అఞ్ఞథాతి సప్పిం యాచితవతో ‘‘ఇమం గహేత్వా సప్పిం కత్వా గణ్హథా’’తి అవత్వా ‘‘సప్పి నత్థి, ఇదం గణ్హథా’’తి వత్వా వా తుణ్హీభూతేన వా నవనీతాదీసు కిస్మిఞ్చి దిన్నే విసేసవిఞ్ఞాపకస్స తదఞ్ఞదానేపి విసఙ్కేతమేవ హోతీతి అత్థో. పాళియా అనాగతేపి దిన్నే విసఙ్కేతమేవ హోతి. ‘‘సచే పన అఞ్ఞం పాళియా ఆగతం వా అనాగతం వా దేతి, విసఙ్కేత’’న్తి (పాచి. అట్ఠ. ౨౫౯) అట్ఠకథాయం వుత్తం.

౧౪౦౧. పాళియన్తి పుబ్బే దస్సితం ‘‘సప్పి నామ గోసప్పీ’’తిఆదిం నిద్దేసపాళిమాహ. యథాహ ‘‘పాళియం ఆగతనవనీతాదీని ఠపేత్వా’’తిఆది (పాచి. అట్ఠ. ౨౫౯). అఞ్ఞేహి నవనీతాదీహి. సహత్థే కరణవచనం.

౧౪౦౨. ‘‘విఞ్ఞాపేత్వా’’తి ఇమస్స కమ్మభూతం ‘‘భత్త’’న్తి అధికతం. గాథాబన్ధవసేన వా-సద్దస్స రస్సో కతో. ఏకతో వాతి యోజనా, ‘‘నానతో’’తిపి గహితమేవ, ఏకట్ఠానతో వా నానట్ఠానతో వాతి వుత్తం హోతి. యథాహ ‘‘సచే పన సబ్బేహిపి సప్పిఆదీహి ఏకట్ఠానే వా నానట్ఠానే వా విఞ్ఞాపేత్వా’’తిఆది (పాచి. అట్ఠ. ౨౫౯). తేనేవ భుఞ్జతీతి ఏత్థ పరికప్పసూచకం ‘‘చే’’తి ఇదఞ్చ అవకంససన్దస్సనత్థం ‘‘కుసగ్గేన ఏకబిన్దుమ్పీ’’తి ఇదఞ్చ అజ్ఝాహరితబ్బం. మతాతి అట్ఠకథాయం (పాచి. అట్ఠ. ౨౫౯) వుత్తం సన్ధాయాహ. ఏకతో వా నానతో వా ఠానా భత్తం విఞ్ఞాపేత్వా ఏకరసం కత్వా అన్తమసో కుసగ్గేన ఏకబిన్దుమ్పి భుఞ్జతి చే, నవ పాచిత్తియో మతాతి యోజనా.

౧౪౦౩. అకప్పియేన సప్పినా దేహీతి వుత్తేపీతి యోజనా, సహత్థే కరణవచనం. ‘‘భత్త’’న్తి అధికతం. ‘‘యేసం మంసం కప్పతి, తేసం సప్పీ’’తి (పాచి. ౨౬౦) వుత్తప్పకారస్స విపరియాయతో అకప్పియం దట్ఠబ్బం. తేన చే దేతీతి యది తేన యాచితేన తేనేవ అకప్పియేన సద్ధిం ఓదనం దేతీతి.

౧౪౦౪. తథాసఞ్ఞిస్సాతి తథాసఞ్ఞినో, గిలానోమ్హీతిసఞ్ఞినోతి అత్థో. యథాహ ‘‘గిలానో గిలానసఞ్ఞీ, అనాపత్తీ’’తి (పాచి. ౨౬౧).

౧౪౦౫. గిలానకాలే విఞ్ఞత్తం అగిలానస్స భుఞ్జతో అనాపత్తి పకాసితాతి యోజనా. ఏవమితరేహిపి ద్వీహి పదేహి యోజేతబ్బం. యథాహ ‘‘అనాపత్తి గిలానో హుత్వా విఞ్ఞాపేత్వా అగిలానో భుఞ్జతీ’’తిఆది (పాచి. ౨౬౨). ఞాతకాదీనన్తి ఏత్థ ‘‘ఆయత్త’’న్తి సేసో. ఆది-సద్దేన ‘‘పవారితానం అఞ్ఞస్సత్థాయ అత్తనో ధనేన ఉమ్మత్తకస్స ఆదికమ్మికస్సా’’తి ఇదం సఙ్గణ్హాతీతి.

౧౪౦౬. చత్తారి సముట్ఠానాని దస్సేతుమాహ ‘‘కాయతో’’తిఆది.

పణీతభోజనకథావణ్ణనా.

౧౪౦౭. ‘‘అదిన్న’’న్తి ఇమినా అదిన్నాదానసిక్ఖాపదే (పారా. ౯౧ ఆదయో) వియ పరపరిగ్గహితం అవత్వా అప్పటిగ్గహితమేవ వత్తబ్బం. యథాహ ‘‘అదిన్నం నామ అప్పటిగ్గహితకం వుచ్చతీ’’తి (పాచి. ౨౬౬). ముఖద్వారన్తి ముఖే ద్వారం ముఖద్వారం, గలనాళికా, ఇమినా పన వచనేన యం కిఞ్చి అజ్ఝోహరణీయం, తం ముఖేన వా పవిసతు నాసికాయ వా, గలబిలం పవిట్ఠమేవ ఆపత్తికరన్తి దీపేతి. ఆహారన్తి ఉదకదన్తపోనేహి అఞ్ఞం అజ్ఝోహరితబ్బం యం కిఞ్చి యావకాలికాదిం. యథాహ ‘‘ఆహారో నామ ఉదకదన్తపోనం ఠపేత్వా యం కిఞ్చి అజ్ఝోహరణీయ’’న్తి (పాచి. ౨౬౬).

ఆహరేయ్యాతి ముఖద్వారం పవేసేయ్య, ఇమినా పరగలం అకత్వా ముఖేన పటిగ్గహితగ్గహణేపి నత్థి దోసోతి సూచితం. తేనేవాహ ‘‘దన్తపోనోదకం హిత్వా’’తి. తేనేవ వుత్తం గణ్ఠిపదే ‘‘భగవతో దన్తకట్ఠస్స ముఖద్వారఠపనే అనాపత్తివచనేనేవ యం కిఞ్చి వత్థుం పరగలం అకత్వా ముఖే ఠపనే అనాపత్తిభావో వుత్తో’’తి. ఉదకఞ్హి యథాసుఖం పాతుం, దన్తకట్ఠఞ్చ దన్తపోనపరిభోగేన పరిభుఞ్జితుం వట్టతి, తస్స పన రసం గిలితుం న వట్టతి. సచేపి దన్తకట్ఠరసో అజానన్తస్స అన్తో పవిసతి, పాచిత్తియమేవ. దన్తే పునన్తి నిమ్మలే కరోన్తి ఏతేనాతి దన్తపోనం.

౧౪౦౮-౯. బ్యతిరేకముఖేన అదిన్నలక్ఖణం, పదభాజనే చ వుత్తనయేన పఠమం దిన్నలక్ఖణం దస్సేన్తో ఆహ ‘‘హత్థపాసో’’తిఆది. హత్థపాసోతి పవారణసిక్ఖాపదే –

‘‘గణ్హతో పచ్ఛిమం అఙ్గం, దదతో పురిమం పన;

ఉభిన్నం అడ్ఢతేయ్యం చే, వినా హత్థం పసారిత’’న్తి. (వి. వి. ౧౨౭౫) –

వుత్తలక్ఖణో హత్థపాసో. అభినీహారోతి తత్థేవ వుత్తనయేన అభిముఖం కత్వా హరణఞ్చ. మజ్ఝిముచ్చారణక్ఖమోతి పటిగ్గహేతబ్బభారస్స ఉక్కట్ఠపరిచ్ఛేదేన థామమజ్ఝిమేన పురిసేన ఉక్ఖిపనారహతా. భావప్పధానోయం నిద్దేసో. అవకంసో పన ‘‘అన్తమసో రథరేణుమత్తమ్పీ’’తి (పాచి. అట్ఠ. ౨౬౯) అట్ఠకథావచనతో వేదితబ్బో. ఉచ్చారణం ఉక్ఖిపనం. ‘‘అమనుస్సో’’తి ఇమినా తదఞ్ఞసత్తసామఞ్ఞేన తిరచ్ఛానగతాపి వేదితబ్బా. ‘‘పక్ఖీ వా’’తిఆదివక్ఖమానేన వా వేదితబ్బా. కాయాదినాతి కాయకాయపటిబద్ధనిస్సగ్గియానం అఞ్ఞతరేన. తేనేవాహ ‘‘తిధా’’తి.

ద్విధాతి కాయేన వా కాయపటిబద్ధేన వా. పఞ్చఙ్గసంయోగేతి ఏత్థ ‘‘హత్థపాసో’’తి పఠమఙ్గం, ‘‘అభినీహారో’’తి దుతియం, ‘‘మజ్ఝిముచ్చారణక్ఖమో’’తి తతియం, ‘‘మనుస్సో…పే… తిధా’’తి చతుత్థం, ‘‘పటిగ్గణ్హాతి…పే… ద్విధా’’తి పఞ్చమన్తి ఇమాని పఞ్చ అఙ్గాని, పఞ్చన్నం అఙ్గానం సంయోగో సమాగమో సన్నిపాతో పఞ్చఙ్గసంయోగో, తస్మిం. గహణన్తి పటిగ్గహణం. తస్స భిక్ఖునో. రూహతి సమ్పజ్జతి.

౧౪౧౦-౧౨. ఇతరోతి పటిగ్గాహకో. తస్స అఙ్గస్స. న గచ్ఛతీతి నగో, ‘‘నగో’’తి రుక్ఖోపి పబ్బతోపి వుచ్చతి. ఏవరూపేతి ఈదిసే ఉచ్చనీచట్ఠానే.

౧౪౧౩. సోణ్డాయాతి హత్థేన.

౧౪౧౫-౬. ఈసకం ఓనత్వా థోకం నామేత్వా తేన భిక్ఖునా తం హేట్ఠిమం భాజనం ఏకదేసేనాపి పటిచ్ఛితబ్బన్తి యోజనా.

౧౪౧౭. ఉగ్ఘాటేత్వా ఉచ్చారేత్వా, భాజనాని విసుం విసుం ఓరోపేత్వాతి వుత్తం హోతి.

౧౪౧౮. కాజభత్తన్తి భత్తకాజం, భత్తభరితం పిటకన్తి వుత్తం హోతి. ఓనత్వా దేతీతి సయం ఓనమిత్వా బ్యాభఙ్గిం దేతి.

౧౪౧౯. ‘‘తింసహత్థో’’తి ఇదం తింసరతనమత్తో చే హోతి, ‘‘దూర’’న్తి న పరిసఙ్కితబ్బోతి దస్సనత్థమాహ. గహితేకస్మిన్తి ఉభయకోటీసు ఠపితే ద్వే ఘటే పటిగ్గహాపేతుం హత్థపాసే ఠితేన దాయకేన దియ్యమానం తింసహత్థవేణుం పటిగ్గణ్హన్తేన యేన కేనచి కాయప్పదేసేన వా కాయపటిబద్ధేన వా ‘‘ఇమం గణ్హామీ’’తి ఆభోగం కత్వా మఞ్చాదీసు యత్థ కత్థచి ఫుసిత్వా పటిగ్గహితేతి వుత్తం హోతి. తం సబ్బన్తి తేసు ద్వీసు ఘటేసు పక్ఖిత్తం సబ్బమేవ. గహితమేవాతి పటిగ్గహితమేవ హోతి, దాయకస్స హత్థపాసబ్భన్తరే గతత్తా ఇదం తస్స కాయపటిబద్ధన్తి ‘‘దూర’’న్తి సఙ్కా న కాతబ్బాతి ఏవకారేన దీపేతి. ‘‘ద్వీసు ఘటేసు భూమియం ఠపితేసుపి తత్థ బన్ధనవేళుయం పటిగ్గణ్హనమత్తేనేవ పటిగ్గహితం హోతీ’’తి గణ్ఠిపదే వుత్తం.

౧౪౨౦-౨౪. ‘‘కటసారకే’’తి ఇమినా దోణిఫలకాదయో ఉపలక్ఖితా. ‘‘నిసీదతీ’’తి ఇదం ‘‘తిట్ఠతీ’’తిఆదీనం ఉపలక్ఖణం. మఞ్చాదీని ఫుసిత్వాతి ఏత్థ ‘‘అఙ్గులియాపీ’’తి సేసో. యథాహ ‘‘పటిగ్గహణసఞ్ఞాయ మఞ్చాదీని అఙ్గులియాపి ఫుసిత్వా ఠితేన వా నిసిన్నేన వా నిపన్నేన వా’’తిఆది (పాచి. అట్ఠ. ౨౬౫). పత్తేసూతి తథా ఠపితేసు సబ్బేసు పత్తేసుయేవ. యఞ్చ దీయతీతి ఏత్థ ‘‘తథా ఠితేనా’’తి సామత్థియా లబ్భతి.

మఞ్చాదీసు అఙ్గులిఆదినా యేన కేనచి ఫుట్ఠమత్తేపి పటిగ్గహణస్స రుహణభావం దస్సేత్వా ఇదాని తదారోహణేనాపి సిజ్ఝతీతి దస్సేతుమాహ ‘‘పటిగ్గహేస్సామీ’’తిఆది. సచే పన పటిగ్గహేస్సామిచ్చేవ మఞ్చాదీని ఆరుహిత్వా నిసీదతి, దాయకోపి హత్థపాసే ఠత్వాన దేతి చే, తం సబ్బం గహితం హోతీతి యోజనా.

కుచ్ఛియా కుచ్ఛిం ఆహచ్చ యే పత్తా భూమియం ఠితా, తేసు యం యం పత్తం అఙ్గులియాపి వా సూచియాపి వా ఫుసిత్వా నిసిన్నో, తత్థ తత్థేవ దీయమానమ్పి పటిగ్గణ్హాతి, వట్టతీతి యోజనా.

౧౪౨౫. కటసారాదయో సచే మహన్తా, పటిగ్గహణం న రుహేయ్యాతి వికప్పో సియాతి తన్నివత్తనత్థమాహ ‘‘కటసారకే’’తిఆది. ‘‘మహన్తస్మి’’న్తి ఇమినా కటసారకస్స పున వచనే హేతుమాహ. హత్థత్థరం నామ హత్థిపిట్ఠే అత్థరితబ్బం అత్థరణం. ఆది-సద్దేన అస్సత్థరరథత్థరాదిం సఙ్గణ్హాతి. ఠితపత్తేసు దియ్యమానం గణ్హతో పటిగ్గహణరుహణహేతుం దస్సేతి ‘‘హత్థపాసస్మిం విజ్జమానే తూ’’తి. తు-సద్దో వుత్తవిసేసమేవ జోతేతి.

౧౪౨౬. తత్థజాతకపణ్ణేసూతి రుక్ఖేయేవ ఠితేసు పణ్ణేసు. గహేతున్తి పటిగ్గహేతుం. ‘‘న పనేతానీ’’తిఆది యేన హేతునా న వట్టతి, తస్స దస్సనం. హి-సద్దో పసిద్ధిం సూచేతి.

౧౪౨౭. థామమజ్ఝిమేన పురిసేన ఉక్ఖిపితుం అసక్కుణేయ్యం అసంహారియం. తాదిసేతి తథారూపే, అసంహారియేతి వుత్తం హోతి. ఖాణుబద్ధేతి భూమియం నిఖాతఖాణుకే బద్ధే.

౧౪౨౮. తిన్తిణికాతి చిఞ్చా. ఆది-సద్దేన తథా ఖుద్దకానం కదమ్బపుప్ఫపణ్ణాదీనం గహణం. ‘‘తిన్తిణికాదిపణ్ణేసూ’’తి వచనతో సాఖాసు పటిగ్గహణం రుహతీతి దట్ఠబ్బం. భూమియం పత్థటేసూతి యోజేతబ్బం. యథాహ ‘‘భూమియం అత్థతేసు సుఖుమేసు తిన్తిణికాదిపణ్ణేసుపి పటిగ్గహణం న రుహతీ’’తి (పాచి. అట్ఠ. ౨౬౫).

౧౪౨౯. పరివేసకోతి దాయకో.

౧౪౩౦. అసేసతో పుఞ్ఛిత్వాతి యోజనా.

౧౪౩౧. పటిగ్గహేత్వావాతి పత్తం పటిగ్గహేత్వావ. భిక్ఖా గహేతబ్బాతి సమ్బన్ధో.

౧౪౩౨. అపటిగ్గహితేతి ఏత్థ ‘‘పత్తే’’తి సేసో. తం పచ్ఛా పటిగ్గహేత్వా పరిభుఞ్జతో అనాపత్తీతి యోజనా.

౧౪౩౩. అనాదియిత్వాతి అగ్గహేత్వా, తస్మిం వచనే ఆదరం అకత్వాతి వుత్తం హోతి.

౧౪౩౫. అఞ్ఞస్స అనుపసమ్పన్నస్స.

౧౪౩౬. పుబ్బాభోగస్స అనురూపవసేన ‘‘సామణేరస్స తం దత్వా…పే… పన వట్టతీ’’తి వుత్తం. యస్మా పన తం ‘‘అఞ్ఞస్స దస్సామీ’’తి చిత్తుప్పాదమత్తేన పరసన్తకం నామ న హోతి, తస్మా తస్స అదత్వాపి పటిగ్గహేత్వా పరిభుఞ్జితుం వట్టతి.

౧౪౩౭-౯. భిక్ఖునోతి అఞ్ఞస్స భిక్ఖుస్స. భత్తస్సాతి కఞ్జికాదిద్రవమిస్సభత్తమాహ. ఉప్లవతీతి ఉపరి ప్లవతి. కఞ్జికన్తి ఆరనాలం, ఇమస్స ఉపలక్ఖణత్తా ఖీరతక్కాదిద్రవం సఙ్గహితం. పవాహేత్వాతి మత్థకతో పలాపేత్వా. అన్తో పవిట్ఠం సచే తన్తి తం రజం యది భత్తస్స అన్తో పవిట్ఠం హోతి. పటిగ్గహేతబ్బన్తి అనుపసమ్పన్నే అసతి హత్థతో అమోచేన్తేనేవ యత్థ అనుపసమ్పన్నో అత్థి, తం తత్థ నేత్వా పటిగ్గహేతబ్బం.

౧౪౪౦. అపనీయావాతి ఏత్థ ‘‘థూల’’న్తి ఇదం ‘‘సుఖుమం చే’’తి వక్ఖమానవిపరియాయతో లబ్భతి. సభత్తం అపనీయాతి సమ్బన్ధో. యథాహ ‘‘ఉపరిభత్తేన సద్ధిం అపనేతబ్బం, పటిగ్గహేత్వా వా భుఞ్జితబ్బ’’న్తి (పాచి. అట్ఠ. ౨౬౫).

౧౪౪౧. థేవోతి బిన్దు. థేవో…పే… వట్టతీతి ఏత్థ యథా పఠమతరం పతితథేవే దోసో నత్థి, తథా ఆకిరిత్వా అపనేన్తానం పచ్ఛా పతితథేవేపి అభిహటత్తా నేవత్థి దోసో.

౧౪౪౨-౪. చరుకేనాతి ఖుద్దకఉక్ఖలియా. తతో చరుకతో. మసీతి జల్లికాఆదికా భస్మా. భాజనేతి భాజనపత్తాదిభాజనే. తస్స చాతి తస్స మసిఆదినో చ.

అనన్తరస్స భిక్ఖుస్స దీయమానం యం పత్తతో ఉప్పతిత్వా ఇతరస్స భిక్ఖునో పత్తే సచే పతతి, తం పటిగ్గహితమేవ హోతి, తస్మా వట్టతేవాతి యోజనా. ‘‘దీయమాన’’న్తి ఏత్థ ‘‘భత్తాదికం యం కిఞ్చీ’’తి పకరణతో లబ్భతి. వట్టతేవా యన్తి ఏత్థ ‘‘వట్టతేవ అయ’’న్తి పదచ్ఛేదో న కాతబ్బో ‘‘అయ’’న్తి ఇమినా సమ్బన్ధనీయస్స అభావతో. తస్మా వ-కారో గాథాఛన్దవసేన దీఘం కత్వా వుత్తోతి వేదితబ్బో.

౧౪౪౫-౬. పాయాసస్సాతి ఏత్థ పూరణయోగే సామివచనం, పాయాసేనాతి వుత్తం హోతి. ఉణ్హతోతి ఉణ్హత్తా. న సక్కతీతి న సక్కోతి. ముఖవట్టియం వట్టతీతి ముఖవట్టిం ఉక్ఖిపిత్వా హత్థే ఫుసాపితే గణ్హితుం వట్టతి. తథా ముఖవట్టియా గహేతుం న సక్కా చే, ఆధారకేనపి గహేతబ్బోతి యోజనా.

౧౪౪౭-౮. ఆహరియమానం వా నేవ జానాతి, దీయమానం వా న జానాతీతి యోజనా. గాథాబన్ధవసేన ‘‘జానతీ’’తి రస్సో కతో. ఆభోగన్తి ‘‘గణ్హామీ’’తి ఆభోగం. యథాహ మహాపచ్చరియం ‘‘ఆభోగమత్తమేవ హి ఏత్థ పమాణ’’న్తి (పాచి. అట్ఠ. ౨౬౫). ‘‘కాయేన వా కాయపటిబద్ధేన వా పటిగ్గణ్హాతీ’’తి (పాచి. అట్ఠ. ౨౬౫) వుత్తత్తా పత్తం గహేత్వా నిసిన్నత్తా ‘‘కాయపటిబద్ధేన గణ్హిస్సామీ’’తి ఆభోగం కత్వాతిపి యుజ్జతేవ.

౧౪౪౯. ‘‘హత్థేన ముఞ్చిత్వా’’తి ఇదం ‘‘ఆధారకమ్పి వా’’తి ఇమినాపి యోజేతబ్బం. ‘‘పాదేన పేల్లేత్వా’’తి ఇమినా పన ‘‘ఆధారక’’న్తి ఇదమేవ యోజేతబ్బం. యథాహ ‘‘హత్థేన ఆధారకం ముఞ్చిత్వా పాదేన పేల్లేత్వా నిద్దాయతీ’’తి (పాచి. అట్ఠ. ౨౬౫). పేల్లేత్వాతి పీళేత్వా, అక్కమిత్వాతి వుత్తం హోతి.

౧౪౫౦. కమి-ధాతుస్స మజ్ఝే ‘‘అక్క’’ఇతి పదచ్ఛేదో యతిహీనదోసోతి.

‘‘సిలోకే నియతట్ఠానం, పదచ్ఛేదం యతిం విదూ;

తదపేతం యతిబ్భట్ఠం, సవనుబ్బేజనం యథా’’తి. –

దణ్డినా వుత్తలక్ఖణతో సిద్ధతాయ దోసో యథా న హోతి, తథా విచారేత్వా గహేతబ్బం. కేచి పనేత్థ ఇ-కారాగమస్స పచ్చయభావత్తా తంసహితో మ-కారో తగ్గహణేన సఙ్గయ్హతీతి ఉభయపక్ఖభాగీతి ధాతుపచ్చయానం మజ్ఝే యతియా ఇచ్ఛితత్తా న దోసోతి పరిహరన్తి. జాగరస్సాపీతి అనిద్దాయన్తస్సాపి. అనాదరోతి అనాదరభావో.

౧౪౫౧. తస్మాతి తథా గహణస్స అనాదరభావతో. తన్తి తం ఆధారకం పాదేన అక్కమిత్వా పటిగ్గహణఞ్చ. దీయమానన్తి దాయకేన పటిగ్గహాపియమానం. పతతీతి పటిగ్గాహకస్స హత్థం అఫుసిత్వా రజోరహితాయ సుద్ధభూమియా వా పదుమినిపణ్ణాదీసు వా పతతి. యథాహ ‘‘యం దియ్యమానం దాయకస్స హత్థతో పరిగళిత్వా సుద్ధాయ భూమియా వా పదుమినిపణ్ణవత్థకటసారకాదీసు వా పతతి, తం సామం గహేత్వా పరిభుఞ్జితుం వట్టతీ’’తి (పాచి. అట్ఠ. ౨౬౫). సరజాయ భూమియా పతితే రజం పుఞ్ఛిత్వా వా ధోవిత్వా వా పటిగ్గహాపేత్వా వా పరిభుఞ్జితబ్బన్తి ఇదం అట్ఠకథాయం పన ‘‘సరజాయ భూమియం పతతీ’’తిఆదినా దస్సితం. గహేతున్తి ఏత్థ ‘‘భుఞ్జితు’’న్తి చ వట్టతీతి ఏత్థ ‘‘పరిచ్చత్తం దాయకేహీ’’తి చ సేసో. యథాహ ‘‘అనుజానామి భిక్ఖవే యం దియ్యమానం పతతి, తం సామం గహేత్వా పరిభుఞ్జితుం. పరిచ్చత్తం తం భిక్ఖవే దాయకేహీ’’తి (చూళవ. ౨౭౩). ‘‘యం దియ్యమానం పతతీ’’తి అవిసేసేన వుత్తత్తా చతూసుపి కాలికేసు అయం నయో వేదితబ్బో.

౧౪౫౨. అబ్బోహారికనయం దస్సేతుమాహ ‘‘భుఞ్జన్తాన’’న్తి.

౧౪౫౩-౪. తం మలం. తేసూతి ఉచ్ఛుఆదీసు వత్థూసు. తన్తి మలమిస్సకం ఉచ్ఛుఆదికం వత్థు. న పఞ్ఞాయతీతి న పన పఞ్ఞాయతి. తస్మిన్తి ఉచ్ఛుఆదివత్థుస్మిం.

౧౪౫౫. నిసదోదుక్ఖలాదీనన్తి ఆది-సద్దేన నిసదపోతముసలాదీనం గహణం.

౧౪౫౬. వాసియా ఉపలక్ఖణత్తా తజ్జాతికం యం కిఞ్చి సత్థమ్పి గహేతబ్బం. ఖీరేతి అనుపసమ్పన్నేన తాపితఖీరే, ఇదం ఉపరి ఆమకస్స విసుం గహణేన విఞ్ఞాయతి. నీలికాతి నీలవణ్ణం. సత్థకే వియ నిచ్ఛయోతి సత్థేన ఉట్ఠితమలే ఉచ్ఛుఖణ్డే వియ పటిగ్గహేత్వా పరిభుఞ్జితబ్బన్తి వినిచ్ఛయో వేదితబ్బో.

౧౪౫౭. తన్తి తం అగ్గిసన్తత్తవాసిఆదిం, తాపవత్థుతో వాసి గహేతబ్బా.

౧౪౫౯. తన్తి తం హత్థాదికాయావయవం వా చీవరం వా ధోవిత్వా పతితకిలిట్ఠజలమిస్సమోదనం. రుక్ఖమూలాదీసు నిసీదిత్వా భుఞ్జన్తస్స పత్తాదీసు రుక్ఖపణ్ణాదిం ధోవిత్వా పతితకిలిట్ఠోదకేపి ఏసేవ వినిచ్ఛయోతి దస్సేతుమాహ ‘‘ఏసేవా’’తిఆది.

౧౪౬౦. జలం సచే సుద్ధం పతతి, వట్టతీతి యోజనా, ‘‘రుక్ఖతో’’తి లబ్భతి. అబ్భోకాసే చ సచే సుద్ధం తోయం పతతి, వట్టతీతి ఏత్థ ‘‘ఆకాసతో’’తి లబ్భతి. ఉభయత్థాపి రుక్ఖపణ్ణేసు, ఆకాసే చ రజస్స పఠమమేవ వస్సోదకేన ధోవితత్తా ఆహ ‘‘సుద్ధ’’న్తి.

౧౪౬౧. అచ్ఛుపన్తేనాతి అఫుసన్తేన. తస్స సామణేరస్స.

౧౪౬౨. పత్తన్తి అనుపసమ్పన్నస్స పత్తం. ఛుపిత్వాతి అనుపసమ్పన్నపత్తగతోదనం ఫుసిత్వా. తం అత్తనో పత్తే భత్తం. యథాహ ‘‘అప్పటిగ్గహితే ఓదనం ఛుపిత్వా పున అత్తనో పత్తే ఓదనం గణ్హన్తస్స ఉగ్గహితకో హోతీ’’తి (పాచి. అట్ఠ. ౨౬౫).

౧౪౬౪. పచ్ఛాతి తస్మిం గహితేపి అగహితేపి పచ్ఛా. తం పటిగ్గహితభోజనం.

౧౪౬౭. తస్స అత్తనో పత్తగతస్స భత్తస్స.

౧౪౬౮. పరేనాతి అప్పటిగ్గహితపత్తేన.

౧౪౬౯-౭౦. ‘‘యాగుఆదీనం పచనే భిక్ఖూనం భాజనే’’తి సమ్బన్ధో. పచన్తి ఏత్థాతి పచనం, భాజనం. భాజనూపరి హత్థేసు సామణేరస్సాతి భాజనస్స ఉపరి కతేసు సామణేరస్స హత్థేసు. పతితం హత్థతో తస్మిన్తి తస్స సామణేరస్స హత్థతో పరిగళిత్వా తస్మిం భాజనే పతితం.

౧౪౭౧. ‘‘న కరోతి అకప్పియ’’న్తి ఏత్థ కారణమాహ ‘‘పరిచ్చత్తఞ్హి త’’న్తి. తఞ్హి యస్మా పరిచ్చత్తం, తస్మా అకప్పియం న కరోతీతి వుత్తం హోతి. ఏవం అకత్వాతి యథావుత్తపకారేన అకత్వా. ఆకిరతేవ చేతి సచే భాజనే ఆకిరతి ఏవ. తం తథా పక్ఖిత్తం భత్తభాజనం. నిరామిసం కత్వాతి తత్థ పతితం ఆమిసం యథా న తిట్ఠతి, ఏవం ధోవిత్వా భుఞ్జితబ్బన్తి సమ్బన్ధో.

౧౪౭౨-౩. కుటన్తి ఘటం. ఆవజ్జేతీతి కుటం నామేత్వా యాగుం ఆసిఞ్చతి.

౧౪౭౪. హత్థేతి ద్వే హత్థే. తత్థాతి తత్థ భూమియం ఠపితేసు ద్వీసు హత్థతలేసు.

౧౪౭౫-౬. ఏకస్స గహణూపగం చే భారన్తి థామమజ్ఝిమేన ఏకేన పురిసేన ఉక్ఖిపనప్పమాణం భారం సచే భవేయ్య. ‘‘తథా’’తి ఇమినా ‘‘ఏకస్స గహణూపగం భార’’న్తి ఇదం పచ్చామసతి.

౧౪౭౭. లగ్గేన్తీతి ఓలమ్బన్తి. తత్థాతి తస్మిం మఞ్చపీఠే. వట్టతేవాతి ఉగ్గహితకం న హోతీతి దీపేతి.

౧౪౭౮. సమ్ముజ్జన్తోతి సమ్మజ్జన్తో. ఘట్టేతీతి అసఞ్చిచ్చ సమ్మజ్జనియా ఫుసతి.

౧౪౭౯. తం ఞత్వాతి పటిగ్గహితభావం ఞత్వా. ఠపేతుం వట్టతి ఉగ్గహితకం న హోతీతి అధిప్పాయో.

౧౪౮౦. తన్తి పటిగ్గహితసఞ్ఞాయ గహితం తం అప్పటిగ్గహితం. అఞ్ఞథా పన న కత్తబ్బన్తి అపిహితం పిధాతుఞ్చ పిహితం వివరితుఞ్చ న వట్టతీతి అత్థో.

౧౪౮౧. బహి ఠపేతి చేతి యది పుబ్బే ఠపితట్ఠానతో బహి ఠపేతి. తేనాతి బహి ఠపేత్వా ముత్తహత్థేన తేన భిక్ఖునా. తన్తి బహి ఠపితం హత్థతో ముత్తం. ఞత్వాతి అప్పటిగ్గహితభావం ఞత్వా. తం తథా ఞత్వా ఠపితం.

౧౪౮౨-౩. ఉట్ఠేతి యది కణ్ణికాతి సచే కణ్ణికా సఞ్జాయతి. సిఙ్గివేరాదికేతి ఏత్థ ఆది-సద్దేన పిప్ఫలిఆదీనం గహణం. మూలేతి పఞ్చమూలాదికే మూలే. ఘుణచుణ్ణన్తి ఘుణపాణకేహి ఉప్పాదితచుణ్ణం. ‘‘తథా’’తి ఇమినా ‘‘ఉట్ఠేతీ’’తి కిరియం పచ్చామసతి. తంసముట్ఠానతోతి పటిగ్గహితతేలాదీసు సముప్పన్నత్తా. తఞ్ఞేవాతి పవుచ్చతీతి పఠమపటిగ్గహితం తమేవ తేలాదికన్తి వుచ్చతి. తేనాహ ‘‘పటిగ్గహణ…పే… న విజ్జతీ’’తి.

౧౪౮౪-౫. కోచి పుగ్గలోతి సామణేరగమికాదీసుపి యో కోచి సత్తో. తాలపిణ్డిన్తి తాలకణ్ణికం ఫలం. అఞ్ఞో భూమట్ఠోతి భూమియం ఠితో అఞ్ఞో కోచి పుగ్గలో ఇత్థీ వా పురిసో వా.

౧౪౮౬. ఛిన్దిత్వాతి ఛిన్దం కత్వా. వతిన్తి హత్థపాసప్పహోనకబహలవతిం. యథాహ ‘‘హత్థపాసే సతీ’’తి (పాచి. అట్ఠ. ౨౬౫). దణ్డకే అఫుసిత్వావాతి యత్తకేన గమనవేగో నిబ్బాయతి, ఏత్తకం, పహరణతో వతిదణ్డకే వా అప్పహరిత్వాతి వుత్తం హోతి. పహరిత్వా ఠత్వా గచ్ఛతి చే, న వట్టతి. యథాహ అట్ఠకథాయం ‘‘మయం పన ‘యం ఠానం పహటం, తతో సయం పతితమివ హోతీ’తి తక్కయామ. తస్మిమ్పి అట్ఠత్వా గచ్ఛన్తే యుజ్జతి సుఙ్కఘాతకతో పవట్టేత్వా బహి పతితభణ్డం వియా’’తి (పాచి. అట్ఠ. ౨౬౫).

౧౪౮౭-౮. పాకారోతి ఏత్థ ‘‘వతిం వా’’తి (పాచి. అట్ఠ. ౨౬౫) అట్ఠకథాయం ఆగతత్తా ఇదం అధికారతో గహేతబ్బం. ‘‘న పుథులో’’తి ఏత్థ అధిప్పేతప్పమాణం దస్సేతుమాహ ‘‘అన్తో…పే… పహోతి చే’’తి. ‘‘ఉద్ధం హత్థసతం గన్త్వా’’తి ఇమినా దాయకస్స దాతుమిచ్ఛాయ ఆకాసం తం ఉక్ఖిపిత్వా విస్సట్ఠభావం ఞాపేతి. సమ్పత్తన్తి హత్థప్పత్తం. గణ్హతోతి పటిగ్గహణసఞ్ఞాయ గణ్హతో.

౧౪౮౯. ‘‘సామణేర’’న్తి ఇదం ఉపలక్ఖణన్తి గిహినోపి గహణం. తత్థేవాతి ఖన్ధే ఏవ. నిసిన్నో సామణేరో.

౧౪౯౧-౨. ఫలినిం సాఖన్తి ఫలవతిం సాఖం. ‘‘ఖాదితు’’న్తి ఇదం ‘‘చిత్తే సముప్పన్నే’’తి ఇమినా యోజేతబ్బం. సచే ఫలం ఖాదతి, ఏవం ఖాదితుం వట్టతీతి యోజనా. మక్ఖికానం నివారత్థన్తి మక్ఖికానం నివారేతుం.

౧౪౯౩. ఛాయత్థఞ్చ మక్ఖికా నివారేతుఞ్చ గయ్హమానా ఫలసాఖా సుఖపరిభోగత్థాయ కప్పియం కారాపేత్వా పటిగ్గహితా చే, ఖాదితుమిచ్ఛాయ సతి పున అప్పటిగ్గహితాపి వట్టతీతి దస్సేతుమాహ ‘‘కప్పియం పన కారేత్వా’’తిఆది.

౧౪౯౪-౫. ‘‘తం సో పటిగ్గహాపేత్వా’’తి వక్ఖమానత్తా ‘‘గహేత్వా’’తి ఇదం అప్పటిగ్గహాపేత్వా గహణం సన్ధాయ వుత్తన్తి గహేతబ్బం. తం పటిగ్గహితన్తి ఏత్థ ‘‘చే పుబ్బమేవా’’తి సేసో.

౧౪౯౬-౯. భిక్ఖుస్స పాథేయ్యతణ్డులేతి సమ్బన్ధో. సోతి సామణేరో. ఇతరేహీతి భిక్ఖునా గహితేహి అత్తనో తణ్డులేహి.

ద్వీసు పత్తేసూతి ఉపలక్ఖణం. బహూసుపి ఏసేవ నయో. అత్తనా లద్ధం భిక్ఖూనం దత్వా తేహి లద్ధం అత్తనా గహేత్వా అఞ్ఞేసం దానవసేన బహున్నమ్పి దాతుం వట్టతీతి అట్ఠకథాయం (పాచి. అట్ఠ. ౨౬౫ అత్థతో సమానం) వుత్తం తమేవ దస్సేతుమాహ ‘‘యాగుం భిక్ఖుస్సా’’తిఆది. ‘‘ఆవుసో తుయ్హం యాగుం మయ్హం దేహీ’తి ఏవం థేరేహి పటిపాటియా యాచిత్వాపి పివితుం వట్టతి, సబ్బేహి సామణేరస్స సన్తకమేవ భుత్తం హోతీ’’తి (పాచి. అట్ఠ. ౨౬౫) అట్ఠకథాయం వుత్తం. సామణేరస్స పీతత్తాతి ఏత్థ ‘‘యాగుయా’’తిఇదం అధికారతో లబ్భతి.

౧౫౦౦. ఇమస్సాతి పాథేయ్యతణ్డులహారకస్స. ‘‘న విసేసతా’’తి ఇమినా విసుం అవత్తబ్బతం దీపేతి.

౧౫౦౧. అస్స విసేసస్సాతి యథావుత్తవినిచ్ఛయవిసేసస్స విసుం వత్తబ్బభావేతి సేసో. తస్సాతి సామణేరతణ్డులహారకస్స భిక్ఖుస్స. సాలయభావన్తి అత్తనా హటతణ్డులేసు పరిక్ఖీణేసు ‘‘ఇదం అమ్హాకమ్పి పదస్సతీ’’తి సాలయభావో. ఛాయాదీనమత్థాయ గయ్హమానాయ సాఖాయ ఇమిస్సా ఫలం ఖాదితుకామతాయ సతి ఖాదనారహన్తి ఆలయస్స కాతుం సక్కుణేయ్యత్తా అయమ్పి అవిసేసోతి విఞ్ఞాయతి, తత్థ సమ్భవన్తం పన విసేసం దస్సేతుమాహాతి వత్తుం యుజ్జతి.

౧౫౦౨-౪. నిచ్చాలేతుం న సక్కోతీతి నిచ్చాలేత్వా సక్ఖరా అపనేతుం న సక్కోతి. చేలకోతి చూళసామణేరో. పక్కకాలస్మిం వివరిత్వా పక్కతా ఞాతబ్బాతి యోజనా. పి-సద్దో పన-సద్దత్థే. ఓరోపేత్వాతి ఉద్ధనతో ఓరోపేత్వా. పుబ్బతణ్డులధోవనత్థాయ కతపటిగ్గహణస్సేవ పమాణత్తా ఆహ ‘‘న పచ్ఛస్స పటిగ్గహణకారణ’’న్తి. అస్సాతి భోజనస్స.

౧౫౦౫. కారితన్తస్స ద్వికమ్మకత్తా ఆహ ‘‘ఉద్ధనం సుద్ధభాజన’’న్తి, ఉద్ధనేతి వుత్తం హోతి.

౧౫౦౬. కోచీతి అనుపసమ్పన్నో. తేన భిక్ఖునాతి ఉద్ధనం సుద్ధభాజనం ఆరోపేత్వా యేన అగ్గి కతో, తేన భిక్ఖునా. ఇదఞ్చ ఉపలక్ఖణం అఞ్ఞేనపి న కాతబ్బత్తా.

౧౫౦౭. పచ్ఛాతి తణ్డులపక్ఖేపతో పచ్ఛా. తం యాగుం. సచే పచతీతి అగ్గిం కరోన్తో పచతి. సామపాకా న ముచ్చతీతి తం యాగుం పివన్తో సామపాకదుక్కటతో న ముచ్చతి.

౧౫౦౮. వల్లియా సహ తత్థ వల్లియం జాతం ఫలం కిఞ్చి ఈసకమ్పి చాలేతి, తతో లద్ధం కిఞ్చి ఫలం తస్సేవ భిక్ఖునో న వట్టతీతి యోజనా, తం పరిభుఞ్జతో దురుపచిణ్ణదుక్కటం హోతీతి అధిప్పాయో. తస్సేవాతి ఏవకారేన అఞ్ఞేసం వట్టతీతి దీపేతి.

౧౫౦౯. పరామట్ఠున్తి ఆమసితుం. అపస్సయితున్తి అవలమ్బితుం, అపస్సనం వా కాతుం. ‘‘కిరా’’తి ఇమినా కేవలం మహాపచ్చరియం (పాచి. అట్ఠ. ౨౬౫) వుత్తభావం సూచేతి.

౧౫౧౦-౧. తత్థాతి తస్మిం తేలే. హత్థేన సణ్డాసగ్గహణం అముఞ్చన్తేన. తం తేలం.

౧౫౧౫-౬. లోణకిచ్చన్తి అలవణట్ఠానే లోణేన కాతబ్బకిచ్చం. సన్నిహితసేసకాలికసమ్మిస్సం యావజీవికం వియ సముద్దోదకస్స అసన్నిధిభావం దస్సేతుమాహ ‘‘యావజీవికసఙ్ఖాత’’న్తిఆది. కాలవినిమ్ముత్తన్తి అకాలికం, చతూసు కాలికేసు అసఙ్గహితన్తి అత్థో.

౧౫౧౭. హిమస్స కరకాతి హిమోదకస్స ముత్తా వియ పత్థినసక్ఖరా. బహలమ్పి చాతి పక్ఖిత్తట్ఠానే ముఖే వా కద్దమవణ్ణస్స అపఞ్ఞాయనప్పమాణబహలం పానీయఞ్చ. అప్పటిగ్గహితం వట్టతి. సచే కద్దమవణ్ణం పఞ్ఞాయతి, న వట్టతీతి. యథాహ ‘‘సచే పన ముఖే చ హత్థే చ లగ్గతి, న వట్టతి, పటిగ్గహేత్వా పరిభుఞ్జితబ్బ’’న్తి (పాచి. అట్ఠ. ౨౬౫).

౧౫౧౮. కసితట్ఠానేతి కట్ఠట్ఠానే. న వట్టతి అప్పటిగ్గహితం. ఏవం సబ్బత్థ.

౧౫౧౯. సోబ్భో దుక్ఖోగాహనజలాసయో. ‘‘ఆవాటో’’తి కేచి. కకుధోతి అజ్జునో.

౧౫౨౦. పానీయస్స ఘటేతి పానీయఘటే. తం పానీయఘటం.

౧౫౨౧. వాసత్థాయ పుప్ఫాని వాసపుప్ఫాని. తత్థాతి తస్మిం పానీయఘటే. కమల్లికాసూతి పాటలికుసుమాదీహిపి సహ కణ్టకమల్లికాసు. దిన్నాసూతి పానీయే పక్ఖిత్తాసు.

౧౫౨౨. విసతీతి అన్తోగలం పవిసతి. తేనేవ అట్ఠకథాయం ‘‘అప్పటిగ్గహేత్వా ఠపితం పటిగ్గహేతబ్బ’’న్తి (పాచి. అట్ఠ. ౨౬౫) వుత్తం. ఇదం అట్ఠకథావచనం ‘‘అఞ్ఞత్ర ఉదకదన్తపోనా’’తి (పాచి. ౨౬౬) పాళియా విరుజ్ఝతీతి చే? న విరుజ్ఝతి. సా హి కేవలం దన్తకిచ్చం సన్ధాయ వుత్తా, ఇదం రసం సన్ధాయ వుత్తన్తి. తేనేవ తదనన్తరం ‘‘అజానన్తస్స రసే పవిట్ఠేపి ఆపత్తియేవ. అచిత్తకఞ్హి ఇదం సిక్ఖాపద’’న్తి (పాచి. అట్ఠ. ౨౬౫) వుత్తం. తస్స సిక్ఖాపదస్స అచిత్తకతా ‘‘అప్పటిగ్గహితకే పటిగ్గహితసఞ్ఞీ’’తిఆదికాయ పాళియా కప్పియసఞ్ఞినోపి పాచిత్తియస్స వుత్తత్తా విఞ్ఞాయతి. పసన్నోదకస్స పన అప్పటిగ్గహేత్వాపి పాతబ్బతాయ దన్తకట్ఠేన సదిసత్తా ఏకయోగనిద్దిట్ఠానం సహేవ పవత్తీతి విఞ్ఞాయతి. ఉదకస్స చ దన్తపోనస్స చ తుల్యదోసేన భవితబ్బన్తి.

౧౫౨౩. ముత్తోదకసిఙ్ఘాణికాదిద్రవఅస్సుఖీరాదిద్రవస్స ఆపోధాతుప్పకారత్తా, కణ్ణమలాదినో ఘనదబ్బస్స పథవిధాతుప్పకారత్తా ‘‘సరీరట్ఠేసు భూతేసూ’’తి ఇమినా ఖీరాదిమాహ. ‘‘కి’’న్తి ఇదం న వట్టతీతి పదేనపి యోజేతబ్బం. కప్పాకప్పియమంసానన్తి ఏత్థ ‘‘సత్తాన’’న్తి సామత్థియా లబ్భతి.

౧౫౨౪. లోణన్తి ఏత్థ ‘‘ఏతం సబ్బమ్పీ’’తి ఇదం అధికారతో లబ్భతి.

౧౫౨౫. ఏత్థాతి ఏతేసు యథావుత్తేసు కణ్ణమలాదీసు.

౧౫౨౮. చత్తారి వికటానీతి మహావికటం నామ గూథం, మత్తికా, ముత్తం, ఛారికా చాతి వుత్తాని చత్తారి వికటాని. తాని హి విరుద్ధాని సప్పవిసాని కతాని విహతానీతి ‘‘వికటానీ’’తి వుచ్చన్తి. నత్థి దాయకో ఏత్థాతి నదాయకం, ఠానం, తస్మిం. ‘‘న అ నో మా అలం పటిసేధే’’తి వుత్తత్తా పటిసేధవాచినా న-సద్దేన సమాసో, ‘‘అదాయకే’’తి ఇమినా అనత్థన్తరం. ఇధ దుబ్బచో చ అసమత్థో చ అసన్తో నామాతి అట్ఠకథాయం (పాచి. అట్ఠ. ౨౬౫; కఙ్ఖా. అట్ఠ. దన్తపోనసిక్ఖాపదవణ్ణనా, అత్థతో సమానం) వుత్తం. ఇదం కాలోదిస్సం నామ.

౧౫౨౯. పథవిన్తి అకప్పియపథవిం. తరున్తి అల్లరుక్ఖం. ఇమినా సప్పదట్ఠకాలే అసతి కప్పియకారకే వికటత్థాయ అత్తనా చ కత్తబ్బన్తి దస్సేతి.

౧౫౩౦. అచ్ఛేదగాహతోతి విలుమ్పిత్వా గణ్హనతో. ‘‘తస్సా’’తి ఇదం సబ్బేహి హేతుపదేహి యుజ్జతి. తస్సాతి అప్పటిగ్గహితస్సాతి అత్థో. అపరస్స అభిక్ఖుకస్స దానేన చాతి యోజనా. ‘‘అభిక్ఖుకస్సా’’తి పన విసేసనేన ఉపసమ్పన్నస్స దిన్నే పటిగ్గహణం న విజహతీతి దీపేతి. సబ్బన్తి యథావుత్తం కాయేన గహణాదిప్పకారస్స కల్యం గహితం. ఏవన్తి ఇమినా నియామేన.

౧౫౩౧. దురుపచిణ్ణేతి దుట్ఠు ఉపచిణ్ణే దురామట్ఠే, అప్పటిగ్గహితస్స ఆమిసభత్తభాజనాదినో కీళావసేన హత్థేన పరామసనే చ తత్థజాతకఫలినిం సాఖాయ వా వల్లియా వా గహేత్వా చాలనే చాతి అత్థో. ఉగ్గహితస్స గహణేతి అప్పటిగ్గహితభావం ఞత్వావ గహితస్స కస్సచి వత్థునో పటిగ్గహణే చ. అన్తోవుత్థే చాతి అకప్పియకుటియా అన్తో ఠపేత్వా అరుణం ఉట్ఠాపితే చ. సయంపక్కే చాతి యత్థ కత్థచి అత్తనా పక్కే చ. అన్తోపక్కే చాతి అకప్పియకుటియా అన్తోయేవ పక్కే చ. దుక్కటం నిద్దిట్ఠన్తి సమ్బన్ధో.

౧౫౩౨-౩. పటిగ్గహితకే తస్మిం పటిగ్గహితసఞ్ఞిస్సాతి సమ్బన్ధో. దన్తపోనం దన్తకట్ఠం.

౧౫౩౪. భిక్ఖునీనన్తి భిక్ఖునో చ భిక్ఖునియా చ భిక్ఖునీనం, ఏకదేససరూపేకసేసో. ఏత్థ ఇమస్మిం సిక్ఖాపదే. వినిచ్ఛయో నవమజ్ఝిమథేరభిక్ఖునీనం యతో అవిసేసేన ఇచ్ఛితబ్బకో, తతో తస్మా హేతునా సకలో అయం వినిచ్ఛయో అసమాసతో మయా కథితోతి యోజనా. కుసలత్తికాదీసు వియ అత్థసాకల్యస్స అత్థసఙ్ఖేపతోవ వత్తుం సక్కుణేయ్యత్తా ‘‘సకలో’’తి వత్వాపి కథాయ విత్థారితభావం దస్సేతుమాహ ‘‘అసమాసతో’’తి.

దన్తపోనకథావణ్ణనా.

భోజనవగ్గో చతుత్థో.

౧౫౩౫. ‘‘అచేలకాదీన’’న్తిఆదీసు ‘‘అచేలకో నామ యో కోచి పరిబ్బాజకసమాపన్నో నగ్గో’’తి (పాచి. ౨౭౧) పదభాజనే వుత్తం, తదట్ఠకథాయ ‘‘పరిబ్బాజకసమాపన్నోతి పబ్బజ్జం సమాపన్నో’’తి (పాచి. అట్ఠ. ౨౬౯) వుత్తం, తస్మా అచేలకపబ్బజ్జముపగతోయేవేత్థ అచేలకో నామ. ఆది-సద్దేన ‘‘పరిబ్బాజకస్స వా పరిబ్బాజికాయ వా’’తి (పాచి. ౨౭౦) మాతికా-గతే ద్వే సఙ్గణ్హాతి. ఇమేసు చ ద్వీసు ‘‘పరిబ్బాజకో నామ భిక్ఖుఞ్చ సామణేరఞ్చ ఠపేత్వా యో కోచి పరిబ్బాజకసమాపన్నో’’తి (పాచి. ౨౭౧) వుత్తో పరిబ్బాజకో నామ. ‘‘భిక్ఖునిఞ్చ సిక్ఖమానఞ్చ సామణేరిఞ్చ ఠపేత్వా యా కాచి పరిబ్బాజికసమాపన్నా’’తి (పాచి. ౨౭౧) వుత్తా పరిబ్బాజికా నామాతి గహేతబ్బా. పరిబ్బాజకా పనేత్థ ఛన్నాయేవ గహేతబ్బా. దేన్తస్సాతి ఏత్థ ‘‘భిక్ఖుస్సా’’తి పకరణతో లబ్భతి, ఏత్థ ‘‘కాయాదినా’’తి సేసో. యథాహ ‘‘దదేయ్యాతి కాయేన వా కాయపటిబద్ధేన వా నిస్సగ్గియేన వా దేతీ’’తి (పాచి. ౨౭౧).

౧౫౩౬. తికపాచిత్తియన్తి తిత్థియే తిత్థియసఞ్ఞీ, వేమతికో, అతిత్థియసఞ్ఞీతి తికే పాచిత్తియత్తయం.

౧౫౩౭. అతిత్థియే తిత్థియసఞ్ఞిస్స, వేమతికస్స చ తస్స భిక్ఖునో దుక్కటన్తి యోజనా.

౧౫౩౮-౯. తేసన్తి తిత్థియానం. బహిలేపనన్తి బహిసరీరే లిమ్పితబ్బం కిఞ్చి దేన్తస్స. తేసం తిత్థియానం సన్తికే సమీపే అత్తనో భత్తపత్తాదికం భోజనం ఠపేత్వా ‘‘భోజనం గణ్హథా’’తి వదన్తస్స చ అనాపత్తీతి యోజనా. ‘‘సముట్ఠానం ఏళకూపమ’’న్తి పదచ్ఛేదో.

అచేలకకథావణ్ణనా.

౧౫౪౦-౨. భిక్ఖు భిక్ఖునో యం కిఞ్చి ఆమిసం దాపేత్వా వా అదాపేత్వా వాతి యోజనా. కిం వుత్తం హోతి? ‘‘ఏహావుసో, గామం వా నిగమం వా పిణ్డాయ పవిసిస్సామా’’తి (పాచి. ౨౭౫) సిక్ఖాపదే వుత్తనయేనేవ వత్వా యేన సద్ధిం గామం పిణ్డాయ పవిట్ఠో, తస్స భిక్ఖుస్స ఖాదనీయాదిభేదం యం కిఞ్చి ఆమిసం దాపేత్వా వా అదాపేత్వా వాతి.

తం భిక్ఖుం ‘‘గచ్ఛా’’తి వత్వా ఉయ్యోజేతీతి యోజనా. కిం వుత్తం హోతి? ఏవం యో భిక్ఖు తేన సద్ధిం గామం పవిట్ఠో, తం ‘‘గచ్ఛావుసో, న మే తయా సద్ధిం కథా వా నిసజ్జా వా ఫాసు హోతి, ఏకకస్స మే కథా వా నిసజ్జా వా ఫాసు హోతీ’’తి (పాచి. ౨౭౫) వత్వా తప్పచ్చయా తేసం ఇత్థియాసద్ధిం వచనాదీనం అనాచారానం పచ్చయా గన్తుం నియోజేతీతి. తప్పచ్చయాతి ‘‘ఉయ్యోజనమత్తస్మి’’న్తి విసేసనం. పఠమేన చాతి ఏత్థ చ-సద్దో అట్ఠానప్పయుత్తో ‘‘ఉయ్యోజనమత్తస్మిఞ్చా’’తి యోజేతబ్బో. తస్సాతి ఉయ్యోజకస్స.

అస్సాతి ఉయ్యోజితస్స, అవయవసమ్బన్ధే సామివచనం. ఉపచారస్మిం అతిక్కన్తేతి వక్ఖమానలక్ఖణే దస్సనూపచారే వా సవనూపచారే వా అతిక్కన్తేతి అత్థో, భావలక్ఖణే భుమ్మం. పున అస్సాతి ఉపచారస్స. ద్వాదసరతనపరియోసానం, తదన్తోగధం పాకారాది ఏవ వా ఉపచారస్స సీమా నామ.

౧౫౪౩. తం సరూపతో దస్సేతుమాహ ‘‘దస్సనే’’తిఆది. అజ్ఝోకాసే దస్సనే ఉపచారస్స ద్వాదస హత్థా పమాణం దేసితాతి యోజనా. సవనే చ అజ్ఝోకాసే ఏవం సవనూపచారస్స అజ్ఝోకాసే ద్వాదస హత్థా పమాణం దేసితాతి యోజనా, సవనే చ ఉపచారస్స అవధి ద్వాదసహత్థప్పమాణమేవాతి వుత్తన్తి అత్థో. న చేతరేతి ఇతరస్మిం అనజ్ఝోకాసే ఏవం ఉపచారస్స పమాణం ద్వాదసహత్థా న చ దేసితా, కిం ను బ్యావధాకరా కుట్టాదయో ఉపచారస్స పమాణన్తి దేసితాతి వుత్తం హోతి. వుత్తఞ్చేతం అట్ఠకథాయం ‘‘సచే పన అన్తరా కుట్టద్వారపాకారాదయో హోన్తి, తేహి అన్తరితభావోయేవ దస్సనూపచారాతిక్కమో, తస్స వసేన ఆపత్తి వేదితబ్బా’’తి (పాచి. అట్ఠ. ౨౭౬). ఇధ ఉపచారద్వయే సమానేపి ఉయ్యోజితమవధిఅన్తం సన్ధాయ అసవనూపచారం వుత్తన్తి విఞ్ఞాయతి.

౧౫౪౪. ‘‘తికపాచిత్తీతి ఉపసమ్పన్నే ఉపసమ్పన్నసఞ్ఞివేమతికఅనుపసమ్పన్నసఞ్ఞీహి తికపాచిత్తియం. ఇతరేతి అనుపసమ్పన్నే. తికదుక్కటన్తి అనుపసమ్పన్నే ఉపసమ్పన్నసఞ్ఞివేమతికఅనుపసమ్పన్నసఞ్ఞీనం వసేన తికదుక్కటం. ‘‘ఇతరేతి సామణేరేయేవా’’తి నిస్సన్దేహే లిఖితం. ఏతస్సేవత్థస్స వజిరబుద్ధినాపి వుత్తభావో దస్సితో. తథాదస్సనం పఞ్చసహధమ్మికేసు ఇధాధిప్పేతమనుపసమ్పన్నం సన్ధాయ వుత్తం చే, యుజ్జతి. అఞ్ఞథా పాళిఅట్ఠకథాసు ‘‘అనుపసమ్పన్నే’’తి సామఞ్ఞేన నిద్దిట్ఠత్తా గహట్ఠానుపసమ్పన్నమ్పి తథా ఉయ్యోజేన్తస్స అనాపత్తి న వత్తబ్బాతి అమ్హాకం ఖన్తి.

ఉభిన్నన్తి ఉపసమ్పన్నానుపసమ్పన్నానం. నిస్సన్దేహే పన ‘‘భిక్ఖుసామణేరాన’’న్తి లిఖితం. కలిసాసనారోపనేతి ఏత్థ కలీతి కోధో, తస్స సాసనం ఆణా కలిసాసనం, తస్స ఆరోపనం పవత్తనం కలిసాసనారోపనం, తస్మిం, కోధవసేన ఠాననిసజ్జాదీసు దోసం దస్సేత్వా ‘‘పస్సథ భో ఇమస్స ఠానం నిసజ్జం ఆలోకితం విలోకితం, ఖాణుకో వియ తిట్ఠతి, సునఖో వియ నిసీదతి, మక్కటో వియ ఇతో చితో చ విలోకేతీ’’తి ఏవం ‘‘అప్పేవ నామ ఇమినాపి ఉబ్బాళ్హో పక్కమేయ్యా’’తి అమనాపవచనస్స భణనేతి వుత్తం హోతి.

౧౫౪౫. ఉయ్యోజేన్తస్స కిచ్చేనాతి విహారపాలకాదీనం భోజనహరణాదికిచ్చేన పేసేన్తస్స, ఇమస్స ఉపలక్ఖణత్తా ‘‘అనాపత్తి ‘ఉభో ఏకతో న యాపేస్సామా’తి ఉయ్యోజేతీ’’తిఆదినా (పాచి. ౨౭౮) అనాపత్తివారాగతా సబ్బేపి పకారా గహేతబ్బా.

ఉయ్యోజనకథావణ్ణనా.

౧౫౪౬. ఖుద్దకేతి ఏత్థ ‘‘సయనిఘరే’’తి సేసో ఉపరి ‘‘అసయనిఘరే తస్స, సయనిఘరసఞ్ఞినో’’తి వక్ఖమానత్తా లబ్భతి. ‘‘మహల్లకే’’తి ఏత్థాపి ఏసేవ నయో. పిట్ఠిసఙ్ఘాటతో అడ్ఢతేయ్యహత్థప్పమాణం యస్స వేమజ్ఝే హోతి, ఈదిసే ఖుద్దకే సయనిఘరేతి అత్థో. పిట్ఠివంసన్తి పిట్ఠివంసేన నియమితం గేహమజ్ఝం. తేనాహ అట్ఠకథాయం ‘‘పిట్ఠివంసం అతిక్కమిత్వా’తి ఇమినా మజ్ఝాతిక్కమం దస్సేతీ’’తి (పాచి. అట్ఠ. ౨౮౦). సభోజనేతి సహ భోజనేహీతి సభోజనం, తస్మిం సభోజనే. అథ వా సభోజనేతి సభోగే. రాగపరియుట్ఠితస్స పురిసస్స హి ఇత్థీ భోగో, ఇత్థియా చ పురిసో, మేథునరాగేన సారత్తపురిసిత్థిసహితేతి వుత్తం హోతి. యథాహ పదభాజనే ‘‘సభోజనం నామ కులం ఇత్థీ చేవ హోతి పురిసో చ, ఇత్థీ చ పురిసో చ ఉభో అనిక్ఖన్తా హోన్తి, ఉభో అవీతరాగా’’తి (పాచి. అట్ఠ. ౨౮౧). ఇమినా పరియుట్ఠితస్స మేథునరాగగ్గినో తఙ్ఖణే నిబ్బత్తభావో దీపితో. కులేతి ఘరే.

౧౫౪౭. హత్థపాసన్తి అడ్ఢతేయ్యరతనప్పమాణదేసం. పిట్ఠిసఙ్ఘాటకస్స చాతి ద్వారసబన్ధస్స చ. సయనస్సాతి సయన్తి ఏత్థాతి సయనం, తస్స, ఆసన్నే ఠానే యో నిసీదతి సభోజనే కులే, ‘‘తస్సా’’తి ఇమినా యోజేతబ్బం, సయనస్స సమీపే ఠానే యో నిసీదతీతి అత్థో. మహల్లకేతి పుబ్బే వుత్తప్పమాణతో మహన్తే సయనిఘరే. ‘‘ఈదిసఞ్చ సయనిఘరం మహాచతుసాలాదీసు హోతీ’’తి (పాచి. అట్ఠ. ౨౮౦) అట్ఠకథాయం వుత్తం.

౧౫౪౮. సయనమేతస్స అత్థీతి సయనీ, సయనీ చ తం ఘరఞ్చాతి విగ్గహో. తత్థాతి సయనిఘరే.

౧౫౪౯-౫౦. దుతియే సతీతి దుతియే భిక్ఖుమ్హి సతి. యథాహ అనాపత్తివారే ‘‘భిక్ఖు దుతియో హోతీ’’తి (పాచి. ౨౮౩). వీతరాగేసూతి వీతరాగపరియుట్ఠానేసు. వుత్తలక్ఖణం పదేసన్తి ఖుద్దకమహన్తసేనాసనే వుత్తలక్ఖణపదేస. అనతిక్కమ్మ నిసిన్నస్సాతి అనతిక్కమిత్వా నిసీదతో.

సభోజనకథావణ్ణనా.

౧౫౫౨. తేసన్తి ద్విన్నం అనియతసిక్ఖాపదానం. ఏసన్తి ఇమేసం ద్విన్నం రహోపటిచ్ఛన్నరహోనిసజ్జసిక్ఖాపదానం, అయమేవ విసేసోతి అనన్తరసిక్ఖాపదేన సముట్ఠానభావసఙ్ఖాతో అయం విసేసో దీపితోతి యోజనా.

రహోపటిచ్ఛన్నరహోనిసజ్జకథావణ్ణనా.

౧౫౫౩-౬. వుత్తోతి నిమన్తితో. సన్తం భిక్ఖున్తి ‘‘కులం ఉపసఙ్కమిస్సామీ’’తి యస్మిం పదేసే చిత్తం ఉప్పన్నం, తస్స సామన్తా ద్వాదసహత్థబ్భన్తరే ఠితం భిక్ఖున్తి అత్థో. యథాహ ‘‘యత్థ ఠితస్స కులాని పయిరుపాసనచిత్తం ఉప్పన్నం, తతో పట్ఠాయ యం పస్సే వా అభిముఖే వా పస్సతి, యస్స చ సక్కా హోతి పకతివచనేన ఆరోచేతుం, అయం సన్తో నామా’’తి (పాచి. అట్ఠ. ౨౯౮). ఏత్థ యం ద్వాదసహత్థబ్భన్తరే ఠితేన సోతుం సక్కా భవేయ్య, తం పకతివచనం నామ. అనాపుచ్ఛాతి ‘‘అహం ఇత్థన్నామస్స ఘరం గచ్ఛామీ’’తి వా ‘‘చారిత్తం ఆపుచ్ఛామీ’’తి వా ఈదిసేన వచనేన అనాపుచ్ఛిత్వా. చారిత్తం ఆపజ్జేయ్య చేతి యది సఞ్చరేయ్యాతి వుత్తం హోతి. అఞ్ఞత్ర సమయాతి ‘‘తత్థాయం సమయో, చీవరదానసమయో చీవరకారసమయో’’తి (పాచి. ౨౯౯) సిక్ఖాపదే అనుపఞ్ఞత్తివసేన వుత్తా దువిధా సమయా అఞ్ఞస్మిం కాలే.

ఆపత్తిభేదం దస్సేతుమాహ ‘‘ఠపేత్వా’’తిఆది. ‘‘అవీతివత్తే మజ్ఝన్హే’’తి ఇమినా పురేభత్తం, పచ్ఛాభత్తఞ్చ సఙ్గహితం. ఏత్థ చ పురేభత్తం పచ్ఛాభత్తన్తి యేన భత్తేన నిమన్తితో, తస్మిం అభుత్తే వా భుత్తే వాతి అత్థో. యథాహ ‘‘పురేభత్తం నామ యేన నిమన్తితో, తం అభుత్తావీ. పచ్ఛాభత్తం నామ యేన నిమన్తితో, తం అన్తమసో కుసగ్గేనపి భుత్తం హోతీ’’తి (పాచి. ౩౦౦) పదభాజనే వుత్తం. అఞ్ఞస్స ఘరన్తి నిమన్తితతో అఞ్ఞస్స గేహం. ఘరూపచారోక్కమనే దుక్కటన్తి సమ్బన్ధో, అత్తనా గతగేహస్స ఉపచారోక్కమనే దుక్కటన్తి అత్థో. పఠమేన పాదేనాతి సమ్బన్ధో.

ఘరుమ్మారేతి అఞ్ఞస్స గేహుమ్మారే. ఘరూపచారే దుక్కటం సన్ధాయ ‘‘అపరమ్పి చా’’తి వుత్తం. ‘‘సమతిక్కమే’’తి ఇమినా సహ ‘‘ఘరుమ్మారే’’తి పదం ‘‘ఘరుమ్మారస్సా’’తి విభత్తివిపరిణామేన యోజేతబ్బం.

౧౫౫౭. ఠితట్ఠానేతి యత్థ ఠితస్స గమనచిత్తం ఉప్పన్నం, తస్మిం ఠానే ద్వాదసహత్థబ్భన్తరేతి ఇదం యథావుత్తనియామేనేవ గహేతబ్బం. ఓలోకేత్వాతి ఉభయపస్సం, అభిముఖఞ్చ ఓలోకేత్వా. ‘‘యం పస్సే వా అభిముఖే వా పస్సతీ’’తి (పాచి. అట్ఠ. ౨౯౮) అట్ఠకథాయం వుత్తం.

౧౫౫౮. దూరేతి ద్వాదసహత్థతో దూరమేవాహ. ఇతో చితో చ గవేసిత్వా ఆరోచనే కిచ్చం నత్థీతి యోజనా.

౧౫౫౯. న దోసోతి అనాపత్తి. సమయేతి ఏత్థ ‘‘అనాపుచ్ఛతో’’తి సేసో. ఏత్థ చ ఉపరి చ ‘‘న దోసో’’తి పచ్చేకం యుజ్జతి. సన్తం భిక్ఖున్తి సమ్బన్ధో. ఘరేనాతి అఞ్ఞస్స ఘరేన, ఏత్థ ‘‘ఘరూపచారేన చా’’తి సేసో. ఆరామం గచ్ఛతోతి ఏత్థ తేన మగ్గేనాతి వుత్తం హోతి.

౧౫౬౦. ‘‘తేన మగ్గేనా’’తి చ ‘‘గచ్ఛతో’’తి చ పదద్వయం ‘‘తిత్థియానం పస్సయ’’న్తి చ ‘‘భిక్ఖునిపస్సయ’’న్తి చ ఉభయత్థ తథా-సద్దేన లబ్భతి. తేన ఘరేన, ఘరూపచారేన వా గన్తబ్బమగ్గేన తిత్థియారామం వా భిక్ఖునిపస్సయం వా గచ్ఛతో అనాపత్తీతి అత్థో. ఆపదాయ గచ్ఛతీతి యోజనా. జీవితబ్రహ్మచరియన్తరాయా ఆపదా. ఆసనసాలం వాతి సీహళదీపే వియ భిక్ఖూనం భుఞ్జనత్థాయ యత్థ దానపతీహి ఆసనాని పఞ్ఞాపీయన్తి, తం ఆసనసాలం వా, భోజనసాలన్తి అత్థో. ‘‘ఆపదాయాసనసాల’’న్తి వత్తబ్బే గాథాబన్ధవసేన యకారలోపో. భత్తియస్స ఘరన్తి నిమన్తితఘరం వా సలాకభత్తదాయకానం వా ఘరం.

౧౫౬౧. పవేసనం క్రియం. అనాపుచ్ఛనం అక్రియం. అచిత్తకసముట్ఠానమిస్సకత్తా ‘‘అచిత్త’’న్తి వుత్తం. కుసలాకుసలాబ్యాకతానం అఞ్ఞతరచిత్తసమఙ్గినా ఆపజ్జితబ్బం సన్ధాయ ‘‘తిచిత్తఞ్చా’’తి వుత్తం.

చారిత్తకథావణ్ణనా.

౧౫౬౨. ‘‘సబ్బా’’తి ఇదం వివరన్తో ‘‘చతుమాసపవారణా పునపవారణా నిచ్చపవారణా’’తి పవారణత్తయం దస్సేతి. ఏత్థ చ ‘‘చతుమాసపచ్చయపవారణా సాదితబ్బాతి గిలానపచ్చయపవారణా సాదితబ్బా’’తి (పాచి. ౩౦౭) పదభాజనే వుత్తం. పునపవారణా చ చత్తారోయేవ మాసే భేసజ్జేన పవారణం. తేనాహ అట్ఠుప్పత్తియం ‘‘తేన హి త్వం మహానామ సఙ్ఘం అపరమ్పి చతుమాసం భేసజ్జేన పవారేహీ’’తి. నిచ్చపవారణా నామ యావజీవం భేసజ్జేహేవ పవారణా. వుత్తమ్పి చేతం భగవతా అట్ఠుప్పత్తియం ‘‘తేన హి త్వం మహానామ సఙ్ఘం యావజీవం భేసజ్జేన పవారేహీ’’తి (పాచి. ౩౦౩).

సబ్బా చేతా పవారణా భేసజ్జపరియన్తరత్తిపరియన్తతదుభయపరియన్తఅపరియన్తవసేన చతుబ్బిధా హోన్తి. యథాహ –

‘‘భేసజ్జపరియన్తా నామ భేసజ్జాని పరిగ్గహితాని హోన్తి ‘ఏత్తకేహి భేసజ్జేహి పవారేమీ’తి. రత్తిపరియన్తా నామ రత్తియో పరిగ్గహితాయో హోన్తి ‘ఏత్తకాసు రత్తీసు పవారేమీ’తి. భేసజ్జపరియన్తా చ రత్తిపరియన్తా చ నామ భేసజ్జాని చ పరిగ్గహితాని హోన్తి రత్తియో చ పరిగ్గహితాయో హోన్తి ‘ఏత్తకేహి భేసజ్జేహి ఏత్తకాసు రత్తీసు పవారేమీ’తి. నేవభేసజ్జపరియన్తా నరత్తిపరియన్తా నామ భేసజ్జాని చ అపరిగ్గహితాని హోన్తి రత్తియో చ అపరిగ్గహితాయో హోన్తీ’’తి (పాచి. ౩౦౭).

౧౫౬౩. ‘‘సాదితబ్బా’’తి వుత్తే సాదియనప్పకారే దస్సేతుమాహ ‘‘విఞ్ఞాపేస్సామీ’’తిఆది. భేసజ్జమ్పి సతి మే పచ్చయే విఞ్ఞాపేస్సామీతి యోజనా, ‘‘సాదితబ్బా’’తి ఇమినా సమ్బన్ధో. తదేవ బ్యతిరేకతో దస్సేతుమాహ ‘‘న పటిక్ఖిపితబ్బా’’తి. పటిక్ఖేపకారణం దస్సేతుమాహ ‘‘రోగోదాని న మేతి చా’’తి. సా తివిధా పవారణా.

౧౫౬౪. తికపాచిత్తియం వుత్తన్తి ‘‘తతుత్తరి తతుత్తరిసఞ్ఞీ, వేమతికో, నతతుత్తరిసఞ్ఞీ భేసజ్జం విఞ్ఞాపేతి, ఆపత్తి పాచిత్తియస్సా’’తి (పాచి. ౩౦౯) వుత్తం పాచిత్తియత్తయం. ఇధ తతుత్తరీతి ఏత్థ యేహి భేసజ్జేహి పవారితో, యాసు చ రత్తీసు పవారితో, తతో చే ఉత్తరి అధికన్తి అత్థో. యథాహ ‘‘భేసజ్జపరియన్తే యేహి భేసజ్జేహి పవారితో హోతి, తాని భేసజ్జాని ఠపేత్వా అఞ్ఞాని భేసజ్జాని విఞ్ఞాపేతి, ఆపత్తి పాచిత్తియస్సా’’తి చ ‘‘రత్తిపరియన్తే యాసు రత్తీసు పవారితో హోతి, తా రత్తియో ఠపేత్వా అఞ్ఞాసు రత్తీసు విఞ్ఞాపేతి, ఆపత్తి పాచిత్తియస్సా’’తి (పాచి. ౩౦౮) చ. తత్థ వేమతికస్స చ దుక్కటం వుత్తన్తి యోజనా.

౧౫౬౫. తతో చతుమాసతో ఉత్తరి అతిరేకం తతుత్తరి, తతుత్తరి న హోతీతి నతతుత్తరి, నతతుత్తరీతి సఞ్ఞా అస్స అత్థీతి నతతుత్తరిసఞ్ఞీ, భిక్ఖు, తస్స అనాపత్తీతి యోజనా. యేహి భేసజ్జేహి పవారితో, తాని విఞ్ఞాపేన్తస్స అనాపత్తీతి సహ సేసేన యోజేతబ్బం. యథాహ ‘‘అనాపత్తి యేహి భేసజ్జేహి పవారితో హోతి, తాని భేసజ్జాని విఞ్ఞాపేతీ’’తి (పాచి. ౩౧౦). యేన వా యేహి భేసజ్జేహి యాసు వా రత్తీసు పవారితో, తతో అఞ్ఞమ్పి యథాతథం ఆచిక్ఖిత్వా భియ్యో విఞ్ఞాపేన్తస్స అనాపత్తీతి సహ సేసేన యోజేతబ్బం. యథాతథం ఆచిక్ఖిత్వా భియ్యో విఞ్ఞాపేన్తస్సాతి ఏత్థ ‘‘ఇమేహి తయా భేసజ్జేహి పవారితమ్హ, అమ్హాకఞ్చ ఇమినా చ ఇమినా చ భేసజ్జేన అత్థో’తి ఆచిక్ఖిత్వా విఞ్ఞాపేతి, ‘యాసు తయా రత్తీసు పవారితమ్హ, తాయో చ రత్తియో వీతివత్తా, అమ్హాకఞ్చ భేసజ్జేన అత్థో’తి ఆచిక్ఖిత్వా విఞ్ఞాపేతీ’’తి (పాచి. ౩౧౦) వచనతో యథాతథం వత్వా అధికం విఞ్ఞాపేన్తస్సాతి అత్థో.

౧౫౬౬. అఞ్ఞస్స భిక్ఖుస్స అత్థాయ వా విఞ్ఞాపేన్తస్స భిక్ఖుస్స అనాపత్తీతి యోజనా. ఞాతకానం విఞ్ఞాపేన్తస్స అనాపత్తీతి ఏత్థ ఞాతకానం సన్తకం విఞ్ఞాపేన్తస్స అనాపత్తీతి అత్థో. అత్తనో వా ధనేన విఞ్ఞాపేన్తస్స అనాపత్తీతి యోజనా. ఏత్థ ధనం నామ తణ్డులాది కప్పియవత్థు.

౧౫౬౭. ‘‘తథా’’తి ఇమినా ‘‘విఞ్ఞాపేన్తస్సా’’తి ఇదం పచ్చామసతి. ఉమ్మత్తకాదీనన్తి విసేసితబ్బమపేక్ఖిత్వా ‘‘విఞ్ఞాపేన్తాన’’న్తి బహువచనం కాతబ్బం.

భేసజ్జకథావణ్ణనా.

౧౫౬౮. ఉయ్యుత్తన్తి సఙ్గామత్థాయ కతఉయ్యోగం, గామతో నిక్ఖమ్మ గచ్ఛన్తం వా ఏకత్థ సన్నివిట్ఠం వా. యథాహ ‘‘ఉయ్యుత్తా నామ సేనా గామతో నిక్ఖమిత్వా నివిట్ఠా వా హోతి పయాతా వా’’తి (పాచి. ౩౧౪). అఞ్ఞత్ర పచ్చయాతి ఠపేత్వా తథారూపపచ్చయం.

౧౫౬౯. దస్సనస్సుపచారస్మిన్తి ఏత్థ దస్సనూపచారం నామ యస్మిం ఠానే ఠితస్స సేనా పఞ్ఞాయతి, తం ఠానం. యథాహ ‘‘యత్థ ఠితో పస్సతి, ఆపత్తి పాచిత్తియస్సా’’తి (పాచి. ౩౧౪). ఉపచారం విముఞ్చిత్వా పస్సన్తస్సాతి యథావుత్తదస్సనోపచారట్ఠానం ఏత్థ ఠత్వా ఓలోకేతుం న సుకరన్తిఆదినా కారణేన తం ఠానం పహాయ అఞ్ఞత్థ విలోకేన్తస్సాతి వుత్తం హోతి. కేనచి పటిచ్ఛన్నం హుత్వా అదిస్సమానమ్పి నిన్నం ఠానం ఓతిణ్ణం అపఞ్ఞాయమానమ్పి పఞ్ఞాయన్తమ్పి ఓలోకేతుం న సక్కా ఏవమేవ వినిచ్ఛయో వేదితబ్బో. యథాహ ‘‘కేనచి అన్తరితా వా నిన్నం ఓరుళ్హా వా న దిస్సతీ’’తిఆది (పాచి. అట్ఠ. ౩౧౪). పయోగతోతి యథావుత్తదస్సనపయోగగణనాయ.

౧౫౭౦. ఇదాని చతురఙ్గసేనాలక్ఖణం దస్సేతుమాహ ‘‘ఆరోహా పన చత్తారో’’తిఆది. ఆరోహాతి ఏత్థ హత్థారోహా దట్ఠబ్బా. తప్పాదరక్ఖకాతి తస్స పాదరక్ఖకాతి విగ్గహో. ద్వే ద్వేతి ఏకేకం పాదం రక్ఖన్తా ద్వే ద్వే. ద్వాదసపోసోతి ద్వాదస పోసా ఏతస్సాతి విగ్గహో. ద్వాదసపురిసయుత్తో ఏకో హత్థీ నామ.

౧౫౭౧. ఆరోహోతి ఏత్థ అస్సారోహో వుచ్చతి. తిపురిసోతి తయో పురిసా అస్సాతి విగ్గహో. హయోతి అస్సో. ఏకో సారథీతి రథచారికో. ‘‘యోధో ఏకో’’తి పదచ్ఛేదో. ఆణిరక్ఖాతి రథచక్కద్వయస్స అగళనత్థం అక్ఖకస్స ఉభోసు కోటీసు ఆకోటితా ద్వే ఆణియో రక్ఖనకా.

౧౫౭౨. చతుపోసోతి చత్తారో పోసా యస్సాతి విగ్గహో. చతుసచ్చవిభావినాతి చతున్నం అరియసచ్చానం దేసకేన భగవతా. పదహత్థాతి ఆవుధహత్థా. పజ్జతే గమ్యతే అనేన పరే హనితున్తి పదం, ఆవుధం, పదాని హత్థేసు యేసం తే పదహత్థాతి భిన్నాధికరణో బాహిరత్థసమాసో యథా ‘‘వజిరపాణీ’’తి. పత్తిపదాతి-సద్దో అనత్థన్తరా, మనుస్ససేనాయ అధివచనం.

౧౫౭౩. చతురఙ్గసమాయుత్తాతి చతూహి అఙ్గేహి అవయవేహి సమాయుత్తాతి విగ్గహో.

౧౫౭౪. హత్థిఆదీసూతి యథావుత్తలక్ఖణహత్థిఅస్సరథపదాతినామకేసు చతూసు అఙ్గేసు, నిద్ధారణే భుమ్మం. ఏకేకన్తి ఏకేకం అఙ్గం. ఏతేసు అవకంసతో ఏకం పురిసారుళ్హమపి హత్థిఞ్చ తథా అస్సఞ్చ ఏకం పదహత్థపురిసఞ్చ ఏకమేకం కత్వా ఆహ ‘‘ఏకేకం దస్సనత్థాయ గచ్ఛతో’’తి. యథాహ అట్ఠకథాయం ‘‘అన్తమసో ఏకపురిసారుళ్హం ఏకమ్పి హత్థిమ్పీ’’తిఆది (పాచి. అట్ఠ. ౩౧౫). అనుయ్యుత్తేపీతి సఙ్గామం వినా అఞ్ఞేన కారణేన నిక్ఖన్తే. యథాహ ‘‘అనుయ్యుత్తా నామ రాజా ఉయ్యానం వా నదిం వా గచ్ఛతి, ఏవం అనుయ్యుత్తా హోతీ’’తి (పాచి. అట్ఠ. ౩౧౫).

౧౫౭౫. సమ్పత్తన్తి ఏత్థ ‘‘సేన’’న్తి పకరణతో లబ్భతి. ఆపదాసూతి జీవితబ్రహ్మచరియన్తరాయే సతి ‘‘ఏత్థ గతో ముచ్చిస్సామీ’’తి గచ్ఛతో అనాపత్తి. తథారూపే పచ్చయే గిలానావలోకనాదికే గమనానురూపపచ్చయే సతి అనాపత్తీతి యోజనా.

ఉయ్యుత్తకథావణ్ణనా.

౧౫౭౬-౭. ‘‘సియా చ తస్స భిక్ఖునో కోచిదేవ పచ్చయో సేనం గమనాయ, దిరత్తతిరత్తం తేన భిక్ఖునా సేనాయ వసితబ్బ’’న్తి (పాచి. ౩౧౮) అనుఞ్ఞాతత్తా కేనచి కరణీయేన సఙ్గామత్థం ఉయ్యుత్తాయ సేనాయ దిరత్తతిరత్తం పటిపాటియా వసిత్వా చతుత్థరత్తియం వసన్తస్స పన భిక్ఖునో ఆపత్తిం దస్సేతుమాహ ‘‘చతుత్థే’’తిఆది. అనాపత్తివారే ‘‘గిలానో వసతీ’’తి (పాచి. ౩౨౧) వుత్తత్తా ఆహ ‘‘అరోగవా’’తి. సేనాయాతి ఏత్థ పరిక్ఖేపారహట్ఠానేన వా సఞ్చరణపరియన్తేన వా సేనా పరిచ్ఛిన్దితబ్బా, ఏవం పరిచ్ఛిన్నాయ సేనాయ అన్తోవాతి అత్థో.

తికపాచిత్తియన్తి ‘‘అతిరేకతిరత్తే అతిరేకసఞ్ఞీ, వేమతికో, ఊనకసఞ్ఞీ సేనాయ వసతి, ఆపత్తి పాచిత్తియస్సా’’తి (పాచి. ౩౨౦) పాచిత్తియత్తయం వుత్తం.

సేనావాసకథావణ్ణనా.

౧౫౮౦. ఉయ్యోధికం నామ సఙ్గామట్ఠానం. యథాహ అట్ఠకథాయం ‘‘ఉగ్గన్త్వా ఉగ్గన్త్వా ఏత్థ యుజ్ఝన్తీతి ఉయ్యోధికం, సమ్పహారట్ఠానస్సేతం అధివచన’’న్తి (పాచి. అట్ఠ. ౩౨౨). బలగ్గన్తి ‘‘ఏత్తకా హత్థీ’’తిఆదినా (పాచి. ౩౨౪) పదభాజనాగతనయేన బలస్స గణనట్ఠానం బలగ్గం. యథాహ ‘‘బలస్స అగ్గం జానన్తి ఏత్థాతి బలగ్గం, బలగణనట్ఠానన్తి అత్థో’’తి (పాచి. అట్ఠ. ౩౨౨). సేనాబ్యూహన్తి ‘‘ఇతో హత్థీ హోన్తు, ఇతో అస్సా, ఇతో రథా, ఇతో పత్తీ హోన్తూ’’తి (పాచి. ౩౨౪) పదభాజనే వుత్తసేనాసన్నివేసట్ఠానం సేనాబ్యూహం. యథాహ ‘‘సేనాయ వియూహం సేనాబ్యూహం, సేనాసన్నివేసస్సేతం అధివచన’’న్తి (పాచి. అట్ఠ. ౩౨౨).

౧౫౮౧. పురిమేతి అనన్తరసిక్ఖాపదే. ‘‘ద్వాదసపురిసో హత్థీ’’ఇతి యో హత్థీ వుత్తోతి యోజనా. తేనాతి తేన హత్థినా హేతుభూతేన.

౧౫౮౨. ‘‘సేసేసూ’’తి ఇమినా అస్సానీకరథానీకపత్తానీకా గహితా. పత్తానీకం నామ ‘‘చత్తారో పురిసా పదహత్థా పత్తీ పచ్ఛిమం పత్తానీక’’న్తి (పాచి. ౩౨౪) సేనఙ్గేసు పటినిద్దేసేన నిబ్బిసేసం కత్వా వుత్తం. తిణ్ణన్తి ఏతేసం ఉయ్యుత్తాదీనం.

ఉయ్యోధికకథావణ్ణనా.

అచేలకవగ్గో పఞ్చమో.

౧౫౮౩. పిట్ఠాదీహీతి ఏత్థ ఆది-సద్దేన పూవాదిం సఙ్గణ్హాతి. యథాహ ‘‘సురా నామ పిట్ఠసురా పూవసురా ఓదనసురా కిణ్ణపక్ఖిత్తా సమ్భారసంయుత్తా’’తి (పాచి. ౩౨౮). ఏత్థ చ పిట్ఠం భాజనే పక్ఖిపిత్వా తజ్జం ఉదకం దత్వా పక్ఖిపిత్వా కతా పిట్ఠసురా. ఏవం పూవే, ఓదనే చ భాజనే పక్ఖిపిత్వా తజ్జం ఉదకం దత్వా మద్దిత్వా కతా ‘‘పూవసురా, ఓదనసురా’’తి వుచ్చతి. ‘‘కిణ్ణా’’తి పన తస్సా సురాయ బీజం వుచ్చతి, యే ‘‘సురామోదకా’’తిపి వుచ్చన్తి, తే పక్ఖిపిత్వా కతా కిణ్ణపక్ఖిత్తా. హరీతకిసాసపాదినానాసమ్భారేహి సంయోజితా సమ్భారసంయుత్తా.

పుప్ఫాదీహీతి ఏత్థ ఆది-సద్దేన ఫలాదీనం గహణం. యథాహ ‘‘మేరయో నామ పుప్ఫాసవో ఫలాసవో మధ్వాసవో గుళాసవో సమ్భారసంయుత్తో’’తి (పాచి. ౩౨౮). తత్థ చ పుప్ఫాసవో నామ మధుకపుప్ఫాదీనం జాతిరసకతో చేవ తాలనాళికేరపుప్ఫానఞ్చ రసో చిరపరివాసితో. ఫలాసవో పన ముద్దికాపనసఫలాదీని మద్దిత్వా తేసం రసేన కతో. మధ్వాసవో నామ ముద్దికానం జాతిరసేన కతో. మక్ఖికామధునాపి కరీయతీతి వదన్తి. ఉచ్ఛురసో గుళాసవో. హరీతకామలకకటుకభణ్డాదినానాసమ్భారానం రసో చిరపరివాసితో సమ్భారసంయుత్తో. ఆసవో మేరయం హోతీతి యోజనా.

౧౫౮౪. బీజతో పట్ఠాయాతి సమ్భారే పటియాదిత్వా చాటియం పక్ఖిత్తకాలతో పట్ఠాయ తాలనాళికేరాదీనం పుప్ఫరసే పుప్ఫతో గళితాభినవకాలతోయేవ చ పట్ఠాయ. పివన్తస్సాతి ఏత్థ ‘‘కుసగ్గేనా’’తిపి సేసో. ఉభయమ్పి చాతి సురం, మేరయఞ్చాతి ఉభయమ్పి. బీజతో పన పట్ఠాయ కుసగ్గేన పివన్తస్సపి భిక్ఖునో పాచిత్తియం హోతీతి యోజేతబ్బం. పయోగబాహుల్లేన ఆపత్తిబాహుల్లం దస్సేతుమాహ ‘‘పయోగే చ పయోగే చా’’తి. ఇదఞ్చ విచ్ఛిన్దిత్వా విచ్ఛిన్దిత్వా పివన్తస్స భిక్ఖునో పయోగే చ పయోగే చ పాచిత్తియం హోతీతి యోజేతబ్బం. యథాహ ‘‘విచ్ఛిన్దిత్వా విచ్ఛిన్దిత్వా పివతో పయోగగణనాయ ఆపత్తియో’’తి (పాచి. అట్ఠ. ౩౨౮). ఏకేనేవ పయోగేన బహుమ్పి పివన్తస్స ఏకం ఏవ ఆపత్తిం బ్యతిరేకతో దీపేతి. యథాహ ‘‘ఏకేన పన పయోగేన బహుమ్పి పివన్తస్స ఏకా ఆపత్తీ’’తి (పాచి. అట్ఠ. ౩౨౮).

౧౫౮౫. తికపాచిత్తియం వుత్తన్తి ‘‘మజ్జే మజ్జసఞ్ఞీ, మజ్జే వేమతికో, మజ్జే అమజ్జసఞ్ఞీ పివతి, ఆపత్తి పాచిత్తియస్సా’’తి (పాచి. ౩౨౮) తికపాచిత్తియం వుత్తం.

౧౫౮౬. ‘‘అనాపత్తి నమజ్జం హోతి మజ్జవణ్ణం మజ్జగన్ధం మజ్జరసం, తం పివతీ’’తి (పాచి. ౩౨౮) వుత్తత్తా ఆహ ‘‘అమజ్జం మజ్జవణ్ణ’’న్తిఆది. అరిట్ఠం నామ ఆమలకఫలరసాదీహి కతో ఆసవవిసేసో. లోణసోవీరకం నామ అట్ఠకథాయం –

‘‘హరీతకామలకవిభీతకకసావే, సబ్బధఞ్ఞాని, సబ్బఅపరణ్ణాని, సత్తన్నమ్పి ధఞ్ఞానం ఓదనం, కదలిఫలాదీని సబ్బఫలాని, వేత్తకేతకఖజ్జూరికళీరాదయో సబ్బకళీరే, మచ్ఛమంసఖణ్డాని, అనేకాని చ మధుఫాణితసిన్ధవలోణతికటుకాదీని భేసజ్జాని పక్ఖిపిత్వా కుమ్భిముఖం లిమ్పిత్వా ఏకం వా ద్వే వా తీణి వా సంవచ్ఛరాని ఠపేన్తి, తం పరిపచ్చిత్వా జమ్బురసవణ్ణం హోతి. వాతకాసకుట్ఠపణ్డుభగన్దలాదీనఞ్చ సినిద్ధభోజనభుత్తానఞ్చ ఉత్తరపానం భత్తజీరణకభేసజ్జం తాదిసం నత్థి. తం పనేతం భిక్ఖూనం పచ్ఛాభత్తమ్పి వట్టతి, గిలానానం పాకతికమేవ. అగిలానానం పన ఉదకసమ్భిన్నం పానపరిభోగేనా’’తి (పారా. అట్ఠ. ౨.౧౯౨) –

విభావితో భేసజ్జవిసేసో. సుత్తం నామ అనేకేహి భేసజ్జేహి అభిసఙ్ఖతో అమజ్జభూతో ఆసవవిసేసో.

౧౫౮౭. వాసగాహాపనత్థాయాతి సుగన్ధిభావగాహాపనత్థం. ఈసకన్తి మజ్జవణ్ణగన్ధరసా యథా న పఞ్ఞాయన్తి, ఏవం అప్పమత్తకం. యథాహ ‘‘అనతిక్ఖిత్తమజ్జేయేవ అనాపత్తి. యం పన అతిక్ఖిత్తమజ్జం హోతి, యత్థ మజ్జస్స వణ్ణగన్ధరసా పఞ్ఞాయన్తి, తస్మిం ఆపత్తియేవా’’తి (పాచి. అట్ఠ. ౩౨౯). సూపాదీనం తు పాకేతి ఏత్థ ఆది-సద్దేన మంసపాకాదయో సఙ్గహితా. యథాహ ‘‘సూపసమ్పాకే మంససమ్పాకే తేలసమ్పాకే’’తి (పాచి. ౩౨౮).

౧౫౮౮. వత్థుఅజాననా అచిత్తన్తి సమ్బన్ధో. యథాహ ‘‘వత్థుఅజాననతాయ చేత్థ అచిత్తకతా వేదితబ్బా’’తి (పాచి. అట్ఠ. ౩౨౯). వత్థుఅజాననతా చ నామ ‘‘మజ్జ’’న్తి అజాననభావో. ఇదన్తి ఇదం సిక్ఖాపదం. చ-సద్దేన అఞ్ఞాని చ గిరగ్గసమజ్జాదిసిక్ఖాపదాని సముచ్చినోతి. అకుసలేనేవాతి అకుసలచిత్తేనేవ. పానతోతి పాతబ్బతో. లోకవజ్జకన్తి సాధులోకేన వజ్జేతబ్బన్తి అత్థో. లోకవజ్జమేవ లోకవజ్జకం.

నను చేత్థ వత్థుఅజాననతాయ అచిత్తకత్తే తంవత్థుఅజాననం కుసలాబ్యాకతచిత్తసమఙ్గినోపి సమ్భవతి, కస్మా ‘‘అకుసలేనేవ పానతో లోకవజ్జక’’న్తి వుత్తన్తి? వుచ్చతే – యస్మా అమజ్జసఞ్ఞాయ పివతో, మజ్జసఞ్ఞాయ చ పివతో మజ్జం వత్థునియామేన కిలేసుప్పత్తియావ పచ్చయో హోతి, యథా మజ్జం పీతం అజానన్తస్సాపి అకుసలానమేవ పచ్చయో హోతి, న కుసలానం, తథా అజ్ఝోహరణకాలేపి వత్థునియామేన అకుసలస్సేవ పచ్చయో హోతీతి కత్వా వుత్తం ‘‘అకుసలేనేవ పానతో లోకవజ్జక’’న్తి. యథా తం నిళినిజాతకే (జా. ౨.౧౮.౧ ఆదయో; జా. అట్ఠ. ౫.౧౮.౧ ఆదయో) భేసజ్జసఞ్ఞాయ ఇత్థియా మగ్గే అఙ్గజాతం పవేసేన్తస్స కుమారస్స ‘‘ఇత్థీ’’తి వా ‘‘తస్సా మగ్గే మేథునం పటిసేవామీ’’తి వా సఞ్ఞాయ అభావేపి కామరాగుప్పత్తియా సీలాదిగుణపరిహాని వత్థునియామతో చ అహోసి, ఏవమిధాపి దట్ఠబ్బో.

కేచి పన ‘‘అకుసలేనేవ పానతో’’తి ఇదం ఇమస్స సిక్ఖాపదస్స సచిత్తకపక్ఖం సన్ధాయ వుత్తం, అఞ్ఞథా పాణాతిపాతాదీసుపి అతిప్పసఙ్గోతి మఞ్ఞమానా బహుకారణం, నియమనఞ్చ దస్సేసుం. వినయట్ఠకథాయం (పాచి. అట్ఠ. ౩౨౯), పన ఖుద్దకపాఠట్ఠకథాయం (ఖు. పా. అట్ఠ. సిక్ఖాపదవణ్ణనా), విభఙ్గట్ఠకథాదీసు చ ‘‘తిచిత్త’’న్తి అవత్వా ‘‘అకుసలచిత్త’’మిచ్చేవ వుత్తత్తా, సిక్ఖాపదస్స సామఞ్ఞలక్ఖణం దస్సేన్తేన పక్ఖన్తరలక్ఖణదస్సనస్స అయుత్తత్తా చ అట్ఠకథాసు యథారుతవసేనేవ అత్థగ్గహణే చ కస్సచి విరోధస్స అసమ్భవతో సచిత్తకపక్ఖమేవ సన్ధాయ అకుసలచిత్తతా, లోకవజ్జతా చేత్థ న వత్తబ్బా. ‘‘వత్థుం జానిత్వాపి అజానిత్వాపి మజ్జం పివతో భిక్ఖుస్స పాచిత్తియం. సామణేరస్స పన జానిత్వావ పివతో సీలభేదో, న అజానిత్వా’’తి (మాహావ. అట్ఠ. ౧౦౮ అత్థతో సమానం) యం వుత్తం, తత్థ కారణం మగ్గితబ్బం. సిక్ఖాపదపఞ్ఞత్తియా బుద్ధానమేవ విసయత్తా న తం మగ్గితబ్బం, యథాపఞ్ఞత్తేయేవ వత్తితబ్బం. ఇదం పన సిక్ఖాపదం అకుసలచిత్తం, సుఖోపేక్ఖావేదనానం వసేన దువేదనఞ్చ హోతి. వినయట్ఠకథాయం (పాచి. అట్ఠ. ౩౨౯), పన మాతికట్ఠకథాయఞ్చ (కఙ్ఖా. అట్ఠ. సురాపానసిక్ఖాపదవణ్ణనా) ‘‘తివేదన’’న్తి పాఠో దిస్సతి, ఖుద్దకపాఠవణ్ణనాయ (ఖు. పా. అట్ఠ. సిక్ఖాపదవణ్ణనా), విభఙ్గట్ఠకథాదీసు (విభ. అట్ఠ. ౭౦౩ ఆదయో) చ ‘‘సుఖమజ్ఝత్తవేదనావసేన దువేదన’’న్తి చ ‘‘లోభమోహమూలవసేన ద్విమూలక’’న్తి చ వుత్తత్తా సో ‘‘పమాదపాఠో’’తి గహేతబ్బో.

సురాపానకథావణ్ణనా.

౧౫౮౯. యేన కేనచి అఙ్గేనాతి అఙ్గులిఆదినా యేన కేనచి సరీరావయవేన. హసాధిప్పాయినోతి హసే అధిప్పాయో హసాధిప్పాయో, సో ఏతస్స అత్థీతి విగ్గహో, తస్స, ఇమినా కీళాధిప్పాయరహితస్స అనాపత్తిం బ్యతిరేకతో దీపేతి. వక్ఖతి చ ‘‘అనాపత్తి నహసాధిప్పాయస్సా’’తి. ఫుసతో ఫుసన్తస్స.

౧౫౯౦. సబ్బత్థాతి సబ్బేసు ఉపసమ్పన్నానుపసమ్పన్నేసు. కాయపటిబద్ధాదికే నయేతి ‘‘కాయేన కాయపటిబద్ధం ఆమసతి, ఆపత్తి దుక్కటస్సా’’తిఏవమాదినా (పాచి. ౩౩౨) దస్సితే నయే. అనుపసమ్పన్నే ఉపసమ్పన్నసఞ్ఞివేమతికఅనుపసమ్పన్నసఞ్ఞీనం వసేన తీణి దుక్కటాని వుత్తానీతి ఆహ ‘‘తథేవానుపసమ్పన్నే, దీపితం తికదుక్కట’’న్తి. ఏత్థ చ ‘‘తథేవా’’తి ఇమినా ఉపసమ్పన్నే ఉపసమ్పన్నసఞ్ఞివేమతికఅనుపసమ్పన్నసఞ్ఞీనం వసేన తికపాచిత్తియస్స వుత్తభావో దీపితో హోతి. యథా ఉపసమ్పన్నే తికపాచిత్తియం దీపితం, తథేవ అనుపసమ్పన్నే తికదుక్కటం దీపితన్తి యోజనా.

౧౫౯౧. ఏత్థ…పే… భిక్ఖునీతి ఏత్థ భిక్ఖుపి భిక్ఖునియా అనుపసమ్పన్నట్ఠానే ఠితోతి వేదితబ్బో.

౧౫౯౨. నహసాధిప్పాయస్స ఫుసతోతి హసాధిప్పాయం వినా వన్దనాదీసు పాదాదిసరీరావయవేన పరం ఫుసన్తస్స. కిచ్చే సతీతి పిట్ఠిపరికమ్మాదికిచ్చే సతి.

అఙ్గులిపతోదకకథావణ్ణనా.

౧౫౯౩. జలేతి ఏత్థ ‘‘ఉపరిగోప్ఫకే’’తి సేసో. యథాహ ‘‘ఉపరిగోప్ఫకే ఉదకే’’తి (పాచి. ౩౩౭). నిముజ్జనాదీనన్తి ఏత్థ ఆది-సద్దేన ఉమ్ముజ్జనప్లవనాని గహితాని. యథాహ ‘‘ఉపరిగోప్ఫకే ఉదకే హసాధిప్పాయో నిముజ్జతి వా ఉమ్ముజ్జతి వా పలవతి వా’’తి (పాచి. ౩౩౭). ‘‘కేవల’’న్తి ఇమినా నహానాదికిచ్చేన ఓతరన్తస్స అనాపత్తీతి దీపేతి.

౧౫౯౪. ఉపరిగోప్ఫకే జలేతి గోప్ఫకానం ఉపరిభాగప్పమాణే జలే. నిముజ్జేయ్యపి వాతి అన్తోజలం పవిసన్తో నిముజ్జేయ్య వా. తరేయ్య వాతి ప్లవేయ్య వా.

౧౫౯౫-౬. అన్తోయేవోదకే నిముజ్జిత్వాన గచ్ఛతో తస్స హత్థపాదపయోగేహి పాచిత్తిం పరిదీపయేతి యోజనా.

౧౫౯౭. హత్థాదిసకలసరీరావయవం సఙ్గణ్హితుం ‘‘యేన యేనా’’తి అనియమామేడితమాహ. జలం తరతో భిక్ఖునో యేన యేన పన అఙ్గేన తరణం హోతీతి యోజనా.

౧౫౯౮. తరుతో వాపీతి రుక్ఖతోపి వా. తికపాచిత్తియన్తి ఉదకే హసధమ్మే హసధమ్మసఞ్ఞివేమతికఅహసధమ్మసఞ్ఞీనం వసేన తికపాచిత్తియం. ‘‘తికదుక్కట’’న్తి పాఠో దిస్సతి, ‘‘ఉదకే అహసధమ్మే హసధమ్మసఞ్ఞీ, ఆపత్తి దుక్కటస్స. ఉదకే అహసధమ్మే వేమతికో, ఆపత్తి దుక్కటస్సా’’తి (పాచి. ౩౩౮) వత్వా ‘‘ఉదకే అహసధమ్మే అహసధమ్మసఞ్ఞీ, అనాపత్తీ’’తి (పాచి. ౩౩౮) తతియవికప్పే పాళియం అనాపత్తి వుత్తాతి సో పమాదపాఠో, ‘‘ద్వికదుక్కట’’న్తి పాఠోయేవ గహేతబ్బో.

౧౫౯౯. నావం తీరే ఉస్సారేన్తోపి వాతి సమ్బన్ధో. ఉస్సారేన్తోతి తీరమారోపేన్తో. ‘‘కీళతీ’’తి ఇదం ‘‘పాజేన్తో’’తి ఇమినాపి యోజేతబ్బం.

౧౬౦౦. కథలాయ వాతి ఖుద్దకకపాలికాయ వా. ఉదకన్తి ఏత్థ ‘‘భాజనగతం వా’’తి సేసో. ‘‘భాజనగతం ఉదకం వా’’తి (పాచి. ౩౩౮) హి పదభాజనే వుత్తం.

౧౬౦౧. కఞ్చికం వాతి ధఞ్ఞరసం వా. అపి-సద్దో ‘‘ఖీరం వా తక్కం వా రజనం వా పస్సావం వా’’తి (పాచి. ౩౩౮) పాళియం ఆగతే సమ్పిణ్డేతి. చిక్ఖల్లం వాపీతి ఉదకకద్దమం వా. ఏత్థ విసేసజోతకేన అపి-సద్దేన ‘‘అపిచ ఉపరిగోప్ఫకే వుత్తాని ఉమ్ముజ్జనాదీని ఠపేత్వా అఞ్ఞేన యేన కేనచి ఆకారేన ఉదకం ఓతరిత్వా వా అనోతరిత్వా వా యత్థ కత్థచి ఠితం ఉదకం అన్తమసో బిన్దుం గహేత్వా ఖిపనకీళాయపి కీళన్తస్స దుక్కటమేవా’’తి (పాచి. అట్ఠ. ౩౩౬) అట్ఠకథాగతం వినిచ్ఛయవిసేసం సమ్పిణ్డేతి. విక్ఖిపన్తి విక్ఖిపిత్వా.

౧౬౦౨. సతి కిచ్చే జలం విగాహిత్వా నిముజ్జనాదికం కరోన్తస్స అనాపత్తీతి యోజనా. కిచ్చం నామ నహానాదికం.

౧౬౦౩. అనన్తరస్సాతి అఙ్గులిపతోదకసిక్ఖాపదస్స. విసేసోవ విసేసతా, కోచి విసేసో నత్థీతి అత్థో.

హసధమ్మకథావణ్ణనా.

౧౬౦౪-౫. యో భిక్ఖు భిక్ఖునా పఞ్ఞత్తేన వుచ్చమానో అస్స వచనం అకత్తుకామతాయ ఆదరం పన సచే న కరోతి, తస్స తస్మిం అనాదరియే పాచిత్తియముదీరయేతి యోజనా, ఇమినా వాక్యేన పుగ్గలానాదరమూలకం పాచిత్తియం వుత్తం. యథాహ ‘‘అనాదరియం నామ ద్వే అనాదరియాని పుగ్గలానాదరియఞ్చ ధమ్మానాదరియఞ్చా’’తి (పాచి. ౩౪౨), ‘‘పుగ్గలానాదరియం నామ ఉపసమ్పన్నేన పఞ్ఞత్తేన వుచ్చమానో ‘అయం ఉక్ఖిత్తకో వా వమ్భితో వా గరహితో వా ఇమస్స వచనం అకతం భవిస్సతీ’తి అనాదరియం కరోతి, ఆపత్తి పాచిత్తియస్సా’’తి (పాచి. ౩౪౨) చ.

ధమ్మమేవ వా అసిక్ఖితుకామో యో భిక్ఖు భిక్ఖునా పఞ్ఞత్తేన వుచ్చమానో అస్స వచనం అకత్తుకామతాయ ఆదరం పన సచే న కరోతి, తస్స తస్మిం అనాదరియే పాచిత్తియముదీరయేతి యోజనా, ఇమినా ధమ్మానాదరియమూలకం పాచిత్తియం వుత్తం. యథాహ ‘‘ధమ్మానాదరియం నామ ఉపసమ్పన్నేన పఞ్ఞత్తేన వుచ్చమానో కథాయం నస్సేయ్య వా వినస్సేయ్య వా అన్తరధాయేయ్య వా, తం నసిక్ఖితుకామో అనాదరియం కరోతి, ఆపత్తి పాచిత్తియస్సా’’తి (పాచి. ౩౪౨). అనాదరియేతి నిమిత్తత్థే భుమ్మం.

౧౬౦౬. తికపాచిత్తియం వుత్తన్తి ‘‘ఉపసమ్పన్నే ఉపసమ్పన్నసఞ్ఞీ, వేమతికో, అనుపసమ్పన్నసఞ్ఞీ అనాదరియం కరోతి, ఆపత్తి పాచిత్తియస్సా’’తి (పాచి. ౩౪౩) తికపాచిత్తియం వుత్తం. తికాతీతేనాతి లోకత్తికమతిక్కన్తేన. అనుపసమ్పన్నానాదరే తికదుక్కటన్తి అనుపసమ్పన్నే ఉపసమ్పన్నసఞ్ఞివేమతికఅనుపసమ్పన్నసఞ్ఞీనం వసేన తికదుక్కటం.

౧౬౦౭. సుత్తేనేవాభిధమ్మేనాతి ఏత్థ ఏవకారో ‘‘దుక్కట’’న్తి ఇమినా యోజేతబ్బో. ‘‘సుత్తేన అభిధమ్మేనా’’తి పదద్వయేన అభేదోపచారతో సుత్తాభిధమ్మాగతో పరియత్తిధమ్మో వుత్తో. అపఞ్ఞత్తేనాతి పఞ్ఞత్తసఙ్ఖాతవినయతో అఞ్ఞత్తా అపఞ్ఞత్తేన. ‘‘అపఞ్ఞత్తేనా’’తి ఇదం ‘‘సుత్తేన అభిధమ్మేనా’’తి పదద్వయవిసేసనం. భిక్ఖునా వుత్తస్స తస్మిం భిక్ఖుమ్హి వా ధమ్మే వా అనాదరం కరోతో దుక్కటమేవ. సామణేరేన ఉభయేనపి పఞ్ఞత్తేన వా అపఞ్ఞత్తేన వా వుత్తస్స తస్మిం సామణేరే వా పఞ్ఞత్తే వా అపఞ్ఞత్తే వా ధమ్మే అనాదరం కరోతో భిక్ఖుస్స దుక్కటమేవాతి యోజనా.

౧౬౦౮. దోసోతి పాచిత్తియదుక్కటసఙ్ఖాతో కోచి దోసో.

౧౬౦౯. ఏత్థాతి ఇమస్మిం ఆచరియానం గాహే. గారయ్హో ఆచరియుగ్గహో నేవ గహేతబ్బోతి యోజనా. గారయ్హో ఆచరియుగ్గహోతి ఏత్థ ‘‘యస్మా ఉచ్ఛురసో సత్తాహకాలికో, తస్స కసటో యావజీవికో, ద్విన్నంయేవ సమవాయో ఉచ్ఛుయట్ఠి, తస్మా వికాలే ఉచ్ఛుయట్ఠిం ఖాదితుం వట్టతి గుళహరీతకే వియా’’తి ఏవమాదికో సమ్పతి నిబ్బత్తో గారయ్హాచరియవాదో. కతరో పన గహేతబ్బోతి? పవేణియా ఆగతో ఆచరియుగ్గహోవ గహేతబ్బో.

కురున్దియం పన ‘‘లోకవజ్జే ఆచరియుగ్గహో న వట్టతి, పణ్ణత్తివజ్జే పన వట్టతీ’’తి (పాచి. అట్ఠ. ౩౪౪) వుత్తం. మహాపచ్చరియం ‘‘సుత్తం, సుత్తానులోమఞ్చ ఉగ్గహితకానంయేవ ఆచరియానం ఉగ్గహో పమాణం, అజానన్తానం కథా అప్పమాణ’’న్తి (పాచి. అట్ఠ. ౩౪౪) వుత్తం. ‘‘తం సబ్బం పవేణియా ఆగతే సమోధానం గచ్ఛతీ’’తి (పాచి. అట్ఠ. ౩౪౪) అట్ఠకథాయం వుత్తం. ఏత్థ లోకవజ్జే ఆచరియుగ్గహో న వట్టతీతి లోకవజ్జసిక్ఖాపదే ఆపత్తిట్ఠానే యో ఆచరియవాదో, సో న గహేతబ్బో, లోకవజ్జమతిక్కమిత్వా ‘‘ఇదం అమ్హాకం ఆచరియుగ్గహో’’తి వదన్తస్స ఉగ్గహో న వట్టతీతి అధిప్పాయో. సుత్తానులోమం నామ అట్ఠకథా. పవేణియా ఆగతే సమోధానం గచ్ఛతీతి ‘‘పవేణియా ఆగతో ఆచరియుగ్గహోవ గహేతబ్బో’’తి (పాచి. అట్ఠ. ౩౪౪) ఏవం వుత్తే మహాఅట్ఠకథావాదేయేవ సఙ్గహం గచ్ఛతీతి అధిప్పాయో.

అనాదరియకథావణ్ణనా.

౧౬౧౦-౧. ‘‘యో పన భిక్ఖు భిక్ఖుం భింసాపేయ్య, పాచిత్తియ’’న్తి (పాచి. ౩౪౬) మాతికావచనతో భయసఞ్జననత్థాయాతి ఏత్థ ‘‘భిక్ఖుస్సా’’తి సేసో. తేనేవ వక్ఖతి ‘‘ఇతరస్స తు భిక్ఖుస్సా’’తి. రూపాదిన్తి రూపసద్దగన్ధాదిం. ఉపసంహరేతి ఉపట్ఠపేతి, దస్సేతీతి వుత్తం హోతి. భయానకం కథన్తి చోరకన్తారాదికథం. యథాహ ‘‘చోరకన్తారం వా వాళకన్తారం వా పిసాచకన్తారం వా ఆచిక్ఖతీ’’తి (పాచి. ౩౪౮). పరసన్తికేతి ఏత్థ ‘‘పరో’’తి వుత్తనయేన లబ్భమానో ఉపసమ్పన్నో గహేతబ్బో.

దిస్వా వాతి ఉపట్ఠాపితం తం రూపాదిం దిస్వా వా. సుత్వా వాతి తం భయానకం కథం సుత్వా వా. యస్స భయదస్సనత్థాయ తం ఉపట్ఠాపేసి, సో భాయతు వా మా వా భాయతు. ఇతరస్సాతి తదుపట్ఠాపకస్స భిక్ఖుస్స. తఙ్ఖణేతి ఉపట్ఠాపితక్ఖణే.

౧౬౧౨. తికపాచిత్తియం వుత్తన్తి ‘‘ఉపసమ్పన్నే ఉపసమ్పన్నసఞ్ఞీ, వేమతికో, అనుపసమ్పన్నసఞ్ఞీ భింసాపేతి, ఆపత్తి పాచిత్తియస్సా’’తి (పాచి. ౩౪౮) తికపాచిత్తియం వుత్తం. తికదుక్కటన్తి అనుపసమ్పన్నే ఉపసమ్పన్నసఞ్ఞివేమతికఅనుపసమ్పన్నసఞ్ఞీనం వసేన తికదుక్కటం. ‘‘అనుపసమ్పన్నం భింసాపేతుకామో’’తిఆదికే దుక్కటవారే అనుపసమ్పన్నగ్గహణేన గిహినోపి సఙ్గయ్హమానత్తా ‘‘సామణేరం గహట్ఠం వా’’తి ఆహ. సామణేరం…పే… భిక్ఖునో తథేవ భింసాపేన్తస్స తికదుక్కటం వుత్తన్తి యోజనా.

భింసాపనకథావణ్ణనా.

౧౬౧౪. జోతిన్తి అగ్గిం. తప్పేతుకామోతి విసిబ్బేతుకామో. ‘‘తేన ఖో పన సమయేన భిక్ఖూ పదీపేపి జోతికేపి జన్తాఘరేపి కుక్కుచ్చాయన్తీ’’తి (పాచి. ౩౫౨) ఉప్పన్నవత్థుమ్హి ‘‘అనుజానామి భిక్ఖవే తథారూపపచ్చయా జోతిం సమాదహితుం సమాదహాపేతు’’న్తి (పాచి. ౩౫౨) వుత్తత్తా ఏత్థ ‘‘తథారూపం పచ్చయ’’న్తి ఇమినా పదీపుజ్జలనఞ్చ పత్తపచనసరీరసేదనాదికమ్మఞ్చ జన్తాఘరవత్తఞ్చ గహేతబ్బం. ఏత్థ చ జోతికేపీతి పత్తపచనసేదనకమ్మాదీసు జోతికరణేతి అత్థో.

౧౬౧౫. సయంసమాదహన్తస్సాతి అత్తనా జాలేన్తస్స.

౧౬౧౬. జాలాపేన్తస్స …పే… దుక్కటన్తి ఆణత్తియా ఆపజ్జితబ్బం దుక్కటం సన్ధాయాహ. ఆణత్తియా జలితే ఆపజ్జితబ్బాపత్తి ‘‘జాలుట్ఠానే పనాపత్తి, పాచిత్తి పరికిత్తితా’’తి అనువత్తమానత్తా సిద్ధాతి విసుం న వుత్తా.

౧౬౧౭. గిలానస్సాతి ‘‘గిలానో నామ యస్స వినా అగ్గినా న ఫాసు హోతీ’’తి (పాచి. ౩౫౪) వుత్తస్స గిలానస్స. అవిజ్ఝాతం అలాతం ఉక్ఖిపన్తస్సాతి గహణేన భట్ఠం అనిబ్బుతాలాతం అగ్గినో సమీపం కరోన్తస్స, యథాఠానే ఠపేన్తస్సాతి వుత్తం హోతి.

౧౬౧౮-౯. విజ్ఝాతం అలాతన్తి నిబ్బుతాలాతం. యథావత్థుకం పాచిత్తియన్తి వుత్తం హోతి. అఞ్ఞేన వా కతం విసిబ్బేన్తస్స అనాపత్తీతి యోజనా. విసిబ్బేన్తస్సాతి తప్పేన్తస్స. అఙ్గారన్తి వీతచ్చికం అఙ్గారం. పదీపుజ్జలనాదికేతి ఆది-సద్దేన ‘‘జోతికే జన్తాఘరే తథారూపపచ్చయా’’తి (పాచి. ౩౫౨) ఆగతం సఙ్గణ్హాతి. ఏత్థ చ తథారూపపచ్చయాతి ఠపేత్వా పదీపాదీని అఞ్ఞేనపి తథారూపేన పచ్చయేన.

జోతిసమాదహనకథావణ్ణనా.

౧౬౨౦-౧. మజ్ఝిమే దేసేతి జమ్బుదీపే యత్థ బోధిమణ్డలం హోతి, తస్మిం నవయోజనసతావట్టే మజ్ఝిమమణ్డలే, ఇమినా ఇదం సిక్ఖాపదం తత్థేవ దేసోదిస్సకతాయ నియతన్తి దస్సేతి. తేనేవ వక్ఖతి అనాపత్తివారే ‘‘పచ్చన్తిమేపి వా దేసే’’తి. చుణ్ణన్తి సిరీసచుణ్ణాదికం చుణ్ణం. అభిసఙ్ఖరతోతి పటియాదేన్తస్స.

౧౬౨౨-౩. ‘‘మాసే ఊనసఞ్ఞినో’’తి పదచ్ఛేదో. అతిరేకద్ధమాసే ఊనసఞ్ఞినో వా అతిరేకద్ధమాసే విమతిస్స వా దుక్కటన్తి యోజనా. అతిరేకద్ధమాసే న్హాయన్తస్స అనాపత్తీతి యోజనా. సమయేసు చ న్హాయన్తస్స అనాపత్తీతి ఏత్థ ‘‘ఉణ్హసమయో పరిళాహసమయో గిలానసమయో కమ్మసమయో అద్ధానగమనసమయో వాతవుట్ఠిసమయో’’తి (పాచి. ౩౬౩) దస్సితేసు ఛసు సమయేసు అఞ్ఞతరే సమ్పత్తే సమయే సతిం పచ్చుపట్ఠపేత్వా ఊనమాసేపి నహాయన్తస్స అనాపత్తీతి అత్థో.

తత్థ జేట్ఠమాసో చ ఆసాళ్హిమాసస్స పురిమపక్ఖో చాతి దియడ్ఢమాసో ఉణ్హసమయో నామ. యథాహ ‘‘ఉణ్హసమయో నామ దియడ్ఢో మాసో సేసో గిమ్హాన’’న్తి (పాచి. ౩౬౪), వస్సానస్స పఠమో మాసో పరిళాహసమయో నామ. యథాహ ‘‘పరిళాహసమయో నామ వస్సానస్స పఠమో మాసో’’తి (పాచి. ౩౬౪). ‘‘యస్స వినా నహానా న ఫాసు హోతీ’’తి (పాచి. ౩౬౪) వుత్తో సమయో గిలానసమయో నామ. ‘‘అన్తమసో పరివేణమ్పి సమ్మట్ఠం హోతీ’’తి (పాచి. ౩౬౪) వుత్తో కమ్మసమయో నామ. ‘‘అద్ధయోజనం గచ్ఛిస్సామీ’తి నహాయితబ్బ’’న్తి (పాచి. ౩౬౪) వుత్తో అద్ధానగమనసమయో నామ. ‘‘భిక్ఖూ సరజేన వాతేన ఓకిణ్ణా హోన్తి, ద్వే వా తీణి వా ఉదకఫుసితాని కాయే పతితాని హోన్తీ’’తి (పాచి. ౩౬౪) వుత్తో వాతవుట్ఠిసమయో నామ.

నదీపారం గచ్ఛతోపి ఊనకద్ధమాసే న్హాయన్తస్స అనాపత్తీతి యోజనా. వాలికం ఉక్కిరిత్వానాతి ఏత్థ సుక్ఖాయ నదియా వాలికం ఉక్కిరిత్వా. కతావాటేసుపి ఊనకద్ధమాసే న్హాయన్తస్సపి అనాపత్తీతి. ‘‘తథా’’తి ఇమినా ‘‘న్హాయన్తస్స అనాపత్తీ’’తి ఇదం పచ్చామసతి.

౧౬౨౪. పచ్చన్తిమేపి వా దేసేతి జమ్బుదీపే యథావుత్తమజ్ఝిమదేసతో బహి పచ్చన్తిమేసు జనపదేసు, ఖుద్దకేసు చ దీపేసు. సబ్బేసన్తి లద్ధసమయానం, అలద్ధసమయానఞ్చ సబ్బేసం భిక్ఖూనం. ఆపదాసూతి భమరఅనుబన్ధాదిఆపదాసు. యథాహ ‘‘భమరాదీహి అనుబద్ధస్స ఉదకే నిముజ్జితుం వట్టతీ’’తి (పాచి. అట్ఠ. ౩౬౬). కాయచిత్తసముట్ఠానం ఏళకలోమసముట్ఠానం నామ.

న్హానకథావణ్ణనా.

౧౬౨౫-౭. ‘‘నవం నామ అకతకప్పం వుచ్చతీ’’తి (పాచి. ౩౬౯) పాళివచనతో చ ‘‘పటిలద్ధనవచీవరేనాతి అత్థో’’తి (పాచి. అట్ఠ. ౩౬౮) అట్ఠకథావచనతో చ చీవరన్తి ఏత్థ ‘‘నవ’’న్తి సేసో. కప్పియం బిన్దుం అదత్వా నవం చీవరం భిక్ఖు పరిభుఞ్జతి, తస్సేవం పరిభుఞ్జతో పాచిత్తీతి సమ్బన్ధో. ఛన్నన్తి ఖోమాదీనం, నిద్ధారణే సామివచనం. అఞ్ఞతరం నవం చీవరన్తి నిద్ధారేతబ్బం. యత్థ కత్థచీతి ‘‘చతూసు వా కోణేసు తీసు వా ద్వీసు వా ఏకస్మిం వా కోణే’’తి (పాచి. అట్ఠ. ౩౬౮) అట్ఠకథావచనతో చీవరకోణేసు యత్థ కత్థచి.

కంసనీలేనాతి చమ్మకారనీలేన. చమ్మకారనీలం నామ పకతినీలం. గణ్ఠిపదే పన ‘‘చమ్మకారా ఉదకే తిఫలం, అయోగూథఞ్చ పక్ఖిపిత్వా చమ్మం కాళం కరోన్తి, తం చమ్మకారనీల’’న్తి వుత్తం. మహాపచ్చరియం పన ‘‘అయోమలం లోహమలం, ఏతం కంసనీలం నామా’’తి (పాచి. అట్ఠ. ౩౬౮) వుత్తం. పత్తనీలేన వాతి ‘‘యో కోచి నీలవణ్ణో పణ్ణరసో’’తి (పాచి. అట్ఠ. ౩౬౮) అట్ఠకథాయ వుత్తేన నీలపణ్ణరసేన. యేన కేనచి కాళేనాతి అఙ్గారజల్లికాదీసు అఞ్ఞతరేన యేన కేనచి కాళవణ్ణేన. ‘‘కద్దమో నామ ఓదకో వుచ్చతీ’’తి (పాచి. ౩౬౯) వుత్తత్తా కద్దమేనాతి ఉదకానుకద్దమసుక్ఖకద్దమాదిం సఙ్గణ్హాతి.

‘‘మఙ్గులస్స పిట్ఠిప్పమాణకం మయూరస్స అక్ఖిప్పమాణక’’న్తి యథాక్కమేన యోజనా.

౧౬౨౮. ‘‘పాళికప్పో కణ్ణికాకప్పో’’తి యోజనా, ముత్తావలి వియ పాళిం కత్వా అప్పితకప్పో చ కణ్ణికాకారేన అప్పితకప్పో చాతి అత్థో. కత్థచీతి ఏత్థ ‘‘యథావుత్తప్పదేసే’’తి సేసో. ‘‘చతూసు వా కోణేసు తీసు వా’’తి (పాచి. అట్ఠ. ౩౬౮) వుత్తత్తా ‘‘అనేకం వా’’తి ఆహ. వట్టమేవ వట్టకం, ఇమినా అఞ్ఞం వికారం న వట్టతీతి దస్సేతి. యథాహ ‘‘ఠపేత్వా ఏకం వట్టబిన్దుం అఞ్ఞేన కేనచిపి వికారేన కప్పో న కాతబ్బో’’తి (పాచి. ౩౬౮).

౧౬౨౯. ‘‘అనాపత్తి పకాసితా’’తి ఇదం ‘‘విమతిస్సచా’’తి ఏత్థ చ-సద్దేన సముచ్చితం ‘‘ఆదిన్నే ఆదిన్నసఞ్ఞినో’’తి తతియవికప్పం సన్ధాయ వుత్తం. యథాహ ‘‘ఆదిన్నే ఆదిన్నసఞ్ఞీ, అనాపత్తీ’’తి.

౧౬౩౦. ‘‘కప్పే నట్ఠేపి వా’’తిఆదీహి చ యోజేతబ్బం. పి-సద్దేన ‘‘కప్పకతోకాసే జిణ్ణే’’తి ఇదం సమ్పిణ్డేతి. యథాహ ‘‘కప్పకతోకాసో జిణ్ణో హోతీ’’తి. తేన కప్పకతేనాతి సహత్థే కరణవచనం. సంసిబ్బితేసూతి ఏత్థ ‘‘అకప్పకతేసూ’’తి సేసో. యథాహ ‘‘కప్పకతేన అకప్పకతం సంసిబ్బితం హోతీ’’తి. నివాసనపారుపనం క్రియం. కప్పబిన్దుఅనాదానం అక్రియం.

దుబ్బణ్ణకరణకథావణ్ణనా.

౧౬౩౧-౪. ‘‘వికప్పనా నామ ద్వే వికప్పనా సమ్ముఖావికప్పనా చ పరమ్ముఖావికప్పనా చా’’తి (పాచి. ౩౭౪) వుత్తత్తా ‘‘వికప్పనా దువే’’తిఆదిమాహ. ఇతీతి నిదస్సనే, ఏవన్తి అత్థో. కథం సమ్ముఖావికప్పనా హోతీతి ఆహ ‘‘సమ్ముఖాయ…పే… నిద్దిసే’’తి. ఏకస్సాతి ఏత్థ ‘‘బ్యత్తస్సా’’తి సేసో. ఇధ బ్యత్తో నామ వికప్పనపచ్చుద్ధారణవిధిం జానన్తో.

యథావచనయోగతోతి ‘‘ఇమం చీవర’న్తి వా, ‘ఇమాని చీవరానీ’తి వా, ‘ఏతం చీవర’న్తి వా, ‘ఏతాని చీవరానీ’తి వా’’తి (పారా. అట్ఠ. ౨.౪౬౯) అట్ఠకథాయ వుత్తం అనతిక్కమ్మ, వచనసమ్బన్ధక్కమేనాతి అత్థో. తదేకదేససరూపం దస్సేతి ‘‘ఇమం చీవర’’న్తి.

‘‘అపచ్చుద్ధటతో’’తి ఇమినా ‘‘న కప్పతీ’’తి ఏతస్స హేతుం దస్సేతి.

౧౬౩౫. ‘‘సన్తక’’మిచ్చాది పచ్చుద్ధరణప్పకారో. యథాపచ్చయం కరోహీతి తుయ్హం రుచ్చనకం కరోహీతి అత్థో.

౧౬౩౬. సమ్ముఖావికప్పన్తరం దస్సేతుమాహ ‘‘అపరా సమ్ముఖా వుత్తా’’తిఆది. అత్తనా అభిరుచితస్స యస్స కస్సచి నామం గహేత్వాతి యోజనా. సహధమ్మినన్తి ఏత్థ ‘‘పఞ్చన్న’’న్తి సేసో, నిద్ధారణే సామివచనం.

౧౬౩౯. ఏవన్తి వక్ఖమానాపేక్ఖం. అపి-సద్దో పన సద్దస్సత్థే.

౧౬౪౦. మిత్తోతి దళ్హమిత్తో, ‘‘తేన వత్తబ్బం ‘కో తే మిత్తో వా సన్దిట్ఠో వా’’తి (పాచి. ౩౭౪) వచనతో ఇదం ఉపలక్ఖణం. పున తేనపి భిక్ఖునా వత్తబ్బన్తి యోజనా.

౧౬౪౧-౨. ‘‘అహం తిస్సస్స భిక్ఖునో దమ్మీ’తి వా…పే… ‘తిస్సాయ సామణేరియా దమ్మీ’తి వా’’తి (పారా. అట్ఠ. ౨.౪౬౯) సేసఅట్ఠకథాపాఠేన ‘‘ఇద’’మిచ్చాదిపాఠో యోజేతబ్బో.

౧౬౪౩. ద్వీసూతి నిద్ధారణే భుమ్మం, ఏత్థ ‘‘వికప్పనాసూ’’తి పకరణతో లబ్భతి.

౧౬౪౪-౫. ఇధ పన ఇమస్మిం సాసనే యేన పన భిక్ఖునా సహ చీవరసామికేన తం వినయకమ్మం కతం, తస్స అవిస్సాసేన విస్సాసభావం వినా సో వినయకమ్మకతో భిక్ఖు తం చీవరం పరిభుఞ్జేయ్య, తస్స భిక్ఖునో పాచిత్తీతి యోజనా. ఛన్దానురక్ఖనత్థం ‘‘వినయంకమ్మ’’న్తి అనుస్సారాగమో వేదితబ్బో, వినయకమ్మన్తి అత్థో. తం చీవరం అధిట్ఠహన్తస్స వా విస్సజ్జన్తస్స వా దుక్కటన్తి యోజనా.

౧౬౪౬. పచ్చుద్ధారకవత్థేసూతి పచ్చుద్ధటవత్థేసు. అపచ్చుద్ధారసఞ్ఞినోతి అపచ్చుద్ధటసఞ్ఞినో. తత్థాతి అపచ్చుద్ధటవత్థేసు. వేమతికస్సాతి ‘‘పచ్చుద్ధటాని ను ఖో మయా, అపచ్చుద్ధటానీ’’తి సంసయాపన్నస్స.

౧౬౪౭. పచ్చుద్ధారణసఞ్ఞిస్సాతి పచ్చుద్ధటమిదన్తి సఞ్ఞిస్స. విస్సాసాతి యస్స వా చీవరం వికప్పేసి, తేన అపచ్చుద్ధటమ్పి తస్స విస్సాసా పరిభుఞ్జతో చ. యథాహ ‘‘తస్స వా విస్ససన్తో పరిభుఞ్జతీ’’తి (పాచి. ౩౭౬).

వికప్పనకథావణ్ణనా.

౧౬౪౮-౯. ‘‘పత్తో నామ ద్వే పత్తా అయోపత్తో మత్తికాపత్తో’’తి (పాచి. ౩౭౯) జాతియా కప్పియపత్తానం వుత్తత్తా ఆహ ‘‘అధిట్ఠానుపగం పత్త’’న్తి. తాదిసన్తి అధిట్ఠానుపగం. సూచిఘరం నామ ససూచికం వా అసూచికం వా. కాయబన్ధనం నామ పట్టికా వా సూకరన్తకం వా. నిసీదనం నామ సదసం వుచ్చతి.

‘‘పత్తం వా’’తిఆదీహి ఉపయోగన్తపదేహి ‘‘అపనేత్వా నిధేన్తస్సా’’తి పచ్చేకం యోజేతబ్బం. నిధేన్తస్సాతి ఏతస్స ‘‘హసాపేక్ఖస్సా’’తి విసేసనం. యథాహ ‘‘హసాపేక్ఖోపీతి కీళాధిప్పాయో’’తి (పాచి. ౩౭౯). ‘‘కేవల’’న్తి ఇమినా దున్నిక్ఖిత్తస్స పటిసామనాధిప్పాయాదిఅఞ్ఞాధిప్పాయాభావం దీపేతి. వక్ఖతి చ ‘‘దున్నిక్ఖిత్తమనాపత్తి, పటిసామయతో పనా’’తి.

౧౬౫౦. తేనాపీతి ఆణత్తేన. తస్సాతి ఆణాపకస్స. తికదుక్కటం వుత్తన్తి అనుపసమ్పన్నే ఉపసమ్పన్నసఞ్ఞివేమతికఅనుపసమ్పన్నసఞ్ఞీనం వసేన తికదుక్కటం వుత్తం, ఇమినా చ ఉపసమ్పన్నసన్తకే తికపాచిత్తియన్తి ఇదఞ్చ వుత్తమేవ హోతి.

౧౬౫౧. అఞ్ఞన్తి పాళియం అనాగతం పత్తత్థవికాదిపరిక్ఖారం.

౧౬౫౨. సబ్బేసూతి పాళియం ఆగతేసు చ అనాగతేసు చ సబ్బేసు పరిక్ఖారేసు.

౧౬౫౩. ధమ్మకథం కత్వాతి ‘‘సమణేన నామ అనిహితపరిక్ఖారేన భవితుం న వట్టతీ’’తి (పాచి. అట్ఠ. ౩౭౭) అట్ఠకథాగతనయేన ధమ్మకథం కత్వా. అనిహితపరిక్ఖారేనాతి అప్పటిసామితపరిక్ఖారేన. నిధేతి చే, తథా అనాపత్తీతి యోజనా. అవిహేసేతుకామస్సాతి విహేసాధిప్పాయరహితస్స. అకీళస్సాతి కీళాధిప్పాయరహితస్స కేవలం వత్తసీసేన ‘‘పటిసామేత్వా దస్సామీ’’తి అపనిధేన్తస్స.

౧౬౫౪. అదిన్నాదానసముట్ఠానాపత్తీనం అకుసలాదివసేనపి సచిత్తకత్తా ఆహ ‘‘ఇదం అకుసలేనేవ సచిత్త’’న్తి.

చీవరాపనిధానకథావణ్ణనా.

సురాపానవగ్గో ఛట్ఠో.

౧౬౫౫. ‘‘తిరచ్ఛానగతం పాణ’’న్తి ఇమినా ‘‘యో పన భిక్ఖు సఞ్చిచ్చ పాణం జీవితా వోరోపేయ్య, పాచిత్తియ’’న్తి (పాచి. ౩౮౩) ఇమస్మిం సిక్ఖాపదే అధిప్పేతం పాణం దస్సేతి. ఆపత్తినానత్తాభావా ఆహ ‘‘మహన్తం ఖుద్దకమ్పి వా’’తి. యథాహ ‘‘ఇమస్మిఞ్చ సిక్ఖాపదే తిరచ్ఛానగతోయేవ ‘పాణో’తి వేదితబ్బో, తం ఖుద్దకమ్పి మహన్తమ్పి మారేన్తస్స ఆపత్తినానాకరణం నత్థి, మహన్తే పన ఉపక్కమమహన్తత్తా అకుసలం మహన్తం హోతీ’’తి (పాచి. అట్ఠ. ౩౮౨). ‘‘మారేన్తస్స అస్సా’’తి పదచ్ఛేదో. ‘‘ఖుద్దకమ్పి వా మారేన్తస్సా’’తి ఇమినా అట్ఠకథాయం ‘‘అన్తమసో మఞ్చపీఠం సోధేన్తో మఙ్గులబీజకేపి పాణసఞ్ఞీ నిక్కారుణికతాయ తం భిన్దన్తో అపనేతి, పాచిత్తియం. తస్మా ఏవరూపేసు ఠానేసు కారుఞ్ఞం ఉపట్ఠపేత్వా అప్పమత్తేన వత్తం కాతబ్బ’’న్తి వుత్తవినిచ్ఛయోపి సఙ్గహితో.

౧౬౫౬. ఉభయత్థ చాతి పాణే వా అపాణే వాతి ఉభయత్థాపి. అవసేసవినిచ్ఛయో పనేత్థ మనుస్సవిగ్గహే వుత్తనయేనేవ వేదితబ్బో.

సఞ్చిచ్చపాణకథావణ్ణనా.

౧౬౫౮. సప్పాణకన్తి సహ పాణకేహీతి సప్పాణకం. యే పరిభోగేన మరన్తి, ఏవరూపా ఇధ ‘‘పాణకా’’తి అధిప్పేతా. అస్సాతి భిక్ఖునో.

౧౬౫౯. ‘‘అవిచ్ఛిజ్జా’’తి ఇమినా విచ్ఛేదేనేవ పయోగనానత్తం హోతీతి దీపేతి. పత్తపూరమ్పీతి ఏత్థ పి-సద్దో బ్యతిరేకే.

౧౬౬౦-౧. అస్స పాచిత్తి పరిదీపితాతి సమ్బన్ధో. తాదిసేనాతి సప్పాణకేన. ఆవిఞ్ఛిత్వానాతి పరిబ్భమిత్వా. యాగుయోతి ఏత్థ ‘‘ఉణ్హా’’తి సామత్థియా లబ్భతి. ఇదఞ్చ పాణీనం మారణత్థం యం కిఞ్చి ఉణ్హవత్థుం సప్పాణకేన ఉదకేన అనిబ్బాపేతుం ఉపలక్ఖణం. తం సప్పాణకం ఉదకం. న్హాయతోపి వాతి ఏత్థ పి-సద్దేన అట్ఠకథాయం –

‘‘ఉదకసోణ్డిం వా పోక్ఖరణిం వా పవిసిత్వా బహి నిక్ఖమనత్థాయ వీచిం ఉట్ఠాపయతోపి. సోణ్డిం వా పోక్ఖరణిం వా సోధేన్తేహి తతో గహితఉదకం ఉదకేయేవ ఆసిఞ్చితబ్బం. సమీపమ్హి ఉదకే అసతి కప్పియఉదకస్స అట్ఠ వా దస వా ఘటే ఉదకసణ్ఠానకప్పదేసే ఆసిఞ్చిత్వా తత్థ ఆసిఞ్చితబ్బం. ‘పవట్టిత్వా ఉదకే పతిస్సతీ’తి ఉణ్హపాసాణే ఉదకం నాసిఞ్చితబ్బం. కప్పియఉదకేన పన పాసాణం నిబ్బాపేత్వా ఆసిఞ్చితుం వట్టతీ’’తి (పాచి. అట్ఠ. ౩౮౭) –

వుత్తవినిచ్ఛయం సమ్పిణ్డేతి.

౧౬౬౨. ఉభయత్థపీతి సప్పాణకేపి అప్పాణకేపీతి ఉభయత్థేవ.

౧౬౬౪-౬. పాణపటిబద్ధతాయ కారణం దస్సేతుమాహ ‘‘పతన’’న్తిఆది. సలభాదీనన్తి పటఙ్గాదీనం. ఞత్వాతి ఏత్థ పి-సద్దో లుత్తనిద్దిట్ఠో. ఏవముపరిపి. పదీపుజ్జలనన్తి ఏత్థ ‘‘వియా’’తి సేసో. ఏత్థాతి ఇమస్మిం సిక్ఖాపదే. సప్పాణభావోవ సప్పాణభావతా, తం. భుఞ్జతోతి భుఞ్జితబ్బతో.

సలభాదీనం పతనం ఞత్వాపి సుద్ధేన చేతసా పదీపుజ్జలనం వియ సపాణభావం ఞత్వాపి జలసఞ్ఞాయ భుఞ్జితబ్బతో ఏత్థ పణ్ణత్తివజ్జతా ఞేయ్యాతి యోజనా.

ఏవం సన్తే సిఞ్చనసప్పాణకసిక్ఖాపదానం ఉభిన్నమ్పి కో విసేసోతి ఆహ ‘‘సిఞ్చనే’’తిఆది. సిఞ్చనం సిఞ్చనసిక్ఖాపదం సిఞ్చనే వుత్తం సిఞ్చనవిసయే పఞ్ఞత్తం, ఇదం పన సప్పాణకసిక్ఖాపదం పరిభోగే వుత్తం అజ్ఝోహారవిసయే పఞ్ఞత్తన్తి అయమేవ తస్స చేవ అస్స చ విసేసోతి యోజనా.

సప్పాణకకథావణ్ణనా.

౧౬౬౭. యథాధమ్మన్తి యో యస్స అధికరణస్స వూపసమనాయ ధమ్మో వుత్తో, తేనేవ ధమ్మేనాతి అత్థో. ‘‘కిచ్చాధికరణ’’న్తి ఇమినా ఇతరాని అధికరణాని ఉపలక్ఖితాని. యథాహ ‘‘అధికరణం నామ చత్తారి అధికరణాని వివాదాధికరణం అనువాదాధికరణం ఆపత్తాధికరణం కిచ్చాధికరణ’’న్తి (పాచి. ౩౯౪). అపలోకనకమ్మాదీని చత్తారి సఙ్ఘకిచ్చం నామ, తదేవ సమథేహి అధికరణీయత్తా వూపసమేతబ్బత్తా అధికరణన్తి కిచ్చాధికరణం. పున నీహాతబ్బన్తి పున నీహరితబ్బం, వూపసమేతబ్బన్తి అత్థో. ఇమినా ‘‘అకతం కమ్మ’’న్తిఆదినా పాళియం దస్సితా ద్వాదస ఉక్కోటా ఉపలక్ఖితాతి దట్ఠబ్బా. ఉక్కోటేన్తస్సాతి తస్స తస్స భిక్ఖునో సన్తికం గన్త్వా ‘‘అకతం కమ్మ’’న్తిఆదీని వత్వా ఉచ్చాలేన్తస్స యథాపతిట్ఠితభావేన పతిట్ఠాతుం న దేన్తస్స. ఏత్థ చ పతిట్ఠాతుం న దేన్తస్సాతి తస్స పవత్తిఆకారదస్సనత్థం వుత్తం. యం పన ధమ్మేన అధికరణం నిహటం, తం సునిహటమేవ.

౧౬౬౮. ‘‘అకతం కమ్మం, దుక్కటం కమ్మం, పున కాతబ్బం కమ్మ’’న్తి వదతా వదన్తేన భిక్ఖునా తం కమ్మం ఉచ్చాలేతుం న వట్టతీతి యోజనా.

౧౬౬౯. విప్పకతేతి ఆరద్ధానిట్ఠితే. తన్తి పటిక్కోసన్తం. సఞ్ఞాపేత్వాతి కతకమ్మస్స అనవజ్జభావం ఞాపేత్వా. న పనఞ్ఞథాతి తథా అసఞ్ఞాపేత్వా.

౧౬౭౦. అధమ్మే పన కమ్మస్మిన్తి యథాపాళిఆగతే కమ్మస్మిం. ఉభయత్థాపీతి ధమ్మకమ్మే, అధమ్మకమ్మే వాతి ఉభయత్థ.

౧౬౭౧. న చ కమ్మారహస్స వాతి ఏత్థ చ-సద్దో ‘‘వగ్గేన చా’’తి యోజేతబ్బో. చ-సద్దో వా-సద్దత్థే దట్ఠబ్బో. ‘‘అధమ్మేన, వగ్గేన వా న కమ్మారహస్స వా కత’’న్తి జానతో ఉక్కోటనే దోసో నత్థీతి యోజనా.

ఉక్కోటనకథావణ్ణనా.

౧౬౭౩. ‘‘దుట్ఠుల్లా నామ ఆపత్తి చత్తారి చ పారాజికాని తేరస చ సఙ్ఘాదిసేసా’’తి (పాచి. ౩౯౯) వచనతో పారాజికానమ్పి దుట్ఠుల్లత్తా, ఇధ చ పారాజికస్స అనధిప్పేతత్తా ఇధాధిప్పేతమేవ దస్సేతుం ‘‘సఙ్ఘాదిసేస’’న్తి ఇమినా దుట్ఠుల్ల-పదం విసేసితం. యథాహ ‘‘ఏత్థ చత్తారి పారాజికాని అత్థుద్ధారవసేన దస్సితాని, సఙ్ఘాదిసేసాపత్తి పన అధిప్పేతా’’తి (పాచి. అట్ఠ. ౩౯౯). ఞత్వాతి సామం వా అఞ్ఞతో వా జానిత్వా. ఛాదయతో తస్స పరియాపుతాతి ‘‘ఇమం జానిత్వా చోదేస్సన్తి, సారేస్సన్తి, నారోచేస్సామీ’’తి పటిచ్ఛాదేన్తస్స తస్స పరియాపుతా దేసితా.

౧౬౭౪-౫. ధురం నిక్ఖిపిత్వాతి ‘‘అఞ్ఞస్స న ఆరోచేస్సామీ’’తి ధురనిక్ఖేపం కత్వా. తస్సాతి దుట్ఠుల్లస్స. పటిచ్ఛాదనం హేతు కారణం యస్స ఆరోచనస్సాతి విగ్గహో. పటిచ్ఛాదనహేతుకన్తి ఆరోచనకిరియాయ విసేసనం, ‘‘ఇత్థన్నామో ఇత్థన్నామం సఙ్ఘాదిసేసం ఆపన్నో, అఞ్ఞస్స న ఆరోచేహీ’’తి వత్వా ఆరోచనం కరోతీతి వుత్తం హోతి. ఇతీతి వుత్తనిదస్సనే, హీతి ఏవకారత్థే, ఏవమేవ వదతీతి అత్థో.

యావ కోటి న ఛిజ్జతి, తావ ఏవం భిక్ఖూనం సతమ్పి సహస్సమ్పి తం ఆపత్తిం ఆపజ్జతి ఏవాతి యోజనా.

౧౬౭౬. మూలేనాతి సఙ్ఘాదిసేసం ఆపన్నపుగ్గలేన. ఆరోచితస్స దుతియస్సాతి సమానాధికరణం. మూలేన ‘‘మమ ఆపత్తిం ఆపన్నభావం అఞ్ఞస్స న ఆరోచేహీ’’తి ఆరోచితస్స దుతియభిక్ఖుస్స సన్తికా సుణన్తేన తతియేన నివత్తిత్వా తస్సేవ దుతియస్స పకాసితే ఆరోచనస్స కోటి ఛిన్నాతి వుచ్చతీతి యోజనా. కోటీతి ఆరోచనకిరియావసానం వుచ్చతి.

౧౬౭౭. దుట్ఠుల్లాయ చ దుట్ఠుల్లసఞ్ఞీతి ఏత్థ ‘‘ఆరోచేన్తో’’తి పకరణతో లబ్భతి. ఇతరేసు పన ద్వీసూతి దుట్ఠుల్లాయ వేమతికో, అదుట్ఠుల్లసఞ్ఞీతి ద్వీసు.

౧౬౭౮. అదుట్ఠుల్లాయాతి పఞ్చవిధాయ లహుకాపత్తియా. సబ్బత్థాతి సబ్బేసు వికప్పేసు. తికదుక్కటం నిద్దిట్ఠన్తి అదుట్ఠుల్లాయ దుట్ఠుల్లసఞ్ఞివేమతికఅదుట్ఠుల్లసఞ్ఞీనం వసేన దుక్కటత్తయం పాళియం (పాచి. ౪౦౦) దస్సితన్తి అత్థో. సబ్బత్థాతి సబ్బేసు. అనుపసమ్పన్నవారేసూతి తీసు అనుపసమ్పన్నవికప్పేసు. దుక్కటన్తి అనుపసమ్పన్నే ఉపసమ్పన్నసఞ్ఞివేమతికఅనుపసమ్పన్నసఞ్ఞీనం వసేన తికదుక్కటన్తి అత్థో.

౧౬౭౯-౮౦. ‘‘సఙ్ఘస్స భేదనాదీని భవిస్సన్తీ’’తిఆదీహి సబ్బేహి పదేహి ‘‘న ఆరోచేతి చే, దోసో నత్థీ’’తి ఇదం పచ్చేకం యోజేతబ్బం. సభాగం వా న పస్సతీతి తథా అపస్సన్తో న ఆరోచేతి చే, దోసో నత్థి. కక్ఖళో అయన్తి న ఆరోచేతి చే, దోసో నత్థి.

౧౬౮౧. అఞ్ఞస్స అనారోచనేన ఆపజ్జితబ్బతో ‘‘అక్రియ’’న్తి వుత్తం. ‘‘ఆరోచేతబ్బ’’న్తి అనుఞ్ఞాతస్స అనారోచనం అనాదరమన్తరేన న హోతీతి ఆహ ‘‘దుక్ఖవేదన’’న్తి. ఏత్థ చ మాతికట్ఠకథాయం ‘‘సమనుభాసనసదిసానేవా’’తి (కఙ్ఖా. అట్ఠ. దుట్ఠల్లసిక్ఖాపదవణ్ణనా) వుత్తం, ఇధ ‘‘ధురనిక్ఖేపతుల్యావా’’తి, ఉభయత్థ నామమత్తమేవ విసేసో, ఏకమేవ సముట్ఠానన్తి వేదితబ్బం.

దుట్ఠుల్లకథావణ్ణనా.

౧౬౮౨. ఊనవీసతివస్సన్తి ఏత్థ ‘‘జాన’’న్తి సేసో, ‘‘ఊనవీసతివస్సో’’తి జానన్తోతి అత్థో. ఊనవీసతివస్సో నామ పటిసన్ధితో పట్ఠాయ అపరిపుణ్ణవీసతిసంవచ్ఛరో. యోతి యో భిక్ఖు ఉపజ్ఝాయో హుత్వా. కరేయ్యాతి కారాపేయ్య. ఉపసమ్పజ్జతీతి ఉపసమ్పదో, తం. యో జానం ఊనవీసతివస్సం పుగ్గలం ఉపసమ్పదం ఉపసమ్పన్నం కరేయ్య, తస్స ఏవం ఉపసమ్పాదేన్తస్స భిక్ఖునో పాచిత్తియం హోతీతి యోజనా. సేసానన్తి ‘‘గణస్స చ ఆచరియస్స చ ఆపత్తి దుక్కటస్సా’’తి (పాచి. ౪౦౪) పాళియం దస్సితానం గహణం.

౧౬౮౩. ఊనవీసతివస్సభావం జానతా వా అజానతా వా భిక్ఖునా యో పుగ్గలో చే ఉపసమ్పాదితో, సో అనుపసమ్పన్నోవ హోతి, పున సో పరిపుణ్ణవీసతివస్సో సమానో ఉపసమ్పన్నో కాతబ్బో ఉపసమ్పాదేతబ్బోయేవాతి యోజనా.

౧౬౮౪. దసవస్సచ్చయేన పరిపుణ్ణదసవస్సో హుత్వా ఉపజ్ఝాయస్స సతో అస్స భిక్ఖుపటిఞ్ఞస్స అఞ్ఞేసం ఉపసమ్పాదనే కోచి దోసో చే ఏకంసేన నత్థి న విజ్జతీతి యోజనా.

౧౬౮౫. తం భిక్ఖున్తి ఊనవీసతివస్సో హుత్వా ఉపసమ్పజ్జిత్వా పరిపుణ్ణదసవస్సో ఉపజ్ఝాయో హుత్వా ఉపసమ్పాదేన్తం తం భిక్ఖుపటిఞ్ఞం. గణో చే పరిపూరతీతి మజ్ఝిమదేసే దసవగ్గో, పచ్చన్తిమేసు జనపదేసు పఞ్చవగ్గో గణో సచే అనూనో హోతి. తేతి ఉపసమ్పాదితా. సూపసమ్పన్నాతి సుట్ఠు ఉపసమ్పన్నా.

౧౬౮౬-౭. యో భిక్ఖు ఉపజ్ఝాయో హుత్వా ‘‘ఊనవీసతివస్సపుగ్గలం ఉపసమ్పాదయిస్సామి’’ఇతి గణమ్పి వా ఆచరియమ్పి వా పత్తమ్పి వా పరియేసతి, మాళకఞ్చ సమ్మన్నతి బద్ధసీమం బన్ధతి, తస్స సబ్బేసు పయోగేసు దుక్కటం. తథా ఞత్తియా దుక్కటం. తథా ద్వీసు కమ్మవాచాసుపి దుక్కటన్తి యోజనా.

౧౬౮౮-౯. వీసతి చ తాని వస్సాని చాతి వీసతివస్సాని, ఊనాని వీసతివస్సాని యస్స సో ఊనవీసతివస్సో, ఊనవీసతివస్సోతి సఞ్ఞా ఊనవీసతివస్ససఞ్ఞా, సా ఏతస్స అత్థీతి ‘‘ఊనవీసతివస్ససఞ్ఞీ’’ఇతి వత్తబ్బే నిపాతనలక్ఖణేన వస్స-సద్దలోపం కత్వా ‘‘ఊనవీసతిసఞ్ఞీ’’తి వుత్తం, తస్స ఊనవీసతిసఞ్ఞిస్స. పరిపుణ్ణాని వీసతివస్సాని ఏతస్సాతి ‘‘పరిపుణ్ణవీసతివస్సో’’తి వత్తబ్బే నిపాతనలక్ఖణేన వీసతివస్స-సద్దలోపం కత్వా ‘‘పరిపుణ్ణో’’తి పుగ్గలో వుచ్చతి, తస్మిం పరిపుణ్ణే, పరిపుణ్ణవీసతివస్సే పుగ్గలేతి అత్థో. ఉభయత్థాతి ఊనవీసతిపరిపుణ్ణవీసతివస్సేసు ఉభోసు పుగ్గలేసు.

ఊనవీసతివస్సకథావణ్ణనా.

౧౬౯౧. థేయ్యసత్థేన సద్ధిన్తి ‘‘థేయ్యసత్థో నామ చోరా కతకమ్మా వా హోన్తి అకతకమ్మా వా’’తిఆదినా (పాచి. ౪౦౯) పదభాజనే వుత్తసరూపేన సత్థసఙ్ఖాతేన జనసమూహేన సహాతి వుత్తం హోతి. సహాదియోగే కరణవచనం. జానన్తోతి ‘‘థేయ్యసత్థో’’తి జానన్తో. సంవిధాయాతి ‘‘గచ్ఛామావుసో, గచ్ఛామ భన్తే, గచ్ఛామావుసో, అజ్జ వా హియ్యో వా పరే వా అపరే వా గచ్ఛామా’’తి పదభాజనే వుత్తనయేన సంవిదహిత్వాతి అత్థో. మగ్గన్తి ఏకద్ధానమగ్గం, ఏత్థ ‘‘అన్తమసో గామన్తరమ్పీ’’తి సేసో. యథాహ ‘‘ఏకద్ధానమగ్గం పటిపజ్జేయ్య అన్తమసో గామన్తరమ్పీ’’తి. పాచిత్తియం సియాతి ‘‘గామే గామన్తరే గామన్తరే ఆపత్తి పాచిత్తియస్స. అగామకే అరఞ్ఞే అద్ధయోజనే అద్ధయోజనే ఆపత్తి పాచిత్తియస్సా’’తి వుత్తప్పకారం పాచిత్తియం భవేయ్య.

౧౬౯౨. న ఉద్ధటోతి ఇధ న వుత్తో.

౧౬౯౩-౪. మగ్గాటవివిసఙ్కేతేతి మగ్గవిసఙ్కేతే, అటవివిసఙ్కేతే చ. యథావత్థుకమేవాతి పాచిత్తియమేవ. తేసూతి సత్థికేసు. అసంవిదహన్తేసూతి సంవిధానం అకరోన్తేసు. సయం విదహతోపి చాతి అత్తనా సంవిదహన్తస్స చ. ఉభయత్థాతి థేయ్యసత్థే వా అథేయ్యసత్థే వాతి ద్వీసు.

౧౬౯౫. అథేయ్యసత్థసఞ్ఞిస్సాతి ఏత్థ ‘‘ఉభయత్థా’’తి అనువత్తేతబ్బం. కాలస్సాయన్తి కాలికో, విసఙ్కేతో, తస్మిం, కాలసమ్బన్ధిని విసఙ్కేతే చ అనాపత్తీతి అత్థో. ‘‘కాలికే’’తి ఇమినా విసఙ్కేతవిసేసనేన మగ్గాటవివిసఙ్కేతేపి ఆపత్తియేవాతి దీపేతి.

౧౬౯౬. కాయచిత్తతో, కాయవాచాచిత్తతో చ సముట్ఠానతో ఇదం సిక్ఖాపదం థేయ్యసత్థసముట్ఠానం కథితన్తి యోజనా.

థేయ్యసత్థకథావణ్ణనా.

౧౬౯౭. సత్తమన్తి ‘‘యో పన భిక్ఖు మాతుగామేన సద్ధిం సంవిధాయా’’తిఆదినా (పాచి. ౪౧౩) ఉద్దిట్ఠం సత్తమసిక్ఖాపదం. భిక్ఖునియా సద్ధిం సంవిధానేనాతి భిక్ఖునియా సద్ధిం సంవిధానసిక్ఖాపదేన. సముట్ఠానాదినాతి సముట్ఠానాదినా వినిచ్ఛయేన. తుల్యన్తి సదిసం. కోచిపీతి అప్పమత్తకోపి.

సంవిధానకథావణ్ణనా.

౧౬౯౮. ఏతే పఞ్చ ధమ్మా అన్తరాయకరాతి పకాసితాతి యోజనా. ఇధ అయం అన్తరాయకర-సద్దో పాళియం ఆగతేన అన్తరాయిక-సద్దేన సమానత్థో. తస్మా కమ్మన్తరాయికా, కిలేసన్తరాయికా, విపాకన్తరాయికా, ఉపవాదన్తరాయికా, ఆణావీతిక్కమన్తరాయికాతి ఇమే పఞ్చ అన్తరాయికా ధమ్మా భగవతా పకాసితాతి వుత్తం హోతి.

తత్థ తంతంసమ్పత్తియా విబన్ధనవసేన సత్తసన్తానస్స అన్తరే వేమజ్ఝే ఏతి ఆగచ్ఛతీతి అన్తరాయో, దిట్ఠధమ్మికాదిఅనత్థో, అనతిక్కమనట్ఠేన తస్మిం అన్తరాయే నియుత్తా, అన్తరాయం వా ఫలం అరహన్తి, అన్తరాయస్స వా కరణసీలాతి అన్తరాయికా (సారత్థ. టీ. పాచిత్తియ ౩.౪౧౭; కఙ్ఖా. అభి. టీ. అరిట్ఠసిక్ఖాపదవణ్ణనా).

పఞ్చానన్తరియకమ్మానేవ కమ్మన్తరాయికా, తథా భిక్ఖునిదూసకకమ్మం. తం పన మోక్ఖస్సేవ అన్తరాయం కరోతి, న సగ్గస్స. ఇదఞ్చ మిచ్ఛాచారలక్ఖణస్స అభావతో వుత్తం. న హి భిక్ఖునియా ధమ్మరక్ఖితభావో అత్థి. పాకతికభిక్ఖునివసేన చేతం వుత్తం. అరియాయ పన పవత్తం అపాయసంవత్తనికమేవ. నన్దమాణవకో (మ. ని. అట్ఠ. ౩.౭; ధ. ప. అట్ఠ. ౧.౬౮ ఉప్పలవణ్ణత్థేరీవత్థు; అ. ని. అట్ఠ. ౨.౩.౩౪) చేత్థ నిదస్సనం. ఉభిన్నం సమానచ్ఛన్దతావసేన వా న సగ్గన్తరాయికతా, మోక్ఖన్తరాయికతా పన మోక్ఖత్థాయ పటిపత్తియా విదూసనతో. అభిభవిత్వా పన పవత్తియా సగ్గన్తరాయికతాపి న సక్కా నివారేతున్తి వదన్తి.

అహేతుకదిట్ఠిఅకిరియదిట్ఠినత్థికదిట్ఠిసఙ్ఖాతా మిచ్ఛాదిట్ఠిధమ్మా నియతభావప్పత్తా కిలేసన్తరాయికా నామ. పణ్డకతిరచ్ఛానగతఉభతోబ్యఞ్జనకానం పటిసన్ధిచిత్తుప్పాదధమ్మా విపాకన్తరాయికా నామ. పణ్డకాదిగ్గహణఞ్చేత్థ నిదస్సనమత్తం సబ్బాయపి అహేతుకపటిసన్ధియా విపాకన్తరాయికభావతో. అరియూపవాదా ఉపవాదన్తరాయికా నామ. తే పన యావ అరియే న ఖమాపేన్తి, తావదేవ, న తతో పరం. సఞ్చిచ్చ ఆపన్నా సత్తాపత్తిక్ఖన్ధా ఆణావీతిక్కమన్తరాయికా నామ. తేపి యావ భిక్ఖుభావం వా పటిజానాతి, న వుట్ఠాతి వా న దేసేతి వా, తావదేవ, న తతో పరం.

౧౬౯౯-౭౦౦.

‘‘అనన్తరాయికా ఏతే;

యథా హోన్తి తథా అహం;

దేసితం మునినా ధమ్మం;

ఆజానామీతి యో వదే’’తి. –

ఏవం దుతియగాథా వత్తబ్బా. తథా అవుత్తే ‘‘తిక్ఖత్తు’’న్తిఆదిగాథా పఠమగాథాయ సద్ధిం ఘటనా ఏవ న సియా. తస్మా ఏత్థాయం గాథా పరిహీనాతి విఞ్ఞాయతి.

ఏతేతి ‘‘అన్తరాయికా’’తి భగవతా పకాసితా పఞ్చ ధమ్మా ‘‘యథా అనన్తరాయికా హోన్తి, తథా అహం మునినా దేసితం ధమ్మం ఆజానామీ’’తి యో భిక్ఖు వదేయ్య, సో పన భిక్ఖు తిక్ఖత్తుం వత్తబ్బోతి సమ్బన్ధో. కేహి కథం వత్తబ్బోతి ఆహ ‘‘యే పస్సన్తీ’’తిఆది. యే తథావాదితం భిక్ఖుం పస్సన్తి, ‘‘అసుకో ఆయస్మా ఏవంవాదీ’’తి పరతో సుణన్తి చ, తేహి. సో పన భిక్ఖు ‘‘మా ఆయస్మా ఏవం అవచా’’తి తిక్ఖత్తుం వత్తబ్బోతి యోజనా.

౧౭౦౧. అవదన్తస్సాతి తం దిస్వా వా సుత్వా వా యథావుత్తనయేన అవదన్తస్స. దుక్కటన్తి ఞాతదుక్కటం. తం దులద్ధిం. అనిస్సజతోతి భిక్ఖూహి ఏవం వుత్తేపి అనిస్సజన్తస్స. తథా దుక్కటన్తి అతిదిసతి.

౧౭౦౨. కమ్మవాచాయాతి తతియాయ కమ్మవాచాయ. ఓసానేతి పరియోసానే, య్యకారే పత్తేతి అధిప్పాయో. తికపాచిత్తియం వుత్తన్తి ‘‘ధమ్మకమ్మే ధమ్మకమ్మసఞ్ఞీ న పటినిస్సజ్జతి, ఆపత్తి పాచిత్తియస్స. ధమ్మకమ్మే వేమతికో న పటినిస్సజ్జతి, ఆపత్తి పాచిత్తియస్స. ధమ్మకమ్మే అధమ్మకమ్మసఞ్ఞీ న పటినిస్సజ్జతి, ఆపత్తి పాచిత్తియస్సా’’తి (పాచి. ౪౨౧) తికపాచిత్తియం వుత్తం. అధమ్మే తికదుక్కటం వుత్తన్తి అధమ్మకమ్మే ధమ్మకమ్మసఞ్ఞివేమతికఅధమ్మకమ్మసఞ్ఞీనం వసేన తికదుక్కటం వుత్తం.

౧౭౦౩. ‘‘అనాపత్తి అకతకమ్మస్సా’’తి పదచ్ఛేదో. కమ్మం నామ సమనుభాసనకమ్మం. యథాహ ‘‘అనాపత్తి అసమనుభాసన్తస్సా’’తి (పాచి. ౪౨౨).

అరిట్ఠకథావణ్ణనా.

౧౭౦౪. ఞత్వాతి అనోసారితభావం సయమేవ వా పరతో వా తస్స వా సన్తికా ఞత్వా. అకతానుధమ్మేనాతి అకతో ఓసారణసఙ్ఖాతో అనుధమ్మో యస్స సో అకతానుధమ్మో, తేన, సహయోగే కరణవచనం. తథావాదికభిక్ఖునాతి ‘‘తథాహం భగవతా ధమ్మం దేసితం ఆజానామీ’’తిఆదిం వదన్తేన భిక్ఖునా. ‘‘అకతానుధమ్మేనా’’తి ఇమినా సమానాధికరణం. సంవసేయ్యాతి ఉపోసథాదికం సఙ్ఘకమ్మం కరేయ్య. భుఞ్జేయ్య చాతి ఆమిససమ్భోగం వా ధమ్మసమ్భోగం వా కరేయ్య. సహ సేయ్య వాతి నానూపచారేపి ఏకచ్ఛన్నే నిపజ్జేయ్య.

౧౭౦౫. ఇదాని యథావుత్తపాచిత్తియస్స ఖేత్తనియమం దస్సేతుమాహ ‘‘ఉపోసథాదికం కమ్మ’’న్తిఆది. ఆది-సద్దేన పవారణం గహితం. యథాహ ‘‘ఉపోసథం వా పవారణం వా’’తి (పాచి. ౪౨౫). తేన సహాతి ఉక్ఖిత్తకేన సహ. ‘‘కమ్మస్స పరియోసానే’’తి ఇదం సంవాసేన ఆపత్తిఖేత్తనిదస్సనం.

౧౭౦౬. ఏకేనేవ పయోగేన బహుం యామకాలికాదిఆమిసం గణ్హతో ఏకం పాచిత్తియం. తథా ఏకేనేవ పయోగేన బహుం ఆమిసం దదతోపి ఏకం పాచిత్తియం. బహూసు పయోగేసు బహూని పాచిత్తియానీతి యోజనా. ఇమినా చ ఆమిససమ్భోగేన తుల్యఫలం ధమ్మసమ్భోగమ్పి సహచరియేన ఆహాతి వేదితబ్బం. తత్థ పన పదాదీహి ఉద్దిసన్తస్స వా ఉద్దిసాపేన్తస్స వా పదసోధమ్మే వుత్తనయేన ఆపత్తి వేదితబ్బా.

౧౭౦౭. ఇతరోతి పకతత్తో. ఇతరస్మిన్తి ఉక్ఖిత్తకే. పరోతి పకతత్తో. ఉభోపి వాతి పకతత్తఉక్ఖిత్తా ద్వేపి వా. ‘‘ఏకత్థ ఏకతో నిపజ్జన్తీ’’తి సేసో. ఇమేసు తీసుపి ఠానేసు ‘‘పాచిత్తీ’’తి పకరణతో లబ్భతి.

౧౭౦౮. ఉట్ఠహిత్వా పునప్పునం నిపజ్జన్తస్స నిపజ్జనపయోగానం వసేన ఆపత్తియో సియున్తి అజ్ఝాహారయోజనా కాతబ్బా. ‘‘ఉక్ఖిత్తకే నిపన్నస్మి’’న్తిఆదినా వుత్తాపత్తివినిచ్ఛయో కత్థ హోతీతి ఆహ ‘‘ఏకనానూపచారేసు, ఏకచ్ఛన్నే వినిచ్ఛయో’’తి. నానూపచారేసూతి ఏత్థ పి-సద్దో చ ‘‘వినిచ్ఛయో’’తి ఏత్థ అయన్తి చ యోజేతబ్బో. ఏకో ఉపచారో అస్సాతి ఏకూపచారం, నానా ఉపచారో అస్సాతి నానూపచారం, ఏకూపచారఞ్చ నానూపచారఞ్చ ఏకనానూపచారాని ఏకదేససరూపేకసేసేన, తేసు. ఏకతో ఛన్నాని ఏకచ్ఛన్నాని, తేసు ఏకచ్ఛన్నేసూతి వత్తబ్బే వణ్ణలోపేన వా వచనవిపల్లాసేన వా ‘‘ఏకచ్ఛన్నే’’తి వుత్తం. ఏకనానూపచారేసుపి సేనాసనేసు ఏకచ్ఛన్నేసు అయం యథావుత్తఆపత్తివినిచ్ఛయో దట్ఠబ్బోతి అత్థో.

౧౭౦౯. ఉభయత్థాపీతి ఉక్ఖిత్తానుక్ఖిత్తేసు ద్వీసుపి.

౧౭౧౦. ‘‘సఞ్ఞిస్స ఓసారితోతి చా’’తి పదచ్ఛేదో.

ఉక్ఖిత్తకథావణ్ణనా.

౧౭౧౨. తథా వినాసితన్తి ‘‘అజ్జతగ్గే తే ఆవుసో సమణుద్దేస న చేవ సో భగవా సత్థా అపదిసితబ్బో, యమ్పి చఞ్ఞే సమణుద్దేసా లభన్తి భిక్ఖూహి సద్ధిం దిరత్తతిరత్తం సహసేయ్యం, సాపి తే నత్థి, చర పిరే వినస్సా’’తి (పాచి. ౪౨౯) వుత్తనయేన నాసితం. ‘‘తథా నాసితం సమణుద్దేస’’న్తి (పాచి. ౪౨౮) వచనతో ‘‘సమణుద్దేస’’న్తి సేసో. జానన్తి వుత్తనయేన ‘‘నాసితో అయ’’న్తి జానన్తో. ఉపలాపేయ్యాతి ‘‘ఉపలాపేయ్య వాతి తస్స పత్తం వా చీవరం వా ఉద్దేసం వా పరిపుచ్ఛం వా దస్సామీ’’తి (పాచి. ౪౩౦) పదభాజనే ఆగతనయేన సఙ్గణ్హేయ్య. తేనాతి నాసితేన. ఉపట్ఠాపేయ్య వాతి తేన దియ్యమానాని చుణ్ణమత్తికాదీని సాదియన్తో తేన అత్తనో ఉపట్ఠానం కారాపేయ్య వా. ‘‘తేనా’’తి ఇదం సహత్థే కరణవసేన ‘‘సమ్భుఞ్జేయ్యా’’తిఆదీహి చ యోజేతబ్బం. వాతి ఏత్థ గాథాబన్ధవసేన రస్సో. సమ్భోగసహసేయ్యా అనన్తరసిక్ఖాపదే వుత్తనయా ఏవ. తస్మా ఆపత్తిపరిచ్ఛేదోపేత్థ తస్మిం వుత్తనయేనేవ వేదితబ్బో.

౧౭౧౩. అత్థుద్ధారవసేన అట్ఠకథాయం (పాచి. అట్ఠ. ౪౨౮) వుత్తా తిస్సో నాసనా దస్సేతుమాహ ‘‘సంవాసేన…పే… తిస్సో’’తి. తత్థ తీసు కతమా అధిప్పేతాతి ఆహ ‘‘ఏత్థా’’తిఆది. దణ్డకమ్మేన నాసనా ఏత్థ అధిప్పేతాతి యోజనా. ఏతాసం విభాగో చ ‘‘తత్థ ఆపత్తియా అదస్సనాదీసు ఉక్ఖేపనా సంవాసనాసనా నామ. ‘దూసకో నాసేతబ్బో, మేత్తియం భిక్ఖునిం నాసేథా’తి అయం లిఙ్గనాసనా నామ. ‘అజ్జతగ్గే తే ఆవుసో సమణుద్దేస న చేవ సో భగవా సత్థా అపదిసితబ్బో’తి అయం దణ్డకమ్మనాసనా నామా’’తి (పాచి. అట్ఠ. ౪౨౮) అట్ఠకథాయ వుత్తో.

౧౭౧౫. ‘‘వుత్తా సమనుభాసనే’’తి (వి. వి. ౧౭౦౩) తత్థ వుత్తత్తా ఆహ ‘‘అరిట్ఠేన సమా మతా’’తి.

కణ్టకకథావణ్ణనా.

సప్పాణకవగ్గో సత్తమో.

౧౭౧౬-౭. యో భిక్ఖు సిక్ఖాపదం వీతిక్కమన్తో తం వీతిక్కమం యే పస్సన్తి, సుణన్తి చ, తేహి భిక్ఖూహి సిక్ఖాపదేన వుచ్చమానో ‘‘మావుసో ఏవం అకాసి, న కప్పతి ఏతం భిక్ఖుస్సా’’తి సిక్ఖాపదే వుత్తనయేన వుచ్చమానో ‘‘ఏతస్మిం సిక్ఖాపదే యేన మం తుమ్హే వదేథ, ఏతస్మిం సిక్ఖాపదత్థే యావ అఞ్ఞం వియత్తం బహుస్సుతం పకతఞ్ఞుం వినయధరం న పుచ్ఛామి, తావ అహం న సిక్ఖిస్సామీ’’తి భణతి, తస్స ఏవం భణన్తస్స పాచిత్తియం సియాతి సాధిప్పాయయోజనా.

౧౭౧౮-౯. అనుపసమ్పన్నే ఉపసమ్పన్నసఞ్ఞివేమతికఅనుపసమ్పన్నసఞ్ఞీనం వసేన అనుపసమ్పన్నే సత్థునా తికదుక్కటం దీపితన్తి యోజనా, ఇమినా చ ఉపసమ్పన్నే ఉపసమ్పన్నసఞ్ఞివేమతికఅనుపసమ్పన్నసఞ్ఞీనం వసేన ఉపసమ్పన్నే తికపాచిత్తియం దీపితం హోతి. అపఞ్ఞత్తేన ఓవదనప్పకారం దస్సేతుమాహ ‘‘న సల్లేఖాయిదం హోతీ’’తి. ఉభోహిపి ఉపసమ్పన్నానుపసమ్పన్నేహి. ‘‘ఇదం సల్లేఖాయ న హోతీ’’తి అపఞ్ఞత్తేన వుచ్చమానస్స ‘‘న తావాహ’’న్తిఆదీని వదతో తస్స భిక్ఖునో దుక్కటం హోతీతి యోజనా. ‘‘న దోసో ఉమ్మత్తకాదీన’’న్తి పదచ్ఛేదో.

సహధమ్మికకథావణ్ణనా.

౧౭౨౦. ‘‘యో పన భిక్ఖు పాతిమోక్ఖే ఉద్దిస్సమానే ఏవం వదేయ్యా’’తిఆదిసిక్ఖాపదపాఠతో (పాచి. ౪౩౯) ఉద్దిట్ఠేహీతి ఏత్థ ‘‘ఖుద్దానుఖుద్దకేహి సిక్ఖాపదేహీ’’తి సేసో. పారాజికం ఠపేత్వా అవసేసా ఉపాదాయుపాదాయ ఖుద్దానుఖుద్దకాతి నిద్దిట్ఠా. ఏత్థ కిన్తి పటిక్ఖేపే, ఏతేహి కిం, పయోజనం నత్థీతి వుత్తం హోతి. ఏతేహీతి సమీపత్థే వచనసామఞ్ఞేన ‘‘ఇమేహీ’’తి ఏతస్స పరియాయో. ‘‘కిం పనిమేహీ’’తి (పాచి. ౪౩౯) సిక్ఖాపదపాఠే పటిక్ఖేపస్స కారణం దస్సేతి ‘‘కుక్కుచ్చాదినిదానతో’’తి. ఏత్థ ఆది-సద్దేన విహేసావిలేఖా గహితా. ఏత్థ కుక్కుచ్చం నామ ‘‘కప్పతి ను ఖో, న కప్పతి ను ఖో’’తి కుక్కుచ్చకరణం. విహేసా నామ విప్పటిసారో. విలేఖా నామ విచికిచ్ఛాసఙ్ఖాతా మనోవిలేఖతా మనోవిలేఖా, ఇమేహి సకలేహి పదేహి సిక్ఖాపదవివణ్ణకప్పకారో దస్సితో. ‘‘ఇతి సిక్ఖాపదవివణ్ణనే’’తి ఇతి-సద్దో అజ్ఝాహరిత్వా యోజేతబ్బో. వివణ్ణనేతి నిమిత్తత్థే భుమ్మం.

కుక్కుచ్చాదినిదానతో ఏతేహి ఖుద్దానుఖుద్దకేహి సిక్ఖాపదేహి ఉద్దిట్ఠేహి కిం ఇతి సిక్ఖాపదవివణ్ణనే పాచిత్తియాపత్తి హోతీతి యోజనా.

౧౭౨౧. తికపాచిత్తియం వుత్తన్తి ‘‘ఉపసమ్పన్నే ఉపసమ్పన్నసఞ్ఞీ వినయం వివణ్ణేతి, ఆపత్తి పాచిత్తియస్స. ఉపసమ్పన్నే వేమతికో…పే… అనుపసమ్పన్నసఞ్ఞీ…పే… పాచిత్తియస్సా’’తి (పాచి. ౪౪౧) తీణి పాచిత్తియాని వుత్తాని. తం వినయం సచే పన అనుపసమ్పన్నస్స సన్తికే వివణ్ణేతి, తికదుక్కటన్తి యోజనా.

౧౭౨౨-౪. ఉభిన్నమ్పీతి ఉపసమ్పన్నానం, అనుపసమ్పన్నానం ఉభిన్నమ్పి, ‘‘సన్తికే’’తి సేసో. అఞ్ఞధమ్మవివణ్ణనేతి వినయతో అఞ్ఞేసం సుత్తాభిధమ్మానం వివణ్ణనే.

అనాపత్తివిసయం దస్సేతుమాహ ‘‘నవివణ్ణేతుకామస్సా’’తిఆది. నవివణ్ణేతుకామస్స ‘‘హన్ద సుత్తన్తం పరియాపుణ, పచ్ఛాపి వినయం పరియాపుణిస్ససి’’ ఇతి ఏవం వదన్తస్స అనాపత్తీతి యోజనా. సదిసా ఏవ సాదిసా.

విలేఖనకథావణ్ణనా.

౧౭౨౫. మోహనకథాయం తావ –

‘‘అన్వడ్ఢమాసం యో భిక్ఖు;

పాతిమోక్ఖే అసేసతో;

ఉద్దిస్సమానే అఞ్ఞాణ-

తాయ పుచ్ఛతి అత్తనో’’తి. –

పఠమగాథాయ భవితబ్బం. ఏవఞ్హి సతి ‘‘అఞ్ఞాణేనా’’తిఆదిగాథా పరిపుణ్ణసమ్బన్ధా సియాతి విఞ్ఞాయతి.

అఞ్ఞాణేనాతి ఏత్థ వా ‘‘ఆపన్నత్తా’’తి సేసో. ఆపత్తిమోక్ఖోతి ఆపత్తియా మోక్ఖో. అఞ్ఞాణేన ఆపన్నత్తా ఆపత్తిమోక్ఖో నేవ విజ్జతీతి యోజనా. కిం కాతబ్బన్తి ఆహ ‘‘కారేతబ్బో’’తిఆది. యథా ధమ్మో ఠితో, తథా భిక్ఖు కారేతబ్బోతి సమ్బన్ధో. ధమ్మ-సద్దో పాళివాచకో, పాళియం యథా వుత్తం, తథా కారేతబ్బోతి అత్థో, దేసనాగామినీ ఆపత్తి చే, దేసాపేతబ్బో, వుట్ఠానగామినీ చే, వుట్ఠాపేతబ్బోతి వుత్తం హోతి. యథాహ ‘‘యథాధమ్మో కారేతబ్బో’’తి (పాచి. ౪౪౪). అఞ్ఞాణేన ఆపన్నత్తా తస్స ఆపత్తియా మోక్ఖో నత్థి. యథా పన ధమ్మో చ వినయో చ ఠితో, తథా భిక్ఖు కారేతబ్బో, దేసనాగామినిం చే ఆపన్నో హోతి, దేసాపేతబ్బో, వుట్ఠానగామినిం చే, వుట్ఠాపేతబ్బోతి అత్థో.

౧౭౨౬. ఉత్తరిన్తి యథాధమ్మకరణతో ఉత్తరిం. దుతియేనేవాతి ఞత్తిదుతియేనేవ. నిన్దిత్వాతి ‘‘తస్స తే ఆవుసో అలాభా’’తిఆదినా గరహిత్వా.

౧౭౨౭. ఏవం ఆరోపితే మోహేతి యథాధమ్మకరణతో ఉపరి యథావుత్తనయేన తం పుగ్గలం గరహిత్వా ఞత్తిదుతియాయ కమ్మవాచాయ తస్స ఏవం మోహే ఆరోపితే. పున యది మోహేతీతి యోజనా. తస్మిం మోహనకే పుగ్గలే పాచిత్తి వుత్తాతి యోజనా.

౧౭౨౮. దీపితం తికదుక్కటన్తి ‘‘అధమ్మకమ్మే ధమ్మకమ్మసఞ్ఞీ మోహేతి, వేమతికో, అధమ్మకమ్మసఞ్ఞీ మోహేతి, ఆపత్తి దుక్కటస్సా’’తి (పాచి. ౪౪౭) తికదుక్కటం దస్సితం. ఏతస్స విపరియాయతో తికపాచిత్తియం వేదితబ్బం. యథాహ ‘‘ధమ్మకమ్మే ధమ్మకమ్మసఞ్ఞీ మోహేతి, వేమతికో, అధమ్మకమ్మసఞ్ఞీ మోహేతి, ఆపత్తి పాచిత్తియస్సా’’తి (పాచి. ౪౪౭). ఏత్థ కమ్మన్తి మోహారోపనకమ్మం అధిప్పేతం. యథాహ ‘‘ధమ్మకమ్మేతిఆదీసు మోహారోపనకమ్మం అధిప్పేత’’న్తి (పాచి. అట్ఠ. ౪౪౭).

౧౭౨౯-౩౦. ‘‘న చ మోహేతుకామస్సా’’తిఆదీహి ‘‘అనాపత్తీతి విఞ్ఞేయ్య’’న్తి ఇదం పచ్చేకం యోజేతబ్బం. ‘‘విత్థారేన అసుతస్సా’’తి పదచ్ఛేదో. ఏత్థ ‘‘పాతిమోక్ఖ’’న్తి కమ్మపదం అపేక్ఖితబ్బం. విత్థారేన ఊనకద్వత్తిక్ఖత్తుం సుతస్స చాతి యోజనా. తథాతి ఇమినా ‘‘అనాపత్తీతి విఞ్ఞేయ్య’’న్తి ఇదం పచ్చామసతి.

మోహనకథావణ్ణనా.

౧౭౩౧-౨. కుద్ధోతి కుపితో. పహారం దేతీతి కాయేన వా కాయపటిబద్ధేన వా నిస్సగ్గియేన వా అన్తమసో ఉప్పలపత్తేనాపి పహారం దేతి. యథాహ ‘‘పహారం దదేయ్యాతి కాయేన వా కాయపటిబద్ధేన వా నిస్సగ్గియేన వా అన్తమసో ఉప్పలపత్తేనాపి పహారం దేతీ’’తి (పాచి. ౪౫౧). ఏత్థ ‘‘అఞ్ఞస్స భిక్ఖుస్సా’’తి సేసో. తస్సాతి అపేక్ఖిత్వా ‘‘యో’’తి లబ్భతి.

అట్ఠకథాగతం వినిచ్ఛయం దస్సేతుమాహ ‘‘సమ్పహరితుకామేనా’’తిఆది, ఇమినా మరణాధిప్పాయేన పహటే పారాజికన్తి వుత్తం హోతి.

౧౭౩౩. ‘‘ఇతి ఏవం కతే అయం సఙ్ఘమజ్ఝేన విరోచతీ’’తి విరూపకరణాపేక్ఖో విరూపకరణే అపేక్ఖవా తస్స చ అపేక్ఖితస్స భిక్ఖుస్స కణ్ణం వా నాసం వా యది ఛిన్దతి, దుక్కటన్తి యోజనా.

౧౭౩౪. అనుపసమ్పన్నేతి సామివచనత్థే భుమ్మం. ‘‘ఇత్థియా’’తిఆదీహి పదేహి యథారహం యోజేతబ్బం ‘‘అనుపసమ్పన్నాయ ఇత్థియా అనుపసమ్పన్నస్స పురిసస్సా’’తి. తిరచ్ఛానగతస్సపీతి ఏత్థ ‘‘అన్తమసో’’తి సేసో. యథాహ ‘‘అన్తమసో తిరచ్ఛానగతస్సపీ’’తి (పాచి. అట్ఠ. ౪౫౨).

౧౭౩౫. ‘‘సచే పహరతి ఇత్థిఞ్చా’’తి పదచ్ఛేదో. రత్తేన చేతసాతి కాయసంసగ్గరాగేన రత్తేన చిత్తేన. వినిద్దిట్ఠాతి ‘‘యో పన భిక్ఖు ఓతిణ్ణో విపరిణతేన చిత్తేన మాతుగామేన సద్ధిం కాయసంసగ్గం సమాపజ్జేయ్యా’’తిఆదినా (పారా. ౨౭౦) దస్సితా.

౧౭౩౬. మోక్ఖాధిప్పాయోతి తతో అత్తనో మోక్ఖం పత్థేన్తో. దోసో న విజ్జతీతి దుక్కటాదికోపి దోసో నత్థి.

౧౭౩౭-౯. హేఠేతుకామమాయన్తం చోరమ్పి వా పచ్చత్థికమ్పి వా అన్తరామగ్గే పస్సిత్వాతి యోజనా. దిస్వా కథం పటిపజ్జితబ్బన్తి ఆహ ‘‘మా ఇధాగచ్ఛుపాసకా’’తిఆది, ఆగమనపటిక్ఖేపేన తత్థేవ తిట్ఠాతి వుత్తం హోతి. ఆయన్తన్తి ఏవం వుత్తే తం అనాదియిత్వా ఆగచ్ఛన్తం. యథాహ ‘‘వచనం అనాదియిత్వా ఆగచ్ఛన్త’’న్తి (పాచి. అట్ఠ. ౪౫౩).

ఏసేవ నయోతి ‘‘మా ఆగచ్ఛా’తి వుత్తేపి ఆగచ్ఛన్తం పహటే మతేపి అనాపత్తీ’’తి అయం నయో.

౧౭౪౦. తికపాచిత్తియం వుత్తన్తి ‘‘ఉపసమ్పన్నే ఉపసమ్పన్నసఞ్ఞీ, వేమతికో, అనుపసమ్పన్నసఞ్ఞీ పహారం దేతి, ఆపత్తి పాచిత్తియస్సా’’తి (పాచి. ౪౫౨) తికపాచిత్తియం వుత్తం. సేసేతి అనుపసమ్పన్నే. తికదుక్కటన్తి ‘‘అనుపసమ్పన్నే ఉపసమ్పన్నసఞ్ఞీ, వేమతికో, అనుపసమ్పన్నసఞ్ఞీ పహారం దేతి, ఆపత్తి దుక్కటస్సా’’తి (పాచి. ౪౫౨) తికదుక్కటం వుత్తం. అనాణత్తికత్తా ఆహ ‘‘కాయచిత్తసముట్ఠాన’’న్తి. కాయచిత్తానం సుఖోపేక్ఖాపి సమ్భవన్తీతి తతో విసేసేతుమాహ ‘‘దుక్ఖవేదన’’న్తి.

పహారకథావణ్ణనా.

౧౭౪౧. కాయన్తి కాయేకదేసం హత్థాదిఅవయవమాహ. వాతి దుతియత్థసమ్పిణ్డనే. కాయబద్ధన్తి కాయపటిబద్ధం పహరణయోగ్గాయోగ్గేసు కత్తరయట్ఠిసత్థాదీసు అఞ్ఞతరం. సచే ఉచ్చారేయ్యాతి సచే పహరణాకారం దస్సేత్వా ఉక్ఖిపేయ్య, ఇదం ‘‘కాయం వా కాయపటిబద్ధం వా’’తి ఇమేహి పదేహి పచ్చేకం యోజేతబ్బం. తస్సాతి ఉచ్చారితకాయాదికస్స. ఉగ్గిరణపచ్చయాతి ఉక్ఖిపనకారణా.

౧౭౪౨. అసమ్పహరితుకామేనాతి పహారదానం అనిచ్ఛన్తేన. దిన్నత్తాతి పహారస్స దిన్నత్తా. అప్పహరితుకామత్తా పురిమసిక్ఖాపదేన పాచిత్తియం న హోతి, ఉగ్గిరితుకామతాయ కతపయోగస్స ఉగ్గిరణమత్తే అట్ఠత్వా పహారస్స దిన్నత్తా ఇమినాపి పాచిత్తియం న హోతి, అజ్ఝాసయస్స, పయోగస్స చ అసుద్ధత్తా అనాపత్తియాపి న భవితబ్బన్తి దుక్కటం వుత్తం.

౧౭౪౩. సచే తేన పహారేన భిక్ఖునో హత్థాదీసుపి యం కిఞ్చి అఙ్గం భిజ్జతి, పహటస్స పహారదాయకస్స దుక్కటన్తి సమ్బన్ధో.

౧౭౪౪. సేసో వినిచ్ఛయో ‘‘మోక్ఖాధిప్పాయో’’తిఆదికో ఇధ అవుత్తో వినిచ్ఛయో సముట్ఠానాదినా సద్ధిం అనన్తరే వుత్తనయేన వినయఞ్ఞునా వేదితబ్బోతి యోజనా. ‘‘తిరచ్ఛానాదీనం వచ్చకరణాదిం దిస్వాన పలాపేతుకామతాయ కుజ్ఝిత్వాపి ఉగ్గిరన్తస్స మోక్ఖాధిప్పాయో ఏవా’’తి వదన్తి.

తలసత్తికథావణ్ణనా.

౧౭౪౫. అమూలకేనాతి దిట్ఠాదిమూలవిరహితేన, ఏత్థ ‘‘భిక్ఖు’’న్తి సేసో. సఙ్ఘాదిసేసేనాతి తేరసన్నం అఞ్ఞతరేన. తస్సాతి చోదకస్స, చోదాపకస్స వా పాపభిక్ఖునో. సచే చుదితకో తస్మిం ఖణే ‘‘ఏస మం చోదేతీ’’తి జానాతి, పాచిత్తియం సియాతి యోజనా, ఇమినా ‘‘సచే ఏవం న జానాతి, చిరేన వా జానాతి, దుక్కటం హోతీ’’తి సిద్ధం.

౧౭౪౬. తత్థాతి ఉపసమ్పన్నే. తికపాచిత్తియన్తి ‘‘ఉపసమ్పన్నే ఉపసమ్పన్నసఞ్ఞీ అమూలకేన సఙ్ఘాదిసేసేన అనుద్ధంసేతి, ఆపత్తి పాచిత్తియస్స. వేమతికో…పే… అనుపసమ్పన్నసఞ్ఞీ అమూలకేన సఙ్ఘాదిసేసేన అనుద్ధంసేతి, ఆపత్తి పాచిత్తియస్సా’’తి (పాచి. ౪౬౨) తికపాచిత్తియం. దిట్ఠాచారవిపత్తియా చోదకో దుక్కటాపత్తీతి అమూలికాయ దిట్ఠివిపత్తియా వా ఆచారవిపత్తియా వా అనుద్ధంసేన్తస్స దుక్కటాపత్తి హోతీతి అత్థో. సేసే చాతి అనుపసమ్పన్నే. తికదుక్కటన్తి అనుపసమ్పన్నే ఉపసమ్పన్నసఞ్ఞివేమతికఅనుపసమ్పన్నసఞ్ఞీనం వసేన తీణి దుక్కటాని హోన్తీతి అత్థో.

౧౭౪౭. ‘‘తథాసఞ్ఞిస్స అనాపత్తీ’’తి పదచ్ఛేదో. తథాసఞ్ఞిస్సాతి సమూలకసఞ్ఞిస్స.

అమూలకకథావణ్ణనా.

౧౭౪౮-౯. సఞ్చిచ్చాతి తస్స పరిపుణ్ణవీసతివస్సాదిభావం జానన్తోయేవ. భిక్ఖునోతి ఏత్థ ‘‘అఞ్ఞస్సా’’తి సేసో. ఊనవీసతివస్సో త్వం మఞ్ఞేతి ఏత్థ ‘‘మఞ్ఞే’’తి ఇమినా పరికప్పత్థవాచినా నిపాతేన ‘‘ఉదకం మఞ్ఞే ఆదిత్త’’న్తిఆదీసు (పారా. ౩౮౩) వియ ముసావాదాపత్తియా అవిసయతం దీపేతి. హితేసితాయ అనుసిట్ఠిదానాదికే తథారూపే అఞ్ఞస్మిం పచ్చయే కారణే అసతి ‘‘ఊనవీసతివస్సో త్వం మఞ్ఞే’’ ఇతి ఏవమాదినా అఞ్ఞస్స భిక్ఖునో యో భిక్ఖు సచే సఞ్చిచ్చ కుక్కుచ్చం ఉప్పాదేయ్య, తస్స ఏవం కుక్కుచ్చం ఉప్పాదేన్తస్స భిక్ఖునో వాచాయ వాచాయ పాచిత్తి హోతీతి యోజనా.

౧౭౫౦. తికపాచిత్తియం వుత్తన్తి ‘‘ఉపసమ్పన్నే ఉపసమ్పన్నసఞ్ఞీ సఞ్చిచ్చ కుక్కుచ్చం ఉపదహతి, ఆపత్తి పాచిత్తియస్స. వేమతికో…పే… అనుపసమ్పన్నసఞ్ఞీ సఞ్చిచ్చ కుక్కుచ్చం ఉపదహతి, ఆపత్తి పాచిత్తియస్సా’’తి (పాచి. ౪౬౭) తికపాచిత్తియం వుత్తం. సేసే చాతి అనుపసమ్పన్నే చ. తికదుక్కటన్తి అనుపసమ్పన్నే ఉపసమ్పన్నసఞ్ఞివేమతికఅనుపసమ్పన్నసఞ్ఞీనం వసేన తికదుక్కటం. వజ్జమేవ వజ్జతా.

౧౭౫౧. హితేసితాయ భాసతోతి సమ్బన్ధో. మా ఏవన్తి ఏత్థ ‘‘కరోహీ’’తి సేసో, పునపి మా ఏవం కరోహీతి అత్థో. ‘‘అహం తం ఇత్థియా సహ నిసిన్నం మఞ్ఞే, తయా వికాలే భుత్తం మఞ్ఞే, పున మా ఏవం కరోహి’’ ఇతి హితేసితాయ భాసతో అనాపత్తి పకాసితాతి యోజనా.

సఞ్చిచ్చకథావణ్ణనా.

౧౭౫౩. భణ్డనం నామ కలహో, భణ్డనం జాతం యేసన్తి విగ్గహో, జాతభణ్డనానన్తి అత్థో, ‘‘వచన’’న్తి సేసో. సోతుం ఉపస్సుతిం తిట్ఠేయ్యాతి యోజనా. ఉపేచ్చ సుయ్యతి ఏత్థాతి హి ఉపస్సుతి, ఠానం, యం ఠానం ఉపగతేన సక్కా హోతి కథేన్తానం సద్దం సోతుం, తత్థాతి అత్థో. యో పన భిక్ఖు భణ్డనజాతానం భిక్ఖూనం వచనం సోతుం ఉపస్సుతిం సచే తిట్ఠేయ్య, తస్స పాచిత్తియం సియాతి యోజనా.

౧౭౫౪. చోదేతుకామతాయ గచ్ఛతో అస్సాతి యోజనా.

౧౭౫౫. సోతున్తి పచ్ఛతో గచ్ఛన్తానం భణ్డనజాతానం వచనం సోతుం. ఓహీయన్తస్సాతి పకతిగమనం హాపేత్వా ఓసక్కన్తస్స. పురతో గచ్ఛతో భిక్ఖుస్స దుక్కటన్తి యోజనా. గచ్ఛతో తురితం వాపీతి పురతో గచ్ఛన్తానం భణ్డనజాతానం వచనం సోతుం పచ్ఛతో సీఘం గచ్ఛన్తస్సాపి. అయమేవ వినిచ్ఛయోతి పదే పదే అయం ఏవ వినిచ్ఛయో.

౧౭౫౬. అత్తనో ఠితోకాసన్తి సమ్బన్ధో. ఉక్కాసిత్వాపి వాతి ఉక్కాసితసద్దం కత్వా వా. ఏత్థ అహన్తి వా వత్వా ఞాపేతబ్బన్తి యోజనా.

౧౭౫౭. తికపాచిత్తియం వుత్తం ఉపసమ్పన్నే ఉపసమ్పన్నసఞ్ఞివేమతికఅనుపసమ్పన్నసఞ్ఞీనం వసేన. సేసే చాతి అనుపసమ్పన్నే. తికదుక్కటం అనుపసమ్పన్నే ఉపసమ్పన్నసఞ్ఞివేమతికఅనుపసమ్పన్నసఞ్ఞీనం వసేన.

౧౭౫౮. ఓరమిస్సన్తి మయా గహితదుగ్గాహతో విరమిస్సామి.

౧౭౫౯. కాయచిత్తతో చ కాయవాచాచిత్తతో చ సముట్ఠానతో థేయ్యసత్థసముట్ఠానం. సియా కిరియం సోతుకామతాయ గమనవసేన, సియా అకిరియం ఠితట్ఠానం ఆగన్త్వా మన్తయమానం అజానాపనవసేన, తేనాహ ‘‘ఇదం హోతి క్రియాక్రియ’’న్తి. గమనేన సిజ్ఝనతో కాయకమ్మం. తుణ్హీభావేన సిజ్ఝనతో వచీకమ్మం. సదోసన్తి సావజ్జం, అకుసలచిత్తన్తి వుత్తం హోతి.

ఉపస్సుతికథావణ్ణనా.

౧౭౬౦. ధమ్మికానన్తి ధమ్మేన వినయేన సత్థుసాసనేన కతానం. కమ్మానన్తి అపలోకనకమ్మం, ఞత్తికమ్మం, ఞత్తిదుతియకమ్మం, ఞత్తిచతుత్థకమ్మన్తి ఇమేసం చతున్నం కమ్మానం. ఖీయతీతి అరుచిం పకాసేతి.

౧౭౬౧. ఉభయత్థాతి అధమ్మే, ధమ్మే చ.

౧౭౬౨. అధమ్మేనాతి ఏత్థ ‘‘కమ్మేనా’’తి సేసో, ధమ్మవిరుద్ధేన కమ్మేనాతి అత్థో. ‘‘కమ్మస్మి’’న్తి ఇదం విభత్తిం విపరిణామేత్వా ‘‘కమ్మేనా’’తి అనువత్తేతబ్బం. వగ్గేనాతి ‘‘ఛన్దారహానం ఛన్దో ఆహటో హోతి, సమ్ముఖీభూతా న పటిక్కోసన్తీ’’తి (మహావ. ౩౮౭) వుత్తసామగ్గిలక్ఖణస్స విరుద్ధత్తా అసమగ్గేన, ఏత్థ ‘‘సఙ్ఘేనా’’తి సేసో. ‘‘తథా అకమ్మారహస్సా’’తి పదచ్ఛేదో. ‘‘అధమ్మేన కమ్మేన ఇమే కమ్మం కరోన్తీ’’తి చ ‘‘అసమగ్గేన సఙ్ఘేన ఇమే కమ్మం కరోన్తీ’’తి చ ‘‘అధమ్మేన కమ్మేన వగ్గేన సఙ్ఘేన ఇమే కమ్మం కరోన్తీ’’తి చ తథా ‘‘అకమ్మారహస్స ఇమే కమ్మం కరోన్తీ’’తి చ ఞత్వా యో ఖీయతి, తస్స చ అనాపత్తి పకాసితాతి యోజనా.

కమ్మపటిబాహనకథావణ్ణనా.

౧౭౬౪-౫. ఆరోచితం వత్థు యావ న వినిచ్ఛితం వాతి యోజనా, ‘‘చోదకేన చ చుదితకేన చ అత్తనో కథా కథితా, అనువిజ్జకో సమ్మతో, ఏత్తావతాపి వత్థుమేవ ఆరోచితం హోతీ’’తి (పాచి. అట్ఠ. ౪౮౧) అట్ఠకథాయ వుత్తత్తా ఆరోచితం వత్థు యావ న వినిచ్ఛితం హోతీతి అత్థో. ఞత్తి వా ఠపితా, కమ్మవాచా నిట్ఠం యావ న గచ్ఛతి, ఏతస్మిం…పే…హోతి ఆపత్తి దుక్కటన్తి యోజనా.

౧౭౬౬. ఛన్దం అదత్వా హత్థపాసే జహితే తస్స పాచిత్తియం సియాతి యోజనా.

౧౭౬౭-౯. అధమ్మేపి కమ్మస్మిం ధమ్మకమ్మన్తి సఞ్ఞినో దుక్కటన్తి యోజనా. ధమ్మకమ్మే చ అధమ్మకమ్మసఞ్ఞినో అనాపత్తి ఇధ న వుత్తా, పాళియం పన వుత్తత్తా ఇధాపి యోజేతబ్బా. ‘‘సఙ్ఘస్స భణ్డనాదీని భవిస్సన్తీ’’తి సఞ్ఞినో గచ్ఛతో చ యో వా గిలానో హోతి, తస్స గచ్ఛతో చ గిలానస్స కరణీయే సతి గచ్ఛతో చ కమ్మం నకోపేతుకామస్స గచ్ఛతో చ పస్సావనాదినా పీళితస్స గచ్ఛతో చ ‘‘ఆగమిస్సామి’’ఇతి ఏవం గచ్ఛతోపి న దోసతాతి యోజనా. తత్థ దోసో ఏవ దోసతా, ఆపత్తి, నదోసతా అనాపత్తి. హత్థపాసం విజహిత్వా గమనేన, ఛన్దస్స అదానేన చ ఆపజ్జనతో క్రియాక్రియం.

ఛన్దంఅదత్వాగమనకథావణ్ణనా.

౧౭౭౦-౧. సమగ్గేన సఙ్ఘేన సద్ధిన్తి సమానసంవాసకేన సమానసీమాయం ఠితేన సఙ్ఘేన సద్ధిం. వుత్తఞ్హి ‘‘సమగ్గో నామ సఙ్ఘో సమానసంవాసకో సమానసీమాయం ఠితో’’తి (పాచి. ౪౮౬). చీవరన్తి వికప్పనుపగమాహ. యథాహ ‘‘చీవరం నామ ఛన్నం చీవరానం అఞ్ఞతరం చీవరం వికప్పనుపగం పచ్ఛిమ’’న్తి (పాచి. ౪౮౬). సమ్మతస్సాతి సేనాసనపఞ్ఞాపకాదిసమ్ముతిం పత్తేసు అఞ్ఞతరస్స. ఖీయతీతి ‘‘యో యో మిత్తో, తస్స తస్స దేన్తీ’’తిఆదినా నయేన అవణ్ణం భణతి.

ధమ్మకమ్మే ధమ్మకమ్మసఞ్ఞివేమతికఅధమ్మకమ్మసఞ్ఞీనం వసేన తికపాచిత్తియం వుత్తం.

౧౭౭౨-౪. సఙ్ఘేనాసమ్మతస్సాపి చీవరం, అఞ్ఞమేవ వా తథేవ సమగ్గేన సఙ్ఘేన దత్వా ఖీయతి, తస్స దుక్కటన్తి యోజనా. అనుపసమ్పన్నే తథేవ సమగ్గేన సఙ్ఘేన దిన్నే సబ్బత్థ చీవరే, అఞ్ఞపరిక్ఖారే చ దుక్కటన్తి యోజనా. అనుపసమ్పన్నేతి సమ్పదానత్థే భుమ్మం, అనుపసమ్పన్నస్సాతి అత్థో.

సభావతో ఛన్దాదీనం వసేనేవ కరోన్తం ఖీయన్తస్స చ అనాపత్తీతి యోజనా. నయా వినిచ్ఛయక్కమా.

దుబ్బలకథావణ్ణనా.

౧౭౭౫. ఇదం ద్వాదసమన్తి సమ్బన్ధో, ‘‘యో పన భిక్ఖు జానం సఙ్ఘికం లాభం పరిణతం పుగ్గలస్స పరిణామేయ్య, పాచిత్తియ’’న్తి (పాచి. ౪౯౦) ఇమం ద్వాదసమం సిక్ఖాపదన్తి అత్థో. తింసకకణ్డస్మిం నిస్సగ్గియకణ్డే. అన్తిమేనాతి ఏత్థ ‘‘సిక్ఖాపదేనా’’తి పకరణతో లబ్భతి. చ-సద్దో ఏవకారత్థో. ‘‘యో పన భిక్ఖు జానం సఙ్ఘికం లాభం పరిణతం అత్తనో పరిణామేయ్య, నిస్సగ్గియం పాచిత్తియ’’న్తి (పారా. ౬౫౮) ఇమినా అన్తిమేనేవ సిక్ఖాపదేన సబ్బథా సబ్బం వత్తబ్బం తుల్యన్తి యోజనా. అయమేవ విసేసతాతి ఏత్థ విసేసోయేవ విసేసతా, అయమేవ విసేసోతి అత్థో.

౧౭౭౬. తత్థాతి తస్మిం నిస్సగ్గియావసానే సిక్ఖాపదే. అత్తనో పరిణామనాతి అత్తనో పరిణామనహేతు.

పరిణామనకథావణ్ణనా.

సహధమ్మికవగ్గో అట్ఠమో.

౧౭౭౭-౮. యో పన భిక్ఖు దేవియా వాపి రఞ్ఞో వాపి అవిదితాగమనో అప్పటిసంవిదితాగమనో సయనీయఘరా రాజస్మిం అనిక్ఖన్తే, దేవియా అనిక్ఖన్తాయ తస్స సయనీయఘరస్స ఉమ్మారం ఇన్దఖీలం సచే అతిక్కమేయ్య, తస్స భిక్ఖునో పఠమే పాదే దుక్కటం సియా, దుతియే పాదే పాచిత్తియం సియాతి యోజనా.

౧౭౭౯. పటిసంవిదితేతి అత్తనో ఆగమనే నివేదితే. నేవపటిసంవిదితసఞ్ఞినోతి అనివేదితసఞ్ఞినో. తత్థాతి తస్మిం పటిసంవిదితాగమనే. వేమతికస్సాతి ‘‘పటిసంవిదితం ను ఖో, న పటిసంవిదితం ను ఖో’’తి సంసయమాపన్నస్స.

౧౭౮౦-౧. నేవ ఖత్తియస్స అప్పటిసంవిదితేపి వా న ఖత్తియాభిసేకేన అభిసిత్తస్స అప్పటిసంవిదితేపి వా పవిసతో న దోసోతి యోజనా, ఏవరూపానం అనివేదితేపి పవిసన్తస్స అనాపత్తీతి అత్థో.

ఉభోసు రాజిని చ దేవియా చ సయనిఘరతో బహి నిక్ఖన్తేసు పవిసతోపి వా ఉభిన్నం అఞ్ఞతరస్మిం నిక్ఖన్తే పవిసతోపి వా న దోసోతి యోజనా. కథినేనాతి ఏత్థ ‘‘సముట్ఠానాదినా సమ’’న్తి సేసో, ఇదం సిక్ఖాపదం సముట్ఠానాదివసేన కథినసిక్ఖాపదేన సమానన్తి వుత్తం హోతి. సయనీయఘరప్పవేసో క్రియం. అప్పటిసంవేదనం అక్రియం.

అన్తేపురకథావణ్ణనా.

౧౭౮౨. రజతం, జాతరూపం వా అత్తనో అత్థాయ ఉగ్గణ్హన్తస్స, ఉగ్గణ్హాపయతోపి వా తస్స నిస్సగ్గియాపత్తీతి యోజనా.

౧౭౮౩. గణపుగ్గలసఙ్ఘానం అత్థాయ చేతియే నవకమ్మస్స అత్థాయ ఉగ్గణ్హాపయతో, ఉగ్గణ్హతోపి వా దుక్కటం హోతీతి యోజనా. జాతరూపరజతానం సరూపం నిస్సగ్గియే వుత్తనయేనేవ వేదితబ్బం.

౧౭౮౪. ముత్తాదిరతనమ్పి వుత్తసరూపమేవ. సఙ్ఘాదీనమ్పీతి ఏత్థ ఆది-సద్దేన గణపుగ్గలచేతియానం సఙ్గహో.

౧౭౮౫-౬. యం కిఞ్చి గిహిసన్తకం సచే కప్పియవత్థు వా హోతు, అకప్పియవత్థు వాపి హోతు, మాతుకణ్ణపిళన్ధనం తాలపణ్ణమ్పి వా హోతు, భణ్డాగారికసీసేన పటిసామయతో తస్స పాచిత్తియాపత్తి హోతీతి యోజనా.

౧౭౮౭. న నిధేతబ్బమేవాతి న పటిసామేతబ్బమేవ.

౧౭౮౮. ఏసో హి యస్మా పలిబోధో నామ, తస్మా ఠపేతుం పన వట్టతీతి యోజనా.

౧౭౮౯. అనుఞ్ఞాతే ఠానేతి ఏత్థ ‘‘పతిత’’న్తి సేసో. ఏత్థ అనుఞ్ఞాతట్ఠానం నామ అజ్ఝారామో వా అజ్ఝావసథో వా. యథాహ ‘‘అనుజానామి భిక్ఖవే రతనం వా రతనసమ్మతం వా అజ్ఝారామే వా అజ్ఝావసథే వా ఉగ్గహేత్వా వా ఉగ్గహాపేత్వా వా నిక్ఖిపితుం ‘యస్స భవిస్సతి, సో హరిస్సతీ’’తి (పాచి. ౫౦౪). ఏత్థ చ అజ్ఝారామో నామ పరిక్ఖిత్తస్స అన్తోపరిక్ఖేపో, అపరిక్ఖిత్తస్స ద్విన్నం లేడ్డుపాతానం అన్తో. అజ్ఝావసథో నామ పరిక్ఖిత్తస్స అన్తోపరిక్ఖేపో, అపరిక్ఖిత్తస్స ముసలపాతబ్భన్తరం. ‘‘ఉగ్గహేత్వా’’తి ఇదం ఉపలక్ఖణం, ఉగ్గహాపేత్వాతిపి వుత్తం హోతి.

౧౭౯౦-౧. అనుఞ్ఞాతే పన ఠానే యథావుత్తఅజ్ఝారామాదికే ఠానే రతనం వా రతనసమ్మతం వా మనుస్సానం ఉపభోగపరిభోగం వా సయనభణ్డం వా గహేత్వా నిక్ఖిపన్తస్స, రతనసమ్మతం విస్సాసం గణ్హన్తస్స చ తావకాలికమేవ వా గణ్హన్తస్స ఉభయత్థ ఉమ్మత్తకాదీనఞ్చ న దోసోతి యోజనా.

సఞ్చరిత్తసమోదయన్తి ఏత్థ ‘‘సముట్ఠానాదినా ఇదం సిక్ఖాపద’’న్తి వత్తబ్బం, ఇదం సిక్ఖాపదం సముట్ఠానాదినా సఞ్చరిత్తసమజాతికన్తి అత్థో.

రతనకథావణ్ణనా.

౧౭౯౨. పురేతి పుబ్బభాగే.

౧౭౯౩-౪. సన్తన్తి చారిత్తసిక్ఖాపదే వుత్తసరూపం. అనాపుచ్ఛాతి ‘‘వికాలే గామప్పవేసనం ఆపుచ్ఛామీ’’తి అనాపుచ్ఛిత్వా. పచ్చయం వినాతి తాదిసం అచ్చాయికం కరణీయం వినా. పరిక్ఖేపోక్కమేతి పరిక్ఖేపస్స అన్తోపవేసే. ఉపచారోక్కమేతి ఏత్థాపి ఏసేవ నయో.

౧౭౯౫. అథాతి వాక్యన్తరారమ్భే.

౧౭౯౬. తతో అఞ్ఞన్తి పఠమం వికాలే గామప్పవేసనం ఆపుచ్ఛిత్వా తతో పవిట్ఠగామతో అఞ్ఞం గామం. పున తతోతి దుతియగామమాహ. కత్థచి పోత్థకే ‘‘ఆపుచ్ఛనే కిచ్చ’’న్తి పాఠో దిస్సతి, ‘‘ఆపుచ్ఛనకిచ్చ’’న్తి పాఠోయేవ పన యుత్తతరో. యథాఆకఙ్ఖితపమాణం దస్సేతుమాహ ‘‘గామసతేపి వా’’తి.

౧౭౯౭. పస్సమ్భేత్వానాతి పటివినోదేత్వా. అన్తరా అఞ్ఞం గామం పవిసన్తి చేతి యోజనా.

౧౭౯౮-౯. కులఘరే వా అఞ్ఞత్థ ఆసనసాలాయ వా భత్తకిచ్చం కత్వా యో భిక్ఖు సప్పిభిక్ఖాయ వా తేలభిక్ఖాయ వా సచే చరితుకామో సియాతి యోజనా.

పస్సేతి పకతివచనసవనారహే అత్తనో సమీపే, ఏతేనేవ ఏత్తకా ఠానా దూరీభూతో అసన్తో నామ హోతీతి బ్యతిరేకతో లబ్భతీతి దస్సేతి. అసన్తేతి అవిజ్జమానే వా వుత్తప్పమాణతో దూరీభూతే వా. నత్థీతి ఏత్థ ‘‘చిన్తేత్వా’’తి సేసో.

౧౮౦౨. అనోక్కమ్మాతి అనుపసక్కిత్వా. మగ్గాతి గన్తబ్బమగ్గా.

౧౮౦౩. తికపాచిత్తియన్తి వికాలే వికాలసఞ్ఞివేమతికకాలసఞ్ఞీనం వసేన తికపాచిత్తియం వుత్తం.

౧౮౦౪. అచ్చాయికే కిచ్చే వాపీతి సప్పదట్ఠాదీనం భేసజ్జపరియేసనాదికే అచిరాయితబ్బకిచ్చే సతి గచ్ఛతో.

౧౮౦౫. అన్తరారామన్తి గామబ్భన్తరే సఙ్ఘారామం. భిక్ఖునీనం ఉపస్సయన్తి భిక్ఖునివిహారం. తిత్థియానం ఉపస్సయన్తి తిత్థియారామం.

౧౮౦౬-౭. అన్తరారామాదిగమనే న కేవలం అనాపుచ్ఛా గచ్ఛతోయేవ, కాయబన్ధనం అబన్ధిత్వా, సఙ్ఘాటిం అపారుపిత్వా గచ్ఛన్తస్సాపి అనాపత్తి.

ఆపదాసుపీతి సీహో వా బ్యగ్ఘో వా ఆగచ్ఛతి, మేఘో వా ఉట్ఠేతి, అఞ్ఞో వా కోచి ఉపద్దవో ఉప్పజ్జతి, ఏవరూపాసు ఆపదాసుపి బహిగామతో అన్తోగామం గచ్ఛతో అనాపత్తీతి అత్థో.

వికాలగామప్పవేసనకథావణ్ణనా.

౧౮౦౮. అట్ఠిదన్తమయం వాపి విసాణజం వాపి సూచిఘరన్తి యోజనా. అట్ఠి నామ యం కిఞ్చి అట్ఠి. దన్తోతి హత్థిదన్తో. విసాణం నామ యం కిఞ్చి విసాణం.

౧౮౦౯. లాభేతి పటిలాభే. భేదనకన్తి భేదనమేవ భేదనకం, తం అస్స అత్థీతి భేదనకం, పఠమం భిన్దిత్వా పచ్ఛా దేసేతబ్బత్తా తం భేదనకం అస్స పాచిత్తియస్స అత్థీతి భేదనకం, పాచిత్తియం, అస్సత్థిఅత్థే అ-కారపచ్చయో.

౧౮౧౦-౧. ‘‘అనాపత్తి అరణికే’’తి పదచ్ఛేదో. అరణికేతి అరణిధనుకే. విధేతి కాయబన్ధనస్స విధకే. అఞ్జనికాతి అఞ్జనినాళికా. దకపుఞ్ఛనియాతి నహాతస్స గత్తే ఉదకపుఞ్ఛనపేసికాయ. వాసిజటేతి వాసిదణ్డకే.

సూచిఘరకథావణ్ణనా.

౧౮౧౨-౩. మఞ్చపీఠసరూపం దుతియే భూతగామవగ్గే చతుత్థసిక్ఖాపదే వుత్తమేవ. ‘‘సుగతఙ్గులేన అట్ఠఙ్గులపాదక’’న్తి అట్ఠఙ్గులపాదకస్స ఆగతత్తా ‘‘అట్ఠఙ్గులప్పమాణేనా’’తి ఏత్థ ‘‘పాదేనా’’తి సేసో.

హేట్ఠిమాటనిన్తి అటనియా హేట్ఠిమతలం. అటనియా హేట్ఠిమం హేట్ఠిమాటనీ, తం ఠపేత్వా, అఞ్ఞత్ర హేట్ఠిమాయ అటనియాతి వుత్తం హోతి. దేసనాపుబ్బభాగియేన మఞ్చపాదచ్ఛేదేన సహ వత్తతీతి సచ్ఛేదా. తం పమాణం. అతిక్కమతోతి అతిక్కామయతో, గాథాబన్ధవసేన య-కారలోపో.

౧౮౧౫. పమాణేన కరోన్తస్సాతి అటనియా హేట్ఠా వడ్ఢకిరతనప్పమాణేన పాదేన యోజేత్వా కరోన్తస్స, ఏతేనేవ ‘‘ఊనకం కరోన్తస్సా’’తి ఇదం ఉపలక్ఖితం. తస్సాతి తస్స అప్పమాణికస్స. ఛిన్దిత్వాతి అటనితో హేట్ఠా వడ్ఢకిరతనాతిరిత్తం ఠానం ఛిన్దిత్వా.

౧౮౧౬. పమాణతో నిఖణిత్వాతి ఏత్థ ‘‘అధిక’’న్తి సామత్థియా లబ్భతి, పమాణతో అధికం ఠానం నిఖణిత్వా, అన్తోభూమిం పవేసేత్వాతి వుత్తం హోతి. ఉత్తానం వాపీతి ఉద్ధం పాదం కత్వా భూమియం వా దారుఘటికాసు వా ఠపేత్వా. అట్టం వా బన్ధిత్వా పరిభుఞ్జతోతి ఉక్ఖిపిత్వా తులాసఙ్ఘాటే ఠపేత్వా అట్టం బన్ధిత్వా పరిభుఞ్జన్తస్స అనాపత్తి.

మఞ్చకథావణ్ణనా.

౧౮౧౭. తూలం ఓనద్ధమేత్థాతి తూలోనద్ధం, తూలం పక్ఖిపిత్వా ఉపరి చిమిలికాయ ఓనద్ధం, ‘‘తూలం నామ తీణి తూలాని రుక్ఖతూలం లతాతూలం పోటకితూల’’న్తి (పాచి. ౫౨౮) వుత్తతూలానం అఞ్ఞతరం పక్ఖిపిత్వా ఉపరి పిలోతికాయ సిబ్బిత్వా కతన్తి వుత్తం హోతి. పోటకితూలన్తి ఏరకతూలాది యం కిఞ్చి తిణజాతీనం తూలం. ఉద్దాలనమేవ ఉద్దాలనకం, తం అస్స అత్థీతి ఉద్దాలనకన్తి వుత్తనయమేవ. అతిక్కన్తా ఈతి ఉపద్దవో యేన సో అనీతి, భగవా, తేన అనీతినా.

౧౮౧౮. ఆయోగేతి ఆయోగపత్తే. బన్ధనేతి కాయబన్ధనే. అంసబద్ధకేతి అంసబన్ధనకే. బిబ్బోహనేతి ఉపధానే. థవికాతి పత్తథవికా. థవికాదీసూతి ఆది-సద్దేన సిపాటికాదీనం సఙ్గహో. థవికాదీసు తూలోనద్ధేసు పరిభుత్తేసు భిక్ఖునో అనాపత్తీతి యోజనా.

౧౮౧౯. అఞ్ఞేన చ కతన్తి ఏత్థ ‘‘మఞ్చం వా పీఠం వా’’తి పకరణతో లబ్భతి. ఉద్దాలేత్వాతి పిలోతికం ఉప్పాటేత్వా తూలం అపనేత్వా. నయాతి సముట్ఠానాదయో.

తూలోనద్ధకథావణ్ణనా.

౧౮౨౦. నిసీదనన్తి నిసీదనచీవరం. పమాణతోతి ‘‘తత్రిదం పమాణం, దీఘసో ద్వే విదత్థియో సుగతవిదత్థియా, తిరియం దియడ్ఢం, దసా విదత్థీ’’తి (పాచి. ౫౩౧) వుత్తపమాణతో. పమాణాతిక్కమే పయోగే తస్స దుక్కటం సియాతి యోజనా.

౧౮౨౧. సచ్ఛేదన్తి పమాణతో అతిరిత్తపదేసస్స ఛేదనకిరియాసహితపటికమ్మం పాచిత్తియముదీరితన్తి అత్థో. తస్సాతి నిసీదనస్స. ద్వీసు ఠానేసు ఫాలేత్వా తిస్సో దసా కాతబ్బా సియున్తి యోజనా.

౧౮౨౨. తదూనకన్తి తతో పమాణతో ఊనకం. వితానాదిం కరోన్తస్సాతి ఏత్థ ఆది-సద్దేన అత్థరణసాణిపాకారభిసిబిబ్బోహనానం సఙ్గహో. ‘‘సఞ్చరిత్తసమా నయా’’తి ఇదం వుత్తత్థమేవ.

నిసీదనకథావణ్ణనా.

౧౮౨౩. రోగేతి కణ్డుపిళకాదిరోగే సతి. యథాహ ‘‘అనుజానామి భిక్ఖవే యస్స కణ్డు వా పిళకావా అస్సావో వా థుల్లకచ్ఛు వా ఆబాధో, తస్స కణ్డుపటిచ్ఛాది’’న్తి (మహావ. ౩౫౪). ఏత్థ కణ్డూతి కచ్ఛు. పిళకాతి లోహితతుణ్డికా సుఖుమపిళకా. అస్సావోతి అరిసభగన్దలమధుమేహాదివసేన అసుచిపగ్ఘరణం. థుల్లకచ్ఛు వా ఆబాధోతి మహాపిళకాబాధో వుచ్చతి. పమాణతోతి ‘‘తత్రిదం పమాణం, దీఘసో చతస్సో విదత్థియో సుగతవిదత్థియా, తిరియం ద్వే విదత్థియో’’తి (పాచి. ౫౩౮) వుత్తప్పమాణతో.

కణ్డుపటిచ్ఛాదికథావణ్ణనా.

౧౮౨౫. పమాణేనేవాతి ‘‘తత్రిదం పమాణం, దీఘసో ఛ విదత్థియో సుగతవిదత్థియా, తిరియం అడ్ఢతేయ్యా’’తి (పాచి. ౫౪౩) వుత్తప్పమాణేనేవ. పమాణాతిక్కమేతి వస్సికసాటికాయ యథావుత్తపమాణతో అతిక్కమనే, నిమిత్తత్థే చేతం భుమ్మం. తస్స భిక్ఖుస్స. నయోతి ఛేదనపాచిత్తియాదికో వినిచ్ఛయనయో.

వస్సికసాటికకథావణ్ణనా.

౧౮౨౬. సుగతస్స చీవరేన తుల్యప్పమాణం చీవరం యో భిక్ఖు సచే కారేయ్య, తస్స చీవరస్స కరణే తస్స భిక్ఖుస్స దుక్కటం సియాతి యోజనా. తుల్యం పమాణం యస్సాతి విగ్గహో.

౧౮౨౭. అత్తనో వత్థానం కరణకారాపనం వినా అఞ్ఞతో పటిలాభో నామ నత్థి, సూచికమ్మపరియోసానే చీవరసరూపస్స పటిలాభోయేవేత్థ పటిలాభోతి విఞ్ఞాయతి.

౧౮౨౮. తస్సాతి యం ‘‘సుగతస్స చీవరేనా’’తి వుత్తం, తస్స సుగతచీవరస్స. దీఘసో పమాణేన సుగతస్స విదత్థియా నవ విదత్థియో, తిరియం పమాణేన ఛ విదత్థియో వినిద్దిట్ఠా సిక్ఖాపదేయేవ కథితాతి యోజనా.

నన్దకథావణ్ణనా.

రాజవగ్గో నవమో.

ఇతి వినయత్థసారసన్దీపనియా వినయవినిచ్ఛయవణ్ణనాయ

పాచిత్తియకథావణ్ణనా నిట్ఠితా.

పఠమో భాగో నిట్ఠితో.