📜

నమో తస్స భగవతో అరహతో సమ్మాసమ్బుద్ధస్స

వినయపిటకే

పాచిత్యాదియోజనా

పాచిత్తియయోజనా

మహాకారుణికం ¶ నాథం, అభినత్వా సమాసతో;

పాచిత్యాదివణ్ణనాయ, కరిస్సామత్థయోజనం.

౫. పాచిత్తియకణ్డం

౧. ముసావాదసిక్ఖాపద-అత్థయోజనా

ఖుద్దకానన్తి ¶ సుఖుమాపత్తిపకాసకత్తా అప్పకానం, గణనతో వా పచురత్తా బహుకానం. యేసం సిక్ఖాపదానన్తి సమ్బన్ధో. ‘‘యేస’’న్తి పదం ‘‘సఙ్గహో’’తి పదే సామ్యత్థఛట్ఠీ. సఙ్గహీయతే సఙ్గహో ¶ . ‘‘నవహి వగ్గేహీ’’తిపదం ‘‘సఙ్గహో, సుప్పతిట్ఠితో’’తి పదద్వయే కరణం. దానీతి కాలవాచకో సత్తమ్యన్తనిపాతో ఇదాని-పరియాయో, ఇమస్మిం కాలేతి అత్థో. తేసన్తి ఖుద్దకానం, అయం వణ్ణనాతి సమ్బన్ధో. భవతీతి ఏత్థ తి-సద్దో ఏకంసత్థే అనాగతకాలికో హోతి ‘‘నిరయం నూన గచ్ఛామి, ఏత్థ మే నత్థి సంసయో’’తిఆదీసు (జా. ౨.౨౨.౩౩౧) వియ. కిఞ్చాపేత్థ హి యథా ఏకంసవాచకో నూనసద్దో అత్థి, న ఏవం ‘‘భవతీ’’తి పదే, అత్థతో పన అయం వణ్ణనా నూన భవిస్సతీతి అత్థో గహేతబ్బో. అథ వా అవస్సమ్భావియత్థే అనాగతకాలవాచకో హోతి ‘‘ధువం బుద్ధో భవామహ’’న్తిఆదీసు (బు. వం. ౨.౧౦౯-౧౧౪) వియ. కామఞ్హేత్థ యథా అవస్సమ్భావియత్థవాచకో ధువసద్దో అత్థి, న ఏవం ‘‘భవతీ’’తి పదే, అత్థతో పన ధువం భవిస్సతి అయం వణ్ణనాతి అత్థో గహేతబ్బోతి దట్ఠబ్బం.

౧. ‘‘తత్థా’’తి ¶ పదం ‘‘ముసావాదవగ్గస్సా’’తి పదే నిద్ధారణసముదాయో, తేసు నవసు వగ్గేసూతి అత్థో. పఠమసిక్ఖాపదేతి వా, తేసు ఖుద్దకేసు సిక్ఖాపదేసూతి అత్థో. సక్యానం పుత్తోతి భగినీహి సంవాసకరణతో లోకమరియాదం ఛిన్దితుం, జాతిసమ్భేదతో వా రక్ఖితుం సక్కుణన్తీతి సక్యా. సాకవనసణ్డే నగరం మాపేన్తీతి వా సక్యా, పుబ్బరాజానో. తేసం వంసే భూతత్తా ఏతరహిపి రాజానో సక్యా నామ, తేసం పుత్తోతి అత్థో. ‘‘బుద్ధకాలే’’తి పదం ‘‘పబ్బజింసూ’’తి పదే ఆధారో. సక్యకులతో నిక్ఖమిత్వాతి సమ్బన్ధో. ‘‘వాదక్ఖిత్తో’’త్యాదినా వాదేన ఖిత్తో, వాదమ్హి వాతి అత్థం దస్సేతి. యత్ర యత్రాతి యస్సం యస్సం దిట్ఠియం పవత్తతీతి సమ్బన్ధో. అవజానిత్వాతి పటిస్సవేన వియోగం కత్వా. అవసద్దో హి వియోగత్థవాచకో. ‘‘అపజానిత్వా’’తిపి పాఠో, పటిఞ్ఞాతం అపనీతం కత్వాతి అత్థో. దోసన్తి అయుత్తిదోసం, సల్లక్ఖేన్తో హుత్వాతి సమ్బన్ధో. కథేన్తో కథేన్తోతి అన్తసద్దో మానసద్దకారియో. కథియమానో కథియమానోతి హి అత్థో. పటిజానిత్వాతి పటిఞ్ఞాతం కత్వా. ఆనిసంసన్తి నిద్దోసం గుణం. పటిపుబ్బో చరసద్దో పటిచ్ఛాదనత్థోతి ఆహ ‘‘పటిచరతి పటిచ్ఛాదేతీ’’తి. ‘‘కిం పన రూపం నిచ్చం వా అనిచ్చం వా’’తి వుత్తే ‘‘అనిచ్చ’’న్తి వదతి. కస్మాతి వుత్తే ‘‘జానితబ్బతో’’తి వదతి. యది ఏవం నిబ్బానమ్పి జానితబ్బత్తా అనిచ్చం నామ సియాతి వుత్తే అత్తనో హేతుమ్హి దోసం దిస్వా అహం ‘‘జానితబ్బతో’’తి హేతుం న వదామి, ‘‘జాతిధమ్మతో’’తి పన వదామి. తయా పన దుస్సుతత్తా ఏవం వుత్తన్తి వత్వా అఞ్ఞేనఞ్ఞం పటిచరతి. ‘‘కురున్దియ’’న్తి పదం ‘‘వుత్త’’న్తి పదే ఆధారో. ఏతస్సాతి ‘‘రూపం అనిచ్చం జానితబ్బతో’’తి వచనస్స. తత్రాతి కురున్దియం. తస్సాతి పటిజాననావజాననస్స. ‘‘పటిచ్ఛాదనత్థ’’న్తి పదం ‘‘భాసతీ’’తిపదే సమ్పదానం. ‘‘మహాఅట్ఠకథాయ’’న్తిపదం ‘‘వుత్త’’న్తి పదే ఆధారో. ‘‘దివాట్ఠానాదీసూ’’తి పదం ఉపనేతబ్బం. ఇదం ‘‘అసుకస్మిం నామపదేసే’’తి పదే నిద్ధారణసముదాయో.

౩. సమ్మా ¶ వదతి అనేనాతి సంవాదనం, ఉజుజాతికచిత్తం, న సంవాదనం విసంవాదనం, వఞ్చనాధిప్పాయవసప్పవత్తం చిత్తన్తి దస్సేన్తో ఆహ ‘‘విసంవాదనచిత్త’’న్తి. ‘‘వాచా’’త్యాదినా వచతి ఏతాయాతి వాచాతి అత్థం దస్సేతి ¶ . హీతి దళ్హీకరణజోతకం, తదమినా సచ్చన్తి అత్థో. ‘‘వాచాయేవా’’తి పదం ‘‘బ్యప్పథో’’తి పదే తుల్యత్థం, ‘‘వుచ్చతీ’’తి పదే కమ్మం. పథసద్దపరత్తా వాచాసద్దస్స బ్యాదేసో కతో. సుద్ధచేతనా కథితాతి సమ్బన్ధో. తంసముట్ఠితసద్దసహితాతి తాయ చేతనాయ సముట్ఠితేన సద్దేన సహ పవత్తా చేతనా కథితాతి యోజనా.

‘‘ఏవ’’న్తి పదం ‘‘దస్సేత్వా’’తి పదే నిదస్సనం, కరణం వా. ‘‘దస్సేత్వా’’తి పదం ‘‘దస్సేన్తో ఆహా’’తి పదద్వయే పుబ్బకాలకిరియా. అన్తేతి ‘‘వాచా’’తిఆదీనం పఞ్చన్నం పదానం అవసానే. ‘‘ఆహా’’తి ఏత్థ వత్తమాన-తివచనస్స అకారో పచ్చుప్పన్నకాలవాచకేన ‘‘ఇదానీ’’తి పదేన యోజితత్తా. ‘‘తత్థా’’తి పదం ‘‘అత్థో వేదితబ్బో’’తి పదే ఆధారో. ఏత్థాతి ‘‘అదిట్ఠం దిట్ఠం మే’’తిఆదీసు. ‘‘పాళియ’’న్తి పదం ‘‘దేసనా కతా’’తి పదే ఆధారో. నిస్సితవిఞ్ఞాణవసేన అవత్వా నిస్సయపసాదవసేన ‘‘చక్ఖునా దిట్ఠ’’న్తి వుత్తన్తి ఆహ ‘‘ఓళారికేనేవా’’తి.

౪. తస్సాతి ‘‘తీహాకారేహీ’’తిఆదివచనస్స. ‘‘అత్థో’’తి పదం ‘‘వేదితబ్బో’’తి పదే కమ్మం. హీతి విసేసజోతకం, విసేసం కథయిస్సామీతి అత్థో. తత్థాతి చతుత్థపారాజికే. ఇధాతి ఇమస్మిం సిక్ఖాపదే.

౯. ఆదీనమ్పీతి పిసద్దో సమ్పిణ్డనత్థో.

౧౧. మన్దసద్దో జళత్థవాచకోతి ఆహ ‘‘మన్దత్తా జళత్తా’’తి. యో పన అఞ్ఞం భణతీతి సమ్బన్ధో. ‘‘సామణేరేనా’’తి పదం ‘‘వుత్తో’’తి పదే కత్తా. అపిసద్దో పుచ్ఛావాచకో, ‘‘పస్సిత్థా’’తి పదేన యోజేతబ్బో, అపి పస్సిత్థాతి అత్థో. ‘‘అదిట్ఠం దిట్ఠం మే’’తిఆదివచనతో అఞ్ఞా పూరణకథాపి తావ అత్థీతి దస్సేన్తో ఆహ ‘‘అఞ్ఞా పూరణకథా నామ హోతీ’’తి. అప్పతాయ ఊనస్స అత్థస్స పూరణవసేన పవత్తా కథా పూరణకథా. ఏసా పూరణకథా ¶ నామ కాతి ఆహ ‘‘ఏకో’’తిఆది. ఏసా హి గామే అప్పకమ్పి తేలం వా పూవఖణ్డం వా పస్సిత్వా వా లభిత్వా వా బహుకం కత్వా పూరణవసేన కథితత్తా పూరణకథా నామ. బహుకాని తేలాని వా పూవే వా పస్సన్తోపి లభన్తోపి అప్పకం కత్వా ఊనవసేన కథితత్తా ¶ ఊనకథాపి అత్థీతి సక్కా వత్తుం. అట్ఠకథాసు పన అవుత్తత్తా వీమంసిత్వా గహేతబ్బం. బహుకాయ పూరణస్స అత్థస్స ఊనవసేన పవత్తా కథా ఊనకథాతి విగ్గహో కాతబ్బోతి. పఠమం.

౨. ఓమసవాద సిక్ఖాపదం

౧౨. దుతియే మసధాతు విజ్ఝనత్థే పవత్తతి ‘‘ఓమట్ఠం ఉమ్మట్ఠ’’న్తిఆదీసు (సం. ని. అట్ఠ. ౧.౧.౨౧) వియాతి దస్సేన్తో ఆహ ‘‘ఓమసన్తీతి ఓవిజ్ఝన్తీ’’తి.

౧౩. ‘‘ఇదం వత్థు’’న్తి పదం ‘‘ఆహరీ’’తి పదే కమ్మం. నన్దితబ్బోతి నన్దో వణ్ణబలాది, సో ఏతస్సత్థీతి నన్దీ. విసాలాని మహన్తాని విసాణాని ఏతస్సత్థీతి విసాలో, నన్దీ చ సో విసాలో చేతి నన్దివిసాలోతి వచనత్థం దస్సేతి ‘‘నన్దివిసాలో నామా’’తిఆదినా. సోతి నన్దివిసాలో, ‘‘ఆహా’’తి పదే కత్తా. తత్థేవాతి యుఞ్జితట్ఠానేయేవ. అహేతుకపటిసన్ధికాలేపీతి పి-సద్దో అనుగ్గహత్థవాచకో, పగేవ ద్విహేతుక తిహేతుక పటిసన్ధికాలేతి అత్థో. ‘‘తేన చా’’తి చకారస్స అవుత్తసమ్పిణ్డనత్థత్తా ‘‘అత్తనో కమ్మేన చా’’తి అత్థం సమ్పిణ్డేతీతి ఆహ ‘‘అత్తనో కమ్మేన చా’’తి. అత్తనోతి నన్దివిసాలస్స.

౧౫. ఏత్థాతి ఏతిస్సం పదభాజనియం, ‘‘ఆహా’’తి పదే ఆధారో. ‘‘యస్మా’’తి పదం విభజితుకామో’’తి పదే హేతు. అట్ఠుప్పత్తియంయేవ ‘‘హీనేనాపీ’’తి వత్వా పదభాజనియం అవుత్తత్తా ఇదం వుత్తన్తి దట్ఠబ్బం. వేణుకారజాతీతి విలీవకారజాతి. నేసాదజాతీతి ఏత్థ కేవట్టజాతిపి సఙ్గహితా.

పు వుచ్చతి కరీసం, తం కుసతి అపనేతీతి పుక్కుసో. పుప్ఫం వుచ్చతి కరీసం, కుసుమం వా, తం ఛడ్డేతీతి పుప్ఫఛడ్డకో.

కుటతి ¶ ఛిన్దతీతి కోట్ఠో, సోయేవ కోట్ఠకో. యకారభకారే ఏకతో యోజేత్వా ‘‘యభా’’తి యో అక్కోసో అత్థి, ఏసో హీనో నామ అక్కోసోతి యోజనా.

౧౬. సబ్బపదేసూతి నామాదీసు సబ్బపదేసు. ఏత్థాతి ఇమస్మిం సిక్ఖాపదే. అలికన్తి అసచ్చం, మిచ్ఛావాచన్తి సమ్బన్ధో. యోపి వదతీతి యోజనా.

౨౬. పరిహరిత్వాతి ¶ పరిముఖం కథనం అపనేత్వా. దవం పరిహాసం కామేతీతి దవకామో, తస్స భావో దవకమ్యం, తంయేవ దవకమ్యతా. అనుపసమ్పన్నన్తి ఏత్థ అకారస్స సదిసత్థమగ్గహేత్వా అఞ్ఞత్థోవ గహేతబ్బోతి ఆహ ‘‘ఠపేత్వా భిక్ఖు’’న్తిఆది. యది హి సదిసత్థో భవేయ్య, సామణేరోవ అనుపసమ్పన్నో నామ సియా సణ్ఠానేన చ పురిసభావేన చ సదిసత్తా, తస్మా అఞ్ఞత్థోవ గహేతబ్బోతి దట్ఠబ్బం. సబ్బసత్తాతి ఏత్థ సబ్బసద్దో అనవసేసత్థో మనుస్సే ఉపాదాయ వచనత్థజాననాజాననపకతికానం సబ్బసత్తానమ్పి గహితత్తా.

౩౫. అత్థపురేక్ఖారో నామాతి వేదితబ్బోతి సమ్బన్ధో. సిక్ఖాపదమపేక్ఖియ నపుంసకలిఙ్గవసేన ‘‘కిరియ’’న్తిఆది వుత్తం. ఆపత్తిమపేక్ఖియ ఇత్థిలిఙ్గవసేన ‘‘కిరియా’’తిఆది వుత్తం. వజ్జకమ్మసద్దా సిక్ఖాపదమపేక్ఖన్తాపి ఆపత్తి, మపేక్ఖన్తాపి నియతనపుంసకలిఙ్గత్తా నపుంసకాయేవ, తస్మా తే ద్వే ఆపత్తిట్ఠానే న వుత్తాతి దట్ఠబ్బన్తి. దుతియం.

౩. పేసుఞ్ఞసిక్ఖాపదం

౩౬. తతియే ‘‘జాతభణ్డనాన’’న్తి వత్తబ్బే అగ్యాహితోతిఆదీసు వియ విసేసనపరనిపాతవసేన ‘‘భణ్డనజాతాన’’న్తి వుత్తన్తి ఆహ ‘‘సఞ్జాతభణ్డనాన’’న్తి. ‘‘పుబ్బభాగో’’తి వత్వా తస్స సరూపం దస్సేతి ‘‘ఇమినా చ ఇమినా చా’’తిఆదినా. విరుద్ధం వదతి ఏతేనాతి వివాదో, విగ్గాహికకథా ¶ , తం ఆపన్నాతి వివాదాపన్నా, తేసం. పిసతి సఞ్చుణ్ణేతీతి పిసుణో, పుగ్గలో, తస్స ఇదన్తి పేసుఞ్ఞం, వచనన్తి అత్థం దస్సేన్తో ఆహ ‘‘పేసుఞ్ఞన్తి పిసుణవాచ’’న్తి.

౩౭. భిక్ఖుపేసుఞ్ఞేతి భిక్ఖూనం సన్తికం ఉపసంహటే పేసుఞ్ఞవచనేతి ఛట్ఠీసమాసో.

౩౮. ‘‘దిస్వా’’తి పదం ‘‘భణన్తస్సా’’తి పదే పుబ్బకాలకిరియా, దస్సనం హుత్వాతి అత్థో. తతియం.

౪. పదసోధమ్మసిక్ఖాపదం

౪౪. చతుత్థే పటిముఖం ఆదరేన సుణన్తీతి పతిస్సా, న పతిస్సా అప్పతిస్సాతి దస్సేన్తో ఆహ ‘‘అప్పతిస్సవా’’తి.

౪౫. ‘‘పదసో’’తి ¶ ఏత్థ సో-పచ్చయో విచ్ఛత్థవాచకోతి ఆహ ‘‘పదం పద’’న్తి. తత్థాతి తేసు చతుబ్బిధేసు. పదం నామ ఇధ అత్థజోతకం వా విభత్యన్తం వా న హోతి, అథ ఖో లోకియేహి లక్ఖితో గాథాయ చతుత్థంసో పాదోవ అధిప్పేతోతి ఆహ ‘‘పదన్తి ఏకో గాథాపాదో’’తి. అను పచ్ఛా వుత్తపదత్తా దుతియపాదో అనుపదం నామ. అను సదిసం బ్యఞ్జనం అనుబ్యఞ్జనన్తి అత్థం దస్సేతి ‘‘అనుబ్యఞ్జన’’న్తిఆదినా. బ్యఞ్జనసద్దో పద-పరియాయో. యంకిఞ్చి పదం అనుబ్యఞ్జనం నామ న హోతి, పురిమపదేన పన సదిసం పచ్ఛిమపదమేవ అనుబ్యఞ్జనం నామ.

వాచేన్తో హుత్వా నిట్ఠాపేతీతి యోజనా. ‘‘ఏకమేకం పద’’న్తి పదం ‘‘నిట్ఠాపేతీ’’తి పదే కారితకమ్మం. ‘‘థేరేనా’’తి పదం ‘‘వుత్తే’’తి పదే కత్తా, ‘‘ఏకతో’’తి పదే సహత్థో. సామణేరో అపాపుణిత్వా భణతీతి సమ్బన్ధో. మత్తమేవాతి ఏత్థ ఏవసద్దో మత్తసద్దస్స అవధారణత్థం దస్సేతి, తేన పకారం పటిక్ఖిపతి. ‘‘అనిచ్చ’’న్తి చ ‘‘అనిచ్చా’’తి చ ద్విన్నం పదానం సతిపి లిఙ్గవిసేసత్తే అనుబ్యఞ్జనత్తా ఆపత్తిమోక్ఖో నత్థీతి ఆహ ‘‘అనుబ్యఞ్జనగణనాయ పాచిత్తియా’’తి.

బ్రహ్మజాలాదీనీతి ¶ ఏత్థ ఆదిసద్దేన సామఞ్ఞఫలసుత్తాదీని దీఘసుత్తాని (దీ. ని. ౧.౧౫౦ ఆదయో) సఙ్గహితాని. చసద్దేన ఓఘతరణసుత్తాదీని సంయుత్తసుత్తాని (సం. ని. ౧.౧) చ చిత్తపరియాదానసుత్తాదీని అఙ్గుత్తరసుత్తాని (అ. ని. ౧.౨ ఆదయో) చ సఙ్గహితాని. సోతి దేవతాభాసితో వేదితబ్బోతి యోజనా.

కిఞ్చాపి వదతీతి సమ్బన్ధో. ఏత్థ చ కిఞ్చాపిసద్దో గరహత్థవాచకో, పనసద్దో అనుగ్గహత్థవాచకో. మేణ్డకమిలిన్దపఞ్హేసూతి మేణ్డకపఞ్హే చ మిలిన్దపఞ్హే చ. యన్తి సుత్తం వుత్తన్తి సమ్బన్ధో. ఆరమ్మణకథా బుద్ధికకథా దణ్డకకథా ఞాణవత్థుకథాతి యోజేతబ్బం పేయ్యాలవసేన వుత్తత్తా. ఇమాయో పకరణాని నామాతి వదన్తి. మహాపచ్చరియాదీసు వత్వా పరిగ్గహితోతి యోజనా. యన్తి సుత్తం.

౪౮. తత్రాతి ‘‘ఏకతో ఉద్దిసాపేన్తో’’తి వచనే. ఉద్దిసాపేన్తీతి ఆచరియం దేసాపేన్తి బహుకత్తారమపేక్ఖియ బహువచనవసేన వుత్తం. తేహీతి ఉపసమ్పన్నానుపసమ్పన్నేహి. ద్వేపీతి ఉపసమ్పన్నో చ అనుపసమ్పన్నో చ.

ఉపచారన్తి ¶ ద్వాదసహత్థూపచారం. యేసన్తి భిక్ఖూనం. పలాయనకగన్థన్తి పరివజ్జేత్వా గచ్ఛన్తం పకరణం. సామణేరో గణ్హాతీతి యోజనా.

ఓపాతేతీతి అవపాతేతి, గళితాపేతీతి అత్థో. సుత్తేపీతి వేయ్యాకరణసుత్తేపి. తన్తి యేభుయ్యేన పగుణగన్థం. పరిసఙ్కమానన్తి సారజ్జమానం. యం పన వచనం వుత్తన్తి సమ్బన్ధో. కిరియసముట్ఠానత్తాతి ఇమస్స సిక్ఖాపదస్స కిరియసముట్ఠానత్తాతి. చతుత్థం.

౫. సహసేయ్యసిక్ఖాపదం

౪౯. పఞ్చమే ముట్ఠా సతి ఏతేసన్తి ముట్ఠస్సతీ. నత్థి సమ్పజానం ఏతేసన్తి అసమ్పజానా. భవఙ్గోతిణ్ణకాలేతి నిద్దోక్కమనకాలే.

౫౦. ‘‘పకతియా’’తి పదం ‘‘దేన్తీ’’తి పదే విసేసనం. తే భిక్ఖూ దేన్తీతి సమ్బన్ధో. ‘‘గారవేనా’’తి పదఞ్చ ‘‘సిక్ఖాకామతాయా’’తి పదఞ్చ ‘‘దేన్తీ’’తి పదే హేతు. సీసస్స ఉపధానం ఉస్సీసం, తస్స కరీయతే ఉస్సీసకరణం ¶ , తంయేవ అత్థో పయోజనం ఉస్సీసకరణత్థో, తదత్థాయ. తత్రాతి పురిమవచనాపేక్ఖం, ‘‘సిక్ఖాకామతాయా’’తి వచనేతి అత్థో. నిదస్సనన్తి సేసో. అథ వా సిక్ఖాకామతాయాతి పచ్చత్తే భుమ్మవచనం. ‘‘ఇదమ్పిస్స హోతి సీలస్మి’’న్తిఆదీసు (దీ. ని. ౧.౧౯౫ ఆదయో) వియ. ఇదమ్పి సిక్ఖాకామతాయ అయం సిక్ఖాకామతా సిక్ఖాకామభావో హోతీతి యోజనా. ఏస నయో ‘‘తత్రిదం సమన్తపాసాదికాయ సమన్తపాసాదికత్తస్మి’’న్తిఆదీసుపి. భిక్ఖూ ఖిపన్తీతి యోజనా. తన్తి ఆయస్మన్తం రాహులం. అథాతి ఖిపనతో పచ్ఛా. ఇదన్తి వత్థు. సమ్ముఞ్చనికచవరఛడ్డనకాని సన్ధాయ వుత్తం. తేనాయస్మతా రాహులేన పాతితం ను ఖోతి యోజనా. సో పనాయస్మా గచ్ఛతీతి సమ్బన్ధో. అపరిభోగా అఞ్ఞేసన్తి అఞ్ఞేహి న పరిభుఞ్జితబ్బా.

౫౧. హీతి సచ్చం, యస్మా వా. సయనం సేయ్యా, కాయపసారణకిరియా, సయన్తి ఏత్థాతి సేయ్యా, మఞ్చపీఠాది. తదుభయమ్పి ఏకసేసేన వా సామఞ్ఞనిద్దేసేన వా ఏకతో కత్వా ‘‘సహసేయ్య’’న్తి వుత్తన్తి దస్సేన్తో ఆహ ‘‘సేయ్యా’’తిఆది. తత్థాతి ద్వీసు సేయ్యాసు. తస్మాతి యస్మా ద్వే సేయ్యా దస్సితా, తస్మా. ‘‘సబ్బచ్ఛన్నా’’తిఆదినా లక్ఖణం వుత్తన్తి యోజనా. పాకటవోహారన్తి లోకే విదితం వచనం. దుస్సకుటియన్తి దుస్సేన ఛాదితకుటియం. అట్ఠకథాసు యథావుత్తే పఞ్చవిధచ్ఛదనేయేవ గయ్హమానే కో దోసోతి ఆహ ‘‘పఞ్చవిధచ్ఛదనేయేవా’’తిఆది. యం పన ¶ సేనాసనం పరిక్ఖిత్తన్తి సమ్బన్ధో. పాకారేన వాతి ఇట్ఠకసిలాదారునా వా. అఞ్ఞేన వాతి కిలఞ్జాదినా వా. వత్థేనపీతి పిసద్దో పగేవ ఇట్ఠకాదినాతి దస్సేతి. యస్సాతి సేనాసనసఙ్ఖాతాయ సేయ్యాయ. ఉపరీతి వా సమన్తతోతి వా యోజనా. ఏకేన ద్వారేన పవిసిత్వా సబ్బపాసాదస్స వళఞ్జితబ్బతం సన్ధాయ వుత్తం ‘‘ఏకూపచారో’’తి. సతగబ్భం వా చతుస్సాలం ఏకూపచారం హోతీతి సమ్బన్ధో. తన్తి సేనాసనసఙ్ఖాతం సేయ్యం.

తత్థాతి సేనాసనసఙ్ఖాతాయం సేయ్యాయం. సమ్బహులా సామణేరా సచే హోన్తి, ఏకో భిక్ఖు సచే హోతీతి యోజనా. ‘‘సామణేరా’’తి ¶ ఇదం పచ్చాసన్నవసేన వుత్తం, ఉపలక్ఖణవసేన వా అఞ్ఞేహిపి సహసేయ్యానం ఆపత్తిసమ్భవతో. తేతి సామణేరా. సబ్బేసన్తి భిక్ఖూనం. తస్సాతి సామణేరస్స. ఏసేవ నయోతి ఏసో ఏవ నయో, న అఞ్ఞో నయోతి అత్థో. అథ వా ఏసేవ నయోతి ఏసో ఇవ నయో, ఏసో ఏతాదిసో నయో ఇవ అయం నయో దట్ఠబ్బోతి అత్థో.

అపి చాతి ఏకంసేన. ఏత్థాతి ఇమస్మిం సిక్ఖాపదే. చతుక్కన్తి ఏకావాసఏకానుపసమ్పన్నం, ఏకావాసనానుపసమ్పన్నం, నానావాసఏకానుపసమ్పన్నం, నానావాసనానుపసమ్పన్నన్తి చతుసమూహం, చతుపరిమాణం వా. యోతి భిక్ఖు. హిసద్దో విత్థారజోతకో, తం వచనం విత్థారయిస్సామీతి అత్థో, విత్థారో మయా వుచ్చతేతి వా. దేవసికన్తి దివసే దివసే. ణికపచ్చయో హి విచ్ఛత్థవాచకో. యోపి సహసేయ్యం కప్పేతి, తస్సాపి ఆపత్తీతి యోజేతబ్బో. తత్రాతి ‘‘తిరచ్ఛానగతేనాపీ’’తి వచనే.

‘‘అపదానం అహిమచ్ఛా, ద్విపదానఞ్చ కుక్కుటీ;

చతుప్పదానం మజ్జారీ, వత్థు పారాజికస్సిమా’’తి. (పారా. అట్ఠ. ౧.౫౫);

ఇమం గాథం సన్ధాయ వుత్తం ‘‘వుత్తనయేనేవా’’తి. తస్మాతి యస్మా వేదితబ్బో, తస్మా. గోధాతి కుణ్డో. బిళాలోతి ఆఖుభుజో. మఙ్గుసోతి నకులో.

అసమ్బద్ధభిత్తికస్స కతపాసాదస్సాతి యోజనా. తులాతి ఏత్థ తులా నామ థమ్భాన, ముపరి దక్ఖిణుత్తరవిత్థారవసేన ఠపితో దారువిసేసో థలతి థమ్భేసు పతిట్ఠాతీతి కత్వా. తా పన హేట్ఠిమపరిచ్ఛేదతో తిస్సో, ఉక్కట్ఠపరిచ్ఛేదేన పన పఞ్చసత్తనవాదయో. నానూపచారే పాసాదేతి సమ్బన్ధో.

వాళసఙ్ఘాటాదీసూతి ¶ వాళరూపం దస్సేత్వా కతేసు సఙ్ఘాటాదీసు. ఆదిసద్దేన తులం సఙ్గణ్హాతి. ఏత్థ చ సఙ్ఘాటో నామ తులాన, ముపరి పుబ్బపచ్ఛిమాయామవసేన ఠపితో కట్ఠవిసేసో సమ్మా ఘటేన్తి ఏత్థ గోపానస్యాదయోతి ¶ కత్వా. తే పన తయో హోన్తి. నిబ్బకోసబ్భన్తరేతి ఛదనకోటిఅబ్భన్తరే. పరిమణ్డలం వా చతురస్సం వా సేనాసనం హోతీతి సమ్బన్ధో. తత్రాతి తస్మిం సేనాసనే. అపరిచ్ఛిన్నో గబ్భస్స ఉపచారో ఏతేసన్తి అపరిచ్ఛిన్నగబ్భూపచారా సబ్బగబ్భా, తే పవిసన్తీతి అత్థో. నిపన్నానం భిక్ఖూనన్తి యోజనా. తత్రాతి తస్మిం పముఖే. పముఖస్స సబ్బచ్ఛన్నత్తా, సబ్బపరిచ్ఛన్నత్తా చ ఆపత్తిం కరోతీతి యోజనా. నను పముఖే ఛన్నమేవ అత్థి, నో పరిచ్ఛన్నన్తి ఆహ ‘‘గబ్భపరిక్ఖేపో’’తిఆది. హీతి సచ్చం.

యం పన అన్ధకట్ఠకథాయం వుత్తన్తి సమ్బన్ధో. జగతీతి పథవియా చ మన్దిరాలిన్దవత్థుస్స చ నామమేతం. ఇధ పన మన్దిరాలిన్దవత్థుసఙ్ఖాతా భూభేదా గహితా. తత్థాతి అన్ధకట్ఠకథాయం. కస్మా పాళియా న సమేతీతి ఆహ ‘‘దసహత్థుబ్బేధాపీ’’తిఆది. హీతి యస్మా. తత్థాతి అన్ధకట్ఠకథాయం. యేపి మహాపాసాదా హోన్తీతి యోజనా. తేసుపీతి మహాపాసాదేసుపి.

సుధాఛదనమణ్డపస్సాతి ఏత్థ ‘‘సుధా’’తి ఇదం ఉపలక్ఖణవసేన వుత్తం యేన కేనచి ఛదనమణ్డపస్సాపి అధిప్పేతత్తా. మణ్డం వుచ్చతి సూరియరస్మి, తం పాతి రక్ఖతి, తతో వా జనన్తి మణ్డపం. నను ఏకూపచారం హోతి పాకారస్స ఛిద్దత్తాతి ఆహ ‘‘న హీ’’తిఆది. హీతి సచ్చం, యస్మా వా. వళఞ్జనత్థాయ ఏవాతి ఏవకారో యోజేతబ్బో. తేనాహ ‘‘న వళఞ్జనూపచ్ఛేదనత్థాయా’’తి. అథ వా ‘‘సద్దన్తరత్థాపోహనేన సద్దో అత్థం వదతీ’’తి (ఉదా. అట్ఠ. ౧; దీ. ని. టి. ౧.౧; మ. ని. టీ. ౧.మూలపరియాయసుత్తవణ్ణనా; సం. ని. టీ. ౧.౧.ఓఘతరణసుత్తవణ్ణనా; అ. ని. టీ. ౧.౧.రుపాదివగ్గవణ్ణనా) వుత్తత్తా ‘‘న వళఞ్జనూపచ్ఛేదనత్థాయా’’తి వుత్తం. కవాటన్తి ఏత్థ ద్వారమేవ అధిప్పేతం పరియాయేన వుత్తత్తా, అసతి చ ద్వారే కవాటస్సాభావతో. సంవరణవివరణకాలే కవతి సద్దం కరోతీతి కవాటం.

తత్రాతి ‘‘ఏకూపచారత్తా’’తి వచనే. యస్సాతి పరవాదినో. అనుయోగో సియాతి యోజనా. ఇధాతి ఇమస్మిం సహసేయ్యసిక్ఖాపదే, వుత్తన్తి సమ్బన్ధో. తత్థాతి పిహితద్వారే గబ్భే. సోతి పరవాదీ. సబ్బచ్ఛన్నత్తా ఆపత్తి ఇతి వుత్తేతి యోజనా. ఏసేవ నయో ¶ ‘‘సబ్బపరిచ్ఛన్నతా న హోతీ’’తి ఏత్థాపి. పచ్చాగమిస్సతీతి పతి ఆగమిస్సతి, పున ఆగమిస్సతీతి అత్థో.

బ్యఞ్జనమత్తేనేవాతి ‘‘సబ్బచ్ఛన్నా’’తిఆదిఅక్ఖరపదమత్తేనేవ, న అత్థవసేన. ‘‘ఏవఞ్చ సతీ’’తి ¶ ఇమినా అబ్యాపితదోసం దస్సేతి. తతోతి అనాపత్తితో, పరిహాయేయ్యాతి సమ్బన్ధో. తస్మాతి యస్మా అనియతేసు వుత్తం, తస్మా. తత్థాతి అనియతేసు. ఇధాపీతి ఇమస్మిం సిక్ఖాపదేపి. యం యన్తి సేనాసనం. సబ్బత్థాతి సబ్బేసు సేనాసనేసు, సహసేయ్యాపత్తి హోతీతి సమ్బన్ధో.

౫౩. ద్వీసు అట్ఠకథావాదేసు మహాఅట్ఠకథావాదోవ యుత్తోతి సో పచ్ఛా వుత్తో.

ఇమినాపీతి సేనమ్బమణ్డపేనాపి. ఏతన్తి జగతియా అపరిక్ఖిత్తతం. యథాతి యంసద్దత్థో తతియన్తనిపాతో, యేన సేనమ్బమణ్డపేనాతి అత్థోతి. పఞ్చమం.

౬. దుతియసహసేయ్యసిక్ఖాపదం

౫౫. ఛట్ఠే ఆగన్తుకా వసన్తి ఏత్థాతి ఆవసథో, ఆవసథో చ సో అగారఞ్చేతి ఆవసథాగారన్తి దస్సేన్తో ఆహ ‘‘ఆగన్తుకానం వసనాగార’’న్తి. మనుస్సానం సన్తికా వచనం సుత్వాతి వచనసేసో యోజేతబ్బో. సాటకన్తి ఉత్తరసాటకం, నివత్థవత్థన్తిపి వదన్తి. అచ్చాగమ్మాతి త్వాపచ్చయన్తపదస్స సమ్బన్ధం దస్సేతుమాహ ‘‘పవత్తో’’తి. యథా ఓమసవాదసిక్ఖాపదే అక్కోసేతుకామతాయ ఖత్తియం ‘‘చణ్డాలో’’తి వదతో అలికం భణతోపి ముసావాదసిక్ఖాపదేన అనాపత్తి, ఓమసవాదసిక్ఖాపదేనేవ ఆపత్తి, ఏవమిధాపి మాతుగామేన సహ సయతో పఠమసహసేయ్యసిక్ఖాపదేన అనాపత్తి, ఇమినావ ఆపత్తీతి దట్ఠబ్బన్తి. ఛట్ఠం.

౭. ధమ్మదేసనాసిక్ఖాపదం

౬౦. సత్తమే ¶ మహాద్వారేతి బహి ఠితే మహాద్వారే. ఆగమ్మ, పవిసిత్వా వా వసనట్ఠానత్తా ఓవరకో ఆవసథో నామాతి ఆహ ‘‘ఓవరకద్వారే’’తి. సునిగ్గతేనాతి సుట్ఠు బహి నిక్ఖమిత్వా గతేన సద్దేన. ‘‘అఞ్ఞాతు’’న్తి పదస్స ‘‘న ఞాతు’’న్తి అత్థం పటిక్ఖిపన్తో ఆహ ‘‘ఆజానితు’’న్తి. ఇమినా నకారవికారో అఇతి నిపాతో న హోతి, ఆఇతి ఉపసగ్గోతి పన దస్సేతి. ‘‘విఞ్ఞునా పురిసేనా’’తి ఏత్తకమేవ అవత్వా ‘‘పురిసవిగ్గహేనా’’తి వదన్తో మనుస్సపురిసవిగ్గహం గహేత్వా ఠితేన యక్ఖేన పేతేన తిరచ్ఛానగతేన సద్ధిం ఠితాయ మాతుగామస్స దేసేతుం న వట్టతీతి దస్సేతి. న యక్ఖేనాతి యక్ఖేన సద్ధిం ఠితాయ మాతుగామస్స దేసేతుం న వట్టతీతి యోజనా. ఏస నయో ‘‘న పేతేన, న తిరచ్ఛానగతేనా’’తి ఏత్థాపి.

౬౬. ఛప్పఞ్చవాచాహీతి ¶ ఏత్థ ‘‘పఞ్చా’’తి వాచాసిలిట్ఠవసేన వుత్తం కస్సచి పయోజనస్సాభావా. తత్థాతి ‘‘ఛప్పఞ్చవాచాహీ’’తి పదే. ఏకో గాథాపాదో ఏకా వాచాతి వదన్తో చుణ్ణియే విభత్యన్తం ఏకం పదం ఏకా వాచా నామాతి దస్సేతి, అత్థజోతకపదం వా వాక్యపదం వా న గహేతబ్బం. ‘‘ఏకం పదం పాళితో, పఞ్చ అట్ఠకథాతో’’తి ఇమినా ‘‘ద్వే పదాని పాళితో, చత్తారి అట్ఠకథాతో’’తిఆదినయోపి గహేతబ్బో. ఛపదానతిక్కమోయేవ హి పమాణం. తస్మిన్తి ఏత్థ సతి విభత్తివిపల్లాసే లిఙ్గస్సాపి విపల్లాసో హోతి ‘‘తస్మి’’న్తి పుల్లిఙ్గేన వుత్తత్తా. సతి చ విభత్తివిపల్లాసే ‘‘తస్సా’’తి ఇత్థిలిఙ్గభావేన పవత్తా. ‘‘మాతుగామస్సా’’తి నియతపుల్లిఙ్గాపేక్ఖనస్స అసమ్భవతో అత్థవసేన ‘‘ఏకిస్సా’’తి ఇత్థిలిఙ్గభావేన వుత్తం. ఇమినా భేదలిఙ్గనిస్సితో విసేసనవిసేస్యోపి అత్థీతి దస్సేతి. తుమ్హాకన్తి నిద్ధారణసముదాయో. ‘‘సుణాథా’’తి అవత్వా ఆభోగోపి వట్టతీతి ఆహ ‘‘పఠమ’’న్తిఆది. పఠమన్తి చ పఠమమేవ. తేన వుత్తం ‘‘న పచ్ఛా’’తి. పుట్ఠో హుత్వా భిక్ఖు కథేతీతి యోజనాతి. సత్తమం.

౮. భూతారోచనసిక్ఖాపదం

౬౭. అట్ఠమే ¶ తత్థాతి చతుత్థపారాజికసిక్ఖాపదే. ఇధాతి భూతారోచనసిక్ఖాపదే. హీతి సచ్చం, యస్మా వా. పయుత్తవాచాతి పచ్చయేహి యుత్తా వాచా. తథాతి తతో గుణారోచనకారణా, అరియా సాదియింసూతి యోజనా.

యతసద్దానం నిచ్చసమ్బన్ధత్తా వుత్తం ‘‘యే’’తిఆది. సబ్బేపీతి పుథుజ్జనారియాపి. భూతన్తి విజ్జమానం. కస్మా సబ్బేపి పటిజానింసు, నను అరియేహి అత్తనో గుణానం అనారోచితత్తా న పటిజానితబ్బన్తి ఆహ ‘‘అరియానమ్పీ’’తిఆది. హీతి సచ్చం, యస్మా వా. అరియానమ్పి అబ్భన్తరే ఉత్తరిమనుస్సధమ్మో యస్మా భూతో హోతి, తస్మా సబ్బేపి ‘‘భూతం భగవా’’తి పటిజానింసూతి యోజనా. యస్మా భాసితో వియ హోతి, తస్మాతి యోజనా. అరియా పటిజానింసూతి సమ్బన్ధో. అనాదీనవదస్సినోతి దోసస్స అదస్సనధమ్మా. తేహీతి అరియేహి, భాసితోతి సమ్బన్ధో. యం పిణ్డపాతం ఉప్పాదేసున్తి యోజనా. అఞ్ఞేతి పుథుజ్జనా. సబ్బసఙ్గాహికేనేవాతి సబ్బేసం పుథుజ్జనారియానం సఙ్గహణే పవత్తేనేవ. సిక్ఖాపదవిభఙ్గేపీతి సిక్ఖాపదస్స పదభాజనియేపి. తత్థాతి చతుత్థపారాజికే. ఇధాతి ఇమస్మిం సిక్ఖాపదే.

౭౭. ఉత్తరిమనుస్సధమ్మమేవ సన్ధాయ వుత్తం, న సుతాదిగుణన్తి అత్థో. అన్తరా వాతి పరినిబ్బానకాలతో అఞ్ఞస్మిం కాలే వా. అతికడ్ఢియమానేనాతి అతినిప్పీళియమానేన. ఉమ్మత్తకస్సాతి ¶ ఇదం పనాతి ఏత్థ ఇతి-సద్దో ఆద్యత్థో. తేన ‘‘ఖిత్తచిత్తస్సా’’తిఆదిం సఙ్గణ్హాతి. దిట్ఠిసమ్పన్నానన్తి మగ్గపఞ్ఞాయ, ఫలపఞ్ఞాయ చ సమ్పన్నానం. అనాపత్తీతి పాచిత్తియాపత్తియా అనాపత్తి న వత్తబ్బా, ఆపత్తియేవ హోతి, తస్మా ‘‘ఉమ్మత్తకస్స అనాపత్తీ’’తి న వత్తబ్బన్తి అధిప్పాయోతి. అట్ఠమం.

౯. దుట్ఠుల్లారోచనసిక్ఖాపదం

౭౮. నవమే తత్రాతి తస్సం ‘‘దుట్ఠుల్లా నామా’’తిఆదిపాళియం, తాసు వా పాళిఅట్ఠకథాసు. విచారణాతి వీమంసనా. ఉపసమ్పన్నసద్దేతి ఉపసమ్పన్నసద్దత్థభావే ¶ . ఏత్థ హి సద్దే వుచ్చమానే అవినాభావతో సద్దేన అత్థోపి వుత్తో, వినాపి భావపచ్చయేన భావత్థస్స ఞాతబ్బత్తా భావోపి గహేతబ్బో, తస్మా వుత్తం ‘‘ఉపసమ్పన్నసద్దత్థభావే’’తి. ఏసేవ నయో ‘‘దుట్ఠుల్లసద్దే’’తి ఏత్థాపి. ఏతం పరిమాణం యస్సాతి ఏతం, ‘‘తేరస సఙ్ఘాదిసేసా’’తి వచనం. ఏతం ఏవ వత్తబ్బం, న ‘‘చత్తారి చ పారాజికానీ’’తి ఇదన్తి అత్థో. తత్థాతి పాళియం. కస్సచి విమతి భవేయ్య, కిం భవేయ్యాతి యోజనా. ఆపత్తిం ఆరోచేన్తేన అక్కోసన్తస్స సమానత్తా వుత్తం ‘‘ఏవం సతీ’’తిఆది. పాచిత్తియమేవ చాతి చసద్దో బ్యతిరేకత్థో, న దుక్కటం ఆపజ్జతీతి అత్థో. హీతి సచ్చం. ఏతన్తి పాచిత్తియాపజ్జనతం, ‘‘అసుద్ధో హోతి…పే… ఓమసవాదస్సా’’తి వచనం వా, వుత్తన్తి సమ్బన్ధో. ఏత్థాతి పాళియం. అట్ఠకథాచరియావేతి ఏత్థ ఏవకారో అట్ఠానయోగో, పమాణన్తి ఏత్థ యోజేతబ్బో, కారణమేవాతి అత్థో. తేన వుత్తం ‘‘న అఞ్ఞా విచారణా’’తి. అథ వా అఞ్ఞాతి సామ్యత్థే పచ్చత్తవచనమేతం, న అఞ్ఞేసం విచారణా పమాణన్తి అత్థో. ఏవఞ్హి సతి ఏవకారో ఠానయోగోవ. పుబ్బేపి చాతి గన్థారమ్భకాలేపి చ.

ఏతన్తి అట్ఠకథాచరియానం పమాణతం. సంవరత్థాయ ఏవ, అనాపజ్జనత్థాయ ఏవ చ అనుఞ్ఞాతన్తి యోజనా. తేనాహ ‘‘న తస్స’’త్యాది. తస్మాతి యస్మా భిక్ఖుభావో నామ న అత్థి, తస్మా సువుత్తమేవాతి సమ్బన్ధో.

౮౦. సాతి భిక్ఖుసమ్ముతి, సఙ్ఘేన కాతబ్బాతి యోజనా. కత్థచీతి కిస్మిఞ్చి ఠానే. ఇధాతి ఇమస్మిం సిక్ఖాపదే. ‘‘వుత్తత్తా’’తి పదం ‘‘కాతబ్బా’’తి పదే హేతు. ఏసాతి ఏసో భిక్ఖు. హితేసితాయాతి హితస్స ఏసితాయ, అత్థస్స ఇచ్ఛతాయాతి అత్థో.

౮౨. సేసానీతి ¶ ఆదిమ్హి పఞ్చసిక్ఖాపదతో సేసాని ఉపరి పఞ్చ సిక్ఖాపదాని. అస్సాతి అనుపసమ్పన్నస్స. ఘటేత్వాతి సమ్బన్ధం కత్వాతి. నవమం.

౧౦. పథవీఖణనసిక్ఖాపదం

౮౬. దసమే ¶ భగవా దస్సేతీతి యోజనా. ఏత్థాతి పథవియం. తత్థాతి తేసు పాసాణాదీసు. ముట్ఠిప్పమాణతోతి ఖటకపమాణతో. సాతి అదడ్ఢపథవీ. హత్థికుచ్ఛియన్తి ఏవంనామకే ఠానే. ఏకపచ్ఛిపూరం పథవిన్తి సమ్బన్ధో. తేసంయేవాతి అప్పపంసుఅప్పమత్తికాపదానం ఏవ. హీతి సచ్చం, యస్మా వా. ఏతన్తి యేభుయ్యేనపాసాణాదిపఞ్చకం. తన్తి కుసీతం. ఆణాపేత్వాతి ఏత్థ ‘‘ఆణ పేసనే’’తి ధాతుపాఠేసు వుత్తత్తా ఆణధాతుయేవ పేసనసఙ్ఖాతం హేత్వత్థం వదతి, న ణాపేపచ్చయో, సో పన ధాత్వత్థేయేవ వత్తతి. న హి తస్స విసుం వుత్తో అభిధేయ్యో అత్థి ధాత్వత్థతో అఞ్ఞస్స అభిధేయ్యస్సాభావా. తావాతి పఠమం పాళిముత్తకవినిచ్ఛయస్స, తతో వా.

పోక్ఖరం పదుమం నేతీతి పోక్ఖరణీ. ‘‘సోధేన్తేహీ’’తి పదం ‘‘ఉస్సిఞ్చితుం అపనేతు’’న్తి పదేసు భావకత్తా. యోతి ‘‘తనుకద్దమో’’తి పదేన యోజేతబ్బో. యో తనుకద్దమోతి హి అత్థో. కుటేహీతి ఘటేహి. ఉస్సిఞ్చితున్తి ఉక్ఖిపిత్వా, ఉద్ధరిత్వా వా సిఞ్చితుం. తత్రాతి సుక్ఖకద్దమే, ‘‘యో’’తి పదే అవయవీఆధారో. యోతి సుక్ఖకద్దమో.

తటన్తి కూలం. ఉదకసామన్తాతి ఉదకస్స సమీపే. ఓమకచతుమాసన్తి చతుమాసతో ఊనకం. ఓవట్ఠన్తి దేవేన ఓవస్సితం హోతి సచేతి యోజనా. పతతీతి తటం పతతి. ఉదకేయేవాతి పకతిఉదకేయేవ. ఉదకస్సాతి వస్సోదకస్స. తత్థాతి పాసాణపిట్ఠియం. పఠమమేవాతి సోణ్డిఖణనతో పఠమం ఏవ. ఉదకే పరియాదిణ్ణేతి ఉదకే సుక్ఖే. పచ్ఛాతి ఉదకపూరతో పచ్ఛా. తత్థాతి సోణ్డియం. ఉదకేయేవాతి మూలఉదకేయేవ. ఉదకన్తి ఆగన్తుకఉదకం. అల్లీయతీతి పిట్ఠిపాసాణే లగ్గతి. తమ్పీతి సుఖుమరజమ్పి. అకతపబ్భారేతి వళఞ్జేన అకతే పబ్భారే. ఉపచికాహి వమీయతి, ఘరగోళికాదయో వా సత్తే వమతీతి వమ్మికో.

గావీనం ¶ ఖురో కణ్టకసదిసత్తా గోకణ్టకో నామ, తేన ఛిన్నో కద్దమో ‘‘గోకణ్టకో’’తి వుచ్చతి. అచ్ఛదనం వా వినట్ఠచ్ఛదనం వా పురాణసేనాసనం హోతీతి యోజనా. తతోతి ¶ పురాణసేనాసనతో, గణ్హితుం వట్టతీతి సమ్బన్ధో. అవసేసన్తి వినట్ఠచ్ఛదనతో. అవసేసం ఇట్ఠకం గణ్హామి ఇతి సఞ్ఞాయాతి యోజేతబ్బో. తేనాతి ఇట్ఠకాదినా. యా యాతి మత్తికా. అతిన్తాతి అనల్లా, అకిలిన్నాతి అత్థో.

తస్మిన్తి మత్తికాపుఞ్జే. సబ్బోతి సకలో మత్తికాపుఞ్జో. అస్సాతి మత్తికాపుఞ్జస్స. ‘‘కప్పియకారకేహీ’’తి పదం ‘‘అపనామేత్వా’’తి పదే కారితకమ్మం. కస్మా వట్టతీతి ఆహ ‘‘ఉదకేనా’’తిఆది. హీతి సచ్చం, యస్మా వా.

తత్థాతి మత్తికాపాకారే. అఞ్ఞమ్పీతి మణ్డపథమ్భతో అఞ్ఞమ్పి. తేన అపదేసేనాతి తేన పాసాణాదిపవట్టనలేసేన.

పస్సావధారాయాతి ముత్తసోతాయ. కత్తరయట్ఠియాతి కత్తరదణ్డేన. ఏత్థ హి కత్తరయతి అఙ్గపచ్చఙ్గానం సిథిలభావేన సిథిలో హుత్వా భవతీతి కత్వా కత్తరో వుచ్చతి జిణ్ణమనుస్సో, తేన ఏకన్తతో గహేతబ్బత్తా కత్తరేన గహితా యట్ఠి, కత్తరస్స యట్ఠీతి వా కత్వా కత్తరయట్ఠి వుచ్చతి కత్తరదణ్డో. దన్తజపఠమక్ఖరేన సజ్ఝాయితబ్బో. వీరియసమ్పగ్గహణత్థన్తి వీరియస్స సుట్ఠు పగ్గణ్హనత్థం, వీరియస్స ఉక్ఖిపనత్థన్తి అత్థో. కేచి భిక్ఖూతి యోజనా.

౮౭. తత్రాపీతి ఇట్ఠకకపాలాదీసుపి. హీతి సచ్చం. తేసం అనుపాదానత్తాతి తేసం ఇట్ఠకాదీనం అగ్గిస్స అనిన్ధనత్తా. హీతి సచ్చం, యస్మావా. తానీతి ఇట్ఠకాదీని. అవిసయత్తాతి ఆపత్తియా అనోకాసత్తా. తిణుక్కన్తి తిణమయం ఉక్కం. తత్థేవాతి మహాపచ్చరియం ఏవ. అరీయతి అగ్గినిప్ఫాదనత్థం ఘంసీయతి ఏత్థాతి అరణీ, హేట్ఠా నిమన్థనీయదారు. సహ ధనునా ఏతి పవత్తతీతి సహితో, ఉపరి నిమన్థనదారు. అరణీ చ సహితో చ అరణీసహితో, తేన అగ్గిం నిబ్బత్తేత్వాతి యోజనా. యథా కరియమానే న డయ్హతి, తథా కరోహీతి సమ్బన్ధో.

౮౮. ఆవాటం ¶ జానాతి ఆవాటం కాతుం, ఖణితుం వా జానాహీతి అత్థో. ‘‘ఏవం మహామత్తికం జాన, థుసమత్తికం జానా’’తి ఏత్థాపి యథాలాభం సమ్పదానవాచకపదం అజ్ఝాహరిత్వా యోజనా కాతబ్బా. సాతి పథవీ. తేనాతి పవట్టనాదినాతి. దసమం.

ముసావాదవగ్గో పఠమో.

౨. భూతగామవగ్గో

౧. భూతగామసిక్ఖాపద-అత్థయోజనా

౮౯. దుతియవగ్గస్స ¶ పఠమే తస్సాతి దేవతాయ. ఉక్ఖిత్తం ఫరసున్తి ఉద్ధం ఖిత్తం కుఠారిం. నిగ్గహేతున్తి సణ్ఠాతుం, నివత్తేతుం వా. చక్ఖువిసయాతీతేతి పసాదచక్ఖుస్స గోచరాతిక్కన్తే. మహారాజసన్తికాతి వేస్సవణమహారాజస్స సన్తికా. థనమూలేయేవాతి థనసమీపేయేవ. హిమవన్తేతి హిమఉగ్గిరణే వనే, హిమయుత్తే వా. తత్థాతి హిమవన్తే, దేవతాసన్నిపాతే వా. రుక్ఖధమ్మోతి రుక్ఖసభావో. రుక్ఖధమ్మో చ నామ ఛేదనభేదనాదీసు రుక్ఖానం అచేతనత్తా కోపస్స అకరణం, తస్మిం రుక్ఖధమ్మే ఠితా దేవతా రుక్ఖధమ్మే ఠితా నామ, ఛేదనభేదనాదీసు రుక్ఖస్స వియ రుక్ఖట్ఠకదేవతాయ అకోపనం రుక్ఖధమ్మే ఠితా నామాతి అధిప్పాయో. తత్థాతి తాసు సన్నిపాతదేవతాసు. ఇతీతి ఇమస్స అలభనస్స, ఇమస్మిం అలభనే వా, ఆదీనవన్తి సమ్బన్ధో. భగవతో చాతి చ-సద్దో ‘‘పుబ్బచరిత’’న్తి ఏత్థ యోజేతబ్బో. ఇమఞ్చ ఆదీనవం అద్దస, భగవతో పుబ్బచరితఞ్చ అనుస్సరీతి వాక్యసమ్పిణ్డనవసేన యోజనా కాతబ్బా. తేనాతి దస్సనానుస్సరణకారణేన. అస్సాతి దేవతాయ. సంవిజ్జతి పితా అస్సాతి సపితికో, పుత్తో. (తావాతి అతివియ, పటిసఞ్చిక్ఖన్తియాతి సమ్బన్ధో) ‘‘మరియాదం బన్ధిస్సతీ’’తి వత్వా తస్స అత్థం దస్సేన్తో ఆహ ‘‘సిక్ఖాపదం పఞ్ఞపేస్సతీ’’తి. ఇతి పటిసఞ్చిక్ఖన్తియా అస్సా దేవతాయ ఏతదహోసీతి యోజనా.

యోతి ¶ యో కోచి జనో. వేతి ఏకన్తేన. ఉప్పతితన్తి ఉప్పజ్జనవసేన అత్తనో ఉపరి పతితం. భన్తన్తి భమన్తం ధావన్తం, వారయేతి నివారేయ్య నిగ్గణ్హేయ్యాతి అత్థో. తన్తి జనం. అయం పనేత్థ యోజనా – సారథి భన్తం రథం వారయే ఇవ, తథా యో వే ఉప్పతితం కోధం వారయే, తం అహం సారథిం ఇతి బ్రూమి. ఇతరో కోధనివారకతో అఞ్ఞో రాజఉపరాజాదీనం సారథిభూతో జనో రస్మిగ్గాహో రజ్జుగ్గాహో నామాతి.

దుతియగాథాయ వేజ్జో విసటం విత్థతం సప్పవిసం సప్పస్స ఆసీవిసస్స విసం గరళం ఓసధేహి భేసజ్జేన, మన్తేన చ వినేతి ఇవ, తథా యో భిక్ఖవే ఉప్పతితం కోధం మేత్తాయ వినేతి, సో భిక్ఖు ఉరగో భుజగో పురాణం పురే భవం జిణ్ణం పురాణత్తా జిణ్ణం తచం జహాతి ఇవ, తథా ఓరపారం అపారసఙ్ఖాతం పఞ్చోరమ్భాగియసంయోజనం జహాతీతి యోజనా కాతబ్బా.

తత్రాతి ¶ ద్వీసు గాథాసు. వత్థు పన వినయే ఆరూళ్హన్తి యోజనా. అథాతి పచ్ఛా. యస్స దేవపుత్తస్సాతి యేన దేవపుత్తేన. పరిగ్గహోతి పరిచ్ఛిన్దిత్వా గహితో. సోతి దేవపుత్తో. తతోతి ఉపగమనతో. యదా హోతి, తదాతి యోజనా. మహేసక్ఖదేవతాసూతి మహాపరివారాసు దేవతాసు, మహాతేజాసు వా. పటిక్కమన్తీతి అపేన్తి. దేవతా యమ్పి పఞ్హం పుచ్ఛన్తీతి యోజనా. తత్థేవాతి అత్తనో వసనట్ఠానేయేవ. ఉపట్ఠానన్తి ఉపట్ఠానత్థాయ, సమ్పదానత్థే చేతం ఉపయోగవచనం. అథ వా ఉపగన్త్వా తిట్ఠతి ఏత్థాతి ఉపట్ఠానం, భగవతో సమీపట్ఠానం, తం ఆగన్త్వాతి అత్థో. నన్తి తం, అయమేవ వా పాఠో.

౯౦. ‘‘భవన్తీ’’తి ఇమినా విరూళ్హే మూలే నీలభావం ఆపజ్జిత్వా వడ్ఢమానకే తరుణరుక్ఖగచ్ఛాదికే దస్సేతి. ‘‘అహువత్థు’’న్తి ఇమినా పన వడ్ఢిత్వా ఠితే మహన్తరుక్ఖగచ్ఛాదికే దస్సేతి. ‘‘అహువత్థు’’న్తి చ హియ్యత్తనిసఙ్ఖాతాయ త్థుం-విభత్తియా హూ-ధాతుస్స ఊకారస్స ఉవాదేసో హోతి. పోత్థకేసు పన ‘‘అహువతీ’’తి పాఠో దిస్సతి, సో అపాఠోతి దట్ఠబ్బో. ‘‘జాయన్తీ’’తి ఇమినా భూ-ధాతుస్స సత్తత్థభావం దస్సేతి ¶ , ‘‘వడ్ఢన్తీ’’తి ఇమినా వడ్ఢనత్థభావం. ఏతన్తి ‘‘భూతగామో’’తి నామం. పీయతే యథాకామం పరిభుఞ్జీయతే, పాతబ్బం పరిభుఞ్జితబ్బన్తి వా పాతబ్యం, పాసద్దో యథాకామపరిభుఞ్జనత్థో. తేనాహ – ‘‘ఛేదనభేదనాదీహి యథారుచి పరిభుఞ్జితబ్బతాతి అత్థో’’తి.

౯౧. ‘‘ఇదానీ’’తి పదం ‘‘ఆహా’’తి పదే కాలసత్తమీ. యస్మిన్తి బీజే. తన్తి బీజం. పఞ్చ బీజజాతానీతి ఏత్థ జాతసద్దస్స తబ్భావత్థతం సన్ధాయ అట్ఠకథాసు ఏవం వుత్తం. తబ్భావత్థస్స ‘‘మూలే జాయన్తీ’’తి ఇమాయ పాళియా అసంసన్దనతం సన్ధాయ వుత్తం సఙ్గహకారేన ‘‘న సమేన్తీ’’తి. అట్ఠకథాచరియానం మతేన సతి జాతసద్దస్స తబ్భావత్థభావే ‘‘మూలే జాయన్తీ’’తిఆదీసు మూలే మూలాని జాయన్తీతి దోసో భవేయ్యాతి మనసి కత్వా ఆహ ‘‘న హీ’’తిఆది. హీతి సచ్చం, యస్మా వా. తానీతి రుక్ఖాదీని. తస్సాతి ‘‘భూతగామో నామ పఞ్చ బీజజాతానీ’’తి పదస్స. ఏతన్తి ‘‘బీజజాతానీ’’తి నామం. బీజేసు జాతాని బీజజాతానీతి వుత్తే ‘‘మూలే జాయన్తీ’’తిఆదినా సమేతి. ఏతేనాతి ‘‘బీజతో’’తిఆదినా సఙ్గహోతి సమ్బన్ధో.

‘‘యేహీ’’తి పదం ‘‘జాతత్తా’’తి పదే అపాదానం, హేతు వా ‘‘వుత్తానీ’’తి పదే కరణం, కత్తా వా. తేసన్తి బీజానం. రుక్ఖాదీనం విరుహనం జనేతీతి బీజం. ‘‘బీజతో’’తిఆదినా కారియోపచారేన కారణస్స దస్సితత్తా కారణూపచారం పదీపేతి. అఞ్ఞానిపి యాని వా పన గచ్ఛవల్లిరుక్ఖాదీని అత్థి సంవిజ్జన్తి, తాని గచ్ఛవల్లిరుక్ఖాదీని జాయన్తి సఞ్జాయన్తీతి యోజనా. తానీతి గచ్ఛవల్లిరుక్ఖాదీని ¶ . తఞ్చ మూలం, పాళియం వుత్తహలిద్దాది చ అత్థి, సబ్బమ్పి ఏతం మూలబీజం నామాతి సమ్బన్ధో. ఏత్థాతి బీజేసు, ఖన్ధబీజేసు వా.

౯౨. సఞ్ఞావసేనాతి ‘‘బీజ’’న్తి సఞ్ఞావసేన. ‘‘తత్థా’’తి పదం ‘‘వేదితబ్బో’’తి పదే ఆధారో. ‘‘యథా’’తిఆదినా కారణోపచారేన కారియస్స వుత్తత్తా ఫలూపచారం దస్సేతి. యం బీజం వుత్తం, తం దుక్కటవత్థూతి యోజనా. యదేతం ఆదిపదన్తి యోజేతబ్బం. తేనాతి ఆదిపదేన. రవీయతి భగవతా కథీయతీతి రుతం, పాళి, తస్స అనురూపం యథారుతం, పాళిఅనతిక్కన్తన్తి అత్థో.

ఏత్థాతి ¶ ‘‘బీజే బీజసఞ్ఞీ’’తిఆదిపదే, ఇమస్మిం సిక్ఖాపదే వా. ఉదకే ఠాతి పవత్తతీతి ఉదకట్ఠో, ఏవం థలట్ఠోపి. తత్థాతి ఉదకట్ఠథలట్ఠేసు. సాసపస్స మత్తం పమాణం అస్స సేవాలస్సాతి సాసపమత్తికో. తిలస్స బీజపమాణం అస్స సేవాలస్సాతి తిలబీజకో. పమాణత్థే కో. ఆదిసద్దేన సఙ్ఖపణకాదయో సేవాలే సఙ్గణ్హాతి. తత్థ తిలబీజపమాణో జలసణ్ఠితో నీలాదివణ్ణయుత్తో సేవాలో తిలబీజం నామ, సపత్తో అప్పకణ్డో ఉక్ఖలిపిధానాదిపమాణో సమూలో ఏకో సేవాలవిసేసో సఙ్ఖో నామ, భమరసణ్ఠానో నీలవణ్ణో ఏకో సేవాలవిసేసో పణకో నామ. ఉదకం సేవతీతి సేవాలో. తత్థాతి సేవాలేసు. యోతి సేవాలో. పతిట్ఠితం సేవాలన్తి సమ్బన్ధో. యత్థ కత్థచీతి మూలే వా నళే వా పత్తే వా. ఉద్ధరిత్వాతి ఉప్పాటేత్వా. ‘‘హత్థేహీ’’తి పదం ‘‘వియూహిత్వా’’తి పదే కరణం. హీతి సచ్చం, యస్మా వా. తస్సాతి సేవాలస్స. ఏత్తావతాతి ఇతో చితో చ వియూహనమత్తేన. యో సేవాలో నిక్ఖమతి, తం సేవాలన్తి యోజనా. పరిస్సావనన్తరేనాతి పరిస్సావనఛిద్దేన. ఉప్పలాని అస్మిం గచ్ఛేతి ఉప్పలినీ. పదుమాని అస్మిం గచ్ఛేతి పదుమినీ, ఇనో, ఇత్థిలిఙ్గజోతకో ఈ. తత్థేవాతి ఉదకేయేవ. తానీతి వల్లీతిణాని. హీతి సచ్చం, యస్మా వా. అనన్తకోతి సాసపమత్తికో సేవాలో. సో హి నత్థి అత్తతో అన్తో లామకో సేవాలో ఏతస్సాతి కత్వా ‘‘అనన్తకో’’తి వుచ్చతి. అత్తనాయేవ హి సుఖుమో, తతో సుఖుమో సేవాలో నత్థీతి అధిప్పాయో. తత్థాతి దుక్కటవత్థుభావే. తమ్పీతి ‘‘సమ్పుణ్ణభూతగామం న హోతీ’’తి వచనమ్పి. పిసద్దో మహాపచ్చరిఆదిఅట్ఠకథాచరియానం వచనాపేక్ఖో. హీతి సచ్చం, యస్మా వా. న ఆగతో, తస్మా న సమేతీతి యోజనా. అథాతి తస్మిం అనాగతే. ఏతన్తి అనన్తకసేవాలాదిం. గచ్ఛిస్సతీతి వదేయ్యాతి సమ్బన్ధో. తమ్పీతి ‘‘గచ్ఛిస్సతీ’’తి వచనమ్పి. పిసద్దో పురిమట్ఠకథాచరియానం వచనాపేక్ఖో.

అభూతగామమూలత్తా ¶ తాదిసస్స బీజగామస్సాతి ఏత్థ బీజగామో తివిధో హోతి – యో సయం భూతగామతో హుత్వా అఞ్ఞమ్పి భూతగామం ¶ జనేతి, అమ్బట్ఠిఆదికో. యో పన సయం భూతగామతో హుత్వా అఞ్ఞం పన భూతగామం న జనేతి, తాలనాళికేరాదిఖాణు. యో పన సయమ్పి భూతగామతో అహుత్వా అఞ్ఞమ్పి భూతగామం న జనేతి. పానీయఘటాదీనం బహి సేవాలోతి. భూతగామో పన చతుబ్బిధో హోతి – యో సయం బీజగామతో హుత్వా అఞ్ఞమ్పి బీజగామం జనేతి, ఏతరహి అమ్బరుక్ఖాదికో. యో పన సయం బీజగామతో అహుత్వావ అఞ్ఞం బీజగామం జనేతి, ఆదికప్పకాలే అమ్బరుక్ఖాదికో. యో పన సయం బీజగామతో హుత్వా అఞ్ఞం పన బీజగామం న జనేతి, నీలవణ్ణో ఫలితకదలీరుక్ఖాదికో. యో పన సయమ్పి బీజగామతో అహుత్వా అఞ్ఞమ్పి బీజగామం న జనేతి, ఇధ వుత్తో అనన్తకసేవాలాదికోతి. తత్థ చతుత్థం భూతగామం సన్ధాయ వుత్తం ‘‘అభూతగామమూలకత్తా తాదిసస్స బీజస్సా’’తి. అయం పన తతియబీజగామస్స చ చతుత్థభూతగామస్స చ విసేసో – తతియబీజగామే మూలపణ్ణాని న పఞ్ఞాయన్తి, చతుత్థభూతగామే తాని పఞ్ఞాయన్తీతి. మూలపణ్ణానం అపఞ్ఞాయనత్తా బీజగామోతి వుత్తో, తేసం పఞ్ఞాయనత్తా భూతగామోతి వుత్తో. ఇతరథా హి విరోధో భవేయ్యాతి. అత్తనో వాదే పాచిత్తియభావతో గరుకం, మహాపచ్చరిఆదీనం వాదే దుక్కటమత్తభావతో లహుకం. ఏతన్తి ఠానం.

ఏవం ఉదకట్ఠం దస్సేత్వా థలట్ఠం దస్సేన్తో ఆహ ‘‘థలట్ఠే’’తిఆది. థలట్ఠే వినిచ్ఛయో ఏవం వేదితబ్బోతి యోజనా. తత్థాతి హరితఖాణూసు. ఉద్ధం వడ్ఢతీతి నవసాఖానిగ్గమనేన ఛిన్నతో ఉపరి వడ్ఢతి. సోతి ఖాణు. ఫలితాయ కదలియా ఖాణు బీజగామేన సఙ్గహితోతి యోజనా. ఫలం సఞ్జాతం ఏతిస్సాతి ఫలితా. తథాతి ‘‘భూతగామేనేవ సఙ్గహితా’’తి పదాని ఆకడ్ఢతి. యదాతి యస్మిం కాలే. రతనప్పమాణాపీతి హత్థప్పమాణాపి. అథాతి అపాదానత్థో, తతో రాసికరణతో అఞ్ఞన్తి అత్థో. భూమియం నిఖణన్తీతి సమ్బన్ధో. ‘‘మూలేసు చేవ పణ్ణేసు చా’’తి ఏత్థ చసద్దో సముచ్చయత్థోవ, న వికప్పత్థోతి ఆహ ‘‘మూలమత్తేసు పనా’’తిఆది.

బీజానీతి మూలాదిబీజాని. ఠపితాని హోన్తీతి సమ్బన్ధో. ‘‘ఉపరీ’’తి పదేన హేట్ఠా మూలాని చాతి అత్థం నయేన ఞాపేతి. న అఙ్కురే నిగ్గతమత్తేయేవ ¶ , అథ ఖో హరితే నీలపణ్ణవణ్ణే జాతేయేవ భూతగామసఙ్గహో కాతబ్బోతి ఆహ ‘‘హరితే’’తిఆది. తాలట్ఠీనం మూలన్తి సమ్బన్ధో. దన్తసూచి వియాతి హత్థిదన్తసూచి వియ. యథా అసమ్పుణ్ణభూతగామో తతియో కోట్ఠాసో న ఆగతో, న ఏవం అమూలకభూతగామో. సో పన ఆగతోయేవాతి ఆహ ‘‘అమూలకభూతగామే’’తి. అమూలికలతా వియ అమూలకభూతగామే సఙ్గహం గచ్ఛతీతి అత్థో.

వన్దాకాతి ¶ రుక్ఖాదనీ. సా హి సయం రుక్ఖం నిస్సాయ జాయన్తీపి అత్తనో నిస్సయానం రుక్ఖానం అదనత్తా భక్ఖనత్తా వదీయతి థుతీయతీతి ‘‘వన్దాకా’’తి వుచ్చతి. అఞ్ఞా వాతి వన్దాకాయ అఞ్ఞా వా. తన్తి వన్దాకాదిం. తతోతి రుక్ఖతో. వనన్తి ఖుద్దకో గచ్ఛో. పగుమ్బోతి మహాగచ్ఛో. దణ్డకోతి రుక్ఖో దణ్డయోగతో. తస్సాపీతి అమూలికలతాయపి. అయమేవ వినిచ్ఛయోతి వన్దాకాదికస్స వినిచ్ఛయో వియ అయం వినిచ్ఛయో దట్ఠబ్బోతి యోజనా. ‘‘ద్వే తీణి పత్తానీ’’తి వుత్తత్తా ఏకపత్తో సఞ్జాయన్తోపి అగ్గబీజసఙ్గహం గచ్ఛతీతి అత్థో. ‘‘అనుపసమ్పన్నేనా’’తి పదం ‘‘లిత్తస్సా’’తి పదే కత్తా. నిదాఘసమయేతి గిమ్హకాలే. అబ్బోహారికోతి ఆపత్తియా అఙ్గన్తి న వోహరితబ్బో. వోహరితుం న అరహతీతి అత్థో. ఏతన్తి అబ్బోహారికతం, ‘‘సచే…పే… పమజ్జితబ్బా’’తి వచనం వా.

అహిం సప్పం ఛాదేతీతి అహిచ్ఛత్తం, తంయేవ అహిచ్ఛత్తకం. యథాకథఞ్చి హి బ్యుప్పత్తి, రుళ్హియా అత్థవినిచ్ఛయో. తస్మాతి తతో వికోపనతో. తత్థాతి అహిచ్ఛత్తకే. హేట్ఠా ‘‘ఉదకపప్పటకో’’తి వత్వా ఇధ ‘‘రుక్ఖపప్పటికాయపీ’’తి వుత్తత్తా పప్పటకసద్దో ద్విలిఙ్గోతి దట్ఠబ్బో. తన్తి పప్పటికం. ఠితం నియ్యాసన్తి సమ్బన్ధో. ఏవం ‘‘లగ్గ’’న్తి ఏత్థాపి. హత్థకుక్కుచ్చేనాతి హత్థలోలేన. ‘‘ఛిన్దన్తస్సాపీ’’తి పదే హేతు.

వాసత్థికేనాతి వాసం ఇచ్ఛన్తేన. ‘‘ఓచినాపేతబ్బా’’తి పదే కత్తా. ఉప్పాటేన్తేహీతి ఉద్ధరన్తేహి. తేసన్తి సామణేరానం. సాఖం గహితన్తి సమ్బన్ధో. ఠపితస్స సిఙ్గీవేరస్సాతి యోజనా.

ఛిజ్జనకన్తి ¶ ఛిజ్జనయుత్తం, ఛిజ్జనారహన్తి అత్థో. ‘‘చఙ్కమితట్ఠానం దస్సేస్సామీ’’తి ఇమినా వత్తసీసేన చఙ్కమనం వట్టతీతి దస్సేతి. ‘‘భిజ్జతీ’’తి ఇమినా అభిజ్జమానే గణ్ఠిపి కాతబ్బోతి దస్సేతి. దారుమక్కటకన్తి మక్కటస్స హత్థో మక్కటో ఉపచారేన, మక్కటో వియాతి మక్కటకో, సదిసత్థే కో. దారుసఙ్ఖాతో మక్కటకో దారుమక్కటకో. తం ఆకోటేన్తీతి సమ్బన్ధో. అనియామితత్తాతి ఇమన్తి అనియామితత్తా వచనస్స. ఇదం మహాసామఞ్ఞం, విసేససామఞ్ఞమ్పి వట్టతీతి ఆహ ‘‘నామం గహేత్వాపీ’’తిఆది. సబ్బన్తి సబ్బం వచనం.

‘‘ఇమం జానాతిఆదీసూ’’తి పదం ‘‘ఏవమత్థో దట్ఠబ్బో’’తి పదే ఆధారో. ఇమం మూలభేసజ్జం జానాతి ఇమం మూలభేసజ్జం యోజితుం జానాతి యోజనా. ఏత్తావతాతి ‘‘ఇమం జానా’’తిఆదివచనమత్తేన. కప్పియన్తి సమణవోహారేన, వోహారస్స వా యుత్తం అనురూపం. ఏత్థాతి ‘‘కప్పియం ¶ కాతబ్బ’’న్తి వచనే. నిబ్బట్టబీజమేవాతి ఫలతో నిబ్బట్టేత్వా విసుం కతం బీజం ఏవ. తత్థాతి సుత్తే. కరోన్తేన భిక్ఖునా కాతబ్బన్తి యోజనా. ‘‘కప్పియన్తి వత్వావా’’తి ఇమినా పఠమం కత్వా అగ్గిసత్థనఖాని ఉద్ధరిత్వా పచ్ఛా వత్తుం న వట్టతీతి దస్సేతి. లోహమయసత్థస్సాతి అయతమ్బాదిలోహమయస్స సత్థస్స. తేహీతి మనుస్సాదీనం నఖేహి. తేహీతి అస్సాదీనం ఖురేహి. తేహీతి హత్థినఖేహి. యేహీతి నఖేహి. తత్థజాతకేహిపీతి తస్మిం సత్థే జాతకేహిపి, నఖేహీతి సమ్బన్ధో.

తత్థాతి పురిమవచనాపేక్ఖం. ‘‘కప్పియం కరోన్తేనా’’తిఆదివచనమపేక్ఖతి. ‘‘ఉచ్ఛుం కప్పియం కరిస్సామీ’’తి ఉచ్ఛుమేవ విజ్ఝతి, పగేవ. ‘‘దారుం కప్పియం కరిస్సామీ’’తి ఉచ్ఛుం విజ్ఝతి, ‘‘దారుం కప్పియం కరిస్సామీ’’తి దారుమేవ వా విజ్ఝతి, వట్టతి ఏకాబద్ధత్తాతి వదన్తి. తన్తి రజ్జుం వా వల్లిం వా. సబ్బం ఖణ్డన్తి సమ్బన్ధో. తత్థాతి మరిచపక్కేసు. కటాహన్తి ఏకాయ భాజనవికతియా నామమేతం. ఇధ పన బీజానం భాజనభావేన తంసదిసత్తా ఫలఫేగ్గుపి ‘‘కటాహ’’న్తి వుచ్చతి. ఏకాబద్ధన్తి కటాహేన ఏకతో ఆబద్ధం.

తానీతి తిణాని. తేనాతి రుక్ఖపవట్టనాదినా. తత్రాతి తస్మిం ఠపనపాతనట్ఠానే. ‘‘మనుస్సవిగ్గహపారాజికవణ్ణనాయ’’న్తి పదం ‘‘వుత్త’’న్తి పదే ¶ సామఞ్ఞాధారో. భిక్ఖు అజ్ఝోత్థటో హోతీతి సమ్బన్ధో. ఓపాతేతి ఆవాటే. సో హి అవపతనట్ఠానత్తా ‘‘ఓపాతో’’తి వుచ్చతి. రుక్ఖన్తి అజ్ఝోత్థటరుక్ఖం. భూమిన్తి ఓపాతథిరభూమిం. జీవితహేతూతి నిమిత్తత్థే పచ్చత్తవచనం, జీవితకారణాతి అత్థో. ‘‘భిక్ఖునా’’తి పదం ‘‘నిక్ఖామేతు’’న్తి పదే భావకత్తా, కారితకత్తా వా. ‘‘అజ్ఝోత్థటభిక్ఖు’’న్తి వా ‘‘ఓపాతభిక్ఖు’’న్తి వా కారితకమ్మం అజ్ఝాహరితబ్బం. తత్థాతి అనాపత్తిభావే, అనాపత్తిభావస్స వా. ఏతస్సాతి సుత్తస్స. పరో పన కారుఞ్ఞేన కరోతీతి సమ్బన్ధో. ఏతమ్పీతి కారుఞ్ఞమ్పి. హీతి సచ్చం, యస్మా వాతి. పఠమం.

౨. అఞ్ఞవాదకసిక్ఖాపదం

౯౪. దుతియే అనాచారన్తి అచరితబ్బం కాయవచీద్వారవీతిక్కమం. సబ్బనామస్స అనియమత్థత్తా ఇధ వచనన్తి ఆహ ‘‘అఞ్ఞేన వచనేన అఞ్ఞం వచన’’న్తి. సోతి భిక్ఖు, వదతీతి సమ్బన్ధో. కోతి కో పుగ్గలో. కిన్తి కిం ఆపత్తిం. కిస్మిన్తి కిస్మిం వత్థుస్మిం. కిన్తి కిం కమ్మం. కన్తి కం పుగ్గలం. కిన్తి కిం వచనం.

ఏత్థాతి ¶ ‘‘కో ఆపన్నో’’తిఆదిపాళియం. ‘‘భిక్ఖూహీ’’తి పదం ‘‘వుత్తో’’తి పదే కత్తా. అసారుప్పన్తి భిక్ఖూనం అసారుప్పం. ఏసోతి ఏసో అత్థో, విభవోతి అత్థో. ఏతన్తి వత్థు. భణన్తో వా హుత్వా అఞ్ఞేనఞ్ఞం పటిచరతీతి సమ్బన్ధో. ఏత్థాతి పటిచ్ఛన్నాసనే. సోతన్తి సోతద్వారం. చక్ఖున్తి చక్ఖుద్వారం.

౯౮. అఞ్ఞన్తి పుచ్ఛితత్థతో అఞ్ఞం అపుచ్ఛితమత్థం. భావప్పధానోయం కత్తునిద్దేసోతి ఆహ ‘‘అఞ్ఞేనఞ్ఞం పటిచరణస్సేతం నామ’’న్తి. తుణ్హీభావస్సాతి అభాసనస్స. ఆత్యూపసగ్గో లుత్తనిద్దిట్ఠోతి ఆహ ‘‘ఆరోపేతూ’’తి. ఏవం ‘‘అరోపితే’’తి ఏత్థపి. తేనాహ ‘‘అనారోపితే’’తి.

౧౦౧. తన్తి అఞ్ఞవాదకవిహేసకరోపనకమ్మం. అస్సాతి భవేయ్య, హోతి వా.

౧౦౨. కిన్తి ¶ కిం వచనం. యేనాతి యేన బ్యాధినా కథేతుం న సక్కోతి, తాదిసో బ్యాధి ముఖే హోతీతి యోజనా. తప్పచ్చయాతి తతో కథితకారణాతి. దుతియం.

౩. ఉజ్ఝాపనకసిక్ఖాపదం

౧౦౩. తతియే భిక్ఖూ ఉజ్ఝాపేన్తీతి ఏత్థ ‘‘భిక్ఖూ’’తి కారితకమ్మత్తా కరణత్థే ఉపయోగవచనన్తి ఆహ ‘‘తేహి భిక్ఖూహీ’’తి. ఓకారవిపరీతో ఉకారోతి చ ఝేసద్దో ఞాణత్థోతి చ దస్సేన్తో ఆహ ‘‘అవజానాపేన్తీ’’తి. ‘‘తం ఆయస్మన్త’’న్తి పదం ‘‘అవజానాపేన్తీ’’తి పదే ధాతుకమ్మం. అనేకత్థత్తా ధాతూనం ఝేసద్దో ఓలోకనత్థో చ చిన్తనత్థో చ హోతి, తేనాహ ‘‘ఓలోకాపేన్తీ’’తిఆది. ఏత్థాతి ‘‘భిక్ఖూ ఉజ్ఝాపేన్తీ’’తి పదే. ఛన్దాయాతి ఛన్దత్థం. యేసం సేనాసనాని చ పఞ్ఞపేతి, భత్తాని చ ఉద్దిసతి, తేసం అత్తని పేమత్థన్తి అత్థో. అట్ఠకథాయం పన ‘‘ఛన్దాయాతి ఛన్దేనా’’తి వుత్తం. ఇమినా లిఙ్గవిపల్లాసనయో వుత్తో. పరేసం అత్తనో పేమేనాతి అత్థో. పక్ఖపాతేనాతి అత్తనో పక్ఖే పాతాపనేన.

౧౦౫. ఉజ్ఝాపేన్తి అనేనాతి ఉజ్ఝాపనకం. ఖియ్యన్తి అనేనాతి ఖియ్యనకన్తి దస్సేన్తో ఆహ ‘‘యేన వచనేనా’’తిఆది.

౧౦౬. ఉపసమ్పన్నం సఙ్ఘేన సమ్మతం మఙ్కుకత్తుకామోతి సమ్బన్ధం దస్సేన్తో ఆహ ‘‘ఉపసమ్పన్నం సఙ్ఘేన ¶ సమ్మత’’న్తిఆది. సమ్బజ్ఝనం సమ్బన్ధో, కాతబ్బోతి యోజనా. ఉపసమ్పన్నస్స సఙ్ఘేన సమ్మతస్స అవణ్ణం కత్తుకామో అయసం కత్తుకామోతి విభత్తివిపరిణామేన సమ్బన్ధం దస్సేన్తో ఆహ ‘‘విభత్తివిపరిణామో కాతబ్బో’’తి. ‘‘వసేనా’’తి పదం విభత్తివిపరిణామో కాతబ్బో’’తి పదే విసేసనం. యస్మా విసేసో నత్థి, తస్మా కతన్తి యోజనా. తన్తి ‘‘ఖియ్యనక’’న్తి పదం. సో చ భిక్ఖూతి ఉజ్ఝాపనకో చ ఖియ్యనకో చ సో చ భిక్ఖు. అథాతి తస్మా ఉజ్ఝాపనకఖియ్యనకకరత్తా. అస్సాతి భిక్ఖునో. అస్సాతి భవేయ్య.

‘‘ఉపసమ్పన్న’’న్తి ¶ పదం ‘‘ఉజ్ఝాపేతీ’’తి పదే ధాతుకమ్మం ‘‘అనుపసమ్పన్న’’న్తి పదం కారితకమ్మం, ‘‘అనుపసమ్పన్న’’న్తి పదం ‘‘ఉజ్ఝాపేతీ’’తి కారితకిరియం అపేక్ఖిత్వా కమ్మం హోతి. ‘‘ఖియ్యతీ’’తి సుద్ధకిరియాయ అపేక్ఖాయ విభత్తివిపల్లాసో హోతీతి ఆహ ‘‘తస్స వా’’తిఆది. తస్సాతి అనుపసమ్పన్నస్స సన్తికేతి సమ్బన్ధో. తన్తి సఙ్ఘేన సమ్మతం ఉపసమ్పన్నం. ‘‘సఙ్ఘేన అసమ్మత’’న్తి ఏత్థ న అపలోకనకమ్మేన అసమ్మతం, కమ్మవాచాయ పన అసమ్మతన్తి ఆహ ‘‘కమ్మవాచాయా’’తిఆది. ద్వే తయో హుత్వా కమ్మవాచాయ సమ్మనితుమసక్కుణేయ్యత్తా అసమ్మతన్తి చ దస్సేన్తో ఆహ ‘‘యత్రా’’తిఆది. యత్రాతి యస్మిం విహారే. ‘‘అనుపసమ్పన్నం సఙ్ఘేన సమ్మత’’న్తి ఏత్థ అనుపసమ్పన్నస్స సమ్ముతియో దాతుమసక్కుణేయ్యత్తా పుబ్బవోహారవసేన సమ్మతన్తి వుత్తన్తి దస్సేన్తో ఆహ ‘‘కిఞ్చాపీ’’తిఆది. తన్తి అనుపసమ్పన్నభావే ఠితం. బ్యత్తస్సాతి వియత్తస్స. సఙ్ఘేన వా కతోతి యోజనాతి. తతియం.

౪. పఠమసేనాసనసిక్ఖాపదం

౧౦౮. చతుత్థే హిమమేవ హిమన్తో, హిమన్తే నియుత్తో హేమన్తికో, కాలోతి ఆహ ‘‘హేమన్తకాలే’’తి. ఓతాపేన్తా పక్కమింసూతి సమ్బన్ధో. కాలసద్దస్స సమ్బన్ధిసద్దత్తా సమ్బన్ధాపేక్ఖోతి ఆహ ‘‘యస్స కస్సచీ’’తి. హిమవస్సేనాతి హిమేన చ వస్సేన చ.

౧౧౦. ‘‘వస్సికో’’తి న సఙ్కేతాతి అవస్సికసఙ్కేతా. ‘‘అట్ఠ మాసే’’తి సామఞ్ఞతో వుత్తేపి ‘‘అవస్సికసఙ్కేతే’’తి విసేసితత్తా హేమన్తికగిమ్హికమాసాయేవ గహేతబ్బాతి ఆహ ‘‘చత్తారో హేమన్తికే’’తిఆది. యత్థాతి యస్మిం రుక్ఖే. న ఊహదన్తీతి సమ్బన్ధో. ‘‘కాకా వా’’తి ఏత్థ వాసద్దో సమ్పిణ్డనత్థో. తేనాహ ‘‘అఞ్ఞే వా సకున్తా’’తి. తస్మాతి యస్మా అనుజానాతి, తస్మా. యత్థాతి యస్మిం రుక్ఖే, విస్సమిత్వా గచ్ఛన్తీతి యోజనా. యస్మిన్తి రుక్ఖే, కత్వా వసన్తీతి యోజనా. అట్ఠ మాసే ఏవాతి సమ్భవతో ఆహ ‘‘యేసు జనపదేసూ’’తిఆది ¶ . తేసుపీతి జనపదేసుపి. అవస్సికసఙ్కేతే ఏవాతి సమ్భవతో ఆహ ‘‘యత్థా’’తిఆది. యత్థాతి యేసు ¶ జనపదేసు. ‘‘విగతవలాహకం విసుద్ధం నభం హోతీ’’తి ఇమినా సచే అవిగతవలాహకం అవిసుద్ధం నభం హోతి, నిక్ఖిపితుం న వట్టతీతి దీపేతి. ‘‘ఏవరూపే కాలే’’తి పదం ‘‘నిక్ఖిపితుం వట్టతీ’’తి పదే ఆధారో.

అబ్భోకాసికేనాపీతి అబ్భోకాసధుతఙ్గయుత్తేనాపి. పిసద్దో రుక్ఖమూలికస్స అపేక్ఖకో. వత్తం విత్థారేన్తో ఆహ ‘‘తస్స హీ’’తిఆది. తస్సాతి అబ్భోకాసికస్స. హిసద్దో విత్థారజోతకో. తత్థేవాతి పుగ్గలికమఞ్చకేయేవ. సఙ్ఘికం మఞ్చన్తి సమ్బన్ధో. వీతమఞ్చకోతి వాయితమఞ్చకో. తస్మిన్తి వీతమఞ్చకే. పురాణమఞ్చకో నస్సన్తోపి అనగ్ఘోతి ఆహ ‘‘పురాణమఞ్చకో గహేతబ్బో’’తి. చమ్మేన అవనహితబ్బోతి ఓనద్ధో, సో ఏవ ఓనద్ధకో. గహేత్వా చ పన పఞ్ఞపేత్వా నిపజ్జితుం న వట్టతీతి యోజనా. అసమయేతి వస్సికసఙ్ఖాతే అకాలే. చతుగ్గుణేనాపీతి చతుపటలేనపి. వట్టన్తి వలాహకా ఆవట్టన్తి అస్మిం సమయేతి వట్టులో, సో ఏవ వట్టలికో, సత్తాహం వట్టలికో, సత్తాహో వా వట్టలికో సత్తాహవట్టలికో, సో ఆది యేసం తానీతి సత్తాహవట్టలికాదీని. ఆదిసద్దేన సత్తాహతో ఊనాధికాని గహేతబ్బాని. కాయానుగతికత్తాతి కాయం అనుగమకత్తా కాయసదిసత్తాతి అత్థో.

పణ్ణకుటీసూతి పణ్ణేన ఛాదితకుటీసు. సభాగభిక్ఖూనన్తి అత్తనా సభాగభిక్ఖూనం, సన్తికన్తి సమ్బన్ధో. అనోవస్సకే ఠానేతి యోజనా. లగ్గేత్వాతి లమ్బేత్వా, అయమేవ వా పాఠో. ‘‘సమ్మజ్జని’’న్తి పదం ‘‘గహేత్వా’’తి పదే అవుత్తకమ్మం, ‘‘ఠపేతబ్బా’’తి పదే వుత్తకమ్మం. ధోవిత్వాతి సమ్మజ్జనిం సుద్ధం కత్వా. ఉపోసథాగారాదీసూతిఆదిసద్దేన పరివేణాదీని గహేతబ్బాని.

యో పన భిక్ఖు గన్తుకామో హోతి, తేనాతి యోజనా. తత్థాతి సాలాయం. యత్థ కత్థచీతి యస్మిం కిస్మిఞ్చి ఠానే. పాకతికట్ఠానేతి పకతియా గహితట్ఠానే. తత్ర తత్రేవాతి తేసు తేసు చేతియఙ్గణాదీసుయేవ ¶ . అసనసాలన్తి అసన్తి భక్ఖన్తి అస్సం సాలాయన్తి అసనా, అసనా చ సా సాలా చేతి అసనసాలా, భోజనసాలాతి అత్థో. తత్రాతి తస్స సమ్మజ్జన్తస్స, తస్మిం ‘‘వత్తం జానితబ్బ’’న్తి పాఠే వా. మజ్ఝతోతి పవిత్తతో, సుద్ధట్ఠానతోతి అత్థో. పాదట్ఠానాభిముఖాతి సమ్మజ్జన్తస్స పాదట్ఠానం అభిముఖా. వాలికా హరితబ్బాతి పంసు చ వాలికా చ అపనేతబ్బా. సమ్ముఞ్చనీసలాకాయ పరం పేల్లేతబ్బాతి అధిప్పాయో. బహీతి సమ్మజ్జితబ్బతలతో బహి.

౧౧౧. మసారకోతీతి ¶ ఏత్థ ఇతిసద్దో నామపరియాయో, మసారకో నామాతి అత్థో. ఏవం బున్దికాబద్ధోతీతిఆదీసుపి. పాదే మసిత్వా విజ్ఝిత్వా తత్థ అటనియో పవేసేతబ్బా ఏత్థాతి మసారకో. బున్దో ఏవ బున్దికో, పాదో, తస్మిం ఆబద్ధా బన్ధితా అటనీ యస్సాతి బున్దికాబద్ధో. కుళీరస్స పాదో వియ పాదో యస్సాతి కుళీరపాదకో, యథా కుళీరో వఙ్కపాదో హోతి, ఏవం వఙ్కపాదోతి వుత్తం హోతి. ఆహచ్చ అఙ్గే విజ్ఝిత్వా తత్థ పవేసితో పాదో యస్సాతి ఆహచ్చపాదకో. ఆణిన్తి అగ్గఖిలం. మఞ్చతి పుగ్గలం ధారేతీతి మఞ్చో. పీఠతి విసమదుక్ఖం హింసతీతి పీఠం. పణవోతి ఏకో తూరియవిసేసో, తస్స సణ్ఠానం కత్వాతి అత్థో. తఞ్హి ఏతరహి బుద్ధపటిమస్స పల్లఙ్కసణ్ఠానం హోతి. తన్తి కోచ్ఛం. కరోన్తి కిరాతి సమ్బన్ధో. ఏత్థాతి సేనాసనపరిభోగే. హీతి సచ్చం. తన్తి కోచ్ఛం మహగ్ఘం హోతి, మహగ్ఘత్తా భద్దపీఠన్తిపి వుచ్చతి. యేనాతి యేన భిక్ఖునా. ‘‘థామమజ్ఝిమస్సా’’తి పదేన పమాణమజ్ఝిమం నివత్తేతి.

ఏత్థాతి ‘‘అనాపుచ్ఛం వా గచ్ఛేయ్యా’’తి పదే. థేరో ఆణాపేతీతి యోజనా. ఆణాపేతీతి చ ఆణ-ధాతుయా ఏవ పేసనసఙ్ఖాతస్స హేత్వత్థస్స వాచకత్తా ణాపేసద్దో స్వత్థోవ. సోతి దహరో. తథాతి యథా థేరేన వుత్తో, తథా కత్వాతి అత్థో. తత్థాతి దివాట్ఠానే, మఞ్చపీఠే వా. తతోతి ఠపనకాలతో. పరిబున్ధేతి హిం సేతీతి పలిబోధో, పరిసద్దో ఉపసగ్గో, సో వికారవసేన అఞ్ఞథా జాతో. సో పలిబోధో అఞ్ఞత్థ ఆవాసాదికో, ఇధ పన ¶ సన్థరాపితమఞ్చాదికో. సాయన్తి సాయన్హే, భుమ్మత్థే చేతం ఉపయోగవచనం. థేరో భణతీతి సమ్బన్ధో. తత్థాతి మఞ్చపీఠే. ‘‘బాలో హోతీ’’తి వత్వా తస్స అత్థం దస్సేన్తో ఆహ ‘‘అనుగ్గహితవత్తో’’తి. అనుగ్గహితం వత్తం యేనాతి అనుగ్గహితవత్తో, థేరో. తజ్జేతీతి ఉబ్బేజేతి. తస్మిన్తి దహరే. అస్సాతి థేరస్స.

ఆణత్తిక్ఖణేయేవాతి థేరస్స పేసనక్ఖణేయేవ. దహరో వదతీతి యోజనా. ‘‘థేరో’’తి పదం ‘‘వత్వా గచ్ఛతీ’’తి పదద్వయే కత్తా, ‘‘కారేతబ్బో’’తి పదే కమ్మం. నన్తి మఞ్చపీఠం, ‘‘పఞ్ఞపేత్వా’’తిపదమపేక్ఖియ ఏవం వుత్తం. నన్తి దహరం వా. ‘‘వత్వా’’తి పదమపేక్ఖియ ఏవం వుత్తం. తత్థేవాతి మఞ్చపీఠేయేవ. అస్సాతి థేరస్స. తత్థాతి దివాట్ఠానే. భోజనసాలతో అఞ్ఞత్థ గచ్ఛన్తోతి భోజనసాలతో నిక్ఖమిత్వా మఞ్చపీఠపఞ్ఞాపనట్ఠానతో అఞ్ఞం ఠానం గచ్ఛన్తో, థేరోతి యోజనా. తత్థేవాతి దివాట్ఠానేయేవ. యత్రిచ్ఛతీతి యం ఠానం గన్తుమిచ్ఛతీతి అత్థో. అన్తరసన్నిపాతేతి సకలం అహోరత్తం అసన్నిపాతేత్వా అన్తరే సన్నిపాతే సతీతి యోజనా.

తత్థాతి తస్మిం ఠానే. ఆగన్తుకా గణ్హన్తీతి సమ్బన్ధో. తతోతి గణ్హనతో. తేసన్తి ఆగన్తుకానం ¶ . యేహీతి ఆవాసికో వా హోతు, ఆగన్తుకో వా, యేహి భిక్ఖూహి. తేతి నిసిన్నకభిక్ఖూ. ఉద్ధం పాళిపాఠం సారేతి పవత్తేతీతి ఉస్సారకో. ధమ్మకథాయం సాధూతి ధమ్మకథికో. తస్మిన్తి ఉస్సారకే వా ధమ్మకథికే వా. అహోరత్తన్తి అహో చ రత్తి చ అహోరత్తం, అచ్చన్తసంయోగపదం. ఇతరస్మిన్తి పఠమం నిసిన్నభిక్ఖుతో అఞ్ఞస్మిం భిక్ఖుమ్హీతి యోజనా. అన్తోఉపచారట్ఠేయేవాతి లేడ్డుపాతసఙ్ఖాతస్స ఉపచారస్స అన్తో ఠితేయేవ, అనాదరే చేతం భుమ్మం. సబ్బత్థాతి ఆపత్తివారఅనాపత్తివారేసు.

౧౧౨. చిమిలికం వాతిఆదీసు వినిచ్ఛయో ఏవం వేదితబ్బోతి యోజనా. తన్తి చిమిలికత్థరణం. ఉత్తరి అత్థరితబ్బన్తి ఉత్తరత్థరణన్తి దస్సేన్తో ¶ ఆహ ‘‘ఉత్తరత్థరణం నామా’’తిఆది. భూమియన్తి సుధాదిపరికమ్మేన అకతాయం పకతిభూమియం. చమ్మఖణ్డోతి ఏత్థ చమ్మంయేవ అన్తే ఖణ్డత్తా ఛిన్నత్తా చమ్మఖణ్డోతి వుచ్చతి. నను సీహచమ్మాదీని న కప్పన్తీతి ఆహ ‘‘అట్ఠకథాసు హీ’’తిఆది. హీతి సచ్చం. తస్మాతి యస్మా న దిస్సతి, తస్మా. పరిహరణేయేవాతి అత్తనో సన్తకన్తి పరిచ్ఛిన్దిత్వా, పుగ్గలికన్తి వా పరిగ్గహేత్వా తం తం ఠానం హరణేయేవ. పాదో పుఞ్ఛీయతి సోధీయతి ఏతాయాతి పాదపుఞ్ఛనీతి కత్వా రజ్జుపిలోతికాయో పాదపుఞ్ఛనీతి వుచ్చతీతి ఆహ ‘‘పాదపుఞ్ఛనీ నామా’’తిఆది. మయసద్దలోపం కత్వా ఫలకపీఠన్తి వుత్తన్తి ఆహ ‘‘ఫలకపీఠం నామ ఫలకమయం పీఠ’’న్తి. ఫలకఞ్చ పీఠఞ్చ ఫలకపీఠన్తి వా దస్సేతుం వుత్తం ‘‘అథ వా’’తి. ఏతేనాతి ‘‘ఫలకపీఠ’’న్తి పదేన. ‘‘సఙ్గహిత’’న్తి పదే కరణం, కత్తా వా. బీజనిపత్తకన్తి చతురస్సబీజనీయేవ సకుణపత్తసదిసత్తా బీజనిపత్తకం, సదిసత్థే కో. ‘‘అజ్ఝోకాసే’’తి పదం ‘‘పచిత్వా’’తి పదే ఆధారో. అగ్గిసాలాయన్తి అగ్గినా పచనసాలాయం. పబ్భారేతి లేణసదిసే పబ్భారే. యత్థాతి యస్మిం ఠానే.

యస్మిన్తి పుగ్గలే. ‘‘అత్తనో పుగ్గలికమివ హోతీ’’తి ఇమినా అనాపత్తీతి దస్సేతి.

౧౧౩. యో భిక్ఖు వా లజ్జీ హోతి, తథారూపం భిక్ఖుం వా తి యోజనా. ‘‘లజ్జీ హోతీ’’తి వత్వా తస్స అత్థం దస్సేన్తో ఆహ ‘‘అత్తనో పలిబోధం వియ మఞ్ఞతీ’’తి. యోతి ఆపుచ్ఛకో భిక్ఖు. ‘‘కేనచి ఉపద్దుతం హోతీ’’తి సఙ్ఖేపేన వుత్తమత్థం విత్థారేన్తో ఆహ ‘‘సచేపి హీ’’తిఆది. హిసద్దో విత్థారజోతకో. వుడ్ఢతరో భిక్ఖు గణ్హాతీతి సమ్బన్ధో. తం పదేసన్తి సేనాసనట్ఠపితట్ఠానం. ఆపదాసూతి విపత్తీసూతి. చతుత్థం.

౫. దుతియసేనాసనసిక్ఖాపదం

౧౧౬. పఞ్చమే ¶ మఞ్చకభిసీతి మఞ్చే అత్థరితబ్బో మఞ్చకో, సోయేవ భిసీతి మఞ్చకభిసి. ఏవం పీఠకభిసిపి. పావారో కోజవోతి ద్వేయేవ పచ్చత్థరణన్తి వుత్తాతి ఆహ ‘‘పావారో’’తిఆది. వుత్తన్తి అట్ఠకథాసు ¶ వుత్తం. దుతియాతిక్కమేతి దుతియపాదాతిక్కమే. సేనాసనతోతి సచే ఏకం సేనాసనం హోతి, తతో. అథ బహూని సేనాసనాని హోన్తి, సబ్బపచ్ఛిమసేనాసనతో. ఏకో లేడ్డుపాతో సేనాసనస్స ఉపచారో హోతి, ఏకో పరిక్ఖేపారహోతి ఆహ ‘‘ద్వే లేడ్డుపాతా’’తి.

సచే భిక్ఖు, సామణేరో, ఆరామికో చాతి తయో హోన్తి, భిక్ఖుం అనాపుచ్ఛిత్వా సామణేరో వా ఆరామికో వా న ఆపుచ్ఛితబ్బో. అథ సామణేరో, ఆరామికో చాతి ద్వే హోన్తి, సామణేరం అనాపుచ్ఛిత్వా ఆరామికోవ న ఆపుచ్ఛితబ్బోతి దస్సేన్తో ఆహ ‘‘భిక్ఖుమ్హి సతీ’’తిఆది. తీసుపి అసన్తేసు ఆపుచ్ఛితబ్బవిధిం దస్సేతుం వుత్తం ‘‘తస్మిమ్పి అసతీ’’తిఆది. యేనాతి ఉపాసకేన, ‘‘కారితో’’తి పదే కత్తా. తస్సాతి విహారసామికస్స. తస్మిమ్పి అసతి గన్తబ్బన్తి యోజనా. పాసాణేసూతి పాసాణఫలకేసు. సచే ఉస్సహతీతి సచే సక్కోతి. ఉస్సహన్తేన భిక్ఖునా ఠపేతబ్బన్తి యోజనా. తేపీతి ఉపాసకాపి, న సమ్పటిచ్ఛన్తీతి సమ్బన్ధో. తత్థాతి దారుభణ్డాదీసు.

పరిచ్ఛేదాకారేన వేణీయతి దిస్సతీతి పరివేణం. ‘‘అథ ఖో’’తి పదం ‘‘వేదితబ్బ’’న్తి పదే అరుచిలక్ఖణం. ‘‘ఆసన్నే’’తి ఇమినా ఉపచారసద్దస్స ఉపట్ఠానత్థఅఞ్ఞరోపనత్థే నివత్తేతి. యస్మా వమ్మికరాసియేవ హోతి, తస్మాతి యోజనా. ఉపచినన్తీతి ఉపచికా, తాహి నిమిత్తభూతాహి పలుజ్జతి నస్సతీతి అత్థో. సేనాసనన్తి విహారం. ఖాయితున్తి ఖాదితుం, అయమేవ వా పాఠో. తన్తి మఞ్చపీఠం. మఞ్చపీఠం విహారే అపఞ్ఞపేత్వా విహారూపచారే పఞ్ఞాపనస్స విసేసఫలం దస్సేతుం ఆహ ‘‘విహారూపచారే పనా’’తిఆది. విహారూపచారే పఞ్ఞపితన్తి సమ్బన్ధో.

౧౧౮. ‘‘గచ్ఛన్తేనా’’తి పదం ‘‘గన్తబ్బ’’న్తి పదే కత్తా. తథేవాతి యథా పురిమభిక్ఖు కరోతి, తథేవ. వసన్తేన భిక్ఖునా పటిసామేతబ్బన్తి యోజనా. రత్తిట్ఠానన్తి రత్తిం వసనట్ఠానం.

యా దీఘసాలా వా యా పణ్ణసాలా వా ఉపచికానం ఉట్ఠానట్ఠానం హోతి, తతోతి యోజనా. తస్మిన్తి ¶ దీఘసాలాదికే. హీతి సచ్చం ¶ , యస్మా వా, సన్తిట్ఠన్తీతి సమ్బన్ధో. సిలుచ్చయోతి పబ్బతో, తస్మిం లేణం సిలుచ్చయలేణం, పబ్బతగుహాతి అత్థో. ఉపచికాసఙ్కాతి ఉపచికానం ఉట్ఠానట్ఠానన్తి ఆసఙ్కా. తతోతి పాసాణపిట్ఠియం వా పాసాణథమ్భేసు వా కతసేనాసనాదితో. ఆగన్తుకో యో భిక్ఖు అనువత్తన్తో వసతీతి సమ్బన్ధో. సోతి ఆగన్తుకో భిక్ఖు. పున సోతి ఆగన్తుకో భిక్ఖుయేవ. తతోతి గహేత్వా ఇస్సరియేన వసనతో. ఉభోపీతి ఆవాసికోపి ఆగన్తుకోపి ద్వే భిక్ఖూ. తేసూతి ద్వీసు తీసు. పచ్ఛిమస్సాతి సబ్బపచ్ఛిమస్స. ఆభోగేనాతి ఆభోగమత్తేన ముత్తి నత్థి, ఆపుచ్ఛితబ్బమేవాతి అధిప్పాయో. అఞ్ఞతోతి అఞ్ఞావాసతో. అఞ్ఞత్రాతి అఞ్ఞస్మిం ఆవాసే. తత్థేవాతి ఆనీతావాసేయేవ. తేనాతి వుడ్ఢతరేన, ‘‘సమ్పటిచ్ఛితే’’తి పదే కత్తా. సమ్పటిచ్ఛితేతి వుడ్ఢతరేన సమ్పటిచ్ఛితేపి ఇతరస్స గన్తుం వట్టతి ఆపుచ్ఛితత్తాతి వదన్తి. నట్ఠం వాతి నట్ఠే వా సేనాసనే సతి గీవా న హోతీతి యోజనా. అఞ్ఞస్సాతి అవిస్సాసికపుగ్గలస్స. నట్ఠానీతి నట్ఠేసు మఞ్చపీఠేసు సన్తేసు.

వుడ్ఢతరో భిక్ఖు చ ఇస్సరియో చ యక్ఖో చ సీహో చ వాళమిగో చ కణ్హసప్పో చ వుడ్ఢ…పే… కణ్హసప్పా, తే ఆదయో యేసం తేతి వుడ్ఢ…పే… కణ్హసప్పాదయో, తేసు. ఆదిసద్దేన పేతాదయో సఙ్గణ్హాతి. యత్థాతి యస్మిం ఠానే. అస్సాతి భిక్ఖునో. ‘‘పలిబుద్ధో’’తి పదస్స అత్థం దస్సేతుం వుత్తం ‘‘ఉపద్దుతో’’తి. పఞ్చమం.

౬. అనుపఖజ్జసిక్ఖాపదం

౧౧౯. ఛట్ఠే రూమ్భిత్వాతి నివారేత్వా, ఆవరణం కత్వాతి అత్థో. వస్సగ్గేనాతి వస్సగణనాయ. అనుపఖజ్జాతి ఏత్థ ఖద హింసాయన్తి ధాతుపాఠేసు (సద్దనీతిధాతుమాలాయం ౧౫ దకారన్తధాతు) వుత్తత్తా ఖదసద్దో హింసత్థో హోతి. అనుసమీపం ఉపగన్త్వా ఖదనం హిం సనం నామ అనుసమీపం పవిసనమేవాతి దస్సేన్తో ఆహ ‘‘అనుపవిసిత్వా’’తి.

౧౨౦. ‘‘జాన’’న్తి ¶ ఏత్థ జాననాకారం దస్సేతుం వుత్తం ‘‘అనుట్ఠాపనీయో అయ’’న్తి. తేనేవాతి జాననహేతునా ఏవ. అస్సాతి ‘‘జాన’’న్తిపదస్స. హీతి విత్థారజోతకో. సఙ్ఘో పన దేతీతి సమ్బన్ధో. యస్సాతి వుడ్ఢాదీసు అఞ్ఞతరస్స. ఏత్థాతి వుడ్ఢగిలానాదీసు. గిలానస్సపి దేతీతి యోజనా. ‘‘గిలానో’’తి పదం ‘‘న పీళేతబ్బో, అనుకమ్పితబ్బో’’తిపదద్వయే వుత్తకమ్మం. ‘‘కామఞ్చా’’తి పదస్స అనుగ్గహత్థజోతకత్తా పనసద్దో గరహత్థజోతకో.

౧౨౧. మఞ్చపీఠానం ¶ ఉపచారో నామాతి సమ్బన్ధో. యతోతి యతో కుతోచి ఠానతో. యావ మఞ్చపీఠం అత్థి, తావ ఉపచారో నామాతి యోజనా. తస్మిం ఉపచారే ఠితస్స భిక్ఖునో ఉపచారేతి సమ్బన్ధో.

‘‘అభినిసీదతి వా అభినిపజ్జతి వా’’తి ఏత్థ వాసద్దస్స అనియమవికప్పత్థం దస్సేతుం వుత్తం ‘‘అభినిసీదనమత్తేనా’’తిఆది.

౧౨౨. ఇతోతి వారతో. ఇధాతి ఇమస్మిం పాచిత్తియవారే. యథా వుత్తో, ఏవన్తి సమ్బన్ధో. సబ్బత్థేవాతి సబ్బేసు ఏవ విహారపరివేణేసు. అస్సాతి విసభాగపుగ్గలస్స. ఇధాపీతి ఇమస్మిమ్పి సిక్ఖాపదే. తత్థాతి విస్సాసికపుగ్గలే.

౧౨౩. పాళియం ‘‘ఆపదాసూ’’తిపదం ‘‘పవిసతీ’’తి అజ్ఝాహారపదేన సమ్బన్ధితబ్బన్తి ఆహ ‘‘ఆపదాసూతిఆదీ’’తి. ఛట్ఠం.

౭. నిక్కడ్ఢనసిక్ఖాపదం

౧౨౬. సత్తమే యే పాసాదా వా యాని వా చతుస్సాలానీతి యోజనా. చతస్సో భూమియో ఏతేసన్తి చతుభూమకా. ఏవం పఞ్చభూమకా. కోట్ఠకానీతి ద్వారకోట్ఠకాని. ‘‘పాసాదా’’తిపదమపేక్ఖియ వుత్తం ‘‘యే’’తిపదం, ‘‘చతుస్సాలానీ’’తిపదే అపేక్ఖితే ‘‘యానీ’’తి లిఙ్గవిపల్లాసో హోతి. సేనాసనేసు ఏకేన పయోగేన బహుకే ద్వారే భిక్ఖుం అతిక్కామేతీతి సమ్బన్ధో. నానాపయోగేహి నానాద్వారే భిక్ఖుం అతిక్కామేన్తస్సాతి యోజనా. ‘‘ద్వారగణనాయా’’తిఇమినా పయోగగణనాయాతిపి అత్థం ఞాపేతి అత్థతో పాకటత్తా. అనామసిత్వాతి అఛుపిత్వా.

ఏత్తకానీతి ¶ ఏతపమాణాని. తస్సాతి నిక్కడ్ఢియమానస్స భిక్ఖుస్స. గాళ్హన్తి దళ్హం.

౧౨౭. ఇధాపీతి ఇమస్మిమ్పి సిక్ఖాపదే. పిసద్దో పురిమసిక్ఖాపదాపేక్ఖో. సబ్బత్థాతి సబ్బేసు సిక్ఖాపదేసు. యత్రాతి యస్మిం సిక్ఖాపదే.

౧౨౮. సోతి భణ్డనకారకకలహకారకో భిక్ఖు. హీతి సచ్చం, యస్మా వా. పక్ఖన్తి అత్తనో ¶ పక్ఖం. నిక్కడ్ఢియమానపుగ్గలపక్ఖే ఉమ్మత్తకస్స నిక్కడ్ఢతి వా నిక్కడ్ఢాపేతి వాతి సమ్బన్ధితబ్బం. నిక్కడ్ఢకపుగ్గలపక్ఖే ఉమ్మత్తకస్స అనాపత్తీతి సమ్బన్ధితబ్బన్తి. సత్తమం.

౮. వేహాసకుటిసిక్ఖాపదం

౧౨౯. అట్ఠమే అచ్ఛన్నతలత్తా ఉపరి వేహాసో ఏతిస్సాతి ఉపరివేహాసా, సా చ సా కుటి చేతి ఉపరివేహాసకుటీతి దస్సేన్తో ఆహ ‘‘ఉపరిఅచ్ఛన్నతలాయా’’తి. తస్సా కుటియా సరూపం దస్సేతుం వుత్తం ‘‘ద్విభూమికకుటియా వా’’తిఆది. ‘‘మఞ్చ’’న్తి పదం ‘‘అభీ’’తిఉపసగ్గేన సమ్బన్ధితబ్బన్తి ఆహ ‘‘అభిభవిత్వా’’తి. ‘‘నిసీదతీ’’తి కిరియాపదేన వా యోజేతబ్బోతి ఆహ ‘‘భుమ్మత్థే వా’’తిఆది. ఏతన్తి ‘‘మఞ్చ’’న్తిపదే ఏతం వచనం ఉపయోగవచనం. అథ వా ఏతన్తి ‘‘మఞ్చ’’న్తిపదం ఉపయోగవచనవన్తం. ఏత్థ చ పచ్ఛిమసమ్బన్ధే అభీత్యూపసగ్గో పదాలఙ్కారమత్తో పదవిభూసనమత్తోతి ఆహ ‘‘అభీతి ఇదం పనా’’తిఆది. పదసోభణత్థన్తి పదస్స అలఙ్కారత్థం విభూసనత్థం పదస్స ఫుల్లితత్థన్తి అధిప్పాయో. నిపతిత్వాతి ఏత్థ నీత్యూపసగ్గో ధాత్వత్థానువత్తకోతి ఆహ ‘‘పతిత్వా’’తి. అథ వా నిక్ఖన్తత్థవాచకోతి ఆహ ‘‘నిక్ఖమిత్వా వా’’తి. ఇమినా నీత్యూపసగ్గస్స ధాత్వత్థవిసేసకతం దీపేతి, నిక్ఖన్తో హుత్వా పతిత్వాతి అత్థో. హీతి యస్మా. ఆణీతి అగ్గఖీలా.

౧౩౧. యా కుటి సీసం న ఘట్టేతి, సా అసీసఘట్టా నామాతి యోజనా. ‘‘పమాణమజ్ఝిమస్సా’’తిఇమినా థామమజ్ఝిమం నివత్తేతి. సబ్బహేట్ఠిమాహీతి ¶ సబ్బేసం దబ్బసమ్భారానం హేట్ఠా ఠితాహి. తులాహీతి గేహథమ్భానముపరి విత్థారవసేన ఠితేహి కట్ఠవిసేసేహి. ఇమినా అట్ఠకథావచనేన చ తులాయ సరూపం పాకటం. కేచి పన తులాయ సరూపం అఞ్ఞథా వదన్తి. ఏతేనాతి ‘‘మజ్ఝిమస్స పురిసస్స అసీసఘట్టా’’తివచనేన దస్సితా హోతీతి సమ్బన్ధో. హీతి సచ్చం. యా కాచి కుటి వుచ్చతీతి యోజనా. ఉపరీతి ద్విభూమికకుటియం భూమితో ఉపరి భూమియం. అచ్ఛన్నతలాతి అనుల్లోచతలా, అవితానతలాతి అత్థో. ఇధ పనాతి ఇమస్మిం పన సిక్ఖాపదే.

౧౩౩. హీతి సచ్చం, యస్మా వా. యాయన్తి యా అయం కుటి. తత్థాతి తస్సం సీసఘట్టకుటియం. అనోణతేన భిక్ఖునాతి యోజనా. యస్సాతి కుటియా. అపరిభోగన్తి న పరిభుఞ్జితబ్బం, న పరిభుఞ్జనారహన్తి అత్థో. పతాణీతి పతనస్స నివారణా ఆణి అగ్గఖీలా. సా హి ఆబన్ధం నయతి పవత్తేతీతి ఆణీతి వుచ్చతి. యత్థాతి యస్మిం మఞ్చపీఠే ¶ . న నిప్పతన్తీతి నిక్ఖన్తో హుత్వా న పతన్తి. ఆహచ్చపాదకేతి అఙ్గే ఆహనిత్వా విజ్ఝిత్వా తత్థ పవేసితపాదకే. నాగదన్తకాదీసూతి నాగస్స దన్తో వియాతి నాగదన్తకో, సదిసత్థే కో, సో ఆది యేసం తేతి నాగదన్తకాదయో, తేసు. ఆదిసద్దేన భిత్తిఖీలాదయో సఙ్గణ్హాతీతి. అట్ఠమం.

౯. మహల్లకవిహారసిక్ఖాపదం

౧౩౫. నవమే పిట్ఠసఙ్ఘాటస్సాతి ద్వారబాహాయ. సా హి పిట్ఠే ద్విన్నం కవాటానం సం ఏకతో ఘాటో ఘటనం సమాగమో ఏతస్సత్థీతి పిట్ఠసఙ్ఘాటోతి వుచ్చతి. కురున్దియం వుత్తన్తి సమ్బన్ధో. మహాఅట్ఠకథాయం వుత్తన్తి యోజనా. తన్తి మహాఅట్ఠకథాయ వుత్తవచనం. ఏవం ‘‘తదేవా’’తి ఏత్థాపి. హీతి సచ్చం, యస్మా వా. భగవతాపీతి న మహాఅట్ఠకథాచరియేహి ఏవ వుత్తం, అథ ఖో భగవతాపి కతోతి యోజనా. ద్వారబన్ధేన అగ్గళస్స అవినాభావతో ‘‘అగ్గళట్ఠపనాయా’’తి వుత్తేపి అగ్గళేన సహ ద్వారబన్ధట్ఠపనాయాతి అత్థోవ గహేతబ్బోతి ఆహ ‘‘సకవాటకద్వారబన్ధట్ఠపనాయా’’తి. అగ్గళోతి కవాటఫలకో. ఇమమేవత్థన్తి ¶ మయా వుత్తం ఇమం ఏవ అత్థం సన్ధాయాతి సమ్బన్ధో. ఏత్థాతి ‘‘అగ్గళట్ఠపనాయా’’తివచనే. అధిప్పాయోతి భగవతో అభిసన్ధి. హి-సద్దో విత్థారజోతకో. కమ్పతీతి భుసం కమ్పతి. చలతీతి ఈసం చలతి. తేనాతి తేన సిథిలపతనహేతునా. మాతికాయం, పదభాజనీయఞ్చ ‘‘అగ్గళట్ఠపనాయా’’తిపదస్స సమ్బన్ధాభావతో తస్స సమ్బన్ధం దస్సేతుం వుత్తం ‘‘తత్థా’’తిఆది. తత్థ తత్థాతి ‘‘అగ్గళట్ఠపనాయా’’తివచనే న వుత్తన్తి సమ్బన్ధో. అత్థస్స కారణస్స ఉప్పత్తి అత్థుప్పత్తి, సాయేవ అట్ఠుప్పత్తీతి వుచ్చతి త్థకారస్స ట్ఠకారం కత్వా. అధికారతో దట్ఠబ్బోతి యోజనా.

యం పన వచనం వుత్తన్తి సమ్బన్ధో. యస్సాతి మహావిహారస్స. ఉపరీతి ద్వారతో ఉపరి. తీసు దిసాసూతి ఉభోసు పస్సేసు, ఉపరీతి తీసు దిసాసు. తత్రాపీతి ఖుద్దకే విహారేపి. సాతి భిత్తి. అపరిపూరఉపచారాపీతి సమన్తా కవాటపమాణేన అపరిపూరఉపచారాపి. ఉక్కట్ఠపరిచ్ఛేదేనాతి ఉక్కంసపమాణేన. హత్థపాసతో అతిరేకం న లిమ్పితబ్బోతి అధిప్పాయో. తీసు దిసాసు ఏవ లిమ్పితబ్బో న హోతి, లేపోకాసే సతి అధోభాగేపి లిమ్పితబ్బోతి ఆహ ‘‘సచే పనస్సా’’తిఆది. అస్సాతి విహారస్స. ఆలోకం సన్ధేన్తి పిదహన్తీతి ‘‘ఆలోకసన్ధీ’’తి వుత్తే వాతపానకవాటకాయేవాతి దస్సేన్తో ఆహ ‘‘వాతపానకవాటకా వుచ్చన్తీ’’తి. వాతం పివతీతి వాతపానం, ద్వారం, తస్మిం ఠితా కవాటకా వాతపానకవాటకా. తేతి వాతపానకవాటకా పహరన్తీతి సమ్బన్ధో. ఏత్థాతి ఆలోకసన్ధిమ్హి. సబ్బదిసాసూతి ఉభోసు పస్సేసు, హేట్ఠా, ఉపరీతి ¶ చతూసు దిసాసు. ‘‘తస్మా’’తిపదం ‘‘లిమ్పితబ్బో వా లేపాపేతబ్బో వా’’తిపదద్వయే హేతు. ఏత్థాతి ‘‘ఆలోకసన్ధిపరికమ్మాయా’’తిపదే.

ఇమినాతి సేతవణ్ణాదినా. సబ్బమేతన్తి ఏతం సబ్బం సేతవణ్ణాదికం.

యన్తి కిచ్చం. కత్తబ్బం కిచ్చన్తి సమ్బన్ధో. సద్దన్తరబ్యవహితోపి ద్వత్తిసద్దో పరియాయసద్దేన సమాసో హోతీతి ఆహ ‘‘ఛదనస్స ద్వత్తిపరియాయ’’న్తి. ద్వే వా తయో వా పరియాయా సమాహటాతి ద్వత్తిపరియాయం ¶ , సమాహారే దిగు, తిసద్దే పరే ద్విస్స అకారో హోతి. పరిక్ఖేపోతి అనుక్కమేన పరిక్ఖేపో. అపత్యూపసగ్గస్స పటిసేధవాచకత్తా ‘‘అహరితే’’తి వుత్తం. ఏత్థాతి ‘‘అపహరితే’’తి పదే. ‘‘హరిత’’న్తి ఇమినా అధిప్పేతన్తి సమ్బన్ధో. ఆదికప్పకాలే అపరణ్ణతో పుబ్బే పవత్తం అన్నం పుబ్బణ్ణం, అపరస్మిం పుబ్బణ్ణతో పచ్ఛా పవత్తం అన్నం అపరణ్ణం, నకారద్వయస్స ణకారద్వయం కత్వా. తేనేవాతి అధిప్పేతత్తా ఏవ.

వుత్తన్తి వపితం, యథా ‘‘సుమేధభూతో భగవా’’తిఏత్థ బోధిం అసమ్పత్తోపి బోధిసత్తో సుమేధభూతో ‘‘భగవా’’తి వుచ్చతి అవస్సమ్భావియత్తా, ఏవం హరితం అసమ్పత్తమ్పి ఖేత్తం ‘‘హరిత’’న్తి వుచ్చతి అవస్సమ్భావియత్తాతి అత్థం దస్సేతి ‘‘యస్మిమ్పి ఖేత్తే’’తిఆదినా.

అహరితేయేవాతి హరితవిరహే ఏవ ఖేత్తేతి యోజనా. తత్రాపీతి అహరితఖేత్తేపి. ‘‘పిట్ఠివంసస్సా’’తిపదం ‘‘పస్సే’’తిపదే సామ్యత్థఛట్ఠీ, ఇమినా పకతిగేహం దస్సేతి. ‘‘కూటాగారకణ్ణికాయా’’తిపదం ‘‘ఉపరి, థూపికాయా’’తిపదే సామ్యత్థఛట్ఠీ, ఇమినా ఏకకూటయుత్తే మాళాదికే దస్సేతి. ఠితం భిక్ఖున్తి సమ్బన్ధో. నిసిన్నకం యంకఞ్చి జనన్తి యోజనా. తస్సాతి ఠితట్ఠానస్స. అన్తోతి అబ్భన్తరే, హి యస్మా అయం ఓకాసో పతనోకాసోతి యోజనా.

౧౩౬. ఛాదితం నామాతి ఏత్థ ఛాదితసద్దో భావత్థో హోతి, తేనాహ ‘‘ఛాదన’’న్తి. ఉజుకమేవాతి ఛదనుట్ఠాపనతో ఉద్ధం ఉజుకం ఏవ. తన్తి ఛాదనం. అపనేత్వాపీతి నాసేత్వాపి. తస్మాతి యస్మా లబ్భతి, తస్మా, పక్కమితబ్బన్తి సమ్బన్ధో. పరిక్ఖేపేనాతి పరివారేన ఛాదేన్తస్సాతి యోజనా. ఇధాపీతి పరియాయఛాదనేపి అధిట్ఠహిత్వాతి సమ్బన్ధో. తుణ్హీభూతేనాతి తుణ్హీభూతో హుత్వా. ఛదనుపరీతి ఛదనస్స ఉపరి. హీతి సచ్చం. ‘‘తతో చే ఉత్తరి’’న్తి ఏత్థ తతో ద్వత్తిపరియాయతో ఉపరీతి దస్సేన్తో ఆహ ‘‘తిణ్ణం మగ్గానం వా’’తిఆది.

౧౩౭. కరేన ¶ ¶ హత్థేన లునితబ్బో, ఛిన్దితబ్బో, లాతబ్బో గహేతబ్బోతి వా కరళోతి కతే అత్థపకరణాదితో తిణముట్ఠి ఏవాతి ఆహ ‘‘తిణముట్ఠియ’’న్తి. నవమం.

౧౦. సప్పాణకసిక్ఖాపదం

౧౪౦. దసమే ‘‘జాన’’న్తి గచ్ఛన్తాదిగణోతి ఆహ ‘‘జానన్తో’’తి. సం విజ్జతి పాణో ఏత్థాతి సపాణకం. ఏతన్తి ఉదకం. సయం జానన్తోపి పరేన జానాపేన్తోపి జానాతియేవ నామాతి ఆహ ‘‘యథా తథా వా’’తి. సపాణకం ఉదకన్తి కరణత్థే చేతం ఉపయోగవచనం, తేనాహ ‘‘తేన ఉదకేనా’’తి. పుబ్బేతి పథవిఖణనసిక్ఖాపదాదికే.

తత్థాతి ‘‘సిఞ్చేయ్య వా సిఞ్చాపేయ్య వా’’తిపదే. ధారన్తి సోతం. మాతికం పముఖన్తి మాతికం అభిముఖం. తత్థ తత్థాతి తస్మిం తస్మిం ఠానే. అఞ్ఞతో ఠానతో అఞ్ఞం ఠానం నేతీతి యోజనా. ‘‘సపాణకం ఉదక’’న్తి సామఞ్ఞవచనస్సపి విసేసే అవట్ఠానతో, విసేసత్థినా చ విసేసస్స అనుపయోజితబ్బతో ఇధ విసేసఉదకన్తి సన్ధాయభాసితత్థం దస్సేన్తో ఆహ ‘‘ఇదం పనా’’తిఆది. ఇదం పన న వుత్తన్తి సమ్బన్ధో. యన్తి ఉదకం ‘‘గచ్ఛతీ’’తిపదే కత్తా. యత్థాతి యస్మిం ఉదకేతి. దసమం.

భూతగామవగ్గో దుతియో.

౩. ఓవాదవగ్గో

౧. ఓవాదసిక్ఖాపద-అత్థయోజనా

౧౪౪. భిక్ఖునివగ్గస్స పఠమే తేసన్తి థేరానం. మహాకులేహి నిక్ఖమిత్వా పబ్బజితాతి యోజనా. కులధీతరో విజ్జమానగుణం కథయన్తీతి ¶ సమ్బన్ధో. ‘‘ఞాతిమనుస్సాన’’న్తిపదం ‘‘కథయన్తీ’’తిపదే సమ్పదానం. కుతోతి కస్స థేరస్స సన్తికాతి అత్థో. తేసన్తి థేరానం గుణన్తి సమ్బన్ధో. ‘‘కథేతు’’న్తిపదమపేక్ఖిత్వా ‘‘విజ్జమానగుణే’’తి వత్తబ్బే అవత్వా ‘‘వట్టన్తీ’’తిపదమపేక్ఖియ ¶ ‘‘విజ్జమానగుణా’’తి వుత్తం. హీతి సచ్చం, యస్మా వా. తతోతి కథనకారణా అభిహరింసూతి సమ్బన్ధో. తేనాతి అభిహరణహేతునా.

తేసన్తి ఛబ్బగ్గియానం. తాసూతి భిక్ఖునీసు. ‘‘భిక్ఖునియో’’తిపదం ‘‘ఉపసఙ్కమిత్వా’’తిపదే కమ్మం. ఛబ్బగ్గియానం భిక్ఖునీసు ఉపసఙ్కమనం లాభతణ్హాయ హోతి, భిక్ఖునీనం ఛబ్బగ్గీసు ఉపసఙ్కమనం చలచిత్తతాయ హోతీతి అఞ్ఞమఞ్ఞూపసఙ్కమన్తానం విసేసో. తిరచ్ఛానభూతా కథా తిరచ్ఛానకథా నిరత్థకకథాతి దస్సేన్తో ఆహ ‘‘తిరచ్ఛానకథన్తీ’’తి. సగ్గమగ్గగమనేపీతి పిసద్దో మోక్ఖగమనే పన కా నామ కథాతి దస్సేతి. రాజానో ఆరబ్భ పవత్తా కథా రాజకథా. ఆదిసద్దేన చోరకథాదయో సఙ్గణ్హాతి.

౧౪౭. తే భిక్ఖూతి ఛబ్బగ్గియా భిక్ఖూ భవేయ్యున్తి సమ్బన్ధో. అదిట్ఠం సచ్చం యేహీతి అదిట్ఠసచ్చా, తేసం భావో అదిట్ఠసచ్చత్తం, తస్మా అదిట్ఠసచ్చత్తా బన్ధిత్వాతి యోజనా. నేసన్తి ఛబ్బగ్గియానం. అఞ్ఞేనేవ ఉపాయేనాతి అలద్ధసమ్ముతితో అఞ్ఞేనేవ లద్ధసమ్ముతిసఙ్ఖాతేన కారణేన కత్తుకామోతి సమ్బన్ధో. పరతోతి పరస్మిం పచ్ఛా, ఉపరీతి అత్థో. కరోన్తో వాతి పరిబాహిరే కరోన్తో ఏవ హుత్వా ఆహాతి యోజనా. హీతి సచ్చం, యస్మా వా. యస్మా న భూతపుబ్బాని, ఇతి తస్మా పరిబాహిరం కరోన్తో వాతి అత్థో.

తత్థాతి ‘‘అనుజానామీ’’తిఆదివచనే. సీలవాతి ఏత్థ వన్తుసద్దో పసంసత్థే చ అతిసయత్థే చ నిచ్చయోగత్థే చ హోతి. తస్సాతి లద్ధసమ్ముతికస్స. తన్తి సీలం. పాతిమోక్ఖసంవరసద్దానం కమ్మధారయభావం, తేహి చ సంవుతసద్దస్స తప్పురిసభావం దస్సేతుం వుత్తం ‘‘పాతిమోక్ఖోవా’’తిఆది. తత్థ ఏవసద్దేన కమ్మధారయభావం, ఏనసద్దేన చ తప్పురిసభావం దస్సేతీతి దట్ఠబ్బం.

వత్తతీతి ¶ అత్తభావం పవత్తేతి. కారితపచ్చయో హి అదస్సనం గతో. ఇమినా ఇరియాపథవిహార దిబ్బవిహార బ్రహ్మవిహార అరియవిహారేసు చతూసు విహారేసు అత్తభావవత్తనం ఇరియాపథవిహారం దస్సేతి. హీతి సచ్చం. ఏతన్తి ‘‘పాతిమోక్ఖసంవరసంవుతో విహరతీ’’తివచనం. విభఙ్గేతి ఝానవిభఙ్గే.

‘‘సీల’’న్తిఆదీని అట్ఠ పదాని తుల్యాధికరణాని. అయం పనేత్థ సమ్బన్ధో – సీలం కుసలానం ధమ్మానం సమాపత్తియా పతిట్ఠా ఆది చరణం సంయమో సంవరో మోక్ఖం పమోక్ఖన్తి. సమాపత్తియాతి ¶ సమాపత్తత్థాయ. ‘‘ఉపేతో’’తిఆదీని సత్త పదాని అఞ్ఞమఞ్ఞవేవచనాని. తత్థ ఉపపన్నోతి యుత్తో అనుయుత్తో. సమన్నాగతోతి సమన్తతో అను పునప్పునం ఆగతోతి సమన్నాగతో, సమఙ్గీభూతోతి అత్థో. ఏత్థ హి సంసద్దో సమన్తత్థవాచకో, అనుసద్దో నఉపచ్ఛిన్నత్థవాచకో. తేనాతి తేన కారణేన. పాలేతీతి అత్తభావం బాధనతో రక్ఖతి. యపేతీతి అత్తభావో పవత్తతి. యాపేతీతి అత్తభావం పవత్తాపేతి. యప యాపనే. యాపనం పవత్తనన్తి హి ధాతుపాఠేసు వుత్తం (సద్దనీతిధాతుమాలాయం ౧౮ పకారన్తధాతు). విహరతీతి ఏత్థ ఏకో ఆకారత్థవాచకో ఇతిసద్దో లుత్తనిద్దిట్ఠో, ఇతి వుచ్చతి, ఇతి వుత్తన్తి వా యోజనా.

ఆచారగోచరసద్దానం ద్వన్దభావం, తేహి చ సమ్పన్నసద్దస్స తప్పురిసభావం దస్సేన్తో ఆహ ‘‘ఆచారగోచరసమ్పన్నో’’తిఆది. తత్థ చసద్దేన ద్వన్దభావం, ఏనసద్దేన చ తప్పురిసభావం దస్సేతి. అణుసద్దో అప్పత్థో, మత్తసద్దో పమాణత్థోతి ఆహ ‘‘అప్పమత్తకేసూ’’తి. ‘‘దస్సనసీలో’’తిఇమినా ‘‘దస్సావీ’’తిఏత్థ ఆవీసద్దస్స తస్సీలత్థభావం దస్సేతి. ‘‘సమాదాయా’’తి ఏత్థ సంపుబ్బఆపుబ్బస్స దాసద్దస్స కమ్మాపేక్ఖత్తా తస్స కమ్మం దస్సేతుం వుత్తం ‘‘తం తం సిక్ఖాపద’’న్తి. ఇమినా ‘‘సిక్ఖాపదేసూ’’తి ఉపయోగత్థే భుమ్మవచనన్తి దస్సేతి. అథ వా సిక్ఖాపదేసూతి నిద్ధారణత్థే భుమ్మవచనమేతం. ‘‘తం తం సిక్ఖాపద’’న్తి కమ్మం పన అజ్ఝాహరితబ్బన్తి దస్సేతి. ‘‘సమాదాయా’’తి ఏత్థ సంసద్దస్స చ ఆపుబ్బస్స దాసద్దస్స చ యకారస్స చ అత్థం దస్సేతుం ¶ ‘‘సాధుకం గహేత్వా’’తి వుత్తం. ఏత్థాతి ఇమిస్సం అట్ఠకథాయం. విత్థారో పన గహేతబ్బోతి యోజనా. యోతి కులపుత్తో.

అస్సాతి లద్ధసమ్ముతికస్స. యం తం బహు సుతం నామ అత్థి, తం న సుతమత్తమేవాతి యోజనా. మఞ్జూసాయన్తి పేళాయం. సా హి సామికస్స సధనత్తం మఞ్ఞతే ఇమాయాతి ‘‘మఞ్జూసా’’తి వుచ్చతి. మఞ్జూసాయం రతనం సన్నిచితం వియ సుతం సన్నిచితం అస్మిం పుగ్గలేతి యోజనా, ఏతేనాతి ‘‘సన్నిచిత’’న్తిపదేన, దస్సేతీతి సమ్బన్ధో. సోతి లద్ధసమ్ముతికో భిక్ఖు. సన్నిచితరతనస్సేవాతి సన్నిచితరతనస్స ఇవ. తన్తి ‘‘యే తే ధమ్మా’’తిఆదివచనం. ఏత్థాతి ఇమస్మిం సిక్ఖాపదే. అస్సాతి లద్ధసమ్ముతికస్స భిక్ఖునో. తత్థాతి ‘‘వచసా పరిచితా’’తిఆదివచనే. ఏవమత్థో వేదితబ్బోతి యోజనా. పగుణాతి ఉజుకా. ఉజుకో హి అజిమ్హత్తా పకట్ఠో ఉత్తమో గుణోతి అత్థేన ‘‘పగుణో’’తి వుచ్చతి. అనుపేక్ఖితాతి పునప్పునం ఉపగన్త్వా ఇక్ఖితా, పస్సితా దస్సితాతి అత్థో. అత్థతోతి అభిధేయ్యత్థతో, అట్ఠకథాతోతి అత్థో. కారణతోతి ధమ్మతో, పాళితోతి అత్థో. దిట్ఠిసద్దస్స పఞ్ఞాసద్దవేవచనత్తా ‘‘పఞ్ఞాయా’’తి వుత్తం. సుపచ్చక్ఖకతాతి సుట్ఠు అక్ఖానం ఇన్ద్రియానం పటిముఖం కతా.

‘‘బహుస్సుతో’’తి ¶ ఏత్థ బహుస్సుతస్స తివిధభావం దస్సేన్తో ఆహ ‘‘అయం పనా’’తిఆది. నిస్సయతో ముచ్చతీతి నిస్సయముచ్చనకో. పరిసం ఉపట్ఠాపేతీతి పరిసుపట్ఠాకో. భిక్ఖునియో ఓవదతీతి భిక్ఖునోవాదకో. తత్థాతి తివిధేసు బహుస్సుతేసు. నిస్సయముచ్చనకేన ఏత్తకం ఉగ్గహేతబ్బన్తి సమ్బన్ధో. ఉపసమ్పదాయాతి ఉపసమ్పాదేత్వా. పఞ్చ వస్సాని ఏతస్సాతి పఞ్చవస్సో. తేన ఉగ్గహేతబ్బన్తి యోజనా. సబ్బన్తిమేనాతి సబ్బేసం పరిచ్ఛేదానం అన్తే లామకే పవత్తేన. పగుణాతి అజిమ్హా ఉజుకా. వాచుగ్గతాతి తస్సేవ వేవచనం. యస్స హి పాళిపాఠా సజ్ఝాయనకాలే పగుణా హోన్తి, తస్స వాచుగ్గతా. యస్స వా పన వాచుగ్గతా హోన్తి, తస్స పగుణా. తస్మా తాని పదాని అఞ్ఞమఞ్ఞకారణవేవచనాని. పక్ఖదివసేసూతి జుణ్హపక్ఖకాళపక్ఖపరియాపన్నేసు ¶ దివసేసు. ధమ్మసావనత్థాయాతి సమ్పత్తానం పరిసానం ధమ్మస్స సావనత్థాయ సుణాపనత్థాయాతి అధిప్పాయో. సావనత్థాయాతి ఏత్థ యుపచ్చయపరత్తా కారితపచ్చయో లోపో హోతీతి దట్ఠబ్బం. తస్మా సావీయతే సుణాపీయతే సావనన్తి వచనత్థో కాతబ్బో. భాణవారా ఉగ్గహేతబ్బాతి సమ్బన్ధో. సమ్పత్తానన్తి అత్తనో సన్తికం సమ్పత్తానం. పరికథనత్థాయాతి పరిస్సఙ్గేన ఆలిఙ్గనేన కథనత్థం, అప్పసద్దసఙ్ఖాతాయ వాచాయ కథనత్థన్తి అత్థో. ‘‘కథామగ్గో’’తి వుత్తత్తా వత్థుకథాయేవ అధిప్పేతా, న సుత్తసఙ్ఖాతో పాళిపాఠో. అను పచ్ఛా, పునప్పునం వా దాయకా మోదన్తి ఏతాయాతి అనుమోదనా. ఝానం వా మగ్గో వా ఫలం వా సమణధమ్మో నామ. తస్స కరణత్థం ఉగ్గహేతబ్బన్తి యోజనా. హీతి సచ్చం, యస్మా వా. చతూసు దిసాసు అపటిహతోతి చాతుద్దిసో, అపటిహతత్థే ణపచ్చయో.

పరిసుపట్ఠాపకేన కాతబ్బాతి యోజనా. అభివినయేతి అఞ్ఞమఞ్ఞపరిచ్ఛిన్నే వినయపిటకే. ద్వే విభఙ్గాతి భిక్ఖువిభఙ్గో చ భిక్ఖునివిభఙ్గో చ. అసక్కోన్తేన పరిసుపట్ఠాపకేన భిక్ఖునాతి సమ్బన్ధో. ఏవం అత్తనో అత్థాయ ఉగ్గహేతబ్బం దస్సేత్వా ఇదాని పరిసాయ అత్థాయ ఉగ్గహేతబ్బం దస్సేన్తో ఆహ ‘‘పరిసాయ పనా’’తిఆది. అభిధమ్మేతి అఞ్ఞమఞ్ఞపరిచ్ఛిన్నే సుత్తన్తపిటకే ఏవ, న అభిధమ్మపిటకే. తయో వగ్గాతి సగాథావగ్గో నిదానవగ్గో ఖన్ధవగ్గోతి తయో వగ్గా. వాసద్దో అనియమవికప్పత్థో. ఏకన్తి ఏకం నిపాతం. తతో తతోతి నికాయతో. సముచ్చయం కత్వాతి రాసిం కత్వా. న వుత్తన్తి అట్ఠకథాసు న కథితం. యస్స పన నత్థి, సో న లభతీతి యోజనా. సుత్తన్తే చాతి సుత్తన్తపిటకే పన. ఉగ్గహితోతి సరూపకథనేన గహితో, ఉచ్చారితోతి అత్థో. దిసాపామోక్ఖోతి దిసాసు ఠితానం భిక్ఖుఆదీనం పామోక్ఖో. యేన కామం గమోతి యథాకామం గమో.

చతూసు నికాయేసూతి ఖుద్దకనికాయతో అఞ్ఞేసు దీఘనికాయాదీసు. ఏకస్సాతి అఞ్ఞతరస్స ఏకస్స ¶ . ఏకనికాయేనాతి ఏకస్మిం ¶ నికాయే లద్ధనయేన. హీతి సచ్చం, యస్మా వా. తత్థాతి చతుప్పకరణస్స అట్ఠకథాయం. నానత్థన్తి నానాపయోజనం. తన్తి వినయపిటకం. ఏత్తావతాతి ఏత్తకపమాణేన పగుణేన. హోతీతి ఇతిసద్దో పరిసమాపనత్థో. ఇతి పరిసమాపనం వేదితబ్బన్తి యోజనా.

ఉభయాని ఖో పనస్సాతి ఆది పన వుత్తన్తి సమ్బన్ధో. అఞ్ఞస్మిన్తి వినయపిటకతో ఇతరస్మిం. తత్థాతి ‘‘ఉభయాని ఖో పనస్సా’’తిఆదివచనే. యథా యేనాకారేన ఆగతాని, తం ఆకారం దస్సేతున్తి యోజనా. పదపచ్చాభట్ఠసఙ్కరదోసవిరహితానీతి పదానం పచ్చాభట్ఠసఙ్కరభూతేహి దోసేహి విరహితాని. ఏత్థ చ పదపచ్చాభట్ఠన్తి పదానం పటినివత్తిత్వా ఆభస్సనం గళనం, చుతన్తి అత్థో. పదసఙ్కరన్తి పదానం విపత్తి, వినాసోతి అత్థో. ‘‘సుత్తసో’’తి సామఞ్ఞతో వుత్తేపి ఖన్ధకపరివారసుత్తం ఏవ గహేతబ్బన్తి ఆహ ‘‘ఖన్ధకపరివారతో’’తి. అనుబ్యఞ్జనసోతి ఏత్థ బ్యఞ్జనసద్దో అక్ఖరస్స చ పదస్స చ వాచకోతి ఆహ ‘‘అక్ఖరపదపారిపూరియా చా’’తి. హీతి సచ్చం, యస్మా వా.

‘‘సిథిలధనితాదీన’’న్తిపదం ‘‘వచనేనా’’తిపదే కమ్మం, ‘‘వచనేనా’’తిపదం ‘‘సమ్పన్నాగతో’’తిపదే హేతు, ‘‘విస్సట్ఠాయ అనేలగళాయ అత్థస్స విఞ్ఞాపనియా’’తిపదాని ‘‘వాచాయా’’తిపదే విసేసనాని. సిథిలధనితాదీనన్తి ఆదిసద్దేన నిగ్గహితవిముత్తసమ్బన్ధవవత్థితదీఘ రస్స గరు లహు సఙ్ఖాతా అట్ఠ బ్యఞ్జనబుద్ధియో సఙ్గణ్హాతి. యథావిధానవచనేనాతి అక్ఖరచిన్తకానం యథా సంవిదహనవచనేన. వాచాయేవ కరీయతి కథీయతి ఉచ్చారీయతి వాక్కరణం చకారస్స కకారం కత్వా. హీతి తదేవ యుత్తం. మాతుగామో యస్మా సరసమ్పత్తిరతో, తస్మా హీళేతీతి యోజనా. ‘‘సరసమ్పత్తిరహిత’’న్తిపదం ‘‘వచన’’న్తిపదే విసేసనభావేన విసేసం కత్వా ‘‘హీళేతీ’’తిపదే హేతుభావేన సమ్పజ్జనతో హేతుఅన్తోగధవిసేసనన్తి దట్ఠబ్బం. సబ్బాసన్తి భిక్ఖునీనం. ‘‘సీలాచారసమ్పత్తియా’’తిఇమినా జాతి గోత్త రూప భోగాదినాతిఅత్థం నివత్తేతి. కారణఞ్చాతి అట్ఠకథఞ్చ. తజ్జేత్వాతి ఉబ్బేజేత్వా. తాసన్తి భిక్ఖునీనం. గిహికాలేతి భిక్ఖునోవాదకస్స గిహికాలే అనజ్ఝాపన్నపుబ్బో ¶ హోతీతి సమ్బన్ధో. హి తదేవ యుత్తం. ‘‘మాతుగామో’’తిపదం ‘‘న కరోతీ’’తిపదే సుద్ధకత్తా, ‘‘ఉప్పాదేతీ’’తిపదే హేతుకత్తా. ఠితస్స భిక్ఖునో ధమ్మదేసనాయాపీతి యోజనా. అపిసద్దో గరహత్థో. విసభాగేహీతి విరుద్ధేహి వత్థారమ్మణేహి. అయుత్తట్ఠానేతి పబ్బజితానం అననురూపట్ఠానే. ఛన్దరాగన్తి బలవతణ్హం. తేనాతి తేన హేతునా.

‘‘ఏత్థ ¶ చా’’తిఆదిమ్హి అయం పన సఙ్గహో –

‘‘సీలవా బహుస్సుతో చ, స్వాగతో చ సువాచకో;

పియో పటిబలో చాపి, నజ్ఝాపన్నో చ వీసతీ’’తి.

౧౪౮. వత్థుస్మిన్తి అట్ఠుప్పత్తియం. కకారలోపం కత్వా గరుధమ్మాతి వుచ్చన్తీతి ఆహ ‘‘గరుకేహి ధమ్మేహీ’’తి. తేతి గరుధమ్మా. హీతి యస్మా. ‘‘ఏకతో’’తి సామఞ్ఞేన వుత్తవచనస్స విసేసేన గహేతబ్బతం దస్సేతుం వుత్తం ‘‘భిక్ఖునీనం సన్తికే’’తి. యథావత్థుకమేవాతి పాచిత్తియమేవ. తఞ్హి వత్థుస్స ఆపత్తికారణస్స అనురూపం పవత్తత్తా ‘‘యథావత్థుక’’న్తి వుచ్చతి.

౧౪౯. పాతోతి పగేవ, పఠమన్తి అత్థో. అసమ్మట్ఠం సమ్మజ్జీతబ్బన్తి సమ్బన్ధో. అసమ్మజ్జనే దోసం పాకటం కరోన్తో ఆహ ‘‘అసమ్మట్ఠం హీ’’తిఆది. హీతి తప్పాకటీకరణజోతకో. తన్తి పరివేణం. దిస్వా భవేయ్యున్తి సమ్బన్ధో. తేనాతి అసోతుకామానం వియ భవనహేతునా. పరివేణసమ్మజ్జనస్స ఆనిసంసం దస్సేత్వా పానీయపరిభోజనీయఉపట్ఠానస్స తమేవ దస్సేన్తో ఆహ ‘‘అన్తో గామతో పనా’’తి ఆది. తస్మిన్తి పానీయపరిభోజనీయే.

సాఖాభఙ్గమ్పీతి భఞ్జితబ్బసాఖమ్పి. దుతియోతి విఞ్ఞూ పురిసో దుతియో. నిసీదితబ్బట్ఠానం దస్సేన్తో ఆహ ‘‘నిసీదితబ్బ’’న్తిఆది. ‘‘విహారమజ్ఝే’’తి సామఞ్ఞతో వత్వా విసేసతో దస్సేతుం వుత్తం ‘‘ద్వారే’’తి. ఓసరన్తి అవసరన్తి ఏత్థాతి ఓసరణం, తఞ్చ తం ఠానఞ్చేతి ఓసరణట్ఠానం, తస్మిం. సమగ్గత్థాతి ఏత్థ సంపుబ్బో చ ఆపుబ్బో చ గముసద్దో ¶ హోతి, తతో హియ్యత్తనీసఙ్ఖాతం త్థవచనం వా హోతి, పఞ్చమీసఙ్ఖాతస్స థవచనస్స త్థత్తం వా హోతి, సంయోగపరత్తా ఆ ఉపసగ్గో రస్సో చ హోతి, ఇతి అత్థం దస్సేన్తో ఆహ ‘‘సమ్మా ఆగతత్థా’’తి. తత్థ ‘‘సమ్మా’’తిపదేన సంసద్దస్స అత్థం దస్సేతి, ‘‘ఆ’’ఇతిపదేన ఆత్యూపసగ్గం, ‘‘గత’’ఇతిపదేన గముధాతుం, ‘‘త్థ’’ఇతిపదేన హియ్యత్తనీసఙ్ఖాతం త్థవచనం వా, పఞ్చమీసఙ్ఖాతస్స థవచనస్స త్థత్తం వా దస్సేతి. అయం పనేత్థత్థో – సమం తుమ్హే ఆగతత్థాతి. పఞ్చమీసఙ్ఖాతస్స థవచనస్స త్థత్తకాలే సమం తుమ్హే ఆగా అత్థ భవథాతి. ‘‘ఆగచ్ఛన్తీ’’తిపదేన ‘‘వత్తన్తీ’’తి ఏత్థ వతుధాతుయా అత్థం దస్సేతి, ‘‘పగుణా వాచుగ్గతా’’తిపదేహి అధిప్పాయం దస్సేతి. పాళీతి గరుధమ్మపాళి.

తత్థాతి ¶ తస్సం పాళియం, తేసు వా అభివాదనాదీసు చతూసు. మగ్గసమ్పదానన్తి మగ్గం పరిహరిత్వా భిక్ఖుస్స ఓకాసదానం. బీజనన్తి బీజనియా విధూపనం. పానీయాపుచ్ఛనన్తి పానీయస్స ఆపుచ్ఛనం. ఆదిసద్దేన పరిభోజనీయాపుచ్ఛనాదికం సఙ్గణ్హాతి. ఏత్థ చాతి ఏతేసు చతూసు అభివాదనాదీసు. ‘‘అన్తో గామే వా’’తిఆదీని ఛ పదాని ‘‘కాతబ్బమేవా’’తిపదే ఆధారో. రాజుస్సారణాయాతి రఞ్ఞో ఆనుభావేన జనానం ఉస్సారణాయ. మహాభిక్ఖుసఙ్ఘో సన్నిపతతి ఏత్థాతి మహాసన్నిపాతం, తస్మిం మహాసన్నిపాతే ఠానే నిసిన్నే సతీతి యోజనా. పచ్చుట్ఠానన్తి పటికచ్చేవ ఉట్ఠానం. తం తన్తి సామీచికమ్మం.

సక్కత్వాతి చిత్తిం కత్వా, సం ఆదరం కత్వాతి అత్థో. తేనాహ ‘‘యథా కతో’’తిఆది. తిణ్ణం కిచ్చానన్తి ‘‘సక్కత్వా గరుంకత్వా మానేత్వా’’తిసఙ్ఖాతానం తిణ్ణం కిచ్చానం. అనీయసద్దో కమ్మత్థోతి ఆహ ‘‘న అతిక్కమితబ్బో’’తి.

నత్థి భిక్ఖు ఏత్థాతి అభిక్ఖుకో ఆవాసో, సో కిత్తకే ఠానే అభిక్ఖుకో, యో ఆవాసో అభిక్ఖుకో నామ హోతీతి ఆహ ‘‘సచే’’తి ఆది. ‘‘ఉపస్సయతో’’తిపదం ‘‘అబ్భన్తరే’’తిపదే అపాదానం. ఏత్థాతి అభిక్ఖుకే ఆవాసే. హీతి సచ్చం. తతోతి అడ్ఢయోజనబ్భన్తరే ¶ ఠితఆవాసతో. పరన్తి అఞ్ఞస్మిం ఆవాసే, భుమ్మత్థే చేతం ఉపయోగవచనం. పచ్ఛాభత్తన్తి భత్తతో పచ్ఛా. తత్థాతి అభిక్ఖుకే ఆవాసే. ‘‘భిక్ఖునియో’’తిపదం ‘‘వదన్తీ’’తిపదే కమ్మం. వుత్తప్పమాణేతి అడ్ఢయోజనబ్భన్తరసఙ్ఖాతే వుత్తప్పమాణే. సాఖామణ్డపేపీతి సాఖాయ ఛాదితమణ్డపేపి. పిసద్దేన ఆవాసే పన కా నామ కథాతి దస్సేతి. వుత్తాతి వసితా. ఏత్తావతాతి ఏకరత్తం వసితమత్తేన. ఏత్థాతి సభిక్ఖుకే ఆవాసే. ఉపగచ్ఛన్తీహి భిక్ఖునీహి యాచితబ్బాతి యోజనా. పక్ఖస్సాతి ఆసళ్హీమాసస్స జుణ్హపక్ఖస్స. ‘‘తేరసియ’’న్తిపదేన అవయవిఅవయవభావేన యోజేతబ్బం. మయన్తి అమ్హే. యతోతి యేన ఉజునా మగ్గేనాతి సమ్బన్ధో. తేనాహ ‘‘తేన మగ్గేనా’’తి. అఞ్ఞేన మగ్గేనాతి ఉజుమగ్గతో అఞ్ఞేన జిమ్హమగ్గేన. అయన్తి అయం ఆవాసో. తతోతి భిక్ఖూనం ఆవాసతో, భిక్ఖునిఉపస్సయతో వా, ఇదమేవ యుత్తతరం. వక్ఖతి హి ‘‘అమ్హాకం ఉపస్సయతో గావుతమత్తే’’తి. ఖేమట్ఠానేతి అభయట్ఠానే. తఞ్హి ఖీయన్తి భయా ఏత్థాతి ఖేమం, ఖేమఞ్చ తం ఠానఞ్చేతి ఖేమట్ఠానన్తి కత్వా ‘‘ఖేమట్ఠాన’’న్తి వుచ్చతి. తాహి భిక్ఖునీహీతి అడ్ఢయోజనమత్తే ఠానే వసన్తీహి. తా భిక్ఖునియోతి గావుతమత్తే ఠానే వసన్తియో. అన్తరాతి తుమ్హాకం, అమ్హాకఞ్చ నివాసనట్ఠానస్స, నివాసనట్ఠానతో వా అన్తరే వేమజ్ఝే. భుమ్మత్థే చేతం నిస్సక్కవచనం. ఠితే మగ్గేతి సమ్బన్ధో ‘‘సన్తికా’’తిపదం ¶ ‘‘ఆగత’’ఇతిపదే అపాదానం. తత్థాతి అఞ్ఞాసం భిక్ఖునీనం ఉపస్సయే. ఇతి యాచితబ్బాతి యోజనా. తతోతి భిక్ఖూనం యాచితబ్బతో, పరన్తి సమ్బన్ధో.

చాతుద్దసేతి ఆసళ్హీమాసస్స జుణ్హపక్ఖస్స చతుద్దసన్నం దివసానం పూరణే దివసే. ఇధాతి ఇమస్మిం విహారే. ‘‘ఓవాద’’న్తిపదం ‘‘అను’’ఇతిపదే కమ్మం. అనుజీవన్తియోతి అనుగన్త్వా జీవనం వుత్తిం కరోన్తియో. వుత్తా భిక్ఖూతి సమ్బన్ధో. దుతియదివసేతి ఆసళ్హీపుణ్ణమియం. అథాతి పక్కమనానన్తరం. ఏత్థాతి భిక్ఖూనం పక్కన్తత్తా అపస్సనే. ‘‘ఆభోగం కత్వా’’తిఇమినా ఆభోగం అకత్వా వసితుం ¶ న వట్టతీతి దీపేతి. సభిక్ఖుకావాసం గన్తబ్బమేవాతి అధిప్పాయో. సాతి వస్సచ్ఛేదాపత్తి. హీతి సచ్చం, యస్మా వా. కేనచి కారణేనాతి భిక్ఖాచారస్స అసమ్పదాదినా కేనచి నిమిత్తేన. హీతి సచ్చం. భిక్ఖూనం పక్కన్తాదికారణా అభిక్ఖుకావాసే వసన్తియా కిం అభిక్ఖుకావాసేవ పవారేతబ్బన్తి ఆహ ‘‘పవారేన్తియా పనా’’తిఆది.

అన్వద్ధమాసన్తి ఏత్థ అనుసద్దో విచ్ఛత్థవాచకో కమ్మప్పవచనీయో, తేన పయోగత్తా భుమ్మత్థే ఉపయోగవచనన్తి ఆహ ‘‘అద్ధమాసే అద్ధమాసే’’తి. పచ్చాసీసితబ్బాతి ఏత్థ పతిపుబ్బో చ ఆపుబ్బో చ సిధాతు ఇచ్ఛత్థేతి ఆహ ‘‘ఇచ్ఛితబ్బా’’తి. సిధాతుయా ద్వేభావో హోతి. ఆపుబ్బో సిసి ఇచ్ఛాయన్తిపి ధాతుపాఠేసు వుత్తం. తత్థాతి ‘‘ఉపోసథపుచ్ఛక’’న్తివచనే. పక్ఖస్సాతి యస్స కస్సచి పక్ఖస్స. మహాపచ్చరియం పన వుత్తన్తి సమ్బన్ధో. ఓవాదస్స యాచనం ఓవాదో ఉత్తరపదలోపేన, సోయేవ అత్థో పయోజనం ఓవాదత్థో, తదత్థాయ. పాటిపదదివసతోతి దుతియదివసతో. సో హి చన్దో వుద్ధిఞ్చ హానిఞ్చ పటిముఖం పజ్జతి ఏత్థ, ఏతేనాతి వా పాటిపదోతి వుచ్చతి. ఇతీతి ఏవం వుత్తనయేన. భగవా పఞ్ఞపేతీతి యోజనా. అఞ్ఞస్సాతి ధమ్మస్సవనకమ్మతో అఞ్ఞస్స. నిరన్తరన్తి అభిక్ఖణం, ‘‘పఞ్ఞపేతీ’’తిపదే భావనపుంసకం. హీతి విత్థారో. ఏవఞ్చ సతీతి ఏవం బహూపకారే సతి చ. యన్తి యం ధమ్మం. సాత్థికన్తి సపయోజనం. యథానుసిట్ఠన్తి అనుసిట్ఠియా అనురూపం. సబ్బాయేవ భిక్ఖునియోపీతి యోజనా. హీతి సచ్చం.

ఓవాదం గచ్ఛతీతి ఓవాదం యాచితుం భిక్ఖుసఙ్ఘస్స ఆరామం గచ్ఛతి. న ఓవాదో గన్తబ్బోతి ఓవాదం యాచితుం భిక్ఖుసఙ్ఘస్స ఆరామో న గన్తబ్బో. ఓవాదోతి చ ఉపయోగత్థే పచ్చత్తవచనన్తి దట్ఠబ్బం. ఇతరథా హి సద్దపయోగో విరుజ్ఝేయ్య. ఓవాదం గన్తున్తి ఓవాదం యాచనత్థాయ భిక్ఖుసఙ్ఘస్స ఆరామం గన్తుం.

‘‘ద్వే ¶ ¶ తిస్సో భిక్ఖునియో’’తిపదం ‘‘యాచిత్వా’’తిపదే దుతియాకమ్మం. ‘‘పేసేతబ్బా’’తిపదే పఠమాకమ్మం. ఓవాదూపసఙ్కమనన్తి ఓవాదస్స గహణత్థాయ ఉపసఙ్కమనం. ఆరామన్తి భిక్ఖుసఙ్ఘస్స ఆరామం. తతోతి గమనతో పరన్తి సమ్బన్ధో. తేన భిక్ఖునాతి ఓవాదపటిగ్గాహకేన భిక్ఖునా. తన్తి సమ్మతం భిక్ఖుం.

ఉస్సహతీతి సక్కోతి. పాసాదికేనాతి పసాదం ఆవహేన పసాదజనకేన కాయవచీమనోకమ్మేనాతి అత్థో. సమ్పాదేతూతి తివిధం సిక్ఖం సమ్పాదేతు. ఏత్తావతాతి ఏత్తకేన ‘‘పాసాదికేన సమ్పాదేతూ’’తి వచనమత్తేన. హీతి ఫలజోతకో. ఏతన్తి ‘‘తాహీ’’తివచనం.

ఏత్థ చ భిక్ఖూనం సఙ్ఘగణపుగ్గలవసేన వచనవారో తివిధో హోతి, తం తివిధం వచనవారం భిక్ఖునీనం సఙ్ఘగణపుగ్గలవసేన తీహి వచనవారేహి గుణితం కత్వా నవ వచనవారా హోన్తి, తం ఆకారం దస్సేన్తో ఆహ ‘‘తత్రాయం వచనక్కమో’’తి. తత్రాతి పురిమవచనాపేక్ఖం. వచనాకారో పాకటోవ.

ఏకా భిక్ఖునీ వా బహూహి భిక్ఖునీఉపస్సయేహి ఓవాదత్థాయ పేసితే వచనాకారం దస్సేన్తో ఆహ ‘‘భిక్ఖునిసఙ్ఘో చ అయ్యా’’తిఆది.

తేనాపీతి ఓవాదపటిగ్గాహకేనాపి ‘‘ఓవాద’’న్తిపదం ‘‘పటిగ్గాహకేనా’’తి పదే కమ్మం. పున ‘‘ఓవాద’’న్తిపదం ‘‘అపటిగ్గహేతు’’న్తిపదే కమ్మం. బలతి అస్సాసపస్సాసమత్తేన జీవతి, న పఞ్ఞాజీవితేనాతి బాలో. గిలాయతి రుజతీతి గిలానో. గమిస్సతి గన్తుం భబ్బోతి గమికో. అయం పనేత్థ యోజనా – గన్తుం భబ్బో యో భిక్ఖు గమిస్సతి గమనం కరిస్సతి, ఇతి తస్మా సో భిక్ఖు గమికో నామ. అథ వా యో భిక్ఖు గన్తుం భబ్బత్తా గమిస్సతి గమనం కరిస్సతి, ఇతి తస్మా సో భిక్ఖు గమికో నామాతి. ‘‘భబ్బో’’తి చ హేతుఅన్తోగధవిసేసనం.

తత్థాతి ¶ ¶ బాలాదీసు తీసు పుగ్గలేసు. దుతియపక్ఖదివసేతి పాటిపదతో దుతియపక్ఖదివసే. ఉపోసథగ్గేతి ఉపోసథగేహే. తఞ్హి ఉపోసథం గణ్హన్తి, ఉపోసథో వా గయ్హతి అస్మిన్తి ‘‘ఉపోసథగ్గ’’న్తి వుచ్చతి. తస్మిం ఉపోసథగ్గే. ‘‘అనారోచేతు’’న్తి వచనస్స ఞాపకం దస్సేత్వా ‘‘అపచ్చాహరితు’’న్తి వచనస్స తమేవ దస్సేన్తో ఆహ ‘‘అపరమ్పి వుత్త’’న్తిఆది.

తత్థాతి ఓవాదపటిగ్గాహకేసు భిక్ఖూసు. నో చస్సాతి నో చే అస్స. సభం వాతి సమజ్జం వా. సా హి సహ భాసన్తి ఏత్థ, సన్తేహి వా భాతి దిబ్బతీతి ‘‘సభా’’తి వుచ్చతి, తం సభం వా ఉపసఙ్కమిస్సామీతి యోజనా. తత్రాతి తస్మిం సభాదికే. ఏవం ‘‘తత్థా’’తిపదేపి.

చతుద్దసన్నం పూరణో చాతుద్దసో, తస్మిం పవారేత్వాతి సమ్బన్ధో. భిక్ఖుసఙ్ఘేతి భిక్ఖుసఙ్ఘస్స సన్తికే, సమీపత్థే చేతం భుమ్మవచనం. అజ్జతనాతి ఏత్థ అస్మిం అహని అజ్జ, ఇమసద్దతో అహనీతి అత్థే జ్జపచ్చయో, ఇమసద్దస్స చ అకారో, అజ్జ ఏవ అజ్జతనా, స్వత్థో హి తనపచ్చయో. అపరస్మిం అహని అపరజ్జ, అపరసద్దతో అహనీతి అత్థే జ్జపచ్చయో సత్తమ్యన్తోయేవ. ఏత్థాతి పవారణే, ‘‘అనుజానామీ’’తిఆదివచనే వా. హీతి సచ్చం.

కోలాహలన్తి కోతూహలం. పఠమం భిక్ఖునీ యాచితబ్బాతి సఙ్ఘేన పఠమం భిక్ఖునీ యాచితబ్బా.

తాయ భిక్ఖునియా వచనీయో అస్సాతి యోజనా. పస్సన్తో పటికరిస్సతీతి వజ్జావజ్జం పస్సన్తో హుత్వా పటికరిస్సతి.

ఉభిన్నన్తి భిక్ఖుభిక్ఖునీనం. యథాఠానేయేవాతి యం యం ఠానం యథాఠానం, తస్మిం యథాఠానేయేవ. కేనచి పరియాయేనాతి కేనచి కారణేన. అవపుబ్బో వరసద్దో పిహితత్థోతి ఆహ ‘‘పిహితో’’తి. వచనంయేవాతి ఓవాదవచనంయేవ. పథోతి జేట్ఠకట్ఠానే ఠానస్స కారణత్తా పథో. దోసం పనాతి అభిక్కమనాదీసు ¶ ఆదీనవం పన. అఞ్జేన్తీతి మక్ఖేన్తి. భిక్ఖూహి పన ఓవదితుం అనుసాసితుం వట్టతీతి యోజనా.

అఞ్ఞన్తి ఓవాదతో అఞ్ఞం. ఏసోతి గరుధమ్మో.

౧౫౦. ‘‘అధమ్మకమ్మే’’తి ఏత్థ కతమం కమ్మం నామాతి ఆహ ‘‘అధమ్మకమ్మేతిఆదీసూ’’తిఆది. తత్థాతి అధమ్మకమ్మధమ్మకమ్మేసు.

౧౫౨. ఉద్దేసం దేన్తో భణతి, అనాపత్తీతి యోజనా. ఓసారేతీతి కథేతి. చతుపరిసతీతి చతుపరిసస్మిం. తత్రాపీతి తేన భిక్ఖునీనం సుణనకారణేనాతి. పఠమం.

౨. అత్థఙ్గతసిక్ఖాపదం

౧౫౩. దుతియే ¶ పరియాయసద్దో వారత్థోతి ఆహ ‘‘వారేనా’’తి. వారోతి చ అనుక్కమోయేవాతి ఆహ ‘‘పటిపాటియాతి అత్థో’’తి. అధికం చిత్తం ఇమస్సాతి అధిచేతోతి దస్సేన్తో ఆహ ‘‘అధిచిత్తవతో’’తిఆది. అధిచిత్తం నామ ఇధ అరహత్తఫలచిత్తమేవ, న విపస్సనాపాదకభూతం అట్ఠసమాపత్తిచిత్తన్తి ఆహ ‘‘అరహత్తఫలచిత్తేనా’’తి. ‘‘అధిచిత్తసిక్ఖా’’తిఆదీసు (పారా. ౪౫; దీ. ని. ౩.౩౦౫; మ. ని. ౧.౪౯౭; అ. ని. ౬.౧౦౫; మహాని. ౧౦) హి విపస్సనాపాదకభూతం అట్ఠసమాపత్తిచిత్తం ‘‘అధిచిత్త’’న్తి వుచ్చతి. న పమజ్జతోతి న పమజ్జన్తస్స. సాతచ్చకిరియాయాతి సతతకరణేన. ఉభో లోకే మునతి జానాతీతి మునీతి చ, మోనం వుచ్చతి ఞాణం ముననట్ఠేన జాననత్థేన, తమస్సత్థీతి మునీతి చ దస్సేన్తో ఆహ ‘‘మునినోతీ’’తిఆది. తత్థ ‘‘యో మునతి…పే… ముననేన వా’’తిఇమినా పఠమత్థం దస్సేతి, ‘‘మోనం వుచ్చతి…పే… వుచ్చతీ’’తిఇమినా దుతియత్థం దస్సేతి. మున గతియన్తి ధాతుపాఠేసు (సద్దనీతిధాతుమాలాయం ౧౫ పకారన్తధాతు) వుత్తత్తా ‘‘యో మునతీ’’తి ఏత్థ భూవాదిగణికో మునధాతుయేవ, న కీయాదిగణికో ముధాతూతి దట్ఠబ్బం. అథ వా మున ఞాణేతి ధాతుపాఠేసు (సద్దనీతిధాతుమాలాయం ౧౭ కియాదిగణిక) వుత్తత్తా ‘‘మునాతీ’’తి కీయాదిగణికోవ. ధాత్వన్తనకారలోపోతి దట్ఠబ్బం. ‘‘మోనం వుచ్చతి ఞాణ’’న్తి చేత్థ ఞాణం నామ ¶ అరహత్తఞాణమేవ. మోనస్స పథో మోనపథోతి వుత్తే సత్తతింస బోధిపక్ఖియధమ్మావ అధిప్పేతాతి ఆహ ‘‘సత్తతింసబోధిపక్ఖియధమ్మేసూ’’తి. అథ వా అధిసీలసిక్ఖాదయో అధిప్పేతాతి ఆహ ‘‘తీసు వా సిక్ఖాసూ’’తి. పుబ్బభాగపటిపదన్తి అరహత్తఞాణస్స పుబ్బభాగే పవత్తం సీలసమథవిపస్సనాసఙ్ఖాతం పటిపదం. పుబ్బభాగేతి అరహత్తఞాణస్స పుబ్బభాగే. ఏత్థాతి ‘‘అధిచేతసో…పే… సిక్ఖతో’’తి వచనే. ‘‘తాదినో’’తిపదం ‘‘మునినో’’తిపదేన యోజేతబ్బన్తి ఆహ ‘‘తాదిసస్స ఖీణాసవమునినో’’తి. ఏత్థాతి ‘‘సోకా న భవన్తి తాదినో’’తి వచనే. రాగాదయో ఉపసమేతీతి ఉపసన్తోతి దస్సేతుం వుత్తం ‘‘రాగాదీన’’న్తి. సతి అస్సత్థీతి సతిమాతి కత్వా మన్తుసద్దో నిచ్చయోగత్థోతి ఆహ ‘‘సతియా అవిరహితస్సా’’తి.

న కసీయతి న విలేఖీయతీతి అకాసో, సోయేవ ఆకాసో. అన్తరేన ఛిద్దేన ఇక్ఖితబ్బోతి అన్తలిక్ఖో. ఆకాసో హి చతుబ్బిధో అజటాకాసో, కసిణుగ్ఘాటిమాకాసో, పరిచ్ఛిన్నాకాసో, రూపపరిచ్ఛేదాకాసోతి. తత్థ అజటాకాసోవ ఇధాధిప్పేతో ‘‘అన్తలిక్ఖే’’తి విసేసితత్తా. తేనాహ ‘‘న కసిణుగ్ఘాటిమే, న పన రూపపరిచ్ఛేదే’’తి. పరిచ్ఛిన్నాకాసోపి రూపపరిచ్ఛేదాకాసేన సఙ్గహితో. ‘‘మ’’న్తి పదం ‘‘అవమఞ్ఞన్తీ’’తి పదే కమ్మం. ఏత్తకమేవాతి ఏతప్పమాణం ¶ ‘‘అధిచేతసో’’తిఆదిసఙ్ఖాతం వచనమేవ, న అఞ్ఞం బుద్ధవచనన్తి అత్థో. అయన్తి చూళపన్థకో థేరో. హన్దాతి వస్సగ్గత్థే నిపాతో. మమ ఆనుభావం దస్సేమి, తుమ్హే పస్సథ గణ్హథాతి అధిప్పాయో. వుట్ఠాయాతి తతో చతుత్థజ్ఝానతో వుట్ఠహిత్వా. అన్తరాపి ధాయతీతి ఏత్థ పిసద్దస్స అట్ఠానత్థం దస్సేన్తో ఆహ ‘‘అన్తరధాయతిపీ’’తి. ఏసేవ నయో ‘‘సేయ్యమ్పి కప్పేతీ’’తి ఏత్థపి. థేరోతి చూళపన్థకో థేరో. ఇదం పదం అన్తరన్తరా యుత్తట్ఠానేసు సమ్బన్ధిత్వా ‘‘తఞ్చేవ భణతీ’’తిఇమినా సమ్బన్ధితబ్బం. భాతుథేరస్సాతి జేట్ఠకభాతుభూతస్స మహాపన్థకథేరస్స.

పద్మన్తి ¶ గాథాయం తయో పాదా ఇన్దవజిరా, చతుత్థపాదో ఉపేన్దవజిరో. తస్మా పద్మన్తి ఏత్థ మకారే పరే దుకారుకారస్స లోపం కత్వా పరక్ఖరం నేత్వా ‘‘పద్మ’’న్తి ద్విభావేన లిఖితబ్బం. అవీతగన్ధన్తి ఏత్థ వీతి దీఘుచ్చారణమేవ యుత్తం. పఙ్కే దవతి గచ్ఛతీతి పదుమం. కోకం దుగ్గన్ధస్స ఆదానం నుదతి అపనేతీతి కోకనుదం. సున్దరో గన్ధో ఇమస్సాతి సుగన్ధం. అయం పనేత్థ యోజనా – యథా కోకనుదసఙ్ఖాతం సుగన్ధం పాతో పగేవ బాలాతపేన ఫుల్లం వికసితం అవీతగన్ధం హుత్వా విరోచమానం పదుమం సియా, తథా అఙ్గీరసం అఙ్గితో సరీరతో నిచ్ఛరణపభస్సరరసం హుత్వా విరోచమానభూతం అన్తలిక్ఖే తపన్తం ఆదిచ్చం ఇవ తేధాతుకే తపన్తం సమ్మాసమ్బుద్ధం పస్సాతి.

పగుణన్తి వాచుగ్గతం. తతోతి అసక్కుణేయ్యతో. నన్తి చూళపన్థకం. థేరోతి మహాపన్థకో థేరో నిక్కడ్ఢాపేసీతి సమ్బన్ధో. సోతి చూళపన్థకో. అథాతి తస్మిం కాలే. భగవా ఆహాతి యోజనా. బుద్ధచక్ఖునాతి ఆసయానుసయఇన్ద్రియపరోపరియత్తఞాణసఙ్ఖాతేన సబ్బఞ్ఞుబుద్ధానం చక్ఖునా. తన్తి చూళపన్థకం. తస్సాతి చూళపన్థకస్స. అథాతి తస్మిం ఆరోచనకాలే. అస్సాతి చూళపన్థకస్స, దత్వాతి సమ్బన్ధో. రజం మలం హరతి అపనేతీతి రజోహరణం, పిలోతికఖణ్డం. సోతి చూళపన్థకో. తస్సాతి పిలోతికఖణ్డస్స, ‘‘అన్త’’న్తిపదే అవయవిసమ్బన్ధో. పరిసుద్ధమ్పీతి పిసద్దో అపరిసుద్ధే పిలోతికఖణ్డే కా నామ కథాతి దస్సేతి. సంవేగన్తి సన్తాసం భయన్తి అత్థో. అథాతి తస్మిం ఆరమ్భకాలే. అస్సాతి చూళపన్థకస్స. ‘‘త’’న్తిపదం ‘‘మమాయనభావ’’న్తిపదేన సమ్బన్ధం కత్వా యోజనా కాతబ్బాతి. దుతియం.

౩. భిక్ఖునుపస్సయసిక్ఖాపదం

౧౬౨. తతియే ‘‘ఓవదతి పాచిత్తియస్సా’’తి సామఞ్ఞతో వుత్తేపి విసేసతో అత్థో గహేతబ్బోతి ¶ ఆహ ‘‘అట్ఠహి గరుధమ్మేహి ఓవదన్తస్సేవ పాచిత్తియ’’న్తి. ఇతోతి ఇమస్మా సిక్ఖాపదమ్హా. యత్థ ¶ యత్థాతి యస్మిం యస్మిం సిక్ఖాపదే. సబ్బత్థ తత్థ తత్థాతి యోజనాతి. తతియం.

పకిణ్ణకకథా

ఏత్థాతి ఇమస్మిం సిక్ఖాపదే. ఇదం పకిణ్ణకం వుత్తన్తి సమ్బన్ధో. తీణి పాచిత్తియానీతి భిక్ఖునో అసమ్మతత్తా ఏకం పాచిత్తియం, సూరియస్స అత్థఙ్గతత్తా ఏకం, భిక్ఖునుపస్సయం ఉపసఙ్కమితత్తా ఏకన్తి తీణి పాచిత్తియాని. కథన్తి కేన కారణేన హోతీతి యోజనా. తత్థాతి భిక్ఖునుపస్సయం. తస్సేవాతి సమ్మతస్సేవ భిక్ఖునో. అఞ్ఞేన ధమ్మేనాతి గరుధమ్మేహి అఞ్ఞేన ధమ్మేన. దివా పనాతి సూరియుగ్గమనతో తస్స అనత్థఙ్గతేయేవాతి.

౪. ఆమిససిక్ఖాపదం

౧౬౪. చతుత్థే బహుం మానం కతం యేహీతి బహుకతా. బహుకతా హుత్వా న ఓవదన్తీతి అత్థం దస్సేన్తో ఆహ ‘‘న బహుకతా’’తిఆది. ధమ్మేతి సీలాదిధమ్మే. అధిప్పాయోతి ‘‘న బహుకతా’’తిపదస్స, ఛబ్బగ్గియానం వా అధిప్పాయోతి యోజనా. ‘‘కత్తుకామోతి ఆదీన’’న్తిపదం ‘‘అత్థో’’తిపదే వాచకసమ్బన్ధో.

అసమ్మతో నామ ఠపితో వేదితబ్బోతి యోజనా. సమ్ముతిన్తి భిక్ఖునోవాదకసమ్ముతిం. పచ్ఛా సామణేరభూమియం ఠితోతి యోజనాతి. చతుత్థం.

౫. చీవరదానసిక్ఖాపదం

౧౬౯. పఞ్చమే రథికాయాతి రచ్ఛాయ. సా హి రథస్స హితత్తా రథికాతి వుచ్చతి. సన్దిట్ఠాతి సమోధానవసేన దస్సీయిత్థాతి సన్దిట్ఠా. దిట్ఠమత్తకా మిత్తాతి ఆహ ‘‘మిత్తా’’తి. సేసన్తి వుత్తవచనతో సేసం వచనం. తత్రాతి చీవరపటిగ్గహణసిక్ఖాపదే. హీతి విసేసజోతకం. ఇధాతి ఇమస్మిం చీవరదానసిక్ఖాపదేతి. పఞ్చమం.

౬. చీవరసిబ్బనసిక్ఖాపదం

౧౭౫. ఛట్ఠే ¶ ¶ ఉదాయీతి ఏత్థ మహాఉదాయీ, కాళుదాయీ, లాళుదాయీతి తయో ఉదాయీ హోన్తి. తేసు తతియోవాధిప్పేతోతి ఆహ ‘‘లాళుదాయీ’’తి. పభావేన ఠాతి పవత్తతీతి పట్ఠోతి కతే పటిబలోవ లబ్భతి. తేనాహ ‘‘పటిబలో’’తి. నిపుణోతి కుసలో. ‘‘పటిభానేన కతచిత్త’’న్తిఇమినా ‘‘పటిభానచిత్త’’న్తి పదస్స మజ్ఝే పదలోపం దస్సేతి. సోతి లాళుదాయీ అకాసీతి సమ్బన్ధో. తస్సాతి చీవరస్స. ‘‘యథాసంహట’’న్తి ఏత్థ ఏవసద్దో అజ్ఝాహరితబ్బోతి ఆహ ‘‘యథాసంహటమేవా’’తి.

౧౭౬. యం చీవరం నివాసితుం వా పారుపితుం వా సక్కా హోతి, తం చీవరం నామాతి యోజనా. ఏవం హీతి ఏవమేవ. ‘‘దుక్కట’’న్తిఇమినా ‘‘సయం సిబ్బతి, ఆపత్తి పాచిత్తియస్సా’’తి ఏత్థ అన్తరాపత్తిం దస్సేతి. ఆరాతి సూచి. సా హి అరతి నిస్సఙ్గవసేన గచ్ఛతి పవిసతీతి ‘‘ఆరా’’తి వుచ్చతి, తస్సా పథో గమనం ఆరాపథో, తస్మిం, ఆరాపథస్స నీహరణావసానత్తా ‘‘నీహరణే’’తి వుత్తం. సతక్ఖత్తుమ్పీతి అనేకక్ఖత్తుమ్పి. ఆణత్తోతి ఆణాపీయతీతి ఆణత్తో. ‘‘ఆణాపితో’’తి వత్తబ్బే ణాపేసద్దస్స లోపం, ఇకారస్స చ అకారం కత్వా, ‘‘ఆదత్తే’’తి ఆఖ్యాతపదే తేవిభత్తియా వియ తపచ్చయస్స చ ద్విభావం కత్వా ఏవం వుత్తం. తేనాహ ‘‘సకిం చీవరం సిబ్బాతి వుత్తో’’తి. అథ పనాతి తతో అఞ్ఞథా పన. ఆణత్తస్సాతి ఆణాపితస్స. సమ్బహులానిపి పాచిత్తియాని హోన్తీతి సమ్బన్ధో.

యేపి నిస్సితకా సిబ్బన్తీతి యోజనా, ఆచరియుపజ్ఝాయేసు సిబ్బన్తేసూతి సమ్బన్ధో. తేసన్తి ఆచరియుపజ్ఝాయానం. తేసమ్పీతి నిస్సితకానమ్పి. ఞాతికానం భిక్ఖునీనం చీవరన్తి సమ్బన్ధో. ‘‘అన్తేవాసికేహీ’’తిపదం ‘‘సిబ్బాపేన్తీ’’తిపదే కారితకమ్మం. తత్రాపీతి ఆచరియుపజ్ఝాయేహి సిబ్బాపనేపి. ‘‘అన్తేవాసికే’’తిపదం ‘‘వఞ్చేత్వా’’తిపదే ¶ సుద్ధకమ్మం, ‘‘సిబ్బాపేన్తీ’’తిపదే కారితకమ్మం. ఇతరేసన్తి ఆచరియుపజ్ఝాయానన్తి. ఛట్ఠం.

౭. సంవిధానసిక్ఖాపదం

౧౮౧. సత్తమే ‘‘తాసం భిక్ఖునీనం పచ్ఛా గచ్ఛన్తీన’’న్తి పదాని ‘‘పత్తచీవర’’న్తి పాఠసేసేన యోజేతబ్బానీతి ఆహ ‘‘పచ్ఛా గచ్ఛన్తీనం పత్తచీవర’’న్తి. తా భిక్ఖునియో పచ్ఛా గచ్ఛన్తియోతి విభత్తివిపల్లాసం కత్వా ‘‘దూసేసు’’న్తిపదేన యోజేతబ్బానీతి ఆహ ‘‘తా భిక్ఖునియో ¶ చోరా దూసయింసూ’’తి. అథ వా విభత్తివిపల్లాసమకత్వా ‘‘అచ్ఛిన్దింసూ’’తి పదే ‘‘పత్తచీవర’’న్తిపదం అజ్ఝాహరిత్వా ‘‘దూసేసు’’న్తిపదే ‘‘సీల’’న్తి పాఠం అజ్ఝాహరిత్వా యోజేతబ్బన్తి దట్ఠబ్బం.

౧౮౨-౩. సంపుబ్బో, విపుబ్బో చ ధాధాతు త్వాపచ్చయో హోతీతి ఆహ ‘‘సంవిదహిత్వా’’తి. కుక్కుటోతి తమ్బచూళో. సో హి కుకతి ఆహారత్థం పాణకాదయో ఆదదాతీతి కుక్కుటో. అయన్తి గామో. అధికరణే ణోతి ఆహ ‘‘సమ్పదన్తి ఏత్థా’’తి. ఏత్థాతి చ ఏతస్మిం గామే. ఉత్తరపదస్స అధికరణత్థత్తా పుబ్బపదేన ఛట్ఠీసమాసోతి ఆహ ‘‘కుక్కుటాన’’న్తిఆది. ఏవం ణసద్దస్స అధికరణత్థం, పుబ్బపదేన ఛట్ఠీసమాసఞ్చ దస్సేత్వా ఇదాని ణసద్దస్స భావత్థం, పుబ్బపదేన బాహిరత్థసమాసఞ్చ దస్సేతుం వుత్తం ‘‘అథ వా’’తి. తత్థాతి పచ్ఛిమపాఠే. ఉప్పతిత్వాతి ఉడ్డిత్వా ఉద్ధం ఆకాసం లఙ్గిత్వాతి అత్థో. ఏత్థాతి పచ్ఛిమపాఠే. ద్విధాతి పదగమనపక్ఖగమనవసేన ద్విపకారేన. ‘‘ఉపచారో న లబ్భతీ’’తిఇమినా గామన్తరో న హోతి, ఏకగామోయేవ పన హోతి, తస్మా ఆపత్తిపి ఏకాయేవ హోతీతి దస్సేతి. పచ్చూసేతి పభాతే. సో హి పటివిరుద్ధం తిమిరం ఉసేతి నాసేతీతి పచ్చూసోతి వుచ్చతి. వస్సన్తస్సాతి రవన్తస్స. ‘‘వచనతో’’తిపదం ‘‘ఆపత్తియేవా’’తిపదే ఞాపకహేతు. రతనమత్తన్తరోతి కుక్కుపమాణేన బ్యవధానో.

తత్రాతి ¶ ‘‘గామన్తరే గామన్తరే’’తి వచనే. హీతి విత్థారో. ఉభోపీతి భిక్ఖుభిక్ఖునియోపి సంవిదహన్తీతి సమ్బన్ధో. న వదన్తీతి అట్ఠకథాచరియా న కథయన్తి. చతున్నం మగ్గానం సమాగమట్ఠానం చతుక్కం, ద్విన్నం, తిణ్ణం, చతుక్కతో అతిరేకానం వా మగ్గానం సమ్బద్ధట్ఠానం సిఙ్ఘాటకం. తత్రాపీతి ఉపచారోక్కమనేపి. గామతోతి అత్తనో గామతో. యావ న ఓక్కమన్తి, తావాతి యోజనా. సన్ధాయాతి ఆరబ్భ. అథాతి తస్మిం నిక్ఖమనకాలే. ద్వేపీతి భిక్ఖుభిక్ఖునియోపి గచ్ఛన్తీతి సమ్బన్ధో. తన్తి వచనం.

హీతి విసేసో. ‘‘గామన్తరే గామన్తరే’’తి పురిమస్మిం నయే అతిక్కమే అనాపత్తి, ఓక్కమనే ఆపత్తీతి అయం విసేసో.

౧౮౪. గతపుబ్బత్థాతి గతపుబ్బా అత్థ భవథాతి అత్థో. ఏహి గచ్ఛామాతి వా ఆగచ్ఛేయ్యాసీతి వా వదతీతి యోజనా. చేతియవన్దనత్థన్తి థూపస్స వన్దితుం.

౧౮౫. విసఙ్కేతేనాతి ¶ ఏత్థ కాలవిసఙ్కేతో, ద్వారవిసఙ్కేతో, మగ్గవిసఙ్కేతోతి తివిధో. తత్థ కాలవిసఙ్కేతేనేవ అనాపత్తిం సన్ధాయ ‘‘విసఙ్కేతేన గచ్ఛన్తి, అనాపత్తీ’’తి ఆహ. ద్వారవిసఙ్కేతేన వా మగ్గవిసఙ్కేతేన వా ఆపత్తిమోక్ఖో నత్థి. తమత్థం దస్సేన్తో ఆహ ‘‘పురేభత్త’’న్తిఆది. చక్కసమారుళ్హాతి ఇరియాపథచక్కం వా సకటచక్కం వా సమ్మా ఆరుళ్హా. జనపదాతి జనకోట్ఠాసా. పరియాయన్తీతి పరి పునప్పునం యన్తి చ ఆయన్తి చాతి. సత్తమం.

౮. నావాభిరుహనసిక్ఖాపదం

౧౮౮. అట్ఠమే సహ అఞ్ఞమఞ్ఞం థవనం అభిత్థవనం సన్థవో, సఙ్గమోతి వుత్తం హోతి. మిత్తభావేన సన్థవో మిత్తసన్థవో, లోకేహి అస్సాదేతబ్బో చ సో మిత్తసన్థవో చేతి లోకస్సాదమిత్తసన్థవో, తస్స వసో పభూ, తేన వా ఆయత్తోతి లోకస్సాదమిత్తసన్థవవసో, తేన. ఉద్ధం గచ్ఛతీతి ఉద్ధంగామినీతి దస్సేన్తో ఆహ ‘‘ఉద్ధ’’న్తిఆది. ఉద్ధన్తి చ ఇధ పటిసోతో. తేనాహ ¶ ‘‘నదియా పటిసోత’’న్తి. ‘‘ఉద్ధంగామిని’’న్తిమాతికాపదం ‘‘ఉజ్జవనికాయా’’తిపదభాజనియా సంసన్దేన్తో ఆహ ‘‘యస్మా పనా’’తిఆది. యోతి భిక్ఖు. ఉద్ధం జవనతోతి పటిసోతం గమనతో. తేనాతి తేన హేతునా. అస్సాతి ‘‘ఉద్ధంగామిని’’న్తిపదస్స. అనుసోతం ఇధ అధో నామాతి ఆహ ‘‘అనుసోత’’న్తి. అస్సపీతి పిసద్దో పురిమాపేక్ఖో. తత్థాతి ‘‘ఉద్ధంగామినిం వా అధోగామినిం వా’’తివచనే. యన్తి నావం హరన్తీతి సమ్బన్ధో. సమ్పటిపాదనత్థన్తి సమ్మా పటిముఖం పాదనత్థం, ఉజుపజ్జాపనత్థన్తి అత్థో. ఏత్థాతి నావాయం. ‘‘ఠపేత్వా’’తిపదభాజనిమపేక్ఖిత్వా ‘‘ఉపయోగత్థే నిస్సక్కవచన’’న్తి ఆహ. ‘‘అఞ్ఞత్రా’’తి మాతికాపదే అపేక్ఖితే నిస్సక్కత్థే నిస్సక్కవచనమ్పి యుజ్జతేవ.

౧౮౯. ఏకం తీరం అగామకం అరఞ్ఞం హోతీతి యోజనా. అద్ధయోజనగణనాయ పాచిత్తియాని హోన్తీతి సమ్బన్ధో. మజ్ఝేన గమనేపీతి పిసద్దో అగామకఅరఞ్ఞతీరపస్సేన గమనే కా నామ కథాతి దస్సేతి. న కేవలం నదియాతి కేవలం నదియా ఏవ అనాపత్తి నాతి యోజనా, అఞ్ఞేసుపి సముద్దాదీసు అనాపత్తీతి అధిప్పాయో. యోపి భిక్ఖు గచ్ఛతీతి సమ్బన్ధో. హీతి సచ్చం, యస్మా వా.

౧౯౧. కాలవిసఙ్కేతో, తిత్థవిసఙ్కేతో, నావావిసఙ్కేతోతి తివిధో విసఙ్కేతో. తత్థ కాలవిసఙ్కేతేన ¶ అనాపత్తిం సన్ధాయ ‘‘విసఙ్కేతేన అభిరుహన్తీ’’తి వుత్తం. అఞ్ఞేన విసఙ్కేతేన ఆపత్తియేవ, తమత్థం దస్సేన్తో ఆహ ‘‘ఇధాపీ’’తిఆదీతి. అట్ఠమం.

౯. పరిపాచితసిక్ఖాపదం

౧౯౨. నవమే మహానాగేసూతి మహాఅరహన్తేసు తిట్ఠమానేసు సన్తేసు, చేతకే పేస్సభూతే నవకే భిక్ఖూ నిమన్తేతీతి అధిప్పాయో. ఇతరథాతి విభత్తివిపల్లాసతో వా పాఠసేసతో వా అఞ్ఞేన పకారేన. అన్తరం మజ్ఝం పత్తా కథా అన్తరకథాతి దస్సేన్తో ఆహ ‘‘అవసాన’’న్తిఆది. పకిరీయిత్థాతి పకతా, న ¶ పకతా విప్పకతాతి వుత్తే కరియమానకథావాతి ఆహ ‘‘కరియమానా హోతీ’’తి. అద్ధచ్ఛికేనాతి ఉపడ్ఢచక్ఖునా. తేహీతి థేరేహి.

౧౯౪. లద్ధబ్బన్తి లద్ధారహం. అస్సాతి ‘‘భిక్ఖునిపరిపాచిత’’న్తిపదస్స. సమ్మా ఆరభితబ్బోతి సమారమ్భోతి దస్సేన్తో ఆహ ‘‘సమారద్ధం వుచ్చతీ’’తి. పటియాదితస్సాతి పరిపాచితస్స భత్తస్స. గిహీనం సమారమ్భోతి గిహిసమారమ్భో, కత్వత్థే చేతం సామివచనం. తతోతి తతో భత్తతో. అఞ్ఞత్రాతి వినా. తమత్థం వివరన్తో ఆహ ‘‘తం పిణ్డపాతం ఠపేత్వా’’తి. పదభాజనే పన వుత్తన్తి సమ్బన్ధో. ‘‘ఞాతకపవారితేహీ’’తిపదం ‘‘అసమారద్ధో’’తిపదే కత్తా. అత్థతోతి భిక్ఖునిఅపరిపాచితఅత్థతో. తస్మాతి యస్మా అత్థతో సమారద్ధోవ హోతి, తస్మా.

౧౯౫. పటియాదితన్తి పటియత్తం. పకతియా పటియత్తం పకతిపటియత్తన్తి దస్సేన్తో ఆహ ‘‘పకతియా’’తిఆది. మహాపచ్చరియం పన వుత్తన్తి సమ్బన్ధో. తస్సాతి తస్సేవ భిక్ఖునో. అఞ్ఞస్సాతి తతో అఞ్ఞస్స భిక్ఖునో.

౧౯౭. భిక్ఖునిపరిపాచితేపీతి పిసద్దో భిక్ఖునిఅపరిపాచితే కా నామ కథాతి దస్సేతీతి. నవమం.

౧౦. రహోనిసజ్జసిక్ఖాపదం

౧౯౮. దసమే పాళిఅత్థో చాతి ఏత్థ పాళిసద్దో వినిచ్ఛియసద్దే చ యోజేతబ్బో ‘‘పాళివినిచ్ఛయో’’తి. హీతి సచ్చం, యస్మా వా. ‘‘ఇదం సిక్ఖాపద’’న్తిపదం ‘‘ఏకపరిచ్ఛేద’’న్తిపదే ¶ తుల్యత్థకత్తా, ‘‘పఞ్ఞత్త’’న్తిపదే కమ్మం. ఉపరీతి అచేలకవగ్గేతి. దసమం.

ఓవాదవగ్గో తతియో.

౪. భోజనవగ్గో

౧. ఆవసథపిణ్డసిక్ఖాపద-అత్థయోజనా

౨౦౩. భోజనవగ్గస్స ¶ పఠమే ఆవసథే పఞ్ఞత్తో పిణ్డో ఆవసథపిణ్డోతి దస్సేన్తో ఆహ ‘‘సమన్తా’’తిఆది. పరిక్ఖిత్తన్తి పరివుతం ఆవసథన్తి సమ్బన్ధో. అద్ధం పథం గచ్ఛన్తీతి అద్ధికా. గిలాయన్తి రుజన్తీతి గిలానా. గబ్భో కుచ్ఛిట్ఠసత్తో ఏతాసన్తి గబ్భినియో. మలం పబ్బాజేన్తీతి పబ్బజితా, తేసం యథానురూపన్తి సమ్బన్ధో. పఞ్ఞత్తాని మఞ్చపీఠాని ఏత్థాతి పఞ్ఞత్తమఞ్చపీఠో, తం. అనేకగబ్భపరిచ్ఛేదం అనేకపముఖపరిచ్ఛేదం ఆవసథం కత్వాతి యోజనా. తత్థాతి ఆవసథే. తేసం తేసన్తి అద్ధికాదీనం. హియ్యోసద్దస్స అతీతానన్తరాహస్స చ అనాగతానన్తరాహస్స చ వాచకత్తా ఇధ అనాగతానన్తరాహవాచకోతి ఆహ ‘‘స్వేపీ’’తి. కుహిం గతా ఇతి వుత్తేతి యోజనా. ‘‘కుక్కుచ్చాయన్తో’’తిపదస్స నామధాతుం దస్సేన్తో ఆహ ‘‘కుక్కుచ్చం కరోన్తో’’తి.

౨౦౬. ‘‘అద్ధయోజనం వా యోజనం వా’’తిఇమినా ‘‘పక్కమితు’’న్తిపదస్స కమ్మం దస్సేతి. ‘‘గన్తు’’న్తిఇమినా కముసద్దస్స పదవిక్ఖేపత్థం దస్సేతి. ‘‘అనోదిస్సా’’తిపదస్స త్వాపచ్చయన్తభావం దస్సేతుం ‘‘అనుద్దిసిత్వా’’తి వుత్తం. పాసం డేతీతి పాసణ్డో, సత్తానం చిత్తేసు దిట్ఠిపాసం ఖిపతీతి అత్థో. అథ వా తణ్హాపాసం, దిట్ఠిపాసఞ్చ డేతి ఉడ్డేతీతి పాసణ్డో, తం పాసణ్డం. యావతత్థో పఞ్ఞత్తో హోతీతి యావతా అత్థో హోతి, తావతా పఞ్ఞత్తో హోతీతి యోజనా. ‘‘యావదత్థో’’తిపి పాఠో, అయమేవత్థో. దకారో పదసన్ధికరో. సకిం భుఞ్జితబ్బన్తి ఏకదివసం సకిం భుఞ్జితబ్బన్తి అత్థో. తేనాహ ‘‘ఏకదివసం భుఞ్జితబ్బ’’న్తి.

ఏత్థాతి ¶ ఇమస్మిం సిక్ఖాపదే. ఏకకులేన వా పఞ్ఞత్తన్తి సమ్బన్ధో. భుఞ్జితుం న వట్టతి ఏకతో హుత్వా పఞ్ఞత్తత్తాతి అధిప్పాయో. నానాకులేహి పఞ్ఞత్తం పిణ్డన్తి యోజనా. భుఞ్జితుం వట్టతి నానాకులాని ఏకతో అహుత్వా విసుం విసుం పఞ్ఞత్తత్తాతి అధిప్పాయో. యోపి పిణ్డో ¶ ఛిజ్జతీతి సమ్బన్ధో. ఉపచ్ఛిన్దిత్వాతి అసద్ధియాదిపాపచిత్తత్తా ఉపచ్ఛిన్దిత్వా.

౨౦౮. అనువసిత్వాతి పునప్పునం వసిత్వా. అన్తరామగ్గే గచ్ఛన్తత్తా ‘‘గచ్ఛన్తో భుఞ్జతీ’’తి ఇదం తావ యుత్తం హోతు, గతట్ఠానే పన గమితత్తా కథం? పచ్చుప్పన్నసమీపోపి అతీతో తేన సఙ్గహితత్తా యుత్తం. ‘‘కుతో ను త్వం భిక్ఖు ఆగచ్ఛసీ’’తిఆదీసు (సం. ని. ౧.౧౩౦) వియ. తంసమీపోపి హి తాదిసో. నానాట్ఠానేసు నానాకులానం సన్తకే పకతియా అనాపత్తిభావతో నానాట్ఠానేసు ఏకకులస్సేవ సన్తకం సన్ధాయ వుత్తం ‘‘అనాపత్తీ’’తి. ఆరద్ధస్స విచ్ఛేదత్తా ‘‘పున ఏకదివసం భుఞ్జితుం లభతీ’’తి వుత్తం. ‘‘ఓదిస్సా’’తి సామఞ్ఞతో వుత్తేపి భిక్ఖూయేవ గహేతబ్బాతి ఆహ ‘‘భిక్ఖూనంయేవా’’తి. పఠమం.

౨. గణభోజనసిక్ఖాపదం

౨౦౯. దుతియే పహీనలాభసక్కారస్స హేతుం దస్సేన్తో ఆహ ‘‘సో కిరా’’తిఆది. సోతి దేవదత్తో. ‘‘అహోసీ’’తి చ ‘‘పాకటో జాతో’’తి చ యోజేతబ్బో. అజాతసత్తునాతి అజాతస్సేయేవ పితురాజస్స సత్తుభావతో అజాతసత్తునా, ‘‘మారాపేత్వా’’తిపదే కారితకమ్మం. రాజానన్తి బిమ్బిసారరాజం, ‘‘మారాపేత్వా’’తిపదే ధాతుకమ్మం. అభిమారేతి అభినిలీయిత్వా భగవతో మారణత్థాయ పేసితే ధనుధరే. గూళ్హపటిచ్ఛన్నోతి గుహితో హుత్వా పటిచ్ఛన్నో. పరికథాయాతి పరిగుహనాయ కథాయ. ‘‘రాజానమ్పీ’’తిపదం ‘‘మారాపేసీ’’తిపదే ధాతుకమ్మం. పవిజ్ఝీతి పవట్టేసి. తతోతి తతో వుత్తతో పరం ఉట్ఠహింసూతి సమ్బన్ధో. నగరే నివసన్తీతి నాగరా. రాజాతి అజాతసత్తురాజా. సాసనకణ్టకన్తిసాసనస్స కణ్టకసదిసత్తా సాసనకణ్టకం. తతోతి నీహరతో. ఉపట్ఠానమ్పీతి ఉపట్ఠానమ్పి, ఉపట్ఠానత్థాయపి వా. అఞ్ఞేపీతి రాజతో అఞ్ఞేపి. అస్సాతి దేవదత్తస్స. కిఞ్చి ఖాదనీయభోజనీయం ‘‘దాతబ్బ’’న్తి ఇమినా యోజేతబ్బం. కిఞ్చి వా అభివాదనాది ‘‘కాతబ్బ’’న్తి ఇమినా సమ్బన్ధో. కులేసు ¶ విఞ్ఞాపేత్వా భుఞ్జనస్స హేతుం దస్సేన్తో ఆహ ‘‘మా మే’’తిఆది. పోసేన్తో హుత్వా భుఞ్జతీతి సమ్బన్ధో.

౨౧౧. భత్తం అనధివాసేన్తానం కస్మా చీవరం పరిత్తం ఉప్పజ్జతీతి ఆహ ‘‘భత్తం అగణ్హన్తాన’’న్తిఆది.

౨౧౨. చీవరకారకే ¶ భిక్ఖూ భత్తేన కస్మా నిమన్తేన్తీతి ఆహ ‘‘గామే’’తిఆది.

౨౧౫. నానావేరజ్జకేతి ఏత్థ రఞ్ఞో ఇదం రజ్జం, విసదిసం రజ్జం విరజ్జం, నానప్పకారం విరజ్జం నానావిరజ్జం. నానావిరజ్జేహి ఆగతా నానావేరజ్జకా. మజ్ఝే వుద్ధి హోతీతి ఆహ ‘‘నానావిధేహి అఞ్ఞరజ్జేహి ఆగతే’’తి. అఞ్ఞరజ్జేహీతి రాజగహతో అఞ్ఞేహి రజ్జేహి. రఞ్జితబ్బన్తి రఞ్జన్తి వుత్తే నిగ్గహితస్స అనాసనం సన్ధాయ వుత్తం ‘‘నానావేరఞ్జకేఇతిపి పాఠో’’తి.

౨౧౮. గణభోజనేతి గణస్స భోజనం గణభోజనం, గణభోజనస్స భోజనం గణభోజనం, తస్మిం గణభోజనే పాచిత్తియన్తి అత్థో. ‘‘రత్తూపరతో’’తిఆదీసు (దీ. ని. ౧.౧౦; మ. ని. ౧.౨౯౩) వియ ఏకస్స భోజనసద్దస్స లోపో దట్ఠబ్బో. నను ఉపోసథే వియ ద్వే తయో గణో నామాతి ఆహ ‘‘ఇధ గణో నామ చత్తారో’’తిఆది. తేన ద్వే తయో గణో నామ న హోన్తి, చత్తారో పన ఆదిం కత్వా తదుత్తరి గణో నామాతి దస్సేతి. తం పనేతన్తి ఏత్థ ఏతసద్దో వచనాలఙ్కారో ద్వీసు సబ్బనామేసు పుబ్బస్సేవ యేభుయ్యేన పధానత్తా. పసవతీతి వడ్ఢతి, జాయతీతి అత్థో. వేవచనేన వాతి ‘‘భత్తేన నిమన్తేమి, భోజనేన నిమన్తేమీ’’తి పరియాయేన వా. భాసన్తరేన వాతి మూలభాసాతో అఞ్ఞాయ భాసాయ వా. ఏకతో నిమన్తితా భిక్ఖూతి సమ్బన్ధో. హీతి సచ్చం, యస్మా వా. పమాణన్తి కారణం. ‘‘చత్తారో’’తి లిఙ్గవిపల్లాసం కత్వా ‘‘విహారే’’తిపదేన యోజేతబ్బం. ఠితేసుయేవాతి పదం నిద్ధారణసముదాయో. ఏకో నిమన్తితోతి సమ్బన్ధో.

చత్తారో ¶ భిక్ఖూ విఞ్ఞాపేయ్యున్తి సమ్బన్ధో. పాటేక్కన్తి పతిఏకస్స భావో పాటేక్కం, విసున్తి అత్థో. ఏకతో వా నానాతో వా విఞ్ఞాపేయ్యున్తి సమ్బన్ధో.

ఛవిసఙ్ఖాతతో బాహిరచమ్మతో అబ్భన్తరచమ్మస్స థూలత్తా ‘‘మహాచమ్మస్సా’’తి వుత్తం. ఫాలం ఏతేసం పాదానం సఞ్జాతన్తి ఫాలితా, ఉప్పాదేన్తీతి సమ్బన్ధో. పహటమత్తే సతీతి యోజనా. లేసేన కప్పన్తి పవత్తం చిత్తం లేసకప్పియం.

సుత్తఞ్చాతి సూచిపాసపవేసనసుత్తఞ్చ. నను విసుం చీవరదానసమయో వియ చీవరకారసమయోపి అత్థి, కస్మా ‘‘యదా తదా’’తి వుత్తన్తి ఆహ ‘‘విసుం హీ’’తిఆది. హీతి సచ్చం, యస్మా వా. విసుం చీవరదానసమయో వియ చీవరకారసమయో నామ యస్మా నత్థి, తస్మా ¶ ‘‘యదా తదా’’తి మయా వుత్తన్తి అధిప్పాయో. తస్మా యో భిక్ఖు కరోతి, తేన భుఞ్జితబ్బన్తి యోజనా. సూచివేఠనకోతి సిబ్బనత్థాయ ద్వే పిలోతికఖణ్డే సమ్బన్ధిత్వా సూచియా విజ్ఝనకో. విచారేతీతి పఞ్చఖణ్డసత్తఖణ్డాదివసేన సంవిదహతి. ఛిన్దతీతి సత్థకేన వా హత్థేన వా ఛిన్దతి. మోఘసుత్తన్తి ముయ్హనం మోఘో, అత్థతో గహేతబ్బఛట్టేతబ్బట్ఠానే ముయ్హనచిత్తం, తస్స ఛిన్దనం సుత్తన్తి మోఘసుత్తం. ఆగన్తుకపట్టన్తి దుపట్టచీవరే మూలపట్టస్స ఉపరి ఠపితపట్టం. పచ్చాగతన్తి పట్టచీవరాదీసు లబ్భతి. బన్ధతీతి మూలపట్టేన ఆగన్తుకపట్టం. బన్ధతి. అనువాతన్తి చీవరం అనుపరియాయిత్వా వీయతి బన్ధీయతీతి అనువాతం, తం ఛిన్దతి. ఘట్టేతీతి ద్వే అనువాతన్తే అఞ్ఞమఞ్ఞం సమ్బజ్ఝతి. ఆరోపేతీతి చీవరస్స ఉపరి ఆరోపేతి. తత్థాతి చీవరే. సుత్తం కరోతీతి సూచిపాసపవేసనసుత్తం వట్టేతి. వలేతీతి వట్టిత్వా సుత్తవేఠనదణ్డకే ఆవట్టేతి. పిప్ఫలికన్తి సత్థకం. తఞ్హి పియమ్పి ఫాలేతీతి పిప్ఫలి, సాయేవ పిప్ఫలికన్తి కత్వా పిప్ఫలికన్తి వుచ్చతి, తం నిసేతి నిసానం కరోతీతి అత్థో. యో పన కథేతి, ఏతం ఠపేత్వాతి యోజనా.

అద్ధానమగ్గస్స ద్విగావుతత్తా ‘‘అద్ధయోజనబ్భన్తరే గావుతే’’తి వుత్తం. అభిరూళ్హేన భుఞ్జితబ్బన్తి సమ్బన్ధో. యత్థాతి యస్మిం కాలే. ‘‘సన్నిపతన్తీ’’తి బహుకత్తువసేన వుత్తం. అకుసలం పరివజ్జేతీతి పరిబ్బాజకో ¶ , పబ్బజ్జవేసం వా పరిగ్గహేత్వా వజతి గచ్ఛతి పవత్తతీతి పరిబ్బాజకో. వినా భావపచ్చయేన భావత్థస్స ఞాతబ్బతో పరిబ్బాజకభావో పరిబ్బాజకో, తం సమాపన్నోతి పరిబ్బాజకసమాపన్నో. అథ వా పరిబ్బాజకేసు సమాపన్నో పరియాపన్నోతి పరిబ్బాజకసమాపన్నో. ‘‘ఏతేస’’న్తిపదం ‘‘యేన కేనచీ’’తిపదే నిద్ధారణసముదాయో.

౨౨౦. యేపి భిక్ఖూ భుఞ్జన్తీతి సమ్బన్ధో. తత్థాతి ‘‘ద్వే తయో ఏకతో’’తివచనే. అనిమన్తితో చతుత్థో యస్స చతుక్కస్సాతి అనిమన్తితచతుత్థం, అనిమన్తితేన వా చతుత్థం అనిమన్తితచతుత్థం. ఏసేవ నయో అఞ్ఞేసుపి చతుత్థేసు. ఇధాతి ఇమస్మిం సాసనే. నిమన్తేతీతి అకప్పియనిమన్తనేన నిమన్తేతి. తేసూతి చతూసు భిక్ఖూసు. సోతి ఉపాసకో. అఞ్ఞన్తి నాగతభిక్ఖుతో అఞ్ఞం, నిమన్తితభిక్ఖుతో వా. తఙ్ఖణప్పత్తన్తి తస్మిం పుచ్ఛనకథనక్ఖణే పత్తం. హీతి విత్థారో. తత్థాతి తస్మిం ఠానే, గేహే వా. తేహీతి కరణభూతేహి భిక్ఖూహి.

సోతి పిణ్డపాతికో. అనాగచ్ఛన్తమ్పీతి సయం న ఆగచ్ఛన్తమ్పి. లచ్ఛథాతి లభిస్సథ.

సోపీతి సామణేరోపి, న పిణ్డపాతికోయేవాతి అత్థో.

తత్థాతి ¶ గిలానచతుత్థే, తేసు చతూసు వా. గిలానో ఇతరేసం పన గణపూరకో హోతీతి యోజనా.

గణపూరకత్తాతి సమయలద్ధస్స గణపూరకత్తా. చతుక్కానీతి చీవరదానచతుత్థం చీవరకారచతుత్థం అద్ధానగమనచతుత్థం నావాభిరుహనచతుత్థం మహాసమయచతుత్థం, సమణభత్తచతుత్థన్తి ఛ చతుక్కాని. పురిమేహి మిస్సేత్వా ఏకాదస చతుక్కాని వేదితబ్బాని. ఏకో పణ్డితో భిక్ఖు నిసిన్నో హోతీతి సమ్బన్ధో. తేసూతి తీసు భిక్ఖూసు, గతేసు గచ్ఛతీతి యోజనా. భుత్వా ఆగన్త్వా ఠితేసుపి అనాపత్తియేవ. కస్మా సబ్బేసం అనాపత్తి, నను చత్తారో భిక్ఖూ ఏకతో గణ్హన్తీతి ఆహ ‘‘పఞ్చన్నం హీ’’తిఆది. హీతి సచ్చం, యస్మా వా. భోజనానంయేవాతి న యాగుఖజ్జకఫలాఫలాదీనం. తాని చాతి యేహి భోజనేహి విసఙ్కేతం నత్థి, తాని చ భోజనాని. తేహీతి చతూహి భిక్ఖూహి ¶ . తానీతి యాగుఆదీని. ఇతీతి తస్మా అనాపత్తిన్తి యోజనా.

కోచి పేసితో అపణ్డితమనుస్సో వదతీతి యోజనా. కత్తుకామేన పేసితోతి సమ్బన్ధో. భత్తం గణ్హథాతి వాతి వాసద్దో ‘‘ఓదనం గణ్హథ, భోజనం గణ్హథ, అన్నం గణ్హథ, కురం గణ్హథా’’తి వచనానిపి సఙ్గణ్హాతి. నిమన్తనం సాదియన్తీతి నేమన్తనికా. పిణ్డపాతే ధుతఙ్గే నియుత్తాతి పిణ్డపాతికా. పునదివసే భన్తేతి వుత్తేతి యోజనా. హరిత్వాతి అపనేత్వా. తతోతి తతో వదనతో పరన్తి సమ్బన్ధో. విక్ఖేపన్తి వివిధం ఖేపం. తేతి అసుకా చ అసుకా చ గామికా. భన్తేతి వుత్తేతి యోజనా. సోపీతి అపణ్డితమనుస్సోపి, న గామికాయేవాతి అత్థో. కస్మా న లభామి భన్తేతి వుత్తేతి యోజనా. ఏవం ‘‘కథం నిమన్తేసుం భన్తే’’తి ఏత్థాపి. తతోతి తస్మా కారణా. ఏసాతి ఏసో గామో. తన్తి భూమత్థే చేతం ఉపయోగవచనం, తస్మిం గామే చరథాతి హి అత్థో. కిం ఏతేనాతి ఏతేన పుచ్ఛనేన కిం పయోజనం. ఏత్థాతి పుచ్ఛనే. మా పమజ్జిత్థాతి వదతీతి సమ్బన్ధో. దుతియదివసేతి నిమన్తనదివసతో దుతియదివసే. ధురగామేతి పధానగామే, అన్తికగామే వా. భావో నామ కిరియత్తా ఏకోయేవ హోతి, తస్మా కత్తారం వా కమ్మం వా సమ్బన్ధం వా అపేక్ఖిత్వా బహువచనేన న భవితబ్బం, తేన వుత్తం ‘‘న దుబ్బచేహి భవితబ్బ’’న్తి. తేసూతి గామికేసు భోజేన్తేసూతి సమ్బన్ధో. అసనసాలాయన్తి భోజనసాలాయం. సా హి అసతి భుఞ్జతి ఏత్థాతి అసనా, సలన్తి పవిసన్తి అస్సన్తి సాలా, అసనా చ సా సాలాచేతి అసనసాలాతి అత్థేన ‘‘అసనసాలా’’తి వుచ్చతి.

అథ పనాతి తతో అఞ్ఞథా పన. అపాదానత్థో హి అథసద్దో. తత్థ తత్థాతి తస్మిం తస్మిం ¶ ఠానే అన్తరవీథిఆదీసూతి అత్థో. పటికచ్చేవాతి పఠమం కత్వా ఏవ. భిక్ఖూసు గామతో అనిక్ఖన్తేసు పగేవాతి వుత్తం హోతి. న వట్టతీతి ‘‘భత్తం గణ్హథా’’తి పహిణత్తా న వట్టతి. యే పన మనుస్సా భోజేన్తీతి సమ్బన్ధో. నివత్తథాతి వుత్తపదేతి ‘‘నివత్తథా’’తి వుత్తే కిరియాపదే. యస్స కస్సచి ¶ హోతీతి యస్స కస్సచి అత్థాయ హోతీతి యోజనా. నివత్తితుం వట్టతీతి ‘‘భత్తం గణ్హథా’’తి అవుత్తత్తా నివత్తితుం వట్టతి. సమ్బన్ధం కత్వాతి ‘‘నివత్తథ భన్తే’’తి భన్తేసద్దేన అబ్యవహితం కత్వా. నిసీదథ భన్తే, భత్తం గణ్హథాతి భన్తేసద్దేన బ్యవహితం కత్వా వుత్తే ‘‘నిసీదథా’’తిపదే నిసీదితుం వట్టతి. అథ భన్తేసద్దేన బ్యవహితం అకత్వా ‘‘నిసీదథ, భత్తం గణ్హథా’’తి సమ్బన్ధం కత్వా వుత్తే నిసీదితుం వట్టతి. ఇచ్చేతం నయం అతిదిసతి ‘‘ఏసేవ నయో’’తిఇమినాతి. దుతియం.

౩. పరమ్పరభోజనసిక్ఖాపదం

౨౨౧. తతియే ‘‘న ఖో…పే… కరోన్తీ’’తిపాఠస్స అత్థసమ్బన్ధం దస్సేన్తో ఆహ ‘‘యేన నియామేనా’’తిఆది. తత్థ ‘‘యేన నియామేనా’’తిఇమినా ‘‘యథయిమే మనుస్సా’’తి ఏత్థ యథాసద్దస్స యంసద్దత్థభావం దస్సేతి. తేనాతి తేన నియామేన. ఇమినా యథాసద్దస్స నియమనిద్దిట్ఠభావం దస్సేతి. ‘‘ఞాయతీ’’తిఇమినా కిరియాపాఠసేసం దస్సేతి. ‘‘సాసనం వా దానం వా’’తిపదేహి ఇదంసద్దస్స అత్థం దస్సేతి. బుద్ధప్పముఖే సఙ్ఘేతి సమ్పదానత్థే చేతాని భుమ్మవచనాని, బుద్ధప్పముఖస్స సఙ్ఘస్స దానం వాతి అత్థో. ‘‘పరిత్త’’న్తిఇమినా ఓరకసద్దస్స అత్థం దస్సేతి. ‘‘లామక’’న్తిఇమినా పరిత్తసద్దస్స పరివారత్థం నివత్తేతి. కిరో ఏవ పతిభావే నియుత్తో కిరపతికోతి అత్థం దస్సేన్తో ఆహ ‘‘కిరపతికోతి ఏత్థా’’తి ఆది. సోతి కిరపతికో. కమ్మం కారేతీతి సమ్బన్ధో. ఉపచారవసేనాతి వోహారవసేన, ఉపలక్ఖణవసేన, పధానవసేన వాతి అత్థో. న కేవలం బదరాయేవ, అఞ్ఞేపి పన బహూ ఖాదనీయభోజనీయా పటియత్తాతి అధిప్పాయో. బదరేన మిస్సో బదరమిస్సో, బదరసాళవోతి ఆహ ‘‘బదరసాళవేనా’’తి. బదరచుణ్ణేన మిస్సో మధుసక్ఖరాది ‘‘బదరసాళవో’’తి వుచ్చతి.

౨౨౨. ఉద్ధం ¶ సూరో ఉగ్గతో అస్మిం కాలేతి ఉస్సూరోతి వుత్తే అతిదివాకాలోతి ఆహ ‘‘అతిదివా’’తి.

౨౨౬. అయం భత్తవికప్పనా నామ వట్టతీతి యోజనా. పఞ్చసు సహధమ్మికేసూతి నిద్ధారణసముదాయో, ఇత్థన్నామస్సాతి సమ్బన్ధో. యది పన సమ్ముఖాపి వికప్పితుం వట్టతి, తదా అత్తనా ¶ సహ ఠితస్స భగవతో కస్మా న వికప్పేతీతి ఆహ ‘‘సా చాయ’’న్తిఆది. సా అయం వికప్పనా సఙ్గహితాతి సమ్బన్ధో. కస్మా భగవతో వికప్పేతుం న వట్టతీతి ఆహ ‘‘భగవతి హీ’’తిఆది. హీతి సచ్చం, యస్మా వా. సఙ్ఘేన కతన్తి సమ్బన్ధో.

౨౨౯. ‘‘ద్వే తయో నిమన్తనే’’తిపదాని లిఙ్గవిపల్లాసానీతి ఆహ ‘‘ద్వే తీణి నిమన్తనానీ’’తి. నిమన్తితబ్బో ఏతేహీతి నిమన్తనాని భోజనాని భుఞ్జతీతి సమ్బన్ధో. ద్వే తీణి కులాని ఆకిరన్తీతి యోజనా. సూపబ్యఞ్జనన్తి సూపో చ బ్యఞ్జనఞ్చ సూపబ్యఞ్జనం. అనాపత్తి ఏకతో మిస్సితత్తాతి అధిప్పాయో. మూలనిమన్తనన్తి పఠమనిమన్తనం భోజనం. అన్తోతి హేట్ఠా. ఏకమ్పి కబళన్తి ఏకమ్పి ఆలోపం. యథా తథా వాతి యేన వా తేన వా ఆకారేన. తత్థాతి తస్మిం భోజనే. రసం వాతి ఖీరతో అఞ్ఞం రసం వా. యేన ఖీరరసేన అజ్ఝోత్థతం భత్తం ఏకరసం హోతి, తం ఖీరం వా తం రసం వా ఆకిరన్తీతి యోజనా. యంసద్దో హి ఉత్తరవాక్యే ఠితో పుబ్బవాక్యే తంసద్దం అవగమయతి. ఖీరేన సంసట్ఠం భత్తం ఖీరభత్తం. ఏవం రసభత్తం. అఞ్ఞేపీతి ఖీరభత్తరసభత్తదాయకతో అఞ్ఞేపి. అనాపత్తి భత్తేన అమిస్సితత్తాతి అధిప్పాయో. ‘‘భుఞ్జన్తేనా’’తిపదం ‘‘భుఞ్జితు’’న్తిపదే భావకత్తా. సప్పిపాయాసేపీతి సప్పినా చ పాయాసేన చ కతే భత్తేపి.

తస్సాతి మహాఉపాసకస్స. ఆపత్తీతి చ వట్టతీతి చ ద్విన్నం అట్ఠకథావాదానం యుత్తభావం మహాపచ్చరివాదేన దస్సేతుం వుత్తం ‘‘మహాపచ్చరియ’’న్తిఆది. ద్వే అట్ఠకథావాదా హి సన్ధాయభాసితమత్తమేవ విసేసా, అత్థతో పన ఏకా. మహాపచ్చరియం వుత్తన్తి సమ్బన్ధో. ఏకోవాతి కుమ్భియా ఏకోవ. పరమ్పరభోజనన్తి పరస్స పరస్స భోజనం ¶ . నిమన్తితమ్హాతి అహం నిమన్తితో అమ్హి ననూతి అత్థో. ఆపుచ్ఛిత్వాపీతి మహాఉపాసకం ఆపుచ్ఛిత్వాపి.

సోతి అనుమోదకో భిక్ఖు. తన్తి భిక్ఖుం. అఞ్ఞోతి అఞ్ఞతరో. కిన్తి కస్మా. నిమన్తితత్తాతి నిమన్తితభావతో.

సకలేన గామేన నిమన్తితోపి ఏకతో హుత్వావ నిమన్తితస్స కప్పతి, న విసుం విసున్తి ఆహ ‘‘ఏకతో హుత్వా’’తి. పూగేపీతి సమాదపేత్వా పుఞ్ఞం కరోన్తానం సమూహేపి. ‘‘నిమన్తియమానో’’తిపదస్స నిమన్తనాకారం దస్సేన్తో ఆహ ‘‘భత్తం గణ్హా’’తి. యదగ్గేనాతి యం అగ్గేన యేన కోట్ఠాసేనాతి అత్థో. ద్వీసు థేరవాదేసు మహాసుమత్థేరవాదోవ యుత్తోతి సో పచ్ఛా వుత్తోతి. తతియం.

౪. కాణమాతాసిక్ఖాపదం

౨౩౦. చతుత్థే ¶ ‘‘నకులమాతాతి’’ఆదీసు (అ. ని. ౧.౨౬౬; అ. ని. అట్ఠ. ౧.౧.౨౬౬) నకులస్స భగవతో మాతా నకులమాతాతి చ నకులఞ్చ భగవతో తం మాతా చాతి నకులమాతాతి చ అత్థో సమ్భవతి, ‘‘ఉత్తరమాతాతి’’ఆదీసు ఉత్తరాయ మాతా ఉత్తరమాతాతి అత్థోయేవ సమ్భవతి. తేసు ‘‘ఉత్తరమాతా’’తిపదస్సేవ ‘‘కాణమాతా’’తిపదస్స కాణాయ మాతా కాణమాతాతి అత్థోయేవ సమ్భవతీతి ఆహ ‘‘కాణాయ మాతా’’తి. తస్సా ధీతుయా ‘‘కాణా’’తినామేన విస్సుతభావం దస్సేన్తో ఆహ ‘‘సా కిరా’’తిఆది. సాతి దారికా విస్సుతా అహోసీతి సమ్బన్ధో. అస్సాతి మహాఉపాసికాయ. యే యేతి పురిసా. ‘‘రాగేన కాణా హోన్తీ’’తిఇమినా కణన్తి నిమిలన్తి రాగేన పురిసా ఏతాయాతి కాణాతి అత్థం దస్సేతి. తస్సాతి కాణాయ. ఆగతన్తి ఏత్థ భావత్థే తోతి ఆహ ‘‘ఆగమన’’న్తి. అధిప్పాయోతి ‘‘కిస్మిం వియా’’తిపదస్స, కాణమాతాయ వా అధిప్పాయో ¶ . రిత్తాతి తుచ్ఛా, సుఞ్ఞాతి అత్థో. ‘‘అస్మిం గమనే’’తిఇమినా బాహిరత్థసమాసం దస్సేతి. ‘‘అరియసావికా’’తిఆదినా అరియానం భిక్ఖూహి అపటివిభత్తభోగం దస్సేతి. న కేవలం కిఞ్చి పరిక్ఖయం అగమాసి, అథ ఖో సబ్బన్తి ఆహ ‘‘సబ్బం పరిక్ఖయం అగమాసీ’’తి. కాణాపీతి పిసద్దో న కేవలం మాతాయేవ మగ్గఫలభాగినీ అహోసి, అథ ఖో కాణాపి సోతాపన్నా అహోసీతి దస్సేతి. సోపి పురిసోతి కాణాయ పతిభూతో సోపి పురిసో. పకతిట్ఠానేయేవాతి జేట్ఠకపజాపతిట్ఠానేయేవ.

౨౩౧. ఇమస్మిం పన వత్థుస్మిన్తి ఇమస్మిం పూవవత్థుస్మిం. ఏతన్తి పాథేయ్యవత్థుం. అరియసావకత్తాతి అరియభూతస్స సావకస్స భావతో, అరియస్స వా సమ్మాసమ్బుద్ధస్స సావకభావతో.

౨౩౩. పహేణకపణ్ణాకారసద్దానం అఞ్ఞమఞ్ఞవేవచనత్తా వుత్తం ‘‘పహేణకత్థాయాతి పణ్ణాకారత్థాయా’’తి. ఇధాతి ‘‘పూవేహి వా’’తిపదే, సిక్ఖాపదే వా. బద్ధసత్తూతి మధుసక్ఖరాదీహి మిస్సేత్వా బద్ధసత్తు. థూపీకతన్తి థూపీకతం కత్వా.

‘‘ద్వత్తిపత్తపూరే’’తిపదస్స విసేసనుత్తరభావం దస్సేతుం వుత్తం ‘‘పూరే పత్తే’’తి. ద్వే వా తయో వా పత్తాతి ద్వత్తిపత్తా, వాసద్దత్థే సఙ్ఖ్యోభయబాహిరత్థసమాసో, తిసద్దపరత్తా ద్విస్స చ అకారో హోతి, ద్వత్తిపత్తా చ తే పూరా చాతి ద్వత్తిపత్తపూరా, తే ద్వత్తిపత్తపూరే గహేత్వాతి యోజనా. ‘‘ఆచిక్ఖితబ్బ’’న్తి వుత్తవచనస్స ఆచిక్ఖనాకారం దస్సేన్తో ఆహ ‘‘అత్ర మయా’’తిఆది. తేనాపీతి ¶ దుతియేనాపి. పఠమభిక్ఖు ఏకం గహేత్వా దుతియభిక్ఖుస్స ఆరోచనఞ్చ దుతియభిక్ఖు ఏకం గహేత్వా తతియభిక్ఖుస్స ఆరోచనఞ్చ అతిదిసన్తో ఆహ ‘‘యేనా’’తిఆది. తత్థ యేనాతి పఠమభిక్ఖునా. పటిక్కమన్తి భుఞ్జీత్వా ఏత్థాతి పటిక్కమనన్తి వుత్తే అసనసాలావ గహేతబ్బాతి ఆహ ‘‘అసనసాల’’న్తి. యత్థాతి యస్సం అసనసాలాయం. ముఖోలోకనం న వట్టతీతి ఆహ ‘‘అత్తనో’’తిఆది. అఞ్ఞత్థాతి పటిక్కమనతో అఞ్ఞత్థ. అస్సాతి భిక్ఖుస్స.

‘‘సంవిభజితబ్బ’’న్తి ¶ వుత్తవచనస్స సంవిభజనాకారం దస్సేతుం వుత్తం ‘‘సచే తయో’’తిఆది. యథామిత్తన్తి యస్స యస్స మిత్తస్స. అకామాతి న కామేన. కారణత్థే చేతం నిస్సక్కవచనం.

౨౩౫. అన్తరామగ్గేతి మగ్గస్స అన్తరో అన్తరామగ్గో, సుఖుచ్చారణత్థం మజ్ఝే దీఘో, తస్మిం. బహుమ్పి దేన్తానం ఏతేసం ఞాతకపవారితానం బహుమ్పి పటిగ్గణ్హన్తస్సాతి యోజనా. అట్ఠకథాసు పన వుత్తన్తి సమ్బన్ధో. అట్ఠకథానం వచనం పాళియా న సమేతీతి. చతుత్థం.

౫. పఠమపవారణసిక్ఖాపదం

౨౩౬. పఞ్చమే పవారితాతి ఏత్థ వస్సంవుత్థపవారణా, పచ్చయపవారణా, పటిక్ఖేపపవారణా, యావదత్థపవారణా చాతి చతుబ్బిధాసు పవారణాసు యావదత్థపవారణా చ పటిక్ఖేపపవారణా చాతి ద్వే పవారణా అధిప్పేతాతి దస్సేన్తో ఆహ ‘‘బ్రాహ్మణేనా’’తిఆది. బ్రాహ్మణేన పవారితాతి సమ్బన్ధో. సయన్తి తతియన్తనిపాతో ‘‘పవారితా’’తిపదేన సమ్బన్ధో. చసద్దో అఞ్ఞత్థ యోజేతబ్బో యావదత్థపవారణాయ చ పటిక్ఖేపపవారణాయ చాతి. పటిముఖం అత్తనో గేహం విసన్తి పవిసన్తీతి పటివిస్సకాతి వుత్తే ఆసన్నగేహవాసికా గహేతబ్బాతి ఆహ ‘‘సామన్తఘరవాసికే’’తి.

౨౩౭. ఉద్ధఙ్గమో రవో ఓరవో, సోయేవ సద్దో ఓరవసద్దో, కాకానం ఓరవసద్దో కకోరవసద్దోతి దస్సేన్తో ఆహ ‘‘కాకాన’’న్తిఆది.

౨౩౯. తవన్తుపచ్చయస్స అతీతత్థభావం దస్సేతుం వుత్తం ‘‘తత్థ చా’’తిఆది. తత్థాతి ‘‘భుత్తవా’’తిపదే. యస్మా యేన భిక్ఖునా అజ్ఝోహరితం హోతి, తస్మా సో ‘‘భుత్తావీ’’తి సఙ్ఖ్యం గచ్ఛతీతి ¶ యోజనా. సఙ్ఖాదిత్వాతి దన్తేహి చుణ్ణం కత్వా. తేనాతి తేన హేతునా. అస్సాతి ‘‘భుత్తావీ’’తిపదస్స. పవారేతి పటిక్ఖిపతీతి పవారితో భిక్ఖూతి దస్సేన్తో ఆహ ‘‘కతపవారణో’’తి. సోపి చాతి సో పటిక్ఖేపో చ హోతీతి సమ్బన్ధో. అస్సాతి ‘‘పవారితో’’తిపదస్స. తత్థాతి ‘‘అసనం పఞ్ఞాయతీ’’తిఆదివచనే. యస్మా ¶ భుత్తావీతిపి సఙ్ఖ్యం గచ్ఛతి, తస్మా న పస్సామాతి యోజనా. ‘‘అసనం పఞ్ఞాయతీ’’తి పదభాజనియా ‘‘భుత్తావీ’’తి మాతికాపదస్స అసంసన్దనభావం దస్సేతుం వుత్తం ‘‘అసనం పఞ్ఞాయతీతి ఇమినా’’తిఆది. యఞ్చాతి యఞ్చ భోజనం. దిరత్తాదీతి ఏత్థ ఆదిసద్దేన పఞ్చాదివచనం సఙ్గణ్హాతి. ఏతన్తి ‘‘భుత్తావీ’’తిపదం.

‘‘అసనం పఞ్ఞాయతీ’’తిఆదీసు వినిచ్ఛయో ఏవం వేదితబ్బోతి సమ్బన్ధో. ‘‘పఞ్ఞాయతీ’’తి ఏత్థ ఞాధాతుయా ఖాయనత్థం దస్సేతుం వుత్తం ‘‘దిస్సతీ’’తి. ‘‘హత్థపాసే’’తిపదస్స ద్వాదసహత్థప్పమాణో హత్థపాసో నాధిప్పేతోతి ఆహ ‘‘అడ్ఢతేయ్యహత్థప్పమాణే’’తి. వాచాయ అభిహరణం నాధిప్పేతం. తేనాహ ‘‘కాయేనా’’తి. అభిహరతీతి అభిముఖం హరతి. తన్తి భోజనం. ఏతన్తి పఞ్చఙ్గభావం, ‘‘పఞ్చహి…పే… పఞ్ఞాయతీ’’తి వచనం వా.

తత్రాతి ‘‘అసనం పఞ్ఞాయతీ’’తిఆదివచనే. అస్నాతీతి కీయాదిగణత్తా, తస్స చ ఏకక్ఖరధాతుత్తా సకారనకారానం సంయోగో దట్ఠబ్బో. తన్తి భోజనం. ఉన్దతి పసవతి భుఞ్జన్తానం ఆయుబలం జనేతీతి ఓదనో. యవాదయో పూతిం కత్వా కతత్తా కుచ్ఛితేన మసీయతి ఆమసీయతీతి కుమాసో. సచతి సమవాయో హుత్వా భవతీతి సత్తు. బ్యఞ్జనత్థాయ మారేతబ్బోతి మచ్ఛో. మానీయతి భుఞ్జన్తేహీతి మంసం. తత్థాతి ఓదనాదీసు పఞ్చసు భోజనేసు. సారో అస్సత్థి అఞ్ఞేసం ధఞ్ఞానన్తి సాలీ. వహతి భుఞ్జన్తానం జీవితన్తి వీహి. యవతి అమిస్సితోపి మిస్సితో వియ భవతీతి యవో. గుధతి పరివేఠతి మిలక్ఖభోజనత్తాతి గోధుమో. సోభనసీసత్తా కమనీయభావం గచ్ఛతీతి కఙ్గు. మహన్తసీసత్తా, మధురరసనాళత్తా చ వరీయతి పత్థీయతి జనేహీతి వరకో. కోరం రుధిరం దూసతి భుఞ్జన్తానన్తి కుద్రూసకో. నిబ్బత్తో ఓదనో నామాతి సమ్బన్ధో. తత్థాతి సత్తసు ధఞ్ఞేసు. సాలీతీతి ఏత్థ ఇతిసద్దో నామపరియాయో. సాలీ నామాతి అత్థో. ఏసేవ నయో ‘‘వీహీతీ’’తిఆదీసుపి.

ఏత్థాతి ¶ తిణధఞ్ఞజాతీసు. నీవారో సాలియా అనులోమో, వరకచోరకో వరకస్స అనులోమో. అమ్బిలపాయాసాదీసూతి ఏత్థ ఆదిసద్దేన ఖీరభత్తాదయో సఙ్గణ్హన్తి. ఓధీతి అవధి, మరియాదోతి అత్థో. సో హి అవహీయతి చజీయతి అస్మాతి ఓధీతి వుచ్చతి.

యోపి ¶ పాయాసో వా యాపి అమ్బిలయాగు వా ఓధిం న దస్సేతి, సో పవారణం న జనేతీతి యోజనా. పయేన ఖీరేన కతత్తా పాయాసో. పాతబ్బస్స, అసితబ్బస్స చాతి ద్విన్నం బ్యుప్పత్తినిమిత్తానం సమ్భవతో వా పాయాసోతి వుచ్చతి. ఉద్ధనతోతి చుల్లితో. సా హి ఉపరి ధీయన్తి ఠపియన్తి థాల్యాదయో ఏత్థాతి ఉద్ధనన్తి వుచ్చతి. ఆవజ్జిత్వాతి పరిణామేత్వా. ఘనభావన్తి కథినభావం. ఏత్థాపి వాక్యే ‘‘యో సో’’తి పదాని యోజేతబ్బాని. పుబ్బేతి అబ్భుణ్హకాలే. నిమన్తనేతి నిమన్తనట్ఠానే. భత్తే ఆకిరిత్వా దేన్తీతి సమ్బన్ధో. యాపనం గచ్ఛతి ఇమాయాతి యాగు. కిఞ్చాపి తనుకా హోతి, తథాపీతి యోజనా. ఉదకాదీసూతిఆదిసద్దేన కిఞ్జికఖీరాదయో సఙ్గయ్హన్తి. యాగుసఙ్గహమేవ గచ్ఛతి, కస్మా? ఉదకాదీనం పక్కుథితత్తాతి అధిప్పాయో. తస్మిం వాతి సభత్తే, పక్కుథితఉదకాదికే వా. అఞ్ఞస్మిం వాతి పక్కుథితఉదకాదితో అఞ్ఞస్మిం ఉదకాదికే వా. యత్థ యస్మిం ఉదకాదికే పక్ఖిపన్తి, తం పవారణం జనేతీతి యోజనా.

సుద్ధరసకోతి మచ్ఛమంసఖణ్డన్హారూహి అమిస్సో సుద్ధో మచ్ఛాదిరసకో. రసకయాగూతి రసకభూతా ద్రవభూతా యాగు. ఘనయాగూతి కథినయాగు. ఏత్థాతి ఘనయాగుయం. పుప్ఫిఅత్థాయాతి పుప్ఫం ఫుల్లం ఇమస్స ఖజ్జకస్సాతి పుప్ఫీ, పుప్ఫినో అత్థో పయోజనం పుప్ఫిఅత్థో, తదత్థాయ కతన్తి సమ్బన్ధో. తే తణ్డులేతి తే సేదితతణ్డులే. అచుణ్ణత్తా నేవ సత్తుసఙ్ఖ్యం, అపక్కత్తా న భత్తసఙ్ఖ్యం గచ్ఛన్తి. తేహీతి సేదితతణ్డులేహి. తే తణ్డులే పచన్తి, కరోన్తీతి సమ్బన్ధో.

‘‘యవేహీ’’తి బహువచనేన సత్త ధఞ్ఞానిపి గహితాని. ఏస నయో సాలివీహియవేహీతి ఏత్థాపి. థుసేతి ధఞ్ఞతచే. పలాపేత్వాతి పటిక్కమాపేత్వా ¶ . తన్తి చుణ్ణం గచ్ఛతీతి సమ్బన్ధో. ఖరపాకభజ్జితానన్తి ఖరో పాకో ఖరపాకో, ఖరపాకేన భజ్జితా ఖరపాకభజ్జితా, తేసం. న పవారేన్తి అసత్తుసఙ్గహత్తాతి అధిప్పాయో. కుణ్డకమ్పీతి కణమ్పి. పవారేతి సత్తుసఙ్గహత్తాతి అధిప్పాయో. తేహీతి లాజేహి. సుద్ధఖజ్జకన్తి పిట్ఠేహి అమిస్సితం సుద్ధం ఫలాఫలాదిఖజ్జకం. యాగుం పివన్తస్స దేన్తీతి యోజనా. తానీతి ద్వే మచ్ఛమంసఖణ్డాని. న పవారేతి ద్విన్నం మచ్ఛమంసఖణ్డానం అఖాదితత్తాతి అధిప్పాయో. తతోతి ద్వేమచ్ఛమంసఖణ్డతో నీహరిత్వా ఏకన్తి సమ్బన్ధో, తేసు వా. సోతి ఖాదకో భిక్ఖు. అఞ్ఞన్తి ద్వీహి మచ్ఛమంసఖణ్డేహి అఞ్ఞం పవారణపహోనకం భోజనం.

అవత్థుతాయాతి పవారణాయ అవత్థుభావతో. తం విత్థారేన్తో ఆహ ‘‘యం హీ’’తి. హిసద్దో విత్థారజోతకో. యన్తి మంసం. ఇదం పనాతి ఇదం మంసం పన. పటిక్ఖిత్తమంసం కప్పియభావతో అపటిక్ఖిపితబ్బట్ఠానే ¶ ఠితత్తా పటిక్ఖిత్తమ్పి మంసభావం న జహాతి. నను ఖాదితమంసం పన అకప్పియభావతో పటిక్ఖిపితబ్బట్ఠానే ఠితత్తా ఖాదియమానమ్పి మంసభావం జహాతీతి ఆహ ‘‘యం పనా’’తిఆది. కులదూసకకమ్మఞ్చ వేజ్జకమ్మఞ్చ ఉత్తరిమనుస్సధమ్మారోచనఞ్చ సాదితరూపియఞ్చ కుల…పే… రూపియాని, తాని ఆదీని యేసం కుహనాదీనన్తి కుల…పే… రూపియాదయో, తేహి. సబ్బత్థాతి సబ్బేసు వారేసు.

ఏవన్తిఆది నిగమననిదస్సనం. తన్తి భోజనం. యథాతి యేనాకారేన. యేన అజ్ఝోహటం హోతి, సో పటిక్ఖిపతి పవారేతీతి యోజనా. కత్థచీతి కిస్మిఞ్చి పత్తాదికే. తస్మిం చే అన్తరేతి తస్మిం ఖణే చే. అఞ్ఞత్రాతి అఞ్ఞస్మిం ఠానే. పత్తే విజ్జమానభోజనం అనజ్ఝోహరితుకామో హోతి యథా, ఏవన్తి యోజనా. హీతి సచ్చం. సబ్బత్థాతి సబ్బేసు పదేసు. తత్థాతి కురున్దీయం. ఆనిసదస్సాతి ఆగమ్మ నిసీదతి ఏతేనాతి ఆనిసదో, తస్స పచ్ఛిమన్తతోతి సమ్బన్ధో. పణ్హిఅన్తతోతి పసతి ఠితకాలే వా గమనకాలే ¶ వా భూమిం ఫుసతీతి పణ్హీ, తస్స అన్తతో. ‘‘దాయకస్సా’’తిపదం ‘‘పసారితహత్థ’’న్తి పదేన చ ‘‘అఙ్గ’’న్తి పదేన చ అవయవీసమ్బన్ధో. హత్థపాసోతి హత్థస్స పాసో సమీపో హత్థపాసో, హత్థో పసతి ఫుసతి అస్మిం ఠానేతి వా హత్థపాసో, అడ్ఢతేయ్యహత్థో పదేసో. తస్మిన్తి హత్థపాసే.

ఉపనామేతీతి సమీపం నామేతి. అనన్తరనిసిన్నోపీతి హత్థపాసం అవిజహిత్వా అనన్తరే ఠానే నిసిన్నోపి భిక్ఖు వదతీతి యోజనా. భత్తపచ్ఛిన్తి భత్తేన పక్ఖిత్తం పచ్ఛిం. ఈసకన్తి భావనపుంసకం. ఉద్ధరిత్వా వా అపనామేత్వా వాతి సమ్బన్ధితబ్బం. దూరేతి నవాసనే. ఇతోతి పత్తతో. గతో దూతోతి సమ్బన్ధో.

పరివేసనాయాతి పరివేసనత్థాయ, భత్తగ్గే వా. తత్రాతి అస్మిం పరివేసనే. తన్తి భత్తపచ్ఛిం. ఫుట్ఠమత్తావాతి ఫుసియమత్తావ. కటచ్ఛునా ఉద్ధటభత్తే పన పవారణా హోతీతి యోజనా. హీతి సచ్చం, యస్మా వా. తస్సాతి పరివేసకస్స. అభిహటే పటిక్ఖిత్తత్తాతి అభిహటస్స భత్తస్స పటిక్ఖిత్తభావతో.

‘‘కాయేన వాచాయ వా పటిక్ఖిపన్తస్స పవారణా హోతీ’’తి సఙ్ఖేపేన వుత్తమత్థం విత్థారేన దస్సేన్తో ఆహ ‘‘తత్థా’’తిఆది. తత్థాతి తేసు కాయవాచాపటిక్ఖేపేసు. మచ్ఛికబీజనిన్తి మక్ఖికానం ఉత్తాసనిం బీజనిం. ఖకారస్స హి ఛకారం కత్వా ‘‘మచ్ఛికా’’తి వుచ్చతి ‘‘సచ్ఛికత్వా’’తిఆదీసు ¶ వియ (అ. ని. ౩.౧౦౩). ఏత్థ హి ‘‘సక్ఖికత్వా’’తి వత్తబ్బే ఖకారస్స ఛకారో హోతి.

ఏకో వదతీతి సమ్బన్ధో. అపనేత్వాతి పత్తతో అపనేత్వా. ఏత్థాతి వచనే. కథన్తి కేనాకారేన హోతీతి యోజనా. వదన్తస్స నామాతి ఏత్థ నామసద్దో గరహత్థో ‘‘అత్థీ’’తిపదేన యోజేతబ్బో. అత్థి నామాతి అత్థో. ఇతోపీతి పత్తతోపి. తత్రాపీతి తస్మిం వచనేపి.

సమంసకన్తి మంసేన సహ పవత్తం. రసన్తి ద్రవం. తన్తి వచనం. పటిక్ఖిపతో హోతి. కస్మా? మచ్ఛో చ రసో చ మచ్ఛేన మిస్సో రసో ¶ చాతి అత్థస్స సమ్భవతో. ఇదన్తి వత్థుం. మంసం విసుం కత్వాతి ‘‘మంసస్స రసం మంసరస’’న్తి మంసపదత్థస్స పధానభావం అకత్వా, రసపదత్థస్సేవ పధానభావం కత్వాతి అత్థో.

ఆపుచ్ఛన్తన్తి ‘‘మంసరసం గణ్హథా’’తి ఆపుచ్ఛన్తం. తన్తి మంసం. కరమ్బకోతి మిస్సకాధివచనమేతం. యఞ్హి అఞ్ఞేన అఞ్ఞేన మిస్సేత్వా కరోన్తి, సో ‘‘కరమ్బకో’’తి వుచ్చతి. అయం పనేత్థ వచనత్థో – కరోతి సమూహం అవయవిన్తి కరో, కరీయతి వా సమూహేన అవయవినాతి కరో, అవయవో, తం వకతి ఆదదాతీతి కరమ్బకో, సమూహో. ‘‘కదమ్బకో’’తిపి పాఠో, సోపి యుత్తోయేవ అనుమతత్తా పణ్డితేహి. అభిధానేపి ఏవమేవ అత్థీ. అత్థో పన అఞ్ఞథా చిన్తేతబ్బో. ఇమస్మిం వా అత్థే రకారస్స దకారో కాతబ్బో. మంసేన మిస్సో, లక్ఖితో వా కరమ్బకో మంసకరమ్బకో. న పవారేతీతి యేసం కేసఞ్చి మిస్సకత్తా న పవారేతి. పవారేతీతి మంసేన మిస్సితత్తా పవారేతి.

యో పన పటిక్ఖిపతి, సో పవారితోవ హోతీతి యోజనా. నిమన్తనేతి నిమన్తనట్ఠానే. హీతి సచ్చం. తత్థాతి కురున్దియం. యేనాతి యేన భత్తేన. ఏత్థాతి ‘‘యాగుం గణ్హథా’’తిఆదివచనే. అధిప్పాయోతి అట్ఠకథాచరియానం అధిప్పాయో. ఏత్థాతి ‘‘యాగుమిస్సకం గణ్హథా’’తిఆదివచనే. దుద్దసన్తి దుక్కరం దస్సనం. ఇదఞ్చాతి ‘‘మిస్సకం గణ్హథా’’తివచనఞ్చ. న సమానేతబ్బన్తి సమం న ఆనేతబ్బం, సమానం వా న కాతబ్బం. హీతి సచ్చం, యస్మా వా. ఇదం పనాతి మిస్సకం పన. ఏత్థాతి మిస్సకే. విసుం కత్వాతి రసఖీరసప్పీని ఆవేణిం కత్వా. తన్తి రసాదిం.

కద్దీయతి మద్దీయతీతి కద్దమో. ఉన్దతి పసవతి వడ్ఢతీతి ఉదకం. ఉన్దతి వా క్లేదనం కరోతీతి ¶ ఉదకం, నిలీనే సత్తే గుపతి రక్ఖతీతి గుమ్బో, గుహతి సంవరతీతి వా గుమ్బో. అనుపరియాయన్తేనాతి అనుక్కమేన పరివత్తిత్వా ¶ ఆయన్తేన. తన్తి నావం వా సేతుం వా. మజ్ఝన్హికన్తి అహస్స మజ్ఝం మజ్ఝన్హం, అహసద్దస్స న్హాదేసో, మజ్ఝన్హం ఏవ మజ్ఝన్హికం. పోత్థకేసు పన మజ్ఝన్తికన్తి పాఠో అత్థి, సో అపాఠోయేవ. యో ఠితో పవారేతి, తేన ఠితేనేవ భుఞ్జితబ్బన్తి యోజనా. ఆనిసదన్తి పీఠే ఫుట్ఠఆనిసదమంసం. అచాలేత్వాతి అచావేత్వా. అయమేవ వా పాఠో. ఉపరి చ పస్సేసు చ అమోచేత్వాతి వుత్తం హోతి. అదిన్నాదానే వియ ఠానాచావనం న వేదితబ్బం. సంసరితున్తి సంసబ్బితుం. నన్తి భిక్ఖుం.

అతిరేకం రిచతి గచ్ఛతీతి అతిరిత్తం, న అతిరిత్తం అనతిరిత్తన్తి అత్థం దస్సేన్తో ఆహ ‘‘న అతిరిత్త’’న్తి. ‘‘అధిక’’న్తిఇమినా అతిరిత్తసద్దస్స అతిసుఞ్ఞత్థం నివత్తేతి. అధి హుత్వా ఏతి పవత్తతీతి అధికం. తం పనాతి అనతిరిత్తం పన హోతీతి సమ్బన్ధో. తత్థాతి ‘‘అకప్పియకత’’న్తిఆదివచనే. విత్థారో ఏవం వేదితబ్బోతి యోజనా. తత్థాతి అతిరిత్తం కాతబ్బేసు వత్థూసు. యం ఫలం వా యం కన్దమూలాది వా అకతన్తి యోజనా. అకప్పియభోజనం వాతి కులదూసకకమ్మాదీహి నిబ్బత్తం అకప్పియభోజనం వా అత్థీతి సమ్బన్ధో. యోతి వినయధరో భిక్ఖు. తేన కతన్తి యోజనా. ‘‘భుత్తావినా పవారితేన ఆసనా వుట్ఠితేన కత’’న్తివచనతో భుత్తావినా అపవారితేన ఆసనా వుట్ఠితేన కత్తబ్బన్తి సిద్ధం. తస్మా పాతో అద్ధానం గచ్ఛన్తేసు ద్వీసు ఏకో పవారితో, తస్స ఇతరో పిణ్డాయ చరిత్వా లద్ధం భిక్ఖం అత్తనా అభుత్వాపి ‘‘అలమేతం సబ్బ’’న్తి కాతుం లభతి ఏవ. యన్తి ఖాదనీయభోజనీయం. ‘‘తదుభయమ్పీ’’తిఇమినా అతిరిత్తఞ్చ అతిరిత్తఞ్చ అతిరిత్తం, న అతిరిత్తం అనతిరిత్తన్తి అత్థం దస్సేతి.

తస్సేవాతి అనతిరిత్తస్సేవ. ఏత్థాతి అనతిరిత్తే, ‘‘కప్పియకత’’న్తి ఆదీసు సత్తసు వినయకమ్మాకారేసు వా. అనన్తరేతి వినయధరస్స అనన్తరే ఆసనే. పత్తతో నీహరిత్వాతి సమ్బన్ధో. తత్థేవాతి భుఞ్జనట్ఠానేయేవ. తస్సాతి నిసిన్నస్స. తేనాతి భత్తం ఆనేన్తేన భిక్ఖునా భుఞ్జితబ్బన్తి యోజనా. ‘‘నిసిన్నేన భిక్ఖునా’’తి కారితకమ్మం ¶ ఆనేతబ్బం. కస్మా ‘‘హత్థం ధోవిత్వా’’తి వుత్తన్తి పుచ్ఛన్తో ఆహ ‘‘కస్మా’’తి. హీతి కారణం. యస్మా అకప్పియం హోతి, తస్మా హత్థం ధోవిత్వాతి మయా వుత్తన్తి అధిప్పాయో. తస్సాతి భత్తం ఆనేన్తస్స. యేనాతి వినయధరేన. పున యేనాతి ఏవమేవ. యఞ్చాతి ఖాదనీయభోజనీయఞ్చ. యేన వినయధరేన పఠమం అకతం, తేనేవ కత్తబ్బం. యఞ్చ ఖాదనీయభోజనీయం పఠమం అకతం, తఞ్ఞేవ కత్తబ్బన్తి వుత్తం హోతి ¶ . తత్థాతి పఠమభాజనే. హీతి సచ్చం. పఠమభాజనం సుద్ధం ధోవిత్వా కతమ్పి నిద్దోసమేవ. తేన భిక్ఖునాతి పవారితేన భిక్ఖునా.

కుణ్డేపీతి ఉక్ఖలియమ్పి. సా హి కుడతి ఓదనాదిం దాహం కరోతీతి కుణ్డోతి వుచ్చతి. తన్తి అతిరిత్తకతం ఖాదనీయభోజనీయం. యేన పనాతి వినయధరేన పన. భిక్ఖుం నిసీదాపేన్తీతి సమ్బన్ధో. మఙ్గలనిమన్తనేతి మఙ్గలత్థాయ నిమన్తనట్ఠానే. తత్థాతి మఙ్గలనిమన్తనే. కరోన్తేనాతి కరోన్తేన వినయధరేన.

గిలానేన భుఞ్జితావసేసమేవ న కేవలం గిలానాతిరిత్తం నామ, గిలానం పన ఉద్దిస్స ఆభతం గిలానాతిరిత్తమేవ నామాతి దస్సేన్తో ఆహ ‘‘న కేవల’’న్తిఆది. యంకిఞ్చి గిలానన్తి ఉపసమ్పన్నం వా అనుపసమ్పన్నం వా యంకిఞ్చి గిలానం. యం దుక్కటం వుత్తం, తం అసంసట్ఠవసేన వుత్తన్తి యోజనా. అనాహారత్థాయాతి పిపాసచ్ఛేదనఆబాధవూపసమత్థాయ.

౨౪౧. సతి పచ్చయేతి ఏత్థ పచ్చయస్స సరూపం దస్సేతుం ‘‘పిపాసాయ సతీ’’తి చ ‘‘ఆబాధే సతీ’’తి చ వుత్తం. తేన తేనాతి సత్తాహకాలికేన చ యావజీవికేన చ. తస్సాతి ఆబాధస్స. ఇదం పదం ‘‘ఉపసమనత్థ’’న్తి ఏత్థ సముధాతుయా సమ్బన్ధే సమ్బన్ధో, యుపచ్చయేన సమ్బన్ధే కమ్మన్తి దట్ఠబ్బన్తి. పఞ్చమం.

౬. దుతియపవారణసిక్ఖాపదం

౨౪౨. ఛట్ఠే న ఆచరితబ్బోతి అనాచారోతి వుత్తే పణ్ణత్తివీతిక్కమోతి ఆహ ‘‘పణ్ణత్తివీతిక్కమ’’న్తి. ‘‘కరోతీ’’తిఇమినా ‘‘అత్తానమాచరతీ’’తిఆదీసు ¶ వియ చరసద్దో కరసద్దత్థోతి దస్సేతి. ఉపనన్ధీతి ఏత్థ ఉపసద్దో ఉపనాహత్థో, నహధాతు బన్ధనత్థోతి దస్సేన్తో ఆహ ‘‘ఉపనాహ’’న్తిఆది. జనితో ఉపనాహో యేనాతి జనితఉపనాహో. ఇమినా ‘‘ఉపనన్ధో’’తి పదస్స ఉపనహతీతి ఉపనన్ధోతి కత్థుత్థం దస్సేతి.

౨౪౩. అభిహట్ఠున్తి ఏత్థ తుంపచ్చయో త్వాపచ్చయత్థోతి ఆహ ‘‘అభిహరిత్వా’’తి. పదభాజనే పన వుత్తన్తి సమ్బన్ధో. సాధారణమేవ అత్థన్తి యోజనా. అస్సాతి భిక్ఖుస్స. తీహాకారేహీతి సామం జాననేన చ అఞ్ఞేసమారోచనేన చ తస్సారోచనేన చాతి తీహి కారణేహి. ఆసాదీయతే ¶ మఙ్కుం కరీయతే ఆసాదనం, తం అపేక్ఖో ఆసాదనాపేక్ఖోతి దస్సేన్తో ఆహ ‘‘ఆసాదన’’న్తిఆది.

యస్స అత్థాయ అభిహటన్తి సమ్బన్ధో. ఇతరస్సాతి అభిహారకతో అఞ్ఞస్స భుత్తస్సాతి. ఛట్ఠం.

౭. వికాలభోజనసిక్ఖాపదం

౨౪౭. సత్తమే గిరిమ్హీతి పబ్బతమ్హి. సో హి హిమవమనాదివసేన జలం, సారభూతాని చ భేసజ్జాదివత్థూని గిరతి నిగ్గిరతీతి గిరీతి వుచ్చతి. అగ్గసమజ్జోతి ఉత్తమసమజ్జో. ఇమేహి పదేహి అగ్గో సమజ్జో అగ్గసమజ్జో, గిరిమ్హి పవత్తో అగ్గసమజ్జో గిరగ్గసమజ్జోతి అత్థం దస్సేతి. సమజ్జోతి చ సభా. సా హి సమాగమం అజన్తి గచ్ఛన్తి జనా ఏత్థాతి సమజ్జోతి వుచ్చతి. ‘‘గిరిస్స వా’’తిఆదినా గిరిస్స అగ్గో కోటి గిరగ్గో, తస్మిం పవత్తో సమజ్జో గిరగ్గసమజ్జోతి అత్థో దస్సితో. సోతి గిరగ్గసమజ్జో. భవిస్సతి కిరాతి యోజనా. భూమిభాగేతి అవయవిఆధారో, సన్నిపతతీతి సమ్బన్ధో. నటఞ్చ నాటకఞ్చ నటనాటకాని. ‘‘నచ్చం గీతం వాదితఞ్చా’’తి ఇదం తయం ‘‘నాటక’’న్తి వుచ్చతి. తేసన్తి నటనాటకానం. దస్సనత్థన్తి దస్సనాయ చ సవనాయ చ. సవనమ్పి హి దస్సనేనేవ సఙ్గహితం. అపఞ్ఞత్తే ¶ సిక్ఖాపదేతి ఊనవీసతివస్ససిక్ఖాపదస్స తావ అపఞ్ఞత్తత్తా. తేతి సత్తరసవగ్గియా. తత్థాతి గిరగ్గసమజ్జం. అథాతి తస్మిం కాలే. నేసన్తి సత్తరసవగ్గియానం అదంసూతి సమ్బన్ధో. విలిమ్పేత్వాతి విలేపనేహి వివిధాకారేన లిమ్పేత్వా.

౨౪౯. ‘‘వికాలే’’తి సామఞ్ఞేన వుత్తేపి విసేసకాలోవ గహేతబ్బోతి ఆహ ‘‘కాలో’’తిఆది. సో చాతి భోజనకాలో చ. మజ్ఝన్హికో హోతీతి యోజనా. తేనేవాతి భోజనకాలస్స అధిప్పేతత్తా ఏవ. అస్సాతి ‘‘వికాలే’’తిపదస్స. ‘‘వికాలో నామ…పే… అరుణుగ్గమనా’’తి పదభాజనేన అరుణుగ్గమనతో యావ మజ్ఝన్హికా కాలో నామాతి అత్థో నయేన దస్సితో హోతి. తతోతి ఠితమజ్ఝన్హికతో. సూరియస్స అతిసీఘత్తా వేగేన ఠితమజ్ఝన్హికం వీతివత్తేయ్యాతి ఆహ ‘‘కుక్కుచ్చకేన పన న కత్తబ్బ’’న్తి. కాలత్థమ్భోతి కాలస్స జాననత్థాయ థూణో. కాలన్తరేతి కాలస్స అబ్భన్తరే.

అవసేసం ఖాదనీయం నామాతి ఏత్థ వినిచ్ఛయో ఏవం వేదితబ్బోతి యోజనా. యన్తి ఖాదనీయం ¶ అత్థీతి సమ్బన్ధో. వనమూలాదిపభేదం యమ్పి ఖాదనీయం అత్థి, తమ్పి ఆమిసగతికం హోతీతి యోజనా. సేయ్యథిదన్తి పుచ్ఛావాచకనిపాతసముదాయో. ఇదం ఖాదనీయం సేయ్యథా కతమన్తి అత్థో. ఇదమ్పీతి ఇదం ద్వాదసవిధమ్పి. పిసద్దేన న పూవాదియేవాతి దస్సేతి.

తత్థాతి ద్వాదససు ఖాదనీయేసు, ఆధారే భుమ్మం. మూలతి పతిట్ఠాతి ఏత్థ, ఏతేనాతి వా మూలం. ఖాదితబ్బన్తి ఖాదనీయం. మూలమేవ ఖాదనీయం మూలఖాదనీయం, తస్మిం వినిచ్ఛయో ఏవం వేదితబ్బోతి యోజనా. మూలకమూలాదీని లోకసఙ్కేతో పదేసతోయేవ వేదితబ్బాని. తం తఞ్హి నామం అజానన్తానం అతిసమ్మూళ్హకారణత్తా సహ పరియాయన్తరేన వచనత్థం వక్ఖామ. సూపస్స హితం సూపేయ్యం, సూపేయ్యం పణ్ణం ఏతేసన్తి సూపేయ్యపణ్ణా, తేసం మూలాని సూపేయ్యపణ్ణమూలాని. ఆమీయతి అన్తో పవేసీయతీతి ఆమిసో, ఆకారో అన్తోకరణత్థో, ఆమిసస్స గతి వియ గతి ఏతేసన్తి ఆమిసగతికాని ¶ . ఏత్థాతి మూలేసు. జరడ్ఢన్తి జరభూతం ఉపడ్ఢం. అఞ్ఞమ్పీతి వజకలిమూలతో అఞ్ఞమ్పి.

యాని పన మూలాని వుత్తాని, తాని యావజీవికానీతి యోజనా. పాళియం వుత్తానీతి సమ్బన్ధో. ఖాదనీయత్థన్తి ఖాదనీయస్స, ఖాదనీయే వా విజ్జమానం, ఖాదనీయేన వా కాతబ్బం కిచ్చం, పయోజనం వాతి ఖాదనీయత్థం. ‘‘ఖాదనీయే’’తిఇమినా ‘‘తత్థ వుత్తాభిధమ్మత్థా’’తిఆదీసు వియ ఖాదనీయత్థపదస్స ఉత్తరపదత్థపధానభావం దస్సేతి. తత్థ ఖాదనీయస్స, ఖాదనీయే వా విజ్జమానం, ఖాదనీయేన వా కాతబ్బం కిచ్చం నామ జిఘచ్ఛాహరణమేవ. యఞ్హి పూవాదిఖాదనీయం ఖాదిత్వా జిఘచ్ఛాహరణం హోతి, తస్స కిచ్చం కిచ్చం నామాతి వుత్తం హోతి. తం కిచ్చం, పయోజనం వా నేవ ఫరన్తి, నేవ నిప్ఫాదేన్తి. ఏసేవ నయో ‘‘న భోజనీయే భోజనీయత్థం ఫరన్తీ’’తిఏత్థాపి.

తేసన్తి మూలానం అన్తో, లక్ఖణన్తి వా సమ్బన్ధో. ఏకస్మిం జనపదే ఖాదనీయత్థభోజనీయత్థేసు ఫరమానేసు అఞ్ఞేసుపి జనపదేసు ఫరన్తియేవాతి దస్సనత్థం ‘‘తేసు తేసు జనపదేసూ’’తి విచ్ఛాపదం వుత్తం. కిఞ్చాపి హి బహూసు జనపదేసు పథవీరసఆపోరససమ్పత్తివసేన ఖాదనీయత్థభోజనీయత్థం ఫరమానమ్పి ఏకస్మిం జనపదే పథవీరసఆపోరసవిపత్తివసేన అఫరమానం భవేయ్య, వికారవసేన పన తత్థ పవత్తత్తా తం జనపదం పమాణం న కాతబ్బం, గహేతబ్బమేవాతి వుత్తం హోతి. పకతిఆహారవసేనాతి అఞ్ఞేహి యావకాలిక, సత్తాహకాలికేహి అమిస్సితం అత్తనో పకతియావ ఆహారకిచ్చకరణవసేన. ‘‘మనుస్సాన’’న్తిఇమినా అఞ్ఞేసం తిరచ్ఛానాదీనం ఖాదనీయత్థభోజనీయత్థం ¶ ఫరమానమ్పి న పమాణన్తి దస్సేతి. తన్తి మూలం. హీతి సచ్చం. నామసఞ్ఞాసూతి నామసఙ్ఖాతాసు సఞ్ఞాసు.

యథా మూలే లక్ఖణం దస్సితం, ఏవం కన్దాదీసుపి యం లక్ఖణం దస్సితన్తి యోజనా. న కేవలం పాళియం ఆగతానం హలిద్దాదీనం మూలంయేవ యావజీవికం హోతి, అథ ఖో తచాదయోపీతి ఆహ ‘‘యఞ్చేత’’న్తిఆది. యం ఏతం అట్ఠవిధన్తి సమ్బన్ధో.

ఏవం ¶ మూలఖాదనీయే వినిచ్ఛయం దస్సేత్వా ఇదాని కన్దఖాదనీయే తం దస్సేన్తో ఆహ ‘‘కన్దఖాదనీయే’’తిఆది. తత్థ కన్దఖాదనీయేతి కం సుఖం దదాతీతి కన్దో, పదుమాదికన్దో, సుఖస్స అదాయకా పన కన్దా రుళ్హీవసేన కన్దాతి వుచ్చన్తి, కన్దో ఏవ ఖాదనీయం కన్దఖాదనీయం, తస్మిం వినిచ్ఛయో ఏవం వేదితబ్బోతి యోజనా. ఏసేవ నయో ఉపరిపి. యన్తి కన్దం. ఇమినా తంసద్దానపేక్ఖో యంసద్దోపి అత్థీతి ఞాపేతి. తత్థాతి కన్దఖాదనీయే. తరుణో, సుఖఖాదనీయోతి విసేసనపదాని యథావచనం ఉపరిపి యోజేతబ్బాని. ఏవమాదయో ఫరణకకన్దా యావకాలికాతి సమ్బన్ధో.

అధోతోతి విసరసో ఉదకేన అధూనితో. తేతి కన్దా సఙ్గహితాతి సమ్బన్ధో.

మూలే అలతి పవత్తతీతి ముళాలో, ఉదకతో వా ఉద్ధటమత్తే మిలతి నిమిలతీతి ముళాలం. ఏవమాది ఫరణకముళాలం యావకాలికన్తి యోజనా. తం సబ్బమ్పీతి సబ్బమ్పి తం ముళాలం సఙ్గహితన్తి సమ్బన్ధో.

మసతి విజ్ఝతీతి మత్థకో. ఏవమాది మత్థకో యావకాలికోతి యోజనా. జరడ్ఢబున్దోతి జరభూతఅడ్ఢసఙ్ఖాతో పాదో.

ఖనీయతి అవదారీయతీతి ఖన్ధో, ఖాయతీతి వా ఖన్ధో. ‘‘అన్తోపథవీగతో’’తిపదం ‘‘సాలకల్యాణిఖన్ధో’’తిపదేనేవ యోజేతబ్బం, న అఞ్ఞేహి. ఏవమాది ఖన్ధో యావకాలికోతి యోజనా. అవసేసాతి తీహి దణ్డకాదీహి అవసేసా.

తచతి సంవరతి పటిచ్ఛాదేతీతి తచో. సరసోతి ఏత్థ ఏవకారో యోజేతబ్బో, సరసో ఏవాతి అత్థో. తేసం సఙ్గహోతి సమ్బన్ధో. హీతి సచ్చం. ఏతన్తి కసావభేసజ్జం, ‘‘అనుజానామి ¶ …పే… భోజనీయత్థ’’న్తి వచనం వా. ఏత్థాతి కసావభేసజ్జే. ఏతేసమ్పీతి మత్థకఖన్ధత్తచానమ్పి.

పతతీతి పత్తం. ఏతేసన్తి మూలకాదీనం. ఏవరూపాని పత్తాని చ ఏకంసేన యావకాలికానీతి యోజనా. యా లోణీ ఆరోహతి, తస్సా లోణియా పత్తం యావజీవికన్తి యోజనా. దీపవాసినోతి తమ్బపణ్ణిదీపవాసినో ¶ , జమ్బుదీపవాసినో వా. యాని వా ఫరన్తీతి వుత్తానీతి సమ్బన్ధో. తేసన్తి నిమ్బాదీనం. ఇదం పదం పుబ్బపరాపేక్ఖకం, తస్మా ద్విన్నం మజ్ఝే వుత్తన్తి దట్ఠబ్బం. పణ్ణానం అన్తో నత్థీతి సమ్బన్ధో.

పుప్ఫతి వికసతీతి పుప్ఫం. ఏవమాది పుప్ఫం యావకాలికన్తి యోజనా. తస్సాతి పుప్ఫస్స. అస్సాతి ఏవమేవ.

ఫలతీతి ఫలం. యానీతి ఫలాని. ఫరన్తీతి సమ్బన్ధో. నేసన్తి ఫలానం పరియన్తన్తి సమ్బన్ధో. యాని వుత్తాని, తాని యావజీవికానీతి యోజనా. తేసమ్పీతి ఫలానమ్పి పరియన్తన్తి సమ్బన్ధో.

అసీయతి ఖిపీయతి, ఛడ్డీయతీతి వా అట్ఠి. ఏవమాదీని ఫరణకాని అట్ఠీని యావకాలికానీతి యోజనా. తేసన్తి అట్ఠీనం.

పిసీయతి చుణ్ణం కరీయతీతి పిట్ఠం. ఏవమాదీని ఫరణకాని పిట్ఠాని యావకాలికానీతి యోజనా. అధోతకన్తి ఉదకేన అధూనితం. తేసన్తి పిట్ఠానం.

నిరన్తరం అసతి సమ్బజ్ఝతీతి నియ్యాసో. సేసాతి ఉచ్ఛునియ్యాసతో సేసా. పాళియం వుత్తనియ్యాసాతి సమ్బన్ధో. తత్థాతి నియ్యాసఖాదనీయే. సఙ్గహితానం నియ్యాసానం పరియన్తన్తి యోజనా. ఏవన్తిఆది నిగమనం.

వుత్తమేవాతి హేట్ఠా పఠమపవారణసిక్ఖాపదే వుత్తమేవాతి. సత్తమం.

౮. సన్నిధికారకసిక్ఖాపదం

౨౫౨. అట్ఠమే ¶ అబ్భన్తరే జాతో అబ్భన్తరో. మహాథేరోతి మహన్తేహి థిరగుణేహి యుత్తో. ఇమినా ‘‘బేలట్ఠో’’తి సఞ్ఞానామస్స సఞ్ఞినామిం దస్సేతి. పధానఘరేతి సమథవిపస్సనానం పదహనట్ఠానఘరసఙ్ఖాతే ఏకస్మిం ఆవాసే. సుక్ఖకురన్తి ఏత్థ సోసనకురత్తా న సుక్ఖకురం హోతి, కేవలం పన అసూపబ్యఞ్జనత్తాతి ఆహ ‘‘అసూపబ్యఞ్జనం ¶ ఓదన’’న్తి. సోసనకురమ్పి యుత్తమేవ. వక్ఖతి హి ‘‘తం పిణ్డపాతం ఉదకేన తేమేత్వా’’తి. ‘‘ఓదన’’న్తిఇమినా కురసద్దస్స ఓదనపరియాయతం దస్సేతి. ఓదనఞ్హి కరోతి ఆయువణ్ణాదయోతి ‘‘కుర’’న్తి వుచ్చతి. సోతి బేలట్ఠసీసో. తఞ్చ ఖోతి తఞ్చ సుక్ఖకురం ఆహరతీతి సమ్బన్ధో. పచ్చయగిద్ధతాయాతి పిణ్డపాతపచ్చయే లుద్ధతాయ. థేరో భుఞ్జతీతి సమ్బన్ధో. మనుస్సానం ఏకాహారస్స సత్తాహమత్తట్ఠితత్తా ‘‘సత్తాహ’’న్తి వుత్తం. తతోతి భుఞ్జనతో పరన్తి సమ్బన్ధో. చత్తారిపీతి ఏత్థ పిసద్దేన అధికానిపి సత్తాహాని గహేతబ్బాని.

౨౫౩. ఇతీతి ఇదం తయం. ‘‘సన్నిధి కారో అస్సా’’తి సమాసో విసేసనపరనిపాతవసేన గహేతబ్బో. ‘‘సన్నిధికిరియన్తి అత్థో’’తి ఇమినా కరీయతీతి కారోతి కమ్మత్థం దస్సేతి. ఏకరత్తన్తి అన్తిమపరిచ్ఛేదవసేన వుత్తం తదధికానమ్పి అధిప్పేతత్తా. అస్సాతి ‘‘సన్నిధికారక’’న్తి పదస్స.

సన్నిధికారకస్స సత్తాహకాలికస్స నిస్సగ్గియపాచిత్తియాపత్తియా పచ్చయత్తా సన్నిధికారకం యామకాలికం ఖాదనీయభోజనీయం అసమానమ్పి సుద్ధపాచిత్తియాపత్తియా పచ్చయో హోతీతి ఆహ ‘‘యామకాలికం వా’’తి. పటిగ్గహణేతి పటిగ్గహణే చ గహణే చ. అజ్ఝోహరితుకామతాయ హి పటిగ్గహణే చ పటిగ్గహేత్వా గహణే చాతి వుత్తం హోతి. యం పత్తం అఙ్గులియా ఘంసన్తస్స లేఖా పఞ్ఞాయతి, సో పత్తో దుద్ధోతో హోతి సచేతి యోజనా ఉత్తరవాక్యే యంసద్దం దిస్వా పుబ్బవాక్యే తంసద్దస్స గమనీయత్తా. గణ్ఠికపత్తస్సాతి బన్ధనపత్తస్స. సోతి స్నేహో. పగ్ఘరతి సన్దిస్సతీతి సమ్బన్ధో. తాదిసేతి దుద్ధోతే, గణ్ఠికే వా. తత్థాతి ధోవితపత్తే ఆసిఞ్చిత్వాతి సమ్బన్ధో. హీతి సచ్చం. అబ్బోహారికాతి న వోహరితబ్బా, వోహరితుం న యుత్తాతి అత్థో. యన్తి ఖాదనీయభోజనీయం పరిచ్చజన్తీతి సమ్బన్ధో. హీతి సచ్చం, యస్మా వా. తతోతి అపరిచ్చత్తఖాదనీయభోజనీయతో నీహరిత్వాతి సమ్బన్ధో.

అకప్పియమంసేసూతి ¶ నిద్ధారణసముదాయో. సతి పచ్చయేతి పిపాససఙ్ఖాతే పచ్చయే సతి. అనతిరిత్తకతన్తి ¶ అతిరిత్తేన అకతం సన్నిధికారకం ఖాదనీయభోజనీయన్తి యోజనా. ఏకమేవ పాచిత్తియన్తి సమ్బన్ధో. వికప్పద్వయేతి సామిసనిరామిససఙ్ఖాతే వికప్పద్వయే. సబ్బవికప్పేసూతి వికాలసన్నిధిఅకప్పియమంసయామకాలికపచ్చయసఙ్ఖాతేసు సబ్బేసు వికప్పేసు.

౨౫౫. ఆమిససంసట్ఠన్తి ఆమిసేన సంసట్ఠం సత్తాహకాలికం యావజీవికం.

౨౫౬. చతుబ్బిధకాలికస్స సరూపఞ్చ వచనత్థఞ్చ దస్సేన్తో ఆహ ‘‘వికాలభోజనసిక్ఖాపదే’’తిఆది. తత్థ నిద్దిట్ఠం ఖాదనీయభోజనీయ’’న్తిఇమినా యావకాలికస్స సరూపం దస్సేతి. ‘‘యావ…పే… కాలిక’’న్తిఇమినా వచనత్థం దస్సేతి. ‘‘సద్ధిం…పే… పాన’’న్తిఇమినా యామకాలికస్స సరూపం దస్సేతి. ‘‘యావ…పే… కాలిక’’న్తిఇమినా వచనత్థం దస్సేతి. ‘‘సబ్బిఆది పఞ్చవిధం భేసజ్జ’’న్తిఇమినా సత్తాహకాలికస్స సరూపం దస్సేతి. ‘‘సత్తాహం…పే… కాలిక’’న్తిఇమినా వచనత్థం దస్సేతి. ‘‘ఠపేత్వా…పే… సబ్బమ్పీ’’తిఇమినా యావజీవికస్స సరూపం దస్సేతి. ‘‘యావ…పే… జీవిక’’న్తిఇమినా వచనత్థం దస్సేతి. సబ్బవచనత్థో లహుకమత్తమేవ, గరుకో పనేవం వేదితబ్బో – యావ యత్తకో మజ్ఝన్హికో కాలో యావకాలో, సో అస్సత్థీ, తం వా కాలం భుఞ్జితబ్బన్తి యావకాలికం. యామో కాలో యామకాలో, సో అస్సత్థి, తం వా కాలం పరిభుఞ్జీతబ్బన్తి యామకాలికం. సత్తాహో కాలో సత్తాహకాలో, సో అస్సత్థి, తం వా కాలం నిదహిత్వా పరిభుఞ్జితబ్బన్తి సత్తాహకాలికం. యావ యత్తకో జీవో యావజీవో, సో అస్సత్థి, యావజీవం వా పరిహరిత్వా పరిభుఞ్జితబ్బన్తి యావజీవికన్తి.

తత్థాతి చతుబ్బిధేసు కాలికేసు. సతక్ఖత్తున్తి అనేకవారం. యావ కాలో నాతిక్కమతి, తావ భుఞ్జన్తస్సాతి యోజనా. అహోరత్తం భుఞ్జన్తస్సాతి సమ్బన్ధోతి. అట్ఠమం.

౯. పణీతభోజనసిక్ఖాపదం

౨౫౭. నవమే ¶ పకట్ఠభావం నీతన్తి పణీతన్తి వుత్తే పణీతసద్దో ఉత్తమత్థోతి ఆహ ‘‘ఉత్తమభోజనానీ’’తి. సమ్పన్నో నామ న మధురగుణో, అథ ఖో మధురగుణయుత్తం భోజనమేవాతి ఆహ ‘‘సమ్పత్తియుత్త’’న్తి. కస్సాతి కరణత్థే చేతం సామివచనం, కేనాతి హి అత్థో. ‘‘సురస’’న్తిఇమినా సాదీయతి అస్సాదీయతీతి సాదూతి వచనత్థస్స సరూపం దస్సేతి.

౨౫౯. ‘‘యో ¶ పన…పే… భుఞ్జేయ్యా’’తి ఏత్థ వినిచ్ఛయో ఏవం వేదితబ్బోతి యోజనా. సుద్ధానీతి ఓదనేన అసంసట్ఠాని. ఓదనసంసట్ఠాని సబ్బిఆదీనీతి సమ్బన్ధో. ఏత్థాతి ఇమస్మిం సిక్ఖాపదే. హీతి సచ్చం. ‘‘పణీతసంసట్ఠానీ’’తిఇమినా పణీతేహి సబ్బిఆదీహి సంసట్ఠాని భోజనాని పణీతభోజనానీతి అత్థం దస్సేతి. ‘‘సత్తధఞ్ఞనిబ్బత్తానీ’’తి ఇమినా భోజనానం సరూపం దస్సేతి.

‘‘సబ్బినా భత్త’’న్తిఆదీనం పఞ్చన్నం వికప్పానం మజ్ఝే తీసుపి వికప్పేసు ‘‘భత్త’’న్తి యోజేతబ్బం. ఏవం వాక్యం కత్వా విఞ్ఞాపనే ఆపత్తిం దస్సేత్వా సమాసం కత్వా విఞ్ఞాపనే తం దస్సేన్తో ఆహ ‘‘సబ్బిభత్తం దేహీ’’తిఆది.

ఇతోతి గావితో లద్ధేనాతి సమ్బన్ధో. విసఙ్కేతన్తి సఙ్కేతతో ఞాపితతో విగతం విరహితన్తి అత్థో. హీతి సచ్చం. ఇమినా విసఙ్కేతస్స గుణదోసం దస్సేతి.

కప్పియసబ్బినా దేహీతి కప్పియసబ్బినా సంసట్ఠం భత్తం దేహీతి యోజనా. ఏసేవ నయో సేసేసుపి. యేన యేనాతి యేన యేన సబ్బిఆదినా. తస్మిం తస్సాతి ఏత్థాపి విచ్ఛావసేన అత్థో దట్ఠబ్బో. పాళియం ఆగతసబ్బి నామ గోసబ్బి, అజికాసబ్బి, మహింససబ్బి, యేసం మంసం కప్పతి, తేసం సబ్బి చ. నవనీతం నామ ఏవమేవ. తేలం నామ తిలతేలం, సాసపతేలం, మధుకతేలం, ఏరణ్డతేలం, వసాతేలఞ్చ. మధు నామ మక్ఖికామధు. ఫాణితం నామ ఉచ్ఛుమ్హా నిబ్బత్తం. మచ్ఛో నామ ఉదకచరో. పాళిఅనాగతో మచ్ఛో నామ నత్థి. మంసం నామ ¶ యేసం మంసం కప్పతి, తేసం మంసం. ఖీరదధీని సబ్బిసదిసానేవ. వుత్తం యథా ఏవం ‘‘నవనీతభత్తం దేహీ’’తిఆదీసుపి సూపోదనవిఞ్ఞత్తిదుక్కటమేవ హోతీతి యోజనా. హీతి సచ్చం. సో చాతి సో చత్థో. తత్థాతి తస్మిం అత్థే. కిం పయోజనం. నత్థేవ పయోజనన్తి అధిప్పాయో.

పటిలద్ధం భోజనన్తి సమ్బన్ధో. ఏకరసన్తి ఏకకిచ్చం. తతోతి నవపణీతభోజనతో నీహరిత్వాతి సమ్బన్ధో.

సబ్బానీతి నవ పాచిత్తియాని సన్ధాయ వుత్తం.

౨౬౧. ఉభయేసమ్పీతి భిక్ఖుభిక్ఖునీనమ్పి. సబ్బీతి చేత్థ యో నం పరిభుఞ్జతి, తస్స బలాయువడ్ఢనత్థం సబ్బతి గచ్ఛతి పవత్తతీతి సబ్బి, ఘతం. తతియక్ఖరేనేవ సజ్ఝాయితబ్బం లిఖితబ్బఞ్చ ¶ . కస్మా? తతియక్ఖరట్ఠానేయేవ సబ్బ గతియన్తి గతిఅత్థస్స సబ్బధాతుస్స ధాతుపాఠేసు ఆగతత్తాతి. నవమం.

౧౦. దన్తపోనసిక్ఖాపదం

౨౬౩. దసమే దన్తకట్ఠన్తి దన్తపోనం. తఞ్హి దన్తో కసీయతి విలేఖీయతి అనేనాతి ‘‘దన్తకట్ఠ’’న్తి వుచ్చతి. ‘‘సబ్బ’’న్తి ఆదినా సబ్బమేవ పంసుకూలం సబ్బపంసుకూలం, తమస్సత్థీతి ‘‘సబ్బపంసుకూలికో’’తి అత్థం దస్సేతి. సోతి భిక్ఖు పరిభుఞ్జతి కిరాతి సమ్బన్ధో. సుసానేతి ఆళహనే. తఞ్హి ఛవానం సయనట్ఠానత్తా ‘‘సుసాన’’న్తి వుచ్చతి నిరుత్తినయేన. తత్థాతి సుసానే. పున తత్థాతి ఏవమేవ. అయ్యసరూపఞ్చ వోసాటితకసరూపఞ్చ దస్సేతుం వుత్తం ‘‘అయ్యవోసాటితకానీతి ఏత్థా’’తి. తత్థ ‘‘అయ్యా…పే… పితామహా’’తిఇమినా అయ్యసరూపం దస్సేతి. ‘‘వో…పే… భోజనీయానీ’’తిఇమినా వోసాటితకసరూపం. అయ్యసఙ్ఖాతానం పితిపితామహానం అత్థాయ, తే వా ఉద్దిస్స ఛడ్డితాని వోసాటితకసఙ్ఖతాని ¶ ఖాదనీయభోజనీయాని అయ్యవోసాటితకానీతి విగ్గహో కాతబ్బో. మనుస్సా ఠపేన్తి కిరాతి సమ్బన్ధో. యన్తి ఖాదనీయభోజనీయం. తేసన్తి ఞాతకానం. పిణ్డం పిణ్డం కత్వాతి సఙ్ఘాటం సఙ్ఘాటం కత్వా. అఞ్ఞన్తి వుత్తఖాదనీయభోజనీయతో అఞ్ఞం. ఉమ్మారేపీతి సుసానస్స ఇన్దఖీలేపి. సో హి ఉద్ధటో కిలేసమారో ఏత్థాతి ‘‘ఉమ్మారో’’తి వుచ్చతి. బోధిసత్తో హి అభినిక్ఖమనకాలే పుత్తం చుమ్బిస్సామీతి ఓవరకస్స ఇన్దఖీలే ఠత్వా పస్సన్తో మాతరం పుత్తస్స నలాటే హత్థం ఠపేత్వా సయన్తిం దిస్వా ‘‘సచే మే పుత్తం గణ్హేయ్యం, మాతా తస్స పబుజ్ఝేయ్య, పబుజ్ఝమానాయ అన్తరాయో భవేయ్యా’’తి అభినిక్ఖమనన్తరాయభయేన పుత్తదారే పరిచ్చజిత్వా ఇన్దఖీలతో నివత్తిత్వా మహాభినిక్ఖమనం నిక్ఖమి. తస్మా బోధిసత్తస్స ఠత్వా పుత్తదారేసు అపేక్ఖాసఙ్ఖాతస్స మారస్స ఉద్ధటట్ఠానత్తా సో ఇన్దఖీలో నిప్పరియాయేన ‘‘ఉమ్మారో’’తి వుచ్చతి, అఞ్ఞే పన రూళ్హీవసేన. థిరోతి థద్ధో. ఘనబద్ధోతి ఘనేన బద్ధో. కథినేన మంసేన ఆబద్ధోతి అత్థో. వఠతి థూలో భవతీతి వఠో, ముద్ధజదుతియోయం, సో అస్సత్థీతి వఠరోతి దస్సేన్తో ఆహ ‘‘వఠరోతి థూలో’’తి. ‘‘సల్లక్ఖేమా’’తిఇమినా ‘‘మఞ్ఞే’’తి ఏత్థ మనధాతు సల్లక్ఖణత్థో, మకారస్సేకారోతి దస్సేతి. హీతి సచ్చం. తేసన్తి మనుస్సానం.

౨౬౪. సమ్మాతి అవిపరీతం. అసల్లక్ఖేత్వాతి ఆహారసద్దస్స ఖాదనీయభోజనీయాదీసు నిరూళ్హభావం అమఞ్ఞిత్వా. భగవా పన ఠపేసీతి సమ్బన్ధో. యథాఉప్పన్నస్సాతి యేనాకారేన ఉప్పన్నస్స ¶ . పితా పుత్తసఙ్ఖాతే దారకే సఞ్ఞాపేన్తో వియ భగవా తే భిక్ఖూ సఞ్ఞాపేన్తోతి యోజనా.

౨౬౫. ఏతదేవాతి తిణ్ణమాకారానమఞ్ఞతరవసేన అదిన్నమేవ సన్ధాయాతి సమ్బన్ధో. హీతి సచ్చం. మాతికాయం ‘‘దిన్న’’న్తి వుత్తట్ఠానం నత్థి, అథ కస్మా పదభాజనేయేవ వుత్తన్తి ఆహ ‘‘దిన్నన్తి ఇద’’న్తిఆది. ‘‘దిన్న’’న్తి ఇదం ఉద్ధటన్తి సమ్బన్ధో. అస్సాతి ‘‘దిన్న’’న్తి పదస్స. నిద్దేసే చ ‘‘కాయేన…పే… దేన్తే’’తి ఉద్ధటన్తి యోజనా. ఏవన్తి ఇమేహి తీహాకారేహి దదమానేతి సమ్బన్ధో. ఏవన్తి ఇమేహి ద్వీహాకారేహి ¶ . ఆదీయమానన్తి సమ్బన్ధో. రథరేణుమ్పీతి రథికవీథియం ఉట్ఠితపంసుమ్పి. పుబ్బేతి పఠమపవారణసిక్ఖాపదే. ఏవం పటిగ్గహితం ఏతం ఆహారం దిన్నం నామ వుచ్చతీతి యోజనా. ‘‘ఏతమేవా’’తి ఏవస్స సమ్భవతో తస్స ఫలం దస్సేతుం వుత్తం ‘‘న ఇద’’న్తిఆది. నిస్సట్ఠం న వుచ్చతీతి యోజనా.

తత్థాతి ‘‘కాయేనా’’తిఆదివచనే. హీతి సచ్చం. నత్థు కరీయతి ఇమాయాతి నత్థుకరణీ, తాయ. నాసాపుటేన పటిగ్గణ్హాతీతి సమ్బన్ధో. అకల్లకోతి గిలానో. హీతి సచ్చం. కాయేన పటిబద్ధో కాయపటిబద్ధో కటచ్ఛుఆదీతి ఆహ ‘‘కటచ్ఛుఆదీసూ’’తిఆది. హీతి సచ్చం. పాతియమానన్తి పాతాపియమానం.

ఏత్థాతి ఇమస్మిం సిక్ఖాపదే. ‘‘పఞ్చహఙ్గేహీ’’తి పదస్స విత్థారం దస్సేన్తో ఆహ ‘‘థామమజ్ఝిమస్సా’’తిఆది. తన్తి దాతబ్బవత్థుం.

తత్థాతి ‘‘హత్థపాసో పఞ్ఞాయతీ’’తివచనే. గచ్ఛన్తోపి ఠితేనేవ సఙ్గహితో. భూమట్ఠస్సాతి భూమియం ఠితస్స. ఆకాసట్ఠస్సాతి ఆకాసే ఠితస్స. ‘‘హత్థం అఙ్గ’’న్తి పదేహి అవయవిసమ్బన్ధో కాతబ్బో. వుత్తనయేనేవాతి ‘‘భూమట్ఠస్స చ సీసేనా’’తిఆదినా వుత్తనయేనేవ. పక్ఖీతి సకుణో. సో హి పక్ఖయుత్తత్తా పక్ఖీతి వుచ్చతి. హత్థీతి కుఞ్జరో. సో హి సోణ్డసఙ్ఖాతహత్థయుత్తత్తా హత్థీతి వుచ్చతి. అద్ధేన అట్ఠమం రతనమస్సాతి అద్ధట్ఠమరతనో, హత్థీ, తస్స. తేనాతి హత్థినా.

ఏకో దాయకో వదతీతి సమ్బన్ధో. ఓణమతీతి హేట్ఠా నమతి. ఏత్తావతాతి ఏకదేససమ్పటిచ్ఛనమత్తేన. తతోతి సమ్పటిచ్ఛనతో. ఉగ్ఘాటేత్వాతి వివరిత్వా. కాజేనాతి బ్యాభఙ్గియా. సా హి కచతి బన్ధతి వివిధం భారం అస్మిన్తి కాచోతి వుచ్చతి, చకారస్స జకారే కతే కాజోపి యుత్తోయేవ. తింస హత్థా రతనాని ఇమస్సాతి తింసహత్థో, వేణు. గుళకుమ్భోతి ¶ ఫాణితేన పూరితో ఘటో. పటిగ్గహితమేవాతి కుమ్భేసు హత్థపాసతో బహి ఠితేసుపి అభిహారకస్స ¶ హత్థపాసే ఠితత్తా పటిగ్గహితమేవాతి వుత్తం హోతి. ఉచ్ఛుయన్తదోణితోతి ఉచ్ఛుం పీళనయన్తస్స అమ్బణతో.

బహూ పత్తా ఠపితా హోన్తీతి సమ్బన్ధో. యత్థాతి యస్మిం ఠానే. ఠితస్స భిక్ఖునో హత్థపాసేతి యోజనా. ఠత్వా ఫుసిత్వా ‘‘నిసిన్నస్స భిక్ఖునో’’తి పాఠసేసేన యోజేతబ్బం. ఠితేన వా నిసిన్నేన వా నిపన్నేన వా దాయకేన దియ్యతీతి సమ్బన్ధో.

పథవియం ఠితా హోన్తీతి సమ్బన్ధో. యం యన్తి యం యం పత్తం. యత్థ కత్థచీతి యేసు కేసుచీతి సమ్బన్ధో. తన్తి తం వచనం.

తత్థ తస్మిం ఠానే జాతో తత్థజాతో, అలుత్తసమాసోయం, సోయేవ తత్థజాతకో, తస్మిం. హీతి సచ్చం, యస్మా వా. తత్థజాతకే న రుహతి యథా, ఏవం న రుహతియేవాతి యోజనా. థామమజ్ఝిమేన పురిసేన సుట్ఠు హరితబ్బన్తి సంహారియం, తంయేవ సంహారిమం యకారస్స మకారం కత్వా, న సంహారిమం అసంహారిమం, తస్మిం. తేపీతి తే అసంహారిమాపి. హీతి సచ్చం, యస్మా వా. తత్థజాతకసఙ్ఖేపూపగాతి తత్థజాతకే సమోధానేత్వా ఖేపం పక్ఖేపం ఉపగతా. హీతి సచ్చం, యస్మా వా. ఇదఞ్హి వాక్యన్తరత్తా పునప్పునం వుత్తన్తి దట్ఠబ్బం. తానీతి తిన్తిణికాదిపణ్ణాని. సన్ధారేతున్తి సమ్మా ధారేతుం. ఠితో దాయకోతి సమ్బన్ధో.

లద్ధస్స లద్ధస్స వత్థుస్స సన్నిధిట్ఠానత్తా, పక్ఖిత్తట్ఠానత్తా వా థవీయతి పసంసీయతీతి థవికా, తతో. పుఞ్ఛిత్వా పటిగ్గహేత్వాతి ‘‘పుఞ్ఛిత్వా వా పటిగ్గహేత్వా వా’’తి అనియమవికప్పత్థో వాసద్దో అజ్ఝాహరితబ్బో. తేసు తేసు వత్థూసు రఞ్జతి లగ్గతీతి రజో, తం. వినయే పఞ్ఞత్తం దుక్కటం వినయదుక్కటం. తం పనాతి భిక్ఖం పన. పటిగ్గహేత్వా దేథాతి మం పటిగ్గహాపేత్వా మమ దేథాతి అధిప్పాయో.

తతో తతోతి తస్మా తస్మా ఠానా ఉట్ఠాపేత్వాతి సమ్బన్ధో. తన్తి భిక్ఖం. తస్సాతి అనుపసమ్పన్నస్స.

సో వత్తబ్బోతి సో దియ్యమానో భిక్ఖు దాయకేన భిక్ఖునా వత్తబ్బోతి యోజనా. ఇమన్తి సరజపత్తం. తేనాతి దియ్యమానభిక్ఖునా. తథా ¶ కాతబ్బన్తి యథా దాయకేన భిక్ఖునా వుత్తం, తథా ¶ కాతబ్బన్తి అత్థో. ఉప్లవతీతి ఉపరి గచ్ఛతి, ప్లు గతియన్తి హి ధాతుపాఠేసు (సద్దనీతిధాతుమాలాయం ౧౬ ళకారన్తధాతు) వుత్తం. ఏత్థ ఉఇతి ఉపసగ్గస్స అత్థదస్సనత్థం ‘‘ఉపరీ’’తి వుత్తం, పకారలకారసంయోగో దట్ఠబ్బో. పోత్థకేసు పన ‘‘ఉప్పిలవతీ’’తి లిఖన్తి, సో అపాఠో. కఞ్జికన్తి బిలఙ్గం. తఞ్హి కేన జలేన అఞ్జియం అభిబ్యత్తం అస్సాతి ‘‘కఞ్జియ’’న్తి వుచ్చతి, తమేవ కఞ్జికం యకారస్స కకారం కత్వా. తం పవాహేత్వా, అపనేత్వాతి అత్థో. యత్థాతి యస్మిం ఠానే. సుక్ఖమేవ భత్తం భజితబ్బట్ఠేన సేవితబ్బట్ఠేనాతి సుక్ఖభత్తం, తస్మిం. పురతోతి భిక్ఖుస్స పురతో, పుబ్బే వా. ఫుసితానీతి బిన్దూని. తాని హి సమ్బాధట్ఠానేసుపి ఫుసన్తీతి ఫుసితానీతి వుచ్చన్తి.

ఉళుఙ్కోతి కోసియసకుణనామో దీఘదణ్డకో ఏకో భాజనవిసేసో, తేన. థేవాతి ఫుసితాని. తాని హి సమ్బాధట్ఠానేసుపి ఫుసితత్తా థవీయన్తి పసంసీయన్తీతి ‘‘థేవా’’తి వుచ్చన్తి. చరుకేనాతి చరీయతి భక్ఖీయతీతి చరు, హబ్యపాకో, తం కరోతి అనేనాతి చరుకం, థాల్యాదికం ఖుద్దకభాజనం, తేన ఆకిరియమానేతి సమ్బన్ధో. కాళవణ్ణకామేహి మానీయతీతి మసి. ఖాదతీతి ఛారో ఖకారస్స ఛకారం, దకారస్స చ రకారం కత్వా, ఖారరసో, సో ఇమిస్సత్థీతి ఛారికా. ఉప్పతిత్వాతి ఉద్ధం గన్త్వా. హీతి సచ్చం, యస్మా వా.

ఫాలేత్వాతి ఛిన్దిత్వా. దేన్తానం అనుపసమ్పన్నానన్తి సమ్బన్ధో. పాయాసస్సాతి పాయాసేన. తథాపీతి తేన ముఖవట్టియా గహణాకారేనపి.

ఆభోగం కత్వాతి ‘‘పటిగ్గహేస్సామీ’’తి మనసికారం కత్వా. సోతి నిద్దం ఓక్కన్తో భిక్ఖు. వట్టతియేవాతి ఆభోగస్స కతత్తా వట్టతియేవ. అనాదరన్తి అనాదరేన, కరణత్థే చేతం ఉపయోగవచనం, అనాదరం హుత్వాతి వా యోజేతబ్బం. కేచీతి అభయగిరివాసినో. కాయేన పటిబద్ధో కాయపటిబద్ధో, తేన పటిబద్ధో కాయపటిబద్ధపటిబద్ధో ¶ , తేన. వచనమత్తమేవాతి ‘‘పటిబద్ధపటిబద్ధ’’న్తి ఏకం అతిరేకం పటిబద్ధవచనమత్తమేవ నానం, అత్థతో పన కాయపటిబద్ధమేవాతి అధిప్పాయో. యమ్పీతి యమ్పి వత్థు. తత్రాతి తస్మిం వట్టనే. తన్తి అనుజాననం.

నేయ్యో అధిప్పాయం నేత్వా ఞాతో అత్థో ఇమస్సాతి నేయ్యత్థం. ఏత్థాతి సుత్తే, సుత్తస్స వా. యన్తి వత్థు పతతీతి సమ్బన్ధో. పరిగళిత్వాతి భస్సిత్వా. సుద్ధాయాతి నిరజాయ. సామన్తి సయం. పుఞ్ఛిత్వా వాతిఆదీసు తయో వాసద్దా అనియమవికప్పత్థా. పుఞ్ఛితాదీసు హి ఏకస్మిం కిచ్చే ¶ కతే ఇతరకిచ్చం కాతబ్బం నత్థీతి అధిప్పాయో. తేనాతి తేన భిక్ఖునా, ‘‘ఆహరాపేతుమ్పీ’’తిపదే కారితకమ్మం. ‘‘కస్మా న వట్టతీ’’తి పుచ్ఛా. హీతి విత్థారో. వదన్తేన భగవతాతి సమ్బన్ధో. ఏత్థాతి సుత్తవచనేసు. ‘‘పరిచ్చత్తం తం భిక్ఖవే దాయకేహీ’’తి వచనేనాతి యోజనా. అధిప్పాయోతి నీతత్థో అధిప్పాయో, నిప్పరియాయేన ఇతత్థో ఞాతత్థో అధిప్పాయోతి వుత్తం హోతి.

ఏవం నీతత్థమధిప్పాయం దస్సేత్వా నేయ్యత్థ, మధిప్పాయం దస్సేన్తో ఆహ ‘‘యస్మా చా’’తి ఆది. తన్తి పరిభుఞ్జనం అనుఞ్ఞాతన్తి సమ్బన్ధో. దుతియదివసేపీతి పిసద్దో సమ్పిణ్డనత్థో, అపరదివసేపీతి అత్థో. అధిప్పాయోతి నేయ్యత్థో అధిప్పాయో నేత్వా ఇయ్యత్థో ఞాతత్థో అధిప్పాయోతి వుత్తం హోతి.

భుఞ్జన్తానం భిక్ఖూనన్తి సమ్బన్ధో. హీతి విత్థారో. దన్తాతి దసనా. తే హి దంసీయన్తి భక్ఖీయన్తి ఏతేహీతి ‘‘దన్తా’’తి వుచ్చన్తి. సత్థంయేవ సత్థకం ఖుద్దకట్ఠేన, తేన పటిగ్గహితేన సత్థకేన. ఏతన్తి మలం. తన్తి లోహగన్ధమత్తం. పరిహరన్తీతి పటిగ్గహేత్వా హరన్తి. హీతి సచ్చం, యస్మా వా. తం సత్థకం పరిభోగత్థాయ యస్మా న పరిహరన్తి, తస్మా ఏసేవ నయోతి అత్థో. ఉగ్గహితపచ్చయా, సన్నిధిపచ్చయా వా దోసో నత్థీతి వుత్తం హోతి. తత్థాతి తేసు తక్కఖీరేసు. నీలికాతి నీలవణ్ణా స్నేహా. ఆమకతక్కాదీసూతి అపక్కేసు తక్కఖీరేసు.

కిలిట్ఠఉదకన్తి ¶ సమలం ఉదకం. తస్సాతి సామణేరస్స. పత్తగతం ఓదనన్తి సమ్బన్ధో. అస్సాతి సామణేరస్స. ఉగ్గహితకోతి అవగహితకో. ‘‘ఉఞ్ఞాతో’’తిఆదీసు (సం. ని. ౧.౧౧౨) వియ ఉకారో ఓకారవిపరీతో హోతి, అపటిగ్గహేత్వా గహితత్తా దుగ్గహితకోతి వుత్తం హోతి.

ఏతేనాతి ఓదనేన. పటిగ్గహితమేవ హోతి హత్థతో అముత్తత్తాతి అధిప్పాయో.

పున పటిగ్గహేతబ్బం సాపేక్ఖే సతీతి అధిప్పాయో. ఏత్తోతి ఇతో పత్తతో. సామణేరో పక్ఖిపతీతి సమ్బన్ధో. తతోతి పత్తతో. కేచీతి అభయగిరివాసినో. తన్తి ‘‘పున పటిగ్గహేతబ్బ’’న్తి వదన్తానం కేసఞ్చి ఆచరియానం వచనం వేదితబ్బన్తి సమ్బన్ధో. యన్తి పూవభత్తాది.

అత్తనో ¶ వాతి సామణేరస్స వా. సామణేరాతి ఆమన్తనం. తస్సాతి సామణేరస్స. భాజనేతి యాగుపచనకభాజనే. యాగుకుటన్తి యాగుయా పూరితం కుటం. తన్తి యాగుకుటం. ‘‘భిక్ఖునా పటిగ్గణ్హాపేతు’’న్తి కారితకమ్మం ఉపనేతబ్బం. గీవం ఠపేత్వా ఆవజ్జేతీతి సమ్బన్ధో. ఆవజ్జేతీతి పరిణామేతి.

పటిగ్గహణూపగం భారన్తి థామమజ్ఝిమేన పురిసేన సంహారిమం భారం. బలవతా సామణేరేనాతి సమ్బన్ధో. తేలఘటం వాతి తేలేన పక్ఖిత్తం ఘటం వా. లగ్గేన్తీతి లమ్బేన్తి. అయమేవ వా పాఠో.

నాగస్స దన్తో వియాతి నాగదన్తకో, సదిసత్థే కో. అఙ్కీయతే లక్ఖీయతే అనేనాతి అఙ్కుసో, గజమత్థకమ్హి విజ్ఝనకణ్డకో. అఙ్కుసో వియాతి అఙ్కుసకో, తస్మిం అఙ్కుసకే వా లగ్గితా హోన్తీతి సమ్బన్ధో. గణ్హతోతి గణ్హన్తస్స. మఞ్చస్స హేట్ఠా హేట్ఠామఞ్చో, తస్మిం. తన్తి తేలథాలకం.

ఆరోహన్తేహి ¶ చ ఓరోహన్తేహి చ నిచ్చం సేవీయతీతి నిస్సేణీ, తస్సా మజ్ఝం నిస్సేణిమజ్ఝం, తస్మిం. కణ్ణే ఉట్ఠితం కణ్ణికం, కణ్ణమలం, కణ్ణికం వియ కణ్ణికం, యథా హి కణ్ణమలం కణ్ణతో ఉట్ఠహిత్వా సయం పవత్తతి, ఏవం తేలాదితో ఉట్ఠహిత్వా సయం పవత్తతీతి వుత్తం హోతి. ఘనచుణ్ణన్తి కథినచుణ్ణం. తంసముట్ఠానమేవ నామాతి తతో తేలాదితో సముట్ఠానమేవ నామ హోతీతి అత్థో. ఏతన్తి కణ్ణికాది. ఇదం పదం పుబ్బాపరాపేక్ఖం.

యోత్తేనాతి రజ్జునా. అఞ్ఞో దేతీతి సమ్బన్ధో.

పవిసన్తే చ నిక్ఖమన్తే చ వరతి ఆవరతి ఇమాయాతి వతి, తం. ఉచ్ఛూతి రసాలో. సో హి ఉసతి విసం దాహేతీతి ఉచ్ఛూతి వుచ్చతి, తం. తిమ్బరుసకన్తి తిన్దుకం. తఞ్హి తేమేతి భుఞ్జన్తం పుగ్గలం అద్దేతి రసేనాతి తిమ్బో, రుసతి ఖుద్దితం నాసేతీతి రుసకో, తిమ్బో చ సో రుసకో చాతి ‘‘తిమ్బరుసకో’’తి వుచ్చతి, తం. వతిదణ్డకేసూతి వతియా అత్థాయ నిక్ఖణితేసు దణ్డకేసు. మయం పనాతి సఙ్గహకారాచరియభూతా బుద్ధఘోసనామకా మయం పన, అత్తానం సన్ధాయ బహువచనవసేన వుత్తం. న పుథులో పాకారోతి అడ్ఢతేయ్యహత్థపాసానతిక్కమం సన్ధాయ వుత్తం. హత్థసతమ్పీతి రతనసతమ్పి.

సోతి ¶ సామణేరో. భిక్ఖుస్స దేతీతి యోజనా. అపరోతి సామణేరో.

ఫలం ఇమిస్సత్థీతి ఫలినీ, ఇనపచ్చయో ఇత్థిలిఙ్గజోతకో ఈ, తం సాఖన్తి యోజనా. ఫలినిసాఖన్తి సమాసతోపి పాఠో అత్థి. మచ్ఛికవారణత్థన్తి మధుఫాణితాదీహి మక్ఖనట్ఠానే నిలీయన్తీతి మక్ఖికా, తాయేవ మచ్ఛికా ఖకారస్స ఛకారం కత్వా, తాసం నివారణాయ. మూలపటిగ్గహమేవాతి మూలే పటిగ్గహణమేవ, పఠమపటిగ్గహమేవాతి వుత్తం హోతి.

భిక్ఖు గచ్ఛతీతి సమ్బన్ధో. అరిత్తేనాతి కేనిపాతేన. తఞ్హి అరతి నావా గచ్ఛతి అనేనాతి అరిత్తం, తేన. తన్తి పటిగ్గహణారహం భణ్డం ¶ . అనుపసమ్పన్నేనాతి కారితకమ్మం. తస్మిమ్పీతి చాటికుణ్డకేపి. తన్తి అనుపసమ్పన్నం.

పాథేయ్యతణ్డులేతి పథస్స హితే తణ్డులే. తేసన్తి సామణేరానం. ఇతరేహీతి భిక్ఖూహి గహితతణ్డులేహి. సబ్బేహి భిక్ఖూహి భుత్తన్తి సమ్బన్ధో. ఏత్థాతి భిక్ఖూహి గహితేహి సామణేరస్స తణ్డులేహి యాగుపచనే న దిస్సతీతి సమ్బన్ధో. కారణన్తి పరివత్తేత్వా భుత్తస్స చ అపరివత్తేత్వా భుత్తస్స చ కారణం.

భత్తం పచితుకామో సామణేరోతి యోజనా. భిక్ఖునా ఆరోపేతబ్బం, అగ్గి న కాతబ్బోతి సమ్బన్ధో. పున పటిగ్గహణకిచ్చం నత్థి మూలే పటిగ్గహితత్తాతి అధిప్పాయో.

అస్సాతి సామణేరస్స. తతోతి అగ్గిజాలనతో.

తత్తే ఉదకేతి ఉదకే తాపే. తతోతి తణ్డులపక్ఖిపనతో.

పిధానన్తి ఉక్ఖలిపిధానం. తస్సేవాతి హత్థకుక్కుచ్చకస్స భిక్ఖునో ఏవ. దబ్బిం వాతి కటచ్ఛుం వా. సో హి దరీయతి విలోళీయతి ఇమాయాతి దబ్బీతి వుచ్చతి.

తత్రాతి తస్మిం ఠపనే. తస్సేవాతి లోలభిక్ఖుస్సేవ. తతోతి పత్తతో. పున తతోతి సాఖాదితో. తత్థాతి ఫలరుక్ఖే.

వితక్కం సోధేతున్తి ‘‘మయ్హమ్పి దస్సతీ’’తి వితక్కం సోధేతుం. తతోతి అమ్బఫలాదితో.

పున ¶ తతోతి మాతాపితూనమత్థాయ గహితతేలాదితో. తేతి మాతాపితరో. తతోయేవాతి తేహియేవ తణ్డులేహి సమ్పాదేత్వాతి సమ్బన్ధో.

ఏత్థాతి తాపితఉదకే. అముఞ్చన్తేనేవ హత్థేనాతి యోజనా. అఙ్గన్తి వినాసం గచ్ఛన్తీతి అఙ్గారా. దరీయన్తి ఫలీయన్తీతి దారూని.

వుత్తో సామణేరోతి యోజనా.

గవతి ¶ పరిభుఞ్జన్తానం విస్సట్ఠం సద్దం కరోతీతి గుళో, గుళతి విసతో జీవితం రక్ఖతీతి వా గుళో, తం భాజేన్తో భిక్ఖూతి సమ్బన్ధో. తస్సాతి లోలసామణేరస్స.

ధూమస్సత్థాయ వట్టీయతి వట్టిత్వా కరీయతీతి ధూమవట్టి, తం. ముఖీయతి విపరీయతీతి ముఖం. కం వుచ్చతి సీసం, తం తిట్ఠతి ఏత్థాతి కణ్ఠో.

భత్తుగ్గారోతి ఉద్ధం గిరతి నిగ్గిరతీతి ఉగ్గారో, భత్తమేవ ఉగ్గారో భత్తుగ్గారో, ఉగ్గారభత్తన్తి అత్థో. దన్తన్తరేతి దన్తవివరే.

ఉపకట్ఠే కాలేతి ఆసన్నే మజ్ఝన్హికే కాలే. కక్ఖారేత్వాతి సఞ్చిత్వా. తస్స అత్థం దస్సేతుం వుత్తం ‘‘ద్వే తయో ఖేళపిణ్డే పాతేత్వా’’తి. ఫళుసఙ్ఖాతం సిఙ్గం విసాణం అస్మిం అత్థీతి సిఙ్గీ, సోయేవ కటుకభయేహి విరమితబ్బత్తా సిఙ్గీవేరోతి వుచ్చతి. అఙ్కీయతి రుక్ఖో నవం ఉగ్గతోతి లక్ఖీయతి ఏతేహీతి అఙ్కురా, సమం లోణేన ఉదకం, సమం వా ఉదకేన లోణం అస్మిన్తి సముద్దో, తస్స ఉదకం అవయవీఅవయవభావేనాతి సముద్దోదకం, తేన అపటిగ్గహితేనాతి సమ్బన్ధో. ఫాణతి గుళతో థద్ధభావం గచ్ఛతీతి ఫాణితం. కరేన హత్థేన గహితబ్బాతి కరకా, వస్సోపలం, కరేన గణ్హితుమరహాతి అత్థో. కతకట్ఠినాతి కతకనామకస్స ఏకస్స రుక్ఖవిసేసస్స అట్ఠినా. తన్తి ఉదకం. కపిత్థోతి ఏకస్స అమ్బిలఫలస్స రుక్ఖవిసేసస్స నామం.

బహలన్తి ఆవిలం. సన్దిత్వాతి విసన్దిత్వా. కకుధసోబ్భాదయోతి కకుధరుక్ఖసమీపే ఠితా సోబ్భాదయో. రుక్ఖతోతి కకుధరుక్ఖతో. పరిత్తన్తి అప్పకం.

పానీయఘటే పక్ఖిత్తాని హోన్తీతి సమ్బన్ధో. తన్తి వాసమత్తం ఉదకం. తత్థేవాతి ఠపితపుప్ఫవాసితపానీయేయేవ ¶ . ఠపితం దన్తకట్ఠన్తి సమ్బన్ధో. అజానన్తస్స భిక్ఖుస్సాతి యోజనా. అనాదరే చేతం సామివచనం. హీతి సచ్చం, యస్మా వా.

కిం ¶ మహాభూతం వట్టతి, కిం న వట్టతీతి యోజనా. యం పనాతి మహాభూతం పన. అఙ్గలగ్గన్తి అఙ్గేసు లగ్గం, మహాభూతన్తి సమ్బన్ధో. ఏత్థాతి సేదే. సుఝాపితన్తి అఙ్గారసదిసం కత్వా సుట్ఠు ఝాపితం.

చత్తారీతి పథవీ ఛారికా గూథం ముత్తన్తి చత్తారి. మహావికటానీతి మహన్తాని సప్పదట్ఠక్ఖణసఙ్ఖాతే వికారకాలే కత్తబ్బాని ఓసధాని. ఏత్థాతి ‘‘అసతి కప్పియకారకే’’తి వచనే. కాలోదిస్సం నామాతి బ్యాధోదిస్స, పుగ్గలోదిస్స, కాలోదిస్స, సమయోదిస్స, దేసోదిస్స, వసోదిస్స, భేసజ్జోదిస్ససఙ్ఖాతేసు సత్తసు ఓదిస్సేసు కాలోదిస్సం నామాతి అత్థో. దసమం.

భోజనవగ్గో చతుత్థో.

౫. అచేలకవగ్గో

౧. అచేలకసిక్ఖాపద-అత్థయోజనా

౨౬౯. అచేలకవగ్గస్స పఠమే పరివిసతి ఏత్థాతి పరివేసనన్తి దస్సేన్తో ఆహ ‘‘పరివేసనట్ఠాన’’న్తి. పరిబ్బాజకపబ్బజసద్దా సమానాతి ఆహ ‘‘పరిబ్బాజకసమాపన్నోతి పబ్బజ్జం సమాపన్నో’’తి. తిత్థేన సమం పూరతీతి సమతిత్థీకం, నదీఆదీసు ఉదకం, సమతిత్థికం వియాతి సమతిత్థికం, పత్తభాజనేసు యాగుభత్తం. తేసన్తి మాతాపితూనం దేన్తస్సాతి సమ్బన్ధో. ‘‘దాపేతీ’’తి ఏత్థ దాధాతుయా సమ్పదానస్స సువిజానితత్తా తం అదస్సేత్వా కారితకమ్మమేవ దస్సేన్తో ఆహ ‘‘అనుపసమ్పన్నేనా’’తి.

౨౭౩. ‘‘సన్తికే’’తిఇమినా ‘‘ఉపనిక్ఖిపిత్వా’’తి ఏత్థ ఉపసద్దస్స సమీపత్థం దస్సేతి. తేసన్తి ¶ తిత్థియానం. తత్థాతి భాజనే. ఇతోతి పత్తతో. ఇధాతి మయ్హం భాజనే. నన్తి ఖాదనీయభోజనీయం. తస్సాతి తిత్థియస్సాతి. పఠమం.

౨. ఉయ్యోజనసిక్ఖాపదం

౨౭౪. దుతియే ¶ పటిక్కమనఅసనసాలసద్దానం పరియాయత్తా వుత్తం ‘‘అసనసాలాయపీ’’తి. భత్తస్స విస్సజ్జనం భత్తవిస్సగ్గోతి కతే భత్తకిచ్చన్తి ఆహ ‘‘భత్తకిచ్చ’’న్తి. సమ్భూధాతుస్స పపుబ్బఅపధాత్వత్థత్తా వుత్తం ‘‘న పాపుణీ’’తి.

౨౭౬. వుత్తావసేసన్తి వుత్తేహి మాతుగామేన సద్ధిం హసితుకామతాదీహి అవసేసం. తస్మిన్తి ఉయ్యోజితభిక్ఖుమ్హి. అత్థతోతి విజహన్తవిజహితభిక్ఖూనం అవినాభావసఙ్ఖాతఅత్థతో. ఇతరేనాతి ఉయ్యోజకభిక్ఖునా. తత్థాతి ‘‘దస్సనూపచారం వా సవనూపచారం వా’’తివచనే. ఏత్థాతి నిద్ధారణసముదాయో, దస్సనూపచారసవనూపచారేసూతి అత్థో. ‘‘తథాతిఇమినా ద్వాదసహత్థపమాణం అతిదిసతి. తేహీతి కుట్టాదీహి. తస్సాతి దస్సనూపచారాతిక్కమస్స. ‘‘వుత్తపకారమనాచార’’న్తి ఇమినా ‘‘న అఞ్ఞో కోచి పచ్చయో’’తి ఏత్థ అఞ్ఞసద్దస్స అపాదానం దస్సేతి, ‘‘కారణ’’న్తిఇమినా పచ్చయసద్దస్సత్థం.

౨౭౭. కలిసద్దస్స పాపపరాజయసఙ్ఖాతేసు ద్వీసు అత్థేసు పాపసఙ్ఖాతో కోధోతి ఆహ ‘‘కలీతి కోధో’’తి. ‘‘ఆణ’’న్తిఇమినా సాసనసద్దస్సత్థం దస్సేతి. వుత్తఞ్హి ‘‘ఆణా చ సాసనం ఞేయ్య’’న్తి. కోధవసేన వదతీతి సమ్బన్ధో. దస్సేత్వా వదతీతి యోజనా. ఇమస్స ఠానం నిసజ్జం ఆలోకితం విలోకితం పస్సథ భోతి యోజనా. ఇమినాపీతి అమనాపవచనం వచనేనాపీతి. దుతియం.

౩. సభోజనసిక్ఖాపదం

౨౭౯. తతియే ‘‘సయనియఘరే’’తి వత్తబ్బే యకారలోపం కత్వా ‘‘సయనిఘరే’’తి వుత్తన్తి ఆహ ‘‘సయనిఘరే’’తి. యతోతి ఏత్థ తోసద్దో పఠమాదీసు అత్థేసు దిస్సతి. ‘‘యతోనిదాన’’న్తిఆదీసు (సు. ని. ౨౭౫) పఠమత్థే. ‘‘అన్తరాయే అసేసతో’’తిఆదీసు (ధ. స. అట్ఠ. గన్థారమ్భకథా ౭) దుతియత్థే ¶ . ‘‘అనిచ్చతో’’తిఆదీసు (పట్ఠా. ౧.౧.౪౦౯) తతియత్థే. ‘‘మాతితో పితితో’’తిఆదీసు (దీ. ని. ౧.౩౧౧) పఞ్చమ్యత్థే. ‘‘యం ¶ పరతో దానపచ్చయా’’తిఆదీసు (జా. ౨.౨౨.౫౮౫) ఛట్ఠ్యత్థే. ‘‘పురతో పచ్ఛతో’’తిఆదీసు (పాచి. ౫౭౬) సత్తమ్యత్థే. ‘‘పదమతో’’తిఆదీసు కారణత్థే దిస్సతి. ఇధాపి కారణత్థేయేవాతి ఆహ ‘‘యస్మా’’తి. యస్మా కారణా అయ్యస్స భిక్ఖా దిన్నా, తస్మా గచ్ఛథ భన్తే తుమ్హేతి అత్థో. యన్తి భిక్ఖం. వోతి తుమ్హేహి. అధిప్పాయోతి పురిసస్స అజ్ఝాసయో. ‘‘పరియుట్ఠితో’’తి సామఞ్ఞతో వుత్తేపి అత్థపకరణాదితో రాగపరియుట్ఠితోవాధిప్పేతోతి ఆహ ‘‘రాగపరియుట్ఠితో’’తి, రాగేన పరిభవిత్వా ఉట్ఠితోతి అత్థో.

౨౮౦. సభోజనన్తి ఏత్థ సకారో సహసద్దకారియో చ అకారుకారానం అసరూపత్తా అకారతో ఉకారస్స లోపో చ తీసు పదేసు పచ్ఛిమానం ద్విన్నం పదానం తుల్యత్థనిస్సితసమాసో చ పుబ్బపదేన సహ భేదనిస్సితబాహిరత్థసమాసో చ హోతి, ఇతి ఇమమత్థం దస్సేన్తో ఆహ ‘‘సహ ఉభోహి జనేహీ’’తి. అథ వా భుఞ్జితబ్బన్తి భోజనం, సం విజ్జతి భోజనం అస్మిం కులేతి సభోజనన్తి దస్సేన్తో ఆహ ‘‘అథ వా’’తిఆది. హీతి సచ్చం. తేనేవాతి తేనేవ అఞ్ఞమఞ్ఞం భుఞ్జితబ్బత్తా. అస్సాతి ‘‘సభోజనే’’తిపదస్స. ఘరేతి ఏత్థ పుబ్బో సయనిసద్దో లోపోతి ఆహ ‘‘సయనిఘరే’’తి. ఇమినా ‘‘దత్తో’’తిఆదీసు వియ పుబ్బపదలోపసమాసం దస్సేతి. పిట్ఠసఙ్ఘాటస్సాతి ఏత్థ పిట్ఠసఙ్ఘాటో నామ న అఞ్ఞస్స యస్స కస్సచి, అథ ఖో సయనిఘరగబ్భస్సేవాతి ఆహ ‘‘తస్స సయనిఘరగబ్భస్సా’’తి. యథా వా తథా వాతి యేన వా తే న వా ఆకారేన. కతస్సాతి పిట్ఠివంసం ఆరోపేత్వా వా అనారోపేత్వా వా కతస్సాతి. తతియం.

౨౮౪. చతుత్థపఞ్చమేసు యథా చ సభోజనసిక్ఖాపదం పఠమపారాజికసముట్ఠానం, ఏవమేవ తానిపీతి యోజనాతి. చతుత్థపఞ్చమాని.

౬. చారిత్తసిక్ఖాపదం

౨౯౪. ఛట్ఠే ¶ కస్మా తేహి ‘‘దేథావుసో భత్త’’న్తి వుత్తం, నను భిక్ఖూనం ఏవం వత్తుం న వట్టతీతి ఆహ ‘‘ఏత్థ తం కిరా’’తిఆది. తస్మాతి యస్మా అభిహటం అహోసి, తస్మా.

౨౯౫. ఇదం పన వచనం ఆహాతి సమ్బన్ధో. పసాదఞ్ఞథత్తన్తి పసాదస్స అఞ్ఞేనాకారేన భావో. నన్తి ఖాదనీయం. ‘‘గహేత్వా ఆగమంసూ’’తిఇమినా ‘‘ఉస్సారియిత్థా’’తి ఏత్థ ఉకారస్స ఉగ్గహత్థతఞ్చ ¶ సరధాతుస్స గత్యత్థతఞ్చ అజ్జతనిఞుంవిభత్తియా త్థత్తఞ్చ దస్సేతి, ఉగ్గహేత్వా సారింసు అగమంసూతి అత్థో.

౨౯౮. యత్థాతి యస్మిం ఠానే. ఠితస్స భిక్ఖునో చిత్తం ఉప్పన్నన్తి యోజనా. తతోతి చిత్తుప్పన్నతో. యన్తి భిక్ఖుం. పకతివచనేనాతి ఉచ్చాసద్దమకత్వా పవత్తేన సభావవచనేన. అన్తోవిహారేతి వచనస్స అతిసమ్బాధత్తా అయుత్తభావం మఞ్ఞమానో ఆహ ‘‘అపి చ అన్తోఉపచారసీమాయా’’తి.

౩౦౨. గామస్స అన్తరే ఆరామో తిట్ఠతీతి అన్తరారామో విహారో, తం గచ్ఛతీతి దస్సేన్తో ఆహ ‘‘అన్తోగామే’’తిఆదీతి. ఛట్ఠం.

౭. మహానామసిక్ఖాపదం

౩౦౩. సత్తమే ‘‘భగవతో’’తిపదం ‘‘చూళపితుపుత్తో’’తిపదే సమ్బన్ధో, ‘‘మహల్లకతరో’’తిపదే అపాదానం. చూళపితుపుత్తోతి సుద్ధోదనో, సక్కోదనో, సుక్కోదనో, ధోతోదనో, అమితోదనోతి పఞ్చ జనా భాతరో, అమితా, పాలితాతి ద్వే భగినియో. తేసు భగవా చ నన్దో చ జేట్ఠభాతుభూతస్స సుద్ధోదనస్స పుత్తా, ఆనన్దో కనిట్ఠభాతుభూతస్స అమితోదనస్స పుత్తో, మహానామో చ అనురుద్ధో చ తతియస్స సుక్కోదనస్స పుత్తా. సక్కోదనధోతోదనానం పుత్తా అపాకటా. తిస్సత్థేరో అమితాయ నామ భగినియా పుత్తో, పాలితాయ పుత్తధీతరా అపాకటా. తస్మా చూళపితునో సుక్కోదనస్స ¶ పుత్తో చూళపితుపుత్తోతి అత్థో దట్ఠబ్బో. ద్వీసు ఫలేసూతి హేట్ఠిమేసు ద్వీసు ఫలేసు. ఉస్సన్నసద్దో బహుపరియాయోతి ఆహ ‘‘బహూ’’తి. వజతోతి గోట్ఠతో. తఞ్హి గావో గోచరట్ఠానతో పటిక్కమిత్వా నివాసత్థాయ వజన్తి గచ్ఛన్తి అస్మిన్తి వజోతి వుచ్చతి.

౩౦౬. తస్మిం సమయేతి తస్మిం పవారణసమయే. ‘‘ఏత్తకేహీ’’తిపదస్స నామవసేన వా పరిమాణవసేన వా దువిధస్స అత్థస్స అధిప్పేతత్తా వుత్తం ‘‘నామవసేన పరిమాణవసేనా’’తి. తేసు నామం సన్ధాయ ఏతం నామం ఏతేసం భేసజ్జానన్తి ఏత్తకానీతి వచనత్థో కాతబ్బో, పరిమాణం సన్ధాయ ఏతం పరిమాణం ఏతేసన్తి ఏత్తకానీతి వచనత్థో కాతబ్బో. ‘‘అఞ్ఞం భేసజ్జ’’న్తి ఏత్థ అఞ్ఞసద్దస్స అపాదానం నామం వా పరిమాణం వా భవేయ్యాతి ఆహ ‘‘సబ్బినా పవారితో’’తిఆది.

౩౧౦. యేతి ¶ దాయకా, పవారితా హోన్తీతి సమ్బన్ధోతి. సత్తమం.

౮. ఉయ్యుత్తసేనాసిక్ఖాపదం

౩౧౧. అట్ఠమే ‘‘అభిముఖ’’న్తిఇమినా అభిసద్దస్సత్థం దస్సేతి. ‘‘ఉయ్యాతో’’తిపదస్స ఉట్ఠహిత్వా యాతోతి దస్సేన్తో ఆహ ‘‘నగరతో నిగ్గతో’’తి. ‘‘కతఉయ్యోగ’’న్తి ఇమినా ఉట్ఠహిత్వా యుఞ్జతి గచ్ఛతీతి ఉయ్యుత్తాతి దస్సేతి. ధాతూన, మనేకత్థత్తా వుత్తం ‘‘గామతో నిక్ఖన్త’’న్తి.

౩౧౪. ద్వాదస పురిసా ఇమస్స హత్థినోతి ద్వాదసపురిసో, ఆవుధో హత్థేసు ఏతేసన్తి ఆవుధహత్థా. నిన్నన్తి నిన్నట్ఠానం, పస్సతో భిక్ఖునోతి సమ్బన్ధోతి. అట్ఠమం.

౯. సేనావాససిక్ఖాపదం

౩౧౯. నవమే ‘‘తిట్ఠతు వా’’తిఆదినా వసనాకారం దస్సేతి. వాసద్దో ‘‘చఙ్కమతు వా’’తిఅత్థం సమ్పిణ్డేతి. కిఞ్చి ఇరియాపథన్తి చతూసు ¶ ఇరియాపథేసు కిఞ్చి ఇరియాపథం. యథా రుద్ధమానే సఞ్చారో ఛిజ్జతి, ఏవం రుద్ధా సంవుతా హోతీతి యోజనా. ‘‘రుద్ధో’’తి ఇమినా ‘‘పలిబుద్ధో’’తి ఏత్థ పరిపుబ్బస్స బుధిధాతుస్స అధిప్పాయత్థం దస్సేతీతి. నవమం.

౧౦. ఉయ్యోధికసిక్ఖాపదం

౩౨౨. దసమే యుజ్ఝన్తీతి సంపహరన్తి. ‘‘బలస్స అగ్గం ఏత్థా’’తిఇమినా భిన్నాధికరణబాహిరత్థసమాసం దస్సేతి. ‘‘జానన్తీ’’తిపదం అత్థసమ్పుణ్ణత్థాయ పక్ఖిత్తం. అగ్గన్తి కోట్ఠాసం. బలం గణీయతి ఏత్థాతి బలగ్గన్తి వచనత్థోపి యుజ్జతి. తేనాహ ‘‘బలగణనట్ఠాన’’న్తి. ఇదఞ్హి వచనం అమ్బసేచనగరుసిననయేన వుత్తం. కథం? ‘‘బలగణనట్ఠాన’’న్తి వదన్తేన అట్ఠకథాచరియేన ‘‘బలస్స అగ్గం జానన్తి ఏత్థాతి బలగ్గ’’న్తి వచనత్థస్స పిణ్డత్థో చ ఞాపీయతి, ‘‘బలం గణీయతి ఏత్థాతి బలగ్గ’’న్తి వచనత్థో చ దస్సీయతి. వియూహీయతే సమ్పిణ్డీయతే బ్యూహో, సేనాయ బ్యూహో సేనాబ్యూహోతి అత్థం దస్సేతి ‘‘సేనాయ వియూహ’’న్తిఆదినా. అణతి భేరవసద్దం కరోతీతి అణీకం, ముద్ధజణకారో, హత్థీయేవ అణీకం ¶ హత్థాణీకం. ఏసేవ నయో సేసేసుపి. యో హత్థీ పుబ్బే వుత్తో, తేన హత్థినాతి యోజనాతి. దసమం.

అచేలకవగ్గో పఞ్చమో.

౬. సురాపానవగ్గో

౧. సురాపానసిక్ఖాపద-అత్థయోజనా

౩౨౬. సురాపానవగ్గస్స పఠమే భద్దా వతి ఏత్థాతి భద్దవతికాతి చ, భద్దా వతి భద్దవతి, సా ఏత్థ అత్థీతి భద్దవతికాతి చ అత్థం దస్సేన్తో ఆహ ‘‘సో’’తిఆది. సోతి గామో లభీతి సమ్బన్ధో. పథం గచ్ఛన్తీతి పథావినోతి కతే అద్ధికాయేవాతి ఆహ ‘‘అద్ధికా’’తి. అద్ధం గచ్ఛన్తీతి అద్ధికా. ‘‘పథికా’’తిపి పాఠో, అయమేవత్థో. ‘‘తేజసా తేజ’’న్తిపదాని సమ్బన్ధాపేక్ఖాని చ హోన్తి ¶ , పదానం సమానత్తా సమ్బన్ధో చ సమానోతి మఞ్ఞితుం సక్కుణేయ్యా చ హోన్తి, తస్మా తేసం సమ్బన్ధఞ్చ తస్స అసమానతఞ్చ దస్సేతుం వుత్తం ‘‘అత్తనో తేజసా నాగస్స తేజ’’న్తి. ‘‘ఆనుభావేనా’’తిఇమినా పన తేజసద్దస్స అత్థం దస్సేతి. కపోతస్స పాదో కపోతో ఉపచారేన, తస్స ఏసో కాపోతో, వణ్ణో. కాపోతో వియ వణ్ణో అస్సాతి కాపోతికాతి దస్సేన్తో ఆహ ‘‘కపోతపాదసమవణ్ణరత్తోభాసా’’తి. పసన్నసద్దస్స పసాదసద్ధాదయో నివత్తేతుం ‘‘సురామణ్డస్సేతం అధివచన’’న్తి వుత్తం. పఞ్చాభిఞ్ఞస్స సతోతి పఞ్చాభిఞ్ఞస్స సమానస్స సాగతస్సాతి యోజనా.

౩౨౮. ‘‘మధుకపుప్ఫాదీనం రసేన కతో’’తిఇమినా పుప్ఫానం రసేన కతో ఆసవో పుప్ఫాసవోతి వచనత్థం దస్సేతి. ఏస నయో ‘‘ఫలాసవో’’తిఆదీసుపి. సురామేరయానం విసేసం దస్సేతుం వుత్తం ‘‘సురా నామా’’తిఆది. పిట్ఠకిణ్ణపక్ఖిత్తాతి పిట్ఠేన చ కిణ్ణేన చ పక్ఖిత్తా కతా వారుణీతి సమ్బన్ధో. కిణ్ణాతి చ సురాయ బీజం. తఞ్హి కిరన్తి నానాసమ్భారాని మిస్సీభవన్తి ఏత్థాతి కిణ్ణాతి వుచ్చతి. తస్సాయేవ మణ్డేతి యోజనా. సురనామకేన ఏకేన వనచరకేన కతాతి సురా. మదం జనేతీతి మేరయం.

౩౨౯. లోణసోవీరకన్తి ¶ ఏవంనామకం పానం. సుత్తన్తిపి ఏవమేవ. తస్మిన్తి సూపసంపాకే. తేలం పన పచన్తీతి సమ్బన్ధో. నత్థి తిఖిణం మజ్జం ఏత్థాతి అతిఖిణమజ్జం, అతిఖిణమజ్జే తస్మింయేవ తేలేతి అత్థో. యం పనాతి తేలం పన. తిఖిణం మజ్జం ఇమస్స తేలస్సాతి తిఖిణమజ్జం. యత్థాతి తేలే. అరిట్ఠోతి ఏవంనామకం భేసజ్జం. తన్తి అరిట్ఠం, ‘‘సన్ధాయా’’తిపదే అవుత్తకమ్మం. ఏతన్తి ‘‘అమజ్జం అరిట్ఠ’’న్తివచనం, ‘‘వుత్త’’న్తిపదే వుత్తకమ్మన్తి. పఠమం.

౨. అఙ్గులిపతోదకసిక్ఖాపదం

౩౩౦. దుతియే అఙ్గులీహి పతుజ్జనం అఙ్గులిపతోదో, సోయేవ అఙ్గులిపతోదకోతి దస్సేన్తో ఆహ ‘‘అఙ్గులీహీ’’తిఆది. ఉత్తన్తోతి ¶ అవతపన్తో. అవతపన్తోతి చ అత్థతో కిలమన్తోయేవాతి ఆహ ‘‘కిలమన్తో’’తి. కిలమన్తో హుత్వాతి యోజనా. అస్సాసగహణేన పస్సాసోపి గహేతబ్బోతి ఆహ ‘‘అస్సాసపస్సాససఞ్చారో’’తి. తమ్పీతి భిక్ఖునిమ్పీతి. దుతియం.

౩. హసధమ్మసిక్ఖాపదం

౩౩౫. తతియే పకారేన కరీయతి ఠపీయతీతి పకతం పఞ్ఞత్తన్తి దస్సేన్తో ఆహ ‘‘యం భగవతా’’తిఆది. యన్తి సిక్ఖాపదం.

౩౩౬. హససఙ్ఖాతో ధమ్మో సభావో హసధమ్మోతి వుత్తే అత్థతో కీళికాయేవాతి ఆహ ‘‘కీళికా వుచ్చతీ’’తి.

౩౩౭. గోప్ఫకానన్తి చరణగణ్ఠికానం. తే హి పాదే పాదం ఠపనకాలే అఞ్ఞమఞ్ఞూపరి ఠపనతో గోపీయన్తీతి గోప్ఫా, తే ఏవ గోప్ఫకాతి వుచ్చన్తి. పాదస్స హి ఉపరి పాదం ఠపనకాలే ఏకస్స ఉపరి ఏకో న ఠపేతబ్బో. తేనాహ భగవా ‘‘పాదే పాదం అచ్చాధాయా’’తి (దీ. ని. ౨.౧౯౬; మ. ని. ౧.౪౨౩; అ. ని. ౩.౧౬). ఓట్ఠజో దుతియో. ఓరోహన్తస్స భిక్ఖునోతి సమ్బన్ధో.

౩౩౮. ఫియారిత్తాదీహీతి ఆదిసద్దేన లఙ్కారాదయో సఙ్గణ్హాతి. కేచి వదన్తీతి సమ్బన్ధో. పతనుప్పతనవారేసూతి పతనవార ఉప్పతనవారేసు. తత్థాతి తస్సం ఖిత్తకథలాయం. హీతి సచ్చం ¶ , యస్మా వా. ఠపేత్వా కీళన్తస్సాతి సమ్బన్ధో. లిఖితుం వట్టతి కీళాధిప్పాయస్స విరహితత్తాతి అధిప్పాయో. కీళాధిప్పాయేన అత్థజోతకం అక్ఖరం లిఖన్తస్సాపి ఆపత్తియేవాతి వదన్తి. ఏత్థాతి ఇమస్మిం సిక్ఖాపదేతి. తతియం.

౪. అనాదరియసిక్ఖాపదం

౩౪౨. చతుత్థే ధమ్మో నామ తన్తియేవాతి ఆహ ‘‘తన్తీ’’తి. పవేణీతి తస్సేవ వేవచనం. ‘‘తం వా న సిక్ఖితుకామో’’తి ఏత్థ తంసద్దస్స అత్థమావికాతుం వుత్తం ‘‘యేన పఞ్ఞత్తేనా’’తి. వినయే అపఞ్ఞత్తం ¶ సన్ధాయ వుత్తం ‘‘అపఞ్ఞత్తేనా’’తి ఆహ ‘‘సుత్తే వా అభిధమ్మే వా ఆగతేనా’’తి.

౩౪౪. పవేణియాతి ఉపాలిఆదికాయ ఆచరియపరమ్పరసఙ్ఖాతాయ తన్తియా. కురున్దియం వుత్తన్తి సమ్బన్ధో. మహాపచ్చరియం వుత్తన్తి సమ్బన్ధో. తం సబ్బన్తి కురున్దివాదమహాపచ్చరివాదసఙ్ఖాతం సబ్బం తం వచనం. పవేణియా ఆగతేతి పవేణియా ఆగతసఙ్ఖాతే మహాఅట్ఠకథావాదేతి. చతుత్థం.

౩౪౫. పఞ్చమే మనుస్సవిగ్గహేతి మనుస్సవిగ్గహపారాజికేతి. పఞ్చమం.

౬. జోతిసిక్ఖాపదం

౩౫౦. ఛట్ఠే జనపదస్స నామత్తా బహువచనవసేన ‘‘భగ్గేసూ’’తి పాళియం వుత్తం. సుసుమారసణ్ఠానో పబ్బతసఙ్ఖాతో గిరి ఏత్థాతి సుసుమారగిరి, ఏతస్స వా మాపితకాలే సుసుమారో గిరతి సద్దం నిగ్గిరతి ఏత్థాతి సుసుమారగిరీతి అత్థమనపేక్ఖిత్వా వుత్తం ‘‘నగరస్స నామ’’న్తి. తం పనాతి వనం పన. ‘‘మిగాన’’న్తిఆదినా మిగానం అభయో దీయతి ఏత్థాతి మిగదాయోతి అత్థం దస్సేతి.

౩౫౨. ‘‘జోతికే’’తిపదస్స జోతిస్స అగ్గిస్స కరణం జోతికన్తి దస్సేతుం వుత్తం ‘‘జోతికరణే’’తి.

౩౫౪. ‘‘సమాదహితుకామతాయా’’తిపదం ¶ ‘‘అరణిసణ్ఠాపనతో’’తిపదే హేతు. జాలాతి సిఖా. సా హి జలతి దిబ్బతీతి జాలాతి వుచ్చతి.

పతిలాతం ఉక్ఖిపతీతి ఏత్థ ‘‘పతితాలాత’’న్తి వత్తబ్బే తకారలోపం కత్వా సన్ధివసేన పతిలాతన్తి వుత్తన్తి ఆహ ‘‘అలాతం పతితం ఉక్ఖిపతీ’’తి. అలాతన్తి ఉమ్ముక్కం. తఞ్హి ఆదిత్తం హుత్వా అతిఉణ్హత్తా న లాతబ్బం న గణ్హితబ్బన్తి అలాతన్తి వుచ్చతి. అవిజ్ఝాతన్తి ఝాయనతో డయ్హనతో అవిగతం అలాతన్తి సమ్బన్ధో. ఝాయనం డయ్హనం ఝాతం, విగతం ఝాతం ఇమస్సాలాతస్సాతి విజ్ఝాతం.

౩౫౬. పదీపాదీనీతి ¶ పదీపజోతికాదీని. తత్థాతి తాసు దుట్ఠవాళమిగఅమనుస్ససఙ్ఖాతాసు ఆపదాసు నిమిత్తభూతాసు. నిమిత్తత్థే చేతం భుమ్మవచనన్తి. ఛట్ఠం.

౭. నహానసిక్ఖాపదం

౩౬౬. సత్తమే పారం గచ్ఛన్తో న కేవలం సఉదకాయ నదియా ఏవ న్హాయితుం వట్టతి, సుక్ఖాయ నదియాపి వట్టతీతి దస్సేన్తో ఆహ ‘‘సుక్ఖాయా’’తిఆది. ఉక్కిరిత్వాతి వియూహిత్వా. ఆవాటాయేవ ఖుద్దకట్ఠేన ఆవాటకా, తేసూతి. సత్తమం.

౮. దుబ్బణ్ణకరణసిక్ఖాపదం

౩౬౮. అట్ఠమే అలభీతి లభోతి వచనత్థే అపచ్చయం కత్వా ణపచ్చయస్స స్వత్థభావం దస్సేతుం వుత్తం ‘‘లభోయేవ లాభో’’తి. అపచ్చయమకత్వా పకతియా ణపచ్చయోపి యుత్తోయేవాతి దట్ఠబ్బం. సద్దన్తరోపి అత్థన్తరాభావా సమాసో హోతీతి ఆహ ‘‘నవచీవరలాభేనాతి వత్తబ్బే’’తి. అనునాసికలోపన్తి ‘‘నవ’’న్తి ఏత్థ నిగ్గహీతస్స వినాసం. నిగ్గహీతఞ్హి నాసం అనుగతత్తా ‘‘అనునాసిక’’న్తి వుచ్చతి, తస్స అదస్సన, మకత్వాతి అత్థో. మజ్ఝే ఠితపదద్వయేతి ‘‘నవ’’న్తి చ ‘‘చీవరలాభేనా’’తి చ ద్విన్నం పదానమన్తరే ‘‘ఠితే పనా’’తి చ ‘‘భిక్ఖునా’’తి చ పదద్వయే. నిద్ధారణే చేతం భుమ్మవచనం. నిపాతోతి నిపాతమత్తం. అలభీతి లభోతి వచనత్థస్స అభిధేయ్యత్థం దస్సేతుం ‘‘భిక్ఖునా’’తి వుత్తన్తి ఆహ ‘‘భిక్ఖునా’’తిఆది. పదభాజనే పన వుత్తన్తి సమ్బన్ధో. యన్తి యం చీవరం. ‘‘చీవర’’న్తి ఏత్థ చీవరసరూపం దస్సేన్తో ఆహ ‘‘యం నివాసేతుం వా’’తిఆది. చమ్మకారనీలన్తి చమ్మకారానం తిఫలే పక్ఖిత్తస్స అయగూథస్స నీలం. మహాపచ్చరియం ¶ వుత్తన్తి సమ్బన్ధో. దుబ్బణ్ణో కరీయతి అనేనాతి దుబ్బణ్ణకరణం, కప్పబిన్దున్తి ఆహ ‘‘కప్పబిన్దుం సన్ధాయా’’తి. ఆదియన్తేన భిక్ఖునా ఆదాతబ్బన్తి సమ్బన్ధో. కోణేసూతి అన్తేసు. వాసద్దో అనియమవికప్పత్థో. అక్ఖిమణ్డలమత్తం వాతి అక్ఖిమణ్డలస్స పమాణం వా కప్పబిన్దూతి సమ్బన్ధో. పట్టే వాతి అనువాతపట్టే ¶ వా. గణ్ఠియం వాతి గణ్ఠికపట్టే వా. పాళికప్పోతి ద్వే వా తిస్సో వా తతో అధికా వా బిన్దుఆవలీ కత్వా కతో కప్పో. కణ్ణికకప్పోతి కణ్ణికం వియ బిన్దుగోచ్ఛకం కత్వా కతో కప్పో. ఆదిసద్దేన అగ్ఘియకప్పాదయో సఙ్గణ్హాతి. సబ్బత్థాతి సబ్బాసు అట్ఠకథాసు. ఏకోపి బిన్దు వట్టోయేవ వట్టతీతి ఆహ ‘‘ఏకం వట్టబిన్దు’’న్తి.

౩౭౧. అగ్గళాదీనీతి ఆదిసద్దేన అనువాతపరిభణ్డే సఙ్గణ్హాతీతి. అట్ఠమం.

౯. వికప్పనసిక్ఖాపదం

౩౭౪. నవమే తస్సాతి ఏత్థ తసద్దస్స విసయో చీవరసామికోయేవాతి ఆహ ‘‘చీవరసామికస్సా’’తి. దుతియస్స తసద్దస్స విసయో వినయధరోయేవాతి ఆహ ‘‘యేనా’’తిఆది. ‘‘అవిస్సాసన్తో’’తిపదస్స కిరియావిసేసనభావం దస్సేతుం వుత్తం ‘‘అవిస్సాసేనా’’తి. తేనాతి వినయధరేనాతి. నవమం.

౧౦. చీవరాపనిధానసిక్ఖాపదం

౩౭౭. దసమే ‘‘అపనేత్వా’’తిఇమినా అపఇత్యూపసగ్గస్స అత్థం దస్సేతి. నిధేన్తీతి నిగూహిత్వా ఠపేన్తి. హసాధిప్పాయోతి హసం, హసనత్థాయ వా అధిప్పాయో. పరిక్ఖారస్స సరూపం దస్సేతుం వుత్తం ‘‘పత్తత్థవికాది’’న్తి. పత్తస్స పాళియమాగతత్తా పత్తస్స థవికాతి అత్థోయేవ గహేతబ్బో, న పత్తో చ థవికా చాతి. ‘‘సమణేన నామా’’తిపదం ‘‘భవితు’’న్తిపదే భావకత్తాతి. దసమం.

సురాపానవగ్గో ఛట్ఠో.

౭. సప్పాణకవగ్గో

౧. సఞ్చిచ్చపాణసిక్ఖాపద-అత్థయోజనా

౩౮౨. సప్పాణకవగ్గస్స ¶ పఠమే ఉసుం అసతి ఖిపతి అనేనాతి ఇస్సాసోతి కతే ధనుయేవ ముఖ్యతో ఇస్సాసో నామ, ధనుగ్గహా- చరియో ¶ పన ఉపచారేన. ఉసుం అసతి ఖిపతీతి ఇస్సాసోతి కతే ధనుగ్గహాచరియో ఇస్సాసో నామ, ఇధ పన ఉపచారత్థో వా కత్తుత్థో వా గహేతబ్బోతి ఆహ ‘‘ధనుగ్గహాచరియో హోతీ’’తి. పబ్బజితకాలే ఇస్సాసస్స అయుత్తత్తా వుత్తం ‘‘గిహికాలే’’తి. వోరోపితాతి ఏత్థ వి అవ పుబ్బస్స రుహధాతుస్స అధిప్పాయత్థం దస్సేతుం వుత్తం ‘‘వియోజితా’’తి.

యస్మా గచ్ఛతీతి సమ్బన్ధో. ఏతన్తి ‘‘జీవితా వోరోపితా’’తివచనం. కస్మా వోహారమత్తమేవ హోతి, నను యతో కుతోచి యస్మిం కిస్మించి వియోజితే ద్వే వత్థూని వియ విసుం తిట్ఠన్తి పాణతో జీవితే వియోజితే పాణజీవితాపీతి ఆహ ‘‘న హేత్థా’’తిఆది. హీతి సచ్చం. ఏత్థాతి ‘‘జీవితా వోరోపితా’’తివచనే దస్సేతున్తి సమ్బన్ధో. కిఞ్చి జీవితం నామాతి యోజనా. అయం పనేత్థ అత్థసమ్బన్ధో – సీసాలఙ్కారే సీసతో వియోజితే సీసం అలఙ్కారతో విసుం తిట్ఠతి యథా, ఏవం జీవితే పాణతో వియోజితే జీవితం పాణతో విసుం న తిట్ఠతి నామాతి. అఞ్ఞదత్థూతి ఏకంసేన. ‘‘పాణ’’న్తి సామఞ్ఞతో వుత్తోపి మనుస్సపాణస్స పారాజికట్ఠానే గహితత్తా ఇధ పారిసేసఞాయేన తిరచ్ఛానపాణోవ గహేతబ్బోతి ఆహ ‘‘తిరచ్ఛానగతోయేవ పాణో’’తి. తన్తి పాణం. మహన్తే పన పాణేతి సమ్బన్ధో.

౩౮౫. సోధేన్తో అపనేతీతి యోజనా. మఙ్గులోతి మనుస్సరత్తపో ఏకో కిమివిసేసో. సో హి రత్తపివనత్థాయ మఙ్గతి ఇతో చితో చ ఇమం చిమఞ్చ ఠానం గచ్ఛతీతి ‘‘మఙ్గులో’’తి వుచ్చతి. పదక్ఖరానఞ్హి అవిపరితత్థం, సోతూనఞ్చ సజ్ఝాయోపదేసలభనత్థం కత్థచి ఠానే వచనత్థో వుత్తోతి దట్ఠబ్బం. తస్స బీజమేవ ఖుద్దకట్ఠేన మఙ్గులబీజకం, తస్మిం. తన్తి మఙ్గులబీజకం. భిన్దన్తో హుత్వాతి యోజనాతి. పఠమం.

౨. సప్పాణకసిక్ఖాపదం

౩౮౭. దుతియే ¶ సహ పాణేహీతి సప్పాణకం ఉదకన్తి దస్సేన్తో ఆహ ‘‘యే పాణకా’’తిఆది. హీతి సచ్చం. పత్తపూరమ్పి ఉదకన్తి సమ్బన్ధో ¶ . తాదిసేనాతి సప్పాణకేన. ధోవతోపి పాచిత్తియన్తి యోజనా. ఉదకసోణ్డిన్తి సిలామయం ఉదకసోణ్డిం. పోక్ఖరణిన్తి సిలామయం పోక్ఖరణిం. ఉట్ఠాపయతోపి పాచిత్తియన్తి సమ్బన్ధో. తతోతి సోణ్డిపోక్ఖరణీహి. ఉదకస్సాతి ఉదకేన, పూరే ఘటే ఆసిఞ్చిత్వాతి సమ్బన్ధో. తత్థాతి ఉదకే. ఉదకేతి ఉదకసణ్ఠానకపదేసే ఆసిఞ్చితఉదకే. పతిస్సతీతి సోణ్డిపోక్ఖరణీహి గహితఉదకం పతిస్సతీతి. దుతియం.

౩. ఉక్కోటనసిక్ఖాపదం

౩౯౨. తతియే ‘‘ఉచ్చాలేన్తీ’’తిఇమినా ఉక్కోటేన్తీతి ఏత్థ ఉపుబ్బస్స కుటధాతుస్స ఉచ్చాలనత్థం దస్సేతి ధాతూన, మనేకత్థత్తా. యం యం పతిట్ఠితం యథాపతిట్ఠితం, తస్స భావో యథాపతిట్ఠితభావో, తేన.

౩౯౩. యో ధమ్మోతి యో సమథధమ్మో. ధమ్మేనాతి ఏత్థ ఏనసద్దేన ‘‘యథాధమ్మ’’న్తి ఏత్థ అంఇతికారియస్స కారిం దస్సేతి. ఇమినా ‘‘యథాధమ్మ’’న్తి పదస్స ‘‘నిహతాధికరణ’’న్తి ఏత్థ నిహతసద్దేన సమ్బన్ధితబ్బభావం దస్సేతి. ‘‘సత్థారా’’తిపదం ‘‘వుత్తం’’ ఇతిపదే కత్తా. నత్థి హతం హననం ఇమస్సాతి నిహతన్తి వుత్తే అత్థతో వూపసమనమేవాతి ఆహ ‘‘వూపసమిత’’న్తి.

౩౯౫. యం వా తం వా కమ్మం ధమ్మకమ్మం నామ న హోతి, అథ ఖో అధికరణవూపసమకమ్మమేవ ధమ్మకమ్మం నామాతి దస్సేన్తో ఆహ ‘‘యేన కమ్మేనా’’తిఆది. అయమ్పీతి అయమ్పి భిక్ఖు. సేసపదానిపీతి ‘‘ధమ్మకమ్మే వేమతికో’’తిఆదీని సేసపదానిపి. ఏత్థాతి ఇమస్మిం సిక్ఖాపదే. విత్థారో పన వుత్తోతి సమ్బన్ధో. తత్థేవాతి పరివారే ఏవ. ఇధాతి ఇమస్మిం సిక్ఖాపదే, విభఙ్గే వాతి. తతియం.

౪. దుట్ఠుల్లసిక్ఖాపదం

౩౯౯. చతుత్థే అత్థుద్ధారవసేన దస్సితాని దుట్ఠుల్లసద్దత్థభావేన సదిసత్తాతి అధిప్పాయో. ‘‘ధుర’’న్తి ¶ ఏత్థ లక్ఖణవన్తత్తా భుమ్మత్థే ఉపయోగవచనన్తి ఆహ ‘‘ధురే’’తి. ధురే నిక్ఖిత్తమత్తే సతీతి యోజనా.

ఏవం ¶ ధురం నిక్ఖిపిత్వాతి ‘‘అఞ్ఞస్స నారోచేస్సామీ’’తి ఏవం ధురం నిక్ఖిపిత్వా. అఞ్ఞస్సాతి వత్థు, పుగ్గలతో అఞ్ఞస్స దుతియస్స. సోపీతి దుతియోపి. అఞ్ఞస్సాతి తతియస్స. యావ కోటి న ఛిజ్జతి, తావ ఆపజ్జతియేవాతి యోజనా. తస్సేవాతి ఆపత్తిం ఆపన్నపుగ్గలస్స. వత్థుపుగ్గలోయేవాతి ఆపత్తిం ఆపన్నపుగ్గలోయేవ. అయన్తి పఠమభిక్ఖు. అఞ్ఞస్సాతి దుతియస్స. సోతి దుతియో ఆరోచేతీతి సమ్బన్ధో. యేనాతి పఠమభిక్ఖునా. అస్సాతి దుతియస్స. తస్సేవాతి పఠమభిక్ఖుస్సేవ. వత్థుపుగ్గలం ఉపనిధాయ ‘‘తతియేన పుగ్గలేన దుతియస్సా’’తి వుత్తం.

౪౦౦. పఞ్చాపత్తిక్ఖన్ధేతి థుల్లచ్చయాదికే పఞ్చ ఆపత్తిక్ఖన్ధే. అజ్ఝాచారో నామాతి అధిభవిత్వా వీతిక్కమిత్వా ఆచరితబ్బత్తా అజ్ఝాచారో నామాతి. చతుత్థం.

౫. ఊనవీసతివస్ససిక్ఖాపదం

౪౦౨. పఞ్చమే అఙ్గులియోతి కరసాఖాయో. తా హి అఙ్గన్తి హత్థతో పఞ్చధా భిజ్జిత్వా ఉగ్గచ్ఛన్తీతి అఙ్గులియోతి వుచ్చన్తి. లిఖన్తస్స ఉపాలిస్సాతి సమ్బన్ధో. తేనాతి బహుచిన్తేతబ్బకారణేన. అస్సాతి ఉపాలిస్స. ఉరోతి హదయం. తఞ్హి ఉసతి చిత్తతాపో దహతి ఏత్థాతి ఉరోతి వుచ్చతి. రూపసుత్తన్తి హేరఞ్ఞికానం రూపసుత్తం, యథా హత్థాచరియానం హత్థిసుత్తన్తి. అక్ఖీనీతి చక్ఖూని. తాని హి అక్ఖన్తి విసయేసు బ్యాపీభవన్తి, రూపం వా పస్సతి ఇమేహీతి అక్ఖీనీతి వుచ్చన్తి. మకసేన సూచిముఖానం గహితత్తా డంసేన పిఙ్గలమక్ఖికాయోవ గహేతబ్బాతి ఆహ ‘‘డంసాతి పిఙ్గలమక్ఖికాయో’’తి. పిఙ్గలమక్ఖికాయో హి డంసనట్ఠేన ఖాదనట్ఠేన డంసాతి వుచ్చన్తి. దుక్కరో ఖమో ఏతాసన్తి దుక్ఖాతి దస్సేన్తో ఆహ ‘‘దుక్ఖమాన’’న్తి. వేదనానన్తి సమ్బన్ధో. అసాతస్స కారణం దస్సేతుం వుత్తం ‘‘అమధురాన’’న్తి. ఇమినా అమధురత్తా న సాదితబ్బాతి అసాతాతి అత్థం దస్సేతి. పాణసద్దజీవితసద్దానం పరియాయభావం దస్సేతుం వుత్తం ‘‘జీవితహరాన’’న్తి. పాణం హరన్తి అపనేన్తీతి పాణహరా, తాసం వేదనానన్తి సమ్బన్ధో.

౪౦౪. విజాయనకాలతో ¶ పట్ఠాయ పరిపుణ్ణవీసతివస్సో న గహేతబ్బో, గబ్భగహణకాలతో ¶ పన పట్ఠాయాతి దస్సేన్తో ఆహ ‘‘పటిసన్ధిగ్గహణతో పట్ఠాయా’’తి. గబ్భే సయితకాలేన సద్ధిం వీసతిమం వస్సం పరిపుణ్ణమస్సాతి గబ్భవీసో పుగ్గలో. హీతి సచ్చం. యథాహాతి యేనాకారేన సఙ్ఖ్యం గచ్ఛతి, తేనాకారేన భగవా ఆహాతి యోజనా. అథ వా యథా కిం వచనం భగవా ఆహాతి యోజనా.

గబ్భవీసో హుత్వా ఉపసమ్పన్నోతి సమ్బన్ధో. అమ్హీతి అస్మి. నుసద్దో పరివితక్కత్థే నిపాతో. యన్తి యాదిసం పఠమం చిత్తన్తి సమ్బన్ధో. ఇమినా పటిసన్ధిచిత్తం దస్సేతి. ‘‘పఠమం విఞ్ఞాణ’’న్తి తస్సేవ వేవచనం. తన్తి పఠమం చిత్తం పఠమం విఞ్ఞాణం. అస్సాతి సత్తస్స. సావ జాతీతి సా ఏవ పటిసన్ధి, గబ్భో నామ హోతీతి సమ్బన్ధో.

తత్థాతి పాళియం, వినిచ్ఛయో ఏవం వేదితబ్బోతి యోజనా. యోతి పుగ్గలో. మహాపవారణాయాతి అస్సయుజపుణ్ణమియం. సా హి పూజితపవారణత్తా మహాపవారణాతి వుచ్చతి. తతోతి పవారణాయ జాతకాలతో. తన్తి మహాపవారణం. పాటిపదే చాతి ఏత్థ చసద్దో అనియమవికప్పత్థో, పవారణదివసపాటిపదదివసేసు అఞ్ఞతరస్మిం దివసే ఉపసమ్పాదేతబ్బోతి అత్థో. హాయనవడ్ఢనన్తి కుచ్ఛిమ్హి వసితమాసేసు అధికేసు హాయనఞ్చ ఊనేసు వడ్ఢునఞ్చ వేదితబ్బం.

పోరాణకత్థేరా పన ఉపసమ్పాదేన్తీతి సమ్బన్ధో. ఏకూనవీసతివస్సన్తి అనన్తరే వుత్తం ఏకూనవీసతివస్సం. నిక్ఖమనీయోతి సావణమాసో. సో హి అన్తోవీథితో బాహిరవీథిం నిక్ఖమతి సూరియో అస్మిన్తి ‘‘నిక్ఖమనీయో’’తి వుచ్చతి. పాటిపదదివసేతి పచ్ఛిమికాయ వస్సూపగమనదివసే. తం ఉపసమ్పాదనం. కస్మాతి పుచ్ఛా. ఏత్థ ఠత్వా పరిహారో వుచ్చతే మయాతి యోజనా. వీసతియా వస్సేసూతి ఉపసమ్పన్నపుగ్గలస్స వీసతియా వస్సేసు. తింసరత్తిదివస్స ఏకమాసత్తా ‘‘చత్తారో ¶ మాసా పరిహాయన్తీ’’తి వుత్తం. ఉక్కడ్ఢన్తీతి ఏకస్స అధికమాసస్స నాసనత్థాయ వస్సం ఉపరి కడ్ఢన్తి. తతోతి ఛమాసతో అపనేత్వాతి సమ్బన్ధో. ఏత్థాతి ‘‘ఏకూనవీసతివస్స’’న్తిఆదివచనే. పన-సద్దో హిసద్దత్థో, సచ్చన్తి అత్థో. యోతి పుగ్గలో. తస్మాతి యస్మా గబ్భమాసానమ్పి గణనూపగత్తా గహేత్వా ఉపసమ్పాదేన్తి, తస్మా ఛ మాసే వసిత్వాతి సమ్బన్ధో. అట్ఠ మాసే వసిత్వా జాతోపి న జీవతీతి సుత్తన్తఅట్ఠకథాసు (దీ. ని. అట్ఠ. ౨.౨౪-౨౫; మ. ని. అట్ఠ. ౩.౨౦౫) వుత్తం.

౪౦౬. దసవస్సచ్చయేనాతి ఉపసమ్పదతో దసవస్సాతిక్కమేన. ఉపసమ్పాదేతీతి ఉపజ్ఝాయో వా ¶ కమ్మవాచాచరియో వా హుత్వా ఉపసమ్పాదేతి. తన్తి ఉపజ్ఝాచరియభూతం అనుపసమ్పన్నపుగ్గలం. కమ్మవాచాచరియో హుత్వా ఉపసమ్పాదేన్తో తం ముఞ్చిత్వా సచే అఞ్ఞోపి కమ్మవాచాచరియో అత్థి, సూపసమ్పన్నో. సోవ సచే కమ్మవాచం సావేతి, నుపసమ్పన్నో. ఞత్వా పన పున అనుపసమ్పాదేన్తే సగ్గన్తరాయోపి మగ్గన్తరాయోపి హోతియేవాతి దట్ఠబ్బన్తి. పఞ్చమం.

౬. థేయ్యసత్థసిక్ఖాపదం

౪౦౭. ఛట్ఠే ‘‘పటియాలోక’’న్తి ఏత్థ ఆలోకసద్దేన సూరియో వుత్తో ఉపచారేన. సూరియో హి పురత్థిమదిసతో ఉగ్గన్త్వా పచ్ఛిమదిసం గతో, తస్మా సూరియసఙ్ఖాతస్స ఆలోకస్స పటిముఖం ‘‘పటియాలోక’’న్తి వుత్తే పచ్ఛిమదిసాయేవ గహేతబ్బాతి ఆహ ‘‘పచ్ఛిమం దిసన్తి అత్థో’’తి. కమ్మికాతి కమ్మే యుత్తా పయుత్తా.

౪౦౯. రాజానన్తి ఏత్థ రఞ్ఞో సన్తకం ‘‘రాజా’’తి వుచ్చతి ఉపచారేన, అథ వా రఞ్ఞో ఏసో ‘‘రాజా’’తి కత్వా రఞ్ఞో సన్తకం ‘‘రాజా’’తి వుచ్చతి. థేయ్యన్తి థేనేత్వా ‘‘సక్కచ్చ’’న్తిఆదీసు (పాచి. ౬౦౬) వియ నిగ్గహీతాగమో హోతి. రాజానం, రఞ్ఞో సన్తకం వా థేయ్యం థేనేత్వా ¶ గచ్ఛన్తీతి అత్థో. ఇతి ఇమమత్థం దస్సేన్తో ఆహ ‘‘రాజానం వా థేనేత్వా’’తిఆది.

౪౧౧. చతూసు విసఙ్కేతేసు ద్వీహి అనాపత్తి, ద్వీహి ఆపత్తియేవాతి. ఛట్ఠం.

౭. సంవిధానసిక్ఖాపదం

౪౧౨. సత్తమే ‘‘పధూపేన్తో’’తి ఏత్థ పపుబ్బ ధూపధాతు పరిభాసనత్థే వత్తతీతి ఆహ ‘‘పరిభాసన్తో’’తి. త్వం సమణోపి మాతుగామేన సద్ధిం గచ్ఛసి, తుయ్హేవేసో దోసో, నేతస్స పురిసస్సాతి అత్తానంయేవ పరిభాసన్తోతి అత్థో. ‘‘నిక్ఖామేసీ’’తిఇమినా ‘‘నిప్పాతేసీ’’తిఏత్థ నిపుబ్బ పతధాతు గత్యత్థోతి దస్సేతీతి. సత్తమం.

౮. అరిట్ఠసిక్ఖాపదం

౪౧౭. అట్ఠమే గన్ధేతి గిజ్ఝే. తే హి గిధన్తి కుణపం అభికఙ్ఖన్తీతి ‘‘గన్ధా’’తి వుచ్చన్తి ¶ . గద్ధేతిపి పాఠో, సోపి యుజ్జతి యథా ‘‘యుగనన్ధో, యుగనద్ధో’’తి చ ‘‘పటిబన్ధో పటిబద్ధో’’తి చ. బాధయింసూతి హనింసు. అస్సాతి అరిట్ఠస్స.

తద్ధితేన వుత్తస్స అత్థస్స దస్సేతుమాహ ‘‘తే’’తిఆది. తేతి అన్తరాయికా. తత్థాతి పఞ్చవిధేసు అన్తరాయికేసు. ‘‘తథా’’తిపదేన ‘‘కమ్మన్తరాయికం నామా’’తి పదం అతిదిసతి. తం పనాతి భిక్ఖునిదూసకకమ్మం పన. మోక్ఖస్సేవాతి మగ్గనిబ్బానస్సేవ. మగ్గో హి కిలేసేహి ముచ్చతీతి అత్థేన మోక్ఖో నామ. ఝానమ్పేత్థ సఙ్గహితం నీవరణేహి విముచ్చనత్తా. నిబ్బానం విముచ్చీతి అత్థేన మోక్ఖో నామ. ఫలమ్పేత్థ సఙ్గహితం విముచ్చితత్తా. నియతమిచ్ఛాదిట్ఠిధమ్మాతి నియతభావం పత్తా, నియతవసేన వా పవత్తా మిచ్ఛాదిట్ఠిసఙ్ఖాతా ధమ్మా. తే పన నత్థికఅహేతుక అకిరియవసేన తివిధా. పణ్డకాదిగహణస్స నిదస్సనమత్తత్తా ‘పటిసన్ధిధమ్మా’’తిపదేన అహేతుకద్విహేతుకపటిసన్ధిధమ్మా గహేతబ్బా సబ్బేసమ్పి విపాకన్తరాయికభావతో. తేపి మోక్ఖస్సేవ అన్తరాయం కరోన్తి, న సగ్గస్స. తే పనాతి అరియూపవాదా పన. తావదేవ ఉపవాదన్తరాయికా ¶ నామాతి యోజనా. తాపీతి సఞ్చిచ్చ ఆపన్నా ఆపత్తియోపి. పారాజికాపత్తిం సన్ధాయ వుత్తం ‘‘భిక్ఖుభావం వా పటిజానాతీ’’తి. సఙ్ఘాదిసేసాపత్తిం సన్ధాయ వుత్తం ‘‘న వుట్ఠాతి వా’’తి. లహుకాపత్తిం సన్ధాయ వుత్తం ‘‘న దేసేతి వా’’తి.

తత్రాతి పఞ్చవిధేసు అన్తరాయికేసు. అయం భిక్ఖూతి అరిట్ఠో గన్ధబాధిపుబ్బో భిక్ఖు. సేసన్తరాయికేతి ఆణావీతిక్కమన్తరాయికతో సేసే చతుబ్బిధే అన్తరాయికే. ఇమే ఆగారికాతి అగారే వసనసీలా ఇమే మనుస్సా. భిక్ఖూపి పస్సన్తి ఫుసన్తి పరిభుఞ్జన్తీతి సమ్బన్ధో. కస్మా న వట్టన్తి, వట్టన్తియేవాతి అధిప్పాయో. రసేన రసం సంసన్దిత్వాతి ఉపాదిణ్ణకరసేన అనుపాదిణ్ణకరసం, అనుపాదిణ్ణకరసేన వా ఉపాదిణ్ణకరసం సమానేత్వా. యోనిసో పచ్చవేక్ఖణస్స అభావతో సంవిజ్జతి ఛన్దరాగో ఏత్థాతి సచ్ఛన్దరాగో, సోయేవ పరిభోగో సచ్ఛన్దరాగపరిభోగో, తం. ఏకం కత్వాతి సమానం కత్వా. ఘటేన్తో వియ పాపకం దిట్ఠిగతం ఉప్పాదేత్వాతి యోజనా. కింసద్దో గరహత్థో, కస్మా భగవతా పఠమపారాజికం పఞ్ఞత్తం, న పఞ్ఞాపేతబ్బన్తి అత్థో. మహాసముద్దం బన్ధన్తో యథా అకత్తబ్బం కరోతి, తథా పఠమపారాజికం పఞ్ఞపేన్తో భగవా అపఞ్ఞత్తం పఞ్ఞపేతీతి అధిప్పాయో. ఏత్థాతి పఠమపారాజికే. ఆసన్తి భబ్బాసం. ఆణాచక్కేతి ఆణాసఙ్ఖాతే చక్కే.

అట్ఠియేవ అట్ఠికం కుచ్ఛితత్థేన, కుచ్ఛితత్థే హి కో. అట్ఠికమేవ ఖలో నీచట్ఠేన లామకట్ఠేనాతి అట్ఠికఙ్ఖలో నిగ్గహీతాగమం కత్వా. తేన ఉపమా సదిసాతి అట్ఠికఙ్ఖలూపమా. ‘‘అట్ఠీ’’తి ¶ చ ‘‘కఙ్ఖల’’న్తి చ పదం గహేత్వా వణ్ణేన్తి ఆచరియా (సారత్థ. టీ. పాచిత్తియ ౩.౪౧౭; వి. వి. టీ. పాచిత్తియ ౨.౪౧౭; మ. ని. అట్ఠ. ౨.౪౨; మ. ని. టీ. ౩.౪౨). అఙ్గారకాసూపమాతి అఙ్గారరాసిసదిసా, అఙ్గారేహి వా పరిపుణ్ణా ఆవాటసదిసా. అసిసూనూపమాతి ఏత్థ అసీతి ఖగ్గో. సో హి అసతే ఖిపతే అనేనాతి ‘‘అసీ’’తి వుచ్చతి. సూనాతి అధికోట్టనం. తఞ్హి సునతి సఞ్చుణ్ణభావం గచ్ఛతి ఏత్థాతి ‘‘సూనా’’తి వుచ్చతి. అసినా సూనాతి అసిసూనా, తాయ ఉపమా సదిసాతి అసిసూనూపమా. సత్తిసూలూపమాతి సత్తియా చ సూలేన ¶ చ సదిసా. ఏత్థాతి ఇమిస్సం అట్ఠకథాయం. మజ్ఝిమట్ఠకథాయం అలగద్దూపమసుత్తే (మ. ని. అట్ఠ. ౧.౨౩౪ ఆదయో) గహేతబ్బో. ఏవంసద్దఖోసద్దానమన్తరే వియసద్దస్స బ్యాదేసభావం దస్సేతుం వుత్తం ‘‘ఏవం వియ ఖో’’తి. అట్ఠమం.

౯. ఉక్ఖిత్తసమ్భోగసిక్ఖాపదం

౪౨౪. నవమే అనుధమ్మస్స సరూపం దస్సేతుం వుత్తం ‘‘అనులోమవత్తం దిస్వా కతా ఓసారణా’’తి. ఇమినా అనులోమవత్తం దిస్వా కతో ఓసారణసఙ్ఖాతో ధమ్మో అనుధమ్మోతి దస్సేతి. ఓసారణాతి పవేసనా. తేనేవాతి ఉక్ఖిత్తకస్స అకటానుధమ్మత్తా ఏవ. అస్సాతి ‘‘అకటానుధమ్మేనా’’తి పదస్స.

దదతో వా గణ్హతో వాతి వాసద్దో అనియమవికప్పత్థోతి. నవమం.

౧౦. కణ్టకసిక్ఖాపదం

౪౨౮. దసమే అరిట్ఠస్స ఉప్పన్నం వియ ఏతస్సాపి ఉప్పన్నన్తి యోజనా. ఉమ్మజ్జన్తస్సాతి మనసికరోన్తస్స. సంవాసస్స నాసనా సంవాసనాసనా. లిఙ్గస్స నాసనా లిఙ్గనాసనా. దణ్డకమ్మేన నాసనా దణ్డకమ్మనాసనా. తత్థాతి తివిధాసు నాసనాసు. దూసకో…పే… నాసేథాతి ఏత్థ అయం నాసనా లిఙ్గనాసనా నామాతి యోజనా. అయన్తి దణ్డకమ్మనాసనా. ఇధాతి ఇమస్మిం సిక్ఖాపదే, ‘‘నాసేతూ’’తి పదే వా. తత్థాతి పురిమవచనాపేక్ఖం, ‘‘ఏవఞ్చ పన భిక్ఖవే’’తి ఆదివచనేతి అత్థో. పిరేతి ఆమన్తనపదం పరసద్దేన సమానత్థన్తి ఆహ ‘‘పరా’’తి. ‘‘అమ్హాకం అనజ్ఝత్తికభూత’’ఇతి వా ‘‘అమ్హాకం పచ్చనీకభూత’’ ఇతి వా అత్థో దట్ఠబ్బో. ‘‘అమామక’’ఇతిపదేన ‘‘పర’’ఇతిపదస్స అధిప్పాయత్థం దస్సేతి. అమ్హే నమమాయక, అమ్హేహి వా నమమాయితబ్బ ఇతి అత్థో. ‘‘అమ్హామక’’ఇతిపి హకారయుత్తో పాఠో. అమ్హేహి ఆమకఇతి ¶ అత్థో. యత్థాతి యస్మిం ఠానే. తేతి ఉపయోగత్థే సామివచనం, తన్తి ¶ అత్థో. తవ రూపసద్దే వాతి సమ్బన్ధో. న పస్సామాతి న పస్సామ, న సుణామ.

౪౨౯. తేనాతి సామణేరేన. ‘‘కారాపేయ్యా’’తి పదే కారితకమ్మన్తి. దసమం.

సప్పాణకవగ్గో సత్తమో.

౮. సహధమ్మికవగ్గో

౧. సహధమ్మికసిక్ఖాపద-అత్థయోజనా

౪౩౪. సహధమ్మికవగ్గస్స పఠమే యన్తి యం పఞ్ఞత్తం. ‘‘సిక్ఖమానేనా’’తి ఏత్థ మానపచ్చయస్స అనాగతత్థభావం దస్సేతుం వుత్తం ‘‘సిక్ఖితుకామేనా’’తి. ‘‘సిక్ఖమానేనా’’తిపదం ‘‘భిక్ఖునా’’తిపదే ఏవ న కేవలం కారకవిసేసనం హోతి, అథ ఖో ‘‘అఞ్ఞాతబ్బ’’న్తిఆదిపదేసుపి కిరియావిసేసనం హోతీతి దస్సేన్తో ఆహ ‘‘హుత్వా’’తి. పదత్థతోతి పదతో చ అత్థతో చ, పదానం అత్థతో వాతి. పఠమం.

౨. విలేఖనసిక్ఖాపదం

౪౩౮. దుతియే వినయే పటిసంయుత్తా కథా వినయకథాతి దస్సేన్తో ఆహ ‘‘వినయకథా నామా’’తిఆది. తన్తి వినయకథం. పదభాజనేన వణ్ణనా వినయస్స వణ్ణో నామాతి యోజనా. తన్తి వినయస్స వణ్ణం. పరియాపుణనం పరియత్తి, వినయస్స పరియత్తి వినయపరియత్తి, వినయపరియత్తిసఙ్ఖాతం మూలమస్స వణ్ణస్సాతి వినయపరియత్తిమూలకో, తం. వినయధరో లభతీతి సమ్బన్ధో. హీతి విత్థారో. తే సబ్బే భగవా భాసతీతి సమ్బన్ధో. హీతి సచ్చం.

అస్సాతి వినయధరస్స. ఇధాతి ఇమస్మిం సాసనే. అలజ్జితాతిఆదీసు కరణత్థే పచ్చత్తవచనం. అలజ్జితాయాతి హి అత్థో. తేన వుత్తం ‘‘కథం అలజ్జితాయా’’తిఆది. చాతి సచ్చం ¶ . ‘‘సఞ్చిచ్చా’’తి పదం తీసు వాక్యేసు ¶ యోజేతబ్బం. సఞ్చిచ్చ ఆపత్తిం ఆపజ్జతి, సఞ్చిచ్చ ఆపత్తిం పరిగూహతి, సఞ్చిచ్చ అగతిగమనఞ్చ గచ్ఛతీతి అత్థో. మన్దోతి బాలో. మోమూహోతి అతిసమ్మూళ్హో. విరాధేతీతి విరజ్ఝాపేతి. కుక్కుచ్చే ఉప్పన్నేతి ‘‘కప్పతి ను ఖో, నో’’తి వినయకుక్కుచ్చే ఉప్పన్నే. అయం పనాతి అయం పుగ్గలో పన వీతిక్కమతియేవాతి సమ్బన్ధో. అచ్ఛమంసేన సూకరమంసస్స వణ్ణసణ్ఠానేన సదిసత్తా, దీపిమంసేన చ మిగమంసస్స సదిసత్తా వుత్తం ‘‘అచ్ఛమంసం సూకరమంస’’న్తిఆది.

ఆపత్తించ సతిసమ్మోసాయాతి ఏత్థ చసద్దో అవుత్తవాక్యసమ్పిణ్డనత్థో, కత్తబ్బఞ్చ న హి కరోతీతి అత్థో. ఏవన్తిఆది నిగమనం.

ఏవం అవినయధరస్స దోసం దస్సేత్వా వినయధరస్స గుణం దస్సేన్తో ఆహ ‘‘వినయధరో పనా’’తిఆది. సోతి వినయధరో. హీతి విత్థారో. పరూపవాదన్తి పరేసం ఉపవాదం. సుద్ధన్తేతి సుద్ధస్స కోట్ఠాసే. తతోతి పతిట్ఠానతో పరన్తి సమ్బన్ధో. అస్సాతి వినయధరస్స. ఏవన్తిఆది నిగమనం. అస్సాతి వినయధరస్స. కుక్కుచ్చపకతానన్తి కుక్కుచ్చేన అభిభూతానం. సోతి వినయధరో. తేహీతి కుక్కుచ్చపకతేహి. సఙ్ఘమజ్ఝే కథేన్తస్స అవినయధరస్సాతి యోజనా. తన్తి భయం సారజ్జం.

పటిపక్ఖం, పటివిరుద్ధం వా అత్థయన్తి ఇచ్ఛన్తీతి పచ్చత్థీకా, ణ్యసద్దో బహులం కత్తాభిధాయకో, అత్తనో పచ్చత్థికా అత్తపచ్చత్థికా. తత్థాతి దువిధేసు పచ్చత్థికేసు. ఇమేతి మేత్తియభుమ్మజకవడ్ఢలిచ్ఛవినో. అఞ్ఞేపి యే వా పన భిక్ఖూతి సమ్బన్ధో. అరిట్ఠభిక్ఖు చ కణ్టకసామణేరో చ వేసాలికవజ్జిపుత్తకా చ అరిట్ఠ…పే… వజ్జీపుత్తకా. తే చ సాసనపచ్చత్థికా నామాతి సమ్బన్ధో. పరూపహారో చ అఞ్ఞాణో చ కఙ్ఖాపరవితరణో చ పరూ…పే… వితరణా. తే ఆదయో యేసం వాదానన్తి పరూ…పే… వితరణాదయో. తే ఏవ వాదా ఏతేసన్తి పరూ…పే… వితరణాదివాదా. తే చ సాసనపచ్చత్థికా నామాతి సమ్బన్ధో. అబుద్ధసాసనం బుద్ధసాసనన్తి వత్వా కతపగ్గహా మహాసఙ్ఘికాదయో చ సాసనపచ్చత్థికా నామాతి యోజనా. కఙ్ఖాపరవితరణాదీతి ఏత్థ ¶ ఆదిసద్దేన కథావత్థుపకరణే ఆగతా వాదా సఙ్గయ్హన్తి. మహాసఙ్ఘికాదయోతి ఏత్థ ఆదిసద్దేన దీపవంసే ఆగతా గణా సఙ్గయ్హన్తి. ఆదిమ్హి ‘‘విపరీతదస్సనా’’తి పదం సబ్బపదేహి యోజేతబ్బం. ‘‘సహధమ్మేనా’’తి పదస్సత్థం దస్సేతుం వుత్తం ‘‘సహ కారణేనా’’తి. యథాతి యేనాకారేన నిగ్గయ్హమానేతి సమ్బన్ధో.

తత్థాతి ¶ తివిధేసు సద్ధమ్మేసు. మహావత్తాని సన్తి, అయం సబ్బోతి యోజనా. చత్తారి ఫలాని చాతి లిఙ్గవిపల్లాసేన యోజేతబ్బం. ఏత్థ చకారేన అభిఞ్ఞాపటిసమ్భిదా సఙ్గహితా తాసమ్పి అధిగమసాసనభావతో.

తత్థాతి తివిధేసు సద్ధమ్మేసు. కేచి థేరాతి ధమ్మకథికా కేచి థేరా. ‘‘యో ఖో’’తి కణ్ఠజదుతియక్ఖరేన పఠితబ్బో. పోత్థకేసు పన ‘‘యో వో’’తి వకారేన పాఠో అత్థి, సో అయుత్తో. కస్మా? ‘‘సో వో’’తి పరతో వుత్తత్తా, ఏకస్మిం వాక్యే ద్విన్నం సమానసుతిసద్దానం అయుత్తత్తా చ. కేచి థేరాతి పంసుకూలికా కేచి థేరా ఆహంసూతి సమ్బన్ధో. ఇతరే పన థేరాతి ధమ్మకథికథేరేహి చ పంసుకూలికథేరేహి చ అఞ్ఞే థేరా. తేతి పఞ్చ భిక్ఖూ కరిస్సన్తీతి సమ్బన్ధో. జమ్బుదీపస్స పచ్చన్తే తిట్ఠతీతి పచ్చన్తిమో, తస్మిం. జమ్బుదీపస్స మజ్ఝే వేమజ్ఝే తిట్ఠతీతి మజ్ఝిమో. అథ వా మజ్ఝానం సుద్ధానం బుద్ధాదీనం నివాసో మజ్ఝిమో, తస్మిం. వీసతి వగ్గా ఇమస్సాతి వీసతివగ్గో, సోయేవ గణో వీసతివగ్గగణో, తం. ఏవన్తిఆది నిగమనం.

తస్సాధేయ్యోతి తస్సాయత్తో, తస్స సన్తకోతి వుత్తం హోతి. పవారణా ఆధేయ్యా, సఙ్ఘకమ్మం ఆధేయ్యం, పబ్బజ్జా ఆధేయ్యా, ఉపసమ్పదా ఆధేయ్యాతి యోజనా.

యేపి ఇమే నవ ఉపోసథాతి సమ్బన్ధో. యాపి చ ఇమా నవ పవారణాయోతి యోజనా. తస్సాతి వినయధరస్స. తాసన్తి నవపవారణానం.

యానిపి ¶ ఇమాని చత్తారి సఙ్ఘకమ్మానీతి యోజేతబ్బం. ఏత్థ చ తాని వినయధరాయత్తానేవాతి పాఠసేసో అజ్ఝాహరితబ్బో.

యాపి చ అయం పబ్బజ్జా చ ఉపసమ్పదా చ కాతబ్బాతి యోజనా. హీతి సచ్చం. అఞ్ఞోతి వినయధరతో పరో. సో ఏవాతి వినయధరో ఏవ. ‘‘ఉపజ్ఝ’’న్తి ధాతుకమ్మం, ‘‘సామణేరేనా’’తి కారితకమ్మం ఉపనేతబ్బం. ఏత్థ చాతి ఉపోసథాదీసు చ. నిస్సయదానఞ్చ సామణేరూపట్ఠానఞ్చ విసుం కత్వా ద్వాదసానిసంసే లభతీతిపి సక్కా వత్తుం.

విసుం విసుం కత్వాతి ‘‘పఞ్చాతి చ…పే… ఏకాదసా’’తి చ కోట్ఠాసం కోట్ఠాసం కత్వా, సత్త కోట్ఠాసే కత్వా భాసతీతి అధిప్పాయో. థోమేతీతి సమ్ముఖా థోమేతి. పసంసతీతి పరమ్ముఖా పసంసతి. ‘‘ఉగ్గహేతబ్బ’’న్తిపదస్సత్థం దస్సేతుం వుత్తం ‘‘పరియాపుణితబ్బ’’న్తి. అద్ధని దీఘే ¶ సాధూతి అద్ధనియం అద్ధక్ఖమం అద్ధయోగ్యన్తి అత్థో సాధుఅత్థే నియపచ్చయో (మోగ్గల్లానే ౪.౩౩.౭౩).

థేరా చ నవా చ మజ్ఝిమా చ బహూ తే భిక్ఖూ పరియాపుణన్తీతి యోజనా.

౪౩౯. ‘‘ఉద్దిస్సమానే’’తి పదస్స కమ్మరూపత్తం దస్సేతుం వుత్తం ‘‘ఉద్దిసియమానే’’తి. సో పనాతి పాతిమోక్ఖో పన. యస్మా ఉద్దిస్సమానో నామ హోతి, తస్మాతి యోజనా. ఉద్దిసన్తే వాతి ఉద్దిసియమానే వా. ఉద్దిసాపేన్తే వాతి ఉద్దిసాపియమానే వా. అన్తసద్దో హి మానసద్దకారియో. యోతి భిక్ఖు. నన్తి తం పాతిమోక్ఖం. చసద్దో ఖుద్దానుఖుద్దకపదస్స ద్వన్నవాక్యం దస్సేతి, పుబ్బపదే కకారలోపో దట్ఠబ్బో. తేసన్తి ఖుద్దానుఖుద్దాకానం. హీతి సచ్చం. ఏతానీతి ఖుద్దానుఖుద్దకాని. యేతి భిక్ఖూ. ‘‘యావ ఉప్పజ్జతియేవ, తావ సంవత్తన్తి ఇతి వుత్తం హోతీతి యోజనా ఇమస్స నయస్స పాఠసేసేహి యోజేతబ్బత్తా. గరుకభావం సల్లక్ఖేన్తో లహుకభావం దస్సేన్తో ఆహ ‘‘అథ వా’’తిఆది. అతివియాతి అతి ఇ ఏవ. ఇకారో హి సన్ధివసేన అదస్సనం గతో. వియసద్దో ఏవకారత్థవాచకో ‘‘వరమ్హాకం భుసామివా’’తి ఏత్థ ¶ (జా. ౧.౩.౧౦౮) ఇవసద్దో వియ, అతి హుత్వా ఏవాతి అత్థో దట్ఠబ్బో. ‘‘ఉపసమ్పన్నస్సా’’తి ఏత్థ సమీపే సామివచనన్తి (రుపసిద్ధియం ౩౧౬ సుత్తే) ఆహ ‘‘ఉపసమ్పన్నస్స సన్తికే’’తి. తస్సాతి ఉపసమ్పన్నస్స. తస్మిన్తి వినయే. వివణ్ణేతీతి న కేవలం తస్సేవ వివణ్ణమత్తమేవ, అథ ఖో నిన్దతియేవాతి ఆహ ‘‘నిన్దతీ’’తి. గరహతీతి తస్సేవ వేవచనం. అథ వా నిన్దతీతి ఉపసమ్పన్నస్స సమ్ముఖా నిన్దతి. గరహతీతి పరమ్ముఖా గరహతీతి. దుతియం.

౩. మోహనసిక్ఖాపదం

౪౪౪. తతియే అనుసద్దో పటిపాటిఅత్థం అన్తోకత్వా విచ్ఛత్థవాచకోతి ఆహ ‘‘అనుపటిపాటియా అద్ధమాసే అద్ధమాసే’’తి. సోతి పాతిమోక్ఖో. ఉపోసథే ఉపోసథే ఉద్దిసితబ్బన్తి అనుపోసథికం. ఏత్థాపి హి అనుసద్దో విచ్ఛత్థవాచకో. సోతి పాతిమోక్ఖో. ఉద్దిసియమానో నామ హోతీతి యోజనా. ‘‘తస్మిం అనాచారే’’తి పదేన ‘‘తత్థా’’తి పదస్సత్థం దస్సేతి. ‘‘యం ఆపత్తి’’న్తి పదేన యంసద్దస్స విసయం దస్సేతి. యథాధమ్మోతి ఏత్థ ధమ్మసద్దేన ధమ్మో చ వినయో చ అధిప్పేతోతి ఆహ ‘‘ధమ్మో చ వినయో చా’’తి. యథాతి యేనాకారేన. సాధుసద్దో సున్దరత్థో, కసద్దో పదపూరణోతి ఆహ ‘‘సుట్ఠూ’’తి. అట్ఠిన్తి చ ‘‘కత్వా’’తి చ ద్వే పదాని దట్ఠబ్బాని. ‘‘అట్ఠికత్వా’’తి వా ఏకం పదం. తత్థ పుబ్బనయే అత్థో యస్సత్థీతి అట్ఠి త్థకారస్స ¶ ట్ఠకారం కత్వా, తం అట్ఠిం. కత్వాతి త్వాపచ్చయన్తఉత్తరపదేన సమాసో న హోతి. అట్ఠికభావన్తి ఏత్థ ఇకసద్దేన ‘‘అట్ఠీ’’తి ఏత్థ ఈపచ్చయం దస్సేతి. ‘‘భావ’’న్తిపదేన భావపచ్చయేన వినా భావత్థస్స ఞాపేతబ్బతం దస్సేతి. అత్థో పనేవం దట్ఠబ్బో – అట్ఠిభావం కత్వాతి. పచ్ఛిమనయే అత్థో యస్సత్థీతి అట్ఠికో పురిమనయేనేవ త్థకారస్స ట్ఠకారం కత్వా. అత్థయితబ్బో ఇచ్ఛితబ్బోతి వా అట్ఠికో, అట్ఠికఇతి నామసద్దతో త్వాపచ్చయో కాతబ్బో. ‘‘అట్ఠికత్వా’’తి ఇదం పదం కిరియావిసేసనం. కిరియావిసేసనే వత్తమానే కరధాతు వా భూధాతు వా యోజేతబ్బాతి దస్సేభుం ¶ వుత్తం ‘‘కత్వా హుత్వా’’తి. తం సబ్బం దస్సేన్తో ఆహ ‘‘అట్ఠికత్వాతి అట్ఠికభావం కత్వా, అట్ఠికో హుత్వా’’తి. తతియం.

౪. పహారసిక్ఖాపదం

౪౪౯. చతుత్థే కస్మా ఛబ్బగ్గియా సత్తరసవగ్గియానం పహారం దేన్తి, నను అకారణేన పహారం దేన్తీతి ఆహ ‘‘ఆవుసో’’తిఆది. ఇమినా యథా వదన్తి, తథా అకతత్తా పహారం దేన్తీతి దస్సేతి.

౪౫౧. సచేపీతి ఏత్థ పిసద్దేన సచే అమరతి, కా నామ కథా, పాచిత్తియమేవాతి దస్సేతి. పహారేనాతి పహారహేతునా. యథాతి యేనాకారేన. అయన్తి భిక్ఖు. న విరోచతీతి న సోభతి.

౪౫౨. ‘‘అనుపసమ్పన్నస్సా’’తి ఏత్థ అకారస్స అఞ్ఞత్థం దస్సేతుం వుత్తం ‘‘గహట్ఠస్స వా’’తిఆది. పబ్బజితస్స వాతి పరిబ్బాజకస్స వా సామణేరస్స వా.

౪౫౩. ‘‘కేనచీ’’తి పదస్స అత్థం దస్సేతుం వుత్తం ‘‘మనుస్సేన వా’’తిఆది. తతోతి విహేఠనతో, ఇమినా మోక్ఖస్స అపాదానం దస్సేతి, ‘‘అత్తనో’’తి ఇమినా సమ్బన్ధం దస్సేతి. ‘‘పత్థయమానో’’తి ఇమినా ‘‘అధిప్పాయో’’తి పదస్సత్థం దస్సేతి. ముగ్గరేన వాతి చతుహత్థదణ్డస్స అద్ధేన దణ్డేన వా. సోతి చోరాదికోతి. చతుత్థం.

౫. తలసత్తికసిక్ఖాపదం

౪౫౪. పఞ్చమే తలన్తి హత్థతలం. తఞ్హి తలతి యంకిఞ్చి గహితవత్థు పతిట్ఠాతి ఏత్థాతి ¶ ‘‘తల’’న్తి వుచ్చతి. సత్తీతి కున్తో. సో హి సకతి విజ్ఝితుం సమత్థేతీతి ‘‘సత్తీ’’తి వుచ్చతి. తలమేవ సత్తిసదిసత్తా తలసత్తికం, సదిసత్థే కో, తం తలసత్తికం ఉపచారేన గహేత్వా ‘‘కాయమ్పీ’’తి వుత్తం. కాయతో అఞ్ఞం వత్థుమ్పి తలసత్తికసఙ్ఖాతేన కాయేన గహేత్వా ఉగ్గిరత్తా వుత్తం ‘‘కాయపటిబద్ధమ్పీ’’తి. ‘‘పహారసముచ్చితా’’తి ఏత్థ సంపుబ్బో చ ఉపుబ్బో చ చిసద్దో పగుణనసఙ్ఖాతే పరిచితే వత్తతీతి ఆహ ‘‘పహారపరిచితా’’తి. పహారేన సం పునప్పునం ఉచ్చితా పరిచితాతి అత్థో. ఇమమేవత్థం సన్ధాయ వుత్తం ¶ ‘‘పుబ్బేపి…పే… అత్థో’’తి. అఞ్ఞమ్పి సజ్ఝాయననయం దస్సేతుం వుత్తం ‘‘పహారస్స ఉబ్బిగా’’తి. తస్సాతి తస్స పాఠస్స. పహారస్సాతి పహారతో. నిస్సక్కత్థే చేతం సామివచనం. ‘‘భీతా’’తి ఇమినా ‘‘ఉబ్బిగా’’తి ఏత్థ ఉపుబ్బ విజధాతుస్సత్థం దస్సేతి.

౪౫౭-౮. విరద్ధోతి పణ్ణకో హుత్వా. పుబ్బేతి పురిమసిక్ఖాపదే. వుత్తేసు వత్థూసూతి ‘‘చోరం వా పచ్చత్థీకం వా’’తిఆదినా వుత్తేసు వత్థూసూతి. పఞ్చమం.

౬. అమూలకసిక్ఖాపదం

౪౫౯. ఛట్ఠే తేతి ఛబ్బగ్గియా. చోదేన్తి కిరాతి సమ్బన్ధో. ఆకిణ్ణదోసత్తాతి తేసం ఆకులఆదీనవత్తా. ఏవన్తి చోదియమానే. అత్తపరిత్తాణన్తి అత్తనో పరిసమన్తతో తాణం రక్ఖనం కరోన్తా చోదేన్తీతి యోజనాతి. ఛట్ఠం.

౭. సఞ్చిచ్చసిక్ఖాపదం

౪౬౪. సత్తమే ఉపపుబ్బదహధాతుస్స సకమ్మికత్తా కారితన్తోగధభావం దస్సేతుం వుత్తం ‘‘ఉప్పాదేన్తీ’’తి. ‘‘అనుపసమ్పన్నస్సా’’తి ఏత్థ అకారస్స సదిసత్థం దస్సేతుం వుత్తం ‘‘సామణేరస్సా’’తి. సామణేరోపి హి ఉపసమ్పన్నేన సదిసో హోతి సణ్ఠానేన చ పురిసభావేన చ. సామణేరస్స కుక్కుచ్చం ఉపదహతీతి సమ్బన్ధో. నిసిన్నం మఞ్ఞే, నిపన్నం మఞ్ఞే, భుత్తం మఞ్ఞే, పీతం మఞ్ఞే, కతం మఞ్ఞేతి యోజనా. నిసిన్నన్తి నిసీదితం. నిపన్నన్తి నిపజ్జితన్తి. సత్తమం.

౮. ఉపస్సుతిసిక్ఖాపదం

౪౭౧. అట్ఠమే ¶ ‘‘అధికరణజాతాన’’న్తి ఏత్థ అధికరణస్స పకరణతో వివాదాధికరణభావఞ్చ విసేసనపరపదభావఞ్చ దస్సేన్తో ఆహ ‘‘ఉప్పన్నవివాదాధికరణాన’’న్తి. తత్థ ఉప్పన్నసద్దేన జాతసద్దస్సత్థం దస్సేతి ¶ . వివాదసద్దేన అధికరణస్స సరూపం దస్సేతి. సుయ్యతీతి సుతి వచనం, సుతియా సమీపం ఉపస్సుతి ఠానన్తి అత్థం దస్సేతుం వుత్తం ‘‘సుతిసమీప’’న్తి. ‘‘సమీప’’న్తి ఇమినా ఉపసద్దస్సత్థం దస్సేతి. ‘‘యత్థా’’తిఆదినా ‘‘ఉపస్సుతీ’’తి ఏత్థ ఉపసద్దస్స పధానత్తా తస్స సరూపం దస్సేతి. యత్థాతి యస్మిం ఠానే. మన్తేన్తన్తి ఏత్థ ఉపయోగవచనస్స భుమ్మత్థే అధిప్పేతత్తా వుత్తం ‘‘మన్తయమానే’’తి.

౪౭౩. ‘‘వూపసమిస్సామీ’’తి ఏత్థ ఇధాతుయా గత్యత్థం దస్సేతుం వుత్తం ‘‘వూపసమం గమిస్సామీ’’తి. అకారకభావన్తి నిద్దోసభావం. సోతుకామతాయ గమనవసేన సియా కిరియన్తి యోజనా. పరతోపి ఏసేవ నయోతి. అట్ఠమం.

౯. కమ్మపటిబాహనసిక్ఖాపదం

౪౭౪. నవమే మయన్తి ఛబ్బగ్గియనామకా అమ్హే. కతత్తాతి కమ్మానం కతత్తా. ధమ్మోతి భూతో సభావో. ఏతేసూతి చతూసు సఙ్ఘకమ్మేసూతి. నవమం.

౧౦. ఛన్దం అదత్వాగమనసిక్ఖాపదం

౪౮౧. దసమే చోదేతి పరస్స దోసం ఆరోపేతీతి చోదకో. తేన చ చోదకేన చోదేతబ్బో దోసం ఆరోపేతబ్బోతి చుదితో, సోయేవ చుదితకో, తేన చ. ‘‘అనువిజ్జకోతి చ వినయధరో. సో హి చోదకచుదితకానం మతం అనుమినేత్వా విదతి జానాతీతి అనువిజ్జకో. ఏత్తావతాపీతి ఏత్తకేనపి పమాణేనాతి. దసమం.

౧౧. దుబ్బలసిక్ఖాపదం

౪౮౪. ఏకాదసమే ‘‘అలజ్జీతా’’తిఆదీసు (పరి. ౨౯౫) వియ యకారలోపేన నిద్దేసోతి ఆహ ‘‘యథామిత్తతాయా’’తి. ‘‘యో యో’’తి ఇమినా యథాసద్దస్స విచ్ఛత్థం దస్సేతి. యథావుడ్ఢన్తిఆదీసు ¶ (చూళవ. ౩౧౧ ఆదయో) వియ యో యో ¶ మిత్తో ‘‘యథామిత్త’’న్తి వచనత్థో కాతబ్బో. సబ్బపదేసూతి ‘‘యథాసన్దిట్ఠతా’’తిఆదీసు సబ్బేసు పదేసూతి. ఏకాదసమం.

౧౨. పరిణామనసిక్ఖాపదం

౪౮౯. ద్వాదసమే యన్తి పదత్థవినిచ్ఛయత్థసఙ్ఖాతం యం వచనం. తత్థాతి తింసకకణ్డే. ఇధాతి ద్వేనవుతికణ్డే, సిక్ఖాపదే వా. పుగ్గలస్సాతి పరపుగ్గలస్సాతి. ద్వాదసమం.

సహధమ్మికవగ్గో అట్ఠమో.

౯. రతనవగ్గో

౧. అన్తేపురసిక్ఖాపద-అత్థయోజనా

౪౯౪. రాజవగ్గస్స పఠమే పరిత్తకోతి గుణేన ఖుద్దకో. పాసాదవరసద్దస్స ఉపరిసద్దేన సమ్బన్ధితబ్బభావం దస్సేతుం వుత్తం ‘‘పాసాదవరస్స ఉపరి గతో’’తి. ఇమినా పాసాదవరస్స ఉపరి ఉపరిపాసాదవరం, తం గతో ఉపగతోతి ఉపరిపాసాదవరగతోతి వచనత్థం దస్సేతి. అయ్యానన్తి భిక్ఖూనం. ‘‘కారణా’’తి ఇమినా ‘‘వాహసా’’తి పదస్సత్థం దస్సేతి. తేహీతి అయ్యేహి.

౪౯౭. అన్తరన్తి ఖణం, ఓకాసం వా వివరం వా. ఘాతేతున్తి హనితుం. ఇచ్ఛతీతి ఇమినా పత్థధాతుయా యాచనత్థం దస్సేతి. ‘‘రాజన్తేపురం హత్థిసమ్మద్ద’’న్తిఆదీసు వచనత్థో ఏవం వేదితబ్బోతి యోజనా. హత్థిసమ్మద్దన్తి హత్థిసమ్బాధట్ఠానం. అస్సేహి సమ్మద్దో ఏత్థాతి అస్ససమ్మద్దో. రథేహి సమ్మద్దో ఏత్థాతి రథసమ్మద్దోతి వచనత్థం అతిదిసన్తో ఆహ ‘‘ఏసేవ నయో’’తి. ‘‘సమ్మత్త’’న్తి పఠమక్ఖరేన పాఠస్స సమ్బాధస్స అవాచకత్తా వుత్తం ‘‘తం న గహేతబ్బ’’న్తి. తత్థాతి పాఠే. ‘‘హత్థీనం సమ్మద్ద’’న్తి ఇమినా ఉత్తరపదస్స సమ్మద్దనం సమ్మద్దన్తి భావత్థం దస్సేతి, పురిమపదేన ఛట్ఠీసమాసఞ్చ. పురిమపాఠే పన ఉత్తరపదస్స అధికరణత్థఞ్చ పుబ్బపదేన తతియాసమాసఞ్చ దస్సేతి. బాహిరత్థసమాసోతిపి వుచ్చతి. పచ్ఛిమపాఠే ‘‘హత్థిసమ్మద్ద’’న్తిఆదిపదస్స ¶ లిఙ్గవిపల్లాసఞ్చ ¶ ‘‘అత్థీ’’తి పాఠసేసేన యోజేతబ్బతఞ్చ దస్సేతుం వుత్తం ‘‘హత్థిసమ్మద్దో అత్థీ’’తి. రజితబ్బానీతి రజనీయాని, రజితుం అరహానీతి అత్థో. ఇమినా సమ్బన్ధకాలే పురిమపాఠే రఞ్ఞో అన్తేపురేతి విభత్తివిపల్లాసో కాతబ్బోతి. పచ్ఛిమపాఠే పన ముఖ్యతోవ యుజ్జతి. తేన వుత్తం ‘‘తస్మిం అన్తేపురే’’తి.

౪౯౮. అవసిత్తస్సాతి ఖత్తియాభిసేకేన అభిసిత్తస్స. ఇతోతి సయనిఘరతో. ఇమినా పఞ్చమీబాహిరసమాసం దస్సేతి. రఞ్ఞో రతిజననట్ఠేన రతనం వుచ్చతి మహేసీ. మహేసీతి చ సాభిసేకా దేవీ. నిపుబ్బ గముధాతుస్స నిపుబ్బకముధాతుయా పరియాయభావం దస్సేతుం వుత్తం ‘‘నిగ్గతన్తి నిక్ఖన్త’’న్తి. పఠమం.

౨. రతనసిక్ఖాపదం

౫౦౨. దుతియే పముస్సిత్వాతి సతివిప్పవాసేన పముస్సిత్వా. పుణ్ణపత్తన్తి తుట్ఠిదాయం. తఞ్హి మనోరథపుణ్ణేన పత్తబ్బభాగత్తా ‘‘పుణ్ణపత్త’’న్తి వుచ్చతి. తస్స సరూపం దస్సేతుం వుత్తం ‘‘సతతో పఞ్చ కహాపణా’’తి. ఇధ పన కహాపణానం పఞ్చసతత్తా పఞ్చవీసకహాపణా అధిప్పేతా. ఆభరణసద్దస్స అలఙ్కారసద్దేన పరియాయభావం దస్సేతుం వుత్తం ‘‘అలఙ్కార’’న్తి. ‘‘మహాలతం నామా’’తి ఇమినా న యో వా సో వా అలఙ్కారో, అథ ఖో విసేసాలఙ్కారోతి దస్సేతి. మహన్తాని మాలాకమ్మలతాకమ్మాని ఏత్థాతి మహాలతా. లతాగహణేన హి మాలాపి గహితా. నవహి కోటీహి అగ్ఘం ఇమస్సాతి నవకోటిఅగ్ఘనకం, నవకోటిసఙ్ఖాతం అగ్ఘం అరహతీతి వా నవకోటిఅగ్ఘనకం.

౫౦౪. అన్తే సమీపే వసనసీలత్తా పరిచారికో ‘‘అన్తేవాసీ’’తి వుచ్చతీతి ఆహ ‘‘పరిచారికో’’తి.

౫౦౬. ద్వే లేడ్డుపాతాతి థామమజ్ఝిమస్స పురిసస్స ద్వే లేడ్డుపాతా. సఙ్ఘ…పే… నవకమ్మానం అత్థాయ ఉగ్గణ్హన్తస్స వా ఉగ్గణ్హాపేన్తస్స వా దుక్కటన్తి ¶ యోజనా. అవసేసన్తి జాతరూపరజతతో అవసేసం. మాతుకణ్ణపిళన్ధనతాలపణ్ణమ్పీతి మాతుయా కణ్ణే పిళన్ధితతాలపణ్ణమ్పి, పటిసామేన్తస్సాతి సమ్బన్ధో.

‘‘కప్పియభణ్డం హోతీ’’తి ఇమినా అకప్పియభణ్డం న వట్టతీతి దస్సేతి. ఇదన్తి భణ్డం. పలిబోధో ¶ నామాతి అత్తనో పలిబోధో నామ. ఛన్దేనపీతి వడ్ఢకీఆదీనం ఛన్దహేతునాపి. భయేనపీతి రాజవల్లభానం భయహేతునాపి. బలక్కారేనాతి కరణం కారో, బలేన కారో బలక్కారో, తేన, బలక్కారో హుత్వా పాతేత్వాతి అత్థో.

తత్థాతి మహారామే. యత్థాతి యస్మిం ఠానే, సఙ్కా ఉప్పజ్జతీతి సమ్బన్ధో. మహాజనసఞ్చరణట్ఠానేసూతి బహూనం జనానం సఞ్చరణసఙ్ఖాతేసు ఠానేసు. నగహేతబ్బస్స హేతుం దస్సేతుం వుత్తం ‘‘పలిబోధో న హోతీ’’తి. యస్మా పలిబోధో న హోతి, తస్మా న గహేతబ్బన్తి అధిప్పాయో. ఏకోతి ఏకో భిక్ఖు పస్సతీతి సమ్బన్ధో. ఓక్కమ్మాతి ఓక్కమిత్వా.

రూపసద్దో భణ్డపరియాయోతి ఆహ ‘‘భణ్డ’’న్తి. భణ్డం రూపం నామాతి యోజనా. భణ్డికన్తి భణ్డేన నియుత్తం పుటకం. గణేత్వాతి గణనం కత్వా. నిమిత్తన్తీతి ఏత్థ ఇతిసద్దో నామపరియాయో. లఞ్ఛనాది నిమిత్తం నామాతి హి యోజనా. లఞ్ఛనాదీతి ఆదిసద్దేన నీలపిలోతికాదయో సఙ్గణ్హాతి. లాఖాయాతి జతునా.

పతిరూపా నామ ఇధ లజ్జికుక్కుచ్చకాతి ఆహ ‘‘లజ్జినో కుక్కుచ్చకా’’తి. థావరన్తి జఙ్గమా అఞ్ఞం థావరం. అద్ధునోతి కాలస్స. సమాదపేత్వాతి అఞ్ఞే సమాదపేత్వా. ఉద్దిస్స అరియా తిట్ఠన్తి, ఏసా అరియాన యాచనా’’తి (జా. ౧.౭.౫౯) వుత్తనయేన యాచిత్వాతి అత్థో.

౫౦౭. రతనసమ్మతన్తి మనుస్సానం ఉపభోగపరిభోగన్తి. దుతియం.

౩. వికాలగామప్పవిసనసిక్ఖాపదం

౫౦౮. తతియే ¶ ‘‘తిరచ్ఛానభూతం కథ’’న్తి ఇమినా ‘‘తిరచ్ఛానకథ’’న్తి పదస్స తుల్యనిస్సితసమాసం దస్సేతి. రాజపటిసంయుత్తన్తి రాజూహి పటిసంయుత్తం.

౫౧౨. సమ్బహులా భిక్ఖూతి సమ్బన్ధో. తస్మిం గామేతి తస్మిం పఠమపవిసనగామే. తం కమ్మన్తి తం ఇచ్ఛితకమ్మం. అన్తరాతి గామవిహారానమన్తరే. భుమ్మత్థే చేతం నిస్సక్కవచనం.

కులఘరే వాతి ఞాతికులఉపట్ఠాకకులఘరే వా. తేలభిక్ఖాయ వాతి తేలయాచనత్థాయ వా. పస్సేతి ¶ అత్తనో పస్సే సమీపేతి వుత్తం హోతి. తేనాతి గామమజ్ఝమగ్గేన. అనోక్కమ్మాతి అనోక్కమిత్వా, అపక్కమిత్వాతి అత్థోతి. తతియం.

౪. సూచిఘరసిక్ఖాపదం

౫౧౭. చతుత్థే కకారస్స పదపూరణభావం దస్సేతుం వుత్తం ‘‘భేదనమేవ భేదనక’’న్తి. అస్సత్థిఅత్థే అపచ్చయోతి ఆహ ‘‘తం అస్స అత్థీ’’తి. అస్సాతి పాచిత్తియస్స. పఠమం సూచిఘరం భిన్దిత్వా పచ్ఛా పాచిత్తియం దేసేతబ్బన్తి అత్థో. అరణిధనుకేతి అరణియా ధనుకే. వేధకేతి కాయబన్ధనవేధకేతి. చతుత్థం.

౫. మఞ్చసిక్ఖాపదం

౫౨౨. పఞ్చమే ఛేదనమేవ ఛేదనకం, తమస్సత్థీతి ఛేదనకన్తి అత్థం సన్ధాయ వుత్తం ‘‘వుత్తనయమేవా’’తి.

నిఖణిత్వాతి పమాణాతిరేకం నిఖణిత్వా. ఉత్తానం వా కత్వాతి హేట్ఠుపరి పరివత్తనం వా కత్వా. ఠపేత్వాతి లమ్బణవసేన ఠపేత్వాతి. పఞ్చమం.

౬. తూలోనద్ధసిక్ఖాపదం

౫౨౬. ఛట్ఠే ¶ ఏత్థాతి మఞ్చపీఠే. అవనహితబ్బన్తి ఓనద్ధం, తూలేన ఓనద్ధం తూలోనద్ధన్తి అత్థోపి యుజ్జతి. తూలం పక్ఖిపిత్వాతి మఞ్చపీఠే చిమిలికం పత్థరిత్వా తస్సుపరి తూలం పక్ఖిపిత్వాతి అత్థోతి. ఛట్ఠం.

౭. నిసీదనసిక్ఖాపదం

౫౩౧. సత్తమే కత్థాతి కిస్మిం ఖన్ధకే, కిస్మిం వత్థుస్మిం వా. హీతి సచ్చం. తత్థాతి చీవరక్ఖన్ధకే, పణీతభోజనవత్థుస్మిం వా. ‘‘యథా నామా’’తి ఇమినా ‘‘సేయ్యథాపీ’’తి పదస్స అత్థం దస్సేతి, ‘‘పురాణో చమ్మకారో’’తి ఇమినా ‘‘పురాణాసికోట్ఠో’’తి పదస్స. చమ్మకారో హి అసినా చమ్మం కుటతి ఛిన్దతీతి ‘‘అసికోట్ఠో’’తి వుచ్చతి. వత్థుప్పన్నకాలముపనిధాయ వుత్తం ‘‘పురాణో’’తి ¶ . తమేవూపమం పాకటం కరోన్తో ఆహ ‘‘యథా హీ’’తి. హీతి తప్పాకటీకరణం, తం పాకటం కరిస్సామీతి హి అత్థో. చమ్మకారో కడ్ఢతీతి సమ్బన్ధో. విత్థతన్తి విసాలం. సోపీతి ఉదాయీపి. తం నిసీదనం కడ్ఢతీతి యోజనా. తేనాతి కడ్ఢనహేతునా. తన్తి ఉదాయిం. సన్థతసదిసన్తి సన్థతేన సదిసం. ఏకస్మిం అన్తేతి ఏకస్మిం కోట్ఠాసే, ఫాలేత్వాతి సమ్బన్ధోతి. సత్తమం.

౮. కణ్డుపటిచ్ఛాదిసిక్ఖాపదం

౫౩౭. అట్ఠమే ‘‘కత్థా’’తిఆదీని వుత్తనయానేవ.

౫౩౯. ‘‘యస్సా’’తి పదస్స విసయం దస్సేతుం వుత్తం ‘‘భిక్ఖునో’’తి. ‘‘నాభియా హేట్ఠా’’తి ఇమినా నాభియా అధో అధోనాభీతి వచనత్థం దస్సేతి, ‘‘జాణుమణ్డలానం ఉపరీ’’తి ఇమినా జాణుమణ్డలానం ఉబ్భ ఉబ్భజాణుమణ్డలన్తి. ఉబ్భసద్దో హి ఉపరిపరియాయో సత్తమ్యన్తనిపాతో. కణ్డుఖజ్జుసద్దానం వేవచనత్తా వుత్తం ‘‘కణ్డూతి ఖజ్జూ’’తి. కణ్డతి భేదనం కరోతీతి కణ్డు. ఖజ్జతి బ్యధనం కరోతీతి ఖజ్జు. కేసుచి పోత్థకేసు ‘‘కచ్ఛూ’’తి పాఠో అత్థి, సో అయుత్తో.

లోహితం ¶ తుణ్డం ఏతిస్సాతి లోహితతుణ్డికా. పిళయతి విబాధయతీతి పిళకా. ఆ భుసో అసుచిం సవతి పగ్ఘరాపేతీతి అస్సావోతి వచనత్థం దస్సేన్తో ఆహ ‘‘అసుచిపగ్ఘరణ’’న్తి. అరిసఞ్చ భగన్దరా చ మధుమేహో చ. ఆదిసద్దేన దున్నామకాదయో సఙ్గణ్హాతి. తత్థ అరి వియ ఈసతి అభిభవతీతి అరిసం. భగం వుచ్చతి వచ్చమగ్గం, తం దరతి ఫాలేతీతి భగన్దరా, గూథసమీపే జాతో వణవిసేసో. మధు వియ ముత్తాదిం మిహతి సేచతీతి మధుమేహో, సో ఆబాధో ముత్తమేహో సుక్కమేహో రత్తమేహోతి అనేకవిధో. థుల్లసద్దో మహన్తపరియాయోతి ఆహ ‘‘మహా’’తి. అట్ఠమం.

౯. వస్సికసాటికసిక్ఖాపదం

౫౪౨. నవమే వస్సే వస్సకాలే అధిట్ఠాతబ్బాతి వస్సికా, వస్సికా చ సా సాటికా చేతి వస్సికసాటికాతి. నవమం.

౧౦. నన్దత్థేరసిక్ఖాపదం

౫౪౭. దసమే ¶ ‘‘చతూహి అఙ్గులేహీ’’తి ఇమినా చతురో అఙ్గులా చతురఙ్గులాతి అసమాహారదిగుం దస్సేతి. ఊనకప్పమాణోతి భగవతో లామకపమాణో. ఇమినా ఓమకసద్దస్స లామకత్థం దస్సేతీతి దట్ఠబ్బన్తి. దసమం.

రతనవగ్గో నవమో.

ఇతి సమన్తపాసాదికాయ వినయసంవణ్ణనాయ

ఖుద్దకవణ్ణనాయ యోజనా సమత్తా.

౬. పాటిదేసనీయకణ్డం

౧. పఠమపాటిదేసనీయసిక్ఖాపద-అత్థయోజనా

ఖుద్దకానం అనన్తరా పాటిదేసనీయా యే ధమ్మా సఙ్గీతికారేహి ఠపితా, ఇదాని తేసం ధమ్మానం అయం వణ్ణనా భవతీతి యోజనా.

౫౫౨. పఠమపాటిదేసనీయే ¶ తావ అత్థో ఏవం వేదితబ్బోతి యోజనా. పటిఆగమనకాలేతి పిణ్డాయ చరణట్ఠానతో పక్కమిత్వా, పటినివత్తిత్వా వా ఆగమనకాలే. సబ్బేవాతి ఏత్థ నిగ్గహీతలోపవసేన సన్ధి హోతీతి ఆహ ‘‘సబ్బమేవా’’తి. ‘‘కమ్పమానా’’తి ఇమినా పపుబ్బవిధధాతుయా కమ్పనత్థం దస్సేతి. అపేహీతి ఏత్థ అపపుబ్బఇధాతు గత్యత్థోతి ఆహ ‘‘అపగచ్ఛా’’తి.

౫౫౩. పటిదేసేతబ్బాకారం దస్సేతి అనేనాతి పటిదేసేతబ్బాకారదస్సనం. ద్విన్నం సద్దానం పరియాయభావం దస్సేతుం వుత్తం ‘‘రథికాతి రచ్ఛా’’తి. రథస్స హితా రథికా. ణ్యపచ్చయే కతే ‘‘రచ్ఛా’’తి (మోగ్గల్లానే ౪.౭౨ సుత్తే) వుచ్చతి. రచ్ఛన్తరేన అనిబ్బిద్ధా రచ్ఛా బ్యూహో నామాతి ఆహ ‘‘అనిబ్బిజ్ఝిత్వా’’తిఆది. బ్యూహేతి సమ్పిణ్డేతి జనే అఞ్ఞత్థ గన్తుమపదానవసేనాతి ¶ బ్యూహో. సిఙ్ఘాటకం నామ మగ్గసన్ధీతి ఆహ ‘‘మగ్గసమోధానట్ఠాన’’న్తి. సిఙ్ఘతి మగ్గసమోధానం కరోతి ఏత్థాతి సిఙ్ఘాటకం. ఏతేసూతి రథికాదీసు. ఏసేవ నయోతి దుక్కటపాటిదేసనీయే అతిదిసతి. హీతి సచ్చం. ‘‘వచనతో’’తి పదం ‘‘వేదితబ్బో’’తి పదే ఞాపకహేతు. దదమానాయ భిక్ఖునియా వసేనాతి యోజనా. ఏత్థాతి సిక్ఖాపదే. తస్మాతి యస్మా అపమాణం, తస్మా.

ఇదన్తి వచనం వుత్తన్తి సమ్బన్ధో. సమ్భిన్నే ఏకరసే కాలికత్తయేతి యోజనా.

౫౫౬. ‘‘దాపేతీ’’తి హేతుత్థకిరియాయ కారితకత్తుకారితకమ్మాని దస్సేతుం వుత్తం ‘‘అఞ్ఞాతికాయ అఞ్ఞేన కేనచీ’’తి. అఞ్ఞేనాతి అత్తనా అఞ్ఞేన. ‘‘తాయ ఏవ వా భిక్ఖునియా అఞ్ఞేన వా కేనచీ’’తి పదాని ‘‘పటిగ్గహాపేత్వా’’తిపదే కారితకమ్మానీతి. పఠమం.

౨. దుతియపాటిదేసనీయసిక్ఖాపదం

౫౫౮. దుతియే పురిమసిక్ఖాపదేన ఆపత్తి అన్తరఘరత్తాతి అధిప్పాయో. ఇమినా సిక్ఖాపదేన ఆపత్తి భవేయ్య వోసాసమానత్తాతి ¶ అధిప్పాయో. దేన్తియా పన నేవ ఇమినా, న పురిమేన ఆపత్తి అఞ్ఞస్స భత్తత్తాతి అధిప్పాయోతి. దుతియం.

౩. తతియపాటిదేసనీయసిక్ఖాపదం

౫౬౨. తతియే ‘‘ఉభతో’’తి ఏత్థ కరణత్థే తోతి ఆహ ‘‘ద్వీహీ’’తి. ‘‘ఉభతోపసన్న’’న్తి బ్యాసోపి సమాసోపి యుత్తోయేవ, సమాసే తోపచ్చయస్స అలోపో హోతి. ‘‘ఉభతో’’తిపదస్స సరూపం దస్సేతుం వుత్తం ‘‘ఉపాసకేనపి ఉపాసికాయపీ’’తి. కస్మా ఉభతో పసన్నం హోతీతి ఆహ ‘‘తస్మిం కిరా’’తిఆది. యస్మా తస్మిం కులే…పే… సోతాపన్నాయేవ హోన్తి కిర, తస్మా ‘‘ఉభతోపసన్న’’న్తి వుత్తం హోతి. ‘‘సచేపీ’’తి ఏత్థ పిసద్దేన అసీతికోటిధనతో అధికమ్పి సమ్పిణ్డేతి. హాయనస్స కారణం దస్సేతి ‘‘యస్మా’’తిఆదినా.

౫౬౯. ‘‘ఘరతో నీహరిత్వా’’తి ఏత్థ ‘‘నీహరిత్వా’’తి పదస్స కమ్మం దస్సేతుం వుత్తం ‘‘ఆసనసాలం ¶ వా విహారం వా’’తి. ‘‘ఆనేత్వా’’తిఇమినా నీపుబ్బహరధాతుయా అత్థం దస్సేతి. ద్వారేతి అత్తనో గేహద్వారేతి. తతియం.

౪. చతుత్థపాటిదేసనీయసిక్ఖాపదం

౫౭౦. చతుత్థే అవరుద్ధసద్దో పరిరుద్ధసద్దస్స పరియాయోతి ఆహ ‘‘పరిరుద్ధా హోన్తీ’’తి. ఆరఞ్ఞకస్స సేనాసనస్స పరిసమన్తతో రుద్ధా ఆవుతా హోన్తీతి అత్థో.

౫౭౩. ‘‘పఞ్చన్న’’న్తి నిద్ధారణే సామివచనభావఞ్చ ‘‘యంకిఞ్చీ’’తి నిద్ధారణీయేన సమ్బన్ధితబ్బభావఞ్చ దస్సేతుం వుత్తం ‘‘పఞ్చసు సహధమ్మికేసు యం కిఞ్చీ’’తి. ‘‘పేసేత్వా ఖాదనీయం భోజనీయం ఆహరిస్సామీ’’తిఇమినా పటిసంవిదితాకారదస్సనం. ‘‘ఆరామ’’న్తి సామఞ్ఞతో వుత్తేపి ఆరఞ్ఞకసేనాసనస్స ¶ ఆరామో ఏవ అధిప్పేతోతి ఆహ ‘‘ఆరఞ్ఞకసేనాసనారామఞ్చా’’తి. తస్సాతి ఆరఞ్ఞకసేనాసనారామస్స. ‘‘కస్మా’’తి పుచ్ఛాయ ‘‘పటిమోచనత్థ’’న్తి విసజ్జనాయ సమేతుం సమ్పదానత్థే నిస్సక్కవచనం కాతబ్బం. కిమత్థన్తి హి అత్థో. పటిమోచనత్థన్తి తదత్థే పచ్చత్తవచనం. పటిమోచనసఙ్ఖాతాయ అత్థాయాతి హి అత్థో. అత్థసద్దో చ పయోజనవాచకో. పయోజనాయాతి హి అత్థో. అథ వా ‘‘పటిమోచనత్థ’’న్తి విసజ్జనాయం. ‘‘కస్మా’’తి పుచ్ఛాయ సమేతుం నిస్సక్కత్థే పచ్చత్తవచనం కాతబ్బం. పటిమోచనసఙ్ఖాతా అత్థాతి హి అత్థో. అత్థసద్దో చ కారణవాచకో. కారణాతి హి అత్థో. ఏవఞ్హి పుచ్ఛావిసజ్జనానం పుబ్బాపరసమసఙ్ఖాతో విచయో హారో పరిపుణ్ణో హోతీతి దట్ఠబ్బం. అమ్హాకన్తి ఖాదనీయభోజనీయపటిహరన్తానం అమ్హాకం. అమ్హేతి చోరసఙ్ఖాతే అమ్హే.

‘‘తస్సా’’తి పదస్సత్థం దస్సేతుం వుత్తం ‘‘ఏతిస్సా యాగుయా’’తి. అఞ్ఞానిపీతి పటిసంవిదితకులతో అఞ్ఞానిపి కులాని. తేనాతి పటిసంవిదితకులేన. కురున్దివాదే యాగుయా పటిసంవిదితం కత్వా యాగుం అగ్గహేత్వా పూవాదీని ఆహరన్తి, వట్టతీతి అధిప్పాయో.

౫౭౫. ఏకస్సాతి భిక్ఖుస్స. తస్సాతి పటిసంవిదితభిక్ఖుస్స, చతున్నం వా పఞ్చన్నం వా భిక్ఖూనం అత్థాయాతి యోజనా. అఞ్ఞేసమ్పీతి చతుపఞ్చభిక్ఖుతో అఞ్ఞేసమ్పి. అధికమేవాతి పరిభుత్తతో అతిరేకమేవ. యం పనాతి ఖాదనీయభోజనీయం పన, యమ్పి ఖాదనీయభోజనీయం వనతో ఆహరిత్వా దేన్తీతి యోజనా. ‘‘తత్థజాతక’’న్తి ఏత్థ తసద్దస్స విసయం ¶ దస్సేతుం వుత్తం ‘‘ఆరామే’’తి. అఞ్ఞేన దిన్నన్తి సమ్బన్ధో. నన్తి మూలఖాదనీయాదిం. పటిసంవిదితన్తి పటికచ్చేవ సుట్ఠు జానాపితన్తి అత్థోతి. చతుత్థం.

ఇతి సమన్తపాసాదికాయ వినయసంవణ్ణనాయ

పాటిదేసనీయవణ్ణనాయ

యోజనా సమత్తా.

౭. సేఖియకణ్డం

౧. పరిమణ్డలవగ్గ-అత్థయోజనా

సిక్ఖితసిక్ఖేన ¶ తీసు సిక్ఖాసు చతూహి మగ్గేహి సిక్ఖితసిక్ఖేన తాదినా అట్ఠహి లోకధమ్మేహి అకమ్పియట్ఠేన తాదినా, ఇట్ఠానిట్ఠేసు వా అవికారట్ఠేన తాదినా భగవతా యాని సిక్ఖాపదాని ‘‘సేఖియానీ’’తి భాసితాని, దాని తేసమ్పి సిక్ఖాపదానం అయమ్పి వణ్ణనాక్కమో భవతీతి యోజనా.

౫౭౬. తత్థాతి సేఖియసిక్ఖాపదేసు, అత్థో ఏవం వేదితబ్బోతి యోజనా. ‘‘సమన్తతో’’తిఇమినా పరిత్యూపసగ్గస్సత్థం దస్సేతి. ‘‘నాభిమణ్డలం జాణుమణ్డల’’న్తి ఏత్థ ఉద్ధంసద్దో చ అధోసద్దో చ అజ్ఝాహరితబ్బోతి ఆహ ‘‘ఉద్ధ’’న్తిఆది. అట్ఠఙ్గులమత్తన్తి భావనపుంసకం, నివాసేతబ్బన్తి సమ్బన్ధో. తతోతి అట్ఠఙ్గులమత్తతో. యథా పటిచ్ఛన్నం హోతి, ఏవం నివాసేన్తస్సాతి యోజనా. తత్రిదం పమాణన్తి తస్స నివాసనస్స ఇదం పమాణం. తాదిసస్సాతి దీఘతో ముట్ఠిపఞ్చకస్స తిరియం అడ్ఢతేయ్యహత్థస్స నివాసనస్స. జాణుమణ్డలం పటిచ్ఛాదనత్థం వట్టతీతి యోజనా. తత్థాతి చీవరేసు. న తిట్ఠతీతి విరళత్తా న తిట్ఠతి. తిట్ఠతీతి ఘనత్తా తిట్ఠతి.

నివాసేన్తస్స చాతిఏత్థ చసద్దో అవధారణత్థో, నివాసేన్తస్సేవాతి అత్థో. కేవలం ఏవం నివాసేన్తస్సేవ దుక్కటం న హోతి, అథ ఖో తథా నివాసేన్తస్సాపి దుక్కటమేవాతి యోజనా. యే పన నివాసనదోసాతి సమ్బన్ధో. అఞ్ఞేతి పురతో చ పచ్ఛతో చ ఓలమ్బేత్వా నివసనతో అఞ్ఞే ¶ . తే సబ్బేతి సబ్బే తే నివాసనదోసా. ఏత్థాతి ఇమస్మిం విభఙ్గే. తత్థేవాతి ఖన్ధకేయేవ.

అసఞ్చిచ్చ నివాసేన్తస్స అనాపత్తీతి సమ్బన్ధో. ఏసేవ నయో ‘‘అసతియా’’తి ఏత్థాపి. అజానన్తస్సాతి ఏత్థ అజాననం దువిధం నివాసనవత్తస్స అజాననం, ఆరూళ్హోరూళ్హభావస్స అజాననన్తి. తత్థ ఆరూళ్హోరూళ్హభావస్స అజాననం సన్ధాయ వుత్తం ‘‘అజానన్తస్సా’’తి దస్సేన్తో ¶ ఆహ ‘‘అజానన్తస్సాతి ఏత్థా’’తిఆది. హీతి సచ్చం. తస్సాతి నివాసనవత్తస్స. అస్సాతి భిక్ఖునో. తం పనాతి ఆపత్తితో అమోక్ఖనం పన. తస్మాతి యస్మా యుజ్జతి, తస్మా. యోతి భిక్ఖు. కురున్దియం వుత్తన్తి సమ్బన్ధో. సుక్ఖా జఙ్ఘా ఇమస్సాతి సుక్ఖజఙ్ఘో. మహన్తం పిణ్డికమంసం ఇమస్సాతి మహాపిణ్డికమంసో. తస్సాతి భిక్ఖుస్స.

వణోతి అరు. తఞ్హి వణతి గత్తవిచుణ్ణనం కరోతీతి వణోతి వుచ్చతి. వాళమిగా వా చోరా వాతి ఏత్థ వాసద్దో అవుత్తసమ్పిణ్డనత్థో, తేన అఞ్ఞాపి ఉదకచిక్ఖల్లాదయో ఆపదా సఙ్గయ్హన్తి.

౫౭౭. ఇధాతి ఇమస్మిం విభఙ్గే, సిక్ఖాపదే వా. ఉభో కణ్ణేతి పురతో చ పచ్ఛతో చ నిగ్గతే ద్వే కణ్ణే. అవిసేసేనాతి ‘‘అన్తరఘరే’’తి చ ‘‘ఆరామే’’తి చ విసేసం అకత్వా సామఞ్ఞేన. విహారేపీతి సఙ్ఘసన్నిపాతబుద్ధుపట్ఠానథేరుపట్ఠానాదికాలం సన్ధాయ వుత్తం.

౫౭౮. కాయేకదేసే కాయసద్దో వత్తతీతి ఆహ ‘‘జాణుమ్పి ఉరమ్పీ’’తి. ‘‘న సీసం పారుతేనా’’తిఇమినా ‘‘సుప్పటిచ్ఛన్నేనా’’తిపదస్స అతిబ్యాపితదోసం పటిక్ఖిపతి. గణ్ఠికన్తి పాసో. సో హి గన్థేతి బన్ధతీతి వా, గన్థేతి బన్ధతి ఏత్థాతి వా కత్వా గన్థికోతి వుచ్చతి. న్థకారస్స వాణ్ఠకారే కతే గణ్ఠికో, తం గణ్ఠికం పటిముఞ్చిత్వా. ఉభో కణ్ణేతి చీవరస్స ద్వే కోణే. గలవాటకతోతి ఏత్థ గలోతి కణ్ఠో. సో హి ఖజ్జభోజ్జలేయ్యపేయ్యసఙ్ఖాతం చతుబ్బిధం అసనం గలతి పన్నో హుత్వా కుచ్ఛియం పతతి ఇతోతి గలోతి వుచ్చతి. ఆవాటోయేవ ఖుద్దకట్ఠేన ఆవాటకో, ఖుద్దకత్థే కో. గలే ఠితో ఆవాటకో గలవాటకో. అకారతో హి ఆకారస్స లోపో ‘‘పప’’న్తిఆదీసు (జా. ౧.౧.౨) వియ. ఏత్థ హి పఆపన్తి పదచ్ఛేదో, అకారతో ఆకారస్స చ లోపో. పవద్ధం ఆపం పపం, మహన్తం ఉదకన్తి అత్థో. సీసం వివరిత్వాతి సమ్బన్ధో.

౫౭౯. వాసం ¶ ¶ ఉపగతోతి వా వాసేన ఉపగతోతి వా అత్థం పటిక్ఖిపన్తో ఆహ ‘‘వాసత్థాయ ఉపగతస్సా’’తి.

౫౮౦. హత్థపాదే అకీళన్తో సుసంవుతో నామాతి దస్సేన్తో ఆహ ‘‘హత్థం వా పాదం వా అకీళాపేన్తో’’తి.

౫౮౨. ఓక్ఖిత్తచక్ఖూతి ఏత్థ ఓసద్దో హేట్ఠాపరియాయోతి ఆహ ‘‘హేట్ఠా ఖిత్తచక్ఖూ’’తి. ‘‘హుత్వా’’తిఇమినా కిరియావిసేసనభావం దస్సేతి. యుగయుత్తకోతి యుగే యుత్తకో. దమియిత్థాతి దన్తో. ఆభుసో జానాతి కారణాకారణన్తి ఆజానేయ్యో. ఏత్తకన్తి చతుహత్థపమాణం. యో గచ్ఛతి, అస్స భిక్ఖునో దుక్కటా ఆపత్తి హోతీతి యోజనా. ‘‘పరిస్సయభావ’’న్తి చ ‘‘పరిస్సయాభావ’’న్తి చ ద్వే పాఠా యుజ్జన్తియేవ.

౫౮౪. ఇత్థమ్భూతలక్ఖణేతి ఇమం పకారం ఇత్థం చీవరుక్ఖిపనం, భవతి గచ్ఛతీతి భూతో, భిక్ఖు. లక్ఖీయతి అనేనాతి లక్ఖణం, చీవరం. ఇత్థం భూతో ఇత్థమ్భూతో, తస్స లక్ఖణం ఇత్థమ్భూతలక్ఖణం, తస్మిం. కరణవచనం దట్ఠబ్బన్తి యోజనా. ఇత్థమ్భూతలక్ఖణం నామ కిరియావిసేసనస్స సభావోతి ఆహ ‘‘ఏకతో వా…పే… హుత్వాతి అత్థో’’తి. అన్తోఇన్దఖీలతోతి గామస్స అన్తోఇన్దఖీలతోతి. పఠమో వగ్గో.

౨. ఉజ్జగ్ఘికవగ్గ-అత్థయోజనా

౫౮౬. ఉచ్చాసద్దం కత్వా జగ్ఘనం హసనం ఉజ్జగ్ఘో, సోయేవ ఉజ్జగ్ఘికా, తాయ. ఇతి ఇమమత్థం దస్సేన్తో ఆహ ‘‘మహాహసితం హసన్తో’’తి. ఏత్థాతి ‘‘ఉజ్జగ్ఘికాయా’’తిపదే.

౫౮౮. కిత్తావతాతి కిత్తకేన పమాణేన, ఏవం నిసిన్నేసు థేరేసూతి సమ్బన్ధో, నిద్ధారణే చేతం భుమ్మవచనం. వవత్థపేతీతి ఇదఞ్చీదఞ్చ కథేతీతి వవత్థపేతి. ఏత్తావతాతి ఏత్తకేన పమాణేన.

౫౯౦. నిచ్చలం కత్వా కాయస్స ఉజుట్ఠపనం కాయపగ్గహో నామాతి ఆహ ‘‘నిచ్చలం కత్వా’’తిఆది. ఏసేవ నయో బాహుపగ్గహసీసపగ్గహేసుపీతి. దుతియో వగ్గో.

౩. ఖమ్భకతవగ్గ-అత్థయోజనా

౫౯౬. ఖమ్భో ¶ ¶ కతో యేనాతి ఖమ్భకతో. ఖమ్భోతి చ పటిబద్ధో. కత్థ పటిబద్ధోతి ఆహ ‘‘కటియం హత్థం ఠపేత్వా’’తి. ససీసం అవగుణ్ఠయతి పరివేఠతీతి ఓగుణ్ఠితోతి ఆహ ‘‘ససీసం పారుతో’’తి.

౬౦౦. ఉద్ధం ఏకా కోటి ఇమిస్సా గమనాయాతి ఉక్కుటికాతి దస్సేన్తో ఆహ ‘‘ఉక్కుటికా వుచ్చతీ’’తిఆది. ఏత్థాతి ‘‘ఉక్కుటికాయా’’తిపదే.

౬౦౧. హత్థపల్లత్థీకదుస్సపల్లత్థీకేసు ద్వీసు దుస్సపల్లత్థికే ఆయోగపల్లత్థీకాపి సఙ్గహం గచ్ఛతీతి ఆహ ‘‘ఆయోగపల్లత్థికాపి దుస్సపల్లత్థికా ఏవా’’తి.

౬౦౨. సతియా ఉపట్ఠానం సక్కచ్చన్తి ఆహ ‘‘సతింఉపట్ఠపేత్వా’’తి.

౬౦౩. పిణ్డపాతం దేన్తేపీతి పిణ్డపాతం పత్తే పక్ఖిపన్తేపి. పత్తే సఞ్ఞా పత్తసఞ్ఞా, సా అస్సత్థీతి పత్తసఞ్ఞీ. ‘‘కత్వా’’ తిఇమినా కిరియావిసేసనభావం దస్సేతి.

౬౦౪. సమసూపకం పిణ్డపాతన్తి ఏత్థ సూపపిణ్డపాతానం సమఉపడ్ఢభావం ఆసఙ్కా భవేయ్యాతి ఆహ ‘‘సమసూపకో నామా’’తిఆది. యత్థాతి పిణ్డపాతే. భత్తస్స చతుత్థభాగపమాణో సూపో హోతి, సో పిణ్డపాతో సమసూపకో నామాతి యోజనా. ఓలోణీ చ సాకసూపేయ్యఞ్చ మచ్ఛరసో చ మంసరసో చాతి ద్వన్దో. తత్థ ఓలోణీతి ఏకా బ్యఞ్జనవికతి. సాకసూపేయ్యన్తి సూపస్స హితం సూపేయ్యం, సాకమేవ సూపేయ్యం సాకసూపేయ్యం. ఇమినా సబ్బాపి సాకసూపేయ్యబ్యఞ్జనవికతి గహితా. మచ్ఛరసమంసరసాదీనీతి ఏత్థ ఆదిసద్దేన అవసేసా సబ్బాపి బ్యఞ్జనవికతి సఙ్గహితా. తం సబ్బం రసానం రసో రసరసోతి కత్వా ‘‘రసరసో’’తి వుచ్చతి.

౬౦౫. సమపుణ్ణం సమభరితన్తి వేవచనమేవ. థూపం కతో థూపీకతోతి అత్థం దస్సేన్తో ఆహ ‘‘థూపీకతో నామా’’తిఆది.

తత్థాతి ¶ ‘‘థూపీకత’’న్తిఆదివచనే. తేసన్తి అభయత్థేరతిపిటకచూళనాగత్థేరానం. ఇతి పుచ్ఛింసు, తేసఞ్చ థేరానం వాదం ఆరోచేసున్తి యోజనా. థేరోతి చూళసుమనత్థేరో. ఏతస్సాతి తిపిటకచూళనాగత్థేరస్స ¶ . సత్తక్ఖత్తున్తి సత్త వారే. కుతోతి కస్సాచరియస్స సన్తికా. తస్మాతి యస్మా యావకాలికేన పరిచ్ఛిన్నో, తస్మా. ఆమిసజాతికం యాగుభత్తం వా ఫలాఫలం వాతి యోజనా. తఞ్చ ఖోతి తఞ్చ సమతిత్థికం. ఇతరేన పనాతి నాధిట్ఠానుపగేన పత్తేన పన. యం పూవఉచ్ఛుఖణ్డఫలాఫలాది హేట్ఠా ఓరోహతి, తం పూవఉచ్ఛుఖణ్డఫలాఫలాదీతి యోజనా. పూవవటంసకోతి ఏత్థ వటంసకోతి ఉత్తంసో. సో హి ఉద్ధం తసీయతే అలఙ్కరీయతేతి వటంసోతి వుచ్చతి ఉకారస్స వకారం, తకారస్స చ టకారం కత్వా, సోయేవ వటంసకో, ముద్ధని పిలన్ధితో ఏకో అలఙ్కారవిసేసో. పూవమేవ తంసదిసత్తా పూవవటంసకో, తం. పుప్ఫవటంసకో చ తక్కోలకటుకఫలాదివటంసకో చాతి ద్వన్దో, తే.

ఇధాతి ఇమస్మిం సిక్ఖాపదే. నను సబ్బథూపీకతేసు పటిగ్గహణస్స అకప్పియత్తా పరిభుఞ్జనమ్పి న వట్టతీతి ఆహ ‘‘సబ్బత్థ పనా’’తిఆది. తత్థ సబ్బత్థాతి సబ్బేసు థూపీకతేసూతి. తతియో వగ్గో.

౪. సక్కచ్చవగ్గ-అత్థయోజనా

౬౦౮. తత్థ తత్థాతి తస్మిం తస్మిం ఠానే. ఓధిన్తి అవధిం మరియాదం.

౬౧౦. థూపకతోతి థూపమేవ థూపకం, తతో థూపకతోతి దస్సేన్తో ఆహ ‘‘మత్థకతో’’తి.

౬౧౧. మాఘాతసమయాదీసూతి ‘‘పాణే మా ఘాతేథా’’తి రాజానో భేరిం చరాపేన్తి ఏత్థాతి మాఘాతో, సోయేవ సమయో మాఘాతసమయో. ఆదిసద్దేన అఞ్ఞం పటిచ్ఛన్నకారణం గహేతబ్బం.

౬౧౫. తేసన్తి మయూరణ్డకుక్కుటణ్డానన్తి. చతుత్థో వగ్గో.

౫. కబళవగ్గ-అత్థయోజనా

౬౧౭. ‘‘ముఖద్వార’’న్తి ¶ కమ్మస్స ‘‘అనాహటే’’తి చ ‘‘వివరిస్సామీ’’తి చ ద్వీసు కిరియాసు సమ్బన్ధభావం దస్సేతుం వుత్తం ‘‘అనాహరితే ముఖద్వార’’న్తి.

౬౧౮. సకలం హత్థన్తి పఞ్చఙ్గులిం సన్ధాయ వుత్తం.

౬౧౯. సకబళేనాతి ¶ ఏత్థ కబళసద్దేన వచనస్స అపరిపుణ్ణకారణం సబ్బమ్పి గహేతబ్బం.

౬౨౦. పిణ్డుక్ఖేపకన్తిఆదీసు విచ్ఛత్థే కపచ్చయోతి ఆహ ‘‘పిణ్డం ఉక్ఖిపిత్వా ఉక్ఖిపిత్వా’’తి. త్వాసద్దేన కిరియావిసేసనభావం దస్సేతి.

౬౨౪. ‘‘అవకిరిత్వా’’తి ఇమినా సిత్థావకారకన్తి ఏత్థ అవపుబ్బో కిరధాతుయేవ, న కరధాతూతి దస్సేతి.

౬౨౬. ‘‘చపుచపూ’’తి ఏవం సద్దన్తి ‘‘చపుచపూ’’తి ఏవం అనుకరణరవన్తి. పఞ్చమో వగ్గో.

౬. సురుసురువగ్గ-అత్థయోజనా

౬౨౭. ‘‘సురుసురూ’’తి ఏవం సద్దన్తి ‘‘సురుసురూ’’తి ఏవం అనుకరణరవం. దవనం కీళనన్తి ఇమినా వచనత్థేన పరిహాసో దవో నామాతి ఆహ ‘‘దవోతి పరిహాసవచన’’న్తి. తన్తి సో దవో. లిఙ్గవిపల్లాసో హేస. న కాతబ్బం న కాతబ్బోతి సమ్బన్ధో. సిలకబుద్ధోతి సిలాయ కతో, సిలేన నియుత్తో వా బుద్ధో. అపటిబుద్ధోతి అపటివిద్ధో బుద్ధో, పరిహాసవచనమేతం. గోధమ్మోతి గున్నం ధమ్మో. అజధమ్మోతి అజానం ధమ్మో. మిగసఙ్ఘోతి మిగానం సఙ్ఘో. పసుసఙ్ఘోతి పసూనం సఙ్ఘో.

౬౨౮. ‘‘భుఞ్జన్తేనా’’తి పదం ‘‘నిల్లేహితు’’న్తి పదే భావకత్తా.

౬౩౧. ఏవంనామకేతి ¶ ‘‘కోకనుద’’న్తి ఏవం నామం అస్స పాసాదస్సాతి ఏవంనామకో, పాసాదో, తస్మిం. ‘‘పదుమసణ్ఠానో’’తి ఇమినా పాసాదస్స సదిసూపచారేన ‘‘కోకనుదో’’తి నామలభనం దస్సేతి. తేనాతి పదుమసణ్ఠానత్తా. అస్సాతి పాసాదస్స. పుగ్గలికమ్పీతి పరపుగ్గలసన్తకం గహేతబ్బం ‘‘అత్తనో సన్తకమ్పీ’’తి అత్తపుగ్గలసన్తకస్స విసుం గయ్హమానత్తా. సఙ్ఖమ్పీతి పానీయసఙ్ఖమ్పి. సరావమ్పీతి పానీయసరావమ్పి. థాలకమ్పీతి పానీయథాలకమ్పి.

౬౩౨. ‘‘ఉద్ధరిత్వా’’తి సామఞ్ఞతో వుత్తవచనస్స కమ్మాపాదానాని దస్సేతుం వుత్తం ‘‘సిత్థాని ఉదకతో’’తి. భిన్దిత్వాతి చుణ్ణవిచుణ్ణాని కత్వా. బహీతి అన్తరఘరతో బహి.

౬౩౪. సేతచ్ఛత్తన్తి ¶ ఏత్థ సేతసద్దో పణ్డరపరియాయోతి ఆహ ‘‘పణ్డరచ్ఛత్త’’న్తి. వత్థపలిగుణ్ఠితన్తి వత్థేహి సమన్తతో వేఠితం. సేతం ఛత్తం సేతచ్ఛత్తం. కిళఞ్జేహి కతం ఛత్తం కిళఞ్జచ్ఛత్తం. పణ్ణేహి కతం ఛత్తం పణ్ణచ్ఛత్తం. మణ్డలేన బద్ధం మణ్డలబద్ధం. సలాకాహి బద్ధం సలాకబద్ధం. తానీతి తీణి ఛత్తాని. హీతి సచ్చం. యమ్పి ఏకపణ్ణచ్ఛత్తన్తి యోజనా. ఏతేసూతి తీసు ఛత్తేసు. అస్సాతి యస్స కస్సచి గహట్ఠస్స వా పబ్బజితస్స వా. సోతి యో కోచి గహట్ఠో వా పబ్బజితో వా. ఛత్తపాదుకాయ వాతి ఛత్తదణ్డనిక్ఖేపనాయ పాదుకాయ వా. ఏత్థాతి ఇమస్మిం సిక్ఖాపదే.

౬౩౫. మజ్ఝిమస్సాతి పమాణమజ్ఝిమస్స. ‘‘చతుహత్థప్పమాణో’’తిఇమినా చతుహత్థతో ఊనాతిరేకో దణ్డో న దణ్డో నామాతి దస్సేతి. దణ్డో పాణిమ్హి అస్సాతి వచనత్థం అతిదిసన్తో ఆహ ‘‘వుత్తనయేనేవా’’తి.

౬౩౬. ‘‘సత్థపాణిమ్హీ’’తి ఏత్థ అసి ఏవ అధిప్పేతోతి ఆహ ‘‘అసి’’న్తి. అసిన్తి ఖగ్గం.

౬౩౭. ‘‘ఆవుధం నామ చాపో కోదణ్డో’’తి పాళియం వుత్తవచనం ఉపలక్ఖణమేవాతి దస్సేన్తో ఆహ ‘‘ఆవుధపాణిస్సాతి ఏత్థా’’తిఆది. సబ్బాపి ధనువికతి ఆవుధన్తి వేదితబ్బాతి యోజనా. యథా అసిం ¶ సన్నహిత్వా ఠితో సత్థపాణీతి సఙ్ఖ్యం న గచ్ఛతి, ఏవం ధనుం కణ్ఠే పటిముక్కో ఆవుధపాణీతి ఆహ ‘‘సచే పనా’’తిఆది, ఇమినా ఆవుధో పాణినా గహితోయేవ ఆవుధపాణి నామాతి దస్సేతీతి. ఛట్ఠో వగ్గో.

౭. పాదుకవగ్గ-అత్థయోజనా

౬౩౮. అఙ్గులన్తరన్తి పాదఙ్గులవివరం. పాదుకన్తి ఉపాహనవిసేసో. సో హి పజ్జతే ఇమాయాతి పాదుకాతి వుచ్చతి, సా బహుపటలా చమ్మమయా వా హోతి కట్ఠమయా వా. పటిముఞ్చిత్వాతి పాదుకం పటిముఞ్చీత్వా.

౬౪౦. ద్వీహి జనేహి గహితోతి సమ్బన్ధో. వంసేనాతి వేణునా, యానే నిసిన్నోతి సమ్బన్ధో. విసఙ్ఖరిత్వాతి విపత్తిం కరిత్వా. ద్వేపీతి ధమ్మకథికధమ్మపటిగ్గాహకసఙ్ఖాతా ఉభోపి జనా. వట్టతీతి దేసేతుం వట్టతి.

౬౪౧. సయనగతస్సాతి ¶ సయనం గతస్స, సయనే నిపన్నస్సాతి అత్థో. నిపన్నస్స దేసేతుం న వట్టతీతి సమ్బన్ధో.

౬౪౨. తీసు పల్లత్థికాసు యాయ కాయచి పల్లత్థికాయ నిసిన్నస్స ధమ్మం దేసేతుం న వట్టతీతి దస్సేన్తో ఆహ ‘‘పల్లత్థికాయా’’తిఆది.

౬౪౩. యథా వేఠియమానే కేసన్తో న దిస్సతి, ఏవం వేఠితసీసస్సాతి యోజనా.

౬౪౭. ఛపకసద్దస్స చ చణ్డాలసద్దస్స చ వేవచనత్తా వుత్తం ‘‘చణ్డాలస్సా’’తి. చణ్డాలో హి సం సునఖం పచతీతి ఛపకోతి వుచ్చతి సకారస్స ఛకారం కత్వా. ఛపకస్స ఏసా ఛపకీ, చణ్డాలభరియా. యత్రాతి ఏత్థ త్రపచ్చయో పచ్చత్తే హోతీతి ఆహ ‘‘యో హి నామా’’తి. యో రాజా ఉచ్చే ఆసనే నిసీదిత్వా మన్తం పరియాపుణిస్సతి నామ, అయం రాజా యావ అతివియ అధమ్మికోతి వుత్తం హోతి. ‘‘సబ్బమిద’’న్తి అయం సద్దో లిఙ్గవిపల్లాసోతి ఆహ ‘‘సబ్బో అయ’’న్తి ¶ . ‘‘లోకో’’తి ఇమినా ఇధసద్దస్స విసయం దస్సేతి. చరిమసద్దో అన్తిమపరియాయో. అన్తిమోతి చ లామకో. లామకోతి చ నామ ఇధ విపత్తీతి ఆహ ‘‘సఙ్కర’’న్తి. సఙ్కరన్తి విపత్తిం. ‘‘నిమ్మరియాదో’’తి ఇమినా ‘‘సఙ్కరం గతో’’తి పదానం అధిప్పాయత్థం దస్సేతి. చరిమం గతం చరిమగతం, సబ్బో అయం లోకో చరిమగతోతి అత్థో. ఇధ చ జాతకే (జా. ౧.౪.౩౩) చ కేసుచి పోత్థకేసు ‘‘చమరికత’’న్తి పాఠో అత్థి, సో అయుత్తోయేవ. తత్థేవాతి అమ్బరుక్ఖమూలేయేవ. తేసన్తి రాజబ్రాహ్మణానం.

తత్థాతి తిస్సం గాథాయం. పాళియాతి అత్తనో ఆచారపకాసకగన్థసఙ్ఖాతాయ పాళియా. న పస్సరేతి ఏత్థ రేసద్దో అన్తిస్స కారియోతి ఆహ ‘‘న పస్సన్తీ’’తి. యో చాయన్తి యో చ అయం. అయంసద్దో పదాలఙ్కారమత్తో, బ్రాహ్మణోతి అత్థో. అధీయతీతి అజ్ఝాయతి, సిక్ఖతీతి అత్థో.

తతోతి బోధిసత్తేన వుత్తగాథాతో పరన్తి సమ్బన్ధో. తస్సాతి గాథాయ. భోతి బోధిసత్తం ఆమన్తేతి. ‘‘భుత్తో’’తి పదస్స కమ్మవాచకభావమావికాతుం వుత్తం ‘‘మయా’’తి. అస్సాతి ఓదనస్స. ఇమినా సుచి పరిసుద్ధం మంసం సుచిమంసం, తేన ఉపసేచనమస్సాతి సుచిమంసూపసేచనోతి బాహిరత్థసమాసం దస్సేతి. ధమ్మేతి ఆచారధమ్మే. బద్ధో హుత్వాతి థద్ధో హుత్వా, అయమేవ వా పాఠో ¶ . వణ్ణసద్దస్స సణ్ఠానాదికే అఞ్ఞే అత్థే పటిక్ఖిపితుం వుత్తం ‘‘పసత్థో’’తి. థోమితోతి తస్సేవ వేవచనం.

అథాతి అనన్తరే. నన్తి బ్రాహ్మణం. తస్సాతి గాథాద్వయస్స. బ్రాహ్మణాతి పురోహితం ఆలపతి. సమ్పతీతి సన్దీట్ఠికే. ‘‘యా వుత్తి వినిపాతేన, అధమ్మచరణేన వా’’తి పదానం సమ్బన్ధం దస్సేతుం వుత్తం ‘‘నిప్పజ్జతీ’’తి.

మహాబ్రహ్మేతి ఏత్థ బ్రహ్మసద్దో బ్రాహ్మణవాచకోతి ఆహ ‘‘మహాబ్రాహ్మణా’’తి. అఞ్ఞేపీతి రాజబ్రాహ్మణేహి అపరేపి. ‘‘పచన్తీ’’తి వుత్తే ¶ అవినాభావతో ‘‘భుఞ్జన్తీ’’తి అత్థోపి గహేతబ్బోతి ఆహ ‘‘పచన్తి చేవ భుఞ్జన్తి చా’’తి. ‘‘న కేవల’’న్తిఆదినా అఞ్ఞేపీతి ఏత్థ పిసద్దస్స సమ్పిణ్డనత్థం దస్సేతి, త్వం ఆచరిస్ససీతి సమ్బన్ధో. పున త్వన్తి తం, ఉపయోగత్థే చేతం పచ్చత్తవచనం, ‘‘మా భిదా’’తిఇమినా సమ్బన్ధితబ్బం. ‘‘పాసాణో’’తిఇమినా అస్మసద్దో పాసాణపరియాయోతి దస్సేతి. తేనాతి భిన్దనహేతునా.

౬౪౮. అత్తనో కఙ్ఖాఠానస్స పుచ్ఛనం సన్ధాయ వుత్తం ‘‘న కథేతబ్బ’’న్తి.

౬౪౯. సమధురేనాతి సమం ధురేన, సమం ముఖేనాతి అత్థో.

౬౫౨. యం మూలం వా యా సాఖా వా గచ్ఛతీతి యోజనా. ఖన్ధేతి రుక్ఖస్స ఖన్ధే. నిక్ఖమతీతి ఉచ్చారపస్సావో నిక్ఖమతి. తిణణ్డుపకన్తి తిణేన కతం, తిణమయం వా అణ్డుపకం. ఏత్థాతి ఉచ్చారపస్సావఖేళేసు.

౬౫౩. అధిప్పేతఉదకం దస్సేతుం వుత్తం ‘‘పరిభోగఉదకమేవా’’తి. సత్తమో వగ్గో.

ఏత్థాతి సేఖియేసు. సూపబ్యఞ్జనపటిచ్ఛాదనేతి సూపబ్యఞ్జనే ఓదనేన పటిచ్ఛాదేతి. సమత్తా సేఖియా.

౮. సత్తాధికరణసమథ-అత్థయోజనా

౬౫౫. సఙ్ఖ్యం ¶ పరిచ్ఛిజ్జతీతి సఙ్ఖ్యాపరిచ్ఛేదో. తేసన్తి చతుబ్బిధానమధికరణానం. తస్సాతి తేసం ఖన్ధకపరివారానం. తత్థేవాతి తేసు ఏవ ఖన్ధకపరివారేసు. సబ్బత్థాతి సబ్బేసు సిక్ఖాపదేసూతి.

ఇతి సమన్తపాసాదికాయ వినయసంవణ్ణనాయ

భిక్ఖువిభఙ్గవణ్ణనాయ యోజనా సమత్తా.

జాదిలఞ్ఛితనామేన నేకానం వాచితో మయా.

సాధుం మహావిభఙ్గస్స, సమత్తో యోజనానయోతి.

భిక్ఖునీవిభఙ్గో

౧. పారాజికకణ్డఅత్థయోజనా

ఏవం ¶ ¶ భిక్ఖువిభఙ్గస్స, కత్వాన యోజనానయం;

భిక్ఖునీనం విభఙ్గస్స, కరిస్సం యోజనానయం.

యోతి విభఙ్గో. విభఙ్గస్సాతి విభఙ్గో అస్స. అస్సాతి హోతి. తస్సాతి భిక్ఖునీనం విభఙ్గస్స. యతోతి యస్మా. అయం పనేత్థ యోజనా – భిక్ఖూనం విభఙ్గస్స అనన్తరం భిక్ఖునీనం యో విభఙ్గో సఙ్గహితో అస్స, తస్స భిక్ఖునీనం విభఙ్గస్స సంవణ్ణనాక్కమో పత్తో యతో, తతో తస్స భిక్ఖునీనం విభఙ్గస్స అపుబ్బపదవణ్ణనం కాతుం తావ పారాజికే అయం సంవణ్ణనా హోతీతి. అపుబ్బానం పదానం వణ్ణనా అపుబ్బపదవణ్ణనా, తం.

౧. పఠమపారాజికసిక్ఖాపదం

౬౫౬. ‘‘తేన…పే… సాళ్హో’’తి ఏత్థ ‘‘ఏత్థా’’తి పాఠసేసో యోజేతబ్బో. దబ్బగుణకిరియాజాతినామసఙ్ఖాతేసు పఞ్చసు సద్దేసు సాళ్హసద్దస్స నామసద్దభావం దస్సేతుం వుత్తం ‘‘సాళ్హోతి తస్స నామ’’న్తి. మిగారమాతుయాతి విసాఖాయ. సా హి మిగారసేట్ఠినా మాతుట్ఠానే ఠపితత్తా మిగారమాతా నామ. నవకమ్మం అధిట్ఠాతీతి నవకమ్మికన్తి దస్సేన్తో ఆహ ‘‘నవకమ్మాధిట్ఠాయిక’’న్తి. ‘‘పణ్డిచ్చేన సమన్నాగతా’’తిఇమినా పణ్డా వుచ్చతి పఞ్ఞా, సా సఞ్జాతా ఇమిస్సాతి పణ్డితాతి వచనత్థం దస్సేతి. వేయ్యత్తికేనాతి విసేసేన అఞ్జతి పాకటం గచ్ఛతీతి వియత్తో, పుగ్గలో, తస్స ఇదం వేయ్యత్తికం, ఞాణం, తేన. ‘‘పణ్డా’’తి వుత్తపఞ్ఞాయ ‘‘మేధా’’తి వుత్తపఞ్ఞాయ విసేసభావం దస్సేతుం వుత్తం ‘‘పాళిగహణే’’తిఆది. ‘‘మేధా’’తి హి వుత్తపఞ్ఞా ‘‘పణ్డా’’తి వుత్తపఞ్ఞాయ విసేసో హోతి సతిసహాయత్తా. తత్రుపాయాయాతి అలుత్తసమాసో ¶ ‘‘తత్రమజ్ఝత్తతా’’తిఆదీసు (ధ. స. అట్ఠ. యేవాపనకవణ్ణనా) వియ. ‘‘కమ్మేసూ’’తి ఇమినా తసద్దస్స విసయం దస్సేతి ¶ . కత్తబ్బకమ్ముపపరిక్ఖాయాతి కత్తబ్బకమ్మేసు విచారణాయ. చసద్దేన ‘‘కతాకత’’న్తి పదస్స ద్వన్దవాక్యం దస్సేతి. పరివేసనట్ఠానేతి పరిభుఞ్జితుం విసన్తి పవిసన్తి ఏత్థాతి పరివేసనం, తమేవ ఠానం పరివేసనట్ఠానం, తస్మిం. నికూటేతి ఏత్థ కూటసఙ్ఖాతసిఖరవిరహితే ఓకాసేతి దస్సేన్తో ఆహ ‘‘కోణసదిసం కత్వా దస్సితే గమ్భీరే’’తి. విత్యూపసగ్గో వికారవాచకో, సరసద్దో సద్దవాచకోతి ఆహ ‘‘విప్పకారసద్దో’’తి. చరతి అనేనాతి చరణం పాదో, తస్మిం ఉట్ఠితో గిలానో ఏతిస్సాతి చరణగిలానాతి దస్సేన్తో ఆహ ‘‘పాదరోగేన సమన్నాగతా’’తి.

౬౫౭. ‘‘తిన్తా’’తి ఇమినా అవస్సుతసద్దో ఇధ కిలిన్నత్థే ఏవ వత్తతి, న అఞ్ఞత్థేతి దస్సేతి. అస్సాతి ‘‘అవస్సుతా’’తిపదస్స. పదభాజనే వుత్తన్తి సమ్బన్ధో. తత్థాతి పదభాజనే. వత్థం రఙ్గజాతేన రత్తం వియ, తథా కాయసంసగ్గరాగేన సుట్ఠు రత్తాతి యోజనా. ‘‘అపేక్ఖాయ సమన్నాగతా’’తి ఇమినా అపేక్ఖా ఏతిస్సమత్థీతి అపేక్ఖవతీతి అత్థం దస్సేతి. పటిబద్ధం చిత్తం ఇమిస్సన్తి పటిబద్ధచిత్తాతి దస్సేన్తో ఆహ ‘‘పటిబన్ధిత్వా ఠపితచిత్తా వియా’’తి. దుతియపదవిభఙ్గేపీతి ‘‘అవస్సుతో’’తి దుతియపదభాజనేపి. పుగ్గలసద్దస్స సత్తసామఞ్ఞవాచకత్తా పురిససద్దేన విసేసేతి. అధోఉబ్భఇతి నిపాతానం ఛట్ఠియా సమసితబ్బభావం దస్సేతుం వుత్తం ‘‘అక్ఖకానం అధో’’తిఆది. నను యథా ఇధ ‘‘అక్ఖకానం అధో’’తి వుత్తం, ఏవం పదభాజనేపి వత్తబ్బం, కస్మా న వుత్తన్తి ఆహ ‘‘పదభాజనే’’తిఆది. పదపటిపాటియాతి ‘‘అధో’’తి చ ‘‘అక్ఖక’’న్తి చ పదానం అనుక్కమేన. ఏత్థాతి అధక్ఖకఉబ్భజాణుమణ్డలేసు. సాధారణపారాజికేహీతి భిక్ఖుభిక్ఖునీనం సాధారణేహి పారాజికేహి. నామమత్తన్తి నామమేవ.

౬౫౯. ఏవన్తి ఇమాయ పాళియా విభజిత్వాతి సమ్బన్ధో. తత్థాతి ‘‘ఉభతోఅవస్సుతే’’తిఆదివచనే. ‘‘ఉభతోఅవస్సుతే’’తి పాఠో మూలపాఠోయేవ, నాఞ్ఞోతి దస్సేన్తేన విసేసమకత్వా ‘‘ఉభతోఅవస్సుతేతి ఉభతో అవస్సుతే’’తి వుత్తం. ఉభతోతి ఏత్థ ¶ ఉభసరూపఞ్చ తోసద్దస్స ఛట్ఠ్యత్థే పవత్తిఞ్చ దస్సేతుం వుత్తం ‘‘భిక్ఖునియా చేవ పురిసస్స చా’’తి. తత్థ భిక్ఖునీపురిససద్దేహి ఉభసరూపం దస్సేతి. ‘‘యా’’తి చ ‘‘స’’ఇతి చ ద్వీహి సద్దేహి తోపచ్చయస్స ఛట్ఠ్యత్థం, ఉభిన్నం అవస్సుతభావే సతీతి అత్థో. భావపచ్చయేన వినా భావత్థో ఞాతబ్బోతి ఆహ ‘‘అవస్సుతభావే’’తి. యథాపరిచ్ఛిన్నేనాతి ‘‘అధక్ఖకం, ఉబ్భజాణుమణ్డల’’న్తి ¶ యేన యేన పరిచ్ఛిన్నేన. అత్తనోతి భిక్ఖునియా. తస్స వాతి పురిసస్స వా. ఇధాపీతి కాయపటిబద్ధేన కాయామసనేపి.

తత్రాతి తేసు భిక్ఖుభిక్ఖునీసు. న కారేతబ్బో ‘‘కాయసంసగ్గం సాదియేయ్యా’’తి అవుత్తత్తాతి అధిప్పాయో. అచోపయమానాపీతి అచాలయమానాపి, పిసద్దో సమ్భావనత్థో, తేన చోపయమానా పగేవాతి దస్సేతి. ఏవం పన సతీతి చిత్తేనేవ అధివాసయమానాయ సతి పన. కిరియసముట్ఠానతాతి ఇమస్స సిక్ఖాపదస్స కిరియసముట్ఠానభావో. తబ్బహులనయేనాతి ‘‘వనచరకో (మ. ని. అట్ఠ. ౨.౨౦౧; ౩.౧౩౩), సఙ్గామావచరో’’తిఆదీసు (మ. ని. ౨.౧౦౮) వియ తస్సం కిరియాయం బహులతో సముట్ఠాననయేన. సాతి కిరియసముట్ఠానతా.

౬౬౦. ఏత్థాతి ఉబ్భక్ఖకఅధోజాణుమణ్డలేసు.

౬౬౨. ‘‘ఏకతో అవస్సుతే’’తి ఏత్థాపి తోపచ్చయో ఛట్ఠ్యత్థే హోతి. సామఞ్ఞవచనస్సాపి విసేసే అవట్ఠానతో, విసేసత్థినా చ విసేసస్స అనుపయోజితబ్బతో ఆహ ‘‘భిక్ఖునియా ఏవా’’తి. తత్రాతి ‘‘ఏకతో అవస్సుతే’’తిఆదివచనే. ‘‘తథేవా’’తిఇమినా కాయసంసగ్గరాగేన అవస్సుతోతి అత్థం అతిదిసతి. చతూసూతి మేథునరాగ కాయసంసగ్గరాగగేహసితపేమ సుద్ధచిత్తసఙ్ఖాతేసు చతూసు. యత్థాతి యస్మిం ఠానే.

౬౬౩. అయం పురిసో ఇతి వా ఇత్థీ ఇతి వా అజానన్తియా వాతి యోజనాతి. పఠమం.

౨. దుతియపారాజికసిక్ఖాపదం

౬౬౪. దుతియే ¶ కచ్చి నో సాతి ఏత్థ నోసద్దో నుసద్దత్థోతి ఆహ ‘‘కచ్చి ను సా’’తి. పరివారవిపత్తీతి పరిజనస్స వినాసనం. ‘‘అకిత్తీ’’తి ఏత్థ సమ్ముఖా నిన్దం గహేత్వా ‘‘అయసో’’తిఇమినా పరమ్ముఖా నిన్దా గహేతబ్బాతి దస్సేతుం వుత్తం ‘‘పరమ్ముఖగరహా వా’’తి.

౬౬౬. ‘‘యా పారాజికం ఆపన్నా’’తిఇమినా ‘‘సా వా’’తి ఏత్థ తసద్దస్స విసయం దస్సేతి. చతున్నన్తి నిద్ధారణత్థే చేతం సామివచనం, చతూసూతి అత్థో. పచ్ఛాతి సబ్బపారాజికానం పచ్ఛా. ఇమస్మిం ఓకాసేతి పఠమతతియపారాజికానమన్తరే ఠానే. ఠపితన్తి సఙ్గీతికారేహి నిక్ఖిత్తం. ఏత్థాతి ఇమస్మిం సిక్ఖాపదే. తత్రాతి దుట్ఠుల్లసిక్ఖాపదేతి. దుతియం.

౩. తతియపారాజికసిక్ఖాపదం

౬౬౯. తతియే ¶ అస్సాతి ‘‘ధమ్మేన వినయేనా’’తి పదస్స. పదభాజనం వుత్తన్తి సమ్బన్ధో. ఞత్తిసమ్పదా చేవ అనుసావనసమ్పదా చ సత్థుసాసనం నామాతి దస్సేన్తో ఆహ ‘‘ఞత్తి…పే… సమ్పదాయ చా’’తి. సత్థుసాసనేనాతి చ సత్థు ఆణాయ. కమ్మన్తి ఉక్ఖేపనీయకమ్మం. తత్థాతి సఙ్ఘే. ‘‘వచనం నాదియతీ’’తిఆదీసు వియ సఙ్ఘం వా నాదియతీతి ఏత్థ నాదియనం నామ నానువత్తనమేవాతి ఆహ ‘‘నానువత్తతీ’’తి. తత్థాతి సఙ్ఘాదీసు. అయం తావ సంవాసోతి సహ భిక్ఖూ వసన్తి ఏత్థాతి సంవాసోతి అత్థేన అయం ఏకకమ్మాది సంవాసో నామ. ‘‘సహ అయనభావేనా’’తిఇమినా సహ అయన్తి పవత్తన్తీతి సహాయాతి వచనత్థం దస్సేతి. తేతి భిక్ఖూ. యేహి చాతి భిక్ఖూహి చ. తస్సాతి ఉక్ఖిత్తకస్స. తేనాతి ఉక్ఖిత్తకేన. అత్తనోతి ఉక్ఖిత్తకస్సాతి. తతియం.

౪. చతుత్థపారాజికసిక్ఖాపదం

౬౭౫. చతుత్థే మేథునరాగేన అవస్సుతా నాధిప్పేతా, కాయసంసగ్గరాగేన అవస్సుతావాధిప్పేతాతి ఆహ ‘‘కాయసంసగ్గరాగేన అవస్సుతా’’తి ¶ . ‘‘పురిసపుగ్గలస్సా’’తిపదం న హత్థసద్దేన సమ్బన్ధితబ్బం, గహణసద్దేనేవ సమ్బన్ధితబ్బన్తి దస్సేన్తో ఆహ ‘‘యం పురిసపుగ్గలేనా’’తిఆది. తన్తి గహణం, ‘‘హత్థగ్గహణ’’న్తి వుత్తవచనం ఉపలక్ఖణమత్తమేవాతి ఆహ ‘‘అఞ్ఞమ్పీ’’తిఆది. తత్థ ‘‘అఞ్ఞమ్పీ’’తి హత్థగహణతో ఇతరమ్పి. అపారాజికక్ఖేత్తేతి ఉబ్భక్ఖకే అధోజాణుమణ్డలే. అస్సాతి ‘‘హత్థగ్గహణ’’న్తిపదస్స. ఏత్థాతి ‘‘అసద్ధమ్మస్స పటిసేవనత్థాయా’’తిపదే. కాయసంసగ్గోతి కాయసంసగ్గో ఏవ. తేన వుత్తం ‘‘న మేథునధమ్మో’’తి. హీతి సచ్చం, యస్మా వా. ఏత్థాతి కాయసంసగ్గగహణే. సాధకన్తి ఞాపకం.

తిస్సిత్థియోతి భుమ్మత్థే చేతం ఉపయోగవచనం. తీసు ఇత్థీసూతి హి అత్థో, తిస్సో ఇత్థియో ఉపగన్త్వాతి వా యోజేతబ్బో. ఏసేవ నయో పరతోపి. యం మేథునం అత్థి, తం న సేవేతి యోజనా. న సేవేతి చ న సేవతి. తికారస్స హి ఏకారో. తయో పురిసేతి తీసు పురిసేసు, తే వా ఉపగన్త్వా. తయో చ అనరియపణ్డకేతి తీసు అనరియసఙ్ఖాతేసు ఉభతోబ్యఞ్జనకేసు చ పణ్డకేసు చ, తే వా ఉపగన్త్వాతి యోజనా. న చాచరే మేథునం బ్యఞ్జనస్మిన్తి అత్తనో నిమిత్తస్మిం మేథునం న చ ఆచరతి. ఇదం అనులోమపారాజికం సన్ధాయ వుత్తం. ఛేజ్జం సియా మేథునధమ్మపచ్చయాతి ¶ మేథునధమ్మకారణా ఛేజ్జం సియా, పారాజికం భవేయ్యాతి అత్థో. కుసలేహీతి పఞ్హావిసజ్జనే ఛేకేహి, ఛేకకామేహి వా. అయం పఞ్హో అట్ఠవత్థుకం సన్ధాయ వుత్తో.

పఞ్హావిసజ్జనత్థాయ చిన్తేన్తానం సేదమోచనకారణత్తా ‘‘సేదమోచనగాథా’’తి వుత్తా. విరుజ్ఝతీతి ‘‘న మేథునధమ్మో’’తి వచనేన ‘‘ఛేజ్జం సియా మేథునధమ్మపచ్చయా’’తి వచనం విరుజ్ఝతి, న సమేతీతి అత్థో. ఇతి చే వదేయ్య, న విరుజ్ఝతి. కస్మా? మేథునధమ్మస్స పుబ్బభాగత్తాతి యోజనా. ఇమినా మేథునధమ్మస్స పుబ్బభాగభూతో కాయసంసగ్గోవ ఉపచారేన తత్థ మేథునధమ్మసద్దేన వుత్తో, న ద్వయంద్వయసమాపత్తీతి దీపేతి. హిసద్దో విత్థారజోతకో. పరివారేయేవ వుత్తానీతి సమ్బన్ధో. వణ్ణావణ్ణోతి సుక్కవిసట్ఠి. ధనమనుప్పాదానన్తి సఞ్చరిత్తం ¶ . ‘‘ఇమినా పరియాయేనా’’తి ఇమినా లేసేన సమీపూపచారేనాతి అత్థో. ఏతేనుపాయేనాతి ‘‘హత్థగ్గహణం సాదియేయ్యా’’తిపదే వుత్తఉపాయేన. సబ్బపదేసూతి సబ్బేసు ‘‘సఙ్ఘాటికణ్ణగ్గహణం సాదియేయ్యా’’తిఆదీసు పదేసు. అపి చాతి ఏకంసేన, విసేసం వక్ఖామీతి అధిప్పాయో. ‘‘ఏవంనామకం ఠాన’’న్తి ఇమినా ‘‘ఇత్థంనామం ఇమస్స ఠానస్సా’’తి వచనత్థం దీపేతి.

౬౭౬. ఏకన్తరికాయ వాతి ఏత్థ వాసద్దేన ద్వన్తరికాదీనిపి సఙ్గయ్హన్తి. యేన తేనాతి యేన వా తేన వా. ద్వితిచతుప్పఞ్చఛవత్థూని పేయ్యాలవసేన వా వాసద్దేన వా గహేతబ్బాని. అపి చాతి కిఞ్చ భియ్యో, వత్తబ్బవిసేసం వక్ఖామీతి అధిప్పాయో. ఏత్థాతి ‘‘ఆపత్తియో దేసేత్వా’’తి వచనే. హీతి సచ్చం. వుత్తన్తి పరివారే వుత్తం. తత్రాతి పురిమవచనాపేక్ఖం. దేసితా ఆపత్తి గణనూపికాతి యోజనా. ఏకం వత్థుం ఆపన్నా యా భిక్ఖునీతి యోజనా. ధురనిక్ఖేపం కత్వాతి ‘‘ఇమఞ్చ వత్థుం, అఞ్ఞమ్పి చ వత్థుం నాపజ్జిస్సామీ’’తి ధురనిక్ఖేపం కత్వా. యా పన సఉస్సాహావ దేసేతీతి యోజనాతి. చతుత్థం.

సాధారణాతి భిక్ఖునీహి సాధారణా. ఏత్థాతి ‘‘ఉద్దిట్ఠా ఖో అయ్యాయో’’తిఆదివచనే.

ఇతి సమన్తపాసాదికాయ వినయసంవణ్ణనాయ

భిక్ఖునివిభఙ్గే పారాజికకణ్డవణ్ణనాయ యోజనా సమత్తా.

౨. సఙ్ఘాదిసేసకణ్డం

౧. పఠమసఙ్ఘాదిసేససిక్ఖాపద-అత్థయోజనా

పారాజికానన్తరస్సాతి ¶ పారాజికానం అనన్తరే ఠపితస్స, సఙ్గీతస్స వా, సఙ్ఘాదిసేసకణ్డస్సాతి సమ్బన్ధో. అయం ఈదిసా అనుత్తానత్థవణ్ణనా అనుత్తానానం పదానం అత్థస్స వణ్ణనా దాని ఇమస్మింకాలే భవిస్సతీతి యోజనా.

౬౭౮. పఠమే ¶ ఉదకం వసితం అచ్ఛాదనం అనేన కతన్తి ఉదోసితోతి వచనత్థేన భణ్డసాలా ఉదోసితం నామాతి దస్సేన్తో ఆహ ‘‘ఉదోసితన్తి భణ్డసాలా’’తి. ఏత్థ హి ఉదసద్దో ఉదకపరియాయో. సంయోగో న యుత్తోయేవ. భణ్డసాలాతి యానాదీనం భణ్డానం ఠపనసాలా. అచ్చావదథాతి ఏత్థ అతీత్యూపసగ్గో అతిక్కమనత్థో, ఆత్యూపసగ్గో ధాత్వత్థానువత్తకోతి ఆహ ‘‘అతిక్కమిత్వా వదథా’’తి.

౬౭౯. ఉస్సయవసేన వదనం ఉస్సయవాదో, సోయేవ ఉస్సయవాదికాతి దస్సేన్తో ఆహ ‘‘ఉస్సయవాదికా’’తిఆది. ‘‘మానుస్సయవసేన కోధుస్సయవసేనా’’తి ఇమినా ఉస్సయభేదం దస్సేతి. సాతి ఉస్సయవాదికా. అత్థతోతి సరూపతో. ఏత్థాతి పదభాజనే. అడ్డనం అభియుఞ్జనం అడ్డోతి కత్వా ద్విన్నం జనానం అడ్డో వోహారికానం వినిచ్ఛయకారణం హోతి, తస్మా వుత్తం ‘‘అడ్డోతి వోహారికవినిచ్ఛయో వుచ్చతీ’’తి, ముద్ధజతతియక్ఖరోయేవ. యన్తి అడ్డం. యత్థాతి యస్మిం కిస్మించి ఠానే. ద్విన్నం అడ్డకారకానం వోహారం జానన్తీతి వోహారికా, అక్ఖదస్సా, తేసం. ద్వీసు జనేసూతి అడ్డకారకేసు జనేసు ద్వీసు. యో కోచీతి అడ్డకారకో వా అఞ్ఞో వా యో కోచి.

ఏత్థాతి ‘‘ఏకస్స ఆరోచేతీ’’తిఆదివచనే. యత్థ కత్థచీతి యంకిఞ్చి ఠానం ఆగతేపీతి సమ్బన్ధో. అథాతి పచ్ఛా. సాతి భిక్ఖునీ. సోతి ఉపాసకో.

‘‘కప్పియకారకేనా’’తిపదం ‘‘కథాపేతీ’’తిపదే కారితకమ్మం. తత్థాతి కప్పియకారకఇతరేసు ¶ . వోహారికేహి కతేతి సమ్బన్ధో. గతిగతన్తి చిరకాలపత్తం. సుతపుబ్బన్తి పుబ్బే సుతం. అథాతి సుతపుబ్బత్తా ఏవ. తేతి వోహారికా, దేన్తీతి సమ్బన్ధో.

పఠమన్తి సమనుభాసనతో పుబ్బం. ఆపత్తీతి ఆపజ్జనం. ఏతస్సాతి సఙ్ఘాదిసేసస్స. అయం హీతి అయం ఏవ, వక్ఖమానో ఏవాతి అత్థో. ఏత్థాతి పదభాజనే. సహ వత్థుజ్ఝాచారాతి వత్థుజ్ఝాచారేన సహ, వాక్యమేవ, న సమాసో. వత్థుజ్ఝాచారాతి కరణత్థే నిస్సక్కవచనం దట్ఠబ్బం ¶ . తేన వుత్తం ‘‘సహ వత్థుజ్ఝాచారేనా’’తి. భిక్ఖునిన్తి ఆపత్తిమాపన్నం భిక్ఖునిం. సఙ్ఘతోతి భిక్ఖునిసఙ్ఘమ్హా. అనీయసద్దో హేతుకత్తాభిధాయకోతి ఆహ ‘‘నిస్సారేతీతి నిస్సారణీయో’’తి. భిక్ఖునిసఙ్ఘతో నిస్సరతి, నిస్సారియతి వా అనేనాతి నిస్సారణీయోతి కరణత్థోపి యుత్తోయేవ. తత్థాతి పదభాజనే. యన్తి సఙ్ఘాదిసేసం. సోతి సఙ్ఘాదిసేసో. పదభాజనస్స అత్థో కారణోపచారేన దట్ఠబ్బో. హీతి సచ్చం. కేనచీతి పుగ్గలేన, న నిస్సారీయతీతి సమ్బన్ధో. తేన ధమ్మేన కరణభూతేన, హేతుభూతేన వా. సోతి ధమ్మో.

అడ్డకారకమనుస్సేహి వుచ్చమానాతి యోజనా. సయన్తి సామం. తతోతి గమనతో, పరన్తి సమ్బన్ధో. భిక్ఖునియా వా కతం ఆరోచేతూతి యోజనా.

ధమ్మికన్తి ధమ్మేన సభావేన యుత్తం. యథాతి యేనాకారేన. తన్తి ఆకారం. తత్థాతి ‘‘అనోదిస్స ఆచిక్ఖతీ’’తి వచనే.

ధుత్తాదయోతి ఆదిసద్దేన చోరాదయో సఙ్గణ్హాతి. సాతి ఆచిక్ఖనా. తన్తి ఆచిక్ఖనం. తేసన్తి గామదారకాదీనం. దణ్డన్తి ధనదణ్డం. గీవా హోతీతి ఇణం హోతి. అధిప్పాయే సతిపీతి యోజనా. తస్సాతి అనాచారం చరన్తస్స.

కేవలం హీతి కేవలమేవ. తన్తి రక్ఖం. కారకేతి అనాచారస్స కారకే. తేస+?న్తి కారకానం.

తేసన్తి హరన్తానం. ‘‘అనత్థకామతాయా’’తి ఇమినా భయాదినా వుత్తే నత్థి దోసోతి దస్సేతి. హీతి లద్ధదోసజోతకో. అత్తనో వచనకరం…పే… వత్తుం వట్టతీతి అత్తనో వచనం ఆదియిస్సతీతి వుత్తే వచనం అనాదియిత్వా దణ్డే గహితేపి నత్థి దోసో దణ్డగహణస్స పటిక్ఖిత్తత్తా. దాసదాసీవాపిఆదీనన్తి ఆదిసద్దేన ఖేత్తాదయో సఙ్గయ్హన్తి.

వుత్తనయేనేవాతి ¶ అతీతం ఆరబ్భ ఆచిక్ఖనే వుత్తనయేన ఏవ. ‘‘ఆయతిం అకరణత్థాయా’’తి ఇమినా అనాగతం ఆరబ్భ ఓదిస్స ఆచిక్ఖనం ¶ దస్సేతి. ‘‘కేన ఏవం కత’’న్తి పుచ్ఛాయ అతీతే కతపుబ్బం పుచ్ఛతి. సాపీతి పిసద్దో వుత్తసమ్పిణ్డనత్థో. హీతి సచ్చం, యస్మా వా.

వోహారికా దణ్డేన్తీతి సమ్బన్ధో. దణ్డేన్తీతి వధదణ్డేన చ ధనదణ్డేన చ ఆణం కరోన్తి.

యో చాయన్తి యో చ అయం. భిక్ఖునీనం యో అయం నయో వుత్తో, ఏసేవ నయో భిక్ఖూనమ్పి నయోతి యోజనా. ‘‘ఏసేవ నయో’’తి వుత్తవచనమేవ విత్థారేన్తో ఆహ ‘‘భిక్ఖునోపి హీ’’తిఆది. ‘‘తథా’’తిఇమినా ‘‘ఓదిస్సా’’తిపదం అతిదిసతి. తే చాతి తే చ వోహారికా. హీతి సచ్చం, యస్మా వాతి. పఠమం.

౨. దుతియసఙ్ఘాదిసేససిక్ఖాపదం

౬౮౨. దుతియే వరితబ్బం ఇచ్ఛితబ్బన్తి వరం, తమేవ భణ్డన్తి వరభణ్డన్తి దస్సేన్తో ఆహ ‘‘మహగ్ఘభణ్డ’’న్తి. ‘‘ముత్తా’’తిఆదినా తస్స సరూపం దస్సేతి.

౬౮౩. ఆపుబ్బో లోకసద్దో అభిముఖం లోకనత్థో హోతి, ఉపుబ్బో ఉద్ధం లోకనత్థో, ఓపుబ్బో అధో లోకనత్థో, విపుబ్బో ఇతో చితో చ వీతిహరణలోకనత్థో, అపపుబ్బో ఆపుచ్ఛనత్థో. ఇధ పన అపపుబ్బత్తా ఆపుచ్ఛనత్థోతి ఆహ ‘‘అనాపుచ్ఛిత్వా’’తి. మల్లగణ భటిపుత్త గణాదికన్తిఆదీసు మల్లగణో నామ నారాయనభత్తికో గణో. భటిపుత్తగణో నామ కుమారభత్తికో గణో. ఆదిసద్దేన అఞ్ఞమ్పి గామనిగమే అనుసాసితుం సమత్థం గణం సఙ్గణ్హాతి. అథ వా మల్లగణోతి మల్లరాజూనం గణో. తే హి గణం కత్వా కుసినారాయం రజ్జం అనుసాసన్తి, తే సన్ధాయ వుత్తం ‘‘మల్లగణో’’తి. భటిపుత్తగణోతి లిచ్ఛవిగణో పరియాయన్తరేన వుత్తో. లిచ్ఛవిరాజూనఞ్హి పుబ్బరాజానో భటినామకస్స జటిలస్స పుత్తా హోన్తి, తేసం వంసే పవత్తా ఏతరహి లిచ్ఛవిరాజానోపి భటిపుత్తాతి వుచ్చన్తి. జటిలో పన బారాణసిరఞ్ఞో పుత్తే నదిసోతేన వుయ్హమానే నదితో ఉద్ధరిత్వా అత్తనో ¶ అస్సమే పుత్తం కత్వా భరణత్తా పోసనత్తా భటీతి వుచ్చతి, తస్స పుత్తత్తా లిచ్ఛవిగణో భటిపుత్తోతి వుచ్చతి. తేపి గణం కత్వా వేసాలియం రజ్జం అనుసాసన్తి, తం సన్ధాయ వుత్తం ‘‘భటిపుత్తగణో’’తి. ధమ్మగణో నామ సాసనధమ్మభత్తికో ¶ గణో. గన్ధికసేణీతి గన్ధకారానం సమజాతికానం సిప్పికానం గణో. దుస్సికసేణీతి దుస్సకారానం సమజాతికానం పేసకారానం గణో. ఆదిసద్దేన తచ్ఛకసేణిరజకసేణిఆదయో సఙ్గయ్హన్తి. యత్థ యత్థాతి యస్మిం యస్మిం ఠానే. హీతి సచ్చం. తే ఏవాతి గణాదయో ఏవ. పున తేతి గణాదయో. ఇదన్తి ‘‘గణం వా’’తిఆదివచనం. ఏత్థాతి రాజాదీసు. సఙ్ఘాపుచ్ఛనమేవ పధానకారణన్తి ఆహ ‘‘భిక్ఖునిసఙ్ఘో ఆపుచ్ఛితబ్బోవా’’తి. కప్పగతికన్తి కప్పం గచ్ఛతీతి కప్పగతా, సా ఏవ కప్పగతికా, తం.

కేనచి కరణీయేన ఖణ్డసీమం అగన్త్వా కేనచి కరణీయేన భిక్ఖునీసు పక్కన్తాసూతి యోజనా. నిస్సితకపరిసాయాతి అన్తేవాసికపరిసాయ. వుట్ఠాపేన్తియాతి ఉపసమ్పాదేన్తియాతి. దుతియం.

౩. తతియసఙ్ఘాదిసేససిక్ఖాపదం

౬౯౨. తతియే దుతియేన పాదేన అతిక్కన్తమత్తేతి సమ్బన్ధో. పరిక్ఖేపారహట్ఠానం నామ ఘరూపచారతో పఠమలేడ్డుపాతో. సఙ్ఖేపతో వుత్తమత్థం విత్థారతో దస్సేన్తో ఆహ ‘‘అపి చేత్థా’’తిఆది. ఏత్థాతి ఇమస్మిం సిక్ఖాపదే. ఉపచారే వాతి అపరిక్ఖిత్తస్స గామస్స పరిక్ఖేపారహట్ఠానే వా. తతోతి గామన్తరతో, ఖణ్డపాకారేన వా వతిఛిద్దేన వా పవిసితున్తి సమ్బన్ధో.

సమ్బద్ధా వతి ఏతేసన్తి సమ్బద్ధవతికా, ద్వే గామా. విహారన్తి భిక్ఖునివిహారం. తతో పన గామతోతి తతో ఇతరగామతో పన, నిక్ఖన్తాయ భిక్ఖునియా ఠాతబ్బన్తి సమ్బన్ధో. ఉస్సారణా వాతి మనుస్సానం ఉస్సారణా వా.

జనాతి ¶ గామభోజకా జనా. ఏకం గామన్తి యంకిఞ్చి ఇచ్ఛితం ఏకం గామం. తతోతి గామతో. ‘‘కస్మా’’తి ఇమాయ పుచ్ఛాయ ‘‘విహరతో ఏకం గామం గన్తుం వట్టతీ’’తి వచనస్స కారణం పుచ్ఛతి. ‘‘విహారస్స చతుగామసాధారణత్తా’’తిఇమినా విసజ్జనేన తం పుచ్ఛం విసజ్జేతి.

యత్థాతి యస్సం నదియం. ఉత్తరన్తియా ఏకద్వఙ్గులమత్తమ్పి అన్తరవాసకో తేమియతి, సా నదీ నామాతి యోజనా. యథా నివసియమానాయ తిమణ్డలపటిచ్ఛాదనం హోతి, ఏవం నివత్థాయాతి యోజనా ¶ . భిక్ఖునియా ఉత్తరన్తియా అన్తరవాసకోతి సమ్బన్ధో. యత్థ కత్థచీతి యస్మిం కిస్మించి ఠానే. ‘‘సేతునా గచ్ఛతి, అనాపత్తీ’’తిఇమినా పదసా ఉత్తరన్తియా ఏవ ఆపత్తీతి దస్సేతి. ఉత్తరణకాలేతి నదితో ఉత్తరణకాలే. ఆకాసగమనన్తి ఇద్ధియా గమనం. ఆదిసద్దేన హత్థిపిట్ఠిఆదయో సఙ్గణ్హాతి. అక్కమన్తియాతి అతిక్కమన్తియా. ఏత్థాతి ద్వీసు తీసు భిక్ఖునీసు. ఓరిమతీరమేవాతి అపారతీరమేవ. తమేవ తీరన్తి ఓరిమతీరమేవ. పచ్చుత్తరతీతి పటినివత్తిత్వా ఉత్తరతి.

కురుమానా భిక్ఖునీ కరోతీతి యోజనా. అస్సాతి భిక్ఖునియా అజానన్తియా ఏవ చాతి సమ్బన్ధో, అనాదరే చేతం సామివచనం. అథ పనాతి అథసద్దో యదిపరియాయో, కిరియాపదేన యోజేతబ్బో. అథ అచ్ఛతి, అథ న ఓతరతీతి అత్థో. అచ్ఛతీతి వసతి. హీతి సచ్చం. ఇధాతి ‘‘ఏకా వా రత్తిం విప్పవసేయ్యా’’తిపదే.

ఏవం వుత్తలక్ఖణమేవాతి ఏవం అభిధమ్మపరియాయేన వుత్తలక్ఖణమేవ. తం పనేతన్తి తం పన అరఞ్ఞం. తేనేవాతి ఆపన్నహేతునా ఏవ. అట్ఠకథాయన్తి మహాఅట్ఠకథాయం. భిక్ఖునీసు పవిసన్తీసూతి సమ్బన్ధో, నిద్ధారణత్థే చేతం భుమ్మవచనం. ఏత్థాతి దస్సనూపచారసవనూపచారేసు. యత్థ ఓకాసే ఠితం దుతియికా పస్సతి, సో ఓకాసో దస్సనూపచారో నామాతి యోజనా. సాణిపాకారన్తరికాపీతి సాణిపాకారేన బ్యవహికాపి. యత్థ ఓకాసే ఠితా…పే… సద్దం సుణాతి, సో ఓకాసో సవనూపచారో నామాతి యోజనా. మగ్గమూళ్హసద్దేనాతి మగ్గే మూళ్హానం సద్దేన. ధమ్మస్సవనారోచనసద్దేనాతి ధమ్మస్సవనత్థాయ ఆరోచనానం సద్దేన. మగ్గమూళ్హసద్దేన సద్దాయన్తియా సద్దం సుణాతి వియ ¶ చ ధమ్మస్సవనారోచనసద్దేన సద్దాయన్తియా సద్దం సుణాతి వియ చ ‘‘అయ్యే’’తి సద్దాయన్తియా సద్దం సుణాతీతి యోజనా. సద్దాయన్తియాతి సద్దం కరోన్తియా. నామధాతు హేసా. ఏవరూపేతి ‘‘మగ్గమూళ్హసద్దేన వియా’’తిఆదినా వుత్తే ఏవరూపే.

తిత్థాయతనం సఙ్కన్తా వాతి తిత్థీనం వాసట్ఠానం సఙ్కన్తా వా. ఇమినా ‘‘పక్ఖసఙ్కన్తా’’తి ఏత్థ పక్ఖసద్దస్స పటిపక్ఖవాచకత్తా తేన సాసనపటిపక్ఖా తిత్థియా ఏవ గహేతబ్బాతి దస్సేతి. తిత్థియా హి సాసనస్స పటిపక్ఖా హోన్తీతి. తతియం.

౪. చతుత్థసఙ్ఘాదిసేససిక్ఖాపదం

౬౯౪. చతుత్థే పాదస్స ఠపనకం పీఠం పాదపీఠం. పాదస్స ఠపనకా కథలికా పాదకథలికాతి ¶ దస్సేన్తో ఆహ ‘‘పాదపీఠం నామా’’తిఆది. అనఞ్ఞాయాతి ఏత్థ యకారో త్వాపచ్చయస్స కారియోతి ఆహ ‘‘అజానిత్వా’’తి. నేత్థారవత్తేతి ఉక్ఖేపనీయకమ్మతో నిత్థరణకారణే వత్తే. ‘‘వత్తమాన’’న్తిఇమినా ‘‘వత్తన్తి’’న్తి ఏత్థ అన్తపచ్చయం నయేన దస్సేతీతి. చతుత్థం.

౫. పఞ్చమసఙ్ఘాదిసేససిక్ఖాపదం

౭౦౧. పఞ్చమే ‘‘ఏకతో అవస్సుతే’’తి ఏత్థ హేట్ఠా వుత్తనయేన ‘‘ఏకతో’’తి సామఞ్ఞతో వుత్తేపి భిక్ఖునియా ఏవ గహేతబ్బభావఞ్చ తోపచ్చయస్స ఛట్ఠుత్థే పవత్తభావఞ్చ అవస్సుభపదే భావత్థఞ్చ దస్సేతుం వుత్తం ‘‘భిక్ఖునియా అవస్సుతభావో దట్ఠబ్బో’’తి. ఏతన్తి ‘‘భిక్ఖునియా అవస్సుతభావో’’తి వచనం. తన్తి అవచనం. పాళియాతి ఇమాయ సిక్ఖాపదపాళియాతి. పఞ్చమం.

౬. ఛట్ఠసఙ్ఘాదిసేససిక్ఖాపదం

౭౦౫. ఛట్ఠే యతో త్వన్తి ఏత్థ కారణత్థే తోపచ్చయోతి ఆహ ‘‘యస్మా’’తి. కస్సా హోన్తీతి ఉయ్యోజికాఉయ్యోజితాసు కస్సా భిక్ఖునియా హోన్తీతి యోజనా. న ¶ దేతీతి ఉయ్యోజికా ఉయ్యోజితాయ న దేతి. న పటిగ్గణ్హాతీతి ఉయ్యోజితా ఉయ్యోజికాయ హత్థతో న పటిగ్గణ్హాతి. పటిగ్గహో తేన న విజ్జతీతి తేనేవ కారణేన ఉయ్యోజికాయ హత్థతో ఉయ్యోజితాయ పటిగ్గహో న విజ్జతి. ఆపజ్జతి గరుకం, న లహుకన్తి ఏవం సన్తేపి ఉయ్యోజికా గరుకమేవ సఙ్ఘాదిసేసాపత్తిం ఆపజ్జతి, న లహుకం. తఞ్చాతి తం ఆపజ్జనఞ్చ. పరిభోగపచ్చయాతి ఉయ్యోజికాయ పరిభోగసఙ్ఖాతా కారణాతి అయం గాథాయత్థో.

ఇతరిస్సా పనాతి ఉయ్యోజితాయ పన భిక్ఖునియా. పఠమసిక్ఖాపదేతి పఞ్చమసిక్ఖాపదే. పఞ్చమసిక్ఖాపదఞ్హి ఇమినా సిక్ఖాపదేన యుగళభావేన సదిసత్తా ఇమం ఉపాదాయ పఠమన్తి వుత్తన్తి. ఛట్ఠం.

౭. సత్తమసఙ్ఘాదిసేససిక్ఖాపదం

౭౦౯. సత్తమే ¶ యావతతియకపదత్థోతి ‘‘యావతతియక’’న్తి ఉచ్చారితస్స పదస్స అత్థో వేదితబ్బోతి సమ్బన్ధోతి. సత్తమం.

౮. అట్ఠమసఙ్ఘాదిసేససిక్ఖాపదం

౭౧౫. అట్ఠమే కిస్మించిదేవ అధికరణేతి నిద్ధారణీయస్స నిద్ధారణసముదాయేన అవినాభావతో ఆహ ‘‘చతున్న’’న్తి. కస్మా పన నిద్ధారణసముదాయనిద్ధారణీయభావేన వుత్తం, నను పదభాజనే చత్తారిపి అధికరణాని వుత్తానీతి ఆహ ‘‘పదభాజనే పనా’’తిఆదీతి. అట్ఠమం.

౯. నవమసఙ్ఘాదిసేససిక్ఖాపదం

౭౨౩. నవమే సంసట్ఠసద్దో మిస్సపరియాయోతి ఆహ ‘‘మిస్సీభూతా’’తి. ‘‘అననులోమేనా’’తిఇమినా ‘‘అననులోమికేనా’’తి ఏత్థ ఇకసద్దో స్వత్థోతి దస్సేతి. కోట్టనఞ్చ పచనఞ్చ గన్ధపిసనఞ్చ మాలాగన్థనఞ్చ. ఆదిసద్దేన అఞ్ఞేపి అననులోమికే కాయికే సఙ్గణ్హాతి. సాసనాహరణఞ్చ పటిసాసనహరణఞ్చ సఞ్చరిత్తఞ్చ. ఆదిసద్దేన అఞ్ఞేపి అననులోమికే వాచసికే సఙ్గణ్హాతి. ఏతాసన్తి భిక్ఖునీనం. సిలోకోతి యసోతి. నవమం.

౧౦. దసమసఙ్ఘాదిసేససిక్ఖాపదం

౭౨౭. దసమే ¶ ఏవాచారాతి ఏత్థ నిగ్గహితలోపవసేన సన్ధీతి ఆహ ‘‘ఏవంఆచారా’’తి. ‘‘యాదిసో’’తిఆదినా ఏవంసద్దస్స నిదస్సనాదీసు (అభిధానప్పదీపికాయం ౧౧౮౬ గాథాయం) ఏకాదససు అత్థేసు ఉపమత్థం దస్సేతి. సబ్బత్థాతి ‘‘ఏవంసద్దా ఏవంసిలోకా’’తి సబ్బేసు పదేసు. ఉఞ్ఞాయాతి ఏత్థ ఓకారవిపరీతో ఉకారోతి ఆహ ‘‘అవఞ్ఞాయా’’తి. ‘‘నీచం కత్వా జాననాయా’’తి ఇమినా అవసద్దో నీచత్థో, ఞాధాతు అవబోధనత్థోతి దస్సేతి. ‘‘పరిభవఞ్ఞాయా’’తి వత్తబ్బే ఉత్తరపదలోపవసేన ‘‘పరిభవేనా’’తి వుత్తన్తి ఆహ ‘‘పరిభవిత్వా జాననేనా’’తి. అక్ఖన్తియాతి ఏత్థ సహనఖన్తియేవాధిప్పేతా, నేవ అనులోమఖన్తి, న దిట్ఠినిజ్ఝానక్ఖన్తీతి దస్సేన్తో ఆహ ‘‘అసహనతాయా’’తి. వేభస్సియాతి ఏత్థ విసేసేన భాసేతి ¶ ఓభాసేతీతి విభాసో ఆనుభావో, విభాసో ఇమస్స సఙ్ఘస్స అత్థీతి విభస్సో సఙ్ఘో, బహ్వత్థే చ అతిసయత్థే చ సపచ్చయో హోతి. కస్మా? మన్తుపచ్చయత్థత్తా ‘‘లోమసో’’తిఆదీసు (జా. ౧.౧౪.౫౭) వియ, బహుఆనుభావో అతిసయఆనుభావో సఙ్ఘోతి వుత్తం హోతి, సంయోగపరత్తా ఆకారస్స రస్సో. విభస్సస్స భావో వేభస్సియం, బహుఆనుభావో అతిసయఆనుభావోయేవ. ఇతి ఇమమత్థం దస్సేన్తో ఆహ ‘‘బలవభస్సభావేనా’’తి. తత్థ బలవఇతి పదేన మన్తుఅత్థే పవత్తస్స సప్పచ్చయస్స బహ్వత్థఞ్చ అతిసయత్థఞ్చ దస్సేతి, భావఇతి పదేన ణియపచ్చయస్స భావత్థం, ఏనఇతి పదేన నిస్సక్కవచనస్స కరణత్థే పవత్తభావం దస్సేతి. తమేవత్థమావికరోన్తో ఆహ ‘‘అత్తనో బలవప్పకాసనేనా’’తి. తత్థ అత్తనోతి అత్తసఙ్ఖాతస్స సఙ్ఘస్స. బలవప్పకాసనేనాతి బహుఆనుభావప్పకాసనేన, అతిసయఆనుభావప్పకాసనేన వా. బలవప్పకాసనం నామ అత్థతో పరేసం సముత్రాసనమేవాతి ఆహ ‘‘సముత్రాసనేనాతి అత్థో’’తి. దుబ్బలభావేనాతి ఏత్థ భావఇతిపదేన ణ్యపచ్చయస్స భావత్థం, ఏనఇతిపదేన ¶ నిస్సక్కవచనస్స కరణత్థం దస్సేతీతి దట్ఠబ్బం. సబ్బత్థాతి ‘‘ఉఞ్ఞాయా’’తిఆదీసు సబ్బేసు పదేసు. చసద్దో లుత్తనిద్దిట్ఠోతి ఆహ ‘‘ఏవం సముచ్చయత్థో దట్ఠబ్బో’’తి. వివిచ్చథాతి ఏత్థ వీత్యూపసగ్గో వినాసద్దత్థో, విచధాతు సత్తత్థోతి ఆహ ‘‘వినా హోథా’’తి. దసమం.

అనన్తరా పక్ఖిపిత్వాతి సమ్బన్ధో. మహావిభఙ్గతో ఆహరితాని ఇమాని తీణి సిక్ఖాపదానీతి యోజనా. నవ పఠమాపత్తికా వేదితబ్బాతి సమ్బన్ధో. సబ్బేపి ధమ్మాతి యోజనా. ఏత్థాతి ‘‘ఉద్దిట్ఠా ఖో’’తిఆదిపాఠే. తం పనాతి పక్ఖమానత్తం పనాతి.

ఇతి సమన్తపాసాదికాయ వినయసంవణ్ణనాయ

భిక్ఖునివిభఙ్గే

సత్తరసకవణ్ణనాయ యోజనా సమత్తా.

౩. నిస్సగ్గియకణ్డం

౧. పఠమనిస్సగ్గియపాచిత్తియసిక్ఖాపద-అత్థయోజనా

తింస నిస్సగ్గియా యే ధమ్మా భిక్ఖునీనం భగవతా పకాసితా, తేసం ధమ్మానం దాని ఇమస్మిం కాలే అయం సంవణ్ణనాక్కమో భవతీతి యోజనా.

౭౩౩. పఠమే ¶ ఆమత్తికాపణన్తి ఏత్థ ఆమత్తసద్దో భాజనపరియాయోతి ఆహ ‘‘భాజనానీ’’తి. భాజనాని హి అమన్తి పరిభుఞ్జితబ్బభావం గచ్ఛన్తీతి ‘‘అమత్తానీ’’తి వుచ్చన్తి. అమత్తాని విక్కిణన్తీతి ‘‘ఆమత్తికా’’తి వచనత్థం దస్సేన్తో ఆహ ‘‘తానీ’’తిఆది. తేసన్తి ఆమత్తికానం. తం వాతి ఆమత్తికాపణం వా.

౭౩౪. ‘‘సన్నిధి’’న్తి ఇమినా సంనిపుబ్బో చిసద్దో ఉచిననత్థోతి దస్సేతి. హిసద్దో విసేసజోతకో. తత్థాతి మహావిభఙ్గే. ఇధాతి భిక్ఖునివిభఙ్గే.

ఇదమ్పీతి ఇదం సిక్ఖాపదమ్పి. పిసద్దో మహావిభఙ్గసిక్ఖాపదం అపేక్ఖతీతి. పఠమం.

౨. దుతియనిస్సగ్గియపాచిత్తియసిక్ఖాపదం

౭౩౮. దుతియే ¶ అహతచోళానమ్పి సేదమలాదికిలిన్నే విరూపత్తా ‘‘జిణ్ణచోళా’’తి వుత్తం. ‘‘అపి అయ్యాహీ’’తిఇమినా ‘‘అప అయ్యాహీ’’తిపదవిభాగం నివత్తేతి.

౭౪౦. సబ్బమ్పి ఏతం చీవరన్తి యోజనా. ఏవం పటిలద్ధన్తి ఏవం నిస్సజ్జిత్వా లద్ధం. యథాదానేయేవాతి యథా దాయకేహి దిన్నం, తస్మిం దానేయేవ ఉపనేతబ్బం, అకాలచీవరేయేవ పక్ఖిపితబ్బన్తి అత్థోతి. దుతియం.

౩. తతియనిస్సగ్గియపాచిత్తియసిక్ఖాపదం

౭౪౩. తతియే హన్దసద్దో వవస్సగ్గత్థే నిపాతోతి ఆహ ‘‘హన్దాతి గణ్హా’’తి. బహూని నిస్సగ్గియానీతి సమ్బన్ధో. సంహరిత్వాతి విసుం విసుం సఙ్ఘరిత్వాతి. తతియం.

౪. చతుత్థనిస్సగ్గియపాచిత్తియసిక్ఖాపదం

౭౪౮. చతుత్థే కిణాతి అనేనాతి కయన్తి వచనత్థేన మూలం కయం నామాతి ఆహ ‘‘మూలేనా’’తి. సాతి థుల్లనన్దా, ఆహ కిరాతి సమ్బన్ధో. ఞాధాతుయా అవబోధనత్థతో అఞ్ఞమ్పి ఞాధాతుయా యాచనత్థం దస్సేన్తో ఆహ ‘‘యాచిత్వా వా’’తి.

౭౫౨. యన్తి ¶ సబ్బితేలాది. తఞ్ఞేవాతి సబ్బితేలాదిమేవ. యమకన్తి సబ్బిం సహ తేలేన యుగళం కత్వా. వేజ్జేనాతి భిసక్కేన. సో హి ఆయుబ్బేదసఙ్ఖాతం విజ్జం జానాతీతి వేజ్జోతి చ రోగఞ్చ తస్స నిదానఞ్చ భేసజ్జఞ్చ విదతి జానాతీతిపి వేజ్జోతి చ వుచ్చతి. తతోతి వేజ్జేన వుత్తకారణా. కహాపణస్సాతి కహాపణేన, ఆభతన్తి సమ్బన్ధోతి. చతుత్థం.

౫. పఞ్చమనిస్సగ్గియపాచిత్తియసిక్ఖాపదం

౭౫౩. పఞ్చమే సాతి సిక్ఖమానా. అయన్తి సిక్ఖమానా. అద్ధాతి ఏకంసేన. ‘‘చేతాపేత్వా’’తి ఏత్థ చితిసద్దో జాననత్థోతి ఆహ ‘‘జానాపేత్వా’’తి. పఞ్చమం.

౬. ఛట్ఠనిస్సగ్గియపాచిత్తియసిక్ఖాపదం

౭౫౮. ఛట్ఠే ¶ ఛన్దం ఉప్పాదేత్వా గహితం ఛన్దకన్తి వచనత్థం దస్సేన్తో ఆహ ‘‘ఛన్దక’’న్తిఆది. ధమ్మకిచ్చన్తి పుఞ్ఞకరణీయం. ధమ్మసద్దో హేత్థ పుఞ్ఞవాచకో. యన్తి వత్థుం. పరేసన్తి అత్తనా అఞ్ఞేసం. ‘‘ఏత’’న్తి ‘‘ఛన్దక’’న్తి ఏతం నామం. ‘‘అఞ్ఞస్సత్థాయ దిన్నేనా’’తిఇమినా అఞ్ఞస్స అత్థో అఞ్ఞదత్థో, దకారో పదసన్ధికరో, తదత్థాయ దిన్నో అఞ్ఞదత్థికోతి వచనత్థం దస్సేతి. ‘‘అఞ్ఞం ఉద్దిసిత్వా దిన్నేనా’’తిఇమినా అఞ్ఞం ఉద్దిసిత్వా దిన్నం అఞ్ఞుద్దిసికన్తి వచనత్థం దస్సేతి. ‘‘సఙ్ఘస్స పరిచ్చత్తేనా’’తి ఇమినా సఙ్ఘస్స పరిచ్చత్తో సఙ్ఘికోతి వచనత్థం దస్సేతి.

౭౬౨. యదత్థాయాతి యేసం చీవరాదీనం అత్థాయ. యసద్దేన సమాసభావతో పుబ్బే నిగ్గహితాగమో హోతి. తన్తి చీవరాదికం. తుమ్హేహీతి దాయకే సన్ధాయ వుత్తం. ఉపద్దవేసూతి దుబ్భిక్ఖాదిఉపసగ్గేసు. యం వా తం వాతి చీవరం వా అఞ్ఞే వా పిణ్డపాతాదికేతి యం వా తం వాతి. ఛట్ఠం.

౭. సత్తమనిస్సగ్గియపాచిత్తియసిక్ఖాపదం

౭౬౪. సత్తమే సఞ్ఞాచికేనాతి ఏత్థ సంసద్దస్స సయమత్థే పవత్తిభావం దస్సేతుం వుత్తం ‘‘సయం యాచితకేనా’’తి. ఏతదేవాతి ‘‘సఞ్ఞాచికేనా’’తి పదమేవ. ఏత్థాతి ఇమస్మిం సిక్ఖాపదేతి. సత్తమం.

౮. అట్ఠమనిస్సగ్గియపాచిత్తియసిక్ఖాపదం

౭౬౯. అట్ఠమే ¶ గణస్సాతి భిక్ఖునిగణస్స. ఇమినా ‘‘మహాజనికేనా’’తి ఏత్థ భిక్ఖునిగణోవ మహాజనోతి అధిప్పేతోతి దీపేతీతి. అట్ఠమం.

౯. నవమనిస్సగ్గియపాచిత్తియసిక్ఖాపదం

౭౭౪. నవమే ఇతోతి ఇమస్మా అట్ఠమసిక్ఖాపదతో. అధికతరన్తి అతిరేకతరన్తి. నవమం.

౧౦. దసమనిస్సగ్గియపాచిత్తియసిక్ఖాపదం

౭౭౮. దసమే ¶ ‘‘వినస్సతీ’’తిఇమినా ‘‘ఉన్ద్రియతీ’’తి ఏత్థ ఉదిధాతుయా నస్సనత్థం దస్సేతి ధాతూనమనేకత్థత్తా. పరిపతతీతి పరిగలిత్వా పతతి. ఇమినా నస్సనాకారం దస్సేతి. ఏత్తకమేవాతి ఏతం పరిమాణం ద్విపదమేవాతి. దసమం.

౧౧. ఏకాదసమనిస్సగ్గియపాచిత్తియసిక్ఖాపదం

౭౮౪. ఏకాదసమే గరుపావురణం నామ సీతకాలే పావురణవత్థన్తి దస్సేన్తో ఆహ ‘‘సీతకాలే పావురణ’’న్తి. సీతకాలే హి మనుస్సా థూలపావురణం పారుపన్తి. ‘‘చతుక్కంసపరమ’’న్తి ఏత్థ కంససద్దో భుఞ్జనపత్తే చ సువణ్ణాదిలోహవిసేసే చ చతుకహాపణే చాతి తీసు అత్థేసు దిస్సతి, ఇధ పన చతుకహాపణే వత్తతీతి దస్సేన్తో ఆహ ‘‘కంసో నామ చతుక్కహాపణికో హోతీ’’తి. చతుక్కంససఙ్ఖాతం పరమం ఇమస్సాతి చతుక్కంసపరమం, సోళసకహాపణగ్ఘనకం పావురణన్తి అత్థోతి. ఏకాదసమం.

౧౨. ద్వాదసమనిస్సగ్గియపాచిత్తియసిక్ఖాపదం

౭౮౯. ద్వాదసమే లహుపావురణం నామ ఉణ్హకాలే పావురణవత్థన్తి దస్సేన్తో ఆహ ‘‘ఉణ్హకాలే పావురణ’’న్తి. ఉణ్హకాలే హి మనుస్సా సుఖుమపావురణం పారుపన్తీతి. ద్వాదసమం.

నిస్సగ్గియానం ¶ తింసభావం దస్సేన్తో ఆహ ‘‘మహావిభఙ్గే’’తిఆది. చీవరవగ్గతో అపనేత్వాతి సమ్బన్ధో. అఞ్ఞదత్థికానీతి అఞ్ఞదత్థికపదేన వుత్తాని సిక్ఖాపదాని. ఇతీతి ఏవం. ఏకతోపఞ్ఞత్తానీతి ఏకస్సేవ పఞ్ఞత్తాని, ఉభతోపఞ్ఞత్తానీతి ఉభయేసం పఞ్ఞత్తాని. ఏత్థాతి ‘‘ఉద్దిట్ఠా ఖో’’తిఆదివచనేతి.

ఇతి సమన్తపాసాదికాయ వినయసంవణ్ణనాయ

భిక్ఖునివిభఙ్గే

తింసకవణ్ణనాయ యోజనా సమత్తా.

౪. పాచిత్తియకణ్డం

౧. లసుణవగ్గో

౧. పఠమసిక్ఖాపద-అత్థయోజనా

తింసకానన్తరం ¶ తింసకానం అనన్తరే కాలే ఛసట్ఠిసతసఙ్గహా ఛఉత్తరసట్ఠిఅధికసతేహి సిక్ఖాపదేహి సఙ్గహితా యే ధమ్మా సఙ్గీతికారేహి సఙ్గీతా, దాని ఇమస్మిం కాలే తేసమ్పి ధమ్మానం అయం వణ్ణనా హోతీతి యోజనా.

౭౯౩. తత్థాతి తేసు ఛసట్ఠిసతసఙ్గహేసు సిక్ఖాపదేసు, పఠమసిక్ఖాపదేతి సమ్బన్ధో. ‘‘ద్వే తయో’’తి ఏత్థ వాసద్దో లుత్తనిద్దిట్ఠోతి ఆహ ‘‘ద్వే వా తయో వా’’తి. ఫోటలకేతి కన్దే, మిఞ్జే వా. ఏతన్తి ‘‘గణ్డికే’’తి ఏతం నామం. ‘‘పమాణ’’న్తిఇమినా మత్తసద్దో పమాణత్థోవ, న అప్పత్థో, నాపి అవధారణత్థోతి దస్సేతి. లసుణన్తి సేతవణ్ణమూలం మహాకన్దం. మహాకన్దో హి బ్యఞ్జనసమ్పాకాదీసు ఆమగన్ధానం అభిభవనత్తా లసీయతి కన్తీయతీతి లసుణన్తి వుచ్చతి.

సువణ్ణహంసయోనిన్తి సువణ్ణమయేన పత్తేన యుత్తం హంసయోనిం. జాతిస్సరోతి జాతిం భవం సరతి ¶ జానాతీతి జాతిస్సరో. అథాతి జాతిస్సరస్స నిప్ఫన్నత్తా. నిప్ఫన్నత్థో హి అథసద్దో. పుబ్బసినేహేనాతి పుబ్బే మనుస్సభవే భావితేన సినేహేన. తాసన్తి పజాపతియా చ తిస్సన్నం ధీతరానఞ్చ. తం పనాతి పత్తం పన.

౭౯౫. మగధేసూతి మగధరట్ఠే ఠితేసు జనపదేసు. హీతి సచ్చం, యస్మా వా. ఇధాతి ‘‘లసుణం ఖాదేయ్యా’’తిపదే. తమ్పీతి మాగధకమ్పి. గణ్డికలసుణమేవాతి గణ్డో ఫోటో ఏతస్సత్థీతి గణ్డికం. గణ్డసద్దో హి ఫోటపరియాయో, బహుత్థే ఇకపచ్చయో. బహుగణ్డికలసుణన్తి హి వుత్తం హోతి. గణ్డసద్దో హి ఫోటే చ కపోలే చాతి ద్వీసు అత్థేసు వత్తతి, ఇధ పన ఫోటే వత్తతీతి దట్ఠబ్బం. పోత్థకేసు పన ఓట్ఠజేన చతుత్థక్ఖరేన పాఠో అత్థి, సో వీమంసిత్వా గహేతబ్బో. బహూసు హి పుబ్బపోత్థకేసు ¶ కణ్ఠజో తతియక్ఖరో చ ఓట్ఠజో చతుత్థక్ఖరో చాతి ద్వే అక్ఖరా అఞ్ఞమఞ్ఞం పరివత్తిత్వా తిట్ఠన్తి. న ఏకద్వితిమిఞ్జకన్తి ఏకమిఞ్జో పలణ్డుకో న హోతి, ద్విమిఞ్జో భఞ్జనకో న హోతి, తిమిఞ్జో హరితకో న హోతీతి అత్థో. కురున్దియం పన వుత్తన్తి సమ్బన్ధో. సఙ్ఖాదిత్వాతి దన్తేహి చుణ్ణవిచుణ్ణం కత్వా.

౭౯౭. పలణ్డుకోతి సుకన్దకో ఏకో లసుణవిసేసో. భఞ్జనకాదీని లోకసఙ్కేతోపదేసతో దట్ఠబ్బాని. హీతి సచ్చం. తస్సాతి చాపలసుణస్స. సభావేనేవాతి సూపసమ్పాకాదిం వినా అత్తనో సభావతో ఏవ. తన్తి మాగధకం, పక్ఖిపితున్తి సమ్బన్ధో. హీతి సచ్చం. యత్థ కత్థచీతి యేసు కేసుచీతి. పఠమం.

౨. దుతియసిక్ఖాపదం

౭౯౯. దుతియే సందస్సనం బాధతి నిసేధేతి అస్మిం ఠానేతి సమ్బాధన్తి వచనత్థేన పటిచ్ఛన్నోకాసో సమ్బాధో నామాతి దస్సేన్తో ఆహ ‘‘పటిచ్ఛన్నోకాసే’’తి. ఉభో ఉపకచ్ఛకాతి ద్వే బాహుమూలా. తే హి ఉపరి యంకిఞ్చి వత్థుం కచతి బన్ధతి ఏత్థాతి ఉపకచ్ఛకాతి వుచ్చన్తి. ముత్తకరణన్తి పస్సావమగ్గో. సో హి ముత్తం కరోతి అనేనాతి ముత్తకరణన్తి వుచ్చతి. లోమో కత్తీయతి ఛిన్దీయతి ఇమాయాతి కత్తరి, తాయ వా, సుట్ఠు దళ్హం లోమం డంసతీతి సణ్డాసో, సోయేవ సణ్డాసకో, తేన వా, ఖురతి లోమం ఛిన్దతీతి ఖురో, తేన వా సంహరాపేన్తియాతి సమ్బన్ధో. సంహరాపేన్తియాతి అపనేన్తియాతి. దుతియం.

౩. తతియసిక్ఖాపదం

౮౦౩. తతియే ¶ ముత్తకరణతలఘాతనేతి ముత్తకరణస్స తలం హననం పహరణం ముత్తకరణతలఘాతనం, తస్మిం ముత్తకరణతలఘాతనే నిమిత్తభూతే. తావ మహన్తన్తి అతివియ మహన్తం. కేసరేనాపీతి కిఞ్జక్ఖేనాపి. సో హి కే జలే సరతి పవత్తతీతి కేసరోతి వుచ్చతి.

౮౦౫. గణ్డం వాతి పీళకం వా. వణం వాతి అరుం వాతి. తతియం.

౪. చతుత్థసిక్ఖాపదం

౮౦౬. చతుత్థే ¶ రఞ్ఞో ఓరోధా రాజోరోధా, పురాణే రాజోరోధా పురాణరాజోరోధాతి వచనత్థం దస్సేన్తో ఆహ ‘‘పురాణే’’తిఆది. ‘‘గిహిభావే’’తి ఇమినా పురాణేతి ఏత్థ ణపచ్చయస్స సరూపం దస్సేతి. చిరాచిరన్తి నిపాతపటిరూపకం. తేన వుత్తం ‘‘చిరేన చిరేనా’’తి. ‘‘సక్కోథా’’తి ఇమినా కథం తుమ్హే రాగచిత్తం పటిహనిత్వా అత్తానం ధారేథ ధారేతుం సక్కోథాతి అత్థం దస్సేతి. అనారోచితేపీతి భూతతో అనారోచితేపి.

౮౦౭. జతునాతి లాఖాయ. పట్ఠదణ్డకేతి పటుభావేన ఠాతి పవత్తతీతి పట్ఠో, సోయేవ దణ్డో పట్ఠదణ్డో, తస్స పవేసనం పట్ఠదణ్డకం, తస్మిం నిమిత్తభూతే. ఏతన్తి ‘‘జతుమట్ఠకే’’తి ఏతం వచనన్తి. చతుత్థం.

౫. పఞ్చమసిక్ఖాపదం

౮౧౦. పఞ్చమే ‘‘అతిగమ్భీర’’న్తిపదం కిరియావిసేసనన్తి ఆహ ‘‘అతిఅన్తో పవేసేత్వా’’తి. ‘‘ఉదకేన ధోవనం కురుమానా’’తి ఇమినా ‘‘ఉదకసుద్ధిక’’న్తిపదస్స ఉదకేన సుద్ధియా కరణన్తి అత్థం దస్సేతి.

౮౧౨. ద్వఙ్గులపబ్బపరమన్తి ఏత్థ ద్వే అఙ్గులాని చ ద్వే పబ్బాని చ ద్వఙ్గులపబ్బం, ఉత్తరపదే పుబ్బపదలోపో. ద్వఙ్గులపబ్బం పరమం పమాణం ఏతస్స ఉదకసుద్ధికస్సాతి ద్వఙ్గులపబ్బపరమం. విత్థారతో ద్వఙ్గులపరమం, గమ్భీరతో ద్విపబ్బపరమన్తి వుత్తం హోతి. తేనాహ ‘‘విత్థారతో’’తిఆది. అఙ్గులం ¶ పవేసేన్తియాతి సమ్బన్ధో. హీతి సచ్చం. ‘‘చతున్నం వా’’తి ఇదం ఉక్కట్ఠవసేన వుత్తం, తిణ్ణమ్పి పబ్బం న వట్టతి, చతున్నం పన పగేవాతి అత్థోతి. పఞ్చమం.

౬. ఛట్ఠసిక్ఖాపదం

౮౧౫. ఛట్ఠే భత్తస్స విస్సజ్జనం భత్తవిస్సగ్గోతి వుత్తే భత్తకిచ్చన్తి దస్సేన్తో ఆహ ‘‘భత్తకిచ్చ’’న్తి. పానీయసద్దేన పానీయథాలకం గహేతబ్బం ¶ , విధూపనసద్దేన బీజనీ గహేతబ్బా, ఉపసద్దో సమీపత్థోతి సబ్బం దస్సేన్తో ఆహ ‘‘ఏకేన హత్థేనా’’తిఆది. ‘‘అచ్చావదతీ’’తిపదస్స అతిక్కమిత్వా వదనాకారం దస్సేతి ‘‘పుబ్బేపీ’’తిఆదినా.

౮౧౭. ‘‘సుద్ధఉదకం వా హోతూ’’తిఆదినా ‘‘పానీయేనా’’తి వచనం ఉపలక్ఖణం నామాతి దస్సేతి. దధిమత్థూతి దధిమణ్డం దధినో సారో, దధిమ్హి పసన్నోదకన్తి వుత్తం హోతి. రసోతి మచ్ఛరసో మంసరసో. ‘‘అన్తమసో చీవరకణ్ణోపీ’’తి ఇమినా ‘‘విధూపనేనా’’తి వచనం నిదస్సనం నామాతి దస్సేతి.

౮౧౯. దేతీతి సయం దేతి. దాపేతీతి అఞ్ఞేన దాపేతి. ఉభయమ్పీతి పానీయవిధూపనద్వయమ్పీతి. ఛట్ఠం.

౭. సత్తమసిక్ఖాపదం

౮౨౨. సత్తమే ‘‘పయోగదుక్కటం నామా’’తి ఇమినా హేట్ఠా వుత్తేసు అట్ఠసు దుక్కటేసు పుబ్బపయోగదుక్కటం దస్సేతి. న కేవలం పుబ్బపయోగదుక్కటం ఏత్తకమేవ, అథ ఖో అఞ్ఞమ్పి బహు హోతీతి దస్సేన్తో ఆహ ‘‘తస్మా’’తిఆది. సఙ్ఘట్టనేసుపీతి విలోళనేసుపి. దన్తేహి సఙ్ఖాదతీతి దన్తేహి చుణ్ణవిచుణ్ణం కరోతి. ఏత్థాతి ఇమస్మిం సిక్ఖాపదే, అఞ్ఞాయ భిక్ఖునియా కారాపేత్వాతి సమ్బన్ధో. ‘‘అఞ్ఞాయా’’తిపదం ‘‘విఞ్ఞాపేత్వా’’తి పదే కారితకమ్మం. మాతరమ్పీతి ఏత్థ పిసద్దో అఞ్ఞం విఞ్ఞాపేత్వా భుఞ్జన్తియా పగేవాతి దస్సేతి. తాయ వాతి విఞ్ఞాపితభిక్ఖునియా వా. తన్తి ఆమకధఞ్ఞం. తన్తి మహాపచ్చరియం వుత్తవచనం. పుబ్బాపరవిరుద్ధన్తి పుబ్బాపరతో విరుద్ధం. ‘‘అఞ్ఞాయ…పే… దుక్కటమేవా’’తి పుబ్బవచనే దుక్కటమేవ వుత్తం, పున ‘‘అఞ్ఞాయ…పే… దుక్కట’’న్తి చ పచ్ఛిమవచనే పాచిత్తియఞ్చ దుక్కటఞ్చ వుత్తం, తస్మా పుబ్బాపరవిరుద్ధన్తి వుత్తం హోతి. హీతి సచ్చం, యస్మా వా.

౮౨౩. లబ్భమానం ¶ ఆమకధఞ్ఞన్తి సమ్బన్ధో. అఞ్ఞం వా యంకిఞ్చీతి ముగ్గమాసాదీహి వా లాబుకుమ్భణ్డాదీహి వా అఞ్ఞం యంకిఞ్చి తిలాదిం వాతి. సత్తమం.

౮. అట్ఠమసిక్ఖాపదం

౮౨౪. అట్ఠమే ¶ నిబ్బిట్ఠరాజభటోతి ఏత్థ ఉత్తరపదస్స ఛట్ఠీసమాసఞ్చ పుబ్బపదేన బాహిరత్థసమాసఞ్చ దస్సేన్తో ఆహ ‘‘నిబ్బిట్ఠో’’తిఆది. తత్థ ‘‘రఞ్ఞో భతీ’’తి ఇమినా రఞ్ఞో భటో రాజభటోతి ఛట్ఠీసమాసం దస్సేతి, ‘‘ఏతేనా’’తి ఇమినా బాహిరత్థసమాసం. నిబ్బిట్ఠోతి నివిట్ఠో పతిట్ఠాపితోతి అత్థో. కేణీతి రఞ్ఞో దాతబ్బస్స ఆయస్సేతమధివచనం. ఏతేనాతి బ్రాహ్మణేన. తతోతి ఠానన్తరతో. భటసఙ్ఖాతాయ కేణియా పథత్తా కారణత్తా ఠానన్తరం భటపథన్తి ఆహ ‘‘తంయేవ ఠానన్తర’’న్తి.

౮౨౬. చత్తారిపి వత్థూనీతి ఉచ్చారాదీని. పాటేక్కన్తి పటివిసుం ఏకేకమేవ. ఉచ్చారం వాతిఆదీసు వాసద్దేన దన్తకట్ఠాదయోపి గహేతబ్బాతి ఆహ ‘‘దన్తకట్ఠ…పే… పాచిత్తియమేవా’’తి. సబ్బత్థాతి సబ్బేసు ఉచ్చారాదీసూతి. అట్ఠమం.

౯. నవమసిక్ఖాపదం

౮౩౦. నవమే రోపిమహరితట్ఠానేతి రోపిమట్ఠానే చ హరితట్ఠానే చ. రోపియతి అస్మిన్తి రోపియం, తంయేవ రోపిమం యకారస్స మకారం కత్వా. ఏతానీతి ఉచ్చారాదీని. సబ్బేసన్తి భిక్ఖుభిక్ఖునీనం. యత్థ పనాతి యస్మిం ఖేత్తేతి. నవమం.

౧౦. దసమసిక్ఖాపదం

౮౩౫. దసమే సోణ్డా వాతి సురాసోణ్డా వా. మోరోతి మయూరో. సువోతి సుకో. మక్కటోతి వానరో. ఆదిసద్దేన సప్పాదయో సఙ్గణ్హాతి, మక్కటాదయోపి నచ్చన్తూతి సమ్బన్ధో. అసంయతభిక్ఖూనన్తి వాచసికకమ్మే అసంయతానం భిక్ఖూనం, ధమ్మభాణకగీతం వా హోతూతి యోజనా. తన్తియా గుణేన బద్ధా తన్తిబద్ధా. ‘‘భి’’న్తిసఙ్ఖాతో రాసద్దో ఏతిస్సాతి భేరి. కుటేన కతా భేరి కుటభేరి, తాయ వాదితం కుటభేరివాదితం, తం వా. ఉదకభేరీతి ¶ ఉదకేన పక్ఖిత్తా భేరి, తాయ వాదితమ్పి హోతూతి సమ్బన్ధో.

౮౩౬. తేసంయేవాతి ¶ యేసం నచ్చం పస్సతి, తేసంయేవ. యది పన నచ్చగీతవాదితే విసుం విసుం పస్సతి సుణాతి, పాటేక్కా ఆపత్తియోతి దస్సేన్తో ఆహ ‘‘సచే పనా’’తిఆది. అఞ్ఞతోతి అఞ్ఞతో దేసతో, పస్సతీతి సమ్బన్ధో. ‘‘ఓలోకేత్వా’’తి పదే అపేక్ఖితే ఉపయోగత్థే తోపచ్చయో హోతి. అఞ్ఞం ఓలోకేత్వాతి హి అత్థో. అఞ్ఞతో వాదేన్తే పస్సతీతి యోజనా. భిక్ఖునీ న లభతీతి సమ్బన్ధో. అఞ్ఞే వత్తుమ్పీతి సమ్బన్ధో. ఉపహారన్తి పూజం. ఉపట్ఠానన్తి పారిచరియం. సబ్బత్థాతి సబ్బేసు సయం నచ్చాదీసు.

౮౩౭. అన్తరారామే వాతి ఆరామస్స అన్తరే వా. బహిఆరామే వాతి ఆరామస్స బహి వా. అఞ్ఞేన వాతి సలాకభత్తాదీహి అఞ్ఞేన వా. తాదిసేనాతి యాదిసో చోరాదిఉపద్దవో, తాదిసేనాతి. దసమం.

లసుణవగ్గో పఠమో.

౨. అన్ధకారవగ్గో

౧. పఠమసిక్ఖాపద-అత్థయోజనా

౮౩౯. అన్ధకారవగ్గస్స పఠమే అప్పదీపేతి ఉపలక్ఖణవసేన వుత్తత్తా అఞ్ఞేపి ఆలోకా గహేతబ్బాతి దస్సేన్తో ఆహ ‘‘పదీపచన్దసూరియఅగ్గీసూ’’తిఆది. అస్సాతి ‘‘అప్పదీపే’’తిపదస్స.

౮౪౧. నరహోఅస్సాదాపేక్ఖా హుత్వా చ రస్సాదతో అఞ్ఞవిహితావ హుత్వా చాతి యోజనా. ఇమినా ‘‘సన్తిట్ఠతి వా సల్లపతి వా’’తి పదే కిరియావిసేసనభావం దస్సేతి. దానేన వా నిమిత్తభూతేన, పూజాయ వా నిమిత్తభూతాయ మన్తేతీతి యోజనాతి. పఠమం.

౨. దుతియసిక్ఖాపదం

౮౪౨. దుతియే ¶ ¶ ఇదమేవ పదం నానన్తి సమ్బన్ధోతి. దుతియం.

౩. తతియసిక్ఖాపదం

౮౪౬. తతియే ‘‘ఇదమేవా’’తి పదం అనువత్తేతబ్బం. తాదిసమేవాతి పఠమసదిసమేవాతి అత్థోతి. తతియం.

౪. చతుత్థసిక్ఖాపదం

౮౫౦. చతుత్థే కణ్ణస్స సమీపం నికణ్ణం, తమేవ నికణ్ణికన్తి వుత్తే కణ్ణమూలన్తి ఆహ ‘‘కణ్ణమూలం వుచ్చతీ’’తి. ‘‘కణ్ణమూలే’’తి ఇమినా ‘‘నికణ్ణిక’’న్తి ఏత్థ భుమ్మత్థే ఉపయోగవచనన్తి దస్సేతి. ఆహరణత్థాయాతి ఆహరాపనత్థాయాతి. చతుత్థం.

౫. పఞ్చమసిక్ఖాపదం

౮౫౪. పఞ్చమే తేసన్తి ఘరసామికానం. ఘరమ్పీతి న కేవలం ఆసనమేవ, ఘరమ్పి సోధేమాతి అత్థో. తతోతి పరివితక్కనతో, పరన్తి సమ్బన్ధో.

౮౫౮. చోరా వా ఉట్ఠితా హోన్తీతి యోజనాతి. పఞ్చమం.

౬. ఛట్ఠసిక్ఖాపదం

౮౬౦. ఛట్ఠే అభినిసీదేయ్యాతి ఏత్థ అభిసద్దో ఉపసగ్గమత్తోవాతి దస్సేన్తో ఆహ ‘‘నిసీదేయ్యా’’తి. ఏసేవ నయో అభినిపజ్జేయ్యాతి ఏత్థాపి. ద్వే ఆపత్తియోతి సమ్బన్ధోతి. ఛట్ఠం.

౭. సత్తమసిక్ఖాపదం

౮౬౪. సత్తమే ¶ సబ్బన్తి సకలం వత్తబ్బవచనన్తి. సత్తమం.

౮. అట్ఠమసిక్ఖాపదం

౮౬౯. అట్ఠమే అనుత్తానవచనం నత్థీతి. అట్ఠమం.

౯. నవమసిక్ఖాపదం

౮౭౫. నవమే ¶ అభిసపేయ్యాతి ఏత్థ సపధాతుస్స అక్కోసనత్థం అన్తోకత్వా కరధాతుయా అత్థం దస్సేన్తో ఆహ ‘‘సపథం కరేయ్యా’’తి. నిరయే నిబ్బత్తామ్హీతి అహం నిరయే నిబ్బత్తా అమ్హీతి యోజనా. నిరయే నిబ్బత్తతూతి ఏసా భిక్ఖునీ నిరయే నిబ్బత్తతూతి యోజనా. ఈదిసా హోతూతి మమ సదిసా హోతూతి అత్థో. కాణాతి ఏకక్ఖికాణా, ద్వక్ఖికాణా వా. కుణీతి హత్థపాదాదివఙ్కా.

౮౭౮. ఏదిసాతి విరూపాదిజాతికా. విరమస్సూతి విరమాహి. అద్ధాతి ధువన్తి. నవమం.

౧౦. దసమసిక్ఖాపదం

౮౭౯. దసమే అనుత్తానట్ఠానం నత్థీతి. దసమం.

అన్ధకారవగ్గో దుతియో.

౩. నగ్గవగ్గో

౧. పఠమసిక్ఖాపద-అత్థయోజనా

౮౮౩. నగ్గవగ్గస్స ¶ పఠమే బ్రహ్మచరియేన చిణ్ణేనాతి చిణ్ణేన బ్రహ్మచరియేన కిం ను ఖో నామాతి అత్థో. ‘‘బ్రహ్మచరియస్స చరణేనా’’తి ఇమినా చిణ్ణసద్దస్స చరణం చిణ్ణన్తి వచనత్థం దస్సేతి. ‘‘న అఞ్ఞం చీవర’’న్తి ఇమినా ఏవత్థం దస్సేతి, అఞ్ఞత్థాపోహనం వాతి. పఠమం.

౨. దుతియసిక్ఖాపదం

౮౮౭. దుతియే అనుత్తానట్ఠానం నత్థీతి. దుతియం.

౩. తతియసిక్ఖాపదం

౮౯౩. తతియే ¶ అనన్తరాయికినీతి ఏత్థ నత్థి అన్తరాయో ఏతిస్సాతి అనన్తరాయా, సా ఏవ అనన్తరాయికినీతి వచనత్థం దస్సేన్తో ఆహ ‘‘అనన్తరాయా’’తి. తతియం.

౪. చతుత్థసిక్ఖాపదం

౮౯౮. చతుత్థే పఞ్చాహన్తి సమాహారదిగు, ణికపచ్చయో స్వత్థో. సఙ్ఘాటిచారోతిఏత్థ కేనట్ఠేన సఙ్ఘాటి నామ, చారసద్దో కిమత్థోతి ఆహ ‘‘పరిభోగవసేన వా’’తిఆది. తత్థ సఙ్ఘటితట్ఠేనాతి సంహరితట్ఠేన. ఇమినా ‘‘కేనట్ఠేన సఙ్ఘాటి నామా’’తి పుచ్ఛం విసజ్జేతి. ‘‘పరివత్తన’’న్తి ఇమినా ‘‘చారసద్దో కిమత్థో’’తి చోదనం పరిహరతి. పఞ్చసూతి తిచీవరం ఉదకసాటికా సంకచ్చికాతి పఞ్చసూతి. చతుత్థం.

౫. పఞ్చమసిక్ఖాపదం

౯౦౩. పఞ్చమే ‘‘చీవరసఙ్కమనీయ’’న్తిఏత్థ సఙ్కమేతబ్బం పటిదాతబ్బన్తి సఙ్కమనీయన్తి కముధాతుస్స పటిదానత్థఞ్చ అనీయసద్దస్స కమ్మత్థఞ్చ, ‘చీవరఞ్చ తం సఙ్కమనీయఞ్చే’తి చీవరసఙ్కమనీయన్తి ¶ విసేసనపరపదభావఞ్చ దస్సేన్తో ఆహ ‘‘సఙ్కమేతబ్బం చీవర’’న్తి. తత్థ ‘‘సఙ్కమేతబ్బం చీవర’’న్తి ఇమినా కమ్మత్థఞ్చ విసేసనపరపదభావఞ్చ దస్సేతి. ‘‘పటిదాతబ్బచీవర’’న్తి ఇమినా కముధాతుయా అత్థం దస్సేతి అధిప్పాయవసేనాతి. పఞ్చమం.

౬. ఛట్ఠసిక్ఖాపదం

౯౦౯. ఛట్ఠే ‘‘అఞ్ఞం పరిక్ఖార’’న్తిఏత్థ పరిక్ఖారస్స సరూపం దస్సేన్తో ఆహ ‘‘యంకిఞ్చీ’’తిఆది. యంకిఞ్చి అఞ్ఞతరన్తి సమ్బన్ధో. కిత్తకంఅగ్ఘనకన్తి కిం పమాణేన అగ్ఘేన అరహం చీవరం. దాతుకామత్థాతి తుమ్హే దాతుకామా భవథాతి అత్థో. కతిపాహేనాతి కతిపయాని అహాని కతిపాహం, యకారలోపో. కతిపయసద్దోహి ద్వితివాచకో రూళ్హీసద్దో ¶ , తేన కతిపాహేన. సమగ్ఘన్తి అప్పగ్ఘం. సంసద్దో హి అప్పత్థవాచకోతి. ఛట్ఠం.

౭. సత్తమసిక్ఖాపదం

౯౧౧. సత్తమే ‘‘విపక్కమింసూ’’తి ఏత్థ వివిధం ఠానం పక్కమింసూతి దస్సేన్తో ఆహ ‘‘తత్థ తత్థ అగమంసూ’’తి. అమ్హాకమ్పి ఆగమనన్తి సమ్బన్ధో.

౯౧౫. కతిపాహేన ఉప్పజ్జిస్సతీతి కతిపాహేన చీవరం ఉప్పజ్జిస్సతి. తతోతి తస్మిం చీవరుప్పజ్జనకాలేతి. సత్తమం.

౮. అట్ఠమసిక్ఖాపదం

౯౧౬. అట్ఠమే యే నాటకం నాటేన్తి, తే నటా నామాతి యోజనా. ఇమినా నటకం నాటేన్తీతి నటాతి వచనత్థం దస్సేతి. యే నచ్చన్తి, తే నాటకా నామాతి యోజనా. ఇమినా సయం నటన్తీతి నాటకాతి వచనత్థం దీపేతి. వంసవరత్తాదీసూతి ఏత్థ వంసో నామ వేణు. వరత్తా నామ నద్ధికా. ఆదిసద్దేన రజ్జుఆదయో సఙ్గణ్హాతి. యే లఙ్ఘనకమ్మం కరోన్తి, తే లఙ్ఘకా నామాతి యోజనా. మాయాకారాతి ఏత్థ మాయా నామ మయనామకేన అసురేన సురే చలయితుం కతత్తా మయస్స ఏసాతి మాయా, తం కరోతీతి మాయాకారో, మయనామకో అసురోయేవ. అఞ్ఞే పన రూళ్హీవసేన ‘‘మాయాకారా’’తి వుచ్చన్తి. సోకేన ఝాయనం డయ్హనం సోకజ్ఝాయం, సురానం సోకజ్ఝాయం కరోతీతి సోకజ్ఝాయికో, మయనామకో అసురోయేవ. అఞ్ఞే పన రూళ్హీవసేన ‘‘సోకజ్ఝాయికా’’తి ¶ వుచ్చన్తి. ఇతి ఇమమత్థం దస్సేతుం వుత్తం ‘‘సోకజ్ఝాయికా నామ మాయాకారా’’తి. కుమ్భథుణికా నామాతి ఏత్థ విస్సట్ఠత్తా థవీయతీతి థుణో, సద్దో. కుమ్భస్స థుణో కుమ్భథుణో. తేన కీళన్తీతి కుమ్భథుణికా, ఇతి ఇమమత్థం దస్సేతి ‘‘ఘటకేన కీళనకా’’తి ఇమినా. బిమ్బిసకన్తి చతురస్సఅమ్బణతాళనం, తం వాదేన్తీతి బిమ్బిసకవాదకాతి. అట్ఠమం.

౯. నవమసిక్ఖాపదం

౯౨౧. నవమే ¶ తేసన్తి యే ‘‘న మయం అయ్యే సక్కోమా’’తి వదన్తి, తేసం. దస్సతీతి అచ్ఛాదేస్సతీతి. నవమం.

౧౦. దసమసిక్ఖాపదం

౯౨౭. దసమే యస్సాతి కథినస్స. ఉబ్భారమూలకోతి ఉద్ధారమూలకో. సద్ధాపరిపాలనత్థన్తి కథినుద్ధారం యాచన్తస్స సద్ధాయ పరిపాలనత్థన్తి. దసమం.

నగ్గవగ్గో తతియో.

౪. తువట్టవగ్గో

౧. పఠమసిక్ఖాపద-అత్థయోజనా

౯౩౩. తువట్టవగ్గస్స పఠమే ‘‘తువట్ట నిపజ్జాయ’’న్తి ధాతుపాఠేసు (సద్దనీతిధాతుమాలాయం ౧౮ టకారన్తధాతు) వుత్తత్తా ‘‘తువట్టేయ్యున్తి నిపజ్జేయ్యు’’న్తి వుత్తన్తి. పఠమం.

౨. దుతియసిక్ఖాపదం

౯౩౭. దుతియే ¶ ఏకత్థరణపావురణన్తిఏత్థ ఉత్తరపదానం ద్వన్దభావం, పుబ్బపదేన చ బాహిరత్థసమాసభావం దస్సేతుం వుత్తం ‘‘ఏక’’న్తిఆది. తత్థ చేవ, చసద్దేహి ద్వన్దభావం దీపేతి, ‘‘ఏతాస’’న్తిఇమినా బాహిరత్థసమాసభావం. ఏతన్తి ‘‘ఏకత్థరణపావురణా’’తి ఏతం నామన్తి. దుతియం.

౩. తతియసిక్ఖాపదం

౯౪౧. తతియే ఉళారకులాతి జాతిసేట్ఠకులా, ఇస్సరియభోగాదీహి వా విపులకులా. గుణేహీతి సీలాదిగుణేహి. ‘‘ఉళారాతి సమ్భావితా’’తి ఇమినా ఇతిలోపతుల్యాధికరణసమాసం దస్సేతి.

‘‘అభిభూతా’’తి ¶ ఇమినా ‘‘అపకతా’’తి ఏత్థ కరధాతు సబ్బధాత్వత్థవాచీపి ఇధ అపపుబ్బత్తా విసేసతో అభిభవనత్థే వత్తతీతి దస్సేతి. ఏతాసన్తి భిక్ఖునీనం. ‘‘సఞ్ఞాపయమానా’’తి ఇమినా సఞ్ఞాపనం సఞ్ఞత్తీతి వచనత్థం దస్సేతి. హేతూదాహరణాదీహీతి ఏత్థ ఆదిసద్దేన ఉపమాదయో సఙ్గణ్హాతి. ‘‘వివిధేహి నయేహి ఞాపనా’’తి ఇమినా వివిధేహి ఞాపనం విఞ్ఞత్తీతి వచనత్థం దస్సేతి.

౯౪౩. చఙ్కమనే పదవారగణనాయ ఆపత్తియా న కారేతబ్బోతి ఆహ ‘‘నివత్తనగణనాయా’’తి. పదాదిగణనాయాతి పదఅనుపదాదిగణనాయాతి. తతియం.

౪. చతుత్థసిక్ఖాపదం

౯౪౯. చతుత్థే అనుత్తానట్ఠానం నత్థీతి. చతుత్థం.

౫. పఞ్చమసిక్ఖాపదం

౯౫౨. పఞ్చమే ఆణత్తా భిక్ఖునీతి యోజనా. ఇదఞ్చ పచ్చాసన్నవసేన వుత్తం యంకిఞ్చిపి ఆణాపేతుం సక్కుణేయ్యత్తాతి. పఞ్చమం.

౬-౯. ఛట్ఠాదిసిక్ఖాపదం

౯౫౫. ఛట్ఠ-సత్తమ-అట్ఠమ-నవమేసు ¶ అనుత్తానవచనం నత్థీతి. ఛట్ఠ సత్తమ అట్ఠమ నవమాని.

౧౦. దసమసిక్ఖాపదం

౯౭౩. దసమే అహున్దరికాతి తస్మిం కాలే, దేసే వా సమ్బాధస్స నామమేతన్తి ఆహ ‘‘అహున్దరికాతి సమ్బాధా’’తి.

౯౭౫. యథా ‘‘ఉత్తరిఛప్పఞ్చవాచాహీ’’తి (పాచి. ౬౨-౬౫) ఏత్థ పఞ్చసద్దో న కోచి అత్థో, వాచాసిలిట్ఠత్థం లోకవోహారవసేన వుత్తో, న ఏవమిధ, ఇధ పన అత్థో అత్థి, పఞ్చ యోజనాని గచ్ఛన్తియాపి అనాపత్తియేవాతి ఆహ ¶ ‘‘పవారేత్వా…పే… అనాపత్తీ’’తి. పచ్చాగచ్ఛతీతి పటినివత్తేత్వా ఆగచ్ఛతీతి. దసమం.

తువట్టవగ్గో చతుత్థో.

౫. చిత్తాగారవగ్గో

౧. పఠమసిక్ఖాపద-అత్థయోజనా

౯౭౮. చిత్తాగారవగ్గస్స పఠమే రఞ్ఞో కీళనట్ఠానం అగారం రాజాగారన్తి వచనత్థం దస్సేన్తో ఆహ ‘‘రఞ్ఞో కీళనఘర’’న్తి. చిత్తం అగారం చిత్తాగారం. ఆరామన్తి నగరతో నాతిదూరఆరామోతి ఆహ ‘‘ఉపవన’’న్తి. ఉయ్యానన్తి సమ్పన్నపుప్ఫఫలతాయ ఉద్ధం ఉల్లోకేత్వా మనుస్సా యన్తి గచ్ఛన్తి ఏత్థాతి ఉయ్యానం. పోక్ఖరణిన్తి పోక్ఖరం పదుమం నేతీతి పోక్ఖరణీ. పఞ్చపీతి రాజాగారాదీని పఞ్చపి. సబ్బత్థాతి దస్సనత్థాయ గమనే చ గన్త్వా పస్సనే చాతి సబ్బేసు.

౯౮౧. ‘‘అజ్ఝారామే’’తిఆదినా ¶ ఆరామే ఠితాయ ఆరామతో బహి కతే రాజాగారాదికే పస్సన్తియాపి అనాపత్తీతి దస్సేతి. తానీతి రాజాగారాదీనీతి. పఠమం.

౨. దుతియసిక్ఖాపదం

౯౮౨. దుతియే అనుత్తానట్ఠానం నత్థీతి. దుతియం.

౩. తతియసిక్ఖాపదం

౯౮౮. తతియే యత్తకన్తి యత్తకం సుత్తన్తి సమ్బన్ధో. అఞ్ఛితన్తి కడ్ఢితం. తస్మిన్తి తత్తకే సుత్తేతి సమ్బన్ధో. తక్కమ్హీతి ఏత్థ తక్కోతి ఏకో అయోమయో సుత్తకన్తనస్స ఉపకరణవిసేసో. సో హి తకీయతి సుత్తం బన్ధీయతి ఏత్థ, ఏతేనాతి వా తక్కోతి వుచ్చతి, తస్మిం. కన్తనతోతి కన్తీయతే కప్పాసాదిభావస్స ఛిన్దీయతే కన్తనం, తతో.

౯౮౯. దసికసుత్తాదిన్తి ¶ ఏత్థ దసాతి వత్థస్సావయవో. సో హి దియ్యతి అవఖణ్డీయతీతి దసాతి వుచ్చతి, తస్సం దసాయం పవత్తం దసికం, తమేవ సుత్తం దసికసుత్తం. ఆదిసద్దేన వక్ఖమానం దుక్కన్తితసుత్తాదిం సఙ్గణ్హాతీతి. తతియం.

౪. చతుత్థసిక్ఖాపదం

౯౯౨. చతుత్థే ఆదిం కత్వాతి ధోవనాదీని ఆదిం కత్వా. ఖాదనీయాదీసూతి పూవఖాదనీయాదీసు. రూపగణనాయాతి పూవాదీనం సణ్ఠానగణనాయ.

౯౯౩. యాగుపానేత్త యాగుసఙ్ఖాతే పానే. తేసన్తి మనుస్సానం. వేయ్యావచ్చకరట్ఠానే ఠపేత్వాతి మాతాపితరో అత్తనో వేయ్యావచ్చకరట్ఠానే ఠపేత్వాతి. చతుత్థం.

౫. పఞ్చమసిక్ఖాపదం

౯౯౬. పఞ్చమే వినిచ్ఛినన్తీతి అధికరణం వినిచ్ఛినన్తీ భిక్ఖునీతి యోజనాతి. పఞ్చమం.

౬. ఛట్ఠసిక్ఖాపదం

౯౯౯. ఛట్ఠే ¶ అనుత్తానవచనం నత్థీతి.

౭. సత్తమసిక్ఖాపదం

౧౦౦౭. సత్తమే ‘‘పున పరియాయే’’తి ఏత్థ పరియాయసద్దో వారవేవచనోతి ఆహ ‘‘పున వారే’’తి. మహగ్ఘచీవరన్తి మహగ్ఘం ఆవసథచీవరన్తి. సత్తమం.

౮. అట్ఠమసిక్ఖాపదం

౧౦౦౮. అట్ఠమే అనిస్సజ్జిత్వాతి ఏత్థ బ్రహ్మదేయ్యేన న అనిస్సజ్జనం, అథ ఖో తావకాలికమేవాతి దస్సేన్తో ఆహ ‘‘రక్ఖనత్థాయా’’తిఆది.

౧౦౧౨. పటిజగ్గికన్తి ¶ రక్ఖణకం. వచీభేదన్తి ‘‘పటిజగ్గాహీ’’తి వచీభేదం. రట్ఠేతి విజితే. తఞ్హి రఠన్తి గామనిగమాదయో తిట్ఠన్తి ఏత్థాతి రట్ఠన్తి వుచ్చతీతి. అట్ఠమం.

౯. నవమసిక్ఖాపదం

౧౦౧౫. నవమే సిప్పసద్దో పచ్చేకం యోజేతబ్బో ‘‘హత్థిసిప్పఞ్చ అస్ససిప్పఞ్చ రథసిప్పఞ్చ ధనుసిప్పఞ్చ థరుసిప్పఞ్చా’’తి. తత్థ థరుసిప్పన్తి అసికీళనసిప్పం. మన్తసద్దోపి పచ్చేకం యోజేతబ్బో ‘‘ఆథబ్బణమన్తో చ ఖీలనమన్తో చ వసీకరణమన్తో చ సోసాపనమన్తో చా’’తి. తత్థ ఆథబ్బణమన్తోతి ఆథబ్బణవేదేన విహితో పరూపఘాతకరో మన్తో. ఖీలనమన్తోతి సారదారుఖీలం మన్తేన జప్పిత్వా పథవియం నిఖణిత్వా ధారణమన్తో. వసీకరణమన్తోతి మన్తేన జప్పిత్వా పరస్స ఉమ్మత్తభావమాపన్నకరణో మన్తో. సోసాపనమన్తోతి పరస్స మంసలోహితాదిసోసాపనమన్తో. అగదపయోగోతి భుసవిసస్స పయోజనం. ఆదిసద్దేన అఞ్ఞేపి పరూపఘాతకరణే సిప్పే సఙ్గణ్హాతి. యక్ఖపరిత్తన్తి యక్ఖేహి సమన్తతో తాణం. నాగమణ్డలన్తి సప్పానం పవేసననివారణత్థం మణ్డలబన్ధమన్తో. ఆదిసద్దేన విసపటిహననమన్తాదయో సఙ్గణ్హాతీతి. నవమం.

౧౦. దసమసిక్ఖాపదం

౧౦౧౮. దసమే ¶ అనుత్తానవచనం నత్థీతి. దసమం.

చిత్తాగారవగ్గో పఞ్చమో.

౬. ఆరామవగ్గో

౧. పఠమసిక్ఖాపద-అత్థయోజనా

౧౦౨౫. ఆరామవగ్గస్స పఠమే ఉపచారన్తి అపరిక్ఖిత్తస్స ఆరామస్స పరిక్ఖేపారహట్ఠానం ఉపచారం.

౧౦౨౭. ‘‘సీసానులోకికా’’తి ¶ సామఞ్ఞతో వుత్తేపి భిక్ఖునీనమేవ సీసన్తి ఆహ ‘‘భిక్ఖునీన’’న్తి. యత్థాతి యస్మిం ఠానేతి. పఠమం.

౨. దుతియసిక్ఖాపదం

౧౦౨౮. దుతియే అబ్భన్తరోతి అబ్భన్తరే పరియాపన్నో, జాతో వా. ‘‘సఙ్కామేసీ’’తి ఇమినా సంహరీతి ఏత్థ హరధాతుయా సఙ్కమనత్థం దస్సేతి. న్హాపితాతి కప్పకా. తే హి నహాపేన్తి సోచాపేన్తీతి న్హాపితాతి వుచ్చన్తి. తన్తి కాసావనివాసనన్తి. దుతియం.

౩-౪. తతియ-చతుత్థసిక్ఖాపదం

౧౦౩౬. తతియచతుత్థేసు అనుత్తానట్ఠానం నత్థీతి. తతియచతుత్థాని.

౫. పఞ్చమసిక్ఖాపదం

౧౦౪౩. పఞ్చమే ¶ ‘‘కులే మచ్ఛరో’’తి ఏత్థ మచ్ఛరనం మచ్ఛరోతి వచనత్థో కాతబ్బో. ‘‘తం కులం అస్సద్ధం అప్పసన్న’’న్తి కులస్స అవణ్ణం భాసతీతి యోజనా. ‘‘భిక్ఖునియో దుస్సీలా పాపధమ్మా’’తి భిక్ఖునీనం అవణ్ణం భాసతీతి యోజనా.

౧౦౪౫. ‘‘సన్తంయేవ ఆదీనవ’’న్తి సమ్బన్ధియా సమ్బన్ధం దస్సేతుం వుత్తం ‘‘కులస్స వా భిక్ఖునీనం వా’’తి ఇమినా ద్వీసు అఞ్ఞతరమేవ న సమ్బన్ధో హోతి, అథ ఖో ద్వయమ్పీతి దస్సేతీతి. పఞ్చమం.

౬. ఛట్ఠసిక్ఖాపదం

౧౦౪౮. ఛట్ఠే ఓవాదాయాతి ఏత్థ న యో వా సో వా ఓవాదో హోతి, అథ ఖో గరుధమ్మోయేవాతి ఆహ ‘‘గరుధమ్మత్థాయా’’తి. సహ వసతి ఏత్థ, ఏతేనాతి వా సంవాసోతి వచనత్థేన ఉపోసథపవారణా సంవాసో నామాతి ఆహ ‘‘ఉపోసథపవారణాపుచ్ఛనత్థాయా’’తి. ‘‘పుచ్ఛనత్థాయా’’తి ఇమినా ‘‘సంవాసాయా’’తి ఏత్థ ఉత్తరపదలోపభావం దస్సేతి. ఏత్థాతి భిక్ఖునివిభఙ్గే, సిక్ఖాపదే వా పాళియం వాతి. ఛట్ఠం.

౭-౯. సత్తమ-అట్ఠమ-నవమసిక్ఖాపదం

౧౦౫౩. సత్తమట్ఠమనవమేసు ¶ అనుత్తానవచనం నత్థి. కేవలం పన ‘‘ఇమిస్సాపీ’’తి పదం విసేసో, ఇమిస్సాపి పాళియాతి అత్థోతి. సత్తమట్ఠమనవమాని.

౧౦. దసమసిక్ఖాపదం

౧౦౬౨. దసమే ద్వే కాయా ఉపరిమకాయో హేట్ఠిమకాయోతి. తత్థ కటితో ఉద్ధం ఉపరిమకాయో, హేట్ఠా హేట్ఠిమకాయో. తత్థ ‘‘పసాఖే’’తి ఇదం హేట్ఠిమకాయస్స నామన్తి ఆహ ‘‘అధోకాయే’’తి. హీతి సచ్చం. తతోతి అధోకాయతో. ఇమినా పఞ్చమీబాహిరత్థసమాసం దస్సేతి. రుక్ఖస్స సాఖా పభిజ్జిత్వా గతా వియ ఉభో ఊరూ పభిజ్జిత్వా గతాతి యోజనా.

౧౦౬౫. ఫాలేహీతి ¶ ఏత్థ ఇతిసద్దో ఆద్యత్థో. తేన ‘‘ధోవా’’తిఆదీని చత్తారి పదాని సఙ్గణ్హాతి. ఆణత్తిదుక్కటానీతి హేట్ఠా వుత్తేసు అట్ఠసు దుక్కటేసు వినయదుక్కటమేవ. సేసేసూతి భిన్దనతో సేసేసు ఫాలనాదీసూతి. దసమం.

ఆరామవగ్గో ఛట్ఠో.

౭. గబ్భినివగ్గో

౧. పఠమసిక్ఖాపద-అత్థయోజనా

౧౦౬౯. గబ్భినివగ్గస్స పఠమే కుచ్ఛిం పవిట్ఠో సత్తో ఏతిస్సా అత్థీతి కుచ్ఛిపవిట్ఠసత్తా. ‘‘కుచ్ఛి’’న్తిపి పాఠో. ఇమినా గబ్భినీతి ఏత్థ గబ్భసద్దో కుచ్ఛిట్ఠసత్తవాచకోతి దస్సేతి. గబ్భసద్దో (అభిధానప్పదీపికాయం ౯౪౪ గాథాయం) హి కుచ్ఛిట్ఠసత్తే చ కుచ్ఛిమ్హి చ ఓవరకే చ వత్తతీతి. పఠమం.

౨. దుతియసిక్ఖాపదం

౧౦౭౩. దుతియే ¶ థఞ్ఞం పివతీతి పాయన్తో, దారకో, సో ఏతిస్సా అత్థీతి పాయన్తీతి దస్సేన్తో ఆహ ‘‘థఞ్ఞం పాయమాని’’న్తి. దుతియం.

౩. తతియసిక్ఖాపదం

౧౦౭౭. తతియే నిత్థరిస్సతీతి వట్టదుక్ఖతో నిత్థరిస్సతి.

౧౦౭౯. పాణాతిపాతా వేరమణిన్తి ఏత్థ పాణాతిపాతా విరమతి ఇమాయాతి వేరమణీతి అత్థేన సిక్ఖాపదం వేరమణి నామాతి ఆహ ‘‘పాణాతిపాతా వేరమణిసిక్ఖాపద’’న్తి. యం తం సిక్ఖాపదన్తి ¶ సమ్బన్ధో. సబ్బత్థాతి ‘‘అదిన్నాదానా వేరమణి’’న్తిఆదీసు సబ్బేసు వాక్యేసు. పబ్బజితాయ సామణేరియాతి సమ్బన్ధో. ఏతాసూతి ఛసు సిక్ఖాసూతి. తతియం.

౪. చతుత్థసిక్ఖాపదం

౧౦౮౪. చతుత్థే ‘‘వుట్ఠానసమ్ముతీ’’తి పదం ‘‘హోతీ’’తి పదే కత్తా, ‘‘దాతబ్బాయేవా’’తి పదే కమ్మన్తి. చతుత్థం.

౫-౯. పఞ్చమాదిసిక్ఖాపదం

౧౦౯౫. పఞ్చమాదీసు నవమపరియోసానేసు సిక్ఖాపదేసు అనుత్తానట్ఠానం నత్థీతి. పఞ్చమఛట్ఠసత్తమట్ఠమనవమాని.

౧౦. దసమసిక్ఖాపదం

౧౧౧౬. దసమే వూపకాసేయ్యాతి ఏత్థ కాసధాతుయా గత్యత్థం దస్సేన్తో ఆహ ‘‘గచ్ఛేయ్యా’’తి. దసమం.

గబ్భినివగ్గో సత్తమో.

౮. కుమారిభూతవగ్గో

౧-౨-౩. పఠమ-దుతియ-తతియసిక్ఖాపద-అత్థయోజనా

౧౧౧౯. కుమారిభూతవగ్గస్స ¶ పఠమదుతియతతియేసు యా పన తా మహాసిక్ఖమానాతి సమ్బన్ధో. సబ్బపఠమా ద్వే మహాసిక్ఖమానాతి గబ్భినివగ్గే సబ్బాసం సిక్ఖమానానం పఠమం వుత్తా ద్వే మహాసిక్ఖమానా. తా పనాతి మహాసిక్ఖమానా పన. సిక్ఖమానాఇచ్చేవ వత్తబ్బాతి సమ్ముతికమ్మేసు ¶ సామఞ్ఞతో వత్తబ్బా. ‘‘గిహిగతా’’తి వా ‘‘కుమారిభూతా’’తి వా న వత్తబ్బా, వదన్తి చే, సమ్ముతికమ్మం కుప్పతీతి అధిప్పాయో. గిహిగతాయాతి ఏత్థ గిహిగతా నామ పురిసన్తరగతా వుచ్చతి. సా హి యస్మా పురిససఙ్ఖాతేన గిహినా గమియిత్థ, అజ్ఝాచారవసేన, గిహిం వా గమిత్థ, తస్మా గిహిగతాతి వుచ్చతి. అయం సిక్ఖమానాతి సమ్బన్ధో. కుమారిభూతా నామ సామణేరా వుచ్చతి. సా హి యస్మా అగిహిగతత్తా కుమారీ హుత్వా భూతా, కుమారిభావం వా భూతా గతా, తస్మా కుమారిభూతాతి వుచ్చతి. తిస్సోపీతి గిహిగతా కుమారిభూతా మహాసిక్ఖమానాతి తిస్సోపి. సిక్ఖమానాతి సిక్ఖం మానేతీతి సిక్ఖమానాతి. పఠమ దుతియ తతియాని.

౪. చతుత్థసిక్ఖాపదం

౧౧౩౬. చతుత్థే అనుత్తానవచనం నత్థీతి. చతుత్థం.

౫. పఞ్చమసిక్ఖాపదం

పఞ్చమే ఏత్థ సిక్ఖాపదే ‘‘సఙ్ఘేన పరిచ్ఛిన్దితబ్బా’’తి యం వచనం వుత్తం, తస్సాతి యోజనాతి. పఞ్చమం.

౬-౭-౮. ఛట్ఠ-సత్తమ-అట్ఠమసిక్ఖాపదం

ఛట్ఠసత్తమట్ఠమేసు అనుత్తానట్ఠానం నత్థీతి. ఛట్ఠసత్తమట్ఠమాని.

౯. నవమసిక్ఖాపదం

౧౧౫౮. నవమే అన్తోతి అబ్భన్తరే. ఇమినా ఆత్యూపసగ్గస్సత్థం దస్సేతి. ‘‘సోక’’న్తిఆదినా అన్తో వాసేతి పవేసేతీతి ఆవాసా ¶ . సోకం ఆవాసా సోకావాసాతి వచనత్థం దస్సేతి. ఘరం ఘరసామికా ఆవిసన్తి వియ, ఏవం అయమ్పి సోకం ఆవిసతీతి యోజనా. ఇతీతి ఏవం. యన్తి సోకం. స్వాస్సాతి సో అస్సా. సోతి సోకో. అస్సాతి సిక్ఖమానాయ. ఆవాసోతి ఆవాసోకాసో. ‘‘ఏదిసా అయ’’న్తి ఇమినా ‘‘అజానన్తీ’’తి ఏత్థ అజాననాకారం దస్సేతీతి. నవమం.

౧౦. దసమసిక్ఖాపదం

౧౧౬౨. దసమే ¶ అనాపుచ్ఛాతి ఏత్థ త్వాపచ్చయో లోపోతి ఆహ ‘‘అనాపుచ్ఛిత్వా’’తి. ద్విక్ఖత్తున్తి ద్వే వారే. సకిన్తి ఏకవారం.

౧౧౬౩. అపుబ్బం సముట్ఠానసీసం ఇమస్సాతి అపుబ్బసముట్ఠానసీసం. ద్వీసుపి ఠానేసూతి వాచాతో చ కాయవాచాతో చాతి ద్వీసు ఠానేసుపి. అననుజానాపేత్వాతి మాతాపితూహి చ సామికేన చ న అనుజానాపేత్వాతి. దసమం.

౧౧. ఏకాదసమసిక్ఖాపదం

౧౧౬౭. ఏకాదసమే తత్థాతి ‘‘పారివాసియఛన్దదానేనా’’తి వచనే. అఞ్ఞత్రాతి అఞ్ఞం ఠానం.

ఏకం అజ్ఝేసన్తీతి ఏకం భిక్ఖుం ధమ్మకథనత్థాయ నియ్యోజేన్తి. అఞ్ఞం పనాతి ఉపోసథికతో అఞ్ఞం పన.

తత్రాతి తేసు భిక్ఖూసు. సుభాసుభం నక్ఖత్తం పఠతీతి నక్ఖత్తపాఠకో. దారుణన్తి కక్ఖళం. తేతి భిక్ఖూ. తస్సాతి నక్ఖత్తపాఠకస్స భిక్ఖుస్స. ‘‘నక్ఖత్తం పటిమానేన్తం, అత్థో బాలం ఉపచ్చగా’’తిజాతకపాళి (జా. ౧.౧.౪౯). అయం పనేత్థ యోజనా – నక్ఖత్తం పటిమానేన్తం బాలం అత్థో హితం ఉపచ్చగా ఉపసమీపే అతిక్కమిత్వా అగాతి. ఏకాదసమం.

౧౨. ద్వాదసమసిక్ఖాపదం

౧౧౭౦. ద్వాదసమే ¶ నప్పహోతీతి భిక్ఖునియో నివాసాపేతుం న సక్కోతీతి. ద్వాదసమం.

౧౩. తేరసమసిక్ఖాపదం

౧౧౭౫. తేరసమే ఏకం వస్సన్తి ఏత్థ వస్ససద్దో సంవచ్ఛరపరియాయో, ఉపయోగవచనఞ్చ భుమ్మత్థే హోతీతి ఆహ ‘‘ఏకస్మిం సంవచ్ఛరే’’తి. తేరసమం.

కుమారిభూతవగ్గో అట్ఠమో.

౯. ఛత్తుపాహనవగ్గో

౧. పఠమసిక్ఖాపద-అత్థయోజనా

౧౧౮౧. ఛత్తవగ్గస్స ¶ పఠమే కద్దమాదీనీతి చిక్ఖల్లాదీని. ఆదిసద్దేన ఉదకాదీని సఙ్గణ్హాతి. గచ్ఛాదీనీతి ఖుద్దపాదపాదీని. ఆదిసద్దేన అఞ్ఞానిపి ఛత్తం ధారేతుం అసక్కుణేయ్యాని సమ్బాధట్ఠానాని సఙ్గణ్హాతీతి. పఠమం.

౨. దుతియసిక్ఖాపదం

౧౧౮౪. దుతియే యానేనాతి యన్తి ఇచ్ఛితట్ఠానం సుఖేన గచ్ఛన్తి అనేనాతి యానన్తి. దుతియం.

౩. తతియసిక్ఖాపదం

౧౧౯౧. తతియే ‘‘విప్పకిరియింసూ’’తి కిరియాపదస్స కత్తునా అవినాభావతో కత్తారం దస్సేతుం వుత్తం ‘‘మణయో’’తి. మణయోతి చ రతనానీతి. తతియం.

౪. చతుత్థసిక్ఖాపదం

౧౧౯౪. చతుత్థే సీసూపగాదీసూతి ఆదిసద్దేన గీవూపగాదయో సఙ్గణ్హాతి. యం యన్తి అలఙ్కారన్తి. చతుత్థం.

౫. పఞ్చమసిక్ఖాపదం

౧౧౯౯. పఞ్చమే ¶ గన్ధేన చాతి గన్ధేతి అత్తనో వత్థుం సూచేతి పకాసేతీతి గన్ధో. వణ్ణకేన చాతి విలేపనేన చ. తఞ్హి వణ్ణయతి ఛవిసోభం పకాసేతీతి వణ్ణకన్తి వుచ్చతి. చసద్దేన సమాహారద్వన్దవాక్యం దీపేతీతి. పఞ్చమం.

౬. ఛట్ఠసిక్ఖాపదం

౧౨౦౨. ఛట్ఠే ¶ అనుత్తానవచనం నత్థీతి. ఛట్ఠం.

౭. సత్తమసిక్ఖాపదం

౧౨౦౮. సత్తమే ఉమ్మద్దనేతి ఉప్పీళిత్వా మద్దనే. సంబాహనేపీతి పునప్పునం బాహనేపీతి. సత్తమం.

౮-౧౦. అట్ఠమాదిసిక్ఖాపదం

౧౨౧౦. అట్ఠమాదీసు తీసు అనుత్తానవచనం నత్థీతి. అట్ఠమనవమదసమాని.

౧౧. ఏకాదసమసిక్ఖాపదం

౧౨౧౪. ఏకాదసమే అభిముఖమేవాతి అభిముఖే ఏవ. ముఖస్స హి అభి అభిముఖన్తి వచనత్థో కాతబ్బో, సత్తమియా అంకారో. ఇమినా పురతోతి ఏత్థ తోపచ్చయో భుమ్మత్థే హోతీతి దస్సేతి. ఉపచారన్తి ద్వాదసహత్థూపచారన్తి. ఏకాదసమం.

౧౨. ద్వాదసమసిక్ఖాపదం

౧౨౧౯. ద్వాదసమే ‘‘అనోకాసకత’’న్తిపదస్స అయుత్తసమాసభావఞ్చ విసేసనపరపదబాహిరసమాసభావఞ్చ దస్సేతుం వుత్తం ‘‘అకతఓకాస’’న్తి. ఓకాసో న కతో యేనాతి అనోకాసకతో, భిక్ఖు, తం. ‘‘అనియమేత్వా’’తి ఇమినా ‘‘అనోదిస్సా’’తి పదస్స త్వాపచ్చయన్తభావం దస్సేతీతి. ద్వాదసమం.

౧౩. తేరసమసిక్ఖాపదం

౧౨౨౬. తేరసమే ¶ ఉపచారేపీతి అపరిక్ఖిత్తస్స గామస్స పరిక్ఖేపారహట్ఠానసఙ్ఖాతే ఉపచారేపి.

౧౨౨౭. ‘‘అచ్ఛిన్నచీవరికాయా’’తి ¶ సామఞ్ఞతో వుత్తేపి విసేసోయేవాధిప్పేతోతి ఆహ ‘‘సఙ్కచ్చికచీవరమేవా’’తి. సమన్తతో పురిసానం దస్సనం కన్తీయతి ఛిన్దీయతి ఏత్థాతి సఙ్కచ్చి, అధక్ఖకఉబ్భనాభిట్ఠానం, సఙ్కచ్చే నివసితబ్బన్తి సంకచ్చికం, తమేవ చీవరన్తి సఙ్కచ్చికచీవరన్తి. తేరసమం.

ఛత్తుపాహనవగ్గో నవమో.

సబ్బానేవ సిక్ఖాపదానీతి సమ్బన్ధో. తతోతి తేహి అట్ఠాసీతిసతసిక్ఖాపదేహి, అపనేత్వాతి సమ్బన్ధో.

తత్రాతి తేసు ఖుద్దకేసు. ఏత్థాతి దససు సిక్ఖాపదేసూతి.

భిక్ఖునివిభఙ్గే ఖుద్దకవణ్ణనాయ

యోజనా సమత్తా.

౫. పాటిదేసనీయసిక్ఖాపద-అత్థయోజనా

ఖుద్దకానం అనన్తరా పాటిదేసనీయా నామ అట్ఠ యే ధమ్మా సఙ్ఖేపేనేవ సఙ్గహం ఆరూళ్హా సఙ్గీతికారేహి, తేసం అట్ఠన్నం పాటిదేసనీయనామకానం ధమ్మానం సఙ్ఖేపేనేవ ఏసా వణ్ణనా పవత్తతేతి యోజనా.

౧౨౨౮. యాని సబ్బితేలాదీనీతి సమ్బన్ధో. హీతి విత్థారో. ఏత్థాతి అట్ఠసు పాటిదేసనీయేసు. పాళివినిముత్తకేసూతి పాళితో వినిముత్తకేసు. సబ్బేసూతి అఖిలేసు సబ్బితేలాదీసూతి.

భిక్ఖునివిభఙ్గే పాటిదేసనీయవణ్ణనాయ యోజనా సమత్తా.

పనాతి పక్ఖన్తరజోతకో. యే ధమ్మా ఉద్దిట్ఠాతి సమ్బన్ధో. తేసన్తి పాటిదేసనీయానం. పున తేసన్తి సేఖియఅధికరణసమథధమ్మానం.

తన్తి ¶ ¶ అత్థవినిచ్ఛయం, విదూ వదన్తీతి సమ్బన్ధో. యకారో పదసన్ధికరో. అయం పనేత్థ యోజనా – తేసం పాటిదేసనీయానం అనన్తరా యే చ సేఖియా పఞ్చసత్తతి యే చ ధమ్మా, చసద్దో లుత్తనిద్దిట్ఠో, అధికరణవ్హయా అధికరణసమథనామకా సత్త యే చ ధమ్మా భగవతా ఉద్దిట్ఠా, తేసం సేఖియఅధికరణసమథధమ్మానం యో అత్థవినిచ్ఛయో విభఙ్గే మయా వుత్తో, తాదిసమేవ తం అత్థవినిచ్ఛయం భిక్ఖునీనం విభఙ్గేపి విదూ వదన్తి యస్మా, తస్మా తేసం ధమ్మానం సేఖియఅధికరణసమథధమ్మానం యా అత్థవణ్ణనా తత్థ మహావిభఙ్గే విసుం మయా న వుత్తా. ఇమా అత్థవణ్ణనా ఇధాపి భిక్ఖునీనం విభఙ్గేపి, పిసద్దో లుత్తనిద్దిట్ఠో, మయా న వుత్తాయేవాతి. నకారో ద్వీసు కిరియాసు యోజేతబ్బో.

‘‘సబ్బాసవపహం మగ్గం, పుఞ్ఞకమ్మేన చిమినా;

ఉప్పాదేత్వా ససన్తానే, సత్తా పస్సన్తు నిబ్బుతి’’న్తి.

అయం గాథా ఏతరహి పోత్థకేసు నత్థి, టీకాసు పన అత్థి. తస్మా ఏవమేత్థ యోజనా వేదితబ్బా – ఇమినా పుఞ్ఞకమ్మేన చ విభఙ్గవణ్ణనాయ కతేన ఇమినా పుఞ్ఞకమ్మేన చ అఞ్ఞేన పుఞ్ఞకమ్మేన చ. చసద్దో హి అవుత్తసమ్పిణ్డనత్థో. సత్తా సబ్బే సత్తా సబ్బాసవపహం సబ్బేసం ఆసవానం విఘాతకం మగ్గం అరహత్తమగ్గం ససన్తానే అత్తనో నియకజ్ఝత్తే ఉప్పాదేత్వా జనేత్వా నిబ్బుతిం ఖన్ధపరినిబ్బానం ఞాణాలోచనేన పస్సన్తూతి.

ఇతి సమన్తపాసాదికాయ వినయసంవణ్ణనాయ

భిక్ఖునివిభఙ్గవణ్ణనాయ

యోజనా సమత్తా.

జాదిలఞ్ఛితనామేన, నేకానం వాచితో మయా;

భిక్ఖునీనం విభఙ్గస్స, సమత్తో యోజనానయోతి.

నమో తస్స భగవతో అరహతో సమ్మాసమ్బుద్ధస్స

మహావగ్గయోజనా

౧. మహాఖన్ధకం

౧. బోధికథా

ఏవూభతోవిభఙ్గస్స ¶ ¶ , కత్వాన యోజనానయం;

మహావగ్గఖన్ధకస్స, కరిస్సం యోజనానయం.

ఉభిన్నన్తి ఉభయేసం. పాతిమోక్ఖానన్తి పాతిమోక్ఖవిభఙ్గానం. పాతిమోక్ఖగహణేన హేత్థ తేసం విభఙ్గోపి గహితో అభేదేన వా ఉత్తరపదలోపవసేన వా. ఖన్ధకన్తి పఞ్ఞత్తిసమూహం. ఖన్ధసద్దో హేత్థ పఞ్ఞత్తివాచకో. వినయపఞ్ఞత్తియో వుచ్చన్తి ‘‘ఖన్ధో’’తి. తేసం సమూహో ఖన్ధకో. అథవా ఖన్ధోతి రాసి. ఖన్ధసద్దో హి రాసత్థవాచకో. వినయపఞ్ఞత్తిరాసి వుచ్చతి ‘‘ఖన్ధో’’తి. కకారో పకాసకవాచకో. ఖన్ధానం వినయపఞ్ఞత్తిరాసీనం కో పకాసకోతి ఖన్ధకో, ¶ తం ఖన్ధకం. అయం పనేత్థ యోజనా – ఉభిన్నం పాతిమోక్ఖానం సఙ్గీతిసమనన్తరం ఖన్ధకోవిదా ఖన్ధకేసు కుసలా మహాథేరా యం ఖన్ధకం సఙ్గాయింసు, తస్స ఖన్ధకస్స దాని సంవణ్ణనాక్కమో యస్మా సమ్పత్తో, తస్మా తస్స ఖన్ధకస్స అయం అనుత్తానత్థవణ్ణనా హోతీతి.

యే అత్థాతి సమ్బన్ధో. హిసద్దో పదాలఙ్కారో. యేసన్తి పదానం. తేతి తే అత్థే. భవేతి భవేయ్య, భవితుం సక్కుణేయ్యాతి అత్థో. తేసన్తి అత్థానం. కిన్తి కిం పయోజనం. తేతి అత్థే, ఞాతున్తి సమ్బన్ధో. అథవా తేతి అత్థా, అవణ్ణితాతి సమ్బన్ధో. తేసంయేవాతి అత్థానమేవ. అయం పనేత్థ యోజనా – పదభాజనీయే యేసం పదానం యే అత్థా భగవతా పకాసితా, తేసం పదానన్తి పాఠసేసో, తే అత్థే పున వదేయ్యామ చే, కదా పరియోసానం సంవణ్ణనాయ పరినిట్ఠానం భవే, న భవేయ్యాతి అధిప్పాయో. యే చేవ అత్థా ఉత్తానా, తేసం సంవణ్ణనాయ కిం పయోజనం, న పయోజనన్తి అధిప్పాయో. అధిప్పాయానుసన్ధీహి చ అధిప్పాయేన చ అనుసన్ధినా చ బ్యఞ్జనేన చ యే పన అత్థా అనుత్తానా, తే అత్థే, అత్థా వా అవణ్ణితా ¶ యస్మా ఞాతుం న సక్కా, తస్మా తేసంయేవ అత్థానం అయం సంవణ్ణనానయో హోతీతి. ఇతిసద్దో పరిసమాపనత్థో.

౧. ‘‘తేన…పే… వేరఞ్జాయ’’న్తిఆదీసు (పారా. ౧) కరణవచనే విసేసకారణమత్థి వియ, ‘‘తేన…పే… పఠమాభిసమ్బుద్ధో’’తి ఏత్థ కిఞ్చాపి నత్థీతి యోజనా. అసదిసోపమాయం. కిఞ్చాపిసద్దో గరహత్థజోతకో, పన-సద్దో సమ్భావనత్థజోతకో. ‘‘కరణవచనేనేవా’’తి ఏత్థ ఏవకారేన ఉపయోగవచనం వా భుమ్మవచనం వా నివారేతి. అభిలాపోతి అభిముఖం అత్థం లపతీతి అభిలాపో, సద్దో. ఆదితోతి వేరఞ్జకణ్డతో. ఏతన్తి ‘‘తేన సమయేన బుద్ధో భగవా ఉరువేలాయ’’న్తిఆదివచనం. ‘‘అఞ్ఞేసుపీ’’తి వత్వా తమేవత్థం దస్సేతుం వుత్తం ‘‘ఇతో పరేసూ’’తి.

యది విసేసకారణం నత్థి, కిం పనేతస్స వచనే పయోజనన్తి చోదేన్తో ఆహ ‘‘కిం పనేతస్సా’’తిఆది. ఏతస్సాతి ‘‘తేన సమయేన బుద్ధో భగవా ఉరువేలాయ’’న్తిఆదివచనస్స. నిదానదస్సనం పయోజనం నామాతి యోజనా. తమేవత్థం విభావేతుమాహ ‘‘యా హీ’’తిఆది. యా పబ్బజ్జా చేవ యా ఉపసమ్పదా చ భగవతో అనుఞ్ఞాతాతి యోజనా. యాని చ అనుఞ్ఞాతానీతి సమ్బన్ధో. తానీతి పబ్బజ్జాదీని. అభిసమ్బోధిన్తి అరహత్తమగ్గఞాణపదట్ఠానం సబ్బఞ్ఞుతఞ్ఞాణఞ్చ సబ్బఞ్ఞుతఞ్ఞాణపదట్ఠానం అరహత్తమగ్గఞాణఞ్చ. బోధిమహామణ్డేతి మహన్తానం మగ్గఞాణసబ్బఞ్ఞుతఞ్ఞాణానం పసన్నట్ఠానే బోధిరుక్ఖమూలేతి అత్థో. ఏవన్తిఆది నిగమనం.

తత్థాతి ¶ యం ‘‘తేన సమయేన ఉరువేలాయ’’న్తిఆదివచనం వుత్తం, తత్థ. ఉరువేలాయన్తి ఏత్థ ఉరుసద్దో మహన్తపరియాయోతి ఆహ ‘‘మహావేలాయ’’న్తి. ‘‘వాలికరాసిమ్హీ’’తి ఇమినా వేలాసద్దస్స రాసత్థం దస్సేతి, కాలసీమాదయో నివత్తేతి. యది పన ‘‘ఉరూ’’తి వాలికాయ నామం, ‘‘వేలా’’తి మరియాదాయ, ఏవఞ్హి సతి నను ఉరుయా వేలాతి అత్థో దట్ఠబ్బోతి ఆహ ‘‘వేలాతిక్కమనహేతు ఆహటా ఉరు ఉరువేలా’’తి. ఇమినా ¶ వేలాయ అతిక్కమో వేలా ఉత్తరపదలోపవసేన, వేలాయ ఆహటా ఉరు ఉరువేలా పదవిపరియాయవసేనాతి దస్సేతి. ఏత్థాతి ‘‘ఉరువేలాయ’’న్తిపదే. తమేవత్థం విభావేన్తో ఆహ ‘‘అతీతే కిరా’’తిఆది. అనుప్పన్నే బుద్ధే పబ్బజిత్వాతి సమ్బన్ధో. తాపసపబ్బజ్జన్తి ఇసిపబ్బజ్జం, న సమణపబ్బజ్జం. కతికవత్తన్తి కరణం కతం, కతేన పవత్తం కతికం, తమేవ వత్తం కతికవత్తం. అకంసు కిరాతి సమ్బన్ధో. యోతి యో కోచి. అఞ్ఞోతి అత్తనా అపరో. సో ఆకిరతూతి సమ్బన్ధో. పత్తపుటేనాతి పణ్ణేన కతేన పుటేన. తతోతి కతికవత్తకరణతో. తత్థాతి తస్మిం పదేసే. తతోతి మహావాలికరాసిజననతో, పరన్తి సమ్బన్ధో. నన్తి తం పదేసం. తన్తి మహావాలికరాసిం.

‘‘బోధిరుక్ఖమూలే’’తి ఏత్థ అస్సత్థరుక్ఖస్స ఉపచారవసేన బోధీతి నామలభనం దస్సేన్తో ఆహ ‘‘బోధి వుచ్చతి చతూసు మగ్గేసు ఞాణ’’న్తిఆది. ఇమినా చత్తారి సచ్చాని బుజ్ఝతీతి బోధీతి వచనత్థేన చతూసు మగ్గేసు ఞాణం బోధి నామాతి దస్సేతి. ఏత్థాతి బోధిమ్హి, బోధియం వా. సమీపత్థే చేతం భుమ్మవచనం. రుక్ఖోపీతి పిసద్దేన న మగ్గఞాణమేవాతి దస్సేతి. మూలేతి ఆసన్నే. పఠమాభిసమ్బుద్ధోతి అనునాసికలోపవసేన సన్ధీతి ఆహ ‘‘పఠమం అభిసమ్బుద్ధో’’తి. ‘‘హుత్వా’’తి ఇమినా ‘‘పఠమ’’న్తిపదస్స భావనపుంసకం దస్సేతి. సబ్బపఠమంయేవాతి సబ్బేసం జనానం పఠమమేవ అభిసమ్బుద్ధో హుత్వాతి సమ్బన్ధో. ఏకో ఏవ పల్లఙ్కో ఏకపల్లఙ్కోతి అవధారణసమాసం దస్సేన్తో ఆహ ‘‘ఏకేనేవ పల్లఙ్కేనా’’తి. ‘‘సకిం…పే… ఆభుజితేనా’’తి ఇమినా అవధారణఫలం దస్సేతి. పల్లఙ్కోతి చ ఊరుబద్ధాసనం. విముత్తిసుఖం పటిసంవేదీతి ఏత్థ తదఙ్గాదీసు (పటి. మ. అట్ఠ. ౧.౧.౧౦౪) పఞ్చసు విముత్తీసు పటిప్పస్సద్ధిసఙ్ఖాతా ఫలసమాపత్తి ఏవాధిప్పేతాతి ఆహ ‘‘ఫలసమాపత్తిసుఖ’’న్తి. ఫలసమాపత్తీతి అరహత్తఫలసమాపత్తి. సా హి విరుద్ధేహి ఉపక్కిలేసేహి ముచ్చితట్ఠేన విముత్తీతి వుచ్చతి, తాయ సమ్పయుత్తం సుఖం విముత్తిసుఖం, చతుత్థజ్ఝానికం అరహత్తఫలసమాపత్తిసుఖం. అథవా తాయ జాతం సుఖం విముత్తిసుఖం, సకలకిలేసదుక్ఖూపసమసుఖం ¶ . ‘‘పటిసంవేదయమానో’’తిఇమినా ‘‘పటిసంవేదీ’’తి ఏత్థ ణీపచ్చయస్స కత్తుత్థం దస్సేతి. పునప్పునం సుట్ఠు వదతి అనుభవతీతి పటిసంవేదీ. పటిసంవేదీ హుత్వా నిసీదీతి సమ్బన్ధో.

పచ్చయాకారన్తి ¶ అవిజ్జాదిపచ్చయానం ఉప్పాదాకారం. కస్మా పచ్చయాకారో పటిచ్చసముప్పాదో నామాతి ఆహ ‘‘పచ్చయాకారో హీ’’తిఆది. హీతి సచ్చం, యస్మా వా. ‘‘అఞ్ఞమఞ్ఞ’’న్తిఇమినా ‘‘పటిచ్చా’’తిపదస్స కమ్మం దస్సేతి, ‘‘సహితే’’తిఇమినా సంసద్దస్సత్థం. ‘‘ధమ్మే’’తిఇమినా తస్స సరూపం. ఏత్థాతి ఇమిస్సం వినయట్ఠకథాయం. తత్థాతి ‘‘అనులోమపటిలోమ’’న్తిపదే, అనులోమపటిలోమేసు వా. స్వేవ పచ్చయాకారో వుచ్చతీతి యోజనా. ‘‘అత్తనా కత్తబ్బకిచ్చకరణతో’’తిఇమినా అనులోమసద్దస్స సభావత్థం దస్సేతి. స్వేవాతి పచ్చయాకారో ఏవ. తం కిచ్చన్తి అత్తనా కత్తబ్బం తం కిచ్చం. తస్స అకరణతోతి అత్తనా కత్తబ్బకిచ్చస్స అకరణతో. ఇమినా పటిలోమసద్దస్స సభావత్థం దస్సేతి. పురిమనయేనేవాతి ‘‘అవిజ్జాపచ్చయా సఙ్ఖారా’’తిఆదినా పురిమనయేనేవ. వాతి అథవా. పవత్తియాతి సంసారపవత్తియా. అనులోమోతి అనుకూలో, అనురూపో వా. ఇతరోతి ‘‘అవిజ్జాయత్వేవా’’తిఆదినా వుత్తో పచ్చయాకారో. తస్సాతి పవత్తియా. పటిలోమోతి పటివిరుద్ధో, ఏత్థాతి ‘‘అనులోమపటిలోమ’’న్తిపదే. అత్థో దట్ఠబ్బోతి ఏత్థ అత్థో ఏవాతి సమ్భవతో తస్స ఫలం వా ‘‘సద్దన్తరత్థాపోహనేన సద్దో అత్థం వదతీ’’తి వచనతో (ఉదా. అట్ఠ. ౧; దీ. ని. టీ. ౧.౧; మ. ని. టీ. ౧.ములపరియాయసుత్తవణ్ణనా; సం. ని. టీ. ౧.౧.ఓఘతరయసుత్తవణ్ణనా; అ. ని. టీ. ౧.౧.రుపాదివగ్గవణ్ణనా) సద్దన్తరత్థాపోహనం వా దస్సేన్తో ఆహ ‘‘ఆదితో పనా’’తిఆది. యావసద్దో అవధివచనో. యావ అన్తం పాపేత్వాతి సమ్బన్ధో. ఇతోతి ఇమేహి వుత్తేహి ద్వీహి అత్థేహి. ‘‘మనసాకాసీ’’తి ఏత్థ ఇకారలోపవసేన సన్ధీతి ఆహ ‘‘మనసి అకాసీ’’తి. తత్థాతి ‘‘మనసాకాసీ’’తిపదే. యథాతి యేనాకారేన. ఇదన్తి ఇమం ఆకారం. తత్థాతి ‘‘అవిజ్జాపచ్చయా సఙ్ఖారా’’తిఆదిపాఠే అవయవత్థో ఏవం వేదితబ్బోతి యోజనా. సమాసమజ్ఝే తసద్దేన పుబ్బపదస్సేవ లిఙ్గవచనాని గహేతబ్బానీతి ఆహ ‘‘అవిజ్జా చ సా పచ్చయో చా’’తి ¶ . వాక్యే పన తసద్దేన పరపదస్సేవ లిఙ్గవచనాని గహేతబ్బాని. ‘‘అవిజ్జాపచ్చయా’’తిపదం ‘‘సమ్భవన్తీ’’తిపదేన సమ్బన్ధితబ్బన్తి ఆహ ‘‘తస్మా అవిజ్జాపచ్చయా సఙ్ఖారా సమ్భవన్తీ’’తి. సబ్బపదేసూతి ‘‘సఙ్ఖారపచ్చయా విఞ్ఞాణ’’న్తిఆదీసు సబ్బేసు పదేసు.

యథా పనాతి యేనాకారేన పన. ఇదన్తి ఇమం ఆకారం. తత్థాతి ‘‘అవిజ్జాయ…పే… నిరోధో’’తిఆదివాక్యే. అవిజ్జాయత్వేవాతి ఏత్థ ‘‘భద్దియోత్వేవా’’తిఆదీసు వియ ‘‘భద్దియో ఇతి ఏవా’’తి పదచ్ఛేదో కత్తబ్బో, న ఏవం ‘‘అవిజ్జాయ ఇతి ఏవా’’తి, అథ ఖో ‘‘అవిజ్జాయ తు ఏవా’’తి కాతబ్బోతి ఆహ ‘‘అవిజ్జాయ తు ఏవా’’తి. ‘‘ప అతిమోక్ఖం అతిపమోక్ఖ’’న్తిఆదీసు (కఙ్ఖా. అట్ఠ. నిదానవణ్ణనా) వియ ఉపసగ్గబ్యత్తయేన వుత్తం, ఏవమిధ ¶ నిపాతబ్యత్తయేన వుత్తన్తి దట్ఠబ్బం. తత్థ ఏవసద్దేన సత్తజీవాదయో నివత్తేతి. తుసద్దో పక్ఖన్తరత్థజోతకో. అనులోమపక్ఖతో పటిలోమసఙ్ఖాతం పక్ఖన్తరం మనసాకాసీతి అత్థో. అసేసవిరాగనిరోధసద్దో అయుత్తసమాసో, ఉత్తరపదేన చ తతియాసమాసోతి ఆహ ‘‘విరాగసఙ్ఖాతేన మగ్గేన అసేసనిరోధా’’తి. తత్థ అసేససద్దం విరాగసద్దేన సమ్బన్ధమకత్వా నిరోధసద్దేన సమ్బన్ధం కత్వా అత్థస్స గహణం అయుత్తసమాసో నామ. ‘‘మగ్గేనా’’తిఇమినా విరాగసద్దస్సత్థం దస్సేతి. మగ్గో హి విరజ్జనట్ఠేన విరాగోతి వుచ్చతి. సఙ్ఖారనిరోధోతి ఏత్థ మగ్గేన నిరోధత్తా అనుప్పాదనిరోధో హోతీతి ఆహ ‘‘సఙ్ఖారానం అనుప్పాదనిరోధో హోతీ’’తి. అనుప్పాదనిరోధోతి చ అనుప్పాదేన నిరోధో సముచ్ఛేదవసేన నిరుద్ధత్తా. ఏవన్తి యథా అవిజ్జాయత్వేవ అసేసవిరాగనిరోధా సఙ్ఖారనిరోధో, ఏవం తథాతి అత్థో. తత్థాతి ‘‘ఏవమేతస్సా’’తిఆదివచనే. కేవలసద్దో సకలపరియాయోతి ఆహ ‘‘సకలస్సా’’తి, అనవసేసస్సాతి అత్థో. అథవా సత్తజీవాదీహి అమిస్సితత్తా అమిస్సత్థోతి ఆహ ‘‘సుద్ధస్స వా’’తి. ‘‘సత్తవిరహితస్సా’’తి ఇమినా సుద్ధభావం దస్సేతి. దుక్ఖక్ఖన్ధస్సాతి ఏత్థ ఖన్ధసద్దో రాసత్థవాచకోతి ఆహ ‘‘దుక్ఖరాసిస్సా’’తి.

ఏతమత్థం ¶ విదిత్వాతి ఏత్థ ఏతసద్దస్స విసయం దస్సేతుం వుత్తం ‘‘య్వాయ’’న్తిఆది. తత్థ ‘‘అవిజ్జాదివసేన…పే… నిరోధో హోతీ’’తి య్వాయం అత్థో వుత్తోతి యోజనా. సముదయో చ హోతీతి సమ్బన్ధో. విదితవేలాయన్తి పాకటవేలాయం పసిద్ధకాలేతి అత్థో. ఇమం ఉదానన్తి ఏత్థ ఇమసద్దో వుచ్చమానాపేక్ఖో. తస్మిం అత్థే విదితే సతీతి యోజనా. పజాననతాయాతి పకారేన జాననభావస్స. సోమనస్సయుత్తఞాణసముట్ఠానన్తి సోమనస్సేన ఏకుప్పాదాదివసేన యుత్తేన ఞాణేన సముట్ఠానం, యుత్తం వా ఞాణసఙ్ఖాతం సముట్ఠానం ఉదానన్తి సమ్బన్ధో. తత్థ ఉదానన్తి కేనట్ఠేన ఉదానం? ఉదానట్ఠేన, మోదనట్ఠేన, కీళనట్ఠేన చాతి అత్థో. కిమిదం ఉదానం నామ? పీతివేగసముట్ఠాపితో ఉదాహారో. యథా (ఉదా. అట్ఠ. గన్థారమ్భకథా) హి యం తేలాదిమినితబ్బవత్థు మానం గహేతుం న సక్కోతి విసన్దిత్వా గచ్ఛతి, తం ‘‘అవసేకో’’తి వుచ్చతి. యఞ్చ జలం తళాకం గహేతుం న సక్కోతి, అజ్ఝోత్థరిత్వా గచ్ఛతి, తం ‘‘ఓఘో’’తి వుచ్చతి. ఏవమేవం యం పీతివేగసముట్ఠాపితం వితక్కవిప్ఫారం హదయం సన్ధారేతుం న సక్కోతి, సో అధికో హుత్వా అన్తో అసణ్ఠహిత్వా వచీద్వారేన నిక్ఖమన్తో పటిగ్గాహకనిరపేక్ఖో ఉదాహారవిసేసో ‘‘ఉదాన’’న్తి వుచ్చతి. ‘‘అత్తమనవాచం నిచ్ఛారేసీ’’తి ఇమినా ఉదధాతుస్స ఉదాహారత్థం దస్సేతి.

తస్సాతి ఉదానస్స అత్థో ఏవం వేదితబ్బోతి యోజనా. యదాతి ఏత్థ దాపచ్చయస్స అత్థవాక్యం ¶ దస్సేన్తో ఆహ ‘‘యస్మిం కాలే’’తి. హవేతి ‘‘బ్యత్త’’న్తి ఇమస్మిం అత్థే నిపాతో. బ్యత్తం పాకటన్తి హి అత్థో. పాతుభవన్తీతి ఏత్థ పాతునిపాతస్స అత్థస్స ‘‘హవే’’తి నిపాతేన వుత్తత్తా భూధాతుస్సేవ అత్థం దస్సేన్తో ఆహ ‘‘ఉప్పజ్జన్తీ’’తి. అనులోమ పటిలోమ పచ్చయాకార పటివేధసాధకాతి అనులోమతో చ పటిలోమతో చ పచ్చయాకారస్స పటివిజ్ఝనస్స సాధకా. బోధిపక్ఖియధమ్మాతి బోధియా మగ్గఞాణస్స పక్ఖే భవా సత్తతింస ధమ్మా. అథవా పాతునిపాతేన సహ ‘‘భవన్తీ’’తిపదస్స అత్థం దస్సేన్తో ఆహ ‘‘పకాసన్తీ’’తి. ఇమస్మిం నయే హవేసద్దో ఏకంసత్థవాచకో. హవే ఏకంసేనాతి హి అత్థో. అభిసమయవసేనాతి మగ్గఞాణవసేన ¶ . మగ్గఞాణఞ్హి యస్మా అభిముఖం చత్తారి సచ్చాని సమేచ్చ అయతి జానాతి, తస్మా అభిసమయోతి వుచ్చతి.

‘‘కిలేససన్తాపనట్ఠేనా’’తి ఇమినా ఆభుసో కిలేసే తాపేతీతి ఆతాపోతి వచనత్థం దస్సేతి. న వీరియసామఞ్ఞం హోతి, అథ ఖో సమ్మప్పధానవీరియమేవాతి ఆహ ‘‘సమ్మప్పధానవీరియవతో’’తి. ఇమినా ఆతాపీతి ఏత్థ ఈపచ్చయస్స వన్తుఅత్థం దస్సేతి. ఆరమ్మణూపనిజ్ఝానలక్ఖణేన చాతి కసిణాదిఆరమ్మణం ఉపగన్త్వా నిజ్ఝానసభావేన అట్ఠసమాపత్తిసఙ్ఖాతేన ఝానేన చ. లక్ఖణూపనిజ్ఝానలక్ఖణేన చాతి అనిచ్చాదిలక్ఖణం ఉపగన్త్వా నిజ్ఝానసభావేన విపస్సనామగ్గఫలసఙ్ఖాతేన ఝానేన చ. ‘‘బాహితపాపస్సా’’తి ఇమినా బాహితో అణో పాపో అనేనాతి బ్రాహ్మణోతి వచనత్థం దస్సేతి. అణసద్దో హి పాపపరియాయో. ‘‘ఖీణాసవస్సా’’తి ఇమినా తస్స సరూపం దస్సేతి. అథస్సాతి అథ అస్స, తస్మిం కాలే బ్రాహ్మణస్సాతి అత్థో. యా ఏతా కఙ్ఖా వుత్తాతి సమ్బన్ధో. ‘‘కో ను ఖో…పే… అవోచా’’తిఆదినా (సం. ని. ౨.౧౨) నయేన చ తథా ‘‘కతమం ను ఖో…పే… అవోచా’’తిఆదినా (సం. ని. ౨.౩౫) నయేన చ పచ్చయాకారే వుత్తాతి యోజనా. నో కల్లో పఞ్హోతి అయుత్తో పఞ్హో, దుప్పఞ్హో ఏసోతి అత్థో. తథాతి ఏవం, తతో అఞ్ఞథా వా. యా చ సోళస కఙ్ఖా (మ. ని. ౧.౧౮; సం. ని. ౨.౨౦) ఆగతాతి సమ్బన్ధో. అపటివిద్ధత్తా కఙ్ఖాతి యోజనా. సోళస కఙ్ఖాతి అతీతవిసయా పఞ్చ, అనాగతవిసయా పఞ్చ, పచ్చుప్పన్నవిసయా ఛాతి సోళసవిధా కఙ్ఖా. వపయన్తీతి వి అపయన్తి, ఇకారలోపేనాయం సన్ధి. విత్యూపసగ్గో ధాత్వత్థానువత్తకో, అపయన్తి – సద్దో అపగమనత్థోతి ఆహ ‘‘అపగచ్ఛన్తీ’’తి. ‘‘నిరుజ్ఝన్తీ’’తిఇమినా అపగమనత్థమేవ పరియాయన్తరేన దీపేతి. ‘‘కస్మా’’తి ఇమినా ‘‘యతో పజానాతి సహేతుధమ్మ’’న్తి వాక్యస్స పుబ్బవాక్యకారణభావం దస్సేతి. సహేతుధమ్మన్తి ఏత్థ సహ అవిజ్జాదిహేతునాతి సహేతు, సఙ్ఖారాదికో పచ్చయుప్పన్నధమ్మో. సహేతు చ సో ధమ్మో చాతి సహేతుధమ్మోతి వచనత్థం దస్సేన్తో ఆహ ‘‘అవిజ్జాదికేనా’’తిఆది ¶ . ‘‘పటివిజ్ఝతీ’’తి ఇమినా పజానా తీతి ¶ ఏత్థ ఞాధాతుయా అవబోధనత్థం దస్సేతి, మారణతోసనాదికే అత్థే నివత్తేతి. ఇతీతి తస్మా, వపయన్తీతి యోజనా.

౨. పచ్చయక్ఖయస్సాతి పచ్చయానం ఖయట్ఠానస్స అసఙ్ఖతస్సాతి యోజనా. తత్రాతి దుతియఉదానే. ఖీయన్తి పచ్చయా ఏత్థాతి ఖయం, నిబ్బానన్తి ఆహ ‘‘పచ్చయానం ఖయసఙ్ఖాతం నిబ్బాన’’న్తి. ‘‘అఞ్ఞాసీ’’తి ఇమినా అవేదీతి ఏత్థ విదధాతుయా ఞాణత్థం దస్సేతి, అనుభవనలాభాదికే నివత్తేతి. తస్మా వపయన్తీతి సమ్బన్ధో. వుత్తప్పకారాతి పఠమఉదానే వుత్తసదిసా. ధమ్మాతి బోధిపక్ఖియధమ్మా, చతుఅరియసచ్చధమ్మా వా.

౩. ఇమం ఉదానం ఉదానేసీతి సమ్బన్ధో. యేన మగ్గేన విదితోతి యోజనా. తత్రాతి తతియఉదానే. సో బ్రాహ్మణో తిట్ఠతీతి సమ్బన్ధో. తేహి ఉప్పన్నేహి బోధిపక్ఖియధమ్మేహి వా యస్స అరియమగ్గస్స చతుసచ్చధమ్మా పాతుభూతా, తేన అరియమగ్గేన వా విధూపయన్తి యోజనా. వుత్తప్పకారన్తి సుత్తనిపాతే వుత్తప్పకారం. మారసేనన్తి కామాదికం దసవిధం మారసేనం. ‘‘విధమేన్తో’’తిఇమినా విధూపయన్తి ఏత్థ ధూపధాతుయా విధమనత్థం దస్సేతి, లిమ్పనత్థాదయో నివత్తేతి. ‘‘విద్ధం సేన్తో’’తిఇమినా విధమేన్తోతి ఏత్థ ధముధాతుయా ధంసనత్థం దస్సేతి, సద్దత్థాదయో నివత్తేతి. ‘‘సూరియోవ ఓభాసయ’’న్తిపదస్స ‘‘సూరియో ఇవా’’తి అత్థం దస్సేన్తో ఆహ ‘‘యథా’’తిఆది. సూరియోతి ఆదిచ్చో. సో హి యస్మా పఠమకప్పికానం సూరం జనేతి, తస్మా సూరియోతి వుచ్చతి. అబ్భుగ్గతోతి అభిముఖం ఉద్ధం ఆకాసం గతో, అబ్భం వా ఆకాసం ఉగ్గతో. అబ్భసద్దో హి ఆకాసపరియాయో. ఆకాసో హి యస్మా ఆభుసో భాతి దిప్పతి, తస్మా ‘‘అబ్భ’’న్తి వుచ్చతి. అయం పనేత్థ ఓపమ్మసంసన్దనం – యథా సూరియో ఓభాసయన్తో తిట్ఠతి, ఏవం బ్రాహ్మణో సచ్చాని పటివిజ్ఝన్తో. యథా సూరియో అన్ధకారం విధమేన్తో తిట్ఠతి, ఏవం బ్రాహ్మణో మారసేనమ్పి విధూపయన్తోతి.

ఏత్థాతి ఏతేసు తీసు ఉదానేసు. పఠమం ఉదానం ఉప్పన్నన్తి సమ్బన్ధో. ఇమిస్సా ఖన్ధకపాళియా ఉదానపాళిం సంసన్దన్తో ఆహ ‘‘ఉదానే పనా’’తిఆది ¶ . ఉదానే పన వుత్తన్తి సమ్బన్ధో. తన్తి ఉదానే వుత్తవచనం, వుత్తన్తి సమ్బన్ధో. అచ్చయేనాతి అతిక్కమేన, తమేవత్థం విభావేన్తో ఆహ ‘‘తదా హీ’’తిఆది. తదాతి ‘‘స్వే ఆసనా వుట్ఠహిస్సామీ’’తి రత్తిం ఉప్పాదితమనసికారకాలే. భగవా మనసాకాసీతి సమ్బన్ధో. పురిమా ద్వే ఉదానగాథా ఆనుభావదీపికా హోన్తీతి యోజనా. తస్సాతి పచ్చయాకారపజాననపచ్చయక్ఖయాధిగమస్స. ఏకేకమేవాతి ¶ అనులోమపటిలోమేసు ఏకేకమేవ. పఠమయామఞ్చాతి అచ్చన్తసంయోగే ఉపయోగవచనం, నిరన్తరం పఠమయామకాలన్తి అత్థో. ఇధ పనాతి ఇమస్మిం ఖన్ధకే పన. తమేవత్థం విత్థారేన్తో ఆహ ‘‘భగవా హీ’’తిఆది. తత్థ భగవా ఉదానేసీతి సమ్బన్ధో. విసాఖపుణ్ణమాయాతి విసాఖాయ యుత్తాయ పుణ్ణమాయ. ‘‘అరుణో ఉగ్గమిస్సతీ’’తి వత్తబ్బసమయేతి సమ్బన్ధో. సబ్బఞ్ఞుతన్తి సబ్బఞ్ఞుభావం, అనావరణఞాణన్తి అత్థో. తతోతి అరుణుగ్గమనతో. తం దివసన్తి భుమ్మత్థే ఉపయోగవచనం, తస్మిం దివసేతి హి అత్థో. అచ్చన్తసంయోగే వా, తం దివసం కాలన్తి హి అత్థో. ఏవం మనసి కత్వాతి యథా తం దివసం అనులోమపటిలోమం మనసాకాసి, ఏవం మనసి కత్వాతి అత్థో. ఇతీతి ఏవం. ‘‘బోధిరుక్ఖమూలే…పే… నిసీదీ’’తి ఏవం వుత్తం తం సత్తాహన్తి యోజనా. తత్థేవాతి బోధిరుక్ఖమూలేయేవ.

౨. అజపాలకథా

౪. న భగవాతి ఏత్థ నకారో ‘‘ఉపసఙ్కమీ’’తి పదేన యోజేతబ్బో, న ఉపసఙ్ఖమీతి హి అత్థో. తమ్హా సమాధిమ్హాతి తతో అరహత్తఫలసమాపత్తిసమాధితో. అనన్తరమేవ అనుపసఙ్కమనం ఉపమాయ ఆవికరోన్తో ఆహ ‘‘యథా పనా’’తిఆది. ఇచ్చేవం వుత్తం న హోతీతి యోజనా. ఇదన్తి ఇదం అత్థజాతం. ఏత్థాతి ‘‘భుత్వా సయతీ’’తి వాక్యే. ఏవన్తి ఉపమేయ్యజోతకో. ఇధాపీతి ఇమిస్సం ‘‘అథ ఖో భగవా’’తిఆదిపాళియమ్పి. ఇదన్తి అయమత్థో దీపితో హోతీతి యోజనా. ఏత్థాతి ‘‘అథ ఖో భగవా’’తిఆదిపాఠే.

అపరానిపీతి పల్లఙ్కసత్తాహతో అఞ్ఞానిపి. తత్రాతి ‘‘అపరానిపీ’’తిఆదివచనే. భగవతి నిసిన్నే సతీతి యోజనా. కిరసద్దో విత్థారజోతకో ¶ . కిం ను ఖోతి పరివితక్కనత్థే నిపాతో. ఏకచ్చానన్తి అప్పేసక్ఖానం ఏకచ్చానం. తాసన్తి దేవతానం. బలాధిగమట్ఠానన్తి బలేన తేజసా అధిగమట్ఠానం. అనిమిసేహీతి ఉమ్మిసేహి. సత్తాహన్తి కమ్మత్థే చేతం ఉపయోగవచనం, అచ్చన్తసంయోగే వా. ఏవఞ్హి సతి ‘‘కాల’’న్తి కమ్మం వేదితబ్బం. తం ఠానన్తి అనిమిసేహి అక్ఖీహి ఓలోకియమానట్ఠానం. అథాతి అనిమిససత్తాహస్స అనన్తరే. రతనచఙ్కమేతి రతనమయే చఙ్కమే. తం ఠానన్తి చఙ్కమట్ఠానం. తతోతి చఙ్కమసత్తాహతో. రతనఘరన్తి రతనమయం గేహం. తత్థాతి రతనఘరే అభిధమ్మపిటకం విచినన్తోతి సమ్బన్ధో. ఏత్థాతి రతనఘరే, అభిధమ్మపిటకే వా, నిద్ధారణే చేతం భుమ్మవచనం. తం ఠానన్తి అభిధమ్మపిటకవిచిననట్ఠానం.

ఏవన్తిఆది పుబ్బవచనస్స నిగమవసేన పచ్ఛిమవచనస్స అనుసన్ధినిదస్సనం. తేనాతి అజపాలానం ¶ నిసీదనకారణేన. అస్సాతి నిగ్రోధస్స. ‘‘అజపాలనిగ్రోధోత్వేవ నామ’’న్తి ఇమినా ఉపచారవసేన నామలభనం దస్సేతి. అజపా బ్రాహ్మణా లన్తి నివాసం గణ్హన్తి ఏత్థాతి అజపాలో, ఉణ్హకాలే వా అన్తోపవిట్ఠే అజే అత్తనో ఛాయాయ పాలేతీతి అజపాలో, అజపాలో చ సో నిగ్రోధో చేతి అజపాలనిగ్రోధోతి వచనత్థానిపి పకరణన్తరేసు (ఉదా. అట్ఠ. ౪) దస్సితాని. తత్రాపీతి అజపాలనిగ్రోధేపి. బోధితోతి బోధిరుక్ఖతో. ఏత్థాతి అజపాలనిగ్రోధే. భగవతి నిసిన్నేతి యోజనా. తత్థాతి ‘‘అథ ఖో అఞ్ఞతరో’’తిఆదివచనే. సోతి బ్రాహ్మణో. దిట్ఠమఙ్గలికో నామాతి దిట్ఠసుతముతసఙ్ఖాతేసు తీసు మఙ్గలికేసు దిట్ఠమఙ్గలికో నామ కిరాతి అత్థో. ‘‘మానవసేన…పే… వుచ్చతీ’’తి ఇమినా ‘‘హుంహు’’న్తి కరోతీతి హుంహుఙ్కో, హుంహుఙ్కో జాతి సభావో ఇమస్సాతి హుంహుఙ్కజాతికోతి వచనత్థం దస్సేతి.

తేనాతి బ్రాహ్మణేన. సిఖాప్పత్తన్తి అగ్గప్పత్తం. తస్సాతి ఉదానస్స. యోతి పుగ్గలో, పటిజానాతీతి సమ్బన్ధో. ‘‘న దిట్ఠమఙ్గలికతాయా’’తి ఇమినా అవధారణఫలం దస్సేతి. ‘‘బాహితపాపధమ్మత్తా’’తి ఇమినా బాహితో ¶ పాపో ధమ్మో అనేనాతి బాహితపాపధమ్మోతి వచనత్థం దస్సేతి. ‘‘హుంహుఙ్కారపహానేనా’’తి ఇమినా నత్థి హుంహుఙ్కారో ఇమస్సాతి నిహుంహుఙ్కోతి వచనత్థం దస్సేతి. రాగాదికసావాభావేనాతి ఇమినా నత్థి రాగాదికసావో ఇమస్సాతి నిక్కసావోతి వచనత్థం దస్సేతి. ‘‘భావనానుయోగయుత్తచిత్తతాయా’’తి ఇమినా యతం అనుయుత్తం అత్తం చిత్తం ఇమస్సాతి యతత్తోతి వచనత్థం దస్సేతి. ఏత్థ హి యతసద్దో వీరియవాచకో, యతధాతుయా నిప్ఫన్నో, అత్తసద్దో చిత్తపరియాయో. యతసద్దస్స యముధాతుయా చ నిప్ఫన్నభావం దస్సేతుం వుత్తం ‘‘సీలసంవరేన వా’’తిఆది. ‘‘సఞ్ఞతచిత్తతాయా’’తి ఇమినా యమతి సంయమతీతి యతం, యతం అత్తం చిత్తం ఇమస్సాతి యతత్తోతి వచనత్థం దస్సేతి. సచ్చాని విదన్తి జానన్తీతి వేదానీతి వచనత్థేన మగ్గఞాణాని వేదాని నామాతి దస్సేన్తో ఆహ ‘‘చతుమగ్గఞాణసఙ్ఖాతేహి వేదేహీ’’తి. ‘‘చతుమగ్గఞాణసఙ్ఖాతాన’’న్తి విభత్తిపరిణామం కత్వా ‘‘వేదాన’’న్తిపదేన యోజేతబ్బో. అన్తన్తి నిబ్బానం. తఞ్హి యస్మా సఙ్ఖారానం అవసానే జాతం, తస్మా అన్తన్తి వుచ్చతి. పున అన్తన్తి అరహత్తఫలం. తఞ్హి యస్మా మగ్గస్స పరియోసానే పవత్తం, తస్మా అన్తన్తి వుచ్చతి. ‘‘మగ్గబ్రహ్మచరియస్స వుసితత్తా’’తి ఇమినా వుసితం మగ్గసఙ్ఖాతం బ్రహ్మచరియం అనేనాతి వుసితబ్రహ్మచరియోతి వచనత్థం దస్సేతి. ధమ్మేన బ్రహ్మవాదం వదేయ్యాతి వుత్తవచనస్స అత్థం దస్సేన్తో ఆహ ‘‘బ్రాహ్మణో అహన్తి ఏతం వాదం ధమ్మేన వదేయ్యా’’తి. ధమ్మేనాతి భూతేన సభావేన. లోకేతి ఏత్థ సత్తలోకోవాధిప్పేతోతి ఆహ ‘‘సకలే లోకసన్నివాసే’’తి.

౩. ముచలిన్దకథా

౫. అకాలమేఘోతి ¶ ఏత్థ వప్పాదికాలస్స అభావా న అకాలో హోతి, అథ ఖో వస్సకాలే అసమ్పత్తత్తా అకాలోతి ఆహ ‘‘అసమ్పత్తే వస్సకాలే’’తి. ‘‘ఉప్పన్నమేఘో’’తి ఇమినా అకాలే ఉప్పన్నో మేఘో అకాలమేఘోతి వచనత్థం దస్సేతి. గిమ్హానం పచ్ఛిమే మాసేతి జేట్ఠమూలమాసే. తస్మిన్తి మేఘే. సీతవాతదుద్దినీతి ఏత్థ సీతేన వాతేన దూసితం దినం ఇమిస్సా వట్టలికాయాతి సీతవాతదుద్దినీతి వచనత్థం ¶ దస్సేన్తో ఆహ ‘‘సా చ పనా’’తిఆది. సా చ పన సత్తాహవట్టలికా సీతవాతదుద్దినీ నామ అహోసీతి సమ్బన్ధో. ‘‘సమీపే పోక్ఖరణియా నిబ్బత్తో’’తి ఇమినా ముచలిన్దస్స సమీపే నిబ్బత్తో ముచలిన్దోతి వచనత్థం దస్సేతి. ముచలిన్దోతి చ నిచులో. సో నీపోతి చ పియకోతి చ వుచ్చతి. నాగస్స భోగో ఏకోపి సత్తాభుజత్తా ‘‘భోగేహీ’’తి బహువచనవసేన వుత్తం. తస్మిన్తి నాగరాజే ఠితే సతీతి యోజనా. తస్సాతి నాగరాజస్స. తస్మాతి యస్మా భణ్డాగారగబ్భపమాణం అహోసి, తస్మా. ఠానస్స కారణం పరిదీపేతి అనేనాతి ఠానకారణపరిదీపనం ‘‘మా భగవన్తం సీత’’న్తిఆదివచనం. సోతి నాగరాజా. హీతి సచ్చం. పాళియం ‘‘బాధయిత్థా’’తి కిరియాపదం అజ్ఝాహరితబ్బన్తి ఆహ ‘‘మా సీతం భగవన్తం బాధయిత్థా’’తి. తత్థాతి ‘‘మా భగవన్తం సీత’’న్తిఆదివచనే. సత్తాహవట్టలికాయ సతీతి సమ్బన్ధో. తమ్పీతి ఉణ్హమ్పి. నన్తి భగవన్తం. తస్సాతి నాగరాజస్స. ఉబ్బిద్ధన్తి ఉద్ధం ఛిద్దం. విద్ధఛిద్దసద్దా హి పరియాయా. ఆకాసం మేఘపటలపటిచ్ఛన్నం ఆసన్నం వియ హోతి, మేఘపటలవిగమే దూరం వియ ఉపట్ఠాతి, తస్మా వుత్తం ‘‘మేఘవిగమేన దూరీభూత’’న్తి. విగతవలాహకన్తి ఏత్థ విగతసద్దో అపగతత్థవాచకో, వలాహకసద్దో మేఘపరియాయోతి ఆహ ‘‘అపగతమేఘ’’న్తి. ఇన్దనీలమణి వియ దిబ్బతీతి దేవోతి వచనత్థేన ఆకాసో దేవో నామాతి ఆహ ‘‘దేవన్తి ఆకాస’’న్తి. అత్తనో రూపన్తి అత్తనో నాగసణ్ఠానం. ఇమినా సకవణ్ణన్తి ఏత్థ సకసద్దో అత్తవాచకో, వణ్ణసద్దో సణ్ఠానవేవచనోతి దస్సేతి.

సుఖో వివేకోతి ఏత్థ తదఙ్గ విక్ఖమ్భన సముచ్ఛేద పటిప్పస్సద్ధినిస్సరణవివేకసఙ్ఖాతేసు పఞ్చసు వివేకేసు నిబ్బానసఙ్ఖాతో నిస్సరణవివేకో చ కాయచిత్తఉపధివివేకసఙ్ఖాతేసు తీసు వివేకేసు నిబ్బానసఙ్ఖాతో ఉపధివివేకో చ గహేతబ్బోతి ఆహ ‘‘నిబ్బానసఙ్ఖాతో ఉపధివివేకో’’తి. ‘‘చతుమగ్గఞాణసన్తోసేనా’’తి ఇమినా తుట్ఠస్సాతి ఏత్థ పిణ్డపాతసన్తోసాదికే నివత్తేతి. సుతధమ్మస్సాతి ఏత్థ సుతసద్దో విస్సుతపరియాయోతి ఆహ ‘‘పకాసితధమ్మస్సా’’తి, పాకటసచ్చధమ్మస్సాతి అత్థో. పస్సతోతి ఏత్థ మంసచక్ఖుస్స కరణభావేన ¶ ¶ ఆసఙ్కా భవేయ్యాతి ఆహ ‘‘ఞాణచక్ఖునా’’తి. ‘‘అకుప్పనభావో’’తి ఇమినా అబ్యాపజ్జన్తి ఏత్థ బ్యాపాదసద్దస్స దోసవాచకభావో చ ణ్యపచ్చయస్స భావత్థో చ దస్సితో. ఏతేనాతి ‘‘అబ్యాపజ్జ’’న్తిపదేన. మేత్తాపుబ్బభాగోతి అబ్యాపజ్జస్స పుబ్బభాగే మేత్తాయ ఉప్పన్నభావో. పాణభూతేసు సంయమోతి ఏత్థ పాణభూతసద్దా వేవచనభావేన సత్తేసు ఏవ వత్తన్తీతి ఆహ ‘‘సత్తేసు చా’’తి. కరుణాపుబ్బభాగోతి సంయమస్స పుబ్బభాగే కరుణాయ ఉప్పన్నభావో. యాతి యా విరాగతా. అనాగామిమగ్గస్స కామరాగస్స అనవసేసపహానత్తా వుత్తం ‘‘ఏతేన అనాగామిమగ్గో కథితో’’తి. యాథావమానస్స అరహత్తమగ్గేన నిరుద్ధత్తా వుత్తం ‘‘అస్మి…పే… కథిత’’న్తి. ఇతోతి అరహత్తతో.

౪. రాజాయతనకథా

౬. పాచీనకోణేతి పురత్థిమఅస్సే, పుబ్బదక్ఖిణదిసాభాగేతి అత్థో. రాజాయతనరుక్ఖన్తి ఖీరికారుక్ఖం. తేన ఖో పన సమయేనాతి ఏత్థ తసద్దస్స విసయం పుచ్ఛిత్వా దస్సేన్తో ఆహ ‘‘కతరేన సమయేనా’’తి. నిసిన్నస్స భగవతోతి యోజనా. దేవరాజసద్దస్స అఞ్ఞే పజాపతిఆదయో దేవరాజానో నివత్తేతుం ‘‘సక్కో’’తి వుత్తం. తన్తి హరీతకం. పరిభుత్తమత్తస్సేవ భగవతోతి సమ్బన్ధో. నిసిన్నే భగవతి.

‘‘తేన ఖో పన సమయేనా’’తి ఇమినా యేన సమయేన భగవా రాజాయతనమూలే నిసీది, తేన ఖో పన సమయేనాతి అత్థం దస్సేతి. ఉక్కలజనపదతోతి ఉక్కలనామకా జనపదమ్హా. యస్మిం దేసే భగవా విహరతి, తం దేసన్తి యోజనా. ఏత్థాతి ‘‘తం దేసం అద్ధానమగ్గప్పటిపన్నా’’తిపదే. తేసన్తి వాణిజానం. ఞాతిసాలోహితసద్దానం అఞ్ఞమఞ్ఞవేవచనత్తా ‘‘ఞాతీ’’తి వుత్తే సాలోహితసద్దస్స అత్థో సిద్ధోతి దస్సేతుం వుత్తం ‘‘ఞాతిభూతపుబ్బా దేవతా’’తి. సాతి దేవతా. నేసన్తి వాణిజానం. తతోతి అపవత్తనకారణా. తేతి వాణిజా ¶ . ఇదన్తి అపవత్తనం. బలిన్తి ఉపహారం. తేసన్తి వాణిజానం. ‘‘సబ్బిమధుఫాణితాదీహి యోజేత్వా’’తి పదం పుబ్బాపరాపేక్ఖం, తస్మా మజ్ఝే వుత్తం. పతిమానేథాతి ఏత్థ మాన పూజాయం పేమనేతి ధాతుపాఠేసు (సద్దనీతిధాతుమాలాయం ౧౮ నకారన్తధాతు) వుత్తత్తా పూజనపేమనం నామ అత్థతో ఉపట్ఠహనన్తి ఆహ ‘‘ఉపట్ఠహథా’’తి. తం వోతి ఏత్థ తంసద్దో పతిమాననవిసయో, వోసద్దో తీసు వోసద్దేసు తుమ్హసద్దస్స కారియో వోసద్దో, సో చ చతుత్థ్యత్థోతి ఆహ ‘‘తం పతిమానం తుమ్హాక’’న్తి. వోకారో హి తివిధో తుమ్హసద్దస్స కారియో, యోవచనస్స కారియో, పదపూరణోతి. తత్థ తుమ్హసద్దస్స కారియో పఞ్చవిధో పచ్చత్తఉపయోగకరణసమ్పదానసామివచనవసేనాతి. తత్థ తుమ్హసద్దకారియో సమ్పదానవచనో ¶ ఇధాధిప్పేతో. తేనాహ ‘‘తుమ్హాక’’న్తి. ‘‘య’’న్తిసద్దస్స విసయో పటిగ్గహణత్థోతి ఆహ ‘‘యం పటిగ్గహణ’’న్తి. అస్సాతి భవేయ్య. యో పత్తో అహోసీతి యోజనా. అస్సాతి భగవతో. సోతి పత్తో. సుజాతాయ ఆగచ్ఛన్తియా ఏవాతి సమ్బన్ధో. అనాదరే చేతం సామివచనం. తేనాతి అన్తరధాయహేతునా. అస్సాతి భగవతో. హత్థేసూతి కరణత్థే చేతం భుమ్మవచనం. హత్థేహీతి హి అత్థో. కిమ్హీతి కేన.

ఇతోతి ఆసళ్హీమాసజుణ్హపక్ఖపఞ్చమితో. ఏత్తకం కాలన్తి ఏతం పమాణం ఏకూనపఞ్ఞాసదివసకాలం. జిఘచ్ఛాతి ఘసితుమిచ్ఛా. పిపాసాతి పాతుమిచ్ఛా. అస్సాతి భగవతో. చేతసా-చేతోసద్దానం సమ్బన్ధాపేక్ఖత్తా తేసం సమ్బన్ధం దస్సేతుం వుత్తం ‘‘అత్తనో’’తి చ ‘‘భగవతో’’తి చ. ఇమేహి సమ్బన్ధిసద్దానమసదిసత్తా సమ్బన్ధోపి అసదిసోతి దస్సేతి. అత్తనోతి చతున్నం మహారాజానం. సమాసోయేవ అవయవీపధానో హోతి, వాక్యం పన అవయవపధానోయేవాతి దస్సేన్తో ఆహ ‘‘చతూహి దిసాహీ’’తి. పాళియం ‘‘ఆగన్త్వా’’తి పాఠసేసో యోజేతబ్బో. ‘‘సిలామయే’’తి ఇమినా సిలామయమేవ సేలామయన్తి అత్థం దస్సేతి. ఇదన్తి ‘‘సేలామయే పత్తే’’తి వచనం. యేతి ముగ్గవణ్ణసిలామయే పత్తే. తతోతి ఇన్దనీలమణిమయపత్తఉపనామనతో, పరన్తి సమ్బన్ధో. తేసన్తి చతున్నం మహారాజానం. చత్తారోపి అధిట్ఠహీతి సమ్బన్ధో ¶ . యథాతి యేనాకారేన, అధిట్ఠియమానేతి యోజనా. ఏకసదిసోతి ఏకంసేన సదిసో. అధిట్ఠితే పత్తేతి సమ్బన్ధో. పత్తేతి చ కరణత్థే భుమ్మవచనం. పత్తేన పటిగ్గహేసీతి హి అత్థో. పచ్చగ్ఘేతి ఏత్థ ఏకారో స్మింవచనస్స కారియోతి ఆహ ‘‘పచ్చగ్ఘస్మి’’న్తి. పటి అగ్ఘన్తి పదవిభాగం కత్వా పటిసద్దో పాటేక్కత్థో, ‘‘అగ్ఘ’’న్తి సామఞ్ఞతో వుత్తేపి మహగ్ఘత్థోతి దస్సేన్తో ఆహ ‘‘పాటేక్కం మహగ్ఘస్మి’’న్తి. ఇమినా చత్తారో ఏకతో హుత్వా న మహగ్ఘా హోన్తి, పాటేక్కం పన మహగ్ఘా హోన్తీతి దస్సేతి. అథ వా సఉపసగ్గో పచ్చగ్ఘసద్దో అభినవపరియాయోతి ఆహ ‘‘అభినవే’’తి. అభినవోతి చ అచిరతనవత్థుస్స నామం. అచిరతనవత్థు అచిరతనత్తా అబ్భుణ్హం వియ హోతి, తస్మా వుత్తం ‘‘అబ్భుణ్హే’’తి. ‘‘తఙ్ఖణే నిబ్బత్తస్మి’’న్తి ఇమినా తమేవత్థం విభావేతి. ద్వేవాచికాతిపదస్స సమాసవసేన చ తద్ధితవసేన చ నిప్ఫన్నభావం దస్సేన్తో ఆహ ‘‘ద్వే వాచా’’తిఆది. పత్తాతి ఏత్థ ఏకో ఇతిసద్దో లుత్తనిద్దిట్ఠో. ఇతి తస్మా ద్వేవాచికాఇతి అత్థోతి యోజనా. తేతి వాణిజా. అథాతి తస్మిం కాలే. తేతి కేసే. తేసన్తి వాణిజానం. పరిహరథాతి అత్తనో అభివాదనపచ్చుట్ఠానట్ఠానన్తి పటిగ్గహేత్వా, పరిచ్ఛిన్దిత్వా వా హరథాతి అత్థో. తేతి వాణిజా. అమతేనేవాతి అమతేన ఇవ, అభిసిత్తా ఇవాతి యోజనా.

౫. బ్రహ్మయాచనకథా

౭. భగవా ¶ ఉపసఙ్కమీతి సమ్బన్ధో. తస్మిన్తి అజపాలనిగ్రోధే. ఆచిణ్ణసమాచిణ్ణోతి ఆచరితో సమ్మాచరితో, న ఏకస్స బుద్ధస్స ఆచిణ్ణో, అథ ఖో సబ్బబుద్ధానం ఆచిణ్ణసమాచిణ్ణో, అతిఆచిణ్ణో నిచ్చాచిణ్ణోతి అత్థో. సఙ్ఖేపేన వుత్తమత్థం విత్థారేన్తో ఆహ ‘‘జానన్తి హీ’’తిఆది. ధమ్మదేసనన్తి భగవతో ధమ్మదేసనం, ధమ్మదేసనత్థాయ వా భగవన్తం, భగవన్తం వా ధమ్మదేసనం. తతోతి యాచనకారణా. హీతి సచ్చం, యస్మా వా. లోకసన్నివాసో బ్రహ్మగరుకో యస్మా, ఇతి తస్మా ఉప్పాదేస్సన్తీతి యోజనా. ఇతీతిఆది నిగమనం.

తత్థాతి ¶ పరివితక్కనాకారపాఠే. ‘‘పఞ్చకామగుణేసు అల్లీయ’’న్తీతి ఇమినా అల్లీయన్తి అభిరమితబ్బట్ఠేన లగ్గన్తి ఏత్థాతి ఆలయా పఞ్చ కామగుణాతి వచనత్థం దస్సేతి. అల్లీయన్తీతి లగ్గన్తి. ‘‘పఞ్చ కామగుణే అల్లీయన్తీ’’తిపి పాఠో, ఏవం సతి అల్లీయన్తి అభిరమితబ్బట్ఠేన సేవియన్తీతి ఆలయా పఞ్చ కామగుణాతి వచనత్థో కాతబ్బో. అల్లీయన్తీతి సేవన్తి. తేతి పఞ్చ కామగుణా. ‘‘యదిద’’న్తిపదస్స యం ఇదన్తి పదవిభాగం కత్వా ‘‘య’’న్తి చ ‘‘ఇద’’న్తి చ సబ్బనామపదన్తి ఆసఙ్కా భవేయ్యాతి ఆహ ‘‘యదిదన్తి నిపాతో’’తి. ఇమినా తీసు లిఙ్గేసు ద్వీసు చ వచనేసు వినాసం, వికారం వా విసదిసం వా నఅయనత్తా నగమనత్తా అబ్యయం నామాతి దస్సేతి, అత్థో పన సబ్బనామత్థోయేవాతి దట్ఠబ్బం. తస్సాతి ‘‘యదిద’’న్తినిపాతస్స, అత్థోతి సమ్బన్ధో. ఠానన్తి ‘‘ఠానం’’ఇతిపదం. పటిచ్చసముప్పాదన్తి ‘‘పటిచ్చసముప్పాదో’’ఇతిపదం. అత్థోపి యుత్తోయేవాతి దట్ఠబ్బం. ఇమేసన్తి సఙ్ఖారాదీనం పచ్చయుప్పన్నానం. పచ్చయాతి అవిజ్జాదికారణా. ‘‘ఇదప్పచ్చయా ఏవా’’తి ఇమినా ఇదప్పచ్చయతాతి ఏత్థ తాపచ్చయస్స స్వత్థం దీపేతి ‘‘దేవతా’’తిఆదీసు (ఖు. పా. అట్ఠ. ఏవమిచ్చాదిపాఠవణ్ణనా) వియ.

సో మమస్స కిలమథోతి ఏత్థ తంసద్దస్స విసయం దస్సేన్తో ఆహ ‘‘యా అజానన్తానం దేసనా నామా’’తి, ఇమినా ‘‘దేసేయ్యం, న ఆజానేయ్యు’’న్తి ద్విన్నమేవ కిరియాపదానం తసద్దస్స విసయభావం దస్సేతి, న ఏకస్స కిరియాపదస్స. సోతి దేసనాసఙ్ఖాతో కాయవచీపయోగో, ఇమినా వాక్యవిసయే తసద్దో ఉత్తరపదస్సేవ లిఙ్గవచనాని గణ్హాతీతి దస్సేతి, సమాసమజ్ఝే పన తసద్దో పుబ్బపదస్సేవ లిఙ్గవచనాని గణ్హాతి. తేన వుత్తం ‘‘అవిజ్జా చ సా పచ్చయో చా’’తి (ఉదా. అట్ఠ. పఠమబోధిసుత్తవణ్ణనా) చ ‘‘అభిధమ్మో చ సో పిటకఞ్చా’’తి చ (పారా. అట్ఠ. ౧.పఠమమహాసఙ్గీతికథా; ధ. స. అట్ఠ. నిదానకథా) ఆది ¶ . కిలమథోతి కాయకిలమనహేతు. కిలమతి అనేనాతి కిలమథో. అస్సాతి భవేయ్య. సాతి కాయవచీపయోగసఙ్ఖాతా దేసనా. విహేసాతి కాయవిహింసాహేతు. విహింసతి ఇమాయాతి విహేసా. చిత్తేన పన బుద్ధానం కిలమథో వా విహేసా వా నత్థి అరహత్తమగ్గేన సముచ్ఛిన్నత్తా ¶ . ‘‘పటిభంసూ’’తి ఏత్థ పటీతి కమ్మప్పవచనీయయోగత్తా ‘‘భగవన్త’’న్తి ఏత్థ సామ్యత్థే ఉపయోగవచనన్తి ఆహ ‘‘భగవతో’’తి. ‘‘అను అచ్ఛరియా’’తి ఇమినా ‘‘న అచ్ఛరియా’’తి పదవిభాగం నివత్తేతి, పునప్పునం అచ్ఛరియాతి అత్థో. పటిభంసూతి ఏత్థ పటిసద్దో పటిభానత్థో, భాధాతు ఖాయనత్థోతి ఆహ ‘‘పటిభానసఙ్ఖాతస్స ఞాణస్స గోచరా అహేసు’’న్తి. ‘‘గోచరా అహేసు’’న్తి ఇమినా ఖాయనం నామ అత్థతో గోచరభావేన భవనన్తి దస్సేతి.

మేతి మమ, మయా వా, అధిగతం ధమ్మం పకాసితున్తి సమ్బన్ధో. అరియమగ్గసోతస్స పటి పటిసోతన్తి వుత్తే నిబ్బానమేవాతి ఆహ ‘‘పటిసోతం వుచ్చతి నిబ్బాన’’న్తి. నిబ్బానగామిన్తి అరియమగ్గం. అరియమగ్గో హి యస్మా నిబ్బానం గమయతి, తస్మా నిబ్బానగామీతి వుచ్చతి. తమోఖన్ధేనాతి ఏత్థ తమసద్దో అవిజ్జాపరియాయో, ఖన్ధసద్దో రాసత్థోతి ఆహ ‘‘అవిజ్జారాసినా’’తి. ‘‘అజ్ఝోత్థటా’’తి ఇమినా ఆవుటాతి ఏత్థ వుధాతు ఆవరణత్థోతి దస్సేతి. అప్పోస్సుక్కతాయాతి ఏత్థ అపత్యూపసగ్గో అభావత్థో, తాపచ్చయో భావత్థోతి ఆహ ‘‘నిరుస్సుక్కభావేనా’’తి.

౮. లోకేతి సత్తలోకే. మహాబ్రహ్మేతి మహాబ్రహ్మానో. అప్పరజక్ఖజాతికాతి ఏత్థ అప్పం రజం అక్ఖిమ్హి ఏతేసన్తి అప్పరజక్ఖా, అప్పరజక్ఖా జాతి సభావో ఏతేసన్తి అప్పరజక్ఖజాతికాతి వచనత్థం దస్సేన్తో ఆహ ‘‘పఞ్ఞామయే’’తిఆది. ‘‘పఞ్ఞామయే’’తి ఇమినా మంసమయేతి అత్థం నివత్తేతి. ఏతేసన్తి సత్తానం. ధమ్మస్సాతి తుపచ్చయయోగే ఛట్ఠీకమ్మం. ఆపుబ్బో ఞాధాతు పటివిజ్ఝనత్థోతి ఆహ ‘‘పటివిజ్ఝితారో’’తి.

సంవిజ్జతి మలం ఏతేసన్తి సమలా, పూరణకస్సపాదికా ఛ సత్థారో, తేహి. ‘‘రాగాదీహీ’’తి ఇమినా మలసరూపం దస్సేతి. అవాపురేతన్తి ఏత్థ అవపుబ్బో చ ఆపుబ్బో చ పురధాతు వివరణత్థోతి ఆహ ‘‘వివర ఏత’’న్తి. వకారస్స పకారం కత్వా ‘‘అపాపురేత’’న్తిపి పాఠో ¶ . అమతసద్దస్స సలిలాదయో నివత్తేతుం వుత్తం ‘‘నిబ్బానస్సా’’తి. ఇమే సత్తా సుణన్తూతి సమ్బన్ధో. విమలేనాతి ఏత్థ విసద్దో అభావత్థోతి ఆహ ‘‘అభావతో’’తి. ఇమినా నత్థి మలం ఏతస్సాతి విమలోతి వచనత్థం దస్సేతి ¶ . ‘‘సమ్మాసమ్బుద్ధేనా’’తి ఇమినా అఞ్ఞపదత్థసరూపం దస్సేతి. అనుక్కమేన మగ్గేన బుజ్ఝితబ్బన్తి అనుబుద్ధన్తి వుత్తే చతుసచ్చధమ్మో గహేతబ్బోతి ఆహ ‘‘చతుసచ్చధమ్మ’’న్తి.

‘‘సేలమయే’’తి ఇమినా సిలాయ నిబ్బత్తో సేలోతి వచనత్థం దస్సేతి. ‘‘సబ్బఞ్ఞుతఞ్ఞాణేనా’’తి ఇమినా సమన్తచక్ఖుసరూపం దస్సేతి. భగవా త్వమ్పీతి యోజనా. ధమ్మసద్దో పఞ్ఞాపరియాయోతి ఆహ ‘‘ధమ్మమయం పఞ్ఞామయ’’న్తి. అపేతో సోకో ఇమస్సాతి అపేతసోకో, భగవా. సోకం అవతరతీతి సోకావతిణ్ణా, జనతా. సోకావతిణ్ణఞ్చ జాతిజరాభిభూతఞ్చాతి చసద్దో యోజేతబ్బో. ఇమినా చసద్దో లుత్తనిద్దిట్ఠోతి దస్సేతి.

‘‘భగవా’’తిపదం ‘‘వీరో’’తిఆదీసు యోజేతబ్బం. ‘‘వీరియవన్తతాయా’’తి ఇమినా వీరం యస్సత్థీతి వీరోతి వచనత్థం దస్సేతి. సద్దసత్థేసు ఆలపనపదేసు విగ్గహో న కాతబ్బోతి ఇదం ఆలపనావత్థం సన్ధాయ వుత్తం, ఇధ పన తేసమత్థదస్సనత్థాయ విగ్గహో వుత్తోతి దట్ఠబ్బం. ‘‘దేవపుత్త…పే… విజితత్తా’’తి ఇమినా విజితో మారేహి సంగామో అనేనాతి విజితసఙ్గామోతి వచనత్థం దస్సేతి. ఏత్థ చ ఖన్ధమారో మచ్చుమారేన సఙ్గహితో ద్విన్నం మారానం ఏకతో విజితత్తా. ‘‘సత్తవాహో’’తి పఠమక్ఖరేన చ ‘‘సత్థవాహో’’తి దుతియక్ఖరేన చ యుత్తో. తత్థ సత్థవాహో వియాతి ‘‘సత్థవాహో’’తి ఉపచారేన వుత్తే దుతియక్ఖరేన యుత్తో, సత్తే వహహీతి సత్తవాహోతి ముఖ్యతో వుత్తే పఠమక్ఖరేన యుత్తో. ఇధ పన పఠమక్ఖరేన యుత్తోతి ఆహ ‘‘సత్తే వహతీతి సత్తవాహో’’తి. నత్థి ఇణం ఇమస్సాతి అణణో భగవా.

౯. బుద్ధచక్ఖునాతి ¶ ఏత్థ చక్ఖు దువిధం మంసచక్ఖుఞాణచక్ఖువసేన. తత్థాపి మంసచక్ఖు దువిధం పసాదచక్ఖుససమ్భారచక్ఖువసేన. తత్థ పసాదరూపం పసాదచక్ఖు నామ, భముకట్ఠిపరిచ్ఛిన్నో మంసపిణ్డో ససమ్భారచక్ఖు నామ. ఞాణచక్ఖు పన పఞ్చవిధం (పటి. మ. అట్ఠ. ౧.౧.౩) దిబ్బధమ్మపఞ్ఞాబుద్ధసమన్తచక్ఖువసేన. తత్థ దిబ్బచక్ఖుఅభిఞ్ఞాఞాణం దిబ్బచక్ఖు నామ, హేట్ఠిమమగ్గత్తయం ధమ్మచక్ఖు నామ, అరహత్తమగ్గఞాణం పఞ్ఞాచక్ఖు నామ, ఇన్ద్రియపరోపరియత్తఞాణఞ్చ ఆసయానుసయఞాణఞ్చ బుద్ధచక్ఖు నామ, సబ్బఞ్ఞుతఞ్ఞాణం సమన్తచక్ఖు నామ. ఇధ పన ‘‘బుద్ధచక్ఖునా’’తి వుత్తత్తా యథావుత్తద్వేఞాణానియేవాతి ఆహ ‘‘ఇన్ద్రియ…పే… ఞాణేన చా’’తి. హీతి సచ్చం. యేసన్తి సత్తానం. సద్ధాదీనీతి ఆదిసద్దేన వీరియసతిసమాధిపఞ్ఞిన్ద్రియాని సఙ్గణ్హాతి. తిక్ఖానీతి తిఖిణాని. ముదూనీతి సుఖుమతరాని. ఆకారాతి కారణా. ఇమాని తీణి దుకాని బాహిరత్థసమాసవసేన వుత్తాని. సుఖేన విఞ్ఞాపేతబ్బాతి సువిఞ్ఞాపయా, తథా దువిఞ్ఞాపయాతి వచనత్థం దస్సేన్తో ఆహ ‘‘యే కథితకారణ’’న్తిఆది ¶ . పరలోకో చ వజ్జఞ్చ పరలోకవజ్జాని, తాని భయతో పస్సన్తీతి పరలోకవజ్జభయదస్సావినోతి వచనత్థం దస్సేన్తో ఆహ ‘‘యే’’తిఆది. ఇమాని ద్వే దుకాని కితవసేన వుత్తాని, ఇధ పచ్ఛిమదుకే ‘‘న అప్పేకచ్చే పరలోకవజ్జభయదస్సావినో’’తి దుతియపదం న వుత్తం, పటిసమ్భిదామగ్గపాళియం (పటి. మ. ౧.౧౧౧) పన యుగళవసేన వుత్తం. ఉప్పలాని ఏత్థ సన్తీతి ఉప్పలినీతి వచనత్థేన గచ్ఛో వా లతా వా పోక్ఖరణీ వా వనం వా ‘‘ఉప్పలినీ’’తి వుచ్చతి, ఇధ పన ‘‘వన’’న్తి ఆహ ‘‘ఉప్పలవనే’’తి. నిముగ్గానేవ హుత్వాతి సమ్బన్ధో. పోసయన్తీతి వడ్ఢన్తి, ఇమినా అన్తోనిముగ్గానేవ హుత్వా పోసయన్తీతి అన్తోనిముగ్గపోసీనీతి వచనత్థం దస్సేతి. ‘‘ఉదకేన సమ’’న్తి ఇమినా ఉదకేన సమం సమోదకం, సమోదకం హుత్వా ఠితానీతి అత్థం దస్సేతి. ‘‘అతిక్కమిత్వా’’తి ఇమినా అచ్చుగ్గమ్మాతిపదస్స అతిఉగ్గన్త్వాతి అత్థం దస్సేతి.

పటిచ్ఛన్నేన ఆరోపితాతి పారుతా, న పారుతా అపారుతా. అపారుతా నామ అత్థతో వివరణాతి ఆహ ‘‘వివటా’’తి సోతి అరియమగ్గో ¶ . హీతి సచ్చం. పచ్ఛిమపదద్వయేతి గాథాయ ఉత్తమపదద్వయే. అయమేవత్థోతి అయం వక్ఖమానో ఏవం అత్థో దట్ఠబ్బోతి యోజనా. హీతి విత్థారో. న భాసిన్తి ఏత్థ ఉత్తమపురిసత్తా ‘‘అహ’’న్తి వుత్తం. ‘‘దేవమనుజేసు’’తి వత్తబ్బే ఏకసేసవసేన ‘‘మనుజేసూ’’తి వుత్తన్తి ఆహ ‘‘దేవమనుస్సేసూ’’తి.

౬. పఞ్చవగ్గియకథా

౧౦. ఠానుప్పత్తియాతి కారణేన ఉప్పత్తియా. నిక్కిలేసో జాతి సభావో ఇమస్సాతి నిక్కిలేసజాతికో. ‘‘ఞాణ’’న్తి అవిసేసేన వుత్తేపి అత్థతో అనావరణఞాణమేవాతి ఆహ ‘‘సబ్బఞ్ఞుతఞ్ఞాణ’’న్తి. ఇతోతి ‘‘ధమ్మం దేసేస్సామీ’’తి పరివితక్కదివసతో, హేట్ఠాతి సమ్బన్ధో. దేవతా పన ఆళారస్స కాలఙ్కరణమేవ జానాతి, న ఆకిఞ్చఞ్ఞాయతనే నిబ్బత్తభావం. భగవా పన సబ్బం జానాతి, తేన వుత్తం ‘‘ఆకిఞ్చఞ్ఞాయతనే నిబ్బత్తో’’తి. ‘‘పరిహీనత్తా’’తి ఇమినా మహాజానియోతి ఏత్థ హాధాతుయా అత్థం దస్సేతి. అస్సాతి ఆళారస్స. మహతీ జానిఅస్సాతి ‘‘మహాజానికో’’తి వత్తబ్బే కకారస్స యకారం కత్వా ‘‘మహాజానియో’’తి వుత్తం. అక్ఖణేతి బ్రహ్మచరియవాసాయ అనోకాసే, ఆకిఞ్చఞ్ఞాయతనేతి అత్థో. హియ్యోతి అనన్తరాతీతాహే. సోపీతి ఉదకో రామపుత్తోపి. పిసద్దో ఆళారాపేక్ఖో. తత్థ ఆళారో కాలామో యావఆకిఞ్చఞ్ఞాయతనఝానలాభీ హోతి, తస్మా ఆకిఞ్చఞ్ఞాయతనే నిబ్బత్తో. ఉదకో రామపుత్తో యావనేవసఞ్ఞానాసఞ్ఞాయతనఝానలాభీ హోతి, తస్మా నేవసఞ్ఞానాసఞ్ఞాయతనే నిబ్బత్తోతి ¶ దట్ఠబ్బం. ‘‘బహుకారా’’తి చ ‘‘బహూపకారా’’తి చ పాఠస్స ద్విధా యుత్తభావం దస్సేతుం వుత్తం ‘‘బహుకారాతి బహూపకారా’’తి. పేసితత్తభావం మన్తి యోజనా. ఇమినా పహితత్తన్తి ఏత్థ అత్తసద్దో కాయవాచకోతి దస్సేతి.

౧౧. అన్తరాసద్దేన యుత్తత్తా ‘‘గయం, బోధి’’న్తి ఏత్థ సామ్యత్థే ఉపయోగవచనన్తి ఆహ ‘‘గయాయ చ బోధిమణ్డస్స చా’’తి.

గాథాయ ¶ చతూసు సబ్బసద్దేసు దుతియో సబ్బసద్దో అనవసేసత్థో, సేసా సావసేసత్థాతి దస్సేన్తో ఆహ ‘‘సబ్బం తేభూమకధమ్మ’’న్తిఆది. వచనత్థో సువిఞ్ఞేయ్యోవ. అరహత్తఫలస్సాపి తణ్హాక్ఖయత్తా వుత్తం ‘‘తణ్హాక్ఖయే నిబ్బానే’’తి. సయంసద్దో అత్తపరియాయో, అభిఞ్ఞాయసద్దో తు త్వాపచ్చయన్తోతి ఆహ ‘‘అత్తనావ జానిత్వా’’తి. ‘‘సబ్బం చతుభూమకధమ్మ’’న్తి ఇమినా ఞాధాతుయా కమ్మం దస్సేతి. ‘‘అయం మే ఆచరియో’’తి ఉద్దిసనాకారదస్సనం.

‘‘లోకుత్తరధమ్మే’’తి ఇమినా లోకియధమ్మే పన ఆచరియో (మి. ప. ౪.౫.౧౧) అత్థీతి దస్సేతి. పటిపుగ్గలోతి ఏత్థ పటిసద్దో పటిభాగత్థోతి ఆహ ‘‘పటిభాగపుగ్గలో’’తి. సదిసపుగ్గలో నామ నత్థీతి అత్థో. సీతిభూతోతి సీతి హుత్వా భూతో, సీతిభావం వా పత్తో.

కాసీనన్తి బహువచనవసేన వుత్తత్తా జనపదానం నామం. జనపదసమూహస్స రట్ఠనామత్తా వుత్తం ‘‘కాసిరట్ఠే’’తి. ‘‘నగర’’న్తి ఇమినా పురసద్దో నగరపరియాయోతి దస్సేతి. పటిలాభాయాతి పటిలాభాపనత్థాయ. ‘‘భేరి’’న్తి ఇమినా దున్దుభిసద్దో భేరివాచకోతి దస్సేతి. భేరి హి ‘‘దుందు’’న్తిసద్దేన ఉభి పూరణమేత్థాతి దున్దుభీతి వుచ్చతి. దకారరకారానం సంయోగం కత్వా దున్ద్రుభీతిపి పాఠో అత్థి, సో అపాఠోయేవ. ‘‘పహరిస్సామీ’’తి ఏత్థ పహారసద్దేన ఆహఞ్ఞిన్తి ఏత్థ ఆపుబ్బహనధాతుయా అత్థం దస్సేతి, స్సామిసద్దేన అజ్జతనిఇంవిభత్తియా అనాగతకాలే పవత్తభావం, ఇతిసద్దేన గమనాకారవాచకస్స ఇతిసద్దస్స లోపభావం దస్సేతి.

అనన్తజినోతి అనన్తసఙ్ఖాతస్స సబ్బఞ్ఞుతఞ్ఞాణస్స పదట్ఠానభూతేన అరహత్తమగ్గఞాణేన సబ్బకిలేసారీనం జితవా, ఏతేన ఫలూపచారేన అనన్తజినభావం దస్సేతి. హువేయ్య పావుసోతి ఏత్థ ‘‘హువేయ్య అపి ఆవుసో’’తి పదవిభాగం కత్వా హుధాతు సత్తత్థవాచకో, అపిసద్దో ఏవంనామవాచకోతి దస్సేన్తో ఆహ ఆవుసో ‘‘ఏవం నామ భవేయ్యా’’తి. వకారస్స పకారం కత్వా ‘‘హుపేయ్యా’’తి పాఠోపి యుజ్జతియేవ.

౧౨. ‘‘అత్థాయ ¶ ¶ పటిపన్నో’’తి ఇమినా బాహుల్లస్స అత్థాయ పటిపన్నో బాహుల్లికోతి వచనత్థం దస్సేతి. పధానతోతి దుక్కరచరియాయ పదహనతో. ‘‘భట్ఠో’’తి ఇమినా విబ్భన్తోతి ఏత్థ విపుబ్బభముధాతుయా అనవట్ఠానత్థో నామ అత్థతో భట్ఠోతి దస్సేతి. సోతన్తి ఏత్థ సోతసద్దస్స సోతవిఞ్ఞాణాదివాచకత్తా ‘‘సోతిన్ద్రియ’’న్తి వుత్తం. ఇరియాయాతి ఏత్థ ఇరియనం చరణం ఇరియాతి వచనత్థం దస్సేన్తో ఆహ ‘‘దుక్కరచరియాయా’’తి. అభిజానాథ నోతి ఏత్థ నోసద్దో నుసద్దత్థోతి ఆహ ‘‘అభిజానాథ నూ’’తి. వాక్యన్తి వాచకం. సఞ్ఞాపేతున్తిపదస్స సఞ్ఞాపనాకారం దస్సేతుం వుత్తం ‘‘అహం బుద్ధో’’తి.

౧౩. ఇతోతి ‘‘చక్ఖుకరణీ’’తిఆదితో. పదత్థతోతి పదతో చ అత్థతో చ, పదానం అత్థతో వా. ఇతోతి యథావుత్తతో. హీతి సచ్చం. సుత్తన్తకథన్తి సుత్తన్తవసేన వుత్తవచనం.

౧౮. దేవతాకోటీహీతి బ్రహ్మసఙ్ఖాతాహి దేవతాకోటీహి. పతిట్ఠితస్స తస్స ఆయస్మతోతి సమ్బన్ధో. సావ ఏహిభిక్ఖుఉపసమ్పదాతి యోజనా.

౧౯. దుతియదివసే ధమ్మచక్ఖుం ఉదపాదీతి సమ్బన్ధో. ‘‘దుతియదివసే’’తిఆది పాటిపదదివసం ఉపనిధాయ వుత్తం. పక్ఖస్సాతి ఆసళ్హీమాసకాళపక్ఖస్స. సబ్బేవ తే భిక్ఖూతి యోజనా. అనత్తసుత్తేనాతి అనత్తలక్ఖణసుత్తన్తేన (మహావ. ౨౦; సం. ని. ౩.౫౯).

పఞ్చమియా పక్ఖస్సాతి పక్ఖస్స పఞ్చమియా. లోకస్మిన్తి సత్తలోకే. ‘‘మనుస్సఅరహన్తోతి ఇమినా దేవఅరహన్తో బహూతి దస్సేతి.

౭. పబ్బజ్జాకథా

౩౧. పోరాణానుపోరాణానన్తి పురాణే చ అనుపురాణే చ భవానం. ఏకసట్ఠీతి ఏకో చ సట్ఠి చ, ఏకేన వా అధికా సట్ఠి ఏకసట్ఠి.

తత్రాతి ¶ తేసు ఏకసట్ఠిమనుస్సఅరహన్తేసు. పుబ్బయోగోతి పుబ్బే కతో ఉపాయో, పుబ్బూపనిస్సయోతి అత్థో. వగ్గబన్ధేనాతి సమూహం కత్వా బన్ధేన. తేతి పఞ్చపఞ్ఞాస జనా. ఝాపేస్సామాతి డయ్హిస్సామ. నీహరింసూతి గామతో నీహరింసు. తేసూతి పఞ్చపఞ్ఞాసజనేసు. పఞ్చ జనే ¶ ఠపేత్వాతి సమ్బన్ధో. సేసాతి పఞ్చహి జనేహి అవసేసా. సోతి యసో దారకో. తేపీతి చత్తారోపి జనా. తత్థాతి సరీరే. తే సబ్బేపీతి యసస్స మాతాపితుభరియాహి సద్ధిం సబ్బేపి తే సహాయకా. తేనాతి పుబ్బయోగేన.

ఆమన్తేసీతి కథేసి.

౩౨. దిబ్బేసు విసయేసు భవా దిబ్బా లోభపాసాతి దస్సేన్తో ఆహ ‘‘దిబ్బా నామా’’తిఆది. లోభపాసాతి లోభసఙ్ఖాతా బన్ధనా. అసవనతాతి ఏత్థ కరణత్థే పచ్చత్తవచనన్తి ఆహ ‘‘అసవనతాయా’’తి. పరిహాయన్తీతి ఏత్థ కేన పరిహాయన్తీతి ఆహ ‘‘విసేసాధిగమతో’’తి. విసేసాధిగమతోతి మగ్గఫలసఙ్ఖాతస్స విసేసస్స అధిగమతో.

౩౩. అన్తం లామకం కరోతీతి అన్తకోతి వచనత్థం దస్సేన్తో ఆహ ‘‘లామకా’’తి. ‘‘హీనసత్తా’’తి ఇమినా అన్తకస్స సరూపం దస్సేతి. ఆమన్తనపదమేతం. తన్తి రాగపాసం. హీతి సచ్చం. సోతి మారో పాపిమా. అన్తలిక్ఖే చరన్తానం పఞ్చాభిఞ్ఞానమ్పి బన్ధనత్తా అన్తలిక్ఖే చరతి పవత్తతీతి అన్తలిక్ఖచరోతి వచనత్థేన రాగపాసో ‘‘అన్తలిక్ఖచరో’’తి మారేన పాపిమతా వుత్తో.

౩౪. నానాజనపదతోతి ఏకిస్సాపి దిసాయ నానాజనపదతో. ‘‘అనుజానామి…పే… పబ్బాజేథా’’తిఆదిమ్హి వినిచ్ఛయో ఏవం వేదితబ్బోతి యోజనా. పబ్బాజేన్తేన భిక్ఖునా పబ్బాజేతబ్బోతి సమ్బన్ధో. యే పటిక్ఖిత్తా పుగ్గలాతి యోజనా. పరతోతి పరస్మిం. ‘‘న భిక్ఖవే…పే… పబ్బాజేతబ్బో’’తి పాళిం (మహావ. ౮౯) ఆదిం కత్వాతి యోజనా. తేతి పటిక్ఖిత్తపుగ్గలే. సోపి చాతి సోపి చ పుగ్గలో. అనుఞ్ఞాతోయేవ పబ్బాజేతబ్బోతి ¶ సమ్బన్ధో. తస్స చాతి పుగ్గలస్స చ, అథ వా తేసఞ్చ మాతాపితూనం. వచనవిపల్లాసో హేస. అనుజాననలక్ఖణం వణ్ణయిస్సామాతి సమ్బన్ధో.

ఏవన్తి ఇమినా వుత్తనయేన. చసద్దో వాక్యసమ్పిణ్డనత్థో. సచే అచ్ఛిన్నకేసో హోతి చ, సచే ఏకసీమాయ అఞ్ఞేపి భిక్ఖూ అత్థి చాతి అత్థో. అఞ్ఞేపీతి అత్తనా అపరేపి. భణ్డూతి ముణ్డో, సోయేవ కమ్మం భణ్డుకమ్మం. తస్సాతి భణ్డుకమ్మస్స. ఓకాసోతి పబ్బజ్జాయ ఖణో. ‘‘ఓకాసం న లభతీ’’తి వత్వా తస్స కారణం దస్సేతుం వుత్తం ‘‘సచే’’తిఆది.

అవుత్తోపీతి ¶ ఏత్థ పిసద్దో వుత్తో పన కా నామ కథాతి దస్సేతి. ఉపజ్ఝాయం ఉద్దిస్స పబ్బాజేతీతి ఏత్థ పబ్బజ్జా చతుబ్బిధా తాపసపబ్బజ్జా పరిబ్బాజకపబ్బజ్జా సామణేరపబ్బజ్జా ఉపసమ్పదపబ్బజ్జాతి. తత్థ కేసమస్సుహరణం తాపసపబ్బజ్జా నామ వక్కలాదిగహణతో పఠమమేవ వజితబ్బత్తా. ఇసిపబ్బజ్జాతిపి తస్సాయేవ నామం. కేసమస్సుహరణమేవ పరిబ్బాజకపబ్బజ్జా నామ కాసాయాదిగహణతో పఠమమేవ వజితబ్బత్తా. కేసమస్సుహరణఞ్చ కాసాయచ్ఛాదనఞ్చ సామణేరపబ్బజ్జా నామ సరణగహణతో పఠమమేవ వజితబ్బత్తా. ఉపసమ్పదపబ్బజ్జా తివిధా ఏహిభిక్ఖుఉపసమ్పదపబ్బజ్జా సరణగహణూపసమ్పదపబ్బజ్జా ఞత్తిచతుత్థవాచికూపసమ్పదపబ్బజ్జాతి. తత్థ ఏహిభిక్ఖూపసమ్పదపబ్బజ్జాయం కేసమస్సుహరణాది సబ్బం ఏకతోవ సమ్పజ్జతి ‘‘ఏహి భిక్ఖూ’’తి భగవతో వచనేన అభినిప్ఫన్నత్తా. సరణగహణూపసమ్పదపబ్బజ్జా సామణేరపబ్బజ్జసదిసాయేవ. కేసమస్సుహరణఞ్చ కాసాయచ్ఛాదనఞ్చ సరణగహణఞ్చ ఞత్తిచతుత్థవాచికూపసమ్పదపబ్బజ్జా నామ కమ్మవాచాగహణతో పఠమమేవ వజితబ్బత్తా. తత్థ సామణేరపబ్బజ్జం సన్ధాయ వుత్తం ‘‘ఉపజ్ఝాయం ఉద్దిస్స పబ్బాజేతీ’’తి. ఉపజ్ఝాయం ఉద్దిస్సాతి ఉపజ్ఝాయస్స వేయ్యావచ్చకరట్ఠాననియమం కత్వా. పబ్బజ్జాకమ్మే అత్తనో ఇస్సరియమకత్వాతి అత్థో. దహరేన భిక్ఖునా కేసచ్ఛేదనం కాసాయచ్ఛాదనం సరణదానన్తి తీణి కిచ్చాని కాతబ్బానియేవ. కేచి ‘‘సరణాని పన సయం దాతబ్బానీ’’తి పాఠం ఇధానేత్వా దహరేన భిక్ఖునా సరణాని న దాతబ్బానీతి ¶ వదన్తి, తం న గహేతబ్బం దహరస్స భిక్ఖుత్తా, భిక్ఖూనం పబ్బాజేతుం లభనత్తా చ. ఉపజ్ఝాయో చే కేసచ్ఛేదనఞ్చ కాసాయచ్ఛాదనఞ్చ అకత్వా పబ్బజ్జత్థం సరణానియేవ దేతి, న రుహతి పబ్బజ్జా పబ్బజ్జాయ అకత్తబ్బత్తా. కమ్మవాచం సావేత్వా ఉపసమ్పాదేతి, రుహతి ఉపసమ్పదా అపత్తచీవరానం ఉపసమ్పదసిద్ధితో, కమ్మవిపత్తియా అభావతో చ. ఖణ్డసీమన్తి ఉపచారసీమట్ఠం బద్ధసీమం. పబ్బాజేత్వాతి కేసచ్ఛేదనం సన్ధాయ వుత్తం ‘‘కాసాయాని అచ్ఛాదేత్వా’’తి కాసాయచ్ఛాదనస్స విసుం వుత్తత్తా. సామణేరస్స సరణదానస్స అరుహత్తా ‘‘సరణాని పన సయం దాతబ్బానీ’’తి వుత్తం. పురిసం పబ్బాజేతున్తి సమ్బన్ధో. హీతి సచ్చం. ఆణత్తియాతి భిక్ఖూనం ఆణత్తియా. యేన కేనచీతి గహట్ఠపబ్బజితేసు యేన కేనచి.

‘‘భబ్బరూపో’’తి వత్వా తస్స అత్థం దస్సేతుం వుత్తం ‘‘సహేతుకో’’తి. సహేతుకోతి మగ్గఫలానం ఉపనిస్సయేహి సహ పవత్తో. యసస్సీతి పరివారయసేన చ కిత్తియసేన చ సమన్నాగతో. ఓకాసం కత్వాపీతి ఓకాసం కత్వా ఏవ. సయమేవాతి న అఞ్ఞో ఆణాపేతబ్బో. ఏత్తోయేవాతి దస్సనట్ఠానతోయేవ. అస్సాతి పబ్బజ్జాపేక్ఖస్స. ఖజ్జు వాతి కణ్డువనం వా. ‘‘కచ్ఛు వా’’తిపి పాఠో, పామం వాతి అత్థో. పిళకా వాతి ఫోటా వా. ఏత్తకేనాతి ఏతపమాణేన ¶ ఘంసిత్వా న్హాపనమత్తేన. అనివత్తిధమ్మాతి గిహిభావం అనివత్తనసభావా. కతఞ్ఞూతి కతస్సూపకారస్స జాననసీలా. కతవేదినోతి కతఞ్ఞూపకారస్స వేదం పాకటం కరోన్తో.

అనియ్యానికకథాతి యావదత్థం సుపిత్వా యావదత్థం భుఞ్జీత్వా చిత్తకేళిం కరోన్తో అనుక్కణ్ఠితో విహరాహీతిఆదికా కథా. నకథేతబ్బం దస్సేత్వా కథేతబ్బం దస్సేన్తో ఆహ ‘‘అథఖ్వస్సా’’తి. అస్సాతి పబ్బజ్జాపేక్ఖస్స. ఆచిక్ఖనాకారం దస్సేన్తో ఆహ ‘‘ఆచిక్ఖన్తేన చా’’తిఆది. వణ్ణ…పే… వసేనాతి వణ్ణో చ సణ్ఠానఞ్చ గన్ధో చ ఆసయో చ ఓకాసో చ, తేసం వసేన, ఆచిక్ఖితబ్బన్తి సమ్బన్ధో. హీతి ఫలజోతకో, ఆచిక్ఖనస్స ఫలం వక్ఖామీతి అత్థో. సోతి పబ్బజ్జాపేక్ఖో. పుబ్బేతి పుబ్బభవే, పబ్బజనతో ¶ పుబ్బే వా. కణ్టకవేధాపేక్ఖో పరిపక్కగణ్డో వియ ఞాణం పవత్తతీతి యోజనా. అస్సాతి పబ్బజ్జాపేక్ఖస్స. ఇన్దాసనీతి సక్కస్స వజిరావుధో. సో హి ఇన్దేన అసీయతి ఖిపీయతీతి ఇన్దాసనీతి వుచ్చతి. ఇన్దాసని పబ్బతే చుణ్ణయమానా వియ సబ్బే కిలేసే చుణ్ణయమానంయేవాతి యోజనా. ఖురగ్గేయేవాతి ఖురస్స కోటియమేవ. ఖురకమ్మపరియోసానేయేవాతి అత్థో. హీతి సచ్చం. తస్మాతి యస్మా పత్తా, తస్మా. అస్సాతి పబ్బజ్జాపేక్ఖస్స.

గిహిగన్ధన్తి గేహే ఠితస్స జనస్స గన్ధం. అథాపీతి యదిపి అచ్ఛాదేతీతి సమ్బన్ధో. అస్సాతి పబ్బజ్జాపేక్ఖస్స. ఆచరియో వాతి సరణదానాచరియో వా కమ్మవాచాచరియో వా ఓవాదాచరియో వా. తంయేవ వాతి పబ్బజ్జాపేక్ఖమేవ వా. తేన భిక్ఖునావాతి ఆచరియుపజ్ఝాయభిక్ఖునా ఏవ.

అనాణత్తియాతి ఆచరియుపజ్ఝాయేహి అనాణత్తియా. ఇమినా ఆచరియుపజ్ఝాయేహి అనాణత్తేన యేన కేనచి నివాసనాదీని న కాతబ్బానీతి దస్సేతి. భిక్ఖునాతి ఆచరియుపజ్ఝాయభిక్ఖునా. తస్సేవాతి పబ్బజ్జాపేక్ఖస్సేవ. ఉపజ్ఝాయమూలకేతి ఉపజ్ఝాయమూలకే నివాసనపారుపనే. అయన్తి వినిచ్ఛయో.

తత్థాతి పబ్బజ్జూపసమ్పదట్ఠానే. తేసన్తి భిక్ఖూనం. అథాతి వన్దాపనతో పచ్ఛా, వన్దాపనస్స అనన్తరా వా. ‘‘ఏవం వదేహీ’’తి పాళినయనిదస్సనముఖేన ‘‘యమహం వదామి, తం వదేహీ’’తి అట్ఠకథానయం నిదస్సేతి. అథాతి తదనన్తరం. అస్సాతి పబ్బజ్జాపేక్ఖస్స, దాతబ్బానీతి సమ్బన్ధో. ఏకపదమ్పీతి తీసు వాక్యపదేసు ఏకం వాక్యపదమ్పి, నవసు వా విభత్యన్తపదేసు ఏకపదమ్పి. ఏకక్ఖరమ్పీతి చతువీసతక్ఖరేసు ఏకక్ఖరమ్పి.

ఏకతో ¶ సుద్ధియాతి ఏకస్సేవ కమ్మవాచాచరియస్స ఠానకరణసమ్పత్తియా సుజ్ఝనేన. ఉభతో సుద్ధియావాతి ఉభయేసం సరణదానాచరియసామణేరానం సుజ్ఝనేన ఏవ. ఠానకరణసమ్పదన్తి ఉరఆదిట్ఠానానఞ్చ సంవుతాదికరణానఞ్చ సమ్పదం. వత్తున్తి ఠానకరణసమ్పదం వత్తుం. న సక్కోతీతి వత్తుం న సక్కోతీతి యోజనా.

ఇమానీతి ¶ సరణాని. చసద్దో ఉపన్యాసో, పనసద్దో పదాలఙ్కారో. ఏకసమ్బన్ధానీతి ఏకతో సమ్బన్ధాని. అనునాసికన్తం కత్వా దానకాలే ‘‘బుద్ధం’’ఇతి ‘‘సరణం’’ఇతి పదానఞ్చ ‘‘సరణం’’ఇతి ‘‘గచ్ఛామి’’ఇతి పదానఞ్చ అన్తరా విచ్ఛేదమకత్వా ఏకసమ్బన్ధమేవ కత్వా దాతబ్బానీతి వుత్తం హోతి. కస్మా తిణ్ణం పదానమన్తరా బ్యవధానస్స కస్సచి అక్ఖరస్స అభావతో. విచ్ఛిన్దిత్వాతి విచ్ఛేదం కత్వా. మకారన్తం కత్వా దానకాలే తిణ్ణం పదానమన్తరా ఏకసమ్బన్ధమకత్వా విచ్ఛిన్దిత్వా ఏవ కత్వా దాతబ్బానీతి వుత్తం హోతి. కస్మా? తిణ్ణం పదానమన్తరా బ్యవధానస్స నిస్సరస్స మకారస్స అత్థిభావతో. అన్ధకట్ఠకథాయం వుత్తన్తి సమ్బన్ధో. తన్తి వచనం, ‘‘నత్థీ’’తిపదే కత్తా, ‘‘న వుత్త’’న్తిపదే కమ్మం. తథాతి ‘‘అహం భన్తే బుద్ధరక్ఖితో’’తిఆదినా ఆకారేన, అవదన్తస్స సరణం న కుప్పతి, బుకారదకారాదీనం బ్యఞ్జనానం ఠానకరణసమ్పదం హాపేన్తస్సేవ సరణం కుప్పతీతి అధిప్పాయో.

‘‘తిక్ఖత్తు’’న్తి ఇమినా సకిం వా ద్విక్ఖత్తుం వా న వట్టతీతి దీపేతి. తిక్ఖత్తుతో అధికం పన సహస్సక్ఖత్తుమ్పి వట్టతియేవ. తత్థాతి తాసు పబ్బజ్జాఉపసమ్పదాసు. పరతోతి పరస్మిం. సాతి ఉపసమ్పదా. పబ్బజ్జా పన అనుఞ్ఞాతా ఏవాతి సమ్బన్ధో. పరతోపీతి పిసద్దో పుబ్బాపేక్ఖో. సాతి పబ్బజ్జా. ఏత్తావతాతి ఏత్తకేన కేసచ్ఛేదనకాసాయచ్ఛాదనసరణదానేన. హీతి ఫలజోతకో.

ఏసాతి ఏసో సామణేరోతి అత్థో. ‘‘గతిమా’’తి వత్వా తస్సత్థం దస్సేన్తో ఆహ ‘‘పణ్డితజాతికో’’తి. అథాతి ఏవం సతి. అస్సాతి సామణేరస్స. తస్మింయేవ ఠానేతి సామణేరభూమియం ఠితట్ఠానేయేవ. యథా భగవతా ఉద్దిట్ఠాని, తథా ఉద్దిసితబ్బానీతి యోజనా. ఏతన్తి ‘‘అనుజానామి…పే… జాతరూప రజతపటిగ్గహణా వేరమణీ’’తి వచనం.

తన్తి అన్ధకట్ఠకథాయం వుత్తవచనం. యథాపాళియావాతి ఏవసద్దో సన్నిట్ఠానత్థో, తేన యథాపాళియావ ఉద్దిసితబ్బాని. యథాపాళిం విసజ్జేత్వా అఞ్ఞథా ఏవ ఉద్దిసితబ్బానీతి వాదం నివారేతి. యథాపాళిం విసజ్జేత్వా ¶ అఞ్ఞథా ‘‘పాణాతిపాతా వేరమణిం సిక్ఖాపదం సమాదియామీ’’తి ¶ ఉద్దిసన్తోపి నిద్దోసోయేవ. హీతి సచ్చం, యస్మా వా. తానీతి సిక్ఖాపదాని. యావాతి యత్తకం కాలం న జానాతి, న కుసలో హోతీతి సమ్బన్ధో. సన్తికావచరోయేవాతి ఆచరియుపజ్ఝాయానం సమీపే అవచారోవ. అస్సాతి సామణేరస్స. కప్పియాకప్పియన్తి దససిక్ఖాపదవినిముత్తం కప్పియం పరామాసాదిఞ్చ అకప్పియం అపరామాసాదిఞ్చ. తేనాపీతి సామణేరేనాపి. నాసనఙ్గానీతి లిఙ్గనాసనఅఙ్గాని. సాధుకం సిక్ఖితబ్బన్తి సాధుకం అసిక్ఖన్తస్స లిఙ్గనాసనఞ్చ దణ్డకమ్మనాసనఞ్చ హోతీతి అధిప్పాయో.

౧౦. దుతియమారకథా

౩౫. మయ్హన్తిపదస్స ‘‘అనుప్పత్తా సచ్ఛికతా’’తిపదేసు ఛట్ఠీకత్తుభావం దస్సేన్తో ఆహ ‘‘మయా ఖోతి అత్థో’’తి. ‘‘అథ వా’’తిఆదినా ‘‘మయ్హ’’న్తిపదస్స ‘‘యోనిసో మనసికారా, యోనిసో సమ్మప్పధానా’’తిపదేసు సమ్బన్ధభావం దస్సేతి. ‘‘యోనిసో మనసికారా, యోనిసో సమ్మప్పధానా’’తి ఏత్థ కారణత్థే నిస్సక్కవచనన్తి ఆహ ‘‘తేన హేతునా’’తి. ‘‘పునా’’తిఆదినా ‘‘మయ్హ’’న్తిపదం ‘‘యోనిసో మనసికారా, యోనిసో సమ్మప్పధానా’’తిపదేసు సామ్యత్థే సామిభావేన యోజేత్వా పున ‘‘అనుప్పత్తా, సచ్ఛికతా’’తి పదేసు కత్తుత్థే సామిభావేన విభత్తివిపల్లాసో కాతబ్బోతి దస్సేతి.

౧౧. భద్దవగ్గియకథా

౩౬. భద్దం రూపఞ్చ చిత్తఞ్చ ఏతేసమత్థీతి భద్దకా. వగ్గబన్ధనం వగ్గో ఉత్తరపదలోపేన, వగ్గేన చరన్తీతి వగ్గియా. భద్దకా చ తే వగ్గియా చాతి భద్దవగ్గియా కకారలోపేనాతి అత్థం దస్సేన్తో ఆహ ‘‘భద్దవగ్గియా’’తిఆది. ‘‘వోకారో నిపాతమత్తో’’తి ఇమినా తుమ్హసద్దస్స చ యోవచనస్స చ కారియభావం నివత్తేతి. హీతి సచ్చం. తేతి భద్దవగ్గియా. ఇదన్తి పఞ్చసీలరక్ఖనం. పుబ్బకమ్మన్తి పుబ్బే ఉపచితం కుసలకమ్మం.

౧౨. ఉరువేలపాటిహారియకథా

౩౮. పరియాదియేయ్యన్తి ¶ ఏత్థ దాధాతుస్స పరీతి చ ఆతి చ ఉపసగ్గవసేన అభిభవనత్థోతి ఆహ ‘‘అభిభవేయ్య’’న్తి.

౩౯. పచ్ఛా ¶ పక్ఖిత్తాతి సఙ్గీతితో పరం పోత్థకారూళ్హేహి ఠపితాతి అత్థో.

౪౪. ‘‘ఏవం వదన్తో వియ ఓణతో’’తి ఇమినా ‘‘ఆహరహత్థో’’తిపదస్స తద్ధితభావం దస్సేతి. విత్థిణ్ణముఖత్తా మన్దం హీనం అతిముఖమేతాసన్తి వచనత్థేన అగ్గికపాలా మన్దాముఖియోతి వుచ్చన్తీతి ఆహ ‘‘అగ్గిభాజనాని వుచ్చన్తీ’’తి.

౫౧. యస్మా యో నాగదమనకాలో చిరం పతతి పవత్తతి, తస్మా సో చిరపతికోతి వుచ్చతి, తస్మా చిరపతికా పట్ఠాయ అభిప్పసన్నాతి యోజనా. ఇతి ఇమమత్థం దస్సేన్తో ఆహ ‘‘చిరకాలతో పట్ఠాయా’’తి.

౫౨. సబ్బత్థాతి సబ్బేసు ‘‘జటామిస్స’’న్తిఆదిపదేసు. ఖారికాజన్తి ఏత్థ కమణ్డలుఆదికా తాపసపరిక్ఖారా ఖారీతి వుచ్చన్తి, ఖారిసఙ్ఖాతేన భారేన పూరితో కాజో ఖారికాజోతి అత్థం ఏకదేసేన దస్సేన్తో ఆహ ‘‘ఖారిభారో’’తి.

౧౩. బిమ్బిసారసమాగమకథా

౫౫. లట్ఠిసద్దో తరుణరుక్ఖవాచకో ‘‘అమ్బలట్ఠికాయ’’న్తిఆదీసు (దీ. ని. ౧.౨), ఇధాపి తరుణతాలరుక్ఖో లట్ఠి నామాతి దస్సేన్తో ఆహ ‘‘తాలుయ్యానే’’తి. వటరుక్ఖేతి నిగ్రోధరుక్ఖే. ఏత్థ ‘‘వట’’ఇతి ఇమినా వటరుక్ఖో బహుమూలత్తా సుట్ఠుం పతిట్ఠాతీతి అత్థేన సుప్పతిట్ఠో నామాతి దస్సేతి. ‘‘రుక్ఖే’’ఇతి ఇమినా చేతియసద్దో చేతియరుక్ఖే వత్తతీతి దస్సేతి, దేవాలయఞ్చ థూపఞ్చ నివత్తేతి. తస్సాతి వటరుక్ఖస్స. ఏతన్తి ‘‘సుప్పతిట్ఠే చేతియే’’తి ఏతం నామం. లోకవోహారవసేన దససహస్ససఙ్ఖాతే సఙ్ఖ్యావిసేసే నీహరిత్వా యుజ్జితబ్బన్తి నియుతన్తి వచనత్థేన ¶ దససహస్సం నియుతం నామాతి దస్సేన్తో ఆహ ‘‘ఏకనియుతం దససహస్సానీ’’తి. ‘‘నహుత’’న్తిపి పాఠో, సో అయుత్తో నహుతసఙ్ఖాతేన సఙ్ఖ్యావిసేసేన మిస్సీభావేన పసఙ్గత్తా. తేసన్తి ద్వాదసనియుతానం బ్రాహ్మణగహపతికానం.

‘‘కిససరీరత్తా’’తి ఇమినా కిసో కో అత్తా ఏతేసన్తి కిసకాతి వచనత్థం దస్సేతి. కకారో హేత్థ అత్తవాచకో. ‘‘ఓవాదకో’’తి ఇమినా ఓవదానోతి ఏత్థ యుపచ్చయో కత్తుత్థోతి దస్సేతి. గాథాబన్ధత్తా అకారస్స దీఘో. ‘‘అథ వా’’తిఆదినా కిసకో హుత్వా అఞ్ఞే ఓవదానో ¶ కిసకోవదానోతి వచనత్థం దస్సేతి. ఇదన్తి ఇదం అత్థజాతం, అయమత్థో వా. త్వం పహాసీతి సమ్బన్ధో. తన్తి తువం. ఇతి వుత్తం హోతీతి యోజనా.

కామిత్థియోతి ఏకారలోపవసేన సన్ధీతి ఆహ ‘‘కామే ఇత్థియో చా’’తి. ఉపచీసూతి ఏత్థ కామఖన్ధకిలేసఅభిసఙ్ఖారసఙ్ఖాతేసు చతూసు ఉపధీసు ఖన్ధుపధి అధిప్పేతోతి ఆహ ‘‘ఖన్ధుపధీసూ’’తి.

కోచరహీతి ఏత్థ కోసద్దో ‘‘కో తే బలం మహారాజా’’తిఆదీసు (జా. ౨.౨౨.౧౮౮౦) వియ క్వసద్దత్థోతి ఆహ ‘‘క్వచరహీ’’తి. నిపాతోయేవేస.

పదసద్దస్స చరణపదాదయో నివత్తేతుం వుత్తం ‘‘నిబ్బానపద’’న్తి. ‘‘సన్తసభావతాయా’’తిఆదినా సన్తో సభావో ఇమస్స పదస్సాతి సన్తం. నత్థి ఉపధయో ఏత్థాతి అనుపధికం. నత్థి కిఞ్చనమేత్థాతి అకిఞ్చనం. తీసు భవేసు న సఞ్జతీతి అసత్తం. అఞ్ఞథా న భవతీతి అనఞ్ఞథాభావి. అఞ్ఞేన కేనచి న నేతబ్బన్తి అనఞ్ఞనేయ్యన్తి వచనత్థం దస్సేతి. తేనాతి ‘‘సన్త’’న్తిఆదిపదేన. మేతి మమ, మనోతి సమ్బన్ధో. ఏత్థ దేవమనుస్సలోకే మే మనో రతో నామాతి కిం వక్ఖామి. ఇతి ఇమమత్థం దస్సేతీతి యోజనా.

౫౬. తఞ్చాతి సావకభావఞ్చ.

౫౭. అస్సాసకాతి ఏత్థ ఆపుబ్బో సాసధాతు ఆపుబ్బ సిసధాతునా సదిసో, ‘‘మే’’తి ఛట్ఠీయోగత్తా ణ్వుపచ్చయో చ భావత్థోతి ¶ ఆహ ‘‘ఆసిసనా’’తి. ‘‘పత్థనా’’తి ఇమినా ఆపుబ్బసిసధాతుయా అత్థం దస్సేతి. అస్సాతి బిమ్బిసారరఞ్ఞో. తత్థాతి రతనత్తయే. నిచ్ఛయగమనమేవాతి ‘‘సరణ’’ఇతినిచ్ఛయేన జాననమేవ గతో. అత్తసన్నియ్యాతనన్తి అత్తనో అత్తానం రతనత్తయే సన్నియ్యాతనం. ఇమినా అత్తసన్నియ్యాతన, పణిపాత, తప్పరాయన, సిస్సభావూపగమనసఙ్ఖాతేసు చతూసు సరణగమనేసు (దీ. ని. అట్ఠ. ౧.౨౫౦; మ. ని. అట్ఠ. ౧.౫౬; ఖు. పా. అట్ఠ. ౧.సరణగమనగమకవిభావనా) అత్తసన్నియ్యాతనసరణగమనం దీపేతి. అయన్తి బిమ్బిసారో రాజా. తన్తి నియతసరణతం. పణిపాతగమనఞ్చాతి ఏత్థ పణీతి కరో. యథా హి పాదపదసద్దా దీఘరస్సవసేన హుత్వా చరణం వదన్తి, ఏవం పాణిపణిసద్దా కరం వదన్తి. తస్మా వుత్తం ‘‘పణీతి కరో’’తి. పతనం పాతో, పణినో పాతో పణిపాతో. అత్థతో అఞ్జలిపణమనన్తి వుత్తం హోతి. తస్స గమనఞ్చ గచ్ఛన్తోతి అత్థో. ఇమినా పణిపాతసరణగమనం ¶ దీపేతి. చసద్దో ‘‘పాకట’’న్తి ఏత్థాపి యోజేతబ్బో. పాకటఞ్చ కరోన్తోతి హి అత్థో.

౫౮. సిఙ్గీనిక్ఖసవణ్ణోతి ఏత్థ సిఙ్గీసఙ్ఖాతో నిక్ఖో సిఙ్గీనిక్ఖో, తేన సమానో వణ్ణో ఏతస్సాతి సిఙ్గీనిక్ఖసవణ్ణోతి వచనత్థం దస్సేన్తో ఆహ ‘‘సిఙ్గీసువణ్ణనిక్ఖేన సమానవణ్ణో’’తి. తత్థ ‘‘సువణ్ణ’’ఇతిపదేన నిక్ఖసద్దస్స సువణ్ణత్థం దస్సేతి, పఞ్చసువణ్ణాదయో అత్థే నివత్తేతి. ‘‘సమాన’’ఇతిపదేన సవణ్ణోతి ఏత్థ సకారో సమానసద్దస్సేవ కారియోతి దస్సేతి. సబ్బేసూతి అఖిలేసు చక్ఖాదిఇన్ద్రియేసు. దన్తోతి దమితో. ఇన్ద్రియసంవరోతి వుత్తం హోతి. తమేవత్థం పాకటం కరోన్తో ఆహ ‘‘భగవతో హీ’’తిఆది.

౫౯. ఓణీతో పత్తతో పాణి యేనాతి ఓణీతపత్తపాణీతి వచనత్థం దస్సేన్తో ఆహ ‘‘పత్తతో చా’’తిఆది. ‘‘అపనీతపాణి’’న్తి ఇమినా ఓణీతసద్దో అపనీతత్థో, పాణిసద్దేన చ సమ్బన్ధితబ్బోతి దస్సేతి. ‘‘సల్లక్ఖేత్వా’’తి ఇమినా ‘‘భగవన్త’’న్తి ఇమం కమ్మం ‘‘సల్లక్ఖేత్వా’’తి పాఠసేసేన యోజేతబ్బన్తి దస్సేతి. ఏకమన్తన్తి ఏత్థ అన్తసద్దో సమీపదేసత్థో, కోటిదేసత్థో వా హోతి ¶ , ఉపయోగవచనఞ్చ భుమ్మత్థే హోతీతి దస్సేన్తో ఆహ ‘‘ఏకస్మిం పదేసే’’తి. అత్థికపయోగే కరణస్స సమ్భవతో ఆహ ‘‘బుద్ధాభివాదనగమనేన వా ధమ్మస్సవనగమనేన వా’’తి. అప్పాకిణ్ణన్తి ఏత్థ అప్పసద్దో పటిసేధత్థోతి ఆహ ‘‘అనాకిణ్ణ’’న్తి. ‘‘అబ్బోకిణ్ణ’’న్తిపి పాఠో. అప్పనిగ్ఘోసన్తి ఏత్థ ‘‘అప్పసద్ద’’న్తిపదేన వచనసద్దస్స గహితత్తా ఇమినా పారిసేసనయేన నగరనిగ్ఘోససద్దోయేవ గహేతబ్బోతి ఆహ ‘‘నగరనిగ్ఘోససద్దేన అప్పనిగ్ఘోస’’న్తి. తీసు పాఠేసు పఠమేన పాఠేన జనస్స వాతో జనవాతో, తేన విరహితం విజనవాతన్తి వికప్పం దస్సేతి. దుతియేన జనస్స వాదో జనవాదో, తేన విరహితం విజనవాదన్తి వికప్పం దస్సేతి. తతియేన జనస్స పాతో సఞ్చరణం జనపాతో, తేన విరహితం విజనపాతన్తి వికప్పం దస్సేతి. రహస్సం కరీయతి ఏత్థాతి రాహస్సేయ్యకం. మనుస్సానం రాహస్సేయ్యకం మనుస్సరాహస్సేయ్యకన్తి వచనత్థం దస్సేతి ‘‘మనుస్సాన’’న్తిఆదినా.

౧౪. సారిపుత్తమోగ్గల్లాన పబ్బజ్జాకథా

౬౦. ‘‘తేతి సారిపుత్తమోగ్గల్లానా. అగమంసు కిరాతి యోజనా. తత్రాతి గిరగ్గసమజ్జే. అథాతి పరివితక్కనానన్తరం. తస్సాతి సఞ్చయస్స. పారన్తి పరతీరం. ఏత్థాతి తుమ్హాకం వాదే. ఇదన్తి అయం వాదో ఏత్తకోయేవాతి అత్థో. యోతి యో కోచి. త్వఞ్చ అహఞ్చ ¶ అమ్హే, తేసు. నామతుమ్హసఙ్ఖాతేసు హి తీసు సద్దేసు ఏకసేసేన కత్తబ్బేసు పచ్ఛిమస్సేవ ఏకసేసో కాతబ్బో. తేనాతి కతికకరణహేతునా.

సంఖేపేన వుత్తం విత్థారేన దస్సేన్తో ఆహ ‘‘ఇదం హీ’’తిఆది. అత్థీకేహీతి అమతేన అత్థికేహి. ఉపఞ్ఞాతం మగ్గన్తి అమతస్స మగ్గో ఉపగన్త్వా ఞాతో. ఞాతో చేవ ఉపగతో చాతి సహ ఉపసగ్గేన పదం పరివత్తిత్వా అత్థం కథేన్తో ఉపసగ్గత్థో చ ధాతుత్థో చ విసుంయేవ హోతీతి ఞాపేతి. అత్థికేహి అమ్హేహి ఉపఞ్ఞాతం ¶ నిబ్బానం మగ్గం మగ్గన్తో అనుబన్ధేయ్యన్తి వా దస్సేన్తో ఆహ ‘‘అథ వా’’తిఆది. మగ్గఫలపచ్చవేక్ఖణఞాణేహి ఉపగన్త్వా ఞాతబ్బన్తి ఉపఞ్ఞాతం నిబ్బానం. మగ్గధాథుయా అన్వేసనత్థం దస్సేన్తో ఆహ ‘‘పరియేసన్తో’’తి.

సారిపుత్తోపి పఞ్హం పుచ్ఛీతి సమ్బన్ధో. కమణ్డలుతోతి కుణ్డికతో. అత్తనో చ పరేసఞ్చ అకథనేన అన్తరే వివరం పటిసన్దహతీతి పటిసన్ధారో, తం. ఏత్థాతి ‘‘న త్యాహం సక్కోమీ’’తిపదే. అధిప్పాయో ఏవం వేదితబ్బోతి యోజనా. ఏత్తకన్తి ఏత్తకం పఞ్హం. ఇమస్సాతి పరిబ్బాజకస్స. అవిసయభావన్తి అత్తనో అవిసయభావం.

హేతుం పటిచ్చ భవన్తీతి హేతుప్పభవాతి వచనత్థేన పఞ్చక్ఖన్ధా హేతుప్పభవా నామాతి దస్సేన్తో ఆహ ‘‘హేతుప్పభవా నామ పఞ్చక్ఖన్ధా’’తి. తేనాతి ‘‘యే ధమ్మా హేతుప్పభవా’’తి పదేన. అస్సాతి సారిపుత్తపరిబ్బాజకస్స. ‘‘తేసం హేతు నామ సముదయసచ్చ’’న్తి ఇమినా హినోతి ఏతస్మా ఫలన్తి హేతూతి వచనత్థేన సముదయసచ్చం హేతు నామాతి దస్సేతి. తఞ్చాతి సముదయసచ్చఞ్చ. తేసన్తి ఏత్థ తసద్దస్స విసయం దస్సేతుం వుత్తం ‘‘ఉభిన్నమ్పి సచ్చాన’’న్తి. అపవత్తివసేన నిరుజ్ఝతి ఏత్థాతి నిరోధో. తఞ్చాతి నిరోధఞ్చ. తేనాతి ‘‘తేసఞ్చ యో నిరోధో’’తిపదేన. అస్సాతి సారిపుత్తపరిబ్బాజకస్స. ఏత్థాతి ఇమిస్సం గాథాయం, చతూసు సచ్చేసు వా. నయతోతి నానన్తరికనయతో, అవినాభావనయతో వా, నేత్తిదేసనాహారనయతో వా. తమేవత్థం పాకటం కరోన్తో ఆహ ‘‘నిరోధే హీ’’తిఆది. ఏకదేససరూపేకసేసనయేన వా మగ్గసచ్చం గహేతబ్బన్తి దస్సేన్తో ఆహ ‘‘అథ వా’’తిఆది. నిరోధో చ నిరోధూపాయో చ నిరోధోతి ఏకదేససరూపేకసేసో కాతబ్బో. తేసఞ్చాతి ఏత్థ అవుత్తసమ్పిణ్డనత్థేన చసద్దేన మగ్గసచ్చం గహేతబ్బన్తిపి వదన్తి. అయం నయో అట్ఠకథాయం న వుత్తో. తమేవత్థన్తి చతుసచ్చసఙ్ఖాతం తమేవత్థం. పటిపాదేన్తోతి నిగమేన్తో.

‘‘సచేపీ’’తి ¶ ఇమినా యదీతి పదస్సత్థం వణ్ణేతి. ‘‘ఏత్తకమేవా’’తి ఇమినా తావదేవాతి పదస్సత్థం ¶ వణ్ణేతి. ‘‘ఇతో ఉత్తరి నత్థీ’’తి ఇమినా ఏవకారస్స ఫలం దస్సేతి. ఇతోతి సోతాపత్తిఫలతో. ‘‘ఇదం…పే… పత్తబ్బ’’న్తి ఇమినా ‘‘ఏత్తకమేవా’’తి పదస్స అత్థసరూపం దస్సేతి. ‘‘ఏసో ఏవ ధమ్మో’’తి ఇమినా ‘‘ఏసేవ ధమ్మో’’తిపదస్స అత్థం వణ్ణేతి. పచ్చబ్యత్థాతి పతిఅవపుబ్బో ఇధాతు పటివిద్ధత్థోతి ఆహ ‘‘పటివిద్ధత్థా’’తి. తుమ్హేహీతి అస్సజిత్థేరం సన్ధాయాహ. ఇమినా ‘‘పచ్చబ్యత్థా’’తి ఏత్థ హియ్యత్తనీపరస్సపదమజ్ఝిమపురిసబహువచనత్థవిభత్తిం దీపేతి. కప్పనహుతేహీతి కప్పానం నహుతేహి, కోటిపకోటిసతసహస్సానం సతేహి నహుతేహీతి అత్థో. అబ్భతీతన్తి అభిఅతీతం. అమ్హేహి అదిట్ఠమేవ హుత్వా అతిక్కమాపితన్తి అత్థో.

౬౨. ఆరమ్మణభూతస్స నిబ్బానస్స గమ్భీరత్తా ఆరమ్మణికభూతం ఞాణమ్పి గమ్భీరమేవాధిప్పేతన్తి ఆహ ‘‘గమ్భీరస్స చ ఞాణస్సా’’తి. యథా హి సణ్హవత్థస్స సిబ్బనత్థాయ సణ్హసూచి అధిప్పేతాతి. ఉపధీనం సమ్మా ఖయట్ఠేన నిబ్బానం ఉపధిసఙ్ఖయం నామాతి ఆహ ‘‘ఉపధిసఙ్ఖయేతి నిబ్బానే’’తి. తదారమ్మణాయాతి తంనిబ్బానారమ్మణాయ. విముత్తియాతి ఫలవిముత్తియా. సావకపారమీఞాణేతి అగ్గసావకపారమీఞాణే. తేసూతి సారిపుత్తమోగ్గల్లానేసు. అడ్ఢమాసేన అరహత్తే పతిట్ఠితోతి సమ్బన్ధో.

అతీతేతి కప్పసతసహస్సాధికే అసఙ్ఖ్యేయ్యమత్థకే. తస్సాతి బుద్ధస్స సన్తికే అగ్గసావకభావం పత్థేసీతి యోజనా. అస్సమేతి మునీనం ఠానే. తఞ్హి ఆ కోధం, ఆ భుసో వా రాగాదయో సమేన్తి ఏత్థాతి అస్సమోతి వుచ్చతి, తస్మిం. పత్థయిత్వా చ పేసేసీతి సమ్బన్ధో. తత్థాతి నీలుప్పలమణ్డపే. తేసూతి తాపససేట్ఠీసు.

౬౩. యేసన్తి కులానం. ‘‘విధవభావాయా’’తి ఇమినా విధవాయ భావో వేధబ్యన్తి వచనత్థం దస్సేతి. విధవాతి చ పతిసుఞ్ఞా. సా హి ధవేన విగతాతి ‘‘విధవా’’తి చ, విగతో ధవో ఇమిస్సాతి ‘‘విధవా’’తి చ వుచ్చతి. ఉభయేనాపీతి పుత్తపబ్బజ్జపతిపబ్బజ్జసఙ్ఖాతేన దువిధేనపి.

సఞ్చయానీతి ¶ ఏత్థ నిస్సయూపచారేన నిస్సయే నిస్సితూపచారో హోతీతి ఆహ ‘‘సఞ్చయస్స అన్తేవాసికానీ’’తి. అథ వా ణపచ్చయో తస్సేదమత్థే హోతీతి ఆహ ‘‘సఞ్చయస్స అన్తేవాసికానీ’’తి. ‘‘మగధాన’’న్తి బహువచనవసేన వుత్తత్తా జనపదస్స నామన్తి ఆహ ‘‘మగధానం జనపదస్సా’’తి. గిరిబ్బజన్తి ఏత్థ వజో వియాతి వజో, గిరి. వజసదిసో గిరి ఏత్థాతి ¶ గిరిబ్బజం పదహేట్ఠుపరియవసేన, నగరం. ‘‘మహావీరియవన్తో’’తి ఇమినా మహన్తో వీరో ఏతేసం తథాగతానన్తి మహావీరాతి వచనత్థం దస్సేతి. ధమ్మేన నయమానానం కా ఉసూయా విజానతన్తి ఏత్థ కచ్చాయననయేన (కచ్చాయనే ౨౭౭ సుత్తే) ఉసూయపయోగే సమ్పదానం హోతీతి ఆసఙ్కా భవేయ్యాతి ఆహ ‘‘భుమ్మత్థే సామివచనం, ఉపయోగత్థే వా’’తి. విజానన్తానన్తి విజానన్తేసు తథాగతేసు, విజానన్తే వా.

౧౫. ఉపజ్ఝాయవత్తకథా

౬౪. అనుపజ్ఝాయకాతి ఏత్థ వజ్జావజ్జం ఉపగన్త్వా ఝాయతీతి ఉపజ్ఝాయో, సో నత్థి ఏతేసన్తి అనుపజ్ఝాయకాతి అత్థం దస్సేన్తో ఆహ ‘‘వజ్జావజ్జ’’న్తిఆది. ‘‘పిణ్డాయ చరణకపత్త’’న్తి ఇమినా పిణ్డాయ ఉద్దిస్స, ఉట్ఠహిత్వా వా తిట్ఠతి అనేనాతి ఉత్తిట్ఠో, సోయేవ పత్తో ఉత్తిట్ఠపత్తోతి అత్థం దస్సేతి. ‘‘ఉత్తిట్ఠే న పమజ్జేయ్యా’’తిఆదీసు (ధ. ప. ౧౬౮) పన పిణ్డాయ చరణం ‘‘ఉత్తిట్ఠ’’న్తి వుచ్చతి. తస్మా తత్థ పిణ్డాయ ఉద్దిస్స, ఉట్ఠహిత్వా వా తిట్ఠనం ఉత్తిట్ఠన్తి వచనత్థో కాతబ్బో. ‘‘పిణ్డాయ చరణపత్త’’న్తి ఇదం వచనం ‘‘తస్మిఞ్హి మనుస్సా ఉచ్ఛిట్ఠసఞ్ఞినో’’తిపదం లఙ్ఘిత్వా ‘‘తస్మా ఉత్తిట్ఠపత్తన్తి వుత్త’’న్తిపదేన యోజేతబ్బం, తస్మా పిణ్డాయ చరణకపత్తత్తా ఉత్తిట్ఠపత్తన్తి వుత్తన్తి వుత్తం హోతి. తస్మిం మనుస్సా కింసఞ్ఞినోతి ఆహ ‘‘తస్మిఞ్హి మనుస్సా ఉచ్ఛిట్ఠసఞ్ఞినో’’తి. తస్మిఞ్హి తస్మిం ఏవ ఉత్తిట్ఠపత్తే పబ్బజితానం పరిభోగభావేన మనుస్సేహి అవసజ్జితబ్బత్తా, అవఛడ్డేతబ్బత్తా వా మనుస్సా ఉచ్ఛిట్ఠసఞ్ఞినో హోన్తీతి యోజనా. పబ్బజితానం పిణ్డాయ చరణకపత్తత్తా ఉత్తిట్ఠపత్తన్తి వుత్తం, మనుస్సానం పన అవసజ్జితపత్తత్తా ఉచ్ఛిట్ఠపత్తన్తి వుత్తన్తి అధిప్పాయో. ఉత్తిట్ఠ పత్తన్తిపదం వాక్యమేవ, న సమాసోతిపి దస్సేన్తో ఆహ ‘‘అథ ¶ వా’’తిఆది. ‘‘ఉట్ఠహిత్వా’’తి ఇమినా ఉత్తిట్ఠాతి ఏత్థ త్వాలోపోతి దస్సేతి. ‘‘గహేతు’’న్తి ఇమినా పాఠసేసం దస్సేతి. గేహసితపేమవసేనాతి గేహే నిస్సితపేమవసేన, మేత్తాపుబ్బఙ్గమపేమవసేనాతి అత్థో. సగారవా హుత్వా సప్పతిస్సా హుత్వా విహరన్తాతి అత్థం దస్సేన్తో ఆహ ‘‘ఉపట్ఠపేత్వా’’తి. ‘‘సభాగజీవికా’’తి ఇమినా సభాగవుత్తికాతి ఏత్థ వుత్తిసద్దో జీవికత్థోయేవ, న వివరణాద్యత్థోతి దస్సేతి. ఉపజ్ఝాయభావం సమ్పటిచ్ఛతి ఏతేహీతి ఉపజ్ఝాయభావసమ్పటిచ్ఛనాని, తానియేవ వేవచనాని ఉపజ్ఝాయభావసమ్పటిచ్ఛనవేవచనాని. తిక్ఖత్తున్తి ఉక్కట్ఠవసేన వుత్తం, సకిమ్పి వట్టతియేవ. పదస్స వసేన విఞ్ఞాపేతీతి సమ్బన్ధో. హీతి సచ్చం. ఏత్థాతి ఉపజ్ఝాయగహణట్ఠానే. యదిదం వాచాయ వా సావనం, యదిదం కాయేన వా అత్థవిఞ్ఞాపనం అత్థి, ఇదమేవ సావనఅత్థవిఞ్ఞాపనమేవ ఉపజ్ఝాయగహణన్తి యోజనా. సాధూతి సమ్పటిచ్ఛనన్తి ఉపజ్ఝాయేన ¶ పఞ్చసు పదేసు యస్మిం కిస్మించి వుత్తే సద్ధివిహారికస్స ‘‘సాధూ’’తి సమ్పటిచ్ఛనం. తన్తి కేసఞ్చి వచనం. హీతి సచ్చం, యస్మా వా. ఏత్థాతి ఉపజ్ఝాయగహణే. ‘‘న సమ్పటిచ్ఛనం అఙ్గ’’న్తి ఇమినా ఆయాచనదానానియేవ అఙ్గాని నామాతి దస్సేతి. సద్ధివిహారికేనాపి ఞాతున్తి సమ్బన్ధో. ఇమినా పదేనాతి ‘‘సాధూ’’తి ఇమినా పదేన.

తత్రాయం సమ్మావత్తనాతి ఏత్థ తసద్దస్స విసయం దస్సేతుం వుత్తం ‘‘యం వుత్తం సమ్మా వత్తితబ్బ’’న్తి. ఇమినా కిరియావిసయభావమేవ దీపేతి, న దబ్బవిసయభావం. అయన్తి వుచ్చమానా. అస్సాతి సద్ధివిహారికస్స. ధోతపాదపరిహరణత్థాయాతి ధోతస్స పాదస్స పంసుమక్ఖనాదీనం పరిహరణత్థాయ. తాతి ఉపాహనాయో. కాలస్సేవాతి పచ్చూసకాలతోయేవ, నిస్సక్కత్థే చేతం సామివచనం. తతోతి తేహి తీహి దన్తకట్ఠేహి, విభత్తఅపాదానమేతం. తేసు వా తీసు దన్తకట్ఠేసు. యన్తి యం దన్తకట్ఠం. అథాతి తస్మిం గహణే.

తతోతి సీతుణ్హోదకేహి, సీతుణ్హోదకేసు వా. వళఞ్జేతీతి పరిభుఞ్జతి. ఉదకన్తి ముఖధోవనోదకం. ‘‘వచ్చకుటితో’’తి ఇమినా పస్సావకుటీపి ¶ గహేతబ్బా. ఏవన్తి సమ్మజ్జియమానే. అసుఞ్ఞన్తి జనసద్దతో అతుచ్ఛం. ఆసనన్తి థేరస్స ఆసనం. తస్మిన్తి ఆసనే. నిసిన్నస్స థేరస్స వత్తం కాతబ్బన్తి సమ్బన్ధో. ఉక్లాపో అస్మిం దేసే అత్థీతి ఉక్లాపోతి అత్థం దస్సేన్తో ఆహ ‘‘కేనచి కచవరేన సంకిణ్ణో’’తి. ఏత్థ చ సఙ్కారో ఉచ్ఛిట్ఠో కలాపో సమూహో ఉక్లాపోతి వచనత్థేన ఉక్లాపోతి వుచ్చతి. కచీయతి బన్ధీయతి అస్మిం దేసేతి కచో, సో వరీయతి ఇచ్ఛీయతి అనేనాతి కచవరోతి వచనత్థేన కచవరోతి వుచ్చతి. హత్థేనపీతి ఏత్థ పిసద్దో పిలోతికేనపీతిఆదిం సఙ్గణ్హాతి.

ఏకతో కత్వాతి ఏకతో సమానపటలం కత్వా. కస్మా సఙ్ఘాటీతి ఆహ ‘‘సబ్బం హీ’’తిఆది. ‘‘సఙ్ఘటితత్తా’’తి ఇమినా సంహరితబ్బాతి సఙ్ఘాటీతి వచనత్థం దస్సేతి. నివత్తిత్వా ఓలోకేన్తం ఉపజ్ఝాయం సంపాపుణాతీతి యోజనా. ఏకేన వా పదవీతిహారేనాతి సమ్బన్ధో. పత్తోయేవ ఉణ్హభారికేసు పరియాపన్నోతి పత్తపరియాపన్నో, పత్తే పరియాపన్నో యాగుఆదికో పత్తపరియాపన్నోతిపి యుజ్జతియేవ. భిక్ఖాచారేతి భిక్ఖాచారట్ఠానే. యాగుయా వా లద్ధాయాతి సమ్బన్ధో. తస్సాతి ఉపజ్ఝాయస్స. సో పత్తోతి ఉణ్హాదీసు పరియాపన్నో సో పత్తో. అఞ్ఞత్ర వాతి ఆరామాదీసు వా. తస్సాతి ఉపజ్ఝాయస్స. వచనే అనిట్ఠితేతి సమ్బన్ధో. ఇతో పట్ఠాయాతి ‘‘న ఉపజ్ఝాయస్స భణమానస్సా’’తి ఏత్థ వుత్తనకారతో పట్ఠాయ. ఇమినా హేట్ఠా వుత్తేసు ‘‘నాతిదూరే గన్తబ్బ’’న్తిఆదీసు నకారపటిసిద్ధేసు ఆపత్తి నత్థీతి దస్సేతి. యత్థ కత్థచీతి ‘‘న ¶ చ ఉణ్హే చీవరం నిదహితబ్బ’’న్తిఆదీసు యేసు కేసుచి. అయన్తి దుక్కటాపత్తి. హీతి సచ్చం. ఆపత్తిసామన్తాతి ఏత్థ ఆపత్తియా సామన్తా ఆపత్తిసామన్తాతి అత్థం దస్సేన్తో ఆహ ‘‘ఆపత్తియా ఆసన్న’’న్తి. ‘‘ఆసన్న’’న్తి ఇమినా సామన్తాసద్దస్స ఆసన్నవేవచనతఞ్చ ఉపయోగత్థే నిస్సక్కవచనతఞ్చ దస్సేతి. ఈదిసం వచనం భన్తే వత్తుం వట్టతి నామాతి యోజనా.

గామతో ¶ పఠమతరన్తి గామతో ఉపజ్ఝాయస్స పఠమతరం. తేనేవాతి ఉపజ్ఝాయేనేవ. నివత్తన్తేన సద్ధివిహారికేనాతి సమ్బన్ధో. ‘‘తిన్త’’న్తి వత్వా తమేవత్థం దస్సేతుం వుత్తం ‘‘సేదగ్గహిత’’న్తి. ఇమినా సేదేన సీదతీతి సిన్నన్తి అత్థం దస్సేతి. ‘‘అతిరేకం కత్వా’’తి ఇమినా ఉస్సారేత్వాతిపదస్స అధిప్పాయత్థం దస్సేతి, ఉద్ధం ఉద్ధం సారేత్వాతి వుత్తం హోతి. పచ్ఛిమవాక్యస్స పుబ్బవాక్యకారణభావం దస్సేతుం వుత్తం ‘‘కిం కారణా’’తి. మజ్ఝే భఙ్గస్స దోసం ఆవికరోన్తో ఆహ ‘‘సమం కత్వా’’తిఆది. తతోతి సమం కత్వా సంహరణతో, నిచ్చం భిజ్జమానన్తి సమ్బన్ధో. మజ్ఝే భఙ్గతో వా, దుబ్బలన్తి సమ్బన్ధో. ఏతన్తి ‘‘చతురఙ్గులం కణ్ణం ఉస్సారేత్వా’’తి ఏతం వచనం. యథాతి యేనాకారేన సంహరియమానేతి సమ్బన్ధో. చీవరభోగస్స ఓరో అన్తో ఓభోగోతి అత్థం దస్సేన్తో ఆహ ‘‘కాయబన్ధన’’న్తిఆది.

యోతి ఉపజ్ఝాయో. ‘‘గామేయేవా’’తి వత్వా తమేవత్థం దస్సేతుం వుత్తం ‘‘అన్తరఘరే వా పటిక్కమనే వా’’తి. పటిక్కమనే వాతి భోజనసాలాయం వా. తస్సాతి ఉపజ్ఝాయస్స. లద్ధా భిక్ఖా యేనాతి లద్ధభిక్ఖో, తస్స వా. పిణ్డపాతో హోతీతి యోజనా. తస్సాతి ఉపజ్ఝాయస్స. పిణ్డపాతో న హోతీతి సమ్బన్ధో. అత్తనా లద్ధోపీతి పిసద్దో ఉపజ్ఝాయేన లద్ధోపీతి అత్థం సమ్పిణ్డేతి. ఆహరియతూతి ఏత్థ తువిభత్తి పుచ్ఛాయం హోతి, ఆహరియతు కిన్తి అత్థో. కాలోతి భోజనకాలో. భుఞ్జిత్థాతి భుత్తో, తస్మిం సతీతి సమ్బన్ధో. ఉపకట్ఠోతి మజ్ఝన్హికస్స ఆసన్నో.

అనన్తరహితాయాతి ఏత్థ అన్తరధాయతీతి అన్తరహితో, తట్టికచమ్మఖణ్డాది, నత్థి అన్తరహితో ఏతస్మిం పత్తభూమీనమన్తరేతి అనన్తరహితోతి అత్థం దస్సేన్తో ఆహ ‘‘అనత్థతాయా’’తి. కాళవణ్ణకతా వా సుధాబద్ధా వా నిరజమత్తికా హోతీతి యోజనా. తన్తి పత్తం. ధోతవాలికాయపీతి సుద్ధవాలికాయపి. తత్థాతి పంసురజసక్ఖరాదీసు. పున తత్థాతి పణ్ణాధారకేసు. ఇదం వచనం వుత్తన్తి సమ్బన్ధో. అభిముఖేనాతి అత్తనో అభిముఖేన. సణికన్తి సిన్నం ¶ . అన్తే పనాతి చీవరస్స కోటియం పన. నిక్ఖిపన్తస్స సద్ధివిహారికస్స చీవరస్స భోగోతి యోజనా.

చుణ్ణం ¶ సన్నేతబ్బన్తి ఏత్థ చుణ్ణసమోధానేన నేతబ్బన్తి అత్థం దస్సేన్తో ఆహ ‘‘పిణ్డి కాతబ్బా’’తి. ‘‘ఏకస్మిం నిద్ధూమే ఠానే’’తి ఇమినా ఏకమన్తన్తి ఏత్థ ఏకస్మిం అన్తే ఠానేతి అత్థం దస్సేతి. జన్తాఘరేతి అగ్గిసాలాయం. సా హి జలతి దిబ్బతి అగ్గి ఏత్థాతి జన్తా, జనేతి సరీరసేదమేత్థాతి వా జన్తా, సా ఏవ ఘరం జన్తాఘరన్తి వుచ్చతి, తస్మిం. పరిపూజావసేన కరీయతీతి పరికమ్మన్తి అత్థేన అఙ్గారదానాదికం పరికమ్మం నామాతి దస్సేన్తో ఆహ ‘‘పరికమ్మం నామా’’తిఆది.

‘‘న కేనచి గేలఞ్ఞేనా’’తిఆదినా ఉస్సహనస్స కారణం దస్సేతి. హీతి సచ్చం. అగిలానేన సట్ఠివస్సేన సద్ధివిహారికేనాపి కాతబ్బన్తి యోజనా. అనాదరేనాతి వత్తకరణస్స అనాదరేన. నకారపటిసంయుత్తేసూతి పటిసేధవాచకేన నకారేన పటిసంయుత్తేసు. పదేసూతి ‘‘న ఉపజ్ఝాయస్స భణమానస్స అన్తరన్తరా కథా ఓపాతేతబ్బా’’తిఆదీసు వాక్యేసు. భూమియన్తి ఉపలక్ఖణవసేన వుత్తం భిత్తియమ్పి అపటిఘంసితబ్బత్తా. ‘‘పిఠసఙ్ఘాటఞ్చా’’తి ఇమినా కవాటపీళన్తి ఏత్థ పీఠసద్దేన పిఠసఙ్ఘాటం వుచ్చతి ఉత్తరపదలోపవసేన వా ఏకదేసవోహారవసేన వాతి దస్సేతి. ‘‘అచ్ఛుపన్తేనా’’తి ఇమినా అప్పటిఘంసన్తేనాతి ఏత్థ ఘంసధాతుయా అత్థం దస్సేతి. సమ్మా తాయతి అత్తానఞ్చ పరఞ్చ అనేనాతి సన్తానం, తమేవ సన్తానకన్తి అత్థేన కీటకులావకమక్కటకసుత్తాది సన్తానకం నామాతి దస్సేన్తో ఆహ ‘‘సన్తానక’’న్తిఆది. ఉల్లోకతోతి వితానతో. తఞ్హి ఉద్ధం లుచీయతే బన్ధీయతేతి ఉల్లోకన్తి వుచ్చతి, చకారస్స కకారమకత్వా ‘‘ఉల్లోచ’’న్తిపి వుచ్చతి. తోసద్దేన ఆకారస్స స్మావచనస్స కారియభావం దస్సేతి. అపహరితబ్బన్తి అపనేతబ్బం. ‘‘అవహరితబ్బ’’న్తిపి పాఠో, హేట్ఠా హరితబ్బం పాతేతబ్బన్తి అత్థో.