📜

నమో తస్స భగవతో అరహతో సమ్మాసమ్బుద్ధస్స

ఖుద్దసిక్ఖా-మూలసిక్ఖా

ఖుద్దసిక్ఖా

గన్థారమ్భకథా

(క)

ఆదితో ¶ ¶ ఉపసమ్పన్న-సిక్ఖితబ్బం సమాతికం;

ఖుద్దసిక్ఖం పవక్ఖామి, వన్దిత్వా రతనత్తయం.

తత్రాయం మాతికా –

(ఖ)

పారాజికా చ చత్తారో, గరుకా నవ చీవరం;

రజనాని చ పత్తో చ, థాలకా చ పవారణా.

(గ)

కాలికా ¶ చ పటిగ్గాహో, మంసేసు చ అకప్పియం;

నిస్సగ్గియాని పాచిత్తి, సమణకప్ప భూమియో.

(ఘ)

ఉపజ్ఝాచరియవత్తాని, వచ్చప్పస్సావఠానికం;

ఆపుచ్ఛకరణం నగ్గో, న్హానకప్పో అవన్దియో.

(ఙ)

చమ్మం ఉపాహనా చేవ, అనోలోకియమఞ్జనీ;

అకప్పియసయనాని, సమానాసనికోపి చ.

(చ)

అసంవాసికో చ కమ్మం, మిచ్ఛాజీవవివజ్జనా;

వత్తం వికప్పనా చేవ, నిస్సయో కాయబన్ధనం.

(ఛ)

పథవీ ¶ చ పరిక్ఖారో, భేసజ్జుగ్గహదూసనం;

వస్సూపనాయికా చేవావేభఙ్గియం పకిణ్ణకం.

(జ)

దేసనా ఛన్దదానాది, ఉపోసథప్పవారణా;

సంవరో సుద్ధి సన్తోసో, చతురక్ఖా విపస్సనాతి.

౧. పారాజికనిద్దేసో

పారాజికా చ చత్తారోతి –

౧.

మగ్గత్తయే అనిక్ఖిత్తసిక్ఖో సన్థతసన్థతే;

అల్లోకాసే నిమిత్తం సం, తిలమత్తమ్పి సన్థతం.

౨.

అసన్థతముపాదిణ్ణం, పవేసన్తో చుతోథ వా;

పవేసనట్ఠితుద్ధారపవిట్ఠక్ఖణసాదకో.

౩.

ఆదియేయ్య ¶ హరేయ్యావహరేయ్య ఇరియాపథం;

కోపేయ్య ఠానా చావేయ్య, సఙ్కేతం వీతినామయే.

౪.

అదిన్నం థేయ్యచిత్తేన, భవే పారాజికోథ వా;

థేయ్యాబలకుసచ్ఛన్నపరికప్పావహారకో;

భణ్డకాలగ్ఘదేసేహి, పరిభోగేత్థ నిచ్ఛయో.

౫.

మనుస్సవిగ్గహం చిచ్చ, జీవితా వా వియోజయే;

సత్థహారకం వాస్స మరణచేతనో ఉపనిక్ఖిపే.

౬.

గాహేయ్య మరణూపాయం, వదేయ్య మరణే గుణం;

చుతో పయోగా సాహత్థినిస్సగ్గాణత్తిథావరా.

౭.

ఇద్ధివిజ్జామయా కాలవత్థావుధిరియాపథా;

క్రియావిసేసో ఓకాసో, ఛ ఆణత్తినియామకా.

౮.

ఝానాదిభేద నోసన్తమత్తనత్తుపనాయికం;

కత్వా కోట్ఠాసమేకేకం, పచ్చుప్పన్నభవస్సితం.

౯.

అఞ్ఞాపదేసరహితం ¶ , దీపేన్తోనధిమానికో;

కాయేన వాచా విఞ్ఞత్తి-పథే ఞాతే చుతో భవే.

౧౦.

పారాజికేతే చత్తారో, అసంవాసా యథా పురే;

అభబ్బా భిక్ఖుభావాయ, సీసచ్ఛిన్నోవ జీవితుం.

౧౧.

పరియాయో చ ఆణత్తి, తతియే దుతియే పన;

ఆణత్తియేవ సేసేసు, ద్వయమేతం న లబ్భతి.

౧౨.

సేవేతుకామతాచిత్తం ¶ , మగ్గే మగ్గప్పవేసనం;

ఇమం మేథునధమ్మస్స, ఆహు అఙ్గద్వయం బుధా.

౧౩.

మనుస్ససం తథాసఞ్ఞీ, థేయ్యచిత్తఞ్చ వత్థునో;

గరుతా అవహారో చ, అదిన్నాదానహేతుయో.

౧౪.

పాణో మానుస్సకో పాణ-సఞ్ఞితా ఘాతచేతనా;

పయోగో తేన మరణం, పఞ్చేతే వధహేతుయో.

౧౫.

అసన్తతా అత్తని పాపమిచ్ఛతా-

యారోచనా తస్స మనుస్సజాతితా;

నాఞ్ఞాపదేసో చ తదేవ జాననం,

పఞ్చేత్థ అఙ్గాని అసన్తదీపనే.

౧౬.

అసాధారణా చత్తారో, భిక్ఖునీనమభబ్బకా;

ఏకాదస చ విబ్భన్తా, భిక్ఖునీ ముదుపిట్ఠికో.

౧౭.

లమ్బీ ముఖేన గణ్హన్తో, అఙ్గజాతం పరస్స చ;

తత్థేవాభినిసీదన్తో, చత్తారో అనులోమికా.

౧౮.

మగ్గే మగ్గప్పవేసనా, మేథునస్స ఇధాగతా;

చత్తారోతి చతుబ్బీస, సమోధానా పరాజికాతి.

౨. సఙ్ఘాదిసేసనిద్దేసో

గరుకా ¶ నవాతి –

౧౯.

మోచేతుకామతా సుక్క-స్సుపక్కమ్మ విమోచయం;

అఞ్ఞత్ర సుపినన్తేన, సమణో గరుకం ఫుసే.

౨౦.

ఇత్థిసఞ్ఞీ ¶ మనుస్సిత్థిం, కాయసంసగ్గరాగవా;

సమ్ఫుసన్తో ఉపక్కమ్మ, సమణో గరుకం ఫుసే.

౨౧.

తథా సుణన్తిం విఞ్ఞుఞ్చ, మగ్గం వారబ్భ మేథునం;

దుట్ఠుల్లవాచారాగేన, ఓభాసేత్వా గరుం ఫుసే.

౨౨.

వత్వాత్తకాముపట్ఠాన-వణ్ణం మేథునరాగినో;

వాచా మేథునయుత్తేన, గరుం మేథునయాచనే.

౨౩.

పటిగ్గహేత్వా సన్దేసం, ఇత్థియా పురిసస్స వా;

వీమంసిత్వా హరం పచ్చా, సమణో గరుకం ఫుసే.

౨౪.

సంయాచితపరిక్ఖారం, కత్వాదేసితవత్థుకం;

కుటిం పమాణాతిక్కన్తం, అత్తుద్దేసం గరుం ఫుసే.

౨౫.

మహల్లకం విహారం వా, కత్వాదేసితవత్థుకం;

అత్తనో వసనత్థాయ, సమణో గరుకం ఫుసే.

౨౬.

అమూలకేన చోదేన్తో, చోదాపేన్తోవ వత్థునా;

అన్తిమేన చ చావేతుం, సుణమానం గరుం ఫుసే.

౨౭.

అఞ్ఞస్స కిరియం దిస్వా, తేన లేసేన చోదయం;

వత్థునా అన్తిమేనాఞ్ఞం, చావేతుం గరుకం ఫుసే.

౨౮.

ఛాదేతి జానమాపన్నం, పరివసేయ్య తావతా;

చరేయ్య సఙ్ఘే మానత్తం, పరివుత్థో ఛ రత్తియో.

చిణ్ణమానత్తమబ్భేయ్య, తం సఙ్ఘో వీసతీగణో.

౨౯.

ఆపత్తినుక్ఖిత్తమనన్తరాయ ¶ ¶

పహుత్తతాయో తథసఞ్ఞితా చ;

ఛాదేతుకామో అథ ఛాదనాతి,

ఛన్నా దసఙ్గేహ్యరుణుగ్గమమ్హీతి.

౩. చీవరనిద్దేసో

చీవరన్తి –

౩౦.

ఖోమకోసేయ్యకప్పాస-సాణభఙ్గాని కమ్బలం;

కప్పియాని ఛళేతాని, సానులోమాని జాతితో.

౩౧.

దుకూలఞ్చేవ పట్టుణ్ణ-పటం సోమారచీనజం;

ఇద్ధిజం దేవదిన్నఞ్చ, తస్స తస్సానులోమికం.

౩౨.

తిచీవరం పరిక్ఖార-చోళం వస్సికసాటికం;

అధిట్ఠే న వికప్పేయ్య, ముఖపుఞ్ఛననిసీదనం.

౩౩.

పచ్చత్థరణకం కణ్డు-చ్ఛాదిమేత్థ తిచీవరం;

న వసేయ్య వినేకాహం, చాతుమాసం నిసీదనం.

౩౪.

‘‘ఇమం సఙ్ఘాటింధిట్ఠామి’’, సఙ్ఘాటిమిచ్చధిట్ఠయే;

అహత్థపాసమేతన్తి, సేసేసుపి అయం నయో.

౩౫.

అధిట్ఠహన్తో సఙ్ఘాటి-ప్పభుతిం పుబ్బచీవరం;

పచ్చుద్ధరిత్వాధిట్ఠేయ్య, పత్తాధిట్ఠహనే తథా.

౩౬.

ఏతం ¶ ఇమం వ సఙ్ఘాటిం, సంసే పచ్చుద్ధరామితి;

ఏవం సబ్బాని నామేన, వత్వా పచ్చుద్ధరే విదూ.

౩౭.

సఙ్ఘాటి పచ్ఛిమన్తేన, దీఘసో ముట్ఠిపఞ్చకో;

ఉత్తమన్తేన సుగత-చీవరూనాపి వట్టతి.

౩౮.

ముట్ఠిత్తికఞ్చ తిరియం, తథా ఏకంసికస్సపి;

అన్తరవాసకో చాపి, దీఘసో ముట్ఠిపఞ్చకో;

అడ్ఢతేయ్యో ద్విహత్థో వా, తిరియన్తేన వట్టతి.

౩౯.

నిసీదనస్స ¶ దీఘేన, విదత్థి ద్వే విసాలతో;

దియడ్ఢం దసా విదత్థి, సుగతస్స విదత్థియా.

౪౦.

కణ్డుప్పటిచ్ఛాదికస్స, తిరియం ద్వే విదత్థియో;

దీఘన్తతో చతస్సోవ, సుగతస్స విదత్థియా.

౪౧.

వస్సికసాటికాయాపి, దీఘసో ఛ విదత్థియో;

తిరియం అడ్ఢతేయ్యావ, సుగతస్స విదత్థియా.

౪౨.

ఏత్థ ఛేదనపాచిత్తి, కరోన్తస్స తదుత్తరి;

పచ్చత్థరణ ముఖచోళా, ఆకఙ్ఖితప్పమాణికా.

౪౩.

పరిక్ఖారచోళే గణనా, పమాణం వా న దీపితం;

తథా వత్వా అధిట్ఠేయ్య, థవికాదిం వికప్పియం.

౪౪.

అహతాహతకప్పానం, సఙ్ఘాటి దిగుణా సియా;

ఏకచ్చియోత్తరాసఙ్గో, తథా అన్తరవాసకో.

౪౫.

ఉతుద్ధటాన ¶ దుస్సానం, సఙ్ఘాటి చ చతుగ్గుణా;

భవేయ్యుం దిగుణా సేసా, పంసుకూలే యథారుచి.

౪౬.

తీసు ద్వే వాపి ఏకం వా, ఛిన్దితబ్బం పహోతి యం;

సబ్బేసు అప్పహోన్తేసు, అన్వాధిమాదియేయ్య వా;

అచ్ఛిన్నఞ్చ అనాదిణ్ణం, న ధారేయ్య తిచీవరం.

౪౭.

గామే నివేసనే ఉద్దో-సితపాసాదహమ్మియే;

నావాట్టమాళఆరామే, సత్థఖేత్తఖలే దుమే.

౪౮.

అజ్ఝోకాసే విహారే వా, నిక్ఖిపిత్వా తిచీవరం;

భిక్ఖుసమ్ముతియాఞ్ఞత్ర, విప్పవత్థుం న వట్టతి.

౪౯.

రోగవస్సానపరియన్తా, కణ్డుచ్ఛాదికసాటికా;

తతో పరం వికప్పేయ్య, సేసా అపరియన్తికా.

౫౦.

పచ్చత్థరణ ¶ పరిక్ఖార-ముఖపుఞ్ఛనచోళకం;

దసం ప్యరత్తనాదిణ్ణకప్పం లబ్భం నిసీదనం.

౫౧.

అదసం రజితంయేవ, సేసచీవరపఞ్చకం;

కప్పతాదిణ్ణకప్పంవ, సదసంవ నిసీదనం.

౫౨.

అనధిట్ఠితనిస్సట్ఠం, కప్పేత్వా పరిభుఞ్జయే;

హత్థదీఘం తతోపడ్ఢ-విత్థారఞ్చ వికప్పియం.

౫౩.

తిచీవరస్స భిక్ఖుస్స, సబ్బమేతం పకాసితం;

పరిక్ఖారచోళియో సబ్బం, తథా వత్వా అధిట్ఠతి.

౫౪.

అచ్ఛేదవిస్సజ్జనగాహవిబ్భమా ¶ ,

పచ్చుద్ధరో మారణలిఙ్గసిక్ఖా;

సబ్బేస్వధిట్ఠానవియోగకారణా,

వినివిద్ధఛిద్దఞ్చ తిచీవరస్స.

౫౫.

కుసవాకఫలకాని, కమ్బలం కేసవాలజం;

థుల్లచ్చయం ధారయతోలూకపక్ఖాజినక్ఖిపే.

౫౬.

కదలేరకక్కదుస్సే, పోత్థకే చాపి దుక్కటం;

సబ్బనీలకమఞ్జేట్ఠ-పీతలోహితకణ్హకే.

౫౭.

మహారఙ్గమహానామ-రఙ్గరత్తే తిరీటకే;

అచ్ఛిన్నదీఘదసకే, ఫలపుప్ఫదసే తథా;

కఞ్చుకే వేఠనే సబ్బం, లభతిచ్ఛిన్నచీవరోతి.

౪. రజననిద్దేసో

రజనాని చాతి –

౫౮.

మూలక్ఖన్ధతచపత్త-ఫలపుప్ఫప్పభేదతో;

రజనా ఛప్పకారాని, అనుఞ్ఞాతాని సత్థునా.

౫౯.

మూలే ¶ హలిద్దిం ఖన్ధే చ, మఞ్జేట్ఠ తుఙ్గహారకే;

అల్లిం నీలఞ్చ పత్తేసు, తచే లోద్దఞ్చ కణ్డులం;

కుసుమ్భం కింసుకం పుప్ఫే, సబ్బం లబ్భం వివజ్జియాతి.

౫. పత్తనిద్దేసో

పత్తో ¶ చాతి –

౬౦.

అయోపత్తో భూమిపత్తో, జాతియా కప్పియా దువే;

ఉక్కట్ఠో మజ్ఝిమో చేవ, ఓమకో చ పమాణతో.

౬౧.

ఉక్కట్ఠో మగధే నాళి-ద్వయతణ్డులసాధితం;

గణ్హాతి ఓదనం సూపం, బ్యఞ్జనఞ్చ తదూపియం.

౬౨.

మజ్ఝిమో తస్సుపడ్ఢోవ, తతోపడ్ఢోవ ఓమకో;

ఉక్కట్ఠతో చ ఉక్కట్ఠో, అపత్తో ఓమకోమకో.

౬౩.

అతిరేకపత్తో ధారేయ్యో, దసాహపరమం సకో;

కప్పో నిస్సగ్గియో హోతి, తస్మిం కాలేతినామితే.

౬౪.

అచ్ఛేదదానగాహేహి, విబ్భమా మరణుద్ధటా;

లిఙ్గసిక్ఖాహి ఛిద్దేన, పత్తాధిట్ఠానముజ్ఝతి.

౬౫.

పత్తం న పటిసామేయ్య, సోదకం న చ ఓతపే;

ఉణ్హే న నిదహే భుమ్యా, న ఠపే నో చ లగ్గయే.

౬౬.

మిడ్ఢన్తే పరిభణ్డన్తే, అఙ్కే వా ఆతపత్తకే;

పాదేసు మఞ్చపీఠే వా, ఠపేతుం న చ కప్పతి.

౬౭.

న నీహరేయ్య ఉచ్ఛిట్ఠో-దకఞ్చ చలకట్ఠికం;

పత్తేన పత్తహత్థో వా, కవాటం న పణామయే.

౬౮.

భూమిఆధారకే ¶ దారుదణ్డాధారే సుసజ్జితే;

దువే పత్తే ఠపేయ్యేకం, నిక్కుజ్జిత్వాన భూమియం.

౬౯.

దారురూపియసోవణ్ణ-మణివేళురియామయా ¶ ;

కంసకాచతిపుసీసఫలికాతమ్బలోహజా.

౭౦.

ఛవసీసమయో చాపి, ఘటీతుమ్బకటాహజా;

పత్తా అకప్పియా సబ్బే, వుత్తా దుక్కటవత్థుకాతి.

౬. థాలకనిద్దేసో

థాలకా చాతి –

౭౧.

కప్పియా థాలకా తిస్సో, తమ్బాయోమత్తికామయా;

దారుసోవణ్ణరజతమణివేళురియామయా.

౭౨.

అకప్పా ఫలికాకాచకంసజా గిహిసన్తకా;

సఙ్ఘికా కప్పియా తుమ్బఘటిజా తావకాలికాతి.

౭. పవారణానిద్దేసో

పవారణాతి –

౭౩.

యేనీరియాపథేనాయం, భుఞ్జమానో పవారితో;

తతో అఞ్ఞేన భుఞ్జేయ్య, పాచిత్తినతిరిత్తకం.

౭౪.

అసనం భోజనఞ్చేవ, అభిహారో సమీపతా;

కాయవాచాపటిక్ఖేపో, పఞ్చఅఙ్గా పవారణా.

౭౫.

ఓదనో ¶ సత్తు కుమ్మాసో, మచ్ఛో మంసఞ్చ భోజనం;

సాలి వీహి యవో కఙ్గు, కుద్రూసవరగోధుమా;

సత్తన్నమేసం ధఞ్ఞానం, ఓదనో భోజ్జయాగు చ.

౭౬.

సామాకాదితిణం కుద్రూసకే వరకచోరకో;

వరకే సాలియఞ్చేవ, నీవారో సఙ్గహం గతో.

౭౭.

భట్ఠధఞ్ఞమయో సత్తు, కుమ్మాసో యవసమ్భవో;

మంసో చ కప్పియో వుత్తో, మచ్ఛో ఉదకసమ్భవో.

౭౮.

భుఞ్జన్తో ¶ భోజనం కప్ప-మకప్పం వా నిసేధయం;

పవారేయ్యాభిహటం కప్పం, తన్నామేన ఇమన్తి వా.

౭౯.

లాజా తంసత్తుభత్తాని, గోరసో సుద్ధఖజ్జకో;

తణ్డులా భట్ఠపిట్ఠఞ్చ, పుథుకా వేళుఆదినం.

౮౦.

భత్తం వుత్తావసేసానం, రసయాగు రసోపి చ;

సుద్ధయాగుఫలాదీని, న జనేన్తి పవారణం.

౮౧.

పవారితేన వుట్ఠాయ, అభుత్తేన చ భోజనం;

అతిరిత్తం న కాతబ్బం, యేన యం వా పురే కతం.

౮౨.

కప్పియం గహితఞ్చేవు-చ్చారితం హత్థపాసగం;

అతిరిత్తం కరోన్తేవం, ‘‘అలమేత’’న్తి భాసతు.

౮౩.

న కరేనుపసమ్పన్న-హత్థగం పేసయిత్వాపి;

కారేతుం లబ్భతే సబ్బో, భుఞ్జితుం తమకారకోతి.

౮. కాలికనిద్దేసో

కాలికా ¶ చాతి –

౮౪.

పటిగ్గహితా చత్తారో, కాలికా యావకాలికం;

యామకాలికం సత్తాహ-కాలికం యావజీవికం.

౮౫.

పిట్ఠం మూలం ఫలం ఖజ్జం, గోరసో ధఞ్ఞభోజనం;

యాగుసూపప్పభుతయో, హోన్తేతే యావకాలికా.

౮౬.

మధుముద్దికసాలూక-చోచమోచమ్బజమ్బుజం;

ఫారుసం నగ్గిసన్తత్తం, పానకం యామకాలికం.

౮౭.

సానులోమాని ధఞ్ఞాని, ఠపేత్వా ఫలజో రసో;

మధూకపుప్ఫమఞ్ఞత్ర, సబ్బో పుప్ఫరసోపి చ.

౮౮.

సబ్బపత్తరసో చేవ, ఠపేత్వా పక్కడాకజం;

సీతోదమద్దితోదిచ్చ-పాకో వా యామకాలికో.

౮౯.

సప్పినోనీతతేలాని ¶ , మధుఫాణితమేవ చ;

సత్తాహకాలికా సప్పి, యేసం మంసమవారితం.

౯౦.

తేలం తిలవసేరణ్డ-మధుసాసపసమ్భవం;

ఖుద్దాభమరమధుకరి-మక్ఖికాహి కతం మధు;

రసాదిఉచ్ఛువికతి, పక్కాపక్కా చ ఫాణితం.

౯౧.

సవత్థుపక్కా సామం వా, వసా కాలే అమానుసా;

అఞ్ఞేసం న పచే వత్థుం, యావకాలికవత్థునం.

౯౨.

హలిద్దిం ¶ సిఙ్గివేరఞ్చ, వచత్తం లసుణం వచా;

ఉసీరం భద్దముత్తఞ్చాతివిసా కటురోహిణీ;

పఞ్చమూలాదికఞ్చాపి, మూలం తం యావజీవికం.

౯౩.

బిళఙ్గం మరిచం గోట్ఠ-ఫలం పిప్ఫలి రాజికా;

తిఫలేరణ్డకాదీనం, ఫలం తం యావజీవికం.

౯౪.

కప్పాసనిమ్బకుటజపటోలసులసాదినం;

సూపేయ్యపణ్ణం వజ్జేత్వా, పణ్ణం తం యావజీవికం.

౯౫.

ఠపేత్వా ఉచ్ఛునియ్యాసం,

సరసం ఉచ్ఛుజం తచం;

నియ్యాసో చ తచో సబ్బో,

లోణం లోహం సిలా తథా.

౯౬.

సుద్ధసిత్థఞ్చ సేవాలో, యఞ్చ కిఞ్చి సుఝాపితం;

వికటాదిప్పభేదఞ్చ, ఞాతబ్బం యావజీవికం.

౯౭.

మూలం సారం తచో ఫేగ్గు, పణ్ణం పుప్ఫం ఫలం లతా;

ఆహారత్థ మసాధేన్తం, సబ్బం తం యావజీవికం.

౯౮.

సబ్బకాలికసమ్భోగో, కాలే సబ్బస్స కప్పతి;

సతి పచ్చయే వికాలే, కప్పతే కాలికత్తయం.

౯౯.

కాలయామమతిక్కన్తా ¶ , పాచిత్తిం జనయన్తుభో;

జనయన్తి ఉభోపేతే, అన్తోవుత్థఞ్చ సన్నిధిం.

౧౦౦.

సత్తాహకాలికే ¶ సత్త, అహాని అతినామితే;

పాచిత్తి పాళినారుళ్హే, సప్పిఆదిమ్హి దుక్కటం.

౧౦౧.

నిస్సట్ఠలద్ధం మక్ఖేయ్య, నఙ్గం నజ్ఝోహరేయ్య చ;

వికప్పేన్తస్స సత్తాహే, సామణేరస్సధిట్ఠతో;

మక్ఖనాదిఞ్చ నాపత్తి, అఞ్ఞస్స దదతోపి చ.

౧౦౨.

యావకాలికఆదీని, సంసట్ఠాని సహత్తనా;

గాహాపయన్తి సబ్భావం, తస్మా ఏవముదీరితం.

౧౦౩.

పురే పటిగ్గహితఞ్చ, సత్తాహం యావజీవికం;

సేసకాలికసమ్మిస్సం, పాచిత్తి పరిభుఞ్జతో.

౧౦౪.

యావకాలికసమ్మిస్సం, ఇతరం కాలికత్తయం;

పటిగ్గహితం తదహు, తదహేవ చ భుఞ్జయే.

౧౦౫.

యామకాలికసమ్మిస్సం, సేసమేవం విజానియం;

సత్తాహకాలికమిస్సఞ్చ, సత్తాహం కప్పతేతరన్తి.

౯. పటిగ్గాహనిద్దేసో

పటిగ్గాహోతి –

౧౦౬.

దాతుకామాభిహారో చ, హత్థపాసేరణక్ఖమం;

తిధా దేన్తే ద్విధా గాహో, పఞ్చఙ్గేవం పటిగ్గహో.

౧౦౭.

అసంహారియే తత్థజాతే, సుఖుమే చిఞ్చఆదినం;

పణ్ణే వాసయ్హభారే చ, పటిగ్గాహో న రూహతి.

౧౦౮.

సిక్ఖామరణలిఙ్గేహి, అనపేక్ఖవిసగ్గతో;

అచ్ఛేదానుపసమ్పన్న-దానా గాహోపసమ్మతి.

౧౦౯.

అప్పటిగ్గహితం ¶ ¶ సబ్బం, పాచిత్తి పరిభుఞ్జతో;

సుద్ధఞ్చ నాతిబహలం, కప్పతే ఉదకం తథా.

౧౧౦.

అఙ్గలగ్గమవిచ్ఛిన్నం, దన్తక్ఖికణ్ణగూథకం;

లోణస్సుఖేళసిఙ్ఘాణి-సేమ్హముత్తకరీసకం.

౧౧౧.

గూథమత్తికముత్తాని, ఛారికఞ్చ తథావిధే;

సామం గహేత్వా సేవేయ్య, అసన్తే కప్పకారకే.

౧౧౨.

దురూపచిణ్ణే రజోకిణ్ణే, అథుగ్గహప్పటిగ్గహే;

అన్తోవుత్థే సయంపక్కే, అన్తోపక్కే చ దుక్కటన్తి.

౧౦. అకప్పియమంసనిద్దేసో

మంసేసు చ అకప్పియన్తి –

౧౧౩.

మనుస్సహత్థిఅస్సానం, మంసం సునఖదీపినం;

సీహబ్యగ్ఘతరచ్ఛానం, అచ్ఛస్స ఉరగస్స చ.

౧౧౪.

ఉద్దిస్సకతమంసఞ్చ, యఞ్చ అప్పటివేక్ఖితం;

థుల్లచ్చయం మనుస్సానం, మంసే సేసేసు దుక్కటం.

౧౧౫.

అట్ఠీపి లోహితం చమ్మం, లోమమేసం న కప్పతి;

సచిత్తకంవ ఉద్దిస్స-కతం సేసా అచిత్తకాతి.

౧౧. నిస్సగ్గియనిద్దేసో

నిస్సగ్గియానీతి ¶ –

౧౧౬.

అరూపియం రూపియేన, రూపియం ఇతరేన చ;

రూపియం పరివత్తేయ్య, నిస్సగ్గి ఇధ రూపియం.

౧౧౭.

కహాపణో సజ్ఝు సిఙ్గీ, వోహారూపగమాసకం;

వత్థముత్తాది ఇతరం, కప్పం దుక్కటవత్థు చ.

౧౧౮.

‘‘ఇమం ¶ గహేత్వా భుత్వా వా, ఇమం దేహి కరానయ;

దేమి వా’’తి సమాపన్నే, నిస్సగ్గి కయవిక్కయే.

౧౧౯.

అత్తనో అఞ్ఞతో లాభం, సఙ్ఘస్సఞ్ఞస్స వా నతం;

పరిణామేయ్య నిస్సగ్గి, పాచిత్తి చాపి దుక్కటం.

౧౨౦.

అనిస్సజ్జిత్వా నిస్సగ్గిం, పరిభుఞ్జే న దేయ్య వా;

నిస్సట్ఠం సకసఞ్ఞాయ, దుక్కటం అఞ్ఞథేతరన్తి.

౧౨. పాచిత్తియనిద్దేసో

పాచిత్తీతి –

౧౨౧.

ముసావాదోమసావాదే, పేసుఞ్ఞహరణే తథా;

పదసోధమ్మసాగారే, ఉజ్ఝాపనకఖీయనే.

౧౨౨.

తలసత్తిఅనాదరకుక్కుచ్చుప్పాదనేసు చ;

గామప్పవేసనాపుచ్ఛా, భోజనే చ పరమ్పరా.

౧౨౩.

అనుద్ధరిత్వా ¶ గమనే, సేయ్యం సేనాసనాని వా;

ఇత్థియాద్ధానగమనే, ఏకేకాయ నిసీదనే.

౧౨౪.

భీసాపనాకోటనఅఞ్ఞవాదే,

విహేసదుట్ఠుల్లపకాసఛాదే;

హాసోదకే నిచ్ఛుభనే విహారా,

పాచిత్తి వుత్తానుపఖజ్జసయనేతి.

౧౩. సమణకప్పనిద్దేసో

సమణకప్పాతి –

౧౨౫.

భూతగామసమారమ్భే, పాచిత్తి కతకప్పియం;

నఖేన వాగ్గిసత్థేహి, భవే సమణకప్పియం.

౧౨౬.

స మూలఖన్ధబీజగ్గ-ఫళుబీజప్పభావితో;

ఆరమ్భే దుక్కటం బీజం, భూతగామవియోజితం.

౧౨౭.

నిబ్బట్టబీజం ¶ నోబీజ-మకతఞ్చాపి కప్పతి;

కటాహబద్ధబీజాని, బహిద్ధా వాపి కారయే.

౧౨౮.

ఏకాబద్ధేసు బీజేసు, భాజనే వాపి భూమియం;

కతే చ కప్పియేకస్మిం, సబ్బేస్వేవ కతం భవే.

౧౨౯.

నిక్ఖిత్తే కప్పియం కత్వా, మూలపణ్ణాని జాయరుం;

కప్పియం పున కారేయ్య, భూతగామో హి సో తదా.

౧౩౦.

సపణ్ణో ¶ వా అపణ్ణో వా, సేవాలోదకసమ్భవో;

చేతియాదీసు సేవాలో, నిబ్బట్టద్వత్తిపత్తకో;

భూతగామోవ బీజమ్పి, మూలపణ్ణే వినిగ్గతే.

౧౩౧.

ఘటాదిపిట్ఠే సేవాలో, మకుళం అహిఛత్తకం;

దుక్కటస్సేవ వత్థూని, ఫుల్లమబ్యవహారికం.

౧౩౨.

లాఖానియ్యాసఛత్తాని, అల్లరుక్ఖే వికోపియ;

గణ్హతో తత్థ పాచిత్తి, ఛిన్దతో వాపి అక్ఖరం.

౧౩౩.

పీళేతుం నాళికేరాదిం, దారుమక్కటకాదినా;

ఛిన్దితుం గణ్ఠికం కాతుం, తిణాదిం న చ కప్పతి.

౧౩౪.

భూతగామం వ బీజం వా, ఛిన్ద భిన్దోచినాహి వా;

ఫాలేహి విజ్ఝ పచ వా, నియమేత్వా న భాసయే.

౧౩౫.

ఇమం కరోహి కప్పియం, ఇమం గణ్హేదమాహర;

ఇమం దేహి ఇమం సోధేహేవం వట్టతి భాసితున్తి.

౧౪. భూమినిద్దేసో

భూమియోతి –

౧౩౬.

సమ్ముతుస్సావనన్తా చ, గోనిసాదీ గహాపతి;

కప్పియా భూమియో యాసు, వుత్థం పక్కఞ్చ కప్పతి.

౧౩౭.

వాసత్థాయ ¶ కతే గేహే, సఙ్ఘికే వేకసన్తకే;

కప్పియా కుటి లద్ధబ్బా, సహసేయ్యప్పహోనకే.

౧౩౮.

గేహే ¶ సఙ్ఘస్స వేకస్స, కరమానేవమీరయం;

పఠమిట్ఠకథమ్భాదిం, ఠపేయ్యుస్సావనన్తికా;

‘‘కప్పియకుటిం కరోమ, కప్పియకుటిం కరోమా’’తి.

౧౩౯.

యేభుయ్యేనాపరిక్ఖిత్తో, ఆరామో సకలోపి వా;

వుచ్చతే ‘‘గోనిసాదీ’’తి, సమ్ముతీ సఙ్ఘసమ్మతా.

౧౪౦.

భిక్ఖుం ఠపేత్వా అఞ్ఞేహి, దిన్నో తేసంవ సన్తకో;

అత్థాయ కప్పకుటియా, గేహో గహపతీ మతో.

౧౪౧.

అకప్పకుటియా వుత్థసప్పిఆదీహి మిస్సితం;

వజేయ్య అన్తోవుత్థత్తం, పురిమం కాలికద్వయం.

౧౪౨.

తేహేవ భిక్ఖునా పక్కం, కప్పతే యావజీవికం;

నిరామిసంవ సత్తాహం, సామిసే సామపాకతా.

౧౪౩.

ఉస్సావనన్తికా యేహి, థమ్భాదీహి అధిట్ఠితా;

తేసుయేవాపనీతేసు, తదఞ్ఞేసుపి తిట్ఠతి.

౧౪౪.

సబ్బేసు అపనీతేసు, భవే జహితవత్థుకా;

గోనిసాదీ పరిక్ఖిత్తే, సేసా ఛదనవిబ్భమాతి.

౧౫. ఉపజ్ఝాచరియవత్తనిద్దేసో

ఉపజ్ఝాచరియవత్తానీతి –

౧౪౫.

నిస్సాయుపజ్ఝాచరియే, వసమానో సుపేసలో;

దన్తకట్ఠాసనం తోయం, యాగుం కాలే దదే సదా.

౧౪౬.

పత్తే వత్తం చరే గామ-ప్పవేసే గమనాగమే;

ఆసనే పాదపీఠే చ, కథలోపాహనచీవరే.

౧౪౭.

పరిభోజనీయపానీయ-వచ్చప్పస్సావఠానిసు ¶ ;

విహారసోధనే వత్తం, పున పఞ్ఞాపనే తథా.

౧౪౮.

న ¶ పప్ఫోటేయ్య సోధేన్తో, పటివాతే చ సఙ్గణే;

విహారం భిక్ఖు పానీయ-సామన్తా సయనాసనం.

౧౪౯.

న్హానే న్హాతస్స కాతబ్బే, రఙ్గపాకే చ ధోవనే;

సిబ్బనే చీవరే థేవే, రజన్తో న వజే ఠితే.

౧౫౦.

ఏకచ్చస్స అనాపుచ్ఛా, పత్తం వా చీవరాని వా;

న దదేయ్య న గణ్హేయ్య, పరిక్ఖారఞ్చ కిఞ్చనం.

౧౫౧.

ఏకచ్చం పచ్ఛతో కాతుం, గన్తుం వా తస్స పచ్ఛతో;

పిణ్డపాతఞ్చ నిన్నేతుం, నీహరాపేతుమత్తనో.

౧౫౨.

కిచ్చయం పరికమ్మం వా, కేసచ్ఛేదఞ్చ అత్తనో;

కారాపేతుం వ కాతుం వా, అనాపుచ్ఛా న వట్టతి.

౧౫౩.

గామం సుసానం నిస్సీమం, దిసం వా గన్తుమిచ్ఛతో;

అత్తనో కిచ్చయం వాపి, అనాపుచ్ఛా న వట్టతి.

౧౫౪.

ఉప్పన్నం అరతిం దిట్ఠిం, కుక్కుచ్చం వా వినోదయే;

కరేయ్య వాపి ఉస్సుక్కం, సఙ్ఘాయత్తేసు కమ్మసు.

౧౫౫.

గిలానేసు ఉపట్ఠేయ్య, వుట్ఠానం నేసమాగమే;

వత్తభేదేన సబ్బత్థ, అనాదరేన దుక్కటన్తి.

౧౬. వచ్చపస్సావట్ఠానికనిద్దేసో

వచ్చపస్సావట్ఠానికన్తి ¶ –

౧౫౬.

న కరేయ్య యథావుడ్ఢం, వచ్చం యాతానుపుబ్బియా;

వచ్చపస్సావకుటియో, న్హానతిత్థఞ్చ లబ్భతి.

౧౫౭.

పవిసేయ్యుబ్భజిత్వా నో, సహసా పవిసేయ్య చ;

ఉక్కాసిత్వావుబ్భజేయ్య, పాదుకాస్వేవ సణ్ఠితో.

౧౫౮.

న ¶ కరే నిత్థునం వచ్చం, దన్తకట్ఠఞ్చ ఖాదయం;

వచ్చపస్సావదోణీనం, న కరేయ్యుభయం బహి.

౧౫౯.

కూపే కట్ఠం న పాతేయ్య, ఖేళం పస్సావదోణియా;

నావలేఖేయ్య ఫరుసే-నుహతఞ్చాపి ధోవయే.

౧౬౦.

న నిక్ఖమేయ్య సహసా-వుబ్భజిత్వా న నిక్ఖమే;

చపు చపు నాచమేయ్య, ఉక్లాపఞ్చ విసోధయేతి.

౧౭. ఆపుచ్ఛకరణనిద్దేసో

ఆపుచ్ఛకరణన్తి –

౧౬౧.

అనజ్ఝిట్ఠోవ థేరేన, పాతిమోక్ఖం న ఉద్దిసే;

ధమ్మం న కథయే పఞ్హం, న పుచ్ఛే న చ విస్సజే.

౧౬౨.

ఆపుచ్ఛిత్వా కథేన్తస్స, పున వుడ్ఢతరాగమే;

పున ఆపుచ్ఛనం నత్థి, భత్తగ్గే చానుమోదతో.

౧౬౩.

వసన్తో ¶ చ అనాపుచ్ఛా, వుడ్ఢేనేకవిహారకే;

న సజ్ఝాయేయ్య ఉద్దేసం, పరిపుచ్ఛఞ్చ నో దదే.

౧౬౪.

ధమ్మం న భాసయే దీపం, న కరే న చ విజ్ఝపే;

వాతపానం కవాటం వా, వివరేయ్య థకేయ్య చ.

౧౬౫.

చఙ్కమే చఙ్కమన్తోపి, వుడ్ఢేన పరివత్తయే;

యేన వుడ్ఢో స సఙ్ఘాటి-కణ్ణేనేనం న ఘట్టయేతి.

౧౮. నగ్గనిద్దేసో

నగ్గోతి –

౧౬౬.

నగ్గో మగ్గం వజే భుఞ్జే, పివే ఖాదే న సాయయే;

న గణ్హే న దదే నేవ, వన్దే వన్దాపయేయ్య వా.

౧౬౭.

పరికమ్మం న కారేయ్య, న కరే పటిఛాదిసు;

పరికమ్మే దువే వత్థ-చ్ఛాది సబ్బత్థ కప్పియాతి.

౧౯. న్హానకప్పనిద్దేసో

న్హానకప్పోతి ¶ –

౧౬౮.

న చ న్హాయేయ్య థేరానం, పురతోపరి వా తథా;

దదేయ్య ఓతరన్తానం, మగ్గముత్తరమానకో.

౧౬౯.

కుట్టత్థమ్భతరుట్టానే, న్హాయమానో న ఘంసయే;

కాయం గన్ధబ్బహత్థేన, కురువిన్దకసుత్తియా.

౧౭౦.

మల్లకేనాఞ్ఞమఞ్ఞం ¶ వా, సరీరేన న ఘంసయే;

కపాలిట్ఠకఖణ్డాని, వత్థవట్టి చ వట్టతి.

౧౭౧.

సబ్బేసం పుథుపాణీ చా-కల్లస్సాకతమల్లకం;

పాసాణఫేణకథలా, కప్పన్తి పాదఘంసనేతి.

౨౦. అవన్దియనిద్దేసో

అవన్దియోతి –

౧౭౨.

ఉక్ఖిత్తానుపసమ్పన్న-నానాసంవాసఇత్థియో;

నవో చ గరుకట్ఠో చ, పణ్డకో చ అవన్దియాతి.

౨౧. చమ్మనిద్దేసో

చమ్మన్తి –

౧౭౩.

మిగాజేళకచమ్మాని, కప్పన్తి పరిభుఞ్జితుం;

రోహితేణిపసదా చ, కురుఙ్గా మిగజాతికా.

౧౭౪.

అనుఞ్ఞాతత్తయా అఞ్ఞం, చమ్మం దుక్కటవత్థుకం;

థవికోపాహనే చమ్మం, సబ్బం కప్పతిమానుసన్తి.

౨౨. ఉపాహననిద్దేసో

ఉపాహనా చేవాతి –

౧౭౫.

మజ్ఝదేసే న కప్పన్తి, గణఙ్గణూపాహనా నవా;

సబ్బస్స కప్పన్తారామే, సబ్బత్థాకల్లకస్స చ.

౧౭౬.

సబ్బనీలకఓదాతపీతలోహితకణ్హకా ¶ ¶ ;

మహారఙ్గమహానామ-రఙ్గరత్తా చుపాహనా.

౧౭౭.

సబ్బమఞ్జేట్ఠికా చిత్రా, నీలపీతాదివద్ధికా;

తిత్తిరపత్తికా మేణ్డ-అజవిసాణవద్ధికా.

౧౭౮.

ఖల్లబద్ధా పుటబద్ధా, తూలపుణ్ణా చుపాహనా;

పాలిగుణ్ఠిమకా మోర-పిఞ్ఛేన పరిసిబ్బితా.

౧౭౯.

విచ్ఛికాళికతా సీహబ్యగ్ఘుద్దాజినదీపినం;

మజ్జారకాళకోలూకచమ్మేహి చ పరిక్ఖటా;

పాదుకా సఙ్కమనీయా, కోచి ధారేయ్య దుక్కటం.

౧౮౦.

నీలాదివణ్ణం సకలం, పుఞ్ఛిత్వా వేకదేసకం;

ఉపాహనా వళఞ్జేయ్య, హారేత్వా ఖల్లకాదికన్తి.

౨౩. అనోలోకియనిద్దేసో

అనోలోకియన్తి –

౧౮౧.

సారత్తో ఇత్థియా యోనిం, ముఖం వా భిక్ఖదాయియా;

పరస్స పత్తముజ్ఝానసఞ్ఞీ వా అత్తనో ముఖం;

ఆదాసోదకపత్తే వా, ఓలోకేయ్యస్స దుక్కటన్తి.

౨౪. అఞ్జనీనిద్దేసో

అఞ్జనీతి ¶ –

౧౮౨.

వట్టాట్ఠసోళసంసా వా, మట్ఠా వట్టతి అఞ్జనీ;

తిస్సోపి మూలే గీవాయం, లేఖా ఏకావ బన్ధితుం.

౧౮౩.

యం కిఞ్చి రూపం మాలాదికమ్మం మకరదన్తకం;

గోముత్తకడ్ఢచన్దాది-వికారం నేత్థ వట్టతి.

౧౮౪.

లబ్భేకవణ్ణసుత్తేన, సిబ్బితుం థవికా తథా;

సిపాటి కుఞ్చికాకోసో, సలాకాపి అచిత్తకా.

౧౮౫.

సఙ్ఖనాభివిసాణట్ఠి-నళదన్తమయా ¶ తథా;

ఫలకట్ఠమయా వేళు-లాఖాలోహమయాపి చ.

౧౮౬.

అఞ్జనియో సలాకాయో, ధూమనేత్తా చ లబ్భరే;

తథా సత్థకదణ్డాని, నత్థుదానా చ తమ్మయాతి.

౨౫. అకప్పియసయననిద్దేసో

అకప్పియసయనానీతి –

౧౮౭.

ఆసన్దీ తూలీ పల్లఙ్కో, పటికం గోనచిత్తకం;

పటలీ వికతీ ఉద్ద-లోమీ ఏకన్తలోమికా.

౧౮౮.

కుత్తం కోసేయ్యం కట్టిస్సం, హత్థిఅస్సరథత్థరా;

జినప్పవేణికదలీ-మిగప్పవరఅత్థరా.

౧౮౯.

సలోహితవితానఞ్చు-భతోరత్తూపధానకం ¶ ;

అకప్పియాని ఏతాని, దుక్కటం పరిభుఞ్జతో.

౧౯౦.

ఆసన్దాదిత్తయా సేసే, లబ్భతే గిహిసన్తకే;

ధమ్మాసనే చ భత్తగ్గే, ఘరే చాపి నిసీదితుం;

భూమత్థరణసఙ్ఖేపే, సయితుఞ్చాపి కప్పతి.

౧౯౧.

చతురంసపీఠా సత్తఙ్గా, పఞ్చఙ్గా ఉచ్చపాదకా;

తూలోనద్ధా ఘరేయేవ, మఞ్చపీఠా నిసీదితుం.

౧౯౨.

చోళవాకుణ్ణపణ్ణానం, తిణానఞ్చేవ పూరితా;

చీవరచ్ఛవియో పఞ్చ, భిసీ సబ్బత్థ కప్పియా.

౧౯౩.

తూలత్తయం భిసిగబ్భో, లోమాని మిగపక్ఖినం;

బిమ్బోహనే అనుఞ్ఞాతం, తూలవజ్జా మసూరకే.

౧౯౪.

మనుస్సలోమముణ్ణాయం, పణ్ణే పుప్ఫం తమాలకం;

సుద్ధం న ఆసనఞ్చేవ, లబ్భమప్పటివేక్ఖితన్తి.

౨౬. సమానాసనికనిద్దేసో

సమానాసనికోపి ¶ చాతి –

౧౯౫.

తివస్సన్తరానుఞ్ఞాతం, భిక్ఖూనమేకమాసనం;

సత్తవస్సతివస్సేహి, పఞ్చవస్సో నిసీదితుం.

౧౯౬.

ఠపేత్వా పణ్డకం ఇత్థిం, ఉభతోబ్యఞ్జనం ముని;

దీఘాసనే అనుఞ్ఞాసి, సబ్బేహేవ నిసీదితుం.

౧౯౭.

అన్తం ¶ దీఘాసనం తిణ్ణం, యం పహోతి నిసీదితుం;

మఞ్చకే వాపి పీఠే వా, ద్విన్నం లబ్భం నిసీదితున్తి.

౨౭. అసంవాసికనిద్దేసో

అసంవాసికో చాతి –

౧౯౮.

ఉక్ఖిత్తోనుపసమ్పన్నో, భిక్ఖునీ ఛిన్నమూలకో;

నానాసంవాసనిస్సీమ-ట్ఠితవేహాయసణ్ఠితా;

ఏకాదస అభబ్బా చ, అసంవాసాతి దీపితాతి.

౨౮. కమ్మనిద్దేసో

కమ్మఞ్చాతి –

౧౯౯.

వగ్గేన అధమ్మకమ్మం, సమగ్గేన అధమ్మికం;

వగ్గేన ధమ్మకమ్మఞ్చ, సమగ్గేన చ ధమ్మికం;

చతుత్థంయేవానుఞ్ఞాతం, సేసకమ్మేసు దుక్కటం.

౨౦౦.

చతువగ్గో పఞ్చవగ్గో, దసవీసతివగ్గికో;

తిరేకవీసతివగ్గో, పఞ్చ సఙ్ఘా విభావితా.

౨౦౧.

చతువగ్గేత్థ అబ్భాను-పసమ్పదాపవారణా;

పఞ్చవగ్గో చ అబ్భానం, మజ్ఝదేసుపసమ్పదం.

౨౦౨.

దసవగ్గో ¶ చ అబ్భానం, ఠపేత్వా సబ్బకమ్మికో;

ఇతరో సబ్బకమ్మేసు, కమ్మప్పత్తోతి దీపితో.

౨౦౩.

చతువగ్గేన ¶ కత్తబ్బే, చత్తారో పకతత్తకా;

కమ్మప్పత్తా పరే ఛన్దా-రహా సేసేప్యయం నయో.

౨౦౪.

చతువగ్గాదికత్తబ్బం, అసంవాసకమ్మారహ;

గరుకట్ఠేస్వఞ్ఞతరం, కత్వాన గణపూరకం;

పరివాసాదికం కమ్మం, కతం కుప్పఞ్చ దుక్కటం.

౨౦౫.

అధమ్మకమ్మం వారేయ్య, అన్తరాయే దువే తయో;

దిట్ఠావిమేకోధిట్ఠానం, వారేన్తేవ తతోధికా.

౨౦౬.

కమ్మారహా అసంవాసా, ఖిత్తచిత్తదుఖట్టితా;

ఏతేసం సఙ్ఘమజ్ఝమ్హి, పటిక్ఖేపో న రుహతి.

౨౦౭.

పకతత్తేకసీమట్ఠ-సమసంవాసభిక్ఖునో;

ఆరోచేన్తస్సన్తమసో-నన్తరస్సాపి రూహతి.

౨౦౮.

కోపేతుం ధమ్మికం కమ్మం, పటిక్కోసేయ్య సమ్ముఖా;

తిరోక్ఖా కాయసామగ్గిం, ఛన్దం నో దేయ్య దుక్కటన్తి.

౨౯. మిచ్ఛాజీవవివజ్జనానిద్దేసో

మిచ్ఛాజీవవివజ్జనాతి –

౨౦౯.

దారుం వేళుం ఫలం పుప్ఫం, చుణ్ణం న్హానముఖోదకం;

మత్తికాదన్తకట్ఠాదిం, న దదే కులసఙ్గహా.

౨౧౦.

పారిభటకతాముగ్గ-సూప్యతావత్థువిజ్జయా;

పహేణదూతకమ్మేన, జఙ్ఘపేసనియేన వా.

౨౧౧.

అనుప్పదానప్పటిపిణ్డ-వేజ్జకమ్మేన ¶ ¶ వా పన;

నాఞ్ఞేన వాపి సమ్బుద్ధప్పటికుట్ఠేన జీవయే.

౨౧౨.

విఞ్ఞత్తినేసనాభూతుల్లపనాకుహనాదిహి;

కులదూసాదినుప్పన్నపచ్చయే పరివజ్జయేతి.

౩౦. వత్తనిద్దేసో

వత్తన్తి –

౨౧౩.

ఆగన్తుకో న ఆరామం, పవిసే సఉపాహనో;

సఛత్తోగుణ్ఠితో సీసే, కరిత్వా వాపి చీవరం.

౨౧౪.

పానీయేన న ధోవేయ్య, పాదే వుడ్ఢతరేపి చ;

ఆవాసికేభివాదేయ్య, పుచ్ఛేయ్య సయనాసనం.

౨౧౫.

గమికో పటిసామేత్వా, దారుమత్తికభణ్డకం;

విహారఞ్చ థకేత్వాన, ఆపుచ్ఛ సయనాసనం.

౨౧౬.

ఆపుచ్ఛితబ్బే అసతి, సంగోపేత్వాన సాధుకం;

పక్కమేయ్యఞ్ఞథా తస్స, పక్కన్తుం న చ కప్పతి.

౨౧౭.

ఆవాసికో పఞ్ఞాపేయ్య, వుడ్ఢాగన్తుస్స ఆసనం;

ఉపనిక్ఖిపే పాదోద-ప్పభుతిం పత్తచీవరం.

౨౧౮.

పచ్చుగ్గన్త్వాన గణ్హేయ్య, పానీయేన చ పుచ్ఛయే;

ఆగన్తుకేభివాదేయ్య, పఞ్ఞపే సయనాసనం.

౨౧౯.

అజ్ఝావుత్థమవుత్థం ¶ వా, గోచరాగోచరం వదే;

వచ్చపస్సావఠానాని, కతికం సేక్ఖసమ్ముతిం.

౨౨౦.

పవేసనిక్ఖమే కాలం, పరిభోజియపానియం;

నిసిన్నోవ నవకస్స, ఏతం సబ్బం సముద్దిసేతి.

౩౧. వికప్పనానిద్దేసో

వికప్పనా ¶ చేవాతి –

౨౨౧.

సమ్ముఖా పరమ్ముఖాతి, దువే వుత్తా వికప్పనా;

సమ్ముఖాయ వికప్పేన్తో, బ్యత్తస్సేకస్స సన్తికే;

‘‘ఇమం చీవరం తుయ్హం, వికప్పేమీ’’తి భాసయే.

౨౨౨.

ఏత్తావతా నిధేతుంవ, కప్పతీ న చ కప్పతి;

పరిభోగాదికం తేన, అప్పచ్చుద్ధటభావతో.

౨౨౩. ‘‘మయ్హం సన్తకం పరిభుఞ్జ వా విస్సజ్జేహి వా యథాపచ్చయం వా కరోహీ’’తి –

తేన పచ్చుద్ధటేయేవ, పరిభోగాది కప్పతి.

౨౨౪.

అపరా సమ్ముఖావేకా, భిక్ఖుస్సేకస్స సన్తికే;

గహేత్వా నామమేకస్స, పఞ్చన్నం సహధమ్మినం.

౨౨౫. ‘‘ఇమం చీవరం తిస్సస్స భిక్ఖునో, తిస్సాయ భిక్ఖునియా, తిస్సస్స సామణేరస్స, తిస్సాయ సామణేరియా, తిస్సాయ సిక్ఖమానాయ వికప్పేమీ’’తి వత్తబ్బం.

తేన భిక్ఖునా ‘‘తిస్సస్స భిక్ఖునో, తిస్సాయ భిక్ఖునియా, తిస్సస్స సామణేరస్స ¶ , తిస్సాయ సామణేరియా, తిస్సాయ సిక్ఖమానాయ సన్తకం పరిభుఞ్జ వా విస్సజ్జేహి వా యథాపచ్చయం వా కరోహీ’’తి వత్తబ్బం.

౨౨౬.

పరమ్ముఖావికప్పనే-కస్సన్తికేవమీరయే;

‘‘ఇమం చీవరం తుయ్హం వికప్పనత్థాయ దమ్మీ’’తి.

౨౨౭. తేన వత్తబ్బో ‘‘కో తే మిత్తో వా సన్దిట్ఠో వా’’తి. ఇతరేన చేవం వత్తబ్బం ‘‘తిస్సో భిక్ఖూ’’తి వా ¶ ‘‘తిస్సా భిక్ఖునీ’’తి వా ‘‘తిస్సో సామణేరో’’తి వా ‘‘తిస్సా సామణేరీ’’తి వా ‘‘తిస్సా సిక్ఖమానా’’తి వా.

పున తేన ‘‘అహం తిస్సస్స తిస్సాయ వా దమ్మీ’’తి వికప్పేత్వా తేనేవ ‘‘తిస్సస్స భిక్ఖునో, తిస్సాయ భిక్ఖునియా, తిస్సస్స సామణేరస్స, తిస్సాయ సామణేరియా, తిస్సాయ సిక్ఖమానాయ సన్తకం పరిభుఞ్జ వా విస్సజ్జేహి వా యథాపచ్చయం వా కరోహీ’’తి పచ్చుద్ధరితబ్బం.

౨౨౮.

దూరసన్తికత్తేకత్తబహుభావం విజానియ;

‘‘ఏతం ఇమ’’న్తి ‘‘ఏతాని, ఇమానీ’’తేత్థ యోజయే.

౨౨౯.

దసాహం మాసమేకం వా, పఞ్చ వా కథినత్థతే;

పారిపూరత్థమూనస్స, పచ్చాసా సతి మాసకం;

నుప్పాదయతి నిస్సగ్గిం, నాధిట్ఠితవికప్పితన్తి.

౩౨. నిస్సయనిద్దేసో

నిస్సయోతి –

౨౩౦.

బ్యత్తస్స పఞ్చవస్సస్స, నత్థి నిస్సయ కారియం;

యావజీవమ్పి అబ్యత్తో, నిస్సితోయేవ జీవతి.

౨౩౧.

ఏకంసం ¶ చీవరం కత్వా, పగ్గణ్హిత్వాన అఞ్జలిం;

ఉక్కుటికం నిసీదిత్వా, వదే యావతతీయకం;

‘‘ఆచరియో మే, భన్తే, హోహి,

ఆయస్మతో నిస్సాయ వచ్ఛామీ’’తి.

౨౩౨.

పక్కన్తే పక్ఖసఙ్కన్తే, విబ్భన్తే వాపి నిస్సయో;

మరణాణత్తుపజ్ఝాయ-సమోధానేహి సమ్మతి.

౨౩౩.

నిస్సాయ ¶ న వసేలజ్జిం, అపుబ్బం ఠానమాగతో;

ఆగమే చతుపఞ్చాహం, ఞాతుం భిక్ఖుసభాగతం.

౨౩౪.

అద్ధికస్స గిలానస్స, గిలానుపట్ఠకస్స చ;

యాచితస్స అరఞ్ఞే వా, సల్లక్ఖన్తేన ఫాసుకం;

సభాగే దాయకేసన్తే, వసితుం తావ లబ్భతీతి.

౩౩. కాయబన్ధననిద్దేసో

కాయబన్ధనన్తి –

౨౩౫.

అకాయబన్ధనో గామం, దుక్కటం పవిసేయ్య చే;

బన్ధేయ్య యత్థ సరతి, తత్థేవాసతియా గతో.

౨౩౬.

పట్టికా సూకరన్తన్తి, దువిధం కాయబన్ధనం;

దుస్సపట్టో చ రజ్జు చ, ఏకా తదనులోమికా.

౨౩౭.

మచ్ఛకణ్టకఖజ్జూరీ-పత్తా మట్ఠా చ పట్టికా;

లబ్భా దసా చతస్సోపి, అన్తే దిగుణసుత్తకం.

౨౩౮.

మాలాదిం ¶ కక్కటచ్ఛాదిం, దస్సేత్వా గుణసుత్తక;

కోట్టితా కుఞ్జరచ్ఛాదిం, పట్టికా న చ కప్పతి.

౨౩౯.

ఘటకం మకరముఖాదిం, న కప్పన్తి దసాముఖే;

ఉభన్తే ఘటకా లేఖా, విధే అఞ్ఞఞ్చ చిత్తకం.

౨౪౦.

దేడ్డుభకఞ్చ మురజం, మద్దవీణం కలాబుకం;

న కప్పన్తి దసాసు ద్వే, మజ్ఝిమాయేవ కప్పరే.

౨౪౧.

వేళుదన్తవిసాణట్ఠికట్ఠలాఖాఫలామయా;

సఙ్ఖనాభిమయా సుత్తనళలోహమయాపి చ;

విధా కప్పన్తి కప్పియా, గణ్ఠియో చాపి తమ్మయాతి.

పఠమభాణవారం నిట్ఠితం.

౩౪. పథవీనిద్దేసో

పథవీ చాతి –

౨౪౨.

జాతాజాతాతి ¶ దువిధా, సుద్ధమత్తికపంసుకా;

జాతాదడ్ఢా చ పథవీ, బహుమత్తికపంసుకా;

చాతుమాసాధికోవట్ఠపంసుమత్తికరాసి చ.

౨౪౩.

సుద్ధసక్ఖరపాసాణమరుమ్బకథలవాలుకా;

దడ్ఢా చ భూమి యేభుయ్యసక్ఖరాదిమహీపి చ;

దుతియా వుత్తరాసి చ, చాతుమాసోమవట్ఠకో.

౨౪౪.

ద్వే ¶ భాగా తీసు భాగేసు, మత్తికా యస్స భూమియా;

యేభుయ్యమత్తికా ఏసా, సేసేసుపి అయం నయో.

౨౪౫.

పాచిత్తి ఖణనే జాతే, జాతసఞ్ఞిస్స దుక్కటం;

ద్వేళ్హస్సాజాతసఞ్ఞిస్స, నాపత్తాణాపనే తథా.

౨౪౬.

పహారే పహారాపత్తి, ఖణమానస్స అత్తనా;

ఏకాయాణత్తియా ఏకా, నానాణత్తీసు వాచసో.

౨౪౭.

‘‘ఇమం ఠానమిమం కన్దమిధ వాపిం ఖణేత్థ చ;

జాలేహగ్గి’’న్తి వా వత్తుం, నియమేత్వా న వట్టతి.

౨౪౮.

‘‘థమ్భస్సిమస్సావాటం వా, మత్తికం జాన మాహర;

కరోహి కప్పియఞ్చే’’తి, వచనం వట్టతేదిసం.

౨౪౯.

అసమ్బద్ధం పథవియా, సుక్ఖకద్దమఆదికం;

కోపేతుం తనుకం లబ్భముస్సిఞ్చనీయకద్దమం.

౨౫౦.

గణ్డుప్పాదం ఉపచికామత్తికం మూసికుక్కిరం;

చాతుమాసాధికోవట్ఠం, లేడ్డాదిఞ్చ న కోపయే.

౨౫౧.

పతితే వాపిఆదీనం, కూలే ఉదకసన్తికే;

పాసాణే చ రజే లగ్గే, పతితే నవసోణ్డియా.

౨౫౨.

వమ్మికే ¶ మత్తికాకుట్టే, అబ్భోకాసుట్ఠితే తథా;

యేభుయ్యకథలట్ఠానే, తిట్ఠతిట్ఠకకుట్టకో.

౨౫౩.

థమ్భాదిం ¶ గణ్హితుం భూమిం, సఞ్చాలేత్వా వికోపయం;

ధారాయ భిన్దితుం భూమిం, కాతుం వా విసమం సమం.

౨౫౪.

సమ్ముఞ్జనీహి ఘంసితుం, కణ్టకాదిం పవేసితుం;

దస్సేస్సామీతి భిన్దన్తో, భూమిం చఙ్కమితుం పదం.

౨౫౫.

ఘంసితుం అఙ్గపచ్చఙ్గం, కణ్డురోగీ తటాదిసు;

హత్థం వా ధోవితుం భూమిం, ఘంసితుం న చ కప్పతి.

౨౫౬.

థమ్భాదిఉజుకుద్ధారో, పాసాణాదిపవట్టనం;

సాఖాదికడ్ఢనం రుక్ఖలతాచ్ఛేదనఫాలనం.

౨౫౭.

సేకో పస్సావఆదీనం, సుద్ధచిత్తస్స వట్టతి;

అల్లహత్థం ఠపేత్వాన, రజగ్గాహో చ భూమియా.

౨౫౮.

అగ్గిస్స అనుపాదానే, కపాలే ఇట్ఠకాయ వా;

పాతేతుం లబ్భతే అగ్గిం, భూమియం వావసే సతీతి.

౩౫. పరిక్ఖారనిద్దేసో

పరిక్ఖారోతి –

౨౫౯.

పఞ్చవణ్ణేహి సుత్తేహి, అన్తో బహి చ సిబ్బితుం;

గిరికూటడ్ఢచన్దాదిం, ఛత్తే పణ్ణే చ ఛిన్దితుం.

౨౬౦.

ఘటకం వాళరూపం వా, దణ్డే లేఖా న వట్టతి;

వట్టతీ దణ్డబున్దమ్హి, అహిచ్ఛత్తకసాదిసం.

౨౬౧.

సిబ్బితుం ¶ ఏకవణ్ణేన, పఞ్జరం వా వినన్ధితుం;

థిరత్థం వట్టతీ ఛత్తే, దణ్డే లేఖావ బన్ధితుం.

౨౬౨.

అన్తే ¶ పట్టముఖే వాపి, వేణి సఙ్ఖలికాపి వా;

సూచివికారమఞ్ఞం వా, చీవరే న చ కప్పతి;

కప్పబిన్దువికారమ్పి, పాళికణ్ణికఆదికం.

౨౬౩.

గణ్ఠిపాసకపట్టాపి, చతుక్కోణావ అగ్ఘియం;

ముగ్గరో కక్కటచ్ఛాది-వికారం నేత్థ వట్టతి.

౨౬౪.

కోణసుత్తా చ పీళకా, దువిఞ్ఞేయ్యావ కప్పరే;

గన్ధం తేలం వ లాఖం వా, రజనే న చ పక్ఖిపే.

౨౬౫.

రత్తం సఙ్ఖేన మణినా, ఘట్టేయ్యఞ్ఞేన వా న చ;

ఘంసేయ్య దోణియం కత్వా, పహారే న చ ముట్ఠినా.

౨౬౬.

కణ్ణకోణకసుత్తాని, రత్తే ఛిన్దేయ్య చీవరే;

లేఖా న వట్టతీ ధమ్మ-కరణే ఛత్తవట్టియం.

౨౬౭.

లేఖం ఠపేత్వా మణికా, పీళకా కుఞ్చికాయ చ;

పిప్ఫలే చ పరిచ్ఛేద-లేఖా దణ్డమ్హి వట్టతి.

౨౬౮.

మాలాద్యరణియం పత్త-మణ్డలే భిత్తికమ్మ చ;

హేట్ఠా లేఖాద్వయం ఉద్ధం, అహిచ్ఛత్తకసాదిసం.

౨౬౯.

హిత్వా కత్తరయట్ఠిమ్హి, సూచిసణ్డాసకేపి చ;

యం కిఞ్చి గిరికూటాది-వణ్ణమట్ఠం న వట్టతి.

౨౭౦.

బిమ్బోహనే ¶ భిసిమఞ్చ-పీఠాదిసయనాసనే;

సమ్ముఞ్జనిమ్హి సఙ్కార-ఛడ్డనే రఙ్గభాజనే.

౨౭౧.

పానీయభాజనే పాద-పీఠే కథలికాయ చ;

పత్తాధారపిధానేసు, తాలవణ్టే చ బీజనే;

యం కిఞ్చి మాలాకమ్మాది-వణ్ణమట్ఠమవారితం.

౨౭౨.

సేనాసనే పన ద్వారకవాటాదిప్పభేదనే;

సోవణ్ణమయనుఞ్ఞాతం, వణ్ణమట్ఠమ్హి కా కథా.

౨౭౩.

విసాణనాళిలాబ్వాదిప్పభేదే ¶ తేలభాజనే;

పుమిత్థిరూపరహితం, వణ్ణమట్ఠమవారితన్తి.

౩౬. భేసజ్జనిద్దేసో

భేసజ్జన్తి –

౨౭౪.

జనస్స కాతుం భేసజ్జం, దాతుం వత్తుం న లబ్భతి;

భిక్ఖాచరియవిఞ్ఞత్తి, సకేహి సహధమ్మినం.

౨౭౫.

పితూనం తదుపట్ఠాకభిక్ఖునిస్సితభణ్డునం;

లబ్భం భేసజ్జకరణం, వేయ్యావచ్చకరస్స చ.

౨౭౬.

మహాచూళపితామాతాభాతాభగినిఆదినం;

తేసం సకేనత్తనియే, దాతబ్బం తావకాలికం.

౨౭౭.

కులదూసనవిఞ్ఞత్తి, భేసజ్జకరణాది హి;

మాతాపితూహి సమ్బన్ధఞాతకేసు న రూహతి.

౨౭౮.

పిణ్డపాతో ¶ అనామట్ఠో, మాతాదీనమవారితో;

ఛన్నం దామరికచోరస్స, దాతుమిస్సరియస్స చ.

౨౭౯.

తేసం సుత్తోదకేహేవ, పరిత్తం కయిరా నత్తనో;

భణితబ్బం భణాపేన్తే, పరిత్తం సాసనోగధం.

౨౮౦.

సీలం ధమ్మం పరిత్తం వా, ఆగన్త్వా దేతు భాసతు;

దాతుం వత్తుఞ్చ లబ్భతి, గన్త్వా కేనచి పేసితోతి.

౩౭. ఉగ్గహనిద్దేసో

ఉగ్గహోతి –

౨౮౧.

కమ్మచేతియసఙ్ఘఞ్ఞ-పుగ్గలత్థం గణస్స చ;

దసభేదమ్పి రతనం, ఉగ్గణ్హన్తస్స దుక్కటం.

౨౮౨.

నిస్సగ్గి ¶ తేసు అత్తత్థం, ద్వీసు సేసేసు దుక్కటం;

అనామసిత్వా వుత్తే తు, గణం సఙ్ఘఞ్చ పుగ్గలం.

౨౮౩.

‘‘చేత్యస్స నవకమ్మస్స, దమ్మీ’’తి న పటిక్ఖిపే;

వదే కప్పియకారానం, ‘‘వదన్తేవమిమే’’ ఇతి.

౨౮౪.

ఖేత్తం వత్థుం తళాకం వా, దేన్తే దాసపస్వాదికం;

పటిక్ఖిపిత్వా గణ్హేయ్య, కప్పియేన కమేన చ;

ఖేత్తాదీని విహారస్స, వుత్తే దమ్మీతి వట్టతి.

౨౮౫.

నవమాతికకేదార-తళాకకిరియానవే;

మత్తికుద్ధరణం బన్ధో, థిరకారో చ ఆళియా.

౨౮౬.

తిరేకభాగగహణం ¶ , కేదారే అనవే నవే;

అపరిచ్ఛన్నభాగే చ, సస్సే ‘‘దేథేత్తకే’’ ఇతి;

కహాపణుట్ఠాపనఞ్చ, సబ్బేసమ్పి అకప్పియం.

౨౮౭.

అవత్వా కస వప్పిచ్చాదేత్తికాయ చ భూమియా;

పతిట్ఠాపేతి భూమిం వా, భాగో దేయ్యోతి ఏత్తకో.

౨౮౮.

భూమిభాగే కతం సస్సం, ఏత్తకే గణ్హథేత్తకం;

గణ్హనత్థం వదన్తేవం, పమాణం దణ్డరజ్జుభి.

౨౮౯.

మిననే రక్ఖణే ఠత్వా, ఖలే తంనీహరాపనే;

కోట్ఠాదిపటిసామనే, తస్సేవేతమకప్పియం.

౨౯౦.

పటిసామేయ్య పాచిత్తి, యం కిఞ్చి గిహిసన్తకం;

భణ్డాగారికసీసేన, సచేపి పితుసన్తకం.

౨౯౧.

పితూనం కప్పియం వత్థుం, అవస్సం పటిసామియం;

అత్తనో సన్తకం కత్వా, లబ్భతే పటిసామితుం.

౨౯౨.

దేహీతి పటిసామేత్వా, వుత్తే చాపి పటిక్ఖిపే;

పాతేత్వాన గతే లబ్భం, పలిబోధోతి గోపితుం.

౨౯౩.

కమ్మం ¶ కరోన్తో ఆరామే, సకం వడ్ఢకిఆదయో;

పరిక్ఖారఞ్చ సయన-భణ్డం వా రాజవల్లభా.

౨౯౪.

దేహీతి పటిసామేత్వా, వదన్తి యది ఛన్దతో;

న కరేయ్య భయా ఠానం, గుత్తం దస్సేతు వట్టతి.

౨౯౫.

బలక్కారేన ¶ పాతేత్వా, గతేసు పటిసామితుం;

భిక్ఖుం మనుస్సా సఙ్కన్తి, నట్ఠే వత్థుమ్హి తాదిసే.

౨౯౬.

విహారావసథస్సన్తో, రతనం రత్నసమ్మతం;

నిక్ఖిపేయ్య గహేత్వాన, మగ్గేరఞ్ఞేపి తాదిసే;

సామికానాగమం ఞత్వా, పతిరూపం కరీయతీతి.

౩౮. కులదూసననిద్దేసో

దూసనన్తి –

౨౯౭.

పుప్ఫం వేళుం ఫలం చుణ్ణం, దన్తకట్ఠఞ్చ మత్తికం;

సఙ్గహణత్థం దదతో, కులదూసనదుక్కటం.

౨౯౮.

థుల్లచ్చయం గరుభణ్డం, ఇస్సరేనేత్థ సఙ్ఘికం;

దేన్తస్స దుక్కటాదీని, థేయ్యా సఙ్ఘఞ్ఞ సన్తకం.

౨౯౯.

కులసఙ్గహా రోపేతుం, రోపాపేతుఞ్చ సబ్బథా;

ఫలపుప్ఫూపగం రుక్ఖం, జగ్గితుఞ్చ న వట్టతి.

౩౦౦.

నిమిత్తోభాసతో కప్పవోహారపరియాయతో;

అత్తనో పరిభోగత్థం, రోపనాదీని లబ్భరే.

౩౦౧.

వుత్తావ వేజ్జికా జఙ్ఘపేసనే గిహికమ్మసు;

ఠపేత్వా పితరో భణ్డుం, వేయ్యావచ్చకరం సకం.

౩౦౨.

దుక్కటం పదవారేన, హరణే దూతసాసనం;

సాసనం అగ్గహేత్వాపి, పఠమం వదతో పున.

౩౦౩.

ఉప్పన్నపచ్చయా ¶ ¶ ఏవం, పఞ్చన్నమ్పి అకప్పియా;

అభూతారోచనారూప-సంవోహారుగ్గహాదిసా.

౩౦౪.

హరాపేత్వా హరిత్వాపి, పితూనం సేసఞాతినం;

పత్తానం వత్థుపూజత్థం, దాతుం పుప్ఫాని లబ్భతి;

మణ్డనత్థఞ్చ లిఙ్గాది-పూజత్థఞ్చ న లబ్భతి.

౩౦౫.

తథా ఫలం గిలానానం, సమ్పత్తిస్సరియస్స చ;

పరిబ్బయవిహీనానం, దాతుం సపరసన్తకం.

౩౦౬.

భాజేన్తే ఫలపుప్ఫమ్హి, దేయ్యం పత్తస్స కస్సచి;

సమ్మతేనాపలోకేత్వా, దాతబ్బమితరేన తు.

౩౦౭.

విహారే వా పరిచ్ఛిజ్జ, కత్వాన కతికం తతో;

దేయ్యం యథాపరిచ్ఛేదం, గిలానస్సేతరస్స వా;

యాచమానస్స కతికం, వత్వా రుక్ఖావ దస్సియా.

౩౦౮.

సిరీసకసవాదీనం, చుణ్ణే సేసే చ నిచ్ఛయో;

యథావుత్తనయో ఏవ, పణ్ణమ్పేత్థ పవేసయేతి.

౩౯. వస్సూపనాయికనిద్దేసో

వస్సూపనాయికా చేవాతి –

౩౦౯.

పురిమికా పచ్ఛిమికా, దువే వస్సూపనాయికా;

తత్థాలయపరిగ్గాహో, వచీభేదో చ ఏదిసో.

౩౧౦.

‘‘ఇమస్మిం ¶ విహారే ఇమం, తేమాసం వస్సం ఉపేమి;

ఇధ వస్సం ఉపేమీ’’తి, చిత్తుప్పాదేత్థ ఆలయో.

౩౧౧.

నోపేతుకామో ఆవాసం, తదహూతిక్కమేయ్య వా;

భవేయ్య దుక్కటాపత్తి, జానం వానుపగచ్ఛతో.

౩౧౨.

దుతియం ¶ ఉపగచ్ఛేయ్య, ఛిన్నవస్సోనుపాగతో;

న పక్కమేయ్య తేమాసం, అవసిత్వాన చారికం.

౩౧౩.

మాతాపితూనమత్థాయ, పఞ్చన్నం సహధమ్మినం;

గిలానతదుపట్ఠాక-భత్తమేసిస్సమోసధం.

౩౧౪.

పుచ్ఛిస్సామి ఉపట్ఠిస్సం, గన్త్వానభిరతం అహం;

వూపకాసిస్సం కుక్కుచ్చం, దిట్ఠిం గరుకమాదికం.

౩౧౫.

కరిస్సం వాపి కారేస్సం, వినోదనం వివేచనం;

వుట్ఠానం వాపి ఉస్సుక్కం, గన్తుమిచ్చేవమాదినా;

లబ్భం సత్తాహకిచ్చేన, పహితాపహితేపి వా.

౩౧౬.

సఙ్ఘకమ్మే వజే ధమ్మ-స్సవనత్థం నిమన్తితో;

గరూహి పహితో వాపి, గరూనం వాపి పస్సితుం.

౩౧౭.

న భణ్డధోవనుద్దేస-ఞాతుపట్ఠాకదస్సనే;

లబ్భం న పాపుణేయ్యజ్జే-వాగమిస్సన్తుదూరగో.

౩౧౮.

సేసఞాతీహి పహితే, భిక్ఖునిస్సితకేన చ;

ఉపాసకోపాసికాహి, నిద్దిసిత్వావ పేసితే.

౩౧౯.

వస్సచ్ఛేదే ¶ అనాపత్తి, అన్తరాయే సతత్తనో;

సఙ్ఘసామగ్గియా వా నో, ఛిన్నవస్సో పవారయే.

౩౨౦.

అజ్ఝోకాసే చ రుక్ఖస్స, సుసిరే విటపేపి వా;

ఛవకుటిఛత్తచాటీ-సూపగన్తుం న వట్టతి.

౩౨౧.

అసేనాసనికేనాపి, ఉపగన్తుం న లబ్భతి;

పవారేతుఞ్చ లబ్భతి, నావాసత్థవజూపగోతి.

౪౦. అవేభఙ్గియనిద్దేసో

అవేభఙ్గియన్తి –

౩౨౨.

ఆరామారామవత్థూని, విహారో తస్స వత్థు చ;

మఞ్చో పీఠం భిసి బిబ్బో-హనాదిసయనాసనం.

౩౨౩.

లోహకుమ్భీ ¶ కటాహో చ,

లోహభాణకవారకో;

కుఠారీ వాసి ఫరసు,

కుద్దాలో చ నిఖాదనం.

౩౨౪.

వల్లి వేళు తిణం పణ్ణం, ముఞ్జపబ్బజమత్తికా;

దారుమత్తికభణ్డాని, పఞ్చేతే అవిభాజియా.

౩౨౫.

థుల్లచ్చయం భాజయతో, భాజితాపి అభాజితా;

గరుభణ్డాని వుచ్చన్తి, ఏతేవిస్సజ్జియాని చ.

౩౨౬.

వల్లిడ్ఢబాహుమత్తాపి ¶ , వేళు అట్ఠఙ్గులాయతో;

తిణాది ముట్ఠిమత్తమ్పి, పణ్ణం ఏకమ్పి మత్తికా.

౩౨౭.

పాకతా పఞ్చవణ్ణా వా, సుధాకఙ్గుట్ఠ ఆదికా;

తాలపక్కప్పమాణాపి, దిన్నా వా తత్థజాతకా.

౩౨౮.

రక్ఖితా సఙ్ఘికా రజ్జు-యోత్తాదీపి అభాజియా;

నిట్ఠితే భాజియా కమ్మే, సఙ్ఘికే చేతియస్స వా.

౩౨౯.

పత్తాది భిక్ఖుసారుప్పం, తథా విప్పకతాకతం;

భాజియం లోహభణ్డేసు, వారకం పాదగణ్హకం.

౩౩౦.

వేళుమ్హి భాజియా తేల-నాళి కత్తరదణ్డకో;

ఛత్తదణ్డసలాకాయో, తథోపాహనదణ్డకో.

౩౩౧.

అనుఞ్ఞాతవాసిదణ్డో, కరణ్డో పాదగణ్హకో;

అరణఞ్జనిసిఙ్గాది, భిక్ఖూపకరణం తథా.

౩౩౨.

తచ్ఛితానిట్ఠితం దారుభణ్డం దన్తఞ్చ భాజియం;

భిక్ఖూపకరణే పాదఘటకో మత్తికామయో.

౩౩౩.

భాజియం కప్పియం చమ్మం, ఏళచమ్మమభాజియం;

గరునా గరుభణ్డఞ్చ, థావరం థావరేన చ.

౩౩౪.

థావరం ¶ పరివత్తేయ్య, తథా కత్వా చ భుఞ్జతు;

వల్లాదిం ఫాతికమ్మేన, గణ్హే సేసమభాజియన్తి.

౪౧. పకిణ్ణకనిద్దేసో

పకిణ్ణకన్తి ¶ –

౩౩౫.

సద్వారబన్ధనే ఠానే, సోదుక్ఖలకపాసకే;

సయన్తేన దివా ద్వారం, బన్ధేయ్య పరివట్టకం.

౩౩౬.

సన్తే విఞ్ఞుమ్హి పురిసే, ఆభోగో చాపి కప్పతి;

సవసే తం వినాకారం, సయన్తో దుక్కటం ఫుసే.

౩౩౭.

రతనానిత్థిరూపాని, ధఞ్ఞమిత్థిపసాధనం;

తూరియావుధభణ్డాని, ఆమసన్తస్స దుక్కటం.

౩౩౮.

సిత్థతేలోదతేలేహి, ఫణహత్థఫణేహి వా;

కోచ్ఛేనవాపి యో కేసే, ఓసణ్ఠేయ్యస్స దుక్కటం.

౩౩౯.

నేకపావురణా ఏకత్థరణా వా తువట్టయుం;

తథేకమఞ్చే భుఞ్జేయ్యుం, ఏకస్మిం వాపి భాజనే.

౩౪౦.

చతురఙ్గులతో ఊనమధికట్ఠఙ్గులం తథా;

దన్తకట్ఠం న ఖాదేయ్య, లసుణం న అకల్లకో.

౩౪౧.

హీనుక్కట్ఠేహి ఉక్కట్ఠం, హీనం వా జాతిఆదిహి;

ఉజుం వాఞ్ఞాపదేసేన, వదే దుబ్భాసితం దవా.

౩౪౨.

దీఘే నఖే చ కేసే చ, నాసలోమే న ధారయే;

న లబ్భం వీసతిమట్ఠం, సమ్బాధే లోమహారణం.

౩౪౩.

యథావుడ్ఢం న బాధేయ్య, సఙ్ఘుద్దిట్ఠంవ సఙ్ఘికం;

అధోతఅల్లపాదేహి, నక్కమే సయనాసనం;

సుధోతపాదకం వాపి, తథేవ సఉపాహనో.

౩౪౪.

సఙ్ఘాటియా ¶ ¶ న పల్లత్థే, భిత్తాదిం న అపస్సయే;

పరికమ్మకతం సన్తే, ఉదకే నో న ఆచమే.

౩౪౫.

అకప్పియసమాదానే, దవా సిలాపవిజ్ఝనే;

దేసనాయ సభాగాయ, ఆవికమ్మే చ దుక్కటం.

౩౪౬.

పటిస్సవవిసంవాదే, సుద్ధచిత్తస్స దుక్కటం;

పటిస్సవక్ఖణే ఏవ, పాచిత్తి ఇతరస్స తు.

౩౪౭.

న రుక్ఖమభిరూహేయ్య, సతి కిచ్చేవ పోరిసం;

ఆపదాసు యథాకామం, కప్పతీ అభిరూహితుం.

౩౪౮.

వినాద్ధానం వజన్తస్స, దుక్కటం పరిసావనం;

యాచమానస్స అద్ధానే, అదదన్తస్స దుక్కటం.

౩౪౯.

థుల్లచ్చయం ఫుసే అఙ్గజాతచ్ఛేదేన దుక్కటం;

ఆబాధప్పచ్చయాఞ్ఞత్ర, సేసఙ్గే అత్తఘాతనే.

౩౫౦.

చిత్తపోత్థకరూపాని, న కరే న చ కారయే;

న వుట్ఠాపేయ్య భుఞ్జన్తం, ఆరామారఞ్ఞగేహసు.

౩౫౧.

యానాని పుమయుత్తాని, సివికం హత్థవట్టకం;

పాటఙ్కిఞ్చ గిలానస్స, కప్పతీ అభిరూహితుం.

౩౫౨.

బుద్ధం ధమ్మఞ్చ సఙ్ఘఞ్చ, ఆరబ్భ కరణే దవం;

దుక్కటం పరిసం వాపి, అఞ్ఞస్స ఉపలాళనే.

౩౫౩.

కాయం ¶ ఊరుం నిమిత్తం వా, భిక్ఖునీనం న దస్సయే;

వివరిత్వా న సిఞ్చేయ్య, తా కద్దముదకాదినా.

౩౫౪.

న గణ్హతో చ ఓవాదం, న పచ్చాహరతోపి చ;

బాలం గిలానం గమియం, వజ్జయిత్వాన దుక్కటం.

౩౫౫.

లోకాయతం న వాచేయ్య, పలితం న చ గాహయే;

పేళాయపి న భుఞ్జేయ్య, న కీళే కిఞ్చి కీళితం.

౩౫౬.

పారుపే ¶ న నివాసేయ్య, గిహిపారుతనివాసనం;

సంవేల్లియం నివాసేయ్య, దాయం నాలిమ్పయేయ్య వా.

౩౫౭.

వడ్ఢిం పయోజయే యాచే, నోఞ్ఞాతకప్పవారితే;

అత్తనో పరిభోగత్థం, దిన్నమఞ్ఞస్స నో దదే;

అగ్గం గహేత్వా భుత్వా వా, కతిపాహం పునో దదే.

౩౫౮.

ఉద్దిస్స యాచనే రక్ఖం, ఞత్వాఞత్వా వ దణ్డినం;

గీవాస్స దణ్డితే దణ్డో, సయం దణ్డాపనే పన;

దణ్డస్స అగ్ఘభేదేన, ఞేయ్యా పారాజికాదికా.

౩౫౯.

హరన్తేసు పరిక్ఖారం, ‘‘చోరో చోరో’’తి భాసితే;

అనత్థాయేసం గణ్హన్తే, దణ్డం గీవాస్స తత్తకం.

౩౬౦.

విఘాసుచ్చారసఙ్కార-ముత్తం ఛడ్డేయ్య దుక్కటం;

బహి పాకారకుట్టానం, వళఞ్జే నావలోకియ;

హరితే వాపి వీహాది-నాళికేరాదిరోపిమే.

౩౬౧.

యోజాపేతుం ¶ పయోజేతుం, పయుత్తాని చ పస్సితుం;

న లబ్భం ధమ్మయుత్తమ్పి, నచ్చం గీతఞ్చ వాదితం;

‘‘ఉపహారం కరోమా’’తి, వుత్తే వా సమ్పటిచ్ఛితుం.

౩౬౨.

రాజాగారం పోక్ఖరణిం, ఉయ్యానం చిత్తగారకం;

కీళత్థం గచ్ఛతో దట్ఠుం, ఆరామం దుక్కటం కతం.

౩౬౩.

నవే న పటిబాహేయ్యా-సనేనుణ్హే న చీవరం;

నిదహేయ్య ఖమాపేయ్య, గరునా చ పణామితో.

౩౬౪.

అక్కోసనే పరమ్ముఖా, ఆపత్తీహి చ సత్తహి;

భిక్ఖుం ఉపాసకం వాపి, అఞ్ఞేనేవ చ దుక్కటం.

౩౬౫.

న లబ్భం వినిపాతేతుం, సద్ధాదేయ్యఞ్చ చీవరం;

లబ్భం పితూనం సేసానం, ఞాతీనమ్పి న లబ్భతి.

౩౬౬.

వస్సంవుత్థోఞ్ఞతోఞ్ఞత్ర ¶ , భాగం గణ్హేయ్య దుక్కటం;

పటిదేయ్య నట్ఠే జిణ్ణే, గీవా నో దేయ్య చోదితో;

ధురనిక్ఖేపతో తేసం, హోతి భణ్డగ్ఘకారియో.

౩౬౭.

న సన్తరుత్తరో గామం, కల్లో వా సఉపాహనో;

పవిసేయ్య న ధారేయ్య, చామరీమకసబీజనిం.

౩౬౮.

అగిలానో న ఛిన్దేయ్య, కేసే కత్తరియా బహి;

ఆరామతో న ధారేయ్య, ఛత్తం లబ్భతి గుత్తియా.

౩౬౯.

గాహేయ్య నుభతోకాజం, ఏకన్తరికకాజకం;

సీసక్ఖన్ధకటిభారా, హత్థోలమ్బో చ లబ్భతి.

౩౭౦.

ఆపత్తియా ¶ అనోకాస-కతం చోదేయ్య దుక్కటం;

సుద్ధస్స చ అవత్థుస్మిం, తథా ఓకాసకారణే.

౩౭౧.

అట్ఠఙ్గులాధికం మఞ్చపటిపాదం న ధారయే;

పకతఙ్గులేన సత్తానం, మఞ్చం వా ఉచ్చపాదకం.

౩౭౨.

మూగబ్బతాదిం గణ్హేయ్య, దుక్కటం తిత్థియబ్బతం;

ఖురభణ్డం పరిహరే, తథా న్హాపితపుబ్బకో.

౩౭౩.

యం కిఞ్చి యాచితుం హత్థకమ్మం తదనుసారతో;

లద్ధం గహేతుం నిక్కమ్మమయాచిత్వాపి కప్పతి;

కారేతుమాహరాపేతుం, యం కిఞ్చిపరసన్తకం.

౩౭౪.

గిహీనం గోపకే దేన్తే, గహేతుం దేతి యత్తకం;

లబ్భం యథాపరిచ్ఛేదం, సఙ్ఘచేతియసన్తకే.

౩౭౫.

ద్వీహాపజ్జేయ్య ఆపత్తిం, కాయవాచాహి వా ఛహి;

అలజ్జిఞ్ఞాణకుక్కుచ్చపకతత్తా సతిప్లవా;

అకప్పియే వా కప్పియే, కప్పాకప్పియసఞ్ఞితా.

౩౭౬.

అలజ్జిఞ్ఞాణతాపత్తిం ¶ , కాయవాచాహి ఛాదయే;

లిఙ్గే సఙ్ఘే గణేకస్మిం, చతుధాపత్తివుట్ఠితి.

౩౭౭.

పరికథోభాసవిఞ్ఞత్తి, న లబ్భా పచ్చయద్వయే;

విఞ్ఞత్తియేవ తతియే, సేసే సబ్బమ్పి లబ్భతి.

౩౭౮.

న రూహతచ్చయే దానం, పఞ్చన్నం సహధమ్మినం;

సఙ్ఘస్సేవ చ తం హోతి, గిహీనం పన రూహతి.

౩౭౯.

భిక్ఖు ¶ వా సామణేరో వా, కాలం కయిరాథూపస్సయే;

భిక్ఖుసఙ్ఘోవ దాయజ్జో, తత్థ సేసేప్యయంనయో.

౩౮౦.

పురిమస్సేవిమం దిన్నం, దేహి నేత్వాసుకస్సతి;

పచ్ఛిమస్సేవ దమ్మీతి, దిన్నం ఞత్వా ఇమం విధిం;

గణ్హే విస్సాసగాహం వాధిట్ఠే మతకచీవరం.

౩౮౧.

లోహభణ్డే పహరణిం, దారుభణ్డే చ దారుజం;

పత్తం పాదుకపల్లఙ్కం, ఆసన్దిం మత్తికామయే;

ఠపేత్వా కప్పతి సబ్బం, కతకం కుమ్భకారికన్తి.

౪౨. దేసనానిద్దేసో

దేసనాతి –

౩౮౨.

చాగో యో భిక్ఖుభావస్స, సా పారాజికదేసనా;

యథావుత్తేన వుట్ఠానం, గరుకాపత్తిదేసనా.

౩౮౩.

ఉక్కుటికం నిసీదిత్వా, పగ్గణ్హిత్వాన అఞ్జలిం;

థుల్లచ్చయాదిం దేసేయ్య, ఏవమేకస్స సన్తికే.

౩౮౪. ‘‘అహం, భన్తే, ఏకం థుల్లచ్చయాపత్తిం ఆపజ్జిం, తం తుమ్హమూలే పటిదేసేమీ’’తి వత్వా తేన ‘‘పస్ససి, ఆవుసో, తం ఆపత్తి’’న్తి వుత్తే ‘‘ఆమ, భన్తే, పస్సామీ’’తి వత్వా పున తేన ‘‘ఆయతిం, ఆవుసో, సంవరేయ్యాసీ’’తి వుత్తే ‘‘సాధు సుట్ఠు, భన్తే, సంవరిస్సామీ’’తి ¶ వత్తబ్బం. ‘‘అహం, భన్తే, ద్వే థుల్లచ్చయాపత్తియో ఆపజ్జిం, అహం భన్తే సమ్బహులా థుల్లచ్చయాపత్తియో ఆపజ్జిం, తా తుమ్హమూలే పటిదేసేమీ’’తి వత్తబ్బం.

నిస్సగ్గియేసు పన ‘‘ఇదం మే, భన్తే, చీవరం దసాహాతిక్కన్తం నిస్సగ్గియం, ఇమాహం ఆయస్మతో ¶ నిస్సజ్జామీ’’తి. ‘‘ఇమాని మే, భన్తే, చీవరాని…పే… ఏతం మే, భన్తే, చీవరం…పే… ఏతాని మే, భన్తే, చీవరాని దసాహాతిక్కన్తాని నిస్సగ్గియాని, ఏతానాహం ఆయస్మతో నిస్సజ్జామీ’’తి.

౩౮౫.

నిస్సజ్జిత్వాన దేసేయ్య, ఆపత్తిం తేన భిక్ఖునా;

పటిగ్గహేత్వా ఆపత్తిం, దేయ్యం నిస్సట్ఠచీవరం.

‘‘ఇమం, ఇమాని, ఏతం, ఏతాని చీవరాని ఆయస్మతో దమ్మీ’’తి.

౩౮౬. (క) ఇదం మే, భన్తే, చీవరం రత్తివిప్పవుత్థం అఞ్ఞత్ర భిక్ఖుసమ్ముతియా నిస్సగ్గియం.

(ఖ) ఇదం మే, భన్తే, అకాలచీవరం మాసాతిక్కన్తం నిస్సగ్గియం.

(గ) ఇదం మే, భన్తే, పురాణచీవరం అఞ్ఞాతికాయ భిక్ఖునియా ధోవాపితం నిస్సగ్గియం.

(ఘ) ఇదం మే, భన్తే, చీవరం అఞ్ఞాతికాయ భిక్ఖునియా హత్థతో పటిగ్గహితం అఞ్ఞత్ర పారివత్తకా నిస్సగ్గియం.

(ఙ) ఇదం మే, భన్తే, చీవరం అఞ్ఞాతకం గహపతికం అఞ్ఞత్ర సమయా విఞ్ఞాపితం నిస్సగ్గియం.

(చ) ఇదం ¶ మే, భన్తే, చీవరం అఞ్ఞాతకం గహపతికం తతుత్తరి విఞ్ఞాపితం నిస్సగ్గియం.

(ఛ) ఇదం మే, భన్తే, చీవరం పుబ్బే అప్పవారితో అఞ్ఞాతకం గహపతికం ఉపసఙ్కమిత్వా వికప్పం ఆపన్నం నిస్సగ్గియం.

(జ) ఇదం ¶ మే, భన్తే, చీవరం పుబ్బే అప్పవారితో అఞ్ఞాతకే గహపతికే ఉపసఙ్కమిత్వా వికప్పం ఆపన్నం నిస్సగ్గియం.

(ఝ) ఇదం మే, భన్తే, చీవరం అతిరేకతిక్ఖత్తుం చోదనాయ అతిరేకఛక్ఖత్తుం ఠానేన అభినిప్ఫాదితం నిస్సగ్గియం.

(ఞ) ఇదం మే, భన్తే, కోసియమిస్సకం సన్థతం కారాపితం నిస్సగ్గియం.

(ట) ఇదం మే, భన్తే, సుద్ధకాళకానం ఏళకలోమానం సన్థతం కారాపితం నిస్సగ్గియం.

(ఠ) ఇదం మే, భన్తే, సన్థతం అనాదియిత్వా తులం ఓదాతానం తులం గోచరియానం కారాపితం నిస్సగ్గియం.

(డ) ఇదం మే, భన్తే, సన్థతం ఊనకఛబ్బస్సాని కారాపితం అఞ్ఞత్ర భిక్ఖుసమ్ముతియా నిస్సగ్గియం.

(ఢ) ఇదం మే, భన్తే, నిసీదనసన్థతం అనాదియిత్వా పురాణసన్థతస్స సామన్తా సుగతవిదత్థిం కారాపితం నిస్సగ్గియం.

(ణ) ఇమాని మే, భన్తే, ఏళకలోమాని తియోజనపరమం అతిక్కామితాని నిస్సగ్గియాని.

(త) ఇమాని ¶ మే, భన్తే, ఏళకలోమాని అఞ్ఞాతికాయ భిక్ఖునియా ధోవాపితాని నిస్సగ్గియాని.

(థ) అహం, భన్తే, రూపియం పటిగ్గహేసిం, ఇదం మే, భన్తే, నిస్సగ్గియం, ఇమాహం సఙ్ఘస్స నిస్సజ్జామి.

(ద) అహం ¶ , భన్తే, నానప్పకారకం రూపియసంవోహారం సమాపజ్జిం, ఇదం మే, భన్తే, నిస్సగ్గియం, ఇమాహం సఙ్ఘస్స నిస్సజ్జామీతి.

౩౮౭.

నిస్సజ్జిత్వాన ఆపత్తిం, దేసేయ్యాథ గిహిం వదే;

‘‘జానాహిమ’’న్తి ఇమినా, సో వదేయ్యాహరామి కిం.

౩౮౮.

అవత్వామన్తి తేలాదిం, వదే భిక్ఖూన కప్పియం;

యం ఆహరతి సో తేన, పరివత్తేత్వాన కప్పియం.

౩౮౯.

లబ్భం ఠపేత్వా ద్వేపేతే, సేసేహి పరిభుఞ్జితుం;

తతో అఞ్ఞేన లద్ధోపి, భాగో తేసం న కప్పతి.

౩౯౦.

రుక్ఖచ్ఛాయాప్యన్తమసో, తన్నిబ్బత్తా న కప్పతి;

నిస్సట్ఠం పటిలద్ధమ్పి, ఆదితో సన్థతత్తయం.

౩౯౧.

నో చే లభేథ ఏవం సో, ఇమం ఛడ్డేహి సంసియో;

ఏవమ్పి భిక్ఖు ఛడ్డేయ్య, నో చే లభేథ సమ్మతో.

౩౯౨.

ఏతాని దుతియో పత్తో, సఙ్ఘే సేసాని లబ్భరే;

సఙ్ఘేకస్మిం గణే వత్తుం, లబ్భం భాసన్తరేనపి.

౩౯౩. (క) అహం, భన్తే, నానప్పకారకం కయవిక్కయం సమాపజ్జిం, ఇదం మే, భన్తే, నిస్సగ్గియం.

(ఖ) అయం ¶ మే, భన్తే, పత్తో దసాహాతిక్కన్తో నిస్సగ్గియో.

(గ) అయం మే, భన్తే, పత్తో ఊనపఞ్చబన్ధనేన పత్తేన చేతాపితో నిస్సగ్గియో, ఇమాహం సఙ్ఘస్స నిస్సజ్జామీతి.

౩౯౪.

నిస్సజ్జిత్వాన ¶ దేసేయ్య, ఆపత్తిం పత్తగాహకం;

సమ్మన్నిత్వాన సఙ్ఘస్స, పత్తన్తం తస్స దాపయే.

౩౯౫. (క) ఇదం మే, భన్తే, భేసజ్జం సత్తాహాతిక్కన్తం నిస్సగ్గియం.

(ఖ) ఇదం మే, భన్తే, వస్సికసాటికచీవరం అతిరేకమాసే సేసే గిమ్హానే పరియిట్ఠం, అతిరేకడ్ఢమాసే సేసే గిమ్హానే కత్వా పరిదహితం నిస్సగ్గియం.

(గ) ఇదం మే, భన్తే, చీవరం భిక్ఖుస్స సామం దత్వా అచ్ఛిన్నం నిస్సగ్గియం.

(ఘ) ఇదం మే, భన్తే, చీవరం సామం సుత్తం విఞ్ఞాపేత్వా తన్తవాయేహి వాయాపితం నిస్సగ్గియం.

(ఙ) ఇదం మే, భన్తే, చీవరం పుబ్బే అప్పవారితో అఞ్ఞాతకస్స గహపతికస్స తన్తవాయే ఉపసఙ్కమిత్వా వికప్పం ఆపన్నం నిస్సగ్గియం.

(చ) ఇదం మే, భన్తే, అచ్చేకచీవరం చీవరకాలసమయం అతిక్కామితం నిస్సగ్గియం.

(ఛ) ఇదం మే, భన్తే, చీవరం అతిరేకఛారత్తం విప్పవుత్థం అఞ్ఞత్ర భిక్ఖుసమ్ముతియా నిస్సగ్గియం.

(జ) ఇదం మే, భన్తే, జానం సఙ్ఘికం లాభం పరిణతం అత్తనో పరిణామితం నిస్సగ్గియం, ఇమాహం ఆయస్మతో నిస్సజ్జామీతి.

౩౯౬. సేసం ¶ సబ్బం యథాయోగం, ఆదిమ్హి వియ యోజయే.

౩౯౭. (క) అహం ¶ , భన్తే, ఏకం పాచిత్తియాపత్తిం ఆపజ్జిం. ద్వే సమ్బహులా పాచిత్తియాపత్తియో ఆపజ్జిం.

(ఖ) గారయ్హం, భన్తే, ధమ్మం ఆపజ్జిం అసప్పాయం పాటిదేసనీయం, తం పటిదేసేమీతి. తేన ‘‘పస్ససి, ఆవుసో, తం ధమ్మ’’న్తి వత్తబ్బం.

(గ) అహం, భన్తే, ఏకం దుక్కటాపత్తిం ఆపజ్జిం. ద్వే సమ్బహులా దుక్కటాపత్తియో ఆపజ్జిం.

(ఘ) అహం, భన్తే, ఏకం దుబ్భాసితాపత్తిం ఆపజ్జిం. ద్వే సమ్బహులా దుబ్భాసితాపత్తియో ఆపజ్జిం. తా తుమ్హమూలే పటిదేసేమీతి.

(ఙ) ‘‘అహం, భన్తే, ద్వే నానావత్థుకా థుల్లచ్చయాపత్తియో ఆపజ్జిం. సమ్బహులా నానావత్థుకా థుల్లచ్చయాపత్తియో ఆపజ్జిం, తా తుమ్హమూలే పటిదేసేమీ’’తి వత్వా తేన ‘‘పస్ససి, ఆవుసో, తా ఆపత్తియో’’తి వుత్తే ‘‘ఆమ, భన్తే, పస్సామీ’’తి వత్వా పున తేన ‘‘ఆయతిం, ఆవుసో, సంవరేయ్యాసీ’’తి వుత్తే ‘‘సాధు సుట్ఠు, భన్తే, సంవరిస్సామీ’’తి వత్తబ్బం.

౩౯౮.

అదేసనాగామినియం, అనాపత్తిఞ్చ దేసితం;

నానా సంవాసనిస్సీమట్ఠితానం చతుపఞ్చహి;

మనసా పకతత్తానం, నానేకాతి న దేసయేతి.

౪౩. ఛన్దదాననిద్దేసో

ఛన్దదానాదీతి –

౩౯౯.

భేరిం ఘణ్టిం పతాళేత్వా, కమ్మప్పత్తే సమాగతే;

సఙ్ఘే హరేయ్య ఛన్దం వా, పారిసుద్ధిం పవారణం.

౪౦౦.

ఏకం ¶ ¶ భిక్ఖుం ఉపగ్గమ్మ, నిసీదిత్వా ఉక్కుటికం;

అఞ్జలిం పగ్గణ్హిత్వాన, దదే ఛన్దం విచక్ఖణో.

౪౦౧. (క) ‘‘ఛన్దం దమ్మి, ఛన్దం మే హర, ఛన్దం మే ఆరోచేహీ’’తి వత్తబ్బం.

(ఖ) పారిసుద్ధిం దేన్తేన ‘‘పారిసుద్ధిం దమ్మి, పారిసుద్ధిం మే హర, పారిసుద్ధిం మే ఆరోచేహీ’’తి వత్తబ్బం.

౪౦౨.

పారిసుద్ధిప్పదానేన, సమ్పాదేతి ఉపోసథం;

సఙ్ఘస్స అత్తనో చాపి, సేసకమ్మం విబాధతి.

౪౦౩.

ఛన్దదానేన సఙ్ఘస్స, ద్వయం సాధేతి నత్తనో;

తస్మా ఛన్దం దదన్తేన, దాతబ్బా పారిసుద్ధిపి.

౪౦౪.

హరేయ్యేకో బహూనమ్పి, పరమ్పరా న హారయే;

పరమ్పరాహటా ఛన్ద-పారిసుద్ధి న గచ్ఛతి.

౪౦౫. సబ్బూపచారం కత్వాన, ఏవం దేయ్యా పవారణా. ‘‘పవారణం దమ్మి, పవారణం మే హర, పవారణం మే ఆరోచేహి, మమత్థాయ పవారేహీ’’తి.

౪౦౬. ఆరోచేత్వాథ సో సఙ్ఘం, పవారేయ్యేవమాగతో. ‘‘ఇత్థన్నామో, భన్తే, సఙ్ఘం పవారేతి దిట్ఠేన వా సుతేన వా పరిసఙ్కాయ వా, వదతు తం సఙ్ఘో అనుకమ్పం ఉపాదాయ, పస్సన్తో పటికరిస్సతీ’’తి.

౪౦౭.

గహేత్వా పారిసుద్ధిం వా, ఛన్దం వాపి పవారణం;

హారకో సఙ్ఘమప్పత్వా, విబ్భమేయ్య మరేయ్య వా.

౪౦౮.

సామణేరాదిభావం ¶ వా,

పటిజానేయ్య నాహటా;

పత్వా సఙ్ఘం తథా హేయ్య,

ఆహటా హోతి హారకో.

౪౦౯.

సఙ్ఘప్పత్తో ¶ పమత్తో వా, సుత్తో నారోచయేయ్య వా;

అనాపత్తివ సఞ్చిచ్చ, నారోచేన్తస్స దుక్కటన్తి.

౪౪. ఉపోసథనిద్దేసో

ఉపోసథోతి –

౪౧౦.

దువే ఉపోసథా చాతు-ద్దసో పన్నరసో ఇతి;

సుత్తుద్దేసమధిట్ఠాన-పారిసుద్ధివసా తయో.

౪౧౧.

సుత్తుద్దేసోవ సఙ్ఘస్స, అధిట్ఠానఉపోసథో;

పుగ్గలస్సేవ సేసానం, పారిసుద్ధిఉపోసథో.

౪౧౨.

పుబ్బకిచ్చే చ కరణే, పత్తకల్లే సమానితే;

సుత్తం ఉద్దిసతి సఙ్ఘో, పఞ్చధా సో విభావితో.

౪౧౩.

వినాన్తరాయం సఙ్ఖేపే-నుద్దేసో వినివారితో;

‘‘థేరోవ ఇస్సరో ద్వీసు, ఉద్దేసేస్వేత్థ తీసు వా;

విసదేసూ’’తి వుత్తత్తా, అవత్తన్తేపి వట్టతి.

౪౧౪.

ఆగచ్ఛేయ్యుం యది సమా, ఉద్దిసన్తే వ థోకికా;

ఉద్దిట్ఠం యం సుఉద్దిట్ఠం, సోతబ్బమవసేసకం.

౪౧౫.

ఉద్దిట్ఠమత్తే ¶ సకలా-యేకచ్చాయుట్ఠితాయ వా;

పారిసుద్ధిం కరేయ్యేసం, సన్తికే బహుకాథ చే;

కత్వా సబ్బవికప్పేసు, పుబ్బకిచ్చం పునుద్దిసే.

౪౧౬.

పన్నరసోవాసికానం, ఇతరానం సచేతరో;

సమానేతరేనువత్తన్తు, పురిమానం సచేధికా;

పురిమా అనువత్తన్తు, తేసం సేసేప్యయం నయో.

౪౧౭.

పాటిపదోవాసికానం, ఇతరానం ఉపోసథో;

సమథోకానం సామగ్గిం, మూలట్ఠా దేన్తు కామతో.

౪౧౮.

బహి గన్త్వాన కాతబ్బో, నో చే దేన్తి ఉపోసథో;

దేయ్యానిచ్ఛాయ సామగ్గీ, బహూసు బహి వా వజే.

౪౧౯.

పాటిపదేగన్తుకానం ¶ , ఏవమేవ అయం నయో;

సావేయ్య సుత్తం సఞ్చిచ్చ, అస్సావేన్తస్స దుక్కటం.

౪౨౦.

సమ్మజ్జితుం పదీపేతుం, పఞ్ఞాపేతుం దకాసనం;

న కరేయ్య తథా కల్లో, మహాథేరేన పేసితో.

౪౨౧. సమ్మజ్జిత్వా పదీపేత్వా, పట్ఠపేత్వా దకాసనం. గణఞత్తిం ఠపేత్వేవం, కత్తబ్బో తీహుపోసథో. ‘‘సుణన్తు మే ఆయస్మన్తా, అజ్జుపోసథో పన్నరసో, యదాయస్మన్తానం పత్తకల్లం, మయం అఞ్ఞమఞ్ఞం పారిసుద్ధిఉపోసథం కరేయ్యామా’’తి.

౪౨౨. ఏకంసం చీవరం కత్వా, నిసీదిత్వా ఉక్కుటికం,. థేరేన అఞ్జలిం తేవం, పగ్గయ్హ సముదీరియా. ‘‘పరిసుద్ధో ¶ అహం ఆవుసో, పరిసుద్ధోతి మం ధారేథా’’తి, వదే యావతతీయకం.

౪౨౩. సమత్తపుబ్బారమ్భేన, తే నవేనేవమీరియా. ‘‘పరిసుద్ధో అహం భన్తే, పరిసుద్ధోతి మం ధారేథా’’తి, వదే యావతతీయకం.

౪౨౪. ద్వీసు థేరేన కత్తబ్బం, కత్వేవమీరియో నవో. ‘‘పరిసుద్ధో అహం ఆవుసో, పరిసుద్ధోతి మం ధారేహీ’’తి తిక్ఖత్తుం వత్తబ్బో.

౪౨౫.

నవేన థేరో తిక్ఖత్తుం, ఏవమస్స ఉదీరియో;

‘‘పరిసుద్ధో అహం భన్తే, పరిసుద్ధోతి మం ధారేథా’’తి.

౪౨౬. పుబ్బకిచ్చం ¶ సమాపేత్వా, అధిట్ఠేయ్యేవమేకకో. ‘‘అజ్జ మే ఉపోసథో పన్నరసోతి వా చాతుద్దసోతి వా అధిట్ఠామీ’’తి వత్తబ్బం, నో చేధిట్ఠేయ్య దుక్కటం.

౪౨౭.

యత్థ వసన్తి చత్తారో, తయో వా యది వా దువే;

పారిసుద్ధిం హరిత్వాన, ఏకేకస్సితరీతరే;

తం తం ఉపోసథం కయిరుం, సియా ఆపత్తి దుక్కటం.

౪౨౮.

వగ్గే సమగ్గే వగ్గోతి, సఞ్ఞినో విమతిస్స వా;

దుక్కటం కరోతో భేదా-ధిప్పాయేన థుల్లచ్చయం;

వగ్గే సమగ్గేనాపత్తి, సమగ్గో ఇతి సఞ్ఞినో.

౪౨౯.

ఉక్ఖిత్తస్స ¶ గహట్ఠస్స, సేసానం సహధమ్మినం;

పారాజికస్సాభబ్బస్స, సిక్ఖానిక్ఖిత్తకస్స చ.

౪౩౦.

నిసిన్నపరిసాయఞ్చ, సభాగాపత్తికో తథా;

ఛన్దేన పరివుత్థేన, పాతిమోక్ఖం న ఉద్దిసే.

౪౩౧.

అదేసయిత్వానాపన్నం, నావికత్వాన వేమతిం;

నుపోసథేపి వా కాతుం, పోసథో న చ కప్పతి.

౪౩౨.

అట్ఠితోపోసథావాసా, న వజే తదహూ వినా;

అన్తరాయం వ సఙ్ఘం వా-ధిట్ఠాతుం సీమమేవ వాతి.

౪౫. పవారణానిద్దేసో

పవారణాతి –

౪౩౩.

ద్విన్నం తిణ్ణం చతున్నఞ్చ, అఞ్ఞమఞ్ఞప్పవారణా;

ఏకస్స చ అధిట్ఠానం, సేసా సఙ్ఘప్పవారణా.

౪౩౪.

పుబ్బకిచ్చే చ కరణే, పత్తకల్లే సమానితే;

ఠపేత్వా ఞత్తిం సఙ్ఘేన, కత్తబ్బేవం పవారణా.

‘‘సుణాతు ¶ మే భన్తే సఙ్ఘో, అజ్జ పవారణా పన్నరసీ, యది సఙ్ఘస్స పత్తకల్లం, సఙ్ఘో పవారేయ్యా’’తి.

౪౩౫.

ఏకంసం చీవరం కత్వా, నిసీదిత్వా ఉక్కుటికం;

థేరేన అఞ్జలిం సఙ్ఘో, పగ్గయ్హ సముదీరియో.

౪౩౬. ‘‘సఙ్ఘం, ఆవుసో, పవారేమి దిట్ఠేన వా సుతేన వా పరిసఙ్కాయ వా, వదన్తు మం ఆయస్మన్తో ¶ అనుకమ్పం ఉపాదాయ, పస్సన్తో పటికరిస్సామి. దుతియమ్పి…పే… తతియమ్పి, ఆవుసో, సఙ్ఘం పవారేమి దిట్ఠేన వా సుతేన వా పరిసఙ్కాయ వా, వదన్తు మం ఆయస్మన్తో అనుకమ్పం ఉపాదాయ, పస్సన్తో పటికరిస్సామీ’’తి.

౪౩౭.

పవారేన్తేసు థేరేసు, నిసజ్జుక్కుటికం నవో;

పవారేతి సయం యావ, ఉక్కుటికోవ అచ్ఛతు.

౪౩౮. పుబ్బారమ్భం సమాపేత్వా, నవో సఙ్ఘముదీరయే.

౪౩౯. ‘‘సఙ్ఘం, భన్తే, పవారేమి దిట్ఠేన వా సుతేన వా పరిసఙ్కాయ వా, వదన్తు మం ఆయస్మన్తో అనుకమ్పం ఉపాదాయ, పస్సన్తో పటికరిస్సామి. దుతియమ్పి…పే… తతియమ్పి, భన్తే, సఙ్ఘం పవారేమి దిట్ఠేన వా సుతేన వా పరిసఙ్కాయ వా, వదన్తు మం ఆయస్మన్తో అనుకమ్పం ఉపాదాయ, పస్సన్తో పటికరిస్సామీ’’తి.

౪౪౦.

దానేన ధమ్మసాకచ్ఛా, కలహేహి చ రత్తియా;

తేవాచికాయ ఓకాసే-సతి ఖేపితభావతో;

అన్తరాయే దసవిధే, ఞత్తిం వత్వానురూపతో.

౪౪౧. ‘‘సుణాతు మే భన్తే సఙ్ఘో, మనుస్సేహి దానం దేన్తేహి, ద్వీహి భిక్ఖూహి ధమ్మం సాకచ్ఛన్తేహి, కలహం కరోన్తేహి యేభుయ్యేన రత్తి ఖేపితా. సచే సఙ్ఘో ¶ తేవాచికం పవారేస్సతి, అప్పవారితోవ సఙ్ఘో భవిస్సతి, అథాయం రత్తి విభాయిస్సతి. అయం రాజన్తరాయో, అయం చోరన్తరాయో, అయం అగ్యన్తరాయో, అయం ఉదకన్తరాయో, అయం మనుస్సన్తరాయో, అయం అమనుస్సన్తరాయో, అయం వాళన్తరాయో, అయం సరీసపన్తరాయో, అయం జీవితన్తరాయో, అయం బ్రహ్మచరియన్తరాయో. సచే సఙ్ఘో తేవాచికం పవారేస్సతి, అప్పవారితోవ సఙ్ఘో భవిస్సతి, అథాయం బ్రహ్మచరియన్తరాయో భవిస్సతి. యది సఙ్ఘస్స పత్తకల్లం, సఙ్ఘో ద్వేవాచికం, ఏకవాచికం, సమానవస్సికం పవారేయ్యా’’తి.

౪౪౨.

పవారేయ్యానురూపేన ¶ , యథాఠపితఞత్తియా;

ఆగచ్ఛేయ్యుం యది సమా, ఆదికా చేత్థ ఆహరే.

౪౪౩. ఏవం తిచతువగ్గో చ, ఞత్తిం వత్వా పవారయే. ‘‘సుణన్తు మే ఆయస్మన్తా, అజ్జ పవారణా పన్నరసీ, యదాయస్మన్తానం పత్తకల్లం, మయం అఞ్ఞమఞ్ఞం పవారేయ్యామా’’తి.

౪౪౪.

ఏకంసం చీవరం కత్వా, నిసీదిత్వా ఉక్కుటికం;

థేరేన అఞ్జలిం తేవం, పగ్గయ్హ సముదీరియా.

౪౪౫. ‘‘అహం, ఆవుసో, ఆయస్మన్తే పవారేమి దిట్ఠేన వా సుతేన వా పరిసఙ్కాయ వా, వదన్తు మం ఆయస్మన్తా అనుకమ్పం ఉపాదాయ, పస్సన్తో పటికరిస్సామి. దుతియమ్పి…పే… తతియమ్పి అహం, ఆవుసో, ఆయస్మన్తే పవారేమి దిట్ఠేన వా సుతేన వా పరిసఙ్కాయ వా, వదన్తు మం ఆయస్మన్తా అనుకమ్పం ఉపాదాయ, పస్సన్తో పటికరిస్సామీ’’తి.

నవేనాపి ¶ ‘‘అహం, భన్తే, ఆయస్మన్తే పవారేమి దిట్ఠేన వా సుతేన వా పరిసఙ్కాయ వా, వదన్తు మం ఆయస్మన్తా అనుకమ్పం ఉపాదాయ, పస్సన్తో పటికరిస్సామి. దుతియమ్పి…పే… తతియమ్పి అహం, భన్తే, ఆయస్మన్తే పవారేమి దిట్ఠేన వా సుతేన వా పరిసఙ్కాయ వా, వదన్తు మం ఆయస్మన్తా అనుకమ్పం ఉపాదాయ, పస్సన్తో పటికరిస్సామీ’’తి.

౪౪౬. ద్వీసు థేరేన కత్తబ్బం, నవో కత్వేవమీరియో.

౪౪౭. ‘‘అహం, ఆవుసో, ఆయస్మన్తం పవారేమి దిట్ఠేన వా సుతేన వా పరిసఙ్కాయ వా, వదతు మం ఆయస్మా అనుకమ్పం ఉపాదాయ, పస్సన్తో పటికరిస్సామి. దుతియమ్పి…పే… తతియమ్పి అహం, ఆవుసో, ఆయస్మన్తం పవారేమి దిట్ఠేన వా సుతేన వా పరిసఙ్కాయ వా, వదతు మం ఆయస్మా అనుకమ్పం ఉపాదాయ, పస్సన్తో పటికరిస్సామీ’’తి.

నవేనాపి ¶ ‘‘అహం, భన్తే, ఆయస్మన్తం పవారేమి దిట్ఠేన వా సుతేన వా పరిసఙ్కాయ వా, వదతు మం ఆయస్మా అనుకమ్పం ఉపాదాయ, పస్సన్తో పటికరిస్సామి. దుతియమ్పి…పే… తతియమ్పి అహం, భన్తే, ఆయస్మన్తం పవారేమి దిట్ఠేన వా సుతేన వా పరిసఙ్కాయ వా, వదతు మం ఆయస్మా అనుకమ్పం ఉపాదాయ, పస్సన్తో పటికరిస్సామీ’’తి.

౪౪౮. పుబ్బకిచ్చం సమాపేత్వా, అధిట్ఠేయ్యేవమేకకో. ‘‘అజ్జ మే పవారణా చాతుద్దసీతి వా పన్నరసీతి వా అధిట్ఠామీ’’తి వత్తబ్బం.

౪౪౯.

యస్మిం వసన్తి వా పఞ్చ, చత్తారో వా తయో దువే;

పవారణం హరిత్వాన, ఏకేకస్సితరీతరే.

౪౫౦.

తం ¶ తం పవారణం కయిరుం,

సియా ఆపత్తి దుక్కటం;

సేసా ఉపోసథే వుత్తా,

గాథాయో చేత్థ ఆహరే.

౪౫౧.

పవారితేవ సఙ్ఘమ్హి, పారిసుద్ధిఉపోసథం;

కరేయ్య ఛిన్నవస్సో వా, అవుత్థో వానుపగతో.

౪౫౨.

చాతుమాసినియా చాపి, కతే సఙ్ఘేనుపోసథే;

వుత్థవస్సా పవారేయ్యుం, సచే అప్పతరా సియున్తి.

౪౬. సంవరనిద్దేసో

సంవరోతి –

౪౫౩.

చక్ఖుసోతాదిభేదేహి, రూపసద్దాదిగోచరే;

అభిజ్ఝాదోమనస్సాది-ప్పవత్తిం వినివారయే.

౪౫౪.

నిగ్గణ్హేయ్య ¶ సకం చిత్తం, కిట్ఠాదిం వియ దుప్పసుం;

సతిమా సమ్పజానో చ, చరే సబ్బిరియాపథేతి.

౪౭. సుద్ధినిద్దేసో

సుద్ధీతి –

౪౫౫.

దేసనా సంవరో ఏట్ఠిపచ్చవేక్ఖణ భేదతో;

సుద్ధీ చతుబ్బిధా పాతిమోక్ఖసంవరసమ్మతం;

దేసనాయ విసుద్ధత్తా, దేసనాసుద్ధి వుచ్చతి.

౪౫౬.

‘‘న పునేవం కరిస్స’’న్తి, చిత్తాధిట్ఠానసంవరా;

వుత్తో సంవరసుద్ధీతి, సుజ్ఝతిన్ద్రియసంవరో.

౪౫౭.

పహాయానేసనం ధమ్మేనుప్పాదేన్తస్స ఏట్ఠియా;

సుద్ధత్తా ఏట్ఠిసుద్ధీతి, వుత్తమాజీవనిస్సితం.

౪౫౮.

యోనిసో ¶ పటిసఙ్ఖాయ, చీవరం పటిసేవతి;

ఏవమాదియథావుత్త-పచ్చవేక్ఖణసుజ్ఝనా;

పచ్చవేక్ఖణసుద్ధీతి, వుత్తం పచ్చయనిస్సితన్తి.

౪౮. సన్తోసనిద్దేసో

సన్తోసోతి –

౪౫౯.

అప్పేన అనవజ్జేన, సన్తుట్ఠో సులభేన చ;

మత్తఞ్ఞూ సుభరో హుత్వా, చరే సద్ధమ్మగారవో.

౪౬౦.

అతీతం ¶ నానుసోచన్తో, నప్పజప్పమనాగతం;

పచ్చుప్పన్నేన యాపేన్తో, సన్తుట్ఠోతి పవుచ్చతీతి.

౪౯. చతురారక్ఖనిద్దేసో

చతురక్ఖాతి –

౪౬౧.

బుద్ధానుస్సతి మేత్తా చ, అసుభం మరణస్సతి;

ఆరకత్తాదినారహం, సమ్మా సామఞ్చ బుద్ధతో.

౪౬౨.

సమ్మాసమ్బుద్ధఇతి వానుస్సతి యా పునప్పునం;

నవభేదే భగవతో, బుద్ధానుస్సతి సా గుణే.

౪౬౩.

సీమట్ఠసఙ్ఘే సీమట్ఠదేవతాసు చ ఇస్సరే;

జనే గోచరగామమ్హి, తత్థుపాదాయ మానుసే.

౪౬౪.

సబ్బసత్తేసు సుఖితా, హోన్తావేరాతిఆదినా;

పరిచ్ఛిజ్జ పరిచ్ఛిజ్జ, భావనా మేత్తభావనా.

౪౬౫.

వణ్ణసణ్ఠానఓకాస-దిసతో పరిచ్ఛేదతో;

వవత్థపేత్వా కేసాది-కోట్ఠాసే అనుపుబ్బతో.

౪౬౬.

నాతిసీఘఞ్చ సణికం, విక్ఖేపం పటిబాహయం;

పణ్ణత్తిం సమతిక్కమ్మ, ముఞ్చన్తస్సానుపుబ్బతో.

౪౬౭.

వణ్ణఆసయసణ్ఠాన-గన్ధోకాసేహి ¶ భావనా;

పటిక్కూలాతి కోట్ఠాసే, ఉద్ధుమాతాదివత్థుసు;

గహేత్వా అసుభాకారం, పవత్తా భావనాసుభం.

౪౬౮.

‘‘మరణం ¶ మే భవిస్సతి, జీవితం ఉచ్ఛిజ్జిస్సతి;

మరణం మరణం వా’’తి, భావయిత్వాన యోనిసో.

౪౬౯.

వధకస్సేవుపట్ఠానా, సమ్పత్తీనం విపత్తితో;

ఉపసంహరతో కాయబహుసాధారణా తథా.

౪౭౦.

ఆయుదుబ్బలతో కాలవవత్థానస్సభావతో;

అద్ధానస్స పరిచ్ఛేదా, భావనా మరణస్సతీతి.

౫౦. విపస్సనానిద్దేసో

విపస్సనాతి –

౪౭౧.

నామరూపం పరిగ్గయ్హ, తతో తస్స చ పచ్చయం;

హుత్వా అభావతోనిచ్చా, ఉదయబ్బయపీళనా.

౪౭౨.

దుక్ఖా అవసవత్తిత్తా, అనత్తాతి తిలక్ఖణం;

ఆరోపేత్వాన సఙ్ఖారే, సమ్మసన్తో పునప్పునం;

పాపుణేయ్యానుపుబ్బేన, సబ్బసంయోజనక్ఖయన్తి.

నిగమనకథా

౪౭౩.

అధిసీలాధిచిత్తానం, అధిపఞ్ఞాయ సిక్ఖనా;

భిక్ఖుకిచ్చమతో ఖుద్దసిక్ఖాయం సముదాహటా.

౪౭౪.

మహతో కిత్తిసద్దస్స, యస్స లోకవిచారినో;

పరిస్సమో న సమ్భోతి, మాలుతస్సేవ నిచ్చసో.

౪౭౫.

తేన ¶ ¶ ధమ్మసిరీకేన, తమ్బపణ్ణియకేతునా;

థేరేన రచితా ధమ్మవినయఞ్ఞుపసంసితా.

౪౭౬.

ఏత్తావతాయం నిట్ఠానం, ఖుద్దసిక్ఖా ఉపాగతా;

పఞ్చమత్తేహి గాథానం, సతేహి పరిమాణతోతి.

ఖుద్దసిక్ఖా నిట్ఠితా.

నమో తస్స భగవతో అరహతో సమ్మాసమ్బుద్ధస్స

ఖుద్దసిక్ఖా-పురాణటీకా

గన్థారమ్భకథా

యో ¶ ¶ చిరం దీఘమద్ధానం, విదిత్వా దుక్ఖితం జనం;

తథాపి నావబుజ్ఝన్తమనుకమ్పాయ చోదితో.

బోధాయ పణిధిం కత్వా, పత్తో సమ్బోధిముత్తమం;

తస్స పాదే నమస్సిత్వా, ధమ్మం సఙ్ఘఞ్చ సాధుకం.

పుబ్బాచరియపాదేసు, ఠపేత్వా సీసమత్తనో;

థేరేన ధమ్మసిరినా, థిరసీలేన యా కతా.

‘‘ఆదితో ¶ ఉపసమ్పన్నసిక్ఖితబ్బ’’న్తిఆదినా;

ఖుద్దసిక్ఖా సమాసేన, తస్సా అత్థవినిచ్ఛయం.

లిఖిస్సామి హితత్థాయ, ఆదికమ్మికభిక్ఖునం;

తత్థ యుత్తం గహేతబ్బమయుత్తం తుజ్ఝితబ్బకన్తి;

గన్థారమ్భకథావణ్ణనా

(క) ఏత్థాహ – కతమా ఖుద్దసిక్ఖా, కథం సిక్ఖితబ్బా, కస్మా సిక్ఖితబ్బా, కే సిక్ఖన్తి, కే సిక్ఖితసిక్ఖాతి? వుచ్చతే – అధిసీలఅధిచిత్తఅధిపఞ్ఞావసేన తిస్సో సిక్ఖా, గన్థవసేనేత్థ సఙ్ఖిపిత్వా వుత్తత్తా తద్దీపనో గన్థో ‘‘ఖుద్దసిక్ఖా’’తి ¶ వుచ్చతి, అథ వా ‘‘ఖుద్దం అనేలకం మధుపటల’’న్తిఆదీని వియ సిక్ఖాకామానం మధురతాయ ఖుద్దా చ తా సిక్ఖా చాతి ఖుద్దసిక్ఖా, అథ వా ‘‘ఖుద్దపుత్తమ్హి సమణ పోస మ’’న్తిఆదీసు వియ బహువిధత్తాపి ఖుద్దా చ తా సిక్ఖితబ్బతో సిక్ఖా చాతి ఖుద్దసిక్ఖా. అధిసీలసిక్ఖా పనేత్థ చారిత్తవారిత్తవసేన దువిధమ్పి సీలం యథానుసిట్ఠం పటిపజ్జమానేన తప్పటిపక్ఖే కిలేసే తదఙ్గప్పహానవసేన పజహన్తేన సిక్ఖితబ్బా, అధిచిత్తసిక్ఖా పన యథావుత్తేసు ఆరమ్మణేసు అభియోగకరణవసేన ఝానప్పటిపక్ఖానం నీవరణగణానం విక్ఖమ్భనప్పహానం కురుమానేన సిక్ఖితబ్బా, అధిపఞ్ఞాసిక్ఖా పన యథానురూపం సముచ్ఛేదవసేన సానుసయే కిలేసే సముచ్ఛిన్దన్తేన సిక్ఖితబ్బా.

కస్మా సిక్ఖితబ్బాతి ఏత్థ –

జాతిఆదీహి దుక్ఖేహి, అనేకేహి ఉపద్దుతం;

ఖన్ధలోకం జహిత్వాన, పత్తుం ఖేమం పురం సివం.

కల్యాణపుథుజ్జనేన సహ సత్త సేక్ఖా సిక్ఖన్తి. అరహన్తో సిక్ఖితసిక్ఖా.

యే ¶ వీతమోహా మునిపుఙ్గవస్స;

సిస్సేసు అగ్గా మునినా పసత్థా;

తే తీసు సిక్ఖాసు సమత్తసిక్ఖా;

తతో పరే కేన సమత్తసిక్ఖాతి.

ఆదితోతి ఏత్థ ఆదిమ్హియేవాతి అత్థో, ఆదితో పట్ఠాయాతి వా. ఉపసమ్పన్నేన చ ఉపసమ్పన్నాయ చ సిక్ఖితబ్బం ఉపసమ్పన్నసిక్ఖితబ్బం. సహ మాతికాయ సమాతికం. పుబ్బే వుత్తప్పకారం ఖుద్దసిక్ఖం పవక్ఖామి ఆదరేన, పకారేన వా వక్ఖామి రతనత్తయం వన్దిత్వాతి అత్థో. అపిచ థేరో ఆదితోతి వచనేన సద్ధాపబ్బజితానం కులపుత్తానం ఆలసియదోసేన అప్పటిపజ్జన్తానం అఞ్ఞాణదోసేన అఞ్ఞథా పటిపజ్జన్తానం ¶ సంవేగం జనేతి. కథం? అతిదుల్లభం ఖణసమవాయం పటిలభిత్వా తఙ్ఖణం న కుసీతేన వా నిరత్థకకథాపసుతేన వా వీతినామేతబ్బం, కిం కాతబ్బం? ఆదితో పట్ఠాయ నిరన్తరమేవ తీసు సిక్ఖాసు ఆదరో జనేతబ్బోతి. ఏత్థాహ – కిం తం రతనత్తయం నామ, యం వన్దిత్వా థేరో ఖుద్దసిక్ఖం పవక్ఖతీతి? వుచ్చతే – బుద్ధరతనం ధమ్మరతనం సఙ్ఘరతనన్తి ఇమాని తీణి రతనాని. తాని హి రతిజననట్ఠేన ‘‘రతనానీ’’తి వుచ్చన్తి. అపిచ –

‘‘చిత్తీకతం మహగ్ఘఞ్చ, అతులం దుల్లభదస్సనం;

అనోమసత్తపరిభోగం, రతనం తేన వుచ్చతీ’’తి. (దీ. నీ. అట్ఠ. ౨.౩౩; సం. ని. అట్ఠ. ౩.౫.౨౨౩; ఖు. పా. అట్ఠ. ౬.౩; సు. ని. అట్ఠ. ౧.౨౨౬; మహాని. అట్ఠ. ౫౦; ఉదా. అట్ఠ. ౪౫) –

ఇమిస్సా గాథాయ వసేన రతనత్థో వేదితబ్బో.

మాతికావణ్ణనా

(ఖ-జ) ఇదాని ‘‘సమాతిక’’న్తి వుత్తత్తా మాతికం తావ దస్సేతుం ‘‘పారాజికా చ చత్తారో’’తిఆది ఆరద్ధం. సబ్బసిక్ఖానం పన మూలభూతత్తా అధిసీలసిక్ఖావ పఠమం వుత్తా. ‘‘సీలే పతిట్ఠాయా’’తి (సుం. ని. ౧.౧.౨౩, ౧౯౨; పేటకో. ౨౨; మి. ప. ౨.౧.౯) హి ¶ వుత్తం. తత్రాపి మహాసావజ్జత్తా, మూలచ్ఛేజ్జవసేన పవత్తనతో చ సబ్బపఠమం జానితబ్బాతి పారాజికావ పఠమం వుత్తాతి. ఇదాని యథానిక్ఖిత్తాని మాతికాపదాని పటిపాటియా విత్థారేత్వా దస్సేతుం ‘‘పారాజికా చ చత్తారో’’తి పఠమపదం ఉద్ధటం, తస్సాయమత్థో – పారాజికాతి పరాజితా పరాజయమాపన్నా, సిక్ఖాపదం అతిక్కమిత్వా తేనేవ ఆపత్తిం ఆపజ్జిత్వా, తాయ వా పరాజయమాపాదితానమేతం అధివచనం, తే పన చత్తారోతి వుత్తం హోతి.

౧. పారాజికనిద్దేసవణ్ణనా

౧-౨. ఇదాని ¶ తే దస్సేతుం ‘‘మగ్గత్తయే’’తిఆది ఆరద్ధం. తత్థ మనుస్సామనుస్సతిరచ్ఛానగతానం వసేన తిస్సో ఇత్థియో, తయో ఉభతోబ్యఞ్జనకా, తయో పణ్డకా, తయో పురిసాతి పారాజికవత్థుభూతానం నిమిత్తానం నిస్సయా ద్వాదసమత్తా హోన్తి, తేసం వచ్చమగ్గప్పస్సావమగ్గముఖమగ్గవసేన తయో మగ్గా. తత్థ మనుస్సిత్థియా తయో, అమనుస్సిత్థియా తయో, తిరచ్ఛానగతిత్థియా తయోతి నవ, తథా మనుస్సఉభతోబ్యఞ్జనకాదీనం. మనుస్సపణ్డకాదీనం పన వచ్చమగ్గముఖమగ్గవసేన ద్వే ద్వే కత్వా ఛ, తథా మనుస్సపురిసాదీనన్తి సబ్బేసం వసేన తింస మగ్గా హోన్తి. తే సబ్బే పరిగ్గహేత్వా ఇధ ‘‘మగ్గత్తయే’’తి వుత్తం, తస్మిం మగ్గత్తయేతి అత్థో. అనిక్ఖిత్తసిక్ఖోతి భిక్ఖుభావతో చవితుకామతాచిత్తేన యథాలక్ఖణం అపచ్చక్ఖాతసిక్ఖోతి అత్థో. సన్థతసన్థతేతి వత్థాదీసు యేన కేనచి సన్థతే వా అసన్థతే వా. అల్లోకాసేతి మగ్గత్తయస్స పకతివాతేన అసమ్ఫుట్ఠప్పదేసే. నిమిత్తన్తి అఙ్గజాతం. సంసన్థతం వా అసన్థతం వాతి అత్తనో అఙ్గజాతం వత్థాదీనం అఞ్ఞతరేన పటిచ్ఛన్నం వా అప్పటిచ్ఛన్నం వా. ఉపాదిణ్ణన్తి అనట్ఠకాయప్పసాదం. వుత్తప్పకారే మగ్గత్తయే పవేసన్తో చుతో పారాజికోతి సమ్బన్ధో. నట్ఠకాయప్పసాదం పన పీళకం వా చమ్మఖిలం వా లోమం వా పవేసన్తస్స దుక్కటం, మనుస్సానం పన జీవమానకసరీరే అక్ఖినాసాకణ్ణచ్ఛిద్దవత్థికోసేసు సత్థకాదీహి కతవణే వా మేథునరాగేన తిలబీజమత్తమ్పి అఙ్గజాతం పవేసన్తస్స థుల్లచ్చయం, అవసేససరీరేసు ఉపకచ్ఛకాదీసు చ దుక్కటం. తిరచ్ఛానగతానం హత్థిఅస్సగోణగద్రభఓట్ఠమహింసాదీనం నాసాయ థుల్లచ్చయం, తథా తేసం వత్థికోసేసు. సబ్బేసమ్పి తిరచ్ఛానగతానం అక్ఖికణ్ణవణేసు దుక్కటం, తథా తేసం అవసేససరీరేసుపి.

ఇదాని ¶ పవేసనం నామ న కేవలం అత్తుపక్కమేనేవ హోతి, భిక్ఖుపచ్చత్థికాదీనం పన వసేన ¶ పరూపక్కమేనాపి హోతి, తత్థాపి సేవనచిత్తే సతి పారాజికో హోతీతి దస్సనత్థం ‘‘అథ వా’’తిఆది వుత్తం. తస్సత్థో – యో భిక్ఖు పవేసనపవిట్ఠఠితఉద్ధారణక్ఖణేసు సాదియతి, తస్మిం ఖణే సేవనచిత్తం ఉపట్ఠపేతి, సోపి పారాజికో హోతి. యో పన భిక్ఖు సబ్బసో అసాదియన్తో ఆసీవిసముఖం అఙ్గారకాసుఞ్చ పవిట్ఠం వియ మఞ్ఞతి, సో నిప్పరాధో హోతి. ఏత్థ ఠితం నామ సుక్కవిస్సట్ఠిసమయప్పవత్తి.

పఠమం.

౩-౪. ఇదాని దుతియం దస్సేతుం ‘‘ఆదియేయ్యా’’తిఆదిమాహ. ‘‘ఆదియేయ్యా’’తిఆదీనం పదానం ‘‘అదిన్నం థేయ్యచిత్తేన భవే పారాజికో’’తి ఇమినా సమ్బన్ధో. ఆదియేయ్యాతి ఆరామాదిం అభియుఞ్జిత్వా యో భిక్ఖు గణ్హేయ్య, సో భవే పారాజికోతి అత్థో. ఏవం సేసేసుపి. హరేయ్యాతి వేతనేన వా మిత్తభావేన వా అఞ్ఞస్స భణ్డం హరన్తో పున థేయ్యచిత్తే ఉప్పన్నే ‘‘సీసే భారం థేయ్యచిత్తో ఆమసతీ’’తిఆదినా గణ్హేయ్యాతి అత్థో. అవహరేయ్యాతి ‘‘ఉపనిక్ఖిత్తం భణ్డం ‘దేహి మే భణ్డ’న్తి వుచ్చమానో ‘నాహం గణ్హామీ’’తిఆదినా అవహరేయ్య. ఇరియాపథం కోపేయ్యాతి ‘‘సహభణ్డహారకం నేస్సామీ’’తి తేనేవ పురిసేన తం నేతుం తస్స గమనపథం వారేత్వా అఞ్ఞేన మగ్గేన తం సన్తజ్జేత్వా నేతి, ఏవం నేన్తస్స తస్స పురిసస్స పఠమపాదే థుల్లచ్చయం, దుతియపాదుద్ధారే పారాజికం. ‘‘థలట్ఠం భణ్డం థేయ్యచిత్తో ఆమసతీ’’తిఆదినా ఠానా చావేయ్య. పరికప్పితట్ఠానం వా సుఙ్కఘాతం వా అతిక్కామేన్తో సఙ్కేతం వీతినామేయ్య. యం కిఞ్చి పరపరిగ్గహితం సస్సామికం భణ్డం తేహి సామికేహి కాయేన వా వాచాయ వా న దిన్నన్తి అదిన్నం.

ఇదాని ¶ న ఇమినావ ఆకారేన అవహారకో పారాజికో హోతి, అఞ్ఞథాపి హోతీతి దస్సేతుం ‘‘అథ వా’’తిఆది వుత్తం. థేయ్యావహారకో చ బలావహారకో చ కుసావహారకో చ పటిచ్ఛన్నావహారకో చ పరికప్పావహారకో చ భవే పారాజికోతి సమ్బన్ధో. తత్థ థేయ్యావహారో నామ సన్ధిచ్ఛేదాదీహి వా కంసకూటమానకూటతులాకూటాదీహి వా వఞ్చేత్వా గహణం. పసయ్హావహారో బలావహారో. కుససఙ్కమనం కత్వా పరకోట్ఠాసగ్గహణం కుసావహారో. పరభణ్డం పంసుఆదినా పటిచ్ఛాదేత్వా సామికేసు అపస్సిత్వా గతేసు పచ్చాగన్త్వా గహణం పటిచ్ఛన్నావహారో. పరికప్పావహారో పన దువిధో భణ్డోకాసవసేన. తత్థ ‘‘సాటకో చే, గణ్హిస్సామి, సుత్తఞ్చే, న గణ్హిస్సామీ’’తి భణ్డం పరికప్పేత్వా అన్ధకారే పసిబ్బకం గణ్హాతి. తత్థ చే సాటకో హోతి, ఉద్ధారేయేవ ¶ పారాజికం. సచే సుత్తం హోతి, రక్ఖతి, పున ‘‘సుత్త’’న్తి ఞత్వాపి ‘‘యం లద్ధం, తం గహేతబ్బ’’న్తి ఉగ్గణ్హన్తో ఉద్ధారేయేవ పారాజికం, అయం భణ్డపరికప్పో. ఓకాసపరికప్పో గబ్భద్వారప్పముఖవిహారాదీనం వసేన పరిచ్ఛేదం కరోతి ‘‘సచే మం ఏత్థన్తరే పస్సన్తి, దస్సామి, నో చే పస్సన్తి, గణ్హిత్వా గచ్ఛామీ’’తి, తస్స తం పరికప్పితపరిచ్ఛేదం అతిక్కమన్తస్స పదవారేన పారాజికం వేదితబ్బం, అయం ఓకాసపరికప్పో.

ఇదాని ఇమస్మిం అదిన్నాదానే వినిచ్ఛయనయం దస్సేతుం ‘‘భణ్డకాలగ్ఘదేసేహీ’’తిఆది వుత్తం. ఏత్థాతి అదిన్నాదానే. నిచ్ఛయోతి వినిచ్ఛయో కాతబ్బోతి అత్థో. తత్థ కేనచి భిక్ఖునా ‘‘మయా ఇదం నామ భణ్డం థేయ్యచిత్తేన గహిత’’న్తి వుత్తే వినయధరేన సహసావ తం ఆపత్తిం అనారోపేత్వా తస్స భణ్డస్స సామికఅస్సామికభావం ఉపపరిక్ఖిత్వా యది సస్సామికం, తస్స భణ్డస్స అగ్ఘవసేన ఆపత్తియా కారేతబ్బో. సచే నిరాలయకాలే గహితం ¶ , పారాజికేన న కారేతబ్బో, అయం భణ్డవసేన వినిచ్ఛయో.

కాలోతి అవహారకాలో. తదేవ హి భణ్డం కదాచి మహగ్ఘం హోతి, కదాచి అప్పగ్ఘం, తస్మా యస్మిం కాలే అవహటం, తస్మిం కాలే యో తస్స అగ్ఘో, తేన అగ్ఘేన ఆపత్తియా కారేతబ్బో, అయం కాలవసేన వినిచ్ఛయో.

అగ్ఘోతి భణ్డగ్ఘో. నవభణ్డస్స హి యో అగ్ఘో, సో పచ్ఛా పరిహాయతి, తస్మా సబ్బదా భణ్డం పకతిఅగ్ఘవసేనేవ న కారేతబ్బం, అయం అగ్ఘవసేన వినిచ్ఛయో. దేసోతి అవహారదేసో. భణ్డుట్ఠానదేసే హి భణ్డం అప్పగ్ఘం హోతి, అఞ్ఞత్థ మహగ్ఘం, తస్మా యస్మిం దేసే భణ్డం అవహటం, తస్మింయేవ దేసే అగ్ఘేన కారేతబ్బో, అయం దేసవసేన వినిచ్ఛయో.

పరిభోగేనపి సాటకాదికస్స భణ్డస్స అగ్ఘో పరిహాయతి, తస్మా తస్స పరిభోగవసేన పరిహీనాపరిహీనభావో ఉపపరిక్ఖితబ్బో, అయం పరిభోగవసేన వినిచ్ఛయో.

దుతియం.

౫. ఇదాని తతియం దస్సేతుం ‘‘మనుస్సవిగ్గహ’’న్తిఆది ఆరద్ధం. తత్థ మనుస్సవిగ్గహన్తి పటిసన్ధివిఞ్ఞాణేన ¶ సద్ధిం ఉప్పన్నం కలలరూపం ఆదిం కత్వా పకతియా వీసతివస్ససతాయుకస్స సత్తస్స యావ మరణకాలా ఏత్థన్తరే అనుపుబ్బేన వుద్ధిప్పత్తో అత్తభావో, ఏసో మనుస్సవిగ్గహో నామ, ఏవరూపం మనుస్సవిగ్గహన్తి అత్థో. చిచ్చాతి వధకచేతనావసేన సఞ్చేతేత్వా పకప్పేత్వా అభివితరిత్వా వీతిక్కమోతి అత్థో. జీవితా వా వియోజయేతి వుత్తప్పకారం మనుస్సవిగ్గహం ¶ కలలకాలేపి తాపనమద్దనేహి వా భేసజ్జసమ్పదానేన వా తతో వా ఉద్ధమ్పి తదనురూపేన ఉపక్కమేన సన్తతివికోపనవసేన యో జీవితా వియోజేయ్య, సో చుతో భవేతి సమ్బన్ధో. కిఞ్చ భియ్యో – ‘‘సత్థహారకం వా’’తిఆది వుత్తం. ఏత్థ హరతీతి హారకం, కిం హరతి? జీవితం, హరితబ్బన్తి వా హారకం, ఉపనిక్ఖిపితబ్బన్తి అత్థో, సత్థఞ్చ తం హారకఞ్చాతి సత్థహారకం. అస్సాతి మనుస్సవిగ్గహస్స. యథా మనుస్సవిగ్గహో ఇచ్ఛితిచ్ఛితక్ఖణే తం అసిఆదిసత్థం పటిలభతి, తథా సయం మరణచేతనో మరణాధిప్పాయో హుత్వా ఉపనిక్ఖిపేయ్య. సోపి చుతో భవేతి అత్థో. ఏతేన థావరప్పయోగం దస్సేతి.

౬-౭. ఇదాని ‘‘మరణవణ్ణం వా సంవణ్ణేయ్యా’’తిఆదివిధిం దస్సేతుం ‘‘గాహేయ్య మరణూపాయం, వదేయ్య మరణే గుణ’’న్తి వుత్తం. తత్థ ‘‘సత్థం వా ఆహర, విసం వా ఖాద, రజ్జుయా వా ఉబ్బన్ధిత్వా కాలం కరోహీ’’తిఆదినా నయేన మరణత్థాయ ఉపాయం గాహేయ్య. మరణసంవణ్ణనా పనేత్థ బహువిధా ‘‘కాయేన సంవణ్ణేతి, వాచాయ కాయవాచాయ దూతేన లేఖాయ వా సంవణ్ణేతీ’’తి వుత్తత్తా. తత్థ కాయేన సంవణ్ణేతి నామ కాయేన విఞ్ఞాపేతి. ‘‘యో పపాతే పపతనాదీని కత్వా మరతి, సో ధనం వా లభతి, యసం వా లభతి, సగ్గం వా గచ్ఛతీ’’తిఆదినా నయేన సంవణ్ణేతి, ఆపత్తి దుక్కటస్స. తస్స వచనం సుత్వా కోచి ‘‘మరిస్సామీ’’తి దుక్ఖం వేదనం ఉప్పాదేతి, థుల్లచ్చయం. మరతి చే, పారాజికం. ఏవం సేసేసుపి. దూతేన సంవణ్ణనాయం పన దూతస్స సాసనం ఆరోచాపేతి ‘‘ఏవం ఆరోచేహీ’’తి, ‘‘యో ఏవం మరతి, సో ధనం వా లభతీ’’తి సబ్బం పురిమసదిసమేవ. లేఖాయ సంవణ్ణేతి నామ గిరిపబ్బతపురాణాదిలేఖం లిఖతి, ‘‘యో ఏవం మరతీ’’తిఆది వుత్తనయమేవ. ఏత్థాపి యో మరణూపాయం వా గాహేయ్య, మరణే వా గుణం వదేయ్య, సో చుతో భవేతి సమ్బన్ధో.

ఇదాని ¶ పన ఇమస్స మనుస్సవిగ్గహస్స ఛబ్బిధే పయోగే దస్సేతుం ‘‘పయోగా’’తిఆది ఆరద్ధం. సాహత్థికనిస్సగ్గికఆణత్తికథావరఇద్ధిమయవిజ్జామయానం వసేన తస్స మనుస్సవిగ్గహస్స ఛప్పయోగాతి అధిప్పాయో. తత్థ సాహత్థికోతి సయం మారేన్తస్స కాయేన వా కాయప్పటిబద్ధేన ¶ వా పహరణం. నిస్సగ్గికోతి దూరే ఠితం మారేతుకామస్స కాయాదీహి ఉసుసత్తియన్తపాసాణాదీనం నిస్సజ్జనం. ఆణత్తికోతి ‘‘అసుకం నామ మారేహీ’’తి అఞ్ఞం ఆణాపేన్తస్స ఆణాపనం. థావరోతి ఓపాతక్ఖణనం, అపస్సేనసంవిధానం, అసిఆదీనం ఉపనిక్ఖిపనం, తళాకాదీసు విససమ్పయోజనం, రూపూపహారోతి ఏవమాది. కమ్మవిపాకజాయ ఇద్ధియా పయోజనం ఇద్ధిపయోగం. మారణత్థాయ విజ్జానం పరిజప్పనం విజ్జామయోతి.

ఇదాని ఇమేసు ఛసు పయోగేసు ఆణత్తియం సఙ్కేతవిసఙ్కేతతం దస్సేతుం ‘‘కాలవత్థావుధిరియాపథా’’తిఆదిమాహ. తత్థ కాలోతి పుబ్బణ్హసాయన్హాదికాలో చ యోబ్బనథావరియాదికాలోపి చ. ఇమేసు యం కిఞ్చి కాలం నియమేత్వా ‘‘ఇమస్మిం నామ కాలే మారేహీ’’తి ఆణత్తో సచే తస్మింయేవ కాలే మారేతి, ఆణత్తిక్ఖణేయేవ పారాజికం. సచే నియమితకాలతో పురే వా పచ్ఛా వా మారేతి, ఆణాపకో ముచ్చతి. వత్థూతి మారేతబ్బో పుగ్గలో. సచే ఆణత్తో తమేవ మారేతి, ఆణాపకస్స ఆణత్తిక్ఖణేయేవ పారాజికం. అథ అఞ్ఞం మారేతి, ఆణాపకో ముచ్చతి. ఏవం సేసేసుపి వుత్తనయేనేవ వినిచ్ఛయో వేదితబ్బో. ఆవుధన్తి అసిఆది. ఇరియాపథోతి మారేతబ్బస్స గమనం వా నిసజ్జా వాతి ఏవమాదికో. కిరియావిసేసోతి విజ్ఝనం వా ఛేదనం వా భేదనం వా సూలారోపనం వాతి ఏవమాదికో. ఓకాసోతి గామో వా వనం వా గేహం వాతి ఏవమాదికో. ఇమేసు యథా ¶ యథా వధకో ఆణత్తో, తథా తథా కతే ఆణాపకస్స ఆపత్తి, అఞ్ఞథా కతే విసఙ్కేతో హోతి. ఆణత్తియం పన అయం విసేసో ‘‘అధిట్ఠాయాతి అధిట్ఠహిత్వా ఆణాపేతి ‘ఏవం విజ్ఝ, ఏవం పహర, ఏవం ఘాతేహీ’’తి వుత్తాయ పాళియా లబ్భతీతి ఞాతబ్బో.

తతియం.

౮-౯. ఇదాని చతుత్థం దస్సేతుం ‘‘ఝానాదిభేద’’న్తిఆదిమాహ. తస్సత్థో – ‘‘ఝానం విమోక్ఖో సమాధి సమాపత్తి ఞాణదస్సనం మగ్గభావనా ఫలసచ్ఛికిరియా కిలేసప్పహానం వినీవరణతా చిత్తస్స సుఞ్ఞాగారే అభిరతీ’’తి ఏవం వుత్తం ఉత్తరిమనుస్సధమ్మం అత్తని నత్థితాయ నోసన్తం ‘‘మయి అత్థీ’’తి అత్తని వా తం ‘‘అహం ఏత్థ సన్దిస్సామీ’’తి అత్తానం వా తత్థ ఉపనేత్వా దీపేన్తో చుతో భవే. కోట్ఠాసం వాతి ఏత్థ ‘‘ఝానలాభీ, విమోక్ఖలాభీ, సమాధిలాభీ, సమాపత్తిలాభీమ్హీ’’తి ఏవమాదినా నయేన కోట్ఠాసతో వాతి అత్థో. ఏకేకం వాతి ‘‘పఠమస్స ¶ ఝానస్స లాభీ, దుతియస్స ఝానస్స లాభీమ్హీ’’తి ఏవమాదినా నయేన ఏకేకం వాతి అత్థో. ‘‘అతీతభవే సోతాపన్నోమ్హీ’’తి వదతో అతీతభవం సన్ధాయ కథితత్తా పారాజికం నత్థి, తస్మా ‘‘పచ్చుప్పన్నభవస్సిత’’న్తి వుత్తం, తస్స పచ్చుప్పన్నభవనిస్సితం కత్వాతి అత్థో. అఞ్ఞాపదేసరహితన్తి ‘‘యో తే విహారే వసతి, సో భిక్ఖు పఠమస్స ఝానస్స లాభీ’’తిఆదినా నయేన అఞ్ఞాపదేసం వినాతి అత్థో. ఏవం దీపేన్తో హి థుల్లచ్చయమాపజ్జతి. దీపేన్తోతి ‘‘పఠమం ఝానం సమాపజ్జిం, సమాపజ్జామి, సమాపన్నో, పఠమస్స ఝానస్స లాభీమ్హి, వసీమ్హి, సచ్ఛికతం అస్సా’’తి ఏవమాదినా నయేన దీపేన్తోతి అత్థో. ‘‘అధిగతో’’తి మానో అధిమానో, సో యస్స నత్థి, సో అనధిమానికో. కేన ఏవం దీపేన్తోతి చే? తం దస్సేతుం ‘‘కాయేన వాచా’’తిఆది వుత్తం ¶ , కాయేన వా వాచాయ వా తదుభయేన వాతి అత్థో. విఞ్ఞత్తిపథేతి యత్థ ఠితో మనుస్సజాతికో గహట్ఠో వా పబ్బజితో వా తస్స వచనం పకతిసోతేన సుత్వా సమనన్తరమేవ ‘‘ఇమం నామ ఏస వదతీ’’తి జానాతి, తత్థ ఠత్వా దీపేన్తో చుతో భవే, న దేవబ్రహ్మాదీసు అఞ్ఞతరేన ఞాతేతి అత్థో.

చతుత్థం.

౧౦. ఇదాని చతున్నమ్పి సాధారణవినిచ్ఛయం వత్తుం ‘‘పారాజికేతే చత్తారో’’తిఆదిమాహ. తత్థాయం సఙ్ఖేపో – చత్తారోపి ఏతే పారాజికా ‘‘ఏకకమ్మం ఏకుద్దేసో సమసిక్ఖతా’’తి ఏవం వుత్తసంవాసస్స అభబ్బతాయ అసంవాసా, యథాపురే పుబ్బే గిహికాలే చ అనుపసమ్పన్నకాలే చ అసంవాసికా, ఏవం పచ్ఛా పారాజికం ఆపన్నాపి అసంవాసాతి. కిఞ్చ భియ్యో – అభబ్బా భిక్ఖుభావాయ పున తేన అత్తభావేన ఉపసమ్పదాయ అవత్థుతాయ ఉపసమ్పన్నా భవితుమ్పి అభబ్బాతి అత్థో. కిం వియాతి చే? సీసచ్ఛిన్నోవ జీవితుం, యథాపి సీసచ్ఛిన్నో తేన అత్తభావేన పున జీవితుం అభబ్బో, ఏవమిమే చత్తారోతి అధిప్పాయో.

౧౧. ఇదాని ఇమేసు చతూసు పారాజికేసు యే పరియాయాణత్తీహి సమ్భవన్తి, తే దస్సేతుం ‘‘పరియాయో చా’’తిఆది వుత్తం. తత్థ పరియాయోతి మరణాధిప్పాయస్స కాయపయోగో వా వచీపయోగో వా. తస్మా ‘‘యో ఈదిసే ముహుత్తే సత్థం వా ఆహరిత్వా విసం వా ఖాదిత్వా సోబ్భాదీసు వా పపతిత్వా మరతి, సో ధనం వా లభతి, యసం వా లభతీ’’తిఆదినా నయేన మరణం అభినన్దన్తో ‘‘ఇదం సుత్వా యో కోచి మరతూ’’తి యో పరియాయేన వదతి, తం సుత్వా సచే ¶ కోచి తథా మరతి, పారాజికం. నియమితేన పన యం సన్ధాయ వుత్తం, తస్సేవ మరణే పారాజికం. ఆణత్తి ¶ పన వుత్తత్థాయేవ. తతియే మనుస్సవిగ్గహపారాజికే లబ్భతీతి సమ్బన్ధో. దుతియే పన అదిన్నాదానే ఆణత్తి ఏవ లబ్భతి, న పరియాయోతి అత్థో. కస్మా నం పరియాయేన నాపజ్జతీతి? యథా మనుస్సవిగ్గహే ‘‘మరణవణ్ణం వా సంవణ్ణేయ్యా’’తి వుత్తం, తథా ఇధ అదిన్నాదానే ‘‘వణ్ణం వా సంవణ్ణేయ్యా’’తి అవుత్తత్తా. సేసేసూతి పఠమచతుత్థేసు పరియాయాణత్తిద్వయం న లబ్భతీతి అత్థో.

౧౨. ఇదాని చతూసుపి యథాసమ్భవం అఙ్గభేదం దస్సేతుం ‘‘సేవేతుకామతాచిత్త’’న్తిఆది వుత్తం. తత్థ మేథునధమ్మస్సాతి మేథునధమ్మపారాజికస్స. బుధాతి వినయధరా.

౧౩. మనుస్ససన్తి మనుస్ససన్తకతా. ఏతేన పేతతిరచ్ఛానగతపరిగ్గహేసు అనాపత్తీతి దీపితం హోతి. తథాసఞ్ఞీతి మనుస్ససన్తకవసేన పరపరిగ్గహితసఞ్ఞీతి అత్థో. వత్థునో గరుతాతి పఞ్చమాసకం వా అతిరేకపఞ్చమాసకం వా తదగ్ఘనకం భణ్డం వా హోతీతి అత్థో. అవహారో చాతి పఞ్చవీసతియా అవహారేసు యేన కేనచి అవహారో హోతీతి అత్థో. అదిన్నాదానహేతుయోతి అదిన్నాదానపారాజికస్స ఏతాని పఞ్చ అఙ్గానీతి అధిప్పాయో.

౧౪. పాణో మానుస్సకోతి మనుస్సజాతికపాణో. తస్మిం పాణే పాణసఞ్ఞితా. ఘాతచేతనాతి వధకచేతనా. పయోగోతి తంసముట్ఠితో సాహత్థికాదీనం ఛన్నం పయోగానం అఞ్ఞతరపయోగో. తేన పయోగేన మరణం. పఞ్చేతే వధహేతుయోతి మనుస్సవిగ్గహపారాజికస్స పఞ్చ అఙ్గానీతి అత్థో.

౧౫. అసన్తతాతి ఉత్తరిమనుస్సధమ్మస్స అత్తని అసన్తతా చాతి అత్థో. పాపమిచ్ఛతాయారోచనాతి ఇమినా యో కేవలం ¶ పాపమిచ్ఛతం వినా మన్దత్తా మోమూహత్తా భణతి, తస్స అనాపత్తీతి దీపితం హోతి. తస్సాతి యస్స ఆరోచేతి, తస్స మనుస్సజాతితా చ. ‘‘యో తే విహారే వసతి, సో భిక్ఖు అరహా’’తిఆదినా (పరి. ౧౬౦, ౩౩౬) నాఞ్ఞాపదేసో చ. తదేవాతి తదా ఏవ తఙ్ఖణేయేవ జాననం. అసన్తదీపనేతి ఉత్తరిమనుస్సధమ్మారోచనపారాజికేతి అత్థో.

౧౬. ఇదాని ¶ ‘‘పారాజికా చ చత్తారో’’తి ఏత్థ చ-సద్దేన సఙ్గహితేహి సద్ధిం సమోధానేత్వా దస్సేతుం ‘‘అసాధారణా చత్తారో’’తిఆది వుత్తం. తత్థ ఉబ్భజాణుమణ్డలికా వజ్జప్పటిచ్ఛాదికా ఉక్ఖిత్తానువత్తికా అట్ఠవత్థుకాతి ఇమే చత్తారో భిక్ఖునీనం భిక్ఖూహి అసాధారణా నామ. ఏతాసు ఉబ్భజాణుమణ్డలికా నామ యా కాయసంసగ్గరాగేన అవస్సుతా తేనేవ రాగేన అవస్సుతస్స మనుస్సపురిసస్స అక్ఖకానం అధో, జాణుమణ్డలానం కప్పరానఞ్చ ఉపరి యేన కేనచి సరీరావయవేన ఆమసనాదిం సాదియతి, తస్సా అధివచనం. యా పన భిక్ఖునీ అఞ్ఞిస్సా భిక్ఖునియా పారాజికసఙ్ఖాతం వజ్జం జానం పటిచ్ఛాదేతి, సా వజ్జప్పటిచ్ఛాదికా నామ. సమగ్గేన పన సఙ్ఘేన ఉక్ఖిత్తం భిక్ఖుం యా భిక్ఖునీ యందిట్ఠికో సో హోతి, తస్సా దిట్ఠియా గహణవసేన అనువత్తతి, సా ఉక్ఖిత్తానువత్తికా నామ. యా పన కాయసంసగ్గరాగేన తిన్తా తథావిధస్సేవ పురిసస్స హత్థగ్గహణం వా సఙ్ఘాటికణ్ణగ్గహణం వా సాదియతి, కాయసంసగ్గసఙ్ఖాతస్స అసద్ధమ్మస్స పటిసేవనత్థాయ పురిసస్స హత్థపాసే సన్తిట్ఠతి వా, తత్థ ఠత్వా సల్లపతి వా, సఙ్కేతం వా గచ్ఛతి, పురిసస్స ఆగమనం వా సాదియతి, కేనచి వా పటిచ్ఛన్నోకాసం పవిసతి, హత్థపాసే ఠత్వా కాయం ఉపసంహరతి, అయం అట్ఠవత్థుకా నామాతి వేదితబ్బా.

అభబ్బకా ¶ ఏకాదసాతి ఏత్థ పణ్డకో థేయ్యసంవాసకో తిత్థియపక్కన్తకో తిరచ్ఛానగతో మాతుఘాతకో పితుఘాతకో అరహన్తఘాతకో భిక్ఖునిదూసకో సఙ్ఘభేదకో లోహితుప్పాదకో ఉభతోబ్యఞ్జనకోతి ఇమే ఏకాదస అభబ్బపుగ్గలా నామ. విబ్భన్తా భిక్ఖునీతి యదా భిక్ఖునీ విబ్భమితుకామా హుత్వా సేతవత్థం వా కాసాయమేవ వా గిహినివాసనాకారేన నివాసేతి, తదా పారాజికమాపన్నా నామ హోతి, పున ఉపసమ్పదం న లభతి, సా చ పారాజికాతి అత్థో. ముదుపిట్ఠికో నామ కతపరికమ్మాయ ముదుకాయ పిట్ఠియా సమన్నాగతో. సో ఏత్తావతా న పారాజికో, అథ ఖో యదా అనభిరతియా పీళితో అత్తనో అఙ్గజాతం అత్తనో ముఖమగ్గవచ్చమగ్గేసు అఞ్ఞతరం పవేసేతి, తదా పారాజికో హోతి.

౧౭-౧౮. లమ్బీతి అఙ్గజాతస్స దీఘత్తా ఏవం వుత్తో. సోపి యదా అనభిరతియా పీళితో అత్తనో అఙ్గజాతం అత్తనో ముఖే వా వచ్చమగ్గే వా పవేసేతి, తదా పారాజికో హోతి. ముఖేన గణ్హన్తోతి ఏత్థ యో అనభిరతియా పీళితో పరస్స సుత్తస్స వా పమత్తస్స వా అఙ్గజాతం అత్తనో ముఖేన గణ్హాతి, సో చాతి అత్థో. తత్థేవాతి పరస్స అఙ్గజాతేవాతి అత్థో ¶ . యో అనభిరతియా పీళితో పరస్స అఙ్గజాతం కమ్మనియం దిస్వా అత్తనో వచ్చమగ్గేన తస్స ఉపరి నిసీదతి, తం అత్తనో వచ్చమగ్గం పవేసేతి, సో చాతి అత్థో. ఏతే చత్తారో అనులోమికా మేథునస్సాతి సమ్బన్ధో. కథమితి చే? మగ్గే మగ్గప్పవేసనసదిసతాయ, న ఉభిన్నం రాగవసేన సదిసభావూపగతానం ద్వయంద్వయసమాపత్తిసదిసతాయ. ఇధాగతా చత్తారోతి మేథునధమ్మాదివసేన పారాజికా చత్తారో చాతి ఏవం సమోధానతో చతువీసతి పారాజికాతి అత్థో.

ఏత్థాహ ¶ – మాతుఘాతకపితుఘాతకఅరహన్తఘాతకా తతియపారాజికం ఆపన్నా, భిక్ఖునిదూసకో లమ్బీఆదయో చత్తారో పఠమపారాజికం ఆపన్నాయేవాతి కత్వా కుతో చతువీసతీతి? అధిప్పాయో పనేత్థ అత్థి, మాతుఘాతకాదయో హి చత్తారో ఇధ అనుపసమ్పన్నాయేవ అధిప్పేతా, లమ్బీఆదయో చత్తారో కిఞ్చాపి పఠమపారాజికేన సఙ్గహితా, యస్మా ఏకేన పరియాయేన మేథునధమ్మం అప్పటిసేవినోపి హోన్తి, తస్మా విసుం వుత్తాతి. పారాజికవినిచ్ఛయో.

పారాజికనిద్దేసవణ్ణనా నిట్ఠితా.

౨. సఙ్ఘాదిసేసనిద్దేసవణ్ణనా

౧౯. ఇదాని సఙ్ఘాదిసేసం పకాసేతుం ‘‘గరుకా నవా’’తిఆది ఆరద్ధం. గరుకాతి సఙ్ఘాదిసేసా ఇధ అధిప్పేతా, అఞ్ఞత్థ పన పారాజికాపి సఙ్గయ్హన్తి. కస్మా ‘‘తేరసా’’తి అవత్వా ‘‘నవా’’తి వుత్తన్తి చే? వీతిక్కమక్ఖణేయేవ ఆపజ్జితబ్బత్తా పఠమాపత్తికా వుత్తా, యావతతియకా పన చత్తారో సఙ్ఘాదిసేసా సఙ్ఘాయత్తత్తా చిరేన ఆపజ్జన్తీతి న వుత్తా. తత్థ మోచేతుకామతాతి మోచేతుకామతాయాతి అత్థో ‘‘అలజ్జితా’’తిఆదీసు వియ. ఇమినా పన నయేన మోచనస్సాదో ముచ్చనస్సాదో ముత్తస్సాదో మేథునస్సాదో ఫస్సస్సాదో కణ్డూవనస్సాదో దస్సనస్సాదో నిసజ్జనస్సాదో వాచస్సాదో గేహసితపేమం వనభఙ్గియన్తి ఏకాదస అస్సాదా వుత్తా, తేసు ఏకంయేవ మోచనస్సాదం గహేత్వా సేసా పటిక్ఖిత్తా హోన్తి.

తేసం అస్సాదానం వసేన ఏవం వినిచ్ఛయో వేదితబ్బో – మోచేతుం అస్సాదో మోచనస్సాదో. మోచనస్సాదచేతనాయ ¶ నిమిత్తే ఉపక్కమతి, ముచ్చతి, సఙ్ఘాదిసేసో. న ముచ్చతి ¶ చే, థుల్లచ్చయం. ముచ్చనస్సాదే సచే అత్తనో ధమ్మతాయ ముచ్చమానం అస్సాదేతి, న ఉపక్కమతి, అనాపత్తి. సచే ముచ్చమానం అస్సాదేన్తో ఉపక్కమిత్వా మోచేతి, సఙ్ఘాదిసేసోవ. అత్తనో ధమ్మతాయ ముత్తే అస్సాదో ముత్తస్సాదో. ఏత్థాపి ఉపక్కమస్స నత్థితాయ అనాపత్తి. ఏవం సబ్బత్థ. మేథునస్సాదేన ఇత్థిం గణ్హన్తస్స ముత్తేపి అనాపత్తి, అయం మేథునస్సాదో. ఫస్సస్సాదో దువిధో అజ్ఝత్తికో బాహిరో చాతి. తత్థ అజ్ఝత్తికే తావ అత్తనో నిమిత్తం ‘‘థద్ధం ముదుకన్తి జానిస్సామీ’’తి వా లోలభావేన వా కీళాపయతో సచే ముచ్చతి, అనాపత్తి. బాహిరఫస్సస్సాదే కాయసంసగ్గరాగేన మాతుగామం ఫుసతో ఆలిఙ్గతో చ ముత్తే అనాపత్తి. కణ్డూవనస్సాదే దద్దుకచ్ఛాదీనం వసేన ఖజ్జమానం నిమిత్తం కణ్డూవనస్సాదేన కణ్డూవతో ముత్తేపి అనాపత్తి. దస్సనస్సాదే మాతుగామస్స అనోకాసం ఉపనిజ్ఝాయతో ముత్తేపి అనాపత్తి. నిసజ్జనస్సాదే మాతుగామేన సద్ధిం రహో నిసిన్నస్స ముత్తేపి అనాపత్తి. వాచాయ అస్సాదో వాచస్సాదో. తేన అస్సాదేన మాతుగామం మేథునప్పటిసంయుత్తాహి వాచాహి ఓభాసన్తస్స ముత్తేపి అనాపత్తి. గేహసితపేమే మాతాదీనం మాతాదిపేమేన ఆలిఙ్గనాదిం కరోన్తస్స ముత్తేపి అనాపత్తి. వనభఙ్గే చ సన్థవకరణత్థాయ ఇత్థియా పేసితం పుప్ఫాదివనభఙ్గసఞ్ఞితం పణ్ణాకారం ‘‘ఇత్థన్నామాయ నామ ఇదం మే పేసిత’’న్తి అస్సాదేన ఆమసన్తస్స ముత్తేపి అనాపత్తి. ఏతేసు పన మోచనస్సాదవసేనేవ ఉపక్కమన్తస్స ఆపత్తి, సేసానం వసేన అనాపత్తీతి వేదితబ్బం.

సుక్కస్సాతి ‘‘నీలం పీతకం లోహితకం ఓదాతం తక్కవణ్ణం దకవణ్ణం తేలవణ్ణం ఖీరవణ్ణం దధివణ్ణం సప్పివణ్ణ’’న్తి (పారా. ౨౩౭) ఏవం ఆగతేసు దససు వణ్ణేసు యస్స కస్సచి సుక్కస్సాతి అధిప్పాయో ¶ . ఉపక్కమ్మాతి ‘‘అజ్ఝత్తరూపే మోచేతి, బహిద్ధారూపే మోచేతి, అజ్ఝత్తబహిద్ధారూపే మోచేతి, ఆకాసే కటిం కమ్పేన్తో మోచేతీ’’తి (పారా. ౨౩౭) ఏవం వుత్తేసు చతూసు ఉపాయేసు అఞ్ఞతరేన ఉపాయేన ‘‘రాగూపత్థమ్భే మోచేతి, వచ్చూపత్థమ్భే మోచేతి, పస్సావూపత్థమ్భే మోచేతి, వాతూపత్థమ్భే మోచేతి, ఉచ్చాలిఙ్గపాణకదట్ఠూపత్థమ్భే మోచేతీ’’తి ఏవం వుత్తేసు పఞ్చసు కాలేసు కిస్మిఞ్చి కాలే అఙ్గజాతే కమ్మనియం పత్తే ‘‘ఆరోగ్యత్థాయ మోచేతి, సుఖత్థాయ మోచేతి, భేసజ్జత్థాయ, దానత్థాయ, పుఞ్ఞత్థాయ, యఞ్ఞత్థాయ, సగ్గత్థాయ, బీజత్థాయ, వీమంసత్థాయ, దవత్థాయ మోచేతీ’’తి (పారా. ౨౩౭) ఏవం వుత్తేసు దససు అధిప్పాయేసు యేన కేనచి అధిప్పాయేన హత్థాదీసు యేన కేనచి ఉపక్కమిత్వాతి అత్థో. విమోచయన్తి అన్తమసో యం ఏకా ఖుద్దకమక్ఖికా పివేయ్య, తత్తకమ్పి మోచేన్తోతి అత్థో. అఞ్ఞత్ర సుపినన్తేనాతి యా సుపినన్తే ¶ సుక్కవిస్సట్ఠి హోతి, తం ఠపేత్వాతి అత్థో. సమణోతి యో కోచి ఉపసమ్పన్నో. గరుకన్తి సఙ్ఘాదిసేసం. ఫుసేతి ఆపజ్జేయ్యాతి అత్థో.

సుక్కవిస్సట్ఠిసిక్ఖాపదం పఠమం.

౨౦. ఇదాని కాయసంసగ్గం దీపేతుం ‘‘ఇత్థిసఞ్ఞీ’’తిఆది ఆరద్ధం. తత్థ ఇత్థిసఞ్ఞీతి తదహుజాతాయపి మనుస్సిత్థియా ఇత్థిసఞ్ఞీయేవ హుత్వాతి అత్థో. సచే తత్థ వేమతికో వా పణ్డకపురిసతిరచ్ఛానగతసఞ్ఞీ వా హోతి, థుల్లచ్చయం, తథా ఇత్థియా కాయేన కాయప్పటిబద్ధామసనే చ కాయప్పటిబద్ధేన కాయామసనే చ యక్ఖీపేతీపణ్డకానం కాయేన కాయామసనే చ. పురిసతిరచ్ఛానగతిత్థీనం పన కాయేన కాయామసనేపి దుక్కటం, తథా యక్ఖీఆదీనం కాయేన కాయప్పటిబద్ధాదీసు ¶ చ. మతిత్థియా పన థుల్లచ్చయం. కాయసంసగ్గరాగవాతి ఇమినా మాతుపేమాదిం మోక్ఖాధిప్పాయఞ్చ పటిక్ఖిపతి. సమ్ఫుసన్తోతి కాయసంసగ్గరాగేన ఉపక్కమ్మ అన్తమసో లోమేనపి మనుస్సిత్థిం సమ్ఫుసన్తోతి అత్థసమ్బన్ధో. ఇమినా యో ఇత్థియా ఆలిఙ్గతోపి కాయేన న వాయమతి, కేవలం ఫస్సంయేవ అనుభవతి, తస్స అనాపత్తీతి దీపితం హోతి.

కాయసంసగ్గసిక్ఖాపదం దుతియం.

౨౧. ఇదాని దుట్ఠుల్లవాచం పకాసేతుం ‘‘తథా సుణన్తి’’న్తిఆది ఆరద్ధం. తత్థ తథాతి ఇత్థిసఞ్ఞీ. మనుస్సిత్థిం సుణన్తిన్తి సమ్బన్ధో. సుణన్తిన్తి ఇమినా పటిబలాయపి ఇత్థియా అవిఞ్ఞత్తిపథే ఠితాయ దూతేన వా పణ్ణేన వా ఆరోచేన్తస్స దుట్ఠుల్లవాచాపత్తిన హోతీతి దీపితం హోతి. విఞ్ఞుఞ్చాతి ఇమినా యా మహల్లికాపి బాలాపి ఏళమూగాపి అసద్ధమ్మప్పటిసంయుత్తం కథం న జానాతి, సా ఇధ నాధిప్పేతాతి దస్సేతి. వచ్చమగ్గపస్సావమగ్గానం వసేన మగ్గం వా మేథునం వా ఆరబ్భాతి సమ్బన్ధో. దుట్ఠుల్లవాచాయ రాగో దుట్ఠుల్లవాచారాగో, తేన దుట్ఠుల్లవాచారాగేన. తం అస్సాదేన్తో ఓభాసేత్వా దురుత్తవచనం వత్వా గరుకం ఫుసేతి అత్థో.

కథం ద్వే మగ్గే ఆరబ్భ పసంసతి గరహతి? తత్థ పసంసాయపి తావ ‘‘ఇత్థిలక్ఖణేన సుభలక్ఖణేన సమన్నాగతాసీ’’తి వదతి, న తావసీసం ఏతి. ‘‘తవ వచ్చమగ్గో చ పస్సావమగ్గో చ సుభో సుసణ్ఠానో దస్సనీయో, ఈదిసేన నామ ఇత్థిలక్ఖణేన సుభలక్ఖణేన సమన్నాగతాసీ’’తి ¶ వదతి, సీసం ఏతి, సఙ్ఘాదిసేసో హోతీతి అత్థో. గరహణే పన ‘‘సిఖరణీసి, సమ్భిన్నాసి, ఉభతోబ్యఞ్జనాసీ’’తి ఇమాని తీణి సుద్ధానియేవ సీసం ఏన్తి వచ్చమగ్గపస్సావమగ్గానం నియతవచనత్తా అచ్చోళారికత్తా చ. అఞ్ఞాని పన ‘‘అనిమిత్తాసి, నిమిత్తమత్తాసీ’’తిఆదీని ¶ మగ్గానం అనియతవచనత్తా మేథునేన ఘటేత్వా వుత్తాని ఏవ సీసం ఏన్తి. మేథునప్పటిసంయుత్తే ‘‘దేహి మే, అరహసి మే దాతు’’న్తిఆదీహి పన సీసం న ఏతి, ‘‘మేథునధమ్మం దేహీ’’తిఆదినా మేథునధమ్మే ఘటితేయేవ సఙ్ఘాదిసేసో. ఇత్థియా వచ్చమగ్గపస్సావమగ్గే ఠపేత్వా అధక్ఖకం ఉబ్భజాణుమణ్డలం ఆదిస్స వణ్ణాదిభణనే థుల్లచ్చయం, తథా యక్ఖీపేతీపణ్డకేసు వచ్చమగ్గపస్సావమగ్గే మేథునేపి. ఇమేసం పన యక్ఖీఆదీనం అధక్ఖకాదికే వుత్తప్పకారే పదేసే దుంక్కటం, తథా ఇత్థియాదీనం ఉబ్భక్ఖకే అధోజాణుమణ్డలే కాయప్పటిబద్ధే చాతి.

దుట్ఠుల్లవాచాసిక్ఖాపదం తతియం.

౨౨. ఇదాని అత్తకామపారిచరియం దస్సేతుం ‘‘వత్వా’’తిఆది వుత్తం. తత్థ వత్వాతి దుట్ఠుల్లోభాసనే వుత్తప్పకారం ఇత్థిం ఇత్థిసఞ్ఞీయేవ హుత్వా వత్వాతి అత్థో. అత్తకాముపట్ఠానవణ్ణన్తి ఏత్థ మేథునధమ్మసఙ్ఖాతేన కామేన ఉపట్ఠానం కాముపట్ఠానం, అత్తనో అత్థాయ కాముపట్ఠానం అత్తకాముపట్ఠానం, అత్తనా వా కామితం ఇచ్ఛితన్తి అత్తకామం, సయం మేథునరాగవసేన పత్థితన్తి అత్థో, అత్తకామఞ్చ తం ఉపట్ఠానఞ్చాతి అత్తకాముపట్ఠానం, తస్స వణ్ణో అత్తకాముపట్ఠానవణ్ణో, తం అత్తకాముపట్ఠానవణ్ణం. ‘‘ఏతదగ్గం, భగిని, పారిచరియానం యా మాదిసం సీలవన్తం కల్యాణధమ్మం బ్రహ్మచారిం ఏతేన ధమ్మేన పరిచరేయ్యా’’తి ఏవం వత్వాతి సమ్బన్ధో. మేథునరాగినోతి ఇమినా గిలానపచ్చయాదీహి ఉపట్ఠానస్స వణ్ణం భణతో అనాపత్తీతి దీపితం హోతి. వాచా మేథునయుత్తేనాతి ఏత్థ మేథునయుత్తేనేవ వాచాయ మేథునయాచనే గరుకం హోతి, న అఞ్ఞథాతి అధిప్పాయో.

అత్తకామపారిచరియసిక్ఖాపదం చతుత్థం.

౨౩. ఇదాని ¶ సఞ్చరిత్తం దస్సేతుం ‘‘పటిగ్గహేత్వా’’తిఆది ఆరద్ధం. తత్థ పటిగ్గహేత్వాతి ఇత్థియా వా పురిసేన వా ఉభిన్నం మాతాదీహి వా ‘‘భన్తే, ఇత్థన్నామం ఇత్థిం వా పురిసం వా ఏవం భణాహీ’’తి వుత్తో తేసం వచనం ‘‘సాధూ’’తి వా ‘‘హోతూ’’తి వా ‘‘భణామీ’’తి వా యేన కేనచి ఆకారేన వచీభేదం కత్వా, సీసకమ్పనాదీహి వా సమ్పటిచ్ఛిత్వాతి అత్థో. సన్దేసన్తి ఏత్థ ¶ పన ఇత్థీ దసవిధా మాతురక్ఖితా పితురక్ఖితా మాతాపితురక్ఖితా భాతురక్ఖితా భగినిరక్ఖితా ఞాతిరక్ఖితా గోత్తరక్ఖితా ధమ్మరక్ఖితా సారక్ఖా సపరిదణ్డాతి. దస భరియాయో ధనక్కీతా ఛన్దవాసినీ భోగవాసినీ పటవాసినీ ఓదపత్తకినీ ఓభటచుమ్బటకా దాసీ చ భరియా చ కమ్మకారీ చ భరియా చ ధజాహటా ముహుత్తికా చాతి.

తాసు మాతురక్ఖితా భిక్ఖుం పహిణతి ‘‘గచ్ఛ, భన్తే, ఇత్థన్నామం బ్రూహి ‘హోమి ఇత్థన్నామస్స భరియా ధనక్కీతా…పే… ముహుత్తికా చా’’తి, అయం ఇత్థియా సన్దేసో నామ. సచే మాతురక్ఖితాయ మాతాపితాభాతాభగినిఆదయో భిక్ఖుం పహిణన్తి ‘‘గచ్ఛ, భన్తే, ఇత్థన్నామం బ్రూహి ‘హోతు ఇత్థన్నామస్స భరియా ధనక్కీతా…పే… ముహుత్తికా చా’’తి, అయమ్పి ఇత్థియా సన్దేసోయేవ నామ. ఏవం పితురక్ఖితాదీసుపి నయో నేతబ్బో. పురిసో భిక్ఖుం పహిణతి ‘‘గచ్ఛ, భన్తే, ఇత్థన్నామం మాతురక్ఖితం బ్రూహి…పే… సపరిదణ్డం బ్రూహి ‘హోతు కిర ఇత్థన్నామస్స భరియా ధనక్కీతా…పే… ముహుత్తికా చా’’తి, అయం పురిసస్స సన్దేసో నామ. సచే పురిసస్స మాతాపితాభాతాభగినిఆదయో భిక్ఖుం పహిణన్తి ‘‘గచ్ఛ, భన్తే, ఇత్థన్నామం మాతురక్ఖితం బ్రూహి…పే… సపరిదణ్డం బ్రూహి ‘హోతు ఇత్థన్నామస్స భరియా ధనక్కీతా…పే… ముహుత్తికా చా’’తి, అయమ్పి పురిసస్స సన్దేసోయేవ నామ, ఆణాపనన్తి అత్థో.

వీమంసిత్వాతి ¶ ఏత్థ వుత్తప్పకారేన సాసనం గహేత్వా తస్సా ఇత్థియా వా పురిసస్స వా తేసం అవస్సారోచనకానం మాతాపితాభాతాభగినిఆదీనం వా ఆరోచేత్వాతి అత్థో. హరన్తి యత్థ పహితో, తత్థ గన్త్వా తస్సా ఇత్థియా వా పురిసస్స వా ఆరోచేతి, సా ఇత్థీ వా పురిసో వా ‘‘సాధూ’’తి సమ్పటిచ్ఛతు వా, మా వా, లజ్జాయ వా తుణ్హీ హోతు, పున ఆగన్త్వా తస్సా ఇత్థియా వా పురిసస్స వా హరన్తో గరుకం ఫుసేతి సమ్బన్ధో. ఏత్తావతా ‘‘పటిగ్గణ్హతి వీమంసతి పచ్చాహరతీ’’తి వుత్తం అఙ్గత్తయం సమ్పాదితం హోతి. ఇమాయ తివఙ్గసమ్పత్తియా సఙ్ఘాదిసేసో, ఇతో యేహి కేహిచి ద్వీహి అఙ్గేహి థుల్లచ్చయం, ఏకేన దుక్కటం. యక్ఖీపేతీపణ్డకేసు అఙ్గత్తయేనపి థుల్లచ్చయమేవ, ఏకేన వా ద్వీహి వా దుక్కటన్తి.

సఞ్చరిత్తసిక్ఖాపదం పఞ్చమం.

౨౪. ఇదాని కుటికారసిక్ఖాపదం ఆవి కాతుం ‘‘సంయాచితపరిక్ఖార’’న్తిఆది ఆరద్ధం. తత్రాయం ¶ సఙ్ఖేపత్థో – ‘‘వాసిం దేథ, ఫరసుం దేథా’’తిఆదినా సయం పవత్తితయాచనాయ గహితపరిక్ఖారం సంయాచితపరిక్ఖారం పదభాజనే వుత్తనయేన సఙ్ఘం తిక్ఖత్తుం యాచిత్వా లద్ధభిక్ఖూహి వా సఙ్ఘేనేవ వా తత్థ గన్త్వా సారమ్భానారమ్భసపరిక్కమనాపరిక్కమనభావం ఞత్వా అదేసితవత్థుకం ‘‘కుటి నామ ఉల్లిత్తా వా హోతి అవలిత్తా వా ఉల్లిత్తావలిత్తా వా’’తి (పారా. ౩౪౯) ఏవం వుత్తలక్ఖణం కుటిం. ‘‘తత్రిదం పమాణం, దీఘసో ద్వాదస విదత్థియో సుగతవిదత్థియా, తిరియం సత్తన్తరా’’తి (పారా. ౩౪౮) ఏవం వుత్తపమాణాతిక్కన్తం, ‘‘మయ్హం వాసాగారం ఏసా’’తి ఏవం అత్తా ఉద్దేసో ఏతిస్సాతి అత్తుద్దేసా, తం అత్తుద్దేసం కత్వా గరుం సఙ్ఘాదిసేసం ఫుసేతి సమ్బన్ధో. అయం పనేత్థ వినిచ్ఛయో – అదేసితవత్థుకం ¶ పమాణాతిక్కన్తం కున్థకిపిల్లికాదీనం ఆసయే కతత్తా సారమ్భం ద్వీహి బలీబద్దేహి యుత్తేన సకటేన గన్తుం అసక్కుణేయ్యతాయ అపరిక్కమనం ఉల్లిత్తాదిభేదం కుటిం అత్తనో వసనత్థాయ కరోన్తో వా కారాపేన్తో వా ‘‘ఇదాని నిట్ఠానం గమిస్సతీ’’తి పఠమపిణ్డదానే థుల్లచ్చయం, దుతియపిణ్డదానేన లేపే ఘటితే ద్వే చ సఙ్ఘాదిసేసే ద్వే చ దుక్కటాని, సచే దేసితవత్థుకాయేవ వా పమాణాతిక్కన్తాయేవ వా హోతి, ఏకం సఙ్ఘాదిసేసం ద్వే చ దుక్కటాని ఆపజ్జతీతి.

కుటికారసిక్ఖాపదం ఛట్ఠం.

౨౫. ఇదాని విహారకారసిక్ఖాపదం దస్సేతుం ‘‘మహల్లక’’న్తిఆది ఆరద్ధం. తత్థ మహల్లకన్తి సస్సామికభావేన సంయాచితకుటితో మహన్తభావో ఏతస్స అత్థి, యస్మా వా వత్థుం దేసాపేత్వా పమాణాతిక్కమేనాపి కాతుం వట్టతి, తస్మా పమాణమహన్తతాయపి మహల్లకో, తం మహల్లకం విహారం వా కత్వాతి అత్థో. ఏత్థ పన అదేసితవత్థుకభావేన ఏకో సఙ్ఘాదిసేసో, సేసం అనన్తరసదిసమేవ. ఇధ చ తత్థ చ వాసాగారం ఠపేత్వా ఉపోసథాగారం వా జన్తాఘరం వా అగ్గిసాలం వా భవిస్సతీతి ఏవమాదినా నయేన కరోన్తస్స అనాపత్తి.

విహారకారసిక్ఖాపదం సత్తమం.

౨౬. ఇదాని అమూలకసిక్ఖాపదం పకాసేతుం ‘‘అమూలకేనా’’తిఆది ఆరద్ధం. తత్థ అమూలకేనాతి యం చోదకేన చుదితకమ్హి పుగ్గలే అదిట్ఠం అసుతం అపరిసఙ్కితం, ఇదం ఏతేసం దస్సనసవనపరిసఙ్కాసఙ్ఖాతానం మూలానం అభావతో అమూలకం, తేన అమూలకేన వత్థునాతి సమ్బన్ధో. తత్థ ¶ అదిట్ఠం నామ అత్తనో పసాదచక్ఖునా వా దిబ్బచక్ఖునా వా అదిట్ఠం. అసుతం ¶ నామ తథేవ కేనచి వుచ్చమానం న సుతం. అపరిసఙ్కితం నామ చిత్తేన అపరిసఙ్కితం, తం పన దిట్ఠసుతముతవసేన తివిధం. తత్థ భిక్ఖుఞ్చ మాతుగామఞ్చ తథారూపే ఠానే దిస్వా ‘‘అద్ధా ఇమేహి కత’’న్తి వా ‘‘కరిస్సన్తీ’’తి వా పరిసఙ్కతి, ఇదం దిట్ఠపరిసఙ్కితం నామ. అన్ధకారే పటిచ్ఛన్నోకాసే వా భిక్ఖుస్స చ మాతుగామస్స చ వచనం సుత్వా దుతియస్స అత్థిభావం అజానన్తో పుబ్బే వుత్తనయేన పరిసఙ్కతి, ఇదం సుతపరిసఙ్కితం నామ. ధుత్తేహి ఇత్థీహి సద్ధిం పచ్చన్తవిహారేసు పుప్ఫగన్ధసురాదీహి అనుభవిత్వా గతట్ఠానం దిస్వా ‘‘కేన ను ఖో ఇదం కత’’న్తి వీమంసన్తో తత్ర కేనచి భిక్ఖునా గన్ధాదీహి పూజా కతా హోతి, భేసజ్జత్థాయ అరిట్ఠం వా పీతం, సో తస్స గన్ధం ఘాయిత్వా ‘‘అయం సో భవిస్సతీ’’తి పరిసఙ్కతి, ఇదం ముతపరిసఙ్కితం నామ. ఏవం తివిధాయ పరిసఙ్కాయ అభావేన అపరిసఙ్కితన్తి అత్థో.

చోదేన్తోతి ‘‘పారాజికం ధమ్మం ఆపన్నోసి, అస్సమణోసి, అసక్యపుత్తియోసీ’’తిఆదీహి వచనేహి సయం చోదేన్తోతి అత్థో. ఏవం చోదేన్తస్స వాచాయ వాచాయ సఙ్ఘాదిసేసో. చోదాపేన్తో వాతి అత్తనా తస్స సమీపే ఠత్వా అఞ్ఞం భిక్ఖుం ఆణాపేత్వా చోదాపేన్తో తస్స ఆణత్తస్స వాచాయ వాచాయ గరుం ఫుసేతి అత్థో. అథ సోపి చావనాధిప్పాయేన ‘‘మయాపి దిట్ఠం అత్థీ’’తిఆదినా నయేన చోదేతి, ద్విన్నమ్పి వాచాయ ఆపత్తి. వత్థునా అన్తిమేన చాతి భిక్ఖునో అనురూపేసు ఏకూనవీసతియా పారాజికేసు అఞ్ఞతరేనాతి అత్థో. చావేతున్తి బ్రహ్మచరియా చావేతుం, యో సుద్ధం వా అసుద్ధం వా కతూపసమ్పదం పుగ్గలం సుద్ధదిట్ఠికో సమానో చావనాధిప్పాయేన చోదేతి వా చోదాపేతి వా, తస్స సఙ్ఘాదిసేసోతి అధిప్పాయో. సుణమానన్తి ఇమినా పరమ్ముఖా దూతేన వా పణ్ణేన వా చోదేతి. చోదేన్తస్స ¶ న రుహతీతి దీపితం హోతి. పరమ్ముఖా పన సత్తహి ఆపత్తిక్ఖన్ధేహి వదన్తస్స దుక్కటం.

అమూలకసిక్ఖాపదం అట్ఠమం.

౨౭. ఇదాని అఞ్ఞభాగియసిక్ఖాపదం దస్సేతుం ‘‘అఞ్ఞస్స కిరియ’’న్తిఆదిమాహ. తత్థ అఞ్ఞస్స కిరియన్తి అఞ్ఞస్స ఖత్తియాదిజాతికస్స పారాజికస్స వీతిక్కమసఙ్ఖాతం కిరియం దిస్వాతి సమ్బన్ధో. తేన లేసేనాతి ‘‘దస లేసా జాతిలేసో నామలేసో గోత్తలేసో లిఙ్గలేసో ఆపత్తిలేసో పత్తలేసో చీవరలేసో ఉపజ్ఝాయలేసో ఆచరియలేసో సేనాసనలేసో’’తి (పారా. ౩౯౪) ఏవం ¶ వుత్తేసు దససు లేసేసు యో తస్మిం పుగ్గలే దిస్సతి, తేన లేసేన తదఞ్ఞం పుగ్గలం బ్రహ్మచరియా చావేతుం అన్తిమవత్థునా చోదేన్తో గరుకం ఫుసేతి అత్థో. తత్థ అఞ్ఞమ్పి వత్థుం లిస్సతి సిలిస్సతి వోహారమత్తేనేవ ఈసకం అల్లీయతీతి లేసో, జాతియేవ లేసో జాతిలేసో. ఏస నయో సేసపదేసుపి. లేసేన చోదేన్తో కథం చోదేతి? అఞ్ఞో ఖత్తియజాతికో ఇమినా చోదకేన పారాజికం ధమ్మం అజ్ఝాపజ్జన్తో దిట్ఠో హోతి, సో అఞ్ఞం అత్తనో వేరిం ఖత్తియజాతికం భిక్ఖుం పస్సిత్వా తం ఖత్తియజాతిలేసం గహేత్వా ఏవం చోదేతి ‘‘ఖత్తియో మయా దిట్ఠో పారాజికం ధమ్మం అజ్ఝాపజ్జన్తో, త్వమ్పి ఖత్తియో పారాజికం ధమ్మం ఆపన్నోసీ’’తి వా ‘‘సో త్వం ఖత్తియో, నాఞ్ఞో, పారాజికం ధమ్మం అజ్ఝాపన్నోసీ’’తి వా చోదేతి. ఏవం నామలేసాదయోపి వేదితబ్బా.

అఞ్ఞభాగియసిక్ఖాపదం నవమం.

౨౮. ఏత్తావతా ¶ ‘‘గరుకా నవా’’తి ఉద్దిట్ఠే విత్థారతో దస్సేత్వా ఇదాని తేసు ఆపన్నేసు పటిపజ్జనాకారం దస్సేతుం ‘‘ఛాదేతి జానమాపన్న’’న్తిఆది వుత్తం. తస్సాయం పిణ్డత్థో – యో భిక్ఖు ‘‘అయం ఇత్థన్నామా ఆపత్తీ’’తి ఆపత్తివసేన వా ‘‘ఇదం భిక్ఖూనం న వట్టతీ’’తి ఏవం వత్థువసేన వా జానమాపన్నం ఆపత్తిం యావ ఛాదేతి, తావ తేన భిక్ఖునా అకామా పరివాసో వసితబ్బోతి. చరేయ్యాతి మానత్తం సమాదాయ వసేయ్య. కిత్తకం దివసన్తి చే? ఛ రత్తియో. మానత్తవాసో పన సఙ్ఘేయేవ, న గణే, న పుగ్గలే, తేన వుత్తం ‘‘సఙ్ఘే’’తి. పరివుత్థోతి ‘‘తయో ఖో ఉపాలి పారివాసికస్స భిక్ఖునో రత్తిచ్ఛేదా సహవాసో విప్పవాసో అనారోచనా’’తి (చూళవ. ౮౩) ఏవం వుత్తం రత్తిచ్ఛేదం అకత్వా పరివుత్థోతి అత్థో. తత్థ సహవాసోతి పకతత్తేన భిక్ఖునా సద్ధిం ఏకచ్ఛన్నే ఉదకపాతట్ఠానబ్భన్తరే వాసో. విప్పవాసో నామ అఞ్ఞం పకతత్తం భిక్ఖుం వినా వాసో. అనారోచనాతి ఆగన్తుకాదీనం అనారోచనా. ఏతేసు తీసు ఏకేనాపి రత్తిచ్ఛేదో హోతి ఏవ. ఏత్థ పన ఉపచారసీమగతానం ఆరోచేతబ్బం, న బహి ఠితానం, బహి ఠితానమ్పి సచే సద్దం సుణాతి, పస్సతి, దూరం వా గన్త్వా ఆరోచేతబ్బమేవ, అనారోచేన్తస్స రత్తిచ్ఛేదో చేవ వత్తభేదే దుక్కటఞ్చ హోతి. అజానన్తస్సేవ ఉపచారసీమం పవిసిత్వా గచ్ఛన్తి చే, రత్తిచ్ఛేదోవ హోతి, న వత్తభేదో.

చిణ్ణమానత్తన్తి ‘‘చత్తారో ఖో, ఉపాలి, మానత్తచారికస్స భిక్ఖునో రత్తిచ్ఛేదా సహవాసో ¶ విప్పవాసో అనారోచనా ఊనే గణే చరణ’’న్తి (చూళవ. ౯౨) ఏవం వుత్తం రత్తిచ్ఛేదం అకత్వా చిణ్ణమానత్తం పరినిట్ఠితమానత్తన్తి అత్థో. ఏత్థ పన సహవాసాదయో పరివాసే వుత్తప్పకారా ఏవ. ‘‘ఊనే గణే చరణ’’న్తి ఏత్థ గణో చత్తారో వా అతిరేకా వా భిక్ఖూ, తస్మా ¶ సచేపి తీహి భిక్ఖూహి సద్ధిం వసతి, రత్తిచ్ఛేదో హోతియేవ, ‘‘సచే పన తేన తేసం అత్థిభావం దిస్వా ఆరోచితే పక్కమన్తి, ఊనే గణే చరణదోసో న హోతీ’’తి (చూళవ. అట్ఠ. ౯౭) అట్ఠకథాసు వుత్తం కిర. అబ్భేయ్యాతి తం భిక్ఖుం వీసతిగణో సఙ్ఘో అబ్భేయ్య సమ్పటిచ్ఛేయ్య, అబ్భానకమ్మవసేన ఓసారేయ్యాతి అత్థో. సచే ఏకేనపి ఊనో వీసతిగణో భిక్ఖుసఙ్ఘో తం భిక్ఖుం అబ్భేయ్య, సో చ భిక్ఖు న అబ్భితో, తే చ భిక్ఖూ గారయ్హా, దుక్కటం ఆపజ్జన్తీతి అత్థో.

౨౯. ఇదాని యథా ఛాదితా ఆపత్తి ఛన్నా హోతి, తం పకారం దస్సేతుం ‘‘ఆపత్తీ’’తిఆది వుత్తం. తత్థాయం పదయోజనా – ఆపత్తితా చ అనుక్ఖిత్తతా చ అనన్తరాయతా చ పహుత్తతా చ ఆపత్తినుక్ఖిత్తఅనన్తరాయపహుత్తతాయో, ఏతాసు చతూసు తథాసఞ్ఞితా చ ఛాదేతుకామో హుత్వా ఛాదనా చాతి ఏవం దసహఙ్గేహి అరుణుగ్గమమ్హి ఛన్నా హోతీతి. ఏత్థ పన ఆపత్తిఆదీసు చతూసు ఆపత్తిసఞ్ఞితా చ అనుక్ఖిత్తసఞ్ఞితా చ అనన్తరాయసఞ్ఞితా చ పహుత్తసఞ్ఞితా చాతి ఏవం సఞ్ఞావసేన యోజేత్వా అట్ఠఙ్గాని గహేతబ్బాని, ఛాదేతుకామోతి ఇదమేకం, ఛాదనాతి ఇదమేకన్తి ఏవం దస.

ఏతేసు పన ఆదితో పట్ఠాయ అయం వినిచ్ఛయో – ‘‘ఆపత్తి చ హోతి ఆపత్తిసఞ్ఞీ చా’’తి ఏత్థ యం ఆపన్నో, సా తేరసన్నం అఞ్ఞతరా హోతి, సోపి చ తత్థ గరుకాపత్తిసఞ్ఞీయేవ హుత్వా జానన్తో ఛాదేతి, ఛన్నా హోతి. సచే తత్థ అనాపత్తిసఞ్ఞీ వా అఞ్ఞాపత్తిసఞ్ఞీ వా వేమతికో వా హోతి, అచ్ఛన్నావ హోతి. తివిధం పన ఉక్ఖేపనీయకమ్మం, తేన అకతో అనుక్ఖిత్తో. సో ¶ చే పకతత్తసఞ్ఞీ హుత్వా ఛాదేతి, ఛన్నా హోతి. సచే అపకతత్తసఞ్ఞీ ఛాదేతి, అచ్ఛన్నా హోతి. అపకతత్తేన పన పకతత్తసఞ్ఞినాపి అపకతత్తసఞ్ఞినాపి ఛాదితం అచ్ఛాదితమేవ హోతీతి. అనన్తరాయికోతి యస్స దససు రాజచోరఅగ్గిఉదకమనుస్సామనుస్సవాళసరీసపజీవితబ్రహ్మచరియన్తరాయేసుపి ఏకోపి నత్థి, సో చే అనన్తరాయికసఞ్ఞీ హుత్వా ఛాదేతి, ఛన్నా హోతి. సచే సో అన్ధకారభీరుకో అనన్తరాయే ఏవ వాళాదిఅన్తరాయసఞ్ఞీ హుత్వా ఛాదేతి, అచ్ఛన్నావ హోతి. పహూతి యో సక్కోతి సభాగభిక్ఖునో సమీపం గన్తుఞ్చేవ ఆరోచితుఞ్చ ¶ , సో చే పహుసఞ్ఞీ హుత్వా ఛాదేతి, ఛన్నా హోతి. యో పన అపహు హుత్వా పహుసఞ్ఞీ, పహు వా అపహుసఞ్ఞీ హుత్వా ఛాదేతి, అచ్ఛన్నావ హోతీతి.

అరుణుగ్గమమ్హీతి ఏత్థ పురేభత్తం వా ఆపత్తిం ఆపన్నో హోతి పచ్ఛాభత్తం వా, యావ అరుణం న ఉగ్గచ్ఛతి, తావ ఆరోచేతబ్బా. సచే పన అరుణబ్భన్తరే సతక్ఖత్తుమ్పి ఛాదేతుకామతా ఉప్పజ్జతి, అచ్ఛన్నావ హోతి. ఆరోచేన్తో పన సభాగసఙ్ఘాదిసేసం ఆపన్నస్స ఆరోచేతుం న వట్టతి. సచే ఆరోచేతి, ఆపత్తి పన ఆవికతా హోతి, ఆరోచనపచ్చయా పన అఞ్ఞం దుక్కటం ఆపత్తిం ఆపజ్జతి. ఇమినా అఞ్ఞమ్పి వత్థుసభాగాపత్తిం ఆరోచేతుం న వట్టతీతి దీపితో హోతి. ఆరోచేన్తేన పన ‘‘అహం తవ సన్తికే ఏకం ఆపత్తిం ఆవి కరోమీ’’తి వా ‘‘ఆచిక్ఖామీ’’తి వా ‘‘ఆరోచేమీ’’తి వా ‘‘ఏకం ఆపత్తిం ఆపన్నభావం జానాహీ’’తి వా ‘‘ఏకం గరుకాపత్తిం ఆవి కరోమీ’’తి వా ఆదినా నయేన వత్తబ్బం, ఏత్తావతా అచ్ఛన్నావ హోతి. సచే ‘‘లహుకాపత్తిం ఆరోచేమీ’’తి వదతి, ఛన్నావ హోతీతి. సఙ్ఘాదిసేసవినిచ్ఛయో.

సఙ్ఘాదిసేసనిద్దేసవణ్ణనా నిట్ఠితా.

౩. చీవరనిద్దేసవణ్ణనా

౩౦. ఏవం ¶ గరుకే సిక్ఖితబ్బాకారం దస్సేత్వా ఇదాని చీవరేసు దస్సేతుం ‘‘చీవర’’న్తి ఉద్ధటం. తత్థ జాతితో ఛ చీవరాని (మహావ. ౩౩౯; పారా. అట్ఠ. ౨.౪౬౨-౪౬౩; కఙ్ఖా. అట్ఠ. కథినసిక్ఖాపదవణ్ణనా), తాని కానీతి చే, తం దస్సేతుం ‘‘ఖోమా’’తిఆది ఆరద్ధం. తత్థ ఖోమం నామ ఖోమవాకసుత్తేహి కతం వత్థం. సాణం నామ సాణవాకేహి కతం వత్థం. భఙ్గం నామ ఖోమసుత్తాదీహి పఞ్చహి మిస్సేత్వా కతం వత్థం. పాటేక్కం వాకమయమేవ వాతి వదన్తి. కమ్బలం నామ మనుస్సలోమం వాళలోమం ఠపేత్వా లోమేహి వాయిత్వా కతం వత్థం. ఛళేతానీతి ఛ ఏతాని. సహ అనులోమేహీతి సానులోమాని. జాతితో పన కప్పియాని ఛ చీవరానీతి వుత్తం హోతి.

౩౧. ఇదాని ¶ తేసం అనులోమాని దస్సేతుం ‘‘దుకూల’’న్తిఆది వుత్తం. తత్థ (మహావ. అట్ఠ. ౩౦౫) దుకూలం సాణస్స అనులోమం వాకమయత్తా. పట్టుణ్ణన్తి పట్టుణ్ణదేసే పాణకేహి సఞ్జాతవత్థం. సోమారదేసే, చీనదేసే జాతం సోమారచీనజం పటన్తి సమ్బన్ధో. ఇమాని తీణిపి కోసేయ్యస్స అనులోమాని పాణకేహి కతసుత్తమయత్తా. ఇద్ధిజన్తి ఏహిభిక్ఖూనం పుఞ్ఞిద్ధియా నిబ్బత్తచీవరం. తం పన ఖోమాదీనం అఞ్ఞతరం హోతి. కప్పరుక్ఖేహి నిబ్బత్తం జాలినియా దేవకఞ్ఞాయ అనురుద్ధత్థేరస్స దిన్నవత్థాదికం దేవదిన్నం. తమ్పి ఖోమాదీహి నిబ్బత్తవత్థసదిసత్తా ఛన్నమ్పి అనులోమం హోతియేవ కప్పాసికస్స వా, ఇద్ధిజమ్పి తథేవ వేదితబ్బం. తస్స తస్సాతి ఖోమాదికస్స. అనులోమికన్తి అనురూపం.

౩౨-౩౩. ఏవం జాతితో సానులోమాని ఛ చీవరాని దస్సేత్వా ఇదాని తేసు అధిట్ఠానాదికం విధానం దస్సేతుం ‘‘తిచీవర’’న్తిఆది వుత్తం. ఏత్థ (కఙ్ఖా. అట్ఠ. కథినసికఖాపదవణ్ణనా; మహావ. ౩౫౮) ధిట్ఠానతో పుబ్బే తిచీవరం నామ ¶ పాటేక్కం నత్థి సఙ్ఘాటిఆదిప్పహోనకస్స పచ్చత్థరణాదివసేనాపి అధిట్ఠాతుం అనుఞ్ఞాతత్తా. తస్మా ‘‘తిచీవరం అధిట్ఠేయ్య న వికప్పేయ్యా’’తి ఏత్థ ‘‘ఇమం సఙ్ఘాటి’’న్తి ఏవం నామే గహితే ‘‘అధిట్ఠాన’’మిచ్చేవ వత్తబ్బం, ‘‘వికప్పేమీ’’తి పన న వత్తబ్బన్తి అధిప్పాయో. ఏవం సేసేసుపి. ముఖపుఞ్ఛనఞ్చ నిసీదనఞ్చ ముఖపుఞ్ఛననిసీదనం. కణ్డుచ్ఛాదిన్తి కణ్డుప్పటిచ్ఛాదిం అధిట్ఠేయ్య, న వికప్పేయ్యాతి సమ్బన్ధో. ఏత్థాతి ఇమేసు నవసు చీవరేసు. తిచీవరన్తి తిచీవరాధిట్ఠాననయేన అధిట్ఠితతిచీవరం. వినా అలద్ధసమ్ముతికో భిక్ఖు అవిప్పవాససమ్ముతిఅలద్ధట్ఠానే ఏకాహమ్పి హత్థపాసం విజహిత్వా న వసేయ్యాతి అత్థో. ‘‘న భిక్ఖవే చాతుమాసం నిసీదనేన విప్పవసితబ్బం, యో విప్పవసేయ్య, ఆపత్తి దుక్కటస్సా’’తి ఖుద్దకక్ఖన్ధకే (చూళవ. ౨౬౩) వుత్తత్తా చాతుమాసం నిసీదనం వినా న వసేయ్యాతి అత్థో.

౩౪. ఇదాని అధిట్ఠానవిధిం దస్సేతుం ‘‘ఇమం సఙ్ఘాటి’’న్తిఆది వుత్తం. తత్థ మిచ్చధిట్ఠయేతి ఇతి అధిట్ఠయే, ‘‘ఇమం సఙ్ఘాటిం అధిట్ఠామీ’’తి ఏవం సఙ్ఘాటిం అధిట్ఠయేతి అత్థో. అహత్థపాసమేతన్తి దూరే ఠితం పన ఠపితోకాసం సల్లక్ఖేత్వా సచే ఏకం, ‘‘ఏత’’న్తి, బహూని చే, ‘‘ఏతానీ’’తి వత్వా అధిట్ఠయేతి అత్థసమ్బన్ధో. సేసేసుపి అయం నయోతి యథా ‘‘ఇమం సఙ్ఘాటిం అధిట్ఠామీ’’తి వుత్తం, ఏవం ‘‘ఇమం ఉత్తరాసఙ్గం, ఇమం కణ్డుప్పటిచ్ఛాదిం అధిట్ఠామీ’’తి ఏవం అత్తనో నామేనేవ వత్వా సమ్ముఖాపి పరమ్ముఖాపి వుత్తనయేన అధిట్ఠాతబ్బన్తి వుత్తం హోతి.

౩౫. ఇదాని ¶ సచే పుబ్బే అధిట్ఠితం తిచీవరం నిసీదనం వస్సికసాటికం కణ్డుప్పటిచ్ఛాదీతి ఇమేసు ఛసు చీవరేసు అఞ్ఞతరం చీవరం అత్థి, పున తథావిధం చీవరం అధిట్ఠహిత్వా పరిహరితుం ఇచ్ఛన్తేన ‘‘ద్వే పన న వట్టన్తీ’’తి (పారా. అట్ఠ. ౨.౪౬౯; కఙ్ఖా. అట్ఠ. కథినసిక్ఖాపదవణ్ణనా) వుత్తత్తా పుబ్బే అధిట్ఠితం పచ్చుద్ధరిత్వా ¶ అధిట్ఠాతబ్బన్తి దస్సేతుం ‘‘అధిట్ఠహన్తో’’తిఆది వుత్తం, తం ఉత్తానమేవ. పత్తాధిట్ఠహనే తథాతి ‘‘ఇమం పత్తం, ఏతం పత్త’’న్తి ఏవం నామమత్తమేవ విసేసో. సేసం తాదిసమేవాతి అత్థో.

౩౬. ఏతం ఇమం వ సఙ్ఘాటిం సంసేతి ఏత్థ సచే అన్తోగబ్భే వా సామన్తవిహారే వా హోతి, ఠపితట్ఠానం సల్లక్ఖేత్వా ‘‘ఏతం సఙ్ఘాటిం అధిట్ఠామీ’’తి వాచా భిన్దితబ్బా, సచే హత్థపాసే హోతి, ‘‘ఇమం సఙ్ఘాటి’’న్తి తేసం తేసం నామవసేన వాచా భిన్దితబ్బాతి అత్థో. పచ్చుద్ధారేపి ఏసేవ నయో. ఏత్థ పన ‘‘ద్వే చీవరస్స అధిట్ఠానా కాయేన వా అధిట్ఠేతి, వాచాయ వా అధిట్ఠేతీ’’తి (పరి. ౩౨౨) వుత్తత్తా సఙ్ఘాటిఆదికం హత్థేన గహేత్వా ‘‘ఇమం సఙ్ఘాటిం అధిట్ఠామీ’’తిఆదినా నయేన చిత్తేన ఆభోగం కత్వా కాయవికారం కరోన్తేన కాయేన అధిట్ఠాతబ్బం, యేన కేనచి సరీరావయవేన అఫుసన్తస్స న వట్టతి. వాచాయ అధిట్ఠహన్తేన వచీభేదం కత్వావ అధిట్ఠాతబ్బం. తథా పత్తేపి. విదూతి పణ్డితో.

౩౭-౮. ఇదాని తేసం పమాణపరిచ్ఛేదం దస్సేతుం ‘‘సఙ్ఘాటి పచ్ఛిమన్తేనా’’తిఆది వుత్తం. తత్థ దీఘతో ముట్ఠిపఞ్చకతో (పారా. అట్ఠ. ౨.౪౬౯; కఙ్ఖా. అట్ఠ. కథినసిక్ఖాపదవణ్ణనా) పట్ఠాయ ‘‘తత్రిదం సుగతస్స సుగతచీవరప్పమాణం, దీఘసో నవ విదత్థియో సుగతవిదత్థియా, తిరియం ఛ విదత్థియో’’తి (పాచి. ౫౪౮) ఏవం వుత్తసుగతచీవరూనాపి వట్టతి. తిరియం పన ముట్ఠిత్తికం. చ-సద్దేన అతిరేకమ్పి వట్టతీతి అత్థో. ఉత్తరాసఙ్గస్సపి ఏతదేవ పమాణన్తి తం దస్సేతుం ‘‘తథా ఏకంసికస్సాపీ’’తి వుత్తం. అన్తరవాసకస్స పన ‘‘పారుపనేనపి హి సక్కా నాభిం పటిచ్ఛాదేతు’’న్తి (పారా. అట్ఠ. ౨.౪౬౯) అట్ఠకథావచనతో ‘‘ద్విహత్థో వా’’తి వుత్తం.

౩౯. నిసీదనస్స ¶ దీఘేనాతి ఏత్థ (పాచి. ౫౩౧ ఆదయో; పాచి. అట్ఠ. ౫౩౧; కఙ్ఖా. అట్ఠ. నిసీదనసిక్ఖాపదవణ్ణనా) నిసీదనన్తి సన్థతసదిసం సన్థరిత్వా ఏకస్మిం అన్తే వుత్తప్పమాణేన ద్వీసు ఠానేసు ఫాలేత్వా కతాహి తీహి దసాహి యుత్తస్స పరిక్ఖారస్సేతం నామం.

౪౦. కణ్డుప్పటిచ్ఛాది ¶ (పాచి. ౫౩౮; మహావ. ౩౫౪; పాచి. అట్ఠ. ౫౩౭; కఙ్ఖా. అట్ఠ. కణ్డుప్పటిచ్ఛాదిసిక్ఖాపదవణ్ణనా) నామ యస్స అధోనాభిఉబ్భజాణుమణ్డలం కణ్డు వా పిళకా వా అస్సావో వా థుల్లకచ్ఛు వా ఆబాధో, తస్స పటిచ్ఛాదనత్థాయ అనుఞ్ఞాతం చీవరం. గాథాయో సువిఞ్ఞేయ్యావ.

౪౧. అడ్ఢతేయ్యావాతి (పాచి. ౫౪౪) ఏత్థ తతో ఉద్ధం న వట్టతీతి అత్థో.

౪౨. ఏత్థాతి సఙ్ఘాటితో పట్ఠాయ యావ వస్సికసాటికా, తావ దస్సితచీవరేసూతి అత్థో. తదుత్తరిన్తి తతో తేసం చీవరానం వుత్తప్పమాణతో ఉత్తరిం కరోన్తస్స ఛేదనపాచిత్తి హోతీతి పాఠసేసో, తం అతిరేకం ఛిన్దిత్వా పున పాచిత్తియం దేసేతబ్బన్తి అత్థో. పచ్చత్థరణముఖచోళాతి ఏత్థ ‘‘అనుజానామి, భిక్ఖవే, యావ మహన్తం పచ్చత్థరణం ఆకఙ్ఖతి, తావ మహన్తం పచ్చత్థరణం కాతు’’న్తి (మహావ. ౩౫౩) వుత్తత్తా పచ్చత్థరణస్స పమాణపరిచ్ఛేదో నత్థి,. ముఖపుఞ్ఛనచోళస్స పన ఉక్కట్ఠవసేన వా అన్తిమవసేన వా పమాణపరిచ్ఛేదో న వుత్తో, తస్మా తమ్పి అప్పమాణికం. తేన వుత్తం ‘‘ఆకఙ్ఖితప్పమాణికా’’తి, ఇచ్ఛితప్పమాణికాతి అత్థో. యావ ఏకం ధోవీయతి, తావ అఞ్ఞం పరిభోగత్థాయ ఇచ్ఛితబ్బన్తి ద్వేపి వట్టన్తి.

౪౩. న ¶ దీపితన్తి కత్థ న దీపితం? అట్ఠకథాసు. కస్మాతి చే? ‘‘తేన ఖో పన సమయేన భిక్ఖూనం పరిపుణ్ణం హోతి తిచీవరం, అత్థో చ హోతి పరిస్సావనేహిపి థవికాహిపి. భగవతో ఏతమత్థం ఆరోచేసుం. అనుజానామి, భిక్ఖవే, పరిక్ఖారచోళక’’న్తి (మహావ. ౩౫౭) బహూనం పత్తథవికపరిస్సావనాదీనం సఙ్గహవసేన వుత్తత్తా పాటేక్కం నిధానముఖన్తి. యస్మా పన భగవతా ‘‘యం యం లబ్భతి, తం తం ఇమినా విధానేన అధిట్ఠహిత్వా పున యేన యేన పరిస్సావనాదినా అత్థో హోతి, తం తం కత్వా గణ్హన్తూ’’తి అనుకమ్పాయ అనుఞ్ఞాతం, తస్మా వికప్పనుపగపచ్ఛిమచీవరప్పమాణం థవికమ్పి పటపరిస్సావనమ్పి బహూనిపి ఏకతో కత్వా ‘‘ఇమాని చీవరాని పరిక్ఖారచోళాని అధిట్ఠామీ’’తి వత్వా అధిట్ఠాతుమ్పి వట్టతియేవ. తస్మా వుత్తం ‘‘తథా వత్వా’’తి, ‘‘పరిక్ఖారచోళ’’న్తి వత్వాతి అత్థో. వికప్పియన్తి వికప్పనుపగం.

౪౪. అహతకప్పానన్తి (మహావ. ౩౪౮) ఏకవారం ధోవితకానం.

౪౫. ఉతుద్ధటానన్తి ¶ ఉతుతో దీఘకాలతో ఉద్ధటానం, కతవత్థకిచ్చానం పిలోతికానన్తి వుత్తం హోతి. సేసాతి ఉత్తరాసఙ్గఅన్తరవాసకా. పంసు వియ కుచ్ఛితభావం పటిక్కూలభావం ఉలతి గచ్ఛతీతి పంసుకూలం, చోళఖణ్డానమేతం నామం, తస్మిం పంసుకూలే యథారుచీతి అత్థో. కస్మాతి చే? ‘‘అనుజానామి, భిక్ఖవే, అహతానం దుస్సానం అహతకప్పానం దిగుణం సఙ్ఘాటిం ఏకచ్చియం ఉత్తరాసఙ్గం ఏకచ్చియం అన్తరవాసకం, ఉతుద్ధటానం దుస్సానం చతుగ్గుణం సఙ్ఘాటిం దిగుణం ఉత్తరాసఙ్గం దిగుణం అన్తరవాసకం, పంసుకూలే యావదత్థం, పాపణికే ఉస్సాహో కరణీయో’’తి వుత్తత్తా, తస్మా సుసానాదీసు పతితపంసుకూలే చ అన్తరాపణే పతితపిలోతికచీవరే చ పటపరిచ్ఛేదో నత్థి, పటసతమ్పి వట్టతీతి సిద్ధం.

౪౬. ఇదాని ¶ ‘‘అనుజానామి, భిక్ఖవే, ఛిన్నకం సఙ్ఘాటిం ఛిన్నకం ఉత్తరాసఙ్గం ఛిన్నకం అన్తరవాసక’’న్తి (మహావ. ౩౪౫) వత్వా పున ‘‘తేన ఖో పన సమయేన అఞ్ఞతరస్స భిక్ఖునో తిచీవరే కయిరమానే సబ్బం ఛిన్నకం నప్పహోతి. భగవతో ఏతమత్థం ఆరోచేసుం. అనుజానామి, భిక్ఖవే, ద్వే ఛిన్నకాని ఏకం అచ్ఛిన్నకన్తి. ద్వే ఛిన్నకాని ఏకం అచ్ఛిన్నకం నప్పహోతి. అనుజానామి, భిక్ఖవే, ద్వే అచ్ఛిన్నకాని ఏకం ఛిన్నకన్తి. ఏకం ఛిన్నకం నప్పహోతి. అనుజానామి, భిక్ఖవే, అన్వాధికమ్పి ఆరోపేతుం. న చ, భిక్ఖవే, సబ్బం అచ్ఛిన్నకం ధారేతబ్బం, యో ధారేయ్య, ఆపత్తి దుక్కటస్సా’’తి (మహావ. ౩౬౦) ఏవం వుత్తవిధానం దస్సేతుం ‘‘తీసూ’’తిఆది ఆరద్ధం. తస్స అత్థో – తీసు చీవరేసు యం ఛిన్దిత్వా సిబ్బితుం సబ్బపచ్ఛిమప్పమాణం పహోతి, తం ఛిన్దితబ్బం. సబ్బేసు పన అప్పహోన్తేసు అన్వాధికం ఆదియేయ్యాతి. తత్థ అన్వాధి నామ అనువాతం వియ సంహరిత్వా చీవరస్స ఉపరి సఙ్ఘాటిఆకారేన ఆరోపేతబ్బం. ఆగన్తుకపత్తన్తిపి వదన్తి. ఇదం పన అప్పహోనకే అనుఞ్ఞాతం. సచే పహోతి, న వట్టన్తి, ఛిన్దితబ్బమేవ. అనాదిణ్ణన్తి అనారోపితం అన్వాధికం. న ధారేయ్యాతి తిచీవరాధిట్ఠానవసేన అధిట్ఠహిత్వా న ధారేతబ్బన్తి అధిప్పాయో.

౪౭-౮. ఇదాని ఉదోసితసిక్ఖాపదనయం దస్సేతుం ‘‘గామే’’తిఆది వుత్తం. ఏత్థ పన సచే గామో (పారా. ౪౭౮; పారా. అట్ఠ. ౨.౪౭౭-౪౭౮; కఙ్ఖా. అట్ఠ. ఉదోసితసిక్ఖాపదవణ్ణనా) ఏకస్స రఞ్ఞో వా భోజకస్స వా వసేన ఏకకులస్స హోతి, పాకారాదినా పరిక్ఖిత్తత్తా ఏకూపచారో చ, ఏవరూపే గామే చీవరం నిక్ఖిపిత్వా తస్మిం గామే యథారుచితట్ఠానే ¶ వసితుం లబ్భతి. సచే సో గామో అపరిక్ఖిత్తో, యస్మిం ఘరే చీవరం నిక్ఖిత్తం హోతి, తస్మిం ఘరే వసితబ్బం, తస్స వా ఘరస్స సమన్తతో హత్థపాసా న విజహితబ్బం.

సచే ¶ సో గామో వేసాలికుసినారాదయో వియ నానారాజూనం వా భోజకానం వా హోతి, వుత్తప్పకారేన పరిక్ఖిత్తో చ, ఏవరూపే గామే యస్మిం ఘరే చీవరం నిక్ఖిత్తం, తస్మిం ఘరే వా వత్థబ్బం. యస్సా వీథియా తం ఘరం హోతి, తస్సా వీథియా తస్స ఘరస్స సమ్ముఖాట్ఠానే సభాయే వా నగరద్వారే వా వత్థబ్బం, తేసం సభాయద్వారానం హత్థపాసా వా న విజహితబ్బం. సచే అపరిక్ఖిత్తో, యస్మిం ఘరే నిక్ఖిత్తం, తత్థ వా తస్స హత్థపాసే వా వత్థబ్బం.

నివేసనాదయో హమ్మియపరియోసానా గామపరిక్ఖేపతో బహి సన్నివిట్ఠాతి వేదితబ్బా. ఇతరథా తేసం గామగ్గహణేనేవ గహితత్తా గామస్స ఏకకులనానాకులఏకూపచారనానూపచారతావసేనేవ వినిచ్ఛయో వత్తబ్బో సియా. నివేసనాదీనం వసేనేవ పాళియం (పారా. ౪౭౮ ఆదయో) అత్థో విభత్తో, న గామవసేన. ఉదోసితవినిచ్ఛయే అయం నయో వుత్తోయేవ.

నివేసనేతి ఏత్థ సచే ఏకకులస్స నివేసనం హోతి పరిక్ఖిత్తఞ్చ, అన్తోనివేసనే చీవరం నిక్ఖిపిత్వా అన్తోనివేసనే వత్థబ్బం. అపరిక్ఖిత్తఞ్చే హోతి, యస్మిం గబ్భే చీవరం నిక్ఖిత్తం, తస్మిం వత్థబ్బం, తస్స గబ్భస్స హత్థపాసా వా న విజహితబ్బం. సచే నానాకులస్స హోతి పరిక్ఖిత్తఞ్చ, యస్మిం గబ్భే చీవరం నిక్ఖిత్తం, తస్మిం గబ్భే వత్థబ్బం, సబ్బేసం సాధారణద్వారమూలే వా తేసం గబ్భద్వారమూలే వా తేసం గబ్భద్వారమూలానం వా హత్థపాసా న విజహితబ్బం. అపరిక్ఖిత్తఞ్చే హోతి, యస్మిం గబ్భే చీవరం నిక్ఖిత్తం, తస్మిం గబ్భే వత్థబ్బం, హత్థపాసా వా న విజహితబ్బం.

ఉదోసితోతి యానాదీనం భణ్డానం సాలా. పాసాదోతి దీఘపాసాదో. హమ్మియన్తి ముణ్డచ్ఛదనపాసాదో. నావా ¶ పన థలం ఆరోపేత్వా నిక్ఖిత్తాపి హోతి, సముద్దే ఠితాపి. సచే ఏకకులస్స నావా హోతి, అన్తోనావాయ చీవరం నిక్ఖిపిత్వా అన్తోనావాయ వత్థబ్బం. నానాకులస్స నావా హోతి నానాగబ్భా నానాఓవరకా, యస్మిం ఓవరకే చీవరం నిక్ఖిత్తం, తస్మిం వత్థబ్బం, చీవరస్స హత్థపాసా వా న విజహితబ్బం.

అట్టోతి ¶ పటిరాజాదీనం పటిబాహనత్థం ఇట్ఠకాహి కతో బహలభిత్తికో చతుపఞ్చభూమికో పతిస్సయవిసేసో. మాళోతి ఏకకూటసఙ్గహితో చతురస్సపాసాదో. ఇమేసు పన ఉదోసితాదీసు మాళపరియోసానేసు నివేసనే వుత్తనయేనేవ వినిచ్ఛయో వేదితబ్బో. నివేసనన్తి పన ఉదోసితాదీనం వసేన అకతాయ పతిస్సయవికతియా అధివచనం.

ఆరామో నామ పుప్ఫారామఫలారామాదికో. సచే ఏకకులస్స ఆరామో హోతి పరిక్ఖిత్తో చ, అన్తోఆరామే చీవరం నిక్ఖిపిత్వా అన్తోఆరామే వత్థబ్బం. సచే అపరిక్ఖిత్తో, చీవరస్స హత్థపాసా న విజహితబ్బం. సచే నానాకులస్స ఆరామో హోతి పరిక్ఖిత్తో చ, ద్వారమూలే వా వత్థబ్బం, ద్వారమూలస్స హత్థపాసా వా న విజహితబ్బం. అపరిక్ఖిత్తో చే, చీవరస్స హత్థపాసా న విజహితబ్బం.

సత్థో నామ జఙ్ఘసత్థసకటసత్థానమఞ్ఞతరో. సచే ఏకకులస్స సత్థో హోతి, సత్థే చీవరం నిక్ఖిపిత్వా పురతో వా పచ్ఛతో వా సత్తబ్భన్తరా న విజహితబ్బా, పస్సతో అబ్భన్తరం న విజహితబ్బం. అబ్భన్తరం నామ అట్ఠవీసతిహత్థం హోతి. సచే గచ్ఛన్తో సత్థో సకటే వా భగ్గే, గోణే వా నట్ఠే అన్తరా ఛిజ్జతి, యస్మిం కోట్ఠాసే చీవరం నిక్ఖిపితబ్బం, తత్థ వసితబ్బం. సచే నానాకులస్స హోతి ¶ , సత్థే చీవరం నిక్ఖిపిత్వా చీవరస్స హత్థపాసా న విజహితబ్బం.

ఖేత్తఖలేసు ఆరామే వుత్తసదిసోవ వినిచ్ఛయో. దుమేతి రుక్ఖమూలే. సచే ఏకకులస్స రుక్ఖమూలం హోతి, యం మజ్ఝన్హికకాలే సమన్తా ఛాయా ఫరతి, తస్మిం ఠానే అవిరళే పదేసే తస్స ఛాయాయ ఫుట్ఠోకాసస్స అన్తో ఏవ నిక్ఖిపితబ్బం. సచే విరళసాఖస్స పన రుక్ఖస్స ఆతపేన ఫుట్ఠోకాసే ఠపేతి, అరుణుగ్గమనే సచే సో భిక్ఖు తస్స హత్థపాసే న హోతి, అఞ్ఞస్మిం వా ఠానే తస్స ఛాయాయపి హోతి, నిస్సగ్గియం హోతియేవ. నానాకులస్స చే హోతి, చీవరస్స హత్థపాసా న విజహితబ్బం.

అజ్ఝోకాసే పన విఞ్ఝాటవీఆదీసు అరఞ్ఞేసుపి సముద్దమజ్ఝే మచ్ఛబన్ధానం అగమనపథేసు దీపకేసుపి చీవరం ఠపేత్వా తతో సమన్తా సత్తబ్భన్తరే పదేసే యత్థ కత్థచి వసితబ్బం. సచే సత్తబ్భన్తరతో కేసగ్గమత్తమ్పి అతిక్కమిత్వా అరుణం ఉట్ఠపేతి, నిస్సగ్గియం హోతి.

ఏత్థ ¶ పన పాళియం ‘‘గామో ఏకూపచారో నానూపచారో’’తిఆదినా (పారా. ౪౭౭) అవిసేసేన మాతికం నిక్ఖిపిత్వాపి గామనివేసనఉదోసితఖేత్తధఞ్ఞకరణఆరామవిహారానం ఏకూపచారనానూపచారతా ‘‘గామో ఏకూపచారో నామ ఏకకులస్స గామో హోతి పరిక్ఖిత్తో చ అపరిక్ఖిత్తో చా’’తిఆదినా (పారా. ౪౭౮) పరిక్ఖిత్తాపరిక్ఖిత్తవసేన విభత్తా. అట్టమాళపాసాదహమ్మియనావాసత్థరుక్ఖమూలఅజ్ఝోకాసానమ్పి ఏవం అవత్వా ‘‘ఏకకులస్స అట్టో హోతి, నానాకులస్స అట్టో హోతీ’’తిఆదినా (పారా. ౪౮౪) నయేన ఏకకులనానాకులవసేన చ అన్తే ‘‘అజ్ఝోకాసో ఏకూపచారో నామ అగామకే అరఞ్ఞే సమన్తా సత్తబ్భన్తరా ఏకూపచారో, తతో పరం నానూపచారో’’తి (పారా. ౪౯౪) చ ఏవం ఏకూపచారనానూపచారతా విభత్తా. తస్మా గామాదీసు ¶ పరిక్ఖిత్తం ఏకూపచారం, అపరిక్ఖిత్తం నానూపచారన్తి చ అట్టాదీసు యం ఏకకులస్స, తం ఏకూపచారం నానాకులస్స నానూపచారన్తి చ గహేతబ్బం. అజ్ఝోకాసపదే వుత్తనయేన గహేతబ్బం.

భిక్ఖుసమ్ముతియాఞ్ఞత్రాతి యం గిలానస్స భిక్ఖునో చీవరం ఆదాయ పక్కమితుం అసక్కోన్తస్స ఞత్తిదుతియేన కమ్మేన అవిప్పవాససమ్ముతి దీయతి, తం ఠపేత్వాతి అత్థో. లద్ధసమ్ముతికస్స పన యావ రోగో న వూపసమ్మతి, తస్మిం వూపసన్తే అఞ్ఞో వా కుప్పతి, అనాపత్తియేవ.

౪౯. ‘‘అనుజానామి, భిక్ఖవే, కణ్డుప్పటిచ్ఛాదిం యావ ఆబాధా అధిట్ఠాతుం, తతో పరం వికప్పేతుం. వస్సికసాటికం వస్సానం చాతుమాసం అధిట్ఠాతుం, తతో పరం వికప్పేతు’’న్తి (మహావ. ౩౫౮) వుత్తత్తా రోగపరియన్తా కణ్డుప్పటిచ్ఛాది, వస్సానపరియన్తా వస్సికసాటికాతి అత్థో. సేసాతి తిచీవరాదయో కాలవసేన అపరియన్తికాతి అత్థో.

౫౦. పచ్చత్థరణాదిత్తయం సదసమ్పి అదసమ్పి రత్తమ్పి అరత్తమ్పి ఆదిణ్ణకప్పమ్పి అనాదిణ్ణకప్పమ్పి లబ్భతీతి అత్థో. నిసీదనన్తి నిసీదనఞ్చ రత్తం అనాదిణ్ణకప్పఞ్చ లబ్భతీతి అధిప్పాయో. పచ్చత్థరణపరిక్ఖారముఖపుఞ్ఛనచోళాని పన నీలమ్పి పీతకమ్పి లోహితకమ్పి పుప్ఫదసాదికమ్పి వట్టన్తి, తస్మా ‘‘సదసమ్పీ’’తిఆది వుత్తం. ఏవరూపం పన నివాసేతుం వా పారుపితుం వా న వట్టతి, కేవలం పచ్చత్థరణాదివసేన అధిట్ఠానమత్తం కాతుం వట్టతి.

౫౧. తిచీవరం ¶ కణ్డుప్పటిచ్ఛాది వస్సికసాటికాతి ఇదం పన సేసచీవరపఞ్చకం అదసం రజితంయేవ కప్పతి, తఞ్చ ఆదిణ్ణకప్పమేవాతి అత్థో. సదసంవ నిసీదనన్తి ఇదం పన పుబ్బే ‘‘సదసమ్పీ’’తి ఏత్థ వుత్తత్తా అదసమ్పి నిసీదనం వట్టతీతి సమ్మోహనివారణత్థం వుత్తన్తి వదన్తి.

౫౨. అనధిట్ఠితన్తి ¶ తిచీవరాదివసేన అనధిట్ఠితం. అనిస్సట్ఠం నామ అఞ్ఞేసం అవిస్సజ్జితం, తం పన వికప్పేత్వా పరిభుఞ్జితబ్బన్తి అత్థో.

ఇదాని వికప్పనుపగస్స పమాణం హేట్ఠిమపరిచ్ఛేదేన దస్సేతుం ‘‘హత్థదీఘ’’న్తిఆదిమాహ. తత్థ ‘‘అనుజానామి, భిక్ఖవే, ఆయామేన అట్ఠఙ్గులం సుగతఙ్గులేన చతురఙ్గులవిత్థతం పచ్ఛిమం చీవరం వికప్పేతు’’న్తి (మహావ. ౩౫౮) వుత్తత్తా దీఘతో ఏకహత్థం పుథులతో ఉపడ్ఢహత్థం వికప్పేతబ్బన్తి అధిప్పాయో.

౫౩. తిచీవరస్సాతి వినయతిచీవరస్స, న ధుతఙ్గతిచీవరస్స. తస్స పన ఇమేసు నవసు చీవరత్తయమేవ లబ్భతి, న అఞ్ఞం లబ్భతి. సబ్బమేతన్తి సబ్బం అధిట్ఠానవిధానఞ్చ పరిహరణవిధానఞ్చాతి అత్థో. పరిక్ఖారచోళియో సబ్బన్తి తిచీవరాదికం నవవిధమ్పి చీవరం. తథా వత్వాతి ‘‘పరిక్ఖారచోళ’’న్తి వత్వా. అధిట్ఠతీతి అధిట్ఠాతి. కిం పన తిచీవరం పరిక్ఖారచోళం అధిట్ఠాతుం వట్టతీతి? ఆమ వట్టతి, ‘‘పరిక్ఖారచోళం నామ పాటేక్కం నిధానముఖమేతన్తి తిచీవరం పరిక్ఖారచోళం అధిట్ఠహిత్వా పరిభుఞ్జితుం వట్టతి. ఉదోసితసిక్ఖాపదే పన తిచీవరం అధిట్ఠహిత్వా పరిహరన్తస్స పరిహారో వుత్తో’’తి అట్ఠకథాయం (పారా. అట్ఠ. ౨.౪౬౯) వుత్తం, తస్మా తిచీవరం పరిక్ఖారచోళం అధిట్ఠహన్తేన పచ్చుద్ధరిత్వా పున అధిట్ఠాతబ్బం.

౫౪. ఇదాని ఏతేసం అధిట్ఠానవిజహనాకారం దస్సేతుం ‘‘అచ్ఛేదవిస్సజ్జనగాహవిబ్భమా’’తిఆది వుత్తం. తత్థ అచ్ఛేదోతి చోరాదీహి అచ్ఛిన్దనం. విస్సజ్జనన్తి అఞ్ఞేసం దానం. కథం పన దిన్నం, కథం గహితం సుదిన్నం సుగ్గహితఞ్చ హోతీతి? సచే ‘‘ఇదం తుయ్హం దేమి దదామి దజ్జామి ఓణోజేమి పరిచ్చజామి నిస్సజ్జామి విస్సజ్జామీ’’తి వా ‘‘ఇత్థన్నామస్స దేమి…పే… విస్సజ్జామీ’’తి ¶ వా వదతి, సమ్ముఖాపి పరమ్ముఖాపి దిన్నంయేవ హోతి. ‘‘తుయ్హం గణ్హాహీ’’తి ¶ వుత్తే ‘‘మయ్హం గణ్హామీ’’తి వదతి, సుదిన్నం సుగ్గహితఞ్చ. ‘‘తవ సన్తకం కరోహి, తవ సన్తకం హోతు, తవ సన్తకం కరిస్సతీ’’తి వుత్తే ‘‘మమసన్తకం కరోమి, మమ సన్తకం హోతు, మమ సన్తకం కరిస్సామీ’’తి వదతి, దుద్దిన్నం దుగ్గహితఞ్చ. సచే పన ‘‘తవ సన్తకం కరోహీ’’తి వుత్తే ‘‘సాధు, భన్తే, మయ్హం గణ్హామీ’’తి గణ్హాతి, సుగ్గహితం.

గాహోతి విస్సాసగ్గాహో (పారా. అట్ఠ. ౧.౧౩౧). సో పన ఏవం వేదితబ్బో – ‘‘అనుజానామి, భిక్ఖవే, పఞ్చహఙ్గేహి సమన్నాగతస్స విస్సాసం గహేతుం. సన్దిట్ఠో చ హోతి, సమ్భత్తో చ, ఆలపితో చ, జీవతి చ, జానాతి చ ‘గహితే మే అత్తమనో భవిస్సతీ’’’తి (మహావ. ౩౫౬). తత్థ సన్దిట్ఠోతి దిట్ఠమత్తకమిత్తో. సమ్భత్తోతి దళ్హమిత్తో. ఆలపితోతి ‘‘మమ సన్తకం యం ఇచ్ఛసి, తం గణ్హేయ్యాసి, ఆపుచ్ఛిత్వా గహణే కారణం నత్థీ’’తి వుత్తో. జీవతీతి అనుట్ఠానసేయ్యాయ సయితోపి యావ జీవితిన్ద్రియుపచ్ఛేదం న పాపుణాతి. గహితే చ అత్తమనోతి గహితే చ తుట్ఠచిత్తో. ఏవరూపస్స సన్తకం ‘‘గహితే మే అత్తమనో భవిస్సతీ’’తి జానన్తేన గహేతుం వట్టతి. అనవసేసపరియాదానవసేన చేతాని పఞ్చ అఙ్గాని వుత్తాని, విస్సాసగ్గాహో పన తీహి అఙ్గేహి రుహతి. కథం? సన్దిట్ఠో జీవతి గహితే అత్తమనో, సమ్భత్తో జీవతి గహితే అత్తమనో, ఆలపితో జీవతి గహితే అత్తమనోతి ఏవం.

యో పన జీవతి, న చ గహితే అత్తమనో హోతి, తస్స సన్తకం విస్సాసభావేన గహితమ్పి పున దాతబ్బం. దదన్తేన మతకధనం తావ యే తస్స ధనే ఇస్సరా గహట్ఠా వా పబ్బజితా వా, తేసం దాతబ్బం. యో పన పఠమంయేవ ‘‘సుట్ఠు ¶ కతం తయా మమ సన్తకం గణ్హన్తేనా’’తి వచీభేదేన వా చిత్తుప్పాదమత్తేన వా అనుమోదిత్వా పచ్ఛా కేనచి కారణేన కుపితో, సో పచ్చాహరాపేతుం న లభతి. యోపి అదాతుకామో, చిత్తేన పన అధివాసేతి, న కిఞ్చి వదతి, సోపి పున పచ్చాహరాపేతుం న లభతి. యో పన ‘‘మయా తుమ్హాకం సన్తకం గహిత’’న్తి వా ‘‘పరిభుత్త’’న్తి వా వుత్తే నాధివాసేతి, ‘‘పటిదేహీ’’తి భణతి, సో పచ్చాహరాపేతుం లభతి.

విబ్భమాతి ఇమినా భిక్ఖునియాయేవ అధిట్ఠానవిజహనం గహితం హోతి. సా పన యదా విబ్భమతి, తదా అస్సమణీ హోతి. భిక్ఖు పన విబ్భమన్తోపి యావ సిక్ఖం న పచ్చక్ఖాతి, తావ భిక్ఖుయేవాతి అధిట్ఠానం న విజహతీతి. లిఙ్గసిక్ఖాతి లిఙ్గపరివత్తనఞ్చ సిక్ఖాపచ్చక్ఖానఞ్చాతి ¶ అత్థో. సబ్బేసూతి నవసు చీవరేసు. అధిట్ఠానవియోగకారణాతి అధిట్ఠానవిజహనకారణా, ఇమేసు అఞ్ఞతరేన అధిట్ఠానం విజహతీతి అత్థో.

కిఞ్చ భియ్యో (పారా. అట్ఠ. ౨.౪౬౯) – తిచీవరస్స పన వినిబ్బిద్ధఛిద్దఞ్చ అధిట్ఠానవిజహనం కరోతీతి అత్థో. తత్థ సఙ్ఘాటిఉత్తరాసఙ్గానం దీఘన్తతో విదత్థిప్పమాణస్స తిరియన్తతో అట్ఠఙ్గులప్పమాణస్స పదేసస్స ఓరతో కనిట్ఠఙ్గులినఖపిట్ఠిప్పమాణకం ఛిద్దం అధిట్ఠానం భిన్దతి. అన్తరవాసకస్స దీఘన్తతో విదత్థిప్పమాణస్సేవ తిరియన్తతో చతురఙ్గులప్పమాణస్స పదేసస్స ఓరతో ఛిద్దం అధిట్ఠానం భిన్దతి, పరతో పన న భిన్దతి. తస్మా ఛిద్దే జాతే తిచీవరం అతిరేకచీవరం హోతి, సూచికమ్మం కత్వా పున అధిట్ఠాతబ్బం. ఇతరేసం పన ఛిద్దేన విజహనం నామ నత్థి. యో పన తిచీవరేపి దుబ్బలట్ఠానే పఠమం అగ్గళం దత్వా పచ్ఛా దుబ్బలట్ఠానం ఛిన్దిత్వా అపనేతి, అధిట్ఠానం న భిజ్జతి. మణ్డలపరివత్తనేపి ఏసేవ నయో. యో పన ¶ ఉభో కోటియో మజ్ఝే కరోన్తో సచే పఠమం ఛిన్దిత్వా పచ్ఛా ఘటేతి, అధిట్ఠానం విజహతి, అథ ఘటేత్వా ఛిన్దతి, న విజహతి. రజకేహి ధోవాపేత్వా సేతకం కరోన్తస్సాపి న విజహతి ఏవ.

౫౫. ఇదాని అకప్పియచీవరాని దస్సేతుం ‘‘కుసవాకఫలకానీ’’తిఆది ఆరద్ధం. తత్థ కుసచీరం (మహావ. ౩౭౧; మహావ. అట్ఠ. ) నామ కుసే గన్థేత్వా కతచీవరం. వాకచీరం నామ తాపసానం వక్కలం. ఫలకచీరం నామ ఫలకాని సిబ్బిత్వా కతచీవరం. కేసకమ్బలన్తి కేసేహి తన్తం వాయిత్వా కతకమ్బలం. వాలకమ్బలన్తి చమరవాలేహి వాయిత్వా కతకమ్బలం. ఉలూకపక్ఖన్తి ఉలూకసకుణస్స పక్ఖేహి కతనివాసనం. అజినక్ఖిపన్తి సలోమం సఖురం అజినమిగచమ్మం. ఇమేసు సత్తసు వత్థేసు యం కిఞ్చి ధారయతో థుల్లచ్చయన్తి అత్థో. యథా ఇమేసు థుల్లచ్చయం, తథా అక్కనాళం నివాసేన్తస్స. అక్కనాళం నామ అక్కదణ్డే వాకాదీహి గన్థేత్వా కతచీవరం. ‘‘న భిక్ఖవే అక్కనాళం నివాసేతబ్బం, యో నివాసేయ్య, ఆపత్తి థుల్లచ్చయస్సా’’తి (మహావ. ౩౭౧) హి వుత్తం.

౫౬. కదలేరకక్కదుస్సే పోత్థకే చాపీతి ఏత్థ కదలిఏరకఅక్కమకచివాకేహి కతాని వత్థాని ఏవం వుత్తానీతి వేదితబ్బాని. ఏతేసు పోత్థకోయేవ పాళియం ఆగతో, ఇతరాని తగ్గతికత్తా అట్ఠకథాసు పటిక్ఖిత్తాని. ఇమేసు చతూసుపి దుక్కటమేవ. ‘‘న భిక్ఖవే నగ్గియం ¶ తిత్థియసమాదానం సమాదియితబ్బం, యో సమాదియేయ్య, ఆపత్తి థుల్లచ్చయస్సా’’తి (మహావ. ౩౭౦) వుత్తత్తా నగ్గియమ్పి న కప్పతి ఏవ. సబ్బమేవ నీలకం సబ్బనీలకం. ఏవం సేసేసుపి. ఏత్థ నీలం ఉమాపుప్ఫవణ్ణం హోతి ¶ . మఞ్జేట్ఠకం మఞ్జేట్ఠకవణ్ణమేవ. పీతకం కణికారపుప్ఫవణ్ణం. లోహితకం జయసుమనపుప్ఫవణ్ణం. కణ్హకం అద్దారిట్ఠకవణ్ణం.

౫౭. మహారఙ్గం నామ సతపదిపిట్ఠివణ్ణం. మహానామం నామ రత్తసమ్భిన్నవణ్ణం హోతి. పదుమపుప్ఫవణ్ణన్తిపి వుత్తం, మన్దరత్తన్తి అత్థో. తిరీటకేతి రుక్ఖతచే. అచ్ఛిన్నదీఘదసకేతి సబ్బసో అచ్ఛిన్నదసకే చ మజ్ఝే ఛిన్నదసకే చాతి అత్థో. అఞ్ఞమఞ్ఞం సంసిబ్బిత్వా కతదసం ఫలదసం నామ. కేతకపుప్ఫాదిపుప్ఫసదిసాహి దసాహి యుత్తం పుప్ఫదసం నామ. ఏతేసుపి ‘‘పోత్థకే చాపీ’’తి ఏత్థ వుత్తఅపి-సద్దేన దుక్కటన్తి వేదితబ్బం. తథాతి యథా ఏతేసు కదలిదుస్సాదీసు పుప్ఫదసావసానేసు దుక్కటం, తథా కఞ్చుకవేఠనేసుపి యం కిఞ్చి ధారేన్తస్స దుక్కటన్తి అత్థో.

ఏతేసు పన అయం వినిచ్ఛయో (మహావ. అట్ఠ. ౩౭౨) – సబ్బనీలకాదీని రజనాని వమేత్వా పున రజిత్వా ధారేతబ్బాని, న సక్కా చే వమేతుం, పచ్చత్థరణాదీని వా కారేతబ్బాని, తిపట్టచీవరస్స మజ్ఝే వా దాతబ్బాని. అచ్ఛిన్నదసకాదీని దసా ఛిన్దిత్వా ధారేతబ్బాని. కఞ్చుకం విజటేత్వా రజిత్వా పరిభుఞ్జితబ్బం. వేఠనేపి ఏసేవ నయో. తిరీటకం పాదపుఞ్ఛనం కాతబ్బం. సబ్బన్తి ఇమం వుత్తప్పకారం కుసచీరాదికం అకప్పియచీవరం అచ్ఛిన్నచీవరో లభతీతి అత్థో. వుత్తమ్పి చేతం పరివారే.

‘‘అకప్పకతం నాపి రజనాయ రత్తం,

తేన నివత్థో యేన కామం వజేయ్య;

న చస్స హోతి ఆపత్తి,

సో చ ధమ్మో సుగతేన దేసితో;

పఞ్హా మేసా కుసలేహి చిన్తితా’’తి. (పరి. ౪౮౧);

అయఞ్హి ¶ పఞ్హో అచ్ఛిన్నచీవరభిక్ఖుం సన్ధాయ వుత్తో, తస్మా హి యం కిఞ్చి అకప్పియచీవరం నివాసేత్వా వా పారుపిత్వా వా అచ్ఛిన్నచీవరకేన అఞ్ఞం పరియేసితబ్బం. ఏత్థ పన ‘‘ఇధ పన, భిక్ఖవే, మనుస్సా నిస్సీమగతానం భిక్ఖూనం చీవరం దేన్తి ‘ఇమం చీవరం ఇత్థన్నామస్స ¶ దేమా’తి, అనుజానామి, భిక్ఖవే, సాదితుం, న తావ తం గణనూపగం, యావ న హత్థం గచ్ఛతీ’’తి (మహావ. ౨౫౯) వుత్తత్తా యావ ఆహరిత్వా తం న దిన్నం, ‘‘తుమ్హాకం, భన్తే, చీవరం ఉప్పన్న’’న్తి పహిణిత్వా వా నారోచితం, తావ గణనం న ఉపేతి, అనధిట్ఠితం వట్టతి. పత్తేపి ఏసేవ నయో. ఆనేత్వా దిన్నే వా ఆరోచితే వా పరిహారో నత్థి, దసాహం అధిట్ఠాతబ్బం. చీవరవినిచ్ఛయో.

చీవరనిద్దేసవణ్ణనా నిట్ఠితా.

౪. రజననిద్దేసవణ్ణనా

౫౮. ఇదాని తేసం చీవరానం రజనవిధానం దస్సేతుం ‘‘రజనాని చా’’తి వుత్తం. తత్థ ‘‘అనుజానామి, భిక్ఖవే, ఛ రజనాని మూలరజనం ఖన్ధరజనం తచరజనం పత్తరజనం పుప్ఫరజనం ఫలరజన’’న్తి (మహావ. ౩౪౪) ఏవం భగవతా అనుఞ్ఞాతత్తా ‘‘ఛప్పకారాని అనుఞ్ఞాతాని సత్థునా’’తి వుత్తం.

౫౯. తత్థ మూలేతి మూలరజనేతి అత్థో. హలిద్దిం వివజ్జియ సబ్బం లబ్భన్తి సమ్బన్ధో. ఏవం సేసేసుపి. తుఙ్గహారకో నామ ఏకో సకణ్టకరుక్ఖో, తస్స హరితాలవణ్ణం ఖన్ధరజనం హోతి. గిహిపరిభుత్తం పన అల్లిపత్తేన ఏకవారం రజితుం వట్టతి. ఫలరజనే అకప్పియం నామ నత్థి, సబ్బం వట్టతీతి. రజనవినిచ్ఛయో.

రజననిద్దేసవణ్ణనా నిట్ఠితా.

౫. పత్తనిద్దేసవణ్ణనా

౬౦. ఇదాని ¶ ¶ భాజనవికతిం దస్సేతుం ‘‘పత్తో చా’’తి ఉద్ధటం. ఏత్థ పన పఠమగాథా సువిఞ్ఞేయ్యా.

౬౧. దుతియే ‘‘మగధనాళిద్వయతణ్డులసాధిత’’న్తి వత్తబ్బే విభత్తిలోపం అకత్వా గాథాబన్ధసుఖత్థం ‘‘మగధే నాళిద్వయతణ్డులసాధిత’’న్తి వుత్తం, పచితన్తి అత్థో. ఏత్థ (పారా. ౬౦౨; పారా. అట్ఠ. ౨.౬౦౨; కఙ్ఖా. అట్ఠ. పత్తసిక్ఖాపదవణ్ణనా) మగధనాళి నామ అడ్ఢతేరసపలం గణ్హాతి. ఓదనన్తి ఏత్థ సబ్బప్పకారసమ్పన్నం అవస్సావితోదనం గహేతబ్బం. ఓదనస్స చతుత్థభాగప్పమాణం నాతిఘనం నాతితనుకం హత్థహారియముగ్గసూపఞ్చ ఆలోపస్స ఆలోపస్స అనురూపం యావ చరిమకాలోపప్పహోనకం మచ్ఛమంసాదిబ్యఞ్జనఞ్చ యో పత్తో గణ్హాతి, సో ఉక్కట్ఠో నామాతి అత్థో. సప్పితేలతక్కరసకఞ్జికాదీని పన గణనూపగాని న హోన్తి, తాని హి ఓదనగతికానేవ హోన్తి, నేవ హాపేతుం, న వడ్ఢేతుం సక్కోన్తి. ఏవమేతం సబ్బం పక్ఖిత్తం సచే పత్తస్స హేట్ఠిమరాజిసమం తిట్ఠతి, సుత్తేన వా హీరేన వా ఛిన్దన్తస్స సుత్తస్స వా హీరస్స వా హేట్ఠిమన్తం ఫుసతి, అయం ఉక్కట్ఠో నామ పత్తో. సచే తం రాజిం అతిక్కమిత్వా థూపీకతం తిట్ఠతి, అయం ఉక్కట్ఠోమకో నామ పత్తో. సచే తం రాజిం న సమ్పాపుణాతి, అన్తోగతమేవ హోతి, అయం ఉక్కట్ఠుక్కట్ఠో నామ పత్తో.

౬౨. ‘‘మజ్ఝిమో నామ పత్తో నాళికోదనం గణ్హాతీ’’తి వుత్తత్తా ‘‘మజ్ఝిమో తస్సుపడ్ఢో వా’’తి వుత్తం. ఏత్థాపి వుత్తప్పకారేన మజ్ఝిమో మజ్ఝిమోమకో మజ్ఝిముక్కట్ఠోతి పత్తత్తికం వేదితబ్బం. ‘‘ఓమకో నామ పత్తో పత్థోదనం గణ్హాతీ’’తి (పారా. ౬౦౨) వచనతో ‘‘తతోపడ్ఢో’’తి వుత్తం. మగధనాళియా ఉపడ్ఢనాళికోదనఞ్చ తదూపియం సూపం బ్యఞ్జనఞ్చ గణ్హాతి, సో ¶ ఓమకో నామ. ఇధాపి ఓమకో ఓమకోమకో ఓమకుక్కట్ఠోతి పత్తత్తికం వేదితబ్బం. ఇమేసు పన నవసు పత్తేసు ఉక్కట్ఠుక్కట్ఠో చ ఓమకోమకో చ అపత్తో. ఏతేసు అధిట్ఠాతబ్బకిచ్చం నత్థి, సేసా సత్త పత్తా అధిట్ఠాతబ్బా, వికప్పేతబ్బా చాతి అత్థో.

౬౩. అతిరేకపత్తోతి (పారా. ౬౦౧) అనధిట్ఠితో అవికప్పితో. సకోతి ససన్తకో. కప్పోతి కప్పియో. అయమేవేత్థ సఙ్ఖేపో – యో పత్తో కాకణికమత్తస్సాపి మూలస్స దాతబ్బస్స నత్థితాయ ¶ సకో. అయోపత్తో పఞ్చహి పాకేహి మత్తికాపత్తో ద్వీహి పాకేహి పక్కత్తా కప్పో. సో దసాహపరమం కాలం అనధిట్ఠితో అవికప్పితో ధారేయ్యోతి.

౬౪. అచ్ఛేదాదయో చీవరే వుత్తప్పభేదాయేవ. ఛిద్దేనాతి (పారా. అట్ఠ. ౨.౬౦౮; కఙ్ఖా. అట్ఠ. పత్తసిక్ఖాపదవణ్ణనా) ఏత్థ యస్స పత్తస్స ముఖవట్టితో హేట్ఠా ద్వఙ్గులప్పదేసే యేన ఛిద్దేన కఙ్గుసిత్థం నిక్ఖమతి, తత్తకేన ఛిద్దేన భిజ్జతి. తస్మిం పన అయచుణ్ణాదీహి పటిపాకతికే కతే దసాహబ్భన్తరే పున అధిట్ఠాతబ్బం. పత్తాధిట్ఠానముజ్ఝతీతి పత్తో అధిట్ఠానం ఉజ్ఝతి.

౬౫. ఇదాని పరిహరణవిధిం దస్సేతుం ‘‘పత్తం న పటిసామేయ్య సోదక’’న్తిఆది ఆరద్ధం. సోదకం (చూళవ. ౨౫౪) పత్తం న పటిసామేయ్య, ఆతపే చ సోదకం పత్తం న ఓతపేతి అధిప్పాయో. న నిదహేతి నిరుదకం కత్వాపి అతికాలం న నిదహేతి అధిప్పాయో. భుమ్యాతి భూమియం. న ఠపేతి తట్టికాచమ్మఖణ్డాదీసు యేన కేనచి అనత్థతాయ పంసుసక్ఖరమిస్సాయ భూమియా న ఠపేయ్యాతి అత్థో. నో చ లగ్గయేతి ఏత్థపి నాగదన్తాదీసు (చూళవ. ౨౫౪) యత్థ కత్థచి లగ్గన్తస్స దుక్కటమేవ.

౬౬. మిడ్ఢన్తేతి (చూళవ. ౨౫౪; చూళవ. అట్ఠ. ౨౫౪) ¶ మిడ్ఢపరియన్తే. సచే పన పరివత్తేత్వా తత్థేవ పతిట్ఠాతి, ఏవరూపాయ విత్థిణ్ణాయ మిడ్ఢియా అబ్భన్తరపరిచ్ఛేదే ఠపేతుం వట్టతి, న పరియన్తే. పరిభణ్డన్తేతి బాహిరపస్సే కతాయ తనుకమిడ్ఢియా అన్తేతి అత్థో. అఙ్కే వాతి (చూళవ. ౨౫౪) ద్విన్నం ఊరూనం మజ్ఝే. ఏత్థ పన అంసబద్ధకే అంసకూటే లగ్గేత్వా అఙ్కే ఠపేతుం వట్టతి, న ఇతరథా. ఆతపత్తకేతి ఛత్తే. ఏత్థ భత్తపూరోపి అంసకూటే లగ్గితపత్తోపి ఠపేతుం న వట్టతి.

౬౭. ఉచ్ఛిట్ఠోదకం (చూళవ. ౨౫౫; చూళవ. అట్ఠ. ౨౫౫) నామ ముఖవిక్ఖాలనోదకం, తం పత్తే నిట్ఠుభిత్వా పత్తేన న నీహరేయ్యాతి అత్థో. చలకఞ్చ అట్ఠికఞ్చ చలకట్ఠికం. ఏతేసు యం కిఞ్చి పత్తేన నీహరన్తస్స దుక్కటం. పత్తం పటిగ్గహం కత్వా హత్థం ధోవితుమ్పి న లభతి. హత్థధోవితవత్థధోవితఉదకమ్పి పత్తే ఆకిరిత్వా నీహరితుం న వట్టతి. అనుచ్ఛిట్ఠపత్తం ఉచ్ఛిట్ఠహత్థేన గహేతుమ్పి న వట్టతి. హత్థం పన బహి ధోవిత్వా గహేతుం వట్టతి. మచ్ఛమంసఫలాఫలాదీని ఖాదన్తో యం ముఖేన లుఞ్చిత్వా లుఞ్చిత్వా ఖాదతి, తం వా తేసం అట్ఠిఆదికం ¶ వా ముఖతో నీహటం పున అఖాదితుకామో ఛడ్డేతుకామో పత్తే ఠపేతుం న లభతి. సిఙ్గివేరనాళికేరఖణ్డాదీని ఖాదన్తేహి డంసిత్వా డంసిత్వా పున ఠపేతుం లభతి. ‘‘న భిక్ఖవే పత్తహత్థేన కవాటం పణామేతబ్బం, యో పణామేయ్య, ఆపత్తి దుక్కటస్సా’’తి (చూళవ. ౨౫౫) వుత్తత్తా యేన కేనచి సరీరావయవేన పత్తం గహేత్వా ఠితో యేన కేనచి సరీరావయవేన కవాటం పణామేతుం న లభతి, తస్మా ‘‘పత్తహత్థోవా’’తి వుత్తం. అంసకూటే లగ్గిత్వా ఠితస్స వట్టతి.

౬౮. భూమిఆధారకేతి ఏత్థ దన్తవల్లివేత్తవాకాదీహి కతే వలయాధారకే. దారుదణ్డాధారేతి ఏకదారునా కతఆధారకే ¶ చ బహూహి దణ్డేహి కతఆధారకే చాతి అత్థో. తిదణ్డే న వట్టతి. ఏతేసు పన సుసజ్జితేసు ఏకం పత్తం ఠపేత్వావ తస్సుపరి ఏకం ఠపేతుం వట్టతి, తయో పన న వట్టన్తి. ఏకం నిక్కుజ్జిత్వావ భూమియన్తి ఏత్థ భూమియం కటసారకాదీసు అఞ్ఞతరం పత్థరిత్వా తస్సుపరి నిక్కుజ్జిత్వా వా ఉక్కుజ్జిత్వా వా ఏకం ఠపేయ్య, ద్వే ఠపేతుం న వట్టతీతి అధిప్పాయో. ద్వే పన ఠపేన్తేన ఉపరి ఠపితపత్తం ఏకేన పస్సేన భూమియం ఫుసాపేత్వా ఠపేతుం వట్టతీతి వదన్తి.

౬౯-౭౦. ఇదాని అకప్పియపత్తే దస్సేతుం ‘‘దారురూపియసోవణ్ణా’’తిఆది ఆరద్ధం. తత్థ మణివేళురియామయాతి (చూళవ. ౨౫౨; చూళవ. అట్ఠ. ౨౫౨) మణీతి ఇన్దనీలకబరకతాది. సచే గహట్ఠా భత్తగ్గే సువణ్ణరూపియతట్టకాదీసు సూపబ్యఞ్జనం కత్వా ఉపనామేన్తి, ఆమసితుమ్పి న వట్టతి. ఘటికటాహజా (చూళవ. ౨౫౫; చూళవ. అట్ఠ. ౨౫౫) చ తుమ్బకటాహజా చ ఘటితుమ్బకటాహజా. ఏత్థ తుమ్బకటాహజానామ అలాబు. పత్తవినిచ్ఛయో.

పత్తనిద్దేసవణ్ణనా నిట్ఠితా.

౬. థాలకనిద్దేసవణ్ణనా

౭౧-౨. ఇదాని థాలకేసు కప్పియాకప్పియవిధిం దస్సేతుం ‘‘థాలకా చా’’తి పదం ఉద్ధటం. తత్థ ¶ అకప్పాతి దారుమయాదయో థాలకా అకప్పియాతి అత్థో. ఫలికథాలకాదయో (చూళవ. అట్ఠ. ౨౫౨) గిహిసన్తకా వా సఙ్ఘసన్తకా వా కప్పియా. ఘటితుమ్బకటాహజా (చూళవ. ౨౫౫) తావకాలికా, తాసు భుఞ్జిత్వా ఛడ్డేతబ్బా, న పరిహరితబ్బాతి అధిప్పాయో. థాలకవినిచ్ఛయో.

థాలకనిద్దేసవణ్ణనా నిట్ఠితా.

౭. పవారణానిద్దేసవణ్ణనా

౭౩. ఇదాని ¶ పవారణావిధిం దస్సేతుం ‘‘పవారణా’’తి (పాచి. ౨౩౮-౨౩౯; పాచి. అట్ఠ. ౨౩౮-౨౩౯; కఙ్ఖా. అట్ఠ. పఠమపవారణాసిక్ఖాపదవణ్ణనా) పదం ఉద్ధటం. తత్థ ఇరియాపథేనాతి ఠానగమనసయననిసజ్జానం అఞ్ఞతరేన ఇరియాపథేనాతి అత్థో. తతో ఇరియాపథతో అఞ్ఞేన ఇరియాపథేన అనతిరిత్తకం పరిభుఞ్జేయ్య చే, పాచిత్తియన్తి అత్థో. పాచిత్తినతిరిత్తకన్తి పాచిత్తి అనతిరిత్తకం.

౭౪. ఇదాని యేహి అఙ్గేహి పవారణా హోతి, తాని అఙ్గాని దస్సేతుం ‘‘అసన’’న్తిఆదిమాహ. తత్థ అసనన్తి ఏతేన అవిప్పకతభోజనతా వుత్తా, భుఞ్జమానో చ సో పుగ్గలో హోతీతి అత్థో. భోజనఞ్చేవాతి యం భుఞ్జన్తో పవారేతి, తం ఓదనో కుమ్మాసో సత్తు మచ్ఛో మంసన్తి ఇమేసు అఞ్ఞతరం హోతీతి అత్థో. అభిహారోతి దాయకో తస్స తం భత్తం కాయేన అభిహరతీతి అత్థో, వాచాభిహారో పన న గహేతబ్బో. సమీపతాతి దాయకో పవారణప్పహోనకభోజనం గహేత్వా అడ్ఢతేయ్యహత్థప్పమాణే ఓకాసే హోతీతి అత్థో. కాయవాచాపటిక్ఖేపోతి హత్థపాసే ఠితేన అభిహటం భిక్ఖం కాయేన వా వాచాయ వా పటిక్ఖిపేయ్యాతి అత్థో. ఏత్థ పన సచే భిక్ఖు నిసిన్నో హోతి, ఆనిసదస్స పారిమన్తతో పట్ఠాయ, సచే ఠితో, పణ్హిఅన్తతో పట్ఠాయ, సచే నిపన్నో, యేన పస్సేన నిపన్నో, తస్స పారిమన్తతో పట్ఠాయ దాయకస్సాపి తథావిధస్స ఠపేత్వా పసారితహత్థం యం తస్స ఆసన్నతరం అఙ్గం, తస్స వసేన పరిచ్ఛేదో కాతబ్బో. పఞ్చ అఙ్గా పవారణాతి ‘‘అసనం పఞ్ఞాయతి, భోజనం పఞ్ఞాయతి, హత్థపాసే ఠితో అభిహరతి, పటిక్ఖేపో ¶ పఞ్ఞాయతీ’’తి (పాచి. ౨౩౯; పరి. ౪౨౮) ¶ పాళియం వుత్తేహి ఇమేహి పఞ్చహి అఙ్గేహి పవారణా హోతీతి అత్థో.

౭౫. ఇదాని ఏతేసు పఞ్చసు భోజనం దస్సేతుం ‘‘ఓదనో’’తిఆది వుత్తం. ఇదాని ఓదనాదయో ఇమేహి నిబ్బత్తాతి దస్సేతుం ‘‘సాలీ’’తిఆదిమాహ. తత్థ సేతరత్తకాళభేదా సబ్బాపి కఙ్గుజాతియో కఙ్గూతి గహేతబ్బా. కాళసేతా కుద్రూసవరకా. ఇమేసం సత్తన్నం ధఞ్ఞానం ఓదనో చ భోజ్జయాగు చ ఓదనో నామాతి అత్థో.

౭౬. సామాకాదితిణం (పాచి. అట్ఠ. ౨౩౮-౨౩౯) కుద్రూసకే సఙ్గహం గతన్తి అత్థో. వరకచోరకో వరకే సఙ్గహం గతో, సాలియఞ్చేవ నీవారో సఙ్గహం గతో సేతత్తాతి వదన్తి. ఇమేసం వుత్తప్పకారానం సానులోమానం సత్తన్నం ధఞ్ఞానం తణ్డులే గహేత్వా ‘‘యాగుం పచిస్సామా’’తి వా ‘‘భత్తం పచిస్సామా’’తి వా యం కిఞ్చి సన్ధాయ పచన్తి, సచే ఉణ్హం వా సీతలం వా భుఞ్జన్తానం భోజనకాలే గహితగహితట్ఠానే ఓధి పఞ్ఞాయతి, అయం ఓదనో నామ, పవారణం జనేతి. యోపి పాయాసో వా అమ్బిలయాగు వా ఉద్ధనతో ఓతారితమత్తా అబ్భుణ్హా ఆవిజ్ఝిత్వా పివితుం సక్కా, గహితోకాసేపి ఓధిం న దస్సేతి, అయం పవారణం న జనేతి. ఉసుమాయ పన విగతాయ ఘనభావం గచ్ఛతి, ఓధి పఞ్ఞాయతి, పున పవారణం జనేతి, పుబ్బే తనుకభావో న రక్ఖతి. భత్తే పన ఉదకకఞ్జికఖీరాదీని ఆకిరిత్వా ‘‘యాగుం గణ్హథా’’తి వదన్తి, కిఞ్చాపి తనుకా హోతి, పవారణం జనేతియేవ తస్మిం యాగుయా నత్థిభావతో. సచే పన పక్కుథితేసు ఉదకాదీసు పక్ఖిపిత్వా పచిత్వా దేన్తి, యాగుసఙ్గహమేవ గచ్ఛతి.

౭౭. భట్ఠధఞ్ఞమయోతి ¶ సత్తవిధానిపి ధఞ్ఞాని గహేత్వా ఖరపాకభజ్జితానం తేసం తణ్డులే కోట్టేత్వా కతచుణ్ణకుణ్డకాని సత్తు నామ. సమపాకభజ్జితానం పన ఆతపసుక్ఖానం వా తణ్డులానం చుణ్ణకుణ్డకాని సత్తుసఙ్ఖ్యం న గచ్ఛన్తి. యవసమ్భవోతి అఞ్ఞేహి పన ముగ్గాదీహి కతకుమ్మాసో న పవారేతీతి అధిప్పాయో. ఉదకసమ్భవోతి ఇమినా కక్కటకసిప్పికసమ్బుకాదయోపి సఙ్గహం గచ్ఛన్తి. సచే యాగుపానకాలే ఏకస్మిం భాజనే ఠపేత్వా మచ్ఛమంసం వా ఖాదన్తి, తే చే అఖాదన్తో అఞ్ఞం పవారణప్పహోనకం పటిక్ఖిపతి, న పవారేతి. ఖాదితేపి సచే ముఖే అవసిట్ఠం నత్థి, తదా పటిక్ఖిపన్తోపి న పవారేతియేవ. సచే ¶ పత్తే అవసిట్ఠం అత్థి, ముఖే నత్థి, తఞ్చే అఖాదితుకామో హోతి, అఞ్ఞత్థ వా గన్త్వా ఖాదితుకామో, తస్మిం ఖణే పటిక్ఖిపన్తోపి న పవారేతియేవ.

౭౮. భోజనన్తి (పాచి. అట్ఠ. ౨౩౮-౨౩౯) పఞ్చసు భోజనేసు యం కిఞ్చి భోజనం. కప్పియం వా అకప్పియం వా భుఞ్జన్తోతి సమ్బన్ధో. నిసేధయన్తి కాయేనాభిహటం అఙ్గులిచలనాదినా వా భముకవికారేన వా కుద్ధభావేన ఓలోకేన వా పటిక్ఖిపన్తో కాయేన వా ‘‘అల’’న్తి వా ‘‘న గణ్హామీ’’తి వా ‘‘మా ఆకిరా’’తి వా ‘‘అపగచ్ఛా’’తి వా ఆదినా నయేన పటిక్ఖిపన్తో వాచాయ వా నిసేధయన్తోతి అత్థో. కప్పన్తి కప్పియభోజనమేవ పటిక్ఖిపన్తో సో పవారేతి, అకప్పియమంసం వా భోజనం వా పటిక్ఖిపన్తో న పవారేతి. కస్మా? తస్స పటిక్ఖిపితబ్బట్ఠానే ఠితత్తా. సచే కప్పియభోజనం భుఞ్జమానో అకప్పియం పటిక్ఖిపతి, న పవారేతి. కస్మా? తస్స పటిక్ఖిపితబ్బతో. ఇదాని మిస్సకనయం దస్సేతుం ‘‘తన్నామేనా’’తిఆది వుత్తం. తత్రాయం పిణ్డత్థో – తన్నామేన వా ఇమన్తి వా అభిహటం ¶ కప్పియం నిసేధయం పవారేయ్యాతి. కిం వుత్తం హోతి? యో పన మచ్ఛమంసమిస్సం (కఙ్ఖా. అట్ఠ. పఠమపవారణాసిక్ఖాపదవణ్ణనా; పాచి. అట్ఠ. ౨౩౮-౨౩౯) యాగుం బ్యఞ్జనం వా ఆహరిత్వా ‘‘మచ్ఛం గణ్హథ, మంసం గణ్హథా’’తి వదతి, తం పటిక్ఖిపతో పవారణా హోతి. సచే ‘‘యాగుం గణ్హథ, రసబ్యఞ్జనం గణ్హథా’’తి వదతి, తం పటిక్ఖిపతో పవారణా న హోతి. కస్మా? తస్సాపి అత్థితాయ. సచే ‘‘ఇమం గణ్హథా’’తి సవత్థుకం కత్వా దేతి, తం పటిక్ఖిపతో పవారణా హోతి. భత్తమిస్సకేపి ఏసేవ నయో. సచే అఞ్ఞస్స అభిహటం పటిక్ఖిపతి, పవారణా నత్థియేవ.

౭౯-౮౦. ఇదాని పవారణం అజనేన్తే దస్సేతుం ‘‘లాజా’’తిఆది వుత్తం. ఏత్థ లాజా తంసత్తుభత్తానీతి (కఙ్ఖా. అట్ఠ. పఠమపవారణాసిక్ఖాపదవణ్ణనా) లాజా చ లాజేహి కతసత్తుభత్తాని చాతి అత్థో. మచ్ఛమంసపూవేసు పన పవారణా హోతి, తస్మా ‘‘సుద్ధఖజ్జకో’’తి వుత్తం. భట్ఠపిట్ఠన్తి పుబ్బే ఆమకం పచ్ఛా భజ్జితబ్బన్తి వుత్తం హోతి. వేళుఆదీనం వుత్తావసేసానం భత్తన్తి సమ్బన్ధో. రసయాగు రసో పక్కయాగు. మంసాదీహి అమిస్సితా సుద్ధయాగు. పుథుకామయం పన యం కిఞ్చి పవారణం న జనేతి.

౮౧. వుట్ఠాయాతి (పాచి. అట్ఠ. ౨౩౮-౨౩౯) ఆసనా ఉట్ఠాయ అతిరిత్తం న కాతబ్బన్తి ¶ సమ్బన్ధో. సచే పవారేత్వా ఆసనా న వుట్ఠాతి భిక్ఖు, తస్సాపి అతిరిత్తం కాతుం లభతి. అభుత్తేన చ భోజనన్తి యేన పఞ్చన్నం భోజనానం అఞ్ఞతరం భోజనం అన్తమసో కుసగ్గేనాపి న భుత్తం, తేనాపి అతిరిత్తం న కాతబ్బన్తి అత్థో. యేన పన అరుణుగ్గమేపి భుత్తం హోతి, సో చే అపవారితో ఆసనా వుట్ఠితోపి మజ్ఝన్హికసమయేపి పున కిఞ్చి అభుత్వాపి కాతుం లభతి. యేన యం వా ¶ పురే కతన్తి యేన యం వా పుబ్బే కతం, తేన తమ్పి పచ్ఛా న కాతబ్బం. అఞ్ఞేన పన తం కాతుం వట్టతీతి వదన్తి.

౮౨. యం ఫలం వా కన్దమూలం వా పఞ్చహి సమణకప్పేహి కతకప్పియం అఞ్ఞమ్పి కప్పియభోజనం వా కప్పియమంసం వా, ఇదం కప్పియం నామ, వుత్తప్పకారవిపరీతం అకప్పియం నామ, తస్మిం అతిరిత్తకరణం న రుహతి, యఞ్చ పటిగ్గహేత్వా న గహితం, తస్మిమ్పి న రుహతి, తేన వుత్తం ‘‘కప్పియం గహితఞ్చేవా’’తి. ఉచ్చారితన్తి కప్పియం కారేతుం ఆగతేన భిక్ఖునా ఈసకమ్పి ఉక్ఖిత్తం వా అపనమితం వాతి అత్థో. హత్థపాసతో బహి ఠితం కాతుం న వట్టతి, తేన వుత్తం ‘‘హత్థపాసగ’’న్తి. అతిరిత్తం కరోన్తేవన్తి అతిరిత్తం కరోన్తో ‘‘అలమేతం సబ్బ’’న్తి వచీభేదం కత్వా ఏవం భాసతూతి అత్థో. ‘‘అలమేతం సబ్బ’’న్తి తిక్ఖత్తుం వత్తబ్బం, అయం కిర ఆచిణ్ణో. వినయధరా కిర పన ‘‘సకిం ఏవ వత్తబ్బ’’న్తి వదన్తి. అలమేతం సబ్బన్తి ఇదమ్పి వో అధికం, ఇతో అఞ్ఞం న లచ్ఛసీతి అత్థో.

౮౩. అనుపసమ్పన్నహత్థగన్తి కప్పియం కరోన్తేన పన అనుపసమ్పన్నస్స హత్థే ఠితంయేవ న కాతబ్బం, తం పన అఞ్ఞేన భిక్ఖునా పటిగ్గహాపేత్వా తస్స హత్థే ఠితం అతిరిత్తం కత్వా అనుపసమ్పన్నస్స దాతుం వట్టతి. అత్తనా ఆగన్త్వా అఞ్ఞస్స హత్థే చ పేసయిత్వాపి కారేతుం లబ్భతేతి అత్థో. తం పన అతిరిత్తకారకం ఠపేత్వా అఞ్ఞో సబ్బో పవారితోపి అప్పవారితోపి భుఞ్జితుం లభతీతి అత్థో. సచే పవారితో పరిభుఞ్జతి, యథా అకతేన మిస్సం న హోతి, తథా ముఖఞ్చ హత్థఞ్చ సుద్ధం కత్వా భుఞ్జితబ్బం. గిలానస్స భుత్తావసేసమ్పి తస్స ‘‘అజ్జ వా స్వే వా ఖాదిస్సతీ’’తి ఆహటమ్పి అనతిరిత్తకతం భుఞ్జితుం వట్టతీతి. పవారణావినిచ్ఛయో.

పవారణానిద్దేసవణ్ణనా నిట్ఠితా.

౮. కాలికనిద్దేసవణ్ణనా

౮౪. ఇదాని ¶ ¶ యే తే చత్తారో కాలికా మునినా వుత్తా ‘‘యావకాలికం యామకాలికం సత్తాహకాలికం యావజీవిక’’న్తి, తే దస్సేతుం ‘‘కాలికా చా’’తి పదం ఉద్ధటం. తత్థ (పాచి. ౨౫౪-౨౫౬; పాచి. అట్ఠ. ౨౫౩-౨౫౬) కతమే తే కాలికాతి చే, తే దస్సేతుం ‘‘యావకాలిక’’న్తిఆదిమాహ. తేసు అరుణుగ్గమనతో యావ ఠితమజ్ఝన్హికా భుఞ్జితబ్బతో యావకాలికం. అరుణుగ్గమనతో యావ యామావసానా పిపాసాయ సతి పిపాసచ్ఛేదనత్థం పాతబ్బతో యామో కాలో అస్సాతి యామకాలికం. తేన ఉపసమేతబ్బే ఆబాధే సతి యావ సత్తాహా పరిభుఞ్జితబ్బతో సత్తాహకాలికం. ఆబాధే సతి యావజీవం పరిహరిత్వా భుఞ్జితబ్బతో యావజీవికం.

౮౫. తేసు యావకాలికం దస్సేతుం ‘‘పిట్ఠం మూలం ఫలం ఖజ్జ’’న్తిఆదిమాహ. ఏత్థ (పాచి. ౨౪౮-౨౫౦; పాచి. అట్ఠ. ౨౪౮-౨౪౯) పిట్ఠఖాదనీయం నామ సత్తన్నం తావ ధఞ్ఞానం ధఞ్ఞానులోమానం అపరణ్ణానఞ్చ పిట్ఠం పనసపిట్ఠం లబుజపిట్ఠం అమ్బాటకపిట్ఠం సాలపిట్ఠం ధోతకతాలపిట్ఠం ఖీరవల్లిపిట్ఠఞ్చాతి ఏవమాదీని తేసు తేసు జనపదేసు పకతిఆహారవసేన మనుస్సానం ఖాదనీయత్థఞ్చ భోజనీయత్థఞ్చ ఫరణకాని పిట్ఠాని యావకాలికాని. ఇమినావ లక్ఖణేన మూలఖాదనీయాదీసుపి యావకాలికలక్ఖణం వేదితబ్బం, అతివిత్థారభయేన సంఖిత్తం. గోరసో నామ ఖీరదధితక్కరసో. ధఞ్ఞభోజనన్తి సానులోమాని సత్తధఞ్ఞాని చ పఞ్చవిధభోజనఞ్చాతి అత్థో. యాగుసూపప్పభుతయోతి ఏత్థ పభుతి-సద్దేన కన్దఖాదనీయం ముళాలఖాదనీయం మత్థకఖాదనీయం ఖన్ధఖాదనీయం తచఖాదనీయం పత్తఖాదనీయం పుప్ఫఖాదనీయం అట్ఠిఖాదనీయం నియ్యాసఖాదనీయన్తి ఇమాని సఙ్గహితానీతి వేదితబ్బాని.

తత్రిదం ¶ ముఖమత్తనిదస్సనం – భిససఙ్ఖాతో పదుమపుణ్డరీకకన్దో పిణ్డాలుమసాలుకఆదయో వల్లికన్దో ఆలువకన్దో తాలకన్దోతి ఏవమాది కన్దఖాదనీయం. పదుమముళాలాదయో ముళాలఖాదనీయం. తాలహిన్తాలకున్తాలకేతకనాళికేరపూగరుక్ఖఖజ్జూరీఆదీనం కళీరసఙ్ఖాతా మత్థకా మత్థకఖాదనీయం. ఉచ్ఛుఖన్ధో నీలుప్పలరత్తుప్పలకుముదసోగన్ధికానం పుప్ఫదణ్డకానీతి ఏవమాది ఖన్ధఖాదనీయం. తచఖాదనీయం ఉచ్ఛుతచో ఏవ ఏకో యావకాలికో, సోపి సరసో. మూలకం ఖారకో చచ్చు తమ్బుకో తణ్డులేయ్యకోతి ఏవమాది పత్తఖాదనీయం. మూలకపుప్ఫం ఖారకపుప్ఫం ¶ చచ్చుపుప్ఫం తమ్బుకపుప్ఫన్తి ఏవమాది పుప్ఫఖాదనీయం, అసోకపుప్ఫం పన యావజీవికం. లబుజపనసట్ఠిఆది అట్ఠిఖాదనీయం. నియ్యాసఖాదనీయే యావకాలికం నత్థి. ఏతే వుత్తప్పకారా యావకాలికా హోన్తీతి అత్థో.

౮౬. ఇదాని ‘‘అనుజానామి, భిక్ఖవే, అట్ఠ పానాని అమ్బపానం జమ్బుపానం చోచపానం మోచపానం మధుకపానం ముద్దికపానం సాలూకపానం ఫారుసకపాన’’న్తి (మహావ. ౩౦౦) ఏవం వుత్తం అట్ఠవిధం పానకం యామకాలికం నామాతి దస్సేతుం ‘‘మధూ’’తిఆదిమాహ. తత్థ (మహావ. అట్ఠ. ౩౦౦) మధుజం ముద్దికజం సాలూకజం చోచజం మోచజం అమ్బుజం జమ్బుజఞ్చాతి ఏవమత్థో గహేతబ్బో. ఏత్థ మధుజం నామ మధుకానం జాతిరసేన కతం, తం పన ఉదకసమ్భిన్నమేవ వట్టతి, సుద్ధం న వట్టతి. ముద్దికపానం నామ ముద్దికా ఉదకే మద్దిత్వా పరిస్సావేత్వా గహితం. సాలూకపానం నామ రత్తుప్పలనీలుప్పలాదీనం కిఞ్జక్ఖరేహి కతం. సేసాని పాకటానేవ. ఏత్థ పన సచే సయం ఏతాని యావకాలికవత్థూని పటిగ్గహేత్వా ఉదకే మద్దిత్వా ఆతపే ఆదిచ్చపాకేన పచిత్వా పరిస్సావేత్వా పానకం కరోతి, తం పురేభత్తమేవ కప్పతి. సచే అనుపసమ్పన్నేన కతం లభతి, తదహుపురేభత్తం సామిసమ్పి వట్టతి, పచ్ఛాభత్తం నిరామిసపరిభోగేన ¶ యావ అరుణుగ్గమనా వట్టతి. ఇమాని అట్ఠ పానాని సీతానిపి ఆదిచ్చపాకానిపి వట్టన్తి, అగ్గిపాకాని పన న వట్టన్తి, తస్మా ‘‘నగ్గిసన్తత్త’’న్తి వుత్తం.

౮౭. ‘‘అనుజానామి, భిక్ఖవే, సబ్బం ఫలరసం ఠపేత్వా ధఞ్ఞఫలరస’’న్తి (మహావ. ౩౦౦) వుత్తత్తా ధఞ్ఞఫలరసో పన న వట్టతి, తేన వుత్తం ‘‘సానులోమాని ధఞ్ఞాని ఠపేత్వా’’తి. ‘‘అనుజానామి, భిక్ఖవే, సబ్బం పుప్ఫరసం ఠపేత్వా మధుకపుప్ఫరస’’న్తి వుత్తత్తా మధుకపుప్ఫరసో ఆదిచ్చపాకో వా హోతు అగ్గిపాకో వా, పచ్ఛాభత్తం న వట్టతి, తేన వుత్తం ‘‘మధుకపుప్ఫమఞ్ఞత్రా’’తి.

౮౮. ‘‘అనుజానామి, భిక్ఖవే, సబ్బం పత్తరసం ఠపేత్వా డాకరస’’న్తి వుత్తత్తా ఉదకేన పక్కానమ్పి యావకాలికపత్తానం రసో పురేభత్తమేవ వట్టతి, సీతోదకేన మద్దితానం రసో యామకాలికం. తేన వుత్తం ‘‘ఠపేత్వా పక్కడాకజ’’న్తి. యావజీవికపణ్ణస్స ఉదకేన పక్కస్స రసో యావజీవికో హోతి.

౮౯. ఇదాని ¶ సత్తాహకాలికే దస్సేతుం ‘‘సప్పీ’’తిఆదిమాహ. ఏత్థ (మహావ. ౨౬౦) పన –

‘‘సప్పినోనీతతేలాని, మధుఫాణితమేవ చ;

సత్తాహకాలికా సప్పి, యేసం మంసమవారిత’’న్తి. –

పాఠో గహేతబ్బో. ఏవం పన గహితే వసా తేలగ్గహణేన గహితావ హోతి ‘‘తేలం నామ తిలతేలం సాసపతేలం మధుకతేలం ఏరణ్డతేలం వసాతేల’’న్తి (పారా. ౬౨౩; పాచి. ౨౬౦) ఏవం పాళియం విత్థారితత్తా. ఏవం పన అగ్గహేత్వా వసా చ ‘‘మధుఫాణిత’’న్తి పాఠే గహితే యావకాలికభూతా వసా సత్తాహకాలికాతి ఆపజ్జేయ్య, ‘‘యాని ఖో పన తాని గిలానానం ¶ భిక్ఖూనం పటిసాయనీయాని భేసజ్జాని, సేయ్యథిదం – సప్పి నవనీతం తేలం మధు ఫాణిత’’న్తి (పారా. ౬౨౨) ఏవం పఞ్చేవ భగవతా సత్తాహకాలికభేసజ్జాని అనుఞ్ఞాతాని, తతో ఉత్తరి ఛట్ఠస్స సత్తాహకాలికభేసజ్జస్స అత్థితాపి ఆపజ్జతి, భేసజ్జక్ఖన్ధకేపి భగవతా ‘‘అనుజానామి, భిక్ఖవే, వసాని భేసజ్జాని అచ్ఛవసం మచ్ఛవసం సుసుకావసం సూకరవసం గద్రభవసం కాలే పటిగ్గహితం కాలే నిప్పక్కం కాలే సంసట్ఠం తేలపరిభోగేన పరిభుఞ్జితు’’న్తి (మహావ. ౨౬౨) ఏవం సత్తాహకాలికవసేన వసం అననుజానిత్వా తతో నిబ్బత్తతేలమేవ అనుఞ్ఞాతం, తస్మా ‘‘మధుఫాణితమేవ చా’’తి పాఠే అగ్గహితే పాళియా అట్ఠకథాయ చ విరుజ్ఝతి. థేరేన పన ఉత్తరవిహారవాసీనం ఖుద్దసిక్ఖాయ ఆగతనయేన వుత్తం. తేసం పన –

‘‘సప్పి నవనీతం తేలం, మధు ఫాణితపఞ్చమం;

అచ్ఛమచ్ఛవసాది చ, హోన్తి సత్తాహకాలికా’’తి. –

ఏవమాగతం. అమ్హాకం పన విసుం సత్తాహకాలికే ఆగతట్ఠానం నత్థీతి వదన్తి, ఉపపరిక్ఖితబ్బం.

ఇదాని తేసు సప్పిం దస్సేతుం ‘‘యేసం మంసపవారిత’’న్తి వుత్తం. ‘‘సప్పినామ గోసప్పి వా అజికాసప్పి వా మహిం ససప్పి వా. యేసం మంసం కప్పతి, తేసం సప్పి, నవనీతం నామ తేసంయేవ నవనీత’’న్తి (పారా. ౬౨౩; పాచి. ౨౬౦) పాళియం వుత్తత్తా నవనీతం పన గహితన్తి న విత్థారితం ¶ , సప్పి పన పురేభత్తం పటిగ్గహితం తదహు పురేభత్తం సామిసమ్పినిరామిసమ్పి వట్టతి. పచ్ఛాభత్తతో పట్ఠాయ సత్తాహం నిరామిసం పరిభుఞ్జితబ్బం. సత్తాహాతిక్కమే సచే ఏకభాజనే ఠపితం, ఏకం నిస్సగ్గియం. సచే బహూసు, వత్థుగణనాయ నిస్సగ్గియపాచిత్తియాని. పచ్ఛాభత్తం పటిగ్గహితం సత్తాహం నిరామిసమేవ వట్టతి. సప్పి తాపేన్తస్స సామంపాకో న హోతి, ‘‘నవనీతం పన తాపేన్తస్స హి సామంపాకో న హోతి, సామంపక్కేన పన ¶ తేన సద్ధిం ఆమిసం న వట్టతీ’’తి చ ‘‘సచే అనుపసమ్పన్నో పురేభత్తం పటిగ్గహితనవనీతేన సప్పిం కత్వా దేతి, పురేభత్తం సామిసం వట్టతి. సచే సయం కరోతి, సత్తాహం నిరామిసమేవ వట్టతీ’’తి చ సమన్తపాసాదికాయం (పారా. అట్ఠ. ౨.౬౨౨) నవనీతమ్హియేవ సామంపాకతా వుత్తా, న సప్పిమ్హి. యం పన కఙ్ఖావితరణియం వుత్తం ‘‘నిబ్బత్తితసప్పి వా నవనీతం వా పచితుం వట్టతీ’’తి, ‘‘తం పన తదహు పురేభత్తమ్పి సామిసం పరిభుఞ్జితుం న వట్టతీ’’తి (కఙ్ఖా. అట్ఠ. భేసజ్జసిక్ఖాపదవణ్ణనా) చ, తత్థ యావకాలికవత్థునా అసమ్మిస్సం సుధోతం నవనీతం సన్ధాయ ‘‘పచితుం వట్టతీ’’తి వుత్తం. సయంపచితసత్తాహకాలికేన సద్ధిం యది ఆమిసం భుఞ్జతి, తం ఆమిసం సయంపక్కసత్తాహకాలికేన మిస్సితం అత్తనో యావకాలికభావం సత్తాహకాలికేన గణ్హాపేతి, తథా చ సతి యావకాలికం అపక్కమ్పి సయంపక్కభావం ఉపగచ్ఛతీతి ‘‘సామిసం పరిభుఞ్జితుం న వట్టతీ’’తి వుత్తం. యథా సయంపక్కసత్తాహకాలికవసాతేలం సయంభజ్జితసాసపాదియావజీవికవత్థూనం తేలఞ్చ సామిసం తదహు పురేభత్తమ్పి న వట్టతి, తథా నవనీతసప్పీతి వేదితబ్బం. వక్ఖతి చ ఆచరియో –

‘‘యావకాలికఆదీని, సంసట్ఠాని సహత్తనా. గాహాపయన్తి సబ్భావ’’న్తి చ,

‘‘తేహేవ భిక్ఖునా పక్కం, కప్పతే యావజీవికం;

నిరామిసఞ్చ సత్తాహం, సామిసే సామపాకతా’’తి చ.

యా పన సమన్తపాసాదికాయం నవనీతమ్హి సామంపాకతా వుత్తా, సా తక్కాదిసమ్మిస్సం అధోతనవనీతం సన్ధాయ వుత్తా. తస్మా విఞ్ఞూనం సమన్తపాసాదికాపి కఙ్ఖావితరణీపి సమేన్తి, తం నవనీతం సన్ధాయ వుత్తన్తి ఆచరియా వదన్తి. ఇదమేవ యుత్తం. యది సప్పిమ్హి సామంపాకతా హోతి, అవస్సంయేవ సమన్తపాసాదికాయం ¶ వుచ్చేయ్య, తత్థ పన ‘‘సప్పి తావ పురేభత్తం పటిగ్గహితం, తదహు పురేభత్తం సామిసమ్పి నిరామిసమ్పి పరిభుఞ్జితుం వట్టతీ’’తి (పారా. అట్ఠ. ౨.౬౨౨) హి ¶ వుత్తం, న పచనవిధానం. మనుస్ససప్పినవనీతానం, అఞ్ఞేసమ్పి హత్థిఅస్సాదీనం అకప్పియమంససప్పినవనీతానం సత్తాహాతిక్కమే దుక్కటం. కిం పన తం పరిభుఞ్జితుం వట్టతీతి? ఆమ వట్టతి. కస్మా? పటిక్ఖేపాభావా చ సబ్బఅట్ఠకథాసు అనుఞ్ఞాతత్తా చ. ‘‘యేసం మంసం కప్పతి, తేసం సప్పి, నవనీత’’న్తి (పారా. ౬౨౩) ఇదం పన నిస్సగ్గియవత్థుం దస్సేతుం వుత్తం, న అఞ్ఞేసం వారణత్థాయ.

౯౦. ఇదాని తేలం దస్సేతుం ‘‘తేలం తిలవసేరణ్డమధుసాసపసమ్భవ’’న్తిఆదిమాహ. ఏత్థ తిలాదీహి సమ్భవం నిబ్బత్తం తేలన్తి సమ్బన్ధో. ఏత్థ (పారా. అట్ఠ. ౧.౧౦౦) పన పురేభత్తం తిలే పటిగ్గహేత్వా కతతేలం పురేభత్తం సామిసమ్పి వట్టతి, పచ్ఛాభత్తతో పట్ఠాయ సవత్థుకప్పటిగ్గహితత్తా అనజ్ఝోహరణీయం. పచ్ఛాభత్తం పటిగ్గహేత్వా కతతేలం అనజ్ఝోహరణీయం, సీసమక్ఖనాదీసు ఉపనేతబ్బం. ఏరణ్డమధుకసాసపట్ఠీని పటిగ్గహేత్వా సచే తాని భజ్జిత్వా తేలం కరోతి, తదహు పురేభత్తమ్పి సామిసం న వట్టతి, సామంపాకతా హోతి. సచే అభజ్జిత్వా కరోతి, తదహు పురేభత్తం సామిసమ్పి వట్టతి, పచ్ఛాభత్తతో పట్ఠాయ నిరామిసమేవ వట్టతి, పరిభుఞ్జితబ్బవత్థూనం యావజీవికత్తా సవత్థుకప్పటిగ్గహణే దోసో నత్థీతి. తేలగ్గహణత్థాయ ఏరణ్డకట్ఠిఆదీని పటిగ్గహేత్వా సత్తాహం అతిక్కామయతో దుక్కటం. తథా పాళియం అనాగతాని అదస్సితాని కోసమ్బకకుసుమ్భాదీనం తేలాని.

ఇదాని మధువికతిం దస్సేతుం ‘‘ఖుద్దాభమరమధుకరి-మక్ఖికాహి కత’’న్తి వుత్తం. తత్థ (పారా. అట్ఠ. ౨.౬౨౩) ఖుద్దాతి ఖుద్దమక్ఖికా. భమరాతి మహాభమరమక్ఖికా ¶ . దణ్డకేసు మధుకరా మధుకరిమక్ఖికా నామ. ఏతాహి తీహి మక్ఖికాహి కతం మధు నామాతి అత్థో. ‘‘మధు నామ మక్ఖికామధూ’’తి పాళియం (పారా. ౬౨౩; పాచి. ౨౬౦) వుత్తత్తా అఞ్ఞేహి తుమ్బటకాదీహి కతం సత్తాహకాలికం న హోతీతి వేదితబ్బం.

ఇదాని ఫాణితం దస్సేతుం ‘‘రసాదిఉచ్ఛువికతి, పక్కాపక్కా చ ఫాణిత’’న్తి ఆహ. పక్కా చ అపక్కా చ రసాదిఉచ్ఛువికతి ఫాణితన్తి అత్థో. మధుకపుప్ఫఫాణితం పురేభత్తం సామిసం వట్టతి, పచ్ఛాభత్తతో పట్ఠాయ సత్తాహం నిరామిసమేవ వట్టతి. తస్స సత్తాహాతిక్కమే దుక్కటం. చిఞ్చఫాణితఞ్చ అమ్బఫాణితఞ్చ యావకాలికమేవ.

౯౧. ఇదాని ¶ ఏతేసు వసాతేలస్స ఓదిస్స అనుఞ్ఞాతత్తా తం విసుం ఉద్ధరిత్వా దస్సేతుం ‘‘సవత్థుపక్కా సామం వా’’తిఆదిమాహ. సత్తవిధఞ్హి (పారా. అట్ఠ. ౨.౬౨౩) ఓదిస్సం నామ బ్యాధోదిస్సం పుగ్గలోదిస్సం కాలోదిస్సం సమయోదిస్సం దేసోదిస్సం వసోదిస్సం భేసజ్జోదిస్సన్తి.

తత్థ ‘‘అనుజానామి, భిక్ఖవే, అమనుస్సికాబాధే ఆమకమంసం ఆమకలోహిత’’న్తి (మహావ. ౨౬౪) వుత్తం, ఇదం బ్యాధోదిస్సం నామ. ఏత్థ పన కాలేపి వికాలేపి కప్పియాకప్పియమంసలోహితం వట్టతి. ‘‘అనుజానామి, భిక్ఖవే, రోమన్థకస్స రోమన్థన’’న్తి (చూళవ. ౨౭౩) ఏవం అనుఞ్ఞాతం పుగ్గలోదిస్సం నామ. ‘‘అనుజానామి, భిక్ఖవే, చత్తారి మహావికటాని దాతుం గూథం ముత్తం ఛారికం మత్తిక’’న్తి (మహావ. ౨౬౮) ఏవం సప్పదట్ఠకాలే అప్పటిగ్గహితకం అనుఞ్ఞాతం కాలోదిస్సం నామ. గణభోజనాది సమయోదిస్సం నామ. గణఙ్గణూపాహనాని దేసోదిస్సం నామ. వసోదిస్సం నామ ‘‘అనుజానామి, భిక్ఖవే, వసాని భేసజ్జానీ’’తి (మహావ. ౨౬౨) ఏవం ¶ వసానామేన అనుఞ్ఞాతం. తం ఠపేత్వా మనుస్సవసం సబ్బేసం కప్పియాకప్పియవసానం తేలం తంతదత్థికానం తేలపరిభోగేన పరిభుఞ్జితుం వట్టతి. భేసజ్జోదిస్సం నామ ‘‘అనుజానామి, భిక్ఖవే, తాని పఞ్చ భేసజ్జానీ’’తి (మహావ. ౨౬౧) ఏవం భేసజ్జనామేన వుత్తాని సప్పిఆదీని పఞ్చ.

యథా పన ఖీరదధిఆదీహి పక్కతేలం పచ్ఛాభత్తం న వట్టతి, న ఏవమిదం. ఇదం పన తేలం సవత్థుకపక్కమ్పి వట్టతి, తం దస్సేతుం ‘‘సవత్థుపక్కా సామం వా’’తి వుత్తం. వసం ఓలోకేత్వా ‘‘సవత్థుపక్కా’’తి వుత్తం. సామం పక్కా వాతి అత్థో. యథా సవత్థుకప్పటిగ్గహితత్తా సామంపక్కత్తా దధిఆదీహి పక్కతేలం అత్తనా కతం పురేభత్తమ్పి న వట్టతి, న ఏవమిదం. ఇదం పన అత్తనా సవత్థుకపక్కమ్పి పురేభత్తమ్పి పచ్ఛాభత్తమ్పి వట్టతీతి అత్థో. ఏత్థ పన కారణూపచారేన వసాతేలం ‘‘వసా’’తి వుత్తం.

కాలేతి పురేభత్తకాలే పరేహి వా అత్తనా వా పక్కాతి అత్థో. పచ్ఛాభత్తం పన పచితుం న వట్టతి ‘‘కాలే పటిగ్గహితం కాలే నిప్పక్కం కాలే సంసట్ఠ’’న్తి (మహావ. ౨౬౨) వుత్తత్తా. తస్మా ‘‘కాలే’’తి వుత్తం. యో పన వికాలే పటిగ్గహేత్వా వికాలే పచిత్వా వికాలే పరిస్సావేత్వా పరిభుఞ్జతి, సో తీణి దుక్కటాని ఆపజ్జతి.

అమానుసాతి ¶ ఏత్థ (మహావ. ౨౬౨) పన అచ్ఛవసాదీనం అనుఞ్ఞాతత్తా ఠపేత్వా మనుస్సవసం సబ్బేసం అకప్పియమంసానం వసా అనుఞ్ఞాతాతి వేదితబ్బా. మంసేసు హి మనుస్సహత్థిమంసాదీని దస మంసాని పటిక్ఖిత్తాని, వసా పన ఏకా మనుస్సవసా ఏవ.

అనుపసమ్పన్నేన (పారా. అట్ఠ. ౨.౬౨౩) కతనిబ్బట్టితవసాతేలం పురేభత్తం పటిగ్గహితం పురేభత్తం సామిసమ్పి వట్టతి, పచ్ఛాభత్తతో పట్ఠాయ సత్తాహం ¶ నిరామిసమేవ వట్టతి. యం పనేత్థ సుఖుమరజసదిసం మంసం వా న్హారు వా అట్ఠి వా లోహితం వా, తం అబ్బోహారికం. సచే సయం కరోతి, పురేభత్తం పటిగ్గహేత్వా పచిత్వా పరిస్సావేత్వా సత్తాహం నిరామిసమేవ పరిభుఞ్జితబ్బం. నిరామిసపరిభోగఞ్హి సన్ధాయ ఇదం వుత్తం ‘‘కాలే పటిగ్గహితం కాలే నిప్పక్కం కాలే సంసట్ఠం తేలపరిభోగేన పరిభుఞ్జితు’’న్తి (మహావ. ౨౬౨). అఞ్ఞేసన్తి సప్పిఆదీనం. వత్థున్తి యావకాలికభూతం వత్థుం. యావకాలికవత్థూనం వత్థుం న పచేతి సమ్బన్ధో.

౯౨. ఇదాని యావజీవికవికతిం దస్సేతుం ‘‘హలిద్దీ’’తిఆది వుత్తం. తత్థాయమనుత్తానపదత్థో (మహావ. ౨౬౩; పాచి. అట్ఠ. ౨౪౮-౨౪౯) – పఞ్చమూలాదికఞ్చాపీతి ఏత్థ ద్విపఞ్చమూలేన సద్ధిం అఞ్ఞానిపి తగ్గతికాని మూలభేసజ్జాని గహితానీతి ఞాతబ్బం.

౯౩-౫. బిళఙ్గాదీని ఫలభేసజ్జాని. తత్థ (మహావ. ౨౬౩) గోట్ఠఫలన్తి మదనఫలన్తి వదన్తి. కప్పాసాదీనం పణ్ణన్తి సమ్బన్ధో. ఇమే పన వుత్తప్పకారా మూలభేసజ్జఫలభేసజ్జపణ్ణభేసజ్జవసేన వుత్తా సబ్బే కప్పియా. ఇమేసం పుప్ఫఫలపణ్ణమూలా సబ్బేపి కప్పియా యావజీవికాయేవ. ఠపేత్వా ఉచ్ఛునియ్యాసం సబ్బో చ నియ్యాసో సరసఞ్చ ఉచ్ఛుజం తచం ఠపేత్వా సబ్బో చ తచోతి సమ్బన్ధో.

౯౬. మధునా (పారా. అట్ఠ. ౨.౬౨౩) అమక్ఖితం సుద్ధసిత్థఞ్చ. మధుమక్ఖితం పన సత్తాహకాలికమేవ. యఞ్చ కిఞ్చీతి ఓదనం మంసం అట్ఠిఆదీనీతి అత్థో.

౯౭. ‘‘యాని వా పనఞ్ఞానిపి అత్థి నేవ ఖాదనీయే ఖాదనీయత్థం ఫరన్తి, న భోజనీయే భోజనీయత్థం ఫరన్తి, తాని పటిగ్గహేత్వా యావజీవం పరిహరితుం, సతి పచ్చయే పరిభుఞ్జితుం ¶ , అసతి ¶ పచ్చయే పరిభుఞ్జన్తస్స ఆపత్తి దుక్కటస్సా’’తి (మహావ. ౨౬౩) వుత్తత్తా ‘‘ఆహారత్థమసాధేన్తం, సబ్బం తం యావజీవిక’’న్తి వుత్తం.

౯౮. సబ్బస్సాతి గిలానస్సాపి అగిలానస్సపీతి అత్థో. కాలికత్తయన్తి యావకాలికం వజ్జేత్వా అవసేసం సతి పచ్చయే వికాలే కప్పతీతి అత్థో.

౯౯. జనయన్తుభోతి జనయన్తి ఉభో. కిం వుత్తం హోతి? యావకాలికయామకాలికసఙ్ఖాతా ఉభో కాలికా అత్తనో కాలమతిక్కమిత్వా పరిభుత్తా పాచిత్తిం జనయన్తీతి అత్థో. కిఞ్చ భియ్యో (మహావ. ౨౭౪; మహావ. అట్ఠ. ౨౭౪; కఙ్ఖా. అట్ఠ. సన్నిధికారకసిక్ఖాపదవణ్ణనా) – ఉభోపి పనేతే అకప్పియకుటియం వుత్తా అన్తోవుత్థం దుక్కటఞ్చ, పునదివసే పరిభుఞ్జతో సన్నిధిం పాచిత్తియఞ్చ జనయన్తీతి అత్థో.

౧౦౦. అనారుళ్హేతి పాళియం అనాగతే మనుస్ససప్పిఆదిమ్హీతి అత్థో.

౧౦౧. నిస్సట్ఠలద్ధన్తి (పారా. ౬౨౪) వినయకమ్మం కత్వా పున లద్ధన్తి అత్థో. వికప్పేన్తస్స సత్తాహేతి సత్తాహబ్భన్తరే సామణేరస్స ‘‘ఇదం సప్పిం తేల’’న్తిఆదినా నయేన నామం గహేత్వా ‘‘తుయ్హం వికప్పేమీ’’తి వా ‘‘ఇత్థన్నామస్స వికప్పేమీ’’తి వా సమ్ముఖాపి వా పరమ్ముఖాపి వా వికప్పేన్తస్స అనాపత్తీతి సమ్బన్ధో. పాళియం పన ‘‘అనాపత్తి అన్తోసత్తాహే అధిట్ఠేతి, విస్సజ్జేతి, నస్సతి, వినస్సతి, డయ్హతి, అచ్ఛిన్దిత్వా గణ్హన్తి, విస్సాసం గణ్హన్తీ’’తి (పారా. ౬౨౫) ఏత్తకమేవ వుత్తం, ‘‘వికప్పేమీ’’తి ఇదం పన నత్థి. కిఞ్చాపి నత్థి, అథ ఖో ‘‘అనధిట్ఠితే అధిట్ఠితసఞ్ఞీ నిస్సగ్గియం ¶ పాచిత్తియం, అవికప్పితే వికప్పితసఞ్ఞీ నిస్సగ్గియం పాచిత్తియ’’న్తి (పారా. ౬౨౪) ఆపత్తివారే ఆగతత్తా థేరేన దస్సితం. తం దస్సేన్తేనాపి సచే ఉపసమ్పన్నస్స వికప్పేతి, అత్తనో ఏవ సన్తకం హోతి, పటిగ్గహణమ్పి న విజహతి, తస్మా ఉపసమ్పన్నవసేన అదస్సేత్వా అనుపసమ్పన్నవసేన దస్సితం. తస్స హి వికప్పితే పటిగ్గహణమ్పి విజహతి, ఆపత్తిపి న హోతీతి. అధిట్ఠతోతి అబ్భఞ్జనాదీని అధిట్ఠహన్తస్స అనాపత్తీతి అత్థో. సచే పన సత్తాహబ్భన్తరే నిరపేక్ఖో హుత్వా అనుపసమ్పన్నస్స పరిచ్చజతి, పరిచ్చత్తత్తా అనాపత్తి, ఇతరస్స చ అప్పటిగ్గహితత్తా ఉభిన్నమ్పి కాయికపరిభోగో వట్టతి. అనిస్సగ్గియత్తా పన బాహిరపరిభోగేన వట్టతి. ‘‘తాని పటిగ్గహేత్వా ¶ సత్తాహపరమం సన్నిధికారకం పరిభుఞ్జితబ్బానీ’’తి (పారా. ౬౨౩) ఏవం నియమేత్వా అనుఞ్ఞాతత్తా వుత్తం ‘‘అఞ్ఞస్స దదతోపి చ అనాపత్తీ’’తి.

౧౦౨. సబ్భావన్తి అత్తనో సభావం. యస్మా గాహాపయన్తి, తస్మా ఏవముదీరితన్తి వుత్తన్తి అత్థో. ఇదాని వక్ఖమానం సన్ధాయ ‘‘ఏవ’’న్తి వుత్తం.

౧౦౩-౫. సత్తాహం యావజీవికన్తి (మహావ. ౩౦౫; మహావ. అట్ఠ. కఙ్ఖా. అట్ఠ. సన్నిధికారకసిక్ఖాపదవణ్ణనా) సత్తాహకాలికఞ్చ యావజీవికఞ్చాతి అత్థో. కిం వుత్తం హోతి? సత్తాహకాలికయావజీవికద్వయం సేసకాలికసమ్మిస్సం సమ్భిన్నరసం కత్వా పరిభుఞ్జతో సన్నిధిపాచిత్తి హోతీతి ఉదీరితన్తి. తదహు పటిగ్గహితం తదహేవాతి అత్థో. సేసన్తి సత్తాహకాలికయావజీవికద్వయం. ఇతరన్తి యావజీవికం. పురే పటిగ్గహితం వా హోతు, తదహు వా పటిగ్గహితం, యావజీవికం సత్తాహకాలికేన సత్తాహం కప్పతీతి వేదితబ్బం. ‘‘యావకాలికేన, భిక్ఖవే, యామకాలికం, సత్తాహకాలికం, యావజీవికం తదహు పటిగ్గహితం కాలే కప్పతి, నో వికాలే. యామకాలికేన, భిక్ఖవే, సత్తాహకాలికం, యావజీవికం ¶ తదహు పటిగ్గహితం యామే కప్పతి, యామాతిక్కన్తే న కప్పతి. సత్తాహకాలికేన, భిక్ఖవే, యావజీవికం పటిగ్గహితం సత్తాహం కప్పతి, సత్తాహాతిక్కన్తే న కప్పతీ’’తి హి భేసజ్జక్ఖన్ధకే (మహావ. ౩౦౫) వుత్తం. ఏత్థ పన ‘‘తదహు పటిగ్గహిత’’న్తి విసేసవచనస్స నత్థితాయ పురే పటిగ్గహితమ్పి వట్టతీతి సిద్ధన్తి. కాలికవినిచ్ఛయో.

కాలికనిద్దేసవణ్ణనా నిట్ఠితా.

౯. పటిగ్గాహనిద్దేసవణ్ణనా

౧౦౬. ఇదాని ‘‘పటిగ్గాహో’’తి పదం విత్థారేతుం ‘‘దాతుకామాభిహారో చా’’తిఆది ఆరద్ధం. తత్థ దాతుకామస్స అభిహారో దాతుకామాభిహారో. ఏతేన అఞ్ఞస్స పత్తే పక్ఖిపితుం ఆలులేన్తస్స ఫుసితాని ఉట్ఠహిత్వా అఞ్ఞస్స పత్తే సచే పతన్తి, పటిగ్గహణం న రుహతీతి దీపితం ¶ హోతి. ఏరణక్ఖమన్తి థామమజ్ఝిమేన పురిసేన ఉక్ఖిపనక్ఖమం, తతో మహన్తే పటిగ్గహణం న రుహతి. తిధా దేన్తేతి కాయకాయప్పటిబద్ధనిస్సగ్గియానం వసేన తిధా దేన్తే. తస్స భిక్ఖునో కాయకాయప్పటిబద్ధేహి ద్విధా గాహోతి అత్థో. పఞ్చఙ్గో ఏవం పఞ్చఙ్గేవం. దాతుకామాభిహారో ఏకం, హత్థపాసో ఏకం, ఏరణక్ఖమతా ఏకం, దేవమనుస్సతిరచ్ఛానగతేసు ఏకేన తిధా దానమేకం, ద్విధా గాహో ఏకన్తి ఏవం పఞ్చఙ్గాని హోన్తి.

౧౦౭. ఇదాని యేన కాయప్పటిబద్ధేన పటిగ్గహణం న రుహతి, తం దస్సేతుం ‘‘అసంహారియే’’తిఆదిమాహ. ఖాణుకే (పాచి. అట్ఠ. ౨౬౫) బన్ధిత్వా ¶ ఠపితమఞ్చాదిమ్హి వా ఫలకే వా పాసాణే వా అసంహారియే న రుహతీతి అత్థో. తత్థజాతే పదుమినిపణ్ణే వా కింసుకపణ్ణాదిమ్హి వా న వట్టతి, సుఖుమే చిఞ్చఆదీనం పణ్ణే వా న రుహతి, యఞ్చ మజ్ఝిమపురిసో సన్ధారేతుం న సక్కోతి, తస్మిం అసయ్హభారే చ పటిగ్గహో న రుహతీతి అత్థో.

౧౦౮. ఇదాని పటిగ్గహణవిజహనం దస్సేతుం ‘‘సిక్ఖామరణలిఙ్గేహీ’’తిఆది ఆరద్ధం. తత్థాయం పిణ్డత్థో – సిక్ఖాపచ్చక్ఖానేన చ మరణేన చ లిఙ్గపరివత్తనేన చ ‘‘న తం దాని పరిభుఞ్జిస్సామీ’’తి వా ‘‘న పున పటిగ్గహేత్వా పరిభుఞ్జిస్సామీ’’తి వా ఏవం అనపేక్ఖవిస్సజ్జనేన చ చోరాదీహి వా అచ్ఛేదా చ అనుపసమ్పన్నస్స దానా చ గాహో పటిగ్గాహో ఉపసమ్మతి విజహతీతి. భిక్ఖునియా పన సిక్ఖాపచ్చక్ఖానస్స అభావా విబ్భమనేన చ విజహతీతి గహేతబ్బం.

౧౦౯-౧౧౦

. ఇదాని పటిగ్గహేత్వా పరిభుఞ్జితబ్బం దస్సేతుం ‘‘అప్పటిగ్గహితం సబ్బ’’న్తిఆది వుత్తం. తస్సత్థో (కఙ్ఖా. అట్ఠ. దన్తపోనసిక్ఖాపద) – చతుకాలికపరియాపన్నం అన్తమసో రజరేణుమ్పి అప్పటిగ్గహేత్వా సబ్బం పరిభుఞ్జతో పాచిత్తి. ఇదాని అప్పటిగ్గహేత్వా పరిభుఞ్జితబ్బం దస్సేతుం ‘‘సుద్ధఞ్చ నాతిబహల’’న్తిఆది వుత్తం. తత్థ సుద్ధఞ్చాతి అఞ్ఞేసం రసేన అసమ్మిస్సం. హిమోదకసముద్దోదకాదీసు పటిగ్గహణకిచ్చం నత్థి. లోణఞ్చ అస్సు చ లోణస్సు. ఏత్థ లోణం నామ సరీరే ఉట్ఠితం. ఏతాని పన సబ్బాని అవిచ్ఛిన్నానేవ కప్పన్తి, నేతరాని.

౧౧౧. ఇదాని అనఙ్గలగ్గానిపి దస్సేతుం ‘‘గూథమత్తికముత్తానీ’’తిఆదిమాహ. తథావిధేతి తథావిధే కాలే, సప్పదట్ఠకాలేతి అత్థో. అఞ్ఞేసం పన అప్పటిగ్గహితం అనఙ్గలగ్గం న వట్టతి. కస్మా ¶ ? ‘‘అనుజానామి, భిక్ఖవే, యం కరోన్తో ¶ పటిగ్గణ్హాతి, స్వేవ పటిగ్గహో కతో, న పున పటిగ్గహేతబ్బో’’తి (మహావ. ౨౬౮) వుత్తత్తా.

౧౧౨. దురూపచిణ్ణేతి దుప్పరామట్ఠే ఫలికరుక్ఖవల్లిఆదిం చాలేన్తస్స వా ఆమిసభరితభాజనం అప్పటిగ్గహితం పరామసన్తస్స వా దురూపచిణ్ణదుక్కటం హోతీతి అత్థో. రజోకిణ్ణేతి భిక్ఖాయ చరన్తస్స పత్తే పతితరజం అప్పటిగ్గహేత్వా పున భిక్ఖం గణ్హతో వినయదుక్కటం హోతీతి అత్థో. అథుగ్గహప్పటిగ్గహేతి అథ ఉగ్గహప్పటిగ్గహే, అత్తనా ఏవ ఉగ్గహేత్వా గహితేతి అత్థో. అకప్పియకుటియం అన్తోవుత్థే చ యత్థ కత్థచి భిక్ఖునా సయంపక్కే చ అత్తనా వా పరేన వా అకప్పియకుటియం అన్తోపక్కే చాతి సబ్బత్థ దుక్కటన్తి అధిప్పాయో. పటిగ్గాహవినిచ్ఛయో.

పటిగ్గాహనిద్దేసవణ్ణనా నిట్ఠితా.

౧౦. అకప్పియమంసనిద్దేసవణ్ణనా

౧౧౩. ఇదాని మంసేసు పటిపజ్జితబ్బాకారం దస్సేతుం ‘‘మంసేసు చ అకప్పియ’’న్తి ఉద్ధటం. అకప్పియమంసమ్హి దస్సితే కప్పియమంసం దస్సితమేవ హోతి పారిసేసనయేన. ఉరగస్స చాతి ఏత్థ సబ్బోపి ఉరగో న కప్పతి.

౧౧౪. ఏత్తావతా జాతివసేన దసవిధమ్పి అకప్పియమంసం దస్సేత్వా ఇదాని కప్పియమంసేసుపి అకప్పియవిధిం దస్సేతుం ‘‘ఉద్దిస్సకతమంసఞ్చ, యఞ్చ అప్పటివేక్ఖిత’’న్తి వుత్తం. తత్థ పఞ్చసు సహధమ్మికేసు యస్స కస్సచి యం కిఞ్చి ఉద్దిస్స కతం ఉద్దిస్సకతం నామ, తం పన జానిత్వా పరిభుఞ్జితుం సబ్బేసమ్పి న వట్టతి, అజానన్తానం అనాపత్తి. మచ్ఛేసుపి ఏసేవ నయో. అప్పటివేక్ఖితన్తి ¶ అనుపపరిక్ఖితం, అనాపుచ్ఛితన్తి అత్థో. ‘‘న భిక్ఖవే అప్పటివేక్ఖిత్వా మంసం పరిభుఞ్జితబ్బం, యో పరిభుఞ్జేయ్య, ఆపత్తి దుక్కటస్సా’’తి (మహావ. ౨౮౧) ¶ వుత్తం. మచ్ఛేసు పన ఆపుచ్ఛనకిచ్చం నత్థి అకప్పియమచ్ఛానం నత్థితాయాతి వదన్తి. ఇదాని ఏతేసు ఆపత్తిభేదం దస్సేతుం ‘‘థుల్లచ్చయ’’న్తిఆదిమాహ. తం సబ్బం (కఙ్ఖా. అట్ఠ. సన్నిధికారకసిక్ఖాపదవణ్ణనా) ఉత్తానమేవ.

౧౧౫. ఇదాని న కేవలం ఇమేసం మనుస్సాదీనం మంసమేవ అకప్పియం, అట్ఠిఆదీనిపి అకప్పియానీతి దస్సేతుం ‘‘అట్ఠీపీ’’తిఆది వుత్తం. తత్థ (మహావ. అట్ఠ ౨౮౧) లోమమ్పేసన్తి లోమమ్పి ఏసం అకప్పియమంసవత్థూనన్తి అత్థో. సచిత్తకం వాతి ఏతేసు పన ఉద్దిస్సకతమేవ సచిత్తకం, సేసా అచిత్తకాతి. అకప్పియమంసవినిచ్ఛయో.

అకప్పియమంసనిద్దేసవణ్ణనా నిట్ఠితా.

౧౧. నిస్సగ్గియనిద్దేసవణ్ణనా

౧౧౬-౭. ఇదాని అచ్చోళారికానం వసేన దస్సేతుం ‘‘అరూపియ’’న్తిఆది ఆరద్ధం. అఞ్ఞథాపి యుత్తి పరియేసితబ్బా. తత్థాయం సఙ్ఖేపత్థో (పారా. ౫౯౧; పారా. అట్ఠ. ౨.౫౮౯; కఙ్ఖా. అట్ఠ. జాతరుపసిక్ఖాపదవణ్ణనా) – యో రూపియేన అరూపియఞ్చ పరివత్తేయ్య, యో చ ఇతరేన చ అరూపియేన రూపియం పరివత్తేయ్య, తస్స నిస్సగ్గియం హోతీతి.

ఇదాని రూపియఞ్చ అరూపియఞ్చ దస్సేతుం ‘‘ఇధ రూపియ’’న్తిఆది ఆరద్ధం. ఏత్థ (పారా. ౫౮౯; కఙ్ఖా. అట్ఠ. జాతరుపసిక్ఖాపదవణ్ణనా) సజ్ఝు సిఙ్గీతి సజ్ఝూతి రజతం. సిఙ్గీతి సువణ్ణం. తమ్బలోహాదీహి వా దారూహి వా పణ్ణేహి వా లాఖాయ వా రూపం సముట్ఠాపేత్వా వా అసముట్ఠాపేత్వా వా కతం చమ్మబీజమయమ్పియం యం ¶ దేసే వోహారం గచ్ఛతి, ఇదం వోహారూపగమాసకం నామ. ఇదమిధ రూపియన్తి అధిప్పేతం. వత్థాది చ ముత్తాది చ వత్థముత్తాది. ఇతరన్తి అరూపియం కప్పియవత్థుఞ్చ దుక్కటవత్థుఞ్చ. కిం వుత్తం హోతి? వత్థం సుత్తం ఫాలో పటకో కప్పాసో అనేకప్పకారం అపరణ్ణం సప్పి నవనీతం తేలం మధు ఫాణితాదిభేసజ్జఞ్చాతి ఇదం కప్పియవత్థు నామ. ముత్తా మణి వేళురియో సఙ్ఖోసిలా పవాళం లోహితఙ్గో మసారగల్లం సత్త ధఞ్ఞాని దాసీ దాసో ఖేత్తం వత్థు పుప్ఫారామఫలారామాదయోతి ఇదం దుక్కటవత్థు నామ, తదుభయం అరూపియం నామాతి వుత్తం హోతి.

౧౧౮. ఏత్తావతా రూపియసంవోహారం దస్సేత్వా ఇదాని కయవిక్కయం దస్సేతుం ‘‘ఇమం గహేత్వా’’తిఆదిమాహ ¶ . తత్థ ఇమన్తి తణ్డులాదికం కప్పియభణ్డం గహేత్వా వా ఓదనాదిం భుత్వా వా ‘‘ఇమం వత్థాదికం కప్పియభణ్డం దేహి, ఇమం రజనపచనాదికం కర, రజనకట్ఠాదిమా నయ, ఇమం వా తవ దేమి, త్వం పన ఇమఞ్చ ఇమఞ్చ ఆహర, కర, దేహీ’’తి ఏవం కయవిక్కయే సమాపన్నే నిస్సగ్గీతి సమ్బన్ధో.

౧౧౯. ఇదాని పరిణామవసేన ఆపత్తిభేదం దస్సేతుం ‘‘అత్తనో’’తిఆది ఆరద్ధం. తత్రాయం పిణ్డత్థో (పారా. ౬౫౯; పారా. అట్ఠ. ౨.౬౫౮; కఙ్ఖా. అట్ఠ. పరిణతసిక్ఖాపదవణ్ణనా) – సఙ్ఘస్స వా అఞ్ఞస్స వా నతం పరిణతం లాభం లభితబ్బం చీవరాదిపచ్చయం అత్తనో వా అఞ్ఞస్స వా పరిణామేయ్య, నిస్సగ్గియఆదీని హోన్తీతి. కథం? యో పన మాతుసన్తకమ్పి సఙ్ఘస్స పరిణతం అత్తనో పరిణామేతి, నిస్సగ్గియం. అఞ్ఞస్స పుగ్గలస్స పరిణామేతి, సుద్ధికపాచిత్తియం. అఞ్ఞస్స సఙ్ఘస్స వా చేతియస్స వా పరిణామేతి, దుక్కటం. యో పన అఞ్ఞపుగ్గలస్స వా చేతియస్స వా పరిణతం అత్తనో వా అఞ్ఞపుగ్గలస్స వా సఙ్ఘస్స వా అఞ్ఞచేతియస్స వా పరిణామేతి, తస్సాపి దుక్కటమేవాతి.

౧౨౦. యో ¶ పన నిస్సగ్గిం నిస్సజ్జితబ్బం అనిస్సజ్జిత్వా వినయకమ్మం అకత్వా పరిభుఞ్జేయ్య, తస్స దుక్కటం. యో వా పరేన వినయకమ్మత్థాయ నిస్సట్ఠం సకసఞ్ఞాయ న దదేయ్య, తస్సాపి దుక్కటం. అఞ్ఞథేతరన్తి ఏత్థ అఞ్ఞథాతి థేయ్యసఞ్ఞాయ సచే న దదేయ్య, ఇతరం తస్స అగ్ఘవసేన పారాజికఞ్చ థుల్లచ్చయఞ్చ దుక్కటఞ్చ హోతీతి అత్థో. నిస్సగ్గియవినిచ్ఛయో.

నిస్సగ్గియనిద్దేసవణ్ణనా నిట్ఠితా.

౧౨. పాచిత్తియనిద్దేసవణ్ణనా

౧౨౧. ఇదాని పాచిత్తియాని దస్సేతుం ‘‘పాచిత్తీ’’తి మాతికాపదం ఉద్ధరిత్వా ‘‘ముసావాదోమసావాదే, పేసుఞ్ఞహరణే’’తిఆది వుత్తం. తత్థ ముసావాదే చ ఓమసవాదే చ పేసుఞ్ఞహరణే చ పాచిత్తి వుత్తాతి సమ్బన్ధో. ఏవం సేసేసుపి. ఏత్థ పన ‘‘అదిట్ఠం, అసుతం, అముతం ¶ , అవిఞ్ఞాతం, దిట్ఠం, సుతం, ముతం, విఞ్ఞాత’’న్తి (పాచి. ౩; పాచి. అట్ఠ. ౩) పుబ్బేపి ‘‘ముసా భణిస్సామీ’’తి చేతేత్వా వచనక్ఖణేవ ‘‘ముసా భణామీ’’తి జానిత్వా జానన్తస్సేవ ముసాభణనే పాచిత్తి నామ ఆపత్తి హోతీతి అత్థో. యస్స భణతి, సో తం న సుణాతి, ఆపత్తి న హోతి (కఙ్ఖా. అట్ఠ. ముసావాదసిక్ఖాపదవణ్ణనా).

‘‘ఓమసవాదో నామ దసహి ఆకారేహి ఓమసతి జాతియాపి నామేనపి గోత్తేనపి కమ్మేనపి సిప్పేనపి ఆబాధేనపి లిఙ్గేనపి కిలేసేనపి ఆపత్తియాపి అక్కోసేనపీ’’తి (పాచి. ౧౫) ఏవం వుత్తేహి దసహి ఆకారేహి ఉపసమ్పన్నం యో ఖుంసేతి వమ్భేతి, అయం ఓమసతి నామ, తస్స పాచిత్తీతి ¶ అత్థో. పరమ్ముఖా భణన్తస్స దుక్కటం, తథా పాళియం అనాగతేహి ‘‘చోరో’’తి వా ‘‘గణ్ఠిభేదకో’’తి వా ఆదీహి భణన్తస్స. ‘‘సన్తి ఇధేకచ్చే ఖత్తియా బ్రాహ్మణా చణ్డాలా’’తిఆదినా పరియాయేన భణన్తస్స చ అనుపసమ్పన్నం భణన్తస్స చ సబ్బత్థపి దుక్కటమేవ.

పియకమ్యతాయ వా భేదాధిప్పాయేన వా ఉపసమ్పన్నం జాతిఆదీహి ఓమసన్తస్స ఉపసమ్పన్నస్స వచనం సుత్వా తస్స ఉపసంహరణం పేసుఞ్ఞహరణం నామ. ఏత్థాపి పరియాయవచనేన చ అనుపసమ్పన్నస్స ఉపసంహరణేన చ దుక్కటమేవ.

పదసోధమ్మోతి ఏత్థ ‘‘ధమ్మో నామ బుద్ధభాసితో సావకభాసితో ఇసిభాసితో దేవతాభాసితో అత్థూపసంహితో ధమ్మూపసంహితో’’తి (పాచి. ౪౬) ఏవం వుత్తం సఙ్గీతిత్తయమారుళ్హం తిపిటకధమ్మం పదఅనుపదఅన్వక్ఖరఅనుబ్యఞ్జనవసేన భిక్ఖుఞ్చ భిక్ఖునిఞ్చ ఠపేత్వా అనుపసమ్పన్నం ఏకతో వాచేన్తస్స పాచిత్తి హోతీతి అత్థో.

సాగారేతి యం పన సబ్బన్తిమేన పరియాయేన దియడ్ఢహత్థుబ్బేధేన పాకారాదినా పరిక్ఖిత్తత్తా సబ్బపరిచ్ఛిన్నఞ్చ యేన కేనచి వితానాదినా అన్తమసో వత్థేనపి ఛన్నత్తా సబ్బచ్ఛన్నఞ్చ సేనాసనం, తథారూపే సేనాసనే ఏకూపచారట్ఠానే అనుపసమ్పన్నేన సహ వసన్తస్స చతుత్థదివసతో పట్ఠాయ నిపజ్జనగణనాయ చ అనుపసమ్పన్నగణనాయ చ దేవసికం పాచిత్తి హోతీతి అత్థో.

ఉజ్ఝాపనకఖియ్యనేతి ఏత్థ యో ఉపసమ్పన్నం సఙ్ఘేన సమ్మతం సేనాసనపఞ్ఞాపకం వా భత్తుద్దేసకం ¶ వా యాగుభాజకం వా ఫలభాజకం వా ఖజ్జభాజకం వా అప్పమత్తకవిస్సజ్జకం వా మఙ్కుకత్తుకామో ఛన్దేన ‘‘ఇత్థన్నామో సేనాసనం పఞ్ఞాపేతి, భత్తాని చ ఉద్దిసతీ’’తి వా వదన్తో అఞ్ఞం ¶ ఉపసమ్పన్నం ఉజ్ఝాపేతి తేన అవజానాపేతి, యో పన తథేవ వదన్తో ఉపసమ్పన్నస్స సన్తికే తస్స అయసం పకాసేన్తో ఖీయతి, తస్మిం ఉజ్ఝాపనకే చ ఖీయనకే చ పాచిత్తిద్వయన్తి వేదితబ్బం.

౧౨౨. తలసత్తిఅనాదర-కుక్కుచ్చుప్పాదనేసు చాతి ఏత్థ యో భిక్ఖు ఉపసమ్పన్నస్స పహరణాకారం దస్సేన్తో కాయం వా కాయప్పటిబద్ధం వా ఉచ్చారేతి, తస్స పాచిత్తియం. సచే విరద్ధో పహారం దేతి, అప్పహరితుకామతాయ దుక్కటం, తథా అనుపసమ్పన్నేసుపి దుక్కటమేవ.

ఉపసమ్పన్నేన పఞ్ఞత్తేన వుచ్చమానో తం అసిక్ఖితుకామతాయ వా తస్స వచనం అసోతుకామతాయ వా యో అనాదరియం కరోతి, తస్స అనాదరకరణే పాచిత్తియన్తి అత్థో. అపఞ్ఞత్తేన వుచ్చమానస్స చ అనుపసమ్పన్నేన పఞ్ఞత్తేన వా అపఞ్ఞత్తేన వా వుచ్చమానస్స దుక్కటం.

ఉపసమ్పన్నస్స ‘‘ఊనవీసతివస్సో మఞ్ఞే త్వం ఉపసమ్పన్నో, వికాలే మఞ్ఞే తయా భుత్త’’న్తిఆదినా నయేన సఞ్చిచ్చ కుక్కుచ్చం ఉప్పాదేన్తస్స పాచిత్తియం. అనుపసమ్పన్నస్స ఉప్పాదనే దుక్కటం.

గామప్పవేసనాపుచ్ఛాతి ఏత్థ పన మజ్ఝన్హికాతిక్కమనతో పట్ఠాయ యావ అరుణుగ్గమనా వికాలో నామ, ఏత్థన్తరే సచే సమ్బహులా కేనచి కమ్మేన గామం పవిసన్తి, ‘‘వికాలే గామప్పవేసనం ఆపుచ్ఛామా’’తి సబ్బేహిపి అఞ్ఞమఞ్ఞం ఆపుచ్ఛితబ్బం. సచే అనాపుచ్ఛా పరిక్ఖిత్తస్స పరిక్ఖేపం, అపరిక్ఖిత్తస్స ఉపచారం అతిక్కమన్తి, పఠమపాదే దుక్కటం, దుతియపాదుద్ధారే పాచిత్తియం. ఆపదాసు అనాపత్తి.

భోజనే చ పరమ్పరాతి పరమ్పరభోజనే చ పాచిత్తియన్తి అత్థో. ఏత్థ పన పఞ్చసు భోజనేసు అఞ్ఞతరం నామం గహేత్వా ¶ ‘‘ఓదనేన వా సత్తునా వా కుమ్మాసేన వా మంసేన వా మచ్ఛేన వా నిమన్తేమీ’’తిఆదినా నయేన, యేన కేనచి వేవచనేన వా అకప్పియనిమన్తనాయ నిమన్తితస్స ¶ యేన యేన పఠమం నిమన్తితో, తస్స తస్స భోజనం ఠపేత్వా ఉప్పటిపాటియా, అవికప్పేత్వా వా పఠమనిమన్తనం పరస్స పరస్స కులస్స పఞ్చన్నం భోజనానం అఞ్ఞతరం పరిభుఞ్జన్తస్స పరమ్పరభోజనే పాచిత్తి హోతి. గిలానచీవరదానచీవరకాలసమయేసు అనాపత్తి, తథా పఞ్చ భోజనాని ఠపేత్వా సబ్బత్థ.

౧౨౩. అనుద్ధరిత్వా గమనే సేయ్యన్తి ఏత్థ దసవిధా సేయ్యా భిసి చిమిలికా ఉత్తరత్థరణం భూమత్థరణం తట్టికా చమ్మఖణ్డో నిసీదనం పచ్చత్థరణం తిణసన్థారో పణ్ణసన్థారోతి. ఏతేసు యం కిఞ్చి సఙ్ఘికే విహారే గుత్తసేనాసనే అత్తనో వస్సగ్గేన గహితం అత్తనా వా సన్థరిత్వా, అనుపసమ్పన్నేన వా సన్థరాపేత్వా తం దివసం గమికవసేన పక్కమన్తో నేవ సయం ఉద్ధరేయ్య న అఞ్ఞం ఉద్ధరాపేయ్య, యథా ఉపచికాదీహి న ఖజ్జేయ్య, ఏవం న ఠపేయ్య, అఞ్ఞేన వా న ఉద్ధరాపేయ్య, పతిరూపం భిక్ఖుం వా సామణేరం వా ఆరామికమేవ వా అనాపుచ్ఛా వా గచ్ఛేయ్య, తస్స పరిక్ఖిత్తస్స విహారస్స పరిక్ఖేపం, అపరిక్ఖిత్తస్స ద్వే లేడ్డుపాతే అతిక్కమన్తస్స పాచిత్తియం. మణ్డపరుక్ఖమూలాదిఅగుత్తసేనాసనే సన్థరిత్వా గచ్ఛన్తస్స దుక్కటం, తథా మఞ్చపీఠభిసికోచ్ఛకేసు, గుత్తసేనాసనేపి దుక్కటమేవ.

సేనాసనాని వాతి ఏత్థ అనుద్ధరిత్వా గమనేతి సమ్బన్ధో. ఏత్థ పన మఞ్చో పీఠం భిసి కోచ్ఛకన్తి చతుబ్బిధమ్పి సేనాసనం వస్సానహేమన్తానం అట్ఠసు మాసేసు అజ్ఝోకాసే వా ఓవస్సకమణ్డపే వా రుక్ఖమూలే వా సయం సన్థరిత్వా వా అనుపసమ్పన్నేన సన్థరాపేత్వా వా తం అనుద్ధరిత్వా వా అనుద్ధరాపేత్వా వా తస్స సేనాసనస్స ద్విన్నం లేడ్డుపాతానం అతిక్కమనే పాచిత్తియం. సమ్ముఞ్జనీయాది సేసపరిక్ఖారేసు దుక్కటం.

ఇత్థియాద్ధానగమనేతి ¶ ఏత్థ మాతుగామేన ‘‘గచ్ఛామ భగిని, గచ్ఛామ అయ్యా’’తి ఏవం సంవిదహిత్వా ‘‘అజ్జ వా స్వే వా పరసువే వా’’తి నియమితకాలం విసఙ్కేతం అకత్వా ద్వారవిసఙ్కేతం మగ్గవిసఙ్కేతం కత్వాపి గచ్ఛతో గామన్తరే గామన్తరే పాచిత్తియం. అగామకే అరఞ్ఞే అద్ధయోజనే అద్ధయోజనే ఆపత్తి.

ఏకేకాయ నిసీదనేతి ఏత్థ ఏకో ఏకాయ ఇత్థియా నిసీదనేతి అత్థో.

౧౨౪. భింసాపనేతి ¶ ఏత్థ ఉపసమ్పన్నో ఉపసమ్పన్నం భింసాపేతుకామో చోరకన్తారవాళకన్తారాదీని ఆచిక్ఖతి, భయానకం వా రూపసద్దాదిం దస్సేతి, సో భాయతు వా మా వా, తస్స పయోగే పయోగే పాచిత్తియం. అనుపసమ్పన్నే దుక్కటం.

ఆకోటనేతి పహారదానే. ఉపసమ్పన్నో ఉపసమ్పన్నస్స అనత్తమనో హుత్వా సచే ఉప్పలపత్తేనపి పహారం దేతి, పాచిత్తియం. అనుపసమ్పన్నస్స గహట్ఠస్స వా పబ్బజితస్స వా ఇత్థియా వా పురిసస్స వా అన్తమసో తిరచ్ఛానగతస్సాపి పహారం దేతి, దుక్కటమేవ.

అనాచారం ఆచరిత్వా సఙ్ఘమజ్ఝే ఆపత్తియా వా వత్థునా వా అనుయుఞ్జియమానో తం అకథేతుకామో ‘‘కో ఆపన్నో, కిం ఆపన్నో, కిస్మిం ఆపన్నో’’తిఆదినా నయేన అఞ్ఞేహి వచనేహి తం వచనం పటిచ్ఛాదేన్తో సో అఞ్ఞం వదతి, అయం అఞ్ఞవాదకో, తస్మిం అఞ్ఞవాదకే చ కఞ్చి వీతిక్కమం దిస్వా ‘‘ఆవుసో, ఇదం నామ తయా కత’’న్తి వుత్తే తం న కథేతుకామో తుణ్హీభూతోవ సఙ్ఘం విహేసతీతి సఙ్ఘవిహేసకో, తస్మిం విహేసకే చ పాచిత్తి హోతీతి అత్థో. ఇధ పన ఞత్తిదుతియేన కమ్మేన అఞ్ఞవాదకే చ విహేసకే ¶ చ ఆరోపితే పున అఞ్ఞం భణన్తస్స, విహేసన్తస్స పాచిత్తి. అనారోపితే దుక్కటన్తి వేదితబ్బం.

దుట్ఠుల్లపకాసఛాదేతి ఏత్థ కిఞ్చాపి ‘‘దుట్ఠుల్లా నామ ఆపత్తి చత్తారి చ పారాజికాని తేరస చ సఙ్ఘాదిసేసా’’తి (పాచి. ౩౯౯) వుత్తా, తథాపి ఇధ సఙ్ఘాదిసేసావ అధిప్పేతా. తస్మా సఙ్ఘసమ్ముతిం వినా భిక్ఖుస్స దుట్ఠుల్లం ఆపత్తిం ‘‘అయం అసుచిం మోచేత్వా సఙ్ఘాదిసేసం ఆపన్నో’’తిఆదినా నయేన వత్థునా సద్ధిం ఆపత్తిం ఘటేత్వా భిక్ఖుఞ్చ భిక్ఖునిఞ్చ ఠపేత్వా యస్స కస్సచి అనుపసమ్పన్నస్స ఆరోచేన్తస్స పాచిత్తియం. థుల్లచ్చయాదిఅదుట్ఠుల్లారోచనే దుక్కటం. దుట్ఠుల్లచ్ఛాదనేపి సఙ్ఘాదిసేసోవ అధిప్పేతో. యో పన భిక్ఖు భిక్ఖుస్స దుట్ఠుల్లం ఆపత్తిం సయం వా జానిత్వా అఞ్ఞేసం వా సుత్వా ‘‘ఇమం జానిత్వా చోదేస్సన్తి సారేస్సన్తి మఙ్కుం కరిస్సన్తి, నారోచిస్సామీ’’తి ధురం నిక్ఖిపతి, తస్స పాచిత్తియం. ధురం నిక్ఖిపిత్వా పచ్ఛా ఆరోచితేపి న రక్ఖతి ఏవ.

హాసోదకేతి అఙ్గులిపతోదకేన హాసో చ ఉదకే హాసో చాతి ఏవమత్థో వేదితబ్బో. ఉపసమ్పన్నో ఉపసమ్పన్నం హసాధిప్పాయో కాయేన కాయం ఆమసతి, ఆపత్తి పాచిత్తియస్స, కో పన వాదో ¶ ఉపకచ్ఛకాదీసు ఘట్టనే. అనుపసమ్పన్నే దుక్కటం, తథా భిక్ఖుస్స కాయప్పటిబద్ధామసనే చ నిస్సగ్గియేన కాయప్పటిబద్ధామసనే చ. ఏత్థ భిక్ఖునీపి అనుపసమ్పన్నట్ఠానే ఠితా. ఉదకే హసనధమ్మో నామ ఉపరిగోప్ఫకే ఉదకే కీళాధిప్పాయస్స నిమ్ముజ్జనఉమ్ముజ్జనప్లవనాదికం. ఇధ హాసో నామ కీళా వుచ్చతి.

నిచ్ఛుభనే విహారాతి సఙ్ఘికా విహారా నిక్కడ్ఢనేతి అత్థో. ఏత్థ పన యో కుద్ధో హుత్వా ఉపసమ్పన్నం హత్థాదీసు గహేత్వా వా ‘‘నిక్ఖమా’’తి వత్వా వా యత్తకాని ద్వారాని ¶ ఏకేన పయోగేన అతిక్కామేతి, తత్థ ద్వారగణనాయ ఆపత్తిం అగ్గహేత్వా పయోగస్స ఏకత్తా ఏకా ఏవ గహేతబ్బా. సచే నానాపయోగేహి అతిక్కామేతి, తత్థ ద్వారగణనాయ గహేతబ్బం. తస్స పరిక్ఖారనిక్కడ్ఢనే దుక్కటం, తథా అనుపసమ్పన్నే, తస్స పరిక్ఖారనిక్కడ్ఢనే చ. అలజ్జిఆదీసు పన అనాపత్తి.

అనుపఖజ్జ సయనేతి సఙ్ఘికే విహారే ‘‘వుడ్ఢో’’తి వా ‘‘గిలానో’’తి వా ‘‘సఙ్ఘేన దిన్నో’’తి వా జానిత్వా మఞ్చస్స వా పీఠస్స వా పవిసన్తస్స వా నిక్ఖమన్తస్స వా ఉపచారే సేయ్యం సన్థరిత్వా వా సన్థరాపేత్వా వా ‘‘యస్స సమ్బాధో భవిస్సతి, సో పక్కమిస్సతీ’’తి అధిప్పాయేన అభినిసీదన్తస్స చ అభినిపజ్జన్తస్స చ పయోగగణనాయ పాచిత్తియం వేదితబ్బం. పాచిత్తియవినిచ్ఛయో.

పాచిత్తియనిద్దేసవణ్ణనా నిట్ఠితా.

౧౩. సమణకప్పనిద్దేసవణ్ణనా

౧౨౫. భూతానం జాతానం నిబ్బత్తానం గామో భూతగామో (పాచి. ౯౧; పాచి. అట్ఠ. ౯౧; కఙ్ఖా. అట్ఠ. భూతగామసిక్ఖాపదవణ్ణనా). సమారమ్భోతి ఛేదనఫాలనపచనాది, తస్మిం భూతగామసమారమ్భే భూతగామసమారమ్భహేతు పాచిత్తి హోతీతి అత్థో. కతకప్పియం (కఙ్ఖా. అట్ఠ. భూతగామసిక్ఖాపదవణ్ణనా) పన సమణకప్పియం భవేతి సమ్బన్ధో. సమణానం కప్పియం సమణకప్పియం ¶ . ఇదాని యేన కతం కప్పియం సమణకప్పియం హోతి, తం దస్సేతుం ‘‘నఖేన వా’’తిఆదిమాహ. ‘‘అనుజానామి, భిక్ఖవే, పఞ్చహి సమణకప్పేహి ఫలం పరిభుఞ్జితుం, అగ్గిపరిజితం సత్థపరిజితం నఖపరిజితం అబీజం నిబ్బట్టబీజఞ్ఞేవ పఞ్చమ’’న్తి (చూళవ. ౨౫౦) హి వుత్తం.

౧౨౬. ఇదాని ¶ తం భూతగామం దస్సేతుం ‘‘సమూలా’’తిఆదిమాహ. తత్థ (పాచి. ౯౧; పాచి. అట్ఠ. ౯౧) స-ఇతి సో భూతగామో నామాతి అత్థో, మూలబీజాదీహి పఞ్చహి బీజేహి పభావితో హోతీతి వుత్తం హోతి. తత్థ మూలబీజం నామ హలిద్దిసిఙ్గివేరాది. ఖన్ధబీజం నామ అస్సత్థో నిగ్రోధోతి ఏవమాది. అగ్గబీజం నామ అజ్జుకఫణిజ్జకాది. ఫళుబీజం నామ ఉచ్ఛువేళునళాది. ‘‘బీజబీజం నామ పుబ్బణ్ణం అపరణ్ణం, యాని వా పనఞ్ఞానిపి అత్థి బీజే జాయన్తి బీజే సఞ్జాయన్తి, ఏతం బీజబీజం నామా’’తి వుత్తం. ఇదాని ‘‘బీజగామభూతగామసమారమ్భా పటివిరతో హోతీ’’తి (దీ. ని. ౧.౧౦, ౧౯౫; మ. ని. ౧.౨౯౩, ౪౧౧; ౨.౧౧; అ. ని. ౧౦.౯౯; పు. ప. ౧౭౯) వుత్తత్తా ధమ్మానులోమేన ఆగతం బీజగామసమారమ్భం దస్సేతుం ‘‘ఆరమ్భే దుక్కట’’న్తిఆదిమాహ. తస్మా ఏతం పఠమం ‘‘కప్పియం కరోహీ’’తి భూతగామపరిమోచనం కారేత్వా బీజగామపరిమోచనత్థం పున కప్పియం కారేతబ్బం.

౧౨౭. నిబ్బట్టబీజం (పాచి. అట్ఠ. ౯౨; కఙ్ఖా. అట్ఠ. భుతగామసిక్ఖాపదవణ్ణనా) నామ అమ్బపనసాది. నోబీజం నామ తరుణమ్బఫలాది, ఏతం పన సబ్బం అకప్పియమ్పి వట్టతీతి అత్థో. కటాహబద్ధబీజాని కపిత్థఫలాదీని. బహిద్ధా వాపి కారయేతి కపాలేపి కాతుం వట్టతి, సచే ఏకాబద్ధానీతి అత్థో. కటాహముత్తం పన భిన్దిత్వా కారేతబ్బం.

౧౨౮. భాజనే వా భూమియం వా ఏకాబద్ధేసు బీజేసు ఏకస్మిం బీజే కప్పియే కతే సబ్బేస్వేవ కతం భవేతి అత్థో. యథా చ బీజే, ఏవం రుక్ఖసహస్సం వా ఉచ్ఛుసహస్సం వా ఛిన్దిత్వా ఏకాబద్ధే కతేపి వినిచ్ఛయో వేదితబ్బో.

౧౨౯. కప్పియం కత్వా నిక్ఖిత్తే బీజగామే పున మూలపణ్ణాని సచే జాయరుం, పున కప్పియం కారేయ్యాతి అత్థో. తదాతి మూలే చ అఙ్కురే చ జాతేతి అత్థో.

౧౩౦. ఉదకసమ్భవోతి ¶ ¶ ఉదకజాతో. చేతియాదీసూతి ఏత్థ ఆది-సద్దేన గేహప్పముఖపాకారవేదికాదీసు నిబ్బత్తా గహితా. నిబ్బత్తద్వత్తిపత్తకో భూతగామోవ, అనిబ్బత్తకో అగ్గబీజే సఙ్గహం గచ్ఛతి. బీజమ్పి యావ మూలం వా పణ్ణం వా న నిక్ఖమతి, తావ బీజగామోవ, మూలే చ నిక్ఖన్తే పణ్ణే చ హరితే జాతే భూతగామోవ హోతీతి అత్థో.

౧౩౧. మకుళన్తి అఫుల్లం. అహిఛత్తకం నామ రుక్ఖే జాతం అహిఛత్తకం.

౧౩౨. అల్లరుక్ఖే గణ్హతోతి సమ్బన్ధో. తత్థాతి అల్లరుక్ఖే ఛిన్దతో వాపీతి సమ్బన్ధో.

౧౩౪. ‘‘ఇమం రుక్ఖం, ఇమం లతం, ఇమం కన్దం ఛిన్ద, భిన్దా’’తిఆదినా నయేన నియమేత్వా భాసితుం న వట్టతి. ‘‘ఇదం, ఏత’’న్తి అవత్వా కేవలం ‘‘రుక్ఖం ఛిన్దా’’తిఆదినా (పాచి. అట్ఠ. ౯౨; కఙ్ఖా. అట్ఠ. భూతగామహిక్ఖాపదవణ్ణనా) నయేన వత్తుం వట్టతీతి. సమణకప్పవినిచ్ఛయో.

సమణకప్పనిద్దేసవణ్ణనా నిట్ఠితా.

౧౪. భూమినిద్దేసవణ్ణనా

౧౩౬. ఇదాని ‘‘అనుజానామి, భిక్ఖవే, చతస్సో కప్పియభూమియో ఉస్సావనన్తికం గోనిసాదికం గహపతిం సమ్ముతి’’న్తి (మహావ. ౨౯౫) ఏవం వుత్తా చతస్సో కప్పియభూమియో దస్సేతుం ‘‘సమ్ముతుస్సావనన్తా చా’’తిఆదిమాహ. యాసూతి కప్పియభూమీసు (కఙ్ఖా. అట్ఠ. సన్నిధికారకసిక్ఖాపదవణ్ణనా).

౧౩౭. ఇదాని ¶ యత్థ కప్పియకుటి ఇచ్ఛితబ్బా, తం దస్సేతుం ‘‘వాసత్థాయా’’తిఆదిమాహ. వాసత్థాయాతి ఇమినా కోట్ఠాగారభత్తసాలాచేతియఘరసమ్ముఞ్జనీమాళకాది యం యం అఞ్ఞమ్పి వాసత్థాయ ¶ కరీయతి, తత్థ తత్థ కప్పియకుటికరణకిచ్చం నత్థీతి దీపితం హోతి. భోజనసాలా పన సేనాసనమేవ, తస్మా తత్థ కాతబ్బా ఏవాతి వదన్తి. సఙ్ఘికేవేకసన్తకేతి ఏత్థ ఏకసన్తకో ఉపసమ్పన్నసన్తకోవ వేదితబ్బో.

౧౩౮. ఇదాని కత్తబ్బాకారం దస్సేతుం ‘‘గేహే’’తిఆదిమాహ. తత్థ సఙ్ఘస్స వా ఏకస్స వా గేహే విహారే కరియమానే ఏవం ఈరయం ‘‘కప్పియకుటిం కరోమ, కప్పియకుటిం కరోమా’’తి వా ‘‘కప్పియకుటి కప్పియకుటీ’’తి వా వదన్తో పఠమిట్ఠకత్థమ్భాదిం ఠపేయ్య, ఏవం కతా ఉస్సావనన్తికా నామ, ఏవం ఉదాహరితవచనన్తికాతి అత్థో.

౧౩౯. యేభుయ్యేన వా అపరిక్ఖిత్తో, సకలోపి వా అపరిక్ఖిత్తో ఆరామో ‘‘గోనిసాదీ’’తి వుచ్చతీతి సమ్బన్ధో. ఏత్థ పన సేనాసనేసు పరిక్ఖిత్తేసుపి ఆరామే అపరిక్ఖిత్తే కప్పియకుటికరణకిచ్చం నత్థి. సమ్ముతిం కరోన్తేహి కతం పరియోసితం ‘‘ఇమం విహారం అడ్ఢయోగం పాసాదం హమ్మియం గుహం తిణకుటికం మణ్డప’’న్తి తేసం నామం గహేత్వా తస్సా కుటియా హత్థపాసే వా ఠత్వా, తస్సా అన్తో వా పవిసిత్వా వుత్తనయేనేవ ఞత్తిదుతియకమ్మవాచాయ సమ్మన్నితబ్బం.

౧౪౦. ‘‘భిక్ఖుం ఠపేత్వా అఞ్ఞేహీ’’తి వచనతో సేససహధమ్మికేహిపి దేవమనుస్సేహిపి అఞ్ఞేహి కప్పియకుటియా అత్థాయ దిన్నో వా తేసం సన్తకో వా గేహో ‘‘గహపతీ’’తి మతో ఞాతోతి అత్థో, సఙ్ఘసన్తకఞ్చ భిక్ఖుసన్తకఞ్చ ఠపేత్వా సబ్బేసం గేహో గహపతీతి అధిప్పాయో.

౧౪౧. సప్పిఆదీహి ¶ మిస్సితన్తి సప్పిఆదీహి పఞ్చహి చ హలిద్దిసిఙ్గివేరాదియావజీవికేన చాతి అత్థో. వజేయ్య అన్తోవుత్థత్తన్తి ఏత్థ యావకాలికయామకాలికసఙ్ఖాతం పురిమకాలికద్వయం సఙ్ఘికం వా భిక్ఖుస్స వా భిక్ఖునియా వా సన్తకం సయం కప్పియకుటియా వుత్థమ్పి ఇతరేహి అకప్పియకుటియా వుత్థేహి మిస్సితం అన్తోవుత్థభావం ఆగచ్ఛేయ్యాతి అత్థో.

౧౪౨. తేహేవాతి అకప్పియకుటియం వుత్థసప్పితేలాదీహి. సామపాకతన్తి సామంపక్కభావం గచ్ఛతీతి అత్థో.

౧౪౩-౪. ఇమా ¶ పన కప్పియకుటియో యదా జహితవత్థుకా హోన్తి, తం దస్సేతుం ‘‘ఉస్సావనన్తికా’’తిఆదిమాహ. సచే థమ్భే వా భిత్తిపాదే వా పరివత్తేన్తి, యో యో ఠితో, తత్థ తత్థ పతిట్ఠాతి, ఏతేనుపాయేన సబ్బేసు పరివత్తేసుపి న విజహితవత్థుకావ హోతీతి అత్థో. పరిక్ఖిత్తే గోనిసాది విజహితవత్థుకా. సేసా ఛదనవిబ్భమాతి ఛదనవినాసా జహితవత్థుకా హోన్తీతి అధిప్పాయో. భూమివినిచ్ఛయో.

భూమినిద్దేసవణ్ణనా నిట్ఠితా.

౧౫. ఉపజ్ఝాచరియవత్తనిద్దేసవణ్ణనా

౧౪౫. ఉపజ్ఝాచరియేతి ఏత్థ (మహావ. ౬౪, ౬౭, ౭౪, ౭౮-౭౯; చూళవ. ౩౭౫, ౩౭౭; ౩౭౯-౩౮౨; మహావ. అట్ఠ. ౬౪, ౬౭, ౭౫, ౭౬, ౭౭) ఆచరియో నామ నిస్సయాచరియో పబ్బజ్జాచరియో ఉపసమ్పదాచరియో ధమ్మాచరియోతి చతుబ్బిధో. ఏతేసు హి నిస్సయన్తేవాసికేన యావ ఆచరియం నిస్సాయ వసతి, తావ సబ్బమాచరియవత్తం కాతబ్బం. పబ్బజ్జాఉపసమ్పదాధమ్మన్తేవాసికేహి పన నిస్సయముత్తకేహిపి ఆదితో ¶ పట్ఠాయ యావ చీవరరజనం, తావ వత్తం కాతబ్బం. అనాపుచ్ఛిత్వా పత్తదానాదిమ్హి పన ఏతేసం అనాపత్తి. ఏతేసు చ పబ్బజ్జన్తేవాసికో చ ఉపసమ్పదన్తేవాసికో చ ఆచరియస్స యావజీవం భారో, నిస్సయన్తేవాసికో చ ధమ్మన్తేవాసికో చ యావ సమీపే వసతి, తావదేవ. సుట్ఠు పియసీలో సుపేసలో, సిక్ఖాకామోతి అత్థో. దన్తకట్ఠం దేన్తేన ఏకంసం ఉత్తరాసఙ్గం కరిత్వా మహన్తం మజ్ఝిమం ఖుద్దకన్తి తీణి దన్తకట్ఠాని ఉపనేతబ్బాని. తేసు యం తీణి దివసాని గణ్హాతి, తం సల్లక్ఖేత్వా చతుత్థదివసతో పట్ఠాయ తాదిసంయేవ సమ్మా ఉభోహి హత్థేహి దాతబ్బం. సచే యం వా తం వా గణ్హాతి, యథాలద్ధం ఉపనేతబ్బం. తోయన్తి సీతఞ్చ ఉణ్హఞ్చ ఉదకం ఉపనేత్వా యం తీణి దివసాని వళఞ్జేతి, చతుత్థదివసతో పట్ఠాయ తాదిసం ఉపనేతబ్బం. సచే ద్వేపి వళఞ్జేతి, దువిధమ్పి ఉపనేతబ్బం. సచే యాగు హోతి, భాజనం ధోవిత్వా ఉపనేతబ్బం.

౧౪౬. పత్తే వత్తం చరేతి ‘‘యాగుం పీతస్స ఉదకం దత్వా భాజనం పటిగ్గహేత్వా నీచం కత్వా ¶ సాధుకం అపరిఘంసన్తేన ధోవిత్వా పటిసామేతబ్బ’’న్తి (మహావ. ౬౬, ౭౮; చూళవ. ౩౭౬, ౩౮౦) వుత్తం పత్తే వత్తం చరేతి అత్థో. గామప్పవేసే వత్తం చరేతి ఏవం సబ్బత్థ. ‘‘సచే ఉపజ్ఝాయో వా ఆచరియో వా గామం పవిసితుకామో హోతి, నివాసనం దాతబ్బం, పటినివాసనం పటిగ్గహేతబ్బం, కాయబన్ధనం దాతబ్బం, సగుణం కత్వా సఙ్ఘాటియో దాతబ్బా, ధోవిత్వా పత్తో సోదకో దాతబ్బో’’తి (మహావ. ౬౬, ౭౮; చూళవ. ౩౭౬, ౩౮౦) ఇదం గామప్పవేసనే వత్తం నామ. ‘‘సచే ఉపజ్ఝాయో వా ఆచరియో వా పచ్ఛాసమణం ఆకఙ్ఖతి, తిమణ్డలం పటిచ్ఛాదేన్తేన పరిమణ్డలం నివాసేత్వా కాయబన్ధనం బన్ధిత్వా సగుణం కత్వా సఙ్ఘాటియో పారుపిత్వా గణ్ఠికం పటిముఞ్చిత్వా ధోవిత్వా పత్తం గహేత్వా ఉపజ్ఝాయస్స వా ఆచరియస్స వా పచ్ఛాసమణేన హోతబ్బ’’న్తిఆదినా (మహావ. ౬౬, ౭౮; చూళవ. ౩౭౬, ౩౮౦) ¶ నయేన వుత్తం గమనే వత్తం నామ. ‘‘నివత్తన్తేన పఠమతరం ఆగన్త్వా ఆసనం పఞ్ఞాపేతబ్బ’’న్తిఆదినా (మహావ. ౬౬, ౭౮; చూళవ. ౩౭౬, ౩౮౦) నయేన వుత్తం ఆగమే వత్తం నామ. ‘‘ఉపజ్ఝాయమ్హి వుట్ఠితే ఆసనం ఉద్ధరితబ్బం, పాదోదకం పాదపీఠం పాదకథలికం పటిసామేతబ్బ’’న్తి (మహావ. ౬౬, ౭౮; చూళవ. ౩౭౬, ౩౮౦) ఏవం వుత్తం ఆసనాదీసు వత్తం నామ. ఉపాహనాయ వత్తం నామ ‘‘ఉపాహనా పుఞ్ఛితబ్బా, ఉపాహనా పుఞ్ఛన్తేన పఠమం సుక్ఖేన చోళకేన పుఞ్ఛితబ్బా, పచ్ఛా అల్లేనా’’తిఆదినా (చూళవ. ౩౫౭, ౩౫౯) వుత్తం. చీవరే వత్తం నామ ‘‘సచే చీవరం సిన్నం హోతి, ముహుత్తం ఉణ్హే ఓతాపేతబ్బం, న చ ఉణ్హే చీవరం నిదహితబ్బ’’న్తిఆదినా (మహావ. ౬౬, ౭౮; చూళవ. ౩౭౬, ౩౮౦) వుత్తం.

౧౪౭. పరిభోజనీయపానీయ-వచ్చప్పస్సావఠానిసూతి ఏత్థ సచే పానీయం న హోతి, పానీయం ఉపట్ఠాపేతబ్బం. సచే పరిభోజనీయం న హోతి, పరిభోజనీయం ఉపట్ఠాపేతబ్బం. సచే వచ్చకుటి ఉక్లాపా హోతి, వచ్చకుటి సమ్మజ్జితబ్బా. తథా పస్సావట్ఠానే ఏవం వత్తం చరితబ్బన్తి అత్థో. ‘‘విహారం సోధేన్తేన పఠమం పత్తచీవరం నీహరిత్వా ఏకమన్తం నిక్ఖిపితబ్బ’’న్తిఆదినా నయేన వుత్తం విహారసోధనే వత్తం నామ. ‘‘భూమత్థరణం ఓతాపేత్వా సోధేత్వా పప్ఫోటేత్వా అతిహరిత్వా యథాపఞ్ఞత్తం పఞ్ఞాపేతబ్బ’’న్తిఆదినా (మహావ. ౬౬, ౭౮; చూళవ. ౩౭౬, ౩౮౦) వుత్తం పున పఞ్ఞాపనే వత్తం నామ.

౧౪౮. ఇదాని విహారం సోధేన్తేన ఏవం సోధేతబ్బన్తి తం దస్సేతుం ‘‘న పప్ఫోటేయ్యా’’తిఆదిమాహ ¶ . తస్సత్థో – విహారం సోధేన్తో భిక్ఖు భూమత్థరణాదిసయనాసనం పటివాతే వా పఙ్గణే వా పానీయసామన్తా వా న పప్ఫోటేయ్యాతి. పఙ్గణేతి బహూనం సన్నిపాతే ఠానే.

౧౪౯. న్హానేతి ¶ ‘‘సచే ఉపజ్ఝాయో నహాయితుకామో హోతి, నహానం పటియాదేతబ్బం. సచే సీతేన అత్థో హోతి, సీతం పటియాదేతబ్బ’’న్తిఆదినా (మహావ. ౬౬; చూళవ. ౩౭౬) వుత్తం నహానే వత్తం నామ, ‘‘ఉపజ్ఝాయస్స గత్తతో ఉదకం సమ్మజ్జితబ్బం, నివాసనం దాతబ్బ’’న్తిఆదినా (మహావ. ౬౬; చూళవ. ౩౭౬) వుత్తం నహాతస్స కాతబ్బం నామ. రఙ్గపాకేతి ‘‘సచే ఉపజ్ఝాయస్స ఆచరియస్స రజనం పచితబ్బం హోతి, సద్ధివిహారికేన అన్తేవాసికేన పచితబ్బ’’న్తి (మహావ. ౬౬, ౭౮; చూళవ. ౩౭౬, ౩౮౦) వుత్తం. ధోవనేతి ‘‘సచే ఉపజ్ఝాయస్స ఆచరియస్స చీవరం ధోవితబ్బం హోతి, సద్ధివిహారికేన అన్తేవాసికేన ధోవితబ్బం, ఉస్సుక్కం వా కాతబ్బ’’న్తి (మహావ. ౬౬, ౭౮; చూళవ. ౩౭౬, ౩౮౦) వుత్తం. సిబ్బనేతి ‘‘సచే ఉపజ్ఝాయేన ఆచరియేన చీవరం కాతబ్బం హోతి, సద్ధివిహారికేన అన్తేవాసికేన కాతబ్బ’’న్తి (మహావ. ౬౬, ౭౮; చూళవ. ౩౭౬, ౩౮౦) వుత్తం. చీవరే థేవే ఠితే రజన్తో న వజే న పక్కమేయ్యాతి అత్థో. ‘‘చీవరం రజన్తేన సాధుకం సమ్పరివత్తకం సమ్పరివత్తకం రజితబ్బం, న చ అచ్ఛిన్నే థేవే పక్కమితబ్బ’’న్తి (మహావ. ౬౬, ౭౮; చూళవ. ౩౭౬, ౩౮౦) హి వుత్తం.

౧౫౦. ఏకచ్చస్సాతి ఆచరియుపజ్ఝాయానం విసభాగస్స అనత్థకామస్స వేరిపుగ్గలస్స. అనాపుచ్ఛాతి ఆచరియుపజ్ఝాయానం అనారోచేత్వా. కిఞ్చనన్తి యం కిఞ్చి.

౧౫౧-౨. తస్సాతి ఏకచ్చస్స. నిన్నేతున్తి నీహరితుం. కిచ్చయం పరికమ్మం వాతి వేయ్యావచ్చం వా పిట్ఠిపరికమ్మాదిపరికమ్మం వా అత్తనా తస్స కాతుం వా తేన అత్తనో కారాపేతుం వాతి ఏవమత్థో వేదితబ్బో.

౧౫౩. సచే ఆచరియుపజ్ఝాయా అఞ్ఞత్థ గతా హోన్తి, పరివేణం గన్త్వా అపస్సన్తేహి గామం పవిసితుం వట్టతి. గామం పవిసన్తో సచే పస్సతి, ఆపుచ్ఛితబ్బమేవాతి వదన్తి. ‘‘ఉపజ్ఝాయం ¶ అనాపుచ్ఛా న దిసా పక్కమితబ్బా’’తి (మహావ. ౬౬, చూళవ. ౩౭౬) హి వుత్తం. అత్తనో కిచ్చయం నామ అన్తోవిహారేపి అత్తనో పత్తపచనచీవరకమ్మకేసచ్ఛేదనాది.

౧౫౪. సఙ్ఘాయత్తకమ్మాని ¶ నామ పరివాసమానత్తఅబ్భానతజ్జనీయనియస్సపబ్బాజనీయపటిసారణీయఉక్ఖేపనాదయో.

౧౫౫. వుట్ఠానం నేసమాగమేతి ‘‘సచే ఉపజ్ఝాయో వా ఆచరియో వా గిలానో హోతి, యావజీవం ఉపట్ఠాతబ్బో, వుట్ఠానమస్స ఆగమేతబ్బ’’న్తి (మహావ. ౬౬; చూళవ. ౩౭౬) హి వుత్తం. ఉపజ్ఝాచరియవత్తవినిచ్ఛయో.

ఉపజ్ఝాచరియవత్తనిద్దేసవణ్ణనా నిట్ఠితా.

౧౬. వచ్చప్పస్సావట్ఠానికనిద్దేసవణ్ణనా

౧౫౬. యథావుడ్ఢం న కరేయ్య వచ్చన్తి సమ్బన్ధో. యథానుపుబ్బియా లబ్భతీతి సమ్బన్ధో. ఇమేసు పన తీసు ఠానేసు యో యో పఠమం ఆగచ్ఛతి వుడ్ఢో వా నవో వా, సో సో ఆగతపటిపాటియా కాతుఞ్చ నహాయితుఞ్చ లబ్భతీతి అధిప్పాయో.

౧౫౭. ఉబ్భజిత్వాతి (చూళవ. ౩౭౩, ౩౭౪) నివాసనం దూరతోవ ఉక్ఖిపిత్వా నో పవిసేయ్య. సహసా చ నో పవిసేయ్యాతి సమ్బన్ధో. ‘‘బహి ఠితేన ఉక్కాసితబ్బ’’న్తి చ ‘‘సాధుకం అతరమానేన వచ్చకుటి పవిసితబ్బా’’తి చ వుత్తత్తా ఉక్కాసిత్వావ అతరమానో పవిసేయ్యాతి అత్థో. ‘‘న ఉబ్భజిత్వా పవిసితబ్బా, వచ్చపాదుకాయ ఠితేన ఉబ్భజితబ్బ’’న్తి (చూళవ. ౩౭౪) వచనతో ‘‘ఉబ్భజేయ్య పాదుకాస్వేవ సణ్ఠితో’’తి వుత్తం.

౧౫౮. న ¶ కరేయ్య ఉభయం న కరేయ్యుభయం.

౧౫౯. కూపేతి (చూళవ. ౩౭౪) వచ్చకూపే. కట్ఠన్తి అవలేఖనకట్ఠం. పస్సావదోణియా ఖేళం న కాతబ్బన్తి అత్థో. నావలేఖేయ్య ఫరుసేనాతి ఫాలితకట్ఠేన వా ఖరేన వా గణ్ఠికేన వా ¶ కణ్టకేన వా సుసిరేన వా పూతినా వా నావలేఖితబ్బన్తి అత్థో. ఉహతఞ్చాపీతి గూథమక్ఖితమ్పి ధోవయే అత్తనా వా పరేన వా కతన్తి అధిప్పాయో.

౧౬౦. ఉబ్భజిత్వా న నిక్ఖమేతి ఏత్థ ‘‘వచ్చపాదుకాయ ఠితేన పటిచ్ఛాదేతబ్బ’’న్తి (చూళవ. ౩౭౪) హి వుత్తం, పున ‘‘ఆచమనపాదుకాయం ఠితేన ఉబ్భజితబ్బ’’న్తి (చూళవ. ౩౭౪) చ వుత్తం. ‘‘చపు చపూ’’తి సద్దం కత్వా నాచమేయ్యాతి అత్థో. వచ్చప్పస్సావట్ఠానికవినిచ్ఛయో.

వచ్చప్పస్సావట్ఠానికనిద్దేసవణ్ణనా నిట్ఠితా.

౧౭. ఆపుచ్ఛకరణనిద్దేసవణ్ణనా

౧౬౧. థేరేనాతి సఙ్ఘత్థేరేన.

౧౬౨. తత్థ తత్థ సన్నిపతితానం సబ్బేసం వుడ్ఢో వుడ్ఢతరో, తస్మిం వుడ్ఢతరాగమే పున ఆపుచ్ఛనం నత్థి. భత్తగ్గే చానుమోదతోతి ఏత్థ దానపతినా యాచితేన దహరేన వుడ్ఢేన అనాపుచ్ఛిత్వా కథేతుం వట్టతీతి వదన్తి.

౧౬౩. ఏకవిహారకేతి ఏకోవరకే వుడ్ఢేన వసన్తో అనాపుచ్ఛా న సజ్ఝాయేయ్యాతి అత్థో. ఉద్దేసం పరిపుచ్ఛఞ్చ నో దదేతి ఉద్దేసం వా పరిపుచ్ఛం వా నో దదేయ్య.

౧౬౪. న ¶ వివరేయ్య న థకేయ్య చాతి సమ్బన్ధో. ద్వారం నామ మహావళఞ్జం, తత్థ ఆపుచ్ఛనకిచ్చం నత్థి.

౧౬౫. వుడ్ఢేన చఙ్కమే చఙ్కమన్తోపి యేన వుడ్ఢో, తేన పరివత్తయేతి సమ్బన్ధో. ఆపుచ్ఛకరణవినిచ్ఛయో.

ఆపుచ్ఛకరణనిద్దేసవణ్ణనా నిట్ఠితా.

౧౮. నగ్గనిద్దేసవణ్ణనా

౧౬౬. ‘‘న ¶ త్వేవ నగ్గేన ఆగన్తబ్బం, యో ఆగచ్ఛేయ్య, ఆపత్తి దుక్కటస్సా’’తి (పారా. ౫౧౭) వుత్తత్తా (చూళవ. ౨౬౧;) ‘‘నగ్గో మగ్గం న వజే’’తి వుత్తం.

౧౬౭. పటిచ్ఛాదిసూతి ‘‘తేన ఖో పన సమయేన భిక్ఖూ జన్తాఘరేపి ఉదకేపి పరికమ్మం కాతుం కుక్కుచ్చాయన్తి. అనుజానామి, భిక్ఖవే, తిస్సో పటిచ్ఛాదియో జన్తాఘరప్పటిచ్ఛాదిం ఉదకప్పటిచ్ఛాదిం వత్థప్పటిచ్ఛాది’’న్తి ఏవం వుత్తాసు తీసు పటిచ్ఛాదీసూతి అత్థో. దువేతి ఏతాసు తీసు పటిచ్ఛాదీసు ఉదకజన్తాఘరప్పటిచ్ఛాదియో పరికమ్మే కప్పన్తీతి అధిప్పాయో. వత్థచ్ఛాదీతి వత్థప్పటిచ్ఛాది. సబ్బత్థాతి ఖాదనీయసాయనీయాదీసు సబ్బకమ్మేసు కప్పియాతి అత్థో. నగ్గవినిచ్ఛయో.

నగ్గనిద్దేసవణ్ణనా నిట్ఠితా.

౧౯. న్హానకప్పనిద్దేసవణ్ణనా

౧౬౮. పురతోతి (చూళవ. ౩౭౨) థేరానం పురతో ఉపరి వా న చ న్హాయేయ్యాతి అత్థో.

౧౬౯-౧౭౧. కుట్టత్థమ్భతరుట్టానేతి ¶ ఏత్థ (చూళవ. ౨౪౩; చూళవ. అట్ఠ. ౨౪౩) కుట్టే వా థమ్భే వా తరుమ్హి వా అట్టానఫలకే వా కాయం న ఘంసయేతి అత్థో. గన్ధబ్బహత్థో నామ మక్కటహత్థసదిసో దారుఆదిమయో. కురువిన్దకసుత్తియాతి కురువిన్దసుత్తియా. మల్లకేన వా అఞ్ఞమఞ్ఞం వా. ‘‘న భిక్ఖవే విగ్గయ్హ పరికమ్మం కారాపేతబ్బం. యో కారాపేయ్య, ఆపత్తి దుక్కటస్సా’’తి (చూళవ. ౨౪౩) ఏవం వుత్తం విగ్గహపరికమ్మం సన్ధాయ ‘‘అఞ్ఞమఞ్ఞం వా’’తి వుత్తం.

ఇదాని కప్పియాని దస్సేతుం ‘‘కపాలిట్ఠకఖణ్డానీ’’తిఆదిమాహ. సబ్బేసం వట్టతీతి సమ్బన్ధో ¶ . గిలానస్సపి (చూళవ. అట్ఠ. ౨౪౩) అగిలానస్సపి ఇమాని కపాలిట్ఠకఖణ్డాదీని కాయఘంసనే వట్టన్తి. పుథుపాణీతి (చూళవ. ౨౪౪) హత్థపరికమ్మం వుచ్చతి. తస్మా సబ్బేసం హత్థేన పిట్ఠిపరికమ్మం కాతుం వట్టతి. అకతమల్లకం నామ ఏకదాఠిమం పరిచ్ఛిన్దిత్వా కతం. పాసాణాదయో పాదఘంసనే ఏవ కప్పియా. న్హానకప్పవినిచ్ఛయో.

న్హానకప్పనిద్దేసవణ్ణనా నిట్ఠితా.

౨౦. అవన్దియనిద్దేసవణ్ణనా

౧౭౨. ‘‘నానాసంవాసకో వుడ్ఢతరో అధమ్మవాదీ అవన్దియో’’తి (చూళవ. ౩౧౨; పరి. ౪౬౭) ఏవం వుత్తత్తా లద్ధినానాసంవాసకో ఇధ నానాసంవాసకో. పారివాసియమూలాయపటికస్సనారహమానత్తారహమానత్తచారిఅబ్భానారహా గరుకట్ఠాతి ఇధ గహితా. ఇమే పన అఞ్ఞమఞ్ఞం యథావుడ్ఢం వన్దనాదీని లభన్తి, పకతత్తేన అవన్దనీయాతి అధిప్పాయో. అవన్దనీయవినిచ్ఛయో.

అవన్దియనిద్దేసవణ్ణనా నిట్ఠితా.

౨౧. చమ్మనిద్దేసవణ్ణనా

౧౭౩. ఇదాని ¶ ‘‘అనుజానామి, భిక్ఖవే, సబ్బపచ్చన్తిమేసు జనపదేసు చమ్మాని అత్థరణాని ఏళకచమ్మం అజచమ్మం మిగచమ్మ’’న్తి (మహావ. ౨౫౯) ఏవం వుత్తచమ్మాని దస్సేతుం ‘‘మిగాజేళకచమ్మానీ’’తిఆదిమాహ. పరిభుఞ్జితున్తి (మహావ. అట్ఠ. ౨౬౨) మఞ్చాదీసు యత్థ కత్థచి అత్థరిత్వా నిపజ్జితుం వా నిసీదితుం వా వట్టన్తీతి అత్థో. రోహితేణీపసదా చ కురుఙ్గా చ చ-సద్దేన అఞ్ఞేపి వాళమిగా మిగమాతుకాదయోపి మిగజాతికా ఏవాతి అధిప్పాయో.

౧౭౪. అనుఞ్ఞాతత్తయా అఞ్ఞన్తి –

‘‘మక్కటో ¶ కాళసీహో చ, సరభో కదలీమిగో;

యే చ వాళమిగా కేచి, తేసం చమ్మం న వట్టతీ’’తి. –

ఏత్థ వాళమిగగ్గహణేన వుత్తావసేసా అన్తమసో గోమహింసాదయో గహితాతి వేదితబ్బా. థవికాతి ఉపాహనకోసకసత్థకోసకకుఞ్చికకోసకాతి వేదితబ్బా, న పత్తత్థవికాదయో. చమ్మవినిచ్ఛయో.

చమ్మనిద్దేసవణ్ణనా నిట్ఠితా.

౨౨. ఉపాహననిద్దేసవణ్ణనా

౧౭౫. గుణఙ్గుణూపాహనాతి (మహావ. అట్ఠ. ౨౪౫) చతుపటలతో పట్ఠాయ వుచ్చతి, న ఏకద్వితిపటలతో పట్ఠాయ ‘‘అనుజానామి, భిక్ఖవే, ఏకపలాసికం ఉపాహనం, న భిక్ఖవే దిగుణా ఉపాహనా ధారేతబ్బా, న తిగుణా ఉపాహనా ధారేతబ్బా, న గుణఙ్గుణూపాహనా ధారేతబ్బా, యో ధారేయ్య, ఆపత్తి దుక్కటస్సా’’తి (మహావ. ౨౪౫) వుత్తత్తా. ‘‘అనుజానామి, భిక్ఖవే, ఓముక్కం గుణఙ్గుణూపాహనం, న ¶ భిక్ఖవే నవా గుణఙ్గుణూపాహనా ధారేతబ్బా, యో ధారేయ్య, ఆపత్తి దుక్కటస్సా’’తి (మహావ. ౨౪౭) వుత్తత్తా ‘‘నవా’’తి వుత్తం. సబ్బత్థాపి మజ్ఝిమదేసే గిలానోపి నవం గుణఙ్గుణూపాహనం న లభతి, ఏకవారమ్పి అఞ్ఞేహి పరిభుత్తం ఓముక్కఉపాహనసఙ్ఖాతం లభతి, పచ్చన్తిమేసు జనపదేసు గిలానో నవమ్పి లభతీతి వేదితబ్బం ‘‘అనుజానామి, భిక్ఖవే, సబ్బపచ్చన్తిమేసు జనపదేసు గుణఙ్గుణూపాహన’’న్తి (మహావ. ౨౫౯) అవిసేసేన వుత్తత్తా.

సబ్బస్సాతి గిలానస్సాపి అగిలానస్సాపీతి అత్థో. మజ్ఝిమదేసేపి పచ్చన్తిమదేసేపి ఆరామే ఆరామూపచారే గిలానస్సాపి అగిలానస్సాపి ‘‘అనుజానామి, భిక్ఖవే, అజ్ఝారామే ఉపాహనం ధారేతు’’న్తి (మహావ. ౨౪౯) వుత్తత్తా కప్పియన్తి అత్థో. సబ్బత్థాతి ఆరామేపి గామేపి. అకల్లకస్సాతి గిలానస్స. ఏత్థ పన మజ్ఝిమదేసే గిలానస్స గుణఙ్గుణూపాహనా పరిభుత్తావ ఆరామేపి గామేపి వట్టతి, పచ్చన్తిమదేసే అపరిభుత్తాపి. మజ్ఝిమదేసేపి పచ్చన్తిమదేసేపి భగవతా గిలానస్సేవ ఉపాహనా అనుఞ్ఞాతా ‘‘అనుజానామి, భిక్ఖవే, యస్స పాదా వా దుక్ఖా, పాదా వా ఫలితా, పాదఖిలో వా ఆబాధో, ఉపాహనం ధారేతు’’న్తి (మహావ. ౨౪౯) చ ¶ ‘‘అనుజానామి, భిక్ఖవే, గిలానేన భిక్ఖునా సఉపాహనేన గామం పవిసితు’’న్తి (మహావ. ౨౫౬) వుత్తత్తా చ. మజ్ఝిమదేసే చ గిలానో నవం గుణఙ్గుణూపాహనం ధారేతుం యది లభతి, కథం పదేసపఞ్ఞత్తి హోతీతి? సబ్బత్థ పన భగవతా గిలానస్సేవ ఉపాహనా అనుఞ్ఞాతా, తస్మా మజ్ఝిమదేసే గిలానో నవం గుణఙ్గుణూపాహనం లభతీతి గహేతబ్బన్తి వదన్తి.

౧౭౬-౯. సబ్బావ నీలకా (మహావ. ౨౪౬; మహావ. అట్ఠ. ౨౪౬) సబ్బనీలకా. ఏస నయో సబ్బత్థ ఓదాతకాదీసుపి. ఓదాతం పన నేవ పాళియం, న అట్ఠకథాయం ¶ పటిక్ఖిత్తం, అనులోమవసేన పన ఇధ పటిక్ఖిత్తన్తి వేదితబ్బం. మహారఙ్గరత్తా సతపదిపిట్ఠివణ్ణా. మహానామరఙ్గరత్తా మన్దరత్తా. మఞ్జేట్ఠికా కణవేరపుప్ఫవణ్ణా. పుప్ఫలతాదీహి విచిత్తా చిత్రా. నీలపీతాదివద్ధికాతి ఏత్థ ఆది-సద్దేన ఓదాతలోహితమఞ్జేట్ఠికమహారఙ్గమహానామరఙ్గరత్తాదివసేన వద్ధికా గహితా. సీహబ్యగ్ఘుద్దాజినదీపీనం చమ్మేహి చాతి సమ్బన్ధో. కోచీతి గిలానోపి అగిలానోపి.

౧౮౦. సకలం వా ఏకదేసకం వా రజనం చోళేన (మహావ. అట్ఠ. ౨౪౬) పుఞ్ఛిత్వా వళఞ్జేయ్యాతి అత్థో. ఖల్లకాదికం పన సబ్బం హారిత్వా వళఞ్జేతబ్బం. ఉపాహనవినిచ్ఛయో.

ఉపాహననిద్దేసవణ్ణనా నిట్ఠితా.

౨౩. అనోలోకియనిద్దేసవణ్ణనా

౧౮౧. ఇత్థియాతి తదహుజాతాయపి దారికాయ. ఆదాసే (చూళవ. ౨౪౭) వా ఉదకపత్తే వా అత్తనో ముఖం అవలోకేయ్య, అస్స దుక్కటన్తి సమ్బన్ధో. ‘‘అనుజానామి, భిక్ఖవే, ఆబాధపచ్చయా ఆదాసే వా ఉదకపత్తే వా ముఖనిమిత్తం ఓలోకేతు’’న్తి (చూళవ. ౨౪౭) వుత్తత్తావణాదీని వా ‘‘జిణ్ణో ను ఖోమ్హి, నో వా’’తి ఏవం ఆయుసఙ్ఖారం వా ఓలోకేతుం వట్టతి. అనోలోకియవినిచ్ఛయో.

అనోలోకియనిద్దేసవణ్ణనా నిట్ఠితా.

౨౪. అఞ్జనీనిద్దేసవణ్ణనా

౧౮౨. వట్టా ¶ ¶ వా అట్ఠసోళసంసా వా మట్ఠా పుప్ఫలతాదీహి అచిత్తకా అఞ్జనీ వట్టతీతి అత్థో. తిస్సోపి వట్టన్తి, ఏకాయ వా ద్వీసు వా కథా ఏవ నత్థీతి అధిప్పాయో. లేఖాతి వట్టలేఖా. బన్ధితున్తి పిధానకబన్ధనత్థం.

౧౮౩. రూపన్తి సకుణరూపాది. యది చ ఏదిసం అఞ్ఞేహి కతం లభతి, ఘంసిత్వా వా ఛిన్దిత్వా వా యథా వా న పఞ్ఞాయతి, తథా సుత్తేన వేఠేత్వా వళఞ్జేతబ్బం.

౧౮౪. థవికాతి అఞ్జనిథవికా. అఞ్జనిసలాకాపి లబ్భతీతి సమ్బన్ధో.

౧౮౫-౬. అట్ఠీతి (మహావ. ౨౬౬; మహావ. అట్ఠ. ౨౬౪) మనుస్సట్ఠిం ఠపేత్వా అవసేసట్ఠి. విసాణదన్తేసు అకప్పియం నామ నత్థి. ఆమలకకక్కాదీహి కతా ఫలమయా. తమ్మయాతి ఇధ వుత్తేహేవ నిబ్బత్తా. అఞ్జనీవినిచ్ఛయో.

అఞ్జనీనిద్దేసవణ్ణనా నిట్ఠితా.

౨౫. అకప్పియసయననిద్దేసవణ్ణనా

౧౮౭-౯. ‘‘ఉచ్చకో ఆసన్దికో ఉప్పన్నో హోతి, అనుజానామి భిక్ఖవే ఉచ్చకమ్పి ఆసన్దిక’’న్తి (చూళవ. ౨౯౭) వచనతో మఞ్చస్స ఉపడ్ఢభాగప్పమాణేన ఏకతోభాగేన దీఘమ్పి సుగతఙ్గులేన అతిరేకట్ఠఙ్గులపాదకం ఇధ ఆసన్దీతి అధిప్పేతం, చతురంసాసన్దికో పన పమాణాతిక్కన్తకోపి వట్టతి. తూలీతి ¶ పకతితూలికా. పల్లఙ్కోనామ ఆహరిమేహి వాళేహి కతోతి వుత్తో. తత్థేవ ‘‘సీహరూపాదిం దస్సేత్వా కతో పన వట్టతీ’’తి వదన్తి. పటికన్తి సేతత్థరణం. గోనచిత్తకన్తి ఏత్థ చతురఙ్గులాధికలోమో కోజవో ‘‘గోనకో’’తి వుచ్చతి. ‘‘అనుజానామి, భిక్ఖవే, కోజవ’’న్తి (మహావ. ౩౩౭) చీవరక్ఖన్ధకే వుత్తత్తా చతురఙ్గులలోమకం పకతికోజవం వట్టతి. రతనచిత్తం చిత్తకం న వట్టతి. పటలీతి ఘనపుప్ఫరత్తఅత్థరణం ¶ . వికతీతి సీహబ్యగ్ఘాదిరూపవిచిత్తో ఉణ్ణామయత్థరణకో. ఉద్దలోమీతి ఏకతోఉగ్గతపుప్ఫం. ఏకన్తలోమికాతి ఉభతోఉగ్గతపుప్ఫం.

కుత్తన్తి సోళసన్నం నాటకిత్థీనం ఠత్వా నచ్చనయోగ్గం ఉణ్ణామయత్థరణం. కోసేయ్యన్తి రతనపరిసిబ్బితం కోసేయ్యసుత్తమయం పచ్చత్థరణం. కట్టిస్సన్తి రతనపరిసిబ్బితం కోసేయ్యకట్టిస్సమయం పచ్చత్థరణం. కోసేయ్యఞ్చ కట్టిస్సఞ్చ రతనపరిసిబ్బితానేవ న వట్టన్తి, సుద్ధాని వట్టన్తి. హత్థిఅస్సరథత్థరా తేసం ఉపరి అత్థరణకఅత్థరణావ. అజినప్పవేణీతి అజినచమ్మేహి మఞ్చప్పమాణేన సిబ్బిత్వా కతా పవేణీ, తేన చ కదలీమిగచమ్మం సేతవత్థస్స ఉపరి పత్థరిత్వా సిబ్బిత్వా కతం పవరప్పచ్చత్థరణం కదలీమిగప్పవరప్పచ్చత్థరణం, తేన చ అత్థతం అజినప్పవేణీకదలీమిగప్పవరప్పచ్చత్థరణత్థతం.

సేతవితానమ్పి హేట్ఠా అకప్పియప్పచ్చత్థరణే సతి న వట్టతి, కప్పియప్పచ్చత్థరణే సతి వట్టతి, రత్తవితానస్స హేట్ఠా కప్పియప్పచ్చత్థరణే సతిపి న వట్టతి ఏవ. సీసూపధానం పాదూపధానన్తి మఞ్చస్స ఉభతోలోహితకం ఉపధానం న వట్టతి. యం పన ఏకమేవ ఉపధానం హోతి, ఉభోసు అన్తేసు రత్తం వా పదుమవణ్ణం వా చిత్తం వా, సచే పమాణయుత్తం, వట్టతి, మహాఉపధానం పన పటిక్ఖిత్తం.

౧౯౦. ఆసన్దాదిత్తయాతి ¶ ఆసన్దీ తూలీ పల్లఙ్కోతి ఇదం తయం నామం. ‘‘అనుజానామి, భిక్ఖవే, ఠపేత్వా తీణి ఆసన్దిం పల్లఙ్కం తూలికం సేసకం గిహివికటం అభినిసీదితుం, న త్వేవ అభినిపజ్జితు’’న్తి (చూళవ. ౩౧౪) హి వుత్తం. సేసే గిహిసన్తకే నిసీదితుం లబ్భతీతి అత్థో. యది ధమ్మాసనే సఙ్ఘికమ్పి గోనకాదిం భిక్ఖూహి అనాణత్తా ఆరామికాదయో సయమేవ పఞ్ఞపేన్తి చేవ నీహరన్తి చ, ఏతం గిహివికటనీహారం నామ, ఇమినా గిహివికటనీహారేన వట్టతి. భత్తగ్గం నామ విహారే ఏవ దానట్ఠానం.

౧౯౧. చతున్నం పాదానం, తీసు పస్సేసు అపస్సయానఞ్చ వసేన సత్తఙ్గో. ఏకపస్సేన యుత్తో పఞ్చఙ్గో. ఇమే పన సత్తఙ్గపఞ్చఙ్గా ‘‘అనుజానామి, భిక్ఖవే, ఉచ్చకమ్పి సత్తఙ్గ’’న్తి (చూళవ. ౨౯౪) వుత్తత్తా పమాణాతిక్కన్తాపి వట్టన్తి. తేన వుత్తం ‘‘ఉచ్చపాదకా’’తి. తూలోనద్ధా మఞ్చపీఠా ఘరేయేవ నిసీదితుం కప్పన్తీతి సమ్బన్ధో.

౧౯౨. చీవరచ్ఛవియోతి ¶ ఛన్నం చీవరానం, ఛన్నం అనులోమచీవరానఞ్చ అఞ్ఞతరచీవరచ్ఛవియోతి అత్థో. సబ్బత్థాతి మఞ్చేపి పీఠేపి భత్తగ్గేపి అన్తరఘరేపీతి అత్థో. ఇమాసం పన భిసీనం పమాణపరిచ్ఛేదోపి నత్థి, మఞ్చపీఠాదీనం వసేన అనురూపం సల్లక్ఖేత్వా పమాణం కాతబ్బం.

౧౯౩. ‘‘తూలికా ఉప్పన్నా హోతి. అనుజానామి, భిక్ఖవే, విజటేత్వా బిమ్బోహనం కాతుం, తీణి తూలాని రుక్ఖతూలం లతాతూలం పోటకితూల’’న్తి (చూళవ. ౨౯౭) వుత్తత్తా తూలత్తయఞ్చ (చూళవ. అట్ఠ. ౨౯౭; కఙ్ఖా. అట్ఠ. తూలోనన్దసిక్ఖాపదవణ్ణనా) బిమ్బోహనే ¶ వట్టతి. ఇమేహి తీహి తూలేహి సబ్బేసం రుక్ఖలతాతిణానం తూలం అనుఞ్ఞాతన్తి వేదితబ్బం. భిసియం పన కిఞ్చి తూలం న వట్టతియేవ. భిసిగబ్భోతి భిసియా వుత్తం చోళాదిపఞ్చకం బిమ్బోహనే అనుఞ్ఞాతన్తి సమ్బన్ధో. మిగపక్ఖినన్తి సీహాదీనం సబ్బచతుప్పదానం హంసమోరాదీనం సబ్బపక్ఖీనం లోమాని కప్పన్తి. మసూరకే అనుఞ్ఞాతన్తి సమ్బన్ధో.

౧౯౪. ఇదాని భిసియం కప్పియాకప్పియం దస్సేతుం ‘‘మనుస్సలోమ’’న్తిఆదిమాహ. ఉణ్ణాయన్తి (చూళవ. ౨౯౭; చూళవ. అట్ఠ. ౨౯౭) ఉణ్ణాభిసియం మనుస్సలోమం న లబ్భతీతి అత్థో. ఉణ్ణాభిసియమ్పి మనుస్సలోమం ఠపేత్వా యేసం కేసఞ్చి పక్ఖిచతుప్పదానం లోమం వట్టతీతి అత్థో. పణ్ణేతి పణ్ణభిసియఞ్చ పుప్ఫఞ్చ సుద్ధం తమాలపత్తఞ్చ న లబ్భం, అవసేసం యం కిఞ్చి పణ్ణం లబ్భతీతి అత్థో. తమాలపత్తకమ్పి అఞ్ఞేహి మిస్సం వట్టతీతి. చోళవాకతిణేసు అకప్పియం నామ నత్థి. ఆసనఞ్చేవ అప్పటివేక్ఖితం న లబ్భన్తి ఆసనసామఞ్ఞతో పసఙ్గేన వుత్తం. అకప్పియసయనవినిచ్ఛయో.

అకప్పియసయననిద్దేసవణ్ణనా నిట్ఠితా.

౨౬. సమానాసనికనిద్దేసవణ్ణనా

౧౯౫. తిణ్ణం వస్సానం అన్తరం తివస్సన్తరం. ‘‘అనుజానామి, భిక్ఖవే, తివస్సన్తరేన సహ ¶ నిసీదితు’’న్తి (చూళవ. ౩౨౦) హి వుత్తం. యో ద్వీహి వస్సేహి (చూళవ. అట్ఠ. ౩౨౦) వుడ్ఢో వా నవో వా, సో తివస్సన్తరో నామ.

౧౯౬. మునీతి బుద్ధముని. సబ్బేహేవాతి అనుపసమ్పన్నేహిపి.

౧౯౭. అన్తన్తి ¶ పచ్ఛిమం. ‘‘అనుజానామి, భిక్ఖవే, యం తిణ్ణం పహోతి, ఏత్తకం పచ్ఛిమం దీఘాసన’’న్తి (చూళవ. ౩౨౦) వుత్తత్తా యం తిణ్ణం పహోతి, ఏతం సంహారిమం వా హోతు అసంహారిమం వా, తథారూపేసు ఫలకఖణ్డేసుపి నిసీదితుం వట్టతి. ద్విన్నన్తి ద్విన్నం సమానాసనికానం. ‘‘అనుజానామి, భిక్ఖవే, దువగ్గస్స మఞ్చం దువగ్గస్స పీఠ’’న్తి (చుళవ. ౩౨౦) వుత్తత్తా ద్వే సమానాసనికా సహ నిసీదితుం లభన్తి. అఞ్ఞేహి అసమానాసనికేహి, అనుపసమ్పన్నాదీహి వా ద్వే హుత్వాపి నిసీదితుం న లభన్తి. సమానాసనికవినిచ్ఛయో.

సమానాసనికనిద్దేసవణ్ణనా నిట్ఠితా.

౨౭. అసంవాసికనిద్దేసవణ్ణనా

౧౯౮. ఉక్ఖిత్తోతి ఆపత్తియా అదస్సనే, అప్పటికమ్మే, పాపికాయ దిట్ఠియా అప్పటినిస్సగ్గే వా ఉక్ఖిత్తకోతి తివిధోపి ఇధ ఉక్ఖిత్తో గహితో. అనుపసమ్పన్నోతి ఇమినా సిక్ఖమానసామణేరసామణేరీసిక్ఖాపచ్చక్ఖాతకా గహితాతి వేదితబ్బా. ఛిన్నమూలకో నామ అన్తిమవత్థుం అజ్ఝాపన్నకో. నానాసంవాసోతి లద్ధినానాసంవాసకో. ‘‘నానాసీమాయ ఠితచతుత్థో కమ్మం కరేయ్య, ఇద్ధియా వేహాసే ఠితచతుత్థో కమ్మం కరేయ్య, అకమ్మం న చ కరణీయ’’న్తి హి వుత్తత్తా ఇమేపి ‘‘అసంవాసికా’’తి వుత్తా. ఏతేసు పన ఉక్ఖిత్తకేహి సద్ధిం ఉపోసథాదీని కరోన్తో పాచిత్తియం ఆపజ్జతి. నిస్సీమట్ఠవేహాసట్ఠేహి కరోన్తస్స కమ్మం కుప్పతి, దుక్కటఞ్చ హోతి, ఇతరేహి దుక్కటం. అసంవాసికవినిచ్ఛయో.

అసంవాసికనిద్దేసవణ్ణనా నిట్ఠితా.

౨౮. కమ్మనిద్దేసవణ్ణనా

౧౯౯. అధమ్మకమ్మన్తి ¶ ¶ ఏత్థ కథం అధమ్మకమ్మం హోతీతి చే? వుత్తఞ్హేతం భగవతా ‘‘కతమఞ్చ, భిక్ఖవే, అధమ్మకమ్మం? ఞత్తిదుతియే చే, భిక్ఖవే, కమ్మే ఏకాయ ఞత్తియా కమ్మం కరోతి, న చ కమ్మవాచం అనుస్సావేతి, అధమ్మకమ్మం. ద్వీహి ఞత్తీహి కమ్మం కరోతి, న చ కమ్మవాచం అనుస్సావేతి, అధమ్మకమ్మం. ఏకాయ కమ్మవాచాయ కమ్మం కరోతి, న చ ఞత్తిం ఠపేతి, అధమ్మకమ్మం. ద్వీహి కమ్మవాచాహి కమ్మం కరోతి, న చ ఞత్తిం ఠపేతి, అధమ్మకమ్మ’’న్తి (మహావ. ౩౮౭). ఇమినా నయేన సేసకమ్మేసుపి వుత్తప్పకారేన అకత్వా అఞ్ఞథా కరణం అధమ్మకమ్మన్తి వేదితబ్బం.

వగ్గేనాతి వగ్గేన సఙ్ఘేన. కథఞ్చ వగ్గం హోతీతి చే? యావతికా చ భిక్ఖూ కమ్మప్పత్తా, తే అనాగతా హోన్తి, ఛన్దారహానం ఛన్దో అనాహటో హోతి, సమ్ముఖీభూతా పటిక్కోసన్తి, వగ్గకమ్మన్తి ఇమేసు యేన కేనచి ఏకేనపి అఙ్గేన వగ్గం హోతి.

సమగ్గేనాతి సమగ్గేన సఙ్ఘేన. కథం సమగ్గం హోతీతి చే? యావతికా చ భిక్ఖూ కమ్మప్పత్తా, తే ఆగతా హోన్తి, ఛన్దారహానం ఛన్దో ఆహటో హోతి, సమ్ముఖీభూతా నప్పటిక్కోసన్తి, సమగ్గకమ్మన్తి ఏవం.

చతుత్థన్తి సమగ్గేన ధమ్మికం. ఏత్తావతా ‘‘చత్తారిమాని, భిక్ఖవే, కమ్మాని, అధమ్మేన వగ్గకమ్మం, అధమ్మేన సమగ్గకమ్మం, ధమ్మేన వగ్గకమ్మం, ధమ్మేన సమగ్గకమ్మ’’న్తి (మహావ. ౩౮౪) ఏవం వుత్తాని చత్తారి కమ్మాని పరిగ్గహితాని హోన్తీతి వేదితబ్బాని.

౨౦౦-౨౦౨. దసవగ్గికో (మహావ. ౩౮౮; కఙ్ఖా. అట్ఠ. నిదానవణ్ణనా) వీసతివగ్గికో చ దసవీసతివగ్గికో. అబ్భానోపసమ్పదాప్పవారణా ఠపేత్వా సబ్బకమ్మేసు కమ్మప్పత్తోతి సమ్బన్ధో. ఏవం సేసేసుపి. ఇతరోతి వీసతివగ్గో చ అతిరేకవీసతివగ్గో చ.

౨౦౩. ఇదాని ¶ కమ్మప్పత్తే చ ఛన్దారహే చ దస్సేతుం ‘‘చతువగ్గేనా’’తిఆది వుత్తం. తత్థ (పరి. ౪౮౮, ౪౯౭; పరి. ౪౮౭-౪౮౮) పకతత్తా నామ యే పారాజికఉక్ఖిత్తలద్ధినానాసంవాసకా ¶ న హోన్తి. పరేతి ఏకసీమట్ఠా పకతత్తా భిక్ఖూ. యది పకతత్తా భిక్ఖూపి అఞ్ఞతరం గామసీమం వా నదీసముద్దజాతస్సరఖణ్డసీమాసు వా అఞ్ఞతరం పవిసిత్వా ఠితా హోన్తి, నేవ కమ్మప్పత్తా, న ఛన్దారహా. న హి తేసం ఛన్దో వా పారిసుద్ధి వా ఆగచ్ఛతి అఞ్ఞసీమాయం ఠితత్తా. సేసేపీతి పఞ్చవగ్గాదికరణీయేపీతి అత్థో.

౨౦౪. అసంవాసగణపూరం వా కత్వా కతం కమ్మం కుప్పఞ్చ హోతి, కారకానఞ్చ దుక్కటన్తి అత్థో. ‘‘యస్స సఙ్ఘో కమ్మం కరోతి, తంచతుత్థో కమ్మం కరేయ్య, అకమ్మం న చ కరణీయ’’న్తి (మహావ. ౩౮౯) వుత్తత్తా ‘‘కమ్మారహగణపూరం వా’’తి వుత్తం. ఇదాని పరివాసాదికమ్మానంయేవ పరిసతో విపత్తిం దస్సేతుం ‘‘గరుకట్ఠగణపూరం వా’’తి వుత్తం. తమ్పి అనిక్ఖిత్తవత్తం సన్ధాయ వుత్తం. నిక్ఖిత్తవత్తో పన సబ్బత్థ గణపూరకో హోతి ఏవ.

౨౦౫. వారేయ్యాతి పటిక్ఖిపేయ్య. ‘‘అనుజానామి, భిక్ఖవే, అధమ్మకమ్మే కయిరమానే పటిక్కోసితు’’న్తి (మహావ. ౧౫౪) హి వుత్తం. అన్తరాయే సతీతి అత్థో. ‘‘అధమ్మకమ్మం ఇదం, న మేతం ఖమతీ’’తి ఏవం ద్వే తయో అఞ్ఞమఞ్ఞం దిట్ఠిం ఆవి కరేయ్యున్తి అత్థో. యది ఏకో హోతి, ‘‘న మేతం ఖమతీ’’తి ఏవం అధిట్ఠానం కరేయ్యాతి అత్థో. ఏత్తావతా ఏతే నిరాపత్తికా హోన్తి, అన్తరాయా చ ముచ్చన్తి, కమ్మం పన అధమ్మత్తా కుప్పమేవ. వారేన్తేవ తతోధికాతి ఏత్థ ‘‘అనుజానామి, భిక్ఖవే, చతూహి పఞ్చహి పటిక్కోసితుం, ద్వీహి తీహి దిట్ఠిం ఆవి కాతుం, ఏకేన అధిట్ఠాతుం, ‘‘న మేతం ఖమతీ’’తి (మహావ. ౧౫౪) వుత్తత్తా చత్తారో వా పఞ్చ వా వారేన్తి ఏవాతి అత్థో.

౨౦౬. ఇదాని ¶ యేహి పటిక్ఖిత్తం హోతి, తే దస్సేతుం ‘‘కమ్మారహా’’తిఆది వుత్తం. తత్థ ఖిత్తచిత్త-గ్గహణేన ఉమ్మత్తకోపి గహితోవ. ఏతేసన్తి యే వుత్తప్పకారా, తేసం పటిక్ఖేపో న రుహతీతి అత్థో.

౨౦౭. ఇదాని యస్స పటిక్ఖేపో రుహతి, తం దస్సేతుం ‘‘పకతత్తేకసీమట్ఠ-సమసంవాసభిక్ఖునో’’తి వుత్తం. తస్సత్థో (మహావ. ౩౯౪) – ఏవరూపస్స భిక్ఖునో పటిక్కోసనా అన్తమసో ఆనన్తరస్సాపి ఆరోచేన్తస్స రుహతీతి. ‘‘భిక్ఖుస్స, భిక్ఖవే ¶ , పకతత్తస్స సమానసంవాసికస్స సమానసీమాయం ఠితస్స అన్తమసో ఆనన్తరికస్సపి భిక్ఖునో విఞ్ఞాపేన్తస్స సఙ్ఘమజ్ఝే పటిక్కోసనా రుహతీ’’తి (మహావ. ౩౯౪) వుత్తం.

౨౦౮. సమ్ముఖా యది పటిక్కోసేయ్యాతి అత్థో. తిరోక్ఖాతి పరమ్ముఖా. కాయసామగ్గిం వా ఛన్దం వా నో దదేయ్య, దుక్కటన్తి అత్థో. కమ్మవినిచ్ఛయో.

కమ్మనిద్దేసవణ్ణనా నిట్ఠితా.

౨౯. మిచ్ఛాజీవవివజ్జనానిద్దేసవణ్ణనా

౨౦౯. చుణ్ణన్తి సిరీసచుణ్ణాదికన్తి అత్థో. మత్తికాతి పకతిమత్తికా వా పఞ్చవణ్ణా వా సుద్ధా కుఙ్కుట్ఠఆదికా వా. కులసఙ్గహాతి ఏతేహి సఙ్గహితానం సన్తికే లాభాసాయ కులసఙ్గహత్థన్తి అత్థో. ఏత్థ పన ఇమేహి సఙ్గహితానం సన్తికే ‘‘కిఞ్చి లభిస్సామీ’’తి సఙ్ఘికం వా పుగ్గలికం వా దాతుం న వట్టతి ఏవ. ఇమినా పన నయేన లద్ధం పఞ్చన్నమ్పి సహధమ్మికానం న వట్టతి, మిచ్ఛాజీవఞ్చ హోతి.

౨౧౦-౨౧౧. లాభాసాయ ¶ దాయకానం దారకే ఉక్ఖిపిత్వా పరిభటభావో పారిభటకతా, తాయ పారిభటకతాయ న జీవయేతి సమ్బన్ధో. సేసేసుపి ఏసేవ నయో. ఖేత్తాదీసు పేసితస్స గమనం పహేణకమ్మం. సాసనప్పటిసాసనహరణం దూతకమ్మం. పేసితస్స గేహతో గేహగమనం జఙ్ఘపేసనియం. లాభాసాయ లఞ్జదానమనుప్పదానం. అఞ్ఞేన వాపీతి అఙ్గవిజ్జాదినా.

౨౧౨. విఞ్ఞత్తీతి (పారా. ౫౧౫ ఆదయో; పారా. అట్ఠ. ౨.౫౧౫ ఆదయో) అఞ్ఞాతకవిఞ్ఞత్తి. అనేసనాతి పుబ్బే వుత్తేన పుప్ఫదానాదినా పచ్చయేసనా. కుహనాదీహీతి (విభ. ౮౬౧; విభ. అట్ఠ. ౮౬౧; మహాని. ౮౭) కుహనా లపనా నేమిత్తకతా నిప్పేసికతా ¶ లాభేన లాభం నిజిగీసనతాతి ఇమేహి పఞ్చహి వత్థూహీతి అత్థో. మిచ్ఛాజీవవినిచ్ఛయో.

మిచ్ఛాజీవవివజ్జనానిద్దేసవణ్ణనా నిట్ఠితా.

౩౦. వత్తనిద్దేసవణ్ణనా

౨౧౩. ఇదాని ఆగన్తుకవత్తాదీని దస్సేతుం ‘‘వత్త’’న్తి మాతికాపదం ఉద్ధటం. పరిక్ఖిత్తస్స (చూళవ. ౩౫౬ ఆదయో; చూళవ. అట్ఠ. ౩౫౭ ఆదయో) విహారస్స పరిక్ఖేపం, అపరిక్ఖిత్తస్స ద్వీహి లేడ్డుపాతేహి పరిచ్ఛిన్నట్ఠానం పత్వా ఉపాహనం ఓముఞ్చిత్వా నీచం కత్వా పప్ఫోటేత్వా ఉపాహనం దణ్డకేన గహేత్వా ఛత్తం అపనామేత్వా సీసం వివరిత్వా సీసే చీవరం ఖన్ధే కరిత్వా సాధుకం అతరమానేన ఆరామో పవిసితబ్బోతి అత్థో.

౨౧౪. పుచ్ఛేయ్య ¶ సయనాసనన్తి ‘‘కతమం మే సేనాసనం పాపుణాతి, కిం అజ్ఝావుత్థం వా అనజ్ఝావుత్థం వా’’తి ఏవం పుచ్ఛితబ్బన్తి అత్థో.

౨౧౫-౬. మఞ్చపీఠాదిదారుభణ్డఞ్చ (చూళవ. ౩౬౦; చూళవ. అట్ఠ. ౩౬౦) రజనభాజనాదిమత్తికాభణ్డఞ్చ. ఆపుచ్ఛాతి భిక్ఖుస్స వా సామణేరస్స వా ఆరామికస్స వా ‘‘ఆవుసో ఇమం జగ్గాహీ’’తి ఆరోచేత్వాతి అత్థో. అఞ్ఞథాతి ఏవం అకత్వాతి అత్థో.

౨౧౭-౮. వుడ్ఢాగన్తుకస్సాతి ఏత్థ (చూళవ. ౩౫౮ ఆదయో; చూళవ. అట్ఠ. ౩౫౯ ఆదయో) దూరతోవ దిస్వా యది ‘‘వుడ్ఢో’’తి జానాతి, తస్మిం అనాగతే ఏవ ఆసనపఞ్ఞాపనాదివత్తం కాతబ్బన్తి అత్థో. పాదోదప్పభుతిన్తి పాదోదకం పాదపీఠం పాదకథలికం ఉపనిక్ఖిపితబ్బన్తి అత్థో. పానీయేన ఆపుచ్ఛన్తేన సచే సకిం ఆనీతం పానీయం సబ్బం పివతి, పునపి ఆపుచ్ఛితబ్బో ఏవ. పఞ్ఞపేతి ‘‘ఏతం తుమ్హాకం సేనాసనం పాపుణాతీ’’తి ఏవం ఆచిక్ఖితబ్బన్తి అత్థో.

౨౧౯-౨౦. ‘‘భిక్ఖాచారగామో ¶ ఇతో దూరే’’తి వా ‘‘సన్తికే’’తి వా ‘‘కాలస్సేవ పిణ్డాయ చరితబ్బ’’న్తి వా ‘‘ఉపట్ఠాకే చరితబ్బ’’న్తి వా గోచరో ఆచిక్ఖితబ్బో. అగోచరోతి మిచ్ఛాదిట్ఠికానం వా గామో, పరిచ్ఛిన్నభిక్ఖకో వా గామో, యత్థ ఏకస్స వా ద్విన్నం వా భిక్ఖా దీయతి, సో ఆచిక్ఖితబ్బోతి అత్థో. కతికన్తి సఙ్ఘస్స కతికట్ఠానం. ‘‘ఇమం కాలం పవిసితబ్బం, ఇమం కాలం నిక్ఖమితబ్బ’’న్తి ఏవం పవేసననిక్ఖమనకాలం ఆచిక్ఖితబ్బం. కేసుచి ఠానేసు అమనుస్సా వా వాళా వా హోన్తి, తస్మా ఏవం ఆచిక్ఖితబ్బమేవ. నిసిన్నోవాతి ఇదం ఆపత్తిఅభావమత్తదీపకం, ఉట్ఠహిత్వాపి సబ్బం కాతుం వట్టతేవ. వత్తవినిచ్ఛయో.

వత్తనిద్దేసవణ్ణనా నిట్ఠితా.

౩౧. వికప్పనానిద్దేసవణ్ణనా

౨౨౧. సమ్ముఖాయాతి ¶ (పాచి. ౩౭౪; పారా. అట్ఠ. ౨.౪౬౯; కఙ్ఖా. అట్ఠ. వికప్పనసిక్ఖాపదవణ్ణనా) సమ్ముఖే ఠితస్సాతి అత్థో. బ్యత్తస్సాతి వికప్పనవిధానం పచ్చుద్ధరణాదివిధానఞ్చ జానన్తస్స. అబ్యత్తో పన ‘‘ఇమినా మయ్హం దిన్న’’న్తి గహేత్వాపి గచ్ఛేయ్యాతి అత్థో. ఏకస్సాతి ఏకస్స భిక్ఖుస్స.

౨౨౨. నిధేతుంవాతి నిధేతుం ఏవ, నిస్సగ్గియం న హోతీతి అత్థో. పరిభుఞ్జితుం వా విస్సజ్జేతుం వా అధిట్ఠాతుం వా న వట్టతీతి అత్థో.

౨౨౪-౫. అపరా సమ్ముఖా వాతి సమ్ముఖా వికప్పనా ఏవాతి అత్థో. ఇమా ద్వే వికప్పనా అత్తనా ఏవ వికప్పేత్వా పరేన పచ్చుద్ధరాపితత్తా సమ్ముఖా వికప్పనా ఏవాతి వుత్తా.

౨౨౭. మిత్తోతి దళ్హమిత్తో. సన్దిట్ఠోతి దిట్ఠమత్తో నాతిదళ్హమిత్తో. ‘‘ఇతరేన చ పుబ్బే వుత్తనయేన ‘తిస్సో భిక్ఖూ’తి వా ‘తిస్సా భిక్ఖునీ’తి వా వత్తబ్బం. పున తేన ‘అహం తిస్సస్స ¶ భిక్ఖునో, తిస్సాయ భిక్ఖునియా వా దమ్మీ’తి వికప్పేత్వా తేనేవ ‘తిస్సస్స భిక్ఖునో, తిస్సాయ భిక్ఖునియా సన్తకం పరిభుఞ్జ వా విస్సజ్జేహి వా యథాపచ్చయం వా కరోహీ’తి పచ్చుద్ధరితబ్బ’’న్తి ఏవం పాఠో గహేతబ్బో.

౨౨౮. దూరసన్తికత్తేకత్త-బహుభావం విజానియాతి ఏత్థ దూరత్తఞ్చ సన్తికత్తఞ్చ ఏకత్తఞ్చ బహుభావఞ్చ విజానిత్వాతి అత్థో.

౨౨౯. ‘‘దసాహపరమం అతిరేకచీవరం ధారేతబ్బ’’న్తి (పారా. ౪౬౨) వుత్తత్తా ‘‘దసాహం వా’’తి వుత్తం. ‘‘చీవరకాలసమయో నామ అనత్థతే కథినే వస్సానస్స పచ్ఛిమో మాసో, అత్థతే కథినే ¶ పఞ్చ మాసా’’తి (పారా. ౬౪౯) వుత్తత్తా ‘‘మాసమేకం వా పఞ్చ వా’’తి వుత్తం, మాసం వా ఏకం పఞ్చ వా మాసేతి అత్థో. ‘‘భిక్ఖునో పనేవ అకాలచీవరం ఉప్పజ్జేయ్య, ఆకఙ్ఖమానేన భిక్ఖునా పటిగ్గహేతబ్బం. పటిగ్గహేత్వా ఖిప్పమేవ కారేతబ్బం. నో చస్స పారిపూరి, మాసపరమం తేన భిక్ఖునా తం చీవరం నిక్ఖిపితబ్బం ఊనస్స పారిపూరియా సతియా పచ్చాసాయా’’తి (పారా. ౪౯౯) వుత్తత్తా ‘‘పచ్చాసా సతి మాసక’’న్తి వుత్తం. నుప్పాదయతీతి అనధిట్ఠితం అవికప్పితం నిస్సగ్గిం న జనయతీతి అత్థో. వికప్పనావినిచ్ఛయో.

వికప్పనానిద్దేసవణ్ణనా నిట్ఠితా.

౩౨. నిస్సయనిద్దేసవణ్ణనా

౨౩౦. బ్యత్తస్సాతి ఏత్థ కిత్తావతా బ్యత్తో హోతీతి చే? నిస్సయముచ్చనకేన పన సబ్బన్తిమేన ధమ్మపరిచ్ఛేదేన అత్థతో చ బ్యఞ్జనతో చ ద్వే మాతికా పగుణా వాచుగ్గతా కాతబ్బా, పక్ఖదివసేసు ధమ్మస్సావనత్థాయ సుత్తన్తతో చత్తారో భాణవారా, సమ్పత్తానం పరిసానం పరికథనత్థాయ అన్ధకవిన్దమహారాహులోవాదధమ్మక్ఖన్ధసదిసో ఏకో కథామగ్గో, సఙ్ఘభత్తమఙ్గలామఙ్గలేసు అనుమోదనత్థాయ తిస్సో అనుమోదనా, ఉపోసథప్పవారణాదివిజాననత్థం కమ్మాకమ్మవినిచ్ఛయో ¶ , సమణధమ్మకరణత్థం సమాధివసేన వా విపస్సనావసేన వా అరహత్తపరియోసానం ఏకం కమ్మట్ఠానం ఏత్తకం ఉగ్గహేతబ్బం. ఏత్తావతా బ్యత్తో నామ హోతి చాతుదిసో, ఇతరథా అబ్యత్తో.

౨౩౧. ఇదాని నిస్సయగ్గహణాకారం దస్సేతుం ‘‘ఏకంస’’న్తిఆది వుత్తం. ఏత్థ (మహావ. ౧౦౩) ఆయస్మతోతి ఆయస్మన్తం.

౨౩౨. ఇదాని ¶ పటిప్పస్సద్ధివిధానం దస్సేతుం ‘‘పక్కన్తే’’తిఆది వుత్తం, ‘‘పఞ్చిమా, భిక్ఖవే, నిస్సయప్పటిప్పస్సద్ధియో ఉపజ్ఝాయమ్హా. ఉపజ్ఝాయో పక్కన్తో వా హోతి విబ్భన్తో వా కాలకతో వా పక్ఖసఙ్కన్తో వా ఆణత్తియేవ పఞ్చమీ’’తి (మహావ. ౮౩), ‘‘ఛయిమా, భిక్ఖవే, నిస్సయప్పటిప్పస్సద్ధియో ఆచరియమ్హా. ఆచరియో పక్కన్తో వా హోతి విబ్భన్తో వా కాలకతో వా పక్ఖసఙ్కన్తో వా ఆణత్తియేవ పఞ్చమీ, ఉపజ్ఝాయేన వా సమోధానగతో హోతీ’’తి ఇదం పన ఉభయం ఇధ దస్సితం. సచే ఆచరియుపజ్ఝాయా సామన్తవిహారేసుపి అపరిక్ఖిత్తేసు లేడ్డుపాతద్వయబ్భన్తరే వసన్తి, నిస్సయో న పటిప్పస్సమ్భతి. పరిక్ఖిత్తేసుపి న పటిప్పస్సమ్భతీతి ఏకే. ఆచరియా పన న ఇచ్ఛన్తి. కస్మాతి చే? నిస్సయగ్గహణప్పటిప్పస్సద్ధీనం ఉపచారసీమాయ పరిచ్ఛిన్నత్తా. లేడ్డుపాతేన ఉపచారసీమాపరిచ్ఛేదో పన అపరిక్ఖిత్తేసు ఏవ లబ్భతి, న పరిక్ఖిత్తేసు. తస్మా ఆచరియానం వినిచ్ఛయేవ ఠాతబ్బం.

పక్కన్తేతి ఏత్థ (మహావ. అట్ఠ. ౮౩) సచే ఆచరియో అన్తేవాసికం అనామన్తేత్వావ ఉపచారసీమం అతిక్కమతి, నిస్సయో పటిప్పస్సమ్భతి. సచే ఉపచారసీమం అనతిక్కమిత్వావ నివత్తతి, న పటిప్పస్సమ్భతి. ఆచరియం అనామన్తేత్వా అన్తేవాసికస్స గమనేపి ఏసేవ నయో. సచే ఆచరియో కత్థచి గన్తుకామో అన్తేవాసికం ఆపుచ్ఛతి, అన్తేవాసికోపి ‘‘సాధు సాధూ’’తి సమ్పటిచ్ఛతి, తఙ్ఖణే ఏవ పటిప్పస్సమ్భతి. ఏవం ఆచరియం ఆపుచ్ఛిత్వా అన్తేవాసికస్స గమనేపి. ద్వీసుపి అన్తోవిహారేయేవ ఠితేసు ఆచరియో వా అన్తేవాసికం, అన్తేవాసికో వా ఆచరియం అనాపుచ్ఛిత్వావ సచే ద్వే లేడ్డుపాతే అతిక్కమతి, పటిప్పస్సమ్భతి. పక్ఖసఙ్కన్తే వా విబ్భన్తే వా కాలకతే వా తఙ్ఖణేయేవ పటిప్పస్సమ్భతి ¶ . ఆణత్తి నామ నిస్సయప్పణామనా. దస్సనసవనవసేన దువిధం సమోధానం.

౨౩౩. అలజ్జిన్తి ¶ ఏత్థ –

‘‘సఞ్చిచ్చ ఆపత్తిం ఆపజ్జతి;

ఆపత్తిం పరిగూహతి;

అగతిగమనఞ్చ గచ్ఛతి;

ఏదిసో వుచ్చతి అలజ్జిపుగ్గలో’’తి. (పరి. ౩౫౯) –

ఏవం వుత్తం. ‘‘న భిక్ఖవే అలజ్జినం నిస్సాయ వత్థబ్బం. యో వసేయ్య, ఆపత్తి దుక్కటస్సా’’తి (మహావ. ౧౨౦) హి వుత్తం.

౨౩౪. ‘‘అనుజానామి, భిక్ఖవే, అద్ధానమగ్గప్పటిపన్నేన భిక్ఖునా నిస్సయం అలభమానేన అనిస్సితేన వత్థు’’న్తి (మహావ. ౧౨౧) వుత్తత్తా ‘‘అద్ధికస్సా’’తి వుత్తం. గిలానుపట్ఠాకస్స చ యాచితస్సాతి సమ్బన్ధో. ‘‘అనుజానామి, భిక్ఖవే, గిలానుపట్ఠాకేన భిక్ఖునా నిస్సయం అలభమానేన యాచియమానేన అనిస్సితేన వత్థు’’న్తి (మహావ. ౧౨౧) హి వుత్తం. సల్లక్ఖేన్తేన ఫాసుకన్తి ఫాసువిహారం సల్లక్ఖేన్తేన. ఇదం పన పరిహారం (మహావ. అట్ఠ. ౧౨౧) సోతాపన్నాదిఅరియసావకో వా థామగతసమథవిపస్సనాలాభీ వా బాలపుథుజ్జనో వా న లభతి. యస్స ఖో పన సమథవిపస్సనా తరుణా హోతి, న థామగతా, అయం లభతి. అసన్తే నిస్సయదాయకే ‘‘యదా పటిరూపో నిస్సయదాయకో ఆగచ్ఛిస్సతి, తదా తస్స నిస్సాయ వసిస్సామీ’’తి ఆభోగం కత్వా యావ ఆసాళ్హీపుణ్ణమా, తావ వసితుం లభతి. సచే పన ఆసాళ్హీమాసే నిస్సయదాయకం న లభతి, యత్థ అత్థి, తత్థ గన్తబ్బం. అన్తోవస్సే పన అనిస్సితేన వత్థుం న వట్టతి. సభాగే ¶ దాయకే అసన్తే వసితుం లబ్భతీతి సబ్బపదేసు యోజనా కాతబ్బా. నిస్సయవినిచ్ఛయో.

నిస్సయనిద్దేసవణ్ణనా నిట్ఠితా.

౩౩. కాయబన్ధననిద్దేసవణ్ణనా

౨౩౫. అకాయబన్ధనోతి ¶ కాయబన్ధనం అబన్ధిత్వాతి అత్థో. తతో పట్ఠాయ చీవరం పారుపితబ్బం, తతో పట్ఠాయ ఏవ కాయబన్ధనం బన్ధితబ్బం. ‘‘న భిక్ఖవే అకాయబన్ధనేన గామో పవిసితబ్బో. యో పవిసేయ్య, ఆపత్తి దుక్కటస్సా’’తి (చూళవ. ౨౭౮) హి వుత్తం. తత్థేవాసతియా గతోతి అసతియా గతో యత్థ సరతి, తత్థేవ బన్ధితబ్బం. సరిత్వా పన యావ న బన్ధతి, తావ పిణ్డాయ చరితుం న వట్టతి. యది అన్తోగామే సరతి, కాయబన్ధనే సతి ఏకమన్తే ఠత్వా బన్ధితబ్బం, అసతి చే నిక్ఖమిత్వా బన్ధిత్వా పున పిణ్డాయ పవిసితబ్బన్తి వదన్తి.

౨౩౬. ‘‘అనుజానామి, భిక్ఖవే, ద్వే కాయబన్ధనాని పట్టికం సూకరన్తక’’న్తి (చూళవ. ౨౭౮) వుత్తత్తా ‘‘దువిధ’’న్తి వుత్తం. తత్థ సూకరన్తం నామ కుఞ్చికాకోసకా వియ అన్తే సుసిరం కత్వా కోట్టితం. రజ్జు చ ఏకాతి ఏకవట్టా రజ్జు చ. తదనులోమికాతి తేసం ద్విన్నం అనులోమికా.

౨౩౭. మచ్ఛకణ్డకఖజ్జురీ-పత్తా మట్ఠా చ పట్టికాతి ఏత్థ (చూళవ. అట్ఠ. ౨౭౮) ఏతే మచ్ఛకణ్టకాదయో మట్ఠా వికారరహితా పట్టికా చ తదన్తోగధాతి అధిప్పాయో. లబ్భా దసా చతస్సోతి ఏకాయ వా ద్వీసు వా తీసు వా కథా ఏవ నత్థీతి అధిప్పాయో, తతో పరం న వట్టతి. అన్తేసూతి ఉభోసు అన్తేసు. గుణసుత్తకన్తి దిగుణసుత్తకం.

౨౩౯. మకరముఖాదిన్తి ¶ ఆది-సద్దేన దేడ్డుభసీసం గహితం. ఉభన్తేతి ఉభోసు అన్తేసు. కస్సాతి? విధస్స. ఘటకాతి ఘటకతో. లేఖాతి లేఖాయ. ఘటకతో చ లేఖాయ చ అఞ్ఞం చిత్తకం న కప్పతీతి అత్థో.

౨౪౦. దేడ్డుభకన్తి (చూళవ. ౨౭౮; చూళవ. అట్ఠ. ౨౭౮) ఉదకసప్పసిరసదిసం. మురజన్తి బహురజ్జుకే ఏకతో సఙ్కడ్ఢిత్వా ఏకాయ రజ్జుయా పలివేఠేత్వా కతరజ్జు. మద్దవీణన్తి పామఙ్గసదిసం. కలాబుకన్తి అనేకవట్టం. ఏతాని పన సబ్బాని న కప్పన్తి. దసాసు ద్వే మజ్ఝిమాతి మురజం మద్దవీణన్తి ద్వే మజ్ఝిమా ఏవ. కప్పరేతి కప్పన్తీతి అత్థో.

౨౪౧. గణ్ఠియో ¶ చాపీతి (చూళవ. ౨౭౯) చీవరగణ్ఠియోపి. వేళుఆదిమయా కప్పన్తీతి పసఙ్గేన వుత్తం. కాయబన్ధనవినిచ్ఛయో.

కాయబన్ధననిద్దేసవణ్ణనా నిట్ఠితా.

పఠమభాణవారం.

౩౪. పథవీనిద్దేసవణ్ణనా

౨౪౨. జాతా (పాచి. ౮౬; పాచి. అట్ఠ. ౮౬-౮౮; కఙ్ఖా. అట్ఠ. పథవీఖణనసిక్ఖాపదవణ్ణనా) అజాతాతి దువిధా పథవీతి అత్థో. ఇదాని తదుభయం దస్సేతుం ‘‘సుద్ధమత్తికపంసుకా’’తిఆదిమాహ. తత్థ సుద్ధమత్తికపంసుకా చ అదడ్ఢా చ బహుమత్తికపంసుకా చ చాతుమాసాధికోవట్ఠపంసుమత్తికరాసి చ జాతపథవీతి సమ్బన్ధో. ఏత్థ పన అదడ్ఢాతి ఉద్ధనపచనకుమ్భకారావాపభాజనపచనాదివసేన తథా తథా అదడ్ఢా. అయం పన విసుం నత్థి, సుద్ధపంసుఆదీసు అఞ్ఞతరావ వేదితబ్బా. సుద్ధపంసు సుద్ధమత్తికా ¶ యేభుయ్యేనపంసు యేభుయ్యేనమత్తికా అతిరేకచాతుమాసాధికోవట్ఠమత్తికాపంసుపుఞ్జా చ అదడ్ఢా చాతి అయం సబ్బాపి జాతపథవీతి వేదితబ్బా.

౨౪౩. దుతియాతి అజాతపథవీతి అత్థో. వుత్తరాసీతి మత్తికరాసి చ పంసురాసి చ చాతుమాసోమవట్ఠకో అజాతపథవీతి అత్థో.

౨౪౪. ఇదాని యేభుయ్యేనమత్తికా యేభుయ్యేనపంసుకా యేభుయ్యేనసక్ఖరాతి ఏవం వుత్తాసు కిత్తావతా యేభుయ్యతా హోతీతి తం దస్సేతుం ‘‘ద్వే భాగా’’తిఆదిమాహ. తత్థ తీసు భాగేసు ద్వే భాగా మత్తికా యస్సా భూమియా, ఏసా యేభుయ్యమత్తికాతి సమ్బన్ధో. ఉపడ్ఢపంసుఆదయోపి కప్పియా ఏవ అకప్పియభాగస్స అనతిరేకతో. ‘‘యేభుయ్యేనమత్తికా యేభుయ్యేనపంసుకా’’తి (పాచి. ౮౬) హి వుత్తం, న ‘‘ఉపడ్ఢమత్తికా, ఉపడ్ఢపంసుకా’’తి. సేసేసుపీతి యేభుయ్యపంసుకాదీసుపి.

౨౪౫. జాతసఞ్ఞిస్స ¶ పాచిత్తీతి సమ్బన్ధో. ద్వేళ్హస్స విమతిస్స దుక్కటం. జాతే అజాతసఞ్ఞిస్స అనాపత్తి.

౨౪౬. ఏకాయాణత్తియా ఏకాతి సచే సకిం ఆణత్తో దివసమ్పి ఖణతి, ఆణాపకస్స ఏకా ఏవాతి అత్థో. వాచసోతి వాచాయ వాచాయాతి అత్థో.

౨౪౭. ఏత్థ ‘‘జాలేహి అగ్గి’’న్తి వా వత్తుం న వట్టతి. అనియమేత్వా పన ‘‘పోక్ఖరణిం ఖణ, పథవిం ఖణ, వాపిం ఖణ, ఆవాటం ఖణ, కన్దం ఖణా’’తి వత్తుం వట్టతి.

౨౪౮. ఏదిసన్తి ఏత్థ అఞ్ఞమ్పి ఏవరూపం కప్పియవోహారవచనం వట్టతీతి అధిప్పాయో.

౨౪౯. కోపేతుం ¶ లబ్భన్తి సమ్బన్ధో, ఘటాదీహి గహేతుం సక్కుణేయ్యకం ఉస్సిఞ్చనీయకద్దమం.

౨౫౧-౨. ఉదకసన్తికే పతితేతి సమ్బన్ధో. ఉదకే పతితం పన సబ్బకాలం కప్పియమేవ, తస్మా అకప్పియం దస్సేతుం ‘‘ఉదకసన్తికే’’తి వుత్తం. పాసాణే లగ్గే రజే చ నవసోణ్డియా పతితే రజే చాతి సమ్బన్ధో. అబ్భోకాసుట్ఠితే వమ్మికే చ మత్తికాకుట్టే చాతి అత్థో, తథా ఏతేపి సబ్బే చాతుమాసాధికోవట్ఠా న కోపేతబ్బాతి అత్థో.

౨౫౩-౫. భూమిం వికోపయం థమ్భాదిం గణ్హితుం న చ కప్పతీతి సమ్బన్ధో. ధారాయాతి పస్సావధారాయ. పదం దస్సేస్సామీతి సమ్బన్ధో.

౨౫౭. సేకోతి సిఞ్చనం. భూమియా అల్లహత్థం ఠపేత్వాతి సమ్బన్ధో.

౨౫౮. అవసే సతీతి హత్థదాహాదీసు ఆపదాసూతి అత్థో. పథవీవినిచ్ఛయో.

పథవీనిద్దేసవణ్ణనా నిట్ఠితా.

౩౫. పరిక్ఖారనిద్దేసవణ్ణనా

౨౫౯-౨౬౦. గిరికూటన్తి ¶ మకరదన్తకం. సిబ్బితుఞ్చ ఛిన్దితుఞ్చ న వట్టతీతి సబ్బత్థ యోజనా. దణ్డేతి ఛత్తదణ్డే.

౨౬౧. సిబ్బితుం వా పఞ్జరం వినన్ధితుం వా థిరత్థం ఛత్తే బన్ధితుం దణ్డే లేఖా వట్టతీతి సమ్బన్ధో. సచే వుత్తప్పకారం అకప్పియఛత్తం ¶ లభతి, ఘటకమ్పి వాళరూపమ్పి ఛిన్దిత్వా ధారేతబ్బం, లేఖాపి ఘంసేత్వా అపనేతబ్బా, సుత్తకేన వా దణ్డో వేఠేతబ్బో.

౨౬౨. అనువాతం సన్ధాయ ‘‘అన్తే వా’’తి వుత్తం. ద్విన్నం పట్టానం సఙ్ఘటితట్ఠానం సన్ధాయ ‘‘పట్టముఖే వాపీ’’తి వుత్తం. వరకసీసాకారేన సిబ్బనం సన్ధాయ ‘‘వేణికా’’తి చ సతపదాకారేన సిబ్బనం సన్ధాయ ‘‘సఙ్ఖలికాపి వా’’తి చ వుత్తం. సతపదిసదిసం అఞ్ఞం వా సూచివికారం న కప్పతి, పకతిసూచికమ్మమేవ వట్టతీతి అత్థో. పాళికణ్ణికఆదికం చీవరే న చ కప్పతీతి సమ్బన్ధో.

౨౬౩-౪. చతుకోణావ (పారా. అట్ఠ. ౧.౮౫) కప్పరేతి సమ్బన్ధో. అగ్ఘికన్తి అగ్ఘియం చేతియసదిసం. ఏత్థాతి గణ్ఠిపాసకపట్టే. కోణసుత్తా చ పీళకాతి న కేవలం చతుకోణా గణ్ఠికపాసకపట్టావ కప్పన్తి, అథ ఖో దువిఞ్ఞేయ్యా కోణసుత్తపీళకా చ కప్పరేతి అత్థో. గన్ధం తేలం వాతి గన్ధం వా తేలం వా.

౨౬౫. రత్తన్తి (పారా. అట్ఠ. ౧.౮౫) రజితం. అఞ్ఞేన వాతి ముగ్గరాదినా వా. కత్వాతి ఠపేత్వా. పహారే న చ ముట్ఠినాతి ముట్ఠినా న పహారేయ్యాతి అత్థో.

౨౬౬-౭. ఛత్తవట్టియం (పారా. అట్ఠ. ౧.౮౫) లేఖం ఠపేత్వా ధమ్మకరణే లేఖా న వట్టతీతి సమ్బన్ధో. కుఞ్చికాయ చ పిప్ఫలే చ మణికా చ పీళకా చ న వట్టతీతి సమ్బన్ధో. తత్థ మణికాతి ఏకా ఏవ వట్టమణికా. పీళకా ముత్తరాజిసదిసా బహూ.

౨౬౮-౯. మాలాద్యరణియన్తి (పారా. అట్ఠ. ౧.౮౫) అరణియం మాలాది వణ్ణమట్ఠం న వట్టతీతి ¶ సమ్బన్ధో. ఏవం సబ్బత్థ. తిపుసీసమయే పత్తమణ్డలే భిత్తికమ్మఞ్చ న వట్టతీతి అత్థో. హిత్వాతి ఠపేత్వా. సూచిసణ్డాసకో (పారా. అట్ఠ. ౧.౮౫) ¶ నామ సూచిం డంసాపేత్వా ఘంసితుం కతో దారుమయో. ‘‘అనుజానామి, భిక్ఖవే, మకరదన్తకం ఛిన్దితు’’న్తి (చూళవ. ౨౫౩) వుత్తత్తా పత్తమణ్డలే మకరదన్తకం వట్టతి, అఞ్ఞం భిత్తికమ్మాదివికారమేవ న వట్టతి, తస్మా గిరికూటం పత్తమణ్డలే ఠపేత్వా అవసేసే న వట్టతీతి వేదితబ్బం.

౨౭౨. సేనాసనేతి (పారా. అట్ఠ. ౧.౮౫) పాసాదాదిసేనాసనేతి అత్థో.

౨౭౩. పుమిత్థిరూపరహితన్తి పురిసరూపఇత్థిరూపరహితన్తి అత్థో. పరిక్ఖారవినిచ్ఛయో.

పరిక్ఖారనిద్దేసవణ్ణనా నిట్ఠితా.

౩౬. భేసజ్జనిద్దేసవణ్ణనా

౨౭౪-౫. సహధమ్మినం లబ్భం భేసజ్జకరణన్తి సమ్బన్ధో. న కేవలం పఞ్చన్నం సహధమ్మికానంయేవ భిక్ఖాచరియవిఞ్ఞత్తిసకేహి భేసజ్జకరణం లబ్భతి, అథ ఖో అపరేసమ్పి పఞ్చన్నం లబ్భతి, తే దస్సేన్తో ‘‘పితూన’’న్తిఆదిమాహ. పితూనన్తి మాతాపితూనన్తి అత్థో. యే మాతాపితరో జగ్గన్తి ఉపట్ఠహన్తి, తే తదుపట్ఠాకా నామ. భిక్ఖుం ఏవ నిస్సాయ జీవన్తో భిక్ఖునిస్సితకో నామ. పబ్బజ్జాపేక్ఖో ‘‘భణ్డూ’’తి వుచ్చతి.

౨౭౬. అపరేసమ్పి దసన్నం కాతుం వట్టతి, తే దస్సేతుం ‘‘మహాచూళపితా’’తిఆదిమాహ. ఏత్థ (పారా. అట్ఠ. ౨.౧౮౫-౧౮౭) పన మహాపితా చూళపితా మహామాతా చూళమాతా మహాభాతా చూళభాతా మహాభగినీ చూళభగినీతి ఇమేహి అట్ఠహి ఆది-సద్దేన పితుభగినిఞ్చ ¶ మాతుభాతికఞ్చ గహేత్వా దస. ఏతేసం పన సకేన భేసజ్జేన కాతబ్బం. అత్తనియే చ అసతీతి పాఠసేసో.

౨౭౭. న కేవలఞ్చ ఏతేసం దసన్నం, ఇమేహి సమ్బన్ధానం పుత్తనత్తాదీనం యావసత్తమా కులపరివట్టా ¶ కాతుం వట్టతీతి దస్సనత్థం ‘‘కులదూసనా’’తిఆదిమాహ. అఞ్ఞోపి (పారా. అట్ఠ. ౨.౨౮౫-౨౮౭) యో ఆగన్తుకో వా చోరో వా యుద్ధపరాజితో వా ఇస్సరో ఞాతకేహి పరిచ్చత్తో వా గమియమనుస్సో వా గిలానో హుత్వా విహారం పవిసతి, సబ్బేసమ్పి అపచ్చాసీసన్తేన భేసజ్జం కాతబ్బం.

౨౭౮. మాతా (పారా. అట్ఠ. ౨.౧౮౫-౧౮౭) పితా తదుపట్ఠాకో భిక్ఖునిస్సితకో పణ్డుపలాసో వేయ్యావచ్చకరోతి ఇమేసం ఛన్నం అనామట్ఠపిణ్డపాతో అవారితోతి అత్థో. కిఞ్చ భియ్యో – దామరికచోరస్స చ ఇస్సరియస్స చ దాతుమవారితోతి అత్థో.

౨౭౯. తేసన్తి (పారా. అట్ఠ. ౨.౧౮౫-౧౮౭) గహట్ఠానం. సాసనోగధన్తి రతనపరిత్తఆటానాటియపరిత్తాదిపరిత్తం భణితబ్బన్తి అత్థో.

౨౮౦. ‘‘ఆగన్త్వా (పారా. అట్ఠ. ౨.౧౮౫-౧౮౭) సీలం దేతు, ధమ్మఞ్చ పరిత్తఞ్చ భాసతూ’’తి కేనచి పేసితోతి సమ్బన్ధో. దాతుం వత్తున్తి సీలం దాతుం, ధమ్మఞ్చ పరిత్తఞ్చ వత్తుం లబ్భతీతి అత్థో. భేసజ్జవినిచ్ఛయో.

భేసజ్జనిద్దేసవణ్ణనా నిట్ఠితా.

౩౭. ఉగ్గహనిద్దేసవణ్ణనా

౨౮౧. దసభేదమ్పీతి ¶ సచే కేనచి హేట్ఠా దస్సితం దసవిధం రతనం ఆనేత్వా ‘‘ఇదం సఙ్ఘస్స వా చేతియస్స వా నవకమ్మస్స వా అఞ్ఞపుగ్గలస్స వా సుత్తన్తికగణస్స వా దమ్మీ’’తి వుత్తే ‘‘సాధూ’’తి సమ్పటిచ్ఛన్తస్స దుక్కటం హోతీతి అత్థో.

౨౮౨-౩. తేసు దసవిధేసు రతనేసూతి అత్థో. ద్వీసూతి రజతజాతరూపేసు. గణసఙ్ఘపుగ్గలే (పారా. అట్ఠ. ౨.౫౩౮-౫౩౯) అనామసిత్వా ‘‘ఇదం హిరఞ్ఞసువణ్ణం చేతియస్స దమ్మి, నవకమ్మస్స ¶ దమ్మీ’’తి వుత్తే న పటిక్ఖిపేతి అత్థో. కిం కాతబ్బన్తి చే? తం దస్సేతుం ‘‘వదే’’తిఆది వుత్తం. ‘‘ఇమే ఏవం వదన్తీ’’తి కప్పియకారానం ఆచిక్ఖితబ్బన్తి అత్థో.

౨౮౪. న కేవలం హిరఞ్ఞసువణ్ణాదికమేవ, అఞ్ఞమ్పి ఖేత్తవత్థాదికం అకప్పియం న సమ్పటిచ్ఛితబ్బన్తి తం దస్సేతుం ‘‘ఖేత్తం వత్థు’’న్తిఆదిమాహ. దాసపసుఆదికం దాసపస్వాదికం. సచే హి కోచి ‘‘మయ్హం సస్ససమ్పాదకం మహాతళాకం అత్థి, తం సఙ్ఘస్స దమ్మీ’’తి వదతి, తఞ్చే సఙ్ఘో సమ్పటిచ్ఛతి. పటిగ్గహణేపి పరిభోగేపి ఆపత్తియేవ. ఏవం సేసేసుపి.

కప్పియేన కమేన గణ్హేయ్యాతి సమ్బన్ధో. ‘‘ఖేత్తం దమ్మీ’’తి వుత్తే ‘‘న వట్టతీ’’తి పటిక్ఖిపిత్వా ‘‘ఇతో చత్తారో పచ్చయే పరిభుఞ్జథా’’తి వా ‘‘చతుపచ్చయపరిభోగత్థాయ దమ్మీ’’తి వా వదతి చే, గహేతబ్బం. వత్థుమ్హిపి ఏసేవ నయో. ‘‘తళాకం దమ్మీ’’తి వుత్తే పటిక్ఖిపిత్వా ‘‘చత్తారో పచ్చయే పరిభుఞ్జథా’’తి వా ‘‘సఙ్ఘో ఉదకం పరిభుఞ్జిస్సతి, భణ్డకం ధోవిస్సతీ’’తి వా ఆదినా నయేన వుత్తే సమ్పటిచ్ఛితబ్బం. ‘‘దాసం దమ్మీ’’తి వుత్తే పటిక్ఖిపిత్వా ‘‘ఆరామికం, వేయ్యావచ్చకరం, కప్పియకారకం దమ్మీ’’తి ¶ వుత్తే సమ్పటిచ్ఛితబ్బం. ‘‘గోమహింసఅజేళకాదయో దమ్మీ’’తి వుత్తే పటిక్ఖిపిత్వా ‘‘పఞ్చగోరసపరిభోగత్థాయా’’తి వుత్తే సమ్పటిచ్ఛితబ్బం. ఏదిసం గహణం సన్ధాయ ‘‘పటిక్ఖిపిత్వా గణ్హేయ్యా’’తి వుత్తం.

౨౮౫-౬. నవమాతికకేదారతళాకకిరియా (పారా. అట్ఠ. ౨.౨౩౮-౨౩౯) చ అనవే పుబ్బే కప్పియవోహారేన పటిక్ఖిపిత్వా గహితతళాకే మత్తికుద్ధరణఞ్చ భిన్నట్ఠానే పాళిబన్ధో చ దుబ్బలట్ఠానే ఆళియా థిరకారో చ అనవే కేదారే పురాణభాగతో అతిరేకభాగగ్గహణఞ్చ నవే కేదారే అపరిచ్ఛిన్నభాగే ‘‘సస్సే దేథ ఏత్తకే’’తి కహాపణుట్ఠాపనఞ్చాపీతి ఇదం సబ్బం భిక్ఖుస్స కాతుం న వట్టతి. సచే కరోతి, ఏవమాదికం సబ్బేసమ్పి అకప్పియన్తి అత్థో.

౨౮౭-౯. ఇదాని తంయేవ అకప్పియం దస్సేతుం ‘‘అవత్వా’’తిఆది వుత్తం. తస్సత్థో (పారా. అట్ఠ. ౨.౨౩౮-౨౩౯) – యో పన ‘‘కస, వప్ప’’ ఇచ్చాదికం అవత్వా ‘‘ఏత్తికాయ భూమియా ఏత్తకో భాగో దేయ్యో’’తి భూమిం వా పతిట్ఠాపేతి, ‘‘ఏత్తకే భూమిభాగే సస్సం కతం, ఏత్తకం గణ్హథా’’తి కస్సకే వదన్తే పమాణగణ్హనత్థం దణ్డరజ్జుభి మినతి, ఖలే ఠత్వా రక్ఖణాదీని కరోతి, తస్సేవ అకప్పియన్తి.

౨౯౦. భణ్డాగారికసీసేన ¶ పితుసన్తకమ్పి సచే పటిసామేయ్య, పాచిత్తియన్తి అత్థో.

౨౯౧-౨. పితూనన్తి మాతాపితూనం. సాటకాదికప్పియం వత్థుం. ‘‘పటిసామేత్వా దేహీ’’తి వుత్తేతి సమ్బన్ధో. పాతేత్వాన గతే యస్మా అజ్ఝారామసిక్ఖాపదవసేన (పాచి. ౫౦౫-౫౦౬) పలిబోధో, తస్మా గోపితుం లబ్భన్తి అత్థో.

౨౯౩-౪. సకం ¶ వాసిఆదిపరిక్ఖారన్తి అత్థో. ఇదం ఠానం గుత్తన్తి దస్సేతబ్బం. ‘‘ఏత్థ ఠపేథా’’తి పన న వత్తబ్బం.

౨౯౫. ఏత్థ ‘‘అఞ్ఞో కోచి న పవిసతి, భిక్ఖూహి వా సామణేరేహి వా గహితం భవిస్సతీ’’తి సఙ్కన్తీతి అత్థో. వత్థుమ్హీతి అలఙ్కారాదివత్థుమ్హీతి అత్థో. తాదిసేతి యాదిసే వత్థుమ్హి నట్ఠే ఆసఙ్కా హోతి, తాదిసే వత్థుమ్హి నట్ఠేతి సమ్బన్ధో.

౨౯౬. ఇదాని అసఙ్కితబ్బట్ఠానం దస్సేతుం ‘‘విహారావసథస్సన్తో’’తిఆదిమాహ. విహారస్స చ ఘరస్స చాతి అత్థో. రతనన్తి దసవిధం రతనం. రత్నసమ్మతన్తి సాటకవేఠనాదికం. గహేత్వానాతి కప్పియకారకే అసతి అత్తనాపి గహేత్వాన నిక్ఖిపేయ్యాతి అత్థో. మగ్గేరఞ్ఞేపీతి మగ్గేపి అరఞ్ఞేపి. తాదిసేతి ‘‘భిక్ఖూహి గహితం భవిస్సతీ’’తి ఆసఙ్కితబ్బట్ఠానే. పతిరూపం కరీయతీతి మగ్గే వా అరఞ్ఞే వా తాదిసం భణ్డం పస్సిత్వా మగ్గా ఓక్కమ్మ నిసీదితబ్బం, సామికేసు ఆగతేసు తం ఠానం ఆచిక్ఖితబ్బం. సచే సామికే న పస్సతి, రతనసమ్మతం పంసుకూలం గహేతబ్బం. రతనఞ్చే హోతి, తుణ్హీభూతేన గన్తబ్బన్తి అత్థో. అయం మగ్గారఞ్ఞకేసు పటిపత్తి. విహారావసథానం పన అన్తో తాదిసం దిస్వా భణ్డకం ముఞ్చిత్వా ‘‘ఏత్థ ఏత్తకా కహాపణా’’తిఆదినా నయేన రూపేన వా లఞ్ఛనాయ వా పిలోతికాయ వా సఞ్ఞాణం కత్వా నిక్ఖిపితబ్బం, తతో పక్కమన్తేన పతిరూపానం భిక్ఖూనం ఆచిక్ఖితబ్బం. ఉగ్గహవినిచ్ఛయో.

ఉగ్గహనిద్దేసవణ్ణనా నిట్ఠితా.

౩౮. కులదూసననిద్దేసవణ్ణనా

౨౯౭. ‘‘కులాని ¶ ¶ దూసేతి పుప్ఫేన వా ఫలేన వా చుణ్ణేన వా మత్తికాయ వా దన్తకట్ఠేన వా వేళుయా వా వేజ్జికాయ వా జఙ్ఘపేసనియేన వా’’తి (పారా. ౪౩౭) వుత్తత్తా తాని అట్ఠ వత్థూని దస్సేతుం ‘‘పుప్ఫ’’న్తిఆదిమాహ. ఇమాయ మిచ్ఛాపటిపత్తియా కులానం అఞ్ఞేసు సీలవన్తేసు పసాదం దూసేతి వినాసేతీతి కులదూసనం దుక్కటం ఆపజ్జతి. తం పన అత్తనో సన్తకే చ పరసన్తకే చ వేదితబ్బం.

౨౯౮. ఇదాని ఇమేసు వత్థూసు న కేవలం కులదూసనదుక్కటమేవ ఆపజ్జతి, థుల్లచ్చయాదీనిపి ఆపజ్జతీతి దస్సేతుం ‘‘థుల్లచ్చయ’’న్తిఆదిమాహ. సఙ్ఘికం గరుభణ్డం ఇస్సరేన దేన్తస్స థుల్లచ్చయన్తి సమ్బన్ధో. సేనాసనత్థాయ నియమితం పన పుప్ఫాది గరుభణ్డం హోతి. సఙ్ఘస్స వా అఞ్ఞస్స వా సన్తకం థేయ్యచిత్తేన దేన్తస్స దుక్కటాదీని హోన్తీతి పాఠసేసో, తస్స భణ్డస్స అగ్ఘవసేన దుక్కటథుల్లచ్చయపారాజికాని హోన్తీతి అత్థో.

౨౯౯-౩౦౦. సబ్బథాతి (పారా. అట్ఠ. ౨.౪౩౧) కప్పియవోహారఅకప్పియవోహారపరియాయఓభాసనిమిత్తకమ్మాదీహి న వట్టతీతి అత్థో. వతిఆదీని కత్వా జగ్గితుఞ్చ. అత్తనో పరిభోగత్థన్తి ఫలపరిభోగత్థం. రోపనాదీనీతి రోపాపనాదీని. ఆది-సద్దేన సిఞ్చాపనఓచినాపనాదీని గహితాని. కుద్దాలఖణిత్తివాసిఫరసుఉదకభాజనాదీని ఆహరిత్వా సమీపే ఠపనవసేన నిమిత్తతో చ కుద్దాలఖణిత్తాదీని చ మాలావచ్ఛే చ గహేత్వా ఠితే ‘‘సామణేరాదయో దిస్వా ‘థేరో కారాపేతుకామో’తి ఆగన్త్వా కరోన్తీ’’తి సఞ్ఞాయ ఓభాసతో చ ‘‘ఇమం రుక్ఖం జాన, ఇమం ఆవాటం జానా’’తిఆదికప్పియవోహారతో ¶ చ ‘‘పణ్డితేన మాలావచ్ఛాదయో రోపాపేతబ్బా, న చిరస్సేవ ఉపకారాయ సంవత్తన్తీ’’తిఆదిపరియాయతో చ రోపనాదీని లబ్భరేతి సమ్బన్ధో.

౩౦౧-౨. ఇదాని అట్ఠసు వత్థూసు అవసేసాని ద్వే వత్థూని దస్సేతుం ‘‘వుత్తావ వేజ్జికా జఙ్ఘపేసనే’’తి వుత్తం. తత్థ వేజ్జికా పుబ్బే వుత్తావ, ఇదాని జఙ్ఘపేసనాదివినిచ్ఛయం వక్ఖామీతి అత్థో. పితరోతి (పారా. అట్ఠ. ౨.౪౩౬-౪౩౭) మాతాపితరో. భణ్డున్తి పబ్బజ్జాపేక్ఖం. భిక్ఖుస్స సకం వేయ్యావచ్చకరఞ్చాతి ఏతే ఠపేత్వా కసివాణిజ్జాదిగిహికమ్మేసు దూతసాసనం హరణే ¶ దుక్కటన్తి అత్థో. పఠమం సాసనం అగ్గహేత్వా పున తం దిస్వా వా తస్స సన్తికం గన్త్వా వా వదతోపి దుక్కటమేవాతి అత్థో. సాసనం అగ్గహేత్వా ఆగతానం పన ‘‘భన్తే, తస్మిం గామే ఇత్థన్నామస్స కా పవత్తీ’’తి పుచ్ఛియమానే కథేతుం వట్టతి. పుచ్ఛితపఞ్హే దోసో నత్థి.

౩౦౩. ఏవం కులదూసనేన ఉప్పన్నపచ్చయా. ‘‘పఞ్చన్నమ్పీ’’తి వుత్తత్తా అనుపసమ్పన్నేన కతమ్పి ఏదిసం న వట్టతి ఏవ మిచ్ఛాజీవత్తా. ఆతుమావత్థు (మహావ. ౩౦౩) చేత్థ నిదస్సనం. కిం వియాతి చే, తం దస్సేతుం ‘‘అభూతారోచనారూప-సబ్యోహారుగ్గహాదిసా’’తి వుత్తం. తత్థ ఉగ్గహాదిసాతి ఏతేహి ఉప్పన్నపచ్చయసదిసాతి అత్థో.

౩౦౪. ఇదాని పుప్ఫాదీని కేసం దాతుం వట్టన్తి, కేసం దాతుం న వట్టన్తీతి తం దస్సేతుం ‘‘హరాపేత్వా’’తిఆదిమాహ. పితూనం (పారా. అట్ఠ. ౨.౪౩౬-౪౩౭) దాతుం లబ్భతీతి సమ్బన్ధో. సేసఞాతీనం పత్తానం ఏవ. లిఙ్గన్తి సివలిఙ్గం.

౩౦౫. తథా ¶ ఫలన్తి ఫలమ్పి మాతాపితూనం హరిత్వాపి హరాపేత్వాపి దాతుం లబ్భతీతి అత్థో. న కేవలం మాతాపితూనంయేవ, అఞ్ఞేసమ్పి దాతుం లబ్భతీతి దస్సేతుం ‘‘గిలానాన’’న్తిఆదిమాహ. సపరసన్తకన్తి ఏత్థ పరోతి అత్తనో విస్సాసఞ్ఞాతకో ఏవ అధిప్పేతో.

౩౦౬. భాజేన్తేతి సఙ్ఘస్స ఫలపుప్ఫమ్హి భాజియమానే సమ్మతేన దేయ్యన్తి సమ్బన్ధో. ఇతరేన అసమ్మతేన అపలోకేత్వా దాతబ్బన్తి అత్థో.

౩౦౭. పరిచ్ఛిజ్జాతి ఆగతానం దాతబ్బన్తి ఫలవసేన వా రుక్ఖవసేన వా పరిచ్ఛిన్దిత్వాతి అత్థో. ఇతరస్సాతి ఇస్సరాదికస్స. కతికం వత్వాతి ‘‘ఇమస్మిం రుక్ఖే ఏత్తకాని ఫలాని లబ్భన్తీ’’తి ఏవం వత్వా.

౩౦౮. సేసేతి మత్తికాదన్తకట్ఠవేళుమ్హి (పారా. అట్ఠ. ౨.౪౩౬-౪౩౭). యథావుత్తనయో ఏవాతి ఏత్థ అత్తనో చ పరస్స చ సన్తకం కులసఙ్గహత్థాయ దదతో దుక్కటన్తిఆదినా హేట్ఠా వుత్తనయేనేవ ¶ వినిచ్ఛయో వేదితబ్బోతి అత్థో. పణ్ణమ్పీతి కిఞ్చాపి పాళియం పణ్ణదానం న వుత్తం, తథాపి కులదూసనే పవేసయేతి అత్థో. కులదూసనవినిచ్ఛయో.

కులదూసననిద్దేసవణ్ణనా నిట్ఠితా.

౩౯. వస్సూపనాయికనిద్దేసవణ్ణనా

౩౦౯-౩౧౦. ఇదాని వస్సూపగమనం దస్సేతుం ‘‘పురిమికా’’తిఆదిమాహ. తత్థ పురిమికా పచ్ఛిమికా (మహావ. ౧౮౪; మహావ. అట్ఠ. ౧౮౫) చేతి ద్వే వస్సూపనాయికాతి అత్థో. ఆలయపరిగ్గాహో వా వచీభేదో వా ¶ వస్సూపనాయికాతి పాఠసేసో. ఇదాని వత్తబ్బం సన్ధాయ ‘‘ఏదిసో’’తి వుత్తం. ‘‘ఇధ వస్సం వసిస్సామీ’’తి చిత్తుప్పాదేత్థ ఆలయో (మహావ. అట్ఠ. ౨౦౩). ఆలయపరిగ్గాహో పన వజే వా సత్థే వా నావాయ వా వస్సం ఉపగన్తుకామస్స తత్థ సేనాసనం అలభన్తస్స లబ్భతి, సత్థాదీసు పన వస్సం ఉపగన్తుం న వట్టతీతి కత్వా. యది సత్థాదీసు కవాటబన్ధం సేనాసనం లబ్భతి, తత్థ ఉపగన్తబ్బం. ఉపగచ్ఛన్తేన చ ‘‘ఇధ వస్సం ఉపేమీ’’తి తిక్ఖత్తుం వత్తబ్బం. విహారే పన వచీభేదో వా కాతబ్బో. సచే ‘‘ఇధ వస్సం వసిస్సామీ’’తి ఆలయో అత్థి, అసతియా పన వస్సం న ఉపేతి, ఛిన్నవస్సో న హోతి, పవారేతుఞ్చ లభతి ఏవ.

౩౧౧. నోపేతుకామో ఆవాసం, తదహూతిక్కమేయ్య వాతి పాఠే (మహావ. ౧౮౬) అతిక్కమన్తస్స ఆవాసం తదహు వస్సూపనాయికాతిపి అత్థో. ఆవాసం అతిక్కమేయ్య వాతి సమ్బన్ధో. జానం వానుపగచ్ఛతోతి ఏత్థ విహారే నిసీదిత్వాపి అనుపగచ్ఛతో దుక్కటాపత్తి హోతీతి అధిప్పాయో.

౩౧౨. ఛిన్నవస్సో (వజిర. టీ. మహావగ్గ ౨౦౮) వా కేనచి అన్తరాయేన పఠమం అనుపగతో (మహావ. ౧౮౫-౧౮౬) వా దుతియం ఉపగచ్ఛేయ్యాతి సమ్బన్ధో. తేమాసన్తి పురిమం వా తేమాసం పచ్ఛిమం వా తేమాసం. ‘‘న భిక్ఖవే వస్సం ఉపగన్త్వా పురిమం వా పచ్ఛిమం వా తేమాసం ¶ అవసిత్వా చారికా పక్కమితబ్బా. యో పక్కమేయ్య, ఆపత్తి దుక్కటస్సా’’తి (మహావ. ౧౮౫) హి వుత్తం.

౩౧౩-౫. ‘‘అనుజానామి, భిక్ఖవే, సత్తన్నం సత్తాహకరణీయేన అప్పహితేపి గన్తుం, పగేవ పహితే, ‘భిక్ఖుస్స భిక్ఖునియా సిక్ఖమానాయ సామణేరస్స సామణేరియా మాతుయా చ పితుస్స చ, గిలానభత్తం వా పరియేసిస్సామి, గిలానుపట్ఠాకభత్తం వా పరియేసిస్సామి, గిలానభేసజ్జం ¶ వా పరియేసిస్సామి, పుచ్ఛిస్సామి వా ఉపట్ఠహిస్సామి వా’తి సత్తాహం సన్నివత్తో కాతబ్బో’’తి (మహావ. ౧౯౮) వుత్తత్తా ‘‘మాతాపితూనమత్థాయ…పే… ఉపట్ఠిస్స’’న్తి వుత్తం. తత్థాయం సఙ్ఖేపో – ‘‘మాతాదీనం గిలానభత్తం వా తదుపట్ఠాకభత్తం వా గిలానానం ఓసధం వా ఏసిస్సం పరియేసిస్స’’న్తి వా ‘‘తే గిలానే గన్త్వా పుచ్ఛిస్సామీ’’తి వా ‘‘ఉపట్ఠిస్స’’న్తి వా పహితేపి అప్పహితేపి సత్తాహకిచ్చేన గన్తుం లభతి.

ఇదాని సహధమ్మికే ఏవ సన్ధాయ ‘‘అనభిరత’’న్తిఆది వుత్తం. ‘‘విసభాగరూపం దిస్వా అనభిరతి, తతో వూపకాసిస్సం, తం గహేత్వా అఞ్ఞత్థ గమిస్స’’న్తి అధిప్పాయేన గన్తుమ్పి లబ్భతీతి అత్థో. కుక్కుచ్చం వినోదనఞ్చ దిట్ఠిం వివేచనఞ్చ అహం వా కరేయ్యం అఞ్ఞేహి వా కారేయ్యన్తి సమ్బన్ధో. పరివాసమానత్తఆదీహి వుట్ఠానం వా గరుకా. ఆది-సద్దేన సచే సఙ్ఘేన కమ్మం కతం హోతి, తస్స పటిప్పస్సద్ధియా అనుస్సావనకరణాదీసు ఉస్సుక్కం కరేయ్యన్తి గన్తుం లబ్భతీతి అత్థో. సత్తాహకిచ్చేనాతి సత్తాహకరణీయేన.

౩౧౬. ధమ్మసవనత్థం నిమన్తితో ఏవం వజేతి అత్థో. గరూ నామ ఆచరియుపజ్ఝాయా, తేహి భణ్డధోవనకిచ్చేన పహితస్స గన్తుం వట్టతీతి అత్థో.

౩౧౭. న భణ్డధోవన…పే… దస్సనేతి ఏత్థ (మహావ. అట్ఠ. ౧౯౯) ఏతేసుపి న వజేతి సమ్బన్ధో. లబ్భన్తి ఏత్థ ‘‘అజ్జేవ ఆగమిస్స’’న్తి అదూరగో యది న పాపుణేయ్య, లబ్భన్తి సమ్బన్ధో. కిం వుత్తం హోతి? ‘‘అజ్జేవ ఆగమిస్సామీ’’తి సామన్తవిహారం గన్త్వా పున ఆగచ్ఛన్తస్స అన్తరామగ్గే సచే అరుణుట్ఠానం హోతి, వస్సచ్ఛేదోపి ¶ న హోతి, రత్తిచ్ఛేదేన దుక్కటమ్పి నాపజ్జతీతి వుత్తం హోతి.

౩౧౮. సేసఞాతిహీతి ¶ భాతుభగినీఆదీహి. భిక్ఖునిస్సితకేన చ పహితేతి సమ్బన్ధో. నిద్దిసిత్వాతి ‘‘ఆగచ్ఛన్తు భదన్తా, ఇచ్ఛామి దానఞ్చ దాతుం ధమ్మఞ్చ సోతుం భిక్ఖుఞ్చ పస్సితు’’న్తిఆదినా యం కిఞ్చి నిద్దిసిత్వావ పేసితే గన్తుం వట్టతి. కేవలం ‘‘ఆగచ్ఛన్తు భిక్ఖూ, ఇచ్ఛామి భిక్ఖూనం ఆగమన’’న్తి ఏవం అనిద్దిసిత్వా వుత్తే గన్తుం న లబ్భతీతి అత్థో.

౩౧౯. అచ్ఛరాయే సతత్తనోతి దసవిధేసు అన్తరాయేసు ఏకస్మిమ్పి అన్తరాయే అత్తనో సతీతి అత్థో. సఙ్ఘసామగ్గియా వా వస్సచ్ఛేదే అనాపత్తీతి అత్థో. వుత్తఞ్హేతం ‘‘ఇధ పన, భిక్ఖవే, వస్సూపగతో భిక్ఖు పస్సతి సమ్బహులే భిక్ఖూ సఙ్ఘభేదాయ పరక్కమన్తే. తత్ర చే భిక్ఖునో ఏవం హోతి, ‘గరుకో ఖో సఙ్ఘభేదో వుత్తో భగవతా. మా మయి సమ్ముఖీభూతే సఙ్ఘో భిజ్జీ’తి పక్కమితబ్బం, అనాపత్తి వస్సచ్ఛేదస్సా’’తి (మహావ. ౨౦౨). ఏవం ఛిన్నవస్సో నో పవారయేతి అత్థో.

౩౨౦. రుక్ఖస్స సుసిరేతి ఏత్థ (మహావ. ౨౦౪; మహావ. అట్ఠ. ౨౦౩) పన సుద్ధే రుక్ఖసుసిరే ఏవ న వట్టతి, మహన్తస్స పన సుసిరస్స అన్తో పదరచ్ఛదనం కుటికం కత్వా పవిసనద్వారం యోజేత్వా ఉపగన్తుం వట్టతి. రుక్ఖస్స విటపేతి ఏత్థాపి సుద్ధవిటపమత్తే న వట్టతి, మహావిటపే పన అట్టకం బన్ధిత్వా వుత్తనయేన కుటికం కత్వా ఉపగన్తుం వట్టతి. ఛవకుటి నామ పాసాణకుటికన్తి వదన్తి. తీసు పస్సేసు పాసాణే ఉస్సాపేత్వా ఉపరి పాసాణేన పటిచ్ఛన్నా.

౩౨౧. నావాదీసు ¶ పన ఉపగతో పవారేతుఞ్చ లబ్భతీతి సమ్బన్ధో. వస్సూపనాయికవినిచ్ఛయో.

వస్సూపనాయికనిద్దేసవణ్ణనా నిట్ఠితా.

౪౦. అవేభఙ్గియనిద్దేసవణ్ణనా

౩౨౨-౪. ఆరామారామవత్థూనీతి ¶ ఏత్థ (చూళవ. ౩౨౧; చూళవ. అట్ఠ. ౩౨౧) ఆరామో నామ పుప్ఫారామో వా ఫలారామో వా. మఞ్చో పీఠం భిసి బిబ్బోహనాదిసయనాసనం. లోహకుమ్భీఆదయో కాళలోహతమ్బలోహాదిమయా. భాణకో ఉదకచాటి. పఞ్చేతే అవిభాజియాతి భాజేత్వా న గహేతబ్బా, గహితాపి సఙ్ఘసన్తకా ఏవాతి అత్థో. ఏత్థ పన ఆరామో ఆరామవత్థూతి పఠమం, విహారో విహారవత్థూతి దుతియం, మఞ్చో పీఠం భిసి బిబ్బోహనన్తి తతియం, లోహకుమ్భీ…పే… నిఖాదనన్తి చతుత్థం, వల్లి…పే… దారుభణ్డం మత్తికభణ్డన్తి పఞ్చమన్తి ఏవం ఇమాని రాసివసేన పఞ్చ హోన్తి, సరుపవసేన అనేకాని హోన్తి. హోన్తి చేత్థ –

‘‘ద్విసఙ్గహాని ద్వే హోన్తి, తతియం చతుసఙ్గహం;

చతుత్థం నవకోట్ఠాసం, పఞ్చమం అట్ఠభేదన’’న్తి. (చూళవ. అట్ఠ. ౩౨౧);

౩౨౫. ‘‘పఞ్చిమాని, భిక్ఖవే, అవిస్సజ్జియాని న విస్సజ్జేతబ్బాని సఙ్ఘేన వా గణేన వా పుగ్గలేన వా, విస్సజ్జితానిపి అవిస్సజ్జితాని హోన్తి. యో విస్సజ్జేయ్య, ఆపత్తి థుల్లచ్చయస్సా’’తి (చూళవ. ౩౨౧) వుత్తత్తా ‘‘భాజితాపి అభాజితా’’తి వుత్తం. ఏతేతి వుత్తప్పకారా పఞ్చపి ‘‘గరుభణ్డానీ’’తి చ ‘‘అవిస్సజ్జియానీ’’తి చ చ-సద్దేన ‘‘అవేభఙ్గియానీ’’తి చ వుచ్చన్తీతి అత్థో.

౩౨౬-౮. ఇదాని ¶ పురిమేసు తీసు రాసీసు సబ్బస్స గరుభణ్డత్తా తే అనామసిత్వా పచ్ఛిమేసు ద్వీసు రాసీసు ఏకచ్చస్స అగరుభణ్డస్సాపి అత్థితాయ తం దస్సేతుం ఆరభన్తోపి తేసు ద్వీసు బహువిసయం పఠమం దస్సేతుం ‘‘వల్లిడ్ఢబాహుమత్తాపీ’’తిఆదిమాహాతి ఞాతబ్బం. తస్సాయం సఙ్ఖేపో (చూళవ. అట్ఠ. ౩౨౧) – వల్లి అడ్ఢబాహుమత్తాపి వేళు అట్ఠఙ్గులాయతోపి తిణాది ముట్ఠిమత్తమ్పీతి ఏత్థ ఆది-సద్దేన ముఞ్జపబ్బజం సఙ్గణ్హాతి, పణ్ణం ఏకమ్పి మత్తికా పాకతా వా పఞ్చవణ్ణా వా సుధాకఙ్గుట్ఠఆదికాతి ఆది-సద్దేన సజ్జులసజాతిహిఙ్గులకాది వా తాలపక్కప్పమాణాపి యేహి కేహిచి సఙ్ఘస్స దిన్నా వా సఙ్ఘికే తిణఖేత్తాదిమ్హి జాతా వా రక్ఖితగోపితభూమిభాగే ఉప్పన్నా తత్థజాతకా వా సఙ్ఘికా రక్ఖితా ఏవ అభాజియాతి అత్థో.

ఇదాని ¶ యే చేత్థ భాజితబ్బా, తే దస్సేతుం ‘‘నిట్ఠితే’’తిఆదిమాహ, సఙ్ఘస్స వా చేతియస్స వా కమ్మే నిట్ఠితే భాజియాతి అధిప్పాయో. ఏత్థ పన యం కిఞ్చి వల్లివేళుతిణపణ్ణమత్తికాది సఙ్ఘస్స దిన్నం వా సఙ్ఘికే తిణఖేత్తాదిమ్హి జాతకం వా రక్ఖితగోపితం గరుభణ్డం, తం సఙ్ఘకమ్మే చ చేతియకమ్మే చ నిట్ఠితే అవసేసం పుగ్గలికకమ్మేపి దాతుం వట్టతి, అగరుభణ్డత్తా భాజితుమ్పి లబ్భతి. సేనాసనత్థాయ రక్ఖితగోపితమేవ గరుభణ్డం హోతి, న ఇతరం. సీహళదీపే తుమూలసోమవిహారే సఙ్ఘస్స పాకవత్తమ్పి తాలపణ్ణం విక్కిణిత్వా కరీయతి. కస్మా? న హి తత్థ పణ్ణేన అత్థో అత్థి, సబ్బేపి ఇట్ఠకచ్ఛన్నా పాసాదాదయోతి. ఏవం అఞ్ఞత్థాపి కరీయతి ఏవాతి వదన్తి.

౩౨౯. ఇదాని లోహభణ్డాదీసు ఏకన్తభాజేతబ్బభణ్డం దస్సేతుం ‘‘పత్తాదీ’’తిఆదిమాహ. ఏత్థ (చూళవ. అట్ఠ. ౨౨౧) పన ఆది-సద్దేన లోహథాలకతమ్బ ¶ కుణ్డికా కటచ్ఛు సరక అఞ్జని అఞ్జనిసలాకాకణ్ణమలహరణీసూచిసణ్డాసకత్తరయట్ఠిఆదీని గహితానేవ. తథాతి భాజియమేవాతి అత్థో. విప్పకతఞ్చ అవిప్పకతఞ్చ. పాదగణ్హకన్తి మగధనాళియా పఞ్చనాళియా గణ్హనం.

౩౩౧-౨. అనుఞ్ఞాతవాసి యం సక్కా సిపాటికాయ పక్ఖిపిత్వా పరిహరితున్తి వుత్తా. తచ్ఛితానిట్ఠితన్తి విప్పకతం. యది తచ్ఛితం, గరుభణ్డమేవ. దన్తం పన అతచ్ఛితఞ్చ అనిట్ఠితఞ్చ భాజియమేవ. అనిట్ఠితం మఞ్చపాదాదికం గరుభణ్డం. ఇదాని మత్తికభణ్డం దస్సేతుం ‘‘భిక్ఖూపకరణే’’తిఆదిమాహ. పత్తథాలకకుణ్డికాదిభిక్ఖూపకరణే చ. పాదఘటకోతి పాదగణ్హనకో ఘటకో చ మత్తికామయో భాజియో భాజేతబ్బోతి అత్థో. సఙ్ఖథాలకమ్పి భాజియమేవ.

౩౩౩-౪. మిగచమ్మాదికం కప్పియచమ్మం భాజియం, సీహచమ్మాదికం అకప్పియచమ్మం గరుభణ్డం. తం పన భూమత్థరణం కాతుం వట్టతి. ఏళచమ్మం పన పచ్చత్థరణగతికత్తా గరుభణ్డం హోతి. ఇదాని ఇమాని పన పఞ్చ చీవరపిణ్డపాతభేసజ్జానం అత్థాయ పరివత్తేతుం న వట్టతి, గరుభణ్డేన పన గరుభణ్డఞ్చ థావరఞ్చ థావరేన థావరమేవ పరివత్తేత్వా పరిభుఞ్జితబ్బానీతి దస్సేతుం ‘‘గరునా’’తిఆదిమాహ. తత్థ (చూళవ. అట్ఠ. ౩౨౧) గరునాతి గరుభణ్డేన గరుభణ్డఞ్చ థావరఞ్చ పరివత్తేయ్యాతి సమ్బన్ధో. థావరేన చ థావరమేవ పరివత్తేయ్య, న గరుభణ్డన్తి అధిప్పాయో. పఞ్చసు కోట్ఠాసేసు పచ్ఛిమత్తయం గరుభణ్డం, పురిమద్వయం థావరన్తి వేదితబ్బం ¶ . తథా కత్వా చ భుఞ్జతూతి ఏవం పరివత్తేత్వా తతో ఆభతం కప్పియభణ్డం పరిభుఞ్జతూతి అత్థో. కథం ఞాయతీతి చే? వుత్తఞ్హేతం పరివారే-

‘‘అవిస్సజ్జియం ¶ అవేభఙ్గియం, పఞ్చ వుత్తా మహేసినా;

విస్సజ్జేన్తస్స పరిభుఞ్జన్తస్స అనాపత్తి,

పఞ్హా మేసా కుసలేహి చిన్తితా’’తి. (పరి. ౪౭౯);

ఏత్థ పన గరుభణ్డేన గరుభణ్డఞ్చ థావరఞ్చ థావరేన థావరమేవ పరివత్తనవిధిం సన్ధాయ ‘‘విస్సజ్జన్తస్స అనాపత్తీ’’తి వుత్తం. పున తతో నిబ్బత్తఞ్చ చతుపచ్చయం పరిభుఞ్జితుం లబ్భతీతి దీపేతుం ‘‘పరిభుఞ్జన్తస్స అనాపత్తీ’’తి వుత్తం. అయం ఇమిస్సా గాథాయ అధిప్పాయో. సేసన్తి (చూళవ. అట్ఠ. ౩౨౧) ఆరామాది అభాజియన్తి అత్థో. అవేభఙ్గియవినిచ్ఛయో.

అవేభఙ్గియనిద్దేసవణ్ణనా నిట్ఠితా.

౪౧. పకిణ్ణకనిద్దేసవణ్ణనా

౩౩౫-౬. సద్వారబన్ధనే ఠానే…పే… సయన్తో దుక్కటం ఫుసేతి ఏవరూపే ఠానే దివా సయన్తేనాతి సమ్బన్ధో. సద్వారబన్ధనే (పారా. ౭౭; పారా. అట్ఠ. ౧.౭౭) పన ఠానే యేన కేనచి పరిక్ఖిత్తే అబ్భోకాసేపి రుక్ఖమూలేపి అన్తమసో ఇమినా లక్ఖణేన యుత్తే ఆకాసఙ్గణేపి సయన్తేన ద్వారం బన్ధితబ్బమేవ. విఞ్ఞుమ్హి పురిసేతి భిక్ఖుమ్హి వా సామణేరే వా అన్తమసో ఉపాసకఆరామికేసుపి అఞ్ఞతరస్మిం సతీతి అత్థో. ‘‘ఏస జగ్గిస్సతీ’’తి ఆభోగో చాపి కప్పతీతి కేవలం భిక్ఖునిం వా మాతుగామం వా ఆపుచ్ఛితుం న వట్టతి. సవసేతి అత్తనో వసే, అబహుసాధారణట్ఠానేతి అత్థో. తం వినాకారన్తి తం పుబ్బే వుత్తప్పకారం ద్వారథకనఆభోగకరణసఙ్ఖాతం ఆకారం వినాతి అత్థో. అచిత్తకాపత్తికిరియాయం సఙ్ఖేపో.

౩౩౭. రతనానీతి ¶ ముత్తాదిదసవిధరతనాని. ధఞ్ఞన్తి సత్తవిధం ధఞ్ఞం.

౩౩౮. సిత్థతేలోదతేలేహీతి ¶ ఏత్థ (చూళవ. ౨౪౬; చూళవ. అట్ఠ. ౨౪౬) పన యో మధుసిత్థకతేలేన వా ఉదకమిస్సకతేలేన వా అఞ్ఞేన కేనచి వికారేన వా కేసే ఓసణ్ఠేతి, దన్తమయాదీసు యేన కేనచి ఫణేన వా కోచ్ఛేన వా హత్థేన వా ఫణకిచ్చం కరోన్తో అఙ్గులీహి వా ఓసణ్ఠేతి, తస్స దుక్కటం హోతీతి అత్థో.

౩౩౯. నేకపావురణాతి (చూళవ. ౨౬౪) న ఏకపావురణా. తువట్టయున్తి నిపజ్జేయ్యుం. కిం వుత్తం హోతి? యది ఏకపావురణా వా ఏకత్థరణా వా ఏకమఞ్చే వా తువట్టేయ్యుం, న వట్టతి, దుక్కటం హోతీతి వుత్తం హోతి. ఏకమ్హి (చూళవ. అట్ఠ. ౨౬౪) వా భాజనే న భుఞ్జేయ్యున్తి సమ్బన్ధో.

౩౪౦. చతురఙ్గులతో (చూళవ. ౨౮౨; చూళవ. అట్ఠ. ౨౮౨) ఊనం దన్తకట్ఠం న ఖాదేయ్యాతి సమ్బన్ధో. అధికట్ఠఙ్గులన్తి అట్ఠఙ్గులతో అధికం. తథాతి న ఖాదేయ్యాతి అత్థో. అకల్లకో (చూళవ. ౨౮౯) లసుణం న ఖాదేయ్య.

౩౪౧. హీనేహి (పాచి. ౩౧ ఆదయో) వా ఉక్కట్ఠేహి వా జాతిఆదీహి ఏవ ఉక్కట్ఠం వా హీనం వా ‘‘చణ్డాలోసీ’’తిఆదినా నయేన ఉజుం వా ‘‘సన్తి వా ఇధేకచ్చే చణ్డాలా, వేనా, నేసాదా’’తిఆదినా నయేన అఞ్ఞాపదేసేన వా ఉపసమ్పన్నం వా అనుపసమ్పన్నం వా అక్కోసాధిప్పాయం వినా కేవలం దవాధిప్పాయేన వదే, దుబ్భాసితన్తి అత్థో.

౩౪౨. నఖే ¶ వా కేసే వా నాసలోమే (చూళవ. ౨౭౫) వా దీఘే న ధారయేతి సమ్బన్ధో. ‘‘అనుజానామి, భిక్ఖవే, మంసప్పమాణేన నఖే ఛిన్దితు’’న్తి (చూళవ. ౨౭౪) చ ‘‘అనుజానామి, భిక్ఖవే, దుమాసికం వా దువఙ్గులం వా’’తి (చూళవ. ౨౪౬) చ వుత్తం. న లబ్భం వీసతిమట్ఠన్తి ఏత్థ ఏకనఖమ్పి మట్ఠం కాతుం న వట్టతి ఏవ. ‘‘న భిక్ఖవే వీసతిమట్ఠం కారాపేతబ్బం. యో కారాపేయ్య, ఆపత్తి దుక్కటస్స (చూళవ. ౨౭౪). అనుజానామి, భిక్ఖవే, మలమత్తం అపకడ్ఢితు’’న్తి (చూళవ. ౨౭౪) హి వుత్తం. తస్మా నఖతో మలమత్తం అపకడ్ఢితుం వట్టతి. సమ్బాధే లోమహారణన్తి ఏత్థ సమ్బాధో నామ ఉభో ఉపకచ్ఛకా ముత్తకరణఞ్చ. ‘‘అనుజానామి, భిక్ఖవే, ఆబాధపచ్చయా సమ్బాధే లోమం సంహరాపేతు’’న్తి (చూళవ. ౨౭౫) హి వుత్తం.

౩౪౩. యథావుడ్ఢన్తి ¶ వుడ్ఢపటిపాటియా లద్ధబ్బం. న బాధేయ్యాతి న వారేయ్య. సఙ్ఘుద్దిట్ఠంవాతి ఉపాసకాదీహి యథావుడ్ఢం ‘‘అయ్యా పరిభుఞ్జన్తూ’’తి నిస్సజ్జిత్వావ దిన్నం సేనాసనాది. ‘‘న భిక్ఖవే ఉద్దిస్సకతమ్పి యథావుడ్ఢం పటిబాహితబ్బం. యో పటిబాహేయ్య, ఆపత్తి దుక్కటస్సా’’తి (చూళవ. ౩౧౩) హి వుత్తం. అధోతపాదేహి (చూళవ. అట్ఠ. ౩౨౪) వా అల్లపాదేహి వా నక్కమేతి సమ్బన్ధో. సుధోతపాదకం వాపీతి ధోతపాదేహేవ అక్కమితబ్బట్ఠానం. తథేవాతి నక్కమేయ్య సఉపాహనోతి అత్థో. ‘‘న భిక్ఖవే అధోతేహి పాదేహి, అల్లేహి పాదేహి, సఉపాహనేన సేనాసనం అక్కమితబ్బం. యో అక్కమేయ్య, ఆపత్తి దుక్కటస్సా’’తి (చూళవ. ౩౨౪), హి వుత్తం. ‘‘అనుజానామి, భిక్ఖవే, పచ్చత్థరిత్వా నిపజ్జితు’’న్తి (చూళవ. ౩౨౪) వుత్తత్తా పరిభణ్డకతం భూమిం వా భూమత్థరణసేనాసనం వా సఙ్ఘికం మఞ్చపీఠం వా అత్తనో సన్తకేన పచ్చత్థరణేన పచ్చత్థరిత్వావ నిపజ్జితబ్బం.

౩౪౪. సఙ్ఘాటియా ¶ న పల్లత్థేతి అధిట్ఠితచీవరేన విహారే వా అన్తరఘరే వా పల్లత్థికా న కాతబ్బాతి అత్థో. పరికమ్మకతం (చూళవ. అట్ఠ. ౩౨౪) భిత్తిఆదిం న అపస్సయే. ‘‘న భిక్ఖవే పరికమ్మకతా భిత్తి అపస్సేతబ్బా. యో అపస్సేయ్య, ఆపత్తి దుక్కటస్సా’’తి (చూళవ. ౩౨౪) హి వుత్తం. తస్మా సేతభిత్తి వా చిత్తకమ్మకతా వా భిత్తి న అపస్సయితబ్బా. న కేవలం భిత్తియేవ, పరికమ్మకతా ద్వారకవాటవాతపానత్థమ్భాదయోపి న అపస్సయితబ్బా. ఏత్థపి లోమగణనాయ ఏవ ఆపత్తియో వేదితబ్బా. సన్తే ఉదకే నో న ఆచమేతి (చూళవ. ౩౭౩; చూళవ. అట్ఠ. ౩౭౩) నో న ఆచమేతుం, ఉదకసుద్ధిం అకాతుం న వట్టతీతి అత్థో. సన్తేతి వచనేన అసన్తే అనాపత్తీతి దీపేతి.

౩౪౫. అకప్పియసమాదానేతి భిక్ఖుం వా సామణేరాదికే సేససహధమ్మికే వా అకప్పియే నియోజేన్తస్స దుక్కటమేవ. ‘‘న, భిక్ఖవే, పబ్బజితేన అకప్పియే సమాదపేతబ్బం. యో సమాదపేయ్య, ఆపత్తి దుక్కటస్సా’’తి (మహావ. ౩౦౩) హి వుత్తం. సభాగాయ (మహావ. అట్ఠ. ౧౬౯) ఆపత్తియా దేసనాయాతి అత్థో. వత్థుసభాగతా ఇధ అధిప్పేతా, న ఆపత్తిసభాగతా. ‘‘న భిక్ఖవే సభాగా ఆపత్తి దేసేతబ్బా. యో దేసేయ్య, ఆపత్తి దుక్కటస్సా’’తి (మహావ. ౧౬౯) చ ‘‘న భిక్ఖవే సభాగా ఆపత్తి పటిగ్గహేతబ్బా. యో పటిగ్గణ్హేయ్య, ఆపత్తి దుక్కటస్సా’’తి (మహావ. ౧౬౯) చ వుత్తం. వత్థుసభాగం ఆపత్తిం ఆవి కాతుమ్పి న వట్టతి, తేన వుత్తం ‘‘ఆవికమ్మే చ దుక్కట’’న్తి. ‘‘అహం, ఆవుసో, ఇత్థన్నామం ¶ ఆపత్తిం ఆపజ్జిం, తం ఇతో వుట్ఠహిత్వా పటికరిస్సామీ’’తి అఞ్ఞస్స వచనం ఆవికమ్మంనామ.

౩౪౬. ఇతరస్స ¶ తూతి అసుద్ధచిత్తస్స.

౩౪౭. పోరిసన్తి (చూళవ. అట్ఠ. ౨౮౪) పురిసప్పమాణం అభిరుహితుం వట్టతీతి అత్థో. ‘‘అనుజానామి, భిక్ఖవే, సతి కరణీయే పోరిసం రుక్ఖం అభిరుహితుం, ఆపదాసు యావదత్థ’’న్తి (చూళవ. ౨౮౪) హి వుత్తం.

౩౪౮. పరిస్సావనం (చూళవ. ౨౫౯; చూళవ. అట్ఠ. ౨౫౯) వినా అడ్ఢయోజనం గచ్ఛన్తస్స దుక్కటన్తి సమ్బన్ధో. ‘‘అద్ధానగమనసమయో నామ అడ్ఢయోజనం గచ్ఛిస్సామీతి భుఞ్జితబ్బ’’న్తి (పాచి. ౨౧౮) వుత్తం, తస్మా అడ్ఢయోజనమేవ అన్తిమం అద్ధానన్తి వేదితబ్బం. భిక్ఖునియా చ మాతుగామేన చ సంవిధానసిక్ఖాపదే ‘‘ఏకద్ధానమగ్గం పటిపజ్జేయ్య, అన్తమసో గామన్తరమ్పీ’’తి (పాచి. ౧౮౨, ౪౧౩) ఏవం విసేసేత్వా వుత్తత్తా ‘‘కుక్కుటసమ్పాతే గామే గామన్తరే గామన్తరే ఆపత్తి పాచిత్తియస్సా’’తి (పాచి. ౧౮౩, ౪౧౪) వుత్తం, న అద్ధానలక్ఖణేన. యది గామన్తరపరిచ్ఛేదేన అద్ధానం వుచ్చతి, గణభోజనసిక్ఖాపదేపి ‘‘అద్ధానగమనసమయో నామ గామన్తరమ్పి గచ్ఛిస్సామీతి భుఞ్జితబ్బ’’న్తి వదేయ్య, న చ వుత్తం. తస్మా ‘‘న భిక్ఖవే అపరిస్సావనకేన అద్ధానో పటిపజ్జితబ్బో. యో పటిపజ్జేయ్య, ఆపత్తి దుక్కటస్స. సచే న హోతి పరిస్సావనం వా ధమ్మకరణో వా, సఙ్ఘాటికణ్ణోపి అధిట్ఠాతబ్బో ఇమినా పరిస్సావేత్వా పివిస్సామీ’’తి వుత్తట్ఠానేపి అడ్ఢయోజనవసేనేవ అద్ధానపరిచ్ఛేదో వేదితబ్బో. అభయగిరివాసీనం పన ‘‘ద్విగావుతవసేన అద్ధానపరిచ్ఛేదో’’తి పాళియం ఏవ అత్థి. యాచమానస్సాతి యాచన్తస్స. ‘‘న చ భిక్ఖవే అద్ధానప్పటిపన్నేన భిక్ఖునా పరిస్సావనం యాచియమానేన న దాతబ్బం. యో న దదేయ్య, ఆపత్తి దుక్కటస్సా’’తి హి వుత్తం.

౩౪౯. అఞ్ఞత్ర ¶ ఆబాధప్పచ్చయా కణ్ణనాసాదికే సేసఙ్గే దుక్కటన్తి సమ్బన్ధో. ఆబాధే సతి అఙ్గులిఆదీని ఛిన్దితుం వట్టతి. అఙ్గజాతం వా బీజాని వా ఛిన్దితుం న వట్టతి ఏవ. అత్తఘాతనే ¶ చ దుక్కటన్తి సమ్బన్ధో. ‘‘న చ భిక్ఖవే అత్తానం ఘాతేతబ్బం. యో ఘాతేయ్య, ఆపత్తి దుక్కటస్సా’’తి హి వుత్తం.

౩౫౦. ‘‘న చ భిక్ఖవే పటిభానచిత్తం కారాపేతబ్బం ఇత్థిరూపకం పురిసరూపకం. యో కారాపేయ్య, ఆపత్తి దుక్కటస్స. అనుజానామి, భిక్ఖవే, మాలాకమ్మం లతాకమ్మం మకరదన్తకం పఞ్చపటిక’’న్తి (చూళవ. ౨౯౯) వుత్తత్తా ‘‘చిత్తపోత్థకరూపాని, న కరే న చ కారయే’’తి వుత్తం. భుఞ్జన్తన్తి (చూళవ. అట్ఠ. ౩౧౬) విప్పకతభోజనం. ‘‘న భిక్ఖవే విప్పకతభోజనో భిక్ఖు వుట్ఠాపేతబ్బో. యో వుట్ఠాపేయ్య, ఆపత్తి దుక్కటస్సా’’తి (చూళవ. ౩౧౬) హి వుత్తం.

౩౫౧. యానానీతి వయ్హం రథో సకటం సన్దమానికాదీని గిలానస్స అభిరుహితుం కప్పన్తి, సివికో చ కప్పతి. ఏవం సబ్బత్థ. ‘‘అనుజానామి, భిక్ఖవే, గిలానస్స యానం, పురిసయుత్తం హత్థవట్టకం, సివికం పాటఙ్కి’’న్తి (మహావ. ౨౫౩) హి వుత్తం.

౩౫౨. దవన్తి కేళిం. ‘‘న భిక్ఖవే బుద్ధం వా ధమ్మం వా సఙ్ఘం వా ఆరబ్భ దవో కాతబ్బో. యో కరేయ్య, ఆపత్తి దుక్కటస్సా’’తి (పాచి. ౬౨౭) హి వుత్తం. తస్మా ‘‘కిం బుద్ధో సిలకబుద్ధో, ఉదాహు పటిబుద్ధో’’తి వా ‘‘కిం ధమ్మో గోధమ్మో అజధమ్మో’’తి వా ‘‘కిం సఙ్ఘో అజసఙ్ఘో మిగసఙ్ఘో’’తి వా ఏవమాదినా నయేన యో దవం కరోతి, తస్స దుక్కటన్తి వేదితబ్బం. ‘‘తుమ్హాకం ¶ చీవరం దస్సామ, పత్తం దస్సామా’’తిఆదినా నయేన సామణేరం వా ఉపసమ్పన్నం వా అఞ్ఞస్స అన్తమసో దుస్సీలస్సాపి పరిసభూతం అత్తనో ఉపట్ఠాకకరణత్థం ఉపలాళనే దుక్కటన్తి అత్థో. ‘‘న భిక్ఖవే అఞ్ఞస్స పరిసా అపలాళేతబ్బా. యో అపలాళేయ్య, ఆపత్తి దుక్కటస్సా’’తి హి వుత్తం.

౩౫౩. కాయం (చూళవ. ౪౧౧) వా ఊరుం వా నిమిత్తం వా వివరిత్వా భిక్ఖునీనం న దస్సయేతి సమ్బన్ధో. కద్దముదకాదినా తా భిక్ఖునియో న సిఞ్చేయ్యాతి అత్థో. న కేవలం కద్దముదకాదికేనేవ, విప్పసన్నఉదకరజనకద్దమాదీసుపి యేన కేనచి ఓసిఞ్చన్తస్స దుక్కటమేవ.

౩౫౪. బాలన్తి ఏత్థ బాలో నామ యో ఓవాదం గహేత్వా పాతిమోక్ఖుద్దేసకస్స ఆరోచేత్వా పాటిపదే ¶ పచ్చాహరితబ్బన్తి న జానాతి. గిలానో నామ యో ఓవాదం గహేత్వా ఉపోసథగ్గం గన్త్వా ఆరోచేతుఞ్చ పచ్చాహరితుఞ్చ న సక్కోతి. గమియో నామ యో పటిదేసం గన్తుకామో.

‘‘న భిక్ఖవే ఓవాదో న గహేతబ్బో. యో న గణ్హేయ్య, ఆపత్తి దుక్కటస్సా’’తి (చూళవ. ౪౧౪) చ ‘‘అనుజానామి, భిక్ఖవే, ఠపేత్వా బాలం, ఠపేత్వా గిలానం, ఠపేత్వా గమికం, అవసేసేహి ఓవాదం గహేతు’’న్తి (చూళవ. ౪౧౪) చ ‘‘న భిక్ఖవే ఓవాదో న పచ్చాహరితబ్బో. యో న పచ్చాహరేయ్య, ఆపత్తి దుక్కటస్సా’’తి (పాచి. ౪౧౫) చ వుత్తత్తా భిక్ఖునీహి తేరసియం వా చాతుద్దసియం వా ఆగన్త్వా ‘‘అయం ఉపోసథో చాతుద్దసో’’తి వా ‘‘పన్నరసో’’తి వా ‘‘కదా అయ్య ఉపోసథో’’తి వా పుచ్ఛితే ‘‘చాతుద్దసో’’తి వా ‘‘పన్నరసో’’తి వా ‘‘స్వే భగిని ఉపోసథో’’తి ¶ వా ఆచిక్ఖితబ్బం. తాహి భిక్ఖునీహి ఉపోసథదివసే ఆగన్త్వా ‘‘భిక్ఖునిసఙ్ఘో అయ్య భిక్ఖుసఙ్ఘస్స పాదే వన్దతి, ఓవాదూపసఙ్కమనఞ్చ యాచతి, లభతు కిర అయ్య భిక్ఖునిసఙ్ఘో ఓవాదూపసఙ్కమన’’న్తి ఏవం యాచితబ్బం, తం వచనం పటిగ్గహేత్వా ఉపోసథగ్గే పాతిమోక్ఖుద్దేసకస్స ‘‘భిక్ఖునిసఙ్ఘో, భన్తే, భిక్ఖుసఙ్ఘస్స పాదే వన్దతి, ఓవాదూపసఙ్కమనఞ్చ యాచతి, లభతు కిర, భన్తే, భిక్ఖునిసఙ్ఘో ఓవాదూపసఙ్కమన’’న్తి ఆచిక్ఖితబ్బం. పాతిమోక్ఖుద్దేసకేనాపి సచే తత్థ భిక్ఖునోవాదకో అత్థి, ‘‘ఇత్థన్నామో భిక్ఖు భిక్ఖునోవాదకో సమ్మతో, తం భిక్ఖునిసఙ్ఘో ఉపసఙ్కమతూ’’తి వత్తబ్బం. సచే నత్థి, ‘‘కో ఆయస్మా ఉస్సహతి భిక్ఖునియో ఓవదితు’’న్తి పుచ్ఛిత్వా సచే అత్థి అట్ఠహఙ్గేహి సమన్నాగతో భిక్ఖు, తం తత్థేవ సమ్మన్నిత్వా వుత్తనయేనేవ ఓవాదప్పటిగ్గాహకస్స ఆరోచేతబ్బం. యది నత్థి కోచి భిక్ఖు భిక్ఖునోవాదకో సమ్మతో, ‘‘పాసాదికేన భిక్ఖునిసఙ్ఘో సమ్పాదేతూ’’తి వత్తబ్బం. తేన భిక్ఖునా ‘‘సాధూ’’తి సమ్పటిచ్ఛిత్వా పాటిపదే భిక్ఖునీనం ‘‘నత్థి కోచి భిక్ఖు భిక్ఖునోవాదకో సమ్మతో, పాసాదికేన భిక్ఖునిసఙ్ఘో సమ్పాదేతూ’’తి వత్తబ్బం. తాహిపి ‘‘సాధు అయ్యా’’తి సమ్పటిచ్ఛితబ్బం. ఇమినా నయేన గణపుగ్గలేసుపి వచనభేదో వేదితబ్బో.

౩౫౫. లోకాయతం (చూళవ. ౨౮౬; చూళవ. అట్ఠ. ౨౮౬) నామ వితణ్డసత్థం. ‘‘న భిక్ఖవే ఆసిత్తకూపధానే భుఞ్జితబ్బం. యో భుఞ్జేయ్య, ఆపత్తి దుక్కటస్సా’’తి (చూళవ. ౨౬౪) వుత్తత్తా ‘‘పేళాయపి న భుఞ్జేయ్యా’’తి వుత్తం.

౩౫౬. గిహిపారుతం ¶ న పారుపేయ్య, గిహినివాసనం న నివాసేయ్యాతి అత్థో. ‘‘న భిక్ఖవే గిహినివత్థం నివాసేతబ్బం హత్థిసోణ్డకం ¶ మచ్ఛవాళకం చతుకణ్ణకం తాలవణ్టకం సతవలికం. యో నివాసేయ్య, ఆపత్తి దుక్కటస్సా’’తి (చూళవ. ౨౮౦) హి వుత్తం. పరిమణ్డలతో అఞ్ఞథా పారుపనం, సబ్బమేతం గిహిపారుతం నామ. తం పన న పారుపేతబ్బన్తి అత్థో. సంవేల్లియన్తి ఏత్థ కచ్ఛం బన్ధిత్వా న నివాసేయ్యాతి అత్థో. దాయన్తి (చూళవ. ౨౮౩; చూళవ. అట్ఠ. ౨౮౩) అరఞ్ఞం. నాలిమ్పయేయ్యాతి సమ్బన్ధో.

౩౫౭. వడ్ఢిఞ్చ న పయోజయే, నోఞాతకే నప్పవారితే న యాచేతి అత్థో. అఞ్ఞస్సాతి ఏత్థ (చూళవ. ౪౨౦; చూళవ. అట్ఠ. ౪౨౦) ‘‘తుమ్హే పరిభుఞ్జథా’’తి నియమేత్వా దిన్నం సహధమ్మికానమ్పి దాతుం న వట్టతి. అగ్గం గహేత్వా వా కతిపాహం భుత్వా వా పున దదేయ్యాతి అత్థో.

౩౫౮. ఉద్దిస్స యాచనేతి ఏత్థ (పాచి. అట్ఠ. ౬౭౯) ‘‘అమ్హాకం విహారే ఇత్థన్నామేన ఇదఞ్చిదఞ్చ కత’’న్తి వా ‘‘కరిస్సన్తీ’’తి వా ఏవం ఉద్దిస్స రక్ఖం యాచనేతి అత్థో. ఞత్వాఞత్వా వాతి ఏవం ‘‘అమ్హేహి యాచియమానా ఇమేసం దణ్డేస్సన్తీ’’తి తేసం దణ్డినం ఞత్వా వా అఞత్వా వాతి అత్థో. తేహి పన దణ్డితే సో దణ్డో ఉద్దిస్స యాచన్తానం గీవావ భణ్డదేయ్యం హోతి ఏవాతి అత్థో. ‘‘ఇమినా చ ఇమినా చ ఇదఞ్చ ఇదఞ్చ కతం, ఏత్తకం దణ్డం గణ్హథా’’తి సయం దణ్డాపనే పన అస్స దణ్డస్స అగ్ఘభేదేన పారాజికథుల్లచ్చయదుక్కటా ఞేయ్యాతి అత్థో.

౩౫౯. అనత్థాయ అస్స చోరస్స భాసితేతి సమ్బన్ధో. రాజరాజమహామత్తాదీహి తస్స చోరస్స దణ్డం గణ్హన్తే అస్స భిక్ఖుస్స తత్తకం గీవాతి అత్థో.

౩౬౦. విఘాసం ¶ (పాచి. ౮౨౫-౮౨౬) వా ఉచ్చారం వా సఙ్కారం వా ముత్తం వా పాకారకుట్టానం బహి ఛడ్డేయ్య, దుక్కటన్తి అత్థో. వళఞ్జే నావలోకియాతి ఇమినావ అవళఞ్జనకాలే నావలోకేత్వా ఛడ్డేతుం వట్టతీతి దీపేతి. న కేవలం తత్థేవ, అథ ఖో హరితే వాపి వీహాదినాళికేరాదిరోపిమే ఛడ్డేన్తస్స దుక్కటమేవాతి అత్థో.

౩౬౧. ‘‘ఉపహారం కరోమా’’తి వుత్తేతి పుచ్ఛితేతి అధిప్పాయో.

౩౬౨. కీళత్థం (పాచి. ౯౭౯; పాచి. అట్ఠ. ౯౭౮) ¶ కతం రాజాగారం వా పోక్ఖరణిం వా ఉయ్యానం వా చిత్తాగారం వా ఆరామం వా దట్ఠుం గచ్ఛతో పదే పదే దుక్కటన్తి అత్థో.

౩౬౩. ఆసనేన (చూళవ. ౩౬౪) నవే న పటిబాహేయ్య, ఉణ్హే (మహావ. ౬౭, ౭౮, ౭౯; చూళవ. ౩౭౬, ౩౭౮, ౩౮౦, ౩౮౨) చీవరం న నిదహేయ్య. గురునాతి ఆచరియాదినా పణామితో ఖమాపేయ్యాతి సమ్బన్ధో.

౩౬౪. ఆపత్తీహి చ సత్తహీతి (వజిర. టీ. పాచిత్తియ ౨౬) సత్తహి ఆపత్తీహి భిక్ఖుం పరమ్ముఖా అక్కోసనేన చ ‘‘అస్సద్ధో అప్పసన్నో బీజభోజీ’’తిఆదినా అఞ్ఞేనేవ వా అక్కోసనేన చ దుక్కటన్తి అధిప్పాయో.

౩౬౫. సద్ధాదేయ్యం (మహావ. అట్ఠ. ౩౬౧) చీవరం వా పిణ్డపాతం వాతి అత్థో. ‘‘న భిక్ఖవే సద్ధాదేయ్యం వినిపాతేతబ్బం. యో వినిపాతేయ్య, ఆపత్తి ¶ దుక్కటస్సా’’తి (మహావ. ౩౬౧) హి వుత్తం. ‘‘అనుజానామి, భిక్ఖవే, మాతాపితూనం దాతు’’న్తి (మహావ. ౩౬౧) వుత్తత్తా ‘‘లబ్భం పితూన’’న్తి వుత్తం.

౩౬౬. వస్సంవుత్థో అఞ్ఞత్రాతి సమ్బన్ధో, అఞ్ఞస్మిం విహారేతి అత్థో. అఞ్ఞతోతి అఞ్ఞవిహారతో. ‘‘న భిక్ఖవే అఞ్ఞత్ర వస్సంవుత్థేన అఞ్ఞత్ర చీవరభాగో సాదితబ్బో. యో సాదియేయ్య, ఆపత్తి దుక్కటస్సా’’తి (మహావ. ౩౬౪) హి వుత్తం. తేసన్తి తస్మిం విహారే తం చీవరం భాజేత్వా గణ్హితుం యుత్తానం భిక్ఖూనం ధురనిక్ఖేపతో హోతి భణ్డగ్ఘేన కారియోతి అత్థో.

౩౬౭. సహ అన్తరేన ఉత్తరోతి సన్తరుత్తరో, గామం న పవిసేయ్యాతి అత్థో. ‘‘న భిక్ఖవే సన్తరుత్తరేన గామో పవిసితబ్బో. యో పవిసేయ్య, ఆపత్తి దుక్కటస్సా’’తి (మహావ. ౩౬౨) హి వుత్తం. కల్లో వాతి అగిలానో. సఉపాహనో గామం న పవిసేయ్యాతి సమ్బన్ధో. ‘‘న భిక్ఖవే చామరిబీజనీ ధారేతబ్బా. యో ధారేయ్య, ఆపత్తి దుక్కటస్సా’’తి (చూళవ. ౨౬౯), ‘‘అనుజానామి, భిక్ఖవే, తిస్సో బీజనియో వాకమయం ఉసీరమయం మోరపిఞ్ఛమయ’’న్తి (చూళవ. ౨౬౯) ¶ చ వుత్తత్తా ‘‘న ధారేయ్య చామరీమకసబీజని’’న్తి వుత్తం. మకసబీజనీ పన దన్తవిసాణదారుదణ్డకాపి వట్టతి.

౩౬౮. ఆరామతో బహీతి సమ్బన్ధో. ‘‘న భిక్ఖవే ఛత్తం ధారేతబ్బం. యో ధారేయ్య, ఆపత్తి దుక్కటస్సా’’తి, ‘‘అనుజానామి, భిక్ఖవే, గిలానస్స ఛత్త’’న్తి చ వుత్తత్తా అగిలానో ఆరామతో బహి న లభతి, చీవరగుత్తియాదిఅత్థాయ అగిలానోపి లభతీతి అత్థో.

౩౬౯. గాహేయ్య నుభతోకాజన్తి న గాహేయ్య ఉభతోకాజం. ఏకన్తరికకాజకన్తి ఏకతోకాజఞ్చ అన్తరకాజఞ్చ ¶ . సీసభారో చ ఖన్ధభారో చ కటిభారో చ సీసక్ఖన్ధకటిభారా. ‘‘న భిక్ఖవే ఉభతోకాజం హరితబ్బం. యో హరేయ్య, ఆపత్తి దుక్కటస్సా’’తి (చూళవ. ౨౮౧), ‘‘అనుజానామి, భిక్ఖవే, ఏకతోకాజం అన్తరకాజం సీసభారం ఖన్ధభారం కటిభారం ఓలమ్బక’’న్తి (చూళవ. ౨౮౧) చ వుత్తత్తా ఉభతోకాజమేవ న వట్టతి, సేసాని వట్టన్తీతి వేదితబ్బా.

౩౭౦. అనోకాసకతన్తి (మహావ. ౧౫౩) యో పఠమమేవ ‘‘కరోహి మే ఆవుసో ఓకాసం, అహం తం వత్తుకామో’’తి ఏవం అకతోకాసం ఆపత్తియా చోదేయ్య, తస్స దుక్కటం హోతీతి అత్థో. తథాతి దుక్కటమేవాతి అత్థో.

౩౭౧. పకతఙ్గులేన, న సుగతఙ్గులేనాతి అత్థో.

౩౭౨. మూగబ్బతాదిం (మహావ. ౨౦౯; మహావ. అట్ఠ. ౨౦౯) తిత్థియబ్బతం యది గణ్హేయ్య, దుక్కటన్తి అత్థో. ఆది-సద్దేన గోవతకుక్కురవతాదయో సఙ్గహితా. తథాతి (మహావ. ౩౦౩; మహావ. అట్ఠ. ౩౦౩) న్హాపితపుబ్బకో ఖురభణ్డం యది పరిహరేయ్య, దుక్కటమేవాతి అత్థో.

౩౭౩. యం కిఞ్చీతి (కఙ్ఖా. అట్ఠ. కుటికారసిక్ఖాపదవణ్ణనా) న్హాపితతుణ్ణకారకమ్మాది యం కిఞ్చి హత్థకమ్మన్తి అత్థో. తదనుసారతోతి హత్థకమ్మయాచనానుసారతోతి అత్థో. సచే ఏవం యాచతో హత్థకమ్మమూలమేవ దేతి, తం అఞ్ఞస్స దాపేత్వా ¶ కారేతుం వట్టతీతి అత్థో. నిక్కమ్మం పన హత్థకమ్మవసేన అయాచిత్వాపి ‘‘ఏహి ఇమం కరోహీ’’తి కారేతుం కప్పతీతి అత్థో. యం కిఞ్చిపరసన్తకన్తి యం కిఞ్చి దారుతిణాదికం అపరసన్తకం అపరిగ్గహితం ఆహరాపేతుం కప్పతీతి అధిప్పాయో.

౩౭౪. గిహీనన్తి ¶ గిహీనం సన్తకం. గోపకేతి రక్ఖకే. యత్తకం దేతి, తత్తకం గహేతుం కప్పతీతి అత్థో. యథాపరిచ్ఛేదన్తి ‘‘దివసే దివసే ఏత్తకం ఉచ్ఛునాళికేరం అమ్బపక్కం తుమ్హే ఖాదథా’’తి పరిచ్ఛిన్దిత్వా దిన్నమేవ తేసు దేన్తేసు లబ్భతీతి అత్థో.

౩౭౫. ద్విహాపజ్జేయ్యాతి ద్వీహి ఆపజ్జేయ్య. కతమేహి ద్వీహీతి చే, తే దస్సేతుం ‘‘కాయవాచాహీ’’తి వుత్తం, ‘‘ద్వీహాకారేహి ఆపత్తిం ఆపజ్జతి, కాయేన ఆపజ్జతి, వాచాయ ఆపజ్జతీ’’తి (పరి. ౩౨౨) హి వుత్తం. కాయవాచాహి ఆపత్తిం ఆపజ్జన్తో చ ఛహి ఆకారేహి ఆపత్తిం ఆపజ్జతి, తాని దస్సేతుం ‘‘అలజ్జిఞాణకుక్కుచ్చపకతత్తా’’తిఆదిమాహ. ఏత్థ (పరి. ౨౯౫) పన అకప్పియభావం జానన్తో ఏవ వీతిక్కమం కరోన్తో అలజ్జితాయ ఆపజ్జతి నామ. కప్పియాకప్పియం అజానిత్వా ఆపజ్జన్తో అఞ్ఞాణతాయ. కప్పియం ను ఖో, నో ను ఖో’’తి సంసయే ఉప్పన్నే తమభివితరిత్వా వీతిక్కమం కరోన్తో కుక్కుచ్చపకతత్తా ఆపజ్జతి. సహసేయ్యాదిం ఆపజ్జన్తో సతిప్లవా, సతిసమ్మోసాతి అత్థో. అచ్ఛమంసం ‘‘సూకరమంస’’న్తి వా సూకరమంసం ‘‘అచ్ఛమంస’’న్తి వా ఖాదన్తో అకప్పియే కప్పియసఞ్ఞితాయ చ కప్పియే అకప్పియసఞ్ఞితాయ చ ఆపజ్జతీతి వేదితబ్బో.

౩౭౬. అలజ్జితాయ వా అఞ్ఞాణతాయ వా ఆపత్తిం కాయవాచాహి ఛాదయేతి అత్థో. ఏకే వా ఏకస్మిం వా. లిఙ్గేతి లిఙ్గపరివత్తనతో. ఏవం చతుధా ఆపత్తివుట్ఠానం హోతీతి అత్థో. తిణవత్థారకసమథఅబ్భానాదీనం వసేన సఙ్ఘే ఆపత్తి వుట్ఠాతీతి వేదితబ్బం నిస్సజ్జనాదీసు గణే. ఏకస్స సన్తికే వుట్ఠానం పాకటమేవ. ‘‘యా ఆపత్తియో ¶ భిక్ఖూనం భిక్ఖునీహి అసాధారణా, తాహి ఆపత్తీహి అనాపత్తీ’’తి (పారా. ౬౯) వచనతో లిఙ్గపరివత్తనే ఆపత్తివుట్ఠానం ఞాతబ్బం.

౩౭౭. పచ్చయద్వయేతి చీవరే చ పిణ్డపాతే చ. న కేవలఞ్చ ఇమే ఏవ, నిమిత్తకమ్మమ్పి న లబ్భతేవ, గాథాబన్ధసుఖత్థం పన న వుత్తం. తత్థ నిమిత్తకమ్మం నామ యం కిఞ్చి ¶ పరేసం పచ్చయదానసంయోజనకం కాయవచీకమ్మం. ఖాదనీయం గహేత్వా గచ్ఛన్తే దిస్వా ‘‘కిం ఖాదనీయం లభిత్థా’’తిఆదినా నయేన తస్స పవత్తి వేదితబ్బా. పరికథా నామ యథా యథా తం లభతి, తథా తథా పరివత్తేత్వా కథనం. ‘‘ఏతరహి భిక్ఖూ పిణ్డపాతేన కిలమన్తీ’’తిఆదినా నయేన తస్స పవత్తి వేదితబ్బా. ఓభాసో నామ పచ్చయప్పటిసంయుత్తకథా. విఞ్ఞత్తి పన పాకటా ఏవ. తతియేతి సేనాసనే. సేనాసనే పన నిమిత్తోభాసపరికథా వట్టన్తి, విఞ్ఞత్తి ఏవ ఏకా న వట్టతి. తత్థ నిమిత్తకమ్మం నామ ఉపాసకే దిస్వా సేనాసనత్థం భూమిపరికమ్మకరణాది. ఓభాసో నామ ‘‘ఉపాసకా, తుమ్హే కుహిం వసథా’’తి ‘‘పాసాదే, భన్తే’’తి వుత్తే ‘‘కిం భిక్ఖూనం పాసాదో న వట్టతీ’’తిఆదికం వచనం. పరికథా నామ ‘‘భిక్ఖూనం సేనాసనం సమ్బాధ’’న్తి వచనం. సేసేతి గిలానపచ్చయే.

౩౭౮. న రుహతీతి న హోతి. అచ్చయే దానన్తి అచ్చయదానం. పఞ్చసు సహధమ్మికేసు యేన కేనచి కాలం కరోన్తేన ‘‘మమచ్చయేన మయ్హం పరిక్ఖారో ఉపజ్ఝాయస్స హోతు, ఆచరియస్స హోతు, అఞ్ఞస్స వా కస్సచి హోతూ’’తి వుత్తే తేసం న హోతి, తస్మా వుత్తం ‘‘న రుహతీ’’తి. సఙ్ఘస్సేవ చ తం హోతీతి యది భిక్ఖుసామణేరేహి ఏవం వుత్తం, తస్మిం మతేపి భిక్ఖుసఙ్ఘస్సేవ హోతి, భిక్ఖునిసిక్ఖమానసామణేరీహి ¶ చే వుత్తం, తస్మిం మతే భిక్ఖునిసఙ్ఘస్స తం హోతీతి అత్థో. గిహీనం పన రూహతీతి గిహీనం పన అచ్చయదానం ఏవ సబ్బేసం రుహతీతి వుత్తం హోతి.

౩౭౯. ఉపస్సయేతి భిక్ఖునివిహారే. దాయజ్జోతి తస్స పరిక్ఖారస్స దాయజ్జో. సేసేపీతి సచే భిక్ఖునిసిక్ఖమానసామణేరియో భిక్ఖువిహారే కాలం కరోన్తి, తాసం పరిక్ఖారానం భిక్ఖుసఙ్ఘోవ దాయజ్జోతి అత్థో.

౩౮౦. పురిమస్సేవాతి ఏత్థ ‘‘ఇమం పరిక్ఖారం నేత్వా అసుకస్స దేహీ’’తి దిన్నం పురిమస్సేవ హోతీతి అత్థో. ‘‘అసుకస్స దమ్మీ’’తి దిన్నం పన పచ్ఛిమస్సేవ హోతి పరిచ్చజిత్వా దిన్నత్తా. ఇమం విధిం ఞత్వావ విస్సాసగ్గాహం వా గణ్హేయ్య, మతకచీవరం వా అధిట్ఠేతి సమ్బన్ధో. మతకచీవరఅధిట్ఠానం నామ ఘణ్టిం పహరిత్వా కాలం ఘోసేత్వా థోకం ఆగమేత్వా సచే భిక్ఖూ ఆగచ్ఛన్తి, తేహి సద్ధిం భాజేతబ్బాని, నో చే ఆగచ్ఛన్తి, ‘‘మయ్హిమాని చీవరాని పాపుణన్తీ’’తి అధిట్ఠాతబ్బాని. ఏవం అధిట్ఠితే సబ్బాని తస్సేవ హోన్తి, ఠితికా పన న తిట్ఠతి. సచే ఏకేకం ఉద్ధరిత్వా ‘‘అయం పఠమభాగో మయ్హం పాపుణాతి, అయం దుతియభాగో’’తి ¶ ఏవం గణ్హాతి, గహితాని చ సుగహితాని హోన్తి, ఠితికా చ తిట్ఠతి. ఏవం పాపేత్వా గణ్హన్తేనాపి అధిట్ఠితమేవ హోతి.

౩౮౧. లోహభణ్డే పహరణిం ఠపేత్వా సబ్బం కప్పతి, దారుభణ్డే చ దారుజం పత్తఞ్చ పాదుకఞ్చ, పల్లఙ్కఞ్చ ఆసన్దిఞ్చ ఠపేత్వా సబ్బం కప్పతి, మత్తికామయే కతకఞ్చ కుమ్భకారికఞ్చ ఠపేత్వా సబ్బం కప్పతీతి అత్థో. ‘‘అనుజానామి, భిక్ఖవే, ఠపేత్వా పహరణిం సబ్బం లోహభణ్డం, ఠపేత్వా ఆసన్దిం పల్లఙ్కం దారుపత్తం దారుపాదుకం సబ్బం దారుభణ్డం, ఠపేత్వా కతకఞ్చ ¶ కుమ్భకారికఞ్చ సబ్బం మత్తికాభణ్డ’’న్తి (చూళవ. ౨౯౩) హి వుత్తం. ఏత్థ కతకన్తి పదుమకణ్ణికాకారేన కతమల్లకన్తి అధిప్పేతం. ధనియస్సేవ సబ్బమత్తికామయా కుటి కుమ్భకారికన్తి. పకిణ్ణకవినిచ్ఛయో.

పకిణ్ణకనిద్దేసవణ్ణనా నిట్ఠితా.

౪౨. దేసనానిద్దేసవణ్ణనా

౩౮౨. భిక్ఖుభావస్స (పారా. అట్ఠ. ౨.౧౯౮) యో చాగో, సా పారాజికదేసనాతి అత్థో. వుత్తఞ్హేతం ‘‘విసుద్ధాపేక్ఖోతి గిహి వా హోతుకామో ఉపాసకో వా హోతుకామో ఆరామికో వా హోతుకామో సామణేరో వా హోతుకామో’’తి (పారా. ౧౯౮). తస్మా గిహిభావాదికంయేవ పారాజికం ఆపన్నస్స విసుద్ధి నామ, అఞ్ఞతరస్స విసుద్ధి ఏవ నత్థి. ‘‘ఛాదేతి జానమాపన్నం, పరివసేయ్య తావతా’’తిఆదినా నయేన హేట్ఠా వుత్తవిధిం సన్ధాయ ‘‘యథావుత్తేన వుట్ఠాన’’న్తి వుత్తం.

౩౮౩. ఇదాని వత్తబ్బతం సన్ధాయ ‘‘ఏవ’’న్తి వుత్తం.

౩౮౪. పటిదేసేమీతి ఆరోచేమి. ఏతాని అహం ఏతానాహం.

౩౮౬. (క) యం ¶ సఙ్ఘో గిలానస్స తిచీవరేన విప్పవాససమ్ముతిం దేతి, తం అఞ్ఞత్రాతి అత్థో.

(ఖ) అకాలచీవరం (పారా. ౫౦౦) ¶ నామ ‘‘అనత్థతే కథినే ఏకాదసమాసే ఉప్పన్నం, అత్థతే కథినే సత్తమాసే ఉప్పన్నం, కాలేపి ఆదిస్స దిన్నం, ఏతం అకాలచీవరం నామా’’తి.

(గ) పురాణచీవరం (పారా. ౫౦౫) నామ ‘‘సకిం నివత్థమ్పి సకిం పారుతమ్పీ’’తి వుత్తం. అఞ్ఞాతికా నామ మాతితో వా పితితో వా యావ సత్తమా కులపరివట్టా అసమ్బన్ధా. నిసీదనపచ్చత్థరణధోవాపనే దుక్కటం.

(ఘ) అఞ్ఞత్ర పారివత్తకాతి (పారా. ౫౧౨) ఏత్థ హరీతకీఖణ్డమ్పి వట్టతి. చీవరం నామ ఇధ వికప్పనూపగపచ్ఛిమతో పట్ఠాయ అధిప్పేతం.

(ఙ) అఞ్ఞత్ర సమయాతి (పారా. ౫౧౯) ఏత్థ ‘‘అచ్ఛిన్నచీవరో వా హోతి భిక్ఖు నట్ఠచీవరో వా’’తి ఏవం వుత్తం సమయన్తి అత్థో.

(చ) ‘‘సన్తరుత్తరపరమం తేన భిక్ఖునా తతో చీవరం సాదితబ్బ’’న్తి (పారా. ౫౨౪) వుత్తత్తా ‘‘తతుత్తరీ’’తి వుత్తం. ఏత్థ పన ‘‘సచే తీణి నట్ఠాని హోన్తి, ద్వే సాదితబ్బాని. ద్వే నట్ఠాని, ఏకం సాదితబ్బం, ఏకం నట్ఠం, న కిఞ్చి సాదితబ్బ’’న్తి (పారా. ౫౨౪) వుత్తం.

(ఛ-జ) ‘‘కీదిసేన తే (పారా. ౫౨౯), భన్తే, చీవరేన అత్థో, కీదిసం తే చీవరం చేతాపేమీ’’తి ఏవం అప్పవారితోతి అత్థో. వికప్పన్తి విసిట్ఠకప్పం అధికవిధానం ఆపన్నం. ఇధ పురిమం ఏకస్స, దుతియం బహూనం వసేన వుత్తం, ఏత్తకం నానత్తం.

(ఝ) అతిరేకతిక్ఖత్తున్తి ఏత్థ కేనచి యం కిఞ్చి అకప్పియవత్థుం ఆనేత్వా ‘‘ఇదం ఖో మే, భన్తే, ఆయస్మన్తం ఉద్దిస్స చీవరచేతాపన్నం ఆభతం, పటిగ్గణ్హతు ఆయస్మా చీవరచేతాపన్న’’న్తి వుత్తే ‘‘న ఖో మయం, ఆవుసో, చీవరచేతాపన్నం పటిగ్గణ్హామ, చీవరఞ్చ ఖో మయం పటిగ్గణ్హామ కాలేన కప్పియ’’న్తి వత్తబ్బం. ఏవం వుత్తే సచే సో ‘‘అత్థి కోచి కప్పియకారకో’’తి ¶ ¶ వదతి, చీవరత్థికేన ఠపేత్వా పఞ్చ సహధమ్మికే యో కోచి ఉద్దిసితబ్బో ‘‘ఏసో ఖో, ఆవుసో, భిక్ఖూనం వేయ్యావచ్చకరో’’తి, ఏత్తకమేవ వత్తబ్బం. ఏవం వుత్తే సచే దాయకో తస్స హత్థే అకప్పియవత్థుం దత్వా ‘‘ఏసో అయ్యస్స చీవరం చేతాపేత్వా దస్సతీ’’తి వత్వా గచ్ఛతి, తం ఉపసఙ్కమిత్వా ద్వత్తిక్ఖత్తుం చోదేతబ్బో సారేతబ్బో ‘‘అత్థో మే, ఆవుసో, చీవరేనా’’తి, ఏత్తకమేవ వత్తబ్బం, ‘‘దేహి మే చీవర’’న్తిఆదినా న వత్తబ్బం. ఏవం తిక్ఖత్తుం చోదనాయ తం చీవరం లభతి, ఇచ్చేతం కుసలం. నో చే లభతి, ఛక్ఖత్తుపరమం తుణ్హీభూతేన ఠాతబ్బం, న ఆసనే నిసీదితబ్బం, న ఆమిసం పటిగ్గహేతబ్బం, న ధమ్మో భాసితబ్బో. ‘‘కిం కారణా ఆగతోసీ’’తి వుత్తే ‘‘జానాహి, ఆవుసో’’తి ఏత్తకమేవ వత్తబ్బం. సచే నిసజ్జాదీని కరోతి, ఠానం భఞ్జతి. వత్తభేదదుక్కటఞ్చ ఆపజ్జతీతి వదన్తి. ఏవం పన అప్పటిపజ్జిత్వా అతిరేకతిక్ఖత్తుం చోదనాయ అతిరేకఛక్ఖత్తుం ఠానేన సచే నిప్ఫాదేతి, నిస్సగ్గియన్తి అత్థో.

(ఞ) సన్థతం (పారా. ౫౪౪) నామ సన్థరిత్వా కతం హోతి అవాయిమం. ఏకకోసియంసునాపి చే మిస్సేత్వా కరోతి, నిస్సగ్గియం.

(ట) సుద్ధకాళకానన్తి (పారా. ౫౪౭-౫౪౯) అఞ్ఞేహి అమిస్సితానన్తి అత్థో. ‘‘కాళకం నామ ద్వే కాళకాని జాతికాళకం వా రజనకాళకం వా’’తి వుత్తం.

(ఠ) అనాదియిత్వా…పే… తులన్తి (పారా. ౫౫౪) ఏత్థ పన యత్తకేహి ఏళకలోమేహి కత్తుకామో హోతి, తేసు ద్వే కోట్ఠాసా కాళకానం, ఏకో ఓదాతానం, ఏకో గోచరియానం ఆదాతబ్బోతి వినిచ్ఛయో. ఏకస్సాపి కాళకలోమస్స అతిరేకభాగే సతి నిస్సగ్గియమేవ.

(డ) ఊనకఛబ్బస్సానీతి ¶ (పారా. ౫౬౨) ఛబ్బస్సతో ఓరభాగే.

(ఢ) నిసీదనసన్థతం (పారా. ౫౬౭) పన కారాపేన్తేన పురాణసన్థతస్స ఏకపస్సతో వట్టం వా చతురస్సం వా ఛిన్దిత్వా గహితట్ఠానం యథా విదత్థిమత్తం హోతి, ఏవం గహేత్వా ఏకదేసం వా సన్థరితబ్బం, విజటేత్వా వా సన్థరితబ్బం.

(త) న ¶ కేవలం ధోవాపనే (పారా. ౫౭౮) ఏవ నిస్సగ్గియం, రజనేపి నిస్సగ్గియమేవ.

(ద) రూపియపటిగ్గహణస్సేవ (పారా. ౫౮౯) పటిక్ఖిత్తత్తా పటిగ్గహితపరివత్తనే దోసం అపస్సన్తా కతాకతాదివసేన అనేకవిధం జాతరూపపరివత్తనం కరోన్తి, తం సన్ధాయ ‘‘నానప్పకారక’’న్తి వుత్తం.

౩౮౭-౯. ఆపత్తిం దేసేత్వా పచ్ఛా కత్తబ్బం దస్సేతుం ‘‘అథా’’తి వుత్తం. గిహిం వదేతి సచే తత్థ ఆగచ్ఛతి ఆరామికో వా ఉపాసకో వా, తం వదేయ్యాతి అత్థో. ఏవం వుత్తో సో ‘‘ఇమినా కిం ఆహరామీ’’తి చే వదేయ్యాతి అత్థో. అవత్వామన్తి ‘‘ఇమం వా ఇమం వా ఆహరా’’తి అవత్వాతి అత్థో. వదేతి ‘‘కప్పియం ఆచిక్ఖితబ్బ’’న్తి (పారా. ౫౮౪, ౫౮౯) వచనతో ‘‘పబ్బజితానం సప్పి వా తేలం వా మధు వా ఫాణితం వా వట్టతీ’’తి ఏవం ఆచిక్ఖితబ్బం, ‘‘ఇమం నామ ఆహరా’’తి న వత్తబ్బమేవ. ద్వేపేతేతి ద్వేపి ఏతే రూపియపటిగ్గాహకఞ్చ రూపియసబ్యోహారికఞ్చాతి అత్థో. అఞ్ఞేనాతి అన్తమసో ఆరామికేనాపి లద్ధభాగో న కప్పతి ఏవ.

౩౯౦. అన్తమసో (పారా. అట్ఠ. ౨.౫౮౩-౪) తన్నిబ్బత్తా రుక్ఖచ్ఛాయాపి న కప్పతీతి. నిస్సట్ఠం పటిలద్ధమ్పీతి ఏత్థ యథా రూపియసంవోహారం కత్వా లద్ధవత్థుతో ¶ ఆభతం న కప్పతి, తథా కోసియమిస్సకసన్థతాదిత్తయమ్పి న కప్పతి. న కేవలం తస్సేవ, అఞ్ఞేసమ్పి న కప్పతేవ ‘‘అఞ్ఞేన కతం పటిలభిత్వా పరిభుఞ్జతి, ఆపత్తి దుక్కటస్సా’’తి (పారా. ౫౪౫, ౫౫౦, ౫౫౫) వుత్తత్తా.

౩౯౧. ఏవం నో చే లభేథ, సో ఆరామికాదికో ‘‘ఇమం ఛడ్డేహీ’’తి సంసియో వత్తబ్బోతి అత్థో. ఏవమ్పి నో చే లభేయ్య, సమ్మతో భిక్ఖు ఛడ్డేయ్యాతి అత్థో.

౩౯౨. పటిగ్గహితరూపియఞ్చ పరివత్తితరూపియఞ్చ సన్ధాయ ‘‘ఏతానీ’’తి వుత్తం. దుతియపత్తో నామ ‘‘ఊనపఞ్చబన్ధనేన పత్తేన అఞ్ఞం నవం పత్తం చేతాపేయ్య, నిస్సగ్గియ’’న్తి (పారా. ౬౧౨) వుత్తపత్తో. సో చ ఏతాని చ సఙ్ఘే నిస్సట్ఠుం లబ్భరేతి సమ్బన్ధో. ‘‘సఙ్ఘమజ్ఝే నిస్సజ్జితబ్బం, భిక్ఖుపరిసాయ నిస్సజ్జితబ్బ’’న్తి (పారా. ౫౮౪, ౫౮౯) చ వుత్తత్తా న గణపుగ్గలానం ¶ నిస్సజ్జితుం వట్టతి. సేసాని పన తీణి చీవరాదివత్థూని ‘‘నిస్సజ్జితబ్బం సఙ్ఘస్స వా గణస్స వా పుగ్గలస్స వా’’తి వుత్తత్తా (పారా. ౪౬౩) సఙ్ఘాదీనం నిస్సజ్జితుం వట్టతి. భాసన్తరేనపీతి పాళియా వత్తుం అసక్కోన్తేన దమిళభాసాదీసు అఞ్ఞతరాయపి నిస్సజ్జితుం వట్టతీతి అత్థో.

౩౯౩. (క-గ) నానప్పకారకం నామ ‘‘చీవరపిణ్డపాతసేనాసనగిలానపచ్చయభేసజ్జపరిక్ఖారా, ‘‘అన్తమసో చుణ్ణపిణ్డోపి దన్తకట్ఠమ్పి దసికసుత్తమ్పీ’’తి (పారా. ౫౯౫) పాళియం వుత్తం. చేతాపితోతి (పారా. ౬౧౩) యాచిత్వా గహితో.

౩౯౪. సమ్మన్నిత్వాన పత్తగాహకం సఙ్ఘస్స పత్తన్తన్తి (పారా. ౬౧౪; కఙ్ఖా. అట్ఠ. ఊనపఞ్చబద్ధనసిక్ఖాపదవణ్ణనా) య అన్తిమం పత్తం, తం తస్స దాపయేతి అత్థో.

౩౯౫. (ఖ) పరిదహితం ¶ నిస్సగ్గియన్తి ఏత్థ (పారా. ౬౨౬-౬౨౮; పారా. అట్ఠ. ౨.౬౨౮) పన ఠత్వా వస్సికసాటికాయ పరియేసనక్ఖేత్తం కరణక్ఖేత్తం నివాసనక్ఖేత్తం అధిట్ఠానక్ఖేత్తన్తి చతుబ్బిధం ఖేత్తఞ్చ కుచ్ఛిసమయో పిట్ఠిసమయోతి దువిధో సమయో చ వేదితబ్బో. కథం? గిమ్హానమాసేసు పచ్ఛిమమాసస్స పురిమో అడ్ఢమాసో పరియేసనక్ఖేత్తం, పచ్ఛిమో కరణక్ఖేత్తఞ్చ నివాసనక్ఖేత్తఞ్చ, పరియేసితుమ్పి వట్టతి, అధిట్ఠాతుం పన న వట్టతి. వస్సికా పన చత్తారో మాసా పరియేసనాదీనం చతున్నమ్పి ఖేత్తం. ఏతే ఏవ పఞ్చ మాసా కుచ్ఛిసమయో నామ. ఇతరే సత్త మాసా పిట్ఠిసమయో, తత్థ సతుప్పాదకరణం న వట్టతి.

(గ) అచ్ఛిన్నన్తి ఏత్థ ‘‘యో పన మమ పత్తచీవరాదీని వహన్తో మయా సద్ధిం చరిస్సతీ’’తి సఞ్ఞాయ చీవరం దత్వా పున సకసఞ్ఞాయ ఏవ అత్తనో వేయ్యావచ్చం అకరోన్తం దిస్వా అచ్ఛిన్దతి, సో ఇమం ఆపత్తిం ఆపజ్జతి. కేవలం పరిచ్చజిత్వా దిన్నం గహేతుమేవ న లభతి.

(ఘ) సుత్తం విఞ్ఞాపేత్వాతి ఏత్థ చీవరకారసమయాదీసు చీవరసిబ్బనాదీనమత్థాయ సుత్తం విఞ్ఞాపేత్వాతి అత్థో. అఞ్ఞథా సుత్తం విఞ్ఞాపేతుమేవ న వట్టతి. విఞ్ఞత్తియా ఏవ లద్ధతన్తవాయేహీతి ¶ అత్థో. సుత్తతన్తవాయానం అకప్పియభావే సతి దీఘతో విదత్థిమత్తే, తిరియన్తతో హత్థమత్తే వీతే నిస్సగ్గియం, ఏకతో అకప్పియపక్ఖే దుక్కటం.

(ఙ) వికప్పం ఆపన్నన్తి (పారా. ౬౪౩) ‘‘ఇదం ఖో, ఆవుసో, చీవరం మం ఉద్దిస్స వియ్యతి, ఆయతఞ్చ కరోథ విత్థతఞ్చా’’తిఆదినా అధికం విధానం ఆపన్నన్తి అత్థో.

(చ) అచ్చేకచీవరం (పారా. ౬౪౯-౬౫౦) నామ సేనాయ గన్తుకామాదీహి దిన్నం.

(ఛ) అతిరేకఛారత్తన్తి (పారా. ౬౫౪-౬౫౫) ¶ ఛదివసతో అతిరేకం. ‘‘అత్థతకథినానం వో, భిక్ఖవే, పఞ్చ కప్పిస్సన్తి, అనామన్తచారో అసమాదానచారో గణభోజనం యావదత్థచీవరం యో చ తత్థ చీవరుప్పాదో, సో నేసం భవిస్సతీ’’తి (మహావ. ౩౦౬) వుత్తఆనిసంసేసు చీవరమాసే అసమాదానచారం ఠపేత్వా సేసానిసంసా లబ్భన్తి. యది అసమాదానచారో లబ్భేయ్య, పావేయ్యకా భిక్ఖూ వస్సంవుత్థా ఓకపుణ్ణేహి చీవరేహి న భగవన్తం ఉపసఙ్కమేయ్యుం, యస్మా తం న లభన్తి, తస్మా చీవరమాసేపి తిచీవరం ఆదాయ ఏవ భగవన్తం ఉపసఙ్కమింసు. తస్మా వేదితబ్బం అసమాదానచారపరిహారం అత్థతకథినా ఏవ లభన్తి, న ఇతరేతి వదన్తి.

౩౯౭. (ఖ) ‘‘అహం, భన్తే, ఏకం పాటిదేసనీయాపత్తిం, ద్వే, సమ్బహులా పాటిదేసనీయాపత్తియో ఆపజ్జి’’న్తి ఇమం పన యేసు పోత్థకేసు లిఖితం, తం అభయగిరివాసీనం ఖుద్దసిక్ఖావసేన దస్సితం కిర. తత్థ ‘‘అహం, ఆయస్మా, సమ్బహులా పాటిదేసనీయా ఆపత్తియో ఆపన్నో, తాయో పటిదేసేమి. అహం, ఆయస్మా, ఏకం పాటిదేసనీయం ఆపత్తిం ఆపన్నో, తం పటిదేసేమీ’’తి హి వుత్తం. అమ్హాకం పన ఏవం దేసనావిధానం నత్థి. ‘‘గారయ్హం, ఆవుసో, ధమ్మం ఆపజ్జిం అసప్పాయం పాటిదేసనీయం, తం పటిదేసేమీ’’తి (పాచి. ౫౫౩) వుత్తం. సమన్తపాసాదికాయం (పాచి. ౫౫౩) ‘‘గారయ్హం ఆవుసో’తిఆది పటిదేసేతబ్బాకారదస్సన’’న్తి వుత్తం. కఙ్ఖావితరణియమ్పి (కఙ్ఖా. అట్ఠ. పఠమపాటిదేసనీయసిక్ఖాపదవణ్ణనా) ‘‘తస్సా దేసేతబ్బాకారో గారయ్హం ఆవుసో’తిఆదినా నయేన సిక్ఖాపదే దస్సితోయేవా’’తి వుత్తత్తా పాఠే ఆగతనయేనేవ దేసనావిధానం వేదితబ్బం. సచే ద్వే హోన్తి, ‘‘గారయ్హే, ఆవుసో, ద్వే ధమ్మే ఆపజ్జిం అసప్పాయే పాటిదేసనీయే, తే పటిదేసేమీ’’తి, ‘‘పస్సథ, భన్తే, తే ధమ్మే’’తి ¶ చ ‘‘గారయ్హే ¶ , ఆవుసో, సమ్బహులే ధమ్మే ఆపజ్జిం అసప్పాయే పాటిదేసనీయే, తే పటిదేసేమీ’’తి, ‘‘పస్సథ, భన్తే, తే ధమ్మే’’తి చ ఏవం యథానురూపం దేసనావిధానం వేదితబ్బం. సేసం వుత్తప్పకారమేవాతి.

౩౯౮. అదేసనాగామినియన్తి (పరి. ౪౨౪ ఆదయో; పరి. అట్ఠ. ౪౨౫) పారాజికఞ్చ సఙ్ఘాదిసేసఞ్చ న దేసయేతి అత్థో. అనాపత్తిఞ్చాతి అనాపత్తిం ఏవ ‘‘ఆపత్తి’’న్తి న దేసయే. లహుకాపత్తిమ్పి పుబ్బే దేసితం పున న దేసయేతి సమ్బన్ధో, నానాసంవాసనిస్సీమట్ఠితానం సన్తికే న దేసయేతి అత్థో. చతుపఞ్చహీతి ఏత్థ సమానవస్సికపవారణాయం వియ చతూహి వా పఞ్చహి వా ఏకతో హుత్వా ఏకస్స సన్తికే న దేసయేతి అత్థో. ద్విన్నం వా తిణ్ణం వా వట్టతి. కథం దేసేతబ్బన్తి చే? ఏకస్స సన్తికే తీహిపి ఏకతో నిసీదిత్వా ‘‘అహం, భన్తే, ఏకం పాచిత్తియాపత్తిం ఆపజ్జిం, తం తుమ్హమూలే పటిదేసేమీ’’తి ఏవం అత్తనా ఆపన్నఆపత్తివసేన వుత్తే తేన ‘‘పస్ససి, ఆవుసో, తం ఆపత్తి’’న్తి ఏవం తిక్ఖత్తుం వుత్తే ‘‘ఆమ, భన్తే, పస్సామీ’’తి వా ‘‘ఆమావుసో పస్సామీ’’తి వా వుత్తే పున తేన ‘‘ఆయతిం సంవరేయ్యాథా’’తి వా ‘‘సంవరేయ్యాసీ’’తి వా వుత్తే ‘‘సాధు సుట్ఠు సంవరిస్సామీ’’తి వత్తబ్బం, ఏవం దేసేతబ్బం. మనసాతి వచీభేదం అకత్వా కేవలం చిత్తేనేవ న దేసయేతి అత్థో. అపకతత్తానన్తి అన్తిమవత్థుం అజ్ఝాపన్నస్స వా ఉక్ఖిత్తకస్స వా ఉపోసథో పవారణా వా ఠపితా హోన్తి, తస్స సన్తికే న దేసయేతి అత్థో. నానేకాతి నానాపత్తియో ‘‘ఏకా’’తి వత్వా న దేసయేతి అత్థో. ఏకా పన ‘‘సమ్బహులా’’తి దేసితా హోతీతి. దేసనావినిచ్ఛయో.

దేసనానిద్దేసవణ్ణనా నిట్ఠితా.

౪౩. ఛన్దదాననిద్దేసవణ్ణనా

౩౯౯. కమ్మప్పత్తే ¶ సఙ్ఘే సమాగతేతి సమ్బన్ధో. ఏతేన సఙ్ఘే అసమాగతే ఛన్దదానం న రుహతీతి దీపితం హోతీతి వదన్తి. ఏత్థాయం విచారణా – పఞ్చభిక్ఖుకే విహారే ఏకస్స ఛన్దపారిసుద్ధిం ¶ ఆహరిత్వా సేసానం ఉపోసథాదికరణం అనుఞ్ఞాతం పాళియం (పరి. ౪౯౬-౪౯౭) అట్ఠకథాయఞ్చ (పరి. అట్ఠ. ౪౮౭-౪౮౮). తేసు ఏకో ఛన్దదాయకో, ఏకో ఛన్దహారకో, తే ముఞ్చిత్వా న ఏత్థ సన్నిపతితో సఙ్ఘో తిణ్ణం సమూహభావతో, తస్మా అసమాగతేపి దాతుం వట్టతి. ఆరోచేన్తేన పన సమాగతే ఏవ ఆరోచేతబ్బం. ఇధాపి ‘‘హరేయ్యా’’తి వుత్తం, న ‘‘దేసేయ్యా’’తి. తత్థ ఛన్దహారకేన సద్ధిం కమ్మప్పత్తానం సన్నిపాతో వేదితబ్బో.

౪౦౦. ఇదాని ఛన్దదానవిధిం దస్సేతుం ‘‘ఏకం భిక్ఖు’’న్తిఆదిమాహ (కఙ్ఖా. అట్ఠ. నిదానవణ్ణనా).

౪౦౧. (క) ‘‘ఛన్దం దమ్మీ’’తి ఏత్తకమేవ అలం, ‘‘హర, ఆరోచేహీ’’తి ఇమేహి కింపయోజనన్తి చే? వుచ్చతే – ‘‘అనుజానామి, భిక్ఖవే, తదహుపోసథే పారిసుద్ధిం దేన్తేన ఛన్దమ్పిదాతుం, సన్తి సఙ్ఘస్స కరణీయ’’న్తి (మహావ. ౧౬౫) వుత్తత్తా భగవతో ఆణం కరోన్తేన ‘‘ఛన్దం దమ్మీ’’తి వుత్తం. ‘‘ఛన్దహారకో చే, భిక్ఖవే, దిన్నే ఛన్దే అన్తరామగ్గే పక్కమతి, అనాహటోవ హోతి ఛన్దో’’తి (మహావ. ౧౬౫) వుత్తత్తా ఛన్దహారకస్స అఞ్ఞస్స అపక్కమనత్థాయ పారిసుద్ధిం దేన్తేన ‘‘ఇదం కరోహి ఏవా’’తి ఆణాపేన్తేన ‘‘ఛన్దం మే హరా’’తి వుత్తం. ‘‘ఛన్దహారకో చే, భిక్ఖవే, దిన్నే ఛన్దే సఙ్ఘప్పత్తో సఞ్చిచ్చ నారోచేతి, ఆహటో హోతి ఛన్దో, ఛన్దహారకస్స ఆపత్తి దుక్కటస్సా’’తి (మహావ. ౧౬౫) వుత్తత్తా ‘‘యదిత్వం సఞ్చిచ్చ నారోచేస్ససి, ఆపత్తిం ఆపజ్జిస్ససి ¶ , ఆరోచేహి ఏవా’’తి తస్స ఆచిక్ఖన్తో ‘‘ఆరోచేహీ’’తి ఆహాతి ఏవమేత్థ ఇమేసం పదానం సప్పయోజనతా వేదితబ్బా. ఏవం పారిసుద్ధిదానేపీతి.

౪౦౨. సేసకమ్మన్తి యది సఙ్ఘో ఉపోసథగ్గే అఞ్ఞం అపలోకనాదికమ్మం కరోతి, తం కమ్మం విబాధతి, వికోపేతీతి అత్థో.

౪౦౩. ద్వయన్తి ఉపోసథఞ్చ సేసకమ్మఞ్చాతి అత్థో. నత్తనోతి అత్తనో ఉపోసథం న సమ్పాదేతి.

౪౦౫. ‘‘ఏకంసం ¶ ఉత్తరాసఙ్గం కరిత్వా ఉక్కుటికం నిసీదిత్వా’’తిఆదికం (మహావ. ౨౧౩) సబ్బూపచారం కత్వానాతి అత్థో.

౪౦౬. ‘‘ఇత్థన్నామేన పవారణా దిన్నా’’తి ఆరోచేత్వా.

౪౦౮. పటిజానేయ్య నాహటాతి (మహావ. ౧౬౪-౧౬౫, ౨౧౩) పాఠే న ఆహటాతి నాహటా, ఆహటా న హోతీతి అత్థో. తథా హేయ్యాతి విబ్భమనాదీని కరేయ్యాతి అత్థో.

౪౦౯. సుత్తో వా నారోచయేయ్య, ఆహటా హోతీతి సమ్బన్ధో. అనాపత్తివాతి అనాపత్తి ఏవ. ఛన్దదానవినిచ్ఛయో.

ఛన్దదాననిద్దేసవణ్ణనా నిట్ఠితా.

౪౪. ఉపోసథనిద్దేసవణ్ణనా

౪౧౧. సుత్తుద్దేసో సఙ్ఘస్సేవ. సేసానన్తి ద్విన్నం తిణ్ణం వా.

౪౧౨. పుబ్బకరణే ¶ పుబ్బకిచ్చే, పత్తకల్లే సమానితేతి సబ్బపఠమం కత్తబ్బం పుబ్బకరణం. తదనన్తరం కత్తబ్బం పుబ్బకిచ్చం నామ. ఏత్థ –

‘‘సమ్మజ్జనీ పదీపో చ, ఉదకం ఆసనేన చ;

ఉపోసథస్స ఏతాని, పుబ్బకరణన్తి వుచ్చతి.

‘‘ఛన్దపారిసుద్ధిఉతుక్ఖానం, భిక్ఖుగణనా చ ఓవాదో;

ఉపోసథస్స ఏతాని, పుబ్బకిచ్చన్తి వుచ్చతీ’’తి –. (మహావ. అట్ఠ. ౧౬౮);

ఏవం ¶ అట్ఠకథాయం వుత్తనయేన పుబ్బకరణఞ్చ పుబ్బకిచ్చఞ్చ వేదితబ్బం.

‘‘ఉపోసథో యావతికా చ భిక్ఖూ కమ్మప్పత్తా,

సభాగాపత్తియో చ న విజ్జన్తి;

వజ్జనీయా చ పుగ్గలా తస్మిం న హోన్తి,

పత్తకల్లన్తి వుచ్చతీ’’తి –. (మహావ. అట్ఠ. ౧౬౮);

వుత్తవసేన పత్తకల్లే సమానితే, పజ్జితేతి అత్థో. ‘‘పఞ్చిమే, భిక్ఖవే, పాతిమోక్ఖుద్దేసా. నిదానం ఉద్దిసిత్వా అవసేసం సుతేన సావేతబ్బం, అయం పఠమో పాతిమోక్ఖుద్దేసో. నిదానం ఉద్దిసిత్వా చత్తారి పారాజికాని ఉద్దిసిత్వా అవసేసం సుతేన సావేతబ్బం, అయం దుతియో పాతిమోక్ఖుద్దేసో. నిదానం ఉద్దిసిత్వా చత్తారి పారాజికాని ఉద్దిసిత్వా తేరస సఙ్ఘాదిసేసే ఉద్దిసిత్వా అవసేసం సుతేన సావేతబ్బం, అయం తతియో పాతిమోక్ఖుద్దేసో. నిదానం ఉద్దిసిత్వా చత్తారి పారాజికాని ఉద్దిసిత్వా తేరస సఙ్ఘాదిసేసే ఉద్దిసిత్వా ద్వే అనియతే ఉద్దిసిత్వా అవసేసం సుతేన సావేతబ్బం, అయం చతుత్థో పాతిమోక్ఖుద్దేసో. విత్థారేనేవ పఞ్చమో. ఇమే ఖో భిక్ఖవే పఞ్చ పాతిమోక్ఖుద్దేసా’’తి (మహావ. ౧౫౦) వుత్తత్తా సో సుత్తుద్దేసో పఞ్చధా విభావితోతి అత్థో.

౪౧౩. వినాన్తరాయన్తి (మహావ. ౧౫౦) ¶ రాజన్తరాయాదిదసవిధం అన్తరాయం వినా సఙ్ఖేపేనుద్దేసో వినివారితో పటిక్ఖిత్తోతి అత్థో. థేరోవాతి సఙ్ఘత్థేరోవ. ఏత్థాతి పఞ్చసు ఉద్దేసేసు. ‘‘ద్వీసు వా తీసు వా విసదేసు థేరోవ ఇస్సరో’’తి అట్ఠకథాయం వుత్తత్తా అవత్తన్తేపి అన్తరాయే సంఖిత్తేన ఉద్దిసితుం వట్టతీతి అధిప్పాయో. కత్థ వుత్తన్తి చే? ‘‘యో తత్థ భిక్ఖు బ్యత్తో పటిబలో, తస్సాధేయ్య’’న్తి (మహావ. ౧౫౫) వుత్తపాళియా అట్ఠకథాయం ‘‘యో తత్థ భిక్ఖు బ్యత్తో పటిబలోతి ఏత్థ కిఞ్చాపి దహరస్సాపి బ్యత్తస్స పాతిమోక్ఖో అనుఞ్ఞాతో, అథ ఖో ఏత్థ అయమధిప్పాయో – సచే సఙ్ఘత్థేరస్స పఞ్చ వా చత్తారో వా తయో వా పాతిమోక్ఖుద్దేసా నాగచ్ఛన్తి, ద్వే పన అఖణ్డా సువిసదా వాచుగ్గతా హోన్తి, థేరాయత్తోవ పాతిమోక్ఖో. సచే పన ఏత్తకమ్పి విసదం కాతుం న సక్కోతి, బ్యత్తస్స భిక్ఖునో ఆయత్తోవ హోతీ’’తి అత్థో వుత్తో. పాళియమ్పి వుత్తమేవ ‘‘తేహి, భిక్ఖవే, భిక్ఖూహి ఏకో భిక్ఖు సామన్తా ¶ ఆవాసా సజ్జుకం పాహేతబ్బో ‘గచ్ఛ, ఆవుసో, సంఖిత్తేన వా విత్థారేన వా పాతిమోక్ఖం పరియాపుణిత్వా ఆగచ్ఛా’’’తి (మహావ. ౧౬౩).

౪౧౪. ఉద్దిసన్తే వాతి (మహావ. ౧౭౨) పాతిమోక్ఖే ఉద్దిసియమానే సమా వా థోకతరా వా యది ఆగచ్ఛేయ్యుం, ఉద్దిట్ఠం సుఉద్దిట్ఠం, తేహి సద్ధిం నిసీదిత్వా అవసేసకం సోతబ్బన్తి అత్థో.

౪౧౫. ఉద్దిట్ఠమత్తే (మహావ. ౧౭౨) వా సకలాయ వా ఏకచ్చాయ వా పరిసాయ వుట్ఠితాయ సమా వా థోకతరా వా యది ఆగచ్ఛేయ్యున్తి సమ్బన్ధో. పారిసుద్ధిన్తి పారిసుద్ధిఉపోసథం. కరేయ్యేసన్తి కరేయ్య ఏసం, ఏతేసం సన్తికేతి అత్థో. బహుకాథ చేతి అథ బహుకా చే, పున ఆగతా బహుకా చేతి అత్థో ¶ ,. ‘‘ఉద్దిస్సమానే, ఉద్దిట్ఠమత్తే ఏకచ్చాయ వుట్ఠితాయ సకలాయ వుట్ఠితాయా’’తి (మహావ. ౧౭౨) ఆగతేసు సబ్బవికప్పేసు పుబ్బకిచ్చం కత్వా పున ఆదితో పట్ఠాయ పాతిమోక్ఖం ఉద్దిసేతి అత్థో.

౪౧౬. ఇతరానన్తి ఆగన్తుకానం. సచేతరోతి సచే చాతుద్దసికోతి అత్థో. సమానేతరేనువత్తన్తూతి సమా వా ఊనా వా ఇతరే ఆగన్తుకా పురిమానం ఆవాసికానం అనువత్తన్తూతి అత్థో. సచేధికాతి ఆగన్తుకా సచే అధికా, పురిమా ఆవాసికా అనువత్తన్తూతి అత్థో. సేసేప్యయం నయోతి ‘‘ఆగన్తుకానం పన్నరసో హోతి, ఆవాసికానం చాతుద్దసో’’తి ఇతరేపి సమథోకా ఆగన్తుకా ఆవాసికానం అనువత్తన్తూతిఆదినా నయేన వినిచ్ఛయో వేదితబ్బోతి అత్థో.

౪౧౭. మూలట్ఠాతి ఆవాసికా. సమథోకానం ఆగన్తుకానం. సామగ్గిం దేన్తు కామతోతి యది ఇచ్ఛన్తి, దేన్తూతి అత్థో.

౪౧౮. నో చే దేన్తి, ఆగన్తుకేహి బహి గన్త్వాన ఉపోసథో కాతబ్బోతి అత్థో. అనిచ్ఛాయ సామగ్గీ దేయ్యాతి సమ్బన్ధో.

౪౧౯. ‘‘న భిక్ఖవే పాతిమోక్ఖుద్దేసకేన సఞ్చిచ్చ న సావేతబ్బం. యో న సావేయ్య, ఆపత్తి ¶ దుక్కటస్సా’’తివుత్తత్తా (మహావ. ౧౫౪) ‘‘సావేయ్య సుత్త’’న్తి వుత్తం. ‘‘అనుజానామి, భిక్ఖవే, పాతిమోక్ఖుద్దేసకేన వాయమితుం కథం సావేయ్యన్తి, వాయమన్తస్స అనాపత్తీ’’తి (మహావ. ౧౫౪) వుత్తత్తా ‘‘సఞ్చిచ్చ అస్సావేన్తస్స దుక్కట’’న్తి వుత్తం.

౪౨౦. తథాతి ¶ దుక్కటన్తి అత్థో. కల్లోతి అగిలానో. పేసితోతి ఆణత్తో. ‘‘న భిక్ఖవే థేరేన ఆణత్తేన అగిలానేన న సమ్మజ్జితబ్బం. యో న సమ్మజ్జేయ్య, ఆపత్తి దుక్కటస్సా’’తిఆది (మహావ. ౧౫౯) వుత్తం.

౪౨౧-౩. ఇదాని పారిసుద్ధిఉపోసథం దస్సేతుం ‘‘సమ్మజ్జిత్వా’’తిఆది వుత్తం. అఞ్జలిం (మహావ. ౧౬౮) పగ్గయ్హాతి సమ్బన్ధో. తేతి అవసేసా ద్వే ఏవం సముదీరియా వత్తబ్బాతి అత్థో. ఏకంసం ఉత్తరాసఙ్గాదికరణవసేన సమత్తపుబ్బారమ్భేన తే ద్వే భిక్ఖూ నవేన ఏవమీరియా వత్తబ్బాతి అత్థో.

౪౨౪-౫. ఇదాని ద్వీహి కత్తబ్బం దస్సేతుం ‘‘ద్వీసు థేరేనా’’తి వుత్తం.

౪౨౬. ఏత్తావతా ‘‘అనుజానామి, భిక్ఖవే, చతున్నం పాతిమోక్ఖం ఉద్దిసితు’’న్తి (మహావ. ౧౬౮) చ ‘‘అనుజానామి, భిక్ఖవే, తిణ్ణం పారిసుద్ధిఉపోసథం కాతు’’న్తి (మహావ. ౧౬౮) చ ‘‘అనుజానామి, భిక్ఖవే, ద్విన్నం పారిసుద్ధిఉపోసథం కాతు’’న్తి (మహావ. ౧౬౮) చ వుత్తం సఙ్ఘుపోసథఞ్చ పారిసుద్ధిఉపోసథఞ్చ దస్సేత్వా ఇదాని యత్థ ఏకో భిక్ఖు విహరతి, తస్స అనుఞ్ఞాతం అధిట్ఠానుపోసథం దస్సేతుం ‘‘పుబ్బకిచ్చ’’న్తిఆదిమాహ. ఏత్థ చ పుబ్బకిచ్చం నామ సమ్మజ్జనాదికంయేవ.

౪౨౭. సఙ్ఘుపోసథపారిసుద్ధిఉపోసథఅధిట్ఠానఉపోసథానం వసేన తం తం ఉపోసథం యది కయిరున్తి సమ్బన్ధో.

౪౨౮. వగ్గే (మహావ. ౧౭౩) చ సమగ్గే చ ‘‘వగ్గో’’తి సఞ్ఞినో చ ‘‘వగ్గో ను ఖో, సమగ్గో ను ఖో’’తి ఏవం విమతిస్స చ దుక్కటం, ‘‘నస్సన్తేతే వినస్సన్తేతే, కో తేహి అత్థో’’తి ¶ ఏవం ¶ అనాగతానం భిక్ఖూనం అత్థిభావం ఞత్వా భేదాధిప్పాయేన ఉపోసథం కరోతో థుల్లచ్చయం హోతీతి అత్థో. తదుభయేపి ‘‘సమగ్గో’’తి సఞ్ఞినో అనాపత్తి.

౪౨౯-౪౩౦. సేససహధమ్మికా నామ భిక్ఖుం ఠపేత్వా అవసేసా చత్తారో. అభబ్బస్సాతి ఏత్థ పణ్డకథేయ్యసంవాసక తిత్థియపక్కన్తక తిరచ్ఛానగత మాతుఘాతక పితుఘాతక అరహన్తఘాతక భిక్ఖునిదూసక సఙ్ఘభేదక లోహితుప్పాదకఉభతోబ్యఞ్జనకా అభబ్బా గహితా. ఏత్థ పన నాగమాణవకాదయో తిరచ్ఛానగతపక్ఖికాతి వేదితబ్బా. ఏతేసం నిసిన్నపరిసాయఞ్చ పాతిమోక్ఖం న ఉద్దిసేతి సమ్బన్ధో.

తథాతి యో పన సఙ్ఘో సభాగాపత్తికో, సోపి న ఉద్దిసే, పరివుత్థేన ఛన్దేనపి న ఉద్దిసేతి అత్థో. ఏత్థ పన చతుబ్బిధం పారివాసియం పరిసపారివాసియం రత్తిపారివాసియం ఛన్దపారివాసియం అజ్ఝాసయపారివాసియన్తి.

ఏత్థ పన భిక్ఖూ కేనచిదేవ కరణీయేన సన్నిపతితా మేఘాదీహి ఉపద్దుతా ‘‘అనోకాసా మయం, అఞ్ఞత్ర గచ్ఛామా’’తి ఛన్దం అవిస్సజ్జేత్వావ ఉట్ఠహన్తి. ఇదం పరిసపారివాసియం. కిఞ్చాపి పరిసపారివాసియం, ఛన్దస్స పన అవిస్సట్ఠత్తా కమ్మం కాతుం వట్టతి.

పునపి భిక్ఖూనం ‘‘ఉపోసథాదీని కరిస్సామా’’తి రత్తిం సన్నిపతిత్వా ధమ్మం సుణన్తానంయేవ అరుణో ఉగ్గచ్ఛతి. సచే ‘‘చాతుద్దసికం కరిస్సామా’’తి నిసిన్నా, ‘‘పన్నరసో’’తి కాతుం వట్టతి. సచే పన్నరసికం కాతుం నిసిన్నా, పాటిపదే అనుపోసథే ఉపోసథం కాతుం న వట్టతి, అఞ్ఞం పన సఙ్ఘకిచ్చం కాతుం వట్టతి. ఇదం రత్తిపారివాసియం నామ.

పున ¶ భిక్ఖూ ‘‘యంకిఞ్చిదేవ అబ్భానాదికమ్మం కరిస్సామా’’తి సన్నిపతితా హోన్తి, తత్రేకో నక్ఖత్తపాఠకో ఏవం వదతి ‘‘అజ్జ నక్ఖత్తం దారుణ’’న్తి, తే తస్స వచనేన ఛన్దం విస్సజ్జేత్వా తత్థేవ నిసిన్నా హోన్తి. అథఞ్ఞో ఆగన్త్వా ‘‘కిం నక్ఖత్తేన, కరోథా’’తి వదతి. ఇదం ఛన్దపారివాసియఞ్చేవ అజ్ఝాసయపారివాసియఞ్చ. తస్మిం పారివాసియే పున ఛన్దపారిసుద్ధిం అనానేత్వా కమ్మం కాతుం న వట్టతి. ఇదం సన్ధాయ ‘‘ఛన్దేన పరివుత్థేనా’’తి వుత్తం.

౪౩౧. ఆపన్నమాపత్తిం (మహావ. ౧౬౯; మహావ. అట్ఠ. ౧౬౯) ¶ అదేసయిత్వాన వా ‘‘అహం, ఆవుసో, ఇత్థన్నామాయ ఆపత్తియా వేమతికో, యదా నిబ్బేమతికో భవిస్సామి, తం ఆపత్తిం పటికరిస్సామీ’’తి వత్వా విమతిం అనావికత్వాన వా ‘‘న చ భిక్ఖవే అనుపోసథే ఉపోసథో కాతబ్బో అఞ్ఞత్ర సఙ్ఘసామగ్గియా’’తి (మహావ. ౧౮౩) వుత్తత్తా అనుపోసథేపి వా కాతుం న చ కప్పతీతి అత్థో.

౪౩౨. ‘‘న చ భిక్ఖవే తదహుపోసథే సభిక్ఖుకా ఆవాసా అభిక్ఖుకో ఆవాసో వా అనావాసో వా గన్తబ్బో అఞ్ఞత్ర సఙ్ఘేన అఞ్ఞత్ర అన్తరాయా’’తి (మహావ. ౧౮౧) వుత్తత్తా ‘‘అట్ఠితోపోసథావాసా’’తి (మహావ. అట్ఠ. ౧౮౧) వుత్తం. న వజే న గచ్ఛే. అధిట్ఠాతుం సీమమేవ వాతి సచే విహారే ఉపోసథం కరోన్తి, ఉపోసథాధిట్ఠానత్థం సీమాపి నదీపి న గన్తబ్బా. సచే పనేత్థ కోచి భిక్ఖు హోతి, తస్స సన్తికం గన్తుం వట్టతి. విస్సట్ఠఉపోసథాపి ఆవాసా గన్తుం వట్టతి, ఏవం గతో అధిట్ఠాతుమ్పి లభతీతి. ఉపోసథవినిచ్ఛయో.

ఉపోసథనిద్దేసవణ్ణనా నిట్ఠితా.

౪౫. పవారణానిద్దేసవణ్ణనా

౪౩౩. ‘‘అనుజానామి ¶ , భిక్ఖవే, పఞ్చన్నం సఙ్ఘే పవారేతు’’న్తి (మహావ. ౨౧౫) వుత్తత్తా ‘‘సేసా సఙ్ఘప్పవారణా’’తి (మహావ. ౨౧౫ ఆదయో) వుత్తా.

౪౩౪. అజ్జ పవారణాతి ఏత్థ (మహావ. ౨౧౫ ఆదయో) పన చాతుద్దసికాయ పవారణాయ ‘‘అజ్జ పవారణా చాతుద్దసీ’’తి పుబ్బకిచ్చం కాతబ్బం, పన్నరసియం ‘‘అజ్జ పవారణా పన్నరసీ’’తి.

౪౩౭. థేరేసు ఉక్కుటికం నిసజ్జ పవారేన్తేసు సయం పన నవో యావ పవారేతి, తావ ఉక్కుటికోవ అచ్ఛతూతి అత్థో. ‘‘న భిక్ఖవే థేరేసు ఉక్కుటికం నిసిన్నేసు పవారయమానేసు ఆసనేసు ¶ అచ్ఛితబ్బం. యో అచ్ఛేయ్య, ఆపత్తి దుక్కటస్స. అనుజానామి, భిక్ఖవే, తదమన్తరా ఉక్కుటికం నిసీదితుం, యావ పవారేతి, పవారేత్వా ఆసనే నిసీదితు’’న్తి (మహావ. ౨౧౧) హి వుత్తం.

౪౪౦-౨. ఏవం తేవాచికప్పవారణం దస్సేత్వా ఇదాని ద్వేవాచికఏకవాచికసమానవస్సికప్పవారణాసు కత్తబ్బం దస్సేతుం ‘‘దానేనా’’తిఆదిమాహ. తత్థ దానేనాతి దానేన వా. ధమ్మసాకచ్ఛాతి ఇమినా ధమ్మకథాసుత్తసఙ్గాయనావినయవినిచ్ఛయాదయో గహితా. దానేన వా ధమ్మసాకచ్ఛాయ వా కలహేన వా రత్తియా ఖేపితభావతో తేవాచికాయ ఓకాసే అసతి దసవిధే వా అన్తరాయే అనురూపతో ఉత్తిం ఠపేత్వా పవారేయ్యాతి సమ్బన్ధో.

ఇదాని యథానురూపతో ఞత్తి ఠపితా, తం దస్సేతుం ‘‘సుణాతు మే’’తిఆదిమాహ. యథాఠపితఞత్తియాతి ఏత్థ సబ్బసఙ్గాహికాచేఞత్తిఠపితా, తేవాచికద్వేవాచికఏకవాచికానం వసేన పవారేతబ్బం, సమానవస్సికప్పవారణావ ఏకా న వట్టతి. సచే ‘‘సఙ్ఘో తేవాచికం పవారేయ్యా’’తి ఠపితా, తేవాచికా ¶ ఏవ వట్టతి, ద్వేవాచికాదయో న వట్టన్తి. ‘‘ద్వేవాచికం పవారేయ్యా’’తి వుత్తే ద్వేవాచికఞ్చ తేవాచికఞ్చ వట్టతి, ఏకవాచికసమానవస్సికా న వట్టన్తి. ‘‘ఏకవాచికం పవారేయ్యా’’తి వుత్తే పన సమానవస్సికం ఠపేత్వా సేసా వట్టన్తి. ‘‘సమానవస్సిక’’న్తి పన వుత్తే సబ్బం వట్టతీతి. ఆదికే చేత్థ ఆహరేతి ఏత్థ పవారణాయపి పుబ్బే ఉపోసథే వుత్తే ‘‘యది సమా ఆగచ్ఛేయ్యు’’న్తిఆదికే వారే ఆహరేతి అత్థో.

౪౪౩. ఇదాని వత్తబ్బం సన్ధాయ ‘‘ఏవ’’న్తి వుత్తం. తివగ్గో చ చతువగ్గో చ తిచతువగ్గో.

౪౫౦. ‘‘న భిక్ఖవే సాపత్తికేన పవారేతబ్బం. యో పవారేయ్య, ఆపత్తి దుక్కటస్సా’’తి (మహావ. ౨౩౫) వుత్తత్తా సాపత్తికేనపి వేమతికేనపి పవారియమానే ఆపత్తిం సరన్తేనపి ఉపోసథే వుత్తనయేన పటిపజ్జితబ్బం. ‘‘వగ్గే సమగ్గే వగ్గోతి-సఞ్ఞినో విమతిస్స వా’’తిఆదిగాథాతో పట్ఠాయ యావ ‘‘అన్తరాయం వ సఙ్ఘం వా-ధిట్ఠాతుం సీమమేవ వా’’తి అవసానగాథా, తావ సేసా ఉపోసథే వుత్తా గాథాయోతి అధిప్పేతా.

౪౫౧. పవారితే ¶ చాతి (మహావ. ౨౧౩ ఆదయో) పఠమపవారణాయ సఙ్ఘమ్హి పవారితేతి అధిప్పాయో. ఏత్థ అవుత్థోతి పచ్ఛిమికాయ ఉపగతో అపరినిట్ఠితత్తా ‘‘అవుత్థో’’తి వుచ్చతి.

౪౫౨. చాతుమాసినీతి కత్తికపుణ్ణమీ. ఏత్థ వుత్థవస్సా నామ పచ్ఛిమికాయ ఉపగతా. పవారణావినిచ్ఛయో.

పవారణానిద్దేసవణ్ణనా నిట్ఠితా.

౪౬. సంవరనిద్దేసవణ్ణనా

౪౫౩. చక్ఖుసోతాదిభేదేహీతి (దీ. ని. ౧.౨౧౩, ౪౫౪; మ. ని. ౧.౪౧౧; అ. ని. ౪.౧౯౮; ధ. స. ౧౩౫౨-౧౩౫౪; మహాని. ౧౯౬) ¶ చక్ఖుసోతఘానజివ్హాకాయమనసఙ్ఖాతేహి ఛహి ఇన్ద్రియేహీతి అత్థో. రూపసద్దాదిగోచరేతి రూపసద్దగన్ధరసఫోట్ఠబ్బధమ్మసఙ్ఖాతేసు ఛసు గోచరేసూతి అత్థో. ఏత్థ పన హత్థపాదహసితకథితవిలోకితాదిభేదం సుభాకారం గహేత్వా అయోనిసో మనసి కరోన్తస్స అభిజ్ఝా ఉప్పజ్జతి. ‘‘అనత్థం మే అచరి, చరతి, చరిస్సతీ’’తిఆదినా (పరి. అట్ఠ. ౩౨౯) నయేన పటిఘనిమిత్తం గహేత్వా అయోనిసో మనసి కరోన్తస్స బ్యాపాదో ఉప్పజ్జతి. ఏత్థ పన ఇత్థిపురిసనిమిత్తం వా సుభనిమిత్తాదికం కిలేసవత్థుభూతం నిమిత్తం అగ్గణ్హిత్వా దిట్ఠే దిట్ఠమత్తాదినా పటిపజ్జిత్వా అసుభనిమిత్తే యోనిసో మనసికారం బహులీకరోన్తస్స అభిజ్ఝాయ పహానం హోతి. ‘‘అనత్థం మే అచరి, తం కుతేత్థ లబ్భా’’తిఆదినా వా మేత్తాభావనాదివసేన వా యోనిసో మనసి కరోన్తస్స బ్యాపాదప్పహానం హోతి. ఏవమిదం సఙ్ఖేపతో రూపాదీసు కిలేసానుబన్ధనిమిత్తాదిగ్గాహపరివజ్జనలక్ఖణం ఇన్ద్రియసంవరసీలన్తి వేదితబ్బం.

౪౫౪.

నిగ్గణ్హేయ్యాతి నివారేయ్య;

‘‘యాని సోతాని లోకస్మిం; (అజితాతి భగవా,)

సతి తేసం నివారణం;

సోతానం సంవరం బ్రూమి;

పఞ్ఞాయేతే పిధియ్యరే’’తి –. (సు. ని. ౧౦౪౧);

వుత్తత్తా ¶ ‘‘సతిమా సమ్పజానో వా’’తి వుత్తం. ఏత్థ పన చతుబ్బిధం సమ్పజఞ్ఞం సాత్థకసప్పాయగోచరఅసమ్మోహవసేన. సంవరవినిచ్ఛయో.

సంవరనిద్దేసవణ్ణనా నిట్ఠితా.

౪౭. సుద్ధినిద్దేసవణ్ణనా

౪౫౫. దేసనా ¶ సంవరో ఏట్ఠి, పచ్చవేక్ఖణ భేదతోతి (పారా. అట్ఠ. ౨.౫౮౫; విసుద్ధి. ౧.౧౯) దేసనాసుద్ధి సంవరసుద్ధి పరియేట్ఠిసుద్ధి పచ్చవేక్ఖణసుద్ధీతి ఏవం చతుబ్బిధా సుద్ధీతి అత్థో. ఇదాని తాహి సుద్ధీహి విసుజ్ఝనకే దస్సేతుం ‘‘పాతిమోక్ఖసంవరసమ్మత’’న్తిఆదిమాహ.

౪౫౬. ‘‘పున ఏవం న కరిస్స’’న్తి చిత్తాధిట్ఠానసంవరా యస్మా సుజ్ఝతి ఇన్ద్రియసంవరో, తస్మా ఇన్ద్రియసంవరో ‘‘సంవరసుద్ధీ’’తి వుత్తోతి సమ్బన్ధో.

౪౫౭. పహాయానేసనన్తి అనేసనం పహాయ ధమ్మేన ఉప్పాదేన్తస్స పచ్చయేతి పాఠసేసో.

౪౫౮. ‘‘పటిసఙ్ఖా యోనిసో చీవరం పటిసేవామి…పే… ఉప్పన్నానం వేయ్యాబాధికానం…పే… పరమతాయా’’తి (మ. ని. ౧.౨౩; అ. ని. ౬.౫౮) చ ఏవం చతూసుపి పచ్చయేసు యథావుత్తపచ్చవేక్ఖణసుజ్ఝనాతి అత్థో. ఏత్థ పన దువిధం పచ్చవేక్ఖణం పటిలాభకాలే చ పరిభోగకాలే చ. పటిలాభకాలే హి ధాతువసేన వా పటిక్కూలవసేన వా పచ్చవేక్ఖిత్వా ఠపితచీవరాదీని తతో ఉత్తరి పరిభుఞ్జన్తస్స అనవజ్జోవ పరిభోగో, పరిభోగకాలేపి. సుద్ధివినిచ్ఛయో.

సుద్ధినిద్దేసవణ్ణనా నిట్ఠితా.

౪౮. సన్తోసనిద్దేసవణ్ణనా

౪౫౯. ‘‘చత్తారిమాని ¶ , భిక్ఖవే, అప్పాని చేవ సులభాని చ, తాని చ అనవజ్జాని. కతమాని చత్తారి? పంసుకూలం, భిక్ఖవే, చీవరానం అప్పఞ్చ సులభఞ్చ, తఞ్చ అనవజ్జం. పిణ్డియాలోపో, భిక్ఖవే, భోజనానం అప్పఞ్చ సులభఞ్చ, తఞ్చ అనవజ్జం. రుక్ఖమూలం ¶ , భిక్ఖవే, సేనాసనానం అప్పఞ్చ సులభఞ్చ, తఞ్చ అనవజ్జం. పూతిముత్తభేసజ్జం, భిక్ఖవే, భేసజ్జానం అప్పఞ్చ సులభఞ్చ, తఞ్చ అనవజ్జం. ఇమాని ఖో, భిక్ఖవే, చత్తారి అప్పాని చేవ సులభాని చ, తాని చ అనవజ్జానీ’’తి (అ. ని. ౪.౨౭; ఇతివు. ౧౦౧) వచనతో ‘‘అప్పేనా’’తిఆది వుత్తం.

సన్తుట్ఠోతి ఏత్థ యథాలాభయథాబలయథాసారుప్పసన్తోసానం వసేన ఏకేకస్మిం పచ్చయే తయో తయో కత్వా చతూసు పచ్చయేసు ద్వాదస సన్తోసా హోన్తి. మత్తఞ్ఞూతి ఏత్థ (మ. ని. అట్ఠ. ౧.౪౨౨; సం. ని. అట్ఠ. ౩.౪.౨౩౯; అ. ని. అట్ఠ. ౨.౩.౧౬; ఇతివు. అట్ఠ. ౨౮; ధ. స. అట్ఠ. ౧౨౪-౧౩౪) చత్తారో మత్తా పరియేసనమత్తా పటిగ్గహణమత్తా పరిభోగమత్తా విస్సజ్జనమత్తాతి. ఇతరీతరేన యాపేన్తో సుభరో నామ. సన్తోసవినిచ్ఛయో.

సన్తోసనిద్దేసవణ్ణనా నిట్ఠితా.

౪౯. చతురారక్ఖనిద్దేసవణ్ణనా

౪౬౧-౨. అసుభన్తి అసుభభావనా. ఇమే చత్తారో చతురారక్ఖా నామాతి అధిప్పాయో. ఇదాని తే దస్సేతుం ‘‘ఆరకత్తాదినా’’తిఆదిమాహ. ఆరకత్తాదినాతి ఏత్థ ఆరకత్తా, అరీనం అరానఞ్చ హతత్తా, పచ్చయాదీనం అరహత్తా, పాపకరణే రహాభావాతి ఇమేహి తావ చతూహి కారణేహి సో భగవా అరహన్తి అనుస్సరితబ్బోతి అత్థో. వుత్తఞ్హేతం –

‘‘ఆరకత్తా ¶ హతత్తా చ, కిలేసారీన సో ముని;

హతసంసారచక్కారో, పచ్చయాదీన చారహో;

న రహో కరోతి పాపాని, అరహం తేన వుచ్చతీ’’తి. (పారా. అట్ఠ. ౧.౧; విసుద్ధి. ౧.౧౩౦);

భగవా ¶ పన సబ్బకిలేసేహి సువిదూరవిదూరే ఠితో మగ్గేన సవాసనకిలేసానం హతత్తా, తస్మా ‘‘ఆరకత్తా అరహ’’న్తి వుత్తో. వుత్తఞ్హేతం –

‘‘సో తతో ఆరకా నామ;

యస్స యేనాసమఙ్గితా;

అసమఙ్గీ చ దోసేహి,

నాథో తేనారహం మతో’’తి. (విసుద్ధి. ౧.౧౨౫);

భగవతా పన సబ్బకిలేసారయో హతా, తస్మా ‘‘అరీనం హతత్తాపి అరహ’’న్తి వుత్తో. వుత్తఞ్హేతం –

‘‘యస్మా రాగాదిసఙ్ఖాతా, సబ్బేపి అరయో హతా;

పఞ్ఞాసత్థేన నాథేన, తస్మాపి అరహం మతో’’తి. (విసుద్ధి. ౧.౧౨౬);

యం పనేతం అవిజ్జాభవతణ్హామయనాభిపుఞ్ఞాభిసఙ్ఖారఅపుఞ్ఞాభిసఙ్ఖారఆనేఞ్జాభిసఙ్ఖారారం జరామరణనేమి ‘‘ఆసవసముదయా అవిజ్జాసముదయో’’తి (మ. ని. ౧.౧౦౩) వచనతో ఆసవసముదయమయేన అక్ఖేన విజ్ఝిత్వా తిభవరథే యోజితం అనాదికాలప్పవత్తం సంసారచక్కం, తస్స భగవతో బోధిరుక్ఖమూలే సమ్మప్పధానవీరియపాదేహి చతుపారిసుద్ధిసీలపథవియం పతిట్ఠాయ సద్ధాహత్థేన కమ్మక్ఖయకరఞాణఫరసుం గహేత్వా సబ్బే అరా హతా. తస్మా ‘‘అరానం హతత్తా అరహ’’న్తి వుత్తో. వుత్తఞ్హేతం –

‘‘అరా సంసారచక్కస్స, హతా ఞాణాసినా యతో;

లోకనాథేన తేనేస, అరహన్తి పవుచ్చతీ’’తి. (విసుద్ధి. ౧.౧౨౮);

అగ్గదక్ఖిణేయ్యత్తా ¶ చీవరాదీనం పచ్చయానం ఉత్తమపూజాయ చ యుత్తో భగవా, తస్మా ‘‘పచ్చయాదీనం అరహత్తా చ అరహ’’న్తి వుచ్చతి. వుత్తఞ్హేతం –

‘‘పూజావిసేసం ¶ సహ పచ్చయేహి,

యస్మా అయం అరహతి లోకనాథో;

అత్థానురూపం అరహన్తి లోకే,

తస్మా జినో అరహతి నామమేత’’న్తి. (విసుద్ధి. ౧.౧౨౯);

యథా లోకే కేచి పణ్డితమానినో అసిలోకభయేన రహో పాపాని కరోన్తి, తథా భగవా కదాచిపి న కరోతి, తస్మా ‘‘పాపకరణే రహాభావా చ అరహ’’న్తి వుచ్చతి. వుత్తఞ్హేతం –

‘‘యస్మా నత్థి రహో నామ, పాపకమ్మేసు తాదినో;

రహాభావేన తేనేస, అరహం ఇతి విస్సుతో’’తి. (విసుద్ధి. ౧.౧౩౦) –

ఏవం ఆరకత్తాదినా అరహన్తి భావేతబ్బం.

సమ్మా సామఞ్చ సబ్బధమ్మానం బుద్ధత్తా పన సమ్మాసమ్బుద్ధో. సమ్మాతి ఞాయేనేవ, అభిఞ్ఞేయ్యే ధమ్మే అభిఞ్ఞేయ్యతో పరిఞ్ఞేయ్యే ధమ్మే పరిఞ్ఞేయ్యతో పహాతబ్బే ధమ్మే పహాతబ్బతో సచ్ఛికాతబ్బే ధమ్మే సచ్ఛికాతబ్బతో భావేతబ్బే ధమ్మే భావేతబ్బతో ఏవాతి అత్థో. సామఞ్చాతి అత్తనావ. వుత్తఞ్హేతం –

‘‘అభిఞ్ఞేయ్యం అభిఞ్ఞాతం, భావేతబ్బఞ్చ భావితం;

పహాతబ్బం పహీనం మే, తస్మా బుద్ధోస్మి బ్రాహ్మణా’’తి. (మ. ని. ౨.౩౯౯; సు. ని. ౫౬౩);

‘‘ఇతిపి సో భగవా అరహం సమ్మాసమ్బుద్ధో విజ్జాచరణసమ్పన్నో సుగతో లోకవిదూ అనుత్తరో పురిసదమ్మసారథి సత్థాదేవమనుస్సానం బుద్ధో భగవా’’తి ఏవం వుత్తే నవభేదే భగవతో గుణే యా పునప్పునం ఉప్పజ్జనతో సతియేవ అనుస్సతి, పవత్తితబ్బట్ఠానమ్హియేవ వా పవత్తత్తా సద్ధాపబ్బజితస్స ¶ కులపుత్తస్స అనురూపా సతీతి అనుస్సతి, బుద్ధం ఆరబ్భ ఉప్పన్నా అనుస్సతి బుద్ధానుస్సతి, యా ఏవం నవవిధేన పవత్తా సతి ¶ , సా బుద్ధానుస్సతి నామాతి అత్థో. సబ్బాకారేన పన ఆచరియేన బుద్ధఘోసేన బుద్ధానుస్సతి విసుద్ధిమగ్గే (విసుద్ధి. ౧.౧౨౩ ఆదయో) వుత్తా, అత్థికేన పన తతో పచ్చాసీసితబ్బా.

౪౬౩-౪. చతురారక్ఖాయ సాయంపాతం భావేతబ్బత్తా మేత్తాభావనం దస్సేన్తేన థేరేన సబ్బత్థకకమ్మట్ఠానభావనావసేన దస్సితాతి వేదితబ్బా. ఇతరథా ‘‘అత్తానం ఉపమం కత్వా, న హనేయ్య న ఘాతయే’’తి (ధ. ప. ౧౨౯-౧౩౦) వచనతో సబ్బపఠమం ‘‘అహం సుఖితో హోమి, అవేరో’’తిఆదినా నయేన భావేత్వావ అత్తని చిత్తం నిపరిబన్ధమానం కత్వా పచ్ఛా ఆచరియుపజ్ఝాయాదీసు కమేన భావేతబ్బా. అత్తని పన అప్పనా న హోతి. గోచరగామమ్హి ఇస్సరే జనేతి సమ్బన్ధో. తత్థాతి (పారా. అట్ఠ. ౨.౧౬౫) గోచరగామే. సీమట్ఠసఙ్ఘతో పట్ఠాయ పరిచ్ఛిజ్జ పరిచ్ఛిజ్జాతి అత్థో. ఏవం మేత్తం భావేన్తో భిక్ఖుసఙ్ఘే మేత్తాయ సహవాసీనం ముదుచిత్తం జనేతి, అథస్స సుఖసంవాసతా హోతి. సీమట్ఠకదేవతాసు మేత్తాయ ముదుకతచిత్తాహి దేవతాహి ధమ్మికాయ రక్ఖాయ సుసంవిహితరక్ఖో హోతి. గోచరగామమ్హి ఇస్సరజనే మేత్తాయ ముదుకతచిత్తసన్తానేహి ఇస్సరేహి ధమ్మికాయ రక్ఖాయ సురక్ఖితపరిక్ఖారో హోతి. తత్థ మనుస్సే మేత్తాయ పసాదితచిత్తేహి తేహి అపరిభూతో హుత్వా విచరతి. సబ్బసత్తేసు మేత్తాయ సబ్బత్థ అప్పటిహతచారో హోతి.

౪౬౫-౬. వణ్ణతో చ సణ్ఠానతో చ ఓకాసతో చ దిసతో చ పరిచ్ఛేదతో చ కేసాదికోట్ఠాసే వవత్థపేత్వాతి సమ్బన్ధో. ఏత్థ వణ్ణతోతి (విసుద్ధి. ౧.౧౧౦) కేసాదీనం వణ్ణతో. సణ్ఠానతోతి తేసంయేవ సణ్ఠానతో. ఓకాసతోతి ‘‘అయం కోట్ఠాసో ఇమస్మిం నామ ఓకాసే పతిట్ఠితో’’తి ఏవం తస్స తస్స ఓకాసతో. దిసతోతి ¶ ఇమస్మిం సరీరే నాభితో ఉద్ధం ఉపరిమా దిసా, అధో హేట్ఠిమా దిసా, తస్మా ‘‘అయం కోట్ఠాసో ఇమిస్సా నామ దిసాయా’’తి దిసా వవత్థపేతబ్బా. పరిచ్ఛేదతోతి సభాగపరిచ్ఛేదతో విసభాగపరిచ్ఛేదతోతి ద్వే పరిచ్ఛేదా. తత్థ ‘‘అయం కోట్ఠాసో హేట్ఠా చ ఉపరి చ తిరియఞ్చ ఇమినా నామ పరిచ్ఛేదో’’తి ఏవం సభాగపరిచ్ఛేదో వేదితబ్బో. ‘‘కేసా న లోమా, లోమా న కేసా’’తి ఏవం అమిస్సకవసేన విసభాగపరిచ్ఛేదో.

ఏవం ¶ పఞ్చహి ఆకారేహి వవత్థానాకారం దస్సేత్వా ఇదాని మనసి కరోన్తేన ఏవం మనసి కాతబ్బన్తి తం దస్సేతుం ‘‘అనుపుబ్బతో’’తిఆదిమాహ. తత్థ అనుపుబ్బతోతి సజ్ఝాయకరణకాలతో పట్ఠాయ ‘‘కేసా నఖా’’తి ఏవం ఏకన్తరికాయ వా ‘‘లోమా కేసా’’తి ఏవం ఉప్పటిపాటియా వా న మనసి కాతబ్బం, అథ ఖో ‘‘కేసా లోమా’’తిఆదినా నయేన అనుపటిపాటియా మనసి కాతబ్బం, అనుపటిపాటియా మనసి కరోన్తేనాపి నాతిసీఘం నాతిసణికం మనసి కాతబ్బం, బహిద్ధా పుథుత్తారమ్మణే చేతసో విక్ఖేపో పటిబాహితబ్బో. ‘‘పణ్ణత్తిం సమతిక్కమ్మ, ముఞ్చన్తస్సానుపుబ్బతో’’తి పాఠో గహేతబ్బో. ఏవఞ్హి సతి భావనాక్కమేన అత్థో సువిఞ్ఞేయ్యో హోతి. ‘‘కేసా లోమా’’తిఆదిపఞ్ఞత్తిం అమనసికత్వా పటిక్కూలభావేన ఏవం చిత్తం ఠపేతబ్బం. ముఞ్చన్తస్సానుపుబ్బతోతి యో యో కోట్ఠాసో ఆపాథం నాగచ్ఛతి, తం తం అనుపుబ్బతో ముఞ్చన్తస్సాతి అత్థో.

౪౬౭. ఇదాని యథా పటిక్కూలమనసికారో కాతబ్బో, తం దస్సేతుం ‘‘వణ్ణఆసయసణ్ఠానా’’తిఆదిమాహ. ఏతేహి వణ్ణాదీహి కోట్ఠాసేహి పటిక్కూలాతి భావనాతి సమ్బన్ధో. ఏత్థ (విభ. అట్ఠ. ౩౫౬; విసుద్ధి. ౧.౧౭౮) కేసా తావ వణ్ణతోపి పటిక్కూలా. తథా ¶ హి యాగుభత్తాదీసు కేసవణ్ణం కిఞ్చి దిస్వా జిగుచ్ఛన్తి. సణ్ఠానతోపి పటిక్కూలా. తథా హి రత్తిం భుఞ్జన్తా కేససణ్ఠానం మకచివాకాదికం ఛుపిత్వా జిగుచ్ఛన్తి. తేలమక్ఖనాదివిరహితానఞ్చ అగ్గిమ్హి పక్ఖిత్తానఞ్చ గన్ధో అతివియ పటిక్కూలోతి గన్ధతోపి పటిక్కూలా. అసుచిట్ఠానే జాతసూపేయ్యపణ్ణం వియ పుబ్బలోహితముత్తకరీసపిత్తసేమ్హాదినిస్సన్దేన జాతత్తా ఆసయతోపి పటిక్కూలా. గూథరాసిమ్హి ఉట్ఠితకణ్ణికం వియ ఏకతింసకోట్ఠాసరాసిమ్హి జాతత్తా ఓకాసతోపి పటిక్కూలా. ఉద్ధుమాతకం వినీలకం విపుబ్బకం విచ్ఛిద్దకం విక్ఖాయితకం విక్ఖిత్తకం హతవిక్ఖిత్తకం లోహితకం పుళవకం అట్ఠికన్తి ఇమేసు ఉద్ధుమాతకాదీసు వత్థూసు అసుభాకారం గహేత్వా పవత్తా భావనా వా అసుభం నామాతి అత్థో.

౪౬౮. యం పనేతం అరహన్తానం వట్టదుక్ఖసముచ్ఛేదసఙ్ఖాతం సముచ్ఛేదమరణం (విసుద్ధి. ౧.౧౬౭), సఙ్ఖారానం ఖణభఙ్గసఙ్ఖాతం ఖణికమరణం, ‘‘రుక్ఖో మతో, లోహం మత’’న్తిఆది సమ్ముతిమరణఞ్చ, న తం ఇధ అధిప్పేతం. ఇధ పన మరణన్తి ఏకభవపరియాపన్నస్స జీవితిన్ద్రియస్స ఉపచ్ఛేదో అధిప్పేతో. తమ్పి కాలమరణం అకాలమరణన్తి దువిధం హోతి. తత్థ కాలమరణం పుఞ్ఞక్ఖయేన వా ఆయుక్ఖయేన వా ఉభయక్ఖయేన వా హోతి, అకాలమరణం ఉపపీళకఉపచ్ఛేదకకమ్మవసేన ¶ . ‘‘మరణం మే భవిస్సతీ’’తి వా ‘‘జీవితం ఉచ్ఛిజ్జిస్సతీ’’తి వా ‘‘మరణం మరణ’’న్తి వా యోనిసో భావయిత్వానాతి సమ్బన్ధో.

౪౬౯-౭౦. యస్స పన ఏత్తావతా ఉపచారజ్ఝానం న ఉప్పజ్జతి, తేన వధకపచ్చుపట్ఠానతో సమ్పత్తివిపత్తితో ఉపసంహరణతో కాయబహుసాధారణతో ఆయుదుబ్బలతో అనిమిత్తతో అద్ధానపరిచ్ఛేదతో ఖణపరిత్తతోతి ఇమేహి అట్ఠహి ఆకారేహి మరణం అనుస్సరితబ్బం, ఇదాని ¶ తే దస్సేతుం ‘‘వధకస్సేవుపట్ఠాన’’న్తిఆదిమాహ. అసిం ఉక్ఖిపిత్వా సీసం ఛిన్దితుం ఠితవధకో వియ మరణం పచ్చుపట్ఠితమేవాతి భావనా మరణస్సతి నామాతి సమ్బన్ధో. ఏవం సబ్బత్థ. సబ్బం ఆరోగ్యం బ్యాధిపరియోసానం, సబ్బం యోబ్బనం జరాపరియోసానం, సబ్బం జీవితం మరణపరియోసానం, తస్మా ‘‘అయం యోబ్బనాదికాయసమ్పత్తి తావదేవ సోభతి, యావ మరణసఙ్ఖాతా విపత్తి న భవిస్సతీ’’తి ఏవమాదినా సమ్పత్తివిపత్తితో చ, సత్తహాకారేహి ఉపసంహరణతో మరణం అనుస్సరితబ్బం యసమహత్తతో పుఞ్ఞమహత్తతో థామమహత్తతో ఇద్ధిమహత్తతో పఞ్ఞామహత్తతో పచ్చేకబుద్ధతో సమ్మాసమ్బుద్ధతోతి. తత్థ ‘‘ఇదం మరణం నామ మహాయసానం మహాపరివారానం మహాసమ్మతమన్ధాతాదీనమ్పి ఉపరి పతతి, కిమఙ్గం పన మయ్హం ఉపరి న పతిస్సతీ’’తి ఏవం యసమహత్తతో,

‘‘జోతికో జటిలో ఉగ్గో,

మేణ్డకో అథ పుణ్ణకో;

ఏతే చఞ్ఞే చ యే లోకే,

మహాపుఞ్ఞాతి విస్సుతా;

సబ్బే మరణమాపన్నా,

మాదిసేసు కథావ కా’’తి. –

ఏవం పుఞ్ఞమహత్తతో,

‘‘వాసుదేవో బలదేవో, భీమసేనాదయో మహా;

బలా మచ్చువసం పత్తా, మాదిసేసు కథావ కా’’తి. –

ఏవం ¶ థామమహత్తతో,

‘‘మహామోగ్గల్లానాదీనం మహిద్ధికానమ్పి ఉపరి పతతి, మాదిసేసు కథావ కా’’తి ఏవం ఇద్ధిమహత్తతో, ‘‘సారిపుత్తాదీనం మహాపఞ్ఞానమ్పి ఉపరి పతతి, మాదిసేసు కథావ కా’’తి ¶ ఏవం పఞ్ఞామహత్తతో. ఏవం ఇతరేసమ్పి పచ్చేకబుద్ధసమ్మాసమ్బుద్ధానమ్పి మహన్తభావం చిన్తేత్వా ‘‘తేసమ్పి ఉపరి మరణం పతతి, కిమఙ్గం పన మయ్హం ఉపరి న పతిస్సతీ’’తి ఏవం ఉపసంహరణతో చ, ‘‘అయం కాయో బహుసాధారణో అజ్ఝత్తికానంయేవ అనేకసతానం రోగానం బాహిరానం అహివిచ్ఛికాదీనఞ్చా’’తి కాయబహుసాధారణతో చ, ‘‘అస్సాసపస్సాసపటిబద్ధం జీవిత’’న్తిఆదినా నయేన ఆయుదుబ్బలతో చ,

‘‘జీవితం బ్యాధి కాలో చ,

దేహనిక్ఖేపనం గతి;

పఞ్చేతే జీవలోకస్మిం;

అనిమిత్తా న నాయరే’’తి. (సం. ని. అట్ఠ. ౧.౧.౨౦; జా. అట్ఠ. ౨.౨.౩౪) –

ఏవం కాలవవత్థానస్స అభావతో చ, ‘‘యో, భిక్ఖవే, చిరం జీవతి, సో వస్ససతం జీవతి అప్పం వా భియ్యో’’తి (సం. ని. ౧.౧౪౫) వుత్తత్తా ఏవమాదినా నయేన అద్ధానస్స పరిచ్ఛేదాచ భావనా మరణస్సతి నామాతి అత్థో. ఖణపరిత్తతో చ మరణస్సతి భావేతబ్బా.

‘‘జీవితం అత్తభావో చ,

సుఖదుక్ఖా చ కేవలా;

ఏకచిత్తసమాయుత్తా,

లహు సో వత్తతే ఖణో’’తి. (విసుద్ధి. ౧.౧౭౬) –

హి వుత్తం. చతురారక్ఖవినిచ్ఛయో.

చతురారక్ఖనిద్దేసవణ్ణనా నిట్ఠితా.

౫౦. విపస్సనానిద్దేసవణ్ణనా

౪౭౧-౨. నామరూపం ¶ ¶ పరిగ్గయ్హాతి ఏత్థ (విసుద్ధి. ౨.౬౬౨ ఆదయో) నామరూపపరిగ్గహం కాతుకామేన తావ ఠపేత్వా నేవసఞ్ఞానాసఞ్ఞాయతనం అవసేసేసు యం కిఞ్చి ఝానం సమాపజ్జిత్వా వుట్ఠాయ వితక్కాదీని ఝానఙ్గాని చ తంసమ్పయుత్తే చ ఫస్సాదయో ధమ్మే లక్ఖణరసపచ్చుపట్ఠానపదట్ఠానవసేన పరిచ్ఛిన్దిత్వా ‘‘సబ్బమేతం ఆరమ్మణాభిముఖం నమనతో నమనట్ఠేన నామ’’న్తి వవత్థపేతబ్బం. తతో తస్స పచ్చయం పరియేసన్తో ‘‘హదయవత్థుం నిస్సాయ వత్తతీ’’తి పస్సతి, పున వత్థుస్స పచ్చయభూతాని చ ఉపాదారూపాని చ పస్సిత్వా ‘‘ఇదం సబ్బం రుప్పనతో వికారాపత్తితో రూప’’న్తి పరిగ్గణ్హాతి. పున తదుభయం ‘‘నమనలక్ఖణం నామం, రుప్పనలక్ఖణం రూప’’న్తి ఏవం సఙ్ఖేపతో నామరూపం వవత్థపేతి. ఇదం సబ్బం సమథయానికవసేన వుత్తం. విపస్సనాయానికో పన చతుధాతువవత్థానముఖేన భూతుపాదాయరూపాని పరిచ్ఛిన్దిత్వా ‘‘సబ్బమేతం రుప్పనతో రూప’’న్తి పస్సతి. తతో ఏవం పరిచ్ఛిన్నరూపస్స చక్ఖాదీని నిస్సాయ పవత్తమానా అరూపధమ్మాపి ఆపాథమాగచ్ఛన్తి. తతో సబ్బేపి తే అరూపధమ్మే నమనలక్ఖణేన ఏకతో కత్వా ‘‘ఏతం నామ’’న్తి పస్సతి. సో ‘‘ఇదం నామం, ఇదం రూప’’న్తి ద్వేధా వవత్థపేతి. ఏవం వవత్థపేత్వా ‘‘నామరూపతో ఉద్ధం అఞ్ఞో సత్తో వా పుగ్గలో వా పోసో వా దేవో వా బ్రహ్మా వా నత్థీ’’తి పస్సతి.

యథాహి అఙ్గసమ్భారా, హోతి సద్దో రథో ఇతి;

ఏవం ఖన్ధేసు సన్తేసు, హోతి సత్తోతి సమ్ముతి. (సం. ని. ౧.౧౭౧);

ఏవమేవ పఞ్చసు ఉపాదానక్ఖన్ధేసు సతి సత్తో, పుగ్గలోతి వా వోహారమత్తో హోతీతి ఏవమాదినా నయేన నామరూపానం యాథావదస్సనసఙ్ఖాతేన దిట్ఠివిసుద్ధిభూతేన ఞాణేన నామరూపం పరిగ్గయ్హాతి అత్థో.

తతో ¶ తస్స చ పచ్చయన్తి పున తస్స నామరూపస్స పచ్చయం పరిగ్గయ్హాతి అత్థో. వుత్తనయేన నామరూపం పరిగ్గణ్హిత్వా ‘‘కో ను ఖో ఇమస్స హేతూ’’తి పరియేసన్తో అహేతువాదవిసమహేతువాదేసు దోసం దిస్వా రోగం దిస్వా తస్స నిదానసముట్ఠానం పరియేసన్తో వేజ్జో వియ తస్స హేతుఞ్చ పచ్చయఞ్చ పరియేసన్తో అవిజ్జా తణ్హా ఉపాదానం కమ్మన్తి ఇమే చత్తారో ధమ్మే నామరూపస్స ఉప్పాదపచ్చయత్తా ‘‘హేతూ’’తి చ ఆహారం ఉపత్థమ్భనస్స పచ్చయత్తా ‘‘పచ్చయో’’తి ¶ చ పస్సతి. ‘‘ఇమస్స కాయస్స అవిజ్జాదయో తయో ధమ్మా మాతా వియ దారకస్స ఉపనిస్సయా హోన్తి, కమ్మం పితా వియ పుత్తస్స జనకం, ఆహారో ధాతి వియ దారకస్స సన్ధారకో’’తి ఏవం రూపకాయస్స పచ్చయపరిగ్గహం కత్వా పున ‘‘చక్ఖుఞ్చ పటిచ్చ రూపే చ ఉప్పజ్జతి చక్ఖువిఞ్ఞాణ’’న్తిఆదినా (సం. ని. ౨.౪౩) నయేన నామకాయస్సపి హేతుపచ్చయం పరిగ్గణ్హాతి.

ఏవం పరిగ్గణ్హన్తో ‘‘అతీతానాగతాపి ధమ్మా ఏవమేవ పవత్తన్తీ’’తి సన్నిట్ఠానం కరోతి. తస్స యా సా పుబ్బన్తం ఆరబ్భ ‘‘అహోసిం ను ఖో అహం అతీతమద్ధానం, న ను ఖో అహోసిం, కిం ను ఖో, కథం ను ఖో, కిం హుత్వా కిం అహోసిం ను ఖో అహం అతీతమద్ధాన’’న్తి పఞ్చవిధా విచికిచ్ఛా వుత్తా, యాపి అపరన్తం ఆరబ్భ ‘‘భవిస్సామి ను ఖో అహం అనాగతమద్ధానం, న ను ఖో, కిం ను ఖో, కథం ను ఖో, కిం హుత్వా కిం భవిస్సామి ను ఖో అహం అనాగతమద్ధాన’’న్తి పఞ్చవిధా వుత్తా, యాపి ఏతరహి వా పన పచ్చుప్పన్నం అద్ధానం ఆరబ్భ ‘‘అజ్ఝత్తం కథంకథీ హోతి, అహం ను ఖోస్మి, నో ను ఖోస్మి, కిం ను ఖోస్మి, కథం ను ఖోస్మి, అయం ను ఖో సత్తో కుతో ఆగతో, సో కుహిం గామీ భవిస్సతీ’’తి ఛబ్బిధా విచికిచ్ఛా వుత్తా, తా సబ్బాపి పహీయన్తి. ఏవం పచ్చయపరిగ్గహణేన తీసు అద్ధాసు ¶ కఙ్ఖం వితరిత్వా ఠితం ఞాణం ‘‘కఙ్ఖావితరణవిసుద్ధీ’’తిపి ‘‘ధమ్మట్ఠితిఞాణ’’న్తిపి ‘‘సమ్మాదస్సన’’న్తిపి వుచ్చతి.

ఏత్థ పన తిస్సో లోకియపరిఞ్ఞా ఞాతపరిఞ్ఞా తీరణపరిఞ్ఞా పహానపరిఞ్ఞాతి. తత్థ ‘‘రుప్పనలక్ఖణం రూపం, వేదయితలక్ఖణా వేదనా’’తి ఏవం తేసం తేసం ధమ్మానం పచ్చత్తలక్ఖణసల్లక్ఖణవసేన పవత్తా పఞ్ఞా ఞాతపరిఞ్ఞానామ. ‘‘రూపం అనిచ్చం, వేదనా అనిచ్చా’’తిఆదినా తేసంయేవ ధమ్మానం సామఞ్ఞలక్ఖణం ఆరోపేత్వా లక్ఖణారమ్మణికవిపస్సనాపఞ్ఞా తీరణపరిఞ్ఞా నామ. తేసు ఏవం పన ధమ్మేసు నిచ్చసఞ్ఞాదిపజహనవసేన పవత్తా లక్ఖణారమ్మణికవిపస్సనా పహానపరిఞ్ఞా నామ. తత్థ సఙ్ఖారపరిగ్గహతో పట్ఠాయ యావ పచ్చయపరిగ్గహా ఞాతపరిఞ్ఞాయ భూమి. కలాపసమ్మసనతో పట్ఠాయ యావ ఉదయబ్బయానుపస్సనా తీరణపరిఞ్ఞాయ భూమి. భఙ్గానుపస్సనతో పట్ఠాయ పహానపరిఞ్ఞాయ భూమి. తతో పట్ఠాయ హి ‘‘అనిచ్చతో అనుపస్సన్తో నిచ్చసఞ్ఞం పజహతి, దుక్ఖతో అనుపస్సన్తో సుఖసఞ్ఞం, అనత్తతో అనుపస్సన్తో అత్తసఞ్ఞం, నిబ్బిన్దన్తో నన్దిం, విరజ్జన్తో రాగం, నిరోధేన్తో సముదయం, పటినిస్సజ్జన్తో ¶ ఆదానం పజహతీ’’తి (పటి. మ. ౧.౫౨) ఏవం పజహన్తో నిచ్చసఞ్ఞాదిపహానసాధికానం సత్తన్నం అనుపస్సనానం ఆధిపచ్చం హోతి. ఇతి ఇమాసు పరిఞ్ఞాసు సఙ్ఖారపరిచ్ఛేదస్స చేవ పచ్చయపరిగ్గహస్స చ సాధితత్తా ఇమినా యోగినా ఞాతపరిఞ్ఞా అధిగతా హోతి.

పున ‘‘యం కిఞ్చి రూపం అతీతానాగతపచ్చుప్పన్నం అజ్ఝత్తం వా బహిద్ధా వా ఓళారికం వా సుఖుమం వా హీనం వా పణీతం వా యం దూరే సన్తికే వా, సబ్బం రూపం హుత్వా అభావతో అనిచ్చం, ఉదయబ్బయప్పటిపీళితత్తా దుక్ఖం, అవసవత్తిత్తా అనత్తా. యా కాచి వేదనా, యా కాచి సఞ్ఞా, యే కేచి సఙ్ఖారా, యం కిఞ్చి విఞ్ఞాణం అతీతానాగతపచ్చుప్పన్నం ¶ అజ్ఝత్తం వా బహిద్ధా వా ఓళారికం వా సుఖుమం వా హీనం వా పణీతం వా యం దూరే సన్తికే వా, సబ్బం విఞ్ఞాణం హుత్వా అభావతో అనిచ్చం, ఉదయబ్బయప్పటిపీళితత్తా దుక్ఖం, అవసవత్తిత్తా అనత్తా’’తి ఏవమాదినా నయేన కలాపసమ్మసనం కరోతి. ఇదం సన్ధాయ వుత్తం ‘‘తిలక్ఖణం ఆరోపేత్వాన సఙ్ఖారే సమ్మసన్తో’’తి.

ఏవం సఙ్ఖారేసు అనిచ్చదుక్ఖఅనత్తవసేన కలాపసమ్మసనం కత్వా పున సఙ్ఖారానం ఉదయబ్బయమేవ పస్సతి. కథం? ‘‘అవిజ్జాసముదయా (పటి. మ. ౧.౫౦) రూపసముదయో, తణ్హాకమ్మఆహారసముదయా రూపసముదయో’తి ఏవం రూపక్ఖన్ధస్స పచ్చయసముదయదస్సనట్ఠేన రూపక్ఖన్ధస్స ఉదయం పస్సతి, నిబ్బత్తిలక్ఖణం పస్సన్తోపి రూపక్ఖన్ధస్స ఉదయం పస్సతీ’’తి ఏవం పఞ్చహాకారేహి రూపక్ఖన్ధస్స ఉదయం పస్సతి. ‘‘అవిజ్జానిరోధా రూపనిరోధో, తణ్హాకమ్మఆహారనిరోధా రూపనిరోధో’తి ఏవం రూపక్ఖన్ధస్స పచ్చయనిరోధదస్సనట్ఠేన రూపక్ఖన్ధస్స వయం పస్సతి, విపరిణామలక్ఖణం పస్సన్తోపి రూపక్ఖన్ధస్స వయం పస్సతీ’’తి ఏవం పఞ్చహాకారేహి వయం పస్సతి. తథా ‘‘అవిజ్జాసముదయా వేదనాసముదయో, తణ్హాకమ్మఫస్ససముదయా వేదనాసముదయో’’తి వేదనాక్ఖన్ధస్స, నిబ్బత్తిలక్ఖణం పస్సన్తోపి వేదనాక్ఖన్ధస్స ఉదయం పస్సతి. ‘‘అవిజ్జానిరోధా వేదనానిరోధో, తణ్హాకమ్మఫస్సనిరోధా వేదనానిరోధో’’తి వేదనాక్ఖన్ధస్స, విపరిణామలక్ఖణం పస్సన్తోపి వేదనాక్ఖన్ధస్స వయం పస్సతి. ఏవం సఞ్ఞాక్ఖన్ధాదీసుపి. అయం పన విసేసో – విఞ్ఞాణక్ఖన్ధస్స ఫస్సట్ఠానే నామరూపసముదయా, నామరూపనిరోధాతి యోజేతబ్బం. ఏవం ఏకేకస్మిం ఖన్ధే పచ్చయసముదయవసేన చ నిబ్బత్తిలక్ఖణవసేన చ పచ్చయనిరోధవసేన చ విపరిణామలక్ఖణవసేన చ ఉదయబ్బయదస్సనేన దస ¶ దస కత్వా పఞ్ఞాస లక్ఖణాని ¶ వుత్తాని. తేసం వసేన ఏవం రూపస్స ఉదయో రూపస్స వయోతి పచ్చయతో చేవ లక్ఖణతో చ విత్థారేన మనసికారం కరోతి.

తస్సేవం కరోతో ‘‘ఇతి కిర ఇమే ధమ్మా అహుత్వా సమ్భోన్తి, హుత్వా పటివేన్తీ’’తి ఞాణం విసదం హోతి. ‘‘ఏవం కిర ఇమే ధమ్మా అనుప్పన్నా ఉప్పజ్జన్తి, ఉప్పన్నా నిరుజ్ఝన్తీ’’తి నిచ్చం నవావ హుత్వా సఙ్ఖారా ఉపట్ఠహన్తి. న కేవలఞ్చ నిచ్చం నవా, సూరియుగ్గమనే ఉస్సావబిన్దు వియ, ఉదకబుబ్బుళో వియ, ఉదకే దణ్డరాజి వియ, ఆరగ్గే సాసపో వియ, విజ్జుప్పాదో వియ చ పరిత్తట్ఠాయినో. మాయామరీచిసుపినఅలాతచక్కగన్ధబ్బనగరఫేణపిణ్డకదలిఆదయో వియ నిస్సారా హుత్వా ఉపట్ఠహన్తి. ఏత్తావతా చానేన వయధమ్మమేవ ఉప్పజ్జతి, ఉప్పన్నఞ్చ వయం ఉపేతీతి ఇమినా ఆకారేన సమపఞ్ఞాస లక్ఖణాని పటివిజ్ఝిత్వా ఠితం ఉదయబ్బయానుపస్సనం నామ పఠమం తరుణవిపస్సనాఞాణం అధిగతం హోతి, యస్సాధిగమా ఆరద్ధవిపస్సకోతి సఙ్ఖ్యం గచ్ఛతి.

అథస్స ఆరద్ధవిపస్సకస్స కులపుత్తస్స ఓభాసో ఞాణం పీతి పస్సద్ధి సుఖం అధిమోక్ఖో పగ్గహో ఉపట్ఠానం ఉపేక్ఖా నికన్తీతి దస విపస్సనుపక్కిలేసా ఉప్పజ్జన్తి. ఏత్థ ఓభాసో నామ విపస్సనాక్ఖణే ఞాణస్స బలవత్తా లోహితం పసీదతి, తేన ఛవితో ఓభాసో నిబ్బత్తతి, తం దిస్వా అయం యోగీ ‘‘మగ్గో మయా పత్తో’’తి తమేవ ఓభాసం అస్సాదేతి. ఞాణన్తి విపస్సనాఞాణమేవేతం, సఙ్ఖారే సమ్మసన్తస్స సూరం పసన్నం హుత్వా పవత్తమానం దిస్వా పుబ్బే వియ ‘‘మగ్గో’’తి అస్సాదేతి. పీతీతి విపస్సనాపీతి ఏవ. తస్స హి తస్మిం ఖణే పఞ్చవిధా పీతి ఉప్పజ్జతి. పస్సద్ధీతి విపస్సనాపస్సద్ధి. తస్మిం సమయే నేవ కాయచిత్తానం దరథో గారవతా కక్ఖళతా అకమ్మఞ్ఞతా గేలఞ్ఞతా వఙ్కతా హోతి. సుఖం విపస్సనాసుఖమేవ. తస్స కిర తస్మిం ¶ సమయే సకలసరీరం ఠపితవట్టి వియ అభిసన్దయమానం అతిపణీతం సుఖం ఉప్పజ్జతి.

అధిమోక్ఖో నామ విపస్సనాక్ఖణే పవత్తా సద్ధా. తస్మిం ఖణే చిత్తచేతసికానం అతివియ పసాదభూతా బలవతీ సద్ధా ఉప్పజ్జతి. పగ్గహో నామ విపస్సనాసమ్పయుత్తం వీరియం. తస్మిఞ్హి ఖణే అసిథిలమనచ్చారద్ధం సుపగ్గహితం వీరియం ఉప్పజ్జతి. ఉపట్ఠానన్తి విపస్సనాసమ్పయుత్తా సతి. తస్మిఞ్హి ఖణే సుపట్ఠితా సతి ఉప్పజ్జతి. ఉపేక్ఖాతి దువిధా విపస్సనావజ్జనవసేన ¶ . తస్మిం ఖణే సబ్బసఙ్ఖారగ్గహణే మజ్ఝత్తభూతవిపస్సనుపేక్ఖాసఙ్ఖాతం ఞాణం బలవన్తం హుత్వా ఉప్పజ్జతి, మనోద్వారే ఆవజ్జనుపేక్ఖా చ, సావ తం తం ఠానం ఆవజ్జేన్తస్స సూరా తిఖిణా హుత్వా వహతి. నికన్తి విపస్సనానికన్తి. ఓభాసాదీసు ఆలయం కురుమానా సుఖుమా సన్తాకారా నికన్తి ఉప్పజ్జతి. ఏత్థ ఓభాసాదయో కిలేసవత్థుభూతతాయ ‘‘ఉపక్కిలేసా’’తి వుత్తా, న అకుసలత్తా. నికన్తి పన ఉపక్కిలేసో చేవ కిలేసవత్థు చ. పణ్డితో పన భిక్ఖు ఓభాసాదీసు ఉప్పన్నేసు విక్ఖేపం అగచ్ఛన్తో ‘‘ఓభాసాదయో ధమ్మా న మగ్గో, ఉపక్కిలేసవినిముత్తం పన వీథిప్పటిపన్నం విపస్సనాఞాణం మగ్గో’’తి మగ్గఞ్చ అమగ్గఞ్చ వవత్థపేతి. తస్సేవం ‘‘అయం మగ్గో, అయం న మగ్గో’’తి ఞత్వా ఠితం ఞాణం ‘‘మగ్గామగ్గఞాణదస్సనవిసుద్ధీ’’తి వుచ్చతి.

ఇతో పట్ఠాయ అట్ఠవిధస్స ఞాణస్స వసేన సిఖాప్పత్తం విపస్సనాఞాణం పటిపదాఞాణదస్సనవిసుద్ధి నామ హోతి. ఉదయబ్బయానుపస్సనాఞాణం భఙ్గానుపస్సనాఞాణం భయతుపట్ఠానఞాణం ఆదీనవానుపస్సనాఞాణం నిబ్బిదానుపస్సనాఞాణం ముఞ్చితుకమ్యతాఞాణం పటిసఙ్ఖానుపస్సనాఞాణం సఙ్ఖారుపేక్ఖాఞాణన్తి ఇమాని అట్ఠ ఞాణాని నామ. ఏతాని నిబ్బత్తేతుకామేన యస్మా ఉపక్కిలేసేహి అభిభూతం హుత్వా లక్ఖణప్పటివేధం కాతుం అసమత్థం ¶ హోతి చిత్తం, తస్మా పునపి ఉదయబ్బయమేవ పస్సితబ్బం. ఉదయబ్బయం పస్సన్తస్స అనిచ్చలక్ఖణం యథాభూతం ఉపట్ఠాతి, ఉదయబ్బయప్పటిపీళితత్తా దుక్ఖలక్ఖణఞ్చ ‘‘దుక్ఖమేవ చ సమ్భోతి, దుక్ఖం తిట్ఠతి వేతి చా’’తి (సం. ని. ౧.౧౭౧) పస్సతో అనత్తలక్ఖణఞ్చ.

ఏత్థ చ అనిచ్చం అనిచ్చలక్ఖణం, దుక్ఖం దుక్ఖలక్ఖణం, అనత్తా అనత్తలక్ఖణన్తి అయం విభాగో వేదితబ్బో. ఏత్థ అనిచ్చన్తి ఖన్ధపఞ్చకం. కస్మా? ఉప్పాదవయఞ్ఞథత్తభావా హుత్వా అభావతో వా. అఞ్ఞథత్తం నామ జరా, ఉప్పాదవయఞ్ఞథత్తం అనిచ్చలక్ఖణం, హుత్వా అభావసఙ్ఖాతో వా ఏకో ఆకారవికారో. ‘‘యదనిచ్చం తం దుక్ఖ’’న్తి (సం. ని. ౩.౧౫) వచనతో తదేవ ఖన్ధపఞ్చకం దుక్ఖం. కస్మా? అభిణ్హం పటిపీళితత్తా. అభిణ్హప్పటిపీళనాకారో దుక్ఖలక్ఖణం. ‘‘యం దుక్ఖం తదనత్తా’’తి వచనతో తదేవ ఖన్ధపఞ్చకం అనత్తా. కస్మా? అవసవత్తనతో. అవసవత్తనాకారో అనత్తలక్ఖణం. ఇమానిపి తీణి లక్ఖణాని ఉదయబ్బయం పస్సన్తస్సేవ ఆరమ్మణాని హోన్తి.

పునపి ¶ సో రూపారూపధమ్మేసు ఏవ ‘‘అనిచ్చా’’తిఆదినా విపస్సతి, తస్స సఙ్ఖారా లహుం లహుం ఆపాథం గచ్ఛన్తి. తతో ఉప్పాదం వా ఠితిం వా ఆరమ్మణం అకత్వా తేసం ఖయవయనిరోధే ఏవ పస్సతో సతి సన్తిట్ఠతీతి ఇదం భఙ్గానుపస్సనాఞాణం నామ. ఇమస్స ఉప్పాదతో పట్ఠాయ అస్స యోగినో ‘‘యథా ఇమే సఙ్ఖారా పఞ్చక్ఖన్ధా భిజ్జన్తి, ఏవం అతీతేపి సఙ్ఖారా భిజ్జింసు, అనాగతేపి భిజ్జిస్సన్తీ’’తి నిరోధమేవ పస్సతో సతి సన్తిట్ఠతి, తస్స భఙ్గానుపస్సనాఞాణం ఆసేవన్తస్స బహులీకరోన్తస్స సబ్బభవయోనిగతిట్ఠితిసత్తావాసేసు సబ్బే సఙ్ఖారా జలితఅఙ్గారకాసుఆదయో వియ మహాభయం హుత్వా ఉపట్ఠహన్తి. ఏతం భయతుపట్ఠానఞాణం నామ. తస్స తం భయతుపట్ఠానఞాణం ఆసేవన్తస్స ¶ సబ్బే భవాదయో ఆదిత్తఅఙ్గారా వియ, సముస్సితఖగ్గా వియ పచ్చత్థికా అప్పటిసరణా సాదీనవా హుత్వా ఉపట్ఠహన్తి. ఇదం ఆదీనవానుపస్సనాఞాణం నామ. తస్స ఏవం సఙ్ఖారే ఆదీనవతో పస్సన్తస్స భవాదీసు సఙ్ఖారానం ఆదీనవత్తా సబ్బసఙ్ఖారేసు ఉక్కణ్ఠనా అనభిరతి ఉప్పజ్జతి. ఇదం నిబ్బిదానుపస్సనాఞాణం నామ. సబ్బసఙ్ఖారేసు నిబ్బిన్దన్తస్స ఉక్కణ్ఠన్తస్స సబ్బస్మా సఙ్ఖారగతా ముఞ్చితుకామతా నిస్సరితుకామతావ హోతి. ఇదం ముఞ్చితుకమ్యతాఞాణం నామ. పున తస్మా సఙ్ఖారగతా ముఞ్చితుం పున తే ఏవ సఙ్ఖారే పటిసఙ్ఖానుపస్సనాఞాణేన తిలక్ఖణం ఆరోపేత్వా తీరణం పటిసఙ్ఖానుపస్సనాఞాణం నామ, యో ఏవం తిలక్ఖణం ఆరోపేత్వా సఙ్ఖారే పరిగ్గణ్హన్తో తేసు అనత్తలక్ఖణస్స సుదిట్ఠత్తా ‘‘అత్తా’’తి వా ‘‘అత్తనియ’’న్తి వా అగ్గణ్హన్తో సఙ్ఖారేసు భయఞ్చ నన్దిఞ్చ పహాయ సఙ్ఖారేసు ఉదాసినో హోతి మజ్ఝత్తో, ‘‘అహ’’న్తి వా ‘‘మమ’’న్తి వా న గణ్హాతి, సబ్బసఙ్ఖారేసు ఉదాసినో మజ్ఝత్తో తీసు భవేసు ఉపేక్ఖకో, తస్స తం ఞాణం సఙ్ఖారుపేక్ఖాఞాణం నామ. తం పనేతం సబ్బసఙ్ఖారప్పవత్తం విస్సజ్జేత్వా నిబ్బాననిన్నం నిబ్బానపక్ఖన్దం హోతి, నో చే నిబ్బానం సన్తతో పస్సతి, పునప్పునం ‘‘అనిచ్చ’’న్తి వా ‘‘దుక్ఖ’’న్తి వా ‘‘అనత్తా’’తి వా తివిధానుపస్సనావసేన సఙ్ఖారారమ్మణమేవ హుత్వా పవత్తతి.

ఏవం తిట్ఠమానఞ్చ ఏతం అనిమిత్తో అప్పణిహితో సుఞ్ఞతోతి తిణ్ణం విమోక్ఖానం వసేన విమోక్ఖముఖభావం ఆపజ్జిత్వా తిట్ఠతి. తిస్సో హి అనుపస్సనా తీణి విమోక్ఖముఖానీతి వుచ్చన్తి. ఏత్థ చ అనిచ్చతో మనసి కరోన్తో (పటి. మ. ౧.౨౨౩-౨౨౪) అధిమోక్ఖబహులో అనిమిత్తం విమోక్ఖం పటిలభతి. దుక్ఖతో మనసి కరోన్తో పస్సద్ధిబహులో అప్పణిహితం విమోక్ఖం పటిలభతి. అనత్తతో మనసి కరోన్తో వేదబహులో సుఞ్ఞతవిమోక్ఖం పటిలభతి. ఏత్థ చ అనిమిత్తో ¶ విమోక్ఖోతి అనిమిత్తాకారేన నిబ్బానం ఆరమ్మణం కత్వా పవత్తో ¶ అరియమగ్గో. సో హి అనిమిత్తాయ ధాతుయా ఉప్పన్నత్తా అనిమిత్తో, కిలేసేహి చ విముత్తత్తా విమోక్ఖో. ఏతేనేవ నయేన అప్పణిహితాకారేన నిబ్బానం ఆరమ్మణం కత్వా పవత్తో అప్పణిహితో, సుఞ్ఞతాకారేన నిబ్బానం ఆరమ్మణం కత్వా పవత్తో సుఞ్ఞతోతి వేదితబ్బో. అధిగతసఙ్ఖారుపేక్ఖస్స కులపుత్తస్స విపస్సనా సిఖాప్పత్తా హోతి. వుట్ఠానగామినివిపస్సనాతి ఏతదేవ. ఏతం సఙ్ఖారుపేక్ఖాఞాణం ఆసేవన్తస్స భావేన్తస్స తిక్ఖతరా సఙ్ఖారుపేక్ఖా ఉప్పజ్జతి.

తస్స ఇదాని మగ్గో ఉప్పజ్జిస్సతీతి సఙ్ఖారుపేక్ఖా సఙ్ఖారే ‘‘అనిచ్చా’’తి వా ‘‘దుక్ఖా’’తి వా ‘‘అనత్తా’’తి వా సమ్మసిత్వా భవఙ్గం ఓతరతి. భవఙ్గా వుట్ఠాయ సఙ్ఖారుపేక్ఖాయ ఆగతనయేనేవ అనిచ్చాదిఆకారేన మనసి కరిత్వా ఉప్పజ్జతి మనోద్వారావజ్జనం, తదేవ మనసి కరోతో పఠమం జవనచిత్తం ఉప్పజ్జతి, యం ‘‘పరికమ్మ’’న్తి వుచ్చతి. తదనన్తరం తథేవ దుతియం జవనచిత్తం ఉప్పజ్జతి, యం ‘‘ఉపచార’’న్తి వుచ్చతి. తదనన్తరమ్పి తథేవ ఉప్పజ్జతి జవనచిత్తం, యం ‘‘అనులోమ’’న్తి వుచ్చతి. ఇదం తేసం పాటియేక్కం నామం. అవిసేసేన పన తివిధమేతం ఆసేవనన్తిపి పరికమ్మన్తిపి ఉపచారన్తిపి అనులోమన్తిపి వుచ్చతి. ఇదం పన అనులోమఞాణం సఙ్ఖారారమ్మణాయ వుట్ఠానగామినియా విపస్సనాయ పరియోసానం హోతి. నిప్పరియాయేన పన గోత్రభుఞాణమేవ విపస్సనాపరియోసానన్తి వుచ్చతి. తతో పరం నిరోధం నిబ్బానం ఆరమ్మణం కురుమానం పుథుజ్జనగోత్తం అతిక్కమమానం నిబ్బానారమ్మణే పఠమసమన్నాహారభూతం అపునరావట్టకం గోత్రభుఞాణం ఉప్పజ్జతి. ఇదం పన ఞాణం పటిపదాఞాణదస్సనవిసుద్ధిఞ్చ ఞాణదస్సనవిసుద్ధిఞ్చ న భజతి, అన్తరా అబ్బోహారికమేవ హోతి, విపస్సనాసోతే పతితత్తా పన విపస్సనాతి వా ¶ సఙ్ఖ్యం గచ్ఛతి. నిబ్బానం ఆరమ్మణం కత్వా గోత్రభుఞాణే నిరుద్ధే తేన దిన్నసఞ్ఞాయ నిబ్బానం ఆరమ్మణం కత్వా దిట్ఠిసంయోజనం సీలబ్బతపరామాససంయోజనం విచికిచ్ఛాసంయోజనన్తి తీణి సంయోజనాని సముచ్ఛేదవసేన విద్ధంసేన్తో సోతాపత్తిమగ్గో ఉప్పజ్జతి. తదనన్తరం తస్సేవ విపాకభూతాని ద్వే తీణి వా ఫలచిత్తాని ఉప్పజ్జన్తి అనన్తరవిపాకత్తా లోకుత్తరానం. ఫలపరియోసానే పనస్స చిత్తం భవఙ్గం ఓతరతి.

తతో భవఙ్గం విచ్ఛిన్దిత్వా పచ్చవేక్ఖణత్థాయ మనోద్వారావజ్జనం ఉప్పజ్జతి. సో హి ‘‘ఇమినా వతాహం మగ్గేన ఆగతో’’తి మగ్గం పచ్చవేక్ఖతి, తతో ‘‘అయం మే ఆనిసంసో లద్ధో’’తి ¶ ఫలం పచ్చవేక్ఖతి, తతో ‘‘ఇమే నామ మే కిలేసా పహీనా’’తి పహీనకిలేసే పచ్చవేక్ఖతి, తతో ‘‘ఇమే నామ మే కిలేసా అవసిట్ఠా’’తి ఉపరిమగ్గత్తయవజ్ఝే కిలేసే పచ్చవేక్ఖతి, అవసానే ‘‘అయం మే ధమ్మో ఆరమ్మణతో పటివిద్ధో’’తి అమతం నిబ్బానం పచ్చవేక్ఖతి. ఇతి సోతాపన్నస్స అరియసావకస్స పఞ్చ పచ్చవేక్ఖణాని హోన్తి. తథా సకదాగామిఅనాగామీనం. అరహతో పన అవసిట్ఠకిలేసపచ్చవేక్ఖణం నామ నత్థి. ఏవం సబ్బానిపి ఏకూనవీసతి హోన్తి. ఉక్కట్ఠపరిచ్ఛేదోవ చేసో. పహీనావసిట్ఠకిలేసపచ్చవేక్ఖణఞ్హి సేక్ఖానం హోతి వా, న వా. ఏవం పచ్చవేక్ఖిత్వా సో సోతాపన్నో అరియసావకో తస్మింయేవ వా ఆసనే నిసిన్నో అపరేన వా సమయేన కామరాగబ్యాపాదానం తనుభావం కరోన్తో దుతియమగ్గం పాపుణాతి, తదనన్తరం వుత్తనయేన ఫలఞ్చ. తతో వుత్తనయేన కామరాగబ్యాపాదానం అనవసేసప్పహానం కరోన్తో తతియమగ్గం పాపుణాతి, వుత్తనయేన ఫలఞ్చ. తతో తస్మింయేవ వా ఆసనే నిసిన్నో అపరేన వా సమయేన రూపరాగఅరూపరాగమానఉద్ధచ్చఅవిజ్జానం అనవసేసప్పహానం కరోన్తో చతుత్థమగ్గం ¶ పాపుణాతి, వుత్తనయేన ఫలఞ్చ. ఏత్తావతా చేస అరహా నామ అట్ఠమో అరియపుగ్గలో హోతి మహాఖీణాసవో. ఇతి ఇమేసు చతూసు మగ్గేసు ఞాణం ఞాణదస్సనవిసుద్ధి నామ.

ఏత్తావతా పాతిమోక్ఖసంవరసీలాదీనం వుత్తత్తా సీలవిసుద్ధి చ మేత్తాసుభాదీనం వుత్తత్తా చిత్తవిసుద్ధి చ నామరూపపరిగ్గహాదీనం వసేన దిట్ఠివిసుద్ధికఙ్ఖావితరణవిసుద్ధిమగ్గామగ్గఞాణదస్సనవిసుద్ధి పటిపదాఞాణదస్సనవిసుద్ధి ఞాణదస్సనవిసుద్ధియో చాతి సత్త విసుద్ధియో వుత్తా హోన్తి. ఇదం వుత్తప్పకారం పటిపదాక్కమం సన్ధాయ వుత్తం ‘‘పాపుణేయ్యానుపుబ్బేన, సబ్బసంయోజనక్ఖయ’’న్తి. ఏత్థ సక్కాయదిట్ఠి విచికిచ్ఛా సీలబ్బతపరామాసో కామరాగో పటిఘో రూపరాగో అరుపరాగో మానో ఉద్ధచ్చం అవిజ్జాతి ఇమే దస ధమ్మా సబ్బసంయోజనా నామ. ఏతేసు సక్కాయదిట్ఠివిచికిచ్ఛాసీలబ్బతపరామాసా సోతాపత్తిమగ్గవజ్ఝా, కామరాగపటిఘా దుతియమగ్గేన తనుభూతా హుత్వా తతియేన సముగ్ఘాతం గచ్ఛన్తి, సేసాని పఞ్చ చతుత్థేనాతి. ఏవం అనుపుబ్బేన సబ్బసంయోజనక్ఖయసఙ్ఖాతం అరహత్తం పాపుణాతీతి వేదితబ్బం.

విపస్సనానిద్దేసవణ్ణనా నిట్ఠితా.

నిగమనకథావణ్ణనా

౪౭౩-౫. అధిసీలఅధిచిత్తానం ¶ అధిపఞ్ఞాయ చ సిక్ఖనా ఉత్తరి భిక్ఖుకిచ్చం నామ నత్థి యస్మా, అతో అయం ఖుద్దసిక్ఖా సముదాహటా.

కేనాతి చే? యస్స థేరస్స లోకవిచారినో లోకే విచరన్తస్స మహతో కిత్తిసద్దస్స పరిస్సమో న సమ్భోతి న హోతి, కిం వియ? మాలుతస్సేవ నిచ్చసో, యథా ¶ నిచ్చం విచరన్తస్స మాలుతస్స పరిస్సమో నత్థి, ఏవం విచరన్తస్స కిత్తిసద్దస్స పరిస్సమో నత్థి, తేన ధమ్మసిరికేన సముదాహటాతి సమ్బన్ధో.

ఏత్తావతా చ –

నిట్ఠితో ఖుద్దసిక్ఖాయ, సమాసేన వినిచ్ఛయో;

విత్థారో పన ఏతిస్సా, సబ్బమ్పి పిటకత్తయం.

తస్మా విత్థారకామేన, సకలే పిటకత్తయే;

కత్తబ్బో సాదరో ఏత్థ, ఇతరేన విసేసతోతి.

ఖుద్దసిక్ఖావినిచ్ఛయో.

ఖుద్దసిక్ఖా-పురాణటీకా నిట్ఠితా.

నమో తస్స భగవతో అరహతో సమ్మాసమ్బుద్ధస్స

ఖుద్దసిక్ఖా-అభినవటీకా

గన్థారమ్భకథా

తిలోకతిలకం ¶ ¶ వన్దే, సద్ధమ్మామతనిమ్మితం;

సంసుట్ఠుకతసమ్భత్తిం, జినం జనమనోరమం.

సారిపుత్తం మహాసామిం, నేకసత్థవిసారదం;

మహాగుణం మహాపఞ్ఞం, నమో మే సిరసా గరుం.

ఖుద్దసిక్ఖాయ టీకా యా, పురాతనా సమీరితా;

న తాయ సక్కా సక్కచ్చం, అత్థో సబ్బత్థ ఞాతవే.

తతోనేకగుణానం ¶ యో, మఞ్జూసా రతనానవ;

సుమఙ్గలసనామేన, తేన పఞ్ఞవతా సతా.

అజ్ఝేసితో యతిన్దేన, సదారఞ్ఞనివాసినా;

సవినిచ్ఛయమేతిస్సా, కరిస్సామత్థవణ్ణనం.

గన్థారమ్భకథావణ్ణనా

(క) ఏత్థాహ – కిమత్థమాదితోవాయం గాథా నిక్ఖిత్తా, నను యథాధిప్పేతమేవ పకరణమారభనీయన్తి? వుచ్చతే – సప్పయోజనత్తా ¶ . సప్పయోజనఞ్హి తందస్సనం తాయ రతనత్తయప్పణామాభిధేయ్యకరణప్పకారప్పయోజనాభిధానసన్దస్సనతో. తాని చ పన సప్పయోజనాని అనన్తరాయేన గన్థపరిసమాపనాదిప్పయోజనానమభినిప్ఫాదనతో. తథా హి సోతూనమత్తనో చ యథాధిప్పేతత్థనిప్ఫాదనం రతనత్తయప్పణామకరణప్పయోజనం. విదితాభిధేయ్యస్స గన్థస్స విఞ్ఞూనమాదరణీయతా అభిధేయ్యకథనప్పయోజనం. సోతుజనసముస్సాహజననం కరణప్పకారప్పయోజనకథనప్పయోజనం. వోహారసుఖతా పన అభిధానకథనప్పయోజనం.

తత్థ వన్దిత్వా రతనత్తయన్తి ఇమినా రతనత్తయప్పణామో దస్సితో, ఖుద్దసిక్ఖన్తి ఇమినా ఖుద్దభూతానం సిక్ఖానం ఇధ పటిపాదేతబ్బతాదీపనేన అభిధేయ్యం, అభిధేయ్యో చ నామేస సముదితేన సత్థేన వచనీయత్థోతి. అభిధానఞ్చ పన ఇమినావ దస్సితం తేన అత్థానుగతసమఞ్ఞాపరిదీపనతో. సమాతికన్తి ఇమినా కరణప్పకారో, ఖుద్దసిక్ఖన్తి ఇమినా చ, తేన ఖుద్దభూతానం సిక్ఖానం ఇధ దస్సేతబ్బభావప్పకాసనతో. ఆదితో ఉపసమ్పన్న సిక్ఖితబ్బన్తి ఇమినా పయోజనపయోజనం పన ఇమినావ సామత్థియతో దస్సితమేవ, తాసం సిక్ఖితబ్బప్పకాసనేన హి సిక్ఖనే సతి తమ్మూలికాయ దిట్ఠధమ్మికసమ్పరాయికత్థనిప్ఫత్తియా సంసిజ్ఝనతో. పకరణప్పయోజనానం సాధనసాధియలక్ఖణో సమ్బన్ధో తన్నిస్సయదస్సనేనేవ దస్సితోయేవాతి అయమేత్థ సముదాయత్థో.

అయం పనేత్థావయవత్థో – రతనత్తయం వన్దిత్వా ఖుద్దసిక్ఖం పవక్ఖామీతి సమ్బన్ధో. రతిజననట్ఠేన ¶ రతనాని, బుద్ధధమ్మసఙ్ఘానమేతం అధివచనం. అథ వా చిత్తీకతాదినా కారణేన రతనాని, బుద్ధాదయోవ రతనాని. తథా చ వుత్తం –

‘‘చిత్తీకతం ¶ మహగ్ఘఞ్చ, అతులం దుల్లభదస్సనం;

అనోమసత్తపరిభోగం, రతనం తేన వుచ్చతీ’’తి. (దీ. ని. అట్ఠ. ౨.౩౩; సం. ని. అట్ఠ. ౩.౫.౨౨౩; ఖు. పా. అట్ఠ. ౩; సు. ని. అట్ఠ. ౧.౨౨౬; ఉదా. అట్ఠ. ౪౫; మహాని. అట్ఠ. ౫౦);

తయో అవయవా అస్సాతి తయం, సముదాయాపేక్ఖం ఏకవచనం, అవయవవినిముత్తస్స పన సముదాయస్స అభావతో తీణి ఏవ రతనాని వుచ్చన్తి. రతనానం తయం రతనత్తయం. వన్దిత్వాతి తీహి ద్వారేహి నమస్సిత్వా. ‘‘తిస్సో ఇమా, భిక్ఖవే, వన్దనా కాయేన వన్దతి, వచసా వన్దతి, మనసా వన్దతీ’’తి (అ. ని. ౩.౧౫౫) హి వుత్తం. తత్థ విఞ్ఞత్తిం అనుప్పాదేత్వా కేవలం రతనత్తయగుణానుస్సరణవసేన మనోద్వారే బహులప్పవత్తా కుసలచేతనా మనోద్వారవన్దనా. తం తం విఞ్ఞత్తిం ఉప్పాదేత్వా పన పవత్తా కాయవచీద్వారవన్దనా. సిక్ఖితబ్బాతి సిక్ఖా, అధిసీలఅధిచిత్తఅధిపఞ్ఞావసేన తిస్సో సిక్ఖా. సిక్ఖనఞ్చేత్థ యథాక్కమం సీలాదిధమ్మానం సంవరణవసేన, ఏకారమ్మణే చిత్తచేతసికానం సమాధానవసేన, ఆరమ్మణజాననలక్ఖణప్పటివేధమగ్గపాతుభావపాపనవసేన చ ఆసేవనం దట్ఠబ్బం. అఞ్ఞత్థ బహువిధా సిక్ఖా, ఇధ తు సఙ్ఖేపనయత్తా అప్పకాదిఅనేకత్థసమ్భవేపి ఖుద్ద-సద్దస్స అప్పకత్థోవేత్థ యుత్తతరోతి ఖుద్దా అప్పకా సిక్ఖాతి ఖుద్దసిక్ఖా. ఇధ పన ఖుద్దసిక్ఖాప్పకాసకో గన్థో తబ్బోహారూపచారతో ఇత్థిలిఙ్గవసేన ‘‘ఖుద్దసిక్ఖా’’తి వుచ్చతి యథా ‘‘వరుణానగర’’న్తి. తం ఖుద్దసిక్ఖం. పవక్ఖామీతి కథేస్సామి.

కీదిసన్తి ఆహ ‘‘ఆదితో ఉపసమ్పన్నసిక్ఖితబ్బ’’న్తిఆది. ఆది-సద్దోయమత్థి అవయవవచనో యథా ‘‘సబ్బాదీని సబ్బనామానీ’’తి. అత్థి అపాదానవచనో యథా ‘‘పబ్బతాదీని ఖేత్తానీ’’తి. తత్థావయవవాచీ కమ్మసాధనో ‘‘ఆదియతీత్యాదీ’’తి. ఇతరో అపాదానసాధనో ‘‘ఆదియతి ఏతస్మాత్యాదీ’’తి ¶ . తత్థ యో అవయవవచనో, తస్సేదం గహణం, తస్మా ఉపసమ్పన్నక్ఖణమ్పి అన్తో కత్వా ఆదిభూతా ఉపసమ్పన్నక్ఖణతోయేవ పట్ఠాయాతి ఏవమేత్థ అత్థో దట్ఠబ్బో. ఏవ-సద్దో పనేత్థ సబ్బవాక్యానం అవధారణఫలత్తా లబ్భతి. తో-పచ్చయో అవధిమ్హియేవ ¶ , న ఆధారే. తత్థ హి తోపచ్చయే ఆధారే వత్తమానే ఆదిమ్హియేవ మజ్ఝఅన్తానం అవయవభూతే ఉపసమ్పన్నక్ఖణేయేవాతి అత్థో భవేయ్య, తథా సతి అవధారణనిచ్ఛయో నియమోతి అత్థన్తరత్తా ఆదిక్ఖణనియమేన మజ్ఝాదయో నివత్తియేయ్యుం. అపాదానవచనస్సాపి గహణే అవధిభూతో ఉపసమ్పన్నక్ఖణో నివత్తియేయ్య ‘‘పబ్బతాదీని ఖేత్తానీ’’తి ఏత్థ ఆదిభూతపబ్బతపరిచ్చాగేన ఖేత్తగ్గహణం వియాతి దట్ఠబ్బం. టీకాయం పన ఆధారత్థోపి వుత్తో, సో యథావుత్తదోసం నాతిగచ్ఛతి. సబ్బత్థ ‘‘టీకాయ’’న్తి చ వుత్తే ఏత్థేవ పురాణటీకాయన్తి గహేతబ్బం. ఆదితోతి ఇమినా ఇదం దీపేతి – అతిదుల్లభం ఖణసమవాయం లభిత్వా ఆలసియదోసేన అప్పటిపజ్జన్తేహి చ అఞ్ఞాణదోసేన అఞ్ఞథా పటిపజ్జన్తేహి చ అహుత్వా ఆదితో పట్ఠాయ నిరన్తరమేవ తీసు సిక్ఖాసు సమ్మాపటిపజ్జనవసేన ఆదరో జనేతబ్బోతి.

ఉపసమ్పన్నేన ఉపసమ్పన్నాయ చ సిక్ఖితబ్బం ఆసేవితబ్బన్తి ఉపసమ్పన్నసిక్ఖితబ్బం, ఏకసేసనయేన ఉపసమ్పన్నతాసామఞ్ఞేన వా ఉపసమ్పన్నాయపి ఏత్థేవావిరోధోతి ఉపసమ్పన్నేన సిక్ఖితబ్బన్తి సమాసో. నను అధిసీలాదయోవ సిక్ఖితబ్బా, ఏవం సతి కథం పకరణం సిక్ఖితబ్బత్తేన వుత్తన్తి? నాయం దోసో, సిక్ఖాయ సిక్ఖితబ్బత్తే సతి తద్దీపకగన్థస్సాపి ఆసేవితబ్బతా ఆపజ్జతీతి. సుఖగ్గహణత్థం వత్తబ్బవినిచ్ఛయం సకలమ్పి సఙ్గహేత్వా మాతికాయ ఠపనతో సహ మాతికాయాతి సమాతికం. తగ్గుణసంవిఞ్ఞాణోయం బహుబ్బీహి తస్స ఖుద్దసిక్ఖాసఙ్ఖాతస్స ¶ అఞ్ఞపదత్థస్స యో గుణో మాతికాసఙ్ఖాతం విసేసనం, తస్స ఇధ విఞ్ఞాయమానత్తా. సుఖేనేవ హి గహణం సియా మాతికానుసారేన తం తం వినిచ్ఛయం ఓలోకేన్తానం సంసయాపగమతో.

మాతికావణ్ణనా

(ఖ-జ) ఇదాని ¶ ‘‘సమాతిక’’న్తి వుత్తత్తా మాతికాపదాని తావ ఉద్దిసితుం ‘‘పారాజికా చ చత్తారో’’తిఆది ఆరద్ధం. ఏత్థాహ – తీసు సిక్ఖాసు అధిసీలసిక్ఖావ కస్మా పఠమం వుత్తాతి? సబ్బసిక్ఖానం మూలభూతత్తా. ‘‘సీలే పతిట్ఠాయ నరో సపఞ్ఞో, చిత్తం పఞ్ఞఞ్చ భావయ’’న్తి (సం. ని. ౧.౨౩; పేటకో. ౨౨; మి. ప. ౨.౧.౯) హి వుత్తం. తత్రాపి మహాసావజ్జత్తా మూలచ్ఛేజ్జవసేన పవత్తనతో సబ్బపఠమం జానితబ్బాతి పారాజికావ పఠమం వుత్తాతి వేదితబ్బం. మాతికాపదానం పన అత్థో తస్స తస్స మాతికాపదస్స నిద్దేసవసేనేవ విఞ్ఞాయతీతి న ఇధ విసుం దస్సయిస్సామ. అవిఞ్ఞాయమానం పన తత్థ తత్థేవ పకాసయిస్సామ.

ఇదాని ఉద్దిట్ఠపదానుక్కమేన నిద్దేసం ఆరభన్తో ‘‘పారాజికా చ చత్తారో’’తి పఠమం మాతికాపదం ఉద్ధరి. ఏవముపరిపి. ఇదాని పారాజికాయో ఉద్దిసిత్వా ఉద్దిట్ఠపదానుక్కమేన నిద్దేసం ఆరభన్తో ‘‘గరుకా నవా’’తి దుతియం పదం ఉద్ధరీతిఆదినా యథాయోగం వత్తబ్బం. తత్థ సిక్ఖాపదం అతిక్కమిత్వా ఆపత్తిం ఆపన్నా పుగ్గలా తాయ పరాజయన్తీతి పరాజియా. తేయేవ పారాజికా ఉపసగ్గస్స వుద్ధిం కత్వా య-కారస్స క-కారకరణేన. తే పన గణనపరిచ్ఛేదవసేన చత్తారోతి అత్థో.

౧. పారాజికనిద్దేసవణ్ణనా

౧-౨. ఇదాని తే దస్సేతుం ‘‘మగ్గత్తయే’’తిఆది ఆరద్ధం. ఏవముపరిపి యథాయోగం యోజేతబ్బం. తత్థ మగ్గత్తయేతి ఏత్థ ¶ మగ్గా చ నామ తింస మగ్గా. మనుస్సామనుస్సతిరచ్ఛానగతవసేన హి తిస్సో ఇత్థియో. తత్థ తిరచ్ఛానగతాయ అయం పరిచ్ఛేదో –

‘‘అపదానం అహీ మచ్ఛా, ద్విపదానఞ్చ కుక్కుటీ;

చతుప్పదానం మజ్జారీ, వత్థు పారాజికస్సిమా’’తి. (పారా. అట్ఠ. ౧.౫౫);

తాసం వచ్చపస్సావముఖమగ్గవసేన తయో తయో కత్వా నవ మగ్గా, తథా ఉభతోబ్యఞ్జనకానం, పురిసానం పన వచ్చముఖమగ్గవసేన ద్వే ద్వే కత్వా ఛ, తథా పణ్డకానన్తి తింస. తేసం తయే. కీదిసేతి ఆహ ‘‘సన్థతసన్థతే’’తి. సన్థతే అసన్థతేతి పదచ్ఛేదో. న సన్థతం అసన్థతం. తస్మిం అసన్థతే. న-కారో ఏత్థ ‘‘అబ్రాహ్మణో’’తిఆదీసు వియ పయిరుదాసే, తం కిరియాయుత్తస్స తాదిసస్స అఞ్ఞస్స వత్థునో విధానేన సన్థతస్స వత్థునో పయిరుదాసనం పరిచ్చజనం పయిరుదాసోతి. న పసజ్జప్పటిసేధే, సన్థతం పసజ్జ పత్వా తస్స ‘‘బ్రాహ్మణో న భవిస్సతీ’’తిఆదీసు వియ న నిసేధోతి. వా-సద్దో పనేత్థ వచనయుత్తిబలేనేవ లబ్భతి, తస్స పలివేఠేత్వా, అన్తో వా పవేసేత్వా వత్థాదినా కేనచి పటిచ్ఛన్నే వా అప్పటిచ్ఛన్నే వాతి అత్థో. తథాభూతే అల్లోకాసే పకతివాతేన అసమ్ఫుట్ఠే తిన్తప్పదేసే. నిమిత్తన్తి అఙ్గజాతం. సన్తిఆది తబ్బిసేసనం. సన్తి అత్తనియం. సం-సద్దో హి అత్తని అత్తనియే చ వత్తతి. సన్థతం అసన్థతన్తి యథావుత్తనయేన పటిచ్ఛన్నం వా అప్పటిచ్ఛన్నం వా. ఉపాదిణ్ణన్తి అనట్ఠకాయప్పసాదం. కిత్తకన్తి ఆహ ‘‘తిలమత్తమ్పీ’’తి. తిలస్స మత్తం సాకల్లం యస్స తం తిలమత్తం ¶ . ‘‘మత్తం సాకల్లం నిచ్ఛయే’’తి హి నిఘణ్డు. ఏత్థాపి అవయవేన విగ్గహో సముదాయో సమాసత్థో, తిలబీజప్పమాణమ్పీతి వుత్తం హోతి. కిం తం? నిమిత్తం, పవేసనం వా. అపి-సద్దో సమ్భావనే, ‘‘తిలబీజమత్తమ్పీ’’తి సమ్భావీయతి, అధికే కా ¶ నామ కథాతి ఇదమేత్థ సమ్భావనం, ఏవంభూతం సం అఙ్గజాతం యథావుత్తే మగ్గత్తయే తిలమత్తమ్పి పవేసన్తో భిక్ఖు చుతో పరిభట్ఠో, పారాజికో నామ హోతి సాసనతోతి విఞ్ఞాయతి గమ్మమానత్థస్స సద్దస్స పయోగం పతి కామాచారత్తా. కీదిసోతి ఆహ ‘‘అనిక్ఖిత్తసిక్ఖో’’తి. నిక్ఖిత్తసిక్ఖో పన అభిక్ఖుకత్తా పరిచ్చత్తో. తత్థ నిక్ఖిత్తా ఓహితా పరిచ్చత్తా పచ్చక్ఖాతా సిక్ఖా ఏతేనాతి విగ్గహో. యథాలక్ఖణం న నిక్ఖిత్తసిక్ఖో అనిక్ఖిత్తసిక్ఖో. తత్థ చిత్తఖేత్తకాలప్పయోగపుగ్గలవిజాననవసేన సిక్ఖాపచ్చక్ఖానం ఞత్వా తదభావేన అపచ్చక్ఖానం వేదితబ్బం.

తత్థ ఉపసమ్పన్నభావతో చవితుకామతాచిత్తం చిత్తం నామ. ‘‘బుద్ధం పచ్చక్ఖామీ’’తిఆదీని ‘‘గిహీతి మం ధారేహి, ఉపాసకో, ఆరామికో, సామణేరోతి మం ధారేహీ’’తి ‘‘అలం మే బుద్ధేనా’’తిఆదీని ఛ ఖేత్తపదాని ఖేత్తం నామ. ‘‘పచ్చక్ఖామీ’’తిఆదినా వుత్తో వత్తమానకాలోయేవ కాలో నామ. యాయ కాయచి భాసాయ వసేన వాచసికప్పయోగోవ పయోగో నామ. అనుమ్మత్తాదికో పచ్చక్ఖాతో చ మనుస్సజాతికో సోవ పుగ్గలో నామ. పచ్చక్ఖాతకస్స వచనసమనన్తరమేవ ‘‘అయం ఉక్కణ్ఠితో’’తి వా ‘‘గిహిభావం పత్థయతీ’’తి వా సోతునో జాననం విజాననం నామాతి వేదితబ్బం.

తత్థ నట్ఠకాయప్పసాదం పన పిళకం వా చమ్మఖిలం వా లోమం వా పవేసన్తస్స దుక్కటం. అక్ఖినాసకణ్ణచ్ఛిద్దవత్థికోసేసు, సత్థకాదీహి కతవణే వా మేథునరాగేన నిమిత్తం పవేసన్తస్స థుల్లచ్చయం. అవసేససరీరేసు ఉపకచ్ఛకాదీసు దుక్కటం. తిరచ్ఛానగతానం హత్థిఅస్సగోగద్రభఓట్ఠమహింసాదీనం నాసాయ థుల్లచ్చయం, వత్థికోసే థుల్లచ్చయమేవ. సబ్బేసమ్పి తిరచ్ఛానగతానం అక్ఖికణ్ణవణేసు దుక్కటం. తథా అవసేససరీరే ¶ కాయసంసగ్గరాగేన, మేథునరాగేన వా జీవమానకపురిసస్స వత్థికోసం అప్పవేసన్తో నిమిత్తేన నిమిత్తం ఛుపతి, దుక్కటం. బహి నిక్ఖన్తదన్తేసు వాయమన్తస్స పన థుల్లచ్చయన్తి అయమేత్థ సవినిచ్ఛయో అత్థవణ్ణనక్కమో.

ఇదాని పవేసనం నామ న కేవలం అత్తుపక్కమేనేవ, పరూపక్కమేనాపి హోతి, తత్రాపి సాదియన్తోవ ¶ చుతో హోతీతి దస్సేతుం ‘‘అథ వా’’తిఆది వుత్తం. తత్థ అథ వాతి అయం నిపాతో, నిపాతసముదాయో వా పక్ఖన్తరారమ్భే. పవేసనఞ్చ ఠితఞ్చ ఉద్ధారో చ పవిట్ఠఞ్చ పవేసన…పే… పవిట్ఠాని, ఇతరీతరయోగద్వన్దో. ఇతరీతరయోగో నామ అఞ్ఞమఞ్ఞత్థోపాదానతాతి పవేసనాదీని ఠితాదిఅత్థానిపి హోన్తీతి పవిట్ఠ-సద్దోపి పవేసనాదిఅత్థో హోతి, తతోయేవేత్థ తస్మా బహువచనసమ్భవో. అఞ్ఞథా ద్వన్దే అవయవత్థపధానత్తా ఏకత్థవాచకాపి పవిట్ఠ-సద్దా కథం బహువచనప్పసఙ్గో. సమాహారే వా ద్వన్దో. ఖణోతి కాలవిసేసో. సో చ యోగవన్తానం ఖణన్తరవినిముత్తో నత్థీతి పవేసన…పే…పవిట్ఠానియేవ ఖణోతి కమ్మధారయో, అభేదే భేదపరికప్పనాయ వా పవేసన…పే… పవిట్ఠానం ఖణోతి ఛట్ఠీతప్పురిసో. తస్స సాదకో, తస్మిం వా సాదకో పవేసన…పే… సాదకో. ఖణ-సద్దో పనేత్థ పచ్చేకం యోజేతబ్బో ద్వన్దసమాసత్తా, పవేసనకాలం ఠితకాలం ఉద్ధారకాలం పవిట్ఠకాలం, తస్మిం వా సాదియన్తోతి ఏవమేత్థ అత్థో దట్ఠబ్బో. ఏవం సేవనచిత్తపచ్చుపట్ఠానేన సాదకో భిక్ఖు చుతోతి యోజేతబ్బం. తత్థ యథావుత్తప్పదేసస్స అన్తోకరణం పవేసనం నామ. యావ ఉద్ధరణారమ్భా నివత్తం ఠితం నామ. అట్ఠకథాయం (పారా. అట్ఠ. ౧.౫౮) పన మాతుగామస్స సుక్కవిస్సట్ఠిం పత్వా సబ్బథా వాయమతో ఓరమిత్వా ఠితకాలం సన్ధాయ ‘‘సుక్కవిస్సట్ఠిసమయే’’తి ¶ వుత్తం. యావ అగ్గా నీహరణం ఉద్ధారో నామ. యావ పవేసనారహట్ఠానా అన్తోకతం పవిట్ఠం నామ.

పఠమం.

౩-౪. ఇదాని దుతియం దస్సేతుం ‘‘ఆదియేయ్యా’’తిఆదిమాహ. తత్థ అదిన్నం థేయ్యచిత్తేన ఆదియేయ్య…పే… సఙ్కేతం వీతినామయే, పారాజికో భవేతి సమ్బన్ధో. అదిన్నన్తి మనుస్ససామికేహి కాయవాచాహి న దిన్నం. థేయ్యచిత్తేనాతి థేనోతి చోరో, తస్స భావో థేయ్యం న-కారస్స య-కారం కత్వా ద్విత్తేన. భవన్తి ఏతస్మా అభిధానబుద్ధీతి భావో, సద్దప్పవత్తినిమిత్తం జాతిగుణాది. ఇధ పన అవహరణచిత్తసఙ్ఖాతం దబ్బం థేయ్యం. థేయ్యఞ్చ తం చిత్తఞ్చాతి థేయ్యచిత్తం, తేన. ఆదియేయ్యాతి ఆరామాదిం అభియుఞ్జిత్వా గణ్హేయ్య. హరేయ్యాతి హరన్తో గణ్హేయ్య. అవహరేయ్యాతి ఉపనిక్ఖిత్తం భణ్డం ‘‘దేహి మే భణ్డ’’న్తి వుచ్చమానో ‘‘న మయా గహిత’’న్తిఆదీని వదన్తో గణ్హేయ్య. ఇరియాపథం కోపేయ్యాతి భణ్డహారకస్స గమనాదిఇరియాపథం విచ్ఛిన్దిత్వా గణ్హేయ్య. కోపం కత్వా గణ్హాతీతి హి ఏతస్మిం అత్థే ‘‘కోపీ’’తి ¶ నామధాతు. ఠానా చావేయ్యాతి ఠపితట్ఠానతో చావేయ్య. సఙ్కేతం వీతినామయేతి పరికప్పితట్ఠానం వా సుఙ్కఘాతం వా అతిక్కామేయ్య.

ఏత్థ చ ఆరామాదిఅభియుఞ్జనే, సామికస్స విమతుప్పాదనధురనిక్ఖేపే, భణ్డహారకస్స సీసభారామసనఫన్దాపనఖన్ధోరోపనే, ఉపనిక్ఖిత్తే ‘‘దేహి మే భణ్డ’’న్తి చోదియమానస్స ‘‘నాహం గణ్హామీ’’తి భణనవిమతుప్పాదనధురనిక్ఖేపే, థలట్ఠస్స థేయ్యచిత్తేనామసనఫన్దాపనఠానాచావనే చాతి చతూసు పచ్చేకం యథాక్కమం దుక్కటథుల్లచ్చయపారాజికాయో వేదితబ్బా. ‘‘సహభణ్డహారకం నేస్సామీ’’తి ¶ పఠమదుతియపాదసఙ్కామనే, పరికప్పితసుఙ్కఘాతట్ఠానతో పఠమదుతియపాదాతిక్కామే చాతి ద్వీసు పచ్చేకం కమేన థుల్లచ్చయపారాజికాయో వేదితబ్బా. అయమేత్థ సవిఞ్ఞాణకావిఞ్ఞాణకమిస్సకత్తా నానాభణ్డవసేన యోజనా. ఏకభణ్డవసేన పన సస్సామికస్స దాసస్స వా తిరచ్ఛానగతస్స వా యథావుత్తేన అభియోగాదినా నయేన ఆదియనహరణాదివసేన యోజనా దట్ఠబ్బా.

అపిచ ఇమాని ఛ పదాని వణ్ణయన్తేన నానాభణ్డఏకభణ్డసాహత్థికపుబ్బప్పయోగథేయ్యావహారసఙ్ఖాతే పఞ్చపఞ్చకే సమోధానేత్వా పఞ్చవీసతి అవహారా దస్సేతబ్బా ఛప్పదన్తోగధత్తా సబ్బేసమ్పి అవహారానం. తే పన అవహారా యేన కేనచి అభియోగాదిఆకారనానత్తమత్తేన భిన్నాతి తంవసేన పఞ్చపఞ్చకం నామ జాతం. ఏవం సంవణ్ణితఞ్హి ఇదం అదిన్నాదానపారాజికం సువణ్ణితం నామ హోతీతి దట్ఠబ్బం. తత్థ పురిమాని ద్వే పఞ్చకాని ‘‘ఆదియేయ్యా’’తిఆదీనం పఞ్చన్నం పదానం వసేన లబ్భన్తి. యం పనేతం ‘‘సఙ్కేతం వీతినామయే’’తి ఛట్ఠం పదం, తం తతియపఞ్చమేసు పఞ్చకేసు నిస్సగ్గియపరికప్పావహారవసేన యోజేతబ్బం.

తత్థ సాహత్థిక-సద్దేన ఉపచారతో తంసహచరితపఞ్చకం గహేత్వా ‘‘సాహత్థికఞ్చ తం పఞ్చకఞ్చా’’తి వా ‘‘సాహత్థికాది పఞ్చక’’న్తి మజ్ఝేపదలోపవసేన వా సాహత్థికపఞ్చకం. ఏవముపరిపి. తం పన సాహత్థికో ఆణత్తికో నిస్సగ్గియో అత్థసాధకో ధురనిక్ఖేపో చాతి. తత్థ సకో హత్థో సహత్థో, సహత్థేన నిబ్బత్తో సాహత్థికో. ఏవం ఆణత్తికో. సుఙ్కఘాతపరికప్పితోకాసానం అన్తో ఠత్వా బహి నిస్సజ్జనం నిస్సగ్గో, సో ఏవ నిస్సగ్గియో. కాలం అనియమేత్వా ఆణత్తస్స భణ్డగ్గహణతో ¶ చ పరస్స తేలకుమ్భియా పాదగ్ఘనకం తేలం అవస్సం పివనకానం ఉపాహనాదీనం నిక్ఖిత్తానం తేలపాతనతో చ పురేతరమేవ పారాజికసఙ్ఖాతం అత్థం ¶ సాధేతీతి అత్థసాధకో. సో పన ఆణాపనప్పయోగో, ఉపాహనాదీనం నిక్ఖేపప్పయోగో చ. ఆరామాభియోగే చ ఉపనిక్ఖిత్తభణ్డే చ తావకాలికభణ్డదేయ్యానమదానే చ ధురస్స నిక్ఖేపో ధురనిక్ఖేపో.

పుబ్బప్పయోగపఞ్చకం నామ పుబ్బప్పయోగో సహప్పయోగో సంవిధావహారో సఙ్కేతకమ్మం నిమిత్తకమ్మన్తి. తత్థ ఆణాపనం భణ్డగ్గహణతో పుబ్బత్తా పుబ్బప్పయోగో నామ. ఠానాచావనఖిలసఙ్కామనప్పయోగేన సహ వత్తమానో సహప్పయోగో. సంవిధాయ సమ్మన్తయిత్వా గతేసు ఏకేనాపి భణ్డే ఠానా చావితే సబ్బేసం అవహారో సంవిధావహారో. సఙ్కేతకమ్మన్తి పుబ్బణ్హాదికాలపరిచ్ఛేదవసేన సఞ్జాననకరణం. నిమిత్తకమ్మం నామ సఞ్ఞుప్పాదనత్థం అక్ఖినిఖణనాదికరణం.

థేయ్యావహారపఞ్చకం పన సయమేవ దస్సేతుం ‘‘అథ వా’’తిఆదిమాహ. నను చ ఛప్పదన్తోగధత్తా ‘‘సబ్బేసమ్పి అవహారాన’’న్తి వుత్తం, ఏవం సతి ‘‘అథ వా’’తి పక్ఖన్తరవసేన విసుం వియ ఇదం పఞ్చకం కస్మా వుత్తన్తి? నను అవోచుమ్హా ‘‘యేన కేనచి అభియోగాదిఆకారనానత్తమత్తేన భిన్నా’’తి, ఏతాదిసస్స భేదస్స సమ్భవతో పక్ఖన్తరవసేనాపి యుజ్జతీతి ఏవం వుత్తం. ఇమస్స పఞ్చకస్స విసుం ఉద్ధరిత్వా వచనం పన పసిద్ధివసేనాతి దట్ఠబ్బం, కుస-సద్దేన కుససఙ్కామనమధిప్పేతం అభేదోపచారేన. థేయ్యఞ్చ బలఞ్చ కుసో చ ఛన్నఞ్చ పరికప్పో చ థేయ్యా…పే… పరికప్పం, దీఘో సన్ధివసేన. తేన అవహారకో పారాజికో భవేతి సమ్బన్ధో. యో పన పటిచ్ఛన్నేన అవహారకో, సో అత్థతో ¶ పటిచ్ఛన్నస్స అవహారకో హోతీతి ద్వన్దసమాసన్తోగధత్తేపిచస్స విరోధాభావోభావసాధనో చాయం ఛన్న-సద్దో దట్ఠబ్బో. తత్థ సన్ధిచ్ఛేదనాదీని కత్వా వా తులాకూటమానకూటకహాపణకూటాదీహి వఞ్చేత్వా వా గణ్హన్తో థేయ్యావహారకో. బలక్కారేన పరసన్తకం గణ్హన్తో బలావహారకో. కుసం సఙ్కామేత్వా గణ్హన్తో కుసావహారకో. తిణపణ్ణాదీహి యం కిఞ్చి పటిచ్ఛాదేత్వా పచ్ఛా కస్స పటిచ్ఛన్నస్స అవహారకో పటిచ్ఛన్నావహారకో. సాటకాదిభణ్డవసేన, గబ్భద్వారాదిఓకాసవసేన వా పరికప్పేత్వా గణ్హన్తో పరికప్పావహారకో. ఏత్థ పన పరికప్పితభణ్డగ్గహణే పరికప్పితపరిచ్ఛేదాతిక్కమే చ పారాజికం వేదితబ్బం.

ఇదాని పనేత్థ వినిచ్ఛయం దస్సేతుం ‘‘భణ్డకాలగ్ఘదేసేహీ’’తిఆది వుత్తం. ఏత్థ అదిన్నాదానే భణ్డఞ్చ కాలో చ అగ్ఘో చ దేసో చ తేహి చ పరిభోగేన చ వినిచ్ఛయో కాతబ్బోతి అత్థో ¶ . తత్థ అవహటభణ్డస్స సస్సామికస్సామికభావం సస్సామికేపి సామికానం సాలయనిరాలయభావఞ్చ ఉపపరిక్ఖిత్వా సాలయకాలే చే అవహటం, భణ్డం అగ్ఘాపేత్వా కాతబ్బో వినిచ్ఛయో భణ్డేన వినిచ్ఛయో. నిరాలయకాలే చే అవహటం, పారాజికం నత్థి, సామికేసు పున ఆహరాపేన్తేసు దాతబ్బం. తదేవ హి భణ్డం కదాచి మహగ్ఘం, కదాచి అప్పగ్ఘం, తస్మా యస్మిం కాలే భణ్డం అవహటం, తస్మింయేవ కాలే యో తస్స అగ్ఘో, తేన కాతబ్బో వినిచ్ఛయో కాలేన వినిచ్ఛయో. నవభణ్డస్స యో అగ్ఘో, సో పచ్ఛా పరిహాయతి, తస్మా సబ్బదా పకతిఅగ్ఘవసేన అకత్వా కాతబ్బో వినిచ్ఛయో అగ్ఘేన వినిచ్ఛయో. భణ్డుట్ఠానదేసే భణ్డం అప్పగ్ఘం హోతి, అఞ్ఞత్థ మహగ్ఘం, తస్మా యస్మిం దేసే భణ్డం అవహటం, తస్మింయేవ దేసే అగ్ఘేన కాతబ్బో వినిచ్ఛయో దేసేన వినిచ్ఛయో. పరిభోగేన ¶ సాటకాదినో భణ్డస్స అగ్ఘో పరిహాయతి, తస్మా తస్స పరిభోగవసేన పరిహీనాపరిహీనభావం ఉపపరిక్ఖిత్వా కాతబ్బో వినిచ్ఛయో పరిభోగేన వినిచ్ఛయో.

దుతియం.

౫-౭. ఇదాని తతియం దస్సేతుం ‘‘మనుస్సవిగ్గహ’’న్తిఆది ఆరద్ధం. తత్థ మనుస్సవిగ్గహం కలలతో పట్ఠాయ జీవమానకమనుస్సజాతికానం సరీరం. చిచ్చ పాణోతి సఞ్ఞాయ సద్ధింయేవ ‘‘వధామి న’’న్తి వధకచేతనాయ చేతేత్వా పకప్పేత్వా. జీవితా వా వియోజయేతి యో భిక్ఖు జాతిఉణ్ణంసునా సముద్ధటతేలబిన్దుమత్తం కలలరూపకాలే తాపనాదీహి వా తతో వా ఉద్ధమపి తదనురూపేన ఉపక్కమేన రూపజీవితిన్ద్రియోపక్కమే సతి తదాయత్తవుత్తినో అరూపజీవితస్సాపి వోరోపనసమ్భవతో ఉభయజీవితా వోరోపేయ్య. వా-సద్దో వికప్పే. మరణచేతనోతి మరణే చేతనా యస్స సో మరణాధిప్పాయో. సత్థహారకన్తి జీవితం హరతీతి హారకం, సత్థఞ్చ తం హారకఞ్చాతి సత్థహారకం, తం. అస్స మనుస్సవిగ్గహస్స. ఉపనిక్ఖిపేతి సమీపే నిక్ఖిపేయ్య వా. ఏతేన థావరప్పయోగం దస్సేతి. గాహేయ్య మరణూపాయన్తి ‘‘సత్థం వా ఆహర, విసం వా ఖాదా’’తిఆదినా నయేన మరణత్థాయ ఉపాయం గాహాపేయ్య వా. ఏతేన ఆణత్తిప్పయోగో దస్సితో. వదేయ్య మరణే గుణన్తి కాయవాచాదూతలేఖాహి ‘‘యో ఏవం మరతి, సో ధనం వా లభతీ’’తిఆదినా నయేన మరణే గుణం పకాసేయ్య వా. ఉభయత్థ అధికారవసేన వా-సద్దో ఆహరితబ్బో. సో భిక్ఖు చుతోతి సమ్బన్ధో, సాసనతోతి విఞ్ఞాయతి.

ఇదాని పనస్స ఛబ్బిధే పయోగేదస్సేతుం ‘‘పయోగా’’తిఆదిమాహ. తత్థ సాహత్థి…పే… ఇద్ధివిజ్జామయా ¶ పయోగాతి ఇమే ¶ ఛ పయోగాతి సమ్బన్ధో. క-కారలోపేన పనేత్థ ‘‘సాహత్థీ’’తి వుత్తం. అథ వా అనేకత్థే అనేకతద్ధితసమ్భవేన సహత్థస్సాయం పయోగో సాహత్థీతి పదసిద్ధి వేదితబ్బా. సాహత్థి చ నిస్సగ్గో చ ఆణత్తి చ థావరో చాతి ద్వన్దో. ఇద్ధి చ విజ్జా చ, తాసమిమేతి ఇద్ధివిజ్జామయా, ఇద్ధిమయో విజ్జామయోతి వుత్తం హోతి. పయోగాతి ఇమే ఛప్పయోగా నామ హోన్తీతి అత్థో. తత్థ సయం మారేన్తస్స కాయేన వా కాయప్పటిబద్ధేన వా పహరణం సాహత్థికో పయోగో. దూరే ఠితం మారేతుకామస్స కాయాదీహి ఉసుసత్తిఆదీనం నిస్సజ్జనం నిస్సగ్గో. ‘‘అసుకం నామ మారేహీ’’తిఆదినా ఆణాపేన్తస్స ఆణాపనం ఆణత్తి, ఓపాతఖణనం అపస్సేనసంవిధానం అసిఆదీనం ఉపనిక్ఖిపనాది థావరో. మారణత్థం కమ్మవిపాకజాయ ఇద్ధియా పయోజనం ఇద్ధిమయో. కమ్మవిపాకజిద్ధి చ నామేసా రాజాదీనం రాజిద్ధిఆదయో. తత్థ పితురఞ్ఞో సీహళిన్దస్స దాఠాకోటనేన చూళసుమనకుటుమ్బియమారణే రాజిద్ధి దట్ఠబ్బా, తదత్థమేవ అథబ్బణాదివిజ్జాయ పరిజప్పనం విజ్జామయో పయోగో.

ఏవం ఛప్పయోగే దస్సేత్వా తేసు ఆణత్తిప్పయోగస్స నియామకే దస్సేతుం ‘‘కాలా’’తిఆది వుత్తం. తత్థ యథావుత్తం ఆణత్తిం నియమేన్తి సఙ్కేతవిసఙ్కేతతావసేన పరిచ్ఛిన్దన్తీతి ఆణత్తినియామకా. తే పన కాలో చ వత్థు చ ఆవుధఞ్చ ఇరియాపథో చాతి చత్తారో, తథా కిరియావిసేసో ఓకాసోతి గణనపరిచ్ఛేదవసేన ఛ హోన్తీతి అత్థో. తత్థ కాలో పుబ్బణ్హాది యోబ్బనాది చ. వత్థు మారేతబ్బో సత్తో. ఆవుధం అసిఆది. ఇరియాపథో మారేతబ్బస్స గమనాది. కిరియావిసేసో విజ్ఝనాది. ఓకాసో గామాది. యో హి ‘‘అజ్జ, స్వే’’తి అనియమేత్వా ‘‘పుబ్బణ్హే మారేహీ’’తి వుత్తో యదా కదాచి పుబ్బణ్హే మారేతి, నత్థి విసఙ్కేతో. యో పన ‘‘పుబ్బణ్హే’’తి ¶ వుత్తో మజ్ఝన్హాదీసు మారేతి, విసఙ్కేతో హోతి, ఆణాపకస్స అనాపత్తి. ఏవం కాలస్స సఙ్కేతవిసఙ్కేతతావసేన నియామకతా వేదితబ్బా. ఇమినావ నయేన వత్థుఆదీసుపి వినిచ్ఛయో వేదితబ్బోతి.

తతియం.

౮-౯. ఇదాని చతుత్థం దస్సేతుం ‘‘ఝానాదిభేద’’న్తిఆదిమాహ. తత్థ అత్తని నోసన్తం అత్తుపనాయికఞ్చ పచ్చుప్పన్నభవస్సితఞ్చ అఞ్ఞాపదేసరహితఞ్చ ఝానాదిభేదం కోట్ఠాసం కత్వా వా ఏకేకం కత్వా వా కాయేన వా వాచాయ వా విఞ్ఞత్తిపథే దీపేన్తో నాధిమానికో ఞాతే చుతో భవేతి ¶ సమ్బన్ధో. తత్థ అత్తని సకసన్తానే నోసన్తం అనుప్పన్నత్తాయేవ అవిజ్జమానం, ఏత్థ నోసన్తోతి అత్థే తప్పురిసో. ఝానాదిభేదన్తి ఝానం ఆది యస్స ‘‘విమోక్ఖసమాధి సమాపత్తి ఞాణదస్సన మగ్గభావనా ఫలసచ్ఛి కిరియాకిలేసప్పహానవినీవరణతాచిత్తస్స సుఞ్ఞాగారే అభిరతీ’’తి (పారా. ౧౯౮) వుత్తస్స సో ఝానాది, సోవ భేదో విసేసోతి సమాసో. తం ఝానాదిభేదం ఉత్తరిమనుస్సధమ్మం. అత్తుపనాయికన్తి ‘‘అయం మయి అత్థీ’’తి ఆరోచనవసేన అత్తని ఉపనీయతి, ‘‘అహం వా ఏత్థ సన్దిస్సామీ’’తి అత్తా ఉపనీయతి ఏత్థ ధమ్మేతి వా అత్తుపనాయికో, ఝానాదిభేదో, తం. పచ్చుప్పన్నభవస్సితన్తి పచ్చుప్పన్నభవో నామ ఇదాని వత్తమానో అత్తభావో, తన్నిస్సితోతి సమాసో, సో చ ఝానాదిభేదోయేవ, తం.

అఞ్ఞాపదేసరహితన్తి ‘‘యో తే విహారే వసి, సో భిక్ఖు పఠమం ఝానం సమాపజ్జీ’’తిఆదినా (పారా. ౨౨౦) నయేన అఞ్ఞస్స అపదేసో, తేన రహితో చత్తోతి తప్పురిససమాసో, సో రహితో తేనాతి వా బహుబ్బీహి, ఝానాదిభేదోవ ¶ , తం. కోట్ఠాసం కత్వా వాతి ‘‘పఠమం ఝానం దుతియం ఝానం సమాపజ్జిం, పఠమం ఝానం తతియం ఝానం సమాపజ్జి’’న్తిఆదినా నయేన కోట్ఠాసం కత్వా వా. ఏకేకం కత్వా వాతి ‘‘పఠమం ఝానం సమాపజ్జిం, దుతియం ఝానం సమాపజ్జి’’న్తిఆదినా నయేన ఏకేకం కత్వా వా. ఏత్థ చ ఏకన్తి ఠితే విచ్ఛాయం ద్విత్తం. ఏత్థ పన కత్వాతి కరణకిరియాయ ఏకేకవసేన భిన్నస్స ఝానాదినో అత్థస్స సమ్బన్ధనిచ్ఛా విచ్ఛాతి వేదితబ్బా. టీకాయం పన ‘‘కోట్ఠాసం వాతి ఏత్థ ‘ఝానలాభీ, విమోక్ఖలాభీ, సమాధిలాభీ, సమాపత్తిలాభీమ్హీ’తి ఏవమాదినా నయేన కోట్ఠాసతో వాతి అత్థో’’తి చ ‘‘ఏకేకం వాతి ‘పఠమస్స ఝానస్స లాభీ, దుతియస్స ఝానస్స లాభీమ్హీ’తి ఏవమాదినా నయేన ఏకేకం వాతి అత్థో’’తి చ వుత్తం. సో పాళియం అట్ఠకథాయఞ్చ అవుత్తక్కమోతి వేదితబ్బో. కాయేన వాతి హత్థముద్దాదివసేన కాయేన వా. వాచాతి ఏత్థ య-కారో లుత్తనిద్దిట్ఠో ‘‘అలజ్జితా’’తిఆదీసు వియ. విఞ్ఞత్తిపథేతి కాయవచీవిఞ్ఞత్తీనం గహణయోగ్యే పదేసే ఠత్వాతి అజ్ఝాహరితబ్బం. దీపేన్తోతి ‘‘ఇమినా చ ఇమినా చ కారణేన అయం ధమ్మో మయి అత్థీ’’తి పకాసేన్తో. నాధిమానికోతి అప్పత్తే పత్తసఞ్ఞితాసఙ్ఖాతో అధికో మానో, సో నత్థి ఏతస్సాతి నాధిమానికో, భిక్ఖు. ఞాతేతి విఞ్ఞునా మనుస్సజాతికేన సిక్ఖాపచ్చక్ఖానే వుత్తనయేన విఞ్ఞాతే సతి చుతో భవే సాసనతోతి విఞ్ఞాయతి. అఞ్ఞాపదేసేన దీపయతో పన థుల్లచ్చయం. ఏత్థ చ –

దుక్కటం ¶ పఠమస్సేవ, సామన్తమితి వణ్ణితం;

సేసానం పన తిణ్ణమ్పి, థుల్లచ్చయముదీరితన్తి.

చతుత్థం.

౧౦. ఇదాని ¶ చతున్నమ్పి చేతేసమసంవాసతం అభబ్బతఞ్చ దీపేతుం ‘‘పారాజికేతే’’తిఆది ఆరద్ధం. ఏతే చత్తారో పారాజికా పుగ్గలా యథా పురే పుబ్బే గిహికాలే, అనుపసమ్పన్నకాలే చ వియ అసంవాసాతి సమ్బన్ధో. సహ వసన్తి యస్మా సబ్బేపి లజ్జినో ఏతేసు కమ్మాదీసు న ఏకోపి తతో బహిద్ధా సన్దిస్సతీతి ఏకకమ్మం ఏకుద్దేసో సమసిక్ఖతాతి ఇమే తయో సంవాసా నామ. తత్థ అపలోకనాదికం చతుబ్బిధమ్పి సఙ్ఘకమ్మం సీమాపరిచ్ఛిన్నేహి పకతత్తేహి భిక్ఖూహి ఏకతో కత్తబ్బతా ఏకకమ్మం నామ. తథా పఞ్చవిధోపి పాతిమోక్ఖుద్దేసో ఏకతో ఉద్దిసితబ్బత్తా ఏకుద్దేసో నామ. పఞ్ఞత్తం పన సిక్ఖాపదం సబ్బేహిపి లజ్జీపుగ్గలేహి సమం సిక్ఖితబ్బభావతో సమసిక్ఖతా నామ. నత్థి తే సంవాసా ఏతేసన్తి అసంవాసా. ‘‘అభబ్బా’’తిఆదీసు భిక్ఖుభావాయాతి తుమత్థే సమ్పదానవచనం, తస్మా యథా సీసచ్ఛిన్నో జీవితుం అభబ్బో, ఏవం చత్తారోమే పుగ్గలా భిక్ఖుభావాయ భిక్ఖూ భవితుం అభబ్బాతి అత్థో.

౧౧. ఇదాని పరియాయాణత్తీహి సమ్భవన్తే దస్సేతుం ‘‘పరియాయో చా’’తిఆదిమాహ. పరియాయో చ ఆణత్తి చ తతియే మనుస్సవిగ్గహే లబ్భతీతి సమ్బన్ధో. తత్థ కాయాదీహి యథావుత్తేహి ‘‘యో ఏవం మరతి, సో ధనం వా లభతీ’’తి ఏవమాదివిఞ్ఞాపకో బ్యఞ్జనభూతో కాయవచీపయోగో పరియాయో. ఇమినా ఇదం దీపేతి – యథా అదిన్నాదానే ‘‘ఆదియేయ్యా’’తి (పారా. ౯౨) వుత్తత్తా పారియాయకథాయ ముచ్చతి, న ఇధ ఏవం. ‘‘సంవణ్ణేయ్యా’’తి (పారా. ౧౭౨) పరియాయకయాయపి న ముచ్చతీతి. ‘‘దుతియే పనా’’తిఆదీసు అత్థో పాకటోయేవ. ఏవముపరిపి పాకటముపేక్ఖిస్సామ.

౧౨. ఇదాని మేథునధమ్మాదీనం అఙ్గాని దస్సేతుం ‘‘సేవేతూ’’తిఆదిమాహ. సేవేతుకామతాచిత్తన్తి మేథునం సేవేతుం ¶ కామేతీతి సేవేతుకామో, తస్స భావో నామ తణ్హా, తాయ సేవేతుకామతాయ సమ్పయుత్తం చిత్తన్తి తప్పురిసో. మేథునధమ్మస్సాతి మిథునానం ఇత్థిపురిసానం ఇదన్తి మేథునం, తమేవ ధమ్మోతి మేథునధమ్మో. ఇధ పన ఉపచారవసేన పారాజికాపత్తి మేథునధమ్మో నామ. అథ ¶ వా మేథునేన జాతో ధమ్మో పారాజికాపత్తి మేథునధమ్మో, తస్స మేథునధమ్మస్స మేథునధమ్మపారాజికాపత్తియా. అఙ్గద్వయన్తి అఙ్గానం కారణానం ద్వయం. బుధాతి వినయధరా విఞ్ఞునో.

౧౩. మనుస్ససన్తి మనుస్సానం సం మనుస్ససం, తదాయత్తవత్థుకా చ. ఏతేన పేతతిరచ్ఛానగతాయత్తం నివత్తేతి. తథాసఞ్ఞీతి తథా తాదిసా సఞ్ఞా తథాసఞ్ఞా, సా అస్స అత్థీతి తథాసఞ్ఞీ. పరాయత్తసఞ్ఞితా చాతి అత్థో. భావప్పధానా ఇమే నిద్దేసా, భావపచ్చయలోపో వా ‘‘బుద్ధే రతన’’న్తిఆదీసు (ఖు. పా. ౬.౩) వియ. ఏవముపరిపి ఈదిసేసు. థేయ్యచిత్తన్తి థేనభావసఙ్ఖాతం చిత్తఞ్చ. వత్థునో గరుతాతి భణ్డస్స పాదఅతిరేకపాదారహభావేన గరుతా చ. ఊనపఞ్చమాసకే వా అతిరేకమాసకే వా థుల్లచ్చయం. మాసకే వా ఊనమాసకే వా దుక్కటం. అవహారోతి పఞ్చవీసతియా అవహారానం అఞ్ఞతరేన అవహరణఞ్చాతి ఇమే పఞ్చ అదిన్నాదానహేతుయో అదిన్నాదానపారాజికాపత్తియా అఙ్గాని.

౧౪. పాణో మానుస్సకోతి మనుస్సజాతిసమ్బన్ధో పాణో చ, పాణోతి హి వోహారతో సత్తో, పరమత్థతో పన జీవితిన్ద్రియం వుచ్చతి. పాణసఞ్ఞితాతి పాణోతి సఞ్ఞితా చ, ఘాతనం ఘాతో, సో ఏవ చేతనా ఘాతచేతనా, ‘‘వధామి న’’న్తి ఏవం పవత్తా సా చ, తంసముట్ఠితో సాహత్థికాదీనం ఛన్నమఞ్ఞతరో పయోగో చ, తేన పయోగేన మరణఞ్చాతి ఏతే యథావుత్తా పఞ్చ వధహేతుయో పాణఘాతాపజ్జితబ్బఆపత్తియా అఙ్గానీతి అత్థో.

౧౫. అత్తని ¶ అసన్తతాతి ఉత్తరిమనుస్సధమ్మస్స సన్తానే అవిజ్జమానతా చ. పాపమిచ్ఛతాయారోచనాతి యా సా ‘‘ఇధేకచ్చో దుస్సీలో సమానో ‘సీలవాతి మం జనో జానాతూ’’తిఆదినా (విభ. ౮౫౧) నయేన వుత్తా పాపఇచ్ఛతాయ సమన్నాగతా, తాయ ఉత్తరిమనుస్సధమ్మస్స ఆరోచనా చ. తస్సాతి యస్స ఆరోచేతి, తస్స. మనుస్సజాతితాతి మనుస్సానం జాతి యస్స, తస్స భావో మనుస్సజాతితా, సా చ, నఞ్ఞాపదేసోతి న అఞ్ఞాపదేసో అఞ్ఞాపదేసాభావో చ, తదేవ జాననన్తి తఙ్ఖణంయేవ విజాననఞ్చాతి ఇమాని పఞ్చ ఏత్థ అసన్తదీపనే అస్మిం సన్తానే అవిజ్జమానఉత్తరిమనుస్సధమ్మప్పకాసననిమిత్తే పారాజికే అఙ్గాని హేతుయోతి అత్థో.

౧౬. ఏవం తేసమసంవాసతాభబ్బతాదీని దస్సేత్వా ఇదాని న తే చత్తారోవ, అథ ఖో సన్తఞ్ఞేపీతి ¶ తే సబ్బేపి సమోధానేత్వా దస్సేన్తో ‘‘అసాధారణా’’తిఆదిమాహ. తత్థ అసాధారణాతి పారాజికా ధమ్మా అధిప్పేతా. తేనేవ చేత్థ పుల్లిఙ్గనిద్దేసో. తస్మా భిక్ఖునీనం భిక్ఖూహి అసాధారణా పారాజికా ధమ్మా చత్తారో చాతి ఏవమేత్థ అత్థో దట్ఠబ్బో. ఉపచారవసేన తు ఉబ్భజాణుమణ్డలికాదికా పారాజికాపన్నా పరిగ్గయ్హన్తి. తాసు యా అవస్సుతా అవస్సుతస్స మనుస్సపురిసస్స అక్ఖకానం అధో జాణుమణ్డలానం కప్పరానఞ్చ ఉపరి కాయసంసగ్గం సాదియతి, అయం ఉబ్భజాణుమణ్డలికా. యా పన అఞ్ఞిస్సా భిక్ఖునియా పారాజికం పటిచ్ఛాదేతి, సా వజ్జప్పటిచ్ఛాదికా. యా ఉక్ఖిత్తకం భిక్ఖుం తస్సా దిట్ఠియా గహణవసేన అనువత్తతి, సా ఉక్ఖిత్తానువత్తికా. కాయసంసగ్గరాగేన తిన్తస్స హత్థగ్గహణం సఙ్ఘాటికణ్ణగ్గహణం కాయసంసగ్గత్థాయ పురిసస్స హత్థపాసే ఠానం ఠత్వా సల్లపనం సఙ్కేతగమనం పురిసస్సాగమనసాదియనం ¶ పటిచ్ఛన్నోకాసవవిసనం హత్థపాసే ఠత్వా కాయోపసంహరణన్తి ఇమాని అట్ఠ వత్థూని యస్సా అవస్సుతాయ, సా అట్ఠవత్థుకా నామ.

అభబ్బకా ఏకాదస చాతి ఏత్థ పణ్డకో థేయ్యసంవాసకో తిత్థియపక్కన్తకో తిరచ్ఛానగతో మాతుఘాతకో పితుఘాతకో అరహన్తఘాతకో భిక్ఖునిదూసకో సఙ్ఘభేదకో లోహితుప్పాదకో ఉభతోబ్యఞ్జనకోతి ఇమే అభబ్బా ఏకాదస చ. తేసు పణ్డకోతి ఓపక్కమికనపుంసకపణ్డకా చ పణ్డకభావపక్ఖే పక్ఖపణ్డకో చ ఇధ అధిప్పేతా. ఆసిత్తఉసూయపణ్డకానం పన పబ్బజ్జా చ ఉపసమ్పదా చ న వారితా. థేయ్యసంవాసకో పన లిఙ్గత్థేనకాదివసేన తివిధో. తత్థ సయం పబ్బజితత్తా లిఙ్గమత్తం థేనేతీతి లిఙ్గత్థేనకో. భిక్ఖువస్సగణనాదికం సంవాసం థేనేతీతి సంవాసత్థేనకో. సిక్ఖం పచ్చక్ఖాయ ఏవం పటిపజ్జన్తేపి ఏసేవ నయో. యథావుత్తముభయం థేనేతీతి ఉభయత్థేనకో. ఠపేత్వా పన ఇమం తివిధం –

రాజదుబ్భిక్ఖకన్తార-రోగవేరిభయేన వా;

చీవరాహరణత్థం వా, లిఙ్గం ఆదియతీధ యో.

సంవాసం నాధివాసేతి, యావ సో సుద్ధమానసో;

థేయ్యసంవాసకో నామ, తావ ఏస న వుచ్చతీతి. (మహావ. అట్ఠ. ౧౧౦; కఙ్ఖా. అట్ఠ. పఠమపారాజికవణ్ణనా);

తిత్థియపక్కన్తకాదయో ¶ తు తంతంవచనత్థానుసారేన వేదితబ్బా. తిరచ్ఛానగతో పన ఠపేత్వా మనుస్సజాతికం అవసేసో సబ్బో వేదితబ్బో. ఇమే ఏకాదస పుగ్గలా భిక్ఖుభావాయ అభబ్బత్తా పారాజికాపన్నసదిసతాయ ‘‘పారాజికా’’తి వుచ్చన్తి. విబ్భన్తా భిక్ఖునీతి గిహినివాసననివత్థా భిక్ఖునీ చ. సా హి ఏత్తావతా పారాజికా. ముదుకా పిట్ఠి యస్స, సో చ. సో హి అనభిరతియా పీళితో యదా అత్తనో ¶ అఙ్గజాతం అత్తనో వచ్చముఖమగ్గేసు పవేసేతి, తదా పారాజికో హోతి.

౧౭-౧౮. లమ్బమానమఙ్గజాతమేతస్సాతి లమ్బీ. సో యథావుత్తేసు పవేసితో పారాజికో. ముఖేన గణ్హన్తో అఙ్గజాతం పరస్స చాతి యో అనభిరతియా పీళితో పరస్స సుత్తస్స వా మతస్స వా అఙ్గజాతం ముఖేన గణ్హాతి, సో పరస్స అఙ్గజాతం ముఖేన గణ్హన్తో చ. తత్థేవాభినిసీదన్తోతి యో అనభిరతియా పీళితో తత్థేవ పరస్స అఙ్గజాతే వచ్చమగ్గేన అభినిసీదతి, సో చాతి ఏతే ద్వయంద్వయసమాపత్తియా అభావేపి మగ్గే మగ్గప్పవేసనహేతు మేథునస్స అనులోమికా చత్తారో చ. ఇధాగతా చత్తారోతి ఇధ ఖుద్దసిక్ఖాయం యథావుత్తా మేథునధమ్మా పారాజికాదయో చత్తారో చాతి సమోధానా పిణ్డీకరణవసేన చతువీసతి పారాజికా భవన్తీతి సేసో. ఏత్థ చ గాథాబన్ధవసేన రస్సం కత్వా ‘‘పరాజికా’’తి వుత్తం. ఏత్థాహ – మాతుఘాతకాదయో తతియం పారాజికం ఆపన్నా, భిక్ఖునిదూసకో, ముదుపిట్ఠికాదయో చత్తారో చ పఠమపారాజికం ఆపన్నా ఏవాతి కుతో చతువీసతీతి? వుచ్చతే – మాతుఘాతకాదయో హి చత్తారో ఇధ అనుపసమ్పన్నా ఏవ అధిప్పేతా. ముదుపిట్ఠికాదయో చత్తారో కిఞ్చాపి పఠమపారాజికేన సఙ్గహితా, యస్మా పన ఏకేన పరియాయేన మేథునధమ్మం అప్పటిసేవినో హోన్తి, తస్మా విసుం వుత్తాతి.

పారాజికనిద్దేసవణ్ణనా నిట్ఠితా.

౨. సఙ్ఘాదిసేసనిద్దేసవణ్ణనా

౧౯. వుట్ఠానస్స గరుకత్తా గరుకాతి సఙ్ఘాదిసేసా వుచ్చన్తి. నవాతి తేసం గణనపరిచ్ఛేదో. నను ‘‘నవా’’తి కస్మా వుత్తం, ‘‘తేరసా’’తి వత్తబ్బన్తి? నాయం దోసో, చిరేనాపజ్జితబ్బే ¶ ¶ చత్తారో యావతతియకే ఠపేత్వా వీతిక్కమక్ఖణేయేవ ఆపజ్జితబ్బా పఠమాపత్తికా వుచ్చన్తీతి. ఇదాని తే దస్సేతుం ‘‘మోచేతుకామతా’’తిఆది ఆరద్ధం. తత్థ సుక్కస్సాతి ఆసయధాతునానత్తతో నీలాదివసేన దసవిధే సుక్కే యస్స కస్సచి సుక్కస్స. మోచేతుకామతాతి మోచేతుకామతాయ, య-కారో లుత్తనిద్దిట్ఠో. ఇమినా పన వచనేన మోచనస్సాద ముచ్చనస్సాద ముత్తస్సాదమేథునస్సాద ఫస్సస్సాద కణ్డువనస్సాద దస్సనస్సాద నిసజ్జనస్సాద వాచస్సాద గేహసితపేమ వనభఙ్గియ సఙ్ఖాతేసు ఏకాదసస్సాదేసు ఏకంయేవ మోచనస్సాదం దస్సేతి.

తత్థ మోచనాయ అస్సాదో సుఖవేదనా మోచనస్సాదో. ముచ్చనే అత్తనో ధమ్మతాయ ముచ్చనే అస్సాదో ముచ్చనస్సాదో. ఏవం సబ్బత్థ సత్తమీతప్పురిసేన అత్థో దట్ఠబ్బో. ఇమేహి పన నవహి పదేహి సమ్పయుత్తఅస్సాదసీసేన రాగో వుత్తో. గేహనిస్సితేసు మాతాదీసు పేమం గేహే సితం పేమన్తి గేహసితపేమం, ఇమినా సరూపేనేవ రాగో వుత్తో. సన్థవకరణత్థాయ ఇత్థియా పేసితపుప్ఫాది వనభఙ్గియం, ఇమినా చ వత్థువసేన రాగో వుత్తో. మేథునస్సాదోపి ఇత్థియా గహణప్పయోగేన వేదితబ్బో. సబ్బత్థేవ చ పన చేతనానిమిత్తుపక్కమమోచనే సతి విసఙ్కేతాభావో వేదితబ్బో. ఉపక్కమ్మ హత్థాదినా నిమిత్తే ఉపక్కమిత్వా. అఞ్ఞత్ర సుపినన్తేనాతి సుపినోయేవ సుపినన్తో ‘‘కమ్మమేవ కమ్మన్తో’’తిఆదీసు వియ అన్త-సద్దస్స తబ్భావవుత్తిత్తా. తం సుపినన్తం వినా విమోచయం సుక్కం విమోచేన్తో సమణో యో కోచి భిక్ఖు గరుకం గరుకాపత్తిసఙ్ఖాతం సఙ్ఘాదిసేసం ఫుసే ఫుసేయ్య, ఆపజ్జేయ్యాతి వుత్తం హోతి. ఏత్థ చ అజ్ఝత్తరూపబహిద్ధారూపఉభయరూపఆకాసేకటికమ్పనసఙ్ఖాతేసు చతూసు ఉపాయేసు సతి రాగూపత్థమ్భాదీసు ¶ చ కాలేసు యేన కేనచి అఙ్గజాతే కమ్మఞ్ఞతం పత్తే ‘‘ఆరోగ్యత్థాయా’’తిఆదీసు యేన కేనచి అధిప్పాయేన అధిప్పాయవత్థుభూతం యం కిఞ్చి సుక్కం మోచనస్సాదచేతనాయ ఏవ నిమిత్తే ఉపక్కమ్మ మోచేన్తో సఙ్ఘాదిసేసం ఆపజ్జతీతి సబ్బథా అధిప్పాయో దట్ఠబ్బో.

పఠమో.

౨౦. కాయసంసగ్గరాగవాతి కాయే సంసగ్గో, తస్మిం రాగో, సో అస్స అత్థీతి వన్తు, కాయసంసగ్గరాగసమఙ్గీతి అత్థో. సమణో ఇత్థిసఞ్ఞీతి సమ్బన్ధో. ఉపక్కమ్మాతి కాయేన వాయమిత్వా. మనుస్సిత్థిం సమ్ఫుసన్తోతి అన్తమసో లోమేనపి పరామసన్తో గరుకం ఫుసేతి యోజనా. మనుస్సభూతా అమతా ఇత్థీ మనుస్సిత్థీ. తత్థ ‘‘కాయసంసగ్గరాగవా’’తి ఇమినా మాతుపేమాదిం ¶ , ఇత్థియా గహితమోక్ఖాధిప్పాయఞ్చ పటిక్ఖిపతి. ఇత్థియా వేమతికస్స, పణ్డకపురిసతిరచ్ఛానగతసఞ్ఞిస్స చ థుల్లచ్చయం. ఇత్థియా పన కాయేన కాయప్పటిబద్ధామసనే, కాయప్పటిబద్ధేన కాయామసనే చ యక్ఖీపేతీపణ్డకానం కాయేన కాయామసనే చ పురిసతిరచ్ఛానగతిత్థీనం కాయేన కాయామసనేపి దుక్కటం, తథాయక్ఖీఆదీనం కాయేన కాయప్పటిబద్ధాదీసు చ. మతిత్థియా పన థుల్లచ్చయం. ఇత్థియా పన ఫుసియమానో సేవనాధిప్పాయోపి సచే కాయేన న వాయమతి, అనాపత్తి.

దుతియో.

౨౧. తథాతి ఇత్థిసఞ్ఞీ. సుణన్తిన్తి విఞ్ఞత్తిపథే ఠత్వా అత్తనో వచనం సుణన్తిఞ్చ. విఞ్ఞుఞ్చాతి దుట్ఠుల్లాదుట్ఠుల్లసల్లక్ఖణసమత్థఞ్చ మనుస్సిత్థిం. మగ్గం వాతి వచ్చమగ్గపస్సావమగ్గానం వసేన మగ్గం వా మేథునం వా ఆరబ్భాతి సమ్బన్ధో. దుట్ఠుల్లవాచారాగేనాతి ¶ దుట్ఠా చ సా అసద్ధమ్మప్పటిసంయుత్తతాయ థూలా చ లామకజనసాధారణతాయాతి దుట్ఠుల్లా. సావ పున వాచా దుట్ఠుల్లవాచా. తస్సం అస్సాదసమ్పయుత్తో రాగోతి సమాసో, తేన. ఓభాసిత్వాతి వణ్ణావణ్ణయాచనాదివసేన అసద్ధమ్మవచనం వత్వా. అసుణన్తియా పన దూతేన వా పణ్ణేన వా ఆరోచితే అనాపత్తి. తత్థ ద్విన్నం మగ్గానం వసేన వణ్ణావణ్ణేహి, మేథునయాచనాదీహి వా ‘‘సిఖరణీసి, సమ్భిన్నాసి, ఉభతోబ్యఞ్జనకాసీ’’తి ఇమేసు తీసు అఞ్ఞతరేన అక్కోసవచనేన వా ఓభాసన్తస్స సఙ్ఘాదిసేసో, అధక్ఖకఉబ్భజాణుమణ్డలం ఆదిస్స వణ్ణాదిభణనే థుల్లచ్చయం, తథా యక్ఖీపేతీపణ్డకానం వచ్చమగ్గపస్సావమగ్గే ఆదిస్స వణ్ణాదిభణనే మేథునయాచనాదీసుపి. తేసం పన అధక్ఖకాదికే దుక్కటం, తథా మనుస్సిత్థీనం ఉబ్భక్ఖకే అధోజాణుమణ్డలే కాయప్పటిబద్ధే చ.

తతియో.

౨౨. అత్తకాముపట్ఠానన్తి మేథునధమ్మసఙ్ఖాతేన కామేన ఉపట్ఠానం కాముపట్ఠానం. అత్తనో అత్థాయ కాముపట్ఠానం అత్తకాముపట్ఠానం. అథ వా కామీయతీతి కామం, అత్తనో కామం అత్తకామం, సయం మేథునరాగవసేన పత్థితన్తి అత్థో. అత్తకామఞ్చ తం ఉపట్ఠానఞ్చాతి అత్తకాముపట్ఠానం. తస్స వణ్ణో గుణో, తం. వత్వాతి ‘‘యదిదం కాముపట్ఠానం నామ, ఏతదగ్గం ఉపట్ఠానాన’’న్తి కాముపట్ఠానే వణ్ణం ¶ అన్తమసో హత్థముద్దాయపి ఇత్థీతి సఞ్ఞీ పకాసేత్వాతి అత్థో. వాచాతి వాచాయ యకారలోపవసేన. మేథునయుత్తేనాతి మేథునయుత్తాయ, లిఙ్గవిపల్లాసవసేన తాయ ‘‘అరహసి త్వం మయ్హం మేథునం ధమ్మం దాతు’’న్తిఆదికాయ మేథునధమ్మప్పటిసంయుత్తాయ వాచాయ మేథునయాచనే మేథునరాగినోతి సమ్బన్ధో. మేథునేరాగో, సో అస్స అత్థీతి మేథునరాగీ, తస్స. గరు హోతీతి గరుకాపత్తి హోతీతి అత్థో. మ-కారో పదసన్ధికరో. ఏత్థ ¶ పన పణ్డకే పణ్డకసఞ్ఞినో థుల్లచ్చయం, తస్మింయేవ ఇత్థిసఞ్ఞినో దుక్కటం.

చతుత్థో.

౨౩. ఇత్థియా వా పురిసస్స వా సన్దేసం పటిగ్గహేత్వాతి సమ్బన్ధో. ఇత్థియా వాతి ‘‘దస ఇత్థియో మాతురక్ఖితా పితురక్ఖితా’’తిఆదినా (పారా. ౩౦౩) చ ‘‘దస భరియాయో ధనక్కీతా ఛన్దవాసినీ’’తిఆదినా (పారా. ౩౦౩) చ వుత్తాయ వీసతివిధాయ ఇత్థియా వా పురిసస్స వా తంసమ్బన్ధవసేన తేసం మాతాదీనం వా. సన్దేసన్తి ఇత్థియా వా పురిసేన వా ఉభిన్నం మాతాదీహి వా ‘‘ఏహి, భన్తే, ఇత్థన్నామం ఇత్థిం వా పురిసం వా ఏవం భణాహీ’’తి వుత్తం జాయమ్పతిభావసన్నిస్సితం సన్దేసవచనం. పటిగ్గహేత్వాతి ‘‘సాధూ’’తి కాయేన వా వాచాయ వా సమ్పటిచ్ఛిత్వా. వీమంసిత్వాతి యత్థ పేసితో, తేసం అధిప్పాయం ఉపపరిక్ఖిత్వా వా ఉపపరిక్ఖాపేత్వా వా. హరం పచ్చాతి ఇత్థీ వా పురిసో వా ‘‘సాధూ’’తి సమ్పటిచ్ఛతు వా, మా వా, యేహి పేసితో, తేసం పచ్చాహరన్తో వా హరాపేన్తో వా, జాయమ్పతిభావో హోతు వా, మా వా, అకారణమేతం. ఇమాయ తివఙ్గసమ్పత్తియా సఙ్ఘాదిసేసో చ, ద్వీహి అఙ్గేహి పణ్డకే చ అఙ్గత్తయేనాపి థుల్లచ్చయం, ఏకేన దుక్కటం. కేచి పన ‘‘హరం పచ్ఛా’’తి విపాఠం పరికప్పేత్వా ‘‘పచ్ఛా హర’’న్తి యోజేన్తి, తం న సున్దరం పచ్చాతి ఉపసగ్గత్తా. పదస్స ఉపరి అత్థే సజ్జేన్తో పకాసేన్తో గచ్ఛతీతి హి ఉపసగ్గో నామ, తస్మా ‘‘పతి ఆ’’తి ఉపసగ్గానం ‘‘హర’’న్తిమస్స పదస్స ఉపరి భవితబ్బన్తి.

పఞ్చమో.

౨౪. సంయాచితపరిక్ఖారన్తి సం అత్తనా యాచితో వాసిఆదికో పరిక్ఖారో యస్సా, తం. అదేసితవత్థుకన్తి ఉత్తిదుతియకమ్మేన అదేసితం వత్థు కుటికరణప్పదేసో యస్సాతి ¶ విగ్గహో, తం. పమాణాతిక్కన్తన్తి ¶ ఇదాని మజ్ఝిమస్స పురిసస్స తిస్సో విదత్థియో సుగతవిదత్థి నామ, తాయ ‘‘దీఘసో ద్వాదస విదత్థియో సుగతస్స విదత్థియా తిరియం సత్తన్తరా’’తి (పారా. ౩౪౮) ఏవం వుత్తప్పమాణం ఏకతోభాగేనాపి అతిక్కన్తా పమాణాతిక్కన్తాతి తం తిరియం చతుహత్థసఙ్ఖాతహేట్ఠిమప్పమాణే సతి దీఘతో వుత్తప్పమాణతో కేసగ్గమత్తమ్పి వడ్ఢేతుం న వట్టతి. తతో ఊనకే, దీఘతో చ వడ్ఢితే అయం కుటిసఙ్ఖం న గచ్ఛతీతి. ‘‘మయ్హం వాసాగారం ఏత’’న్తి ఏవం అత్తా ఉద్దేసో ఏతిస్సాతి అత్తుద్దేసా. కుటిన్తి ఉల్లిత్తాదికం కుటిం కత్వాతి సమ్బన్ధో. తత్థ ఉల్లిత్తా నామ అన్తో ఉద్ధంముఖం లిత్తా. అవలిత్తా నామ బహి అధోముఖం లిత్తా. ఉభయథా ఉల్లిత్తావలిత్తా. కత్వాతి అన్తోభూతకారితత్థవసేన కారాపేత్వా వా.

తత్థాయం వత్థుదేసనక్కమో – తేన కుటికారకేన భిక్ఖునా కుటివత్థుం సోధేత్వా సఙ్ఘం ఉపసఙ్కమిత్వా ఏకంసం ఉత్తరాసఙ్గం కరిత్వా వుడ్ఢానం భిక్ఖూనం పాదే వన్దిత్వా ఉక్కుటికం నిసీదిత్వా అఞ్జలిం పణామేత్వా పదభాజనే (పారా. ౩౪౯) వుత్తనయేన సఙ్ఘం తిక్ఖత్తుం యాచిత్వా సబ్బే వా సఙ్ఘపరియాపన్నా, సఙ్ఘేన వా సమ్మతా ద్వే తయో భిక్ఖూ తత్థ నేతబ్బా. తేహి చ కిపిల్లికాదీహి సోళసహి ఉపద్దవేహి విరహితత్తా అనారమ్భం అనుపద్దవం ద్వీహి చతూహి వా బలిబద్దేహి యుత్తేన సకటేన ఏకచక్కం నిబ్బోదకపతనట్ఠానే ఏకం బహి కత్వా ఆవిఞ్ఛితుం సక్కుణేయ్యతాయ ‘‘సపరిక్కమన’’న్తి సల్లక్ఖేత్వా సచేపి సఙ్ఘప్పహోనకా హోన్తి, తత్థేవ, నో చే, సఙ్ఘమజ్ఝం గన్త్వా తేన భిక్ఖునా యాచితేహి పదభాజనే (పారా. ౫౦, ౫౧) వుత్తాయ ఞత్తిదుతియకమ్మవాచాయ వత్థు దేసేతబ్బన్తి. అదేసితవత్థుకం పమాణాతిక్కన్తం కుటిం కరిస్సామీతి సబ్బప్పయోగే దుక్కటం, ఇదాని ద్వీహి పిణ్డేహి నిట్ఠానం గమిస్సతీతి పఠమపిణ్డదానే ¶ థుల్లచ్చయం, దుతియదానేన లేపే సఙ్ఘటితే సచే అదేసితవత్థుకా ఏవ వా హోతి, పమాణాతిక్కన్తా ఏవ వా, ఏకో సఙ్ఘాదిసేసో, సారమ్భఅపరిక్కమనతాయ ద్వే చ దుక్కటానీతి సచే ఉభయవిపన్నా, ద్వే చ సఙ్ఘాదిసేసా ద్వే చ దుక్కటానీతి సబ్బం ఞేయ్యం.

ఛట్ఠో.

౨౫. మహల్లకన్తి సస్సామికభావేన సంయాచితకుటితో మహన్తభావేన, వత్థుం దేసాపేత్వా పమాణాతిక్కమేనాపి కాతబ్బభావేన చ మహన్తతాయ మహత్తం లాతి ఆదదాతీతి మహల్లకో. మహత్తలక ఇతి ఠితే త్తస్స లోపో లస్స చ ద్విత్తం, తం. వసనం అత్థో పయోజనం వసనత్థో, తాయ ¶ . ఏత్థ పన అదేసితవత్థుభావే ఏకో సఙ్ఘాదిసేసో. సేసం అనన్తరసదిసమేవ. ఇధ చ తత్థ చ లేణగుహాతిణకుటిపణ్ణచ్ఛదనగేహేసు అఞ్ఞతరం కారేన్తస్స చ కుటిమ్పి అఞ్ఞస్స వాసత్థాయ వాసాగారం వా ఠపేత్వా ఉపోసథాగారాదీసు అఞ్ఞతరత్థాయ కరోన్తస్స చ అనాపత్తి.

సత్తమో.

౨౬. అమూలకేన అన్తిమేన వత్థునాతి సమ్బన్ధో. అమూలకేనాతి దస్సనసఙ్ఖాతస్స, సవనసఙ్ఖాతస్స, దిట్ఠసుతముతవసేన పవత్తపరిసఙ్కాసఙ్ఖాతస్స చ మూలస్స అభావేన నత్థి మూలమేతస్సాతి అమూలకం, తేన. తం పన సో ఆపన్నో వా హోతు, నో వా, ఏతం ఇధ అప్పమాణం. తత్థ భిక్ఖుఞ్చ మాతుగామఞ్చ తథారూపే ఠానే దిస్వా పరిసఙ్కతి, అయం దిట్ఠపరిసఙ్కా. అన్ధకారే వా పటిచ్ఛన్నే వా భిక్ఖుస్స చ మాతుగామస్స చ వచనం సుత్వా అఞ్ఞస్స అత్థిభావం అజానన్తో పరిసఙ్కతి, అయం సుతపరిసఙ్కా. ధుత్తానం ఇత్థీహి సద్ధిం ¶ పచ్చన్తవిహారేసు పుప్ఫగన్ధసురాదీహి అనుభవిత్వా గతట్ఠానం దిస్వా ‘‘కేన ను ఖో ఇదం కత’’న్తి వీమంసన్తో తత్థ కేనచి భిక్ఖునా గన్ధాదీహి పూజా కతా హోతి, భేసజ్జత్థాయ అరిట్ఠం వా పీతం, సో తస్స గన్ధం ఘాయిత్వా ‘‘అయం సో భవిస్సతీ’’తి పరిసఙ్కతి. అయం ముతపరిసఙ్కా నామ. అన్తిమేన చాతి తతో పరం వజ్జాభావేన అన్తే భవత్తా అన్తిమేనేవ. వత్థునాతి భిక్ఖునో అనురూపేసు ఏకూనవీసతియా పారాజికేసు ధమ్మేసు అఞ్ఞతరేన పారాజికేన ధమ్మేన. చ-కారో పనేత్థ అవధారణే, తేన సఙ్ఘాదిసేసాదిం నివత్తేతి. అథ వా చ-కారో అట్ఠానప్పయుత్తో.

చోదేన్తో వా చోదాపేన్తోవాచాతి యోజేతబ్బో. చావేతున్తి బ్రహ్మచరియా చావనత్థాయ. ఏతేన ఏకం చావనాధిప్పాయం గహేత్వా అవసేసే అక్కోసాధిప్పాయవుట్ఠాపనాధిప్పాయాదికే సత్తాధిప్పాయే పటిక్ఖిపతి. సుణమానన్తి ఇదం ‘‘చోదేన్తో’’తిఆదీనం కమ్మపదం, ఇమినా పరమ్ముఖా చోదనం పటిక్ఖిపతి. పరమ్ముఖా పన సత్తహి ఆపత్తిక్ఖన్ధేహి వదన్తస్స దుక్కటం. చోదేన్తోతి ‘‘వత్థుసన్దస్సనా ఆపత్తిసన్దస్సనా సంవాసప్పటిక్ఖేపో సామీచిప్పటిక్ఖేపో’’తి (పారా. అట్ఠ. ౨.౩౮౫-౩౮౬) సఙ్ఖేపతో వుత్తానం చతున్నం చోదనానం వసేన సయం చోదేన్తో వా. చోదాపేన్తో వాతి పరేన యేన కేనచి చోదాపేన్తో వా. తస్మా యో భిక్ఖుస్స సమీపే ఠత్వా ‘‘త్వం మేథునం ధమ్మం సేవి, అస్సమణోసీ’’తిఆదినా వత్థుసన్దస్సనవసేన వా ‘‘త్వం మేథునధమ్మాపత్తిం ఆపన్నోసీ’’తిఆదినా ఆపత్తిసన్దస్సనవసేన వా ‘‘అస్సమణోసి, నత్థి తయా సద్ధిం ఉపోసథో వా ¶ పవారణా వా సఙ్ఘకమ్మం వా, అస్సమణోసీ’’తిఆదినా సంవాసప్పటిక్ఖేపవసేన వా అభివాదనాదిసంవాసే పటిక్ఖిత్తే అస్సమణోతి కస్మాతి పుట్ఠస్స ‘‘అస్సమణోసీ’’తిఆదివచనేహి సామీచిప్పటిక్ఖేపవసేన వా అన్తమసో ¶ హత్థముద్దాయ ఏవ వాపి ఏతమత్థం దీపయతో ‘‘కరోతు మే ఆయస్మా ఓకాసం, అహం తం వత్తుకామో’’తి ఏవం ఓకాసే అకారితే వాచాయ సఙ్ఘాదిసేసో చేవ దుక్కటఞ్చ, ఓకాసం కారేత్వా చోదేన్తస్స పన సఙ్ఘాదిసేసోవ దట్ఠబ్బో.

అట్ఠమో.

౨౭. అఞ్ఞస్సాతి ఖత్తియాదిజాతికస్స పరస్స. కిరియన్తి మేథునవీతిక్కమసఙ్ఖాతం కిరియం. తేనాతి అఞ్ఞస్స వీతిక్కమసఙ్ఖాతస్స మేథునవీతిక్కమసన్దస్సనేన కరణభూతేన. లేసేనాతి యస్స జాతిఆదయో తతో అఞ్ఞమ్పి వత్థుం లిస్సతి ఉద్దిట్ఠే విత్థారం సిలిస్సతి వోహారమత్తేనేవాతి జాతిఆదయోవ ‘‘లేసా’’తి వుచ్చన్తి, తేన జాతిలేసనామలేసాదినా లేసేన. అఞ్ఞన్తి యో వీతిక్కమన్తో దిట్ఠో, తతో అపరమ్పి భిక్ఖుం చావేతుం అన్తిమేన వత్థునా చోదయన్తి సమ్బన్ధో. కథం? కోచి ఖత్తియజాతియో వీతిక్కమన్తో దిట్ఠో, తతో అఞ్ఞం అత్తనో వేరిం ఖత్తియజాతికం భిక్ఖుం పస్సిత్వా తం ఖత్తియం జాతిలేసం గహేత్వా ‘‘ఖత్తియో మయా దిట్ఠో వీతిక్కమన్తో, త్వం ఖత్తియో పారాజికం ధమ్మం ఆపన్నోసీ’’తి చోదేతి చోదాపేతి వా. ఏవం నామలేసాదయోపి వేదితబ్బా. సేసా వినిచ్ఛయకథా అట్ఠమే వుత్తసదిసాయేవ.

నవమో.

౨౮. ఏత్తావతా ‘‘గరుకా నవా’’తి ఉద్దిట్ఠే విత్థారతో దస్సేత్వా ఇదాని తేసు ఆపన్నేసు పటిపజ్జితబ్బాకారం దస్సేతుం ‘‘ఛాదేతి జానమాపన్న’’న్తిఆది వుత్తం. తత్థ యో భిక్ఖు అత్తనా ఆపన్నం సఙ్ఘాదిసేసాపత్తిం ఆపత్తివసేన వా వత్థువసేన వా జానం జానన్తో యావతా ¶ యత్తకాని అహాని ఛాదేతి పటిచ్ఛాదేతి, తావతా తత్తకాని అహాని తస్స పరివాసో హోతీతి ఏవం పదసన్ధివసేన అత్థో వేదితబ్బో. తత్థ పటిచ్ఛన్నపరివాసో సుద్ధన్తపరివాసో సమోధానపరివాసోతి తివిధో పరివాసో. తేసం పన అతిసఙ్ఖేపనయేన ముఖమత్తేపి దస్సితే విత్థారవినిచ్ఛయపవేసోపాయసమ్భవో సియాతి ముఖమత్తం దస్సయిస్సామ.

తత్థ ¶ పటిచ్ఛన్నపరివాసో నామ యథాపటిచ్ఛన్నాయ ఆపత్తియా దాతబ్బో, తస్మా పటిచ్ఛన్నదివసే చ ఆపత్తియో చ సల్లక్ఖేత్వా సచే ఏకాహప్పటిచ్ఛన్నా హోతి, ‘‘అహం, భన్తే, సమ్బహులా ఆపత్తియో ఆపజ్జిం ఏకాహప్పటిచ్ఛన్నాయో’’తిఆదినా ఖన్ధకే (చూళవ. ౯౮-౯౯) ఆగతనయేన యాచాపేత్వా ‘‘సుణాతు మే భన్తే సఙ్ఘో, అయం ఇత్థన్నామో భిక్ఖు సమ్బహులా ఆపత్తియో ఆపజ్జి ఏకాహప్పటిచ్ఛన్నాయో’’తిఆదినా ఖన్ధకే ఆగతనయేనేవ కమ్మవాచం వత్వా పరివాసో దాతబ్బో. ఏకం ఆపజ్జిత్వా ‘‘సమ్బహులా’’తి వినయకమ్మం కరోన్తస్సాపి వుట్ఠాతీతి ‘‘సమ్బహులా’’తి వుత్తం. నానావత్థుకాసుపి ఏసేవ నయో. అథ ద్వీహాదిప్పటిచ్ఛన్నా హోన్తి, పక్ఖఅతిరేకపక్ఖమాసఅతిరేకమాససంవచ్ఛరఅతిరేకసంవచ్ఛరప్పటిచ్ఛన్నా వా, ‘‘ద్వీహప్పటిచ్ఛన్నాయో వా’’తిఆదినా వత్వా యో యో ఆపన్నో హోతి, తస్స తస్స నామఞ్చ గహేత్వా యోజనా కాతబ్బా.

కమ్మవాచాపరియోసానే చ సచే అప్పభిక్ఖుకో ఆవాసో హోతి, సక్కా రత్తిచ్ఛేదం అనాపజ్జన్తేన వసితుం, తత్థేవ ‘‘పరివాసం సమాదియామి, వత్తం సమాదియామీ’తి వత్తం సమాదాయ తత్థేవ సఙ్ఘస్స ‘‘అహం, భన్తే, సమ్బహులా సఙ్ఘాదిసేసా ఆపత్తియో ఆపజ్జిం ఏకాహప్పటిచ్ఛన్నాయో’’తిఆదినా ఆరోచేత్వా పున ఆగతాగతానం భిక్ఖూనం ¶ ఆరోచేన్తేన పకతత్తేన భిక్ఖునా సద్ధిం ఏకచ్ఛన్నే సహవాసో, తేన చ వినావాసో, ఆగన్తుకాదీనం ఉపచారగతానం అనారోచనాతి ఏతేసు ఏకేనాపి రత్తిచ్ఛేదఞ్చ వత్తభేదఞ్చ అకత్వా పరివత్థబ్బం.

సచే న సక్కా హోతి పరివాసం సోధేతుం, నిక్ఖిత్తవత్తేన వసితుకామో హోతి, తత్థేవ సఙ్ఘమజ్ఝే వా ఏకస్స పుగ్గలస్స వా సన్తికే ‘‘పరివాసం నిక్ఖిపామి, వత్తం నిక్ఖిపామీ’’తి పరివాసో నిక్ఖిపితబ్బో. నిక్ఖిత్తకాలతో పట్ఠాయ పకతత్తట్ఠానే తిట్ఠతి. అథానేన పచ్చూససమయే ఏకేన భిక్ఖునా సద్ధిం పరిక్ఖిత్తస్స విహారస్స పరిక్ఖేపతో, అపరిక్ఖిత్తస్స పరిక్ఖేపారహట్ఠానతో ద్వే లేడ్డుపాతే అతిక్కమిత్వా మహామగ్గతో ఓక్కమ్మ పటిచ్ఛన్నట్ఠానే నిసీదిత్వా అన్తోఅరుణేయేవ వత్తం సమాదియిత్వా ఆరోచేతబ్బం. సచే బహి ఠితానమ్పి సద్దం సుణాతి, పస్సతి వా, దూరం గన్త్వాపి ఆరోచేతబ్బం, అనారోచేన్తే రత్తిచ్ఛేదో చేవ వత్తభేదదుక్కటఞ్చ. సచే అజానన్తస్సేవ ఉపచారసీమం పవిసిత్వా గచ్ఛన్తి, రత్తిచ్ఛేదోవ హోతి, న వత్తభేదో. అరుణే ఉట్ఠితే తస్స సన్తికే వత్తం నిక్ఖిపిత్వా విహారం గన్తబ్బం. ఏవం యావ రత్తియో పూరేన్తి, తావ పరివత్థబ్బం. అయం తావ పటిచ్ఛన్నపరివాసో.

సుద్ధన్తో ¶ దువిధో చూళసుద్ధన్తో మహాసుద్ధన్తోతి. తత్థ యో ‘‘ఉపసమ్పదతో పట్ఠాయ యత్తకం నామ కాలం అహం సుద్ధో’’తి జానాతి, తత్తకం అపనేత్వా తతో అవసేసే రత్తిపరిచ్ఛేదే ఏకతో కత్వా దాతబ్బపరివాసో చూళసుద్ధన్తో. యో పన సబ్బసో రత్తిపరియన్తం న జానాతి నస్సరతి, తత్థ చ వేమతికో, తస్స దాతబ్బో మహాసుద్ధన్తో. ఆపత్తిపరియన్తం జానాతు వా, మా వా, అకారణమేతం.

సమోధానపరివాసో ¶ నామ తివిధో ఓధానసమోధానో అగ్ఘసమోధానో మిస్సకసమోధానోతి. తత్థ యో నిట్ఠితపరివాసోపి వా నిట్ఠితమానత్తోపి వా అనిక్ఖిత్తవత్తో అఞ్ఞం ఆపత్తిం ఆపజ్జిత్వా పురిమాపత్తియా సమా వా ఊనతరా వా రత్తియో పటిచ్ఛాదేతి, తస్స మూలాయ పటికస్సనేన తే పరివుత్థదివసే చ మానత్తచిణ్ణదివసే చ ఓధునిత్వా మక్ఖేత్వా పురిమాయ ఆపత్తియా మూలదివసపరిచ్ఛేదే పచ్ఛా ఆపన్నం ఆపత్తిం సమోదహిత్వా పున ఆదితో పట్ఠాయ దాతబ్బపరివాసో ఓధానసమోధానో నామ. సచే కస్సచి ఏకాపత్తి ఏకాహప్పటిచ్ఛన్నా, ద్వీహప్పటిచ్ఛన్నా, ఏవం యావ దసాహప్పటిచ్ఛన్నా, తాసం అగ్ఘేన సమోధాయ తాసం దసాహప్పటిచ్ఛన్నవసేన అవసేసానం ఏకాహప్పటిచ్ఛన్నాదీనమ్పి దాతబ్బపరివాసో అగ్ఘసమోధానో నామ. యో పన నానావత్థుకా ఆపత్తియో ఏకతో కత్వా దాతబ్బపరివాసో మిస్సకసమోధానో నామ. దానవిధి పన సబ్బత్థ ఖన్ధకే (చూళవ. ౧౩౪ ఆదయో) ఆగతనయేనేవ వేదితబ్బో.

ఏవం పరివుత్థపరివాసో భిక్ఖు మానత్తం భిక్ఖూనం మాననభావం ఛ రత్తియో అఖణ్డం కత్వా చరేయ్య కరేయ్య, సమ్పాదేయ్యాతి వుత్తం హోతి. తత్థ సఙ్ఘేన గణేన పుగ్గలేన కతం తేన భిక్ఖునా సఙ్ఘమజ్ఝే వత్తం సమాదాపేత్వా ‘‘అహం, భన్తే, సమ్బహులా ఆపత్తియో ఆపజ్జి’’న్తిఆదినా ఖన్ధకే వుత్తనయేన యాచాపేత్వా తత్థేవ వుత్తనయేన మానత్తదానాదయోపి వేదితబ్బా. ఇమినాపి వత్తం నిక్ఖిపితుకామేన చే వత్తం నిక్ఖిపిత్వా చతూహి పఞ్చహి సద్ధిం పరివాసే వుత్తప్పకారం పదేసం గన్త్వా పురిమనయేనేవ హేట్ఠా వుత్తం సహవాసాదిం అన్తమసో చతూహి ఊనత్తా ఊనే గణే చరణదోసఞ్చ వజ్జేత్వా పటిపజ్జితబ్బం. అప్పటిచ్ఛన్నాపత్తికస్స పన పరివాసం అదత్వా మానత్తమేవ దాతబ్బం. ఏవం చిణ్ణం కతం పరినిట్ఠాపితం మానత్తం యేన ¶ , తం భిక్ఖుం. వీసతి సఙ్ఘో గణో అస్సాతి వీసతీగణో దీఘం కత్వా, సో సఙ్ఘో అబ్భేయ్య సమ్పటిచ్ఛేయ్య, అబ్భానకమ్మవసేన ఓసారేయ్యాతి వుత్తం హోతి, అవ్హేయ్యాతి వా అత్థో. ఏత్థాపి సమాదానఆరోచనయాచనాని, కమ్మవాచా చ ఖన్ధకే వుత్తనయేన వేదితబ్బా.

౨౯. ఏవం ¶ తేసు పటిపజ్జితబ్బాకారం దస్సేత్వా ఇదాని ఛాదనస్స అఙ్గాని దస్సేతుం ‘‘ఆపత్తీ’’తిఆదిమాహ. తత్థ న ఉక్ఖిత్తో అనుక్ఖిత్తో, నత్థి అన్తరాయో అస్సాతి అనన్తరాయో. సకత్థే త్తపచ్చయవసేన వా, పహునో భావో పహుత్తం, తం అస్సత్థీతి సద్ధాదివసేన వా పహుత్తో. అనుక్ఖిత్తో చ అనన్తరాయో చ పహుత్తో చాతి ద్వన్దో, తేసం భావో అనుక్ఖిత్తాదిగుణో అనుక్ఖిత్త…పే… పహుత్తతా. ఆపత్తి చ అనుక్ఖిత్త…పే… పహుత్తతా చ ఆపత్తి…పే… పహుత్తతాయో. మ-కారో పదసన్ధిజో. తథా తేన పకారేన ఆపత్తిఆదీసు చతూసు ఆపత్తాదిపకారేన సఞ్ఞీ తథసఞ్ఞీ రస్సవసేన. తస్స భావో తథసఞ్ఞితా, యథావుత్తఆపత్తాదిసఞ్ఞితాతి వుత్తం హోత�