📜
นโม ตสฺส ภควโต อรหโต สมฺมาสมฺพุทฺธสฺส
อภิธมฺมปิฏเก
วิภงฺคปาฬิ
๑. ขนฺธวิภงฺโค
๑. สุตฺตนฺตภาชนียํ
๑. ปฺจกฺขนฺธา ¶ ¶ ¶ ¶ – รูปกฺขนฺโธ, เวทนากฺขนฺโธ, สฺากฺขนฺโธ, สงฺขารกฺขนฺโธ, วิฺาณกฺขนฺโธ.
๑. รูปกฺขนฺโธ
๒. ตตฺถ ¶ กตโม รูปกฺขนฺโธ? ยํ กิฺจิ รูปํ อตีตานาคตปจฺจุปฺปนฺนํ อชฺฌตฺตํ วา พหิทฺธา วา โอฬาริกํ วา สุขุมํ วา หีนํ วา ปณีตํ วา ยํ ทูเร สนฺติเก วา, ตเทกชฺฌํ อภิสฺูหิตฺวา อภิสงฺขิปิตฺวา – อยํ วุจฺจติ รูปกฺขนฺโธ.
๓. ตตฺถ กตมํ รูปํ อตีตํ? ยํ รูปํ อตีตํ นิรุทฺธํ วิคตํ วิปริณตํ อตฺถงฺคตํ อพฺภตฺถงฺคตํ อุปฺปชฺชิตฺวา วิคตํ อตีตํ อตีตํเสน สงฺคหิตํ, จตฺตาโร จ มหาภูตา จตุนฺนฺจ มหาภูตานํ อุปาทายรูปํ – อิทํ วุจฺจติ รูปํ อตีตํ.
ตตฺถ กตมํ รูปํ อนาคตํ? ยํ รูปํ อชาตํ อภูตํ อสฺชาตํ อนิพฺพตฺตํ อนภินิพฺพตฺตํ อปาตุภูตํ อนุปฺปนฺนํ อสมุปฺปนฺนํ อนุฏฺิตํ อสมุฏฺิตํ อนาคตํ อนาคตํเสน สงฺคหิตํ, จตฺตาโร จ มหาภูตา จตุนฺนฺจ มหาภูตานํ อุปาทายรูปํ – อิทํ วุจฺจติ รูปํ อนาคตํ.
ตตฺถ ¶ กตมํ รูปํ ปจฺจุปฺปนฺนํ? ยํ รูปํ ชาตํ ภูตํ สฺชาตํ นิพฺพตฺตํ อภินิพฺพตฺตํ ปาตุภูตํ อุปฺปนฺนํ ¶ สมุปฺปนฺนํ อุฏฺิตํ สมุฏฺิตํ ปจฺจุปฺปนฺนํ ปจฺจุปฺปนฺนํเสน สงฺคหิตํ, จตฺตาโร ¶ จ มหาภูตา จตุนฺนฺจ มหาภูตานํ อุปาทายรูปํ – อิทํ วุจฺจติ รูปํ ปจฺจุปฺปนฺนํ.
๔. ตตฺถ กตมํ รูปํ อชฺฌตฺตํ? ยํ รูปํ เตสํ เตสํ สตฺตานํ อชฺฌตฺตํ ปจฺจตฺตํ นิยกํ ปาฏิปุคฺคลิกํ อุปาทินฺนํ, จตฺตาโร จ มหาภูตา จตุนฺนฺจ มหาภูตานํ อุปาทายรูปํ – อิทํ วุจฺจติ รูปํ อชฺฌตฺตํ.
ตตฺถ กตมํ รูปํ พหิทฺธา? ยํ รูปํ เตสํ เตสํ ปรสตฺตานํ ปรปุคฺคลานํ อชฺฌตฺตํ ปจฺจตฺตํ นิยกํ ปาฏิปุคฺคลิกํ อุปาทินฺนํ, จตฺตาโร จ มหาภูตา จตุนฺนฺจ มหาภูตานํ อุปาทายรูปํ – อิทํ วุจฺจติ รูปํ พหิทฺธา.
๕. ตตฺถ ¶ กตมํ รูปํ โอฬาริกํ? จกฺขายตนํ…เป… โผฏฺพฺพายตนํ – อิทํ วุจฺจติ รูปํ โอฬาริกํ.
ตตฺถ กตมํ รูปํ สุขุมํ? อิตฺถินฺทฺริยํ…เป… กพฬีกาโร [กพฬึกาโร (สี. สฺยา.)] อาหาโร – อิทํ วุจฺจติ รูปํ สุขุมํ.
๖. ตตฺถ กตมํ รูปํ หีนํ? ยํ รูปํ เตสํ เตสํ สตฺตานํ อฺุาตํ อวฺาตํ หีฬิตํ ปริภูตํ อจิตฺตีกตํ หีนํ หีนมตํ หีนสมฺมตํ อนิฏฺํ อกนฺตํ อมนาปํ, รูปา สทฺทา คนฺธา รสา โผฏฺพฺพา – อิทํ วุจฺจติ รูปํ หีนํ.
ตตฺถ กตมํ รูปํ ปณีตํ? ยํ รูปํ เตสํ เตสํ สตฺตานํ อนฺุาตํ อนวฺาตํ อหีฬิตํ อปริภูตํ จิตฺตีกตํ ปณีตํ ปณีตมตํ ปณีตสมฺมตํ อิฏฺํ กนฺตํ มนาปํ, รูปา สทฺทา คนฺธา รสา โผฏฺพฺพา – อิทํ วุจฺจติ รูปํ ปณีตํ. ตํ ตํ วา ปน ¶ รูปํ อุปาทายุปาทาย รูปํ หีนํ ปณีตํ ทฏฺพฺพํ.
๗. ตตฺถ กตมํ รูปํ ทูเร? อิตฺถินฺทฺริยํ…เป… กพฬีกาโร อาหาโร, ยํ วา ปนฺมฺปิ อตฺถิ รูปํ อนาสนฺเน อนุปกฏฺเ ทูเร อสนฺติเก – อิทํ วุจฺจติ รูปํ ทูเร.
ตตฺถ ¶ ¶ กตมํ รูปํ สนฺติเก? จกฺขายตนํ…เป… โผฏฺพฺพายตนํ, ยํ วา ปนฺมฺปิ อตฺถิ รูปํ อาสนฺเน อุปกฏฺเ อวิทูเร สนฺติเก – อิทํ วุจฺจติ รูปํ สนฺติเก. ตํ ตํ วา ปน รูปํ อุปาทายุปาทาย รูปํ ทูเร สนฺติเก ทฏฺพฺพํ.
๒. เวทนากฺขนฺโธ
๘. ตตฺถ กตโม เวทนากฺขนฺโธ? ยา กาจิ เวทนา อตีตานาคตปจฺจุปฺปนฺนา อชฺฌตฺตา วา พหิทฺธา วา โอฬาริกา วา สุขุมา วา หีนา วา ปณีตา วา ยา ทูเร สนฺติเก วา, ตเทกชฺฌํ อภิสฺูหิตฺวา อภิสงฺขิปิตฺวา – อยํ วุจฺจติ เวทนากฺขนฺโธ.
๙. ตตฺถ ¶ กตมา เวทนา อตีตา? ยา เวทนา อตีตา นิรุทฺธา วิคตา วิปริณตา อตฺถงฺคตา อพฺภตฺถงฺคตา อุปฺปชฺชิตฺวา วิคตา อตีตา อตีตํเสน สงฺคหิตา, สุขา เวทนา ทุกฺขา เวทนา อทุกฺขมสุขา เวทนา – อยํ วุจฺจติ เวทนา อตีตา.
ตตฺถ กตมา เวทนา อนาคตา? ยา เวทนา อชาตา อภูตา อสฺชาตา อนิพฺพตฺตา อนภินิพฺพตฺตา อปาตุภูตา อนุปฺปนฺนา อสมุปฺปนฺนา อนุฏฺิตา อสมุฏฺิตา อนาคตา อนาคตํเสน สงฺคหิตา, สุขา เวทนา ทุกฺขา เวทนา อทุกฺขมสุขา เวทนา – อยํ วุจฺจติ เวทนา อนาคตา.
ตตฺถ กตมา เวทนา ปจฺจุปฺปนฺนา? ยา เวทนา ชาตา ภูตา สฺชาตา ¶ นิพฺพตฺตา อภินิพฺพตฺตา ปาตุภูตา อุปฺปนฺนา สมุปฺปนฺนา อุฏฺิตา สมุฏฺิตา ปจฺจุปฺปนฺนา ปจฺจุปฺปนฺนํเสน สงฺคหิตา, สุขา เวทนา ทุกฺขา เวทนา อทุกฺขมสุขา เวทนา – อยํ วุจฺจติ เวทนา ปจฺจุปฺปนฺนา.
๑๐. ตตฺถ กตมา เวทนา อชฺฌตฺตา? ยา เวทนา เตสํ เตสํ สตฺตานํ อชฺฌตฺตํ ปจฺจตฺตํ นิยกา ปาฏิปุคฺคลิกา อุปาทินฺนา, สุขา เวทนา ทุกฺขา เวทนา อทุกฺขมสุขา เวทนา – อยํ วุจฺจติ เวทนา อชฺฌตฺตา.
ตตฺถ กตมา เวทนา พหิทฺธา? ยา เวทนา เตสํ เตสํ ปรสตฺตานํ ปรปุคฺคลานํ อชฺฌตฺตํ ปจฺจตฺตํ นิยกา ปาฏิปุคฺคลิกา อุปาทินฺนา, สุขา เวทนา ทุกฺขา เวทนา อทุกฺขมสุขา เวทนา – อยํ วุจฺจติ เวทนา พหิทฺธา.
๑๑. ตตฺถ ¶ กตมา เวทนา โอฬาริกา สุขุมา? อกุสลา เวทนา โอฬาริกา, กุสลาพฺยากตา เวทนา สุขุมา. กุสลากุสลา เวทนา โอฬาริกา, อพฺยากตา เวทนา สุขุมา. ทุกฺขา ¶ เวทนา โอฬาริกา, สุขา จ อทุกฺขมสุขา จ เวทนา สุขุมา. สุขทุกฺขา เวทนา โอฬาริกา, อทุกฺขมสุขา เวทนา สุขุมา. อสมาปนฺนสฺส เวทนา โอฬาริกา, สมาปนฺนสฺส เวทนา สุขุมา. สาสวา เวทนา โอฬาริกา, อนาสวา เวทนา สุขุมา. ตํ ตํ วา ปน เวทนํ อุปาทายุปาทาย เวทนา โอฬาริกา สุขุมา ทฏฺพฺพา.
๑๒. ตตฺถ ¶ กตมา เวทนา หีนา ปณีตา? อกุสลา เวทนา หีนา, กุสลาพฺยากตา ¶ เวทนา ปณีตา. กุสลากุสลา เวทนา หีนา, อพฺยากตา เวทนา ปณีตา. ทุกฺขา เวทนา หีนา, สุขา จ อทุกฺขมสุขา จ เวทนา ปณีตา. สุขทุกฺขา เวทนา หีนา, อทุกฺขมสุขา เวทนา ปณีตา. อสมาปนฺนสฺส เวทนา หีนา, สมาปนฺนสฺส เวทนา ปณีตา. สาสวา เวทนา หีนา, อนาสวา เวทนา ปณีตา. ตํ ตํ วา ปน เวทนํ อุปาทายุปาทาย เวทนา หีนา ปณีตา ทฏฺพฺพา.
๑๓. ตตฺถ กตมา เวทนา ทูเร? อกุสลา เวทนา กุสลาพฺยากตาหิ เวทนาหิ ทูเร; กุสลาพฺยากตา เวทนา อกุสลาย เวทนาย ทูเร; กุสลา เวทนา อกุสลาพฺยากตาหิ เวทนาหิ ทูเร; อกุสลาพฺยากตา เวทนา กุสลาย เวทนาย ทูเร; อพฺยากตา เวทนา กุสลากุสลาหิ เวทนาหิ ทูเร; กุสลากุสลา เวทนา อพฺยากตาย เวทนาย ทูเร. ทุกฺขา เวทนา สุขาย จ อทุกฺขมสุขาย จ เวทนาหิ ทูเร; สุขา จ อทุกฺขมสุขา จ เวทนา ทุกฺขาย เวทนาย ทูเร; สุขา เวทนา ทุกฺขาย จ อทุกฺขมสุขาย จ เวทนาหิ ทูเร; ทุกฺขา จ อทุกฺขมสุขา จ เวทนา สุขาย เวทนาย ทูเร; อทุกฺขมสุขา เวทนา สุขทุกฺขาหิ เวทนาหิ ทูเร; สุขทุกฺขา เวทนา อทุกฺขมสุขาย เวทนาย ทูเร. อสมาปนฺนสฺส เวทนา สมาปนฺนสฺส เวทนาย ทูเร; สมาปนฺนสฺส เวทนา อสมาปนฺนสฺส เวทนาย ทูเร. สาสวา เวทนา อนาสวาย เวทนาย ทูเร; อนาสวา เวทนา สาสวาย เวทนาย ทูเร – อยํ วุจฺจติ เวทนา ทูเร.
ตตฺถ กตมา เวทนา สนฺติเก? อกุสลา เวทนา อกุสลาย ¶ เวทนาย สนฺติเก; กุสลา เวทนา กุสลาย เวทนาย สนฺติเก; อพฺยากตา ¶ เวทนา อพฺยากตาย เวทนาย สนฺติเก. ทุกฺขา เวทนา ทุกฺขาย เวทนาย สนฺติเก; สุขา เวทนา สุขาย เวทนาย สนฺติเก; อทุกฺขมสุขา เวทนา อทุกฺขมสุขาย เวทนาย สนฺติเก ¶ . อสมาปนฺนสฺส เวทนา อสมาปนฺนสฺส เวทนาย สนฺติเก; สมาปนฺนสฺส เวทนา สมาปนฺนสฺส เวทนาย สนฺติเก. สาสวา เวทนา สาสวาย เวทนาย สนฺติเก; อนาสวา เวทนา อนาสวาย เวทนาย สนฺติเก. อยํ วุจฺจติ เวทนา สนฺติเก. ตํ ตํ วา ปน เวทนํ อุปาทายุปาทาย เวทนา ทูเร สนฺติเก ทฏฺพฺพา.
๓. สฺากฺขนฺโธ
๑๔. ตตฺถ ¶ กตโม สฺากฺขนฺโธ? ยา กาจิ สฺา อตีตานาคตปจฺจุปฺปนฺนา อชฺฌตฺตา วา พหิทฺธา วา โอฬาริกา วา สุขุมา วา หีนา วา ปณีตา วา ยา ทูเร สนฺติเก วา ตเทกชฺฌํ อภิสฺูหิตฺวา อภิสงฺขิปิตฺวา – อยํ วุจฺจติ สฺากฺขนฺโธ.
๑๕. ตตฺถ กตมา สฺา อตีตา? ยา สฺา อตีตา นิรุทฺธา วิคตา วิปริณตา อตฺถงฺคตา อพฺภตฺถงฺคตา อุปฺปชฺชิตฺวา วิคตา อตีตา อตีตํเสน สงฺคหิตา, จกฺขุสมฺผสฺสชา สฺา โสตสมฺผสฺสชา สฺา ฆานสมฺผสฺสชา สฺา ชิวฺหาสมฺผสฺสชา สฺา กายสมฺผสฺสชา สฺา มโนสมฺผสฺสชา สฺา – อยํ วุจฺจติ สฺา อตีตา.
ตตฺถ กตมา สฺา อนาคตา? ยา สฺา อชาตา อภูตา อสฺชาตา อนิพฺพตฺตา อนภินิพฺพตฺตา อปาตุภูตา อนุปฺปนฺนา ¶ อสมุปฺปนฺนา อนุฏฺิตา อสมุฏฺิตา อนาคตา อนาคตํเสน สงฺคหิตา, จกฺขุสมฺผสฺสชา สฺา โสตสมฺผสฺสชา สฺา ฆานสมฺผสฺสชา สฺา ชิวฺหาสมฺผสฺสชา สฺา กายสมฺผสฺสชา สฺา มโนสมฺผสฺสชา สฺา – อยํ วุจฺจติ สฺา อนาคตา.
ตตฺถ กตมา สฺา ปจฺจุปฺปนฺนา? ยา สฺา ชาตา ภูตา สฺชาตา นิพฺพตฺตา อภินิพฺพตฺตา ปาตุภูตา อุปฺปนฺนา สมุปฺปนฺนา อุฏฺิตา สมุฏฺิตา ปจฺจุปฺปนฺนา ปจฺจุปฺปนฺนํเสน สงฺคหิตา, จกฺขุสมฺผสฺสชา สฺา โสตสมฺผสฺสชา สฺา ฆานสมฺผสฺสชา สฺา ชิวฺหาสมฺผสฺสชา สฺา กายสมฺผสฺสชา สฺา มโนสมฺผสฺสชา สฺา – อยํ วุจฺจติ สฺา ปจฺจุปฺปนฺนา.
๑๖. ตตฺถ ¶ กตมา สฺา อชฺฌตฺตา? ยา สฺา เตสํ เตสํ สตฺตานํ อชฺฌตฺตํ ปจฺจตฺตํ นิยกา ปาฏิปุคฺคลิกา อุปาทินฺนา, จกฺขุสมฺผสฺสชา สฺา โสตสมฺผสฺสชา สฺา ฆานสมฺผสฺสชา สฺา ชิวฺหาสมฺผสฺสชา สฺา กายสมฺผสฺสชา สฺา มโนสมฺผสฺสชา สฺา – อยํ วุจฺจติ สฺา อชฺฌตฺตา.
ตตฺถ ¶ กตมา สฺา พหิทฺธา? ยา สฺา เตสํ เตสํ ปรสตฺตานํ ปรปุคฺคลานํ อชฺฌตฺตํ ปจฺจตฺตํ นิยกา ปาฏิปุคฺคลิกา อุปาทินฺนา, จกฺขุสมฺผสฺสชา สฺา โสตสมฺผสฺสชา สฺา ฆานสมฺผสฺสชา สฺา ชิวฺหาสมฺผสฺสชา สฺา กายสมฺผสฺสชา สฺา มโนสมฺผสฺสชา สฺา – อยํ วุจฺจติ สฺา พหิทฺธา.
๑๗. ตตฺถ ¶ กตมา สฺา โอฬาริกา สุขุมา? ปฏิฆสมฺผสฺสชา สฺา โอฬาริกา, อธิวจนสมฺผสฺสชา สฺา สุขุมา. อกุสลา สฺา โอฬาริกา, กุสลาพฺยากตา สฺา สุขุมา. กุสลากุสลา สฺา โอฬาริกา, อพฺยากตา สฺา สุขุมา. ทุกฺขาย เวทนาย สมฺปยุตฺตา สฺา โอฬาริกา, สุขาย จ อทุกฺขมสุขาย จ เวทนาหิ สมฺปยุตฺตา สฺา สุขุมา. สุขทุกฺขาหิ เวทนาหิ สมฺปยุตฺตา สฺา โอฬาริกา ¶ , อทุกฺขมสุขาย เวทนาย สมฺปยุตฺตา สฺา สุขุมา. อสมาปนฺนสฺส สฺา โอฬาริกา, สมาปนฺนสฺส สฺา สุขุมา. สาสวา สฺา โอฬาริกา, อนาสวา สฺา สุขุมา. ตํ ตํ วา ปน สฺํ อุปาทายุปาทาย สฺา โอฬาริกา สุขุมา ทฏฺพฺพา.
๑๘. ตตฺถ กตมา สฺา หีนา ปณีตา? อกุสลา สฺา หีนา, กุสลาพฺยากตา สฺา ปณีตา. กุสลากุสลา สฺา หีนา, อพฺยากตา สฺา ปณีตา. ทุกฺขาย เวทนาย สมฺปยุตฺตา สฺา หีนา, สุขาย จ อทุกฺขมสุขาย จ เวทนาหิ สมฺปยุตฺตา สฺา ปณีตา. สุขทุกฺขาหิ เวทนาหิ สมฺปยุตฺตา สฺา หีนา, อทุกฺขมสุขาย เวทนาย สมฺปยุตฺตา สฺา ปณีตา. อสมาปนฺนสฺส สฺา หีนา, สมาปนฺนสฺส สฺา ปณีตา. สาสวา สฺา หีนา, อนาสวา สฺา ปณีตา. ตํ ตํ วา ปน สฺํ อุปาทายุปาทาย สฺา หีนา ปณีตา ทฏฺพฺพา.
๑๙. ตตฺถ กตมา สฺา ทูเร? อกุสลา สฺา กุสลาพฺยากตาหิ สฺาหิ ทูเร; กุสลาพฺยากตา สฺา อกุสลาย สฺาย ¶ ทูเร; กุสลา สฺา อกุสลาพฺยากตาหิ สฺาหิ ทูเร; อกุสลาพฺยากตา สฺา กุสลาย สฺาย ทูเร. อพฺยากตา สฺา กุสลากุสลาหิ สฺาหิ ทูเร; กุสลากุสลา สฺา อพฺยากตาย สฺาย ทูเร. ทุกฺขาย เวทนาย สมฺปยุตฺตา สฺา สุขาย จ อทุกฺขมสุขาย ¶ จ เวทนาหิ สมฺปยุตฺตาหิ สฺาหิ ทูเร; สุขาย จ อทุกฺขมสุขาย จ เวทนาหิ สมฺปยุตฺตา สฺา ทุกฺขาย เวทนาย สมฺปยุตฺตาย ¶ สฺาย ทูเร; สุขาย เวทนาย สมฺปยุตฺตา สฺา ทุกฺขาย จ อทุกฺขมสุขาย จ เวทนาหิ สมฺปยุตฺตาหิ สฺาหิ ทูเร; ทุกฺขาย จ อทุกฺขมสุขาย จ เวทนาหิ สมฺปยุตฺตา สฺา สุขาย เวทนาย สมฺปยุตฺตาย สฺาย ทูเร; อทุกฺขมสุขาย เวทนาย สมฺปยุตฺตา สฺา สุขทุกฺขาหิ เวทนาหิ สมฺปยุตฺตาหิ สฺาหิ ทูเร; สุขทุกฺขาหิ เวทนาหิ สมฺปยุตฺตา สฺา อทุกฺขมสุขาย เวทนาย สมฺปยุตฺตาย สฺาย ทูเร. อสมาปนฺนสฺส สฺา สมาปนฺนสฺส สฺาย ทูเร; สมาปนฺนสฺส ¶ สฺา อสมาปนฺนสฺส สฺาย ทูเร. สาสวา สฺา อนาสวาย สฺาย ทูเร; อนาสวา สฺา สาสวาย สฺาย ทูเร – อยํ วุจฺจติ สฺา ทูเร.
ตตฺถ กตมา สฺา สนฺติเก? อกุสลา สฺา อกุสลาย สฺาย สนฺติเก; กุสลา สฺา กุสลาย สฺาย สนฺติเก; อพฺยากตา สฺา อพฺยากตาย สฺาย สนฺติเก. ทุกฺขาย เวทนาย สมฺปยุตฺตา สฺา ทุกฺขาย เวทนาย สมฺปยุตฺตาย สฺาย สนฺติเก; สุขาย เวทนาย สมฺปยุตฺตา สฺา สุขาย เวทนาย สมฺปยุตฺตาย สฺาย สนฺติเก; อทุกฺขมสุขาย เวทนาย สมฺปยุตฺตา สฺา อทุกฺขมสุขาย เวทนาย สมฺปยุตฺตาย สฺาย สนฺติเก. อสมาปนฺนสฺส สฺา อสมาปนฺนสฺส สฺาย สนฺติเก; สมาปนฺนสฺส สฺา สมาปนฺนสฺส สฺาย สนฺติเก. สาสวา สฺา ¶ สาสวาย สฺาย สนฺติเก; อนาสวา สฺา อนาสวาย สฺาย สนฺติเก. อยํ วุจฺจติ สฺา สนฺติเก. ตํ ตํ วา ปน สฺํ อุปาทายุปาทาย สฺา ทูเร สนฺติเก ทฏฺพฺพา.
๔. สงฺขารกฺขนฺโธ
๒๐. ตตฺถ กตโม สงฺขารกฺขนฺโธ? เย เกจิ สงฺขารา อตีตานาคตปจฺจุปฺปนฺนา อชฺฌตฺตา วา พหิทฺธา วา โอฬาริกา วา สุขุมา วา หีนา ¶ วา ปณีตา วา เย ทูเร สนฺติเก วา, ตเทกชฺฌํ อภิสฺูหิตฺวา อภิสงฺขิปิตฺวา – อยํ วุจฺจติ สงฺขารกฺขนฺโธ.
๒๑. ตตฺถ กตเม สงฺขารา อตีตา? เย สงฺขารา อตีตา นิรุทฺธา วิคตา วิปริณตา อตฺถงฺคตา อพฺภตฺถงฺคตา อุปฺปชฺชิตฺวา วิคตา อตีตา อตีตํเสน สงฺคหิตา, จกฺขุสมฺผสฺสชา เจตนา ¶ โสตสมฺผสฺสชา เจตนา ฆานสมฺผสฺสชา เจตนา ชิวฺหาสมฺผสฺสชา เจตนา กายสมฺผสฺสชา เจตนา มโนสมฺผสฺสชา เจตนา – อิเม วุจฺจนฺติ สงฺขารา อตีตา.
ตตฺถ กตเม สงฺขารา อนาคตา? เย สงฺขารา อชาตา อภูตา อสฺชาตา อนิพฺพตฺตา อนภินิพฺพตฺตา อปาตุภูตา อนุปฺปนฺนา อสมุปฺปนฺนา อนุฏฺิตา อสมุฏฺิตา อนาคตา อนาคตํเสน สงฺคหิตา, จกฺขุสมฺผสฺสชา เจตนา โสตสมฺผสฺสชา เจตนา ฆานสมฺผสฺสชา เจตนา ชิวฺหาสมฺผสฺสชา เจตนา กายสมฺผสฺสชา เจตนา มโนสมฺผสฺสชา เจตนา – อิเม วุจฺจนฺติ สงฺขารา อนาคตา.
ตตฺถ กตเม สงฺขารา ปจฺจุปฺปนฺนา? เย สงฺขารา ชาตา ภูตา สฺชาตา นิพฺพตฺตา อภินิพฺพตฺตา ปาตุภูตา อุปฺปนฺนา สมุปฺปนฺนา อุฏฺิตา สมุฏฺิตา ปจฺจุปฺปนฺนา ¶ ปจฺจุปฺปนฺนํเสน สงฺคหิตา, จกฺขุสมฺผสฺสชา เจตนา โสตสมฺผสฺสชา เจตนา ฆานสมฺผสฺสชา เจตนา ชิวฺหาสมฺผสฺสชา เจตนา กายสมฺผสฺสชา เจตนา มโนสมฺผสฺสชา ¶ เจตนา – อิเม วุจฺจนฺติ สงฺขารา ปจฺจุปฺปนฺนา.
๒๒. ตตฺถ กตเม สงฺขารา อชฺฌตฺตา? เย สงฺขารา เตสํ เตสํ สตฺตานํ อชฺฌตฺตํ ปจฺจตฺตํ นิยกา ปาฏิปุคฺคลิกา อุปาทินฺนา, จกฺขุสมฺผสฺสชา เจตนา โสตสมฺผสฺสชา เจตนา ฆานสมฺผสฺสชา เจตนา ชิวฺหาสมฺผสฺสชา เจตนา กายสมฺผสฺสชา เจตนา มโนสมฺผสฺสชา เจตนา – อิเม วุจฺจนฺติ สงฺขารา อชฺฌตฺตา.
ตตฺถ กตเม สงฺขารา พหิทฺธา? เย สงฺขารา เตสํ เตสํ ปรสตฺตานํ ปรปุคฺคลานํ อชฺฌตฺตํ ปจฺจตฺตํ นิยกา ปาฏิปุคฺคลิกา อุปาทินฺนา, จกฺขุสมฺผสฺสชา เจตนา โสตสมฺผสฺสชา เจตนา ฆานสมฺผสฺสชา เจตนา ชิวฺหาสมฺผสฺสชา เจตนา กายสมฺผสฺสชา เจตนา มโนสมฺผสฺสชา เจตนา – อิเม วุจฺจนฺติ สงฺขารา พหิทฺธา.
๒๓. ตตฺถ ¶ กตเม สงฺขารา โอฬาริกา สุขุมา? อกุสลา สงฺขารา โอฬาริกา, กุสลาพฺยากตา สงฺขารา สุขุมา. กุสลากุสลา สงฺขารา โอฬาริกา, อพฺยากตา สงฺขารา สุขุมา. ทุกฺขาย เวทนาย สมฺปยุตฺตา สงฺขารา โอฬาริกา, สุขาย จ อทุกฺขมสุขาย จ เวทนาหิ ¶ สมฺปยุตฺตา สงฺขารา สุขุมา. สุขทุกฺขาหิ เวทนาหิ สมฺปยุตฺตา สงฺขารา โอฬาริกา, อทุกฺขมสุขาย เวทนาย สมฺปยุตฺตา สงฺขารา สุขุมา. อสมาปนฺนสฺส สงฺขารา โอฬาริกา, สมาปนฺนสฺส สงฺขารา สุขุมา. สาสวา สงฺขารา โอฬาริกา, อนาสวา สงฺขารา สุขุมา. เต เต วา ปน สงฺขาเร อุปาทายุปาทาย สงฺขารา โอฬาริกา สุขุมา ทฏฺพฺพา.
๒๔. ตตฺถ กตเม สงฺขารา หีนา ปณีตา? อกุสลา สงฺขารา หีนา, กุสลาพฺยากตา สงฺขารา ปณีตา. กุสลากุสลา สงฺขารา หีนา, อพฺยากตา สงฺขารา ปณีตา. ทุกฺขาย เวทนาย สมฺปยุตฺตา สงฺขารา หีนา ¶ , สุขาย จ อทุกฺขมสุขาย จ เวทนาหิ สมฺปยุตฺตา สงฺขารา ปณีตา. สุขทุกฺขาหิ เวทนาหิ สมฺปยุตฺตา สงฺขารา หีนา, อทุกฺขมสุขาย เวทนาย สมฺปยุตฺตา สงฺขารา ปณีตา. อสมาปนฺนสฺส สงฺขารา หีนา, สมาปนฺนสฺส สงฺขารา ปณีตา. สาสวา สงฺขารา หีนา, อนาสวา สงฺขารา ปณีตา. เต เต วา ปน สงฺขาเร อุปาทายุปาทาย สงฺขารา หีนา ปณีตา ทฏฺพฺพา.
๒๕. ตตฺถ กตเม สงฺขารา ทูเร? อกุสลา สงฺขารา กุสลาพฺยากเตหิ สงฺขาเรหิ ทูเร; กุสลาพฺยากตา สงฺขารา อกุสเลหิ สงฺขาเรหิ ทูเร; กุสลา สงฺขารา อกุสลาพฺยากเตหิ สงฺขาเรหิ ทูเร; อกุสลาพฺยากตา สงฺขารา กุสเลหิ สงฺขาเรหิ ทูเร; อพฺยากตา ¶ สงฺขารา กุสลากุสเลหิ สงฺขาเรหิ ทูเร; กุสลากุสลา สงฺขารา อพฺยากเตหิ สงฺขาเรหิ ทูเร. ทุกฺขาย เวทนาย สมฺปยุตฺตา สงฺขารา สุขาย จ อทุกฺขมสุขาย จ เวทนาหิ สมฺปยุตฺเตหิ สงฺขาเรหิ ทูเร; สุขาย จ อทุกฺขมสุขาย จ เวทนาหิ สมฺปยุตฺตา สงฺขารา ทุกฺขาย เวทนาย สมฺปยุตฺเตหิ สงฺขาเรหิ ทูเร; สุขาย เวทนาย สมฺปยุตฺตา สงฺขารา ทุกฺขาย จ อทุกฺขมสุขาย จ เวทนาหิ สมฺปยุตฺเตหิ สงฺขาเรหิ ทูเร; ทุกฺขาย จ อทุกฺขมสุขาย จ เวทนาหิ สมฺปยุตฺตา สงฺขารา สุขาย เวทนาย สมฺปยุตฺเตหิ สงฺขาเรหิ ทูเร; อทุกฺขมสุขาย ¶ เวทนาย สมฺปยุตฺตา สงฺขารา สุขทุกฺขาหิ เวทนาหิ สมฺปยุตฺเตหิ สงฺขาเรหิ ทูเร; สุขทุกฺขาหิ เวทนาหิ สมฺปยุตฺตา สงฺขารา อทุกฺขมสุขาย เวทนาย สมฺปยุตฺเตหิ สงฺขาเรหิ ทูเร ¶ . อสมาปนฺนสฺส สงฺขารา สมาปนฺนสฺส สงฺขาเรหิ ทูเร; สมาปนฺนสฺส สงฺขารา อสมาปนฺนสฺส สงฺขาเรหิ ทูเร. สาสวา สงฺขารา อนาสเวหิ สงฺขาเรหิ ทูเร; อนาสวา สงฺขารา สาสเวหิ สงฺขาเรหิ ทูเร. อิเม วุจฺจนฺติ สงฺขารา ทูเร.
ตตฺถ ¶ กตเม สงฺขารา สนฺติเก? อกุสลา สงฺขารา อกุสลานํ สงฺขารานํ สนฺติเก; กุสลา สงฺขารา กุสลานํ สงฺขารานํ สนฺติเก; อพฺยากตา สงฺขารา อพฺยากตานํ สงฺขารานํ สนฺติเก. ทุกฺขาย เวทนาย สมฺปยุตฺตา สงฺขารา ทุกฺขาย เวทนาย สมฺปยุตฺตานํ สงฺขารานํ สนฺติเก; สุขาย เวทนาย สมฺปยุตฺตา สงฺขารา สุขาย เวทนาย สมฺปยุตฺตานํ สงฺขารานํ สนฺติเก; อทุกฺขมสุขาย เวทนาย สมฺปยุตฺตา สงฺขารา อทุกฺขมสุขาย เวทนาย สมฺปยุตฺตานํ สงฺขารานํ สนฺติเก. อสมาปนฺนสฺส สงฺขารา อสมาปนฺนสฺส สงฺขารานํ สนฺติเก; สมาปนฺนสฺส สงฺขารา สมาปนฺนสฺส สงฺขารานํ สนฺติเก. สาสวา สงฺขารา สาสวานํ สงฺขารานํ สนฺติเก; อนาสวา สงฺขารา อนาสวานํ สงฺขารานํ สนฺติเก. อิเม วุจฺจนฺติ สงฺขารา สนฺติเก. เต เต วา ปน สงฺขาเร อุปาทายุปาทาย สงฺขารา ทูเร สนฺติเก ทฏฺพฺพา.
๕. วิฺาณกฺขนฺโธ
๒๖. ตตฺถ กตโม วิฺาณกฺขนฺโธ? ยํ กิฺจิ วิฺาณํ อตีตานาคตปจฺจุปฺปนฺนํ อชฺฌตฺตํ วา พหิทฺธา วา โอฬาริกํ วา สุขุมํ วา หีนํ วา ปณีตํ วา ยํ ทูเร สนฺติเก วา, ตเทกชฺฌํ อภิสฺูหิตฺวา อภิสงฺขิปิตฺวา – อยํ วุจฺจติ วิฺาณกฺขนฺโธ.
๒๗. ตตฺถ ¶ กตมํ วิฺาณํ อตีตํ? ยํ ¶ วิฺาณํ อตีตํ นิรุทฺธํ วิคตํ วิปริณตํ อตฺถงฺคตํ อพฺภตฺถงฺคตํ อุปฺปชฺชิตฺวา วิคตํ อตีตํ อตีตํเสน สงฺคหิตํ, จกฺขุวิฺาณํ โสตวิฺาณํ ฆานวิฺาณํ ชิวฺหาวิฺาณํ กายวิฺาณํ มโนวิฺาณํ – อิทํ วุจฺจติ วิฺาณํ อตีตํ.
ตตฺถ กตมํ วิฺาณํ อนาคตํ? ยํ วิฺาณํ อชาตํ อภูตํ อสฺชาตํ อนิพฺพตฺตํ อนภินิพฺพตฺตํ อปาตุภูตํ อนุปฺปนฺนํ อสมุปฺปนฺนํ อนุฏฺิตํ อสมุฏฺิตํ ¶ อนาคตํ อนาคตํเสน สงฺคหิตํ, จกฺขุวิฺาณํ โสตวิฺาณํ ฆานวิฺาณํ ชิวฺหาวิฺาณํ กายวิฺาณํ มโนวิฺาณํ – อิทํ วุจฺจติ วิฺาณํ อนาคตํ.
ตตฺถ กตมํ วิฺาณํ ปจฺจุปฺปนฺนํ? ยํ วิฺาณํ ชาตํ ภูตํ สฺชาตํ นิพฺพตฺตํ อภินิพฺพตฺตํ ปาตุภูตํ อุปฺปนฺนํ สมุปฺปนฺนํ อุฏฺิตํ สมุฏฺิตํ ปจฺจุปฺปนฺนํ ปจฺจุปฺปนฺนํเสน สงฺคหิตํ, จกฺขุวิฺาณํ ¶ โสตวิฺาณํ ฆานวิฺาณํ ชิวฺหาวิฺาณํ กายวิฺาณํ มโนวิฺาณํ – อิทํ วุจฺจติ วิฺาณํ ปจฺจุปฺปนฺนํ.
๒๘. ตตฺถ กตมํ วิฺาณํ อชฺฌตฺตํ? ยํ วิฺาณํ เตสํ เตสํ สตฺตานํ อชฺฌตฺตํ ปจฺจตฺตํ นิยกํ ปาฏิปุคฺคลิกํ อุปาทินฺนํ, จกฺขุวิฺาณํ โสตวิฺาณํ ฆานวิฺาณํ ชิวฺหาวิฺาณํ กายวิฺาณํ มโนวิฺาณํ – อิทํ วุจฺจติ วิฺาณํ อชฺฌตฺตํ.
ตตฺถ กตมํ วิฺาณํ พหิทฺธา? ยํ วิฺาณํ เตสํ เตสํ ปรสตฺตานํ ปรปุคฺคลานํ อชฺฌตฺตํ ปจฺจตฺตํ นิยกํ ปาฏิปุคฺคลิกํ อุปาทินฺนํ, จกฺขุวิฺาณํ โสตวิฺาณํ ฆานวิฺาณํ ชิวฺหาวิฺาณํ กายวิฺาณํ มโนวิฺาณํ – อิทํ วุจฺจติ วิฺาณํ พหิทฺธา.
๒๙. ตตฺถ กตมํ วิฺาณํ โอฬาริกํ สุขุมํ? อกุสลํ วิฺาณํ โอฬาริกํ, กุสลาพฺยากตา วิฺาณา สุขุมา. กุสลากุสลา วิฺาณา โอฬาริกา ¶ , อพฺยากตํ วิฺาณํ สุขุมํ. ทุกฺขาย เวทนาย สมฺปยุตฺตํ วิฺาณํ โอฬาริกํ, สุขาย จ อทุกฺขมสุขาย จ เวทนาหิ สมฺปยุตฺตา วิฺาณา สุขุมา. สุขทุกฺขาหิ เวทนาหิ สมฺปยุตฺตา วิฺาณา โอฬาริกา, อทุกฺขมสุขาย เวทนาย สมฺปยุตฺตํ วิฺาณํ สุขุมํ. อสมาปนฺนสฺส วิฺาณํ โอฬาริกํ, สมาปนฺนสฺส วิฺาณํ สุขุมํ. สาสวํ วิฺาณํ โอฬาริกํ, อนาสวํ วิฺาณํ สุขุมํ. ตํ ตํ วา ปน วิฺาณํ อุปาทายุปาทาย วิฺาณํ โอฬาริกํ สุขุมํ ทฏฺพฺพํ.
๓๐. ตตฺถ กตมํ วิฺาณํ หีนํ ปณีตํ? อกุสลํ วิฺาณํ หีนํ, กุสลาพฺยากตา วิฺาณา ปณีตา ¶ . กุสลากุสลา วิฺาณา หีนา, อพฺยากตํ วิฺาณํ ปณีตํ. ทุกฺขาย เวทนาย สมฺปยุตฺตํ วิฺาณํ หีนํ, สุขาย จ อทุกฺขมสุขาย จ เวทนาหิ สมฺปยุตฺตา วิฺาณา ปณีตา. สุขทุกฺขาหิ เวทนาหิ สมฺปยุตฺตา วิฺาณา หีนา, อทุกฺขมสุขาย เวทนาย ¶ สมฺปยุตฺตํ วิฺาณํ ปณีตํ. อสมาปนฺนสฺส วิฺาณํ หีนํ, สมาปนฺนสฺส วิฺาณํ ปณีตํ. สาสวํ วิฺาณํ หีนํ, อนาสวํ วิฺาณํ ปณีตํ. ตํ ตํ วา ปน วิฺาณํ อุปาทายุปาทาย วิฺาณํ หีนํ ปณีตํ ทฏฺพฺพํ.
๓๑. ตตฺถ ¶ กตมํ วิฺาณํ ทูเร? อกุสลํ วิฺาณํ กุสลาพฺยากเตหิ วิฺาเณหิ ทูเร; กุสลาพฺยากตา วิฺาณา อกุสลา วิฺาณา ทูเร; กุสลํ วิฺาณํ อกุสลาพฺยากเตหิ วิฺาเณหิ ทูเร; อกุสลาพฺยากตา วิฺาณา กุสลา วิฺาณา ทูเร; อพฺยากตํ วิฺาณํ กุสลากุสเลหิ ¶ วิฺาเณหิ ทูเร; กุสลากุสลา วิฺาณา อพฺยากตา วิฺาณา ทูเร. ทุกฺขาย เวทนาย สมฺปยุตฺตํ วิฺาณํ สุขาย จ อทุกฺขมสุขาย จ เวทนาหิ สมฺปยุตฺเตหิ วิฺาเณหิ ทูเร; สุขาย จ อทุกฺขมสุขาย จ เวทนาหิ สมฺปยุตฺตา วิฺาณา ทุกฺขาย เวทนาย สมฺปยุตฺตา วิฺาณา ทูเร; สุขาย เวทนาย สมฺปยุตฺตํ วิฺาณํ ทุกฺขาย จ อทุกฺขมสุขาย จ เวทนาหิ สมฺปยุตฺเตหิ วิฺาเณหิ ทูเร; ทุกฺขาย จ อทุกฺขมสุขาย จ เวทนาหิ สมฺปยุตฺตา วิฺาณา สุขาย เวทนาย สมฺปยุตฺตา วิฺาณา ทูเร; อทุกฺขมสุขาย เวทนาย สมฺปยุตฺตํ วิฺาณํ สุขทุกฺขาหิ เวทนาหิ สมฺปยุตฺเตหิ วิฺาเณหิ ทูเร; สุขทุกฺขาหิ เวทนาหิ สมฺปยุตฺตา วิฺาณา อทุกฺขมสุขาย เวทนาย สมฺปยุตฺตา วิฺาณา ทูเร. อสมาปนฺนสฺส วิฺาณํ สมาปนฺนสฺส วิฺาณา ทูเร; สมาปนฺนสฺส วิฺาณํ อสมาปนฺนสฺส วิฺาณา ทูเร. สาสวํ วิฺาณํ อนาสวา วิฺาณา ทูเร; อนาสวํ วิฺาณํ สาสวา วิฺาณา ทูเร – อิทํ วุจฺจติ วิฺาณํ ทูเร.
ตตฺถ กตมํ วิฺาณํ สนฺติเก? อกุสลํ วิฺาณํ อกุสลสฺส วิฺาณสฺส สนฺติเก; กุสลํ ¶ วิฺาณํ กุสลสฺส วิฺาณสฺส สนฺติเก; อพฺยากตํ วิฺาณํ อพฺยากตสฺส วิฺาณสฺส สนฺติเก. ทุกฺขาย เวทนาย สมฺปยุตฺตํ วิฺาณํ ทุกฺขาย เวทนาย สมฺปยุตฺตสฺส วิฺาณสฺส สนฺติเก; สุขาย เวทนาย สมฺปยุตฺตํ วิฺาณํ สุขาย เวทนาย สมฺปยุตฺตสฺส วิฺาณสฺส สนฺติเก; อทุกฺขมสุขาย เวทนาย สมฺปยุตฺตํ ¶ วิฺาณํ อทุกฺขมสุขาย เวทนาย สมฺปยุตฺตสฺส วิฺาณสฺส สนฺติเก. อสมาปนฺนสฺส วิฺาณํ อสมาปนฺนสฺส วิฺาณสฺส สนฺติเก; สมาปนฺนสฺส วิฺาณํ สมาปนฺนสฺส วิฺาณสฺส สนฺติเก. สาสวํ วิฺาณํ สาสวสฺส วิฺาณสฺส ¶ สนฺติเก; อนาสวํ วิฺาณํ อนาสวสฺส วิฺาณสฺส สนฺติเก – อิทํ วุจฺจติ วิฺาณํ สนฺติเก. ตํ ตํ วา ปน วิฺาณํ อุปาทายุปาทาย วิฺาณํ ทูเร สนฺติเก ทฏฺพฺพํ.
สุตฺตนฺตภาชนียํ.
๒. อภิธมฺมภาชนียํ
๓๒. ปฺจกฺขนฺธา ¶ – รูปกฺขนฺโธ, เวทนากฺขนฺโธ, สฺากฺขนฺโธ, สงฺขารกฺขนฺโธ, วิฺาณกฺขนฺโธ.
๑. รูปกฺขนฺโธ
๓๓. ตตฺถ กตโม รูปกฺขนฺโธ? เอกวิเธน รูปกฺขนฺโธ – สพฺพํ รูปํ น เหตุ, อเหตุกํ, เหตุวิปฺปยุตฺตํ, สปฺปจฺจยํ, สงฺขตํ, รูปํ, โลกิยํ, สาสวํ, สํโยชนิยํ, คนฺถนิยํ, โอฆนิยํ, โยคนิยํ, นีวรณิยํ, ปรามฏฺํ, อุปาทานิยํ, สํกิเลสิกํ, อพฺยากตํ, อนารมฺมณํ, อเจตสิกํ, จิตฺตวิปฺปยุตฺตํ, เนววิปากนวิปากธมฺมธมฺมํ, อสํกิลิฏฺสํกิเลสิกํ, น สวิตกฺกสวิจารํ, น อวิตกฺกวิจารมตฺตํ, อวิตกฺกอวิจารํ, น ปีติสหคตํ, น สุขสหคตํ, น อุเปกฺขาสหคตํ, เนว ทสฺสเนน น ภาวนาย ปหาตพฺพํ, เนว ทสฺสเนน น ภาวนาย ปหาตพฺพเหตุกํ, เนวาจยคามินาปจยคามี, เนวเสกฺขนาเสกฺขํ, ปริตฺตํ, กามาวจรํ, น รูปาวจรํ, น อรูปาวจรํ, ปริยาปนฺนํ, โน อปริยาปนฺนํ, อนิยตํ, อนิยฺยานิกํ, อุปฺปนฺนํ, ฉหิ วิฺาเณหิ ¶ วิฺเยฺยํ, อนิจฺจํ, ชราภิภูตํ. เอวํ เอกวิเธน รูปกฺขนฺโธ.
ทุวิเธน ¶ รูปกฺขนฺโธ – อตฺถิ รูปํ อุปาทา, อตฺถิ รูปํ โน อุปาทา [นุปาทา (สี. ก.)]. อตฺถิ รูปํ อุปาทินฺนํ, อตฺถิ รูปํ อนุปาทินฺนํ. อตฺถิ รูปํ อุปาทินฺนุปาทานิยํ, อตฺถิ รูปํ อนุปาทินฺนุปาทานิยํ. อตฺถิ รูปํ สนิทสฺสนํ, อตฺถิ รูปํ อนิทสฺสนํ. อตฺถิ รูปํ สปฺปฏิฆํ, อตฺถิ รูปํ อปฺปฏิฆํ. อตฺถิ รูปํ อินฺทฺริยํ, อตฺถิ รูปํ น อินฺทฺริยํ. อตฺถิ รูปํ มหาภูตํ, อตฺถิ รูปํ น มหาภูตํ. อตฺถิ รูปํ วิฺตฺติ, อตฺถิ รูปํ น วิฺตฺติ. อตฺถิ รูปํ จิตฺตสมุฏฺานํ, อตฺถิ รูปํ น จิตฺตสมุฏฺานํ. อตฺถิ รูปํ จิตฺตสหภุ, อตฺถิ รูปํ น จิตฺตสหภุ. อตฺถิ รูปํ จิตฺตานุปริวตฺติ, อตฺถิ รูปํ น ¶ จิตฺตานุปริวตฺติ. อตฺถิ รูปํ อชฺฌตฺติกํ, อตฺถิ รูปํ พาหิรํ. อตฺถิ รูปํ โอฬาริกํ, อตฺถิ รูปํ สุขุมํ. อตฺถิ รูปํ ทูเร, อตฺถิ รูปํ สนฺติเก…เป… อตฺถิ รูปํ กพฬีกาโร อาหาโร, อตฺถิ รูปํ น กพฬีกาโร อาหาโร. เอวํ ทุวิเธน รูปกฺขนฺโธ.
(ยถา ¶ รูปกณฺเฑ วิภตฺตํ, ตถา อิธ วิภชิตพฺพํ.)
ติวิเธน รูปกฺขนฺโธ – ยํ ตํ รูปํ อชฺฌตฺติกํ ตํ อุปาทา, ยํ ตํ รูปํ พาหิรํ ตํ อตฺถิ อุปาทา, อตฺถิ โน อุปาทา. ยํ ตํ รูปํ อชฺฌตฺติกํ ตํ อุปาทินฺนํ, ยํ ตํ รูปํ พาหิรํ ตํ อตฺถิ อุปาทินฺนํ, อตฺถิ อนุปาทินฺนํ. ยํ ตํ รูปํ อชฺฌตฺติกํ ตํ อุปาทินฺนุปาทานิยํ, ยํ ตํ รูปํ พาหิรํ ตํ อตฺถิ อุปาทินฺนุปาทานิยํ, อตฺถิ อนุปาทินฺนุปาทานิยํ…เป… ยํ ตํ รูปํ อชฺฌตฺติกํ ตํ น กพฬีกาโร อาหาโร, ยํ ตํ รูปํ พาหิรํ ตํ ¶ อตฺถิ กพฬีกาโร อาหาโร, อตฺถิ น กพฬีกาโร อาหาโร. เอวํ ติวิเธน รูปกฺขนฺโธ.
จตุพฺพิเธน รูปกฺขนฺโธ – ยํ ตํ รูปํ อุปาทา ตํ อตฺถิ อุปาทินฺนํ, อตฺถิ อนุปาทินฺนํ; ยํ ตํ รูปํ โน อุปาทา ตํ อตฺถิ อุปาทินฺนํ, อตฺถิ อนุปาทินฺนํ. ยํ ตํ รูปํ อุปาทา ตํ อตฺถิ อุปาทินฺนุปาทานิยํ, อตฺถิ อนุปาทินฺนุปาทานิยํ; ยํ ตํ รูปํ โน อุปาทา ตํ อตฺถิ อุปาทินฺนุปาทานิยํ, อตฺถิ อนุปาทินฺนุปาทานิยํ. ยํ ตํ รูปํ อุปาทา ตํ อตฺถิ สปฺปฏิฆํ, อตฺถิ อปฺปฏิฆํ; ยํ ตํ รูปํ โน อุปาทา ตํ อตฺถิ สปฺปฏิฆํ, อตฺถิ อปฺปฏิฆํ ¶ . ยํ ตํ รูปํ อุปาทา ตํ อตฺถิ โอฬาริกํ, อตฺถิ สุขุมํ; ยํ ตํ รูปํ โน อุปาทา ตํ อตฺถิ โอฬาริกํ, อตฺถิ สุขุมํ. ยํ ตํ รูปํ อุปาทา ตํ อตฺถิ ทูเร, อตฺถิ สนฺติเก; ยํ ตํ รูปํ โน อุปาทา ตํ อตฺถิ ทูเร, อตฺถิ สนฺติเก…เป… ทิฏฺํ, สุตํ, มุตํ, วิฺาตํ รูปํ. เอวํ จตุพฺพิเธน รูปกฺขนฺโธ.
ปฺจวิเธน รูปกฺขนฺโธ – ปถวีธาตุ, อาโปธาตุ, เตโชธาตุ, วาโยธาตุ, ยฺจ รูปํ อุปาทา. เอวํ ปฺจวิเธน รูปกฺขนฺโธ.
ฉพฺพิเธน รูปกฺขนฺโธ – จกฺขุวิฺเยฺยํ รูปํ, โสตวิฺเยฺยํ รูปํ, ฆานวิฺเยฺยํ รูปํ, ชิวฺหาวิฺเยฺยํ รูปํ, กายวิฺเยฺยํ รูปํ, มโนวิฺเยฺยํ รูปํ. เอวํ ฉพฺพิเธน รูปกฺขนฺโธ.
สตฺตวิเธน รูปกฺขนฺโธ – จกฺขุวิฺเยฺยํ รูปํ, โสตวิฺเยฺยํ รูปํ, ฆานวิฺเยฺยํ รูปํ, ชิวฺหาวิฺเยฺยํ รูปํ, กายวิฺเยฺยํ รูปํ, มโนธาตุวิฺเยฺยํ รูปํ, มโนวิฺาณธาตุวิฺเยฺยํ รูปํ. เอวํ สตฺตวิเธน รูปกฺขนฺโธ ¶ .
อฏฺวิเธน ¶ ¶ รูปกฺขนฺโธ – จกฺขุวิฺเยฺยํ รูปํ, โสตวิฺเยฺยํ รูปํ, ฆานวิฺเยฺยํ รูปํ, ชิวฺหาวิฺเยฺยํ รูปํ, กายวิฺเยฺยํ รูปํ อตฺถิ สุขสมฺผสฺสํ, อตฺถิ ทุกฺขสมฺผสฺสํ, มโนธาตุวิฺเยฺยํ รูปํ, มโนวิฺาณธาตุวิฺเยฺยํ รูปํ. เอวํ อฏฺวิเธน รูปกฺขนฺโธ.
นววิเธน รูปกฺขนฺโธ – จกฺขุนฺทฺริยํ, โสตินฺทฺริยํ, ฆานินฺทฺริยํ, ชิวฺหินฺทฺริยํ, กายินฺทฺริยํ, อิตฺถินฺทฺริยํ, ปุริสินฺทฺริยํ, ชีวิตินฺทฺริยํ, ยฺจ รูปํ น อินฺทฺริยํ. เอวํ นววิเธน รูปกฺขนฺโธ.
ทสวิเธน รูปกฺขนฺโธ – จกฺขุนฺทฺริยํ, โสตินฺทฺริยํ, ฆานินฺทฺริยํ, ชิวฺหินฺทฺริยํ, กายินฺทฺริยํ, อิตฺถินฺทฺริยํ, ปุริสินฺทฺริยํ, ชีวิตินฺทฺริยํ, น อินฺทฺริยํ รูปํ อตฺถิ สปฺปฏิฆํ, อตฺถิ อปฺปฏิฆํ. เอวํ ทสวิเธน รูปกฺขนฺโธ.
เอกาทสวิเธน รูปกฺขนฺโธ – จกฺขายตนํ, โสตายตนํ, ฆานายตนํ, ชิวฺหายตนํ, กายายตนํ, รูปายตนํ, สทฺทายตนํ, คนฺธายตนํ, รสายตนํ, โผฏฺพฺพายตนํ, ยฺจ รูปํ อนิทสฺสนอปฺปฏิฆํ ธมฺมายตนปริยาปนฺนํ. เอวํ เอกาทสวิเธน รูปกฺขนฺโธ.
อยํ วุจฺจติ รูปกฺขนฺโธ.
๒. เวทนากฺขนฺโธ
๓๔. ตตฺถ ¶ กตโม เวทนากฺขนฺโธ? เอกวิเธน เวทนากฺขนฺโธ – ผสฺสสมฺปยุตฺโต.
ทุวิเธน เวทนากฺขนฺโธ – อตฺถิ สเหตุโก, อตฺถิ อเหตุโก.
ติวิเธน เวทนากฺขนฺโธ – อตฺถิ กุสโล, อตฺถิ อกุสโล, อตฺถิ อพฺยากโต.
จตุพฺพิเธน เวทนากฺขนฺโธ ¶ – อตฺถิ กามาวจโร, อตฺถิ รูปาวจโร, อตฺถิ อรูปาวจโร, อตฺถิ อปริยาปนฺโน.
ปฺจวิเธน ¶ เวทนากฺขนฺโธ – อตฺถิ สุขินฺทฺริยํ, อตฺถิ ทุกฺขินฺทฺริยํ, อตฺถิ โสมนสฺสินฺทฺริยํ, อตฺถิ โทมนสฺสินฺทฺริยํ, อตฺถิ อุเปกฺขินฺทฺริยํ. เอวํ ปฺจวิเธน เวทนากฺขนฺโธ.
ฉพฺพิเธน ¶ เวทนากฺขนฺโธ – จกฺขุสมฺผสฺสชา เวทนา, โสตสมฺผสฺสชา เวทนา, ฆานสมฺผสฺสชา เวทนา, ชิวฺหาสมฺผสฺสชา เวทนา, กายสมฺผสฺสชา เวทนา, มโนสมฺผสฺสชา เวทนา. เอวํ ฉพฺพิเธน เวทนากฺขนฺโธ.
สตฺตวิเธน เวทนากฺขนฺโธ – จกฺขุสมฺผสฺสชา เวทนา, โสตสมฺผสฺสชา เวทนา, ฆานสมฺผสฺสชา เวทนา, ชิวฺหาสมฺผสฺสชา เวทนา, กายสมฺผสฺสชา เวทนา, มโนธาตุสมฺผสฺสชา เวทนา, มโนวิฺาณธาตุสมฺผสฺสชา เวทนา. เอวํ สตฺตวิเธน เวทนากฺขนฺโธ.
อฏฺวิเธน เวทนากฺขนฺโธ – จกฺขุสมฺผสฺสชา เวทนา, โสตสมฺผสฺสชา เวทนา, ฆานสมฺผสฺสชา เวทนา, ชิวฺหาสมฺผสฺสชา เวทนา, กายสมฺผสฺสชา เวทนา อตฺถิ สุขา, อตฺถิ ทุกฺขา, มโนธาตุสมฺผสฺสชา เวทนา, มโนวิฺาณธาตุสมฺผสฺสชา เวทนา. เอวํ อฏฺวิเธน เวทนากฺขนฺโธ.
นววิเธน เวทนากฺขนฺโธ – จกฺขุสมฺผสฺสชา เวทนา, โสตสมฺผสฺสชา เวทนา, ฆานสมฺผสฺสชา เวทนา, ชิวฺหาสมฺผสฺสชา เวทนา, กายสมฺผสฺสชา เวทนา, มโนธาตุสมฺผสฺสชา เวทนา, มโนวิฺาณธาตุสมฺผสฺสชา เวทนา อตฺถิ กุสลา, อตฺถิ อกุสลา, อตฺถิ อพฺยากตา. เอวํ นววิเธน เวทนากฺขนฺโธ.
ทสวิเธน เวทนากฺขนฺโธ – จกฺขุสมฺผสฺสชา เวทนา, โสตสมฺผสฺสชา เวทนา, ฆานสมฺผสฺสชา เวทนา, ชิวฺหาสมฺผสฺสชา เวทนา, กายสมฺผสฺสชา เวทนา อตฺถิ สุขา, อตฺถิ ทุกฺขา, มโนธาตุสมฺผสฺสชา เวทนา, มโนวิฺาณธาตุสมฺผสฺสชา เวทนา อตฺถิ กุสลา, อตฺถิ อกุสลา, อตฺถิ อพฺยากตา. เอวํ ทสวิเธน เวทนากฺขนฺโธ.
๓๕. เอกวิเธน ¶ เวทนากฺขนฺโธ – ผสฺสสมฺปยุตฺโต.
ทุวิเธน ¶ ¶ เวทนากฺขนฺโธ – อตฺถิ สเหตุโก, อตฺถิ อเหตุโก.
ติวิเธน เวทนากฺขนฺโธ – อตฺถิ วิปาโก, อตฺถิ วิปากธมฺมธมฺโม, อตฺถิ เนววิปากนวิปากธมฺมธมฺโม. อตฺถิ อุปาทินฺนุปาทานิโย, อตฺถิ อนุปาทินฺนุปาทานิโย, อตฺถิ อนุปาทินฺนอนุปาทานิโย. อตฺถิ สํกิลิฏฺสํกิเลสิโก, อตฺถิ อสํกิลิฏฺสํกิเลสิโก, อตฺถิ อสํกิลิฏฺอสํกิเลสิโก. อตฺถิ สวิตกฺกสวิจาโร, อตฺถิ อวิตกฺกวิจารมตฺโต, อตฺถิ ¶ อวิตกฺกอวิจาโร. อตฺถิ ทสฺสเนน ปหาตพฺโพ, อตฺถิ ภาวนาย ปหาตพฺโพ, อตฺถิ เนว ทสฺสเนน น ภาวนาย ปหาตพฺโพ. อตฺถิ ทสฺสเนน ปหาตพฺพเหตุโก, อตฺถิ ภาวนาย ปหาตพฺพเหตุโก, อตฺถิ เนว ทสฺสเนน น ภาวนาย ปหาตพฺพเหตุโก. อตฺถิ อาจยคามี, อตฺถิ อปจยคามี, อตฺถิ เนวาจยคามินาปจยคามี. อตฺถิ เสกฺโข, อตฺถิ อเสกฺโข, อตฺถิ เนวเสกฺขนาเสกฺโข. อตฺถิ ปริตฺโต, อตฺถิ มหคฺคโต, อตฺถิ อปฺปมาโณ. อตฺถิ ¶ ปริตฺตารมฺมโณ, อตฺถิ มหคฺคตารมฺมโณ, อตฺถิ อปฺปมาณารมฺมโณ. อตฺถิ หีโน, อตฺถิ มชฺฌิโม, อตฺถิ ปณีโต. อตฺถิ มิจฺฉตฺตนิยโต, อตฺถิ สมฺมตฺตนิยโต, อตฺถิ อนิยโต. อตฺถิ มคฺคารมฺมโณ, อตฺถิ มคฺคเหตุโก, อตฺถิ มคฺคาธิปติ. อตฺถิ อุปฺปนฺโน, อตฺถิ อนุปฺปนฺโน, อตฺถิ อุปฺปาที. อตฺถิ อตีโต, อตฺถิ อนาคโต, อตฺถิ ปจฺจุปฺปนฺโน. อตฺถิ อตีตารมฺมโณ, อตฺถิ อนาคตารมฺมโณ, อตฺถิ ปจฺจุปฺปนฺนารมฺมโณ. อตฺถิ อชฺฌตฺโต, อตฺถิ พหิทฺโธ, อตฺถิ อชฺฌตฺตพหิทฺโธ. อตฺถิ ¶ อชฺฌตฺตารมฺมโณ, อตฺถิ พหิทฺธารมฺมโณ, อตฺถิ อชฺฌตฺตพหิทฺธารมฺมโณ…เป…. เอวํ ทสวิเธน เวทนากฺขนฺโธ.
๓๖. เอกวิเธน เวทนากฺขนฺโธ – ผสฺสสมฺปยุตฺโต.
ทุวิเธน เวทนากฺขนฺโธ – อตฺถิ เหตุสมฺปยุตฺโต, อตฺถิ เหตุวิปฺปยุตฺโต…เป… อตฺถิ น เหตุสเหตุโก, อตฺถิ น เหตุอเหตุโก. อตฺถิ โลกิโย, อตฺถิ โลกุตฺตโร. อตฺถิ เกนจิ วิฺเยฺโย, อตฺถิ เกนจิ น วิฺเยฺโย. อตฺถิ ¶ สาสโว, อตฺถิ อนาสโว. อตฺถิ อาสวสมฺปยุตฺโต, อตฺถิ อาสววิปฺปยุตฺโต. อตฺถิ อาสววิปฺปยุตฺตสาสโว, อตฺถิ อาสววิปฺปยุตฺตอนาสโว. อตฺถิ สํโยชนิโย, อตฺถิ อสํโยชนิโย. อตฺถิ สํโยชนสมฺปยุตฺโต, อตฺถิ สํโยชนวิปฺปยุตฺโต. อตฺถิ สํโยชนวิปฺปยุตฺตสํโยชนิโย, อตฺถิ สํโยชนวิปฺปยุตฺตอสํโยชนิโย. อตฺถิ คนฺถนิโย, อตฺถิ อคนฺถนิโย. อตฺถิ คนฺถสมฺปยุตฺโต, อตฺถิ คนฺถวิปฺปยุตฺโต ¶ . อตฺถิ คนฺถวิปฺปยุตฺตคนฺถนิโย, อตฺถิ คนฺถวิปฺปยุตฺตอคนฺถนิโย. อตฺถิ โอฆนิโย, อตฺถิ อโนฆนิโย. อตฺถิ โอฆสมฺปยุตฺโต, อตฺถิ โอฆวิปฺปยุตฺโต. อตฺถิ โอฆวิปฺปยุตฺตโอฆนิโย, อตฺถิ โอฆวิปฺปยุตฺตอโนฆนิโย. อตฺถิ โยคนิโย, อตฺถิ อโยคนิโย. อตฺถิ โยคสมฺปยุตฺโต, อตฺถิ โยควิปฺปยุตฺโต. อตฺถิ ¶ โยควิปฺปยุตฺตโยคนิโย, อตฺถิ โยควิปฺปยุตฺตอโยคนิโย. อตฺถิ นีวรณิโย, อตฺถิ อนีวรณิโย. อตฺถิ นีวรณสมฺปยุตฺโต, อตฺถิ นีวรณวิปฺปยุตฺโต. อตฺถิ นีวรณวิปฺปยุตฺตนีวรณิโย, อตฺถิ นีวรณวิปฺปยุตฺตอนีวรณิโย. อตฺถิ ปรามฏฺโ, อตฺถิ อปรามฏฺโ. อตฺถิ ปรามาสสมฺปยุตฺโต, อตฺถิ ปรามาสวิปฺปยุตฺโต ¶ . อตฺถิ ปรามาสวิปฺปยุตฺตปรามฏฺโ, อตฺถิ ปรามาสวิปฺปยุตฺตอปรามฏฺโ. อตฺถิ อุปาทินฺโน, อตฺถิ อนุปาทินฺโน. อตฺถิ อุปาทานิโย, อตฺถิ อนุปาทานิโย. อตฺถิ อุปาทานสมฺปยุตฺโต, อตฺถิ อุปาทานวิปฺปยุตฺโต. อตฺถิ อุปาทานวิปฺปยุตฺตอุปาทานิโย, อตฺถิ อุปาทานวิปฺปยุตฺตอนุปาทานิโย. อตฺถิ สํกิเลสิโก, อตฺถิ อสํกิเลสิโก. อตฺถิ สํกิลิฏฺโ, อตฺถิ อสํกิลิฏฺโ. อตฺถิ กิเลสสมฺปยุตฺโต, อตฺถิ กิเลสวิปฺปยุตฺโต. อตฺถิ กิเลสวิปฺปยุตฺตสํกิเลสิโก, อตฺถิ กิเลสวิปฺปยุตฺตอสํกิเลสิโก. อตฺถิ ทสฺสเนน ปหาตพฺโพ, อตฺถิ น ทสฺสเนน ปหาตพฺโพ. อตฺถิ ภาวนาย ปหาตพฺโพ, อตฺถิ น ภาวนาย ปหาตพฺโพ. อตฺถิ ทสฺสเนน ปหาตพฺพเหตุโก, อตฺถิ น ทสฺสเนน ปหาตพฺพเหตุโก. อตฺถิ ภาวนาย ปหาตพฺพเหตุโก, อตฺถิ น ภาวนาย ปหาตพฺพเหตุโก. อตฺถิ สวิตกฺโก, อตฺถิ อวิตกฺโก. อตฺถิ สวิจาโร, อตฺถิ อวิจาโร. อตฺถิ ¶ สปฺปีติโก, อตฺถิ อปฺปีติโก. อตฺถิ ปีติสหคโต, อตฺถิ น ปีติสหคโต. อตฺถิ กามาวจโร, อตฺถิ น กามาวจโร. อตฺถิ รูปาวจโร, อตฺถิ น รูปาวจโร. อตฺถิ อรูปาวจโร, อตฺถิ น อรูปาวจโร. อตฺถิ ปริยาปนฺโน, อตฺถิ อปริยาปนฺโน. อตฺถิ นิยฺยานิโก, อตฺถิ อนิยฺยานิโก. อตฺถิ นิยโต, อตฺถิ อนิยโต. อตฺถิ สอุตฺตโร, อตฺถิ อนุตฺตโร. อตฺถิ สรโณ, อตฺถิ อรโณ.
ติวิเธน เวทนากฺขนฺโธ – อตฺถิ กุสโล, อตฺถิ อกุสโล, อตฺถิ อพฺยากโต…เป…. เอวํ ทสวิเธน เวทนากฺขนฺโธ.
๓๗. เอกวิเธน เวทนากฺขนฺโธ – ผสฺสสมฺปยุตฺโต.
ทุวิเธน เวทนากฺขนฺโธ – อตฺถิ สรโณ, อตฺถิ อรโณ.
ติวิเธน ¶ เวทนากฺขนฺโธ – อตฺถิ วิปาโก, อตฺถิ วิปากธมฺมธมฺโม, อตฺถิ เนววิปากนวิปากธมฺมธมฺโม. อตฺถิ อุปาทินฺนุปาทานิโย…เป… อตฺถิ อชฺฌตฺตารมฺมโณ ¶ , อตฺถิ พหิทฺธารมฺมโณ, อตฺถิ อชฺฌตฺตพหิทฺธารมฺมโณ…เป…. เอวํ ทสวิเธน เวทนากฺขนฺโธ.
ทุกมูลกํ.
๓๘. เอกวิเธน ¶ เวทนากฺขนฺโธ – ผสฺสสมฺปยุตฺโต.
ทุวิเธน ¶ เวทนากฺขนฺโธ – อตฺถิ สเหตุโก, อตฺถิ อเหตุโก.
ติวิเธน เวทนากฺขนฺโธ – อตฺถิ กุสโล, อตฺถิ อกุสโล, อตฺถิ อพฺยากโต…เป…. เอวํ ทสวิเธน เวทนากฺขนฺโธ.
๓๙. เอกวิเธน เวทนากฺขนฺโธ – ผสฺสสมฺปยุตฺโต.
ทุวิเธน เวทนากฺขนฺโธ – อตฺถิ เหตุสมฺปยุตฺโต, อตฺถิ เหตุวิปฺปยุตฺโต.
ติวิเธน เวทนากฺขนฺโธ – อตฺถิ กุสโล, อตฺถิ อกุสโล, อตฺถิ อพฺยากโต…เป…. เอวํ ทสวิเธน เวทนากฺขนฺโธ.
๔๐. เอกวิเธน เวทนากฺขนฺโธ – ผสฺสสมฺปยุตฺโต.
ทุวิเธน เวทนากฺขนฺโธ – อตฺถิ น เหตุสเหตุโก, อตฺถิ น เหตุอเหตุโก. อตฺถิ โลกิโย, อตฺถิ โลกุตฺตโร. อตฺถิ เกนจิ วิฺเยฺโย, อตฺถิ เกนจิ น วิฺเยฺโย. อตฺถิ สาสโว, อตฺถิ อนาสโว. อตฺถิ อาสวสมฺปยุตฺโต, อตฺถิ อาสววิปฺปยุตฺโต. อตฺถิ อาสววิปฺปยุตฺตสาสโว, อตฺถิ อาสววิปฺปยุตฺตอนาสโว…เป… อตฺถิ สรโณ, อตฺถิ อรโณ.
ติวิเธน ¶ เวทนากฺขนฺโธ – อตฺถิ กุสโล, อตฺถิ อกุสโล, อตฺถิ อพฺยากโต…เป…. เอวํ ทสวิเธน เวทนากฺขนฺโธ.
๔๑. เอกวิเธน เวทนากฺขนฺโธ – ผสฺสสมฺปยุตฺโต.
ทุวิเธน เวทนากฺขนฺโธ – อตฺถิ สเหตุโก, อตฺถิ อเหตุโก.
ติวิเธน เวทนากฺขนฺโธ – อตฺถิ วิปาโก, อตฺถิ วิปากธมฺมธมฺโม, อตฺถิ เนววิปากนวิปากธมฺมธมฺโม. ¶ อตฺถิ อุปาทินฺนุปาทานิโย, อตฺถิ อนุปาทินฺนุปาทานิโย ¶ , อตฺถิ อนุปาทินฺนอนุปาทานิโย. อตฺถิ สํกิลิฏฺสํกิเลสิโก, อตฺถิ อสํกิลิฏฺสํกิเลสิโก, อตฺถิ อสํกิลิฏฺอสํกิเลสิโก. อตฺถิ สวิตกฺกสวิจาโร, อตฺถิ อวิตกฺกวิจารมตฺโต, อตฺถิ อวิตกฺกอวิจาโร. อตฺถิ ทสฺสเนน ปหาตพฺโพ, อตฺถิ ภาวนาย ปหาตพฺโพ, อตฺถิ เนว ทสฺสเนน น ภาวนาย ปหาตพฺโพ. อตฺถิ ทสฺสเนน ปหาตพฺพเหตุโก, อตฺถิ ภาวนาย ปหาตพฺพเหตุโก, อตฺถิ เนว ทสฺสเนน น ภาวนาย ปหาตพฺพเหตุโก. อตฺถิ อาจยคามี, อตฺถิ อปจยคามี, อตฺถิ เนวาจยคามินาปจยคามี. อตฺถิ เสกฺโข, อตฺถิ อเสกฺโข, อตฺถิ เนวเสกฺขนาเสกฺโข. อตฺถิ ปริตฺโต, อตฺถิ มหคฺคโต, อตฺถิ อปฺปมาโณ. อตฺถิ ปริตฺตารมฺมโณ, อตฺถิ มหคฺคตารมฺมโณ, อตฺถิ อปฺปมาณารมฺมโณ. อตฺถิ หีโน, อตฺถิ มชฺฌิโม, อตฺถิ ปณีโต. อตฺถิ มิจฺฉตฺตนิยโต, อตฺถิ สมฺมตฺตนิยโต, อตฺถิ อนิยโต. อตฺถิ มคฺคารมฺมโณ, อตฺถิ มคฺคเหตุโก, อตฺถิ มคฺคาธิปติ. อตฺถิ อุปฺปนฺโน, อตฺถิ อนุปฺปนฺโน, อตฺถิ อุปฺปาที. อตฺถิ อตีโต, อตฺถิ อนาคโต, อตฺถิ ปจฺจุปฺปนฺโน. อตฺถิ อตีตารมฺมโณ, อตฺถิ อนาคตารมฺมโณ, อตฺถิ ปจฺจุปฺปนฺนารมฺมโณ. อตฺถิ อชฺฌตฺโต, อตฺถิ พหิทฺโธ, อตฺถิ อชฺฌตฺตพหิทฺโธ. อตฺถิ อชฺฌตฺตารมฺมโณ, อตฺถิ พหิทฺธารมฺมโณ, อตฺถิ อชฺฌตฺตพหิทฺธารมฺมโณ…เป…. เอวํ ทสวิเธน เวทนากฺขนฺโธ.
๔๒. เอกวิเธน เวทนากฺขนฺโธ – ผสฺสสมฺปยุตฺโต.
ทุวิเธน เวทนากฺขนฺโธ – อตฺถิ เหตุสมฺปยุตฺโต, อตฺถิ เหตุวิปฺปยุตฺโต. อตฺถิ น เหตุสเหตุโก, อตฺถิ น เหตุอเหตุโก. อตฺถิ โลกิโย, อตฺถิ โลกุตฺตโร. อตฺถิ เกนจิ วิฺเยฺโย ¶ , อตฺถิ เกนจิ น วิฺเยฺโย. อตฺถิ สาสโว, อตฺถิ อนาสโว. อตฺถิ อาสวสมฺปยุตฺโต, อตฺถิ อาสววิปฺปยุตฺโต. อตฺถิ อาสววิปฺปยุตฺตสาสโว, อตฺถิ อาสววิปฺปยุตฺตอนาสโว. อตฺถิ สํโยชนิโย, อตฺถิ อสํโยชนิโย…เป… อตฺถิ สรโณ ¶ , อตฺถิ อรโณ.
ติวิเธน เวทนากฺขนฺโธ – อตฺถิ อชฺฌตฺตารมฺมโณ, อตฺถิ พหิทฺธารมฺมโณ, อตฺถิ อชฺฌตฺตพหิทฺธารมฺมโณ…เป…. เอวํ ทสวิเธน เวทนากฺขนฺโธ.
ติกมูลกํ.
๔๓. เอกวิเธน ¶ เวทนากฺขนฺโธ – ผสฺสสมฺปยุตฺโต.
ทุวิเธน เวทนากฺขนฺโธ – อตฺถิ สเหตุโก, อตฺถิ อเหตุโก.
ติวิเธน เวทนากฺขนฺโธ – อตฺถิ กุสโล, อตฺถิ อกุสโล, อตฺถิ อพฺยากโต…เป…. เอวํ ทสวิเธน เวทนากฺขนฺโธ.
๔๔. เอกวิเธน เวทนากฺขนฺโธ – ผสฺสสมฺปยุตฺโต.
ทุวิเธน เวทนากฺขนฺโธ – อตฺถิ เหตุสมฺปยุตฺโต, อตฺถิ เหตุวิปฺปยุตฺโต.
ติวิเธน ¶ เวทนากฺขนฺโธ – อตฺถิ วิปาโก, อตฺถิ วิปากธมฺมธมฺโม, อตฺถิ เนววิปากนวิปากธมฺมธมฺโม…เป…. เอวํ ทสวิเธน เวทนากฺขนฺโธ.
๔๕. เอกวิเธน เวทนากฺขนฺโธ – ผสฺสสมฺปยุตฺโต.
ทุวิเธน เวทนากฺขนฺโธ – อตฺถิ น เหตุสเหตุโก, อตฺถิ น เหตุอเหตุโก.
ติวิเธน ¶ เวทนากฺขนฺโธ – อตฺถิ อุปาทินฺนุปาทานิโย, อตฺถิ อนุปาทินฺนุปาทานิโย, อตฺถิ อนุปาทินฺนอนุปาทานิโย…เป…. เอวํ ทสวิเธน เวทนากฺขนฺโธ.
๔๖. เอกวิเธน เวทนากฺขนฺโธ – ผสฺสสมฺปยุตฺโต.
ทุวิเธน เวทนากฺขนฺโธ – อตฺถิ โลกิโย, อตฺถิ โลกุตฺตโร.
ติวิเธน เวทนากฺขนฺโธ – อตฺถิ สํกิลิฏฺสํกิเลสิโก, อตฺถิ อสํกิลิฏฺสํกิเลสิโก, อตฺถิ อสํกิลิฏฺอสํกิเลสิโก…เป…. เอวํ ทสวิเธน เวทนากฺขนฺโธ.
๔๗. เอกวิเธน เวทนากฺขนฺโธ – ผสฺสสมฺปยุตฺโต.
ทุวิเธน เวทนากฺขนฺโธ – อตฺถิ เกนจิ วิฺเยฺโย ¶ , อตฺถิ เกนจิ น วิฺเยฺโย.
ติวิเธน เวทนากฺขนฺโธ – อตฺถิ สวิตกฺกสวิจาโร, อตฺถิ อวิตกฺกวิจารมตฺโต, อตฺถิ อวิตกฺกอวิจาโร…เป…. เอวํ ทสวิเธน เวทนากฺขนฺโธ.
๔๘. เอกวิเธน ¶ เวทนากฺขนฺโธ – ผสฺสสมฺปยุตฺโต.
ทุวิเธน เวทนากฺขนฺโธ – อตฺถิ สาสโว, อตฺถิ อนาสโว.
ติวิเธน ¶ เวทนากฺขนฺโธ – อตฺถิ ทสฺสเนน ปหาตพฺโพ, อตฺถิ ภาวนาย ปหาตพฺโพ, อตฺถิ เนว ทสฺสเนน น ภาวนาย ปหาตพฺโพ…เป…. เอวํ ทสวิเธน เวทนากฺขนฺโธ.
๔๙. เอกวิเธน เวทนากฺขนฺโธ – ผสฺสสมฺปยุตฺโต.
ทุวิเธน เวทนากฺขนฺโธ – อตฺถิ อาสวสมฺปยุตฺโต, อตฺถิ อาสววิปฺปยุตฺโต.
ติวิเธน ¶ เวทนากฺขนฺโธ – อตฺถิ ทสฺสเนน ปหาตพฺพเหตุโก, อตฺถิ ภาวนาย ปหาตพฺพเหตุโก, อตฺถิ เนว ทสฺสเนน น ภาวนาย ปหาตพฺพเหตุโก…เป…. เอวํ ทสวิเธน เวทนากฺขนฺโธ.
๕๐. เอกวิเธน เวทนากฺขนฺโธ – ผสฺสสมฺปยุตฺโต.
ทุวิเธน เวทนากฺขนฺโธ – อตฺถิ อาสววิปฺปยุตฺตสาสโว, อตฺถิ อาสววิปฺปยุตฺตอนาสโว.
ติวิเธน เวทนากฺขนฺโธ – อตฺถิ อาจยคามี, อตฺถิ อปจยคามี, อตฺถิ เนวาจยคามินาปจยคามี…เป…. เอวํ ทสวิเธน เวทนากฺขนฺโธ.
๕๑. เอกวิเธน เวทนากฺขนฺโธ – ผสฺสสมฺปยุตฺโต.
ทุวิเธน เวทนากฺขนฺโธ – อตฺถิ สํโยชนิโย, อตฺถิ อสํโยชนิโย.
ติวิเธน เวทนากฺขนฺโธ – อตฺถิ เสกฺโข, อตฺถิ อเสกฺโข, อตฺถิ เนวเสกฺขนาเสกฺโข…เป…. เอวํ ทสวิเธน เวทนากฺขนฺโธ.
๕๒. เอกวิเธน เวทนากฺขนฺโธ – ผสฺสสมฺปยุตฺโต.
ทุวิเธน เวทนากฺขนฺโธ – อตฺถิ สํโยชนสมฺปยุตฺโต, อตฺถิ สํโยชนวิปฺปยุตฺโต ¶ .
ติวิเธน ¶ เวทนากฺขนฺโธ – อตฺถิ ปริตฺโต, อตฺถิ มหคฺคโต, อตฺถิ อปฺปมาโณ…เป…. เอวํ ทสวิเธน เวทนากฺขนฺโธ.
๕๓. เอกวิเธน ¶ เวทนากฺขนฺโธ – ผสฺสสมฺปยุตฺโต.
ทุวิเธน ¶ เวทนากฺขนฺโธ – อตฺถิ สํโยชนวิปฺปยุตฺตสํโยชนิโย, อตฺถิ สํโยชนวิปฺปยุตฺตอสํโยชนิโย.
ติวิเธน เวทนากฺขนฺโธ – อตฺถิ ปริตฺตารมฺมโณ, อตฺถิ มหคฺคตารมฺมโณ, อตฺถิ อปฺปมาณารมฺมโณ…เป…. เอวํ ทสวิเธน เวทนากฺขนฺโธ.
๕๔. เอกวิเธน เวทนากฺขนฺโธ – ผสฺสสมฺปยุตฺโต.
ทุวิเธน เวทนากฺขนฺโธ – อตฺถิ คนฺถนิโย, อตฺถิ อคนฺถนิโย.
ติวิเธน เวทนากฺขนฺโธ – อตฺถิ หีโน, อตฺถิ มชฺฌิโม, อตฺถิ ปณีโต…เป…. เอวํ ทสวิเธน เวทนากฺขนฺโธ.
๕๕. เอกวิเธน เวทนากฺขนฺโธ – ผสฺสสมฺปยุตฺโต.
ทุวิเธน เวทนากฺขนฺโธ – อตฺถิ คนฺถสมฺปยุตฺโต, อตฺถิ คนฺถวิปฺปยุตฺโต.
ติวิเธน เวทนากฺขนฺโธ – อตฺถิ มิจฺฉตฺตนิยโต, อตฺถิ สมฺมตฺตนิยโต, อตฺถิ อนิยโต…เป…. เอวํ ทสวิเธน เวทนากฺขนฺโธ.
๕๖. เอกวิเธน เวทนากฺขนฺโธ – ผสฺสสมฺปยุตฺโต.
ทุวิเธน เวทนากฺขนฺโธ – อตฺถิ คนฺถวิปฺปยุตฺตคนฺถนิโย, อตฺถิ คนฺถวิปฺปยุตฺตอคนฺถนิโย.
ติวิเธน ¶ เวทนากฺขนฺโธ – อตฺถิ มคฺคารมฺมโณ, อตฺถิ มคฺคเหตุโก, อตฺถิ มคฺคาธิปติ…เป…. เอวํ ทสวิเธน เวทนากฺขนฺโธ.
๕๗. เอกวิเธน เวทนากฺขนฺโธ – ผสฺสสมฺปยุตฺโต.
ทุวิเธน ¶ เวทนากฺขนฺโธ – อตฺถิ โอฆนิโย, อตฺถิ อโนฆนิโย.
ติวิเธน เวทนากฺขนฺโธ – อตฺถิ อุปฺปนฺโน, อตฺถิ อนุปฺปนฺโน, อตฺถิ อุปฺปาที…เป…. เอวํ ทสวิเธน เวทนากฺขนฺโธ.
๕๘. เอกวิเธน เวทนากฺขนฺโธ – ผสฺสสมฺปยุตฺโต.
ทุวิเธน เวทนากฺขนฺโธ ¶ – อตฺถิ โอฆสมฺปยุตฺโต, อตฺถิ โอฆวิปฺปยุตฺโต.
ติวิเธน ¶ เวทนากฺขนฺโธ – อตฺถิ อตีโต, อตฺถิ อนาคโต, อตฺถิ ปจฺจุปฺปนฺโน…เป…. เอวํ ทสวิเธน เวทนากฺขนฺโธ.
๕๙. เอกวิเธน เวทนากฺขนฺโธ – ผสฺสสมฺปยุตฺโต.
ทุวิเธน เวทนากฺขนฺโธ – อตฺถิ โอฆวิปฺปยุตฺตโอฆนิโย, อตฺถิ โอฆวิปฺปยุตฺตอโนฆนิโย.
ติวิเธน เวทนากฺขนฺโธ – อตฺถิ อตีตารมฺมโณ, อตฺถิ อนาคตารมฺมโณ, อตฺถิ ปจฺจุปฺปนฺนารมฺมโณ…เป…. เอวํ ทสวิเธน เวทนากฺขนฺโธ.
๖๐. เอกวิเธน เวทนากฺขนฺโธ – ผสฺสสมฺปยุตฺโต.
ทุวิเธน เวทนากฺขนฺโธ – อตฺถิ โยคนิโย, อตฺถิ อโยคนิโย.
ติวิเธน ¶ เวทนากฺขนฺโธ – อตฺถิ อชฺฌตฺโต, อตฺถิ พหิทฺโธ, อตฺถิ อชฺฌตฺตพหิทฺโธ…เป…. เอวํ ทสวิเธน เวทนากฺขนฺโธ.
๖๑. เอกวิเธน เวทนากฺขนฺโธ – ผสฺสสมฺปยุตฺโต.
ทุวิเธน ¶ เวทนากฺขนฺโธ – อตฺถิ โยคสมฺปยุตฺโต, อตฺถิ โยควิปฺปยุตฺโต.
ติวิเธน เวทนากฺขนฺโธ – อตฺถิ อชฺฌตฺตารมฺมโณ, อตฺถิ พหิทฺธารมฺมโณ, อตฺถิ อชฺฌตฺตพหิทฺธารมฺมโณ…เป…. เอวํ ทสวิเธน เวทนากฺขนฺโธ.
อุภโตวฑฺฒกํ.
สตฺตวิเธน เวทนากฺขนฺโธ – อตฺถิ กุสโล, อตฺถิ อกุสโล, อตฺถิ อพฺยากโต, อตฺถิ กามาวจโร, อตฺถิ รูปาวจโร, อตฺถิ อรูปาวจโร, อตฺถิ อปริยาปนฺโน. เอวํ สตฺตวิเธน เวทนากฺขนฺโธ.
อปโรปิ สตฺตวิเธน เวทนากฺขนฺโธ – อตฺถิ วิปาโก…เป… อตฺถิ อชฺฌตฺตารมฺมโณ, อตฺถิ พหิทฺธารมฺมโณ ¶ , อตฺถิ อชฺฌตฺตพหิทฺธารมฺมโณ, อตฺถิ กามาวจโร, อตฺถิ รูปาวจโร, อตฺถิ อรูปาวจโร, อตฺถิ อปริยาปนฺโน. เอวํ สตฺตวิเธน เวทนากฺขนฺโธ.
จตุวีสติวิเธน ¶ เวทนากฺขนฺโธ – จกฺขุสมฺผสฺสปจฺจยา เวทนากฺขนฺโธ อตฺถิ กุสโล, อตฺถิ อกุสโล, อตฺถิ อพฺยากโต; โสตสมฺผสฺสปจฺจยา เวทนากฺขนฺโธ…เป… ฆานสมฺผสฺสปจฺจยา เวทนากฺขนฺโธ…เป… ชิวฺหาสมฺผสฺสปจฺจยา เวทนากฺขนฺโธ…เป… กายสมฺผสฺสปจฺจยา เวทนากฺขนฺโธ…เป… มโนสมฺผสฺสปจฺจยา เวทนากฺขนฺโธ อตฺถิ กุสโล, อตฺถิ อกุสโล, อตฺถิ อพฺยากโต; จกฺขุสมฺผสฺสชา เวทนา, โสตสมฺผสฺสชา เวทนา, ฆานสมฺผสฺสชา เวทนา, ชิวฺหาสมฺผสฺสชา เวทนา, กายสมฺผสฺสชา เวทนา, มโนสมฺผสฺสชา เวทนา. เอวํ จตุวีสติวิเธน เวทนากฺขนฺโธ.
อปโรปิ จตุวีสติวิเธน เวทนากฺขนฺโธ – จกฺขุสมฺผสฺสปจฺจยา ¶ เวทนากฺขนฺโธ อตฺถิ วิปาโก…เป… อตฺถิ อชฺฌตฺตารมฺมโณ, อตฺถิ พหิทฺธารมฺมโณ, อตฺถิ อชฺฌตฺตพหิทฺธารมฺมโณ, จกฺขุสมฺผสฺสชา เวทนา…เป… มโนสมฺผสฺสชา เวทนา; โสตสมฺผสฺสปจฺจยา เวทนากฺขนฺโธ…เป… ฆานสมฺผสฺสปจฺจยา เวทนากฺขนฺโธ…เป… ชิวฺหาสมฺผสฺสปจฺจยา เวทนากฺขนฺโธ…เป… กายสมฺผสฺสปจฺจยา เวทนากฺขนฺโธ…เป… มโนสมฺผสฺสปจฺจยา เวทนากฺขนฺโธ ¶ อตฺถิ วิปาโก…เป… อตฺถิ อชฺฌตฺตารมฺมโณ, อตฺถิ พหิทฺธารมฺมโณ, อตฺถิ อชฺฌตฺตพหิทฺธารมฺมโณ, จกฺขุสมฺผสฺสชา เวทนา…เป… มโนสมฺผสฺสชา เวทนา. เอวํ จตุวีสติวิเธน ¶ เวทนากฺขนฺโธ.
ตึสวิเธน เวทนากฺขนฺโธ – จกฺขุสมฺผสฺสปจฺจยา เวทนากฺขนฺโธ อตฺถิ กามาวจโร, อตฺถิ รูปาวจโร, อตฺถิ อรูปาวจโร, อตฺถิ อปริยาปนฺโน; โสตสมฺผสฺสปจฺจยา…เป… ฆานสมฺผสฺสปจฺจยา…เป… ชิวฺหาสมฺผสฺสปจฺจยา…เป… กายสมฺผสฺสปจฺจยา…เป… มโนสมฺผสฺสปจฺจยา เวทนากฺขนฺโธ อตฺถิ กามาวจโร, อตฺถิ รูปาวจโร, อตฺถิ อรูปาวจโร, อตฺถิ อปริยาปนฺโน; จกฺขุสมฺผสฺสชา เวทนา, โสตสมฺผสฺสชา เวทนา, ฆานสมฺผสฺสชา เวทนา, ชิวฺหาสมฺผสฺสชา เวทนา, กายสมฺผสฺสชา เวทนา, มโนสมฺผสฺสชา เวทนา. เอวํ ตึสวิเธน เวทนากฺขนฺโธ.
พหุวิเธน เวทนากฺขนฺโธ – จกฺขุสมฺผสฺสปจฺจยา เวทนากฺขนฺโธ อตฺถิ กุสโล, อตฺถิ อกุสโล, อตฺถิ อพฺยากโต, อตฺถิ กามาวจโร, อตฺถิ รูปาวจโร, อตฺถิ อรูปาวจโร, อตฺถิ อปริยาปนฺโน; โสตสมฺผสฺสปจฺจยา…เป… ฆานสมฺผสฺสปจฺจยา…เป… ชิวฺหาสมฺผสฺสปจฺจยา…เป… กายสมฺผสฺสปจฺจยา…เป… มโนสมฺผสฺสปจฺจยา เวทนากฺขนฺโธ อตฺถิ กุสโล ¶ , อตฺถิ อกุสโล, อตฺถิ อพฺยากโต, อตฺถิ กามาวจโร, อตฺถิ รูปาวจโร, อตฺถิ อรูปาวจโร, อตฺถิ อปริยาปนฺโน; จกฺขุสมฺผสฺสชา เวทนา, โสตสมฺผสฺสชา เวทนา, ฆานสมฺผสฺสชา เวทนา, ชิวฺหาสมฺผสฺสชา เวทนา, กายสมฺผสฺสชา เวทนา, มโนสมฺผสฺสชา เวทนา. เอวํ พหุวิเธน เวทนากฺขนฺโธ.
อปโรปิ พหุวิเธน เวทนากฺขนฺโธ – จกฺขุสมฺผสฺสปจฺจยา เวทนากฺขนฺโธ อตฺถิ วิปาโก…เป… อตฺถิ อชฺฌตฺตารมฺมโณ, อตฺถิ พหิทฺธารมฺมโณ, อตฺถิ อชฺฌตฺตพหิทฺธารมฺมโณ, อตฺถิ กามาวจโร, อตฺถิ รูปาวจโร, อตฺถิ อรูปาวจโร ¶ , อตฺถิ อปริยาปนฺโน; โสตสมฺผสฺสปจฺจยา เวทนากฺขนฺโธ…เป… ฆานสมฺผสฺสปจฺจยา เวทนากฺขนฺโธ…เป… ชิวฺหาสมฺผสฺสปจฺจยา เวทนากฺขนฺโธ…เป… กายสมฺผสฺสปจฺจยา เวทนากฺขนฺโธ…เป… มโนสมฺผสฺสปจฺจยา เวทนากฺขนฺโธ อตฺถิ วิปาโก…เป… อตฺถิ อชฺฌตฺตารมฺมโณ ¶ , อตฺถิ พหิทฺธารมฺมโณ, อตฺถิ อชฺฌตฺตพหิทฺธารมฺมโณ, อตฺถิ กามาวจโร, อตฺถิ รูปาวจโร, อตฺถิ อรูปาวจโร ¶ , อตฺถิ อปริยาปนฺโน; จกฺขุสมฺผสฺสชา เวทนา, โสตสมฺผสฺสชา เวทนา, ฆานสมฺผสฺสชา เวทนา, ชิวฺหาสมฺผสฺสชา เวทนา, กายสมฺผสฺสชา เวทนา, มโนสมฺผสฺสชา เวทนา. เอวํ พหุวิเธน เวทนากฺขนฺโธ.
อยํ วุจฺจติ เวทนากฺขนฺโธ.
๓. สฺากฺขนฺโธ
๖๒. ตตฺถ กตโม สฺากฺขนฺโธ? เอกวิเธน สฺากฺขนฺโธ – ผสฺสสมฺปยุตฺโต.
ทุวิเธน สฺากฺขนฺโธ – อตฺถิ สเหตุโก, อตฺถิ อเหตุโก.
ติวิเธน สฺากฺขนฺโธ – อตฺถิ กุสโล, อตฺถิ อกุสโล, อตฺถิ อพฺยากโต.
จตุพฺพิเธน สฺากฺขนฺโธ – อตฺถิ กามาวจโร, อตฺถิ รูปาวจโร, อตฺถิ อรูปาวจโร, อตฺถิ อปริยาปนฺโน.
ปฺจวิเธน ¶ สฺากฺขนฺโธ – อตฺถิ สุขินฺทฺริยสมฺปยุตฺโต, อตฺถิ ทุกฺขินฺทฺริยสมฺปยุตฺโต, อตฺถิ โสมนสฺสินฺทฺริยสมฺปยุตฺโต, อตฺถิ โทมนสฺสินฺทฺริยสมฺปยุตฺโต, อตฺถิ อุเปกฺขินฺทฺริยสมฺปยุตฺโต. เอวํ ปฺจวิเธน สฺากฺขนฺโธ.
ฉพฺพิเธน สฺากฺขนฺโธ – จกฺขุสมฺผสฺสชา สฺา, โสตสมฺผสฺสชา สฺา, ฆานสมฺผสฺสชา สฺา, ชิวฺหาสมฺผสฺสชา สฺา, กายสมฺผสฺสชา สฺา, มโนสมฺผสฺสชา สฺา. เอวํ ฉพฺพิเธน สฺากฺขนฺโธ.
สตฺตวิเธน สฺากฺขนฺโธ – จกฺขุสมฺผสฺสชา สฺา, โสตสมฺผสฺสชา สฺา, ฆานสมฺผสฺสชา ¶ สฺา, ชิวฺหาสมฺผสฺสชา สฺา, กายสมฺผสฺสชา ¶ สฺา, มโนธาตุสมฺผสฺสชา สฺา, มโนวิฺาณธาตุสมฺผสฺสชา สฺา. เอวํ สตฺตวิเธน สฺากฺขนฺโธ.
อฏฺวิเธน สฺากฺขนฺโธ – จกฺขุสมฺผสฺสชา สฺา…เป… กายสมฺผสฺสชา สฺา อตฺถิ สุขสหคตา, อตฺถิ ทุกฺขสหคตา, มโนธาตุสมฺผสฺสชา สฺา, มโนวิฺาณธาตุสมฺผสฺสชา สฺา. เอวํ อฏฺวิเธน สฺากฺขนฺโธ.
นววิเธน สฺากฺขนฺโธ – จกฺขุสมฺผสฺสชา สฺา…เป… กายสมฺผสฺสชา สฺา, มโนธาตุสมฺผสฺสชา สฺา, มโนวิฺาณธาตุสมฺผสฺสชา สฺา อตฺถิ กุสลา, อตฺถิ อกุสลา, อตฺถิ อพฺยากตา. เอวํ นววิเธน สฺากฺขนฺโธ.
ทสวิเธน สฺากฺขนฺโธ – จกฺขุสมฺผสฺสชา สฺา…เป… กายสมฺผสฺสชา สฺา อตฺถิ สุขสหคตา, อตฺถิ ทุกฺขสหคตา, มโนธาตุสมฺผสฺสชา สฺา, มโนวิฺาณธาตุสมฺผสฺสชา สฺา อตฺถิ กุสลา, อตฺถิ อกุสลา, อตฺถิ อพฺยากตา. เอวํ ทสวิเธน สฺากฺขนฺโธ.
๖๓. เอกวิเธน สฺากฺขนฺโธ – ผสฺสสมฺปยุตฺโต.
ทุวิเธน ¶ สฺากฺขนฺโธ – อตฺถิ สเหตุโก, อตฺถิ อเหตุโก.
ติวิเธน ¶ สฺากฺขนฺโธ – อตฺถิ สุขาย เวทนาย สมฺปยุตฺโต, อตฺถิ ทุกฺขาย เวทนาย สมฺปยุตฺโต, อตฺถิ อทุกฺขมสุขาย เวทนาย สมฺปยุตฺโต…เป…. เอวํ ทสวิเธน สฺากฺขนฺโธ.
๖๔. เอกวิเธน ¶ สฺากฺขนฺโธ – ผสฺสสมฺปยุตฺโต.
ทุวิเธน สฺากฺขนฺโธ – อตฺถิ สเหตุโก, อตฺถิ อเหตุโก.
ติวิเธน สฺากฺขนฺโธ – อตฺถิ วิปาโก, อตฺถิ วิปากธมฺมธมฺโม, อตฺถิ เนววิปากนวิปากธมฺมธมฺโม. อตฺถิ อุปาทินฺนุปาทานิโย, อตฺถิ อนุปาทินฺนุปาทานิโย, อตฺถิ อนุปาทินฺนอนุปาทานิโย. อตฺถิ สํกิลิฏฺสํกิเลสิโก, อตฺถิ อสํกิลิฏฺสํกิเลสิโก, อตฺถิ ¶ อสํกิลิฏฺอสํกิเลสิโก. อตฺถิ สวิตกฺกสวิจาโร, อตฺถิ อวิตกฺกวิจารมตฺโต, อตฺถิ อวิตกฺกอวิจาโร. อตฺถิ ปีติสหคโต, อตฺถิ สุขสหคโต, อตฺถิ อุเปกฺขาสหคโต. อตฺถิ ทสฺสเนน ปหาตพฺโพ, อตฺถิ ภาวนาย ปหาตพฺโพ, อตฺถิ เนว ทสฺสเนน น ภาวนาย ปหาตพฺโพ. อตฺถิ ทสฺสเนน ปหาตพฺพเหตุโก, อตฺถิ ภาวนาย ปหาตพฺพเหตุโก, อตฺถิ เนว ทสฺสเนน น ภาวนาย ปหาตพฺพเหตุโก. อตฺถิ อาจยคามี, อตฺถิ อปจยคามี, อตฺถิ เนวาจยคามินาปจยคามี. อตฺถิ เสกฺโข, อตฺถิ อเสกฺโข, อตฺถิ เนวเสกฺขนาเสกฺโข. อตฺถิ ปริตฺโต, อตฺถิ มหคฺคโต, อตฺถิ อปฺปมาโณ. อตฺถิ ปริตฺตารมฺมโณ, อตฺถิ มหคฺคตารมฺมโณ, อตฺถิ อปฺปมาณารมฺมโณ. อตฺถิ หีโน, อตฺถิ มชฺฌิโม, อตฺถิ ปณีโต. อตฺถิ มิจฺฉตฺตนิยโต, อตฺถิ สมฺมตฺตนิยโต, อตฺถิ อนิยโต. อตฺถิ มคฺคารมฺมโณ, อตฺถิ มคฺคเหตุโก, อตฺถิ มคฺคาธิปติ. อตฺถิ อุปฺปนฺโน, อตฺถิ อนุปฺปนฺโน, อตฺถิ อุปฺปาที. อตฺถิ อตีโต, อตฺถิ อนาคโต, อตฺถิ ปจฺจุปฺปนฺโน. อตฺถิ อตีตารมฺมโณ, อตฺถิ อนาคตารมฺมโณ, อตฺถิ ปจฺจุปฺปนฺนารมฺมโณ. อตฺถิ อชฺฌตฺโต, อตฺถิ พหิทฺโธ, อตฺถิ อชฺฌตฺตพหิทฺโธ. อตฺถิ อชฺฌตฺตารมฺมโณ, อตฺถิ พหิทฺธารมฺมโณ, อตฺถิ อชฺฌตฺตพหิทฺธารมฺมโณ…เป… เอวํ ทสวิเธน สฺากฺขนฺโธ.
๖๕. เอกวิเธน สฺากฺขนฺโธ – ผสฺสสมฺปยุตฺโต.
ทุวิเธน สฺากฺขนฺโธ – อตฺถิ เหตุสมฺปยุตฺโต, อตฺถิ เหตุวิปฺปยุตฺโต. อตฺถิ น เหตุสเหตุโก, อตฺถิ น เหตุอเหตุโก. อตฺถิ โลกิโย, อตฺถิ โลกุตฺตโร ¶ . อตฺถิ เกนจิ วิฺเยฺโย, อตฺถิ เกนจิ น วิฺเยฺโย. อตฺถิ สาสโว, อตฺถิ อนาสโว. อตฺถิ อาสวสมฺปยุตฺโต, อตฺถิ อาสววิปฺปยุตฺโต. อตฺถิ ¶ อาสววิปฺปยุตฺตสาสโว ¶ , อตฺถิ อาสววิปฺปยุตฺตอนาสโว. อตฺถิ สํโยชนิโย, อตฺถิ อสํโยชนิโย. อตฺถิ สํโยชนสมฺปยุตฺโต, อตฺถิ สํโยชนวิปฺปยุตฺโต. อตฺถิ สํโยชนวิปฺปยุตฺตสํโยชนิโย, อตฺถิ สํโยชนวิปฺปยุตฺตอสํโยชนิโย. อตฺถิ คนฺถนิโย, อตฺถิ อคนฺถนิโย. อตฺถิ คนฺถสมฺปยุตฺโต, อตฺถิ คนฺถวิปฺปยุตฺโต. อตฺถิ คนฺถวิปฺปยุตฺตคนฺถนิโย, อตฺถิ คนฺถวิปฺปยุตฺตอคนฺถนิโย. อตฺถิ โอฆนิโย ¶ , อตฺถิ อโนฆนิโย. อตฺถิ โอฆสมฺปยุตฺโต, อตฺถิ โอฆวิปฺปยุตฺโต. อตฺถิ โอฆวิปฺปยุตฺตโอฆนิโย, อตฺถิ โอฆวิปฺปยุตฺตอโนฆนิโย. อตฺถิ โยคนิโย, อตฺถิ อโยคนิโย. อตฺถิ โยคสมฺปยุตฺโต, อตฺถิ โยควิปฺปยุตฺโต. อตฺถิ โยควิปฺปยุตฺตโยคนิโย, อตฺถิ โยควิปฺปยุตฺตอโยคนิโย. อตฺถิ นีวรณิโย, อตฺถิ อนีวรณิโย. อตฺถิ นีวรณสมฺปยุตฺโต, อตฺถิ นีวรณวิปฺปยุตฺโต. อตฺถิ นีวรณวิปฺปยุตฺตนีวรณิโย, อตฺถิ นีวรณวิปฺปยุตฺตอนีวรณิโย. อตฺถิ ปรามฏฺโ, อตฺถิ อปรามฏฺโ. อตฺถิ ปรามาสสมฺปยุตฺโต, อตฺถิ ปรามาสวิปฺปยุตฺโต. อตฺถิ ปรามาสวิปฺปยุตฺตปรามฏฺโ, อตฺถิ ปรามาสวิปฺปยุตฺตอปรามฏฺโ. อตฺถิ อุปาทินฺโน, อตฺถิ อนุปาทินฺโน. อตฺถิ อุปาทานิโย, อตฺถิ อนุปาทานิโย. อตฺถิ อุปาทานสมฺปยุตฺโต, อตฺถิ อุปาทานวิปฺปยุตฺโต. อตฺถิ อุปาทานวิปฺปยุตฺตอุปาทานิโย, อตฺถิ อุปาทานวิปฺปยุตฺตอนุปาทานิโย. อตฺถิ สํกิเลสิโก ¶ , อตฺถิ อสํกิเลสิโก. อตฺถิ สํกิลิฏฺโ, อตฺถิ อสํกิลิฏฺโ. อตฺถิ กิเลสสมฺปยุตฺโต, อตฺถิ กิเลสวิปฺปยุตฺโต. อตฺถิ กิเลสวิปฺปยุตฺตสํกิเลสิโก, อตฺถิ กิเลสวิปฺปยุตฺตอสํกิเลสิโก. อตฺถิ ทสฺสเนน ปหาตพฺโพ, อตฺถิ น ทสฺสเนน ปหาตพฺโพ. อตฺถิ ภาวนาย ปหาตพฺโพ, อตฺถิ น ภาวนาย ปหาตพฺโพ. อตฺถิ ทสฺสเนน ปหาตพฺพเหตุโก, อตฺถิ น ทสฺสเนน ปหาตพฺพเหตุโก. อตฺถิ ภาวนาย ปหาตพฺพเหตุโก, อตฺถิ น ภาวนาย ปหาตพฺพเหตุโก. อตฺถิ สวิตกฺโก, อตฺถิ อวิตกฺโก. อตฺถิ สวิจาโร, อตฺถิ อวิจาโร. อตฺถิ สปฺปีติโก, อตฺถิ อปฺปีติโก. อตฺถิ ปีติสหคโต, อตฺถิ น ปีติสหคโต. อตฺถิ สุขสหคโต, อตฺถิ น สุขสหคโต. อตฺถิ อุเปกฺขาสหคโต, อตฺถิ น อุเปกฺขาสหคโต. อตฺถิ กามาวจโร, อตฺถิ น กามาวจโร. อตฺถิ รูปาวจโร, อตฺถิ น รูปาวจโร. อตฺถิ อรูปาวจโร, อตฺถิ น อรูปาวจโร. อตฺถิ ปริยาปนฺโน ¶ , อตฺถิ อปริยาปนฺโน. อตฺถิ ¶ นิยฺยานิโก, อตฺถิ อนิยฺยานิโก. อตฺถิ นิยโต, อตฺถิ อนิยโต. อตฺถิ สอุตฺตโร, อตฺถิ อนุตฺตโร. อตฺถิ สรโณ, อตฺถิ อรโณ.
ติวิเธน สฺากฺขนฺโธ – อตฺถิ กุสโล, อตฺถิ อกุสโล, อตฺถิ อพฺยากโต…เป…. เอวํ ทสวิเธน สฺากฺขนฺโธ.
๖๖. เอกวิเธน สฺากฺขนฺโธ – ผสฺสสมฺปยุตฺโต.
ทุวิเธน ¶ สฺากฺขนฺโธ – อตฺถิ สรโณ, อตฺถิ อรโณ.
ติวิเธน สฺากฺขนฺโธ – อตฺถิ สุขาย เวทนาย สมฺปยุตฺโต, อตฺถิ ทุกฺขาย เวทนาย สมฺปยุตฺโต, อตฺถิ อทุกฺขมสุขาย เวทนาย สมฺปยุตฺโต. อตฺถิ วิปาโก…เป… อตฺถิ อชฺฌตฺตารมฺมโณ ¶ , อตฺถิ พหิทฺธารมฺมโณ, อตฺถิ อชฺฌตฺตพหิทฺธารมฺมโณ…เป…. เอวํ ทสวิเธน สฺากฺขนฺโธ.
(ยถา กุสลตฺติเก วิตฺถาโร, เอวํ สพฺเพปิ ติกา วิตฺถาเรตพฺพา.)
ทุกมูลกํ.
๖๗. เอกวิเธน สฺากฺขนฺโธ – ผสฺสสมฺปยุตฺโต.
ทุวิเธน สฺากฺขนฺโธ – อตฺถิ สเหตุโก, อตฺถิ อเหตุโก.
ติวิเธน สฺากฺขนฺโธ – อตฺถิ กุสโล, อตฺถิ อกุสโล, อตฺถิ อพฺยากโต…เป…. เอวํ ทสวิเธน สฺากฺขนฺโธ.
๖๘. เอกวิเธน สฺากฺขนฺโธ – ผสฺสสมฺปยุตฺโต.
ทุวิเธน ¶ สฺากฺขนฺโธ – อตฺถิ เหตุสมฺปยุตฺโต, อตฺถิ เหตุวิปฺปยุตฺโต…เป… อตฺถิ สรโณ, อตฺถิ อรโณ.
ติวิเธน สฺากฺขนฺโธ – อตฺถิ กุสโล, อตฺถิ อกุสโล, อตฺถิ อพฺยากโต…เป…. เอวํ ทสวิเธน สฺากฺขนฺโธ.
๖๙. เอกวิเธน สฺากฺขนฺโธ – ผสฺสสมฺปยุตฺโต.
ทุวิเธน ¶ สฺากฺขนฺโธ – อตฺถิ สเหตุโก, อตฺถิ อเหตุโก.
ติวิเธน สฺากฺขนฺโธ – อตฺถิ สุขาย เวทนาย สมฺปยุตฺโต, อตฺถิ ทุกฺขาย เวทนาย สมฺปยุตฺโต, อตฺถิ อทุกฺขมสุขาย เวทนาย สมฺปยุตฺโต ¶ . อตฺถิ วิปาโก…เป… อตฺถิ อชฺฌตฺตารมฺมโณ, อตฺถิ พหิทฺธารมฺมโณ, อตฺถิ อชฺฌตฺตพหิทฺธารมฺมโณ…เป…. เอวํ ทสวิเธน สฺากฺขนฺโธ.
๗๐. เอกวิเธน สฺากฺขนฺโธ – ผสฺสสมฺปยุตฺโต.
ทุวิเธน สฺากฺขนฺโธ – อตฺถิ เหตุสมฺปยุตฺโต, อตฺถิ เหตุวิปฺปยุตฺโต…เป… อตฺถิ สรโณ, อตฺถิ อรโณ.
ติวิเธน ¶ สฺากฺขนฺโธ…เป… อตฺถิ อชฺฌตฺตารมฺมโณ, อตฺถิ พหิทฺธารมฺมโณ, อตฺถิ อชฺฌตฺตพหิทฺธารมฺมโณ…เป…. เอวํ ทสวิเธน ¶ สฺากฺขนฺโธ.
ติกมูลกํ.
๗๑. เอกวิเธน สฺากฺขนฺโธ – ผสฺสสมฺปยุตฺโต.
ทุวิเธน สฺากฺขนฺโธ – อตฺถิ สเหตุโก, อตฺถิ อเหตุโก.
ติวิเธน สฺากฺขนฺโธ – อตฺถิ กุสโล, อตฺถิ อกุสโล, อตฺถิ อพฺยากโต…เป…. เอวํ ทสวิเธน สฺากฺขนฺโธ.
๗๒. เอกวิเธน สฺากฺขนฺโธ – ผสฺสสมฺปยุตฺโต.
ทุวิเธน สฺากฺขนฺโธ – อตฺถิ เหตุสมฺปยุตฺโต, อตฺถิ เหตุวิปฺปยุตฺโต.
ติวิเธน ¶ สฺากฺขนฺโธ – อตฺถิ สุขาย เวทนาย สมฺปยุตฺโต, อตฺถิ ทุกฺขาย เวทนาย สมฺปยุตฺโต, อตฺถิ อทุกฺขมสุขาย เวทนาย สมฺปยุตฺโต…เป…. เอวํ ทสวิเธน สฺากฺขนฺโธ.
๗๓. เอกวิเธน สฺากฺขนฺโธ – ผสฺสสมฺปยุตฺโต.
ทุวิเธน สฺากฺขนฺโธ – อตฺถิ น เหตุ สเหตุโก, อตฺถิ น เหตุ อเหตุโก.
ติวิเธน สฺากฺขนฺโธ – อตฺถิ วิปาโก, อตฺถิ วิปากธมฺมธมฺโม, อตฺถิ เนววิปากนวิปากธมฺมธมฺโม…เป…. เอวํ ทสวิเธน สฺากฺขนฺโธ.
๗๔. เอกวิเธน ¶ สฺากฺขนฺโธ – ผสฺสสมฺปยุตฺโต.
ทุวิเธน ¶ สฺากฺขนฺโธ – อตฺถิ โลกิโย, อตฺถิ โลกุตฺตโร.
ติวิเธน สฺากฺขนฺโธ – อตฺถิ อุปาทินฺนุปาทานิโย, อตฺถิ อนุปาทินฺนุปาทานิโย, อตฺถิ อนุปาทินฺนอนุปาทานิโย…เป…. เอวํ ทสวิเธน สฺากฺขนฺโธ.
๗๕. เอกวิเธน สฺากฺขนฺโธ – ผสฺสสมฺปยุตฺโต.
ทุวิเธน สฺากฺขนฺโธ – อตฺถิ เกนจิ วิฺเยฺโย, อตฺถิ เกนจิ น วิฺเยฺโย.
ติวิเธน สฺากฺขนฺโธ ¶ – อตฺถิ สํกิลิฏฺสํกิเลสิโก, อตฺถิ อสํกิลิฏฺสํกิเลสิโก, อตฺถิ อสํกิลิฏฺอสํกิเลสิโก…เป…. เอวํ ทสวิเธน สฺากฺขนฺโธ.
๗๖. เอกวิเธน สฺากฺขนฺโธ – ผสฺสสมฺปยุตฺโต.
ทุวิเธน สฺากฺขนฺโธ – อตฺถิ สาสโว, อตฺถิ อนาสโว.
ติวิเธน ¶ สฺากฺขนฺโธ – อตฺถิ สวิตกฺกสวิจาโร, อตฺถิ อวิตกฺกวิจารมตฺโต, อตฺถิ อวิตกฺกอวิจาโร…เป…. เอวํ ทสวิเธน สฺากฺขนฺโธ.
๗๗. เอกวิเธน สฺากฺขนฺโธ – ผสฺสสมฺปยุตฺโต.
ทุวิเธน สฺากฺขนฺโธ – อตฺถิ อาสวสมฺปยุตฺโต, อตฺถิ อาสววิปฺปยุตฺโต.
ติวิเธน สฺากฺขนฺโธ – อตฺถิ ปีติสหคโต, อตฺถิ สุขสหคโต, อตฺถิ อุเปกฺขาสหคโต…เป…. เอวํ ทสวิเธน สฺากฺขนฺโธ.
๗๘. เอกวิเธน สฺากฺขนฺโธ – ผสฺสสมฺปยุตฺโต.
ทุวิเธน ¶ สฺากฺขนฺโธ – อตฺถิ อาสววิปฺปยุตฺตสาสโว, อตฺถิ อาสววิปฺปยุตฺตอนาสโว.
ติวิเธน สฺากฺขนฺโธ – อตฺถิ ทสฺสเนน ปหาตพฺโพ, อตฺถิ ภาวนาย ปหาตพฺโพ, อตฺถิ เนว ทสฺสเนน น ภาวนาย ปหาตพฺโพ…เป…. เอวํ ทสวิเธน สฺากฺขนฺโธ.
๗๙. เอกวิเธน ¶ สฺากฺขนฺโธ – ผสฺสสมฺปยุตฺโต.
ทุวิเธน สฺากฺขนฺโธ – อตฺถิ สํโยชนิโย, อตฺถิ อสํโยชนิโย.
ติวิเธน สฺากฺขนฺโธ – อตฺถิ ทสฺสเนน ปหาตพฺพเหตุโก, อตฺถิ ภาวนาย ปหาตพฺพเหตุโก, อตฺถิ เนว ทสฺสเนน น ภาวนาย ปหาตพฺพเหตุโก…เป…. เอวํ ทสวิเธน สฺากฺขนฺโธ.
๘๐. เอกวิเธน สฺากฺขนฺโธ – ผสฺสสมฺปยุตฺโต.
ทุวิเธน ¶ สฺากฺขนฺโธ – อตฺถิ สํโยชนสมฺปยุตฺโต, อตฺถิ สํโยชนวิปฺปยุตฺโต ¶ .
ติวิเธน สฺากฺขนฺโธ – อตฺถิ อาจยคามี, อตฺถิ อปจยคามี, อตฺถิ เนวาจยคามินาปจยคามี…เป…. เอวํ ทสวิเธน สฺากฺขนฺโธ.
๘๑. เอกวิเธน สฺากฺขนฺโธ – ผสฺสสมฺปยุตฺโต.
ทุวิเธน สฺากฺขนฺโธ – อตฺถิ สํโยชนวิปฺปยุตฺตสํโยชนิโย, อตฺถิ สํโยชนวิปฺปยุตฺตอสํโยชนิโย.
ติวิเธน ¶ สฺากฺขนฺโธ – อตฺถิ เสกฺโข, อตฺถิ อเสกฺโข, อตฺถิ เนวเสกฺขนาเสกฺโข…เป…. เอวํ ทสวิเธน สฺากฺขนฺโธ.
๘๒. เอกวิเธน สฺากฺขนฺโธ – ผสฺสสมฺปยุตฺโต.
ทุวิเธน สฺากฺขนฺโธ – อตฺถิ คนฺถนิโย, อตฺถิ อคนฺถนิโย.
ติวิเธน สฺากฺขนฺโธ – อตฺถิ ปริตฺโต, อตฺถิ มหคฺคโต, อตฺถิ อปฺปมาโณ…เป…. เอวํ ทสวิเธน สฺากฺขนฺโธ.
๘๓. เอกวิเธน สฺากฺขนฺโธ – ผสฺสสมฺปยุตฺโต.
ทุวิเธน สฺากฺขนฺโธ – อตฺถิ คนฺถสมฺปยุตฺโต, อตฺถิ คนฺถวิปฺปยุตฺโต.
ติวิเธน สฺากฺขนฺโธ – อตฺถิ ปริตฺตารมฺมโณ, อตฺถิ มหคฺคตารมฺมโณ, อตฺถิ อปฺปมาณารมฺมโณ…เป…. เอวํ ทสวิเธน สฺากฺขนฺโธ.
๘๔. เอกวิเธน ¶ สฺากฺขนฺโธ – ผสฺสสมฺปยุตฺโต.
ทุวิเธน ¶ สฺากฺขนฺโธ – อตฺถิ คนฺถวิปฺปยุตฺตคนฺถนิโย, อตฺถิ คนฺถวิปฺปยุตฺตอคนฺถนิโย.
ติวิเธน สฺากฺขนฺโธ – อตฺถิ หีโน, อตฺถิ มชฺฌิโม, อตฺถิ ปณีโต…เป…. เอวํ ทสวิเธน สฺากฺขนฺโธ.
๘๕. เอกวิเธน สฺากฺขนฺโธ – ผสฺสสมฺปยุตฺโต.
ทุวิเธน สฺากฺขนฺโธ – อตฺถิ โอฆนิโย, อตฺถิ อโนฆนิโย.
ติวิเธน ¶ สฺากฺขนฺโธ – อตฺถิ มิจฺฉตฺตนิยโต, อตฺถิ สมฺมตฺตนิยโต, อตฺถิ ¶ อนิยโต…เป…. เอวํ ทสวิเธน สฺากฺขนฺโธ.
๘๖. เอกวิเธน สฺากฺขนฺโธ – ผสฺสสมฺปยุตฺโต.
ทุวิเธน สฺากฺขนฺโธ – อตฺถิ โอฆสมฺปยุตฺโต, อตฺถิ โอฆวิปฺปยุตฺโต.
ติวิเธน สฺากฺขนฺโธ – อตฺถิ มคฺคารมฺมโณ, อตฺถิ มคฺคเหตุโก, อตฺถิ มคฺคาธิปติ…เป…. เอวํ ทสวิเธน สฺากฺขนฺโธ.
๘๗. เอกวิเธน สฺากฺขนฺโธ – ผสฺสสมฺปยุตฺโต.
ทุวิเธน สฺากฺขนฺโธ – อตฺถิ โอฆวิปฺปยุตฺตโอฆนิโย, อตฺถิ โอฆวิปฺปยุตฺตอโนฆนิโย.
ติวิเธน สฺากฺขนฺโธ – อตฺถิ อุปฺปนฺโน, อตฺถิ อนุปฺปนฺโน, อตฺถิ อุปฺปาที…เป…. เอวํ ทสวิเธน สฺากฺขนฺโธ.
๘๘. เอกวิเธน สฺากฺขนฺโธ – ผสฺสสมฺปยุตฺโต.
ทุวิเธน ¶ สฺากฺขนฺโธ – อตฺถิ โยคนิโย, อตฺถิ อโยคนิโย.
ติวิเธน สฺากฺขนฺโธ – อตฺถิ อตีโต, อตฺถิ อนาคโต, อตฺถิ ปจฺจุปฺปนฺโน…เป…. เอวํ ทสวิเธน สฺากฺขนฺโธ.
๘๙. เอกวิเธน สฺากฺขนฺโธ – ผสฺสสมฺปยุตฺโต.
ทุวิเธน สฺากฺขนฺโธ – อตฺถิ โยคสมฺปยุตฺโต, อตฺถิ โยควิปฺปยุตฺโต.
ติวิเธน ¶ ¶ สฺากฺขนฺโธ – อตฺถิ อตีตารมฺมโณ, อตฺถิ อนาคตารมฺมโณ, อตฺถิ ปจฺจุปฺปนฺนารมฺมโณ…เป…. เอวํ ทสวิเธน สฺากฺขนฺโธ.
๙๐. เอกวิเธน สฺากฺขนฺโธ – ผสฺสสมฺปยุตฺโต.
ทุวิเธน สฺากฺขนฺโธ – อตฺถิ โยควิปฺปยุตฺตโยคนิโย, อตฺถิ โยควิปฺปยุตฺตอโยคนิโย.
ติวิเธน สฺากฺขนฺโธ – อตฺถิ อชฺฌตฺโต, อตฺถิ พหิทฺโธ, อตฺถิ อชฺฌตฺตพหิทฺโธ…เป…. เอวํ ทสวิเธน สฺากฺขนฺโธ.
๙๑. เอกวิเธน สฺากฺขนฺโธ – ผสฺสสมฺปยุตฺโต.
ทุวิเธน สฺากฺขนฺโธ – อตฺถิ นีวรณิโย, อตฺถิ ¶ อนีวรณิโย.
ติวิเธน สฺากฺขนฺโธ – อตฺถิ อชฺฌตฺตารมฺมโณ, อตฺถิ พหิทฺธารมฺมโณ, อตฺถิ อชฺฌตฺตพหิทฺธารมฺมโณ…เป…. เอวํ ทสวิเธน สฺากฺขนฺโธ.
อุภโตวฑฺฒกํ.
สตฺตวิเธน ¶ สฺากฺขนฺโธ – อตฺถิ กุสโล, อตฺถิ อกุสโล, อตฺถิ อพฺยากโต, อตฺถิ กามาวจโร, อตฺถิ รูปาวจโร, อตฺถิ อรูปาวจโร, อตฺถิ อปริยาปนฺโน. เอวํ สตฺตวิเธน สฺากฺขนฺโธ.
อปโรปิ สตฺตวิเธน สฺากฺขนฺโธ – อตฺถิ สุขาย เวทนาย สมฺปยุตฺโต, อตฺถิ ทุกฺขาย เวทนาย สมฺปยุตฺโต, อตฺถิ อทุกฺขมสุขาย เวทนาย สมฺปยุตฺโต, อตฺถิ กามาวจโร, อตฺถิ รูปาวจโร, อตฺถิ อรูปาวจโร, อตฺถิ อปริยาปนฺโน…เป… อตฺถิ อชฺฌตฺตารมฺมโณ, อตฺถิ พหิทฺธารมฺมโณ, อตฺถิ อชฺฌตฺตพหิทฺธารมฺมโณ, อตฺถิ กามาวจโร, อตฺถิ รูปาวจโร, อตฺถิ อรูปาวจโร, อตฺถิ อปริยาปนฺโน. เอวํ สตฺตวิเธน สฺากฺขนฺโธ.
จตุวีสติวิเธน ¶ สฺากฺขนฺโธ – จกฺขุสมฺผสฺสปจฺจยา สฺากฺขนฺโธ อตฺถิ กุสโล, อตฺถิ อกุสโล, อตฺถิ อพฺยากโต; โสตสมฺผสฺสปจฺจยา…เป… ฆานสมฺผสฺสปจฺจยา…เป… ชิวฺหาสมฺผสฺสปจฺจยา…เป… กายสมฺผสฺสปจฺจยา…เป… มโนสมฺผสฺสปจฺจยา สฺากฺขนฺโธ อตฺถิ กุสโล, อตฺถิ ¶ อกุสโล, อตฺถิ อพฺยากโต; จกฺขุสมฺผสฺสชา สฺา, โสตสมฺผสฺสชา สฺา, ฆานสมฺผสฺสชา สฺา, ชิวฺหาสมฺผสฺสชา สฺา, กายสมฺผสฺสชา สฺา, มโนสมฺผสฺสชา สฺา. เอวํ จตุวีสติวิเธน ¶ สฺากฺขนฺโธ.
อปโรปิ จตุวีสติวิเธน สฺากฺขนฺโธ – จกฺขุสมฺผสฺสปจฺจยา สฺากฺขนฺโธ อตฺถิ สุขาย เวทนาย สมฺปยุตฺโต…เป… อตฺถิ อชฺฌตฺตารมฺมโณ, อตฺถิ พหิทฺธารมฺมโณ, อตฺถิ อชฺฌตฺตพหิทฺธารมฺมโณ, จกฺขุสมฺผสฺสชา สฺา…เป… มโนสมฺผสฺสชา สฺา. โสตสมฺผสฺสปจฺจยา…เป… ฆานสมฺผสฺสปจฺจยา…เป… ชิวฺหาสมฺผสฺสปจฺจยา…เป… กายสมฺผสฺสปจฺจยา…เป… มโนสมฺผสฺสปจฺจยา สฺากฺขนฺโธ อตฺถิ สุขาย เวทนาย สมฺปยุตฺโต…เป… อตฺถิ อชฺฌตฺตารมฺมโณ, อตฺถิ พหิทฺธารมฺมโณ, อตฺถิ อชฺฌตฺตพหิทฺธารมฺมโณ; จกฺขุสมฺผสฺสชา สฺา…เป… มโนสมฺผสฺสชา สฺา. เอวํ จตุวีสติวิเธน สฺากฺขนฺโธ.
ตึสติวิเธน สฺากฺขนฺโธ – จกฺขุสมฺผสฺสปจฺจยา สฺากฺขนฺโธ อตฺถิ กามาวจโร, อตฺถิ รูปาวจโร, อตฺถิ อรูปาวจโร, อตฺถิ อปริยาปนฺโน, โสตสมฺผสฺสปจฺจยา…เป… ฆานสมฺผสฺสปจฺจยา ¶ …เป… ชิวฺหาสมฺผสฺสปจฺจยา…เป… กายสมฺผสฺสปจฺจยา…เป… มโนสมฺผสฺสปจฺจยา สฺากฺขนฺโธ อตฺถิ กามาวจโร, อตฺถิ รูปาวจโร, อตฺถิ อรูปาวจโร, อตฺถิ อปริยาปนฺโน, จกฺขุสมฺผสฺสชา สฺา…เป… มโนสมฺผสฺสชา สฺา. เอวํ ตึสติวิเธน สฺากฺขนฺโธ.
พหุวิเธน สฺากฺขนฺโธ – จกฺขุสมฺผสฺสปจฺจยา สฺากฺขนฺโธ อตฺถิ กุสโล, อตฺถิ อกุสโล, อตฺถิ อพฺยากโต, อตฺถิ กามาวจโร, อตฺถิ รูปาวจโร, อตฺถิ อรูปาวจโร, อตฺถิ อปริยาปนฺโน, โสตสมฺผสฺสปจฺจยา ¶ …เป… ฆานสมฺผสฺสปจฺจยา…เป… ชิวฺหาสมฺผสฺสปจฺจยา…เป… กายสมฺผสฺสปจฺจยา…เป… มโนสมฺผสฺสปจฺจยา สฺากฺขนฺโธ อตฺถิ กุสโล, อตฺถิ อกุสโล, อตฺถิ อพฺยากโต, อตฺถิ กามาวจโร ¶ , อตฺถิ รูปาวจโร, อตฺถิ อรูปาวจโร, อตฺถิ อปริยาปนฺโน, จกฺขุสมฺผสฺสชา สฺา…เป… มโนสมฺผสฺสชา สฺา. เอวํ พหุวิเธน สฺากฺขนฺโธ.
อปโรปิ ¶ พหุวิเธน สฺากฺขนฺโธ – จกฺขุสมฺผสฺสปจฺจยา สฺากฺขนฺโธ อตฺถิ สุขาย เวทนาย สมฺปยุตฺโต…เป… อตฺถิ อชฺฌตฺตารมฺมโณ, อตฺถิ พหิทฺธารมฺมโณ, อตฺถิ อชฺฌตฺตพหิทฺธารมฺมโณ, อตฺถิ กามาวจโร, อตฺถิ รูปาวจโร, อตฺถิ อรูปาวจโร, อตฺถิ อปริยาปนฺโน, โสตสมฺผสฺสปจฺจยา…เป… ฆานสมฺผสฺสปจฺจยา…เป… ชิวฺหาสมฺผสฺสปจฺจยา…เป… กายสมฺผสฺสปจฺจยา…เป… มโนสมฺผสฺสปจฺจยา สฺากฺขนฺโธ อตฺถิ อชฺฌตฺตารมฺมโณ, อตฺถิ พหิทฺธารมฺมโณ, อตฺถิ อชฺฌตฺตพหิทฺธารมฺมโณ, อตฺถิ กามาวจโร, อตฺถิ รูปาวจโร, อตฺถิ อรูปาวจโร, อตฺถิ อปริยาปนฺโน, จกฺขุสมฺผสฺสชา สฺา, โสตสมฺผสฺสชา สฺา, ฆานสมฺผสฺสชา สฺา, ชิวฺหาสมฺผสฺสชา สฺา, กายสมฺผสฺสชา สฺา, มโนสมฺผสฺสชา สฺา. เอวํ พหุวิเธน สฺากฺขนฺโธ.
อยํ วุจฺจติ สฺากฺขนฺโธ.
๔. สงฺขารกฺขนฺโธ
๙๒. ตตฺถ ¶ กตโม สงฺขารกฺขนฺโธ? เอกวิเธน สงฺขารกฺขนฺโธ – จิตฺตสมฺปยุตฺโต.
ทุวิเธน สงฺขารกฺขนฺโธ – อตฺถิ เหตุ, อตฺถิ น เหตุ.
ติวิเธน สงฺขารกฺขนฺโธ – อตฺถิ กุสโล ¶ , อตฺถิ อกุสโล, อตฺถิ อพฺยากโต.
จตุพฺพิเธน สงฺขารกฺขนฺโธ – อตฺถิ กามาวจโร, อตฺถิ รูปาวจโร, อตฺถิ อรูปาวจโร, อตฺถิ อปริยาปนฺโน.
ปฺจวิเธน สงฺขารกฺขนฺโธ – อตฺถิ สุขินฺทฺริยสมฺปยุตฺโต, อตฺถิ ทุกฺขินฺทฺริยสมฺปยุตฺโต, อตฺถิ โสมนสฺสินฺทฺริยสมฺปยุตฺโต, อตฺถิ โทมนสฺสินฺทฺริยสมฺปยุตฺโต, อตฺถิ อุเปกฺขินฺทฺริยสมฺปยุตฺโต. เอวํ ปฺจวิเธน สงฺขารกฺขนฺโธ.
ฉพฺพิเธน สงฺขารกฺขนฺโธ – จกฺขุสมฺผสฺสชา เจตนา, โสตสมฺผสฺสชา เจตนา, ฆานสมฺผสฺสชา เจตนา, ชิวฺหาสมฺผสฺสชา เจตนา, กายสมฺผสฺสชา เจตนา, มโนสมฺผสฺสชา เจตนา. เอวํ ฉพฺพิเธน สงฺขารกฺขนฺโธ.
สตฺตวิเธน ¶ สงฺขารกฺขนฺโธ – จกฺขุสมฺผสฺสชา เจตนา, โสตสมฺผสฺสชา เจตนา, ฆานสมฺผสฺสชา เจตนา, ชิวฺหาสมฺผสฺสชา เจตนา, กายสมฺผสฺสชา เจตนา, มโนธาตุสมฺผสฺสชา ¶ เจตนา, มโนวิฺาณธาตุสมฺผสฺสชา เจตนา. เอวํ สตฺตวิเธน สงฺขารกฺขนฺโธ.
อฏฺวิเธน สงฺขารกฺขนฺโธ – จกฺขุสมฺผสฺสชา เจตนา…เป… กายสมฺผสฺสชา เจตนา อตฺถิ สุขสหคตา, อตฺถิ ทุกฺขสหคตา, มโนธาตุสมฺผสฺสชา เจตนา, มโนวิฺาณธาตุสมฺผสฺสชา เจตนา ¶ . เอวํ อฏฺวิเธน สงฺขารกฺขนฺโธ.
นววิเธน สงฺขารกฺขนฺโธ – จกฺขุสมฺผสฺสชา เจตนา…เป… มโนธาตุสมฺผสฺสชา เจตนา, มโนวิฺาณธาตุสมฺผสฺสชา เจตนา อตฺถิ กุสลา, อตฺถิ อกุสลา, อตฺถิ อพฺยากตา. เอวํ นววิเธน สงฺขารกฺขนฺโธ.
ทสวิเธน สงฺขารกฺขนฺโธ – จกฺขุสมฺผสฺสชา เจตนา…เป… กายสมฺผสฺสชา เจตนา อตฺถิ สุขสหคตา, อตฺถิ ทุกฺขสหคตา, มโนธาตุสมฺผสฺสชา เจตนา, มโนวิฺาณธาตุสมฺผสฺสชา เจตนา อตฺถิ กุสลา, อตฺถิ ¶ อกุสลา, อตฺถิ อพฺยากตา. เอวํ ทสวิเธน สงฺขารกฺขนฺโธ.
๙๓. เอกวิเธน สงฺขารกฺขนฺโธ – จิตฺตสมฺปยุตฺโต.
ทุวิเธน สงฺขารกฺขนฺโธ – อตฺถิ เหตุ, อตฺถิ น เหตุ.
ติวิเธน สงฺขารกฺขนฺโธ – อตฺถิ สุขาย เวทนาย สมฺปยุตฺโต, อตฺถิ ทุกฺขาย เวทนาย สมฺปยุตฺโต, อตฺถิ อทุกฺขมสุขาย เวทนาย สมฺปยุตฺโต. อตฺถิ วิปาโก, อตฺถิ วิปากธมฺมธมฺโม, อตฺถิ เนววิปากนวิปากธมฺมธมฺโม. อตฺถิ อุปาทินฺนุปาทานิโย, อตฺถิ อนุปาทินฺนุปาทานิโย, อตฺถิ อนุปาทินฺนอนุปาทานิโย. อตฺถิ สํกิลิฏฺสํกิเลสิโก, อตฺถิ อสํกิลิฏฺสํกิเลสิโก, อตฺถิ อสํกิลิฏฺอสํกิเลสิโก. อตฺถิ สวิตกฺกสวิจาโร, อตฺถิ อวิตกฺกวิจารมตฺโต, อตฺถิ อวิตกฺกอวิจาโร. อตฺถิ ปีติสหคโต, อตฺถิ สุขสหคโต, อตฺถิ อุเปกฺขาสหคโต. อตฺถิ ทสฺสเนน ปหาตพฺโพ, อตฺถิ ภาวนาย ปหาตพฺโพ, อตฺถิ เนว ทสฺสเนน น ภาวนาย ปหาตพฺโพ. อตฺถิ ทสฺสเนน ¶ ปหาตพฺพเหตุโก, อตฺถิ ภาวนาย ปหาตพฺพเหตุโก, อตฺถิ เนว ทสฺสเนน น ภาวนาย ปหาตพฺพเหตุโก. อตฺถิ อาจยคามี, อตฺถิ อปจยคามี, อตฺถิ เนวาจยคามินาปจยคามี. อตฺถิ เสกฺโข, อตฺถิ อเสกฺโข, อตฺถิ เนวเสกฺขนาเสกฺโข. อตฺถิ ปริตฺโต, อตฺถิ มหคฺคโต, อตฺถิ อปฺปมาโณ. อตฺถิ ปริตฺตารมฺมโณ, อตฺถิ มหคฺคตารมฺมโณ, อตฺถิ อปฺปมาณารมฺมโณ. อตฺถิ หีโน, อตฺถิ มชฺฌิโม, อตฺถิ ปณีโต. อตฺถิ มิจฺฉตฺตนิยโต, อตฺถิ สมฺมตฺตนิยโต, อตฺถิ อนิยโต. อตฺถิ มคฺคารมฺมโณ, อตฺถิ มคฺคเหตุโก, อตฺถิ มคฺคาธิปติ. อตฺถิ อุปฺปนฺโน, อตฺถิ อนุปฺปนฺโน, อตฺถิ ¶ อุปฺปาที. อตฺถิ อตีโต, อตฺถิ อนาคโต, อตฺถิ ปจฺจุปฺปนฺโน. อตฺถิ อตีตารมฺมโณ, อตฺถิ อนาคตารมฺมโณ, อตฺถิ ปจฺจุปฺปนฺนารมฺมโณ. อตฺถิ อชฺฌตฺโต, อตฺถิ พหิทฺโธ, อตฺถิ อชฺฌตฺตพหิทฺโธ ¶ . อตฺถิ อชฺฌตฺตารมฺมโณ, อตฺถิ พหิทฺธารมฺมโณ, อตฺถิ อชฺฌตฺตพหิทฺธารมฺมโณ…เป…. เอวํ ทสวิเธน สงฺขารกฺขนฺโธ.
๙๔. เอกวิเธน สงฺขารกฺขนฺโธ – จิตฺตสมฺปยุตฺโต.
ทุวิเธน สงฺขารกฺขนฺโธ – อตฺถิ สเหตุโก, อตฺถิ อเหตุโก. อตฺถิ ¶ เหตุสมฺปยุตฺโต, อตฺถิ เหตุวิปฺปยุตฺโต. อตฺถิ เหตุ เจว สเหตุโก จ, อตฺถิ สเหตุโก เจว น จ เหตุ. อตฺถิ เหตุ เจว เหตุสมฺปยุตฺโต จ, อตฺถิ เหตุสมฺปยุตฺโต เจว น จ เหตุ. อตฺถิ น เหตุ สเหตุโก, อตฺถิ น เหตุ อเหตุโก. อตฺถิ โลกิโย, อตฺถิ โลกุตฺตโร. อตฺถิ เกนจิ วิฺเยฺโย, อตฺถิ เกนจิ น วิฺเยฺโย. อตฺถิ อาสโว, อตฺถิ โน อาสโว. อตฺถิ สาสโว, อตฺถิ อนาสโว. อตฺถิ อาสวสมฺปยุตฺโต, อตฺถิ อาสววิปฺปยุตฺโต. อตฺถิ อาสโว เจว สาสโว จ, อตฺถิ สาสโว เจว โน จ อาสโว. อตฺถิ อาสโว เจว อาสวสมฺปยุตฺโต จ, อตฺถิ อาสวสมฺปยุตฺโต เจว โน จ อาสโว. อตฺถิ อาสววิปฺปยุตฺตสาสโว, อตฺถิ อาสววิปฺปยุตฺตอนาสโว. อตฺถิ สํโยชนํ, อตฺถิ โน สํโยชนํ. อตฺถิ สํโยชนิโย, อตฺถิ อสํโยชนิโย. อตฺถิ สํโยชนสมฺปยุตฺโต, อตฺถิ สํโยชนวิปฺปยุตฺโต. อตฺถิ สํโยชนฺเจว สํโยชนิโย จ, อตฺถิ สํโยชนิโย เจว โน จ สํโยชนํ. อตฺถิ สํโยชนฺเจว สํโยชนสมฺปยุตฺโต จ, อตฺถิ สํโยชนสมฺปยุตฺโต ¶ ¶ เจว โน จ สํโยชนํ. อตฺถิ สํโยชนวิปฺปยุตฺตสํโยชนิโย, อตฺถิ สํโยชนวิปฺปยุตฺตอสํโยชนิโย.
อตฺถิ คนฺโถ, อตฺถิ โน คนฺโถ. อตฺถิ คนฺถนิโย, อตฺถิ อคนฺถนิโย. อตฺถิ คนฺถสมฺปยุตฺโต, อตฺถิ คนฺถวิปฺปยุตฺโต. อตฺถิ คนฺโถ เจว คนฺถนิโย จ, อตฺถิ คนฺถนิโย เจว โน จ คนฺโถ. อตฺถิ คนฺโถ เจว คนฺถสมฺปยุตฺโต จ, อตฺถิ คนฺถสมฺปยุตฺโต เจว โน จ คนฺโถ. อตฺถิ ¶ คนฺถวิปฺปยุตฺตคนฺถนิโย, อตฺถิ คนฺถวิปฺปยุตฺตอคนฺถนิโย. อตฺถิ โอโฆ, อตฺถิ โน โอโฆ. อตฺถิ โอฆนิโย, อตฺถิ อโนฆนิโย. อตฺถิ โอฆสมฺปยุตฺโต, อตฺถิ โอฆวิปฺปยุตฺโต. อตฺถิ โอโฆ เจว โอฆนิโย จ, อตฺถิ โอฆนิโย เจว โน จ โอโฆ. อตฺถิ โอโฆ เจว โอฆสมฺปยุตฺโต จ, อตฺถิ โอฆสมฺปยุตฺโต เจว โน จ โอโฆ. อตฺถิ โอฆวิปฺปยุตฺตโอฆนิโย, อตฺถิ โอฆวิปฺปยุตฺตอโนฆนิโย. อตฺถิ โยโค, อตฺถิ โน โยโค. อตฺถิ โยคนิโย, อตฺถิ อโยคนิโย. อตฺถิ โยคสมฺปยุตฺโต, อตฺถิ โยควิปฺปยุตฺโต. อตฺถิ โยโค เจว โยคนิโย จ, อตฺถิ ¶ โยคนิโย เจว โน จ โยโค. อตฺถิ โยโค เจว โยคสมฺปยุตฺโต จ, อตฺถิ โยคสมฺปยุตฺโต เจว โน จ โยโค. อตฺถิ โยควิปฺปยุตฺตโยคนิโย, อตฺถิ โยควิปฺปยุตฺตอโยคนิโย. อตฺถิ นีวรณํ, อตฺถิ โน นีวรณํ. อตฺถิ นีวรณิโย, อตฺถิ อนีวรณิโย. อตฺถิ นีวรณสมฺปยุตฺโต, อตฺถิ นีวรณวิปฺปยุตฺโต. อตฺถิ นีวรณฺเจว นีวรณิโย จ, อตฺถิ นีวรณิโย เจว โน จ นีวรณํ. อตฺถิ นีวรณฺเจว นีวรณสมฺปยุตฺโต จ, อตฺถิ นีวรณสมฺปยุตฺโต เจว โน จ นีวรณํ. อตฺถิ นีวรณวิปฺปยุตฺตนีวรณิโย, อตฺถิ ¶ นีวรณวิปฺปยุตฺตอนีวรณิโย.
อตฺถิ ปรามาโส, อตฺถิ โน ปรามาโส. อตฺถิ ปรามฏฺโ, อตฺถิ อปรามฏฺโ. อตฺถิ ปรามาสสมฺปยุตฺโต, อตฺถิ ปรามาสวิปฺปยุตฺโต. อตฺถิ ปรามาโส เจว ปรามฏฺโ จ, อตฺถิ ปรามฏฺโ เจว โน จ ปรามาโส. อตฺถิ ¶ ปรามาสวิปฺปยุตฺตปรามฏฺโ, อตฺถิ ปรามาสวิปฺปยุตฺตอปรามฏฺโ. อตฺถิ อุปาทินฺโน, อตฺถิ อนุปาทินฺโน. อตฺถิ อุปาทานํ, อตฺถิ โน อุปาทานํ. อตฺถิ อุปาทานิโย, อตฺถิ อนุปาทานิโย. อตฺถิ อุปาทานสมฺปยุตฺโต, อตฺถิ อุปาทานวิปฺปยุตฺโต. อตฺถิ อุปาทานฺเจว อุปาทานิโย จ, อตฺถิ อุปาทานิโย เจว โน จ อุปาทานํ. อตฺถิ อุปาทานฺเจว อุปาทานสมฺปยุตฺโต จ ¶ , อตฺถิ อุปาทานสมฺปยุตฺโต เจว โน จ อุปาทานํ. อตฺถิ อุปาทานวิปฺปยุตฺตอุปาทานิโย, อตฺถิ อุปาทานวิปฺปยุตฺตอนุปาทานิโย.
อตฺถิ กิเลโส, อตฺถิ โน กิเลโส. อตฺถิ สํกิเลสิโก, อตฺถิ อสํกิเลสิโก. อตฺถิ สํกิลิฏฺโ, อตฺถิ อสํกิลิฏฺโ. อตฺถิ กิเลสสมฺปยุตฺโต, อตฺถิ กิเลสวิปฺปยุตฺโต. อตฺถิ กิเลโส เจว สํกิเลสิโก จ, อตฺถิ สํกิเลสิโก เจว โน จ กิเลโส. อตฺถิ กิเลโส เจว สํกิลิฏฺโ จ, อตฺถิ สํกิลิฏฺโ เจว โน จ กิเลโส. อตฺถิ กิเลโส เจว กิเลสสมฺปยุตฺโต จ, อตฺถิ กิเลสสมฺปยุตฺโต เจว โน จ กิเลโส. อตฺถิ กิเลสวิปฺปยุตฺตสํกิเลสิโก, อตฺถิ กิเลสวิปฺปยุตฺตอสํกิเลสิโก. อตฺถิ ทสฺสเนน ปหาตพฺโพ, อตฺถิ น ทสฺสเนน ปหาตพฺโพ. อตฺถิ ภาวนาย ปหาตพฺโพ, อตฺถิ น ภาวนาย ปหาตพฺโพ. อตฺถิ ทสฺสเนน ปหาตพฺพเหตุโก, อตฺถิ น ทสฺสเนน ปหาตพฺพเหตุโก. อตฺถิ ภาวนาย ¶ ปหาตพฺพเหตุโก, อตฺถิ น ภาวนาย ปหาตพฺพเหตุโก.
อตฺถิ สวิตกฺโก, อตฺถิ อวิตกฺโก. อตฺถิ สวิจาโร, อตฺถิ อวิจาโร. อตฺถิ สปฺปีติโก ¶ , อตฺถิ อปฺปีติโก. อตฺถิ ¶ ปีติสหคโต, อตฺถิ น ปีติสหคโต. อตฺถิ สุขสหคโต, อตฺถิ น สุขสหคโต. อตฺถิ อุเปกฺขาสหคโต, อตฺถิ น อุเปกฺขาสหคโต. อตฺถิ กามาวจโร, อตฺถิ น กามาวจโร. อตฺถิ รูปาวจโร, อตฺถิ น รูปาวจโร. อตฺถิ อรูปาวจโร, อตฺถิ น อรูปาวจโร. อตฺถิ ปริยาปนฺโน, อตฺถิ อปริยาปนฺโน. อตฺถิ นิยฺยานิโก, อตฺถิ อนิยฺยานิโก. อตฺถิ นิยโต, อตฺถิ อนิยโต. อตฺถิ สอุตฺตโร, อตฺถิ อนุตฺตโร. อตฺถิ สรโณ, อตฺถิ อรโณ.
ติวิเธน สงฺขารกฺขนฺโธ – อตฺถิ กุสโล, อตฺถิ อกุสโล, อตฺถิ อพฺยากโต…เป…. เอวํ ทสวิเธน สงฺขารกฺขนฺโธ.
๙๕. เอกวิเธน สงฺขารกฺขนฺโธ – จิตฺตสมฺปยุตฺโต.
ทุวิเธน สงฺขารกฺขนฺโธ – อตฺถิ สรโณ, อตฺถิ อรโณ.
ติวิเธน ¶ สงฺขารกฺขนฺโธ – อตฺถิ สุขาย เวทนาย สมฺปยุตฺโต…เป… อตฺถิ อชฺฌตฺตารมฺมโณ, อตฺถิ พหิทฺธารมฺมโณ, อตฺถิ อชฺฌตฺตพหิทฺธารมฺมโณ…เป…. เอวํ ทสวิเธน สงฺขารกฺขนฺโธ.
ทุกมูลกํ.
๙๖. เอกวิเธน สงฺขารกฺขนฺโธ – จิตฺตสมฺปยุตฺโต.
ทุวิเธน ¶ สงฺขารกฺขนฺโธ – อตฺถิ เหตุ, อตฺถิ น เหตุ.
ติวิเธน สงฺขารกฺขนฺโธ – อตฺถิ กุสโล, อตฺถิ อกุสโล, อตฺถิ อพฺยากโต…เป…. เอวํ ทสวิเธน สงฺขารกฺขนฺโธ ¶ .
๙๗. เอกวิเธน สงฺขารกฺขนฺโธ – จิตฺตสมฺปยุตฺโต.
ทุวิเธน ¶ สงฺขารกฺขนฺโธ – อตฺถิ สรโณ, อตฺถิ อรโณ.
ติวิเธน สงฺขารกฺขนฺโธ – อตฺถิ กุสโล, อตฺถิ อกุสโล, อตฺถิ อพฺยากโต…เป…. เอวํ ทสวิเธน สงฺขารกฺขนฺโธ.
๙๘. เอกวิเธน สงฺขารกฺขนฺโธ – จิตฺตสมฺปยุตฺโต.
ทุวิเธน สงฺขารกฺขนฺโธ – อตฺถิ เหตุ, อตฺถิ น เหตุ.
ติวิเธน สงฺขารกฺขนฺโธ – อตฺถิ อชฺฌตฺตารมฺมโณ, อตฺถิ พหิทฺธารมฺมโณ, อตฺถิ อชฺฌตฺตพหิทฺธารมฺมโณ…เป…. เอวํ ทสวิเธน สงฺขารกฺขนฺโธ.
๙๙. เอกวิเธน สงฺขารกฺขนฺโธ – จิตฺตสมฺปยุตฺโต.
ทุวิเธน สงฺขารกฺขนฺโธ – อตฺถิ สรโณ, อตฺถิ อรโณ.
ติวิเธน สงฺขารกฺขนฺโธ – อตฺถิ อชฺฌตฺตารมฺมโณ, อตฺถิ พหิทฺธารมฺมโณ, อตฺถิ อชฺฌตฺตพหิทฺธารมฺมโณ…เป…. เอวํ ทสวิเธน สงฺขารกฺขนฺโธ.
ติกมูลกํ.
๑๐๐. เอกวิเธน สงฺขารกฺขนฺโธ – จิตฺตสมฺปยุตฺโต.
ทุวิเธน ¶ สงฺขารกฺขนฺโธ – อตฺถิ เหตุ, อตฺถิ น เหตุ.
ติวิเธน ¶ สงฺขารกฺขนฺโธ – อตฺถิ กุสโล, อตฺถิ อกุสโล, อตฺถิ อพฺยากโต…เป…. เอวํ ทสวิเธน สงฺขารกฺขนฺโธ.
๑๐๑. เอกวิเธน ¶ สงฺขารกฺขนฺโธ จิตฺตสมฺปยุตฺโต.
ทุวิเธน สงฺขารกฺขนฺโธ อตฺถิ สเหตุโก, อตฺถิ อเหตุโก.
ติวิเธน สงฺขารกฺขนฺโธ ¶ – อตฺถิ สุขาย เวทนาย สมฺปยุตฺโต, อตฺถิ ทุกฺขาย เวทนาย สมฺปยุตฺโต, อตฺถิ อทุกฺขมสุขาย เวทนาย สมฺปยุตฺโต…เป…. เอวํ ทสวิเธน สงฺขารกฺขนฺโธ.
๑๐๒. เอกวิเธน สงฺขารกฺขนฺโธ – จิตฺตสมฺปยุตฺโต.
ทุวิเธน สงฺขารกฺขนฺโธ – อตฺถิ เหตุสมฺปยุตฺโต, อตฺถิ เหตุวิปฺปยุตฺโต.
ติวิเธน สงฺขารกฺขนฺโธ – อตฺถิ วิปาโก, อตฺถิ วิปากธมฺมธมฺโม, อตฺถิ เนววิปากนวิปากธมฺมธมฺโม…เป…. เอวํ ทสวิเธน สงฺขารกฺขนฺโธ.
๑๐๓. เอกวิเธน สงฺขารกฺขนฺโธ – จิตฺตสมฺปยุตฺโต.
ทุวิเธน สงฺขารกฺขนฺโธ – อตฺถิ เหตุ เจว สเหตุโก จ, อตฺถิ สเหตุโก เจว น จ เหตุ.
ติวิเธน สงฺขารกฺขนฺโธ – อตฺถิ อุปาทินฺนุปาทานิโย, อตฺถิ อนุปาทินฺนุปาทานิโย, อตฺถิ อนุปาทินฺนอนุปาทานิโย…เป…. เอวํ ทสวิเธน สงฺขารกฺขนฺโธ.
๑๐๔. เอกวิเธน สงฺขารกฺขนฺโธ – จิตฺตสมฺปยุตฺโต.
ทุวิเธน ¶ สงฺขารกฺขนฺโธ – อตฺถิ เหตุ เจว เหตุสมฺปยุตฺโต จ, อตฺถิ เหตุสมฺปยุตฺโต เจว น จ เหตุ.
ติวิเธน ¶ สงฺขารกฺขนฺโธ – อตฺถิ สํกิลิฏฺสํกิเลสิโก, อตฺถิ อสํกิลิฏฺสํกิเลสิโก, อตฺถิ อสํกิลิฏฺอสํกิเลสิโก…เป…. เอวํ ทสวิเธน สงฺขารกฺขนฺโธ.
๑๐๕. เอกวิเธน สงฺขารกฺขนฺโธ – จิตฺตสมฺปยุตฺโต.
ทุวิเธน สงฺขารกฺขนฺโธ – อตฺถิ น เหตุ สเหตุโก, อตฺถิ น เหตุ อเหตุโก.
ติวิเธน ¶ สงฺขารกฺขนฺโธ – อตฺถิ สวิตกฺกสวิจาโร, อตฺถิ อวิตกฺกวิจารมตฺโต, อตฺถิ อวิตกฺกอวิจาโร…เป…. เอวํ ทสวิเธน สงฺขารกฺขนฺโธ.
๑๐๖. เอกวิเธน สงฺขารกฺขนฺโธ – จิตฺตสมฺปยุตฺโต.
ทุวิเธน ¶ สงฺขารกฺขนฺโธ – อตฺถิ โลกิโย, อตฺถิ โลกุตฺตโร.
ติวิเธน สงฺขารกฺขนฺโธ – อตฺถิ ปีติสหคโต, อตฺถิ สุขสหคโต, อตฺถิ อุเปกฺขาสหคโต…เป…. เอวํ ทสวิเธน สงฺขารกฺขนฺโธ.
๑๐๗. เอกวิเธน สงฺขารกฺขนฺโธ – จิตฺตสมฺปยุตฺโต.
ทุวิเธน สงฺขารกฺขนฺโธ – อตฺถิ เกนจิ วิฺเยฺโย, อตฺถิ เกนจิ น วิฺเยฺโย.
ติวิเธน สงฺขารกฺขนฺโธ – อตฺถิ ทสฺสเนน ปหาตพฺโพ, อตฺถิ ภาวนาย ปหาตพฺโพ, อตฺถิ เนว ทสฺสเนน น ภาวนาย ปหาตพฺโพ…เป…. เอวํ ทสวิเธน สงฺขารกฺขนฺโธ.
๑๐๘. เอกวิเธน สงฺขารกฺขนฺโธ – จิตฺตสมฺปยุตฺโต.
ทุวิเธน สงฺขารกฺขนฺโธ – อตฺถิ อาสโว, อตฺถิ โน อาสโว.
ติวิเธน ¶ สงฺขารกฺขนฺโธ – อตฺถิ ทสฺสเนน ปหาตพฺพเหตุโก, อตฺถิ ภาวนาย ปหาตพฺพเหตุโก, อตฺถิ เนว ทสฺสเนน น ภาวนาย ปหาตพฺพเหตุโก…เป…. เอวํ ทสวิเธน สงฺขารกฺขนฺโธ.
๑๐๙. เอกวิเธน สงฺขารกฺขนฺโธ – จิตฺตสมฺปยุตฺโต.
ทุวิเธน ¶ สงฺขารกฺขนฺโธ – อตฺถิ สาสโว, อตฺถิ อนาสโว.
ติวิเธน สงฺขารกฺขนฺโธ – อตฺถิ อาจยคามี, อตฺถิ อปจยคามี, อตฺถิ เนวาจยคามินาปจยคามี…เป…. เอวํ ทสวิเธน สงฺขารกฺขนฺโธ.
๑๑๐. เอกวิเธน สงฺขารกฺขนฺโธ – จิตฺตสมฺปยุตฺโต.
ทุวิเธน สงฺขารกฺขนฺโธ – อตฺถิ อาสวสมฺปยุตฺโต, อตฺถิ อาสววิปฺปยุตฺโต.
ติวิเธน สงฺขารกฺขนฺโธ – อตฺถิ เสกฺโข, อตฺถิ อเสกฺโข, อตฺถิ เนวเสกฺขนาเสกฺโข…เป…. เอวํ ทสวิเธน สงฺขารกฺขนฺโธ.
๑๑๑. เอกวิเธน ¶ สงฺขารกฺขนฺโธ – จิตฺตสมฺปยุตฺโต.
ทุวิเธน สงฺขารกฺขนฺโธ – อตฺถิ อาสโว เจว สาสโว จ, อตฺถิ สาสโว เจว โน จ อาสโว ¶ .
ติวิเธน สงฺขารกฺขนฺโธ – อตฺถิ ปริตฺโต, อตฺถิ มหคฺคโต, อตฺถิ อปฺปมาโณ…เป…. เอวํ ทสวิเธน สงฺขารกฺขนฺโธ.
๑๑๒. เอกวิเธน สงฺขารกฺขนฺโธ – จิตฺตสมฺปยุตฺโต.
ทุวิเธน ¶ สงฺขารกฺขนฺโธ – อตฺถิ อาสโว เจว อาสวสมฺปยุตฺโต จ, อตฺถิ อาสวสมฺปยุตฺโต เจว โน จ อาสโว.
ติวิเธน สงฺขารกฺขนฺโธ – อตฺถิ ปริตฺตารมฺมโณ, อตฺถิ มหคฺคตารมฺมโณ, อตฺถิ อปฺปมาณารมฺมโณ…เป…. เอวํ ทสวิเธน สงฺขารกฺขนฺโธ.
๑๑๓. เอกวิเธน สงฺขารกฺขนฺโธ – จิตฺตสมฺปยุตฺโต.
ทุวิเธน ¶ สงฺขารกฺขนฺโธ – อตฺถิ อาสววิปฺปยุตฺตสาสโว, อตฺถิ อาสวิปฺปยุตฺตอนาสโว.
ติวิเธน สงฺขารกฺขนฺโธ – อตฺถิ หีโน, อตฺถิ มชฺฌิโม, อตฺถิ ปณีโต…เป…. เอวํ ทสวิเธน สงฺขารกฺขนฺโธ.
๑๑๔. เอกวิเธน สงฺขารกฺขนฺโธ – จิตฺตสมฺปยุตฺโต.
ทุวิเธน สงฺขารกฺขนฺโธ – อตฺถิ สํโยชนํ, อตฺถิ โน สํโยชนํ.
ติวิเธน สงฺขารกฺขนฺโธ – อตฺถิ มิจฺฉตฺตนิยโต, อตฺถิ สมฺมตฺตนิยโต, อตฺถิ อนิยโต…เป…. เอวํ ทสวิเธน สงฺขารกฺขนฺโธ.
๑๑๕. เอกวิเธน สงฺขารกฺขนฺโธ – จิตฺตสมฺปยุตฺโต.
ทุวิเธน สงฺขารกฺขนฺโธ – อตฺถิ สํโยชนิโย, อตฺถิ อสํโยชนิโย.
ติวิเธน สงฺขารกฺขนฺโธ – อตฺถิ มคฺคารมฺมโณ, อตฺถิ มคฺคเหตุโก, อตฺถิ มคฺคาธิปติ…เป…. เอวํ ทสวิเธน สงฺขารกฺขนฺโธ.
๑๑๖. เอกวิเธน ¶ ¶ สงฺขารกฺขนฺโธ – จิตฺตสมฺปยุตฺโต.
ทุวิเธน สงฺขารกฺขนฺโธ – อตฺถิ สํโยชนสมฺปยุตฺโต, อตฺถิ สํโยชนวิปฺปยุตฺโต.
ติวิเธน สงฺขารกฺขนฺโธ – อตฺถิ อุปฺปนฺโน, อตฺถิ อนุปฺปนฺโน, อตฺถิ อุปฺปาที…เป…. เอวํ ทสวิเธน สงฺขารกฺขนฺโธ.
๑๑๗. เอกวิเธน สงฺขารกฺขนฺโธ – จิตฺตสมฺปยุตฺโต ¶ .
ทุวิเธน ¶ สงฺขารกฺขนฺโธ – อตฺถิ สํโยชนฺเจว สํโยชนิโย จ, อตฺถิ สํโยชนิโย เจว โน จ สํโยชนํ.
ติวิเธน สงฺขารกฺขนฺโธ – อตฺถิ อตีโต, อตฺถิ อนาคโต, อตฺถิ ปจฺจุปฺปนฺโน…เป…. เอวํ ทสวิเธน สงฺขารกฺขนฺโธ.
๑๑๘. เอกวิเธน สงฺขารกฺขนฺโธ – จิตฺตสมฺปยุตฺโต.
ทุวิเธน สงฺขารกฺขนฺโธ – อตฺถิ สํโยชนฺเจว สํโยชนสมฺปยุตฺโต จ, อตฺถิ สํโยชนสมฺปยุตฺโต เจว โน จ สํโยชนํ.
ติวิเธน สงฺขารกฺขนฺโธ – อตฺถิ อตีตารมฺมโณ, อตฺถิ อนาคตารมฺมโณ, อตฺถิ ปจฺจุปฺปนฺนารมฺมโณ…เป…. เอวํ ทสวิเธน สงฺขารกฺขนฺโธ.
๑๑๙. เอกวิเธน สงฺขารกฺขนฺโธ – จิตฺตสมฺปยุตฺโต.
ทุวิเธน สงฺขารกฺขนฺโธ – อตฺถิ สํโยชนวิปฺปยุตฺตสํโยชนิโย, อตฺถิ สํโยชนวิปฺปยุตฺตอสํโยชนิโย.
ติวิเธน ¶ สงฺขารกฺขนฺโธ – อตฺถิ อชฺฌตฺโต, อตฺถิ พหิทฺโธ, อตฺถิ อชฺฌตฺตพหิทฺโธ…เป…. เอวํ ทสวิเธน สงฺขารกฺขนฺโธ.
๑๒๐. เอกวิเธน สงฺขารกฺขนฺโธ – จิตฺตสมฺปยุตฺโต.
ทุวิเธน สงฺขารกฺขนฺโธ – อตฺถิ คนฺโถ, อตฺถิ โน คนฺโถ.
ติวิเธน สงฺขารกฺขนฺโธ – อตฺถิ อชฺฌตฺตารมฺมโณ, อตฺถิ พหิทฺธารมฺมโณ, อตฺถิ อชฺฌตฺตพหิทฺธารมฺมโณ…เป…. เอวํ ทสวิเธน สงฺขารกฺขนฺโธ.
อุภโตวฑฺฒกํ.
สตฺตวิเธน ¶ ¶ สงฺขารกฺขนฺโธ – อตฺถิ กุสโล, อตฺถิ อกุสโล, อตฺถิ อพฺยากโต; อตฺถิ กามาวจโร, อตฺถิ รูปาวจโร, อตฺถิ อรูปาวจโร, อตฺถิ อปริยาปนฺโน. เอวํ สตฺตวิเธน สงฺขารกฺขนฺโธ.
อปโรปิ สตฺตวิเธน ¶ สงฺขารกฺขนฺโธ – อตฺถิ สุขาย เวทนาย สมฺปยุตฺโต, อตฺถิ ทุกฺขาย เวทนาย สมฺปยุตฺโต, อตฺถิ อทุกฺขมสุขาย เวทนาย สมฺปยุตฺโต; อตฺถิ กามาวจโร, อตฺถิ รูปาวจโร, อตฺถิ อรูปาวจโร, อตฺถิ อปริยาปนฺโน…เป… อตฺถิ อชฺฌตฺตารมฺมโณ, อตฺถิ พหิทฺธารมฺมโณ อตฺถิ อชฺฌตฺตพหิทฺธารมฺมโณ; อตฺถิ กามาวจโร, อตฺถิ รูปาวจโร, อตฺถิ อรูปาวจโร, อตฺถิ อปริยาปนฺโน. เอวํ สตฺตวิเธน สงฺขารกฺขนฺโธ.
จตุวีสติวิเธน สงฺขารกฺขนฺโธ – จกฺขุสมฺผสฺสปจฺจยา สงฺขารกฺขนฺโธ อตฺถิ กุสโล, อตฺถิ อกุสโล, อตฺถิ อพฺยากโต; โสตสมฺผสฺสปจฺจยา…เป… ฆานสมฺผสฺสปจฺจยา…เป… ชิวฺหาสมฺผสฺสปจฺจยา…เป… กายสมฺผสฺสปจฺจยา…เป… มโนสมฺผสฺสปจฺจยา สงฺขารกฺขนฺโธ อตฺถิ กุสโล, อตฺถิ อกุสโล, อตฺถิ อพฺยากโต; จกฺขุสมฺผสฺสชา เจตนา…เป… มโนสมฺผสฺสชา เจตนา. เอวํ จตุวีสติวิเธน สงฺขารกฺขนฺโธ.
อปโรปิ ¶ จตุวีสติวิเธน สงฺขารกฺขนฺโธ – จกฺขุสมฺผสฺสปจฺจยา สงฺขารกฺขนฺโธ อตฺถิ สุขาย เวทนาย สมฺปยุตฺโต…เป… อตฺถิ อชฺฌตฺตารมฺมโณ, อตฺถิ พหิทฺธารมฺมโณ, อตฺถิ อชฺฌตฺตพหิทฺธารมฺมโณ; จกฺขุสมฺผสฺสชา เจตนา…เป… มโนสมฺผสฺสชา เจตนา; โสตสมฺผสฺสปจฺจยา…เป… ฆานสมฺผสฺสปจฺจยา…เป… ชิวฺหาสมฺผสฺสปจฺจยา…เป… กายสมฺผสฺสปจฺจยา…เป… มโนสมฺผสฺสปจฺจยา สงฺขารกฺขนฺโธ อตฺถิ สุขาย เวทนาย สมฺปยุตฺโต…เป… อตฺถิ อชฺฌตฺตารมฺมโณ, อตฺถิ พหิทฺธารมฺมโณ, อตฺถิ อชฺฌตฺตพหิทฺธารมฺมโณ; จกฺขุสมฺผสฺสชา เจตนา, โสตสมฺผสฺสชา เจตนา, ฆานสมฺผสฺสชา เจตนา, ชิวฺหาสมฺผสฺสชา เจตนา, กายสมฺผสฺสชา เจตนา, มโนสมฺผสฺสชา เจตนา. เอวํ จตุวีสติวิเธน สงฺขารกฺขนฺโธ.
ตึสติวิเธน ¶ สงฺขารกฺขนฺโธ – จกฺขุสมฺผสฺสปจฺจยา สงฺขารกฺขนฺโธ อตฺถิ กามาวจโร, อตฺถิ รูปาวจโร, อตฺถิ อรูปาวจโร, อตฺถิ อปริยาปนฺโน ¶ ; โสตสมฺผสฺสปจฺจยา…เป… ฆานสมฺผสฺสปจฺจยา ¶ …เป… ชิวฺหาสมฺผสฺสปจฺจยา…เป… กายสมฺผสฺสปจฺจยา…เป… มโนสมฺผสฺสปจฺจยา สงฺขารกฺขนฺโธ อตฺถิ กามาวจโร, อตฺถิ รูปาวจโร, อตฺถิ อรูปาวจโร, อตฺถิ อปริยาปนฺโน; จกฺขุสมฺผสฺสชา เจตนา…เป… มโนสมฺผสฺสชา เจตนา. เอวํ ตึสติวิเธน สงฺขารกฺขนฺโธ.
พหุวิเธน สงฺขารกฺขนฺโธ – จกฺขุสมฺผสฺสปจฺจยา สงฺขารกฺขนฺโธ อตฺถิ กุสโล, อตฺถิ อกุสโล, อตฺถิ อพฺยากโต, อตฺถิ กามาวจโร, อตฺถิ รูปาวจโร, อตฺถิ อรูปาวจโร, อตฺถิ อปริยาปนฺโน; โสตสมฺผสฺสปจฺจยา…เป… ฆานสมฺผสฺสปจฺจยา…เป… ชิวฺหาสมฺผสฺสปจฺจยา…เป… กายสมฺผสฺสปจฺจยา…เป… มโนสมฺผสฺสปจฺจยา สงฺขารกฺขนฺโธ อตฺถิ กุสโล, อตฺถิ อกุสโล, อตฺถิ อพฺยากโต, อตฺถิ กามาวจโร, อตฺถิ รูปาวจโร, อตฺถิ อรูปาวจโร, อตฺถิ อปริยาปนฺโน; จกฺขุสมฺผสฺสชา เจตนา, โสตสมฺผสฺสชา เจตนา, ฆานสมฺผสฺสชา เจตนา, ชิวฺหาสมฺผสฺสชา เจตนา, กายสมฺผสฺสชา เจตนา, มโนสมฺผสฺสชา เจตนา. เอวํ พหุวิเธน สงฺขารกฺขนฺโธ.
อปโรปิ พหุวิเธน สงฺขารกฺขนฺโธ – จกฺขุสมฺผสฺสปจฺจยา สงฺขารกฺขนฺโธ อตฺถิ สุขาย เวทนาย สมฺปยุตฺโต, อตฺถิ ทุกฺขาย เวทนาย สมฺปยุตฺโต, อตฺถิ อทุกฺขมสุขาย เวทนาย สมฺปยุตฺโต…เป… อตฺถิ อชฺฌตฺตารมฺมโณ, อตฺถิ พหิทฺธารมฺมโณ, อตฺถิ อชฺฌตฺตพหิทฺธารมฺมโณ, อตฺถิ กามาวจโร, อตฺถิ รูปาวจโร, อตฺถิ ¶ อรูปาวจโร, อตฺถิ อปริยาปนฺโน; โสตสมฺผสฺสปจฺจยา…เป… ฆานสมฺผสฺสปจฺจยา…เป… ชิวฺหาสมฺผสฺสปจฺจยา…เป… กายสมฺผสฺสปจฺจยา…เป… มโนสมฺผสฺสปจฺจยา สงฺขารกฺขนฺโธ อตฺถิ สุขาย เวทนาย สมฺปยุตฺโต ¶ …เป… อตฺถิ อชฺฌตฺตารมฺมโณ, อตฺถิ พหิทฺธารมฺมโณ, อตฺถิ อชฺฌตฺตพหิทฺธารมฺมโณ, อตฺถิ กามาวจโร, อตฺถิ รูปาวจโร, อตฺถิ อรูปาวจโร, อตฺถิ อปริยาปนฺโน; จกฺขุสมฺผสฺสชา เจตนา, โสตสมฺผสฺสชา เจตนา, ฆานสมฺผสฺสชา เจตนา, ชิวฺหาสมฺผสฺสชา เจตนา, กายสมฺผสฺสชา เจตนา, มโนสมฺผสฺสชา เจตนา. เอวํ พหุวิเธน สงฺขารกฺขนฺโธ.
อยํ วุจฺจติ สงฺขารกฺขนฺโธ.
๕. วิฺาณกฺขนฺโธ
๑๒๑. ตตฺถ ¶ กตโม วิฺาณกฺขนฺโธ? เอกวิเธน วิฺาณกฺขนฺโธ – ผสฺสสมฺปยุตฺโต.
ทุวิเธน ¶ วิฺาณกฺขนฺโธ – อตฺถิ สเหตุโก, อตฺถิ อเหตุโก.
ติวิเธน วิฺาณกฺขนฺโธ – อตฺถิ กุสโล, อตฺถิ อกุสโล, อตฺถิ อพฺยากโต.
จตุพฺพิเธน วิฺาณกฺขนฺโธ – อตฺถิ กามาวจโร, อตฺถิ รูปาวจโร, อตฺถิ อรูปาวจโร, อตฺถิ อปริยาปนฺโน.
ปฺจวิเธน วิฺาณกฺขนฺโธ – อตฺถิ สุขินฺทฺริยสมฺปยุตฺโต, อตฺถิ ทุกฺขินฺทฺริยสมฺปยุตฺโต, อตฺถิ โสมนสฺสินฺทฺริยสมฺปยุตฺโต, อตฺถิ โทมนสฺสินฺทฺริยสมฺปยุตฺโต, อตฺถิ อุเปกฺขินฺทฺริยสมฺปยุตฺโต. เอวํ ปฺจวิเธน วิฺาณกฺขนฺโธ.
ฉพฺพิเธน ¶ วิฺาณกฺขนฺโธ – จกฺขุวิฺาณํ, โสตวิฺาณํ, ฆานวิฺาณํ, ชิวฺหาวิฺาณํ, กายวิฺาณํ, มโนวิฺาณํ. เอวํ ฉพฺพิเธน วิฺาณกฺขนฺโธ.
สตฺตวิเธน วิฺาณกฺขนฺโธ – จกฺขุวิฺาณํ, โสตวิฺาณํ, ฆานวิฺาณํ, ชิวฺหาวิฺาณํ, กายวิฺาณํ, มโนธาตุ, มโนวิฺาณธาตุ. เอวํ สตฺตวิเธน วิฺาณกฺขนฺโธ.
อฏฺวิเธน วิฺาณกฺขนฺโธ – จกฺขุวิฺาณํ, โสตวิฺาณํ, ฆานวิฺาณํ, ชิวฺหาวิฺาณํ, กายวิฺาณํ อตฺถิ สุขสหคตํ, อตฺถิ ทุกฺขสหคตํ, มโนธาตุ, มโนวิฺาณธาตุ ¶ . เอวํ อฏฺวิเธน วิฺาณกฺขนฺโธ.
นววิเธน วิฺาณกฺขนฺโธ – จกฺขุวิฺาณํ, โสตวิฺาณํ, ฆานวิฺาณํ, ชิวฺหาวิฺาณํ, กายวิฺาณํ, มโนธาตุ, มโนวิฺาณธาตุ อตฺถิ กุสลํ, อตฺถิ อกุสลํ, อตฺถิ อพฺยากตํ. เอวํ นววิเธน วิฺาณกฺขนฺโธ.
ทสวิเธน วิฺาณกฺขนฺโธ – จกฺขุวิฺาณํ…เป… กายวิฺาณํ อตฺถิ สุขสหคตํ, อตฺถิ ทุกฺขสหคตํ, มโนธาตุ, มโนวิฺาณธาตุ อตฺถิ กุสลํ, อตฺถิ อกุสลํ, อตฺถิ อพฺยากตํ. เอวํ ทสวิเธน วิฺาณกฺขนฺโธ.
๑๒๒. เอกวิเธน ¶ วิฺาณกฺขนฺโธ – ผสฺสสมฺปยุตฺโต.
ทุวิเธน วิฺาณกฺขนฺโธ – อตฺถิ สเหตุโก, อตฺถิ อเหตุโก.
ติวิเธน วิฺาณกฺขนฺโธ – อตฺถิ สุขาย เวทนาย สมฺปยุตฺโต, อตฺถิ ทุกฺขาย เวทนาย สมฺปยุตฺโต, อตฺถิ อทุกฺขมสุขาย เวทนาย สมฺปยุตฺโต. อตฺถิ ¶ วิปาโก, อตฺถิ วิปากธมฺมธมฺโม, อตฺถิ เนววิปากนวิปากธมฺมธมฺโม. อตฺถิ อุปาทินฺนุปาทานิโย, อตฺถิ อนุปาทินฺนุปาทานิโย, อตฺถิ อนุปาทินฺนอนุปาทานิโย. อตฺถิ สํกิลิฏฺสํกิเลสิโก, อตฺถิ อสํกิลิฏฺสํกิเลสิโก, อตฺถิ อสํกิลิฏฺอสํกิเลสิโก. อตฺถิ สวิตกฺกสวิจาโร, อตฺถิ อวิตกฺกวิจารมตฺโต ¶ , อตฺถิ อวิตกฺกอวิจาโร. อตฺถิ ปีติสหคโต, อตฺถิ สุขสหคโต, อตฺถิ อุเปกฺขาสหคโต. อตฺถิ ทสฺสเนน ปหาตพฺโพ, อตฺถิ ภาวนาย ปหาตพฺโพ, อตฺถิ เนว ทสฺสเนน น ภาวนาย ปหาตพฺโพ. อตฺถิ ¶ ทสฺสเนน ปหาตพฺพเหตุโก, อตฺถิ ภาวนาย ปหาตพฺพเหตุโก, อตฺถิ เนว ทสฺสเนน น ภาวนาย ปหาตพฺพเหตุโก. อตฺถิ อาจยคามี, อตฺถิ อปจยคามี, อตฺถิ เนวาจยคามินาปจยคามี. อตฺถิ เสกฺโข, อตฺถิ อเสกฺโข, อตฺถิ เนวเสกฺขนาเสกฺโข. อตฺถิ ปริตฺโต, อตฺถิ มหคฺคโต, อตฺถิ อปฺปมาโณ. อตฺถิ ปริตฺตารมฺมโณ, อตฺถิ มหคฺคตารมฺมโณ, อตฺถิ อปฺปมาณารมฺมโณ. อตฺถิ หีโน, อตฺถิ มชฺฌิโม, อตฺถิ ปณีโต. อตฺถิ มิจฺฉตฺตนิยโต, อตฺถิ สมฺมตฺตนิยโต, อตฺถิ อนิยโต. อตฺถิ มคฺคารมฺมโณ, อตฺถิ มคฺคเหตุโก, อตฺถิ มคฺคาธิปติ. อตฺถิ อุปฺปนฺโน, อตฺถิ อนุปฺปนฺโน, อตฺถิ อุปฺปาที. อตฺถิ อตีโต, อตฺถิ อนาคโต, อตฺถิ ปจฺจุปฺปนฺโน. อตฺถิ อตีตารมฺมโณ, อตฺถิ อนาคตารมฺมโณ, อตฺถิ ปจฺจุปฺปนฺนารมฺมโณ. อตฺถิ อชฺฌตฺโต, อตฺถิ พหิทฺโธ, อตฺถิ อชฺฌตฺตพหิทฺโธ. อตฺถิ อชฺฌตฺตารมฺมโณ, อตฺถิ พหิทฺธารมฺมโณ, อตฺถิ อชฺฌตฺตพหิทฺธารมฺมโณ…เป…. เอวํ ทสวิเธน วิฺาณกฺขนฺโธ.
๑๒๓. เอกวิเธน วิฺาณกฺขนฺโธ – ผสฺสสมฺปยุตฺโต.
ทุวิเธน วิฺาณกฺขนฺโธ – อตฺถิ เหตุสมฺปยุตฺโต, อตฺถิ เหตุวิปฺปยุตฺโต. อตฺถิ น เหตุ สเหตุโก, อตฺถิ น เหตุ อเหตุโก. อตฺถิ โลกิโย, อตฺถิ โลกุตฺตโร. อตฺถิ เกนจิ วิฺเยฺโย, อตฺถิ เกนจิ น วิฺเยฺโย. อตฺถิ สาสโว, อตฺถิ อนาสโว. อตฺถิ อาสวสมฺปยุตฺโต ¶ , อตฺถิ อาสววิปฺปยุตฺโต. อตฺถิ อาสววิปฺปยุตฺตสาสโว, อตฺถิ อาสววิปฺปยุตฺตอนาสโว. อตฺถิ สํโยชนิโย, อตฺถิ อสํโยชนิโย. อตฺถิ สํโยชนสมฺปยุตฺโต ¶ , อตฺถิ สํโยชนวิปฺปยุตฺโต. อตฺถิ สํโยชนวิปฺปยุตฺตสํโยชนิโย, อตฺถิ สํโยชนวิปฺปยุตฺตอสํโยชนิโย.
อตฺถิ คนฺถนิโย, อตฺถิ อคนฺถนิโย. อตฺถิ คนฺถสมฺปยุตฺโต, อตฺถิ คนฺถวิปฺปยุตฺโต. อตฺถิ คนฺถวิปฺปยุตฺตคนฺถนิโย, อตฺถิ คนฺถวิปฺปยุตฺตอคนฺถนิโย. อตฺถิ โอฆนิโย, อตฺถิ อโนฆนิโย. อตฺถิ โอฆสมฺปยุตฺโต, อตฺถิ โอฆวิปฺปยุตฺโต. อตฺถิ โอฆวิปฺปยุตฺตโอฆนิโย, อตฺถิ โอฆวิปฺปยุตฺตอโนฆนิโย. อตฺถิ โยคนิโย, อตฺถิ อโยคนิโย. อตฺถิ โยคสมฺปยุตฺโต, อตฺถิ โยควิปฺปยุตฺโต ¶ . อตฺถิ โยควิปฺปยุตฺตโยคนิโย, อตฺถิ โยควิปฺปยุตฺตอโยคนิโย. อตฺถิ นีวรณิโย, อตฺถิ อนีวรณิโย. อตฺถิ นีวรณสมฺปยุตฺโต, อตฺถิ นีวรณวิปฺปยุตฺโต. อตฺถิ นีวรณวิปฺปยุตฺตนีวรณิโย, อตฺถิ นีวรณวิปฺปยุตฺตอนีวรณิโย.
อตฺถิ ¶ ปรามฏฺโ, อตฺถิ อปรามฏฺโ. อตฺถิ ปรามาสสมฺปยุตฺโต, อตฺถิ ปรามาสวิปฺปยุตฺโต. อตฺถิ ปรามาสวิปฺปยุตฺตปรามฏฺโ, อตฺถิ ปรามาสวิปฺปยุตฺตอปรามฏฺโ. อตฺถิ อุปาทินฺโน, อตฺถิ อนุปาทินฺโน. อตฺถิ อุปาทานิโย, อตฺถิ อนุปาทานิโย. อตฺถิ อุปาทานสมฺปยุตฺโต, อตฺถิ อุปาทานวิปฺปยุตฺโต. อตฺถิ อุปาทานวิปฺปยุตฺตอุปาทานิโย, อตฺถิ อุปาทานวิปฺปยุตฺตอนุปาทานิโย. อตฺถิ สํกิเลสิโก, อตฺถิ อสํกิเลสิโก. อตฺถิ สํกิลิฏฺโ, อตฺถิ อสํกิลิฏฺโ. อตฺถิ กิเลสสมฺปยุตฺโต, อตฺถิ กิเลสวิปฺปยุตฺโต. อตฺถิ กิเลสวิปฺปยุตฺตสํกิเลสิโก, อตฺถิ กิเลสวิปฺปยุตฺตอสํกิเลสิโก. อตฺถิ ทสฺสเนน ปหาตพฺโพ, อตฺถิ น ทสฺสเนน ปหาตพฺโพ. อตฺถิ ภาวนาย ปหาตพฺโพ ¶ , อตฺถิ น ภาวนาย ปหาตพฺโพ. อตฺถิ ทสฺสเนน ปหาตพฺพเหตุโก, อตฺถิ น ทสฺสเนน ปหาตพฺพเหตุโก. อตฺถิ ภาวนาย ปหาตพฺพเหตุโก, อตฺถิ น ภาวนาย ปหาตพฺพเหตุโก.
อตฺถิ สวิตกฺโก, อตฺถิ อวิตกฺโก. อตฺถิ สวิจาโร, อตฺถิ อวิจาโร. อตฺถิ สปฺปีติโก, อตฺถิ อปฺปีติโก. อตฺถิ ปีติสหคโต, อตฺถิ น ปีติสหคโต. อตฺถิ สุขสหคโต, อตฺถิ น สุขสหคโต. อตฺถิ อุเปกฺขาสหคโต, อตฺถิ น อุเปกฺขาสหคโต. อตฺถิ กามาวจโร ¶ , อตฺถิ น กามาวจโร. อตฺถิ รูปาวจโร, อตฺถิ น รูปาวจโร. อตฺถิ อรูปาวจโร, อตฺถิ น อรูปาวจโร, อตฺถิ ปริยาปนฺโน, อตฺถิ อปริยาปนฺโน. อตฺถิ นิยฺยานิโก, อตฺถิ อนิยฺยานิโก. อตฺถิ นิยโต, อตฺถิ อนิยโต. อตฺถิ สอุตฺตโร, อตฺถิ อนุตฺตโร. อตฺถิ สรโณ, อตฺถิ อรโณ.
ติวิเธน ¶ วิฺาณกฺขนฺโธ – อตฺถิ กุสโล, อตฺถิ อกุสโล, อตฺถิ อพฺยากโต…เป…. เอวํ ทสวิเธน วิฺาณกฺขนฺโธ.
๑๒๔. เอกวิเธน วิฺาณกฺขนฺโธ – ผสฺสสมฺปยุตฺโต.
ทุวิเธน ¶ วิฺาณกฺขนฺโธ – อตฺถิ สรโณ, อตฺถิ อรโณ.
ติวิเธน วิฺาณกฺขนฺโธ – อตฺถิ สุขาย เวทนาย สมฺปยุตฺโต, อตฺถิ ทุกฺขาย เวทนาย สมฺปยุตฺโต, อตฺถิ อทุกฺขมสุขาย เวทนาย สมฺปยุตฺโต. อตฺถิ วิปาโก…เป… อตฺถิ อชฺฌตฺตารมฺมโณ, อตฺถิ พหิทฺธารมฺมโณ, อตฺถิ อชฺฌตฺตพหิทฺธารมฺมโณ…เป…. เอวํ ทสวิเธน วิฺาณกฺขนฺโธ.
ทุกมูลกํ.
๑๒๕. เอกวิเธน วิฺาณกฺขนฺโธ – ผสฺสสมฺปยุตฺโต.
ทุวิเธน วิฺาณกฺขนฺโธ – อตฺถิ สเหตุโก, อตฺถิ อเหตุโก.
ติวิเธน วิฺาณกฺขนฺโธ – อตฺถิ กุสโล, อตฺถิ อกุสโล, อตฺถิ อพฺยากโต…เป…. เอวํ ทสวิเธน วิฺาณกฺขนฺโธ.
๑๒๖. เอกวิเธน วิฺาณกฺขนฺโธ – ผสฺสสมฺปยุตฺโต.
ทุวิเธน วิฺาณกฺขนฺโธ – อตฺถิ เหตุสมฺปยุตฺโต, อตฺถิ เหตุวิปฺปยุตฺโต…เป… อตฺถิ สรโณ, อตฺถิ อรโณ.
ติวิเธน วิฺาณกฺขนฺโธ – อตฺถิ กุสโล, อตฺถิ อกุสโล, อตฺถิ อพฺยากโต…เป…. เอวํ ทสวิเธน วิฺาณกฺขนฺโธ.
๑๒๗. เอกวิเธน วิฺาณกฺขนฺโธ – ผสฺสสมฺปยุตฺโต.
ทุวิเธน ¶ วิฺาณกฺขนฺโธ – อตฺถิ สเหตุโก, อตฺถิ อเหตุโก.
ติวิเธน ¶ วิฺาณกฺขนฺโธ – อตฺถิ สุขาย เวทนาย สมฺปยุตฺโต, อตฺถิ ทุกฺขาย เวทนาย สมฺปยุตฺโต, อตฺถิ อทุกฺขมสุขาย เวทนาย สมฺปยุตฺโต ¶ . อตฺถิ วิปาโก…เป… อตฺถิ อชฺฌตฺตารมฺมโณ, อตฺถิ พหิทฺธารมฺมโณ, อตฺถิ อชฺฌตฺตพหิทฺธารมฺมโณ…เป…. เอวํ ทสวิเธน วิฺาณกฺขนฺโธ.
๑๒๘. เอกวิเธน ¶ วิฺาณกฺขนฺโธ – ผสฺสสมฺปยุตฺโต.
ทุวิเธน วิฺาณกฺขนฺโธ – อตฺถิ เหตุสมฺปยุตฺโต, อตฺถิ เหตุวิปฺปยุตฺโต…เป… อตฺถิ สรโณ, อตฺถิ อรโณ.
ติวิเธน วิฺาณกฺขนฺโธ – อตฺถิ อชฺฌตฺตารมฺมโณ, อตฺถิ พหิทฺธารมฺมโณ, อตฺถิ อชฺฌตฺตพหิทฺธารมฺมโณ…เป…. เอวํ ทสวิเธน วิฺาณกฺขนฺโธ.
ติกมูลกํ.
๑๒๙. เอกวิเธน ¶ วิฺาณกฺขนฺโธ – ผสฺสสมฺปยุตฺโต.
ทุวิเธน วิฺาณกฺขนฺโธ – อตฺถิ สเหตุโก, อตฺถิ อเหตุโก.
ติวิเธน วิฺาณกฺขนฺโธ – อตฺถิ กุสโล, อตฺถิ อกุสโล, อตฺถิ อพฺยากโต…เป…. เอวํ ทสวิเธน วิฺาณกฺขนฺโธ.
๑๓๐. เอกวิเธน วิฺาณกฺขนฺโธ – ผสฺสสมฺปยุตฺโต.
ทุวิเธน ¶ วิฺาณกฺขนฺโธ – อตฺถิ เหตุสมฺปยุตฺโต, อตฺถิ เหตุวิปฺปยุตฺโต.
ติวิเธน วิฺาณกฺขนฺโธ – อตฺถิ สุขาย เวทนาย สมฺปยุตฺโต, อตฺถิ ทุกฺขาย เวทนาย ¶ สมฺปยุตฺโต, อตฺถิ อทุกฺขมสุขาย เวทนาย สมฺปยุตฺโต…เป…. เอวํ ทสวิเธน วิฺาณกฺขนฺโธ.
๑๓๑. เอกวิเธน วิฺาณกฺขนฺโธ – ผสฺสสมฺปยุตฺโต.
ทุวิเธน วิฺาณกฺขนฺโธ – อตฺถิ น เหตุ สเหตุโก, อตฺถิ น เหตุอเหตุโก.
ติวิเธน วิฺาณกฺขนฺโธ – อตฺถิ วิปาโก, อตฺถิ วิปากธมฺมธมฺโม, อตฺถิ เนววิปากนวิปากธมฺมธมฺโม…เป…. เอวํ ทสวิเธน วิฺาณกฺขนฺโธ.
๑๓๒. เอกวิเธน วิฺาณกฺขนฺโธ – ผสฺสสมฺปยุตฺโต.
ทุวิเธน วิฺาณกฺขนฺโธ – อตฺถิ โลกิโย, อตฺถิ โลกุตฺตโร.
ติวิเธน ¶ วิฺาณกฺขนฺโธ – อตฺถิ อุปาทินฺนุปาทานิโย, อตฺถิ อนุปาทินฺนุปาทานิโย, อตฺถิ อนุปาทินฺนอนุปาทานิโย…เป…. เอวํ ทสวิเธน วิฺาณกฺขนฺโธ.
๑๓๓. เอกวิเธน วิฺาณกฺขนฺโธ – ผสฺสสมฺปยุตฺโต.
ทุวิเธน วิฺาณกฺขนฺโธ – อตฺถิ เกนจิ วิฺเยฺโย, อตฺถิ เกนจิ น วิฺเยฺโย.
ติวิเธน วิฺาณกฺขนฺโธ – อตฺถิ สํกิลิฏฺสํกิเลสิโก, อตฺถิ อสํกิลิฏฺสํกิเลสิโก, อตฺถิ อสํกิลิฏฺอสํกิเลสิโก…เป…. เอวํ ¶ ทสวิเธน วิฺาณกฺขนฺโธ.
๑๓๔. เอกวิเธน วิฺาณกฺขนฺโธ – ผสฺสสมฺปยุตฺโต.
ทุวิเธน วิฺาณกฺขนฺโธ – อตฺถิ สาสโว, อตฺถิ อนาสโว.
ติวิเธน ¶ วิฺาณกฺขนฺโธ – อตฺถิ สวิตกฺกสวิจาโร, อตฺถิ อวิตกฺกวิจารมตฺโต, อตฺถิ อวิตกฺกอวิจาโร…เป…. เอวํ ทสวิเธน วิฺาณกฺขนฺโธ.
๑๓๕. เอกวิเธน วิฺาณกฺขนฺโธ – ผสฺสสมฺปยุตฺโต.
ทุวิเธน วิฺาณกฺขนฺโธ – อตฺถิ อาสวสมฺปยุตฺโต, อตฺถิ อาสววิปฺปยุตฺโต.
ติวิเธน วิฺาณกฺขนฺโธ – อตฺถิ ปีติสหคโต, อตฺถิ สุขสหคโต, อตฺถิ อุเปกฺขาสหคโต…เป…. เอวํ ทสวิเธน วิฺาณกฺขนฺโธ.
๑๓๖. เอกวิเธน วิฺาณกฺขนฺโธ – ผสฺสสมฺปยุตฺโต.
ทุวิเธน วิฺาณกฺขนฺโธ – อตฺถิ อาสววิปฺปยุตฺตสาสโว, อตฺถิ อาสววิปฺปยุตฺตอนาสโว.
ติวิเธน วิฺาณกฺขนฺโธ – อตฺถิ ทสฺสเนน ปหาตพฺโพ, อตฺถิ ภาวนาย ปหาตพฺโพ, อตฺถิ เนว ทสฺสเนน น ภาวนาย ปหาตพฺโพ…เป…. เอวํ ทสวิเธน วิฺาณกฺขนฺโธ.
๑๓๗. เอกวิเธน ¶ วิฺาณกฺขนฺโธ – ผสฺสสมฺปยุตฺโต.
ทุวิเธน วิฺาณกฺขนฺโธ – อตฺถิ สํโยชนิโย, อตฺถิ อสํโยชนิโย.
ติวิเธน วิฺาณกฺขนฺโธ – อตฺถิ ทสฺสเนน ปหาตพฺพเหตุโก, อตฺถิ ภาวนาย ปหาตพฺพเหตุโก, อตฺถิ เนว ทสฺสเนน น ภาวนาย ปหาตพฺพเหตุโก…เป…. เอวํ ทสวิเธน วิฺาณกฺขนฺโธ.
๑๓๘. เอกวิเธน วิฺาณกฺขนฺโธ – ผสฺสสมฺปยุตฺโต.
ทุวิเธน ¶ วิฺาณกฺขนฺโธ – อตฺถิ สํโยชนสมฺปยุตฺโต, อตฺถิ สํโยชนวิปฺปยุตฺโต.
ติวิเธน วิฺาณกฺขนฺโธ – อตฺถิ อาจยคามี, อตฺถิ อปจยคามี ¶ , อตฺถิ เนวาจยคามินาปจยคามี…เป…. เอวํ ทสวิเธน วิฺาณกฺขนฺโธ.
๑๓๙. เอกวิเธน วิฺาณกฺขนฺโธ – ผสฺสสมฺปยุตฺโต.
ทุวิเธน วิฺาณกฺขนฺโธ – อตฺถิ สํโยชนวิปฺปยุตฺตสํโยชนิโย, อตฺถิ สํโยชนวิปฺปยุตฺตอสํโยชนิโย.
ติวิเธน วิฺาณกฺขนฺโธ – อตฺถิ เสกฺโข, อตฺถิ อเสกฺโข, อตฺถิ เนวเสกฺขนาเสกฺโข…เป…. เอวํ ทสวิเธน วิฺาณกฺขนฺโธ.
๑๔๐. เอกวิเธน วิฺาณกฺขนฺโธ – ผสฺสสมฺปยุตฺโต.
ทุวิเธน วิฺาณกฺขนฺโธ – อตฺถิ คนฺถนิโย, อตฺถิ อคนฺถนิโย.
ติวิเธน วิฺาณกฺขนฺโธ – อตฺถิ ปริตฺโต, อตฺถิ มหคฺคโต, อตฺถิ อปฺปมาโณ…เป…. เอวํ ทสวิเธน วิฺาณกฺขนฺโธ.
๑๔๑. เอกวิเธน วิฺาณกฺขนฺโธ – ผสฺสสมฺปยุตฺโต.
ทุวิเธน วิฺาณกฺขนฺโธ – อตฺถิ คนฺถสมฺปยุตฺโต, อตฺถิ คนฺถวิปฺปยุตฺโต.
ติวิเธน วิฺาณกฺขนฺโธ – อตฺถิ ปริตฺตารมฺมโณ, อตฺถิ มหคฺคตารมฺมโณ, อตฺถิ อปฺปมาณารมฺมโณ…เป…. เอวํ ทสวิเธน วิฺาณกฺขนฺโธ.
๑๔๒. เอกวิเธน ¶ วิฺาณกฺขนฺโธ – ผสฺสสมฺปยุตฺโต.
ทุวิเธน ¶ วิฺาณกฺขนฺโธ – อตฺถิ คนฺถวิปฺปยุตฺตคนฺถนิโย, อตฺถิ คนฺถวิปฺปยุตฺตอคนฺถนิโย.
ติวิเธน วิฺาณกฺขนฺโธ – อตฺถิ หีโน, อตฺถิ มชฺฌิโม, อตฺถิ ปณีโต…เป…. เอวํ ทสวิเธน วิฺาณกฺขนฺโธ.
๑๔๓. เอกวิเธน วิฺาณกฺขนฺโธ – ผสฺสสมฺปยุตฺโต.
ทุวิเธน วิฺาณกฺขนฺโธ – อตฺถิ โอฆนิโย, อตฺถิ อโนฆนิโย.
ติวิเธน วิฺาณกฺขนฺโธ – อตฺถิ มิจฺฉตฺตนิยโต, อตฺถิ สมฺมตฺตนิยโต, อตฺถิ อนิยโต…เป…. เอวํ ทสวิเธน วิฺาณกฺขนฺโธ ¶ .
๑๔๔. เอกวิเธน วิฺาณกฺขนฺโธ – ผสฺสสมฺปยุตฺโต.
ทุวิเธน วิฺาณกฺขนฺโธ – อตฺถิ โอฆสมฺปยุตฺโต, อตฺถิ โอฆวิปฺปยุตฺโต.
ติวิเธน วิฺาณกฺขนฺโธ – อตฺถิ มคฺคารมฺมโณ, อตฺถิ มคฺคเหตุโก, อตฺถิ มคฺคาธิปติ…เป…. เอวํ ทสวิเธน วิฺาณกฺขนฺโธ.
๑๔๕. เอกวิเธน วิฺาณกฺขนฺโธ – ผสฺสสมฺปยุตฺโต.
ทุวิเธน วิฺาณกฺขนฺโธ – อตฺถิ โอฆวิปฺปยุตฺตโอฆนิโย, อตฺถิ โอฆวิปฺปยุตฺตอโนฆนิโย.
ติวิเธน วิฺาณกฺขนฺโธ – อตฺถิ อุปฺปนฺโน, อตฺถิ อนุปฺปนฺโน, อตฺถิ อุปฺปาที…เป…. เอวํ ทสวิเธน วิฺาณกฺขนฺโธ.
๑๔๖. เอกวิเธน วิฺาณกฺขนฺโธ – ผสฺสสมฺปยุตฺโต.
ทุวิเธน วิฺาณกฺขนฺโธ – อตฺถิ โยคนิโย, อตฺถิ อโยคนิโย.
ติวิเธน ¶ วิฺาณกฺขนฺโธ – อตฺถิ อตีโต, อตฺถิ อนาคโต, อตฺถิ ปจฺจุปฺปนฺโน…เป…. เอวํ ทสวิเธน วิฺาณกฺขนฺโธ.
๑๔๗. เอกวิเธน วิฺาณกฺขนฺโธ – ผสฺสสมฺปยุตฺโต.
ทุวิเธน วิฺาณกฺขนฺโธ – อตฺถิ โยคสมฺปยุตฺโต, อตฺถิ โยควิปฺปยุตฺโต.
ติวิเธน ¶ วิฺาณกฺขนฺโธ – อตฺถิ อตีตารมฺมโณ, อตฺถิ อนาคตารมฺมโณ, อตฺถิ ปจฺจุปฺปนฺนารมฺมโณ…เป…. เอวํ ทสวิเธน วิฺาณกฺขนฺโธ.
๑๔๘. เอกวิเธน วิฺาณกฺขนฺโธ – ผสฺสสมฺปยุตฺโต.
ทุวิเธน วิฺาณกฺขนฺโธ – อตฺถิ โยควิปฺปยุตฺตโยคนิโย, อตฺถิ โยควิปฺปยุตฺตอโยคนิโย.
ติวิเธน วิฺาณกฺขนฺโธ – อตฺถิ อชฺฌตฺโต, อตฺถิ พหิทฺโธ, อตฺถิ อชฺฌตฺตพหิทฺโธ…เป…. เอวํ ทสวิเธน วิฺาณกฺขนฺโธ.
๑๔๙. เอกวิเธน วิฺาณกฺขนฺโธ ¶ – ผสฺสสมฺปยุตฺโต.
ทุวิเธน วิฺาณกฺขนฺโธ – อตฺถิ นีวรณิโย, อตฺถิ อนีวรณิโย.
ติวิเธน วิฺาณกฺขนฺโธ – อตฺถิ อชฺฌตฺตารมฺมโณ, อตฺถิ พหิทฺธารมฺมโณ, อตฺถิ อชฺฌตฺตพหิทฺธารมฺมโณ…เป…. เอวํ ทสวิเธน วิฺาณกฺขนฺโธ.
อุภโตวฑฺฒกํ.
สตฺตวิเธน ¶ วิฺาณกฺขนฺโธ – อตฺถิ กุสโล, อตฺถิ อกุสโล, อตฺถิ อพฺยากโต, อตฺถิ ¶ กามาวจโร, อตฺถิ รูปาวจโร, อตฺถิ อรูปาวจโร, อตฺถิ อปริยาปนฺโน. เอวํ สตฺตวิเธน วิฺาณกฺขนฺโธ.
อปโรปิ สตฺตวิเธน วิฺาณกฺขนฺโธ – อตฺถิ สุขาย เวทนาย สมฺปยุตฺโต, อตฺถิ ทุกฺขาย เวทนาย สมฺปยุตฺโต, อตฺถิ อทุกฺขมสุขาย เวทนาย สมฺปยุตฺโต, อตฺถิ กามาวจโร, อตฺถิ รูปาวจโร, อตฺถิ อรูปาวจโร, อตฺถิ อปริยาปนฺโน…เป… อตฺถิ อชฺฌตฺตารมฺมโณ, อตฺถิ พหิทฺธารมฺมโณ, อตฺถิ อชฺฌตฺตพหิทฺธารมฺมโณ, อตฺถิ กามาวจโร, อตฺถิ รูปาวจโร, อตฺถิ อรูปาวจโร, อตฺถิ อปริยาปนฺโน. เอวํ สตฺตวิเธน วิฺาณกฺขนฺโธ.
จตุวีสติวิเธน วิฺาณกฺขนฺโธ – จกฺขุสมฺผสฺสปจฺจยา วิฺาณกฺขนฺโธ อตฺถิ กุสโล, อตฺถิ อกุสโล, อตฺถิ อพฺยากโต; โสตสมฺผสฺสปจฺจยา…เป… ฆานสมฺผสฺสปจฺจยา…เป… ชิวฺหาสมฺผสฺสปจฺจยา…เป… กายสมฺผสฺสปจฺจยา…เป… มโนสมฺผสฺสปจฺจยา วิฺาณกฺขนฺโธ อตฺถิ กุสโล, อตฺถิ อกุสโล, อตฺถิ อพฺยากโต; จกฺขุวิฺาณํ, โสตวิฺาณํ, ฆานวิฺาณํ ¶ , ชิวฺหาวิฺาณํ, กายวิฺาณํ, มโนวิฺาณํ. เอวํ จตุวีสติวิเธน วิฺาณกฺขนฺโธ ¶ .
อปโรปิ จตุวีสติวิเธน วิฺาณกฺขนฺโธ – จกฺขุสมฺผสฺสปจฺจยา วิฺาณกฺขนฺโธ อตฺถิ สุขาย เวทนาย สมฺปยุตฺโต, อตฺถิ ทุกฺขาย เวทนาย สมฺปยุตฺโต, อตฺถิ อทุกฺขมสุขาย เวทนาย สมฺปยุตฺโต…เป… อตฺถิ อชฺฌตฺตารมฺมโณ, อตฺถิ พหิทฺธารมฺมโณ, อตฺถิ อชฺฌตฺตพหิทฺธารมฺมโณ; จกฺขุวิฺาณํ…เป… กายวิฺาณํ, มโนวิฺาณํ; โสตสมฺผสฺสปจฺจยา…เป… ฆานสมฺผสฺสปจฺจยา…เป… ชิวฺหาสมฺผสฺสปจฺจยา…เป… กายสมฺผสฺสปจฺจยา…เป… มโนสมฺผสฺสปจฺจยา วิฺาณกฺขนฺโธ อตฺถิ อชฺฌตฺตารมฺมโณ, อตฺถิ พหิทฺธารมฺมโณ, อตฺถิ อชฺฌตฺตพหิทฺธารมฺมโณ; จกฺขุวิฺาณํ, โสตวิฺาณํ, ฆานวิฺาณํ, ชิวฺหาวิฺาณํ, กายวิฺาณํ, มโนวิฺาณํ. เอวํ จตุวีสติวิเธน วิฺาณกฺขนฺโธ.
ตึสติวิเธน วิฺาณกฺขนฺโธ – จกฺขุสมฺผสฺสปจฺจยา วิฺาณกฺขนฺโธ อตฺถิ กามาวจโร, อตฺถิ รูปาวจโร, อตฺถิ อรูปาวจโร, อตฺถิ อปริยาปนฺโน; โสตสมฺผสฺสปจฺจยา ¶ …เป… ฆานสมฺผสฺสปจฺจยา…เป… ชิวฺหาสมฺผสฺสปจฺจยา…เป… กายสมฺผสฺสปจฺจยา…เป… มโนสมฺผสฺสปจฺจยา วิฺาณกฺขนฺโธ อตฺถิ กามาวจโร, อตฺถิ รูปาวจโร, อตฺถิ อรูปาวจโร, อตฺถิ อปริยาปนฺโน; จกฺขุวิฺาณํ ¶ , โสตวิฺาณํ, ฆานวิฺาณํ, ชิวฺหาวิฺาณํ, กายวิฺาณํ, มโนวิฺาณํ. เอวํ ตึสติวิเธน วิฺาณกฺขนฺโธ.
พหุวิเธน วิฺาณกฺขนฺโธ – จกฺขุสมฺผสฺสปจฺจยา วิฺาณกฺขนฺโธ อตฺถิ กุสโล, อตฺถิ อกุสโล, อตฺถิ อพฺยากโต, อตฺถิ กามาวจโร, อตฺถิ รูปาวจโร, อตฺถิ อรูปาวจโร, อตฺถิ อปริยาปนฺโน, จกฺขุวิฺาณํ…เป… มโนวิฺาณํ; โสตสมฺผสฺสปจฺจยา…เป… ฆานสมฺผสฺสปจฺจยา…เป… ชิวฺหาสมฺผสฺสปจฺจยา ¶ …เป… กายสมฺผสฺสปจฺจยา…เป… มโนสมฺผสฺสปจฺจยา วิฺาณกฺขนฺโธ อตฺถิ กุสโล, อตฺถิ อกุสโล, อตฺถิ อพฺยากโต, อตฺถิ กามาวจโร, อตฺถิ รูปาวจโร, อตฺถิ อรูปาวจโร, อตฺถิ อปริยาปนฺโน, จกฺขุวิฺาณํ…เป… มโนวิฺาณํ. เอวํ พหุวิเธน วิฺาณกฺขนฺโธ.
อปโรปิ ¶ พหุวิเธน วิฺาณกฺขนฺโธ – จกฺขุสมฺผสฺสปจฺจยา วิฺาณกฺขนฺโธ อตฺถิ สุขาย เวทนาย สมฺปยุตฺโต…เป… อตฺถิ อชฺฌตฺตารมฺมโณ, อตฺถิ พหิทฺธารมฺมโณ, อตฺถิ อชฺฌตฺตพหิทฺธารมฺมโณ, อตฺถิ กามาวจโร, อตฺถิ รูปาวจโร, อตฺถิ อรูปาวจโร, อตฺถิ อปริยาปนฺโน; โสตสมฺผสฺสปจฺจยา…เป… ฆานสมฺผสฺสปจฺจยา…เป… ชิวฺหาสมฺผสฺสปจฺจยา…เป… กายสมฺผสฺสปจฺจยา…เป… มโนสมฺผสฺสปจฺจยา วิฺาณกฺขนฺโธ อตฺถิ สุขาย เวทนาย สมฺปยุตฺโต…เป… อตฺถิ อชฺฌตฺตารมฺมโณ, อตฺถิ พหิทฺธารมฺมโณ, อตฺถิ อชฺฌตฺตพหิทฺธารมฺมโณ, อตฺถิ กามาวจโร, อตฺถิ รูปาวจโร, อตฺถิ อรูปาวจโร, อตฺถิ อปริยาปนฺโน; จกฺขุวิฺาณํ, โสตวิฺาณํ, ฆานวิฺาณํ, ชิวฺหาวิฺาณํ, กายวิฺาณํ, มโนวิฺาณํ. เอวํ พหุวิเธน วิฺาณกฺขนฺโธ.
อยํ วุจฺจติ วิฺาณกฺขนฺโธ.
อภิธมฺมภาชนียํ.
๓. ปฺหาปุจฺฉกํ
๑๕๐. ปฺจกฺขนฺธา ¶ – รูปกฺขนฺโธ, เวทนากฺขนฺโธ, สฺากฺขนฺโธ, สงฺขารกฺขนฺโธ, วิฺาณกฺขนฺโธ.
๑๕๑. ปฺจนฺนํ ขนฺธานํ กติ กุสลา, กติ ¶ อกุสลา, กติ อพฺยากตา…เป… กติ สรณา, กติ อรณา?
๑. ติกํ
๑๕๒. รูปกฺขนฺโธ ¶ อพฺยากโต. จตฺตาโร ขนฺธา สิยา กุสลา, สิยา อกุสลา, สิยา อพฺยากตา. ทฺเว ขนฺธา น วตฺตพฺพา – ‘‘สุขาย เวทนาย สมฺปยุตฺตา’’ติปิ, ‘‘ทุกฺขาย เวทนาย สมฺปยุตฺตา’’ติปิ, ‘‘อทุกฺขมสุขาย เวทนาย สมฺปยุตฺตา’’ติปิ. ตโย ขนฺธา สิยา สุขาย เวทนาย สมฺปยุตฺตา, สิยา ทุกฺขาย เวทนาย สมฺปยุตฺตา, สิยา อทุกฺขมสุขาย เวทนาย สมฺปยุตฺตา. รูปกฺขนฺโธ เนววิปากนวิปากธมฺมธมฺโม. จตฺตาโร ขนฺธา สิยา วิปากา, สิยา วิปากธมฺมธมฺมา, สิยา เนววิปากนวิปากธมฺมธมฺมา. รูปกฺขนฺโธ สิยา อุปาทินฺนุปาทานิโย, สิยา อนุปาทินฺนุปาทานิโย ¶ . จตฺตาโร ขนฺธา สิยา อุปาทินฺนุปาทานิยา, สิยา อนุปาทินฺนุปาทานิยา, สิยา อนุปาทินฺนอนุปาทานิยา.
รูปกฺขนฺโธ อสํกิลิฏฺสํกิเลสิโก. จตฺตาโร ขนฺธา สิยา สํกิลิฏฺสํกิเลสิกา, สิยา อสํกิลิฏฺสํกิเลสิกา, สิยา อสํกิลิฏฺอสํกิเลสิกา. รูปกฺขนฺโธ อวิตกฺกอวิจาโร. ตโย ขนฺธา สิยา สวิตกฺกสวิจารา, สิยา อวิตกฺกวิจารมตฺตา, สิยา อวิตกฺกอวิจารา. สงฺขารกฺขนฺโธ สิยา สวิตกฺกสวิจาโร, สิยา อวิตกฺกวิจารมตฺโต, สิยา อวิตกฺกอวิจาโร, สิยา น วตฺตพฺโพ – ‘‘สวิตกฺกสวิจาโร’’ติปิ, ‘‘อวิตกฺกวิจารมตฺโต’’ติปิ, ‘‘อวิตกฺกอวิจาโร’’ติปิ. รูปกฺขนฺโธ น วตฺตพฺโพ – ‘‘ปีติสหคโต’’ติปิ, ‘‘สุขสหคโต’’ติปิ, ‘‘อุเปกฺขาสหคโต’’ติปิ. เวทนากฺขนฺโธ สิยา ปีติสหคโต น สุขสหคโต น อุเปกฺขาสหคโต, สิยา น วตฺตพฺโพ – ‘‘ปีติสหคโต’’ติ. ตโย ¶ ขนฺธา สิยา ¶ ปีติสหคตา, สิยา สุขสหคตา, สิยา อุเปกฺขาสหคตา, สิยา น วตฺตพฺพา – ‘‘ปีติสหคตา’’ติปิ, ‘‘สุขสหคตา’’ติปิ, ‘‘อุเปกฺขาสหคตา’’ติปิ.
รูปกฺขนฺโธ เนว ทสฺสเนน น ภาวนาย ปหาตพฺโพ. จตฺตาโร ขนฺธา สิยา ทสฺสเนน ปหาตพฺพา, สิยา ภาวนาย ปหาตพฺพา, สิยา เนว ทสฺสเนน น ภาวนาย ปหาตพฺพา. รูปกฺขนฺโธ เนว ทสฺสเนน น ภาวนาย ปหาตพฺพเหตุโก. จตฺตาโร ขนฺธา สิยา ทสฺสเนน ปหาตพฺพเหตุกา, สิยา ภาวนาย ปหาตพฺพเหตุกา, สิยา เนว ทสฺสเนน น ภาวนาย ปหาตพฺพเหตุกา. รูปกฺขนฺโธ เนวาจยคามินาปจยคามี. จตฺตาโร ขนฺธา สิยา อาจยคามิโน, สิยา อปจยคามิโน, สิยา เนวาจยคามินาปจยคามิโน. รูปกฺขนฺโธ เนวเสกฺขนาเสกฺโข. จตฺตาโร ขนฺธา สิยา เสกฺขา, สิยา อเสกฺขา, สิยา เนวเสกฺขนาเสกฺขา. รูปกฺขนฺโธ ปริตฺโต. จตฺตาโร ขนฺธา สิยา ปริตฺตา, สิยา มหคฺคตา, สิยา อปฺปมาณา. รูปกฺขนฺโธ อนารมฺมโณ. จตฺตาโร ขนฺธา สิยา ปริตฺตารมฺมณา, สิยา มหคฺคตารมฺมณา, สิยา อปฺปมาณารมฺมณา, สิยา น วตฺตพฺพา – ‘‘ปริตฺตารมฺมณา’’ติปิ ¶ , ‘‘มหคฺคตารมฺมณา’’ติปิ, ‘‘อปฺปมาณารมฺมณา’’ติปิ. รูปกฺขนฺโธ มชฺฌิโม. จตฺตาโร ขนฺธา สิยา หีนา, สิยา มชฺฌิมา, สิยา ปณีตา. รูปกฺขนฺโธ อนิยโต ¶ . จตฺตาโร ขนฺธา สิยา มิจฺฉตฺตนิยตา, สิยา สมฺมตฺตนิยตา, สิยา อนิยตา.
รูปกฺขนฺโธ อนารมฺมโณ. จตฺตาโร ขนฺธา สิยา มคฺคารมฺมณา, สิยา มคฺคเหตุกา, สิยา มคฺคาธิปติโน, สิยา น วตฺตพฺพา – ‘‘มคฺคารมฺมณา’’ติปิ, ‘‘มคฺคเหตุกา’’ติปิ ¶ , ‘‘มคฺคาธิปติโน’’ติปิ; สิยา อุปฺปนฺนา, สิยา อนุปฺปนฺนา, สิยา อุปฺปาทิโน; สิยา อตีตา, สิยา อนาคตา, สิยา ปจฺจุปฺปนฺนา. รูปกฺขนฺโธ อนารมฺมโณ. จตฺตาโร ขนฺธา สิยา อตีตารมฺมณา, สิยา อนาคตารมฺมณา, สิยา ปจฺจุปฺปนฺนารมฺมณา, สิยา น วตฺตพฺพา – ‘‘อตีตารมฺมณา’’ติปิ, ‘‘อนาคตารมฺมณา’’ติปิ, ‘‘ปจฺจุปฺปนฺนารมฺมณา’’ติปิ; สิยา อชฺฌตฺตา, สิยา พหิทฺธา, สิยา อชฺฌตฺตพหิทฺธา. รูปกฺขนฺโธ อนารมฺมโณ. จตฺตาโร ขนฺธา สิยา อชฺฌตฺตารมฺมณา, สิยา พหิทฺธารมฺมณา, สิยา อชฺฌตฺตพหิทฺธารมฺมณา, สิยา น วตฺตพฺพา – ‘‘อชฺฌตฺตารมฺมณา’’ติปิ, ‘‘พหิทฺธารมฺมณา’’ติปิ, ‘‘อชฺฌตฺตพหิทฺธารมฺมณา’’ติปิ. จตฺตาโร ขนฺธา อนิทสฺสนอปฺปฏิฆา. รูปกฺขนฺโธ สิยา สนิทสฺสนสปฺปฏิโฆ, สิยา อนิทสฺสนสปฺปฏิโฆ, สิยา อนิทสฺสนอปฺปฏิโฆ.
๒. ทุกํ
๑๕๓. จตฺตาโร ¶ ขนฺธา น เหตู. สงฺขารกฺขนฺโธ สิยา เหตุ, สิยา น เหตุ. รูปกฺขนฺโธ อเหตุโก. จตฺตาโร ขนฺธา สิยา สเหตุกา, สิยา อเหตุกา. รูปกฺขนฺโธ เหตุวิปฺปยุตฺโต. จตฺตาโร ขนฺธา สิยา เหตุสมฺปยุตฺตา, สิยา เหตุวิปฺปยุตฺตา. รูปกฺขนฺโธ น วตฺตพฺโพ – ‘‘เหตุ เจว สเหตุโก จา’’ติปิ, ‘‘สเหตุโก เจว น จ เหตู’’ติปิ. ตโย ขนฺธา น วตฺตพฺพา – ‘‘เหตู เจว สเหตุกา จา’’ติ, สิยา สเหตุกา เจว น จ เหตู, สิยา น วตฺตพฺพา – ‘‘สเหตุกา เจว น จ เหตู’’ติ. สงฺขารกฺขนฺโธ สิยา เหตุ เจว สเหตุโก จ, สิยา ¶ สเหตุโก เจว น จ เหตุ, สิยา น วตฺตพฺโพ – ‘‘เหตุ เจว สเหตุโก จา’’ติปิ, ‘‘สเหตุโก เจว น จ เหตู’’ติปิ. รูปกฺขนฺโธ น วตฺตพฺโพ – ‘‘เหตุ เจว เหตุสมฺปยุตฺโต จา’’ติปิ, ‘‘เหตุสมฺปยุตฺโต เจว น จ เหตู’’ติปิ. ตโย ขนฺธา น วตฺตพฺพา – ‘‘เหตู เจว เหตุสมฺปยุตฺตา จา’’ติ, สิยา เหตุสมฺปยุตฺตา เจว น จ เหตู, สิยา น วตฺตพฺพา – ‘‘เหตุสมฺปยุตฺตา เจว น จ เหตู’’ติ. สงฺขารกฺขนฺโธ สิยา เหตุ เจว เหตุสมฺปยุตฺโต จ, สิยา เหตุสมฺปยุตฺโต เจว น ¶ จ เหตุ, สิยา น วตฺตพฺโพ – ‘‘เหตุ เจว เหตุสมฺปยุตฺโต จา’’ติปิ, ‘‘เหตุสมฺปยุตฺโต เจว น จ เหตู’’ติปิ. รูปกฺขนฺโธ น เหตุ อเหตุโก ¶ . ตโย ขนฺธา สิยา น เหตู สเหตุกา, สิยา น เหตู อเหตุกา. สงฺขารกฺขนฺโธ สิยา น เหตุ สเหตุโก, สิยา น เหตุ อเหตุโก, สิยา น วตฺตพฺโพ – ‘‘น เหตุ สเหตุโก’’ติปิ, ‘‘น เหตุ อเหตุโก’’ติปิ.
สปฺปจฺจยา, สงฺขตา.
จตฺตาโร ขนฺธา อนิทสฺสนา. รูปกฺขนฺโธ สิยา สนิทสฺสโน, สิยา อนิทสฺสโน. จตฺตาโร ขนฺธา อปฺปฏิฆา. รูปกฺขนฺโธ สิยา สปฺปฏิโฆ, สิยา อปฺปฏิโฆ. รูปกฺขนฺโธ รูปํ. จตฺตาโร ขนฺธา อรูปา. รูปกฺขนฺโธ โลกิโย. จตฺตาโร ขนฺธา สิยา โลกิยา, สิยา โลกุตฺตรา; เกนจิ วิฺเยฺยา, เกนจิ น วิฺเยฺยา.
จตฺตาโร ขนฺธา โน อาสวา. สงฺขารกฺขนฺโธ สิยา อาสโว, สิยา โน อาสโว. รูปกฺขนฺโธ สาสโว. จตฺตาโร ขนฺธา ¶ สิยา สาสวา, สิยา อนาสวา. รูปกฺขนฺโธ อาสววิปฺปยุตฺโต. จตฺตาโร ขนฺธา สิยา อาสวสมฺปยุตฺตา, สิยา อาสววิปฺปยุตฺตา. รูปกฺขนฺโธ ¶ น วตฺตพฺโพ – ‘‘อาสโว เจว สาสโว จา’’ติ, สาสโว เจว โน จ อาสโว. ตโย ขนฺธา น วตฺตพฺพา – ‘‘อาสวา เจว สาสวา จา’’ติ, สิยา สาสวา เจว โน จ อาสวา, สิยา น วตฺตพฺพา – ‘‘สาสวา เจว โน จ อาสวา’’ติ. สงฺขารกฺขนฺโธ สิยา อาสโว เจว สาสโว จ, สิยา สาสโว เจว โน จ อาสโว, สิยา น วตฺตพฺโพ – ‘‘อาสโว เจว สาสโว จา’’ติปิ, ‘‘สาสโว เจว โน จ อาสโว’’ติปิ. รูปกฺขนฺโธ น วตฺตพฺโพ – ‘‘อาสโว เจว อาสวสมฺปยุตฺโต จา’’ติปิ, ‘‘อาสวสมฺปยุตฺโต เจว โน จ อาสโว’’ติปิ. ตโย ขนฺธา น วตฺตพฺพา – ‘‘อาสวา เจว อาสวสมฺปยุตฺตา จา’’ติ, สิยา อาสวสมฺปยุตฺตา เจว โน จ อาสวา, สิยา น วตฺตพฺพา – ‘‘อาสวสมฺปยุตฺตา เจว โน จ อาสวา’’ติ. สงฺขารกฺขนฺโธ สิยา อาสโว เจว อาสวสมฺปยุตฺโต จ, สิยา อาสวสมฺปยุตฺโต เจว โน จ อาสโว, สิยา น วตฺตพฺโพ – ‘‘อาสโว เจว อาสวสมฺปยุตฺโต จา’’ติปิ, ‘‘อาสวสมฺปยุตฺโต เจว โน จ อาสโว’’ติปิ. รูปกฺขนฺโธ อาสววิปฺปยุตฺตสาสโว. จตฺตาโร ขนฺธา สิยา อาสววิปฺปยุตฺตสาสวา, สิยา อาสววิปฺปยุตฺตอนาสวา, สิยา ¶ น วตฺตพฺพา – ‘‘อาสววิปฺปยุตฺตสาสวา’’ติปิ, ‘‘อาสววิปฺปยุตฺตอนาสวา’’ติปิ.
จตฺตาโร ขนฺธา โน สํโยชนา. สงฺขารกฺขนฺโธ สิยา สํโยชนํ, สิยา โน สํโยชนํ. รูปกฺขนฺโธ สํโยชนิโย. จตฺตาโร ขนฺธา ¶ สิยา สํโยชนิยา, สิยา อสํโยชนิยา. รูปกฺขนฺโธ สํโยชนวิปฺปยุตฺโต. จตฺตาโร ขนฺธา สิยา สํโยชนสมฺปยุตฺตา, สิยา สํโยชนวิปฺปยุตฺตา. รูปกฺขนฺโธ น วตฺตพฺโพ – ‘‘สํโยชนฺเจว สํโยชนิโย จา’’ติ, ‘‘สํโยชนิโย เจว โน จ สํโยชนํ’’. ตโย ขนฺธา น วตฺตพฺพา – ‘‘สํโยชนา เจว สํโยชนิยา จา’’ติ, สิยา สํโยชนิยา เจว ¶ โน จ สํโยชนา, สิยา น วตฺตพฺพา – ‘‘สํโยชนิยา เจว โน จ สํโยชนา’’ติ. สงฺขารกฺขนฺโธ สิยา สํโยชนฺเจว สํโยชนิโย จ, สิยา สํโยชนิโย เจว โน จ สํโยชนํ, สิยา น วตฺตพฺโพ – ‘‘สํโยชนฺเจว สํโยชนิโย จา’’ติปิ, ‘‘สํโยชนิโย เจว โน จ สํโยชน’’นฺติปิ. รูปกฺขนฺโธ น วตฺตพฺโพ – ‘‘สํโยชนฺเจว สํโยชนสมฺปยุตฺโต จา’’ติปิ, ‘‘สํโยชนสมฺปยุตฺโต เจว โน จ สํโยชน’’นฺติปิ. ตโย ขนฺธา น วตฺตพฺพา – ‘‘สํโยชนา เจว สํโยชนสมฺปยุตฺตา จา’’ติ, สิยา สํโยชนสมฺปยุตฺตา เจว โน จ สํโยชนา, สิยา น วตฺตพฺพา – ‘‘สํโยชนสมฺปยุตฺตา เจว โน จ สํโยชนา’’ติ. สงฺขารกฺขนฺโธ สิยา สํโยชนฺเจว สํโยชนสมฺปยุตฺโต จ, สิยา สํโยชนสมฺปยุตฺโต เจว โน จ สํโยชนํ, สิยา น วตฺตพฺโพ – ‘‘สํโยชนฺเจว สํโยชนสมฺปยุตฺโต ¶ จา’’ติปิ, ‘‘สํโยชนสมฺปยุตฺโต เจว โน จ สํโยชน’’นฺติปิ. รูปกฺขนฺโธ สํโยชนวิปฺปยุตฺตสํโยชนิโย. จตฺตาโร ขนฺธา สิยา สํโยชนวิปฺปยุตฺตสํโยชนิยา, สิยา สํโยชนวิปฺปยุตฺตอสํโยชนิยา, สิยา น ¶ วตฺตพฺพา – ‘‘สํโยชนวิปฺปยุตฺตสํโยชนิยา’’ติปิ, ‘‘สํโยชนวิปฺปยุตฺตอสํโยชนิยา’’ติปิ.
จตฺตาโร ขนฺธา โน คนฺถา. สงฺขารกฺขนฺโธ สิยา คนฺโถ, สิยา โน คนฺโถ. รูปกฺขนฺโธ คนฺถนิโย. จตฺตาโร ขนฺธา สิยา คนฺถนิยา, สิยา อคนฺถนิยา. รูปกฺขนฺโธ คนฺถวิปฺปยุตฺโต. จตฺตาโร ขนฺธา สิยา คนฺถสมฺปยุตฺตา, สิยา คนฺถวิปฺปยุตฺตา. รูปกฺขนฺโธ น วตฺตพฺโพ – ‘‘คนฺโถ เจว คนฺถนิโย จา’’ติ, ‘‘คนฺถนิโย เจว โน จ คนฺโถ’’. ตโย ขนฺธา น วตฺตพฺพา ¶ – ‘‘คนฺถา เจว คนฺถนิยา จา’’ติ, สิยา คนฺถนิยา เจว โน จ คนฺถา, สิยา น วตฺตพฺพา – ‘‘คนฺถนิยา เจว โน จ คนฺถา’’ติ. สงฺขารกฺขนฺโธ สิยา คนฺโถ เจว คนฺถนิโย จ, สิยา คนฺถนิโย เจว โน จ คนฺโถ, สิยา น วตฺตพฺโพ – ‘‘คนฺโถ เจว คนฺถนิโย จา’’ติปิ, ‘‘คนฺถนิโย เจว โน จ คนฺโถ’’ติปิ. รูปกฺขนฺโธ น วตฺตพฺโพ – ‘‘คนฺโถ เจว คนฺถสมฺปยุตฺโต จา’’ติปิ, ‘‘คนฺถสมฺปยุตฺโต เจว โน จ คนฺโถ’’ติปิ. ตโย ขนฺธา น วตฺตพฺพา – ‘‘คนฺถา เจว คนฺถสมฺปยุตฺตา จา’’ติ, สิยา คนฺถสมฺปยุตฺตา เจว โน จ คนฺถา, สิยา น วตฺตพฺพา – ‘‘คนฺถสมฺปยุตฺตา เจว โน จ คนฺถา’’ติ. สงฺขารกฺขนฺโธ สิยา คนฺโถ เจว คนฺถสมฺปยุตฺโต จ, สิยา คนฺถสมฺปยุตฺโต เจว โน จ คนฺโถ, สิยา น วตฺตพฺโพ – ‘‘คนฺโถ เจว คนฺถสมฺปยุตฺโต จา’’ติปิ, ‘‘คนฺถสมฺปยุตฺโต เจว โน จ คนฺโถ’’ติ ปิ. รูปกฺขนฺโธ คนฺถวิปฺปยุตฺตคนฺถนิโย. จตฺตาโร ขนฺธา สิยา คนฺถวิปฺปยุตฺตคนฺถนิยา ¶ , สิยา คนฺถวิปฺปยุตฺตอคนฺถนิยา, สิยา น วตฺตพฺพา – ‘‘คนฺถวิปฺปยุตฺตคนฺถนิยา’’ติปิ, ‘‘คนฺถวิปฺปยุตฺตอคนฺถนิยา’’ติปิ.
จตฺตาโร ขนฺธา โน โอฆา…เป… โน โยคา…เป… โน ¶ นีวรณา. สงฺขารกฺขนฺโธ สิยา นีวรณํ, สิยา โน นีวรณํ. รูปกฺขนฺโธ นีวรณิโย. จตฺตาโร ขนฺธา สิยา นีวรณิยา, สิยา อนีวรณิยา. รูปกฺขนฺโธ นีวรณวิปฺปยุตฺโต. จตฺตาโร ขนฺธา สิยา นีวรณสมฺปยุตฺตา, สิยา นีวรณวิปฺปยุตฺตา. รูปกฺขนฺโธ น วตฺตพฺโพ – ‘‘นีวรณฺเจว นีวรณิโย จา’’ติ, ‘‘นีวรณิโย เจว โน จ นีวรณํ’’. ตโย ขนฺธา น วตฺตพฺพา – ‘‘นีวรณา เจว นีวรณิยา จา’’ติ, สิยา นีวรณิยา เจว โน จ นีวรณา, สิยา น วตฺตพฺพา – ‘‘นีวรณิยา เจว โน จ นีวรณา’’ติ. สงฺขารกฺขนฺโธ สิยา นีวรณฺเจว นีวรณิโย ¶ จ, สิยา นีวรณิโย เจว โน จ นีวรณํ, สิยา น วตฺตพฺโพ – ‘‘นีวรณฺเจว นีวรณิโย จา’’ติปิ, ‘‘นีวรณิโย เจว โน จ นีวรณ’’นฺติปิ. รูปกฺขนฺโธ น วตฺตพฺโพ – ‘‘นีวรณฺเจว นีวรณสมฺปยุตฺโต จา’’ติปิ, ‘‘นีวรณสมฺปยุตฺโต เจว โน จ นีวรณ’’นฺติปิ. ตโย ขนฺธา น วตฺตพฺพา – ‘‘นีวรณา เจว นีวรณสมฺปยุตฺตา จา’’ติ, สิยา นีวรณสมฺปยุตฺตา เจว โน จ นีวรณา, สิยา น วตฺตพฺพา – ‘‘นีวรณสมฺปยุตฺตา เจว โน จ นีวรณา’’ติ. สงฺขารกฺขนฺโธ สิยา นีวรณฺเจว นีวรณสมฺปยุตฺโต จ, สิยา นีวรณสมฺปยุตฺโต เจว โน จ นีวรณํ, สิยา น วตฺตพฺโพ – ‘‘นีวรณฺเจว นีวรณสมฺปยุตฺโต จา’’ติปิ, ‘‘นีวรณสมฺปยุตฺโต เจว โน ¶ จ นีวรณ’’นฺติปิ. รูปกฺขนฺโธ ¶ นีวรณวิปฺปยุตฺตนีวรณิโย. จตฺตาโร ขนฺธา สิยา นีวรณวิปฺปยุตฺตนีวรณิยา, สิยา นีวรณวิปฺปยุตฺตอนีวรณิยา, สิยา น วตฺตพฺพา – ‘‘นีวรณวิปฺปยุตฺตนีวรณิยา’’ติปิ, ‘‘นีวรณวิปฺปยุตฺตอนีวรณิยา’’ติปิ.
จตฺตาโร ขนฺธา โน ปรามาสา. สงฺขารกฺขนฺโธ สิยา ปรามาโส, สิยา โน ปรามาโส. รูปกฺขนฺโธ ปรามฏฺโ. จตฺตาโร ขนฺธา สิยา ปรามฏฺา, สิยา อปรามฏฺา. รูปกฺขนฺโธ ปรามาสวิปฺปยุตฺโต. ตโย ขนฺธา สิยา ปรามาสสมฺปยุตฺตา, สิยา ปรามาสวิปฺปยุตฺตา. สงฺขารกฺขนฺโธ สิยา ปรามาสสมฺปยุตฺโต, สิยา ปรามาสวิปฺปยุตฺโต, สิยา น วตฺตพฺโพ – ‘‘ปรามาสสมฺปยุตฺโต’’ติปิ, ‘‘ปรามาสวิปฺปยุตฺโต’’ติปิ. รูปกฺขนฺโธ น วตฺตพฺโพ – ‘‘ปรามาโส เจว ปรามฏฺโ จา’’ติ, ‘‘ปรามฏฺโ เจว โน จ ปรามาโส’’. ตโย ขนฺธา น วตฺตพฺพา – ‘‘ปรามาสา เจว ปรามฏฺา จา’’ติ, สิยา ปรามฏฺา เจว โน จ ปรามาสา, สิยา น วตฺตพฺพา – ‘‘ปรามฏฺา เจว โน จ ปรามาสา’’ติ. สงฺขารกฺขนฺโธ สิยา ปรามาโส เจว ปรามฏฺโ จ, สิยา ปรามฏฺโ เจว โน จ ปรามาโส, สิยา น วตฺตพฺโพ – ‘‘ปรามาโส เจว ปรามฏฺโ จา’’ติปิ, ‘‘ปรามฏฺโ เจว โน จ ปรามาโส’’ติปิ. รูปกฺขนฺโธ ปรามาสวิปฺปยุตฺตปรามฏฺโ. จตฺตาโร ขนฺธา สิยา ปรามาสวิปฺปยุตฺตปรามฏฺา, สิยา ปรามาสวิปฺปยุตฺตอปรามฏฺา ¶ , สิยา น วตฺตพฺพา – ‘‘ปรามาสวิปฺปยุตฺตปรามฏฺา’’ติปิ, ‘‘ปรามาสวิปฺปยุตฺตอปรามฏฺา’’ติปิ.
รูปกฺขนฺโธ ¶ อนารมฺมโณ. จตฺตาโร ขนฺธา สารมฺมณา. วิฺาณกฺขนฺโธ จิตฺตํ. จตฺตาโร ขนฺธา โน จิตฺตา. ตโย ขนฺธา เจตสิกา. ทฺเว ขนฺธา อเจตสิกา. ตโย ขนฺธา จิตฺตสมฺปยุตฺตา ¶ . รูปกฺขนฺโธ จิตฺตวิปฺปยุตฺโต. วิฺาณกฺขนฺโธ น วตฺตพฺโพ – ‘‘จิตฺเตน สมฺปยุตฺโต’’ติปิ, ‘‘จิตฺเตน วิปฺปยุตฺโต’’ติปิ. ตโย ขนฺธา จิตฺตสํสฏฺา. รูปกฺขนฺโธ จิตฺตวิสํสฏฺโ. วิฺาณกฺขนฺโธ น วตฺตพฺโพ – ‘‘จิตฺเตน สํสฏฺโ’’ติปิ, ‘‘จิตฺเตน วิสํสฏฺโ’’ติปิ. ตโย ขนฺธา จิตฺตสมุฏฺานา. วิฺาณกฺขนฺโธ โน จิตฺตสมุฏฺาโน. รูปกฺขนฺโธ สิยา จิตฺตสมุฏฺาโน, สิยา โน จิตฺตสมุฏฺาโน. ตโย ขนฺธา จิตฺตสหภุโน. วิฺาณกฺขนฺโธ โน จิตฺตสหภู. รูปกฺขนฺโธ สิยา จิตฺตสหภู, สิยา โน จิตฺตสหภู. ตโย ขนฺธา จิตฺตานุปริวตฺติโน. วิฺาณกฺขนฺโธ โน จิตฺตานุปริวตฺติ. รูปกฺขนฺโธ ¶ สิยา จิตฺตานุปริวตฺติ, สิยา โน จิตฺตานุปริวตฺติ. ตโย ขนฺธา จิตฺตสํสฏฺสมุฏฺานา. ทฺเว ขนฺธา โน จิตฺตสํสฏฺสมุฏฺานา. ตโย ขนฺธา จิตฺตสํสฏฺสมุฏฺานสหภุโน. ทฺเว ขนฺธา โน จิตฺตสํสฏฺสมุฏฺานสหภุโน. ตโย ขนฺธา จิตฺตสํสฏฺสมุฏฺานานุปริวตฺติโน. ทฺเว ขนฺธา โน จิตฺตสํสฏฺสมุฏฺานานุปริวตฺติโน.
วิฺาณกฺขนฺโธ อชฺฌตฺติโก. ตโย ขนฺธา พาหิรา. รูปกฺขนฺโธ สิยา อชฺฌตฺติโก, สิยา พาหิโร. จตฺตาโร ขนฺธา โน อุปาทา. รูปกฺขนฺโธ สิยา อุปาทา, สิยา โน อุปาทา, สิยา อุปาทินฺนา, สิยา อนุปาทินฺนา. จตฺตาโร ¶ ขนฺธา โน อุปาทานา. สงฺขารกฺขนฺโธ สิยา อุปาทานํ, สิยา โน อุปาทานํ. รูปกฺขนฺโธ อุปาทานิโย. จตฺตาโร ขนฺธา สิยา อุปาทานิยา, สิยา อนุปาทานิยา. รูปกฺขนฺโธ อุปาทานวิปฺปยุตฺโต. จตฺตาโร ขนฺธา สิยา อุปาทานสมฺปยุตฺตา, สิยา อุปาทานวิปฺปยุตฺตา. รูปกฺขนฺโธ น วตฺตพฺโพ – ‘‘อุปาทานฺเจว อุปาทานิโย จา’’ติ, ‘‘อุปาทานิโย เจว โน จ อุปาทานํ’’. ตโย ขนฺธา น วตฺตพฺพา – ‘‘อุปาทานฺเจว อุปาทานิยา จา’’ติ, สิยา อุปาทานิยา เจว โน จ อุปาทานา, สิยา น วตฺตพฺพา – ‘‘อุปาทานิยา เจว โน จ อุปาทานา’’ติ. สงฺขารกฺขนฺโธ สิยา อุปาทานฺเจว อุปาทานิโย จ, สิยา อุปาทานิโย เจว โน จ อุปาทานํ, สิยา น วตฺตพฺโพ – ‘‘อุปาทานฺเจว อุปาทานิโย จา’’ติปิ, ‘‘อุปาทานิโย เจว โน จ อุปาทาน’’นฺติปิ. รูปกฺขนฺโธ น วตฺตพฺโพ – ‘‘อุปาทานฺเจว อุปาทานสมฺปยุตฺโต ¶ จา’’ติปิ, ‘‘อุปาทานสมฺปยุตฺโต เจว โน จ อุปาทาน’’นฺติปิ. ตโย ขนฺธา น วตฺตพฺพา – ‘‘อุปาทานา เจว อุปาทานสมฺปยุตฺตา จา’’ติ, สิยา อุปาทานสมฺปยุตฺตา เจว โน จ อุปาทานา, สิยา น วตฺตพฺพา – ‘‘อุปาทานสมฺปยุตฺตา เจว โน จ อุปาทานา’’ติ. สงฺขารกฺขนฺโธ สิยา อุปาทานฺเจว อุปาทานสมฺปยุตฺโต จ, สิยา อุปาทานสมฺปยุตฺโต เจว โน จ อุปาทานํ, สิยา น วตฺตพฺโพ – ‘‘อุปาทานฺเจว ¶ อุปาทานสมฺปยุตฺโต จา’’ติปิ, ‘‘อุปาทานสมฺปยุตฺโต เจว โน จ อุปาทาน’’นฺติปิ. รูปกฺขนฺโธ อุปาทานวิปฺปยุตฺตอุปาทานิโย. จตฺตาโร ขนฺธา สิยา อุปาทานวิปฺปยุตฺตอุปาทานิยา, สิยา อุปาทานวิปฺปยุตฺตอนุปาทานิยา ¶ , สิยา น วตฺตพฺพา – ‘‘อุปาทานวิปฺปยุตฺตอุปาทานิยา’’ติปิ, ‘‘อุปาทานวิปฺปยุตฺตอนุปาทานิยา’’ติปิ.
จตฺตาโร ขนฺธา โน กิเลสา. สงฺขารกฺขนฺโธ สิยา กิเลโส, สิยา โน กิเลโส. รูปกฺขนฺโธ สํกิเลสิโก. จตฺตาโร ขนฺธา สิยา สํกิเลสิกา ¶ , สิยา อสํกิเลสิกา. รูปกฺขนฺโธ อสํกิลิฏฺโ. จตฺตาโร ขนฺธา สิยา สํกิลิฏฺา, สิยา อสํกิลิฏฺา. รูปกฺขนฺโธ กิเลสวิปฺปยุตฺโต. จตฺตาโร ขนฺธา สิยา กิเลสสมฺปยุตฺตา, สิยา กิเลสวิปฺปยุตฺตา. รูปกฺขนฺโธ น วตฺตพฺโพ – ‘‘กิเลโส เจว สํกิเลสิโก จา’’ติ, ‘‘สํกิเลสิโก เจว โน จ กิเลโส’’. ตโย ขนฺธา น วตฺตพฺพา – ‘‘กิเลสา เจว สํกิเลสิกา จา’’ติ, สิยา สํกิเลสิกา เจว โน จ กิเลสา, สิยา น วตฺตพฺพา – ‘‘สํกิเลสิกา เจว โน จ กิเลสา’’ติ. สงฺขารกฺขนฺโธ สิยา กิเลโส เจว สํกิเลสิโก จ, สิยา สํกิเลสิโก เจว โน จ กิเลโส, สิยา น วตฺตพฺโพ – ‘‘กิเลโส เจว สํกิเลสิโก จา’’ติปิ, ‘‘สํกิเลสิโก เจว โน จ กิเลโส’’ติปิ. รูปกฺขนฺโธ น วตฺตพฺโพ – ‘‘กิเลโส เจว สํกิลิฏฺโ จา’’ติปิ, ‘‘สํกิลิฏฺโ เจว โน ¶ จ กิเลโส’’ติปิ. ตโย ขนฺธา น วตฺตพฺพา – ‘‘กิเลโส เจว สํกิลิฏฺา จา’’ติ, สิยา สํกิลิฏฺา เจว โน จ กิเลสา, สิยา น วตฺตพฺพา – ‘‘สํกิลิฏฺา เจว โน จ กิเลสา’’ติ. สงฺขารกฺขนฺโธ สิยา กิเลโส เจว สํกิลิฏฺโ จ, สิยา สํกิลิฏฺโ เจว โน จ กิเลโส, สิยา น วตฺตพฺโพ – ‘‘กิเลโส เจว สํกิลิฏฺโ จา’’ติปิ, ‘‘สํกิลิฏฺโ เจว โน จ กิเลโส’’ติปิ.
รูปกฺขนฺโธ น วตฺตพฺโพ – ‘‘กิเลโส เจว กิเลสสมฺปยุตฺโต จา’’ติปิ, ‘‘กิเลสสมฺปยุตฺโต เจว โน จ กิเลโส’’ติปิ. ตโย ขนฺธา น วตฺตพฺพา – ‘‘กิเลสา เจว กิเลสสมฺปยุตฺตา จา’’ติ, สิยา กิเลสสมฺปยุตฺตา เจว โน จ กิเลสา, สิยา น วตฺตพฺพา – กิเลสสมฺปยุตฺตา เจว โน จ กิเลสา’’ติ. สงฺขารกฺขนฺโธ สิยา กิเลโส เจว กิเลสสมฺปยุตฺโต จ, สิยา กิเลสสมฺปยุตฺโต เจว โน จ กิเลโส, สิยา น วตฺตพฺโพ – ‘‘กิเลโส เจว กิเลสสมฺปยุตฺโต จา’’ติปิ, ‘‘กิเลสสมฺปยุตฺโต เจว โน จ กิเลโส’’ติปิ. รูปกฺขนฺโธ กิเลสวิปฺปยุตฺตสํกิเลสิโก. จตฺตาโร ขนฺธา สิยา กิเลสวิปฺปยุตฺตสํกิเลสิกา ¶ , สิยา ¶ กิเลสวิปฺปยุตฺตอสํกิเลสิกา, สิยา น วตฺตพฺพา – ‘‘กิเลสวิปฺปยุตฺตสํกิเลสิกา’’ติปิ, ‘‘กิเลสวิปฺปยุตฺตอสํกิเลสิกา’’ติปิ.
รูปกฺขนฺโธ น ทสฺสเนน ปหาตพฺโพ. จตฺตาโร ขนฺธา สิยา ทสฺสเนน ปหาตพฺพา, สิยา น ทสฺสเนน ปหาตพฺพา. รูปกฺขนฺโธ น ภาวนาย ปหาตพฺโพ ¶ . จตฺตาโร ขนฺธา สิยา ภาวนาย ปหาตพฺพา, สิยา น ภาวนาย ปหาตพฺพา. รูปกฺขนฺโธ น ทสฺสเนน ปหาตพฺพเหตุโก. จตฺตาโร ขนฺธา สิยา ทสฺสเนน ปหาตพฺพเหตุกา, สิยา น ทสฺสเนน ปหาตพฺพเหตุกา. รูปกฺขนฺโธ น ภาวนาย ปหาตพฺพเหตุโก. จตฺตาโร ขนฺธา สิยา ภาวนาย ปหาตพฺพเหตุกา, สิยา น ภาวนาย ปหาตพฺพเหตุกา. รูปกฺขนฺโธ อวิตกฺโก. จตฺตาโร ขนฺธา สิยา สวิตกฺกา, สิยา อวิตกฺกา. รูปกฺขนฺโธ อวิจาโร. จตฺตาโร ¶ ขนฺธา สิยา สวิจารา, สิยา อวิจารา. รูปกฺขนฺโธ อปฺปีติโก, จตฺตาโร ขนฺธา สิยา สปฺปีติกา, สิยา อปฺปีติกา. รูปกฺขนฺโธ น ปีติสหคโต. จตฺตาโร ขนฺธา สิยา ปีติสหคตา, สิยา น ปีติสหคตา. ทฺเว ขนฺธา น สุขสหคตา. ตโย ขนฺธา สิยา สุขสหคตา, สิยา น สุขสหคตา. ทฺเว ขนฺธา น อุเปกฺขาสหคตา. ตโย ขนฺธา สิยา อุเปกฺขาสหคตา, สิยา น อุเปกฺขาสหคตา.
รูปกฺขนฺโธ กามาวจโร. จตฺตาโร ขนฺธา สิยา กามาวจรา, สิยา น กามาวจรา. รูปกฺขนฺโธ น รูปาวจโร. จตฺตาโร ขนฺธา สิยา รูปาวจรา, สิยา น รูปาวจรา. รูปกฺขนฺโธ น อรูปาวจโร. จตฺตาโร ขนฺธา สิยา อรูปาวจรา, สิยา น อรูปาวจรา. รูปกฺขนฺโธ ปริยาปนฺโน. จตฺตาโร ขนฺธา สิยา ปริยาปนฺนา, สิยา อปริยาปนฺนา. รูปกฺขนฺโธ อนิยฺยานิโก. จตฺตาโร ขนฺธา สิยา นิยฺยานิกา, สิยา อนิยฺยานิกา. รูปกฺขนฺโธ อนิยโต. จตฺตาโร ขนฺธา สิยา นิยตา, สิยา อนิยตา. รูปกฺขนฺโธ สอุตฺตโร. จตฺตาโร ขนฺธา สิยา สอุตฺตรา, สิยา อนุตฺตรา. รูปกฺขนฺโธ อรโณ. จตฺตาโร ขนฺธา สิยา สรณา, สิยา อรณาติ.
ปฺหาปุจฺฉกํ.
ขนฺธวิภงฺโค นิฏฺิโต.
๒. อายตนวิภงฺโค
๑. สุตฺตนฺตภาชนียํ
๑๕๔. ทฺวาทสายตนานิ ¶ ¶ ¶ ¶ – จกฺขายตนํ, รูปายตนํ, โสตายตนํ, สทฺทายตนํ, ฆานายตนํ, คนฺธายตนํ, ชิวฺหายตนํ, รสายตนํ, กายายตนํ, โผฏฺพฺพายตนํ, มนายตนํ, ธมฺมายตนํ.
จกฺขุํ อนิจฺจํ ทุกฺขํ อนตฺตา วิปริณามธมฺมํ. รูปา อนิจฺจา ทุกฺขา อนตฺตา วิปริณามธมฺมา. โสตํ อนิจฺจํ ทุกฺขํ อนตฺตา วิปริณามธมฺมํ. สทฺทา อนิจฺจา ทุกฺขา อนตฺตา วิปริณามธมฺมา. ฆานํ อนิจฺจํ ทุกฺขํ อนตฺตา วิปริณามธมฺมํ. คนฺธา อนิจฺจา ทุกฺขา อนตฺตา วิปริณามธมฺมา. ชิวฺหา อนิจฺจา ทุกฺขา อนตฺตา วิปริณามธมฺมา. รสา อนิจฺจา ทุกฺขา อนตฺตา วิปริณามธมฺมา. กาโย อนิจฺโจ ทุกฺโข อนตฺตา วิปริณามธมฺโม. โผฏฺพฺพา อนิจฺจา ทุกฺขา อนตฺตา วิปริณามธมฺมา. มโน อนิจฺโจ ทุกฺโข อนตฺตา วิปริณามธมฺโม. ธมฺมา อนิจฺจา ทุกฺขา อนตฺตา วิปริณามธมฺมา.
สุตฺตนฺตภาชนียํ.
๒. อภิธมฺมภาชนียํ
๑๕๕. ทฺวาทสายตนานิ ¶ – จกฺขายตนํ, โสตายตนํ, ฆานายตนํ, ชิวฺหายตนํ, กายายตนํ, มนายตนํ, รูปายตนํ, สทฺทายตนํ, คนฺธายตนํ, รสายตนํ, โผฏฺพฺพายตนํ, ธมฺมายตนํ.
๑๕๖. ตตฺถ กตมํ จกฺขายตนํ? ยํ จกฺขุ [จกฺขุํ (สี. สฺยา. ก.) ธ. ส. ๕๙๖-๕๙๙] จตุนฺนํ มหาภูตานํ อุปาทาย ปสาโท อตฺตภาวปริยาปนฺโน อนิทสฺสโน สปฺปฏิโฆ, เยน จกฺขุนา ¶ อนิทสฺสเนน สปฺปฏิเฆน รูปํ สนิทสฺสนํ สปฺปฏิฆํ ปสฺสิ วา ปสฺสติ วา ปสฺสิสฺสติ วา ปสฺเส วา, จกฺขุมฺเปตํ จกฺขายตนมฺเปตํ จกฺขุธาตุเปสา จกฺขุนฺทฺริยมฺเปตํ โลโกเปโส ทฺวาราเปสา สมุทฺโทเปโส ปณฺฑรมฺเปตํ เขตฺตมฺเปตํ วตฺถุมฺเปตํ เนตฺตมฺเปตํ นยนมฺเปตํ โอริมํ ตีรมฺเปตํ สฺุโ คาโมเปโส. อิทํ วุจฺจติ ‘‘จกฺขายตนํ’’ ¶ .
๑๕๗. ตตฺถ ¶ กตมํ โสตายตนํ? ยํ โสตํ จตุนฺนํ มหาภูตานํ อุปาทาย ปสาโท อตฺตภาวปริยาปนฺโน อนิทสฺสโน สปฺปฏิโฆ, เยน โสเตน อนิทสฺสเนน สปฺปฏิเฆน สทฺทํ อนิทสฺสนํ สปฺปฏิฆํ สุณิ วา สุณาติ วา สุณิสฺสติ วา สุเณ วา, โสตมฺเปตํ โสตายตนมฺเปตํ โสตธาตุเปสา โสตินฺทฺริยมฺเปตํ โลโกเปโส ทฺวาราเปสา สมุทฺโทเปโส ปณฺฑรมฺเปตํ เขตฺตมฺเปตํ วตฺถุมฺเปตํ โอริมํ ตีรมฺเปตํ สฺุโ คาโมเปโส. อิทํ วุจฺจติ ‘‘โสตายตนํ’’.
๑๕๘. ตตฺถ กตมํ ฆานายตนํ? ยํ ฆานํ จตุนฺนํ มหาภูตานํ อุปาทาย ปสาโท อตฺตภาวปริยาปนฺโน อนิทสฺสโน สปฺปฏิโฆ, เยน ฆาเนน อนิทสฺสเนน สปฺปฏิเฆน คนฺธํ อนิทสฺสนํ สปฺปฏิฆํ ฆายิ วา ฆายติ วา ฆายิสฺสติ วา ฆาเย วา, ฆานมฺเปตํ ฆานายตนมฺเปตํ ฆานธาตุเปสา ฆานินฺทฺริยมฺเปตํ โลโกเปโส ทฺวาราเปสา สมุทฺโทเปโส ปณฺฑรมฺเปตํ เขตฺตมฺเปตํ วตฺถุมฺเปตํ โอริมํ ตีรมฺเปตํ สฺุโ คาโมเปโส. อิทํ วุจฺจติ ‘‘ฆานายตนํ’’.
๑๕๙. ตตฺถ กตมํ ชิวฺหายตนํ? ยา ชิวฺหา จตุนฺนํ มหาภูตานํ อุปาทาย ปสาโท อตฺตภาวปริยาปนฺโน อนิทสฺสโน สปฺปฏิโฆ, ยาย ชิวฺหาย อนิทสฺสนาย สปฺปฏิฆาย รสํ อนิทสฺสนํ สปฺปฏิฆํ สายิ วา สายติ วา สายิสฺสติ วา สาเย วา, ชิวฺหาเปสา ชิวฺหายตนมฺเปตํ ¶ ชิวฺหาธาตุเปสา ชีวฺหินฺทฺริยมฺเปตํ โลโกเปโส ทฺวาราเปสา สมุทฺโทเปโส ปณฺฑรมฺเปตํ เขตฺตมฺเปตํ วตฺถุมฺเปตํ โอริมํ ตีรมฺเปตํ สฺุโ คาโมเปโส. อิทํ วุจฺจติ ‘‘ชิวฺหายตนํ’’.
๑๖๐. ตตฺถ กตมํ กายายตนํ? โย กาโย จตุนฺนํ มหาภูตานํ อุปาทาย ปสาโท อตฺตภาวปริยาปนฺโน อนิทสฺสโน สปฺปฏิโฆ, เยน กาเยน อนิทสฺสเนน สปฺปฏิเฆน โผฏฺพฺพํ อนิทสฺสนํ สปฺปฏิฆํ ผุสิ วา ผุสติ วา ผุสิสฺสติ วา ผุเส วา, กาโยเปโส กายายตนมฺเปตํ กายธาตุเปสา กายินฺทฺริยมฺเปตํ โลโกเปโส ทฺวาราเปสา สมุทฺโทเปโส ปณฺฑรมฺเปตํ เขตฺตมฺเปตํ วตฺถุมฺเปตํ โอริมํ ตีรมฺเปตํ สฺุโ คาโมเปโส. อิทํ วุจฺจติ ‘‘กายายตนํ’’.
๑๖๑. ตตฺถ ¶ กตมํ มนายตนํ? เอกวิเธน มนายตนํ – ผสฺสสมฺปยุตฺตํ.
ทุวิเธน มนายตนํ – อตฺถิ สเหตุกํ, อตฺถิ อเหตุกํ.
ติวิเธน มนายตนํ – อตฺถิ กุสลํ, อตฺถิ อกุสลํ, อตฺถิ อพฺยากตํ.
จตุพฺพิเธน มนายตนํ – อตฺถิ กามาวจรํ, อตฺถิ รูปาวจรํ, อตฺถิ อรูปาวจรํ, อตฺถิ อปริยาปนฺนํ.
ปฺจวิเธน มนายตนํ – อตฺถิ สุขินฺทฺริยสมฺปยุตฺตํ, อตฺถิ ทุกฺขินฺทฺริยสมฺปยุตฺตํ, อตฺถิ โสมนสฺสินฺทฺริยสมฺปยุตฺตํ, อตฺถิ โทมนสฺสินฺทฺริยสมฺปยุตฺตํ, อตฺถิ อุเปกฺขินฺทฺริยสมฺปยุตฺตํ.
ฉพฺพิเธน มนายตนํ – จกฺขุวิฺาณํ, โสตวิฺาณํ, ฆานวิฺาณํ, ชิวฺหาวิฺาณํ, กายวิฺาณํ, มโนวิฺาณํ. เอวํ ฉพฺพิเธน มนายตนํ.
สตฺตวิเธน มนายตนํ – จกฺขุวิฺาณํ, โสตวิฺาณํ, ฆานวิฺาณํ, ชิวฺหาวิฺาณํ, กายวิฺาณํ, มโนธาตุ, มโนวิฺาณธาตุ. เอวํ สตฺตวิเธน มนายตนํ.
อฏฺวิเธน มนายตนํ – จกฺขุวิฺาณํ, โสตวิฺาณํ, ฆานวิฺาณํ, ชิวฺหาวิฺาณํ, กายวิฺาณํ ¶ อตฺถิ สุขสหคตํ, อตฺถิ ทุกฺขสหคตํ, มโนธาตุ, มโนวิฺาณธาตุ. เอวํ อฏฺวิเธน มนายตนํ.
นววิเธน มนายตนํ – จกฺขุวิฺาณํ, โสตวิฺาณํ, ฆานวิฺาณํ, ชิวฺหาวิฺาณํ, กายวิฺาณํ, มโนธาตุ, มโนวิฺาณธาตุ อตฺถิ กุสลํ, อตฺถิ อกุสลํ, อตฺถิ อพฺยากตํ. เอวํ นววิเธน มนายตนํ.
ทสวิเธน มนายตนํ – จกฺขุวิฺาณํ, โสตวิฺาณํ, ฆานวิฺาณํ, ชิวฺหาวิฺาณํ, กายวิฺาณํ อตฺถิ สุขสหคตํ, อตฺถิ ทุกฺขสหคตํ, มโนธาตุ, มโนวิฺาณธาตุ อตฺถิ กุสลํ, อตฺถิ อกุสลํ, อตฺถิ อพฺยากตํ. เอวํ ทสวิเธน มนายตนํ.
เอกวิเธน มนายตนํ – ผสฺสสมฺปยุตฺตํ.
ทุวิเธน มนายตนํ – อตฺถิ สเหตุกํ, อตฺถิ อเหตุกํ.
ติวิเธน ¶ มนายตนํ – อตฺถิ สุขาย เวทนาย สมฺปยุตฺตํ, อตฺถิ ทุกฺขาย เวทนาย สมฺปยุตฺตํ, อตฺถิ อทุกฺขมสุขาย เวทนาย สมฺปยุตฺตํ…เป…. เอวํ พหุวิเธน มนายตนํ. อิทํ วุจฺจติ ‘‘มนายตนํ’’.
๑๖๒. ตตฺถ ¶ กตมํ รูปายตนํ? ยํ รูปํ จตุนฺนํ มหาภูตานํ อุปาทาย วณฺณนิภา สนิทสฺสนํ สปฺปฏิฆํ นีลํ ปีตกํ โลหิตกํ [ปีตํ โลหิตํ (สี.)] โอทาตํ กาฬกํ มฺชิฏฺกํ [มฺเชฏฺกํ (สี. สฺยา.)] หริ หริวณฺณํ อมฺพงฺกุรวณฺณํ ทีฆํ รสฺสํ อณุํ ถูลํ วฏฺฏํ ปริมณฺฑลํ จตุรสฺสํ ฉฬํสํ อฏฺํสํ โสฬสํสํ นินฺนํ ถลํ ฉายา อาตโป อาโลโก อนฺธกาโร อพฺภา มหิกา ธูโม รโช จนฺทมณฺฑลสฺส วณฺณนิภา สูริยมณฺฑลสฺส [สุริยมณฺฑลสฺส (สี. สฺยา. กํ.)] วณฺณนิภา ตารกรูปานํ วณฺณนิภา อาทาสมณฺฑลสฺส วณฺณนิภา มณิสงฺขมุตฺตเวฬุริยสฺส วณฺณนิภา ชาตรูปรชตสฺส วณฺณนิภา, ยํ วา ปนฺมฺปิ อตฺถิ รูปํ จตุนฺนํ มหาภูตานํ อุปาทาย วณฺณนิภา สนิทสฺสนํ สปฺปฏิฆํ, ยํ รูปํ สนิทสฺสนํ สปฺปฏิฆํ จกฺขุนา อนิทสฺสเนน สปฺปฏิเฆน ปสฺสิ วา ปสฺสติ วา ปสฺสิสฺสติ วา ปสฺเส วา, รูปมฺเปตํ รูปายตนมฺเปตํ รูปธาตุเปสา. อิทํ วุจฺจติ ‘‘รูปายตนํ’’.
๑๖๓. ตตฺถ ¶ กตมํ สทฺทายตนํ? โย สทฺโท จตุนฺนํ มหาภูตานํ อุปาทาย อนิทสฺสโน สปฺปฏิโฆ เภริสทฺโท มุทิงฺคสทฺโท [มุติงฺคสทฺโธ (สี.)] สงฺขสทฺโท ปณวสทฺโท คีตสทฺโท วาทิตสทฺโท สมฺมสทฺโท ปาณิสทฺโท สตฺตานํ นิคฺโฆสสทฺโท ธาตูนํ สนฺนิฆาตสทฺโท วาตสทฺโท อุทกสทฺโท มนุสฺสสทฺโท อมนุสฺสสทฺโท, โย วา ปนฺโปิ อตฺถิ สทฺโท จตุนฺนํ มหาภูตานํ อุปาทาย อนิทสฺสโน สปฺปฏิโฆ, ยํ สทฺทํ อนิทสฺสนํ สปฺปฏิฆํ โสเตน อนิทสฺสเนน สปฺปฏิเฆน สุณิ วา สุณาติ วา สุณิสฺสติ วา สุเณ วา, สทฺโทเปโส สทฺทายตนมฺเปตํ สทฺทธาตุเปสา. อิทํ วุจฺจติ ‘‘สทฺทายตนํ’’.
๑๖๔. ตตฺถ กตมํ คนฺธายตนํ? โย คนฺโธ จตุนฺนํ มหาภูตานํ อุปาทาย อนิทสฺสโน สปฺปฏิโฆ มูลคนฺโธ สารคนฺโธ ตจคนฺโธ ปตฺตคนฺโธ ปุปฺผคนฺโธ ผลคนฺโธ อามคนฺโธ วิสฺสคนฺโธ สุคนฺโธ ทุคฺคนฺโธ, โย วา ปนฺโปิ อตฺถิ คนฺโธ จตุนฺนํ มหาภูตานํ อุปาทาย อนิทสฺสโน สปฺปฏิโฆ ¶ , ยํ คนฺธํ อนิทสฺสนํ สปฺปฏิฆํ ฆาเนน อนิทสฺสเนน สปฺปฏิเฆน ฆายิ วา ฆายติ วา ฆายิสฺสติ วา ฆาเย วา, คนฺโธเปโส คนฺธายตนมฺเปตํ คนฺธธาตุเปสา. อิทํ วุจฺจติ ‘‘คนฺธายตนํ’’.
๑๖๕. ตตฺถ กตมํ รสายตนํ? โย รโส จตุนฺนํ มหาภูตานํ อุปาทาย อนิทสฺสโน สปฺปฏิโฆ มูลรโส ขนฺธรโส ตจรโส ปตฺตรโส ปุปฺผรโส ผลรโส อมฺพิลํ มธุรํ ติตฺตกํ กฏุกํ โลณิกํ [ลปิลกํ (สี.), ลมฺปิกํ (ก. สี.)] ขาริกํ ลมฺพิกํ กสาโว สาทุ อสาทุ, โย วา ปนฺโปิ อตฺถิ รโส จตุนฺนํ มหาภูตานํ อุปาทาย อนิทสฺสโน สปฺปฏิโฆ, ยํ รสํ อนิทสฺสนํ สปฺปฏิฆํ ชิวฺหาย อนิทสฺสนาย สปฺปฏิฆาย สายิ วา สายติ วา สายิสฺสติ วา สาเย วา, รโสเปโส รสายตนมฺเปตํ รสธาตุเปสา. อิทํ วุจฺจติ ‘‘รสายตนํ’’.
๑๖๖. ตตฺถ กตมํ โผฏฺพฺพายตนํ? ปถวีธาตุ เตโชธาตุ วาโยธาตุ กกฺขฬํ มุทุกํ สณฺหํ ผรุสํ สุขสมฺผสฺสํ ทุกฺขสมฺผสฺสํ ครุกํ ลหุกํ, ยํ โผฏฺพฺพํ อนิทสฺสนํ สปฺปฏิฆํ กาเยน อนิทสฺสเนน สปฺปฏิเฆน ผุสิ วา ผุสติ วา ผุสิสฺสติ วา ผุเส วา, โผฏฺพฺโพเปโส โผฏฺพฺพายตนมฺเปตํ โผฏฺพฺพธาตุเปสา. อิทํ วุจฺจติ ‘‘โผฏฺพฺพายตนํ’’.
๑๖๗. ตตฺถ ¶ กตมํ ธมฺมายตนํ? เวทนากฺขนฺโธ, สฺากฺขนฺโธ, สงฺขารกฺขนฺโธ, ยฺจ รูปํ อนิทสฺสนอปฺปฏิฆํ ธมฺมายตนปริยาปนฺนํ, อสงฺขตา จ ธาตุ.
ตตฺถ กตโม เวทนากฺขนฺโธ? เอกวิเธน เวทนากฺขนฺโธ – ผสฺสสมฺปยุตฺโต. ทุวิเธน เวทนากฺขนฺโธ – อตฺถิ สเหตุโก, อตฺถิ อเหตุโก. ติวิเธน เวทนากฺขนฺโธ – อตฺถิ กุสโล, อตฺถิ อกุสโล, อตฺถิ อพฺยากโต…เป… เอวํ ทสวิเธน เวทนากฺขนฺโธ…เป… เอวํ พหุวิเธน เวทนากฺขนฺโธ. อยํ วุจฺจติ ‘‘เวทนากฺขนฺโธ’’.
ตตฺถ กตโม สฺากฺขนฺโธ? เอกวิเธน สฺากฺขนฺโธ – ผสฺสสมฺปยุตฺโต. ทุวิเธน สฺากฺขนฺโธ – อตฺถิ สเหตุโก, อตฺถิ อเหตุโก. ติวิเธน สฺากฺขนฺโธ – อตฺถิ กุสโล, อตฺถิ อกุสโล, อตฺถิ ¶ อพฺยากโต…เป… เอวํ ทสวิเธน สฺากฺขนฺโธ…เป… เอวํ พหุวิเธน สฺากฺขนฺโธ. อยํ วุจฺจติ ‘‘สฺากฺขนฺโธ’’.
ตตฺถ กตโม สงฺขารกฺขนฺโธ? เอกวิเธน สงฺขารกฺขนฺโธ – จิตฺตสมฺปยุตฺโต. ทุวิเธน สงฺขารกฺขนฺโธ – อตฺถิ เหตุ, อตฺถิ น เหตุ. ติวิเธน สงฺขารกฺขนฺโธ – อตฺถิ กุสโล, อตฺถิ อกุสโล, อตฺถิ อพฺยากโต…เป… เอวํ ทสวิเธน สงฺขารกฺขนฺโธ…เป… เอวํ พหุวิเธน สงฺขารกฺขนฺโธ. อยํ วุจฺจติ ‘‘สงฺขารกฺขนฺโธ’’.
ตตฺถ กตมํ ¶ รูปํ อนิทสฺสนอปฺปฏิฆํ ธมฺมายตนปริยาปนฺนํ? อิตฺถินฺทฺริยํ ปุริสินฺทฺริยํ…เป… กพฬีกาโร อาหาโร. อิทํ วุจฺจติ รูปํ ‘‘อนิทสฺสนอปฺปฏิฆํ ธมฺมายตนปริยาปนฺนํ’’.
ตตฺถ กตมา อสงฺขตา ธาตุ? ราคกฺขโย ¶ , โทสกฺขโย, โมหกฺขโย – อยํ วุจฺจติ ‘‘อสงฺขตา ธาตุ’’.
อิทํ วุจฺจติ ธมฺมายตนํ.
อภิธมฺมภาชนียํ.
๓. ปฺหาปุจฺฉกํ
๑๖๘. ทฺวาทสายตนานิ ¶ – จกฺขายตนํ, รูปายตนํ, โสตายตนํ, สทฺทายตนํ, ฆานายตนํ, คนฺธายตนํ, ชิวฺหายตนํ, รสายตนํ, กายายตนํ, โผฏฺพฺพายตนํ, มนายตนํ, ธมฺมายตนํ.
๑๖๙. ทฺวาทสนฺนํ อายตนานํ กติ กุสลา, กติ อกุสลา, กติ อพฺยากตา…เป… กติ สรณา, กติ อรณา?
๑. ติกํ
๑๗๐. ทสายตนา อพฺยากตา. ทฺวายตนา สิยา กุสลา, สิยา อกุสลา, สิยา อพฺยากตา. ทสายตนา น วตฺตพฺพา – ‘‘สุขาย เวทนาย สมฺปยุตฺตา’’ติปิ, ‘‘ทุกฺขาย เวทนาย สมฺปยุตฺตา’’ติปิ, ‘‘อทุกฺขมสุขาย เวทนาย สมฺปยุตฺตา’’ติปิ. มนายตนํ สิยา สุขาย เวทนาย ¶ สมฺปยุตฺตํ, สิยา ทุกฺขาย เวทนาย สมฺปยุตฺตํ, สิยา อทุกฺขมสุขาย เวทนาย สมฺปยุตฺตํ. ธมฺมายตนํ สิยา สุขาย เวทนาย สมฺปยุตฺตํ, สิยา ทุกฺขาย เวทนาย สมฺปยุตฺตํ, สิยา อทุกฺขมสุขาย เวทนาย สมฺปยุตฺตํ, สิยา น วตฺตพฺพํ – ‘‘สุขาย เวทนาย สมฺปยุตฺต’’นฺติปิ, ‘‘ทุกฺขาย เวทนาย สมฺปยุตฺต’’นฺติปิ, ‘‘อทุกฺขมสุขาย เวทนาย สมฺปยุตฺต’’นฺติปิ. ทสายตนา เนววิปากนวิปากธมฺมธมฺมา. ทฺวายตนา สิยา วิปากา, สิยา วิปากธมฺมธมฺมา, สิยา เนววิปากนวิปากธมฺมธมฺมา.
ปฺจายตนา อุปาทินฺนุปาทานิยา. สทฺทายตนํ ¶ อนุปาทินฺนุปาทานิยํ. จตฺตาโร อายตนา สิยา อุปาทินฺนุปาทานิยา, สิยา อนุปาทินฺนุปาทานิยา, สิยา อนุปาทานิยา. ทฺวายตนา สิยา อุปาทินฺนุปาทานิยา, สิยา อนุปาทินฺนุปาทานิยา, สิยา อนุปาทินฺนอนุปาทานิยา. ทสายตนา อสํกิลิฏฺสํกิเลสิกา. ทฺวายตนา สิยา สํกิลิฏฺสํกิเลสิกา, สิยา อสํกิลิฏฺสํกิเลสิกา, สิยา อสํกิลิฏฺอสํกิเลสิกา. ทสายตนา อวิตกฺกอวิจารา. มนายตนํ สิยา สวิตกฺกสวิจารํ, สิยา อวิตกฺกวิจารมตฺตํ, สิยา อวิตกฺกอวิจารํ. ธมฺมายตนํ สิยา สวิตกฺกสวิจารํ, สิยา อวิตกฺกวิจารมตฺตํ, สิยา อวิตกฺกอวิจารํ ¶ , สิยา น วตฺตพฺพํ – ‘‘สวิตกฺกสวิจาร’’นฺติปิ, ‘‘อวิตกฺกวิจารมตฺต’’นฺติปิ, ‘‘อวิตกฺกอวิจาร’’นฺติปิ. ทสายตนา น วตฺตพฺพา – ‘‘ปีติสหคตา’’ติปิ, ‘‘สุขสหคตา’’ติปิ, ‘‘อุเปกฺขาสหคตา’’ติปิ. ทฺวายตนา สิยา ปีติสหคตา, สิยา ¶ สุขสหคตา, สิยา อุเปกฺขาสหคตา, สิยา น วตฺตพฺพา – ‘‘ปีติสหคตา’’ติปิ, ‘‘สุขสหคตา’’ติปิ, ‘‘อุเปกฺขาสหคตา’’ติปิ.
ทสายตนา เนว ทสฺสเนน น ภาวนาย ปหาตพฺพา. ทฺวายตนา สิยา ทสฺสเนน ปหาตพฺพา, สิยา ภาวนาย ปหาตพฺพา, สิยา เนว ทสฺสเนน น ภาวนาย ปหาตพฺพา. ทสายตนา เนว ทสฺสเนน น ภาวนาย ปหาตพฺพเหตุกา. ทฺวายตนา สิยา ทสฺสเนน ปหาตพฺพเหตุกา, สิยา ภาวนาย ปหาตพฺพเหตุกา, สิยา เนว ทสฺสเนน น ภาวนาย ปหาตพฺพเหตุกา. ทสายตนา เนวาจยคามินาปจยคามิโน. ทฺวายตนา สิยา อาจยคามิโน, สิยา อปจยคามิโน, สิยา เนวาจยคามินาปจยคามิโน. ทสายตนา ¶ เนวเสกฺขนาเสกฺขา. ทฺวายตนา สิยา เสกฺขา, สิยา อเสกฺขา ¶ , สิยา เนวเสกฺขนาเสกฺขา. ทสายตนา ปริตฺตา. ทฺวายตนา สิยา ปริตฺตา, สิยา มหคฺคตา, สิยา อปฺปมาณา. ทสายตนา อนารมฺมณา. ทฺวายตนา สิยา ปริตฺตารมฺมณา, สิยา มหคฺคตารมฺมณา, สิยา อปฺปมาณารมฺมณา, สิยา น วตฺตพฺพา – ‘‘ปริตฺตารมฺมณา’’ติปิ, ‘‘มหคฺคตารมฺมณา’’ติปิ, ‘‘อปฺปมาณารมฺมณา’’ติปิ. ทสายตนา มชฺฌิมา. ทฺวายตนา สิยา หีนา, สิยา มชฺฌิมา, สิยา ปณีตา. ทสายตนา อนิยตา. ทฺวายตนา สิยา มิจฺฉตฺตนิยตา, สิยา สมฺมตฺตนิยตา, สิยา อนิยตา.
ทสายตนา อนารมฺมณา. ทฺวายตนา สิยา มคฺคารมฺมณา, สิยา มคฺคเหตุกา, สิยา มคฺคาธิปติโน, สิยา น วตฺตพฺพา – ‘‘มคฺคารมฺมณา’’ติปิ, ‘‘มคฺคเหตุกา’’ติปิ, ‘‘มคฺคาธิปติโน’’ติปิ. ปฺจายตนา สิยา อุปฺปนฺนา, สิยา อุปฺปาทิโน, น วตฺตพฺพา – ‘‘อนุปฺปนฺนา’’ติ. สทฺทายตนํ สิยา อุปฺปนฺนํ, สิยา อนุปฺปนฺนํ, น วตฺตพฺพํ – ‘‘อุปฺปาที’’ติ. ปฺจายตนา สิยา อุปฺปนฺนา, สิยา อนุปฺปนฺนา, สิยา อุปฺปาทิโน. ธมฺมายตนํ สิยา อุปฺปนฺนํ, สิยา อนุปฺปนฺนํ, สิยา อุปฺปาทิ, สิยา น วตฺตพฺพํ – ‘‘อุปฺปนฺน’’นฺติปิ, ‘‘อนุปฺปนฺน’’นฺติปิ, ‘‘อุปฺปาที’’ติปิ. เอกาทสายตนา สิยา อตีตา, สิยา อนาคตา, สิยา ปจฺจุปฺปนฺนา. ธมฺมายตนํ สิยา อตีตํ, สิยา อนาคตํ, สิยา ปจฺจุปฺปนฺนํ, สิยา น วตฺตพฺพํ – ‘‘อตีต’’นฺติปิ, ‘‘อนาคต’’นฺติปิ, ‘‘ปจฺจุปฺปนฺน’’นฺติปิ. ทสายตนา อนารมฺมณา. ทฺวายตนา สิยา ¶ อตีตารมฺมณา, สิยา อนาคตารมฺมณา ¶ , สิยา ปจฺจุปฺปนฺนารมฺมณา, สิยา น วตฺตพฺพา ¶ – ‘‘อตีตารมฺมณา’’ติปิ, ‘‘อนาคตารมฺมณา’’ติปิ, ‘‘ปจฺจุปฺปนฺนารมฺมณา’’ติปิ; สิยา อชฺฌตฺตา, สิยา พหิทฺธา, สิยา อชฺฌตฺตพหิทฺธา. ทสายตนา อนารมฺมณา. ทฺวายตนา สิยา อชฺฌตฺตารมฺมณา, สิยา พหิทฺธารมฺมณา, สิยา อชฺฌตฺตพหิทฺธารมฺมณา, สิยา น วตฺตพฺพา – ‘‘อชฺฌตฺตารมฺมณา’’ติปิ, ‘‘พหิทฺธารมฺมณา’’ติปิ, ‘‘อชฺฌตฺตพหิทฺธารมฺมณา’’ติปิ. รูปายตนํ สนิทสฺสนสปฺปฏิฆํ. นวายตนา อนิทสฺสนสปฺปฏิฆา. ทฺวายตนา อนิทสฺสนอปฺปฏิฆา.
๒. ทุกํ
๑๗๑. เอกาทสายตนา น เหตู. ธมฺมายตนํ สิยา เหตุ, สิยา น เหตุ. ทสายตนา อเหตุกา. ทฺวายตนา สิยา สเหตุกา, สิยา อเหตุกา. ทสายตนา เหตุวิปฺปยุตฺตา. ทฺวายตนา สิยา เหตุสมฺปยุตฺตา, สิยา เหตุวิปฺปยุตฺตา. ทสายตนา น วตฺตพฺพา – ‘‘เหตู ¶ เจว สเหตุกา จา’’ติปิ, ‘‘สเหตุกา เจว น จ เหตู’’ติปิ. มนายตนํ น วตฺตพฺพํ – ‘‘เหตุ เจว สเหตุกฺจา’’ติ, สิยา สเหตุกฺเจว น จ เหตุ, สิยา น วตฺตพฺพํ – ‘‘สเหตุกฺเจว น จ เหตู’’ติ. ธมฺมายตนํ สิยา เหตุ เจว สเหตุกฺจ, สิยา สเหตุกฺเจว น จ เหตุ, สิยา น วตฺตพฺพํ – ‘‘เหตุ เจว สเหตุกฺจา’’ติปิ, ‘‘สเหตุกฺเจว น จ เหตู’’ติปิ. ทสายตนา น วตฺตพฺพา – ‘‘เหตู เจว เหตุสมฺปยุตฺตา จา’’ติปิ, ‘‘เหตุสมฺปยุตฺตา เจว น จ เหตู’’ติปิ. มนายตนํ น วตฺตพฺพํ – ‘‘เหตุ เจว เหตุสมฺปยุตฺตฺจา’’ติ, สิยา เหตุสมฺปยุตฺตฺเจว น จ เหตุ, สิยา น วตฺตพฺพํ – ‘‘เหตุสมฺปยุตฺตฺเจว น ¶ จ เหตู’’ติ. ธมฺมายตนํ สิยา เหตุ เจว เหตุสมฺปยุตฺตฺจ, สิยา เหตุสมฺปยุตฺตฺเจว น จ เหตุ, สิยา น วตฺตพฺพํ – ‘‘เหตุ เจว เหตุสมฺปยุตฺตฺจา’’ติปิ, ‘‘เหตุสมฺปยุตฺตฺเจว น จ เหตู’’ติปิ. ทสายตนา น เหตูอเหตุกา. มนายตนํ สิยา น เหตุสเหตุกํ, สิยา น เหตุอเหตุกํ. ธมฺมายตนํ สิยา น เหตุสเหตุกํ, สิยา น เหตุอเหตุกํ, สิยา น วตฺตพฺพํ – ‘‘น เหตุสเหตุก’’นฺติปิ, ‘‘น เหตุอเหตุก’’นฺติปิ.
เอกาทสายตนา สปฺปจฺจยา. ธมฺมายตนํ สิยา สปฺปจฺจยํ, สิยา อปฺปจฺจยํ. เอกาทสายตนา สงฺขตา. ธมฺมายตนํ สิยา สงฺขตํ, สิยา อสงฺขตํ. รูปายตนํ สนิทสฺสนํ. เอกาทสายตนา ¶ อนิทสฺสนา. ทสายตนา ¶ สปฺปฏิฆา. ทฺวายตนา อปฺปฏิฆา. ทสายตนา รูปา. มนายตนํ อรูปํ. ธมฺมายตนํ สิยา รูปํ, สิยา อรูปํ. ทสายตนา โลกิยา. ทฺวายตนา สิยา โลกิยา, สิยา โลกุตฺตรา; เกนจิ วิฺเยฺยา, เกนจิ น วิฺเยฺยา.
เอกาทสายตนา โน อาสวา. ธมฺมายตนํ สิยา อาสโว, สิยา โน อาสโว. ทสายตนา สาสวา. ทฺวายตนา สิยา สาสวา, สิยา อนาสวา. ทสายตนา อาสววิปฺปยุตฺตา. ทฺวายตนา สิยา อาสวสมฺปยุตฺตา, สิยา อาสววิปฺปยุตฺตา. ทสายตนา น วตฺตพฺพา – ‘‘อาสวา เจว สาสวา จา’’ติ, ‘‘สาสวา เจว โน จ อาสวา’’. มนายตนํ น วตฺตพฺพํ – ‘‘อาสโว เจว สาสวฺจา’’ติ, สิยา สาสวฺเจว โน จ อาสโว, สิยา น วตฺตพฺพํ – ‘‘สาสวฺเจว โน จ อาสโว’’ติ. ธมฺมายตนํ สิยา อาสโว เจว สาสวฺจ, สิยา สาสวฺเจว โน จ ¶ อาสโว, สิยา น วตฺตพฺพํ – ‘‘อาสโว เจว สาสวฺจา’’ติปิ, ‘‘สาสวฺเจว โน จ อาสโว’’ติปิ. ทสายตนา น วตฺตพฺพา – ‘‘อาสวา เจว อาสวสมฺปยุตฺตา จา’’ติปิ, ‘‘อาสวสมฺปยุตฺตา เจว โน จ อาสวา’’ติปิ. มนายตนํ น วตฺตพฺพํ – ‘‘อาสโว เจว อาสวสมฺปยุตฺตฺจา’’ติ, สิยา อาสวสมฺปยุตฺตฺเจว โน จ อาสโว, สิยา น วตฺตพฺพํ – ‘‘อาสวสมฺปยุตฺตฺเจว โน จ อาสโว’’ติ. ธมฺมายตนํ สิยา ¶ อาสโว เจว อาสวสมฺปยุตฺตฺจ, สิยา อาสวสมฺปยุตฺตฺเจว โน จ อาสโว, สิยา น วตฺตพฺพํ – ‘‘อาสโว เจว อาสวสมฺปยุตฺตฺจา’’ติปิ, ‘‘อาสวสมฺปยุตฺตฺเจว โน จ อาสโว’’ติปิ. ทสายตนา อาสววิปฺปยุตฺตสาสวา. ทฺวายตนา สิยา อาสววิปฺปยุตฺตสาสวา, สิยา อาสววิปฺปยุตฺตอนาสวา, สิยา น วตฺตพฺพา – ‘‘อาสววิปฺปยุตฺตสาสวา’’ติปิ, ‘‘อาสววิปฺปยุตฺตอนาสวา’’ติปิ.
เอกาทสายตนา โน สํโยชนา. ธมฺมายตนํ สิยา สํโยชนํ, สิยา โน สํโยชนํ. ทสายตนา สํโยชนิยา. ทฺวายตนา สิยา สํโยชนิยา, สิยา อสํโยชนิยา. ทสายตนา สํโยชนวิปฺปยุตฺตา. ทฺวายตนา สิยา สํโยชนสมฺปยุตฺตา, สิยา สํโยชนวิปฺปยุตฺตา. ทสายตนา น วตฺตพฺพา – ‘‘สํโยชนา เจว สํโยชนิยา จา’’ติ, สํโยชนิยา เจว โน จ สํโยชนา. มนายตนํ น วตฺตพฺพํ – ‘‘สํโยชนฺเจว สํโยชนิยฺจา’’ติ, สิยา สํโยชนิยฺเจว โน จ สํโยชนํ, สิยา น วตฺตพฺพํ – ‘‘สํโยชนิยฺเจว โน จ สํโยชน’’นฺติ. ธมฺมายตนํ ¶ สิยา สํโยชนฺเจว สํโยชนิยฺจ, สิยา สํโยชนิยฺเจว โน จ สํโยชนํ, สิยา น วตฺตพฺพํ – ‘‘สํโยชนฺเจว ¶ สํโยชนิย’’นฺติปิ, ‘‘สํโยชนิยฺเจว โน จ สํโยชน’’นฺติปิ. ทสายตนา น วตฺตพฺพา – ‘‘สํโยชนา เจว สํโยชนสมฺปยุตฺตา จา’’ติปิ, ‘‘สํโยชนสมฺปยุตฺตา เจว โน จ สํโยชนา’’ติปิ. มนายตนํ ¶ น วตฺตพฺพํ – ‘‘สํโยชนฺเจว สํโยชนสมฺปยุตฺตฺจา’’ติ, สิยา สํโยชนสมฺปยุตฺตฺเจว โน จ สํโยชนํ, สิยา น วตฺตพฺพํ – ‘‘สํโยชนสมฺปยุตฺตฺเจว โน จ สํโยชน’’นฺติ. ธมฺมายตนํ สิยา สํโยชนฺเจว สํโยชนสมฺปยุตฺตฺจ, สิยา สํโยชนสมฺปยุตฺตฺเจว โน จ สํโยชนํ, สิยา น วตฺตพฺพํ – ‘‘สํโยชนฺเจว สํโยชนสมฺปยุตฺตฺจา’’ติปิ, ‘‘สํโยชนสมฺปยุตฺตฺเจว โน จ สํโยชน’’นฺติปิ. ทสายตนา สํโยชนวิปฺปยุตฺตสํโยชนิยา ¶ . ทฺวายตนา สิยา สํโยชนวิปฺปยุตฺตสํโยชนิยา, สิยา สํโยชนวิปฺปยุตฺตอสํโยชนิยา, สิยา น วตฺตพฺพา – ‘‘สํโยชนวิปฺปยุตฺตสํโยชนิยา’’ติปิ, ‘‘สํโยชนวิปฺปยุตฺตอสํโยชนิยา’’ติปิ.
เอกาทสายตนา โน คนฺถา. ธมฺมายตนํ สิยา คนฺโถ, สิยา โน คนฺโถ. ทสายตนา คนฺถนิยา. ทฺวายตนา สิยา คนฺถนิยา, สิยา อคนฺถนิยา. ทสายตนา คนฺถวิปฺปยุตฺตา. ทฺวายตนา สิยา คนฺถสมฺปยุตฺตา, สิยา คนฺถวิปฺปยุตฺตา. ทสายตนา น วตฺตพฺพา – ‘‘คนฺถา เจว คนฺถนิยา จา’’ติ, คนฺถนิยา เจว โน จ คนฺถา. มนายตนํ น วตฺตพฺพํ ¶ – ‘‘คนฺโถ เจว คนฺถนิยฺจา’’ติ, สิยา คนฺถนิยฺเจว โน จ คนฺโถ, สิยา น วตฺตพฺพํ – ‘‘คนฺถนิยฺเจว โน จ คนฺโถ’’ติ. ธมฺมายตนํ สิยา คนฺโถ เจว คนฺถนิยฺจ, สิยา คนฺถนิยฺเจว โน จ คนฺโถ, สิยา น วตฺตพฺพํ – ‘‘คนฺโถ เจว คนฺถนิยฺจา’’ติปิ, ‘‘คนฺถนิยฺเจว โน จ คนฺโถ’’ติปิ. ทสายตนา น วตฺตพฺพา – ‘‘คนฺถา เจว คนฺถสมฺปยุตฺตา จา’’ติปิ, ‘‘คนฺถสมฺปยุตฺตา เจว โน จ คนฺถา’’ติปิ. มนายตนํ น วตฺตพฺพํ – ‘‘คนฺโถ เจว คนฺถสมฺปยุตฺตฺจา’’ติ, สิยา คนฺถสมฺปยุตฺตฺเจว โน จ คนฺโถ, สิยา น วตฺตพฺพํ – ‘‘คนฺถสมฺปยุตฺตฺเจว โน จ คนฺโถ’’ติ. ธมฺมายตนํ สิยา คนฺโถ เจว คนฺถสมฺปยุตฺตฺจ, สิยา คนฺถสมฺปยุตฺตฺเจว โน จ คนฺโถ, สิยา น วตฺตพฺพํ – ‘‘คนฺโถ เจว คนฺถสมฺปยุตฺตฺจา’’ติปิ, ‘‘คนฺถสมฺปยุตฺตฺเจว โน จ คนฺโถ’’ติปิ. ทสายตนา คนฺถวิปฺปยุตฺตคนฺถนิยา. ทฺวายตนา สิยา คนฺถวิปฺปยุตฺตคนฺถนิยา, สิยา คนฺถวิปฺปยุตฺตอคนฺถนิยา, สิยา น วตฺตพฺพา – ‘‘คนฺถวิปฺปยุตฺตคนฺถนิยา’’ติปิ, ‘‘คนฺถวิปฺปยุตฺตอคนฺถนิยา’’ติปิ.
เอกาทสายตนา โน โอฆา…เป… โน โยคา…เป… โน นีวรณา. ธมฺมายตนํ สิยา ¶ นีวรณํ, สิยา โน นีวรณํ. ทสายตนา นีวรณิยา. ทฺวายตนา สิยา ¶ นีวรณิยา, สิยา อนีวรณิยา. ทสายตนา นีวรณวิปฺปยุตฺตา. ทฺวายตนา สิยา นีวรณสมฺปยุตฺตา, สิยา นีวรณวิปฺปยุตฺตา. ทสายตนา น วตฺตพฺพา – ‘‘นีวรณา เจว นีวรณิยา จา’’ติ, นีวรณิยา เจว โน จ นีวรณา. มนายตนํ น วตฺตพฺพํ – ‘‘นีวรณฺเจว นีวรณิยฺจา’’ติ ¶ , สิยา นีวรณิยฺเจว โน จ นีวรณํ, สิยา น วตฺตพฺพํ – ‘‘นีวรณิยฺเจว โน จ นีวรณ’’นฺติ. ธมฺมายตนํ สิยา นีวรณฺเจว นีวรณิยฺจ, สิยา นีวรณิยฺเจว โน จ นีวรณํ, สิยา ¶ น วตฺตพฺพํ – ‘‘นีวรณฺเจว นีวรณิยฺจา’’ติปิ, ‘‘นีวรณิยฺเจว โน จ นีวรณ’’นฺติปิ. ทสายตนา น วตฺตพฺพา – ‘‘นีวรณา เจว นีวรณสมฺปยุตฺตา จา’’ติปิ, ‘‘นีวรณสมฺปยุตฺตา เจว โน จ นีวรณา’’ติปิ. มนายตนํ น วตฺตพฺพํ – ‘‘นีวรณฺเจว นีวรณสมฺปยุตฺตฺจา’’ติ, สิยา นีวรณสมฺปยุตฺตฺเจว โน จ นีวรณํ, สิยา น วตฺตพฺพํ – ‘‘นีวรณสมฺปยุตฺตฺเจว โน จ นีวรณ’’นฺติ. ธมฺมายตนํ สิยา นีวรณฺเจว นีวรณสมฺปยุตฺตฺจ, สิยา นีวรณสมฺปยุตฺตฺเจว โน จ นีวรณํ, สิยา น วตฺตพฺพํ – ‘‘นีวรณฺเจว นีวรณสมฺปยุตฺตฺจา’’ติปิ, ‘‘นีวรณสมฺปยุตฺตฺเจว โน จ นีวรณ’’นฺติปิ. ทสายตนา นีวรณวิปฺปยุตฺตนีวรณิยา. ทฺวายตนา สิยา นีวรณวิปฺปยุตฺตนีวรณิยา, สิยา นีวรณวิปฺปยุตฺตอนีวรณิยา, สิยา น วตฺตพฺพา – ‘‘นีวรณวิปฺปยุตฺตนีวรณิยา’’ติปิ, ‘‘นีวรณวิปฺปยุตฺตอนีวรณิยา’’ติปิ.
เอกาทสายตนา โน ปรามาสา. ธมฺมายตนํ สิยา ปรามาโส, สิยา โน ปรามาโส. ทสายตนา ปรามฏฺา. ทฺวายตนา สิยา ปรามฏฺา, สิยา อปรามฏฺา. ทสายตนา ปรามาสวิปฺปยุตฺตา. มนายตนํ สิยา ปรามาสสมฺปยุตฺตํ, สิยา ปรามาสวิปฺปยุตฺตํ. ธมฺมายตนํ สิยา ปรามาสสมฺปยุตฺตํ, สิยา ปรามาสวิปฺปยุตฺตํ, สิยา น วตฺตพฺพํ – ‘‘ปรามาสสมฺปยุตฺต’’นฺติปิ, ‘‘ปรามาสวิปฺปยุตฺต’’นฺติปิ. ทสายตนา น ¶ วตฺตพฺพา – ‘‘ปรามาสา เจว ปรามฏฺา จา’’ติ, ‘‘ปรามฏฺา เจว โน จ ปรามาสา’’. มนายตนํ น วตฺตพฺพํ – ‘‘ปรามาโส เจว ปรามฏฺฺจา’’ติ, สิยา ปรามฏฺฺเจว โน จ ปรามาโส, สิยา น วตฺตพฺพํ – ‘‘ปรามฏฺฺเจว โน จ ปรามาโส’’ติ. ธมฺมายตนํ สิยา ปรามาโส เจว ปรามฏฺฺจ, สิยา ปรามฏฺฺเจว โน จ ปรามาโส, สิยา น วตฺตพฺพํ – ‘‘ปรามาโส เจว ปรามฏฺฺจา’’ติปิ, ‘‘ปรามฏฺฺเจว โน จ ปรามาโส’’ติปิ. ทสายตนา ปรามาสวิปฺปยุตฺตปรามฏฺา. ทฺวายตนา สิยา ปรามาสวิปฺปยุตฺตปรามฏฺา ¶ , สิยา ปรามาสวิปฺปยุตฺตอปรามฏฺา, สิยา น วตฺตพฺพา – ‘‘ปรามาสวิปฺปยุตฺตปรามฏฺา’’ติปิ ¶ , ‘‘ปรามาสวิปฺปยุตฺตอปรามฏฺา’’ติปิ.
ทสายตนา อนารมฺมณา. มนายตนํ สารมฺมณํ. ธมฺมายตนํ สิยา สารมฺมณํ, สิยา อนารมฺมณํ. มนายตนํ จิตฺตํ. เอกาทสายตนา โน จิตฺตา. เอกาทสายตนา อเจตสิกา. ธมฺมายตนํ สิยา เจตสิกํ, สิยา อเจตสิกํ. ทสายตนา จิตฺตวิปฺปยุตฺตา. ธมฺมายตนํ สิยา จิตฺตสมฺปยุตฺตํ, สิยา จิตฺตวิปฺปยุตฺตํ. มนายตนํ น วตฺตพฺพํ – ‘‘จิตฺเตน สมฺปยุตฺต’’นฺติปิ ¶ , ‘‘จิตฺเตน วิปฺปยุตฺต’’นฺติปิ. ทสายตนา จิตฺตวิสํสฏฺา. ธมฺมายตนํ สิยา จิตฺตสํสฏฺํ, สิยา จิตฺตวิสํสฏฺํ. มนายตนํ น วตฺตพฺพํ – ‘‘จิตฺเตน สํสฏฺ’’นฺติปิ, ‘‘จิตฺเตน วิสํสฏฺ’’นฺติปิ. ฉายตนา โน จิตฺตสมุฏฺานา. ฉายตนา สิยา จิตฺตสมุฏฺานา, สิยา โน จิตฺตสมุฏฺานา. เอกาทสายตนา โน จิตฺตสหภุโน. ธมฺมายตนํ สิยา จิตฺตสหภู ¶ , สิยา โน จิตฺตสหภู. เอกาทสายตนา โน จิตฺตานุปริวตฺติโน. ธมฺมายตนํ สิยา จิตฺตานุปริวตฺติ, สิยา โน จิตฺตานุปริวตฺติ. เอกาทสายตนา โน จิตฺตสํสฏฺสมุฏฺานา. ธมฺมายตนํ สิยา จิตฺตสํสฏฺสมุฏฺานํ, สิยา โน จิตฺตสํสฏฺสมุฏฺานํ. เอกาทสายตนา โน จิตฺตสํสฏฺสมุฏฺานสหภุโน. ธมฺมายตนํ สิยา จิตฺตสํสฏฺสมุฏฺานสหภู, สิยา โน จิตฺตสํสฏฺสมุฏฺานสหภู. เอกาทสายตนา โน จิตฺตสํสฏฺสมุฏฺานานุปริวตฺติโน. ธมฺมายตนํ สิยา จิตฺตสํสฏฺสมุฏฺานานุปริวตฺติ, สิยา โน จิตฺตสํสฏฺสมุฏฺานานุปริวตฺติ.
ฉายตนา อชฺฌตฺติกา. ฉายตนา พาหิรา. นวายตนา อุปาทา. ทฺวายตนา โน อุปาทา. ธมฺมายตนํ สิยา อุปาทา, สิยา โน อุปาทา. ปฺจายตนา อุปาทินฺนา. สทฺทายตนํ อนุปาทินฺนํ. ฉายตนา สิยา อุปาทินฺนา, สิยา อนุปาทินฺนา. เอกาทสายตนา โน อุปาทานา. ธมฺมายตนํ สิยา อุปาทานํ, สิยา โน อุปาทานํ. ทสายตนา อุปาทานิยา. ทฺวายตนา สิยา อุปาทานิยา, สิยา อนุปาทานิยา. ทสายตนา อุปาทานวิปฺปยุตฺตา. ทฺวายตนา สิยา อุปาทานสมฺปยุตฺตา, สิยา อุปาทานวิปฺปยุตฺตา. ทสายตนา น วตฺตพฺพา – ‘‘อุปาทานา เจว อุปาทานิยา จา’’ติ, อุปาทานิยา เจว โน จ อุปาทานา. มนายตนํ น วตฺตพฺพํ – ‘‘อุปาทานฺเจว อุปาทานิยฺจา’’ติ, สิยา อุปาทานิยฺเจว โน จ อุปาทานํ, สิยา น วตฺตพฺพํ – ‘‘อุปาทานิยฺเจว โน จ อุปาทาน’’นฺติ. ธมฺมายตนํ สิยา อุปาทานฺเจว ¶ อุปาทานิยฺจ, สิยา อุปาทานิยฺเจว โน จ อุปาทานํ, สิยา น วตฺตพฺพํ – ‘‘อุปาทานฺเจว ¶ ¶ อุปาทานิยฺจา’’ติปิ, ‘‘อุปาทานิยฺเจว โน จ อุปาทาน’’นฺติปิ. ทสายตนา น วตฺตพฺพา – ‘‘อุปาทานา เจว อุปาทานสมฺปยุตฺตา จา’’ติปิ, ‘‘อุปาทานสมฺปยุตฺตา เจว โน จ อุปาทานา’’ติปิ. มนายตนํ น วตฺตพฺพํ – ‘‘อุปาทานิยฺเจว อุปาทานสมฺปยุตฺตฺจา’’ติ, สิยา อุปาทานสมฺปยุตฺตฺเจว โน จ อุปาทานํ, สิยา น วตฺตพฺพํ – ‘‘อุปาทานสมฺปยุตฺตฺเจว โน จ อุปาทาน’’นฺติ. ธมฺมายตนํ สิยา อุปาทานฺเจว อุปาทานสมฺปยุตฺตฺจ, สิยา อุปาทานสมฺปยุตฺตฺเจว โน จ อุปาทานํ ¶ , สิยา น วตฺตพฺพํ – ‘‘อุปาทานฺเจว อุปาทานสมฺปยุตฺตฺจา’’ติปิ, ‘‘อุปาทานสมฺปยุตฺตฺเจว โน จ อุปาทาน’’นฺติปิ. ทสายตนา อุปาทานวิปฺปยุตฺตอุปาทานิยา. ทฺวายตนา สิยา อุปาทานสมฺปยุตฺตอุปาทานิยา, สิยา อุปาทานวิปฺปยุตฺตอนุปาทานิยา, สิยา น วตฺตพฺพา – ‘‘อุปาทานวิปฺปยุตฺตอุปาทานิยา’’ติปิ, ‘‘อุปาทานวิปฺปยุตฺตอนุปาทานิยา’’ติปิ.
เอกาทสายตนา โน กิเลสา. ธมฺมายตนํ สิยา กิเลโส, สิยา โน กิเลโส. ทสายตนา สํกิเลสิกา. ทฺวายตนา สิยา สํกิเลสิกา, สิยา อสํกิเลสิกา. ทสายตนา อสํกิลิฏฺา. ทฺวายตนา สิยา สํกิลิฏฺา, สิยา อสํกิลิฏฺา. ทสายตนา กิเลสวิปฺปยุตฺตา. ทฺวายตนา สิยา กิเลสสมฺปยุตฺตา, สิยา กิเลสวิปฺปยุตฺตา. ทสายตนา น วตฺตพฺพา – ‘‘กิเลสา เจว สํกิเลสิกา จา’’ติ, ‘‘สํกิเลสิกา เจว โน จ กิเลสา’’. มนายตนํ น วตฺตพฺพํ – ‘‘กิเลโส เจว สํกิเลสิกฺจา’’ติ, สิยา สํกิเลสิกฺเจว โน จ กิเลโส, สิยา น วตฺตพฺพํ – ‘‘สํกิเลสิกฺเจว โน จ กิเลโส’’ติ. ธมฺมายตนํ สิยา กิเลโส เจว สํกิเลสิกฺจ, สิยา สํกิเลสิกฺเจว โน จ กิเลโส, สิยา น วตฺตพฺพํ – ‘‘กิเลโส เจว สํกิเลสิกฺจา’’ติปิ, ‘‘สํกิเลสิกฺเจว โน จ กิเลโส’’ติปิ. ทสายตนา น วตฺตพฺพา – ‘‘กิเลสา เจว สํกิลิฏฺา จา’’ติปิ, ‘‘สํกิลิฏฺา เจว โน จ ¶ กิเลสา’’ติปิ. มนายตนํ น วตฺตพฺพํ – ‘‘กิเลโส เจว สํกิลิฏฺฺจา’’ติ, สิยา สํกิลิฏฺฺเจว โน จ กิเลโส, สิยา น วตฺตพฺพํ – ‘‘สํกิลิฏฺฺเจว โน จ กิเลโส’’ติ. ธมฺมายตนํ สิยา กิเลโส เจว สํกิลิฏฺฺจ, สิยา สํกิลิฏฺฺเจว โน จ กิเลโส, สิยา น วตฺตพฺพํ – ‘‘กิเลโส เจว สํกิลิฏฺฺจา’’ติปิ, ‘‘สํกิลิฏฺฺเจว โน จ กิเลโส’’ติปิ.
ทสายตนา น วตฺตพฺพา – ‘‘กิเลสา เจว กิเลสสมฺปยุตฺตา จา’’ติปิ, ‘‘กิเลสสมฺปยุตฺตา เจว โน จ น กิเลสา’’ติปิ. มนายตนํ น วตฺตพฺพํ – ‘‘กิเลโส เจว กิเลสสมฺปยุตฺตฺจา’’ติ ¶ , สิยา กิเลสสมฺปยุตฺตฺเจว โน จ กิเลโส, สิยา น วตฺตพฺพํ – ‘‘กิเลสสมฺปยุตฺตฺเจว โน จ กิเลโส’’ติ. ธมฺมายตนํ สิยา กิเลโส เจว กิเลสสมฺปยุตฺตฺจ, สิยา กิเลสสมฺปยุตฺตฺเจว โน จ กิเลโส, สิยา น วตฺตพฺพํ – ‘‘กิเลโส เจว กิเลสสมฺปยุตฺตฺจา’’ติปิ, ‘‘กิเลสสมฺปยุตฺตฺเจว โน ¶ จ กิเลโส’’ติปิ. ทสายตนา กิเลสวิปฺปยุตฺตสํกิเลสิกา. ทฺวายตนา สิยา กิเลสวิปฺปยุตฺตสํกิเลสิกา, สิยา กิเลสวิปฺปยุตฺตอสํกิเลสิกา ¶ , สิยา น วตฺตพฺพา – ‘‘กิเลสวิปฺปยุตฺตสํกิเลสิกา’’ติปิ, ‘‘กิเลสวิปฺปยุตฺตอสํกิเลสิกา’’ติปิ ¶ .
ทสายตนา น ทสฺสเนน ปหาตพฺพา. ทฺวายตนา สิยา ทสฺสเนน ปหาตพฺพา, สิยา น ทสฺสเนน ปหาตพฺพา. ทสายตนา น ภาวนาย ปหาตพฺพา. ทฺวายตนา สิยา ภาวนาย ปหาตพฺพา, สิยา น ภาวนาย ปหาตพฺพา. ทสายตนา น ทสฺสเนน ปหาตพฺพเหตุกา. ทฺวายตนา สิยา ทสฺสเนน ปหาตพฺพเหตุกา, สิยา น ทสฺสเนน ปหาตพฺพเหตุกา. ทสายตนา น ภาวนาย ปหาตพฺพเหตุกา. ทฺวายตนา สิยา ภาวนาย ปหาตพฺพเหตุกา, สิยา น ภาวนาย ปหาตพฺพเหตุกา. ทสายตนา อวิตกฺกา. ทฺวายตนา สิยา สวิตกฺกา, สิยา อวิตกฺกา. ทสายตนา อวิจารา. ทฺวายตนา สิยา สวิจารา, สิยา อวิจารา. ทสายตนา อปฺปีติกา. ทฺวายตนา สิยา สปฺปีติกา, สิยา อปฺปีติกา. ทสายตนา น ปีติสหคตา. ทฺวายตนา สิยา ปีติสหคตา, สิยา น ปีติสหคตา. ทสายตนา น สุขสหคตา. ทฺวายตนา สิยา สุขสหคตา, สิยา น สุขสหคตา. ทสายตนา น อุเปกฺขาสหคตา. ทฺวายตนา สิยา อุเปกฺขาสหคตา, สิยา น อุเปกฺขาสหคตา.
ทสายตนา กามาวจรา. ทฺวายตนา สิยา กามาวจรา, สิยา น กามาวจรา. ทสายตนา น รูปาวจรา. ทฺวายตนา สิยา รูปาวจรา, สิยา น รูปาวจรา. ทสายตนา น อรูปาวจรา. ทฺวายตนา สิยา อรูปาวจรา, สิยา น อรูปาวจรา. ทสายตนา ปริยาปนฺนา. ทฺวายตนา สิยา ปริยาปนฺนา, สิยา อปริยาปนฺนา. ทสายตนา อนิยฺยานิกา. ทฺวายตนา สิยา นิยฺยานิกา ¶ , สิยา อนิยฺยานิกา. ทสายตนา อนิยตา. ทฺวายตนา สิยา นิยตา, สิยา อนิยตา. ทสายตนา สอุตฺตรา. ทฺวายตนา สิยา สอุตฺตรา, สิยา อนุตฺตรา. ทสายตนา อรณา. ทฺวายตนา สิยา สรณา, สิยา อรณาติ.
ปฺหาปุจฺฉกํ.
อายตนวิภงฺโค นิฏฺิโต.
๓. ธาตุวิภงฺโค
๑. สุตฺตนฺตภาชนียํ
๑๗๒. ฉ ¶ ¶ ¶ ธาตุโย – ปถวีธาตุ [ปวีธาตุ (สี. สฺยา.) เอวมุปริปิ], อาโปธาตุ, เตโชธาตุ, วาโยธาตุ, อากาสธาตุ, วิฺาณธาตุ.
๑๗๓. ตตฺถ กตมา ปถวีธาตุ? ปถวีธาตุทฺวยํ – อตฺถิ อชฺฌตฺติกา, อตฺถิ พาหิรา. ตตฺถ กตมา อชฺฌตฺติกา ปถวีธาตุ? ยํ อชฺฌตฺตํ ปจฺจตฺตํ กกฺขฬํ ขริคตํ กกฺขฬตฺตํ กกฺขฬภาโว อชฺฌตฺตํ อุปาทินฺนํ, เสยฺยถิทํ – เกสา โลมา นขา ทนฺตา ตโจ มํสํ นฺหารุ [นหารุ (สี.)] อฏฺิ อฏฺิมิฺชํ [อฏฺิมิฺชา (สี.)] วกฺกํ หทยํ ยกนํ กิโลมกํ ปิหกํ ปปฺผาสํ อนฺตํ อนฺตคุณํ อุทริยํ กรีสํ, ยํ วา ปนฺมฺปิ อตฺถิ อชฺฌตฺตํ ปจฺจตฺตํ กกฺขฬํ ขริคตํ กกฺขฬตฺตํ กกฺขฬภาโว อชฺฌตฺตํ อุปาทินฺนํ – อยํ วุจฺจติ ‘อชฺฌตฺติกา ปถวีธาตุ’.
ตตฺถ กตมา พาหิรา ปถวีธาตุ? ยํ พาหิรํ กกฺขฬํ ขริคตํ กกฺขฬตฺตํ กกฺขฬภาโว พหิทฺธา อนุปาทินฺนํ, เสยฺยถิทํ ¶ – อโย โลหํ ติปุ สีสํ สชฺฌํ [สชฺฌุ (สฺยา.)] มุตฺตา มณิ เวฬุริโย สงฺโข สิลา ปวาฬํ รชตํ ชาตรูปํ โลหิตงฺโก [โลหิตงฺโค (สฺยา. ก.), โลหิตโก (?)] มสารคลฺลํ ติณํ กฏฺํ สกฺขรา กลํ [กถลํ (ก.)] ภูมิ ปาสาโณ ปพฺพโต, ยํ วา ปนฺมฺปิ อตฺถิ พาหิรํ กกฺขฬํ ขริคตํ กกฺขฬตฺตํ กกฺขฬภาโว พหิทฺธา อนุปาทินฺนํ – อยํ วุจฺจติ ‘พาหิรา ปถวีธาตุ’. ยา จ อชฺฌตฺติกา ปถวีธาตุ ยา จ พาหิรา ปถวีธาตุ, ตเทกชฺฌํ อภิสฺูหิตฺวา อภิสงฺขิปิตฺวา – อยํ วุจฺจติ ‘‘ปถวีธาตุ’’.
๑๗๔. ตตฺถ ¶ ¶ กตมา อาโปธาตุ? อาโปธาตุทฺวยํ – อตฺถิ อชฺฌตฺติกา, อตฺถิ พาหิรา. ตตฺถ กตมา อชฺฌตฺติกา อาโปธาตุ? ยํ อชฺฌตฺตํ ปจฺจตฺตํ อาโป อาโปคตํ สิเนโห สิเนหคตํ [สฺเนโห สฺเนหคตํ (สฺยา.)] พนฺธนตฺตํ รูปสฺส อชฺฌตฺตํ อุปาทินฺนํ, เสยฺยถิทํ – ปิตฺตํ เสมฺหํ ปุพฺโพ โลหิตํ เสโท เมโท อสฺสุ วสา เขโฬ สิงฺฆาณิกา ลสิกา มุตฺตํ, ยํ วา ปนฺมฺปิ อตฺถิ อชฺฌตฺตํ ¶ ปจฺจตฺตํ อาโป อาโปคตํ สิเนโห สิเนหคตํ พนฺธนตฺตํ รูปสฺส อชฺฌตฺตํ อุปาทินฺนํ – อยํ วุจฺจติ ‘อชฺฌตฺติกา อาโปธาตุ’.
ตตฺถ กตมา พาหิรา อาโปธาตุ? ยํ พาหิรํ อาโป อาโปคตํ สิเนโห สิเนหคตํ พนฺธนตฺตํ รูปสฺส พหิทฺธา อนุปาทินฺนํ, เสยฺยถิทํ – มูลรโส ขนฺธรโส ตจรโส ปตฺตรโส ปุปฺผรโส ผลรโส ขีรํ ทธิ สปฺปิ นวนีตํ เตลํ มธุ ผาณิตํ ภุมฺมานิ วา อุทกานิ อนฺตลิกฺขานิ วา, ยํ วา ปนฺมฺปิ อตฺถิ พาหิรํ อาโป อาโปคตํ สิเนโห สิเนหคตํ พนฺธนตฺตํ รูปสฺส พหิทฺธา อนุปาทินฺนํ ¶ – อยํ วุจฺจติ ‘พาหิรา อาโปธาตุ’. ยา จ อชฺฌตฺติกา อาโปธาตุ ยา จ พาหิรา อาโปธาตุ, ตเทกชฺฌํ อภิสฺูหิตฺวา อภิสงฺขิปิตฺวา – อยํ วุจฺจติ ‘‘อาโปธาตุ’’.
๑๗๕. ตตฺถ กตมา เตโชธาตุ? เตโชธาตุทฺวยํ – อตฺถิ อชฺฌตฺติกา, อตฺถิ พาหิรา. ตตฺถ กตมา อชฺฌตฺติกา เตโชธาตุ? ยํ อชฺฌตฺตํ ปจฺจตฺตํ เตโช เตโชคตํ อุสฺมา อุสฺมาคตํ อุสุมํ อุสุมคตํ อชฺฌตฺตํ อุปาทินฺนํ, เสยฺยถิทํ – เยน จ สนฺตปฺปติ เยน จ ชีรียติ เยน จ ปริฑยฺหติ เยน จ อสิตปีตขายิตสายิตํ สมฺมา ปริณามํ คจฺฉติ, ยํ วา ปนฺมฺปิ อตฺถิ อชฺฌตฺตํ ปจฺจตฺตํ เตโช เตโชคตํ อุสฺมา อุสฺมาคตํ อุสุมํ อุสุมคตํ อชฺฌตฺตํ อุปาทินฺนํ – อยํ วุจฺจติ ‘อชฺฌตฺติกา เตโชธาตุ’.
ตตฺถ กตมา พาหิรา เตโชธาตุ? ยํ พาหิรํ เตโช เตโชคตํ อุสฺมา อุสฺมาคตํ อุสุมํ อุสุมคตํ พหิทฺธา อนุปาทินฺนํ, เสยฺยถิทํ – กฏฺคฺคิ ปลาลคฺคิ [สกลิกคฺคิ (สพฺพตฺถ)] ติณคฺคิ โคมยคฺคิ ถุสคฺคิ สงฺการคฺคิ อินฺทคฺคิ อคฺคิสนฺตาโป สูริยสนฺตาโป กฏฺสนฺนิจยสนฺตาโป ติณสนฺนิจยสนฺตาโป ธฺสนฺนิจยสนฺตาโป ภณฺฑสนฺนิจยสนฺตาโป, ยํ วา ปนฺมฺปิ อตฺถิ พาหิรํ เตโช เตโชคตํ อุสฺมา อุสฺมาคตํ อุสุมํ อุสุมคตํ พหิทฺธา อนุปาทินฺนํ – อยํ วุจฺจติ ‘พาหิรา เตโชธาตุ’. ยา ¶ ¶ จ อชฺฌตฺติกา เตโชธาตุ ยา จ พาหิรา เตโชธาตุ, ตเทกชฺฌํ อภิสฺูหิตฺวา อภิสงฺขิปิตฺวา – อยํ วุจฺจติ ‘‘เตโชธาตุ’’.
๑๗๖. ตตฺถ ¶ ¶ กตมา วาโยธาตุ? วาโยธาตุทฺวยํ – อตฺถิ อชฺฌตฺติกา, อตฺถิ พาหิรา. ตตฺถ กตมา อชฺฌตฺติกา วาโยธาตุ? ยํ อชฺฌตฺตํ ปจฺจตฺตํ วาโย วาโยคตํ ถมฺภิตตฺตํ รูปสฺส อชฺฌตฺตํ อุปาทินฺนํ, เสยฺยถิทํ – อุทฺธงฺคมา วาตา อโธคมา วาตา กุจฺฉิสยา วาตา โกฏฺาสยา [โกฏฺสยา (สี. สฺยา.)] วาตา องฺคมงฺคานุสาริโน วาตา สตฺถกวาตา ขุรกวาตา อุปฺปลกวาตา อสฺสาโส ปสฺสาโส อิติ วา, ยํ วา ปนฺมฺปิ อตฺถิ อชฺฌตฺตํ ปจฺจตฺตํ วาโย วาโยคตํ ถมฺภิตตฺตํ รูปสฺส อชฺฌตฺตํ อุปาทินฺนํ – อยํ วุจฺจติ ‘อชฺฌตฺติกา วาโยธาตุ’.
ตตฺถ กตมา พาหิรา วาโยธาตุ? ยํ พาหิรํ วาโย วาโยคตํ ถมฺภิตตฺตํ รูปสฺส พหิทฺธา อนุปาทินฺนํ, เสยฺยถิทํ – ปุรตฺถิมา วาตา ปจฺฉิมา วาตา อุตฺตรา วาตา ทกฺขิณา วาตา สรชา วาตา อรชา วาตา สีตา วาตา อุณฺหา วาตา ปริตฺตา วาตา อธิมตฺตา วาตา กาฬวาตา เวรมฺภวาตา ปกฺขวาตา สุปณฺณวาตา ตาลวณฺฏวาตา วิธูปนวาตา, ยํ วา ปนฺมฺปิ อตฺถิ พาหิรํ วาโย วาโยคตํ ถมฺภิตตฺตํ รูปสฺส พหิทฺธา อนุปาทินฺนํ – อยํ วุจฺจติ ‘พาหิรา วาโยธาตุ’. ยา จ อชฺฌตฺติกา วาโยธาตุ ยา จ พาหิรา วาโยธาตุ, ตเทกชฺฌํ อภิสฺูหิตฺวา อภิสงฺขิปิตฺวา – อยํ วุจฺจติ ‘‘วาโยธาตุ’’.
๑๗๗. ตตฺถ กตมา อากาสธาตุ? อากาสธาตุทฺวยํ – อตฺถิ อชฺฌตฺติกา, อตฺถิ พาหิรา. ตตฺถ กตมา อชฺฌตฺติกา อากาสธาตุ? ยํ ¶ อชฺฌตฺตํ ปจฺจตฺตํ อากาโส อากาสคตํ อฆํ อฆคตํ วิวโร วิวรคตํ อสมฺผุฏฺํ มํสโลหิเตหิ อชฺฌตฺตํ อุปาทินฺนํ, เสยฺยถิทํ – กณฺณจฺฉิทฺทํ นาสจฺฉิทฺทํ มุขทฺวารํ, เยน จ อสิตปีตขายิตสายิตํ อชฺโฌหรติ, ยตฺถ จ อสิตปีตขายิตสายิตํ สนฺติฏฺติ, เยน จ อสิตปีตขายิตสายิตํ อโธภาคํ นิกฺขมติ, ยํ วา ปนฺมฺปิ อตฺถิ อชฺฌตฺตํ ปจฺจตฺตํ อากาโส อากาสคตํ อฆํ อฆคตํ วิวโร วิวรคตํ อสมฺผุฏฺํ มํสโลหิเตหิ อชฺฌตฺตํ อุปาทินฺนํ – อยํ วุจฺจติ ‘อชฺฌตฺติกา อากาสธาตุ’.
ตตฺถ กตมา พาหิรา อากาสธาตุ? ยํ พาหิรํ อากาโส อากาสคตํ อฆํ อฆคตํ วิวโร ¶ วิวรคตํ ¶ อสมฺผุฏฺํ จตูหิ มหาภูเตหิ ¶ พหิทฺธา อนุปาทินฺนํ – อยํ วุจฺจติ ‘พาหิรา อากาสธาตุ’. ยา จ อชฺฌตฺติกา อากาสธาตุ ยา จ พาหิรา อากาสธาตุ, ตเทกชฺฌํ อภิสฺูหิตฺวา อภิสงฺขิปิตฺวา – อยํ วุจฺจติ ‘‘อากาสธาตุ’’.
๑๗๘. ตตฺถ กตมา วิฺาณธาตุ? จกฺขุวิฺาณธาตุ, โสตวิฺาณธาตุ, ฆานวิฺาณธาตุ, ชิวฺหาวิฺาณธาตุ, กายวิฺาณธาตุ, มโนวิฺาณธาตุ – อยํ วุจฺจติ ‘‘วิฺาณธาตุ’’.
อิมา ฉ ธาตุโย.
๑๗๙. อปราปิ ฉ ธาตุโย – สุขธาตุ, ทุกฺขธาตุ, โสมนสฺสธาตุ, โทมนสฺสธาตุ, อุเปกฺขาธาตุ, อวิชฺชาธาตุ.
๑๘๐. ตตฺถ กตมา สุขธาตุ? ยํ กายิกํ สาตํ กายิกํ สุขํ กายสมฺผสฺสชํ สาตํ สุขํ เวทยิตํ กายสมฺผสฺสชา สาตา สุขา เวทนา – อยํ วุจฺจติ ‘‘สุขธาตุ’’.
ตตฺถ กตมา ¶ ทุกฺขธาตุ? ยํ กายิกํ อสาตํ กายิกํ ทุกฺขํ กายสมฺผสฺสชํ อสาตํ ทุกฺขํ เวทยิตํ กายสมฺผสฺสชา อสาตา ทุกฺขา เวทนา – อยํ วุจฺจติ ‘‘ทุกฺขธาตุ’’.
ตตฺถ กตมา โสมนสฺสธาตุ? ยํ เจตสิกํ สาตํ เจตสิกํ สุขํ เจโตสมฺผสฺสชํ สาตํ สุขํ เวทยิตํ เจโตสมฺผสฺสชา สาตา สุขา เวทนา – อยํ วุจฺจติ ‘‘โสมนสฺสธาตุ’’.
ตตฺถ กตมา โทมนสฺสธาตุ? ยํ เจตสิกํ อสาตํ เจตสิกํ ทุกฺขํ เจโตสมฺผสฺสชํ อสาตํ ทุกฺขํ เวทยิตํ เจโตสมฺผสฺสชา อสาตา ทุกฺขา เวทนา – อยํ วุจฺจติ ‘‘โทมนสฺสธาตุ’’.
ตตฺถ กตมา อุเปกฺขาธาตุ? ยํ เจตสิกํ เนว สาตํ นาสาตํ เจโตสมฺผสฺสชํ อทุกฺขมสุขํ ¶ เวทยิตํ เจโตสมฺผสฺสชา อทุกฺขมสุขา เวทนา – อยํ วุจฺจติ ‘‘อุเปกฺขาธาตุ’’.
ตตฺถ กตมา อวิชฺชาธาตุ? ยํ อฺาณํ อทสฺสนํ อนภิสมโย อนนุโพโธ อสมฺโพโธ อปฺปฏิเวโธ อสงฺคาหณา อปริโยคาหณา อสมเปกฺขนา อปจฺจเวกฺขณา อปจฺจกฺขกมฺมํ ทุมฺเมชฺฌํ พาลฺยํ อสมฺปชฺํ ¶ โมโห ปโมโห สมฺโมโห อวิชฺชา อวิชฺโชโฆ อวิชฺชาโยโค อวิชฺชานุสโย อวิชฺชาปริยุฏฺานํ ¶ อวิชฺชาลงฺคี โมโห อกุสลมูลํ – อยํ วุจฺจติ ‘‘อวิชฺชาธาตุ’’.
อิมา ฉ ธาตุโย.
๑๘๑. อปราปิ ฉ ธาตุโย – กามธาตุ, พฺยาปาทธาตุ, วิหึสาธาตุ, เนกฺขมฺมธาตุ, อพฺยาปาทธาตุ, อวิหึสาธาตุ.
๑๘๒. ตตฺถ กตมา กามธาตุ? กามปฏิสํยุตฺโต ตกฺโก วิตกฺโก สงฺกปฺโป อปฺปนา พฺยปฺปนา เจตโส อภินิโรปนา มิจฺฉาสงฺกปฺโป – อยํ วุจฺจติ กามธาตุ. เหฏฺโต อวีจินิรยํ ปริยนฺตํ กริตฺวา อุปริโต ปรนิมฺมิตวสวตฺตี เทเว อนฺโต กริตฺวา ยํ เอตสฺมึ อนฺตเร เอตฺถาวจรา เอตฺถ ปริยาปนฺนา ขนฺธธาตุอายตนา รูปา [รูปํ (สฺยา.)] เวทนา สฺา สงฺขารา วิฺาณํ – อยํ วุจฺจติ ¶ ‘‘กามธาตุ’’.
ตตฺถ กตมา พฺยาปาทธาตุ? พฺยาปาทปฏิสํยุตฺโต ตกฺโก วิตกฺโก…เป… มิจฺฉาสงฺกปฺโป – อยํ วุจฺจติ ‘‘พฺยาปาทธาตุ’’. ทสสุ วา อาฆาตวตฺถูสุ จิตฺตสฺส อาฆาโต ปฏิฆาโต ปฏิฆํ ปฏิวิโรโธ โกโป ปโกโป สมฺปโกโป โทโส ปโทโส สมฺปโทโส จิตฺตสฺส พฺยาปตฺติ มโนปโทโส โกโธ กุชฺฌนา กุชฺฌิตตฺตํ โทโส ทุสฺสนา ทุสฺสิตตฺตํ พฺยาปตฺติ พฺยาปชฺชนา วิโรโธ ปฏิวิโรโธ จณฺฑิกฺกํ อสุโรโป อนตฺตมนตา จิตฺตสฺส – อยํ วุจฺจติ ‘‘พฺยาปาทธาตุ’’.
ตตฺถ กตมา วิหึสาธาตุ? วิหึสาปฏิสํยุตฺโต ตกฺโก วิตกฺโก…เป… มิจฺฉาสงฺกปฺโป ¶ – อยํ วุจฺจติ ‘‘วิหึสาธาตุ’’. อิเธกจฺโจ ปาณินา วา เลฑฺฑุนา วา ทณฺเฑน วา สตฺเถน วา รชฺชุยา วา อฺตรฺตเรน สตฺเต วิเหเติ, ยา เอวรูปา เหนา วิเหนา หึสนา วิหึสนา โรสนา วิโรสนา ปรูปฆาโต – อยํ วุจฺจติ ‘‘วิหึสาธาตุ’’.
ตตฺถ กตมา เนกฺขมฺมธาตุ? เนกฺขมฺมปฏิสํยุตฺโต ตกฺโก วิตกฺโก…เป… สมฺมาสงฺกปฺโป – อยํ วุจฺจติ ‘‘เนกฺขมฺมธาตุ’’. สพฺเพปิ กุสลา ธมฺมา ‘‘เนกฺขมฺมธาตุ’’.
ตตฺถ ¶ กตมา อพฺยาปาทธาตุ? อพฺยาปาทปฏิสํยุตฺโต ตกฺโก วิตกฺโก…เป… สมฺมาสงฺกปฺโป – อยํ วุจฺจติ ‘‘อพฺยาปาทธาตุ’’. ยา สตฺเตสุ เมตฺติ เมตฺตายนา เมตฺตายิตตฺตํ เมตฺตาเจโตวิมุตฺติ – อยํ วุจฺจติ ‘‘อพฺยาปาทธาตุ’’.
ตตฺถ กตมา อวิหึสาธาตุ? อวิหึสาปฏิสํยุตฺโต ตกฺโก วิตกฺโก สงฺกปฺโป อปฺปนา พฺยปฺปนา ¶ เจตโส อภินิโรปนา สมฺมาสงฺกปฺโป – อยํ วุจฺจติ ‘‘อวิหึสาธาตุ’’ ¶ . ยา สตฺเตสุ กรุณา กรุณายนา กรุณายิตตฺตํ กรุณาเจโตวิมุตฺติ – อยํ วุจฺจติ ‘‘อวิหึสาธาตุ’’.
อิมา ฉ ธาตุโย.
อิติ อิมานิ ตีณิ ฉกฺกานิ ตเทกชฺฌํ อภิสฺูหิตฺวา อภิสงฺขิปิตฺวา อฏฺารส ธาตุโย โหนฺติ.
สุตฺตนฺตภาชนียํ.
๒. อภิธมฺมภาชนียํ
๑๘๓. อฏฺารส ธาตุโย – จกฺขุธาตุ, รูปธาตุ, จกฺขุวิฺาณธาตุ, โสตธาตุ, สทฺทธาตุ, โสตวิฺาณธาตุ, ฆานธาตุ, คนฺธธาตุ, ฆานวิฺาณธาตุ, ชิวฺหาธาตุ, รสธาตุ, ชิวฺหาวิฺาณธาตุ ¶ , กายธาตุ, โผฏฺพฺพธาตุ, กายวิฺาณธาตุ, มโนธาตุ, ธมฺมธาตุ, มโนวิฺาณธาตุ.
๑๘๔. ตตฺถ กตมา จกฺขุธาตุ? ยํ จกฺขุ จตุนฺนํ มหาภูตานํ อุปาทาย ปสาโท…เป… สฺุโ คาโมเปโส – อยํ วุจฺจติ ‘‘จกฺขุธาตุ’’.
ตตฺถ กตมา รูปธาตุ? ยํ รูปํ จตุนฺนํ มหาภูตานํ อุปาทาย วณฺณนิภา…เป… รูปธาตุเปสา – อยํ วุจฺจติ ‘‘รูปธาตุ’’.
ตตฺถ กตมา จกฺขุวิฺาณธาตุ? จกฺขฺุจ ปฏิจฺจ รูเป จ อุปฺปชฺชติ จิตฺตํ มโน มานสํ หทยํ ปณฺฑรํ มโน มนายตนํ มนินฺทฺริยํ วิฺาณํ วิฺาณกฺขนฺโธ ตชฺชาจกฺขุวิฺาณธาตุ – อยํ วุจฺจติ ‘‘จกฺขุวิฺาณธาตุ’’.
ตตฺถ ¶ กตมา โสตธาตุ? ยํ โสตํ จตุนฺนํ มหาภูตานํ อุปาทาย ปสาโท…เป… สฺุโ คาโมเปโส – อยํ วุจฺจติ ‘‘โสตธาตุ’’ ¶ .
ตตฺถ กตมา สทฺทธาตุ? โย สทฺโท จตุนฺนํ มหาภูตานํ อุปาทาย อนิทสฺสโน สปฺปฏิโฆ…เป… สทฺทธาตุเปสา – อยํ วุจฺจติ ‘‘สทฺทธาตุ’’.
ตตฺถ กตมา โสตวิฺาณธาตุ? โสตฺจ ปฏิจฺจ สทฺเท จ อุปฺปชฺชติ จิตฺตํ มโน มานสํ หทยํ ปณฺฑรํ มโน มนายตนํ มนินฺทฺริยํ วิฺาณํ วิฺาณกฺขนฺโธ ตชฺชาโสตวิฺาณธาตุ – อยํ วุจฺจติ ‘‘โสตวิฺาณธาตุ’’.
ตตฺถ กตมา ฆานธาตุ? ยํ ¶ ฆานํ จตุนฺนํ มหาภูตานํ อุปาทาย ปสาโท…เป… สฺุโ คาโมเปโส – อยํ วุจฺจติ ‘‘ฆานธาตุ’’.
ตตฺถ กตมา คนฺธธาตุ? โย คนฺโธ จตุนฺนํ มหาภูตานํ อุปาทาย อนิทสฺสโน สปฺปฏิโฆ…เป… คนฺธธาตุเปสา – อยํ วุจฺจติ ‘‘คนฺธธาตุ’’.
ตตฺถ ¶ กตมา ฆานวิฺาณธาตุ? ฆานฺจ ปฏิจฺจ คนฺเธ จ อุปฺปชฺชติ จิตฺตํ มโน มานสํ หทยํ ปณฺฑรํ มโน มนายตนํ มนินฺทฺริยํ วิฺาณํ วิฺาณกฺขนฺโธ ตชฺชาฆานวิฺาณธาตุ – อยํ วุจฺจติ ‘‘ฆานวิฺาณธาตุ’’.
ตตฺถ กตมา ชิวฺหาธาตุ? ยา ชิวฺหา จตุนฺนํ มหาภูตานํ อุปาทาย ปสาโท…เป… สฺุโ คาโมเปโส – อยํ วุจฺจติ ‘‘ชิวฺหาธาตุ’’.
ตตฺถ กตมา รสธาตุ? โย รโส จตุนฺนํ มหาภูตานํ อุปาทาย อนิทสฺสโน สปฺปฏิโฆ…เป… รสธาตุเปสา – อยํ วุจฺจติ ‘‘รสธาตุ’’.
ตตฺถ กตมา ชิวฺหาวิฺาณธาตุ? ชิวฺหฺจ ปฏิจฺจ รเส จ อุปฺปชฺชติ จิตฺตํ มโน มานสํ หทยํ ปณฺฑรํ มโน มนายตนํ มนินฺทฺริยํ ¶ วิฺาณํ วิฺาณกฺขนฺโธ ตชฺชาชิวฺหาวิฺาณธาตุ – อยํ วุจฺจติ ‘‘ชิวฺหาวิฺาณธาตุ’’.
ตตฺถ กตมา กายธาตุ? โย กาโย จตุนฺนํ มหาภูตานํ อุปาทาย ปสาโท…เป… สฺุโ คาโมเปโส – อยํ วุจฺจติ ‘‘กายธาตุ’’.
ตตฺถ ¶ กตมา โผฏฺพฺพธาตุ? ปถวีธาตุ…เป… โผฏฺพฺพธาตุเปสา – อยํ วุจฺจติ ‘‘โผฏฺพฺพธาตุ’’.
ตตฺถ กตมา กายวิฺาณธาตุ? กายฺจ ปฏิจฺจ โผฏฺพฺเพ จ อุปฺปชฺชติ จิตฺตํ มโน มานสํ หทยํ ปณฺฑรํ มโน มนายตนํ มนินฺทฺริยํ วิฺาณํ วิฺาณกฺขนฺโธ ตชฺชากายวิฺาณธาตุ – อยํ วุจฺจติ ‘‘กายวิฺาณธาตุ’’.
ตตฺถ กตมา มโนธาตุ? จกฺขุวิฺาณธาตุยา อุปฺปชฺชิตฺวา นิรุทฺธสมนนฺตรา อุปฺปชฺชติ จิตฺตํ มโน มานสํ หทยํ ปณฺฑรํ มโน มนายตนํ มนินฺทฺริยํ วิฺาณํ วิฺาณกฺขนฺโธ ตชฺชามโนธาตุ; โสตวิฺาณธาตุยา…เป… ฆานวิฺาณธาตุยา…เป… ชิวฺหาวิฺาณธาตุยา…เป… กายวิฺาณธาตุยา อุปฺปชฺชิตฺวา นิรุทฺธสมนนฺตรา อุปฺปชฺชติ จิตฺตํ มโน มานสํ ¶ หทยํ ปณฺฑรํ มโน มนายตนํ มนินฺทฺริยํ วิฺาณํ วิฺาณกฺขนฺโธ ตชฺชามโนธาตุ ¶ สพฺพธมฺเมสุ วา ปน ปมสมนฺนาหาโร อุปฺปชฺชติ จิตฺตํ มโน มานสํ หทยํ ปณฺฑรํ มโน มนายตนํ มนินฺทฺริยํ วิฺาณํ วิฺาณกฺขนฺโธ ตชฺชามโนธาตุ – อยํ วุจฺจติ ‘‘มโนธาตุ’’.
ตตฺถ กตมา ธมฺมธาตุ? เวทนากฺขนฺโธ, สฺากฺขนฺโธ, สงฺขารกฺขนฺโธ, ยฺจ รูปํ อนิทสฺสนอปฺปฏิฆํ ธมฺมายตนปริยาปนฺนํ, อสงฺขตา จ ธาตุ.
ตตฺถ กตโม เวทนากฺขนฺโธ? เอกวิเธน เวทนากฺขนฺโธ – ผสฺสสมฺปยุตฺโต ¶ . ทุวิเธน เวทนากฺขนฺโธ – อตฺถิ สเหตุโก, อตฺถิ อเหตุโก. ติวิเธน เวทนากฺขนฺโธ – อตฺถิ กุสโล, อตฺถิ อกุสโล, อตฺถิ อพฺยากโต…เป… เอวํ ทสวิเธน เวทนากฺขนฺโธ…เป… เอวํ พหุวิเธน เวทนากฺขนฺโธ. อยํ วุจฺจติ ‘‘เวทนากฺขนฺโธ’’.
ตตฺถ กตโม สฺากฺขนฺโธ? เอกวิเธน สฺากฺขนฺโธ – ผสฺสสมฺปยุตฺโต. ทุวิเธน สฺากฺขนฺโธ – อตฺถิ สเหตุโก, อตฺถิ อเหตุโก. ติวิเธน สฺากฺขนฺโธ – อตฺถิ กุสโล, อตฺถิ อกุสโล, อตฺถิ อพฺยากโต…เป… เอวํ ทสวิเธน สฺากฺขนฺโธ…เป… เอวํ พหุวิเธน สฺากฺขนฺโธ. อยํ วุจฺจติ ‘‘สฺากฺขนฺโธ’’.
ตตฺถ กตโม สงฺขารกฺขนฺโธ? เอกวิเธน สงฺขารกฺขนฺโธ – จิตฺตสมฺปยุตฺโต. ทุวิเธน สงฺขารกฺขนฺโธ – อตฺถิ เหตุ, อตฺถิ อเหตุ. ติวิเธน สงฺขารกฺขนฺโธ – อตฺถิ กุสโล, อตฺถิ อกุสโล, อตฺถิ อพฺยากโต…เป… เอวํ ¶ ทสวิเธน สงฺขารกฺขนฺโธ…เป… เอวํ พหุวิเธน สงฺขารกฺขนฺโธ – อยํ วุจฺจติ ‘‘สงฺขารกฺขนฺโธ’’.
ตตฺถ กตมํ รูปํ อนิทสฺสนอปฺปฏิฆํ ธมฺมายตนปริยาปนฺนํ? อิตฺถินฺทฺริยํ…เป… กพฬีกาโร อาหาโร – อิทํ วุจฺจติ รูปํ ‘‘อนิทสฺสนอปฺปฏิฆํ ธมฺมายตนปริยาปนฺนํ’’.
ตตฺถ กตมา อสงฺขตา ธาตุ? ราคกฺขโย, โทสกฺขโย, โมหกฺขโย – อยํ วุจฺจติ ‘‘อสงฺขตา ธาตุ’’. อยํ วุจฺจติ ‘‘ธมฺมธาตุ’’.
ตตฺถ ¶ กตมา มโนวิฺาณธาตุ? จกฺขุวิฺาณธาตุยา อุปฺปชฺชิตฺวา นิรุทฺธสมนนฺตรา อุปฺปชฺชติ มโนธาตุ, มโนธาตุยา อุปฺปชฺชิตฺวา นิรุทฺธสมนนฺตรา ¶ อุปฺปชฺชติ จิตฺตํ มโน มานสํ…เป… ตชฺชามโนวิฺาณธาตุ; โสตวิฺาณธาตุยา…เป… ฆานวิฺาณธาตุยา ¶ …เป… ชิวฺหาวิฺาณธาตุยา…เป… กายวิฺาณธาตุยา อุปฺปชฺชิตฺวา นิรุทฺธสมนนฺตรา อุปฺปชฺชติ มโนธาตุ, มโนธาตุยาปิ อุปฺปชฺชิตฺวา นิรุทฺธสมนนฺตรา อุปฺปชฺชติ จิตฺตํ มโน มานสํ…เป… ตชฺชามโนวิฺาณธาตุ มนฺจ ปฏิจฺจ ธมฺเม จ อุปฺปชฺชติ จิตฺตํ มโน มานสํ หทยํ ปณฺฑรํ มโน มนายตนํ มนินฺทฺริยํ วิฺาณํ วิฺาณกฺขนฺโธ ตชฺชามโนวิฺาณธาตุ – อยํ วุจฺจติ ‘‘มโนวิฺาณธาตุ’’.
อภิธมฺมภาชนียํ.
๓. ปฺหาปุจฺฉกํ
อฏฺารส ธาตุโย – จกฺขุธาตุ, รูปธาตุ, จกฺขุวิฺาณธาตุ, โสตธาตุ, สทฺทธาตุ, โสตวิฺาณธาตุ, ฆานธาตุ, คนฺธธาตุ, ฆานวิฺาณธาตุ, ชิวฺหาธาตุ, รสธาตุ, ชิวฺหาวิฺาณธาตุ, กายธาตุ, โผฏฺพฺพธาตุ, กายวิฺาณธาตุ, มโนธาตุ, ธมฺมธาตุ, มโนวิฺาณธาตุ.
๑๘๖. อฏฺารสนฺนํ ธาตูนํ กติ กุสลา, กติ อกุสลา, กติ อพฺยากตา…เป… กติ สรณา, กติ อรณา?
๑. ติกํ
๑๘๗. โสฬส ¶ ธาตุโย อพฺยากตา. ทฺเว ธาตุโย สิยา กุสลา, สิยา อกุสลา, สิยา อพฺยากตา. ทส ธาตุโย น วตฺตพฺพา – ‘‘สุขาย เวทนาย สมฺปยุตฺตา’’ติปิ, ‘‘ทุกฺขาย เวทนาย สมฺปยุตฺตา’’ติปิ, ‘‘อทุกฺขมสุขาย เวทนาย สมฺปยุตฺตา’’ติปิ. ปฺจ ธาตุโย ¶ อทุกฺขมสุขาย เวทนาย สมฺปยุตฺตา. กายวิฺาณธาตุ สิยา สุขาย เวทนาย สมฺปยุตฺตา, สิยา ทุกฺขาย เวทนาย สมฺปยุตฺตา. มโนวิฺาณธาตุ สิยา ¶ สุขาย เวทนาย สมฺปยุตฺตา, สิยา ทุกฺขาย เวทนาย สมฺปยุตฺตา, สิยา อทุกฺขมสุขาย เวทนาย สมฺปยุตฺตา. ธมฺมธาตุ สิยา สุขาย เวทนาย สมฺปยุตฺตา, สิยา ทุกฺขาย เวทนาย สมฺปยุตฺตา, สิยา อทุกฺขมสุขาย เวทนาย สมฺปยุตฺตา, สิยา น วตฺตพฺพา – ‘‘สุขาย เวทนาย สมฺปยุตฺตา’’ติปิ, ‘‘ทุกฺขาย เวทนาย สมฺปยุตฺตา’’ติปิ, ‘‘อทุกฺขมสุขาย เวทนาย สมฺปยุตฺตา’’ติปิ.
ทส ธาตุโย เนววิปากนวิปากธมฺมธมฺมา. ปฺจ ¶ ธาตุโย วิปากา. มโนธาตุ สิยา วิปากา, สิยา เนววิปากนวิปากธมฺมธมฺมา. ทฺเว ธาตุโย สิยา วิปากา, สิยา วิปากธมฺมธมฺมา, สิยา เนววิปากนวิปากธมฺมธมฺมา.
ทส ธาตุโย อุปาทินฺนุปาทานิยา. สทฺทธาตุ อนุปาทินฺนุปาทานิยา. ปฺจ ธาตุโย สิยา อุปาทินฺนุปาทานิยา, สิยา อนุปาทินฺนุปาทานิยา. ทฺเว ธาตุโย สิยา อุปาทินฺนุปาทานิยา, สิยา อนุปาทินฺนุปาทานิยา, สิยา อนุปาทินฺนอนุปาทานิยา.
โสฬส ธาตุโย อสํกิลิฏฺสํกิเลสิกา. ทฺเว ธาตุโย สิยา สํกิลิฏฺสํกิเลสิกา, สิยา อสํกิลิฏฺสํกิเลสิกา, สิยา อสํกิลิฏฺอสํกิเลสิกา. ปนฺนรส ธาตุโย อวิตกฺกอวิจารา. มโนธาตุ สวิตกฺกสวิจารา. มโนวิฺาณธาตุ สิยา สวิตกฺกสวิจารา, สิยา อวิตกฺกวิจารมตฺตา, สิยา อวิตกฺกอวิจารา. ธมฺมธาตุ สิยา สวิตกฺกสวิจารา, สิยา อวิตกฺกวิจารมตฺตา, สิยา อวิตกฺกอวิจารา, สิยา น วตฺตพฺพา – ‘‘สวิตกฺกสวิจารา’’ติปิ, ‘‘อวิตกฺกวิจารมตฺตา’’ติปิ, ‘‘อวิตกฺกอวิจารา’’ติปิ. ทส ธาตุโย น วตฺตพฺพา – ‘‘ปีติสหคตา’’ติปิ, ‘‘สุขสหคตา’’ติปิ, ‘‘อุเปกฺขาสหคตา’’ติปิ ¶ . ปฺจ ธาตุโย อุเปกฺขาสหคตา. กายวิฺาณธาตุ น ปีติสหคตา, สิยา ¶ สุขสหคตา, น อุเปกฺขาสหคตา, สิยา น วตฺตพฺพา – ‘‘สุขสหคตา’’ติ. ทฺเว ธาตุโย สิยา ปีติสหคตา, สิยา สุขสหคตา, สิยา อุเปกฺขาสหคตา, สิยา น วตฺตพฺพา – ‘‘ปีติสหคตา’’ติปิ, ‘‘สุขสหคตา’’ติปิ, ‘‘อุเปกฺขาสหคตา’’ติปิ.
โสฬส ¶ ธาตุโย เนว ทสฺสเนน น ภาวนาย ปหาตพฺพา. ทฺเว ธาตุโย สิยา ทสฺสเนน ปหาตพฺพา, สิยา ภาวนาย ปหาตพฺพา, สิยา เนว ทสฺสเนน น ภาวนาย ปหาตพฺพา. โสฬส ธาตุโย เนว ทสฺสเนน น ภาวนาย ปหาตพฺพเหตุกา. ทฺเว ธาตุโย สิยา ทสฺสเนน ปหาตพฺพเหตุกา, สิยา ภาวนาย ปหาตพฺพเหตุกา, สิยา เนว ทสฺสเนน น ภาวนาย ปหาตพฺพเหตุกา. โสฬส ธาตุโย เนวาจยคามินาปจยคามิโน. ทฺเว ธาตุโย สิยา อาจยคามิโน, สิยา อปจยคามิโน, สิยา เนวาจยคามินาปจยคามิโน. โสฬส ธาตุโย เนวเสกฺขนาเสกฺขา. ทฺเว ธาตุโย สิยา เสกฺขา, สิยา อเสกฺขา, สิยา เนวเสกฺขนาเสกฺขา.
โสฬส ธาตุโย ปริตฺตา. ทฺเว ธาตุโย สิยา ปริตฺตา, สิยา มหคฺคตา, สิยา อปฺปมาณา. ทส ¶ ธาตุโย อนารมฺมณา. ฉ ธาตุโย ปริตฺตารมฺมณา. ทฺเว ธาตุโย สิยา ปริตฺตารมฺมณา, สิยา มหคฺคตารมฺมณา, สิยา อปฺปมาณารมฺมณา, สิยา น วตฺตพฺพา – ‘‘ปริตฺตารมฺมณา’’ติปิ, ‘‘มหคฺคตารมฺมณา’’ติปิ, ‘‘อปฺปมาณารมฺมณา’’ติปิ. โสฬส ธาตุโย มชฺฌิมา. ทฺเว ธาตุโย สิยา หีนา, สิยา มชฺฌิมา, สิยา ปณีตา. โสฬส ธาตุโย อนิยตา. ทฺเว ¶ ธาตุโย สิยา มิจฺฉตฺตนิยตา, สิยา สมฺมตฺตนิยตา, สิยา อนิยตา.
ทส ธาตุโย อนารมฺมณา. ฉ ธาตุโย น วตฺตพฺพา – ‘‘มคฺคารมฺมณา’’ติปิ, ‘‘มคฺคเหตุกา’’ติปิ, ‘‘มคฺคาธิปติโน’’ติปิ. ทฺเว ธาตุโย สิยา มคฺคารมฺมณา, สิยา มคฺคเหตุกา, สิยา มคฺคาธิปติโน, สิยา น วตฺตพฺพา – ‘‘มคฺคารมฺมณา’’ติปิ, ‘‘มคฺคเหตุกา’’ติปิ, ‘‘มคฺคาธิปติโน’’ติปิ. ทส ธาตุโย สิยา อุปฺปนฺนา, สิยา อุปฺปาทิโน, สิยา น วตฺตพฺพา – ‘‘อนุปฺปนฺนา’’ติ. สทฺทธาตุ สิยา อุปฺปนฺนา, สิยา อนุปฺปนฺนา, สิยา น วตฺตพฺพา – ‘‘อุปฺปาทินี’’ติ. ฉ ธาตุโย สิยา อุปฺปนฺนา, สิยา อนุปฺปนฺนา, สิยา อุปฺปาทิโน. ธมฺมธาตุ สิยา อุปฺปนฺนา, สิยา อนุปฺปนฺนา, สิยา อุปฺปาทินี, สิยา น วตฺตพฺพา – ‘‘อุปฺปนฺนา’’ติปิ, ‘‘อนุปฺปนฺนา’’ติปิ, ‘‘อุปฺปาทินี’’ติปิ.
สตฺตรส ¶ ธาตุโย สิยา อตีตา, สิยา อนาคตา, สิยา ปจฺจุปฺปนฺนา. ธมฺมธาตุ สิยา อตีตา, สิยา อนาคตา, สิยา ปจฺจุปฺปนฺนา, สิยา น วตฺตพฺพา – ‘‘อตีตา’’ติปิ, ‘‘อนาคตา’’ติปิ, ‘‘ปจฺจุปฺปนฺนา’’ติปิ. ทส ธาตุโย อนารมฺมณา. ฉ ธาตุโย ปจฺจุปฺปนฺนารมฺมณา. ทฺเว ธาตุโย สิยา อตีตารมฺมณา, สิยา อนาคตารมฺมณา, สิยา ปจฺจุปฺปนฺนารมฺมณา ¶ , สิยา น วตฺตพฺพา – ‘‘อตีตารมฺมณา’’ติปิ, ‘‘อนาคตารมฺมณา’’ติปิ, ‘‘ปจฺจุปฺปนฺนารมฺมณา’’ติปิ; สิยา อชฺฌตฺตา, สิยา พหิทฺธา, สิยา อชฺฌตฺตพหิทฺธา.
ทส ธาตุโย อนารมฺมณา. ฉ ธาตุโย สิยา อชฺฌตฺตารมฺมณา, สิยา พหิทฺธารมฺมณา, สิยา อชฺฌตฺตพหิทฺธารมฺมณา. ทฺเว ธาตุโย สิยา อชฺฌตฺตารมฺมณา, สิยา พหิทฺธารมฺมณา, สิยา อชฺฌตฺตพหิทฺธารมฺมณา, สิยา ¶ น วตฺตพฺพา – ‘‘อชฺฌตฺตารมฺมณา’’ติปิ, ‘‘พหิทฺธารมฺมณา’’ติปิ, ‘‘อชฺฌตฺตพหิทฺธารมฺมณา’’ติปิ. รูปธาตุ สนิทสฺสนสปฺปฏิฆา. นว ธาตุโย อนิทสฺสนอปฺปฏิฆา. อฏฺ ธาตุโย อนิทสฺสนอปฺปฏิฆา.
๒. ทุกํ
๑๘๘. สตฺตรส ธาตุโย น เหตู. ธมฺมธาตุ สิยา เหตุ, สิยา น เหตุ. โสฬส ธาตุโย อเหตุกา. ทฺเว ธาตุโย สิยา สเหตุกา, สิยา อเหตุกา. โสฬส ธาตุโย อเหตุกา. ทฺเว ธาตุโย สิยา สเหตุกา, สิยา อเหตุกา. โสฬส ธาตุโย เหตุวิปฺปยุตฺตา ¶ . ทฺเว ธาตุโย สิยา เหตุสมฺปยุตฺตา, สิยา เหตุวิปฺปยุตฺตา. โสฬส ธาตุโย น วตฺตพฺพา – ‘‘เหตุ เจว สเหตุกา จา’’ติปิ, ‘‘สเหตุกา เจว น จ เหตู’’ติปิ. มโนวิฺาณธาตุ น วตฺตพฺพา – ‘‘เหตุ เจว สเหตุกา จา’’ติ, สิยา สเหตุกา เจว น จ เหตุ, สิยา น วตฺตพฺพา – ‘‘สเหตุกา เจว น จ เหตู’’ติ. ธมฺมธาตุ สิยา เหตุ เจว สเหตุกา จ, สิยา สเหตุกา เจว น จ เหตุ, สิยา น วตฺตพฺพา – ‘‘เหตุ เจว สเหตุกา จา’’ติปิ, ‘‘สเหตุกา เจว น จ เหตู’’ติปิ. โสฬส ธาตุโย น วตฺตพฺพา – ‘‘เหตู เจว เหตุสมฺปยุตฺตา จา’’ติปิ, ‘‘เหตุสมฺปยุตฺตา เจว น จ เหตู’’ติปิ. มโนวิฺาณธาตุ น วตฺตพฺพา – ‘‘เหตุ เจว เหตุสมฺปยุตฺตา จา’’ติ, สิยา เหตุสมฺปยุตฺตา เจว น จ เหตุ, สิยา น วตฺตพฺพา – ‘‘เหตุสมฺปยุตฺตา เจว น จ เหตู’’ติ. ธมฺมธาตุ สิยา เหตุ เจว เหตุสมฺปยุตฺตา จ, สิยา เหตุสมฺปยุตฺตา เจว น จ เหตุ, สิยา น วตฺตพฺพา – ‘‘เหตุ เจว เหตุสมฺปยุตฺตา ¶ จา’’ติปิ, ‘‘เหตุสมฺปยุตฺตา เจว น จ เหตู’’ติปิ. โสฬส ธาตุโย น เหตุอเหตุกา. มโนวิฺาณธาตุ สิยา น เหตุสเหตุกา, สิยา น เหตุอเหตุกา. ธมฺมธาตุ สิยา น เหตุสเหตุกา, สิยา ¶ น เหตุอเหตุกา, สิยา น วตฺตพฺพา – ‘‘น เหตุสเหตุกา’’ติปิ, ‘‘น เหตุอเหตุกา’’ติปิ.
สตฺตรส ¶ ธาตุโย สปฺปจฺจยา. ธมฺมธาตุ สิยา สปฺปจฺจยา, สิยา อปฺปจฺจยา. สตฺตรส ธาตุโย สงฺขตา. ธมฺมธาตุ สิยา สงฺขตา, สิยา อสงฺขตา. รูปธาตุ สนิทสฺสนา. สตฺตรส ธาตุโย อนิทสฺสนา. ทส ธาตุโย สปฺปฏิฆา. อฏฺ ธาตุโย อปฺปฏิฆา. ทส ธาตุโย รูปา. สตฺต ธาตุโย อรูปา. ธมฺมธาตุ สิยา รูปา, สิยา อรูปา. โสฬส ธาตุโย โลกิยา. ทฺเว ธาตุโย สิยา โลกิยา, สิยา โลกุตฺตรา; เกนจิ วิฺเยฺยา, เกนจิ น วิฺเยฺยา.
สตฺตรส ธาตุโย โน อาสวา. ธมฺมธาตุ สิยา อาสวา, สิยา โน อาสวา. โสฬส ธาตุโย สาสวา. ทฺเว ธาตุโย สิยา สาสวา, สิยา อนาสวา. โสฬส ธาตุโย อาสววิปฺปยุตฺตา. ทฺเว ธาตุโย สิยา อาสวสมฺปยุตฺตา, สิยา อาสววิปฺปยุตฺตา. โสฬส ธาตุโย น วตฺตพฺพา – ‘‘อาสวา เจว สาสวา จา’’ติ, ‘‘สาสวา เจว ¶ โน จ อาสวา’’. มโนวิฺาณธาตุ น วตฺตพฺพา – ‘‘อาสโว เจว สาสวา จา’’ติ, สิยา สาสวา เจว โน จ อาสโว, สิยา น วตฺตพฺพา – ‘‘สาสวา เจว โน จ อาสโว’’ติ. ธมฺมธาตุ สิยา อาสโว เจว สาสวา จ, สิยา สาสวา เจว โน จ อาสโว, สิยา น วตฺตพฺพา – ‘‘อาสโว เจว สาสวา จา’’ติปิ, ‘‘สาสวา เจว โน จ อาสโว’’ติปิ.
โสฬส ธาตุโย น วตฺตพฺพา – ‘‘อาสวา เจว อาสวสมฺปยุตฺตา จา’’ติปิ, ‘‘อาสวสมฺปยุตฺตา เจว โน จ อาสวา’’ติปิ. มโนวิฺาณธาตุ น ¶ วตฺตพฺพา – ‘‘อาสโว เจว อาสวสมฺปยุตฺตา จา’’ติ, สิยา อาสวสมฺปยุตฺตา เจว โน จ อาสโว, สิยา น วตฺตพฺพา – ‘‘อาสวสมฺปยุตฺตา เจว โน จ อาสโว’’ติ. ธมฺมธาตุ สิยา อาสโว เจว อาสวสมฺปยุตฺตา จ, สิยา อาสวสมฺปยุตฺตา เจว โน จ อาสโว, สิยา น วตฺตพฺพา – ‘‘อาสโว เจว อาสวสมฺปยุตฺตา จา’’ติปิ, ‘‘อาสวสมฺปยุตฺตา เจว โน จ อาสโว’’ติปิ. โสฬส ธาตุโย อาสววิปฺปยุตฺตสาสวา. ทฺเว ธาตุโย สิยา อาสววิปฺปยุตฺตสาสวา, สิยา อาสววิปฺปยุตฺตอนาสวา ¶ , สิยา น วตฺตพฺพา – ‘‘อาสววิปฺปยุตฺตสาสวา’’ติปิ, ‘‘อาสววิปฺปยุตฺตอนาสวา’’ติปิ.
สตฺตรส ธาตุโย โน สํโยชนา. ธมฺมธาตุ สิยา สํโยชนํ, สิยา โน สํโยชนํ. โสฬส ธาตุโย สํโยชนิยา. ทฺเว ธาตุโย สิยา สํโยชนิยา, สิยา อสํโยชนิยา. โสฬส ¶ ธาตุโย สํโยชนวิปฺปยุตฺตา. ทฺเว ธาตุโย สิยา สํโยชนสมฺปยุตฺตา, สิยา สํโยชนวิปฺปยุตฺตา. โสฬส ธาตุโย น วตฺตพฺพา – ‘‘สํโยชนา เจว สํโยชนิยา จา’’ติ, สํโยชนิยา เจว โน จ สํโยชนา. มโนวิฺาณธาตุ น วตฺตพฺพา – ‘‘สํโยชนฺเจว สํโยชนิยา จา’’ติ, สิยา สํโยชนิยา เจว โน จ สํโยชนํ, สิยา น วตฺตพฺพา – ‘‘สํโยชนิยา เจว โน จ สํโยชน’’นฺติ. ธมฺมธาตุ สิยา สํโยชนฺเจว สํโยชนิยา จ, สิยา สํโยชนิยา เจว โน จ สํโยชนํ, สิยา น วตฺตพฺพา – ‘‘สํโยชนฺเจว สํโยชนิยา จา’’ติปิ, ‘‘สํโยชนิยา เจว โน จ สํโยชน’’นฺติปิ. โสฬส ธาตุโย น วตฺตพฺพา – ‘‘สํโยชนา ¶ เจว สํโยชนสมฺปยุตฺตา จา’’ติปิ, ‘‘สํโยชนสมฺปยุตฺตา เจว โน จ สํโยชนา’’ติปิ. มโนวิฺาณธาตุ น วตฺตพฺพา – ‘‘สํโยชนฺเจว สํโยชนสมฺปยุตฺตา จา’’ติ, สิยา สํโยชนสมฺปยุตฺตา เจว โน จ สํโยชนํ, สิยา น วตฺตพฺพา – ‘‘สํโยชนสมฺปยุตฺตา เจว โน จ สํโยชน’’นฺติ. ธมฺมธาตุ สิยา สํโยชนฺเจว สํโยชนสมฺปยุตฺตา จ, สิยา สํโยชนสมฺปยุตฺตา เจว โน จ สํโยชนํ, สิยา น วตฺตพฺพา – ‘‘สํโยชนฺเจว สํโยชนสมฺปยุตฺตา จา’’ติปิ, ‘‘สํโยชนสมฺปยุตฺตา เจว โน จ สํโยชน’’นฺติปิ. โสฬส ธาตุโย สํโยชนวิปฺปยุตฺตสํโยชนิยา. ทฺเว ¶ ธาตุโย สิยา สํโยชนวิปฺปยุตฺตสํโยชนิยา, สิยา สํโยชนวิปฺปยุตฺตอสํโยชนิยา, สิยา น วตฺตพฺพา – ‘‘สํโยชนวิปฺปยุตฺตสํโยชนิยา’’ติปิ, ‘‘สํโยชนวิปฺปยุตฺตอสํโยชนิยา’’ติปิ.
สตฺตรส ธาตุโย โน คนฺถา. ธมฺมธาตุ สิยา คนฺโถ, สิยา โน คนฺโถ. โสฬส ธาตุโย คนฺถนิยา. ทฺเว ธาตุโย สิยา คนฺถนิยา, สิยา อคนฺถนิยา. โสฬส ธาตุโย คนฺถวิปฺปยุตฺตา. ทฺเว ธาตุโย สิยา คนฺถสมฺปยุตฺตา, สิยา คนฺถวิปฺปยุตฺตา. โสฬส ธาตุโย ¶ น วตฺตพฺพา – ‘‘คนฺถา เจว คนฺถนิยา จา’’ติ, คนฺถนิยา เจว โน จ คนฺถา. มโนวิฺาณธาตุ น วตฺตพฺพา – ‘‘คนฺโถ เจว คนฺถนิยา จา’’ติ, สิยา คนฺถนิยา เจว โน จ คนฺโถ, สิยา น วตฺตพฺพา – ‘‘คนฺถนิยา เจว โน จ คนฺโถ’’ติ. ธมฺมธาตุ สิยา คนฺโถ เจว คนฺถนิยา จ, สิยา คนฺถนิยา เจว ¶ โน จ คนฺโถ, สิยา น วตฺตพฺพา – ‘‘คนฺโถ เจว คนฺถนิยา จา’’ติปิ, ‘‘คนฺถนิยา เจว โน จ คนฺโถ’’ติปิ. โสฬส ธาตุโย น วตฺตพฺพา – ‘‘คนฺถา เจว คนฺถสมฺปยุตฺตา ¶ จา’’ติปิ, ‘‘คนฺถสมฺปยุตฺตา เจว โน จ คนฺถา’’ติปิ. มโนวิฺาณธาตุ น วตฺตพฺพา – ‘‘คนฺโถ เจว คนฺถสมฺปยุตฺตา จา’’ติ, สิยา คนฺถสมฺปยุตฺตา เจว โน จ คนฺโถ, สิยา น วตฺตพฺพา – ‘‘คนฺถสมฺปยุตฺตา เจว โน จ คนฺโถ’’ติ. ธมฺมธาตุ สิยา คนฺโถ เจว คนฺถสมฺปยุตฺตา จ, สิยา คนฺถสมฺปยุตฺตา เจว โน จ คนฺโถ, สิยา น วตฺตพฺพา – ‘‘คนฺโถ เจว คนฺถสมฺปยุตฺตา จา’’ติปิ, ‘‘คนฺถสมฺปยุตฺตา เจว โน จ คนฺโถ’’ติปิ. โสฬส ธาตุโย คนฺถวิปฺปยุตฺตคนฺถนิยา. ทฺเว ธาตุโย สิยา คนฺถวิปฺปยุตฺตคนฺถนิยา, สิยา คนฺถวิปฺปยุตฺตอคนฺถนิยา, สิยา น วตฺตพฺพา – ‘‘คนฺถวิปฺปยุตฺตคนฺถนิยา’’ติปิ, ‘‘คนฺถวิปฺปยุตฺตอคนฺถนิยา’’ติปิ.
สตฺตรส ธาตุโย โน โอฆา…เป… โน โยคา…เป… โน นีวรณา. ธมฺมธาตุ สิยา นีวรณํ, สิยา โน นีวรณํ. โสฬส ธาตุโย นีวรณิยา. ทฺเว ธาตุโย สิยา นีวรณิยา, สิยา อนีวรณิยา. โสฬส ธาตุโย นีวรณวิปฺปยุตฺตา. ทฺเว ธาตุโย สิยา นีวรณสมฺปยุตฺตา, สิยา นีวรณวิปฺปยุตฺตา. โสฬส ธาตุโย น วตฺตพฺพา – ‘‘นีวรณา เจว นีวรณิยา จา’’ติ, นีวรณิยา เจว โน จ นีวรณา. มโนวิฺาณธาตุ น วตฺตพฺพา – ‘‘นีวรณฺเจว นีวรณิยา จา’’ติ, สิยา นีวรณิยา เจว โน จ นีวรณํ, สิยา น วตฺตพฺพา – ‘‘นีวรณิยา เจว โน จ นีวรณ’’นฺติ. ธมฺมธาตุ สิยา นีวรณฺเจว นีวรณิยา จ, สิยา นีวรณิยา เจว โน จ นีวรณํ ¶ , สิยา น วตฺตพฺพา – ‘‘นีวรณฺเจว นีวรณิยา จา’’ติปิ, ‘‘นีวรณิยา เจว โน จ นีวรณ’’นฺติปิ. โสฬส ธาตุโย น วตฺตพฺพา – ‘‘นีวรณา เจว นีวรณสมฺปยุตฺตา จา’’ติปิ, ‘‘นีวรณสมฺปยุตฺตา เจว โน จ นีวรณา’’ติปิ. มโนวิฺาณธาตุ น วตฺตพฺพา – ‘‘นีวรณฺเจว นีวรณสมฺปยุตฺตา จา’’ติ, สิยา นีวรณสมฺปยุตฺตา เจว โน จ นีวรณํ, สิยา น วตฺตพฺพา – ‘‘นีวรณสมฺปยุตฺตา เจว โน ¶ จ นีวรณ’’นฺติ. ธมฺมธาตุ สิยา นีวรณฺเจว นีวรณสมฺปยุตฺตา จ, สิยา นีวรณสมฺปยุตฺตา เจว โน จ นีวรณํ, สิยา น วตฺตพฺพา – ‘‘นีวรณฺเจว นีวรณสมฺปยุตฺตา จา’’ติปิ, ‘‘นีวรณสมฺปยุตฺตา เจว โน จ นีวรณ’’นฺติปิ. โสฬส ธาตุโย นีวรณวิปฺปยุตฺตนีวรณิยา. ทฺเว ธาตุโย สิยา นีวรณวิปฺปยุตฺตนีวรณิยา, สิยา นีวรณวิปฺปยุตฺตอนีวรณิยา, สิยา น วตฺตพฺพา – ‘‘นีวรณวิปฺปยุตฺตนีวรณิยา’’ติปิ, ‘‘นีวรณวิปฺปยุตฺตอนีวรณิยา’’ติปิ.
สตฺตรส ธาตุโย โน ปรามาสา. ธมฺมธาตุ สิยา ปรามาโส, สิยา โน ปรามาโส. โสฬส ธาตุโย ปรามฏฺา. ทฺเว ธาตุโย สิยา ปรามฏฺา, สิยา อปรามฏฺา. โสฬส ธาตุโย ปรามาสวิปฺปยุตฺตา. มโนวิฺาณธาตุ สิยา ปรามาสสมฺปยุตฺตา, สิยา ปรามาสวิปฺปยุตฺตา. ธมฺมธาตุ สิยา ปรามาสสมฺปยุตฺตา, สิยา ปรามาสวิปฺปยุตฺตา, สิยา น วตฺตพฺพา – ‘‘ปรามาสสมฺปยุตฺตา’’ติปิ ¶ , ‘‘ปรามาสวิปฺปยุตฺตา’’ติปิ. โสฬส ธาตุโย น วตฺตพฺพา – ‘‘ปรามาสา เจว ปรามฏฺา จาติ ปรามฏฺา เจว โน จ ปรามาสา’’. มโนวิฺาณธาตุ น ¶ วตฺตพฺพา – ‘‘ปรามาโส เจว ปรามฏฺา จา’’ติ, สิยา ปรามฏฺา เจว โน จ ปรามาโส, สิยา น วตฺตพฺพา – ‘‘ปรามฏฺา เจว โน จ ปรามาโส’’ติ. ธมฺมธาตุ สิยา ปรามาโส เจว ปรามฏฺา จ, สิยา ปรามฏฺา เจว โน จ ปรามาโส, สิยา น วตฺตพฺพา – ‘‘ปรามาโส เจว ปรามฏฺา จา’’ติปิ, ‘‘ปรามฏฺา เจว โน จ ปรามาโส’’ติปิ. โสฬส ธาตุโย ปรามาสวิปฺปยุตฺตปรามฏฺา. ทฺเว ธาตุโย สิยา ปรามาสวิปฺปยุตฺตปรามฏฺา, สิยา ปรามาสวิปฺปยุตฺตอปรามฏฺา, สิยา น วตฺตพฺพา – ‘‘ปรามาสวิปฺปยุตฺตปรามฏฺา’’ติปิ, ‘‘ปรามาสวิปฺปยุตฺตอปรามฏฺา’’ติปิ.
ทส ธาตุโย อนารมฺมณา. สตฺต ธาตุโย สารมฺมณา. ธมฺมธาตุ สิยา สารมฺมณา, สิยา อนารมฺมณา. สตฺต ธาตุโย จิตฺตา. เอกาทส ธาตุโย โน จิตฺตา. สตฺตรส ธาตุโย อเจตสิกา. ธมฺมธาตุ สิยา เจตสิกา, สิยา อเจตสิกา. ทส ธาตุโย จิตฺตวิปฺปยุตฺตา. ธมฺมธาตุ สิยา จิตฺตสมฺปยุตฺตา, สิยา จิตฺตวิปฺปยุตฺตา. สตฺต ธาตุโย น วตฺตพฺพา – ‘‘จิตฺเตน สมฺปยุตฺตา’’ติปิ, ‘‘จิตฺเตน วิปฺปยุตฺตา’’ติปิ. ทส ธาตุโย จิตฺตวิสํสฏฺา. ธมฺมธาตุ สิยา จิตฺตสํสฏฺา ¶ , สิยา จิตฺตวิสํสฏฺา. สตฺต ธาตุโย น วตฺตพฺพา – ‘‘จิตฺเตน สํสฏฺา’’ติปิ, ‘‘จิตฺเตน วิสํสฏฺา’’ติปิ.
ทฺวาทส ธาตุโย โน จิตฺตสมุฏฺานา. ฉ ธาตุโย สิยา จิตฺตสมุฏฺานา, สิยา โน จิตฺตสมุฏฺานา. สตฺตรส ¶ ธาตุโย โน จิตฺตสหภุโน. ธมฺมธาตุ สิยา จิตฺตสหภู, สิยา โน จิตฺตสหภู. สตฺตรส ธาตุโย โน จิตฺตานุปริวตฺติโน. ธมฺมธาตุ สิยา จิตฺตานุปริวตฺตี, สิยา โน จิตฺตานุปริวตฺตี. สตฺตรส ธาตุโย โน ¶ จิตฺตสํสฏฺสมุฏฺานา. ธมฺมธาตุ สิยา จิตฺตสํสฏฺสมุฏฺานา, สิยา โน จิตฺตสํสฏฺสมุฏฺานา. สตฺตรส ธาตุโย โน จิตฺตสํสฏฺสมุฏฺานสหภุโน. ธมฺมธาตุ สิยา จิตฺตสํสฏฺสมุฏฺานสหภู, สิยา โน จิตฺตสํสฏฺสมุฏฺานสหภู. สตฺตรส ธาตุโย โน จิตฺตสํสฏฺสมุฏฺานานุปริวตฺติโน. ธมฺมธาตุ สิยา จิตฺตสํสฏฺสมุฏฺานานุปริวตฺตี, สิยา โน จิตฺตสํสฏฺสมุฏฺานานุปริวตฺตี. ทฺวาทส ธาตุโย อชฺฌตฺติกา. ฉ ธาตุโย พาหิรา.
นว ¶ ธาตุโย อุปาทา. อฏฺ ธาตุโย โน อุปาทา. ธมฺมธาตุ สิยา อุปาทา, สิยา โน อุปาทา. ทส ธาตุโย อุปาทินฺนา. สทฺทธาตุ อนุปาทินฺนา. สตฺตธาตุโย สิยา อุปาทินฺนา, สิยา อนุปาทินฺนา. สตฺตรส ธาตุโย โน อุปาทานา. ธมฺมธาตุ สิยา อุปาทานํ, สิยา โน อุปาทานํ. โสฬส ธาตุโย อุปาทานิยา. ทฺเว ธาตุโย สิยา อุปาทานิยา, สิยา อนุปาทานิยา. โสฬส ธาตุโย อุปาทานวิปฺปยุตฺตา. ทฺเว ธาตุโย สิยา อุปาทานสมฺปยุตฺตา, สิยา อุปาทานวิปฺปยุตฺตา. โสฬส ธาตุโย น วตฺตพฺพา – ‘‘อุปาทานา เจว อุปาทานิยา จา’’ติ, ‘‘อุปาทานิยา เจว โน จ อุปาทานา’’. มโนวิฺาณธาตุ น วตฺตพฺพา – ‘‘อุปาทานฺเจว อุปาทานิยา จา’’ติ, สิยา อุปาทานิยา เจว โน จ อุปาทานํ, สิยา น วตฺตพฺพา – ‘‘อุปาทานิยา เจว โน จ อุปาทาน’’นฺติ. ธมฺมธาตุ สิยา อุปาทานฺเจว อุปาทานิยา จ, สิยา อุปาทานิยา เจว ¶ โน จ อุปาทานํ, สิยา น วตฺตพฺพา – ‘‘อุปาทานฺเจว อุปาทานิยา จา’’ติปิ, ‘‘อุปาทานิยา เจว โน จ อุปาทาน’’นฺติปิ.
โสฬส ธาตุโย น วตฺตพฺพา – ‘‘อุปาทานา เจว อุปาทานสมฺปยุตฺตา จา’’ติปิ, ‘‘อุปาทานสมฺปยุตฺตา เจว โน จ อุปาทานา’’ติปิ. มโนวิฺาณธาตุ น วตฺตพฺพา – ‘‘อุปาทานฺเจว อุปาทานสมฺปยุตฺตา จา’’ติ, สิยา ¶ อุปาทานสมฺปยุตฺตา เจว โน จ อุปาทานํ, สิยา น วตฺตพฺพา – ‘‘อุปาทานสมฺปยุตฺตา เจว โน จ อุปาทาน’’นฺติ. ธมฺมธาตุ สิยา อุปาทานฺเจว อุปาทานสมฺปยุตฺตา จ, สิยา อุปาทานสมฺปยุตฺตา เจว โน จ อุปาทานํ, สิยา น วตฺตพฺพา – ‘‘อุปาทานฺเจว อุปาทานสมฺปยุตฺตา จา’’ติปิ, ‘‘อุปาทานสมฺปยุตฺตา เจว โน จ อุปาทาน’’นฺติปิ. โสฬส ธาตุโย อุปาทานวิปฺปยุตฺตอุปาทานิยา. ทฺเว ธาตุโย สิยา อุปาทานวิปฺปยุตฺตอุปาทานิยา, สิยา อุปาทานวิปฺปยุตฺตอนุปาทานิยา, สิยา น วตฺตพฺพา – ‘‘อุปาทานวิปฺปยุตฺตอุปาทานิยา’’ติปิ, ‘‘อุปาทานวิปฺปยุตฺตอนุปาทานิยา’’ติปิ.
สตฺตรส ธาตุโย โน กิเลสา. ธมฺมธาตุ สิยา กิเลสา, สิยา โน กิเลสา. โสฬส ธาตุโย สํกิเลสิกา. ทฺเว ธาตุโย สิยา สํกิเลสิกา, สิยา อสํกิเลสิกา. โสฬส ธาตุโย อสํกิลิฏฺา. ทฺเว ธาตุโย สิยา สํกิลิฏฺา, สิยา อสํกิลิฏฺา. โสฬส ธาตุโย กิเลสวิปฺปยุตฺตา. ทฺเว ธาตุโย สิยา กิเลสสมฺปยุตฺตา, สิยา กิเลสวิปฺปยุตฺตา. โสฬส ธาตุโย น วตฺตพฺพา – ‘‘กิเลสา เจว ¶ สํกิเลสิกา จา’’ติ, สํกิเลสิกา ¶ เจว โน จ กิเลสา. มโนวิฺาณธาตุ น วตฺตพฺพา – ‘‘กิเลโส เจว สํกิเลสิกา จา’’ติ, สิยา สํกิเลสิกา เจว โน จ กิเลโส, สิยา น วตฺตพฺพา – ‘‘สํกิเลสิกา เจว โน จ กิเลโส’’ติ. ธมฺมธาตุ สิยา กิเลโส เจว สํกิเลสิกา จ, สิยา สํกิเลสิกา เจว โน จ กิเลโส, สิยา น วตฺตพฺพา – ‘‘กิเลโส เจว สํกิเลสิกา จา’’ติปิ, ‘‘สํกิเลสิกา เจว โน จ กิเลโส’’ติปิ.
โสฬส ธาตุโย น วตฺตพฺพา – ‘‘กิเลสา เจว สํกิลิฏฺา จา’’ติปิ, ‘‘สํกิลิฏฺา เจว โน จ กิเลสา’’ติปิ. มโนวิฺาณธาตุ น วตฺตพฺพา – ‘‘กิเลโส เจว สํกิลิฏฺา จา’’ติ, สิยา สํกิลิฏฺา เจว โน จ กิเลโส, สิยา น วตฺตพฺพา – ‘‘สํกิลิฏฺา เจว โน จ กิเลโส’’ติ. ธมฺมธาตุ สิยา กิเลโส เจว สํกิลิฏฺา จ, สิยา สํกิลิฏฺา เจว โน จ กิเลโส, สิยา น วตฺตพฺพา – ‘‘กิเลโส เจว สํกิลิฏฺา จา’’ติปิ, ‘‘สํกิลิฏฺา เจว โน จ กิเลโส’’ติปิ. โสฬส ธาตุโย น วตฺตพฺพา – ‘‘กิเลสา เจว กิเลสสมฺปยุตฺตา จา’’ติปิ, ‘‘กิเลสสมฺปยุตฺตา เจว โน จ กิเลสา’’ติปิ. มโนวิฺาณธาตุ ¶ น ¶ วตฺตพฺพา – ‘‘กิเลโส เจว กิเลสสมฺปยุตฺตา จา’’ติ, สิยา กิเลสสมฺปยุตฺตา เจว โน จ กิเลโส, สิยา น วตฺตพฺพา – ‘‘กิเลสสมฺปยุตฺตา เจว โน จ กิเลโส’’ติ. ธมฺมธาตุ สิยา กิเลโส เจว กิเลสสมฺปยุตฺตา จ, สิยา กิเลสสมฺปยุตฺตา เจว โน จ กิเลโส, สิยา น วตฺตพฺพา – ‘‘กิเลโส เจว กิเลสสมฺปยุตฺตา จา’’ติปิ, ‘‘กิเลสสมฺปยุตฺตา เจว โน จ ¶ กิเลโส’’ติปิ. โสฬส ธาตุโย กิเลสวิปฺปยุตฺตสํกิเลสิกา. ทฺเว ธาตุโย สิยา กิเลสวิปฺปยุตฺตสํกิเลสิกา, สิยา กิเลสวิปฺปยุตฺตอสํกิเลสิกา, สิยา น วตฺตพฺพา – ‘‘กิเลสวิปฺปยุตฺตสํกิเลสิกา’’ติปิ, ‘‘กิเลสวิปฺปยุตฺตอสํกิเลสิกา’’ติปิ.
โสฬส ธาตุโย น ทสฺสเนน ปหาตพฺพา. ทฺเว ธาตุโย สิยา ทสฺสเนน ปหาตพฺพา, สิยา น ทสฺสเนน ปหาตพฺพา. โสฬส ธาตุโย น ภาวนาย ปหาตพฺพา. ทฺเว ธาตุโย สิยา ภาวนาย ปหาตพฺพา, สิยา น ภาวนาย ปหาตพฺพา. โสฬส ธาตุโย น ทสฺสเนน ปหาตพฺพเหตุกา. ทฺเว ธาตุโย สิยา ทสฺสเนน ปหาตพฺพเหตุกา, สิยา น ทสฺสเนน ปหาตพฺพเหตุกา. โสฬส ธาตุโย น ภาวนาย ปหาตพฺพเหตุกา. ทฺเว ธาตุโย สิยา ภาวนาย ปหาตพฺพเหตุกา, สิยา น ภาวนาย ปหาตพฺพเหตุกา.
ปนฺนรส ธาตุโย อวิตกฺกา. มโนธาตุ สวิตกฺกา. ทฺเว ธาตุโย สิยา สวิตกฺกา, สิยา ¶ อวิตกฺกา. ปนฺนรส ธาตุโย อวิจารา. มโนธาตุ สวิจารา. ทฺเว ธาตุโย สิยา สวิจารา, สิยา อวิจารา. โสฬส ธาตุโย อปฺปีติกา. ทฺเว ธาตุโย สิยา สปฺปีติกา, สิยา อปฺปีติกา. โสฬส ธาตุโย น ปีติสหคตา. ทฺเว ธาตุโย สิยา ปีติสหคตา, สิยา น ปีติสหคตา. ปนฺนรส ธาตุโย น สุขสหคตา. ติสฺโส ธาตุโย สิยา สุขสหคตา, สิยา น สุขสหคตา. เอกาทส ธาตุโย น อุเปกฺขาสหคตา. ปฺจ ธาตุโย อุเปกฺขาสหคตา. ทฺเว ธาตุโย สิยา ¶ อุเปกฺขาสหคตา, สิยา น อุเปกฺขาสหคตา.
โสฬส ธาตุโย กามาวจรา. ทฺเว ธาตุโย สิยา กามาวจรา, สิยา น กามาวจรา. โสฬส ธาตุโย น รูปาวจรา. ทฺเว ธาตุโย สิยา รูปาวจรา, สิยา น รูปาวจรา. โสฬส ธาตุโย น อรูปาวจรา. ทฺเว ¶ ธาตุโย สิยา อรูปาวจรา, สิยา น อรูปาวจรา. โสฬส ธาตุโย ปริยาปนฺนา. ทฺเว ธาตุโย สิยา ปริยาปนฺนา, สิยา อปริยาปนฺนา. โสฬส ธาตุโย อนิยฺยานิกา. ทฺเว ธาตุโย สิยา นิยฺยานิกา, สิยา อนิยฺยานิกา. โสฬส ธาตุโย อนิยตา. ทฺเว ธาตุโย สิยา นิยตา, สิยา อนิยตา. โสฬส ธาตุโย สอุตฺตรา. ทฺเว ธาตุโย สิยา สอุตฺตรา, สิยา อนุตฺตรา. โสฬส ¶ ธาตุโย อรณา. ทฺเว ธาตุโย สิยา สรณา, สิยา อรณาติ.
ปฺหาปุจฺฉกํ.
ธาตุวิภงฺโค นิฏฺิโต.
๔. สจฺจวิภงฺโค
๑. สุตฺตนฺตภาชนียํ
๑๘๙. จตฺตาริ ¶ ¶ ¶ อริยสจฺจานิ – ทุกฺขํ อริยสจฺจํ, ทุกฺขสมุทยํ [ทุกฺขสมุทโย (สฺยา.)] อริยสจฺจํ, ทุกฺขนิโรธํ [ทุกฺขนิโรโธ (สฺยา.)] อริยสจฺจํ, ทุกฺขนิโรธคามินี ปฏิปทา อริยสจฺจํ.
๑. ทุกฺขสจฺจํ
๑๙๐. ตตฺถ กตมํ ทุกฺขํ อริยสจฺจํ? ชาติปิ ทุกฺขา, ชราปิ ทุกฺขา, มรณมฺปิ ทุกฺขํ, โสกปริเทวทุกฺขโทมนสฺสุปายาสาปิ ทุกฺขา, อปฺปิเยหิ ¶ สมฺปโยโค ทุกฺโข, ปิเยหิ วิปฺปโยโค ทุกฺโข, ยํ ปิจฺฉํ น ลภติ ตมฺปิ ทุกฺขํ, สํขิตฺเตน ปฺจุปาทานกฺขนฺธา ทุกฺขา.
๑๙๑. ตตฺถ กตมา ชาติ? ยา เตสํ เตสํ สตฺตานํ ตมฺหิ ตมฺหิ สตฺตนิกาเย ชาติ สฺชาติ โอกฺกนฺติ อภินิพฺพตฺติ ขนฺธานํ ปาตุภาโว อายตนานํ ปฏิลาโภ – อยํ วุจฺจติ ‘‘ชาติ’’.
๑๙๒. ตตฺถ กตมา ชรา? ยา เตสํ เตสํ สตฺตานํ ตมฺหิ ตมฺหิ สตฺตนิกาเย ชรา ชีรณตา ขณฺฑิจฺจํ ปาลิจฺจํ วลิตฺตจตา อายุโน สํหานิ อินฺทฺริยานํ ปริปาโก – อยํ วุจฺจติ ‘‘ชรา’’.
๑๙๓. ตตฺถ กตมํ มรณํ? ยา เตสํ เตสํ สตฺตานํ ตมฺหา ตมฺหา สตฺตนิกายา จุติ จวนตา ¶ เภโท อนฺตรธานํ มจฺจุ มรณํ กาลกิริยา ขนฺธานํ เภโท กเฬวรสฺส นิกฺเขโป ชีวิตินฺทฺริยสฺสุปจฺเฉโท – อิทํ วุจฺจติ ‘‘มรณํ’’.
๑๙๔. ตตฺถ กตโม โสโก? าติพฺยสเนน วา ผุฏฺสฺส โภคพฺยสเนน วา ผุฏฺสฺส โรคพฺยสเนน วา ผุฏฺสฺส สีลพฺยสเนน วา ผุฏฺสฺส ¶ ทิฏฺิพฺยสเนน วา ผุฏฺสฺส อฺตรฺตเรน พฺยสเนน สมนฺนาคตสฺส อฺตรฺตเรน ทุกฺขธมฺเมน ผุฏฺสฺส โสโก โสจนา โสจิตตฺตํ อนฺโตโสโก อนฺโตปริโสโก เจตโส ปริชฺฌายนา โทมนสฺสํ โสกสลฺลํ – อยํ วุจฺจติ ‘‘โสโก’’.
๑๙๕. ตตฺถ ¶ กตโม ปริเทโว? าติพฺยสเนน วา ผุฏฺสฺส โภคพฺยสเนน วา ผุฏฺสฺส โรคพฺยสเนน วา ผุฏฺสฺส สีลพฺยสเนน วา ¶ ผุฏฺสฺส ทิฏฺิพฺยสเนน วา ผุฏฺสฺส อฺตรฺตเรน พฺยสเนน สมนฺนาคตสฺส อฺตรฺตเรน ทุกฺขธมฺเมน ผุฏฺสฺส อาเทโว ปริเทโว อาเทวนา ปริเทวนา อาเทวิตตฺตํ ปริเทวิตตฺตํ วาจา ปลาโป วิปฺปลาโป ลาลปฺโป ลาลปฺปนา ลาลปฺปิตตฺตํ [ลาลโป ลาลปนา ลาลปิตตฺตํ (สฺยา.)] – อยํ วุจฺจติ ‘‘ปริเทโว’’.
๑๙๖. ตตฺถ กตมํ ทุกฺขํ? ยํ กายิกํ อสาตํ กายิกํ ทุกฺขํ กายสมฺผสฺสชํ อสาตํ ทุกฺขํ เวทยิตํ กายสมฺผสฺสชา อสาตา ทุกฺขา เวทนา – อิทํ วุจฺจติ ‘‘ทุกฺขํ’’.
๑๙๗. ตตฺถ กตมํ โทมนสฺสํ? ยํ เจตสิกํ อสาตํ เจตสิกํ ทุกฺขํ เจโตสมฺผสฺสชํ อสาตํ ทุกฺขํ เวทยิตํ เจโตสมฺผสฺสชา อสาตา ทุกฺขา เวทนา – อิทํ วุจฺจติ ‘‘โทมนสฺสํ’’.
๑๙๘. ตตฺถ กตโม อุปายาโส? าติพฺยสเนน วา ผุฏฺสฺส โภคพฺยสเนน วา ผุฏฺสฺส โรคพฺยสเนน วา ผุฏฺสฺส สีลพฺยสเนน วา ผุฏฺสฺส ทิฏฺิพฺยสเนน วา ผุฏฺสฺส อฺตรฺตเรน พฺยสเนน สมนฺนาคตสฺส อฺตรฺตเรน ทุกฺขธมฺเมน ผุฏฺสฺส อายาโส อุปายาโส อายาสิตตฺตํ อุปายาสิตตฺตํ – อยํ วุจฺจติ ‘‘อุปายาโส’’.
๑๙๙. ตตฺถ กตโม อปฺปิเยหิ สมฺปโยโค ทุกฺโข? อิธ ยสฺส เต โหนฺติ อนิฏฺา อกนฺตา ¶ อมนาปา รูปา สทฺทา คนฺธา รสา โผฏฺพฺพา, เย วา ปนสฺส เต โหนฺติ อนตฺถกามา อหิตกามา อผาสุกกามา อโยคกฺเขมกามา; ยา เตหิ สงฺคติ สมาคโม สโมธานํ มิสฺสีภาโว – อยํ วุจฺจติ ‘‘อปฺปิเยหิ สมฺปโยโค ทุกฺโข’’.
๒๐๐. ตตฺถ ¶ กตโม ปิเยหิ วิปฺปโยโค ทุกฺโข? อิธ ยสฺส เต โหนฺติ อิฏฺา กนฺตา มนาปา รูปา สทฺทา คนฺธา รสา โผฏฺพฺพา, เย วา ปนสฺส เต โหนฺติ อตฺถกามา หิตกามา ผาสุกกามา โยคกฺเขมกามา มาตา วา ปิตา วา ภาตา วา ภคินี วา มิตฺตา วา อมจฺจา วา าตี วา สาโลหิตา ¶ วา; ยา เตหิ อสงฺคติ อสมาคโม อสโมธานํ อมิสฺสีภาโว – อยํ วุจฺจติ ‘‘ปิเยหิ วิปฺปโยโค ทุกฺโข’’.
๒๐๑. ตตฺถ ¶ กตมํ ยมฺปิจฺฉํ น ลภติ ตมฺปิ ทุกฺขํ? ชาติธมฺมานํ สตฺตานํ เอวํ อิจฺฉา อุปฺปชฺชติ – ‘‘อโห วต, มยํ น ชาติธมฺมา อสฺสาม; น จ, วต, โน ชาติ อาคจฺเฉยฺยา’’ติ! น โข ปเนตํ อิจฺฉาย ปตฺตพฺพํ. อิทมฺปิ ‘‘ยมฺปิจฺฉํ น ลภติ ตมฺปิ ทุกฺขํ’’.
ชราธมฺมานํ สตฺตานํ…เป… พฺยาธิธมฺมานํ สตฺตานํ…เป… มรณธมฺมานํ สตฺตานํ…เป… โสกปริเทวทุกฺขโทมนสฺสุปายาสธมฺมานํ สตฺตานํ เอวํ อิจฺฉา อุปฺปชฺชติ – ‘‘อโห วต, มยํ น โสกปริเทวทุกฺขโทมนสฺสุปายาสธมฺมา อสฺสาม; น จ, วต, โน โสกปริเทวทุกฺขโทมนสฺสุปายาสา อาคจฺเฉยฺยุ’’นฺติ! น โข ปเนตํ อิจฺฉาย ปตฺตพฺพํ. อิทมฺปิ ‘‘ยมฺปิจฺฉํ น ลภติ ตมฺปิ ทุกฺขํ’’.
๒๐๒. ตตฺถ กตเม สํขิตฺเตน ปฺจุปาทานกฺขนฺธา ทุกฺขา? เสยฺยถิทํ – รูปุปาทานกฺขนฺโธ, เวทนุปาทานกฺขนฺโธ, สฺุปาทานกฺขนฺโธ, สงฺขารุปาทานกฺขนฺโธ, วิฺาณุปาทานกฺขนฺโธ. อิเม วุจฺจนฺติ ‘‘สํขิตฺเตน ¶ ปฺจุปาทานกฺขนฺธา ทุกฺขา’’.
อิทํ วุจฺจติ ‘‘ทุกฺขํ อริยสจฺจํ’’.
๒. สมุทยสจฺจํ
๒๐๓. ตตฺถ ¶ กตมํ ทุกฺขสมุทยํ อริยสจฺจํ? ยายํ ตณฺหา โปโนภวิกา [โปโนพฺภวิกา (สฺยา. ก.)] นนฺทิราคสหคตา ตตฺรตตฺราภินนฺทินี, เสยฺยถิทํ – กามตณฺหา, ภวตณฺหา, วิภวตณฺหา.
สา โข ปเนสา ตณฺหา กตฺถ อุปฺปชฺชมานา อุปฺปชฺชติ, กตฺถ นิวิสมานา นิวิสติ? ยํ โลเก ปิยรูปํ สาตรูปํ, เอตฺเถสา ตณฺหา อุปฺปชฺชมานา อุปฺปชฺชติ, เอตฺถ นิวิสมานา นิวิสติ.
กิฺจ โลเก ปิยรูปํ สาตรูปํ? จกฺขุํ โลเก ปิยรูปํ สาตรูปํ. เอตฺเถสา ตณฺหา อุปฺปชฺชมานา อุปฺปชฺชติ, เอตฺถ นิวิสมานา นิวิสติ. โสตํ โลเก…เป… ¶ ฆานํ โลเก… ชิวฺหา โลเก… กาโย โลเก… มโน โลเก ปิยรูปํ สาตรูปํ. เอตฺเถสา ตณฺหา อุปฺปชฺชมานา อุปฺปชฺชติ, เอตฺถ นิวิสมานา นิวิสติ.
รูปา โลเก ปิยรูปํ สาตรูปํ. เอตฺเถสา ตณฺหา อุปฺปชฺชมานา อุปฺปชฺชติ, เอตฺถ นิวิสมานา นิวิสติ. สทฺทา โลเก…เป… คนฺธา โลเก… รสา โลเก… โผฏฺพฺพา โลเก… ธมฺมา โลเก ¶ ปิยรูปํ สาตรูปํ. เอตฺเถสา ตณฺหา อุปฺปชฺชมานา อุปฺปชฺชติ, เอตฺถ นิวิสมานา นิวิสติ.
จกฺขุวิฺาณํ โลเก ปิยรูปํ สาตรูปํ. เอตฺเถสา ตณฺหา อุปฺปชฺชมานา อุปฺปชฺชติ, เอตฺถ นิวิสมานา นิวิสติ. โสตวิฺาณํ โลเก…เป… ฆานวิฺาณํ โลเก… ชิวฺหาวิฺาณํ โลเก… กายวิฺาณํ โลเก… มโนวิฺาณํ โลเก ปิยรูปํ สาตรูปํ. เอตฺเถสา ตณฺหา อุปฺปชฺชมานา อุปฺปชฺชติ, เอตฺถ นิวิสมานา นิวิสติ.
จกฺขุสมฺผสฺโส โลเก ปิยรูปํ สาตรูปํ. เอตฺเถสา ตณฺหา อุปฺปชฺชมานา อุปฺปชฺชติ, เอตฺถ นิวิสมานา นิวิสติ. โสตสมฺผสฺโส โลเก…เป… ฆานสมฺผสฺโส โลเก… ชิวฺหาสมฺผสฺโส โลเก… กายสมฺผสฺโส โลเก… มโนสมฺผสฺโส โลเก ปิยรูปํ สาตรูปํ. เอตฺเถสา ตณฺหา อุปฺปชฺชมานา อุปฺปชฺชติ, เอตฺถ ¶ นิวิสมานา นิวิสติ.
จกฺขุสมฺผสฺสชา ¶ เวทนา โลเก ปิยรูปํ สาตรูปํ. เอตฺเถสา ตณฺหา อุปฺปชฺชมานา อุปฺปชฺชติ, เอตฺถ นิวิสมานา นิวิสติ. โสตสมฺผสฺสชา เวทนา โลเก…เป… ฆานสมฺผสฺสชา เวทนา โลเก… ชิวฺหาสมฺผสฺสชา เวทนา โลเก… กายสมฺผสฺสชา เวทนา โลเก… มโนสมฺผสฺสชา เวทนา โลเก ปิยรูปํ สาตรูปํ. เอตฺเถสา ตณฺหา อุปฺปชฺชมานา อุปฺปชฺชติ, เอตฺถ นิวิสมานา นิวิสติ.
รูปสฺา โลเก ปิยรูปํ สาตรูปํ. เอตฺเถสา ตณฺหา อุปฺปชฺชมานา อุปฺปชฺชติ, เอตฺถ นิวิสมานา นิวิสติ. สทฺทสฺา โลเก…เป… คนฺธสฺา โลเก… รสสฺา โลเก… โผฏฺพฺพสฺา โลเก… ธมฺมสฺา โลเก ปิยรูปํ สาตรูปํ. เอตฺเถสา ตณฺหา อุปฺปชฺชมานา อุปฺปชฺชติ, เอตฺถ นิวิสมานา นิวิสติ.
รูปสฺเจตนา โลเก ปิยรูปํ สาตรูปํ. เอตฺเถสา ตณฺหา อุปฺปชฺชมานา อุปฺปชฺชติ, เอตฺถ นิวิสมานา นิวิสติ. สทฺทสฺเจตนา โลเก…เป… คนฺธสฺเจตนา ¶ โลเก… รสสฺเจตนา โลเก… โผฏฺพฺพสฺเจตนา โลเก… ธมฺมสฺเจตนา โลเก ปิยรูปํ สาตรูปํ. เอตฺเถสา ตณฺหา อุปฺปชฺชมานา อุปฺปชฺชติ, เอตฺถ นิวิสมานา นิวิสติ.
รูปตณฺหา โลเก ปิยรูปํ สาตรูปํ. เอตฺเถสา ตณฺหา อุปฺปชฺชมานา อุปฺปชฺชติ, เอตฺถ นิวิสมานา นิวิสติ. สทฺทตณฺหา โลเก…เป… คนฺธตณฺหา โลเก… รสตณฺหา โลเก… โผฏฺพฺพตณฺหา โลเก… ธมฺมตณฺหา โลเก ปิยรูปํ สาตรูปํ. เอตฺเถสา ตณฺหา อุปฺปชฺชมานา อุปฺปชฺชติ, เอตฺถ นิวิสมานา นิวิสติ.
รูปวิตกฺโก โลเก ปิยรูปํ สาตรูปํ. เอตฺเถสา ตณฺหา อุปฺปชฺชมานา อุปฺปชฺชติ, เอตฺถ นิวิสมานา นิวิสติ ¶ . สทฺทวิตกฺโก โลเก…เป… คนฺธวิตกฺโก โลเก… รสวิตกฺโก โลเก… โผฏฺพฺพวิตกฺโก โลเก… ธมฺมวิตกฺโก โลเก ปิยรูปํ สาตรูปํ. เอตฺเถสา ตณฺหา อุปฺปชฺชมานา อุปฺปชฺชติ, เอตฺถ นิวิสมานา นิวิสติ.
รูปวิจาโร ¶ โลเก ปิยรูปํ สาตรูปํ. เอตฺเถสา ตณฺหา อุปฺปชฺชมานา อุปฺปชฺชติ, เอตฺถ นิวิสมานา นิวิสติ. สทฺทวิจาโร โลเก ปิยรูปํ สาตรูปํ. เอตฺเถสา ตณฺหา อุปฺปชฺชมานา อุปฺปชฺชติ ¶ , เอตฺถ นิวิสมานา นิวิสติ. คนฺธวิจาโร โลเก ปิยรูปํ สาตรูปํ. เอตฺเถสา ตณฺหา อุปฺปชฺชมานา อุปฺปชฺชติ, เอตฺถ นิวิสมานา นิวิสติ. รสวิจาโร โลเก ปิยรูปํ สาตรูปํ. เอตฺเถสา ตณฺหา อุปฺปชฺชมานา อุปฺปชฺชติ, เอตฺถ นิวิสมานา นิวิสติ. โผฏฺพฺพวิจาโร โลเก ปิยรูปํ สาตรูปํ. เอตฺเถสา ตณฺหา อุปฺปชฺชมานา อุปฺปชฺชติ, เอตฺถ นิวิสมานา นิวิสติ. ธมฺมวิจาโร โลเก ปิยรูปํ สาตรูปํ. เอตฺเถสา ตณฺหา อุปฺปชฺชมานา อุปฺปชฺชติ, เอตฺถ นิวิสมานา นิวิสติ.
อิทํ วุจฺจติ ‘‘ทุกฺขสมุทยํ อริยสจฺจํ’’.
๓. นิโรธสจฺจํ
๒๐๔. ตตฺถ กตมํ ทุกฺขนิโรธํ อริยสจฺจํ? โย ตสฺสาเยว ตณฺหาย อเสสวิราคนิโรโธ จาโค ปฏินิสฺสคฺโค มุตฺติ อนาลโย.
สา ¶ โข ปเนสา ตณฺหา กตฺถ ปหียมานา ปหียติ, กตฺถ นิรุชฺฌมานา นิรุชฺฌติ? ยํ โลเก ปิยรูปํ สาตรูปํ, เอตฺเถสา ตณฺหา ปหียมานา ปหียติ, เอตฺถ นิรุชฺฌมานา นิรุชฺฌติ.
กิฺจ โลเก ปิยรูปํ สาตรูปํ? จกฺขุํ โลเก ปิยรูปํ สาตรูปํ. เอตฺเถสา ตณฺหา ปหียมานา ปหียติ, เอตฺถ นิรุชฺฌมานา นิรุชฺฌติ. โสตํ โลเก…เป… ฆานํ ¶ โลเก… ชิวฺหา โลเก… กาโย โลเก… มโน โลเก ปิยรูปํ สาตรูปํ. เอตฺเถสา ตณฺหา ปหียมานา ปหียติ, เอตฺถ นิรุชฺฌมานา นิรุชฺฌติ.
รูปา โลเก ปิยรูปํ สาตรูปํ. เอตฺเถสา ตณฺหา ปหียมานา ปหียติ, เอตฺถ นิรุชฺฌมานา นิรุชฺฌติ. สทฺทา โลเก…เป… คนฺธา โลเก… รสา โลเก… โผฏฺพฺพา โลเก… ธมฺมา โลเก ปิยรูปํ สาตรูปํ. เอตฺเถสา ตณฺหา ปหียมานา ปหียติ, เอตฺถ นิรุชฺฌมานา นิรุชฺฌติ.
จกฺขุวิฺาณํ ¶ โลเก ปิยรูปํ สาตรูปํ. เอตฺเถสา ตณฺหา ปหียมานา ปหียติ, เอตฺถ นิรุชฺฌมานา นิรุชฺฌติ. โสตวิฺาณํ โลเก…เป… ฆานวิฺาณํ โลเก… ชิวฺหาวิฺาณํ โลเก… กายวิฺาณํ โลเก… มโนวิฺาณํ โลเก ปิยรูปํ สาตรูปํ. เอตฺเถสา ตณฺหา ปหียมานา ปหียติ, เอตฺถ นิรุชฺฌมานา นิรุชฺฌติ.
จกฺขุสมฺผสฺโส โลเก ปิยรูปํ สาตรูปํ. เอตฺเถสา ตณฺหา ปหียมานา ปหียติ, เอตฺถ นิรุชฺฌมานา นิรุชฺฌติ. โสตสมฺผสฺโส โลเก…เป… ฆานสมฺผสฺโส โลเก… ชิวฺหาสมฺผสฺโส โลเก… กายสมฺผสฺโส โลเก… มโนสมฺผสฺโส โลเก ปิยรูปํ สาตรูปํ. เอตฺเถสา ตณฺหา ปหียมานา ปหียติ, เอตฺถ นิรุชฺฌมานา นิรุชฺฌติ.
จกฺขุสมฺผสฺสชา เวทนา โลเก ปิยรูปํ สาตรูปํ. เอตฺเถสา ตณฺหา ปหียมานา ปหียติ, เอตฺถ นิรุชฺฌมานา นิรุชฺฌติ. โสตสมฺผสฺสชา เวทนา โลเก…เป… ฆานสมฺผสฺสชา เวทนา โลเก… ชิวฺหาสมฺผสฺสชา เวทนา โลเก… กายสมฺผสฺสชา เวทนา โลเก… มโนสมฺผสฺสชา เวทนา โลเก ¶ ปิยรูปํ สาตรูปํ. เอตฺเถสา ตณฺหา ปหียมานา ปหียติ, เอตฺถ นิรุชฺฌมานา นิรุชฺฌติ.
รูปสฺา โลเก… ¶ สทฺทสฺา โลเก… คนฺธสฺา โลเก… รสสฺา โลเก… โผฏฺพฺพสฺา โลเก… ธมฺมสฺา โลเก ปิยรูปํ ¶ สาตรูปํ. เอตฺเถสา ตณฺหา ปหียมานา ปหียติ, เอตฺถ นิรุชฺฌมานา นิรุชฺฌติ.
รูปสฺเจตนา โลเก… สทฺทสฺเจตนา โลเก… คนฺธสฺเจตนา โลเก… รสสฺเจตนา โลเก… โผฏฺพฺพสฺเจตนา โลเก… ธมฺมสฺเจตนา โลเก ปิยรูปํ สาตรูปํ. เอตฺเถสา ตณฺหา ปหียมานา ปหียติ, เอตฺถ นิรุชฺฌมานา นิรุชฺฌติ.
รูปตณฺหา โลเก… สทฺทตณฺหา โลเก… คนฺธตณฺหา โลเก… รสตณฺหา โลเก… โผฏฺพฺพตณฺหา โลเก… ธมฺมตณฺหา โลเก ปิยรูปํ สาตรูปํ. เอตฺเถสา ตณฺหา ปหียมานา ปหียติ, เอตฺถ นิรุชฺฌมานา นิรุชฺฌติ.
รูปวิตกฺโก ¶ โลเก… สทฺทวิตกฺโก โลเก… คนฺธวิตกฺโก โลเก… รสวิตกฺโก โลเก… โผฏฺพฺพวิตกฺโก โลเก… ธมฺมวิตกฺโก โลเก ปิยรูปํ สาตรูปํ. เอตฺเถสา ตณฺหา ปหียมานา ปหียติ, เอตฺถ นิรุชฺฌมานา นิรุชฺฌติ.
รูปวิจาโร โลเก… สทฺทวิจาโร โลเก… คนฺธวิจาโร โลเก… รสวิจาโร โลเก… โผฏฺพฺพวิจาโร โลเก… ธมฺมวิจาโร โลเก ปิยรูปํ สาตรูปํ. เอตฺเถสา ตณฺหา ปหียมานา ¶ ปหียติ, เอตฺถ นิรุชฺฌมานา นิรุชฺฌติ.
อิทํ วุจฺจติ ‘‘ทุกฺขนิโรธํ อริยสจฺจํ’’.
๔. มคฺคสจฺจํ
๒๐๕. ตตฺถ กตมํ ทุกฺขนิโรธคามินี ปฏิปทา อริยสจฺจํ? อยเมว อริโย อฏฺงฺคิโก มคฺโค, เสยฺยถิทํ – สมฺมาทิฏฺิ, สมฺมาสงฺกปฺโป, สมฺมาวาจา, สมฺมากมฺมนฺโต, สมฺมาอาชีโว, สมฺมาวายาโม, สมฺมาสติ, สมฺมาสมาธิ.
ตตฺถ กตมา สมฺมาทิฏฺิ? ทุกฺเข าณํ, ทุกฺขสมุทเย าณํ, ทุกฺขนิโรเธ าณํ, ทุกฺขนิโรธคามินิยา ปฏิปทาย าณํ – อยํ วุจฺจติ ‘‘สมฺมาทิฏฺิ’’.
ตตฺถ ¶ กตโม สมฺมาสงฺกปฺโป? เนกฺขมฺมสงฺกปฺโป, อพฺยาปาทสงฺกปฺโป, อวิหึสาสงฺกปฺโป – อยํ วุจฺจติ ‘‘สมฺมาสงฺกปฺโป’’.
ตตฺถ ¶ กตมา สมฺมาวาจา? มุสาวาทา เวรมณี, ปิสุณาย วาจาย เวรมณี, ผรุสาย วาจาย เวรมณี, สมฺผปฺปลาปา เวรมณี – อยํ วุจฺจติ ‘‘สมฺมาวาจา’’.
ตตฺถ กตโม สมฺมากมฺมนฺโต? ปาณาติปาตา เวรมณี, อทินฺนาทานา เวรมณี, กาเมสุมิจฺฉาจารา เวรมณี – อยํ วุจฺจติ ‘‘สมฺมากมฺมนฺโต’’.
ตตฺถ ¶ กตโม สมฺมาอาชีโว? อิธ อริยสาวโก มิจฺฉาอาชีวํ ปหาย สมฺมาอาชีเวน ชีวิกํ กปฺเปติ – อยํ วุจฺจติ ‘‘สมฺมาอาชีโว’’.
ตตฺถ ¶ กตโม สมฺมาวายาโม? อิธ ภิกฺขุ อนุปฺปนฺนานํ ปาปกานํ อกุสลานํ ธมฺมานํ อนุปฺปาทาย ฉนฺทํ ชเนติ, วายมติ, วีริยํ อารภติ, จิตฺตํ ปคฺคณฺหาติ, ปทหติ. อุปฺปนฺนานํ ปาปกานํ อกุสลานํ ธมฺมานํ ปหานาย ฉนฺทํ ชเนติ, วายมติ, วีริยํ อารภติ, จิตฺตํ ปคฺคณฺหาติ, ปทหติ. อนุปฺปนฺนานํ กุสลานํ ธมฺมานํ อุปฺปาทาย ฉนฺทํ ชเนติ, วายมติ, วีริยํ อารภติ, จิตฺตํ ปคฺคณฺหาติ, ปทหติ. อุปฺปนฺนานํ กุสลานํ ธมฺมานํ ิติยา อสมฺโมสาย ภิยฺโยภาวาย เวปุลฺลาย ภาวนาย ปาริปูริยา ฉนฺทํ ชเนติ, วายมติ, วีริยํ อารภติ, จิตฺตํ ปคฺคณฺหาติ, ปทหติ. อยํ วุจฺจติ ‘‘สมฺมาวายาโม’’.
ตตฺถ กตมา สมฺมาสติ? อิธ ภิกฺขุ กาเย กายานุปสฺสี วิหรติ อาตาปี สมฺปชาโน สติมา, วิเนยฺย โลเก อภิชฺฌาโทมนสฺสํ. เวทนาสุ…เป… จิตฺเต…เป… ธมฺเมสุ ธมฺมานุปสฺสี วิหรติ อาตาปี สมฺปชาโน สติมา, วิเนยฺย โลเก อภิชฺฌาโทมนสฺสํ. อยํ วุจฺจติ ‘‘สมฺมาสติ’’.
ตตฺถ กตโม สมฺมาสมาธิ? อิธ ภิกฺขุ วิวิจฺเจว กาเมหิ, วิวิจฺจ อกุสเลหิ ธมฺเมหิ, สวิตกฺกํ สวิจารํ วิเวกชํ ปีติสุขํ ปมํ ฌานํ อุปสมฺปชฺช วิหรติ. วิตกฺกวิจารานํ วูปสมา, อชฺฌตฺตํ สมฺปสาทนํ, เจตโส เอโกทิภาวํ อวิตกฺกํ อวิจารํ สมาธิชํ ปีติสุขํ ทุติยํ ฌานํ อุปสมฺปชฺช วิหรติ. ปีติยา จ วิราคา, อุเปกฺขโก จ วิหรติ, สโต จ สมฺปชาโน, สุขฺจ กาเยน ปฏิสํเวเทติ, ยํ ตํ อริยา อาจิกฺขนฺติ – ‘‘อุเปกฺขโก สติมา สุขวิหารี’’ติ, ตติยํ ฌานํ อุปสมฺปชฺช ¶ วิหรติ. สุขสฺส ¶ จ ปหานา, ทุกฺขสฺส จ ปหานา, ปุพฺเพว โสมนสฺสโทมนสฺสานํ อตฺถงฺคมา, อทุกฺขมสุขํ อุเปกฺขาสติปาริสุทฺธึ จตุตฺถํ ฌานํ อุปสมฺปชฺช วิหรติ. อยํ วุจฺจติ ‘‘สมฺมาสมาธิ’’.
อิทํ ¶ วุจฺจติ ‘‘ทุกฺขนิโรธคามินี ปฏิปทา อริยสจฺจํ’’.
สุตฺตนฺตภาชนียํ.
๒. อภิธมฺมภาชนียํ
๒๐๖. จตฺตาริ ¶ สจฺจานิ – ทุกฺขํ, ทุกฺขสมุทโย, ทุกฺขนิโรโธ, ทุกฺขนิโรธคามินี ปฏิปทา.
ตตฺถ กตโม ทุกฺขสมุทโย? ตณฺหา – อยํ วุจฺจติ ‘‘ทุกฺขสมุทโย’’.
ตตฺถ กตมํ ทุกฺขํ? อวเสสา จ กิเลสา, อวเสสา จ อกุสลา ธมฺมา, ตีณิ จ กุสลมูลานิ สาสวานิ, อวเสสา จ สาสวา กุสลา ธมฺมา, สาสวา จ กุสลากุสลานํ ธมฺมานํ วิปากา, เย จ ธมฺมา กิริยา เนว กุสลา นากุสลา น จ กมฺมวิปากา, สพฺพฺจ รูปํ – อิทํ วุจฺจติ ‘‘ทุกฺขํ’’.
ตตฺถ กตโม ทุกฺขนิโรโธ? ตณฺหาย ปหานํ – อยํ วุจฺจติ ‘‘ทุกฺขนิโรโธ’’.
ตตฺถ กตมา ทุกฺขนิโรธคามินี ปฏิปทา? อิธ ภิกฺขุ ยสฺมึ สมเย โลกุตฺตรํ ฌานํ ภาเวติ นิยฺยานิกํ อปจยคามึ ทิฏฺิคตานํ ปหานาย ปมาย ภูมิยา ปตฺติยา, วิวิจฺเจว กาเมหิ…เป… ปมํ ¶ ฌานํ อุปสมฺปชฺช วิหรติ ทุกฺขปฏิปทํ ทนฺธาภิฺํ, ตสฺมึ สมเย อฏฺงฺคิโก มคฺโค โหติ สมฺมาทิฏฺิ…เป… สมฺมาสมาธิ.
ตตฺถ กตมา สมฺมาทิฏฺิ? ยา ปฺา ปชานนา…เป… อโมโห ธมฺมวิจโย สมฺมาทิฏฺิ ธมฺมวิจยสมฺโพชฺฌงฺโค มคฺคงฺคํ มคฺคปริยาปนฺนํ – อยํ วุจฺจติ ‘‘สมฺมาทิฏฺิ’’.
ตตฺถ กตโม สมฺมาสงฺกปฺโป? โย ตกฺโก วิตกฺโก…เป… สมฺมาสงฺกปฺโป มคฺคงฺคํ มคฺคปริยาปนฺนํ – อยํ วุจฺจติ ‘‘สมฺมาสงฺกปฺโป’’.
ตตฺถ ¶ กตมา สมฺมาวาจา? ยา จตูหิ วจีทุจฺจริเตหิ อารติ วิรติ ปฏิวิรติ เวรมณี [เวรมณิ (ก.) เอวมุปริปิ] อกิริยา อกรณํ อนชฺฌาปตฺติ เวลาอนติกฺกโม เสตุฆาโต สมฺมาวาจา มคฺคงฺคํ มคฺคปริยาปนฺนํ – อยํ วุจฺจติ ‘‘สมฺมาวาจา’’.
ตตฺถ ¶ กตโม สมฺมากมฺมนฺโต? ยา ตีหิ กายทุจฺจริเตหิ อารติ วิรติ ปฏิวิรติ เวรมณี อกิริยา อกรณํ อนชฺฌาปตฺติ เวลาอนติกฺกโม เสตุฆาโต สมฺมากมฺมนฺโต ¶ มคฺคงฺคํ มคฺคปริยาปนฺนํ – อยํ วุจฺจติ ‘‘สมฺมากมฺมนฺโต’’.
ตตฺถ กตโม สมฺมาอาชีโว? ยา มิจฺฉา อาชีวา อารติ วิรติ ปฏิวิรติ เวรมณี อกิริยา อกรณํ อนชฺฌาปตฺติ เวลาอนติกฺกโม เสตุฆาโต สมฺมาอาชีโว มคฺคงฺคํ มคฺคปริยาปนฺนํ – อยํ วุจฺจติ ¶ ‘‘สมฺมาอาชีโว’’.
ตตฺถ กตโม สมฺมาวายาโม? โย เจตสิโก วีริยารมฺโภ [วิริยารมฺโภ (สี. สฺยา.)] …เป… สมฺมาวายาโม วีริยสมฺโพชฺฌงฺโค มคฺคงฺคํ มคฺคปริยาปนฺนํ – อยํ วุจฺจติ ‘‘สมฺมาวายาโม’’.
ตตฺถ กตมา สมฺมาสติ? ยา สติ อนุสฺสติ…เป… สมฺมาสติ สติสมฺโพชฺฌงฺโค มคฺคงฺคํ มคฺคปริยาปนฺนํ – อยํ วุจฺจติ ‘‘สมฺมาสติ’’.
ตตฺถ กตโม สมฺมาสมาธิ? ยา จิตฺตสฺส ิติ สณฺิติ…เป… สมฺมาสมาธิ สมาธิสมฺโพชฺฌงฺโค มคฺคงฺคํ มคฺคปริยาปนฺนํ – อยํ วุจฺจติ ‘‘สมฺมาสมาธิ’’. อยํ วุจฺจติ ‘‘ทุกฺขนิโรธคามินี ปฏิปทา’’. อวเสสา ธมฺมา ทุกฺขนิโรธคามินิยา ปฏิปทาย สมฺปยุตฺตา.
๒๐๗. ตตฺถ กตโม ทุกฺขสมุทโย? ตณฺหา จ อวเสสา จ กิเลสา – อยํ วุจฺจติ ‘‘ทุกฺขสมุทโย’’.
ตตฺถ กตมํ ทุกฺขํ? อวเสสา จ อกุสลา ธมฺมา, ตีณิ จ กุสลมูลานิ สาสวานิ, อวเสสา จ สาสวา กุสลา ธมฺมา, สาสวา จ กุสลากุสลานํ ธมฺมานํ วิปากา, เย จ ธมฺมา กิริยา เนว กุสลา นากุสลา น จ กมฺมวิปากา, สพฺพฺจ รูปํ – อิทํ วุจฺจติ ‘‘ทุกฺขํ’’.
ตตฺถ ¶ ¶ กตโม ทุกฺขนิโรโธ? ตณฺหาย จ, อวเสสานฺจ กิเลสานํ ¶ ปหานํ – อยํ วุจฺจติ ‘‘ทุกฺขนิโรโธ’’.
ตตฺถ กตมา ทุกฺขนิโรธคามินี ปฏิปทา? อิธ ภิกฺขุ ยสฺมึ สมเย โลกุตฺตรํ ฌานํ ภาเวติ นิยฺยานิกํ อปจยคามึ ทิฏฺิคตานํ ปหานาย ปมาย ภูมิยา ปตฺติยา, วิวิจฺเจว กาเมหิ…เป… ปมํ ฌานํ อุปสมฺปชฺช วิหรติ ทุกฺขปฏิปทํ ทนฺธาภิฺํ, ตสฺมึ สมเย อฏฺงฺคิโก มคฺโค โหติ – สมฺมาทิฏฺิ…เป… สมฺมาสมาธิ. อยํ วุจฺจติ – ‘‘ทุกฺขนิโรธคามินี ปฏิปทา’’. อวเสสา ¶ ธมฺมา ทุกฺขนิโรธคามินิยา ปฏิปทาย สมฺปยุตฺตา.
๒๐๘. ตตฺถ กตโม ทุกฺขสมุทโย? ตณฺหา จ อวเสสา จ กิเลสา, อวเสสา จ อกุสลา ธมฺมา – อยํ วุจฺจติ ‘‘ทุกฺขสมุทโย’’.
ตตฺถ กตมํ ทุกฺขํ? ตีณิ จ กุสลมูลานิ สาสวานิ, อวเสสา จ สาสวา กุสลา ธมฺมา, สาสวา จ กุสลากุสลานํ ธมฺมานํ วิปากา, เย จ ธมฺมา กิริยา เนว กุสลา นากุสลา น จ กมฺมวิปากา, สพฺพฺจ รูปํ – อิทํ วุจฺจติ ‘‘ทุกฺขํ’’.
ตตฺถ กตโม ทุกฺขนิโรโธ? ตณฺหาย จ, อวเสสานฺจ กิเลสานํ, อวเสสานฺจ อกุสลานํ ธมฺมานํ ปหานํ – อยํ วุจฺจติ ‘‘ทุกฺขนิโรโธ’’.
ตตฺถ กตมา ทุกฺขนิโรธคามินี ปฏิปทา? อิธ ภิกฺขุ ยสฺมึ สมเย โลกุตฺตรํ ฌานํ ภาเวติ นิยฺยานิกํ อปจยคามึ ทิฏฺิคตานํ ปหานาย ปมาย ภูมิยา ปตฺติยา วิวิจฺเจว กาเมหิ…เป… ปมํ ¶ ฌานํ อุปสมฺปชฺช วิหรติ ทุกฺขปฏิปทํ ทนฺธาภิฺํ, ตสฺมึ สมเย อฏฺงฺคิโก มคฺโค โหติ – สมฺมาทิฏฺิ…เป… สมฺมาสมาธิ. อยํ วุจฺจติ ‘‘ทุกฺขนิโรธคามินี ปฏิปทา’’. อวเสสา ธมฺมา ทุกฺขนิโรธคามินิยา ปฏิปทาย สมฺปยุตฺตา.
๒๐๙. ตตฺถ ¶ กตโม ทุกฺขสมุทโย? ตณฺหา จ อวเสสา จ กิเลสา, อวเสสา จ อกุสลา ธมฺมา, ตีณิ จ กุสลมูลานิ สาสวานิ – อยํ วุจฺจติ ‘‘ทุกฺขสมุทโย’’.
ตตฺถ กตมํ ทุกฺขํ? อวเสสา จ สาสวา กุสลา ธมฺมา, สาสวา จ กุสลากุสลานํ ธมฺมานํ วิปากา, เย จ ธมฺมา กิริยา เนว กุสลา นากุสลา น จ กมฺมวิปากา, สพฺพฺจ รูปํ – อิทํ วุจฺจติ ‘‘ทุกฺขํ’’.
ตตฺถ ¶ ¶ กตโม ทุกฺขนิโรโธ? ตณฺหาย จ, อวเสสานฺจ กิเลสานํ, อวเสสานฺจ อกุสลานํ ธมฺมานํ, ติณฺณฺจ กุสลมูลานํ สาสวานํ ปหานํ – อยํ วุจฺจติ ‘‘ทุกฺขนิโรโธ’’.
ตตฺถ กตมา ทุกฺขนิโรธคามินี ปฏิปทา? อิธ ภิกฺขุ ยสฺมึ สมเย โลกุตฺตรํ ฌานํ ภาเวติ นิยฺยานิกํ อปจยคามึ ทิฏฺิคตานํ ปหานาย ปมาย ภูมิยา ปตฺติยา วิวิจฺเจว กาเมหิ…เป… ปมํ ฌานํ อุปสมฺปชฺช วิหรติ ทุกฺขปฏิปทํ ทนฺธาภิฺํ, ตสฺมึ สมเย อฏฺงฺคิโก มคฺโค โหติ – สมฺมาทิฏฺิ…เป… สมฺมาสมาธิ. อยํ วุจฺจติ ‘‘ทุกฺขนิโรธคามินี ปฏิปทา’’. อวเสสา ธมฺมา ทุกฺขนิโรธคามินิยา ปฏิปทาย ¶ สมฺปยุตฺตา.
๒๑๐. ตตฺถ กตโม ทุกฺขสมุทโย? ตณฺหา จ, อวเสสา จ กิเลสา, อวเสสา จ อกุสลา ธมฺมา, ตีณิ จ กุสลมูลานิ สาสวานิ, อวเสสา จ สาสวา กุสลา ธมฺมา – อยํ วุจฺจติ ‘‘ทุกฺขสมุทโย’’.
ตตฺถ กตมํ ทุกฺขํ? สาสวา กุสลากุสลานํ ธมฺมานํ วิปากา, เย จ ธมฺมา กิริยา เนว กุสลา นากุสลา น จ กมฺมวิปากา, สพฺพฺจ รูปํ – อิทํ วุจฺจติ ‘‘ทุกฺขํ’’.
ตตฺถ กตโม ทุกฺขนิโรโธ? ตณฺหาย จ, อวเสสานฺจ กิเลสานํ, อวเสสานฺจ อกุสลานํ ธมฺมานํ, ติณฺณฺจ กุสลมูลานํ สาสวานํ, อวเสสานฺจ สาสวานํ กุสลานํ ธมฺมานํ ปหานํ – อยํ วุจฺจติ ‘‘ทุกฺขนิโรโธ’’.
ตตฺถ ¶ กตมา ทุกฺขนิโรธคามินี ปฏิปทา? อิธ ภิกฺขุ ยสฺมึ สมเย โลกุตฺตรํ ฌานํ ภาเวติ นิยฺยานิกํ อปจยคามึ ทิฏฺิคตานํ ปหานาย ปมาย ภูมิยา ปตฺติยา, วิวิจฺเจว กาเมหิ…เป… ปมํ ฌานํ อุปสมฺปชฺช วิหรติ ทุกฺขปฏิปทํ ทนฺธาภิฺํ, ตสฺมึ สมเย อฏฺงฺคิโก มคฺโค โหติ – สมฺมาทิฏฺิ…เป… สมฺมาสมาธิ. อยํ วุจฺจติ ‘‘ทุกฺขนิโรธคามินี ปฏิปทา’’. อวเสสา ธมฺมา ทุกฺขนิโรธคามินิยา ปฏิปทาย สมฺปยุตฺตา.
๒๑๑. จตฺตาริ ¶ สจฺจานิ – ทุกฺขํ, ทุกฺขสมุทโย, ทุกฺขนิโรโธ, ทุกฺขนิโรธคามินี ปฏิปทา.
ตตฺถ ¶ ¶ กตโม ทุกฺขสมุทโย? ตณฺหา – อยํ วุจฺจติ ‘‘ทุกฺขสมุทโย’’.
ตตฺถ กตมํ ทุกฺขํ? อวเสสา จ กิเลสา, อวเสสา จ อกุสลา ธมฺมา, ตีณิ จ กุสลมูลานิ สาสวานิ, อวเสสา จ สาสวา กุสลา ธมฺมา, สาสวา จ กุสลากุสลานํ ธมฺมานํ วิปากา, เย จ ธมฺมา กิริยา เนว กุสลา นากุสลา น จ กมฺมวิปากา, สพฺพฺจ รูปํ – อิทํ วุจฺจติ ‘‘ทุกฺขํ’’.
ตตฺถ กตโม ทุกฺขนิโรโธ? ตณฺหาย ปหานํ – อยํ วุจฺจติ ‘‘ทุกฺขนิโรโธ’’.
ตตฺถ กตมา ทุกฺขนิโรธคามินี ปฏิปทา? อิธ ภิกฺขุ ยสฺมึ สมเย โลกุตฺตรํ ฌานํ ภาเวติ นิยฺยานิกํ อปจยคามึ ทิฏฺิคตานํ ปหานาย ปมาย ภูมิยา ปตฺติยา, วิวิจฺเจว กาเมหิ…เป… ปมํ ฌานํ อุปสมฺปชฺช วิหรติ ทุกฺขปฏิปทํ ทนฺธาภิฺํ, ตสฺมึ สมเย ปฺจงฺคิโก มคฺโค โหติ – สมฺมาทิฏฺิ, สมฺมาสงฺกปฺโป, สมฺมาวายาโม, สมฺมาสติ, สมฺมาสมาธิ.
ตตฺถ กตมา สมฺมาทิฏฺิ? ยา ปฺา ปชานนา…เป… อโมโห ธมฺมวิจโย สมฺมาทิฏฺิ ธมฺมวิจยสมฺโพชฺฌงฺโค มคฺคงฺคํ มคฺคปริยาปนฺนํ – อยํ วุจฺจติ ‘‘สมฺมาทิฏฺิ’’.
ตตฺถ กตโม สมฺมาสงฺกปฺโป? โย ตกฺโก วิตกฺโก…เป… สมฺมาสงฺกปฺโป มคฺคงฺคํ มคฺคปริยาปนฺนํ – อยํ วุจฺจติ ‘‘สมฺมาสงฺกปฺโป’’.
ตตฺถ ¶ ¶ กตโม สมฺมาวายาโม? โย เจตสิโก วีริยารมฺโภ…เป… สมฺมาวายาโม วีริยสมฺโพชฺฌงฺโค มคฺคงฺคํ มคฺคปริยาปนฺนํ – อยํ วุจฺจติ ‘‘สมฺมาวายาโม’’.
ตตฺถ กตมา สมฺมาสติ? ยา สติ อนุสฺสติ…เป… สมฺมาสติ สติสมฺโพชฺฌงฺโค มคฺคงฺคํ มคฺคปริยาปนฺนํ – อยํ วุจฺจติ ‘‘สมฺมาสติ’’.
ตตฺถ กตโม สมฺมาสมาธิ? ยา จิตฺตสฺส ิติ…เป… สมฺมาสมาธิ สมาธิสมฺโพชฺฌงฺโค มคฺคงฺคํ มคฺคปริยาปนฺนํ – อยํ วุจฺจติ ‘‘สมฺมาสมาธิ’’. อยํ วุจฺจติ ‘‘ทุกฺขนิโรธคามินี ปฏิปทา’’. อวเสสา ธมฺมา ทุกฺขนิโรธคามินิยา ปฏิปทาย สมฺปยุตฺตา.
๒๑๒. ตตฺถ ¶ กตโม ทุกฺขสมุทโย? ตณฺหา จ, อวเสสา จ กิเลสา, อวเสสา จ อกุสลา ธมฺมา, ตีณิ จ กุสลมูลานิ สาสวานิ ¶ , อวเสสา จ สาสวา กุสลา ธมฺมา – อยํ วุจฺจติ ‘‘ทุกฺขสมุทโย’’.
ตตฺถ กตมํ ทุกฺขํ? สาสวา กุสลากุสลานํ ธมฺมานํ วิปากา, เย จ ธมฺมา กิริยา เนว กุสลา นากุสลา น จ กมฺมวิปากา, สพฺพฺจ รูปํ – อิทํ วุจฺจติ ‘‘ทุกฺขํ’’.
ตตฺถ กตโม ทุกฺขนิโรโธ? ตณฺหาย จ, อวเสสานฺจ กิเลสานํ, อวเสสานฺจ อกุสลานํ ธมฺมานํ, ติณฺณฺจ กุสลมูลานํ สาสวานํ, อวเสสานฺจ สาสวานํ กุสลานํ ธมฺมานํ ปหานํ – อยํ วุจฺจติ ¶ ‘‘ทุกฺขนิโรโธ’’.
ตตฺถ กตมา ทุกฺขนิโรธคามินี ปฏิปทา? อิธ ภิกฺขุ ยสฺมึ สมเย โลกุตฺตรํ ฌานํ ภาเวติ นิยฺยานิกํ อปจยคามึ ทิฏฺิคตานํ ปหานาย ปมาย ภูมิยา ปตฺติยา, วิวิจฺเจว กาเมหิ…เป… ปมํ ฌานํ อุปสมฺปชฺช วิหรติ ทุกฺขปฏิปทํ ทนฺธาภิฺํ, ตสฺมึ สมเย ปฺจงฺคิโก มคฺโค โหติ – สมฺมาทิฏฺิ, สมฺมาสงฺกปฺโป, สมฺมาวายาโม, สมฺมาสติ, สมฺมาสมาธิ. อยํ วุจฺจติ ‘‘ทุกฺขนิโรธคามินี ปฏิปทา’’. อวเสสา ธมฺมา ทุกฺขนิโรธคามินิยา ปฏิปทาย สมฺปยุตฺตา.
๒๑๓. จตฺตาริ ¶ สจฺจานิ – ทุกฺขํ, ทุกฺขสมุทโย, ทุกฺขนิโรโธ, ทุกฺขนิโรธคามินี ปฏิปทา.
ตตฺถ กตโม ทุกฺขสมุทโย? ตณฺหา – อยํ วุจฺจติ ‘‘ทุกฺขสมุทโย’’.
ตตฺถ กตมํ ทุกฺขํ? อวเสสา จ กิเลสา, อวเสสา จ อกุสลา ธมฺมา, ตีณิ จ กุสลมูลานิ สาสวานิ, อวเสสา จ สาสวา กุสลา ธมฺมา, สาสวา จ กุสลากุสลานํ ธมฺมานํ วิปากา, เย จ ธมฺมา กิริยา เนว กุสลา นากุสลา น จ กมฺมวิปากา, สพฺพฺจ รูปํ – อิทํ วุจฺจติ ‘‘ทุกฺขํ’’.
ตตฺถ กตโม ทุกฺขนิโรโธ? ตณฺหาย ปหานํ – อยํ วุจฺจติ ‘‘ทุกฺขนิโรโธ’’.
ตตฺถ กตมา ทุกฺขนิโรธคามินี ปฏิปทา? อิธ ภิกฺขุ ยสฺมึ ¶ สมเย โลกุตฺตรํ ฌานํ ภาเวติ นิยฺยานิกํ ¶ อปจยคามึ ทิฏฺิคตานํ ปหานาย ปมาย ภูมิยา ปตฺติยา วิวิจฺเจว กาเมหิ…เป… ปมํ ฌานํ อุปสมฺปชฺช ¶ วิหรติ ทุกฺขปฏิปทํ ทนฺธาภิฺํ, ตสฺมึ สมเย ผสฺโส โหติ…เป… อวิกฺเขโป โหติ. อยํ วุจฺจติ ‘‘ทุกฺขนิโรธคามินี ปฏิปทา’’.
๒๑๔. ตตฺถ กตโม ทุกฺขสมุทโย? ตณฺหา จ, อวเสสา จ กิเลสา, อวเสสา จ อกุสลา ธมฺมา, ตีณิ จ กุสลมูลานิ สาสวานิ, อวเสสา จ สาสวา กุสลา ธมฺมา – อยํ วุจฺจติ ‘‘ทุกฺขสมุทโย’’.
ตตฺถ กตมํ ทุกฺขํ? สาสวา กุสลากุสลานํ ธมฺมานํ วิปากา, เย จ ธมฺมา กิริยา เนว กุสลา นากุสลา น จ กมฺมวิปากา, สพฺพฺจ รูปํ – อิทํ วุจฺจติ ‘‘ทุกฺขํ’’.
ตตฺถ กตโม ทุกฺขนิโรโธ? ตณฺหาย จ, อวเสสานฺจ กิเลสานํ, อวเสสานฺจ อกุสลานํ ธมฺมานํ, ติณฺณฺจ กุสลมูลานํ สาสวานํ, อวเสสานฺจ สาสวานํ กุสลานํ ธมฺมานํ ปหานํ – อยํ วุจฺจติ ‘‘ทุกฺขนิโรโธ’’.
ตตฺถ ¶ กตมา ทุกฺขนิโรธคามินี ปฏิปทา? อิธ ภิกฺขุ ยสฺมึ สมเย โลกุตฺตรํ ฌานํ ภาเวติ นิยฺยานิกํ อปจยคามึ ทิฏฺิคตานํ ปหานาย ปมาย ภูมิยา ปตฺติยา วิวิจฺเจว กาเมหิ…เป… ปมํ ฌานํ อุปสมฺปชฺช วิหรติ ทุกฺขปฏิปทํ ทนฺธาภิฺํ, ตสฺมึ สมเย ผสฺโส โหติ…เป… อวิกฺเขโป โหติ. อยํ วุจฺจติ ‘‘ทุกฺขนิโรธคามินี ¶ ปฏิปทา’’.
อภิธมฺมภาชนียํ.
๓. ปฺหาปุจฺฉกํ
๒๑๕. จตฺตาริ อริยสจฺจานิ – ทุกฺขํ อริยสจฺจํ, ทุกฺขสมุทยํ อริยสจฺจํ, ทุกฺขนิโรธํ อริยสจฺจํ, ทุกฺขนิโรธคามินี ปฏิปทา อริยสจฺจํ.
๒๑๖. จตุนฺนํ อริยสจฺจานํ กติ กุสลา, กติ อกุสลา, กติ อพฺยากตา…เป… กติ สรณา, กติ อรณา?
๑. ติกํ
๒๑๗. สมุทยสจฺจํ ¶ อกุสลํ. มคฺคสจฺจํ กุสลํ. นิโรธสจฺจํ อพฺยากตํ. ทุกฺขสจฺจํ สิยา กุสลํ, สิยา อกุสลํ, สิยา อพฺยากตํ. ทฺเว สจฺจา สิยา สุขาย เวทนาย สมฺปยุตฺตา, สิยา อทุกฺขมสุขาย ¶ เวทนาย สมฺปยุตฺตา. นิโรธสจฺจํ น วตฺตพฺพํ – ‘‘สุขาย เวทนาย สมฺปยุตฺต’’นฺติปิ, ‘‘ทุกฺขาย เวทนาย สมฺปยุตฺต’’นฺติปิ, ‘‘อทุกฺขมสุขาย เวทนาย สมฺปยุตฺต’’นฺติปิ. ทุกฺขสจฺจํ สิยา สุขาย เวทนาย สมฺปยุตฺตํ, สิยา ทุกฺขาย เวทนาย สมฺปยุตฺตํ, สิยา อทุกฺขมสุขาย เวทนาย สมฺปยุตฺตํ, สิยา น วตฺตพฺพํ – ‘‘สุขาย เวทนาย สมฺปยุตฺต’’นฺติปิ, ‘‘ทุกฺขาย เวทนาย สมฺปยุตฺต’’นฺติปิ, ‘‘อทุกฺขมสุขาย เวทนาย สมฺปยุตฺต’’นฺติปิ. ทฺเว สจฺจา วิปากธมฺมธมฺมา. นิโรธสจฺจํ เนววิปากนวิปากธมฺมธมฺมํ. ทุกฺขสจฺจํ สิยา วิปากํ, สิยา วิปากธมฺมธมฺมํ, สิยา เนววิปากนวิปากธมฺมธมฺมํ. สมุทยสจฺจํ ¶ อนุปาทินฺนุปาทานิยํ. ทฺเว สจฺจา อนุปาทินฺนอนุปาทานิยา. ทุกฺขสจฺจํ สิยา อุปาทินฺนุปาทานิยํ, สิยา อนุปาทินฺนุปาทานิยํ.
สมุทยสจฺจํ สํกิลิฏฺสํกิเลสิกํ. ทฺเว สจฺจา อสํกิลิฏฺอสํกิเลสิกา. ทุกฺขสจฺจํ ¶ สิยา สํกิลิฏฺสํกิเลสิกํ, สิยา อสํกิลิฏฺสํกิเลสิกํ. สมุทยสจฺจํ สวิตกฺกสวิจารํ. นิโรธสจฺจํ อวิตกฺกอวิจารํ. มคฺคสจฺจํ สิยา สวิตกฺกสวิจารํ, สิยา อวิตกฺกวิจารมตฺตํ, สิยา อวิตกฺกอวิจารํ. ทุกฺขสจฺจํ สิยา สวิตกฺกสวิจารํ, สิยา อวิตกฺกวิจารมตฺตํ, สิยา อวิตกฺกอวิจารํ, สิยา น วตฺตพฺพํ – ‘‘สวิตกฺกสวิจาร’’นฺติปิ, ‘‘อวิตกฺกวิจารมตฺต’’นฺติปิ, ‘‘อวิตกฺกอวิจาร’’นฺติปิ. ทฺเว สจฺจา สิยา ปีติสหคตา, สิยา สุขสหคตา, สิยา อุเปกฺขาสหคตา. นิโรธสจฺจํ น วตฺตพฺพํ – ‘‘ปีติสหคต’’นฺติปิ, ‘‘สุขสหคต’’นฺติปิ, ‘‘อุเปกฺขาสหคต’’นฺติปิ. ทุกฺขสจฺจํ สิยา ปีติสหคตํ, สิยา สุขสหคตํ, สิยา อุเปกฺขาสหคตํ, สิยา น วตฺตพฺพํ – ‘‘ปีติสหคต’’นฺติปิ, ‘‘สุขสหคต’’นฺติปิ, ‘‘อุเปกฺขาสหคต’’นฺติปิ.
ทฺเว สจฺจา เนว ทสฺสเนน น ภาวนาย ปหาตพฺพา. สมุทยสจฺจํ สิยา ทสฺสเนน ปหาตพฺพํ, สิยา ภาวนาย ปหาตพฺพํ. ทุกฺขสจฺจํ สิยา ทสฺสเนน ปหาตพฺพํ, สิยา ภาวนาย ปหาตพฺพํ, สิยา เนว ทสฺสเนน น ภาวนาย ปหาตพฺพํ. ทฺเว สจฺจา เนว ทสฺสเนน น ภาวนาย ปหาตพฺพเหตุกา. สมุทยสจฺจํ สิยา ทสฺสเนน ปหาตพฺพเหตุกํ, สิยา ภาวนาย ปหาตพฺพเหตุกํ ¶ . ทุกฺขสจฺจํ สิยา ทสฺสเนน ปหาตพฺพเหตุกํ, สิยา ภาวนาย ปหาตพฺพเหตุกํ, สิยา เนว ทสฺสเนน น ภาวนาย ปหาตพฺพเหตุกํ. สมุทยสจฺจํ อาจยคามิ. มคฺคสจฺจํ อปจยคามิ. นิโรธสจฺจํ ¶ เนวาจยคามินาปจยคามิ. ทุกฺขสจฺจํ สิยา อาจยคามิ, สิยา เนวาจยคามินาปจยคามิ. มคฺคสจฺจํ เสกฺขํ. ตีณิ สจฺจานิ เนวเสกฺขนาเสกฺขา. สมุทยสจฺจํ ปริตฺตํ ¶ . ทฺเว สจฺจา อปฺปมาณา. ทุกฺขสจฺจํ สิยา ปริตฺตํ, สิยา มหคฺคตํ. นิโรธสจฺจํ อนารมฺมณํ. มคฺคสจฺจํ อปฺปมาณารมฺมณํ. สมุทยสจฺจํ สิยา ปริตฺตารมฺมณํ, สิยา มหคฺคตารมฺมณํ น อปฺปมาณารมฺมณํ, สิยา น วตฺตพฺพํ – ‘‘ปริตฺตารมฺมณ’’นฺติปิ, ‘‘มหคฺคตารมฺมณ’’นฺติปิ. ทุกฺขสจฺจํ สิยา ปริตฺตารมฺมณํ, สิยา มหคฺคตารมฺมณํ, สิยา อปฺปมาณารมฺมณํ, สิยา น วตฺตพฺพํ – ‘‘ปริตฺตารมฺมณ’’นฺติปิ, ‘‘มหคฺคตารมฺมณ’’นฺติปิ, ‘‘อปฺปมาณารมฺมณ’’นฺติปิ.
สมุทยสจฺจํ ¶ หีนํ. ทฺเว สจฺจา ปณีตา. ทุกฺขสจฺจํ สิยา หีนํ, สิยา มชฺฌิมํ. นิโรธสจฺจํ อนิยตํ. มคฺคสจฺจํ สมฺมตฺตนิยตํ. ทฺเว สจฺจา สิยา มิจฺฉตฺตนิยตา, สิยา อนิยตา. นิโรธสจฺจํ อนารมฺมณํ. สมุทยสจฺจํ น วตฺตพฺพํ – ‘‘มคฺคารมฺมณ’’นฺติปิ, ‘‘มคฺคเหตุก’’นฺติปิ, ‘‘มคฺคาธิปตี’’ติปิ. มคฺคสจฺจํ น มคฺคารมฺมณํ มคฺคเหตุกํ, สิยา มคฺคาธิปติ, สิยา น วตฺตพฺพํ – ‘‘มคฺคาธิปตี’’ติ. ทุกฺขสจฺจํ สิยา มคฺคารมฺมณํ น มคฺคเหตุกํ, สิยา มคฺคาธิปติ, สิยา น วตฺตพฺพํ – ‘‘มคฺคารมฺมณ’’นฺติปิ, ‘‘มคฺคาธิปตี’’ติปิ. ทฺเว สจฺจา สิยา อุปฺปนฺนา, สิยา อนุปฺปนฺนา, น วตฺตพฺพา – ‘‘อุปฺปาทิโน’’ติ. นิโรธสจฺจํ น วตฺตพฺพํ – ‘‘อุปฺปนฺน’’นฺติปิ, ‘‘อนุปฺปนฺน’’นฺติปิ, ‘‘อุปฺปาที’’ติปิ. ทุกฺขสจฺจํ สิยา อุปฺปนฺนํ, สิยา อนุปฺปนฺนํ, สิยา อุปฺปาทิ. ตีณิ สจฺจานิ สิยา อตีตา, สิยา อนาคตา, สิยา ปจฺจุปฺปนฺนา. นิโรธสจฺจํ น วตฺตพฺพํ – ‘‘อตีต’’นฺติปิ, ‘‘อนาคต’’นฺติปิ, ‘‘ปจฺจุปฺปนฺน’’นฺติปิ. นิโรธสจฺจํ อนารมฺมณํ. มคฺคสจฺจํ น วตฺตพฺพํ – ‘‘อตีตารมฺมณ’’นฺติปิ, ¶ ‘‘อนาคตารมฺมณ’’นฺติปิ, ‘‘ปจฺจุปฺปนฺนารมฺมณ’’นฺติปิ. ทฺเว สจฺจา สิยา อตีตารมฺมณา, สิยา อนาคตารมฺมณา, สิยา ปจฺจุปฺปนฺนารมฺมณา, สิยา น วตฺตพฺพา – ‘‘อตีตารมฺมณา’’ติปิ, ‘‘อนาคตารมฺมณา’’ติปิ, ‘‘ปจฺจุปฺปนฺนารมฺมณา’’ติปิ. นิโรธสจฺจํ ¶ พหิทฺธา. ตีณิ สจฺจานิ สิยา อชฺฌตฺตา, สิยา พหิทฺธา, สิยา อชฺฌตฺตพหิทฺธา. นิโรธสจฺจํ อนารมฺมณํ. มคฺคสจฺจํ พหิทฺธารมฺมณํ. สมุทยสจฺจํ สิยา อชฺฌตฺตารมฺมณํ, สิยา พหิทฺธารมฺมณํ, สิยา อชฺฌตฺตพหิทฺธารมฺมณํ. ทุกฺขสจฺจํ สิยา อชฺฌตฺตารมฺมณํ, สิยา พหิทฺธารมฺมณํ, สิยา อชฺฌตฺตพหิทฺธารมฺมณํ ¶ , สิยา น วตฺตพฺพํ – ‘‘อชฺฌตฺตารมฺมณ’’นฺติปิ, ‘‘พหิทฺธารมฺมณ’’นฺติปิ, ‘‘อชฺฌตฺตพหิทฺธารมฺมณ’’นฺติปิ. ตีณิ สจฺจานิ อนิทสฺสนอปฺปฏิฆา. ทุกฺขสจฺจํ สิยา สนิทสฺสนสปฺปฏิฆํ, สิยา อนิทสฺสนสปฺปฏิฆํ, สิยา อนิทสฺสนอปฺปฏิฆํ.
๒. ทุกํ
๒๑๘. สมุทยสจฺจํ เหตุ. นิโรธสจฺจํ น เหตุ. ทฺเว สจฺจา สิยา เหตู, สิยา น เหตู. ทฺเว สจฺจา สเหตุกา. นิโรธสจฺจํ อเหตุกํ. ทุกฺขสจฺจํ สิยา สเหตุกํ, สิยา อเหตุกํ. ทฺเว สจฺจา เหตุสมฺปยุตฺตา. นิโรธสจฺจํ เหตุวิปฺปยุตฺตํ. ทุกฺขสจฺจํ สิยา เหตุสมฺปยุตฺตํ, สิยา เหตุวิปฺปยุตฺตํ. สมุทยสจฺจํ เหตุ เจว สเหตุกฺจ. นิโรธสจฺจํ น วตฺตพฺพํ ¶ – ‘‘เหตุ เจว สเหตุกฺจา’’ติปิ, ‘‘สเหตุกฺเจว น จ เหตู’’ติปิ. มคฺคสจฺจํ สิยา เหตุ เจว สเหตุกฺจ, สิยา สเหตุกฺเจว น จ เหตุ. ทุกฺขสจฺจํ สิยา เหตุ เจว สเหตุกฺจ, สิยา สเหตุกฺเจว น จ เหตุ, สิยา ¶ น วตฺตพฺพํ – ‘‘เหตุ เจว สเหตุกฺจา’’ติปิ, ‘‘สเหตุกฺเจว น จ เหตู’’ติปิ. สมุทยสจฺจํ เหตุ เจว เหตุสมฺปยุตฺตฺจ. นิโรธสจฺจํ น วตฺตพฺพํ – ‘‘เหตุ เจว เหตุสมฺปยุตฺตฺจา’’ติปิ, ‘‘เหตุสมฺปยุตฺตฺเจว น จ เหตู’’ติปิ. มคฺคสจฺจํ สิยา เหตุ เจว เหตุสมฺปยุตฺตฺจ, สิยา เหตุสมฺปยุตฺตฺเจว น จ เหตุ. ทุกฺขสจฺจํ สิยา เหตุ เจว เหตุสมฺปยุตฺตฺจ, สิยา เหตุสมฺปยุตฺตฺเจว น จ เหตุ, สิยา น วตฺตพฺพํ – ‘‘เหตุ เจว เหตุสมฺปยุตฺตฺจา’’ติปิ, ‘‘เหตุสมฺปยุตฺตฺเจว น จ เหตู’’ติปิ. นิโรธสจฺจํ น เหตุอเหตุกํ. สมุทยสจฺจํ น วตฺตพฺพํ – ‘‘น เหตุสเหตุก’’นฺติปิ, ‘‘น เหตุอเหตุก’’นฺติปิ. มคฺคสจฺจํ สิยา น เหตุสเหตุกํ, สิยา น วตฺตพฺพํ – ‘‘น เหตุสเหตุก’’นฺติปิ, ‘‘น เหตุอเหตุก’’นฺติปิ. ทุกฺขสจฺจํ สิยา น เหตุสเหตุกํ, สิยา น เหตุอเหตุกํ, สิยา น วตฺตพฺพํ – ‘‘น เหตุสเหตุก’’นฺติปิ, ‘‘น เหตุอเหตุก’’นฺติปิ.
ตีณิ ¶ สจฺจานิ สปฺปจฺจยา. นิโรธสจฺจํ อปฺปจฺจยํ. ตีณิ สจฺจานิ สงฺขตา. นิโรธสจฺจํ อสงฺขตํ. ตีณิ สจฺจานิ อนิทสฺสนา. ทุกฺขสจฺจํ สิยา สนิทสฺสนํ, สิยา อนิทสฺสนํ. ตีณิ สจฺจานิ อปฺปฏิฆา. ทุกฺขสจฺจํ สิยา สปฺปฏิฆํ, สิยา อปฺปฏิฆํ. ตีณิ สจฺจานิ อรูปานิ. ทุกฺขสจฺจํ สิยา รูปํ, สิยา อรูปํ. ทฺเว สจฺจา ¶ โลกิยา. ทฺเว สจฺจา โลกุตฺตรา; เกนจิ วิฺเยฺยา, เกนจิ น วิฺเยฺยา.
สมุทยสจฺจํ อาสโว. ทฺเว สจฺจา โน อาสวา. ทุกฺขสจฺจํ สิยา อาสโว, สิยา โน อาสโว. ทฺเว สจฺจา สาสวา. ทฺเว สจฺจา อนาสวา ¶ . สมุทยสจฺจํ อาสวสมฺปยุตฺตํ. ทฺเว สจฺจา อาสววิปฺปยุตฺตา. ทุกฺขสจฺจํ สิยา อาสวสมฺปยุตฺตํ, สิยา อาสววิปฺปยุตฺตํ. สมุทยสจฺจํ อาสโว เจว สาสวฺจ. ทฺเว สจฺจา น วตฺตพฺพา – ‘‘อาสวา เจว สาสวา จา’’ติปิ, ‘‘สาสวา เจว โน จ อาสวา’’ติปิ. ทุกฺขสจฺจํ สิยา อาสโว เจว สาสวฺจ, สิยา สาสวฺเจว โน จ อาสโว. สมุทยสจฺจํ อาสโว เจว อาสวสมฺปยุตฺตฺจ. ทฺเว สจฺจา น วตฺตพฺพา – ‘‘อาสวา เจว อาสวสมฺปยุตฺตา จา’’ติปิ, ‘‘อาสวสมฺปยุตฺตา เจว โน จ อาสวา’’ติปิ. ทุกฺขสจฺจํ สิยา อาสโว เจว อาสวสมฺปยุตฺตฺจ ¶ , สิยา อาสวสมฺปยุตฺตฺเจว โน จ อาสโว, สิยา น วตฺตพฺพํ – ‘‘อาสโว เจว อาสวสมฺปยุตฺตฺจา’’ติปิ, ‘‘อาสวสมฺปยุตฺตฺเจว โน จ อาสโว’’ติปิ. ทฺเว สจฺจา อาสววิปฺปยุตฺตอนาสวา. สมุทยสจฺจํ น วตฺตพฺพํ – ‘‘อาสววิปฺปยุตฺตสาสว’’นฺติปิ, ‘‘อาสววิปฺปยุตฺตอนาสว’’นฺติปิ. ทุกฺขสจฺจํ สิยา อาสววิปฺปยุตฺตสาสวํ, สิยา น วตฺตพฺพํ – ‘‘อาสววิปฺปยุตฺตสาสว’’นฺติปิ, ‘‘อาสววิปฺปยุตฺตอนาสว’’นฺติปิ.
สมุทยสจฺจํ สํโยชนํ. ทฺเว สจฺจา โน สํโยชนา. ทุกฺขสจฺจํ สิยา สํโยชนํ, สิยา โน สํโยชนํ. ทฺเว สจฺจา สํโยชนิยา. ทฺเว สจฺจา อสํโยชนิยา. สมุทยสจฺจํ สํโยชนสมฺปยุตฺตํ. ทฺเว สจฺจา สํโยชนวิปฺปยุตฺตา. ทุกฺขสจฺจํ สิยา สํโยชนสมฺปยุตฺตํ, สิยา สํโยชนวิปฺปยุตฺตํ. สมุทยสจฺจํ สํโยชนฺเจว สํโยชนิยฺจ. ทฺเว สจฺจา ¶ น วตฺตพฺพา – ‘‘สํโยชนา เจว ¶ สํโยชนิยา จา’’ติปิ, ‘‘สํโยชนิยา เจว โน จ สํโยชนา’’ติปิ. ทุกฺขสจฺจํ สิยา สํโยชนฺเจว สํโยชนิยฺจ, สิยา สํโยชนิยฺเจว โน จ สํโยชนํ. สมุทยสจฺจํ สํโยชนฺเจว สํโยชนสมฺปยุตฺตฺจ. ทฺเว สจฺจา น วตฺตพฺพา – ‘‘สํโยชนา เจว สํโยชนสมฺปยุตฺตา จา’’ติปิ, ‘‘สํโยชนสมฺปยุตฺตา เจว โน จ สํโยชนา’’ติปิ. ทุกฺขสจฺจํ สิยา สํโยชนฺเจว สํโยชนสมฺปยุตฺตฺจ, สิยา สํโยชนสมฺปยุตฺตฺเจว โน จ สํโยชนํ, สิยา น วตฺตพฺพํ – ‘‘สํโยชนฺเจว สํโยชนสมฺปยุตฺตฺจา’’ติปิ, ‘‘สํโยชนสมฺปยุตฺตฺเจว โน จ สํโยชน’’นฺติปิ ¶ . ทฺเว สจฺจา สํโยชนวิปฺปยุตฺตอสํโยชนิยา. สมุทยสจฺจํ น วตฺตพฺพํ – ‘‘สํโยชนวิปฺปยุตฺตสํโยชนิย’’นฺติปิ, ‘‘สํโยชนวิปฺปยุตฺตอสํโยชนิย’’นฺติปิ. ทุกฺขสจฺจํ สิยา สํโยชนวิปฺปยุตฺตสํโยชนิยํ, สิยา น วตฺตพฺพํ – ‘‘สํโยชนวิปฺปยุตฺตสํโยชนิย’’นฺติปิ, ‘‘สํโยชนวิปฺปยุตฺตอสํโยชนิย’’นฺติปิ.
สมุทยสจฺจํ คนฺโถ. ทฺเว สจฺจา โน คนฺถา. ทุกฺขสจฺจํ สิยา คนฺโถ, สิยา โน คนฺโถ. ทฺเว สจฺจา คนฺถนิยา. ทฺเว สจฺจา อคนฺถนิยา. ทฺเว สจฺจา คนฺถวิปฺปยุตฺตา. ทฺเว สจฺจา สิยา คนฺถสมฺปยุตฺตา, สิยา คนฺถวิปฺปยุตฺตา. สมุทยสจฺจํ คนฺโถ เจว คนฺถนิยฺจ. ทฺเว สจฺจา น วตฺตพฺพา – ‘‘คนฺถา เจว คนฺถนิยา จา’’ติปิ, ‘‘คนฺถนิยา เจว โน จ คนฺถา’’ติปิ. ทุกฺขสจฺจํ สิยา คนฺโถ เจว คนฺถนิยฺจ, สิยา คนฺถนิยฺเจว โน จ คนฺโถ. สมุทยสจฺจํ คนฺโถ เจว คนฺถสมฺปยุตฺตฺจ ¶ , สิยา น วตฺตพฺพํ – ‘‘คนฺโถ เจว คนฺถสมฺปยุตฺตฺจา’’ติปิ, ‘‘คนฺถสมฺปยุตฺตฺเจว โน จ คนฺโถ’’ติปิ. ทฺเว สจฺจา น วตฺตพฺพา – ‘‘คนฺถา เจว คนฺถสมฺปยุตฺตา จา’’ติปิ, ‘‘คนฺถสมฺปยุตฺตา เจว โน จ คนฺถา’’ติปิ. ทุกฺขสจฺจํ ¶ สิยา คนฺโถ เจว คนฺถสมฺปยุตฺตฺจ, สิยา คนฺถสมฺปยุตฺตฺเจว โน จ คนฺโถ, สิยา น วตฺตพฺพํ – ‘‘คนฺโถ เจว คนฺถสมฺปยุตฺตฺจา’’ติปิ, ‘‘คนฺถสมฺปยุตฺตฺเจว โน จ คนฺโถ’’ติปิ. ทฺเว สจฺจา คนฺถวิปฺปยุตฺตอคนฺถนิยา. ทฺเว สจฺจา สิยา คนฺถวิปฺปยุตฺตคนฺถนิยา, สิยา น วตฺตพฺพา – ‘‘คนฺถวิปฺปยุตฺตคนฺถนิยา’’ติปิ, ‘‘คนฺถวิปฺปยุตฺตอคนฺถนิยา’’ติปิ.
สมุทยสจฺจํ โอโฆ…เป… โยโค…เป… นีวรณํ. ทฺเว สจฺจา โน นีวรณา. ทุกฺขสจฺจํ สิยา นีวรณํ, สิยา โน นีวรณํ. ทฺเว สจฺจา นีวรณิยา ทฺเว สจฺจา อนีวรณิยา. สมุทยสจฺจํ ¶ นีวรณสมฺปยุตฺตํ. ทฺเว สจฺจา นีวรณวิปฺปยุตฺตา. ทุกฺขสจฺจํ สิยา นีวรณสมฺปยุตฺตํ, สิยา นีวรณวิปฺปยุตฺตํ. สมุทยสจฺจํ นีวรณฺเจว นีวรณิยฺจ. ทฺเว สจฺจา น วตฺตพฺพา – ‘‘นีวรณา เจว นีวรณิยา จา’’ติปิ, ‘‘นีวรณิยา เจว โน จ นีวรณา’’ติปิ. ทุกฺขสจฺจํ สิยา นีวรณฺเจว นีวรณิยฺจ, สิยา นีวรณิยฺเจว โน จ นีวรณํ. สมุทยสจฺจํ นีวรณฺเจว นีวรณสมฺปยุตฺตฺจ. ทฺเว สจฺจา น วตฺตพฺพา – ‘‘นีวรณา เจว นีวรณสมฺปยุตฺตา จา’’ติปิ, ‘‘นีวรณสมฺปยุตฺตา เจว โน จ นีวรณา’’ติปิ. ทุกฺขสจฺจํ สิยา นีวรณฺเจว นีวรณสมฺปยุตฺตฺจ, สิยา นีวรณสมฺปยุตฺตฺเจว ¶ โน จ นีวรณํ, สิยา น วตฺตพฺพํ – ‘‘นีวรณฺเจว นีวรณสมฺปยุตฺตฺจา’’ติปิ ¶ , ‘‘นีวรณสมฺปยุตฺตฺเจว โน จ นีวรณ’’นฺติปิ. ทฺเว สจฺจา นีวรณวิปฺปยุตฺตอนีวรณิยา. สมุทยสจฺจํ น วตฺตพฺพํ – ‘‘นีวรณวิปฺปยุตฺตนีวรณิย’’นฺติปิ, ‘‘นีวรณวิปฺปยุตฺตอนีวรณิย’’นฺติปิ. ทุกฺขสจฺจํ สิยา นีวรณวิปฺปยุตฺตนีวรณิยํ, สิยา น วตฺตพฺพํ – ‘‘นีวรณวิปฺปยุตฺตนีวรณิย’’นฺติปิ, ‘‘นีวรณวิปฺปยุตฺตอนีวรณิย’’นฺติปิ.
ตีณิ สจฺจานิ โน ปรามาสา. ทุกฺขสจฺจํ สิยา ปรามาโส, สิยา โน ปรามาโส. ทฺเว สจฺจา ปรามฏฺา. ทฺเว สจฺจา อปรามฏฺา. ทฺเว สจฺจา ปรามาสวิปฺปยุตฺตา. สมุทยสจฺจํ สิยา ปรามาสสมฺปยุตฺตํ, สิยา ปรามาสวิปฺปยุตฺตํ. ทุกฺขสจฺจํ สิยา ปรามาสสมฺปยุตฺตํ, สิยา ปรามาสวิปฺปยุตฺตํ, สิยา น วตฺตพฺพํ – ‘‘ปรามาสสมฺปยุตฺต’’นฺติปิ, ‘‘ปรามาสวิปฺปยุตฺต’’นฺติปิ. สมุทยสจฺจํ น วตฺตพฺพํ – ‘‘ปรามาโส เจว ปรามฏฺฺจา’’ติ, ปรามฏฺฺเจว โน จ ปรามาโส. ทฺเว สจฺจา น วตฺตพฺพา – ‘‘ปรามาสา เจว ปรามฏฺา จา’’ติปิ ¶ , ‘‘ปรามฏฺา เจว โน จ ปรามาสา’’ติปิ. ทุกฺขสจฺจํ สิยา ปรามาโส เจว ปรามฏฺฺจ, สิยา ปรามฏฺฺเจว โน จ ปรามาโส. ทฺเว สจฺจา ปรามาสวิปฺปยุตฺตอปรามฏฺา. ทฺเว สจฺจา สิยา ปรามาสวิปฺปยุตฺตปรามฏฺา, สิยา น วตฺตพฺพา – ‘‘ปรามาสวิปฺปยุตฺตปรามฏฺา’’ติปิ, ‘‘ปรามาสวิปฺปยุตฺตอปรามฏฺา’’ติปิ.
ทฺเว สจฺจา สารมฺมณา. นิโรธสจฺจํ อนารมฺมณํ. ทุกฺขสจฺจํ ¶ สิยา สารมฺมณํ, สิยา อนารมฺมณํ. ตีณิ สจฺจานิ โน จิตฺตา. ทุกฺขสจฺจํ สิยา จิตฺตํ, สิยา โน จิตฺตํ. ทฺเว สจฺจา เจตสิกา. นิโรธสจฺจํ อเจตสิกํ. ทุกฺขสจฺจํ สิยา เจตสิกํ, สิยา อเจตสิกํ. ทฺเว สจฺจา จิตฺตสมฺปยุตฺตา ¶ . นิโรธสจฺจํ จิตฺตวิปฺปยุตฺตํ. ทุกฺขสจฺจํ สิยา จิตฺตสมฺปยุตฺตํ, สิยา จิตฺตวิปฺปยุตฺตํ, สิยา น วตฺตพฺพํ – ‘‘จิตฺเตน สมฺปยุตฺต’’นฺติปิ, ‘‘จิตฺเตน วิปฺปยุตฺต’’นฺติปิ. ทฺเว สจฺจา จิตฺตสํสฏฺา. นิโรธสจฺจํ จิตฺตวิสํสฏฺํ. ทุกฺขสจฺจํ สิยา จิตฺตสํสฏฺํ, สิยา จิตฺตวิสํสฏฺํ, สิยา น วตฺตพฺพํ – ‘‘จิตฺเตน สํสฏฺ’’นฺติปิ, ‘‘จิตฺเตน วิสํสฏฺ’’นฺติปิ. ทฺเว สจฺจา จิตฺตสมุฏฺานา. นิโรธสจฺจํ โน จิตฺตสมุฏฺานํ. ทุกฺขสจฺจํ สิยา จิตฺตสมุฏฺานํ, สิยา โน จิตฺตสมุฏฺานํ. ทฺเว สจฺจา จิตฺตสหภุโน. นิโรธสจฺจํ โน จิตฺตสหภู. ทุกฺขสจฺจํ สิยา จิตฺตสหภู, สิยา โน จิตฺตสหภู. ทฺเว สจฺจา จิตฺตานุปริวตฺติโน. นิโรธสจฺจํ โน จิตฺตานุปริวตฺติ. ทุกฺขสจฺจํ สิยา จิตฺตานุปริวตฺติ, สิยา โน จิตฺตานุปริวตฺติ. ทฺเว สจฺจา จิตฺตสํสฏฺสมุฏฺานา. นิโรธสจฺจํ โน จิตฺตสํสฏฺสมุฏฺานํ ¶ . ทุกฺขสจฺจํ สิยา จิตฺตสํสฏฺสมุฏฺานํ, สิยา โน จิตฺตสํสฏฺสมุฏฺานํ. ทฺเว สจฺจา จิตฺตสํสฏฺสมุฏฺานสหภุโน. นิโรธสจฺจํ โน จิตฺตสํสฏฺสมุฏฺานสหภู. ทุกฺขสจฺจํ สิยา จิตฺตสํสฏฺสมุฏฺานสหภู, สิยา โน จิตฺตสํสฏฺสมุฏฺานสหภู. ทฺเว สจฺจา จิตฺตสํสฏฺสมุฏฺานานุปริวตฺติโน. นิโรธสจฺจํ โน จิตฺตสํสฏฺสมุฏฺานานุปริวตฺติ ¶ . ทุกฺขสจฺจํ สิยา จิตฺตสํสฏฺสมุฏฺานานุปริวตฺติ, สิยา โน จิตฺตสํสฏฺสมุฏฺานานุปริวตฺติ. ตีณิ สจฺจานิ พาหิรา. ทุกฺขสจฺจํ สิยา อชฺฌตฺตํ, สิยา พาหิรํ.
ตีณิ สจฺจานิ โน อุปาทา. ทุกฺขสจฺจํ สิยา อุปาทา, สิยา โน อุปาทา. ตีณิ สจฺจานิ อนุปาทินฺนา. ทุกฺขสจฺจํ สิยา อุปาทินฺนํ, สิยา อนุปาทินฺนํ. สมุทยสจฺจํ อุปาทานํ. ทฺเว สจฺจา โน อุปาทานา. ทุกฺขสจฺจํ สิยา อุปาทานํ, สิยา โน อุปาทานํ. ทฺเว สจฺจา อุปาทานิยา. ทฺเว สจฺจา อนุปาทานิยา. ทฺเว สจฺจา อุปาทานวิปฺปยุตฺตา. ทฺเว สจฺจา สิยา อุปาทานสมฺปยุตฺตา, สิยา ¶ อุปาทานวิปฺปยุตฺตา. สมุทยสจฺจํ อุปาทานฺเจว อุปาทานิยฺจ. ทฺเว สจฺจา น วตฺตพฺพา – ‘‘อุปาทานา เจว อุปาทานิยา จา’’ติปิ, ‘‘อุปาทานิยา เจว โน จ อุปาทานา’’ติปิ. ทุกฺขสจฺจํ สิยา อุปาทานฺเจว อุปาทานิยฺจ, สิยา อุปาทานิยฺเจว โน จ อุปาทานํ. สมุทยสจฺจํ สิยา อุปาทานฺเจว อุปาทานสมฺปยุตฺตฺจ, สิยา น วตฺตพฺพํ – ‘‘อุปาทานฺเจว ¶ อุปาทานสมฺปยุตฺตฺจา’’ติปิ, ‘‘อุปาทานสมฺปยุตฺตฺเจว โน จ อุปาทาน’’นฺติปิ. ทฺเว สจฺจา น วตฺตพฺพา – ‘‘อุปาทานา เจว อุปาทานสมฺปยุตฺตา จา’’ติปิ, ‘‘อุปาทานสมฺปยุตฺตา เจว โน จ อุปาทานา’’ติปิ. ทุกฺขสจฺจํ สิยา อุปาทานฺเจว อุปาทานสมฺปยุตฺตฺจ, สิยา อุปาทานสมฺปยุตฺตฺเจว โน จ อุปาทานํ, สิยา น วตฺตพฺพํ – ‘‘อุปาทานฺเจว อุปาทานสมฺปยุตฺตฺจา’’ ติปิ, ‘‘อุปาทานสมฺปยุตฺตฺเจว โน จ อุปาทาน’’นฺติปิ. ทฺเว สจฺจา ¶ อุปาทานวิปฺปยุตฺตอนุปาทานิยา. ทฺเว สจฺจา สิยา อุปาทานวิปฺปยุตฺตอุปาทานิยา, สิยา น วตฺตพฺพา – ‘‘อุปาทานวิปฺปยุตฺตอุปาทานิยา’’ติปิ, ‘‘อุปาทานวิปฺปยุตฺตอนุปาทานิยา’’ติปิ.
สมุทยสจฺจํ กิเลโส. ทฺเว สจฺจา โน กิเลสา. ทุกฺขสจฺจํ สิยา กิเลโส, สิยา โน กิเลโส. ทฺเว สจฺจา สํกิเลสิกา. ทฺเว สจฺจา อสํกิเลสิกา. สมุทยสจฺจํ สํกิลิฏฺํ. ทฺเว สจฺจา อสํกิลิฏฺา. ทุกฺขสจฺจํ สิยา สํกิลิฏฺํ, สิยา อสํกิลิฏฺํ. สมุทยสจฺจํ กิเลสสมฺปยุตฺตํ. ทฺเว สจฺจา กิเลสวิปฺปยุตฺตา. ทุกฺขสจฺจํ สิยา กิเลสสมฺปยุตฺตํ, สิยา ¶ กิเลสวิปฺปยุตฺตํ. สมุทยสจฺจํ กิเลโส เจว สํกิเลสิกฺจ. ทฺเว สจฺจา น วตฺตพฺพา – ‘‘กิเลสา เจว สํกิเลสิกา จา’’ติปิ, ‘‘สํกิเลสิกา เจว โน จ กิเลสา’’ติปิ. ทุกฺขสจฺจํ สิยา กิเลโส เจว สํกิเลสิกฺจ, สิยา สํกิเลสิกฺเจว โน จ กิเลโส. สมุทยสจฺจํ กิเลโส เจว สํกิลิฏฺฺจ. ทฺเว สจฺจา น วตฺตพฺพา – ‘‘กิเลสา เจว สํกิลิฏฺา จา’’ติปิ, ‘‘สํกิลิฏฺา เจว โน จ กิเลสา’’ติปิ. ทุกฺขสจฺจํ สิยา กิเลโส เจว สํกิลิฏฺฺจ, สิยา สํกิลิฏฺฺเจว โน จ กิเลโส, สิยา น วตฺตพฺพํ – ‘‘กิเลโส เจว สํกิลิฏฺฺจา’’ติปิ, ‘‘สํกิลิฏฺฺเจว โน จ กิเลโส’’ติปิ. สมุทยสจฺจํ กิเลโส เจว กิเลสสมฺปยุตฺตฺจ. ทฺเว สจฺจา น วตฺตพฺพา – ‘‘กิเลสา เจว กิเลสสมฺปยุตฺตา จา’’ติปิ, ‘‘กิเลสสมฺปยุตฺตา เจว โน จ กิเลสา’’ติปิ. ทุกฺขสจฺจํ สิยา กิเลโส เจว กิเลสสมฺปยุตฺตฺจ ¶ , สิยา กิเลสสมฺปยุตฺตฺเจว โน จ กิเลโส, สิยา น วตฺตพฺพํ – ‘‘กิเลโส เจว กิเลสสมฺปยุตฺตฺจา’’ ติปิ, ‘‘กิเลสสมฺปยุตฺตฺเจว โน จ กิเลโส’’ติปิ. ทฺเว ¶ สจฺจา กิเลสวิปฺปยุตฺตอสํกิเลสิกา. สมุทยสจฺจํ น วตฺตพฺพํ – ‘‘กิเลสวิปฺปยุตฺตสํกิเลสิก’’นฺติปิ, ‘‘กิเลสวิปฺปยุตฺตอสํกิเลสิก’’นฺติปิ. ทุกฺขสจฺจํ สิยา กิเลสวิปฺปยุตฺตสํกิเลสิกํ, สิยา น วตฺตพฺพํ – ‘‘กิเลสวิปฺปยุตฺตสํกิเลสิก’’นฺติปิ, ‘‘กิเลสวิปฺปยุตฺตอสํกิเลสิก’’นฺติปิ.
ทฺเว ¶ สจฺจา น ทสฺสเนน ปหาตพฺพา. ทฺเว สจฺจา สิยา ทสฺสเนน ปหาตพฺพา, สิยา น ทสฺสเนน ปหาตพฺพา. ทฺเว สจฺจา น ภาวนาย ปหาตพฺพา. ทฺเว สจฺจา สิยา ภาวนาย ปหาตพฺพา, สิยา น ภาวนาย ปหาตพฺพา. ทฺเว สจฺจา น ทสฺสเนน ปหาตพฺพเหตุกา. ทฺเว สจฺจา สิยา ทสฺสเนน ปหาตพฺพเหตุกา, สิยา น ทสฺสเนน ปหาตพฺพเหตุกา. ทฺเว สจฺจา น ภาวนาย ปหาตพฺพเหตุกา. ทฺเว สจฺจา สิยา ภาวนาย ปหาตพฺพเหตุกา, สิยา น ภาวนาย ปหาตพฺพเหตุกา. สมุทยสจฺจํ สวิตกฺกํ. นิโรธสจฺจํ อวิตกฺกํ. ทฺเว สจฺจา สิยา สวิตกฺกา, สิยา อวิตกฺกา. สมุทยสจฺจํ สวิจารํ. นิโรธสจฺจํ อวิจารํ. ทฺเว สจฺจา สิยา สวิจารา, สิยา อวิจารา. นิโรธสจฺจํ อปฺปีติกํ. ตีณิ สจฺจานิ สิยา สปฺปีติกา, สิยา อปฺปีติกา. นิโรธสจฺจํ น ปีติสหคตํ. ตีณิ สจฺจานิ สิยา ปีติสหคตา, สิยา น ปีติสหคตา. นิโรธสจฺจํ ¶ น สุขสหคตํ. ตีณิ ¶ สจฺจานิ สิยา สุขสหคตา, สิยา น สุขสหคตา. นิโรธสจฺจํ น อุเปกฺขาสหคตํ. ตีณิ สจฺจานิ สิยา อุเปกฺขาสหคตา, สิยา น อุเปกฺขาสหคตา.
สมุทยสจฺจํ กามาวจรํ. ทฺเว สจฺจา น กามาวจรา. ทุกฺขสจฺจํ สิยา กามาวจรํ, สิยา น กามาวจรํ. ตีณิ สจฺจานิ น รูปาวจรา. ทุกฺขสจฺจํ สิยา รูปาวจรํ, สิยา น รูปาวจรํ. ตีณิ สจฺจานิ น อรูปาวจรา. ทุกฺขสจฺจํ สิยา อรูปาวจรํ, สิยา น อรูปาวจรํ. ทฺเว สจฺจา ปริยาปนฺนา. ทฺเว สจฺจา อปริยาปนฺนา. มคฺคสจฺจํ นิยฺยานิกํ. ตีณิ สจฺจานิ อนิยฺยานิกา. มคฺคสจฺจํ นิยตํ. นิโรธสจฺจํ อนิยตํ. ทฺเว สจฺจา สิยา นิยตา, สิยา อนิยตา. ทฺเว สจฺจา สอุตฺตรา. ทฺเว สจฺจา อนุตฺตรา. สมุทยสจฺจํ สรณํ. ทฺเว สจฺจา อรณา. ทุกฺขสจฺจํ สิยา สรณํ, สิยา อรณนฺติ.
ปฺหาปุจฺฉกํ.
สจฺจวิภงฺโค นิฏฺิโต.
๕. อินฺทฺริยวิภงฺโค
๑. อภิธมฺมภาชนียํ
๒๑๙. พาวีสตินฺทฺริยานิ ¶ ¶ ¶ – จกฺขุนฺทฺริยํ, โสตินฺทฺริยํ, ฆานินฺทฺริยํ, ชิวฺหินฺทฺริยํ, กายินฺทฺริยํ, มนินฺทฺริยํ, อิตฺถินฺทฺริยํ, ปุริสินฺทฺริยํ, ชีวิตินฺทฺริยํ, สุขินฺทฺริยํ, ทุกฺขินฺทฺริยํ, โสมนสฺสินฺทฺริยํ, โทมนสฺสินฺทฺริยํ, อุเปกฺขินฺทฺริยํ, สทฺธินฺทฺริยํ ¶ , วีริยินฺทฺริยํ [วิริยินฺทฺริยํ (สี. สฺยา.)], สตินฺทฺริยํ, สมาธินฺทฺริยํ, ปฺินฺทฺริยํ, อนฺาตฺสฺสามีตินฺทฺริยํ, อฺินฺทฺริยํ, อฺาตาวินฺทฺริยํ.
๒๒๐. ตตฺถ กตมํ จกฺขุนฺทฺริยํ? ยํ จกฺขุ จตุนฺนํ มหาภูตานํ อุปาทาย ปสาโท…เป… สฺุโ คาโมเปโส – อิทํ วุจฺจติ ‘‘จกฺขุนฺทฺริยํ’’.
ตตฺถ กตมํ โสตินฺทฺริยํ…เป… ฆานินฺทฺริยํ…เป… ชิวฺหินฺทฺริยํ…เป… กายินฺทฺริยํ? โย กาโย จตุนฺนํ มหาภูตานํ อุปาทาย ปสาโท…เป… สฺุโ คาโมเปโส – อิทํ วุจฺจติ ‘‘กายินฺทฺริยํ’’.
ตตฺถ กตมํ มนินฺทฺริยํ? เอกวิเธน มนินฺทฺริยํ – ผสฺสสมฺปยุตฺตํ. ทุวิเธน มนินฺทฺริยํ – อตฺถิ สเหตุกํ, อตฺถิ อเหตุกํ. ติวิเธน มนินฺทฺริยํ – อตฺถิ กุสลํ, อตฺถิ อกุสลํ, อตฺถิ อพฺยากตํ. จตุพฺพิเธน มนินฺทฺริยํ – อตฺถิ กามาวจรํ, อตฺถิ รูปาวจรํ, อตฺถิ อรูปาวจรํ, อตฺถิ อปริยาปนฺนํ. ปฺจวิเธน มนินฺทฺริยํ – อตฺถิ สุขินฺทฺริยสมฺปยุตฺตํ, อตฺถิ ทุกฺขินฺทฺริยสมฺปยุตฺตํ, อตฺถิ โสมนสฺสินฺทฺริยสมฺปยุตฺตํ, อตฺถิ โทมนสฺสินฺทฺริยสมฺปยุตฺตํ, อตฺถิ อุเปกฺขินฺทฺริยสมฺปยุตฺตํ ¶ . ฉพฺพิเธน มนินฺทฺริยํ – จกฺขุวิฺาณํ…เป… มโนวิฺาณํ. เอวํ ฉพฺพิเธน มนินฺทฺริยํ.
สตฺตวิเธน มนินฺทฺริยํ – จกฺขุวิฺาณํ…เป… กายวิฺาณํ, มโนธาตุ, มโนวิฺาณธาตุ. เอวํ สตฺตวิเธน มนินฺทฺริยํ.
อฏฺวิเธน มนินฺทฺริยํ – จกฺขุวิฺาณํ…เป… กายวิฺาณํ อตฺถิ สุขสหคตํ, อตฺถิ ทุกฺขสหคตํ, มโนธาตุ, มโนวิฺาณธาตุ. เอวํ อฏฺวิเธน มนินฺทฺริยํ.
นววิเธน ¶ มนินฺทฺริยํ – จกฺขุวิฺาณํ…เป… กายวิฺาณํ, มโนธาตุ, มโนวิฺาณธาตุ อตฺถิ กุสลา, อตฺถิ อกุสลา, อตฺถิ อพฺยากตา. เอวํ นววิเธน มนินฺทฺริยํ.
ทสวิเธน มนินฺทฺริยํ – จกฺขุวิฺาณํ…เป… กายวิฺาณํ อตฺถิ สุขสหคตํ, อตฺถิ ทุกฺขสหคตํ, มโนธาตุ, มโนวิฺาณธาตุ อตฺถิ กุสลา, อตฺถิ อกุสลา, อตฺถิ อพฺยากตา. เอวํ ทสวิเธน มนินฺทฺริยํ…เป… เอวํ พหุวิเธน มนินฺทฺริยํ. อิทํ วุจฺจติ ‘‘มนินฺทฺริยํ’’.
ตตฺถ กตมํ อิตฺถินฺทฺริยํ? ยํ อิตฺถิยา อิตฺถิลิงฺคํ อิตฺถินิมิตฺตํ อิตฺถิกุตฺตํ อิตฺถากปฺโป อิตฺถตฺตํ อิตฺถิภาโว – อิทํ วุจฺจติ ‘‘อิตฺถินฺทฺริยํ’’.
ตตฺถ กตมํ ปุริสินฺทฺริยํ? ยํ ปุริสสฺส ปุริสลิงฺคํ ปุริสนิมิตฺตํ ปุริสกุตฺตํ ปุริสากปฺโป ¶ ปุริสตฺตํ ปุริสภาโว – อิทํ วุจฺจติ ‘‘ปุริสินฺทฺริยํ’’.
ตตฺถ กตมํ ชีวิตินฺทฺริยํ? ชีวิตินฺทฺริยํ ทุวิเธน – อตฺถิ รูปชีวิตินฺทฺริยํ, อตฺถิ อรูปชีวิตินฺทฺริยํ.
ตตฺถ กตมํ รูปชีวิตินฺทฺริยํ? โย เตสํ รูปีนํ ธมฺมานํ อายุ ิติ ยปนา ยาปนา อิริยนา วตฺตนา ปาลนา ชีวิตํ ชีวิตินฺทฺริยํ – อิทํ วุจฺจติ ‘‘รูปชีวิตินฺทฺริยํ’’.
ตตฺถ ¶ กตมํ อรูปชีวิตินฺทฺริยํ? โย เตสํ อรูปีนํ ธมฺมานํ ¶ อายุ ิติ ยปนา ยาปนา อิริยนา วตฺตนา ปาลนา ชีวิตํ ชีวิตินฺทฺริยํ – อิทํ วุจฺจติ ‘‘อรูปชีวตินฺทฺริยํ’’. อิทํ วุจฺจติ ‘‘ชีวิตินฺทฺริยํ’’.
ตตฺถ กตมํ สุขินฺทฺริยํ? ยํ กายิกํ สาตํ กายิกํ สุขํ กายสมฺผสฺสชํ สาตํ สุขํ เวทยิตํ กายสมฺผสฺสชา สาตา สุขา เวทนา – อิทํ วุจฺจติ ‘‘สุขินฺทฺริยํ’’.
ตตฺถ กตมํ ทุกฺขินฺทฺริยํ? ยํ กายิกํ อสาตํ กายิกํ ทุกฺขํ กายสมฺผสฺสชํ อสาตํ ทุกฺขํ เวทยิตํ กายสมฺผสฺสชา อสาตา ทุกฺขา เวทนา – อิทํ วุจฺจติ ‘‘ทุกฺขินฺทฺริยํ’’.
ตตฺถ กตมํ โสมนสฺสินฺทฺริยํ? ยํ เจตสิกํ สาตํ เจตสิกํ สุขํ เจโตสมฺผสฺสชํ สาตํ สุขํ เวทยิตํ เจโตสมฺผสฺสชา สาตา สุขา เวทนา – อิทํ วุจฺจติ ‘‘โสมนสฺสินฺทฺริยํ’’.
ตตฺถ ¶ กตมํ โทมนสฺสินฺทฺริยํ? ยํ เจตสิกํ อสาตํ เจตสิกํ ทุกฺขํ เจโตสมฺผสฺสชํ อสาตํ ทุกฺขํ เวทยิตํ เจโตสมฺผสฺสชา อสาตา ทุกฺขา เวทนา – อิทํ วุจฺจติ ‘‘โทมนสฺสินฺทฺริยํ’’.
ตตฺถ กตมํ อุเปกฺขินฺทฺริยํ? ยํ เจตสิกํ เนว สาตํ นาสาตํ เจโตสมฺผสฺสชํ อทุกฺขมสุขํ เวทยิตํ เจโตสมฺผสฺสชา อทุกฺขมสุขา เวทนา – อิทํ วุจฺจติ ‘‘อุเปกฺขินฺทฺริยํ’’.
ตตฺถ กตมํ สทฺธินฺทฺริยํ? ยา สทฺธา สทฺทหนา โอกปฺปนา อภิปฺปสาโท สทฺธา สทฺธินฺทฺริยํ สทฺธาพลํ – อิทํ วุจฺจติ ‘‘สทฺธินฺทฺริยํ’’.
ตตฺถ กตมํ วีริยินฺทฺริยํ? โย เจตสิโก วีริยารมฺโภ นิกฺกโม ปรกฺกโม อุยฺยาโม วายาโม อุสฺสาโห อุสฺโสฬฺหี ถาโม ิติ อสิถิลปรกฺกมตา อนิกฺขิตฺตฉนฺทตา อนิกฺขิตฺตธุรตา ธุรสมฺปคฺคาโห ¶ วีริยํ ¶ วีริยินฺทฺริยํ วีริยพลํ – อิทํ วุจฺจติ ‘‘วีริยินฺทฺริยํ’’.
ตตฺถ ¶ กตมํ สตินฺทฺริยํ? ยา สติ อนุสฺสติ ปฏิสฺสติ สติ สรณตา ธารณตา อปิลาปนตา อสมฺมุสฺสนตา สติ สตินฺทฺริยํ สติพลํ สมฺมาสติ – อิทํ วุจฺจติ ‘‘สตินฺทฺริยํ’’.
ตตฺถ กตมํ สมาธินฺทฺริยํ? ยา จิตฺตสฺส ิติ สณฺิติ อวฏฺิติ อวิสาหาโร อวิกฺเขโป อวิสาหฏมานสตา สมโถ สมาธินฺทฺริยํ สมาธิพลํ สมฺมาสมาธิ – อิทํ วุจฺจติ ‘‘สมาธินฺทฺริยํ’’.
ตตฺถ กตมํ ปฺินฺทฺริยํ? ยา ปฺา ปชานนา…เป… อโมโห ธมฺมวิจโย สมฺมาทิฏฺิ – อิทํ วุจฺจติ ‘‘ปฺินฺทฺริยํ’’.
ตตฺถ กตมํ อนฺาตฺสฺสามีตินฺทฺริยํ? ยา เตสํ ธมฺมานํ อนฺาตานํ อทิฏฺานํ อปฺปตฺตานํ อวิทิตานํ อสจฺฉิกตานํ สจฺฉิกิริยาย ปฺา ปชานนา…เป… อโมโห ธมฺมวิจโย สมฺมาทิฏฺิ ธมฺมวิจยสมฺโพชฺฌงฺโค มคฺคงฺคํ มคฺคปริยาปนฺนํ – อิทํ วุจฺจติ ‘‘อนฺาตฺสฺสามีตินฺทฺริยํ’’.
ตตฺถ กตมํ อฺินฺทฺริยํ? ยา เตสํ ธมฺมานํ าตานํ ทิฏฺานํ ปตฺตานํ วิทิตานํ สจฺฉิกตานํ สจฺฉิกิริยาย ปฺา ปชานนา…เป… อโมโห ธมฺมวิจโย สมฺมาทิฏฺิ ธมฺมวิจยสมฺโพชฺฌงฺโค มคฺคงฺคํ มคฺคปริยาปนฺนํ – อิทํ วุจฺจติ อฺินฺทฺริยํ.
ตตฺถ ¶ กตมํ อฺาตาวินฺทฺริยํ? ยา เตสํ ธมฺมานํ อฺาตาวีนํ ทิฏฺานํ ปตฺตานํ วิทิตานํ สจฺฉิกตานํ สจฺฉิกิริยาย ปฺา ปชานนา…เป… อโมโห ธมฺมวิจโย สมฺมาทิฏฺิ ธมฺมวิจยสมฺโพชฺฌงฺโค มคฺคงฺคํ มคฺคปริยาปนฺนํ – อิทํ ¶ วุจฺจติ ‘‘อฺาตาวินฺทฺริยํ’’.
อภิธมฺมภาชนียํ.
๒. ปฺหาปุจฺฉกํ
๒๒๑. พาวีสตินฺทฺริยานิ ¶ – จกฺขุนฺทฺริยํ, โสตินฺทฺริยํ, ฆานินฺทฺริยํ, ชิวฺหินฺทฺริยํ, กายินฺทฺริยํ, มนินฺทฺริยํ, อิตฺถินฺทฺริยํ, ปุริสินฺทฺริยํ, ชีวิตินฺทฺริยํ, สุขินฺทฺริยํ, ทุกฺขินฺทฺริยํ, โสมนสฺสินฺทฺริยํ, โทมนสฺสินฺทฺริยํ, อุเปกฺขินฺทฺริยํ, สทฺธินฺทฺริยํ, วีริยินฺทฺริยํ, สตินฺทฺริยํ, สมาธินฺทฺริยํ, ปฺินฺทฺริยํ ¶ , อนฺาตฺสฺสามีตินฺทฺริยํ, อฺินฺทฺริยํ, อฺาตาวินฺทฺริยํ.
๒๒๒. พาวีสตีนํ อินฺทฺริยานํ กติ กุสลา, กติ อกุสลา, กติ อพฺยากตา…เป… กติ สรณา, กติ อรณา?
๑. ติกํ
๒๒๓. ทสินฺทฺริยา อพฺยากตา. โทมนสฺสินฺทฺริยํ อกุสลํ. อนฺาตฺสฺสามีตินฺทฺริยํ กุสลํ. จตฺตารินฺทฺริยา สิยา กุสลา, สิยา อพฺยากตา. ฉ อินฺทฺริยา สิยา กุสลา, สิยา อกุสลา, สิยา อพฺยากตา.
ทฺวาทสินฺทฺริยา น วตฺตพฺพา – ‘‘สุขาย เวทนาย สมฺปยุตฺตา’’ติปิ, ‘‘ทุกฺขาย เวทนาย สมฺปยุตฺตา’’ติปิ, ‘‘อทุกฺขมสุขาย เวทนาย สมฺปยุตฺตา’’ติปิ. ฉ อินฺทฺริยา สิยา สุขาย เวทนาย สมฺปยุตฺตา, สิยา อทุกฺขมสุขาย เวทนาย สมฺปยุตฺตา. ตีณินฺทฺริยา สิยา สุขาย เวทนาย สมฺปยุตฺตา, สิยา ทุกฺขาย เวทนาย สมฺปยุตฺตา, สิยา อทุกฺขมสุขาย เวทนาย สมฺปยุตฺตา. ชีวิตินฺทฺริยํ สิยา สุขาย เวทนาย สมฺปยุตฺตํ, สิยา ทุกฺขาย เวทนาย สมฺปยุตฺตํ, สิยา อทุกฺขมสุขาย เวทนาย สมฺปยุตฺตํ, สิยา น วตฺตพฺพํ – ‘‘สุขาย เวทนาย สมฺปยุตฺต’’นฺติปิ ¶ , ‘‘ทุกฺขาย เวทนาย สมฺปยุตฺต’’นฺติปิ, ‘‘อทุกฺขมสุขาย เวทนาย สมฺปยุตฺต’’นฺติปิ.
สตฺตินฺทฺริยา เนววิปากนวิปากธมฺมธมฺมา. ตีณินฺทฺริยา วิปากา. ทฺวินฺทฺริยา วิปากธมฺมธมฺมา. อฺินฺทฺริยํ สิยา วิปากํ, สิยา วิปากธมฺมธมฺมํ. นวินฺทฺริยา สิยา ¶ วิปากา, สิยา วิปากธมฺมธมฺมา, สิยา เนววิปากนวิปากธมฺมธมฺมา. นวินฺทฺริยา อุปาทินฺนุปาทานิยา ¶ . โทมนสฺสินฺทฺริยํ อนุปาทินฺนุปาทานิยํ. ตีณินฺทฺริยา อนุปาทินฺนอนุปาทานิยา. นวินฺทฺริยา สิยา อุปาทินฺนุปาทานิยา, สิยา อนุปาทินฺนุปาทานิยา, สิยา อนุปาทินฺนอนุปาทานิยา.
นวินฺทฺริยา อสํกิลิฏฺสํกิเลสิกา. โทมนสฺสินฺทฺริยํ สํกิลิฏฺสํกิเลสิกํ. ตีณินฺทฺริยา อสํกิลิฏฺอสํกิเลสิกา. ตีณินฺทฺริยา สิยา อสํกิลิฏฺสํกิเลสิกา, สิยา อสํกิลิฏฺอสํกิเลสิกา. ฉ อินฺทฺริยา สิยา สํกิลิฏฺสํกิเลสิกา, สิยา อสํกิลิฏฺสํกิเลสิกา, สิยา อสํกิลิฏฺอสํกิเลสิกา. นวินฺทฺริยา อวิตกฺกอวิจารา. โทมนสฺสินฺทฺริยํ สวิตกฺกสวิจารํ. อุเปกฺขินฺทฺริยํ สิยา สวิตกฺกสวิจารํ, สิยา อวิตกฺกอวิจารํ. เอกาทสินฺทฺริยา สิยา สวิตกฺกสวิจารา, สิยา อวิตกฺกวิจารมตฺตา, สิยา อวิตกฺกอวิจารา.
เอกาทสินฺทฺริยา น วตฺตพฺพา – ‘‘ปีติสหคตา’’ติปิ, ‘‘สุขสหคตา’’ติปิ, ‘‘อุเปกฺขาสหคตา’’ติปิ. โสมนสฺสินฺทฺริยํ สิยา ปีติสหคตํ น สุขสหคตํ น อุเปกฺขาสหคตํ, สิยา ¶ น วตฺตพฺพํ – ‘‘ปีติสหคต’’นฺติ. ฉ อินฺทฺริยา สิยา ปีติสหคตา, สิยา สุขสหคตา, สิยา อุเปกฺขาสหคตา. จตฺตารินฺทฺริยา สิยา ปีติสหคตา, สิยา สุขสหคตา, สิยา อุเปกฺขาสหคตา ¶ , สิยา น วตฺตพฺพา – ‘‘ปีติสหคตา’’ติปิ, ‘‘สุขสหคตา’’ติปิ, ‘‘อุเปกฺขาสหคตา’’ติปิ.
ปนฺนรสินฺทฺริยา เนว ทสฺสเนน น ภาวนาย ปหาตพฺพา. โทมนสฺสินฺทฺริยํ สิยา ทสฺสเนน ปหาตพฺพํ, สิยา ภาวนาย ปหาตพฺพํ. ฉ อินฺทฺริยา สิยา ทสฺสเนน ปหาตพฺพา, สิยา ภาวนาย ปหาตพฺพา, สิยา เนว ทสฺสเนน น ภาวนาย ปหาตพฺพา. ปนฺนรสินฺทฺริยา เนว ทสฺสเนน น ภาวนาย ปหาตพฺพเหตุกา. โทมนสฺสินฺทฺริยํ สิยา ทสฺสเนน ปหาตพฺพเหตุกํ, สิยา ภาวนาย ปหาตพฺพเหตุกํ. ฉ อินฺทฺริยา สิยา ทสฺสเนน ปหาตพฺพเหตุกา, สิยา ภาวนาย ปหาตพฺพเหตุกา, สิยา เนว ทสฺสเนน น ภาวนาย ปหาตพฺพเหตุกา.
ทสินฺทฺริยา เนวาจยคามินาปจยคามิโน. โทมนสฺสินฺทฺริยํ อาจยคามิ. อนฺาตฺสฺสามีตินฺทฺริยํ อปจยคามิ. อฺินฺทฺริยํ สิยา อปจยคามิ, สิยา เนวาจยคามินาปจยคามิ ¶ . นวินฺทฺริยา สิยา อาจยคามิโน, สิยา ¶ อปจยคามิโน, สิยา เนวาจยคามินาปจยคามิโน. ทสินฺทฺริยา เนวเสกฺขนาเสกฺขา. ทฺวินฺทฺริยา เสกฺขา. อฺาตาวินฺทฺริยํ อเสกฺขํ. นวินฺทฺริยา สิยา เสกฺขา, สิยา อเสกฺขา, สิยา เนวเสกฺขนาเสกฺขา.
ทสินฺทฺริยา ปริตฺตา. ตีณินฺทฺริยา อปฺปมาณา. นวินฺทฺริยา สิยา ปริตฺตา, สิยา มหคฺคตา, สิยา อปฺปมาณา. สตฺตินฺทฺริยา อนารมฺมณา. ทฺวินฺทฺริยา ปริตฺตารมฺมณา. ตีณินฺทฺริยา อปฺปมาณารมฺมณา. โทมนสฺสินฺทฺริยํ สิยา ปริตฺตารมฺมณํ สิยา มหคฺคตารมฺมณํ, น อปฺปมาณารมฺมณํ, สิยา น วตฺตพฺพํ – ‘‘ปริตฺตารมฺมณ’’นฺติปิ ¶ , ‘‘มหคฺคตารมฺมณ’’นฺติ ปิ. นวินฺทฺริยา สิยา ปริตฺตารมฺมณา, สิยา มหคฺคตารมฺมณา, สิยา อปฺปมาณารมฺมณา, สิยา น วตฺตพฺพา – ‘‘ปริตฺตารมฺมณา’’ติปิ, ‘‘มหคฺคตารมฺมณา’’ติปิ, ‘‘อปฺปมาณารมฺมณา’’ติปิ.
นวินฺทฺริยา มชฺฌิมา. โทมนสฺสินฺทฺริยํ หีนํ. ตีณินฺทฺริยา ปณีตา. ตีณินฺทฺริยา สิยา มชฺฌิมา, สิยา ปณีตา. ฉ อินฺทฺริยา สิยา หีนา, สิยา มชฺฌิมา, สิยา ปณีตา. ทสินฺทฺริยา อนิยตา. อนฺาตฺสฺสามีตินฺทฺริยํ สมฺมตฺตนิยตํ. จตฺตารินฺทฺริยา สิยา สมฺมตฺตนิยตา, สิยา อนิยตา. โทมนสฺสินฺทฺริยํ สิยา มิจฺฉตฺตนิยตํ, สิยา อนิยตํ ¶ . ฉ อินฺทฺริยา สิยา มิจฺฉตฺตนิยตา, สิยา สมฺมตฺตนิยตา, สิยา อนิยตา. สตฺตินฺทฺริยา อนารมฺมณา. จตฺตารินฺทฺริยา น วตฺตพฺพา – ‘‘มคฺคารมฺมณา’’ติปิ, ‘‘มคฺคเหตุกา’’ติปิ, ‘‘มคฺคาธิปติโน’’ติปิ. อนฺาตฺสฺสามีตินฺทฺริยํ น มคฺคารมฺมณํ, สิยา มคฺคเหตุกํ, สิยา มคฺคาธิปติ, สิยา น วตฺตพฺพํ – ‘‘มคฺคเหตุก’’นฺติปิ, ‘‘มคฺคาธิปตี’’ติปิ. อฺินฺทฺริยํ น มคฺคารมฺมณํ, สิยา มคฺคเหตุกํ, สิยา มคฺคาธิปติ, สิยา น วตฺตพฺพํ – ‘‘มคฺคเหตุก’’นฺติปิ, ‘‘มคฺคาธิปตี’’ติปิ. นวินฺทฺริยา สิยา มคฺคารมฺมณา, สิยา มคฺคเหตุกา, สิยา มคฺคาธิปติโน, สิยา น วตฺตพฺพา – ‘‘มคฺคารมฺมณา’’ติปิ, ‘‘มคฺคเหตุกา’’ติปิ, ‘‘มคฺคาธิปติโน’’ติปิ.
ทสินฺทฺริยา สิยา อุปฺปนฺนา, สิยา อุปฺปาทิโน, น วตฺตพฺพา – ‘‘อนุปฺปนฺนา’’ติ. ทฺวินฺทฺริยา สิยา อุปฺปนฺนา, สิยา อนุปฺปนฺนา, น วตฺตพฺพา – ‘‘อุปฺปาทิโน’’ติ. ทสินฺทฺริยา สิยา อุปฺปนฺนา, สิยา อนุปฺปนฺนา, สิยา อุปฺปาทิโน ¶ ; สิยา อตีตา, สิยา อนาคตา, สิยา ปจฺจุปฺปนฺนา. สตฺตินฺทฺริยา ¶ อนารมฺมณา. ทฺวินฺทฺริยา ปจฺจุปฺปนฺนารมฺมณา. ตีณินฺทฺริยา น วตฺตพฺพา – ‘‘อตีตารมฺมณา’’ติปิ, ‘‘อนาคตารมฺมณา’’ติปิ ¶ , ‘‘ปจฺจุปฺปนฺนารมฺมณา’’ติปิ. ทสินฺทฺริยา สิยา อตีตารมฺมณา, สิยา อนาคตารมฺมณา, สิยา ปจฺจุปฺปนฺนารมฺมณา, สิยา น วตฺตพฺพา – ‘‘อตีตารมฺมณา’’ติปิ, ‘‘อนาคตารมฺมณา’’ติปิ, ‘‘ปจฺจุปฺปนฺนารมฺมณา’’ติปิ; สิยา อชฺฌตฺตา, สิยา พหิทฺธา, สิยา อชฺฌตฺตพหิทฺธา. สตฺตินฺทฺริยา อนารมฺมณา. ตีณินฺทฺริยา พหิทฺธารมฺมณา. จตฺตารินฺทฺริยา สิยา อชฺฌตฺตารมฺมณา, สิยา พหิทฺธารมฺมณา, สิยา อชฺฌตฺตพหิทฺธารมฺมณา, อฏฺินฺทฺริยา สิยา อชฺฌตฺตารมฺมณา, สิยา พหิทฺธารมฺมณา, สิยา อชฺฌตฺตพหิทฺธารมฺมณา, สิยา น วตฺตพฺพา – ‘‘อชฺฌตฺตารมฺมณา’’ติปิ, ‘‘พหิทฺธารมฺมณา’’ติปิ, ‘‘อชฺฌตฺตพหิทฺธารมฺมณา’’ติปิ. ปฺจินฺทฺริยา อนิทสฺสนสปฺปฏิฆา. สตฺตรสินฺทฺริยา อนิทสฺสนอปฺปฏิฆา.
๒. ทุกํ
๒๒๔. จตฺตารินฺทฺริยา เหตู. อฏฺารสินฺทฺริยา น เหตู. สตฺตินฺทฺริยา สเหตุกา. นวินฺทฺริยา อเหตุกา. ฉ อินฺทฺริยา สิยา สเหตุกา, สิยา อเหตุกา. สตฺตินฺทฺริยา เหตุสมฺปยุตฺตา. นวินฺทฺริยา เหตุวิปฺปยุตฺตา. ฉ อินฺทฺริยา สิยา เหตุสมฺปยุตฺตา, สิยา เหตุวิปฺปยุตฺตา. จตฺตารินฺทฺริยา เหตู เจว สเหตุกา จ. นวินฺทฺริยา น วตฺตพฺพา – ‘‘เหตู เจว สเหตุกา จา’’ติปิ, ‘‘สเหตุกา เจว น จ เหตู’’ติปิ. ตีณินฺทฺริยา น วตฺตพฺพา – ‘‘เหตู เจว สเหตุกา จา’’ติ. สเหตุกา ¶ เจว น จ เหตู. ฉ อินฺทฺริยา น วตฺตพฺพา – ‘‘เหตู เจว สเหตุกา จา’’ติ, สิยา สเหตุกา เจว น จ เหตู, สิยา น วตฺตพฺพา – ‘‘สเหตุกา เจว น จ เหตู’’ติ.
จตฺตารินฺทฺริยา เหตู เจว เหตุสมฺปยุตฺตา จ ¶ . นวินฺทฺริยา น วตฺตพฺพา – ‘‘เหตู เจว เหตุสมฺปยุตฺตา จา’’ติปิ, ‘‘เหตุสมฺปยุตฺตา เจว น จ เหตู’’ติปิ. ตีณินฺทฺริยา น วตฺตพฺพา – ‘‘เหตู เจว เหตุสมฺปยุตฺตา จา’’ติ, ‘‘เหตุสมฺปยุตฺตา เจว น จ เหตู’’. ฉ อินฺทฺริยา น วตฺตพฺพา – ‘‘เหตู เจว เหตุสมฺปยุตฺตา จา’’ติ, สิยา เหตุสมฺปยุตฺตา เจว น จ เหตู, สิยา น วตฺตพฺพา – ‘‘เหตุสมฺปยุตฺตา เจว น จ เหตู’’ติ.
นวินฺทฺริยา ¶ น เหตู อเหตุกา. ตีณินฺทฺริยา น เหตู สเหตุกา. จตฺตารินฺทฺริยา น วตฺตพฺพา – ‘‘น เหตู สเหตุกา’’ติปิ, ‘‘น เหตู อเหตุกา’’ติปิ ¶ . ฉ อินฺทฺริยา สิยา น เหตู สเหตุกา, สิยา น เหตู อเหตุกา.
สปฺปจฺจยา. สงฺขตา. อนิทสฺสนา. ปฺจินฺทฺริยา สปฺปฏิฆา. สตฺตรสินฺทฺริยา อปฺปฏิฆา. สตฺตินฺทฺริยา รูปา. จุทฺทสินฺทฺริยา อรูปา. ชีวิตินฺทฺริยํ สิยา รูปํ, สิยา อรูปํ. ทสินฺทฺริยา โลกิยา. ตีณินฺทฺริยา โลกุตฺตรา. นวินฺทฺริยา สิยา โลกิยา, สิยา โลกุตฺตรา; เกนจิ วิฺเยฺยา, เกนจิ น วิฺเยฺยา.
โน อาสวา. ทสินฺทฺริยา สาสวา. ตีณินฺทฺริยา อนาสวา. นวินฺทฺริยา สิยา สาสวา, สิยา อนาสวา. ปนฺนรสินฺทฺริยา อาสววิปฺปยุตฺตา. โทมนสฺสินฺทฺริยํ อาสวสมฺปยุตฺตํ. ฉ อินฺทฺริยา ¶ สิยา อาสวสมฺปยุตฺตา, สิยา อาสววิปฺปยุตฺตา. ทสินฺทฺริยา น วตฺตพฺพา – ‘‘อาสวา เจว สาสวา จา’’ติ, ‘‘สาสวา เจว โน จ อาสวา’’. ตีณินฺทฺริยา น วตฺตพฺพา – ‘‘อาสวา เจว สาสวา จา’’ติปิ, ‘‘สาสวา เจว โน จ อาสวา’’ติปิ. นวินฺทฺริยา น วตฺตพฺพา – ‘‘อาสวา เจว สาสวา จา’’ติ, สิยา สาสวา เจว โน จ อาสวา, สิยา น วตฺตพฺพา – ‘‘สาสวา เจว โน จ อาสวา’’ติ.
ปนฺนรสินฺทฺริยา น วตฺตพฺพา – ‘‘อาสวา เจว อาสวสมฺปยุตฺตา จา’’ติปิ, ‘‘อาสวสมฺปยุตฺตา เจว โน จ อาสวา’’ติปิ. โทมนสฺสินฺทฺริยํ น วตฺตพฺพํ – ‘‘อาสโว เจว อาสวสมฺปยุตฺตฺจา’’ติ, ‘‘อาสวสมฺปยุตฺตฺเจว โน จ อาสโว’’. ฉ อินฺทฺริยา น วตฺตพฺพา – ‘‘อาสวา เจว อาสวสมฺปยุตฺตา จา’’ติ, สิยา อาสวสมฺปยุตฺตา เจว โน จ อาสวา, สิยา น วตฺตพฺพา – ‘‘อาสวสมฺปยุตฺตา เจว โน จ อาสวา’’ติ. นวินฺทฺริยา อาสววิปฺปยุตฺตสาสวา. ตีณินฺทฺริยา อาสววิปฺปยุตฺตอนาสวา. โทมนสฺสินฺทฺริยํ น วตฺตพฺพํ – ‘‘อาสววิปฺปยุตฺตสาสว’’นฺติปิ, ‘‘อาสววิปฺปยุตฺตอนาสว’’นฺติปิ. ตีณินฺทฺริยา สิยา อาสววิปฺปยุตฺตสาสวา, สิยา อาสววิปฺปยุตฺตอนาสวา. ฉ อินฺทฺริยา สิยา อาสววิปฺปยุตฺตสาสวา, สิยา อาสววิปฺปยุตฺตอนาสวา, สิยา น วตฺตพฺพา – ‘‘อาสววิปฺปยุตฺตสาสวา’’ติปิ, ‘‘อาสววิปฺปยุตฺตอนาสวา’’ติปิ.
โน ¶ สํโยชนา. ทสินฺทฺริยา สํโยชนิยา. ตีณินฺทฺริยา อสํโยชนิยา. นวินฺทฺริยา สิยา สํโยชนิยา, สิยา อสํโยชนิยา. ปนฺนรสินฺทฺริยา สํโยชนวิปฺปยุตฺตา. โทมนสฺสินฺทฺริยํ สํโยชนสมฺปยุตฺตํ ¶ . ฉ ¶ อินฺทฺริยา สิยา สํโยชนสมฺปยุตฺตา ¶ , สิยา สํโยชนวิปฺปยุตฺตา. ทสินฺทฺริยา น วตฺตพฺพา – ‘‘สํโยชนา เจว สํโยชนิยา จา’’ติ, สํโยชนิยา เจว โน จ สํโยชนา. ตีณินฺทฺริยา น วตฺตพฺพา – ‘‘สํโยชนา เจว สํโยชนิยา จา’’ติปิ, ‘‘สํโยชนิยา เจว โน จ สํโยชนา’’ติปิ. นวินฺทฺริยา น วตฺตพฺพา – ‘‘สํโยชนา เจว สํโยชนิยา จา’’ติ, สิยา สํโยชนิยา เจว โน จ สํโยชนา, สิยา น วตฺตพฺพา – ‘‘สํโยชนิยา เจว โน จ สํโยชนา’’ติ.
ปนฺนรสินฺทฺริยา น วตฺตพฺพา – ‘‘สํโยชนา เจว สํโยชนสมฺปยุตฺตา จา’’ติปิ, ‘‘สํโยชนสมฺปยุตฺตา เจว โน จ สํโยชนา’’ติปิ. โทมนสฺสินฺทฺริยํ น วตฺตพฺพํ – ‘‘สํโยชนฺเจว สํโยชนสมฺปยุตฺตฺจา’’ติ, สํโยชนสมฺปยุตฺตฺเจว โน จ สํโยชนํ. ฉ อินฺทฺริยา น วตฺตพฺพา – ‘‘สํโยชนา เจว สํโยชนสมฺปยุตฺตา จา’’ติ, สิยา สํโยชนสมฺปยุตฺตา เจว โน จ สํโยชนา, สิยา น วตฺตพฺพา – ‘‘สํโยชนสมฺปยุตฺตา เจว โน จ สํโยชนา’’ติ.
นวินฺทฺริยา สํโยชนวิปฺปยุตฺตสํโยชนิยา. ตีณินฺทฺริยา สํโยชนวิปฺปยุตฺตอสํโยชนิยา. โทมนสฺสินฺทฺริยํ น วตฺตพฺพํ – ‘‘สํโยชนวิปฺปยุตฺตสํโยชนิย’’นฺติปิ, ‘‘สํโยชนวิปฺปยุตฺตอสํโยชนิย’’นฺติปิ. ตีณินฺทฺริยา สิยา สํโยชนวิปฺปยุตฺตสํโยชนิยา, สิยา สํโยชนวิปฺปยุตฺตอสํโยชนิยา. ฉ อินฺทฺริยา สิยา สํโยชนวิปฺปยุตฺตสํโยชนิยา, สิยา สํโยชนวิปฺปยุตฺตอสํโยชนิยา, สิยา น วตฺตพฺพา – ‘‘สํโยชนวิปฺปยุตฺตสํโยชนิยา’’ติปิ, ‘‘สํโยชนวิปฺปยุตฺตอสํโยชนิยา’’ติปิ ¶ .
โน คนฺถา. ทสินฺทฺริยา คนฺถนิยา. ตีณินฺทฺริยา อคนฺถนิยา. นวินฺทฺริยา สิยา คนฺถนิยา, สิยา อคนฺถนิยา. ปนฺนรสินฺทฺริยา คนฺถวิปฺปยุตฺตา. โทมนสฺสินฺทฺริยํ คนฺถสมฺปยุตฺตํ. ฉ อินฺทฺริยา สิยา คนฺถสมฺปยุตฺตา, สิยา คนฺถวิปฺปยุตฺตา. ทสินฺทฺริยา น วตฺตพฺพา – ‘‘คนฺถา เจว คนฺถนิยา จา’’ติ, คนฺถนิยา เจว โน จ คนฺถา. ตีณินฺทฺริยา น วตฺตพฺพา – ‘‘คนฺถา เจว คนฺถนิยา จา’’ติปิ, ‘‘คนฺถนิยา เจว โน จ คนฺถา’’ติปิ. นวินฺทฺริยา น วตฺตพฺพา – ‘‘คนฺถา ¶ เจว คนฺถนิยา จา’’ติ, สิยา คนฺถนิยา เจว โน จ คนฺถา, สิยา น วตฺตพฺพา – ‘‘คนฺถนิยา เจว โน จ คนฺถา’’ติ.
ปนฺนรสินฺทฺริยา ¶ น วตฺตพฺพา – ‘‘คนฺถา เจว คนฺถสมฺปยุตฺตา จา’’ติปิ, ‘‘คนฺถสมฺปยุตฺตา เจว โน จ คนฺถา’’ติปิ. โทมนสฺสินฺทฺริยํ น วตฺตพฺพํ – ‘‘คนฺโถ เจว คนฺถสมฺปยุตฺต’’ฺจาติ, คนฺถสมฺปยุตฺตฺเจว โน จ คนฺโถ. ฉ อินฺทฺริยา น วตฺตพฺพา – ‘‘คนฺถา เจว คนฺถสมฺปยุตฺตา จา’’ติ, สิยา คนฺถสมฺปยุตฺตา เจว โน จ คนฺถา, สิยา น วตฺตพฺพา – ‘‘คนฺถสมฺปยุตฺตา เจว โน จ คนฺถา’’ติ.
นวินฺทฺริยา คนฺถวิปฺปยุตฺตคนฺถนิยา. ตีณินฺทฺริยา คนฺถวิปฺปยุตฺตอคนฺถนิยา ¶ . โทมนสฺสินฺทฺริยํ น วตฺตพฺพํ – ‘‘คนฺถวิปฺปยุตฺตคนฺถนิย’’นฺติปิ, ‘‘คนฺถวิปฺปยุตฺตอคนฺถนิย’’นฺติปิ. ตีณินฺทฺริยา สิยา คนฺถวิปฺปยุตฺตคนฺถนิยา, สิยา คนฺถวิปฺปยุตฺตอคนฺถนิยา. ฉ อินฺทฺริยา สิยา คนฺถวิปฺปยุตฺตคนฺถนิยา, สิยา คนฺถวิปฺปยุตฺตอคนฺถนิยา, สิยา น วตฺตพฺพา ¶ – ‘‘คนฺถวิปฺปยุตฺตคนฺถนิยา’’ติปิ, ‘‘คนฺถวิปฺปยุตฺตอคนฺถนิยา’’ติปิ.
โน โอฆา…เป… โน โยคา…เป… โน นีวรณา. ทสินฺทฺริยา นีวรณิยา. ตีณินฺทฺริยา อนีวรณิยา. นวินฺทฺริยา สิยา นีวรณิยา, สิยา อนีวรณิยา. ปนฺนรสินฺทฺริยา นีวรณวิปฺปยุตฺตา. โทมนสฺสินฺทฺริยํ นีวรณสมฺปยุตฺตํ. ฉ อินฺทฺริยา สิยา นีวรณสมฺปยุตฺตา, สิยา นีวรณวิปฺปยุตฺตา. ทสินฺทฺริยา น วตฺตพฺพา – ‘‘นีวรณา เจว นีวรณิยา จา’’ติ, นีวรณิยา เจว โน จ นีวรณา. ตีณินฺทฺริยา น วตฺตพฺพา – ‘‘นีวรณา เจว นีวรณิยา จา’’ติปิ, ‘‘นีวรณิยา เจว โน จ นีวรณา’’ติปิ. นวินฺทฺริยา น วตฺตพฺพา – ‘‘นีวรณา เจว นีวรณิยา จา’’ติ, สิยา นีวรณิยา เจว โน จ นีวรณา, สิยา น วตฺตพฺพา – ‘‘นีวรณิยา เจว โน จ นีวรณา’’ติ.
ปนฺนรสินฺทฺริยา น วตฺตพฺพา – ‘‘นีวรณา เจว นีวรณสมฺปยุตฺตา จา’’ติปิ, ‘‘นีวรณสมฺปยุตฺตา เจว โน จ นีวรณา’’ติปิ. โทมนสฺสินฺทฺริยํ น วตฺตพฺพํ – ‘‘นีวรณฺเจว นีวรณสมฺปยุตฺตฺจา’’ติ, นีวรณสมฺปยุตฺตฺเจว โน จ นีวรณํ. ฉ อินฺทฺริยา น ¶ วตฺตพฺพา – ‘‘นีวรณา เจว นีวรณสมฺปยุตฺตา จา’’ติ, สิยา นีวรณสมฺปยุตฺตา เจว โน จ นีวรณา, สิยา น วตฺตพฺพา – ‘‘นีวรณสมฺปยุตฺตา เจว โน จ นีวรณา’’ติ.
นวินฺทฺริยา นีวรณวิปฺปยุตฺตนีวรณิยา. ตีณินฺทฺริยา นีวรณวิปฺปยุตฺตอนีวรณิยา. โทมนสฺสินฺทฺริยํ น วตฺตพฺพํ – ‘‘นีวรณวิปฺปยุตฺตนีวรณิย’’นฺติปิ, ‘‘นีวรณวิปฺปยุตฺตอนีวรณิย’’นฺติปิ. ตีณินฺทฺริยา สิยา นีวรณวิปฺปยุตฺตนีวรณิยา, สิยา นีวรณวิปฺปยุตฺตอนีวรณิยา ¶ . ฉ อินฺทฺริยา สิยา นีวรณวิปฺปยุตฺตนีวรณิยา ¶ , สิยา นีวรณวิปฺปยุตฺตอนีวรณิยา, สิยา น วตฺตพฺพา – ‘‘นีวรณวิปฺปยุตฺตนีวรณิยา’’ติปิ, ‘‘นีวรณวิปฺปยุตฺตอนีวรณิยา’’ติปิ.
โน ปรามาสา. ทสินฺทฺริยา ปรามฏฺา. ตีณินฺทฺริยา อปรามฏฺา. นวินฺทฺริยา สิยา ปรามฏฺา, สิยา อปรามฏฺา. โสฬสินฺทฺริยา ปรามาสวิปฺปยุตฺตา. ฉ อินฺทฺริยา สิยา ปรามาสสมฺปยุตฺตา, สิยา ปรามาสวิปฺปยุตฺตา. ทสินฺทฺริยา น วตฺตพฺพา – ‘‘ปรามาสา เจว ปรามฏฺา จา’’ติ, ปรามฏฺา เจว โน จ ปรามาสา. ตีณินฺทฺริยา น วตฺตพฺพา – ‘‘ปรามาสา เจว ปรามฏฺา ¶ จา’’ติปิ, ‘‘ปรามฏฺา เจว โน จ ปรามาสา’’ติปิ. นวินฺทฺริยา น วตฺตพฺพา – ‘‘ปรามาสา เจว ปรามฏฺา จา’’ติ, สิยา ปรามฏฺา เจว โน จ ปรามาสา, สิยา น วตฺตพฺพา – ‘‘ปรามฏฺา เจว โน จ ปรามาสา’’ติ. ทสินฺทฺริยา ปรามาสวิปฺปยุตฺตปรามฏฺา. ตีณินฺทฺริยา ปรามาสวิปฺปยุตฺตอปรามฏฺา. ตีณินฺทฺริยา สิยา ปรามาสวิปฺปยุตฺตปรามฏฺา, สิยา ปรามาสวิปฺปยุตฺตอปรามฏฺา. ฉ อินฺทฺริยา สิยา ปรามาสวิปฺปยุตฺตปรามฏฺา, สิยา ปรามาสวิปฺปยุตฺตอปรามฏฺา, สิยา น วตฺตพฺพา – ‘‘ปรามาสวิปฺปยุตฺตปรามฏฺา’’ติปิ, ‘‘ปรามาสวิปฺปยุตฺตอปรามฏฺา’’ติปิ.
สตฺตินฺทฺริยา อนารมฺมณา. จุทฺทสินฺทฺริยา สารมฺมณา. ชีวิตินฺทฺริยํ สิยา สารมฺมณํ, สิยา อนารมฺมณํ. เอกวีสตินฺทฺริยา โน ¶ จิตฺตา. มนินฺทฺริยํ จิตฺตํ. เตรสินฺทฺริยา เจตสิกา. อฏฺินฺทฺริยา อเจตสิกา. ชีวิตินฺทฺริยํ สิยา เจตสิกํ, สิยา อเจตสิกํ. เตรสินฺทฺริยา จิตฺตสมฺปยุตฺตา. สตฺตินฺทฺริยา จิตฺตวิปฺปยุตฺตา. ชีวิตินฺทฺริยํ สิยา จิตฺตสมฺปยุตฺตํ, สิยา จิตฺตวิปฺปยุตฺตํ. มนินฺทฺริยํ น วตฺตพฺพํ – ‘‘จิตฺเตน สมฺปยุตฺต’’นฺติปิ, ‘‘จิตฺเตน วิปฺปยุตฺต’’นฺติปิ.
เตรสินฺทฺริยา ¶ จิตฺตสํสฏฺา. สตฺตินฺทฺริยา จิตฺตวิสํสฏฺา. ชีวิตินฺทฺริยํ สิยา จิตฺตสํสฏฺํ, สิยา จิตฺตวิสํสฏฺํ. มนินฺทฺริยํ น วตฺตพฺพํ – ‘‘จิตฺเตน สํสฏฺ’’นฺติปิ, ‘‘จิตฺเตน วิสํสฏฺ’’นฺติปิ. เตรสินฺทฺริยา จิตฺตสมุฏฺานา. อฏฺินฺทฺริยา โน จิตฺตสมุฏฺานา. ชีวิตินฺทฺริยํ สิยา จิตฺตสมุฏฺานํ, สิยา โน จิตฺตสมุฏฺานํ.
เตรสินฺทฺริยา จิตฺตสหภุโน. อฏฺินฺทฺริยา โน จิตฺตสหภุโน. ชีวิตินฺทฺริยํ สิยา จิตฺตสหภู, สิยา โน จิตฺตสหภู. เตรสินฺทฺริยา จิตฺตานุปริวตฺติโน. อฏฺินฺทฺริยา โน จิตฺตานุปริวตฺติโน. ชีวิตินฺทฺริยํ สิยา จิตฺตานุปริวตฺติ, สิยา โน จิตฺตานุปริวตฺติ.
เตรสินฺทฺริยา จิตฺตสํสฏฺสมุฏฺานา. อฏฺินฺทฺริยา โน จิตฺตสํสฏฺสมุฏฺานา. ชีวิตินฺทฺริยํ สิยา จิตฺตสํสฏฺสมุฏฺานํ, สิยา โน จิตฺตสํสฏฺสมุฏฺานํ. เตรสินฺทฺริยา ¶ จิตฺตสํสฏฺสมุฏฺานสหภุโน. อฏฺินฺทฺริยา โน จิตฺตสํสฏฺสมุฏฺานสหภุโน. ชีวิตินฺทฺริยํ สิยา จิตฺตสํสฏฺสมุฏฺานสหภู, สิยา โน จิตฺตสํสฏฺสมุฏฺานสหภู. เตรสินฺทฺริยา จิตฺตสํสฏฺสมุฏฺานานุปริวตฺติโน. อฏฺินฺทฺริยา โน จิตฺตสํสฏฺสมุฏฺานานุปริวตฺติโน. ชีวิตินฺทฺริยํ สิยา จิตฺตสํสฏฺสมุฏฺานานุปริวตฺติ ¶ , สิยา โน จิตฺตสํสฏฺสมุฏฺานานุปริวตฺติ. ฉ อินฺทฺริยา อชฺฌตฺติกา. โสฬสินฺทฺริยา พาหิรา.
สตฺตินฺทฺริยา ¶ อุปาทา. จุทฺทสินฺทฺริยา โน อุปาทา. ชีวิตินฺทฺริยํ สิยา อุปาทา, สิยา โน อุปาทา. นวินฺทฺริยา อุปาทินฺนา. จตฺตารินฺทฺริยา อนุปาทินฺนา. นวินฺทฺริยา สิยา อุปาทินฺนา, สิยา อนุปาทินฺนา. โน อุปาทานา. ทสินฺทฺริยา อุปาทานิยา. ตีณินฺทฺริยา อนุปาทานิยา. นวินฺทฺริยา สิยา อุปาทานิยา, สิยา อนุปาทานิยา. โสฬสินฺทฺริยา อุปาทานวิปฺปยุตฺตา. ฉ อินฺทฺริยา สิยา อุปาทานสมฺปยุตฺตา, สิยา อุปาทานวิปฺปยุตฺตา. ทสินฺทฺริยา น วตฺตพฺพา – ‘‘อุปาทานา เจว อุปาทานิยา จา’’ติ, อุปาทานิยา เจว โน จ อุปาทานา. ตีณินฺทฺริยา น วตฺตพฺพา – ‘‘อุปาทานา เจว อุปาทานิยา จา’’ติปิ, ‘‘อุปาทานิยา เจว โน จ อุปาทานา’’ติปิ. นวินฺทฺริยา น วตฺตพฺพา – ‘‘อุปาทานา เจว อุปาทานิยา จา’’ติ, สิยา อุปาทานิยา เจว โน จ อุปาทานา. ทสินฺทฺริยา สิยา อุปาทานิยา เจว โน จ อุปาทานา, สิยา น วตฺตพฺพา – ‘‘อุปาทานิยา เจว โน จ อุปาทานา’’ติ.
โสฬสินฺทฺริยา ¶ น วตฺตพฺพา – ‘‘อุปาทานา เจว อุปาทานสมฺปยุตฺตา จา’’ติปิ, ‘‘อุปาทานสมฺปยุตฺตา เจว โน จ อุปาทานา’’ติปิ. ฉ อินฺทฺริยา น วตฺตพฺพา – ‘‘อุปาทานา เจว อุปาทานสมฺปยุตฺตา จา’’ติ, สิยา อุปาทานสมฺปยุตฺตา เจว โน จ อุปาทานา, สิยา น วตฺตพฺพา – ‘‘อุปาทานสมฺปยุตฺตา เจว โน จ อุปาทานา’’ติ. ทสินฺทฺริยา อุปาทานวิปฺปยุตฺตอุปาทานิยา. ตีณินฺทฺริยา อุปาทานวิปฺปยุตฺตอนุปาทานิยา. ตีณินฺทฺริยา ¶ สิยา อุปาทานวิปฺปยุตฺตอุปาทานิยา, สิยา อุปาทานวิปฺปยุตฺตอนุปาทานิยา. ฉ อินฺทฺริยา สิยา อุปาทานวิปฺปยุตฺตอุปาทานิยา, สิยา อุปาทานวิปฺปยุตฺตอนุปาทานิยา, สิยา น วตฺตพฺพา – ‘‘อุปาทานวิปฺปยุตฺตอุปาทานิยา’’ติปิ, ‘‘อุปาทานวิปฺปยุตฺตอนุปาทานิยา’’ติปิ.
โน ¶ กิเลสา. ทสินฺทฺริยา สํกิเลสิกา. ตีณินฺทฺริยา อสํกิเลสิกา. นวินฺทฺริยา สิยา สํกิเลสิกา, สิยา อสํกิเลสิกา. ปนฺนรสินฺทฺริยา อสํกิลิฏฺา. โทมนสฺสินฺทฺริยํ สํกิลิฏฺํ. ฉ อินฺทฺริยา สิยา สํกิลิฏฺา, สิยา อสํกิลิฏฺา. ปนฺนรสินฺทฺริยา กิเลสวิปฺปยุตฺตา. โทมนสฺสินฺทฺริยํ กิเลสสมฺปยุตฺตํ. ฉ อินฺทฺริยา สิยา กิเลสสมฺปยุตฺตา, สิยา กิเลสวิปฺปยุตฺตา. ทสินฺทฺริยา น วตฺตพฺพา – ‘‘กิเลสา เจว สํกิเลสิกา จา’’ติ, สํกิเลสิกา เจว โน จ กิเลสา. ตีณินฺทฺริยา น วตฺตพฺพา – ‘‘กิเลสา เจว สํกิเลสิกา จา’’ติปิ, ‘‘สํกิเลสิกา เจว โน จ กิเลสา’’ติปิ. นวินฺทฺริยา น วตฺตพฺพา – ‘‘กิเลสา เจว สํกิเลสิกา จา’’ติ, สิยา สํกิเลสิกา เจว โน จ กิเลสา, สิยา น วตฺตพฺพา – ‘‘สํกิเลสิกา เจว โน จ กิเลสา’’ติ.
ปนฺนรสินฺทฺริยา น วตฺตพฺพา – ‘‘กิเลสา เจว สํกิลิฏฺา จา’’ติปิ, ‘‘สํกิลิฏฺา เจว โน จ กิเลสา’’ติปิ. โทมนสฺสินฺทฺริยํ น วตฺตพฺพํ – ‘‘กิเลโส ¶ เจว สํกิลิฏฺฺจา’’ติ, สํกิลิฏฺฺเจว โน จ กิเลโส. ฉ อินฺทฺริยา น วตฺตพฺพา – ‘‘กิเลสา เจว สํกิลิฏฺา จา’’ติ, สิยา สํกิลิฏฺา เจว โน จ กิเลสา, สิยา น วตฺตพฺพา – ‘‘สํกิลิฏฺา เจว ¶ โน จ กิเลสา’’ติ.
ปนฺนรสินฺทฺริยา น วตฺตพฺพา – ‘‘กิเลสา เจว กิเลสสมฺปยุตฺตา จา’’ติปิ, ‘‘กิเลสสมฺปยุตฺตา เจว โน จ กิเลสา’’ติปิ. โทมนสฺสินฺทฺริยํ น วตฺตพฺพํ – ‘‘กิเลโส เจว กิเลสสมฺปยุตฺตฺจา’’ติ, กิเลสสมฺปยุตฺตฺเจว โน จ กิเลโส. ฉ อินฺทฺริยา น วตฺตพฺพา – ‘‘กิเลสา ¶ เจว กิเลสสมฺปยุตฺตา จา’’ติ, สิยา กิเลสสมฺปยุตฺตา เจว โน จ กิเลสา, สิยา น วตฺตพฺพา – ‘‘กิเลสสมฺปยุตฺตา เจว โน จ กิเลสา’’ติ. นวินฺทฺริยา กิเลสวิปฺปยุตฺตสํกิเลสิกา. ตีณินฺทฺริยา กิเลสวิปฺปยุตฺตอสํกิเลสิกา. โทมนสฺสินฺทฺริยํ น วตฺตพฺพํ – ‘‘กิเลสวิปฺปยุตฺตสํกิเลสิก’’นฺติปิ, ‘‘กิเลสวิปฺปยุตฺตอสํกิเลสิก’’นฺติปิ. ตีณินฺทฺริยา สิยา กิเลสวิปฺปยุตฺตสํกิเลสิกา, สิยา กิเลสวิปฺปยุตฺตอสํกิเลสิกา. ฉ อินฺทฺริยา สิยา กิเลสวิปฺปยุตฺตสํกิเลสิกา, สิยา กิเลสวิปฺปยุตฺตอสํกิเลสิกา, สิยา น วตฺตพฺพา – ‘‘กิเลสวิปฺปยุตฺตสํกิเลสิกา’’ติปิ, ‘‘กิเลสวิปฺปยุตฺตอสํกิเลสิกา’’ติปิ.
ปนฺนรสินฺทฺริยา ¶ น ทสฺสเนน ปหาตพฺพา. สตฺตินฺทฺริยา สิยา ทสฺสเนน ปหาตพฺพา, สิยา น ทสฺสเนน ปหาตพฺพา. ปนฺนรสินฺทฺริยา น ภาวนาย ปหาตพฺพา. สตฺตินฺทฺริยา สิยา ภาวนาย ปหาตพฺพา, สิยา น ภาวนาย ปหาตพฺพา. ปนฺนรสินฺทฺริยา น ทสฺสเนน ปหาตพฺพเหตุกา. สตฺตินฺทฺริยา สิยา ทสฺสเนน ปหาตพฺพเหตุกา, สิยา น ทสฺสเนน ปหาตพฺพเหตุกา. ปนฺนรสินฺทฺริยา น ภาวนาย ปหาตพฺพเหตุกา. สตฺตินฺทฺริยา สิยา ภาวนาย ปหาตพฺพเหตุกา ¶ , สิยา น ภาวนาย ปหาตพฺพเหตุกา.
นวินฺทฺริยา อวิตกฺกา. โทมนสฺสินฺทฺริยํ สวิตกฺกํ. ทฺวาทสินฺทฺริยา สิยา สวิตกฺกา, สิยา อวิตกฺกา. นวินฺทฺริยา อวิจารา. โทมนสฺสินฺทฺริยํ สวิจารํ. ทฺวาทสินฺทฺริยา สิยา สวิจารา, สิยา อวิจารา. เอกาทสินฺทฺริยา อปฺปีติกา. เอกาทสินฺทฺริยา สิยา สปฺปีติกา, สิยา อปฺปีติกา. เอกาทสินฺทฺริยา น ปีติสหคตา. เอกาทสินฺทฺริยา สิยา ปีติสหคตา, สิยา น ปีติสหคตา. ทฺวาทสินฺทฺริยา น สุขสหคตา. ทสินฺทฺริยา สิยา สุขสหคตา, สิยา น สุขสหคตา. ทฺวาทสินฺทฺริยา น อุเปกฺขาสหคตา. ทสินฺทฺริยา สิยา อุเปกฺขาสหคตา, สิยา น อุเปกฺขาสหคตา.
ทสินฺทฺริยา กามาวจรา. ตีณินฺทฺริยา น กามาวจรา. นวินฺทฺริยา สิยา กามาวจรา, สิยา น กามาวจรา. เตรสินฺทฺริยา น รูปาวจรา. นวินฺทฺริยา สิยา รูปาวจรา, สิยา น รูปาวจรา. จุทฺทสินฺทฺริยา น อรูปาวจรา. อฏฺินฺทฺริยา สิยา อรูปาวจรา, สิยา น อรูปาวจรา. ทสินฺทฺริยา ปริยาปนฺนา. ตีณินฺทฺริยา อปริยาปนฺนา. นวินฺทฺริยา สิยา ปริยาปนฺนา, สิยา อปริยาปนฺนา. เอกาทสินฺทฺริยา ¶ อนิยฺยานิกา. อนฺาตฺสฺสามีตินฺทฺริยํ ¶ นิยฺยานิกํ. ทสินฺทฺริยา สิยา นิยฺยานิกา, สิยา อนิยฺยานิกา. ทสินฺทฺริยา อนิยตา. อนฺาตฺสฺสามีตินฺทฺริยํ นิยตํ. เอกาทสินฺทฺริยา สิยา นิยตา, สิยา อนิยตา. ทสินฺทฺริยา สอุตฺตรา. ตีณินฺทฺริยา อนุตฺตรา. นวินฺทฺริยา สิยา สอุตฺตรา, สิยา อนุตฺตรา. ปนฺนรสินฺทฺริยา อรณา. โทมนสฺสินฺทฺริยํ สรณํ. ฉ ¶ อินฺทฺริยา สิยา สรณา, สิยา อรณาติ.
ปฺหาปุจฺฉกํ.
อินฺทฺริยวิภงฺโค นิฏฺิโต.
๖. ปฏิจฺจสมุปฺปาทวิภงฺโค
๑. สุตฺตนฺตภาชนียํ
๒๒๕. อวิชฺชาปจฺจยา ¶ ¶ ¶ สงฺขารา, สงฺขารปจฺจยา วิฺาณํ, วิฺาณปจฺจยา นามรูปํ, นามรูปปจฺจยา สฬายตนํ, สฬายตนปจฺจยา ผสฺโส, ผสฺสปจฺจยา เวทนา, เวทนาปจฺจยา ตณฺหา, ตณฺหาปจฺจยา อุปาทานํ, อุปาทานปจฺจยา ภโว, ภวปจฺจยา ชาติ, ชาติปจฺจยา ชรามรณํ โสกปริเทวทุกฺขโทมนสฺสุปายาสา สมฺภวนฺติ. เอวเมตสฺส เกวลสฺส ทุกฺขกฺขนฺธสฺส สมุทโย โหติ.
๒๒๖. ตตฺถ กตมา อวิชฺชา? ทุกฺเข อฺาณํ, ทุกฺขสมุทเย อฺาณํ, ทุกฺขนิโรเธ อฺาณํ, ทุกฺขนิโรธคามินิยา ปฏิปทาย อฺาณํ – อยํ วุจฺจติ ‘‘อวิชฺชา’’.
ตตฺถ กตเม อวิชฺชาปจฺจยา สงฺขารา? ปฺุาภิสงฺขาโร, อปฺุาภิสงฺขาโร, อาเนฺชาภิสงฺขาโร, กายสงฺขาโร, วจีสงฺขาโร, จิตฺตสงฺขาโร.
ตตฺถ กตโม ปฺุาภิสงฺขาโร? กุสลา เจตนา กามาวจรา รูปาวจรา ทานมยา สีลมยา ภาวนามยา – อยํ วุจฺจติ ‘‘ปฺุาภิสงฺขาโร’’.
ตตฺถ กตโม อปฺุาภิสงฺขาโร? อกุสลา เจตนา กามาวจรา ¶ – อยํ วุจฺจติ ‘‘อปฺุาภิสงฺขาโร’’.
ตตฺถ ¶ กตโม อาเนฺชาภิสงฺขาโร? กุสลา เจตนา อรูปาวจรา – อยํ วุจฺจติ ‘‘อาเนฺชาภิสงฺขาโร’’.
ตตฺถ กตโม กายสงฺขาโร? กายสฺเจตนา กายสงฺขาโร, วจีสฺเจตนา วจีสงฺขาโร, มโนสฺเจตนา จิตฺตสงฺขาโร. อิเม วุจฺจนฺติ ‘‘อวิชฺชาปจฺจยา สงฺขารา’’.
๒๒๗. ตตฺถ ¶ กตมํ สงฺขารปจฺจยา วิฺาณํ? จกฺขุวิฺาณํ, โสตวิฺาณํ, ฆานวิฺาณํ, ชิวฺหาวิฺาณํ, กายวิฺาณํ, มโนวิฺาณํ – อิทํ วุจฺจติ ‘‘สงฺขารปจฺจยา วิฺาณํ’’.
๒๒๘. ตตฺถ กตมํ วิฺาณปจฺจยา นามรูปํ? อตฺถิ นามํ, อตฺถิ รูปํ. ตตฺถ กตมํ นามํ? เวทนากฺขนฺโธ, สฺากฺขนฺโธ, สงฺขารกฺขนฺโธ – อิทํ วุจฺจติ ‘‘นามํ’’ ¶ . ตตฺถ กตมํ รูปํ? จตฺตาโร มหาภูตา, จตุนฺนฺจ มหาภูตานํ อุปาทาย รูปํ – อิทํ วุจฺจติ ‘‘รูปํ’’. อิติ อิทฺจ นามํ, อิทฺจ รูปํ. อิทํ วุจฺจติ ‘‘วิฺาณปจฺจยา นามรูปํ’’.
๒๒๙. ตตฺถ กตมํ นามรูปปจฺจยา สฬายตนํ? จกฺขายตนํ, โสตายตนํ, ฆานายตนํ, ชิวฺหายตนํ, กายายตนํ, มนายตนํ – อิทํ วุจฺจติ ‘‘นามรูปปจฺจยา สฬายตนํ’’.
๒๓๐. ตตฺถ กตโม สฬายตนปจฺจยา ผสฺโส? จกฺขุสมฺผสฺโส โสตสมฺผสฺโส ฆานสมฺผสฺโส ชิวฺหาสมฺผสฺโส กายสมฺผสฺโส มโนสมฺผสฺโส – อยํ วุจฺจติ ‘‘สฬายตนปจฺจยา ผสฺโส’’.
๒๓๑. ตตฺถ ¶ กตมา ผสฺสปจฺจยา เวทนา? จกฺขุสมฺผสฺสชา เวทนา, โสตสมฺผสฺสชา เวทนา, ฆานสมฺผสฺสชา เวทนา, ชิวฺหาสมฺผสฺสชา เวทนา, กายสมฺผสฺสชา เวทนา, มโนสมฺผสฺสชา เวทนา – อยํ วุจฺจติ ‘‘ผสฺสปจฺจยา เวทนา’’.
๒๓๒. ตตฺถ ¶ กตมา เวทนาปจฺจยา ตณฺหา? รูปตณฺหา, สทฺทตณฺหา, คนฺธตณฺหา, รสตณฺหา, โผฏฺพฺพตณฺหา, ธมฺมตณฺหา – อยํ วุจฺจติ ‘‘เวทนาปจฺจยา ตณฺหา’’.
๒๓๓. ตตฺถ กตมํ ตณฺหาปจฺจยา อุปาทานํ? กามุปาทานํ, ทิฏฺุปาทานํ, สีลพฺพตุปาทานํ, อตฺตวาทุปาทานํ – อิทํ วุจฺจติ ‘‘ตณฺหาปจฺจยา อุปาทานํ’’.
๒๓๔. ตตฺถ กตโม อุปาทานปจฺจยา ภโว? ภโว ทุวิเธน ¶ – อตฺถิ กมฺมภโว, อตฺถิ อุปปตฺติภโว. ตตฺถ กตโม กมฺมภโว? ปฺุาภิสงฺขาโร, อปฺุาภิสงฺขาโร, อาเนฺชาภิสงฺขาโร – อยํ วุจฺจติ ‘‘กมฺมภโว’’. สพฺพมฺปิ ภวคามิกมฺมํ กมฺมภโว.
ตตฺถ กตโม อุปปตฺติภโว? กามภโว, รูปภโว, อรูปภโว, สฺาภโว, อสฺาภโว, เนวสฺานาสฺาภโว, เอกโวการภโว, จตุโวการภโว, ปฺจโวการภโว – อยํ วุจฺจติ ‘‘อุปปตฺติภโว’’. อิติ อยฺจ กมฺมภโว, อยฺจ อุปปตฺติภโว. อยํ วุจฺจติ ‘‘อุปาทานปจฺจยา ภโว’’.
๒๓๕. ตตฺถ ¶ กตมา ภวปจฺจยา ชาติ? ยา เตสํ เตสํ สตฺตานํ ตมฺหิ ตมฺหิ สตฺตนิกาเย ชาติ สฺชาติ โอกฺกนฺติ อภินิพฺพตฺติ, ขนฺธานํ ปาตุภาโว ¶ , อายตนานํ ปฏิลาโภ – อยํ วุจฺจติ ‘‘ภวปจฺจยา ชาติ’’.
๒๓๖. ตตฺถ กตมํ ชาติปจฺจยา ชรามรณํ? อตฺถิ ชรา, อตฺถิ มรณํ. ตตฺถ กตมา ชรา? ยา เตสํ เตสํ สตฺตานํ ตมฺหิ ตมฺหิ สตฺตนิกาเย ชรา ชีรณตา ขณฺฑิจฺจํ ปาลิจฺจํ วลิตฺตจตา อายุโน สํหานิ อินฺทฺริยานํ ปริปาโก – อยํ วุจฺจติ ‘‘ชรา’’.
ตตฺถ กตมํ มรณํ? ยา เตสํ เตสํ สตฺตานํ ตมฺหา ตมฺหา สตฺตนิกายา จุติ จวนตา เภโท อนฺตรธานํ มจฺจุ มรณํ กาลกิริยา [กาลํกิริยา (ก.)] ขนฺธานํ เภโท กเฬวรสฺส นิกฺเขโป ชีวิตินฺทฺริยสฺสุปจฺเฉโท – อิทํ วุจฺจติ ‘‘มรณํ’’. อิติ อยฺจ ชรา, อิทฺจ มรณํ. อิทํ วุจฺจติ ‘‘ชาติปจฺจยา ชรามรณํ’’.
๒๓๗. ตตฺถ ¶ กตโม โสโก? าติพฺยสเนน วา ผุฏฺสฺส, โภคพฺยสเนน วา ผุฏฺสฺส, โรคพฺยสเนน วา ผุฏฺสฺส, สีลพฺยสเนน วา ผุฏฺสฺส, ทิฏฺิพฺยสเนน วา ผุฏฺสฺส, อฺตรฺตเรน พฺยสเนน สมนฺนาคตสฺส, อฺตรฺตเรน ทุกฺขธมฺเมน ผุฏฺสฺส โสโก โสจนา โสจิตตฺตํ อนฺโตโสโก อนฺโตปริโสโก เจตโส ปริชฺฌายนา โทมนสฺสํ โสกสลฺลํ – อยํ วุจฺจติ ‘‘โสโก’’.
๒๓๘. ตตฺถ กตโม ปริเทโว? าติพฺยสเนน วา ผุฏฺสฺส, โภคพฺยสเนน วา ผุฏฺสฺส ¶ , โรคพฺยสเนน วา ผุฏฺสฺส, สีลพฺยสเนน วา ผุฏฺสฺส, ทิฏฺิพฺยสเนน วา ผุฏฺสฺส, อฺตรฺตเรน พฺยสเนน สมนฺนาคตสฺส, อฺตรฺตเรน ทุกฺขธมฺเมน ผุฏฺสฺส อาเทโว ปริเทโว ¶ อาเทวนา ปริเทวนา อาเทวิตตฺตํ ปริเทวิตตฺตํ วาจา ปลาโป วิปฺปลาโป ลาลปฺโป ลาลปฺปนา ลาลปฺปิตตฺตํ – อยํ วุจฺจติ ปริเทโว’’.
๒๓๙. ตตฺถ กตมํ ทุกฺขํ? ยํ กายิกํ อสาตํ กายิกํ ทุกฺขํ กายสมฺผสฺสชํ อสาตํ ทุกฺขํ เวทยิตํ กายสมฺผสฺสชา อสาตา ทุกฺขา เวทนา – อิทํ วุจฺจติ ‘‘ทุกฺขํ’’.
๒๔๐. ตตฺถ ¶ กตมํ โทมนสฺสํ? ยํ เจตสิกํ อสาตํ, เจตสิกํ ทุกฺขํ, เจโตสมฺผสฺสชํ อสาตํ ทุกฺขํ เวทยิตํ, เจโตสมฺผสฺสชา อสาตา ทุกฺขา เวทนา – อิทํ วุจฺจติ ‘‘โทมนสฺสํ’’.
๒๔๑. ตตฺถ กตโม อุปายาโส? าติพฺยสเนน วา ผุฏฺสฺส, โภคพฺยสเนน วา ผุฏฺสฺส, โรคพฺยสเนน วา ผุฏฺสฺส, สีลพฺยสเนน วา ผุฏฺสฺส, ทิฏฺิพฺยสเนน วา ผุฏฺสฺส, อฺตรฺตเรน พฺยสเนน สมนฺนาคตสฺส, อฺตรฺตเรน ทุกฺขธมฺเมน ผุฏฺสฺส อายาโส อุปายาโส อายาสิตตฺตํ อุปายาสิตตฺตํ – อยํ วุจฺจติ ‘‘อุปายาโส’’.
๒๔๒. เอวเมตสฺส เกวลสฺส ทุกฺขกฺขนฺธสฺส สมุทโย โหตีติ, เอวเมตสฺส เกวลสฺส ทุกฺขกฺขนฺธสฺส สงฺคติ โหติ, สมาคโม โหติ, สโมธานํ โหติ, ปาตุภาโว โหติ. เตน วุจฺจติ ‘‘เอวเมตสฺส เกวลสฺส ทุกฺขกฺขนฺธสฺส สมุทโย โหตี’’ติ.
สุตฺตนฺตภาชนียํ.
๒. อภิธมฺมภาชนียํ
๑. ปจฺจยจตุกฺกํ
๒๔๓. อวิชฺชาปจฺจยา ¶ สงฺขาโร, สงฺขารปจฺจยา วิฺาณํ, วิฺาณปจฺจยา นามํ, นามปจฺจยา ฉฏฺายตนํ, ฉฏฺายตนปจฺจยา ผสฺโส, ผสฺสปจฺจยา เวทนา, เวทนาปจฺจยา ตณฺหา, ตณฺหาปจฺจยา อุปาทานํ, อุปาทานปจฺจยา ภโว, ภวปจฺจยา ชาติ, ชาติปจฺจยา ชรามรณํ. เอวเมตสฺส เกวลสฺส ทุกฺขกฺขนฺธสฺส สมุทโย โหติ.
อวิชฺชาปจฺจยา สงฺขาโร, สงฺขารปจฺจยา วิฺาณํ, วิฺาณปจฺจยา นามํ, นามปจฺจยา ผสฺโส, ผสฺสปจฺจยา เวทนา, เวทนาปจฺจยา ตณฺหา, ตณฺหาปจฺจยา อุปาทานํ, อุปาทานปจฺจยา ¶ ภโว, ภวปจฺจยา ชาติ, ชาติปจฺจยา ชรามรณํ. เอวเมตสฺส เกวลสฺส ทุกฺขกฺขนฺธสฺส สมุทโย โหติ.
อวิชฺชาปจฺจยา ¶ สงฺขาโร, สงฺขารปจฺจยา วิฺาณํ, วิฺาณปจฺจยา นามรูปํ, นามรูปปจฺจยา ฉฏฺายตนํ, ฉฏฺายตนปจฺจยา ผสฺโส, ผสฺสปจฺจยา เวทนา, เวทนาปจฺจยา ตณฺหา, ตณฺหาปจฺจยา อุปาทานํ, อุปาทานปจฺจยา ภโว, ภวปจฺจยา ชาติ, ชาติปจฺจยา ชรามรณํ. เอวเมตสฺส เกวลสฺส ทุกฺขกฺขนฺธสฺส สมุทโย ¶ โหติ.
อวิชฺชาปจฺจยา สงฺขาโร, สงฺขารปจฺจยา วิฺาณํ, วิฺาณปจฺจยา นามรูปํ, นามรูปปจฺจยา สฬายตนํ, ฉฏฺายตนปจฺจยา ผสฺโส, ผสฺสปจฺจยา เวทนา, เวทนาปจฺจยา ตณฺหา, ตณฺหาปจฺจยา อุปาทานํ, อุปาทานปจฺจยา ภโว, ภวปจฺจยา ชาติ, ชาติปจฺจยา ชรามรณํ. เอวเมตสฺส เกวลสฺส ทุกฺขกฺขนฺธสฺส สมุทโย โหติ.
ปจฺจยจตุกฺกํ.
๒. เหตุจตุกฺกํ
๒๔๔. อวิชฺชาปจฺจยา ¶ สงฺขาโร อวิชฺชาเหตุโก, สงฺขารปจฺจยา วิฺาณํ สงฺขารเหตุกํ, วิฺาณปจฺจยา นามํ วิฺาณเหตุกํ, นามปจฺจยา ฉฏฺายตนํ นามเหตุกํ, ฉฏฺายตนปจฺจยา ผสฺโส ฉฏฺายตนเหตุโก, ผสฺสปจฺจยา เวทนา ผสฺสเหตุกา, เวทนาปจฺจยา ตณฺหา เวทนาเหตุกา, ตณฺหาปจฺจยา อุปาทานํ ตณฺหาเหตุกํ; อุปาทานปจฺจยา ภโว, ภวปจฺจยา ชาติ, ชาติปจฺจยา ชรามรณํ. เอวเมตสฺส เกวลสฺส ทุกฺขกฺขนฺธสฺส สมุทโย โหติ.
อวิชฺชาปจฺจยา สงฺขาโร อวิชฺชาเหตุโก, สงฺขารปจฺจยา วิฺาณํ สงฺขารเหตุกํ, วิฺาณปจฺจยา นามํ วิฺาณเหตุกํ, นามปจฺจยา ผสฺโส นามเหตุโก, ผสฺสปจฺจยา เวทนา ผสฺสเหตุกา, เวทนาปจฺจยา ตณฺหา เวทนาเหตุกา, ตณฺหาปจฺจยา อุปาทานํ ตณฺหาเหตุกํ; อุปาทานปจฺจยา ¶ ภโว, ภวปจฺจยา ชาติ, ชาติปจฺจยา ชรามรณํ. เอวเมตสฺส เกวลสฺส ทุกฺขกฺขนฺธสฺส สมุทโย โหติ.
อวิชฺชาปจฺจยา สงฺขาโร อวิชฺชาเหตุโก, สงฺขารปจฺจยา วิฺาณํ สงฺขารเหตุกํ, วิฺาณปจฺจยา นามรูปํ วิฺาณเหตุกํ ¶ , นามรูปปจฺจยา ฉฏฺายตนํ ¶ นามรูปเหตุกํ, ฉฏฺายตนปจฺจยา ผสฺโส ฉฏฺายตนเหตุโก, ผสฺสปจฺจยา เวทนา ผสฺสเหตุกา, เวทนาปจฺจยา ตณฺหา เวทนาเหตุกา, ตณฺหาปจฺจยา อุปาทานํ ตณฺหาเหตุกํ; อุปาทานปจฺจยา ภโว, ภวปจฺจยา ชาติ, ชาติปจฺจยา ชรามรณํ. เอวเมตสฺส เกวลสฺส ทุกฺขกฺขนฺธสฺส สมุทโย โหติ.
อวิชฺชาปจฺจยา สงฺขาโร อวิชฺชาเหตุโก, สงฺขารปจฺจยา วิฺาณํ สงฺขารเหตุกํ, วิฺาณปจฺจยา นามรูปํ วิฺาณเหตุกํ, นามรูปปจฺจยา สฬายตนํ นามรูปเหตุกํ, ฉฏฺายตนปจฺจยา ผสฺโส ฉฏฺายตนเหตุโก, ผสฺสปจฺจยา เวทนา ผสฺสเหตุกา, เวทนาปจฺจยา ตณฺหา เวทนาเหตุกา, ตณฺหาปจฺจยา อุปาทานํ ตณฺหาเหตุกํ; อุปาทานปจฺจยา ภโว, ภวปจฺจยา ชาติ, ชาติปจฺจยา ชรามรณํ. เอวเมตสฺส เกวลสฺส ทุกฺขกฺขนฺธสฺส สมุทโย โหติ.
เหตุจตุกฺกํ.
๓. สมฺปยุตฺตจตุกฺกํ
๒๔๕. อวิชฺชาปจฺจยา ¶ สงฺขาโร อวิชฺชาสมฺปยุตฺโต, สงฺขารปจฺจยา วิฺาณํ สงฺขารสมฺปยุตฺตํ, วิฺาณปจฺจยา นามํ วิฺาณสมฺปยุตฺตํ, นามปจฺจยา ฉฏฺายตนํ นามสมฺปยุตฺตํ, ฉฏฺายตนปจฺจยา ผสฺโส ฉฏฺายตนสมฺปยุตฺโต, ผสฺสปจฺจยา เวทนา ผสฺสสมฺปยุตฺตา, เวทนาปจฺจยา ตณฺหา เวทนาสมฺปยุตฺตา, ตณฺหาปจฺจยา อุปาทานํ ตณฺหาสมฺปยุตฺตํ; อุปาทานปจฺจยา ภโว, ภวปจฺจยา ชาติ, ชาติปจฺจยา ชรามรณํ. เอวเมตสฺส เกวลสฺส ทุกฺขกฺขนฺธสฺส สมุทโย โหติ.
อวิชฺชาปจฺจยา สงฺขาโร อวิชฺชาสมฺปยุตฺโต, สงฺขารปจฺจยา วิฺาณํ สงฺขารสมฺปยุตฺตํ, วิฺาณปจฺจยา นามํ วิฺาณสมฺปยุตฺตํ ¶ , นามปจฺจยา ผสฺโส นามสมฺปยุตฺโต, ผสฺสปจฺจยา เวทนา ผสฺสสมฺปยุตฺตา, เวทนาปจฺจยา ตณฺหา เวทนาสมฺปยุตฺตา, ตณฺหาปจฺจยา อุปาทานํ ตณฺหาสมฺปยุตฺตํ; อุปาทานปจฺจยา ภโว, ภวปจฺจยา ชาติ, ชาติปจฺจยา ชรามรณํ. เอวเมตสฺส เกวลสฺส ทุกฺขกฺขนฺธสฺส สมุทโย โหติ.
อวิชฺชาปจฺจยา ¶ สงฺขาโร อวิชฺชาสมฺปยุตฺโต, สงฺขารปจฺจยา วิฺาณํ สงฺขารสมฺปยุตฺตํ, วิฺาณปจฺจยา นามรูปํ ¶ วิฺาณสมฺปยุตฺตํ นามํ, นามรูปปจฺจยา ฉฏฺายตนํ นามรูปสมฺปยุตฺตํ, ฉฏฺายตนปจฺจยา ผสฺโส ฉฏฺายตนสมฺปยุตฺโต, ผสฺสปจฺจยา เวทนา ผสฺสสมฺปยุตฺตา, เวทนาปจฺจยา ตณฺหา เวทนาสมฺปยุตฺตา, ตณฺหาปจฺจยา อุปาทานํ ตณฺหาสมฺปยุตฺตํ; อุปาทานปจฺจยา ภโว, ภวปจฺจยา ชาติ, ชาติปจฺจยา ชรามรณํ. เอวเมตสฺส เกวลสฺส ทุกฺขกฺขนฺธสฺส สมุทโย โหติ.
อวิชฺชาปจฺจยา สงฺขาโร อวิชฺชาสมฺปยุตฺโต, สงฺขารปจฺจยา วิฺาณํ สงฺขารสมฺปยุตฺตํ, วิฺาณปจฺจยา นามรูปํ วิฺาณสมฺปยุตฺตํ นามํ, นามรูปปจฺจยา สฬายตนํ นามสมฺปยุตฺตํ ฉฏฺายตนํ, ฉฏฺายตนปจฺจยา ผสฺโส ฉฏฺายตนสมฺปยุตฺโต, ผสฺสปจฺจยา เวทนา ผสฺสสมฺปยุตฺตา, เวทนาปจฺจยา ตณฺหา เวทนาสมฺปยุตฺตา, ตณฺหาปจฺจยา อุปาทานํ อุปาทานสมฺปยุตฺตํ; อุปาทานปจฺจยา ¶ ภโว, ภวปจฺจยา ชาติ, ชาติปจฺจยา ชรามรณํ. เอวเมตสฺส เกวลสฺส ทุกฺขกฺขนฺธสฺส ¶ สมุทโย โหติ.
สมฺปยุตฺตจตุกฺกํ.
๔. อฺมฺจตุกฺกํ
๒๔๖. อวิชฺชาปจฺจยา สงฺขาโร, สงฺขารปจฺจยาปิ อวิชฺชา; สงฺขารปจฺจยา วิฺาณํ, วิฺาณปจฺจยาปิ สงฺขาโร; วิฺาณปจฺจยา นามํ, นามปจฺจยาปิ วิฺาณํ; นามปจฺจยา ฉฏฺายตนํ, ฉฏฺายตนปจฺจยาปิ นามํ; ฉฏฺายตนปจฺจยา ผสฺโส, ผสฺสปจฺจยาปิ ฉฏฺายตนํ; ผสฺสปจฺจยา เวทนา, เวทนาปจฺจยาปิ ผสฺโส; เวทนาปจฺจยา ตณฺหา, ตณฺหาปจฺจยาปิ เวทนา; ตณฺหาปจฺจยา อุปาทานํ, อุปาทานปจฺจยาปิ ตณฺหา; อุปาทานปจฺจยา ภโว, ภวปจฺจยา ชาติ, ชาติปจฺจยา ชรามรณํ. เอวเมตสฺส เกวลสฺส ทุกฺขกฺขนฺธสฺส สมุทโย โหติ.
อวิชฺชาปจฺจยา สงฺขาโร, สงฺขารปจฺจยาปิ อวิชฺชา; สงฺขารปจฺจยา วิฺาณํ, วิฺาณปจฺจยาปิ สงฺขาโร; วิฺาณปจฺจยา นามํ, นามปจฺจยาปิ วิฺาณํ; นามปจฺจยา ผสฺโส, ผสฺสปจฺจยาปิ นามํ; ผสฺสปจฺจยา เวทนา, เวทนาปจฺจยาปิ ¶ ผสฺโส; เวทนาปจฺจยา ตณฺหา, ตณฺหาปจฺจยาปิ เวทนา; ตณฺหาปจฺจยา อุปาทานํ, อุปาทานปจฺจยาปิ ตณฺหา; อุปาทานปจฺจยา ภโว, ภวปจฺจยา ชาติ, ชาติปจฺจยา ชรามรณํ. เอวเมตสฺส เกวลสฺส ทุกฺขกฺขนฺธสฺส สมุทโย โหติ.
อวิชฺชาปจฺจยา ¶ สงฺขาโร, สงฺขารปจฺจยาปิ อวิชฺชา; สงฺขารปจฺจยา ¶ วิฺาณํ, วิฺาณปจฺจยาปิ สงฺขาโร; วิฺาณปจฺจยา นามรูปํ, นามรูปปจฺจยาปิ วิฺาณํ; นามรูปปจฺจยา ฉฏฺายตนํ, ฉฏฺายตนปจฺจยาปิ นามรูปํ; ฉฏฺายตนปจฺจยา ผสฺโส, ผสฺสปจฺจยาปิ ฉฏฺายตนํ; ผสฺสปจฺจยา เวทนา, เวทนาปจฺจยาปิ ผสฺโส; เวทนาปจฺจยา ตณฺหา, ตณฺหาปจฺจยาปิ เวทนา; ตณฺหาปจฺจยา อุปาทานํ, อุปาทานปจฺจยาปิ ตณฺหา; อุปาทานปจฺจยา ¶ ภโว, ภวปจฺจยา ชาติ, ชาติปจฺจยา ชรามรณํ. เอวเมตสฺส เกวลสฺส ทุกฺขกฺขนฺธสฺส สมุทโย โหติ.
อวิชฺชาปจฺจยา สงฺขาโร, สงฺขารปจฺจยาปิ อวิชฺชา; สงฺขารปจฺจยา วิฺาณํ, วิฺาณปจฺจยาปิ สงฺขาโร; วิฺาณปจฺจยา นามรูปํ, นามรูปปจฺจยาปิ วิฺาณํ; นามรูปปจฺจยา สฬายตนํ, ฉฏฺายตนปจฺจยาปิ นามรูปํ; ฉฏฺายตนปจฺจยา ผสฺโส, ผสฺสปจฺจยาปิ ฉฏฺายตนํ; ผสฺสปจฺจยา เวทนา, เวทนาปจฺจยาปิ ผสฺโส; เวทนาปจฺจยา ตณฺหา, ตณฺหาปจฺจยาปิ เวทนา; ตณฺหาปจฺจยา อุปาทานํ, อุปาทานปจฺจยาปิ ตณฺหา; อุปาทานปจฺจยา ภโว, ภวปจฺจยา ชาติ, ชาติปจฺจยา ชรามรณํ. เอวเมตสฺส เกวลสฺส ทุกฺขกฺขนฺธสฺส สมุทโย โหติ.
อฺมฺจตุกฺกํ.
มาติกา
๒๔๗. สงฺขารปจฺจยา อวิชฺชา…เป… วิฺาณปจฺจยา อวิชฺชา…เป… นามปจฺจยา ¶ อวิชฺชา…เป… ฉฏฺายตนปจฺจยา อวิชฺชา…เป… ผสฺสปจฺจยา ¶ อวิชฺชา…เป… เวทนาปจฺจยา อวิชฺชา…เป… ตณฺหาปจฺจยา อวิชฺชา…เป… อุปาทานปจฺจยา อวิชฺชา…เป… อวิชฺชาปจฺจยา สงฺขาโร, สงฺขารปจฺจยา วิฺาณํ, วิฺาณปจฺจยา นามํ, นามปจฺจยา ฉฏฺายตนํ, ฉฏฺายตนปจฺจยา ผสฺโส, ผสฺสปจฺจยา เวทนา, เวทนาปจฺจยา ตณฺหา, ตณฺหาปจฺจยา ¶ อุปาทานํ, อุปาทานปจฺจยา ภโว, ภวปจฺจยา ชาติ, ชาติปจฺจยา ชรามรณํ. เอวเมตสฺส เกวลสฺส ทุกฺขกฺขนฺธสฺส สมุทโย โหติ.
มาติกา.
๕. ปจฺจยจตุกฺกํ
๒๔๘. กตเม ¶ ¶ ธมฺมา อกุสลา? ยสฺมึ สมเย อกุสลํ จิตฺตํ อุปฺปนฺนํ โหติ โสมนสฺสสหคตํ ทิฏฺิคตสมฺปยุตฺตํ รูปารมฺมณํ วา สทฺทารมฺมณํ วา คนฺธารมฺมณํ วา รสารมฺมณํ วา โผฏฺพฺพารมฺมณํ วา ธมฺมารมฺมณํ วา ยํ ยํ วา ปนารพฺภ, ตสฺมึ สมเย อวิชฺชาปจฺจยา สงฺขาโร, สงฺขารปจฺจยา วิฺาณํ, วิฺาณปจฺจยา นามํ, นามปจฺจยา ฉฏฺายตนํ, ฉฏฺายตนปจฺจยา ผสฺโส, ผสฺสปจฺจยา เวทนา, เวทนาปจฺจยา ตณฺหา, ตณฺหาปจฺจยา อุปาทานํ, อุปาทานปจฺจยา ภโว, ภวปจฺจยา ชาติ, ชาติปจฺจยา ชรามรณํ. เอวเมตสฺส เกวลสฺส ทุกฺขกฺขนฺธสฺส สมุทโย โหติ.
๒๔๙. ตตฺถ กตมา อวิชฺชา? ยํ อฺาณํ อทสฺสนํ…เป… อวิชฺชาลงฺคี โมโห อกุสลมูลํ – อยํ วุจฺจติ ‘‘อวิชฺชา’’.
ตตฺถ กตโม อวิชฺชาปจฺจยา สงฺขาโร? ยา เจตนา สฺเจตนา ¶ สฺเจตยิตตฺตํ [เจตยิตตฺตํ (สี. ก.)] – อยํ วุจฺจติ ‘‘อวิชฺชาปจฺจยา สงฺขาโร’’.
ตตฺถ กตมํ สงฺขารปจฺจยา วิฺาณํ? ยํ จิตฺตํ มโน มานสํ หทยํ ปณฺฑรํ มโน มนายตนํ มนินฺทฺริยํ วิฺาณํ วิฺาณกฺขนฺโธ ตชฺชามโนวิฺาณธาตุ – อิทํ วุจฺจติ ‘‘สงฺขารปจฺจยา วิฺาณํ’’.
ตตฺถ กตมํ วิฺาณปจฺจยา นามํ? เวทนากฺขนฺโธ, สฺากฺขนฺโธ, สงฺขารกฺขนฺโธ – อิทํ วุจฺจติ ‘‘วิฺาณปจฺจยา นามํ’’.
ตตฺถ กตมํ นามปจฺจยา ฉฏฺายตนํ? ยํ จิตฺตํ มโน มานสํ หทยํ ปณฺฑรํ มโน มนายตนํ มนินฺทฺริยํ วิฺาณํ วิฺาณกฺขนฺโธ ตชฺชามโนวิฺาณธาตุ – อิทํ วุจฺจติ ‘‘นามปจฺจยา ฉฏฺายตนํ’’.
ตตฺถ ¶ ¶ กตโม ฉฏฺายตนปจฺจยา ผสฺโส? โย ผสฺโส ผุสนา สมฺผุสนา สมฺผุสิตตฺตํ – อยํ วุจฺจติ ‘‘ฉฏฺายตนปจฺจยา ผสฺโส’’.
ตตฺถ กตมา ผสฺสปจฺจยา เวทนา? ยํ เจตสิกํ สาตํ เจตสิกํ สุขํ เจโตสมฺผสฺสชํ สาตํ สุขํ เวทยิตํ เจโตสมฺผสฺสชา สาตา สุขา เวทนา – อยํ วุจฺจติ ‘‘ผสฺสปจฺจยา เวทนา’’.
ตตฺถ ¶ กตมา เวทนาปจฺจยา ตณฺหา? โย ราโค สาราโค อนุนโย อนุโรโธ นนฺที นนฺทิราโค จิตฺตสฺส สาราโค – อยํ วุจฺจติ ‘‘เวทนาปจฺจยา ตณฺหา’’.
ตตฺถ กตมํ ตณฺหาปจฺจยา อุปาทานํ? ยา ทิฏฺิ ทิฏฺิคตํ ¶ ทิฏฺิคหนํ ทิฏฺิกนฺตาโร ทิฏฺิวิสูกายิกํ ทิฏฺิวิปฺผนฺทิตํ ทิฏฺิสํโยชนํ คาโห ปติฏฺาโห อภินิเวโส ปรามาโส กุมฺมคฺโค มิจฺฉาปโถ มิจฺฉตฺตํ ติตฺถายตนํ วิปริยาสคฺคาโห [วิปริเยสคฺคาโห (พหูสุ)] – อิทํ วุจฺจติ ‘‘ตณฺหาปจฺจยา อุปาทานํ’’.
ตตฺถ กตโม อุปาทานปจฺจยา ภโว? เปตฺวา อุปาทานํ, เวทนากฺขนฺโธ สฺากฺขนฺโธ สงฺขารกฺขนฺโธ วิฺาณกฺขนฺโธ – อยํ วุจฺจติ ‘‘อุปาทานปจฺจยา ภโว’’.
ตตฺถ กตมา ภวปจฺจยา ชาติ? ยา เตสํ เตสํ ธมฺมานํ ชาติ สฺชาติ นิพฺพตฺติ อภินิพฺพตฺติ ปาตุภาโว – อยํ วุจฺจติ ‘‘ภวปจฺจยา ชาติ’’.
ตตฺถ กตมํ ชาติปจฺจยา ชรามรณํ? อตฺถิ ชรา, อตฺถิ มรณํ. ตตฺถ กตมา ชรา? ยา เตสํ เตสํ ธมฺมานํ ชรา ชีรณตา อายุโน สํหานิ – อยํ วุจฺจติ ‘‘ชรา’’. ตตฺถ กตมํ มรณํ? โย เตสํ เตสํ ธมฺมานํ ขโย วโย เภโท ปริเภโท อนิจฺจตา อนฺตรธานํ – อิทํ วุจฺจติ ‘‘มรณํ’’. อิติ อยฺจ ชรา, อิทฺจ มรณํ. อิทํ วุจฺจติ ‘‘ชาติปจฺจยา ชรามรณํ’’.
เอวเมตสฺส เกวลสฺส ทุกฺขกฺขนฺธสฺส สมุทโย โหตีติ. เอวเมตสฺส เกวลสฺส ทุกฺขกฺขนฺธสฺส ¶ สงฺคติ โหติ, สมาคโม โหติ, สโมธานํ โหติ, ปาตุภาโว โหติ. เตน วุจฺจติ ‘‘เอวเมตสฺส เกวลสฺส ทุกฺขกฺขนฺธสฺส สมุทโย โหตี’’ติ.
๒๕๐. ตสฺมึ ¶ สมเย อวิชฺชาปจฺจยา สงฺขาโร, สงฺขารปจฺจยา วิฺาณํ, วิฺาณปจฺจยา นามํ, นามปจฺจยา ผสฺโส, ผสฺสปจฺจยา ¶ เวทนา, เวทนาปจฺจยา ตณฺหา, ตณฺหาปจฺจยา ¶ อุปาทานํ, อุปาทานปจฺจยา ภโว, ภวปจฺจยา ชาติ, ชาติปจฺจยา ชรามรณํ. เอวเมตสฺส เกวลสฺส ทุกฺขกฺขนฺธสฺส สมุทโย โหติ.
๒๕๑. ตตฺถ กตมา อวิชฺชา? ยํ อฺาณํ อทสฺสนํ…เป… อวิชฺชาลงฺคี โมโห อกุสลมูลํ – อยํ วุจฺจติ ‘‘อวิชฺชา’’.
ตตฺถ กตโม อวิชฺชาปจฺจยา สงฺขาโร? ยา เจตนา สฺเจตนา สฺเจตยิตตฺตํ – อยํ วุจฺจติ ‘‘อวิชฺชาปจฺจยา สงฺขาโร’’.
ตตฺถ กตมํ สงฺขารปจฺจยา วิฺาณํ? ยํ จิตฺตํ มโน มานสํ…เป… ตชฺชามโนวิฺาณธาตุ – อิทํ วุจฺจติ ‘‘สงฺขารปจฺจยา วิฺาณํ’’.
ตตฺถ กตมํ วิฺาณปจฺจยา นามํ? เวทนากฺขนฺโธ, สฺากฺขนฺโธ, สงฺขารกฺขนฺโธ – อิทํ วุจฺจติ ‘‘วิฺาณปจฺจยา นามํ’’.
นามปจฺจยา ผสฺโสติ. ตตฺถ กตมํ นามํ? เปตฺวา ผสฺสํ, เวทนากฺขนฺโธ สฺากฺขนฺโธ สงฺขารกฺขนฺโธ วิฺาณกฺขนฺโธ – อิทํ วุจฺจติ ‘‘นามํ’’.
ตตฺถ กตโม นามปจฺจยา ผสฺโส? โย ผสฺโส ผุสนา สมฺผุสนา สมฺผุสิตตฺตํ – อยํ วุจฺจติ ‘‘นามปจฺจยา ผสฺโส’’…เป… เตน วุจฺจติ ‘‘เอวเมตสฺส เกวลสฺส ทุกฺขกฺขนฺธสฺส สมุทโย โหตี’’ติ.
ตสฺมึ สมเย อวิชฺชาปจฺจยา สงฺขาโร, สงฺขารปจฺจยา วิฺาณํ, วิฺาณปจฺจยา นามรูปํ ¶ , นามรูปปจฺจยา ฉฏฺายตนํ, ฉฏฺายตนปจฺจยา ผสฺโส, ผสฺสปจฺจยา เวทนา, เวทนาปจฺจยา ตณฺหา, ตณฺหาปจฺจยา อุปาทานํ, อุปาทานปจฺจยา ภโว, ภวปจฺจยา ชาติ ¶ , ชาติปจฺจยา ชรามรณํ. เอวเมตสฺส เกวลสฺส ทุกฺขกฺขนฺธสฺส สมุทโย โหติ.
๒๕๓. ตตฺถ กตมา อวิชฺชา? ยํ อฺาณํ อทสฺสนํ…เป… อวิชฺชาลงฺคี โมโห อกุสลมูลํ – อยํ วุจฺจติ ‘‘อวิชฺชา’’.
ตตฺถ กตโม อวิชฺชาปจฺจยา สงฺขาโร? ยา เจตนา สฺเจตนา สฺเจตยิตตฺตํ – อยํ วุจฺจติ ‘‘อวิชฺชาปจฺจยา สงฺขาโร’’.
ตตฺถ ¶ กตมํ สงฺขารปจฺจยา วิฺาณํ? ยํ จิตฺตํ มโน มานสํ…เป… ตชฺชามโนวิฺาณธาตุ – อิทํ วุจฺจติ ‘‘สงฺขารปจฺจยา วิฺาณํ’’.
ตตฺถ ¶ กตมํ วิฺาณปจฺจยา นามรูปํ? อตฺถิ นามํ, อตฺถิ รูปํ. ตตฺถ กตมํ นามํ? เวทนากฺขนฺโธ, สฺากฺขนฺโธ, สงฺขารกฺขนฺโธ – อิทํ วุจฺจติ ‘‘นามํ’’. ตตฺถ กตมํ รูปํ? จกฺขายตนสฺส อุปจโย, โสตายตนสฺส อุปจโย, ฆานายตนสฺส อุปจโย, ชิวฺหายตนสฺส อุปจโย, กายายตนสฺส อุปจโย, ยํ วา ปนฺมฺปิ อตฺถิ รูปํ จิตฺตชํ จิตฺตเหตุกํ จิตฺตสมุฏฺานํ – อิทํ วุจฺจติ ‘‘รูปํ’’. อิติ อิทฺจ นามํ, อิทฺจ รูปํ. อิทํ วุจฺจติ ‘‘วิฺาณปจฺจยา นามรูปํ’’.
นามรูปปจฺจยา ฉฏฺายตนนฺติ. อตฺถิ นามํ, อตฺถิ รูปํ. ตตฺถ กตมํ นามํ? เวทนากฺขนฺโธ, สฺากฺขนฺโธ, สงฺขารกฺขนฺโธ – อิทํ วุจฺจติ ‘‘นามํ’’. ตตฺถ กตมํ รูปํ? ยํ รูปํ นิสฺสาย มโนวิฺาณธาตุ วตฺตติ – อิทํ วุจฺจติ ‘‘รูปํ’’. อิติ อิทฺจ นามํ, อิทฺจ รูปํ. อิทํ วุจฺจติ ‘‘นามรูปํ’’.
ตตฺถ กตมํ นามรูปปจฺจยา ฉฏฺายตนํ? ยํ ¶ จิตฺตํ มโน มานสํ…เป… ตชฺชามโนวิฺาณธาตุ – อิทํ วุจฺจติ ‘‘นามรูปปจฺจยา ฉฏฺายตนํ’’.
ตตฺถ ¶ กตโม ฉฏฺายตนปจฺจยา ผสฺโส? โย ผสฺโส ผุสนา สมฺผุสนา สมฺผุสิตตฺตํ – อยํ วุจฺจติ ‘‘ฉฏฺายตนปจฺจยา ผสฺโส’’…เป… เตน วุจฺจติ ‘‘เอวเมตสฺส เกวลสฺส ทุกฺขกฺขนฺธสฺส สมุทโย โหตี’’ติ.
๒๕๔. ตสฺมึ สมเย อวิชฺชาปจฺจยา สงฺขาโร, สงฺขารปจฺจยา วิฺาณํ, วิฺาณปจฺจยา นามรูปํ, นามรูปปจฺจยา สฬายตนํ, ฉฏฺายตนปจฺจยา ผสฺโส, ผสฺสปจฺจยา เวทนา, เวทนาปจฺจยา ตณฺหา, ตณฺหาปจฺจยา อุปาทานํ, อุปาทานปจฺจยา ภโว, ภวปจฺจยา ชาติ, ชาติปจฺจยา ชรามรณํ. เอวเมตสฺส เกวลสฺส ทุกฺขกฺขนฺธสฺส สมุทโย โหติ.
๒๕๕. ตตฺถ กตมา อวิชฺชา? ยํ อฺาณํ อทสฺสนํ…เป… อวิชฺชาลงฺคี โมโห อกุสลมูลํ – อยํ วุจฺจติ ‘‘อวิชฺชา’’.
ตตฺถ กตโม อวิชฺชาปจฺจยา สงฺขาโร? ยา เจตนา สฺเจตนา สฺเจตยิตตฺตํ – อยํ วุจฺจติ ‘‘อวิชฺชาปจฺจยา สงฺขาโร’’.
ตตฺถ ¶ กตมํ สงฺขารปจฺจยา วิฺาณํ? ยํ จิตฺตํ มโน มานสํ…เป… ตชฺชามโนวิฺาณธาตุ – อิทํ วุจฺจติ ‘‘สงฺขารปจฺจยา วิฺาณํ’’.
ตตฺถ ¶ กตมํ วิฺาณปจฺจยา นามรูปํ? อตฺถิ นามํ, อตฺถิ รูปํ. ตตฺถ กตมํ นามํ? เวทนากฺขนฺโธ, สฺากฺขนฺโธ, สงฺขารกฺขนฺโธ – อิทํ วุจฺจติ ‘‘นามํ’’. ตตฺถ กตมํ รูปํ? จกฺขายตนสฺส อุปจโย, โสตายตนสฺส อุปจโย, ฆานายตนสฺส อุปจโย, ชิวฺหายตนสฺส อุปจโย, กายายตนสฺส อุปจโย ¶ , ยํ วา ปนฺมฺปิ อตฺถิ รูปํ จิตฺตชํ จิตฺตเหตุกํ จิตฺตสมุฏฺานํ – อิทํ วุจฺจติ ‘‘รูปํ’’. อิติ อิทฺจ นามํ, อิทฺจ รูปํ. อิทํ วุจฺจติ ‘‘วิฺาณปจฺจยา นามรูปํ’’.
นามรูปปจฺจยา สฬายตนนฺติ. อตฺถิ นามํ, อตฺถิ รูปํ. ตตฺถ กตมํ นามํ? เวทนากฺขนฺโธ, สฺากฺขนฺโธ, สงฺขารกฺขนฺโธ – อิทํ วุจฺจติ ‘‘นามํ’’. ตตฺถ กตมํ รูปํ? จตฺตาโร ¶ จ มหาภูตา, ยฺจ รูปํ นิสฺสาย มโนวิฺาณธาตุ วตฺตติ – อิทํ วุจฺจติ ‘‘รูปํ’’. อิติ อิทฺจ นามํ, อิทฺจ รูปํ. อิทํ วุจฺจติ ‘‘นามรูปํ’’.
ตตฺถ กตมํ นามรูปปจฺจยา สฬายตนํ? จกฺขายตนํ, โสตายตนํ, ฆานายตนํ, ชิวฺหายตนํ, กายายตนํ, มนายตนํ – อิทํ วุจฺจติ ‘‘นามรูปปจฺจยา สฬายตนํ’’.
ตตฺถ กตโม ฉฏฺายตนปจฺจยา ผสฺโส? โย ผสฺโส ผุสนา สมฺผุสนา สมฺผุสิตตฺตํ – อยํ วุจฺจติ ‘‘ฉฏฺายตนปจฺจยา ผสฺโส’’…เป… เตน วุจฺจติ ‘‘เอวเมตสฺส เกวลสฺส ทุกฺขกฺขนฺธสฺส สมุทโย โหตี’’ติ.
ปจฺจยจตุกฺกํ.
๖. เหตุจตุกฺกํ
๒๕๖. ตสฺมึ สมเย อวิชฺชาปจฺจยา สงฺขาโร อวิชฺชาเหตุโก, สงฺขารปจฺจยา วิฺาณํ สงฺขารเหตุกํ, วิฺาณปจฺจยา นามํ วิฺาณเหตุกํ, นามปจฺจยา ฉฏฺายตนํ นามเหตุกํ, ฉฏฺายตนปจฺจยา ผสฺโส ฉฏฺายตนเหตุโก, ผสฺสปจฺจยา เวทนา ผสฺสเหตุกา, เวทนาปจฺจยา ตณฺหา เวทนาเหตุกา, ตณฺหาปจฺจยา อุปาทานํ ตณฺหาเหตุกํ; อุปาทานปจฺจยา ภโว, ภวปจฺจยา ชาติ, ชาติปจฺจยา ชรามรณํ ¶ . เอวเมตสฺส เกวลสฺส ทุกฺขกฺขนฺธสฺส สมุทโย โหติ.
๒๕๗. ตตฺถ ¶ ¶ กตมา อวิชฺชา? ยํ อฺาณํ อทสฺสนํ…เป… อวิชฺชาลงฺคี โมโห อกุสลมูลํ – อยํ วุจฺจติ ‘‘อวิชฺชา’’.
ตตฺถ กตโม อวิชฺชาปจฺจยา สงฺขาโร อวิชฺชาเหตุโก? ยา เจตนา สฺเจตนา สฺเจตยิตตฺตํ – อยํ วุจฺจติ ‘‘อวิชฺชาปจฺจยา สงฺขาโร อวิชฺชาเหตุโก’’.
ตตฺถ ¶ กตมํ สงฺขารปจฺจยา วิฺาณํ สงฺขารเหตุกํ? ยํ จิตฺตํ มโน มานสํ…เป… ตชฺชามโนวิฺาณธาตุ – อิทํ วุจฺจติ ‘‘สงฺขารปจฺจยา วิฺาณํ สงฺขารเหตุกํ’’.
ตตฺถ กตมํ วิฺาณปจฺจยา นามํ วิฺาณเหตุกํ? เวทนากฺขนฺโธ, สฺากฺขนฺโธ, สงฺขารกฺขนฺโธ – อิทํ วุจฺจติ ‘‘วิฺาณปจฺจยา นามํ วิฺาณเหตุกํ’’.
ตตฺถ กตมํ นามปจฺจยา ฉฏฺายตนํ นามเหตุกํ? ยํ จิตฺตํ มโน มานสํ…เป… ตชฺชามโนวิฺาณธาตุ – อิทํ วุจฺจติ ‘‘นามปจฺจยา ฉฏฺายตนํ นามเหตุกํ’’.
ตตฺถ กตโม ฉฏฺายตนปจฺจยา ผสฺโส ฉฏฺายตนเหตุโก? โย ผสฺโส ผุสนา สมฺผุสนา สมฺผุสิตตฺตํ – อยํ วุจฺจติ ‘‘ฉฏฺายตนปจฺจยา ผสฺโส ฉฏฺายตนเหตุโก’’.
ตตฺถ กตมา ผสฺสปจฺจยา เวทนา ผสฺสเหตุกา? ยํ เจตสิกํ สาตํ เจตสิกํ สุขํ เจโตสมฺผสฺสชํ สาตํ สุขํ เวทยิตํ เจโตสมฺผสฺสชา สาตา สุขา เวทนา – อยํ วุจฺจติ ‘‘ผสฺสปจฺจยา เวทนา ผสฺสเหตุกา’’.
ตตฺถ กตมา เวทนาปจฺจยา ตณฺหา เวทนาเหตุกา? โย ราโค สาราโค…เป… จิตฺตสฺส สาราโค – อยํ วุจฺจติ ‘‘เวทนาปจฺจยา ตณฺหา เวทนาเหตุกา’’.
ตตฺถ กตมํ ตณฺหาปจฺจยา ¶ อุปาทานํ ตณฺหาเหตุกํ? ยา ทิฏฺิ ทิฏฺิคตํ…เป… ติตฺถายตนํ วิปริยาสคฺคาโห – อิทํ วุจฺจติ ‘‘ตณฺหาปจฺจยา อุปาทานํ ตณฺหาเหตุกํ’’…เป… เตน วุจฺจติ ‘‘เอวเมตสฺส เกวลสฺส ทุกฺขกฺขนฺธสฺส สมุทโย โหติ’’ติ.
๒๕๘. ตสฺมึ ¶ ¶ สมเย อวิชฺชาปจฺจยา สงฺขาโร อวิชฺชาเหตุโก, สงฺขารปจฺจยา วิฺาณํ สงฺขารเหตุกํ, วิฺาณปจฺจยา นามํ วิฺาณเหตุกํ, นามปจฺจยา ผสฺโส นามเหตุโก, ผสฺสปจฺจยา เวทนา ผสฺสเหตุกา, เวทนาปจฺจยา ตณฺหา เวทนาเหตุกา, ตณฺหาปจฺจยา อุปาทานํ ตณฺหาเหตุกํ; อุปาทานปจฺจยา ภโว, ภวปจฺจยา ชาติ, ชาติปจฺจยา ชรามรณํ. เอวเมตสฺส เกวลสฺส ทุกฺขกฺขนฺธสฺส สมุทโย โหติ.
๒๕๙. ตตฺถ ¶ กตมา อวิชฺชา? ยํ อฺาณํ อทสฺสนํ…เป… อวิชฺชาลงฺคี โมโห อกุสลมูลํ – อยํ วุจฺจติ ‘‘อวิชฺชา’’.
ตตฺถ กตโม อวิชฺชาปจฺจยา สงฺขาโร อวิชฺชาเหตุโก? ยา เจตนา สฺเจตนา สฺเจตยิตตฺตํ – อยํ วุจฺจติ ‘‘อวิชฺชาปจฺจยา สงฺขาโร อวิชฺชาเหตุโก’’.
ตตฺถ กตมํ สงฺขารปจฺจยา วิฺาณํ สงฺขารเหตุกํ? ยํ จิตฺตํ มโน มานสํ…เป… ตชฺชามโนวิฺาณธาตุ – อิทํ วุจฺจติ สงฺขารปจฺจยา วิฺาณํ สงฺขารเหตุกํ.
ตตฺถ กตมํ วิฺาณปจฺจยา นามํ วิฺาณเหตุกํ ¶ ? เวทนากฺขนฺโธ, สฺากฺขนฺโธ, สงฺขารกฺขนฺโธ – อิทํ วุจฺจติ ‘‘วิฺาณปจฺจยา นามํ วิฺาณเหตุกํ’’.
นามปจฺจยา ผสฺโส นามเหตุโกติ. ตตฺถ กตมํ นามํ? เปตฺวา ผสฺสํ, เวทนากฺขนฺโธ สฺากฺขนฺโธ สงฺขารกฺขนฺโธ วิฺาณกฺขนฺโธ – อิทํ วุจฺจติ ‘‘นามํ’’.
ตตฺถ กตโม นามปจฺจยา ผสฺโส นามเหตุโก? โย ผสฺโส ผุสนา สมฺผุสนา สมฺผุสิตตฺตํ – อยํ วุจฺจติ ‘‘นามปจฺจยา ผสฺโส นามเหตุโก’’…เป… เตน วุจฺจติ ‘‘เอวเมตสฺส เกวลสฺส ทุกฺขกฺขนฺธสฺส สมุทโย โหตี’’ติ.
๒๖๐. ตสฺมึ สมเย อวิชฺชาปจฺจยา สงฺขาโร อวิชฺชาเหตุโก, สงฺขารปจฺจยา วิฺาณํ สงฺขารเหตุกํ, วิฺาณปจฺจยา นามรูปํ วิฺาณเหตุกํ, นามรูปปจฺจยา ฉฏฺายตนํ นามรูปเหตุกํ, ฉฏฺายตนปจฺจยา ผสฺโส ฉฏฺายตนเหตุโก, ผสฺสปจฺจยา เวทนา ผสฺสเหตุกา, เวทนาปจฺจยา ¶ ตณฺหา เวทนาเหตุกา, ตณฺหาปจฺจยา อุปาทานํ ตณฺหาเหตุกํ; อุปาทานปจฺจยา ภโว, ภวปจฺจยา ¶ ชาติ, ชาติปจฺจยา ชรามรณํ. เอวเมตสฺส เกวลสฺส ทุกฺขกฺขนฺธสฺส สมุทโย โหติ.
๒๖๑. ตตฺถ กตมา อวิชฺชา? ยํ อฺาณํ อทสฺสนํ…เป… อวิชฺชาลงฺคี โมโห อกุสลมูลํ – อยํ วุจฺจติ ‘‘อวิชฺชา’’.
ตตฺถ ¶ กตโม อวิชฺชาปจฺจยา สงฺขาโร อวิชฺชาเหตุโก? ยา เจตนา สฺเจตนา สฺเจตยิตตฺตํ – อยํ วุจฺจติ ‘‘อวิชฺชาปจฺจยา สงฺขาโร อวิชฺชาเหตุโก’’.
ตตฺถ ¶ กตมํ สงฺขารปจฺจยา วิฺาณํ สงฺขารเหตุกํ? ยํ จิตฺตํ มโน มานสํ…เป… ตชฺชามโนวิฺาณธาตุ – อิทํ วุจฺจติ ‘‘สงฺขารปจฺจยา วิฺาณํ สงฺขารเหตุกํ’’.
ตตฺถ กตมํ วิฺาณปจฺจยา นามรูปํ วิฺาณเหตุกํ? อตฺถิ นามํ, อตฺถิ รูปํ. ตตฺถ กตมํ นามํ? เวทนากฺขนฺโธ, สฺากฺขนฺโธ, สงฺขารกฺขนฺโธ – อิทํ วุจฺจติ ‘‘นามํ’’. ตตฺถ กตมํ รูปํ? จกฺขายตนสฺส อุปจโย, โสตายตนสฺส อุปจโย, ฆานายตนสฺส อุปจโย, ชิวฺหายตนสฺส อุปจโย, กายายตนสฺส อุปจโย, ยํ วา ปนฺมฺปิ อตฺถิ รูปํ จิตฺตชํ จิตฺตเหตุกํ จิตฺตสมุฏฺานํ – อิทํ วุจฺจติ ‘‘รูปํ’’. อิติ อิทฺจ นามํ, อิทฺจ รูปํ. อิทํ วุจฺจติ ‘‘วิฺาณปจฺจยา นามรูปํ วิฺาณเหตุกํ’’.
นามรูปปจฺจยา ฉฏฺายตนํ นามรูปเหตุกนฺติ. อตฺถิ นามํ, อตฺถิ รูปํ. ตตฺถ กตมํ นามํ? เวทนากฺขนฺโธ, สฺากฺขนฺโธ, สงฺขารกฺขนฺโธ – อิทํ วุจฺจติ ‘‘นามํ’’. ตตฺถ กตมํ รูปํ? ยํ รูปํ นิสฺสาย มโนวิฺาณธาตุ วตฺตติ – อิทํ วุจฺจติ ‘‘รูปํ’’. อิติ อิทฺจ นามํ, อิทฺจ รูปํ. อิทํ วุจฺจติ ‘‘นามรูปํ’’.
ตตฺถ กตมํ นามรูปปจฺจยา ฉฏฺายตนํ นามรูปเหตุกํ? ยํ จิตฺตํ มโน มานสํ…เป… ตชฺชามโนวิฺาณธาตุ – อิทํ วุจฺจติ ‘‘นามรูปปจฺจยา ฉฏฺายตนํ นามรูปเหตุกํ’’.
ตตฺถ กตโม ฉฏฺายตนปจฺจยา ผสฺโส ฉฏฺายตนเหตุโก? โย ผสฺโส ผุสนา สมฺผุสนา สมฺผุสิตตฺตํ – อยํ วุจฺจติ ‘‘ฉฏฺายตนปจฺจยา ผสฺโส ฉฏฺายตนเหตุโก’’…เป… เตน วุจฺจติ ‘‘เอวเมตสฺส เกวลสฺส ทุกฺขกฺขนฺธสฺส สมุทโย โหตี’’ติ.
๒๖๒. ตสฺมึ ¶ ¶ สมเย อวิชฺชาปจฺจยา สงฺขาโร อวิชฺชาเหตุโก, สงฺขารปจฺจยา ¶ วิฺาณํ สงฺขารเหตุกํ วิฺาณปจฺจยา นามรูปํ วิฺาณเหตุกํ, นามรูปปจฺจยา สฬายตนํ นามรูปเหตุกํ ¶ , ฉฏฺายตนปจฺจยา ผสฺโส ฉฏฺายตนเหตุโก, ผสฺสปจฺจยา เวทนา ผสฺสเหตุกา, เวทนาปจฺจยา ตณฺหา เวทนาเหตุกา, ตณฺหาปจฺจยา อุปาทานํ ตณฺหาเหตุกํ; อุปาทานปจฺจยา ภโว, ภวปจฺจยา ชาติ, ชาติปจฺจยา ชรามรณํ. เอวเมตสฺส เกวลสฺส ทุกฺขกฺขนฺธสฺส สมุทโย โหติ.
๒๖๓. ตตฺถ กตมา อวิชฺชา? ยํ อฺาณํ อทสฺสนํ…เป… อวิชฺชาลงฺคี โมโห อกุสลมูลํ – อยํ วุจฺจติ ‘‘อวิชฺชา’’.
ตตฺถ กตโม อวิชฺชาปจฺจยา สงฺขาโร อวิชฺชาเหตุโก? ยา เจตนา สฺเจตนา สฺเจตยิตตฺตํ – อยํ วุจฺจติ ‘‘อวิชฺชาปจฺจยา สงฺขาโร อวิชฺชาเหตุโก’’.
ตตฺถ กตมํ สงฺขารปจฺจยา วิฺาณํ สงฺขารเหตุกํ? ยํ จิตฺตํ มโน มานสํ…เป… ตชฺชามโนวิฺาณธาตุ – อิทํ วุจฺจติ ‘‘สงฺขารปจฺจยา วิฺาณํ สงฺขารเหตุกํ’’.
ตตฺถ กตมํ วิฺาณปจฺจยา นามรูปํ วิฺาณเหตุกํ? อตฺถิ นามํ, อตฺถิ รูปํ. ตตฺถ กตมํ นามํ? เวทนากฺขนฺโธ, สฺากฺขนฺโธ, สงฺขารกฺขนฺโธ – อิทํ วุจฺจติ ‘‘นามํ’’. ตตฺถ กตมํ รูปํ? จกฺขายตนสฺส อุปจโย, โสตายตนสฺส อุปจโย, ฆานายตนสฺส อุปจโย, ชิวฺหายตนสฺส อุปจโย, กายายตนสฺส อุปจโย, ยํ วา ปนฺมฺปิ อตฺถิ รูปํ จิตฺตชํ จิตฺตเหตุกํ จิตฺตสมุฏฺานํ – อิทํ วุจฺจติ ‘‘รูปํ’’. อิติ อิทฺจ นามํ, อิทฺจ รูปํ. อิทํ วุจฺจติ ‘‘วิฺาณปจฺจยา นามรูปํ วิฺาณเหตุกํ’’.
นามรูปปจฺจยา สฬายตนํ นามรูปเหตุกนฺติ. อตฺถิ นามํ, อตฺถิ รูปํ. ตตฺถ กตมํ นามํ? เวทนากฺขนฺโธ ¶ , สฺากฺขนฺโธ, สงฺขารกฺขนฺโธ – อิทํ วุจฺจติ ‘‘นามํ’’. ตตฺถ กตมํ รูปํ? จตฺตาโร จ มหาภูตา, ยฺจ รูปํ นิสฺสาย มโนวิฺาณธาตุ วตฺตติ – อิทํ วุจฺจติ ‘‘รูปํ’’. อิติ อิทฺจ นามํ, อิทฺจ รูปํ. อิทํ วุจฺจติ ‘‘นามรูปํ’’.
ตตฺถ กตมํ นามรูปปจฺจยา สฬายตนํ นามรูปเหตุกํ? จกฺขายตนํ ¶ , โสตายตนํ, ฆานายตนํ ¶ , ชิวฺหายตนํ, กายายตนํ, มนายตนํ – อิทํ วุจฺจติ ‘‘นามรูปปจฺจยา สฬายตนํ นามรูปเหตุกํ’’.
ตตฺถ ¶ กตโม ฉฏฺายตนปจฺจยา ผสฺโส ฉฏฺายตนเหตุโก? โย ผสฺโส ผุสนา สมฺผุสนา สมฺผุสิตตฺตํ – อยํ วุจฺจติ ‘‘ฉฏฺายตนปจฺจยา ผสฺโส ฉฏฺายตนเหตุโก’’.
ตตฺถ กตมา ผสฺสปจฺจยา เวทนา ผสฺสเหตุกา? ยํ เจตสิกํ สาตํ เจตสิกํ สุขํ เจโตสมฺผสฺสชํ สาตํ สุขํ เวทยิตํ เจโตสมฺผสฺสชา สาตา สุขา เวทนา – อยํ วุจฺจติ ‘‘ผสฺสปจฺจยา เวทนา ผสฺสเหตุกา’’.
ตตฺถ กตมา เวทนาปจฺจยา ตณฺหา เวทนาเหตุกา? โย ราโค สาราโค…เป… จิตฺตสฺส สาราโค – อยํ วุจฺจติ ‘‘เวทนาปจฺจยา ตณฺหา เวทนาเหตุกา’’.
ตตฺถ กตมํ ตณฺหาปจฺจยา อุปาทานํ ตณฺหาเหตุกํ? ยา ทิฏฺิ ทิฏฺิคตํ…เป… ติตฺถายตนํ วิปริยาสคฺคาโห – อิทํ วุจฺจติ ‘‘ตณฺหาปจฺจยา อุปาทานํ ตณฺหาเหตุกํ’’…เป… เตน วุจฺจติ ‘‘เอวเมตสฺส เกวลสฺส ทุกฺขกฺขนฺธสฺส สมุทโย โหตี’’ติ.
เหตุจตุกฺกํ.
๗. สมฺปยุตฺตจตุกฺกํ
ตสฺมึ สมเย อวิชฺชาปจฺจยา สงฺขาโร อวิชฺชาสมฺปยุตฺโต, สงฺขารปจฺจยา วิฺาณํ สงฺขารสมฺปยุตฺตํ, วิฺาณปจฺจยา นามํ วิฺาณสมฺปยุตฺตํ, นามปจฺจยา ฉฏฺายตนํ นามสมฺปยุตฺตํ, ฉฏฺายตนปจฺจยา ผสฺโส ฉฏฺายตนสมฺปยุตฺโต, ผสฺสปจฺจยา เวทนา ผสฺสสมฺปยุตฺตา, เวทนาปจฺจยา ตณฺหา เวทนาสมฺปยุตฺตา, ตณฺหาปจฺจยา อุปาทานํ ตณฺหาสมฺปยุตฺตํ; อุปาทานปจฺจยา ¶ ภโว, ภวปจฺจยา ชาติ, ชาติปจฺจยา ชรามรณํ. เอวเมตสฺส เกวลสฺส ทุกฺขกฺขนฺธสฺส สมุทโย โหติ.
๒๖๕. ตตฺถ กตมา อวิชฺชา? ยํ อฺาณํ อทสฺสนํ…เป… อวิชฺชาลงฺคี โมโห อกุสลมูลํ – อยํ วุจฺจติ ‘‘อวิชฺชา’’.
ตตฺถ ¶ กตโม อวิชฺชาปจฺจยา ¶ สงฺขาโร อวิชฺชาสมฺปยุตฺโต? ยา เจตนา สฺเจตนา สฺเจตยิตตฺตํ – อยํ วุจฺจติ ‘‘อวิชฺชาปจฺจยา สงฺขาโร อวิชฺชาสมฺปยุตฺโต’’.
ตตฺถ กตมํ สงฺขารปจฺจยา วิฺาณํ สงฺขารสมฺปยุตฺตํ? ยํ จิตฺตํ มโน มานสํ…เป… ตชฺชามโนวิฺาณธาตุ – อิทํ วุจฺจติ ‘‘สงฺขารปจฺจยา วิฺาณํ สงฺขารสมฺปยุตฺตํ’’.
ตตฺถ กตมํ วิฺาณปจฺจยา นามํ วิฺาณสมฺปยุตฺตํ? เวทนากฺขนฺโธ, สฺากฺขนฺโธ, สงฺขารกฺขนฺโธ – อิทํ วุจฺจติ ‘‘วิฺาณปจฺจยา นามํ วิฺาณสมฺปยุตฺตํ’’.
ตตฺถ กตมํ นามปจฺจยา ฉฏฺายตนํ นามสมฺปยุตฺตํ? ยํ ¶ จิตฺตํ มโน มานสํ…เป… ตชฺชามโนวิฺาณธาตุ – อิทํ วุจฺจติ ‘‘นามปจฺจยา ฉฏฺายตนํ นามสมฺปยุตฺตํ’’.
ตตฺถ กตโม ฉฏฺายตนปจฺจยา ผสฺโส ฉฏฺายตนสมฺปยุตฺโต? โย ผสฺโส ผุสนา สมฺผุสนา สมฺผุสิตตฺตํ – อยํ วุจฺจติ ‘‘ฉฏฺายตนปจฺจยา ผสฺโส ฉฏฺายตนสมฺปยุตฺโต’’.
ตตฺถ กตมา ผสฺสปจฺจยา เวทนา ผสฺสสมฺปยุตฺตา? ยํ เจตสิกํ สาตํ เจตสิกํ สุขํ เจโตสมฺผสฺสชํ สาตํ สุขํ เวทยิตํ เจโตสมฺผสฺสชา สาตา สุขา เวทนา – อยํ วุจฺจติ ‘‘ผสฺสปจฺจยา เวทนา ผสฺสสมฺปยุตฺตา’’.
ตตฺถ กตมา เวทนาปจฺจยา ตณฺหา เวทนาสมฺปยุตฺตา? โย ราโค สาราโค…เป… จิตฺตสฺส สาราโค – อยํ วุจฺจติ ‘‘เวทนาปจฺจยา ตณฺหา เวทนาสมฺปยุตฺตา’’.
ตตฺถ ¶ กตมํ ตณฺหาปจฺจยา อุปาทานํ ตณฺหาสมฺปยุตฺตํ? ยา ทิฏฺิ ทิฏฺิคตํ…เป… ติตฺถายตนํ วิปริยาสคฺคาโห – อิทํ วุจฺจติ ‘‘ตณฺหาปจฺจยา อุปาทานํ ตณฺหาสมฺปยุตฺตํ’’ ¶ …เป… เตน วุจฺจติ ‘‘เอวเมตสฺส เกวลสฺส ทุกฺขกฺขนฺธสฺส สมุทโย โหตี’’ติ.
๒๖๖. ตสฺมึ สมเย อวิชฺชาปจฺจยา สงฺขาโร อวิชฺชาสมฺปยุตฺโต, สงฺขารปจฺจยา วิฺาณํ สงฺขารสมฺปยุตฺตํ, วิฺาณปจฺจยา นามํ วิฺาณสมฺปยุตฺตํ, นามปจฺจยา ผสฺโส นามสมฺปยุตฺโต, ผสฺสปจฺจยา เวทนา ผสฺสสมฺปยุตฺตา ¶ , เวทนาปจฺจยา ตณฺหา เวทนาสมฺปยุตฺตา, ตณฺหาปจฺจยา อุปาทานํ ตณฺหาสมฺปยุตฺตํ; อุปาทานปจฺจยา ภโว, ภวปจฺจยา ชาติ, ชาติปจฺจยา ชรามรณํ. เอวเมตสฺส เกวลสฺส ทุกฺขกฺขนฺธสฺส สมุทโย โหติ.
๒๖๗. ตตฺถ กตมา อวิชฺชา? ยํ อฺาณํ อทสฺสนํ…เป… อวิชฺชาลงฺคี โมโห อกุสลมูลํ – อยํ วุจฺจติ ‘‘อวิชฺชา’’.
ตตฺถ กตโม อวิชฺชาปจฺจยา สงฺขาโร อวิชฺชาสมฺปยุตฺโต? ยา ¶ เจตนา สฺเจตนา สฺเจตยิตตฺตํ – อยํ วุจฺจติ ‘‘อวิชฺชาปจฺจยา สงฺขาโร อวิชฺชาสมฺปยุตฺโต’’.
ตตฺถ กตมํ สงฺขารปจฺจยา วิฺาณํ สงฺขารสมฺปยุตฺตํ? ยํ จิตฺตํ มโน มานสํ…เป… ตชฺชามโนวิฺาณธาตุ – อิทํ วุจฺจติ ‘‘สงฺขารปจฺจยา วิฺาณํ สงฺขารสมฺปยุตฺตํ’’.
ตตฺถ กตมํ วิฺาณปจฺจยา นามํ วิฺาณสมฺปยุตฺตํ? เวทนากฺขนฺโธ, สฺากฺขนฺโธ, สงฺขารกฺขนฺโธ – อิทํ วุจฺจติ ‘‘วิฺาณปจฺจยา นามํ วิฺาณสมฺปยุตฺตํ’’.
นามปจฺจยา ผสฺโส นามสมฺปยุตฺโตติ. ตตฺถ กตมํ นามํ? เปตฺวา ผสฺสํ, เวทนากฺขนฺโธ สฺากฺขนฺโธ สงฺขารกฺขนฺโธ ¶ วิฺาณกฺขนฺโธ – อิทํ วุจฺจติ ‘‘นามํ’’.
ตตฺถ กตโม นามปจฺจยา ผสฺโส นามสมฺปยุตฺโต? โย ผสฺโส ผุสนา สมฺผุสนา สมฺผุสิตตฺตํ – อยํ วุจฺจติ ‘‘นามปจฺจยา ผสฺโส นามสมฺปยุตฺโต’’…เป… เตน วุจฺจติ ‘‘เอวเมตสฺส เกวลสฺส ทุกฺขกฺขนฺธสฺส สมุทโย โหตี’’ติ.
๒๖๘. ตสฺมึ ¶ สมเย อวิชฺชาปจฺจยา สงฺขาโร อวิชฺชาสมฺปยุตฺโต, สงฺขารปจฺจยา วิฺาณํ สงฺขารสมฺปยุตฺตํ, วิฺาณปจฺจยา นามรูปํ วิฺาณสมฺปยุตฺตํ นามํ, นามรูปปจฺจยา ฉฏฺายตนํ นามสมฺปยุตฺตํ, ฉฏฺายตนปจฺจยา ผสฺโส ฉฏฺายตนสมฺปยุตฺโต, ผสฺสปจฺจยา เวทนา ผสฺสสมฺปยุตฺตา, เวทนาปจฺจยา ตณฺหา เวทนาสมฺปยุตฺตา, ตณฺหาปจฺจยา อุปาทานํ ตณฺหาสมฺปยุตฺตํ; อุปาทานปจฺจยา ภโว, ภวปจฺจยา ชาติ, ชาติปจฺจยา ¶ ชรามรณํ. เอวเมตสฺส เกวลสฺส ทุกฺขกฺขนฺธสฺส สมุทโย โหติ.
๒๖๙. ตตฺถ กตมา อวิชฺชา? ยํ อฺาณํ อทสฺสนํ…เป… อวิชฺชาลงฺคี โมโห อกุสลมูลํ – อยํ วุจฺจติ ‘‘อวิชฺชา’’.
ตตฺถ กตโม อวิชฺชาปจฺจยา สงฺขาโร อวิชฺชาสมฺปยุตฺโต? ยา เจตนา สฺเจตนา สฺเจตยิตตฺตํ – อยํ วุจฺจติ ‘‘อวิชฺชาปจฺจยา สงฺขาโร อวิชฺชาสมฺปยุตฺโต’’.
ตตฺถ ¶ กตมํ สงฺขารปจฺจยา วิฺาณํ สงฺขารสมฺปยุตฺตํ? ยํ จิตฺตํ มโน มานสํ …เป… ตชฺชามโนวิฺาณธาตุ – อิทํ วุจฺจติ ‘‘สงฺขารปจฺจยา วิฺาณํ สงฺขารสมฺปยุตฺตํ’’.
ตตฺถ กตมํ ¶ วิฺาณปจฺจยา นามรูปํ วิฺาณสมฺปยุตฺตํ นามํ? อตฺถิ นามํ, อตฺถิ รูปํ. ตตฺถ กตมํ นามํ? เวทนากฺขนฺโธ, สฺากฺขนฺโธ, สงฺขารกฺขนฺโธ – อิทํ วุจฺจติ ‘‘นามํ’’. ตตฺถ กตมํ รูปํ? จกฺขายตนสฺส อุปจโย, โสตายตนสฺส อุปจโย, ฆานายตนสฺส อุปจโย, ชิวฺหายตนสฺส อุปจโย, กายายตนสฺส อุปจโย, ยํ วา ปนฺมฺปิ อตฺถิ รูปํ จิตฺตชํ จิตฺตเหตุกํ จิตฺตสมุฏฺานํ – อิทํ วุจฺจติ ‘‘รูปํ’’. อิติ อิทฺจ นามํ, อิทฺจ รูปํ. อิทํ วุจฺจติ ‘‘วิฺาณปจฺจยา นามรูปํ วิฺาณสมฺปยุตฺตํ นามํ’’.
นามรูปปจฺจยา ฉฏฺายตนํ นามสมฺปยุตฺตนฺติ. อตฺถิ นามํ, อตฺถิ รูปํ. ตตฺถ กตมํ นามํ? เวทนากฺขนฺโธ, สฺากฺขนฺโธ, สงฺขารกฺขนฺโธ – อิทํ วุจฺจติ ‘‘นามํ’’. ตตฺถ กตมํ รูปํ? ยํ รูปํ นิสฺสาย มโนวิฺาณธาตุ วตฺตติ – อิทํ วุจฺจติ ‘‘รูปํ’’. อิติ อิทฺจ นามํ, อิทฺจ รูปํ. อิทํ วุจฺจติ ‘‘นามรูปํ’’.
ตตฺถ ¶ กตมํ นามรูปปจฺจยา ฉฏฺายตนํ นามสมฺปยุตฺตํ? ยํ จิตฺตํ มโน มานสํ…เป… ตชฺชามโนวิฺาณธาตุ – อิทํ วุจฺจติ ‘‘นามรูปปจฺจยา ฉฏฺายตนํ นามสมฺปยุตฺตํ’’.
ตตฺถ กตโม ฉฏฺายตนปจฺจยา ผสฺโส ฉฏฺายตนสมฺปยุตฺโต? โย ผสฺโส ผุสนา สมฺผุสนา สมฺผุสิตตฺตํ – อยํ วุจฺจติ ‘‘ฉฏฺายตนปจฺจยา ผสฺโส ฉฏฺายตนสมฺปยุตฺโต’’…เป… เตน วุจฺจติ ‘‘เอวเมตสฺส เกวลสฺส ทุกฺขกฺขนฺธสฺส สมุทโย โหตี’’ติ.
๒๗๐. ตสฺมึ ¶ สมเย อวิชฺชาปจฺจยา สงฺขาโร อวิชฺชาสมฺปยุตฺโต, สงฺขารปจฺจยา วิฺาณํ สงฺขารสมฺปยุตฺตํ, วิฺาณปจฺจยา นามรูปํ วิฺาณสมฺปยุตฺตํ นามํ, นามรูปปจฺจยา สฬายตนํ นามสมฺปยุตฺตํ ¶ ฉฏฺายตนํ, ฉฏฺายตนปจฺจยา ผสฺโส ฉฏฺายตนสมฺปยุตฺโต, ผสฺสปจฺจยา ¶ เวทนา ผสฺสสมฺปยุตฺตา, เวทนาปจฺจยา ตณฺหา เวทนาสมฺปยุตฺตา, ตณฺหาปจฺจยา อุปาทานํ ตณฺหาสมฺปยุตฺตํ; อุปาทานปจฺจยา ภโว, ภวปจฺจยา ชาติ, ชาติปจฺจยา ชรามรณํ. เอวเมตสฺส เกวลสฺส ทุกฺขกฺขนฺธสฺส สมุทโย โหติ.
๒๗๑. ตตฺถ กตมา อวิชฺชา? ยํ อฺาณํ อทสฺสนํ…เป… อวิชฺชาลงฺคี โมโห อกุสลมูลํ – อยํ วุจฺจติ ‘‘อวิชฺชา’’.
ตตฺถ กตโม อวิชฺชาปจฺจยา สงฺขาโร อวิชฺชาสมฺปยุตฺโต? ยา เจตนา สฺเจตนา สฺเจตยิตตฺตํ – อยํ วุจฺจติ ‘‘อวิชฺชาปจฺจยา สงฺขาโร อวิชฺชาสมฺปยุตฺโต’’.
ตตฺถ กตมํ สงฺขารปจฺจยา วิฺาณํ สงฺขารสมฺปยุตฺตํ? ยํ จิตฺตํ มโน มานสํ…เป… ตชฺชามโนวิฺาณธาตุ – อิทํ วุจฺจติ ‘‘สงฺขารปจฺจยา วิฺาณํ สงฺขารสมฺปยุตฺตํ’’.
ตตฺถ กตมํ วิฺาณปจฺจยา นามรูปํ วิฺาณสมฺปยุตฺตํ นามํ? อตฺถิ นามํ, อตฺถิ รูปํ. ตตฺถ กตมํ นามํ? เวทนากฺขนฺโธ, สฺากฺขนฺโธ, สงฺขารกฺขนฺโธ – อิทํ วุจฺจติ ‘‘นามํ’’. ตตฺถ กตมํ รูปํ? จกฺขายตนสฺส อุปจโย, โสตายตนสฺส อุปจโย, ฆานายตนสฺส อุปจโย, ชิวฺหายตนสฺส อุปจโย, กายายตนสฺส อุปจโย, ยํ วา ปนฺมฺปิ อตฺถิ ¶ รูปํ จิตฺตชํ จิตฺตเหตุกํ จิตฺตสมุฏฺานํ – อิทํ วุจฺจติ ‘‘รูปํ’’. อิติ อิทฺจ นามํ, อิทฺจ รูปํ. อิทํ วุจฺจติ ‘‘วิฺาณปจฺจยา นามรูปํ วิฺาณสมฺปยุตฺตํ นามํ’’.
นามรูปปจฺจยา สฬายตนํ นามสมฺปยุตฺตํ ฉฏฺายตนนฺติ. อตฺถิ นามํ, อตฺถิ รูปํ. ตตฺถ ¶ กตมํ นามํ? เวทนากฺขนฺโธ, สฺากฺขนฺโธ, สงฺขารกฺขนฺโธ – อิทํ วุจฺจติ ‘‘นามํ’’. ตตฺถ กตมํ รูปํ? จตฺตาโร จ มหาภูตา, ยฺจ รูปํ นิสฺสาย มโนวิฺาณธาตุ วตฺตติ – อิทํ วุจฺจติ ‘‘รูปํ’’. อิติ อิทฺจ นามํ, อิทฺจ รูปํ. อิทํ วุจฺจติ ‘‘นามรูปํ’’.
ตตฺถ กตมํ นามรูปปจฺจยา สฬายตนํ นามสมฺปยุตฺตํ ฉฏฺายตนํ? จกฺขายตนํ, โสตายตนํ, ฆานายตนํ, ชิวฺหายตนํ, กายายตนํ, มนายตนํ ¶ – อิทํ วุจฺจติ ‘‘นามรูปปจฺจยา สฬายตนํ นามสมฺปยุตฺตํ ฉฏฺายตนํ’’.
ตตฺถ ¶ กตโม ฉฏฺายตนปจฺจยา ผสฺโส ฉฏฺายตนสมฺปยุตฺโต? โย ผสฺโส ผุสนา สมฺผุสนา สมฺผุสิตตฺตํ – อยํ วุจฺจติ ‘‘ฉฏฺายตนปจฺจยา ผสฺโส ฉฏฺายตนสมฺปยุตฺโต’’…เป… เตน วุจฺจติ ‘‘เอวเมตสฺส เกวลสฺส ทุกฺขกฺขนฺธสฺส สมุทโย โหตี’’ติ.
สมฺปยุตฺตจตุกฺกํ.
๘. อฺมฺจตุกฺกํ
๒๗๒. ตสฺมึ สมเย อวิชฺชาปจฺจยา สงฺขาโร, สงฺขารปจฺจยาปิ อวิชฺชา; สงฺขารปจฺจยา วิฺาณํ, วิฺาณปจฺจยาปิ สงฺขาโร; วิฺาณปจฺจยา นามํ, นามปจฺจยาปิ วิฺาณํ; นามปจฺจยา ฉฏฺายตนํ, ฉฏฺายตนปจฺจยาปิ นามํ; ฉฏฺายตนปจฺจยา ผสฺโส, ผสฺสปจฺจยาปิ ฉฏฺายตนํ; ผสฺสปจฺจยา เวทนา, เวทนาปจฺจยาปิ ผสฺโส; เวทนาปจฺจยา ตณฺหา, ตณฺหาปจฺจยาปิ เวทนา; ตณฺหาปจฺจยา อุปาทานํ, อุปาทานปจฺจยาปิ ตณฺหา; อุปาทานปจฺจยา ¶ ภโว, ภวปจฺจยา ชาติ, ชาติปจฺจยา ชรามรณํ. เอวเมตสฺส เกวลสฺส ทุกฺขกฺขนฺธสฺส สมุทโย โหติ.
๒๗๓. ตตฺถ ¶ กตมา อวิชฺชา? ยํ อฺาณํ อทสฺสนํ…เป… อวิชฺชาลงฺคี โมโห อกุสลมูลํ – อยํ วุจฺจติ ‘‘อวิชฺชา’’.
ตตฺถ กตโม อวิชฺชาปจฺจยา สงฺขาโร? ยา เจตนา สฺเจตนา สฺเจตยิตตฺตํ – อยํ วุจฺจติ ‘‘อวิชฺชาปจฺจยา สงฺขาโร’’.
ตตฺถ กตมา สงฺขารปจฺจยาปิ อวิชฺชา? ยํ อฺาณํ อทสฺสนํ…เป… อวิชฺชาลงฺคี โมโห อกุสลมูลํ – อยํ วุจฺจติ ‘‘สงฺขารปจฺจยาปิ อวิชฺชา’’.
ตตฺถ กตมํ สงฺขารปจฺจยา วิฺาณํ? ยํ จิตฺตํ มโน มานสํ…เป… ตชฺชามโนวิฺาณธาตุ – อิทํ วุจฺจติ สงฺขารปจฺจยา วิฺาณํ.
ตตฺถ กตโม วิฺาณปจฺจยาปิ สงฺขาโร? ยา เจตนา สฺเจตนา สฺเจตยิตตฺตํ – อยํ วุจฺจติ ‘‘วิฺาณปจฺจยาปิ สงฺขาโร’’.
ตตฺถ ¶ กตมํ วิฺาณปจฺจยา นามํ? เวทนากฺขนฺโธ, สฺากฺขนฺโธ, สงฺขารกฺขนฺโธ – อิทํ วุจฺจติ ‘‘วิฺาณปจฺจยา นามํ’’.
ตตฺถ กตมํ นามปจฺจยาปิ วิฺาณํ? ยํ จิตฺตํ มโน มานสํ…เป… ตชฺชามโนวิฺาณธาตุ – อิทํ วุจฺจติ ‘‘นามปจฺจยาปิ วิฺาณํ’’.
ตตฺถ ¶ กตมํ นามปจฺจยา ฉฏฺายตนํ? ยํ จิตฺตํ มโน มานสํ…เป… ตชฺชามโนวิฺาณธาตุ – อิทํ วุจฺจติ ‘‘นามปจฺจยา ฉฏฺายตนํ’’.
ตตฺถ ¶ กตมํ ฉฏฺายตนปจฺจยาปิ นามํ? เวทนากฺขนฺโธ ¶ , สฺากฺขนฺโธ, สงฺขารกฺขนฺโธ – อิทํ วุจฺจติ ‘‘ฉฏฺายตนปจฺจยาปิ นามํ’’.
ตตฺถ กตโม ฉฏฺายตนปจฺจยา ผสฺโส? โย ผสฺโส ผุสนา สมฺผุสนา สมฺผุสิตตฺตํ – อยํ วุจฺจติ ‘‘ฉฏฺายตนปจฺจยา ผสฺโส’’.
ตตฺถ กตมํ ผสฺสปจฺจยาปิ ฉฏฺายตนํ? ยํ จิตฺตํ มโน มานสํ…เป… ตชฺชามโนวิฺาณธาตุ – อิทํ วุจฺจติ ‘‘ผสฺสปจฺจยาปิ ฉฏฺายตนํ’’.
ตตฺถ กตมา ผสฺสปจฺจยา เวทนา? ยํ เจตสิกํ สาตํ เจตสิกํ สุขํ เจโตสมฺผสฺสชํ สาตํ สุขํ เวทยิตํ เจโตสมฺผสฺสชา สาตา สุขา เวทนา – อยํ วุจฺจติ ‘‘ผสฺสปจฺจยา เวทนา’’.
ตตฺถ กตโม เวทนาปจฺจยาปิ ผสฺโส? โย ผสฺโส ผุสนา สมฺผุสนา สมฺผุสิตตฺตํ – อยํ วุจฺจติ ‘‘เวทนาปจฺจยาปิ ผสฺโส’’.
ตตฺถ กตมา เวทนาปจฺจยา ตณฺหา? โย ราโค สาราโค…เป… จิตฺตสฺส สาราโค – อยํ วุจฺจติ ‘‘เวทนาปจฺจยา ตณฺหา’’.
ตตฺถ กตมา ตณฺหาปจฺจยาปิ เวทนา? ยํ เจตสิกํ สาตํ เจตสิกํ สุขํ เจโตสมฺผสฺสชํ สาตํ สุขํ เวทยิตํ เจโตสมฺผสฺสชา สาตา สุขา เวทนา – อยํ วุจฺจติ ‘‘ตณฺหาปจฺจยาปิ เวทนา’’.
ตตฺถ กตมํ ตณฺหาปจฺจยา อุปาทานํ? ยา ทิฏฺิ ทิฏฺิคตํ…เป… ติตฺถายตนํ วิปริยาสคฺคาโห – อิทํ วุจฺจติ ‘‘ตณฺหาปจฺจยา อุปาทานํ’’.
ตตฺถ กตมา อุปาทานปจฺจยาปิ ตณฺหา? โย ราโค…เป… จิตฺตสฺส ¶ สาราโค – อยํ วุจฺจติ ‘‘อุปาทานปจฺจยาปิ ตณฺหา’’.
ตตฺถ ¶ กตโม อุปาทานปจฺจยา ภโว? เปตฺวา อุปาทานํ, เวทนากฺขนฺโธ สฺากฺขนฺโธ สงฺขารกฺขนฺโธ วิฺาณกฺขนฺโธ – อยํ วุจฺจติ ‘‘อุปาทานปจฺจยา ภโว’’.
ตตฺถ กตมา ภวปจฺจยา ชาติ? ยา เตสํ เตสํ ธมฺมานํ ชาติ สฺชาติ นิพฺพตฺติ อภินิพฺพติ ปาตุภาโว – อยํ วุจฺจติ ‘‘ภวปจฺจยา ชาติ’’.
ตตฺถ กตมํ ชาติปจฺจยา ชรามรณํ? อตฺถิ ชรา, อตฺถิ มรณํ. ตตฺถ กตมา ชรา? ยา เตสํ เตสํ ธมฺมานํ ชรา ชีรณตา อายุโน สํหานิ – อยํ วุจฺจติ ¶ ‘‘ชรา’’. ตตฺถ กตมํ มรณํ? โย เตสํ เตสํ ธมฺมานํ ขโย วโย เภโท ปริเภโท อนิจฺจตา อนฺตรธานํ – อิทํ วุจฺจติ ‘‘มรณํ’’. อิติ อยฺจ ชรา, อิทฺจ มรณํ. อิทํ วุจฺจติ ‘‘ชาติปจฺจยา ชรามรณํ’’.
เอวเมตสฺส เกวลสฺส ทุกฺขกฺขนฺธสฺส สมุทโย โหตีติ. เอวเมตสฺส เกวลสฺส ทุกฺขกฺขนฺธสฺส สงฺคติ โหติ, สมาคโม โหติ, สโมธานํ โหติ, ปาตุภาโว โหติ. เตน วุจฺจติ ‘‘เอวเมตสฺส เกวลสฺส ทุกฺขกฺขนฺธสฺส สมุทโย โหตี’’ติ.
๒๗๔. ตสฺมึ สมเย อวิชฺชาปจฺจยา สงฺขาโร, สงฺขารปจฺจยาปิ อวิชฺชา; สงฺขารปจฺจยา วิฺาณํ, วิฺาณปจฺจยาปิ สงฺขาโร; วิฺาณปจฺจยา นามํ, นามปจฺจยาปิ วิฺาณํ; นามปจฺจยา ผสฺโส, ผสฺสปจฺจยาปิ นามํ; ผสฺสปจฺจยา เวทนา, เวทนาปจฺจยาปิ ผสฺโส; เวทนาปจฺจยา ตณฺหา, ตณฺหาปจฺจยาปิ เวทนา; ตณฺหาปจฺจยา อุปาทานํ ¶ , อุปาทานปจฺจยาปิ ตณฺหา; อุปาทานปจฺจยา ภโว, ภวปจฺจยา ชาติ, ชาติปจฺจยา ชรามรณํ. เอวเมตสฺส เกวลสฺส ทุกฺขกฺขนฺธสฺส สมุทโย โหติ.
๒๗๕. ตตฺถ กตมา อวิชฺชา? ยํ อฺาณํ อทสฺสนํ…เป… อวิชฺชาลงฺคี โมโห อกุสลมูลํ – อยํ วุจฺจติ ‘‘อวิชฺชา’’.
ตตฺถ กตโม อวิชฺชาปจฺจยา สงฺขาโร? ยา เจตนา สฺเจตนา สฺเจตยิตตฺตํ – อยํ วุจฺจติ ‘‘อวิชฺชาปจฺจยา สงฺขาโร’’.
ตตฺถ ¶ กตมา สงฺขารปจฺจยาปิ อวิชฺชา? ยํ อฺาณํ อทสฺสนํ…เป… อวิชฺชาลงฺคี โมโห อกุสลมูลํ – อยํ วุจฺจติ ‘‘สงฺขารปจฺจยาปิ อวิชฺชา’’.
ตตฺถ ¶ กตมํ สงฺขารปจฺจยา วิฺาณํ? ยํ จิตฺตํ มโน มานสํ…เป… ตชฺชามโนวิฺาณธาตุ – อิทํ วุจฺจติ ‘‘สงฺขารปจฺจยา วิฺาณํ’’.
ตตฺถ กตโม วิฺาณปจฺจยาปิ สงฺขาโร? ยา เจตนา สฺเจตนา สฺเจตยิตตฺตํ – อยํ วุจฺจติ ‘‘วิฺาณปจฺจยาปิ สงฺขาโร’’.
ตตฺถ กตมํ วิฺาณปจฺจยา นามํ? เวทนากฺขนฺโธ, สฺากฺขนฺโธ, สงฺขารกฺขนฺโธ – อิทํ วุจฺจติ ‘‘วิฺาณปจฺจยา นามํ’’.
ตตฺถ กตมํ นามปจฺจยาปิ วิฺาณํ? ยํ จิตฺตํ มโน มานสํ…เป… ตชฺชามโนวิฺาณธาตุ – อิทํ วุจฺจติ ‘‘นามปจฺจยาปิ วิฺาณํ’’.
นามปจฺจยา ¶ ผสฺโสติ. ตตฺถ กตมํ นามํ? เปตฺวา ผสฺสํ, เวทนากฺขนฺโธ สฺากฺขนฺโธ สงฺขารกฺขนฺโธ วิฺาณกฺขนฺโธ – อิทํ วุจฺจติ ‘‘นามํ’’.
ตตฺถ กตโม นามปจฺจยา ผสฺโส? โย ผสฺโส ผุสนา สมฺผุสนา สมฺผุสิตตฺตํ – อยํ วุจฺจติ ‘‘นามปจฺจยา ผสฺโส’’ ¶ .
ตตฺถ กตมํ ผสฺสปจฺจยาปิ นามํ? เวทนากฺขนฺโธ, สฺากฺขนฺโธ, สงฺขารกฺขนฺโธ, วิฺาณกฺขนฺโธ – อิทํ วุจฺจติ ‘‘ผสฺสปจฺจยาปิ นามํ’’…เป… เตน วุจฺจติ ‘‘เอวเมตสฺส เกวลสฺส ทุกฺขกฺขนฺธสฺส สมุทโย โหตี’’ติ.
๒๗๖. ตสฺมึ สมเย อวิชฺชาปจฺจยา สงฺขาโร, สงฺขารปจฺจยาปิ อวิชฺชา; สงฺขารปจฺจยา วิฺาณํ, วิฺาณปจฺจยาปิ สงฺขาโร; วิฺาณปจฺจยา นามรูปํ, นามรูปปจฺจยาปิ วิฺาณํ; นามรูปปจฺจยา ฉฏฺายตนํ, ฉฏฺายตนปจฺจยาปิ นามรูปํ; ฉฏฺายตนปจฺจยา ¶ ผสฺโส, ผสฺสปจฺจยาปิ ฉฏฺายตนํ; ผสฺสปจฺจยา เวทนา, เวทนาปจฺจยาปิ ผสฺโส; เวทนาปจฺจยา ตณฺหา, ตณฺหาปจฺจยาปิ เวทนา; ตณฺหาปจฺจยา อุปาทานํ, อุปาทานปจฺจยาปิ ตณฺหา; อุปาทานปจฺจยา ภโว, ภวปจฺจยา ชาติ, ชาติปจฺจยา ชรามรณํ. เอวเมตสฺส เกวลสฺส ทุกฺขกฺขนฺธสฺส สมุทโย โหติ.
๒๗๗. ตตฺถ กตมา อวิชฺชา? ยํ อฺาณํ อทสฺสนํ…เป… อวิชฺชาลงฺคี โมโห อกุสมูลํ – อยํ วุจฺจติ ‘‘อวิชฺชา’’.
ตตฺถ กตโม อวิชฺชาปจฺจยา สงฺขาโร? ยา เจตนา สฺเจตนา สฺเจตยิตตฺตํ – อยํ วุจฺจติ ‘‘อวิชฺชาปจฺจยา สงฺขาโร.
ตตฺถ ¶ กตมา สงฺขารปจฺจยาปิ อวิชฺชา? ยํ อฺาณํ อทสฺสนํ…เป… อวิชฺชาลงฺคี โมโห อกุสลมูลํ – อยํ วุจฺจติ ‘‘สงฺขารปจฺจยาปิ อวิชฺชา’’.
ตตฺถ กตมํ สงฺขารปจฺจยา วิฺาณํ? ยํ จิตฺตํ มโน มานสํ…เป… ตชฺชามโนวิฺาณธาตุ – อิทํ ¶ วุจฺจติ ‘‘สงฺขารปจฺจยา วิฺาณํ’’.
ตตฺถ กตโม วิฺาณปจฺจยาปิ สงฺขาโร? ยา เจตนา สฺเจตนา สฺเจตยิตตฺตํ – อยํ วุจฺจติ ‘‘วิฺาณปจฺจยาปิ สงฺขาโร’’.
ตตฺถ กตมํ วิฺาณปจฺจยา นามรูปํ? อตฺถิ นามํ, อตฺถิ รูปํ. ตตฺถ กตมํ นามํ? เวทนากฺขนฺโธ, สฺากฺขนฺโธ, สงฺขารกฺขนฺโธ – อิทํ วุจฺจติ ‘‘นามํ’’. ตตฺถ กตมํ รูปํ? จกฺขายตนสฺส อุปจโย, โสตายตนสฺส อุปจโย, ฆานายตนสฺส อุปจโย, ชิวฺหายตนสฺส อุปจโย ¶ , กายายตนสฺส อุปจโย, ยํ วา ปนฺมฺปิ อตฺถิ รูปํ จิตฺตชํ จิตฺตเหตุกํ จิตฺตสมุฏฺานํ – อิทํ วุจฺจติ ‘‘รูปํ’’. อิติ อิทฺจ นามํ, อิทฺจ รูปํ. อิทํ วุจฺจติ ‘‘วิฺาณปจฺจยา นามรูปํ’’.
นามรูปปจฺจยาปิ วิฺาณนฺติ. อตฺถิ นามํ, อตฺถิ รูปํ. ตตฺถ กตมํ นามํ? เวทนากฺขนฺโธ ¶ , สฺากฺขนฺโธ, สงฺขารกฺขนฺโธ – อิทํ วุจฺจติ ‘‘นามํ’’. ตตฺถ กตมํ รูปํ? ยํ รูปํ นิสฺสาย มโนวิฺาณธาตุ วตฺตติ – อิทํ วุจฺจติ ‘‘รูปํ’’. อิติ อิทฺจ นามํ, อิทฺจ รูปํ. อิทํ วุจฺจติ ‘‘นามรูปํ’’.
ตตฺถ กตมํ นามรูปปจฺจยาปิ วิฺาณํ? ยํ จิตฺตํ มโน มานสํ…เป… ตชฺชามโนวิฺาณธาตุ – อิทํ วุจฺจติ ‘‘นามรูปปจฺจยาปิ วิฺาณํ’’.
นามรูปปจฺจยา ฉฏฺายตนนฺติ. อตฺถิ นามํ, อตฺถิ รูปํ. ตตฺถ กตมํ นามํ? เวทนากฺขนฺโธ, สฺากฺขนฺโธ, สงฺขารกฺขนฺโธ – อิทํ วุจฺจติ ‘‘นามํ’’. ตตฺถ กตมํ รูปํ? ยํ รูปํ นิสฺสาย มโนวิฺาณธาตุ วตฺตติ – อิทํ วุจฺจติ ‘‘รูปํ’’. อิติ อิทฺจ นามํ, อิทฺจ รูปํ. อิทํ วุจฺจติ ‘‘นามรูปํ’’.
ตตฺถ กตมํ นามรูปปจฺจยา ฉฏฺายตนํ? ยํ จิตฺตํ มโน มานสํ…เป… ตชฺชามโนวิฺาณธาตุ – อิทํ ¶ วุจฺจติ ‘‘นามรูปปจฺจยา ฉฏฺายตนํ’’.
ตตฺถ กตมํ ฉฏฺายตนปจฺจยาปิ นามรูปํ? อตฺถิ นามํ, อตฺถิ รูปํ. ตตฺถ กตมํ นามํ? เวทนากฺขนฺโธ, สฺากฺขนฺโธ, สงฺขารกฺขนฺโธ – อิทํ วุจฺจติ ¶ ‘‘นามํ’’. ตตฺถ กตมํ รูปํ? จกฺขายตนสฺส อุปจโย, โสตายตนสฺส อุปจโย, ฆานายตนสฺส อุปจโย, ชิวฺหายตนสฺส อุปจโย, กายายตนสฺส อุปจโย, ยํ วา ปนฺมฺปิ อตฺถิ รูปํ จิตฺตชํ จิตฺตเหตุกํ จิตฺตสมุฏฺานํ – อิทํ วุจฺจติ ‘‘รูปํ’’. อิติ อิทฺจ นามํ, อิทฺจ รูปํ. อิทํ วุจฺจติ ‘‘ฉฏฺายตนปจฺจยาปิ นามรูปํ’’.
ตตฺถ กตโม ฉฏฺายตนปจฺจยา ผสฺโส? โย ผสฺโส ผุสนา สมฺผุสนา สมฺผุสิตตฺตํ – อยํ วุจฺจติ ‘‘ฉฏฺายตนปจฺจยา ผสฺโส’’.
ตตฺถ กตมํ ผสฺสปจฺจยาปิ ฉฏฺายตนํ? ยํ จิตฺตํ มโน มานสํ…เป… ตชฺชามโนวิฺาณธาตุ – อิทํ วุจฺจติ ‘‘ผสฺสปจฺจยาปิ ฉฏฺายตนํ’’…เป… เตน วุจฺจติ ‘‘เอวเมตสฺส เกวลสฺส ทุกฺขกฺขนฺธสฺส สมุทโย โหตี’’ติ.
๒๗๘. ตสฺมึ ¶ ¶ สมเย อวิชฺชาปจฺจยา สงฺขาโร, สงฺขารปจฺจยาปิ อวิชฺชา; สงฺขารปจฺจยา วิฺาณํ, วิฺาณปจฺจยาปิ สงฺขาโร; วิฺาณปจฺจยา นามรูปํ, นามรูปปจฺจยาปิ วิฺาณํ; นามรูปปจฺจยา สฬายตนํ, ฉฏฺายตนปจฺจยาปิ นามรูปํ; ฉฏฺายตนปจฺจยา ผสฺโส, ผสฺสปจฺจยาปิ ฉฏฺายตนํ; ผสฺสปจฺจยา เวทนา, เวทนาปจฺจยาปิ ผสฺโส; เวทนาปจฺจยา ตณฺหา, ตณฺหาปจฺจยาปิ เวทนา; ตณฺหาปจฺจยา อุปาทานํ, อุปาทานปจฺจยาปิ ตณฺหา; อุปาทานปจฺจยา ภโว, ภวปจฺจยา ชาติ, ชาติปจฺจยา ชรามรณํ. เอวเมตสฺส เกวลสฺส ทุกฺขกฺขนฺธสฺส ¶ สมุทโย โหติ.
๒๗๙. ตตฺถ กตมา อวิชฺชา? ยํ อฺาณํ อทสฺสนํ…เป… อวิชฺชาลงฺคี โมโห อกุสลมูลํ – อยํ วุจฺจติ ‘‘อวิชฺชา’’.
ตตฺถ กตโม อวิชฺชาปจฺจยา สงฺขาโร? ยา เจตนา สฺเจตนา สฺเจตยิตตฺตํ – อยํ วุจฺจติ ‘‘อวิชฺชาปจฺจยา สงฺขาโร’’.
ตตฺถ กตมา สงฺขารปจฺจยาปิ อวิชฺชา? ยํ อฺาณํ อทสฺสนํ…เป… อวิชฺชาลงฺคี โมโห อกุสลมูลํ – อยํ วุจฺจติ ‘‘สงฺขารปจฺจยาปิ อวิชฺชา’’.
ตตฺถ กตมํ สงฺขารปจฺจยา วิฺาณํ? ยํ จิตฺตํ มโน มานสํ…เป… ตชฺชามโนวิฺาณธาตุ – อิทํ วุจฺจติ ‘‘สงฺขารปจฺจยา วิฺาณํ’’.
ตตฺถ กตโม วิฺาณปจฺจยาปิ สงฺขาโร? ยา เจตนา สฺเจตนา สฺเจตยิตตฺตํ – อยํ วุจฺจติ ‘‘วิฺาณปจฺจยาปิ สงฺขาโร’’.
ตตฺถ ¶ กตมํ วิฺาณปจฺจยา นามรูปํ? อตฺถิ นามํ, อตฺถิ รูปํ. ตตฺถ กตมํ นามํ? เวทนากฺขนฺโธ, สฺากฺขนฺโธ, สงฺขารกฺขนฺโธ – อิทํ วุจฺจติ นามํ. ตตฺถ กตมํ รูปํ? จกฺขายตนสฺส อุปจโย, โสตายตนสฺส อุปจโย, ฆานายตนสฺส อุปจโย, ชิวฺหายตนสฺส อุปจโย, กายายตนสฺส อุปจโย, ยํ วา ปนฺมฺปิ อตฺถิ รูปํ จิตฺตชํ จิตฺตเหตุกํ จิตฺตสมุฏฺานํ ¶ – อิทํ วุจฺจติ ‘‘รูปํ’’. อิติ อิทฺจ นามํ, อิทฺจ รูปํ. อิทํ วุจฺจติ ‘‘วิฺาณปจฺจยา นามรูปํ’’.
นามรูปปจฺจยาปิ วิฺาณนฺติ. อตฺถิ นามํ, อตฺถิ รูปํ. ตตฺถ กตมํ นามํ? เวทนากฺขนฺโธ, สฺากฺขนฺโธ, สงฺขารกฺขนฺโธ – อิทํ วุจฺจติ ‘‘นามํ’’. ตตฺถ กตมํ รูปํ? ยํ รูปํ นิสฺสาย มโนวิฺาณธาตุ วตฺตติ – อิทํ วุจฺจติ ‘‘รูปํ’’. อิติ อิทฺจ นามํ, อิทฺจ รูปํ. อิทํ ¶ วุจฺจติ ‘‘นามรูปํ’’.
ตตฺถ ¶ กตมํ นามรูปปจฺจยาปิ วิฺาณํ? ยํ จิตฺตํ มโน มานสํ…เป… ตชฺชามโนวิฺาณธาตุ – อิทํ วุจฺจติ ‘‘นามรูปปจฺจยาปิ วิฺาณํ’’.
นามรูปปจฺจยา สฬายตนนฺติ. อตฺถิ นามํ, อตฺถิ รูปํ. ตตฺถ กตมํ นามํ? เวทนากฺขนฺโธ, สฺากฺขนฺโธ, สงฺขารกฺขนฺโธ – อิทํ วุจฺจติ ‘‘นามํ’’. ตตฺถ กตมํ รูปํ? จตฺตาโร จ มหาภูตา, ยฺจ รูปํ นิสฺสาย มโนวิฺาณธาตุ วตฺตติ – อิทํ วุจฺจติ ‘‘รูปํ’’. อิติ อิทฺจ นามํ, อิทฺจ รูปํ. อิทํ วุจฺจติ ‘‘นามรูปํ’’.
ตตฺถ กตมํ นามรูปปจฺจยา สฬายตนํ? จกฺขายตนํ, โสตายตนํ, ฆานายตนํ, ชิวฺหายตนํ, กายายตนํ, มนายตนํ – อิทํ วุจฺจติ ‘‘นามรูปปจฺจยา สฬายตนํ’’.
ตตฺถ กตมํ ฉฏฺายตนปจฺจยาปิ นามรูปํ? อตฺถิ นามํ, อตฺถิ รูปํ. ตตฺถ กตมํ นามํ? เวทนากฺขนฺโธ, สฺากฺขนฺโธ, สงฺขารกฺขนฺโธ – อิทํ วุจฺจติ ‘‘นามํ’’. ตตฺถ กตมํ รูปํ? จกฺขายตนสฺส อุปจโย, โสตายตนสฺส อุปจโย, ฆานายตนสฺส อุปจโย, ชิวฺหายตนสฺส อุปจโย, กายายตนสฺส อุปจโย, ยํ วา ปนฺมฺปิ อตฺถิ รูปํ จิตฺตชํ จิตฺตเหตุกํ จิตฺตสมุฏฺานํ – อิทํ วุจฺจติ ‘‘รูปํ’’. อิติ อิทฺจ นามํ, อิทฺจ รูปํ. อิทํ วุจฺจติ ‘‘ฉฏฺายตนปจฺจยาปิ นามรูปํ’’.
ตตฺถ กตโม ฉฏฺายตนปจฺจยา ผสฺโส? โย ผสฺโส ผุสนา สมฺผุสนา สมฺผุสิตตฺตํ – อยํ วุจฺจติ ‘‘ฉฏฺายตนปจฺจยา ผสฺโส’’.
ตตฺถ ¶ ¶ กตมํ ผสฺสปจฺจยาปิ ฉฏฺายตนํ? ยํ จิตฺตํ มโน มานสํ…เป… ตชฺชามโนวิฺาณธาตุ – อิทํ วุจฺจติ ‘‘ผสฺสปจฺจยาปิ ฉฏฺายตนํ’’.
ตตฺถ กตมา ผสฺสปจฺจยา เวทนา? ยํ เจตสิกํ สาตํ เจตสิกํ สุขํ เจโตสมฺผสฺสชํ สาตํ สุขํ เวทยิตํ เจโตสมฺผสฺสชา สาตา สุขา เวทนา – อยํ วุจฺจติ ‘‘ผสฺสปจฺจยา เวทนา’’…เป… เตน วุจฺจติ ‘‘เอวเมตสฺส เกวลสฺส ทุกฺขกฺขนฺธสฺส สมุทโย โหตี’’ติ.
อฺมฺจตุกฺกํ.
๙. อกุสลนิทฺเทโส
๒๘๐. กตเม ¶ ธมฺมา อกุสลา? ยสฺมึ สมเย อกุสลํ จิตฺตํ อุปฺปนฺนํ โหติ โสมนสฺสสหคตํ ทิฏฺิคตสมฺปยุตฺตํ สสงฺขาเรน…เป… โสมนสฺสสหคตํ ทิฏฺิคตวิปฺปยุตฺตํ รูปารมฺมณํ วา…เป… โสมนสฺสสหคตํ ¶ ทิฏฺิคตวิปฺปยุตฺตํ สสงฺขาเรน รูปารมฺมณํ วา สทฺทารมฺมณํ วา คนฺธารมฺมณํ วา รสารมฺมณํ วา โผฏฺพฺพารมฺมณํ วา ธมฺมารมฺมณํ วา ยํ ยํ วา ปนารพฺภ, ตสฺมึ สมเย อวิชฺชาปจฺจยา สงฺขาโร, สงฺขารปจฺจยา วิฺาณํ, วิฺาณปจฺจยา นามํ, นามปจฺจยา ฉฏฺายตนํ, ฉฏฺายตนปจฺจยา ผสฺโส, ผสฺสปจฺจยา เวทนา, เวทนาปจฺจยา ตณฺหา, ตณฺหาปจฺจยา อธิโมกฺโข, อธิโมกฺขปจฺจยา ภโว, ภวปจฺจยา ชาติ, ชาติปจฺจยา ชรามรณํ. เอวเมตสฺส เกวลสฺส ทุกฺขกฺขนฺธสฺส สมุทโย โหติ.
๒๘๑. ตตฺถ กตมา อวิชฺชา? ยํ อฺาณํ อทสฺสนํ…เป… อวิชฺชาลงฺคี โมโห อกุสลมูลํ – อยํ วุจฺจติ ‘‘อวิชฺชา’’.
ตตฺถ กตโม อวิชฺชาปจฺจยา สงฺขาโร? ยา เจตนา สฺเจตนา สฺเจตยิตตฺตํ – อยํ วุจฺจติ อวิชฺชาปจฺจยา สงฺขาโร…เป….
ตตฺถ ¶ กตโม ตณฺหาปจฺจยา อธิโมกฺโข? โย จิตฺตสฺส อธิโมกฺโข อธิมุจฺจนา ตทธิมุตฺตตา – อยํ วุจฺจติ ‘‘ตณฺหาปจฺจยา อธิโมกฺโข’’.
ตตฺถ กตโม อธิโมกฺขปจฺจยา ภโว? เปตฺวา อธิโมกฺขํ, เวทนากฺขนฺโธ สฺากฺขนฺโธ สงฺขารกฺขนฺโธ วิฺาณกฺขนฺโธ – อยํ วุจฺจติ ‘‘อธิโมกฺขปจฺจยา ¶ ภโว’’…เป… เตน วุจฺจติ ‘‘เอวเมตสฺส เกวลสฺส ทุกฺขกฺขนฺธสฺส สมุทโย โหตี’’ติ.
๒๘๒. กตเม ¶ ธมฺมา อกุสลา? ยสฺมึ สมเย อกุสลํ จิตฺตํ อุปฺปนฺนํ โหติ อุเปกฺขาสหคตํ ทิฏฺิคตสมฺปยุตฺตํ รูปารมฺมณํ วา สทฺทารมฺมณํ วา คนฺธารมฺมณํ วา รสารมฺมณํ วา โผฏฺพฺพารมฺมณํ วา ธมฺมารมฺมณํ วา ยํ ยํ วา ปนารพฺภ, ตสฺมึ สมเย อวิชฺชาปจฺจยา สงฺขาโร, สงฺขารปจฺจยา วิฺาณํ, วิฺาณปจฺจยา นามํ, นามปจฺจยา ฉฏฺายตนํ, ฉฏฺายตนปจฺจยา ผสฺโส, ผสฺสปจฺจยา เวทนา, เวทนาปจฺจยา ตณฺหา, ตณฺหาปจฺจยา อุปาทานํ, อุปาทานปจฺจยา ภโว, ภวปจฺจยา ชาติ, ชาติปจฺจยา ชรามรณํ. เอวเมตสฺส เกวลสฺส ทุกฺขกฺขนฺธสฺส สมุทโย โหติ.
๒๘๓. ตตฺถ ¶ กตมา อวิชฺชา? ยํ อฺาณํ อทสฺสนํ…เป… อวิชฺชาลงฺคี โมโห อกุสลมูลํ – อยํ วุจฺจติ อวิชฺชา…เป….
ตตฺถ กตมา ผสฺสปจฺจยา เวทนา? ยํ เจตสิกํ เนว สาตํ นาสาตํ เจโตสมฺผสฺสชํ อทุกฺขมสุขํ เวทยิตํ เจโตสมฺผสฺสชา อทุกฺขมสุขา เวทนา – อยํ วุจฺจติ ‘‘ผสฺสปจฺจยา เวทนา’’…เป… เตน วุจฺจติ ‘‘เอวเมตสฺส เกวลสฺส ทุกฺขกฺขนฺธสฺส สมุทโย โหตี’’ติ.
๒๘๔. กตเม ธมฺมา อกุสลา? ยสฺมึ สมเย อกุสลํ จิตฺตํ อุปฺปนฺนํ โหติ อุเปกฺขาสหคตํ ทิฏฺิคตสมฺปยุตฺตํ สสงฺขาเรน…เป… อุเปกฺขาสหคตํ ทิฏฺิคตวิปฺปยุตฺตํ รูปารมฺมณํ วา…เป… อุเปกฺขาสหคตํ ทิฏฺิคตวิปฺปยุตฺตํ สสงฺขาเรน รูปารมฺมณํ วา สทฺทารมฺมณํ วา คนฺธารมฺมณํ วา รสารมฺมณํ วา โผฏฺพฺพารมฺมณํ วา ธมฺมารมฺมณํ วา ยํ ยํ วา ปนารพฺภ, ตสฺมึ สมเย อวิชฺชาปจฺจยา สงฺขาโร, สงฺขารปจฺจยา วิฺาณํ, วิฺาณปจฺจยา นามํ, นามปจฺจยา ฉฏฺายตนํ ¶ , ฉฏฺายตนปจฺจยา ผสฺโส, ผสฺสปจฺจยา เวทนา, เวทนาปจฺจยา ตณฺหา ¶ , ตณฺหาปจฺจยา อธิโมกฺโข, อธิโมกฺขปจฺจยา ภโว, ภวปจฺจยา ชาติ, ชาติปจฺจยา ชรามรณํ. เอวเมตสฺส เกวลสฺส ทุกฺขกฺขนฺธสฺส สมุทโย โหติ.
๒๘๕. ตตฺถ กตมา อวิชฺชา…เป… เตน วุจฺจติ ‘‘เอวเมตสฺส เกวลสฺส ทุกฺขกฺขนฺธสฺส สมุทโย โหตี’’ติ.
๒๘๖. กตเม ¶ ธมฺมา อกุสลา? ยสฺมึ สมเย อกุสลํ จิตฺตํ อุปฺปนฺนํ โหติ โทมนสฺสสหคตํ ปฏิฆสมฺปยุตฺตํ รูปารมฺมณํ วา…เป… โทมนสฺสสหคตํ ปฏิฆสมฺปยุตฺตํ สสงฺขาเรน รูปารมฺมณํ วา สทฺทารมฺมณํ วา คนฺธารมฺมณํ วา รสารมฺมณํ วา โผฏฺพฺพารมฺมณํ วา ธมฺมารมฺมณํ วา ยํ ยํ วา ปนารพฺภ, ตสฺมึ สมเย อวิชฺชาปจฺจยา สงฺขาโร, สงฺขารปจฺจยา วิฺาณํ, วิฺาณปจฺจยา นามํ, นามปจฺจยา ฉฏฺายตนํ, ฉฏฺายตนปจฺจยา ผสฺโส, ผสฺสปจฺจยา เวทนา, เวทนาปจฺจยา ปฏิฆํ, ปฏิฆปจฺจยา อธิโมกฺโข, อธิโมกฺขปจฺจยา ภโว, ภวปจฺจยา ชาติ, ชาติปจฺจยา ชรามรณํ. เอวเมตสฺส เกวลสฺส ทุกฺขกฺขนฺธสฺส สมุทโย โหติ.
๒๘๗. ตตฺถ กตมา อวิชฺชา? ยํ อฺาณํ อทสฺสนํ…เป… อวิชฺชาลงฺคี โมโห อกุสลมูลํ – อยํ วุจฺจติ ‘‘อวิชฺชา’’…เป… อยํ วุจฺจติ ‘‘ฉฏฺายตนปจฺจยา ผสฺโส’’.
ตตฺถ กตมา ผสฺสปจฺจยา เวทนา? ยํ ¶ เจตสิกํ อสาตํ เจตสิกํ ทุกฺขํ เจโตสมฺผสฺสชํ อสาตํ ทุกฺขํ เวทยิตํ เจโตสมฺผสฺสชา อสาตา ทุกฺขา เวทนา – อยํ วุจฺจติ ‘‘ผสฺสปจฺจยา เวทนา’’.
ตตฺถ กตมํ เวทนาปจฺจยา ปฏิฆํ? โย จิตฺตสฺส อาฆาโต…เป… จณฺฑิกฺกํ อสุโรโป [อสุโลโป (สฺยา.)] อนตฺตมนตา จิตฺตสฺส – อิทํ วุจฺจติ ‘‘เวทนาปจฺจยา ปฏิฆํ’’ ¶ .
ตตฺถ กตโม ปฏิฆปจฺจยา อธิโมกฺโข? โย จิตฺตสฺส อธิโมกฺโข อธิมุจฺจนา ตทธิมุตฺตตา – อยํ วุจฺจติ ‘‘ปฏิฆปจฺจยา อธิโมกฺโข’’.
ตตฺถ ¶ กตโม อธิโมกฺขปจฺจยา ภโว? เปตฺวา อธิโมกฺขํ, เวทนากฺขนฺโธ สฺากฺขนฺโธ สงฺขารกฺขนฺโธ วิฺาณกฺขนฺโธ – อยํ วุจฺจติ ‘‘อธิโมกฺขปจฺจยา ภโว’’…เป… เตน วุจฺจติ ‘‘เอวเมตสฺส เกวลสฺส ทุกฺขกฺขนฺธสฺส สมุทโย โหตี’’ติ.
๒๘๘. กตเม ธมฺมา อกุสลา? ยสฺมึ สมเย อกุสลํ จิตฺตํ อุปฺปนฺนํ โหติ อุเปกฺขาสหคตํ วิจิกิจฺฉาสมฺปยุตฺตํ รูปารมฺมณํ วา สทฺทารมฺมณํ วา คนฺธารมฺมณํ วา รสารมฺมณํ วา โผฏฺพฺพารมฺมณํ วา ธมฺมารมฺมณํ วา ยํ ยํ วา ปนารพฺภ ¶ , ตสฺมึ สมเย อวิชฺชาปจฺจยา สงฺขาโร, สงฺขารปจฺจยา วิฺาณํ, วิฺาณปจฺจยา นามํ, นามปจฺจยา ฉฏฺายตนํ, ฉฏฺายตนปจฺจยา ผสฺโส, ผสฺสปจฺจยา เวทนา, เวทนาปจฺจยา วิจิกิจฺฉา, วิจิกิจฺฉาปจฺจยา ภโว, ภวปจฺจยา ชาติ, ชาติปจฺจยา ชรามรณํ. เอวเมตสฺส เกวลสฺส ทุกฺขกฺขนฺธสฺส สมุทโย โหติ.
๒๘๙. ตตฺถ กตมา อวิชฺชา? ยํ อฺาณํ อทสฺสนํ…เป… อวิชฺชาลงฺคี โมโห อกุสลมูลํ – อยํ วุจฺจติ ‘‘อวิชฺชา’’…เป… อยํ วุจฺจติ ‘‘ฉฏฺายตนปจฺจยา ผสฺโส’’.
ตตฺถ กตมา ผสฺสปจฺจยา เวทนา? ยํ เจตสิกํ เนว สาตํ นาสาตํ เจโตสมฺผสฺสชํ อทุกฺขมสุขํ เวทยิตํ, เจโตสมฺผสฺสชา อทุกฺขมสุขา เวทนา – อยํ วุจฺจติ ‘‘ผสฺสปจฺจยา เวทนา’’.
ตตฺถ ¶ กตมา เวทนาปจฺจยา วิจิกิจฺฉา? ยา กงฺขา กงฺขายนา กงฺขายิตตฺตํ วิมติ วิจิกิจฺฉา ¶ ทฺเวฬฺหกํ ทฺวิธาปโถ [ทฺเวธาปโถ (สี. สฺยา.)] สํสโย อเนกํสคฺคาโห อาสปฺปนา ปริสปฺปนา อปริโยคาหณา [อปริโยคาหนา (สี. สฺยา. ก.)] ฉมฺภิตตฺตํ จิตฺตสฺส มโนวิเลโข – อยํ วุจฺจติ ‘‘เวทนาปจฺจยา วิจิกิจฺฉา’’.
ตตฺถ กตโม วิจิกิจฺฉาปจฺจยา ภโว? เปตฺวา วิจิกิจฺฉํ, เวทนากฺขนฺโธ สฺากฺขนฺโธ สงฺขารกฺขนฺโธ วิฺาณกฺขนฺโธ – อยํ วุจฺจติ ‘‘วิจิกิจฺฉาปจฺจยา ภโว’’…เป… เตน วุจฺจติ ‘‘เอวเมตสฺส เกวลสฺส ทุกฺขกฺขนฺธสฺส สมุทโย โหตี’’ติ.
๒๙๐. กตเม ¶ ธมฺมา อกุสลา? ยสฺมึ สมเย อกุสลํ จิตฺตํ อุปฺปนฺนํ โหติ อุเปกฺขาสหคตํ อุทฺธจฺจสมฺปยุตฺตํ รูปารมฺมณํ วา สทฺทารมฺมณํ วา คนฺธารมฺมณํ วา รสารมฺมณํ วา โผฏฺพฺพารมฺมณํ วา ธมฺมารมฺมณํ วา ยํ ยํ วา ปนารพฺภ, ตสฺมึ สมเย อวิชฺชาปจฺจยา สงฺขาโร, สงฺขารปจฺจยา วิฺาณํ, วิฺาณปจฺจยา นามํ, นามปจฺจยา ฉฏฺายตนํ, ฉฏฺายตนปจฺจยา ผสฺโส, ผสฺสปจฺจยา เวทนา, เวทนาปจฺจยา อุทฺธจฺจํ, อุทฺธจฺจปจฺจยา อธิโมกฺโข, อธิโมกฺขปจฺจยา ภโว, ภวปจฺจยา ชาติ, ชาติปจฺจยา ชรามรณํ. เอวเมตสฺส เกวลสฺส ทุกฺขกฺขนฺธสฺส สมุทโย โหติ.
๒๙๑. ตตฺถ ¶ กตมา อวิชฺชา? ยํ อฺาณํ อทสฺสนํ…เป… อวิชฺชาลงฺคี โมโห อกุสลมูลํ – อยํ วุจฺจติ ‘‘อวิชฺชา’’…เป… อยํ วุจฺจติ ‘‘ฉฏฺายตนปจฺจยา ผสฺโส’’.
ตตฺถ กตมา ผสฺสปจฺจยา เวทนา? ยํ เจตสิกํ เนว สาตํ นาสาตํ เจโตสมฺผสฺสชํ อทุกฺขมสุขํ เวทยิตํ เจโตสมฺผสฺสชา อทุกฺขมสุขา เวทนา – อยํ วุจฺจติ ‘‘ผสฺสปจฺจยา เวทนา’’.
ตตฺถ กตมํ เวทนาปจฺจยา อุทฺธจฺจํ? ยํ จิตฺตสฺส อุทฺธจฺจํ อวูปสโม เจตโส วิกฺเขโป ภนฺตตฺตํ จิตฺตสฺส ¶ – อิทํ วุจฺจติ ‘‘เวทนาปจฺจยา อุทฺธจฺจํ’’.
ตตฺถ กตโม อุทฺธจฺจปจฺจยา อธิโมกฺโข? โย ¶ จิตฺตสฺส อธิโมกฺโข อธิมุจฺจนา ตทธิมุตฺตตา – อยํ วุจฺจติ ‘‘อุทฺธจฺจปจฺจยา อธิโมกฺโข’’.
ตตฺถ กตโม อธิโมกฺขปจฺจยา ภโว? เปตฺวา อธิโมกฺขํ, เวทนากฺขนฺโธ สฺากฺขนฺโธ สงฺขารกฺขนฺโธ วิฺาณกฺขนฺโธ – อยํ วุจฺจติ ‘‘อธิโมกฺขปจฺจยา ภโว’’…เป… เตน วุจฺจติ ‘‘เอวเมตสฺส เกวลสฺส ทุกฺขกฺขนฺธสฺส สมุทโย โหตี’’ติ.
อกุสลนิทฺเทโส.
๑๐. กุสลนิทฺเทโส
๒๙๒. กตเม ¶ ธมฺมา กุสลา? ยสฺมึ สมเย กามาวจรํ กุสลํ จิตฺตํ อุปฺปนฺนํ โหติ โสมนสฺสสหคตํ าณสมฺปยุตฺตํ รูปารมฺมณํ วา สทฺทารมฺมณํ วา คนฺธารมฺมณํ วา รสารมฺมณํ วา โผฏฺพฺพารมฺมณํ วา ธมฺมารมฺมณํ วา ยํ ยํ วา ปนารพฺภ, ตสฺมึ สมเย กุสลมูลปจฺจยา สงฺขาโร, สงฺขารปจฺจยา วิฺาณํ, วิฺาณปจฺจยา นามํ, นามปจฺจยา ฉฏฺายตนํ, ฉฏฺายตนปจฺจยา ผสฺโส, ผสฺสปจฺจยา เวทนา, เวทนาปจฺจยา ปสาโท, ปสาทปจฺจยา อธิโมกฺโข, อธิโมกฺขปจฺจยา ภโว, ภวปจฺจยา ชาติ, ชาติปจฺจยา ชรามรณํ. เอวเมตสฺส เกวลสฺส ทุกฺขกฺขนฺธสฺส สมุทโย โหติ.
๒๙๓. ตตฺถ กตเม กุสลมูลา? อโลโภ, อโทโส, อโมโห.
ตตฺถ ¶ กตโม อโลโภ? โย อโลโภ อลุพฺภนา อลุพฺภิตตฺตํ อสาราโค อสารชฺชนา อสารชฺชิตตฺตํ อนภิชฺฌา อโลโภ กุสลมูลํ – อยํ วุจฺจติ ‘‘อโลโภ’’.
ตตฺถ กตโม อโทโส? โย อโทโส อทุสฺสนา อทุสฺสิตตฺตํ อพฺยาปาโท ¶ อพฺยาปชฺโช อโทโส กุสลมูลํ – อยํ วุจฺจติ ‘‘อโทโส’’.
ตตฺถ กตโม อโมโห? ยา ปฺา ปชานนา…เป… อโมโห ธมฺมวิจโย สมฺมาทิฏฺิ – อยํ วุจฺจติ ‘‘อโมโห’’. อิเม วุจฺจนฺติ ‘‘กุสลมูลา’’.
ตตฺถ ¶ กตโม กุสลมูลปจฺจยา สงฺขาโร? ยา เจตนา สฺเจตนา สฺเจตยิตตฺตํ – อยํ วุจฺจติ ‘‘กุสลมูลปจฺจยา สงฺขาโร’’.
ตตฺถ กตมํ สงฺขารปจฺจยา วิฺาณํ…เป… วิฺาณปจฺจยา นามํ…เป… นามปจฺจยา ฉฏฺายตนํ…เป… ฉฏฺายตนปจฺจยา ผสฺโส…เป… ผสฺสปจฺจยา เวทนา…เป… อยํ วุจฺจติ ‘‘ผสฺสปจฺจยา เวทนา’’.
ตตฺถ ¶ กตโม เวทนาปจฺจยา ปสาโท? ยา สทฺธา สทฺทหนา โอกปฺปนา อภิปฺปสาโท – อยํ วุจฺจติ ‘‘เวทนาปจฺจยา ปสาโท’’.
ตตฺถ กตโม ปสาทปจฺจยา อธิโมกฺโข? โย จิตฺตสฺส อธิโมกฺโข อธิมุจฺจนา ตทธิมุตฺตตา – อยํ วุจฺจติ ‘‘ปสาทปจฺจยา อธิโมกฺโข’’.
ตตฺถ กตโม อธิโมกฺขปจฺจยา ภโว? เปตฺวา อธิโมกฺขํ, เวทนากฺขนฺโธ สฺากฺขนฺโธ สงฺขารกฺขนฺโธ วิฺาณกฺขนฺโธ – อยํ วุจฺจติ ‘‘อธิโมกฺขปจฺจยา ภโว’’…เป… เตน วุจฺจติ ‘‘เอวเมตสฺส เกวลสฺส ทุกฺขกฺขนฺธสฺส สมุทโย โหตี’’ติ.
๒๙๔. กตเม ธมฺมา กุสลา? ยสฺมึ สมเย กามาวจรํ กุสลํ จิตฺตํ อุปฺปนฺนํ โหติ โสมนสฺสสหคตํ าณสมฺปยุตฺตํ สสงฺขาเรน รูปารมฺมณํ วา…เป… โสมนสฺสสหคตํ าณวิปฺปยุตฺตํ รูปารมฺมณํ วา…เป… โสมนสฺสสหคตํ าณวิปฺปยุตฺตํ สสงฺขาเรน รูปารมฺมณํ วา สทฺทารมฺมณํ วา คนฺธารมฺมณํ วา รสารมฺมณํ วา โผฏฺพฺพารมฺมณํ วา ธมฺมารมฺมณํ วา ยํ ยํ วา ปนารพฺภ, ตสฺมึ สมเย กุสลมูลปจฺจยา สงฺขาโร, สงฺขารปจฺจยา ¶ วิฺาณํ ¶ , วิฺาณปจฺจยา นามํ, นามปจฺจยา ฉฏฺายตนํ, ฉฏฺายตนปจฺจยา ผสฺโส, ผสฺสปจฺจยา เวทนา, เวทนาปจฺจยา ปสาโท, ปสาทปจฺจยา อธิโมกฺโข, อธิโมกฺขปจฺจยา ภโว, ภวปจฺจยา ชาติ, ชาติปจฺจยา ชรามรณํ. เอวเมตสฺส เกวลสฺส ทุกฺขกฺขนฺธสฺส สมุทโย โหติ.
๒๙๕. ตตฺถ ¶ กตเม กุสลมูลา? อโลโภ, อโทโส.
ตตฺถ กตโม อโลโภ? โย อโลโภ อลุพฺภนา อลุพฺภิตตฺตํ อสาราโค อสารชฺชนา อสารชฺชิตตฺตํ อนภิชฺฌา อโลโภ กุสลมูลํ – อยํ วุจฺจติ ‘‘อโลโภ’’.
ตตฺถ กตโม อโทโส? โย อโทโส อทุสฺสนา อทุสฺสิตตฺตํ อพฺยาปาโท อพฺยาปชฺโช อโทโส กุสลมูลํ – อยํ วุจฺจติ ‘‘อโทโส’’. อิเม วุจฺจนฺติ ‘‘กุสลมูลา’’.
ตตฺถ ¶ กตโม กุสลมูลปจฺจยา สงฺขาโร? ยา เจตนา สฺเจตนา สฺเจตยิตตฺตํ – อยํ วุจฺจติ ‘‘กุสลมูลปจฺจยา สงฺขาโร’’…เป… อยํ วุจฺจติ ‘‘ฉฏฺายตนปจฺจยา ผสฺโส’’.
ตตฺถ กตมา ผสฺสปจฺจยา เวทนา? ยํ เจตสิกํ สาตํ เจตสิกํ สุขํ เจโตสมฺผสฺสชํ สาตํ สุขํ เวทยิตํ เจโตสมฺผสฺสชา สาตา สุขา เวทนา – อยํ วุจฺจติ ‘‘ผสฺสปจฺจยา เวทนา’’…เป… เตน วุจฺจติ ‘‘เอวเมตสฺส เกวลสฺส ทุกฺขกฺขนฺธสฺส สมุทโย โหตี’’ติ.
๒๙๖. กตเม ธมฺมา กุสลา? ยสฺมึ สมเย กามาวจรํ กุสลํ จิตฺตํ อุปฺปนฺนํ โหติ อุเปกฺขาสหคตํ าณสมฺปยุตฺตํ รูปารมฺมณํ วา…เป… อุเปกฺขาสหคตํ าณสมฺปยุตฺตํ สสงฺขาเรน รูปารมฺมณํ วา สทฺทารมฺมณํ วา คนฺธารมฺมณํ วา รสารมฺมณํ วา โผฏฺพฺพารมฺมณํ วา ธมฺมารมฺมณํ วา ยํ ยํ วา ปนารพฺภ, ตสฺมึ สมเย กุสลมูลปจฺจยา สงฺขาโร, สงฺขารปจฺจยา วิฺาณํ, วิฺาณปจฺจยา นามํ, นามปจฺจยา ฉฏฺายตนํ, ฉฏฺายตนปจฺจยา ผสฺโส, ผสฺสปจฺจยา เวทนา, เวทนาปจฺจยา ปสาโท, ปสาทปจฺจยา อธิโมกฺโข, อธิโมกฺขปจฺจยา ¶ ภโว, ภวปจฺจยา ชาติ, ชาติปจฺจยา ชรามรณํ. เอวเมตสฺส เกวลสฺส ทุกฺขกฺขนฺธสฺส สมุทโย โหติ.
๒๙๗. ตตฺถ ¶ กตเม กุสลมูลา? อโลโภ, อโทโส, อโมโห – อิเม วุจฺจนฺติ ‘‘กุสลมูลา’’.
ตตฺถ กตโม กุสลมูลปจฺจยา สงฺขาโร? ยา เจตนา สฺเจตนา สฺเจตยิตตฺตํ – อยํ วุจฺจติ ‘‘กุสลมูลปจฺจยา สงฺขาโร’’…เป… อยํ วุจฺจติ – ‘‘ฉฏฺายตนปจฺจยา ผสฺโส’’.
ตตฺถ กตมา ผสฺสปจฺจยา เวทนา? ยํ เจตสิกํ เนว สาตํ นาสาตํ เจโตสมฺผสฺสชํ อทุกฺขมสุขํ เวทยิตํ เจโตสมฺผสฺสชา อทุกฺขมสุขา เวทนา – อยํ วุจฺจติ ‘‘ผสฺสปจฺจยา เวทนา’’…เป… เตน วุจฺจติ ‘‘เอวเมตสฺส เกวลสฺส ทุกฺขกฺขนฺธสฺส สมุทโย โหตี’’ติ.
กตเม ธมฺมา กุสลา? ยสฺมึ สมเย กามาวจรํ กุสลํ จิตฺตํ อุปฺปนฺนํ โหติ อุเปกฺขาสหคตํ าณวิปฺปยุตฺตํ รูปารมฺมณํ วา…เป… อุเปกฺขาสหคตํ ¶ าณวิปฺปยุตฺตํ สสงฺขาเรน รูปารมฺมณํ วา สทฺทารมฺมณํ วา คนฺธารมฺมณํ วา รสารมฺมณํ วา โผฏฺพฺพารมฺมณํ วา ธมฺมารมฺมณํ วา ยํ ยํ วา ปนารพฺภ, ตสฺมึ สมเย กุสลมูลปจฺจยา สงฺขาโร, สงฺขารปจฺจยา วิฺาณํ, วิฺาณปจฺจยา นามํ, นามปจฺจยา ฉฏฺายตนํ, ฉฏฺายตนปจฺจยา ผสฺโส, ผสฺสปจฺจยา เวทนา, เวทนาปจฺจยา ปสาโท, ปสาทปจฺจยา อธิโมกฺโข, อธิโมกฺขปจฺจยา ภโว, ภวปจฺจยา ชาติ, ชาติปจฺจยา ชรามรณํ. เอวเมตสฺส เกวลสฺส ทุกฺขกฺขนฺธสฺส สมุทโย โหติ.
๒๙๙. ตตฺถ กตเม กุสลมูลา? อโลโภ, อโทโส – อิเม วุจฺจนฺติ ¶ ‘‘กุสลมูลา’’.
ตตฺถ กตโม กุสลมูลปจฺจยา สงฺขาโร? ยา เจตนา สฺเจตนา สฺเจตยิตตฺตํ – อยํ วุจฺจติ ‘‘กุสลมูลปจฺจยา สงฺขาโร’’…เป… เตน วุจฺจติ ‘‘เอวเมตสฺส เกวลสฺส ทุกฺขกฺขนฺธสฺส สมุทโย โหตี’’ติ.
๓๐๐. กตเม ธมฺมา กุสลา? ยสฺมึ สมเย รูปูปปตฺติยา มคฺคํ ภาเวติ วิวิจฺเจว กาเมหิ…เป… ปมํ ฌานํ อุปสมฺปชฺช วิหรติ ปถวีกสิณํ [ปวีกสิณํ (สี. สฺยา.)], ตสฺมึ สมเย กุสลมูลปจฺจยา สงฺขาโร, สงฺขารปจฺจยา ¶ วิฺาณํ ¶ , วิฺาณปจฺจยา นามํ, นามปจฺจยา ฉฏฺายตนํ, ฉฏฺายตนปจฺจยา ผสฺโส, ผสฺสปจฺจยา เวทนา, เวทนาปจฺจยา ปสาโท, ปสาทปจฺจยา อธิโมกฺโข, อธิโมกฺขปจฺจยา ภโว, ภวปจฺจยา ชาติ, ชาติปจฺจยา ชรามรณํ. เอวเมตสฺส เกวลสฺส ทุกฺขกฺขนฺธสฺส สมุทโย โหติ.
๓๐๑. ตตฺถ กตเม กุสลมูลา? อโลโภ, อโทโส, อโมโห – อิเม วุจฺจนฺติ ‘‘กุสลมูลา’’.
ตตฺถ กตโม กุสลมูลปจฺจยา สงฺขาโร? ยา เจตนา สฺเจตนา สฺเจตยิตตฺตํ – อยํ วุจฺจติ ‘‘กุสลมูลปจฺจยา สงฺขาโร’’…เป… เตน วุจฺจติ ‘‘เอวเมตสฺส เกวลสฺส ทุกฺขกฺขนฺธสฺส สมุทโย โหตี’’ติ.
๓๐๒. กตเม ¶ ธมฺมา กุสลา? ยสฺมึ สมเย อรูปูปปตฺติยา มคฺคํ ภาเวติ สพฺพโส อากิฺจฺายตนํ สมติกฺกมฺม เนวสฺานาสฺายตนสฺาสหคตํ สุขสฺส จ ปหานา…เป… จตุตฺถํ ฌานํ อุปสมฺปชฺช ¶ วิหรติ, ตสฺมึ สมเย กุสลมูลปจฺจยา สงฺขาโร, สงฺขารปจฺจยา วิฺาณํ, วิฺาณปจฺจยา นามํ, นามปจฺจยา ฉฏฺายตนํ, ฉฏฺายตนปจฺจยา ผสฺโส, ผสฺสปจฺจยา เวทนา, เวทนาปจฺจยา ปสาโท, ปสาทปจฺจยา อธิโมกฺโข, อธิโมกฺขปจฺจยา ภโว, ภวปจฺจยา ชาติ, ชาติปจฺจยา ชรามรณํ. เอวเมตสฺส เกวลสฺส ทุกฺขกฺขนฺธสฺส สมุทโย โหติ.
๓๐๓. ตตฺถ กตเม กุสลมูลา? อโลโภ, อโทโส, อโมโห – อิเม วุจฺจนฺติ ‘‘กุสลมูลา’’.
ตตฺถ กตโม กุสลมูลปจฺจยา สงฺขาโร? ยา เจตนา สฺเจตนา สฺเจตยิตตฺตํ – อยํ วุจฺจติ ‘‘กุสลมูลปจฺจยา สงฺขาโร’’…เป… อยํ วุจฺจติ ‘‘ฉฏฺายตนปจฺจยา ผสฺโส’’.
ตตฺถ กตมา ผสฺสปจฺจยา เวทนา? ยํ เจตสิกํ สาตํ เจตสิกํ สุขํ เจโตสมฺผสฺสชํ สาตํ สุขํ เวทยิตํ เจโตสมฺผสฺสชา สาตา สุขา เวทนา – อยํ วุจฺจติ ‘‘ผสฺสปจฺจยา เวทนา’’…เป… เตน วุจฺจติ ‘‘เอวเมตสฺส เกวลสฺส ทุกฺขกฺขนฺธสฺส สมุทโย โหตี’’ติ.
๓๐๔. กตเม ¶ ธมฺมา กุสลา? ยสฺมึ สมเย โลกุตฺตรํ ฌานํ ภาเวติ นิยฺยานิกํ อปจยคามึ ทิฏฺิคตานํ ปหานาย ปมาย ภูมิยา ปตฺติยา วิวิจฺเจว กาเมหิ…เป… ปมํ ฌานํ ¶ อุปสมฺปชฺช วิหรติ ทุกฺขปฏิปทํ ทนฺธาภิฺํ, ตสฺมึ สมเย กุสลมูลปจฺจยา สงฺขาโร, สงฺขารปจฺจยา วิฺาณํ, วิฺาณปจฺจยา นามํ, นามปจฺจยา ฉฏฺายตนํ, ฉฏฺายตนปจฺจยา ผสฺโส, ผสฺสปจฺจยา เวทนา, เวทนาปจฺจยา ปสาโท, ปสาทปจฺจยา อธิโมกฺโข, อธิโมกฺขปจฺจยา ภโว, ภวปจฺจยา ¶ ชาติ, ชาติปจฺจยา ชรามรณํ. เอวเมเตสํ ธมฺมานํ สมุทโย โหติ.
๓๐๕. ตตฺถ กตเม กุสลมูลา? อโลโภ, อโทโส, อโมโห.
ตตฺถ ¶ กตโม อโลโภ…เป… อโทโส…เป… อโมโห? ยา ปฺา ปชานนา…เป… อโมโห ธมฺมวิจโย สมฺมาทิฏฺิ ธมฺมวิจยสมฺโพชฺฌงฺโค มคฺคงฺคํ มคฺคปริยาปนฺนํ – อยํ วุจฺจติ ‘‘อโมโห’’. อิเม วุจฺจนฺติ ‘‘กุสลมูลา’’.
ตตฺถ กตโม กุสลมูลปจฺจยา สงฺขาโร? ยา เจตนา สฺเจตนา สฺเจตยิตตฺตํ – อยํ วุจฺจติ ‘‘กุสลมูลปจฺจยา สงฺขาโร’’…เป… อยํ วุจฺจติ ‘‘ฉฏฺายตนปจฺจยา ผสฺโส’’.
ตตฺถ กตมา ผสฺสปจฺจยา เวทนา? ยํ เจตสิกํ สาตํ เจตสิกํ สุขํ เจโตสมฺผสฺสชํ สาตํ สุขํ เวทยิตํ เจโตสมฺผสฺสชา สาตา สุขา เวทนา – อยํ วุจฺจติ ‘‘ผสฺสปจฺจยา เวทนา’’.
ตตฺถ กตโม เวทนาปจฺจยา ปสาโท? ยา สทฺธา สทฺทหนา โอกปฺปนา อภิปฺปสาโท – อยํ วุจฺจติ ‘‘เวทนาปจฺจยา ปสาโท’’.
ตตฺถ กตโม ปสาทปจฺจยา อธิโมกฺโข? โย จิตฺตสฺส อธิโมกฺโข อธิมุจฺจนา ตทธิมุตฺตตา – อยํ วุจฺจติ ‘‘ปสาทปจฺจยา อธิโมกฺโข’’.
ตตฺถ กตโม อธิโมกฺขปจฺจยา ภโว? เปตฺวา อธิโมกฺขํ, เวทนากฺขนฺโธ สฺากฺขนฺโธ สงฺขารกฺขนฺโธ วิฺาณกฺขนฺโธ – อยํ วุจฺจติ ‘‘อธิโมกฺขปจฺจยา ภโว’’…เป… อยํ วุจฺจติ ‘‘ชาติปจฺจยา ชรามรณํ’’.
เอวเมเตสํ ¶ ธมฺมานํ สมุทโย โหตีติ. เอวเมเตสํ ธมฺมานํ สงฺคติ โหติ, สมาคโม โหติ, สโมธานํ โหติ, ปาตุภาโว โหติ. เตน วุจฺจติ ‘‘เอวเมเตสํ ธมฺมานํ สมุทโย โหตี’’ติ.
กุสลนิทฺเทโส.
๑๑. อพฺยากตนิทฺเทโส
๓๐๖. กตเม ¶ ¶ ธมฺมา อพฺยากตา? ยสฺมึ สมเย กามาวจรสฺส กุสลสฺส กมฺมสฺส กตตฺตา อุปจิตตฺตา วิปากํ จกฺขุวิฺาณํ อุปฺปนฺนํ โหติ อุเปกฺขาสหคตํ รูปารมฺมณํ, ตสฺมึ สมเย สงฺขารปจฺจยา วิฺาณํ, วิฺาณปจฺจยา นามํ, นามปจฺจยา ฉฏฺายตนํ, ฉฏฺายตนปจฺจยา ผสฺโส, ผสฺสปจฺจยา เวทนา, เวทนาปจฺจยา ภโว, ภวปจฺจยา ชาติ, ชาติปจฺจยา ชรามรณํ. เอวเมตสฺส เกวลสฺส ทุกฺขกฺขนฺธสฺส สมุทโย โหติ.
๓๐๗. ตตฺถ กตโม สงฺขาโร? ยา เจตนา สฺเจตนา สฺเจตยิตตฺตํ – อยํ วุจฺจติ ‘‘สงฺขาโร’’.
ตตฺถ กตมํ สงฺขารปจฺจยา วิฺาณํ? ยํ จิตฺตํ มโน มานสํ…เป… ตชฺชาจกฺขุวิฺาณธาตุ – อิทํ วุจฺจติ ‘‘สงฺขารปจฺจยา วิฺาณํ’’.
ตตฺถ กตมํ วิฺาณปจฺจยา นามํ? เวทนากฺขนฺโธ ¶ , สฺากฺขนฺโธ, สงฺขารกฺขนฺโธ – อิทํ วุจฺจติ ‘‘วิฺาณปจฺจยา นามํ’’.
ตตฺถ กตมํ นามปจฺจยา ฉฏฺายตนํ? ยํ จิตฺตํ มโน มานสํ…เป… ตชฺชาจกฺขุวิฺาณธาตุ – อิทํ วุจฺจติ ‘‘นามปจฺจยา ฉฏฺายตนํ’’.
ตตฺถ กตโม ฉฏฺายตนปจฺจยา ผสฺโส? โย ผสฺโส ผุสนา สมฺผุสนา สมฺผุสิตตฺตํ – อยํ วุจฺจติ ‘‘ฉฏฺายตนปจฺจยา ผสฺโส’’.
ตตฺถ กตมา ผสฺสปจฺจยา เวทนา? ยํ เจตสิกํ เนว สาตํ นาสาตํ เจโตสมฺผสฺสชํ อทุกฺขมสุขํ เวทยิตํ เจโตสมฺผสฺสชา อทุกฺขมสุขา เวทนา – อยํ วุจฺจติ ‘‘ผสฺสปจฺจยา เวทนา’’.
ตตฺถ ¶ กตโม เวทนาปจฺจยา ภโว? เปตฺวา เวทนํ, สฺากฺขนฺโธ ¶ สงฺขารกฺขนฺโธ วิฺาณกฺขนฺโธ ¶ – อยํ วุจฺจติ ‘‘เวทนาปจฺจยา ภโว’’…เป… เตน วุจฺจติ ‘‘เอวเมตสฺส เกวลสฺส ทุกฺขกฺขนฺธสฺส สมุทโย โหตี’’ติ.
๓๐๘. ตสฺมึ สมเย สงฺขารปจฺจยา วิฺาณํ สงฺขารเหตุกํ, วิฺาณปจฺจยา นามํ วิฺาณเหตุกํ, นามปจฺจยา ฉฏฺายตนํ นามเหตุกํ, ฉฏฺายตนปจฺจยา ผสฺโส ฉฏฺายตนเหตุโก, ผสฺสปจฺจยา เวทนา ผสฺสเหตุกา, เวทนาปจฺจยา ภโว, ภวปจฺจยา ชาติ, ชาติปจฺจยา ชรามรณํ. เอวเมตสฺส เกวลสฺส ทุกฺขกฺขนฺธสฺส สมุทโย โหติ.
๓๐๙. ตสฺมึ สมเย สงฺขารปจฺจยา วิฺาณํ สงฺขารสมฺปยุตฺตํ, วิฺาณปจฺจยา นามํ วิฺาณสมฺปยุตฺตํ, นามปจฺจยา ฉฏฺายตนํ นามสมฺปยุตฺตํ, ฉฏฺายตนปจฺจยา ผสฺโส ฉฏฺายตนสมฺปยุตฺโต, ผสฺสปจฺจยา เวทนา ผสฺสสมฺปยุตฺตา, เวทนาปจฺจยา ภโว, ภวปจฺจยา ชาติ, ชาติปจฺจยา ชรามรณํ. เอวเมตสฺส เกวลสฺส ทุกฺขกฺขนฺธสฺส สมุทโย โหติ.
๓๑๐. ตสฺมึ สมเย สงฺขารปจฺจยา วิฺาณํ, วิฺาณปจฺจยาปิ สงฺขาโร; วิฺาณปจฺจยา นามํ, นามปจฺจยาปิ ¶ วิฺาณํ; นามปจฺจยา ฉฏฺายตนํ, ฉฏฺายตนปจฺจยาปิ นามํ; ฉฏฺายตนปจฺจยา ผสฺโส, ผสฺสปจฺจยาปิ ฉฏฺายตนํ; ผสฺสปจฺจยา เวทนา, เวทนาปจฺจยาปิ ผสฺโส; เวทนาปจฺจยา ภโว, ภวปจฺจยา ชาติ, ชาติปจฺจยา ¶ ชรามรณํ. เอวเมตสฺส เกวลสฺส ทุกฺขกฺขนฺธสฺส สมุทโย โหติ.
๓๑๑. กตเม ธมฺมา อพฺยากตา? ยสฺมึ สมเย กามาวจรสฺส กุสลสฺส กมฺมสฺส กตตฺตา อุปจิตตฺตา วิปากํ โสตวิฺาณํ อุปฺปนฺนํ โหติ อุเปกฺขาสหคตํ สทฺทารมฺมณํ…เป… ฆานวิฺาณํ อุปฺปนฺนํ โหติ อุเปกฺขาสหคตํ คนฺธารมฺมณํ…เป… ชิวฺหาวิฺาณํ อุปฺปนฺนํ โหติ อุเปกฺขาสหคตํ รสารมฺมณํ…เป… กายวิฺาณํ อุปฺปนฺนํ โหติ สุขสหคตํ โผฏฺพฺพารมฺมณํ, ตสฺมึ สมเย สงฺขารปจฺจยา วิฺาณํ, วิฺาณปจฺจยา นามํ, นามปจฺจยา ฉฏฺายตนํ, ฉฏฺายตนปจฺจยา ผสฺโส, ผสฺสปจฺจยา เวทนา, เวทนาปจฺจยา ภโว, ภวปจฺจยา ชาติ, ชาติปจฺจยา ชรามรณํ. เอวเมตสฺส เกวลสฺส ทุกฺขกฺขนฺธสฺส สมุทโย โหติ.
๓๑๒. ตตฺถ ¶ ¶ กตโม สงฺขาโร? ยา เจตนา สฺเจตนา สฺเจตยิตตฺตํ – อยํ วุจฺจติ ‘‘สงฺขาโร’’…เป… อยํ วุจฺจติ ‘‘ฉฏฺายตนปจฺจยา ผสฺโส’’.
ตตฺถ กตมา ผสฺสปจฺจยา เวทนา? ยํ กายิกํ สาตํ กายิกํ สุขํ กายสมฺผสฺสชํ สาตํ สุขํ เวทยิตํ กายสมฺผสฺสชา สาตา สุขา เวทนา – อยํ วุจฺจติ ‘‘ผสฺสปจฺจยา เวทนา’’.
ตตฺถ กตโม เวทนาปจฺจยา ภโว? เปตฺวา เวทนํ, สฺากฺขนฺโธ สงฺขารกฺขนฺโธ วิฺาณกฺขนฺโธ – อยํ วุจฺจติ ‘‘เวทนาปจฺจยา ภโว’’…เป… เตน วุจฺจติ ‘‘เอวเมตสฺส เกวลสฺส ทุกฺขกฺขนฺธสฺส สมุทโย โหตี’’ติ.
๓๑๓. กตเม ¶ ธมฺมา อพฺยากตา? ยสฺมึ สมเย กามาวจรสฺส กุสลสฺส กมฺมสฺส กตตฺตา อุปจิตตฺตา วิปากา มโนธาตุ อุปฺปนฺนา โหติ อุเปกฺขาสหคตา รูปารมฺมณา วา สทฺทารมฺมณา วา คนฺธารมฺมณา วา รสารมฺมณา วา โผฏฺพฺพารมฺมณา วา ยํ ยํ วา ปนารพฺภ, ตสฺมึ สมเย สงฺขารปจฺจยา ¶ วิฺาณํ, วิฺาณปจฺจยา นามํ, นามปจฺจยา ฉฏฺายตนํ, ฉฏฺายตนปจฺจยา ผสฺโส, ผสฺสปจฺจยา เวทนา, เวทนาปจฺจยา อธิโมกฺโข, อธิโมกฺขปจฺจยา ภโว, ภวปจฺจยา ชาติ, ชาติปจฺจยา ชรามรณํ. เอวเมตสฺส เกวลสฺส ทุกฺขกฺขนฺธสฺส สมุทโย โหติ.
๓๑๔. ตตฺถ กตโม สงฺขาโร? ยา เจตนา สฺเจตนา สฺเจตยิตตฺตํ – อยํ วุจฺจติ ‘‘สงฺขาโร’’.
ตตฺถ กตมํ สงฺขารปจฺจยา วิฺาณํ? ยํ จิตฺตํ มโน มานสํ…เป… ตชฺชามโนธาตุ – อิทํ วุจฺจติ ‘‘สงฺขารปจฺจยา วิฺาณํ’’…เป… อยํ วุจฺจติ ‘‘ฉฏฺายตนปจฺจยา ผสฺโส’’.
ตตฺถ กตมา ผสฺสปจฺจยา เวทนา? ยํ เจตสิกํ เนว สาตํ นาสาตํ เจโตสมฺผสฺสชํ อทุกฺขมสุขํ ¶ เวทยิตํ เจโตสมฺผสฺสชา อทุกฺขมสุขา เวทนา – อยํ วุจฺจติ ‘‘ผสฺสปจฺจยา เวทนา’’.
ตตฺถ กตโม เวทนาปจฺจยา อธิโมกฺโข? โย จิตฺตสฺส อธิโมกฺโข อธิมุจฺจนา ตทธิมุตฺตตา – อยํ วุจฺจติ ‘‘เวทนาปจฺจยา อธิโมกฺโข’’.
ตตฺถ ¶ กตโม อธิโมกฺขปจฺจยา ภโว? เปตฺวา อธิโมกฺขํ, เวทนากฺขนฺโธ สฺากฺขนฺโธ สงฺขารกฺขนฺโธ วิฺาณกฺขนฺโธ – อยํ วุจฺจติ ‘‘อธิโมกฺขปจฺจยา ภโว’’…เป… เตน วุจฺจติ ‘‘เอวเมตสฺส เกวลสฺส ทุกฺขกฺขนฺธสฺส สมุทโย โหตี’’ติ.
๓๑๕. กตเม ¶ ธมฺมา อพฺยากตา? ยสฺมึ สมเย กามาวจรสฺส กุสลสฺส กมฺมสฺส กตตฺตา อุปจิตตฺตา วิปากา มโนวิฺาณธาตุ อุปฺปนฺนา โหติ โสมนสฺสสหคตา รูปารมฺมณา วา สทฺทารมฺมณา วา คนฺธารมฺมณา วา รสารมฺมณา วา โผฏฺพฺพารมฺมณา วา ธมฺมารมฺมณา วา ยํ ยํ วา ปนารพฺภ, ตสฺมึ สมเย สงฺขารปจฺจยา วิฺาณํ, วิฺาณปจฺจยา นามํ, นามปจฺจยา ฉฏฺายตนํ, ฉฏฺายตนปจฺจยา ผสฺโส, ผสฺสปจฺจยา เวทนา, เวทนาปจฺจยา อธิโมกฺโข, อธิโมกฺขปจฺจยา ภโว, ภวปจฺจยา ชาติ, ชาติปจฺจยา ชรามรณํ. เอวเมตสฺส เกวลสฺส ทุกฺขกฺขนฺธสฺส สมุทโย โหติ.
๓๑๖. ตตฺถ กตโม สงฺขาโร? ยา เจตนา สฺเจตนา สฺเจตยิตตฺตํ – อยํ วุจฺจติ ‘‘สงฺขาโร’’.
ตตฺถ กตมํ สงฺขารปจฺจยา วิฺาณํ? ยํ จิตฺตํ มโน มานสํ…เป… ตชฺชามโนวิฺาณธาตุ – อิทํ วุจฺจติ ‘‘สงฺขารปจฺจยา วิฺาณํ’’…เป… อยํ วุจฺจติ ‘‘ฉฏฺายตนปจฺจยา ผสฺโส’’.
ตตฺถ กตมา ผสฺสปจฺจยา เวทนา? ยํ เจตสิกํ สาตํ เจตสิกํ สุขํ เจโตสมฺผสฺสชํ สาตํ สุขํ เวทยิตํ เจโตสมฺผสฺสชา สาตา สุขา เวทนา – อยํ วุจฺจติ ‘‘ผสฺสปจฺจยา เวทนา’’.
ตตฺถ ¶ กตโม เวทนาปจฺจยา อธิโมกฺโข? โย จิตฺตสฺส อธิโมกฺโข อธิมุจฺจนา ตทธิมุตฺตตา – อยํ วุจฺจติ ‘‘เวทนาปจฺจยา อธิโมกฺโข’’.
ตตฺถ กตโม อธิโมกฺขปจฺจยา ภโว? เปตฺวา อธิโมกฺขํ, เวทนากฺขนฺโธ สฺากฺขนฺโธ สงฺขารกฺขนฺโธ วิฺาณกฺขนฺโธ – อยํ วุจฺจติ ‘‘อธิโมกฺขปจฺจยา ภโว’’…เป… เตน วุจฺจติ ‘‘เอวเมตสฺส เกวลสฺส ทุกฺขกฺขนฺธสฺส สมุทโย โหตี’’ติ.
๓๑๗. กตเม ¶ ¶ ¶ ธมฺมา อพฺยากตา? ยสฺมึ สมเย กามาวจรสฺส กุสลสฺส กมฺมสฺส กตตฺตา อุปจิตตฺตา วิปากา มโนวิฺาณธาตุ อุปฺปนฺนา โหติ อุเปกฺขาสหคตา รูปารมฺมณา วา สทฺทารมฺมณา วา คนฺธารมฺมณา วา รสารมฺมณา วา โผฏฺพฺพารมฺมณา วา ธมฺมารมฺมณา วา ยํ ยํ วา ปนารพฺภ, ตสฺมึ สมเย สงฺขารปจฺจยา วิฺาณํ, วิฺาณปจฺจยา นามํ, นามปจฺจยา ฉฏฺายตนํ, ฉฏฺายตนปจฺจยา ผสฺโส, ผสฺสปจฺจยา เวทนา, เวทนาปจฺจยา อธิโมกฺโข, อธิโมกฺขปจฺจยา ภโว, ภวปจฺจยา ชาติ, ชาติปจฺจยา ชรามรณํ. เอวเมตสฺส เกวลสฺส ทุกฺขกฺขนฺธสฺส สมุทโย โหติ.
๓๑๘. ตตฺถ กตโม สงฺขาโร? ยา เจตนา สฺเจตนา สฺเจตยิตตฺตํ – อยํ วุจฺจติ ‘‘สงฺขาโร’’.
ตตฺถ กตมํ สงฺขารปจฺจยา วิฺาณํ? ยํ จิตฺตํ มโน มานสํ…เป… ตชฺชามโนวิฺาณธาตุ – อิทํ วุจฺจติ ‘‘สงฺขารปจฺจยา วิฺาณํ’’…เป… อยํ วุจฺจติ ‘‘ฉฏฺายตนปจฺจยา ผสฺโส’’.
ตตฺถ กตมา ผสฺสปจฺจยา เวทนา? ยํ เจตสิกํ เนว สาตํ นาสาตํ เจโตสมฺผสฺสชํ อทุกฺขมสุขํ เวทยิตํ เจโตสมฺผสฺสชา อทุกฺขมสุขา เวทนา – อยํ วุจฺจติ ‘‘ผสฺสปจฺจยา เวทนา’’.
ตตฺถ กตโม เวทนาปจฺจยา อธิโมกฺโข? โย จิตฺตสฺส อธิโมกฺโข อธิมุจฺจนา ตทธิมุตฺตตา – อยํ วุจฺจติ ‘‘เวทนาปจฺจยา อธิโมกฺโข’’.
ตตฺถ ¶ กตโม อธิโมกฺขปจฺจยา ภโว? เปตฺวา อธิโมกฺขํ, เวทนากฺขนฺโธ สฺากฺขนฺโธ สงฺขารกฺขนฺโธ, วิฺาณกฺขนฺโธ – อยํ วุจฺจติ ‘‘อธิโมกฺขปจฺจยา ภโว’’…เป… เตน วุจฺจติ ‘‘เอวเมตสฺส เกวลสฺส ทุกฺขกฺขนฺธสฺส สมุทโย โหตี’’ติ.
๓๑๙. กตเม ¶ ธมฺมา อพฺยากตา? ยสฺมึ สมเย กามาวจรสฺส กุสลสฺส กมฺมสฺส กตตฺตา อุปจิตตฺตา วิปากา มโนวิฺาณธาตุ อุปฺปนฺนา โหติ โสมนสฺสสหคตา าณสมฺปยุตฺตา…เป… โสมนสฺสสหคตา าณสมฺปยุตฺตา สสงฺขาเรน…เป… โสมนสฺสสหคตา าณวิปฺปยุตฺตา…เป… โสมนสฺสสหคตา าณวิปฺปยุตฺตา สสงฺขาเรน…เป… อุเปกฺขาสหคตา ¶ าณสมฺปยุตฺตา…เป… อุเปกฺขาสหคตา าณสมฺปยุตฺตา สสงฺขาเรน…เป… อุเปกฺขาสหคตา าณวิปฺปยุตฺตา…เป… อุเปกฺขาสหคตา าณวิปฺปยุตฺตา สสงฺขาเรน รูปารมฺมณา วา…เป… ธมฺมารมฺมณา วา ยํ ยํ วา ปนารพฺภ, ตสฺมึ สมเย สงฺขารปจฺจยา วิฺาณํ, วิฺาณปจฺจยา นามํ, นามปจฺจยา ฉฏฺายตนํ, ฉฏฺายตนปจฺจยา ผสฺโส, ผสฺสปจฺจยา เวทนา, เวทนาปจฺจยา ปสาโท, ปสาทปจฺจยา อธิโมกฺโข, อธิโมกฺขปจฺจยา ภโว, ภวปจฺจยา ชาติ, ชาติปจฺจยา ชรามรณํ. เอวเมตสฺส เกวลสฺส ทุกฺขกฺขนฺธสฺส สมุทโย โหติ.
๓๒๐. ตตฺถ กตโม สงฺขาโร? ยา เจตนา สฺเจตนา สฺเจตยิตตฺตํ – อยํ วุจฺจติ ‘‘สงฺขาโร’’.
ตตฺถ กตมํ สงฺขารปจฺจยา วิฺาณํ? ยํ จิตฺตํ มโน มานสํ…เป… ตชฺชามโนวิฺาณธาตุ – อิทํ วุจฺจติ ‘‘สงฺขารปจฺจยา วิฺาณํ’’…เป… อยํ วุจฺจติ ‘‘ผสฺสปจฺจยา เวทนา’’.
ตตฺถ กตโม เวทนาปจฺจยา ปสาโท? ยา ¶ สทฺธา สทฺทหนา โอกปฺปนา อภิปฺปสาโท – อยํ วุจฺจติ ‘‘เวทนาปจฺจยา ปสาโท’’.
ตตฺถ กตโม ปสาทปจฺจยา อธิโมกฺโข ¶ ? โย จิตฺตสฺส อธิโมกฺโข อธิมุจฺจนา ตทธิมุตฺตตา – อยํ วุจฺจติ ‘‘ปสาทปจฺจยา อธิโมกฺโข’’.
ตตฺถ ¶ กตโม อธิโมกฺขปจฺจยา ภโว? เปตฺวา อธิโมกฺขํ, เวทนากฺขนฺโธ สฺากฺขนฺโธ สงฺขารกฺขนฺโธ วิฺาณกฺขนฺโธ – อยํ วุจฺจติ ‘‘อธิโมกฺขปจฺจยา ภโว’’…เป… เตน วุจฺจติ ‘‘เอวเมตสฺส เกวลสฺส ทุกฺขกฺขนฺธสฺส สมุทโย โหตี’’ติ.
๓๒๑. กตเม ธมฺมา อพฺยากตา? ยสฺมึ สมเย รูปูปปตฺติยา มคฺคํ ภาเวติ วิวิจฺเจว กาเมหิ…เป… ปมํ ฌานํ อุปสมฺปชฺช วิหรติ ปถวีกสิณํ, ตสฺมึ สมเย ผสฺโส โหติ…เป… อวิกฺเขโป โหติ – อิเม ธมฺมา กุสลา.
ตสฺเสว รูปาวจรสฺส กุสลสฺส กมฺมสฺส กตตฺตา อุปจิตตฺตา วิปากํ วิวิจฺเจว กาเมหิ…เป… ปมํ ฌานํ อุปสมฺปชฺช วิหรติ ปถวีกสิณํ, ตสฺมึ สมเย สงฺขารปจฺจยา วิฺาณํ, วิฺาณปจฺจยา นามํ, นามปจฺจยา ฉฏฺายตนํ ¶ , ฉฏฺายตนปจฺจยา ผสฺโส, ผสฺสปจฺจยา เวทนา, เวทนาปจฺจยา ปสาโท, ปสาทปจฺจยา อธิโมกฺโข, อธิโมกฺขปจฺจยา ภโว ¶ , ภวปจฺจยา ชาติ, ชาติปจฺจยา ชรามรณํ. เอวเมตสฺส เกวลสฺส ทุกฺขกฺขนฺธสฺส สมุทโย โหติ.
๓๒๒. กตเม ธมฺมา อพฺยากตา? ยสฺมึ สมเย อรูปูปปตฺติยา มคฺคํ ภาเวติ สพฺพโส อากิฺจฺายตนํ สมติกฺกมฺม เนวสฺานาสฺายตนสฺาสหคตํ สุขสฺส จ ปหานา…เป… จตุตฺถํ ฌานํ อุปสมฺปชฺช ¶ วิหรติ, ตสฺมึ สมเย ผสฺโส โหติ…เป… อวิกฺเขโป โหติ – อิเม ธมฺมา กุสลา.
ตสฺเสว อรูปาวจรสฺส กุสลสฺส กมฺมสฺส กตตฺตา อุปจิตตฺตา วิปากํ สพฺพโส อากิฺจฺายตนํ สมติกฺกมฺม เนวสฺานาสฺายตนสฺาสหคตํ สุขสฺส จ ปหานา…เป… จตุตฺถํ ฌานํ อุปสมฺปชฺช วิหรติ, ตสฺมึ สมเย สงฺขารปจฺจยา วิฺาณํ, วิฺาณปจฺจยา นามํ, นามปจฺจยา ฉฏฺายตนํ, ฉฏฺายตนปจฺจยา ผสฺโส, ผสฺสปจฺจยา เวทนา, เวทนาปจฺจยา ปสาโท, ปสาทปจฺจยา อธิโมกฺโข, อธิโมกฺขปจฺจยา ภโว, ภวปจฺจยา ชาติ, ชาติปจฺจยา ชรามรณํ. เอวเมตสฺส เกวลสฺส ทุกฺขกฺขนฺธสฺส สมุทโย โหติ.
๓๒๓. กตเม ¶ ธมฺมา อพฺยากตา? ยสฺมึ สมเย โลกุตฺตรํ ฌานํ ภาเวติ นิยฺยานิกํ อปจยคามึ ทิฏฺิคตานํ ปหานาย ปมาย ภูมิยา ปตฺติยา วิวิจฺเจว กาเมหิ…เป… ปมํ ฌานํ อุปสมฺปชฺช วิหรติ ทุกฺขปฏิปทํ ทนฺธาภิฺํ, ตสฺมึ สมเย ผสฺโส โหติ…เป… อวิกฺเขโป โหติ – อิเม ธมฺมา กุสลา.
ตสฺเสว โลกุตฺตรสฺส กุสลสฺส ฌานสฺส กตตฺตา ภาวิตตฺตา วิปากํ วิวิจฺเจว กาเมหิ…เป… ปมํ ฌานํ อุปสมฺปชฺช วิหรติ ทุกฺขปฏิปทํ ทนฺธาภิฺํ, ตสฺมึ สมเย สงฺขารปจฺจยา วิฺาณํ, วิฺาณปจฺจยา นามํ, นามปจฺจยา ฉฏฺายตนํ, ฉฏฺายตนปจฺจยา ผสฺโส, ผสฺสปจฺจยา เวทนา, เวทนาปจฺจยา ปสาโท, ปสาทปจฺจยา อธิโมกฺโข, อธิโมกฺขปจฺจยา ภโว ¶ , ภวปจฺจยา ¶ ชาติ, ชาติปจฺจยา ชรามรณํ. เอวเมเตสํ ธมฺมานํ สมุทโย โหติ.
๓๒๔. กตเม ¶ ธมฺมา อพฺยากตา? ยสฺมึ สมเย อกุสลสฺส กมฺมสฺส กตตฺตา อุปจิตตฺตา วิปากํ จกฺขุวิฺาณํ อุปฺปนฺนํ โหติ อุเปกฺขาสหคตํ รูปารมฺมณํ…เป… โสตวิฺาณํ อุปฺปนฺนํ โหติ อุเปกฺขาสหคตํ สทฺทารมฺมณํ…เป… ฆานวิฺาณํ อุปฺปนฺนํ โหติ อุเปกฺขาสหคตํ คนฺธารมฺมณํ…เป… ชิวฺหาวิฺาณํ อุปฺปนฺนํ โหติ อุเปกฺขาสหคตํ รสารมฺมณํ…เป… กายวิฺาณํ อุปฺปนฺนํ โหติ ทุกฺขสหคตํ โผฏฺพฺพารมฺมณํ, ตสฺมึ สมเย สงฺขารปจฺจยา วิฺาณํ, วิฺาณปจฺจยา นามํ, นามปจฺจยา ฉฏฺายตนํ, ฉฏฺายตนปจฺจยา ผสฺโส, ผสฺสปจฺจยา เวทนา, เวทนาปจฺจยา ภโว, ภวปจฺจยา ชาติ, ชาติปจฺจยา ชรามรณํ. เอวเมตสฺส เกวลสฺส ทุกฺขกฺขนฺธสฺส สมุทโย โหติ.
๓๒๕. ตตฺถ กตโม สงฺขาโร? ยา เจตนา สฺเจตนา สฺเจตยิตตฺตํ – อยํ วุจฺจติ ‘‘สงฺขาโร’’.
ตตฺถ กตมํ สงฺขารปจฺจยา วิฺาณํ? ยํ จิตฺตํ มโน มานสํ…เป… ตชฺชากายวิฺาณธาตุ – อิทํ วุจฺจติ ‘‘สงฺขารปจฺจยา วิฺาณํ’’…เป… อยํ วุจฺจติ ‘‘ฉฏฺายตนปจฺจยา ผสฺโส’’.
ตตฺถ ¶ กตมา ผสฺสปจฺจยา เวทนา? ยํ กายิกํ อสาตํ กายิกํ ทุกฺขํ กายสมฺผสฺสชํ อสาตํ ทุกฺขํ เวทยิตํ กายสมฺผสฺสชา อสาตา ทุกฺขา เวทนา – อยํ วุจฺจติ ‘‘ผสฺสปจฺจยา เวทนา’’.
ตตฺถ กตโม เวทนาปจฺจยา ภโว? เปตฺวา ¶ เวทนํ, สฺากฺขนฺโธ สงฺขารกฺขนฺโธ วิฺาณกฺขนฺโธ – อยํ วุจฺจติ ‘‘เวทนาปจฺจยา ภโว’’…เป… เตน วุจฺจติ ‘‘เอวเมตสฺส เกวลสฺส ทุกฺขกฺขนฺธสฺส สมุทโย โหตี’’ติ.
๓๒๖. กตเม ธมฺมา อพฺยากตา? ยสฺมึ ¶ สมเย อกุสลสฺส กมฺมสฺส กตตฺตา อุปจิตตฺตา วิปากา มโนธาตุ อุปฺปนฺนา โหติ อุเปกฺขาสหคตา รูปารมฺมณา วา สทฺทารมฺมณา วา คนฺธารมฺมณา วา รสารมฺมณา วา โผฏฺพฺพารมฺมณา วา ยํ ยํ วา ปนารพฺภ, ตสฺมึ สมเย สงฺขารปจฺจยา วิฺาณํ, วิฺาณปจฺจยา นามํ, นามปจฺจยา ฉฏฺายตนํ, ฉฏฺายตนปจฺจยา ผสฺโส, ผสฺสปจฺจยา เวทนา, เวทนาปจฺจยา อธิโมกฺโข, อธิโมกฺขปจฺจยา ภโว, ภวปจฺจยา ชาติ, ชาติปจฺจยา ชรามรณํ. เอวเมตสฺส เกวลสฺส ทุกฺขกฺขนฺธสฺส สมุทโย โหติ.
๓๒๗. ตตฺถ ¶ กตโม สงฺขาโร? ยา เจตนา สฺเจตนา สฺเจตยิตตฺตํ – อยํ วุจฺจติ สงฺขาโร.
ตตฺถ กตมํ สงฺขารปจฺจยา วิฺาณํ? ยํ จิตฺตํ มโน มานสํ…เป… ตชฺชามโนธาตุ – อิทํ วุจฺจติ ‘‘สงฺขารปจฺจยา วิฺาณํ’’…เป… อยํ วุจฺจติ ‘‘ฉฏฺายตนปจฺจยา ผสฺโส’’.
ตตฺถ กตมา ผสฺสปจฺจยา เวทนา? ยํ เจตสิกํ เนว สาตํ นาสาตํ เจโตสมฺผสฺสชํ อทุกฺขมสุขํ เวทยิตํ เจโตสมฺผสฺสชา อทุกฺขมสุขา เวทนา – อยํ วุจฺจติ ‘‘ผสฺสปจฺจยา เวทนา’’.
ตตฺถ กตโม เวทนาปจฺจยา อธิโมกฺโข? โย จิตฺตสฺส อธิโมกฺโข อธิมุจฺจนา ตทธิมุตฺตตา – อยํ วุจฺจติ ‘‘เวทนาปจฺจยา อธิโมกฺโข’’.
ตตฺถ ¶ กตโม อธิโมกฺขปจฺจยา ภโว? เปตฺวา อธิโมกฺขํ ¶ , เวทนากฺขนฺโธ สฺากฺขนฺโธ สงฺขารกฺขนฺโธ วิฺาณกฺขนฺโธ – อยํ วุจฺจติ ‘‘อธิโมกฺขปจฺจยา ภโว’’…เป… เตน วุจฺจติ ‘‘เอวเมตสฺส เกวลสฺส ทุกฺขกฺขนฺธสฺส สมุทโย โหตี’’ติ.
๓๒๘. กตเม ธมฺมา อพฺยากตา? ยสฺมึ สมเย อกุสลสฺส กมฺมสฺส กตตฺตา อุปจิตตฺตา วิปากา มโนวิฺาณธาตุ อุปฺปนฺนา โหติ อุเปกฺขาสหคตา รูปารมฺมณา วา…เป… ธมฺมารมฺมณา วา ยํ ยํ วา ปนารพฺภ, ตสฺมึ สมเย สงฺขารปจฺจยา วิฺาณํ, วิฺาณปจฺจยา นามํ, นามปจฺจยา ฉฏฺายตนํ, ฉฏฺายตนปจฺจยา ผสฺโส, ผสฺสปจฺจยา เวทนา, เวทนาปจฺจยา อธิโมกฺโข, อธิโมกฺขปจฺจยา ภโว, ภวปจฺจยา ชาติ, ชาติปจฺจยา ชรามรณํ. เอวเมตสฺส เกวลสฺส ทุกฺขกฺขนฺธสฺส สมุทโย โหติ.
๓๒๙. ตตฺถ กตโม สงฺขาโร? ยา เจตนา สฺเจตนา สฺเจตยิตตฺตํ – อยํ วุจฺจติ ‘‘สงฺขาโร’’.
ตตฺถ กตมํ สงฺขารปจฺจยา วิฺาณํ? ยํ จิตฺตํ มโน มานสํ…เป… ตชฺชามโนวิฺาณธาตุ – อิทํ วุจฺจติ ‘‘สงฺขารปจฺจยา วิฺาณํ’’…เป… เตน วุจฺจติ ‘‘เอวเมตสฺส เกวลสฺส ทุกฺขกฺขนฺธสฺส สมุทโย โหตี’’ติ.
๓๓๐. กตเม ¶ ¶ ธมฺมา อพฺยากตา? ยสฺมึ สมเย มโนธาตุ อุปฺปนฺนา โหติ กิริยา เนว กุสลา นากุสลา น จ กมฺมวิปากา อุเปกฺขาสหคตา รูปารมฺมณา วา…เป… โผฏฺพฺพารมฺมณา วา…เป… มโนวิฺาณธาตุ อุปฺปนฺนา โหติ กิริยา ¶ เนว กุสลา นากุสลา น จ กมฺมวิปากา โสมนสฺสสหคตา รูปารมฺมณา วา…เป… ธมฺมารมฺมณา วา…เป… มโนวิฺาณธาตุ อุปฺปนฺนา โหติ กิริยา เนว กุสลา นากุสลา น จ กมฺมวิปากา อุเปกฺขาสหคตา รูปารมฺมณา วา…เป… ธมฺมารมฺมณา วา ยํ ยํ วา ปนารพฺภ, ตสฺมึ สมเย สงฺขารปจฺจยา วิฺาณํ, วิฺาณปจฺจยา นามํ, นามปจฺจยา ฉฏฺายตนํ, ฉฏฺายตนปจฺจยา ผสฺโส, ผสฺสปจฺจยา เวทนา, เวทนาปจฺจยา อธิโมกฺโข, อธิโมกฺขปจฺจยา ภโว, ภวปจฺจยา ชาติ, ชาติปจฺจยา ชรามรณํ. เอวเมตสฺส เกวลสฺส ทุกฺขกฺขนฺธสฺส สมุทโย โหติ.
๓๓๑. กตเม ¶ ธมฺมา อพฺยากตา? ยสฺมึ สมเย มโนวิฺาณธาตุ อุปฺปนฺนา โหติ กิริยา เนว กุสลา นากุสลา น จ กมฺมวิปากา โสมนสฺสสหคตา าณสมฺปยุตฺตา…เป… โสมนสฺสสหคตา าณสมฺปยุตฺตา สสงฺขาเรน…เป… โสมนสฺสสหคตา าณวิปฺปยุตฺตา…เป… โสมนสฺสสหคตา าณวิปฺปยุตฺตา สสงฺขาเรน…เป… อุเปกฺขาสหคตา าณสมฺปยุตฺตา…เป… อุเปกฺขาสหคตา าณสมฺปยุตฺตา สสงฺขาเรน…เป… อุเปกฺขาสหคตา าณวิปฺปยุตฺตา…เป… อุเปกฺขาสหคตา าณวิปฺปยุตฺตา สสงฺขาเรน รูปารมฺมณา วา…เป… ธมฺมารมฺมณา วา ยํ ยํ วา ปนารพฺภ, ตสฺมึ สมเย สงฺขารปจฺจยา วิฺาณํ, วิฺาณปจฺจยา นามํ, นามปจฺจยา ¶ ฉฏฺายตนํ, ฉฏฺายตนปจฺจยา ผสฺโส, ผสฺสปจฺจยา เวทนา, เวทนาปจฺจยา ปสาโท, ปสาทปจฺจยา อธิโมกฺโข, อธิโมกฺขปจฺจยา ภโว, ภวปจฺจยา ¶ ชาติ, ชาติปจฺจยา ชรามรณํ. เอวเมตสฺส เกวลสฺส ทุกฺขกฺขนฺธสฺส สมุทโย โหติ.
๓๓๒. กตเม ธมฺมา อพฺยากตา? ยสฺมึ สมเย รูปาวจรํ ฌานํ ภาเวติ กิริยํ เนว กุสลํ นากุสลํ น จ กมฺมวิปากํ ทิฏฺธมฺมสุขวิหารํ วิวิจฺเจว กาเมหิ…เป… ปมํ ฌานํ อุปสมฺปชฺช วิหรติ ปถวีกสิณํ, ตสฺมึ สมเย สงฺขารปจฺจยา วิฺาณํ, วิฺาณปจฺจยา นามํ, นามปจฺจยา ฉฏฺายตนํ, ฉฏฺายตนปจฺจยา ผสฺโส, ผสฺสปจฺจยา เวทนา, เวทนาปจฺจยา ปสาโท, ปสาทปจฺจยา อธิโมกฺโข, อธิโมกฺขปจฺจยา ภโว, ภวปจฺจยา ¶ ชาติ, ชาติปจฺจยา ชรามรณํ. เอวเมตสฺส เกวลสฺส ทุกฺขกฺขนฺธสฺส สมุทโย โหติ.
๓๓๓. กตเม ธมฺมา อพฺยากตา? ยสฺมึ สมเย อรูปาวจรํ ฌานํ ภาเวติ กิริยํ เนว กุสลํ นากุสลํ น จ กมฺมวิปากํ ทิฏฺธมฺมสุขวิหารํ สพฺพโส อากิฺจฺายตนํ สมติกฺกมฺม เนวสฺานาสฺายตนสฺาสหคตํ สุขสฺส จ ปหานา…เป… จตุตฺถํ ฌานํ อุปสมฺปชฺช วิหรติ, ตสฺมึ สมเย สงฺขารปจฺจยา วิฺาณํ ¶ , วิฺาณปจฺจยา นามํ, นามปจฺจยา ฉฏฺายตนํ, ฉฏฺายตนปจฺจยา ผสฺโส, ผสฺสปจฺจยา เวทนา, เวทนาปจฺจยา ปสาโท, ปสาทปจฺจยา อธิโมกฺโข, อธิโมกฺขปจฺจยา ภโว, ภวปจฺจยา ¶ ชาติ, ชาติปจฺจยา ชรามรณํ. เอวเมตสฺส เกวลสฺส ทุกฺขกฺขนฺธสฺส สมุทโย โหติ.
อพฺยากตนิทฺเทโส.
๑๒. อวิชฺชามูลกกุสลนิทฺเทโส
๓๓๔. กตเม ¶ ธมฺมา กุสลา? ยสฺมึ สมเย กามาวจรํ กุสลํ จิตฺตํ อุปฺปนฺนํ โหติ โสมนสฺสสหคตํ าณสมฺปยุตฺตํ รูปารมฺมณํ วา…เป… ธมฺมารมฺมณํ วา ยํ ยํ วา ปนารพฺภ, ตสฺมึ สมเย อวิชฺชาปจฺจยา สงฺขาโร, สงฺขารปจฺจยา วิฺาณํ, วิฺาณปจฺจยา นามํ, นามปจฺจยา ฉฏฺายตนํ, ฉฏฺายตนปจฺจยา ผสฺโส, ผสฺสปจฺจยา เวทนา, เวทนาปจฺจยา ปสาโท, ปสาทปจฺจยา อธิโมกฺโข, อธิโมกฺขปจฺจยา ภโว, ภวปจฺจยา ชาติ, ชาติปจฺจยา ชรามรณํ. เอวเมตสฺส เกวลสฺส ทุกฺขกฺขนฺธสฺส สมุทโย โหติ.
๓๓๕. ตตฺถ กตโม อวิชฺชาปจฺจยา สงฺขาโร? ยา เจตนา สฺเจตนา สฺเจตยิตตฺตํ – อยํ วุจฺจติ ‘‘อวิชฺชาปจฺจยา สงฺขาโร’’…เป… อยํ วุจฺจติ ‘‘ฉฏฺายตนปจฺจยา ผสฺโส’’.
ตตฺถ กตมา ผสฺสปจฺจยา เวทนา? ยํ เจตสิกํ สาตํ เจตสิกํ สุขํ เจโตสมฺผสฺสชํ สาตํ สุขํ เวทยิตํ เจโตสมฺผสฺสชา สาตา สุขา เวทนา – อยํ วุจฺจติ ‘‘ผสฺสปจฺจยา เวทนา’’.
ตตฺถ ¶ กตโม เวทนาปจฺจยา ปสาโท? ยา สทฺธา สทฺทหนา โอกปฺปนา อภิปฺปสาโท – อยํ วุจฺจติ ‘‘เวทนาปจฺจยา ปสาโท’’.
ตตฺถ กตโม ปสาทปจฺจยา อธิโมกฺโข? โย จิตฺตสฺส อธิโมกฺโข อธิมุจฺจนา ตทธิมุตฺตตา – อยํ วุจฺจติ ‘‘ปสาทปจฺจยา อธิโมกฺโข’’.
ตตฺถ กตโม อธิโมกฺขปจฺจยา ภโว? เปตฺวา อธิโมกฺขํ, เวทนากฺขนฺโธ สฺากฺขนฺโธ ¶ สงฺขารกฺขนฺโธ วิฺาณกฺขนฺโธ – อยํ วุจฺจติ ‘‘อธิโมกฺขปจฺจยา ภโว’’…เป… เตน วุจฺจติ ‘‘เอวเมตสฺส เกวลสฺส ทุกฺขกฺขนฺธสฺส สมุทโย โหตี’’ติ.
๓๓๖. ตสฺมึ สมเย อวิชฺชาปจฺจยา สงฺขาโร, สงฺขารปจฺจยา วิฺาณํ, วิฺาณปจฺจยา ¶ นามํ, นามปจฺจยา ผสฺโส, ผสฺสปจฺจยา เวทนา, เวทนาปจฺจยา ปสาโท, ปสาทปจฺจยา อธิโมกฺโข, อธิโมกฺขปจฺจยา ภโว, ภวปจฺจยา ชาติ, ชาติปจฺจยา ชรามรณํ. เอวเมตสฺส เกวลสฺส ทุกฺขกฺขนฺธสฺส สมุทโย โหติ.
๓๓๗. ตสฺมึ ¶ สมเย อวิชฺชาปจฺจยา สงฺขาโร, สงฺขารปจฺจยา วิฺาณํ, วิฺาณปจฺจยา นามรูปํ, นามรูปปจฺจยา ฉฏฺายตนํ, ฉฏฺายตนปจฺจยา ผสฺโส, ผสฺสปจฺจยา เวทนา, เวทนาปจฺจยา ปสาโท, ปสาทปจฺจยา อธิโมกฺโข, อธิโมกฺขปจฺจยา ภโว, ภวปจฺจยา ชาติ, ชาติปจฺจยา ชรามรณํ. เอวเมตสฺส เกวลสฺส ทุกฺขกฺขนฺธสฺส สมุทโย โหติ.
๓๓๘. ตสฺมึ สมเย อวิชฺชาปจฺจยา สงฺขาโร, สงฺขารปจฺจยา วิฺาณํ, วิฺาณปจฺจยา นามรูปํ, นามรูปปจฺจยา ฉฏฺายตนํ, ฉฏฺายตนปจฺจยา ผสฺโส, ผสฺสปจฺจยา เวทนา, เวทนาปจฺจยา ปสาโท, ปสาทปจฺจยา อธิโมกฺโข, อธิโมกฺขปจฺจยา ภโว, ภวปจฺจยา ชาติ, ชาติปจฺจยา ชรามรณํ. เอวเมตสฺส เกวลสฺส ทุกฺขกฺขนฺธสฺส สมุทโย โหติ.
๓๓๙. กตเม ¶ ธมฺมา กุสลา? ยสฺมึ สมเย กามาวจรํ กุสลํ จิตฺตํ อุปฺปนฺนํ โหติ โสมนสฺสสหคตํ าณสมฺปยุตฺตํ สสงฺขาเรน…เป… โสมนสฺสสหคตํ าณวิปฺปยุตฺตํ…เป… โสมนสฺสสหคตํ าณวิปฺปยุตฺตํ สสงฺขาเรน…เป… อุเปกฺขาสหคตํ าณสมฺปยุตฺตํ…เป… อุเปกฺขาสหคตํ าณสมฺปยุตฺตํ ¶ สสงฺขาเรน…เป… อุเปกฺขาสหคตํ าณวิปฺปยุตฺตํ…เป… อุเปกฺขาสหคตํ าณวิปฺปยุตฺตํ สสงฺขาเรน รูปารมฺมณํ วา…เป… ธมฺมารมฺมณํ วา ยํ ยํ วา ปนารพฺภ, ตสฺมึ สมเย อวิชฺชาปจฺจยา สงฺขาโร, สงฺขารปจฺจยา วิฺาณํ, วิฺาณปจฺจยา นามํ, นามปจฺจยา ฉฏฺายตนํ, ฉฏฺายตนปจฺจยา ผสฺโส, ผสฺสปจฺจยา เวทนา, เวทนาปจฺจยา ปสาโท, ปสาทปจฺจยา อธิโมกฺโข, อธิโมกฺขปจฺจยา ภโว, ภวปจฺจยา ชาติ, ชาติปจฺจยา ชรามรณํ. เอวเมตสฺส เกวลสฺส ทุกฺขกฺขนฺธสฺส สมุทโย โหติ.
๓๔๐. กตเม ธมฺมา กุสลา? ยสฺมึ สมเย รูปูปปตฺติยา มคฺคํ ภาเวติ วิวิจฺเจว กาเมหิ ¶ …เป… ปมํ ฌานํ อุปสมฺปชฺช วิหรติ ปถวีกสิณํ, ตสฺมึ สมเย อวิชฺชาปจฺจยา ¶ สงฺขาโร, สงฺขารปจฺจยา วิฺาณํ, วิฺาณปจฺจยา นามํ, นามปจฺจยา ฉฏฺายตนํ, ฉฏฺายตนปจฺจยา ผสฺโส, ผสฺสปจฺจยา เวทนา, เวทนาปจฺจยา ปสาโท, ปสาทปจฺจยา อธิโมกฺโข, อธิโมกฺขปจฺจยา ภโว, ภวปจฺจยา ชาติ, ชาติปจฺจยา ชรามรณํ. เอวเมตสฺส เกวลสฺส ทุกฺขกฺขนฺธสฺส สมุทโย โหติ.
๓๔๑. กตเม ¶ ธมฺมา กุสลา? ยสฺมึ สมเย อรูปูปปตฺติยา มคฺคํ ภาเวติ สพฺพโส อากิฺจฺายตนํ สมติกฺกมฺม เนวสฺานาสฺายตนสฺาสหคตํ สุขสฺส จ ปหานา…เป… จตุตฺถํ ฌานํ อุปสมฺปชฺช วิหรติ, ตสฺมึ สมเย อวิชฺชาปจฺจยา สงฺขาโร, สงฺขารปจฺจยา วิฺาณํ, วิฺาณปจฺจยา นามํ, นามปจฺจยา ฉฏฺายตนํ, ฉฏฺายตนปจฺจยา ผสฺโส, ผสฺสปจฺจยา เวทนา, เวทนาปจฺจยา ปสาโท, ปสาทปจฺจยา อธิโมกฺโข, อธิโมกฺขปจฺจยา ภโว, ภวปจฺจยา ชาติ, ชาติปจฺจยา ชรามรณํ. เอวเมตสฺส เกวลสฺส ทุกฺขกฺขนฺธสฺส สมุทโย โหติ.
๓๔๒. กตเม ธมฺมา กุสลา? ยสฺมึ สมเย โลกุตฺตรํ ฌานํ ภาเวติ นิยฺยานิกํ อปจยคามึ ทิฏฺิคตานํ ปหานาย ปมาย ภูมิยา ปตฺติยา วิวิจฺเจว กาเมหิ…เป… ปมํ ฌานํ อุปสมฺปชฺช วิหรติ ทุกฺขปฏิปทํ ทนฺธาภิฺํ, ตสฺมึ สมเย อวิชฺชาปจฺจยา สงฺขาโร, สงฺขารปจฺจยา วิฺาณํ, วิฺาณปจฺจยา นามํ, นามปจฺจยา ฉฏฺายตนํ, ฉฏฺายตนปจฺจยา ผสฺโส, ผสฺสปจฺจยา เวทนา ¶ , เวทนาปจฺจยา ปสาโท, ปสาทปจฺจยา อธิโมกฺโข ¶ , อธิโมกฺขปจฺจยา ภโว, ภวปจฺจยา ชาติ, ชาติปจฺจยา ชรามรณํ. เอวเมเตสํ ธมฺมานํ สมุทโย โหติ.
อวิชฺชามูลกกุสลนิทฺเทโส.
๑๓. กุสลมูลกวิปากนิทฺเทโส
๓๔๓. กตเม ธมฺมา อพฺยากตา? ยสฺมึ สมเย กามาวจรสฺส กุสลสฺส ¶ กมฺมสฺส กตตฺตา อุปจิตตฺตา วิปากํ จกฺขุวิฺาณํ อุปฺปนฺนํ โหติ อุเปกฺขาสหคตํ รูปารมฺมณํ, ตสฺมึ สมเย ¶ กุสลมูลปจฺจยา สงฺขาโร, สงฺขารปจฺจยา วิฺาณํ, วิฺาณปจฺจยา นามํ, นามปจฺจยา ฉฏฺายตนํ, ฉฏฺายตนปจฺจยา ผสฺโส, ผสฺสปจฺจยา เวทนา, เวทนาปจฺจยา ภโว, ภวปจฺจยา ชาติ, ชาติปจฺจยา ชรามรณํ. เอวเมตสฺส เกวลสฺส ทุกฺขกฺขนฺธสฺส สมุทโย โหติ.
๓๔๔. ตตฺถ กตโม กุสลมูลปจฺจยา สงฺขาโร? ยา เจตนา สฺเจตนา สฺเจตยิตตฺตํ – อยํ วุจฺจติ ‘‘กุสลมูลปจฺจยา สงฺขาโร’’…เป… เตน วุจฺจติ ‘‘เอวเมตสฺส เกวลสฺส ทุกฺขกฺขนฺธสฺส สมุทโย โหตี’’ติ.
๓๔๕. กตเม ธมฺมา อพฺยากตา? ยสฺมึ สมเย กามาวจรสฺส กุสลสฺส กมฺมสฺส กตตฺตา อุปจิตตฺตา วิปากํ โสตวิฺาณํ อุปฺปนฺนํ โหติ อุเปกฺขาสหคตํ สทฺทารมฺมณํ…เป… ฆานวิฺาณํ อุปฺปนฺนํ โหติ อุเปกฺขาสหคตํ คนฺธารมฺมณํ…เป… ชิวฺหาวิฺาณํ อุปฺปนฺนํ โหติ อุเปกฺขาสหคตํ รสารมฺมณํ…เป… กายวิฺาณํ อุปฺปนฺนํ โหติ สุขสหคตํ โผฏฺพฺพารมฺมณํ…เป… มโนธาตุ อุปฺปนฺนา โหติ อุเปกฺขาสหคตา รูปารมฺมณา วา…เป… โผฏฺพฺพารมฺมณา วา…เป… มโนวิฺาณธาตุ อุปฺปนฺนา โหติ โสมนสฺสสหคตา รูปารมฺมณา วา…เป… ธมฺมารมฺมณา วา…เป… มโนวิฺาณธาตุ อุปฺปนฺนา โหติ อุเปกฺขาสหคตา ¶ รูปารมฺมณา วา…เป… ธมฺมารมฺมณา วา ยํ ยํ วา ปนารพฺภ, ตสฺมึ สมเย กุสลมูลปจฺจยา สงฺขาโร ¶ , สงฺขารปจฺจยา วิฺาณํ, วิฺาณปจฺจยา นามํ, นามปจฺจยา ฉฏฺายตนํ, ฉฏฺายตนปจฺจยา ผสฺโส, ผสฺสปจฺจยา เวทนา ¶ , เวทนาปจฺจยา อธิโมกฺโข, อธิโมกฺขปจฺจยา ภโว, ภวปจฺจยา ชาติ, ชาติปจฺจยา ชรามรณํ. เอวเมตสฺส เกวลสฺส ทุกฺขกฺขนฺธสฺส สมุทโย โหติ.
๓๔๖. กตเม ธมฺมา อพฺยากตา? ยสฺมึ สมเย กามาวจรสฺส กุสลสฺส กมฺมสฺส กตตฺตา อุปจิตตฺตา วิปากา มโนวิฺาณธาตุ อุปฺปนฺนา โหติ โสมนสฺสสหคตา าณสมฺปยุตฺตา…เป… โสมนสฺสสหคตา าณสมฺปยุตฺตา สสงฺขาเรน…เป… โสมนสฺสสหคตา าณวิปฺปยุตฺตา…เป… โสมนสฺสสหคตา าณวิปฺปยุตฺตา สสงฺขาเรน…เป… อุเปกฺขาสหคตา าณสมฺปยุตฺตา…เป… อุเปกฺขาสหคตา าณสมฺปยุตฺตา สสงฺขาเรน…เป… อุเปกฺขาสหคตา าณวิปฺปยุตฺตา…เป… อุเปกฺขาสหคตา าณวิปฺปยุตฺตา สสงฺขาเรน รูปารมฺมณา วา…เป… ธมฺมารมฺมณา ¶ วา ยํ ยํ วา ปนารพฺภ, ตสฺมึ สมเย กุสลมูลปจฺจยา สงฺขาโร, สงฺขารปจฺจยา วิฺาณํ, วิฺาณปจฺจยา นามํ, นามปจฺจยา ฉฏฺายตนํ, ฉฏฺายตนปจฺจยา ผสฺโส, ผสฺสปจฺจยา เวทนา, เวทนาปจฺจยา ปสาโท, ปสาทปจฺจยา อธิโมกฺโข, อธิโมกฺขปจฺจยา ภโว, ภวปจฺจยา ชาติ, ชาติปจฺจยา ชรามรณํ. เอวเมตสฺส เกวลสฺส ทุกฺขกฺขนฺธสฺส สมุทโย โหติ.
๓๔๗. กตเม ¶ ธมฺมา อพฺยากตา? ยสฺมึ สมเย รูปูปปตฺติยา มคฺคํ ภาเวติ วิวิจฺเจว กาเมหิ…เป… ปมํ ฌานํ อุปสมฺปชฺช วิหรติ ปถวีกสิณํ, ตสฺมึ สมเย ผสฺโส โหติ…เป… อวิกฺเขโป โหติ – อิเม ธมฺมา กุสลา.
ตสฺเสว รูปาวจรสฺส กุสลสฺส กมฺมสฺส กตตฺตา อุปจิตตฺตา วิปากํ วิวิจฺเจว กาเมหิ…เป… ปมํ ฌานํ อุปสมฺปชฺช วิหรติ ปถวีกสิณํ, ตสฺมึ สมเย กุสลมูลปจฺจยา สงฺขาโร, สงฺขารปจฺจยา วิฺาณํ, วิฺาณปจฺจยา นามํ, นามปจฺจยา ฉฏฺายตนํ, ฉฏฺายตนปจฺจยา ผสฺโส, ผสฺสปจฺจยา เวทนา, เวทนาปจฺจยา ปสาโท, ปสาทปจฺจยา อธิโมกฺโข, อธิโมกฺขปจฺจยา ภโว, ภวปจฺจยา ชาติ, ชาติปจฺจยา ชรามรณํ ¶ . เอวเมตสฺส เกวลสฺส ทุกฺขกฺขนฺธสฺส สมุทโย โหติ.
๓๔๘. กตเม ¶ ธมฺมา อพฺยากตา? ยสฺมึ สมเย อรูปูปปตฺติยา มคฺคํ ภาเวติ สพฺพโส อากิฺจฺายตนํ สมติกฺกมฺม เนวสฺานาสฺายตนสฺาสหคตํ สุขสฺส จ ปหานา…เป… จตุตฺถํ ฌานํ อุปสมฺปชฺช วิหรติ, ตสฺมึ สมเย ผสฺโส โหติ…เป… อวิกฺเขโป โหติ – อิเม ธมฺมา กุสลา.
ตสฺเสว อรูปาวจรสฺส กุสลสฺส กมฺมสฺส กตตฺตา อุปจิตตฺตา วิปากํ สพฺพโส อากิฺจฺายตนํ สมติกฺกมฺม เนวสฺานาสฺายตนสฺาสหคตํ สุขสฺส จ ปหานา…เป… จตุตฺถํ ฌานํ อุปสมฺปชฺช วิหรติ, ตสฺมึ สมเย กุสลมูลปจฺจยา สงฺขาโร, สงฺขารปจฺจยา วิฺาณํ, วิฺาณปจฺจยา นามํ, นามปจฺจยา ฉฏฺายตนํ ¶ , ฉฏฺายตนปจฺจยา ผสฺโส, ผสฺสปจฺจยา เวทนา, เวทนาปจฺจยา ปสาโท, ปสาทปจฺจยา อธิโมกฺโข, อธิโมกฺขปจฺจยา ภโว ¶ , ภวปจฺจยา ชาติ, ชาติปจฺจยา ชรามรณํ. เอวเมตสฺส เกวลสฺส ทุกฺขกฺขนฺธสฺส สมุทโย โหติ.
๓๔๙. กตเม ธมฺมา อพฺยากตา? ยสฺมึ สมเย โลกุตฺตรํ ฌานํ ภาเวติ นิยฺยานิกํ อปจยคามึ ทิฏฺิคตานํ ปหานาย ปมาย ภูมิยา ปตฺติยา วิวิจฺเจว กาเมหิ…เป… ปมํ ฌานํ อุปสมฺปชฺช วิหรติ ทุกฺขปฏิปทํ ทนฺธาภิฺํ, ตสฺมึ สมเย ผสฺโส โหติ…เป… อวิกฺเขโป โหติ – อิเม ธมฺมา กุสลา.
ตสฺเสว โลกุตฺตรสฺส กุสลสฺส ฌานสฺส กตตฺตา ภาวิตตฺตา วิปากํ วิวิจฺเจว กาเมหิ…เป… ปมํ ฌานํ อุปสมฺปชฺช วิหรติ ทุกฺขปฏิปทํ ทนฺธาภิฺํ สฺุตํ, ตสฺมึ สมเย กุสลมูลปจฺจยา สงฺขาโร, สงฺขารปจฺจยา วิฺาณํ, วิฺาณปจฺจยา นามํ, นามปจฺจยา ฉฏฺายตนํ, ฉฏฺายตนปจฺจยา ผสฺโส, ผสฺสปจฺจยา เวทนา, เวทนาปจฺจยา ปสาโท, ปสาทปจฺจยา อธิโมกฺโข, อธิโมกฺขปจฺจยา ภโว, ภวปจฺจยา ชาติ, ชาติปจฺจยา ชรามรณํ. เอวเมเตสํ ธมฺมานํ สมุทโย โหติ.
กุสลมูลกวิปากนิทฺเทโส.
๑๔. อกุสลมูลกวิปากนิทฺเทโส
๓๕๐. กตเม ¶ ¶ ธมฺมา อพฺยากตา? ยสฺมึ สมเย อกุสลสฺส กมฺมสฺส กตตฺตา อุปจิตตฺตา วิปากํ จกฺขุวิฺาณํ อุปฺปนฺนํ โหติ อุเปกฺขาสหคตํ รูปารมฺมณํ, ตสฺมึ สมเย อกุสลมูลปจฺจยา สงฺขาโร, สงฺขารปจฺจยา ¶ วิฺาณํ, วิฺาณปจฺจยา นามํ, นามปจฺจยา ฉฏฺายตนํ, ฉฏฺายตนปจฺจยา ผสฺโส, ผสฺสปจฺจยา เวทนา, เวทนาปจฺจยา ภโว, ภวปจฺจยา ชาติ, ชาติปจฺจยา ชรามรณํ. เอวเมตสฺส เกวลสฺส ทุกฺขกฺขนฺธสฺส สมุทโย โหติ.
๓๕๑. ตตฺถ กตโม อกุสลมูลปจฺจยา สงฺขาโร? ยา เจตนา สฺเจตนา สฺเจตยิตตฺตํ ¶ – อยํ วุจฺจติ ‘‘อกุสลมูลปจฺจยา สงฺขาโร’’…เป… เตน วุจฺจติ ‘‘เอวเมตสฺส เกวลสฺส ทุกฺขกฺขนฺธสฺส สมุทโย โหตี’’ติ.
๓๕๒. กตเม ธมฺมา อพฺยากตา? ยสฺมึ สมเย อกุสลสฺส กมฺมสฺส กตตฺตา อุปจิตตฺตา วิปากํ โสตวิฺาณํ อุปฺปนฺนํ โหติ อุเปกฺขาสหคตํ สทฺทารมฺมณํ…เป… ฆานวิฺาณํ อุปฺปนฺนํ โหติ อุเปกฺขาสหคตํ คนฺธารมฺมณํ…เป… ชิวฺหาวิฺาณํ อุปฺปนฺนํ โหติ อุเปกฺขาสหคตํ รสารมฺมณํ…เป… กายวิฺาณํ อุปฺปนฺนํ โหติ ทุกฺขสหคตํ โผฏฺพฺพารมฺมณํ…เป… มโนธาตุ อุปฺปนฺนา โหติ อุเปกฺขาสหคตา รูปารมฺมณา วา…เป… โผฏฺพฺพารมฺมณา วา ยํ ยํ วา ปนารพฺภ, ตสฺมึ สมเย อกุสลมูลปจฺจยา สงฺขาโร, สงฺขารปจฺจยา วิฺาณํ, วิฺาณปจฺจยา นามํ, นามปจฺจยา ฉฏฺายตนํ, ฉฏฺายตนปจฺจยา ผสฺโส, ผสฺสปจฺจยา เวทนา, เวทนาปจฺจยา อธิโมกฺโข, อธิโมกฺขปจฺจยา ภโว, ภวปจฺจยา ชาติ, ชาติปจฺจยา ชรามรณํ. เอวเมตสฺส เกวลสฺส ทุกฺขกฺขนฺธสฺส สมุทโย ¶ โหติ.
๓๕๓. กตเม ธมฺมา อพฺยากตา? ยสฺมึ สมเย อกุสลสฺส กมฺมสฺส กตตฺตา อุปจิตตฺตา วิปากา มโนวิฺาณธาตุ อุปฺปนฺนา โหติ อุเปกฺขาสหคตา รูปารมฺมณา วา…เป… ธมฺมารมฺมณา วา ยํ ยํ วา ปนารพฺภ, ตสฺมึ สมเย อกุสลมูลปจฺจยา สงฺขาโร, สงฺขารปจฺจยา วิฺาณํ, วิฺาณปจฺจยา นามํ, นามปจฺจยา ฉฏฺายตนํ, ฉฏฺายตนปจฺจยา ผสฺโส ¶ , ผสฺสปจฺจยา เวทนา, เวทนาปจฺจยา อธิโมกฺโข, อธิโมกฺขปจฺจยา ภโว, ภวปจฺจยา ชาติ ¶ , ชาติปจฺจยา ชรามรณํ. เอวเมตสฺส เกวลสฺส ทุกฺขกฺขนฺธสฺส สมุทโย โหติ.
๓๕๔. ตตฺถ กตโม อกุสลมูลปจฺจยา สงฺขาโร? ยา เจตนา สฺเจตนา สฺเจตยิตตฺตํ – อยํ วุจฺจติ ‘‘อกุสลมูลปจฺจยา สงฺขาโร’’.
ตตฺถ กตมํ สงฺขารปจฺจยา วิฺาณํ? ยํ จิตฺตํ มโน มานสํ…เป… ตชฺชามโนวิฺาณธาตุ – อิทํ วุจฺจติ ‘‘สงฺขารปจฺจยา วิฺาณํ’’.
ตตฺถ ¶ กตมํ วิฺาณปจฺจยา นามํ? เวทนากฺขนฺโธ, สฺากฺขนฺโธ, สงฺขารกฺขนฺโธ – อิทํ วุจฺจติ ‘‘วิฺาณปจฺจยา นามํ’’.
ตตฺถ กตมํ นามปจฺจยา ฉฏฺายตนํ? ยํ จิตฺตํ มโน มานสํ…เป… ตชฺชามโนวิฺาณธาตุ – อิทํ วุจฺจติ ‘‘นามปจฺจยา ฉฏฺายตนํ’’.
ตตฺถ ¶ กตโม ฉฏฺายตนปจฺจยา ผสฺโส? โย ผสฺโส ผุสนา สมฺผุสนา สมฺผุสิตตฺตํ – อยํ วุจฺจติ ‘‘ฉฏฺายตนปจฺจยา ผสฺโส’’.
ตตฺถ กตมา ผสฺสปจฺจยา เวทนา? ยํ เจตสิกํ เนว สาตํ นาสาตํ เจโตสมฺผสฺสชํ อทุกฺขมสุขํ เวทยิตํ เจโตสมฺผสฺสชา อทุกฺขมสุขา เวทนา – อยํ วุจฺจติ ‘‘ผสฺสปจฺจยา เวทนา’’.
ตตฺถ กตโม เวทนาปจฺจยา อธิโมกฺโข? โย จิตฺตสฺส อธิโมกฺโข อธิมุจฺจนา ตทธิมุตฺตตา – อยํ วุจฺจติ ‘‘เวทนาปจฺจยา อธิโมกฺโข’’.
ตตฺถ กตโม อธิโมกฺขปจฺจยา ภโว? เปตฺวา อธิโมกฺขํ, เวทนากฺขนฺโธ สฺากฺขนฺโธ สงฺขารกฺขนฺโธ วิฺาณกฺขนฺโธ – อยํ วุจฺจติ ‘‘อธิโมกฺขปจฺจยา ภโว’’.
ตตฺถ กตมา ภวปจฺจยา ชาติ? ยา เตสํ เตสํ ธมฺมานํ ชาติ สฺชาติ นิพฺพตฺติ อภินิพฺพตฺติ ปาตุภาโว – อยํ วุจฺจติ ‘‘ภวปจฺจยา ชาติ’’.
ตตฺถ กตมํ ชาติปจฺจยา ชรามรณํ? อตฺถิ ชรา, อตฺถิ มรณํ. ตตฺถ กตมา ชรา? ยา เตสํ เตสํ ธมฺมานํ ชรา ชีรณตา อายุโน สํหานิ ¶ – อยํ วุจฺจติ ชรา. ตตฺถ กตมํ มรณํ? โย เตสํ เตสํ ธมฺมานํ ขโย วโย เภโท ปริเภโท อนิจฺจตา อนฺตรธานํ – อิทํ วุจฺจติ ‘‘มรณํ’’. อิติ อยฺจ ชรา, อิทฺจ มรณํ. อิทํ วุจฺจติ ‘‘ชาติปจฺจยา ชรามรณํ’’.
เอวเมตสฺส ¶ เกวลสฺส ทุกฺขกฺขนฺธสฺส สมุทโย โหตีติ. เอวเมตสฺส เกวลสฺส ทุกฺขกฺขนฺธสฺส สงฺคติ โหติ, สมาคโม โหติ, สโมธานํ ¶ โหติ, ปาตุภาโว โหติ. เตน ¶ วุจฺจติ เอวเมตสฺส เกวลสฺส ทุกฺขกฺขนฺธสฺส สมุทโย โหตี’’ติ.
อกุสลมูลกวิปากนิทฺเทโส.
อภิธมฺมภาชนียํ.
ปฏิจฺจสมุปฺปาทวิภงฺโค [ปจฺจยาการวิภงฺโค (สี. สฺยา.)] นิฏฺิโต.
๗. สติปฏฺานวิภงฺโค
๑. สุตฺตนฺตภาชนียํ
๓๕๕. จตฺตาโร ¶ ¶ ¶ สติปฏฺานา – อิธ ภิกฺขุ อชฺฌตฺตํ กาเย กายานุปสฺสี วิหรติ พหิทฺธา กาเย กายานุปสฺสี วิหรติ อชฺฌตฺตพหิทฺธา กาเย กายานุปสฺสี วิหรติ อาตาปี สมฺปชาโน สติมา วิเนยฺย โลเก อภิชฺฌาโทมนสฺสํ, อชฺฌตฺตํ เวทนาสุ เวทนานุปสฺสี วิหรติ พหิทฺธา เวทนาสุ เวทนานุปสฺสี วิหรติ อชฺฌตฺตพหิทฺธา เวทนาสุ เวทนานุปสฺสี วิหรติ อาตาปี สมฺปชาโน สติมา วิเนยฺย โลเก อภิชฺฌาโทมนสฺสํ, อชฺฌตฺตํ จิตฺเต จิตฺตานุปสฺสี วิหรติ พหิทฺธา จิตฺเต จิตฺตานุปสฺสี วิหรติ อชฺฌตฺตพหิทฺธา จิตฺเต จิตฺตานุปสฺสี วิหรติ อาตาปี สมฺปชาโน สติมา วิเนยฺย โลเก อภิชฺฌาโทมนสฺสํ, อชฺฌตฺตํ ธมฺเมสุ ธมฺมานุปสฺสี วิหรติ พหิทฺธา ธมฺเมสุ ธมฺมานุปสฺสี วิหรติ อชฺฌตฺตพหิทฺธา ธมฺเมสุ ธมฺมานุปสฺสี วิหรติ อาตาปี สมฺปชาโน สติมา วิเนยฺย โลเก อภิชฺฌาโทมนสฺสํ.
๑. กายานุปสฺสนานิทฺเทโส
๓๕๖. กถฺจ ¶ ภิกฺขุ อชฺฌตฺตํ กาเย กายานุปสฺสี วิหรติ? อิธ ภิกฺขุ อชฺฌตฺตํ กายํ อุทฺธํ ปาทตลา อโธ เกสมตฺถกา ตจปริยนฺตํ ปูรํ นานปฺปการสฺส อสุจิโน ปจฺจเวกฺขติ – ‘‘อตฺถิ อิมสฺมึ กาเย เกสา โลมา นขา ทนฺตา ตโจ มํสํ นฺหารุ [นหารุ (สี.)] อฏฺิ อฏฺิมิฺชํ [อฏฺิมิฺชา (สี.)] วกฺกํ หทยํ ยกนํ กิโลมกํ ปิหกํ ปปฺผาสํ อนฺตํ อนฺตคุณํ อุทริยํ กรีสํ ปิตฺตํ เสมฺหํ ปุพฺโพ โลหิตํ เสโท เมโท อสฺสุ วสา เขโฬ สิงฺฆาณิกา ลสิกา มุตฺต’’นฺติ. โส ตํ นิมิตฺตํ อาเสวติ ภาเวติ พหุลีกโรติ สฺวาวตฺถิตํ ววตฺถเปติ. โส ¶ ตํ นิมิตฺตํ อาเสวิตฺวา ภาเวตฺวา พหุลีกริตฺวา สฺวาวตฺถิตํ ววตฺถเปตฺวา พหิทฺธา กาเย จิตฺตํ อุปสํหรติ.
กถฺจ ¶ ภิกฺขุ พหิทฺธา กาเย กายานุปสฺสี วิหรติ? อิธ ภิกฺขุ พหิทฺธา กายํ อุทฺธํ ปาทตลา อโธ เกสมตฺถกา ตจปริยนฺตํ ปูรํ นานปฺปการสฺส อสุจิโน ปจฺจเวกฺขติ – ‘‘อตฺถิสฺส กาเย เกสา โลมา ¶ นขา ทนฺตา ตโจ มํสํ นฺหารุ อฏฺิ อฏฺิมิฺชํ วกฺกํ หทยํ ยกนํ กิโลมกํ ปิหกํ ปปฺผาสํ อนฺตํ อนฺตคุณํ อุทริยํ กรีสํ ปิตฺตํ เสมฺหํ ปุพฺโพ โลหิตํ เสโท เมโท อสฺสุ วสา เขโฬ สิงฺฆาณิกา ลสิกา มุตฺต’’นฺติ. โส ตํ นิมิตฺตํ อาเสวติ ภาเวติ พหุลีกโรติ สฺวาวตฺถิตํ ววตฺถเปติ. โส ตํ นิมิตฺตํ อาเสวิตฺวา ภาเวตฺวา พหุลีกริตฺวา สฺวาวตฺถิตํ ววตฺถเปตฺวา อชฺฌตฺตพหิทฺธา กาเย จิตฺตํ อุปสํหรติ.
กถฺจ ¶ ภิกฺขุ อชฺฌตฺตพหิทฺธา กาเย กายานุปสฺสี วิหรติ? อิธ ภิกฺขุ อชฺฌตฺตพหิทฺธา กายํ อุทฺธํ ปาทตลา อโธ เกสมตฺถกา ตจปริยนฺตํ ปูรํ นานปฺปการสฺส อสุจิโน ปจฺจเวกฺขติ – ‘‘อตฺถิ อิมสฺมึ กาเย เกสา โลมา นขา ทนฺตา ตโจ มํสํ นฺหารุ อฏฺิ อฏฺิมิฺชํ วกฺกํ หทยํ ยกนํ กิโลมกํ ปิหกํ ปปฺผาสํ อนฺตํ อนฺตคุณํ อุทริยํ กรีสํ ปิตฺตํ เสมฺหํ ปุพฺโพ โลหิตํ เสโท เมโท อสฺสุ วสา เขโฬ สิงฺฆาณิกา ลสิกา มุตฺต’’นฺติ. เอวํ ภิกฺขุ อชฺฌตฺตพหิทฺธา กาเย กายานุปสฺสี วิหรติ อาตาปี สมฺปชาโน สติมา วิเนยฺย โลเก อภิชฺฌาโทมนสฺสํ.
๓๕๗. อนุปสฺสีติ. ตตฺถ กตมา อนุปสฺสนา? ยา ปฺา ปชานนา…เป… อโมโห ธมฺมวิจโย สมฺมาทิฏฺิ – อยํ วุจฺจติ ‘‘อนุปสฺสนา’’. อิมาย อนุปสฺสนาย อุเปโต โหติ สมุเปโต อุปาคโต สมุปาคโต อุปปนฺโน สมฺปนฺโน สมนฺนาคโต. เตน วุจฺจติ ‘‘อนุปสฺสี’’ติ.
๓๕๘. วิหรตีติ. อิริยติ วตฺตติ ปาเลติ ยเปติ ยาเปติ จรติ วิหรติ. เตน วุจฺจติ ‘‘วิหรตี’’ติ.
๓๕๙. อาตาปีติ. ตตฺถ กตโม อาตาโป [กตมํ อาตาปํ (สพฺพตฺถ)]? โย เจตสิโก วีริยารมฺโภ…เป… สมฺมาวายาโม ¶ – อยํ วุจฺจติ ‘‘อาตาโป’’. อิมินา อาตาเปน อุเปโต โหติ สมุเปโต อุปาคโต สมุปาคโต อุปปนฺโน สมฺปนฺโน สมนฺนาคโต. เตน วุจฺจติ ‘‘อาตาปี’’ติ.
๓๖๐. สมฺปชาโนติ ¶ ¶ . ตตฺถ กตมํ สมฺปชฺํ? ยา ปฺา ปชานนา…เป… อโมโห ธมฺมวิจโย สมฺมาทิฏฺิ – อิทํ วุจฺจติ ‘‘สมฺปชฺํ’’. อิมินา สมฺปชฺเน อุเปโต โหติ สมุเปโต อุปาคโต สมุปาคโต อุปปนฺโน ¶ สมฺปนฺโน สมนฺนาคโต. เตน วุจฺจติ ‘‘สมฺปชาโน’’ติ.
๓๖๑. สติมาติ. ตตฺถ กตมา สติ? ยา สติ อนุสฺสติ…เป… สมฺมาสติ – อยํ วุจฺจติ ‘‘สติ’’. อิมาย สติยา อุเปโต โหติ สมุเปโต อุปาคโต สมุปาคโต อุปปนฺโน สมฺปนฺโน สมนฺนาคโต. เตน วุจฺจติ ‘‘สติมา’’ติ.
๓๖๒. วิเนยฺย โลเก อภิชฺฌาโทมนสฺสนฺติ. ตตฺถ กตโม โลโก? สฺเวว กาโย โลโก. ปฺจปิ อุปาทานกฺขนฺธา โลโก. อยํ วุจฺจติ ‘‘โลโก’’. ตตฺถ กตมา อภิชฺฌา? โย ราโค สาราโค…เป… จิตฺตสฺส สาราโค – อยํ วุจฺจติ ‘‘อภิชฺฌา’’. ตตฺถ กตมํ โทมนสฺสํ? ยํ เจตสิกํ อสาตํ เจตสิกํ ทุกฺขํ เจโตสมฺผสฺสชํ อสาตํ ทุกฺขํ เวทยิตํ เจโตสมฺผสฺสชา อสาตา ทุกฺขา เวทนา – อิทํ วุจฺจติ ‘‘โทมนสฺสํ’’. อิติ อยฺจ อภิชฺฌา อิทฺจ โทมนสฺสํ อิมมฺหิ โลเก วินีตา โหนฺติ ปฏิวินีตา สนฺตา สมิตา วูปสนฺตา อตฺถงฺคตา อพฺภตฺถงฺคตา อปฺปิตา พฺยปฺปิตา โสสิตา วิโสสิตา พฺยนฺตีกตา. เตน วุจฺจติ ‘‘วิเนยฺย โลเก อภิชฺฌาโทมนสฺส’’นฺติ.
กายานุปสฺสนานิทฺเทโส.
๒. เวทนานุปสฺสนานิทฺเทโส
๓๖๓. กถฺจ ¶ ภิกฺขุ อชฺฌตฺตํ เวทนาสุ เวทนานุปสฺสี วิหรติ? อิธ ภิกฺขุ สุขํ เวทนํ ¶ เวทยมาโน ‘‘สุขํ เวทนํ เวทยามี’’ติ ปชานาติ, ทุกฺขํ เวทนํ เวทยมาโน ‘‘ทุกฺขํ เวทนํ เวทยามี’’ติ ปชานาติ, อทุกฺขมสุขํ เวทนํ เวทยมาโน ‘‘อทุกฺขมสุขํ เวทนํ เวทยามี’’ติ ปชานาติ, สามิสํ วา สุขํ เวทนํ เวทยมาโน ‘‘สามิสํ สุขํ เวทนํ เวทยามี’’ติ ปชานาติ, นิรามิสํ วา สุขํ เวทนํ เวทยมาโน ‘‘นิรามิสํ สุขํ เวทนํ เวทยามี’’ติ ปชานาติ, สามิสํ วา ทุกฺขํ เวทนํ เวทยมาโน ‘‘สามิสํ ทุกฺขํ ¶ เวทนํ เวทยามี’’ติ ปชานาติ, นิรามิสํ วา ทุกฺขํ เวทนํ เวทยมาโน ‘‘นิรามิสํ ทุกฺขํ เวทนํ เวทยามี’’ติ ปชานาติ, สามิสํ วา อทุกฺขมสุขํ เวทนํ เวทยมาโน ‘‘สามิสํ อทุกฺขมสุขํ เวทนํ เวทยามี’’ติ ปชานาติ, นิรามิสํ วา อทุกฺขมสุขํ เวทนํ เวทยมาโน ‘‘นิรามิสํ อทุกฺขมสุขํ เวทนํ เวทยามี’’ติ ¶ ปชานาติ. โส ตํ นิมิตฺตํ อาเสวติ ภาเวติ พหุลีกโรติ สฺวาวตฺถิตํ ววตฺถเปติ. โส ตํ นิมิตฺตํ อาเสวิตฺวา ภาเวตฺวา พหุลีกริตฺวา สฺวาวตฺถิตํ ววตฺถเปตฺวา พหิทฺธา เวทนาสุ จิตฺตํ อุปสํหรติ.
กถฺจ ภิกฺขุ พหิทฺธา เวทนาสุ เวทนานุปสฺสี วิหรติ? อิธ ภิกฺขุ สุขํ เวทนํ เวทยมานํ ‘‘สุขํ เวทนํ เวทยตี’’ติ ปชานาติ, ทุกฺขํ เวทนํ เวทยมานํ ‘‘ทุกฺขํ เวทนํ เวทยตี’’ติ ปชานาติ, อทุกฺขมสุขํ เวทนํ เวทยมานํ ‘‘อทุกฺขมสุขํ เวทนํ เวทยตี’’ติ ปชานาติ, สามิสํ ¶ วา สุขํ เวทนํ เวทยมานํ ‘‘สามิสํ สุขํ เวทนํ เวทยตี’’ติ ปชานาติ, นิรามิสํ วา สุขํ เวทนํ เวทยมานํ ‘‘นิรามิสํ สุขํ เวทนํ เวทยตี’’ติ ปชานาติ, สามิสํ วา ทุกฺขํ เวทนํ เวทยมานํ ‘‘สามิสํ ทุกฺขํ เวทนํ เวทยตี’’ติ ปชานาติ, นิรามิสํ วา ทุกฺขํ เวทนํ เวทยมานํ ‘‘นิรามิสํ ทุกฺขํ เวทนํ เวทยตี’’ติ ปชานาติ, สามิสํ วา อทุกฺขมสุขํ เวทนํ เวทยมานํ ‘‘สามิสํ อทุกฺขมสุขํ เวทนํ เวทยตี’’ติ ปชานาติ, นิรามิสํ วา อทุกฺขมสุขํ เวทนํ เวทยมานํ ‘‘นิรามิสํ อทุกฺขมสุขํ เวทนํ เวทยตี’’ติ ปชานาติ. โส ตํ นิมิตฺตํ อาเสวติ ภาเวติ พหุลีกโรติ สฺวาวตฺถิตํ ววตฺถเปติ. โส ตํ นิมิตฺตํ อาเสวิตฺวา ภาเวตฺวา พหุลีกริตฺวา สฺวาวตฺถิตํ ววตฺถเปตฺวา อชฺฌตฺตพหิทฺธา เวทนาสุ จิตฺตํ อุปสํหรติ.
กถฺจ ภิกฺขุ อชฺฌตฺตพหิทฺธา เวทนาสุ เวทนานุปสฺสี วิหรติ? อิธ ภิกฺขุ สุขํ เวทนํ ‘‘สุขา เวทนา’’ติ ปชานาติ, ทุกฺขํ เวทนํ ‘‘ทุกฺขา เวทนา’’ติ ปชานาติ, อทุกฺขมสุขํ เวทนํ ‘‘อทุกฺขมสุขา เวทนา’’ติ ปชานาติ, สามิสํ วา สุขํ เวทนํ ‘‘สามิสา ¶ สุขา เวทนา’’ติ ปชานาติ, นิรามิสํ วา สุขํ เวทนํ ‘‘นิรามิสา สุขา เวทนา’’ติ ปชานาติ, สามิสํ วา ทุกฺขํ เวทนํ ‘‘สามิสา ทุกฺขา เวทนา’’ติ ปชานาติ, นิรามิสํ วา ทุกฺขํ เวทนํ ‘‘นิรามิสา ทุกฺขา เวทนา’’ติ ปชานาติ, สามิสํ วา อทุกฺขมสุขํ เวทนํ ‘‘สามิสา อทุกฺขมสุขา เวทนา’’ติ ปชานาติ, นิรามิสํ วา อทุกฺขมสุขํ เวทนํ ¶ ‘‘นิรามิสา อทุกฺขมสุขา เวทนา’’ติ ปชานาติ. เอวํ ภิกฺขุ อชฺฌตฺตพหิทฺธา เวทนาสุ เวทนานุปสฺสี วิหรติ อาตาปี สมฺปชาโน สติมา วิเนยฺย โลเก อภิชฺฌาโทมนสฺสํ.
๓๖๔. อนุปสฺสีติ ¶ …เป… วิหรตีติ…เป… อาตาปีติ…เป… สมฺปชาโนติ…เป… ¶ สติมาติ…เป… วิเนยฺย โลเก อภิชฺฌาโทมนสฺสนฺติ. ตตฺถ กตโม โลโก? สาเยว เวทนา โลโก. ปฺจปิ อุปาทานกฺขนฺธา โลโก. อยํ วุจฺจติ ‘‘โลโก’’. ตตฺถ กตมา อภิชฺฌา? โย ราโค สาราโค…เป… จิตฺตสฺส สาราโค – อยํ วุจฺจติ ‘‘อภิชฺฌา’’. ตตฺถ กตมํ โทมนสฺสํ? ยํ เจตสิกํ อสาตํ เจตสิกํ ทุกฺขํ เจโตสมฺผสฺสชํ อสาตํ ทุกฺขํ เวทยิตํ เจโตสมฺผสฺสชา อสาตา ทุกฺขา เวทนา – อิทํ วุจฺจติ ‘‘โทมนสฺสํ’’. อิติ อยฺจ อภิชฺฌา อิทฺจ โทมนสฺสํ อิมมฺหิ โลเก วินีตา โหนฺติ ปฏิวินีตา สนฺตา สมิตา วูปสนฺตา อตฺถงฺคตา อพฺภตฺถงฺคตา อปฺปิตา พฺยปฺปิตา โสสิตา วิโสสิตา พฺยนฺตีกตา. เตน วุจฺจติ ‘‘วิเนยฺย โลเก อภิชฺฌาโทมนสฺส’’นฺติ.
เวทนานุปสฺสนานิทฺเทโส.
๓. จิตฺตานุปสฺสนานิทฺเทโส
๓๖๕. กถฺจ ภิกฺขุ อชฺฌตฺตํ จิตฺเต จิตฺตานุปสฺสี วิหรติ? อิธ ภิกฺขุ สราคํ วา จิตฺตํ ‘‘สราคํ เม จิตฺต’’นฺติ ปชานาติ, วีตราคํ วา จิตฺตํ ‘‘วีตราคํ เม จิตฺต’’นฺติ ปชานาติ, สโทสํ วา จิตฺตํ ‘‘สโทสํ เม จิตฺต’’นฺติ ปชานาติ, วีตโทสํ วา จิตฺตํ ‘‘วีตโทสํ เม จิตฺต’’นฺติ ปชานาติ, สโมหํ วา จิตฺตํ ‘‘สโมหํ เม จิตฺต’’นฺติ ปชานาติ, วีตโมหํ ¶ วา จิตฺตํ ‘‘วีตโมหํ เม จิตฺต’’นฺติ ปชานาติ, สํขิตฺตํ วา จิตฺตํ ‘‘สํขิตฺตํ เม จิตฺต’’นฺติ ปชานาติ, วิกฺขิตฺตํ วา จิตฺตํ ‘‘วิกฺขิตฺตํ เม จิตฺต’’นฺติ ¶ ปชานาติ, มหคฺคตํ วา จิตฺตํ ‘‘มหคฺคตํ เม จิตฺต’’นฺติ ปชานาติ, อมหคฺคตํ วา จิตฺตํ ‘‘อมหคฺคตํ เม จิตฺต’’นฺติ ปชานาติ, สอุตฺตรํ วา จิตฺตํ ‘‘สอุตฺตรํ เม จิตฺต’’นฺติ ปชานาติ, อนุตฺตรํ วา จิตฺตํ ‘‘อนุตฺตรํ เม จิตฺต’’นฺติ ปชานาติ, สมาหิตํ วา จิตฺตํ ‘‘สมาหิตํ เม จิตฺต’’นฺติ ปชานาติ, อสมาหิตํ ¶ วา จิตฺตํ ‘‘อสมาหิตํ เม จิตฺต’’นฺติ ปชานาติ, วิมุตฺตํ วา จิตฺตํ ‘‘วิมุตฺตํ เม จิตฺต’’นฺติ ปชานาติ, อวิมุตฺตํ วา จิตฺตํ ‘‘อวิมุตฺตํ เม จิตฺต’’นฺติ ปชานาติ. โส ตํ นิมิตฺตํ อาเสวติ ภาเวติ พหุลีกโรติ สฺวาวตฺถิตํ ววตฺถเปติ. โส ตํ นิมิตฺตํ อาเสวิตฺวา ภาเวตฺวา พหุลีกริตฺวา สฺวาวตฺถิตํ ววตฺถเปตฺวา พหิทฺธา จิตฺเต จิตฺตํ อุปสํหรติ.
กถฺจ ภิกฺขุ พหิทฺธา จิตฺเต จิตฺตานุปสฺสี วิหรติ? อิธ ภิกฺขุ สราคํ วาสฺส จิตฺตํ ‘‘สราคมสฺส จิตฺต’’นฺติ ปชานาติ, วีตราคํ วาสฺส จิตฺตํ ‘‘วีตราคมสฺส จิตฺต’’นฺติ ปชานาติ, สโทสํ วาสฺส จิตฺตํ ‘‘สโทสมสฺส จิตฺต’’นฺติ ¶ ปชานาติ, วีตโทสํ วาสฺส จิตฺตํ ‘‘วีตโทสมสฺส จิตฺต’’นฺติ ปชานาติ, สโมหํ วาสฺส จิตฺตํ ‘‘สโมหมสฺส จิตฺต’’นฺติ ปชานาติ, วีตโมหํ วาสฺส จิตฺตํ ‘‘วีตโมหมสฺส จิตฺต’’นฺติ ปชานาติ, สํขิตฺตํ วาสฺส จิตฺตํ ‘‘สํขิตฺตมสฺส จิตฺต’’นฺติ ปชานาติ, วิกฺขิตฺตํ วาสฺส จิตฺตํ ‘‘วิกฺขิตฺตมสฺส จิตฺต’’นฺติ ปชานาติ, มหคฺคตํ วาสฺส จิตฺตํ ‘‘มหคฺคตมสฺส จิตฺต’’นฺติ ปชานาติ, อมหคฺคตํ วาสฺส จิตฺตํ ‘‘อมหคฺคตมสฺส จิตฺต’’นฺติ ปชานาติ, สอุตฺตรํ วาสฺส จิตฺตํ ‘‘สอุตฺตรมสฺส จิตฺต’’นฺติ ปชานาติ, อนุตฺตรํ วาสฺส ¶ จิตฺตํ ‘‘อนุตฺตรมสฺส จิตฺต’’นฺติ ปชานาติ, สมาหิตํ วาสฺส จิตฺตํ ‘‘สมาหิตมสฺส จิตฺต’’นฺติ ปชานาติ, อสมาหิตํ วาสฺส จิตฺตํ ‘‘อสมาหิตมสฺส จิตฺต’’นฺติ ปชานาติ, วิมุตฺตํ วาสฺส จิตฺตํ ‘‘วิมุตฺตมสฺส จิตฺต’’นฺติ ปชานาติ, อวิมุตฺตํ วาสฺส จิตฺตํ ‘‘อวิมุตฺตมสฺส จิตฺต’’นฺติ ปชานาติ. โส ตํ นิมิตฺตํ อาเสวติ ภาเวติ พหุลีกโรติ สฺวาวตฺถิตํ ววตฺถเปติ. โส ตํ นิมิตฺตํ อาเสวิตฺวา ภาเวตฺวา พหุลีกริตฺวา สฺวาวตฺถิตํ ววตฺถเปตฺวา อชฺฌตฺตพหิทฺธา จิตฺเต จิตฺตํ อุปสํหรติ.
กถฺจ ภิกฺขุ อชฺฌตฺตพหิทฺธา จิตฺเต จิตฺตานุปสฺสี วิหรติ? อิธ ภิกฺขุ สราคํ วา จิตฺตํ ‘‘สราคํ จิตฺต’’นฺติ ปชานาติ, วีตราคํ วา จิตฺตํ ‘‘วีตราคํ จิตฺต’’นฺติ ปชานาติ, สโทสํ ¶ วา จิตฺตํ ‘‘สโทสํ จิตฺต’’นฺติ ปชานาติ, วีตโทสํ วา จิตฺตํ ‘‘วีตโทสํ จิตฺต’’นฺติ ปชานาติ, สโมหํ วา จิตฺตํ ‘‘สโมหํ จิตฺต’’นฺติ ปชานาติ, วีตโมหํ วา จิตฺตํ ‘‘วีตโมหํ จิตฺต’’นฺติ ปชานาติ, สํขิตฺตํ วา จิตฺตํ ‘‘สํขิตฺตํ จิตฺต’’นฺติ ปชานาติ, วิกฺขิตฺตํ วา จิตฺตํ ‘‘วิกฺขิตฺตํ จิตฺต’’นฺติ ปชานาติ, มหคฺคตํ วา จิตฺตํ ‘‘มหคฺคตํ จิตฺต’’นฺติ ปชานาติ, อมหคฺคตํ วา จิตฺตํ ‘‘อมหคฺคตํ จิตฺต’’นฺติ ปชานาติ, สอุตฺตรํ วา จิตฺตํ ‘‘สอุตฺตรํ จิตฺต’’นฺติ ปชานาติ, อนุตฺตรํ วา จิตฺตํ ‘‘อนุตฺตรํ จิตฺต’’นฺติ ปชานาติ ¶ , สมาหิตํ วา จิตฺตํ ‘‘สมาหิตํ จิตฺต’’นฺติ ปชานาติ, อสมาหิตํ วา จิตฺตํ ‘‘อสมาหิตํ จิตฺต’’นฺติ ปชานาติ, วิมุตฺตํ วา จิตฺตํ ‘‘วิมุตฺตํ จิตฺต’’นฺติ ปชานาติ, อวิมุตฺตํ วา จิตฺตํ ‘‘อวิมุตฺตํ จิตฺต’’นฺติ ปชานาติ. เอวํ ภิกฺขุ ¶ อชฺฌตฺตพหิทฺธา จิตฺเต จิตฺตานุปสฺสี วิหรติ อาตาปี สมฺปชาโน สติมา วิเนยฺย โลเก อภิชฺฌาโทมนสฺสํ.
๓๖๖. อนุปสฺสีติ…เป… วิหรตีติ…เป… อาตาปีติ…เป… สมฺปชาโนติ…เป… สติมาติ…เป… วิเนยฺย โลเก อภิชฺฌาโทมนสฺสนฺติ. ตตฺถ กตโม โลโก? ตํเยว จิตฺตํ โลโก. ปฺจปิ อุปาทานกฺขนฺธา โลโก – ตตฺถ กตมา อภิชฺฌา? โย ¶ ราโค สาราโค…เป… จิตฺตสฺส สาราโค – อยํ วุจฺจติ ‘‘อภิชฺฌา’’. ตตฺถ กตมํ โทมนสฺสํ? ยํ เจตสิกํ อสาตํ เจตสิกํ ทุกฺขํ เจโตสมฺผสฺสชํ อสาตํ ทุกฺขํ เวทยิตํ เจโตสมฺผสฺสชา อสาตา ทุกฺขา เวทนา – อิทํ วุจฺจติ ‘‘โทมนสฺสํ’’. อิติ อยฺจ อภิชฺฌา อิทฺจ โทมนสฺสํ อิมมฺหิ โลเก วินีตา โหนฺติ ปฏิวินีตา สนฺตา สมิตา วูปสนฺตา อตฺถงฺคตา อพฺภตฺถงฺคตา อปฺปิตา พฺยปฺปิตา โสสิตา วิโสสิตา พฺยนฺตีกตา. เตน วุจฺจติ ‘‘วิเนยฺย โลเก อภิชฺฌาโทมนสฺส’’นฺติ.
จิตฺตานุปสฺสนานิทฺเทโส.
๔. ธมฺมานุปสฺสนานิทฺเทโส
๓๖๗. กถฺจ ภิกฺขุ อชฺฌตฺตํ ธมฺเมสุ ธมฺมานุปสฺสี วิหรติ? อิธ ภิกฺขุ สนฺตํ วา ¶ อชฺฌตฺตํ กามจฺฉนฺทํ ‘‘อตฺถิ เม อชฺฌตฺตํ กามจฺฉนฺโท’’ติ ปชานาติ, อสนฺตํ วา อชฺฌตฺตํ กามจฺฉนฺทํ ‘‘นตฺถิ เม อชฺฌตฺตํ กามจฺฉนฺโท’’ติ ปชานาติ, ยถา จ อนุปฺปนฺนสฺส กามจฺฉนฺทสฺส อุปฺปาโท โหติ ตฺจ ปชานาติ, ยถา จ อุปฺปนฺนสฺส ¶ กามจฺฉนฺทสฺส ปหานํ โหติ ตฺจ ปชานาติ, ยถา จ ปหีนสฺส กามจฺฉนฺทสฺส อายตึ อนุปฺปาโท โหติ ตฺจ ปชานาติ. สนฺตํ วา อชฺฌตฺตํ พฺยาปาทํ…เป… สนฺตํ วา อชฺฌตฺตํ ถินมิทฺธํ [ถีนมิทฺธํ (สี. สฺยา.)] …เป… สนฺตํ วา อชฺฌตฺตํ อุทฺธจฺจกุกฺกุจฺจํ…เป… สนฺตํ วา อชฺฌตฺตํ วิจิกิจฺฉํ ‘‘อตฺถิ เม อชฺฌตฺตํ วิจิกิจฺฉา’’ติ ปชานาติ, อสนฺตํ วา อชฺฌตฺตํ วิจิกิจฺฉํ ‘‘นตฺถิ เม อชฺฌตฺตํ วิจิกิจฺฉา’’ติ ¶ ปชานาติ, ยถา จ อนุปฺปนฺนาย วิจิกิจฺฉาย อุปฺปาโท โหติ ตฺจ ปชานาติ, ยถา จ อุปฺปนฺนาย วิจิกิจฺฉาย ปหานํ โหติ ตฺจ ปชานาติ, ยถา จ ปหีนาย วิจิกิจฺฉาย อายตึ อนุปฺปาโท โหติ ตฺจ ปชานาติ.
สนฺตํ วา อชฺฌตฺตํ สติสมฺโพชฺฌงฺคํ ‘‘อตฺถิ เม อชฺฌตฺตํ สติสมฺโพชฺฌงฺโค’’ติ ปชานาติ, อสนฺตํ วา อชฺฌตฺตํ สติสมฺโพชฺฌงฺคํ ‘‘นตฺถิ เม อชฺฌตฺตํ สติสมฺโพชฺฌงฺโค’’ติ ปชานาติ, ยถา จ อนุปฺปนฺนสฺส สติสมฺโพชฺฌงฺคสฺส อุปฺปาโท โหติ ตฺจ ปชานาติ, ยถา จ อุปฺปนฺนสฺส สติสมฺโพชฺฌงฺคสฺส ภาวนาย ปาริปูรี โหติ ตฺจ ปชานาติ, สนฺตํ วา อชฺฌตฺตํ ธมฺมวิจยสมฺโพชฺฌงฺคํ…เป… สนฺตํ วา อชฺฌตฺตํ วีริยสมฺโพชฺฌงฺคํ [วิริยสมฺโพชฺฌงฺคํ (สี. สฺยา.)] …เป… สนฺตํ วา อชฺฌตฺตํ ปีติสมฺโพชฺฌงฺคํ ¶ …เป… สนฺตํ วา อชฺฌตฺตํ ปสฺสทฺธิสมฺโพชฺฌงฺคํ…เป… สนฺตํ วา อชฺฌตฺตํ สมาธิสมฺโพชฺฌงฺคํ…เป… สนฺตํ วา อชฺฌตฺตํ อุเปกฺขาสมฺโพชฺฌงฺคํ ‘‘อตฺถิ เม อชฺฌตฺตํ อุเปกฺขาสมฺโพชฺฌงฺโค’’ติ ปชานาติ, อสนฺตํ วา อชฺฌตฺตํ อุเปกฺขาสมฺโพชฺฌงฺคํ ¶ ‘‘นตฺถิ เม อชฺฌตฺตํ อุเปกฺขาสมฺโพชฺฌงฺโค’’ติ ปชานาติ, ยถา จ อนุปฺปนฺนสฺส อุเปกฺขาสมฺโพชฺฌงฺคสฺส อุปฺปาโท โหติ ตฺจ ปชานาติ, ยถา จ อุปฺปนฺนสฺส อุเปกฺขาสมฺโพชฺฌงฺคสฺส ภาวนาย ปาริปูรี โหติ ตฺจ ปชานาติ. โส ตํ นิมิตฺตํ อาเสวติ ภาเวติ พหุลีกโรติ สฺวาวตฺถิตํ ววตฺถเปติ. โส ตํ นิมิตฺตํ อาเสวิตฺวา ภาเวตฺวา พหุลีกริตฺวา สฺวาวตฺถิตํ ววตฺถเปตฺวา พหิทฺธา ธมฺเมสุ จิตฺตํ อุปสํหรติ.
กถฺจ ภิกฺขุ พหิทฺธา ธมฺเมสุ ธมฺมานุปสฺสี วิหรติ? อิธ ภิกฺขุ สนฺตํ วาสฺส กามจฺฉนฺทํ ‘‘อตฺถิสฺส กามจฺฉนฺโท’’ติ ปชานาติ, อสนฺตํ วาสฺส กามจฺฉนฺทํ ‘‘นตฺถิสฺส กามจฺฉนฺโท’’ติ ปชานาติ, ยถา จ อนุปฺปนฺนสฺส กามจฺฉนฺทสฺส อุปฺปาโท โหติ ตฺจ ปชานาติ ¶ , ยถา จ อุปฺปนฺนสฺส กามจฺฉนฺทสฺส ปหานํ โหติ ตฺจ ปชานาติ, ยถา จ ปหีนสฺส กามจฺฉนฺทสฺส อายตึ อนุปฺปาโท โหติ ตฺจ ปชานาติ. สนฺตํ วาสฺส พฺยาปาทํ…เป… สนฺตํ วาสฺส ถินมิทฺธํ…เป… สนฺตํ วาสฺส อุทฺธจฺจกุกฺกุจฺจํ…เป… สนฺตํ วาสฺส วิจิกิจฺฉํ ‘‘อตฺถิสฺส วิจิกิจฺฉา’’ติ ปชานาติ, อสนฺตํ วาสฺส วิจิกิจฺฉํ ‘‘นตฺถิสฺส วิจิกิจฺฉา’’ติ ปชานาติ, ยถา จ อนุปฺปนฺนาย วิจิกิจฺฉาย ¶ อุปฺปาโท โหติ ตฺจ ปชานาติ, ยถา จ อุปฺปนฺนาย วิจิกิจฺฉาย ปหานํ โหติ ตฺจ ปชานาติ, ยถา จ ปหีนาย วิจิกิจฺฉาย อายตึ อนุปฺปาโท โหติ ตฺจ ปชานาติ.
สนฺตํ วาสฺส สติสมฺโพชฺฌงฺคํ ‘‘อตฺถิสฺส สติสมฺโพชฺฌงฺโค’’ติ ¶ ปชานาติ, อสนฺตํ วาสฺส สติสมฺโพชฺฌงฺคํ ‘‘นตฺถิสฺส สติสมฺโพชฺฌงฺโค’’ติ ปชานาติ, ยถา จ อนุปฺปนฺนสฺส สติสมฺโพชฺฌงฺคสฺส อุปฺปาโท โหติ ตฺจ ปชานาติ, ยถา จ อุปฺปนฺนสฺส สติสมฺโพชฺฌงฺคสฺส ภาวนาย ปาริปูรี โหติ ตฺจ ปชานาติ. สนฺตํ วาสฺส ธมฺมวิจยสมฺโพชฺฌงฺคํ…เป… สนฺตํ วาสฺส วีริยสมฺโพชฺฌงฺคํ…เป… สนฺตํ วาสฺส ปีติสมฺโพชฺฌงฺคํ…เป… สนฺตํ วาสฺส ปสฺสทฺธิสมฺโพชฺฌงฺคํ…เป… สนฺตํ วาสฺส สมาธิสมฺโพชฺฌงฺคํ…เป… สนฺตํ วาสฺส อุเปกฺขาสมฺโพชฺฌงฺคํ ‘‘อตฺถิสฺส อุเปกฺขาสมฺโพชฺฌงฺโค’’ติ ปชานาติ, อสนฺตํ วาสฺส อุเปกฺขาสมฺโพชฺฌงฺคํ ¶ ‘‘นตฺถิสฺส อุเปกฺขาสมฺโพชฺฌงฺโค’’ติ ปชานาติ, ยถา จ อนุปฺปนฺนสฺส อุเปกฺขาสมฺโพชฺฌงฺคสฺส อุปฺปาโท โหติ ตฺจ ปชานาติ, ยถา จ อุปฺปนฺนสฺส อุเปกฺขาสมฺโพชฺฌงฺคสฺส ภาวนาย ปาริปูรี โหติ ตฺจ ปชานาติ. โส ตํ นิมิตฺตํ อาเสวติ ภาเวติ พหุลีกโรติ สฺวาวตฺถิตํ ววตฺถเปติ. โส ตํ นิมิตฺตํ อาเสวิตฺวา ภาเวตฺวา พหุลีกริตฺวา สฺวาวตฺถิตํ ววตฺถเปตฺวา อชฺฌตฺตพหิทฺธา ธมฺเมสุ จิตฺตํ อุปสํหรติ.
กถฺจ ภิกฺขุ อชฺฌตฺตพหิทฺธา ธมฺเมสุ ธมฺมานุปสฺสี วิหรติ? อิธ ภิกฺขุ สนฺตํ วา กามจฺฉนฺทํ ‘‘อตฺถิ กามจฺฉนฺโท’’ติ ปชานาติ, อสนฺตํ วา กามจฺฉนฺทํ ‘‘นตฺถิ กามจฺฉนฺโท’’ติ ปชานาติ, ยถา จ อนุปฺปนฺนสฺส กามจฺฉนฺทสฺส อุปฺปาโท โหติ ตฺจ ปชานาติ, ยถา จ อุปฺปนฺนสฺส กามจฺฉนฺทสฺส ปหานํ โหติ ตฺจ ปชานาติ ¶ , ยถา จ ปหีนสฺส กามจฺฉนฺทสฺส อายตึ อนุปฺปาโท โหติ ตฺจ ปชานาติ. สนฺตํ วา พฺยาปาทํ…เป… สนฺตํ วา ถินมิทฺธํ…เป… สนฺตํ วา อุทฺธจฺจกุกฺกุจฺจํ…เป… สนฺตํ วา วิจิกิจฺฉํ ‘‘อตฺถิ วิจิกิจฺฉา’’ติ ปชานาติ, อสนฺตํ วา วิจิกิจฺฉํ ‘‘นตฺถิ วิจิกิจฺฉา’’ติ ¶ ปชานาติ, ยถา จ อนุปฺปนฺนาย วิจิกิจฺฉาย อุปฺปาโท โหติ ตฺจ ปชานาติ, ยถา จ อุปฺปนฺนาย วิจิกิจฺฉาย ปหานํ โหติ ตฺจ ปชานาติ, ยถา จ ปหีนาย วิจิกิจฺฉาย อายตึ อนุปฺปาโท โหติ ตฺจ ปชานาติ.
สนฺตํ ¶ วา สติสมฺโพชฺฌงฺคํ ‘‘อตฺถิ สติสมฺโพชฺฌงฺโค’’ติ ปชานาติ, อสนฺตํ วา สติสมฺโพชฺฌงฺคํ ‘‘นตฺถิ สติสมฺโพชฺฌงฺโค’’ติ ปชานาติ, ยถา จ อนุปฺปนฺนสฺส สติสมฺโพชฺฌงฺคสฺส อุปฺปาโท โหติ ตฺจ ปชานาติ, ยถา จ อุปฺปนฺนสฺส สติสมฺโพชฺฌงฺคสฺส ภาวนาย ปาริปูรี โหติ ตฺจ ปชานาติ. สนฺตํ วา ธมฺมวิจยสมฺโพชฺฌงฺคํ…เป… สนฺตํ วา วีริยสมฺโพชฺฌงฺคํ…เป… สนฺตํ วา ปีติสมฺโพชฺฌงฺคํ…เป… สนฺตํ วา ปสฺสทฺธิสมฺโพชฺฌงฺคํ…เป… สนฺตํ วา สมาธิสมฺโพชฺฌงฺคํ…เป… สนฺตํ วา อุเปกฺขาสมฺโพชฺฌงฺคํ ‘‘อตฺถิ อุเปกฺขาสมฺโพชฺฌงฺโค’’ติ ปชานาติ, อสนฺตํ วา อุเปกฺขาสมฺโพชฺฌงฺคํ ‘‘นตฺถิ อุเปกฺขาสมฺโพชฺฌงฺโค’’ติ ปชานาติ, ยถา จ อนุปฺปนฺนสฺส อุเปกฺขาสมฺโพชฺฌงฺคสฺส อุปฺปาโท โหติ ตฺจ ปชานาติ, ยถา จ อุปฺปนฺนสฺส อุเปกฺขาสมฺโพชฺฌงฺคสฺส ภาวนาย ปาริปูรี โหติ ตฺจ ปชานาติ. เอวํ ภิกฺขุ อชฺฌตฺตพหิทฺธา ¶ ธมฺเมสุ ธมฺมานุปสฺสี วิหรติ อาตาปี สมฺปชาโน สติมา วิเนยฺย โลเก อภิชฺฌาโทมนสฺสํ.
๓๖๘. อนุปสฺสีติ. ตตฺถ กตมา อนุปสฺสนา? ยา ¶ ปฺา ปชานนา…เป… อโมโห ธมฺมวิจโย สมฺมาทิฏฺิ – อยํ วุจฺจติ อนุปสฺสนา. อิมาย อนุปสฺสนาย อุเปโต โหติ สมุเปโต อุปาคโต สมุปาคโต อุปปนฺโน สมฺปนฺโน สมนฺนาคโต. เตน วุจฺจติ ‘‘อนุปสฺสี’’ติ.
๓๖๙. วิหรตีติ. อิริยติ วตฺตติ ปาเลติ ยเปติ ยาเปติ จรติ วิหรติ. เตน วุจฺจติ ‘‘วิหรตี’’ติ.
๓๗๐. อาตาปีติ. ตตฺถ กตโม อาตาโป? โย เจตสิโก วีริยารมฺโภ…เป… สมฺมาวายาโม – อยํ วุจฺจติ ‘‘อาตาโป’’. อิมินา อาตาเปน อุเปโต โหติ…เป… สมนฺนาคโต. เตน วุจฺจติ ‘‘อาตาปี’’ติ.
๓๗๑. สมฺปชาโนติ ¶ . ตตฺถ กตมํ สมฺปชฺํ? ยา ปฺา ปชานนา…เป… อโมโห ธมฺมวิจโย สมฺมาทิฏฺิ – อิทํ วุจฺจติ ‘‘สมฺปชฺํ’’. อิมินา สมฺปชฺเน อุเปโต โหติ…เป… สมนฺนาคโต. เตน วุจฺจติ ‘‘สมฺปชาโน’’ติ.
๓๗๒. สติมาติ ¶ . ตตฺถ กตมา สติ? ยา สติ อนุสฺสติ…เป… สมฺมาสติ – อยํ วุจฺจติ ‘‘สติ’’. อิมาย สติยา อุเปโต โหติ…เป… สมนฺนาคโต. เตน วุจฺจติ ‘‘สติมา’’ติ.
๓๗๓. วิเนยฺย ¶ โลเก อภิชฺฌาโทมนสฺสนฺติ. ตตฺถ กตโม โลโก? เตว ธมฺมา โลโก. ปฺจปิ อุปาทานกฺขนฺธา โลโก. อยํ วุจฺจติ ‘‘โลโก’’. ตตฺถ กตมา อภิชฺฌา? โย ราโค สาราโค…เป… จิตฺตสฺส สาราโค – อยํ วุจฺจติ ‘‘อภิชฺฌา’’. ตตฺถ กตมํ โทมนสฺสํ? ยํ เจตสิกํ อสาตํ เจตสิกํ ทุกฺขํ เจโตสมฺผสฺสชํ อสาตํ ทุกฺขํ เวทยิตํ เจโตสมฺผสฺสชา อสาตา ทุกฺขา เวทนา – อิทํ วุจฺจติ ‘‘โทมนสฺสํ’’. อิติ อยฺจ อภิชฺฌา อิทฺจ โทมนสฺสํ อิมมฺหิ โลเก วินีตา โหนฺติ ปฏิวินีตา สนฺตา สมิตา วูปสนฺตา อตฺถงฺคตา อพฺภตฺถงฺคตา อปฺปิตา พฺยปฺปิตา โสสิตา วิโสสิตา พฺยนฺตีกตา. เตน วุจฺจติ ‘‘วิเนยฺย โลเก อภิชฺฌาโทมนสฺส’’นฺติ.
ธมฺมานุปสฺสนานิทฺเทโส.
สุตฺตนฺตภาชนียํ.
๒. อภิธมฺมภาชนียํ
๓๗๔. จตฺตาโร สติปฏฺานา – อิธ ภิกฺขุ กาเย กายานุปสฺสี วิหรติ, เวทนาสุ เวทนานุปสฺสี วิหรติ, จิตฺเต จิตฺตานุปสฺสี วิหรติ, ธมฺเมสุ ธมฺมานุปสฺสี วิหรติ.
๓๗๕. กถฺจ ¶ ภิกฺขุ กาเย กายานุปสฺสี วิหรติ? อิธ ภิกฺขุ ยสฺมึ สมเย โลกุตฺตรํ ¶ ฌานํ ภาเวติ นิยฺยานิกํ อปจยคามึ ทิฏฺิคตานํ ปหานาย ปมาย ภูมิยา ปตฺติยา วิวิจฺเจว กาเมหิ…เป… ปมํ ฌานํ อุปสมฺปชฺช วิหรติ ทุกฺขปฏิปทํ ทนฺธาภิฺํ กาเย กายานุปสฺสี, ยา ตสฺมึ สมเย สติ อนุสฺสติ สมฺมาสติ ¶ สติสมฺโพชฺฌงฺโค มคฺคงฺคํ มคฺคปริยาปนฺนํ – อิทํ วุจฺจติ ‘‘สติปฏฺานํ’’. อวเสสา ธมฺมา สติปฏฺานสมฺปยุตฺตา.
๓๗๖. กถฺจ ¶ ภิกฺขุ เวทนาสุ เวทนานุปสฺสี วิหรติ? อิธ ภิกฺขุ ยสฺมึ สมเย โลกุตฺตรํ ฌานํ ภาเวติ นิยฺยานิกํ อปจยคามึ ทิฏฺิคตานํ ปหานาย ปมาย ภูมิยา ปตฺติยา วิวิจฺเจว กาเมหิ…เป… ปมํ ฌานํ อุปสมฺปชฺช วิหรติ ทุกฺขปฏิปทํ ทนฺธาภิฺํ เวทนาสุ เวทนานุปสฺสี, ยา ตสฺมึ สมเย สติ อนุสฺสติ สมฺมาสติ สติสมฺโพชฺฌงฺโค มคฺคงฺคํ มคฺคปริยาปนฺนํ – อิทํ วุจฺจติ สติปฏฺานํ. อวเสสา ธมฺมา สติปฏฺานสมฺปยุตฺตา.
๓๗๗. กถฺจ ภิกฺขุ จิตฺเต จิตฺตานุปสฺสี วิหรติ? อิธ ภิกฺขุ ยสฺมึ สมเย โลกุตฺตรํ ฌานํ ภาเวติ นิยฺยานิกํ อปจยคามึ ทิฏฺิคตานํ ปหานาย ปมาย ภูมิยา ปตฺติยา วิวิจฺเจว กาเมหิ…เป… ปมํ ฌานํ อุปสมฺปชฺช วิหรติ ทุกฺขปฏิปทํ ทนฺธาภิฺํ จิตฺเต จิตฺตานุปสฺสี, ยา ตสฺมึ สมเย สติ อนุสฺสติ สมฺมาสติ สติสมฺโพชฺฌงฺโค มคฺคงฺคํ มคฺคปริยาปนฺนํ – อิทํ วุจฺจติ ‘‘สติปฏฺานํ’’. อวเสสา ธมฺมา สต