📜

นโม ตสฺส ภควโต อรหโต สมฺมาสมฺพุทฺธสฺส

อภิธมฺมปิฏเก

วิภงฺคปาฬิ

๑. ขนฺธวิภงฺโค

๑. สุตฺตนฺตภาชนียํ

. ปฺจกฺขนฺธา – รูปกฺขนฺโธ, เวทนากฺขนฺโธ, สฺากฺขนฺโธ, สงฺขารกฺขนฺโธ, วิฺาณกฺขนฺโธ.

๑. รูปกฺขนฺโธ

. ตตฺถ กตโม รูปกฺขนฺโธ? ยํ กิฺจิ รูปํ อตีตานาคตปจฺจุปฺปนฺนํ อชฺฌตฺตํ วา พหิทฺธา วา โอฬาริกํ วา สุขุมํ วา หีนํ วา ปณีตํ วา ยํ ทูเร สนฺติเก วา, ตเทกชฺฌํ อภิสฺูหิตฺวา อภิสงฺขิปิตฺวา – อยํ วุจฺจติ รูปกฺขนฺโธ.

. ตตฺถ กตมํ รูปํ อตีตํ? ยํ รูปํ อตีตํ นิรุทฺธํ วิคตํ วิปริณตํ อตฺถงฺคตํ อพฺภตฺถงฺคตํ อุปฺปชฺชิตฺวา วิคตํ อตีตํ อตีตํเสน สงฺคหิตํ, จตฺตาโร จ มหาภูตา จตุนฺนฺจ มหาภูตานํ อุปาทายรูปํ – อิทํ วุจฺจติ รูปํ อตีตํ.

ตตฺถ กตมํ รูปํ อนาคตํ? ยํ รูปํ อชาตํ อภูตํ อสฺชาตํ อนิพฺพตฺตํ อนภินิพฺพตฺตํ อปาตุภูตํ อนุปฺปนฺนํ อสมุปฺปนฺนํ อนุฏฺิตํ อสมุฏฺิตํ อนาคตํ อนาคตํเสน สงฺคหิตํ, จตฺตาโร จ มหาภูตา จตุนฺนฺจ มหาภูตานํ อุปาทายรูปํ – อิทํ วุจฺจติ รูปํ อนาคตํ.

ตตฺถ กตมํ รูปํ ปจฺจุปฺปนฺนํ? ยํ รูปํ ชาตํ ภูตํ สฺชาตํ นิพฺพตฺตํ อภินิพฺพตฺตํ ปาตุภูตํ อุปฺปนฺนํ สมุปฺปนฺนํ อุฏฺิตํ สมุฏฺิตํ ปจฺจุปฺปนฺนํ ปจฺจุปฺปนฺนํเสน สงฺคหิตํ, จตฺตาโร จ มหาภูตา จตุนฺนฺจ มหาภูตานํ อุปาทายรูปํ – อิทํ วุจฺจติ รูปํ ปจฺจุปฺปนฺนํ.

. ตตฺถ กตมํ รูปํ อชฺฌตฺตํ? ยํ รูปํ เตสํ เตสํ สตฺตานํ อชฺฌตฺตํ ปจฺจตฺตํ นิยกํ ปาฏิปุคฺคลิกํ อุปาทินฺนํ, จตฺตาโร จ มหาภูตา จตุนฺนฺจ มหาภูตานํ อุปาทายรูปํ – อิทํ วุจฺจติ รูปํ อชฺฌตฺตํ.

ตตฺถ กตมํ รูปํ พหิทฺธา? ยํ รูปํ เตสํ เตสํ ปรสตฺตานํ ปรปุคฺคลานํ อชฺฌตฺตํ ปจฺจตฺตํ นิยกํ ปาฏิปุคฺคลิกํ อุปาทินฺนํ, จตฺตาโร จ มหาภูตา จตุนฺนฺจ มหาภูตานํ อุปาทายรูปํ – อิทํ วุจฺจติ รูปํ พหิทฺธา.

. ตตฺถ กตมํ รูปํ โอฬาริกํ? จกฺขายตนํ…เป… โผฏฺพฺพายตนํ – อิทํ วุจฺจติ รูปํ โอฬาริกํ.

ตตฺถ กตมํ รูปํ สุขุมํ? อิตฺถินฺทฺริยํ…เป… กพฬีกาโร [กพฬึกาโร (สี. สฺยา.)] อาหาโร – อิทํ วุจฺจติ รูปํ สุขุมํ.

. ตตฺถ กตมํ รูปํ หีนํ? ยํ รูปํ เตสํ เตสํ สตฺตานํ อุฺาตํ อวฺาตํ หีฬิตํ ปริภูตํ อจิตฺตีกตํ หีนํ หีนมตํ หีนสมฺมตํ อนิฏฺํ อกนฺตํ อมนาปํ, รูปา สทฺทา คนฺธา รสา โผฏฺพฺพา – อิทํ วุจฺจติ รูปํ หีนํ.

ตตฺถ กตมํ รูปํ ปณีตํ? ยํ รูปํ เตสํ เตสํ สตฺตานํ อนุฺาตํ อนวฺาตํ อหีฬิตํ อปริภูตํ จิตฺตีกตํ ปณีตํ ปณีตมตํ ปณีตสมฺมตํ อิฏฺํ กนฺตํ มนาปํ, รูปา สทฺทา คนฺธา รสา โผฏฺพฺพา – อิทํ วุจฺจติ รูปํ ปณีตํ. ตํ ตํ วา ปน รูปํ อุปาทายุปาทาย รูปํ หีนํ ปณีตํ ทฏฺพฺพํ.

. ตตฺถ กตมํ รูปํ ทูเร? อิตฺถินฺทฺริยํ…เป… กพฬีกาโร อาหาโร, ยํ วา ปนฺมฺปิ อตฺถิ รูปํ อนาสนฺเน อนุปกฏฺเ ทูเร อสนฺติเก – อิทํ วุจฺจติ รูปํ ทูเร.

ตตฺถ กตมํ รูปํ สนฺติเก? จกฺขายตนํ…เป… โผฏฺพฺพายตนํ, ยํ วา ปนฺมฺปิ อตฺถิ รูปํ อาสนฺเน อุปกฏฺเ อวิทูเร สนฺติเก – อิทํ วุจฺจติ รูปํ สนฺติเก. ตํ ตํ วา ปน รูปํ อุปาทายุปาทาย รูปํ ทูเร สนฺติเก ทฏฺพฺพํ.

๒. เวทนากฺขนฺโธ

. ตตฺถ กตโม เวทนากฺขนฺโธ? ยา กาจิ เวทนา อตีตานาคตปจฺจุปฺปนฺนา อชฺฌตฺตา วา พหิทฺธา วา โอฬาริกา วา สุขุมา วา หีนา วา ปณีตา วา ยา ทูเร สนฺติเก วา, ตเทกชฺฌํ อภิสฺูหิตฺวา อภิสงฺขิปิตฺวา – อยํ วุจฺจติ เวทนากฺขนฺโธ.

. ตตฺถ กตมา เวทนา อตีตา? ยา เวทนา อตีตา นิรุทฺธา วิคตา วิปริณตา อตฺถงฺคตา อพฺภตฺถงฺคตา อุปฺปชฺชิตฺวา วิคตา อตีตา อตีตํเสน สงฺคหิตา, สุขา เวทนา ทุกฺขา เวทนา อทุกฺขมสุขา เวทนา – อยํ วุจฺจติ เวทนา อตีตา.

ตตฺถ กตมา เวทนา อนาคตา? ยา เวทนา อชาตา อภูตา อสฺชาตา อนิพฺพตฺตา อนภินิพฺพตฺตา อปาตุภูตา อนุปฺปนฺนา อสมุปฺปนฺนา อนุฏฺิตา อสมุฏฺิตา อนาคตา อนาคตํเสน สงฺคหิตา, สุขา เวทนา ทุกฺขา เวทนา อทุกฺขมสุขา เวทนา – อยํ วุจฺจติ เวทนา อนาคตา.

ตตฺถ กตมา เวทนา ปจฺจุปฺปนฺนา? ยา เวทนา ชาตา ภูตา สฺชาตา นิพฺพตฺตา อภินิพฺพตฺตา ปาตุภูตา อุปฺปนฺนา สมุปฺปนฺนา อุฏฺิตา สมุฏฺิตา ปจฺจุปฺปนฺนา ปจฺจุปฺปนฺนํเสน สงฺคหิตา, สุขา เวทนา ทุกฺขา เวทนา อทุกฺขมสุขา เวทนา – อยํ วุจฺจติ เวทนา ปจฺจุปฺปนฺนา.

๑๐. ตตฺถ กตมา เวทนา อชฺฌตฺตา? ยา เวทนา เตสํ เตสํ สตฺตานํ อชฺฌตฺตํ ปจฺจตฺตํ นิยกา ปาฏิปุคฺคลิกา อุปาทินฺนา, สุขา เวทนา ทุกฺขา เวทนา อทุกฺขมสุขา เวทนา – อยํ วุจฺจติ เวทนา อชฺฌตฺตา.

ตตฺถ กตมา เวทนา พหิทฺธา? ยา เวทนา เตสํ เตสํ ปรสตฺตานํ ปรปุคฺคลานํ อชฺฌตฺตํ ปจฺจตฺตํ นิยกา ปาฏิปุคฺคลิกา อุปาทินฺนา, สุขา เวทนา ทุกฺขา เวทนา อทุกฺขมสุขา เวทนา – อยํ วุจฺจติ เวทนา พหิทฺธา.

๑๑. ตตฺถ กตมา เวทนา โอฬาริกา สุขุมา? อกุสลา เวทนา โอฬาริกา, กุสลาพฺยากตา เวทนา สุขุมา. กุสลากุสลา เวทนา โอฬาริกา, อพฺยากตา เวทนา สุขุมา. ทุกฺขา เวทนา โอฬาริกา, สุขา จ อทุกฺขมสุขา จ เวทนา สุขุมา. สุขทุกฺขา เวทนา โอฬาริกา, อทุกฺขมสุขา เวทนา สุขุมา. อสมาปนฺนสฺส เวทนา โอฬาริกา, สมาปนฺนสฺส เวทนา สุขุมา. สาสวา เวทนา โอฬาริกา, อนาสวา เวทนา สุขุมา. ตํ ตํ วา ปน เวทนํ อุปาทายุปาทาย เวทนา โอฬาริกา สุขุมา ทฏฺพฺพา.

๑๒. ตตฺถ กตมา เวทนา หีนา ปณีตา? อกุสลา เวทนา หีนา, กุสลาพฺยากตา เวทนา ปณีตา. กุสลากุสลา เวทนา หีนา, อพฺยากตา เวทนา ปณีตา. ทุกฺขา เวทนา หีนา, สุขา จ อทุกฺขมสุขา จ เวทนา ปณีตา. สุขทุกฺขา เวทนา หีนา, อทุกฺขมสุขา เวทนา ปณีตา. อสมาปนฺนสฺส เวทนา หีนา, สมาปนฺนสฺส เวทนา ปณีตา. สาสวา เวทนา หีนา, อนาสวา เวทนา ปณีตา. ตํ ตํ วา ปน เวทนํ อุปาทายุปาทาย เวทนา หีนา ปณีตา ทฏฺพฺพา.

๑๓. ตตฺถ กตมา เวทนา ทูเร? อกุสลา เวทนา กุสลาพฺยากตาหิ เวทนาหิ ทูเร; กุสลาพฺยากตา เวทนา อกุสลาย เวทนาย ทูเร; กุสลา เวทนา อกุสลาพฺยากตาหิ เวทนาหิ ทูเร; อกุสลาพฺยากตา เวทนา กุสลาย เวทนาย ทูเร; อพฺยากตา เวทนา กุสลากุสลาหิ เวทนาหิ ทูเร; กุสลากุสลา เวทนา อพฺยากตาย เวทนาย ทูเร. ทุกฺขา เวทนา สุขาย จ อทุกฺขมสุขาย จ เวทนาหิ ทูเร; สุขา จ อทุกฺขมสุขา จ เวทนา ทุกฺขาย เวทนาย ทูเร; สุขา เวทนา ทุกฺขาย จ อทุกฺขมสุขาย จ เวทนาหิ ทูเร; ทุกฺขา จ อทุกฺขมสุขา จ เวทนา สุขาย เวทนาย ทูเร; อทุกฺขมสุขา เวทนา สุขทุกฺขาหิ เวทนาหิ ทูเร; สุขทุกฺขา เวทนา อทุกฺขมสุขาย เวทนาย ทูเร. อสมาปนฺนสฺส เวทนา สมาปนฺนสฺส เวทนาย ทูเร; สมาปนฺนสฺส เวทนา อสมาปนฺนสฺส เวทนาย ทูเร. สาสวา เวทนา อนาสวาย เวทนาย ทูเร; อนาสวา เวทนา สาสวาย เวทนาย ทูเร – อยํ วุจฺจติ เวทนา ทูเร.

ตตฺถ กตมา เวทนา สนฺติเก? อกุสลา เวทนา อกุสลาย เวทนาย สนฺติเก; กุสลา เวทนา กุสลาย เวทนาย สนฺติเก; อพฺยากตา เวทนา อพฺยากตาย เวทนาย สนฺติเก. ทุกฺขา เวทนา ทุกฺขาย เวทนาย สนฺติเก; สุขา เวทนา สุขาย เวทนาย สนฺติเก; อทุกฺขมสุขา เวทนา อทุกฺขมสุขาย เวทนาย สนฺติเก. อสมาปนฺนสฺส เวทนา อสมาปนฺนสฺส เวทนาย สนฺติเก; สมาปนฺนสฺส เวทนา สมาปนฺนสฺส เวทนาย สนฺติเก. สาสวา เวทนา สาสวาย เวทนาย สนฺติเก; อนาสวา เวทนา อนาสวาย เวทนาย สนฺติเก. อยํ วุจฺจติ เวทนา สนฺติเก. ตํ ตํ วา ปน เวทนํ อุปาทายุปาทาย เวทนา ทูเร สนฺติเก ทฏฺพฺพา.

๓. สฺากฺขนฺโธ

๑๔. ตตฺถ กตโม สฺากฺขนฺโธ? ยา กาจิ สฺา อตีตานาคตปจฺจุปฺปนฺนา อชฺฌตฺตา วา พหิทฺธา วา โอฬาริกา วา สุขุมา วา หีนา วา ปณีตา วา ยา ทูเร สนฺติเก วา ตเทกชฺฌํ อภิสฺูหิตฺวา อภิสงฺขิปิตฺวา – อยํ วุจฺจติ สฺากฺขนฺโธ.

๑๕. ตตฺถ กตมา สฺา อตีตา? ยา สฺา อตีตา นิรุทฺธา วิคตา วิปริณตา อตฺถงฺคตา อพฺภตฺถงฺคตา อุปฺปชฺชิตฺวา วิคตา อตีตา อตีตํเสน สงฺคหิตา, จกฺขุสมฺผสฺสชา สฺา โสตสมฺผสฺสชา สฺา ฆานสมฺผสฺสชา สฺา ชิวฺหาสมฺผสฺสชา สฺา กายสมฺผสฺสชา สฺา มโนสมฺผสฺสชา สฺา – อยํ วุจฺจติ สฺา อตีตา.

ตตฺถ กตมา สฺา อนาคตา? ยา สฺา อชาตา อภูตา อสฺชาตา อนิพฺพตฺตา อนภินิพฺพตฺตา อปาตุภูตา อนุปฺปนฺนา อสมุปฺปนฺนา อนุฏฺิตา อสมุฏฺิตา อนาคตา อนาคตํเสน สงฺคหิตา, จกฺขุสมฺผสฺสชา สฺา โสตสมฺผสฺสชา สฺา ฆานสมฺผสฺสชา สฺา ชิวฺหาสมฺผสฺสชา สฺา กายสมฺผสฺสชา สฺา มโนสมฺผสฺสชา สฺา – อยํ วุจฺจติ สฺา อนาคตา.

ตตฺถ กตมา สฺา ปจฺจุปฺปนฺนา? ยา สฺา ชาตา ภูตา สฺชาตา นิพฺพตฺตา อภินิพฺพตฺตา ปาตุภูตา อุปฺปนฺนา สมุปฺปนฺนา อุฏฺิตา สมุฏฺิตา ปจฺจุปฺปนฺนา ปจฺจุปฺปนฺนํเสน สงฺคหิตา, จกฺขุสมฺผสฺสชา สฺา โสตสมฺผสฺสชา สฺา ฆานสมฺผสฺสชา สฺา ชิวฺหาสมฺผสฺสชา สฺา กายสมฺผสฺสชา สฺา มโนสมฺผสฺสชา สฺา – อยํ วุจฺจติ สฺา ปจฺจุปฺปนฺนา.

๑๖. ตตฺถ กตมา สฺา อชฺฌตฺตา? ยา สฺา เตสํ เตสํ สตฺตานํ อชฺฌตฺตํ ปจฺจตฺตํ นิยกา ปาฏิปุคฺคลิกา อุปาทินฺนา, จกฺขุสมฺผสฺสชา สฺา โสตสมฺผสฺสชา สฺา ฆานสมฺผสฺสชา สฺา ชิวฺหาสมฺผสฺสชา สฺา กายสมฺผสฺสชา สฺา มโนสมฺผสฺสชา สฺา – อยํ วุจฺจติ สฺา อชฺฌตฺตา.

ตตฺถ กตมา สฺา พหิทฺธา? ยา สฺา เตสํ เตสํ ปรสตฺตานํ ปรปุคฺคลานํ อชฺฌตฺตํ ปจฺจตฺตํ นิยกา ปาฏิปุคฺคลิกา อุปาทินฺนา, จกฺขุสมฺผสฺสชา สฺา โสตสมฺผสฺสชา สฺา ฆานสมฺผสฺสชา สฺา ชิวฺหาสมฺผสฺสชา สฺา กายสมฺผสฺสชา สฺา มโนสมฺผสฺสชา สฺา – อยํ วุจฺจติ สฺา พหิทฺธา.

๑๗. ตตฺถ กตมา สฺา โอฬาริกา สุขุมา? ปฏิฆสมฺผสฺสชา สฺา โอฬาริกา, อธิวจนสมฺผสฺสชา สฺา สุขุมา. อกุสลา สฺา โอฬาริกา, กุสลาพฺยากตา สฺา สุขุมา. กุสลากุสลา สฺา โอฬาริกา, อพฺยากตา สฺา สุขุมา. ทุกฺขาย เวทนาย สมฺปยุตฺตา สฺา โอฬาริกา, สุขาย จ อทุกฺขมสุขาย จ เวทนาหิ สมฺปยุตฺตา สฺา สุขุมา. สุขทุกฺขาหิ เวทนาหิ สมฺปยุตฺตา สฺา โอฬาริกา, อทุกฺขมสุขาย เวทนาย สมฺปยุตฺตา สฺา สุขุมา. อสมาปนฺนสฺส สฺา โอฬาริกา, สมาปนฺนสฺส สฺา สุขุมา. สาสวา สฺา โอฬาริกา, อนาสวา สฺา สุขุมา. ตํ ตํ วา ปน สฺํ อุปาทายุปาทาย สฺา โอฬาริกา สุขุมา ทฏฺพฺพา.

๑๘. ตตฺถ กตมา สฺา หีนา ปณีตา? อกุสลา สฺา หีนา, กุสลาพฺยากตา สฺา ปณีตา. กุสลากุสลา สฺา หีนา, อพฺยากตา สฺา ปณีตา. ทุกฺขาย เวทนาย สมฺปยุตฺตา สฺา หีนา, สุขาย จ อทุกฺขมสุขาย จ เวทนาหิ สมฺปยุตฺตา สฺา ปณีตา. สุขทุกฺขาหิ เวทนาหิ สมฺปยุตฺตา สฺา หีนา, อทุกฺขมสุขาย เวทนาย สมฺปยุตฺตา สฺา ปณีตา. อสมาปนฺนสฺส สฺา หีนา, สมาปนฺนสฺส สฺา ปณีตา. สาสวา สฺา หีนา, อนาสวา สฺา ปณีตา. ตํ ตํ วา ปน สฺํ อุปาทายุปาทาย สฺา หีนา ปณีตา ทฏฺพฺพา.

๑๙. ตตฺถ กตมา สฺา ทูเร? อกุสลา สฺา กุสลาพฺยากตาหิ สฺาหิ ทูเร; กุสลาพฺยากตา สฺา อกุสลาย สฺาย ทูเร; กุสลา สฺา อกุสลาพฺยากตาหิ สฺาหิ ทูเร; อกุสลาพฺยากตา สฺา กุสลาย สฺาย ทูเร. อพฺยากตา สฺา กุสลากุสลาหิ สฺาหิ ทูเร; กุสลากุสลา สฺา อพฺยากตาย สฺาย ทูเร. ทุกฺขาย เวทนาย สมฺปยุตฺตา สฺา สุขาย จ อทุกฺขมสุขาย จ เวทนาหิ สมฺปยุตฺตาหิ สฺาหิ ทูเร; สุขาย จ อทุกฺขมสุขาย จ เวทนาหิ สมฺปยุตฺตา สฺา ทุกฺขาย เวทนาย สมฺปยุตฺตาย สฺาย ทูเร; สุขาย เวทนาย สมฺปยุตฺตา สฺา ทุกฺขาย จ อทุกฺขมสุขาย จ เวทนาหิ สมฺปยุตฺตาหิ สฺาหิ ทูเร; ทุกฺขาย จ อทุกฺขมสุขาย จ เวทนาหิ สมฺปยุตฺตา สฺา สุขาย เวทนาย สมฺปยุตฺตาย สฺาย ทูเร; อทุกฺขมสุขาย เวทนาย สมฺปยุตฺตา สฺา สุขทุกฺขาหิ เวทนาหิ สมฺปยุตฺตาหิ สฺาหิ ทูเร; สุขทุกฺขาหิ เวทนาหิ สมฺปยุตฺตา สฺา อทุกฺขมสุขาย เวทนาย สมฺปยุตฺตาย สฺาย ทูเร. อสมาปนฺนสฺส สฺา สมาปนฺนสฺส สฺาย ทูเร; สมาปนฺนสฺส สฺา อสมาปนฺนสฺส สฺาย ทูเร. สาสวา สฺา อนาสวาย สฺาย ทูเร; อนาสวา สฺา สาสวาย สฺาย ทูเร – อยํ วุจฺจติ สฺา ทูเร.

ตตฺถ กตมา สฺา สนฺติเก? อกุสลา สฺา อกุสลาย สฺาย สนฺติเก; กุสลา สฺา กุสลาย สฺาย สนฺติเก; อพฺยากตา สฺา อพฺยากตาย สฺาย สนฺติเก. ทุกฺขาย เวทนาย สมฺปยุตฺตา สฺา ทุกฺขาย เวทนาย สมฺปยุตฺตาย สฺาย สนฺติเก; สุขาย เวทนาย สมฺปยุตฺตา สฺา สุขาย เวทนาย สมฺปยุตฺตาย สฺาย สนฺติเก; อทุกฺขมสุขาย เวทนาย สมฺปยุตฺตา สฺา อทุกฺขมสุขาย เวทนาย สมฺปยุตฺตาย สฺาย สนฺติเก. อสมาปนฺนสฺส สฺา อสมาปนฺนสฺส สฺาย สนฺติเก; สมาปนฺนสฺส สฺา สมาปนฺนสฺส สฺาย สนฺติเก. สาสวา สฺา สาสวาย สฺาย สนฺติเก; อนาสวา สฺา อนาสวาย สฺาย สนฺติเก. อยํ วุจฺจติ สฺา สนฺติเก. ตํ ตํ วา ปน สฺํ อุปาทายุปาทาย สฺา ทูเร สนฺติเก ทฏฺพฺพา.

๔. สงฺขารกฺขนฺโธ

๒๐. ตตฺถ กตโม สงฺขารกฺขนฺโธ? เย เกจิ สงฺขารา อตีตานาคตปจฺจุปฺปนฺนา อชฺฌตฺตา วา พหิทฺธา วา โอฬาริกา วา สุขุมา วา หีนา วา ปณีตา วา เย ทูเร สนฺติเก วา, ตเทกชฺฌํ อภิสฺูหิตฺวา อภิสงฺขิปิตฺวา – อยํ วุจฺจติ สงฺขารกฺขนฺโธ.

๒๑. ตตฺถ กตเม สงฺขารา อตีตา? เย สงฺขารา อตีตา นิรุทฺธา วิคตา วิปริณตา อตฺถงฺคตา อพฺภตฺถงฺคตา อุปฺปชฺชิตฺวา วิคตา อตีตา อตีตํเสน สงฺคหิตา, จกฺขุสมฺผสฺสชา เจตนา โสตสมฺผสฺสชา เจตนา ฆานสมฺผสฺสชา เจตนา ชิวฺหาสมฺผสฺสชา เจตนา กายสมฺผสฺสชา เจตนา มโนสมฺผสฺสชา เจตนา – อิเม วุจฺจนฺติ สงฺขารา อตีตา.

ตตฺถ กตเม สงฺขารา อนาคตา? เย สงฺขารา อชาตา อภูตา อสฺชาตา อนิพฺพตฺตา อนภินิพฺพตฺตา อปาตุภูตา อนุปฺปนฺนา อสมุปฺปนฺนา อนุฏฺิตา อสมุฏฺิตา อนาคตา อนาคตํเสน สงฺคหิตา, จกฺขุสมฺผสฺสชา เจตนา โสตสมฺผสฺสชา เจตนา ฆานสมฺผสฺสชา เจตนา ชิวฺหาสมฺผสฺสชา เจตนา กายสมฺผสฺสชา เจตนา มโนสมฺผสฺสชา เจตนา – อิเม วุจฺจนฺติ สงฺขารา อนาคตา.

ตตฺถ กตเม สงฺขารา ปจฺจุปฺปนฺนา? เย สงฺขารา ชาตา ภูตา สฺชาตา นิพฺพตฺตา อภินิพฺพตฺตา ปาตุภูตา อุปฺปนฺนา สมุปฺปนฺนา อุฏฺิตา สมุฏฺิตา ปจฺจุปฺปนฺนา ปจฺจุปฺปนฺนํเสน สงฺคหิตา, จกฺขุสมฺผสฺสชา เจตนา โสตสมฺผสฺสชา เจตนา ฆานสมฺผสฺสชา เจตนา ชิวฺหาสมฺผสฺสชา เจตนา กายสมฺผสฺสชา เจตนา มโนสมฺผสฺสชา เจตนา – อิเม วุจฺจนฺติ สงฺขารา ปจฺจุปฺปนฺนา.

๒๒. ตตฺถ กตเม สงฺขารา อชฺฌตฺตา? เย สงฺขารา เตสํ เตสํ สตฺตานํ อชฺฌตฺตํ ปจฺจตฺตํ นิยกา ปาฏิปุคฺคลิกา อุปาทินฺนา, จกฺขุสมฺผสฺสชา เจตนา โสตสมฺผสฺสชา เจตนา ฆานสมฺผสฺสชา เจตนา ชิวฺหาสมฺผสฺสชา เจตนา กายสมฺผสฺสชา เจตนา มโนสมฺผสฺสชา เจตนา – อิเม วุจฺจนฺติ สงฺขารา อชฺฌตฺตา.

ตตฺถ กตเม สงฺขารา พหิทฺธา? เย สงฺขารา เตสํ เตสํ ปรสตฺตานํ ปรปุคฺคลานํ อชฺฌตฺตํ ปจฺจตฺตํ นิยกา ปาฏิปุคฺคลิกา อุปาทินฺนา, จกฺขุสมฺผสฺสชา เจตนา โสตสมฺผสฺสชา เจตนา ฆานสมฺผสฺสชา เจตนา ชิวฺหาสมฺผสฺสชา เจตนา กายสมฺผสฺสชา เจตนา มโนสมฺผสฺสชา เจตนา – อิเม วุจฺจนฺติ สงฺขารา พหิทฺธา.

๒๓. ตตฺถ กตเม สงฺขารา โอฬาริกา สุขุมา? อกุสลา สงฺขารา โอฬาริกา, กุสลาพฺยากตา สงฺขารา สุขุมา. กุสลากุสลา สงฺขารา โอฬาริกา, อพฺยากตา สงฺขารา สุขุมา. ทุกฺขาย เวทนาย สมฺปยุตฺตา สงฺขารา โอฬาริกา, สุขาย จ อทุกฺขมสุขาย จ เวทนาหิ สมฺปยุตฺตา สงฺขารา สุขุมา. สุขทุกฺขาหิ เวทนาหิ สมฺปยุตฺตา สงฺขารา โอฬาริกา, อทุกฺขมสุขาย เวทนาย สมฺปยุตฺตา สงฺขารา สุขุมา. อสมาปนฺนสฺส สงฺขารา โอฬาริกา, สมาปนฺนสฺส สงฺขารา สุขุมา. สาสวา สงฺขารา โอฬาริกา, อนาสวา สงฺขารา สุขุมา. เต เต วา ปน สงฺขาเร อุปาทายุปาทาย สงฺขารา โอฬาริกา สุขุมา ทฏฺพฺพา.

๒๔. ตตฺถ กตเม สงฺขารา หีนา ปณีตา? อกุสลา สงฺขารา หีนา, กุสลาพฺยากตา สงฺขารา ปณีตา. กุสลากุสลา สงฺขารา หีนา, อพฺยากตา สงฺขารา ปณีตา. ทุกฺขาย เวทนาย สมฺปยุตฺตา สงฺขารา หีนา, สุขาย จ อทุกฺขมสุขาย จ เวทนาหิ สมฺปยุตฺตา สงฺขารา ปณีตา. สุขทุกฺขาหิ เวทนาหิ สมฺปยุตฺตา สงฺขารา หีนา, อทุกฺขมสุขาย เวทนาย สมฺปยุตฺตา สงฺขารา ปณีตา. อสมาปนฺนสฺส สงฺขารา หีนา, สมาปนฺนสฺส สงฺขารา ปณีตา. สาสวา สงฺขารา หีนา, อนาสวา สงฺขารา ปณีตา. เต เต วา ปน สงฺขาเร อุปาทายุปาทาย สงฺขารา หีนา ปณีตา ทฏฺพฺพา.

๒๕. ตตฺถ กตเม สงฺขารา ทูเร? อกุสลา สงฺขารา กุสลาพฺยากเตหิ สงฺขาเรหิ ทูเร; กุสลาพฺยากตา สงฺขารา อกุสเลหิ สงฺขาเรหิ ทูเร; กุสลา สงฺขารา อกุสลาพฺยากเตหิ สงฺขาเรหิ ทูเร; อกุสลาพฺยากตา สงฺขารา กุสเลหิ สงฺขาเรหิ ทูเร; อพฺยากตา สงฺขารา กุสลากุสเลหิ สงฺขาเรหิ ทูเร; กุสลากุสลา สงฺขารา อพฺยากเตหิ สงฺขาเรหิ ทูเร. ทุกฺขาย เวทนาย สมฺปยุตฺตา สงฺขารา สุขาย จ อทุกฺขมสุขาย จ เวทนาหิ สมฺปยุตฺเตหิ สงฺขาเรหิ ทูเร; สุขาย จ อทุกฺขมสุขาย จ เวทนาหิ สมฺปยุตฺตา สงฺขารา ทุกฺขาย เวทนาย สมฺปยุตฺเตหิ สงฺขาเรหิ ทูเร; สุขาย เวทนาย สมฺปยุตฺตา สงฺขารา ทุกฺขาย จ อทุกฺขมสุขาย จ เวทนาหิ สมฺปยุตฺเตหิ สงฺขาเรหิ ทูเร; ทุกฺขาย จ อทุกฺขมสุขาย จ เวทนาหิ สมฺปยุตฺตา สงฺขารา สุขาย เวทนาย สมฺปยุตฺเตหิ สงฺขาเรหิ ทูเร; อทุกฺขมสุขาย เวทนาย สมฺปยุตฺตา สงฺขารา สุขทุกฺขาหิ เวทนาหิ สมฺปยุตฺเตหิ สงฺขาเรหิ ทูเร; สุขทุกฺขาหิ เวทนาหิ สมฺปยุตฺตา สงฺขารา อทุกฺขมสุขาย เวทนาย สมฺปยุตฺเตหิ สงฺขาเรหิ ทูเร. อสมาปนฺนสฺส สงฺขารา สมาปนฺนสฺส สงฺขาเรหิ ทูเร; สมาปนฺนสฺส สงฺขารา อสมาปนฺนสฺส สงฺขาเรหิ ทูเร. สาสวา สงฺขารา อนาสเวหิ สงฺขาเรหิ ทูเร; อนาสวา สงฺขารา สาสเวหิ สงฺขาเรหิ ทูเร. อิเม วุจฺจนฺติ สงฺขารา ทูเร.

ตตฺถ กตเม สงฺขารา สนฺติเก? อกุสลา สงฺขารา อกุสลานํ สงฺขารานํ สนฺติเก; กุสลา สงฺขารา กุสลานํ สงฺขารานํ สนฺติเก; อพฺยากตา สงฺขารา อพฺยากตานํ สงฺขารานํ สนฺติเก. ทุกฺขาย เวทนาย สมฺปยุตฺตา สงฺขารา ทุกฺขาย เวทนาย สมฺปยุตฺตานํ สงฺขารานํ สนฺติเก; สุขาย เวทนาย สมฺปยุตฺตา สงฺขารา สุขาย เวทนาย สมฺปยุตฺตานํ สงฺขารานํ สนฺติเก; อทุกฺขมสุขาย เวทนาย สมฺปยุตฺตา สงฺขารา อทุกฺขมสุขาย เวทนาย สมฺปยุตฺตานํ สงฺขารานํ สนฺติเก. อสมาปนฺนสฺส สงฺขารา อสมาปนฺนสฺส สงฺขารานํ สนฺติเก; สมาปนฺนสฺส สงฺขารา สมาปนฺนสฺส สงฺขารานํ สนฺติเก. สาสวา สงฺขารา สาสวานํ สงฺขารานํ สนฺติเก; อนาสวา สงฺขารา อนาสวานํ สงฺขารานํ สนฺติเก. อิเม วุจฺจนฺติ สงฺขารา สนฺติเก. เต เต วา ปน สงฺขาเร อุปาทายุปาทาย สงฺขารา ทูเร สนฺติเก ทฏฺพฺพา.

๕. วิฺาณกฺขนฺโธ

๒๖. ตตฺถ กตโม วิฺาณกฺขนฺโธ? ยํ กิฺจิ วิฺาณํ อตีตานาคตปจฺจุปฺปนฺนํ อชฺฌตฺตํ วา พหิทฺธา วา โอฬาริกํ วา สุขุมํ วา หีนํ วา ปณีตํ วา ยํ ทูเร สนฺติเก วา, ตเทกชฺฌํ อภิสฺูหิตฺวา อภิสงฺขิปิตฺวา – อยํ วุจฺจติ วิฺาณกฺขนฺโธ.

๒๗. ตตฺถ กตมํ วิฺาณํ อตีตํ? ยํ วิฺาณํ อตีตํ นิรุทฺธํ วิคตํ วิปริณตํ อตฺถงฺคตํ อพฺภตฺถงฺคตํ อุปฺปชฺชิตฺวา วิคตํ อตีตํ อตีตํเสน สงฺคหิตํ, จกฺขุวิฺาณํ โสตวิฺาณํ ฆานวิฺาณํ ชิวฺหาวิฺาณํ กายวิฺาณํ มโนวิฺาณํ – อิทํ วุจฺจติ วิฺาณํ อตีตํ.

ตตฺถ กตมํ วิฺาณํ อนาคตํ? ยํ วิฺาณํ อชาตํ อภูตํ อสฺชาตํ อนิพฺพตฺตํ อนภินิพฺพตฺตํ อปาตุภูตํ อนุปฺปนฺนํ อสมุปฺปนฺนํ อนุฏฺิตํ อสมุฏฺิตํ อนาคตํ อนาคตํเสน สงฺคหิตํ, จกฺขุวิฺาณํ โสตวิฺาณํ ฆานวิฺาณํ ชิวฺหาวิฺาณํ กายวิฺาณํ มโนวิฺาณํ – อิทํ วุจฺจติ วิฺาณํ อนาคตํ.

ตตฺถ กตมํ วิฺาณํ ปจฺจุปฺปนฺนํ? ยํ วิฺาณํ ชาตํ ภูตํ สฺชาตํ นิพฺพตฺตํ อภินิพฺพตฺตํ ปาตุภูตํ อุปฺปนฺนํ สมุปฺปนฺนํ อุฏฺิตํ สมุฏฺิตํ ปจฺจุปฺปนฺนํ ปจฺจุปฺปนฺนํเสน สงฺคหิตํ, จกฺขุวิฺาณํ โสตวิฺาณํ ฆานวิฺาณํ ชิวฺหาวิฺาณํ กายวิฺาณํ มโนวิฺาณํ – อิทํ วุจฺจติ วิฺาณํ ปจฺจุปฺปนฺนํ.

๒๘. ตตฺถ กตมํ วิฺาณํ อชฺฌตฺตํ? ยํ วิฺาณํ เตสํ เตสํ สตฺตานํ อชฺฌตฺตํ ปจฺจตฺตํ นิยกํ ปาฏิปุคฺคลิกํ อุปาทินฺนํ, จกฺขุวิฺาณํ โสตวิฺาณํ ฆานวิฺาณํ ชิวฺหาวิฺาณํ กายวิฺาณํ มโนวิฺาณํ – อิทํ วุจฺจติ วิฺาณํ อชฺฌตฺตํ.

ตตฺถ กตมํ วิฺาณํ พหิทฺธา? ยํ วิฺาณํ เตสํ เตสํ ปรสตฺตานํ ปรปุคฺคลานํ อชฺฌตฺตํ ปจฺจตฺตํ นิยกํ ปาฏิปุคฺคลิกํ อุปาทินฺนํ, จกฺขุวิฺาณํ โสตวิฺาณํ ฆานวิฺาณํ ชิวฺหาวิฺาณํ กายวิฺาณํ มโนวิฺาณํ – อิทํ วุจฺจติ วิฺาณํ พหิทฺธา.

๒๙. ตตฺถ กตมํ วิฺาณํ โอฬาริกํ สุขุมํ? อกุสลํ วิฺาณํ โอฬาริกํ, กุสลาพฺยากตา วิฺาณา สุขุมา. กุสลากุสลา วิฺาณา โอฬาริกา, อพฺยากตํ วิฺาณํ สุขุมํ. ทุกฺขาย เวทนาย สมฺปยุตฺตํ วิฺาณํ โอฬาริกํ, สุขาย จ อทุกฺขมสุขาย จ เวทนาหิ สมฺปยุตฺตา วิฺาณา สุขุมา. สุขทุกฺขาหิ เวทนาหิ สมฺปยุตฺตา วิฺาณา โอฬาริกา, อทุกฺขมสุขาย เวทนาย สมฺปยุตฺตํ วิฺาณํ สุขุมํ. อสมาปนฺนสฺส วิฺาณํ โอฬาริกํ, สมาปนฺนสฺส วิฺาณํ สุขุมํ. สาสวํ วิฺาณํ โอฬาริกํ, อนาสวํ วิฺาณํ สุขุมํ. ตํ ตํ วา ปน วิฺาณํ อุปาทายุปาทาย วิฺาณํ โอฬาริกํ สุขุมํ ทฏฺพฺพํ.

๓๐. ตตฺถ กตมํ วิฺาณํ หีนํ ปณีตํ? อกุสลํ วิฺาณํ หีนํ, กุสลาพฺยากตา วิฺาณา ปณีตา. กุสลากุสลา วิฺาณา หีนา, อพฺยากตํ วิฺาณํ ปณีตํ. ทุกฺขาย เวทนาย สมฺปยุตฺตํ วิฺาณํ หีนํ, สุขาย จ อทุกฺขมสุขาย จ เวทนาหิ สมฺปยุตฺตา วิฺาณา ปณีตา. สุขทุกฺขาหิ เวทนาหิ สมฺปยุตฺตา วิฺาณา หีนา, อทุกฺขมสุขาย เวทนาย สมฺปยุตฺตํ วิฺาณํ ปณีตํ. อสมาปนฺนสฺส วิฺาณํ หีนํ, สมาปนฺนสฺส วิฺาณํ ปณีตํ. สาสวํ วิฺาณํ หีนํ, อนาสวํ วิฺาณํ ปณีตํ. ตํ ตํ วา ปน วิฺาณํ อุปาทายุปาทาย วิฺาณํ หีนํ ปณีตํ ทฏฺพฺพํ.

๓๑. ตตฺถ กตมํ วิฺาณํ ทูเร? อกุสลํ วิฺาณํ กุสลาพฺยากเตหิ วิฺาเณหิ ทูเร; กุสลาพฺยากตา วิฺาณา อกุสลา วิฺาณา ทูเร; กุสลํ วิฺาณํ อกุสลาพฺยากเตหิ วิฺาเณหิ ทูเร; อกุสลาพฺยากตา วิฺาณา กุสลา วิฺาณา ทูเร; อพฺยากตํ วิฺาณํ กุสลากุสเลหิ วิฺาเณหิ ทูเร; กุสลากุสลา วิฺาณา อพฺยากตา วิฺาณา ทูเร. ทุกฺขาย เวทนาย สมฺปยุตฺตํ วิฺาณํ สุขาย จ อทุกฺขมสุขาย จ เวทนาหิ สมฺปยุตฺเตหิ วิฺาเณหิ ทูเร; สุขาย จ อทุกฺขมสุขาย จ เวทนาหิ สมฺปยุตฺตา วิฺาณา ทุกฺขาย เวทนาย สมฺปยุตฺตา วิฺาณา ทูเร; สุขาย เวทนาย สมฺปยุตฺตํ วิฺาณํ ทุกฺขาย จ อทุกฺขมสุขาย จ เวทนาหิ สมฺปยุตฺเตหิ วิฺาเณหิ ทูเร; ทุกฺขาย จ อทุกฺขมสุขาย จ เวทนาหิ สมฺปยุตฺตา วิฺาณา สุขาย เวทนาย สมฺปยุตฺตา วิฺาณา ทูเร; อทุกฺขมสุขาย เวทนาย สมฺปยุตฺตํ วิฺาณํ สุขทุกฺขาหิ เวทนาหิ สมฺปยุตฺเตหิ วิฺาเณหิ ทูเร; สุขทุกฺขาหิ เวทนาหิ สมฺปยุตฺตา วิฺาณา อทุกฺขมสุขาย เวทนาย สมฺปยุตฺตา วิฺาณา ทูเร. อสมาปนฺนสฺส วิฺาณํ สมาปนฺนสฺส วิฺาณา ทูเร; สมาปนฺนสฺส วิฺาณํ อสมาปนฺนสฺส วิฺาณา ทูเร. สาสวํ วิฺาณํ อนาสวา วิฺาณา ทูเร; อนาสวํ วิฺาณํ สาสวา วิฺาณา ทูเร – อิทํ วุจฺจติ วิฺาณํ ทูเร.

ตตฺถ กตมํ วิฺาณํ สนฺติเก? อกุสลํ วิฺาณํ อกุสลสฺส วิฺาณสฺส สนฺติเก; กุสลํ วิฺาณํ กุสลสฺส วิฺาณสฺส สนฺติเก; อพฺยากตํ วิฺาณํ อพฺยากตสฺส วิฺาณสฺส สนฺติเก. ทุกฺขาย เวทนาย สมฺปยุตฺตํ วิฺาณํ ทุกฺขาย เวทนาย สมฺปยุตฺตสฺส วิฺาณสฺส สนฺติเก; สุขาย เวทนาย สมฺปยุตฺตํ วิฺาณํ สุขาย เวทนาย สมฺปยุตฺตสฺส วิฺาณสฺส สนฺติเก; อทุกฺขมสุขาย เวทนาย สมฺปยุตฺตํ วิฺาณํ อทุกฺขมสุขาย เวทนาย สมฺปยุตฺตสฺส วิฺาณสฺส สนฺติเก. อสมาปนฺนสฺส วิฺาณํ อสมาปนฺนสฺส วิฺาณสฺส สนฺติเก; สมาปนฺนสฺส วิฺาณํ สมาปนฺนสฺส วิฺาณสฺส สนฺติเก. สาสวํ วิฺาณํ สาสวสฺส วิฺาณสฺส สนฺติเก; อนาสวํ วิฺาณํ อนาสวสฺส วิฺาณสฺส สนฺติเก – อิทํ วุจฺจติ วิฺาณํ สนฺติเก. ตํ ตํ วา ปน วิฺาณํ อุปาทายุปาทาย วิฺาณํ ทูเร สนฺติเก ทฏฺพฺพํ.

สุตฺตนฺตภาชนียํ.

๒. อภิธมฺมภาชนียํ

๓๒. ปฺจกฺขนฺธา – รูปกฺขนฺโธ, เวทนากฺขนฺโธ, สฺากฺขนฺโธ, สงฺขารกฺขนฺโธ, วิฺาณกฺขนฺโธ.

๑. รูปกฺขนฺโธ

๓๓. ตตฺถ กตโม รูปกฺขนฺโธ? เอกวิเธน รูปกฺขนฺโธ – สพฺพํ รูปํ น เหตุ, อเหตุกํ, เหตุวิปฺปยุตฺตํ, สปฺปจฺจยํ, สงฺขตํ, รูปํ, โลกิยํ, สาสวํ, สํโยชนิยํ, คนฺถนิยํ, โอฆนิยํ, โยคนิยํ, นีวรณิยํ, ปรามฏฺํ, อุปาทานิยํ, สํกิเลสิกํ, อพฺยากตํ, อนารมฺมณํ, อเจตสิกํ, จิตฺตวิปฺปยุตฺตํ, เนววิปากนวิปากธมฺมธมฺมํ, อสํกิลิฏฺสํกิเลสิกํ, น สวิตกฺกสวิจารํ, น อวิตกฺกวิจารมตฺตํ, อวิตกฺกอวิจารํ, น ปีติสหคตํ, น สุขสหคตํ, น อุเปกฺขาสหคตํ, เนว ทสฺสเนน น ภาวนาย ปหาตพฺพํ, เนว ทสฺสเนน น ภาวนาย ปหาตพฺพเหตุกํ, เนวาจยคามินาปจยคามี, เนวเสกฺขนาเสกฺขํ, ปริตฺตํ, กามาวจรํ, น รูปาวจรํ, น อรูปาวจรํ, ปริยาปนฺนํ, โน อปริยาปนฺนํ, อนิยตํ, อนิยฺยานิกํ, อุปฺปนฺนํ, ฉหิ วิฺาเณหิ วิฺเยฺยํ, อนิจฺจํ, ชราภิภูตํ. เอวํ เอกวิเธน รูปกฺขนฺโธ.

ทุวิเธน รูปกฺขนฺโธ – อตฺถิ รูปํ อุปาทา, อตฺถิ รูปํ โน อุปาทา [นุปาทา (สี. ก.)]. อตฺถิ รูปํ อุปาทินฺนํ, อตฺถิ รูปํ อนุปาทินฺนํ. อตฺถิ รูปํ อุปาทินฺนุปาทานิยํ, อตฺถิ รูปํ อนุปาทินฺนุปาทานิยํ. อตฺถิ รูปํ สนิทสฺสนํ, อตฺถิ รูปํ อนิทสฺสนํ. อตฺถิ รูปํ สปฺปฏิฆํ, อตฺถิ รูปํ อปฺปฏิฆํ. อตฺถิ รูปํ อินฺทฺริยํ, อตฺถิ รูปํ น อินฺทฺริยํ. อตฺถิ รูปํ มหาภูตํ, อตฺถิ รูปํ น มหาภูตํ. อตฺถิ รูปํ วิฺตฺติ, อตฺถิ รูปํ น วิฺตฺติ. อตฺถิ รูปํ จิตฺตสมุฏฺานํ, อตฺถิ รูปํ น จิตฺตสมุฏฺานํ. อตฺถิ รูปํ จิตฺตสหภุ, อตฺถิ รูปํ น จิตฺตสหภุ. อตฺถิ รูปํ จิตฺตานุปริวตฺติ, อตฺถิ รูปํ น จิตฺตานุปริวตฺติ. อตฺถิ รูปํ อชฺฌตฺติกํ, อตฺถิ รูปํ พาหิรํ. อตฺถิ รูปํ โอฬาริกํ, อตฺถิ รูปํ สุขุมํ. อตฺถิ รูปํ ทูเร, อตฺถิ รูปํ สนฺติเก…เป… อตฺถิ รูปํ กพฬีกาโร อาหาโร, อตฺถิ รูปํ น กพฬีกาโร อาหาโร. เอวํ ทุวิเธน รูปกฺขนฺโธ.

(ยถา รูปกณฺเฑ วิภตฺตํ, ตถา อิธ วิภชิตพฺพํ.)

ติวิเธน รูปกฺขนฺโธ – ยํ ตํ รูปํ อชฺฌตฺติกํ ตํ อุปาทา, ยํ ตํ รูปํ พาหิรํ ตํ อตฺถิ อุปาทา, อตฺถิ โน อุปาทา. ยํ ตํ รูปํ อชฺฌตฺติกํ ตํ อุปาทินฺนํ, ยํ ตํ รูปํ พาหิรํ ตํ อตฺถิ อุปาทินฺนํ, อตฺถิ อนุปาทินฺนํ. ยํ ตํ รูปํ อชฺฌตฺติกํ ตํ อุปาทินฺนุปาทานิยํ, ยํ ตํ รูปํ พาหิรํ ตํ อตฺถิ อุปาทินฺนุปาทานิยํ, อตฺถิ อนุปาทินฺนุปาทานิยํ…เป… ยํ ตํ รูปํ อชฺฌตฺติกํ ตํ น กพฬีกาโร อาหาโร, ยํ ตํ รูปํ พาหิรํ ตํ อตฺถิ กพฬีกาโร อาหาโร, อตฺถิ น กพฬีกาโร อาหาโร. เอวํ ติวิเธน รูปกฺขนฺโธ.

จตุพฺพิเธน รูปกฺขนฺโธ – ยํ ตํ รูปํ อุปาทา ตํ อตฺถิ อุปาทินฺนํ, อตฺถิ อนุปาทินฺนํ; ยํ ตํ รูปํ โน อุปาทา ตํ อตฺถิ อุปาทินฺนํ, อตฺถิ อนุปาทินฺนํ. ยํ ตํ รูปํ อุปาทา ตํ อตฺถิ อุปาทินฺนุปาทานิยํ, อตฺถิ อนุปาทินฺนุปาทานิยํ; ยํ ตํ รูปํ โน อุปาทา ตํ อตฺถิ อุปาทินฺนุปาทานิยํ, อตฺถิ อนุปาทินฺนุปาทานิยํ. ยํ ตํ รูปํ อุปาทา ตํ อตฺถิ สปฺปฏิฆํ, อตฺถิ อปฺปฏิฆํ; ยํ ตํ รูปํ โน อุปาทา ตํ อตฺถิ สปฺปฏิฆํ, อตฺถิ อปฺปฏิฆํ. ยํ ตํ รูปํ อุปาทา ตํ อตฺถิ โอฬาริกํ, อตฺถิ สุขุมํ; ยํ ตํ รูปํ โน อุปาทา ตํ อตฺถิ โอฬาริกํ, อตฺถิ สุขุมํ. ยํ ตํ รูปํ อุปาทา ตํ อตฺถิ ทูเร, อตฺถิ สนฺติเก; ยํ ตํ รูปํ โน อุปาทา ตํ อตฺถิ ทูเร, อตฺถิ สนฺติเก…เป… ทิฏฺํ, สุตํ, มุตํ, วิฺาตํ รูปํ. เอวํ จตุพฺพิเธน รูปกฺขนฺโธ.

ปฺจวิเธน รูปกฺขนฺโธ – ปถวีธาตุ, อาโปธาตุ, เตโชธาตุ, วาโยธาตุ, ยฺจ รูปํ อุปาทา. เอวํ ปฺจวิเธน รูปกฺขนฺโธ.

ฉพฺพิเธน รูปกฺขนฺโธ – จกฺขุวิฺเยฺยํ รูปํ, โสตวิฺเยฺยํ รูปํ, ฆานวิฺเยฺยํ รูปํ, ชิวฺหาวิฺเยฺยํ รูปํ, กายวิฺเยฺยํ รูปํ, มโนวิฺเยฺยํ รูปํ. เอวํ ฉพฺพิเธน รูปกฺขนฺโธ.

สตฺตวิเธน รูปกฺขนฺโธ – จกฺขุวิฺเยฺยํ รูปํ, โสตวิฺเยฺยํ รูปํ, ฆานวิฺเยฺยํ รูปํ, ชิวฺหาวิฺเยฺยํ รูปํ, กายวิฺเยฺยํ รูปํ, มโนธาตุวิฺเยฺยํ รูปํ, มโนวิฺาณธาตุวิฺเยฺยํ รูปํ. เอวํ สตฺตวิเธน รูปกฺขนฺโธ.

อฏฺวิเธน รูปกฺขนฺโธ – จกฺขุวิฺเยฺยํ รูปํ, โสตวิฺเยฺยํ รูปํ, ฆานวิฺเยฺยํ รูปํ, ชิวฺหาวิฺเยฺยํ รูปํ, กายวิฺเยฺยํ รูปํ อตฺถิ สุขสมฺผสฺสํ, อตฺถิ ทุกฺขสมฺผสฺสํ, มโนธาตุวิฺเยฺยํ รูปํ, มโนวิฺาณธาตุวิฺเยฺยํ รูปํ. เอวํ อฏฺวิเธน รูปกฺขนฺโธ.

นววิเธน รูปกฺขนฺโธ – จกฺขุนฺทฺริยํ, โสตินฺทฺริยํ, ฆานินฺทฺริยํ, ชิวฺหินฺทฺริยํ, กายินฺทฺริยํ, อิตฺถินฺทฺริยํ, ปุริสินฺทฺริยํ, ชีวิตินฺทฺริยํ, ยฺจ รูปํ น อินฺทฺริยํ. เอวํ นววิเธน รูปกฺขนฺโธ.

ทสวิเธน รูปกฺขนฺโธ – จกฺขุนฺทฺริยํ, โสตินฺทฺริยํ, ฆานินฺทฺริยํ, ชิวฺหินฺทฺริยํ, กายินฺทฺริยํ, อิตฺถินฺทฺริยํ, ปุริสินฺทฺริยํ, ชีวิตินฺทฺริยํ, น อินฺทฺริยํ รูปํ อตฺถิ สปฺปฏิฆํ, อตฺถิ อปฺปฏิฆํ. เอวํ ทสวิเธน รูปกฺขนฺโธ.

เอกาทสวิเธน รูปกฺขนฺโธ – จกฺขายตนํ, โสตายตนํ, ฆานายตนํ, ชิวฺหายตนํ, กายายตนํ, รูปายตนํ, สทฺทายตนํ, คนฺธายตนํ, รสายตนํ, โผฏฺพฺพายตนํ, ยฺจ รูปํ อนิทสฺสนอปฺปฏิฆํ ธมฺมายตนปริยาปนฺนํ. เอวํ เอกาทสวิเธน รูปกฺขนฺโธ.

อยํ วุจฺจติ รูปกฺขนฺโธ.

๒. เวทนากฺขนฺโธ

๓๔. ตตฺถ กตโม เวทนากฺขนฺโธ? เอกวิเธน เวทนากฺขนฺโธ – ผสฺสสมฺปยุตฺโต.

ทุวิเธน เวทนากฺขนฺโธ – อตฺถิ สเหตุโก, อตฺถิ อเหตุโก.

ติวิเธน เวทนากฺขนฺโธ – อตฺถิ กุสโล, อตฺถิ อกุสโล, อตฺถิ อพฺยากโต.

จตุพฺพิเธน เวทนากฺขนฺโธ – อตฺถิ กามาวจโร, อตฺถิ รูปาวจโร, อตฺถิ อรูปาวจโร, อตฺถิ อปริยาปนฺโน.

ปฺจวิเธน เวทนากฺขนฺโธ – อตฺถิ สุขินฺทฺริยํ, อตฺถิ ทุกฺขินฺทฺริยํ, อตฺถิ โสมนสฺสินฺทฺริยํ, อตฺถิ โทมนสฺสินฺทฺริยํ, อตฺถิ อุเปกฺขินฺทฺริยํ. เอวํ ปฺจวิเธน เวทนากฺขนฺโธ.

ฉพฺพิเธน เวทนากฺขนฺโธ – จกฺขุสมฺผสฺสชา เวทนา, โสตสมฺผสฺสชา เวทนา, ฆานสมฺผสฺสชา เวทนา, ชิวฺหาสมฺผสฺสชา เวทนา, กายสมฺผสฺสชา เวทนา, มโนสมฺผสฺสชา เวทนา. เอวํ ฉพฺพิเธน เวทนากฺขนฺโธ.

สตฺตวิเธน เวทนากฺขนฺโธ – จกฺขุสมฺผสฺสชา เวทนา, โสตสมฺผสฺสชา เวทนา, ฆานสมฺผสฺสชา เวทนา, ชิวฺหาสมฺผสฺสชา เวทนา, กายสมฺผสฺสชา เวทนา, มโนธาตุสมฺผสฺสชา เวทนา, มโนวิฺาณธาตุสมฺผสฺสชา เวทนา. เอวํ สตฺตวิเธน เวทนากฺขนฺโธ.

อฏฺวิเธน เวทนากฺขนฺโธ – จกฺขุสมฺผสฺสชา เวทนา, โสตสมฺผสฺสชา เวทนา, ฆานสมฺผสฺสชา เวทนา, ชิวฺหาสมฺผสฺสชา เวทนา, กายสมฺผสฺสชา เวทนา อตฺถิ สุขา, อตฺถิ ทุกฺขา, มโนธาตุสมฺผสฺสชา เวทนา, มโนวิฺาณธาตุสมฺผสฺสชา เวทนา. เอวํ อฏฺวิเธน เวทนากฺขนฺโธ.

นววิเธน เวทนากฺขนฺโธ – จกฺขุสมฺผสฺสชา เวทนา, โสตสมฺผสฺสชา เวทนา, ฆานสมฺผสฺสชา เวทนา, ชิวฺหาสมฺผสฺสชา เวทนา, กายสมฺผสฺสชา เวทนา, มโนธาตุสมฺผสฺสชา เวทนา, มโนวิฺาณธาตุสมฺผสฺสชา เวทนา อตฺถิ กุสลา, อตฺถิ อกุสลา, อตฺถิ อพฺยากตา. เอวํ นววิเธน เวทนากฺขนฺโธ.

ทสวิเธน เวทนากฺขนฺโธ – จกฺขุสมฺผสฺสชา เวทนา, โสตสมฺผสฺสชา เวทนา, ฆานสมฺผสฺสชา เวทนา, ชิวฺหาสมฺผสฺสชา เวทนา, กายสมฺผสฺสชา เวทนา อตฺถิ สุขา, อตฺถิ ทุกฺขา, มโนธาตุสมฺผสฺสชา เวทนา, มโนวิฺาณธาตุสมฺผสฺสชา เวทนา อตฺถิ กุสลา, อตฺถิ อกุสลา, อตฺถิ อพฺยากตา. เอวํ ทสวิเธน เวทนากฺขนฺโธ.

๓๕. เอกวิเธน เวทนากฺขนฺโธ – ผสฺสสมฺปยุตฺโต.

ทุวิเธน เวทนากฺขนฺโธ – อตฺถิ สเหตุโก, อตฺถิ อเหตุโก.

ติวิเธน เวทนากฺขนฺโธ – อตฺถิ วิปาโก, อตฺถิ วิปากธมฺมธมฺโม, อตฺถิ เนววิปากนวิปากธมฺมธมฺโม. อตฺถิ อุปาทินฺนุปาทานิโย, อตฺถิ อนุปาทินฺนุปาทานิโย, อตฺถิ อนุปาทินฺนอนุปาทานิโย. อตฺถิ สํกิลิฏฺสํกิเลสิโก, อตฺถิ อสํกิลิฏฺสํกิเลสิโก, อตฺถิ อสํกิลิฏฺอสํกิเลสิโก. อตฺถิ สวิตกฺกสวิจาโร, อตฺถิ อวิตกฺกวิจารมตฺโต, อตฺถิ อวิตกฺกอวิจาโร. อตฺถิ ทสฺสเนน ปหาตพฺโพ, อตฺถิ ภาวนาย ปหาตพฺโพ, อตฺถิ เนว ทสฺสเนน น ภาวนาย ปหาตพฺโพ. อตฺถิ ทสฺสเนน ปหาตพฺพเหตุโก, อตฺถิ ภาวนาย ปหาตพฺพเหตุโก, อตฺถิ เนว ทสฺสเนน น ภาวนาย ปหาตพฺพเหตุโก. อตฺถิ อาจยคามี, อตฺถิ อปจยคามี, อตฺถิ เนวาจยคามินาปจยคามี. อตฺถิ เสกฺโข, อตฺถิ อเสกฺโข, อตฺถิ เนวเสกฺขนาเสกฺโข. อตฺถิ ปริตฺโต, อตฺถิ มหคฺคโต, อตฺถิ อปฺปมาโณ. อตฺถิ ปริตฺตารมฺมโณ, อตฺถิ มหคฺคตารมฺมโณ, อตฺถิ อปฺปมาณารมฺมโณ. อตฺถิ หีโน, อตฺถิ มชฺฌิโม, อตฺถิ ปณีโต. อตฺถิ มิจฺฉตฺตนิยโต, อตฺถิ สมฺมตฺตนิยโต, อตฺถิ อนิยโต. อตฺถิ มคฺคารมฺมโณ, อตฺถิ มคฺคเหตุโก, อตฺถิ มคฺคาธิปติ. อตฺถิ อุปฺปนฺโน, อตฺถิ อนุปฺปนฺโน, อตฺถิ อุปฺปาที. อตฺถิ อตีโต, อตฺถิ อนาคโต, อตฺถิ ปจฺจุปฺปนฺโน. อตฺถิ อตีตารมฺมโณ, อตฺถิ อนาคตารมฺมโณ, อตฺถิ ปจฺจุปฺปนฺนารมฺมโณ. อตฺถิ อชฺฌตฺโต, อตฺถิ พหิทฺโธ, อตฺถิ อชฺฌตฺตพหิทฺโธ. อตฺถิ อชฺฌตฺตารมฺมโณ, อตฺถิ พหิทฺธารมฺมโณ, อตฺถิ อชฺฌตฺตพหิทฺธารมฺมโณ…เป…. เอวํ ทสวิเธน เวทนากฺขนฺโธ.

๓๖. เอกวิเธน เวทนากฺขนฺโธ – ผสฺสสมฺปยุตฺโต.

ทุวิเธน เวทนากฺขนฺโธ – อตฺถิ เหตุสมฺปยุตฺโต, อตฺถิ เหตุวิปฺปยุตฺโต…เป… อตฺถิ น เหตุสเหตุโก, อตฺถิ น เหตุอเหตุโก. อตฺถิ โลกิโย, อตฺถิ โลกุตฺตโร. อตฺถิ เกนจิ วิฺเยฺโย, อตฺถิ เกนจิ น วิฺเยฺโย. อตฺถิ สาสโว, อตฺถิ อนาสโว. อตฺถิ อาสวสมฺปยุตฺโต, อตฺถิ อาสววิปฺปยุตฺโต. อตฺถิ อาสววิปฺปยุตฺตสาสโว, อตฺถิ อาสววิปฺปยุตฺตอนาสโว. อตฺถิ สํโยชนิโย, อตฺถิ อสํโยชนิโย. อตฺถิ สํโยชนสมฺปยุตฺโต, อตฺถิ สํโยชนวิปฺปยุตฺโต. อตฺถิ สํโยชนวิปฺปยุตฺตสํโยชนิโย, อตฺถิ สํโยชนวิปฺปยุตฺตอสํโยชนิโย. อตฺถิ คนฺถนิโย, อตฺถิ อคนฺถนิโย. อตฺถิ คนฺถสมฺปยุตฺโต, อตฺถิ คนฺถวิปฺปยุตฺโต. อตฺถิ คนฺถวิปฺปยุตฺตคนฺถนิโย, อตฺถิ คนฺถวิปฺปยุตฺตอคนฺถนิโย. อตฺถิ โอฆนิโย, อตฺถิ อโนฆนิโย. อตฺถิ โอฆสมฺปยุตฺโต, อตฺถิ โอฆวิปฺปยุตฺโต. อตฺถิ โอฆวิปฺปยุตฺตโอฆนิโย, อตฺถิ โอฆวิปฺปยุตฺตอโนฆนิโย. อตฺถิ โยคนิโย, อตฺถิ อโยคนิโย. อตฺถิ โยคสมฺปยุตฺโต, อตฺถิ โยควิปฺปยุตฺโต. อตฺถิ โยควิปฺปยุตฺตโยคนิโย, อตฺถิ โยควิปฺปยุตฺตอโยคนิโย. อตฺถิ นีวรณิโย, อตฺถิ อนีวรณิโย. อตฺถิ นีวรณสมฺปยุตฺโต, อตฺถิ นีวรณวิปฺปยุตฺโต. อตฺถิ นีวรณวิปฺปยุตฺตนีวรณิโย, อตฺถิ นีวรณวิปฺปยุตฺตอนีวรณิโย. อตฺถิ ปรามฏฺโ, อตฺถิ อปรามฏฺโ. อตฺถิ ปรามาสสมฺปยุตฺโต, อตฺถิ ปรามาสวิปฺปยุตฺโต. อตฺถิ ปรามาสวิปฺปยุตฺตปรามฏฺโ, อตฺถิ ปรามาสวิปฺปยุตฺตอปรามฏฺโ. อตฺถิ อุปาทินฺโน, อตฺถิ อนุปาทินฺโน. อตฺถิ อุปาทานิโย, อตฺถิ อนุปาทานิโย. อตฺถิ อุปาทานสมฺปยุตฺโต, อตฺถิ อุปาทานวิปฺปยุตฺโต. อตฺถิ อุปาทานวิปฺปยุตฺตอุปาทานิโย, อตฺถิ อุปาทานวิปฺปยุตฺตอนุปาทานิโย. อตฺถิ สํกิเลสิโก, อตฺถิ อสํกิเลสิโก. อตฺถิ สํกิลิฏฺโ, อตฺถิ อสํกิลิฏฺโ. อตฺถิ กิเลสสมฺปยุตฺโต, อตฺถิ กิเลสวิปฺปยุตฺโต. อตฺถิ กิเลสวิปฺปยุตฺตสํกิเลสิโก, อตฺถิ กิเลสวิปฺปยุตฺตอสํกิเลสิโก. อตฺถิ ทสฺสเนน ปหาตพฺโพ, อตฺถิ น ทสฺสเนน ปหาตพฺโพ. อตฺถิ ภาวนาย ปหาตพฺโพ, อตฺถิ น ภาวนาย ปหาตพฺโพ. อตฺถิ ทสฺสเนน ปหาตพฺพเหตุโก, อตฺถิ น ทสฺสเนน ปหาตพฺพเหตุโก. อตฺถิ ภาวนาย ปหาตพฺพเหตุโก, อตฺถิ น ภาวนาย ปหาตพฺพเหตุโก. อตฺถิ สวิตกฺโก, อตฺถิ อวิตกฺโก. อตฺถิ สวิจาโร, อตฺถิ อวิจาโร. อตฺถิ สปฺปีติโก, อตฺถิ อปฺปีติโก. อตฺถิ ปีติสหคโต, อตฺถิ น ปีติสหคโต. อตฺถิ กามาวจโร, อตฺถิ น กามาวจโร. อตฺถิ รูปาวจโร, อตฺถิ น รูปาวจโร. อตฺถิ อรูปาวจโร, อตฺถิ น อรูปาวจโร. อตฺถิ ปริยาปนฺโน, อตฺถิ อปริยาปนฺโน. อตฺถิ นิยฺยานิโก, อตฺถิ อนิยฺยานิโก. อตฺถิ นิยโต, อตฺถิ อนิยโต. อตฺถิ สอุตฺตโร, อตฺถิ อนุตฺตโร. อตฺถิ สรโณ, อตฺถิ อรโณ.

ติวิเธน เวทนากฺขนฺโธ – อตฺถิ กุสโล, อตฺถิ อกุสโล, อตฺถิ อพฺยากโต…เป…. เอวํ ทสวิเธน เวทนากฺขนฺโธ.

๓๗. เอกวิเธน เวทนากฺขนฺโธ – ผสฺสสมฺปยุตฺโต.

ทุวิเธน เวทนากฺขนฺโธ – อตฺถิ สรโณ, อตฺถิ อรโณ.

ติวิเธน เวทนากฺขนฺโธ – อตฺถิ วิปาโก, อตฺถิ วิปากธมฺมธมฺโม, อตฺถิ เนววิปากนวิปากธมฺมธมฺโม. อตฺถิ อุปาทินฺนุปาทานิโย…เป… อตฺถิ อชฺฌตฺตารมฺมโณ, อตฺถิ พหิทฺธารมฺมโณ, อตฺถิ อชฺฌตฺตพหิทฺธารมฺมโณ…เป…. เอวํ ทสวิเธน เวทนากฺขนฺโธ.

ทุกมูลกํ.

๓๘. เอกวิเธน เวทนากฺขนฺโธ – ผสฺสสมฺปยุตฺโต.

ทุวิเธน เวทนากฺขนฺโธ – อตฺถิ สเหตุโก, อตฺถิ อเหตุโก.

ติวิเธน เวทนากฺขนฺโธ – อตฺถิ กุสโล, อตฺถิ อกุสโล, อตฺถิ อพฺยากโต…เป…. เอวํ ทสวิเธน เวทนากฺขนฺโธ.

๓๙. เอกวิเธน เวทนากฺขนฺโธ – ผสฺสสมฺปยุตฺโต.

ทุวิเธน เวทนากฺขนฺโธ – อตฺถิ เหตุสมฺปยุตฺโต, อตฺถิ เหตุวิปฺปยุตฺโต.

ติวิเธน เวทนากฺขนฺโธ – อตฺถิ กุสโล, อตฺถิ อกุสโล, อตฺถิ อพฺยากโต…เป…. เอวํ ทสวิเธน เวทนากฺขนฺโธ.

๔๐. เอกวิเธน เวทนากฺขนฺโธ – ผสฺสสมฺปยุตฺโต.

ทุวิเธน เวทนากฺขนฺโธ – อตฺถิ น เหตุสเหตุโก, อตฺถิ น เหตุอเหตุโก. อตฺถิ โลกิโย, อตฺถิ โลกุตฺตโร. อตฺถิ เกนจิ วิฺเยฺโย, อตฺถิ เกนจิ น วิฺเยฺโย. อตฺถิ สาสโว, อตฺถิ อนาสโว. อตฺถิ อาสวสมฺปยุตฺโต, อตฺถิ อาสววิปฺปยุตฺโต. อตฺถิ อาสววิปฺปยุตฺตสาสโว, อตฺถิ อาสววิปฺปยุตฺตอนาสโว…เป… อตฺถิ สรโณ, อตฺถิ อรโณ.

ติวิเธน เวทนากฺขนฺโธ – อตฺถิ กุสโล, อตฺถิ อกุสโล, อตฺถิ อพฺยากโต…เป…. เอวํ ทสวิเธน เวทนากฺขนฺโธ.

๔๑. เอกวิเธน เวทนากฺขนฺโธ – ผสฺสสมฺปยุตฺโต.

ทุวิเธน เวทนากฺขนฺโธ – อตฺถิ สเหตุโก, อตฺถิ อเหตุโก.

ติวิเธน เวทนากฺขนฺโธ – อตฺถิ วิปาโก, อตฺถิ วิปากธมฺมธมฺโม, อตฺถิ เนววิปากนวิปากธมฺมธมฺโม. อตฺถิ อุปาทินฺนุปาทานิโย, อตฺถิ อนุปาทินฺนุปาทานิโย, อตฺถิ อนุปาทินฺนอนุปาทานิโย. อตฺถิ สํกิลิฏฺสํกิเลสิโก, อตฺถิ อสํกิลิฏฺสํกิเลสิโก, อตฺถิ อสํกิลิฏฺอสํกิเลสิโก. อตฺถิ สวิตกฺกสวิจาโร, อตฺถิ อวิตกฺกวิจารมตฺโต, อตฺถิ อวิตกฺกอวิจาโร. อตฺถิ ทสฺสเนน ปหาตพฺโพ, อตฺถิ ภาวนาย ปหาตพฺโพ, อตฺถิ เนว ทสฺสเนน น ภาวนาย ปหาตพฺโพ. อตฺถิ ทสฺสเนน ปหาตพฺพเหตุโก, อตฺถิ ภาวนาย ปหาตพฺพเหตุโก, อตฺถิ เนว ทสฺสเนน น ภาวนาย ปหาตพฺพเหตุโก. อตฺถิ อาจยคามี, อตฺถิ อปจยคามี, อตฺถิ เนวาจยคามินาปจยคามี. อตฺถิ เสกฺโข, อตฺถิ อเสกฺโข, อตฺถิ เนวเสกฺขนาเสกฺโข. อตฺถิ ปริตฺโต, อตฺถิ มหคฺคโต, อตฺถิ อปฺปมาโณ. อตฺถิ ปริตฺตารมฺมโณ, อตฺถิ มหคฺคตารมฺมโณ, อตฺถิ อปฺปมาณารมฺมโณ. อตฺถิ หีโน, อตฺถิ มชฺฌิโม, อตฺถิ ปณีโต. อตฺถิ มิจฺฉตฺตนิยโต, อตฺถิ สมฺมตฺตนิยโต, อตฺถิ อนิยโต. อตฺถิ มคฺคารมฺมโณ, อตฺถิ มคฺคเหตุโก, อตฺถิ มคฺคาธิปติ. อตฺถิ อุปฺปนฺโน, อตฺถิ อนุปฺปนฺโน, อตฺถิ อุปฺปาที. อตฺถิ อตีโต, อตฺถิ อนาคโต, อตฺถิ ปจฺจุปฺปนฺโน. อตฺถิ อตีตารมฺมโณ, อตฺถิ อนาคตารมฺมโณ, อตฺถิ ปจฺจุปฺปนฺนารมฺมโณ. อตฺถิ อชฺฌตฺโต, อตฺถิ พหิทฺโธ, อตฺถิ อชฺฌตฺตพหิทฺโธ. อตฺถิ อชฺฌตฺตารมฺมโณ, อตฺถิ พหิทฺธารมฺมโณ, อตฺถิ อชฺฌตฺตพหิทฺธารมฺมโณ…เป…. เอวํ ทสวิเธน เวทนากฺขนฺโธ.

๔๒. เอกวิเธน เวทนากฺขนฺโธ – ผสฺสสมฺปยุตฺโต.

ทุวิเธน เวทนากฺขนฺโธ – อตฺถิ เหตุสมฺปยุตฺโต, อตฺถิ เหตุวิปฺปยุตฺโต. อตฺถิ น เหตุสเหตุโก, อตฺถิ น เหตุอเหตุโก. อตฺถิ โลกิโย, อตฺถิ โลกุตฺตโร. อตฺถิ เกนจิ วิฺเยฺโย, อตฺถิ เกนจิ น วิฺเยฺโย. อตฺถิ สาสโว, อตฺถิ อนาสโว. อตฺถิ อาสวสมฺปยุตฺโต, อตฺถิ อาสววิปฺปยุตฺโต. อตฺถิ อาสววิปฺปยุตฺตสาสโว, อตฺถิ อาสววิปฺปยุตฺตอนาสโว. อตฺถิ สํโยชนิโย, อตฺถิ อสํโยชนิโย…เป… อตฺถิ สรโณ, อตฺถิ อรโณ.

ติวิเธน เวทนากฺขนฺโธ – อตฺถิ อชฺฌตฺตารมฺมโณ, อตฺถิ พหิทฺธารมฺมโณ, อตฺถิ อชฺฌตฺตพหิทฺธารมฺมโณ…เป…. เอวํ ทสวิเธน เวทนากฺขนฺโธ.

ติกมูลกํ.

๔๓. เอกวิเธน เวทนากฺขนฺโธ – ผสฺสสมฺปยุตฺโต.

ทุวิเธน เวทนากฺขนฺโธ – อตฺถิ สเหตุโก, อตฺถิ อเหตุโก.

ติวิเธน เวทนากฺขนฺโธ – อตฺถิ กุสโล, อตฺถิ อกุสโล, อตฺถิ อพฺยากโต…เป…. เอวํ ทสวิเธน เวทนากฺขนฺโธ.

๔๔. เอกวิเธน เวทนากฺขนฺโธ – ผสฺสสมฺปยุตฺโต.

ทุวิเธน เวทนากฺขนฺโธ – อตฺถิ เหตุสมฺปยุตฺโต, อตฺถิ เหตุวิปฺปยุตฺโต.

ติวิเธน เวทนากฺขนฺโธ – อตฺถิ วิปาโก, อตฺถิ วิปากธมฺมธมฺโม, อตฺถิ เนววิปากนวิปากธมฺมธมฺโม…เป…. เอวํ ทสวิเธน เวทนากฺขนฺโธ.

๔๕. เอกวิเธน เวทนากฺขนฺโธ – ผสฺสสมฺปยุตฺโต.

ทุวิเธน เวทนากฺขนฺโธ – อตฺถิ น เหตุสเหตุโก, อตฺถิ น เหตุอเหตุโก.

ติวิเธน เวทนากฺขนฺโธ – อตฺถิ อุปาทินฺนุปาทานิโย, อตฺถิ อนุปาทินฺนุปาทานิโย, อตฺถิ อนุปาทินฺนอนุปาทานิโย…เป…. เอวํ ทสวิเธน เวทนากฺขนฺโธ.

๔๖. เอกวิเธน เวทนากฺขนฺโธ – ผสฺสสมฺปยุตฺโต.

ทุวิเธน เวทนากฺขนฺโธ – อตฺถิ โลกิโย, อตฺถิ โลกุตฺตโร.

ติวิเธน เวทนากฺขนฺโธ – อตฺถิ สํกิลิฏฺสํกิเลสิโก, อตฺถิ อสํกิลิฏฺสํกิเลสิโก, อตฺถิ อสํกิลิฏฺอสํกิเลสิโก…เป…. เอวํ ทสวิเธน เวทนากฺขนฺโธ.

๔๗. เอกวิเธน เวทนากฺขนฺโธ – ผสฺสสมฺปยุตฺโต.

ทุวิเธน เวทนากฺขนฺโธ – อตฺถิ เกนจิ วิฺเยฺโย, อตฺถิ เกนจิ น วิฺเยฺโย.

ติวิเธน เวทนากฺขนฺโธ – อตฺถิ สวิตกฺกสวิจาโร, อตฺถิ อวิตกฺกวิจารมตฺโต, อตฺถิ อวิตกฺกอวิจาโร…เป…. เอวํ ทสวิเธน เวทนากฺขนฺโธ.

๔๘. เอกวิเธน เวทนากฺขนฺโธ – ผสฺสสมฺปยุตฺโต.

ทุวิเธน เวทนากฺขนฺโธ – อตฺถิ สาสโว, อตฺถิ อนาสโว.

ติวิเธน เวทนากฺขนฺโธ – อตฺถิ ทสฺสเนน ปหาตพฺโพ, อตฺถิ ภาวนาย ปหาตพฺโพ, อตฺถิ เนว ทสฺสเนน น ภาวนาย ปหาตพฺโพ…เป…. เอวํ ทสวิเธน เวทนากฺขนฺโธ.

๔๙. เอกวิเธน เวทนากฺขนฺโธ – ผสฺสสมฺปยุตฺโต.

ทุวิเธน เวทนากฺขนฺโธ – อตฺถิ อาสวสมฺปยุตฺโต, อตฺถิ อาสววิปฺปยุตฺโต.

ติวิเธน เวทนากฺขนฺโธ – อตฺถิ ทสฺสเนน ปหาตพฺพเหตุโก, อตฺถิ ภาวนาย ปหาตพฺพเหตุโก, อตฺถิ เนว ทสฺสเนน น ภาวนาย ปหาตพฺพเหตุโก…เป…. เอวํ ทสวิเธน เวทนากฺขนฺโธ.

๕๐. เอกวิเธน เวทนากฺขนฺโธ – ผสฺสสมฺปยุตฺโต.

ทุวิเธน เวทนากฺขนฺโธ – อตฺถิ อาสววิปฺปยุตฺตสาสโว, อตฺถิ อาสววิปฺปยุตฺตอนาสโว.

ติวิเธน เวทนากฺขนฺโธ – อตฺถิ อาจยคามี, อตฺถิ อปจยคามี, อตฺถิ เนวาจยคามินาปจยคามี…เป…. เอวํ ทสวิเธน เวทนากฺขนฺโธ.

๕๑. เอกวิเธน เวทนากฺขนฺโธ – ผสฺสสมฺปยุตฺโต.

ทุวิเธน เวทนากฺขนฺโธ – อตฺถิ สํโยชนิโย, อตฺถิ อสํโยชนิโย.

ติวิเธน เวทนากฺขนฺโธ – อตฺถิ เสกฺโข, อตฺถิ อเสกฺโข, อตฺถิ เนวเสกฺขนาเสกฺโข…เป…. เอวํ ทสวิเธน เวทนากฺขนฺโธ.

๕๒. เอกวิเธน เวทนากฺขนฺโธ – ผสฺสสมฺปยุตฺโต.

ทุวิเธน เวทนากฺขนฺโธ – อตฺถิ สํโยชนสมฺปยุตฺโต, อตฺถิ สํโยชนวิปฺปยุตฺโต.

ติวิเธน เวทนากฺขนฺโธ – อตฺถิ ปริตฺโต, อตฺถิ มหคฺคโต, อตฺถิ อปฺปมาโณ…เป…. เอวํ ทสวิเธน เวทนากฺขนฺโธ.

๕๓. เอกวิเธน เวทนากฺขนฺโธ – ผสฺสสมฺปยุตฺโต.

ทุวิเธน เวทนากฺขนฺโธ – อตฺถิ สํโยชนวิปฺปยุตฺตสํโยชนิโย, อตฺถิ สํโยชนวิปฺปยุตฺตอสํโยชนิโย.

ติวิเธน เวทนากฺขนฺโธ – อตฺถิ ปริตฺตารมฺมโณ, อตฺถิ มหคฺคตารมฺมโณ, อตฺถิ อปฺปมาณารมฺมโณ…เป…. เอวํ ทสวิเธน เวทนากฺขนฺโธ.

๕๔. เอกวิเธน เวทนากฺขนฺโธ – ผสฺสสมฺปยุตฺโต.

ทุวิเธน เวทนากฺขนฺโธ – อตฺถิ คนฺถนิโย, อตฺถิ อคนฺถนิโย.

ติวิเธน เวทนากฺขนฺโธ – อตฺถิ หีโน, อตฺถิ มชฺฌิโม, อตฺถิ ปณีโต…เป…. เอวํ ทสวิเธน เวทนากฺขนฺโธ.

๕๕. เอกวิเธน เวทนากฺขนฺโธ – ผสฺสสมฺปยุตฺโต.

ทุวิเธน เวทนากฺขนฺโธ – อตฺถิ คนฺถสมฺปยุตฺโต, อตฺถิ คนฺถวิปฺปยุตฺโต.

ติวิเธน เวทนากฺขนฺโธ – อตฺถิ มิจฺฉตฺตนิยโต, อตฺถิ สมฺมตฺตนิยโต, อตฺถิ อนิยโต…เป…. เอวํ ทสวิเธน เวทนากฺขนฺโธ.

๕๖. เอกวิเธน เวทนากฺขนฺโธ – ผสฺสสมฺปยุตฺโต.

ทุวิเธน เวทนากฺขนฺโธ – อตฺถิ คนฺถวิปฺปยุตฺตคนฺถนิโย, อตฺถิ คนฺถวิปฺปยุตฺตอคนฺถนิโย.

ติวิเธน เวทนากฺขนฺโธ – อตฺถิ มคฺคารมฺมโณ, อตฺถิ มคฺคเหตุโก, อตฺถิ มคฺคาธิปติ…เป…. เอวํ ทสวิเธน เวทนากฺขนฺโธ.

๕๗. เอกวิเธน เวทนากฺขนฺโธ – ผสฺสสมฺปยุตฺโต.

ทุวิเธน เวทนากฺขนฺโธ – อตฺถิ โอฆนิโย, อตฺถิ อโนฆนิโย.

ติวิเธน เวทนากฺขนฺโธ – อตฺถิ อุปฺปนฺโน, อตฺถิ อนุปฺปนฺโน, อตฺถิ อุปฺปาที…เป…. เอวํ ทสวิเธน เวทนากฺขนฺโธ.

๕๘. เอกวิเธน เวทนากฺขนฺโธ – ผสฺสสมฺปยุตฺโต.

ทุวิเธน เวทนากฺขนฺโธ – อตฺถิ โอฆสมฺปยุตฺโต, อตฺถิ โอฆวิปฺปยุตฺโต.

ติวิเธน เวทนากฺขนฺโธ – อตฺถิ อตีโต, อตฺถิ อนาคโต, อตฺถิ ปจฺจุปฺปนฺโน…เป…. เอวํ ทสวิเธน เวทนากฺขนฺโธ.

๕๙. เอกวิเธน เวทนากฺขนฺโธ – ผสฺสสมฺปยุตฺโต.

ทุวิเธน เวทนากฺขนฺโธ – อตฺถิ โอฆวิปฺปยุตฺตโอฆนิโย, อตฺถิ โอฆวิปฺปยุตฺตอโนฆนิโย.

ติวิเธน เวทนากฺขนฺโธ – อตฺถิ อตีตารมฺมโณ, อตฺถิ อนาคตารมฺมโณ, อตฺถิ ปจฺจุปฺปนฺนารมฺมโณ…เป…. เอวํ ทสวิเธน เวทนากฺขนฺโธ.

๖๐. เอกวิเธน เวทนากฺขนฺโธ – ผสฺสสมฺปยุตฺโต.

ทุวิเธน เวทนากฺขนฺโธ – อตฺถิ โยคนิโย, อตฺถิ อโยคนิโย.

ติวิเธน เวทนากฺขนฺโธ – อตฺถิ อชฺฌตฺโต, อตฺถิ พหิทฺโธ, อตฺถิ อชฺฌตฺตพหิทฺโธ…เป…. เอวํ ทสวิเธน เวทนากฺขนฺโธ.

๖๑. เอกวิเธน เวทนากฺขนฺโธ – ผสฺสสมฺปยุตฺโต.

ทุวิเธน เวทนากฺขนฺโธ – อตฺถิ โยคสมฺปยุตฺโต, อตฺถิ โยควิปฺปยุตฺโต.

ติวิเธน เวทนากฺขนฺโธ – อตฺถิ อชฺฌตฺตารมฺมโณ, อตฺถิ พหิทฺธารมฺมโณ, อตฺถิ อชฺฌตฺตพหิทฺธารมฺมโณ…เป…. เอวํ ทสวิเธน เวทนากฺขนฺโธ.

อุภโตวฑฺฒกํ.

สตฺตวิเธน เวทนากฺขนฺโธ – อตฺถิ กุสโล, อตฺถิ อกุสโล, อตฺถิ อพฺยากโต, อตฺถิ กามาวจโร, อตฺถิ รูปาวจโร, อตฺถิ อรูปาวจโร, อตฺถิ อปริยาปนฺโน. เอวํ สตฺตวิเธน เวทนากฺขนฺโธ.

อปโรปิ สตฺตวิเธน เวทนากฺขนฺโธ – อตฺถิ วิปาโก…เป… อตฺถิ อชฺฌตฺตารมฺมโณ, อตฺถิ พหิทฺธารมฺมโณ, อตฺถิ อชฺฌตฺตพหิทฺธารมฺมโณ, อตฺถิ กามาวจโร, อตฺถิ รูปาวจโร, อตฺถิ อรูปาวจโร, อตฺถิ อปริยาปนฺโน. เอวํ สตฺตวิเธน เวทนากฺขนฺโธ.

จตุวีสติวิเธน เวทนากฺขนฺโธ – จกฺขุสมฺผสฺสปจฺจยา เวทนากฺขนฺโธ อตฺถิ กุสโล, อตฺถิ อกุสโล, อตฺถิ อพฺยากโต; โสตสมฺผสฺสปจฺจยา เวทนากฺขนฺโธ…เป… ฆานสมฺผสฺสปจฺจยา เวทนากฺขนฺโธ…เป… ชิวฺหาสมฺผสฺสปจฺจยา เวทนากฺขนฺโธ…เป… กายสมฺผสฺสปจฺจยา เวทนากฺขนฺโธ…เป… มโนสมฺผสฺสปจฺจยา เวทนากฺขนฺโธ อตฺถิ กุสโล, อตฺถิ อกุสโล, อตฺถิ อพฺยากโต; จกฺขุสมฺผสฺสชา เวทนา, โสตสมฺผสฺสชา เวทนา, ฆานสมฺผสฺสชา เวทนา, ชิวฺหาสมฺผสฺสชา เวทนา, กายสมฺผสฺสชา เวทนา, มโนสมฺผสฺสชา เวทนา. เอวํ จตุวีสติวิเธน เวทนากฺขนฺโธ.

อปโรปิ จตุวีสติวิเธน เวทนากฺขนฺโธ – จกฺขุสมฺผสฺสปจฺจยา เวทนากฺขนฺโธ อตฺถิ วิปาโก…เป… อตฺถิ อชฺฌตฺตารมฺมโณ, อตฺถิ พหิทฺธารมฺมโณ, อตฺถิ อชฺฌตฺตพหิทฺธารมฺมโณ, จกฺขุสมฺผสฺสชา เวทนา…เป… มโนสมฺผสฺสชา เวทนา; โสตสมฺผสฺสปจฺจยา เวทนากฺขนฺโธ…เป… ฆานสมฺผสฺสปจฺจยา เวทนากฺขนฺโธ…เป… ชิวฺหาสมฺผสฺสปจฺจยา เวทนากฺขนฺโธ…เป… กายสมฺผสฺสปจฺจยา เวทนากฺขนฺโธ…เป… มโนสมฺผสฺสปจฺจยา เวทนากฺขนฺโธ อตฺถิ วิปาโก…เป… อตฺถิ อชฺฌตฺตารมฺมโณ, อตฺถิ พหิทฺธารมฺมโณ, อตฺถิ อชฺฌตฺตพหิทฺธารมฺมโณ, จกฺขุสมฺผสฺสชา เวทนา…เป… มโนสมฺผสฺสชา เวทนา. เอวํ จตุวีสติวิเธน เวทนากฺขนฺโธ.

ตึสวิเธน เวทนากฺขนฺโธ – จกฺขุสมฺผสฺสปจฺจยา เวทนากฺขนฺโธ อตฺถิ กามาวจโร, อตฺถิ รูปาวจโร, อตฺถิ อรูปาวจโร, อตฺถิ อปริยาปนฺโน; โสตสมฺผสฺสปจฺจยา…เป… ฆานสมฺผสฺสปจฺจยา…เป… ชิวฺหาสมฺผสฺสปจฺจยา…เป… กายสมฺผสฺสปจฺจยา…เป… มโนสมฺผสฺสปจฺจยา เวทนากฺขนฺโธ อตฺถิ กามาวจโร, อตฺถิ รูปาวจโร, อตฺถิ อรูปาวจโร, อตฺถิ อปริยาปนฺโน; จกฺขุสมฺผสฺสชา เวทนา, โสตสมฺผสฺสชา เวทนา, ฆานสมฺผสฺสชา เวทนา, ชิวฺหาสมฺผสฺสชา เวทนา, กายสมฺผสฺสชา เวทนา, มโนสมฺผสฺสชา เวทนา. เอวํ ตึสวิเธน เวทนากฺขนฺโธ.

พหุวิเธน เวทนากฺขนฺโธ – จกฺขุสมฺผสฺสปจฺจยา เวทนากฺขนฺโธ อตฺถิ กุสโล, อตฺถิ อกุสโล, อตฺถิ อพฺยากโต, อตฺถิ กามาวจโร, อตฺถิ รูปาวจโร, อตฺถิ อรูปาวจโร, อตฺถิ อปริยาปนฺโน; โสตสมฺผสฺสปจฺจยา…เป… ฆานสมฺผสฺสปจฺจยา…เป… ชิวฺหาสมฺผสฺสปจฺจยา…เป… กายสมฺผสฺสปจฺจยา…เป… มโนสมฺผสฺสปจฺจยา เวทนากฺขนฺโธ อตฺถิ กุสโล, อตฺถิ อกุสโล, อตฺถิ อพฺยากโต, อตฺถิ กามาวจโร, อตฺถิ รูปาวจโร, อตฺถิ อรูปาวจโร, อตฺถิ อปริยาปนฺโน; จกฺขุสมฺผสฺสชา เวทนา, โสตสมฺผสฺสชา เวทนา, ฆานสมฺผสฺสชา เวทนา, ชิวฺหาสมฺผสฺสชา เวทนา, กายสมฺผสฺสชา เวทนา, มโนสมฺผสฺสชา เวทนา. เอวํ พหุวิเธน เวทนากฺขนฺโธ.

อปโรปิ พหุวิเธน เวทนากฺขนฺโธ – จกฺขุสมฺผสฺสปจฺจยา เวทนากฺขนฺโธ อตฺถิ วิปาโก…เป… อตฺถิ อชฺฌตฺตารมฺมโณ, อตฺถิ พหิทฺธารมฺมโณ, อตฺถิ อชฺฌตฺตพหิทฺธารมฺมโณ, อตฺถิ กามาวจโร, อตฺถิ รูปาวจโร, อตฺถิ อรูปาวจโร, อตฺถิ อปริยาปนฺโน; โสตสมฺผสฺสปจฺจยา เวทนากฺขนฺโธ…เป… ฆานสมฺผสฺสปจฺจยา เวทนากฺขนฺโธ…เป… ชิวฺหาสมฺผสฺสปจฺจยา เวทนากฺขนฺโธ…เป… กายสมฺผสฺสปจฺจยา เวทนากฺขนฺโธ…เป… มโนสมฺผสฺสปจฺจยา เวทนากฺขนฺโธ อตฺถิ วิปาโก…เป… อตฺถิ อชฺฌตฺตารมฺมโณ, อตฺถิ พหิทฺธารมฺมโณ, อตฺถิ อชฺฌตฺตพหิทฺธารมฺมโณ, อตฺถิ กามาวจโร, อตฺถิ รูปาวจโร, อตฺถิ อรูปาวจโร, อตฺถิ อปริยาปนฺโน; จกฺขุสมฺผสฺสชา เวทนา, โสตสมฺผสฺสชา เวทนา, ฆานสมฺผสฺสชา เวทนา, ชิวฺหาสมฺผสฺสชา เวทนา, กายสมฺผสฺสชา เวทนา, มโนสมฺผสฺสชา เวทนา. เอวํ พหุวิเธน เวทนากฺขนฺโธ.

อยํ วุจฺจติ เวทนากฺขนฺโธ.

๓. สฺากฺขนฺโธ

๖๒. ตตฺถ กตโม สฺากฺขนฺโธ? เอกวิเธน สฺากฺขนฺโธ – ผสฺสสมฺปยุตฺโต.

ทุวิเธน สฺากฺขนฺโธ – อตฺถิ สเหตุโก, อตฺถิ อเหตุโก.

ติวิเธน สฺากฺขนฺโธ – อตฺถิ กุสโล, อตฺถิ อกุสโล, อตฺถิ อพฺยากโต.

จตุพฺพิเธน สฺากฺขนฺโธ – อตฺถิ กามาวจโร, อตฺถิ รูปาวจโร, อตฺถิ อรูปาวจโร, อตฺถิ อปริยาปนฺโน.

ปฺจวิเธน สฺากฺขนฺโธ – อตฺถิ สุขินฺทฺริยสมฺปยุตฺโต, อตฺถิ ทุกฺขินฺทฺริยสมฺปยุตฺโต, อตฺถิ โสมนสฺสินฺทฺริยสมฺปยุตฺโต, อตฺถิ โทมนสฺสินฺทฺริยสมฺปยุตฺโต, อตฺถิ อุเปกฺขินฺทฺริยสมฺปยุตฺโต. เอวํ ปฺจวิเธน สฺากฺขนฺโธ.

ฉพฺพิเธน สฺากฺขนฺโธ – จกฺขุสมฺผสฺสชา สฺา, โสตสมฺผสฺสชา สฺา, ฆานสมฺผสฺสชา สฺา, ชิวฺหาสมฺผสฺสชา สฺา, กายสมฺผสฺสชา สฺา, มโนสมฺผสฺสชา สฺา. เอวํ ฉพฺพิเธน สฺากฺขนฺโธ.

สตฺตวิเธน สฺากฺขนฺโธ – จกฺขุสมฺผสฺสชา สฺา, โสตสมฺผสฺสชา สฺา, ฆานสมฺผสฺสชา สฺา, ชิวฺหาสมฺผสฺสชา สฺา, กายสมฺผสฺสชา สฺา, มโนธาตุสมฺผสฺสชา สฺา, มโนวิฺาณธาตุสมฺผสฺสชา สฺา. เอวํ สตฺตวิเธน สฺากฺขนฺโธ.

อฏฺวิเธน สฺากฺขนฺโธ – จกฺขุสมฺผสฺสชา สฺา…เป… กายสมฺผสฺสชา สฺา อตฺถิ สุขสหคตา, อตฺถิ ทุกฺขสหคตา, มโนธาตุสมฺผสฺสชา สฺา, มโนวิฺาณธาตุสมฺผสฺสชา สฺา. เอวํ อฏฺวิเธน สฺากฺขนฺโธ.

นววิเธน สฺากฺขนฺโธ – จกฺขุสมฺผสฺสชา สฺา…เป… กายสมฺผสฺสชา สฺา, มโนธาตุสมฺผสฺสชา สฺา, มโนวิฺาณธาตุสมฺผสฺสชา สฺา อตฺถิ กุสลา, อตฺถิ อกุสลา, อตฺถิ อพฺยากตา. เอวํ นววิเธน สฺากฺขนฺโธ.

ทสวิเธน สฺากฺขนฺโธ – จกฺขุสมฺผสฺสชา สฺา…เป… กายสมฺผสฺสชา สฺา อตฺถิ สุขสหคตา, อตฺถิ ทุกฺขสหคตา, มโนธาตุสมฺผสฺสชา สฺา, มโนวิฺาณธาตุสมฺผสฺสชา สฺา อตฺถิ กุสลา, อตฺถิ อกุสลา, อตฺถิ อพฺยากตา. เอวํ ทสวิเธน สฺากฺขนฺโธ.

๖๓. เอกวิเธน สฺากฺขนฺโธ – ผสฺสสมฺปยุตฺโต.

ทุวิเธน สฺากฺขนฺโธ – อตฺถิ สเหตุโก, อตฺถิ อเหตุโก.

ติวิเธน สฺากฺขนฺโธ – อตฺถิ สุขาย เวทนาย สมฺปยุตฺโต, อตฺถิ ทุกฺขาย เวทนาย สมฺปยุตฺโต, อตฺถิ อทุกฺขมสุขาย เวทนาย สมฺปยุตฺโต…เป…. เอวํ ทสวิเธน สฺากฺขนฺโธ.

๖๔. เอกวิเธน สฺากฺขนฺโธ – ผสฺสสมฺปยุตฺโต.

ทุวิเธน สฺากฺขนฺโธ – อตฺถิ สเหตุโก, อตฺถิ อเหตุโก.

ติวิเธน สฺากฺขนฺโธ – อตฺถิ วิปาโก, อตฺถิ วิปากธมฺมธมฺโม, อตฺถิ เนววิปากนวิปากธมฺมธมฺโม. อตฺถิ อุปาทินฺนุปาทานิโย, อตฺถิ อนุปาทินฺนุปาทานิโย, อตฺถิ อนุปาทินฺนอนุปาทานิโย. อตฺถิ สํกิลิฏฺสํกิเลสิโก, อตฺถิ อสํกิลิฏฺสํกิเลสิโก, อตฺถิ อสํกิลิฏฺอสํกิเลสิโก. อตฺถิ สวิตกฺกสวิจาโร, อตฺถิ อวิตกฺกวิจารมตฺโต, อตฺถิ อวิตกฺกอวิจาโร. อตฺถิ ปีติสหคโต, อตฺถิ สุขสหคโต, อตฺถิ อุเปกฺขาสหคโต. อตฺถิ ทสฺสเนน ปหาตพฺโพ, อตฺถิ ภาวนาย ปหาตพฺโพ, อตฺถิ เนว ทสฺสเนน น ภาวนาย ปหาตพฺโพ. อตฺถิ ทสฺสเนน ปหาตพฺพเหตุโก, อตฺถิ ภาวนาย ปหาตพฺพเหตุโก, อตฺถิ เนว ทสฺสเนน น ภาวนาย ปหาตพฺพเหตุโก. อตฺถิ อาจยคามี, อตฺถิ อปจยคามี, อตฺถิ เนวาจยคามินาปจยคามี. อตฺถิ เสกฺโข, อตฺถิ อเสกฺโข, อตฺถิ เนวเสกฺขนาเสกฺโข. อตฺถิ ปริตฺโต, อตฺถิ มหคฺคโต, อตฺถิ อปฺปมาโณ. อตฺถิ ปริตฺตารมฺมโณ, อตฺถิ มหคฺคตารมฺมโณ, อตฺถิ อปฺปมาณารมฺมโณ. อตฺถิ หีโน, อตฺถิ มชฺฌิโม, อตฺถิ ปณีโต. อตฺถิ มิจฺฉตฺตนิยโต, อตฺถิ สมฺมตฺตนิยโต, อตฺถิ อนิยโต. อตฺถิ มคฺคารมฺมโณ, อตฺถิ มคฺคเหตุโก, อตฺถิ มคฺคาธิปติ. อตฺถิ อุปฺปนฺโน, อตฺถิ อนุปฺปนฺโน, อตฺถิ อุปฺปาที. อตฺถิ อตีโต, อตฺถิ อนาคโต, อตฺถิ ปจฺจุปฺปนฺโน. อตฺถิ อตีตารมฺมโณ, อตฺถิ อนาคตารมฺมโณ, อตฺถิ ปจฺจุปฺปนฺนารมฺมโณ. อตฺถิ อชฺฌตฺโต, อตฺถิ พหิทฺโธ, อตฺถิ อชฺฌตฺตพหิทฺโธ. อตฺถิ อชฺฌตฺตารมฺมโณ, อตฺถิ พหิทฺธารมฺมโณ, อตฺถิ อชฺฌตฺตพหิทฺธารมฺมโณ…เป… เอวํ ทสวิเธน สฺากฺขนฺโธ.

๖๕. เอกวิเธน สฺากฺขนฺโธ – ผสฺสสมฺปยุตฺโต.

ทุวิเธน สฺากฺขนฺโธ – อตฺถิ เหตุสมฺปยุตฺโต, อตฺถิ เหตุวิปฺปยุตฺโต. อตฺถิ น เหตุสเหตุโก, อตฺถิ น เหตุอเหตุโก. อตฺถิ โลกิโย, อตฺถิ โลกุตฺตโร. อตฺถิ เกนจิ วิฺเยฺโย, อตฺถิ เกนจิ น วิฺเยฺโย. อตฺถิ สาสโว, อตฺถิ อนาสโว. อตฺถิ อาสวสมฺปยุตฺโต, อตฺถิ อาสววิปฺปยุตฺโต. อตฺถิ อาสววิปฺปยุตฺตสาสโว, อตฺถิ อาสววิปฺปยุตฺตอนาสโว. อตฺถิ สํโยชนิโย, อตฺถิ อสํโยชนิโย. อตฺถิ สํโยชนสมฺปยุตฺโต, อตฺถิ สํโยชนวิปฺปยุตฺโต. อตฺถิ สํโยชนวิปฺปยุตฺตสํโยชนิโย, อตฺถิ สํโยชนวิปฺปยุตฺตอสํโยชนิโย. อตฺถิ คนฺถนิโย, อตฺถิ อคนฺถนิโย. อตฺถิ คนฺถสมฺปยุตฺโต, อตฺถิ คนฺถวิปฺปยุตฺโต. อตฺถิ คนฺถวิปฺปยุตฺตคนฺถนิโย, อตฺถิ คนฺถวิปฺปยุตฺตอคนฺถนิโย. อตฺถิ โอฆนิโย, อตฺถิ อโนฆนิโย. อตฺถิ โอฆสมฺปยุตฺโต, อตฺถิ โอฆวิปฺปยุตฺโต. อตฺถิ โอฆวิปฺปยุตฺตโอฆนิโย, อตฺถิ โอฆวิปฺปยุตฺตอโนฆนิโย. อตฺถิ โยคนิโย, อตฺถิ อโยคนิโย. อตฺถิ โยคสมฺปยุตฺโต, อตฺถิ โยควิปฺปยุตฺโต. อตฺถิ โยควิปฺปยุตฺตโยคนิโย, อตฺถิ โยควิปฺปยุตฺตอโยคนิโย. อตฺถิ นีวรณิโย, อตฺถิ อนีวรณิโย. อตฺถิ นีวรณสมฺปยุตฺโต, อตฺถิ นีวรณวิปฺปยุตฺโต. อตฺถิ นีวรณวิปฺปยุตฺตนีวรณิโย, อตฺถิ นีวรณวิปฺปยุตฺตอนีวรณิโย. อตฺถิ ปรามฏฺโ, อตฺถิ อปรามฏฺโ. อตฺถิ ปรามาสสมฺปยุตฺโต, อตฺถิ ปรามาสวิปฺปยุตฺโต. อตฺถิ ปรามาสวิปฺปยุตฺตปรามฏฺโ, อตฺถิ ปรามาสวิปฺปยุตฺตอปรามฏฺโ. อตฺถิ อุปาทินฺโน, อตฺถิ อนุปาทินฺโน. อตฺถิ อุปาทานิโย, อตฺถิ อนุปาทานิโย. อตฺถิ อุปาทานสมฺปยุตฺโต, อตฺถิ อุปาทานวิปฺปยุตฺโต. อตฺถิ อุปาทานวิปฺปยุตฺตอุปาทานิโย, อตฺถิ อุปาทานวิปฺปยุตฺตอนุปาทานิโย. อตฺถิ สํกิเลสิโก, อตฺถิ อสํกิเลสิโก. อตฺถิ สํกิลิฏฺโ, อตฺถิ อสํกิลิฏฺโ. อตฺถิ กิเลสสมฺปยุตฺโต, อตฺถิ กิเลสวิปฺปยุตฺโต. อตฺถิ กิเลสวิปฺปยุตฺตสํกิเลสิโก, อตฺถิ กิเลสวิปฺปยุตฺตอสํกิเลสิโก. อตฺถิ ทสฺสเนน ปหาตพฺโพ, อตฺถิ น ทสฺสเนน ปหาตพฺโพ. อตฺถิ ภาวนาย ปหาตพฺโพ, อตฺถิ น ภาวนาย ปหาตพฺโพ. อตฺถิ ทสฺสเนน ปหาตพฺพเหตุโก, อตฺถิ น ทสฺสเนน ปหาตพฺพเหตุโก. อตฺถิ ภาวนาย ปหาตพฺพเหตุโก, อตฺถิ น ภาวนาย ปหาตพฺพเหตุโก. อตฺถิ สวิตกฺโก, อตฺถิ อวิตกฺโก. อตฺถิ สวิจาโร, อตฺถิ อวิจาโร. อตฺถิ สปฺปีติโก, อตฺถิ อปฺปีติโก. อตฺถิ ปีติสหคโต, อตฺถิ น ปีติสหคโต. อตฺถิ สุขสหคโต, อตฺถิ น สุขสหคโต. อตฺถิ อุเปกฺขาสหคโต, อตฺถิ น อุเปกฺขาสหคโต. อตฺถิ กามาวจโร, อตฺถิ น กามาวจโร. อตฺถิ รูปาวจโร, อตฺถิ น รูปาวจโร. อตฺถิ อรูปาวจโร, อตฺถิ น อรูปาวจโร. อตฺถิ ปริยาปนฺโน, อตฺถิ อปริยาปนฺโน. อตฺถิ นิยฺยานิโก, อตฺถิ อนิยฺยานิโก. อตฺถิ นิยโต, อตฺถิ อนิยโต. อตฺถิ สอุตฺตโร, อตฺถิ อนุตฺตโร. อตฺถิ สรโณ, อตฺถิ อรโณ.

ติวิเธน สฺากฺขนฺโธ – อตฺถิ กุสโล, อตฺถิ อกุสโล, อตฺถิ อพฺยากโต…เป…. เอวํ ทสวิเธน สฺากฺขนฺโธ.

๖๖. เอกวิเธน สฺากฺขนฺโธ – ผสฺสสมฺปยุตฺโต.

ทุวิเธน สฺากฺขนฺโธ – อตฺถิ สรโณ, อตฺถิ อรโณ.

ติวิเธน สฺากฺขนฺโธ – อตฺถิ สุขาย เวทนาย สมฺปยุตฺโต, อตฺถิ ทุกฺขาย เวทนาย สมฺปยุตฺโต, อตฺถิ อทุกฺขมสุขาย เวทนาย สมฺปยุตฺโต. อตฺถิ วิปาโก…เป… อตฺถิ อชฺฌตฺตารมฺมโณ, อตฺถิ พหิทฺธารมฺมโณ, อตฺถิ อชฺฌตฺตพหิทฺธารมฺมโณ…เป…. เอวํ ทสวิเธน สฺากฺขนฺโธ.

(ยถา กุสลตฺติเก วิตฺถาโร, เอวํ สพฺเพปิ ติกา วิตฺถาเรตพฺพา.)

ทุกมูลกํ.

๖๗. เอกวิเธน สฺากฺขนฺโธ – ผสฺสสมฺปยุตฺโต.

ทุวิเธน สฺากฺขนฺโธ – อตฺถิ สเหตุโก, อตฺถิ อเหตุโก.

ติวิเธน สฺากฺขนฺโธ – อตฺถิ กุสโล, อตฺถิ อกุสโล, อตฺถิ อพฺยากโต…เป…. เอวํ ทสวิเธน สฺากฺขนฺโธ.

๖๘. เอกวิเธน สฺากฺขนฺโธ – ผสฺสสมฺปยุตฺโต.

ทุวิเธน สฺากฺขนฺโธ – อตฺถิ เหตุสมฺปยุตฺโต, อตฺถิ เหตุวิปฺปยุตฺโต…เป… อตฺถิ สรโณ, อตฺถิ อรโณ.

ติวิเธน สฺากฺขนฺโธ – อตฺถิ กุสโล, อตฺถิ อกุสโล, อตฺถิ อพฺยากโต…เป…. เอวํ ทสวิเธน สฺากฺขนฺโธ.

๖๙. เอกวิเธน สฺากฺขนฺโธ – ผสฺสสมฺปยุตฺโต.

ทุวิเธน สฺากฺขนฺโธ – อตฺถิ สเหตุโก, อตฺถิ อเหตุโก.

ติวิเธน สฺากฺขนฺโธ – อตฺถิ สุขาย เวทนาย สมฺปยุตฺโต, อตฺถิ ทุกฺขาย เวทนาย สมฺปยุตฺโต, อตฺถิ อทุกฺขมสุขาย เวทนาย สมฺปยุตฺโต. อตฺถิ วิปาโก…เป… อตฺถิ อชฺฌตฺตารมฺมโณ, อตฺถิ พหิทฺธารมฺมโณ, อตฺถิ อชฺฌตฺตพหิทฺธารมฺมโณ…เป…. เอวํ ทสวิเธน สฺากฺขนฺโธ.

๗๐. เอกวิเธน สฺากฺขนฺโธ – ผสฺสสมฺปยุตฺโต.

ทุวิเธน สฺากฺขนฺโธ – อตฺถิ เหตุสมฺปยุตฺโต, อตฺถิ เหตุวิปฺปยุตฺโต…เป… อตฺถิ สรโณ, อตฺถิ อรโณ.

ติวิเธน สฺากฺขนฺโธ…เป… อตฺถิ อชฺฌตฺตารมฺมโณ, อตฺถิ พหิทฺธารมฺมโณ, อตฺถิ อชฺฌตฺตพหิทฺธารมฺมโณ…เป…. เอวํ ทสวิเธน สฺากฺขนฺโธ.

ติกมูลกํ.

๗๑. เอกวิเธน สฺากฺขนฺโธ – ผสฺสสมฺปยุตฺโต.

ทุวิเธน สฺากฺขนฺโธ – อตฺถิ สเหตุโก, อตฺถิ อเหตุโก.

ติวิเธน สฺากฺขนฺโธ – อตฺถิ กุสโล, อตฺถิ อกุสโล, อตฺถิ อพฺยากโต…เป…. เอวํ ทสวิเธน สฺากฺขนฺโธ.

๗๒. เอกวิเธน สฺากฺขนฺโธ – ผสฺสสมฺปยุตฺโต.

ทุวิเธน สฺากฺขนฺโธ – อตฺถิ เหตุสมฺปยุตฺโต, อตฺถิ เหตุวิปฺปยุตฺโต.

ติวิเธน สฺากฺขนฺโธ – อตฺถิ สุขาย เวทนาย สมฺปยุตฺโต, อตฺถิ ทุกฺขาย เวทนาย สมฺปยุตฺโต, อตฺถิ อทุกฺขมสุขาย เวทนาย สมฺปยุตฺโต…เป…. เอวํ ทสวิเธน สฺากฺขนฺโธ.

๗๓. เอกวิเธน สฺากฺขนฺโธ – ผสฺสสมฺปยุตฺโต.

ทุวิเธน สฺากฺขนฺโธ – อตฺถิ น เหตุ สเหตุโก, อตฺถิ น เหตุ อเหตุโก.

ติวิเธน สฺากฺขนฺโธ – อตฺถิ วิปาโก, อตฺถิ วิปากธมฺมธมฺโม, อตฺถิ เนววิปากนวิปากธมฺมธมฺโม…เป…. เอวํ ทสวิเธน สฺากฺขนฺโธ.

๗๔. เอกวิเธน สฺากฺขนฺโธ – ผสฺสสมฺปยุตฺโต.

ทุวิเธน สฺากฺขนฺโธ – อตฺถิ โลกิโย, อตฺถิ โลกุตฺตโร.

ติวิเธน สฺากฺขนฺโธ – อตฺถิ อุปาทินฺนุปาทานิโย, อตฺถิ อนุปาทินฺนุปาทานิโย, อตฺถิ อนุปาทินฺนอนุปาทานิโย…เป…. เอวํ ทสวิเธน สฺากฺขนฺโธ.

๗๕. เอกวิเธน สฺากฺขนฺโธ – ผสฺสสมฺปยุตฺโต.

ทุวิเธน สฺากฺขนฺโธ – อตฺถิ เกนจิ วิฺเยฺโย, อตฺถิ เกนจิ น วิฺเยฺโย.

ติวิเธน สฺากฺขนฺโธ – อตฺถิ สํกิลิฏฺสํกิเลสิโก, อตฺถิ อสํกิลิฏฺสํกิเลสิโก, อตฺถิ อสํกิลิฏฺอสํกิเลสิโก…เป…. เอวํ ทสวิเธน สฺากฺขนฺโธ.

๗๖. เอกวิเธน สฺากฺขนฺโธ – ผสฺสสมฺปยุตฺโต.

ทุวิเธน สฺากฺขนฺโธ – อตฺถิ สาสโว, อตฺถิ อนาสโว.

ติวิเธน สฺากฺขนฺโธ – อตฺถิ สวิตกฺกสวิจาโร, อตฺถิ อวิตกฺกวิจารมตฺโต, อตฺถิ อวิตกฺกอวิจาโร…เป…. เอวํ ทสวิเธน สฺากฺขนฺโธ.

๗๗. เอกวิเธน สฺากฺขนฺโธ – ผสฺสสมฺปยุตฺโต.

ทุวิเธน สฺากฺขนฺโธ – อตฺถิ อาสวสมฺปยุตฺโต, อตฺถิ อาสววิปฺปยุตฺโต.

ติวิเธน สฺากฺขนฺโธ – อตฺถิ ปีติสหคโต, อตฺถิ สุขสหคโต, อตฺถิ อุเปกฺขาสหคโต…เป…. เอวํ ทสวิเธน สฺากฺขนฺโธ.

๗๘. เอกวิเธน สฺากฺขนฺโธ – ผสฺสสมฺปยุตฺโต.

ทุวิเธน สฺากฺขนฺโธ – อตฺถิ อาสววิปฺปยุตฺตสาสโว, อตฺถิ อาสววิปฺปยุตฺตอนาสโว.

ติวิเธน สฺากฺขนฺโธ – อตฺถิ ทสฺสเนน ปหาตพฺโพ, อตฺถิ ภาวนาย ปหาตพฺโพ, อตฺถิ เนว ทสฺสเนน น ภาวนาย ปหาตพฺโพ…เป…. เอวํ ทสวิเธน สฺากฺขนฺโธ.

๗๙. เอกวิเธน สฺากฺขนฺโธ – ผสฺสสมฺปยุตฺโต.

ทุวิเธน สฺากฺขนฺโธ – อตฺถิ สํโยชนิโย, อตฺถิ อสํโยชนิโย.

ติวิเธน สฺากฺขนฺโธ – อตฺถิ ทสฺสเนน ปหาตพฺพเหตุโก, อตฺถิ ภาวนาย ปหาตพฺพเหตุโก, อตฺถิ เนว ทสฺสเนน น ภาวนาย ปหาตพฺพเหตุโก…เป…. เอวํ ทสวิเธน สฺากฺขนฺโธ.

๘๐. เอกวิเธน สฺากฺขนฺโธ – ผสฺสสมฺปยุตฺโต.

ทุวิเธน สฺากฺขนฺโธ – อตฺถิ สํโยชนสมฺปยุตฺโต, อตฺถิ สํโยชนวิปฺปยุตฺโต.

ติวิเธน สฺากฺขนฺโธ – อตฺถิ อาจยคามี, อตฺถิ อปจยคามี, อตฺถิ เนวาจยคามินาปจยคามี…เป…. เอวํ ทสวิเธน สฺากฺขนฺโธ.

๘๑. เอกวิเธน สฺากฺขนฺโธ – ผสฺสสมฺปยุตฺโต.

ทุวิเธน สฺากฺขนฺโธ – อตฺถิ สํโยชนวิปฺปยุตฺตสํโยชนิโย, อตฺถิ สํโยชนวิปฺปยุตฺตอสํโยชนิโย.

ติวิเธน สฺากฺขนฺโธ – อตฺถิ เสกฺโข, อตฺถิ อเสกฺโข, อตฺถิ เนวเสกฺขนาเสกฺโข…เป…. เอวํ ทสวิเธน สฺากฺขนฺโธ.

๘๒. เอกวิเธน สฺากฺขนฺโธ – ผสฺสสมฺปยุตฺโต.

ทุวิเธน สฺากฺขนฺโธ – อตฺถิ คนฺถนิโย, อตฺถิ อคนฺถนิโย.

ติวิเธน สฺากฺขนฺโธ – อตฺถิ ปริตฺโต, อตฺถิ มหคฺคโต, อตฺถิ อปฺปมาโณ…เป…. เอวํ ทสวิเธน สฺากฺขนฺโธ.

๘๓. เอกวิเธน สฺากฺขนฺโธ – ผสฺสสมฺปยุตฺโต.

ทุวิเธน สฺากฺขนฺโธ – อตฺถิ คนฺถสมฺปยุตฺโต, อตฺถิ คนฺถวิปฺปยุตฺโต.

ติวิเธน สฺากฺขนฺโธ – อตฺถิ ปริตฺตารมฺมโณ, อตฺถิ มหคฺคตารมฺมโณ, อตฺถิ อปฺปมาณารมฺมโณ…เป…. เอวํ ทสวิเธน สฺากฺขนฺโธ.

๘๔. เอกวิเธน สฺากฺขนฺโธ – ผสฺสสมฺปยุตฺโต.

ทุวิเธน สฺากฺขนฺโธ – อตฺถิ คนฺถวิปฺปยุตฺตคนฺถนิโย, อตฺถิ คนฺถวิปฺปยุตฺตอคนฺถนิโย.

ติวิเธน สฺากฺขนฺโธ – อตฺถิ หีโน, อตฺถิ มชฺฌิโม, อตฺถิ ปณีโต…เป…. เอวํ ทสวิเธน สฺากฺขนฺโธ.

๘๕. เอกวิเธน สฺากฺขนฺโธ – ผสฺสสมฺปยุตฺโต.

ทุวิเธน สฺากฺขนฺโธ – อตฺถิ โอฆนิโย, อตฺถิ อโนฆนิโย.

ติวิเธน สฺากฺขนฺโธ – อตฺถิ มิจฺฉตฺตนิยโต, อตฺถิ สมฺมตฺตนิยโต, อตฺถิ อนิยโต…เป…. เอวํ ทสวิเธน สฺากฺขนฺโธ.

๘๖. เอกวิเธน สฺากฺขนฺโธ – ผสฺสสมฺปยุตฺโต.

ทุวิเธน สฺากฺขนฺโธ – อตฺถิ โอฆสมฺปยุตฺโต, อตฺถิ โอฆวิปฺปยุตฺโต.

ติวิเธน สฺากฺขนฺโธ – อตฺถิ มคฺคารมฺมโณ, อตฺถิ มคฺคเหตุโก, อตฺถิ มคฺคาธิปติ…เป…. เอวํ ทสวิเธน สฺากฺขนฺโธ.

๘๗. เอกวิเธน สฺากฺขนฺโธ – ผสฺสสมฺปยุตฺโต.

ทุวิเธน สฺากฺขนฺโธ – อตฺถิ โอฆวิปฺปยุตฺตโอฆนิโย, อตฺถิ โอฆวิปฺปยุตฺตอโนฆนิโย.

ติวิเธน สฺากฺขนฺโธ – อตฺถิ อุปฺปนฺโน, อตฺถิ อนุปฺปนฺโน, อตฺถิ อุปฺปาที…เป…. เอวํ ทสวิเธน สฺากฺขนฺโธ.

๘๘. เอกวิเธน สฺากฺขนฺโธ – ผสฺสสมฺปยุตฺโต.

ทุวิเธน สฺากฺขนฺโธ – อตฺถิ โยคนิโย, อตฺถิ อโยคนิโย.

ติวิเธน สฺากฺขนฺโธ – อตฺถิ อตีโต, อตฺถิ อนาคโต, อตฺถิ ปจฺจุปฺปนฺโน…เป…. เอวํ ทสวิเธน สฺากฺขนฺโธ.

๘๙. เอกวิเธน สฺากฺขนฺโธ – ผสฺสสมฺปยุตฺโต.

ทุวิเธน สฺากฺขนฺโธ – อตฺถิ โยคสมฺปยุตฺโต, อตฺถิ โยควิปฺปยุตฺโต.

ติวิเธน สฺากฺขนฺโธ – อตฺถิ อตีตารมฺมโณ, อตฺถิ อนาคตารมฺมโณ, อตฺถิ ปจฺจุปฺปนฺนารมฺมโณ…เป…. เอวํ ทสวิเธน สฺากฺขนฺโธ.

๙๐. เอกวิเธน สฺากฺขนฺโธ – ผสฺสสมฺปยุตฺโต.

ทุวิเธน สฺากฺขนฺโธ – อตฺถิ โยควิปฺปยุตฺตโยคนิโย, อตฺถิ โยควิปฺปยุตฺตอโยคนิโย.

ติวิเธน สฺากฺขนฺโธ – อตฺถิ อชฺฌตฺโต, อตฺถิ พหิทฺโธ, อตฺถิ อชฺฌตฺตพหิทฺโธ…เป…. เอวํ ทสวิเธน สฺากฺขนฺโธ.

๙๑. เอกวิเธน สฺากฺขนฺโธ – ผสฺสสมฺปยุตฺโต.

ทุวิเธน สฺากฺขนฺโธ – อตฺถิ นีวรณิโย, อตฺถิ อนีวรณิโย.

ติวิเธน สฺากฺขนฺโธ – อตฺถิ อชฺฌตฺตารมฺมโณ, อตฺถิ พหิทฺธารมฺมโณ, อตฺถิ อชฺฌตฺตพหิทฺธารมฺมโณ…เป…. เอวํ ทสวิเธน สฺากฺขนฺโธ.

อุภโตวฑฺฒกํ.

สตฺตวิเธน สฺากฺขนฺโธ – อตฺถิ กุสโล, อตฺถิ อกุสโล, อตฺถิ อพฺยากโต, อตฺถิ กามาวจโร, อตฺถิ รูปาวจโร, อตฺถิ อรูปาวจโร, อตฺถิ อปริยาปนฺโน. เอวํ สตฺตวิเธน สฺากฺขนฺโธ.

อปโรปิ สตฺตวิเธน สฺากฺขนฺโธ – อตฺถิ สุขาย เวทนาย สมฺปยุตฺโต, อตฺถิ ทุกฺขาย เวทนาย สมฺปยุตฺโต, อตฺถิ อทุกฺขมสุขาย เวทนาย สมฺปยุตฺโต, อตฺถิ กามาวจโร, อตฺถิ รูปาวจโร, อตฺถิ อรูปาวจโร, อตฺถิ อปริยาปนฺโน…เป… อตฺถิ อชฺฌตฺตารมฺมโณ, อตฺถิ พหิทฺธารมฺมโณ, อตฺถิ อชฺฌตฺตพหิทฺธารมฺมโณ, อตฺถิ กามาวจโร, อตฺถิ รูปาวจโร, อตฺถิ อรูปาวจโร, อตฺถิ อปริยาปนฺโน. เอวํ สตฺตวิเธน สฺากฺขนฺโธ.

จตุวีสติวิเธน สฺากฺขนฺโธ – จกฺขุสมฺผสฺสปจฺจยา สฺากฺขนฺโธ อตฺถิ กุสโล, อตฺถิ อกุสโล, อตฺถิ อพฺยากโต; โสตสมฺผสฺสปจฺจยา…เป… ฆานสมฺผสฺสปจฺจยา…เป… ชิวฺหาสมฺผสฺสปจฺจยา…เป… กายสมฺผสฺสปจฺจยา…เป… มโนสมฺผสฺสปจฺจยา สฺากฺขนฺโธ อตฺถิ กุสโล, อตฺถิ อกุสโล, อตฺถิ อพฺยากโต; จกฺขุสมฺผสฺสชา สฺา, โสตสมฺผสฺสชา สฺา, ฆานสมฺผสฺสชา สฺา, ชิวฺหาสมฺผสฺสชา สฺา, กายสมฺผสฺสชา สฺา, มโนสมฺผสฺสชา สฺา. เอวํ จตุวีสติวิเธน สฺากฺขนฺโธ.

อปโรปิ จตุวีสติวิเธน สฺากฺขนฺโธ – จกฺขุสมฺผสฺสปจฺจยา สฺากฺขนฺโธ อตฺถิ สุขาย เวทนาย สมฺปยุตฺโต…เป… อตฺถิ อชฺฌตฺตารมฺมโณ, อตฺถิ พหิทฺธารมฺมโณ, อตฺถิ อชฺฌตฺตพหิทฺธารมฺมโณ, จกฺขุสมฺผสฺสชา สฺา…เป… มโนสมฺผสฺสชา สฺา. โสตสมฺผสฺสปจฺจยา…เป… ฆานสมฺผสฺสปจฺจยา…เป… ชิวฺหาสมฺผสฺสปจฺจยา…เป… กายสมฺผสฺสปจฺจยา…เป… มโนสมฺผสฺสปจฺจยา สฺากฺขนฺโธ อตฺถิ สุขาย เวทนาย สมฺปยุตฺโต…เป… อตฺถิ อชฺฌตฺตารมฺมโณ, อตฺถิ พหิทฺธารมฺมโณ, อตฺถิ อชฺฌตฺตพหิทฺธารมฺมโณ; จกฺขุสมฺผสฺสชา สฺา…เป… มโนสมฺผสฺสชา สฺา. เอวํ จตุวีสติวิเธน สฺากฺขนฺโธ.

ตึสติวิเธน สฺากฺขนฺโธ – จกฺขุสมฺผสฺสปจฺจยา สฺากฺขนฺโธ อตฺถิ กามาวจโร, อตฺถิ รูปาวจโร, อตฺถิ อรูปาวจโร, อตฺถิ อปริยาปนฺโน, โสตสมฺผสฺสปจฺจยา…เป… ฆานสมฺผสฺสปจฺจยา …เป… ชิวฺหาสมฺผสฺสปจฺจยา…เป… กายสมฺผสฺสปจฺจยา…เป… มโนสมฺผสฺสปจฺจยา สฺากฺขนฺโธ อตฺถิ กามาวจโร, อตฺถิ รูปาวจโร, อตฺถิ อรูปาวจโร, อตฺถิ อปริยาปนฺโน, จกฺขุสมฺผสฺสชา สฺา…เป… มโนสมฺผสฺสชา สฺา. เอวํ ตึสติวิเธน สฺากฺขนฺโธ.

พหุวิเธน สฺากฺขนฺโธ – จกฺขุสมฺผสฺสปจฺจยา สฺากฺขนฺโธ อตฺถิ กุสโล, อตฺถิ อกุสโล, อตฺถิ อพฺยากโต, อตฺถิ กามาวจโร, อตฺถิ รูปาวจโร, อตฺถิ อรูปาวจโร, อตฺถิ อปริยาปนฺโน, โสตสมฺผสฺสปจฺจยา …เป… ฆานสมฺผสฺสปจฺจยา…เป… ชิวฺหาสมฺผสฺสปจฺจยา…เป… กายสมฺผสฺสปจฺจยา…เป… มโนสมฺผสฺสปจฺจยา สฺากฺขนฺโธ อตฺถิ กุสโล, อตฺถิ อกุสโล, อตฺถิ อพฺยากโต, อตฺถิ กามาวจโร, อตฺถิ รูปาวจโร, อตฺถิ อรูปาวจโร, อตฺถิ อปริยาปนฺโน, จกฺขุสมฺผสฺสชา สฺา…เป… มโนสมฺผสฺสชา สฺา. เอวํ พหุวิเธน สฺากฺขนฺโธ.

อปโรปิ พหุวิเธน สฺากฺขนฺโธ – จกฺขุสมฺผสฺสปจฺจยา สฺากฺขนฺโธ อตฺถิ สุขาย เวทนาย สมฺปยุตฺโต…เป… อตฺถิ อชฺฌตฺตารมฺมโณ, อตฺถิ พหิทฺธารมฺมโณ, อตฺถิ อชฺฌตฺตพหิทฺธารมฺมโณ, อตฺถิ กามาวจโร, อตฺถิ รูปาวจโร, อตฺถิ อรูปาวจโร, อตฺถิ อปริยาปนฺโน, โสตสมฺผสฺสปจฺจยา…เป… ฆานสมฺผสฺสปจฺจยา…เป… ชิวฺหาสมฺผสฺสปจฺจยา…เป… กายสมฺผสฺสปจฺจยา…เป… มโนสมฺผสฺสปจฺจยา สฺากฺขนฺโธ อตฺถิ อชฺฌตฺตารมฺมโณ, อตฺถิ พหิทฺธารมฺมโณ, อตฺถิ อชฺฌตฺตพหิทฺธารมฺมโณ, อตฺถิ กามาวจโร, อตฺถิ รูปาวจโร, อตฺถิ อรูปาวจโร, อตฺถิ อปริยาปนฺโน, จกฺขุสมฺผสฺสชา สฺา, โสตสมฺผสฺสชา สฺา, ฆานสมฺผสฺสชา สฺา, ชิวฺหาสมฺผสฺสชา สฺา, กายสมฺผสฺสชา สฺา, มโนสมฺผสฺสชา สฺา. เอวํ พหุวิเธน สฺากฺขนฺโธ.

อยํ วุจฺจติ สฺากฺขนฺโธ.

๔. สงฺขารกฺขนฺโธ

๙๒. ตตฺถ กตโม สงฺขารกฺขนฺโธ? เอกวิเธน สงฺขารกฺขนฺโธ – จิตฺตสมฺปยุตฺโต.

ทุวิเธน สงฺขารกฺขนฺโธ – อตฺถิ เหตุ, อตฺถิ น เหตุ.

ติวิเธน สงฺขารกฺขนฺโธ – อตฺถิ กุสโล, อตฺถิ อกุสโล, อตฺถิ อพฺยากโต.

จตุพฺพิเธน สงฺขารกฺขนฺโธ – อตฺถิ กามาวจโร, อตฺถิ รูปาวจโร, อตฺถิ อรูปาวจโร, อตฺถิ อปริยาปนฺโน.

ปฺจวิเธน สงฺขารกฺขนฺโธ – อตฺถิ สุขินฺทฺริยสมฺปยุตฺโต, อตฺถิ ทุกฺขินฺทฺริยสมฺปยุตฺโต, อตฺถิ โสมนสฺสินฺทฺริยสมฺปยุตฺโต, อตฺถิ โทมนสฺสินฺทฺริยสมฺปยุตฺโต, อตฺถิ อุเปกฺขินฺทฺริยสมฺปยุตฺโต. เอวํ ปฺจวิเธน สงฺขารกฺขนฺโธ.

ฉพฺพิเธน สงฺขารกฺขนฺโธ – จกฺขุสมฺผสฺสชา เจตนา, โสตสมฺผสฺสชา เจตนา, ฆานสมฺผสฺสชา เจตนา, ชิวฺหาสมฺผสฺสชา เจตนา, กายสมฺผสฺสชา เจตนา, มโนสมฺผสฺสชา เจตนา. เอวํ ฉพฺพิเธน สงฺขารกฺขนฺโธ.

สตฺตวิเธน สงฺขารกฺขนฺโธ – จกฺขุสมฺผสฺสชา เจตนา, โสตสมฺผสฺสชา เจตนา, ฆานสมฺผสฺสชา เจตนา, ชิวฺหาสมฺผสฺสชา เจตนา, กายสมฺผสฺสชา เจตนา, มโนธาตุสมฺผสฺสชา เจตนา, มโนวิฺาณธาตุสมฺผสฺสชา เจตนา. เอวํ สตฺตวิเธน สงฺขารกฺขนฺโธ.

อฏฺวิเธน สงฺขารกฺขนฺโธ – จกฺขุสมฺผสฺสชา เจตนา…เป… กายสมฺผสฺสชา เจตนา อตฺถิ สุขสหคตา, อตฺถิ ทุกฺขสหคตา, มโนธาตุสมฺผสฺสชา เจตนา, มโนวิฺาณธาตุสมฺผสฺสชา เจตนา. เอวํ อฏฺวิเธน สงฺขารกฺขนฺโธ.

นววิเธน สงฺขารกฺขนฺโธ – จกฺขุสมฺผสฺสชา เจตนา…เป… มโนธาตุสมฺผสฺสชา เจตนา, มโนวิฺาณธาตุสมฺผสฺสชา เจตนา อตฺถิ กุสลา, อตฺถิ อกุสลา, อตฺถิ อพฺยากตา. เอวํ นววิเธน สงฺขารกฺขนฺโธ.

ทสวิเธน สงฺขารกฺขนฺโธ – จกฺขุสมฺผสฺสชา เจตนา…เป… กายสมฺผสฺสชา เจตนา อตฺถิ สุขสหคตา, อตฺถิ ทุกฺขสหคตา, มโนธาตุสมฺผสฺสชา เจตนา, มโนวิฺาณธาตุสมฺผสฺสชา เจตนา อตฺถิ กุสลา, อตฺถิ อกุสลา, อตฺถิ อพฺยากตา. เอวํ ทสวิเธน สงฺขารกฺขนฺโธ.

๙๓. เอกวิเธน สงฺขารกฺขนฺโธ – จิตฺตสมฺปยุตฺโต.

ทุวิเธน สงฺขารกฺขนฺโธ – อตฺถิ เหตุ, อตฺถิ น เหตุ.

ติวิเธน สงฺขารกฺขนฺโธ – อตฺถิ สุขาย เวทนาย สมฺปยุตฺโต, อตฺถิ ทุกฺขาย เวทนาย สมฺปยุตฺโต, อตฺถิ อทุกฺขมสุขาย เวทนาย สมฺปยุตฺโต. อตฺถิ วิปาโก, อตฺถิ วิปากธมฺมธมฺโม, อตฺถิ เนววิปากนวิปากธมฺมธมฺโม. อตฺถิ อุปาทินฺนุปาทานิโย, อตฺถิ อนุปาทินฺนุปาทานิโย, อตฺถิ อนุปาทินฺนอนุปาทานิโย. อตฺถิ สํกิลิฏฺสํกิเลสิโก, อตฺถิ อสํกิลิฏฺสํกิเลสิโก, อตฺถิ อสํกิลิฏฺอสํกิเลสิโก. อตฺถิ สวิตกฺกสวิจาโร, อตฺถิ อวิตกฺกวิจารมตฺโต, อตฺถิ อวิตกฺกอวิจาโร. อตฺถิ ปีติสหคโต, อตฺถิ สุขสหคโต, อตฺถิ อุเปกฺขาสหคโต. อตฺถิ ทสฺสเนน ปหาตพฺโพ, อตฺถิ ภาวนาย ปหาตพฺโพ, อตฺถิ เนว ทสฺสเนน น ภาวนาย ปหาตพฺโพ. อตฺถิ ทสฺสเนน ปหาตพฺพเหตุโก, อตฺถิ ภาวนาย ปหาตพฺพเหตุโก, อตฺถิ เนว ทสฺสเนน น ภาวนาย ปหาตพฺพเหตุโก. อตฺถิ อาจยคามี, อตฺถิ อปจยคามี, อตฺถิ เนวาจยคามินาปจยคามี. อตฺถิ เสกฺโข, อตฺถิ อเสกฺโข, อตฺถิ เนวเสกฺขนาเสกฺโข. อตฺถิ ปริตฺโต, อตฺถิ มหคฺคโต, อตฺถิ อปฺปมาโณ. อตฺถิ ปริตฺตารมฺมโณ, อตฺถิ มหคฺคตารมฺมโณ, อตฺถิ อปฺปมาณารมฺมโณ. อตฺถิ หีโน, อตฺถิ มชฺฌิโม, อตฺถิ ปณีโต. อตฺถิ มิจฺฉตฺตนิยโต, อตฺถิ สมฺมตฺตนิยโต, อตฺถิ อนิยโต. อตฺถิ มคฺคารมฺมโณ, อตฺถิ มคฺคเหตุโก, อตฺถิ มคฺคาธิปติ. อตฺถิ อุปฺปนฺโน, อตฺถิ อนุปฺปนฺโน, อตฺถิ อุปฺปาที. อตฺถิ อตีโต, อตฺถิ อนาคโต, อตฺถิ ปจฺจุปฺปนฺโน. อตฺถิ อตีตารมฺมโณ, อตฺถิ อนาคตารมฺมโณ, อตฺถิ ปจฺจุปฺปนฺนารมฺมโณ. อตฺถิ อชฺฌตฺโต, อตฺถิ พหิทฺโธ, อตฺถิ อชฺฌตฺตพหิทฺโธ. อตฺถิ อชฺฌตฺตารมฺมโณ, อตฺถิ พหิทฺธารมฺมโณ, อตฺถิ อชฺฌตฺตพหิทฺธารมฺมโณ…เป…. เอวํ ทสวิเธน สงฺขารกฺขนฺโธ.

๙๔. เอกวิเธน สงฺขารกฺขนฺโธ – จิตฺตสมฺปยุตฺโต.

ทุวิเธน สงฺขารกฺขนฺโธ – อตฺถิ สเหตุโก, อตฺถิ อเหตุโก. อตฺถิ เหตุสมฺปยุตฺโต, อตฺถิ เหตุวิปฺปยุตฺโต. อตฺถิ เหตุ เจว สเหตุโก จ, อตฺถิ สเหตุโก เจว น จ เหตุ. อตฺถิ เหตุ เจว เหตุสมฺปยุตฺโต จ, อตฺถิ เหตุสมฺปยุตฺโต เจว น จ เหตุ. อตฺถิ น เหตุ สเหตุโก, อตฺถิ น เหตุ อเหตุโก. อตฺถิ โลกิโย, อตฺถิ โลกุตฺตโร. อตฺถิ เกนจิ วิฺเยฺโย, อตฺถิ เกนจิ น วิฺเยฺโย. อตฺถิ อาสโว, อตฺถิ โน อาสโว. อตฺถิ สาสโว, อตฺถิ อนาสโว. อตฺถิ อาสวสมฺปยุตฺโต, อตฺถิ อาสววิปฺปยุตฺโต. อตฺถิ อาสโว เจว สาสโว จ, อตฺถิ สาสโว เจว โน จ อาสโว. อตฺถิ อาสโว เจว อาสวสมฺปยุตฺโต จ, อตฺถิ อาสวสมฺปยุตฺโต เจว โน จ อาสโว. อตฺถิ อาสววิปฺปยุตฺตสาสโว, อตฺถิ อาสววิปฺปยุตฺตอนาสโว. อตฺถิ สํโยชนํ, อตฺถิ โน สํโยชนํ. อตฺถิ สํโยชนิโย, อตฺถิ อสํโยชนิโย. อตฺถิ สํโยชนสมฺปยุตฺโต, อตฺถิ สํโยชนวิปฺปยุตฺโต. อตฺถิ สํโยชนฺเจว สํโยชนิโย จ, อตฺถิ สํโยชนิโย เจว โน จ สํโยชนํ. อตฺถิ สํโยชนฺเจว สํโยชนสมฺปยุตฺโต จ, อตฺถิ สํโยชนสมฺปยุตฺโต เจว โน จ สํโยชนํ. อตฺถิ สํโยชนวิปฺปยุตฺตสํโยชนิโย, อตฺถิ สํโยชนวิปฺปยุตฺตอสํโยชนิโย.

อตฺถิ คนฺโถ, อตฺถิ โน คนฺโถ. อตฺถิ คนฺถนิโย, อตฺถิ อคนฺถนิโย. อตฺถิ คนฺถสมฺปยุตฺโต, อตฺถิ คนฺถวิปฺปยุตฺโต. อตฺถิ คนฺโถ เจว คนฺถนิโย จ, อตฺถิ คนฺถนิโย เจว โน จ คนฺโถ. อตฺถิ คนฺโถ เจว คนฺถสมฺปยุตฺโต จ, อตฺถิ คนฺถสมฺปยุตฺโต เจว โน จ คนฺโถ. อตฺถิ คนฺถวิปฺปยุตฺตคนฺถนิโย, อตฺถิ คนฺถวิปฺปยุตฺตอคนฺถนิโย. อตฺถิ โอโฆ, อตฺถิ โน โอโฆ. อตฺถิ โอฆนิโย, อตฺถิ อโนฆนิโย. อตฺถิ โอฆสมฺปยุตฺโต, อตฺถิ โอฆวิปฺปยุตฺโต. อตฺถิ โอโฆ เจว โอฆนิโย จ, อตฺถิ โอฆนิโย เจว โน จ โอโฆ. อตฺถิ โอโฆ เจว โอฆสมฺปยุตฺโต จ, อตฺถิ โอฆสมฺปยุตฺโต เจว โน จ โอโฆ. อตฺถิ โอฆวิปฺปยุตฺตโอฆนิโย, อตฺถิ โอฆวิปฺปยุตฺตอโนฆนิโย. อตฺถิ โยโค, อตฺถิ โน โยโค. อตฺถิ โยคนิโย, อตฺถิ อโยคนิโย. อตฺถิ โยคสมฺปยุตฺโต, อตฺถิ โยควิปฺปยุตฺโต. อตฺถิ โยโค เจว โยคนิโย จ, อตฺถิ โยคนิโย เจว โน จ โยโค. อตฺถิ โยโค เจว โยคสมฺปยุตฺโต จ, อตฺถิ โยคสมฺปยุตฺโต เจว โน จ โยโค. อตฺถิ โยควิปฺปยุตฺตโยคนิโย, อตฺถิ โยควิปฺปยุตฺตอโยคนิโย. อตฺถิ นีวรณํ, อตฺถิ โน นีวรณํ. อตฺถิ นีวรณิโย, อตฺถิ อนีวรณิโย. อตฺถิ นีวรณสมฺปยุตฺโต, อตฺถิ นีวรณวิปฺปยุตฺโต. อตฺถิ นีวรณฺเจว นีวรณิโย จ, อตฺถิ นีวรณิโย เจว โน จ นีวรณํ. อตฺถิ นีวรณฺเจว นีวรณสมฺปยุตฺโต จ, อตฺถิ นีวรณสมฺปยุตฺโต เจว โน จ นีวรณํ. อตฺถิ นีวรณวิปฺปยุตฺตนีวรณิโย, อตฺถิ นีวรณวิปฺปยุตฺตอนีวรณิโย.

อตฺถิ ปรามาโส, อตฺถิ โน ปรามาโส. อตฺถิ ปรามฏฺโ, อตฺถิ อปรามฏฺโ. อตฺถิ ปรามาสสมฺปยุตฺโต, อตฺถิ ปรามาสวิปฺปยุตฺโต. อตฺถิ ปรามาโส เจว ปรามฏฺโ จ, อตฺถิ ปรามฏฺโ เจว โน จ ปรามาโส. อตฺถิ ปรามาสวิปฺปยุตฺตปรามฏฺโ, อตฺถิ ปรามาสวิปฺปยุตฺตอปรามฏฺโ. อตฺถิ อุปาทินฺโน, อตฺถิ อนุปาทินฺโน. อตฺถิ อุปาทานํ, อตฺถิ โน อุปาทานํ. อตฺถิ อุปาทานิโย, อตฺถิ อนุปาทานิโย. อตฺถิ อุปาทานสมฺปยุตฺโต, อตฺถิ อุปาทานวิปฺปยุตฺโต. อตฺถิ อุปาทานฺเจว อุปาทานิโย จ, อตฺถิ อุปาทานิโย เจว โน จ อุปาทานํ. อตฺถิ อุปาทานฺเจว อุปาทานสมฺปยุตฺโต จ, อตฺถิ อุปาทานสมฺปยุตฺโต เจว โน จ อุปาทานํ. อตฺถิ อุปาทานวิปฺปยุตฺตอุปาทานิโย, อตฺถิ อุปาทานวิปฺปยุตฺตอนุปาทานิโย.

อตฺถิ กิเลโส, อตฺถิ โน กิเลโส. อตฺถิ สํกิเลสิโก, อตฺถิ อสํกิเลสิโก. อตฺถิ สํกิลิฏฺโ, อตฺถิ อสํกิลิฏฺโ. อตฺถิ กิเลสสมฺปยุตฺโต, อตฺถิ กิเลสวิปฺปยุตฺโต. อตฺถิ กิเลโส เจว สํกิเลสิโก จ, อตฺถิ สํกิเลสิโก เจว โน จ กิเลโส. อตฺถิ กิเลโส เจว สํกิลิฏฺโ จ, อตฺถิ สํกิลิฏฺโ เจว โน จ กิเลโส. อตฺถิ กิเลโส เจว กิเลสสมฺปยุตฺโต จ, อตฺถิ กิเลสสมฺปยุตฺโต เจว โน จ กิเลโส. อตฺถิ กิเลสวิปฺปยุตฺตสํกิเลสิโก, อตฺถิ กิเลสวิปฺปยุตฺตอสํกิเลสิโก. อตฺถิ ทสฺสเนน ปหาตพฺโพ, อตฺถิ น ทสฺสเนน ปหาตพฺโพ. อตฺถิ ภาวนาย ปหาตพฺโพ, อตฺถิ น ภาวนาย ปหาตพฺโพ. อตฺถิ ทสฺสเนน ปหาตพฺพเหตุโก, อตฺถิ น ทสฺสเนน ปหาตพฺพเหตุโก. อตฺถิ ภาวนาย ปหาตพฺพเหตุโก, อตฺถิ น ภาวนาย ปหาตพฺพเหตุโก.

อตฺถิ สวิตกฺโก, อตฺถิ อวิตกฺโก. อตฺถิ สวิจาโร, อตฺถิ อวิจาโร. อตฺถิ สปฺปีติโก, อตฺถิ อปฺปีติโก. อตฺถิ ปีติสหคโต, อตฺถิ น ปีติสหคโต. อตฺถิ สุขสหคโต, อตฺถิ น สุขสหคโต. อตฺถิ อุเปกฺขาสหคโต, อตฺถิ น อุเปกฺขาสหคโต. อตฺถิ กามาวจโร, อตฺถิ น กามาวจโร. อตฺถิ รูปาวจโร, อตฺถิ น รูปาวจโร. อตฺถิ อรูปาวจโร, อตฺถิ น อรูปาวจโร. อตฺถิ ปริยาปนฺโน, อตฺถิ อปริยาปนฺโน. อตฺถิ นิยฺยานิโก, อตฺถิ อนิยฺยานิโก. อตฺถิ นิยโต, อตฺถิ อนิยโต. อตฺถิ สอุตฺตโร, อตฺถิ อนุตฺตโร. อตฺถิ สรโณ, อตฺถิ อรโณ.

ติวิเธน สงฺขารกฺขนฺโธ – อตฺถิ กุสโล, อตฺถิ อกุสโล, อตฺถิ อพฺยากโต…เป…. เอวํ ทสวิเธน สงฺขารกฺขนฺโธ.

๙๕. เอกวิเธน สงฺขารกฺขนฺโธ – จิตฺตสมฺปยุตฺโต.

ทุวิเธน สงฺขารกฺขนฺโธ – อตฺถิ สรโณ, อตฺถิ อรโณ.

ติวิเธน สงฺขารกฺขนฺโธ – อตฺถิ สุขาย เวทนาย สมฺปยุตฺโต…เป… อตฺถิ อชฺฌตฺตารมฺมโณ, อตฺถิ พหิทฺธารมฺมโณ, อตฺถิ อชฺฌตฺตพหิทฺธารมฺมโณ…เป…. เอวํ ทสวิเธน สงฺขารกฺขนฺโธ.

ทุกมูลกํ.

๙๖. เอกวิเธน สงฺขารกฺขนฺโธ – จิตฺตสมฺปยุตฺโต.

ทุวิเธน สงฺขารกฺขนฺโธ – อตฺถิ เหตุ, อตฺถิ น เหตุ.

ติวิเธน สงฺขารกฺขนฺโธ – อตฺถิ กุสโล, อตฺถิ อกุสโล, อตฺถิ อพฺยากโต…เป…. เอวํ ทสวิเธน สงฺขารกฺขนฺโธ.

๙๗. เอกวิเธน สงฺขารกฺขนฺโธ – จิตฺตสมฺปยุตฺโต.

ทุวิเธน สงฺขารกฺขนฺโธ – อตฺถิ สรโณ, อตฺถิ อรโณ.

ติวิเธน สงฺขารกฺขนฺโธ – อตฺถิ กุสโล, อตฺถิ อกุสโล, อตฺถิ อพฺยากโต…เป…. เอวํ ทสวิเธน สงฺขารกฺขนฺโธ.

๙๘. เอกวิเธน สงฺขารกฺขนฺโธ – จิตฺตสมฺปยุตฺโต.

ทุวิเธน สงฺขารกฺขนฺโธ – อตฺถิ เหตุ, อตฺถิ น เหตุ.

ติวิเธน สงฺขารกฺขนฺโธ – อตฺถิ อชฺฌตฺตารมฺมโณ, อตฺถิ พหิทฺธารมฺมโณ, อตฺถิ อชฺฌตฺตพหิทฺธารมฺมโณ…เป…. เอวํ ทสวิเธน สงฺขารกฺขนฺโธ.

๙๙. เอกวิเธน สงฺขารกฺขนฺโธ – จิตฺตสมฺปยุตฺโต.

ทุวิเธน สงฺขารกฺขนฺโธ – อตฺถิ สรโณ, อตฺถิ อรโณ.

ติวิเธน สงฺขารกฺขนฺโธ – อตฺถิ อชฺฌตฺตารมฺมโณ, อตฺถิ พหิทฺธารมฺมโณ, อตฺถิ อชฺฌตฺตพหิทฺธารมฺมโณ…เป…. เอวํ ทสวิเธน สงฺขารกฺขนฺโธ.

ติกมูลกํ.

๑๐๐. เอกวิเธน สงฺขารกฺขนฺโธ – จิตฺตสมฺปยุตฺโต.

ทุวิเธน สงฺขารกฺขนฺโธ – อตฺถิ เหตุ, อตฺถิ น เหตุ.

ติวิเธน สงฺขารกฺขนฺโธ – อตฺถิ กุสโล, อตฺถิ อกุสโล, อตฺถิ อพฺยากโต…เป…. เอวํ ทสวิเธน สงฺขารกฺขนฺโธ.

๑๐๑. เอกวิเธน สงฺขารกฺขนฺโธ จิตฺตสมฺปยุตฺโต.

ทุวิเธน สงฺขารกฺขนฺโธ อตฺถิ สเหตุโก, อตฺถิ อเหตุโก.

ติวิเธน สงฺขารกฺขนฺโธ – อตฺถิ สุขาย เวทนาย สมฺปยุตฺโต, อตฺถิ ทุกฺขาย เวทนาย สมฺปยุตฺโต, อตฺถิ อทุกฺขมสุขาย เวทนาย สมฺปยุตฺโต…เป…. เอวํ ทสวิเธน สงฺขารกฺขนฺโธ.

๑๐๒. เอกวิเธน สงฺขารกฺขนฺโธ – จิตฺตสมฺปยุตฺโต.

ทุวิเธน สงฺขารกฺขนฺโธ – อตฺถิ เหตุสมฺปยุตฺโต, อตฺถิ เหตุวิปฺปยุตฺโต.

ติวิเธน สงฺขารกฺขนฺโธ – อตฺถิ วิปาโก, อตฺถิ วิปากธมฺมธมฺโม, อตฺถิ เนววิปากนวิปากธมฺมธมฺโม…เป…. เอวํ ทสวิเธน สงฺขารกฺขนฺโธ.

๑๐๓. เอกวิเธน สงฺขารกฺขนฺโธ – จิตฺตสมฺปยุตฺโต.

ทุวิเธน สงฺขารกฺขนฺโธ – อตฺถิ เหตุ เจว สเหตุโก จ, อตฺถิ สเหตุโก เจว น จ เหตุ.

ติวิเธน สงฺขารกฺขนฺโธ – อตฺถิ อุปาทินฺนุปาทานิโย, อตฺถิ อนุปาทินฺนุปาทานิโย, อตฺถิ อนุปาทินฺนอนุปาทานิโย…เป…. เอวํ ทสวิเธน สงฺขารกฺขนฺโธ.

๑๐๔. เอกวิเธน สงฺขารกฺขนฺโธ – จิตฺตสมฺปยุตฺโต.

ทุวิเธน สงฺขารกฺขนฺโธ – อตฺถิ เหตุ เจว เหตุสมฺปยุตฺโต จ, อตฺถิ เหตุสมฺปยุตฺโต เจว น จ เหตุ.

ติวิเธน สงฺขารกฺขนฺโธ – อตฺถิ สํกิลิฏฺสํกิเลสิโก, อตฺถิ อสํกิลิฏฺสํกิเลสิโก, อตฺถิ อสํกิลิฏฺอสํกิเลสิโก…เป…. เอวํ ทสวิเธน สงฺขารกฺขนฺโธ.

๑๐๕. เอกวิเธน สงฺขารกฺขนฺโธ – จิตฺตสมฺปยุตฺโต.

ทุวิเธน สงฺขารกฺขนฺโธ – อตฺถิ น เหตุ สเหตุโก, อตฺถิ น เหตุ อเหตุโก.

ติวิเธน สงฺขารกฺขนฺโธ – อตฺถิ สวิตกฺกสวิจาโร, อตฺถิ อวิตกฺกวิจารมตฺโต, อตฺถิ อวิตกฺกอวิจาโร…เป…. เอวํ ทสวิเธน สงฺขารกฺขนฺโธ.

๑๐๖. เอกวิเธน สงฺขารกฺขนฺโธ – จิตฺตสมฺปยุตฺโต.

ทุวิเธน สงฺขารกฺขนฺโธ – อตฺถิ โลกิโย, อตฺถิ โลกุตฺตโร.

ติวิเธน สงฺขารกฺขนฺโธ – อตฺถิ ปีติสหคโต, อตฺถิ สุขสหคโต, อตฺถิ อุเปกฺขาสหคโต…เป…. เอวํ ทสวิเธน สงฺขารกฺขนฺโธ.

๑๐๗. เอกวิเธน สงฺขารกฺขนฺโธ – จิตฺตสมฺปยุตฺโต.

ทุวิเธน สงฺขารกฺขนฺโธ – อตฺถิ เกนจิ วิฺเยฺโย, อตฺถิ เกนจิ น วิฺเยฺโย.

ติวิเธน สงฺขารกฺขนฺโธ – อตฺถิ ทสฺสเนน ปหาตพฺโพ, อตฺถิ ภาวนาย ปหาตพฺโพ, อตฺถิ เนว ทสฺสเนน น ภาวนาย ปหาตพฺโพ…เป…. เอวํ ทสวิเธน สงฺขารกฺขนฺโธ.

๑๐๘. เอกวิเธน สงฺขารกฺขนฺโธ – จิตฺตสมฺปยุตฺโต.

ทุวิเธน สงฺขารกฺขนฺโธ – อตฺถิ อาสโว, อตฺถิ โน อาสโว.

ติวิเธน สงฺขารกฺขนฺโธ – อตฺถิ ทสฺสเนน ปหาตพฺพเหตุโก, อตฺถิ ภาวนาย ปหาตพฺพเหตุโก, อตฺถิ เนว ทสฺสเนน น ภาวนาย ปหาตพฺพเหตุโก…เป…. เอวํ ทสวิเธน สงฺขารกฺขนฺโธ.

๑๐๙. เอกวิเธน สงฺขารกฺขนฺโธ – จิตฺตสมฺปยุตฺโต.

ทุวิเธน สงฺขารกฺขนฺโธ – อตฺถิ สาสโว, อตฺถิ อนาสโว.

ติวิเธน สงฺขารกฺขนฺโธ – อตฺถิ อาจยคามี, อตฺถิ อปจยคามี, อตฺถิ เนวาจยคามินาปจยคามี…เป…. เอวํ ทสวิเธน สงฺขารกฺขนฺโธ.

๑๑๐. เอกวิเธน สงฺขารกฺขนฺโธ – จิตฺตสมฺปยุตฺโต.

ทุวิเธน สงฺขารกฺขนฺโธ – อตฺถิ อาสวสมฺปยุตฺโต, อตฺถิ อาสววิปฺปยุตฺโต.

ติวิเธน สงฺขารกฺขนฺโธ – อตฺถิ เสกฺโข, อตฺถิ อเสกฺโข, อตฺถิ เนวเสกฺขนาเสกฺโข…เป…. เอวํ ทสวิเธน สงฺขารกฺขนฺโธ.

๑๑๑. เอกวิเธน สงฺขารกฺขนฺโธ – จิตฺตสมฺปยุตฺโต.

ทุวิเธน สงฺขารกฺขนฺโธ – อตฺถิ อาสโว เจว สาสโว จ, อตฺถิ สาสโว เจว โน จ อาสโว.

ติวิเธน สงฺขารกฺขนฺโธ – อตฺถิ ปริตฺโต, อตฺถิ มหคฺคโต, อตฺถิ อปฺปมาโณ…เป…. เอวํ ทสวิเธน สงฺขารกฺขนฺโธ.

๑๑๒. เอกวิเธน สงฺขารกฺขนฺโธ – จิตฺตสมฺปยุตฺโต.

ทุวิเธน สงฺขารกฺขนฺโธ – อตฺถิ อาสโว เจว อาสวสมฺปยุตฺโต จ, อตฺถิ อาสวสมฺปยุตฺโต เจว โน จ อาสโว.

ติวิเธน สงฺขารกฺขนฺโธ – อตฺถิ ปริตฺตารมฺมโณ, อตฺถิ มหคฺคตารมฺมโณ, อตฺถิ อปฺปมาณารมฺมโณ…เป…. เอวํ ทสวิเธน สงฺขารกฺขนฺโธ.

๑๑๓. เอกวิเธน สงฺขารกฺขนฺโธ – จิตฺตสมฺปยุตฺโต.

ทุวิเธน สงฺขารกฺขนฺโธ – อตฺถิ อาสววิปฺปยุตฺตสาสโว, อตฺถิ อาสวิปฺปยุตฺตอนาสโว.

ติวิเธน สงฺขารกฺขนฺโธ – อตฺถิ หีโน, อตฺถิ มชฺฌิโม, อตฺถิ ปณีโต…เป…. เอวํ ทสวิเธน สงฺขารกฺขนฺโธ.

๑๑๔. เอกวิเธน สงฺขารกฺขนฺโธ – จิตฺตสมฺปยุตฺโต.

ทุวิเธน สงฺขารกฺขนฺโธ – อตฺถิ สํโยชนํ, อตฺถิ โน สํโยชนํ.

ติวิเธน สงฺขารกฺขนฺโธ – อตฺถิ มิจฺฉตฺตนิยโต, อตฺถิ สมฺมตฺตนิยโต, อตฺถิ อนิยโต…เป…. เอวํ ทสวิเธน สงฺขารกฺขนฺโธ.

๑๑๕. เอกวิเธน สงฺขารกฺขนฺโธ – จิตฺตสมฺปยุตฺโต.

ทุวิเธน สงฺขารกฺขนฺโธ – อตฺถิ สํโยชนิโย, อตฺถิ อสํโยชนิโย.

ติวิเธน สงฺขารกฺขนฺโธ – อตฺถิ มคฺคารมฺมโณ, อตฺถิ มคฺคเหตุโก, อตฺถิ มคฺคาธิปติ…เป…. เอวํ ทสวิเธน สงฺขารกฺขนฺโธ.

๑๑๖. เอกวิเธน สงฺขารกฺขนฺโธ – จิตฺตสมฺปยุตฺโต.

ทุวิเธน สงฺขารกฺขนฺโธ – อตฺถิ สํโยชนสมฺปยุตฺโต, อตฺถิ สํโยชนวิปฺปยุตฺโต.

ติวิเธน สงฺขารกฺขนฺโธ – อตฺถิ อุปฺปนฺโน, อตฺถิ อนุปฺปนฺโน, อตฺถิ อุปฺปาที…เป…. เอวํ ทสวิเธน สงฺขารกฺขนฺโธ.

๑๑๗. เอกวิเธน สงฺขารกฺขนฺโธ – จิตฺตสมฺปยุตฺโต.

ทุวิเธน สงฺขารกฺขนฺโธ – อตฺถิ สํโยชนฺเจว สํโยชนิโย จ, อตฺถิ สํโยชนิโย เจว โน จ สํโยชนํ.

ติวิเธน สงฺขารกฺขนฺโธ – อตฺถิ อตีโต, อตฺถิ อนาคโต, อตฺถิ ปจฺจุปฺปนฺโน…เป…. เอวํ ทสวิเธน สงฺขารกฺขนฺโธ.

๑๑๘. เอกวิเธน สงฺขารกฺขนฺโธ – จิตฺตสมฺปยุตฺโต.

ทุวิเธน สงฺขารกฺขนฺโธ – อตฺถิ สํโยชนฺเจว สํโยชนสมฺปยุตฺโต จ, อตฺถิ สํโยชนสมฺปยุตฺโต เจว โน จ สํโยชนํ.

ติวิเธน สงฺขารกฺขนฺโธ – อตฺถิ อตีตารมฺมโณ, อตฺถิ อนาคตารมฺมโณ, อตฺถิ ปจฺจุปฺปนฺนารมฺมโณ…เป…. เอวํ ทสวิเธน สงฺขารกฺขนฺโธ.

๑๑๙. เอกวิเธน สงฺขารกฺขนฺโธ – จิตฺตสมฺปยุตฺโต.

ทุวิเธน สงฺขารกฺขนฺโธ – อตฺถิ สํโยชนวิปฺปยุตฺตสํโยชนิโย, อตฺถิ สํโยชนวิปฺปยุตฺตอสํโยชนิโย.

ติวิเธน สงฺขารกฺขนฺโธ – อตฺถิ อชฺฌตฺโต, อตฺถิ พหิทฺโธ, อตฺถิ อชฺฌตฺตพหิทฺโธ…เป…. เอวํ ทสวิเธน สงฺขารกฺขนฺโธ.

๑๒๐. เอกวิเธน สงฺขารกฺขนฺโธ – จิตฺตสมฺปยุตฺโต.

ทุวิเธน สงฺขารกฺขนฺโธ – อตฺถิ คนฺโถ, อตฺถิ โน คนฺโถ.

ติวิเธน สงฺขารกฺขนฺโธ – อตฺถิ อชฺฌตฺตารมฺมโณ, อตฺถิ พหิทฺธารมฺมโณ, อตฺถิ อชฺฌตฺตพหิทฺธารมฺมโณ…เป…. เอวํ ทสวิเธน สงฺขารกฺขนฺโธ.

อุภโตวฑฺฒกํ.

สตฺตวิเธน สงฺขารกฺขนฺโธ – อตฺถิ กุสโล, อตฺถิ อกุสโล, อตฺถิ อพฺยากโต; อตฺถิ กามาวจโร, อตฺถิ รูปาวจโร, อตฺถิ อรูปาวจโร, อตฺถิ อปริยาปนฺโน. เอวํ สตฺตวิเธน สงฺขารกฺขนฺโธ.

อปโรปิ สตฺตวิเธน สงฺขารกฺขนฺโธ – อตฺถิ สุขาย เวทนาย สมฺปยุตฺโต, อตฺถิ ทุกฺขาย เวทนาย สมฺปยุตฺโต, อตฺถิ อทุกฺขมสุขาย เวทนาย สมฺปยุตฺโต; อตฺถิ กามาวจโร, อตฺถิ รูปาวจโร, อตฺถิ อรูปาวจโร, อตฺถิ อปริยาปนฺโน…เป… อตฺถิ อชฺฌตฺตารมฺมโณ, อตฺถิ พหิทฺธารมฺมโณ อตฺถิ อชฺฌตฺตพหิทฺธารมฺมโณ; อตฺถิ กามาวจโร, อตฺถิ รูปาวจโร, อตฺถิ อรูปาวจโร, อตฺถิ อปริยาปนฺโน. เอวํ สตฺตวิเธน สงฺขารกฺขนฺโธ.

จตุวีสติวิเธน สงฺขารกฺขนฺโธ – จกฺขุสมฺผสฺสปจฺจยา สงฺขารกฺขนฺโธ อตฺถิ กุสโล, อตฺถิ อกุสโล, อตฺถิ อพฺยากโต; โสตสมฺผสฺสปจฺจยา…เป… ฆานสมฺผสฺสปจฺจยา…เป… ชิวฺหาสมฺผสฺสปจฺจยา…เป… กายสมฺผสฺสปจฺจยา…เป… มโนสมฺผสฺสปจฺจยา สงฺขารกฺขนฺโธ อตฺถิ กุสโล, อตฺถิ อกุสโล, อตฺถิ อพฺยากโต; จกฺขุสมฺผสฺสชา เจตนา…เป… มโนสมฺผสฺสชา เจตนา. เอวํ จตุวีสติวิเธน สงฺขารกฺขนฺโธ.

อปโรปิ จตุวีสติวิเธน สงฺขารกฺขนฺโธ – จกฺขุสมฺผสฺสปจฺจยา สงฺขารกฺขนฺโธ อตฺถิ สุขาย เวทนาย สมฺปยุตฺโต…เป… อตฺถิ อชฺฌตฺตารมฺมโณ, อตฺถิ พหิทฺธารมฺมโณ, อตฺถิ อชฺฌตฺตพหิทฺธารมฺมโณ; จกฺขุสมฺผสฺสชา เจตนา…เป… มโนสมฺผสฺสชา เจตนา; โสตสมฺผสฺสปจฺจยา…เป… ฆานสมฺผสฺสปจฺจยา…เป… ชิวฺหาสมฺผสฺสปจฺจยา…เป… กายสมฺผสฺสปจฺจยา…เป… มโนสมฺผสฺสปจฺจยา สงฺขารกฺขนฺโธ อตฺถิ สุขาย เวทนาย สมฺปยุตฺโต…เป… อตฺถิ อชฺฌตฺตารมฺมโณ, อตฺถิ พหิทฺธารมฺมโณ, อตฺถิ อชฺฌตฺตพหิทฺธารมฺมโณ; จกฺขุสมฺผสฺสชา เจตนา, โสตสมฺผสฺสชา เจตนา, ฆานสมฺผสฺสชา เจตนา, ชิวฺหาสมฺผสฺสชา เจตนา, กายสมฺผสฺสชา เจตนา, มโนสมฺผสฺสชา เจตนา. เอวํ จตุวีสติวิเธน สงฺขารกฺขนฺโธ.

ตึสติวิเธน สงฺขารกฺขนฺโธ – จกฺขุสมฺผสฺสปจฺจยา สงฺขารกฺขนฺโธ อตฺถิ กามาวจโร, อตฺถิ รูปาวจโร, อตฺถิ อรูปาวจโร, อตฺถิ อปริยาปนฺโน; โสตสมฺผสฺสปจฺจยา…เป… ฆานสมฺผสฺสปจฺจยา …เป… ชิวฺหาสมฺผสฺสปจฺจยา…เป… กายสมฺผสฺสปจฺจยา…เป… มโนสมฺผสฺสปจฺจยา สงฺขารกฺขนฺโธ อตฺถิ กามาวจโร, อตฺถิ รูปาวจโร, อตฺถิ อรูปาวจโร, อตฺถิ อปริยาปนฺโน; จกฺขุสมฺผสฺสชา เจตนา…เป… มโนสมฺผสฺสชา เจตนา. เอวํ ตึสติวิเธน สงฺขารกฺขนฺโธ.

พหุวิเธน สงฺขารกฺขนฺโธ – จกฺขุสมฺผสฺสปจฺจยา สงฺขารกฺขนฺโธ อตฺถิ กุสโล, อตฺถิ อกุสโล, อตฺถิ อพฺยากโต, อตฺถิ กามาวจโร, อตฺถิ รูปาวจโร, อตฺถิ อรูปาวจโร, อตฺถิ อปริยาปนฺโน; โสตสมฺผสฺสปจฺจยา…เป… ฆานสมฺผสฺสปจฺจยา…เป… ชิวฺหาสมฺผสฺสปจฺจยา…เป… กายสมฺผสฺสปจฺจยา…เป… มโนสมฺผสฺสปจฺจยา สงฺขารกฺขนฺโธ อตฺถิ กุสโล, อตฺถิ อกุสโล, อตฺถิ อพฺยากโต, อตฺถิ กามาวจโร, อตฺถิ รูปาวจโร, อตฺถิ อรูปาวจโร, อตฺถิ อปริยาปนฺโน; จกฺขุสมฺผสฺสชา เจตนา, โสตสมฺผสฺสชา เจตนา, ฆานสมฺผสฺสชา เจตนา, ชิวฺหาสมฺผสฺสชา เจตนา, กายสมฺผสฺสชา เจตนา, มโนสมฺผสฺสชา เจตนา. เอวํ พหุวิเธน สงฺขารกฺขนฺโธ.

อปโรปิ พหุวิเธน สงฺขารกฺขนฺโธ – จกฺขุสมฺผสฺสปจฺจยา สงฺขารกฺขนฺโธ อตฺถิ สุขาย เวทนาย สมฺปยุตฺโต, อตฺถิ ทุกฺขาย เวทนาย สมฺปยุตฺโต, อตฺถิ อทุกฺขมสุขาย เวทนาย สมฺปยุตฺโต…เป… อตฺถิ อชฺฌตฺตารมฺมโณ, อตฺถิ พหิทฺธารมฺมโณ, อตฺถิ อชฺฌตฺตพหิทฺธารมฺมโณ, อตฺถิ กามาวจโร, อตฺถิ รูปาวจโร, อตฺถิ อรูปาวจโร, อตฺถิ อปริยาปนฺโน; โสตสมฺผสฺสปจฺจยา…เป… ฆานสมฺผสฺสปจฺจยา…เป… ชิวฺหาสมฺผสฺสปจฺจยา…เป… กายสมฺผสฺสปจฺจยา…เป… มโนสมฺผสฺสปจฺจยา สงฺขารกฺขนฺโธ อตฺถิ สุขาย เวทนาย สมฺปยุตฺโต …เป… อตฺถิ อชฺฌตฺตารมฺมโณ, อตฺถิ พหิทฺธารมฺมโณ, อตฺถิ อชฺฌตฺตพหิทฺธารมฺมโณ, อตฺถิ กามาวจโร, อตฺถิ รูปาวจโร, อตฺถิ อรูปาวจโร, อตฺถิ อปริยาปนฺโน; จกฺขุสมฺผสฺสชา เจตนา, โสตสมฺผสฺสชา เจตนา, ฆานสมฺผสฺสชา เจตนา, ชิวฺหาสมฺผสฺสชา เจตนา, กายสมฺผสฺสชา เจตนา, มโนสมฺผสฺสชา เจตนา. เอวํ พหุวิเธน สงฺขารกฺขนฺโธ.

อยํ วุจฺจติ สงฺขารกฺขนฺโธ.

๕. วิฺาณกฺขนฺโธ

๑๒๑. ตตฺถ กตโม วิฺาณกฺขนฺโธ? เอกวิเธน วิฺาณกฺขนฺโธ – ผสฺสสมฺปยุตฺโต.

ทุวิเธน วิฺาณกฺขนฺโธ – อตฺถิ สเหตุโก, อตฺถิ อเหตุโก.

ติวิเธน วิฺาณกฺขนฺโธ – อตฺถิ กุสโล, อตฺถิ อกุสโล, อตฺถิ อพฺยากโต.

จตุพฺพิเธน วิฺาณกฺขนฺโธ – อตฺถิ กามาวจโร, อตฺถิ รูปาวจโร, อตฺถิ อรูปาวจโร, อตฺถิ อปริยาปนฺโน.

ปฺจวิเธน วิฺาณกฺขนฺโธ – อตฺถิ สุขินฺทฺริยสมฺปยุตฺโต, อตฺถิ ทุกฺขินฺทฺริยสมฺปยุตฺโต, อตฺถิ โสมนสฺสินฺทฺริยสมฺปยุตฺโต, อตฺถิ โทมนสฺสินฺทฺริยสมฺปยุตฺโต, อตฺถิ อุเปกฺขินฺทฺริยสมฺปยุตฺโต. เอวํ ปฺจวิเธน วิฺาณกฺขนฺโธ.

ฉพฺพิเธน วิฺาณกฺขนฺโธ – จกฺขุวิฺาณํ, โสตวิฺาณํ, ฆานวิฺาณํ, ชิวฺหาวิฺาณํ, กายวิฺาณํ, มโนวิฺาณํ. เอวํ ฉพฺพิเธน วิฺาณกฺขนฺโธ.

สตฺตวิเธน วิฺาณกฺขนฺโธ – จกฺขุวิฺาณํ, โสตวิฺาณํ, ฆานวิฺาณํ, ชิวฺหาวิฺาณํ, กายวิฺาณํ, มโนธาตุ, มโนวิฺาณธาตุ. เอวํ สตฺตวิเธน วิฺาณกฺขนฺโธ.

อฏฺวิเธน วิฺาณกฺขนฺโธ – จกฺขุวิฺาณํ, โสตวิฺาณํ, ฆานวิฺาณํ, ชิวฺหาวิฺาณํ, กายวิฺาณํ อตฺถิ สุขสหคตํ, อตฺถิ ทุกฺขสหคตํ, มโนธาตุ, มโนวิฺาณธาตุ. เอวํ อฏฺวิเธน วิฺาณกฺขนฺโธ.

นววิเธน วิฺาณกฺขนฺโธ – จกฺขุวิฺาณํ, โสตวิฺาณํ, ฆานวิฺาณํ, ชิวฺหาวิฺาณํ, กายวิฺาณํ, มโนธาตุ, มโนวิฺาณธาตุ อตฺถิ กุสลํ, อตฺถิ อกุสลํ, อตฺถิ อพฺยากตํ. เอวํ นววิเธน วิฺาณกฺขนฺโธ.

ทสวิเธน วิฺาณกฺขนฺโธ – จกฺขุวิฺาณํ…เป… กายวิฺาณํ อตฺถิ สุขสหคตํ, อตฺถิ ทุกฺขสหคตํ, มโนธาตุ, มโนวิฺาณธาตุ อตฺถิ กุสลํ, อตฺถิ อกุสลํ, อตฺถิ อพฺยากตํ. เอวํ ทสวิเธน วิฺาณกฺขนฺโธ.

๑๒๒. เอกวิเธน วิฺาณกฺขนฺโธ – ผสฺสสมฺปยุตฺโต.

ทุวิเธน วิฺาณกฺขนฺโธ – อตฺถิ สเหตุโก, อตฺถิ อเหตุโก.

ติวิเธน วิฺาณกฺขนฺโธ – อตฺถิ สุขาย เวทนาย สมฺปยุตฺโต, อตฺถิ ทุกฺขาย เวทนาย สมฺปยุตฺโต, อตฺถิ อทุกฺขมสุขาย เวทนาย สมฺปยุตฺโต. อตฺถิ วิปาโก, อตฺถิ วิปากธมฺมธมฺโม, อตฺถิ เนววิปากนวิปากธมฺมธมฺโม. อตฺถิ อุปาทินฺนุปาทานิโย, อตฺถิ อนุปาทินฺนุปาทานิโย, อตฺถิ อนุปาทินฺนอนุปาทานิโย. อตฺถิ สํกิลิฏฺสํกิเลสิโก, อตฺถิ อสํกิลิฏฺสํกิเลสิโก, อตฺถิ อสํกิลิฏฺอสํกิเลสิโก. อตฺถิ สวิตกฺกสวิจาโร, อตฺถิ อวิตกฺกวิจารมตฺโต, อตฺถิ อวิตกฺกอวิจาโร. อตฺถิ ปีติสหคโต, อตฺถิ สุขสหคโต, อตฺถิ อุเปกฺขาสหคโต. อตฺถิ ทสฺสเนน ปหาตพฺโพ, อตฺถิ ภาวนาย ปหาตพฺโพ, อตฺถิ เนว ทสฺสเนน น ภาวนาย ปหาตพฺโพ. อตฺถิ ทสฺสเนน ปหาตพฺพเหตุโก, อตฺถิ ภาวนาย ปหาตพฺพเหตุโก, อตฺถิ เนว ทสฺสเนน น ภาวนาย ปหาตพฺพเหตุโก. อตฺถิ อาจยคามี, อตฺถิ อปจยคามี, อตฺถิ เนวาจยคามินาปจยคามี. อตฺถิ เสกฺโข, อตฺถิ อเสกฺโข, อตฺถิ เนวเสกฺขนาเสกฺโข. อตฺถิ ปริตฺโต, อตฺถิ มหคฺคโต, อตฺถิ อปฺปมาโณ. อตฺถิ ปริตฺตารมฺมโณ, อตฺถิ มหคฺคตารมฺมโณ, อตฺถิ อปฺปมาณารมฺมโณ. อตฺถิ หีโน, อตฺถิ มชฺฌิโม, อตฺถิ ปณีโต. อตฺถิ มิจฺฉตฺตนิยโต, อตฺถิ สมฺมตฺตนิยโต, อตฺถิ อนิยโต. อตฺถิ มคฺคารมฺมโณ, อตฺถิ มคฺคเหตุโก, อตฺถิ มคฺคาธิปติ. อตฺถิ อุปฺปนฺโน, อตฺถิ อนุปฺปนฺโน, อตฺถิ อุปฺปาที. อตฺถิ อตีโต, อตฺถิ อนาคโต, อตฺถิ ปจฺจุปฺปนฺโน. อตฺถิ อตีตารมฺมโณ, อตฺถิ อนาคตารมฺมโณ, อตฺถิ ปจฺจุปฺปนฺนารมฺมโณ. อตฺถิ อชฺฌตฺโต, อตฺถิ พหิทฺโธ, อตฺถิ อชฺฌตฺตพหิทฺโธ. อตฺถิ อชฺฌตฺตารมฺมโณ, อตฺถิ พหิทฺธารมฺมโณ, อตฺถิ อชฺฌตฺตพหิทฺธารมฺมโณ…เป…. เอวํ ทสวิเธน วิฺาณกฺขนฺโธ.

๑๒๓. เอกวิเธน วิฺาณกฺขนฺโธ – ผสฺสสมฺปยุตฺโต.

ทุวิเธน วิฺาณกฺขนฺโธ – อตฺถิ เหตุสมฺปยุตฺโต, อตฺถิ เหตุวิปฺปยุตฺโต. อตฺถิ น เหตุ สเหตุโก, อตฺถิ น เหตุ อเหตุโก. อตฺถิ โลกิโย, อตฺถิ โลกุตฺตโร. อตฺถิ เกนจิ วิฺเยฺโย, อตฺถิ เกนจิ น วิฺเยฺโย. อตฺถิ สาสโว, อตฺถิ อนาสโว. อตฺถิ อาสวสมฺปยุตฺโต, อตฺถิ อาสววิปฺปยุตฺโต. อตฺถิ อาสววิปฺปยุตฺตสาสโว, อตฺถิ อาสววิปฺปยุตฺตอนาสโว. อตฺถิ สํโยชนิโย, อตฺถิ อสํโยชนิโย. อตฺถิ สํโยชนสมฺปยุตฺโต, อตฺถิ สํโยชนวิปฺปยุตฺโต. อตฺถิ สํโยชนวิปฺปยุตฺตสํโยชนิโย, อตฺถิ สํโยชนวิปฺปยุตฺตอสํโยชนิโย.

อตฺถิ คนฺถนิโย, อตฺถิ อคนฺถนิโย. อตฺถิ คนฺถสมฺปยุตฺโต, อตฺถิ คนฺถวิปฺปยุตฺโต. อตฺถิ คนฺถวิปฺปยุตฺตคนฺถนิโย, อตฺถิ คนฺถวิปฺปยุตฺตอคนฺถนิโย. อตฺถิ โอฆนิโย, อตฺถิ อโนฆนิโย. อตฺถิ โอฆสมฺปยุตฺโต, อตฺถิ โอฆวิปฺปยุตฺโต. อตฺถิ โอฆวิปฺปยุตฺตโอฆนิโย, อตฺถิ โอฆวิปฺปยุตฺตอโนฆนิโย. อตฺถิ โยคนิโย, อตฺถิ อโยคนิโย. อตฺถิ โยคสมฺปยุตฺโต, อตฺถิ โยควิปฺปยุตฺโต. อตฺถิ โยควิปฺปยุตฺตโยคนิโย, อตฺถิ โยควิปฺปยุตฺตอโยคนิโย. อตฺถิ นีวรณิโย, อตฺถิ อนีวรณิโย. อตฺถิ นีวรณสมฺปยุตฺโต, อตฺถิ นีวรณวิปฺปยุตฺโต. อตฺถิ นีวรณวิปฺปยุตฺตนีวรณิโย, อตฺถิ นีวรณวิปฺปยุตฺตอนีวรณิโย.

อตฺถิ ปรามฏฺโ, อตฺถิ อปรามฏฺโ. อตฺถิ ปรามาสสมฺปยุตฺโต, อตฺถิ ปรามาสวิปฺปยุตฺโต. อตฺถิ ปรามาสวิปฺปยุตฺตปรามฏฺโ, อตฺถิ ปรามาสวิปฺปยุตฺตอปรามฏฺโ. อตฺถิ อุปาทินฺโน, อตฺถิ อนุปาทินฺโน. อตฺถิ อุปาทานิโย, อตฺถิ อนุปาทานิโย. อตฺถิ อุปาทานสมฺปยุตฺโต, อตฺถิ อุปาทานวิปฺปยุตฺโต. อตฺถิ อุปาทานวิปฺปยุตฺตอุปาทานิโย, อตฺถิ อุปาทานวิปฺปยุตฺตอนุปาทานิโย. อตฺถิ สํกิเลสิโก, อตฺถิ อสํกิเลสิโก. อตฺถิ สํกิลิฏฺโ, อตฺถิ อสํกิลิฏฺโ. อตฺถิ กิเลสสมฺปยุตฺโต, อตฺถิ กิเลสวิปฺปยุตฺโต. อตฺถิ กิเลสวิปฺปยุตฺตสํกิเลสิโก, อตฺถิ กิเลสวิปฺปยุตฺตอสํกิเลสิโก. อตฺถิ ทสฺสเนน ปหาตพฺโพ, อตฺถิ น ทสฺสเนน ปหาตพฺโพ. อตฺถิ ภาวนาย ปหาตพฺโพ, อตฺถิ น ภาวนาย ปหาตพฺโพ. อตฺถิ ทสฺสเนน ปหาตพฺพเหตุโก, อตฺถิ น ทสฺสเนน ปหาตพฺพเหตุโก. อตฺถิ ภาวนาย ปหาตพฺพเหตุโก, อตฺถิ น ภาวนาย ปหาตพฺพเหตุโก.

อตฺถิ สวิตกฺโก, อตฺถิ อวิตกฺโก. อตฺถิ สวิจาโร, อตฺถิ อวิจาโร. อตฺถิ สปฺปีติโก, อตฺถิ อปฺปีติโก. อตฺถิ ปีติสหคโต, อตฺถิ น ปีติสหคโต. อตฺถิ สุขสหคโต, อตฺถิ น สุขสหคโต. อตฺถิ อุเปกฺขาสหคโต, อตฺถิ น อุเปกฺขาสหคโต. อตฺถิ กามาวจโร, อตฺถิ น กามาวจโร. อตฺถิ รูปาวจโร, อตฺถิ น รูปาวจโร. อตฺถิ อรูปาวจโร, อตฺถิ น อรูปาวจโร, อตฺถิ ปริยาปนฺโน, อตฺถิ อปริยาปนฺโน. อตฺถิ นิยฺยานิโก, อตฺถิ อนิยฺยานิโก. อตฺถิ นิยโต, อตฺถิ อนิยโต. อตฺถิ สอุตฺตโร, อตฺถิ อนุตฺตโร. อตฺถิ สรโณ, อตฺถิ อรโณ.

ติวิเธน วิฺาณกฺขนฺโธ – อตฺถิ กุสโล, อตฺถิ อกุสโล, อตฺถิ อพฺยากโต…เป…. เอวํ ทสวิเธน วิฺาณกฺขนฺโธ.

๑๒๔. เอกวิเธน วิฺาณกฺขนฺโธ – ผสฺสสมฺปยุตฺโต.

ทุวิเธน วิฺาณกฺขนฺโธ – อตฺถิ สรโณ, อตฺถิ อรโณ.

ติวิเธน วิฺาณกฺขนฺโธ – อตฺถิ สุขาย เวทนาย สมฺปยุตฺโต, อตฺถิ ทุกฺขาย เวทนาย สมฺปยุตฺโต, อตฺถิ อทุกฺขมสุขาย เวทนาย สมฺปยุตฺโต. อตฺถิ วิปาโก…เป… อตฺถิ อชฺฌตฺตารมฺมโณ, อตฺถิ พหิทฺธารมฺมโณ, อตฺถิ อชฺฌตฺตพหิทฺธารมฺมโณ…เป…. เอวํ ทสวิเธน วิฺาณกฺขนฺโธ.

ทุกมูลกํ.

๑๒๕. เอกวิเธน วิฺาณกฺขนฺโธ – ผสฺสสมฺปยุตฺโต.

ทุวิเธน วิฺาณกฺขนฺโธ – อตฺถิ สเหตุโก, อตฺถิ อเหตุโก.

ติวิเธน วิฺาณกฺขนฺโธ – อตฺถิ กุสโล, อตฺถิ อกุสโล, อตฺถิ อพฺยากโต…เป…. เอวํ ทสวิเธน วิฺาณกฺขนฺโธ.

๑๒๖. เอกวิเธน วิฺาณกฺขนฺโธ – ผสฺสสมฺปยุตฺโต.

ทุวิเธน วิฺาณกฺขนฺโธ – อตฺถิ เหตุสมฺปยุตฺโต, อตฺถิ เหตุวิปฺปยุตฺโต…เป… อตฺถิ สรโณ, อตฺถิ อรโณ.

ติวิเธน วิฺาณกฺขนฺโธ – อตฺถิ กุสโล, อตฺถิ อกุสโล, อตฺถิ อพฺยากโต…เป…. เอวํ ทสวิเธน วิฺาณกฺขนฺโธ.

๑๒๗. เอกวิเธน วิฺาณกฺขนฺโธ – ผสฺสสมฺปยุตฺโต.

ทุวิเธน วิฺาณกฺขนฺโธ – อตฺถิ สเหตุโก, อตฺถิ อเหตุโก.

ติวิเธน วิฺาณกฺขนฺโธ – อตฺถิ สุขาย เวทนาย สมฺปยุตฺโต, อตฺถิ ทุกฺขาย เวทนาย สมฺปยุตฺโต, อตฺถิ อทุกฺขมสุขาย เวทนาย สมฺปยุตฺโต. อตฺถิ วิปาโก…เป… อตฺถิ อชฺฌตฺตารมฺมโณ, อตฺถิ พหิทฺธารมฺมโณ, อตฺถิ อชฺฌตฺตพหิทฺธารมฺมโณ…เป…. เอวํ ทสวิเธน วิฺาณกฺขนฺโธ.

๑๒๘. เอกวิเธน วิฺาณกฺขนฺโธ – ผสฺสสมฺปยุตฺโต.

ทุวิเธน วิฺาณกฺขนฺโธ – อตฺถิ เหตุสมฺปยุตฺโต, อตฺถิ เหตุวิปฺปยุตฺโต…เป… อตฺถิ สรโณ, อตฺถิ อรโณ.

ติวิเธน วิฺาณกฺขนฺโธ – อตฺถิ อชฺฌตฺตารมฺมโณ, อตฺถิ พหิทฺธารมฺมโณ, อตฺถิ อชฺฌตฺตพหิทฺธารมฺมโณ…เป…. เอวํ ทสวิเธน วิฺาณกฺขนฺโธ.

ติกมูลกํ.

๑๒๙. เอกวิเธน วิฺาณกฺขนฺโธ – ผสฺสสมฺปยุตฺโต.

ทุวิเธน วิฺาณกฺขนฺโธ – อตฺถิ สเหตุโก, อตฺถิ อเหตุโก.

ติวิเธน วิฺาณกฺขนฺโธ – อตฺถิ กุสโล, อตฺถิ อกุสโล, อตฺถิ อพฺยากโต…เป…. เอวํ ทสวิเธน วิฺาณกฺขนฺโธ.

๑๓๐. เอกวิเธน วิฺาณกฺขนฺโธ – ผสฺสสมฺปยุตฺโต.

ทุวิเธน วิฺาณกฺขนฺโธ – อตฺถิ เหตุสมฺปยุตฺโต, อตฺถิ เหตุวิปฺปยุตฺโต.

ติวิเธน วิฺาณกฺขนฺโธ – อตฺถิ สุขาย เวทนาย สมฺปยุตฺโต, อตฺถิ ทุกฺขาย เวทนาย สมฺปยุตฺโต, อตฺถิ อทุกฺขมสุขาย เวทนาย สมฺปยุตฺโต…เป…. เอวํ ทสวิเธน วิฺาณกฺขนฺโธ.

๑๓๑. เอกวิเธน วิฺาณกฺขนฺโธ – ผสฺสสมฺปยุตฺโต.

ทุวิเธน วิฺาณกฺขนฺโธ – อตฺถิ น เหตุ สเหตุโก, อตฺถิ น เหตุอเหตุโก.

ติวิเธน วิฺาณกฺขนฺโธ – อตฺถิ วิปาโก, อตฺถิ วิปากธมฺมธมฺโม, อตฺถิ เนววิปากนวิปากธมฺมธมฺโม…เป…. เอวํ ทสวิเธน วิฺาณกฺขนฺโธ.

๑๓๒. เอกวิเธน วิฺาณกฺขนฺโธ – ผสฺสสมฺปยุตฺโต.

ทุวิเธน วิฺาณกฺขนฺโธ – อตฺถิ โลกิโย, อตฺถิ โลกุตฺตโร.

ติวิเธน วิฺาณกฺขนฺโธ – อตฺถิ อุปาทินฺนุปาทานิโย, อตฺถิ อนุปาทินฺนุปาทานิโย, อตฺถิ อนุปาทินฺนอนุปาทานิโย…เป…. เอวํ ทสวิเธน วิฺาณกฺขนฺโธ.

๑๓๓. เอกวิเธน วิฺาณกฺขนฺโธ – ผสฺสสมฺปยุตฺโต.

ทุวิเธน วิฺาณกฺขนฺโธ – อตฺถิ เกนจิ วิฺเยฺโย, อตฺถิ เกนจิ น วิฺเยฺโย.

ติวิเธน วิฺาณกฺขนฺโธ – อตฺถิ สํกิลิฏฺสํกิเลสิโก, อตฺถิ อสํกิลิฏฺสํกิเลสิโก, อตฺถิ อสํกิลิฏฺอสํกิเลสิโก…เป…. เอวํ ทสวิเธน วิฺาณกฺขนฺโธ.

๑๓๔. เอกวิเธน วิฺาณกฺขนฺโธ – ผสฺสสมฺปยุตฺโต.

ทุวิเธน วิฺาณกฺขนฺโธ – อตฺถิ สาสโว, อตฺถิ อนาสโว.

ติวิเธน วิฺาณกฺขนฺโธ – อตฺถิ สวิตกฺกสวิจาโร, อตฺถิ อวิตกฺกวิจารมตฺโต, อตฺถิ อวิตกฺกอวิจาโร…เป…. เอวํ ทสวิเธน วิฺาณกฺขนฺโธ.

๑๓๕. เอกวิเธน วิฺาณกฺขนฺโธ – ผสฺสสมฺปยุตฺโต.

ทุวิเธน วิฺาณกฺขนฺโธ – อตฺถิ อาสวสมฺปยุตฺโต, อตฺถิ อาสววิปฺปยุตฺโต.

ติวิเธน วิฺาณกฺขนฺโธ – อตฺถิ ปีติสหคโต, อตฺถิ สุขสหคโต, อตฺถิ อุเปกฺขาสหคโต…เป…. เอวํ ทสวิเธน วิฺาณกฺขนฺโธ.

๑๓๖. เอกวิเธน วิฺาณกฺขนฺโธ – ผสฺสสมฺปยุตฺโต.

ทุวิเธน วิฺาณกฺขนฺโธ – อตฺถิ อาสววิปฺปยุตฺตสาสโว, อตฺถิ อาสววิปฺปยุตฺตอนาสโว.

ติวิเธน วิฺาณกฺขนฺโธ – อตฺถิ ทสฺสเนน ปหาตพฺโพ, อตฺถิ ภาวนาย ปหาตพฺโพ, อตฺถิ เนว ทสฺสเนน น ภาวนาย ปหาตพฺโพ…เป…. เอวํ ทสวิเธน วิฺาณกฺขนฺโธ.

๑๓๗. เอกวิเธน วิฺาณกฺขนฺโธ – ผสฺสสมฺปยุตฺโต.

ทุวิเธน วิฺาณกฺขนฺโธ – อตฺถิ สํโยชนิโย, อตฺถิ อสํโยชนิโย.

ติวิเธน วิฺาณกฺขนฺโธ – อตฺถิ ทสฺสเนน ปหาตพฺพเหตุโก, อตฺถิ ภาวนาย ปหาตพฺพเหตุโก, อตฺถิ เนว ทสฺสเนน น ภาวนาย ปหาตพฺพเหตุโก…เป…. เอวํ ทสวิเธน วิฺาณกฺขนฺโธ.

๑๓๘. เอกวิเธน วิฺาณกฺขนฺโธ – ผสฺสสมฺปยุตฺโต.

ทุวิเธน วิฺาณกฺขนฺโธ – อตฺถิ สํโยชนสมฺปยุตฺโต, อตฺถิ สํโยชนวิปฺปยุตฺโต.

ติวิเธน วิฺาณกฺขนฺโธ – อตฺถิ อาจยคามี, อตฺถิ อปจยคามี, อตฺถิ เนวาจยคามินาปจยคามี…เป…. เอวํ ทสวิเธน วิฺาณกฺขนฺโธ.

๑๓๙. เอกวิเธน วิฺาณกฺขนฺโธ – ผสฺสสมฺปยุตฺโต.

ทุวิเธน วิฺาณกฺขนฺโธ – อตฺถิ สํโยชนวิปฺปยุตฺตสํโยชนิโย, อตฺถิ สํโยชนวิปฺปยุตฺตอสํโยชนิโย.

ติวิเธน วิฺาณกฺขนฺโธ – อตฺถิ เสกฺโข, อตฺถิ อเสกฺโข, อตฺถิ เนวเสกฺขนาเสกฺโข…เป…. เอวํ ทสวิเธน วิฺาณกฺขนฺโธ.

๑๔๐. เอกวิเธน วิฺาณกฺขนฺโธ – ผสฺสสมฺปยุตฺโต.

ทุวิเธน วิฺาณกฺขนฺโธ – อตฺถิ คนฺถนิโย, อตฺถิ อคนฺถนิโย.

ติวิเธน วิฺาณกฺขนฺโธ – อตฺถิ ปริตฺโต, อตฺถิ มหคฺคโต, อตฺถิ อปฺปมาโณ…เป…. เอวํ ทสวิเธน วิฺาณกฺขนฺโธ.

๑๔๑. เอกวิเธน วิฺาณกฺขนฺโธ – ผสฺสสมฺปยุตฺโต.

ทุวิเธน วิฺาณกฺขนฺโธ – อตฺถิ คนฺถสมฺปยุตฺโต, อตฺถิ คนฺถวิปฺปยุตฺโต.

ติวิเธน วิฺาณกฺขนฺโธ – อตฺถิ ปริตฺตารมฺมโณ, อตฺถิ มหคฺคตารมฺมโณ, อตฺถิ อปฺปมาณารมฺมโณ…เป…. เอวํ ทสวิเธน วิฺาณกฺขนฺโธ.

๑๔๒. เอกวิเธน วิฺาณกฺขนฺโธ – ผสฺสสมฺปยุตฺโต.

ทุวิเธน วิฺาณกฺขนฺโธ – อตฺถิ คนฺถวิปฺปยุตฺตคนฺถนิโย, อตฺถิ คนฺถวิปฺปยุตฺตอคนฺถนิโย.

ติวิเธน วิฺาณกฺขนฺโธ – อตฺถิ หีโน, อตฺถิ มชฺฌิโม, อตฺถิ ปณีโต…เป…. เอวํ ทสวิเธน วิฺาณกฺขนฺโธ.

๑๔๓. เอกวิเธน วิฺาณกฺขนฺโธ – ผสฺสสมฺปยุตฺโต.

ทุวิเธน วิฺาณกฺขนฺโธ – อตฺถิ โอฆนิโย, อตฺถิ อโนฆนิโย.

ติวิเธน วิฺาณกฺขนฺโธ – อตฺถิ มิจฺฉตฺตนิยโต, อตฺถิ สมฺมตฺตนิยโต, อตฺถิ อนิยโต…เป…. เอวํ ทสวิเธน วิฺาณกฺขนฺโธ.

๑๔๔. เอกวิเธน วิฺาณกฺขนฺโธ – ผสฺสสมฺปยุตฺโต.

ทุวิเธน วิฺาณกฺขนฺโธ – อตฺถิ โอฆสมฺปยุตฺโต, อตฺถิ โอฆวิปฺปยุตฺโต.

ติวิเธน วิฺาณกฺขนฺโธ – อตฺถิ มคฺคารมฺมโณ, อตฺถิ มคฺคเหตุโก, อตฺถิ มคฺคาธิปติ…เป…. เอวํ ทสวิเธน วิฺาณกฺขนฺโธ.

๑๔๕. เอกวิเธน วิฺาณกฺขนฺโธ – ผสฺสสมฺปยุตฺโต.

ทุวิเธน วิฺาณกฺขนฺโธ – อตฺถิ โอฆวิปฺปยุตฺตโอฆนิโย, อตฺถิ โอฆวิปฺปยุตฺตอโนฆนิโย.

ติวิเธน วิฺาณกฺขนฺโธ – อตฺถิ อุปฺปนฺโน, อตฺถิ อนุปฺปนฺโน, อตฺถิ อุปฺปาที…เป…. เอวํ ทสวิเธน วิฺาณกฺขนฺโธ.

๑๔๖. เอกวิเธน วิฺาณกฺขนฺโธ – ผสฺสสมฺปยุตฺโต.

ทุวิเธน วิฺาณกฺขนฺโธ – อตฺถิ โยคนิโย, อตฺถิ อโยคนิโย.

ติวิเธน วิฺาณกฺขนฺโธ – อตฺถิ อตีโต, อตฺถิ อนาคโต, อตฺถิ ปจฺจุปฺปนฺโน…เป…. เอวํ ทสวิเธน วิฺาณกฺขนฺโธ.

๑๔๗. เอกวิเธน วิฺาณกฺขนฺโธ – ผสฺสสมฺปยุตฺโต.

ทุวิเธน วิฺาณกฺขนฺโธ – อตฺถิ โยคสมฺปยุตฺโต, อตฺถิ โยควิปฺปยุตฺโต.

ติวิเธน วิฺาณกฺขนฺโธ – อตฺถิ อตีตารมฺมโณ, อตฺถิ อนาคตารมฺมโณ, อตฺถิ ปจฺจุปฺปนฺนารมฺมโณ…เป…. เอวํ ทสวิเธน วิฺาณกฺขนฺโธ.

๑๔๘. เอกวิเธน วิฺาณกฺขนฺโธ – ผสฺสสมฺปยุตฺโต.

ทุวิเธน วิฺาณกฺขนฺโธ – อตฺถิ โยควิปฺปยุตฺตโยคนิโย, อตฺถิ โยควิปฺปยุตฺตอโยคนิโย.

ติวิเธน วิฺาณกฺขนฺโธ – อตฺถิ อชฺฌตฺโต, อตฺถิ พหิทฺโธ, อตฺถิ อชฺฌตฺตพหิทฺโธ…เป…. เอวํ ทสวิเธน วิฺาณกฺขนฺโธ.

๑๔๙. เอกวิเธน วิฺาณกฺขนฺโธ – ผสฺสสมฺปยุตฺโต.

ทุวิเธน วิฺาณกฺขนฺโธ – อตฺถิ นีวรณิโย, อตฺถิ อนีวรณิโย.

ติวิเธน วิฺาณกฺขนฺโธ – อตฺถิ อชฺฌตฺตารมฺมโณ, อตฺถิ พหิทฺธารมฺมโณ, อตฺถิ อชฺฌตฺตพหิทฺธารมฺมโณ…เป…. เอวํ ทสวิเธน วิฺาณกฺขนฺโธ.

อุภโตวฑฺฒกํ.

สตฺตวิเธน วิฺาณกฺขนฺโธ – อตฺถิ กุสโล, อตฺถิ อกุสโล, อตฺถิ อพฺยากโต, อตฺถิ กามาวจโร, อตฺถิ รูปาวจโร, อตฺถิ อรูปาวจโร, อตฺถิ อปริยาปนฺโน. เอวํ สตฺตวิเธน วิฺาณกฺขนฺโธ.

อปโรปิ สตฺตวิเธน วิฺาณกฺขนฺโธ – อตฺถิ สุขาย เวทนาย สมฺปยุตฺโต, อตฺถิ ทุกฺขาย เวทนาย สมฺปยุตฺโต, อตฺถิ อทุกฺขมสุขาย เวทนาย สมฺปยุตฺโต, อตฺถิ กามาวจโร, อตฺถิ รูปาวจโร, อตฺถิ อรูปาวจโร, อตฺถิ อปริยาปนฺโน…เป… อตฺถิ อชฺฌตฺตารมฺมโณ, อตฺถิ พหิทฺธารมฺมโณ, อตฺถิ อชฺฌตฺตพหิทฺธารมฺมโณ, อตฺถิ กามาวจโร, อตฺถิ รูปาวจโร, อตฺถิ อรูปาวจโร, อตฺถิ อปริยาปนฺโน. เอวํ สตฺตวิเธน วิฺาณกฺขนฺโธ.

จตุวีสติวิเธน วิฺาณกฺขนฺโธ – จกฺขุสมฺผสฺสปจฺจยา วิฺาณกฺขนฺโธ อตฺถิ กุสโล, อตฺถิ อกุสโล, อตฺถิ อพฺยากโต; โสตสมฺผสฺสปจฺจยา…เป… ฆานสมฺผสฺสปจฺจยา…เป… ชิวฺหาสมฺผสฺสปจฺจยา…เป… กายสมฺผสฺสปจฺจยา…เป… มโนสมฺผสฺสปจฺจยา วิฺาณกฺขนฺโธ อตฺถิ กุสโล, อตฺถิ อกุสโล, อตฺถิ อพฺยากโต; จกฺขุวิฺาณํ, โสตวิฺาณํ, ฆานวิฺาณํ, ชิวฺหาวิฺาณํ, กายวิฺาณํ, มโนวิฺาณํ. เอวํ จตุวีสติวิเธน วิฺาณกฺขนฺโธ.

อปโรปิ จตุวีสติวิเธน วิฺาณกฺขนฺโธ – จกฺขุสมฺผสฺสปจฺจยา วิฺาณกฺขนฺโธ อตฺถิ สุขาย เวทนาย สมฺปยุตฺโต, อตฺถิ ทุกฺขาย เวทนาย สมฺปยุตฺโต, อตฺถิ อทุกฺขมสุขาย เวทนาย สมฺปยุตฺโต…เป… อตฺถิ อชฺฌตฺตารมฺมโณ, อตฺถิ พหิทฺธารมฺมโณ, อตฺถิ อชฺฌตฺตพหิทฺธารมฺมโณ; จกฺขุวิฺาณํ…เป… กายวิฺาณํ, มโนวิฺาณํ; โสตสมฺผสฺสปจฺจยา…เป… ฆานสมฺผสฺสปจฺจยา…เป… ชิวฺหาสมฺผสฺสปจฺจยา…เป… กายสมฺผสฺสปจฺจยา…เป… มโนสมฺผสฺสปจฺจยา วิฺาณกฺขนฺโธ อตฺถิ อชฺฌตฺตารมฺมโณ, อตฺถิ พหิทฺธารมฺมโณ, อตฺถิ อชฺฌตฺตพหิทฺธารมฺมโณ; จกฺขุวิฺาณํ, โสตวิฺาณํ, ฆานวิฺาณํ, ชิวฺหาวิฺาณํ, กายวิฺาณํ, มโนวิฺาณํ. เอวํ จตุวีสติวิเธน วิฺาณกฺขนฺโธ.

ตึสติวิเธน วิฺาณกฺขนฺโธ – จกฺขุสมฺผสฺสปจฺจยา วิฺาณกฺขนฺโธ อตฺถิ กามาวจโร, อตฺถิ รูปาวจโร, อตฺถิ อรูปาวจโร, อตฺถิ อปริยาปนฺโน; โสตสมฺผสฺสปจฺจยา …เป… ฆานสมฺผสฺสปจฺจยา…เป… ชิวฺหาสมฺผสฺสปจฺจยา…เป… กายสมฺผสฺสปจฺจยา…เป… มโนสมฺผสฺสปจฺจยา วิฺาณกฺขนฺโธ อตฺถิ กามาวจโร, อตฺถิ รูปาวจโร, อตฺถิ อรูปาวจโร, อตฺถิ อปริยาปนฺโน; จกฺขุวิฺาณํ, โสตวิฺาณํ, ฆานวิฺาณํ, ชิวฺหาวิฺาณํ, กายวิฺาณํ, มโนวิฺาณํ. เอวํ ตึสติวิเธน วิฺาณกฺขนฺโธ.

พหุวิเธน วิฺาณกฺขนฺโธ – จกฺขุสมฺผสฺสปจฺจยา วิฺาณกฺขนฺโธ อตฺถิ กุสโล, อตฺถิ อกุสโล, อตฺถิ อพฺยากโต, อตฺถิ กามาวจโร, อตฺถิ รูปาวจโร, อตฺถิ อรูปาวจโร, อตฺถิ อปริยาปนฺโน, จกฺขุวิฺาณํ…เป… มโนวิฺาณํ; โสตสมฺผสฺสปจฺจยา…เป… ฆานสมฺผสฺสปจฺจยา…เป… ชิวฺหาสมฺผสฺสปจฺจยา …เป… กายสมฺผสฺสปจฺจยา…เป… มโนสมฺผสฺสปจฺจยา วิฺาณกฺขนฺโธ อตฺถิ กุสโล, อตฺถิ อกุสโล, อตฺถิ อพฺยากโต, อตฺถิ กามาวจโร, อตฺถิ รูปาวจโร, อตฺถิ อรูปาวจโร, อตฺถิ อปริยาปนฺโน, จกฺขุวิฺาณํ…เป… มโนวิฺาณํ. เอวํ พหุวิเธน วิฺาณกฺขนฺโธ.

อปโรปิ พหุวิเธน วิฺาณกฺขนฺโธ – จกฺขุสมฺผสฺสปจฺจยา วิฺาณกฺขนฺโธ อตฺถิ สุขาย เวทนาย สมฺปยุตฺโต…เป… อตฺถิ อชฺฌตฺตารมฺมโณ, อตฺถิ พหิทฺธารมฺมโณ, อตฺถิ อชฺฌตฺตพหิทฺธารมฺมโณ, อตฺถิ กามาวจโร, อตฺถิ รูปาวจโร, อตฺถิ อรูปาวจโร, อตฺถิ อปริยาปนฺโน; โสตสมฺผสฺสปจฺจยา…เป… ฆานสมฺผสฺสปจฺจยา…เป… ชิวฺหาสมฺผสฺสปจฺจยา…เป… กายสมฺผสฺสปจฺจยา…เป… มโนสมฺผสฺสปจฺจยา วิฺาณกฺขนฺโธ อตฺถิ สุขาย เวทนาย สมฺปยุตฺโต…เป… อตฺถิ อชฺฌตฺตารมฺมโณ, อตฺถิ พหิทฺธารมฺมโณ, อตฺถิ อชฺฌตฺตพหิทฺธารมฺมโณ, อตฺถิ กามาวจโร, อตฺถิ รูปาวจโร, อตฺถิ อรูปาวจโร, อตฺถิ อปริยาปนฺโน; จกฺขุวิฺาณํ, โสตวิฺาณํ, ฆานวิฺาณํ, ชิวฺหาวิฺาณํ, กายวิฺาณํ, มโนวิฺาณํ. เอวํ พหุวิเธน วิฺาณกฺขนฺโธ.

อยํ วุจฺจติ วิฺาณกฺขนฺโธ.

อภิธมฺมภาชนียํ.

๓. ปฺหาปุจฺฉกํ

๑๕๐. ปฺจกฺขนฺธา – รูปกฺขนฺโธ, เวทนากฺขนฺโธ, สฺากฺขนฺโธ, สงฺขารกฺขนฺโธ, วิฺาณกฺขนฺโธ.

๑๕๑. ปฺจนฺนํ ขนฺธานํ กติ กุสลา, กติ อกุสลา, กติ อพฺยากตา…เป… กติ สรณา, กติ อรณา?

๑. ติกํ

๑๕๒. รูปกฺขนฺโธ อพฺยากโต. จตฺตาโร ขนฺธา สิยา กุสลา, สิยา อกุสลา, สิยา อพฺยากตา. ทฺเว ขนฺธา น วตฺตพฺพา – ‘‘สุขาย เวทนาย สมฺปยุตฺตา’’ติปิ, ‘‘ทุกฺขาย เวทนาย สมฺปยุตฺตา’’ติปิ, ‘‘อทุกฺขมสุขาย เวทนาย สมฺปยุตฺตา’’ติปิ. ตโย ขนฺธา สิยา สุขาย เวทนาย สมฺปยุตฺตา, สิยา ทุกฺขาย เวทนาย สมฺปยุตฺตา, สิยา อทุกฺขมสุขาย เวทนาย สมฺปยุตฺตา. รูปกฺขนฺโธ เนววิปากนวิปากธมฺมธมฺโม. จตฺตาโร ขนฺธา สิยา วิปากา, สิยา วิปากธมฺมธมฺมา, สิยา เนววิปากนวิปากธมฺมธมฺมา. รูปกฺขนฺโธ สิยา อุปาทินฺนุปาทานิโย, สิยา อนุปาทินฺนุปาทานิโย. จตฺตาโร ขนฺธา สิยา อุปาทินฺนุปาทานิยา, สิยา อนุปาทินฺนุปาทานิยา, สิยา อนุปาทินฺนอนุปาทานิยา.

รูปกฺขนฺโธ อสํกิลิฏฺสํกิเลสิโก. จตฺตาโร ขนฺธา สิยา สํกิลิฏฺสํกิเลสิกา, สิยา อสํกิลิฏฺสํกิเลสิกา, สิยา อสํกิลิฏฺอสํกิเลสิกา. รูปกฺขนฺโธ อวิตกฺกอวิจาโร. ตโย ขนฺธา สิยา สวิตกฺกสวิจารา, สิยา อวิตกฺกวิจารมตฺตา, สิยา อวิตกฺกอวิจารา. สงฺขารกฺขนฺโธ สิยา สวิตกฺกสวิจาโร, สิยา อวิตกฺกวิจารมตฺโต, สิยา อวิตกฺกอวิจาโร, สิยา น วตฺตพฺโพ – ‘‘สวิตกฺกสวิจาโร’’ติปิ, ‘‘อวิตกฺกวิจารมตฺโต’’ติปิ, ‘‘อวิตกฺกอวิจาโร’’ติปิ. รูปกฺขนฺโธ น วตฺตพฺโพ – ‘‘ปีติสหคโต’’ติปิ, ‘‘สุขสหคโต’’ติปิ, ‘‘อุเปกฺขาสหคโต’’ติปิ. เวทนากฺขนฺโธ สิยา ปีติสหคโต น สุขสหคโต น อุเปกฺขาสหคโต, สิยา น วตฺตพฺโพ – ‘‘ปีติสหคโต’’ติ. ตโย ขนฺธา สิยา ปีติสหคตา, สิยา สุขสหคตา, สิยา อุเปกฺขาสหคตา, สิยา น วตฺตพฺพา – ‘‘ปีติสหคตา’’ติปิ, ‘‘สุขสหคตา’’ติปิ, ‘‘อุเปกฺขาสหคตา’’ติปิ.

รูปกฺขนฺโธ เนว ทสฺสเนน น ภาวนาย ปหาตพฺโพ. จตฺตาโร ขนฺธา สิยา ทสฺสเนน ปหาตพฺพา, สิยา ภาวนาย ปหาตพฺพา, สิยา เนว ทสฺสเนน น ภาวนาย ปหาตพฺพา. รูปกฺขนฺโธ เนว ทสฺสเนน น ภาวนาย ปหาตพฺพเหตุโก. จตฺตาโร ขนฺธา สิยา ทสฺสเนน ปหาตพฺพเหตุกา, สิยา ภาวนาย ปหาตพฺพเหตุกา, สิยา เนว ทสฺสเนน น ภาวนาย ปหาตพฺพเหตุกา. รูปกฺขนฺโธ เนวาจยคามินาปจยคามี. จตฺตาโร ขนฺธา สิยา อาจยคามิโน, สิยา อปจยคามิโน, สิยา เนวาจยคามินาปจยคามิโน. รูปกฺขนฺโธ เนวเสกฺขนาเสกฺโข. จตฺตาโร ขนฺธา สิยา เสกฺขา, สิยา อเสกฺขา, สิยา เนวเสกฺขนาเสกฺขา. รูปกฺขนฺโธ ปริตฺโต. จตฺตาโร ขนฺธา สิยา ปริตฺตา, สิยา มหคฺคตา, สิยา อปฺปมาณา. รูปกฺขนฺโธ อนารมฺมโณ. จตฺตาโร ขนฺธา สิยา ปริตฺตารมฺมณา, สิยา มหคฺคตารมฺมณา, สิยา อปฺปมาณารมฺมณา, สิยา น วตฺตพฺพา – ‘‘ปริตฺตารมฺมณา’’ติปิ, ‘‘มหคฺคตารมฺมณา’’ติปิ, ‘‘อปฺปมาณารมฺมณา’’ติปิ. รูปกฺขนฺโธ มชฺฌิโม. จตฺตาโร ขนฺธา สิยา หีนา, สิยา มชฺฌิมา, สิยา ปณีตา. รูปกฺขนฺโธ อนิยโต. จตฺตาโร ขนฺธา สิยา มิจฺฉตฺตนิยตา, สิยา สมฺมตฺตนิยตา, สิยา อนิยตา.

รูปกฺขนฺโธ อนารมฺมโณ. จตฺตาโร ขนฺธา สิยา มคฺคารมฺมณา, สิยา มคฺคเหตุกา, สิยา มคฺคาธิปติโน, สิยา น วตฺตพฺพา – ‘‘มคฺคารมฺมณา’’ติปิ, ‘‘มคฺคเหตุกา’’ติปิ, ‘‘มคฺคาธิปติโน’’ติปิ; สิยา อุปฺปนฺนา, สิยา อนุปฺปนฺนา, สิยา อุปฺปาทิโน; สิยา อตีตา, สิยา อนาคตา, สิยา ปจฺจุปฺปนฺนา. รูปกฺขนฺโธ อนารมฺมโณ. จตฺตาโร ขนฺธา สิยา อตีตารมฺมณา, สิยา อนาคตารมฺมณา, สิยา ปจฺจุปฺปนฺนารมฺมณา, สิยา น วตฺตพฺพา – ‘‘อตีตารมฺมณา’’ติปิ, ‘‘อนาคตารมฺมณา’’ติปิ, ‘‘ปจฺจุปฺปนฺนารมฺมณา’’ติปิ; สิยา อชฺฌตฺตา, สิยา พหิทฺธา, สิยา อชฺฌตฺตพหิทฺธา. รูปกฺขนฺโธ อนารมฺมโณ. จตฺตาโร ขนฺธา สิยา อชฺฌตฺตารมฺมณา, สิยา พหิทฺธารมฺมณา, สิยา อชฺฌตฺตพหิทฺธารมฺมณา, สิยา น วตฺตพฺพา – ‘‘อชฺฌตฺตารมฺมณา’’ติปิ, ‘‘พหิทฺธารมฺมณา’’ติปิ, ‘‘อชฺฌตฺตพหิทฺธารมฺมณา’’ติปิ. จตฺตาโร ขนฺธา อนิทสฺสนอปฺปฏิฆา. รูปกฺขนฺโธ สิยา สนิทสฺสนสปฺปฏิโฆ, สิยา อนิทสฺสนสปฺปฏิโฆ, สิยา อนิทสฺสนอปฺปฏิโฆ.

๒. ทุกํ

๑๕๓. จตฺตาโร ขนฺธา น เหตู. สงฺขารกฺขนฺโธ สิยา เหตุ, สิยา น เหตุ. รูปกฺขนฺโธ อเหตุโก. จตฺตาโร ขนฺธา สิยา สเหตุกา, สิยา อเหตุกา. รูปกฺขนฺโธ เหตุวิปฺปยุตฺโต. จตฺตาโร ขนฺธา สิยา เหตุสมฺปยุตฺตา, สิยา เหตุวิปฺปยุตฺตา. รูปกฺขนฺโธ น วตฺตพฺโพ – ‘‘เหตุ เจว สเหตุโก จา’’ติปิ, ‘‘สเหตุโก เจว น จ เหตู’’ติปิ. ตโย ขนฺธา น วตฺตพฺพา – ‘‘เหตู เจว สเหตุกา จา’’ติ, สิยา สเหตุกา เจว น จ เหตู, สิยา น วตฺตพฺพา – ‘‘สเหตุกา เจว น จ เหตู’’ติ. สงฺขารกฺขนฺโธ สิยา เหตุ เจว สเหตุโก จ, สิยา สเหตุโก เจว น จ เหตุ, สิยา น วตฺตพฺโพ – ‘‘เหตุ เจว สเหตุโก จา’’ติปิ, ‘‘สเหตุโก เจว น จ เหตู’’ติปิ. รูปกฺขนฺโธ น วตฺตพฺโพ – ‘‘เหตุ เจว เหตุสมฺปยุตฺโต จา’’ติปิ, ‘‘เหตุสมฺปยุตฺโต เจว น จ เหตู’’ติปิ. ตโย ขนฺธา น วตฺตพฺพา – ‘‘เหตู เจว เหตุสมฺปยุตฺตา จา’’ติ, สิยา เหตุสมฺปยุตฺตา เจว น จ เหตู, สิยา น วตฺตพฺพา – ‘‘เหตุสมฺปยุตฺตา เจว น จ เหตู’’ติ. สงฺขารกฺขนฺโธ สิยา เหตุ เจว เหตุสมฺปยุตฺโต จ, สิยา เหตุสมฺปยุตฺโต เจว น จ เหตุ, สิยา น วตฺตพฺโพ – ‘‘เหตุ เจว เหตุสมฺปยุตฺโต จา’’ติปิ, ‘‘เหตุสมฺปยุตฺโต เจว น จ เหตู’’ติปิ. รูปกฺขนฺโธ น เหตุ อเหตุโก. ตโย ขนฺธา สิยา น เหตู สเหตุกา, สิยา น เหตู อเหตุกา. สงฺขารกฺขนฺโธ สิยา น เหตุ สเหตุโก, สิยา น เหตุ อเหตุโก, สิยา น วตฺตพฺโพ – ‘‘น เหตุ สเหตุโก’’ติปิ, ‘‘น เหตุ อเหตุโก’’ติปิ.

สปฺปจฺจยา, สงฺขตา.

จตฺตาโร ขนฺธา อนิทสฺสนา. รูปกฺขนฺโธ สิยา สนิทสฺสโน, สิยา อนิทสฺสโน. จตฺตาโร ขนฺธา อปฺปฏิฆา. รูปกฺขนฺโธ สิยา สปฺปฏิโฆ, สิยา อปฺปฏิโฆ. รูปกฺขนฺโธ รูปํ. จตฺตาโร ขนฺธา อรูปา. รูปกฺขนฺโธ โลกิโย. จตฺตาโร ขนฺธา สิยา โลกิยา, สิยา โลกุตฺตรา; เกนจิ วิฺเยฺยา, เกนจิ น วิฺเยฺยา.

จตฺตาโร ขนฺธา โน อาสวา. สงฺขารกฺขนฺโธ สิยา อาสโว, สิยา โน อาสโว. รูปกฺขนฺโธ สาสโว. จตฺตาโร ขนฺธา สิยา สาสวา, สิยา อนาสวา. รูปกฺขนฺโธ อาสววิปฺปยุตฺโต. จตฺตาโร ขนฺธา สิยา อาสวสมฺปยุตฺตา, สิยา อาสววิปฺปยุตฺตา. รูปกฺขนฺโธ น วตฺตพฺโพ – ‘‘อาสโว เจว สาสโว จา’’ติ, สาสโว เจว โน จ อาสโว. ตโย ขนฺธา น วตฺตพฺพา – ‘‘อาสวา เจว สาสวา จา’’ติ, สิยา สาสวา เจว โน จ อาสวา, สิยา น วตฺตพฺพา – ‘‘สาสวา เจว โน จ อาสวา’’ติ. สงฺขารกฺขนฺโธ สิยา อาสโว เจว สาสโว จ, สิยา สาสโว เจว โน จ อาสโว, สิยา น วตฺตพฺโพ – ‘‘อาสโว เจว สาสโว จา’’ติปิ, ‘‘สาสโว เจว โน จ อาสโว’’ติปิ. รูปกฺขนฺโธ น วตฺตพฺโพ – ‘‘อาสโว เจว อาสวสมฺปยุตฺโต จา’’ติปิ, ‘‘อาสวสมฺปยุตฺโต เจว โน จ อาสโว’’ติปิ. ตโย ขนฺธา น วตฺตพฺพา – ‘‘อาสวา เจว อาสวสมฺปยุตฺตา จา’’ติ, สิยา อาสวสมฺปยุตฺตา เจว โน จ อาสวา, สิยา น วตฺตพฺพา – ‘‘อาสวสมฺปยุตฺตา เจว โน จ อาสวา’’ติ. สงฺขารกฺขนฺโธ สิยา อาสโว เจว อาสวสมฺปยุตฺโต จ, สิยา อาสวสมฺปยุตฺโต เจว โน จ อาสโว, สิยา น วตฺตพฺโพ – ‘‘อาสโว เจว อาสวสมฺปยุตฺโต จา’’ติปิ, ‘‘อาสวสมฺปยุตฺโต เจว โน จ อาสโว’’ติปิ. รูปกฺขนฺโธ อาสววิปฺปยุตฺตสาสโว. จตฺตาโร ขนฺธา สิยา อาสววิปฺปยุตฺตสาสวา, สิยา อาสววิปฺปยุตฺตอนาสวา, สิยา น วตฺตพฺพา – ‘‘อาสววิปฺปยุตฺตสาสวา’’ติปิ, ‘‘อาสววิปฺปยุตฺตอนาสวา’’ติปิ.

จตฺตาโร ขนฺธา โน สํโยชนา. สงฺขารกฺขนฺโธ สิยา สํโยชนํ, สิยา โน สํโยชนํ. รูปกฺขนฺโธ สํโยชนิโย. จตฺตาโร ขนฺธา สิยา สํโยชนิยา, สิยา อสํโยชนิยา. รูปกฺขนฺโธ สํโยชนวิปฺปยุตฺโต. จตฺตาโร ขนฺธา สิยา สํโยชนสมฺปยุตฺตา, สิยา สํโยชนวิปฺปยุตฺตา. รูปกฺขนฺโธ น วตฺตพฺโพ – ‘‘สํโยชนฺเจว สํโยชนิโย จา’’ติ, ‘‘สํโยชนิโย เจว โน จ สํโยชนํ’’. ตโย ขนฺธา น วตฺตพฺพา – ‘‘สํโยชนา เจว สํโยชนิยา จา’’ติ, สิยา สํโยชนิยา เจว โน จ สํโยชนา, สิยา น วตฺตพฺพา – ‘‘สํโยชนิยา เจว โน จ สํโยชนา’’ติ. สงฺขารกฺขนฺโธ สิยา สํโยชนฺเจว สํโยชนิโย จ, สิยา สํโยชนิโย เจว โน จ สํโยชนํ, สิยา น วตฺตพฺโพ – ‘‘สํโยชนฺเจว สํโยชนิโย จา’’ติปิ, ‘‘สํโยชนิโย เจว โน จ สํโยชน’’นฺติปิ. รูปกฺขนฺโธ น วตฺตพฺโพ – ‘‘สํโยชนฺเจว สํโยชนสมฺปยุตฺโต จา’’ติปิ, ‘‘สํโยชนสมฺปยุตฺโต เจว โน จ สํโยชน’’นฺติปิ. ตโย ขนฺธา น วตฺตพฺพา – ‘‘สํโยชนา เจว สํโยชนสมฺปยุตฺตา จา’’ติ, สิยา สํโยชนสมฺปยุตฺตา เจว โน จ สํโยชนา, สิยา น วตฺตพฺพา – ‘‘สํโยชนสมฺปยุตฺตา เจว โน จ สํโยชนา’’ติ. สงฺขารกฺขนฺโธ สิยา สํโยชนฺเจว สํโยชนสมฺปยุตฺโต จ, สิยา สํโยชนสมฺปยุตฺโต เจว โน จ สํโยชนํ, สิยา น วตฺตพฺโพ – ‘‘สํโยชนฺเจว สํโยชนสมฺปยุตฺโต จา’’ติปิ, ‘‘สํโยชนสมฺปยุตฺโต เจว โน จ สํโยชน’’นฺติปิ. รูปกฺขนฺโธ สํโยชนวิปฺปยุตฺตสํโยชนิโย. จตฺตาโร ขนฺธา สิยา สํโยชนวิปฺปยุตฺตสํโยชนิยา, สิยา สํโยชนวิปฺปยุตฺตอสํโยชนิยา, สิยา น วตฺตพฺพา – ‘‘สํโยชนวิปฺปยุตฺตสํโยชนิยา’’ติปิ, ‘‘สํโยชนวิปฺปยุตฺตอสํโยชนิยา’’ติปิ.

จตฺตาโร ขนฺธา โน คนฺถา. สงฺขารกฺขนฺโธ สิยา คนฺโถ, สิยา โน คนฺโถ. รูปกฺขนฺโธ คนฺถนิโย. จตฺตาโร ขนฺธา สิยา คนฺถนิยา, สิยา อคนฺถนิยา. รูปกฺขนฺโธ คนฺถวิปฺปยุตฺโต. จตฺตาโร ขนฺธา สิยา คนฺถสมฺปยุตฺตา, สิยา คนฺถวิปฺปยุตฺตา. รูปกฺขนฺโธ น วตฺตพฺโพ – ‘‘คนฺโถ เจว คนฺถนิโย จา’’ติ, ‘‘คนฺถนิโย เจว โน จ คนฺโถ’’. ตโย ขนฺธา น วตฺตพฺพา – ‘‘คนฺถา เจว คนฺถนิยา จา’’ติ, สิยา คนฺถนิยา เจว โน จ คนฺถา, สิยา น วตฺตพฺพา – ‘‘คนฺถนิยา เจว โน จ คนฺถา’’ติ. สงฺขารกฺขนฺโธ สิยา คนฺโถ เจว คนฺถนิโย จ, สิยา คนฺถนิโย เจว โน จ คนฺโถ, สิยา น วตฺตพฺโพ – ‘‘คนฺโถ เจว คนฺถนิโย จา’’ติปิ, ‘‘คนฺถนิโย เจว โน จ คนฺโถ’’ติปิ. รูปกฺขนฺโธ น วตฺตพฺโพ – ‘‘คนฺโถ เจว คนฺถสมฺปยุตฺโต จา’’ติปิ, ‘‘คนฺถสมฺปยุตฺโต เจว โน จ คนฺโถ’’ติปิ. ตโย ขนฺธา น วตฺตพฺพา – ‘‘คนฺถา เจว คนฺถสมฺปยุตฺตา จา’’ติ, สิยา คนฺถสมฺปยุตฺตา เจว โน จ คนฺถา, สิยา น วตฺตพฺพา – ‘‘คนฺถสมฺปยุตฺตา เจว โน จ คนฺถา’’ติ. สงฺขารกฺขนฺโธ สิยา คนฺโถ เจว คนฺถสมฺปยุตฺโต จ, สิยา คนฺถสมฺปยุตฺโต เจว โน จ คนฺโถ, สิยา น วตฺตพฺโพ – ‘‘คนฺโถ เจว คนฺถสมฺปยุตฺโต จา’’ติปิ, ‘‘คนฺถสมฺปยุตฺโต เจว โน จ คนฺโถ’’ติ ปิ. รูปกฺขนฺโธ คนฺถวิปฺปยุตฺตคนฺถนิโย. จตฺตาโร ขนฺธา สิยา คนฺถวิปฺปยุตฺตคนฺถนิยา, สิยา คนฺถวิปฺปยุตฺตอคนฺถนิยา, สิยา น วตฺตพฺพา – ‘‘คนฺถวิปฺปยุตฺตคนฺถนิยา’’ติปิ, ‘‘คนฺถวิปฺปยุตฺตอคนฺถนิยา’’ติปิ.

จตฺตาโร ขนฺธา โน โอฆา…เป… โน โยคา…เป… โน นีวรณา. สงฺขารกฺขนฺโธ สิยา นีวรณํ, สิยา โน นีวรณํ. รูปกฺขนฺโธ นีวรณิโย. จตฺตาโร ขนฺธา สิยา นีวรณิยา, สิยา อนีวรณิยา. รูปกฺขนฺโธ นีวรณวิปฺปยุตฺโต. จตฺตาโร ขนฺธา สิยา นีวรณสมฺปยุตฺตา, สิยา นีวรณวิปฺปยุตฺตา. รูปกฺขนฺโธ น วตฺตพฺโพ – ‘‘นีวรณฺเจว นีวรณิโย จา’’ติ, ‘‘นีวรณิโย เจว โน จ นีวรณํ’’. ตโย ขนฺธา น วตฺตพฺพา – ‘‘นีวรณา เจว นีวรณิยา จา’’ติ, สิยา นีวรณิยา เจว โน จ นีวรณา, สิยา น วตฺตพฺพา – ‘‘นีวรณิยา เจว โน จ นีวรณา’’ติ. สงฺขารกฺขนฺโธ สิยา นีวรณฺเจว นีวรณิโย จ, สิยา นีวรณิโย เจว โน จ นีวรณํ, สิยา น วตฺตพฺโพ – ‘‘นีวรณฺเจว นีวรณิโย จา’’ติปิ, ‘‘นีวรณิโย เจว โน จ นีวรณ’’นฺติปิ. รูปกฺขนฺโธ น วตฺตพฺโพ – ‘‘นีวรณฺเจว นีวรณสมฺปยุตฺโต จา’’ติปิ, ‘‘นีวรณสมฺปยุตฺโต เจว โน จ นีวรณ’’นฺติปิ. ตโย ขนฺธา น วตฺตพฺพา – ‘‘นีวรณา เจว นีวรณสมฺปยุตฺตา จา’’ติ, สิยา นีวรณสมฺปยุตฺตา เจว โน จ นีวรณา, สิยา น วตฺตพฺพา – ‘‘นีวรณสมฺปยุตฺตา เจว โน จ นีวรณา’’ติ. สงฺขารกฺขนฺโธ สิยา นีวรณฺเจว นีวรณสมฺปยุตฺโต จ, สิยา นีวรณสมฺปยุตฺโต เจว โน จ นีวรณํ, สิยา น วตฺตพฺโพ – ‘‘นีวรณฺเจว นีวรณสมฺปยุตฺโต จา’’ติปิ, ‘‘นีวรณสมฺปยุตฺโต เจว โน จ นีวรณ’’นฺติปิ. รูปกฺขนฺโธ นีวรณวิปฺปยุตฺตนีวรณิโย. จตฺตาโร ขนฺธา สิยา นีวรณวิปฺปยุตฺตนีวรณิยา, สิยา นีวรณวิปฺปยุตฺตอนีวรณิยา, สิยา น วตฺตพฺพา – ‘‘นีวรณวิปฺปยุตฺตนีวรณิยา’’ติปิ, ‘‘นีวรณวิปฺปยุตฺตอนีวรณิยา’’ติปิ.

จตฺตาโร ขนฺธา โน ปรามาสา. สงฺขารกฺขนฺโธ สิยา ปรามาโส, สิยา โน ปรามาโส. รูปกฺขนฺโธ ปรามฏฺโ. จตฺตาโร ขนฺธา สิยา ปรามฏฺา, สิยา อปรามฏฺา. รูปกฺขนฺโธ ปรามาสวิปฺปยุตฺโต. ตโย ขนฺธา สิยา ปรามาสสมฺปยุตฺตา, สิยา ปรามาสวิปฺปยุตฺตา. สงฺขารกฺขนฺโธ สิยา ปรามาสสมฺปยุตฺโต, สิยา ปรามาสวิปฺปยุตฺโต, สิยา น วตฺตพฺโพ – ‘‘ปรามาสสมฺปยุตฺโต’’ติปิ, ‘‘ปรามาสวิปฺปยุตฺโต’’ติปิ. รูปกฺขนฺโธ น วตฺตพฺโพ – ‘‘ปรามาโส เจว ปรามฏฺโ จา’’ติ, ‘‘ปรามฏฺโ เจว โน จ ปรามาโส’’. ตโย ขนฺธา น วตฺตพฺพา – ‘‘ปรามาสา เจว ปรามฏฺา จา’’ติ, สิยา ปรามฏฺา เจว โน จ ปรามาสา, สิยา น วตฺตพฺพา – ‘‘ปรามฏฺา เจว โน จ ปรามาสา’’ติ. สงฺขารกฺขนฺโธ สิยา ปรามาโส เจว ปรามฏฺโ จ, สิยา ปรามฏฺโ เจว โน จ ปรามาโส, สิยา น วตฺตพฺโพ – ‘‘ปรามาโส เจว ปรามฏฺโ จา’’ติปิ, ‘‘ปรามฏฺโ เจว โน จ ปรามาโส’’ติปิ. รูปกฺขนฺโธ ปรามาสวิปฺปยุตฺตปรามฏฺโ. จตฺตาโร ขนฺธา สิยา ปรามาสวิปฺปยุตฺตปรามฏฺา, สิยา ปรามาสวิปฺปยุตฺตอปรามฏฺา, สิยา น วตฺตพฺพา – ‘‘ปรามาสวิปฺปยุตฺตปรามฏฺา’’ติปิ, ‘‘ปรามาสวิปฺปยุตฺตอปรามฏฺา’’ติปิ.

รูปกฺขนฺโธ อนารมฺมโณ. จตฺตาโร ขนฺธา สารมฺมณา. วิฺาณกฺขนฺโธ จิตฺตํ. จตฺตาโร ขนฺธา โน จิตฺตา. ตโย ขนฺธา เจตสิกา. ทฺเว ขนฺธา อเจตสิกา. ตโย ขนฺธา จิตฺตสมฺปยุตฺตา. รูปกฺขนฺโธ จิตฺตวิปฺปยุตฺโต. วิฺาณกฺขนฺโธ น วตฺตพฺโพ – ‘‘จิตฺเตน สมฺปยุตฺโต’’ติปิ, ‘‘จิตฺเตน วิปฺปยุตฺโต’’ติปิ. ตโย ขนฺธา จิตฺตสํสฏฺา. รูปกฺขนฺโธ จิตฺตวิสํสฏฺโ. วิฺาณกฺขนฺโธ น วตฺตพฺโพ – ‘‘จิตฺเตน สํสฏฺโ’’ติปิ, ‘‘จิตฺเตน วิสํสฏฺโ’’ติปิ. ตโย ขนฺธา จิตฺตสมุฏฺานา. วิฺาณกฺขนฺโธ โน จิตฺตสมุฏฺาโน. รูปกฺขนฺโธ สิยา จิตฺตสมุฏฺาโน, สิยา โน จิตฺตสมุฏฺาโน. ตโย ขนฺธา จิตฺตสหภุโน. วิฺาณกฺขนฺโธ โน จิตฺตสหภู. รูปกฺขนฺโธ สิยา จิตฺตสหภู, สิยา โน จิตฺตสหภู. ตโย ขนฺธา จิตฺตานุปริวตฺติโน. วิฺาณกฺขนฺโธ โน จิตฺตานุปริวตฺติ. รูปกฺขนฺโธ สิยา จิตฺตานุปริวตฺติ, สิยา โน จิตฺตานุปริวตฺติ. ตโย ขนฺธา จิตฺตสํสฏฺสมุฏฺานา. ทฺเว ขนฺธา โน จิตฺตสํสฏฺสมุฏฺานา. ตโย ขนฺธา จิตฺตสํสฏฺสมุฏฺานสหภุโน. ทฺเว ขนฺธา โน จิตฺตสํสฏฺสมุฏฺานสหภุโน. ตโย ขนฺธา จิตฺตสํสฏฺสมุฏฺานานุปริวตฺติโน. ทฺเว ขนฺธา โน จิตฺตสํสฏฺสมุฏฺานานุปริวตฺติโน.

วิฺาณกฺขนฺโธ อชฺฌตฺติโก. ตโย ขนฺธา พาหิรา. รูปกฺขนฺโธ สิยา อชฺฌตฺติโก, สิยา พาหิโร. จตฺตาโร ขนฺธา โน อุปาทา. รูปกฺขนฺโธ สิยา อุปาทา, สิยา โน อุปาทา, สิยา อุปาทินฺนา, สิยา อนุปาทินฺนา. จตฺตาโร ขนฺธา โน อุปาทานา. สงฺขารกฺขนฺโธ สิยา อุปาทานํ, สิยา โน อุปาทานํ. รูปกฺขนฺโธ อุปาทานิโย. จตฺตาโร ขนฺธา สิยา อุปาทานิยา, สิยา อนุปาทานิยา. รูปกฺขนฺโธ อุปาทานวิปฺปยุตฺโต. จตฺตาโร ขนฺธา สิยา อุปาทานสมฺปยุตฺตา, สิยา อุปาทานวิปฺปยุตฺตา. รูปกฺขนฺโธ น วตฺตพฺโพ – ‘‘อุปาทานฺเจว อุปาทานิโย จา’’ติ, ‘‘อุปาทานิโย เจว โน จ อุปาทานํ’’. ตโย ขนฺธา น วตฺตพฺพา – ‘‘อุปาทานฺเจว อุปาทานิยา จา’’ติ, สิยา อุปาทานิยา เจว โน จ อุปาทานา, สิยา น วตฺตพฺพา – ‘‘อุปาทานิยา เจว โน จ อุปาทานา’’ติ. สงฺขารกฺขนฺโธ สิยา อุปาทานฺเจว อุปาทานิโย จ, สิยา อุปาทานิโย เจว โน จ อุปาทานํ, สิยา น วตฺตพฺโพ – ‘‘อุปาทานฺเจว อุปาทานิโย จา’’ติปิ, ‘‘อุปาทานิโย เจว โน จ อุปาทาน’’นฺติปิ. รูปกฺขนฺโธ น วตฺตพฺโพ – ‘‘อุปาทานฺเจว อุปาทานสมฺปยุตฺโต จา’’ติปิ, ‘‘อุปาทานสมฺปยุตฺโต เจว โน จ อุปาทาน’’นฺติปิ. ตโย ขนฺธา น วตฺตพฺพา – ‘‘อุปาทานา เจว อุปาทานสมฺปยุตฺตา จา’’ติ, สิยา อุปาทานสมฺปยุตฺตา เจว โน จ อุปาทานา, สิยา น วตฺตพฺพา – ‘‘อุปาทานสมฺปยุตฺตา เจว โน จ อุปาทานา’’ติ. สงฺขารกฺขนฺโธ สิยา อุปาทานฺเจว อุปาทานสมฺปยุตฺโต จ, สิยา อุปาทานสมฺปยุตฺโต เจว โน จ อุปาทานํ, สิยา น วตฺตพฺโพ – ‘‘อุปาทานฺเจว อุปาทานสมฺปยุตฺโต จา’’ติปิ, ‘‘อุปาทานสมฺปยุตฺโต เจว โน จ อุปาทาน’’นฺติปิ. รูปกฺขนฺโธ อุปาทานวิปฺปยุตฺตอุปาทานิโย. จตฺตาโร ขนฺธา สิยา อุปาทานวิปฺปยุตฺตอุปาทานิยา, สิยา อุปาทานวิปฺปยุตฺตอนุปาทานิยา, สิยา น วตฺตพฺพา – ‘‘อุปาทานวิปฺปยุตฺตอุปาทานิยา’’ติปิ, ‘‘อุปาทานวิปฺปยุตฺตอนุปาทานิยา’’ติปิ.

จตฺตาโร ขนฺธา โน กิเลสา. สงฺขารกฺขนฺโธ สิยา กิเลโส, สิยา โน กิเลโส. รูปกฺขนฺโธ สํกิเลสิโก. จตฺตาโร ขนฺธา สิยา สํกิเลสิกา, สิยา อสํกิเลสิกา. รูปกฺขนฺโธ อสํกิลิฏฺโ. จตฺตาโร ขนฺธา สิยา สํกิลิฏฺา, สิยา อสํกิลิฏฺา. รูปกฺขนฺโธ กิเลสวิปฺปยุตฺโต. จตฺตาโร ขนฺธา สิยา กิเลสสมฺปยุตฺตา, สิยา กิเลสวิปฺปยุตฺตา. รูปกฺขนฺโธ น วตฺตพฺโพ – ‘‘กิเลโส เจว สํกิเลสิโก จา’’ติ, ‘‘สํกิเลสิโก เจว โน จ กิเลโส’’. ตโย ขนฺธา น วตฺตพฺพา – ‘‘กิเลสา เจว สํกิเลสิกา จา’’ติ, สิยา สํกิเลสิกา เจว โน จ กิเลสา, สิยา น วตฺตพฺพา – ‘‘สํกิเลสิกา เจว โน จ กิเลสา’’ติ. สงฺขารกฺขนฺโธ สิยา กิเลโส เจว สํกิเลสิโก จ, สิยา สํกิเลสิโก เจว โน จ กิเลโส, สิยา น วตฺตพฺโพ – ‘‘กิเลโส เจว สํกิเลสิโก จา’’ติปิ, ‘‘สํกิเลสิโก เจว โน จ กิเลโส’’ติปิ. รูปกฺขนฺโธ น วตฺตพฺโพ – ‘‘กิเลโส เจว สํกิลิฏฺโ จา’’ติปิ, ‘‘สํกิลิฏฺโ เจว โน จ กิเลโส’’ติปิ. ตโย ขนฺธา น วตฺตพฺพา – ‘‘กิเลโส เจว สํกิลิฏฺา จา’’ติ, สิยา สํกิลิฏฺา เจว โน จ กิเลสา, สิยา น วตฺตพฺพา – ‘‘สํกิลิฏฺา เจว โน จ กิเลสา’’ติ. สงฺขารกฺขนฺโธ สิยา กิเลโส เจว สํกิลิฏฺโ จ, สิยา สํกิลิฏฺโ เจว โน จ กิเลโส, สิยา น วตฺตพฺโพ – ‘‘กิเลโส เจว สํกิลิฏฺโ จา’’ติปิ, ‘‘สํกิลิฏฺโ เจว โน จ กิเลโส’’ติปิ.

รูปกฺขนฺโธ น วตฺตพฺโพ – ‘‘กิเลโส เจว กิเลสสมฺปยุตฺโต จา’’ติปิ, ‘‘กิเลสสมฺปยุตฺโต เจว โน จ กิเลโส’’ติปิ. ตโย ขนฺธา น วตฺตพฺพา – ‘‘กิเลสา เจว กิเลสสมฺปยุตฺตา จา’’ติ, สิยา กิเลสสมฺปยุตฺตา เจว โน จ กิเลสา, สิยา น วตฺตพฺพา – กิเลสสมฺปยุตฺตา เจว โน จ กิเลสา’’ติ. สงฺขารกฺขนฺโธ สิยา กิเลโส เจว กิเลสสมฺปยุตฺโต จ, สิยา กิเลสสมฺปยุตฺโต เจว โน จ กิเลโส, สิยา น วตฺตพฺโพ – ‘‘กิเลโส เจว กิเลสสมฺปยุตฺโต จา’’ติปิ, ‘‘กิเลสสมฺปยุตฺโต เจว โน จ กิเลโส’’ติปิ. รูปกฺขนฺโธ กิเลสวิปฺปยุตฺตสํกิเลสิโก. จตฺตาโร ขนฺธา สิยา กิเลสวิปฺปยุตฺตสํกิเลสิกา, สิยา กิเลสวิปฺปยุตฺตอสํกิเลสิกา, สิยา น วตฺตพฺพา – ‘‘กิเลสวิปฺปยุตฺตสํกิเลสิกา’’ติปิ, ‘‘กิเลสวิปฺปยุตฺตอสํกิเลสิกา’’ติปิ.

รูปกฺขนฺโธ น ทสฺสเนน ปหาตพฺโพ. จตฺตาโร ขนฺธา สิยา ทสฺสเนน ปหาตพฺพา, สิยา น ทสฺสเนน ปหาตพฺพา. รูปกฺขนฺโธ น ภาวนาย ปหาตพฺโพ. จตฺตาโร ขนฺธา สิยา ภาวนาย ปหาตพฺพา, สิยา น ภาวนาย ปหาตพฺพา. รูปกฺขนฺโธ น ทสฺสเนน ปหาตพฺพเหตุโก. จตฺตาโร ขนฺธา สิยา ทสฺสเนน ปหาตพฺพเหตุกา, สิยา น ทสฺสเนน ปหาตพฺพเหตุกา. รูปกฺขนฺโธ น ภาวนาย ปหาตพฺพเหตุโก. จตฺตาโร ขนฺธา สิยา ภาวนาย ปหาตพฺพเหตุกา, สิยา น ภาวนาย ปหาตพฺพเหตุกา. รูปกฺขนฺโธ อวิตกฺโก. จตฺตาโร ขนฺธา สิยา สวิตกฺกา, สิยา อวิตกฺกา. รูปกฺขนฺโธ อวิจาโร. จตฺตาโร ขนฺธา สิยา สวิจารา, สิยา อวิจารา. รูปกฺขนฺโธ อปฺปีติโก, จตฺตาโร ขนฺธา สิยา สปฺปีติกา, สิยา อปฺปีติกา. รูปกฺขนฺโธ น ปีติสหคโต. จตฺตาโร ขนฺธา สิยา ปีติสหคตา, สิยา น ปีติสหคตา. ทฺเว ขนฺธา น สุขสหคตา. ตโย ขนฺธา สิยา สุขสหคตา, สิยา น สุขสหคตา. ทฺเว ขนฺธา น อุเปกฺขาสหคตา. ตโย ขนฺธา สิยา อุเปกฺขาสหคตา, สิยา น อุเปกฺขาสหคตา.

รูปกฺขนฺโธ กามาวจโร. จตฺตาโร ขนฺธา สิยา กามาวจรา, สิยา น กามาวจรา. รูปกฺขนฺโธ น รูปาวจโร. จตฺตาโร ขนฺธา สิยา รูปาวจรา, สิยา น รูปาวจรา. รูปกฺขนฺโธ น อรูปาวจโร. จตฺตาโร ขนฺธา สิยา อรูปาวจรา, สิยา น อรูปาวจรา. รูปกฺขนฺโธ ปริยาปนฺโน. จตฺตาโร ขนฺธา สิยา ปริยาปนฺนา, สิยา อปริยาปนฺนา. รูปกฺขนฺโธ อนิยฺยานิโก. จตฺตาโร ขนฺธา สิยา นิยฺยานิกา, สิยา อนิยฺยานิกา. รูปกฺขนฺโธ อนิยโต. จตฺตาโร ขนฺธา สิยา นิยตา, สิยา อนิยตา. รูปกฺขนฺโธ สอุตฺตโร. จตฺตาโร ขนฺธา สิยา สอุตฺตรา, สิยา อนุตฺตรา. รูปกฺขนฺโธ อรโณ. จตฺตาโร ขนฺธา สิยา สรณา, สิยา อรณาติ.

ปฺหาปุจฺฉกํ.

ขนฺธวิภงฺโค นิฏฺิโต.

๒. อายตนวิภงฺโค

๑. สุตฺตนฺตภาชนียํ

๑๕๔. ทฺวาทสายตนานิ – จกฺขายตนํ, รูปายตนํ, โสตายตนํ, สทฺทายตนํ, ฆานายตนํ, คนฺธายตนํ, ชิวฺหายตนํ, รสายตนํ, กายายตนํ, โผฏฺพฺพายตนํ, มนายตนํ, ธมฺมายตนํ.

จกฺขุํ อนิจฺจํ ทุกฺขํ อนตฺตา วิปริณามธมฺมํ. รูปา อนิจฺจา ทุกฺขา อนตฺตา วิปริณามธมฺมา. โสตํ อนิจฺจํ ทุกฺขํ อนตฺตา วิปริณามธมฺมํ. สทฺทา อนิจฺจา ทุกฺขา อนตฺตา วิปริณามธมฺมา. ฆานํ อนิจฺจํ ทุกฺขํ อนตฺตา วิปริณามธมฺมํ. คนฺธา อนิจฺจา ทุกฺขา อนตฺตา วิปริณามธมฺมา. ชิวฺหา อนิจฺจา ทุกฺขา อนตฺตา วิปริณามธมฺมา. รสา อนิจฺจา ทุกฺขา อนตฺตา วิปริณามธมฺมา. กาโย อนิจฺโจ ทุกฺโข อนตฺตา วิปริณามธมฺโม. โผฏฺพฺพา อนิจฺจา ทุกฺขา อนตฺตา วิปริณามธมฺมา. มโน อนิจฺโจ ทุกฺโข อนตฺตา วิปริณามธมฺโม. ธมฺมา อนิจฺจา ทุกฺขา อนตฺตา วิปริณามธมฺมา.

สุตฺตนฺตภาชนียํ.

๒. อภิธมฺมภาชนียํ

๑๕๕. ทฺวาทสายตนานิ – จกฺขายตนํ, โสตายตนํ, ฆานายตนํ, ชิวฺหายตนํ, กายายตนํ, มนายตนํ, รูปายตนํ, สทฺทายตนํ, คนฺธายตนํ, รสายตนํ, โผฏฺพฺพายตนํ, ธมฺมายตนํ.

๑๕๖. ตตฺถ กตมํ จกฺขายตนํ? ยํ จกฺขุ [จกฺขุํ (สี. สฺยา. ก.) ธ. ส. ๕๙๖-๕๙๙] จตุนฺนํ มหาภูตานํ อุปาทาย ปสาโท อตฺตภาวปริยาปนฺโน อนิทสฺสโน สปฺปฏิโฆ, เยน จกฺขุนา อนิทสฺสเนน สปฺปฏิเฆน รูปํ สนิทสฺสนํ สปฺปฏิฆํ ปสฺสิ วา ปสฺสติ วา ปสฺสิสฺสติ วา ปสฺเส วา, จกฺขุมฺเปตํ จกฺขายตนมฺเปตํ จกฺขุธาตุเปสา จกฺขุนฺทฺริยมฺเปตํ โลโกเปโส ทฺวาราเปสา สมุทฺโทเปโส ปณฺฑรมฺเปตํ เขตฺตมฺเปตํ วตฺถุมฺเปตํ เนตฺตมฺเปตํ นยนมฺเปตํ โอริมํ ตีรมฺเปตํ สุฺโ คาโมเปโส. อิทํ วุจฺจติ ‘‘จกฺขายตนํ’’.

๑๕๗. ตตฺถ กตมํ โสตายตนํ? ยํ โสตํ จตุนฺนํ มหาภูตานํ อุปาทาย ปสาโท อตฺตภาวปริยาปนฺโน อนิทสฺสโน สปฺปฏิโฆ, เยน โสเตน อนิทสฺสเนน สปฺปฏิเฆน สทฺทํ อนิทสฺสนํ สปฺปฏิฆํ สุณิ วา สุณาติ วา สุณิสฺสติ วา สุเณ วา, โสตมฺเปตํ โสตายตนมฺเปตํ โสตธาตุเปสา โสตินฺทฺริยมฺเปตํ โลโกเปโส ทฺวาราเปสา สมุทฺโทเปโส ปณฺฑรมฺเปตํ เขตฺตมฺเปตํ วตฺถุมฺเปตํ โอริมํ ตีรมฺเปตํ สุฺโ คาโมเปโส. อิทํ วุจฺจติ ‘‘โสตายตนํ’’.

๑๕๘. ตตฺถ กตมํ ฆานายตนํ? ยํ ฆานํ จตุนฺนํ มหาภูตานํ อุปาทาย ปสาโท อตฺตภาวปริยาปนฺโน อนิทสฺสโน สปฺปฏิโฆ, เยน ฆาเนน อนิทสฺสเนน สปฺปฏิเฆน คนฺธํ อนิทสฺสนํ สปฺปฏิฆํ ฆายิ วา ฆายติ วา ฆายิสฺสติ วา ฆาเย วา, ฆานมฺเปตํ ฆานายตนมฺเปตํ ฆานธาตุเปสา ฆานินฺทฺริยมฺเปตํ โลโกเปโส ทฺวาราเปสา สมุทฺโทเปโส ปณฺฑรมฺเปตํ เขตฺตมฺเปตํ วตฺถุมฺเปตํ โอริมํ ตีรมฺเปตํ สุฺโ คาโมเปโส. อิทํ วุจฺจติ ‘‘ฆานายตนํ’’.

๑๕๙. ตตฺถ กตมํ ชิวฺหายตนํ? ยา ชิวฺหา จตุนฺนํ มหาภูตานํ อุปาทาย ปสาโท อตฺตภาวปริยาปนฺโน อนิทสฺสโน สปฺปฏิโฆ, ยาย ชิวฺหาย อนิทสฺสนาย สปฺปฏิฆาย รสํ อนิทสฺสนํ สปฺปฏิฆํ สายิ วา สายติ วา สายิสฺสติ วา สาเย วา, ชิวฺหาเปสา ชิวฺหายตนมฺเปตํ ชิวฺหาธาตุเปสา ชีวฺหินฺทฺริยมฺเปตํ โลโกเปโส ทฺวาราเปสา สมุทฺโทเปโส ปณฺฑรมฺเปตํ เขตฺตมฺเปตํ วตฺถุมฺเปตํ โอริมํ ตีรมฺเปตํ สุฺโ คาโมเปโส. อิทํ วุจฺจติ ‘‘ชิวฺหายตนํ’’.

๑๖๐. ตตฺถ กตมํ กายายตนํ? โย กาโย จตุนฺนํ มหาภูตานํ อุปาทาย ปสาโท อตฺตภาวปริยาปนฺโน อนิทสฺสโน สปฺปฏิโฆ, เยน กาเยน อนิทสฺสเนน สปฺปฏิเฆน โผฏฺพฺพํ อนิทสฺสนํ สปฺปฏิฆํ ผุสิ วา ผุสติ วา ผุสิสฺสติ วา ผุเส วา, กาโยเปโส กายายตนมฺเปตํ กายธาตุเปสา กายินฺทฺริยมฺเปตํ โลโกเปโส ทฺวาราเปสา สมุทฺโทเปโส ปณฺฑรมฺเปตํ เขตฺตมฺเปตํ วตฺถุมฺเปตํ โอริมํ ตีรมฺเปตํ สุฺโ คาโมเปโส. อิทํ วุจฺจติ ‘‘กายายตนํ’’.

๑๖๑. ตตฺถ กตมํ มนายตนํ? เอกวิเธน มนายตนํ – ผสฺสสมฺปยุตฺตํ.

ทุวิเธน มนายตนํ – อตฺถิ สเหตุกํ, อตฺถิ อเหตุกํ.

ติวิเธน มนายตนํ – อตฺถิ กุสลํ, อตฺถิ อกุสลํ, อตฺถิ อพฺยากตํ.

จตุพฺพิเธน มนายตนํ – อตฺถิ กามาวจรํ, อตฺถิ รูปาวจรํ, อตฺถิ อรูปาวจรํ, อตฺถิ อปริยาปนฺนํ.

ปฺจวิเธน มนายตนํ – อตฺถิ สุขินฺทฺริยสมฺปยุตฺตํ, อตฺถิ ทุกฺขินฺทฺริยสมฺปยุตฺตํ, อตฺถิ โสมนสฺสินฺทฺริยสมฺปยุตฺตํ, อตฺถิ โทมนสฺสินฺทฺริยสมฺปยุตฺตํ, อตฺถิ อุเปกฺขินฺทฺริยสมฺปยุตฺตํ.

ฉพฺพิเธน มนายตนํ – จกฺขุวิฺาณํ, โสตวิฺาณํ, ฆานวิฺาณํ, ชิวฺหาวิฺาณํ, กายวิฺาณํ, มโนวิฺาณํ. เอวํ ฉพฺพิเธน มนายตนํ.

สตฺตวิเธน มนายตนํ – จกฺขุวิฺาณํ, โสตวิฺาณํ, ฆานวิฺาณํ, ชิวฺหาวิฺาณํ, กายวิฺาณํ, มโนธาตุ, มโนวิฺาณธาตุ. เอวํ สตฺตวิเธน มนายตนํ.

อฏฺวิเธน มนายตนํ – จกฺขุวิฺาณํ, โสตวิฺาณํ, ฆานวิฺาณํ, ชิวฺหาวิฺาณํ, กายวิฺาณํ อตฺถิ สุขสหคตํ, อตฺถิ ทุกฺขสหคตํ, มโนธาตุ, มโนวิฺาณธาตุ. เอวํ อฏฺวิเธน มนายตนํ.

นววิเธน มนายตนํ – จกฺขุวิฺาณํ, โสตวิฺาณํ, ฆานวิฺาณํ, ชิวฺหาวิฺาณํ, กายวิฺาณํ, มโนธาตุ, มโนวิฺาณธาตุ อตฺถิ กุสลํ, อตฺถิ อกุสลํ, อตฺถิ อพฺยากตํ. เอวํ นววิเธน มนายตนํ.

ทสวิเธน มนายตนํ – จกฺขุวิฺาณํ, โสตวิฺาณํ, ฆานวิฺาณํ, ชิวฺหาวิฺาณํ, กายวิฺาณํ อตฺถิ สุขสหคตํ, อตฺถิ ทุกฺขสหคตํ, มโนธาตุ, มโนวิฺาณธาตุ อตฺถิ กุสลํ, อตฺถิ อกุสลํ, อตฺถิ อพฺยากตํ. เอวํ ทสวิเธน มนายตนํ.

เอกวิเธน มนายตนํ – ผสฺสสมฺปยุตฺตํ.

ทุวิเธน มนายตนํ – อตฺถิ สเหตุกํ, อตฺถิ อเหตุกํ.

ติวิเธน มนายตนํ – อตฺถิ สุขาย เวทนาย สมฺปยุตฺตํ, อตฺถิ ทุกฺขาย เวทนาย สมฺปยุตฺตํ, อตฺถิ อทุกฺขมสุขาย เวทนาย สมฺปยุตฺตํ…เป…. เอวํ พหุวิเธน มนายตนํ. อิทํ วุจฺจติ ‘‘มนายตนํ’’.

๑๖๒. ตตฺถ กตมํ รูปายตนํ? ยํ รูปํ จตุนฺนํ มหาภูตานํ อุปาทาย วณฺณนิภา สนิทสฺสนํ สปฺปฏิฆํ นีลํ ปีตกํ โลหิตกํ [ปีตํ โลหิตํ (สี.)] โอทาตํ กาฬกํ มฺชิฏฺกํ [มฺเชฏฺกํ (สี. สฺยา.)] หริ หริวณฺณํ อมฺพงฺกุรวณฺณํ ทีฆํ รสฺสํ อณุํ ถูลํ วฏฺฏํ ปริมณฺฑลํ จตุรสฺสํ ฉฬํสํ อฏฺํสํ โสฬสํสํ นินฺนํ ถลํ ฉายา อาตโป อาโลโก อนฺธกาโร อพฺภา มหิกา ธูโม รโช จนฺทมณฺฑลสฺส วณฺณนิภา สูริยมณฺฑลสฺส [สุริยมณฺฑลสฺส (สี. สฺยา. กํ.)] วณฺณนิภา ตารกรูปานํ วณฺณนิภา อาทาสมณฺฑลสฺส วณฺณนิภา มณิสงฺขมุตฺตเวฬุริยสฺส วณฺณนิภา ชาตรูปรชตสฺส วณฺณนิภา, ยํ วา ปนฺมฺปิ อตฺถิ รูปํ จตุนฺนํ มหาภูตานํ อุปาทาย วณฺณนิภา สนิทสฺสนํ สปฺปฏิฆํ, ยํ รูปํ สนิทสฺสนํ สปฺปฏิฆํ จกฺขุนา อนิทสฺสเนน สปฺปฏิเฆน ปสฺสิ วา ปสฺสติ วา ปสฺสิสฺสติ วา ปสฺเส วา, รูปมฺเปตํ รูปายตนมฺเปตํ รูปธาตุเปสา. อิทํ วุจฺจติ ‘‘รูปายตนํ’’.

๑๖๓. ตตฺถ กตมํ สทฺทายตนํ? โย สทฺโท จตุนฺนํ มหาภูตานํ อุปาทาย อนิทสฺสโน สปฺปฏิโฆ เภริสทฺโท มุทิงฺคสทฺโท [มุติงฺคสทฺโธ (สี.)] สงฺขสทฺโท ปณวสทฺโท คีตสทฺโท วาทิตสทฺโท สมฺมสทฺโท ปาณิสทฺโท สตฺตานํ นิคฺโฆสสทฺโท ธาตูนํ สนฺนิฆาตสทฺโท วาตสทฺโท อุทกสทฺโท มนุสฺสสทฺโท อมนุสฺสสทฺโท, โย วา ปนฺโปิ อตฺถิ สทฺโท จตุนฺนํ มหาภูตานํ อุปาทาย อนิทสฺสโน สปฺปฏิโฆ, ยํ สทฺทํ อนิทสฺสนํ สปฺปฏิฆํ โสเตน อนิทสฺสเนน สปฺปฏิเฆน สุณิ วา สุณาติ วา สุณิสฺสติ วา สุเณ วา, สทฺโทเปโส สทฺทายตนมฺเปตํ สทฺทธาตุเปสา. อิทํ วุจฺจติ ‘‘สทฺทายตนํ’’.

๑๖๔. ตตฺถ กตมํ คนฺธายตนํ? โย คนฺโธ จตุนฺนํ มหาภูตานํ อุปาทาย อนิทสฺสโน สปฺปฏิโฆ มูลคนฺโธ สารคนฺโธ ตจคนฺโธ ปตฺตคนฺโธ ปุปฺผคนฺโธ ผลคนฺโธ อามคนฺโธ วิสฺสคนฺโธ สุคนฺโธ ทุคฺคนฺโธ, โย วา ปนฺโปิ อตฺถิ คนฺโธ จตุนฺนํ มหาภูตานํ อุปาทาย อนิทสฺสโน สปฺปฏิโฆ, ยํ คนฺธํ อนิทสฺสนํ สปฺปฏิฆํ ฆาเนน อนิทสฺสเนน สปฺปฏิเฆน ฆายิ วา ฆายติ วา ฆายิสฺสติ วา ฆาเย วา, คนฺโธเปโส คนฺธายตนมฺเปตํ คนฺธธาตุเปสา. อิทํ วุจฺจติ ‘‘คนฺธายตนํ’’.

๑๖๕. ตตฺถ กตมํ รสายตนํ? โย รโส จตุนฺนํ มหาภูตานํ อุปาทาย อนิทสฺสโน สปฺปฏิโฆ มูลรโส ขนฺธรโส ตจรโส ปตฺตรโส ปุปฺผรโส ผลรโส อมฺพิลํ มธุรํ ติตฺตกํ กฏุกํ โลณิกํ [ลปิลกํ (สี.), ลมฺปิกํ (ก. สี.)] ขาริกํ ลมฺพิกํ กสาโว สาทุ อสาทุ, โย วา ปนฺโปิ อตฺถิ รโส จตุนฺนํ มหาภูตานํ อุปาทาย อนิทสฺสโน สปฺปฏิโฆ, ยํ รสํ อนิทสฺสนํ สปฺปฏิฆํ ชิวฺหาย อนิทสฺสนาย สปฺปฏิฆาย สายิ วา สายติ วา สายิสฺสติ วา สาเย วา, รโสเปโส รสายตนมฺเปตํ รสธาตุเปสา. อิทํ วุจฺจติ ‘‘รสายตนํ’’.

๑๖๖. ตตฺถ กตมํ โผฏฺพฺพายตนํ? ปถวีธาตุ เตโชธาตุ วาโยธาตุ กกฺขฬํ มุทุกํ สณฺหํ ผรุสํ สุขสมฺผสฺสํ ทุกฺขสมฺผสฺสํ ครุกํ ลหุกํ, ยํ โผฏฺพฺพํ อนิทสฺสนํ สปฺปฏิฆํ กาเยน อนิทสฺสเนน สปฺปฏิเฆน ผุสิ วา ผุสติ วา ผุสิสฺสติ วา ผุเส วา, โผฏฺพฺโพเปโส โผฏฺพฺพายตนมฺเปตํ โผฏฺพฺพธาตุเปสา. อิทํ วุจฺจติ ‘‘โผฏฺพฺพายตนํ’’.

๑๖๗. ตตฺถ กตมํ ธมฺมายตนํ? เวทนากฺขนฺโธ, สฺากฺขนฺโธ, สงฺขารกฺขนฺโธ, ยฺจ รูปํ อนิทสฺสนอปฺปฏิฆํ ธมฺมายตนปริยาปนฺนํ, อสงฺขตา จ ธาตุ.

ตตฺถ กตโม เวทนากฺขนฺโธ? เอกวิเธน เวทนากฺขนฺโธ – ผสฺสสมฺปยุตฺโต. ทุวิเธน เวทนากฺขนฺโธ – อตฺถิ สเหตุโก, อตฺถิ อเหตุโก. ติวิเธน เวทนากฺขนฺโธ – อตฺถิ กุสโล, อตฺถิ อกุสโล, อตฺถิ อพฺยากโต…เป… เอวํ ทสวิเธน เวทนากฺขนฺโธ…เป… เอวํ พหุวิเธน เวทนากฺขนฺโธ. อยํ วุจฺจติ ‘‘เวทนากฺขนฺโธ’’.

ตตฺถ กตโม สฺากฺขนฺโธ? เอกวิเธน สฺากฺขนฺโธ – ผสฺสสมฺปยุตฺโต. ทุวิเธน สฺากฺขนฺโธ – อตฺถิ สเหตุโก, อตฺถิ อเหตุโก. ติวิเธน สฺากฺขนฺโธ – อตฺถิ กุสโล, อตฺถิ อกุสโล, อตฺถิ อพฺยากโต…เป… เอวํ ทสวิเธน สฺากฺขนฺโธ…เป… เอวํ พหุวิเธน สฺากฺขนฺโธ. อยํ วุจฺจติ ‘‘สฺากฺขนฺโธ’’.

ตตฺถ กตโม สงฺขารกฺขนฺโธ? เอกวิเธน สงฺขารกฺขนฺโธ – จิตฺตสมฺปยุตฺโต. ทุวิเธน สงฺขารกฺขนฺโธ – อตฺถิ เหตุ, อตฺถิ น เหตุ. ติวิเธน สงฺขารกฺขนฺโธ – อตฺถิ กุสโล, อตฺถิ อกุสโล, อตฺถิ อพฺยากโต…เป… เอวํ ทสวิเธน สงฺขารกฺขนฺโธ…เป… เอวํ พหุวิเธน สงฺขารกฺขนฺโธ. อยํ วุจฺจติ ‘‘สงฺขารกฺขนฺโธ’’.

ตตฺถ กตมํ รูปํ อนิทสฺสนอปฺปฏิฆํ ธมฺมายตนปริยาปนฺนํ? อิตฺถินฺทฺริยํ ปุริสินฺทฺริยํ…เป… กพฬีกาโร อาหาโร. อิทํ วุจฺจติ รูปํ ‘‘อนิทสฺสนอปฺปฏิฆํ ธมฺมายตนปริยาปนฺนํ’’.

ตตฺถ กตมา อสงฺขตา ธาตุ? ราคกฺขโย, โทสกฺขโย, โมหกฺขโย – อยํ วุจฺจติ ‘‘อสงฺขตา ธาตุ’’.

อิทํ วุจฺจติ ธมฺมายตนํ.

อภิธมฺมภาชนียํ.

๓. ปฺหาปุจฺฉกํ

๑๖๘. ทฺวาทสายตนานิ – จกฺขายตนํ, รูปายตนํ, โสตายตนํ, สทฺทายตนํ, ฆานายตนํ, คนฺธายตนํ, ชิวฺหายตนํ, รสายตนํ, กายายตนํ, โผฏฺพฺพายตนํ, มนายตนํ, ธมฺมายตนํ.

๑๖๙. ทฺวาทสนฺนํ อายตนานํ กติ กุสลา, กติ อกุสลา, กติ อพฺยากตา…เป… กติ สรณา, กติ อรณา?

๑. ติกํ

๑๗๐. ทสายตนา อพฺยากตา. ทฺวายตนา สิยา กุสลา, สิยา อกุสลา, สิยา อพฺยากตา. ทสายตนา น วตฺตพฺพา – ‘‘สุขาย เวทนาย สมฺปยุตฺตา’’ติปิ, ‘‘ทุกฺขาย เวทนาย สมฺปยุตฺตา’’ติปิ, ‘‘อทุกฺขมสุขาย เวทนาย สมฺปยุตฺตา’’ติปิ. มนายตนํ สิยา สุขาย เวทนาย สมฺปยุตฺตํ, สิยา ทุกฺขาย เวทนาย สมฺปยุตฺตํ, สิยา อทุกฺขมสุขาย เวทนาย สมฺปยุตฺตํ. ธมฺมายตนํ สิยา สุขาย เวทนาย สมฺปยุตฺตํ, สิยา ทุกฺขาย เวทนาย สมฺปยุตฺตํ, สิยา อทุกฺขมสุขาย เวทนาย สมฺปยุตฺตํ, สิยา น วตฺตพฺพํ – ‘‘สุขาย เวทนาย สมฺปยุตฺต’’นฺติปิ, ‘‘ทุกฺขาย เวทนาย สมฺปยุตฺต’’นฺติปิ, ‘‘อทุกฺขมสุขาย เวทนาย สมฺปยุตฺต’’นฺติปิ. ทสายตนา เนววิปากนวิปากธมฺมธมฺมา. ทฺวายตนา สิยา วิปากา, สิยา วิปากธมฺมธมฺมา, สิยา เนววิปากนวิปากธมฺมธมฺมา.

ปฺจายตนา อุปาทินฺนุปาทานิยา. สทฺทายตนํ อนุปาทินฺนุปาทานิยํ. จตฺตาโร อายตนา สิยา อุปาทินฺนุปาทานิยา, สิยา อนุปาทินฺนุปาทานิยา, สิยา อนุปาทานิยา. ทฺวายตนา สิยา อุปาทินฺนุปาทานิยา, สิยา อนุปาทินฺนุปาทานิยา, สิยา อนุปาทินฺนอนุปาทานิยา. ทสายตนา อสํกิลิฏฺสํกิเลสิกา. ทฺวายตนา สิยา สํกิลิฏฺสํกิเลสิกา, สิยา อสํกิลิฏฺสํกิเลสิกา, สิยา อสํกิลิฏฺอสํกิเลสิกา. ทสายตนา อวิตกฺกอวิจารา. มนายตนํ สิยา สวิตกฺกสวิจารํ, สิยา อวิตกฺกวิจารมตฺตํ, สิยา อวิตกฺกอวิจารํ. ธมฺมายตนํ สิยา สวิตกฺกสวิจารํ, สิยา อวิตกฺกวิจารมตฺตํ, สิยา อวิตกฺกอวิจารํ, สิยา น วตฺตพฺพํ – ‘‘สวิตกฺกสวิจาร’’นฺติปิ, ‘‘อวิตกฺกวิจารมตฺต’’นฺติปิ, ‘‘อวิตกฺกอวิจาร’’นฺติปิ. ทสายตนา น วตฺตพฺพา – ‘‘ปีติสหคตา’’ติปิ, ‘‘สุขสหคตา’’ติปิ, ‘‘อุเปกฺขาสหคตา’’ติปิ. ทฺวายตนา สิยา ปีติสหคตา, สิยา สุขสหคตา, สิยา อุเปกฺขาสหคตา, สิยา น วตฺตพฺพา – ‘‘ปีติสหคตา’’ติปิ, ‘‘สุขสหคตา’’ติปิ, ‘‘อุเปกฺขาสหคตา’’ติปิ.

ทสายตนา เนว ทสฺสเนน น ภาวนาย ปหาตพฺพา. ทฺวายตนา สิยา ทสฺสเนน ปหาตพฺพา, สิยา ภาวนาย ปหาตพฺพา, สิยา เนว ทสฺสเนน น ภาวนาย ปหาตพฺพา. ทสายตนา เนว ทสฺสเนน น ภาวนาย ปหาตพฺพเหตุกา. ทฺวายตนา สิยา ทสฺสเนน ปหาตพฺพเหตุกา, สิยา ภาวนาย ปหาตพฺพเหตุกา, สิยา เนว ทสฺสเนน น ภาวนาย ปหาตพฺพเหตุกา. ทสายตนา เนวาจยคามินาปจยคามิโน. ทฺวายตนา สิยา อาจยคามิโน, สิยา อปจยคามิโน, สิยา เนวาจยคามินาปจยคามิโน. ทสายตนา เนวเสกฺขนาเสกฺขา. ทฺวายตนา สิยา เสกฺขา, สิยา อเสกฺขา, สิยา เนวเสกฺขนาเสกฺขา. ทสายตนา ปริตฺตา. ทฺวายตนา สิยา ปริตฺตา, สิยา มหคฺคตา, สิยา อปฺปมาณา. ทสายตนา อนารมฺมณา. ทฺวายตนา สิยา ปริตฺตารมฺมณา, สิยา มหคฺคตารมฺมณา, สิยา อปฺปมาณารมฺมณา, สิยา น วตฺตพฺพา – ‘‘ปริตฺตารมฺมณา’’ติปิ, ‘‘มหคฺคตารมฺมณา’’ติปิ, ‘‘อปฺปมาณารมฺมณา’’ติปิ. ทสายตนา มชฺฌิมา. ทฺวายตนา สิยา หีนา, สิยา มชฺฌิมา, สิยา ปณีตา. ทสายตนา อนิยตา. ทฺวายตนา สิยา มิจฺฉตฺตนิยตา, สิยา สมฺมตฺตนิยตา, สิยา อนิยตา.

ทสายตนา อนารมฺมณา. ทฺวายตนา สิยา มคฺคารมฺมณา, สิยา มคฺคเหตุกา, สิยา มคฺคาธิปติโน, สิยา น วตฺตพฺพา – ‘‘มคฺคารมฺมณา’’ติปิ, ‘‘มคฺคเหตุกา’’ติปิ, ‘‘มคฺคาธิปติโน’’ติปิ. ปฺจายตนา สิยา อุปฺปนฺนา, สิยา อุปฺปาทิโน, น วตฺตพฺพา – ‘‘อนุปฺปนฺนา’’ติ. สทฺทายตนํ สิยา อุปฺปนฺนํ, สิยา อนุปฺปนฺนํ, น วตฺตพฺพํ – ‘‘อุปฺปาที’’ติ. ปฺจายตนา สิยา อุปฺปนฺนา, สิยา อนุปฺปนฺนา, สิยา อุปฺปาทิโน. ธมฺมายตนํ สิยา อุปฺปนฺนํ, สิยา อนุปฺปนฺนํ, สิยา อุปฺปาทิ, สิยา น วตฺตพฺพํ – ‘‘อุปฺปนฺน’’นฺติปิ, ‘‘อนุปฺปนฺน’’นฺติปิ, ‘‘อุปฺปาที’’ติปิ. เอกาทสายตนา สิยา อตีตา, สิยา อนาคตา, สิยา ปจฺจุปฺปนฺนา. ธมฺมายตนํ สิยา อตีตํ, สิยา อนาคตํ, สิยา ปจฺจุปฺปนฺนํ, สิยา น วตฺตพฺพํ – ‘‘อตีต’’นฺติปิ, ‘‘อนาคต’’นฺติปิ, ‘‘ปจฺจุปฺปนฺน’’นฺติปิ. ทสายตนา อนารมฺมณา. ทฺวายตนา สิยา อตีตารมฺมณา, สิยา อนาคตารมฺมณา, สิยา ปจฺจุปฺปนฺนารมฺมณา, สิยา น วตฺตพฺพา – ‘‘อตีตารมฺมณา’’ติปิ, ‘‘อนาคตารมฺมณา’’ติปิ, ‘‘ปจฺจุปฺปนฺนารมฺมณา’’ติปิ; สิยา อชฺฌตฺตา, สิยา พหิทฺธา, สิยา อชฺฌตฺตพหิทฺธา. ทสายตนา อนารมฺมณา. ทฺวายตนา สิยา อชฺฌตฺตารมฺมณา, สิยา พหิทฺธารมฺมณา, สิยา อชฺฌตฺตพหิทฺธารมฺมณา, สิยา น วตฺตพฺพา – ‘‘อชฺฌตฺตารมฺมณา’’ติปิ, ‘‘พหิทฺธารมฺมณา’’ติปิ, ‘‘อชฺฌตฺตพหิทฺธารมฺมณา’’ติปิ. รูปายตนํ สนิทสฺสนสปฺปฏิฆํ. นวายตนา อนิทสฺสนสปฺปฏิฆา. ทฺวายตนา อนิทสฺสนอปฺปฏิฆา.

๒. ทุกํ

๑๗๑. เอกาทสายตนา น เหตู. ธมฺมายตนํ สิยา เหตุ, สิยา น เหตุ. ทสายตนา อเหตุกา. ทฺวายตนา สิยา สเหตุกา, สิยา อเหตุกา. ทสายตนา เหตุวิปฺปยุตฺตา. ทฺวายตนา สิยา เหตุสมฺปยุตฺตา, สิยา เหตุวิปฺปยุตฺตา. ทสายตนา น วตฺตพฺพา – ‘‘เหตู เจว สเหตุกา จา’’ติปิ, ‘‘สเหตุกา เจว น จ เหตู’’ติปิ. มนายตนํ น วตฺตพฺพํ – ‘‘เหตุ เจว สเหตุกฺจา’’ติ, สิยา สเหตุกฺเจว น จ เหตุ, สิยา น วตฺตพฺพํ – ‘‘สเหตุกฺเจว น จ เหตู’’ติ. ธมฺมายตนํ สิยา เหตุ เจว สเหตุกฺจ, สิยา สเหตุกฺเจว น จ เหตุ, สิยา น วตฺตพฺพํ – ‘‘เหตุ เจว สเหตุกฺจา’’ติปิ, ‘‘สเหตุกฺเจว น จ เหตู’’ติปิ. ทสายตนา น วตฺตพฺพา – ‘‘เหตู เจว เหตุสมฺปยุตฺตา จา’’ติปิ, ‘‘เหตุสมฺปยุตฺตา เจว น จ เหตู’’ติปิ. มนายตนํ น วตฺตพฺพํ – ‘‘เหตุ เจว เหตุสมฺปยุตฺตฺจา’’ติ, สิยา เหตุสมฺปยุตฺตฺเจว น จ เหตุ, สิยา น วตฺตพฺพํ – ‘‘เหตุสมฺปยุตฺตฺเจว น จ เหตู’’ติ. ธมฺมายตนํ สิยา เหตุ เจว เหตุสมฺปยุตฺตฺจ, สิยา เหตุสมฺปยุตฺตฺเจว น จ เหตุ, สิยา น วตฺตพฺพํ – ‘‘เหตุ เจว เหตุสมฺปยุตฺตฺจา’’ติปิ, ‘‘เหตุสมฺปยุตฺตฺเจว น จ เหตู’’ติปิ. ทสายตนา น เหตูอเหตุกา. มนายตนํ สิยา น เหตุสเหตุกํ, สิยา น เหตุอเหตุกํ. ธมฺมายตนํ สิยา น เหตุสเหตุกํ, สิยา น เหตุอเหตุกํ, สิยา น วตฺตพฺพํ – ‘‘น เหตุสเหตุก’’นฺติปิ, ‘‘น เหตุอเหตุก’’นฺติปิ.

เอกาทสายตนา สปฺปจฺจยา. ธมฺมายตนํ สิยา สปฺปจฺจยํ, สิยา อปฺปจฺจยํ. เอกาทสายตนา สงฺขตา. ธมฺมายตนํ สิยา สงฺขตํ, สิยา อสงฺขตํ. รูปายตนํ สนิทสฺสนํ. เอกาทสายตนา อนิทสฺสนา. ทสายตนา สปฺปฏิฆา. ทฺวายตนา อปฺปฏิฆา. ทสายตนา รูปา. มนายตนํ อรูปํ. ธมฺมายตนํ สิยา รูปํ, สิยา อรูปํ. ทสายตนา โลกิยา. ทฺวายตนา สิยา โลกิยา, สิยา โลกุตฺตรา; เกนจิ วิฺเยฺยา, เกนจิ น วิฺเยฺยา.

เอกาทสายตนา โน อาสวา. ธมฺมายตนํ สิยา อาสโว, สิยา โน อาสโว. ทสายตนา สาสวา. ทฺวายตนา สิยา สาสวา, สิยา อนาสวา. ทสายตนา อาสววิปฺปยุตฺตา. ทฺวายตนา สิยา อาสวสมฺปยุตฺตา, สิยา อาสววิปฺปยุตฺตา. ทสายตนา น วตฺตพฺพา – ‘‘อาสวา เจว สาสวา จา’’ติ, ‘‘สาสวา เจว โน จ อาสวา’’. มนายตนํ น วตฺตพฺพํ – ‘‘อาสโว เจว สาสวฺจา’’ติ, สิยา สาสวฺเจว โน จ อาสโว, สิยา น วตฺตพฺพํ – ‘‘สาสวฺเจว โน จ อาสโว’’ติ. ธมฺมายตนํ สิยา อาสโว เจว สาสวฺจ, สิยา สาสวฺเจว โน จ อาสโว, สิยา น วตฺตพฺพํ – ‘‘อาสโว เจว สาสวฺจา’’ติปิ, ‘‘สาสวฺเจว โน จ อาสโว’’ติปิ. ทสายตนา น วตฺตพฺพา – ‘‘อาสวา เจว อาสวสมฺปยุตฺตา จา’’ติปิ, ‘‘อาสวสมฺปยุตฺตา เจว โน จ อาสวา’’ติปิ. มนายตนํ น วตฺตพฺพํ – ‘‘อาสโว เจว อาสวสมฺปยุตฺตฺจา’’ติ, สิยา อาสวสมฺปยุตฺตฺเจว โน จ อาสโว, สิยา น วตฺตพฺพํ – ‘‘อาสวสมฺปยุตฺตฺเจว โน จ อาสโว’’ติ. ธมฺมายตนํ สิยา อาสโว เจว อาสวสมฺปยุตฺตฺจ, สิยา อาสวสมฺปยุตฺตฺเจว โน จ อาสโว, สิยา น วตฺตพฺพํ – ‘‘อาสโว เจว อาสวสมฺปยุตฺตฺจา’’ติปิ, ‘‘อาสวสมฺปยุตฺตฺเจว โน จ อาสโว’’ติปิ. ทสายตนา อาสววิปฺปยุตฺตสาสวา. ทฺวายตนา สิยา อาสววิปฺปยุตฺตสาสวา, สิยา อาสววิปฺปยุตฺตอนาสวา, สิยา น วตฺตพฺพา – ‘‘อาสววิปฺปยุตฺตสาสวา’’ติปิ, ‘‘อาสววิปฺปยุตฺตอนาสวา’’ติปิ.

เอกาทสายตนา โน สํโยชนา. ธมฺมายตนํ สิยา สํโยชนํ, สิยา โน สํโยชนํ. ทสายตนา สํโยชนิยา. ทฺวายตนา สิยา สํโยชนิยา, สิยา อสํโยชนิยา. ทสายตนา สํโยชนวิปฺปยุตฺตา. ทฺวายตนา สิยา สํโยชนสมฺปยุตฺตา, สิยา สํโยชนวิปฺปยุตฺตา. ทสายตนา น วตฺตพฺพา – ‘‘สํโยชนา เจว สํโยชนิยา จา’’ติ, สํโยชนิยา เจว โน จ สํโยชนา. มนายตนํ น วตฺตพฺพํ – ‘‘สํโยชนฺเจว สํโยชนิยฺจา’’ติ, สิยา สํโยชนิยฺเจว โน จ สํโยชนํ, สิยา น วตฺตพฺพํ – ‘‘สํโยชนิยฺเจว โน จ สํโยชน’’นฺติ. ธมฺมายตนํ สิยา สํโยชนฺเจว สํโยชนิยฺจ, สิยา สํโยชนิยฺเจว โน จ สํโยชนํ, สิยา น วตฺตพฺพํ – ‘‘สํโยชนฺเจว สํโยชนิย’’นฺติปิ, ‘‘สํโยชนิยฺเจว โน จ สํโยชน’’นฺติปิ. ทสายตนา น วตฺตพฺพา – ‘‘สํโยชนา เจว สํโยชนสมฺปยุตฺตา จา’’ติปิ, ‘‘สํโยชนสมฺปยุตฺตา เจว โน จ สํโยชนา’’ติปิ. มนายตนํ น วตฺตพฺพํ – ‘‘สํโยชนฺเจว สํโยชนสมฺปยุตฺตฺจา’’ติ, สิยา สํโยชนสมฺปยุตฺตฺเจว โน จ สํโยชนํ, สิยา น วตฺตพฺพํ – ‘‘สํโยชนสมฺปยุตฺตฺเจว โน จ สํโยชน’’นฺติ. ธมฺมายตนํ สิยา สํโยชนฺเจว สํโยชนสมฺปยุตฺตฺจ, สิยา สํโยชนสมฺปยุตฺตฺเจว โน จ สํโยชนํ, สิยา น วตฺตพฺพํ – ‘‘สํโยชนฺเจว สํโยชนสมฺปยุตฺตฺจา’’ติปิ, ‘‘สํโยชนสมฺปยุตฺตฺเจว โน จ สํโยชน’’นฺติปิ. ทสายตนา สํโยชนวิปฺปยุตฺตสํโยชนิยา. ทฺวายตนา สิยา สํโยชนวิปฺปยุตฺตสํโยชนิยา, สิยา สํโยชนวิปฺปยุตฺตอสํโยชนิยา, สิยา น วตฺตพฺพา – ‘‘สํโยชนวิปฺปยุตฺตสํโยชนิยา’’ติปิ, ‘‘สํโยชนวิปฺปยุตฺตอสํโยชนิยา’’ติปิ.

เอกาทสายตนา โน คนฺถา. ธมฺมายตนํ สิยา คนฺโถ, สิยา โน คนฺโถ. ทสายตนา คนฺถนิยา. ทฺวายตนา สิยา คนฺถนิยา, สิยา อคนฺถนิยา. ทสายตนา คนฺถวิปฺปยุตฺตา. ทฺวายตนา สิยา คนฺถสมฺปยุตฺตา, สิยา คนฺถวิปฺปยุตฺตา. ทสายตนา น วตฺตพฺพา – ‘‘คนฺถา เจว คนฺถนิยา จา’’ติ, คนฺถนิยา เจว โน จ คนฺถา. มนายตนํ น วตฺตพฺพํ – ‘‘คนฺโถ เจว คนฺถนิยฺจา’’ติ, สิยา คนฺถนิยฺเจว โน จ คนฺโถ, สิยา น วตฺตพฺพํ – ‘‘คนฺถนิยฺเจว โน จ คนฺโถ’’ติ. ธมฺมายตนํ สิยา คนฺโถ เจว คนฺถนิยฺจ, สิยา คนฺถนิยฺเจว โน จ คนฺโถ, สิยา น วตฺตพฺพํ – ‘‘คนฺโถ เจว คนฺถนิยฺจา’’ติปิ, ‘‘คนฺถนิยฺเจว โน จ คนฺโถ’’ติปิ. ทสายตนา น วตฺตพฺพา – ‘‘คนฺถา เจว คนฺถสมฺปยุตฺตา จา’’ติปิ, ‘‘คนฺถสมฺปยุตฺตา เจว โน จ คนฺถา’’ติปิ. มนายตนํ น วตฺตพฺพํ – ‘‘คนฺโถ เจว คนฺถสมฺปยุตฺตฺจา’’ติ, สิยา คนฺถสมฺปยุตฺตฺเจว โน จ คนฺโถ, สิยา น วตฺตพฺพํ – ‘‘คนฺถสมฺปยุตฺตฺเจว โน จ คนฺโถ’’ติ. ธมฺมายตนํ สิยา คนฺโถ เจว คนฺถสมฺปยุตฺตฺจ, สิยา คนฺถสมฺปยุตฺตฺเจว โน จ คนฺโถ, สิยา น วตฺตพฺพํ – ‘‘คนฺโถ เจว คนฺถสมฺปยุตฺตฺจา’’ติปิ, ‘‘คนฺถสมฺปยุตฺตฺเจว โน จ คนฺโถ’’ติปิ. ทสายตนา คนฺถวิปฺปยุตฺตคนฺถนิยา. ทฺวายตนา สิยา คนฺถวิปฺปยุตฺตคนฺถนิยา, สิยา คนฺถวิปฺปยุตฺตอคนฺถนิยา, สิยา น วตฺตพฺพา – ‘‘คนฺถวิปฺปยุตฺตคนฺถนิยา’’ติปิ, ‘‘คนฺถวิปฺปยุตฺตอคนฺถนิยา’’ติปิ.

เอกาทสายตนา โน โอฆา…เป… โน โยคา…เป… โน นีวรณา. ธมฺมายตนํ สิยา นีวรณํ, สิยา โน นีวรณํ. ทสายตนา นีวรณิยา. ทฺวายตนา สิยา นีวรณิยา, สิยา อนีวรณิยา. ทสายตนา นีวรณวิปฺปยุตฺตา. ทฺวายตนา สิยา นีวรณสมฺปยุตฺตา, สิยา นีวรณวิปฺปยุตฺตา. ทสายตนา น วตฺตพฺพา – ‘‘นีวรณา เจว นีวรณิยา จา’’ติ, นีวรณิยา เจว โน จ นีวรณา. มนายตนํ น วตฺตพฺพํ – ‘‘นีวรณฺเจว นีวรณิยฺจา’’ติ, สิยา นีวรณิยฺเจว โน จ นีวรณํ, สิยา น วตฺตพฺพํ – ‘‘นีวรณิยฺเจว โน จ นีวรณ’’นฺติ. ธมฺมายตนํ สิยา นีวรณฺเจว นีวรณิยฺจ, สิยา นีวรณิยฺเจว โน จ นีวรณํ, สิยา น วตฺตพฺพํ – ‘‘นีวรณฺเจว นีวรณิยฺจา’’ติปิ, ‘‘นีวรณิยฺเจว โน จ นีวรณ’’นฺติปิ. ทสายตนา น วตฺตพฺพา – ‘‘นีวรณา เจว นีวรณสมฺปยุตฺตา จา’’ติปิ, ‘‘นีวรณสมฺปยุตฺตา เจว โน จ นีวรณา’’ติปิ. มนายตนํ น วตฺตพฺพํ – ‘‘นีวรณฺเจว นีวรณสมฺปยุตฺตฺจา’’ติ, สิยา นีวรณสมฺปยุตฺตฺเจว โน จ นีวรณํ, สิยา น วตฺตพฺพํ – ‘‘นีวรณสมฺปยุตฺตฺเจว โน จ นีวรณ’’นฺติ. ธมฺมายตนํ สิยา นีวรณฺเจว นีวรณสมฺปยุตฺตฺจ, สิยา นีวรณสมฺปยุตฺตฺเจว โน จ นีวรณํ, สิยา น วตฺตพฺพํ – ‘‘นีวรณฺเจว นีวรณสมฺปยุตฺตฺจา’’ติปิ, ‘‘นีวรณสมฺปยุตฺตฺเจว โน จ นีวรณ’’นฺติปิ. ทสายตนา นีวรณวิปฺปยุตฺตนีวรณิยา. ทฺวายตนา สิยา นีวรณวิปฺปยุตฺตนีวรณิยา, สิยา นีวรณวิปฺปยุตฺตอนีวรณิยา, สิยา น วตฺตพฺพา – ‘‘นีวรณวิปฺปยุตฺตนีวรณิยา’’ติปิ, ‘‘นีวรณวิปฺปยุตฺตอนีวรณิยา’’ติปิ.

เอกาทสายตนา โน ปรามาสา. ธมฺมายตนํ สิยา ปรามาโส, สิยา โน ปรามาโส. ทสายตนา ปรามฏฺา. ทฺวายตนา สิยา ปรามฏฺา, สิยา อปรามฏฺา. ทสายตนา ปรามาสวิปฺปยุตฺตา. มนายตนํ สิยา ปรามาสสมฺปยุตฺตํ, สิยา ปรามาสวิปฺปยุตฺตํ. ธมฺมายตนํ สิยา ปรามาสสมฺปยุตฺตํ, สิยา ปรามาสวิปฺปยุตฺตํ, สิยา น วตฺตพฺพํ – ‘‘ปรามาสสมฺปยุตฺต’’นฺติปิ, ‘‘ปรามาสวิปฺปยุตฺต’’นฺติปิ. ทสายตนา น วตฺตพฺพา – ‘‘ปรามาสา เจว ปรามฏฺา จา’’ติ, ‘‘ปรามฏฺา เจว โน จ ปรามาสา’’. มนายตนํ น วตฺตพฺพํ – ‘‘ปรามาโส เจว ปรามฏฺฺจา’’ติ, สิยา ปรามฏฺฺเจว โน จ ปรามาโส, สิยา น วตฺตพฺพํ – ‘‘ปรามฏฺฺเจว โน จ ปรามาโส’’ติ. ธมฺมายตนํ สิยา ปรามาโส เจว ปรามฏฺฺจ, สิยา ปรามฏฺฺเจว โน จ ปรามาโส, สิยา น วตฺตพฺพํ – ‘‘ปรามาโส เจว ปรามฏฺฺจา’’ติปิ, ‘‘ปรามฏฺฺเจว โน จ ปรามาโส’’ติปิ. ทสายตนา ปรามาสวิปฺปยุตฺตปรามฏฺา. ทฺวายตนา สิยา ปรามาสวิปฺปยุตฺตปรามฏฺา, สิยา ปรามาสวิปฺปยุตฺตอปรามฏฺา, สิยา น วตฺตพฺพา – ‘‘ปรามาสวิปฺปยุตฺตปรามฏฺา’’ติปิ, ‘‘ปรามาสวิปฺปยุตฺตอปรามฏฺา’’ติปิ.

ทสายตนา อนารมฺมณา. มนายตนํ สารมฺมณํ. ธมฺมายตนํ สิยา สารมฺมณํ, สิยา อนารมฺมณํ. มนายตนํ จิตฺตํ. เอกาทสายตนา โน จิตฺตา. เอกาทสายตนา อเจตสิกา. ธมฺมายตนํ สิยา เจตสิกํ, สิยา อเจตสิกํ. ทสายตนา จิตฺตวิปฺปยุตฺตา. ธมฺมายตนํ สิยา จิตฺตสมฺปยุตฺตํ, สิยา จิตฺตวิปฺปยุตฺตํ. มนายตนํ น วตฺตพฺพํ – ‘‘จิตฺเตน สมฺปยุตฺต’’นฺติปิ, ‘‘จิตฺเตน วิปฺปยุตฺต’’นฺติปิ. ทสายตนา จิตฺตวิสํสฏฺา. ธมฺมายตนํ สิยา จิตฺตสํสฏฺํ, สิยา จิตฺตวิสํสฏฺํ. มนายตนํ น วตฺตพฺพํ – ‘‘จิตฺเตน สํสฏฺ’’นฺติปิ, ‘‘จิตฺเตน วิสํสฏฺ’’นฺติปิ. ฉายตนา โน จิตฺตสมุฏฺานา. ฉายตนา สิยา จิตฺตสมุฏฺานา, สิยา โน จิตฺตสมุฏฺานา. เอกาทสายตนา โน จิตฺตสหภุโน. ธมฺมายตนํ สิยา จิตฺตสหภู, สิยา โน จิตฺตสหภู. เอกาทสายตนา โน จิตฺตานุปริวตฺติโน. ธมฺมายตนํ สิยา จิตฺตานุปริวตฺติ, สิยา โน จิตฺตานุปริวตฺติ. เอกาทสายตนา โน จิตฺตสํสฏฺสมุฏฺานา. ธมฺมายตนํ สิยา จิตฺตสํสฏฺสมุฏฺานํ, สิยา โน จิตฺตสํสฏฺสมุฏฺานํ. เอกาทสายตนา โน จิตฺตสํสฏฺสมุฏฺานสหภุโน. ธมฺมายตนํ สิยา จิตฺตสํสฏฺสมุฏฺานสหภู, สิยา โน จิตฺตสํสฏฺสมุฏฺานสหภู. เอกาทสายตนา โน จิตฺตสํสฏฺสมุฏฺานานุปริวตฺติโน. ธมฺมายตนํ สิยา จิตฺตสํสฏฺสมุฏฺานานุปริวตฺติ, สิยา โน จิตฺตสํสฏฺสมุฏฺานานุปริวตฺติ.

ฉายตนา อชฺฌตฺติกา. ฉายตนา พาหิรา. นวายตนา อุปาทา. ทฺวายตนา โน อุปาทา. ธมฺมายตนํ สิยา อุปาทา, สิยา โน อุปาทา. ปฺจายตนา อุปาทินฺนา. สทฺทายตนํ อนุปาทินฺนํ. ฉายตนา สิยา อุปาทินฺนา, สิยา อนุปาทินฺนา. เอกาทสายตนา โน อุปาทานา. ธมฺมายตนํ สิยา อุปาทานํ, สิยา โน อุปาทานํ. ทสายตนา อุปาทานิยา. ทฺวายตนา สิยา อุปาทานิยา, สิยา อนุปาทานิยา. ทสายตนา อุปาทานวิปฺปยุตฺตา. ทฺวายตนา สิยา อุปาทานสมฺปยุตฺตา, สิยา อุปาทานวิปฺปยุตฺตา. ทสายตนา น วตฺตพฺพา – ‘‘อุปาทานา เจว อุปาทานิยา จา’’ติ, อุปาทานิยา เจว โน จ อุปาทานา. มนายตนํ น วตฺตพฺพํ – ‘‘อุปาทานฺเจว อุปาทานิยฺจา’’ติ, สิยา อุปาทานิยฺเจว โน จ อุปาทานํ, สิยา น วตฺตพฺพํ – ‘‘อุปาทานิยฺเจว โน จ อุปาทาน’’นฺติ. ธมฺมายตนํ สิยา อุปาทานฺเจว อุปาทานิยฺจ, สิยา อุปาทานิยฺเจว โน จ อุปาทานํ, สิยา น วตฺตพฺพํ – ‘‘อุปาทานฺเจว อุปาทานิยฺจา’’ติปิ, ‘‘อุปาทานิยฺเจว โน จ อุปาทาน’’นฺติปิ. ทสายตนา น วตฺตพฺพา – ‘‘อุปาทานา เจว อุปาทานสมฺปยุตฺตา จา’’ติปิ, ‘‘อุปาทานสมฺปยุตฺตา เจว โน จ อุปาทานา’’ติปิ. มนายตนํ น วตฺตพฺพํ – ‘‘อุปาทานิยฺเจว อุปาทานสมฺปยุตฺตฺจา’’ติ, สิยา อุปาทานสมฺปยุตฺตฺเจว โน จ อุปาทานํ, สิยา น วตฺตพฺพํ – ‘‘อุปาทานสมฺปยุตฺตฺเจว โน จ อุปาทาน’’นฺติ. ธมฺมายตนํ สิยา อุปาทานฺเจว อุปาทานสมฺปยุตฺตฺจ, สิยา อุปาทานสมฺปยุตฺตฺเจว โน จ อุปาทานํ, สิยา น วตฺตพฺพํ – ‘‘อุปาทานฺเจว อุปาทานสมฺปยุตฺตฺจา’’ติปิ, ‘‘อุปาทานสมฺปยุตฺตฺเจว โน จ อุปาทาน’’นฺติปิ. ทสายตนา อุปาทานวิปฺปยุตฺตอุปาทานิยา. ทฺวายตนา สิยา อุปาทานสมฺปยุตฺตอุปาทานิยา, สิยา อุปาทานวิปฺปยุตฺตอนุปาทานิยา, สิยา น วตฺตพฺพา – ‘‘อุปาทานวิปฺปยุตฺตอุปาทานิยา’’ติปิ, ‘‘อุปาทานวิปฺปยุตฺตอนุปาทานิยา’’ติปิ.

เอกาทสายตนา โน กิเลสา. ธมฺมายตนํ สิยา กิเลโส, สิยา โน กิเลโส. ทสายตนา สํกิเลสิกา. ทฺวายตนา สิยา สํกิเลสิกา, สิยา อสํกิเลสิกา. ทสายตนา อสํกิลิฏฺา. ทฺวายตนา สิยา สํกิลิฏฺา, สิยา อสํกิลิฏฺา. ทสายตนา กิเลสวิปฺปยุตฺตา. ทฺวายตนา สิยา กิเลสสมฺปยุตฺตา, สิยา กิเลสวิปฺปยุตฺตา. ทสายตนา น วตฺตพฺพา – ‘‘กิเลสา เจว สํกิเลสิกา จา’’ติ, ‘‘สํกิเลสิกา เจว โน จ กิเลสา’’. มนายตนํ น วตฺตพฺพํ – ‘‘กิเลโส เจว สํกิเลสิกฺจา’’ติ, สิยา สํกิเลสิกฺเจว โน จ กิเลโส, สิยา น วตฺตพฺพํ – ‘‘สํกิเลสิกฺเจว โน จ กิเลโส’’ติ. ธมฺมายตนํ สิยา กิเลโส เจว สํกิเลสิกฺจ, สิยา สํกิเลสิกฺเจว โน จ กิเลโส, สิยา น วตฺตพฺพํ – ‘‘กิเลโส เจว สํกิเลสิกฺจา’’ติปิ, ‘‘สํกิเลสิกฺเจว โน จ กิเลโส’’ติปิ. ทสายตนา น วตฺตพฺพา – ‘‘กิเลสา เจว สํกิลิฏฺา จา’’ติปิ, ‘‘สํกิลิฏฺา เจว โน จ กิเลสา’’ติปิ. มนายตนํ น วตฺตพฺพํ – ‘‘กิเลโส เจว สํกิลิฏฺฺจา’’ติ, สิยา สํกิลิฏฺฺเจว โน จ กิเลโส, สิยา น วตฺตพฺพํ – ‘‘สํกิลิฏฺฺเจว โน จ กิเลโส’’ติ. ธมฺมายตนํ สิยา กิเลโส เจว สํกิลิฏฺฺจ, สิยา สํกิลิฏฺฺเจว โน จ กิเลโส, สิยา น วตฺตพฺพํ – ‘‘กิเลโส เจว สํกิลิฏฺฺจา’’ติปิ, ‘‘สํกิลิฏฺฺเจว โน จ กิเลโส’’ติปิ.

ทสายตนา น วตฺตพฺพา – ‘‘กิเลสา เจว กิเลสสมฺปยุตฺตา จา’’ติปิ, ‘‘กิเลสสมฺปยุตฺตา เจว โน จ น กิเลสา’’ติปิ. มนายตนํ น วตฺตพฺพํ – ‘‘กิเลโส เจว กิเลสสมฺปยุตฺตฺจา’’ติ, สิยา กิเลสสมฺปยุตฺตฺเจว โน จ กิเลโส, สิยา น วตฺตพฺพํ – ‘‘กิเลสสมฺปยุตฺตฺเจว โน จ กิเลโส’’ติ. ธมฺมายตนํ สิยา กิเลโส เจว กิเลสสมฺปยุตฺตฺจ, สิยา กิเลสสมฺปยุตฺตฺเจว โน จ กิเลโส, สิยา น วตฺตพฺพํ – ‘‘กิเลโส เจว กิเลสสมฺปยุตฺตฺจา’’ติปิ, ‘‘กิเลสสมฺปยุตฺตฺเจว โน จ กิเลโส’’ติปิ. ทสายตนา กิเลสวิปฺปยุตฺตสํกิเลสิกา. ทฺวายตนา สิยา กิเลสวิปฺปยุตฺตสํกิเลสิกา, สิยา กิเลสวิปฺปยุตฺตอสํกิเลสิกา, สิยา น วตฺตพฺพา – ‘‘กิเลสวิปฺปยุตฺตสํกิเลสิกา’’ติปิ, ‘‘กิเลสวิปฺปยุตฺตอสํกิเลสิกา’’ติปิ.

ทสายตนา น ทสฺสเนน ปหาตพฺพา. ทฺวายตนา สิยา ทสฺสเนน ปหาตพฺพา, สิยา น ทสฺสเนน ปหาตพฺพา. ทสายตนา น ภาวนาย ปหาตพฺพา. ทฺวายตนา สิยา ภาวนาย ปหาตพฺพา, สิยา น ภาวนาย ปหาตพฺพา. ทสายตนา น ทสฺสเนน ปหาตพฺพเหตุกา. ทฺวายตนา สิยา ทสฺสเนน ปหาตพฺพเหตุกา, สิยา น ทสฺสเนน ปหาตพฺพเหตุกา. ทสายตนา น ภาวนาย ปหาตพฺพเหตุกา. ทฺวายตนา สิยา ภาวนาย ปหาตพฺพเหตุกา, สิยา น ภาวนาย ปหาตพฺพเหตุกา. ทสายตนา อวิตกฺกา. ทฺวายตนา สิยา สวิตกฺกา, สิยา อวิตกฺกา. ทสายตนา อวิจารา. ทฺวายตนา สิยา สวิจารา, สิยา อวิจารา. ทสายตนา อปฺปีติกา. ทฺวายตนา สิยา สปฺปีติกา, สิยา อปฺปีติกา. ทสายตนา น ปีติสหคตา. ทฺวายตนา สิยา ปีติสหคตา, สิยา น ปีติสหคตา. ทสายตนา น สุขสหคตา. ทฺวายตนา สิยา สุขสหคตา, สิยา น สุขสหคตา. ทสายตนา น อุเปกฺขาสหคตา. ทฺวายตนา สิยา อุเปกฺขาสหคตา, สิยา น อุเปกฺขาสหคตา.

ทสายตนา กามาวจรา. ทฺวายตนา สิยา กามาวจรา, สิยา น กามาวจรา. ทสายตนา น รูปาวจรา. ทฺวายตนา สิยา รูปาวจรา, สิยา น รูปาวจรา. ทสายตนา น อรูปาวจรา. ทฺวายตนา สิยา อรูปาวจรา, สิยา น อรูปาวจรา. ทสายตนา ปริยาปนฺนา. ทฺวายตนา สิยา ปริยาปนฺนา, สิยา อปริยาปนฺนา. ทสายตนา อนิยฺยานิกา. ทฺวายตนา สิยา นิยฺยานิกา, สิยา อนิยฺยานิกา. ทสายตนา อนิยตา. ทฺวายตนา สิยา นิยตา, สิยา อนิยตา. ทสายตนา สอุตฺตรา. ทฺวายตนา สิยา สอุตฺตรา, สิยา อนุตฺตรา. ทสายตนา อรณา. ทฺวายตนา สิยา สรณา, สิยา อรณาติ.

ปฺหาปุจฺฉกํ.

อายตนวิภงฺโค นิฏฺิโต.

๓. ธาตุวิภงฺโค

๑. สุตฺตนฺตภาชนียํ

๑๗๒. ฉ ธาตุโย – ปถวีธาตุ [ปวีธาตุ (สี. สฺยา.) เอวมุปริปิ], อาโปธาตุ, เตโชธาตุ, วาโยธาตุ, อากาสธาตุ, วิฺาณธาตุ.

๑๗๓. ตตฺถ กตมา ปถวีธาตุ? ปถวีธาตุทฺวยํ – อตฺถิ อชฺฌตฺติกา, อตฺถิ พาหิรา. ตตฺถ กตมา อชฺฌตฺติกา ปถวีธาตุ? ยํ อชฺฌตฺตํ ปจฺจตฺตํ กกฺขฬํ ขริคตํ กกฺขฬตฺตํ กกฺขฬภาโว อชฺฌตฺตํ อุปาทินฺนํ, เสยฺยถิทํ – เกสา โลมา นขา ทนฺตา ตโจ มํสํ นฺหารุ [นหารุ (สี.)] อฏฺิ อฏฺิมิฺชํ [อฏฺิมิฺชา (สี.)] วกฺกํ หทยํ ยกนํ กิโลมกํ ปิหกํ ปปฺผาสํ อนฺตํ อนฺตคุณํ อุทริยํ กรีสํ, ยํ วา ปนฺมฺปิ อตฺถิ อชฺฌตฺตํ ปจฺจตฺตํ กกฺขฬํ ขริคตํ กกฺขฬตฺตํ กกฺขฬภาโว อชฺฌตฺตํ อุปาทินฺนํ – อยํ วุจฺจติ ‘อชฺฌตฺติกา ปถวีธาตุ’.

ตตฺถ กตมา พาหิรา ปถวีธาตุ? ยํ พาหิรํ กกฺขฬํ ขริคตํ กกฺขฬตฺตํ กกฺขฬภาโว พหิทฺธา อนุปาทินฺนํ, เสยฺยถิทํ – อโย โลหํ ติปุ สีสํ สชฺฌํ [สชฺฌุ (สฺยา.)] มุตฺตา มณิ เวฬุริโย สงฺโข สิลา ปวาฬํ รชตํ ชาตรูปํ โลหิตงฺโก [โลหิตงฺโค (สฺยา. ก.), โลหิตโก (?)] มสารคลฺลํ ติณํ กฏฺํ สกฺขรา กลํ [กถลํ (ก.)] ภูมิ ปาสาโณ ปพฺพโต, ยํ วา ปนฺมฺปิ อตฺถิ พาหิรํ กกฺขฬํ ขริคตํ กกฺขฬตฺตํ กกฺขฬภาโว พหิทฺธา อนุปาทินฺนํ – อยํ วุจฺจติ ‘พาหิรา ปถวีธาตุ’. ยา จ อชฺฌตฺติกา ปถวีธาตุ ยา จ พาหิรา ปถวีธาตุ, ตเทกชฺฌํ อภิสฺูหิตฺวา อภิสงฺขิปิตฺวา – อยํ วุจฺจติ ‘‘ปถวีธาตุ’’.

๑๗๔. ตตฺถ กตมา อาโปธาตุ? อาโปธาตุทฺวยํ – อตฺถิ อชฺฌตฺติกา, อตฺถิ พาหิรา. ตตฺถ กตมา อชฺฌตฺติกา อาโปธาตุ? ยํ อชฺฌตฺตํ ปจฺจตฺตํ อาโป อาโปคตํ สิเนโห สิเนหคตํ [สฺเนโห สฺเนหคตํ (สฺยา.)] พนฺธนตฺตํ รูปสฺส อชฺฌตฺตํ อุปาทินฺนํ, เสยฺยถิทํ – ปิตฺตํ เสมฺหํ ปุพฺโพ โลหิตํ เสโท เมโท อสฺสุ วสา เขโฬ สิงฺฆาณิกา ลสิกา มุตฺตํ, ยํ วา ปนฺมฺปิ อตฺถิ อชฺฌตฺตํ ปจฺจตฺตํ อาโป อาโปคตํ สิเนโห สิเนหคตํ พนฺธนตฺตํ รูปสฺส อชฺฌตฺตํ อุปาทินฺนํ – อยํ วุจฺจติ ‘อชฺฌตฺติกา อาโปธาตุ’.

ตตฺถ กตมา พาหิรา อาโปธาตุ? ยํ พาหิรํ อาโป อาโปคตํ สิเนโห สิเนหคตํ พนฺธนตฺตํ รูปสฺส พหิทฺธา อนุปาทินฺนํ, เสยฺยถิทํ – มูลรโส ขนฺธรโส ตจรโส ปตฺตรโส ปุปฺผรโส ผลรโส ขีรํ ทธิ สปฺปิ นวนีตํ เตลํ มธุ ผาณิตํ ภุมฺมานิ วา อุทกานิ อนฺตลิกฺขานิ วา, ยํ วา ปนฺมฺปิ อตฺถิ พาหิรํ อาโป อาโปคตํ สิเนโห สิเนหคตํ พนฺธนตฺตํ รูปสฺส พหิทฺธา อนุปาทินฺนํ – อยํ วุจฺจติ ‘พาหิรา อาโปธาตุ’. ยา จ อชฺฌตฺติกา อาโปธาตุ ยา จ พาหิรา อาโปธาตุ, ตเทกชฺฌํ อภิสฺูหิตฺวา อภิสงฺขิปิตฺวา – อยํ วุจฺจติ ‘‘อาโปธาตุ’’.

๑๗๕. ตตฺถ กตมา เตโชธาตุ? เตโชธาตุทฺวยํ – อตฺถิ อชฺฌตฺติกา, อตฺถิ พาหิรา. ตตฺถ กตมา อชฺฌตฺติกา เตโชธาตุ? ยํ อชฺฌตฺตํ ปจฺจตฺตํ เตโช เตโชคตํ อุสฺมา อุสฺมาคตํ อุสุมํ อุสุมคตํ อชฺฌตฺตํ อุปาทินฺนํ, เสยฺยถิทํ – เยน จ สนฺตปฺปติ เยน จ ชีรียติ เยน จ ปริฑยฺหติ เยน จ อสิตปีตขายิตสายิตํ สมฺมา ปริณามํ คจฺฉติ, ยํ วา ปนฺมฺปิ อตฺถิ อชฺฌตฺตํ ปจฺจตฺตํ เตโช เตโชคตํ อุสฺมา อุสฺมาคตํ อุสุมํ อุสุมคตํ อชฺฌตฺตํ อุปาทินฺนํ – อยํ วุจฺจติ ‘อชฺฌตฺติกา เตโชธาตุ’.

ตตฺถ กตมา พาหิรา เตโชธาตุ? ยํ พาหิรํ เตโช เตโชคตํ อุสฺมา อุสฺมาคตํ อุสุมํ อุสุมคตํ พหิทฺธา อนุปาทินฺนํ, เสยฺยถิทํ – กฏฺคฺคิ ปลาลคฺคิ [สกลิกคฺคิ (สพฺพตฺถ)] ติณคฺคิ โคมยคฺคิ ถุสคฺคิ สงฺการคฺคิ อินฺทคฺคิ อคฺคิสนฺตาโป สูริยสนฺตาโป กฏฺสนฺนิจยสนฺตาโป ติณสนฺนิจยสนฺตาโป ธฺสนฺนิจยสนฺตาโป ภณฺฑสนฺนิจยสนฺตาโป, ยํ วา ปนฺมฺปิ อตฺถิ พาหิรํ เตโช เตโชคตํ อุสฺมา อุสฺมาคตํ อุสุมํ อุสุมคตํ พหิทฺธา อนุปาทินฺนํ – อยํ วุจฺจติ ‘พาหิรา เตโชธาตุ’. ยา จ อชฺฌตฺติกา เตโชธาตุ ยา จ พาหิรา เตโชธาตุ, ตเทกชฺฌํ อภิสฺูหิตฺวา อภิสงฺขิปิตฺวา – อยํ วุจฺจติ ‘‘เตโชธาตุ’’.

๑๗๖. ตตฺถ กตมา วาโยธาตุ? วาโยธาตุทฺวยํ – อตฺถิ อชฺฌตฺติกา, อตฺถิ พาหิรา. ตตฺถ กตมา อชฺฌตฺติกา วาโยธาตุ? ยํ อชฺฌตฺตํ ปจฺจตฺตํ วาโย วาโยคตํ ถมฺภิตตฺตํ รูปสฺส อชฺฌตฺตํ อุปาทินฺนํ, เสยฺยถิทํ – อุทฺธงฺคมา วาตา อโธคมา วาตา กุจฺฉิสยา วาตา โกฏฺาสยา [โกฏฺสยา (สี. สฺยา.)] วาตา องฺคมงฺคานุสาริโน วาตา สตฺถกวาตา ขุรกวาตา อุปฺปลกวาตา อสฺสาโส ปสฺสาโส อิติ วา, ยํ วา ปนฺมฺปิ อตฺถิ อชฺฌตฺตํ ปจฺจตฺตํ วาโย วาโยคตํ ถมฺภิตตฺตํ รูปสฺส อชฺฌตฺตํ อุปาทินฺนํ – อยํ วุจฺจติ ‘อชฺฌตฺติกา วาโยธาตุ’.

ตตฺถ กตมา พาหิรา วาโยธาตุ? ยํ พาหิรํ วาโย วาโยคตํ ถมฺภิตตฺตํ รูปสฺส พหิทฺธา อนุปาทินฺนํ, เสยฺยถิทํ – ปุรตฺถิมา วาตา ปจฺฉิมา วาตา อุตฺตรา วาตา ทกฺขิณา วาตา สรชา วาตา อรชา วาตา สีตา วาตา อุณฺหา วาตา ปริตฺตา วาตา อธิมตฺตา วาตา กาฬวาตา เวรมฺภวาตา ปกฺขวาตา สุปณฺณวาตา ตาลวณฺฏวาตา วิธูปนวาตา, ยํ วา ปนฺมฺปิ อตฺถิ พาหิรํ วาโย วาโยคตํ ถมฺภิตตฺตํ รูปสฺส พหิทฺธา อนุปาทินฺนํ – อยํ วุจฺจติ ‘พาหิรา วาโยธาตุ’. ยา จ อชฺฌตฺติกา วาโยธาตุ ยา จ พาหิรา วาโยธาตุ, ตเทกชฺฌํ อภิสฺูหิตฺวา อภิสงฺขิปิตฺวา – อยํ วุจฺจติ ‘‘วาโยธาตุ’’.

๑๗๗. ตตฺถ กตมา อากาสธาตุ? อากาสธาตุทฺวยํ – อตฺถิ อชฺฌตฺติกา, อตฺถิ พาหิรา. ตตฺถ กตมา อชฺฌตฺติกา อากาสธาตุ? ยํ อชฺฌตฺตํ ปจฺจตฺตํ อากาโส อากาสคตํ อฆํ อฆคตํ วิวโร วิวรคตํ อสมฺผุฏฺํ มํสโลหิเตหิ อชฺฌตฺตํ อุปาทินฺนํ, เสยฺยถิทํ – กณฺณจฺฉิทฺทํ นาสจฺฉิทฺทํ มุขทฺวารํ, เยน จ อสิตปีตขายิตสายิตํ อชฺโฌหรติ, ยตฺถ จ อสิตปีตขายิตสายิตํ สนฺติฏฺติ, เยน จ อสิตปีตขายิตสายิตํ อโธภาคํ นิกฺขมติ, ยํ วา ปนฺมฺปิ อตฺถิ อชฺฌตฺตํ ปจฺจตฺตํ อากาโส อากาสคตํ อฆํ อฆคตํ วิวโร วิวรคตํ อสมฺผุฏฺํ มํสโลหิเตหิ อชฺฌตฺตํ อุปาทินฺนํ – อยํ วุจฺจติ ‘อชฺฌตฺติกา อากาสธาตุ’.

ตตฺถ กตมา พาหิรา อากาสธาตุ? ยํ พาหิรํ อากาโส อากาสคตํ อฆํ อฆคตํ วิวโร วิวรคตํ อสมฺผุฏฺํ จตูหิ มหาภูเตหิ พหิทฺธา อนุปาทินฺนํ – อยํ วุจฺจติ ‘พาหิรา อากาสธาตุ’. ยา จ อชฺฌตฺติกา อากาสธาตุ ยา จ พาหิรา อากาสธาตุ, ตเทกชฺฌํ อภิสฺูหิตฺวา อภิสงฺขิปิตฺวา – อยํ วุจฺจติ ‘‘อากาสธาตุ’’.

๑๗๘. ตตฺถ กตมา วิฺาณธาตุ? จกฺขุวิฺาณธาตุ, โสตวิฺาณธาตุ, ฆานวิฺาณธาตุ, ชิวฺหาวิฺาณธาตุ, กายวิฺาณธาตุ, มโนวิฺาณธาตุ – อยํ วุจฺจติ ‘‘วิฺาณธาตุ’’.

อิมา ฉ ธาตุโย.

๑๗๙. อปราปิ ฉ ธาตุโย – สุขธาตุ, ทุกฺขธาตุ, โสมนสฺสธาตุ, โทมนสฺสธาตุ, อุเปกฺขาธาตุ, อวิชฺชาธาตุ.

๑๘๐. ตตฺถ กตมา สุขธาตุ? ยํ กายิกํ สาตํ กายิกํ สุขํ กายสมฺผสฺสชํ สาตํ สุขํ เวทยิตํ กายสมฺผสฺสชา สาตา สุขา เวทนา – อยํ วุจฺจติ ‘‘สุขธาตุ’’.

ตตฺถ กตมา ทุกฺขธาตุ? ยํ กายิกํ อสาตํ กายิกํ ทุกฺขํ กายสมฺผสฺสชํ อสาตํ ทุกฺขํ เวทยิตํ กายสมฺผสฺสชา อสาตา ทุกฺขา เวทนา – อยํ วุจฺจติ ‘‘ทุกฺขธาตุ’’.

ตตฺถ กตมา โสมนสฺสธาตุ? ยํ เจตสิกํ สาตํ เจตสิกํ สุขํ เจโตสมฺผสฺสชํ สาตํ สุขํ เวทยิตํ เจโตสมฺผสฺสชา สาตา สุขา เวทนา – อยํ วุจฺจติ ‘‘โสมนสฺสธาตุ’’.

ตตฺถ กตมา โทมนสฺสธาตุ? ยํ เจตสิกํ อสาตํ เจตสิกํ ทุกฺขํ เจโตสมฺผสฺสชํ อสาตํ ทุกฺขํ เวทยิตํ เจโตสมฺผสฺสชา อสาตา ทุกฺขา เวทนา – อยํ วุจฺจติ ‘‘โทมนสฺสธาตุ’’.

ตตฺถ กตมา อุเปกฺขาธาตุ? ยํ เจตสิกํ เนว สาตํ นาสาตํ เจโตสมฺผสฺสชํ อทุกฺขมสุขํ เวทยิตํ เจโตสมฺผสฺสชา อทุกฺขมสุขา เวทนา – อยํ วุจฺจติ ‘‘อุเปกฺขาธาตุ’’.

ตตฺถ กตมา อวิชฺชาธาตุ? ยํ อฺาณํ อทสฺสนํ อนภิสมโย อนนุโพโธ อสมฺโพโธ อปฺปฏิเวโธ อสงฺคาหณา อปริโยคาหณา อสมเปกฺขนา อปจฺจเวกฺขณา อปจฺจกฺขกมฺมํ ทุมฺเมชฺฌํ พาลฺยํ อสมฺปชฺํ โมโห ปโมโห สมฺโมโห อวิชฺชา อวิชฺโชโฆ อวิชฺชาโยโค อวิชฺชานุสโย อวิชฺชาปริยุฏฺานํ อวิชฺชาลงฺคี โมโห อกุสลมูลํ – อยํ วุจฺจติ ‘‘อวิชฺชาธาตุ’’.

อิมา ฉ ธาตุโย.

๑๘๑. อปราปิ ฉ ธาตุโย – กามธาตุ, พฺยาปาทธาตุ, วิหึสาธาตุ, เนกฺขมฺมธาตุ, อพฺยาปาทธาตุ, อวิหึสาธาตุ.

๑๘๒. ตตฺถ กตมา กามธาตุ? กามปฏิสํยุตฺโต ตกฺโก วิตกฺโก สงฺกปฺโป อปฺปนา พฺยปฺปนา เจตโส อภินิโรปนา มิจฺฉาสงฺกปฺโป – อยํ วุจฺจติ กามธาตุ. เหฏฺโต อวีจินิรยํ ปริยนฺตํ กริตฺวา อุปริโต ปรนิมฺมิตวสวตฺตี เทเว อนฺโต กริตฺวา ยํ เอตสฺมึ อนฺตเร เอตฺถาวจรา เอตฺถ ปริยาปนฺนา ขนฺธธาตุอายตนา รูปา [รูปํ (สฺยา.)] เวทนา สฺา สงฺขารา วิฺาณํ – อยํ วุจฺจติ ‘‘กามธาตุ’’.

ตตฺถ กตมา พฺยาปาทธาตุ? พฺยาปาทปฏิสํยุตฺโต ตกฺโก วิตกฺโก…เป… มิจฺฉาสงฺกปฺโป – อยํ วุจฺจติ ‘‘พฺยาปาทธาตุ’’. ทสสุ วา อาฆาตวตฺถูสุ จิตฺตสฺส อาฆาโต ปฏิฆาโต ปฏิฆํ ปฏิวิโรโธ โกโป ปโกโป สมฺปโกโป โทโส ปโทโส สมฺปโทโส จิตฺตสฺส พฺยาปตฺติ มโนปโทโส โกโธ กุชฺฌนา กุชฺฌิตตฺตํ โทโส ทุสฺสนา ทุสฺสิตตฺตํ พฺยาปตฺติ พฺยาปชฺชนา วิโรโธ ปฏิวิโรโธ จณฺฑิกฺกํ อสุโรโป อนตฺตมนตา จิตฺตสฺส – อยํ วุจฺจติ ‘‘พฺยาปาทธาตุ’’.

ตตฺถ กตมา วิหึสาธาตุ? วิหึสาปฏิสํยุตฺโต ตกฺโก วิตกฺโก…เป… มิจฺฉาสงฺกปฺโป – อยํ วุจฺจติ ‘‘วิหึสาธาตุ’’. อิเธกจฺโจ ปาณินา วา เลฑฺฑุนา วา ทณฺเฑน วา สตฺเถน วา รชฺชุยา วา อฺตรฺตเรน สตฺเต วิเหเติ, ยา เอวรูปา เหนา วิเหนา หึสนา วิหึสนา โรสนา วิโรสนา ปรูปฆาโต – อยํ วุจฺจติ ‘‘วิหึสาธาตุ’’.

ตตฺถ กตมา เนกฺขมฺมธาตุ? เนกฺขมฺมปฏิสํยุตฺโต ตกฺโก วิตกฺโก…เป… สมฺมาสงฺกปฺโป – อยํ วุจฺจติ ‘‘เนกฺขมฺมธาตุ’’. สพฺเพปิ กุสลา ธมฺมา ‘‘เนกฺขมฺมธาตุ’’.

ตตฺถ กตมา อพฺยาปาทธาตุ? อพฺยาปาทปฏิสํยุตฺโต ตกฺโก วิตกฺโก…เป… สมฺมาสงฺกปฺโป – อยํ วุจฺจติ ‘‘อพฺยาปาทธาตุ’’. ยา สตฺเตสุ เมตฺติ เมตฺตายนา เมตฺตายิตตฺตํ เมตฺตาเจโตวิมุตฺติ – อยํ วุจฺจติ ‘‘อพฺยาปาทธาตุ’’.

ตตฺถ กตมา อวิหึสาธาตุ? อวิหึสาปฏิสํยุตฺโต ตกฺโก วิตกฺโก สงฺกปฺโป อปฺปนา พฺยปฺปนา เจตโส อภินิโรปนา สมฺมาสงฺกปฺโป – อยํ วุจฺจติ ‘‘อวิหึสาธาตุ’’. ยา สตฺเตสุ กรุณา กรุณายนา กรุณายิตตฺตํ กรุณาเจโตวิมุตฺติ – อยํ วุจฺจติ ‘‘อวิหึสาธาตุ’’.

อิมา ฉ ธาตุโย.

อิติ อิมานิ ตีณิ ฉกฺกานิ ตเทกชฺฌํ อภิสฺูหิตฺวา อภิสงฺขิปิตฺวา อฏฺารส ธาตุโย โหนฺติ.

สุตฺตนฺตภาชนียํ.

๒. อภิธมฺมภาชนียํ

๑๘๓. อฏฺารส ธาตุโย – จกฺขุธาตุ, รูปธาตุ, จกฺขุวิฺาณธาตุ, โสตธาตุ, สทฺทธาตุ, โสตวิฺาณธาตุ, ฆานธาตุ, คนฺธธาตุ, ฆานวิฺาณธาตุ, ชิวฺหาธาตุ, รสธาตุ, ชิวฺหาวิฺาณธาตุ, กายธาตุ, โผฏฺพฺพธาตุ, กายวิฺาณธาตุ, มโนธาตุ, ธมฺมธาตุ, มโนวิฺาณธาตุ.

๑๘๔. ตตฺถ กตมา จกฺขุธาตุ? ยํ จกฺขุ จตุนฺนํ มหาภูตานํ อุปาทาย ปสาโท…เป… สุฺโ คาโมเปโส – อยํ วุจฺจติ ‘‘จกฺขุธาตุ’’.

ตตฺถ กตมา รูปธาตุ? ยํ รูปํ จตุนฺนํ มหาภูตานํ อุปาทาย วณฺณนิภา…เป… รูปธาตุเปสา – อยํ วุจฺจติ ‘‘รูปธาตุ’’.

ตตฺถ กตมา จกฺขุวิฺาณธาตุ? จกฺขุฺจ ปฏิจฺจ รูเป จ อุปฺปชฺชติ จิตฺตํ มโน มานสํ หทยํ ปณฺฑรํ มโน มนายตนํ มนินฺทฺริยํ วิฺาณํ วิฺาณกฺขนฺโธ ตชฺชาจกฺขุวิฺาณธาตุ – อยํ วุจฺจติ ‘‘จกฺขุวิฺาณธาตุ’’.

ตตฺถ กตมา โสตธาตุ? ยํ โสตํ จตุนฺนํ มหาภูตานํ อุปาทาย ปสาโท…เป… สุฺโ คาโมเปโส – อยํ วุจฺจติ ‘‘โสตธาตุ’’.

ตตฺถ กตมา สทฺทธาตุ? โย สทฺโท จตุนฺนํ มหาภูตานํ อุปาทาย อนิทสฺสโน สปฺปฏิโฆ…เป… สทฺทธาตุเปสา – อยํ วุจฺจติ ‘‘สทฺทธาตุ’’.

ตตฺถ กตมา โสตวิฺาณธาตุ? โสตฺจ ปฏิจฺจ สทฺเท จ อุปฺปชฺชติ จิตฺตํ มโน มานสํ หทยํ ปณฺฑรํ มโน มนายตนํ มนินฺทฺริยํ วิฺาณํ วิฺาณกฺขนฺโธ ตชฺชาโสตวิฺาณธาตุ – อยํ วุจฺจติ ‘‘โสตวิฺาณธาตุ’’.

ตตฺถ กตมา ฆานธาตุ? ยํ ฆานํ จตุนฺนํ มหาภูตานํ อุปาทาย ปสาโท…เป… สุฺโ คาโมเปโส – อยํ วุจฺจติ ‘‘ฆานธาตุ’’.

ตตฺถ กตมา คนฺธธาตุ? โย คนฺโธ จตุนฺนํ มหาภูตานํ อุปาทาย อนิทสฺสโน สปฺปฏิโฆ…เป… คนฺธธาตุเปสา – อยํ วุจฺจติ ‘‘คนฺธธาตุ’’.

ตตฺถ กตมา ฆานวิฺาณธาตุ? ฆานฺจ ปฏิจฺจ คนฺเธ จ อุปฺปชฺชติ จิตฺตํ มโน มานสํ หทยํ ปณฺฑรํ มโน มนายตนํ มนินฺทฺริยํ วิฺาณํ วิฺาณกฺขนฺโธ ตชฺชาฆานวิฺาณธาตุ – อยํ วุจฺจติ ‘‘ฆานวิฺาณธาตุ’’.

ตตฺถ กตมา ชิวฺหาธาตุ? ยา ชิวฺหา จตุนฺนํ มหาภูตานํ อุปาทาย ปสาโท…เป… สุฺโ คาโมเปโส – อยํ วุจฺจติ ‘‘ชิวฺหาธาตุ’’.

ตตฺถ กตมา รสธาตุ? โย รโส จตุนฺนํ มหาภูตานํ อุปาทาย อนิทสฺสโน สปฺปฏิโฆ…เป… รสธาตุเปสา – อยํ วุจฺจติ ‘‘รสธาตุ’’.

ตตฺถ กตมา ชิวฺหาวิฺาณธาตุ? ชิวฺหฺจ ปฏิจฺจ รเส จ อุปฺปชฺชติ จิตฺตํ มโน มานสํ หทยํ ปณฺฑรํ มโน มนายตนํ มนินฺทฺริยํ วิฺาณํ วิฺาณกฺขนฺโธ ตชฺชาชิวฺหาวิฺาณธาตุ – อยํ วุจฺจติ ‘‘ชิวฺหาวิฺาณธาตุ’’.

ตตฺถ กตมา กายธาตุ? โย กาโย จตุนฺนํ มหาภูตานํ อุปาทาย ปสาโท…เป… สุฺโ คาโมเปโส – อยํ วุจฺจติ ‘‘กายธาตุ’’.

ตตฺถ กตมา โผฏฺพฺพธาตุ? ปถวีธาตุ…เป… โผฏฺพฺพธาตุเปสา – อยํ วุจฺจติ ‘‘โผฏฺพฺพธาตุ’’.

ตตฺถ กตมา กายวิฺาณธาตุ? กายฺจ ปฏิจฺจ โผฏฺพฺเพ จ อุปฺปชฺชติ จิตฺตํ มโน มานสํ หทยํ ปณฺฑรํ มโน มนายตนํ มนินฺทฺริยํ วิฺาณํ วิฺาณกฺขนฺโธ ตชฺชากายวิฺาณธาตุ – อยํ วุจฺจติ ‘‘กายวิฺาณธาตุ’’.

ตตฺถ กตมา มโนธาตุ? จกฺขุวิฺาณธาตุยา อุปฺปชฺชิตฺวา นิรุทฺธสมนนฺตรา อุปฺปชฺชติ จิตฺตํ มโน มานสํ หทยํ ปณฺฑรํ มโน มนายตนํ มนินฺทฺริยํ วิฺาณํ วิฺาณกฺขนฺโธ ตชฺชามโนธาตุ; โสตวิฺาณธาตุยา…เป… ฆานวิฺาณธาตุยา…เป… ชิวฺหาวิฺาณธาตุยา…เป… กายวิฺาณธาตุยา อุปฺปชฺชิตฺวา นิรุทฺธสมนนฺตรา อุปฺปชฺชติ จิตฺตํ มโน มานสํ หทยํ ปณฺฑรํ มโน มนายตนํ มนินฺทฺริยํ วิฺาณํ วิฺาณกฺขนฺโธ ตชฺชามโนธาตุ สพฺพธมฺเมสุ วา ปน ปมสมนฺนาหาโร อุปฺปชฺชติ จิตฺตํ มโน มานสํ หทยํ ปณฺฑรํ มโน มนายตนํ มนินฺทฺริยํ วิฺาณํ วิฺาณกฺขนฺโธ ตชฺชามโนธาตุ – อยํ วุจฺจติ ‘‘มโนธาตุ’’.

ตตฺถ กตมา ธมฺมธาตุ? เวทนากฺขนฺโธ, สฺากฺขนฺโธ, สงฺขารกฺขนฺโธ, ยฺจ รูปํ อนิทสฺสนอปฺปฏิฆํ ธมฺมายตนปริยาปนฺนํ, อสงฺขตา จ ธาตุ.

ตตฺถ กตโม เวทนากฺขนฺโธ? เอกวิเธน เวทนากฺขนฺโธ – ผสฺสสมฺปยุตฺโต. ทุวิเธน เวทนากฺขนฺโธ – อตฺถิ สเหตุโก, อตฺถิ อเหตุโก. ติวิเธน เวทนากฺขนฺโธ – อตฺถิ กุสโล, อตฺถิ อกุสโล, อตฺถิ อพฺยากโต…เป… เอวํ ทสวิเธน เวทนากฺขนฺโธ…เป… เอวํ พหุวิเธน เวทนากฺขนฺโธ. อยํ วุจฺจติ ‘‘เวทนากฺขนฺโธ’’.

ตตฺถ กตโม สฺากฺขนฺโธ? เอกวิเธน สฺากฺขนฺโธ – ผสฺสสมฺปยุตฺโต. ทุวิเธน สฺากฺขนฺโธ – อตฺถิ สเหตุโก, อตฺถิ อเหตุโก. ติวิเธน สฺากฺขนฺโธ – อตฺถิ กุสโล, อตฺถิ อกุสโล, อตฺถิ อพฺยากโต…เป… เอวํ ทสวิเธน สฺากฺขนฺโธ…เป… เอวํ พหุวิเธน สฺากฺขนฺโธ. อยํ วุจฺจติ ‘‘สฺากฺขนฺโธ’’.

ตตฺถ กตโม สงฺขารกฺขนฺโธ? เอกวิเธน สงฺขารกฺขนฺโธ – จิตฺตสมฺปยุตฺโต. ทุวิเธน สงฺขารกฺขนฺโธ – อตฺถิ เหตุ, อตฺถิ อเหตุ. ติวิเธน สงฺขารกฺขนฺโธ – อตฺถิ กุสโล, อตฺถิ อกุสโล, อตฺถิ อพฺยากโต…เป… เอวํ ทสวิเธน สงฺขารกฺขนฺโธ…เป… เอวํ พหุวิเธน สงฺขารกฺขนฺโธ – อยํ วุจฺจติ ‘‘สงฺขารกฺขนฺโธ’’.

ตตฺถ กตมํ รูปํ อนิทสฺสนอปฺปฏิฆํ ธมฺมายตนปริยาปนฺนํ? อิตฺถินฺทฺริยํ…เป… กพฬีกาโร อาหาโร – อิทํ วุจฺจติ รูปํ ‘‘อนิทสฺสนอปฺปฏิฆํ ธมฺมายตนปริยาปนฺนํ’’.

ตตฺถ กตมา อสงฺขตา ธาตุ? ราคกฺขโย, โทสกฺขโย, โมหกฺขโย – อยํ วุจฺจติ ‘‘อสงฺขตา ธาตุ’’. อยํ วุจฺจติ ‘‘ธมฺมธาตุ’’.

ตตฺถ กตมา มโนวิฺาณธาตุ? จกฺขุวิฺาณธาตุยา อุปฺปชฺชิตฺวา นิรุทฺธสมนนฺตรา อุปฺปชฺชติ มโนธาตุ, มโนธาตุยา อุปฺปชฺชิตฺวา นิรุทฺธสมนนฺตรา อุปฺปชฺชติ จิตฺตํ มโน มานสํ…เป… ตชฺชามโนวิฺาณธาตุ; โสตวิฺาณธาตุยา…เป… ฆานวิฺาณธาตุยา …เป… ชิวฺหาวิฺาณธาตุยา…เป… กายวิฺาณธาตุยา อุปฺปชฺชิตฺวา นิรุทฺธสมนนฺตรา อุปฺปชฺชติ มโนธาตุ, มโนธาตุยาปิ อุปฺปชฺชิตฺวา นิรุทฺธสมนนฺตรา อุปฺปชฺชติ จิตฺตํ มโน มานสํ…เป… ตชฺชามโนวิฺาณธาตุ มนฺจ ปฏิจฺจ ธมฺเม จ อุปฺปชฺชติ จิตฺตํ มโน มานสํ หทยํ ปณฺฑรํ มโน มนายตนํ มนินฺทฺริยํ วิฺาณํ วิฺาณกฺขนฺโธ ตชฺชามโนวิฺาณธาตุ – อยํ วุจฺจติ ‘‘มโนวิฺาณธาตุ’’.

อภิธมฺมภาชนียํ.

๓. ปฺหาปุจฺฉกํ

อฏฺารส ธาตุโย – จกฺขุธาตุ, รูปธาตุ, จกฺขุวิฺาณธาตุ, โสตธาตุ, สทฺทธาตุ, โสตวิฺาณธาตุ, ฆานธาตุ, คนฺธธาตุ, ฆานวิฺาณธาตุ, ชิวฺหาธาตุ, รสธาตุ, ชิวฺหาวิฺาณธาตุ, กายธาตุ, โผฏฺพฺพธาตุ, กายวิฺาณธาตุ, มโนธาตุ, ธมฺมธาตุ, มโนวิฺาณธาตุ.

๑๘๖. อฏฺารสนฺนํ ธาตูนํ กติ กุสลา, กติ อกุสลา, กติ อพฺยากตา…เป… กติ สรณา, กติ อรณา?

๑. ติกํ

๑๘๗. โสฬส ธาตุโย อพฺยากตา. ทฺเว ธาตุโย สิยา กุสลา, สิยา อกุสลา, สิยา อพฺยากตา. ทส ธาตุโย น วตฺตพฺพา – ‘‘สุขาย เวทนาย สมฺปยุตฺตา’’ติปิ, ‘‘ทุกฺขาย เวทนาย สมฺปยุตฺตา’’ติปิ, ‘‘อทุกฺขมสุขาย เวทนาย สมฺปยุตฺตา’’ติปิ. ปฺจ ธาตุโย อทุกฺขมสุขาย เวทนาย สมฺปยุตฺตา. กายวิฺาณธาตุ สิยา สุขาย เวทนาย สมฺปยุตฺตา, สิยา ทุกฺขาย เวทนาย สมฺปยุตฺตา. มโนวิฺาณธาตุ สิยา สุขาย เวทนาย สมฺปยุตฺตา, สิยา ทุกฺขาย เวทนาย สมฺปยุตฺตา, สิยา อทุกฺขมสุขาย เวทนาย สมฺปยุตฺตา. ธมฺมธาตุ สิยา สุขาย เวทนาย สมฺปยุตฺตา, สิยา ทุกฺขาย เวทนาย สมฺปยุตฺตา, สิยา อทุกฺขมสุขาย เวทนาย สมฺปยุตฺตา, สิยา น วตฺตพฺพา – ‘‘สุขาย เวทนาย สมฺปยุตฺตา’’ติปิ, ‘‘ทุกฺขาย เวทนาย สมฺปยุตฺตา’’ติปิ, ‘‘อทุกฺขมสุขาย เวทนาย สมฺปยุตฺตา’’ติปิ.

ทส ธาตุโย เนววิปากนวิปากธมฺมธมฺมา. ปฺจ ธาตุโย วิปากา. มโนธาตุ สิยา วิปากา, สิยา เนววิปากนวิปากธมฺมธมฺมา. ทฺเว ธาตุโย สิยา วิปากา, สิยา วิปากธมฺมธมฺมา, สิยา เนววิปากนวิปากธมฺมธมฺมา.

ทส ธาตุโย อุปาทินฺนุปาทานิยา. สทฺทธาตุ อนุปาทินฺนุปาทานิยา. ปฺจ ธาตุโย สิยา อุปาทินฺนุปาทานิยา, สิยา อนุปาทินฺนุปาทานิยา. ทฺเว ธาตุโย สิยา อุปาทินฺนุปาทานิยา, สิยา อนุปาทินฺนุปาทานิยา, สิยา อนุปาทินฺนอนุปาทานิยา.

โสฬส ธาตุโย อสํกิลิฏฺสํกิเลสิกา. ทฺเว ธาตุโย สิยา สํกิลิฏฺสํกิเลสิกา, สิยา อสํกิลิฏฺสํกิเลสิกา, สิยา อสํกิลิฏฺอสํกิเลสิกา. ปนฺนรส ธาตุโย อวิตกฺกอวิจารา. มโนธาตุ สวิตกฺกสวิจารา. มโนวิฺาณธาตุ สิยา สวิตกฺกสวิจารา, สิยา อวิตกฺกวิจารมตฺตา, สิยา อวิตกฺกอวิจารา. ธมฺมธาตุ สิยา สวิตกฺกสวิจารา, สิยา อวิตกฺกวิจารมตฺตา, สิยา อวิตกฺกอวิจารา, สิยา น วตฺตพฺพา – ‘‘สวิตกฺกสวิจารา’’ติปิ, ‘‘อวิตกฺกวิจารมตฺตา’’ติปิ, ‘‘อวิตกฺกอวิจารา’’ติปิ. ทส ธาตุโย น วตฺตพฺพา – ‘‘ปีติสหคตา’’ติปิ, ‘‘สุขสหคตา’’ติปิ, ‘‘อุเปกฺขาสหคตา’’ติปิ. ปฺจ ธาตุโย อุเปกฺขาสหคตา. กายวิฺาณธาตุ น ปีติสหคตา, สิยา สุขสหคตา, น อุเปกฺขาสหคตา, สิยา น วตฺตพฺพา – ‘‘สุขสหคตา’’ติ. ทฺเว ธาตุโย สิยา ปีติสหคตา, สิยา สุขสหคตา, สิยา อุเปกฺขาสหคตา, สิยา น วตฺตพฺพา – ‘‘ปีติสหคตา’’ติปิ, ‘‘สุขสหคตา’’ติปิ, ‘‘อุเปกฺขาสหคตา’’ติปิ.

โสฬส ธาตุโย เนว ทสฺสเนน น ภาวนาย ปหาตพฺพา. ทฺเว ธาตุโย สิยา ทสฺสเนน ปหาตพฺพา, สิยา ภาวนาย ปหาตพฺพา, สิยา เนว ทสฺสเนน น ภาวนาย ปหาตพฺพา. โสฬส ธาตุโย เนว ทสฺสเนน น ภาวนาย ปหาตพฺพเหตุกา. ทฺเว ธาตุโย สิยา ทสฺสเนน ปหาตพฺพเหตุกา, สิยา ภาวนาย ปหาตพฺพเหตุกา, สิยา เนว ทสฺสเนน น ภาวนาย ปหาตพฺพเหตุกา. โสฬส ธาตุโย เนวาจยคามินาปจยคามิโน. ทฺเว ธาตุโย สิยา อาจยคามิโน, สิยา อปจยคามิโน, สิยา เนวาจยคามินาปจยคามิโน. โสฬส ธาตุโย เนวเสกฺขนาเสกฺขา. ทฺเว ธาตุโย สิยา เสกฺขา, สิยา อเสกฺขา, สิยา เนวเสกฺขนาเสกฺขา.

โสฬส ธาตุโย ปริตฺตา. ทฺเว ธาตุโย สิยา ปริตฺตา, สิยา มหคฺคตา, สิยา อปฺปมาณา. ทส ธาตุโย อนารมฺมณา. ฉ ธาตุโย ปริตฺตารมฺมณา. ทฺเว ธาตุโย สิยา ปริตฺตารมฺมณา, สิยา มหคฺคตารมฺมณา, สิยา อปฺปมาณารมฺมณา, สิยา น วตฺตพฺพา – ‘‘ปริตฺตารมฺมณา’’ติปิ, ‘‘มหคฺคตารมฺมณา’’ติปิ, ‘‘อปฺปมาณารมฺมณา’’ติปิ. โสฬส ธาตุโย มชฺฌิมา. ทฺเว ธาตุโย สิยา หีนา, สิยา มชฺฌิมา, สิยา ปณีตา. โสฬส ธาตุโย อนิยตา. ทฺเว ธาตุโย สิยา มิจฺฉตฺตนิยตา, สิยา สมฺมตฺตนิยตา, สิยา อนิยตา.

ทส ธาตุโย อนารมฺมณา. ฉ ธาตุโย น วตฺตพฺพา – ‘‘มคฺคารมฺมณา’’ติปิ, ‘‘มคฺคเหตุกา’’ติปิ, ‘‘มคฺคาธิปติโน’’ติปิ. ทฺเว ธาตุโย สิยา มคฺคารมฺมณา, สิยา มคฺคเหตุกา, สิยา มคฺคาธิปติโน, สิยา น วตฺตพฺพา – ‘‘มคฺคารมฺมณา’’ติปิ, ‘‘มคฺคเหตุกา’’ติปิ, ‘‘มคฺคาธิปติโน’’ติปิ. ทส ธาตุโย สิยา อุปฺปนฺนา, สิยา อุปฺปาทิโน, สิยา น วตฺตพฺพา – ‘‘อนุปฺปนฺนา’’ติ. สทฺทธาตุ สิยา อุปฺปนฺนา, สิยา อนุปฺปนฺนา, สิยา น วตฺตพฺพา – ‘‘อุปฺปาทินี’’ติ. ฉ ธาตุโย สิยา อุปฺปนฺนา, สิยา อนุปฺปนฺนา, สิยา อุปฺปาทิโน. ธมฺมธาตุ สิยา อุปฺปนฺนา, สิยา อนุปฺปนฺนา, สิยา อุปฺปาทินี, สิยา น วตฺตพฺพา – ‘‘อุปฺปนฺนา’’ติปิ, ‘‘อนุปฺปนฺนา’’ติปิ, ‘‘อุปฺปาทินี’’ติปิ.

สตฺตรส ธาตุโย สิยา อตีตา, สิยา อนาคตา, สิยา ปจฺจุปฺปนฺนา. ธมฺมธาตุ สิยา อตีตา, สิยา อนาคตา, สิยา ปจฺจุปฺปนฺนา, สิยา น วตฺตพฺพา – ‘‘อตีตา’’ติปิ, ‘‘อนาคตา’’ติปิ, ‘‘ปจฺจุปฺปนฺนา’’ติปิ. ทส ธาตุโย อนารมฺมณา. ฉ ธาตุโย ปจฺจุปฺปนฺนารมฺมณา. ทฺเว ธาตุโย สิยา อตีตารมฺมณา, สิยา อนาคตารมฺมณา, สิยา ปจฺจุปฺปนฺนารมฺมณา, สิยา น วตฺตพฺพา – ‘‘อตีตารมฺมณา’’ติปิ, ‘‘อนาคตารมฺมณา’’ติปิ, ‘‘ปจฺจุปฺปนฺนารมฺมณา’’ติปิ; สิยา อชฺฌตฺตา, สิยา พหิทฺธา, สิยา อชฺฌตฺตพหิทฺธา.

ทส ธาตุโย อนารมฺมณา. ฉ ธาตุโย สิยา อชฺฌตฺตารมฺมณา, สิยา พหิทฺธารมฺมณา, สิยา อชฺฌตฺตพหิทฺธารมฺมณา. ทฺเว ธาตุโย สิยา อชฺฌตฺตารมฺมณา, สิยา พหิทฺธารมฺมณา, สิยา อชฺฌตฺตพหิทฺธารมฺมณา, สิยา น วตฺตพฺพา – ‘‘อชฺฌตฺตารมฺมณา’’ติปิ, ‘‘พหิทฺธารมฺมณา’’ติปิ, ‘‘อชฺฌตฺตพหิทฺธารมฺมณา’’ติปิ. รูปธาตุ สนิทสฺสนสปฺปฏิฆา. นว ธาตุโย อนิทสฺสนอปฺปฏิฆา. อฏฺ ธาตุโย อนิทสฺสนอปฺปฏิฆา.

๒. ทุกํ

๑๘๘. สตฺตรส ธาตุโย น เหตู. ธมฺมธาตุ สิยา เหตุ, สิยา น เหตุ. โสฬส ธาตุโย อเหตุกา. ทฺเว ธาตุโย สิยา สเหตุกา, สิยา อเหตุกา. โสฬส ธาตุโย อเหตุกา. ทฺเว ธาตุโย สิยา สเหตุกา, สิยา อเหตุกา. โสฬส ธาตุโย เหตุวิปฺปยุตฺตา. ทฺเว ธาตุโย สิยา เหตุสมฺปยุตฺตา, สิยา เหตุวิปฺปยุตฺตา. โสฬส ธาตุโย น วตฺตพฺพา – ‘‘เหตุ เจว สเหตุกา จา’’ติปิ, ‘‘สเหตุกา เจว น จ เหตู’’ติปิ. มโนวิฺาณธาตุ น วตฺตพฺพา – ‘‘เหตุ เจว สเหตุกา จา’’ติ, สิยา สเหตุกา เจว น จ เหตุ, สิยา น วตฺตพฺพา – ‘‘สเหตุกา เจว น จ เหตู’’ติ. ธมฺมธาตุ สิยา เหตุ เจว สเหตุกา จ, สิยา สเหตุกา เจว น จ เหตุ, สิยา น วตฺตพฺพา – ‘‘เหตุ เจว สเหตุกา จา’’ติปิ, ‘‘สเหตุกา เจว น จ เหตู’’ติปิ. โสฬส ธาตุโย น วตฺตพฺพา – ‘‘เหตู เจว เหตุสมฺปยุตฺตา จา’’ติปิ, ‘‘เหตุสมฺปยุตฺตา เจว น จ เหตู’’ติปิ. มโนวิฺาณธาตุ น วตฺตพฺพา – ‘‘เหตุ เจว เหตุสมฺปยุตฺตา จา’’ติ, สิยา เหตุสมฺปยุตฺตา เจว น จ เหตุ, สิยา น วตฺตพฺพา – ‘‘เหตุสมฺปยุตฺตา เจว น จ เหตู’’ติ. ธมฺมธาตุ สิยา เหตุ เจว เหตุสมฺปยุตฺตา จ, สิยา เหตุสมฺปยุตฺตา เจว น จ เหตุ, สิยา น วตฺตพฺพา – ‘‘เหตุ เจว เหตุสมฺปยุตฺตา จา’’ติปิ, ‘‘เหตุสมฺปยุตฺตา เจว น จ เหตู’’ติปิ. โสฬส ธาตุโย น เหตุอเหตุกา. มโนวิฺาณธาตุ สิยา น เหตุสเหตุกา, สิยา น เหตุอเหตุกา. ธมฺมธาตุ สิยา น เหตุสเหตุกา, สิยา น เหตุอเหตุกา, สิยา น วตฺตพฺพา – ‘‘น เหตุสเหตุกา’’ติปิ, ‘‘น เหตุอเหตุกา’’ติปิ.

สตฺตรส ธาตุโย สปฺปจฺจยา. ธมฺมธาตุ สิยา สปฺปจฺจยา, สิยา อปฺปจฺจยา. สตฺตรส ธาตุโย สงฺขตา. ธมฺมธาตุ สิยา สงฺขตา, สิยา อสงฺขตา. รูปธาตุ สนิทสฺสนา. สตฺตรส ธาตุโย อนิทสฺสนา. ทส ธาตุโย สปฺปฏิฆา. อฏฺ ธาตุโย อปฺปฏิฆา. ทส ธาตุโย รูปา. สตฺต ธาตุโย อรูปา. ธมฺมธาตุ สิยา รูปา, สิยา อรูปา. โสฬส ธาตุโย โลกิยา. ทฺเว ธาตุโย สิยา โลกิยา, สิยา โลกุตฺตรา; เกนจิ วิฺเยฺยา, เกนจิ น วิฺเยฺยา.

สตฺตรส ธาตุโย โน อาสวา. ธมฺมธาตุ สิยา อาสวา, สิยา โน อาสวา. โสฬส ธาตุโย สาสวา. ทฺเว ธาตุโย สิยา สาสวา, สิยา อนาสวา. โสฬส ธาตุโย อาสววิปฺปยุตฺตา. ทฺเว ธาตุโย สิยา อาสวสมฺปยุตฺตา, สิยา อาสววิปฺปยุตฺตา. โสฬส ธาตุโย น วตฺตพฺพา – ‘‘อาสวา เจว สาสวา จา’’ติ, ‘‘สาสวา เจว โน จ อาสวา’’. มโนวิฺาณธาตุ น วตฺตพฺพา – ‘‘อาสโว เจว สาสวา จา’’ติ, สิยา สาสวา เจว โน จ อาสโว, สิยา น วตฺตพฺพา – ‘‘สาสวา เจว โน จ อาสโว’’ติ. ธมฺมธาตุ สิยา อาสโว เจว สาสวา จ, สิยา สาสวา เจว โน จ อาสโว, สิยา น วตฺตพฺพา – ‘‘อาสโว เจว สาสวา จา’’ติปิ, ‘‘สาสวา เจว โน จ อาสโว’’ติปิ.

โสฬส ธาตุโย น วตฺตพฺพา – ‘‘อาสวา เจว อาสวสมฺปยุตฺตา จา’’ติปิ, ‘‘อาสวสมฺปยุตฺตา เจว โน จ อาสวา’’ติปิ. มโนวิฺาณธาตุ น วตฺตพฺพา – ‘‘อาสโว เจว อาสวสมฺปยุตฺตา จา’’ติ, สิยา อาสวสมฺปยุตฺตา เจว โน จ อาสโว, สิยา น วตฺตพฺพา – ‘‘อาสวสมฺปยุตฺตา เจว โน จ อาสโว’’ติ. ธมฺมธาตุ สิยา อาสโว เจว อาสวสมฺปยุตฺตา จ, สิยา อาสวสมฺปยุตฺตา เจว โน จ อาสโว, สิยา น วตฺตพฺพา – ‘‘อาสโว เจว อาสวสมฺปยุตฺตา จา’’ติปิ, ‘‘อาสวสมฺปยุตฺตา เจว โน จ อาสโว’’ติปิ. โสฬส ธาตุโย อาสววิปฺปยุตฺตสาสวา. ทฺเว ธาตุโย สิยา อาสววิปฺปยุตฺตสาสวา, สิยา อาสววิปฺปยุตฺตอนาสวา, สิยา น วตฺตพฺพา – ‘‘อาสววิปฺปยุตฺตสาสวา’’ติปิ, ‘‘อาสววิปฺปยุตฺตอนาสวา’’ติปิ.

สตฺตรส ธาตุโย โน สํโยชนา. ธมฺมธาตุ สิยา สํโยชนํ, สิยา โน สํโยชนํ. โสฬส ธาตุโย สํโยชนิยา. ทฺเว ธาตุโย สิยา สํโยชนิยา, สิยา อสํโยชนิยา. โสฬส ธาตุโย สํโยชนวิปฺปยุตฺตา. ทฺเว ธาตุโย สิยา สํโยชนสมฺปยุตฺตา, สิยา สํโยชนวิปฺปยุตฺตา. โสฬส ธาตุโย น วตฺตพฺพา – ‘‘สํโยชนา เจว สํโยชนิยา จา’’ติ, สํโยชนิยา เจว โน จ สํโยชนา. มโนวิฺาณธาตุ น วตฺตพฺพา – ‘‘สํโยชนฺเจว สํโยชนิยา จา’’ติ, สิยา สํโยชนิยา เจว โน จ สํโยชนํ, สิยา น วตฺตพฺพา – ‘‘สํโยชนิยา เจว โน จ สํโยชน’’นฺติ. ธมฺมธาตุ สิยา สํโยชนฺเจว สํโยชนิยา จ, สิยา สํโยชนิยา เจว โน จ สํโยชนํ, สิยา น วตฺตพฺพา – ‘‘สํโยชนฺเจว สํโยชนิยา จา’’ติปิ, ‘‘สํโยชนิยา เจว โน จ สํโยชน’’นฺติปิ. โสฬส ธาตุโย น วตฺตพฺพา – ‘‘สํโยชนา เจว สํโยชนสมฺปยุตฺตา จา’’ติปิ, ‘‘สํโยชนสมฺปยุตฺตา เจว โน จ สํโยชนา’’ติปิ. มโนวิฺาณธาตุ น วตฺตพฺพา – ‘‘สํโยชนฺเจว สํโยชนสมฺปยุตฺตา จา’’ติ, สิยา สํโยชนสมฺปยุตฺตา เจว โน จ สํโยชนํ, สิยา น วตฺตพฺพา – ‘‘สํโยชนสมฺปยุตฺตา เจว โน จ สํโยชน’’นฺติ. ธมฺมธาตุ สิยา สํโยชนฺเจว สํโยชนสมฺปยุตฺตา จ, สิยา สํโยชนสมฺปยุตฺตา เจว โน จ สํโยชนํ, สิยา น วตฺตพฺพา – ‘‘สํโยชนฺเจว สํโยชนสมฺปยุตฺตา จา’’ติปิ, ‘‘สํโยชนสมฺปยุตฺตา เจว โน จ สํโยชน’’นฺติปิ. โสฬส ธาตุโย สํโยชนวิปฺปยุตฺตสํโยชนิยา. ทฺเว ธาตุโย สิยา สํโยชนวิปฺปยุตฺตสํโยชนิยา, สิยา สํโยชนวิปฺปยุตฺตอสํโยชนิยา, สิยา น วตฺตพฺพา – ‘‘สํโยชนวิปฺปยุตฺตสํโยชนิยา’’ติปิ, ‘‘สํโยชนวิปฺปยุตฺตอสํโยชนิยา’’ติปิ.

สตฺตรส ธาตุโย โน คนฺถา. ธมฺมธาตุ สิยา คนฺโถ, สิยา โน คนฺโถ. โสฬส ธาตุโย คนฺถนิยา. ทฺเว ธาตุโย สิยา คนฺถนิยา, สิยา อคนฺถนิยา. โสฬส ธาตุโย คนฺถวิปฺปยุตฺตา. ทฺเว ธาตุโย สิยา คนฺถสมฺปยุตฺตา, สิยา คนฺถวิปฺปยุตฺตา. โสฬส ธาตุโย น วตฺตพฺพา – ‘‘คนฺถา เจว คนฺถนิยา จา’’ติ, คนฺถนิยา เจว โน จ คนฺถา. มโนวิฺาณธาตุ น วตฺตพฺพา – ‘‘คนฺโถ เจว คนฺถนิยา จา’’ติ, สิยา คนฺถนิยา เจว โน จ คนฺโถ, สิยา น วตฺตพฺพา – ‘‘คนฺถนิยา เจว โน จ คนฺโถ’’ติ. ธมฺมธาตุ สิยา คนฺโถ เจว คนฺถนิยา จ, สิยา คนฺถนิยา เจว โน จ คนฺโถ, สิยา น วตฺตพฺพา – ‘‘คนฺโถ เจว คนฺถนิยา จา’’ติปิ, ‘‘คนฺถนิยา เจว โน จ คนฺโถ’’ติปิ. โสฬส ธาตุโย น วตฺตพฺพา – ‘‘คนฺถา เจว คนฺถสมฺปยุตฺตา จา’’ติปิ, ‘‘คนฺถสมฺปยุตฺตา เจว โน จ คนฺถา’’ติปิ. มโนวิฺาณธาตุ น วตฺตพฺพา – ‘‘คนฺโถ เจว คนฺถสมฺปยุตฺตา จา’’ติ, สิยา คนฺถสมฺปยุตฺตา เจว โน จ คนฺโถ, สิยา น วตฺตพฺพา – ‘‘คนฺถสมฺปยุตฺตา เจว โน จ คนฺโถ’’ติ. ธมฺมธาตุ สิยา คนฺโถ เจว คนฺถสมฺปยุตฺตา จ, สิยา คนฺถสมฺปยุตฺตา เจว โน จ คนฺโถ, สิยา น วตฺตพฺพา – ‘‘คนฺโถ เจว คนฺถสมฺปยุตฺตา จา’’ติปิ, ‘‘คนฺถสมฺปยุตฺตา เจว โน จ คนฺโถ’’ติปิ. โสฬส ธาตุโย คนฺถวิปฺปยุตฺตคนฺถนิยา. ทฺเว ธาตุโย สิยา คนฺถวิปฺปยุตฺตคนฺถนิยา, สิยา คนฺถวิปฺปยุตฺตอคนฺถนิยา, สิยา น วตฺตพฺพา – ‘‘คนฺถวิปฺปยุตฺตคนฺถนิยา’’ติปิ, ‘‘คนฺถวิปฺปยุตฺตอคนฺถนิยา’’ติปิ.

สตฺตรส ธาตุโย โน โอฆา…เป… โน โยคา…เป… โน นีวรณา. ธมฺมธาตุ สิยา นีวรณํ, สิยา โน นีวรณํ. โสฬส ธาตุโย นีวรณิยา. ทฺเว ธาตุโย สิยา นีวรณิยา, สิยา อนีวรณิยา. โสฬส ธาตุโย นีวรณวิปฺปยุตฺตา. ทฺเว ธาตุโย สิยา นีวรณสมฺปยุตฺตา, สิยา นีวรณวิปฺปยุตฺตา. โสฬส ธาตุโย น วตฺตพฺพา – ‘‘นีวรณา เจว นีวรณิยา จา’’ติ, นีวรณิยา เจว โน จ นีวรณา. มโนวิฺาณธาตุ น วตฺตพฺพา – ‘‘นีวรณฺเจว นีวรณิยา จา’’ติ, สิยา นีวรณิยา เจว โน จ นีวรณํ, สิยา น วตฺตพฺพา – ‘‘นีวรณิยา เจว โน จ นีวรณ’’นฺติ. ธมฺมธาตุ สิยา นีวรณฺเจว นีวรณิยา จ, สิยา นีวรณิยา เจว โน จ นีวรณํ, สิยา น วตฺตพฺพา – ‘‘นีวรณฺเจว นีวรณิยา จา’’ติปิ, ‘‘นีวรณิยา เจว โน จ นีวรณ’’นฺติปิ. โสฬส ธาตุโย น วตฺตพฺพา – ‘‘นีวรณา เจว นีวรณสมฺปยุตฺตา จา’’ติปิ, ‘‘นีวรณสมฺปยุตฺตา เจว โน จ นีวรณา’’ติปิ. มโนวิฺาณธาตุ น วตฺตพฺพา – ‘‘นีวรณฺเจว นีวรณสมฺปยุตฺตา จา’’ติ, สิยา นีวรณสมฺปยุตฺตา เจว โน จ นีวรณํ, สิยา น วตฺตพฺพา – ‘‘นีวรณสมฺปยุตฺตา เจว โน จ นีวรณ’’นฺติ. ธมฺมธาตุ สิยา นีวรณฺเจว นีวรณสมฺปยุตฺตา จ, สิยา นีวรณสมฺปยุตฺตา เจว โน จ นีวรณํ, สิยา น วตฺตพฺพา – ‘‘นีวรณฺเจว นีวรณสมฺปยุตฺตา จา’’ติปิ, ‘‘นีวรณสมฺปยุตฺตา เจว โน จ นีวรณ’’นฺติปิ. โสฬส ธาตุโย นีวรณวิปฺปยุตฺตนีวรณิยา. ทฺเว ธาตุโย สิยา นีวรณวิปฺปยุตฺตนีวรณิยา, สิยา นีวรณวิปฺปยุตฺตอนีวรณิยา, สิยา น วตฺตพฺพา – ‘‘นีวรณวิปฺปยุตฺตนีวรณิยา’’ติปิ, ‘‘นีวรณวิปฺปยุตฺตอนีวรณิยา’’ติปิ.

สตฺตรส ธาตุโย โน ปรามาสา. ธมฺมธาตุ สิยา ปรามาโส, สิยา โน ปรามาโส. โสฬส ธาตุโย ปรามฏฺา. ทฺเว ธาตุโย สิยา ปรามฏฺา, สิยา อปรามฏฺา. โสฬส ธาตุโย ปรามาสวิปฺปยุตฺตา. มโนวิฺาณธาตุ สิยา ปรามาสสมฺปยุตฺตา, สิยา ปรามาสวิปฺปยุตฺตา. ธมฺมธาตุ สิยา ปรามาสสมฺปยุตฺตา, สิยา ปรามาสวิปฺปยุตฺตา, สิยา น วตฺตพฺพา – ‘‘ปรามาสสมฺปยุตฺตา’’ติปิ, ‘‘ปรามาสวิปฺปยุตฺตา’’ติปิ. โสฬส ธาตุโย น วตฺตพฺพา – ‘‘ปรามาสา เจว ปรามฏฺา จาติ ปรามฏฺา เจว โน จ ปรามาสา’’. มโนวิฺาณธาตุ น วตฺตพฺพา – ‘‘ปรามาโส เจว ปรามฏฺา จา’’ติ, สิยา ปรามฏฺา เจว โน จ ปรามาโส, สิยา น วตฺตพฺพา – ‘‘ปรามฏฺา เจว โน จ ปรามาโส’’ติ. ธมฺมธาตุ สิยา ปรามาโส เจว ปรามฏฺา จ, สิยา ปรามฏฺา เจว โน จ ปรามาโส, สิยา น วตฺตพฺพา – ‘‘ปรามาโส เจว ปรามฏฺา จา’’ติปิ, ‘‘ปรามฏฺา เจว โน จ ปรามาโส’’ติปิ. โสฬส ธาตุโย ปรามาสวิปฺปยุตฺตปรามฏฺา. ทฺเว ธาตุโย สิยา ปรามาสวิปฺปยุตฺตปรามฏฺา, สิยา ปรามาสวิปฺปยุตฺตอปรามฏฺา, สิยา น วตฺตพฺพา – ‘‘ปรามาสวิปฺปยุตฺตปรามฏฺา’’ติปิ, ‘‘ปรามาสวิปฺปยุตฺตอปรามฏฺา’’ติปิ.

ทส ธาตุโย อนารมฺมณา. สตฺต ธาตุโย สารมฺมณา. ธมฺมธาตุ สิยา สารมฺมณา, สิยา อนารมฺมณา. สตฺต ธาตุโย จิตฺตา. เอกาทส ธาตุโย โน จิตฺตา. สตฺตรส ธาตุโย อเจตสิกา. ธมฺมธาตุ สิยา เจตสิกา, สิยา อเจตสิกา. ทส ธาตุโย จิตฺตวิปฺปยุตฺตา. ธมฺมธาตุ สิยา จิตฺตสมฺปยุตฺตา, สิยา จิตฺตวิปฺปยุตฺตา. สตฺต ธาตุโย น วตฺตพฺพา – ‘‘จิตฺเตน สมฺปยุตฺตา’’ติปิ, ‘‘จิตฺเตน วิปฺปยุตฺตา’’ติปิ. ทส ธาตุโย จิตฺตวิสํสฏฺา. ธมฺมธาตุ สิยา จิตฺตสํสฏฺา, สิยา จิตฺตวิสํสฏฺา. สตฺต ธาตุโย น วตฺตพฺพา – ‘‘จิตฺเตน สํสฏฺา’’ติปิ, ‘‘จิตฺเตน วิสํสฏฺา’’ติปิ.

ทฺวาทส ธาตุโย โน จิตฺตสมุฏฺานา. ฉ ธาตุโย สิยา จิตฺตสมุฏฺานา, สิยา โน จิตฺตสมุฏฺานา. สตฺตรส ธาตุโย โน จิตฺตสหภุโน. ธมฺมธาตุ สิยา จิตฺตสหภู, สิยา โน จิตฺตสหภู. สตฺตรส ธาตุโย โน จิตฺตานุปริวตฺติโน. ธมฺมธาตุ สิยา จิตฺตานุปริวตฺตี, สิยา โน จิตฺตานุปริวตฺตี. สตฺตรส ธาตุโย โน จิตฺตสํสฏฺสมุฏฺานา. ธมฺมธาตุ สิยา จิตฺตสํสฏฺสมุฏฺานา, สิยา โน จิตฺตสํสฏฺสมุฏฺานา. สตฺตรส ธาตุโย โน จิตฺตสํสฏฺสมุฏฺานสหภุโน. ธมฺมธาตุ สิยา จิตฺตสํสฏฺสมุฏฺานสหภู, สิยา โน จิตฺตสํสฏฺสมุฏฺานสหภู. สตฺตรส ธาตุโย โน จิตฺตสํสฏฺสมุฏฺานานุปริวตฺติโน. ธมฺมธาตุ สิยา จิตฺตสํสฏฺสมุฏฺานานุปริวตฺตี, สิยา โน จิตฺตสํสฏฺสมุฏฺานานุปริวตฺตี. ทฺวาทส ธาตุโย อชฺฌตฺติกา. ฉ ธาตุโย พาหิรา.

นว ธาตุโย อุปาทา. อฏฺ ธาตุโย โน อุปาทา. ธมฺมธาตุ สิยา อุปาทา, สิยา โน อุปาทา. ทส ธาตุโย อุปาทินฺนา. สทฺทธาตุ อนุปาทินฺนา. สตฺตธาตุโย สิยา อุปาทินฺนา, สิยา อนุปาทินฺนา. สตฺตรส ธาตุโย โน อุปาทานา. ธมฺมธาตุ สิยา อุปาทานํ, สิยา โน อุปาทานํ. โสฬส ธาตุโย อุปาทานิยา. ทฺเว ธาตุโย สิยา อุปาทานิยา, สิยา อนุปาทานิยา. โสฬส ธาตุโย อุปาทานวิปฺปยุตฺตา. ทฺเว ธาตุโย สิยา อุปาทานสมฺปยุตฺตา, สิยา อุปาทานวิปฺปยุตฺตา. โสฬส ธาตุโย น วตฺตพฺพา – ‘‘อุปาทานา เจว อุปาทานิยา จา’’ติ, ‘‘อุปาทานิยา เจว โน จ อุปาทานา’’. มโนวิฺาณธาตุ น วตฺตพฺพา – ‘‘อุปาทานฺเจว อุปาทานิยา จา’’ติ, สิยา อุปาทานิยา เจว โน จ อุปาทานํ, สิยา น วตฺตพฺพา – ‘‘อุปาทานิยา เจว โน จ อุปาทาน’’นฺติ. ธมฺมธาตุ สิยา อุปาทานฺเจว อุปาทานิยา จ, สิยา อุปาทานิยา เจว โน จ อุปาทานํ, สิยา น วตฺตพฺพา – ‘‘อุปาทานฺเจว อุปาทานิยา จา’’ติปิ, ‘‘อุปาทานิยา เจว โน จ อุปาทาน’’นฺติปิ.

โสฬส ธาตุโย น วตฺตพฺพา – ‘‘อุปาทานา เจว อุปาทานสมฺปยุตฺตา จา’’ติปิ, ‘‘อุปาทานสมฺปยุตฺตา เจว โน จ อุปาทานา’’ติปิ. มโนวิฺาณธาตุ น วตฺตพฺพา – ‘‘อุปาทานฺเจว อุปาทานสมฺปยุตฺตา จา’’ติ, สิยา อุปาทานสมฺปยุตฺตา เจว โน จ อุปาทานํ, สิยา น วตฺตพฺพา – ‘‘อุปาทานสมฺปยุตฺตา เจว โน จ อุปาทาน’’นฺติ. ธมฺมธาตุ สิยา อุปาทานฺเจว อุปาทานสมฺปยุตฺตา จ, สิยา อุปาทานสมฺปยุตฺตา เจว โน จ อุปาทานํ, สิยา น วตฺตพฺพา – ‘‘อุปาทานฺเจว อุปาทานสมฺปยุตฺตา จา’’ติปิ, ‘‘อุปาทานสมฺปยุตฺตา เจว โน จ อุปาทาน’’นฺติปิ. โสฬส ธาตุโย อุปาทานวิปฺปยุตฺตอุปาทานิยา. ทฺเว ธาตุโย สิยา อุปาทานวิปฺปยุตฺตอุปาทานิยา, สิยา อุปาทานวิปฺปยุตฺตอนุปาทานิยา, สิยา น วตฺตพฺพา – ‘‘อุปาทานวิปฺปยุตฺตอุปาทานิยา’’ติปิ, ‘‘อุปาทานวิปฺปยุตฺตอนุปาทานิยา’’ติปิ.

สตฺตรส ธาตุโย โน กิเลสา. ธมฺมธาตุ สิยา กิเลสา, สิยา โน กิเลสา. โสฬส ธาตุโย สํกิเลสิกา. ทฺเว ธาตุโย สิยา สํกิเลสิกา, สิยา อสํกิเลสิกา. โสฬส ธาตุโย อสํกิลิฏฺา. ทฺเว ธาตุโย สิยา สํกิลิฏฺา, สิยา อสํกิลิฏฺา. โสฬส ธาตุโย กิเลสวิปฺปยุตฺตา. ทฺเว ธาตุโย สิยา กิเลสสมฺปยุตฺตา, สิยา กิเลสวิปฺปยุตฺตา. โสฬส ธาตุโย น วตฺตพฺพา – ‘‘กิเลสา เจว สํกิเลสิกา จา’’ติ, สํกิเลสิกา เจว โน จ กิเลสา. มโนวิฺาณธาตุ น วตฺตพฺพา – ‘‘กิเลโส เจว สํกิเลสิกา จา’’ติ, สิยา สํกิเลสิกา เจว โน จ กิเลโส, สิยา น วตฺตพฺพา – ‘‘สํกิเลสิกา เจว โน จ กิเลโส’’ติ. ธมฺมธาตุ สิยา กิเลโส เจว สํกิเลสิกา จ, สิยา สํกิเลสิกา เจว โน จ กิเลโส, สิยา น วตฺตพฺพา – ‘‘กิเลโส เจว สํกิเลสิกา จา’’ติปิ, ‘‘สํกิเลสิกา เจว โน จ กิเลโส’’ติปิ.

โสฬส ธาตุโย น วตฺตพฺพา – ‘‘กิเลสา เจว สํกิลิฏฺา จา’’ติปิ, ‘‘สํกิลิฏฺา เจว โน จ กิเลสา’’ติปิ. มโนวิฺาณธาตุ น วตฺตพฺพา – ‘‘กิเลโส เจว สํกิลิฏฺา จา’’ติ, สิยา สํกิลิฏฺา เจว โน จ กิเลโส, สิยา น วตฺตพฺพา – ‘‘สํกิลิฏฺา เจว โน จ กิเลโส’’ติ. ธมฺมธาตุ สิยา กิเลโส เจว สํกิลิฏฺา จ, สิยา สํกิลิฏฺา เจว โน จ กิเลโส, สิยา น วตฺตพฺพา – ‘‘กิเลโส เจว สํกิลิฏฺา จา’’ติปิ, ‘‘สํกิลิฏฺา เจว โน จ กิเลโส’’ติปิ. โสฬส ธาตุโย น วตฺตพฺพา – ‘‘กิเลสา เจว กิเลสสมฺปยุตฺตา จา’’ติปิ, ‘‘กิเลสสมฺปยุตฺตา เจว โน จ กิเลสา’’ติปิ. มโนวิฺาณธาตุ วตฺตพฺพา – ‘‘กิเลโส เจว กิเลสสมฺปยุตฺตา จา’’ติ, สิยา กิเลสสมฺปยุตฺตา เจว โน จ กิเลโส, สิยา น วตฺตพฺพา – ‘‘กิเลสสมฺปยุตฺตา เจว โน จ กิเลโส’’ติ. ธมฺมธาตุ สิยา กิเลโส เจว กิเลสสมฺปยุตฺตา จ, สิยา กิเลสสมฺปยุตฺตา เจว โน จ กิเลโส, สิยา น วตฺตพฺพา – ‘‘กิเลโส เจว กิเลสสมฺปยุตฺตา จา’’ติปิ, ‘‘กิเลสสมฺปยุตฺตา เจว โน จ กิเลโส’’ติปิ. โสฬส ธาตุโย กิเลสวิปฺปยุตฺตสํกิเลสิกา. ทฺเว ธาตุโย สิยา กิเลสวิปฺปยุตฺตสํกิเลสิกา, สิยา กิเลสวิปฺปยุตฺตอสํกิเลสิกา, สิยา น วตฺตพฺพา – ‘‘กิเลสวิปฺปยุตฺตสํกิเลสิกา’’ติปิ, ‘‘กิเลสวิปฺปยุตฺตอสํกิเลสิกา’’ติปิ.

โสฬส ธาตุโย น ทสฺสเนน ปหาตพฺพา. ทฺเว ธาตุโย สิยา ทสฺสเนน ปหาตพฺพา, สิยา น ทสฺสเนน ปหาตพฺพา. โสฬส ธาตุโย น ภาวนาย ปหาตพฺพา. ทฺเว ธาตุโย สิยา ภาวนาย ปหาตพฺพา, สิยา น ภาวนาย ปหาตพฺพา. โสฬส ธาตุโย น ทสฺสเนน ปหาตพฺพเหตุกา. ทฺเว ธาตุโย สิยา ทสฺสเนน ปหาตพฺพเหตุกา, สิยา น ทสฺสเนน ปหาตพฺพเหตุกา. โสฬส ธาตุโย น ภาวนาย ปหาตพฺพเหตุกา. ทฺเว ธาตุโย สิยา ภาวนาย ปหาตพฺพเหตุกา, สิยา น ภาวนาย ปหาตพฺพเหตุกา.

ปนฺนรส ธาตุโย อวิตกฺกา. มโนธาตุ สวิตกฺกา. ทฺเว ธาตุโย สิยา สวิตกฺกา, สิยา อวิตกฺกา. ปนฺนรส ธาตุโย อวิจารา. มโนธาตุ สวิจารา. ทฺเว ธาตุโย สิยา สวิจารา, สิยา อวิจารา. โสฬส ธาตุโย อปฺปีติกา. ทฺเว ธาตุโย สิยา สปฺปีติกา, สิยา อปฺปีติกา. โสฬส ธาตุโย น ปีติสหคตา. ทฺเว ธาตุโย สิยา ปีติสหคตา, สิยา น ปีติสหคตา. ปนฺนรส ธาตุโย น สุขสหคตา. ติสฺโส ธาตุโย สิยา สุขสหคตา, สิยา น สุขสหคตา. เอกาทส ธาตุโย น อุเปกฺขาสหคตา. ปฺจ ธาตุโย อุเปกฺขาสหคตา. ทฺเว ธาตุโย สิยา อุเปกฺขาสหคตา, สิยา น อุเปกฺขาสหคตา.

โสฬส ธาตุโย กามาวจรา. ทฺเว ธาตุโย สิยา กามาวจรา, สิยา น กามาวจรา. โสฬส ธาตุโย น รูปาวจรา. ทฺเว ธาตุโย สิยา รูปาวจรา, สิยา น รูปาวจรา. โสฬส ธาตุโย น อรูปาวจรา. ทฺเว ธาตุโย สิยา อรูปาวจรา, สิยา น อรูปาวจรา. โสฬส ธาตุโย ปริยาปนฺนา. ทฺเว ธาตุโย สิยา ปริยาปนฺนา, สิยา อปริยาปนฺนา. โสฬส ธาตุโย อนิยฺยานิกา. ทฺเว ธาตุโย สิยา นิยฺยานิกา, สิยา อนิยฺยานิกา. โสฬส ธาตุโย อนิยตา. ทฺเว ธาตุโย สิยา นิยตา, สิยา อนิยตา. โสฬส ธาตุโย สอุตฺตรา. ทฺเว ธาตุโย สิยา สอุตฺตรา, สิยา อนุตฺตรา. โสฬส ธาตุโย อรณา. ทฺเว ธาตุโย สิยา สรณา, สิยา อรณาติ.

ปฺหาปุจฺฉกํ.

ธาตุวิภงฺโค นิฏฺิโต.

๔. สจฺจวิภงฺโค

๑. สุตฺตนฺตภาชนียํ

๑๘๙. จตฺตาริ อริยสจฺจานิ – ทุกฺขํ อริยสจฺจํ, ทุกฺขสมุทยํ [ทุกฺขสมุทโย (สฺยา.)] อริยสจฺจํ, ทุกฺขนิโรธํ [ทุกฺขนิโรโธ (สฺยา.)] อริยสจฺจํ, ทุกฺขนิโรธคามินี ปฏิปทา อริยสจฺจํ.

๑. ทุกฺขสจฺจํ

๑๙๐. ตตฺถ กตมํ ทุกฺขํ อริยสจฺจํ? ชาติปิ ทุกฺขา, ชราปิ ทุกฺขา, มรณมฺปิ ทุกฺขํ, โสกปริเทวทุกฺขโทมนสฺสุปายาสาปิ ทุกฺขา, อปฺปิเยหิ สมฺปโยโค ทุกฺโข, ปิเยหิ วิปฺปโยโค ทุกฺโข, ยํ ปิจฺฉํ น ลภติ ตมฺปิ ทุกฺขํ, สํขิตฺเตน ปฺจุปาทานกฺขนฺธา ทุกฺขา.

๑๙๑. ตตฺถ กตมา ชาติ? ยา เตสํ เตสํ สตฺตานํ ตมฺหิ ตมฺหิ สตฺตนิกาเย ชาติ สฺชาติ โอกฺกนฺติ อภินิพฺพตฺติ ขนฺธานํ ปาตุภาโว อายตนานํ ปฏิลาโภ – อยํ วุจฺจติ ‘‘ชาติ’’.

๑๙๒. ตตฺถ กตมา ชรา? ยา เตสํ เตสํ สตฺตานํ ตมฺหิ ตมฺหิ สตฺตนิกาเย ชรา ชีรณตา ขณฺฑิจฺจํ ปาลิจฺจํ วลิตฺตจตา อายุโน สํหานิ อินฺทฺริยานํ ปริปาโก – อยํ วุจฺจติ ‘‘ชรา’’.

๑๙๓. ตตฺถ กตมํ มรณํ? ยา เตสํ เตสํ สตฺตานํ ตมฺหา ตมฺหา สตฺตนิกายา จุติ จวนตา เภโท อนฺตรธานํ มจฺจุ มรณํ กาลกิริยา ขนฺธานํ เภโท กเฬวรสฺส นิกฺเขโป ชีวิตินฺทฺริยสฺสุปจฺเฉโท – อิทํ วุจฺจติ ‘‘มรณํ’’.

๑๙๔. ตตฺถ กตโม โสโก? าติพฺยสเนน วา ผุฏฺสฺส โภคพฺยสเนน วา ผุฏฺสฺส โรคพฺยสเนน วา ผุฏฺสฺส สีลพฺยสเนน วา ผุฏฺสฺส ทิฏฺิพฺยสเนน วา ผุฏฺสฺส อฺตรฺตเรน พฺยสเนน สมนฺนาคตสฺส อฺตรฺตเรน ทุกฺขธมฺเมน ผุฏฺสฺส โสโก โสจนา โสจิตตฺตํ อนฺโตโสโก อนฺโตปริโสโก เจตโส ปริชฺฌายนา โทมนสฺสํ โสกสลฺลํ – อยํ วุจฺจติ ‘‘โสโก’’.

๑๙๕. ตตฺถ กตโม ปริเทโว? าติพฺยสเนน วา ผุฏฺสฺส โภคพฺยสเนน วา ผุฏฺสฺส โรคพฺยสเนน วา ผุฏฺสฺส สีลพฺยสเนน วา ผุฏฺสฺส ทิฏฺิพฺยสเนน วา ผุฏฺสฺส อฺตรฺตเรน พฺยสเนน สมนฺนาคตสฺส อฺตรฺตเรน ทุกฺขธมฺเมน ผุฏฺสฺส อาเทโว ปริเทโว อาเทวนา ปริเทวนา อาเทวิตตฺตํ ปริเทวิตตฺตํ วาจา ปลาโป วิปฺปลาโป ลาลปฺโป ลาลปฺปนา ลาลปฺปิตตฺตํ [ลาลโป ลาลปนา ลาลปิตตฺตํ (สฺยา.)] – อยํ วุจฺจติ ‘‘ปริเทโว’’.

๑๙๖. ตตฺถ กตมํ ทุกฺขํ? ยํ กายิกํ อสาตํ กายิกํ ทุกฺขํ กายสมฺผสฺสชํ อสาตํ ทุกฺขํ เวทยิตํ กายสมฺผสฺสชา อสาตา ทุกฺขา เวทนา – อิทํ วุจฺจติ ‘‘ทุกฺขํ’’.

๑๙๗. ตตฺถ กตมํ โทมนสฺสํ? ยํ เจตสิกํ อสาตํ เจตสิกํ ทุกฺขํ เจโตสมฺผสฺสชํ อสาตํ ทุกฺขํ เวทยิตํ เจโตสมฺผสฺสชา อสาตา ทุกฺขา เวทนา – อิทํ วุจฺจติ ‘‘โทมนสฺสํ’’.

๑๙๘. ตตฺถ กตโม อุปายาโส? าติพฺยสเนน วา ผุฏฺสฺส โภคพฺยสเนน วา ผุฏฺสฺส โรคพฺยสเนน วา ผุฏฺสฺส สีลพฺยสเนน วา ผุฏฺสฺส ทิฏฺิพฺยสเนน วา ผุฏฺสฺส อฺตรฺตเรน พฺยสเนน สมนฺนาคตสฺส อฺตรฺตเรน ทุกฺขธมฺเมน ผุฏฺสฺส อายาโส อุปายาโส อายาสิตตฺตํ อุปายาสิตตฺตํ – อยํ วุจฺจติ ‘‘อุปายาโส’’.

๑๙๙. ตตฺถ กตโม อปฺปิเยหิ สมฺปโยโค ทุกฺโข? อิธ ยสฺส เต โหนฺติ อนิฏฺา อกนฺตา อมนาปา รูปา สทฺทา คนฺธา รสา โผฏฺพฺพา, เย วา ปนสฺส เต โหนฺติ อนตฺถกามา อหิตกามา อผาสุกกามา อโยคกฺเขมกามา; ยา เตหิ สงฺคติ สมาคโม สโมธานํ มิสฺสีภาโว – อยํ วุจฺจติ ‘‘อปฺปิเยหิ สมฺปโยโค ทุกฺโข’’.

๒๐๐. ตตฺถ กตโม ปิเยหิ วิปฺปโยโค ทุกฺโข? อิธ ยสฺส เต โหนฺติ อิฏฺา กนฺตา มนาปา รูปา สทฺทา คนฺธา รสา โผฏฺพฺพา, เย วา ปนสฺส เต โหนฺติ อตฺถกามา หิตกามา ผาสุกกามา โยคกฺเขมกามา มาตา วา ปิตา วา ภาตา วา ภคินี วา มิตฺตา วา อมจฺจา วา าตี วา สาโลหิตา วา; ยา เตหิ อสงฺคติ อสมาคโม อสโมธานํ อมิสฺสีภาโว – อยํ วุจฺจติ ‘‘ปิเยหิ วิปฺปโยโค ทุกฺโข’’.

๒๐๑. ตตฺถ กตมํ ยมฺปิจฺฉํ น ลภติ ตมฺปิ ทุกฺขํ? ชาติธมฺมานํ สตฺตานํ เอวํ อิจฺฉา อุปฺปชฺชติ – ‘‘อโห วต, มยํ น ชาติธมฺมา อสฺสาม; น จ, วต, โน ชาติ อาคจฺเฉยฺยา’’ติ! น โข ปเนตํ อิจฺฉาย ปตฺตพฺพํ. อิทมฺปิ ‘‘ยมฺปิจฺฉํ น ลภติ ตมฺปิ ทุกฺขํ’’.

ชราธมฺมานํ สตฺตานํ…เป… พฺยาธิธมฺมานํ สตฺตานํ…เป… มรณธมฺมานํ สตฺตานํ…เป… โสกปริเทวทุกฺขโทมนสฺสุปายาสธมฺมานํ สตฺตานํ เอวํ อิจฺฉา อุปฺปชฺชติ – ‘‘อโห วต, มยํ น โสกปริเทวทุกฺขโทมนสฺสุปายาสธมฺมา อสฺสาม; น จ, วต, โน โสกปริเทวทุกฺขโทมนสฺสุปายาสา อาคจฺเฉยฺยุ’’นฺติ! น โข ปเนตํ อิจฺฉาย ปตฺตพฺพํ. อิทมฺปิ ‘‘ยมฺปิจฺฉํ น ลภติ ตมฺปิ ทุกฺขํ’’.

๒๐๒. ตตฺถ กตเม สํขิตฺเตน ปฺจุปาทานกฺขนฺธา ทุกฺขา? เสยฺยถิทํ – รูปุปาทานกฺขนฺโธ, เวทนุปาทานกฺขนฺโธ, สฺุปาทานกฺขนฺโธ, สงฺขารุปาทานกฺขนฺโธ, วิฺาณุปาทานกฺขนฺโธ. อิเม วุจฺจนฺติ ‘‘สํขิตฺเตน ปฺจุปาทานกฺขนฺธา ทุกฺขา’’.

อิทํ วุจฺจติ ‘‘ทุกฺขํ อริยสจฺจํ’’.

๒. สมุทยสจฺจํ

๒๐๓. ตตฺถ กตมํ ทุกฺขสมุทยํ อริยสจฺจํ? ยายํ ตณฺหา โปโนภวิกา [โปโนพฺภวิกา (สฺยา. ก.)] นนฺทิราคสหคตา ตตฺรตตฺราภินนฺทินี, เสยฺยถิทํ – กามตณฺหา, ภวตณฺหา, วิภวตณฺหา.

สา โข ปเนสา ตณฺหา กตฺถ อุปฺปชฺชมานา อุปฺปชฺชติ, กตฺถ นิวิสมานา นิวิสติ? ยํ โลเก ปิยรูปํ สาตรูปํ, เอตฺเถสา ตณฺหา อุปฺปชฺชมานา อุปฺปชฺชติ, เอตฺถ นิวิสมานา นิวิสติ.

กิฺจ โลเก ปิยรูปํ สาตรูปํ? จกฺขุํ โลเก ปิยรูปํ สาตรูปํ. เอตฺเถสา ตณฺหา อุปฺปชฺชมานา อุปฺปชฺชติ, เอตฺถ นิวิสมานา นิวิสติ. โสตํ โลเก…เป… ฆานํ โลเก… ชิวฺหา โลเก… กาโย โลเก… มโน โลเก ปิยรูปํ สาตรูปํ. เอตฺเถสา ตณฺหา อุปฺปชฺชมานา อุปฺปชฺชติ, เอตฺถ นิวิสมานา นิวิสติ.

รูปา โลเก ปิยรูปํ สาตรูปํ. เอตฺเถสา ตณฺหา อุปฺปชฺชมานา อุปฺปชฺชติ, เอตฺถ นิวิสมานา นิวิสติ. สทฺทา โลเก…เป… คนฺธา โลเก… รสา โลเก… โผฏฺพฺพา โลเก… ธมฺมา โลเก ปิยรูปํ สาตรูปํ. เอตฺเถสา ตณฺหา อุปฺปชฺชมานา อุปฺปชฺชติ, เอตฺถ นิวิสมานา นิวิสติ.

จกฺขุวิฺาณํ โลเก ปิยรูปํ สาตรูปํ. เอตฺเถสา ตณฺหา อุปฺปชฺชมานา อุปฺปชฺชติ, เอตฺถ นิวิสมานา นิวิสติ. โสตวิฺาณํ โลเก…เป… ฆานวิฺาณํ โลเก… ชิวฺหาวิฺาณํ โลเก… กายวิฺาณํ โลเก… มโนวิฺาณํ โลเก ปิยรูปํ สาตรูปํ. เอตฺเถสา ตณฺหา อุปฺปชฺชมานา อุปฺปชฺชติ, เอตฺถ นิวิสมานา นิวิสติ.

จกฺขุสมฺผสฺโส โลเก ปิยรูปํ สาตรูปํ. เอตฺเถสา ตณฺหา อุปฺปชฺชมานา อุปฺปชฺชติ, เอตฺถ นิวิสมานา นิวิสติ. โสตสมฺผสฺโส โลเก…เป… ฆานสมฺผสฺโส โลเก… ชิวฺหาสมฺผสฺโส โลเก… กายสมฺผสฺโส โลเก… มโนสมฺผสฺโส โลเก ปิยรูปํ สาตรูปํ. เอตฺเถสา ตณฺหา อุปฺปชฺชมานา อุปฺปชฺชติ, เอตฺถ นิวิสมานา นิวิสติ.

จกฺขุสมฺผสฺสชา เวทนา โลเก ปิยรูปํ สาตรูปํ. เอตฺเถสา ตณฺหา อุปฺปชฺชมานา อุปฺปชฺชติ, เอตฺถ นิวิสมานา นิวิสติ. โสตสมฺผสฺสชา เวทนา โลเก…เป… ฆานสมฺผสฺสชา เวทนา โลเก… ชิวฺหาสมฺผสฺสชา เวทนา โลเก… กายสมฺผสฺสชา เวทนา โลเก… มโนสมฺผสฺสชา เวทนา โลเก ปิยรูปํ สาตรูปํ. เอตฺเถสา ตณฺหา อุปฺปชฺชมานา อุปฺปชฺชติ, เอตฺถ นิวิสมานา นิวิสติ.

รูปสฺา โลเก ปิยรูปํ สาตรูปํ. เอตฺเถสา ตณฺหา อุปฺปชฺชมานา อุปฺปชฺชติ, เอตฺถ นิวิสมานา นิวิสติ. สทฺทสฺา โลเก…เป… คนฺธสฺา โลเก… รสสฺา โลเก… โผฏฺพฺพสฺา โลเก… ธมฺมสฺา โลเก ปิยรูปํ สาตรูปํ. เอตฺเถสา ตณฺหา อุปฺปชฺชมานา อุปฺปชฺชติ, เอตฺถ นิวิสมานา นิวิสติ.

รูปสฺเจตนา โลเก ปิยรูปํ สาตรูปํ. เอตฺเถสา ตณฺหา อุปฺปชฺชมานา อุปฺปชฺชติ, เอตฺถ นิวิสมานา นิวิสติ. สทฺทสฺเจตนา โลเก…เป… คนฺธสฺเจตนา โลเก… รสสฺเจตนา โลเก… โผฏฺพฺพสฺเจตนา โลเก… ธมฺมสฺเจตนา โลเก ปิยรูปํ สาตรูปํ. เอตฺเถสา ตณฺหา อุปฺปชฺชมานา อุปฺปชฺชติ, เอตฺถ นิวิสมานา นิวิสติ.

รูปตณฺหา โลเก ปิยรูปํ สาตรูปํ. เอตฺเถสา ตณฺหา อุปฺปชฺชมานา อุปฺปชฺชติ, เอตฺถ นิวิสมานา นิวิสติ. สทฺทตณฺหา โลเก…เป… คนฺธตณฺหา โลเก… รสตณฺหา โลเก… โผฏฺพฺพตณฺหา โลเก… ธมฺมตณฺหา โลเก ปิยรูปํ สาตรูปํ. เอตฺเถสา ตณฺหา อุปฺปชฺชมานา อุปฺปชฺชติ, เอตฺถ นิวิสมานา นิวิสติ.

รูปวิตกฺโก โลเก ปิยรูปํ สาตรูปํ. เอตฺเถสา ตณฺหา อุปฺปชฺชมานา อุปฺปชฺชติ, เอตฺถ นิวิสมานา นิวิสติ. สทฺทวิตกฺโก โลเก…เป… คนฺธวิตกฺโก โลเก… รสวิตกฺโก โลเก… โผฏฺพฺพวิตกฺโก โลเก… ธมฺมวิตกฺโก โลเก ปิยรูปํ สาตรูปํ. เอตฺเถสา ตณฺหา อุปฺปชฺชมานา อุปฺปชฺชติ, เอตฺถ นิวิสมานา นิวิสติ.

รูปวิจาโร โลเก ปิยรูปํ สาตรูปํ. เอตฺเถสา ตณฺหา อุปฺปชฺชมานา อุปฺปชฺชติ, เอตฺถ นิวิสมานา นิวิสติ. สทฺทวิจาโร โลเก ปิยรูปํ สาตรูปํ. เอตฺเถสา ตณฺหา อุปฺปชฺชมานา อุปฺปชฺชติ, เอตฺถ นิวิสมานา นิวิสติ. คนฺธวิจาโร โลเก ปิยรูปํ สาตรูปํ. เอตฺเถสา ตณฺหา อุปฺปชฺชมานา อุปฺปชฺชติ, เอตฺถ นิวิสมานา นิวิสติ. รสวิจาโร โลเก ปิยรูปํ สาตรูปํ. เอตฺเถสา ตณฺหา อุปฺปชฺชมานา อุปฺปชฺชติ, เอตฺถ นิวิสมานา นิวิสติ. โผฏฺพฺพวิจาโร โลเก ปิยรูปํ สาตรูปํ. เอตฺเถสา ตณฺหา อุปฺปชฺชมานา อุปฺปชฺชติ, เอตฺถ นิวิสมานา นิวิสติ. ธมฺมวิจาโร โลเก ปิยรูปํ สาตรูปํ. เอตฺเถสา ตณฺหา อุปฺปชฺชมานา อุปฺปชฺชติ, เอตฺถ นิวิสมานา นิวิสติ.

อิทํ วุจฺจติ ‘‘ทุกฺขสมุทยํ อริยสจฺจํ’’.

๓. นิโรธสจฺจํ

๒๐๔. ตตฺถ กตมํ ทุกฺขนิโรธํ อริยสจฺจํ? โย ตสฺสาเยว ตณฺหาย อเสสวิราคนิโรโธ จาโค ปฏินิสฺสคฺโค มุตฺติ อนาลโย.

สา โข ปเนสา ตณฺหา กตฺถ ปหียมานา ปหียติ, กตฺถ นิรุชฺฌมานา นิรุชฺฌติ? ยํ โลเก ปิยรูปํ สาตรูปํ, เอตฺเถสา ตณฺหา ปหียมานา ปหียติ, เอตฺถ นิรุชฺฌมานา นิรุชฺฌติ.

กิฺจ โลเก ปิยรูปํ สาตรูปํ? จกฺขุํ โลเก ปิยรูปํ สาตรูปํ. เอตฺเถสา ตณฺหา ปหียมานา ปหียติ, เอตฺถ นิรุชฺฌมานา นิรุชฺฌติ. โสตํ โลเก…เป… ฆานํ โลเก… ชิวฺหา โลเก… กาโย โลเก… มโน โลเก ปิยรูปํ สาตรูปํ. เอตฺเถสา ตณฺหา ปหียมานา ปหียติ, เอตฺถ นิรุชฺฌมานา นิรุชฺฌติ.

รูปา โลเก ปิยรูปํ สาตรูปํ. เอตฺเถสา ตณฺหา ปหียมานา ปหียติ, เอตฺถ นิรุชฺฌมานา นิรุชฺฌติ. สทฺทา โลเก…เป… คนฺธา โลเก… รสา โลเก… โผฏฺพฺพา โลเก… ธมฺมา โลเก ปิยรูปํ สาตรูปํ. เอตฺเถสา ตณฺหา ปหียมานา ปหียติ, เอตฺถ นิรุชฺฌมานา นิรุชฺฌติ.

จกฺขุวิฺาณํ โลเก ปิยรูปํ สาตรูปํ. เอตฺเถสา ตณฺหา ปหียมานา ปหียติ, เอตฺถ นิรุชฺฌมานา นิรุชฺฌติ. โสตวิฺาณํ โลเก…เป… ฆานวิฺาณํ โลเก… ชิวฺหาวิฺาณํ โลเก… กายวิฺาณํ โลเก… มโนวิฺาณํ โลเก ปิยรูปํ สาตรูปํ. เอตฺเถสา ตณฺหา ปหียมานา ปหียติ, เอตฺถ นิรุชฺฌมานา นิรุชฺฌติ.

จกฺขุสมฺผสฺโส โลเก ปิยรูปํ สาตรูปํ. เอตฺเถสา ตณฺหา ปหียมานา ปหียติ, เอตฺถ นิรุชฺฌมานา นิรุชฺฌติ. โสตสมฺผสฺโส โลเก…เป… ฆานสมฺผสฺโส โลเก… ชิวฺหาสมฺผสฺโส โลเก… กายสมฺผสฺโส โลเก… มโนสมฺผสฺโส โลเก ปิยรูปํ สาตรูปํ. เอตฺเถสา ตณฺหา ปหียมานา ปหียติ, เอตฺถ นิรุชฺฌมานา นิรุชฺฌติ.

จกฺขุสมฺผสฺสชา เวทนา โลเก ปิยรูปํ สาตรูปํ. เอตฺเถสา ตณฺหา ปหียมานา ปหียติ, เอตฺถ นิรุชฺฌมานา นิรุชฺฌติ. โสตสมฺผสฺสชา เวทนา โลเก…เป… ฆานสมฺผสฺสชา เวทนา โลเก… ชิวฺหาสมฺผสฺสชา เวทนา โลเก… กายสมฺผสฺสชา เวทนา โลเก… มโนสมฺผสฺสชา เวทนา โลเก ปิยรูปํ สาตรูปํ. เอตฺเถสา ตณฺหา ปหียมานา ปหียติ, เอตฺถ นิรุชฺฌมานา นิรุชฺฌติ.

รูปสฺา โลเก… สทฺทสฺา โลเก… คนฺธสฺา โลเก… รสสฺา โลเก… โผฏฺพฺพสฺา โลเก… ธมฺมสฺา โลเก ปิยรูปํ สาตรูปํ. เอตฺเถสา ตณฺหา ปหียมานา ปหียติ, เอตฺถ นิรุชฺฌมานา นิรุชฺฌติ.

รูปสฺเจตนา โลเก… สทฺทสฺเจตนา โลเก… คนฺธสฺเจตนา โลเก… รสสฺเจตนา โลเก… โผฏฺพฺพสฺเจตนา โลเก… ธมฺมสฺเจตนา โลเก ปิยรูปํ สาตรูปํ. เอตฺเถสา ตณฺหา ปหียมานา ปหียติ, เอตฺถ นิรุชฺฌมานา นิรุชฺฌติ.

รูปตณฺหา โลเก… สทฺทตณฺหา โลเก… คนฺธตณฺหา โลเก… รสตณฺหา โลเก… โผฏฺพฺพตณฺหา โลเก… ธมฺมตณฺหา โลเก ปิยรูปํ สาตรูปํ. เอตฺเถสา ตณฺหา ปหียมานา ปหียติ, เอตฺถ นิรุชฺฌมานา นิรุชฺฌติ.

รูปวิตกฺโก โลเก… สทฺทวิตกฺโก โลเก… คนฺธวิตกฺโก โลเก… รสวิตกฺโก โลเก… โผฏฺพฺพวิตกฺโก โลเก… ธมฺมวิตกฺโก โลเก ปิยรูปํ สาตรูปํ. เอตฺเถสา ตณฺหา ปหียมานา ปหียติ, เอตฺถ นิรุชฺฌมานา นิรุชฺฌติ.

รูปวิจาโร โลเก… สทฺทวิจาโร โลเก… คนฺธวิจาโร โลเก… รสวิจาโร โลเก… โผฏฺพฺพวิจาโร โลเก… ธมฺมวิจาโร โลเก ปิยรูปํ สาตรูปํ. เอตฺเถสา ตณฺหา ปหียมานา ปหียติ, เอตฺถ นิรุชฺฌมานา นิรุชฺฌติ.

อิทํ วุจฺจติ ‘‘ทุกฺขนิโรธํ อริยสจฺจํ’’.

๔. มคฺคสจฺจํ

๒๐๕. ตตฺถ กตมํ ทุกฺขนิโรธคามินี ปฏิปทา อริยสจฺจํ? อยเมว อริโย อฏฺงฺคิโก มคฺโค, เสยฺยถิทํ – สมฺมาทิฏฺิ, สมฺมาสงฺกปฺโป, สมฺมาวาจา, สมฺมากมฺมนฺโต, สมฺมาอาชีโว, สมฺมาวายาโม, สมฺมาสติ, สมฺมาสมาธิ.

ตตฺถ กตมา สมฺมาทิฏฺิ? ทุกฺเข าณํ, ทุกฺขสมุทเย าณํ, ทุกฺขนิโรเธ าณํ, ทุกฺขนิโรธคามินิยา ปฏิปทาย าณํ – อยํ วุจฺจติ ‘‘สมฺมาทิฏฺิ’’.

ตตฺถ กตโม สมฺมาสงฺกปฺโป? เนกฺขมฺมสงฺกปฺโป, อพฺยาปาทสงฺกปฺโป, อวิหึสาสงฺกปฺโป – อยํ วุจฺจติ ‘‘สมฺมาสงฺกปฺโป’’.

ตตฺถ กตมา สมฺมาวาจา? มุสาวาทา เวรมณี, ปิสุณาย วาจาย เวรมณี, ผรุสาย วาจาย เวรมณี, สมฺผปฺปลาปา เวรมณี – อยํ วุจฺจติ ‘‘สมฺมาวาจา’’.

ตตฺถ กตโม สมฺมากมฺมนฺโต? ปาณาติปาตา เวรมณี, อทินฺนาทานา เวรมณี, กาเมสุมิจฺฉาจารา เวรมณี – อยํ วุจฺจติ ‘‘สมฺมากมฺมนฺโต’’.

ตตฺถ กตโม สมฺมาอาชีโว? อิธ อริยสาวโก มิจฺฉาอาชีวํ ปหาย สมฺมาอาชีเวน ชีวิกํ กปฺเปติ – อยํ วุจฺจติ ‘‘สมฺมาอาชีโว’’.

ตตฺถ กตโม สมฺมาวายาโม? อิธ ภิกฺขุ อนุปฺปนฺนานํ ปาปกานํ อกุสลานํ ธมฺมานํ อนุปฺปาทาย ฉนฺทํ ชเนติ, วายมติ, วีริยํ อารภติ, จิตฺตํ ปคฺคณฺหาติ, ปทหติ. อุปฺปนฺนานํ ปาปกานํ อกุสลานํ ธมฺมานํ ปหานาย ฉนฺทํ ชเนติ, วายมติ, วีริยํ อารภติ, จิตฺตํ ปคฺคณฺหาติ, ปทหติ. อนุปฺปนฺนานํ กุสลานํ ธมฺมานํ อุปฺปาทาย ฉนฺทํ ชเนติ, วายมติ, วีริยํ อารภติ, จิตฺตํ ปคฺคณฺหาติ, ปทหติ. อุปฺปนฺนานํ กุสลานํ ธมฺมานํ ิติยา อสมฺโมสาย ภิยฺโยภาวาย เวปุลฺลาย ภาวนาย ปาริปูริยา ฉนฺทํ ชเนติ, วายมติ, วีริยํ อารภติ, จิตฺตํ ปคฺคณฺหาติ, ปทหติ. อยํ วุจฺจติ ‘‘สมฺมาวายาโม’’.

ตตฺถ กตมา สมฺมาสติ? อิธ ภิกฺขุ กาเย กายานุปสฺสี วิหรติ อาตาปี สมฺปชาโน สติมา, วิเนยฺย โลเก อภิชฺฌาโทมนสฺสํ. เวทนาสุ…เป… จิตฺเต…เป… ธมฺเมสุ ธมฺมานุปสฺสี วิหรติ อาตาปี สมฺปชาโน สติมา, วิเนยฺย โลเก อภิชฺฌาโทมนสฺสํ. อยํ วุจฺจติ ‘‘สมฺมาสติ’’.

ตตฺถ กตโม สมฺมาสมาธิ? อิธ ภิกฺขุ วิวิจฺเจว กาเมหิ, วิวิจฺจ อกุสเลหิ ธมฺเมหิ, สวิตกฺกํ สวิจารํ วิเวกชํ ปีติสุขํ ปมํ ฌานํ อุปสมฺปชฺช วิหรติ. วิตกฺกวิจารานํ วูปสมา, อชฺฌตฺตํ สมฺปสาทนํ, เจตโส เอโกทิภาวํ อวิตกฺกํ อวิจารํ สมาธิชํ ปีติสุขํ ทุติยํ ฌานํ อุปสมฺปชฺช วิหรติ. ปีติยา จ วิราคา, อุเปกฺขโก จ วิหรติ, สโต จ สมฺปชาโน, สุขฺจ กาเยน ปฏิสํเวเทติ, ยํ ตํ อริยา อาจิกฺขนฺติ – ‘‘อุเปกฺขโก สติมา สุขวิหารี’’ติ, ตติยํ ฌานํ อุปสมฺปชฺช วิหรติ. สุขสฺส จ ปหานา, ทุกฺขสฺส จ ปหานา, ปุพฺเพว โสมนสฺสโทมนสฺสานํ อตฺถงฺคมา, อทุกฺขมสุขํ อุเปกฺขาสติปาริสุทฺธึ จตุตฺถํ ฌานํ อุปสมฺปชฺช วิหรติ. อยํ วุจฺจติ ‘‘สมฺมาสมาธิ’’.

อิทํ วุจฺจติ ‘‘ทุกฺขนิโรธคามินี ปฏิปทา อริยสจฺจํ’’.

สุตฺตนฺตภาชนียํ.

๒. อภิธมฺมภาชนียํ

๒๐๖. จตฺตาริ สจฺจานิ – ทุกฺขํ, ทุกฺขสมุทโย, ทุกฺขนิโรโธ, ทุกฺขนิโรธคามินี ปฏิปทา.

ตตฺถ กตโม ทุกฺขสมุทโย? ตณฺหา – อยํ วุจฺจติ ‘‘ทุกฺขสมุทโย’’.

ตตฺถ กตมํ ทุกฺขํ? อวเสสา จ กิเลสา, อวเสสา จ อกุสลา ธมฺมา, ตีณิ จ กุสลมูลานิ สาสวานิ, อวเสสา จ สาสวา กุสลา ธมฺมา, สาสวา จ กุสลากุสลานํ ธมฺมานํ วิปากา, เย จ ธมฺมา กิริยา เนว กุสลา นากุสลา น จ กมฺมวิปากา, สพฺพฺจ รูปํ – อิทํ วุจฺจติ ‘‘ทุกฺขํ’’.

ตตฺถ กตโม ทุกฺขนิโรโธ? ตณฺหาย ปหานํ – อยํ วุจฺจติ ‘‘ทุกฺขนิโรโธ’’.

ตตฺถ กตมา ทุกฺขนิโรธคามินี ปฏิปทา? อิธ ภิกฺขุ ยสฺมึ สมเย โลกุตฺตรํ ฌานํ ภาเวติ นิยฺยานิกํ อปจยคามึ ทิฏฺิคตานํ ปหานาย ปมาย ภูมิยา ปตฺติยา, วิวิจฺเจว กาเมหิ…เป… ปมํ ฌานํ อุปสมฺปชฺช วิหรติ ทุกฺขปฏิปทํ ทนฺธาภิฺํ, ตสฺมึ สมเย อฏฺงฺคิโก มคฺโค โหติ สมฺมาทิฏฺิ…เป… สมฺมาสมาธิ.

ตตฺถ กตมา สมฺมาทิฏฺิ? ยา ปฺา ปชานนา…เป… อโมโห ธมฺมวิจโย สมฺมาทิฏฺิ ธมฺมวิจยสมฺโพชฺฌงฺโค มคฺคงฺคํ มคฺคปริยาปนฺนํ – อยํ วุจฺจติ ‘‘สมฺมาทิฏฺิ’’.

ตตฺถ กตโม สมฺมาสงฺกปฺโป? โย ตกฺโก วิตกฺโก…เป… สมฺมาสงฺกปฺโป มคฺคงฺคํ มคฺคปริยาปนฺนํ – อยํ วุจฺจติ ‘‘สมฺมาสงฺกปฺโป’’.

ตตฺถ กตมา สมฺมาวาจา? ยา จตูหิ วจีทุจฺจริเตหิ อารติ วิรติ ปฏิวิรติ เวรมณี [เวรมณิ (ก.) เอวมุปริปิ] อกิริยา อกรณํ อนชฺฌาปตฺติ เวลาอนติกฺกโม เสตุฆาโต สมฺมาวาจา มคฺคงฺคํ มคฺคปริยาปนฺนํ – อยํ วุจฺจติ ‘‘สมฺมาวาจา’’.

ตตฺถ กตโม สมฺมากมฺมนฺโต? ยา ตีหิ กายทุจฺจริเตหิ อารติ วิรติ ปฏิวิรติ เวรมณี อกิริยา อกรณํ อนชฺฌาปตฺติ เวลาอนติกฺกโม เสตุฆาโต สมฺมากมฺมนฺโต มคฺคงฺคํ มคฺคปริยาปนฺนํ – อยํ วุจฺจติ ‘‘สมฺมากมฺมนฺโต’’.

ตตฺถ กตโม สมฺมาอาชีโว? ยา มิจฺฉา อาชีวา อารติ วิรติ ปฏิวิรติ เวรมณี อกิริยา อกรณํ อนชฺฌาปตฺติ เวลาอนติกฺกโม เสตุฆาโต สมฺมาอาชีโว มคฺคงฺคํ มคฺคปริยาปนฺนํ – อยํ วุจฺจติ ‘‘สมฺมาอาชีโว’’.

ตตฺถ กตโม สมฺมาวายาโม? โย เจตสิโก วีริยารมฺโภ [วิริยารมฺโภ (สี. สฺยา.)] …เป… สมฺมาวายาโม วีริยสมฺโพชฺฌงฺโค มคฺคงฺคํ มคฺคปริยาปนฺนํ – อยํ วุจฺจติ ‘‘สมฺมาวายาโม’’.

ตตฺถ กตมา สมฺมาสติ? ยา สติ อนุสฺสติ…เป… สมฺมาสติ สติสมฺโพชฺฌงฺโค มคฺคงฺคํ มคฺคปริยาปนฺนํ – อยํ วุจฺจติ ‘‘สมฺมาสติ’’.

ตตฺถ กตโม สมฺมาสมาธิ? ยา จิตฺตสฺส ิติ สณฺิติ…เป… สมฺมาสมาธิ สมาธิสมฺโพชฺฌงฺโค มคฺคงฺคํ มคฺคปริยาปนฺนํ – อยํ วุจฺจติ ‘‘สมฺมาสมาธิ’’. อยํ วุจฺจติ ‘‘ทุกฺขนิโรธคามินี ปฏิปทา’’. อวเสสา ธมฺมา ทุกฺขนิโรธคามินิยา ปฏิปทาย สมฺปยุตฺตา.

๒๐๗. ตตฺถ กตโม ทุกฺขสมุทโย? ตณฺหา จ อวเสสา จ กิเลสา – อยํ วุจฺจติ ‘‘ทุกฺขสมุทโย’’.

ตตฺถ กตมํ ทุกฺขํ? อวเสสา จ อกุสลา ธมฺมา, ตีณิ จ กุสลมูลานิ สาสวานิ, อวเสสา จ สาสวา กุสลา ธมฺมา, สาสวา จ กุสลากุสลานํ ธมฺมานํ วิปากา, เย จ ธมฺมา กิริยา เนว กุสลา นากุสลา น จ กมฺมวิปากา, สพฺพฺจ รูปํ – อิทํ วุจฺจติ ‘‘ทุกฺขํ’’.

ตตฺถ กตโม ทุกฺขนิโรโธ? ตณฺหาย จ, อวเสสานฺจ กิเลสานํ ปหานํ – อยํ วุจฺจติ ‘‘ทุกฺขนิโรโธ’’.

ตตฺถ กตมา ทุกฺขนิโรธคามินี ปฏิปทา? อิธ ภิกฺขุ ยสฺมึ สมเย โลกุตฺตรํ ฌานํ ภาเวติ นิยฺยานิกํ อปจยคามึ ทิฏฺิคตานํ ปหานาย ปมาย ภูมิยา ปตฺติยา, วิวิจฺเจว กาเมหิ…เป… ปมํ ฌานํ อุปสมฺปชฺช วิหรติ ทุกฺขปฏิปทํ ทนฺธาภิฺํ, ตสฺมึ สมเย อฏฺงฺคิโก มคฺโค โหติ – สมฺมาทิฏฺิ…เป… สมฺมาสมาธิ. อยํ วุจฺจติ – ‘‘ทุกฺขนิโรธคามินี ปฏิปทา’’. อวเสสา ธมฺมา ทุกฺขนิโรธคามินิยา ปฏิปทาย สมฺปยุตฺตา.

๒๐๘. ตตฺถ กตโม ทุกฺขสมุทโย? ตณฺหา จ อวเสสา จ กิเลสา, อวเสสา จ อกุสลา ธมฺมา – อยํ วุจฺจติ ‘‘ทุกฺขสมุทโย’’.

ตตฺถ กตมํ ทุกฺขํ? ตีณิ จ กุสลมูลานิ สาสวานิ, อวเสสา จ สาสวา กุสลา ธมฺมา, สาสวา จ กุสลากุสลานํ ธมฺมานํ วิปากา, เย จ ธมฺมา กิริยา เนว กุสลา นากุสลา น จ กมฺมวิปากา, สพฺพฺจ รูปํ – อิทํ วุจฺจติ ‘‘ทุกฺขํ’’.

ตตฺถ กตโม ทุกฺขนิโรโธ? ตณฺหาย จ, อวเสสานฺจ กิเลสานํ, อวเสสานฺจ อกุสลานํ ธมฺมานํ ปหานํ – อยํ วุจฺจติ ‘‘ทุกฺขนิโรโธ’’.

ตตฺถ กตมา ทุกฺขนิโรธคามินี ปฏิปทา? อิธ ภิกฺขุ ยสฺมึ สมเย โลกุตฺตรํ ฌานํ ภาเวติ นิยฺยานิกํ อปจยคามึ ทิฏฺิคตานํ ปหานาย ปมาย ภูมิยา ปตฺติยา วิวิจฺเจว กาเมหิ…เป… ปมํ ฌานํ อุปสมฺปชฺช วิหรติ ทุกฺขปฏิปทํ ทนฺธาภิฺํ, ตสฺมึ สมเย อฏฺงฺคิโก มคฺโค โหติ – สมฺมาทิฏฺิ…เป… สมฺมาสมาธิ. อยํ วุจฺจติ ‘‘ทุกฺขนิโรธคามินี ปฏิปทา’’. อวเสสา ธมฺมา ทุกฺขนิโรธคามินิยา ปฏิปทาย สมฺปยุตฺตา.

๒๐๙. ตตฺถ กตโม ทุกฺขสมุทโย? ตณฺหา จ อวเสสา จ กิเลสา, อวเสสา จ อกุสลา ธมฺมา, ตีณิ จ กุสลมูลานิ สาสวานิ – อยํ วุจฺจติ ‘‘ทุกฺขสมุทโย’’.

ตตฺถ กตมํ ทุกฺขํ? อวเสสา จ สาสวา กุสลา ธมฺมา, สาสวา จ กุสลากุสลานํ ธมฺมานํ วิปากา, เย จ ธมฺมา กิริยา เนว กุสลา นากุสลา น จ กมฺมวิปากา, สพฺพฺจ รูปํ – อิทํ วุจฺจติ ‘‘ทุกฺขํ’’.

ตตฺถ กตโม ทุกฺขนิโรโธ? ตณฺหาย จ, อวเสสานฺจ กิเลสานํ, อวเสสานฺจ อกุสลานํ ธมฺมานํ, ติณฺณฺจ กุสลมูลานํ สาสวานํ ปหานํ – อยํ วุจฺจติ ‘‘ทุกฺขนิโรโธ’’.

ตตฺถ กตมา ทุกฺขนิโรธคามินี ปฏิปทา? อิธ ภิกฺขุ ยสฺมึ สมเย โลกุตฺตรํ ฌานํ ภาเวติ นิยฺยานิกํ อปจยคามึ ทิฏฺิคตานํ ปหานาย ปมาย ภูมิยา ปตฺติยา วิวิจฺเจว กาเมหิ…เป… ปมํ ฌานํ อุปสมฺปชฺช วิหรติ ทุกฺขปฏิปทํ ทนฺธาภิฺํ, ตสฺมึ สมเย อฏฺงฺคิโก มคฺโค โหติ – สมฺมาทิฏฺิ…เป… สมฺมาสมาธิ. อยํ วุจฺจติ ‘‘ทุกฺขนิโรธคามินี ปฏิปทา’’. อวเสสา ธมฺมา ทุกฺขนิโรธคามินิยา ปฏิปทาย สมฺปยุตฺตา.

๒๑๐. ตตฺถ กตโม ทุกฺขสมุทโย? ตณฺหา จ, อวเสสา จ กิเลสา, อวเสสา จ อกุสลา ธมฺมา, ตีณิ จ กุสลมูลานิ สาสวานิ, อวเสสา จ สาสวา กุสลา ธมฺมา – อยํ วุจฺจติ ‘‘ทุกฺขสมุทโย’’.

ตตฺถ กตมํ ทุกฺขํ? สาสวา กุสลากุสลานํ ธมฺมานํ วิปากา, เย จ ธมฺมา กิริยา เนว กุสลา นากุสลา น จ กมฺมวิปากา, สพฺพฺจ รูปํ – อิทํ วุจฺจติ ‘‘ทุกฺขํ’’.

ตตฺถ กตโม ทุกฺขนิโรโธ? ตณฺหาย จ, อวเสสานฺจ กิเลสานํ, อวเสสานฺจ อกุสลานํ ธมฺมานํ, ติณฺณฺจ กุสลมูลานํ สาสวานํ, อวเสสานฺจ สาสวานํ กุสลานํ ธมฺมานํ ปหานํ – อยํ วุจฺจติ ‘‘ทุกฺขนิโรโธ’’.

ตตฺถ กตมา ทุกฺขนิโรธคามินี ปฏิปทา? อิธ ภิกฺขุ ยสฺมึ สมเย โลกุตฺตรํ ฌานํ ภาเวติ นิยฺยานิกํ อปจยคามึ ทิฏฺิคตานํ ปหานาย ปมาย ภูมิยา ปตฺติยา, วิวิจฺเจว กาเมหิ…เป… ปมํ ฌานํ อุปสมฺปชฺช วิหรติ ทุกฺขปฏิปทํ ทนฺธาภิฺํ, ตสฺมึ สมเย อฏฺงฺคิโก มคฺโค โหติ – สมฺมาทิฏฺิ…เป… สมฺมาสมาธิ. อยํ วุจฺจติ ‘‘ทุกฺขนิโรธคามินี ปฏิปทา’’. อวเสสา ธมฺมา ทุกฺขนิโรธคามินิยา ปฏิปทาย สมฺปยุตฺตา.

๒๑๑. จตฺตาริ สจฺจานิ – ทุกฺขํ, ทุกฺขสมุทโย, ทุกฺขนิโรโธ, ทุกฺขนิโรธคามินี ปฏิปทา.

ตตฺถ กตโม ทุกฺขสมุทโย? ตณฺหา – อยํ วุจฺจติ ‘‘ทุกฺขสมุทโย’’.

ตตฺถ กตมํ ทุกฺขํ? อวเสสา จ กิเลสา, อวเสสา จ อกุสลา ธมฺมา, ตีณิ จ กุสลมูลานิ สาสวานิ, อวเสสา จ สาสวา กุสลา ธมฺมา, สาสวา จ กุสลากุสลานํ ธมฺมานํ วิปากา, เย จ ธมฺมา กิริยา เนว กุสลา นากุสลา น จ กมฺมวิปากา, สพฺพฺจ รูปํ – อิทํ วุจฺจติ ‘‘ทุกฺขํ’’.

ตตฺถ กตโม ทุกฺขนิโรโธ? ตณฺหาย ปหานํ – อยํ วุจฺจติ ‘‘ทุกฺขนิโรโธ’’.

ตตฺถ กตมา ทุกฺขนิโรธคามินี ปฏิปทา? อิธ ภิกฺขุ ยสฺมึ สมเย โลกุตฺตรํ ฌานํ ภาเวติ นิยฺยานิกํ อปจยคามึ ทิฏฺิคตานํ ปหานาย ปมาย ภูมิยา ปตฺติยา, วิวิจฺเจว กาเมหิ…เป… ปมํ ฌานํ อุปสมฺปชฺช วิหรติ ทุกฺขปฏิปทํ ทนฺธาภิฺํ, ตสฺมึ สมเย ปฺจงฺคิโก มคฺโค โหติ – สมฺมาทิฏฺิ, สมฺมาสงฺกปฺโป, สมฺมาวายาโม, สมฺมาสติ, สมฺมาสมาธิ.

ตตฺถ กตมา สมฺมาทิฏฺิ? ยา ปฺา ปชานนา…เป… อโมโห ธมฺมวิจโย สมฺมาทิฏฺิ ธมฺมวิจยสมฺโพชฺฌงฺโค มคฺคงฺคํ มคฺคปริยาปนฺนํ – อยํ วุจฺจติ ‘‘สมฺมาทิฏฺิ’’.

ตตฺถ กตโม สมฺมาสงฺกปฺโป? โย ตกฺโก วิตกฺโก…เป… สมฺมาสงฺกปฺโป มคฺคงฺคํ มคฺคปริยาปนฺนํ – อยํ วุจฺจติ ‘‘สมฺมาสงฺกปฺโป’’.

ตตฺถ กตโม สมฺมาวายาโม? โย เจตสิโก วีริยารมฺโภ…เป… สมฺมาวายาโม วีริยสมฺโพชฺฌงฺโค มคฺคงฺคํ มคฺคปริยาปนฺนํ – อยํ วุจฺจติ ‘‘สมฺมาวายาโม’’.

ตตฺถ กตมา สมฺมาสติ? ยา สติ อนุสฺสติ…เป… สมฺมาสติ สติสมฺโพชฺฌงฺโค มคฺคงฺคํ มคฺคปริยาปนฺนํ – อยํ วุจฺจติ ‘‘สมฺมาสติ’’.

ตตฺถ กตโม สมฺมาสมาธิ? ยา จิตฺตสฺส ิติ…เป… สมฺมาสมาธิ สมาธิสมฺโพชฺฌงฺโค มคฺคงฺคํ มคฺคปริยาปนฺนํ – อยํ วุจฺจติ ‘‘สมฺมาสมาธิ’’. อยํ วุจฺจติ ‘‘ทุกฺขนิโรธคามินี ปฏิปทา’’. อวเสสา ธมฺมา ทุกฺขนิโรธคามินิยา ปฏิปทาย สมฺปยุตฺตา.

๒๑๒. ตตฺถ กตโม ทุกฺขสมุทโย? ตณฺหา จ, อวเสสา จ กิเลสา, อวเสสา จ อกุสลา ธมฺมา, ตีณิ จ กุสลมูลานิ สาสวานิ, อวเสสา จ สาสวา กุสลา ธมฺมา – อยํ วุจฺจติ ‘‘ทุกฺขสมุทโย’’.

ตตฺถ กตมํ ทุกฺขํ? สาสวา กุสลากุสลานํ ธมฺมานํ วิปากา, เย จ ธมฺมา กิริยา เนว กุสลา นากุสลา น จ กมฺมวิปากา, สพฺพฺจ รูปํ – อิทํ วุจฺจติ ‘‘ทุกฺขํ’’.

ตตฺถ กตโม ทุกฺขนิโรโธ? ตณฺหาย จ, อวเสสานฺจ กิเลสานํ, อวเสสานฺจ อกุสลานํ ธมฺมานํ, ติณฺณฺจ กุสลมูลานํ สาสวานํ, อวเสสานฺจ สาสวานํ กุสลานํ ธมฺมานํ ปหานํ – อยํ วุจฺจติ ‘‘ทุกฺขนิโรโธ’’.

ตตฺถ กตมา ทุกฺขนิโรธคามินี ปฏิปทา? อิธ ภิกฺขุ ยสฺมึ สมเย โลกุตฺตรํ ฌานํ ภาเวติ นิยฺยานิกํ อปจยคามึ ทิฏฺิคตานํ ปหานาย ปมาย ภูมิยา ปตฺติยา, วิวิจฺเจว กาเมหิ…เป… ปมํ ฌานํ อุปสมฺปชฺช วิหรติ ทุกฺขปฏิปทํ ทนฺธาภิฺํ, ตสฺมึ สมเย ปฺจงฺคิโก มคฺโค โหติ – สมฺมาทิฏฺิ, สมฺมาสงฺกปฺโป, สมฺมาวายาโม, สมฺมาสติ, สมฺมาสมาธิ. อยํ วุจฺจติ ‘‘ทุกฺขนิโรธคามินี ปฏิปทา’’. อวเสสา ธมฺมา ทุกฺขนิโรธคามินิยา ปฏิปทาย สมฺปยุตฺตา.

๒๑๓. จตฺตาริ สจฺจานิ – ทุกฺขํ, ทุกฺขสมุทโย, ทุกฺขนิโรโธ, ทุกฺขนิโรธคามินี ปฏิปทา.

ตตฺถ กตโม ทุกฺขสมุทโย? ตณฺหา – อยํ วุจฺจติ ‘‘ทุกฺขสมุทโย’’.

ตตฺถ กตมํ ทุกฺขํ? อวเสสา จ กิเลสา, อวเสสา จ อกุสลา ธมฺมา, ตีณิ จ กุสลมูลานิ สาสวานิ, อวเสสา จ สาสวา กุสลา ธมฺมา, สาสวา จ กุสลากุสลานํ ธมฺมานํ วิปากา, เย จ ธมฺมา กิริยา เนว กุสลา นากุสลา น จ กมฺมวิปากา, สพฺพฺจ รูปํ – อิทํ วุจฺจติ ‘‘ทุกฺขํ’’.

ตตฺถ กตโม ทุกฺขนิโรโธ? ตณฺหาย ปหานํ – อยํ วุจฺจติ ‘‘ทุกฺขนิโรโธ’’.

ตตฺถ กตมา ทุกฺขนิโรธคามินี ปฏิปทา? อิธ ภิกฺขุ ยสฺมึ สมเย โลกุตฺตรํ ฌานํ ภาเวติ นิยฺยานิกํ อปจยคามึ ทิฏฺิคตานํ ปหานาย ปมาย ภูมิยา ปตฺติยา วิวิจฺเจว กาเมหิ…เป… ปมํ ฌานํ อุปสมฺปชฺช วิหรติ ทุกฺขปฏิปทํ ทนฺธาภิฺํ, ตสฺมึ สมเย ผสฺโส โหติ…เป… อวิกฺเขโป โหติ. อยํ วุจฺจติ ‘‘ทุกฺขนิโรธคามินี ปฏิปทา’’.

๒๑๔. ตตฺถ กตโม ทุกฺขสมุทโย? ตณฺหา จ, อวเสสา จ กิเลสา, อวเสสา จ อกุสลา ธมฺมา, ตีณิ จ กุสลมูลานิ สาสวานิ, อวเสสา จ สาสวา กุสลา ธมฺมา – อยํ วุจฺจติ ‘‘ทุกฺขสมุทโย’’.

ตตฺถ กตมํ ทุกฺขํ? สาสวา กุสลากุสลานํ ธมฺมานํ วิปากา, เย จ ธมฺมา กิริยา เนว กุสลา นากุสลา น จ กมฺมวิปากา, สพฺพฺจ รูปํ – อิทํ วุจฺจติ ‘‘ทุกฺขํ’’.

ตตฺถ กตโม ทุกฺขนิโรโธ? ตณฺหาย จ, อวเสสานฺจ กิเลสานํ, อวเสสานฺจ อกุสลานํ ธมฺมานํ, ติณฺณฺจ กุสลมูลานํ สาสวานํ, อวเสสานฺจ สาสวานํ กุสลานํ ธมฺมานํ ปหานํ – อยํ วุจฺจติ ‘‘ทุกฺขนิโรโธ’’.

ตตฺถ กตมา ทุกฺขนิโรธคามินี ปฏิปทา? อิธ ภิกฺขุ ยสฺมึ สมเย โลกุตฺตรํ ฌานํ ภาเวติ นิยฺยานิกํ อปจยคามึ ทิฏฺิคตานํ ปหานาย ปมาย ภูมิยา ปตฺติยา วิวิจฺเจว กาเมหิ…เป… ปมํ ฌานํ อุปสมฺปชฺช วิหรติ ทุกฺขปฏิปทํ ทนฺธาภิฺํ, ตสฺมึ สมเย ผสฺโส โหติ…เป… อวิกฺเขโป โหติ. อยํ วุจฺจติ ‘‘ทุกฺขนิโรธคามินี ปฏิปทา’’.

อภิธมฺมภาชนียํ.

๓. ปฺหาปุจฺฉกํ

๒๑๕. จตฺตาริ อริยสจฺจานิ – ทุกฺขํ อริยสจฺจํ, ทุกฺขสมุทยํ อริยสจฺจํ, ทุกฺขนิโรธํ อริยสจฺจํ, ทุกฺขนิโรธคามินี ปฏิปทา อริยสจฺจํ.

๒๑๖. จตุนฺนํ อริยสจฺจานํ กติ กุสลา, กติ อกุสลา, กติ อพฺยากตา…เป… กติ สรณา, กติ อรณา?

๑. ติกํ

๒๑๗. สมุทยสจฺจํ อกุสลํ. มคฺคสจฺจํ กุสลํ. นิโรธสจฺจํ อพฺยากตํ. ทุกฺขสจฺจํ สิยา กุสลํ, สิยา อกุสลํ, สิยา อพฺยากตํ. ทฺเว สจฺจา สิยา สุขาย เวทนาย สมฺปยุตฺตา, สิยา อทุกฺขมสุขาย เวทนาย สมฺปยุตฺตา. นิโรธสจฺจํ น วตฺตพฺพํ – ‘‘สุขาย เวทนาย สมฺปยุตฺต’’นฺติปิ, ‘‘ทุกฺขาย เวทนาย สมฺปยุตฺต’’นฺติปิ, ‘‘อทุกฺขมสุขาย เวทนาย สมฺปยุตฺต’’นฺติปิ. ทุกฺขสจฺจํ สิยา สุขาย เวทนาย สมฺปยุตฺตํ, สิยา ทุกฺขาย เวทนาย สมฺปยุตฺตํ, สิยา อทุกฺขมสุขาย เวทนาย สมฺปยุตฺตํ, สิยา น วตฺตพฺพํ – ‘‘สุขาย เวทนาย สมฺปยุตฺต’’นฺติปิ, ‘‘ทุกฺขาย เวทนาย สมฺปยุตฺต’’นฺติปิ, ‘‘อทุกฺขมสุขาย เวทนาย สมฺปยุตฺต’’นฺติปิ. ทฺเว สจฺจา วิปากธมฺมธมฺมา. นิโรธสจฺจํ เนววิปากนวิปากธมฺมธมฺมํ. ทุกฺขสจฺจํ สิยา วิปากํ, สิยา วิปากธมฺมธมฺมํ, สิยา เนววิปากนวิปากธมฺมธมฺมํ. สมุทยสจฺจํ อนุปาทินฺนุปาทานิยํ. ทฺเว สจฺจา อนุปาทินฺนอนุปาทานิยา. ทุกฺขสจฺจํ สิยา อุปาทินฺนุปาทานิยํ, สิยา อนุปาทินฺนุปาทานิยํ.

สมุทยสจฺจํ สํกิลิฏฺสํกิเลสิกํ. ทฺเว สจฺจา อสํกิลิฏฺอสํกิเลสิกา. ทุกฺขสจฺจํ สิยา สํกิลิฏฺสํกิเลสิกํ, สิยา อสํกิลิฏฺสํกิเลสิกํ. สมุทยสจฺจํ สวิตกฺกสวิจารํ. นิโรธสจฺจํ อวิตกฺกอวิจารํ. มคฺคสจฺจํ สิยา สวิตกฺกสวิจารํ, สิยา อวิตกฺกวิจารมตฺตํ, สิยา อวิตกฺกอวิจารํ. ทุกฺขสจฺจํ สิยา สวิตกฺกสวิจารํ, สิยา อวิตกฺกวิจารมตฺตํ, สิยา อวิตกฺกอวิจารํ, สิยา น วตฺตพฺพํ – ‘‘สวิตกฺกสวิจาร’’นฺติปิ, ‘‘อวิตกฺกวิจารมตฺต’’นฺติปิ, ‘‘อวิตกฺกอวิจาร’’นฺติปิ. ทฺเว สจฺจา สิยา ปีติสหคตา, สิยา สุขสหคตา, สิยา อุเปกฺขาสหคตา. นิโรธสจฺจํ น วตฺตพฺพํ – ‘‘ปีติสหคต’’นฺติปิ, ‘‘สุขสหคต’’นฺติปิ, ‘‘อุเปกฺขาสหคต’’นฺติปิ. ทุกฺขสจฺจํ สิยา ปีติสหคตํ, สิยา สุขสหคตํ, สิยา อุเปกฺขาสหคตํ, สิยา น วตฺตพฺพํ – ‘‘ปีติสหคต’’นฺติปิ, ‘‘สุขสหคต’’นฺติปิ, ‘‘อุเปกฺขาสหคต’’นฺติปิ.

ทฺเว สจฺจา เนว ทสฺสเนน น ภาวนาย ปหาตพฺพา. สมุทยสจฺจํ สิยา ทสฺสเนน ปหาตพฺพํ, สิยา ภาวนาย ปหาตพฺพํ. ทุกฺขสจฺจํ สิยา ทสฺสเนน ปหาตพฺพํ, สิยา ภาวนาย ปหาตพฺพํ, สิยา เนว ทสฺสเนน น ภาวนาย ปหาตพฺพํ. ทฺเว สจฺจา เนว ทสฺสเนน น ภาวนาย ปหาตพฺพเหตุกา. สมุทยสจฺจํ สิยา ทสฺสเนน ปหาตพฺพเหตุกํ, สิยา ภาวนาย ปหาตพฺพเหตุกํ. ทุกฺขสจฺจํ สิยา ทสฺสเนน ปหาตพฺพเหตุกํ, สิยา ภาวนาย ปหาตพฺพเหตุกํ, สิยา เนว ทสฺสเนน น ภาวนาย ปหาตพฺพเหตุกํ. สมุทยสจฺจํ อาจยคามิ. มคฺคสจฺจํ อปจยคามิ. นิโรธสจฺจํ เนวาจยคามินาปจยคามิ. ทุกฺขสจฺจํ สิยา อาจยคามิ, สิยา เนวาจยคามินาปจยคามิ. มคฺคสจฺจํ เสกฺขํ. ตีณิ สจฺจานิ เนวเสกฺขนาเสกฺขา. สมุทยสจฺจํ ปริตฺตํ. ทฺเว สจฺจา อปฺปมาณา. ทุกฺขสจฺจํ สิยา ปริตฺตํ, สิยา มหคฺคตํ. นิโรธสจฺจํ อนารมฺมณํ. มคฺคสจฺจํ อปฺปมาณารมฺมณํ. สมุทยสจฺจํ สิยา ปริตฺตารมฺมณํ, สิยา มหคฺคตารมฺมณํ น อปฺปมาณารมฺมณํ, สิยา น วตฺตพฺพํ – ‘‘ปริตฺตารมฺมณ’’นฺติปิ, ‘‘มหคฺคตารมฺมณ’’นฺติปิ. ทุกฺขสจฺจํ สิยา ปริตฺตารมฺมณํ, สิยา มหคฺคตารมฺมณํ, สิยา อปฺปมาณารมฺมณํ, สิยา น วตฺตพฺพํ – ‘‘ปริตฺตารมฺมณ’’นฺติปิ, ‘‘มหคฺคตารมฺมณ’’นฺติปิ, ‘‘อปฺปมาณารมฺมณ’’นฺติปิ.

สมุทยสจฺจํ หีนํ. ทฺเว สจฺจา ปณีตา. ทุกฺขสจฺจํ สิยา หีนํ, สิยา มชฺฌิมํ. นิโรธสจฺจํ อนิยตํ. มคฺคสจฺจํ สมฺมตฺตนิยตํ. ทฺเว สจฺจา สิยา มิจฺฉตฺตนิยตา, สิยา อนิยตา. นิโรธสจฺจํ อนารมฺมณํ. สมุทยสจฺจํ น วตฺตพฺพํ – ‘‘มคฺคารมฺมณ’’นฺติปิ, ‘‘มคฺคเหตุก’’นฺติปิ, ‘‘มคฺคาธิปตี’’ติปิ. มคฺคสจฺจํ น มคฺคารมฺมณํ มคฺคเหตุกํ, สิยา มคฺคาธิปติ, สิยา น วตฺตพฺพํ – ‘‘มคฺคาธิปตี’’ติ. ทุกฺขสจฺจํ สิยา มคฺคารมฺมณํ น มคฺคเหตุกํ, สิยา มคฺคาธิปติ, สิยา น วตฺตพฺพํ – ‘‘มคฺคารมฺมณ’’นฺติปิ, ‘‘มคฺคาธิปตี’’ติปิ. ทฺเว สจฺจา สิยา อุปฺปนฺนา, สิยา อนุปฺปนฺนา, น วตฺตพฺพา – ‘‘อุปฺปาทิโน’’ติ. นิโรธสจฺจํ น วตฺตพฺพํ – ‘‘อุปฺปนฺน’’นฺติปิ, ‘‘อนุปฺปนฺน’’นฺติปิ, ‘‘อุปฺปาที’’ติปิ. ทุกฺขสจฺจํ สิยา อุปฺปนฺนํ, สิยา อนุปฺปนฺนํ, สิยา อุปฺปาทิ. ตีณิ สจฺจานิ สิยา อตีตา, สิยา อนาคตา, สิยา ปจฺจุปฺปนฺนา. นิโรธสจฺจํ น วตฺตพฺพํ – ‘‘อตีต’’นฺติปิ, ‘‘อนาคต’’นฺติปิ, ‘‘ปจฺจุปฺปนฺน’’นฺติปิ. นิโรธสจฺจํ อนารมฺมณํ. มคฺคสจฺจํ น วตฺตพฺพํ – ‘‘อตีตารมฺมณ’’นฺติปิ, ‘‘อนาคตารมฺมณ’’นฺติปิ, ‘‘ปจฺจุปฺปนฺนารมฺมณ’’นฺติปิ. ทฺเว สจฺจา สิยา อตีตารมฺมณา, สิยา อนาคตารมฺมณา, สิยา ปจฺจุปฺปนฺนารมฺมณา, สิยา น วตฺตพฺพา – ‘‘อตีตารมฺมณา’’ติปิ, ‘‘อนาคตารมฺมณา’’ติปิ, ‘‘ปจฺจุปฺปนฺนารมฺมณา’’ติปิ. นิโรธสจฺจํ พหิทฺธา. ตีณิ สจฺจานิ สิยา อชฺฌตฺตา, สิยา พหิทฺธา, สิยา อชฺฌตฺตพหิทฺธา. นิโรธสจฺจํ อนารมฺมณํ. มคฺคสจฺจํ พหิทฺธารมฺมณํ. สมุทยสจฺจํ สิยา อชฺฌตฺตารมฺมณํ, สิยา พหิทฺธารมฺมณํ, สิยา อชฺฌตฺตพหิทฺธารมฺมณํ. ทุกฺขสจฺจํ สิยา อชฺฌตฺตารมฺมณํ, สิยา พหิทฺธารมฺมณํ, สิยา อชฺฌตฺตพหิทฺธารมฺมณํ, สิยา น วตฺตพฺพํ – ‘‘อชฺฌตฺตารมฺมณ’’นฺติปิ, ‘‘พหิทฺธารมฺมณ’’นฺติปิ, ‘‘อชฺฌตฺตพหิทฺธารมฺมณ’’นฺติปิ. ตีณิ สจฺจานิ อนิทสฺสนอปฺปฏิฆา. ทุกฺขสจฺจํ สิยา สนิทสฺสนสปฺปฏิฆํ, สิยา อนิทสฺสนสปฺปฏิฆํ, สิยา อนิทสฺสนอปฺปฏิฆํ.

๒. ทุกํ

๒๑๘. สมุทยสจฺจํ เหตุ. นิโรธสจฺจํ น เหตุ. ทฺเว สจฺจา สิยา เหตู, สิยา น เหตู. ทฺเว สจฺจา สเหตุกา. นิโรธสจฺจํ อเหตุกํ. ทุกฺขสจฺจํ สิยา สเหตุกํ, สิยา อเหตุกํ. ทฺเว สจฺจา เหตุสมฺปยุตฺตา. นิโรธสจฺจํ เหตุวิปฺปยุตฺตํ. ทุกฺขสจฺจํ สิยา เหตุสมฺปยุตฺตํ, สิยา เหตุวิปฺปยุตฺตํ. สมุทยสจฺจํ เหตุ เจว สเหตุกฺจ. นิโรธสจฺจํ น วตฺตพฺพํ – ‘‘เหตุ เจว สเหตุกฺจา’’ติปิ, ‘‘สเหตุกฺเจว น จ เหตู’’ติปิ. มคฺคสจฺจํ สิยา เหตุ เจว สเหตุกฺจ, สิยา สเหตุกฺเจว น จ เหตุ. ทุกฺขสจฺจํ สิยา เหตุ เจว สเหตุกฺจ, สิยา สเหตุกฺเจว น จ เหตุ, สิยา น วตฺตพฺพํ – ‘‘เหตุ เจว สเหตุกฺจา’’ติปิ, ‘‘สเหตุกฺเจว น จ เหตู’’ติปิ. สมุทยสจฺจํ เหตุ เจว เหตุสมฺปยุตฺตฺจ. นิโรธสจฺจํ น วตฺตพฺพํ – ‘‘เหตุ เจว เหตุสมฺปยุตฺตฺจา’’ติปิ, ‘‘เหตุสมฺปยุตฺตฺเจว น จ เหตู’’ติปิ. มคฺคสจฺจํ สิยา เหตุ เจว เหตุสมฺปยุตฺตฺจ, สิยา เหตุสมฺปยุตฺตฺเจว น จ เหตุ. ทุกฺขสจฺจํ สิยา เหตุ เจว เหตุสมฺปยุตฺตฺจ, สิยา เหตุสมฺปยุตฺตฺเจว น จ เหตุ, สิยา น วตฺตพฺพํ – ‘‘เหตุ เจว เหตุสมฺปยุตฺตฺจา’’ติปิ, ‘‘เหตุสมฺปยุตฺตฺเจว น จ เหตู’’ติปิ. นิโรธสจฺจํ น เหตุอเหตุกํ. สมุทยสจฺจํ น วตฺตพฺพํ – ‘‘น เหตุสเหตุก’’นฺติปิ, ‘‘น เหตุอเหตุก’’นฺติปิ. มคฺคสจฺจํ สิยา น เหตุสเหตุกํ, สิยา น วตฺตพฺพํ – ‘‘น เหตุสเหตุก’’นฺติปิ, ‘‘น เหตุอเหตุก’’นฺติปิ. ทุกฺขสจฺจํ สิยา น เหตุสเหตุกํ, สิยา น เหตุอเหตุกํ, สิยา น วตฺตพฺพํ – ‘‘น เหตุสเหตุก’’นฺติปิ, ‘‘น เหตุอเหตุก’’นฺติปิ.

ตีณิ สจฺจานิ สปฺปจฺจยา. นิโรธสจฺจํ อปฺปจฺจยํ. ตีณิ สจฺจานิ สงฺขตา. นิโรธสจฺจํ อสงฺขตํ. ตีณิ สจฺจานิ อนิทสฺสนา. ทุกฺขสจฺจํ สิยา สนิทสฺสนํ, สิยา อนิทสฺสนํ. ตีณิ สจฺจานิ อปฺปฏิฆา. ทุกฺขสจฺจํ สิยา สปฺปฏิฆํ, สิยา อปฺปฏิฆํ. ตีณิ สจฺจานิ อรูปานิ. ทุกฺขสจฺจํ สิยา รูปํ, สิยา อรูปํ. ทฺเว สจฺจา โลกิยา. ทฺเว สจฺจา โลกุตฺตรา; เกนจิ วิฺเยฺยา, เกนจิ น วิฺเยฺยา.

สมุทยสจฺจํ อาสโว. ทฺเว สจฺจา โน อาสวา. ทุกฺขสจฺจํ สิยา อาสโว, สิยา โน อาสโว. ทฺเว สจฺจา สาสวา. ทฺเว สจฺจา อนาสวา. สมุทยสจฺจํ อาสวสมฺปยุตฺตํ. ทฺเว สจฺจา อาสววิปฺปยุตฺตา. ทุกฺขสจฺจํ สิยา อาสวสมฺปยุตฺตํ, สิยา อาสววิปฺปยุตฺตํ. สมุทยสจฺจํ อาสโว เจว สาสวฺจ. ทฺเว สจฺจา น วตฺตพฺพา – ‘‘อาสวา เจว สาสวา จา’’ติปิ, ‘‘สาสวา เจว โน จ อาสวา’’ติปิ. ทุกฺขสจฺจํ สิยา อาสโว เจว สาสวฺจ, สิยา สาสวฺเจว โน จ อาสโว. สมุทยสจฺจํ อาสโว เจว อาสวสมฺปยุตฺตฺจ. ทฺเว สจฺจา น วตฺตพฺพา – ‘‘อาสวา เจว อาสวสมฺปยุตฺตา จา’’ติปิ, ‘‘อาสวสมฺปยุตฺตา เจว โน จ อาสวา’’ติปิ. ทุกฺขสจฺจํ สิยา อาสโว เจว อาสวสมฺปยุตฺตฺจ, สิยา อาสวสมฺปยุตฺตฺเจว โน จ อาสโว, สิยา น วตฺตพฺพํ – ‘‘อาสโว เจว อาสวสมฺปยุตฺตฺจา’’ติปิ, ‘‘อาสวสมฺปยุตฺตฺเจว โน จ อาสโว’’ติปิ. ทฺเว สจฺจา อาสววิปฺปยุตฺตอนาสวา. สมุทยสจฺจํ น วตฺตพฺพํ – ‘‘อาสววิปฺปยุตฺตสาสว’’นฺติปิ, ‘‘อาสววิปฺปยุตฺตอนาสว’’นฺติปิ. ทุกฺขสจฺจํ สิยา อาสววิปฺปยุตฺตสาสวํ, สิยา น วตฺตพฺพํ – ‘‘อาสววิปฺปยุตฺตสาสว’’นฺติปิ, ‘‘อาสววิปฺปยุตฺตอนาสว’’นฺติปิ.

สมุทยสจฺจํ สํโยชนํ. ทฺเว สจฺจา โน สํโยชนา. ทุกฺขสจฺจํ สิยา สํโยชนํ, สิยา โน สํโยชนํ. ทฺเว สจฺจา สํโยชนิยา. ทฺเว สจฺจา อสํโยชนิยา. สมุทยสจฺจํ สํโยชนสมฺปยุตฺตํ. ทฺเว สจฺจา สํโยชนวิปฺปยุตฺตา. ทุกฺขสจฺจํ สิยา สํโยชนสมฺปยุตฺตํ, สิยา สํโยชนวิปฺปยุตฺตํ. สมุทยสจฺจํ สํโยชนฺเจว สํโยชนิยฺจ. ทฺเว สจฺจา น วตฺตพฺพา – ‘‘สํโยชนา เจว สํโยชนิยา จา’’ติปิ, ‘‘สํโยชนิยา เจว โน จ สํโยชนา’’ติปิ. ทุกฺขสจฺจํ สิยา สํโยชนฺเจว สํโยชนิยฺจ, สิยา สํโยชนิยฺเจว โน จ สํโยชนํ. สมุทยสจฺจํ สํโยชนฺเจว สํโยชนสมฺปยุตฺตฺจ. ทฺเว สจฺจา น วตฺตพฺพา – ‘‘สํโยชนา เจว สํโยชนสมฺปยุตฺตา จา’’ติปิ, ‘‘สํโยชนสมฺปยุตฺตา เจว โน จ สํโยชนา’’ติปิ. ทุกฺขสจฺจํ สิยา สํโยชนฺเจว สํโยชนสมฺปยุตฺตฺจ, สิยา สํโยชนสมฺปยุตฺตฺเจว โน จ สํโยชนํ, สิยา น วตฺตพฺพํ – ‘‘สํโยชนฺเจว สํโยชนสมฺปยุตฺตฺจา’’ติปิ, ‘‘สํโยชนสมฺปยุตฺตฺเจว โน จ สํโยชน’’นฺติปิ. ทฺเว สจฺจา สํโยชนวิปฺปยุตฺตอสํโยชนิยา. สมุทยสจฺจํ น วตฺตพฺพํ – ‘‘สํโยชนวิปฺปยุตฺตสํโยชนิย’’นฺติปิ, ‘‘สํโยชนวิปฺปยุตฺตอสํโยชนิย’’นฺติปิ. ทุกฺขสจฺจํ สิยา สํโยชนวิปฺปยุตฺตสํโยชนิยํ, สิยา น วตฺตพฺพํ – ‘‘สํโยชนวิปฺปยุตฺตสํโยชนิย’’นฺติปิ, ‘‘สํโยชนวิปฺปยุตฺตอสํโยชนิย’’นฺติปิ.

สมุทยสจฺจํ คนฺโถ. ทฺเว สจฺจา โน คนฺถา. ทุกฺขสจฺจํ สิยา คนฺโถ, สิยา โน คนฺโถ. ทฺเว สจฺจา คนฺถนิยา. ทฺเว สจฺจา อคนฺถนิยา. ทฺเว สจฺจา คนฺถวิปฺปยุตฺตา. ทฺเว สจฺจา สิยา คนฺถสมฺปยุตฺตา, สิยา คนฺถวิปฺปยุตฺตา. สมุทยสจฺจํ คนฺโถ เจว คนฺถนิยฺจ. ทฺเว สจฺจา น วตฺตพฺพา – ‘‘คนฺถา เจว คนฺถนิยา จา’’ติปิ, ‘‘คนฺถนิยา เจว โน จ คนฺถา’’ติปิ. ทุกฺขสจฺจํ สิยา คนฺโถ เจว คนฺถนิยฺจ, สิยา คนฺถนิยฺเจว โน จ คนฺโถ. สมุทยสจฺจํ คนฺโถ เจว คนฺถสมฺปยุตฺตฺจ, สิยา น วตฺตพฺพํ – ‘‘คนฺโถ เจว คนฺถสมฺปยุตฺตฺจา’’ติปิ, ‘‘คนฺถสมฺปยุตฺตฺเจว โน จ คนฺโถ’’ติปิ. ทฺเว สจฺจา น วตฺตพฺพา – ‘‘คนฺถา เจว คนฺถสมฺปยุตฺตา จา’’ติปิ, ‘‘คนฺถสมฺปยุตฺตา เจว โน จ คนฺถา’’ติปิ. ทุกฺขสจฺจํ สิยา คนฺโถ เจว คนฺถสมฺปยุตฺตฺจ, สิยา คนฺถสมฺปยุตฺตฺเจว โน จ คนฺโถ, สิยา น วตฺตพฺพํ – ‘‘คนฺโถ เจว คนฺถสมฺปยุตฺตฺจา’’ติปิ, ‘‘คนฺถสมฺปยุตฺตฺเจว โน จ คนฺโถ’’ติปิ. ทฺเว สจฺจา คนฺถวิปฺปยุตฺตอคนฺถนิยา. ทฺเว สจฺจา สิยา คนฺถวิปฺปยุตฺตคนฺถนิยา, สิยา น วตฺตพฺพา – ‘‘คนฺถวิปฺปยุตฺตคนฺถนิยา’’ติปิ, ‘‘คนฺถวิปฺปยุตฺตอคนฺถนิยา’’ติปิ.

สมุทยสจฺจํ โอโฆ…เป… โยโค…เป… นีวรณํ. ทฺเว สจฺจา โน นีวรณา. ทุกฺขสจฺจํ สิยา นีวรณํ, สิยา โน นีวรณํ. ทฺเว สจฺจา นีวรณิยา ทฺเว สจฺจา อนีวรณิยา. สมุทยสจฺจํ นีวรณสมฺปยุตฺตํ. ทฺเว สจฺจา นีวรณวิปฺปยุตฺตา. ทุกฺขสจฺจํ สิยา นีวรณสมฺปยุตฺตํ, สิยา นีวรณวิปฺปยุตฺตํ. สมุทยสจฺจํ นีวรณฺเจว นีวรณิยฺจ. ทฺเว สจฺจา น วตฺตพฺพา – ‘‘นีวรณา เจว นีวรณิยา จา’’ติปิ, ‘‘นีวรณิยา เจว โน จ นีวรณา’’ติปิ. ทุกฺขสจฺจํ สิยา นีวรณฺเจว นีวรณิยฺจ, สิยา นีวรณิยฺเจว โน จ นีวรณํ. สมุทยสจฺจํ นีวรณฺเจว นีวรณสมฺปยุตฺตฺจ. ทฺเว สจฺจา น วตฺตพฺพา – ‘‘นีวรณา เจว นีวรณสมฺปยุตฺตา จา’’ติปิ, ‘‘นีวรณสมฺปยุตฺตา เจว โน จ นีวรณา’’ติปิ. ทุกฺขสจฺจํ สิยา นีวรณฺเจว นีวรณสมฺปยุตฺตฺจ, สิยา นีวรณสมฺปยุตฺตฺเจว โน จ นีวรณํ, สิยา น วตฺตพฺพํ – ‘‘นีวรณฺเจว นีวรณสมฺปยุตฺตฺจา’’ติปิ, ‘‘นีวรณสมฺปยุตฺตฺเจว โน จ นีวรณ’’นฺติปิ. ทฺเว สจฺจา นีวรณวิปฺปยุตฺตอนีวรณิยา. สมุทยสจฺจํ น วตฺตพฺพํ – ‘‘นีวรณวิปฺปยุตฺตนีวรณิย’’นฺติปิ, ‘‘นีวรณวิปฺปยุตฺตอนีวรณิย’’นฺติปิ. ทุกฺขสจฺจํ สิยา นีวรณวิปฺปยุตฺตนีวรณิยํ, สิยา น วตฺตพฺพํ – ‘‘นีวรณวิปฺปยุตฺตนีวรณิย’’นฺติปิ, ‘‘นีวรณวิปฺปยุตฺตอนีวรณิย’’นฺติปิ.

ตีณิ สจฺจานิ โน ปรามาสา. ทุกฺขสจฺจํ สิยา ปรามาโส, สิยา โน ปรามาโส. ทฺเว สจฺจา ปรามฏฺา. ทฺเว สจฺจา อปรามฏฺา. ทฺเว สจฺจา ปรามาสวิปฺปยุตฺตา. สมุทยสจฺจํ สิยา ปรามาสสมฺปยุตฺตํ, สิยา ปรามาสวิปฺปยุตฺตํ. ทุกฺขสจฺจํ สิยา ปรามาสสมฺปยุตฺตํ, สิยา ปรามาสวิปฺปยุตฺตํ, สิยา น วตฺตพฺพํ – ‘‘ปรามาสสมฺปยุตฺต’’นฺติปิ, ‘‘ปรามาสวิปฺปยุตฺต’’นฺติปิ. สมุทยสจฺจํ น วตฺตพฺพํ – ‘‘ปรามาโส เจว ปรามฏฺฺจา’’ติ, ปรามฏฺฺเจว โน จ ปรามาโส. ทฺเว สจฺจา น วตฺตพฺพา – ‘‘ปรามาสา เจว ปรามฏฺา จา’’ติปิ, ‘‘ปรามฏฺา เจว โน จ ปรามาสา’’ติปิ. ทุกฺขสจฺจํ สิยา ปรามาโส เจว ปรามฏฺฺจ, สิยา ปรามฏฺฺเจว โน จ ปรามาโส. ทฺเว สจฺจา ปรามาสวิปฺปยุตฺตอปรามฏฺา. ทฺเว สจฺจา สิยา ปรามาสวิปฺปยุตฺตปรามฏฺา, สิยา น วตฺตพฺพา – ‘‘ปรามาสวิปฺปยุตฺตปรามฏฺา’’ติปิ, ‘‘ปรามาสวิปฺปยุตฺตอปรามฏฺา’’ติปิ.

ทฺเว สจฺจา สารมฺมณา. นิโรธสจฺจํ อนารมฺมณํ. ทุกฺขสจฺจํ สิยา สารมฺมณํ, สิยา อนารมฺมณํ. ตีณิ สจฺจานิ โน จิตฺตา. ทุกฺขสจฺจํ สิยา จิตฺตํ, สิยา โน จิตฺตํ. ทฺเว สจฺจา เจตสิกา. นิโรธสจฺจํ อเจตสิกํ. ทุกฺขสจฺจํ สิยา เจตสิกํ, สิยา อเจตสิกํ. ทฺเว สจฺจา จิตฺตสมฺปยุตฺตา. นิโรธสจฺจํ จิตฺตวิปฺปยุตฺตํ. ทุกฺขสจฺจํ สิยา จิตฺตสมฺปยุตฺตํ, สิยา จิตฺตวิปฺปยุตฺตํ, สิยา น วตฺตพฺพํ – ‘‘จิตฺเตน สมฺปยุตฺต’’นฺติปิ, ‘‘จิตฺเตน วิปฺปยุตฺต’’นฺติปิ. ทฺเว สจฺจา จิตฺตสํสฏฺา. นิโรธสจฺจํ จิตฺตวิสํสฏฺํ. ทุกฺขสจฺจํ สิยา จิตฺตสํสฏฺํ, สิยา จิตฺตวิสํสฏฺํ, สิยา น วตฺตพฺพํ – ‘‘จิตฺเตน สํสฏฺ’’นฺติปิ, ‘‘จิตฺเตน วิสํสฏฺ’’นฺติปิ. ทฺเว สจฺจา จิตฺตสมุฏฺานา. นิโรธสจฺจํ โน จิตฺตสมุฏฺานํ. ทุกฺขสจฺจํ สิยา จิตฺตสมุฏฺานํ, สิยา โน จิตฺตสมุฏฺานํ. ทฺเว สจฺจา จิตฺตสหภุโน. นิโรธสจฺจํ โน จิตฺตสหภู. ทุกฺขสจฺจํ สิยา จิตฺตสหภู, สิยา โน จิตฺตสหภู. ทฺเว สจฺจา จิตฺตานุปริวตฺติโน. นิโรธสจฺจํ โน จิตฺตานุปริวตฺติ. ทุกฺขสจฺจํ สิยา จิตฺตานุปริวตฺติ, สิยา โน จิตฺตานุปริวตฺติ. ทฺเว สจฺจา จิตฺตสํสฏฺสมุฏฺานา. นิโรธสจฺจํ โน จิตฺตสํสฏฺสมุฏฺานํ. ทุกฺขสจฺจํ สิยา จิตฺตสํสฏฺสมุฏฺานํ, สิยา โน จิตฺตสํสฏฺสมุฏฺานํ. ทฺเว สจฺจา จิตฺตสํสฏฺสมุฏฺานสหภุโน. นิโรธสจฺจํ โน จิตฺตสํสฏฺสมุฏฺานสหภู. ทุกฺขสจฺจํ สิยา จิตฺตสํสฏฺสมุฏฺานสหภู, สิยา โน จิตฺตสํสฏฺสมุฏฺานสหภู. ทฺเว สจฺจา จิตฺตสํสฏฺสมุฏฺานานุปริวตฺติโน. นิโรธสจฺจํ โน จิตฺตสํสฏฺสมุฏฺานานุปริวตฺติ. ทุกฺขสจฺจํ สิยา จิตฺตสํสฏฺสมุฏฺานานุปริวตฺติ, สิยา โน จิตฺตสํสฏฺสมุฏฺานานุปริวตฺติ. ตีณิ สจฺจานิ พาหิรา. ทุกฺขสจฺจํ สิยา อชฺฌตฺตํ, สิยา พาหิรํ.

ตีณิ สจฺจานิ โน อุปาทา. ทุกฺขสจฺจํ สิยา อุปาทา, สิยา โน อุปาทา. ตีณิ สจฺจานิ อนุปาทินฺนา. ทุกฺขสจฺจํ สิยา อุปาทินฺนํ, สิยา อนุปาทินฺนํ. สมุทยสจฺจํ อุปาทานํ. ทฺเว สจฺจา โน อุปาทานา. ทุกฺขสจฺจํ สิยา อุปาทานํ, สิยา โน อุปาทานํ. ทฺเว สจฺจา อุปาทานิยา. ทฺเว สจฺจา อนุปาทานิยา. ทฺเว สจฺจา อุปาทานวิปฺปยุตฺตา. ทฺเว สจฺจา สิยา อุปาทานสมฺปยุตฺตา, สิยา อุปาทานวิปฺปยุตฺตา. สมุทยสจฺจํ อุปาทานฺเจว อุปาทานิยฺจ. ทฺเว สจฺจา น วตฺตพฺพา – ‘‘อุปาทานา เจว อุปาทานิยา จา’’ติปิ, ‘‘อุปาทานิยา เจว โน จ อุปาทานา’’ติปิ. ทุกฺขสจฺจํ สิยา อุปาทานฺเจว อุปาทานิยฺจ, สิยา อุปาทานิยฺเจว โน จ อุปาทานํ. สมุทยสจฺจํ สิยา อุปาทานฺเจว อุปาทานสมฺปยุตฺตฺจ, สิยา น วตฺตพฺพํ – ‘‘อุปาทานฺเจว อุปาทานสมฺปยุตฺตฺจา’’ติปิ, ‘‘อุปาทานสมฺปยุตฺตฺเจว โน จ อุปาทาน’’นฺติปิ. ทฺเว สจฺจา น วตฺตพฺพา – ‘‘อุปาทานา เจว อุปาทานสมฺปยุตฺตา จา’’ติปิ, ‘‘อุปาทานสมฺปยุตฺตา เจว โน จ อุปาทานา’’ติปิ. ทุกฺขสจฺจํ สิยา อุปาทานฺเจว อุปาทานสมฺปยุตฺตฺจ, สิยา อุปาทานสมฺปยุตฺตฺเจว โน จ อุปาทานํ, สิยา น วตฺตพฺพํ – ‘‘อุปาทานฺเจว อุปาทานสมฺปยุตฺตฺจา’’ ติปิ, ‘‘อุปาทานสมฺปยุตฺตฺเจว โน จ อุปาทาน’’นฺติปิ. ทฺเว สจฺจา อุปาทานวิปฺปยุตฺตอนุปาทานิยา. ทฺเว สจฺจา สิยา อุปาทานวิปฺปยุตฺตอุปาทานิยา, สิยา น วตฺตพฺพา – ‘‘อุปาทานวิปฺปยุตฺตอุปาทานิยา’’ติปิ, ‘‘อุปาทานวิปฺปยุตฺตอนุปาทานิยา’’ติปิ.

สมุทยสจฺจํ กิเลโส. ทฺเว สจฺจา โน กิเลสา. ทุกฺขสจฺจํ สิยา กิเลโส, สิยา โน กิเลโส. ทฺเว สจฺจา สํกิเลสิกา. ทฺเว สจฺจา อสํกิเลสิกา. สมุทยสจฺจํ สํกิลิฏฺํ. ทฺเว สจฺจา อสํกิลิฏฺา. ทุกฺขสจฺจํ สิยา สํกิลิฏฺํ, สิยา อสํกิลิฏฺํ. สมุทยสจฺจํ กิเลสสมฺปยุตฺตํ. ทฺเว สจฺจา กิเลสวิปฺปยุตฺตา. ทุกฺขสจฺจํ สิยา กิเลสสมฺปยุตฺตํ, สิยา กิเลสวิปฺปยุตฺตํ. สมุทยสจฺจํ กิเลโส เจว สํกิเลสิกฺจ. ทฺเว สจฺจา น วตฺตพฺพา – ‘‘กิเลสา เจว สํกิเลสิกา จา’’ติปิ, ‘‘สํกิเลสิกา เจว โน จ กิเลสา’’ติปิ. ทุกฺขสจฺจํ สิยา กิเลโส เจว สํกิเลสิกฺจ, สิยา สํกิเลสิกฺเจว โน จ กิเลโส. สมุทยสจฺจํ กิเลโส เจว สํกิลิฏฺฺจ. ทฺเว สจฺจา น วตฺตพฺพา – ‘‘กิเลสา เจว สํกิลิฏฺา จา’’ติปิ, ‘‘สํกิลิฏฺา เจว โน จ กิเลสา’’ติปิ. ทุกฺขสจฺจํ สิยา กิเลโส เจว สํกิลิฏฺฺจ, สิยา สํกิลิฏฺฺเจว โน จ กิเลโส, สิยา น วตฺตพฺพํ – ‘‘กิเลโส เจว สํกิลิฏฺฺจา’’ติปิ, ‘‘สํกิลิฏฺฺเจว โน จ กิเลโส’’ติปิ. สมุทยสจฺจํ กิเลโส เจว กิเลสสมฺปยุตฺตฺจ. ทฺเว สจฺจา น วตฺตพฺพา – ‘‘กิเลสา เจว กิเลสสมฺปยุตฺตา จา’’ติปิ, ‘‘กิเลสสมฺปยุตฺตา เจว โน จ กิเลสา’’ติปิ. ทุกฺขสจฺจํ สิยา กิเลโส เจว กิเลสสมฺปยุตฺตฺจ, สิยา กิเลสสมฺปยุตฺตฺเจว โน จ กิเลโส, สิยา น วตฺตพฺพํ – ‘‘กิเลโส เจว กิเลสสมฺปยุตฺตฺจา’’ ติปิ, ‘‘กิเลสสมฺปยุตฺตฺเจว โน จ กิเลโส’’ติปิ. ทฺเว สจฺจา กิเลสวิปฺปยุตฺตอสํกิเลสิกา. สมุทยสจฺจํ น วตฺตพฺพํ – ‘‘กิเลสวิปฺปยุตฺตสํกิเลสิก’’นฺติปิ, ‘‘กิเลสวิปฺปยุตฺตอสํกิเลสิก’’นฺติปิ. ทุกฺขสจฺจํ สิยา กิเลสวิปฺปยุตฺตสํกิเลสิกํ, สิยา น วตฺตพฺพํ – ‘‘กิเลสวิปฺปยุตฺตสํกิเลสิก’’นฺติปิ, ‘‘กิเลสวิปฺปยุตฺตอสํกิเลสิก’’นฺติปิ.

ทฺเว สจฺจา น ทสฺสเนน ปหาตพฺพา. ทฺเว สจฺจา สิยา ทสฺสเนน ปหาตพฺพา, สิยา น ทสฺสเนน ปหาตพฺพา. ทฺเว สจฺจา น ภาวนาย ปหาตพฺพา. ทฺเว สจฺจา สิยา ภาวนาย ปหาตพฺพา, สิยา น ภาวนาย ปหาตพฺพา. ทฺเว สจฺจา น ทสฺสเนน ปหาตพฺพเหตุกา. ทฺเว สจฺจา สิยา ทสฺสเนน ปหาตพฺพเหตุกา, สิยา น ทสฺสเนน ปหาตพฺพเหตุกา. ทฺเว สจฺจา น ภาวนาย ปหาตพฺพเหตุกา. ทฺเว สจฺจา สิยา ภาวนาย ปหาตพฺพเหตุกา, สิยา น ภาวนาย ปหาตพฺพเหตุกา. สมุทยสจฺจํ สวิตกฺกํ. นิโรธสจฺจํ อวิตกฺกํ. ทฺเว สจฺจา สิยา สวิตกฺกา, สิยา อวิตกฺกา. สมุทยสจฺจํ สวิจารํ. นิโรธสจฺจํ อวิจารํ. ทฺเว สจฺจา สิยา สวิจารา, สิยา อวิจารา. นิโรธสจฺจํ อปฺปีติกํ. ตีณิ สจฺจานิ สิยา สปฺปีติกา, สิยา อปฺปีติกา. นิโรธสจฺจํ น ปีติสหคตํ. ตีณิ สจฺจานิ สิยา ปีติสหคตา, สิยา น ปีติสหคตา. นิโรธสจฺจํ น สุขสหคตํ. ตีณิ สจฺจานิ สิยา สุขสหคตา, สิยา น สุขสหคตา. นิโรธสจฺจํ น อุเปกฺขาสหคตํ. ตีณิ สจฺจานิ สิยา อุเปกฺขาสหคตา, สิยา น อุเปกฺขาสหคตา.

สมุทยสจฺจํ กามาวจรํ. ทฺเว สจฺจา น กามาวจรา. ทุกฺขสจฺจํ สิยา กามาวจรํ, สิยา น กามาวจรํ. ตีณิ สจฺจานิ น รูปาวจรา. ทุกฺขสจฺจํ สิยา รูปาวจรํ, สิยา น รูปาวจรํ. ตีณิ สจฺจานิ น อรูปาวจรา. ทุกฺขสจฺจํ สิยา อรูปาวจรํ, สิยา น อรูปาวจรํ. ทฺเว สจฺจา ปริยาปนฺนา. ทฺเว สจฺจา อปริยาปนฺนา. มคฺคสจฺจํ นิยฺยานิกํ. ตีณิ สจฺจานิ อนิยฺยานิกา. มคฺคสจฺจํ นิยตํ. นิโรธสจฺจํ อนิยตํ. ทฺเว สจฺจา สิยา นิยตา, สิยา อนิยตา. ทฺเว สจฺจา สอุตฺตรา. ทฺเว สจฺจา อนุตฺตรา. สมุทยสจฺจํ สรณํ. ทฺเว สจฺจา อรณา. ทุกฺขสจฺจํ สิยา สรณํ, สิยา อรณนฺติ.

ปฺหาปุจฺฉกํ.

สจฺจวิภงฺโค นิฏฺิโต.

๕. อินฺทฺริยวิภงฺโค

๑. อภิธมฺมภาชนียํ

๒๑๙. พาวีสตินฺทฺริยานิ – จกฺขุนฺทฺริยํ, โสตินฺทฺริยํ, ฆานินฺทฺริยํ, ชิวฺหินฺทฺริยํ, กายินฺทฺริยํ, มนินฺทฺริยํ, อิตฺถินฺทฺริยํ, ปุริสินฺทฺริยํ, ชีวิตินฺทฺริยํ, สุขินฺทฺริยํ, ทุกฺขินฺทฺริยํ, โสมนสฺสินฺทฺริยํ, โทมนสฺสินฺทฺริยํ, อุเปกฺขินฺทฺริยํ, สทฺธินฺทฺริยํ, วีริยินฺทฺริยํ [วิริยินฺทฺริยํ (สี. สฺยา.)], สตินฺทฺริยํ, สมาธินฺทฺริยํ, ปฺินฺทฺริยํ, อนฺาตฺสฺสามีตินฺทฺริยํ, อฺินฺทฺริยํ, อฺาตาวินฺทฺริยํ.

๒๒๐. ตตฺถ กตมํ จกฺขุนฺทฺริยํ? ยํ จกฺขุ จตุนฺนํ มหาภูตานํ อุปาทาย ปสาโท…เป… สุฺโ คาโมเปโส – อิทํ วุจฺจติ ‘‘จกฺขุนฺทฺริยํ’’.

ตตฺถ กตมํ โสตินฺทฺริยํ…เป… ฆานินฺทฺริยํ…เป… ชิวฺหินฺทฺริยํ…เป… กายินฺทฺริยํ? โย กาโย จตุนฺนํ มหาภูตานํ อุปาทาย ปสาโท…เป… สุฺโ คาโมเปโส – อิทํ วุจฺจติ ‘‘กายินฺทฺริยํ’’.

ตตฺถ กตมํ มนินฺทฺริยํ? เอกวิเธน มนินฺทฺริยํ – ผสฺสสมฺปยุตฺตํ. ทุวิเธน มนินฺทฺริยํ – อตฺถิ สเหตุกํ, อตฺถิ อเหตุกํ. ติวิเธน มนินฺทฺริยํ – อตฺถิ กุสลํ, อตฺถิ อกุสลํ, อตฺถิ อพฺยากตํ. จตุพฺพิเธน มนินฺทฺริยํ – อตฺถิ กามาวจรํ, อตฺถิ รูปาวจรํ, อตฺถิ อรูปาวจรํ, อตฺถิ อปริยาปนฺนํ. ปฺจวิเธน มนินฺทฺริยํ – อตฺถิ สุขินฺทฺริยสมฺปยุตฺตํ, อตฺถิ ทุกฺขินฺทฺริยสมฺปยุตฺตํ, อตฺถิ โสมนสฺสินฺทฺริยสมฺปยุตฺตํ, อตฺถิ โทมนสฺสินฺทฺริยสมฺปยุตฺตํ, อตฺถิ อุเปกฺขินฺทฺริยสมฺปยุตฺตํ. ฉพฺพิเธน มนินฺทฺริยํ – จกฺขุวิฺาณํ…เป… มโนวิฺาณํ. เอวํ ฉพฺพิเธน มนินฺทฺริยํ.

สตฺตวิเธน มนินฺทฺริยํ – จกฺขุวิฺาณํ…เป… กายวิฺาณํ, มโนธาตุ, มโนวิฺาณธาตุ. เอวํ สตฺตวิเธน มนินฺทฺริยํ.

อฏฺวิเธน มนินฺทฺริยํ – จกฺขุวิฺาณํ…เป… กายวิฺาณํ อตฺถิ สุขสหคตํ, อตฺถิ ทุกฺขสหคตํ, มโนธาตุ, มโนวิฺาณธาตุ. เอวํ อฏฺวิเธน มนินฺทฺริยํ.

นววิเธน มนินฺทฺริยํ – จกฺขุวิฺาณํ…เป… กายวิฺาณํ, มโนธาตุ, มโนวิฺาณธาตุ อตฺถิ กุสลา, อตฺถิ อกุสลา, อตฺถิ อพฺยากตา. เอวํ นววิเธน มนินฺทฺริยํ.

ทสวิเธน มนินฺทฺริยํ – จกฺขุวิฺาณํ…เป… กายวิฺาณํ อตฺถิ สุขสหคตํ, อตฺถิ ทุกฺขสหคตํ, มโนธาตุ, มโนวิฺาณธาตุ อตฺถิ กุสลา, อตฺถิ อกุสลา, อตฺถิ อพฺยากตา. เอวํ ทสวิเธน มนินฺทฺริยํ…เป… เอวํ พหุวิเธน มนินฺทฺริยํ. อิทํ วุจฺจติ ‘‘มนินฺทฺริยํ’’.

ตตฺถ กตมํ อิตฺถินฺทฺริยํ? ยํ อิตฺถิยา อิตฺถิลิงฺคํ อิตฺถินิมิตฺตํ อิตฺถิกุตฺตํ อิตฺถากปฺโป อิตฺถตฺตํ อิตฺถิภาโว – อิทํ วุจฺจติ ‘‘อิตฺถินฺทฺริยํ’’.

ตตฺถ กตมํ ปุริสินฺทฺริยํ? ยํ ปุริสสฺส ปุริสลิงฺคํ ปุริสนิมิตฺตํ ปุริสกุตฺตํ ปุริสากปฺโป ปุริสตฺตํ ปุริสภาโว – อิทํ วุจฺจติ ‘‘ปุริสินฺทฺริยํ’’.

ตตฺถ กตมํ ชีวิตินฺทฺริยํ? ชีวิตินฺทฺริยํ ทุวิเธน – อตฺถิ รูปชีวิตินฺทฺริยํ, อตฺถิ อรูปชีวิตินฺทฺริยํ.

ตตฺถ กตมํ รูปชีวิตินฺทฺริยํ? โย เตสํ รูปีนํ ธมฺมานํ อายุ ิติ ยปนา ยาปนา อิริยนา วตฺตนา ปาลนา ชีวิตํ ชีวิตินฺทฺริยํ – อิทํ วุจฺจติ ‘‘รูปชีวิตินฺทฺริยํ’’.

ตตฺถ กตมํ อรูปชีวิตินฺทฺริยํ? โย เตสํ อรูปีนํ ธมฺมานํ อายุ ิติ ยปนา ยาปนา อิริยนา วตฺตนา ปาลนา ชีวิตํ ชีวิตินฺทฺริยํ – อิทํ วุจฺจติ ‘‘อรูปชีวตินฺทฺริยํ’’. อิทํ วุจฺจติ ‘‘ชีวิตินฺทฺริยํ’’.

ตตฺถ กตมํ สุขินฺทฺริยํ? ยํ กายิกํ สาตํ กายิกํ สุขํ กายสมฺผสฺสชํ สาตํ สุขํ เวทยิตํ กายสมฺผสฺสชา สาตา สุขา เวทนา – อิทํ วุจฺจติ ‘‘สุขินฺทฺริยํ’’.

ตตฺถ กตมํ ทุกฺขินฺทฺริยํ? ยํ กายิกํ อสาตํ กายิกํ ทุกฺขํ กายสมฺผสฺสชํ อสาตํ ทุกฺขํ เวทยิตํ กายสมฺผสฺสชา อสาตา ทุกฺขา เวทนา – อิทํ วุจฺจติ ‘‘ทุกฺขินฺทฺริยํ’’.

ตตฺถ กตมํ โสมนสฺสินฺทฺริยํ? ยํ เจตสิกํ สาตํ เจตสิกํ สุขํ เจโตสมฺผสฺสชํ สาตํ สุขํ เวทยิตํ เจโตสมฺผสฺสชา สาตา สุขา เวทนา – อิทํ วุจฺจติ ‘‘โสมนสฺสินฺทฺริยํ’’.

ตตฺถ กตมํ โทมนสฺสินฺทฺริยํ? ยํ เจตสิกํ อสาตํ เจตสิกํ ทุกฺขํ เจโตสมฺผสฺสชํ อสาตํ ทุกฺขํ เวทยิตํ เจโตสมฺผสฺสชา อสาตา ทุกฺขา เวทนา – อิทํ วุจฺจติ ‘‘โทมนสฺสินฺทฺริยํ’’.

ตตฺถ กตมํ อุเปกฺขินฺทฺริยํ? ยํ เจตสิกํ เนว สาตํ นาสาตํ เจโตสมฺผสฺสชํ อทุกฺขมสุขํ เวทยิตํ เจโตสมฺผสฺสชา อทุกฺขมสุขา เวทนา – อิทํ วุจฺจติ ‘‘อุเปกฺขินฺทฺริยํ’’.

ตตฺถ กตมํ สทฺธินฺทฺริยํ? ยา สทฺธา สทฺทหนา โอกปฺปนา อภิปฺปสาโท สทฺธา สทฺธินฺทฺริยํ สทฺธาพลํ – อิทํ วุจฺจติ ‘‘สทฺธินฺทฺริยํ’’.

ตตฺถ กตมํ วีริยินฺทฺริยํ? โย เจตสิโก วีริยารมฺโภ นิกฺกโม ปรกฺกโม อุยฺยาโม วายาโม อุสฺสาโห อุสฺโสฬฺหี ถาโม ิติ อสิถิลปรกฺกมตา อนิกฺขิตฺตฉนฺทตา อนิกฺขิตฺตธุรตา ธุรสมฺปคฺคาโห วีริยํ วีริยินฺทฺริยํ วีริยพลํ – อิทํ วุจฺจติ ‘‘วีริยินฺทฺริยํ’’.

ตตฺถ กตมํ สตินฺทฺริยํ? ยา สติ อนุสฺสติ ปฏิสฺสติ สติ สรณตา ธารณตา อปิลาปนตา อสมฺมุสฺสนตา สติ สตินฺทฺริยํ สติพลํ สมฺมาสติ – อิทํ วุจฺจติ ‘‘สตินฺทฺริยํ’’.

ตตฺถ กตมํ สมาธินฺทฺริยํ? ยา จิตฺตสฺส ิติ สณฺิติ อวฏฺิติ อวิสาหาโร อวิกฺเขโป อวิสาหฏมานสตา สมโถ สมาธินฺทฺริยํ สมาธิพลํ สมฺมาสมาธิ – อิทํ วุจฺจติ ‘‘สมาธินฺทฺริยํ’’.

ตตฺถ กตมํ ปฺินฺทฺริยํ? ยา ปฺา ปชานนา…เป… อโมโห ธมฺมวิจโย สมฺมาทิฏฺิ – อิทํ วุจฺจติ ‘‘ปฺินฺทฺริยํ’’.

ตตฺถ กตมํ อนฺาตฺสฺสามีตินฺทฺริยํ? ยา เตสํ ธมฺมานํ อนฺาตานํ อทิฏฺานํ อปฺปตฺตานํ อวิทิตานํ อสจฺฉิกตานํ สจฺฉิกิริยาย ปฺา ปชานนา…เป… อโมโห ธมฺมวิจโย สมฺมาทิฏฺิ ธมฺมวิจยสมฺโพชฺฌงฺโค มคฺคงฺคํ มคฺคปริยาปนฺนํ – อิทํ วุจฺจติ ‘‘อนฺาตฺสฺสามีตินฺทฺริยํ’’.

ตตฺถ กตมํ อฺินฺทฺริยํ? ยา เตสํ ธมฺมานํ าตานํ ทิฏฺานํ ปตฺตานํ วิทิตานํ สจฺฉิกตานํ สจฺฉิกิริยาย ปฺา ปชานนา…เป… อโมโห ธมฺมวิจโย สมฺมาทิฏฺิ ธมฺมวิจยสมฺโพชฺฌงฺโค มคฺคงฺคํ มคฺคปริยาปนฺนํ – อิทํ วุจฺจติ อฺินฺทฺริยํ.

ตตฺถ กตมํ อฺาตาวินฺทฺริยํ? ยา เตสํ ธมฺมานํ อฺาตาวีนํ ทิฏฺานํ ปตฺตานํ วิทิตานํ สจฺฉิกตานํ สจฺฉิกิริยาย ปฺา ปชานนา…เป… อโมโห ธมฺมวิจโย สมฺมาทิฏฺิ ธมฺมวิจยสมฺโพชฺฌงฺโค มคฺคงฺคํ มคฺคปริยาปนฺนํ – อิทํ วุจฺจติ ‘‘อฺาตาวินฺทฺริยํ’’.

อภิธมฺมภาชนียํ.

๒. ปฺหาปุจฺฉกํ

๒๒๑. พาวีสตินฺทฺริยานิ – จกฺขุนฺทฺริยํ, โสตินฺทฺริยํ, ฆานินฺทฺริยํ, ชิวฺหินฺทฺริยํ, กายินฺทฺริยํ, มนินฺทฺริยํ, อิตฺถินฺทฺริยํ, ปุริสินฺทฺริยํ, ชีวิตินฺทฺริยํ, สุขินฺทฺริยํ, ทุกฺขินฺทฺริยํ, โสมนสฺสินฺทฺริยํ, โทมนสฺสินฺทฺริยํ, อุเปกฺขินฺทฺริยํ, สทฺธินฺทฺริยํ, วีริยินฺทฺริยํ, สตินฺทฺริยํ, สมาธินฺทฺริยํ, ปฺินฺทฺริยํ, อนฺาตฺสฺสามีตินฺทฺริยํ, อฺินฺทฺริยํ, อฺาตาวินฺทฺริยํ.

๒๒๒. พาวีสตีนํ อินฺทฺริยานํ กติ กุสลา, กติ อกุสลา, กติ อพฺยากตา…เป… กติ สรณา, กติ อรณา?

๑. ติกํ

๒๒๓. ทสินฺทฺริยา อพฺยากตา. โทมนสฺสินฺทฺริยํ อกุสลํ. อนฺาตฺสฺสามีตินฺทฺริยํ กุสลํ. จตฺตารินฺทฺริยา สิยา กุสลา, สิยา อพฺยากตา. ฉ อินฺทฺริยา สิยา กุสลา, สิยา อกุสลา, สิยา อพฺยากตา.

ทฺวาทสินฺทฺริยา น วตฺตพฺพา – ‘‘สุขาย เวทนาย สมฺปยุตฺตา’’ติปิ, ‘‘ทุกฺขาย เวทนาย สมฺปยุตฺตา’’ติปิ, ‘‘อทุกฺขมสุขาย เวทนาย สมฺปยุตฺตา’’ติปิ. ฉ อินฺทฺริยา สิยา สุขาย เวทนาย สมฺปยุตฺตา, สิยา อทุกฺขมสุขาย เวทนาย สมฺปยุตฺตา. ตีณินฺทฺริยา สิยา สุขาย เวทนาย สมฺปยุตฺตา, สิยา ทุกฺขาย เวทนาย สมฺปยุตฺตา, สิยา อทุกฺขมสุขาย เวทนาย สมฺปยุตฺตา. ชีวิตินฺทฺริยํ สิยา สุขาย เวทนาย สมฺปยุตฺตํ, สิยา ทุกฺขาย เวทนาย สมฺปยุตฺตํ, สิยา อทุกฺขมสุขาย เวทนาย สมฺปยุตฺตํ, สิยา น วตฺตพฺพํ – ‘‘สุขาย เวทนาย สมฺปยุตฺต’’นฺติปิ, ‘‘ทุกฺขาย เวทนาย สมฺปยุตฺต’’นฺติปิ, ‘‘อทุกฺขมสุขาย เวทนาย สมฺปยุตฺต’’นฺติปิ.

สตฺตินฺทฺริยา เนววิปากนวิปากธมฺมธมฺมา. ตีณินฺทฺริยา วิปากา. ทฺวินฺทฺริยา วิปากธมฺมธมฺมา. อฺินฺทฺริยํ สิยา วิปากํ, สิยา วิปากธมฺมธมฺมํ. นวินฺทฺริยา สิยา วิปากา, สิยา วิปากธมฺมธมฺมา, สิยา เนววิปากนวิปากธมฺมธมฺมา. นวินฺทฺริยา อุปาทินฺนุปาทานิยา. โทมนสฺสินฺทฺริยํ อนุปาทินฺนุปาทานิยํ. ตีณินฺทฺริยา อนุปาทินฺนอนุปาทานิยา. นวินฺทฺริยา สิยา อุปาทินฺนุปาทานิยา, สิยา อนุปาทินฺนุปาทานิยา, สิยา อนุปาทินฺนอนุปาทานิยา.

นวินฺทฺริยา อสํกิลิฏฺสํกิเลสิกา. โทมนสฺสินฺทฺริยํ สํกิลิฏฺสํกิเลสิกํ. ตีณินฺทฺริยา อสํกิลิฏฺอสํกิเลสิกา. ตีณินฺทฺริยา สิยา อสํกิลิฏฺสํกิเลสิกา, สิยา อสํกิลิฏฺอสํกิเลสิกา. ฉ อินฺทฺริยา สิยา สํกิลิฏฺสํกิเลสิกา, สิยา อสํกิลิฏฺสํกิเลสิกา, สิยา อสํกิลิฏฺอสํกิเลสิกา. นวินฺทฺริยา อวิตกฺกอวิจารา. โทมนสฺสินฺทฺริยํ สวิตกฺกสวิจารํ. อุเปกฺขินฺทฺริยํ สิยา สวิตกฺกสวิจารํ, สิยา อวิตกฺกอวิจารํ. เอกาทสินฺทฺริยา สิยา สวิตกฺกสวิจารา, สิยา อวิตกฺกวิจารมตฺตา, สิยา อวิตกฺกอวิจารา.

เอกาทสินฺทฺริยา น วตฺตพฺพา – ‘‘ปีติสหคตา’’ติปิ, ‘‘สุขสหคตา’’ติปิ, ‘‘อุเปกฺขาสหคตา’’ติปิ. โสมนสฺสินฺทฺริยํ สิยา ปีติสหคตํ น สุขสหคตํ น อุเปกฺขาสหคตํ, สิยา น วตฺตพฺพํ – ‘‘ปีติสหคต’’นฺติ. ฉ อินฺทฺริยา สิยา ปีติสหคตา, สิยา สุขสหคตา, สิยา อุเปกฺขาสหคตา. จตฺตารินฺทฺริยา สิยา ปีติสหคตา, สิยา สุขสหคตา, สิยา อุเปกฺขาสหคตา, สิยา น วตฺตพฺพา – ‘‘ปีติสหคตา’’ติปิ, ‘‘สุขสหคตา’’ติปิ, ‘‘อุเปกฺขาสหคตา’’ติปิ.

ปนฺนรสินฺทฺริยา เนว ทสฺสเนน น ภาวนาย ปหาตพฺพา. โทมนสฺสินฺทฺริยํ สิยา ทสฺสเนน ปหาตพฺพํ, สิยา ภาวนาย ปหาตพฺพํ. ฉ อินฺทฺริยา สิยา ทสฺสเนน ปหาตพฺพา, สิยา ภาวนาย ปหาตพฺพา, สิยา เนว ทสฺสเนน น ภาวนาย ปหาตพฺพา. ปนฺนรสินฺทฺริยา เนว ทสฺสเนน น ภาวนาย ปหาตพฺพเหตุกา. โทมนสฺสินฺทฺริยํ สิยา ทสฺสเนน ปหาตพฺพเหตุกํ, สิยา ภาวนาย ปหาตพฺพเหตุกํ. ฉ อินฺทฺริยา สิยา ทสฺสเนน ปหาตพฺพเหตุกา, สิยา ภาวนาย ปหาตพฺพเหตุกา, สิยา เนว ทสฺสเนน น ภาวนาย ปหาตพฺพเหตุกา.

ทสินฺทฺริยา เนวาจยคามินาปจยคามิโน. โทมนสฺสินฺทฺริยํ อาจยคามิ. อนฺาตฺสฺสามีตินฺทฺริยํ อปจยคามิ. อฺินฺทฺริยํ สิยา อปจยคามิ, สิยา เนวาจยคามินาปจยคามิ. นวินฺทฺริยา สิยา อาจยคามิโน, สิยา อปจยคามิโน, สิยา เนวาจยคามินาปจยคามิโน. ทสินฺทฺริยา เนวเสกฺขนาเสกฺขา. ทฺวินฺทฺริยา เสกฺขา. อฺาตาวินฺทฺริยํ อเสกฺขํ. นวินฺทฺริยา สิยา เสกฺขา, สิยา อเสกฺขา, สิยา เนวเสกฺขนาเสกฺขา.

ทสินฺทฺริยา ปริตฺตา. ตีณินฺทฺริยา อปฺปมาณา. นวินฺทฺริยา สิยา ปริตฺตา, สิยา มหคฺคตา, สิยา อปฺปมาณา. สตฺตินฺทฺริยา อนารมฺมณา. ทฺวินฺทฺริยา ปริตฺตารมฺมณา. ตีณินฺทฺริยา อปฺปมาณารมฺมณา. โทมนสฺสินฺทฺริยํ สิยา ปริตฺตารมฺมณํ สิยา มหคฺคตารมฺมณํ, น อปฺปมาณารมฺมณํ, สิยา น วตฺตพฺพํ – ‘‘ปริตฺตารมฺมณ’’นฺติปิ, ‘‘มหคฺคตารมฺมณ’’นฺติ ปิ. นวินฺทฺริยา สิยา ปริตฺตารมฺมณา, สิยา มหคฺคตารมฺมณา, สิยา อปฺปมาณารมฺมณา, สิยา น วตฺตพฺพา – ‘‘ปริตฺตารมฺมณา’’ติปิ, ‘‘มหคฺคตารมฺมณา’’ติปิ, ‘‘อปฺปมาณารมฺมณา’’ติปิ.

นวินฺทฺริยา มชฺฌิมา. โทมนสฺสินฺทฺริยํ หีนํ. ตีณินฺทฺริยา ปณีตา. ตีณินฺทฺริยา สิยา มชฺฌิมา, สิยา ปณีตา. ฉ อินฺทฺริยา สิยา หีนา, สิยา มชฺฌิมา, สิยา ปณีตา. ทสินฺทฺริยา อนิยตา. อนฺาตฺสฺสามีตินฺทฺริยํ สมฺมตฺตนิยตํ. จตฺตารินฺทฺริยา สิยา สมฺมตฺตนิยตา, สิยา อนิยตา. โทมนสฺสินฺทฺริยํ สิยา มิจฺฉตฺตนิยตํ, สิยา อนิยตํ. ฉ อินฺทฺริยา สิยา มิจฺฉตฺตนิยตา, สิยา สมฺมตฺตนิยตา, สิยา อนิยตา. สตฺตินฺทฺริยา อนารมฺมณา. จตฺตารินฺทฺริยา น วตฺตพฺพา – ‘‘มคฺคารมฺมณา’’ติปิ, ‘‘มคฺคเหตุกา’’ติปิ, ‘‘มคฺคาธิปติโน’’ติปิ. อนฺาตฺสฺสามีตินฺทฺริยํ น มคฺคารมฺมณํ, สิยา มคฺคเหตุกํ, สิยา มคฺคาธิปติ, สิยา น วตฺตพฺพํ – ‘‘มคฺคเหตุก’’นฺติปิ, ‘‘มคฺคาธิปตี’’ติปิ. อฺินฺทฺริยํ น มคฺคารมฺมณํ, สิยา มคฺคเหตุกํ, สิยา มคฺคาธิปติ, สิยา น วตฺตพฺพํ – ‘‘มคฺคเหตุก’’นฺติปิ, ‘‘มคฺคาธิปตี’’ติปิ. นวินฺทฺริยา สิยา มคฺคารมฺมณา, สิยา มคฺคเหตุกา, สิยา มคฺคาธิปติโน, สิยา น วตฺตพฺพา – ‘‘มคฺคารมฺมณา’’ติปิ, ‘‘มคฺคเหตุกา’’ติปิ, ‘‘มคฺคาธิปติโน’’ติปิ.

ทสินฺทฺริยา สิยา อุปฺปนฺนา, สิยา อุปฺปาทิโน, น วตฺตพฺพา – ‘‘อนุปฺปนฺนา’’ติ. ทฺวินฺทฺริยา สิยา อุปฺปนฺนา, สิยา อนุปฺปนฺนา, น วตฺตพฺพา – ‘‘อุปฺปาทิโน’’ติ. ทสินฺทฺริยา สิยา อุปฺปนฺนา, สิยา อนุปฺปนฺนา, สิยา อุปฺปาทิโน; สิยา อตีตา, สิยา อนาคตา, สิยา ปจฺจุปฺปนฺนา. สตฺตินฺทฺริยา อนารมฺมณา. ทฺวินฺทฺริยา ปจฺจุปฺปนฺนารมฺมณา. ตีณินฺทฺริยา น วตฺตพฺพา – ‘‘อตีตารมฺมณา’’ติปิ, ‘‘อนาคตารมฺมณา’’ติปิ, ‘‘ปจฺจุปฺปนฺนารมฺมณา’’ติปิ. ทสินฺทฺริยา สิยา อตีตารมฺมณา, สิยา อนาคตารมฺมณา, สิยา ปจฺจุปฺปนฺนารมฺมณา, สิยา น วตฺตพฺพา – ‘‘อตีตารมฺมณา’’ติปิ, ‘‘อนาคตารมฺมณา’’ติปิ, ‘‘ปจฺจุปฺปนฺนารมฺมณา’’ติปิ; สิยา อชฺฌตฺตา, สิยา พหิทฺธา, สิยา อชฺฌตฺตพหิทฺธา. สตฺตินฺทฺริยา อนารมฺมณา. ตีณินฺทฺริยา พหิทฺธารมฺมณา. จตฺตารินฺทฺริยา สิยา อชฺฌตฺตารมฺมณา, สิยา พหิทฺธารมฺมณา, สิยา อชฺฌตฺตพหิทฺธารมฺมณา, อฏฺินฺทฺริยา สิยา อชฺฌตฺตารมฺมณา, สิยา พหิทฺธารมฺมณา, สิยา อชฺฌตฺตพหิทฺธารมฺมณา, สิยา น วตฺตพฺพา – ‘‘อชฺฌตฺตารมฺมณา’’ติปิ, ‘‘พหิทฺธารมฺมณา’’ติปิ, ‘‘อชฺฌตฺตพหิทฺธารมฺมณา’’ติปิ. ปฺจินฺทฺริยา อนิทสฺสนสปฺปฏิฆา. สตฺตรสินฺทฺริยา อนิทสฺสนอปฺปฏิฆา.

๒. ทุกํ

๒๒๔. จตฺตารินฺทฺริยา เหตู. อฏฺารสินฺทฺริยา น เหตู. สตฺตินฺทฺริยา สเหตุกา. นวินฺทฺริยา อเหตุกา. ฉ อินฺทฺริยา สิยา สเหตุกา, สิยา อเหตุกา. สตฺตินฺทฺริยา เหตุสมฺปยุตฺตา. นวินฺทฺริยา เหตุวิปฺปยุตฺตา. ฉ อินฺทฺริยา สิยา เหตุสมฺปยุตฺตา, สิยา เหตุวิปฺปยุตฺตา. จตฺตารินฺทฺริยา เหตู เจว สเหตุกา จ. นวินฺทฺริยา น วตฺตพฺพา – ‘‘เหตู เจว สเหตุกา จา’’ติปิ, ‘‘สเหตุกา เจว น จ เหตู’’ติปิ. ตีณินฺทฺริยา น วตฺตพฺพา – ‘‘เหตู เจว สเหตุกา จา’’ติ. สเหตุกา เจว น จ เหตู. ฉ อินฺทฺริยา น วตฺตพฺพา – ‘‘เหตู เจว สเหตุกา จา’’ติ, สิยา สเหตุกา เจว น จ เหตู, สิยา น วตฺตพฺพา – ‘‘สเหตุกา เจว น จ เหตู’’ติ.

จตฺตารินฺทฺริยา เหตู เจว เหตุสมฺปยุตฺตา จ. นวินฺทฺริยา น วตฺตพฺพา – ‘‘เหตู เจว เหตุสมฺปยุตฺตา จา’’ติปิ, ‘‘เหตุสมฺปยุตฺตา เจว น จ เหตู’’ติปิ. ตีณินฺทฺริยา น วตฺตพฺพา – ‘‘เหตู เจว เหตุสมฺปยุตฺตา จา’’ติ, ‘‘เหตุสมฺปยุตฺตา เจว น จ เหตู’’. ฉ อินฺทฺริยา น วตฺตพฺพา – ‘‘เหตู เจว เหตุสมฺปยุตฺตา จา’’ติ, สิยา เหตุสมฺปยุตฺตา เจว น จ เหตู, สิยา น วตฺตพฺพา – ‘‘เหตุสมฺปยุตฺตา เจว น จ เหตู’’ติ.

นวินฺทฺริยา น เหตู อเหตุกา. ตีณินฺทฺริยา น เหตู สเหตุกา. จตฺตารินฺทฺริยา น วตฺตพฺพา – ‘‘น เหตู สเหตุกา’’ติปิ, ‘‘น เหตู อเหตุกา’’ติปิ. ฉ อินฺทฺริยา สิยา น เหตู สเหตุกา, สิยา น เหตู อเหตุกา.

สปฺปจฺจยา. สงฺขตา. อนิทสฺสนา. ปฺจินฺทฺริยา สปฺปฏิฆา. สตฺตรสินฺทฺริยา อปฺปฏิฆา. สตฺตินฺทฺริยา รูปา. จุทฺทสินฺทฺริยา อรูปา. ชีวิตินฺทฺริยํ สิยา รูปํ, สิยา อรูปํ. ทสินฺทฺริยา โลกิยา. ตีณินฺทฺริยา โลกุตฺตรา. นวินฺทฺริยา สิยา โลกิยา, สิยา โลกุตฺตรา; เกนจิ วิฺเยฺยา, เกนจิ น วิฺเยฺยา.

โน อาสวา. ทสินฺทฺริยา สาสวา. ตีณินฺทฺริยา อนาสวา. นวินฺทฺริยา สิยา สาสวา, สิยา อนาสวา. ปนฺนรสินฺทฺริยา อาสววิปฺปยุตฺตา. โทมนสฺสินฺทฺริยํ อาสวสมฺปยุตฺตํ. ฉ อินฺทฺริยา สิยา อาสวสมฺปยุตฺตา, สิยา อาสววิปฺปยุตฺตา. ทสินฺทฺริยา น วตฺตพฺพา – ‘‘อาสวา เจว สาสวา จา’’ติ, ‘‘สาสวา เจว โน จ อาสวา’’. ตีณินฺทฺริยา น วตฺตพฺพา – ‘‘อาสวา เจว สาสวา จา’’ติปิ, ‘‘สาสวา เจว โน จ อาสวา’’ติปิ. นวินฺทฺริยา น วตฺตพฺพา – ‘‘อาสวา เจว สาสวา จา’’ติ, สิยา สาสวา เจว โน จ อาสวา, สิยา น วตฺตพฺพา – ‘‘สาสวา เจว โน จ อาสวา’’ติ.

ปนฺนรสินฺทฺริยา น วตฺตพฺพา – ‘‘อาสวา เจว อาสวสมฺปยุตฺตา จา’’ติปิ, ‘‘อาสวสมฺปยุตฺตา เจว โน จ อาสวา’’ติปิ. โทมนสฺสินฺทฺริยํ น วตฺตพฺพํ – ‘‘อาสโว เจว อาสวสมฺปยุตฺตฺจา’’ติ, ‘‘อาสวสมฺปยุตฺตฺเจว โน จ อาสโว’’. ฉ อินฺทฺริยา น วตฺตพฺพา – ‘‘อาสวา เจว อาสวสมฺปยุตฺตา จา’’ติ, สิยา อาสวสมฺปยุตฺตา เจว โน จ อาสวา, สิยา น วตฺตพฺพา – ‘‘อาสวสมฺปยุตฺตา เจว โน จ อาสวา’’ติ. นวินฺทฺริยา อาสววิปฺปยุตฺตสาสวา. ตีณินฺทฺริยา อาสววิปฺปยุตฺตอนาสวา. โทมนสฺสินฺทฺริยํ น วตฺตพฺพํ – ‘‘อาสววิปฺปยุตฺตสาสว’’นฺติปิ, ‘‘อาสววิปฺปยุตฺตอนาสว’’นฺติปิ. ตีณินฺทฺริยา สิยา อาสววิปฺปยุตฺตสาสวา, สิยา อาสววิปฺปยุตฺตอนาสวา. ฉ อินฺทฺริยา สิยา อาสววิปฺปยุตฺตสาสวา, สิยา อาสววิปฺปยุตฺตอนาสวา, สิยา น วตฺตพฺพา – ‘‘อาสววิปฺปยุตฺตสาสวา’’ติปิ, ‘‘อาสววิปฺปยุตฺตอนาสวา’’ติปิ.

โน สํโยชนา. ทสินฺทฺริยา สํโยชนิยา. ตีณินฺทฺริยา อสํโยชนิยา. นวินฺทฺริยา สิยา สํโยชนิยา, สิยา อสํโยชนิยา. ปนฺนรสินฺทฺริยา สํโยชนวิปฺปยุตฺตา. โทมนสฺสินฺทฺริยํ สํโยชนสมฺปยุตฺตํ. ฉ อินฺทฺริยา สิยา สํโยชนสมฺปยุตฺตา, สิยา สํโยชนวิปฺปยุตฺตา. ทสินฺทฺริยา น วตฺตพฺพา – ‘‘สํโยชนา เจว สํโยชนิยา จา’’ติ, สํโยชนิยา เจว โน จ สํโยชนา. ตีณินฺทฺริยา น วตฺตพฺพา – ‘‘สํโยชนา เจว สํโยชนิยา จา’’ติปิ, ‘‘สํโยชนิยา เจว โน จ สํโยชนา’’ติปิ. นวินฺทฺริยา น วตฺตพฺพา – ‘‘สํโยชนา เจว สํโยชนิยา จา’’ติ, สิยา สํโยชนิยา เจว โน จ สํโยชนา, สิยา น วตฺตพฺพา – ‘‘สํโยชนิยา เจว โน จ สํโยชนา’’ติ.

ปนฺนรสินฺทฺริยา น วตฺตพฺพา – ‘‘สํโยชนา เจว สํโยชนสมฺปยุตฺตา จา’’ติปิ, ‘‘สํโยชนสมฺปยุตฺตา เจว โน จ สํโยชนา’’ติปิ. โทมนสฺสินฺทฺริยํ น วตฺตพฺพํ – ‘‘สํโยชนฺเจว สํโยชนสมฺปยุตฺตฺจา’’ติ, สํโยชนสมฺปยุตฺตฺเจว โน จ สํโยชนํ. ฉ อินฺทฺริยา น วตฺตพฺพา – ‘‘สํโยชนา เจว สํโยชนสมฺปยุตฺตา จา’’ติ, สิยา สํโยชนสมฺปยุตฺตา เจว โน จ สํโยชนา, สิยา น วตฺตพฺพา – ‘‘สํโยชนสมฺปยุตฺตา เจว โน จ สํโยชนา’’ติ.

นวินฺทฺริยา สํโยชนวิปฺปยุตฺตสํโยชนิยา. ตีณินฺทฺริยา สํโยชนวิปฺปยุตฺตอสํโยชนิยา. โทมนสฺสินฺทฺริยํ น วตฺตพฺพํ – ‘‘สํโยชนวิปฺปยุตฺตสํโยชนิย’’นฺติปิ, ‘‘สํโยชนวิปฺปยุตฺตอสํโยชนิย’’นฺติปิ. ตีณินฺทฺริยา สิยา สํโยชนวิปฺปยุตฺตสํโยชนิยา, สิยา สํโยชนวิปฺปยุตฺตอสํโยชนิยา. ฉ อินฺทฺริยา สิยา สํโยชนวิปฺปยุตฺตสํโยชนิยา, สิยา สํโยชนวิปฺปยุตฺตอสํโยชนิยา, สิยา น วตฺตพฺพา – ‘‘สํโยชนวิปฺปยุตฺตสํโยชนิยา’’ติปิ, ‘‘สํโยชนวิปฺปยุตฺตอสํโยชนิยา’’ติปิ.

โน คนฺถา. ทสินฺทฺริยา คนฺถนิยา. ตีณินฺทฺริยา อคนฺถนิยา. นวินฺทฺริยา สิยา คนฺถนิยา, สิยา อคนฺถนิยา. ปนฺนรสินฺทฺริยา คนฺถวิปฺปยุตฺตา. โทมนสฺสินฺทฺริยํ คนฺถสมฺปยุตฺตํ. ฉ อินฺทฺริยา สิยา คนฺถสมฺปยุตฺตา, สิยา คนฺถวิปฺปยุตฺตา. ทสินฺทฺริยา น วตฺตพฺพา – ‘‘คนฺถา เจว คนฺถนิยา จา’’ติ, คนฺถนิยา เจว โน จ คนฺถา. ตีณินฺทฺริยา น วตฺตพฺพา – ‘‘คนฺถา เจว คนฺถนิยา จา’’ติปิ, ‘‘คนฺถนิยา เจว โน จ คนฺถา’’ติปิ. นวินฺทฺริยา น วตฺตพฺพา – ‘‘คนฺถา เจว คนฺถนิยา จา’’ติ, สิยา คนฺถนิยา เจว โน จ คนฺถา, สิยา น วตฺตพฺพา – ‘‘คนฺถนิยา เจว โน จ คนฺถา’’ติ.

ปนฺนรสินฺทฺริยา น วตฺตพฺพา – ‘‘คนฺถา เจว คนฺถสมฺปยุตฺตา จา’’ติปิ, ‘‘คนฺถสมฺปยุตฺตา เจว โน จ คนฺถา’’ติปิ. โทมนสฺสินฺทฺริยํ น วตฺตพฺพํ – ‘‘คนฺโถ เจว คนฺถสมฺปยุตฺต’’ฺจาติ, คนฺถสมฺปยุตฺตฺเจว โน จ คนฺโถ. ฉ อินฺทฺริยา น วตฺตพฺพา – ‘‘คนฺถา เจว คนฺถสมฺปยุตฺตา จา’’ติ, สิยา คนฺถสมฺปยุตฺตา เจว โน จ คนฺถา, สิยา น วตฺตพฺพา – ‘‘คนฺถสมฺปยุตฺตา เจว โน จ คนฺถา’’ติ.

นวินฺทฺริยา คนฺถวิปฺปยุตฺตคนฺถนิยา. ตีณินฺทฺริยา คนฺถวิปฺปยุตฺตอคนฺถนิยา. โทมนสฺสินฺทฺริยํ น วตฺตพฺพํ – ‘‘คนฺถวิปฺปยุตฺตคนฺถนิย’’นฺติปิ, ‘‘คนฺถวิปฺปยุตฺตอคนฺถนิย’’นฺติปิ. ตีณินฺทฺริยา สิยา คนฺถวิปฺปยุตฺตคนฺถนิยา, สิยา คนฺถวิปฺปยุตฺตอคนฺถนิยา. ฉ อินฺทฺริยา สิยา คนฺถวิปฺปยุตฺตคนฺถนิยา, สิยา คนฺถวิปฺปยุตฺตอคนฺถนิยา, สิยา น วตฺตพฺพา – ‘‘คนฺถวิปฺปยุตฺตคนฺถนิยา’’ติปิ, ‘‘คนฺถวิปฺปยุตฺตอคนฺถนิยา’’ติปิ.

โน โอฆา…เป… โน โยคา…เป… โน นีวรณา. ทสินฺทฺริยา นีวรณิยา. ตีณินฺทฺริยา อนีวรณิยา. นวินฺทฺริยา สิยา นีวรณิยา, สิยา อนีวรณิยา. ปนฺนรสินฺทฺริยา นีวรณวิปฺปยุตฺตา. โทมนสฺสินฺทฺริยํ นีวรณสมฺปยุตฺตํ. ฉ อินฺทฺริยา สิยา นีวรณสมฺปยุตฺตา, สิยา นีวรณวิปฺปยุตฺตา. ทสินฺทฺริยา น วตฺตพฺพา – ‘‘นีวรณา เจว นีวรณิยา จา’’ติ, นีวรณิยา เจว โน จ นีวรณา. ตีณินฺทฺริยา น วตฺตพฺพา – ‘‘นีวรณา เจว นีวรณิยา จา’’ติปิ, ‘‘นีวรณิยา เจว โน จ นีวรณา’’ติปิ. นวินฺทฺริยา น วตฺตพฺพา – ‘‘นีวรณา เจว นีวรณิยา จา’’ติ, สิยา นีวรณิยา เจว โน จ นีวรณา, สิยา น วตฺตพฺพา – ‘‘นีวรณิยา เจว โน จ นีวรณา’’ติ.

ปนฺนรสินฺทฺริยา น วตฺตพฺพา – ‘‘นีวรณา เจว นีวรณสมฺปยุตฺตา จา’’ติปิ, ‘‘นีวรณสมฺปยุตฺตา เจว โน จ นีวรณา’’ติปิ. โทมนสฺสินฺทฺริยํ น วตฺตพฺพํ – ‘‘นีวรณฺเจว นีวรณสมฺปยุตฺตฺจา’’ติ, นีวรณสมฺปยุตฺตฺเจว โน จ นีวรณํ. ฉ อินฺทฺริยา น วตฺตพฺพา – ‘‘นีวรณา เจว นีวรณสมฺปยุตฺตา จา’’ติ, สิยา นีวรณสมฺปยุตฺตา เจว โน จ นีวรณา, สิยา น วตฺตพฺพา – ‘‘นีวรณสมฺปยุตฺตา เจว โน จ นีวรณา’’ติ.

นวินฺทฺริยา นีวรณวิปฺปยุตฺตนีวรณิยา. ตีณินฺทฺริยา นีวรณวิปฺปยุตฺตอนีวรณิยา. โทมนสฺสินฺทฺริยํ น วตฺตพฺพํ – ‘‘นีวรณวิปฺปยุตฺตนีวรณิย’’นฺติปิ, ‘‘นีวรณวิปฺปยุตฺตอนีวรณิย’’นฺติปิ. ตีณินฺทฺริยา สิยา นีวรณวิปฺปยุตฺตนีวรณิยา, สิยา นีวรณวิปฺปยุตฺตอนีวรณิยา. ฉ อินฺทฺริยา สิยา นีวรณวิปฺปยุตฺตนีวรณิยา, สิยา นีวรณวิปฺปยุตฺตอนีวรณิยา, สิยา น วตฺตพฺพา – ‘‘นีวรณวิปฺปยุตฺตนีวรณิยา’’ติปิ, ‘‘นีวรณวิปฺปยุตฺตอนีวรณิยา’’ติปิ.

โน ปรามาสา. ทสินฺทฺริยา ปรามฏฺา. ตีณินฺทฺริยา อปรามฏฺา. นวินฺทฺริยา สิยา ปรามฏฺา, สิยา อปรามฏฺา. โสฬสินฺทฺริยา ปรามาสวิปฺปยุตฺตา. ฉ อินฺทฺริยา สิยา ปรามาสสมฺปยุตฺตา, สิยา ปรามาสวิปฺปยุตฺตา. ทสินฺทฺริยา น วตฺตพฺพา – ‘‘ปรามาสา เจว ปรามฏฺา จา’’ติ, ปรามฏฺา เจว โน จ ปรามาสา. ตีณินฺทฺริยา น วตฺตพฺพา – ‘‘ปรามาสา เจว ปรามฏฺา จา’’ติปิ, ‘‘ปรามฏฺา เจว โน จ ปรามาสา’’ติปิ. นวินฺทฺริยา น วตฺตพฺพา – ‘‘ปรามาสา เจว ปรามฏฺา จา’’ติ, สิยา ปรามฏฺา เจว โน จ ปรามาสา, สิยา น วตฺตพฺพา – ‘‘ปรามฏฺา เจว โน จ ปรามาสา’’ติ. ทสินฺทฺริยา ปรามาสวิปฺปยุตฺตปรามฏฺา. ตีณินฺทฺริยา ปรามาสวิปฺปยุตฺตอปรามฏฺา. ตีณินฺทฺริยา สิยา ปรามาสวิปฺปยุตฺตปรามฏฺา, สิยา ปรามาสวิปฺปยุตฺตอปรามฏฺา. ฉ อินฺทฺริยา สิยา ปรามาสวิปฺปยุตฺตปรามฏฺา, สิยา ปรามาสวิปฺปยุตฺตอปรามฏฺา, สิยา น วตฺตพฺพา – ‘‘ปรามาสวิปฺปยุตฺตปรามฏฺา’’ติปิ, ‘‘ปรามาสวิปฺปยุตฺตอปรามฏฺา’’ติปิ.

สตฺตินฺทฺริยา อนารมฺมณา. จุทฺทสินฺทฺริยา สารมฺมณา. ชีวิตินฺทฺริยํ สิยา สารมฺมณํ, สิยา อนารมฺมณํ. เอกวีสตินฺทฺริยา โน จิตฺตา. มนินฺทฺริยํ จิตฺตํ. เตรสินฺทฺริยา เจตสิกา. อฏฺินฺทฺริยา อเจตสิกา. ชีวิตินฺทฺริยํ สิยา เจตสิกํ, สิยา อเจตสิกํ. เตรสินฺทฺริยา จิตฺตสมฺปยุตฺตา. สตฺตินฺทฺริยา จิตฺตวิปฺปยุตฺตา. ชีวิตินฺทฺริยํ สิยา จิตฺตสมฺปยุตฺตํ, สิยา จิตฺตวิปฺปยุตฺตํ. มนินฺทฺริยํ น วตฺตพฺพํ – ‘‘จิตฺเตน สมฺปยุตฺต’’นฺติปิ, ‘‘จิตฺเตน วิปฺปยุตฺต’’นฺติปิ.

เตรสินฺทฺริยา จิตฺตสํสฏฺา. สตฺตินฺทฺริยา จิตฺตวิสํสฏฺา. ชีวิตินฺทฺริยํ สิยา จิตฺตสํสฏฺํ, สิยา จิตฺตวิสํสฏฺํ. มนินฺทฺริยํ น วตฺตพฺพํ – ‘‘จิตฺเตน สํสฏฺ’’นฺติปิ, ‘‘จิตฺเตน วิสํสฏฺ’’นฺติปิ. เตรสินฺทฺริยา จิตฺตสมุฏฺานา. อฏฺินฺทฺริยา โน จิตฺตสมุฏฺานา. ชีวิตินฺทฺริยํ สิยา จิตฺตสมุฏฺานํ, สิยา โน จิตฺตสมุฏฺานํ.

เตรสินฺทฺริยา จิตฺตสหภุโน. อฏฺินฺทฺริยา โน จิตฺตสหภุโน. ชีวิตินฺทฺริยํ สิยา จิตฺตสหภู, สิยา โน จิตฺตสหภู. เตรสินฺทฺริยา จิตฺตานุปริวตฺติโน. อฏฺินฺทฺริยา โน จิตฺตานุปริวตฺติโน. ชีวิตินฺทฺริยํ สิยา จิตฺตานุปริวตฺติ, สิยา โน จิตฺตานุปริวตฺติ.

เตรสินฺทฺริยา จิตฺตสํสฏฺสมุฏฺานา. อฏฺินฺทฺริยา โน จิตฺตสํสฏฺสมุฏฺานา. ชีวิตินฺทฺริยํ สิยา จิตฺตสํสฏฺสมุฏฺานํ, สิยา โน จิตฺตสํสฏฺสมุฏฺานํ. เตรสินฺทฺริยา จิตฺตสํสฏฺสมุฏฺานสหภุโน. อฏฺินฺทฺริยา โน จิตฺตสํสฏฺสมุฏฺานสหภุโน. ชีวิตินฺทฺริยํ สิยา จิตฺตสํสฏฺสมุฏฺานสหภู, สิยา โน จิตฺตสํสฏฺสมุฏฺานสหภู. เตรสินฺทฺริยา จิตฺตสํสฏฺสมุฏฺานานุปริวตฺติโน. อฏฺินฺทฺริยา โน จิตฺตสํสฏฺสมุฏฺานานุปริวตฺติโน. ชีวิตินฺทฺริยํ สิยา จิตฺตสํสฏฺสมุฏฺานานุปริวตฺติ, สิยา โน จิตฺตสํสฏฺสมุฏฺานานุปริวตฺติ. ฉ อินฺทฺริยา อชฺฌตฺติกา. โสฬสินฺทฺริยา พาหิรา.

สตฺตินฺทฺริยา อุปาทา. จุทฺทสินฺทฺริยา โน อุปาทา. ชีวิตินฺทฺริยํ สิยา อุปาทา, สิยา โน อุปาทา. นวินฺทฺริยา อุปาทินฺนา. จตฺตารินฺทฺริยา อนุปาทินฺนา. นวินฺทฺริยา สิยา อุปาทินฺนา, สิยา อนุปาทินฺนา. โน อุปาทานา. ทสินฺทฺริยา อุปาทานิยา. ตีณินฺทฺริยา อนุปาทานิยา. นวินฺทฺริยา สิยา อุปาทานิยา, สิยา อนุปาทานิยา. โสฬสินฺทฺริยา อุปาทานวิปฺปยุตฺตา. ฉ อินฺทฺริยา สิยา อุปาทานสมฺปยุตฺตา, สิยา อุปาทานวิปฺปยุตฺตา. ทสินฺทฺริยา น วตฺตพฺพา – ‘‘อุปาทานา เจว อุปาทานิยา จา’’ติ, อุปาทานิยา เจว โน จ อุปาทานา. ตีณินฺทฺริยา น วตฺตพฺพา – ‘‘อุปาทานา เจว อุปาทานิยา จา’’ติปิ, ‘‘อุปาทานิยา เจว โน จ อุปาทานา’’ติปิ. นวินฺทฺริยา น วตฺตพฺพา – ‘‘อุปาทานา เจว อุปาทานิยา จา’’ติ, สิยา อุปาทานิยา เจว โน จ อุปาทานา. ทสินฺทฺริยา สิยา อุปาทานิยา เจว โน จ อุปาทานา, สิยา น วตฺตพฺพา – ‘‘อุปาทานิยา เจว โน จ อุปาทานา’’ติ.

โสฬสินฺทฺริยา น วตฺตพฺพา – ‘‘อุปาทานา เจว อุปาทานสมฺปยุตฺตา จา’’ติปิ, ‘‘อุปาทานสมฺปยุตฺตา เจว โน จ อุปาทานา’’ติปิ. ฉ อินฺทฺริยา น วตฺตพฺพา – ‘‘อุปาทานา เจว อุปาทานสมฺปยุตฺตา จา’’ติ, สิยา อุปาทานสมฺปยุตฺตา เจว โน จ อุปาทานา, สิยา น วตฺตพฺพา – ‘‘อุปาทานสมฺปยุตฺตา เจว โน จ อุปาทานา’’ติ. ทสินฺทฺริยา อุปาทานวิปฺปยุตฺตอุปาทานิยา. ตีณินฺทฺริยา อุปาทานวิปฺปยุตฺตอนุปาทานิยา. ตีณินฺทฺริยา สิยา อุปาทานวิปฺปยุตฺตอุปาทานิยา, สิยา อุปาทานวิปฺปยุตฺตอนุปาทานิยา. ฉ อินฺทฺริยา สิยา อุปาทานวิปฺปยุตฺตอุปาทานิยา, สิยา อุปาทานวิปฺปยุตฺตอนุปาทานิยา, สิยา น วตฺตพฺพา – ‘‘อุปาทานวิปฺปยุตฺตอุปาทานิยา’’ติปิ, ‘‘อุปาทานวิปฺปยุตฺตอนุปาทานิยา’’ติปิ.

โน กิเลสา. ทสินฺทฺริยา สํกิเลสิกา. ตีณินฺทฺริยา อสํกิเลสิกา. นวินฺทฺริยา สิยา สํกิเลสิกา, สิยา อสํกิเลสิกา. ปนฺนรสินฺทฺริยา อสํกิลิฏฺา. โทมนสฺสินฺทฺริยํ สํกิลิฏฺํ. ฉ อินฺทฺริยา สิยา สํกิลิฏฺา, สิยา อสํกิลิฏฺา. ปนฺนรสินฺทฺริยา กิเลสวิปฺปยุตฺตา. โทมนสฺสินฺทฺริยํ กิเลสสมฺปยุตฺตํ. ฉ อินฺทฺริยา สิยา กิเลสสมฺปยุตฺตา, สิยา กิเลสวิปฺปยุตฺตา. ทสินฺทฺริยา น วตฺตพฺพา – ‘‘กิเลสา เจว สํกิเลสิกา จา’’ติ, สํกิเลสิกา เจว โน จ กิเลสา. ตีณินฺทฺริยา น วตฺตพฺพา – ‘‘กิเลสา เจว สํกิเลสิกา จา’’ติปิ, ‘‘สํกิเลสิกา เจว โน จ กิเลสา’’ติปิ. นวินฺทฺริยา น วตฺตพฺพา – ‘‘กิเลสา เจว สํกิเลสิกา จา’’ติ, สิยา สํกิเลสิกา เจว โน จ กิเลสา, สิยา น วตฺตพฺพา – ‘‘สํกิเลสิกา เจว โน จ กิเลสา’’ติ.

ปนฺนรสินฺทฺริยา น วตฺตพฺพา – ‘‘กิเลสา เจว สํกิลิฏฺา จา’’ติปิ, ‘‘สํกิลิฏฺา เจว โน จ กิเลสา’’ติปิ. โทมนสฺสินฺทฺริยํ น วตฺตพฺพํ – ‘‘กิเลโส เจว สํกิลิฏฺฺจา’’ติ, สํกิลิฏฺฺเจว โน จ กิเลโส. ฉ อินฺทฺริยา น วตฺตพฺพา – ‘‘กิเลสา เจว สํกิลิฏฺา จา’’ติ, สิยา สํกิลิฏฺา เจว โน จ กิเลสา, สิยา น วตฺตพฺพา – ‘‘สํกิลิฏฺา เจว โน จ กิเลสา’’ติ.

ปนฺนรสินฺทฺริยา น วตฺตพฺพา – ‘‘กิเลสา เจว กิเลสสมฺปยุตฺตา จา’’ติปิ, ‘‘กิเลสสมฺปยุตฺตา เจว โน จ กิเลสา’’ติปิ. โทมนสฺสินฺทฺริยํ น วตฺตพฺพํ – ‘‘กิเลโส เจว กิเลสสมฺปยุตฺตฺจา’’ติ, กิเลสสมฺปยุตฺตฺเจว โน จ กิเลโส. ฉ อินฺทฺริยา น วตฺตพฺพา – ‘‘กิเลสา เจว กิเลสสมฺปยุตฺตา จา’’ติ, สิยา กิเลสสมฺปยุตฺตา เจว โน จ กิเลสา, สิยา น วตฺตพฺพา – ‘‘กิเลสสมฺปยุตฺตา เจว โน จ กิเลสา’’ติ. นวินฺทฺริยา กิเลสวิปฺปยุตฺตสํกิเลสิกา. ตีณินฺทฺริยา กิเลสวิปฺปยุตฺตอสํกิเลสิกา. โทมนสฺสินฺทฺริยํ น วตฺตพฺพํ – ‘‘กิเลสวิปฺปยุตฺตสํกิเลสิก’’นฺติปิ, ‘‘กิเลสวิปฺปยุตฺตอสํกิเลสิก’’นฺติปิ. ตีณินฺทฺริยา สิยา กิเลสวิปฺปยุตฺตสํกิเลสิกา, สิยา กิเลสวิปฺปยุตฺตอสํกิเลสิกา. ฉ อินฺทฺริยา สิยา กิเลสวิปฺปยุตฺตสํกิเลสิกา, สิยา กิเลสวิปฺปยุตฺตอสํกิเลสิกา, สิยา น วตฺตพฺพา – ‘‘กิเลสวิปฺปยุตฺตสํกิเลสิกา’’ติปิ, ‘‘กิเลสวิปฺปยุตฺตอสํกิเลสิกา’’ติปิ.

ปนฺนรสินฺทฺริยา น ทสฺสเนน ปหาตพฺพา. สตฺตินฺทฺริยา สิยา ทสฺสเนน ปหาตพฺพา, สิยา น ทสฺสเนน ปหาตพฺพา. ปนฺนรสินฺทฺริยา น ภาวนาย ปหาตพฺพา. สตฺตินฺทฺริยา สิยา ภาวนาย ปหาตพฺพา, สิยา น ภาวนาย ปหาตพฺพา. ปนฺนรสินฺทฺริยา น ทสฺสเนน ปหาตพฺพเหตุกา. สตฺตินฺทฺริยา สิยา ทสฺสเนน ปหาตพฺพเหตุกา, สิยา น ทสฺสเนน ปหาตพฺพเหตุกา. ปนฺนรสินฺทฺริยา น ภาวนาย ปหาตพฺพเหตุกา. สตฺตินฺทฺริยา สิยา ภาวนาย ปหาตพฺพเหตุกา, สิยา น ภาวนาย ปหาตพฺพเหตุกา.

นวินฺทฺริยา อวิตกฺกา. โทมนสฺสินฺทฺริยํ สวิตกฺกํ. ทฺวาทสินฺทฺริยา สิยา สวิตกฺกา, สิยา อวิตกฺกา. นวินฺทฺริยา อวิจารา. โทมนสฺสินฺทฺริยํ สวิจารํ. ทฺวาทสินฺทฺริยา สิยา สวิจารา, สิยา อวิจารา. เอกาทสินฺทฺริยา อปฺปีติกา. เอกาทสินฺทฺริยา สิยา สปฺปีติกา, สิยา อปฺปีติกา. เอกาทสินฺทฺริยา น ปีติสหคตา. เอกาทสินฺทฺริยา สิยา ปีติสหคตา, สิยา น ปีติสหคตา. ทฺวาทสินฺทฺริยา น สุขสหคตา. ทสินฺทฺริยา สิยา สุขสหคตา, สิยา น สุขสหคตา. ทฺวาทสินฺทฺริยา น อุเปกฺขาสหคตา. ทสินฺทฺริยา สิยา อุเปกฺขาสหคตา, สิยา น อุเปกฺขาสหคตา.

ทสินฺทฺริยา กามาวจรา. ตีณินฺทฺริยา น กามาวจรา. นวินฺทฺริยา สิยา กามาวจรา, สิยา น กามาวจรา. เตรสินฺทฺริยา น รูปาวจรา. นวินฺทฺริยา สิยา รูปาวจรา, สิยา น รูปาวจรา. จุทฺทสินฺทฺริยา น อรูปาวจรา. อฏฺินฺทฺริยา สิยา อรูปาวจรา, สิยา น อรูปาวจรา. ทสินฺทฺริยา ปริยาปนฺนา. ตีณินฺทฺริยา อปริยาปนฺนา. นวินฺทฺริยา สิยา ปริยาปนฺนา, สิยา อปริยาปนฺนา. เอกาทสินฺทฺริยา อนิยฺยานิกา. อนฺาตฺสฺสามีตินฺทฺริยํ นิยฺยานิกํ. ทสินฺทฺริยา สิยา นิยฺยานิกา, สิยา อนิยฺยานิกา. ทสินฺทฺริยา อนิยตา. อนฺาตฺสฺสามีตินฺทฺริยํ นิยตํ. เอกาทสินฺทฺริยา สิยา นิยตา, สิยา อนิยตา. ทสินฺทฺริยา สอุตฺตรา. ตีณินฺทฺริยา อนุตฺตรา. นวินฺทฺริยา สิยา สอุตฺตรา, สิยา อนุตฺตรา. ปนฺนรสินฺทฺริยา อรณา. โทมนสฺสินฺทฺริยํ สรณํ. ฉ อินฺทฺริยา สิยา สรณา, สิยา อรณาติ.

ปฺหาปุจฺฉกํ.

อินฺทฺริยวิภงฺโค นิฏฺิโต.

๖. ปฏิจฺจสมุปฺปาทวิภงฺโค

๑. สุตฺตนฺตภาชนียํ

๒๒๕. อวิชฺชาปจฺจยา สงฺขารา, สงฺขารปจฺจยา วิฺาณํ, วิฺาณปจฺจยา นามรูปํ, นามรูปปจฺจยา สฬายตนํ, สฬายตนปจฺจยา ผสฺโส, ผสฺสปจฺจยา เวทนา, เวทนาปจฺจยา ตณฺหา, ตณฺหาปจฺจยา อุปาทานํ, อุปาทานปจฺจยา ภโว, ภวปจฺจยา ชาติ, ชาติปจฺจยา ชรามรณํ โสกปริเทวทุกฺขโทมนสฺสุปายาสา สมฺภวนฺติ. เอวเมตสฺส เกวลสฺส ทุกฺขกฺขนฺธสฺส สมุทโย โหติ.

๒๒๖. ตตฺถ กตมา อวิชฺชา? ทุกฺเข อฺาณํ, ทุกฺขสมุทเย อฺาณํ, ทุกฺขนิโรเธ อฺาณํ, ทุกฺขนิโรธคามินิยา ปฏิปทาย อฺาณํ – อยํ วุจฺจติ ‘‘อวิชฺชา’’.

ตตฺถ กตเม อวิชฺชาปจฺจยา สงฺขารา? ปุฺาภิสงฺขาโร, อปุฺาภิสงฺขาโร, อาเนฺชาภิสงฺขาโร, กายสงฺขาโร, วจีสงฺขาโร, จิตฺตสงฺขาโร.

ตตฺถ กตโม ปุฺาภิสงฺขาโร? กุสลา เจตนา กามาวจรา รูปาวจรา ทานมยา สีลมยา ภาวนามยา – อยํ วุจฺจติ ‘‘ปุฺาภิสงฺขาโร’’.

ตตฺถ กตโม อปุฺาภิสงฺขาโร? อกุสลา เจตนา กามาวจรา – อยํ วุจฺจติ ‘‘อปุฺาภิสงฺขาโร’’.

ตตฺถ กตโม อาเนฺชาภิสงฺขาโร? กุสลา เจตนา อรูปาวจรา – อยํ วุจฺจติ ‘‘อาเนฺชาภิสงฺขาโร’’.

ตตฺถ กตโม กายสงฺขาโร? กายสฺเจตนา กายสงฺขาโร, วจีสฺเจตนา วจีสงฺขาโร, มโนสฺเจตนา จิตฺตสงฺขาโร. อิเม วุจฺจนฺติ ‘‘อวิชฺชาปจฺจยา สงฺขารา’’.

๒๒๗. ตตฺถ กตมํ สงฺขารปจฺจยา วิฺาณํ? จกฺขุวิฺาณํ, โสตวิฺาณํ, ฆานวิฺาณํ, ชิวฺหาวิฺาณํ, กายวิฺาณํ, มโนวิฺาณํ – อิทํ วุจฺจติ ‘‘สงฺขารปจฺจยา วิฺาณํ’’.

๒๒๘. ตตฺถ กตมํ วิฺาณปจฺจยา นามรูปํ? อตฺถิ นามํ, อตฺถิ รูปํ. ตตฺถ กตมํ นามํ? เวทนากฺขนฺโธ, สฺากฺขนฺโธ, สงฺขารกฺขนฺโธ – อิทํ วุจฺจติ ‘‘นามํ’’. ตตฺถ กตมํ รูปํ? จตฺตาโร มหาภูตา, จตุนฺนฺจ มหาภูตานํ อุปาทาย รูปํ – อิทํ วุจฺจติ ‘‘รูปํ’’. อิติ อิทฺจ นามํ, อิทฺจ รูปํ. อิทํ วุจฺจติ ‘‘วิฺาณปจฺจยา นามรูปํ’’.

๒๒๙. ตตฺถ กตมํ นามรูปปจฺจยา สฬายตนํ? จกฺขายตนํ, โสตายตนํ, ฆานายตนํ, ชิวฺหายตนํ, กายายตนํ, มนายตนํ – อิทํ วุจฺจติ ‘‘นามรูปปจฺจยา สฬายตนํ’’.

๒๓๐. ตตฺถ กตโม สฬายตนปจฺจยา ผสฺโส? จกฺขุสมฺผสฺโส โสตสมฺผสฺโส ฆานสมฺผสฺโส ชิวฺหาสมฺผสฺโส กายสมฺผสฺโส มโนสมฺผสฺโส – อยํ วุจฺจติ ‘‘สฬายตนปจฺจยา ผสฺโส’’.

๒๓๑. ตตฺถ กตมา ผสฺสปจฺจยา เวทนา? จกฺขุสมฺผสฺสชา เวทนา, โสตสมฺผสฺสชา เวทนา, ฆานสมฺผสฺสชา เวทนา, ชิวฺหาสมฺผสฺสชา เวทนา, กายสมฺผสฺสชา เวทนา, มโนสมฺผสฺสชา เวทนา – อยํ วุจฺจติ ‘‘ผสฺสปจฺจยา เวทนา’’.

๒๓๒. ตตฺถ กตมา เวทนาปจฺจยา ตณฺหา? รูปตณฺหา, สทฺทตณฺหา, คนฺธตณฺหา, รสตณฺหา, โผฏฺพฺพตณฺหา, ธมฺมตณฺหา – อยํ วุจฺจติ ‘‘เวทนาปจฺจยา ตณฺหา’’.

๒๓๓. ตตฺถ กตมํ ตณฺหาปจฺจยา อุปาทานํ? กามุปาทานํ, ทิฏฺุปาทานํ, สีลพฺพตุปาทานํ, อตฺตวาทุปาทานํ – อิทํ วุจฺจติ ‘‘ตณฺหาปจฺจยา อุปาทานํ’’.

๒๓๔. ตตฺถ กตโม อุปาทานปจฺจยา ภโว? ภโว ทุวิเธน – อตฺถิ กมฺมภโว, อตฺถิ อุปปตฺติภโว. ตตฺถ กตโม กมฺมภโว? ปุฺาภิสงฺขาโร, อปุฺาภิสงฺขาโร, อาเนฺชาภิสงฺขาโร – อยํ วุจฺจติ ‘‘กมฺมภโว’’. สพฺพมฺปิ ภวคามิกมฺมํ กมฺมภโว.

ตตฺถ กตโม อุปปตฺติภโว? กามภโว, รูปภโว, อรูปภโว, สฺาภโว, อสฺาภโว, เนวสฺานาสฺาภโว, เอกโวการภโว, จตุโวการภโว, ปฺจโวการภโว – อยํ วุจฺจติ ‘‘อุปปตฺติภโว’’. อิติ อยฺจ กมฺมภโว, อยฺจ อุปปตฺติภโว. อยํ วุจฺจติ ‘‘อุปาทานปจฺจยา ภโว’’.

๒๓๕. ตตฺถ กตมา ภวปจฺจยา ชาติ? ยา เตสํ เตสํ สตฺตานํ ตมฺหิ ตมฺหิ สตฺตนิกาเย ชาติ สฺชาติ โอกฺกนฺติ อภินิพฺพตฺติ, ขนฺธานํ ปาตุภาโว, อายตนานํ ปฏิลาโภ – อยํ วุจฺจติ ‘‘ภวปจฺจยา ชาติ’’.

๒๓๖. ตตฺถ กตมํ ชาติปจฺจยา ชรามรณํ? อตฺถิ ชรา, อตฺถิ มรณํ. ตตฺถ กตมา ชรา? ยา เตสํ เตสํ สตฺตานํ ตมฺหิ ตมฺหิ สตฺตนิกาเย ชรา ชีรณตา ขณฺฑิจฺจํ ปาลิจฺจํ วลิตฺตจตา อายุโน สํหานิ อินฺทฺริยานํ ปริปาโก – อยํ วุจฺจติ ‘‘ชรา’’.

ตตฺถ กตมํ มรณํ? ยา เตสํ เตสํ สตฺตานํ ตมฺหา ตมฺหา สตฺตนิกายา จุติ จวนตา เภโท อนฺตรธานํ มจฺจุ มรณํ กาลกิริยา [กาลํกิริยา (ก.)] ขนฺธานํ เภโท กเฬวรสฺส นิกฺเขโป ชีวิตินฺทฺริยสฺสุปจฺเฉโท – อิทํ วุจฺจติ ‘‘มรณํ’’. อิติ อยฺจ ชรา, อิทฺจ มรณํ. อิทํ วุจฺจติ ‘‘ชาติปจฺจยา ชรามรณํ’’.

๒๓๗. ตตฺถ กตโม โสโก? าติพฺยสเนน วา ผุฏฺสฺส, โภคพฺยสเนน วา ผุฏฺสฺส, โรคพฺยสเนน วา ผุฏฺสฺส, สีลพฺยสเนน วา ผุฏฺสฺส, ทิฏฺิพฺยสเนน วา ผุฏฺสฺส, อฺตรฺตเรน พฺยสเนน สมนฺนาคตสฺส, อฺตรฺตเรน ทุกฺขธมฺเมน ผุฏฺสฺส โสโก โสจนา โสจิตตฺตํ อนฺโตโสโก อนฺโตปริโสโก เจตโส ปริชฺฌายนา โทมนสฺสํ โสกสลฺลํ – อยํ วุจฺจติ ‘‘โสโก’’.

๒๓๘. ตตฺถ กตโม ปริเทโว? าติพฺยสเนน วา ผุฏฺสฺส, โภคพฺยสเนน วา ผุฏฺสฺส, โรคพฺยสเนน วา ผุฏฺสฺส, สีลพฺยสเนน วา ผุฏฺสฺส, ทิฏฺิพฺยสเนน วา ผุฏฺสฺส, อฺตรฺตเรน พฺยสเนน สมนฺนาคตสฺส, อฺตรฺตเรน ทุกฺขธมฺเมน ผุฏฺสฺส อาเทโว ปริเทโว อาเทวนา ปริเทวนา อาเทวิตตฺตํ ปริเทวิตตฺตํ วาจา ปลาโป วิปฺปลาโป ลาลปฺโป ลาลปฺปนา ลาลปฺปิตตฺตํ – อยํ วุจฺจติ ปริเทโว’’.

๒๓๙. ตตฺถ กตมํ ทุกฺขํ? ยํ กายิกํ อสาตํ กายิกํ ทุกฺขํ กายสมฺผสฺสชํ อสาตํ ทุกฺขํ เวทยิตํ กายสมฺผสฺสชา อสาตา ทุกฺขา เวทนา – อิทํ วุจฺจติ ‘‘ทุกฺขํ’’.

๒๔๐. ตตฺถ กตมํ โทมนสฺสํ? ยํ เจตสิกํ อสาตํ, เจตสิกํ ทุกฺขํ, เจโตสมฺผสฺสชํ อสาตํ ทุกฺขํ เวทยิตํ, เจโตสมฺผสฺสชา อสาตา ทุกฺขา เวทนา – อิทํ วุจฺจติ ‘‘โทมนสฺสํ’’.

๒๔๑. ตตฺถ กตโม อุปายาโส? าติพฺยสเนน วา ผุฏฺสฺส, โภคพฺยสเนน วา ผุฏฺสฺส, โรคพฺยสเนน วา ผุฏฺสฺส, สีลพฺยสเนน วา ผุฏฺสฺส, ทิฏฺิพฺยสเนน วา ผุฏฺสฺส, อฺตรฺตเรน พฺยสเนน สมนฺนาคตสฺส, อฺตรฺตเรน ทุกฺขธมฺเมน ผุฏฺสฺส อายาโส อุปายาโส อายาสิตตฺตํ อุปายาสิตตฺตํ – อยํ วุจฺจติ ‘‘อุปายาโส’’.

๒๔๒. เอวเมตสฺส เกวลสฺส ทุกฺขกฺขนฺธสฺส สมุทโย โหตีติ, เอวเมตสฺส เกวลสฺส ทุกฺขกฺขนฺธสฺส สงฺคติ โหติ, สมาคโม โหติ, สโมธานํ โหติ, ปาตุภาโว โหติ. เตน วุจฺจติ ‘‘เอวเมตสฺส เกวลสฺส ทุกฺขกฺขนฺธสฺส สมุทโย โหตี’’ติ.

สุตฺตนฺตภาชนียํ.

๒. อภิธมฺมภาชนียํ

๑. ปจฺจยจตุกฺกํ

๒๔๓. อวิชฺชาปจฺจยา สงฺขาโร, สงฺขารปจฺจยา วิฺาณํ, วิฺาณปจฺจยา นามํ, นามปจฺจยา ฉฏฺายตนํ, ฉฏฺายตนปจฺจยา ผสฺโส, ผสฺสปจฺจยา เวทนา, เวทนาปจฺจยา ตณฺหา, ตณฺหาปจฺจยา อุปาทานํ, อุปาทานปจฺจยา ภโว, ภวปจฺจยา ชาติ, ชาติปจฺจยา ชรามรณํ. เอวเมตสฺส เกวลสฺส ทุกฺขกฺขนฺธสฺส สมุทโย โหติ.

อวิชฺชาปจฺจยา สงฺขาโร, สงฺขารปจฺจยา วิฺาณํ, วิฺาณปจฺจยา นามํ, นามปจฺจยา ผสฺโส, ผสฺสปจฺจยา เวทนา, เวทนาปจฺจยา ตณฺหา, ตณฺหาปจฺจยา อุปาทานํ, อุปาทานปจฺจยา ภโว, ภวปจฺจยา ชาติ, ชาติปจฺจยา ชรามรณํ. เอวเมตสฺส เกวลสฺส ทุกฺขกฺขนฺธสฺส สมุทโย โหติ.

อวิชฺชาปจฺจยา สงฺขาโร, สงฺขารปจฺจยา วิฺาณํ, วิฺาณปจฺจยา นามรูปํ, นามรูปปจฺจยา ฉฏฺายตนํ, ฉฏฺายตนปจฺจยา ผสฺโส, ผสฺสปจฺจยา เวทนา, เวทนาปจฺจยา ตณฺหา, ตณฺหาปจฺจยา อุปาทานํ, อุปาทานปจฺจยา ภโว, ภวปจฺจยา ชาติ, ชาติปจฺจยา ชรามรณํ. เอวเมตสฺส เกวลสฺส ทุกฺขกฺขนฺธสฺส สมุทโย โหติ.

อวิชฺชาปจฺจยา สงฺขาโร, สงฺขารปจฺจยา วิฺาณํ, วิฺาณปจฺจยา นามรูปํ, นามรูปปจฺจยา สฬายตนํ, ฉฏฺายตนปจฺจยา ผสฺโส, ผสฺสปจฺจยา เวทนา, เวทนาปจฺจยา ตณฺหา, ตณฺหาปจฺจยา อุปาทานํ, อุปาทานปจฺจยา ภโว, ภวปจฺจยา ชาติ, ชาติปจฺจยา ชรามรณํ. เอวเมตสฺส เกวลสฺส ทุกฺขกฺขนฺธสฺส สมุทโย โหติ.

ปจฺจยจตุกฺกํ.

๒. เหตุจตุกฺกํ

๒๔๔. อวิชฺชาปจฺจยา สงฺขาโร อวิชฺชาเหตุโก, สงฺขารปจฺจยา วิฺาณํ สงฺขารเหตุกํ, วิฺาณปจฺจยา นามํ วิฺาณเหตุกํ, นามปจฺจยา ฉฏฺายตนํ นามเหตุกํ, ฉฏฺายตนปจฺจยา ผสฺโส ฉฏฺายตนเหตุโก, ผสฺสปจฺจยา เวทนา ผสฺสเหตุกา, เวทนาปจฺจยา ตณฺหา เวทนาเหตุกา, ตณฺหาปจฺจยา อุปาทานํ ตณฺหาเหตุกํ; อุปาทานปจฺจยา ภโว, ภวปจฺจยา ชาติ, ชาติปจฺจยา ชรามรณํ. เอวเมตสฺส เกวลสฺส ทุกฺขกฺขนฺธสฺส สมุทโย โหติ.

อวิชฺชาปจฺจยา สงฺขาโร อวิชฺชาเหตุโก, สงฺขารปจฺจยา วิฺาณํ สงฺขารเหตุกํ, วิฺาณปจฺจยา นามํ วิฺาณเหตุกํ, นามปจฺจยา ผสฺโส นามเหตุโก, ผสฺสปจฺจยา เวทนา ผสฺสเหตุกา, เวทนาปจฺจยา ตณฺหา เวทนาเหตุกา, ตณฺหาปจฺจยา อุปาทานํ ตณฺหาเหตุกํ; อุปาทานปจฺจยา ภโว, ภวปจฺจยา ชาติ, ชาติปจฺจยา ชรามรณํ. เอวเมตสฺส เกวลสฺส ทุกฺขกฺขนฺธสฺส สมุทโย โหติ.

อวิชฺชาปจฺจยา สงฺขาโร อวิชฺชาเหตุโก, สงฺขารปจฺจยา วิฺาณํ สงฺขารเหตุกํ, วิฺาณปจฺจยา นามรูปํ วิฺาณเหตุกํ, นามรูปปจฺจยา ฉฏฺายตนํ นามรูปเหตุกํ, ฉฏฺายตนปจฺจยา ผสฺโส ฉฏฺายตนเหตุโก, ผสฺสปจฺจยา เวทนา ผสฺสเหตุกา, เวทนาปจฺจยา ตณฺหา เวทนาเหตุกา, ตณฺหาปจฺจยา อุปาทานํ ตณฺหาเหตุกํ; อุปาทานปจฺจยา ภโว, ภวปจฺจยา ชาติ, ชาติปจฺจยา ชรามรณํ. เอวเมตสฺส เกวลสฺส ทุกฺขกฺขนฺธสฺส สมุทโย โหติ.

อวิชฺชาปจฺจยา สงฺขาโร อวิชฺชาเหตุโก, สงฺขารปจฺจยา วิฺาณํ สงฺขารเหตุกํ, วิฺาณปจฺจยา นามรูปํ วิฺาณเหตุกํ, นามรูปปจฺจยา สฬายตนํ นามรูปเหตุกํ, ฉฏฺายตนปจฺจยา ผสฺโส ฉฏฺายตนเหตุโก, ผสฺสปจฺจยา เวทนา ผสฺสเหตุกา, เวทนาปจฺจยา ตณฺหา เวทนาเหตุกา, ตณฺหาปจฺจยา อุปาทานํ ตณฺหาเหตุกํ; อุปาทานปจฺจยา ภโว, ภวปจฺจยา ชาติ, ชาติปจฺจยา ชรามรณํ. เอวเมตสฺส เกวลสฺส ทุกฺขกฺขนฺธสฺส สมุทโย โหติ.

เหตุจตุกฺกํ.

๓. สมฺปยุตฺตจตุกฺกํ

๒๔๕. อวิชฺชาปจฺจยา สงฺขาโร อวิชฺชาสมฺปยุตฺโต, สงฺขารปจฺจยา วิฺาณํ สงฺขารสมฺปยุตฺตํ, วิฺาณปจฺจยา นามํ วิฺาณสมฺปยุตฺตํ, นามปจฺจยา ฉฏฺายตนํ นามสมฺปยุตฺตํ, ฉฏฺายตนปจฺจยา ผสฺโส ฉฏฺายตนสมฺปยุตฺโต, ผสฺสปจฺจยา เวทนา ผสฺสสมฺปยุตฺตา, เวทนาปจฺจยา ตณฺหา เวทนาสมฺปยุตฺตา, ตณฺหาปจฺจยา อุปาทานํ ตณฺหาสมฺปยุตฺตํ; อุปาทานปจฺจยา ภโว, ภวปจฺจยา ชาติ, ชาติปจฺจยา ชรามรณํ. เอวเมตสฺส เกวลสฺส ทุกฺขกฺขนฺธสฺส สมุทโย โหติ.

อวิชฺชาปจฺจยา สงฺขาโร อวิชฺชาสมฺปยุตฺโต, สงฺขารปจฺจยา วิฺาณํ สงฺขารสมฺปยุตฺตํ, วิฺาณปจฺจยา นามํ วิฺาณสมฺปยุตฺตํ, นามปจฺจยา ผสฺโส นามสมฺปยุตฺโต, ผสฺสปจฺจยา เวทนา ผสฺสสมฺปยุตฺตา, เวทนาปจฺจยา ตณฺหา เวทนาสมฺปยุตฺตา, ตณฺหาปจฺจยา อุปาทานํ ตณฺหาสมฺปยุตฺตํ; อุปาทานปจฺจยา ภโว, ภวปจฺจยา ชาติ, ชาติปจฺจยา ชรามรณํ. เอวเมตสฺส เกวลสฺส ทุกฺขกฺขนฺธสฺส สมุทโย โหติ.

อวิชฺชาปจฺจยา สงฺขาโร อวิชฺชาสมฺปยุตฺโต, สงฺขารปจฺจยา วิฺาณํ สงฺขารสมฺปยุตฺตํ, วิฺาณปจฺจยา นามรูปํ วิฺาณสมฺปยุตฺตํ นามํ, นามรูปปจฺจยา ฉฏฺายตนํ นามรูปสมฺปยุตฺตํ, ฉฏฺายตนปจฺจยา ผสฺโส ฉฏฺายตนสมฺปยุตฺโต, ผสฺสปจฺจยา เวทนา ผสฺสสมฺปยุตฺตา, เวทนาปจฺจยา ตณฺหา เวทนาสมฺปยุตฺตา, ตณฺหาปจฺจยา อุปาทานํ ตณฺหาสมฺปยุตฺตํ; อุปาทานปจฺจยา ภโว, ภวปจฺจยา ชาติ, ชาติปจฺจยา ชรามรณํ. เอวเมตสฺส เกวลสฺส ทุกฺขกฺขนฺธสฺส สมุทโย โหติ.

อวิชฺชาปจฺจยา สงฺขาโร อวิชฺชาสมฺปยุตฺโต, สงฺขารปจฺจยา วิฺาณํ สงฺขารสมฺปยุตฺตํ, วิฺาณปจฺจยา นามรูปํ วิฺาณสมฺปยุตฺตํ นามํ, นามรูปปจฺจยา สฬายตนํ นามสมฺปยุตฺตํ ฉฏฺายตนํ, ฉฏฺายตนปจฺจยา ผสฺโส ฉฏฺายตนสมฺปยุตฺโต, ผสฺสปจฺจยา เวทนา ผสฺสสมฺปยุตฺตา, เวทนาปจฺจยา ตณฺหา เวทนาสมฺปยุตฺตา, ตณฺหาปจฺจยา อุปาทานํ อุปาทานสมฺปยุตฺตํ; อุปาทานปจฺจยา ภโว, ภวปจฺจยา ชาติ, ชาติปจฺจยา ชรามรณํ. เอวเมตสฺส เกวลสฺส ทุกฺขกฺขนฺธสฺส สมุทโย โหติ.

สมฺปยุตฺตจตุกฺกํ.

๔. อฺมฺจตุกฺกํ

๒๔๖. อวิชฺชาปจฺจยา สงฺขาโร, สงฺขารปจฺจยาปิ อวิชฺชา; สงฺขารปจฺจยา วิฺาณํ, วิฺาณปจฺจยาปิ สงฺขาโร; วิฺาณปจฺจยา นามํ, นามปจฺจยาปิ วิฺาณํ; นามปจฺจยา ฉฏฺายตนํ, ฉฏฺายตนปจฺจยาปิ นามํ; ฉฏฺายตนปจฺจยา ผสฺโส, ผสฺสปจฺจยาปิ ฉฏฺายตนํ; ผสฺสปจฺจยา เวทนา, เวทนาปจฺจยาปิ ผสฺโส; เวทนาปจฺจยา ตณฺหา, ตณฺหาปจฺจยาปิ เวทนา; ตณฺหาปจฺจยา อุปาทานํ, อุปาทานปจฺจยาปิ ตณฺหา; อุปาทานปจฺจยา ภโว, ภวปจฺจยา ชาติ, ชาติปจฺจยา ชรามรณํ. เอวเมตสฺส เกวลสฺส ทุกฺขกฺขนฺธสฺส สมุทโย โหติ.

อวิชฺชาปจฺจยา สงฺขาโร, สงฺขารปจฺจยาปิ อวิชฺชา; สงฺขารปจฺจยา วิฺาณํ, วิฺาณปจฺจยาปิ สงฺขาโร; วิฺาณปจฺจยา นามํ, นามปจฺจยาปิ วิฺาณํ; นามปจฺจยา ผสฺโส, ผสฺสปจฺจยาปิ นามํ; ผสฺสปจฺจยา เวทนา, เวทนาปจฺจยาปิ ผสฺโส; เวทนาปจฺจยา ตณฺหา, ตณฺหาปจฺจยาปิ เวทนา; ตณฺหาปจฺจยา อุปาทานํ, อุปาทานปจฺจยาปิ ตณฺหา; อุปาทานปจฺจยา ภโว, ภวปจฺจยา ชาติ, ชาติปจฺจยา ชรามรณํ. เอวเมตสฺส เกวลสฺส ทุกฺขกฺขนฺธสฺส สมุทโย โหติ.

อวิชฺชาปจฺจยา สงฺขาโร, สงฺขารปจฺจยาปิ อวิชฺชา; สงฺขารปจฺจยา วิฺาณํ, วิฺาณปจฺจยาปิ สงฺขาโร; วิฺาณปจฺจยา นามรูปํ, นามรูปปจฺจยาปิ วิฺาณํ; นามรูปปจฺจยา ฉฏฺายตนํ, ฉฏฺายตนปจฺจยาปิ นามรูปํ; ฉฏฺายตนปจฺจยา ผสฺโส, ผสฺสปจฺจยาปิ ฉฏฺายตนํ; ผสฺสปจฺจยา เวทนา, เวทนาปจฺจยาปิ ผสฺโส; เวทนาปจฺจยา ตณฺหา, ตณฺหาปจฺจยาปิ เวทนา; ตณฺหาปจฺจยา อุปาทานํ, อุปาทานปจฺจยาปิ ตณฺหา; อุปาทานปจฺจยา ภโว, ภวปจฺจยา ชาติ, ชาติปจฺจยา ชรามรณํ. เอวเมตสฺส เกวลสฺส ทุกฺขกฺขนฺธสฺส สมุทโย โหติ.

อวิชฺชาปจฺจยา สงฺขาโร, สงฺขารปจฺจยาปิ อวิชฺชา; สงฺขารปจฺจยา วิฺาณํ, วิฺาณปจฺจยาปิ สงฺขาโร; วิฺาณปจฺจยา นามรูปํ, นามรูปปจฺจยาปิ วิฺาณํ; นามรูปปจฺจยา สฬายตนํ, ฉฏฺายตนปจฺจยาปิ นามรูปํ; ฉฏฺายตนปจฺจยา ผสฺโส, ผสฺสปจฺจยาปิ ฉฏฺายตนํ; ผสฺสปจฺจยา เวทนา, เวทนาปจฺจยาปิ ผสฺโส; เวทนาปจฺจยา ตณฺหา, ตณฺหาปจฺจยาปิ เวทนา; ตณฺหาปจฺจยา อุปาทานํ, อุปาทานปจฺจยาปิ ตณฺหา; อุปาทานปจฺจยา ภโว, ภวปจฺจยา ชาติ, ชาติปจฺจยา ชรามรณํ. เอวเมตสฺส เกวลสฺส ทุกฺขกฺขนฺธสฺส สมุทโย โหติ.

อฺมฺจตุกฺกํ.

มาติกา

๒๔๗. สงฺขารปจฺจยา อวิชฺชา…เป… วิฺาณปจฺจยา อวิชฺชา…เป… นามปจฺจยา อวิชฺชา…เป… ฉฏฺายตนปจฺจยา อวิชฺชา…เป… ผสฺสปจฺจยา อวิชฺชา…เป… เวทนาปจฺจยา อวิชฺชา…เป… ตณฺหาปจฺจยา อวิชฺชา…เป… อุปาทานปจฺจยา อวิชฺชา…เป… อวิชฺชาปจฺจยา สงฺขาโร, สงฺขารปจฺจยา วิฺาณํ, วิฺาณปจฺจยา นามํ, นามปจฺจยา ฉฏฺายตนํ, ฉฏฺายตนปจฺจยา ผสฺโส, ผสฺสปจฺจยา เวทนา, เวทนาปจฺจยา ตณฺหา, ตณฺหาปจฺจยา อุปาทานํ, อุปาทานปจฺจยา ภโว, ภวปจฺจยา ชาติ, ชาติปจฺจยา ชรามรณํ. เอวเมตสฺส เกวลสฺส ทุกฺขกฺขนฺธสฺส สมุทโย โหติ.

มาติกา.

๕. ปจฺจยจตุกฺกํ

๒๔๘. กตเม ธมฺมา อกุสลา? ยสฺมึ สมเย อกุสลํ จิตฺตํ อุปฺปนฺนํ โหติ โสมนสฺสสหคตํ ทิฏฺิคตสมฺปยุตฺตํ รูปารมฺมณํ วา สทฺทารมฺมณํ วา คนฺธารมฺมณํ วา รสารมฺมณํ วา โผฏฺพฺพารมฺมณํ วา ธมฺมารมฺมณํ วา ยํ ยํ วา ปนารพฺภ, ตสฺมึ สมเย อวิชฺชาปจฺจยา สงฺขาโร, สงฺขารปจฺจยา วิฺาณํ, วิฺาณปจฺจยา นามํ, นามปจฺจยา ฉฏฺายตนํ, ฉฏฺายตนปจฺจยา ผสฺโส, ผสฺสปจฺจยา เวทนา, เวทนาปจฺจยา ตณฺหา, ตณฺหาปจฺจยา อุปาทานํ, อุปาทานปจฺจยา ภโว, ภวปจฺจยา ชาติ, ชาติปจฺจยา ชรามรณํ. เอวเมตสฺส เกวลสฺส ทุกฺขกฺขนฺธสฺส สมุทโย โหติ.

๒๔๙. ตตฺถ กตมา อวิชฺชา? ยํ อฺาณํ อทสฺสนํ…เป… อวิชฺชาลงฺคี โมโห อกุสลมูลํ – อยํ วุจฺจติ ‘‘อวิชฺชา’’.

ตตฺถ กตโม อวิชฺชาปจฺจยา สงฺขาโร? ยา เจตนา สฺเจตนา สฺเจตยิตตฺตํ [เจตยิตตฺตํ (สี. ก.)] – อยํ วุจฺจติ ‘‘อวิชฺชาปจฺจยา สงฺขาโร’’.

ตตฺถ กตมํ สงฺขารปจฺจยา วิฺาณํ? ยํ จิตฺตํ มโน มานสํ หทยํ ปณฺฑรํ มโน มนายตนํ มนินฺทฺริยํ วิฺาณํ วิฺาณกฺขนฺโธ ตชฺชามโนวิฺาณธาตุ – อิทํ วุจฺจติ ‘‘สงฺขารปจฺจยา วิฺาณํ’’.

ตตฺถ กตมํ วิฺาณปจฺจยา นามํ? เวทนากฺขนฺโธ, สฺากฺขนฺโธ, สงฺขารกฺขนฺโธ – อิทํ วุจฺจติ ‘‘วิฺาณปจฺจยา นามํ’’.

ตตฺถ กตมํ นามปจฺจยา ฉฏฺายตนํ? ยํ จิตฺตํ มโน มานสํ หทยํ ปณฺฑรํ มโน มนายตนํ มนินฺทฺริยํ วิฺาณํ วิฺาณกฺขนฺโธ ตชฺชามโนวิฺาณธาตุ – อิทํ วุจฺจติ ‘‘นามปจฺจยา ฉฏฺายตนํ’’.

ตตฺถ กตโม ฉฏฺายตนปจฺจยา ผสฺโส? โย ผสฺโส ผุสนา สมฺผุสนา สมฺผุสิตตฺตํ – อยํ วุจฺจติ ‘‘ฉฏฺายตนปจฺจยา ผสฺโส’’.

ตตฺถ กตมา ผสฺสปจฺจยา เวทนา? ยํ เจตสิกํ สาตํ เจตสิกํ สุขํ เจโตสมฺผสฺสชํ สาตํ สุขํ เวทยิตํ เจโตสมฺผสฺสชา สาตา สุขา เวทนา – อยํ วุจฺจติ ‘‘ผสฺสปจฺจยา เวทนา’’.

ตตฺถ กตมา เวทนาปจฺจยา ตณฺหา? โย ราโค สาราโค อนุนโย อนุโรโธ นนฺที นนฺทิราโค จิตฺตสฺส สาราโค – อยํ วุจฺจติ ‘‘เวทนาปจฺจยา ตณฺหา’’.

ตตฺถ กตมํ ตณฺหาปจฺจยา อุปาทานํ? ยา ทิฏฺิ ทิฏฺิคตํ ทิฏฺิคหนํ ทิฏฺิกนฺตาโร ทิฏฺิวิสูกายิกํ ทิฏฺิวิปฺผนฺทิตํ ทิฏฺิสํโยชนํ คาโห ปติฏฺาโห อภินิเวโส ปรามาโส กุมฺมคฺโค มิจฺฉาปโถ มิจฺฉตฺตํ ติตฺถายตนํ วิปริยาสคฺคาโห [วิปริเยสคฺคาโห (พหูสุ)] – อิทํ วุจฺจติ ‘‘ตณฺหาปจฺจยา อุปาทานํ’’.

ตตฺถ กตโม อุปาทานปจฺจยา ภโว? เปตฺวา อุปาทานํ, เวทนากฺขนฺโธ สฺากฺขนฺโธ สงฺขารกฺขนฺโธ วิฺาณกฺขนฺโธ – อยํ วุจฺจติ ‘‘อุปาทานปจฺจยา ภโว’’.

ตตฺถ กตมา ภวปจฺจยา ชาติ? ยา เตสํ เตสํ ธมฺมานํ ชาติ สฺชาติ นิพฺพตฺติ อภินิพฺพตฺติ ปาตุภาโว – อยํ วุจฺจติ ‘‘ภวปจฺจยา ชาติ’’.

ตตฺถ กตมํ ชาติปจฺจยา ชรามรณํ? อตฺถิ ชรา, อตฺถิ มรณํ. ตตฺถ กตมา ชรา? ยา เตสํ เตสํ ธมฺมานํ ชรา ชีรณตา อายุโน สํหานิ – อยํ วุจฺจติ ‘‘ชรา’’. ตตฺถ กตมํ มรณํ? โย เตสํ เตสํ ธมฺมานํ ขโย วโย เภโท ปริเภโท อนิจฺจตา อนฺตรธานํ – อิทํ วุจฺจติ ‘‘มรณํ’’. อิติ อยฺจ ชรา, อิทฺจ มรณํ. อิทํ วุจฺจติ ‘‘ชาติปจฺจยา ชรามรณํ’’.

เอวเมตสฺส เกวลสฺส ทุกฺขกฺขนฺธสฺส สมุทโย โหตีติ. เอวเมตสฺส เกวลสฺส ทุกฺขกฺขนฺธสฺส สงฺคติ โหติ, สมาคโม โหติ, สโมธานํ โหติ, ปาตุภาโว โหติ. เตน วุจฺจติ ‘‘เอวเมตสฺส เกวลสฺส ทุกฺขกฺขนฺธสฺส สมุทโย โหตี’’ติ.

๒๕๐. ตสฺมึ สมเย อวิชฺชาปจฺจยา สงฺขาโร, สงฺขารปจฺจยา วิฺาณํ, วิฺาณปจฺจยา นามํ, นามปจฺจยา ผสฺโส, ผสฺสปจฺจยา เวทนา, เวทนาปจฺจยา ตณฺหา, ตณฺหาปจฺจยา อุปาทานํ, อุปาทานปจฺจยา ภโว, ภวปจฺจยา ชาติ, ชาติปจฺจยา ชรามรณํ. เอวเมตสฺส เกวลสฺส ทุกฺขกฺขนฺธสฺส สมุทโย โหติ.

๒๕๑. ตตฺถ กตมา อวิชฺชา? ยํ อฺาณํ อทสฺสนํ…เป… อวิชฺชาลงฺคี โมโห อกุสลมูลํ – อยํ วุจฺจติ ‘‘อวิชฺชา’’.

ตตฺถ กตโม อวิชฺชาปจฺจยา สงฺขาโร? ยา เจตนา สฺเจตนา สฺเจตยิตตฺตํ – อยํ วุจฺจติ ‘‘อวิชฺชาปจฺจยา สงฺขาโร’’.

ตตฺถ กตมํ สงฺขารปจฺจยา วิฺาณํ? ยํ จิตฺตํ มโน มานสํ…เป… ตชฺชามโนวิฺาณธาตุ – อิทํ วุจฺจติ ‘‘สงฺขารปจฺจยา วิฺาณํ’’.

ตตฺถ กตมํ วิฺาณปจฺจยา นามํ? เวทนากฺขนฺโธ, สฺากฺขนฺโธ, สงฺขารกฺขนฺโธ – อิทํ วุจฺจติ ‘‘วิฺาณปจฺจยา นามํ’’.

นามปจฺจยา ผสฺโสติ. ตตฺถ กตมํ นามํ? เปตฺวา ผสฺสํ, เวทนากฺขนฺโธ สฺากฺขนฺโธ สงฺขารกฺขนฺโธ วิฺาณกฺขนฺโธ – อิทํ วุจฺจติ ‘‘นามํ’’.

ตตฺถ กตโม นามปจฺจยา ผสฺโส? โย ผสฺโส ผุสนา สมฺผุสนา สมฺผุสิตตฺตํ – อยํ วุจฺจติ ‘‘นามปจฺจยา ผสฺโส’’…เป… เตน วุจฺจติ ‘‘เอวเมตสฺส เกวลสฺส ทุกฺขกฺขนฺธสฺส สมุทโย โหตี’’ติ.

ตสฺมึ สมเย อวิชฺชาปจฺจยา สงฺขาโร, สงฺขารปจฺจยา วิฺาณํ, วิฺาณปจฺจยา นามรูปํ, นามรูปปจฺจยา ฉฏฺายตนํ, ฉฏฺายตนปจฺจยา ผสฺโส, ผสฺสปจฺจยา เวทนา, เวทนาปจฺจยา ตณฺหา, ตณฺหาปจฺจยา อุปาทานํ, อุปาทานปจฺจยา ภโว, ภวปจฺจยา ชาติ, ชาติปจฺจยา ชรามรณํ. เอวเมตสฺส เกวลสฺส ทุกฺขกฺขนฺธสฺส สมุทโย โหติ.

๒๕๓. ตตฺถ กตมา อวิชฺชา? ยํ อฺาณํ อทสฺสนํ…เป… อวิชฺชาลงฺคี โมโห อกุสลมูลํ – อยํ วุจฺจติ ‘‘อวิชฺชา’’.

ตตฺถ กตโม อวิชฺชาปจฺจยา สงฺขาโร? ยา เจตนา สฺเจตนา สฺเจตยิตตฺตํ – อยํ วุจฺจติ ‘‘อวิชฺชาปจฺจยา สงฺขาโร’’.

ตตฺถ กตมํ สงฺขารปจฺจยา วิฺาณํ? ยํ จิตฺตํ มโน มานสํ…เป… ตชฺชามโนวิฺาณธาตุ – อิทํ วุจฺจติ ‘‘สงฺขารปจฺจยา วิฺาณํ’’.

ตตฺถ กตมํ วิฺาณปจฺจยา นามรูปํ? อตฺถิ นามํ, อตฺถิ รูปํ. ตตฺถ กตมํ นามํ? เวทนากฺขนฺโธ, สฺากฺขนฺโธ, สงฺขารกฺขนฺโธ – อิทํ วุจฺจติ ‘‘นามํ’’. ตตฺถ กตมํ รูปํ? จกฺขายตนสฺส อุปจโย, โสตายตนสฺส อุปจโย, ฆานายตนสฺส อุปจโย, ชิวฺหายตนสฺส อุปจโย, กายายตนสฺส อุปจโย, ยํ วา ปนฺมฺปิ อตฺถิ รูปํ จิตฺตชํ จิตฺตเหตุกํ จิตฺตสมุฏฺานํ – อิทํ วุจฺจติ ‘‘รูปํ’’. อิติ อิทฺจ นามํ, อิทฺจ รูปํ. อิทํ วุจฺจติ ‘‘วิฺาณปจฺจยา นามรูปํ’’.

นามรูปปจฺจยา ฉฏฺายตนนฺติ. อตฺถิ นามํ, อตฺถิ รูปํ. ตตฺถ กตมํ นามํ? เวทนากฺขนฺโธ, สฺากฺขนฺโธ, สงฺขารกฺขนฺโธ – อิทํ วุจฺจติ ‘‘นามํ’’. ตตฺถ กตมํ รูปํ? ยํ รูปํ นิสฺสาย มโนวิฺาณธาตุ วตฺตติ – อิทํ วุจฺจติ ‘‘รูปํ’’. อิติ อิทฺจ นามํ, อิทฺจ รูปํ. อิทํ วุจฺจติ ‘‘นามรูปํ’’.

ตตฺถ กตมํ นามรูปปจฺจยา ฉฏฺายตนํ? ยํ จิตฺตํ มโน มานสํ…เป… ตชฺชามโนวิฺาณธาตุ – อิทํ วุจฺจติ ‘‘นามรูปปจฺจยา ฉฏฺายตนํ’’.

ตตฺถ กตโม ฉฏฺายตนปจฺจยา ผสฺโส? โย ผสฺโส ผุสนา สมฺผุสนา สมฺผุสิตตฺตํ – อยํ วุจฺจติ ‘‘ฉฏฺายตนปจฺจยา ผสฺโส’’…เป… เตน วุจฺจติ ‘‘เอวเมตสฺส เกวลสฺส ทุกฺขกฺขนฺธสฺส สมุทโย โหตี’’ติ.

๒๕๔. ตสฺมึ สมเย อวิชฺชาปจฺจยา สงฺขาโร, สงฺขารปจฺจยา วิฺาณํ, วิฺาณปจฺจยา นามรูปํ, นามรูปปจฺจยา สฬายตนํ, ฉฏฺายตนปจฺจยา ผสฺโส, ผสฺสปจฺจยา เวทนา, เวทนาปจฺจยา ตณฺหา, ตณฺหาปจฺจยา อุปาทานํ, อุปาทานปจฺจยา ภโว, ภวปจฺจยา ชาติ, ชาติปจฺจยา ชรามรณํ. เอวเมตสฺส เกวลสฺส ทุกฺขกฺขนฺธสฺส สมุทโย โหติ.

๒๕๕. ตตฺถ กตมา อวิชฺชา? ยํ อฺาณํ อทสฺสนํ…เป… อวิชฺชาลงฺคี โมโห อกุสลมูลํ – อยํ วุจฺจติ ‘‘อวิชฺชา’’.

ตตฺถ กตโม อวิชฺชาปจฺจยา สงฺขาโร? ยา เจตนา สฺเจตนา สฺเจตยิตตฺตํ – อยํ วุจฺจติ ‘‘อวิชฺชาปจฺจยา สงฺขาโร’’.

ตตฺถ กตมํ สงฺขารปจฺจยา วิฺาณํ? ยํ จิตฺตํ มโน มานสํ…เป… ตชฺชามโนวิฺาณธาตุ – อิทํ วุจฺจติ ‘‘สงฺขารปจฺจยา วิฺาณํ’’.

ตตฺถ กตมํ วิฺาณปจฺจยา นามรูปํ? อตฺถิ นามํ, อตฺถิ รูปํ. ตตฺถ กตมํ นามํ? เวทนากฺขนฺโธ, สฺากฺขนฺโธ, สงฺขารกฺขนฺโธ – อิทํ วุจฺจติ ‘‘นามํ’’. ตตฺถ กตมํ รูปํ? จกฺขายตนสฺส อุปจโย, โสตายตนสฺส อุปจโย, ฆานายตนสฺส อุปจโย, ชิวฺหายตนสฺส อุปจโย, กายายตนสฺส อุปจโย, ยํ วา ปนฺมฺปิ อตฺถิ รูปํ จิตฺตชํ จิตฺตเหตุกํ จิตฺตสมุฏฺานํ – อิทํ วุจฺจติ ‘‘รูปํ’’. อิติ อิทฺจ นามํ, อิทฺจ รูปํ. อิทํ วุจฺจติ ‘‘วิฺาณปจฺจยา นามรูปํ’’.

นามรูปปจฺจยา สฬายตนนฺติ. อตฺถิ นามํ, อตฺถิ รูปํ. ตตฺถ กตมํ นามํ? เวทนากฺขนฺโธ, สฺากฺขนฺโธ, สงฺขารกฺขนฺโธ – อิทํ วุจฺจติ ‘‘นามํ’’. ตตฺถ กตมํ รูปํ? จตฺตาโร จ มหาภูตา, ยฺจ รูปํ นิสฺสาย มโนวิฺาณธาตุ วตฺตติ – อิทํ วุจฺจติ ‘‘รูปํ’’. อิติ อิทฺจ นามํ, อิทฺจ รูปํ. อิทํ วุจฺจติ ‘‘นามรูปํ’’.

ตตฺถ กตมํ นามรูปปจฺจยา สฬายตนํ? จกฺขายตนํ, โสตายตนํ, ฆานายตนํ, ชิวฺหายตนํ, กายายตนํ, มนายตนํ – อิทํ วุจฺจติ ‘‘นามรูปปจฺจยา สฬายตนํ’’.

ตตฺถ กตโม ฉฏฺายตนปจฺจยา ผสฺโส? โย ผสฺโส ผุสนา สมฺผุสนา สมฺผุสิตตฺตํ – อยํ วุจฺจติ ‘‘ฉฏฺายตนปจฺจยา ผสฺโส’’…เป… เตน วุจฺจติ ‘‘เอวเมตสฺส เกวลสฺส ทุกฺขกฺขนฺธสฺส สมุทโย โหตี’’ติ.

ปจฺจยจตุกฺกํ.

๖. เหตุจตุกฺกํ

๒๕๖. ตสฺมึ สมเย อวิชฺชาปจฺจยา สงฺขาโร อวิชฺชาเหตุโก, สงฺขารปจฺจยา วิฺาณํ สงฺขารเหตุกํ, วิฺาณปจฺจยา นามํ วิฺาณเหตุกํ, นามปจฺจยา ฉฏฺายตนํ นามเหตุกํ, ฉฏฺายตนปจฺจยา ผสฺโส ฉฏฺายตนเหตุโก, ผสฺสปจฺจยา เวทนา ผสฺสเหตุกา, เวทนาปจฺจยา ตณฺหา เวทนาเหตุกา, ตณฺหาปจฺจยา อุปาทานํ ตณฺหาเหตุกํ; อุปาทานปจฺจยา ภโว, ภวปจฺจยา ชาติ, ชาติปจฺจยา ชรามรณํ. เอวเมตสฺส เกวลสฺส ทุกฺขกฺขนฺธสฺส สมุทโย โหติ.

๒๕๗. ตตฺถ กตมา อวิชฺชา? ยํ อฺาณํ อทสฺสนํ…เป… อวิชฺชาลงฺคี โมโห อกุสลมูลํ – อยํ วุจฺจติ ‘‘อวิชฺชา’’.

ตตฺถ กตโม อวิชฺชาปจฺจยา สงฺขาโร อวิชฺชาเหตุโก? ยา เจตนา สฺเจตนา สฺเจตยิตตฺตํ – อยํ วุจฺจติ ‘‘อวิชฺชาปจฺจยา สงฺขาโร อวิชฺชาเหตุโก’’.

ตตฺถ กตมํ สงฺขารปจฺจยา วิฺาณํ สงฺขารเหตุกํ? ยํ จิตฺตํ มโน มานสํ…เป… ตชฺชามโนวิฺาณธาตุ – อิทํ วุจฺจติ ‘‘สงฺขารปจฺจยา วิฺาณํ สงฺขารเหตุกํ’’.

ตตฺถ กตมํ วิฺาณปจฺจยา นามํ วิฺาณเหตุกํ? เวทนากฺขนฺโธ, สฺากฺขนฺโธ, สงฺขารกฺขนฺโธ – อิทํ วุจฺจติ ‘‘วิฺาณปจฺจยา นามํ วิฺาณเหตุกํ’’.

ตตฺถ กตมํ นามปจฺจยา ฉฏฺายตนํ นามเหตุกํ? ยํ จิตฺตํ มโน มานสํ…เป… ตชฺชามโนวิฺาณธาตุ – อิทํ วุจฺจติ ‘‘นามปจฺจยา ฉฏฺายตนํ นามเหตุกํ’’.

ตตฺถ กตโม ฉฏฺายตนปจฺจยา ผสฺโส ฉฏฺายตนเหตุโก? โย ผสฺโส ผุสนา สมฺผุสนา สมฺผุสิตตฺตํ – อยํ วุจฺจติ ‘‘ฉฏฺายตนปจฺจยา ผสฺโส ฉฏฺายตนเหตุโก’’.

ตตฺถ กตมา ผสฺสปจฺจยา เวทนา ผสฺสเหตุกา? ยํ เจตสิกํ สาตํ เจตสิกํ สุขํ เจโตสมฺผสฺสชํ สาตํ สุขํ เวทยิตํ เจโตสมฺผสฺสชา สาตา สุขา เวทนา – อยํ วุจฺจติ ‘‘ผสฺสปจฺจยา เวทนา ผสฺสเหตุกา’’.

ตตฺถ กตมา เวทนาปจฺจยา ตณฺหา เวทนาเหตุกา? โย ราโค สาราโค…เป… จิตฺตสฺส สาราโค – อยํ วุจฺจติ ‘‘เวทนาปจฺจยา ตณฺหา เวทนาเหตุกา’’.

ตตฺถ กตมํ ตณฺหาปจฺจยา อุปาทานํ ตณฺหาเหตุกํ? ยา ทิฏฺิ ทิฏฺิคตํ…เป… ติตฺถายตนํ วิปริยาสคฺคาโห – อิทํ วุจฺจติ ‘‘ตณฺหาปจฺจยา อุปาทานํ ตณฺหาเหตุกํ’’…เป… เตน วุจฺจติ ‘‘เอวเมตสฺส เกวลสฺส ทุกฺขกฺขนฺธสฺส สมุทโย โหติ’’ติ.

๒๕๘. ตสฺมึ สมเย อวิชฺชาปจฺจยา สงฺขาโร อวิชฺชาเหตุโก, สงฺขารปจฺจยา วิฺาณํ สงฺขารเหตุกํ, วิฺาณปจฺจยา นามํ วิฺาณเหตุกํ, นามปจฺจยา ผสฺโส นามเหตุโก, ผสฺสปจฺจยา เวทนา ผสฺสเหตุกา, เวทนาปจฺจยา ตณฺหา เวทนาเหตุกา, ตณฺหาปจฺจยา อุปาทานํ ตณฺหาเหตุกํ; อุปาทานปจฺจยา ภโว, ภวปจฺจยา ชาติ, ชาติปจฺจยา ชรามรณํ. เอวเมตสฺส เกวลสฺส ทุกฺขกฺขนฺธสฺส สมุทโย โหติ.

๒๕๙. ตตฺถ กตมา อวิชฺชา? ยํ อฺาณํ อทสฺสนํ…เป… อวิชฺชาลงฺคี โมโห อกุสลมูลํ – อยํ วุจฺจติ ‘‘อวิชฺชา’’.

ตตฺถ กตโม อวิชฺชาปจฺจยา สงฺขาโร อวิชฺชาเหตุโก? ยา เจตนา สฺเจตนา สฺเจตยิตตฺตํ – อยํ วุจฺจติ ‘‘อวิชฺชาปจฺจยา สงฺขาโร อวิชฺชาเหตุโก’’.

ตตฺถ กตมํ สงฺขารปจฺจยา วิฺาณํ สงฺขารเหตุกํ? ยํ จิตฺตํ มโน มานสํ…เป… ตชฺชามโนวิฺาณธาตุ – อิทํ วุจฺจติ สงฺขารปจฺจยา วิฺาณํ สงฺขารเหตุกํ.

ตตฺถ กตมํ วิฺาณปจฺจยา นามํ วิฺาณเหตุกํ? เวทนากฺขนฺโธ, สฺากฺขนฺโธ, สงฺขารกฺขนฺโธ – อิทํ วุจฺจติ ‘‘วิฺาณปจฺจยา นามํ วิฺาณเหตุกํ’’.

นามปจฺจยา ผสฺโส นามเหตุโกติ. ตตฺถ กตมํ นามํ? เปตฺวา ผสฺสํ, เวทนากฺขนฺโธ สฺากฺขนฺโธ สงฺขารกฺขนฺโธ วิฺาณกฺขนฺโธ – อิทํ วุจฺจติ ‘‘นามํ’’.

ตตฺถ กตโม นามปจฺจยา ผสฺโส นามเหตุโก? โย ผสฺโส ผุสนา สมฺผุสนา สมฺผุสิตตฺตํ – อยํ วุจฺจติ ‘‘นามปจฺจยา ผสฺโส นามเหตุโก’’…เป… เตน วุจฺจติ ‘‘เอวเมตสฺส เกวลสฺส ทุกฺขกฺขนฺธสฺส สมุทโย โหตี’’ติ.

๒๖๐. ตสฺมึ สมเย อวิชฺชาปจฺจยา สงฺขาโร อวิชฺชาเหตุโก, สงฺขารปจฺจยา วิฺาณํ สงฺขารเหตุกํ, วิฺาณปจฺจยา นามรูปํ วิฺาณเหตุกํ, นามรูปปจฺจยา ฉฏฺายตนํ นามรูปเหตุกํ, ฉฏฺายตนปจฺจยา ผสฺโส ฉฏฺายตนเหตุโก, ผสฺสปจฺจยา เวทนา ผสฺสเหตุกา, เวทนาปจฺจยา ตณฺหา เวทนาเหตุกา, ตณฺหาปจฺจยา อุปาทานํ ตณฺหาเหตุกํ; อุปาทานปจฺจยา ภโว, ภวปจฺจยา ชาติ, ชาติปจฺจยา ชรามรณํ. เอวเมตสฺส เกวลสฺส ทุกฺขกฺขนฺธสฺส สมุทโย โหติ.

๒๖๑. ตตฺถ กตมา อวิชฺชา? ยํ อฺาณํ อทสฺสนํ…เป… อวิชฺชาลงฺคี โมโห อกุสลมูลํ – อยํ วุจฺจติ ‘‘อวิชฺชา’’.

ตตฺถ กตโม อวิชฺชาปจฺจยา สงฺขาโร อวิชฺชาเหตุโก? ยา เจตนา สฺเจตนา สฺเจตยิตตฺตํ – อยํ วุจฺจติ ‘‘อวิชฺชาปจฺจยา สงฺขาโร อวิชฺชาเหตุโก’’.

ตตฺถ กตมํ สงฺขารปจฺจยา วิฺาณํ สงฺขารเหตุกํ? ยํ จิตฺตํ มโน มานสํ…เป… ตชฺชามโนวิฺาณธาตุ – อิทํ วุจฺจติ ‘‘สงฺขารปจฺจยา วิฺาณํ สงฺขารเหตุกํ’’.

ตตฺถ กตมํ วิฺาณปจฺจยา นามรูปํ วิฺาณเหตุกํ? อตฺถิ นามํ, อตฺถิ รูปํ. ตตฺถ กตมํ นามํ? เวทนากฺขนฺโธ, สฺากฺขนฺโธ, สงฺขารกฺขนฺโธ – อิทํ วุจฺจติ ‘‘นามํ’’. ตตฺถ กตมํ รูปํ? จกฺขายตนสฺส อุปจโย, โสตายตนสฺส อุปจโย, ฆานายตนสฺส อุปจโย, ชิวฺหายตนสฺส อุปจโย, กายายตนสฺส อุปจโย, ยํ วา ปนฺมฺปิ อตฺถิ รูปํ จิตฺตชํ จิตฺตเหตุกํ จิตฺตสมุฏฺานํ – อิทํ วุจฺจติ ‘‘รูปํ’’. อิติ อิทฺจ นามํ, อิทฺจ รูปํ. อิทํ วุจฺจติ ‘‘วิฺาณปจฺจยา นามรูปํ วิฺาณเหตุกํ’’.

นามรูปปจฺจยา ฉฏฺายตนํ นามรูปเหตุกนฺติ. อตฺถิ นามํ, อตฺถิ รูปํ. ตตฺถ กตมํ นามํ? เวทนากฺขนฺโธ, สฺากฺขนฺโธ, สงฺขารกฺขนฺโธ – อิทํ วุจฺจติ ‘‘นามํ’’. ตตฺถ กตมํ รูปํ? ยํ รูปํ นิสฺสาย มโนวิฺาณธาตุ วตฺตติ – อิทํ วุจฺจติ ‘‘รูปํ’’. อิติ อิทฺจ นามํ, อิทฺจ รูปํ. อิทํ วุจฺจติ ‘‘นามรูปํ’’.

ตตฺถ กตมํ นามรูปปจฺจยา ฉฏฺายตนํ นามรูปเหตุกํ? ยํ จิตฺตํ มโน มานสํ…เป… ตชฺชามโนวิฺาณธาตุ – อิทํ วุจฺจติ ‘‘นามรูปปจฺจยา ฉฏฺายตนํ นามรูปเหตุกํ’’.

ตตฺถ กตโม ฉฏฺายตนปจฺจยา ผสฺโส ฉฏฺายตนเหตุโก? โย ผสฺโส ผุสนา สมฺผุสนา สมฺผุสิตตฺตํ – อยํ วุจฺจติ ‘‘ฉฏฺายตนปจฺจยา ผสฺโส ฉฏฺายตนเหตุโก’’…เป… เตน วุจฺจติ ‘‘เอวเมตสฺส เกวลสฺส ทุกฺขกฺขนฺธสฺส สมุทโย โหตี’’ติ.

๒๖๒. ตสฺมึ สมเย อวิชฺชาปจฺจยา สงฺขาโร อวิชฺชาเหตุโก, สงฺขารปจฺจยา วิฺาณํ สงฺขารเหตุกํ วิฺาณปจฺจยา นามรูปํ วิฺาณเหตุกํ, นามรูปปจฺจยา สฬายตนํ นามรูปเหตุกํ, ฉฏฺายตนปจฺจยา ผสฺโส ฉฏฺายตนเหตุโก, ผสฺสปจฺจยา เวทนา ผสฺสเหตุกา, เวทนาปจฺจยา ตณฺหา เวทนาเหตุกา, ตณฺหาปจฺจยา อุปาทานํ ตณฺหาเหตุกํ; อุปาทานปจฺจยา ภโว, ภวปจฺจยา ชาติ, ชาติปจฺจยา ชรามรณํ. เอวเมตสฺส เกวลสฺส ทุกฺขกฺขนฺธสฺส สมุทโย โหติ.

๒๖๓. ตตฺถ กตมา อวิชฺชา? ยํ อฺาณํ อทสฺสนํ…เป… อวิชฺชาลงฺคี โมโห อกุสลมูลํ – อยํ วุจฺจติ ‘‘อวิชฺชา’’.

ตตฺถ กตโม อวิชฺชาปจฺจยา สงฺขาโร อวิชฺชาเหตุโก? ยา เจตนา สฺเจตนา สฺเจตยิตตฺตํ – อยํ วุจฺจติ ‘‘อวิชฺชาปจฺจยา สงฺขาโร อวิชฺชาเหตุโก’’.

ตตฺถ กตมํ สงฺขารปจฺจยา วิฺาณํ สงฺขารเหตุกํ? ยํ จิตฺตํ มโน มานสํ…เป… ตชฺชามโนวิฺาณธาตุ – อิทํ วุจฺจติ ‘‘สงฺขารปจฺจยา วิฺาณํ สงฺขารเหตุกํ’’.

ตตฺถ กตมํ วิฺาณปจฺจยา นามรูปํ วิฺาณเหตุกํ? อตฺถิ นามํ, อตฺถิ รูปํ. ตตฺถ กตมํ นามํ? เวทนากฺขนฺโธ, สฺากฺขนฺโธ, สงฺขารกฺขนฺโธ – อิทํ วุจฺจติ ‘‘นามํ’’. ตตฺถ กตมํ รูปํ? จกฺขายตนสฺส อุปจโย, โสตายตนสฺส อุปจโย, ฆานายตนสฺส อุปจโย, ชิวฺหายตนสฺส อุปจโย, กายายตนสฺส อุปจโย, ยํ วา ปนฺมฺปิ อตฺถิ รูปํ จิตฺตชํ จิตฺตเหตุกํ จิตฺตสมุฏฺานํ – อิทํ วุจฺจติ ‘‘รูปํ’’. อิติ อิทฺจ นามํ, อิทฺจ รูปํ. อิทํ วุจฺจติ ‘‘วิฺาณปจฺจยา นามรูปํ วิฺาณเหตุกํ’’.

นามรูปปจฺจยา สฬายตนํ นามรูปเหตุกนฺติ. อตฺถิ นามํ, อตฺถิ รูปํ. ตตฺถ กตมํ นามํ? เวทนากฺขนฺโธ, สฺากฺขนฺโธ, สงฺขารกฺขนฺโธ – อิทํ วุจฺจติ ‘‘นามํ’’. ตตฺถ กตมํ รูปํ? จตฺตาโร จ มหาภูตา, ยฺจ รูปํ นิสฺสาย มโนวิฺาณธาตุ วตฺตติ – อิทํ วุจฺจติ ‘‘รูปํ’’. อิติ อิทฺจ นามํ, อิทฺจ รูปํ. อิทํ วุจฺจติ ‘‘นามรูปํ’’.

ตตฺถ กตมํ นามรูปปจฺจยา สฬายตนํ นามรูปเหตุกํ? จกฺขายตนํ, โสตายตนํ, ฆานายตนํ, ชิวฺหายตนํ, กายายตนํ, มนายตนํ – อิทํ วุจฺจติ ‘‘นามรูปปจฺจยา สฬายตนํ นามรูปเหตุกํ’’.

ตตฺถ กตโม ฉฏฺายตนปจฺจยา ผสฺโส ฉฏฺายตนเหตุโก? โย ผสฺโส ผุสนา สมฺผุสนา สมฺผุสิตตฺตํ – อยํ วุจฺจติ ‘‘ฉฏฺายตนปจฺจยา ผสฺโส ฉฏฺายตนเหตุโก’’.

ตตฺถ กตมา ผสฺสปจฺจยา เวทนา ผสฺสเหตุกา? ยํ เจตสิกํ สาตํ เจตสิกํ สุขํ เจโตสมฺผสฺสชํ สาตํ สุขํ เวทยิตํ เจโตสมฺผสฺสชา สาตา สุขา เวทนา – อยํ วุจฺจติ ‘‘ผสฺสปจฺจยา เวทนา ผสฺสเหตุกา’’.

ตตฺถ กตมา เวทนาปจฺจยา ตณฺหา เวทนาเหตุกา? โย ราโค สาราโค…เป… จิตฺตสฺส สาราโค – อยํ วุจฺจติ ‘‘เวทนาปจฺจยา ตณฺหา เวทนาเหตุกา’’.

ตตฺถ กตมํ ตณฺหาปจฺจยา อุปาทานํ ตณฺหาเหตุกํ? ยา ทิฏฺิ ทิฏฺิคตํ…เป… ติตฺถายตนํ วิปริยาสคฺคาโห – อิทํ วุจฺจติ ‘‘ตณฺหาปจฺจยา อุปาทานํ ตณฺหาเหตุกํ’’…เป… เตน วุจฺจติ ‘‘เอวเมตสฺส เกวลสฺส ทุกฺขกฺขนฺธสฺส สมุทโย โหตี’’ติ.

เหตุจตุกฺกํ.

๗. สมฺปยุตฺตจตุกฺกํ

ตสฺมึ สมเย อวิชฺชาปจฺจยา สงฺขาโร อวิชฺชาสมฺปยุตฺโต, สงฺขารปจฺจยา วิฺาณํ สงฺขารสมฺปยุตฺตํ, วิฺาณปจฺจยา นามํ วิฺาณสมฺปยุตฺตํ, นามปจฺจยา ฉฏฺายตนํ นามสมฺปยุตฺตํ, ฉฏฺายตนปจฺจยา ผสฺโส ฉฏฺายตนสมฺปยุตฺโต, ผสฺสปจฺจยา เวทนา ผสฺสสมฺปยุตฺตา, เวทนาปจฺจยา ตณฺหา เวทนาสมฺปยุตฺตา, ตณฺหาปจฺจยา อุปาทานํ ตณฺหาสมฺปยุตฺตํ; อุปาทานปจฺจยา ภโว, ภวปจฺจยา ชาติ, ชาติปจฺจยา ชรามรณํ. เอวเมตสฺส เกวลสฺส ทุกฺขกฺขนฺธสฺส สมุทโย โหติ.

๒๖๕. ตตฺถ กตมา อวิชฺชา? ยํ อฺาณํ อทสฺสนํ…เป… อวิชฺชาลงฺคี โมโห อกุสลมูลํ – อยํ วุจฺจติ ‘‘อวิชฺชา’’.

ตตฺถ กตโม อวิชฺชาปจฺจยา สงฺขาโร อวิชฺชาสมฺปยุตฺโต? ยา เจตนา สฺเจตนา สฺเจตยิตตฺตํ – อยํ วุจฺจติ ‘‘อวิชฺชาปจฺจยา สงฺขาโร อวิชฺชาสมฺปยุตฺโต’’.

ตตฺถ กตมํ สงฺขารปจฺจยา วิฺาณํ สงฺขารสมฺปยุตฺตํ? ยํ จิตฺตํ มโน มานสํ…เป… ตชฺชามโนวิฺาณธาตุ – อิทํ วุจฺจติ ‘‘สงฺขารปจฺจยา วิฺาณํ สงฺขารสมฺปยุตฺตํ’’.

ตตฺถ กตมํ วิฺาณปจฺจยา นามํ วิฺาณสมฺปยุตฺตํ? เวทนากฺขนฺโธ, สฺากฺขนฺโธ, สงฺขารกฺขนฺโธ – อิทํ วุจฺจติ ‘‘วิฺาณปจฺจยา นามํ วิฺาณสมฺปยุตฺตํ’’.

ตตฺถ กตมํ นามปจฺจยา ฉฏฺายตนํ นามสมฺปยุตฺตํ? ยํ จิตฺตํ มโน มานสํ…เป… ตชฺชามโนวิฺาณธาตุ – อิทํ วุจฺจติ ‘‘นามปจฺจยา ฉฏฺายตนํ นามสมฺปยุตฺตํ’’.

ตตฺถ กตโม ฉฏฺายตนปจฺจยา ผสฺโส ฉฏฺายตนสมฺปยุตฺโต? โย ผสฺโส ผุสนา สมฺผุสนา สมฺผุสิตตฺตํ – อยํ วุจฺจติ ‘‘ฉฏฺายตนปจฺจยา ผสฺโส ฉฏฺายตนสมฺปยุตฺโต’’.

ตตฺถ กตมา ผสฺสปจฺจยา เวทนา ผสฺสสมฺปยุตฺตา? ยํ เจตสิกํ สาตํ เจตสิกํ สุขํ เจโตสมฺผสฺสชํ สาตํ สุขํ เวทยิตํ เจโตสมฺผสฺสชา สาตา สุขา เวทนา – อยํ วุจฺจติ ‘‘ผสฺสปจฺจยา เวทนา ผสฺสสมฺปยุตฺตา’’.

ตตฺถ กตมา เวทนาปจฺจยา ตณฺหา เวทนาสมฺปยุตฺตา? โย ราโค สาราโค…เป… จิตฺตสฺส สาราโค – อยํ วุจฺจติ ‘‘เวทนาปจฺจยา ตณฺหา เวทนาสมฺปยุตฺตา’’.

ตตฺถ กตมํ ตณฺหาปจฺจยา อุปาทานํ ตณฺหาสมฺปยุตฺตํ? ยา ทิฏฺิ ทิฏฺิคตํ…เป… ติตฺถายตนํ วิปริยาสคฺคาโห – อิทํ วุจฺจติ ‘‘ตณฺหาปจฺจยา อุปาทานํ ตณฺหาสมฺปยุตฺตํ’’ …เป… เตน วุจฺจติ ‘‘เอวเมตสฺส เกวลสฺส ทุกฺขกฺขนฺธสฺส สมุทโย โหตี’’ติ.

๒๖๖. ตสฺมึ สมเย อวิชฺชาปจฺจยา สงฺขาโร อวิชฺชาสมฺปยุตฺโต, สงฺขารปจฺจยา วิฺาณํ สงฺขารสมฺปยุตฺตํ, วิฺาณปจฺจยา นามํ วิฺาณสมฺปยุตฺตํ, นามปจฺจยา ผสฺโส นามสมฺปยุตฺโต, ผสฺสปจฺจยา เวทนา ผสฺสสมฺปยุตฺตา, เวทนาปจฺจยา ตณฺหา เวทนาสมฺปยุตฺตา, ตณฺหาปจฺจยา อุปาทานํ ตณฺหาสมฺปยุตฺตํ; อุปาทานปจฺจยา ภโว, ภวปจฺจยา ชาติ, ชาติปจฺจยา ชรามรณํ. เอวเมตสฺส เกวลสฺส ทุกฺขกฺขนฺธสฺส สมุทโย โหติ.

๒๖๗. ตตฺถ กตมา อวิชฺชา? ยํ อฺาณํ อทสฺสนํ…เป… อวิชฺชาลงฺคี โมโห อกุสลมูลํ – อยํ วุจฺจติ ‘‘อวิชฺชา’’.

ตตฺถ กตโม อวิชฺชาปจฺจยา สงฺขาโร อวิชฺชาสมฺปยุตฺโต? ยา เจตนา สฺเจตนา สฺเจตยิตตฺตํ – อยํ วุจฺจติ ‘‘อวิชฺชาปจฺจยา สงฺขาโร อวิชฺชาสมฺปยุตฺโต’’.

ตตฺถ กตมํ สงฺขารปจฺจยา วิฺาณํ สงฺขารสมฺปยุตฺตํ? ยํ จิตฺตํ มโน มานสํ…เป… ตชฺชามโนวิฺาณธาตุ – อิทํ วุจฺจติ ‘‘สงฺขารปจฺจยา วิฺาณํ สงฺขารสมฺปยุตฺตํ’’.

ตตฺถ กตมํ วิฺาณปจฺจยา นามํ วิฺาณสมฺปยุตฺตํ? เวทนากฺขนฺโธ, สฺากฺขนฺโธ, สงฺขารกฺขนฺโธ – อิทํ วุจฺจติ ‘‘วิฺาณปจฺจยา นามํ วิฺาณสมฺปยุตฺตํ’’.

นามปจฺจยา ผสฺโส นามสมฺปยุตฺโตติ. ตตฺถ กตมํ นามํ? เปตฺวา ผสฺสํ, เวทนากฺขนฺโธ สฺากฺขนฺโธ สงฺขารกฺขนฺโธ วิฺาณกฺขนฺโธ – อิทํ วุจฺจติ ‘‘นามํ’’.

ตตฺถ กตโม นามปจฺจยา ผสฺโส นามสมฺปยุตฺโต? โย ผสฺโส ผุสนา สมฺผุสนา สมฺผุสิตตฺตํ – อยํ วุจฺจติ ‘‘นามปจฺจยา ผสฺโส นามสมฺปยุตฺโต’’…เป… เตน วุจฺจติ ‘‘เอวเมตสฺส เกวลสฺส ทุกฺขกฺขนฺธสฺส สมุทโย โหตี’’ติ.

๒๖๘. ตสฺมึ สมเย อวิชฺชาปจฺจยา สงฺขาโร อวิชฺชาสมฺปยุตฺโต, สงฺขารปจฺจยา วิฺาณํ สงฺขารสมฺปยุตฺตํ, วิฺาณปจฺจยา นามรูปํ วิฺาณสมฺปยุตฺตํ นามํ, นามรูปปจฺจยา ฉฏฺายตนํ นามสมฺปยุตฺตํ, ฉฏฺายตนปจฺจยา ผสฺโส ฉฏฺายตนสมฺปยุตฺโต, ผสฺสปจฺจยา เวทนา ผสฺสสมฺปยุตฺตา, เวทนาปจฺจยา ตณฺหา เวทนาสมฺปยุตฺตา, ตณฺหาปจฺจยา อุปาทานํ ตณฺหาสมฺปยุตฺตํ; อุปาทานปจฺจยา ภโว, ภวปจฺจยา ชาติ, ชาติปจฺจยา ชรามรณํ. เอวเมตสฺส เกวลสฺส ทุกฺขกฺขนฺธสฺส สมุทโย โหติ.

๒๖๙. ตตฺถ กตมา อวิชฺชา? ยํ อฺาณํ อทสฺสนํ…เป… อวิชฺชาลงฺคี โมโห อกุสลมูลํ – อยํ วุจฺจติ ‘‘อวิชฺชา’’.

ตตฺถ กตโม อวิชฺชาปจฺจยา สงฺขาโร อวิชฺชาสมฺปยุตฺโต? ยา เจตนา สฺเจตนา สฺเจตยิตตฺตํ – อยํ วุจฺจติ ‘‘อวิชฺชาปจฺจยา สงฺขาโร อวิชฺชาสมฺปยุตฺโต’’.

ตตฺถ กตมํ สงฺขารปจฺจยา วิฺาณํ สงฺขารสมฺปยุตฺตํ? ยํ จิตฺตํ มโน มานสํ …เป… ตชฺชามโนวิฺาณธาตุ – อิทํ วุจฺจติ ‘‘สงฺขารปจฺจยา วิฺาณํ สงฺขารสมฺปยุตฺตํ’’.

ตตฺถ กตมํ วิฺาณปจฺจยา นามรูปํ วิฺาณสมฺปยุตฺตํ นามํ? อตฺถิ นามํ, อตฺถิ รูปํ. ตตฺถ กตมํ นามํ? เวทนากฺขนฺโธ, สฺากฺขนฺโธ, สงฺขารกฺขนฺโธ – อิทํ วุจฺจติ ‘‘นามํ’’. ตตฺถ กตมํ รูปํ? จกฺขายตนสฺส อุปจโย, โสตายตนสฺส อุปจโย, ฆานายตนสฺส อุปจโย, ชิวฺหายตนสฺส อุปจโย, กายายตนสฺส อุปจโย, ยํ วา ปนฺมฺปิ อตฺถิ รูปํ จิตฺตชํ จิตฺตเหตุกํ จิตฺตสมุฏฺานํ – อิทํ วุจฺจติ ‘‘รูปํ’’. อิติ อิทฺจ นามํ, อิทฺจ รูปํ. อิทํ วุจฺจติ ‘‘วิฺาณปจฺจยา นามรูปํ วิฺาณสมฺปยุตฺตํ นามํ’’.

นามรูปปจฺจยา ฉฏฺายตนํ นามสมฺปยุตฺตนฺติ. อตฺถิ นามํ, อตฺถิ รูปํ. ตตฺถ กตมํ นามํ? เวทนากฺขนฺโธ, สฺากฺขนฺโธ, สงฺขารกฺขนฺโธ – อิทํ วุจฺจติ ‘‘นามํ’’. ตตฺถ กตมํ รูปํ? ยํ รูปํ นิสฺสาย มโนวิฺาณธาตุ วตฺตติ – อิทํ วุจฺจติ ‘‘รูปํ’’. อิติ อิทฺจ นามํ, อิทฺจ รูปํ. อิทํ วุจฺจติ ‘‘นามรูปํ’’.

ตตฺถ กตมํ นามรูปปจฺจยา ฉฏฺายตนํ นามสมฺปยุตฺตํ? ยํ จิตฺตํ มโน มานสํ…เป… ตชฺชามโนวิฺาณธาตุ – อิทํ วุจฺจติ ‘‘นามรูปปจฺจยา ฉฏฺายตนํ นามสมฺปยุตฺตํ’’.

ตตฺถ กตโม ฉฏฺายตนปจฺจยา ผสฺโส ฉฏฺายตนสมฺปยุตฺโต? โย ผสฺโส ผุสนา สมฺผุสนา สมฺผุสิตตฺตํ – อยํ วุจฺจติ ‘‘ฉฏฺายตนปจฺจยา ผสฺโส ฉฏฺายตนสมฺปยุตฺโต’’…เป… เตน วุจฺจติ ‘‘เอวเมตสฺส เกวลสฺส ทุกฺขกฺขนฺธสฺส สมุทโย โหตี’’ติ.

๒๗๐. ตสฺมึ สมเย อวิชฺชาปจฺจยา สงฺขาโร อวิชฺชาสมฺปยุตฺโต, สงฺขารปจฺจยา วิฺาณํ สงฺขารสมฺปยุตฺตํ, วิฺาณปจฺจยา นามรูปํ วิฺาณสมฺปยุตฺตํ นามํ, นามรูปปจฺจยา สฬายตนํ นามสมฺปยุตฺตํ ฉฏฺายตนํ, ฉฏฺายตนปจฺจยา ผสฺโส ฉฏฺายตนสมฺปยุตฺโต, ผสฺสปจฺจยา เวทนา ผสฺสสมฺปยุตฺตา, เวทนาปจฺจยา ตณฺหา เวทนาสมฺปยุตฺตา, ตณฺหาปจฺจยา อุปาทานํ ตณฺหาสมฺปยุตฺตํ; อุปาทานปจฺจยา ภโว, ภวปจฺจยา ชาติ, ชาติปจฺจยา ชรามรณํ. เอวเมตสฺส เกวลสฺส ทุกฺขกฺขนฺธสฺส สมุทโย โหติ.

๒๗๑. ตตฺถ กตมา อวิชฺชา? ยํ อฺาณํ อทสฺสนํ…เป… อวิชฺชาลงฺคี โมโห อกุสลมูลํ – อยํ วุจฺจติ ‘‘อวิชฺชา’’.

ตตฺถ กตโม อวิชฺชาปจฺจยา สงฺขาโร อวิชฺชาสมฺปยุตฺโต? ยา เจตนา สฺเจตนา สฺเจตยิตตฺตํ – อยํ วุจฺจติ ‘‘อวิชฺชาปจฺจยา สงฺขาโร อวิชฺชาสมฺปยุตฺโต’’.

ตตฺถ กตมํ สงฺขารปจฺจยา วิฺาณํ สงฺขารสมฺปยุตฺตํ? ยํ จิตฺตํ มโน มานสํ…เป… ตชฺชามโนวิฺาณธาตุ – อิทํ วุจฺจติ ‘‘สงฺขารปจฺจยา วิฺาณํ สงฺขารสมฺปยุตฺตํ’’.

ตตฺถ กตมํ วิฺาณปจฺจยา นามรูปํ วิฺาณสมฺปยุตฺตํ นามํ? อตฺถิ นามํ, อตฺถิ รูปํ. ตตฺถ กตมํ นามํ? เวทนากฺขนฺโธ, สฺากฺขนฺโธ, สงฺขารกฺขนฺโธ – อิทํ วุจฺจติ ‘‘นามํ’’. ตตฺถ กตมํ รูปํ? จกฺขายตนสฺส อุปจโย, โสตายตนสฺส อุปจโย, ฆานายตนสฺส อุปจโย, ชิวฺหายตนสฺส อุปจโย, กายายตนสฺส อุปจโย, ยํ วา ปนฺมฺปิ อตฺถิ รูปํ จิตฺตชํ จิตฺตเหตุกํ จิตฺตสมุฏฺานํ – อิทํ วุจฺจติ ‘‘รูปํ’’. อิติ อิทฺจ นามํ, อิทฺจ รูปํ. อิทํ วุจฺจติ ‘‘วิฺาณปจฺจยา นามรูปํ วิฺาณสมฺปยุตฺตํ นามํ’’.

นามรูปปจฺจยา สฬายตนํ นามสมฺปยุตฺตํ ฉฏฺายตนนฺติ. อตฺถิ นามํ, อตฺถิ รูปํ. ตตฺถ กตมํ นามํ? เวทนากฺขนฺโธ, สฺากฺขนฺโธ, สงฺขารกฺขนฺโธ – อิทํ วุจฺจติ ‘‘นามํ’’. ตตฺถ กตมํ รูปํ? จตฺตาโร จ มหาภูตา, ยฺจ รูปํ นิสฺสาย มโนวิฺาณธาตุ วตฺตติ – อิทํ วุจฺจติ ‘‘รูปํ’’. อิติ อิทฺจ นามํ, อิทฺจ รูปํ. อิทํ วุจฺจติ ‘‘นามรูปํ’’.

ตตฺถ กตมํ นามรูปปจฺจยา สฬายตนํ นามสมฺปยุตฺตํ ฉฏฺายตนํ? จกฺขายตนํ, โสตายตนํ, ฆานายตนํ, ชิวฺหายตนํ, กายายตนํ, มนายตนํ – อิทํ วุจฺจติ ‘‘นามรูปปจฺจยา สฬายตนํ นามสมฺปยุตฺตํ ฉฏฺายตนํ’’.

ตตฺถ กตโม ฉฏฺายตนปจฺจยา ผสฺโส ฉฏฺายตนสมฺปยุตฺโต? โย ผสฺโส ผุสนา สมฺผุสนา สมฺผุสิตตฺตํ – อยํ วุจฺจติ ‘‘ฉฏฺายตนปจฺจยา ผสฺโส ฉฏฺายตนสมฺปยุตฺโต’’…เป… เตน วุจฺจติ ‘‘เอวเมตสฺส เกวลสฺส ทุกฺขกฺขนฺธสฺส สมุทโย โหตี’’ติ.

สมฺปยุตฺตจตุกฺกํ.

๘. อฺมฺจตุกฺกํ

๒๗๒. ตสฺมึ สมเย อวิชฺชาปจฺจยา สงฺขาโร, สงฺขารปจฺจยาปิ อวิชฺชา; สงฺขารปจฺจยา วิฺาณํ, วิฺาณปจฺจยาปิ สงฺขาโร; วิฺาณปจฺจยา นามํ, นามปจฺจยาปิ วิฺาณํ; นามปจฺจยา ฉฏฺายตนํ, ฉฏฺายตนปจฺจยาปิ นามํ; ฉฏฺายตนปจฺจยา ผสฺโส, ผสฺสปจฺจยาปิ ฉฏฺายตนํ; ผสฺสปจฺจยา เวทนา, เวทนาปจฺจยาปิ ผสฺโส; เวทนาปจฺจยา ตณฺหา, ตณฺหาปจฺจยาปิ เวทนา; ตณฺหาปจฺจยา อุปาทานํ, อุปาทานปจฺจยาปิ ตณฺหา; อุปาทานปจฺจยา ภโว, ภวปจฺจยา ชาติ, ชาติปจฺจยา ชรามรณํ. เอวเมตสฺส เกวลสฺส ทุกฺขกฺขนฺธสฺส สมุทโย โหติ.

๒๗๓. ตตฺถ กตมา อวิชฺชา? ยํ อฺาณํ อทสฺสนํ…เป… อวิชฺชาลงฺคี โมโห อกุสลมูลํ – อยํ วุจฺจติ ‘‘อวิชฺชา’’.

ตตฺถ กตโม อวิชฺชาปจฺจยา สงฺขาโร? ยา เจตนา สฺเจตนา สฺเจตยิตตฺตํ – อยํ วุจฺจติ ‘‘อวิชฺชาปจฺจยา สงฺขาโร’’.

ตตฺถ กตมา สงฺขารปจฺจยาปิ อวิชฺชา? ยํ อฺาณํ อทสฺสนํ…เป… อวิชฺชาลงฺคี โมโห อกุสลมูลํ – อยํ วุจฺจติ ‘‘สงฺขารปจฺจยาปิ อวิชฺชา’’.

ตตฺถ กตมํ สงฺขารปจฺจยา วิฺาณํ? ยํ จิตฺตํ มโน มานสํ…เป… ตชฺชามโนวิฺาณธาตุ – อิทํ วุจฺจติ สงฺขารปจฺจยา วิฺาณํ.

ตตฺถ กตโม วิฺาณปจฺจยาปิ สงฺขาโร? ยา เจตนา สฺเจตนา สฺเจตยิตตฺตํ – อยํ วุจฺจติ ‘‘วิฺาณปจฺจยาปิ สงฺขาโร’’.

ตตฺถ กตมํ วิฺาณปจฺจยา นามํ? เวทนากฺขนฺโธ, สฺากฺขนฺโธ, สงฺขารกฺขนฺโธ – อิทํ วุจฺจติ ‘‘วิฺาณปจฺจยา นามํ’’.

ตตฺถ กตมํ นามปจฺจยาปิ วิฺาณํ? ยํ จิตฺตํ มโน มานสํ…เป… ตชฺชามโนวิฺาณธาตุ – อิทํ วุจฺจติ ‘‘นามปจฺจยาปิ วิฺาณํ’’.

ตตฺถ กตมํ นามปจฺจยา ฉฏฺายตนํ? ยํ จิตฺตํ มโน มานสํ…เป… ตชฺชามโนวิฺาณธาตุ – อิทํ วุจฺจติ ‘‘นามปจฺจยา ฉฏฺายตนํ’’.

ตตฺถ กตมํ ฉฏฺายตนปจฺจยาปิ นามํ? เวทนากฺขนฺโธ, สฺากฺขนฺโธ, สงฺขารกฺขนฺโธ – อิทํ วุจฺจติ ‘‘ฉฏฺายตนปจฺจยาปิ นามํ’’.

ตตฺถ กตโม ฉฏฺายตนปจฺจยา ผสฺโส? โย ผสฺโส ผุสนา สมฺผุสนา สมฺผุสิตตฺตํ – อยํ วุจฺจติ ‘‘ฉฏฺายตนปจฺจยา ผสฺโส’’.

ตตฺถ กตมํ ผสฺสปจฺจยาปิ ฉฏฺายตนํ? ยํ จิตฺตํ มโน มานสํ…เป… ตชฺชามโนวิฺาณธาตุ – อิทํ วุจฺจติ ‘‘ผสฺสปจฺจยาปิ ฉฏฺายตนํ’’.

ตตฺถ กตมา ผสฺสปจฺจยา เวทนา? ยํ เจตสิกํ สาตํ เจตสิกํ สุขํ เจโตสมฺผสฺสชํ สาตํ สุขํ เวทยิตํ เจโตสมฺผสฺสชา สาตา สุขา เวทนา – อยํ วุจฺจติ ‘‘ผสฺสปจฺจยา เวทนา’’.

ตตฺถ กตโม เวทนาปจฺจยาปิ ผสฺโส? โย ผสฺโส ผุสนา สมฺผุสนา สมฺผุสิตตฺตํ – อยํ วุจฺจติ ‘‘เวทนาปจฺจยาปิ ผสฺโส’’.

ตตฺถ กตมา เวทนาปจฺจยา ตณฺหา? โย ราโค สาราโค…เป… จิตฺตสฺส สาราโค – อยํ วุจฺจติ ‘‘เวทนาปจฺจยา ตณฺหา’’.

ตตฺถ กตมา ตณฺหาปจฺจยาปิ เวทนา? ยํ เจตสิกํ สาตํ เจตสิกํ สุขํ เจโตสมฺผสฺสชํ สาตํ สุขํ เวทยิตํ เจโตสมฺผสฺสชา สาตา สุขา เวทนา – อยํ วุจฺจติ ‘‘ตณฺหาปจฺจยาปิ เวทนา’’.

ตตฺถ กตมํ ตณฺหาปจฺจยา อุปาทานํ? ยา ทิฏฺิ ทิฏฺิคตํ…เป… ติตฺถายตนํ วิปริยาสคฺคาโห – อิทํ วุจฺจติ ‘‘ตณฺหาปจฺจยา อุปาทานํ’’.

ตตฺถ กตมา อุปาทานปจฺจยาปิ ตณฺหา? โย ราโค…เป… จิตฺตสฺส สาราโค – อยํ วุจฺจติ ‘‘อุปาทานปจฺจยาปิ ตณฺหา’’.

ตตฺถ กตโม อุปาทานปจฺจยา ภโว? เปตฺวา อุปาทานํ, เวทนากฺขนฺโธ สฺากฺขนฺโธ สงฺขารกฺขนฺโธ วิฺาณกฺขนฺโธ – อยํ วุจฺจติ ‘‘อุปาทานปจฺจยา ภโว’’.

ตตฺถ กตมา ภวปจฺจยา ชาติ? ยา เตสํ เตสํ ธมฺมานํ ชาติ สฺชาติ นิพฺพตฺติ อภินิพฺพติ ปาตุภาโว – อยํ วุจฺจติ ‘‘ภวปจฺจยา ชาติ’’.

ตตฺถ กตมํ ชาติปจฺจยา ชรามรณํ? อตฺถิ ชรา, อตฺถิ มรณํ. ตตฺถ กตมา ชรา? ยา เตสํ เตสํ ธมฺมานํ ชรา ชีรณตา อายุโน สํหานิ – อยํ วุจฺจติ ‘‘ชรา’’. ตตฺถ กตมํ มรณํ? โย เตสํ เตสํ ธมฺมานํ ขโย วโย เภโท ปริเภโท อนิจฺจตา อนฺตรธานํ – อิทํ วุจฺจติ ‘‘มรณํ’’. อิติ อยฺจ ชรา, อิทฺจ มรณํ. อิทํ วุจฺจติ ‘‘ชาติปจฺจยา ชรามรณํ’’.

เอวเมตสฺส เกวลสฺส ทุกฺขกฺขนฺธสฺส สมุทโย โหตีติ. เอวเมตสฺส เกวลสฺส ทุกฺขกฺขนฺธสฺส สงฺคติ โหติ, สมาคโม โหติ, สโมธานํ โหติ, ปาตุภาโว โหติ. เตน วุจฺจติ ‘‘เอวเมตสฺส เกวลสฺส ทุกฺขกฺขนฺธสฺส สมุทโย โหตี’’ติ.

๒๗๔. ตสฺมึ สมเย อวิชฺชาปจฺจยา สงฺขาโร, สงฺขารปจฺจยาปิ อวิชฺชา; สงฺขารปจฺจยา วิฺาณํ, วิฺาณปจฺจยาปิ สงฺขาโร; วิฺาณปจฺจยา นามํ, นามปจฺจยาปิ วิฺาณํ; นามปจฺจยา ผสฺโส, ผสฺสปจฺจยาปิ นามํ; ผสฺสปจฺจยา เวทนา, เวทนาปจฺจยาปิ ผสฺโส; เวทนาปจฺจยา ตณฺหา, ตณฺหาปจฺจยาปิ เวทนา; ตณฺหาปจฺจยา อุปาทานํ, อุปาทานปจฺจยาปิ ตณฺหา; อุปาทานปจฺจยา ภโว, ภวปจฺจยา ชาติ, ชาติปจฺจยา ชรามรณํ. เอวเมตสฺส เกวลสฺส ทุกฺขกฺขนฺธสฺส สมุทโย โหติ.

๒๗๕. ตตฺถ กตมา อวิชฺชา? ยํ อฺาณํ อทสฺสนํ…เป… อวิชฺชาลงฺคี โมโห อกุสลมูลํ – อยํ วุจฺจติ ‘‘อวิชฺชา’’.

ตตฺถ กตโม อวิชฺชาปจฺจยา สงฺขาโร? ยา เจตนา สฺเจตนา สฺเจตยิตตฺตํ – อยํ วุจฺจติ ‘‘อวิชฺชาปจฺจยา สงฺขาโร’’.

ตตฺถ กตมา สงฺขารปจฺจยาปิ อวิชฺชา? ยํ อฺาณํ อทสฺสนํ…เป… อวิชฺชาลงฺคี โมโห อกุสลมูลํ – อยํ วุจฺจติ ‘‘สงฺขารปจฺจยาปิ อวิชฺชา’’.

ตตฺถ กตมํ สงฺขารปจฺจยา วิฺาณํ? ยํ จิตฺตํ มโน มานสํ…เป… ตชฺชามโนวิฺาณธาตุ – อิทํ วุจฺจติ ‘‘สงฺขารปจฺจยา วิฺาณํ’’.

ตตฺถ กตโม วิฺาณปจฺจยาปิ สงฺขาโร? ยา เจตนา สฺเจตนา สฺเจตยิตตฺตํ – อยํ วุจฺจติ ‘‘วิฺาณปจฺจยาปิ สงฺขาโร’’.

ตตฺถ กตมํ วิฺาณปจฺจยา นามํ? เวทนากฺขนฺโธ, สฺากฺขนฺโธ, สงฺขารกฺขนฺโธ – อิทํ วุจฺจติ ‘‘วิฺาณปจฺจยา นามํ’’.

ตตฺถ กตมํ นามปจฺจยาปิ วิฺาณํ? ยํ จิตฺตํ มโน มานสํ…เป… ตชฺชามโนวิฺาณธาตุ – อิทํ วุจฺจติ ‘‘นามปจฺจยาปิ วิฺาณํ’’.

นามปจฺจยา ผสฺโสติ. ตตฺถ กตมํ นามํ? เปตฺวา ผสฺสํ, เวทนากฺขนฺโธ สฺากฺขนฺโธ สงฺขารกฺขนฺโธ วิฺาณกฺขนฺโธ – อิทํ วุจฺจติ ‘‘นามํ’’.

ตตฺถ กตโม นามปจฺจยา ผสฺโส? โย ผสฺโส ผุสนา สมฺผุสนา สมฺผุสิตตฺตํ – อยํ วุจฺจติ ‘‘นามปจฺจยา ผสฺโส’’.

ตตฺถ กตมํ ผสฺสปจฺจยาปิ นามํ? เวทนากฺขนฺโธ, สฺากฺขนฺโธ, สงฺขารกฺขนฺโธ, วิฺาณกฺขนฺโธ – อิทํ วุจฺจติ ‘‘ผสฺสปจฺจยาปิ นามํ’’…เป… เตน วุจฺจติ ‘‘เอวเมตสฺส เกวลสฺส ทุกฺขกฺขนฺธสฺส สมุทโย โหตี’’ติ.

๒๗๖. ตสฺมึ สมเย อวิชฺชาปจฺจยา สงฺขาโร, สงฺขารปจฺจยาปิ อวิชฺชา; สงฺขารปจฺจยา วิฺาณํ, วิฺาณปจฺจยาปิ สงฺขาโร; วิฺาณปจฺจยา นามรูปํ, นามรูปปจฺจยาปิ วิฺาณํ; นามรูปปจฺจยา ฉฏฺายตนํ, ฉฏฺายตนปจฺจยาปิ นามรูปํ; ฉฏฺายตนปจฺจยา ผสฺโส, ผสฺสปจฺจยาปิ ฉฏฺายตนํ; ผสฺสปจฺจยา เวทนา, เวทนาปจฺจยาปิ ผสฺโส; เวทนาปจฺจยา ตณฺหา, ตณฺหาปจฺจยาปิ เวทนา; ตณฺหาปจฺจยา อุปาทานํ, อุปาทานปจฺจยาปิ ตณฺหา; อุปาทานปจฺจยา ภโว, ภวปจฺจยา ชาติ, ชาติปจฺจยา ชรามรณํ. เอวเมตสฺส เกวลสฺส ทุกฺขกฺขนฺธสฺส สมุทโย โหติ.

๒๗๗. ตตฺถ กตมา อวิชฺชา? ยํ อฺาณํ อทสฺสนํ…เป… อวิชฺชาลงฺคี โมโห อกุสมูลํ – อยํ วุจฺจติ ‘‘อวิชฺชา’’.

ตตฺถ กตโม อวิชฺชาปจฺจยา สงฺขาโร? ยา เจตนา สฺเจตนา สฺเจตยิตตฺตํ – อยํ วุจฺจติ ‘‘อวิชฺชาปจฺจยา สงฺขาโร.

ตตฺถ กตมา สงฺขารปจฺจยาปิ อวิชฺชา? ยํ อฺาณํ อทสฺสนํ…เป… อวิชฺชาลงฺคี โมโห อกุสลมูลํ – อยํ วุจฺจติ ‘‘สงฺขารปจฺจยาปิ อวิชฺชา’’.

ตตฺถ กตมํ สงฺขารปจฺจยา วิฺาณํ? ยํ จิตฺตํ มโน มานสํ…เป… ตชฺชามโนวิฺาณธาตุ – อิทํ วุจฺจติ ‘‘สงฺขารปจฺจยา วิฺาณํ’’.

ตตฺถ กตโม วิฺาณปจฺจยาปิ สงฺขาโร? ยา เจตนา สฺเจตนา สฺเจตยิตตฺตํ – อยํ วุจฺจติ ‘‘วิฺาณปจฺจยาปิ สงฺขาโร’’.

ตตฺถ กตมํ วิฺาณปจฺจยา นามรูปํ? อตฺถิ นามํ, อตฺถิ รูปํ. ตตฺถ กตมํ นามํ? เวทนากฺขนฺโธ, สฺากฺขนฺโธ, สงฺขารกฺขนฺโธ – อิทํ วุจฺจติ ‘‘นามํ’’. ตตฺถ กตมํ รูปํ? จกฺขายตนสฺส อุปจโย, โสตายตนสฺส อุปจโย, ฆานายตนสฺส อุปจโย, ชิวฺหายตนสฺส อุปจโย, กายายตนสฺส อุปจโย, ยํ วา ปนฺมฺปิ อตฺถิ รูปํ จิตฺตชํ จิตฺตเหตุกํ จิตฺตสมุฏฺานํ – อิทํ วุจฺจติ ‘‘รูปํ’’. อิติ อิทฺจ นามํ, อิทฺจ รูปํ. อิทํ วุจฺจติ ‘‘วิฺาณปจฺจยา นามรูปํ’’.

นามรูปปจฺจยาปิ วิฺาณนฺติ. อตฺถิ นามํ, อตฺถิ รูปํ. ตตฺถ กตมํ นามํ? เวทนากฺขนฺโธ, สฺากฺขนฺโธ, สงฺขารกฺขนฺโธ – อิทํ วุจฺจติ ‘‘นามํ’’. ตตฺถ กตมํ รูปํ? ยํ รูปํ นิสฺสาย มโนวิฺาณธาตุ วตฺตติ – อิทํ วุจฺจติ ‘‘รูปํ’’. อิติ อิทฺจ นามํ, อิทฺจ รูปํ. อิทํ วุจฺจติ ‘‘นามรูปํ’’.

ตตฺถ กตมํ นามรูปปจฺจยาปิ วิฺาณํ? ยํ จิตฺตํ มโน มานสํ…เป… ตชฺชามโนวิฺาณธาตุ – อิทํ วุจฺจติ ‘‘นามรูปปจฺจยาปิ วิฺาณํ’’.

นามรูปปจฺจยา ฉฏฺายตนนฺติ. อตฺถิ นามํ, อตฺถิ รูปํ. ตตฺถ กตมํ นามํ? เวทนากฺขนฺโธ, สฺากฺขนฺโธ, สงฺขารกฺขนฺโธ – อิทํ วุจฺจติ ‘‘นามํ’’. ตตฺถ กตมํ รูปํ? ยํ รูปํ นิสฺสาย มโนวิฺาณธาตุ วตฺตติ – อิทํ วุจฺจติ ‘‘รูปํ’’. อิติ อิทฺจ นามํ, อิทฺจ รูปํ. อิทํ วุจฺจติ ‘‘นามรูปํ’’.

ตตฺถ กตมํ นามรูปปจฺจยา ฉฏฺายตนํ? ยํ จิตฺตํ มโน มานสํ…เป… ตชฺชามโนวิฺาณธาตุ – อิทํ วุจฺจติ ‘‘นามรูปปจฺจยา ฉฏฺายตนํ’’.

ตตฺถ กตมํ ฉฏฺายตนปจฺจยาปิ นามรูปํ? อตฺถิ นามํ, อตฺถิ รูปํ. ตตฺถ กตมํ นามํ? เวทนากฺขนฺโธ, สฺากฺขนฺโธ, สงฺขารกฺขนฺโธ – อิทํ วุจฺจติ ‘‘นามํ’’. ตตฺถ กตมํ รูปํ? จกฺขายตนสฺส อุปจโย, โสตายตนสฺส อุปจโย, ฆานายตนสฺส อุปจโย, ชิวฺหายตนสฺส อุปจโย, กายายตนสฺส อุปจโย, ยํ วา ปนฺมฺปิ อตฺถิ รูปํ จิตฺตชํ จิตฺตเหตุกํ จิตฺตสมุฏฺานํ – อิทํ วุจฺจติ ‘‘รูปํ’’. อิติ อิทฺจ นามํ, อิทฺจ รูปํ. อิทํ วุจฺจติ ‘‘ฉฏฺายตนปจฺจยาปิ นามรูปํ’’.

ตตฺถ กตโม ฉฏฺายตนปจฺจยา ผสฺโส? โย ผสฺโส ผุสนา สมฺผุสนา สมฺผุสิตตฺตํ – อยํ วุจฺจติ ‘‘ฉฏฺายตนปจฺจยา ผสฺโส’’.

ตตฺถ กตมํ ผสฺสปจฺจยาปิ ฉฏฺายตนํ? ยํ จิตฺตํ มโน มานสํ…เป… ตชฺชามโนวิฺาณธาตุ – อิทํ วุจฺจติ ‘‘ผสฺสปจฺจยาปิ ฉฏฺายตนํ’’…เป… เตน วุจฺจติ ‘‘เอวเมตสฺส เกวลสฺส ทุกฺขกฺขนฺธสฺส สมุทโย โหตี’’ติ.

๒๗๘. ตสฺมึ สมเย อวิชฺชาปจฺจยา สงฺขาโร, สงฺขารปจฺจยาปิ อวิชฺชา; สงฺขารปจฺจยา วิฺาณํ, วิฺาณปจฺจยาปิ สงฺขาโร; วิฺาณปจฺจยา นามรูปํ, นามรูปปจฺจยาปิ วิฺาณํ; นามรูปปจฺจยา สฬายตนํ, ฉฏฺายตนปจฺจยาปิ นามรูปํ; ฉฏฺายตนปจฺจยา ผสฺโส, ผสฺสปจฺจยาปิ ฉฏฺายตนํ; ผสฺสปจฺจยา เวทนา, เวทนาปจฺจยาปิ ผสฺโส; เวทนาปจฺจยา ตณฺหา, ตณฺหาปจฺจยาปิ เวทนา; ตณฺหาปจฺจยา อุปาทานํ, อุปาทานปจฺจยาปิ ตณฺหา; อุปาทานปจฺจยา ภโว, ภวปจฺจยา ชาติ, ชาติปจฺจยา ชรามรณํ. เอวเมตสฺส เกวลสฺส ทุกฺขกฺขนฺธสฺส สมุทโย โหติ.

๒๗๙. ตตฺถ กตมา อวิชฺชา? ยํ อฺาณํ อทสฺสนํ…เป… อวิชฺชาลงฺคี โมโห อกุสลมูลํ – อยํ วุจฺจติ ‘‘อวิชฺชา’’.

ตตฺถ กตโม อวิชฺชาปจฺจยา สงฺขาโร? ยา เจตนา สฺเจตนา สฺเจตยิตตฺตํ – อยํ วุจฺจติ ‘‘อวิชฺชาปจฺจยา สงฺขาโร’’.

ตตฺถ กตมา สงฺขารปจฺจยาปิ อวิชฺชา? ยํ อฺาณํ อทสฺสนํ…เป… อวิชฺชาลงฺคี โมโห อกุสลมูลํ – อยํ วุจฺจติ ‘‘สงฺขารปจฺจยาปิ อวิชฺชา’’.

ตตฺถ กตมํ สงฺขารปจฺจยา วิฺาณํ? ยํ จิตฺตํ มโน มานสํ…เป… ตชฺชามโนวิฺาณธาตุ – อิทํ วุจฺจติ ‘‘สงฺขารปจฺจยา วิฺาณํ’’.

ตตฺถ กตโม วิฺาณปจฺจยาปิ สงฺขาโร? ยา เจตนา สฺเจตนา สฺเจตยิตตฺตํ – อยํ วุจฺจติ ‘‘วิฺาณปจฺจยาปิ สงฺขาโร’’.

ตตฺถ กตมํ วิฺาณปจฺจยา นามรูปํ? อตฺถิ นามํ, อตฺถิ รูปํ. ตตฺถ กตมํ นามํ? เวทนากฺขนฺโธ, สฺากฺขนฺโธ, สงฺขารกฺขนฺโธ – อิทํ วุจฺจติ นามํ. ตตฺถ กตมํ รูปํ? จกฺขายตนสฺส อุปจโย, โสตายตนสฺส อุปจโย, ฆานายตนสฺส อุปจโย, ชิวฺหายตนสฺส อุปจโย, กายายตนสฺส อุปจโย, ยํ วา ปนฺมฺปิ อตฺถิ รูปํ จิตฺตชํ จิตฺตเหตุกํ จิตฺตสมุฏฺานํ – อิทํ วุจฺจติ ‘‘รูปํ’’. อิติ อิทฺจ นามํ, อิทฺจ รูปํ. อิทํ วุจฺจติ ‘‘วิฺาณปจฺจยา นามรูปํ’’.

นามรูปปจฺจยาปิ วิฺาณนฺติ. อตฺถิ นามํ, อตฺถิ รูปํ. ตตฺถ กตมํ นามํ? เวทนากฺขนฺโธ, สฺากฺขนฺโธ, สงฺขารกฺขนฺโธ – อิทํ วุจฺจติ ‘‘นามํ’’. ตตฺถ กตมํ รูปํ? ยํ รูปํ นิสฺสาย มโนวิฺาณธาตุ วตฺตติ – อิทํ วุจฺจติ ‘‘รูปํ’’. อิติ อิทฺจ นามํ, อิทฺจ รูปํ. อิทํ วุจฺจติ ‘‘นามรูปํ’’.

ตตฺถ กตมํ นามรูปปจฺจยาปิ วิฺาณํ? ยํ จิตฺตํ มโน มานสํ…เป… ตชฺชามโนวิฺาณธาตุ – อิทํ วุจฺจติ ‘‘นามรูปปจฺจยาปิ วิฺาณํ’’.

นามรูปปจฺจยา สฬายตนนฺติ. อตฺถิ นามํ, อตฺถิ รูปํ. ตตฺถ กตมํ นามํ? เวทนากฺขนฺโธ, สฺากฺขนฺโธ, สงฺขารกฺขนฺโธ – อิทํ วุจฺจติ ‘‘นามํ’’. ตตฺถ กตมํ รูปํ? จตฺตาโร จ มหาภูตา, ยฺจ รูปํ นิสฺสาย มโนวิฺาณธาตุ วตฺตติ – อิทํ วุจฺจติ ‘‘รูปํ’’. อิติ อิทฺจ นามํ, อิทฺจ รูปํ. อิทํ วุจฺจติ ‘‘นามรูปํ’’.

ตตฺถ กตมํ นามรูปปจฺจยา สฬายตนํ? จกฺขายตนํ, โสตายตนํ, ฆานายตนํ, ชิวฺหายตนํ, กายายตนํ, มนายตนํ – อิทํ วุจฺจติ ‘‘นามรูปปจฺจยา สฬายตนํ’’.

ตตฺถ กตมํ ฉฏฺายตนปจฺจยาปิ นามรูปํ? อตฺถิ นามํ, อตฺถิ รูปํ. ตตฺถ กตมํ นามํ? เวทนากฺขนฺโธ, สฺากฺขนฺโธ, สงฺขารกฺขนฺโธ – อิทํ วุจฺจติ ‘‘นามํ’’. ตตฺถ กตมํ รูปํ? จกฺขายตนสฺส อุปจโย, โสตายตนสฺส อุปจโย, ฆานายตนสฺส อุปจโย, ชิวฺหายตนสฺส อุปจโย, กายายตนสฺส อุปจโย, ยํ วา ปนฺมฺปิ อตฺถิ รูปํ จิตฺตชํ จิตฺตเหตุกํ จิตฺตสมุฏฺานํ – อิทํ วุจฺจติ ‘‘รูปํ’’. อิติ อิทฺจ นามํ, อิทฺจ รูปํ. อิทํ วุจฺจติ ‘‘ฉฏฺายตนปจฺจยาปิ นามรูปํ’’.

ตตฺถ กตโม ฉฏฺายตนปจฺจยา ผสฺโส? โย ผสฺโส ผุสนา สมฺผุสนา สมฺผุสิตตฺตํ – อยํ วุจฺจติ ‘‘ฉฏฺายตนปจฺจยา ผสฺโส’’.

ตตฺถ กตมํ ผสฺสปจฺจยาปิ ฉฏฺายตนํ? ยํ จิตฺตํ มโน มานสํ…เป… ตชฺชามโนวิฺาณธาตุ – อิทํ วุจฺจติ ‘‘ผสฺสปจฺจยาปิ ฉฏฺายตนํ’’.

ตตฺถ กตมา ผสฺสปจฺจยา เวทนา? ยํ เจตสิกํ สาตํ เจตสิกํ สุขํ เจโตสมฺผสฺสชํ สาตํ สุขํ เวทยิตํ เจโตสมฺผสฺสชา สาตา สุขา เวทนา – อยํ วุจฺจติ ‘‘ผสฺสปจฺจยา เวทนา’’…เป… เตน วุจฺจติ ‘‘เอวเมตสฺส เกวลสฺส ทุกฺขกฺขนฺธสฺส สมุทโย โหตี’’ติ.

อฺมฺจตุกฺกํ.

๙. อกุสลนิทฺเทโส

๒๘๐. กตเม ธมฺมา อกุสลา? ยสฺมึ สมเย อกุสลํ จิตฺตํ อุปฺปนฺนํ โหติ โสมนสฺสสหคตํ ทิฏฺิคตสมฺปยุตฺตํ สสงฺขาเรน…เป… โสมนสฺสสหคตํ ทิฏฺิคตวิปฺปยุตฺตํ รูปารมฺมณํ วา…เป… โสมนสฺสสหคตํ ทิฏฺิคตวิปฺปยุตฺตํ สสงฺขาเรน รูปารมฺมณํ วา สทฺทารมฺมณํ วา คนฺธารมฺมณํ วา รสารมฺมณํ วา โผฏฺพฺพารมฺมณํ วา ธมฺมารมฺมณํ วา ยํ ยํ วา ปนารพฺภ, ตสฺมึ สมเย อวิชฺชาปจฺจยา สงฺขาโร, สงฺขารปจฺจยา วิฺาณํ, วิฺาณปจฺจยา นามํ, นามปจฺจยา ฉฏฺายตนํ, ฉฏฺายตนปจฺจยา ผสฺโส, ผสฺสปจฺจยา เวทนา, เวทนาปจฺจยา ตณฺหา, ตณฺหาปจฺจยา อธิโมกฺโข, อธิโมกฺขปจฺจยา ภโว, ภวปจฺจยา ชาติ, ชาติปจฺจยา ชรามรณํ. เอวเมตสฺส เกวลสฺส ทุกฺขกฺขนฺธสฺส สมุทโย โหติ.

๒๘๑. ตตฺถ กตมา อวิชฺชา? ยํ อฺาณํ อทสฺสนํ…เป… อวิชฺชาลงฺคี โมโห อกุสลมูลํ – อยํ วุจฺจติ ‘‘อวิชฺชา’’.

ตตฺถ กตโม อวิชฺชาปจฺจยา สงฺขาโร? ยา เจตนา สฺเจตนา สฺเจตยิตตฺตํ – อยํ วุจฺจติ อวิชฺชาปจฺจยา สงฺขาโร…เป….

ตตฺถ กตโม ตณฺหาปจฺจยา อธิโมกฺโข? โย จิตฺตสฺส อธิโมกฺโข อธิมุจฺจนา ตทธิมุตฺตตา – อยํ วุจฺจติ ‘‘ตณฺหาปจฺจยา อธิโมกฺโข’’.

ตตฺถ กตโม อธิโมกฺขปจฺจยา ภโว? เปตฺวา อธิโมกฺขํ, เวทนากฺขนฺโธ สฺากฺขนฺโธ สงฺขารกฺขนฺโธ วิฺาณกฺขนฺโธ – อยํ วุจฺจติ ‘‘อธิโมกฺขปจฺจยา ภโว’’…เป… เตน วุจฺจติ ‘‘เอวเมตสฺส เกวลสฺส ทุกฺขกฺขนฺธสฺส สมุทโย โหตี’’ติ.

๒๘๒. กตเม ธมฺมา อกุสลา? ยสฺมึ สมเย อกุสลํ จิตฺตํ อุปฺปนฺนํ โหติ อุเปกฺขาสหคตํ ทิฏฺิคตสมฺปยุตฺตํ รูปารมฺมณํ วา สทฺทารมฺมณํ วา คนฺธารมฺมณํ วา รสารมฺมณํ วา โผฏฺพฺพารมฺมณํ วา ธมฺมารมฺมณํ วา ยํ ยํ วา ปนารพฺภ, ตสฺมึ สมเย อวิชฺชาปจฺจยา สงฺขาโร, สงฺขารปจฺจยา วิฺาณํ, วิฺาณปจฺจยา นามํ, นามปจฺจยา ฉฏฺายตนํ, ฉฏฺายตนปจฺจยา ผสฺโส, ผสฺสปจฺจยา เวทนา, เวทนาปจฺจยา ตณฺหา, ตณฺหาปจฺจยา อุปาทานํ, อุปาทานปจฺจยา ภโว, ภวปจฺจยา ชาติ, ชาติปจฺจยา ชรามรณํ. เอวเมตสฺส เกวลสฺส ทุกฺขกฺขนฺธสฺส สมุทโย โหติ.

๒๘๓. ตตฺถ กตมา อวิชฺชา? ยํ อฺาณํ อทสฺสนํ…เป… อวิชฺชาลงฺคี โมโห อกุสลมูลํ – อยํ วุจฺจติ อวิชฺชา…เป….

ตตฺถ กตมา ผสฺสปจฺจยา เวทนา? ยํ เจตสิกํ เนว สาตํ นาสาตํ เจโตสมฺผสฺสชํ อทุกฺขมสุขํ เวทยิตํ เจโตสมฺผสฺสชา อทุกฺขมสุขา เวทนา – อยํ วุจฺจติ ‘‘ผสฺสปจฺจยา เวทนา’’…เป… เตน วุจฺจติ ‘‘เอวเมตสฺส เกวลสฺส ทุกฺขกฺขนฺธสฺส สมุทโย โหตี’’ติ.

๒๘๔. กตเม ธมฺมา อกุสลา? ยสฺมึ สมเย อกุสลํ จิตฺตํ อุปฺปนฺนํ โหติ อุเปกฺขาสหคตํ ทิฏฺิคตสมฺปยุตฺตํ สสงฺขาเรน…เป… อุเปกฺขาสหคตํ ทิฏฺิคตวิปฺปยุตฺตํ รูปารมฺมณํ วา…เป… อุเปกฺขาสหคตํ ทิฏฺิคตวิปฺปยุตฺตํ สสงฺขาเรน รูปารมฺมณํ วา สทฺทารมฺมณํ วา คนฺธารมฺมณํ วา รสารมฺมณํ วา โผฏฺพฺพารมฺมณํ วา ธมฺมารมฺมณํ วา ยํ ยํ วา ปนารพฺภ, ตสฺมึ สมเย อวิชฺชาปจฺจยา สงฺขาโร, สงฺขารปจฺจยา วิฺาณํ, วิฺาณปจฺจยา นามํ, นามปจฺจยา ฉฏฺายตนํ, ฉฏฺายตนปจฺจยา ผสฺโส, ผสฺสปจฺจยา เวทนา, เวทนาปจฺจยา ตณฺหา, ตณฺหาปจฺจยา อธิโมกฺโข, อธิโมกฺขปจฺจยา ภโว, ภวปจฺจยา ชาติ, ชาติปจฺจยา ชรามรณํ. เอวเมตสฺส เกวลสฺส ทุกฺขกฺขนฺธสฺส สมุทโย โหติ.

๒๘๕. ตตฺถ กตมา อวิชฺชา…เป… เตน วุจฺจติ ‘‘เอวเมตสฺส เกวลสฺส ทุกฺขกฺขนฺธสฺส สมุทโย โหตี’’ติ.

๒๘๖. กตเม ธมฺมา อกุสลา? ยสฺมึ สมเย อกุสลํ จิตฺตํ อุปฺปนฺนํ โหติ โทมนสฺสสหคตํ ปฏิฆสมฺปยุตฺตํ รูปารมฺมณํ วา…เป… โทมนสฺสสหคตํ ปฏิฆสมฺปยุตฺตํ สสงฺขาเรน รูปารมฺมณํ วา สทฺทารมฺมณํ วา คนฺธารมฺมณํ วา รสารมฺมณํ วา โผฏฺพฺพารมฺมณํ วา ธมฺมารมฺมณํ วา ยํ ยํ วา ปนารพฺภ, ตสฺมึ สมเย อวิชฺชาปจฺจยา สงฺขาโร, สงฺขารปจฺจยา วิฺาณํ, วิฺาณปจฺจยา นามํ, นามปจฺจยา ฉฏฺายตนํ, ฉฏฺายตนปจฺจยา ผสฺโส, ผสฺสปจฺจยา เวทนา, เวทนาปจฺจยา ปฏิฆํ, ปฏิฆปจฺจยา อธิโมกฺโข, อธิโมกฺขปจฺจยา ภโว, ภวปจฺจยา ชาติ, ชาติปจฺจยา ชรามรณํ. เอวเมตสฺส เกวลสฺส ทุกฺขกฺขนฺธสฺส สมุทโย โหติ.

๒๘๗. ตตฺถ กตมา อวิชฺชา? ยํ อฺาณํ อทสฺสนํ…เป… อวิชฺชาลงฺคี โมโห อกุสลมูลํ – อยํ วุจฺจติ ‘‘อวิชฺชา’’…เป… อยํ วุจฺจติ ‘‘ฉฏฺายตนปจฺจยา ผสฺโส’’.

ตตฺถ กตมา ผสฺสปจฺจยา เวทนา? ยํ เจตสิกํ อสาตํ เจตสิกํ ทุกฺขํ เจโตสมฺผสฺสชํ อสาตํ ทุกฺขํ เวทยิตํ เจโตสมฺผสฺสชา อสาตา ทุกฺขา เวทนา – อยํ วุจฺจติ ‘‘ผสฺสปจฺจยา เวทนา’’.

ตตฺถ กตมํ เวทนาปจฺจยา ปฏิฆํ? โย จิตฺตสฺส อาฆาโต…เป… จณฺฑิกฺกํ อสุโรโป [อสุโลโป (สฺยา.)] อนตฺตมนตา จิตฺตสฺส – อิทํ วุจฺจติ ‘‘เวทนาปจฺจยา ปฏิฆํ’’.

ตตฺถ กตโม ปฏิฆปจฺจยา อธิโมกฺโข? โย จิตฺตสฺส อธิโมกฺโข อธิมุจฺจนา ตทธิมุตฺตตา – อยํ วุจฺจติ ‘‘ปฏิฆปจฺจยา อธิโมกฺโข’’.

ตตฺถ กตโม อธิโมกฺขปจฺจยา ภโว? เปตฺวา อธิโมกฺขํ, เวทนากฺขนฺโธ สฺากฺขนฺโธ สงฺขารกฺขนฺโธ วิฺาณกฺขนฺโธ – อยํ วุจฺจติ ‘‘อธิโมกฺขปจฺจยา ภโว’’…เป… เตน วุจฺจติ ‘‘เอวเมตสฺส เกวลสฺส ทุกฺขกฺขนฺธสฺส สมุทโย โหตี’’ติ.

๒๘๘. กตเม ธมฺมา อกุสลา? ยสฺมึ สมเย อกุสลํ จิตฺตํ อุปฺปนฺนํ โหติ อุเปกฺขาสหคตํ วิจิกิจฺฉาสมฺปยุตฺตํ รูปารมฺมณํ วา สทฺทารมฺมณํ วา คนฺธารมฺมณํ วา รสารมฺมณํ วา โผฏฺพฺพารมฺมณํ วา ธมฺมารมฺมณํ วา ยํ ยํ วา ปนารพฺภ, ตสฺมึ สมเย อวิชฺชาปจฺจยา สงฺขาโร, สงฺขารปจฺจยา วิฺาณํ, วิฺาณปจฺจยา นามํ, นามปจฺจยา ฉฏฺายตนํ, ฉฏฺายตนปจฺจยา ผสฺโส, ผสฺสปจฺจยา เวทนา, เวทนาปจฺจยา วิจิกิจฺฉา, วิจิกิจฺฉาปจฺจยา ภโว, ภวปจฺจยา ชาติ, ชาติปจฺจยา ชรามรณํ. เอวเมตสฺส เกวลสฺส ทุกฺขกฺขนฺธสฺส สมุทโย โหติ.

๒๘๙. ตตฺถ กตมา อวิชฺชา? ยํ อฺาณํ อทสฺสนํ…เป… อวิชฺชาลงฺคี โมโห อกุสลมูลํ – อยํ วุจฺจติ ‘‘อวิชฺชา’’…เป… อยํ วุจฺจติ ‘‘ฉฏฺายตนปจฺจยา ผสฺโส’’.

ตตฺถ กตมา ผสฺสปจฺจยา เวทนา? ยํ เจตสิกํ เนว สาตํ นาสาตํ เจโตสมฺผสฺสชํ อทุกฺขมสุขํ เวทยิตํ, เจโตสมฺผสฺสชา อทุกฺขมสุขา เวทนา – อยํ วุจฺจติ ‘‘ผสฺสปจฺจยา เวทนา’’.

ตตฺถ กตมา เวทนาปจฺจยา วิจิกิจฺฉา? ยา กงฺขา กงฺขายนา กงฺขายิตตฺตํ วิมติ วิจิกิจฺฉา ทฺเวฬฺหกํ ทฺวิธาปโถ [ทฺเวธาปโถ (สี. สฺยา.)] สํสโย อเนกํสคฺคาโห อาสปฺปนา ปริสปฺปนา อปริโยคาหณา [อปริโยคาหนา (สี. สฺยา. ก.)] ฉมฺภิตตฺตํ จิตฺตสฺส มโนวิเลโข – อยํ วุจฺจติ ‘‘เวทนาปจฺจยา วิจิกิจฺฉา’’.

ตตฺถ กตโม วิจิกิจฺฉาปจฺจยา ภโว? เปตฺวา วิจิกิจฺฉํ, เวทนากฺขนฺโธ สฺากฺขนฺโธ สงฺขารกฺขนฺโธ วิฺาณกฺขนฺโธ – อยํ วุจฺจติ ‘‘วิจิกิจฺฉาปจฺจยา ภโว’’…เป… เตน วุจฺจติ ‘‘เอวเมตสฺส เกวลสฺส ทุกฺขกฺขนฺธสฺส สมุทโย โหตี’’ติ.

๒๙๐. กตเม ธมฺมา อกุสลา? ยสฺมึ สมเย อกุสลํ จิตฺตํ อุปฺปนฺนํ โหติ อุเปกฺขาสหคตํ อุทฺธจฺจสมฺปยุตฺตํ รูปารมฺมณํ วา สทฺทารมฺมณํ วา คนฺธารมฺมณํ วา รสารมฺมณํ วา โผฏฺพฺพารมฺมณํ วา ธมฺมารมฺมณํ วา ยํ ยํ วา ปนารพฺภ, ตสฺมึ สมเย อวิชฺชาปจฺจยา สงฺขาโร, สงฺขารปจฺจยา วิฺาณํ, วิฺาณปจฺจยา นามํ, นามปจฺจยา ฉฏฺายตนํ, ฉฏฺายตนปจฺจยา ผสฺโส, ผสฺสปจฺจยา เวทนา, เวทนาปจฺจยา อุทฺธจฺจํ, อุทฺธจฺจปจฺจยา อธิโมกฺโข, อธิโมกฺขปจฺจยา ภโว, ภวปจฺจยา ชาติ, ชาติปจฺจยา ชรามรณํ. เอวเมตสฺส เกวลสฺส ทุกฺขกฺขนฺธสฺส สมุทโย โหติ.

๒๙๑. ตตฺถ กตมา อวิชฺชา? ยํ อฺาณํ อทสฺสนํ…เป… อวิชฺชาลงฺคี โมโห อกุสลมูลํ – อยํ วุจฺจติ ‘‘อวิชฺชา’’…เป… อยํ วุจฺจติ ‘‘ฉฏฺายตนปจฺจยา ผสฺโส’’.

ตตฺถ กตมา ผสฺสปจฺจยา เวทนา? ยํ เจตสิกํ เนว สาตํ นาสาตํ เจโตสมฺผสฺสชํ อทุกฺขมสุขํ เวทยิตํ เจโตสมฺผสฺสชา อทุกฺขมสุขา เวทนา – อยํ วุจฺจติ ‘‘ผสฺสปจฺจยา เวทนา’’.

ตตฺถ กตมํ เวทนาปจฺจยา อุทฺธจฺจํ? ยํ จิตฺตสฺส อุทฺธจฺจํ อวูปสโม เจตโส วิกฺเขโป ภนฺตตฺตํ จิตฺตสฺส – อิทํ วุจฺจติ ‘‘เวทนาปจฺจยา อุทฺธจฺจํ’’.

ตตฺถ กตโม อุทฺธจฺจปจฺจยา อธิโมกฺโข? โย จิตฺตสฺส อธิโมกฺโข อธิมุจฺจนา ตทธิมุตฺตตา – อยํ วุจฺจติ ‘‘อุทฺธจฺจปจฺจยา อธิโมกฺโข’’.

ตตฺถ กตโม อธิโมกฺขปจฺจยา ภโว? เปตฺวา อธิโมกฺขํ, เวทนากฺขนฺโธ สฺากฺขนฺโธ สงฺขารกฺขนฺโธ วิฺาณกฺขนฺโธ – อยํ วุจฺจติ ‘‘อธิโมกฺขปจฺจยา ภโว’’…เป… เตน วุจฺจติ ‘‘เอวเมตสฺส เกวลสฺส ทุกฺขกฺขนฺธสฺส สมุทโย โหตี’’ติ.

อกุสลนิทฺเทโส.

๑๐. กุสลนิทฺเทโส

๒๙๒. กตเม ธมฺมา กุสลา? ยสฺมึ สมเย กามาวจรํ กุสลํ จิตฺตํ อุปฺปนฺนํ โหติ โสมนสฺสสหคตํ าณสมฺปยุตฺตํ รูปารมฺมณํ วา สทฺทารมฺมณํ วา คนฺธารมฺมณํ วา รสารมฺมณํ วา โผฏฺพฺพารมฺมณํ วา ธมฺมารมฺมณํ วา ยํ ยํ วา ปนารพฺภ, ตสฺมึ สมเย กุสลมูลปจฺจยา สงฺขาโร, สงฺขารปจฺจยา วิฺาณํ, วิฺาณปจฺจยา นามํ, นามปจฺจยา ฉฏฺายตนํ, ฉฏฺายตนปจฺจยา ผสฺโส, ผสฺสปจฺจยา เวทนา, เวทนาปจฺจยา ปสาโท, ปสาทปจฺจยา อธิโมกฺโข, อธิโมกฺขปจฺจยา ภโว, ภวปจฺจยา ชาติ, ชาติปจฺจยา ชรามรณํ. เอวเมตสฺส เกวลสฺส ทุกฺขกฺขนฺธสฺส สมุทโย โหติ.

๒๙๓. ตตฺถ กตเม กุสลมูลา? อโลโภ, อโทโส, อโมโห.

ตตฺถ กตโม อโลโภ? โย อโลโภ อลุพฺภนา อลุพฺภิตตฺตํ อสาราโค อสารชฺชนา อสารชฺชิตตฺตํ อนภิชฺฌา อโลโภ กุสลมูลํ – อยํ วุจฺจติ ‘‘อโลโภ’’.

ตตฺถ กตโม อโทโส? โย อโทโส อทุสฺสนา อทุสฺสิตตฺตํ อพฺยาปาโท อพฺยาปชฺโช อโทโส กุสลมูลํ – อยํ วุจฺจติ ‘‘อโทโส’’.

ตตฺถ กตโม อโมโห? ยา ปฺา ปชานนา…เป… อโมโห ธมฺมวิจโย สมฺมาทิฏฺิ – อยํ วุจฺจติ ‘‘อโมโห’’. อิเม วุจฺจนฺติ ‘‘กุสลมูลา’’.

ตตฺถ กตโม กุสลมูลปจฺจยา สงฺขาโร? ยา เจตนา สฺเจตนา สฺเจตยิตตฺตํ – อยํ วุจฺจติ ‘‘กุสลมูลปจฺจยา สงฺขาโร’’.

ตตฺถ กตมํ สงฺขารปจฺจยา วิฺาณํ…เป… วิฺาณปจฺจยา นามํ…เป… นามปจฺจยา ฉฏฺายตนํ…เป… ฉฏฺายตนปจฺจยา ผสฺโส…เป… ผสฺสปจฺจยา เวทนา…เป… อยํ วุจฺจติ ‘‘ผสฺสปจฺจยา เวทนา’’.

ตตฺถ กตโม เวทนาปจฺจยา ปสาโท? ยา สทฺธา สทฺทหนา โอกปฺปนา อภิปฺปสาโท – อยํ วุจฺจติ ‘‘เวทนาปจฺจยา ปสาโท’’.

ตตฺถ กตโม ปสาทปจฺจยา อธิโมกฺโข? โย จิตฺตสฺส อธิโมกฺโข อธิมุจฺจนา ตทธิมุตฺตตา – อยํ วุจฺจติ ‘‘ปสาทปจฺจยา อธิโมกฺโข’’.

ตตฺถ กตโม อธิโมกฺขปจฺจยา ภโว? เปตฺวา อธิโมกฺขํ, เวทนากฺขนฺโธ สฺากฺขนฺโธ สงฺขารกฺขนฺโธ วิฺาณกฺขนฺโธ – อยํ วุจฺจติ ‘‘อธิโมกฺขปจฺจยา ภโว’’…เป… เตน วุจฺจติ ‘‘เอวเมตสฺส เกวลสฺส ทุกฺขกฺขนฺธสฺส สมุทโย โหตี’’ติ.

๒๙๔. กตเม ธมฺมา กุสลา? ยสฺมึ สมเย กามาวจรํ กุสลํ จิตฺตํ อุปฺปนฺนํ โหติ โสมนสฺสสหคตํ าณสมฺปยุตฺตํ สสงฺขาเรน รูปารมฺมณํ วา…เป… โสมนสฺสสหคตํ าณวิปฺปยุตฺตํ รูปารมฺมณํ วา…เป… โสมนสฺสสหคตํ าณวิปฺปยุตฺตํ สสงฺขาเรน รูปารมฺมณํ วา สทฺทารมฺมณํ วา คนฺธารมฺมณํ วา รสารมฺมณํ วา โผฏฺพฺพารมฺมณํ วา ธมฺมารมฺมณํ วา ยํ ยํ วา ปนารพฺภ, ตสฺมึ สมเย กุสลมูลปจฺจยา สงฺขาโร, สงฺขารปจฺจยา วิฺาณํ, วิฺาณปจฺจยา นามํ, นามปจฺจยา ฉฏฺายตนํ, ฉฏฺายตนปจฺจยา ผสฺโส, ผสฺสปจฺจยา เวทนา, เวทนาปจฺจยา ปสาโท, ปสาทปจฺจยา อธิโมกฺโข, อธิโมกฺขปจฺจยา ภโว, ภวปจฺจยา ชาติ, ชาติปจฺจยา ชรามรณํ. เอวเมตสฺส เกวลสฺส ทุกฺขกฺขนฺธสฺส สมุทโย โหติ.

๒๙๕. ตตฺถ กตเม กุสลมูลา? อโลโภ, อโทโส.

ตตฺถ กตโม อโลโภ? โย อโลโภ อลุพฺภนา อลุพฺภิตตฺตํ อสาราโค อสารชฺชนา อสารชฺชิตตฺตํ อนภิชฺฌา อโลโภ กุสลมูลํ – อยํ วุจฺจติ ‘‘อโลโภ’’.

ตตฺถ กตโม อโทโส? โย อโทโส อทุสฺสนา อทุสฺสิตตฺตํ อพฺยาปาโท อพฺยาปชฺโช อโทโส กุสลมูลํ – อยํ วุจฺจติ ‘‘อโทโส’’. อิเม วุจฺจนฺติ ‘‘กุสลมูลา’’.

ตตฺถ กตโม กุสลมูลปจฺจยา สงฺขาโร? ยา เจตนา สฺเจตนา สฺเจตยิตตฺตํ – อยํ วุจฺจติ ‘‘กุสลมูลปจฺจยา สงฺขาโร’’…เป… อยํ วุจฺจติ ‘‘ฉฏฺายตนปจฺจยา ผสฺโส’’.

ตตฺถ กตมา ผสฺสปจฺจยา เวทนา? ยํ เจตสิกํ สาตํ เจตสิกํ สุขํ เจโตสมฺผสฺสชํ สาตํ สุขํ เวทยิตํ เจโตสมฺผสฺสชา สาตา สุขา เวทนา – อยํ วุจฺจติ ‘‘ผสฺสปจฺจยา เวทนา’’…เป… เตน วุจฺจติ ‘‘เอวเมตสฺส เกวลสฺส ทุกฺขกฺขนฺธสฺส สมุทโย โหตี’’ติ.

๒๙๖. กตเม ธมฺมา กุสลา? ยสฺมึ สมเย กามาวจรํ กุสลํ จิตฺตํ อุปฺปนฺนํ โหติ อุเปกฺขาสหคตํ าณสมฺปยุตฺตํ รูปารมฺมณํ วา…เป… อุเปกฺขาสหคตํ าณสมฺปยุตฺตํ สสงฺขาเรน รูปารมฺมณํ วา สทฺทารมฺมณํ วา คนฺธารมฺมณํ วา รสารมฺมณํ วา โผฏฺพฺพารมฺมณํ วา ธมฺมารมฺมณํ วา ยํ ยํ วา ปนารพฺภ, ตสฺมึ สมเย กุสลมูลปจฺจยา สงฺขาโร, สงฺขารปจฺจยา วิฺาณํ, วิฺาณปจฺจยา นามํ, นามปจฺจยา ฉฏฺายตนํ, ฉฏฺายตนปจฺจยา ผสฺโส, ผสฺสปจฺจยา เวทนา, เวทนาปจฺจยา ปสาโท, ปสาทปจฺจยา อธิโมกฺโข, อธิโมกฺขปจฺจยา ภโว, ภวปจฺจยา ชาติ, ชาติปจฺจยา ชรามรณํ. เอวเมตสฺส เกวลสฺส ทุกฺขกฺขนฺธสฺส สมุทโย โหติ.

๒๙๗. ตตฺถ กตเม กุสลมูลา? อโลโภ, อโทโส, อโมโห – อิเม วุจฺจนฺติ ‘‘กุสลมูลา’’.

ตตฺถ กตโม กุสลมูลปจฺจยา สงฺขาโร? ยา เจตนา สฺเจตนา สฺเจตยิตตฺตํ – อยํ วุจฺจติ ‘‘กุสลมูลปจฺจยา สงฺขาโร’’…เป… อยํ วุจฺจติ – ‘‘ฉฏฺายตนปจฺจยา ผสฺโส’’.

ตตฺถ กตมา ผสฺสปจฺจยา เวทนา? ยํ เจตสิกํ เนว สาตํ นาสาตํ เจโตสมฺผสฺสชํ อทุกฺขมสุขํ เวทยิตํ เจโตสมฺผสฺสชา อทุกฺขมสุขา เวทนา – อยํ วุจฺจติ ‘‘ผสฺสปจฺจยา เวทนา’’…เป… เตน วุจฺจติ ‘‘เอวเมตสฺส เกวลสฺส ทุกฺขกฺขนฺธสฺส สมุทโย โหตี’’ติ.

กตเม ธมฺมา กุสลา? ยสฺมึ สมเย กามาวจรํ กุสลํ จิตฺตํ อุปฺปนฺนํ โหติ อุเปกฺขาสหคตํ าณวิปฺปยุตฺตํ รูปารมฺมณํ วา…เป… อุเปกฺขาสหคตํ าณวิปฺปยุตฺตํ สสงฺขาเรน รูปารมฺมณํ วา สทฺทารมฺมณํ วา คนฺธารมฺมณํ วา รสารมฺมณํ วา โผฏฺพฺพารมฺมณํ วา ธมฺมารมฺมณํ วา ยํ ยํ วา ปนารพฺภ, ตสฺมึ สมเย กุสลมูลปจฺจยา สงฺขาโร, สงฺขารปจฺจยา วิฺาณํ, วิฺาณปจฺจยา นามํ, นามปจฺจยา ฉฏฺายตนํ, ฉฏฺายตนปจฺจยา ผสฺโส, ผสฺสปจฺจยา เวทนา, เวทนาปจฺจยา ปสาโท, ปสาทปจฺจยา อธิโมกฺโข, อธิโมกฺขปจฺจยา ภโว, ภวปจฺจยา ชาติ, ชาติปจฺจยา ชรามรณํ. เอวเมตสฺส เกวลสฺส ทุกฺขกฺขนฺธสฺส สมุทโย โหติ.

๒๙๙. ตตฺถ กตเม กุสลมูลา? อโลโภ, อโทโส – อิเม วุจฺจนฺติ ‘‘กุสลมูลา’’.

ตตฺถ กตโม กุสลมูลปจฺจยา สงฺขาโร? ยา เจตนา สฺเจตนา สฺเจตยิตตฺตํ – อยํ วุจฺจติ ‘‘กุสลมูลปจฺจยา สงฺขาโร’’…เป… เตน วุจฺจติ ‘‘เอวเมตสฺส เกวลสฺส ทุกฺขกฺขนฺธสฺส สมุทโย โหตี’’ติ.

๓๐๐. กตเม ธมฺมา กุสลา? ยสฺมึ สมเย รูปูปปตฺติยา มคฺคํ ภาเวติ วิวิจฺเจว กาเมหิ…เป… ปมํ ฌานํ อุปสมฺปชฺช วิหรติ ปถวีกสิณํ [ปวีกสิณํ (สี. สฺยา.)], ตสฺมึ สมเย กุสลมูลปจฺจยา สงฺขาโร, สงฺขารปจฺจยา วิฺาณํ, วิฺาณปจฺจยา นามํ, นามปจฺจยา ฉฏฺายตนํ, ฉฏฺายตนปจฺจยา ผสฺโส, ผสฺสปจฺจยา เวทนา, เวทนาปจฺจยา ปสาโท, ปสาทปจฺจยา อธิโมกฺโข, อธิโมกฺขปจฺจยา ภโว, ภวปจฺจยา ชาติ, ชาติปจฺจยา ชรามรณํ. เอวเมตสฺส เกวลสฺส ทุกฺขกฺขนฺธสฺส สมุทโย โหติ.

๓๐๑. ตตฺถ กตเม กุสลมูลา? อโลโภ, อโทโส, อโมโห – อิเม วุจฺจนฺติ ‘‘กุสลมูลา’’.

ตตฺถ กตโม กุสลมูลปจฺจยา สงฺขาโร? ยา เจตนา สฺเจตนา สฺเจตยิตตฺตํ – อยํ วุจฺจติ ‘‘กุสลมูลปจฺจยา สงฺขาโร’’…เป… เตน วุจฺจติ ‘‘เอวเมตสฺส เกวลสฺส ทุกฺขกฺขนฺธสฺส สมุทโย โหตี’’ติ.

๓๐๒. กตเม ธมฺมา กุสลา? ยสฺมึ สมเย อรูปูปปตฺติยา มคฺคํ ภาเวติ สพฺพโส อากิฺจฺายตนํ สมติกฺกมฺม เนวสฺานาสฺายตนสฺาสหคตํ สุขสฺส จ ปหานา…เป… จตุตฺถํ ฌานํ อุปสมฺปชฺช วิหรติ, ตสฺมึ สมเย กุสลมูลปจฺจยา สงฺขาโร, สงฺขารปจฺจยา วิฺาณํ, วิฺาณปจฺจยา นามํ, นามปจฺจยา ฉฏฺายตนํ, ฉฏฺายตนปจฺจยา ผสฺโส, ผสฺสปจฺจยา เวทนา, เวทนาปจฺจยา ปสาโท, ปสาทปจฺจยา อธิโมกฺโข, อธิโมกฺขปจฺจยา ภโว, ภวปจฺจยา ชาติ, ชาติปจฺจยา ชรามรณํ. เอวเมตสฺส เกวลสฺส ทุกฺขกฺขนฺธสฺส สมุทโย โหติ.

๓๐๓. ตตฺถ กตเม กุสลมูลา? อโลโภ, อโทโส, อโมโห – อิเม วุจฺจนฺติ ‘‘กุสลมูลา’’.

ตตฺถ กตโม กุสลมูลปจฺจยา สงฺขาโร? ยา เจตนา สฺเจตนา สฺเจตยิตตฺตํ – อยํ วุจฺจติ ‘‘กุสลมูลปจฺจยา สงฺขาโร’’…เป… อยํ วุจฺจติ ‘‘ฉฏฺายตนปจฺจยา ผสฺโส’’.

ตตฺถ กตมา ผสฺสปจฺจยา เวทนา? ยํ เจตสิกํ สาตํ เจตสิกํ สุขํ เจโตสมฺผสฺสชํ สาตํ สุขํ เวทยิตํ เจโตสมฺผสฺสชา สาตา สุขา เวทนา – อยํ วุจฺจติ ‘‘ผสฺสปจฺจยา เวทนา’’…เป… เตน วุจฺจติ ‘‘เอวเมตสฺส เกวลสฺส ทุกฺขกฺขนฺธสฺส สมุทโย โหตี’’ติ.

๓๐๔. กตเม ธมฺมา กุสลา? ยสฺมึ สมเย โลกุตฺตรํ ฌานํ ภาเวติ นิยฺยานิกํ อปจยคามึ ทิฏฺิคตานํ ปหานาย ปมาย ภูมิยา ปตฺติยา วิวิจฺเจว กาเมหิ…เป… ปมํ ฌานํ อุปสมฺปชฺช วิหรติ ทุกฺขปฏิปทํ ทนฺธาภิฺํ, ตสฺมึ สมเย กุสลมูลปจฺจยา สงฺขาโร, สงฺขารปจฺจยา วิฺาณํ, วิฺาณปจฺจยา นามํ, นามปจฺจยา ฉฏฺายตนํ, ฉฏฺายตนปจฺจยา ผสฺโส, ผสฺสปจฺจยา เวทนา, เวทนาปจฺจยา ปสาโท, ปสาทปจฺจยา อธิโมกฺโข, อธิโมกฺขปจฺจยา ภโว, ภวปจฺจยา ชาติ, ชาติปจฺจยา ชรามรณํ. เอวเมเตสํ ธมฺมานํ สมุทโย โหติ.

๓๐๕. ตตฺถ กตเม กุสลมูลา? อโลโภ, อโทโส, อโมโห.

ตตฺถ กตโม อโลโภ…เป… อโทโส…เป… อโมโห? ยา ปฺา ปชานนา…เป… อโมโห ธมฺมวิจโย สมฺมาทิฏฺิ ธมฺมวิจยสมฺโพชฺฌงฺโค มคฺคงฺคํ มคฺคปริยาปนฺนํ – อยํ วุจฺจติ ‘‘อโมโห’’. อิเม วุจฺจนฺติ ‘‘กุสลมูลา’’.

ตตฺถ กตโม กุสลมูลปจฺจยา สงฺขาโร? ยา เจตนา สฺเจตนา สฺเจตยิตตฺตํ – อยํ วุจฺจติ ‘‘กุสลมูลปจฺจยา สงฺขาโร’’…เป… อยํ วุจฺจติ ‘‘ฉฏฺายตนปจฺจยา ผสฺโส’’.

ตตฺถ กตมา ผสฺสปจฺจยา เวทนา? ยํ เจตสิกํ สาตํ เจตสิกํ สุขํ เจโตสมฺผสฺสชํ สาตํ สุขํ เวทยิตํ เจโตสมฺผสฺสชา สาตา สุขา เวทนา – อยํ วุจฺจติ ‘‘ผสฺสปจฺจยา เวทนา’’.

ตตฺถ กตโม เวทนาปจฺจยา ปสาโท? ยา สทฺธา สทฺทหนา โอกปฺปนา อภิปฺปสาโท – อยํ วุจฺจติ ‘‘เวทนาปจฺจยา ปสาโท’’.

ตตฺถ กตโม ปสาทปจฺจยา อธิโมกฺโข? โย จิตฺตสฺส อธิโมกฺโข อธิมุจฺจนา ตทธิมุตฺตตา – อยํ วุจฺจติ ‘‘ปสาทปจฺจยา อธิโมกฺโข’’.

ตตฺถ กตโม อธิโมกฺขปจฺจยา ภโว? เปตฺวา อธิโมกฺขํ, เวทนากฺขนฺโธ สฺากฺขนฺโธ สงฺขารกฺขนฺโธ วิฺาณกฺขนฺโธ – อยํ วุจฺจติ ‘‘อธิโมกฺขปจฺจยา ภโว’’…เป… อยํ วุจฺจติ ‘‘ชาติปจฺจยา ชรามรณํ’’.

เอวเมเตสํ ธมฺมานํ สมุทโย โหตีติ. เอวเมเตสํ ธมฺมานํ สงฺคติ โหติ, สมาคโม โหติ, สโมธานํ โหติ, ปาตุภาโว โหติ. เตน วุจฺจติ ‘‘เอวเมเตสํ ธมฺมานํ สมุทโย โหตี’’ติ.

กุสลนิทฺเทโส.

๑๑. อพฺยากตนิทฺเทโส

๓๐๖. กตเม ธมฺมา อพฺยากตา? ยสฺมึ สมเย กามาวจรสฺส กุสลสฺส กมฺมสฺส กตตฺตา อุปจิตตฺตา วิปากํ จกฺขุวิฺาณํ อุปฺปนฺนํ โหติ อุเปกฺขาสหคตํ รูปารมฺมณํ, ตสฺมึ สมเย สงฺขารปจฺจยา วิฺาณํ, วิฺาณปจฺจยา นามํ, นามปจฺจยา ฉฏฺายตนํ, ฉฏฺายตนปจฺจยา ผสฺโส, ผสฺสปจฺจยา เวทนา, เวทนาปจฺจยา ภโว, ภวปจฺจยา ชาติ, ชาติปจฺจยา ชรามรณํ. เอวเมตสฺส เกวลสฺส ทุกฺขกฺขนฺธสฺส สมุทโย โหติ.

๓๐๗. ตตฺถ กตโม สงฺขาโร? ยา เจตนา สฺเจตนา สฺเจตยิตตฺตํ – อยํ วุจฺจติ ‘‘สงฺขาโร’’.

ตตฺถ กตมํ สงฺขารปจฺจยา วิฺาณํ? ยํ จิตฺตํ มโน มานสํ…เป… ตชฺชาจกฺขุวิฺาณธาตุ – อิทํ วุจฺจติ ‘‘สงฺขารปจฺจยา วิฺาณํ’’.

ตตฺถ กตมํ วิฺาณปจฺจยา นามํ? เวทนากฺขนฺโธ, สฺากฺขนฺโธ, สงฺขารกฺขนฺโธ – อิทํ วุจฺจติ ‘‘วิฺาณปจฺจยา นามํ’’.

ตตฺถ กตมํ นามปจฺจยา ฉฏฺายตนํ? ยํ จิตฺตํ มโน มานสํ…เป… ตชฺชาจกฺขุวิฺาณธาตุ – อิทํ วุจฺจติ ‘‘นามปจฺจยา ฉฏฺายตนํ’’.

ตตฺถ กตโม ฉฏฺายตนปจฺจยา ผสฺโส? โย ผสฺโส ผุสนา สมฺผุสนา สมฺผุสิตตฺตํ – อยํ วุจฺจติ ‘‘ฉฏฺายตนปจฺจยา ผสฺโส’’.

ตตฺถ กตมา ผสฺสปจฺจยา เวทนา? ยํ เจตสิกํ เนว สาตํ นาสาตํ เจโตสมฺผสฺสชํ อทุกฺขมสุขํ เวทยิตํ เจโตสมฺผสฺสชา อทุกฺขมสุขา เวทนา – อยํ วุจฺจติ ‘‘ผสฺสปจฺจยา เวทนา’’.

ตตฺถ กตโม เวทนาปจฺจยา ภโว? เปตฺวา เวทนํ, สฺากฺขนฺโธ สงฺขารกฺขนฺโธ วิฺาณกฺขนฺโธ – อยํ วุจฺจติ ‘‘เวทนาปจฺจยา ภโว’’…เป… เตน วุจฺจติ ‘‘เอวเมตสฺส เกวลสฺส ทุกฺขกฺขนฺธสฺส สมุทโย โหตี’’ติ.

๓๐๘. ตสฺมึ สมเย สงฺขารปจฺจยา วิฺาณํ สงฺขารเหตุกํ, วิฺาณปจฺจยา นามํ วิฺาณเหตุกํ, นามปจฺจยา ฉฏฺายตนํ นามเหตุกํ, ฉฏฺายตนปจฺจยา ผสฺโส ฉฏฺายตนเหตุโก, ผสฺสปจฺจยา เวทนา ผสฺสเหตุกา, เวทนาปจฺจยา ภโว, ภวปจฺจยา ชาติ, ชาติปจฺจยา ชรามรณํ. เอวเมตสฺส เกวลสฺส ทุกฺขกฺขนฺธสฺส สมุทโย โหติ.

๓๐๙. ตสฺมึ สมเย สงฺขารปจฺจยา วิฺาณํ สงฺขารสมฺปยุตฺตํ, วิฺาณปจฺจยา นามํ วิฺาณสมฺปยุตฺตํ, นามปจฺจยา ฉฏฺายตนํ นามสมฺปยุตฺตํ, ฉฏฺายตนปจฺจยา ผสฺโส ฉฏฺายตนสมฺปยุตฺโต, ผสฺสปจฺจยา เวทนา ผสฺสสมฺปยุตฺตา, เวทนาปจฺจยา ภโว, ภวปจฺจยา ชาติ, ชาติปจฺจยา ชรามรณํ. เอวเมตสฺส เกวลสฺส ทุกฺขกฺขนฺธสฺส สมุทโย โหติ.

๓๑๐. ตสฺมึ สมเย สงฺขารปจฺจยา วิฺาณํ, วิฺาณปจฺจยาปิ สงฺขาโร; วิฺาณปจฺจยา นามํ, นามปจฺจยาปิ วิฺาณํ; นามปจฺจยา ฉฏฺายตนํ, ฉฏฺายตนปจฺจยาปิ นามํ; ฉฏฺายตนปจฺจยา ผสฺโส, ผสฺสปจฺจยาปิ ฉฏฺายตนํ; ผสฺสปจฺจยา เวทนา, เวทนาปจฺจยาปิ ผสฺโส; เวทนาปจฺจยา ภโว, ภวปจฺจยา ชาติ, ชาติปจฺจยา ชรามรณํ. เอวเมตสฺส เกวลสฺส ทุกฺขกฺขนฺธสฺส สมุทโย โหติ.

๓๑๑. กตเม ธมฺมา อพฺยากตา? ยสฺมึ สมเย กามาวจรสฺส กุสลสฺส กมฺมสฺส กตตฺตา อุปจิตตฺตา วิปากํ โสตวิฺาณํ อุปฺปนฺนํ โหติ อุเปกฺขาสหคตํ สทฺทารมฺมณํ…เป… ฆานวิฺาณํ อุปฺปนฺนํ โหติ อุเปกฺขาสหคตํ คนฺธารมฺมณํ…เป… ชิวฺหาวิฺาณํ อุปฺปนฺนํ โหติ อุเปกฺขาสหคตํ รสารมฺมณํ…เป… กายวิฺาณํ อุปฺปนฺนํ โหติ สุขสหคตํ โผฏฺพฺพารมฺมณํ, ตสฺมึ สมเย สงฺขารปจฺจยา วิฺาณํ, วิฺาณปจฺจยา นามํ, นามปจฺจยา ฉฏฺายตนํ, ฉฏฺายตนปจฺจยา ผสฺโส, ผสฺสปจฺจยา เวทนา, เวทนาปจฺจยา ภโว, ภวปจฺจยา ชาติ, ชาติปจฺจยา ชรามรณํ. เอวเมตสฺส เกวลสฺส ทุกฺขกฺขนฺธสฺส สมุทโย โหติ.

๓๑๒. ตตฺถ กตโม สงฺขาโร? ยา เจตนา สฺเจตนา สฺเจตยิตตฺตํ – อยํ วุจฺจติ ‘‘สงฺขาโร’’…เป… อยํ วุจฺจติ ‘‘ฉฏฺายตนปจฺจยา ผสฺโส’’.

ตตฺถ กตมา ผสฺสปจฺจยา เวทนา? ยํ กายิกํ สาตํ กายิกํ สุขํ กายสมฺผสฺสชํ สาตํ สุขํ เวทยิตํ กายสมฺผสฺสชา สาตา สุขา เวทนา – อยํ วุจฺจติ ‘‘ผสฺสปจฺจยา เวทนา’’.

ตตฺถ กตโม เวทนาปจฺจยา ภโว? เปตฺวา เวทนํ, สฺากฺขนฺโธ สงฺขารกฺขนฺโธ วิฺาณกฺขนฺโธ – อยํ วุจฺจติ ‘‘เวทนาปจฺจยา ภโว’’…เป… เตน วุจฺจติ ‘‘เอวเมตสฺส เกวลสฺส ทุกฺขกฺขนฺธสฺส สมุทโย โหตี’’ติ.

๓๑๓. กตเม ธมฺมา อพฺยากตา? ยสฺมึ สมเย กามาวจรสฺส กุสลสฺส กมฺมสฺส กตตฺตา อุปจิตตฺตา วิปากา มโนธาตุ อุปฺปนฺนา โหติ อุเปกฺขาสหคตา รูปารมฺมณา วา สทฺทารมฺมณา วา คนฺธารมฺมณา วา รสารมฺมณา วา โผฏฺพฺพารมฺมณา วา ยํ ยํ วา ปนารพฺภ, ตสฺมึ สมเย สงฺขารปจฺจยา วิฺาณํ, วิฺาณปจฺจยา นามํ, นามปจฺจยา ฉฏฺายตนํ, ฉฏฺายตนปจฺจยา ผสฺโส, ผสฺสปจฺจยา เวทนา, เวทนาปจฺจยา อธิโมกฺโข, อธิโมกฺขปจฺจยา ภโว, ภวปจฺจยา ชาติ, ชาติปจฺจยา ชรามรณํ. เอวเมตสฺส เกวลสฺส ทุกฺขกฺขนฺธสฺส สมุทโย โหติ.

๓๑๔. ตตฺถ กตโม สงฺขาโร? ยา เจตนา สฺเจตนา สฺเจตยิตตฺตํ – อยํ วุจฺจติ ‘‘สงฺขาโร’’.

ตตฺถ กตมํ สงฺขารปจฺจยา วิฺาณํ? ยํ จิตฺตํ มโน มานสํ…เป… ตชฺชามโนธาตุ – อิทํ วุจฺจติ ‘‘สงฺขารปจฺจยา วิฺาณํ’’…เป… อยํ วุจฺจติ ‘‘ฉฏฺายตนปจฺจยา ผสฺโส’’.

ตตฺถ กตมา ผสฺสปจฺจยา เวทนา? ยํ เจตสิกํ เนว สาตํ นาสาตํ เจโตสมฺผสฺสชํ อทุกฺขมสุขํ เวทยิตํ เจโตสมฺผสฺสชา อทุกฺขมสุขา เวทนา – อยํ วุจฺจติ ‘‘ผสฺสปจฺจยา เวทนา’’.

ตตฺถ กตโม เวทนาปจฺจยา อธิโมกฺโข? โย จิตฺตสฺส อธิโมกฺโข อธิมุจฺจนา ตทธิมุตฺตตา – อยํ วุจฺจติ ‘‘เวทนาปจฺจยา อธิโมกฺโข’’.

ตตฺถ กตโม อธิโมกฺขปจฺจยา ภโว? เปตฺวา อธิโมกฺขํ, เวทนากฺขนฺโธ สฺากฺขนฺโธ สงฺขารกฺขนฺโธ วิฺาณกฺขนฺโธ – อยํ วุจฺจติ ‘‘อธิโมกฺขปจฺจยา ภโว’’…เป… เตน วุจฺจติ ‘‘เอวเมตสฺส เกวลสฺส ทุกฺขกฺขนฺธสฺส สมุทโย โหตี’’ติ.

๓๑๕. กตเม ธมฺมา อพฺยากตา? ยสฺมึ สมเย กามาวจรสฺส กุสลสฺส กมฺมสฺส กตตฺตา อุปจิตตฺตา วิปากา มโนวิฺาณธาตุ อุปฺปนฺนา โหติ โสมนสฺสสหคตา รูปารมฺมณา วา สทฺทารมฺมณา วา คนฺธารมฺมณา วา รสารมฺมณา วา โผฏฺพฺพารมฺมณา วา ธมฺมารมฺมณา วา ยํ ยํ วา ปนารพฺภ, ตสฺมึ สมเย สงฺขารปจฺจยา วิฺาณํ, วิฺาณปจฺจยา นามํ, นามปจฺจยา ฉฏฺายตนํ, ฉฏฺายตนปจฺจยา ผสฺโส, ผสฺสปจฺจยา เวทนา, เวทนาปจฺจยา อธิโมกฺโข, อธิโมกฺขปจฺจยา ภโว, ภวปจฺจยา ชาติ, ชาติปจฺจยา ชรามรณํ. เอวเมตสฺส เกวลสฺส ทุกฺขกฺขนฺธสฺส สมุทโย โหติ.

๓๑๖. ตตฺถ กตโม สงฺขาโร? ยา เจตนา สฺเจตนา สฺเจตยิตตฺตํ – อยํ วุจฺจติ ‘‘สงฺขาโร’’.

ตตฺถ กตมํ สงฺขารปจฺจยา วิฺาณํ? ยํ จิตฺตํ มโน มานสํ…เป… ตชฺชามโนวิฺาณธาตุ – อิทํ วุจฺจติ ‘‘สงฺขารปจฺจยา วิฺาณํ’’…เป… อยํ วุจฺจติ ‘‘ฉฏฺายตนปจฺจยา ผสฺโส’’.

ตตฺถ กตมา ผสฺสปจฺจยา เวทนา? ยํ เจตสิกํ สาตํ เจตสิกํ สุขํ เจโตสมฺผสฺสชํ สาตํ สุขํ เวทยิตํ เจโตสมฺผสฺสชา สาตา สุขา เวทนา – อยํ วุจฺจติ ‘‘ผสฺสปจฺจยา เวทนา’’.

ตตฺถ กตโม เวทนาปจฺจยา อธิโมกฺโข? โย จิตฺตสฺส อธิโมกฺโข อธิมุจฺจนา ตทธิมุตฺตตา – อยํ วุจฺจติ ‘‘เวทนาปจฺจยา อธิโมกฺโข’’.

ตตฺถ กตโม อธิโมกฺขปจฺจยา ภโว? เปตฺวา อธิโมกฺขํ, เวทนากฺขนฺโธ สฺากฺขนฺโธ สงฺขารกฺขนฺโธ วิฺาณกฺขนฺโธ – อยํ วุจฺจติ ‘‘อธิโมกฺขปจฺจยา ภโว’’…เป… เตน วุจฺจติ ‘‘เอวเมตสฺส เกวลสฺส ทุกฺขกฺขนฺธสฺส สมุทโย โหตี’’ติ.

๓๑๗. กตเม ธมฺมา อพฺยากตา? ยสฺมึ สมเย กามาวจรสฺส กุสลสฺส กมฺมสฺส กตตฺตา อุปจิตตฺตา วิปากา มโนวิฺาณธาตุ อุปฺปนฺนา โหติ อุเปกฺขาสหคตา รูปารมฺมณา วา สทฺทารมฺมณา วา คนฺธารมฺมณา วา รสารมฺมณา วา โผฏฺพฺพารมฺมณา วา ธมฺมารมฺมณา วา ยํ ยํ วา ปนารพฺภ, ตสฺมึ สมเย สงฺขารปจฺจยา วิฺาณํ, วิฺาณปจฺจยา นามํ, นามปจฺจยา ฉฏฺายตนํ, ฉฏฺายตนปจฺจยา ผสฺโส, ผสฺสปจฺจยา เวทนา, เวทนาปจฺจยา อธิโมกฺโข, อธิโมกฺขปจฺจยา ภโว, ภวปจฺจยา ชาติ, ชาติปจฺจยา ชรามรณํ. เอวเมตสฺส เกวลสฺส ทุกฺขกฺขนฺธสฺส สมุทโย โหติ.

๓๑๘. ตตฺถ กตโม สงฺขาโร? ยา เจตนา สฺเจตนา สฺเจตยิตตฺตํ – อยํ วุจฺจติ ‘‘สงฺขาโร’’.

ตตฺถ กตมํ สงฺขารปจฺจยา วิฺาณํ? ยํ จิตฺตํ มโน มานสํ…เป… ตชฺชามโนวิฺาณธาตุ – อิทํ วุจฺจติ ‘‘สงฺขารปจฺจยา วิฺาณํ’’…เป… อยํ วุจฺจติ ‘‘ฉฏฺายตนปจฺจยา ผสฺโส’’.

ตตฺถ กตมา ผสฺสปจฺจยา เวทนา? ยํ เจตสิกํ เนว สาตํ นาสาตํ เจโตสมฺผสฺสชํ อทุกฺขมสุขํ เวทยิตํ เจโตสมฺผสฺสชา อทุกฺขมสุขา เวทนา – อยํ วุจฺจติ ‘‘ผสฺสปจฺจยา เวทนา’’.

ตตฺถ กตโม เวทนาปจฺจยา อธิโมกฺโข? โย จิตฺตสฺส อธิโมกฺโข อธิมุจฺจนา ตทธิมุตฺตตา – อยํ วุจฺจติ ‘‘เวทนาปจฺจยา อธิโมกฺโข’’.

ตตฺถ กตโม อธิโมกฺขปจฺจยา ภโว? เปตฺวา อธิโมกฺขํ, เวทนากฺขนฺโธ สฺากฺขนฺโธ สงฺขารกฺขนฺโธ, วิฺาณกฺขนฺโธ – อยํ วุจฺจติ ‘‘อธิโมกฺขปจฺจยา ภโว’’…เป… เตน วุจฺจติ ‘‘เอวเมตสฺส เกวลสฺส ทุกฺขกฺขนฺธสฺส สมุทโย โหตี’’ติ.

๓๑๙. กตเม ธมฺมา อพฺยากตา? ยสฺมึ สมเย กามาวจรสฺส กุสลสฺส กมฺมสฺส กตตฺตา อุปจิตตฺตา วิปากา มโนวิฺาณธาตุ อุปฺปนฺนา โหติ โสมนสฺสสหคตา าณสมฺปยุตฺตา…เป… โสมนสฺสสหคตา าณสมฺปยุตฺตา สสงฺขาเรน…เป… โสมนสฺสสหคตา าณวิปฺปยุตฺตา…เป… โสมนสฺสสหคตา าณวิปฺปยุตฺตา สสงฺขาเรน…เป… อุเปกฺขาสหคตา าณสมฺปยุตฺตา…เป… อุเปกฺขาสหคตา าณสมฺปยุตฺตา สสงฺขาเรน…เป… อุเปกฺขาสหคตา าณวิปฺปยุตฺตา…เป… อุเปกฺขาสหคตา าณวิปฺปยุตฺตา สสงฺขาเรน รูปารมฺมณา วา…เป… ธมฺมารมฺมณา วา ยํ ยํ วา ปนารพฺภ, ตสฺมึ สมเย สงฺขารปจฺจยา วิฺาณํ, วิฺาณปจฺจยา นามํ, นามปจฺจยา ฉฏฺายตนํ, ฉฏฺายตนปจฺจยา ผสฺโส, ผสฺสปจฺจยา เวทนา, เวทนาปจฺจยา ปสาโท, ปสาทปจฺจยา อธิโมกฺโข, อธิโมกฺขปจฺจยา ภโว, ภวปจฺจยา ชาติ, ชาติปจฺจยา ชรามรณํ. เอวเมตสฺส เกวลสฺส ทุกฺขกฺขนฺธสฺส สมุทโย โหติ.

๓๒๐. ตตฺถ กตโม สงฺขาโร? ยา เจตนา สฺเจตนา สฺเจตยิตตฺตํ – อยํ วุจฺจติ ‘‘สงฺขาโร’’.

ตตฺถ กตมํ สงฺขารปจฺจยา วิฺาณํ? ยํ จิตฺตํ มโน มานสํ…เป… ตชฺชามโนวิฺาณธาตุ – อิทํ วุจฺจติ ‘‘สงฺขารปจฺจยา วิฺาณํ’’…เป… อยํ วุจฺจติ ‘‘ผสฺสปจฺจยา เวทนา’’.

ตตฺถ กตโม เวทนาปจฺจยา ปสาโท? ยา สทฺธา สทฺทหนา โอกปฺปนา อภิปฺปสาโท – อยํ วุจฺจติ ‘‘เวทนาปจฺจยา ปสาโท’’.

ตตฺถ กตโม ปสาทปจฺจยา อธิโมกฺโข? โย จิตฺตสฺส อธิโมกฺโข อธิมุจฺจนา ตทธิมุตฺตตา – อยํ วุจฺจติ ‘‘ปสาทปจฺจยา อธิโมกฺโข’’.

ตตฺถ กตโม อธิโมกฺขปจฺจยา ภโว? เปตฺวา อธิโมกฺขํ, เวทนากฺขนฺโธ สฺากฺขนฺโธ สงฺขารกฺขนฺโธ วิฺาณกฺขนฺโธ – อยํ วุจฺจติ ‘‘อธิโมกฺขปจฺจยา ภโว’’…เป… เตน วุจฺจติ ‘‘เอวเมตสฺส เกวลสฺส ทุกฺขกฺขนฺธสฺส สมุทโย โหตี’’ติ.

๓๒๑. กตเม ธมฺมา อพฺยากตา? ยสฺมึ สมเย รูปูปปตฺติยา มคฺคํ ภาเวติ วิวิจฺเจว กาเมหิ…เป… ปมํ ฌานํ อุปสมฺปชฺช วิหรติ ปถวีกสิณํ, ตสฺมึ สมเย ผสฺโส โหติ…เป… อวิกฺเขโป โหติ – อิเม ธมฺมา กุสลา.

ตสฺเสว รูปาวจรสฺส กุสลสฺส กมฺมสฺส กตตฺตา อุปจิตตฺตา วิปากํ วิวิจฺเจว กาเมหิ…เป… ปมํ ฌานํ อุปสมฺปชฺช วิหรติ ปถวีกสิณํ, ตสฺมึ สมเย สงฺขารปจฺจยา วิฺาณํ, วิฺาณปจฺจยา นามํ, นามปจฺจยา ฉฏฺายตนํ, ฉฏฺายตนปจฺจยา ผสฺโส, ผสฺสปจฺจยา เวทนา, เวทนาปจฺจยา ปสาโท, ปสาทปจฺจยา อธิโมกฺโข, อธิโมกฺขปจฺจยา ภโว, ภวปจฺจยา ชาติ, ชาติปจฺจยา ชรามรณํ. เอวเมตสฺส เกวลสฺส ทุกฺขกฺขนฺธสฺส สมุทโย โหติ.

๓๒๒. กตเม ธมฺมา อพฺยากตา? ยสฺมึ สมเย อรูปูปปตฺติยา มคฺคํ ภาเวติ สพฺพโส อากิฺจฺายตนํ สมติกฺกมฺม เนวสฺานาสฺายตนสฺาสหคตํ สุขสฺส จ ปหานา…เป… จตุตฺถํ ฌานํ อุปสมฺปชฺช วิหรติ, ตสฺมึ สมเย ผสฺโส โหติ…เป… อวิกฺเขโป โหติ – อิเม ธมฺมา กุสลา.

ตสฺเสว อรูปาวจรสฺส กุสลสฺส กมฺมสฺส กตตฺตา อุปจิตตฺตา วิปากํ สพฺพโส อากิฺจฺายตนํ สมติกฺกมฺม เนวสฺานาสฺายตนสฺาสหคตํ สุขสฺส จ ปหานา…เป… จตุตฺถํ ฌานํ อุปสมฺปชฺช วิหรติ, ตสฺมึ สมเย สงฺขารปจฺจยา วิฺาณํ, วิฺาณปจฺจยา นามํ, นามปจฺจยา ฉฏฺายตนํ, ฉฏฺายตนปจฺจยา ผสฺโส, ผสฺสปจฺจยา เวทนา, เวทนาปจฺจยา ปสาโท, ปสาทปจฺจยา อธิโมกฺโข, อธิโมกฺขปจฺจยา ภโว, ภวปจฺจยา ชาติ, ชาติปจฺจยา ชรามรณํ. เอวเมตสฺส เกวลสฺส ทุกฺขกฺขนฺธสฺส สมุทโย โหติ.

๓๒๓. กตเม ธมฺมา อพฺยากตา? ยสฺมึ สมเย โลกุตฺตรํ ฌานํ ภาเวติ นิยฺยานิกํ อปจยคามึ ทิฏฺิคตานํ ปหานาย ปมาย ภูมิยา ปตฺติยา วิวิจฺเจว กาเมหิ…เป… ปมํ ฌานํ อุปสมฺปชฺช วิหรติ ทุกฺขปฏิปทํ ทนฺธาภิฺํ, ตสฺมึ สมเย ผสฺโส โหติ…เป… อวิกฺเขโป โหติ – อิเม ธมฺมา กุสลา.

ตสฺเสว โลกุตฺตรสฺส กุสลสฺส ฌานสฺส กตตฺตา ภาวิตตฺตา วิปากํ วิวิจฺเจว กาเมหิ…เป… ปมํ ฌานํ อุปสมฺปชฺช วิหรติ ทุกฺขปฏิปทํ ทนฺธาภิฺํ, ตสฺมึ สมเย สงฺขารปจฺจยา วิฺาณํ, วิฺาณปจฺจยา นามํ, นามปจฺจยา ฉฏฺายตนํ, ฉฏฺายตนปจฺจยา ผสฺโส, ผสฺสปจฺจยา เวทนา, เวทนาปจฺจยา ปสาโท, ปสาทปจฺจยา อธิโมกฺโข, อธิโมกฺขปจฺจยา ภโว, ภวปจฺจยา ชาติ, ชาติปจฺจยา ชรามรณํ. เอวเมเตสํ ธมฺมานํ สมุทโย โหติ.

๓๒๔. กตเม ธมฺมา อพฺยากตา? ยสฺมึ สมเย อกุสลสฺส กมฺมสฺส กตตฺตา อุปจิตตฺตา วิปากํ จกฺขุวิฺาณํ อุปฺปนฺนํ โหติ อุเปกฺขาสหคตํ รูปารมฺมณํ…เป… โสตวิฺาณํ อุปฺปนฺนํ โหติ อุเปกฺขาสหคตํ สทฺทารมฺมณํ…เป… ฆานวิฺาณํ อุปฺปนฺนํ โหติ อุเปกฺขาสหคตํ คนฺธารมฺมณํ…เป… ชิวฺหาวิฺาณํ อุปฺปนฺนํ โหติ อุเปกฺขาสหคตํ รสารมฺมณํ…เป… กายวิฺาณํ อุปฺปนฺนํ โหติ ทุกฺขสหคตํ โผฏฺพฺพารมฺมณํ, ตสฺมึ สมเย สงฺขารปจฺจยา วิฺาณํ, วิฺาณปจฺจยา นามํ, นามปจฺจยา ฉฏฺายตนํ, ฉฏฺายตนปจฺจยา ผสฺโส, ผสฺสปจฺจยา เวทนา, เวทนาปจฺจยา ภโว, ภวปจฺจยา ชาติ, ชาติปจฺจยา ชรามรณํ. เอวเมตสฺส เกวลสฺส ทุกฺขกฺขนฺธสฺส สมุทโย โหติ.

๓๒๕. ตตฺถ กตโม สงฺขาโร? ยา เจตนา สฺเจตนา สฺเจตยิตตฺตํ – อยํ วุจฺจติ ‘‘สงฺขาโร’’.

ตตฺถ กตมํ สงฺขารปจฺจยา วิฺาณํ? ยํ จิตฺตํ มโน มานสํ…เป… ตชฺชากายวิฺาณธาตุ – อิทํ วุจฺจติ ‘‘สงฺขารปจฺจยา วิฺาณํ’’…เป… อยํ วุจฺจติ ‘‘ฉฏฺายตนปจฺจยา ผสฺโส’’.

ตตฺถ กตมา ผสฺสปจฺจยา เวทนา? ยํ กายิกํ อสาตํ กายิกํ ทุกฺขํ กายสมฺผสฺสชํ อสาตํ ทุกฺขํ เวทยิตํ กายสมฺผสฺสชา อสาตา ทุกฺขา เวทนา – อยํ วุจฺจติ ‘‘ผสฺสปจฺจยา เวทนา’’.

ตตฺถ กตโม เวทนาปจฺจยา ภโว? เปตฺวา เวทนํ, สฺากฺขนฺโธ สงฺขารกฺขนฺโธ วิฺาณกฺขนฺโธ – อยํ วุจฺจติ ‘‘เวทนาปจฺจยา ภโว’’…เป… เตน วุจฺจติ ‘‘เอวเมตสฺส เกวลสฺส ทุกฺขกฺขนฺธสฺส สมุทโย โหตี’’ติ.

๓๒๖. กตเม ธมฺมา อพฺยากตา? ยสฺมึ สมเย อกุสลสฺส กมฺมสฺส กตตฺตา อุปจิตตฺตา วิปากา มโนธาตุ อุปฺปนฺนา โหติ อุเปกฺขาสหคตา รูปารมฺมณา วา สทฺทารมฺมณา วา คนฺธารมฺมณา วา รสารมฺมณา วา โผฏฺพฺพารมฺมณา วา ยํ ยํ วา ปนารพฺภ, ตสฺมึ สมเย สงฺขารปจฺจยา วิฺาณํ, วิฺาณปจฺจยา นามํ, นามปจฺจยา ฉฏฺายตนํ, ฉฏฺายตนปจฺจยา ผสฺโส, ผสฺสปจฺจยา เวทนา, เวทนาปจฺจยา อธิโมกฺโข, อธิโมกฺขปจฺจยา ภโว, ภวปจฺจยา ชาติ, ชาติปจฺจยา ชรามรณํ. เอวเมตสฺส เกวลสฺส ทุกฺขกฺขนฺธสฺส สมุทโย โหติ.

๓๒๗. ตตฺถ กตโม สงฺขาโร? ยา เจตนา สฺเจตนา สฺเจตยิตตฺตํ – อยํ วุจฺจติ สงฺขาโร.

ตตฺถ กตมํ สงฺขารปจฺจยา วิฺาณํ? ยํ จิตฺตํ มโน มานสํ…เป… ตชฺชามโนธาตุ – อิทํ วุจฺจติ ‘‘สงฺขารปจฺจยา วิฺาณํ’’…เป… อยํ วุจฺจติ ‘‘ฉฏฺายตนปจฺจยา ผสฺโส’’.

ตตฺถ กตมา ผสฺสปจฺจยา เวทนา? ยํ เจตสิกํ เนว สาตํ นาสาตํ เจโตสมฺผสฺสชํ อทุกฺขมสุขํ เวทยิตํ เจโตสมฺผสฺสชา อทุกฺขมสุขา เวทนา – อยํ วุจฺจติ ‘‘ผสฺสปจฺจยา เวทนา’’.

ตตฺถ กตโม เวทนาปจฺจยา อธิโมกฺโข? โย จิตฺตสฺส อธิโมกฺโข อธิมุจฺจนา ตทธิมุตฺตตา – อยํ วุจฺจติ ‘‘เวทนาปจฺจยา อธิโมกฺโข’’.

ตตฺถ กตโม อธิโมกฺขปจฺจยา ภโว? เปตฺวา อธิโมกฺขํ, เวทนากฺขนฺโธ สฺากฺขนฺโธ สงฺขารกฺขนฺโธ วิฺาณกฺขนฺโธ – อยํ วุจฺจติ ‘‘อธิโมกฺขปจฺจยา ภโว’’…เป… เตน วุจฺจติ ‘‘เอวเมตสฺส เกวลสฺส ทุกฺขกฺขนฺธสฺส สมุทโย โหตี’’ติ.

๓๒๘. กตเม ธมฺมา อพฺยากตา? ยสฺมึ สมเย อกุสลสฺส กมฺมสฺส กตตฺตา อุปจิตตฺตา วิปากา มโนวิฺาณธาตุ อุปฺปนฺนา โหติ อุเปกฺขาสหคตา รูปารมฺมณา วา…เป… ธมฺมารมฺมณา วา ยํ ยํ วา ปนารพฺภ, ตสฺมึ สมเย สงฺขารปจฺจยา วิฺาณํ, วิฺาณปจฺจยา นามํ, นามปจฺจยา ฉฏฺายตนํ, ฉฏฺายตนปจฺจยา ผสฺโส, ผสฺสปจฺจยา เวทนา, เวทนาปจฺจยา อธิโมกฺโข, อธิโมกฺขปจฺจยา ภโว, ภวปจฺจยา ชาติ, ชาติปจฺจยา ชรามรณํ. เอวเมตสฺส เกวลสฺส ทุกฺขกฺขนฺธสฺส สมุทโย โหติ.

๓๒๙. ตตฺถ กตโม สงฺขาโร? ยา เจตนา สฺเจตนา สฺเจตยิตตฺตํ – อยํ วุจฺจติ ‘‘สงฺขาโร’’.

ตตฺถ กตมํ สงฺขารปจฺจยา วิฺาณํ? ยํ จิตฺตํ มโน มานสํ…เป… ตชฺชามโนวิฺาณธาตุ – อิทํ วุจฺจติ ‘‘สงฺขารปจฺจยา วิฺาณํ’’…เป… เตน วุจฺจติ ‘‘เอวเมตสฺส เกวลสฺส ทุกฺขกฺขนฺธสฺส สมุทโย โหตี’’ติ.

๓๓๐. กตเม ธมฺมา อพฺยากตา? ยสฺมึ สมเย มโนธาตุ อุปฺปนฺนา โหติ กิริยา เนว กุสลา นากุสลา น จ กมฺมวิปากา อุเปกฺขาสหคตา รูปารมฺมณา วา…เป… โผฏฺพฺพารมฺมณา วา…เป… มโนวิฺาณธาตุ อุปฺปนฺนา โหติ กิริยา เนว กุสลา นากุสลา น จ กมฺมวิปากา โสมนสฺสสหคตา รูปารมฺมณา วา…เป… ธมฺมารมฺมณา วา…เป… มโนวิฺาณธาตุ อุปฺปนฺนา โหติ กิริยา เนว กุสลา นากุสลา น จ กมฺมวิปากา อุเปกฺขาสหคตา รูปารมฺมณา วา…เป… ธมฺมารมฺมณา วา ยํ ยํ วา ปนารพฺภ, ตสฺมึ สมเย สงฺขารปจฺจยา วิฺาณํ, วิฺาณปจฺจยา นามํ, นามปจฺจยา ฉฏฺายตนํ, ฉฏฺายตนปจฺจยา ผสฺโส, ผสฺสปจฺจยา เวทนา, เวทนาปจฺจยา อธิโมกฺโข, อธิโมกฺขปจฺจยา ภโว, ภวปจฺจยา ชาติ, ชาติปจฺจยา ชรามรณํ. เอวเมตสฺส เกวลสฺส ทุกฺขกฺขนฺธสฺส สมุทโย โหติ.

๓๓๑. กตเม ธมฺมา อพฺยากตา? ยสฺมึ สมเย มโนวิฺาณธาตุ อุปฺปนฺนา โหติ กิริยา เนว กุสลา นากุสลา น จ กมฺมวิปากา โสมนสฺสสหคตา าณสมฺปยุตฺตา…เป… โสมนสฺสสหคตา าณสมฺปยุตฺตา สสงฺขาเรน…เป… โสมนสฺสสหคตา าณวิปฺปยุตฺตา…เป… โสมนสฺสสหคตา าณวิปฺปยุตฺตา สสงฺขาเรน…เป… อุเปกฺขาสหคตา าณสมฺปยุตฺตา…เป… อุเปกฺขาสหคตา าณสมฺปยุตฺตา สสงฺขาเรน…เป… อุเปกฺขาสหคตา าณวิปฺปยุตฺตา…เป… อุเปกฺขาสหคตา าณวิปฺปยุตฺตา สสงฺขาเรน รูปารมฺมณา วา…เป… ธมฺมารมฺมณา วา ยํ ยํ วา ปนารพฺภ, ตสฺมึ สมเย สงฺขารปจฺจยา วิฺาณํ, วิฺาณปจฺจยา นามํ, นามปจฺจยา ฉฏฺายตนํ, ฉฏฺายตนปจฺจยา ผสฺโส, ผสฺสปจฺจยา เวทนา, เวทนาปจฺจยา ปสาโท, ปสาทปจฺจยา อธิโมกฺโข, อธิโมกฺขปจฺจยา ภโว, ภวปจฺจยา ชาติ, ชาติปจฺจยา ชรามรณํ. เอวเมตสฺส เกวลสฺส ทุกฺขกฺขนฺธสฺส สมุทโย โหติ.

๓๓๒. กตเม ธมฺมา อพฺยากตา? ยสฺมึ สมเย รูปาวจรํ ฌานํ ภาเวติ กิริยํ เนว กุสลํ นากุสลํ น จ กมฺมวิปากํ ทิฏฺธมฺมสุขวิหารํ วิวิจฺเจว กาเมหิ…เป… ปมํ ฌานํ อุปสมฺปชฺช วิหรติ ปถวีกสิณํ, ตสฺมึ สมเย สงฺขารปจฺจยา วิฺาณํ, วิฺาณปจฺจยา นามํ, นามปจฺจยา ฉฏฺายตนํ, ฉฏฺายตนปจฺจยา ผสฺโส, ผสฺสปจฺจยา เวทนา, เวทนาปจฺจยา ปสาโท, ปสาทปจฺจยา อธิโมกฺโข, อธิโมกฺขปจฺจยา ภโว, ภวปจฺจยา ชาติ, ชาติปจฺจยา ชรามรณํ. เอวเมตสฺส เกวลสฺส ทุกฺขกฺขนฺธสฺส สมุทโย โหติ.

๓๓๓. กตเม ธมฺมา อพฺยากตา? ยสฺมึ สมเย อรูปาวจรํ ฌานํ ภาเวติ กิริยํ เนว กุสลํ นากุสลํ น จ กมฺมวิปากํ ทิฏฺธมฺมสุขวิหารํ สพฺพโส อากิฺจฺายตนํ สมติกฺกมฺม เนวสฺานาสฺายตนสฺาสหคตํ สุขสฺส จ ปหานา…เป… จตุตฺถํ ฌานํ อุปสมฺปชฺช วิหรติ, ตสฺมึ สมเย สงฺขารปจฺจยา วิฺาณํ, วิฺาณปจฺจยา นามํ, นามปจฺจยา ฉฏฺายตนํ, ฉฏฺายตนปจฺจยา ผสฺโส, ผสฺสปจฺจยา เวทนา, เวทนาปจฺจยา ปสาโท, ปสาทปจฺจยา อธิโมกฺโข, อธิโมกฺขปจฺจยา ภโว, ภวปจฺจยา ชาติ, ชาติปจฺจยา ชรามรณํ. เอวเมตสฺส เกวลสฺส ทุกฺขกฺขนฺธสฺส สมุทโย โหติ.

อพฺยากตนิทฺเทโส.

๑๒. อวิชฺชามูลกกุสลนิทฺเทโส

๓๓๔. กตเม ธมฺมา กุสลา? ยสฺมึ สมเย กามาวจรํ กุสลํ จิตฺตํ อุปฺปนฺนํ โหติ โสมนสฺสสหคตํ าณสมฺปยุตฺตํ รูปารมฺมณํ วา…เป… ธมฺมารมฺมณํ วา ยํ ยํ วา ปนารพฺภ, ตสฺมึ สมเย อวิชฺชาปจฺจยา สงฺขาโร, สงฺขารปจฺจยา วิฺาณํ, วิฺาณปจฺจยา นามํ, นามปจฺจยา ฉฏฺายตนํ, ฉฏฺายตนปจฺจยา ผสฺโส, ผสฺสปจฺจยา เวทนา, เวทนาปจฺจยา ปสาโท, ปสาทปจฺจยา อธิโมกฺโข, อธิโมกฺขปจฺจยา ภโว, ภวปจฺจยา ชาติ, ชาติปจฺจยา ชรามรณํ. เอวเมตสฺส เกวลสฺส ทุกฺขกฺขนฺธสฺส สมุทโย โหติ.

๓๓๕. ตตฺถ กตโม อวิชฺชาปจฺจยา สงฺขาโร? ยา เจตนา สฺเจตนา สฺเจตยิตตฺตํ – อยํ วุจฺจติ ‘‘อวิชฺชาปจฺจยา สงฺขาโร’’…เป… อยํ วุจฺจติ ‘‘ฉฏฺายตนปจฺจยา ผสฺโส’’.

ตตฺถ กตมา ผสฺสปจฺจยา เวทนา? ยํ เจตสิกํ สาตํ เจตสิกํ สุขํ เจโตสมฺผสฺสชํ สาตํ สุขํ เวทยิตํ เจโตสมฺผสฺสชา สาตา สุขา เวทนา – อยํ วุจฺจติ ‘‘ผสฺสปจฺจยา เวทนา’’.

ตตฺถ กตโม เวทนาปจฺจยา ปสาโท? ยา สทฺธา สทฺทหนา โอกปฺปนา อภิปฺปสาโท – อยํ วุจฺจติ ‘‘เวทนาปจฺจยา ปสาโท’’.

ตตฺถ กตโม ปสาทปจฺจยา อธิโมกฺโข? โย จิตฺตสฺส อธิโมกฺโข อธิมุจฺจนา ตทธิมุตฺตตา – อยํ วุจฺจติ ‘‘ปสาทปจฺจยา อธิโมกฺโข’’.

ตตฺถ กตโม อธิโมกฺขปจฺจยา ภโว? เปตฺวา อธิโมกฺขํ, เวทนากฺขนฺโธ สฺากฺขนฺโธ สงฺขารกฺขนฺโธ วิฺาณกฺขนฺโธ – อยํ วุจฺจติ ‘‘อธิโมกฺขปจฺจยา ภโว’’…เป… เตน วุจฺจติ ‘‘เอวเมตสฺส เกวลสฺส ทุกฺขกฺขนฺธสฺส สมุทโย โหตี’’ติ.

๓๓๖. ตสฺมึ สมเย อวิชฺชาปจฺจยา สงฺขาโร, สงฺขารปจฺจยา วิฺาณํ, วิฺาณปจฺจยา นามํ, นามปจฺจยา ผสฺโส, ผสฺสปจฺจยา เวทนา, เวทนาปจฺจยา ปสาโท, ปสาทปจฺจยา อธิโมกฺโข, อธิโมกฺขปจฺจยา ภโว, ภวปจฺจยา ชาติ, ชาติปจฺจยา ชรามรณํ. เอวเมตสฺส เกวลสฺส ทุกฺขกฺขนฺธสฺส สมุทโย โหติ.

๓๓๗. ตสฺมึ สมเย อวิชฺชาปจฺจยา สงฺขาโร, สงฺขารปจฺจยา วิฺาณํ, วิฺาณปจฺจยา นามรูปํ, นามรูปปจฺจยา ฉฏฺายตนํ, ฉฏฺายตนปจฺจยา ผสฺโส, ผสฺสปจฺจยา เวทนา, เวทนาปจฺจยา ปสาโท, ปสาทปจฺจยา อธิโมกฺโข, อธิโมกฺขปจฺจยา ภโว, ภวปจฺจยา ชาติ, ชาติปจฺจยา ชรามรณํ. เอวเมตสฺส เกวลสฺส ทุกฺขกฺขนฺธสฺส สมุทโย โหติ.

๓๓๘. ตสฺมึ สมเย อวิชฺชาปจฺจยา สงฺขาโร, สงฺขารปจฺจยา วิฺาณํ, วิฺาณปจฺจยา นามรูปํ, นามรูปปจฺจยา ฉฏฺายตนํ, ฉฏฺายตนปจฺจยา ผสฺโส, ผสฺสปจฺจยา เวทนา, เวทนาปจฺจยา ปสาโท, ปสาทปจฺจยา อธิโมกฺโข, อธิโมกฺขปจฺจยา ภโว, ภวปจฺจยา ชาติ, ชาติปจฺจยา ชรามรณํ. เอวเมตสฺส เกวลสฺส ทุกฺขกฺขนฺธสฺส สมุทโย โหติ.

๓๓๙. กตเม ธมฺมา กุสลา? ยสฺมึ สมเย กามาวจรํ กุสลํ จิตฺตํ อุปฺปนฺนํ โหติ โสมนสฺสสหคตํ าณสมฺปยุตฺตํ สสงฺขาเรน…เป… โสมนสฺสสหคตํ าณวิปฺปยุตฺตํ…เป… โสมนสฺสสหคตํ าณวิปฺปยุตฺตํ สสงฺขาเรน…เป… อุเปกฺขาสหคตํ าณสมฺปยุตฺตํ…เป… อุเปกฺขาสหคตํ าณสมฺปยุตฺตํ สสงฺขาเรน…เป… อุเปกฺขาสหคตํ าณวิปฺปยุตฺตํ…เป… อุเปกฺขาสหคตํ าณวิปฺปยุตฺตํ สสงฺขาเรน รูปารมฺมณํ วา…เป… ธมฺมารมฺมณํ วา ยํ ยํ วา ปนารพฺภ, ตสฺมึ สมเย อวิชฺชาปจฺจยา สงฺขาโร, สงฺขารปจฺจยา วิฺาณํ, วิฺาณปจฺจยา นามํ, นามปจฺจยา ฉฏฺายตนํ, ฉฏฺายตนปจฺจยา ผสฺโส, ผสฺสปจฺจยา เวทนา, เวทนาปจฺจยา ปสาโท, ปสาทปจฺจยา อธิโมกฺโข, อธิโมกฺขปจฺจยา ภโว, ภวปจฺจยา ชาติ, ชาติปจฺจยา ชรามรณํ. เอวเมตสฺส เกวลสฺส ทุกฺขกฺขนฺธสฺส สมุทโย โหติ.

๓๔๐. กตเม ธมฺมา กุสลา? ยสฺมึ สมเย รูปูปปตฺติยา มคฺคํ ภาเวติ วิวิจฺเจว กาเมหิ …เป… ปมํ ฌานํ อุปสมฺปชฺช วิหรติ ปถวีกสิณํ, ตสฺมึ สมเย อวิชฺชาปจฺจยา สงฺขาโร, สงฺขารปจฺจยา วิฺาณํ, วิฺาณปจฺจยา นามํ, นามปจฺจยา ฉฏฺายตนํ, ฉฏฺายตนปจฺจยา ผสฺโส, ผสฺสปจฺจยา เวทนา, เวทนาปจฺจยา ปสาโท, ปสาทปจฺจยา อธิโมกฺโข, อธิโมกฺขปจฺจยา ภโว, ภวปจฺจยา ชาติ, ชาติปจฺจยา ชรามรณํ. เอวเมตสฺส เกวลสฺส ทุกฺขกฺขนฺธสฺส สมุทโย โหติ.

๓๔๑. กตเม ธมฺมา กุสลา? ยสฺมึ สมเย อรูปูปปตฺติยา มคฺคํ ภาเวติ สพฺพโส อากิฺจฺายตนํ สมติกฺกมฺม เนวสฺานาสฺายตนสฺาสหคตํ สุขสฺส จ ปหานา…เป… จตุตฺถํ ฌานํ อุปสมฺปชฺช วิหรติ, ตสฺมึ สมเย อวิชฺชาปจฺจยา สงฺขาโร, สงฺขารปจฺจยา วิฺาณํ, วิฺาณปจฺจยา นามํ, นามปจฺจยา ฉฏฺายตนํ, ฉฏฺายตนปจฺจยา ผสฺโส, ผสฺสปจฺจยา เวทนา, เวทนาปจฺจยา ปสาโท, ปสาทปจฺจยา อธิโมกฺโข, อธิโมกฺขปจฺจยา ภโว, ภวปจฺจยา ชาติ, ชาติปจฺจยา ชรามรณํ. เอวเมตสฺส เกวลสฺส ทุกฺขกฺขนฺธสฺส สมุทโย โหติ.

๓๔๒. กตเม ธมฺมา กุสลา? ยสฺมึ สมเย โลกุตฺตรํ ฌานํ ภาเวติ นิยฺยานิกํ อปจยคามึ ทิฏฺิคตานํ ปหานาย ปมาย ภูมิยา ปตฺติยา วิวิจฺเจว กาเมหิ…เป… ปมํ ฌานํ อุปสมฺปชฺช วิหรติ ทุกฺขปฏิปทํ ทนฺธาภิฺํ, ตสฺมึ สมเย อวิชฺชาปจฺจยา สงฺขาโร, สงฺขารปจฺจยา วิฺาณํ, วิฺาณปจฺจยา นามํ, นามปจฺจยา ฉฏฺายตนํ, ฉฏฺายตนปจฺจยา ผสฺโส, ผสฺสปจฺจยา เวทนา, เวทนาปจฺจยา ปสาโท, ปสาทปจฺจยา อธิโมกฺโข, อธิโมกฺขปจฺจยา ภโว, ภวปจฺจยา ชาติ, ชาติปจฺจยา ชรามรณํ. เอวเมเตสํ ธมฺมานํ สมุทโย โหติ.

อวิชฺชามูลกกุสลนิทฺเทโส.

๑๓. กุสลมูลกวิปากนิทฺเทโส

๓๔๓. กตเม ธมฺมา อพฺยากตา? ยสฺมึ สมเย กามาวจรสฺส กุสลสฺส กมฺมสฺส กตตฺตา อุปจิตตฺตา วิปากํ จกฺขุวิฺาณํ อุปฺปนฺนํ โหติ อุเปกฺขาสหคตํ รูปารมฺมณํ, ตสฺมึ สมเย กุสลมูลปจฺจยา สงฺขาโร, สงฺขารปจฺจยา วิฺาณํ, วิฺาณปจฺจยา นามํ, นามปจฺจยา ฉฏฺายตนํ, ฉฏฺายตนปจฺจยา ผสฺโส, ผสฺสปจฺจยา เวทนา, เวทนาปจฺจยา ภโว, ภวปจฺจยา ชาติ, ชาติปจฺจยา ชรามรณํ. เอวเมตสฺส เกวลสฺส ทุกฺขกฺขนฺธสฺส สมุทโย โหติ.

๓๔๔. ตตฺถ กตโม กุสลมูลปจฺจยา สงฺขาโร? ยา เจตนา สฺเจตนา สฺเจตยิตตฺตํ – อยํ วุจฺจติ ‘‘กุสลมูลปจฺจยา สงฺขาโร’’…เป… เตน วุจฺจติ ‘‘เอวเมตสฺส เกวลสฺส ทุกฺขกฺขนฺธสฺส สมุทโย โหตี’’ติ.

๓๔๕. กตเม ธมฺมา อพฺยากตา? ยสฺมึ สมเย กามาวจรสฺส กุสลสฺส กมฺมสฺส กตตฺตา อุปจิตตฺตา วิปากํ โสตวิฺาณํ อุปฺปนฺนํ โหติ อุเปกฺขาสหคตํ สทฺทารมฺมณํ…เป… ฆานวิฺาณํ อุปฺปนฺนํ โหติ อุเปกฺขาสหคตํ คนฺธารมฺมณํ…เป… ชิวฺหาวิฺาณํ อุปฺปนฺนํ โหติ อุเปกฺขาสหคตํ รสารมฺมณํ…เป… กายวิฺาณํ อุปฺปนฺนํ โหติ สุขสหคตํ โผฏฺพฺพารมฺมณํ…เป… มโนธาตุ อุปฺปนฺนา โหติ อุเปกฺขาสหคตา รูปารมฺมณา วา…เป… โผฏฺพฺพารมฺมณา วา…เป… มโนวิฺาณธาตุ อุปฺปนฺนา โหติ โสมนสฺสสหคตา รูปารมฺมณา วา…เป… ธมฺมารมฺมณา วา…เป… มโนวิฺาณธาตุ อุปฺปนฺนา โหติ อุเปกฺขาสหคตา รูปารมฺมณา วา…เป… ธมฺมารมฺมณา วา ยํ ยํ วา ปนารพฺภ, ตสฺมึ สมเย กุสลมูลปจฺจยา สงฺขาโร, สงฺขารปจฺจยา วิฺาณํ, วิฺาณปจฺจยา นามํ, นามปจฺจยา ฉฏฺายตนํ, ฉฏฺายตนปจฺจยา ผสฺโส, ผสฺสปจฺจยา เวทนา, เวทนาปจฺจยา อธิโมกฺโข, อธิโมกฺขปจฺจยา ภโว, ภวปจฺจยา ชาติ, ชาติปจฺจยา ชรามรณํ. เอวเมตสฺส เกวลสฺส ทุกฺขกฺขนฺธสฺส สมุทโย โหติ.

๓๔๖. กตเม ธมฺมา อพฺยากตา? ยสฺมึ สมเย กามาวจรสฺส กุสลสฺส กมฺมสฺส กตตฺตา อุปจิตตฺตา วิปากา มโนวิฺาณธาตุ อุปฺปนฺนา โหติ โสมนสฺสสหคตา าณสมฺปยุตฺตา…เป… โสมนสฺสสหคตา าณสมฺปยุตฺตา สสงฺขาเรน…เป… โสมนสฺสสหคตา าณวิปฺปยุตฺตา…เป… โสมนสฺสสหคตา าณวิปฺปยุตฺตา สสงฺขาเรน…เป… อุเปกฺขาสหคตา าณสมฺปยุตฺตา…เป… อุเปกฺขาสหคตา าณสมฺปยุตฺตา สสงฺขาเรน…เป… อุเปกฺขาสหคตา าณวิปฺปยุตฺตา…เป… อุเปกฺขาสหคตา าณวิปฺปยุตฺตา สสงฺขาเรน รูปารมฺมณา วา…เป… ธมฺมารมฺมณา วา ยํ ยํ วา ปนารพฺภ, ตสฺมึ สมเย กุสลมูลปจฺจยา สงฺขาโร, สงฺขารปจฺจยา วิฺาณํ, วิฺาณปจฺจยา นามํ, นามปจฺจยา ฉฏฺายตนํ, ฉฏฺายตนปจฺจยา ผสฺโส, ผสฺสปจฺจยา เวทนา, เวทนาปจฺจยา ปสาโท, ปสาทปจฺจยา อธิโมกฺโข, อธิโมกฺขปจฺจยา ภโว, ภวปจฺจยา ชาติ, ชาติปจฺจยา ชรามรณํ. เอวเมตสฺส เกวลสฺส ทุกฺขกฺขนฺธสฺส สมุทโย โหติ.

๓๔๗. กตเม ธมฺมา อพฺยากตา? ยสฺมึ สมเย รูปูปปตฺติยา มคฺคํ ภาเวติ วิวิจฺเจว กาเมหิ…เป… ปมํ ฌานํ อุปสมฺปชฺช วิหรติ ปถวีกสิณํ, ตสฺมึ สมเย ผสฺโส โหติ…เป… อวิกฺเขโป โหติ – อิเม ธมฺมา กุสลา.

ตสฺเสว รูปาวจรสฺส กุสลสฺส กมฺมสฺส กตตฺตา อุปจิตตฺตา วิปากํ วิวิจฺเจว กาเมหิ…เป… ปมํ ฌานํ อุปสมฺปชฺช วิหรติ ปถวีกสิณํ, ตสฺมึ สมเย กุสลมูลปจฺจยา สงฺขาโร, สงฺขารปจฺจยา วิฺาณํ, วิฺาณปจฺจยา นามํ, นามปจฺจยา ฉฏฺายตนํ, ฉฏฺายตนปจฺจยา ผสฺโส, ผสฺสปจฺจยา เวทนา, เวทนาปจฺจยา ปสาโท, ปสาทปจฺจยา อธิโมกฺโข, อธิโมกฺขปจฺจยา ภโว, ภวปจฺจยา ชาติ, ชาติปจฺจยา ชรามรณํ. เอวเมตสฺส เกวลสฺส ทุกฺขกฺขนฺธสฺส สมุทโย โหติ.

๓๔๘. กตเม ธมฺมา อพฺยากตา? ยสฺมึ สมเย อรูปูปปตฺติยา มคฺคํ ภาเวติ สพฺพโส อากิฺจฺายตนํ สมติกฺกมฺม เนวสฺานาสฺายตนสฺาสหคตํ สุขสฺส จ ปหานา…เป… จตุตฺถํ ฌานํ อุปสมฺปชฺช วิหรติ, ตสฺมึ สมเย ผสฺโส โหติ…เป… อวิกฺเขโป โหติ – อิเม ธมฺมา กุสลา.

ตสฺเสว อรูปาวจรสฺส กุสลสฺส กมฺมสฺส กตตฺตา อุปจิตตฺตา วิปากํ สพฺพโส อากิฺจฺายตนํ สมติกฺกมฺม เนวสฺานาสฺายตนสฺาสหคตํ สุขสฺส จ ปหานา…เป… จตุตฺถํ ฌานํ อุปสมฺปชฺช วิหรติ, ตสฺมึ สมเย กุสลมูลปจฺจยา สงฺขาโร, สงฺขารปจฺจยา วิฺาณํ, วิฺาณปจฺจยา นามํ, นามปจฺจยา ฉฏฺายตนํ, ฉฏฺายตนปจฺจยา ผสฺโส, ผสฺสปจฺจยา เวทนา, เวทนาปจฺจยา ปสาโท, ปสาทปจฺจยา อธิโมกฺโข, อธิโมกฺขปจฺจยา ภโว, ภวปจฺจยา ชาติ, ชาติปจฺจยา ชรามรณํ. เอวเมตสฺส เกวลสฺส ทุกฺขกฺขนฺธสฺส สมุทโย โหติ.

๓๔๙. กตเม ธมฺมา อพฺยากตา? ยสฺมึ สมเย โลกุตฺตรํ ฌานํ ภาเวติ นิยฺยานิกํ อปจยคามึ ทิฏฺิคตานํ ปหานาย ปมาย ภูมิยา ปตฺติยา วิวิจฺเจว กาเมหิ…เป… ปมํ ฌานํ อุปสมฺปชฺช วิหรติ ทุกฺขปฏิปทํ ทนฺธาภิฺํ, ตสฺมึ สมเย ผสฺโส โหติ…เป… อวิกฺเขโป โหติ – อิเม ธมฺมา กุสลา.

ตสฺเสว โลกุตฺตรสฺส กุสลสฺส ฌานสฺส กตตฺตา ภาวิตตฺตา วิปากํ วิวิจฺเจว กาเมหิ…เป… ปมํ ฌานํ อุปสมฺปชฺช วิหรติ ทุกฺขปฏิปทํ ทนฺธาภิฺํ สุฺตํ, ตสฺมึ สมเย กุสลมูลปจฺจยา สงฺขาโร, สงฺขารปจฺจยา วิฺาณํ, วิฺาณปจฺจยา นามํ, นามปจฺจยา ฉฏฺายตนํ, ฉฏฺายตนปจฺจยา ผสฺโส, ผสฺสปจฺจยา เวทนา, เวทนาปจฺจยา ปสาโท, ปสาทปจฺจยา อธิโมกฺโข, อธิโมกฺขปจฺจยา ภโว, ภวปจฺจยา ชาติ, ชาติปจฺจยา ชรามรณํ. เอวเมเตสํ ธมฺมานํ สมุทโย โหติ.

กุสลมูลกวิปากนิทฺเทโส.

๑๔. อกุสลมูลกวิปากนิทฺเทโส

๓๕๐. กตเม ธมฺมา อพฺยากตา? ยสฺมึ สมเย อกุสลสฺส กมฺมสฺส กตตฺตา อุปจิตตฺตา วิปากํ จกฺขุวิฺาณํ อุปฺปนฺนํ โหติ อุเปกฺขาสหคตํ รูปารมฺมณํ, ตสฺมึ สมเย อกุสลมูลปจฺจยา สงฺขาโร, สงฺขารปจฺจยา วิฺาณํ, วิฺาณปจฺจยา นามํ, นามปจฺจยา ฉฏฺายตนํ, ฉฏฺายตนปจฺจยา ผสฺโส, ผสฺสปจฺจยา เวทนา, เวทนาปจฺจยา ภโว, ภวปจฺจยา ชาติ, ชาติปจฺจยา ชรามรณํ. เอวเมตสฺส เกวลสฺส ทุกฺขกฺขนฺธสฺส สมุทโย โหติ.

๓๕๑. ตตฺถ กตโม อกุสลมูลปจฺจยา สงฺขาโร? ยา เจตนา สฺเจตนา สฺเจตยิตตฺตํ – อยํ วุจฺจติ ‘‘อกุสลมูลปจฺจยา สงฺขาโร’’…เป… เตน วุจฺจติ ‘‘เอวเมตสฺส เกวลสฺส ทุกฺขกฺขนฺธสฺส สมุทโย โหตี’’ติ.

๓๕๒. กตเม ธมฺมา อพฺยากตา? ยสฺมึ สมเย อกุสลสฺส กมฺมสฺส กตตฺตา อุปจิตตฺตา วิปากํ โสตวิฺาณํ อุปฺปนฺนํ โหติ อุเปกฺขาสหคตํ สทฺทารมฺมณํ…เป… ฆานวิฺาณํ อุปฺปนฺนํ โหติ อุเปกฺขาสหคตํ คนฺธารมฺมณํ…เป… ชิวฺหาวิฺาณํ อุปฺปนฺนํ โหติ อุเปกฺขาสหคตํ รสารมฺมณํ…เป… กายวิฺาณํ อุปฺปนฺนํ โหติ ทุกฺขสหคตํ โผฏฺพฺพารมฺมณํ…เป… มโนธาตุ อุปฺปนฺนา โหติ อุเปกฺขาสหคตา รูปารมฺมณา วา…เป… โผฏฺพฺพารมฺมณา วา ยํ ยํ วา ปนารพฺภ, ตสฺมึ สมเย อกุสลมูลปจฺจยา สงฺขาโร, สงฺขารปจฺจยา วิฺาณํ, วิฺาณปจฺจยา นามํ, นามปจฺจยา ฉฏฺายตนํ, ฉฏฺายตนปจฺจยา ผสฺโส, ผสฺสปจฺจยา เวทนา, เวทนาปจฺจยา อธิโมกฺโข, อธิโมกฺขปจฺจยา ภโว, ภวปจฺจยา ชาติ, ชาติปจฺจยา ชรามรณํ. เอวเมตสฺส เกวลสฺส ทุกฺขกฺขนฺธสฺส สมุทโย โหติ.

๓๕๓. กตเม ธมฺมา อพฺยากตา? ยสฺมึ สมเย อกุสลสฺส กมฺมสฺส กตตฺตา อุปจิตตฺตา วิปากา มโนวิฺาณธาตุ อุปฺปนฺนา โหติ อุเปกฺขาสหคตา รูปารมฺมณา วา…เป… ธมฺมารมฺมณา วา ยํ ยํ วา ปนารพฺภ, ตสฺมึ สมเย อกุสลมูลปจฺจยา สงฺขาโร, สงฺขารปจฺจยา วิฺาณํ, วิฺาณปจฺจยา นามํ, นามปจฺจยา ฉฏฺายตนํ, ฉฏฺายตนปจฺจยา ผสฺโส, ผสฺสปจฺจยา เวทนา, เวทนาปจฺจยา อธิโมกฺโข, อธิโมกฺขปจฺจยา ภโว, ภวปจฺจยา ชาติ, ชาติปจฺจยา ชรามรณํ. เอวเมตสฺส เกวลสฺส ทุกฺขกฺขนฺธสฺส สมุทโย โหติ.

๓๕๔. ตตฺถ กตโม อกุสลมูลปจฺจยา สงฺขาโร? ยา เจตนา สฺเจตนา สฺเจตยิตตฺตํ – อยํ วุจฺจติ ‘‘อกุสลมูลปจฺจยา สงฺขาโร’’.

ตตฺถ กตมํ สงฺขารปจฺจยา วิฺาณํ? ยํ จิตฺตํ มโน มานสํ…เป… ตชฺชามโนวิฺาณธาตุ – อิทํ วุจฺจติ ‘‘สงฺขารปจฺจยา วิฺาณํ’’.

ตตฺถ กตมํ วิฺาณปจฺจยา นามํ? เวทนากฺขนฺโธ, สฺากฺขนฺโธ, สงฺขารกฺขนฺโธ – อิทํ วุจฺจติ ‘‘วิฺาณปจฺจยา นามํ’’.

ตตฺถ กตมํ นามปจฺจยา ฉฏฺายตนํ? ยํ จิตฺตํ มโน มานสํ…เป… ตชฺชามโนวิฺาณธาตุ – อิทํ วุจฺจติ ‘‘นามปจฺจยา ฉฏฺายตนํ’’.

ตตฺถ กตโม ฉฏฺายตนปจฺจยา ผสฺโส? โย ผสฺโส ผุสนา สมฺผุสนา สมฺผุสิตตฺตํ – อยํ วุจฺจติ ‘‘ฉฏฺายตนปจฺจยา ผสฺโส’’.

ตตฺถ กตมา ผสฺสปจฺจยา เวทนา? ยํ เจตสิกํ เนว สาตํ นาสาตํ เจโตสมฺผสฺสชํ อทุกฺขมสุขํ เวทยิตํ เจโตสมฺผสฺสชา อทุกฺขมสุขา เวทนา – อยํ วุจฺจติ ‘‘ผสฺสปจฺจยา เวทนา’’.

ตตฺถ กตโม เวทนาปจฺจยา อธิโมกฺโข? โย จิตฺตสฺส อธิโมกฺโข อธิมุจฺจนา ตทธิมุตฺตตา – อยํ วุจฺจติ ‘‘เวทนาปจฺจยา อธิโมกฺโข’’.

ตตฺถ กตโม อธิโมกฺขปจฺจยา ภโว? เปตฺวา อธิโมกฺขํ, เวทนากฺขนฺโธ สฺากฺขนฺโธ สงฺขารกฺขนฺโธ วิฺาณกฺขนฺโธ – อยํ วุจฺจติ ‘‘อธิโมกฺขปจฺจยา ภโว’’.

ตตฺถ กตมา ภวปจฺจยา ชาติ? ยา เตสํ เตสํ ธมฺมานํ ชาติ สฺชาติ นิพฺพตฺติ อภินิพฺพตฺติ ปาตุภาโว – อยํ วุจฺจติ ‘‘ภวปจฺจยา ชาติ’’.

ตตฺถ กตมํ ชาติปจฺจยา ชรามรณํ? อตฺถิ ชรา, อตฺถิ มรณํ. ตตฺถ กตมา ชรา? ยา เตสํ เตสํ ธมฺมานํ ชรา ชีรณตา อายุโน สํหานิ – อยํ วุจฺจติ ชรา. ตตฺถ กตมํ มรณํ? โย เตสํ เตสํ ธมฺมานํ ขโย วโย เภโท ปริเภโท อนิจฺจตา อนฺตรธานํ – อิทํ วุจฺจติ ‘‘มรณํ’’. อิติ อยฺจ ชรา, อิทฺจ มรณํ. อิทํ วุจฺจติ ‘‘ชาติปจฺจยา ชรามรณํ’’.

เอวเมตสฺส เกวลสฺส ทุกฺขกฺขนฺธสฺส สมุทโย โหตีติ. เอวเมตสฺส เกวลสฺส ทุกฺขกฺขนฺธสฺส สงฺคติ โหติ, สมาคโม โหติ, สโมธานํ โหติ, ปาตุภาโว โหติ. เตน วุจฺจติ เอวเมตสฺส เกวลสฺส ทุกฺขกฺขนฺธสฺส สมุทโย โหตี’’ติ.

อกุสลมูลกวิปากนิทฺเทโส.

อภิธมฺมภาชนียํ.

ปฏิจฺจสมุปฺปาทวิภงฺโค [ปจฺจยาการวิภงฺโค (สี. สฺยา.)] นิฏฺิโต.

๗. สติปฏฺานวิภงฺโค

๑. สุตฺตนฺตภาชนียํ

๓๕๕. จตฺตาโร สติปฏฺานา – อิธ ภิกฺขุ อชฺฌตฺตํ กาเย กายานุปสฺสี วิหรติ พหิทฺธา กาเย กายานุปสฺสี วิหรติ อชฺฌตฺตพหิทฺธา กาเย กายานุปสฺสี วิหรติ อาตาปี สมฺปชาโน สติมา วิเนยฺย โลเก อภิชฺฌาโทมนสฺสํ, อชฺฌตฺตํ เวทนาสุ เวทนานุปสฺสี วิหรติ พหิทฺธา เวทนาสุ เวทนานุปสฺสี วิหรติ อชฺฌตฺตพหิทฺธา เวทนาสุ เวทนานุปสฺสี วิหรติ อาตาปี สมฺปชาโน สติมา วิเนยฺย โลเก อภิชฺฌาโทมนสฺสํ, อชฺฌตฺตํ จิตฺเต จิตฺตานุปสฺสี วิหรติ พหิทฺธา จิตฺเต จิตฺตานุปสฺสี วิหรติ อชฺฌตฺตพหิทฺธา จิตฺเต จิตฺตานุปสฺสี วิหรติ อาตาปี สมฺปชาโน สติมา วิเนยฺย โลเก อภิชฺฌาโทมนสฺสํ, อชฺฌตฺตํ ธมฺเมสุ ธมฺมานุปสฺสี วิหรติ พหิทฺธา ธมฺเมสุ ธมฺมานุปสฺสี วิหรติ อชฺฌตฺตพหิทฺธา ธมฺเมสุ ธมฺมานุปสฺสี วิหรติ อาตาปี สมฺปชาโน สติมา วิเนยฺย โลเก อภิชฺฌาโทมนสฺสํ.

๑. กายานุปสฺสนานิทฺเทโส

๓๕๖. กถฺจ ภิกฺขุ อชฺฌตฺตํ กาเย กายานุปสฺสี วิหรติ? อิธ ภิกฺขุ อชฺฌตฺตํ กายํ อุทฺธํ ปาทตลา อโธ เกสมตฺถกา ตจปริยนฺตํ ปูรํ นานปฺปการสฺส อสุจิโน ปจฺจเวกฺขติ – ‘‘อตฺถิ อิมสฺมึ กาเย เกสา โลมา นขา ทนฺตา ตโจ มํสํ นฺหารุ [นหารุ (สี.)] อฏฺิ อฏฺิมิฺชํ [อฏฺิมิฺชา (สี.)] วกฺกํ หทยํ ยกนํ กิโลมกํ ปิหกํ ปปฺผาสํ อนฺตํ อนฺตคุณํ อุทริยํ กรีสํ ปิตฺตํ เสมฺหํ ปุพฺโพ โลหิตํ เสโท เมโท อสฺสุ วสา เขโฬ สิงฺฆาณิกา ลสิกา มุตฺต’’นฺติ. โส ตํ นิมิตฺตํ อาเสวติ ภาเวติ พหุลีกโรติ สฺวาวตฺถิตํ ววตฺถเปติ. โส ตํ นิมิตฺตํ อาเสวิตฺวา ภาเวตฺวา พหุลีกริตฺวา สฺวาวตฺถิตํ ววตฺถเปตฺวา พหิทฺธา กาเย จิตฺตํ อุปสํหรติ.

กถฺจ ภิกฺขุ พหิทฺธา กาเย กายานุปสฺสี วิหรติ? อิธ ภิกฺขุ พหิทฺธา กายํ อุทฺธํ ปาทตลา อโธ เกสมตฺถกา ตจปริยนฺตํ ปูรํ นานปฺปการสฺส อสุจิโน ปจฺจเวกฺขติ – ‘‘อตฺถิสฺส กาเย เกสา โลมา นขา ทนฺตา ตโจ มํสํ นฺหารุ อฏฺิ อฏฺิมิฺชํ วกฺกํ หทยํ ยกนํ กิโลมกํ ปิหกํ ปปฺผาสํ อนฺตํ อนฺตคุณํ อุทริยํ กรีสํ ปิตฺตํ เสมฺหํ ปุพฺโพ โลหิตํ เสโท เมโท อสฺสุ วสา เขโฬ สิงฺฆาณิกา ลสิกา มุตฺต’’นฺติ. โส ตํ นิมิตฺตํ อาเสวติ ภาเวติ พหุลีกโรติ สฺวาวตฺถิตํ ววตฺถเปติ. โส ตํ นิมิตฺตํ อาเสวิตฺวา ภาเวตฺวา พหุลีกริตฺวา สฺวาวตฺถิตํ ววตฺถเปตฺวา อชฺฌตฺตพหิทฺธา กาเย จิตฺตํ อุปสํหรติ.

กถฺจ ภิกฺขุ อชฺฌตฺตพหิทฺธา กาเย กายานุปสฺสี วิหรติ? อิธ ภิกฺขุ อชฺฌตฺตพหิทฺธา กายํ อุทฺธํ ปาทตลา อโธ เกสมตฺถกา ตจปริยนฺตํ ปูรํ นานปฺปการสฺส อสุจิโน ปจฺจเวกฺขติ – ‘‘อตฺถิ อิมสฺมึ กาเย เกสา โลมา นขา ทนฺตา ตโจ มํสํ นฺหารุ อฏฺิ อฏฺิมิฺชํ วกฺกํ หทยํ ยกนํ กิโลมกํ ปิหกํ ปปฺผาสํ อนฺตํ อนฺตคุณํ อุทริยํ กรีสํ ปิตฺตํ เสมฺหํ ปุพฺโพ โลหิตํ เสโท เมโท อสฺสุ วสา เขโฬ สิงฺฆาณิกา ลสิกา มุตฺต’’นฺติ. เอวํ ภิกฺขุ อชฺฌตฺตพหิทฺธา กาเย กายานุปสฺสี วิหรติ อาตาปี สมฺปชาโน สติมา วิเนยฺย โลเก อภิชฺฌาโทมนสฺสํ.

๓๕๗. อนุปสฺสีติ. ตตฺถ กตมา อนุปสฺสนา? ยา ปฺา ปชานนา…เป… อโมโห ธมฺมวิจโย สมฺมาทิฏฺิ – อยํ วุจฺจติ ‘‘อนุปสฺสนา’’. อิมาย อนุปสฺสนาย อุเปโต โหติ สมุเปโต อุปาคโต สมุปาคโต อุปปนฺโน สมฺปนฺโน สมนฺนาคโต. เตน วุจฺจติ ‘‘อนุปสฺสี’’ติ.

๓๕๘. วิหรตีติ. อิริยติ วตฺตติ ปาเลติ ยเปติ ยาเปติ จรติ วิหรติ. เตน วุจฺจติ ‘‘วิหรตี’’ติ.

๓๕๙. อาตาปีติ. ตตฺถ กตโม อาตาโป [กตมํ อาตาปํ (สพฺพตฺถ)]? โย เจตสิโก วีริยารมฺโภ…เป… สมฺมาวายาโม – อยํ วุจฺจติ ‘‘อาตาโป’’. อิมินา อาตาเปน อุเปโต โหติ สมุเปโต อุปาคโต สมุปาคโต อุปปนฺโน สมฺปนฺโน สมนฺนาคโต. เตน วุจฺจติ ‘‘อาตาปี’’ติ.

๓๖๐. สมฺปชาโนติ. ตตฺถ กตมํ สมฺปชฺํ? ยา ปฺา ปชานนา…เป… อโมโห ธมฺมวิจโย สมฺมาทิฏฺิ – อิทํ วุจฺจติ ‘‘สมฺปชฺํ’’. อิมินา สมฺปชฺเน อุเปโต โหติ สมุเปโต อุปาคโต สมุปาคโต อุปปนฺโน สมฺปนฺโน สมนฺนาคโต. เตน วุจฺจติ ‘‘สมฺปชาโน’’ติ.

๓๖๑. สติมาติ. ตตฺถ กตมา สติ? ยา สติ อนุสฺสติ…เป… สมฺมาสติ – อยํ วุจฺจติ ‘‘สติ’’. อิมาย สติยา อุเปโต โหติ สมุเปโต อุปาคโต สมุปาคโต อุปปนฺโน สมฺปนฺโน สมนฺนาคโต. เตน วุจฺจติ ‘‘สติมา’’ติ.

๓๖๒. วิเนยฺย โลเก อภิชฺฌาโทมนสฺสนฺติ. ตตฺถ กตโม โลโก? สฺเวว กาโย โลโก. ปฺจปิ อุปาทานกฺขนฺธา โลโก. อยํ วุจฺจติ ‘‘โลโก’’. ตตฺถ กตมา อภิชฺฌา? โย ราโค สาราโค…เป… จิตฺตสฺส สาราโค – อยํ วุจฺจติ ‘‘อภิชฺฌา’’. ตตฺถ กตมํ โทมนสฺสํ? ยํ เจตสิกํ อสาตํ เจตสิกํ ทุกฺขํ เจโตสมฺผสฺสชํ อสาตํ ทุกฺขํ เวทยิตํ เจโตสมฺผสฺสชา อสาตา ทุกฺขา เวทนา – อิทํ วุจฺจติ ‘‘โทมนสฺสํ’’. อิติ อยฺจ อภิชฺฌา อิทฺจ โทมนสฺสํ อิมมฺหิ โลเก วินีตา โหนฺติ ปฏิวินีตา สนฺตา สมิตา วูปสนฺตา อตฺถงฺคตา อพฺภตฺถงฺคตา อปฺปิตา พฺยปฺปิตา โสสิตา วิโสสิตา พฺยนฺตีกตา. เตน วุจฺจติ ‘‘วิเนยฺย โลเก อภิชฺฌาโทมนสฺส’’นฺติ.

กายานุปสฺสนานิทฺเทโส.

๒. เวทนานุปสฺสนานิทฺเทโส

๓๖๓. กถฺจ ภิกฺขุ อชฺฌตฺตํ เวทนาสุ เวทนานุปสฺสี วิหรติ? อิธ ภิกฺขุ สุขํ เวทนํ เวทยมาโน ‘‘สุขํ เวทนํ เวทยามี’’ติ ปชานาติ, ทุกฺขํ เวทนํ เวทยมาโน ‘‘ทุกฺขํ เวทนํ เวทยามี’’ติ ปชานาติ, อทุกฺขมสุขํ เวทนํ เวทยมาโน ‘‘อทุกฺขมสุขํ เวทนํ เวทยามี’’ติ ปชานาติ, สามิสํ วา สุขํ เวทนํ เวทยมาโน ‘‘สามิสํ สุขํ เวทนํ เวทยามี’’ติ ปชานาติ, นิรามิสํ วา สุขํ เวทนํ เวทยมาโน ‘‘นิรามิสํ สุขํ เวทนํ เวทยามี’’ติ ปชานาติ, สามิสํ วา ทุกฺขํ เวทนํ เวทยมาโน ‘‘สามิสํ ทุกฺขํ เวทนํ เวทยามี’’ติ ปชานาติ, นิรามิสํ วา ทุกฺขํ เวทนํ เวทยมาโน ‘‘นิรามิสํ ทุกฺขํ เวทนํ เวทยามี’’ติ ปชานาติ, สามิสํ วา อทุกฺขมสุขํ เวทนํ เวทยมาโน ‘‘สามิสํ อทุกฺขมสุขํ เวทนํ เวทยามี’’ติ ปชานาติ, นิรามิสํ วา อทุกฺขมสุขํ เวทนํ เวทยมาโน ‘‘นิรามิสํ อทุกฺขมสุขํ เวทนํ เวทยามี’’ติ ปชานาติ. โส ตํ นิมิตฺตํ อาเสวติ ภาเวติ พหุลีกโรติ สฺวาวตฺถิตํ ววตฺถเปติ. โส ตํ นิมิตฺตํ อาเสวิตฺวา ภาเวตฺวา พหุลีกริตฺวา สฺวาวตฺถิตํ ววตฺถเปตฺวา พหิทฺธา เวทนาสุ จิตฺตํ อุปสํหรติ.

กถฺจ ภิกฺขุ พหิทฺธา เวทนาสุ เวทนานุปสฺสี วิหรติ? อิธ ภิกฺขุ สุขํ เวทนํ เวทยมานํ ‘‘สุขํ เวทนํ เวทยตี’’ติ ปชานาติ, ทุกฺขํ เวทนํ เวทยมานํ ‘‘ทุกฺขํ เวทนํ เวทยตี’’ติ ปชานาติ, อทุกฺขมสุขํ เวทนํ เวทยมานํ ‘‘อทุกฺขมสุขํ เวทนํ เวทยตี’’ติ ปชานาติ, สามิสํ วา สุขํ เวทนํ เวทยมานํ ‘‘สามิสํ สุขํ เวทนํ เวทยตี’’ติ ปชานาติ, นิรามิสํ วา สุขํ เวทนํ เวทยมานํ ‘‘นิรามิสํ สุขํ เวทนํ เวทยตี’’ติ ปชานาติ, สามิสํ วา ทุกฺขํ เวทนํ เวทยมานํ ‘‘สามิสํ ทุกฺขํ เวทนํ เวทยตี’’ติ ปชานาติ, นิรามิสํ วา ทุกฺขํ เวทนํ เวทยมานํ ‘‘นิรามิสํ ทุกฺขํ เวทนํ เวทยตี’’ติ ปชานาติ, สามิสํ วา อทุกฺขมสุขํ เวทนํ เวทยมานํ ‘‘สามิสํ อทุกฺขมสุขํ เวทนํ เวทยตี’’ติ ปชานาติ, นิรามิสํ วา อทุกฺขมสุขํ เวทนํ เวทยมานํ ‘‘นิรามิสํ อทุกฺขมสุขํ เวทนํ เวทยตี’’ติ ปชานาติ. โส ตํ นิมิตฺตํ อาเสวติ ภาเวติ พหุลีกโรติ สฺวาวตฺถิตํ ววตฺถเปติ. โส ตํ นิมิตฺตํ อาเสวิตฺวา ภาเวตฺวา พหุลีกริตฺวา สฺวาวตฺถิตํ ววตฺถเปตฺวา อชฺฌตฺตพหิทฺธา เวทนาสุ จิตฺตํ อุปสํหรติ.

กถฺจ ภิกฺขุ อชฺฌตฺตพหิทฺธา เวทนาสุ เวทนานุปสฺสี วิหรติ? อิธ ภิกฺขุ สุขํ เวทนํ ‘‘สุขา เวทนา’’ติ ปชานาติ, ทุกฺขํ เวทนํ ‘‘ทุกฺขา เวทนา’’ติ ปชานาติ, อทุกฺขมสุขํ เวทนํ ‘‘อทุกฺขมสุขา เวทนา’’ติ ปชานาติ, สามิสํ วา สุขํ เวทนํ ‘‘สามิสา สุขา เวทนา’’ติ ปชานาติ, นิรามิสํ วา สุขํ เวทนํ ‘‘นิรามิสา สุขา เวทนา’’ติ ปชานาติ, สามิสํ วา ทุกฺขํ เวทนํ ‘‘สามิสา ทุกฺขา เวทนา’’ติ ปชานาติ, นิรามิสํ วา ทุกฺขํ เวทนํ ‘‘นิรามิสา ทุกฺขา เวทนา’’ติ ปชานาติ, สามิสํ วา อทุกฺขมสุขํ เวทนํ ‘‘สามิสา อทุกฺขมสุขา เวทนา’’ติ ปชานาติ, นิรามิสํ วา อทุกฺขมสุขํ เวทนํ ‘‘นิรามิสา อทุกฺขมสุขา เวทนา’’ติ ปชานาติ. เอวํ ภิกฺขุ อชฺฌตฺตพหิทฺธา เวทนาสุ เวทนานุปสฺสี วิหรติ อาตาปี สมฺปชาโน สติมา วิเนยฺย โลเก อภิชฺฌาโทมนสฺสํ.

๓๖๔. อนุปสฺสีติ …เป… วิหรตีติ…เป… อาตาปีติ…เป… สมฺปชาโนติ…เป… สติมาติ…เป… วิเนยฺย โลเก อภิชฺฌาโทมนสฺสนฺติ. ตตฺถ กตโม โลโก? สาเยว เวทนา โลโก. ปฺจปิ อุปาทานกฺขนฺธา โลโก. อยํ วุจฺจติ ‘‘โลโก’’. ตตฺถ กตมา อภิชฺฌา? โย ราโค สาราโค…เป… จิตฺตสฺส สาราโค – อยํ วุจฺจติ ‘‘อภิชฺฌา’’. ตตฺถ กตมํ โทมนสฺสํ? ยํ เจตสิกํ อสาตํ เจตสิกํ ทุกฺขํ เจโตสมฺผสฺสชํ อสาตํ ทุกฺขํ เวทยิตํ เจโตสมฺผสฺสชา อสาตา ทุกฺขา เวทนา – อิทํ วุจฺจติ ‘‘โทมนสฺสํ’’. อิติ อยฺจ อภิชฺฌา อิทฺจ โทมนสฺสํ อิมมฺหิ โลเก วินีตา โหนฺติ ปฏิวินีตา สนฺตา สมิตา วูปสนฺตา อตฺถงฺคตา อพฺภตฺถงฺคตา อปฺปิตา พฺยปฺปิตา โสสิตา วิโสสิตา พฺยนฺตีกตา. เตน วุจฺจติ ‘‘วิเนยฺย โลเก อภิชฺฌาโทมนสฺส’’นฺติ.

เวทนานุปสฺสนานิทฺเทโส.

๓. จิตฺตานุปสฺสนานิทฺเทโส

๓๖๕. กถฺจ ภิกฺขุ อชฺฌตฺตํ จิตฺเต จิตฺตานุปสฺสี วิหรติ? อิธ ภิกฺขุ สราคํ วา จิตฺตํ ‘‘สราคํ เม จิตฺต’’นฺติ ปชานาติ, วีตราคํ วา จิตฺตํ ‘‘วีตราคํ เม จิตฺต’’นฺติ ปชานาติ, สโทสํ วา จิตฺตํ ‘‘สโทสํ เม จิตฺต’’นฺติ ปชานาติ, วีตโทสํ วา จิตฺตํ ‘‘วีตโทสํ เม จิตฺต’’นฺติ ปชานาติ, สโมหํ วา จิตฺตํ ‘‘สโมหํ เม จิตฺต’’นฺติ ปชานาติ, วีตโมหํ วา จิตฺตํ ‘‘วีตโมหํ เม จิตฺต’’นฺติ ปชานาติ, สํขิตฺตํ วา จิตฺตํ ‘‘สํขิตฺตํ เม จิตฺต’’นฺติ ปชานาติ, วิกฺขิตฺตํ วา จิตฺตํ ‘‘วิกฺขิตฺตํ เม จิตฺต’’นฺติ ปชานาติ, มหคฺคตํ วา จิตฺตํ ‘‘มหคฺคตํ เม จิตฺต’’นฺติ ปชานาติ, อมหคฺคตํ วา จิตฺตํ ‘‘อมหคฺคตํ เม จิตฺต’’นฺติ ปชานาติ, สอุตฺตรํ วา จิตฺตํ ‘‘สอุตฺตรํ เม จิตฺต’’นฺติ ปชานาติ, อนุตฺตรํ วา จิตฺตํ ‘‘อนุตฺตรํ เม จิตฺต’’นฺติ ปชานาติ, สมาหิตํ วา จิตฺตํ ‘‘สมาหิตํ เม จิตฺต’’นฺติ ปชานาติ, อสมาหิตํ วา จิตฺตํ ‘‘อสมาหิตํ เม จิตฺต’’นฺติ ปชานาติ, วิมุตฺตํ วา จิตฺตํ ‘‘วิมุตฺตํ เม จิตฺต’’นฺติ ปชานาติ, อวิมุตฺตํ วา จิตฺตํ ‘‘อวิมุตฺตํ เม จิตฺต’’นฺติ ปชานาติ. โส ตํ นิมิตฺตํ อาเสวติ ภาเวติ พหุลีกโรติ สฺวาวตฺถิตํ ววตฺถเปติ. โส ตํ นิมิตฺตํ อาเสวิตฺวา ภาเวตฺวา พหุลีกริตฺวา สฺวาวตฺถิตํ ววตฺถเปตฺวา พหิทฺธา จิตฺเต จิตฺตํ อุปสํหรติ.

กถฺจ ภิกฺขุ พหิทฺธา จิตฺเต จิตฺตานุปสฺสี วิหรติ? อิธ ภิกฺขุ สราคํ วาสฺส จิตฺตํ ‘‘สราคมสฺส จิตฺต’’นฺติ ปชานาติ, วีตราคํ วาสฺส จิตฺตํ ‘‘วีตราคมสฺส จิตฺต’’นฺติ ปชานาติ, สโทสํ วาสฺส จิตฺตํ ‘‘สโทสมสฺส จิตฺต’’นฺติ ปชานาติ, วีตโทสํ วาสฺส จิตฺตํ ‘‘วีตโทสมสฺส จิตฺต’’นฺติ ปชานาติ, สโมหํ วาสฺส จิตฺตํ ‘‘สโมหมสฺส จิตฺต’’นฺติ ปชานาติ, วีตโมหํ วาสฺส จิตฺตํ ‘‘วีตโมหมสฺส จิตฺต’’นฺติ ปชานาติ, สํขิตฺตํ วาสฺส จิตฺตํ ‘‘สํขิตฺตมสฺส จิตฺต’’นฺติ ปชานาติ, วิกฺขิตฺตํ วาสฺส จิตฺตํ ‘‘วิกฺขิตฺตมสฺส จิตฺต’’นฺติ ปชานาติ, มหคฺคตํ วาสฺส จิตฺตํ ‘‘มหคฺคตมสฺส จิตฺต’’นฺติ ปชานาติ, อมหคฺคตํ วาสฺส จิตฺตํ ‘‘อมหคฺคตมสฺส จิตฺต’’นฺติ ปชานาติ, สอุตฺตรํ วาสฺส จิตฺตํ ‘‘สอุตฺตรมสฺส จิตฺต’’นฺติ ปชานาติ, อนุตฺตรํ วาสฺส จิตฺตํ ‘‘อนุตฺตรมสฺส จิตฺต’’นฺติ ปชานาติ, สมาหิตํ วาสฺส จิตฺตํ ‘‘สมาหิตมสฺส จิตฺต’’นฺติ ปชานาติ, อสมาหิตํ วาสฺส จิตฺตํ ‘‘อสมาหิตมสฺส จิตฺต’’นฺติ ปชานาติ, วิมุตฺตํ วาสฺส จิตฺตํ ‘‘วิมุตฺตมสฺส จิตฺต’’นฺติ ปชานาติ, อวิมุตฺตํ วาสฺส จิตฺตํ ‘‘อวิมุตฺตมสฺส จิตฺต’’นฺติ ปชานาติ. โส ตํ นิมิตฺตํ อาเสวติ ภาเวติ พหุลีกโรติ สฺวาวตฺถิตํ ววตฺถเปติ. โส ตํ นิมิตฺตํ อาเสวิตฺวา ภาเวตฺวา พหุลีกริตฺวา สฺวาวตฺถิตํ ววตฺถเปตฺวา อชฺฌตฺตพหิทฺธา จิตฺเต จิตฺตํ อุปสํหรติ.

กถฺจ ภิกฺขุ อชฺฌตฺตพหิทฺธา จิตฺเต จิตฺตานุปสฺสี วิหรติ? อิธ ภิกฺขุ สราคํ วา จิตฺตํ ‘‘สราคํ จิตฺต’’นฺติ ปชานาติ, วีตราคํ วา จิตฺตํ ‘‘วีตราคํ จิตฺต’’นฺติ ปชานาติ, สโทสํ วา จิตฺตํ ‘‘สโทสํ จิตฺต’’นฺติ ปชานาติ, วีตโทสํ วา จิตฺตํ ‘‘วีตโทสํ จิตฺต’’นฺติ ปชานาติ, สโมหํ วา จิตฺตํ ‘‘สโมหํ จิตฺต’’นฺติ ปชานาติ, วีตโมหํ วา จิตฺตํ ‘‘วีตโมหํ จิตฺต’’นฺติ ปชานาติ, สํขิตฺตํ วา จิตฺตํ ‘‘สํขิตฺตํ จิตฺต’’นฺติ ปชานาติ, วิกฺขิตฺตํ วา จิตฺตํ ‘‘วิกฺขิตฺตํ จิตฺต’’นฺติ ปชานาติ, มหคฺคตํ วา จิตฺตํ ‘‘มหคฺคตํ จิตฺต’’นฺติ ปชานาติ, อมหคฺคตํ วา จิตฺตํ ‘‘อมหคฺคตํ จิตฺต’’นฺติ ปชานาติ, สอุตฺตรํ วา จิตฺตํ ‘‘สอุตฺตรํ จิตฺต’’นฺติ ปชานาติ, อนุตฺตรํ วา จิตฺตํ ‘‘อนุตฺตรํ จิตฺต’’นฺติ ปชานาติ, สมาหิตํ วา จิตฺตํ ‘‘สมาหิตํ จิตฺต’’นฺติ ปชานาติ, อสมาหิตํ วา จิตฺตํ ‘‘อสมาหิตํ จิตฺต’’นฺติ ปชานาติ, วิมุตฺตํ วา จิตฺตํ ‘‘วิมุตฺตํ จิตฺต’’นฺติ ปชานาติ, อวิมุตฺตํ วา จิตฺตํ ‘‘อวิมุตฺตํ จิตฺต’’นฺติ ปชานาติ. เอวํ ภิกฺขุ อชฺฌตฺตพหิทฺธา จิตฺเต จิตฺตานุปสฺสี วิหรติ อาตาปี สมฺปชาโน สติมา วิเนยฺย โลเก อภิชฺฌาโทมนสฺสํ.

๓๖๖. อนุปสฺสีติ…เป… วิหรตีติ…เป… อาตาปีติ…เป… สมฺปชาโนติ…เป… สติมาติ…เป… วิเนยฺย โลเก อภิชฺฌาโทมนสฺสนฺติ. ตตฺถ กตโม โลโก? ตํเยว จิตฺตํ โลโก. ปฺจปิ อุปาทานกฺขนฺธา โลโก – ตตฺถ กตมา อภิชฺฌา? โย ราโค สาราโค…เป… จิตฺตสฺส สาราโค – อยํ วุจฺจติ ‘‘อภิชฺฌา’’. ตตฺถ กตมํ โทมนสฺสํ? ยํ เจตสิกํ อสาตํ เจตสิกํ ทุกฺขํ เจโตสมฺผสฺสชํ อสาตํ ทุกฺขํ เวทยิตํ เจโตสมฺผสฺสชา อสาตา ทุกฺขา เวทนา – อิทํ วุจฺจติ ‘‘โทมนสฺสํ’’. อิติ อยฺจ อภิชฺฌา อิทฺจ โทมนสฺสํ อิมมฺหิ โลเก วินีตา โหนฺติ ปฏิวินีตา สนฺตา สมิตา วูปสนฺตา อตฺถงฺคตา อพฺภตฺถงฺคตา อปฺปิตา พฺยปฺปิตา โสสิตา วิโสสิตา พฺยนฺตีกตา. เตน วุจฺจติ ‘‘วิเนยฺย โลเก อภิชฺฌาโทมนสฺส’’นฺติ.

จิตฺตานุปสฺสนานิทฺเทโส.

๔. ธมฺมานุปสฺสนานิทฺเทโส

๓๖๗. กถฺจ ภิกฺขุ อชฺฌตฺตํ ธมฺเมสุ ธมฺมานุปสฺสี วิหรติ? อิธ ภิกฺขุ สนฺตํ วา อชฺฌตฺตํ กามจฺฉนฺทํ ‘‘อตฺถิ เม อชฺฌตฺตํ กามจฺฉนฺโท’’ติ ปชานาติ, อสนฺตํ วา อชฺฌตฺตํ กามจฺฉนฺทํ ‘‘นตฺถิ เม อชฺฌตฺตํ กามจฺฉนฺโท’’ติ ปชานาติ, ยถา จ อนุปฺปนฺนสฺส กามจฺฉนฺทสฺส อุปฺปาโท โหติ ตฺจ ปชานาติ, ยถา จ อุปฺปนฺนสฺส กามจฺฉนฺทสฺส ปหานํ โหติ ตฺจ ปชานาติ, ยถา จ ปหีนสฺส กามจฺฉนฺทสฺส อายตึ อนุปฺปาโท โหติ ตฺจ ปชานาติ. สนฺตํ วา อชฺฌตฺตํ พฺยาปาทํ…เป… สนฺตํ วา อชฺฌตฺตํ ถินมิทฺธํ [ถีนมิทฺธํ (สี. สฺยา.)] …เป… สนฺตํ วา อชฺฌตฺตํ อุทฺธจฺจกุกฺกุจฺจํ…เป… สนฺตํ วา อชฺฌตฺตํ วิจิกิจฺฉํ ‘‘อตฺถิ เม อชฺฌตฺตํ วิจิกิจฺฉา’’ติ ปชานาติ, อสนฺตํ วา อชฺฌตฺตํ วิจิกิจฺฉํ ‘‘นตฺถิ เม อชฺฌตฺตํ วิจิกิจฺฉา’’ติ ปชานาติ, ยถา จ อนุปฺปนฺนาย วิจิกิจฺฉาย อุปฺปาโท โหติ ตฺจ ปชานาติ, ยถา จ อุปฺปนฺนาย วิจิกิจฺฉาย ปหานํ โหติ ตฺจ ปชานาติ, ยถา จ ปหีนาย วิจิกิจฺฉาย อายตึ อนุปฺปาโท โหติ ตฺจ ปชานาติ.

สนฺตํ วา อชฺฌตฺตํ สติสมฺโพชฺฌงฺคํ ‘‘อตฺถิ เม อชฺฌตฺตํ สติสมฺโพชฺฌงฺโค’’ติ ปชานาติ, อสนฺตํ วา อชฺฌตฺตํ สติสมฺโพชฺฌงฺคํ ‘‘นตฺถิ เม อชฺฌตฺตํ สติสมฺโพชฺฌงฺโค’’ติ ปชานาติ, ยถา จ อนุปฺปนฺนสฺส สติสมฺโพชฺฌงฺคสฺส อุปฺปาโท โหติ ตฺจ ปชานาติ, ยถา จ อุปฺปนฺนสฺส สติสมฺโพชฺฌงฺคสฺส ภาวนาย ปาริปูรี โหติ ตฺจ ปชานาติ, สนฺตํ วา อชฺฌตฺตํ ธมฺมวิจยสมฺโพชฺฌงฺคํ…เป… สนฺตํ วา อชฺฌตฺตํ วีริยสมฺโพชฺฌงฺคํ [วิริยสมฺโพชฺฌงฺคํ (สี. สฺยา.)] …เป… สนฺตํ วา อชฺฌตฺตํ ปีติสมฺโพชฺฌงฺคํ …เป… สนฺตํ วา อชฺฌตฺตํ ปสฺสทฺธิสมฺโพชฺฌงฺคํ…เป… สนฺตํ วา อชฺฌตฺตํ สมาธิสมฺโพชฺฌงฺคํ…เป… สนฺตํ วา อชฺฌตฺตํ อุเปกฺขาสมฺโพชฺฌงฺคํ ‘‘อตฺถิ เม อชฺฌตฺตํ อุเปกฺขาสมฺโพชฺฌงฺโค’’ติ ปชานาติ, อสนฺตํ วา อชฺฌตฺตํ อุเปกฺขาสมฺโพชฺฌงฺคํ ‘‘นตฺถิ เม อชฺฌตฺตํ อุเปกฺขาสมฺโพชฺฌงฺโค’’ติ ปชานาติ, ยถา จ อนุปฺปนฺนสฺส อุเปกฺขาสมฺโพชฺฌงฺคสฺส อุปฺปาโท โหติ ตฺจ ปชานาติ, ยถา จ อุปฺปนฺนสฺส อุเปกฺขาสมฺโพชฺฌงฺคสฺส ภาวนาย ปาริปูรี โหติ ตฺจ ปชานาติ. โส ตํ นิมิตฺตํ อาเสวติ ภาเวติ พหุลีกโรติ สฺวาวตฺถิตํ ววตฺถเปติ. โส ตํ นิมิตฺตํ อาเสวิตฺวา ภาเวตฺวา พหุลีกริตฺวา สฺวาวตฺถิตํ ววตฺถเปตฺวา พหิทฺธา ธมฺเมสุ จิตฺตํ อุปสํหรติ.

กถฺจ ภิกฺขุ พหิทฺธา ธมฺเมสุ ธมฺมานุปสฺสี วิหรติ? อิธ ภิกฺขุ สนฺตํ วาสฺส กามจฺฉนฺทํ ‘‘อตฺถิสฺส กามจฺฉนฺโท’’ติ ปชานาติ, อสนฺตํ วาสฺส กามจฺฉนฺทํ ‘‘นตฺถิสฺส กามจฺฉนฺโท’’ติ ปชานาติ, ยถา จ อนุปฺปนฺนสฺส กามจฺฉนฺทสฺส อุปฺปาโท โหติ ตฺจ ปชานาติ, ยถา จ อุปฺปนฺนสฺส กามจฺฉนฺทสฺส ปหานํ โหติ ตฺจ ปชานาติ, ยถา จ ปหีนสฺส กามจฺฉนฺทสฺส อายตึ อนุปฺปาโท โหติ ตฺจ ปชานาติ. สนฺตํ วาสฺส พฺยาปาทํ…เป… สนฺตํ วาสฺส ถินมิทฺธํ…เป… สนฺตํ วาสฺส อุทฺธจฺจกุกฺกุจฺจํ…เป… สนฺตํ วาสฺส วิจิกิจฺฉํ ‘‘อตฺถิสฺส วิจิกิจฺฉา’’ติ ปชานาติ, อสนฺตํ วาสฺส วิจิกิจฺฉํ ‘‘นตฺถิสฺส วิจิกิจฺฉา’’ติ ปชานาติ, ยถา จ อนุปฺปนฺนาย วิจิกิจฺฉาย อุปฺปาโท โหติ ตฺจ ปชานาติ, ยถา จ อุปฺปนฺนาย วิจิกิจฺฉาย ปหานํ โหติ ตฺจ ปชานาติ, ยถา จ ปหีนาย วิจิกิจฺฉาย อายตึ อนุปฺปาโท โหติ ตฺจ ปชานาติ.

สนฺตํ วาสฺส สติสมฺโพชฺฌงฺคํ ‘‘อตฺถิสฺส สติสมฺโพชฺฌงฺโค’’ติ ปชานาติ, อสนฺตํ วาสฺส สติสมฺโพชฺฌงฺคํ ‘‘นตฺถิสฺส สติสมฺโพชฺฌงฺโค’’ติ ปชานาติ, ยถา จ อนุปฺปนฺนสฺส สติสมฺโพชฺฌงฺคสฺส อุปฺปาโท โหติ ตฺจ ปชานาติ, ยถา จ อุปฺปนฺนสฺส สติสมฺโพชฺฌงฺคสฺส ภาวนาย ปาริปูรี โหติ ตฺจ ปชานาติ. สนฺตํ วาสฺส ธมฺมวิจยสมฺโพชฺฌงฺคํ…เป… สนฺตํ วาสฺส วีริยสมฺโพชฺฌงฺคํ…เป… สนฺตํ วาสฺส ปีติสมฺโพชฺฌงฺคํ…เป… สนฺตํ วาสฺส ปสฺสทฺธิสมฺโพชฺฌงฺคํ…เป… สนฺตํ วาสฺส สมาธิสมฺโพชฺฌงฺคํ…เป… สนฺตํ วาสฺส อุเปกฺขาสมฺโพชฺฌงฺคํ ‘‘อตฺถิสฺส อุเปกฺขาสมฺโพชฺฌงฺโค’’ติ ปชานาติ, อสนฺตํ วาสฺส อุเปกฺขาสมฺโพชฺฌงฺคํ ‘‘นตฺถิสฺส อุเปกฺขาสมฺโพชฺฌงฺโค’’ติ ปชานาติ, ยถา จ อนุปฺปนฺนสฺส อุเปกฺขาสมฺโพชฺฌงฺคสฺส อุปฺปาโท โหติ ตฺจ ปชานาติ, ยถา จ อุปฺปนฺนสฺส อุเปกฺขาสมฺโพชฺฌงฺคสฺส ภาวนาย ปาริปูรี โหติ ตฺจ ปชานาติ. โส ตํ นิมิตฺตํ อาเสวติ ภาเวติ พหุลีกโรติ สฺวาวตฺถิตํ ววตฺถเปติ. โส ตํ นิมิตฺตํ อาเสวิตฺวา ภาเวตฺวา พหุลีกริตฺวา สฺวาวตฺถิตํ ววตฺถเปตฺวา อชฺฌตฺตพหิทฺธา ธมฺเมสุ จิตฺตํ อุปสํหรติ.

กถฺจ ภิกฺขุ อชฺฌตฺตพหิทฺธา ธมฺเมสุ ธมฺมานุปสฺสี วิหรติ? อิธ ภิกฺขุ สนฺตํ วา กามจฺฉนฺทํ ‘‘อตฺถิ กามจฺฉนฺโท’’ติ ปชานาติ, อสนฺตํ วา กามจฺฉนฺทํ ‘‘นตฺถิ กามจฺฉนฺโท’’ติ ปชานาติ, ยถา จ อนุปฺปนฺนสฺส กามจฺฉนฺทสฺส อุปฺปาโท โหติ ตฺจ ปชานาติ, ยถา จ อุปฺปนฺนสฺส กามจฺฉนฺทสฺส ปหานํ โหติ ตฺจ ปชานาติ, ยถา จ ปหีนสฺส กามจฺฉนฺทสฺส อายตึ อนุปฺปาโท โหติ ตฺจ ปชานาติ. สนฺตํ วา พฺยาปาทํ…เป… สนฺตํ วา ถินมิทฺธํ…เป… สนฺตํ วา อุทฺธจฺจกุกฺกุจฺจํ…เป… สนฺตํ วา วิจิกิจฺฉํ ‘‘อตฺถิ วิจิกิจฺฉา’’ติ ปชานาติ, อสนฺตํ วา วิจิกิจฺฉํ ‘‘นตฺถิ วิจิกิจฺฉา’’ติ ปชานาติ, ยถา จ อนุปฺปนฺนาย วิจิกิจฺฉาย อุปฺปาโท โหติ ตฺจ ปชานาติ, ยถา จ อุปฺปนฺนาย วิจิกิจฺฉาย ปหานํ โหติ ตฺจ ปชานาติ, ยถา จ ปหีนาย วิจิกิจฺฉาย อายตึ อนุปฺปาโท โหติ ตฺจ ปชานาติ.

สนฺตํ วา สติสมฺโพชฺฌงฺคํ ‘‘อตฺถิ สติสมฺโพชฺฌงฺโค’’ติ ปชานาติ, อสนฺตํ วา สติสมฺโพชฺฌงฺคํ ‘‘นตฺถิ สติสมฺโพชฺฌงฺโค’’ติ ปชานาติ, ยถา จ อนุปฺปนฺนสฺส สติสมฺโพชฺฌงฺคสฺส อุปฺปาโท โหติ ตฺจ ปชานาติ, ยถา จ อุปฺปนฺนสฺส สติสมฺโพชฺฌงฺคสฺส ภาวนาย ปาริปูรี โหติ ตฺจ ปชานาติ. สนฺตํ วา ธมฺมวิจยสมฺโพชฺฌงฺคํ…เป… สนฺตํ วา วีริยสมฺโพชฺฌงฺคํ…เป… สนฺตํ วา ปีติสมฺโพชฺฌงฺคํ…เป… สนฺตํ วา ปสฺสทฺธิสมฺโพชฺฌงฺคํ…เป… สนฺตํ วา สมาธิสมฺโพชฺฌงฺคํ…เป… สนฺตํ วา อุเปกฺขาสมฺโพชฺฌงฺคํ ‘‘อตฺถิ อุเปกฺขาสมฺโพชฺฌงฺโค’’ติ ปชานาติ, อสนฺตํ วา อุเปกฺขาสมฺโพชฺฌงฺคํ ‘‘นตฺถิ อุเปกฺขาสมฺโพชฺฌงฺโค’’ติ ปชานาติ, ยถา จ อนุปฺปนฺนสฺส อุเปกฺขาสมฺโพชฺฌงฺคสฺส อุปฺปาโท โหติ ตฺจ ปชานาติ, ยถา จ อุปฺปนฺนสฺส อุเปกฺขาสมฺโพชฺฌงฺคสฺส ภาวนาย ปาริปูรี โหติ ตฺจ ปชานาติ. เอวํ ภิกฺขุ อชฺฌตฺตพหิทฺธา ธมฺเมสุ ธมฺมานุปสฺสี วิหรติ อาตาปี สมฺปชาโน สติมา วิเนยฺย โลเก อภิชฺฌาโทมนสฺสํ.

๓๖๘. อนุปสฺสีติ. ตตฺถ กตมา อนุปสฺสนา? ยา ปฺา ปชานนา…เป… อโมโห ธมฺมวิจโย สมฺมาทิฏฺิ – อยํ วุจฺจติ อนุปสฺสนา. อิมาย อนุปสฺสนาย อุเปโต โหติ สมุเปโต อุปาคโต สมุปาคโต อุปปนฺโน สมฺปนฺโน สมนฺนาคโต. เตน วุจฺจติ ‘‘อนุปสฺสี’’ติ.

๓๖๙. วิหรตีติ. อิริยติ วตฺตติ ปาเลติ ยเปติ ยาเปติ จรติ วิหรติ. เตน วุจฺจติ ‘‘วิหรตี’’ติ.

๓๗๐. อาตาปีติ. ตตฺถ กตโม อาตาโป? โย เจตสิโก วีริยารมฺโภ…เป… สมฺมาวายาโม – อยํ วุจฺจติ ‘‘อาตาโป’’. อิมินา อาตาเปน อุเปโต โหติ…เป… สมนฺนาคโต. เตน วุจฺจติ ‘‘อาตาปี’’ติ.

๓๗๑. สมฺปชาโนติ. ตตฺถ กตมํ สมฺปชฺํ? ยา ปฺา ปชานนา…เป… อโมโห ธมฺมวิจโย สมฺมาทิฏฺิ – อิทํ วุจฺจติ ‘‘สมฺปชฺํ’’. อิมินา สมฺปชฺเน อุเปโต โหติ…เป… สมนฺนาคโต. เตน วุจฺจติ ‘‘สมฺปชาโน’’ติ.

๓๗๒. สติมาติ. ตตฺถ กตมา สติ? ยา สติ อนุสฺสติ…เป… สมฺมาสติ – อยํ วุจฺจติ ‘‘สติ’’. อิมาย สติยา อุเปโต โหติ…เป… สมนฺนาคโต. เตน วุจฺจติ ‘‘สติมา’’ติ.

๓๗๓. วิเนยฺย โลเก อภิชฺฌาโทมนสฺสนฺติ. ตตฺถ กตโม โลโก? เตว ธมฺมา โลโก. ปฺจปิ อุปาทานกฺขนฺธา โลโก. อยํ วุจฺจติ ‘‘โลโก’’. ตตฺถ กตมา อภิชฺฌา? โย ราโค สาราโค…เป… จิตฺตสฺส สาราโค – อยํ วุจฺจติ ‘‘อภิชฺฌา’’. ตตฺถ กตมํ โทมนสฺสํ? ยํ เจตสิกํ อสาตํ เจตสิกํ ทุกฺขํ เจโตสมฺผสฺสชํ อสาตํ ทุกฺขํ เวทยิตํ เจโตสมฺผสฺสชา อสาตา ทุกฺขา เวทนา – อิทํ วุจฺจติ ‘‘โทมนสฺสํ’’. อิติ อยฺจ อภิชฺฌา อิทฺจ โทมนสฺสํ อิมมฺหิ โลเก วินีตา โหนฺติ ปฏิวินีตา สนฺตา สมิตา วูปสนฺตา อตฺถงฺคตา อพฺภตฺถงฺคตา อปฺปิตา พฺยปฺปิตา โสสิตา วิโสสิตา พฺยนฺตีกตา. เตน วุจฺจติ ‘‘วิเนยฺย โลเก อภิชฺฌาโทมนสฺส’’นฺติ.

ธมฺมานุปสฺสนานิทฺเทโส.

สุตฺตนฺตภาชนียํ.

๒. อภิธมฺมภาชนียํ

๓๗๔. จตฺตาโร สติปฏฺานา – อิธ ภิกฺขุ กาเย กายานุปสฺสี วิหรติ, เวทนาสุ เวทนานุปสฺสี วิหรติ, จิตฺเต จิตฺตานุปสฺสี วิหรติ, ธมฺเมสุ ธมฺมานุปสฺสี วิหรติ.

๓๗๕. กถฺจ ภิกฺขุ กาเย กายานุปสฺสี วิหรติ? อิธ ภิกฺขุ ยสฺมึ สมเย โลกุตฺตรํ ฌานํ ภาเวติ นิยฺยานิกํ อปจยคามึ ทิฏฺิคตานํ ปหานาย ปมาย ภูมิยา ปตฺติยา วิวิจฺเจว กาเมหิ…เป… ปมํ ฌานํ อุปสมฺปชฺช วิหรติ ทุกฺขปฏิปทํ ทนฺธาภิฺํ กาเย กายานุปสฺสี, ยา ตสฺมึ สมเย สติ อนุสฺสติ สมฺมาสติ สติสมฺโพชฺฌงฺโค มคฺคงฺคํ มคฺคปริยาปนฺนํ – อิทํ วุจฺจติ ‘‘สติปฏฺานํ’’. อวเสสา ธมฺมา สติปฏฺานสมฺปยุตฺตา.

๓๗๖. กถฺจ ภิกฺขุ เวทนาสุ เวทนานุปสฺสี วิหรติ? อิธ ภิกฺขุ ยสฺมึ สมเย โลกุตฺตรํ ฌานํ ภาเวติ นิยฺยานิกํ อปจยคามึ ทิฏฺิคตานํ ปหานาย ปมาย ภูมิยา ปตฺติยา วิวิจฺเจว กาเมหิ…เป… ปมํ ฌานํ อุปสมฺปชฺช วิหรติ ทุกฺขปฏิปทํ ทนฺธาภิฺํ เวทนาสุ เวทนานุปสฺสี, ยา ตสฺมึ สมเย สติ อนุสฺสติ สมฺมาสติ สติสมฺโพชฺฌงฺโค มคฺคงฺคํ มคฺคปริยาปนฺนํ – อิทํ วุจฺจติ สติปฏฺานํ. อวเสสา ธมฺมา สติปฏฺานสมฺปยุตฺตา.

๓๗๗. กถฺจ ภิกฺขุ จิตฺเต จิตฺตานุปสฺสี วิหรติ? อิธ ภิกฺขุ ยสฺมึ สมเย โลกุตฺตรํ ฌานํ ภาเวติ นิยฺยานิกํ อปจยคามึ ทิฏฺิคตานํ ปหานาย ปมาย ภูมิยา ปตฺติยา วิวิจฺเจว กาเมหิ…เป… ปมํ ฌานํ อุปสมฺปชฺช วิหรติ ทุกฺขปฏิปทํ ทนฺธาภิฺํ จิตฺเต จิตฺตานุปสฺสี, ยา ตสฺมึ สมเย สติ อนุสฺสติ สมฺมาสติ สติสมฺโพชฺฌงฺโค มคฺคงฺคํ มคฺคปริยาปนฺนํ – อิทํ วุจฺจติ ‘‘สติปฏฺานํ’’. อวเสสา ธมฺมา สติปฏฺานสมฺปยุตฺตา.

๓๗๘. กถฺจ ภิกฺขุ ธมฺเมสุ ธมฺมานุปสฺสี วิหรติ? อิธ ภิกฺขุ ยสฺมึ สมเย โลกุตฺตรํ ฌานํ ภาเวติ นิยฺยานิกํ อปจยคามึ ทิฏฺิคตานํ ปหานาย ปมาย ภูมิยา ปตฺติยา วิวิจฺเจว กาเมหิ…เป… ปมํ ฌานํ อุปสมฺปชฺช วิหรติ ทุกฺขปฏิปทํ ทนฺธาภิฺํ ธมฺเมสุ ธมฺมานุปสฺสี, ยา ตสฺมึ สมเย สติ อนุสฺสติ สมฺมาสติ สติสมฺโพชฺฌงฺโค มคฺคงฺคํ มคฺคปริยาปนฺนํ – อิทํ วุจฺจติ ‘‘สติปฏฺานํ’’. อวเสสา ธมฺมา สติปฏฺานสมฺปยุตฺตา.

๓๗๙. ตตฺถ กตมํ สติปฏฺานํ? อิธ ภิกฺขุ ยสฺมึ สมเย โลกุตฺตรํ ฌานํ ภาเวติ นิยฺยานิกํ อปจยคามึ ทิฏฺิคตานํ ปหานาย ปมาย ภูมิยา ปตฺติยา วิวิจฺเจว กาเมหิ…เป… ปมํ ฌานํ อุปสมฺปชฺช วิหรติ ทุกฺขปฏิปทํ ทนฺธาภิฺํ ธมฺเมสุ ธมฺมานุปสฺสี, ยา ตสฺมึ สมเย สติ อนุสฺสติ สมฺมาสติ สติสมฺโพชฺฌงฺโค มคฺคงฺคํ มคฺคปริยาปนฺนํ – อิทํ วุจฺจติ ‘‘สติปฏฺานํ’’. อวเสสา ธมฺมา สติปฏฺานสมฺปยุตฺตา.

๓๘๐. จตฺตาโร สติปฏฺานา – อิธ ภิกฺขุ กาเย กายานุปสฺสี วิหรติ, เวทนาสุ เวทนานุปสฺสี วิหรติ, จิตฺเต จิตฺตานุปสฺสี วิหรติ, ธมฺเมสุ ธมฺมานุปสฺสี วิหรติ.

๓๘๑. กถฺจ ภิกฺขุ กาเย กายานุปสฺสี วิหรติ? อิธ ภิกฺขุ ยสฺมึ สมเย โลกุตฺตรํ ฌานํ ภาเวติ นิยฺยานิกํ อปจยคามึ ทิฏฺิคตานํ ปหานาย ปมาย ภูมิยา ปตฺติยา วิวิจฺเจว กาเมหิ…เป… ปมํ ฌานํ อุปสมฺปชฺช วิหรติ ทุกฺขปฏิปทํ ทนฺธาภิฺํ, ตสฺมึ สมเย ผสฺโส โหติ…เป… อวิกฺเขโป โหติ. อิเม ธมฺมา กุสลา. ตสฺเสว โลกุตฺตรสฺส กุสลสฺส ฌานสฺส กตตฺตา ภาวิตตฺตา วิปากํ วิวิจฺเจว กาเมหิ…เป… ปมํ ฌานํ อุปสมฺปชฺช วิหรติ ทุกฺขปฏิปทํ ทนฺธาภิฺํ สุฺตํ กาเย กายานุปสฺสี, ยา ตสฺมึ สมเย สติ อนุสฺสติ สมฺมาสติ สติสมฺโพชฺฌงฺโค มคฺคงฺคํ มคฺคปริยาปนฺนํ – อิทํ วุจฺจติ ‘‘สติปฏฺานํ’’. อวเสสา ธมฺมา สติปฏฺานสมฺปยุตฺตา.

๓๘๒. กถฺจ ภิกฺขุ เวทนาสุ เวทนานุปสฺสี วิหรติ? อิธ ภิกฺขุ ยสฺมึ สมเย โลกุตฺตรํ ฌานํ ภาเวติ นิยฺยานิกํ อปจยคามึ ทิฏฺิคตานํ ปหานาย ปมาย ภูมิยา ปตฺติยา วิวิจฺเจว กาเมหิ…เป… ปมํ ฌานํ อุปสมฺปชฺช วิหรติ ทุกฺขปฏิปทํ ทนฺธาภิฺํ, ตสฺมึ สมเย ผสฺโส โหติ…เป… อวิกฺเขโป โหติ. อิเม ธมฺมา กุสลา. ตสฺเสว โลกุตฺตรสฺส กุสลสฺส ฌานสฺส กตตฺตา ภาวิตตฺตา วิปากํ วิวิจฺเจว กาเมหิ…เป… ปมํ ฌานํ อุปสมฺปชฺช วิหรติ ทุกฺขปฏิปทํ ทนฺธาภิฺํ สุฺตํ เวทนาสุ เวทนานุปสฺสี, ยา ตสฺมึ สมเย สติ อนุสฺสติ สมฺมาสติ สติสมฺโพชฺฌงฺโค มคฺคงฺคํ มคฺคปริยาปนฺนํ – อิทํ วุจฺจติ ‘‘สติปฏฺานํ’’. อวเสสา ธมฺมา สติปฏฺานสมฺปยุตฺตา.

๓๘๓. กถฺจ ภิกฺขุ จิตฺเต จิตฺตานุปสฺสี วิหรติ? อิธ ภิกฺขุ ยสฺมึ สมเย โลกุตฺตรํ ฌานํ ภาเวติ นิยฺยานิกํ อปจยคามึ ทิฏฺิคตานํ ปหานาย ปมาย ภูมิยา ปตฺติยา วิวิจฺเจว กาเมหิ…เป… ปมํ ฌานํ อุปสมฺปชฺช วิหรติ ทุกฺขปฏิปทํ ทนฺธาภิฺํ, ตสฺมึ สมเย ผสฺโส โหติ…เป… อวิกฺเขโป โหติ. อิเม ธมฺมา กุสลา. ตสฺเสว โลกุตฺตรสฺส กุสลสฺส ฌานสฺส กตตฺตา ภาวิตตฺตา วิปากํ วิวิจฺเจว กาเมหิ…เป… ปมํ ฌานํ อุปสมฺปชฺช วิหรติ ทุกฺขปฏิปทํ ทนฺธาภิฺํ สุฺตํ จิตฺเต จิตฺตานุปสฺสี, ยา ตสฺมึ สมเย สติ อนุสฺสติ สมฺมาสติ สติสมฺโพชฺฌงฺโค มคฺคงฺคํ มคฺคปริยาปนฺนํ – อิทํ วุจฺจติ ‘‘สติปฏฺานํ’’. อวเสสา ธมฺมา สติปฏฺานสมฺปยุตฺตา.

๓๘๔. กถฺจ ภิกฺขุ ธมฺเมสุ ธมฺมานุปสฺสี วิหรติ? อิธ ภิกฺขุ ยสฺมึ สมเย โลกุตฺตรํ ฌานํ ภาเวติ นิยฺยานิกํ อปจยคามึ ทิฏฺิคตานํ ปหานาย ปมาย ภูมิยา ปตฺติยา วิวิจฺเจว กาเมหิ…เป… ปมํ ฌานํ อุปสมฺปชฺช วิหรติ ทุกฺขปฏิปทํ ทนฺธาภิฺํ, ตสฺมึ สมเย ผสฺโส โหติ…เป… อวิกฺเขโป โหติ. อิเม ธมฺมา กุสลา. ตสฺเสว โลกุตฺตรสฺส กุสลสฺส ฌานสฺส กตตฺตา ภาวิตตฺตา วิปากํ วิวิจฺเจว กาเมหิ…เป… ปมํ ฌานํ อุปสมฺปชฺช วิหรติ ทุกฺขปฏิปทํ ทนฺธาภิฺํ สุฺตํ ธมฺเมสุ ธมฺมานุปสฺสี, ยา ตสฺมึ สมเย สติ อนุสฺสติ สมฺมาสติ สติสมฺโพชฺฌงฺโค มคฺคงฺคํ มคฺคปริยาปนฺนํ – อิทํ วุจฺจติ ‘‘สติปฏฺานํ’’. อวเสสา ธมฺมา สติปฏฺานสมฺปยุตฺตา.

๓๘๕. ตตฺถ กตมํ สติปฏฺานํ? อิธ ภิกฺขุ ยสฺมึ สมเย โลกุตฺตรํ ฌานํ ภาเวติ นิยฺยานิกํ อปจยคามึ ทิฏฺิคตานํ ปหานาย ปมาย ภูมิยา ปตฺติยา วิวิจฺเจว กาเมหิ…เป… ปมํ ฌานํ อุปสมฺปชฺช วิหรติ ทุกฺขปฏิปทํ ทนฺธาภิฺํ, ตสฺมึ สมเย ผสฺโส โหติ…เป… อวิกฺเขโป โหติ. อิเม ธมฺมา กุสลา. ตสฺเสว โลกุตฺตรสฺส กุสลสฺส ฌานสฺส กตตฺตา ภาวิตตฺตา วิปากํ วิวิจฺเจว กาเมหิ…เป… ปมํ ฌานํ อุปสมฺปชฺช วิหรติ ทุกฺขปฏิปทํ ทนฺธาภิฺํ สุฺตํ, ยา ตสฺมึ สมเย สติ อนุสฺสติ สมฺมาสติ สติสมฺโพชฺฌงฺโค มคฺคงฺคํ มคฺคปริยาปนฺนํ – อิทํ วุจฺจติ ‘‘สติปฏฺานํ’’. อวเสสา ธมฺมา สติปฏฺานสมฺปยุตฺตา.

อภิธมฺมภาชนียํ.

๓. ปฺหาปุจฺฉกํ

๓๘๖. จตฺตาโร สติปฏฺานา – อิธ ภิกฺขุ กาเย กายานุปสฺสี วิหรติ อาตาปี สมฺปชาโน สติมา วิเนยฺย โลเก อภิชฺฌาโทมนสฺสํ, เวทนาสุ เวทนานุปสฺสี วิหรติ อาตาปี สมฺปชาโน สติมา วิเนยฺย โลเก อภิชฺฌาโทมนสฺสํ, จิตฺเต จิตฺตานุปสฺสี วิหรติ อาตาปี สมฺปชาโน สติมา วิเนยฺย โลเก อภิชฺฌาโทมนสฺสํ, ธมฺเมสุ ธมฺมานุปสฺสี วิหรติ อาตาปี สมฺปชาโน สติมา วิเนยฺย โลเก อภิชฺฌาโทมนสฺสํ.

๓๘๗. จตุนฺนํ สติปฏฺานานํ กติ กุสลา, กติ อกุสลา, กติ อพฺยากตา…เป… กติ สรณา, กติ อรณา?

๑. ติกํ

๓๘๘. สิยา กุสลา, สิยา อพฺยากตา. สิยา สุขาย เวทนาย สมฺปยุตฺตา, สิยา อทุกฺขมสุขาย เวทนาย สมฺปยุตฺตา. สิยา วิปากา สิยา วิปากธมฺมธมฺมา. อนุปาทินฺนอนุปาทานิยา. อสํกิลิฏฺอสํกิเลสิกา. สิยา สวิตกฺกสวิจารา, สิยา อวิตกฺกวิจารมตฺตา, สิยา อวิตกฺกอวิจารา. สิยา ปีติสหคตา, สิยา สุขสหคตา, สิยา อุเปกฺขาสหคตา. เนว ทสฺสเนน น ภาวนาย ปหาตพฺพา. เนว ทสฺสเนน น ภาวนาย ปหาตพฺพเหตุกา. สิยา อปจยคามิโน, สิยา เนวาจยคามินาปจยคามิโน. สิยา เสกฺขา, สิยา อเสกฺขา. อปฺปมาณา. อปฺปมาณารมฺมณา. ปณีตา. สิยา สมฺมตฺตนิยตา, สิยา อนิยตา. น มคฺคารมฺมณา, สิยา มคฺคเหตุกา, สิยา มคฺคาธิปติโน, สิยา น วตฺตพฺพา มคฺคเหตุกาติปิ, มคฺคาธิปติโนติปิ. สิยา อุปฺปนฺนา, สิยา อนุปฺปนฺนา, สิยา อุปฺปาทิโน. สิยา อตีตา, สิยา อนาคตา, สิยา ปจฺจุปฺปนฺนา. น วตฺตพฺพา อตีตารมฺมณาติปิ, อนาคตารมฺมณาติปิ, ปจฺจุปฺปนฺนารมฺมณาติปิ. สิยา อชฺฌตฺตา, สิยา พหิทฺธา, สิยา อชฺฌตฺตพหิทฺธา. พหิทฺธารมฺมณา. อนิทสฺสนอปฺปฏิฆา.

๒. ทุกํ

๓๘๙. น เหตู. สเหตุกา. เหตุสมฺปยุตฺตา. น วตฺตพฺพา เหตู เจว สเหตุกา จาติ, สเหตุกา เจว น จ เหตู. น วตฺตพฺพา เหตู เจว เหตุสมฺปยุตฺตา จาติ, เหตุสมฺปยุตฺตา เจว น จ เหตู. น เหตู สเหตุกา.

สปฺปจฺจยา. สงฺขตา. อนิทสฺสนา. อปฺปฏิฆา. อรูปา. โลกุตฺตรา. เกนจิ วิฺเยฺยา, เกนจิ น วิฺเยฺยา. โน อาสวา. อนาสวา. อาสววิปฺปยุตฺตา. น วตฺตพฺพา อาสวา เจว สาสวาจาติปิ, สาสวา เจว โน จ อาสวาติปิ. น วตฺตพฺพา อาสวา เจว อาสวสมฺปยุตฺตาจาติปิ, อาสวสมฺปยุตฺตา เจว โน จ อาสวาติปิ. อาสววิปฺปยุตฺตา. อนาสวา. โน สํโยชนา…เป… โน คนฺถา…เป… โน โอฆา…เป… โน โยคา…เป… โน นีวรณา…เป… โน ปรามาสา…เป… สารมฺมณา. โน จิตฺตา. เจตสิกา. จิตฺตสมฺปยุตฺตา. จิตฺตสํสฏฺา. จิตฺตสมุฏฺานา. จิตฺตสหภุโน. จิตฺตานุปริวตฺติโน. จิตฺตสํสฏฺสมุฏฺานา. จิตฺตสํสฏฺสมุฏฺานสหภุโน. จิตฺตสํสฏฺสมุฏฺานานุปริวตฺติโน. พาหิรา. โน อุปาทา. อนุปาทินฺนา. โน อุปาทานา…เป… โน กิเลสา…เป… น ทสฺสเนน ปหาตพฺพา, น ภาวนาย ปหาตพฺพา. น ทสฺสเนน ปหาตพฺพเหตุกา. น ภาวนาย ปหาตพฺพเหตุกา.

สิยา สวิตกฺกา, สิยา อวิตกฺกา. สิยา สวิจารา, สิยา อวิจารา. สิยา สปฺปีติกา, สิยา อปฺปีติกา. สิยา ปีติสหคตา, สิยา น ปีติสหคตา. สิยา สุขสหคตา, สิยา น สุขสหคตา. สิยา อุเปกฺขาสหคตา, สิยา น อุเปกฺขาสหคตา. น กามาวจรา. น รูปาวจรา. น อรูปาวจรา. อปริยาปนฺนา. สิยา นิยฺยานิกา, สิยา อนิยฺยานิกา. สิยา นิยตา, สิยา อนิยตา. อนุตฺตรา. อรณาติ.

ปฺหาปุจฺฉกํ.

สติปฏฺานวิภงฺโค นิฏฺิโต.

๘. สมฺมปฺปธานวิภงฺโค

๑. สุตฺตนฺตภาชนียํ

๓๙๐. จตฺตาโร สมฺมปฺปธานา – อิธ ภิกฺขุ อนุปฺปนฺนานํ ปาปกานํ อกุสลานํ ธมฺมานํ อนุปฺปาทาย ฉนฺทํ ชเนติ วายมติ วีริยํ อารภติ จิตฺตํ ปคฺคณฺหาติ ปทหติ, อุปฺปนฺนานํ ปาปกานํ อกุสลานํ ธมฺมานํ ปหานาย ฉนฺทํ ชเนติ วายมติ วีริยํ อารภติ จิตฺตํ ปคฺคณฺหาติ ปทหติ, อนุปฺปนฺนานํ กุสลานํ ธมฺมานํ อุปฺปาทาย ฉนฺทํ ชเนติ วายมติ วีริยํ อารภติ จิตฺตํ ปคฺคณฺหาติ ปทหติ, อุปฺปนฺนานํ กุสลานํ ธมฺมานํ ิติยา อสมฺโมสาย ภิยฺโยภาวาย เวปุลฺลาย ภาวนาย ปาริปูริยา ฉนฺทํ ชเนติ วายมติ วีริยํ อารภติ จิตฺตํ ปคฺคณฺหาติ ปทหติ.

๓๙๑. กถฺจ ภิกฺขุ อนุปฺปนฺนานํ ปาปกานํ อกุสลานํ ธมฺมานํ อนุปฺปาทาย ฉนฺทํ ชเนติ วายมติ วีริยํ อารภติ จิตฺตํ ปคฺคณฺหาติ ปทหติ? ตตฺถ กตเม อนุปฺปนฺนา ปาปกา อกุสลา ธมฺมา? ตีณิ อกุสลมูลานิ – โลโภ, โทโส, โมโห. ตเทกฏฺา จ กิเลสา. ตํสมฺปยุตฺโต เวทนากฺขนฺโธ, สฺากฺขนฺโธ, สงฺขารกฺขนฺโธ, วิฺาณกฺขนฺโธ, ตํสมุฏฺานํ กายกมฺมํ วจีกมฺมํ มโนกมฺมํ – อิเม วุจฺจนฺติ ‘‘อนุปฺปนฺนา ปาปกา อกุสลา ธมฺมา’’. อิติ อิเมสํ อนุปฺปนฺนานํ ปาปกานํ อกุสลานํ ธมฺมานํ อนุปฺปาทาย ฉนฺทํ ชเนติ วายมติ วีริยํ อารภติ จิตฺตํ ปคฺคณฺหาติ ปทหติ.

๓๙๒. ฉนฺทํ ชเนตีติ. ตตฺถ กตโม ฉนฺโท? โย ฉนฺโท ฉนฺทิกตา [ฉนฺทีกตา (สฺยา.)] กตฺตุกมฺยตา กุสโล ธมฺมจฺฉนฺโท – อยํ วุจฺจติ ‘‘ฉนฺโท’’. อิมํ ฉนฺทํ ชเนติ สฺชเนติ อุฏฺเปติ สมุฏฺเปติ [อุฏฺาเปติ สมุฏฺาเปติ (สฺยา.) เอวมุปริปิ] นิพฺพตฺเตติ อภินิพฺพตฺเตติ. เตน วุจฺจติ ‘‘ฉนฺทํ ชเนตี’’ติ.

๓๙๓. วายมตีติ. ตตฺถ กตโม วายาโม? โย เจตสิโก วีริยารมฺโภ…เป… สมฺมาวายาโม – อยํ วุจฺจติ ‘‘วายาโม’’. อิมินา วายาเมน อุเปโต โหติ สมุเปโต อุปาคโต สมุปาคโต อุปปนฺโน สมฺปนฺโน สมนฺนาคโต. เตน วุจฺจติ ‘‘วายมตี’’ติ.

๓๙๔. วีริยํ อารภตีติ. ตตฺถ กตมํ วีริยํ? โย เจตสิโก วีริยารมฺโภ…เป… สมฺมาวายาโม – อิทํ วุจฺจติ ‘‘วีริยํ’’. อิมํ วีริยํ อารภติ สมารภติ อาเสวติ ภาเวติ พหุลีกโรติ. เตน วุจฺจติ ‘‘วีริยํ อารภตี’’ติ.

๓๙๕. จิตฺตํ ปคฺคณฺหาตีติ. ตตฺถ กตมํ จิตฺตํ? ยํ จิตฺตํ มโน มานสํ…เป… ตชฺชามโนวิฺาณธาตุ – อิทํ วุจฺจติ ‘‘จิตฺตํ’’. อิมํ จิตฺตํ ปคฺคณฺหาติ สมฺปคฺคณฺหาติ อุปตฺถมฺเภติ ปจฺจุปตฺถมฺเภติ. เตน วุจฺจติ ‘‘จิตฺตํ ปคฺคณฺหาตี’’ติ.

๓๙๖. ปทหตีติ. ตตฺถ กตมํ ปธานํ? โย เจตสิโก วีริยารมฺโภ…เป… สมฺมาวายาโม – อิทํ วุจฺจติ ‘‘ปธานํ’’. อิมินา ปธาเนน อุเปโต โหติ…เป… สมนฺนาคโต. เตน วุจฺจติ ‘‘ปทหตี’’ติ.

๓๙๗. กถฺจ ภิกฺขุ อุปฺปนฺนานํ ปาปกานํ อกุสลานํ ธมฺมานํ ปหานาย ฉนฺทํ ชเนติ วายมติ วีริยํ อารภติ จิตฺตํ ปคฺคณฺหาติ ปทหติ? ตตฺถ กตเม อุปฺปนฺนา ปาปกา อกุสลา ธมฺมา? ตีณิ อกุสลมูลานิ – โลโภ, โทโส, โมโห. ตเทกฏฺา จ กิเลสา. ตํสมฺปยุตฺโต เวทนากฺขนฺโธ, สฺากฺขนฺโธ, สงฺขารกฺขนฺโธ, วิฺาณกฺขนฺโธ, ตํสมุฏฺานํ กายกมฺมํ วจีกมฺมํ มโนกมฺมํ – อิเม วุจฺจนฺติ ‘‘อุปฺปนฺนา ปาปกา อกุสลา ธมฺมา’’. อิติ อิเมสํ อุปฺปนฺนานํ ปาปกานํ อกุสลานํ ธมฺมานํ ปหานาย ฉนฺทํ ชเนติ วายมติ วีริยํ อารภติ จิตฺตํ ปคฺคณฺหาติ ปทหติ.

๓๙๘. ฉนฺทํ ชเนตีติ. ตตฺถ กตโม ฉนฺโท? โย ฉนฺโท ฉนฺทิกตา กตฺตุกมฺยตา กุสโล ธมฺมจฺฉนฺโท – อยํ วุจฺจติ ‘‘ฉนฺโท’’. อิมํ ฉนฺทํ ชเนติ สฺชเนติ อุฏฺเปติ สมุฏฺเปติ นิพฺพตฺเตติ อภินิพฺพตฺเตติ. เตน วุจฺจติ ‘‘ฉนฺทํ ชเนตี’’ติ.

๓๙๙. วายมตีติ. ตตฺถ กตโม วายาโม? โย เจตสิโก วีริยารมฺโภ…เป… สมฺมาวายาโม – อยํ วุจฺจติ ‘‘วายาโม’’. อิมินา วายาเมน อุเปโต โหติ…เป… สมนฺนาคโต. เตน วุจฺจติ ‘‘วายมตี’’ติ.

๔๐๐. วีริยํ อารภตีติ. ตตฺถ กตมํ วีริยํ? โย เจตสิโก วีริยารมฺโภ…เป… สมฺมาวายาโม – อิทํ วุจฺจติ ‘‘วีริยํ’’. อิมํ วีริยํ อารภติ สมารภติ อาเสวติ ภาเวติ พหุลีกโรติ. เตน วุจฺจติ ‘‘วีริยํ อารภตี’’ติ.

๔๐๑. จิตฺตํ ปคฺคณฺหาตีติ. ตตฺถ กตมํ จิตฺตํ? ยํ จิตฺตํ มโน มานสํ…เป… ตชฺชามโนวิฺาณธาตุ – อิทํ วุจฺจติ ‘‘จิตฺตํ’’. อิมํ จิตฺตํ ปคฺคณฺหาติ สมฺปคฺคณฺหาติ อุปตฺถมฺเภติ ปจฺจุปตฺถมฺเภติ. เตน วุจฺจติ ‘‘จิตฺตํ ปคฺคณฺหาตี’’ติ.

๔๐๒. ปทหตีติ. ตตฺถ กตมํ ปธานํ? โย เจตสิโก วีริยารมฺโภ…เป… สมฺมาวายาโม – อิทํ วุจฺจติ ‘‘ปธานํ’’. อิมินา ปธาเนน อุเปโต โหติ…เป… สมนฺนาคโต. เตน วุจฺจติ ‘‘ปทหตี’’ติ.

๔๐๓. กถฺจ ภิกฺขุ อนุปฺปนฺนานํ กุสลานํ ธมฺมานํ อุปฺปาทาย ฉนฺทํ ชเนติ วายมติ วีริยํ อารภติ จิตฺตํ ปคฺคณฺหาติ ปทหติ? ตตฺถ กตเม อนุปฺปนฺนา กุสลา ธมฺมา? ตีณิ กุสลมูลานิ – อโลโภ, อโทโส, อโมโห. ตํสมฺปยุตฺโต เวทนากฺขนฺโธ, สฺากฺขนฺโธ, สงฺขารกฺขนฺโธ, วิฺาณกฺขนฺโธ. ตํสมุฏฺานํ กายกมฺมํ, วจีกมฺมํ, มโนกมฺมํ – อิเม วุจฺจนฺติ ‘‘อนุปฺปนฺนา กุสลา ธมฺมา’’. อิติ อิเมสํ อนุปฺปนฺนานํ กุสลานํ ธมฺมานํ อุปฺปาทาย ฉนฺทํ ชเนติ วายมติ วีริยํ อารภติ จิตฺตํ ปคฺคณฺหาติ ปทหติ.

๔๐๔. ฉนฺทํ ชเนตีติ…เป… วายมตีติ…เป… วีริยํ อารภตีติ…เป… จิตฺตํ ปคฺคณฺหาตีติ…เป… ปทหตีติ. ตตฺถ กตมํ ปธานํ? โย เจตสิโก วีริยารมฺโภ …เป… สมฺมาวายาโม – อิทํ วุจฺจติ ‘‘ปธานํ’’. อิมินา ปธาเนน อุเปโต โหติ…เป… สมนฺนาคโต. เตน วุจฺจติ ‘‘ปทหตี’’ติ.

๔๐๕. กถฺจ ภิกฺขุ อุปฺปนฺนานํ กุสลานํ ธมฺมานํ ิติยา อสมฺโมสาย ภิยฺโยภาวาย เวปุลฺลาย ภาวนาย ปาริปูริยา ฉนฺทํ ชเนติ วายมติ วีริยํ อารภติ จิตฺตํ ปคฺคณฺหาติ ปทหติ? ตตฺถ กตเม อุปฺปนฺนา กุสลา ธมฺมา? ตีณิ กุสลมูลานิ – อโลโภ, อโทโส, อโมโห. ตํสมฺปยุตฺโต เวทนากฺขนฺโธ, สฺากฺขนฺโธ, สงฺขารกฺขนฺโธ, วิฺาณกฺขนฺโธ, ตํสมุฏฺานํ กายกมฺมํ วจีกมฺมํ มโนกมฺมํ – อิเม วุจฺจนฺติ ‘‘อุปฺปนฺนา กุสลา ธมฺมา’’. อิติ อิเมสํ อุปฺปนฺนานํ กุสลานํ ธมฺมานํ ิติยา อสมฺโมสาย ภิยฺโยภาวาย เวปุลฺลาย ภาวนาย ปาริปูริยา ฉนฺทํ ชเนติ วายมติ วีริยํ อารภติ จิตฺตํ ปคฺคณฺหาติ ปทหติ.

๔๐๖. ิติยาติ. ยา ิติ โส อสมฺโมโส, โย อสมฺโมโส โส ภิยฺโยภาโว, โย ภิยฺโยภาโว ตํ เวปุลฺลํ, ยํ เวปุลฺลํ สา ภาวนา, ยา ภาวนา สา ปาริปูรี.

๔๐๗. ฉนฺทํ ชเนตีติ…เป… วายมตีติ…เป… วีริยํ อารภตีติ…เป… จิตฺตํ ปคฺคณฺหาตีติ…เป… ปทหตีติ. ตตฺถ กตมํ ปธานํ? โย เจตสิโก วีริยารมฺโภ…เป… สมฺมาวายาโม – อิทํ วุจฺจติ ‘‘ปธานํ’’. อิมินา ปธาเนน อุเปโต โหติ…เป… สมนฺนาคโต. เตน วุจฺจติ ‘‘ปทหตี’’ติ.

สุตฺตนฺตภาชนียํ.

๒. อภิธมฺมภาชนียํ

๔๐๘. จตฺตาโร สมฺมปฺปธานา – อิธ ภิกฺขุ อนุปฺปนฺนานํ ปาปกานํ อกุสลานํ ธมฺมานํ อนุปฺปาทาย ฉนฺทํ ชเนติ วายมติ วีริยํ อารภติ จิตฺตํ ปคฺคณฺหาติ ปทหติ, อุปฺปนฺนานํ ปาปกานํ อกุสลานํ ธมฺมานํ ปหานาย ฉนฺทํ ชเนติ วายมติ วีริยํ อารภติ จิตฺตํ ปคฺคณฺหาติ ปทหติ, อนุปฺปนฺนานํ กุสลานํ ธมฺมานํ อุปฺปาทาย ฉนฺทํ ชเนติ วายมติ วีริยํ อารภติ จิตฺตํ ปคฺคณฺหาติ ปทหติ, อุปฺปนฺนานํ กุสลานํ ธมฺมานํ ิติยา อสมฺโมสาย ภิยฺโยภาวาย เวปุลฺลาย ภาวนาย ปาริปูริยา ฉนฺทํ ชเนติ วายมติ วีริยํ อารภติ จิตฺตํ ปคฺคณฺหาติ ปทหติ.

๔๐๙. กถฺจ ภิกฺขุ อนุปฺปนฺนานํ ปาปกานํ อกุสลานํ ธมฺมานํ อนุปฺปาทาย ฉนฺทํ ชเนติ วายมติ วีริยํ อารภติ จิตฺตํ ปคฺคณฺหาติ ปทหติ? อิธ ภิกฺขุ ยสฺมึ สมเย โลกุตฺตรํ ฌานํ ภาเวติ นิยฺยานิกํ อปจยคามึ ทิฏฺิคตานํ ปหานาย ปมาย ภูมิยา ปตฺติยา วิวิจฺเจว กาเมหิ…เป… ปมํ ฌานํ อุปสมฺปชฺช วิหรติ ทุกฺขปฏิปทํ ทนฺธาภิฺํ, ตสฺมึ สมเย อนุปฺปนฺนานํ ปาปกานํ อกุสลานํ ธมฺมานํ อนุปฺปาทาย ฉนฺทํ ชเนติ วายมติ วีริยํ อารภติ จิตฺตํ ปคฺคณฺหาติ ปทหติ.

๔๑๐. ฉนฺทํ ชเนตีติ. ตตฺถ กตโม ฉนฺโท? โย ฉนฺโท ฉนฺทิกตา กตฺตุกมฺยตา กุสโล ธมฺมจฺฉนฺโท – อยํ วุจฺจติ ‘‘ฉนฺโท’’. อิมํ ฉนฺทํ ชเนติ สฺชเนติ อุฏฺเปติ สมุฏฺเปติ นิพฺพตฺเตติ อภินิพฺพตฺเตติ. เตน วุจฺจติ ‘‘ฉนฺทํ ชเนตี’’ติ.

๔๑๑. วายมตีติ. ตตฺถ กตโม วายาโม? โย เจตสิโก วีริยารมฺโภ…เป… สมฺมาวายาโม วีริยสมฺโพชฺฌงฺโค มคฺคงฺคํ มคฺคปริยาปนฺนํ – อยํ วุจฺจติ ‘‘วายาโม’’. อิมินา วายาเมน อุเปโต โหติ สมุเปโต อุปาคโต สมุปาคโต อุปปนฺโน สมฺปนฺโน สมนฺนาคโต. เตน วุจฺจติ ‘‘วายมตี’’ติ.

๔๑๒. วีริยํ อารภตีติ. ตตฺถ กตมํ วีริยํ? โย เจตสิโก วีริยารมฺโภ…เป… สมฺมาวายาโม วีริยสมฺโพชฺฌงฺโค มคฺคงฺคํ มคฺคปริยาปนฺนํ – อิทํ วุจฺจติ ‘‘วีริยํ’’. อิมํ วีริยํ อารภติ สมารภติ อาเสวติ ภาเวติ พหุลีกโรติ. เตน วุจฺจติ ‘‘วีริยํ อารภตี’’ติ.

๔๑๓. จิตฺตํ ปคฺคณฺหาตีติ. ตตฺถ กตมํ จิตฺตํ? ยํ จิตฺตํ มโน มานสํ…เป… ตชฺชามโนวิฺาณธาตุ – อิทํ วุจฺจติ ‘‘จิตฺตํ’’. อิมํ จิตฺตํ ปคฺคณฺหาติ สมฺปคฺคณฺหาติ อุปตฺถมฺเภติ ปจฺจุปตฺถมฺเภติ. เตน วุจฺจติ ‘‘จิตฺตํ ปคฺคณฺหาตี’’ติ.

๔๑๔. ปทหตีติ. ตตฺถ กตมํ สมฺมปฺปธานํ? โย เจตสิโก วีริยารมฺโภ…เป… สมฺมาวายาโม วีริยสมฺโพชฺฌงฺโค มคฺคงฺคํ มคฺคปริยาปนฺนํ – อิทํ วุจฺจติ ‘‘สมฺมปฺปธานํ’’. อวเสสา ธมฺมา สมฺมปฺปธานสมฺปยุตฺตา.

๔๑๕. กถฺจ ภิกฺขุ อุปฺปนฺนานํ ปาปกานํ อกุสลานํ ธมฺมานํ ปหานาย ฉนฺทํ ชเนติ วายมติ วีริยํ อารภติ จิตฺตํ ปคฺคณฺหาติ ปทหติ? อิธ ภิกฺขุ ยสฺมึ สมเย โลกุตฺตรํ ฌานํ ภาเวติ นิยฺยานิกํ อปจยคามึ ทิฏฺิคตานํ ปหานาย ปมาย ภูมิยา ปตฺติยา วิวิจฺเจว กาเมหิ…เป… ปมํ ฌานํ อุปสมฺปชฺช วิหรติ ทุกฺขปฏิปทํ ทนฺธาภิฺํ, ตสฺมึ สมเย อุปฺปนฺนานํ ปาปกานํ อกุสลานํ ธมฺมานํ ปหานาย ฉนฺทํ ชเนติ วายมติ วีริยํ อารภติ จิตฺตํ ปคฺคณฺหาติ ปทหติ.

๔๑๖. ฉนฺทํ ชเนตีติ…เป… วายมตีติ…เป… วีริยํ อารภตีติ…เป… จิตฺตํ ปคฺคณฺหาตีติ…เป… ปทหตีติ. ตตฺถ กตมํ สมฺมปฺปธานํ? โย เจตสิโก วีริยารมฺโภ…เป… สมฺมาวายาโม วีริยสมฺโพชฺฌงฺโค มคฺคงฺคํ มคฺคปริยาปนฺนํ – อิทํ วุจฺจติ ‘‘สมฺมปฺปธานํ’’. อวเสสา ธมฺมา สมฺมปฺปธานสมฺปยุตฺตา.

๔๑๗. กถฺจ ภิกฺขุ อนุปฺปนฺนานํ กุสลานํ ธมฺมานํ อุปฺปาทาย ฉนฺทํ ชเนติ วายมติ วีริยํ อารภติ จิตฺตํ ปคฺคณฺหาติ ปทหติ? อิธ ภิกฺขุ ยสฺมึ สมเย โลกุตฺตรํ ฌานํ ภาเวติ นิยฺยานิกํ อปจยคามึ ทิฏฺิคตานํ ปหานาย ปมาย ภูมิยา ปตฺติยา วิวิจฺเจว กาเมหิ…เป… ปมํ ฌานํ อุปสมฺปชฺช วิหรติ ทุกฺขปฏิปทํ ทนฺธาภิฺํ, ตสฺมึ สมเย อนุปฺปนฺนานํ กุสลานํ ธมฺมานํ อุปฺปาทาย ฉนฺทํ ชเนติ วายมติ วีริยํ อารภติ จิตฺตํ ปคฺคณฺหาติ ปทหติ.

๔๑๘. ฉนฺทํ ชเนตีติ…เป… วายมตีติ…เป… วีริยํ อารภตีติ…เป… จิตฺตํ ปคฺคณฺหาตีติ…เป… ปทหตีติ. ตตฺถ กตมํ สมฺมปฺปธานํ? โย เจตสิโก วีริยารมฺโภ …เป… สมฺมาวายาโม วีริยสมฺโพชฺฌงฺโค มคฺคงฺคํ มคฺคปริยาปนฺนํ – อิทํ วุจฺจติ ‘‘สมฺมปฺปธานํ’’. อวเสสา ธมฺมา สมฺมปฺปธานสมฺปยุตฺตา.

๔๑๙. กถฺจ ภิกฺขุ อุปฺปนฺนานํ กุสลานํ ธมฺมานํ ิติยา อสมฺโมสาย ภิยฺโยภาวาย เวปุลฺลาย ภาวนาย ปาริปูริยา ฉนฺทํ ชเนติ วายมติ วีริยํ อารภติ จิตฺตํ ปคฺคณฺหาติ ปทหติ? อิธ ภิกฺขุ ยสฺมึ สมเย โลกุตฺตรํ ฌานํ ภาเวติ นิยฺยานิกํ อปจยคามึ ทิฏฺิคตานํ ปหานาย ปมาย ภูมิยา ปตฺติยา วิวิจฺเจว กาเมหิ…เป… ปมํ ฌานํ อุปสมฺปชฺช วิหรติ ทุกฺขปฏิปทํ ทนฺธาภิฺํ, ตสฺมึ สมเย อุปฺปนฺนานํ กุสลานํ ธมฺมานํ ิติยา อสมฺโมสาย ภิยฺโยภาวาย เวปุลฺลาย ภาวนาย ปาริปูริยา ฉนฺทํ ชเนติ วายมติ วีริยํ อารภติ จิตฺตํ ปคฺคณฺหาติ ปทหติ.

๔๒๐. ิติยาติ. ยา ิติ โส อสมฺโมโส, โย อสมฺโมโส โส ภิยฺโยภาโว, โย ภิยฺโยภาโว ตํ เวปุลฺลํ, ยํ เวปุลฺลํ สา ภาวนา, ยา ภาวนา สา ปาริปูรี.

๔๒๑. ฉนฺทํ ชเนตีติ. ตตฺถ กตโม ฉนฺโท? โย ฉนฺโท ฉนฺทิกตา กตฺตุกมฺยตา กุสโล ธมฺมจฺฉนฺโท – อยํ วุจฺจติ ‘‘ฉนฺโท’’. อิมํ ฉนฺทํ ชเนติ สฺชเนติ อุฏฺเปติ สมุฏฺเปติ นิพฺพตฺเตติ อภินิพฺพตฺเตติ. เตน วุจฺจติ ‘‘ฉนฺทํ ชเนตี’’ติ.

๔๒๒. วายมตีติ. ตตฺถ กตโม วายาโม? โย เจตสิโก วีริยารมฺโภ…เป… สมฺมาวายาโม วีริยสมฺโพชฺฌงฺโค มคฺคงฺคํ มคฺคปริยาปนฺนํ – อยํ วุจฺจติ ‘‘วายาโม’’. อิมินา วายาเมน อุเปโต โหติ…เป… สมนฺนาคโต. เตน วุจฺจติ ‘‘วายมตี’’ติ.

๔๒๓. วีริยํ อารภตีติ. ตตฺถ กตมํ วีริยํ? โย เจตสิโก วีริยารมฺโภ…เป… สมฺมาวายาโม วีริยสมฺโพชฺฌงฺโค มคฺคงฺคํ มคฺคปริยาปนฺนํ – อิทํ วุจฺจติ ‘‘วีริยํ’’. อิมํ วีริยํ อารภติ สมารภติ อาเสวติ ภาเวติ พหุลีกโรติ. เตน วุจฺจติ ‘‘วีริยํ อารภตี’’ติ.

๔๒๔. จิตฺตํ ปคฺคณฺหาตีติ. ตตฺถ กตมํ จิตฺตํ? ยํ จิตฺตํ มโน มานสํ…เป… ตชฺชามโนวิฺาณธาตุ – อิทํ วุจฺจติ ‘‘จิตฺตํ’’. อิมํ จิตฺตํ ปคฺคณฺหาติ สมฺปคฺคณฺหาติ อุปตฺถมฺเภติ ปจฺจุปตฺถมฺเภติ. เตน วุจฺจติ ‘‘จิตฺตํ ปคฺคณฺหาตี’’ติ.

๔๒๕. ปทหตีติ. ตตฺถ กตมํ สมฺมปฺปธานํ? โย เจตสิโก วีริยารมฺโภ…เป… สมฺมาวายาโม วีริยสมฺโพชฺฌงฺโค มคฺคงฺคํ มคฺคปริยาปนฺนํ – อิทํ วุจฺจติ ‘‘สมฺมปฺปธานํ’’. อวเสสา ธมฺมา สมฺมปฺปธานสมฺปยุตฺตา.

๔๒๖. ตตฺถ กตมํ สมฺมปฺปธานํ? อิธ ภิกฺขุ ยสฺมึ สมเย โลกุตฺตรํ ฌานํ ภาเวติ นิยฺยานิกํ อปจยคามึ ทิฏฺิคตานํ ปหานาย ปมาย ภูมิยา ปตฺติยา วิวิจฺเจว กาเมหิ…เป… ปมํ ฌานํ อุปสมฺปชฺช วิหรติ ทุกฺขปฏิปทํ ทนฺธาภิฺํ, โย ตสฺมึ สมเย เจตสิโก วีริยารมฺโภ…เป… สมฺมาวายาโม วีริยสมฺโพชฺฌงฺโค มคฺคงฺคํ มคฺคปริยาปนฺนํ – อิทํ วุจฺจติ ‘‘สมฺมปฺปธานํ’’. อวเสสา ธมฺมา สมฺมปฺปธานสมฺปยุตฺตา.

อภิธมฺมภาชนียํ.

๓. ปฺหาปุจฺฉกํ

๔๒๗. จตฺตาโร สมฺมปฺปธานา – อิธ ภิกฺขุ อนุปฺปนฺนานํ ปาปกานํ อกุสลานํ ธมฺมานํ อนุปฺปาทาย ฉนฺทํ ชเนติ วายมติ วีริยํ อารภติ จิตฺตํ ปคฺคณฺหาติ ปทหติ, อุปฺปนฺนานํ ปาปกานํ อกุสลานํ ธมฺมานํ ปหานาย…เป… อนุปฺปนฺนานํ กุสลานํ ธมฺมานํ อุปฺปาทาย…เป… อุปฺปนฺนานํ กุสลานํ ธมฺมานํ ิติยา อสมฺโมสาย ภิยฺโยภาวาย เวปุลฺลาย ภาวนาย ปาริปูริยา ฉนฺทํ ชเนติ วายมติ วีริยํ อารภติ จิตฺตํ ปคฺคณฺหาติ ปทหติ.

๔๒๘. จตุนฺนํ สมฺมปฺปธานานํ กติ กุสลา, กติ อกุสลา, กติ อพฺยากตา…เป… กติ สรณา, กติ อรณา?

๑. ติกํ

๔๒๙. กุสลาเยว. สิยา สุขาย เวทนาย สมฺปยุตฺตา, สิยา อทุกฺขมสุขาย เวทนาย สมฺปยุตฺตา. วิปากธมฺมธมฺมา. อนุปาทินฺนอนุปาทานิยา. อสํกิลิฏฺอสํกิเลสิกา. สิยา สวิตกฺกสวิจารา, สิยา อวิตกฺกวิจารมตฺตา, สิยา อวิตกฺกอวิจารา. สิยา ปีติสหคตา, สิยา สุขสหคตา, สิยา อุเปกฺขาสหคตา. เนว ทสฺสเนน น ภาวนาย ปหาตพฺพา. เนว ทสฺสเนน น ภาวนาย ปหาตพฺพเหตุกา. อปจยคามิโน. เสกฺขา. อปฺปมาณา. อปฺปมาณารมฺมณา. ปณีตา. สมฺมตฺตนิยตา. น มคฺคารมฺมณา. มคฺคเหตุกา. สิยา มคฺคาธิปติโน, สิยา น วตฺตพฺพา มคฺคาธิปติโนติ. สิยา อุปฺปนฺนา, สิยา อนุปฺปนฺนา, น วตฺตพฺพา อุปฺปาทิโนติ. สิยา อตีตา, สิยา อนาคตา, สิยา ปจฺจุปฺปนฺนา. น วตฺตพฺพา อตีตารมฺมณาติปิ, อนาคตารมฺมณาติปิ, ปจฺจุปฺปนฺนารมฺมณาติปิ. สิยา อชฺฌตฺตา, สิยา พหิทฺธา, สิยา อชฺฌตฺตพหิทฺธา. พหิทฺธารมฺมณา. อนิทสฺสนอปฺปฏิฆา.

๒. ทุกํ

๔๓๐. น เหตู. สเหตุกา. เหตุสมฺปยุตฺตา. น วตฺตพฺพา เหตู เจว สเหตุกา จาติ, สเหตุกา เจว น จ เหตู. น วตฺตพฺพา เหตู เจว เหตุสมฺปยุตฺตา จาติ, เหตุสมฺปยุตฺตา เจว น จ เหตู. น เหตู สเหตุกา. สปฺปจฺจยา. สงฺขตา. อนิทสฺสนา. อปฺปฏิฆา. อรูปา. โลกุตฺตรา. เกนจิ วิฺเยฺยา, เกนจิ น วิฺเยฺยา. โน อาสวา. อนาสวา. อาสววิปฺปยุตฺตา. น วตฺตพฺพา อาสวา เจว สาสวา จาติปิ, สาสวา เจว โน จ อาสวาติปิ. น วตฺตพฺพา อาสวา เจว อาสวสมฺปยุตฺตา จาติปิ, อาสวสมฺปยุตฺตา เจว โน จ อาสวาติปิ. อาสววิปฺปยุตฺตา. อนาสวา. โน สํโยชนา…เป… โน คนฺถา…เป… โน โอฆา…เป… โน โยคา…เป… โน นีวรณา…เป… โน ปรามาสา…เป… สารมฺมณา. โน จิตฺตา. เจตสิกา. จิตฺตสมฺปยุตฺตา. จิตฺตสํสฏฺา. จิตฺตสมุฏฺานา. จิตฺตสหภุโน. จิตฺตานุปริวตฺติโน. จิตฺตสํสฏฺสมุฏฺานา. จิตฺตสํสฏฺสมุฏฺานสหภุโน. จิตฺตสํสฏฺสมุฏฺานานุปริวตฺติโน. พาหิรา. โน อุปาทา. อนุปาทินฺนา. โน อุปาทานา…เป… โน กิเลสา…เป… น ทสฺสเนน ปหาตพฺพา. น ภาวนาย ปหาตพฺพา. น ทสฺสเนน ปหาตพฺพเหตุกา. น ภาวนาย ปหาตพฺพเหตุกา. สิยา สวิตกฺกา, สิยา อวิตกฺกา. สิยา สวิจารา, สิยา อวิจารา. สิยา สปฺปีติกา, สิยา อปฺปีติกา. สิยา ปีติสหคตา, สิยา น ปีติสหคตา. สิยา สุขสหคตา, สิยา น สุขสหคตา. สิยา อุเปกฺขาสหคตา, สิยา น อุเปกฺขาสหคตา. น กามาวจรา. น รูปาวจรา. น อรูปาวจรา. อปริยาปนฺนา. นิยฺยานิกา. นิยตา. อนุตฺตรา. อรณาติ.

ปฺหาปุจฺฉกํ.

สมฺมปฺปธานวิภงฺโค นิฏฺิโต.

๙. อิทฺธิปาทวิภงฺโค

๑. สุตฺตนฺตภาชนียํ

๔๓๑. จตฺตาโร อิทฺธิปาทา – อิธ ภิกฺขุ ฉนฺทสมาธิปธานสงฺขารสมนฺนาคตํ อิทฺธิปาทํ ภาเวติ, วีริยสมาธิปธานสงฺขารสมนฺนาคตํ อิทฺธิปาทํ ภาเวติ, จิตฺตสมาธิปธานสงฺขารสมนฺนาคตํ อิทฺธิปาทํ ภาเวติ, วีมํสาสมาธิปธานสงฺขารสมนฺนาคตํ อิทฺธิปาทํ ภาเวติ.

๑. ฉนฺทิทฺธิปาโท

๔๓๒. กถฺจ ภิกฺขุ ฉนฺทสมาธิปธานสงฺขารสมนฺนาคตํ อิทฺธิปาทํ ภาเวติ? ฉนฺทํ เจ ภิกฺขุ อธิปตึ กริตฺวา ลภติ สมาธึ, ลภติ จิตฺตสฺเสกคฺคตํ [จิตฺตสฺส เอกคฺคตํ (สี. สฺยา.)] – อยํ วุจฺจติ ‘‘ฉนฺทสมาธิ’’. โส อนุปฺปนฺนานํ ปาปกานํ อกุสลานํ ธมฺมานํ อนุปฺปาทาย ฉนฺทํ ชเนติ วายมติ วีริยํ อารภติ จิตฺตํ ปคฺคณฺหาติ ปทหติ, อุปฺปนฺนานํ ปาปกานํ อกุสลานํ ธมฺมานํ ปหานาย ฉนฺทํ ชเนติ วายมติ วีริยํ อารภติ จิตฺตํ ปคฺคณฺหาติ ปทหติ, อนุปฺปนฺนานํ กุสลานํ ธมฺมานํ อุปฺปาทาย ฉนฺทํ ชเนติ วายมติ วีริยํ อารภติ จิตฺตํ ปคฺคณฺหาติ ปทหติ, อุปฺปนฺนานํ กุสลานํ ธมฺมานํ ิติยา อสมฺโมสาย ภิยฺโยภาวาย เวปุลฺลาย ภาวนาย ปาริปูริยา ฉนฺทํ ชเนติ วายมติ วีริยํ อารภติ จิตฺตํ ปคฺคณฺหาติ ปทหติ. อิเม วุจฺจนฺติ ‘‘ปธานสงฺขารา’’. อิติ อยฺจ ฉนฺทสมาธิ, อิเม จ ปธานสงฺขารา. ตเทกชฺฌํ อภิสฺหิตฺวา อภิสงฺขิปิตฺวา ฉนฺทสมาธิปธานสงฺขาโรตฺเวว สงฺขฺยํ [สงฺขํ (สี.)] คจฺฉติ.

๔๓๓. ตตฺถ กตโม ฉนฺโท? โย ฉนฺโท ฉนฺทิกตา กตฺตุกมฺยตา กุสโล ธมฺมจฺฉนฺโท – อยํ วุจฺจติ ‘‘ฉนฺโท’’.

ตตฺถ กตโม สมาธิ? ยา จิตฺตสฺส ิติ สณฺิติ อวฏฺิติ อวิสาหาโร อวิกฺเขโป อวิสาหฏมานสตา สมโถ สมาธินฺทฺริยํ สมาธิพลํ สมฺมาสมาธิ – อยํ วุจฺจติ ‘‘สมาธิ’’.

ตตฺถ กตโม ปธานสงฺขาโร? โย เจตสิโก วีริยารมฺโภ นิกฺกโม ปรกฺกโม อุยฺยาโม วายาโม อุสฺสาโห อุสฺโสฬฺหี ถาโม ิติ อสิถิลปรกฺกมตา อนิกฺขิตฺตฉนฺทตา อนิกฺขิตฺตธุรตา ธุรสมฺปคฺคาโห วีริยํ วีริยินฺทฺริยํ วีริยพลํ สมฺมาวายาโม – อยํ วุจฺจติ ‘‘ปธานสงฺขาโร’’. อิติ อิมินา จ ฉนฺเทน, อิมินา จ สมาธินา, อิมินา จ ปธานสงฺขาเรน อุเปโต โหติ สมุเปโต อุปาคโต สมุปาคโต อุปปนฺโน สมฺปนฺโน สมนฺนาคโต. เตน วุจฺจติ ‘‘ฉนฺทสมาธิปธานสงฺขารสมนฺนาคโต’’ติ.

๔๓๔. อิทฺธีติ. ยา เตสํ ธมฺมานํ อิทฺธิ สมิทฺธิ อิชฺฌนา สมิชฺฌนา ลาโภ ปฏิลาโภ ปตฺติ สมฺปตฺติ ผุสนา สจฺฉิกิริยา อุปสมฺปทา.

‘‘อิทฺธิปาโท’’ติ. ตถาภูตสฺส เวทนากฺขนฺโธ, สฺากฺขนฺโธ, สงฺขารกฺขนฺโธ, วิฺาณกฺขนฺโธ.

‘‘อิทฺธิปาทํ ภาเวตี’’ติ. เต ธมฺเม อาเสวติ ภาเวติ พหุลีกโรติ. เตน วุจฺจติ ‘‘อิทฺธิปาทํ ภาเวตี’’ติ.

๒. วีริยิทฺธิปาโท

๔๓๕. กถฺจ ภิกฺขุ วีริยสมาธิปธานสงฺขารสมนฺนาคตํ อิทฺธิปาทํ ภาเวติ? วีริยํ เจ ภิกฺขุ อธิปตึ กริตฺวา ลภติ สมาธึ ลภติ จิตฺตสฺเสกคฺคตํ – อยํ วุจฺจติ ‘‘วีริยสมาธิ’’. โส อนุปฺปนฺนานํ ปาปกานํ อกุสลานํ ธมฺมานํ อนุปฺปาทาย ฉนฺทํ ชเนติ วายมติ วีริยํ อารภติ จิตฺตํ ปคฺคณฺหาติ ปทหติ, อุปฺปนฺนานํ ปาปกานํ อกุสลานํ ธมฺมานํ ปหานาย…เป… อนุปฺปนฺนานํ กุสลานํ ธมฺมานํ อุปฺปาทาย…เป… อุปฺปนฺนานํ กุสลานํ ธมฺมานํ ิติยา อสมฺโมสาย ภิยฺโยภาวาย เวปุลฺลาย ภาวนาย ปาริปูริยา ฉนฺทํ ชเนติ วายมติ วีริยํ อารภติ จิตฺตํ ปคฺคณฺหาติ ปทหติ. อิเม วุจฺจนฺติ ‘‘ปธานสงฺขารา’’. อิติ อยฺจ วีริยสมาธิ, อิเม จ ปธานสงฺขารา; ตเทกชฺฌํ อภิสฺูหิตฺวา อภิสงฺขิปิตฺวา วีริยสมาธิปธานสงฺขาโรตฺเวว สงฺขฺยํ คจฺฉติ.

๔๓๖. ตตฺถ กตมํ วีริยํ? โย เจตสิโก วีริยารมฺโภ…เป… สมฺมาวายาโม – อิทํ วุจฺจติ ‘‘วีริยํ’’.

ตตฺถ กตโม สมาธิ? ยา จิตฺตสฺส ิติ สณฺิติ อวฏฺิติ อวิสาหาโร อวิกฺเขโป อวิสาหฏมานสตา สมโถ สมาธินฺทฺริยํ สมาธิพลํ สมฺมาสมาธิ – อยํ วุจฺจติ ‘‘สมาธิ’’.

ตตฺถ กตโม ปธานสงฺขาโร? โย เจตสิโก วีริยารมฺโภ…เป… สมฺมาวายาโม – อยํ วุจฺจติ ‘‘ปธานสงฺขาโร’’. อิติ อิมินา จ วีริเยน, อิมินา จ สมาธินา, อิมินา จ ปธานสงฺขาเรน อุเปโต โหติ…เป… สมนฺนาคโต. เตน วุจฺจติ ‘‘วีริยสมาธิปธานสงฺขารสมนฺนาคโต’’ติ.

๔๓๗. อิทฺธีติ. ยา เตสํ ธมฺมานํ อิทฺธิ สมิทฺธิ อิชฺฌนา สมิชฺฌนา ลาโภ ปฏิลาโภ ปตฺติ สมฺปตฺติ ผุสนา สจฺฉิกิริยา อุปสมฺปทา.

อิทฺธิปาโทติ. ตถาภูตสฺส เวทนากฺขนฺโธ…เป… วิฺาณกฺขนฺโธ.

อิทฺธิปาทํ ภาเวตีติ. เต ธมฺเม อาเสวติ ภาเวติ พหุลีกโรติ. เตน วุจฺจติ ‘‘อิทฺธิปาทํ ภาเวตี’’ติ.

๓. จิตฺติทฺธิปาโท

๔๓๘. กถฺจ ภิกฺขุ จิตฺตสมาธิปธานสงฺขารสมนฺนาคตํ อิทฺธิปาทํ ภาเวติ? จิตฺตํ เจ ภิกฺขุ อธิปตึ กริตฺวา ลภติ สมาธึ ลภติ จิตฺตสฺเสกคฺคตํ – อยํ วุจฺจติ ‘‘จิตฺตสมาธิ’’. โส อนุปฺปนฺนานํ ปาปกานํ อกุสลานํ ธมฺมานํ อนุปฺปาทาย ฉนฺทํ ชเนติ วายมติ วีริยํ อารภติ จิตฺตํ ปคฺคณฺหาติ ปทหติ, อุปฺปนฺนานํ ปาปกานํ อกุสลานํ ธมฺมานํ ปหานาย…เป… อนุปฺปนฺนานํ กุสลานํ ธมฺมานํ อุปฺปาทาย…เป… อุปฺปนฺนานํ กุสลานํ ธมฺมานํ ิติยา อสมฺโมสาย ภิยฺโยภาวาย เวปุลฺลาย ภาวนาย ปาริปูริยา ฉนฺทํ ชเนติ วายมติ วีริยํ อารภติ จิตฺตํ ปคฺคณฺหาติ ปทหติ. อิเม วุจฺจนฺติ ‘‘ปธานสงฺขารา’’. อิติ อยฺจ จิตฺตสมาธิ, อิเม จ ปธานสงฺขารา; ตเทกชฺฌํ อภิสฺูหิตฺวา อภิสงฺขิปิตฺวา จิตฺตสมาธิปธานสงฺขาโรตฺเวว สงฺขฺยํ คจฺฉติ.

๔๓๙. ตตฺถ กตมํ จิตฺตํ? ยํ จิตฺตํ มโน มานสํ…เป… ตชฺชามโนวิฺาณธาตุ – อิทํ วุจฺจติ ‘‘จิตฺตํ’’.

ตตฺถ กตโม สมาธิ? ยา จิตฺตสฺส ิติ สณฺิติ…เป… สมฺมาสมาธิ – อยํ วุจฺจติ ‘‘สมาธิ’’.

ตตฺถ กตโม ปธานสงฺขาโร? โย เจตสิโก วีริยารมฺโภ…เป… สมฺมาวายาโม – อยํ วุจฺจติ ‘‘ปธานสงฺขาโร’’. อิติ อิมินา จ จิตฺเตน, อิมินา จ สมาธินา, อิมินา จ ปธานสงฺขาเรน อุเปโต โหติ…เป… สมนฺนาคโต. เตน วุจฺจติ ‘‘จิตฺตสมาธิปธานสงฺขารสมนฺนาคโต’’ติ.

๔๔๐. อิทฺธีติ. ยา เตสํ ธมฺมานํ อิทฺธิ สมิทฺธิ อิชฺฌนา สมิชฺฌนา ลาโภ ปฏิลาโภ ปตฺติ สมฺปตฺติ ผุสนา สจฺฉิกิริยา อุปสมฺปทา.

อิทฺธิปาโทติ. ตถาภูตสฺส เวทนากฺขนฺโธ…เป… วิฺาณกฺขนฺโธ.

อิทฺธิปาทํ ภาเวตีติ. เต ธมฺเม อาเสวติ ภาเวติ พหุลีกโรติ. เตน วุจฺจติ ‘‘อิทฺธิปาทํ ภาเวตี’’ติ.

๔. วีมํสิทฺธิปาโท

๔๔๑. กถฺจ ภิกฺขุ วีมํสาสมาธิปธานสงฺขารสมนฺนาคตํ อิทฺธิปาทํ ภาเวติ? วีมํสํ เจ ภิกฺขุ อธิปตึ กริตฺวา ลภติ สมาธึ ลภติ จิตฺตสฺเสกคฺคตํ – อยํ วุจฺจติ ‘‘วีมํสาสมาธิ’’. โส อนุปฺปนฺนานํ ปาปกานํ อกุสลานํ ธมฺมานํ อนุปฺปาทาย ฉนฺทํ ชเนติ วายมติ วีริยํ อารภติ จิตฺตํ ปคฺคณฺหาติ ปทหติ, อุปฺปนฺนานํ ปาปกานํ อกุสลานํ ธมฺมานํ ปหานาย…เป… อนุปฺปนฺนานํ กุสลานํ ธมฺมานํ อุปฺปาทาย…เป… อุปฺปนฺนานํ กุสลานํ ธมฺมานํ ิติยา อสมฺโมสาย ภิยฺโยภาวาย เวปุลฺลาย ภาวนาย ปาริปูริยา ฉนฺทํ ชเนติ วายมติ วีริยํ อารภติ จิตฺตํ ปคฺคณฺหาติ ปทหติ. อิเม วุจฺจนฺติ ‘‘ปธานสงฺขารา’’. อิติ อยฺจ วีมํสาสมาธิ, อิเม จ ปธานสงฺขารา; ตเทกชฺฌํ อภิสฺูหิตฺวา อภิสงฺขิปิตฺวา วีมํสาสมาธิปธานสงฺขาโรตฺเวว สงฺขฺยํ คจฺฉติ.

๔๔๒. ตตฺถ กตมา วีมํสา? ยา ปฺา ปชานนา…เป… อโมโห ธมฺมวิจโย สมฺมาทิฏฺิ – อยํ วุจฺจติ ‘‘วีมํสา’’.

ตตฺถ กตโม สมาธิ? ยา จิตฺตสฺส ิติ สณฺิติ…เป… สมฺมาสมาธิ – อยํ วุจฺจติ ‘‘สมาธิ’’.

ตตฺถ กตโม ปธานสงฺขาโร? โย เจตสิโก วีริยารมฺโภ …เป… สมฺมาวายาโม – อยํ วุจฺจติ ‘‘ปธานสงฺขาโร’’. อิติ อิมาย จ วีมํสาย, อิมินา จ สมาธินา, อิมินา จ ปธานสงฺขาเรน อุเปโต โหติ…เป… สมนฺนาคโต. เตน วุจฺจติ ‘‘วีมํสาสมาธิปธานสงฺขารสมนฺนาคโต’’ติ.

๔๔๓. อิทฺธีติ. ยา เตสํ ธมฺมานํ อิทฺธิ สมิทฺธิ อิชฺฌนา สมิชฺฌนา ลาโภ ปฏิลาโภ ปตฺติ สมฺปตฺติ ผุสนา สจฺฉิกิริยา อุปสมฺปทา.

อิทฺธิปาโทติ. ตถาภูตสฺส เวทนากฺขนฺโธ, สฺากฺขนฺโธ, สงฺขารกฺขนฺโธ, วิฺาณขนฺโธ.

อิทฺธิปาทํ ภาเวตีติ. เต ธมฺเม อาเสวติ ภาเวติ พหุลีกโรติ. เตน วุจฺจติ ‘‘อิทฺธิปาทํ ภาเวตี’’ติ.

สุตฺตนฺตภาชนียํ.

๒. อภิธมฺมภาชนียํ

๔๔๔. จตฺตาโร อิทฺธิปาทา – อิธ ภิกฺขุ ฉนฺทสมาธิปธานสงฺขารสมนฺนาคตํ อิทฺธิปาทํ ภาเวติ, วีริยสมาธิปธานสงฺขารสมนฺนาคตํ อิทฺธิปาทํ ภาเวติ, จิตฺตสมาธิปธานสงฺขารสมนฺนาคตํ อิทฺธิปาทํ ภาเวติ, วีมํสาสมาธิปธานสงฺขารสมนฺนาคตํ อิทฺธิปาทํ ภาเวติ.

๑. ฉนฺทิทฺธิปาโท

๔๔๕. กถฺจ ภิกฺขุ ฉนฺทสมาธิปธานสงฺขารสมนฺนาคตํ อิทฺธิปาทํ ภาเวติ? อิธ ภิกฺขุ ยสฺมึ สมเย โลกุตฺตรํ ฌานํ ภาเวติ นิยฺยานิกํ อปจยคามึ ทิฏฺิคตานํ ปหานาย ปมาย ภูมิยา ปตฺติยา วิวิจฺเจว กาเมหิ…เป… ปมํ ฌานํ อุปสมฺปชฺช วิหรติ ทุกฺขปฏิปทํ ทนฺธาภิฺํ, ตสฺมึ สมเย ฉนฺทสมาธิปธานสงฺขารสมนฺนาคตํ อิทฺธิปาทํ ภาเวติ.

๔๔๖. ตตฺถ กตโม ฉนฺโท? โย ฉนฺโท ฉนฺทิกตา กตฺตุกมฺยตา กุสโล ธมฺมจฺฉนฺโท – อยํ วุจฺจติ ‘‘ฉนฺโท’’.

ตตฺถ กตโม สมาธิ? ยา จิตฺตสฺส ิติ สณฺิติ…เป… สมฺมาสมาธิ สมาธิสมฺโพชฺฌงฺโค มคฺคงฺคํ มคฺคปริยาปนฺนํ – อยํ วุจฺจติ ‘‘สมาธิ’’.

ตตฺถ กตโม ปธานสงฺขาโร? โย เจตสิโก วีริยารมฺโภ…เป… สมฺมาวายาโม วีริยสมฺโพชฺฌงฺโค มคฺคงฺคํ มคฺคปริยาปนฺนํ – อยํ วุจฺจติ ‘‘ปธานสงฺขาโร’’. อิติ อิมินา จ ฉนฺเทน, อิมินา จ สมาธินา, อิมินา จ ปธานสงฺขาเรน อุเปโต โหติ…เป… สมนฺนาคโต. เตน วุจฺจติ ‘‘ฉนฺทสมาธิปธานสงฺขารสมนฺนาคโต’’ติ.

๔๔๗. อิทฺธีติ. ยา เตสํ ธมฺมานํ อิทฺธิ สมิทฺธิ อิชฺฌนา สมิชฺฌนา ลาโภ ปฏิลาโภ ปตฺติ สมฺปตฺติ ผุสนา สจฺฉิกิริยา อุปสมฺปทา.

อิทฺธิปาโทติ. ตถาภูตสฺส ผสฺโส…เป… ปคฺคาโห อวิกฺเขโป.

อิทฺธิปาทํ ภาเวตีติ. เต ธมฺเม อาเสวติ ภาเวติ พหุลีกโรติ. เตน วุจฺจติ ‘‘อิทฺธิปาทํ ภาเวตี’’ติ.

๒. วีริยิทฺธิปาโท

๔๔๘. กถฺจ ภิกฺขุ วีริยสมาธิปธานสงฺขารสมนฺนาคตํ อิทฺธิปาทํ ภาเวติ? อิธ ภิกฺขุ ยสฺมึ สมเย โลกุตฺตรํ ฌานํ ภาเวติ นิยฺยานิกํ อปจยคามึ ทิฏฺิคตานํ ปหานาย ปมาย ภูมิยา ปตฺติยา วิวิจฺเจว กาเมหิ…เป… ปมํ ฌานํ อุปสมฺปชฺช วิหรติ ทุกฺขปฏิปทํ ทนฺธาภิฺํ, ตสฺมึ สมเย วีริยสมาธิปธานสงฺขารสมนฺนาคตํ อิทฺธิปาทํ ภาเวติ.

๔๔๙. ตตฺถ กตมํ วีริยํ? โย เจตสิโก วีริยารมฺโภ…เป… สมฺมาวายาโม วีริยสมฺโพชฺฌงฺโค มคฺคงฺคํ มคฺคปริยาปนฺนํ – อิทํ วุจฺจติ ‘‘วีริยํ’’.

ตตฺถ กตโม สมาธิ? ยา จิตฺตสฺส ิติ สณฺิติ…เป… สมฺมาสมาธิ สมาธิสมฺโพชฺฌงฺโค มคฺคงฺคํ มคฺคปริยาปนฺนํ – อยํ วุจฺจติ ‘‘สมาธิ’’.

ตตฺถ กตโม ปธานสงฺขาโร? โย เจตสิโก วีริยารมฺโภ…เป… สมฺมาวายาโม วีริยสมฺโพชฺฌงฺโค มคฺคงฺคํ มคฺคปริยาปนฺนํ – อยํ วุจฺจติ ‘‘ปธานสงฺขาโร’’. อิติ อิมินา จ วีริเยน, อิมินา จ สมาธินา, อิมินา จ ปธานสงฺขาเรน อุเปโต โหติ…เป… สมนฺนาคโต. เตน วุจฺจติ ‘‘วีริยสมาธิปธานสงฺขารสมนฺนาคโต’’ติ.

๔๕๐. อิทฺธีติ. ยา เตสํ ธมฺมานํ อิทฺธิ สมิทฺธิ อิชฺฌนา สมิชฺฌนา ลาโภ ปฏิลาโภ ปตฺติ สมฺปตฺติ ผุสนา สจฺฉิกิริยา อุปสมฺปทา.

อิทฺธิปาโทติ. ตถาภูตส ผสฺโส…เป… ปคฺคาโห อวิกฺเขโป.

อิทฺธิปาทํ ภาเวตีติ. เต ธมฺเม อาเสวติ ภาเวติ พหุลีกโรติ. เตน วุจฺจติ ‘‘อิทฺธิปาทํ ภาเวตี’’ติ.

๓. จิตฺติทฺธิปาโท

๔๕๑. กถฺจ ภิกฺขุ จิตฺตสมาธิปธานสงฺขารสมนฺนาคตํ อิทฺธิปาทํ ภาเวติ? อิธ ภิกฺขุ ยสฺมึ สมเย โลกุตฺตรํ ฌานํ ภาเวติ นิยฺยานิกํ อปจยคามึ ทิฏฺิคตานํ ปหานาย ปมาย ภูมิยา ปตฺติยา วิวิจฺเจว กาเมหิ…เป… ปมํ ฌานํ อุปสมฺปชฺช วิหรติ ทุกฺขปฏิปทํ ทนฺธาภิฺํ, ตสฺมึ สมเย จิตฺตสมาธิปธานสงฺขารสมนฺนาคตํ อิทฺธิปาทํ ภาเวติ.

๔๕๒. ตตฺถ กตมํ จิตฺตํ? ยํ จิตฺตํ มโน มานสํ…เป… ตชฺชามโนวิฺาณธาตุ – อิทํ วุจฺจติ ‘‘จิตฺตํ’’.

ตตฺถ กตโม สมาธิ? ยา จิตฺตสฺส ิติ สณฺิติ…เป… สมฺมาสมาธิ สมาธิสมฺโพชฺฌงฺโค มคฺคงฺคํ มคฺคปริยาปนฺนํ – อยํ วุจฺจติ ‘‘สมาธิ’’.

ตตฺถ กตโม ปธานสงฺขาโร? โย เจตสิโก วีริยารมฺโภ…เป… สมฺมาวายาโม วีริยสมฺโพชฺฌงฺโค มคฺคงฺคํ มคฺคปริยาปนฺนํ – อยํ วุจฺจติ ‘‘ปธานสงฺขาโร’’. อิติ อิมินา จ จิตฺเตน, อิมินา จ สมาธินา, อิมินา จ ปธานสงฺขาเรน อุเปโต โหติ…เป… สมนฺนาคโต. เตน วุจฺจติ ‘‘จิตฺตสมาธิปธานสงฺขารสมนฺนาคโต’’ติ.

๔๕๓. อิทฺธีติ. ยา เตสํ ธมฺมานํ อิทฺธิ สมิทฺธิ อิชฺฌนา สมิชฺฌนา ลาโภ ปฏิลาโภ ปตฺติ สมฺปตฺติ ผุสนา สจฺฉิกิริยา อุปสมฺปทา.

อิทฺธิปาโทติ. ตถาภูตสฺส ผสฺโส…เป… ปคฺคาโห อวิกฺเขโป.

อิทฺธิปาทํ ภาเวตีติ. เต ธมฺเม อาเสวติ ภาเวติ พหุลีกโรติ. เตน วุจฺจติ ‘‘อิทฺธิปาทํ ภาเวตี’’ติ.

๔. วีมํสิทฺธิปาโท

๔๕๔. กถฺจ ภิกฺขุ วีมํสาสมาธิปธานสงฺขารสมนฺนาคตํ อิทฺธิปาทํ ภาเวติ? อิธ ภิกฺขุ ยสฺมึ สมเย โลกุตฺตรํ ฌานํ ภาเวติ นิยฺยานิกํ อปจยคามึ ทิฏฺิคตานํ ปหานาย ปมาย ภูมิยา ปตฺติยา วิวิจฺเจว กาเมหิ…เป… ปมํ ฌานํ อุปสมฺปชฺช วิหรติ ทุกฺขปฏิปทํ ทนฺธาภิฺํ, ตสฺมึ สมเย วีมํสาสมาธิปธานสงฺขารสมนฺนาคตํ อิทฺธิปาทํ ภาเวติ.

๔๕๕. ตตฺถ กตมา วีมํสา? ยา ปฺา ปชานนา…เป… อโมโห ธมฺมวิจโย สมฺมาทิฏฺิ ธมฺมวิจยสมฺโพชฺฌงฺโค มคฺคงฺคํ มคฺคปริยาปนฺนํ – อยํ วุจฺจติ ‘‘วีมํสา’’.

ตตฺถ กตโม สมาธิ? ยา จิตฺตสฺส ิติ สณฺิติ…เป… สมฺมาสมาธิ สมาธิสมฺโพชฺฌงฺโค มคฺคงฺคํ มคฺคปริยาปนฺนํ – อยํ วุจฺจติ ‘‘สมาธิ’’.

ตตฺถ กตโม ปธานสงฺขาโร? โย เจตสิโก วีริยารมฺโภ…เป… สมฺมาวายาโม วีริยสมฺโพชฺฌงฺโค มคฺคงฺคํ มคฺคปริยาปนฺนํ – อยํ วุจฺจติ ‘‘ปธานสงฺขาโร’’. อิติ อิมาย จ วีมํสาย, อิมินา จ สมาธินา, อิมินา จ ปธานสงฺขาเรน อุเปโต โหติ สมุเปโต อุปาคโต สมุปาคโต อุปปนฺโน สมฺปนฺโน สมนฺนาคโต. เตน วุจฺจติ ‘‘วีมํสาสมาธิปธานสงฺขารสมนฺนาคโต’’ติ

๔๕๖. อิทฺธีติ. ยา เตสํ ธมฺมานํ อิทฺธิ สมิทฺธิ อิชฺฌนา สมิชฺฌนา ลาโภ ปฏิลาโภ ปตฺติ สมฺปตฺติ ผุสนา สจฺฉิกิริยา อุปสมฺปทา.

อิทฺธิปาโทติ. ตถาภูตสฺส ผสฺโส…เป… ปคฺคาโห อวิกฺเขโป.

อิทฺธิปาทํ ภาเวตีติ. เต ธมฺเม อาเสวติ ภาเวติ พหุลีกโรติ. เตน วุจฺจติ ‘‘อิทฺธิปาทํ ภาเวตี’’ติ.

๔๕๗. จตฺตาโร อิทฺธิปาทา – ฉนฺทิทฺธิปาโท, วีริยิทฺธิปาโท, จิตฺติทฺธิปาโท, วีมํสิทฺธิปาโท.

๔๕๘. ตตฺถ กตโม ฉนฺทิทฺธิปาโท? อิธ ภิกฺขุ ยสฺมึ สมเย โลกุตฺตรํ ฌานํ ภาเวติ นิยฺยานิกํ อปจยคามึ ทิฏฺิคตานํ ปหานาย ปมาย ภูมิยา ปตฺติยา วิวิจฺเจว กาเมหิ…เป… ปมํ ฌานํ อุปสมฺปชฺช วิหรติ ทุกฺขปฏิปทํ ทนฺธาภิฺํ, โย ตสฺมึ สมเย ฉนฺโท ฉนฺทิกตา กตฺตุกมฺยตา กุสโล ธมฺมจฺฉนฺโท – อยํ วุจฺจติ ‘‘ฉนฺทิทฺธิปาโท’’. อวเสสา ธมฺมา ฉนฺทิทฺธิปาทสมฺปยุตฺตา.

๔๕๙. ตตฺถ กตโม วีริยิทฺธิปาโท? อิธ ภิกฺขุ ยสฺมึ สมเย โลกุตฺตรํ ฌานํ ภาเวติ นิยฺยานิกํ อปจยคามึ ทิฏฺิคตานํ ปหานาย ปมาย ภูมิยา ปตฺติยา วิวิจฺเจว กาเมหิ…เป… ปมํ ฌานํ อุปสมฺปชฺช วิหรติ ทุกฺขปฏิปทํ ทนฺธาภิฺํ, โย ตสฺมึ สมเย เจตสิโก วีริยารมฺโภ…เป… สมฺมาวายาโม วีริยสมฺโพชฺฌงฺโค มคฺคงฺคํ มคฺคริยาปนฺนํ – อยํ วุจฺจติ ‘‘วีริยิทฺธิปาโท’’. อวเสสา ธมฺมา วีริยิทฺธิปาทสมฺปยุตฺตา.

๔๖๐. ตตฺถ กตโม จิตฺติทฺธิปาโท? อิธ ภิกฺขุ ยสฺมึ สมเย โลกุตฺตรํ ฌานํ ภาเวติ นิยฺยานิกํ อปจยคามึ ทิฏฺิคตานํ ปหานาย ปมาย ภูมิยา ปตฺติยา วิวิจฺเจว กาเมหิ …เป… ปมํ ฌานํ อุปสมฺปชฺช วิหรติ ทุกฺขปฏิปทํ ทนฺธาภิฺํ, ยํ ตสฺมึ สมเย จิตฺตํ มโน มานสํ…เป… ตชฺชามโนวิฺาณธาตุ – อยํ วุจฺจติ ‘‘จิตฺติทฺธิปาโท’’. อวเสสา ธมฺมา จิตฺติทฺธิปาทสมฺปยุตฺตา.

๔๖๑. ตตฺถ กตโม วีมํสิทฺธิปาโท? อิธ ภิกฺขุ ยสฺมึ สมเย โลกุตฺตรํ ฌานํ ภาเวติ นิยฺยานิกํ อปจยคามึ ทิฏฺิคตานํ ปหานาย ปมาย ภูมิยา ปตฺติยา วิวิจฺเจว กาเมหิ…เป… ปมํ ฌานํ อุปสมฺปชฺช วิหรติ ทุกฺขปฏิปทํ ทนฺธาภิฺํ, ยา ตสฺมึ สมเย ปฺา ปชานนา…เป… อโมโห ธมฺมวิจโย สมฺมาทิฏฺิ ธมฺมวิจยสมฺโพชฺฌงฺโค มคฺคงฺคํ มคฺคปริยาปนฺนํ – อยํ วุจฺจติ ‘‘วีมํสิทฺธิปาโท’’. อวเสสา ธมฺมา วีมํสิทฺธิปาทสมฺปยุตฺตา.

อภิธมฺมภาชนียํ.

๓. ปฺหาปุจฺฉกํ

๔๖๒. จตฺตาโร อิทฺธิปาทา – อิธ ภิกฺขุ ฉนฺทสมาธิปธานสงฺขารสมนฺนาคตํ อิทฺธิปาทํ ภาเวติ, วีริยสมาธิ…เป… จิตฺตสมาธิ…เป… วีมํสาสมาธิปธานสงฺขารสมนฺนาคตํ อิทฺธิปาทํ ภาเวติ.

๔๖๓. จตุนฺนํ อิทฺธิปาทานํ กติ กุสลา, กติ อกุสลา, กติ อพฺยากตา…เป… กติ สรณา, กติ อรณา?

๑. ติกํ

๔๖๔. กุสลาเยว. สิยา สุขาย เวทนาย สมฺปยุตฺตา, สิยา อทุกฺขมสุขาย เวทนาย สมฺปยุตฺตา. วิปากธมฺมธมฺมา. อนุปาทินฺนอนุปาทานิยา. อสํกิลิฏฺอสํกิเลสิกา. สิยา สวิตกฺกสวิจารา, สิยา อวิตกฺกวิจารมตฺตา, สิยา อวิตกฺกอวิจารา. สิยา ปีติสหคตา, สิยา สุขสหคตา, สิยา อุเปกฺขาสหคตา. เนว ทสฺสเนน น ภาวนาย ปหาตพฺพา. เนว ทสฺสเนน น ภาวนาย ปหาตพฺพเหตุกา. อปจยคามิโน. เสกฺขา. อปฺปมาณา. อปฺปมาณารมฺมณา. ปณีตา. สมฺมตฺตนิยตา. น มคฺคารมฺมณา, มคฺคเหตุกา, น มคฺคาธิปติโน. สิยา อุปฺปนฺนา, สิยา อนุปฺปนฺนา, น วตฺตพฺพา อุปฺปาทิโนติ. สิยา อตีตา, สิยา อนาคตา, สิยา ปจฺจุปฺปนฺนา. น วตฺตพฺพา อตีตารมฺมณาติปิ, อนาคตารมฺมณาติปิ, ปจฺจุปฺปนฺนารมฺมณาติปิ. สิยา อชฺฌตฺตา, สิยา พหิทฺธา, สิยา อชฺฌตฺตพหิทฺธา. พหิทฺธารมฺมณา. อนิทสฺสนอปฺปฏิฆา.

๒. ทุกํ

๔๖๕. วีมํสิทฺธิปาโท เหตุ, ตโย อิทฺธิปาทา น เหตู. สเหตุกา. เหตุสมฺปยุตฺตา. วีมํสิทฺธิปาโท เหตุ เจว สเหตุโก จ, ตโย อิทฺธิปาทา น วตฺตพฺพา เหตู เจว สเหตุกา จาติ, สเหตุกา เจว น จ เหตู. วีมํสิทฺธิปาโท เหตุ เจว เหตุสมฺปยุตฺโต จ, ตโย อิทฺธิปาทา น วตฺตพฺพา เหตู เจว เหตุสมฺปยุตฺตา จาติ, เหตุสมฺปยุตฺตา เจว น จ เหตู. ตโย อิทฺธิปาทา น เหตู สเหตุกา, วีมํสิทฺธิปาโท น วตฺตพฺโพ น เหตุ สเหตุโกติปิ, น เหตุ อเหตุโกติปิ. สปฺปจฺจยา. สงฺขตา. อนิทสฺสนา. อปฺปฏิฆา. อรูปา. โลกุตฺตรา. เกนจิ วิฺเยฺยา, เกนจิ น วิฺเยฺยา. โน อาสวา. อนาสวา. อาสววิปฺปยุตฺตา. น วตฺตพฺพา อาสวา เจว สาสวา จาติปิ, สาสวา เจว โน จ อาสวาติปิ. น วตฺตพฺพา อาสวา เจว อาสวสมฺปยุตฺตา จาติปิ, อาสวสมฺปยุตฺตา เจว โน จ อาสวาติปิ. อาสววิปฺปยุตฺตา. อนาสวา.

โน สํโยชนา…เป… โน คนฺถา…เป… โน โอฆา…เป… โน โยคา…เป… โน นีวรณา…เป… โน ปรามาสา…เป… สารมฺมณา. ตโย อิทฺธิปาทา โน จิตฺตา, จิตฺติทฺธิปาโท จิตฺตํ. ตโย อิทฺธิปาทา เจตสิกา, จิตฺติทฺธิปาโท อเจตสิโก. ตโย อิทฺธิปาทา จิตฺตสมฺปยุตฺตา, จิตฺติทฺธิปาโท น วตฺตพฺโพ จิตฺเตน สมฺปยุตฺโตติปิ, จิตฺเตน วิปฺปยุตฺโตติปิ. ตโย อิทฺธิปาทา จิตฺตสํสฏฺา, จิตฺติทฺธิปาโท น วตฺตพฺโพ จิตฺเตน สํสฏฺโติปิ, จิตฺเตน วิสํสฏฺโติปิ. ตโย อิทฺธิปาทา จิตฺตสมุฏฺานา, จิตฺติทฺธิปาโท โน จิตฺตสมุฏฺาโน. ตโย อิทฺธิปาทา จิตฺตสหภุโน, จิตฺติทฺธิปาโท โน จิตฺตสหภู. ตโย อิทฺธิปาทา จิตฺตานุปริวตฺติโน, จิตฺติทฺธิปาโท โน จิตฺตานุปริวตฺติ. ตโย อิทฺธิปาทา จิตฺตสํสฏฺสมุฏฺานา, จิตฺติทฺธิปาโท โน จิตฺตสํสฏฺสมุฏฺาโน. ตโย อิทฺธิปาทา จิตฺตสํสฏฺสมุฏฺานสหภุโน, จิตฺติทฺธิปาโท โน จิตฺตสํสฏฺสมุฏฺานสหภู. ตโย อิทฺธิปาทา จิตฺตสํสฏฺสมุฏฺานานุปริวตฺติโน, จิตฺติทฺธิปาโท โน จิตฺตสํสฏฺสมุฏฺานานุปริวตฺติ.

ตโย อิทฺธิปาทา พาหิรา, จิตฺติทฺธิปาโท อชฺฌตฺติโก. โน อุปาทา. อนุปาทินฺนา. โน อุปาทานา…เป… โน กิเลสา…เป… น ทสฺสเนน ปหาตพฺพา. น ภาวนาย ปหาตพฺพา. น ทสฺสเนน ปหาตพฺพเหตุกา. น ภาวนาย ปหาตพฺพเหตุกา. สิยา สวิตกฺกา, สิยา อวิตกฺกา. สิยา สวิจารา, สิยา อวิจารา. สิยา สปฺปีติกา, สิยา อปฺปีติกา. สิยา ปีติสหคตา, สิยา น ปีติสหคตา. สิยา สุขสหคตา, สิยา น สุขสหคตา. สิยา อุเปกฺขาสหคตา, สิยา น อุเปกฺขาสหคตา. น กามาวจรา. น รูปาวจรา. น อรูปาวจรา. อปริยาปนฺนา. นิยฺยานิกา. นิยตา. อนุตฺตรา. อรณาติ.

ปฺหาปุจฺฉกํ.

อิทฺธิปาทวิภงฺโค นิฏฺิโต.

๑๐. โพชฺฌงฺควิภงฺโค

๑. สุตฺตนฺตภาชนียํ

๔๖๖. สตฺต โพชฺฌงฺคา – สติสมฺโพชฺฌงฺโค, ธมฺมวิจยสมฺโพชฺฌงฺโค, วีริยสมฺโพชฺฌงฺโค, ปีติสมฺโพชฺฌงฺโค, ปสฺสทฺธิสมฺโพชฺฌงฺโค, สมาธิสมฺโพชฺฌงฺโค, อุเปกฺขาสมฺโพชฺฌงฺโค.

๔๖๗. ตตฺถ กตโม สติสมฺโพชฺฌงฺโค? อิธ ภิกฺขุ สติมา โหติ ปรเมน สติเนปกฺเกน สมนฺนาคโต, จิรกตมฺปิ จิรภาสิตมฺปิ สริตา โหติ อนุสฺสริตา – อยํ วุจฺจติ ‘‘สติสมฺโพชฺฌงฺโค’’.

โส ตถา สโต วิหรนฺโต ตํ ธมฺมํ ปฺาย ปวิจินติ ปวิจรติ ปริวีมํสมาปชฺชติ – อยํ วุจฺจติ ‘‘ธมฺมวิจยสมฺโพชฺฌงฺโค’’.

ตสฺส ตํ ธมฺมํ ปฺาย ปวิจินโต ปวิจรโต ปริวีมํสมาปชฺชโต อารทฺธํ โหติ วีริยํ อสลฺลีนํ – อยํ วุจฺจติ ‘‘วีริยสมฺโพชฺฌงฺโค’’.

อารทฺธวีริยสฺส อุปฺปชฺชติ ปีติ นิรามิสา – อยํ วุจฺจติ ‘‘ปีติสมฺโพชฺฌงฺโค’’.

ปีติมนสฺส กาโยปิ ปสฺสมฺภติ, จิตฺตมฺปิ ปสฺสมฺภติ – อยํ วุจฺจติ ‘‘ปสฺสทฺธิสมฺโพชฺฌงฺโค’’.

ปสฺสทฺธกายสฺส สุขิโน จิตฺตํ สมาธิยติ – อยํ วุจฺจติ ‘‘สมาธิสมฺโพชฺฌงฺโค’’.

โส ตถา สมาหิตํ จิตฺตํ สาธุกํ อชฺฌุเปกฺขิตา โหติ – อยํ วุจฺจติ ‘‘อุเปกฺขาสมฺโพชฺฌงฺโค’’.

๔๖๘. สตฺต โพชฺฌงฺคา – สติสมฺโพชฺฌงฺโค, ธมฺมวิจยสมฺโพชฺฌงฺโค, วีริยสมฺโพชฺฌงฺโค, ปีติสมฺโพชฺฌงฺโค, ปสฺสทฺธิสมฺโพชฺฌงฺโค, สมาธิสมฺโพชฺฌงฺโค, อุเปกฺขาสมฺโพชฺฌงฺโค.

๔๖๙. ตตฺถ กตโม สติสมฺโพชฺฌงฺโค? อตฺถิ อชฺฌตฺตํ ธมฺเมสุ สติ, อตฺถิ พหิทฺธา ธมฺเมสุ สติ. ยทปิ อชฺฌตฺตํ ธมฺเมสุ สติ ตทปิ สติสมฺโพชฺฌงฺโค อภิฺาย สมฺโพธาย นิพฺพานาย สํวตฺตติ. ยทปิ พหิทฺธา ธมฺเมสุ สติ ตทปิ สติสมฺโพชฺฌงฺโค อภิฺาย สมฺโพธาย นิพฺพานาย สํวตฺตติ.

ตตฺถ กตโม ธมฺมวิจยสมฺโพชฺฌงฺโค? อตฺถิ อชฺฌตฺตํ ธมฺเมสุ ปวิจโย, อตฺถิ พหิทฺธา ธมฺเมสุ ปวิจโย. ยทปิ อชฺฌตฺตํ ธมฺเมสุ ปวิจโย ตทปิ ธมฺมวิจยสมฺโพชฺฌงฺโค อภิฺาย สมฺโพธาย นิพฺพานาย สํวตฺตติ. ยทปิ พหิทฺธา ธมฺเมสุ ปวิจโย ตทปิ ธมฺมวิจยสมฺโพชฺฌงฺโค อภิฺาย สมฺโพธาย นิพฺพานาย สํวตฺตติ.

ตตฺถ กตโม วีริยสมฺโพชฺฌงฺโค? อตฺถิ กายิกํ วีริยํ, อตฺถิ เจตสิกํ วีริยํ. ยทปิ กายิกํ วีริยํ ตทปิ วีริยสมฺโพชฺฌงฺโค อภิฺาย สมฺโพธาย นิพฺพานาย สํวตฺตติ. ยทปิ เจตสิกํ วีริยํ ตทปิ วีริยสมฺโพชฺฌงฺโค อภิฺาย สมฺโพธาย นิพฺพานาย สํวตฺตติ.

ตตฺถ กตโม ปีติสมฺโพชฺฌงฺโค? อตฺถิ สวิตกฺกสวิจารา ปีติ, อตฺถิ อวิตกฺกอวิจารา ปีติ. ยทปิ สวิตกฺกสวิจารา ปีติ ตทปิ ปีติสมฺโพชฺฌงฺโค อภิฺาย สมฺโพธาย นิพฺพานาย สํวตฺตติ. ยทปิ อวิตกฺกอวิจารา ปีติ ตทปิ ปีติสมฺโพชฺฌงฺโค อภิฺาย สมฺโพธาย นิพฺพานาย สํวตฺตติ.

ตตฺถ กตโม ปสฺสทฺธิสมฺโพชฺฌงฺโค? อตฺถิ กายปสฺสทฺธิ [กายปฺปสฺสทฺธิ (สฺยา. ก.)], อตฺถิ จิตฺตปสฺสทฺธิ [จิตฺตปฺปสฺสทฺธิ (สฺยา. ก.)]. ยทปิ กายปสฺสทฺธิ ตทปิ ปสฺสทฺธิสมฺโพชฺฌงฺโค อภิฺาย สมฺโพธาย นิพฺพานาย สํวตฺตติ. ยทปิ จิตฺตปสฺสทฺธิ ตทปิ ปสฺสทฺธิสมฺโพชฺฌงฺโค อภิฺาย สมฺโพธาย นิพฺพานาย สํวตฺตติ.

ตตฺถ กตโม สมาธิสมฺโพชฺฌงฺโค? อตฺถิ สวิตกฺโก สวิจาโร สมาธิ, อตฺถิ อวิตกฺโก อวิจาโร สมาธิ. ยทปิ สวิตกฺโก สวิจาโร สมาธิ ตทปิ สมาธิสมฺโพชฺฌงฺโค อภิฺาย สมฺโพธาย นิพฺพานาย สํวตฺตติ. ยทปิ อวิตกฺโก อวิจาโร สมาธิ ตทปิ สมาธิสมฺโพชฺฌงฺโค อภิฺาย สมฺโพธาย นิพฺพานาย สํวตฺตติ.

ตตฺถ กตโม อุเปกฺขาสมฺโพชฺฌงฺโค? อตฺถิ อชฺฌตฺตํ ธมฺเมสุ อุเปกฺขา, อตฺถิ พหิทฺธา ธมฺเมสุ อุเปกฺขา. ยทปิ อชฺฌตฺตํ ธมฺเมสุ อุเปกฺขา ตทปิ อุเปกฺขาสมฺโพชฺฌงฺโค อภิฺาย สมฺโพธาย นิพฺพานาย สํวตฺตติ. ยทปิ พหิทฺธา ธมฺเมสุ อุเปกฺขา ตทปิ อุเปกฺขาสมฺโพชฺฌงฺโค อภิฺาย สมฺโพธาย นิพฺพานาย สํวตฺตติ.

๔๗๐. สตฺต โพชฺฌงฺคา – สติสมฺโพชฺฌงฺโค, ธมฺมวิจยสมฺโพชฺฌงฺโค, วีริยสมฺโพชฺฌงฺโค, ปีติสมฺโพชฺฌงฺโค, ปสฺสทฺธิสมฺโพชฺฌงฺโค, สมาธิสมฺโพชฺฌงฺโค, อุเปกฺขาสมฺโพชฺฌงฺโค.

๔๗๑. ตตฺถ กตโม สติสมฺโพชฺฌงฺโค? อิธ ภิกฺขุ สติสมฺโพชฺฌงฺคํ ภาเวติ วิเวกนิสฺสิตํ วิราคนิสฺสิตํ นิโรธนิสฺสิตํ โวสฺสคฺคปริณามึ, ธมฺมวิจยสมฺโพชฺฌงฺคํ ภาเวติ…เป… วีริยสมฺโพชฺฌงฺคํ ภาเวติ… ปีติสมฺโพชฺฌงฺคํ ภาเวติ… ปสฺสทฺธิสมฺโพชฺฌงฺคํ ภาเวติ… สมาธิสมฺโพชฺฌงฺคํ ภาเวติ… อุเปกฺขาสมฺโพชฺฌงฺคํ ภาเวติ วิเวกนิสฺสิตํ วิราคนิสฺสิตํ นิโรธนิสฺสิตํ โวสฺสคฺคปริณามึ.

สุตฺตนฺตภาชนียํ.

๒. อภิธมฺมภาชนียํ

๔๗๒. สตฺต โพชฺฌงฺคา – สติสมฺโพชฺฌงฺโค, ธมฺมวิจยสมฺโพชฺฌงฺโค, วีริยสมฺโพชฺฌงฺโค, ปีติสมฺโพชฺฌงฺโค, ปสฺสทฺธิสมฺโพชฺฌงฺโค, สมาธิสมฺโพชฺฌงฺโค, อุเปกฺขาสมฺโพชฺฌงฺโค.

๔๗๓. ตตฺถ กตเม สตฺต โพชฺฌงฺคา? อิธ ภิกฺขุ ยสฺมึ สมเย โลกุตฺตรํ ฌานํ ภาเวติ นิยฺยานิกํ อปจยคามึ ทิฏฺิคตานํ ปหานาย ปมาย ภูมิยา ปตฺติยา วิวิจฺเจว กาเมหิ…เป… ปมํ ฌานํ อุปสมฺปชฺช วิหรติ ทุกฺขปฏิปทํ ทนฺธาภิฺํ, ตสฺมึ สมเย สตฺต โพชฺฌงฺคา โหนฺติ – สติสมฺโพชฺฌงฺโค…เป… อุเปกฺขาสมฺโพชฺฌงฺโค.

๔๗๔. ตตฺถ กตโม สติสมฺโพชฺฌงฺโค? ยา สติ อนุสฺสติ…เป… สมฺมาสติ สติสมฺโพชฺฌงฺโค มคฺคงฺคํ มคฺคปริยาปนฺนํ – อยํ วุจฺจติ ‘‘สติสมฺโพชฺฌงฺโค’’.

ตตฺถ กตโม ธมฺมวิจยสมฺโพชฺฌงฺโค? ยา ปฺา ปชานนา…เป… อโมโห ธมฺมวิจโย สมฺมาทิฏฺิ ธมฺมวิจยสมฺโพชฺฌงฺโค มคฺคงฺคํ มคฺคปริยาปนฺนํ – อยํ วุจฺจติ ‘‘ธมฺมวิจยสมฺโพชฺฌงฺโค’’.

ตตฺถ กตโม วีริยสมฺโพชฺฌงฺโค? โย เจตสิโก วีริยารมฺโภ…เป… สมฺมาวายาโม วีริยสมฺโพชฺฌงฺโค มคฺคงฺคํ มคฺคปริยาปนฺนํ – อยํ วุจฺจติ ‘‘วีริยสมฺโพชฺฌงฺโค’’.

ตตฺถ กตโม ปีติสมฺโพชฺฌงฺโค? ยา ปีติ ปาโมชฺชํ อาโมทนา ปโมทนา หาโส ปหาโส วิตฺติ โอทคฺยํ [โอทคฺคํ (สี.) ธ. ส. ๙] อตฺตมนตา จิตฺตสฺส ปีติสมฺโพชฺฌงฺโค – อยํ วุจฺจติ ‘‘ปีติสมฺโพชฺฌงฺโค’’.

ตตฺถ กตโม ปสฺสทฺธิสมฺโพชฺฌงฺโค? ยา เวทนากฺขนฺธสฺส สฺากฺขนฺธสฺส สงฺขารกฺขนฺธสฺส วิฺาณกฺขนฺธสฺส ปสฺสทฺธิ ปฏิปฺปสฺสทฺธิ ปสฺสมฺภนา ปฏิปฺปสฺสมฺภนา ปฏิปฺปสฺสมฺภิตตฺตํ ปสฺสทฺธิสมฺโพชฺฌงฺโค – อยํ วุจฺจติ ‘‘ปสฺสทฺธิสมฺโพชฺฌงฺโค’’.

ตตฺถ กตโม สมาธิสมฺโพชฺฌงฺโค? ยา จิตฺตสฺส ิติ…เป… สมฺมาสมาธิ สมาธิสมฺโพชฺฌงฺโค มคฺคงฺคํ มคฺคปริยาปนฺนํ – อยํ วุจฺจติ ‘‘สมาธิสมฺโพชฺฌงฺโค’’.

ตตฺถ กตโม อุเปกฺขาสมฺโพชฺฌงฺโค? ยา อุเปกฺขา อุเปกฺขนา อชฺฌุเปกฺขนา มชฺฌตฺตตา จิตฺตสฺส อุเปกฺขาสมฺโพชฺฌงฺโค – อยํ วุจฺจติ ‘‘อุเปกฺขาสมฺโพชฺฌงฺโค’’. อิเม วุจฺจนฺติ สตฺต โพชฺฌงฺคา. อวเสสา ธมฺมา สตฺตหิ โพชฺฌงฺเคหิ สมฺปยุตฺตา.

๔๗๕. สตฺต โพชฺฌงฺคา – สติสมฺโพชฺฌงฺโค…เป… อุเปกฺขาสมฺโพชฺฌงฺโค.

๔๗๖. ตตฺถ กตโม สติสมฺโพชฺฌงฺโค? อิธ ภิกฺขุ ยสฺมึ สมเย โลกุตฺตรํ ฌานํ ภาเวติ นิยฺยานิกํ อปจยคามึ ทิฏฺิคตานํ ปหานาย ปมาย ภูมิยา ปตฺติยา วิวิจฺเจว กาเมหิ…เป… ปมํ ฌานํ อุปสมฺปชฺช วิหรติ ทุกฺขปฏิปทํ ทนฺธาภิฺํ, ยา ตสฺมึ สมเย สติ อนุสฺสติ สมฺมาสติ สติสมฺโพชฺฌงฺโค มคฺคงฺคํ มคฺคปริยาปนฺนํ – อยํ วุจฺจติ ‘‘สติสมฺโพชฺฌงฺโค’’. อวเสสา ธมฺมา สติสมฺโพชฺฌงฺคสมฺปยุตฺตา…เป… อวเสสา ธมฺมา ธมฺมวิจยสมฺโพชฺฌงฺคสมฺปยุตฺตา…เป… อวเสสา ธมฺมา วีริยสมฺโพชฺฌงฺคสมฺปยุตฺตา…เป… อวเสสา ธมฺมา ปีติสมฺโพชฺฌงฺคสมฺปยุตฺตา…เป… อวเสสา ธมฺมา ปสฺสทฺธิสมฺโพชฺฌงฺคสมฺปยุตฺตา…เป… อวเสสา ธมฺมา สมาธิสมฺโพชฺฌงฺคสมฺปยุตฺตา.

ตตฺถ กตโม อุเปกฺขาสมฺโพชฺฌงฺโค? อิธ ภิกฺขุ ยสฺมึ สมเย โลกุตฺตรํ ฌานํ ภาเวติ นิยฺยานิกํ อปจยคามึ ทิฏฺิคตานํ ปหานาย ปมาย ภูมิยา ปตฺติยา วิวิจฺเจว กาเมหิ…เป… ปมํ ฌานํ อุปสมฺปชฺช วิหรติ ทุกฺขปฏิปทํ ทนฺธาภิฺํ, ยา ตสฺมึ สมเย อุเปกฺขา อุเปกฺขนา อชฺฌุเปกฺขนา มชฺฌตฺตตา จิตฺตสฺส อุเปกฺขาสมฺโพชฺฌงฺโค – อยํ วุจฺจติ ‘‘อุเปกฺขาสมฺโพชฺฌงฺโค’’. อวเสสา ธมฺมา อุเปกฺขาสมฺโพชฺฌงฺคสมฺปยุตฺตา.

๔๗๗. สตฺต โพชฺฌงฺคา – สติสมฺโพชฺฌงฺโค…เป… อุเปกฺขาสมฺโพชฺฌงฺโค.

๔๗๘. ตตฺถ กตเม สตฺต โพชฺฌงฺคา? อิธ ภิกฺขุ ยสฺมึ สมเย โลกุตฺตรํ ฌานํ ภาเวติ นิยฺยานิกํ อปจยคามึ ทิฏฺิคตานํ ปหานาย ปมาย ภูมิยา ปตฺติยา วิวิจฺเจว กาเมหิ …เป… ปมํ ฌานํ อุปสมฺปชฺช วิหรติ ทุกฺขปฏิปทํ ทนฺธาภิฺํ, โย ตสฺมึ สมเย ผสฺโส โหติ…เป… อวิกฺเขโป โหติ – อิเม ธมฺมา กุสลา. ตสฺเสว โลกุตฺตรสฺส กุสลสฺส ฌานสฺส กตตฺตา ภาวิตตฺตา วิปากํ วิวิจฺเจว กาเมหิ…เป… ปมํ ฌานํ อุปสมฺปชฺช วิหรติ ทุกฺขปฏิปทํ ทนฺธาภิฺํ สุฺตํ, ตสฺมึ สมเย สตฺต โพชฺฌงฺคา โหนฺติ – สติสมฺโพชฺฌงฺโค…เป… อุเปกฺขาสมฺโพชฺฌงฺโค.

๔๗๙. ตตฺถ กตโม สติสมฺโพชฺฌงฺโค? ยา สติ อนุสฺสติ…เป… สมฺมาสติ สติสมฺโพชฺฌงฺโค มคฺคงฺคํ มคฺคปริยาปนฺนํ – อยํ วุจฺจติ ‘‘สติสมฺโพชฺฌงฺโค’’…เป….

ตตฺถ กตโม อุเปกฺขาสมฺโพชฺฌงฺโค? ยา อุเปกฺขา อุเปกฺขนา อชฺฌุเปกฺขนา มชฺฌตฺตตา จิตฺตสฺส อุเปกฺขาสมฺโพชฺฌงฺโค – อยํ วุจฺจติ ‘‘อุเปกฺขาสมฺโพชฺฌงฺโค’’. อิเม วุจฺจนฺติ ‘‘สตฺต โพชฺฌงฺคา’’. อวเสสา ธมฺมา สตฺตหิ โพชฺฌงฺเคหิ สมฺปยุตฺตา.

๔๘๐. สตฺต โพชฺฌงฺคา – สติสมฺโพชฺฌงฺโค…เป… อุเปกฺขาสมฺโพชฺฌงฺโค.

๔๘๑. ตตฺถ กตโม สติสมฺโพชฺฌงฺโค? อิธ ภิกฺขุ ยสฺมึ สมเย โลกุตฺตรํ ฌานํ ภาเวติ นิยฺยานิกํ อปจยคามึ ทิฏฺิคตานํ ปหานาย ปมาย ภูมิยา ปตฺติยา วิวิจฺเจว กาเมหิ…เป… ปมํ ฌานํ อุปสมฺปชฺช วิหรติ ทุกฺขปฏิปทํ ทนฺธาภิฺํ, ตสฺมึ สมเย ผสฺโส โหติ…เป… อวิกฺเขโป โหติ. อิเม ธมฺมา กุสลา. ตสฺเสว โลกุตฺตรสฺส กุสลสฺส ฌานสฺส กตตฺตา ภาวิตตฺตา วิปากํ วิวิจฺเจว กาเมหิ…เป… ปมํ ฌานํ อุปสมฺปชฺช วิหรติ ทุกฺขปฏิปทํ ทนฺธาภิฺํ, ยา ตสฺมึ สมเย สติ อนุสฺสติ สมฺมาสติ สติสมฺโพชฺฌงฺโค มคฺคงฺคํ มคฺคปริยาปนฺนํ – อยํ วุจฺจติ ‘‘สติสมฺโพชฺฌงฺโค’’. อวเสสา ธมฺมา สติสมฺโพชฺฌงฺคสมฺปยุตฺตา…เป… อวเสสา ธมฺมา ธมฺมวิจยสมฺโพชฺฌงฺคสมฺปยุตฺตา …เป… อวเสสา ธมฺมา วีริยสมฺโพชฺฌงฺคสมฺปยุตฺตา…เป… อวเสสา ธมฺมา ปีติสมฺโพชฺฌงฺคสมฺปยุตฺตา…เป… อวเสสา ธมฺมา ปสฺสทฺธิสมฺโพชฺฌงฺคสมฺปยุตฺตา…เป… อวเสสา ธมฺมา สมาธิสมฺโพชฺฌงฺคสมฺปยุตฺตา.

ตตฺถ กตโม อุเปกฺขาสมฺโพชฺฌงฺโค? อิธ ภิกฺขุ ยสฺมึ สมเย โลกุตฺตรํ ฌานํ ภาเวติ นิยฺยานิกํ อปจยคามึ ทิฏฺิคตานํ ปหานาย ปมาย ภูมิยา ปตฺติยา วิวิจฺเจว กาเมหิ…เป… ปมํ ฌานํ อุปสมฺปชฺช วิหรติ ทุกฺขปฏิปทํ ทนฺธาภิฺํ, ตสฺมึ สมเย ผสฺโส โหติ…เป… อวิกฺเขโป โหติ. อิเม ธมฺมา กุสลา. ตสฺเสว โลกุตฺตรสฺส กุสลสฺส ฌานสฺส กตตฺตา ภาวิตตฺตา วิปากํ วิวิจฺเจว กาเมหิ…เป… ปมํ ฌานํ อุปสมฺปชฺช วิหรติ ทุกฺขปฏิปทํ ทนฺธาภิฺํ สุฺตํ, ยา ตสฺมึ สมเย อุเปกฺขา อุเปกฺขนา อชฺฌุเปกฺขนา มชฺฌตฺตตา จิตฺตสฺส อุเปกฺขาสมฺโพชฺฌงฺโค – อยํ วุจฺจติ ‘‘อุเปกฺขาสมฺโพชฺฌงฺโค’’. อวเสสา ธมฺมา อุเปกฺขาสมฺโพชฺฌงฺคสมฺปยุตฺตา.

อภิธมฺมภาชนียํ.

๓. ปฺหาปุจฺฉกํ

๔๘๒. สตฺต โพชฺฌงฺคา – สติสมฺโพชฺฌงฺโค, ธมฺมวิจยสมฺโพชฺฌงฺโค, วีริยสมฺโพชฺฌงฺโค, ปีติสมฺโพชฺฌงฺโค, ปสฺสทฺธิสมฺโพชฺฌงฺโค, สมาธิสมฺโพชฺฌงฺโค, อุเปกฺขาสมฺโพชฺฌงฺโค.

๔๘๓. สตฺตนฺนํ โพชฺฌงฺคานํ กติ กุสลา, กติ อกุสลา, กติ อพฺยากตา…เป… กติ สรณา, กติ อรณา?

๑. ติกํ

๔๘๔. สิยา กุสลา, สิยา อพฺยากตา. ปีติสมฺโพชฺฌงฺโค สุขาย เวทนาย สมฺปยุตฺโต; ฉ โพชฺฌงฺคา สิยา สุขาย เวทนาย สมฺปยุตฺตา, สิยา อทุกฺขมสุขาย เวทนาย สมฺปยุตฺตา. สิยา วิปากา, สิยา วิปากธมฺมธมฺมา. อนุปาทินฺนอนุปาทานิยา. อสํกิลิฏฺอสํกิเลสิกา. สิยา สวิตกฺกสวิจารา, สิยา อวิตกฺกวิจารมตฺตา, สิยา อวิตกฺกอวิจารา. ปีติสมฺโพชฺฌงฺโค น ปีติสหคโต, สุขสหคโต, น อุเปกฺขาสหคโต; ฉ โพชฺฌงฺคา สิยา ปีติสหคตา, สิยา สุขสหคตา, สิยา อุเปกฺขาสหคตา. เนว ทสฺสเนน น ภาวนาย ปหาตพฺพา. เนว ทสฺสเนน น ภาวนาย ปหาตพฺพเหตุกา. สิยา อปจยคามิโน, สิยา เนวาจยคามินาปจยคามิโน. สิยา เสกฺขา, สิยา อเสกฺขา. อปฺปมาณา. อปฺปมาณารมฺมณา. ปณีตา. สิยา สมฺมตฺตนิยตา, สิยา อนิยตา. น มคฺคารมฺมณา, สิยา มคฺคเหตุกา, สิยา มคฺคาธิปติโน; สิยา น วตฺตพฺพา มคฺคเหตุกาติปิ, มคฺคาธิปติโนติปิ. สิยา อุปฺปนฺนา, สิยา อนุปฺปนฺนา, สิยา อุปฺปาทิโน. สิยา อตีตา, สิยา อนาคตา, สิยา ปจฺจุปฺปนฺนา. น วตฺตพฺพา อตีตารมฺมณาติปิ, อนาคตารมฺมณาติปิ, ปจฺจุปฺปนฺนารมฺมณาติปิ. สิยา อชฺฌตฺตา, สิยา พหิทฺธา, สิยา อชฺฌตฺตพหิทฺธา. พหิทฺธารมฺมณา. อนิทสฺสนอปฺปฏิฆา.

๒. ทุกํ

๔๘๕. ธมฺมวิจยสมฺโพชฺฌงฺโค เหตุ, ฉ โพชฺฌงฺคา เหตุสมฺปยุตฺตา. ธมฺมวิจยสมฺโพชฺฌงฺโค เหตุ เจว สเหตุโก จ, ฉ โพชฺฌงฺคา น วตฺตพฺพา เหตู เจว สเหตุกา จาติ, สเหตุกา เจว น จ เหตู. ธมฺมวิจยสมฺโพชฺฌงฺโค เหตุ เจว เหตุสมฺปยุตฺโต จ, ฉ โพชฺฌงฺคา น วตฺตพฺพา เหตู เจว เหตุสมฺปยุตฺตา จาติ, เหตุสมฺปยุตฺตา เจว น จ เหตู. ฉ โพชฺฌงฺคา น เหตู สเหตุกา, ธมฺมวิจยสมฺโพชฺฌงฺโค น วตฺตพฺโพ น เหตุสเหตุโกติปิ, น เหตุอเหตุโกติปิ. สปฺปจฺจยา. สงฺขตา. อนิทสฺสนา. อปฺปฏิฆา. อรูปา. โลกุตฺตรา. เกนจิ วิฺเยฺยา, เกนจิ น วิฺเยฺยา. โน อาสวา. อนาสวา อาสววิปฺปยุตฺตา. น วตฺตพฺพา อาสวา เจว สาสวา จาติปิ, สาสวา เจว โน จ อาสวาติปิ. อาสวา เจว อาสวสมฺปยุตฺตา จาติปิ, อาสวสมฺปยุตฺตา เจว โน จ อาสวาติปิ. อาสววิปฺปยุตฺตา. อนาสวา. โน สํโยชนา…เป… โน คนฺถา…เป… โน โอฆา…เป… โน โยคา…เป… โน นีวรณา…เป… โน ปรามาสา…เป… สารมฺมณา. โน จิตฺตา. เจตสิกา. จิตฺตสมฺปยุตฺตา. จิตฺตสํสฏฺา. จิตฺตสมุฏฺานา. จิตฺตสหภุโน. จิตฺตานุปริวตฺติโน. จิตฺตสํสฏฺสมุฏฺานา. จิตฺตสํสฏฺสมุฏฺานสหภุโน. จิตฺตสํสฏฺสมุฏฺานานุปริวตฺติโน. พาหิรา. โน อุปาทา. อนุปาทินฺนา. โน อุปาทานา…เป… โน กิเลสา…เป… น ทสฺสเนน ปหาตพฺพา. น ภาวนาย ปหาตพฺพา. น ทสฺสเนน ปหาตพฺพเหตุกา. น ภาวนาย ปหาตพฺพเหตุกา. สิยา สวิตกฺกา, สิยา อวิตกฺกา. สิยา สวิจารา, สิยา อวิจารา.

ปีติสมฺโพชฺฌงฺโค อปฺปีติโก, ฉ โพชฺฌงฺคา สิยา สปฺปีติกา, สิยา อปฺปีติกา. ปีติสมฺโพชฺฌงฺโค น ปีติสหคโต, ฉ โพชฺฌงฺคา สิยา ปีติสหคตา, สิยา น ปีติสหคตา. ปีติสมฺโพชฺฌงฺโค สุขสหคโต, ฉ โพชฺฌงฺคา สิยา สุขสหคตา, สิยา น สุขสหคตา. ปีติสมฺโพชฺฌงฺโค น อุเปกฺขาสหคโต, ฉ โพชฺฌงฺคา สิยา อุเปกฺขาสหคตา, สิยา น อุเปกฺขาสหคตา. น กามาวจรา. น รูปาวจรา. น อรูปาวจรา. อปริยาปนฺนา. สิยา นิยฺยานิกา, สิยา อนิยฺยานิกา. สิยา นิยตา, สิยา อนิยตา. อนุตฺตรา. อรณาติ.

ปฺหาปุจฺฉกํ.

โพชฺฌงฺควิภงฺโค นิฏฺิโต.

๑๑. มคฺคงฺควิภงฺโค

๑. สุตฺตนฺตภาชนียํ

๔๘๖. อริโย อฏฺงฺคิโก มคฺโค, เสยฺยถิทํ – สมฺมาทิฏฺิ, สมฺมาสงฺกปฺโป, สมฺมาวาจา, สมฺมากมฺมนฺโต, สมฺมาอาชีโว, สมฺมาวายาโม, สมฺมาสติ, สมฺมาสมาธิ.

๔๘๗. ตตฺถ กตมา สมฺมาทิฏฺิ? ทุกฺเข าณํ, ทุกฺขสมุทเย าณํ, ทุกฺขนิโรเธ าณํ, ทุกฺขนิโรธคามินิยา ปฏิปทาย าณํ – อยํ วุจฺจติ ‘‘สมฺมาทิฏฺิ’’.

ตตฺถ กตโม สมฺมาสงฺกปฺโป? เนกฺขมฺมสงฺกปฺโป, อพฺยาปาทสงฺกปฺโป, อวิหึสาสงฺกปฺโป – อยํ วุจฺจติ ‘‘สมฺมาสงฺกปฺโป’’.

ตตฺถ กตมา สมฺมาวาจา? มุสาวาทา เวรมณี, ปิสุณาย วาจาย เวรมณี, ผรุสาย วาจาย เวรมณี, สมฺผปฺปลาปา เวรมณี – อยํ วุจฺจติ ‘‘สมฺมาวาจา’’.

ตตฺถ กตโม สมฺมากมฺมนฺโต? ปาณาติปาตา เวรมณี, อทินฺนาทานา เวรมณี, กาเมสุมิจฺฉาจารา เวรมณี – อยํ วุจฺจติ ‘‘สมฺมากมฺมนฺโต’’.

ตตฺถ กตโม สมฺมาอาชีโว? อิธ อริยสาวโก มิจฺฉาอาชีวํ ปหาย สมฺมาอาชีเวน ชีวิกํ กปฺเปติ – อยํ วุจฺจติ ‘‘สมฺมาอาชีโว’’.

ตตฺถ กตโม สมฺมาวายาโม? อิธ ภิกฺขุ อนุปฺปนฺนานํ ปาปกานํ อกุสลานํ ธมฺมานํ อนุปฺปาทาย ฉนฺทํ ชเนติ วายมติ วีริยํ อารภติ จิตฺตํ ปคฺคณฺหาติ ปทหติ, อุปฺปนฺนานํ ปาปกานํ อกุสลานํ ธมฺมานํ ปหานาย ฉนฺทํ ชเนติ วายมติ วีริยํ อารภติ จิตฺตํ ปคฺคณฺหาติ ปทหติ, อนุปฺปนฺนานํ กุสลานํ ธมฺมานํ อุปฺปาทาย ฉนฺทํ ชเนติ วายมติ วีริยํ อารภติ จิตฺตํ ปคฺคณฺหาติ ปทหติ, อุปฺปนฺนานํ กุสลานํ ธมฺมานํ ิติยา อสมฺโมสาย ภิยฺโยภาวาย เวปุลฺลาย ภาวนาย ปาริปูริยา ฉนฺทํ ชเนติ วายมติ วีริยํ อารภติ จิตฺตํ ปคฺคณฺหาติ ปทหติ – อยํ วุจฺจติ ‘‘สมฺมาวายาโม’’.

ตตฺถ กตมา สมฺมาสติ? อิธ ภิกฺขุ กาเย กายานุปสฺสี วิหรติ อาตาปี สมฺปชาโน สติมา วิเนยฺย โลเก อภิชฺฌาโทมนสฺสํ, เวทนาสุ เวทนานุปสฺสี วิหรติ อาตาปี สมฺปชาโน สติมา วิเนยฺย โลเก อภิชฺฌาโทมนสฺสํ, จิตฺเต จิตฺตานุปสฺสี วิหรติ อาตาปี สมฺปชาโน สติมา วิเนยฺย โลเก อภิชฺฌาโทมนสฺสํ, ธมฺเมสุ ธมฺมานุปสฺสี วิหรติ อาตาปี สมฺปชาโน สติมา วิเนยฺย โลเก อภิชฺฌาโทมนสฺสํ – อยํ วุจฺจติ ‘‘สมฺมาสติ’’.

ตตฺถ กตโม สมฺมาสมาธิ? อิธ ภิกฺขุ วิวิจฺเจว กาเมหิ วิวิจฺจ อกุสเลหิ ธมฺเมหิ สวิตกฺกํ สวิจารํ วิเวกชํ ปีติสุขํ ปมํ ฌานํ อุปสมฺปชฺช วิหรติ; วิตกฺกวิจารานํ วูปสมา อชฺฌตฺตํ สมฺปสาทนํ เจตโส เอโกทิภาวํ อวิตกฺกํ อวิจารํ สมาธิชํ ปีติสุขํ ทุติยํ ฌานํ อุปสมฺปชฺช วิหรติ; ปีติยา จ วิราคา อุเปกฺขโก จ วิหรติ สโต จ สมฺปชาโน สุขฺจ กาเยน ปฏิสํเวเทติ, ยํ ตํ อริยา อาจิกฺขนฺติ ‘‘อุเปกฺขโก สติมา สุขวิหารี’’ติ ตติยํ ฌานํ อุปสมฺปชฺช วิหรติ; สุขสฺส จ ปหานา ทุกฺขสฺส จ ปหานา ปุพฺเพว โสมนสฺสโทมนสฺสานํ อตฺถงฺคมา อทุกฺขมสุขํ อุเปกฺขาสติปาริสุทฺธึ จตุตฺถํ ฌานํ อุปสมฺปชฺช วิหรติ – อยํ วุจฺจติ ‘‘สมฺมาสมาธิ’’.

๔๘๘. อริโย อฏฺงฺคิโก มคฺโค, เสยฺยถิทํ – สมฺมาทิฏฺิ, สมฺมาสงฺกปฺโป, สมฺมาวาจา, สมฺมากมฺมนฺโต, สมฺมาอาชีโว, สมฺมาวายาโม, สมฺมาสติ, สมฺมาสมาธิ.

๔๘๙. ตตฺถ กตมา สมฺมาทิฏฺิ? อิธ ภิกฺขุ สมฺมาทิฏฺึ ภาเวติ วิเวกนิสฺสิตํ วิราคนิสฺสิตํ นิโรธนิสฺสิตํ โวสฺสคฺคปริณามึ, สมฺมาสงฺกปฺปํ ภาเวติ…เป… สมฺมาวาจํ ภาเวติ…เป… สมฺมากมฺมนฺตํ ภาเวติ…เป… สมฺมาอาชีวํ ภาเวติ…เป… สมฺมาวายามํ ภาเวติ…เป… สมฺมาสตึ ภาเวติ…เป… สมฺมาสมาธึ ภาเวติ วิเวกนิสฺสิตํ วิราคนิสฺสิตํ นิโรธนิสฺสิตํ โวสฺสคฺคปริณามึ.

สุตฺตนฺตภาชนียํ.

๒. อภิธมฺมภาชนียํ

๔๙๐. อฏฺงฺคิโก มคฺโค – สมฺมาทิฏฺิ, สมฺมาสงฺกปฺโป, สมฺมาวาจา, สมฺมากมฺมนฺโต, สมฺมาอาชีโว, สมฺมาวายาโม, สมฺมาสติ, สมฺมาสมาธิ.

๔๙๑. ตตฺถ กตโม อฏฺงฺคิโก มคฺโค? อิธ ภิกฺขุ ยสฺมึ สมเย โลกุตฺตรํ ฌานํ ภาเวติ นิยฺยานิกํ อปจยคามึ ทิฏฺิคตานํ ปหานาย ปมาย ภูมิยา ปตฺติยา วิวิจฺเจว กาเมหิ…เป… ปมํ ฌานํ อุปสมฺปชฺช วิหรติ ทุกฺขปฏิปทํ ทนฺธาภิฺํ, ตสฺมึ สมเย อฏฺงฺคิโก มคฺโค โหติ – สมฺมาทิฏฺิ…เป… สมฺมาสมาธิ.

๔๙๒. ตตฺถ กตมา สมฺมาทิฏฺิ? ยา ปฺา ปชานนา…เป… อโมโห ธมฺมวิจโย สมฺมาทิฏฺิ ธมฺมวิจยสมฺโพชฺฌงฺโค มคฺคงฺคํ มคฺคปริยาปนฺนํ – อยํ วุจฺจติ ‘‘สมฺมาทิฏฺิ’’.

ตตฺถ กตโม สมฺมาสงฺกปฺโป? โย ตกฺโก วิตกฺโก สงฺกปฺโป อปฺปนา พฺยปฺปนา เจตโส อภินิโรปนา สมฺมาสงฺกปฺโป มคฺคงฺคํ มคฺคปริยาปนฺนํ – อยํ วุจฺจติ ‘‘สมฺมาสงฺกปฺโป’’.

ตตฺถ กตมา สมฺมาวาจา? ยา จตูหิ วจีทุจฺจริเตหิ อารติ วิรติ ปฏิวิรติ เวรมณี อกิริยา อกรณํ อนชฺฌาปตฺติ เวลาอนติกฺกโม เสตุฆาโต สมฺมาวาจา มคฺคงฺคํ มคฺคปริยาปนฺนํ – อยํ วุจฺจติ ‘‘สมฺมาวาจา’’.

ตตฺถ กตโม สมฺมากมฺมนฺโต? ยา ตีหิ กายทุจฺจริเตหิ อารติ วิรติ ปฏิวิรติ เวรมณี อกิริยา อกรณํ อนชฺฌาปตฺติ เวลาอนติกฺกโม เสตุฆาโต สมฺมากมฺมนฺโต มคฺคงฺคํ มคฺคปริยาปนฺนํ – อยํ วุจฺจติ ‘‘สมฺมากมฺมนฺโต’’.

ตตฺถ กตโม สมฺมาอาชีโว? ยา มิจฺฉาอาชีวา อารติ วิรติ ปฏิวิรติ เวรมณี อกิริยา อกรณํ อนชฺฌาปตฺติ เวลาอนติกฺกโม เสตุฆาโต สมฺมาอาชีโว มคฺคงฺคํ มคฺคปริยาปนฺนํ – อยํ วุจฺจติ ‘‘สมฺมาอาชีโว’’.

ตตฺถ กตโม สมฺมาวายาโม? โย เจตสิโก วีริยารมฺโภ…เป… สมฺมาวายาโม วีริยสมฺโพชฺฌงฺโค มคฺคงฺคํ มคฺคปริยาปนฺนํ – อยํ วุจฺจติ ‘‘สมฺมาวายาโม’’.

ตตฺถ กตมา สมฺมาสติ? ยา สติ อนุสฺสติ…เป… สมฺมาสติ สติสมฺโพชฺฌงฺโค มคฺคงฺคํ มคฺคปริยาปนฺนํ – อยํ วุจฺจติ ‘‘สมฺมาสติ’’.

ตตฺถ กตโม สมฺมาสมาธิ? ยา จิตฺตสฺส ิติ…เป… สมฺมาสมาธิ สมาธิสมฺโพชฺฌงฺโค มคฺคงฺคํ มคฺคปริยาปนฺนํ – อยํ วุจฺจติ ‘‘สมฺมาสมาธิ’’. อยํ วุจฺจติ ‘‘อฏฺงฺคิโก มคฺโค’’. อวเสสา ธมฺมา อฏฺงฺคิเกน มคฺเคน สมฺปยุตฺตา.

๔๙๓. ปฺจงฺคิโก มคฺโค – สมฺมาทิฏฺิ, สมฺมาสงฺกปฺโป, สมฺมาวายาโม, สมฺมาสติ, สมฺมาสมาธิ.

๔๙๔. ตตฺถ กตโม ปฺจงฺคิโก มคฺโค? อิธ ภิกฺขุ ยสฺมึ สมเย โลกุตฺตรํ ฌานํ ภาเวติ นิยฺยานิกํ อปจยคามึ ทิฏฺิคตานํ ปหานาย ปมาย ภูมิยา ปตฺติยา วิวิจฺเจว กาเมหิ…เป… ปมํ ฌานํ อุปสมฺปชฺช วิหรติ ทุกฺขปฏิปทํ ทนฺธาภิฺํ, ตสฺมึ สมเย ปฺจงฺคิโก มคฺโค โหติ – สมฺมาทิฏฺิ, สมฺมาสงฺกปฺโป, สมฺมาวายาโม, สมฺมาสติ, สมฺมาสมาธิ.

๔๙๕. ตตฺถ กตมา สมฺมาทิฏฺิ? ยา ปฺา ปชานนา…เป… อโมโห ธมฺมวิจโย สมฺมาทิฏฺิ ธมฺมวิจยสมฺโพชฺฌงฺโค มคฺคงฺคํ มคฺคปริยาปนฺนํ – อยํ วุจฺจติ ‘‘สมฺมาทิฏฺิ’’.

ตตฺถ กตโม สมฺมาสงฺกปฺโป? โย ตกฺโก วิตกฺโก…เป… สมฺมาสงฺกปฺโป มคฺคงฺคํ มคฺคปริยาปนฺนํ – อยํ วุจฺจติ ‘‘สมฺมาสงฺกปฺโป’’.

ตตฺถ กตโม สมฺมาวายาโม? โย เจตสิโก วีริยารมฺโภ…เป… สมฺมาวายาโม วีริยสมฺโพชฺฌงฺโค มคฺคงฺคํ มคฺคปริยาปนฺนํ – อยํ วุจฺจติ ‘‘สมฺมาวายาโม’’.

ตตฺถ กตมา สมฺมาสติ? ยา สติ อนุสฺสติ…เป… สมฺมาสติ สติสมฺโพชฺฌงฺโค มคฺคงฺคํ มคฺคปริยาปนฺนํ – อยํ วุจฺจติ ‘‘สมฺมาสติ’’.

ตตฺถ กตโม สมฺมาสมาธิ? ยา จิตฺตสฺส ิติ…เป… สมฺมาสมาธิ สมาธิสมฺโพชฺฌงฺโค มคฺคงฺคํ มคฺคปริยาปนฺนํ – อยํ วุจฺจติ ‘‘สมฺมาสมาธิ’’. อยํ วุจฺจติ ‘‘ปฺจงฺคิโก มคฺโค’’. อวเสสา ธมฺมา ปฺจงฺคิเกน มคฺเคน สมฺปยุตฺตา.

๔๙๖. ปฺจงฺคิโก มคฺโค – สมฺมาทิฏฺิ, สมฺมาสงฺกปฺโป, สมฺมาวายาโม, สมฺมาสติ, สมฺมาสมาธิ.

๔๙๗. ตตฺถ กตมา สมฺมาทิฏฺิ? อิธ ภิกฺขุ ยสฺมึ สมเย โลกุตฺตรํ ฌานํ ภาเวติ นิยฺยานิกํ อปจยคามึ ทิฏฺิคตานํ ปหานาย ปมาย ภูมิยา ปตฺติยา วิวิจฺเจว กาเมหิ…เป… ปมํ ฌานํ อุปสมฺปชฺช วิหรติ ทุกฺขปฏิปทํ ทนฺธาภิฺํ, ยา ตสฺมึ สมเย ปฺา ปชานนา…เป… อโมโห ธมฺมวิจโย สมฺมาทิฏฺิ ธมฺมวิจยสมฺโพชฺฌงฺโค มคฺคงฺคํ มคฺคปริยาปนฺนํ – อยํ วุจฺจติ ‘‘สมฺมาทิฏฺิ’’. อวเสสา ธมฺมา สมฺมาทิฏฺิยา สมฺปยุตฺตา…เป… อวเสสา ธมฺมา สมฺมาสงฺกปฺเปน สมฺปยุตฺตา…เป… อวเสสา ธมฺมา สมฺมาวายาเมน สมฺปยุตฺตา…เป… อวเสสา ธมฺมา สมฺมาสติยา สมฺปยุตฺตา.

ตตฺถ กตโม สมฺมาสมาธิ? อิธ ภิกฺขุ ยสฺมึ สมเย โลกุตฺตรํ ฌานํ ภาเวติ นิยฺยานิกํ อปจยคามึ ทิฏฺิคตานํ ปหานาย ปมาย ภูมิยา ปตฺติยา วิวิจฺเจว กาเมหิ…เป… ปมํ ฌานํ อุปสมฺปชฺช วิหรติ ทุกฺขปฏิปทํ ทนฺธาภิฺํ, ยา ตสฺมึ สมเย จิตฺตสฺส ิติ…เป… สมฺมาสมาธิ สมาธิสมฺโพชฺฌงฺโค มคฺคงฺคํ มคฺคปริยาปนฺนํ – อยํ วุจฺจติ ‘‘สมฺมาสมาธิ’’. อวเสสา ธมฺมา สมฺมาสมาธินา สมฺปยุตฺตา.

๔๙๘. อฏฺงฺคิโก มคฺโค – สมฺมาทิฏฺิ…เป… สมฺมาสมาธิ.

๔๙๙. ตตฺถ กตโม อฏฺงฺคิโก มคฺโค? อิธ ภิกฺขุ ยสฺมึ สมเย โลกุตฺตรํ ฌานํ ภาเวติ นิยฺยานิกํ อปจยคามึ ทิฏฺิคตานํ ปหานาย ปมาย ภูมิยา ปตฺติยา วิวิจฺเจว กาเมหิ…เป… ปมํ ฌานํ อุปสมฺปชฺช วิหรติ ทุกฺขปฏิปทํ ทนฺธาภิฺํ, ตสฺมึ สมเย ผสฺโส โหติ…เป… อวิกฺเขโป โหติ. อิเม ธมฺมา กุสลา. ตสฺเสว โลกุตฺตรสฺส กุสลสฺส ฌานสฺส กตตฺตา ภาวิตตฺตา วิปากํ วิวิจฺเจว กาเมหิ…เป… ปมํ ฌานํ อุปสมฺปชฺช วิหรติ ทุกฺขปฏิปทํ ทนฺธาภิฺํ สุฺตํ, ตสฺมึ สมเย อฏฺงฺคิโก มคฺโค โหติ – สมฺมาทิฏฺิ…เป… สมฺมาสมาธิ. อยํ วุจฺจติ ‘‘อฏฺงฺคิโก มคฺโค’’. อวเสสา ธมฺมา อฏฺงฺคิเกน มคฺเคน สมฺปยุตฺตา.

๕๐๐. ปฺจงฺคิโก มคฺโค – สมฺมาทิฏฺิ, สมฺมาสงฺกปฺโป, สมฺมาวายาโม, สมฺมาสติ, สมฺมาสมาธิ.

๕๐๑. ตตฺถ กตโม ปฺจงฺคิโก มคฺโค? อิธ ภิกฺขุ ยสฺมึ สมเย โลกุตฺตรํ ฌานํ ภาเวติ นิยฺยานิกํ อปจยคามึ ทิฏฺิคตานํ ปหานาย ปมาย ภูมิยา ปตฺติยา วิวิจฺเจว กาเมหิ…เป… ปมํ ฌานํ อุปสมฺปชฺช วิหรติ ทุกฺขปฏิปทํ ทนฺธาภิฺํ, ตสฺมึ สมเย ผสฺโส โหติ…เป… อวิกฺเขโป โหติ. อิเม ธมฺมา กุสลา. ตสฺเสว โลกุตฺตรสฺส กุสลสฺส ฌานสฺส กตตฺตา ภาวิตตฺตา วิปากํ วิวิจฺเจว กาเมหิ…เป… ปมํ ฌานํ อุปสมฺปชฺช วิหรติ ทุกฺขปฏิปทํ ทนฺธาภิฺํ สุฺตํ, ตสฺมึ สมเย ปฺจงฺคิโก มคฺโค โหติ – สมฺมาทิฏฺิ, สมฺมาสงฺกปฺโป, สมฺมาวายาโม, สมฺมาสติ, สมฺมาสมาธิ. อยํ วุจฺจติ ‘‘ปฺจงฺคิโก มคฺโค’’. อวเสสา ธมฺมา ปฺจงฺคิเกน มคฺเคน สมฺปยุตฺตา.

๕๐๒. ปฺจงฺคิโก มคฺโค – สมฺมาทิฏฺิ, สมฺมาสงฺกปฺโป, สมฺมาวายาโม, สมฺมาสติ, สมฺมาสมาธิ.

๕๐๓. ตตฺถ กตมา สมฺมาทิฏฺิ? อิธ ภิกฺขุ ยสฺมึ สมเย โลกุตฺตรํ ฌานํ ภาเวติ นิยฺยานิกํ อปจยคามึ ทิฏฺิคตานํ ปหานาย ปมาย ภูมิยา ปตฺติยา วิวิจฺเจว กาเมหิ…เป… ปมํ ฌานํ อุปสมฺปชฺช วิหรติ ทุกฺขปฏิปทํ ทนฺธาภิฺํ, ตสฺมึ สมเย ผสฺโส โหติ…เป… อวิกฺเขโป โหติ. อิเม ธมฺมา กุสลา. ตสฺเสว โลกุตฺตรสฺส กุสลสฺส ฌานสฺส กตตฺตา ภาวิตตฺตา วิปากํ วิวิจฺเจว กาเมหิ…เป… ปมํ ฌานํ อุปสมฺปชฺช วิหรติ ทุกฺขปฏิปทํ ทนฺธาภิฺํ สุฺตํ, ยา ตสฺมึ สมเย ปฺา ปชานนา…เป… อโมโห ธมฺมวิจโย สมฺมาทิฏฺิ ธมฺมวิจยสมฺโพชฺฌงฺโค มคฺคงฺคํ มคฺคปริยาปนฺนํ – อยํ วุจฺจติ ‘‘สมฺมาทิฏฺิ’’. อวเสสา ธมฺมา สมฺมาทิฏฺิยา สมฺปยุตฺตา…เป… อวเสสา ธมฺมา สมฺมาสงฺกปฺเปน สมฺปยุตฺตา…เป… อวเสสา ธมฺมา สมฺมาวายาเมน สมฺปยุตฺตา…เป… อวเสสา ธมฺมา สมฺมาสติยา สมฺปยุตฺตา.

ตตฺถ กตโม สมฺมาสมาธิ? อิธ ภิกฺขุ ยสฺมึ สมเย โลกุตฺตรํ ฌานํ ภาเวติ นิยฺยานิกํ อปจยคามึ ทิฏฺิคตานํ ปหานาย ปมาย ภูมิยา ปตฺติยา วิวิจฺเจว กาเมหิ…เป… ปมํ ฌานํ อุปสมฺปชฺช วิหรติ ทุกฺขปฏิปทํ ทนฺธาภิฺํ, ตสฺมึ สมเย ผสฺโส โหติ…เป… อวิกฺเขโป โหติ. อิเม ธมฺมา กุสลา. ตสฺเสว โลกุตฺตรสฺส กุสลสฺส ฌานสฺส กตตฺตา ภาวิตตฺตา วิปากํ วิวิจฺเจว กาเมหิ…เป… ปมํ ฌานํ อุปสมฺปชฺช วิหรติ ทุกฺขปฏิปทํ ทนฺธาภิฺํ สุฺตํ, ยา ตสฺมึ สมเย จิตฺตสฺส ิติ สณฺิติ อวฏฺิติ อวิสาหาโร อวิกฺเขโป อวิสาหฏมานสตา สมโถ สมาธินฺทฺริยํ สมาธิพลํ สมฺมาสมาธิ สมาธิสมฺโพชฺฌงฺโค มคฺคงฺคํ มคฺคปริยาปนฺนํ – อยํ วุจฺจติ ‘‘สมฺมาสมาธิ’’. อวเสสา ธมฺมา สมฺมาสมาธินา สมฺปยุตฺตา.

อภิธมฺมภาชนียํ.

๓. ปฺหาปุจฺฉกํ

๕๐๔. อริโย อฏฺงฺคิโก มคฺโค, เสยฺยถิทํ – สมฺมาทิฏฺิ, สมฺมาสงฺกปฺโป, สมฺมาวาจา, สมฺมากมฺมนฺโต, สมฺมาอาชีโว, สมฺมาวายาโม, สมฺมาสติ, สมฺมาสมาธิ.

๕๐๕. อฏฺนฺนํ มคฺคงฺคานํ กติ กุสลา, กติ อกุสลา, กติ อพฺยากตา…เป… กติ สรณา, กติ อรณา?

๑. ติกํ

๕๐๖. สิยา กุสลา, สิยา อพฺยากตา. สมฺมาสงฺกปฺโป สุขาย เวทนาย สมฺปยุตฺโต; สตฺต มคฺคงฺคา สิยา สุขาย เวทนาย สมฺปยุตฺตา, สิยา อทุกฺขมสุขาย เวทนาย สมฺปยุตฺตา. สิยา วิปากา, สิยา วิปากธมฺมธมฺมา. อนุปาทินฺนอนุปาทานิยา. อสํกิลิฏฺอสํกิเลสิกา. สมฺมาสงฺกปฺโป อวิตกฺกวิจารมตฺโต; สตฺต มคฺคงฺคา สิยา สวิตกฺกสวิจารา, สิยา อวิตกฺกวิจารมตฺตา, สิยา อวิตกฺกอวิจารา. สมฺมาสงฺกปฺโป ปีติสหคโต, สุขสหคโต, น อุเปกฺขาสหคโต; สตฺต มคฺคงฺคา สิยา ปีติสหคตา, สิยา สุขสหคตา, สิยา อุเปกฺขาสหคตา. เนว ทสฺสเนน น ภาวนาย ปหาตพฺพา. เนว ทสฺสเนน น ภาวนาย ปหาตพฺพเหตุกา. สิยา อปจยคามิโน, สิยา เนวาจยคามินาปจยคามิโน. สิยา เสกฺขา, สิยา อเสกฺขา. อปฺปมาณา. อปฺปมาณารมฺมณา. ปณีตา. สิยา สมฺมตฺตนิยตา, สิยา อนิยตา. น มคฺคารมฺมณา, สิยา มคฺคเหตุกา, สิยา มคฺคาธิปติโน; สิยา น วตฺตพฺพา มคฺคเหตุกาติปิ, มคฺคาธิปติโนติปิ. สิยา อุปฺปนฺนา, สิยา อนุปฺปนฺนา, สิยา อุปฺปาทิโน. สิยา อตีตา, สิยา อนาคตา, สิยา ปจฺจุปฺปนฺนา. น วตฺตพฺพา อตีตารมฺมณาติปิ, อนาคตารมฺมณาติปิ, ปจฺจุปฺปนฺนารมฺมณาติปิ. สิยา อชฺฌตฺตา, สิยา พหิทฺธา, สิยา อชฺฌตฺตพหิทฺธา. พหิทฺธารมฺมณา. อนิทสฺสนอปฺปฏิฆา.

๒. ทุกํ

๕๐๗. สมฺมาทิฏฺิ เหตุ, สตฺต มคฺคงฺคา น เหตู. สเหตุกา. เหตุสมฺปยุตฺตา. สมฺมาทิฏฺิ เหตุ เจว สเหตุกา จ, สตฺต มคฺคงฺคา น วตฺตพฺพา เหตู เจว สเหตุกา จาติ, สเหตุกา เจว น จ เหตู. สมฺมาทิฏฺิ เหตุ เจว เหตุสมฺปยุตฺตา จ, สตฺต มคฺคงฺคา น วตฺตพฺพา เหตู เจว เหตุสมฺปยุตฺตา จาติ, เหตุสมฺปยุตฺตา เจว น จ เหตู. สตฺต มคฺคงฺคา น เหตู สเหตุกา, สมฺมาทิฏฺิ น วตฺตพฺพา น เหตุ สเหตุกาติปิ, น เหตุ อเหตุกาติปิ.

สปฺปจฺจยา. สงฺขตา. อนิทสฺสนา. อปฺปฏิฆา. อรูปา. โลกุตฺตรา. เกนจิ วิฺเยฺยา, เกนจิ น วิฺเยฺยา.

โน อาสวา. อนาสวา. อาสววิปฺปยุตฺตา. น วตฺตพฺพา อาสวา เจว สาสวา จาติปิ, สาสวา เจว โน จ อาสวาติปิ. น วตฺตพฺพา อาสวา เจว อาสวสมฺปยุตฺตา จาติปิ, อาสวสมฺปยุตฺตา เจว โน จ อาสวาติปิ. อาสววิปฺปยุตฺตา. อนาสวา.

โน สํโยชนา…เป… โน คนฺถา…เป… โน โอฆา…เป… โน โยคา…เป… โน นีวรณา…เป… โน ปรามาสา…เป… สารมฺมณา. โน จิตฺตา. เจตสิกา. จิตฺตสมฺปยุตฺตา. จิตฺตสํสฏฺา. จิตฺตสมุฏฺานา. จิตฺตสหภุโน. จิตฺตานุปริวตฺติโน. จิตฺตสํสฏฺสมุฏฺานา. จิตฺตสํสฏฺสมุฏฺานสหภุโน. จิตฺตสํสฏฺสมุฏฺานานุปริวตฺติโน. พาหิรา. โน อุปาทา. อนุปาทินฺนา.

โน อุปาทานา…เป… โน กิเลสา…เป… น ทสฺสเนน ปหาตพฺพา. น ภาวนาย ปหาตพฺพา. น ทสฺสเนน ปหาตพฺพเหตุกา. น ภาวนาย ปหาตพฺพเหตุกา. สมฺมาสงฺกปฺโป อวิตกฺโก, สตฺต มคฺคงฺคา สิยา สวิตกฺกา, สิยา อวิตกฺกา. สมฺมาสงฺกปฺโป สวิจาโร, สตฺต มคฺคงฺคา สิยา สวิจารา, สิยา อวิจารา. สมฺมาสงฺกปฺโป สปฺปีติโก, สตฺต มคฺคงฺคา สิยา สปฺปีติกา, สิยา อปฺปีติกา. สมฺมาสงฺกปฺโป ปีติสหคโต, สตฺต มคฺคงฺคา สิยา ปีติสหคตา, สิยา น ปีติสหคตา. สมฺมาสงฺกปฺโป สุขสหคโต, สตฺต มคฺคงฺคา สิยา สุขสหคตา, สิยา น สุขสหคตา. สมฺมาสงฺกปฺโป น อุเปกฺขาสหคโต, สตฺต มคฺคงฺคา สิยา อุเปกฺขาสหคตา, สิยา น อุเปกฺขาสหคตา. น กามาวจรา. น รูปาวจรา. น อรูปาวจรา. อปริยาปนฺนา. สิยา นิยฺยานิกา, สิยา อนิยฺยานิกา. สิยา นิยตา, สิยา อนิยตา. อนุตฺตรา. อรณาติ.

ปฺหาปุจฺฉกํ.

มคฺคงฺควิภงฺโค นิฏฺิโต.

๑๒. ฌานวิภงฺโค

๑. สุตฺตนฺตภาชนียํ

๕๐๘. อิธ ภิกฺขุ ปาติโมกฺขสํวรสํวุโต วิหรติ, อาจารโคจรสมฺปนฺโน, อณุมตฺเตสุ วชฺเชสุ ภยทสฺสาวี, สมาทาย สิกฺขติ สิกฺขาปเทสุ อินฺทฺริเยสุ คุตฺตทฺวาโร โภชเน มตฺตฺู ปุพฺพรตฺตาปรรตฺตํ ชาคริยานุโยคมนุยุตฺโต สาตจฺจํ เนปกฺกํ โพธิปกฺขิกานํ ธมฺมานํ ภาวนานุโยคมนุยุตฺโต. โส อภิกฺกนฺเต ปฏิกฺกนฺเต สมฺปชานการี โหติ, อาโลกิเต วิโลกิเต สมฺปชานการี โหติ, สมิฺชิเต [สมฺมิฺชิเต (สี. สฺยา.)] ปสาริเต สมฺปชานการี โหติ, สงฺฆาฏิปตฺตจีวรธารเณ สมฺปชานการี โหติ, อสิเต ปีเต ขายิเต สายิเต สมฺปชานการี โหติ, อุจฺจารปสฺสาวกมฺเม สมฺปชานการี โหติ, คเต ิเต นิสินฺเน สุตฺเต ชาคริเต ภาสิเต ตุณฺหีภาเว สมฺปชานการี โหติ. โส วิวิตฺตํ เสนาสนํ ภชติ อรฺํ รุกฺขมูลํ ปพฺพตํ กนฺทรํ คิริคุหํ สุสานํ วนปตฺถํ อพฺโภกาสํ ปลาลปุฺชํ อปฺปสทฺทํ อปฺปนิคฺโฆสํ วิชนวาตํ มนุสฺสราหสฺเสยฺยกํ [มนุสฺสราหเสยฺยกํ (สี. สฺยา.)] ปฏิสลฺลานสารุปฺปํ. โส อรฺคโต วา รุกฺขมูลคโต วา สุฺาคารคโต วา นิสีทติ ปลฺลงฺกํ อาภุชิตฺวา อุชุํ กายํ ปณิธาย ปริมุขํ สตึ อุปฏฺเปตฺวา. โส อภิชฺฌํ โลเก ปหาย วิคตาภิชฺเฌน เจตสา วิหรติ, อภิชฺฌาย จิตฺตํ ปริโสเธติ. พฺยาปาทปโทสํ ปหาย อพฺยาปนฺนจิตฺโต วิหรติ สพฺพปาณภูตหิตานุกมฺปี, พฺยาปาทปโทสา จิตฺตํ ปริโสเธติ. ถินมิทฺธํ ปหาย วิคตถินมิทฺโธ วิหรติ อาโลกสฺี สโต สมฺปชาโน, ถินมิทฺธา จิตฺตํ ปริโสเธติ. อุทฺธจฺจกุกฺกุจฺจํ ปหาย อนุทฺธโต วิหรติ อชฺฌตฺตํ วูปสนฺตจิตฺโต, อุทฺธจฺจกุกฺกุจฺจา จิตฺตํ ปริโสเธติ. วิจิกิจฺฉํ ปหาย ติณฺณวิจิกิจฺโฉ วิหรติ อกถํกถี กุสเลสุ ธมฺเมสุ, วิจิกิจฺฉาย จิตฺตํ ปริโสเธติ. โส อิเม ปฺจ นีวรเณ ปหาย เจตโส อุปกฺกิเลเส ปฺาย ทุพฺพลีกรเณ วิวิจฺเจว กาเมหิ วิวิจฺจ อกุสเลหิ ธมฺเมหิ สวิตกฺกํ สวิจารํ วิเวกชํ ปีติสุขํ ปมํ ฌานํ อุปสมฺปชฺช วิหรติ; วิตกฺกวิจารานํ วูปสมา อชฺฌตฺตํ สมฺปสาทนํ เจตโส เอโกทิภาวํ อวิตกฺกํ อวิจารํ สมาธิชํ ปีติสุขํ ทุติยํ ฌานํ อุปสมฺปชฺช วิหรติ; ปีติยา จ วิราคา อุเปกฺขโก จ วิหรติ สโต จ สมฺปชาโน สุขฺจ กาเยน ปฏิสํเวเทติ, ยํ ตํ อริยา อาจิกฺขนฺติ – ‘‘อุเปกฺขโก สติมา สุขวิหารี’’ติ ตติยํ ฌานํ อุปสมฺปชฺช วิหรติ; สุขสฺส จ ปหานา ทุกฺขสฺส จ ปหานา ปุพฺเพว โสมนสฺสโทมนสฺสานํ อตฺถงฺคมา อทุกฺขมสุขํ อุเปกฺขาสติปาริสุทฺธึ จตุตฺถํ ฌานํ อุปสมฺปชฺช วิหรติ; สพฺพโส รูปสฺานํ สมติกฺกมา ปฏิฆสฺานํ อตฺถงฺคมา นานตฺตสฺานํ อมนสิการา ‘‘อนนฺโต อากาโส’’ติ อากาสานฺจายตนํ อุปสมฺปชฺช วิหรติ; สพฺพโส อากาสานฺจายตนํ สมติกฺกมฺม ‘‘อนนฺตํ วิฺาณ’’นฺติ วิฺาณฺจายตนํ อุปสมฺปชฺช วิหรติ; สพฺพโส วิฺาณฺจายตนํ สมติกฺกมฺม ‘‘นตฺถิ กิฺจี’’ติ อากิฺจายตนํ อุปสมฺปชฺช วิหรติ; สพฺพโส อากิฺจฺายตนํ สมติกฺกมฺม เนวสฺานาสฺายตนํ อุปสมฺปชฺช วิหรติ.

มาติกา

๕๐๙. ‘‘อิธา’’ติ อิมิสฺสา ทิฏฺิยา, อิมิสฺสา ขนฺติยา, อิมิสฺสา รุจิยา, อิมสฺมึ อาทาเย, อิมสฺมึ ธมฺเม, อิมสฺมึ วินเย, อิมสฺมึ ธมฺมวินเย, อิมสฺมึ ปาวจเน, อิมสฺมึ พฺรหฺมจริเย, อิมสฺมึ สตฺถุสาสเน. เตน วุจฺจติ ‘‘อิธา’’ติ.

๕๑๐. ‘‘ภิกฺขู’’ติ สมฺาย ภิกฺขุ, ปฏิฺาย ภิกฺขุ, ภิกฺขตีติ ภิกฺขุ, ภิกฺขโกติ ภิกฺขุ, ภิกฺขาจริยํ อชฺฌุปคโตติ ภิกฺขุ, ภินฺนปฏธโรติ ภิกฺขุ, ภินฺทติ ปาปเก อกุสเล ธมฺเมติ ภิกฺขุ, ภินฺนตฺตา ปาปกานํ อกุสลานํ ธมฺมานํ ภิกฺขุ, โอธิโส กิเลสานํ ปหานา ภิกฺขุ, อโนธิโส กิเลสานํ ปหานา ภิกฺขุ, เสกฺโข ภิกฺขุ, อเสกฺโข ภิกฺขุ, เนวเสกฺขนาเสกฺโข ภิกฺขุ, อคฺโค ภิกฺขุ, ภทฺโร ภิกฺขุ, มณฺโฑ ภิกฺขุ, สาโร ภิกฺขุ, สมคฺเคน สงฺเฆน ตฺติจตุตฺเถน กมฺเมน อกุปฺเปน านารเหน อุปสมฺปนฺโน ภิกฺขุ.

๕๑๑. ‘‘ปาติโมกฺข’’นฺติ สีลํ ปติฏฺา อาทิ จรณํ สํยโม สํวโร โมกฺขํ ปาโมกฺขํ กุสลานํ ธมฺมานํ สมาปตฺติยา. สํวโรติ. กายิโก อวีติกฺกโม, วาจสิโก อวีติกฺกโม, กายิกวาจสิโก อวีติกฺกโม. สํวุโตติ. อิมินา ปาติโมกฺขสํวเรน อุเปโต โหติ สมุเปโต อุปาคโต สมุปาคโต อุปปนฺโน สมฺปนฺโน สมนฺนาคโต. เตน วุจฺจติ ‘‘ปาติโมกฺขสํวรสํวุโต’’ติ.

๕๑๒. ‘‘วิหรตี’’ติ อิริยติ วตฺตติ ปาเลติ ยเปติ ยาเปติ จรติ วิหรติ. เตน วุจฺจติ ‘‘วิหรตี’’ติ.

๕๑๓. ‘‘อาจารโคจรสมฺปนฺโน’’ติ อตฺถิ อาจาโร, อตฺถิ อนาจาโร.

ตตฺถ กตโม อนาจาโร? กายิโก วีติกฺกโม, วาจสิโก วีติกฺกโม, กายิกวาจสิโก วีติกฺกโม – อยํ วุจฺจติ ‘‘อนาจาโร’’. สพฺพมฺปิ ทุสฺสีลฺยํ อนาจาโร. อิเธกจฺโจ เวฬุทาเนน วา ปตฺตทาเนน วา ปุปฺผทาเนน วา ผลทาเนน วา สินานทาเนน วา ทนฺตกฏฺทาเนน วา จาฏุกมฺยตาย วา มุคฺคสูปฺยตาย [มุคฺคสุปฺปตาย (สี.)] วา ปาริภฏยตาย วา ชงฺฆเปสนิเกน วา อฺตรฺตเรน วา พุทฺธปฏิกุฏฺเน มิจฺฉาอาชีเวน ชีวิกํ กปฺเปติ – อยํ วุจฺจติ ‘‘อนาจาโร’’.

ตตฺถ กตโม อาจาโร? กายิโก อวีติกฺกโม, วาจสิโก อวีติกฺกโม, กายิกวาจสิโก อวีติกฺกโม – อยํ วุจฺจติ ‘‘อาจาโร’’. สพฺโพปิ สีลสํวโร อาจาโร. อิเธกจฺโจ น เวฬุทาเนน น ปตฺตทาเนน น ปุปฺผทาเนน น ผลทาเนน น สินานทาเนน น ทนฺตกฏฺทาเนน น จาฏุกมฺยตาย น มุคฺคสูปฺยตาย น ปาริภฏยตาย น ชงฺฆเปสนิเกน น อฺตรฺตเรน พุทฺธปฏิกุฏฺเน มิจฺฉาอาชีเวน ชีวิกํ กปฺเปติ – อยํ วุจฺจติ ‘‘อาจาโร’’.

๕๑๔. ‘‘โคจโร’’ติ อตฺถิ โคจโร, อตฺถิ อโคจโร.

ตตฺถ กตโม อโคจโร? อิเธกจฺโจ เวสิยาโคจโร วา โหติ วิธวาโคจโร วา ถุลฺลกุมาริโคจโร วา ปณฺฑกโคจโร วา ภิกฺขุนิโคจโร วา ปานาคารโคจโร วา, สํสฏฺโ วิหรติ ราชูหิ ราชมหามตฺเตหิ ติตฺถิเยหิ ติตฺถิยสาวเกหิ อนนุโลมิเกน สํสคฺเคน; ยานิ วา ปน ตานิ กุลานิ อสฺสทฺธานิ อปฺปสนฺนานิ อโนปานภูตานิ อกฺโกสกปริภาสกานิ อนตฺถกามานิ อหิตกามานิ อผาสุกกามานิ อโยคกฺเขมกามานิ ภิกฺขูนํ ภิกฺขุนีนํ อุปาสกานํ อุปาสิกานํ, ตถารูปานิ กุลานิ เสวติ ภชติ ปยิรุปาสติ – อยํ วุจฺจติ ‘‘อโคจโร’’.

ตตฺถ กตโม โคจโร? อิเธกจฺโจ น เวสิยาโคจโร โหติ น วิธวาโคจโร น ถุลฺลกุมาริโคจโร น ปณฺฑกโคจโร น ภิกฺขุนิโคจโร น ปานาคารโคจโร, อสํสฏฺโ วิหรติ ราชูหิ ราชมหามตฺเตหิ ติตฺถิเยหิ ติตฺถิยสาวเกหิ อนนุโลมิเกน สํสคฺเคน; ยานิ วา ปน ตานิ กุลานิ สทฺธานิ ปสนฺนานิ โอปานภูตานิ กาสาวปชฺโชตานิ อิสิวาตปฏิวาตานิ อตฺถกามานิ หิตกามานิ ผาสุกกามานิ โยคกฺเขมกามานิ ภิกฺขูนํ ภิกฺขุนีนํ อุปาสกานํ อุปาสิกานํ, ตถารูปานิ กุลานิ เสวติ ภชติ ปยิรุปาสติ – อยํ วุจฺจติ ‘‘โคจโร’’. อิติ อิมินา จ อาจาเรน อิมินา จ โคจเรน อุเปโต โหติ…เป… สมนฺนาคโต. เตน วุจฺจติ ‘‘อาจารโคจรสมฺปนฺโน’’ติ.

๕๑๕. ‘‘อณุมตฺเตสุ วชฺเชสุ ภยทสฺสาวี’’ติ ตตฺถ กตเม อณุมตฺตา วชฺชา? ยานิ ตานิ วชฺชานิ อปฺปมตฺตกานิ โอรมตฺตกานิ ลหุสานิ ลหุสมฺมตานิ สํยมกรณียานิ สํวรกรณียานิ จิตฺตุปฺปาทกรณียานิ มนสิการปฏิพทฺธานิ – อิเม วุจฺจนฺติ ‘‘อณุมตฺตา วชฺชา’’. อิติ อิเมสุ อณุมตฺเตสุ วชฺเชสุ วชฺชทสฺสาวี จ โหติ ภยทสฺสาวี จ อาทีนวทสฺสาวี จ นิสฺสรณทสฺสาวี จ. เตน วุจฺจติ ‘‘อณุมตฺเตสุ วชฺเชสุ ภยทสฺสาวี’’ติ.

๕๑๖. ‘‘สมาทาย สิกฺขติ สิกฺขาปเทสู’’ติ ตตฺถ กตมา สิกฺขา? จตสฺโส สิกฺขา – ภิกฺขูนํ ภิกฺขุสิกฺขา, ภิกฺขุนีนํ ภิกฺขุนิสิกฺขา, อุปาสกานํ อุปาสกสิกฺขา, อุปาสิกานํ อุปาสิกสิกฺขา. อิมา วุจฺจนฺติ ‘‘สิกฺขาโย’’. อิติ อิมาสุ สิกฺขาสุ สพฺเพน สพฺพํ สพฺพถา สพฺพํ อเสสํ นิสฺเสสํ สมาทาย วตฺตติ. เตน วุจฺจติ ‘‘สมาทาย สิกฺขติ สิกฺขาปเทสู’’ติ.

๕๑๗. ‘‘อินฺทฺริเยสุ คุตฺตทฺวาโร’’ติ อตฺถิ อินฺทฺริเยสุ คุตฺตทฺวารตา, อตฺถิ อคุตฺตทฺวารตา.

ตตฺถ กตมา อินฺทฺริเยสุ อคุตฺตทฺวารตา? อิเธกจฺโจ จกฺขุนา รูปํ ทิสฺวา นิมิตฺตคฺคาหี โหติ อนุพฺยฺชนคฺคาหี. ยตฺวาธิกรณเมนํ จกฺขุนฺทฺริยํ อสํวุตํ วิหรนฺตํ อภิชฺฌาโทมนสฺสา ปาปกา อกุสลา ธมฺมา อนฺวาสฺสเวยฺยุํ, ตสฺส สํวราย น ปฏิปชฺชติ, น รกฺขติ จกฺขุนฺทฺริยํ, จกฺขุนฺทฺริเย น สํวรํ อาปชฺชติ. โสเตน สทฺทํ สุตฺวา…เป… ฆาเนน คนฺธํ ฆายิตฺวา…เป… ชิวฺหาย รสํ สายิตฺวา…เป… กาเยน โผฏฺพฺพํ ผุสิตฺวา…เป… มนสา ธมฺมํ วิฺาย นิมิตฺตคฺคาหี โหติ อนุพฺยฺชนคฺคาหี. ยตฺวาธิกรณเมนํ มนินฺทฺริยํ อสํวุตํ วิหรนฺตํ อภิชฺฌาโทมนสฺสา ปาปกา อกุสลา ธมฺมา อนฺวาสฺสเวยฺยุํ, ตสฺส สํวราย น ปฏิปชฺชติ, น รกฺขติ มนินฺทฺริยํ, มนินฺทฺริเย น สํวรํ อาปชฺชติ. ยา อิเมสํ ฉนฺนํ อินฺทฺริยานํ อคุตฺติ อโคปนา อนารกฺโข อสํวโร – อยํ วุจฺจติ ‘‘อินฺทฺริเยสุ อคุตฺตทฺวารตา’’.

ตตฺถ กตมา อินฺทฺริเยสุ คุตฺตทฺวารตา? อิเธกจฺโจ จกฺขุนา รูปํ ทิสฺวา น นิมิตฺตคฺคาหี โหติ นานุพฺยฺชนคฺคาหี. ยตฺวาธิกรณเมนํ จกฺขุนฺทฺริยํ อสํวุตํ วิหรนฺตํ อภิชฺฌาโทมนสฺสา ปาปกา อกุสลา ธมฺมา อนฺวาสฺสเวยฺยุํ, ตสฺส สํวราย ปฏิปชฺชติ, รกฺขติ จกฺขุนฺทฺริยํ, จกฺขุนฺทฺริเย สํวรํ อาปชฺชติ. โสเตน สทฺทํ สุตฺวา…เป… ฆาเนน คนฺธํ ฆายิตฺวา…เป… ชิวฺหาย รสํ สายิตฺวา…เป… กาเยน โผฏฺพฺพํ ผุสิตฺวา…เป… มนสา ธมฺมํ วิฺาย น นิมิตฺตคฺคาหี โหติ นานุพฺยฺชนคฺคาหี. ตฺวาธิกรณเมนํ มนินฺทฺริยํ อสํวุตํ วิหรนฺตํ อภิชฺฌาโทมนสฺสา ปาปกา อกุสลา ธมฺมา อนฺวาสฺสเวยฺยุํ, ตสฺส สํวราย ปฏิปชฺชติ, รกฺขติ มนินฺทฺริยํ, มนินฺทฺริเย สํวรํ อาปชฺชติ. ยา อิเมสํ ฉนฺนํ อินฺทฺริยานํ คุตฺติ โคปนา อารกฺโข สํวโร – อยํ วุจฺจติ ‘‘อินฺทฺริเยสุ คุตฺตทฺวารตา’’. อิมาย อินฺทฺริเยสุ คุตฺตทฺวารตาย อุเปโต โหติ สมุเปโต…เป… สมนฺนาคโต. เตน วุจฺจติ ‘‘อินฺทฺริเยสุ คุตฺตทฺวาโร’’ติ.

๕๑๘. ‘‘โภชเน มตฺตฺู’’ติ อตฺถิ โภชเน มตฺตฺุตา, อตฺถิ โภชเน อมตฺตฺุตา.

ตตฺถ กตมา โภชเน อมตฺตฺุตา? อิเธกจฺโจ อปฺปฏิสงฺขา อโยนิโส อาหารํ อาหาเรติ ทวาย มทาย มณฺฑนาย วิภูสนาย. ยา ตตฺถ อสนฺตุฏฺิตา อมตฺตฺุตา อปฺปฏิสงฺขา โภชเน – อยํ วุจฺจติ ‘‘โภชเน อมตฺตฺุตา’’ติ.

ตตฺถ กตมา โภชเน มตฺตฺุตา? อิเธกจฺโจ ปฏิสงฺขา โยนิโส อาหารํ อาหาเรติ – ‘‘เนว ทวาย น มทาย น มณฺฑนาย น วิภูสนาย, ยาวเทว อิมสฺส กายสฺส ิติยา ยาปนาย วิหึสูปรติยา พฺรหฺมจริยานุคฺคหาย, อิติ ปุราณฺจ เวทนํ ปฏิหงฺขามิ นวฺจ เวทนํ น อุปฺปาเทสฺสามิ ยาตฺรา จ เม ภวิสฺสติ อนวชฺชตา จ ผาสุ วิหาโร จา’’ติ. ยา ตตฺถ สนฺตุฏฺิตา มตฺตฺุตา ปฏิสงฺขา โภชเน – อยํ วุจฺจติ ‘‘โภชเน มตฺตฺุตา’’. อิมาย โภชเน มตฺตฺุตาย อุเปโต โหติ…เป… สมนฺนาคโต. เตน วุจฺจติ ‘‘โภชเน มตฺตฺู’’ติ.

๕๑๙. กถฺจ ภิกฺขุ ปุพฺพรตฺตาปรรตฺตํ ชาคริยานุโยคมนุยุตฺโต โหติ? อิธ ภิกฺขุ ทิวสํ จงฺกเมน นิสชฺชาย อาวรณีเยหิ ธมฺเมหิ จิตฺตํ ปริโสเธติ, รตฺติยา ปมยามํ จงฺกเมน นิสชฺชาย อาวรณีเยหิ ธมฺเมหิ จิตฺตํ ปริโสเธติ, รตฺติยา มชฺฌิมยามํ ทกฺขิเณน ปสฺเสน สีหเสยฺยํ กปฺเปติ ปาเท ปาทํ [ปาเทน ปาทํ (สฺยา.)] อจฺจาธาย สโต สมฺปชาโน อุฏฺานสฺํ มนสิกริตฺวา, รตฺติยา ปจฺฉิมยามํ ปจฺจุฏฺาย จงฺกเมน นิสชฺชาย อาวรณีเยหิ ธมฺเมหิ จิตฺตํ ปริโสเธติ. เอวํ ภิกฺขุ ปุพฺพรตฺตาปรรตฺตํ ชาคริยานุโยคมนุยุตฺโต.

๕๒๐. ‘‘สาตจฺจ’’นฺติ. โย เจตสิโก วีริยารมฺโภ…เป… สมฺมาวายาโม.

๕๒๑. ‘‘เนปกฺก’’นฺติ. ยา ปฺา ปชานนา…เป… อโมโห ธมฺมวิจโย สมฺมาทิฏฺิ.

๕๒๒. ‘‘โพธิปกฺขิกานํ ธมฺมานํ ภาวนานุโยคมนุยุตฺโต’’ติ. ตตฺถ กตเม โพธิปกฺขิกา ธมฺมา? สตฺต โพชฺฌงฺคา – สติสมฺโพชฺฌงฺโค, ธมฺมวิจยสมฺโพชฺฌงฺโค, วีริยสมฺโพชฺฌงฺโค, ปีติสมฺโพชฺฌงฺโค, ปสฺสทฺธิสมฺโพชฺฌงฺโค, สมาธิสมฺโพชฺฌงฺโค, อุเปกฺขาสมฺโพชฺฌงฺโค. อิเม วุจฺจนฺติ ‘‘โพธิปกฺขิกา ธมฺมา’’. อิติ เต โพธิปกฺขิเก ธมฺเม อาเสวติ ภาเวติ พหุลีกโรติ. เตน วุจฺจติ ‘‘โพธิปกฺขิกานํ ธมฺมานํ ภาวนานุโยคมนุยุตฺโต’’ติ.

๕๒๓. กถฺจ ภิกฺขุ อภิกฺกนฺเต ปฏิกฺกนฺเต สมฺปชานการี โหติ, อาโลกิเต วิโลกิเต สมฺปชานการี โหติ, สมิฺชิเต ปสาริเต สมฺปชานการี โหติ, สงฺฆาฏิปตฺตจีวรธารเณ สมฺปชานการี โหติ, อสิเต ปีเต ขายิเต สายิเต สมฺปชานการี โหติ, อุจฺจารปสฺสาวกมฺเม สมฺปชานการี โหติ; คเต ิเต นิสินฺเน สุตฺเต ชาคริเต ภาสิเต ตุณฺหีภาเว สมฺปชานการี โหติ? อิธ ภิกฺขุ สโต สมฺปชาโน อภิกฺกมติ, สโต สมฺปชาโน ปฏิกฺกมติ, สโต สมฺปชาโน อาโลเกติ, สโต สมฺปชาโน วิโลเกติ, สโต สมฺปชาโน สมิฺเชติ, สโต สมฺปชาโน ปสาเรติ, สโต สมฺปชานการี โหติ, สงฺฆาฏิปตฺตจีวรธารเณ สโต สมฺปชานการี โหติ, อสิเต ปีเต ขายิเต สายิเต สโต สมฺปชานการี โหติ, อุจฺจารปสฺสาวกมฺเม สโต สมฺปชานการี โหติ, คเต ิเต นิสินฺเน สุตฺเต ชาคริเต ภาสิเต ตุณฺหีภาเว สโต สมฺปชานการี โหตีติ.

๕๒๔. ตตฺถ กตมา สติ? ยา สติ อนุสฺสติ ปฏิสฺสติ สติ สรณตา ธารณตา อปิลาปนตา อสมฺมุสนตา สติ สตินฺทฺริยํ สติพลํ สมฺมาสติ – อยํ วุจฺจติ ‘‘สติ’’.

๕๒๕. ‘‘สมฺปชาโน’’ติ ตตฺถ กตมํ สมฺปชฺํ? ยา ปฺา ปชานนา วิจโย ปวิจโย ธมฺมวิจโย สลฺลกฺขณา อุปลกฺขณา ปจฺจุปลกฺขณา ปณฺฑิจฺจํ โกสลฺลํ เนปุฺํ เวภพฺยา จินฺตา อุปปริกฺขา ภูรีเมธา ปริณายิกา วิปสฺสนา สมฺปชฺํ ปโตโท ปฺา ปฺินฺทฺริยํ ปฺาพลํ ปฺาสตฺถํ ปฺาปาสาโท ปฺาอาโลโก ปฺาโอภาโส ปฺาปชฺโชโต ปฺารตนํ อโมโห ธมฺมวิจโย สมฺมาทิฏฺิ – อิทํ วุจฺจติ ‘‘สมฺปชฺํ’’. อิติ อิมาย จ สติยา อิมินา จ สมฺปชฺเน อุเปโต โหติ…เป… สมนฺนาคโต. เอวํ ภิกฺขุ สโต สมฺปชาโน อภิกฺกมติ, สโต สมฺปชาโน ปฏิกฺกมติ, สโต สมฺปชาโน อาโลเกติ, สโต สมฺปชาโน วิโลเกติ, สโต สมฺปชาโน สมิฺเชติ, สโต สมฺปชาโน ปสาเรติ, สโต สมฺปชานการี โหติ, สงฺฆาฏิปตฺตจีวรธารเณ สโต สมฺปชานการี โหติ, อสิเต ปีเต ขายิเต สายิเต สโต สมฺปชานการี โหติ, อุจฺจารปสฺสาวกมฺเม สโต สมฺปชานการี โหติ, คเต ิเต นิสินฺเน สุตฺเต ชาคริเต ภาสิเต ตุณฺหีภาเว สมฺปชานการี โหติ.

๕๒๖. ‘‘วิวิตฺต’’นฺติ สนฺติเก เจปิ เสนาสนํ โหติ, ตฺจ อนากิณฺณํ คหฏฺเหิ ปพฺพชิเตหิ. เตน ตํ วิวิตฺตํ. ทูเร เจปิ เสนาสนํ โหติ, ตฺจ อนากิณฺณํ คหฏฺเหิ ปพฺพชิเตหิ. เตน ตํ วิวิตฺตํ.

๕๒๗. ‘‘เสนาสน’’นฺติ มฺโจปิ เสนาสนํ, ปีมฺปิ เสนาสนํ, ภิสิปิ เสนาสนํ, พิพฺโพหนมฺปิ [พิมฺโพหนมฺปิ (สี. สฺยา.)] เสนาสนํ, วิหาโรปิ เสนาสนํ, อฑฺฒโยโคปิ เสนาสนํ, ปาสาโทปิ เสนาสนํ, อฏฺโฏปิ เสนาสนํ, มาโฬปิ เสนาสนํ, เลณมฺปิ เสนาสนํ, คุหาปิ เสนาสนํ, รุกฺขมูลมฺปิ เสนาสนํ, เวฬุคุมฺโพปิ เสนาสนํ. ยตฺถ วา ปน ภิกฺขู ปฏิกฺกมนฺติ สพฺพเมตํ เสนาสนํ.

๕๒๘. ‘‘วิวิตฺตํ เสนาสนํ ภชตี’’ติ อิมํ วิวิตฺตํ เสนาสนํ ภชติ สมฺภชติ เสวติ นิเสวติ สํเสวติ. เตน วุจฺจติ ‘‘วิวิตฺตํ เสนาสนํ ภชตี’’ติ.

๕๒๙. ‘‘อรฺ’’นฺติ นิกฺขมิตฺวา พหิ อินฺทขีลา สพฺพเมตํ อรฺํ.

๕๓๐. ‘‘รุกฺขมูล’’นฺติ รุกฺขมูลํเยว รุกฺขมูลํ. ปพฺพโตเยว ปพฺพโต. กนฺทราเยว กนฺทรา. คิริคุหาเยว คิริคุหา. สุสานํเยว สุสานํ. อพฺโภกาโสเยว อพฺโภกาโส. ปลาลปุฺโชเยว ปลาลปุฺโช.

๕๓๑. ‘‘วนปตฺถ’’นฺติ ทูรานเมตํ เสนาสนานํ อธิวจนํ. ‘‘วนปตฺถ’’นฺติ วนสณฺฑานเมตํ เสนาสนานํ อธิวจนํ. ‘‘วนปตฺถ’’นฺติ ภีสนกานเมตํ [ภึสนกานเมตํ (สี. สฺยา.)] เสนาสนานํ อธิวจนํ. ‘‘วนปตฺถ’’นฺติ สโลมหํสานเมตํ เสนาสนานํ อธิวจนํ. ‘‘วนปตฺถ’’นฺติ ปริยนฺตานเมตํ เสนาสนานํ อธิวจนํ. ‘‘วนปตฺถ’’นฺติ น มนุสฺสูปจารานเมตํ เสนาสนานํ อธิวจนํ. ‘‘วนปตฺถ’’นฺติ ทุรภิสมฺภวานเมตํ เสนาสนานํ อธิวจนํ.

๕๓๒. ‘‘อปฺปสทฺท’’นฺติ สนฺติเก เจปิ เสนาสนํ โหติ, ตฺจ อนากิณฺณํ คหฏฺเหิ ปพฺพชิเตหิ. เตน ตํ อปฺปสทฺทํ. ทูเร เจปิ เสนาสนํ โหติ, ตฺจ อนากิณฺณํ คหฏฺเหิ ปพฺพชิเตหิ. เตน ตํ อปฺปสทฺทํ.

๕๓๓. ‘‘อปฺปนิคฺโฆส’’นฺติ ยเทว ตํ อปฺปสทฺทํ ตเทว ตํ อปฺปนิคฺโฆสํ. ยเทว ตํ อปฺปนิคฺโฆสํ ตเทว ตํ วิชนวาตํ. ยเทว ตํ วิชนวาตํ ตเทว ตํ มนุสฺสราหสฺเสยฺยกํ. ยเทว ตํ มนุสฺสราหสฺเสยฺยกํ ตเทว ตํ ปฏิสลฺลานสารุปฺปํ.

๕๓๔. ‘‘อรฺคโต วา รุกฺขมูลคโต วา สุฺาคารคโต วา’’ติ อรฺคโต วา โหติ รุกฺขมูลคโต วา สุฺาคารคโต วา.

๕๓๕. ‘‘นิสีทติ ปลฺลงฺกํ อาภุชิตฺวา’’ติ นิสินฺโน โหติ ปลฺลงฺกํ อาภุชิตฺวา.

๕๓๖. ‘‘อุชุํ กายํ ปณิธายา’’ติ อุชุโก โหติ กาโย ิโต ปณิหิโต.

๕๓๗. ‘‘ปริมุขํ สตึ อุปฏฺเปตฺวา’’ติ ตตฺถ กตมา สติ? ยา สติ อนุสฺสติ ปฏิสฺสติ…เป… สมฺมาสติ – อยํ วุจฺจติ ‘‘สติ’’. อยํ สติ อุปฏฺิตา โหติ สุปฏฺิตา นาสิกคฺเค วา มุขนิมิตฺเต วา. เตน วุจฺจติ ‘‘ปริมุขํ สตึ อุปฏฺเปตฺวา’’ติ.

๕๓๘. ‘‘อภิชฺฌํ โลเก ปหายา’’ติ ตตฺถ กตมา อภิชฺฌา? โย ราโค สาราโค…เป… จิตฺตสฺส สาราโค – อยํ วุจฺจติ ‘‘อภิชฺฌา’’.

ตตฺถ กตโม โลโก? ปฺจุปาทานกฺขนฺธา โลโก – อยํ วุจฺจติ ‘‘โลโก’’. อยํ อภิชฺฌา อิมมฺหิ โลเก สนฺตา โหติ สมิตา วูปสนฺตา อตฺถงฺคตา อพฺภตฺถงฺคตา อปฺปิตา พฺยปฺปิตา โสสิตา วิโสสิตา พฺยนฺตีกตา. เตน วุจฺจติ ‘‘อภิชฺฌํ โลเก ปหายา’’ติ.

๕๓๙. ‘‘วิคตาภิชฺเฌน เจตสา’’ติ ตตฺถ กตมํ จิตฺตํ? ยํ จิตฺตํ มโน มานสํ…เป… ตชฺชามโนวิฺาณธาตุ – อิทํ วุจฺจติ ‘‘จิตฺตํ’’. อิทํ จิตฺตํ วิคตาภิชฺฌํ โหติ. เตน วุจฺจติ ‘‘วิคตาภิชฺเฌน เจตสา’’ติ.

๕๔๐. ‘‘วิหรตี’’ติ อิริยติ วตฺตติ ปาเลติ ยเปติ ยาเปติ จรติ วิหรติ. เตน วุจฺจติ ‘‘วิหรตี’’ติ.

๕๔๑. ‘‘อภิชฺฌาย จิตฺตํ ปริโสเธตี’’ติ ตตฺถ กตมา อภิชฺฌา? โย ราโค สาราโค…เป… จิตฺตสฺส สาราโค – อยํ วุจฺจติ ‘‘อภิชฺฌา’’.

ตตฺถ กตมํ จิตฺตํ? ยํ จิตฺตํ มโน มานสํ…เป… ตชฺชามโนวิฺาณธาตุ – อิทํ วุจฺจติ ‘‘จิตฺตํ’’. อิทํ จิตฺตํ อิมาย อภิชฺฌาย โสเธติ วิโสเธติ ปริโสเธติ โมเจติ วิโมเจติ ปริโมเจติ. เตน วุจฺจติ ‘‘อภิชฺฌาย จิตฺตํ ปริโสเธตี’’ติ.

๕๔๒. ‘‘พฺยาปาทปโทสํ ปหายา’’ติ อตฺถิ พฺยาปาโท, อตฺถิ ปโทโส.

ตตฺถ กตโม พฺยาปาโท? โย จิตฺตสฺส อาฆาโต ปฏิฆาโต ปฏิฆํ ปฏิวิโรโธ โกโป ปโกโป สมฺปโกโป โทโส ปโทโส สมฺปโทโส จิตฺตสฺส พฺยาปตฺติ มโนปโทโส โกโธ กุชฺฌนา กุชฺฌิตตฺตํ โทโส ทุสฺสนา ทุสฺสิตตฺตํ [ทูสนา ทูสิตตฺตํ (สฺยา.)] พฺยาปตฺติ พฺยาปชฺชนา พฺยาปชฺชิตตฺตํ วิโรโธ ปฏิวิโรโธ จณฺฑิกฺกํ อสุโรโป อนตฺตมนตา จิตฺตสฺส – อยํ วุจฺจติ ‘‘พฺยาปาโท’’.

ตตฺถ กตโม ปโทโส? โย พฺยาปาโท โส ปโทโส, โย ปโทโส โส พฺยาปาโท. อิติ อยฺจ พฺยาปาโท อยฺจ ปโทโส สนฺตา โหนฺติ สมิตา วูปสนฺตา อตฺถงฺคตา อพฺภตฺถงฺคตา อปฺปิตา พฺยปฺปิตา โสสิตา วิโสสิตา พฺยนฺตีกตา. เตน วุจฺจติ ‘‘พฺยาปาทปโทสํ ปหายา’’ติ.

๕๔๓. ‘‘อพฺยาปนฺนจิตฺโต’’ติ ตตฺถ กตมํ จิตฺตํ? ยํ จิตฺตํ มโน มานสํ…เป… ตชฺชามโนวิฺาณธาตุ – อิทํ วุจฺจติ ‘‘จิตฺตํ’’. อิทํ จิตฺตํ อพฺยาปนฺนํ โหติ. เตน วุจฺจติ ‘‘อพฺยาปนฺนจิตฺโต’’ติ.

๕๔๔. ‘‘วิหรตี’’ติ…เป… เตน วุจฺจติ ‘‘วิหรตี’’ติ.

๕๔๕. ‘‘พฺยาปาทปโทสา จิตฺตํ ปริโสเธตี’’ติ. อตฺถิ พฺยาปาโท อตฺถิ ปโทโส.

ตตฺถ กตโม พฺยาปาโท? โย จิตฺตสฺส อาฆาโต…เป… จณฺฑิกฺกํ อสุโรโป อนตฺตมนตา จิตฺตสฺส – อยํ วุจฺจติ ‘‘พฺยาปาโท’’.

ตตฺถ กตโม ปโทโส? โย พฺยาปาโท โส ปโทโส, โย ปโทโส โส พฺยาปาโท.

ตตฺถ กตมํ จิตฺตํ? ยํ จิตฺตํ มโน มานสํ…เป… ตชฺชามโนวิฺาณธาตุ – อิทํ วุจฺจติ ‘‘จิตฺตํ’’. อิทํ จิตฺตํ อิมมฺหา พฺยาปาทปโทสา โสเธติ วิโสเธติ ปริโสเธติ โมเจติ วิโมเจติ ปริโมเจติ. เตน วุจฺจติ ‘‘พฺยาปาทปโทสา จิตฺตํ ปริโสเธตี’’ติ.

๕๔๖. ‘‘ถินมิทฺธํ ปหายา’’ติ อตฺถิ ถินํ [ถีนํ (สี. สฺยา.)], อตฺถิ มิทฺธํ.

ตตฺถ กตมํ ถินํ? ยา จิตฺตสฺส อกลฺยตา อกมฺมฺตา โอลียนา สลฺลียนา ลีนํ ลียนา ลียิตตฺตํ ถินํ ถิยนา ถิยิตตฺตํ [ถียนา ถียิตตฺตํ (สี. สฺยา.)] จิตฺตสฺส – อิทํ วุจฺจติ ‘‘ถินํ’’.

ตตฺถ กตมํ มิทฺธํ? ยา กายสฺส อกลฺยตา อกมฺมฺตา โอนาโห ปริโยนาโห อนฺโตสโมโรโธ มิทฺธํ สุปฺปํ ปจลายิกา สุปฺปํ สุปฺปนา สุปฺปิตตฺตํ – อิทํ วุจฺจติ ‘‘มิทฺธํ’’. อิติ อิทฺจ ถินํ อิทฺจ มิทฺธํ สนฺตา โหนฺติ สมิตา วูปสนฺตา อตฺถงฺคตา อพฺภตฺถงฺคตา อปฺปิตา พฺยปฺปิตา โสสิตา วิโสสิตา พฺยนฺตีกตา. เตน วุจฺจติ ‘‘ถินมิทฺธํ ปหายา’’ติ.

๕๔๗. ‘‘วิคตถินมิทฺโธ’’ติ. ตสฺส ถินมิทฺธสฺส จตฺตตฺตา วนฺตตฺตา มุตฺตตฺตา ปหีนตฺตา ปฏินิสฺสฏฺตฺตา ปหีนปฏินิสฺสฏฺตฺตา. เตน วุจฺจติ ‘‘วิคตถินมิทฺโธ’’ติ.

๕๔๘. ‘‘วิหรตี’’ติ…เป… เตน วุจฺจติ ‘‘วิหรตี’’ติ.

๕๔๙. ‘‘อาโลกสฺี’’ติ. ตตฺถ กตมา สฺา? ยา สฺา สฺชานนา สฺชานิตตฺตํ – อยํ วุจฺจติ ‘‘สฺา’’. อยํ สฺา อาโลกา โหติ วิวฏา ปริสุทฺธา ปริโยทาตา. เตน วุจฺจติ ‘‘อาโลกสฺี’’ติ.

๕๕๐. ‘‘สโต สมฺปชาโน’’ติ. ตตฺถ กตมา สติ? ยา สติ อนุสฺสติ …เป… สมฺมาสติ – อยํ วุจฺจติ ‘‘สติ’’.

ตตฺถ กตมํ สมฺปชฺํ? ยา ปฺา ปชานนา…เป… อโมโห ธมฺมวิจโย สมฺมาทิฏฺิ – อิทํ วุจฺจติ ‘‘สมฺปชฺํ’’. อิติ อิมาย จ สติยา อิมินา จ สมฺปชฺเน อุเปโต โหติ…เป… สมนฺนาคโต. เตน วุจฺจติ ‘‘สโต สมฺปชาโน’’ติ.

๕๕๑. ‘‘ถินมิทฺธา จิตฺตํ ปริโสเธตี’’ติ. อตฺถิ ถินํ, อตฺถิ มิทฺธํ.

ตตฺถ กตมํ ถินํ…เป… อิทํ วุจฺจติ ‘‘ถินํ’’.

ตตฺถ กตมํ มิทฺธํ…เป… อิทํ วุจฺจติ ‘‘มิทฺธํ’’.

ตตฺถ กตมํ จิตฺตํ…เป… อิทํ วุจฺจติ ‘‘จิตฺตํ’’. อิทํ จิตฺตํ อิมมฺหา ถินมิทฺธา โสเธติ วิโสเธติ ปริโสเธติ โมเจติ วิโมเจติ ปริโมเจติ. เตน วุจฺจติ ‘‘ถินมิทฺธา จิตฺตํ ปริโสเธตี’’ติ.

๕๕๒. ‘‘อุทฺธจฺจกุกฺกุจฺจํ ปหายา’’ติ อตฺถิ อุทฺธจฺจํ, อตฺถิ กุกฺกุจฺจํ.

ตตฺถ กตมํ อุทฺธจฺจํ? ยํ จิตฺตสฺส อุทฺธจฺจํ อวูปสโม เจตโส วิกฺเขโป ภนฺตตฺตํ จิตฺตสฺส – อิทํ วุจฺจติ ‘‘อุทฺธจฺจํ’’.

ตตฺถ กตมํ กุกฺกุจฺจํ? อกปฺปิเย กปฺปิยสฺิตา, กปฺปิเย อกปฺปิยสฺิตา, อวชฺเช วชฺชสฺิตา, วชฺเช อวชฺชสฺิตา, ยํ เอวรูปํ กุกฺกุจฺจํ กุกฺกุจฺจายนา กุกฺกุจฺจายิตตฺตํ เจตโส วิปฺปฏิสาโร มโนวิเลขา – อิทํ วุจฺจติ ‘‘กุกฺกุจฺจํ’’. อิติ อิทฺจ อุทฺธจฺจํ อิทฺจ กุกฺกุจฺจํ สนฺตา โหนฺติ สมิตา วูปสนฺตา อตฺถงฺคตา อพฺภตฺถงฺคตา อปฺปิตา พฺยปฺปิตา โสสิตา วิโสสิตา พฺยนฺตีกตา. เตน วุจฺจติ ‘‘อุทฺธจฺจกุกฺกุจฺจํ ปหายา’’ติ.

๕๕๓. ‘‘อนุทฺธโต’’ติ ตสฺส อุทฺธจฺจกุกฺกุจฺจสฺส จตฺตตฺตา วนฺตตฺตา มุตฺตตฺตา ปหีนตฺตา ปฏินิสฺสฏฺตฺตา ปหีนปฏินิสฺสฏฺตฺตา. เตน วุจฺจติ ‘‘อนุทฺธโต’’ติ.

๕๕๔. ‘‘วิหรตี’’ติ …เป… เตน วุจฺจติ ‘‘วิหรตี’’ติ.

๕๕๕. ‘‘วูปสนฺตจิตฺโต’’ติ. ตตฺถ กตมํ จิตฺตํ? ยํ จิตฺตํ มโน มานสํ…เป… ตชฺชามโนวิฺาณธาตุ – อิทํ วุจฺจติ ‘‘จิตฺตํ’’. อิทํ จิตฺตํ อชฺฌตฺตํ สนฺตํ โหติ สมิตํ วูปสนฺตํ. เตน วุจฺจติ ‘‘อชฺฌตฺตํ วูปสนฺตจิตฺโต’’ติ.

๕๕๖. ‘‘อุทฺธจฺจกุกฺกุจฺจา จิตฺตํ ปริโสเธตี’’ติ อตฺถิ อุทฺธจฺจํ, อตฺถิ กุกฺกุจฺจํ.

ตตฺถ กตมํ อุทฺธจฺจํ? ยํ จิตฺตสฺส อุทฺธจฺจํ อวูปสโม เจตโส วิกฺเขโป ภนฺตตฺตํ จิตฺตสฺส – อิทํ วุจฺจติ ‘‘อุทฺธจฺจํ’’.

ตตฺถ กตมํ กุกฺกุจฺจํ…เป… อิทํ วุจฺจติ ‘‘กุกฺกุจฺจํ’’.

ตตฺถ กตมํ จิตฺตํ…เป… อิทํ วุจฺจติ ‘‘จิตฺตํ’’. อิทํ จิตฺตํ อิมมฺหา อุทฺธจฺจกุกฺกุจฺจา โสเธติ วิโสเธติ ปริโสเธติ โมเจติ วิโมเจติ ปริโมเจติ. เตน วุจฺจติ ‘‘อุทฺธจฺจกุกฺกุจฺจา จิตฺตํ ปริโสเธตี’’ติ.

๕๕๗. ‘‘วิจิกิจฺฉํ ปหายา’’ติ, ตตฺถ กตมา วิจิกิจฺฉา? ยา กงฺขา กงฺขายนา กงฺขายิตตฺตํ วิมติ วิจิกิจฺฉา ทฺเวฬฺหกํ ทฺวิธาปโถ สํสโย อเนกํสคฺคาโห อาสปฺปนา ปริสปฺปนา อปริโยคาหณา ฉมฺภิตตฺตํ จิตฺตสฺส มโนวิเลโข – อยํ วุจฺจติ ‘‘วิจิกิจฺฉา’’. อยํ วิจิกิจฺฉา สนฺตา โหติ สมิตา วูปสนฺตา อตฺถงฺคตา อพฺภตฺถงฺคตา อปฺปิตา พฺยปฺปิตา โสสิตา วิโสสิตา พฺยนฺตีกตา. เตน วุจฺจติ ‘‘วิจิกิจฺฉํ ปหายา’’ติ.

๕๕๘. ‘‘ติณฺณวิจิกิจฺโฉ’’ติ, อิมํ วิจิกิจฺฉํ ติณฺโณ โหติ อุตฺติณฺโณ นิตฺติณฺโณ ปารงฺคโต ปารมนุปฺปตฺโต. เตน วุจฺจติ ‘‘ติณฺณวิจิกิจฺโฉ’’ติ.

๕๕๙. ‘‘อกถํกถี กุสเลสุ ธมฺเมสู’’ติ อิมาย วิจิกิจฺฉาย กุสเลสุ ธมฺเมสุ น กงฺขติ น วิจิกิจฺฉติ อกถํกถี โหติ นิกฺกถํกถี วิกถํกโถ. เตน วุจฺจติ ‘‘อกถํกถี กุสเลสุ ธมฺเมสู’’ติ.

๕๖๐. ‘‘วิจิกิจฺฉาย จิตฺตํ ปริโสเธตี’’ติ, ตตฺถ กตมา วิจิกิจฺฉา? ยา กงฺขา กงฺขายนา กงฺขายิตตฺตํ ฉมฺภิตตฺตํ จิตฺตสฺส มโนวิเลโข – อยํ วุจฺจติ ‘‘วิจิกิจฺฉา’’.

ตตฺถ กตมํ จิตฺตํ? ยํ จิตฺตํ มโน มานสํ…เป… ตชฺชามโนวิฺาณธาตุ – อิทํ วุจฺจติ ‘‘จิตฺตํ’’. อิทํ จิตฺตํ อิมาย วิจิกิจฺฉาย โสเธติ วิโสเธติ ปริโสเธติ โมเจติ วิโมเจติ ปริโมเจติ. เตน วุจฺจติ ‘‘วิจิกิจฺฉาย จิตฺตํ ปริโสเธตี’’ติ.

๕๖๑. ‘‘อิเม ปฺจ นีวรเณ ปหายา’’ติ อิเม ปฺจ นีวรณา สนฺตา โหนฺติ สมิตา วูปสนฺตา อตฺถงฺคตา อพฺภตฺถงฺคตา อปฺปิตา พฺยปฺปิตา โสสิตา วิโสสิตา พฺยนฺตีกตา. เตน วุจฺจติ ‘‘อิเม ปฺจ นีวรเณ ปหายา’’ติ.

๕๖๒. ‘‘เจตโส อุปกฺกิเลเส’’ติ อิเม ปฺจ นีวรณา จิตฺตสฺส อุปกฺกิเลสา.

๕๖๓. ‘‘ปฺาย ทุพฺพลีกรเณ’’ติ อิเมหิ ปฺจหิ นีวรเณหิ อนุปฺปนฺนา เจว ปฺา น อุปฺปชฺชติ อุปฺปนฺนา จ ปฺา นิรุชฺฌติ. เตน วุจฺจติ ‘‘ปฺาย ทุพฺพลีกรเณ’’ติ.

๕๖๔. ‘‘วิวิจฺเจว กาเมหิ วิวิจฺจ อกุสเลหิ ธมฺเมหี’’ติ ตตฺถ กตเม กามา? ฉนฺโท กาโม, ราโค กาโม, ฉนฺทราโค กาโม, สงฺกปฺโป กาโม, ราโค กาโม, สงฺกปฺปราโค กาโม – อิเม วุจฺจนฺติ ‘‘กามา’’.

ตตฺถ กตเม อกุสลา ธมฺมา? กามจฺฉนฺโท, พฺยาปาโท, ถินํ, มิทฺธํ, อุทฺธจฺจํ, กุกฺกุจฺจํ, วิจิกิจฺฉา – อิเม วุจฺจนฺติ ‘‘อกุสลา ธมฺมา’’. อิติ อิเมหิ จ กาเมหิ อิเมหิ จ อกุสเลหิ ธมฺเมหิ วิวิตฺโต โหติ. เตน วุจฺจติ ‘‘วิวิจฺเจว กาเมหิ วิวิจฺจ อกุสเลหิ ธมฺเมหี’’ติ.

๕๖๕. ‘‘สวิตกฺกํ สวิจาร’’นฺติ อตฺถิ วิตกฺโก, อตฺถิ วิจาโร.

ตตฺถ กตโม วิตกฺโก? โย ตกฺโก วิตกฺโก สงฺกปฺโป อปฺปนา พฺยปฺปนา เจตโส อภินิโรปนา สมฺมาสงฺกปฺโป – อยํ วุจฺจติ ‘‘วิตกฺโก’’.

ตตฺถ กตโม วิจาโร? โย จาโร วิจาโร อนุวิจาโร อุปวิจาโร จิตฺตสฺส อนุสนฺธนตา อนุเปกฺขนตา – อยํ วุจฺจติ วิจาโร. อิติ อิมินา จ วิตกฺเกน อิมินา จ วิจาเรน อุเปโต โหติ…เป… สมนฺนาคโต. เตน วุจฺจติ ‘‘สวิตกฺกํ สวิจาร’’นฺติ.

๕๖๖. ‘‘วิเวกช’’นฺติ วิตกฺโก, วิจาโร, ปีติ, สุขํ, จิตฺตสฺเสกคฺคตา – เต อิมสฺมึ วิเวเก ชาตา โหนฺติ สฺชาตา นิพฺพตฺตา อภินิพฺพตฺตา ปาตุภูตา. เตน วุจฺจติ ‘‘วิเวกช’’นฺติ.

๕๖๗. ‘‘ปีติสุข’’นฺติ อตฺถิ ปีติ, อตฺถิ สุขํ.

ตตฺถ กตมา ปีติ? ยา ปีติ ปาโมชฺชํ อาโมทนา ปโมทนา หาโส ปหาโส วิตฺติ โอทคฺยํ อตฺตมนตา จิตฺตสฺส – อยํ วุจฺจติ ‘‘ปีติ’’.

ตตฺถ กตมํ สุขํ? ยํ เจตสิกํ สาตํ เจตสิกํ สุขํ เจโตสมฺผสฺสชํ สาตํ สุขํ เวทยิตํ เจโตสมฺผสฺสชา สาตา สุขา เวทนา – อิทํ วุจฺจติ ‘‘สุขํ’’. อิทํ สุขํ อิมาย ปีติยา สหคตํ โหติ สหชาตํ สํสฏฺํ สมฺปยุตฺตํ. เตน วุจฺจติ ‘‘ปีติสุข’’นฺติ.

๕๖๘. ‘‘ปม’’นฺติ คณนานุปุพฺพตา [คณนานุปุพฺพโต (สฺยา.) เอวมุปริปิ] ปมํ. อิทํ ปมํ สมาปชฺชตีติ ปมํ.

๕๖๙. ‘‘ฌาน’’นฺติ วิตกฺโก, วิจาโร, ปีติ, สุขํ, จิตฺตสฺเสกคฺคตา.

๕๗๐. ‘‘อุปสมฺปชฺชา’’ติ โย ปมสฺส ฌานสฺส ลาโภ ปฏิลาโภ ปตฺติ สมฺปตฺติ ผุสนา สจฺฉิกิริยา อุปสมฺปทา.

๕๗๑. ‘‘วิหรตี’’ติ …เป… เตน วุจฺจติ ‘‘วิหรตี’’ติ.

๕๗๒. ‘‘วิตกฺกวิจารานํ วูปสมา’’ติ, อตฺถิ วิตกฺโก, อตฺถิ วิจาโร.

ตตฺถ กตโม วิตกฺโก? โย ตกฺโก วิตกฺโก…เป… สมฺมาสงฺกปฺโป – อยํ วุจฺจติ ‘‘วิตกฺโก’’.

ตตฺถ กตโม วิจาโร? โย จาโร วิจาโร อนุวิจาโร อุปวิจาโร จิตฺตสฺส อนุสนฺธนตา อนุเปกฺขนตา – อยํ วุจฺจติ ‘‘วิจาโร’’. อิติ อยฺจ วิตกฺโก อยฺจ วิจาโร สนฺตา โหนฺติ สมิตา วูปสนฺตา อตฺถงฺคตา อพฺภตฺถงฺคตา อปฺปิตา พฺยปฺปิตา โสสิตา วิโสสิตา พฺยนฺตีกตา. เตน วุจฺจติ ‘‘วิตกฺกวิจารานํ วูปสมา’’ติ.

๕๗๓. ‘‘อชฺฌตฺต’’นฺติ ยํ อชฺฌตฺตํ ปจฺจตฺตํ.

๕๗๔. ‘‘สมฺปสาทน’’นฺติ ยา สทฺธา สทฺทหนา โอกปฺปนา อภิปฺปสาโท.

๕๗๕. ‘‘เจตโส เอโกทิภาว’’นฺติ ยา จิตฺตสฺส ิติ…เป… สมฺมาสมาธิ.

๕๗๖. ‘‘อวิตกฺกํ อวิจาร’’นฺติ อตฺถิ วิตกฺโก, อตฺถิ วิจาโร.

ตตฺถ กตโม วิตกฺโก? โย ตกฺโก วิตกฺโก…เป… สมฺมาสงฺกปฺโป – อยํ วุจฺจติ ‘‘วิตกฺโก’’.

ตตฺถ กตโม วิจาโร? โย จาโร อนุจาโร วิจาโร อนุวิจาโร อุปวิจาโร จิตฺตสฺส อนุสนฺธนตา อนุเปกฺขนตา – อยํ วุจฺจติ ‘‘วิจาโร’’. อิติ อยฺจ วิตกฺโก อยฺจ วิจาโร สนฺตา โหติ สมิตา วูปสนฺตา อตฺถงฺคตา อพฺภตฺถงฺคตา อปฺปิตา พฺยปฺปิตา โสสิตา วิโสสิตา พฺยนฺตีกตา. เตน วุจฺจติ ‘‘อวิตกฺกํ อวิจาร’’นฺติ.

๕๗๗. ‘‘สมาธิช’’นฺติ สมฺปสาโท ปีติสุขํ – เต อิมสฺมึ สมาธิมฺหิ ชาตา โหนฺติ สฺชาตา นิพฺพตฺตา อภินิพฺพตฺตา ปาตุภูตา. เตน วุจฺจติ ‘‘สมาธิช’’นฺติ.

๕๗๘. ‘‘ปีติสุข’’นฺติ อตฺถิ ปีติ, อตฺถิ สุขํ.

ตตฺถ กตมา ปีติ…เป… อยํ วุจฺจติ ‘‘ปีติ’’.

ตตฺถ กตมํ สุขํ…เป… อิทํ วุจฺจติ ‘‘สุขํ’’. อิทํ สุขํ อิมาย ปีติยา สหคตํ โหติ สหชาตํ สํสฏฺํ สมฺปยุตฺตํ. เตน วุจฺจติ ‘‘ปีติสุข’’นฺติ.

๕๗๙. ‘‘ทุติย’’นฺติ คณนานุปุพฺพตา ทุติยํ. อิทํ ทุติยํ สมาปชฺชตีติ ทุติยํ.

๕๘๐. ‘‘ฌาน’’นฺติ สมฺปสาโท, ปีติสุขํ, จิตฺตสฺเสกคฺคตา.

๕๘๑. ‘‘อุปสมฺปชฺชา’’ติ โย ทุติยสฺส ฌานสฺส ลาโภ ปฏิลาโภ ปตฺติ สมฺปตฺติ ผุสนา สจฺฉิกิริยา อุปสมฺปทา.

๕๘๒. ‘‘วิหรตี’’ติ …เป… เตน วุจฺจติ ‘‘วิหรตี’’ติ.

๕๘๓. ‘‘ปีติยา จ วิราคา’’ติ ตตฺถ กตมา ปีติ? ยา ปีติ ปาโมชฺชํ อาโมทนา ปโมทนา หาโส ปหาโส วิตฺติ โอทคฺยํ อตฺตมนตา จิตฺตสฺส – อยํ วุจฺจติ ‘‘ปีติ’’. อยํ ปีติ สนฺตา โหติ สมิตา วูปสนฺตา อตฺถงฺคตา อพฺภตฺถงฺคตา อปฺปิตา พฺยปฺปิตา โสสิตา วิโสสิตา พฺยนฺตีกตา. เตน วุจฺจติ ‘‘ปีติยา จ วิราคา’’ติ.

๕๘๔. ‘‘อุเปกฺขโก’’ติ ตตฺถ กตมา อุเปกฺขา? ยา อุเปกฺขา อุเปกฺขนา อชฺฌุเปกฺขนา มชฺฌตฺตตา จิตฺตสฺส – อยํ วุจฺจติ ‘‘อุเปกฺขา’’. อิมาย อุเปกฺขาย อุเปโต โหติ…เป… สมนฺนาคโต. เตน วุจฺจติ ‘‘อุเปกฺขโก’’ติ.

๕๘๕. ‘‘วิหรตี’’ติ …เป… เตน วุจฺจติ ‘‘วิหรตี’’ติ.

๕๘๖. ‘‘สโต จ สมฺปชาโน’’ติ ตตฺถ กตมา สติ? ยา สติ อนุสฺสติ…เป… สมฺมาสติ – อยํ วุจฺจติ ‘‘สติ’’.

ตตฺถ กตมํ สมฺปชฺํ? ยา ปฺา ปชานนา…เป… อโมโห ธมฺมวิจโย สมฺมาทิฏฺิ – อิทํ วุจฺจติ ‘‘สมฺปชฺํ’’. อิติ อิมาย จ สติยา อิมินา จ สมฺปชฺเน อุเปโต โหติ…เป… สมนฺนาคโต. เตน วุจฺจติ ‘‘สโต จ สมฺปชาโน’’ติ.

๕๘๗. ‘‘สุขฺจ กาเยน ปฏิสํเวเทตี’’ติ ตตฺถ กตมํ สุขํ? ยํ เจตสิกํ สาตํ เจตสิกํ สุขํ เจโตสมฺผสฺสชํ สาตํ สุขํ เวทยิตํ เจโตสมฺผสฺสชา สาตา สุขา เวทนา – อิทํ วุจฺจติ ‘‘สุขํ’’.

ตตฺถ กตโม กาโย? สฺากฺขนฺโธ, สงฺขารกฺขนฺโธ, วิฺาณกฺขนฺโธ – อยํ วุจฺจติ ‘‘กาโย’’. อิทํ สุขํ อิมินา กาเยน ปฏิสํเวเทติ. เตน วุจฺจติ ‘‘สุขฺจ กาเยน ปฏิสํเวเทตี’’ติ.

๕๘๘. ‘‘ยํ ตํ อริยา อาจิกฺขนฺตี’’ติ ตตฺถ กตเม อริยา? อริยา วุจฺจนฺติ พุทฺธา จ พุทฺธสาวกา จ. เต อิมํ อาจิกฺขนฺติ เทเสนฺติ ปฺเปนฺติ [ปฺาเปนฺติ (สี. สฺยา.)] ปฏฺเปนฺติ วิวรนฺติ วิภชนฺติ อุตฺตานึ กโรนฺติ ปกาเสนฺติ. เตน วุจฺจติ ‘‘ยํ ตํ อริยา อาจิกฺขนฺตี’’ติ.

๕๘๙. ‘‘อุเปกฺขโก สติมา สุขวิหารี’’ติ ตตฺถ กตมา อุเปกฺขา? ยา อุเปกฺขา อุเปกฺขนา อชฺฌุเปกฺขนา มชฺฌตฺตตา จิตฺตสฺส – อยํ วุจฺจติ ‘‘อุเปกฺขา’’.

ตตฺถ กตมา สติ? ยา สติ อนุสฺสติ…เป… สมฺมาสติ – อยํ วุจฺจติ ‘‘สติ’’.

ตตฺถ กตมํ สุขํ? ยํ เจตสิกํ สาตํ เจตสิกํ สุขํ เจโตสมฺผสฺสชํ สาตํ สุขํ เวทยิตํ เจโตสมฺผสฺสชา สาตา สุขา เวทนา – อิทํ วุจฺจติ ‘‘สุขํ’’. อิติ อิมาย จ อุเปกฺขาย อิมาย จ สติยา อิมินา จ สุเขน สมนฺนาคโต อิริยติ วตฺตติ ปาเลติ ยเปติ ยาเปติ จรติ วิหรติ. เตน วุจฺจติ ‘‘อุเปกฺขโก สติมา สุขวิหารี’’ติ.

๕๙๐. ‘‘ตติย’’นฺติ คณนานุปุพฺพตา ตติยํ. อิทํ ตติยํ สมาปชฺชตีติ ตติยํ.

๕๙๑. ‘‘ฌาน’’นฺติ อุเปกฺขา, สติ, สมฺปชฺํ, สุขํ, จิตฺตสฺเสกคฺคตา.

๕๙๒. ‘‘อุปสมฺปชฺชา’’ติ โย ตติยสฺส ฌานสฺส ลาโภ ปฏิลาโภ ปตฺติ สมฺปตฺติ ผุสนา สจฺฉิกิริยา อุปสมฺปทา.

๕๙๓. ‘‘วิหรตี’’ติ…เป… เตน วุจฺจติ ‘‘วิหรตี’’ติ.

๕๙๔. ‘‘สุขสฺส จ ปหานา ทุกฺขสฺส จ ปหานา’’ติ, อตฺถิ สุขํ, อตฺถิ ทุกฺขํ.

ตตฺถ กตมํ สุขํ? ยํ กายิกํ สาตํ กายิกํ สุขํ กายสมฺผสฺสชํ สาตํ สุขํ เวทยิตํ กายสมฺผสฺสชา สาตา สุขา เวทนา – อิทํ วุจฺจติ ‘‘สุขํ’’.

ตตฺถ กตมํ ทุกฺขํ? ยํ กายิกํ อสาตํ กายิกํ ทุกฺขํ กายสมฺผสฺสชํ อสาตํ ทุกฺขํ เวทยิตํ กายสมฺผสฺสชา อสาตา ทุกฺขา เวทนา – อิทํ วุจฺจติ ‘‘ทุกฺขํ’’. อิติ อิทฺจ สุขํ อิทฺจ ทุกฺขํ สนฺตา โหนฺติ สมิตา วูปสนฺตา อตฺถงฺคตา อพฺภตฺถงฺคตา อปฺปิตา พฺยปฺปิตา โสสิตา วิโสสิตา พฺยนฺตีกตา. เตน วุจฺจติ ‘‘สุขสฺส จ ปหานา ทุกฺขสฺส จ ปหานา’’ติ.

๕๙๕. ‘‘ปุพฺเพว โสมนสฺสโทมนสฺสานํ อตฺถงฺคมา’’ติ อตฺถิ โสมนสฺสํ, อตฺถิ โทมนสฺสํ.

ตตฺถ กตมํ โสมนสฺสํ? ยํ เจตสิกํ สาตํ เจตสิกํ สุขํ เจโตสมฺผสฺสชํ สาตํ สุขํ เวทยิตํ เจโตสมฺผสฺสชา สาตา สุขา เวทนา – อิทํ วุจฺจติ ‘‘โสมนสฺสํ’’.

ตตฺถ กตมํ โทมนสฺสํ? ยํ เจตสิกํ อสาตํ เจตสิกํ ทุกฺขํ เจโตสมฺผสฺสชํ อสาตํ ทุกฺขํ เวทยิตํ เจโตสมฺผสฺสชา อสาตา ทุกฺขา เวทนา – อิทํ วุจฺจติ ‘‘โทมนสฺสํ’’. อิติ อิทฺจ โสมนสฺสํ อิทฺจ โทมนสฺสํ ปุพฺเพว สนฺตา โหนฺติ สมิตา วูปสนฺตา อตฺถงฺคตา อพฺภตฺถงฺคตา อปฺปิตา พฺยปฺปิตา โสสิตา วิโสสิตา พฺยนฺตีกตา. เตน วุจฺจติ ‘‘ปุพฺเพว โสมนสฺสโทมนสฺสานํ อตฺถงฺคมา’’ติ.

๕๙๖. ‘‘อทุกฺขมสุข’’นฺติ ยํ เจตสิกํ เนว สาตํ นาสาตํ เจโตสมฺผสฺสชํ อทุกฺขมสุขํ เวทยิตํ เจโตสมฺผสฺสชา อทุกฺขมสุขา เวทนา. เตน วุจฺจติ ‘‘อทุกฺขมสุข’’นฺติ.

๕๙๗. ‘‘อุเปกฺขาสติปาริสุทฺธิ’’นฺติ, ตตฺถ กตมา อุเปกฺขา? ยา อุเปกฺขา อุเปกฺขนา อชฺฌุเปกฺขนา มชฺฌตฺตตา จิตฺตสฺส – อยํ วุจฺจติ ‘‘อุเปกฺขา’’.

ตตฺถ กตมา สติ? ยา สติ อนุสฺสติ…เป… สมฺมาสติ – อยํ วุจฺจติ ‘‘สติ’’. อยํ สติ อิมาย อุเปกฺขาย วิวฏา โหติ ปริสุทฺธา ปริโยทาตา. เตน วุจฺจติ ‘‘อุเปกฺขาสติปาริสุทฺธิ’’นฺติ.

๕๙๘. ‘‘จตุตฺถ’’นฺติ คณนานุปุพฺพตา จตุตฺถํ, อิทํ จตุตฺถํ สมาปชฺชตีติ จตุตฺถํ.

๕๙๙. ‘‘ฌาน’’นฺติ อุเปกฺขา, สติ, จิตฺตสฺเสกคฺคตา.

๖๐๐. ‘‘อุปสมฺปชฺชา’’ติ โย จตุตฺถสฺส ฌานสฺส ลาโภ ปฏิลาโภ ปตฺติ สมฺปตฺติ ผุสนา สจฺฉิกิริยา อุปสมฺปทา.

๖๐๑. ‘‘วิหรตี’’ติ…เป… เตน วุจฺจติ ‘‘วิหรตี’’ติ.

๖๐๒. ‘‘สพฺพโส รูปสฺานํ สมติกฺกมา’’ติ ตตฺถ กตมา รูปสฺา? รูปาวจรสมาปตฺตึ สมาปนฺนสฺส วา อุปปนฺนสฺส วา ทิฏฺธมฺมสุขวิหาริสฺส วา สฺา สฺชานนา สฺชานิตตฺตํ – อิมา วุจฺจนฺติ ‘‘รูปสฺาโย’’. อิมา รูปสฺาโย อติกฺกนฺโต โหติ วีติกฺกนฺโต สมติกฺกนฺโต. เตน วุจฺจติ ‘‘สพฺพโส รูปสฺานํ สมติกฺกมา’’ติ.

๖๐๓. ‘‘ปฏิฆสฺานํ อตฺถงฺคมา’’ติ ตตฺถ กตมา ปฏิฆสฺา? รูปสฺา สทฺทสฺา…เป… โผฏฺพฺพสฺา – อิมา วุจฺจนฺติ ปฏิฆสฺาโย. อิมา ปฏิฆสฺาโย สนฺตา โหนฺติ สมิตา วูปสนฺตา อตฺถงฺคตา อพฺภตฺถงฺคตา อปฺปิตา พฺยปฺปิตา โสสิตา วิโสสิตา พฺยนฺตีกตา. เตน วุจฺจติ ‘‘ปฏิฆสฺานํ อตฺถงฺคมา’’ติ.

๖๐๔. ‘‘นานตฺตสฺานํ อมนสิการา’’ติ ตตฺถ กตมา นานตฺตสฺา? อสมาปนฺนสฺส มโนธาตุ สมงฺคิสฺส วา มโนวิฺาณธาตุ สมงฺคิสฺส วา สฺา สฺชานนา สฺชานิตตฺตํ – อิมา วุจฺจนฺติ ‘‘นานตฺตสฺาโย’’. อิมา นานตฺตสฺาโย น มนสิ กโรติ. เตน วุจฺจติ ‘‘นานตฺตสฺานํ อมนสิการา’’ติ.

๖๐๕. ‘‘อนนฺโต อากาโส’’ติ, ตตฺถ กตโม อากาโส? โย อากาโส อากาสคตํ อฆํ อฆคตํ วิวโร วิวรคตํ อสมฺผุฏฺํ จตูหิ มหาภูเตหิ – อยํ วุจฺจติ ‘‘อากาโส’’. ตสฺมึ อากาเส จิตฺตํ เปติ สณฺเปติ อนนฺตํ ผรติ. เตน วุจฺจติ ‘‘อนนฺโต อากาโส’’ติ.

๖๐๖. ‘‘อากาสานฺจายตน’’นฺติ อากาสานฺจายตนํ สมาปนฺนสฺส วา อุปปนฺนสฺส วา ทิฏฺธมฺมสุขวิหาริสฺส วา จิตฺตเจตสิกา ธมฺมา.

๖๐๗. ‘‘อุปสมฺปชฺชา’’ติ โย อากาสานฺจายตนสฺส ลาโภ ปฏิลาโภ ปตฺติ สมฺปตฺติ ผุสนา สจฺฉิกิริยา อุปสมฺปทา.

๖๐๘. ‘‘วิหรตี’’ติ…เป… เตน วุจฺจติ ‘‘วิหรตี’’ติ.

๖๐๙. ‘‘สพฺพโส อากาสานฺจายตนํ สมติกฺกมฺมา’’ติ อิมํ อากาสานฺจายตนํ อติกฺกนฺโต โหติ วีติกฺกนฺโต สมติกฺกนฺโต. เตน วุจฺจติ ‘‘สพฺพโส อากาสานฺจายตนํ สมติกฺกมฺมา’’ติ.

๖๑๐. ‘‘อนนฺตํ วิฺาณ’’นฺติ ตํเยว อากาสํ วิฺาเณน ผุฏฺํ มนสิ กโรติ อนนฺตํ ผรติ. เตน วุจฺจติ ‘‘อนนฺตํ วิฺาณ’’นฺติ.

๖๑๑. ‘‘วิฺาณฺจายตน’’นฺติ วิฺาณฺจายตนํ สมาปนฺนสฺส วา อุปปนฺนสฺส วา ทิฏฺธมฺมสุขวิหาริสฺส วา จิตฺตเจตสิกา ธมฺมา.

๖๑๒. ‘‘อุปสมฺปชฺชา’’ติ โย วิฺาณฺจายตนสฺส ลาโภ ปฏิลาโภ ปตฺติ สมฺปตฺติ ผุสนา สจฺฉิกิริยา อุปสมฺปทา.

๖๑๓. ‘‘วิหรตี’’ติ…เป… เตน วุจฺจติ ‘‘วิหรตี’’ติ.

๖๑๔. ‘‘สพฺพโส วิฺาณฺจายตนํ สมติกฺกมฺมา’’ติ อิมํ วิฺาณฺจายตนํ อติกฺกนฺโต โหติ วีติกฺกนฺโต สมติกฺกนฺโต. เตน วุจฺจติ ‘‘สพฺพโส วิฺาณฺจายตนํ สมติกฺกมฺมา’’ติ.

๖๑๕. ‘‘นตฺถิ กิฺจี’’ติ ตํเยว วิฺาณํ ภาเวติ วิภาเวติ อนฺตรภาเวติ, ‘‘นตฺถิ กิฺจี’’ติ ปสฺสติ. เตน วุจฺจติ ‘‘นตฺถิ กิฺจี’’ติ.

๖๑๖. ‘‘อากิฺจฺายตน’’นฺติ อากิฺจฺายตนํ สมาปนฺนสฺส วา อุปปนฺนสฺส วา ทิฏฺธมฺมสุขวิหาริสฺส วา จิตฺตเจตสิกา ธมฺมา.

๖๑๗. ‘‘อุปสมฺปชฺชา’’ติ โย อากิฺจฺายตนสฺส ลาโภ ปฏิลาโภ ปตฺติ สมฺปตฺติ ผุสนา สจฺฉิกิริยา อุปสมฺปทา.

๖๑๘. ‘‘วิหรตี’’ติ …เป… เตน วุจฺจติ ‘‘วิหรตี’’ติ.

๖๑๙. ‘‘สพฺพโส อากิฺจฺายตนํ สมติกฺกมฺมา’’ติ อิมํ อากิฺจฺายตนํ อติกฺกนฺโต โหติ วีติกฺกนฺโต สมติกฺกนฺโต. เตน วุจฺจติ ‘‘สพฺพโส อากิฺจฺายตนํ สมติกฺกมฺมา’’ติ.

‘‘เนวสฺีนาสฺี’’ติ ตํเยว อากิฺจฺายตนํ สนฺตโต มนสิ กโรติ สงฺขาราวเสสสมาปตฺตึ ภาเวติ. เตน วุจฺจติ ‘‘เนวสฺีนาสฺี’’ติ [อยํ ปาโ มาติกายํ นตฺถิ, นิทฺเทเส ปน สพฺพโปตฺถเกสุ ทิสฺสติ].

๖๒๐. ‘‘เนวสฺานาสฺายตน’’นฺติ เนวสฺานาสฺายตนํ สมาปนฺนสฺส วา อุปปนฺนสฺส วา ทิฏฺธมฺมสุขวิหาริสฺส วา จิตฺตเจตสิกา ธมฺมา.

๖๒๑. ‘‘อุปสมฺปชฺชา’’ติ โย เนวสฺานาสฺายตนสฺส ลาโภ ปฏิลาโภ ปตฺติ สมฺปตฺติ ผุสนา สจฺฉิกิริยา อุปสมฺปทา.

๖๒๒. ‘‘วิหรตี’’ติ อิริยติ วตฺตติ ปาเลติ ยเปติ ยาเปติ จรติ วิหรติ. เตน วุจฺจติ ‘‘วิหรตี’’ติ.

สุตฺตนฺตภาชนียํ.

๒. อภิธมฺมภาชนียํ

๑. รูปาวจรกุสลํ

๖๒๓. จตฺตาริ ฌานานิ – ปมํ ฌานํ, ทุติยํ ฌานํ, ตติยํ ฌานํ, จตุตฺถํ ฌานํ.

๖๒๔. ตตฺถ กตมํ ปมํ ฌานํ? อิธ ภิกฺขุ ยสฺมึ สมเย รูปูปปตฺติยา มคฺคํ ภาเวติ วิวิจฺเจว กาเมหิ…เป… ปมํ ฌานํ อุปสมฺปชฺช วิหรติ ปถวีกสิณํ, ตสฺมึ สมเย ปฺจงฺคิกํ ฌานํ โหติ – วิตกฺโก, วิจาโร, ปีติ, สุขํ, จิตฺตสฺเสกคฺคตา. อิทํ วุจฺจติ ‘‘ปมํ ฌานํ’’. อวเสสา ธมฺมา ฌานสมฺปยุตฺตา.

ตตฺถ กตมํ ทุติยํ ฌานํ? อิธ ภิกฺขุ ยสฺมึ สมเย รูปูปปตฺติยา มคฺคํ ภาเวติ วิตกฺกวิจารานํ วูปสมา…เป… ทุติยํ ฌานํ อุปสมฺปชฺช วิหรติ ปถวีกสิณํ, ตสฺมึ สมเย ติวงฺคิกํ ฌานํ โหติ – ปีติ, สุขํ, จิตฺตสฺเสกคฺคตา. อิทํ วุจฺจติ ‘‘ทุติยํ ฌานํ’’. อวเสสา ธมฺมา ฌานสมฺปยุตฺตา.

ตตฺถ กตมํ ตติยํ ฌานํ? อิธ ภิกฺขุ ยสฺมึ สมเย รูปูปปตฺติยา มคฺคํ ภาเวติ ปีติยา จ วิราคา…เป… ตติยํ ฌานํ อุปสมฺปชฺช วิหรติ ปถวีกสิณํ, ตสฺมึ สมเย ทุวงฺคิกํ ฌานํ โหติ – สุขํ, จิตฺตสฺเสกคฺคตา. อิทํ วุจฺจติ ‘‘ตติยํ ฌานํ’’. อวเสสา ธมฺมา ฌานสมฺปยุตฺตา.

ตตฺถ กตมํ จตุตฺถํ ฌานํ? อิธ ภิกฺขุ ยสฺมึ สมเย รูปูปปตฺติยา มคฺคํ ภาเวติ สุขสฺส จ ปหานา…เป… จตุตฺถํ ฌานํ อุปสมฺปชฺช วิหรติ ปถวีกสิณํ, ตสฺมึ สมเย ทุวงฺคิกํ ฌานํ โหติ – อุเปกฺขา, จิตฺตสฺเสกคฺคตา. อิทํ วุจฺจติ ‘‘จตุตฺถํ ฌานํ’’. อวเสสา ธมฺมา ฌานสมฺปยุตฺตา.

จตุกฺกํ.

๖๒๕. อิธ ภิกฺขุ ยสฺมึ สมเย รูปูปปตฺติยา มคฺคํ ภาเวติ วิวิจฺเจว กาเมหิ…เป… ปมํ ฌานํ อุปสมฺปชฺช วิหรติ ปถวีกสิณํ, ตสฺมึ สมเย ปฺจงฺคิกํ ฌานํ โหติ – วิตกฺโก, วิจาโร, ปีติ, สุขํ, จิตฺตสฺเสกคฺคตา. อิทํ วุจฺจติ ‘‘ปมํ ฌานํ’’. อวเสสา ธมฺมา ฌานสมฺปยุตฺตา.

อิธ ภิกฺขุ ยสฺมึ สมเย รูปูปปตฺติยา มคฺคํ ภาเวติ วิวิจฺเจว กาเมหิ วิวิจฺจ อกุสเลหิ ธมฺเมหิ อวิตกฺกํ วิจารมตฺตํ วิเวกชํ ปีติสุขํ ทุติยํ ฌานํ อุปสมฺปชฺช วิหรติ ปถวีกสิณํ, ตสฺมึ สมเย จตุรงฺคิกํ ฌานํ โหติ – วิจาโร, ปีติ, สุขํ, จิตฺตสฺเสกคฺคตา. อิทํ วุจฺจติ ‘‘ทุติยํ ฌานํ’’. อวเสสา ธมฺมา ฌานสมฺปยุตฺตา.

อิธ ภิกฺขุ ยสฺมึ สมเย รูปูปปตฺติยา มคฺคํ ภาเวติ วิตกฺกวิจารานํ วูปสมา…เป… ตติยํ ฌานํ อุปสมฺปชฺช วิหรติ ปถวีกสิณํ, ตสฺมึ สมเย ติวงฺคิกํ ฌานํ โหติ – ปีติ, สุขํ, จิตฺตสฺเสกคฺคตา. อิทํ วุจฺจติ ‘‘ตติยํ ฌานํ’’. อวเสสา ธมฺมา ฌานสมฺปยุตฺตา.

อิธ ภิกฺขุ ยสฺมึ สมเย รูปูปปตฺติยา มคฺคํ ภาเวติ ปีติยา จ วิราคา…เป… จตุตฺถํ ฌานํ อุปสมฺปชฺช วิหรติ ปถวีกสิณํ, ตสฺมึ สมเย ทุวงฺคิกํ ฌานํ โหติ – สุขํ, จิตฺตสฺเสกคฺคตา. อิทํ วุจฺจติ ‘‘จตุตฺถํ ฌานํ’’. อวเสสา ธมฺมา ฌานสมฺปยุตฺตา.

อิธ ภิกฺขุ ยสฺมึ สมเย รูปูปปตฺติยา มคฺคํ ภาเวติ สุขสฺส จ ปหานา…เป… ปฺจมํ ฌานํ อุปสมฺปชฺช วิหรติ ปถวีกสิณํ, ตสฺมึ สมเย ทุวงฺคิกํ ฌานํ โหติ – อุเปกฺขา, จิตฺตสฺเสกคฺคตา. อิทํ วุจฺจติ ‘‘ปฺจมํ ฌานํ’’. อวเสสา ธมฺมา ฌานสมฺปยุตฺตา.

ปฺจกํ.

๒. อรูปาวจรกุสลํ

๖๒๖. อิธ ภิกฺขุ ยสฺมึ สมเย อรูปูปปตฺติยา มคฺคํ ภาเวติ สพฺพโส อากิฺจฺายตนํ สมติกฺกมฺม เนวสฺานาสฺายตนสฺาสหคตํ สุขสฺส จ ปหานา…เป… จตุตฺถํ ฌานํ อุปสมฺปชฺช วิหรติ, ตสฺมึ สมเย ทุวงฺคิกํ ฌานํ โหติ – อุเปกฺขา, จิตฺตสฺเสกคฺคตา. อิทํ วุจฺจติ ‘‘จตุตฺถํ ฌานํ’’. อวเสสา ธมฺมา ฌานสมฺปยุตฺตา.

๓. โลกุตฺตรกุสลํ

๖๒๗. จตฺตาริ ฌานานิ – ปมํ ฌานํ, ทุติยํ ฌานํ, ตติยํ ฌานํ, จตุตฺถํ ฌานํ.

๖๒๘. ตตฺถ กตมํ ปมํ ฌานํ? อิธ ภิกฺขุ ยสฺมึ สมเย โลกุตฺตรํ ฌานํ ภาเวติ นิยฺยานิกํ อปจยคามึ ทิฏฺิคตานํ ปหานาย ปมาย ภูมิยา ปตฺติยา วิวิจฺเจว กาเมหิ…เป… ปมํ ฌานํ อุปสมฺปชฺช วิหรติ ทุกฺขปฏิปทํ ทนฺธาภิฺํ, ตสฺมึ สมเย ปฺจงฺคิกํ ฌานํ โหติ – วิตกฺโก, วิจาโร, ปีติ, สุขํ, จิตฺตสฺเสกคฺคตา. อิทํ วุจฺจติ ‘‘ปมํ ฌานํ’’. อวเสสา ธมฺมา ฌานสมฺปยุตฺตา.

ตตฺถ กตมํ ทุติยํ ฌานํ? อิธ ภิกฺขุ ยสฺมึ สมเย โลกุตฺตรํ ฌานํ ภาเวติ นิยฺยานิกํ อปจยคามึ ทิฏฺิคตานํ ปหานาย ปมาย ภูมิยา ปตฺติยา วิตกฺกวิจารานํ วูปสมา…เป… ทุติยํ ฌานํ อุปสมฺปชฺช วิหรติ ทุกฺขปฏิปทํ ทนฺธาภิฺํ, ตสฺมึ สมเย ติวงฺคิกํ ฌานํ โหติ – ปีติ, สุขํ, จิตฺตสฺเสกคฺคตา. อิทํ วุจฺจติ ‘‘ทุติยํ ฌานํ’’. อวเสสา ธมฺมา ฌานสมฺปยุตฺตา.

ตตฺถ กตมํ ตติยํ ฌานํ? อิธ ภิกฺขุ ยสฺมึ สมเย โลกุตฺตรํ ฌานํ ภาเวติ นิยฺยานิกํ อปจยคามึ ทิฏฺิคตานํ ปหานาย ปมาย ภูมิยา ปตฺติยา ปีติยา จ วิราคา…เป… ตติยํ ฌานํ อุปสมฺปชฺช วิหรติ ทุกฺขปฏิปทํ ทนฺธาภิฺํ, ตสฺมึ สมเย ทุวงฺคิกํ ฌานํ โหติ – สุขํ, จิตฺตสฺเสกคฺคตา. อิทํ วุจฺจติ ‘‘ตติยํ ฌานํ’’. อวเสสา ธมฺมา ฌานสมฺปยุตฺตา.

ตตฺถ กตมํ จตุตฺถํ ฌานํ? อิธ ภิกฺขุ ยสฺมึ สมเย โลกุตฺตรํ ฌานํ ภาเวติ นิยฺยานิกํ อปจยคามึ ทิฏฺิคตานํ ปหานาย ปมาย ภูมิยา ปตฺติยา สุขสฺส จ ปหานา …เป… จตุตฺถํ ฌานํ อุปสมฺปชฺช วิหรติ ทุกฺขปฏิปทํ ทนฺธาภิฺํ, ตสฺมึ สมเย ทุวงฺคิกํ ฌานํ โหติ – อุเปกฺขา, จิตฺตสฺเสกคฺคตา. อิทํ วุจฺจติ ‘‘จตุตฺถํ ฌานํ’’. อวเสสา ธมฺมา ฌานสมฺปยุตฺตา.

จตุกฺกํ.

๖๒๙. อิธ ภิกฺขุ ยสฺมึ สมเย โลกุตฺตรํ ฌานํ ภาเวติ นิยฺยานิกํ อปจยคามึ ทิฏฺิคตานํ ปหานาย ปมาย ภูมิยา ปตฺติยา วิวิจฺเจว กาเมหิ…เป… ปมํ ฌานํ อุปสมฺปชฺช วิหรติ ทุกฺขปฏิปทํ ทนฺธาภิฺํ, ตสฺมึ สมเย ปฺจงฺคิกํ ฌานํ โหติ – วิตกฺโก, วิจาโร, ปีติ, สุขํ, จิตฺตสฺเสกคฺคตา. อิทํ วุจฺจติ ‘‘ปมํ ฌานํ’’. อวเสสา ธมฺมา ฌานสมฺปยุตฺตา.

อิธ ภิกฺขุ ยสฺมึ สมเย โลกุตฺตรํ ฌานํ ภาเวติ นิยฺยานิกํ อปจยคามึ ทิฏฺิคตานํ ปหานาย ปมาย ภูมิยา ปตฺติยา วิวิจฺเจว กาเมหิ วิวิจฺจ อกุสเลหิ ธมฺเมหิ อวิตกฺกํ วิจารมตฺตํ วิเวกชํ ปีติสุขํ ทุติยํ ฌานํ อุปสมฺปชฺช วิหรติ ทุกฺขปฏิปทํ ทนฺธาภิฺํ, ตสฺมึ สมเย จตุรงฺคิกํ ฌานํ โหติ วิจาโร ปีติ สุขํ จิตฺตสฺเสกคฺคตา. อิทํ วุจฺจติ ‘‘ทุติยํ ฌานํ’’. อวเสสา ธมฺมา ฌานสมฺปยุตฺตา.

อิธ ภิกฺขุ ยสฺมึ สมเย โลกุตฺตรํ ฌานํ ภาเวติ นิยฺยานิกํ อปจยคามึ ทิฏฺิคตานํ ปหานาย ปมาย ภูมิยา ปตฺติยา วิตกฺกวิจารานํ วูปสมา…เป… ตติยํ ฌานํ อุปสมฺปชฺช วิหรติ ทุกฺขปฏิปทํ ทนฺธาภิฺํ, ตสฺมึ สมเย ติวงฺคิกํ ฌานํ โหติ – ปีติ, สุขํ, จิตฺตสฺเสกคฺคตา. อิทํ วุจฺจติ ‘‘ตติยํ ฌานํ’’. อวเสสา ธมฺมา ฌานสมฺปยุตฺตา.

อิธ ภิกฺขุ ยสฺมึ สมเย โลกุตฺตรํ ฌานํ ภาเวติ นิยฺยานิกํ อปจยคามึ ทิฏฺิคตานํ ปหานาย ปมาย ภูมิยา ปตฺติยา ปีติยา จ วิราคา…เป… จตุตฺถํ ฌานํ อุปสมฺปชฺช วิหรติ ทุกฺขปฏิปทํ ทนฺธาภิฺํ, ตสฺมึ สมเย ทุวงฺคิกํ ฌานํ โหติ – สุขํ, จิตฺตสฺเสกคฺคตา. อิทํ วุจฺจติ ‘‘จตุตฺถํ ฌานํ’’. อวเสสา ธมฺมา ฌานสมฺปยุตฺตา.

อิธ ภิกฺขุ ยสฺมึ สมเย โลกุตฺตรํ ฌานํ ภาเวติ นิยฺยานิกํ อปจยคามึ ทิฏฺิคตานํ ปหานาย ปมาย ภูมิยา ปตฺติยา สุขสฺส จ ปหานา…เป… ปฺจมํ ฌานํ อุปสมฺปชฺช วิหรติ ทุกฺขปฏิปทํ ทนฺธาภิฺํ, ตสฺมึ สมเย ทุวงฺคิกํ ฌานํ โหติ – อุเปกฺขา, จิตฺตสฺเสกคฺคตา. อิทํ วุจฺจติ ‘‘ปฺจมํ ฌานํ’’. อวเสสา ธมฺมา ฌานสมฺปยุตฺตา.

ปฺจกํ.

๔. รูปาวจรวิปากา

๖๓๐. จตฺตาริ ฌานานิ – ปมํ ฌานํ, ทุติยํ ฌานํ, ตติยํ ฌานํ, จตุตฺถํ ฌานํ.

๖๓๑. ตตฺถ กตมํ ปมํ ฌานํ? อิธ ภิกฺขุ ยสฺมึ สมเย รูปูปปตฺติยา มคฺคํ ภาเวติ วิวิจฺเจว กาเมหิ…เป… ปมํ ฌานํ อุปสมฺปชฺช วิหรติ ปถวีกสิณํ, ตสฺมึ สมเย ผสฺโส โหติ…เป… อวิกฺเขโป โหติ. อิเม ธมฺมา กุสลา. ตสฺเสว รูปาวจรสฺส กุสลสฺส กมฺมสฺส กตตฺตา อุปจิตตฺตา วิปากํ วิวิจฺเจว กาเมหิ…เป… ปมํ ฌานํ อุปสมฺปชฺช วิหรติ ปถวีกสิณํ, ตสฺมึ สมเย ปฺจงฺคิกํ ฌานํ โหติ – วิตกฺโก, วิจาโร, ปีติ, สุขํ, จิตฺตสฺเสกคฺคตา. อิทํ วุจฺจติ ‘‘ปมํ ฌานํ’’. อวเสสา ธมฺมา ฌานสมฺปยุตฺตา.

ตตฺถ กตมํ ทุติยํ ฌานํ? อิธ ภิกฺขุ ยสฺมึ สมเย รูปูปปตฺติยา มคฺคํ ภาเวติ วิตกฺกวิจารานํ วูปสมา…เป… ทุติยํ ฌานํ อุปสมฺปชฺช วิหรติ ปถวีกสิณํ, ตสฺมึ สมเย ผสฺโส โหติ…เป… อวิกฺเขโป โหติ. อิเม ธมฺมา กุสลา. ตสฺเสว รูปาวจรสฺส กุสลสฺส กมฺมสฺส กตตฺตา อุปจิตตฺตา วิปากํ วิตกฺกวิจารานํ วูปสมา…เป… ทุติยํ ฌานํ…เป… ตติยํ ฌานํ…เป… จตุตฺถํ ฌานํ…เป… ปมํ ฌานํ…เป… ปฺจมํ ฌานํ อุปสมฺปชฺช วิหรติ ปถวีกสิณํ, ตสฺมึ สมเย ทุวงฺคิกํ ฌานํ โหติ – อุเปกฺขา, จิตฺตสฺเสกคฺคตา. อิทํ วุจฺจติ ‘‘ปฺจมํ ฌานํ’’. อวเสสา ธมฺมา ฌานสมฺปยุตฺตา…เป….

๕. อรูปาวจรวิปากา

๖๓๒. อิธ ภิกฺขุ ยสฺมึ สมเย อรูปูปปตฺติยา มคฺคํ ภาเวติ สพฺพโส อากิฺจฺายตนํ สมติกฺกมฺม เนวสฺานาสฺายตนสฺาสหคตํ สุขสฺส จ ปหานา…เป… จตุตฺถํ ฌานํ อุปสมฺปชฺช วิหรติ, ตสฺมึ สมเย ผสฺโส โหติ…เป… อวิกฺเขโป โหติ. อิเม ธมฺมา กุสลา. ตสฺเสว อรูปาวจรสฺส กุสลสฺส กมฺมสฺส กตตฺตา อุปจิตตฺตา วิปากํ สพฺพโส อากิฺจฺายตนํ สมติกฺกมฺม เนวสฺานาสฺายตนสฺาสหคตํ สุขสฺส จ ปหานา…เป… จตุตฺถํ ฌานํ อุปสมฺปชฺช วิหรติ, ตสฺมึ สมเย ทุวงฺคิกํ ฌานํ โหติ – อุเปกฺขา, จิตฺตสฺเสกคฺคตา. อิทํ วุจฺจติ ‘‘จตุตฺถํ ฌานํ’’. อวเสสา ธมฺมา ฌานสมฺปยุตฺตา.

๖. โลกุตฺตรวิปากา

๖๓๓. จตฺตาริ ฌานานิ – ปมํ ฌานํ, ทุติยํ ฌานํ, ตติยํ ฌานํ, จตุตฺถํ ฌานํ.

๖๓๔. ตตฺถ กตมํ ปมํ ฌานํ? อิธ ภิกฺขุ ยสฺมึ สมเย โลกุตฺตรํ ฌานํ ภาเวติ นิยฺยานิกํ อปจยคามึ ทิฏฺิคตานํ ปหานาย ปมาย ภูมิยา ปตฺติยา วิวิจฺเจว กาเมหิ…เป… ปมํ ฌานํ อุปสมฺปชฺช วิหรติ ทุกฺขปฏิปทํ ทนฺธาภิฺํ, ตสฺมึ สมเย ผสฺโส โหติ…เป… อวิกฺเขโป โหติ. อิเม ธมฺมา กุสลา. ตสฺเสว โลกุตฺตรสฺส กุสลสฺส ฌานสฺส กตตฺตา ภาวิตตฺตา วิปากํ วิวิจฺเจว กาเมหิ…เป… ปมํ ฌานํ อุปสมฺปชฺช วิหรติ ทุกฺขปฏิปทํ ทนฺธาภิฺํ สุฺตํ, ตสฺมึ สมเย ปฺจงฺคิกํ ฌานํ โหติ – วิตกฺโก, วิจาโร, ปีติ, สุขํ, จิตฺตสฺเสกคฺคตา. อิทํ วุจฺจติ ‘‘ปมํ ฌานํ’’. อวเสสา ธมฺมา ฌานสมฺปยุตฺตา.

ตตฺถ กตมํ ทุติยํ ฌานํ? อิธ ภิกฺขุ ยสฺมึ สมเย โลกุตฺตรํ ฌานํ ภาเวติ นิยฺยานิกํ อปจยคามึ ทิฏฺิคตานํ ปหานาย ปมาย ภูมิยา ปตฺติยา วิตกฺกวิจารานํ วูปสมา…เป… ทุติยํ ฌานํ อุปสมฺปชฺช วิหรติ ทุกฺขปฏิปทํ ทนฺธาภิฺํ, ตสฺมึ สมเย ผสฺโส โหติ…เป… อวิกฺเขโป โหติ. อิเม ธมฺมา กุสลา. ตสฺเสว โลกุตฺตรสฺส กุสลสฺส ฌานสฺส กตตฺตา ภาวิตตฺตา วิปากํ วิตกฺกวิจารานํ วูปสมา…เป… ทุติยํ ฌานํ …เป… ตติยํ ฌานํ…เป… จตุตฺถํ ฌานํ…เป… ปมํ ฌานํ…เป… ปฺจมํ ฌานํ อุปสมฺปชฺช วิหรติ ทุกฺขปฏิปทํ ทนฺธาภิฺํ สุฺตํ, ตสฺมึ สมเย ทุวงฺคิกํ ฌานํ โหติ – อุเปกฺขา, จิตฺตสฺเสกคฺคตา. อิทํ วุจฺจติ ‘‘ปฺจมํ ฌานํ’’. อวเสสา ธมฺมา ฌานสมฺปยุตฺตา.

๗. รูปารูปาวจรกิริยา

๖๓๕. จตฺตาริ ฌานานิ – ปมํ ฌานํ, ทุติยํ ฌานํ, ตติยํ ฌานํ, จตุตฺถํ ฌานํ.

๖๓๖. ตตฺถ กตมํ ปมํ ฌานํ? อิธ ภิกฺขุ ยสฺมึ สมเย รูปาวจรํ ฌานํ ภาเวติ กิริยํ เนว กุสลํ นากุสลํ น จ กมฺมวิปากํ ทิฏฺธมฺมสุขวิหารํ วิวิจฺเจว กาเมหิ…เป… ปมํ ฌานํ อุปสมฺปชฺช วิหรติ ปถวีกสิณํ, ตสฺมึ สมเย ปฺจงฺคิกํ ฌานํ โหติ – วิตกฺโก, วิจาโร, ปีติ, สุขํ, จิตฺตสฺเสกคฺคตา. อิทํ วุจฺจติ ‘‘ปมํ ฌานํ’’. อวเสสา ธมฺมา ฌานสมฺปยุตฺตา.

ตตฺถ กตมํ ทุติยํ ฌานํ? อิธ ภิกฺขุ ยสฺมึ สมเย รูปาวจรํ ฌานํ ภาเวติ กิริยํ เนว กุสลํ นากุสลํ น จ กมฺมวิปากํ ทิฏฺธมฺมสุขวิหารํ วิตกฺกวิจารานํ วูปสมา…เป… ทุติยํ ฌานํ…เป… ตติยํ ฌานํ…เป… จตุตฺถํ ฌานํ…เป… ปมํ ฌานํ…เป… ปฺจมํ ฌานํ อุปสมฺปชฺช วิหรติ ปถวีกสิณํ, ตสฺมึ สมเย ทุวงฺคิกํ ฌานํ โหติ – อุเปกฺขา, จิตฺตสฺเสกคฺคตา. อิทํ วุจฺจติ ‘‘ปฺจมํ ฌานํ’’. อวเสสา ธมฺมา ฌานสมฺปยุตฺตา.

๖๓๗. อิธ ภิกฺขุ ยสฺมึ สมเย อรูปาวจรํ ฌานํ ภาเวติ กิริยํ เนว กุสลํ นากุสลํ น จ กมฺมวิปากํ ทิฏฺธมฺมสุขวิหารํ สพฺพโส อากิฺจฺายตนํ สมติกฺกมฺม เนวสฺานาสฺายตนสฺาสหคตํ สุขสฺส จ ปหานา…เป… จตุตฺถํ ฌานํ อุปสมฺปชฺช วิหรติ, ตสฺมึ สมเย ทุวงฺคิกํ ฌานํ โหติ – อุเปกฺขา, จิตฺตสฺเสกคฺคตา. อิทํ วุจฺจติ ‘‘จตุตฺถํ ฌานํ’’. อวเสสา ธมฺมา ฌานสมฺปยุตฺตาติ.

อภิธมฺมภาชนียํ.

๓. ปฺหาปุจฺฉกํ

๖๓๘. จตฺตาริ ฌานานิ – อิธ ภิกฺขุ วิวิจฺเจว กาเมหิ วิวิจฺจ อกุสเลหิ ธมฺเมหิ สวิตกฺกํ สวิจารํ วิเวกชํ ปีติสุขํ ปมํ ฌานํ อุปสมฺปชฺช วิหรติ…เป… วิตกฺกวิจารานํ วูปสมา อชฺฌตฺตํ สมฺปสาทนํ เจตโส เอโกทิภาวํ อวิตกฺกํ อวิจารํ สมาธิชํ ปีติสุขํ ทุติยํ ฌานํ อุปสมฺปชฺช วิหรติ…เป… ปีติยา จ วิราคา อุเปกฺขโก จ วิหรติ สโต จ สมฺปชาโน สุขฺจ กาเยน ปฏิสํเวเทติ, ยํ ตํ อริยา อาจิกฺขนฺติ – ‘‘อุเปกฺขโก สติมา สุขวิหารี’’ติ ตติยํ ฌานํ อุปสมฺปชฺช วิหรติ…เป… สุขสฺส จ ปหานา ทุกฺขสฺส จ ปหานา ปุพฺเพว โสมนสฺสโทมนสฺสานํ อตฺถงฺคมา อทุกฺขมสุขํ อุเปกฺขาสติปาริสุทฺธึ จตุตฺถํ ฌานํ อุปสมฺปชฺช วิหรติ.

๖๓๙. จตุนฺนํ ฌานานํ กติ กุสลา, กติ อกุสลา, กติ อพฺยากตา…เป… กติ สรณา, กติ อรณา?

๑. ติกํ

๖๔๐. สิยา กุสลา, สิยา อพฺยากตา. ตีณิ ฌานานิ – เอตฺถุปฺปนฺนํ สุขํ เวทนํ เปตฺวา สุขาย เวทนาย สมฺปยุตฺตา, จตุตฺถํ ฌานํ – เอตฺถุปฺปนฺนํ อทุกฺขมสุขํ เวทนํ เปตฺวา อทุกฺขมสุขาย เวทนาย สมฺปยุตฺตํ. สิยา วิปากา, สิยา วิปากธมฺมธมฺมา, สิยา เนววิปากนวิปากธมฺมธมฺมา. สิยา อุปาทินฺนุปาทานิยา, สิยา อนุปาทินฺนุปาทานิยา, สิยา อนุปาทินฺนอนุปาทานิยา. สิยา อสํกิลิฏฺสํกิเลสิกา, สิยา อสํกิลิฏฺอสํกิเลสิกา. ปมํ ฌานํ – เอตฺถุปฺปนฺเน วิตกฺกวิจาเร เปตฺวา สวิตกฺกํ สวิจารํ, ตีณิ ฌานานิ อวิตกฺกอวิจารา. ทฺเว ฌานานิ – เอตฺถุปฺปนฺนํ ปีตึ เปตฺวา ปีติสหคตา, ตีณิ ฌานานิ – เอตฺถุปฺปนฺนํ สุขํ เปตฺวา สุขสหคตา, จตุตฺถํ ฌานํ – เอตฺถุปฺปนฺนํ อุเปกฺขํ เปตฺวา อุเปกฺขาสหคตํ. เนว ทสฺสเนน น ภาวนาย ปหาตพฺพา. เนว ทสฺสเนน น ภาวนาย ปหาตพฺพเหตุกา. สิยา อาจยคามิโน, สิยา อปจยคามิโน, สิยา เนวาจยคามินาปจยคามิโน. สิยา เสกฺขา, สิยา อเสกฺขา, สิยา เนวเสกฺขนาเสกฺขา. สิยา มหคฺคตา, สิยา อปฺปมาณา. ตีณิ ฌานานิ น วตฺตพฺพา ปริตฺตารมฺมณาติปิ, มหคฺคตารมฺมณาติปิ, สิยา อปฺปมาณารมฺมณา, สิยา น วตฺตพฺพา อปฺปมาณารมฺมณาติ; จตุตฺถํ ฌานํ สิยา ปริตฺตารมฺมณํ, สิยา มหคฺคตารมฺมณํ, สิยา อปฺปมาณารมฺมณํ; สิยา น วตฺตพฺพํ ปริตฺตารมฺมณนฺติปิ, มหคฺคตารมฺมณนฺติปิ, อปฺปมาณารมฺมณนฺติปิ. สิยา มชฺฌิมา, สิยา ปณีตา. สิยา สมฺมตฺตนิยตา, สิยา อนิยตา. ตีณิ ฌานานิ น มคฺคารมฺมณา, สิยา มคฺคเหตุกา, สิยา มคฺคาธิปติโน, สิยา น วตฺตพฺพา มคฺคเหตุกาติปิ, มคฺคาธิปติโนติปิ; จตุตฺถํ ฌานํ สิยา มคฺคารมฺมณํ, สิยา มคฺคเหตุกํ, สิยา มคฺคาธิปติ, สิยา น วตฺตพฺพํ มคฺคารมฺมณนฺติปิ, มคฺคเหตุกนฺติปิ มคฺคาธิปตีติปิ. สิยา อุปฺปนฺนา, สิยา อนุปฺปนฺนา, สิยา อุปฺปาทิโน. สิยา อตีตา, สิยา อนาคตา, สิยา ปจฺจุปฺปนฺนา. ตีณิ ฌานานิ น วตฺตพฺพา อตีตารมฺมณาติปิ, อนาคตารมฺมณาติปิ, ปจฺจุปฺปนฺนารมฺมณาติปิ; จตุตฺถํ ฌานํ สิยา อตีตารมฺมณํ, สิยา อนาคตารมฺมณํ, สิยา ปจฺจุปฺปนฺนารมฺมณํ, สิยา น วตฺตพฺพํ อตีตารมฺมณนฺติปิ, อนาคตารมฺมณนฺติปิ, ปจฺจุปฺปนฺนารมณนฺติปิ. สิยา อชฺฌตฺตา, สิยา พหิทฺธา, สิยา อชฺฌตฺตพหิทฺธา. ตีณิ ฌานานิ พหิทฺธารมฺมณา, จตุตฺถํ ฌานํ สิยา อชฺฌตฺตารมฺมณํ, สิยา พหิทฺธารมฺมณํ, สิยา อชฺฌตฺตพหิทฺธารมฺมณํ, สิยา น วตฺตพฺพํ อชฺฌตฺตารมฺมณนฺติปิ, พหิทฺธารมฺมณนฺติปิ, อชฺฌตฺตพหิทฺธารมฺมณนฺติปิ. อนิทสฺสนอปฺปฏิฆา.

๒. ทุกํ

๖๔๑. น เหตู, สเหตุกา, เหตุสมฺปยุตฺตา, น วตฺตพฺพา ‘‘เหตู เจว สเหตุกา จา’’ติ, สเหตุกา เจว น จ เหตู, น วตฺตพฺพา ‘‘เหตู เจว เหตุสมฺปยุตฺตา จา’’ติ, เหตุสมฺปยุตฺตา เจว น จ เหตู, น เหตู สเหตุกา.

สปฺปจฺจยา, สงฺขตา, อนิทสฺสนา, อปฺปฏิฆา, อรูปา, สิยา โลกิยา, สิยา โลกุตฺตรา, เกนจิ วิฺเยฺยา, เกนจิ น วิฺเยฺยา.

โน อาสวา, สิยา สาสวา, สิยา อนาสวา, อาสววิปฺปยุตฺตา, น วตฺตพฺพา ‘‘อาสวา เจว สาสวา จา’’ติ, สิยา สาสวา เจว โน จ อาสวา, สิยา น วตฺตพฺพา ‘‘สาสวา เจว โน จ อาสวา’’ติ. น วตฺตพฺพา ‘‘อาสวา เจว อาสวสมฺปยุตฺตา จาติ’’ปิ, อาสวสมฺปยุตฺตา เจว โน จ อาสวาติปิ. สิยา อาสววิปฺปยุตฺตา สาสวา, สิยา อาสววิปฺปยุตฺตา อนาสวา.

โน สํโยชนา…เป… โน คนฺถา…เป… โน โอฆา…เป… โน โยคา…เป… โน นีวรณา…เป… โน ปรามาสา…เป… สารมฺมณา, โน จิตฺตา, เจตสิกา, จิตฺตสมฺปยุตฺตา, จิตฺตสํสฏฺา, จิตฺตสมุฏฺานา, จิตฺตสหภุโน, จิตฺตานุปริวตฺติโน, จิตฺตสํสฏฺสมุฏฺานา, จิตฺตสํสฏฺสมุฏฺานสหภุโน, จิตฺตสํสฏฺสมุฏฺานานุปริวตฺติโน, พาหิรา, โน อุปาทา, สิยา อุปาทินฺนา, สิยา อนุปาทินฺนา.

โน อุปาทานา…เป… โน กิเลสา…เป… น ทสฺสเนน ปหาตพฺพา, น ภาวนาย ปหาตพฺพา, น ทสฺสเนน ปหาตพฺพเหตุกา, น ภาวนาย ปหาตพฺพเหตุกา. ปมํ ฌานํ – เอตฺถุปฺปนฺนํ วิตกฺกํ เปตฺวา สวิตกฺกํ, ตีณิ ฌานานิ อวิตกฺกา. ปมํ ฌานํ – เอตฺถุปฺปนฺนํ วิจารํ เปตฺวา สวิจารํ, ตีณิ ฌานานิ อวิจารา. ทฺเว ฌานานิ – เอตฺถุปฺปนฺนํ ปีตึ เปตฺวา สปฺปีติกา, ทฺเว ฌานานิ อปฺปีติกา. ทฺเว ฌานานิ – เอตฺถุปฺปนฺนํ ปีตึ เปตฺวา ปีติสหคตา, ทฺเว ฌานานิ น ปีติสหคตา. ตีณิ ฌานานิ – เอตฺถุปฺปนฺนํ สุขํ เปตฺวา สุขสหคตา, จตุตฺถํ ฌานํ น สุขสหคตํ. จตุตฺถํ ฌานํ – เอตฺถุปฺปนฺนํ อุเปกฺขํ เปตฺวา อุเปกฺขาสหคตํ, ตีณิ ฌานานิ อุเปกฺขาสหคตา, น กามาวจรา, สิยา รูปาวจรา, สิยา น รูปาวจรา, ตีณิ ฌานานิ น อรูปาวจรา, จตุตฺถํ ฌานํ สิยา อรูปาวจรํ, สิยา น อรูปาวจรํ, สิยา ปริยาปนฺนา, สิยา อปริยาปนฺนา, สิยา นิยฺยานิกา, สิยา อนิยฺยานิกา, สิยา นิยตา, สิยา อนิยตา, สิยา สอุตฺตรา, สิยา อนุตฺตรา, อรณาติ.

ปฺหาปุจฺฉกํ.

ฌานวิภงฺโค นิฏฺิโต.

๑๓. อปฺปมฺาวิภงฺโค

๑. สุตฺตนฺตภาชนียํ

๖๔๒. จตสฺโส อปฺปมฺาโย – อิธ ภิกฺขุ เมตฺตาสหคเตน เจตสา เอกํ ทิสํ ผริตฺวา วิหรติ, ตถา ทุติยํ, ตถา ตติยํ, ตถา จตุตฺถํ [จตุตฺถึ (สี.)]. อิติ อุทฺธมโธ ติริยํ สพฺพธิ สพฺพตฺตตาย สพฺพาวนฺตํ โลกํ เมตฺตาสหคเตน เจตสา วิปุเลน มหคฺคเตน อปฺปมาเณน อเวเรน อพฺยาปชฺเชน [อพฺยาปชฺเฌน (สี. สฺยา.)] ผริตฺวา วิหรติ. กรุณาสหคเตน เจตสา เอกํ ทิสํ ผริตฺวา วิหรติ, ตถา ทุติยํ, ตถา ตติยํ, ตถา จตุตฺถํ. อิติ อุทฺธมโธ ติริยํ สพฺพธิ สพฺพตฺตตาย สพฺพาวนฺตํ โลกํ กรุณาสหคเตน เจตสา วิปุเลน มหคฺคเตน อปฺปมาเณน อเวเรน อพฺยาปชฺเชน ผริตฺวา วิหรติ. มุทิตาสหคเตน เจตสา เอกํ ทิสํ ผริตฺวา วิหรติ, ตถา ทุติยํ, ตถา ตติยํ, ตถา จตุตฺถํ. อิติ อุทฺธมโธ ติริยํ สพฺพธิ สพฺพตฺตตาย สพฺพาวนฺตํ โลกํ มุทิตาสหคเตน เจตสา วิปุเลน มหคฺคเตน อปฺปมาเณน อเวเรน อพฺยาปชฺเชน ผริตฺวา วิหรติ. อุเปกฺขาสหคเตน เจตสา เอกํ ทิสํ ผริตฺวา วิหรติ, ตถา ทุติยํ, ตถา ตติยํ, ตถา จตุตฺถํ. อิติ อุทฺธมโธ ติริยํ สพฺพธิ สพฺพตฺตตาย สพฺพาวนฺตํ โลกํ อุเปกฺขาสหคเตน เจตสา วิปุเลน มหคฺคเตน อปฺปมาเณน อเวเรน อพฺยาปชฺเชน ผริตฺวา วิหรติ.

๑. เมตฺตา

๖๔๓. กถฺจ ภิกฺขุ เมตฺตาสหคเตน เจตสา เอกํ ทิสํ ผริตฺวา วิหรติ? เสยฺยถาปิ นาม เอกํ ปุคฺคลํ ปิยํ มนาปํ ทิสฺวา เมตฺตาเยยฺย, เอวเมว สพฺเพ สตฺเต เมตฺตาย ผรติ.

ตตฺถ กตมา เมตฺตา? ยา สตฺเตสุ เมตฺติ เมตฺตายนา เมตฺตายิตตฺตํ เมตฺตาเจโตวิมุตฺติ – อยํ วุจฺจติ ‘‘เมตฺตา’’.

ตตฺถ กตมํ จิตฺตํ? ยํ จิตฺตํ มโน มานสํ หทยํ ปณฺฑรํ มโน มนายตนํ มนินฺทฺริยํ วิฺาณํ วิฺาณกฺขนฺโธ ตชฺชามโนวิฺาณธาตุ – อิทํ วุจฺจติ ‘‘จิตฺตํ’’. อิทํ จิตฺตํ อิมาย เมตฺตาย สหคตํ โหติ สหชาตํ สํสฏฺํ สมฺปยุตฺตํ. เตน วุจฺจติ ‘‘เมตฺตาสหคเตน เจตสา’’ติ.

๖๔๔. ‘‘เอกํ ทิส’’นฺติ ปุรตฺถิมํ วา ทิสํ ปจฺฉิมํ วา ทิสํ อุตฺตรํ วา ทิสํ ทกฺขิณํ วา ทิสํ อุทฺธํ วา อโธ วา ติริยํ วา วิทิสํ วา.

๖๔๕. ‘‘ผริตฺวา’’ติ ผริตฺวา อธิมุจฺจิตฺวา.

๖๔๖. ‘‘วิหรตี’’ติ อิริยติ วตฺตติ ปาเลติ ยเปติ ยาเปติ จรติ วิหรติ. เตน วุจฺจติ ‘‘วิหรตี’’ติ.

๖๔๗. ‘‘ตถา ทุติย’’นฺติ ยเถว เอกํ ทิสํ ตถา ทุติยํ ทิสํ ตถา ตติยํ ทิสํ ตถา จตุตฺถํ ทิสํ ตถา อุทฺธํ ตถา อโธ ตถา ติริยํ ตถา วิทิสํ.

๖๔๘. ‘‘สพฺพธิ สพฺพตฺตตาย สพฺพาวนฺตํ โลก’’นฺติ สพฺเพน สพฺพํ สพฺพถา สพฺพํ อเสสํ นิสฺเสสํ. ปริยาทายวจนเมตํ – ‘‘สพฺพธิ สพฺพตฺตตาย สพฺพาวนฺตํ โลก’’นฺติ.

๖๔๙. ‘‘เมตฺตาสหคเตน เจตสา’’ติ ตตฺถ กตมา เมตฺตา? ยา สตฺเตสุ เมตฺติ เมตฺตายนา เมตฺตายิตตฺตํ เมตฺตาเจโตวิมุตฺติ – อยํ วุจฺจติ ‘‘เมตฺตา’’.

ตตฺถ กตมํ จิตฺตํ? ยํ จิตฺตํ มโน มานสํ…เป… ตชฺชามโนวิฺาณธาตุ – อิทํ วุจฺจติ ‘‘จิตฺตํ’’. อิทํ จิตฺตํ อิมาย เมตฺตาย สหคตํ โหติ สหชาตํ สํสฏฺํ สมฺปยุตฺตํ. เตน วุจฺจติ ‘‘เมตฺตาสหคเตน เจตสา’’ติ.

๖๕๐. ‘‘วิปุเลนา’’ติ ยํ วิปุลํ ตํ มหคฺคตํ, ยํ มหคฺคตํ ตํ อปฺปมาณํ, ยํ อปฺปมาณํ โส อเวโร, โย อเวโร โส อพฺยาปชฺโช [อพฺยาปชฺโฌ (สี. สฺยา.)].

๖๕๑. ‘‘ผริตฺวา’’ติ ผริตฺวา อธิมุจฺจิตฺวา.

๖๕๒. ‘‘วิหรตี’’ติ…เป… เตน วุจฺจติ ‘‘วิหรตี’’ติ.

๒. กรุณา

๖๕๓. กถฺจ ภิกฺขุ กรุณาสหคเตน เจตสา เอกํ ทิสํ ผริตฺวา วิหรติ? เสยฺยถาปิ นาม เอกํ ปุคฺคลํ ทุคฺคตํ ทุรูเปตํ ทิสฺวา กรุณาเยยฺย, เอวเมว สพฺเพ สตฺเต กรุณาย ผรติ.

ตตฺถ กตมา กรุณา? ยา สตฺเตสุ กรุณา กรุณายนา กรุณายิตตฺตํ กรุณาเจโตวิมุตฺติ – อยํ วุจฺจติ ‘‘กรุณา’’.

ตตฺถ กตมํ จิตฺตํ? ยํ จิตฺตํ มโน มานสํ…เป… ตชฺชามโนวิฺาณธาตุ – อิทํ วุจฺจติ ‘‘จิตฺตํ’’. อิทํ จิตฺตํ อิมาย กรุณาย สหคตํ โหติ สหชาตํ สํสฏฺํ สมฺปยุตฺตํ. เตน วุจฺจติ ‘‘กรุณาสหคเตน เจตสา’’ติ.

๖๕๔. ‘‘เอกํ ทิส’’นฺติ ปุรตฺถิมํ วา ทิสํ ปจฺฉิมํ วา ทิสํ อุตฺตรํ วา ทิสํ ทกฺขิณํ วา ทิสํ อุทฺธํ วา อโธ วา ติริยํ วา วิทิสํ วา.

๖๕๕. ‘‘ผริตฺวา’’ติ ผริตฺวา อธิมุจฺจิตฺวา.

๖๕๖. ‘‘วิหรตี’’ติ อิริยติ วตฺตติ ปาเลติ ยเปติ ยาเปติ จรติ วิหรติ. เตน วุจฺจติ ‘‘วิหรตี’’ติ.

๖๕๗. ‘‘ตถา ทุติย’’นฺติ ยเถว เอกํ ทิสํ ตถา ทุติยํ ทิสํ ตถา ตติยํ ทิสํ ตถา จตุตฺถํ ทิสํ ตถา อุทฺธํ ตถา อโธ ตถา ติริยํ ตถา วิทิสํ.

๖๕๘. ‘‘สพฺพธิ สพฺพตฺตตาย สพฺพาวนฺตํ โลก’’นฺติ สพฺเพน สพฺพํ สพฺพถา สพฺพํ อเสสํ นิสฺเสสํ. ปริยาทายวจนเมตํ – ‘‘สพฺพธิ สพฺพตฺตตาย สพฺพาวนฺตํ โลก’’นฺติ.

๖๕๙. ‘‘กรุณาสหคเตน เจตสา’’ติ ตตฺถ กตมา กรุณา? ยา สตฺเตสุ กรุณา กรุณายนา กรุณายิตตฺตํ กรุณาเจโตวิมุตฺติ – อยํ วุจฺจติ ‘‘กรุณา’’.

ตตฺถ กตมํ จิตฺตํ? ยํ จิตฺตํ มโน มานสํ…เป… ตชฺชามโนวิฺาณธาตุ – อิทํ วุจฺจติ ‘‘จิตฺตํ’’. อิทํ จิตฺตํ อิมาย กรุณาย สหคตํ โหติ สหชาตํ สํสฏฺํ สมฺปยุตฺตํ. เตน วุจฺจติ ‘‘กรุณาสหคเตน เจตสา’’ติ.

๖๖๐. ‘‘วิปุเลนา’’ติ ยํ วิปุลํ ตํ มหคฺคตํ, ยํ มหคฺคตํ ตํ อปฺปมาณํ, ยํ อปฺปมาณํ โส อเวโร, โย อเวโร โส อพฺยาปชฺโช.

๖๖๑. ‘‘ผริตฺวา’’ติ ผริตฺวา อธิมุจฺจิตฺวา.

๖๖๒. ‘‘วิหรตี’’ติ…เป… เตน วุจฺจติ ‘‘วิหรตี’’ติ.

๓. มุทิตา

๖๖๓. กถฺจ ภิกฺขุ มุทิตาสหคเตน เจตสา เอกํ ทิสํ ผริตฺวา วิหรติ? เสยฺยถาปิ นาม เอกํ ปุคฺคลํ ปิยํ มนาปํ ทิสฺวา มุทิโต อสฺส, เอวเมว สพฺเพ สตฺเต มุทิตาย ผรติ.

ตตฺถ กตมา มุทิตา? ยา สตฺเตสุ มุทิตา มุทิตายนา มุทิตายิตตฺตํ มุทิตาเจโตวิมุตฺติ – อยํ วุจฺจติ ‘‘มุทิตา’’.

ตตฺถ กตมํ จิตฺตํ? ยํ จิตฺตํ มโน มานสํ…เป… ตชฺชามโนวิฺาณธาตุ – อิทํ วุจฺจติ ‘‘จิตฺตํ’’. อิทํ จิตฺตํ อิมาย มุทิตาย สหคตํ โหติ สหชาตํ สํสฏฺํ สมฺปยุตฺตํ. เตน วุจฺจติ ‘‘มุทิตาสหคเตน เจตสา’’ติ.

๖๖๔. ‘‘เอกํ ทิส’’นฺติ ปุรตฺถิมํ วา ทิสํ ปจฺฉิมํ วา ทิสํ อุตฺตรํ วา ทิสํ ทกฺขิณํ วา ทิสํ อุทฺธํ วา อโธ วา ติริยํ วา วิทิสํ วา.

๖๖๕. ‘‘ผริตฺวา’’ติ ผริตฺวา อธิมุจฺจิตฺวา.

๖๖๖. ‘‘วิหรตี’’ติ…เป… เตน วุจฺจติ ‘‘วิหรตี’’ติ.

๖๖๗. ‘‘ตถา ทุติย’’นฺติ ยเถว เอกํ ทิสํ ตถา ทุติยํ ทิสํ ตถา ตติยํ ทิสํ ตถา จตุตฺถํ ทิสํ ตถา อุทฺธํ ตถา อโธ ตถา ติริยํ ตถา วิทิสํ.

๖๖๘. ‘‘สพฺพธิ สพฺพตฺตตาย สพฺพาวนฺตํ โลก’’นฺติ สพฺเพน สพฺพํ สพฺพถา สพฺพํ อเสสํ นิสฺเสสํ. ปริยาทายวจนเมตํ – ‘‘สพฺพธิ สพฺพตฺตตาย สพฺพาวนฺตํ โลก’’นฺติ.

๖๖๙. ‘‘มุทิตาสหคเตน เจตสา’’ติ ตตฺถ กตมา มุทิตา? ยา สตฺเตสุ มุทิตา มุทิตายนา มุทิตายิตตฺตํ มุทิตาเจโตวิมุตฺติ – อยํ วุจฺจติ ‘‘มุทิตา’’.

ตตฺถ กตมํ จิตฺตํ? ยํ จิตฺตํ มโน มานสํ…เป… ตชฺชามโนวิฺาณธาตุ – อิทํ วุจฺจติ ‘‘จิตฺตํ’’. อิทํ จิตฺตํ อิมาย มุทิตาย สหคตํ โหติ สหชาตํ สํสฏฺํ สมฺปยุตฺตํ. เตน วุจฺจติ ‘‘มุทิตาสหคเตน เจตสา’’ติ.

๖๗๐. ‘‘วิปุเลนา’’ติ ยํ วิปุลํ ตํ มหคฺคตํ, ยํ มหคฺคตํ ตํ อปฺปมาณํ, ยํ อปฺปมาณํ โส อเวโร, โย อเวโร โส อพฺยาปชฺโช.

๖๗๑. ‘‘ผริตฺวา’’ติ ผริตฺวา อธิมุจฺจิตฺวา.

๖๗๒. ‘‘วิหรตี’’ติ …เป… เตน วุจฺจติ ‘‘วิหรตี’’ติ.

๔. อุเปกฺขา

๖๗๓. กถฺจ ภิกฺขุ อุเปกฺขาสหคเตน เจตสา เอกํ ทิสํ ผริตฺวา วิหรติ? เสยฺยถาปิ นาม เอกํ ปุคฺคลํ เนว มนาปํ น อมนาปํ ทิสฺวา อุเปกฺขโก อสฺส, เอวเมว สพฺเพ สตฺเต อุเปกฺขาย ผรติ.

ตตฺถ กตมา อุเปกฺขา? ยา สตฺเตสุ อุเปกฺขา อุเปกฺขายนา อุเปกฺขายิตตฺตํ อุเปกฺขาเจโตวิมุตฺติ – อยํ วุจฺจติ ‘‘อุเปกฺขา’’.

ตตฺถ กตมํ จิตฺตํ? ยํ จิตฺตํ มโน มานสํ…เป… ตชฺชามโนวิฺาณธาตุ – อิทํ วุจฺจติ ‘‘จิตฺตํ’’. อิทํ จิตฺตํ อิมาย อุเปกฺขาย สหคตํ โหติ สหชาตํ สํสฏฺํ สมฺปยุตฺตํ. เตน วุจฺจติ ‘‘อุเปกฺขาสหคเตน เจตสา’’ติ.

๖๗๔. ‘‘เอกํ ทิส’’นฺติ ปุรตฺถิมํ วา ทิสํ ปจฺฉิมํ วา ทิสํ อุตฺตรํ วา ทิสํ ทกฺขิณํ วา ทิสํ อุทฺธํ วา อโธ วา ติริยํ วา วิทิสํ วา.

๖๗๕. ‘‘ผริตฺวา’’ติ ผริตฺวา อธิมุจฺจิตฺวา.

๖๗๖. ‘‘วิหรตี’’ติ…เป… เตน วุจฺจติ ‘‘วิหรตี’’ติ.

๖๗๗. ‘‘ตถา ทุติย’’นฺติ ยเถว เอกํ ทิสํ ตถา ทุติยํ ทิสํ ตถา ตติยํ ทิสํ ตถา จตุตฺถํ ทิสํ ตถา อุทฺธํ ตถา อโธ ตถา ติริยํ ตถา วิทิสํ.

๖๗๘. ‘‘สพฺพธิ สพฺพตฺตตาย สพฺพาวนฺตํ โลก’’นฺติ สพฺเพน สพฺพํ สพฺพถา สพฺพํ อเสสํ นิสฺเสสํ. ปริยาทายวจนเมตํ – ‘‘สพฺพธิ สพฺพตฺตตาย สพฺพาวนฺตํ โลก’’นฺติ.

๖๗๙. ‘‘อุเปกฺขาสหคเตน เจตสา’’ติ, ตตฺถ กตมา อุเปกฺขา? ยา สตฺเตสุ อุเปกฺขา อุเปกฺขายนา อุเปกฺขายิตตฺตํ อุเปกฺขาเจโตวิมุตฺติ – อยํ วุจฺจติ ‘‘อุเปกฺขา’’.

ตตฺถ กตมํ จิตฺตํ? ยํ จิตฺตํ มโน มานสํ…เป… ตชฺชามโนวิฺาณธาตุ – อิทํ วุจฺจติ ‘‘จิตฺตํ’’. อิทํ จิตฺตํ อิมาย อุเปกฺขาย สหคตํ โหติ สหชาตํ สํสฏฺํ สมฺปยุตฺตํ. เตน วุจฺจติ ‘‘อุเปกฺขาสหคเตน เจตสา’’ติ.

๖๘๐. ‘‘วิปุเลนา’’ติ ยํ วิปุลํ ตํ มหคฺคตํ, ยํ มหคฺคตํ ตํ อปฺปมาณํ, ยํ อปฺปมาณํ โส อเวโร, โย อเวโร โส อพฺยาปชฺโช.

๖๘๑. ‘‘ผริตฺวา’’ติ ผริตฺวา อธิมุจฺจิตฺวา.

๖๘๒. ‘‘วิหรตี’’ติ…เป… เตน วุจฺจติ ‘‘วิหรตี’’ติ.

สุตฺตนฺตภาชนียํ.

๒. อภิธมฺมภาชนียํ

๖๘๓. จตสฺโส อปฺปมฺาโย – เมตฺตา, กรุณา, มุทิตา, อุเปกฺขา.

๖๘๔. ตตฺถ กตมา เมตฺตา? อิธ ภิกฺขุ ยสฺมึ สมเย รูปูปปตฺติยา มคฺคํ ภาเวติ วิวิจฺเจว กาเมหิ…เป… ปมํ ฌานํ อุปสมฺปชฺช วิหรติ เมตฺตาสหคตํ, ยา ตสฺมึ สมเย เมตฺติ เมตฺตายนา เมตฺตายิตตฺตํ เมตฺตาเจโตวิมุตฺติ – อยํ วุจฺจติ ‘‘เมตฺตา’’. อวเสสา ธมฺมา เมตฺตาย สมฺปยุตฺตา.

ตตฺถ กตมา เมตฺตา? อิธ ภิกฺขุ ยสฺมึ สมเย รูปูปปตฺติยา มคฺคํ ภาเวติ วิตกฺกวิจารานํ วูปสมา…เป… ทุติยํ ฌานํ อุปสมฺปชฺช วิหรติ เมตฺตาสหคตํ, ยา ตสฺมึ สมเย เมตฺติ เมตฺตายนา เมตฺตายิตตฺตํ เมตฺตาเจโตวิมุตฺติ – อยํ วุจฺจติ ‘‘เมตฺตา’’. อวเสสา ธมฺมา เมตฺตาย สมฺปยุตฺตา.

ตตฺถ กตมา เมตฺตา? อิธ ภิกฺขุ ยสฺมึ สมเย รูปูปปตฺติยา มคฺคํ ภาเวติ ปีติยา จ วิราคา…เป… ตติยํ ฌานํ อุปสมฺปชฺช วิหรติ เมตฺตาสหคตํ, ยา ตสฺมึ สมเย เมตฺติ เมตฺตายนา เมตฺตายิตตฺตํ เมตฺตาเจโตวิมุตฺติ – อยํ วุจฺจติ ‘‘เมตฺตา’’. อวเสสา ธมฺมา เมตฺตาย สมฺปยุตฺตา.

๖๘๕. อิธ ภิกฺขุ ยสฺมึ สมเย รูปูปปตฺติยา มคฺคํ ภาเวติ วิวิจฺเจว กาเมหิ…เป… ปมํ ฌานํ อุปสมฺปชฺช วิหรติ เมตฺตาสหคตํ, ยา ตสฺมึ สมเย เมตฺติ เมตฺตายนา เมตฺตายิตตฺตํ เมตฺตาเจโตวิมุตฺติ – อยํ วุจฺจติ ‘‘เมตฺตา’’. อวเสสา ธมฺมา เมตฺตาย สมฺปยุตฺตา.

อิธ ภิกฺขุ ยสฺมึ สมเย รูปูปปตฺติยา มคฺคํ ภาเวติ วิวิจฺเจว กาเมหิ วิวิจฺจ อกุสเลหิ ธมฺเมหิ อวิตกฺกํ วิจารมตฺตํ วิเวกชํ ปีติสุขํ ทุติยํ ฌานํ อุปสมฺปชฺช วิหรติ เมตฺตาสหคตํ, ยา ตสฺมึ สมเย เมตฺติ เมตฺตายนา เมตฺตายิตตฺตํ เมตฺตาเจโตวิมุตฺติ – อยํ วุจฺจติ ‘‘เมตฺตา’’. อวเสสา ธมฺมา เมตฺตาย สมฺปยุตฺตา.

อิธ ภิกฺขุ ยสฺมึ สมเย รูปูปปตฺติยา มคฺคํ ภาเวติ วิตกฺกวิจารานํ วูปสมา…เป… ตติยํ ฌานํ อุปสมฺปชฺช วิหรติ เมตฺตาสหคตํ, ยา ตสฺมึ สมเย เมตฺติ เมตฺตายนา เมตฺตายิตตฺตํ เมตฺตาเจโตวิมุตฺติ – อยํ วุจฺจติ ‘‘เมตฺตา’’. อวเสสา ธมฺมา เมตฺตาย สมฺปยุตฺตา.

อิธ ภิกฺขุ ยสฺมึ สมเย รูปูปปตฺติยา มคฺคํ ภาเวติ ปีติยา จ วิราคา…เป… จตุตฺถํ ฌานํ อุปสมฺปชฺช วิหรติ เมตฺตาสหคตํ, ยา ตสฺมึ สมเย เมตฺติ เมตฺตายนา เมตฺตายิตตฺตํ เมตฺตาเจโตวิมุตฺติ – อยํ วุจฺจติ ‘‘เมตฺตา’’. อวเสสา ธมฺมา เมตฺตาย สมฺปยุตฺตา.

๖๘๖. ตตฺถ กตมา กรุณา? อิธ ภิกฺขุ ยสฺมึ สมเย รูปูปปตฺติยา มคฺคํ ภาเวติ วิวิจฺเจว กาเมหิ…เป… ปมํ ฌานํ อุปสมฺปชฺช วิหรติ กรุณาสหคตํ, ยา ตสฺมึ สมเย กรุณา กรุณายนา กรุณายิตตฺตํ กรุณาเจโตวิมุตฺติ – อยํ วุจฺจติ ‘‘กรุณา’’. อวเสสา ธมฺมา กรุณาย สมฺปยุตฺตา.

ตตฺถ กตมา กรุณา? อิธ ภิกฺขุ ยสฺมึ สมเย รูปูปปตฺติยา มคฺคํ ภาเวติ ปีติยา จ วิราคา…เป… ทุติยํ ฌานํ อุปสมฺปชฺช วิหรติ กรุณาสหคตํ, ยา ตสฺมึ สมเย กรุณา กรุณายนา กรุณายิตตฺตํ กรุณาเจโตวิมุตฺติ – อยํ วุจฺจติ ‘‘กรุณา’’. อวเสสา ธมฺมา กรุณาย สมฺปยุตฺตา.

ตตฺถ กตมา กรุณา? อิธ ภิกฺขุ ยสฺมึ สมเย รูปูปปตฺติยา มคฺคํ ภาเวติ ปีติยา จ วิราคา…เป… ตติยํ ฌานํ อุปสมฺปชฺช วิหรติ กรุณาสหคตํ, ยา ตสฺมึ สมเย กรุณา กรุณายนา กรุณายิตตฺตํ กรุณาเจโตวิมุตฺติ – อยํ วุจฺจติ ‘‘กรุณา’’. อวเสสา ธมฺมา กรุณาย สมฺปยุตฺตา.

๖๘๗. อิธ ภิกฺขุ ยสฺมึ สมเย รูปูปปตฺติยา มคฺคํ ภาเวติ วิวิจฺเจว กาเมหิ…เป… ปมํ ฌานํ อุปสมฺปชฺช วิหรติ กรุณาสหคตํ, ยา ตสฺมึ สมเย กรุณา กรุณายนา กรุณายิตตฺตํ กรุณาเจโตวิมุตฺติ – อยํ วุจฺจติ ‘‘กรุณา’’. อวเสสา ธมฺมา กรุณาย สมฺปยุตฺตา.

อิธ ภิกฺขุ ยสฺมึ สมเย รูปูปปตฺติยา มคฺคํ ภาเวติ วิวิจฺเจว กาเมหิ วิวิจฺจ อกุสเลหิ ธมฺเมหิ อวิตกฺกํ วิจารมตฺตํ วิเวกชํ ปีติสุขํ ทุติยํ ฌานํ อุปสมฺปชฺช วิหรติ กรุณาสหคตํ, ยา ตสฺมึ สมเย กรุณา กรุณายนา กรุณายิตตฺตํ กรุณาเจโตวิมุตฺติ – อยํ วุจฺจติ ‘‘กรุณา’’. อวเสสา ธมฺมา กรุณาย สมฺปยุตฺตา.

อิธ ภิกฺขุ ยสฺมึ สมเย รูปูปปตฺติยา มคฺคํ ภาเวติ วิตกฺกวิจารานํ วูปสมา…เป… ตติยํ ฌานํ อุปสมฺปชฺช วิหรติ กรุณาสหคตํ, ยา ตสฺมึ สมเย กรุณา กรุณายนา กรุณายิตตฺตํ กรุณาเจโตวิมุตฺติ – อยํ วุจฺจติ ‘‘กรุณา’’. อวเสสา ธมฺมา กรุณาย สมฺปยุตฺตา.

อิธ ภิกฺขุ ยสฺมึ สมเย รูปูปปตฺติยา มคฺคํ ภาเวติ ปีติยา จ วิราคา…เป… จตุตฺถํ ฌานํ อุปสมฺปชฺช วิหรติ กรุณาสหคตํ, ยา ตสฺมึ สมเย กรุณา กรุณายนา กรุณายิตตฺตํ กรุณาเจโตวิมุตฺติ – อยํ วุจฺจติ ‘‘กรุณา’’. อวเสสา ธมฺมา กรุณาย สมฺปยุตฺตา.

๖๘๘. ตตฺถ กตมา มุทิตา? อิธ ภิกฺขุ ยสฺมึ สมเย รูปูปปตฺติยา มคฺคํ ภาเวติ วิวิจฺเจว กาเมหิ…เป… ปมํ ฌานํ อุปสมฺปชฺช วิหรติ มุทิตาสหคตํ, ยา ตสฺมึ สมเย มุทิตา มุทิตายนา มุทิตายิตตฺตํ มุทิตาเจโตวิมุตฺติ – อยํ วุจฺจติ ‘‘มุทิตา’’. อวเสสา ธมฺมา มุทิตาย สมฺปยุตฺตา.

ตตฺถ กตมา มุทิตา? อิธ ภิกฺขุ ยสฺมึ สมเย รูปูปปตฺติยา มคฺคํ ภาเวติ วิตกฺกวิจารานํ วูปสมา…เป… ทุติยํ ฌานํ อุปสมฺปชฺช วิหรติ มุทิตาสหคตํ, ยา ตสฺมึ สมเย มุทิตา มุทิตายตนา มุทิตายิตตฺตํ มุทิตาเจโตวิมุตฺติ – อยํ วุจฺจติ ‘‘มุทิตา’’. อวเสสา ธมฺมา มุทิตาย สมฺปยุตฺตา.

ตตฺถ กตมา มุทิตา? อิธ ภิกฺขุ ยสฺมึ สมเย รูปูปปตฺติยา มคฺคํ ภาเวติ ปีติยา จ วิราคา…เป… ตติยํ ฌานํ อุปสมฺปชฺช วิหรติ มุทิตาสหคตํ, ยา ตสฺมึ สมเย มุทิตา มุทิตายนา มุทิตายิตตฺตํ มุทิตาเจโตวิมุตฺติ – อยํ วุจฺจติ ‘‘มุทิตา’’. อวเสสา ธมฺมา มุทิตาย สมฺปยุตฺตา.

๖๘๙. อิธ ภิกฺขุ ยสฺมึ สมเย รูปูปปตฺติยา มคฺคํ ภาเวติ วิวิจฺเจว กาเมหิ…เป… ปมํ ฌานํ อุปสมฺปชฺช วิหรติ มุทิตาสหคตํ, ยา ตสฺมึ สมเย มุทิตา มุทิตายนา มุทิตายิตตฺตํ มุทิตาเจโตวิมุตฺติ – อยํ วุจฺจติ ‘‘มุทิตา’’. อวเสสา ธมฺมา มุทิตาย สมฺปยุตฺตา.

อิธ ภิกฺขุ ยสฺมึ สมเย รูปูปปตฺติยา มคฺคํ ภาเวติ วิวิจฺเจว กาเมหิ วิวิจฺจ อกุสเลหิ ธมฺเมหิ อวิตกฺกํ วิจารมตฺตํ วิเวกชํ ปีติสุขํ ทุติยํ ฌานํ อุปสมฺปชฺช วิหรติ มุทิตาสหคตํ, ยา ตสฺมึ สมเย มุทิตา มุทิตายนา มุทิตายิตตฺตํ มุทิตาเจโตวิมุตฺติ – อยํ วุจฺจติ ‘‘มุทิตา’’. อวเสสา ธมฺมา มุทิตาย สมฺปยุตฺตา.

อิธ ภิกฺขุ ยสฺมึ สมเย รูปูปปตฺติยา มคฺคํ ภาเวติ วิตกฺกวิจารานํ วูปสมา…เป… ตติยํ ฌานํ อุปสมฺปชฺช วิหรติ มุทิตาสหคตํ, ยา ตสฺมึ สมเย มุทิตา มุทิตายนา มุทิตายิตตฺตํ มุทิตาเจโตวิมุตฺติ – อยํ วุจฺจติ ‘‘มุทิตา’’. อวเสสา ธมฺมา มุทิตาย สมฺปยุตฺตา.

อิธ ภิกฺขุ ยสฺมึ สมเย รูปูปปตฺติยา มคฺคํ ภาเวติ ปีติยา จ วิราคา…เป… จตุตฺถํ ฌานํ อุปสมฺปชฺช วิหรติ มุทิตาสหคตํ, ยา ตสฺมึ สมเย มุทิตา มุทิตายนา มุทิตายิตตฺตํ มุทิตาเจโตวิมุตฺติ – อยํ วุจฺจติ ‘‘มุทิตา’’. อวเสสา ธมฺมา มุทิตาย สมฺปยุตฺตา.

๖๙๐. ตตฺถ กตมา อุเปกฺขา? อิธ ภิกฺขุ ยสฺมึ สมเย รูปูปปตฺติยา มคฺคํ ภาเวติ สุขสฺส จ ปหานา…เป… จตุตฺถํ ฌานํ อุปสมฺปชฺช วิหรติ อุเปกฺขาสหคตํ, ยา ตสฺมึ สมเย อุเปกฺขา อุเปกฺขายนา อุเปกฺขายิตตฺตํ อุเปกฺขาเจโตวิมุตฺติ – อยํ วุจฺจติ ‘‘อุเปกฺขา’’. อวเสสา ธมฺมา อุเปกฺขาย สมฺปยุตฺตา.

๖๙๑. จตสฺโส อปฺปมฺาโย – เมตฺตา, กรุณา, มุทิตา, อุเปกฺขา.

๖๙๒. ตตฺถ กตมา เมตฺตา? อิธ ภิกฺขุ ยสฺมึ สมเย รูปูปปตฺติยา มคฺคํ ภาเวติ วิวิจฺเจว กาเมหิ…เป… ปมํ ฌานํ อุปสมฺปชฺช วิหรติ เมตฺตาสหคตํ, ตสฺมึ สมเย ผสฺโส โหติ…เป… อวิกฺเขโป โหติ. อิเม ธมฺมา กุสลา. ตสฺเสว รูปาวจรสฺส กุสลสฺส กมฺมสฺส กตตฺตา อุปจิตตฺตา วิปากํ วิวิจฺเจว กาเมหิ…เป… ปมํ ฌานํ อุปสมฺปชฺช วิหรติ เมตฺตาสหคตํ, ยา ตสฺมึ สมเย เมตฺติ เมตฺตายนา เมตฺตายิตตฺตํ เมตฺตาเจโตวิมุตฺติ – อยํ วุจฺจติ ‘‘เมตฺตา’’. อวเสสา ธมฺมา เมตฺตาย สมฺปยุตฺตา.

ตตฺถ กตมา เมตฺตา? อิธ ภิกฺขุ ยสฺมึ สมเย รูปูปปตฺติยา มคฺคํ ภาเวติ วิตกฺกวิจารานํ วูปสมา…เป… ทุติยํ ฌานํ อุปสมฺปชฺช วิหรติ เมตฺตาสหคตํ, ตสฺมึ สมเย ผสฺโส โหติ…เป… อวิกฺเขโป โหติ. อิเม ธมฺมา กุสลา. ตสฺเสว รูปาวจรสฺส กุสลสฺส กมฺมสฺส กตตฺตา อุปจิตตฺตา วิปากํ วิตกฺกวิจารานํ วูปสมา…เป… ทุติยํ ฌานํ…เป… ตติยํ ฌานํ…เป… ปมํ ฌานํ…เป… ทุติยํ ฌานํ…เป… ตติยํ ฌานํ…เป… จตุตฺถํ ฌานํ อุปสมฺปชฺช วิหรติ เมตฺตาสหคตํ, ยา ตสฺมึ สมเย เมตฺติ เมตฺตายนา เมตฺตายิตตฺตํ เมตฺตาเจโตวิมุตฺติ – อยํ วุจฺจติ ‘‘เมตฺตา’’. อวเสสา ธมฺมา เมตฺตาย สมฺปยุตฺตา.

๖๙๓. ตตฺถ กตมา กรุณา? อิธ ภิกฺขุ ยสฺมึ สมเย รูปูปปตฺติยา มคฺคํ ภาเวติ วิวิจฺเจว กาเมหิ…เป… ปมํ ฌานํ อุปสมฺปชฺช วิหรติ กรุณาสหคตํ, ตสฺมึ สมเย ผสฺโส โหติ…เป… อวิกฺเขโป โหติ. อิเม ธมฺมา กุสลา. ตสฺเสว รูปาวจรสฺส กุสลสฺส กมฺมสฺส กตตฺตา อุปจิตตฺตา วิปากํ วิวิจฺเจว กาเมหิ…เป… ปมํ ฌานํ อุปสมฺปชฺช วิหรติ กรุณาสหคตํ, ยา ตสฺมึ สมเย กรุณา กรุณายนา กรุณายิตตฺตํ กรุณาเจโตวิมุตฺติ – อยํ วุจฺจติ ‘‘กรุณา’’. อวเสสา ธมฺมา กรุณาย สมฺปยุตฺตา.

ตตฺถ กตมา กรุณา? อิธ ภิกฺขุ ยสฺมึ สมเย รูปูปปตฺติยา มคฺคํ ภาเวติ วิตกฺกวิจารานํ วูปสมา…เป… ทุติยํ ฌานํ อุปสมฺปชฺช วิหรติ กรุณาสหคตํ, ตสฺมึ สมเย ผสฺโส โหติ…เป… อวิกฺเขโป โหติ. อิเม ธมฺมา กุสลา. ตสฺเสว รูปาวจรสฺส กุสลสฺส กมฺมสฺส กตตฺตา อุปจิตตฺตา วิปากํ วิตกฺกวิจารานํ วูปสมา…เป… ทุติยํ ฌานํ…เป… ตติยํ ฌานํ…เป… ปมํ ฌานํ…เป… ทุติยํ ฌานํ…เป… ตติยํ ฌานํ…เป… จตุตฺถํ ฌานํ อุปสมฺปชฺช วิหรติ กรุณาสหคตํ, ยา ตสฺมึ สมเย กรุณา กรุณายนา กรุณายิตตฺตํ กรุณาเจโตวิมุตฺติ – อยํ วุจฺจติ ‘‘กรุณา’’. อวเสสา ธมฺมา กรุณาย สมฺปยุตฺตา.

๖๙๔. ตตฺถ กตมา มุทิตา? อิธ ภิกฺขุ ยสฺมึ สมเย รูปูปปตฺติยา มคฺคํ ภาเวติ วิวิจฺเจว กาเมหิ…เป… ปมํ ฌานํ อุปสมฺปชฺช วิหรติ มุทิตาสหคตํ, ตสฺมึ สมเย ผสฺโส โหติ…เป… อวิกฺเขโป โหติ. อิเม ธมฺมา กุสลา. ตสฺเสว รูปาวจรสฺส กุสลสฺส กมฺมสฺส กตตฺตา อุปจิตตฺตา วิปากํ วิวิจฺเจว กาเมหิ…เป… ปมํ ฌานํ อุปสมฺปชฺช วิหรติ มุทิตาสหคตํ, ยา ตสฺมึ สมเย มุทิตา มุทิตายนา มุทิตายิตตฺตํ มุทิตาเจโตวิมุตฺติ – อยํ วุจฺจติ ‘‘มุทิตา’’. อวเสสา ธมฺมา มุทิตาย สมฺปยุตฺตา.

ตตฺถ กตมา มุทิตา? อิธ ภิกฺขุ ยสฺมึ สมเย รูปูปปตฺติยา มคฺคํ ภาเวติ วิตกฺกวิจารานํ วูปสมา…เป… ทุติยํ ฌานํ อุปสมฺปชฺช วิหรติ มุทิตาสหคตํ, ตสฺมึ สมเย ผสฺโส โหติ…เป… อวิกฺเขโป โหติ. อิเม ธมฺมา กุสลา. ตสฺเสว รูปาวจรสฺส กุสลสฺส กมฺมสฺส กตตฺตา อุปจิตตฺตา วิปากํ วิตกฺกวิจารานํ วูปสมา…เป… ทุติยํ ฌานํ…เป… ตติยํ ฌานํ…เป… ปมํ ฌานํ…เป… ทุติยํ ฌานํ…เป… ตติยํ ฌานํ…เป… จตุตฺถํ ฌานํ อุปสมฺปชฺช วิหรติ มุทิตาสหคตํ, ยา ตสฺมึ สมเย มุทิตา มุทิตายนา มุทิตายิตตฺตํ มุทิตาเจโตวิมุตฺติ – อยํ วุจฺจติ ‘‘มุทิตา’’. อวเสสา ธมฺมา มุทิตาย สมฺปยุตฺตา.

๖๙๕. ตตฺถ กตมา อุเปกฺขา? อิธ ภิกฺขุ ยสฺมึ สมเย รูปูปปตฺติยา มคฺคํ ภาเวติ สุขสฺส จ ปหานา…เป… จตุตฺถํ ฌานํ อุปสมฺปชฺช วิหรติ อุเปกฺขาสหคตํ, ตสฺมึ สมเย ผสฺโส โหติ…เป… อวิกฺเขโป โหติ. อิเม ธมฺมา กุสลา. ตสฺเสว รูปาวจรสฺส กุสลสฺส กมฺมสฺส กตตฺตา อุปจิตตฺตา วิปากํ สุขสฺส จ ปหานา ทุกฺขสฺส จ ปหานา…เป… จตุตฺถํ ฌานํ อุปสมฺปชฺช วิหรติ อุเปกฺขาสหคตํ, ยา ตสฺมึ สมเย อุเปกฺขา อุเปกฺขายนา อุเปกฺขายิตตฺตํ อุเปกฺขาเจโตวิมุตฺติ – อยํ วุจฺจติ ‘‘อุเปกฺขา’’. อวเสสา ธมฺมา อุเปกฺขาย สมฺปยุตฺตา.

๖๙๖. จตสฺโส อปฺปมฺาโย – เมตฺตา, กรุณา, มุทิตา, อุเปกฺขา.

๖๙๗. ตตฺถ กตมา เมตฺตา? อิธ ภิกฺขุ ยสฺมึ สมเย รูปาวจรํ ฌานํ ภาเวติ กิริยํ เนว กุสลํ นากุสลํ น จ กมฺมวิปากํ ทิฏฺธมฺมสุขวิหารํ วิวิจฺเจว กาเมหิ…เป… ปมํ ฌานํ อุปสมฺปชฺช วิหรติ เมตฺตาสหคตํ, ยา ตสฺมึ สมเย เมตฺติ เมตฺตายนา เมตฺตายิตตฺตํ เมตฺตาเจโตวิมุตฺติ – อยํ วุจฺจติ ‘‘เมตฺตา’’. อวเสสา ธมฺมา เมตฺตาย สมฺปยุตฺตา.

ตตฺถ กตมา เมตฺตา? อิธ ภิกฺขุ ยสฺมึ สมเย รูปาวจรํ ฌานํ ภาเวติ กิริยํ เนว กุสลํ นากุสลํ น จ กมฺมวิปากํ ทิฏฺธมฺมสุขวิหารํ วิตกฺกวิจารานํ วูปสมา…เป… ทุติยํ ฌานํ…เป… ตติยํ ฌานํ…เป… ปมํ ฌานํ…เป… ทุติยํ ฌานํ…เป… ตติยํ ฌานํ…เป… จตุตฺถํ ฌานํ อุปสมฺปชฺช วิหรติ เมตฺตาสหคตํ, ยา ตสฺมึ สมเย เมตฺติ เมตฺตายนา เมตฺตายิตตฺตํ เมตฺตาเจโตวิมุตฺติ – อยํ วุจฺจติ ‘‘เมตฺตา’’. อวเสสา ธมฺมา เมตฺตาย สมฺปยุตฺตา.

๖๙๘. ตตฺถ กตมา กรุณา…เป… ตตฺถ กตมา มุทิตา…เป… ตตฺถ กตมา อุเปกฺขา? อิธ ภิกฺขุ ยสฺมึ สมเย รูปาวจรํ ฌานํ ภาเวติ กิริยํ เนว กุสลํ นากุสลํ น จ กมฺมวิปากํ ทิฏฺธมฺมสุขวิหารํ สุขสฺส จ ปหานา ทุกฺขสฺส จ ปหานา…เป… จตุตฺถํ ฌานํ อุปสมฺปชฺช วิหรติ อุเปกฺขาสหคตํ, ยา ตสฺมึ สมเย อุเปกฺขา อุเปกฺขายนา อุเปกฺขายิตตฺตํ อุเปกฺขาเจโตวิมุตฺติ – อยํ วุจฺจติ ‘‘อุเปกฺขา’’. อวเสสา ธมฺมา อุเปกฺขาย สมฺปยุตฺตา.

อภิธมฺมภาชนียํ.

๓. ปฺหาปุจฺฉกํ

๖๙๙. จตสฺโส อปฺปมฺาโย – อิธ ภิกฺขุ เมตฺตาสหคเตน เจตสา เอกํ ทิสํ ผริตฺวา วิหรติ ตถา ทุติยํ ตถา ตติยํ ตถา จตุตฺถํ, อิติ อุทฺธมโธ ติริยํ สพฺพธิ สพฺพตฺตตาย สพฺพาวนฺตํ โลกํ เมตฺตาสหคเตน เจตสา วิปุเลน มหคฺคเตน อปฺปมาเณน อเวเรน อพฺยาปชฺเชน ผริตฺวา วิหรติ; กรุณาสหคเตน เจตสา เอกํ ทิสํ ผริตฺวา วิหรติ ตถา ทุติยํ ตถา ตติยํ ตถา จตุตฺถํ, อิติ อุทฺธมโธ ติริยํ สพฺพธิ สพฺพตฺตตาย สพฺพาวนฺตํ โลกํ กรุณาสหคเตน เจตสา วิปุเลน มหคฺคเตน อปฺปมาเณน อเวเรน อพฺยาปชฺเชน ผริตฺวา วิหรติ; มุทิตาสหคเตน เจตสา เอกํ ทิสํ ผริตฺวา วิหรติ ตถา ทุติยํ ตถา ตติยํ ตถา จตุตฺถํ, อิติ อุทฺธมโธ ติริยํ สพฺพธิ สพฺพตฺตตาย สพฺพาวนฺตํ โลกํ มุทิตาสหคเตน เจตสา วิปุเลน มหคฺคเตน อปฺปมาเณน อเวเรน อพฺยาปชฺเชน ผริตฺวา วิหรติ; อุเปกฺขาสหคเตน เจตสา เอกํ ทิสํ ผริตฺวา วิหรติ ตถา ทุติยํ ตถา ตติยํ ตถา จตุตฺถํ, อิติ อุทฺธมโธ ติริยํ สพฺพธิ สพฺพตฺตตาย สพฺพาวนฺตํ โลกํ อุเปกฺขาสหคเตน เจตสา วิปุเลน มหคฺคเตน อปฺปมาเณน อเวเรน อพฺยาปชฺเชน ผริตฺวา วิหรติ.

๗๐๐. จตุนฺนํ อปฺปมฺานํ กติ กุสลา, กติ อกุสลา, กติ อพฺยากตา…เป… กติ สรณา, กติ อรณา?

๑. ติกํ

๗๐๑. สิยา กุสลา, สิยา อพฺยากตา. ติสฺโส อปฺปมฺาโย สุขาย เวทนาย สมฺปยุตฺตา, อุเปกฺขา อทุกฺขมสุขาย เวทนาย สมฺปยุตฺตา. สิยา วิปากา, สิยา วิปากธมฺมธมฺมา, สิยา เนววิปากนวิปากธมฺมธมฺมา. สิยา อุปาทินฺนุปาทานิยา, สิยา อนุปาทินฺนุปาทานิยา. อสํกิลิฏฺสํกิเลสิกา. ติสฺโส อปฺปมฺาโย สิยา สวิตกฺกสวิจารา, สิยา อวิตกฺกวิจารมตฺตา, สิยา อวิตกฺกอวิจารา; อุเปกฺขา อวิตกฺกอวิจารา. ติสฺโส อปฺปมฺาโย สิยา ปีติสหคตา, สิยา สุขสหคตา, น อุเปกฺขาสหคตา, สิยา น วตฺตพฺพา ปีติสหคตาติ; อุเปกฺขา อุเปกฺขาสหคตา. เนว ทสฺสเนน น ภาวนาย ปหาตพฺพา. เนว ทสฺสเนน น ภาวนาย ปหาตพฺพเหตุกา. สิยา อาจยคามิโน, สิยา เนวาจยคามินาปจยคามิโน, เนวเสกฺขนาเสกฺขา, มหคฺคตา, น วตฺตพฺพา ปริตฺตารมฺมณาติปิ, มหคฺคตารมฺมณาติปิ, อปฺปมาณารมฺมณาติปิ. มชฺฌิมา, อนิยตา, น วตฺตพฺพา มคฺคารมฺมณาติปิ, มคฺคเหตุกาติปิ, มคฺคาธิปติโนติปิ. สิยา อุปฺปนฺนา, สิยา อนุปฺปนฺนา, สิยา อุปฺปาทิโน. สิยา อตีตา, สิยา อนาคตา, สิยา ปจฺจุปฺปนฺนา. น วตฺตพฺพา อตีตารมฺมณาติปิ, อนาคตารมฺมณาติปิ, ปจฺจุปฺปนฺนารมฺมณาติปิ. สิยา อชฺฌตฺตา, สิยา พหิทฺธา, สิยา อชฺฌตฺตพหิทฺธา, พหิทฺธารมฺมณา, อนิทสฺสนอปฺปฏิฆา.

๒. ทุกํ

๗๐๒. เมตฺตา เหตุ, ติสฺโส อปฺปมฺาโย น เหตู, สเหตุกา, เหตุสมฺปยุตฺตา. เมตฺตา เหตุ เจว สเหตุกา จ; ติสฺโส อปฺปมฺาโย น วตฺตพฺพา เหตู เจว สเหตุกา จาติ, สเหตุกา เจว น จ เหตู. เมตฺตา เหตุ เจว เหตุสมฺปยุตฺตา จ; ติสฺโส อปฺปมฺาโย น วตฺตพฺพา เหตู เจว เหตุสมฺปยุตฺตา จาติ, เหตุสมฺปยุตฺตา เจว น จ เหตู. ติสฺโส อปฺปมฺาโย น เหตู สเหตุกา; เมตฺตา น วตฺตพฺพา น เหตุ สเหตุกาติปิ, น เหตุ อเหตุกาติปิ.

สปฺปจฺจยา, สงฺขตา, อนิทสฺสนา, อปฺปฏิฆา, อรูปา, โลกิยา, เกนจิ วิฺเยฺยา, เกนจิ น วิฺเยฺยา, โน อาสวา, สาสวา, อาสววิปฺปยุตฺตา, น วตฺตพฺพา อาสวา เจว สาสวา จาติ, สาสวา เจว โน จ อาสวา, น วตฺตพฺพา อาสวา เจว อาสวสมฺปยุตฺตา จาติปิ, อาสวสมฺปยุตฺตา เจว โน จ อาสวาติปิ. อาสววิปฺปยุตฺตา สาสวา.

โน สํโยชนา…เป… โน คนฺถา…เป… โน โอฆา…เป… โน โยคา…เป… โน นีวรณา…เป… โน ปรามาสา …เป… สารมฺมณา, โน จิตฺตา, เจตสิกา, จิตฺตสมฺปยุตฺตา, จิตฺตสํสฏฺา, จิตฺตสมุฏฺานา, จิตฺตสหภุโน, จิตฺตานุปริวตฺติโน, จิตฺตสํสฏฺสมุฏฺานา, จิตฺตสํสฏฺสมุฏฺานสหภุโน, จิตฺตสํสฏฺสมุฏฺานานุปริวตฺติโน, พาหิรา, โน อุปาทา, สิยา อุปาทินฺนา, สิยา อนุปาทินฺนา.

โน อุปาทานา…เป… โน กิเลสา…เป… น ทสฺสเนน ปหาตพฺพา, น ภาวนาย ปหาตพฺพา, น ทสฺสเนน ปหาตพฺพเหตุกา, น ภาวนาย ปหาตพฺพเหตุกา. ติสฺโส อปฺปมฺาโย สิยา สวิตกฺกา, สิยา อวิตกฺกา; อุเปกฺขา อวิตกฺกา. ติสฺโส อปฺปมฺาโย สิยา สวิจารา, สิยา อวิจารา; อุเปกฺขา อวิจารา. ติสฺโส อปฺปมฺาโย สิยา สปฺปีติกา, สิยา อปฺปีติกา; อุเปกฺขา อปฺปีติกา. ติสฺโส อปฺปมฺาโย สิยา ปีติสหคตา, สิยา น ปีติสหคตา; อุเปกฺขา น ปีติสหคตา. ติสฺโส อปฺปมฺาโย สุขสหคตา, อุเปกฺขา น สุขสหคตา. อุเปกฺขา อุเปกฺขาสหคตา, ติสฺโส อปฺปมฺาโย น อุเปกฺขาสหคตา, น กามาวจรา, รูปาวจรา, น อรูปาวจรา, ปริยาปนฺนา, อนิยฺยานิกา, อนิยตา, สอุตฺตรา, อรณาติ.

ปฺหาปุจฺฉกํ.

อปฺปมฺาวิภงฺโค นิฏฺิโต.

๑๔. สิกฺขาปทวิภงฺโค

๑. อภิธมฺมภาชนียํ

๗๐๓. ปฺจ สิกฺขาปทานิ – ปาณาติปาตา เวรมณี สิกฺขาปทํ, อทินฺนาทานา เวรมณี สิกฺขาปทํ, กาเมสุมิจฺฉาจารา เวรมณี สิกฺขาปทํ, มุสาวาทา เวรมณี สิกฺขาปทํ, สุราเมรยมชฺชปมาทฏฺานา เวรมณี สิกฺขาปทํ.

๗๐๔. ตตฺถ กตมํ ปาณาติปาตา เวรมณี สิกฺขาปทํ? ยสฺมึ สมเย กามาวจรํ กุสลํ จิตฺตํ อุปฺปนฺนํ โหติ โสมนสฺสสหคตํ าณสมฺปยุตฺตํ ปาณาติปาตา วิรมนฺตสฺส, ยา ตสฺมึ สมเย ปาณาติปาตา อารติ วิรติ ปฏิวิรติ เวรมณี อกิริยา อกรณํ อนชฺฌาปตฺติ เวลาอนติกฺกโม เสตุฆาโต – อิทํ วุจฺจติ ‘‘ปาณาติปาตา เวรมณี สิกฺขาปทํ’’. อวเสสา ธมฺมา เวรมณิยา สมฺปยุตฺตา.

ตตฺถ กตมํ ปาณาติปาตา เวรมณี สิกฺขาปทํ? ยสฺมึ สมเย กามาวจรํ กุสลํ จิตฺตํ อุปฺปนฺนํ โหติ โสมนสฺสสหคตํ าณสมฺปยุตฺตํ ปาณาติปาตา วิรมนฺตสฺส, ยา ตสฺมึ สมเย เจตนา สฺเจตนา สฺเจตยิตตฺตํ – อิทํ วุจฺจติ ‘‘ปาณาติปาตา เวรมณี สิกฺขาปทํ’’. อวเสสา ธมฺมา เจตนาย สมฺปยุตฺตา.

ตตฺถ กตมํ ปาณาติปาตา เวรมณี สิกฺขาปทํ? ยสฺมึ สมเย กามาวจรํ กุสลํ จิตฺตํ อุปฺปนฺนํ โหติ โสมนสฺสสหคตํ าณสมฺปยุตฺตํ ปาณาติปาตา วิรมนฺตสฺส, โย ตสฺมึ สมเย ผสฺโส…เป… ปคฺคาโห อวิกฺเขโป – อิทํ วุจฺจติ ‘‘ปาณาติปาตา เวรมณี สิกฺขาปทํ’’.

ตตฺถ กตมํ ปาณาติปาตา เวรมณี สิกฺขาปทํ? ยสฺมึ สมเย กามาวจรํ กุสลํ จิตฺตํ อุปฺปนฺนํ โหติ โสมนสฺสสหคตํ าณสมฺปยุตฺตํ สสงฺขาเรน…เป… โสมนสฺสสหคตํ าณวิปฺปยุตฺตํ…เป… โสมนสฺสสหคตํ าณวิปฺปยุตฺตํ สสงฺขาเรน…เป… อุเปกฺขาสหคตํ าณสมฺปยุตฺตํ…เป… อุเปกฺขาสหคตํ าณสมฺปยุตฺตํ สสงฺขาเรน…เป… อุเปกฺขาสหคตํ าณวิปฺปยุตฺตํ…เป… อุเปกฺขาสหคตํ าณวิปฺปยุตฺตํ สสงฺขาเรน ปาณาติปาตา วิรมนฺตสฺส, ยา ตสฺมึ สมเย ปาณาติปาตา อารติ วิรติ ปฏิวิรติ เวรมณี อกิริยา อกรณํ อนชฺฌาปตฺติ เวลาอนติกฺกโม เสตุฆาโต – อิทํ วุจฺจติ ‘‘ปาณาติปาตา เวรมณี สิกฺขาปทํ’’. อวเสสา ธมฺมา เวรมณิยา สมฺปยุตฺตา.

๗๐๕. ตตฺถ กตมํ ปาณาติปาตา เวรมณี สิกฺขาปทํ? ยสฺมึ สมเย กามาวจรํ กุสลํ จิตฺตํ อุปฺปนฺนํ โหติ อุเปกฺขาสหคตํ าณวิปฺปยุตฺตํ สสงฺขาเรน ปาณาติปาตา วิรมนฺตสฺส, ยา ตสฺมึ สมเย เจตนา สฺเจตนา สฺเจตยิตตฺตํ – อิทํ วุจฺจติ ‘‘ปาณาติปาตา เวรมณี สิกฺขาปทํ’’. อวเสสา ธมฺมา เจตนาย สมฺปยุตฺตา.

ตตฺถ กตมํ ปาณาติปาตา เวรมณี สิกฺขาปทํ? ยสฺมึ สมเย กามาวจรํ กุสลํ จิตฺตํ อุปฺปนฺนํ โหติ อุเปกฺขาสหคตํ าณวิปฺปยุตฺตํ สสงฺขาเรน ปาณาติปาตา วิรมนฺตสฺส ผสฺโส…เป… ปคฺคาโห อวิกฺเขโป – อิทํ วุจฺจติ ‘‘ปาณาติปาตา เวรมณี สิกฺขาปทํ’’.

๗๐๖. ตตฺถ กตมํ อทินฺนาทานา เวรมณี สิกฺขาปทํ…เป… กาเมสุมิจฺฉาจารา เวรมณี สิกฺขาปทํ…เป… มุสาวาทา เวรมณี สิกฺขาปทํ…เป… สุราเมรยมชฺชปมาทฏฺานา เวรมณี สิกฺขาปทํ? ยสฺมึ สมเย กามาวจรํ กุสลํ จิตฺตํ อุปฺปนฺนํ โหติ โสมนสฺสสหคตํ าณสมฺปยุตฺตํ สุราเมรยมชฺชปมาทฏฺานา วิรมนฺตสฺส, ยา ตสฺมึ สมเย สุราเมรยมชฺชปมาทฏฺานา อารติ วิรติ ปฏิวิรติ เวรมณี อกิริยา อกรณํ อนชฺฌาปตฺติ เวลาอนติกฺกโม เสตุฆาโต – อิทํ วุจฺจติ ‘‘สุราเมรยมชฺชปมาทฏฺานา เวรมณี สิกฺขาปทํ’’. อวเสสา ธมฺมา เวรมณิยา สมฺปยุตฺตา.

ตตฺถ กตมํ สุราเมรยมชฺชปมาทฏฺานา เวรมณี สิกฺขาปทํ, ยสฺมึ สมเย กามาวจรํ กุสลํ จิตฺตํ อุปฺปนฺนํ โหติ โสมนสฺสสหคตํ าณสมฺปยุตฺตํ สุราเมรยมชฺชปมาทฏฺานา วิรมนฺตสฺส, ยา ตสฺมึ สมเย เจตนา สฺเจตนา สฺเจตยิตตฺตํ – อิทํ วุจฺจติ ‘‘สุราเมรยมชฺชปมาทฏฺานา เวรมณี สิกฺขาปทํ’’. อวเสสา ธมฺมา เจตนาย สมฺปยุตฺตา.

ตตฺถ กตมํ สุราเมรยมชฺชปมาทฏฺานา เวรมณี สิกฺขาปทํ? ยสฺมึ สมเย กามาวจรํ กุสลํ จิตฺตํ อุปฺปนฺนํ โหติ โสมนสฺสสหคตํ าณสมฺปยุตฺตํ สุราเมรยมชฺชปมาทฏฺานา วิรมนฺตสฺส, โย ตสฺมึ สมเย ผสฺโส…เป… ปคฺคาโห อวิกฺเขโป – อิทํ วุจฺจติ ‘‘สุราเมรยมชฺชปมาทฏฺานา เวรมณี สิกฺขาปทํ’’.

ตตฺถ กตมํ สุราเมรยมชฺชปมาทฏฺานา เวรมณี สิกฺขาปทํ? ยสฺมึ สมเย กามาวจรํ กุสลํ จิตฺตํ อุปฺปนฺนํ โหติ โสมนสฺสสหคตํ าณสมฺปยุตฺตํ สสงฺขาเรน…เป… โสมนสฺสสหคตํ าณวิปฺปยุตฺตํ…เป… โสมนสฺสสหคตํ าณวิปฺปยุตฺตํ สสงฺขาเรน…เป… อุเปกฺขาสหคตํ าณสมฺปยุตฺตํ…เป… อุเปกฺขาสหคตํ าณสมฺปยุตฺตํ สสงฺขาเรน…เป… อุเปกฺขาสหคตํ าณวิปฺปยุตฺตํ…เป… อุเปกฺขาสหคตํ าณวิปฺปยุตฺตํ สสงฺขาเรน สุราเมรยมชฺชปมาทฏฺานา วิรมนฺตสฺส, ยา ตสฺมึ สมเย สุราเมรยมชฺชปมาทฏฺานา อารติ วิรติ ปฏิวิรติ เวรมณี อกิริยา อกรณํ อนชฺฌาปตฺติ เวลาอนติกฺกโม เสตุฆาโต – อิทํ วุจฺจติ ‘‘สุราเมรยมชฺชปมาทฏฺานา เวรมณี สิกฺขาปทํ’’. อวเสสา ธมฺมา เวรมณิยา สมฺปยุตฺตา.

๗๐๗. ตตฺถ กตมํ สุราเมรยมชฺชปมาทฏฺานา เวรมณี สิกฺขาปทํ? ยสฺมึ สมเย กามาวจรํ กุสลํ จิตฺตํ อุปฺปนฺนํ โหติ อุเปกฺขาสหคตํ าณวิปฺปยุตฺตํ สสงฺขาเรน สุราเมรยมชฺชปมาทฏฺานา วิรมนฺตสฺส, ยา ตสฺมึ สมเย เจตนา สฺเจตนา สฺเจตยิตตฺตํ – อิทํ วุจฺจติ ‘‘สุราเมรยมชฺชปมาทฏฺานา เวรมณี สิกฺขาปทํ’’. อวเสสา ธมฺมา เจตนาย สมฺปยุตฺตา.

ตตฺถ กตมํ สุราเมรยมชฺชปมาทฏฺานา เวรมณี สิกฺขาปทํ? ยสฺมึ สมเย กามาวจรํ กุสลํ จิตฺตํ อุปฺปนฺนํ โหติ อุเปกฺขาสหคตํ าณวิปฺปยุตฺตํ สสงฺขาเรน สุราเมรยมชฺชปมาทฏฺานา วิรมนฺตสฺส, โย ตสฺมึ สมเย ผสฺโส…เป… ปคฺคาโห อวิกฺเขโป – อิทํ วุจฺจติ ‘‘สุราเมรยมชฺชปมาทฏฺานา เวรมณี สิกฺขาปทํ’’.

๗๐๘. ปฺจ สิกฺขาปทานิ – ปาณาติปาตา เวรมณี สิกฺขาปทํ, อทินฺนาทานา เวรมณี สิกฺขาปทํ, กาเมสุมิจฺฉาจารา เวรมณี สิกฺขาปทํ, มุสาวาทา เวรมณี สิกฺขาปทํ, สุราเมรยมชฺชปมาทฏฺานา เวรมณี สิกฺขาปทํ.

๗๐๙. ตตฺถ กตมํ ปาณาติปาตา เวรมณี สิกฺขาปทํ? ยสฺมึ สมเย กามาวจรํ กุสลํ จิตฺตํ อุปฺปนฺนํ โหติ โสมนสฺสสหคตํ าณสมฺปยุตฺตํ หีนํ… มชฺฌิมํ… ปณีตํ… ฉนฺทาธิปเตยฺยํ… วีริยาธิปเตยฺยํ… จิตฺตาธิปเตยฺยํ… วีมํสาธิปเตยฺยํ… ฉนฺทาธิปเตยฺยํ หีนํ… มชฺฌิมํ… ปณีตํ… วีริยาธิปเตยฺยํ หีนํ… มชฺฌิมํ… ปณีตํ… จิตฺตาธิปเตยฺยํ หีนํ… มชฺฌิมํ… ปณีตํ… วีมํสาธิปเตยฺยํ หีนํ… มชฺฌิมํ… ปณีตํ ปาณาติปาตา วิรมนฺตสฺส, ยา ตสฺมึ สมเย ปาณาติปาตา อารติ วิรติ ปฏิวิรติ เวรมณี อกิริยา อกรณํ อนชฺฌาปตฺติ เวลาอนติกฺกโม เสตุฆาโต – อิทํ วุจฺจติ ‘‘ปาณาติปาตา เวรมณี สิกฺขาปทํ’’. อวเสสา ธมฺมา เวรมณิยา สมฺปยุตฺตา.

ตตฺถ กตมํ ปาณาติปาตา เวรมณี สิกฺขาปทํ? ยสฺมึ สมเย กามาวจรํ กุสลํ จิตฺตํ อุปฺปนฺนํ โหติ โสมนสฺสสหคตํ าณสมฺปยุตฺตํ หีนํ… มชฺฌิมํ… ปณีตํ… ฉนฺทาธิปเตยฺยํ… วีริยาธิปเตยฺยํ… จิตฺตาธิปเตยฺยํ… วีมํสาธิปเตยฺยํ… ฉนฺทาธิปเตยฺยํ หีนํ… มชฺฌิมํ… ปณีตํ… วีริยาธิปเตยฺยํ หีนํ… มชฺฌิมํ… ปณีตํ… จิตฺตาธิปเตยฺยํ หีนํ… มชฺฌิมํ… ปณีตํ… วีมํสาธิปเตยฺยํ หีนํ… มชฺฌิมํ… ปณีตํ ปาณาติปาตา วิรมนฺตสฺส, ยา ตสฺมึ สมเย เจตนา สฺเจตนา สฺเจตยิตตฺตํ – อิทํ วุจฺจติ ‘‘ปาณาติปาตา เวรมณี สิกฺขาปทํ’’. อวเสสา ธมฺมา เจตนาย สมฺปยุตฺตา.

ตตฺถ กตมํ ปาณาติปาตา เวรมณี สิกฺขาปทํ? ยสฺมึ สมเย กามาวจรํ กุสลํ จิตฺตํ อุปฺปนฺนํ โหติ โสมนสฺสสหคตํ าณสมฺปยุตฺตํ หีนํ… มชฺฌิมํ… ปณีตํ… ฉนฺทาธิปเตยฺยํ… วีริยาธิปเตยฺยํ… จิตฺตาธิปเตยฺยํ… วีมํสาธิปเตยฺยํ… ฉนฺทาธิปเตยฺยํ หีนํ… มชฺฌิมํ… ปณีตํ… วีริยาธิปเตยฺยํ หีนํ… มชฺฌิมํ… ปณีตํ… จิตฺตาธิปเตยฺยํ หีนํ… มชฺฌิมํ… ปณีตํ… วีมํสาธิปเตยฺยํ หีนํ… มชฺฌิมํ … ปณีตํ ปาณาติปาตา วิรมนฺตสฺส, โย ตสฺมึ สมเย ผสฺโส…เป… ปคฺคาโห อวิกฺเขโป – อิทํ วุจฺจติ ‘‘ปาณาติปาตา เวรมณี สิกฺขาปทํ’’.

ตตฺถ กตมํ ปาณาติปาตา เวรมณี สิกฺขาปทํ? ยสฺมึ สมเย กามาวจรํ กุสลํ จิตฺตํ อุปฺปนฺนํ โหติ โสมนสฺสสหคตํ าณสมฺปยุตฺตํ สสงฺขาเรน…เป… โสมนสฺสสหคตํ าณวิปฺปยุตฺตํ…เป… โสมนสฺสสหคตํ าณวิปฺปยุตฺตํ สสงฺขาเรน…เป… อุเปกฺขาสหคตํ าณสมฺปยุตฺตํ…เป… อุเปกฺขาสหคตํ าณสมฺปยุตฺตํ สสงฺขาเรน…เป… อุเปกฺขาสหคตํ าณวิปฺปยุตฺตํ…เป… อุเปกฺขาสหคตํ าณวิปฺปยุตฺตํ สสงฺขาเรน หีนํ… มชฺฌิมํ… ปณีตํ… ฉนฺทาธิปเตยฺยํ… วีริยาธิปเตยฺยํ… จิตฺตาธิปเตยฺยํ… ฉนฺทาธิปเตยฺยํ หีนํ… มชฺฌิมํ… ปณีตํ… วีริยาธิปเตยฺยํ หีนํ… มชฺฌิมํ… ปณีตํ… จิตฺตาธิปเตยฺยํ หีนํ… มชฺฌิมํ… ปณีตํ ปาณาติปาตา วิรมนฺตสฺส, ยา ตสฺมึ สมเย ปาณาติปาตา อารติ วิรติ ปฏิวิรติ เวรมณี อกิริยา อกรณํ อนชฺฌาปตฺติ เวลาอนติกฺกโม เสตุฆาโต – อิทํ วุจฺจติ ‘‘ปาณาติปาตา เวรมณี สิกฺขาปทํ’’. อวเสสา ธมฺมา เวรมณิยา สมฺปยุตฺตา…เป… อวเสสา ธมฺมา เจตนาย สมฺปยุตฺตา…เป… ผสฺโส…เป… ปคฺคาโห อวิกฺเขโป – อิทํ วุจฺจติ ‘‘ปาณาติปาตา เวรมณี สิกฺขาปทํ’’.

๗๑๐. ตตฺถ กตมํ อทินฺนาทานา เวรมณี สิกฺขาปทํ…เป… กาเมสุมิจฺฉาจารา เวรมณี สิกฺขาปทํ…เป… มุสาวาทา เวรมณี สิกฺขาปทํ…เป… สุราเมรยมชฺชปมาทฏฺานา เวรมณี สิกฺขาปทํ? ยสฺมึ สมเย กามาวจรํ กุสลํ จิตฺตํ อุปฺปนฺนํ โหติ โสมนสฺสสหคตํ าณสมฺปยุตฺตํ หีนํ… มชฺฌิมํ… ปณีตํ… ฉนฺทาธิปเตยฺยํ… วีริยาธิปเตยฺยํ … จิตฺตาธิปเตยฺยํ… วีมํสาธิปเตยฺยํ… ฉนฺทาธิปเตยฺยํ หีนํ… มชฺฌิมํ… ปณีตํ… วีริยาธิปเตยฺยํ หีนํ… มชฺฌิมํ… ปณีตํ… จิตฺตาธิปเตยฺยํ หีนํ… มชฺฌิมํ… ปณีตํ… วีมํสาธิปเตยฺยํ หีนํ… มชฺฌิมํ… ปณีตํ สุราเมรยมชฺชปมาทฏฺานา วิรมนฺตสฺส, ยา ตสฺมึ สมเย สุราเมรยมชฺชปมาทฏฺานา อารติ วิรติ ปฏิวิรติ เวรมณี อกิริยา อกรณํ อนชฺฌาปตฺติ เวลาอนติกฺกโม เสตุฆาโต – อิทํ วุจฺจติ ‘‘สุราเมรยมชฺชปมาทฏฺานา เวรมณี สิกฺขาปทํ’’. อวเสสา ธมฺมา เวรมณิยา สมฺปยุตฺตา …เป… อวเสสา ธมฺมา เจตนาย สมฺปยุตฺตา…เป… ผสฺโส…เป… ปคฺคาโห อวิกฺเขโป – อิทํ วุจฺจติ ‘‘สุราเมรยมชฺชปมาทฏฺานา เวรมณี สิกฺขาปทํ’’.

๗๑๑. ตตฺถ กตมํ สุราเมรยมชฺชปมาทฏฺานา เวรมณี สิกฺขาปทํ? ยสฺมึ สมเย กามาวจเร กุสลํ จิตฺตํ อุปฺปนฺนํ โหติ โสมนสฺสสหคตํ าณสมฺปยุตฺตํ สสงฺขาเรน…เป… โสมนสฺสสหคตํ าณวิปฺปยุตฺตํ…เป… โสมนสฺสสหคตํ าณวิปฺปยุตฺตํ สสงฺขาเรน…เป… อุเปกฺขาสหคตํ าณสมฺปยุตฺตํ…เป… อุเปกฺขาสหคตํ าณสมฺปยุตฺตํ สสงฺขาเรน…เป… อุเปกฺขาสหคตํ าณวิปฺปยุตฺตํ…เป… อุเปกฺขาสหคตํ าณวิปฺปยุตฺตํ สสงฺขาเรน หีนํ… มชฺฌิมํ… ปณีตํ… ฉนฺทาธิปเตยฺยํ… วีริยาธิปเตยฺยํ… จิตฺตาธิปเตยฺยํ… ฉนฺทาธิปเตยฺยํ หีนํ… มชฺฌิมํ… ปณีตํ… วีริยาธิปเตยฺยํ หีนํ… มชฺฌิมํ… ปณีตํ… จิตฺตาธิปเตยฺยํ หีนํ… มชฺฌิมํ ปณีตํ สุราเมรยมชฺชปมาทฏฺานา วิรมนฺตสฺส, ยา ตสฺมึ สมเย สุราเมรยมชฺชปมาทฏฺานา อารติ วิรติ ปฏิวิรติ เวรมณี อกิริยา อกรณํ อนชฺฌาปตฺติ เวลาอนติกฺกโม เสตุฆาโต – อิทํ วุจฺจติ ‘‘สุราเมรยมชฺชปมาทฏฺานา เวรมณี สิกฺขาปทํ’’. อวเสสา ธมฺมา เวรมณิยา สมฺปยุตฺตา…เป… อวเสสา ธมฺมา เจตนาย สมฺปยุตฺตา…เป… ผสฺโส…เป… ปคฺคาโห อวิกฺเขโป – อิทํ วุจฺจติ ‘‘สุราเมรยมชฺชปมาทฏฺานา เวรมณี สิกฺขาปทํ’’.

๗๑๒. กตเม ธมฺมา สิกฺขา? ยสฺมึ สมเย กามาวจรํ กุสลํ จิตฺตํ อุปฺปนฺนํ โหติ โสมนสฺสสหคตํ าณสมฺปยุตฺตํ รูปารมฺมณํ วา…เป… ธมฺมารมฺมณํ วา ยํ ยํ วา ปนารพฺภ, ตสฺมึ สมเย ผสฺโส โหติ…เป… อวิกฺเขโป โหติ. อิเม ธมฺมา สิกฺขา.

กตเม ธมฺมา สิกฺขา? ยสฺมึ สมเย กามาวจรํ กุสลํ จิตฺตํ อุปฺปนฺนํ โหติ โสมนสฺสสหคตํ าณสมฺปยุตฺตํ สสงฺขาเรน…เป… โสมนสฺสสหคตํ าณวิปฺปยุตฺตํ…เป… โสมนสฺสสหคตํ าณวิปฺปยุตฺตํ สสงฺขาเรน…เป… อุเปกฺขาสหคตํ าณสมฺปยุตฺตํ…เป… อุเปกฺขาสหคตํ าณสมฺปยุตฺตํ สสงฺขาเรน…เป… อุเปกฺขาสหคตํ าณวิปฺปยุตฺตํ…เป… อุเปกฺขาสหคตํ าณวิปฺปยุตฺตํ สสงฺขาเรน รูปารมฺมณํ วา…เป… ธมฺมารมฺมณํ วา ยํ ยํ วา ปนารพฺภ, ตสฺมึ สมเย ผสฺโส โหติ…เป… อวิกฺเขโป โหติ. อิเม ธมฺมา สิกฺขา.

๗๑๓. กตเม ธมฺมา สิกฺขา? ยสฺมึ สมเย รูปูปปตฺติยา มคฺคํ ภาเวติ…เป… อรูปูปปตฺติยา มคฺคํ ภาเวติ…เป… โลกุตฺตรํ ฌานํ ภาเวติ นิยฺยานิกํ อปจยคามึ ทิฏฺิคตานํ ปหานาย ปมาย ภูมิยา ปตฺติยา วิวิจฺเจว กาเมหิ…เป… ปมํ ฌานํ อุปสมฺปชฺช วิหรติ ทุกฺขปฏิปทํ ทนฺธาภิฺํ, ตสฺมึ สมเย ผสฺโส โหติ…เป… อวิกฺเขโป โหติ. อิเม ธมฺมา สิกฺขา.

อภิธมฺมภาชนียํ.

๒. ปฺหาปุจฺฉกํ

๗๑๔. ปฺจ สิกฺขาปทานิ – ปาณาติปาตา เวรมณี สิกฺขาปทํ, อทินฺนาทานา เวรมณี สิกฺขาปทํ, กาเมสุมิจฺฉาจารา เวรมณี สิกฺขาปทํ, มุสาวาทา เวรมณี สิกฺขาปทํ, สุราเมรยมชฺชปมาทฏฺานา เวรมณี สิกฺขาปทํ.

๗๑๕. ปฺจนฺนํ สิกฺขาปทานํ กติ กุสลา, กติ อกุสลา, กติ อพฺยากตา…เป… กติ สรณา, กติ อรณา?

๑. ติกํ

๗๑๖. กุสลาเยว. สิยา สุขาย เวทนาย สมฺปยุตฺตา, สิยา อทุกฺขมสุขาย เวทนาย สมฺปยุตฺตา, วิปากธมฺมธมฺมา, อนุปาทินฺนุปาทานิยา, อสํกิลิฏฺสํกิเลสิกา, สวิตกฺกสวิจารา, สิยา ปีติสหคตา, สิยา สุขสหคตา, สิยา อุเปกฺขาสหคตา.

เนว ทสฺสเนน น ภาวนาย ปหาตพฺพา, เนว ทสฺสเนน น ภาวนาย ปหาตพฺพเหตุกา, อาจยคามิโน, เนวเสกฺขนาเสกฺขา, ปริตฺตา, ปริตฺตารมฺมณา, มชฺฌิมา, อนิยตา, น วตฺตพฺพา มคฺคารมฺมณาติปิ, มคฺคเหตุกาติปิ, มคฺคาธิปติโนติปิ. สิยา อุปฺปนฺนา, สิยา อนุปฺปนฺนา, น วตฺตพฺพา อุปฺปาทิโนติ, สิยา อตีตา, สิยา อนาคตา, สิยา ปจฺจุปฺปนฺนา, ปจฺจุปฺปนฺนารมฺมณา, สิยา อชฺฌตฺตา, สิยา พหิทฺธา, สิยา อชฺฌตฺตพหิทฺธา, พหิทฺธารมฺมณา, อนิทสฺสนอปฺปฏิฆา.

๒. ทุกํ

๗๑๗. น เหตู สเหตุกา, เหตุสมฺปยุตฺตา. น วตฺตพฺพา ‘‘เหตู เจว สเหตุกา จา’’ติ, สเหตุกา เจว น จ เหตู, น วตฺตพฺพา ‘‘เหตู เจว เหตุสมฺปยุตฺตา จา’’ติ, เหตุสมฺปยุตฺตา เจว น จ เหตู, น เหตุ สเหตูกา, สปฺปจฺจยา, สงฺขตา, อนิทสฺสนา, อปฺปฏิฆา, อรูปา, โลกิยา, เกนจิ วิฺเยฺยา, เกนจิ น วิฺเยฺยา.

โน อาสวา, สาสวา, อาสววิปฺปยุตฺตา, น วตฺตพฺพา ‘‘อาสวา เจว สาสวา จา’’ติ, สาสวา เจว โน จ อาสวา, น วตฺตพฺพา ‘‘อาสวา เจว อาสวสมฺปยุตฺตา จา’’ติปิ, ‘‘อาสวสมฺปยุตฺตา เจว โน จ อาสวา’’ติปิ. อาสววิปฺปยุตฺตา สาสวา, โน สํโยชนา…เป… โน คนฺถา…เป… โน โอฆา…เป… โน โยคา…เป… โน นีวรณา…เป… โน ปรามาสา…เป… สารมฺมณา, โน จิตฺตา, เจตสิกา, จิตฺตสมฺปยุตฺตา, จิตฺตสํสฏฺา, จิตฺตสมุฏฺานา, จิตฺตสหภุโน, จิตฺตานุปริวตฺติโน, จิตฺตสํสฏฺสมุฏฺานา, จิตฺตสํสฏฺสมุฏฺานสหภุโน, จิตฺตสํสฏฺสมุฏฺานานุปริวตฺติโน, พาหิรา, โน อุปาทา, อนุปาทินฺนา, โน อุปาทานา…เป… โน กิเลสา.

น ทสฺสเนน ปหาตพฺพา, น ภาวนายปหาตพฺพา, น ทสฺสเนน ปหาตพฺพเหตุกา, น ภาวนาย ปหาตพฺพเหตุกา, สวิตกฺกา, สวิจารา, สิยา สปฺปีติกา, สิยา อปฺปีติกา, สิยา ปีติสหคตา, สิยา น ปีติสหคตา, สิยา สุขสหคตา, สิยา น สุขสหคตา, สิยา อุเปกฺขาสหคตา, สิยา น อุเปกฺขาสหคตา, กามาวจรา, น รูปาวจรา, น อรูปาวจรา, ปริยาปนฺนา, อนิยฺยานิกา, อนิยตา, สอุตฺตรา, อรณาติ.

ปฺหาปุจฺฉกํ.

สิกฺขาปทวิภงฺโค นิฏฺิโต.

๑๕. ปฏิสมฺภิทาวิภงฺโค

๑. สุตฺตนฺตภาชนียํ

๑. สงฺคหวาโร

๗๑๘. จตสฺโส ปฏิสมฺภิทา – อตฺถปฏิสมฺภิทา, ธมฺมปฏิสมฺภิทา, นิรุตฺติปฏิสมฺภิทา, ปฏิภานปฏิสมฺภิทา [ปฏิภาณปฏิสมฺภิทา (สฺยา.) เอวมุปริปิ]. อตฺเถ าณํ อตฺถปฏิสมฺภิทา, ธมฺเม าณํ ธมฺมปฏิสมฺภิทา, ตตฺร ธมฺมนิรุตฺตาภิลาเป าณํ นิรุตฺติปฏิสมฺภิทา, าเณสุ าณํ ปฏิภานปฏิสมฺภิทา. อยํ สงฺคหวาโร.

๒. สจฺจวาโร

๗๑๙. จตสฺโส ปฏิสมฺภิทา – อตฺถปฏิสมฺภิทา, ธมฺมปฏิสมฺภิทา, นิรุตฺติปฏิสมฺภิทา, ปฏิภานปฏิสมฺภิทา. ทุกฺเข าณํ อตฺถปฏิสมฺภิทา, ทุกฺขสมุทเย าณํ ธมฺมปฏิสมฺภิทา, ทุกฺขนิโรเธ าณํ อตฺถปฏิสมฺภิทา, ทุกฺขนิโรธคามินิยา ปฏิปทาย าณํ ธมฺมปฏิสมฺภิทา, ตตฺร ธมฺมนิรุตฺตาภิลาเป าณํ นิรุตฺติปฏิสมฺภิทา, าเณสุ าณํ ปฏิภานปฏิสมฺภิทา. อยํ สจฺจวาโร.

๓. เหตุวาโร

๗๒๐. จตสฺโส ปฏิสมฺภิทา – อตฺถปฏิสมฺภิทา, ธมฺมปฏิสมฺภิทา นิรุตฺติปฏิสมฺภิทา, ปฏิภานปฏิสมฺภิทา. เหตุมฺหิ าณํ ธมฺมปฏิสมฺภิทา, เหตุผเล าณํ อตฺถปฏิสมฺภิทา, ตตฺร ธมฺมนิรุตฺตาภิลาเป าณํ นิรุตฺติปฏิสมฺภิทา, าเณสุ าณํ ปฏิภานปฏิสมฺภิทา. อยํ เหตุวาโร.

๔. ธมฺมวาโร

๗๒๑. จตสฺโส ปฏิสมฺภิทา – อตฺถปฏิสมฺภิทา, ธมฺมปฏิสมฺภิทา, นิรุตฺติปฏิสมฺภิทา, ปฏิภานปฏิสมฺภิทา. เย ธมฺมา ชาตา ภูตา สฺชาตา นิพฺพตฺตา อภินิพฺพตฺตา ปาตุภูตา, อิเมสุ ธมฺเมสุ าณํ อตฺถปฏิสมฺภิทา; ยมฺหา ธมฺมา เต ธมฺมา ชาตา ภูตา สฺชาตา นิพฺพตฺตา อภินิพฺพตฺตา ปาตุภูตา, เตสุ ธมฺเมสุ าณํ ธมฺมปฏิสมฺภิทา; ตตฺร ธมฺมนิรุตฺตาภิลาเป าณํ นิรุตฺติปฏิสมฺภิทา; าเณสุ าณํ ปฏิภานปฏิสมฺภิทา. อยํ ธมฺมวาโร.

๕. ปฏิจฺจสมุปฺปาทวาโร

๗๒๒. จตสฺโส ปฏิสมฺภิทา – อตฺถปฏิสมฺภิทา, ธมฺมปฏิสมฺภิทา, นิรุตฺติปฏิสมฺภิทา, ปฏิภานปฏิสมฺภิทา. ชรามรเณ าณํ อตฺถปฏิสมฺภิทา, ชรามรณสมุทเย าณํ ธมฺมปฏิสมฺภิทา, ชรามรณนิโรเธ าณํ อตฺถปฏิสมฺภิทา, ชรามรณนิโรธคามินิยา ปฏิปทาย าณํ ธมฺมปฏิสมฺภิทา, ตตฺร ธมฺมนิรุตฺตาภิลาเป าณํ นิรุตฺติปฏิสมฺภิทา, าเณสุ าณํ ปฏิภานปฏิสมฺภิทา.

๗๒๓. จตสฺโส ปฏิสมฺภิทา – อตฺถปฏิสมฺภิทา, ธมฺมปฏิสมฺภิทา, นิรุตฺติปฏิสมฺภิทา, ปฏิภานปฏิสมฺภิทา. ชาติยา าณํ…เป… ภเว าณํ…เป… อุปาทาเน าณํ…เป… ตณฺหาย าณํ…เป… เวทนาย าณํ…เป… ผสฺเส าณํ…เป… สฬายตเน าณํ…เป… นามรูเป าณํ…เป… วิฺาเณ าณํ…เป… สงฺขาเรสุ าณํ อตฺถปฏิสมฺภิทา, สงฺขารสมุทเย าณํ ธมฺมปฏิสมฺภิทา, สงฺขารนิโรเธ าณํ อตฺถปฏิสมฺภิทา, สงฺขารนิโรธคามินิยา ปฏิปทาย าณํ ธมฺมปฏิสมฺภิทา, ตตฺร ธมฺมนิรุตฺตาภิลาเป าณํ นิรุตฺติปฏิสมฺภิทา, าเณสุ าณํ ปฏิภานปฏิสมฺภิทา. อยํ ปฏิจฺจสมุปฺปาทวาโร.

๖. ปริยตฺติวาโร

๗๒๔. จตสฺโส ปฏิสมฺภิทา – อตฺถปฏิสมฺภิทา, ธมฺมปฏิสมฺภิทา, นิรุตฺติปฏิสมฺภิทา, ปฏิภานปฏิสมฺภิทา.

ตตฺถ กตมา ธมฺมปฏิสมฺภิทา? อิธ ภิกฺขุ ธมฺมํ ชานาติ – สุตฺตํ เคยฺยํ เวยฺยากรณํ คาถํ อุทานํ อิติวุตฺตกํ ชาตกํ อพฺภุตธมฺมํ เวทลฺลํ. อยํ วุจฺจติ ‘‘ธมฺมปฏิสมฺภิทา’’. โส ตสฺส ตสฺเสว ภาสิตสฺส อตฺถํ ชานาติ – ‘‘อยํ อิมสฺส ภาสิตสฺส อตฺโถ, อยํ อิมสฺส ภาสิตสฺส อตฺโถ’’ติ. อยํ วุจฺจติ ‘‘อตฺถปฏิสมฺภิทา’’. ตตฺร ธมฺมนิรุตฺตาภิลาเป าณํ นิรุตฺติปฏิสมฺภิทา. าเณสุ าณํ ปฏิภานปฏิสมฺภิทา. อยํ ปริยตฺติวาโร.

สุตฺตนฺตภาชนียํ.

๒. อภิธมฺมภาชนียํ

๑. กุสลวาโร

๗๒๕. จตสฺโส ปฏิสมฺภิทา – อตฺถปฏิสมฺภิทา, ธมฺมปฏิสมฺภิทา, นิรุตฺติปฏิสมฺภิทา, ปฏิภานปฏิสมฺภิทา.

กตเม ธมฺมา กุสลา? ยสฺมึ สมเย กามาวจรํ กุสลํ จิตฺตํ อุปฺปนฺนํ โหติ โสมนสฺสสหคตํ าณสมฺปยุตฺตํ รูปารมฺมณํ วา…เป… ธมฺมารมฺมณํ วา ยํ ยํ วา ปนารพฺภ, ตสฺมึ สมเย ผสฺโส โหติ…เป… อวิกฺเขโป โหติ, อิเม ธมฺมา กุสลา. อิเมสุ ธมฺเมสุ าณํ ธมฺมปฏิสมฺภิทา. เตสํ วิปาเก าณํ อตฺถปฏิสมฺภิทา, ยาย นิรุตฺติยา เตสํ ธมฺมานํ ปฺตฺติ โหติ, ตตฺร ธมฺมนิรุตฺตาภิลาเป าณํ นิรุตฺติปฏิสมฺภิทา. เยน าเณน ตานิ าณานิ ชานาติ – ‘‘อิมานิ าณานิ อิทมตฺถโชตกานี’’ติ, าเณสุ าณํ ปฏิภานปฏิสมฺภิทา.

๗๒๖. จตสฺโส ปฏิสมฺภิทา – อตฺถปฏิสมฺภิทา, ธมฺมปฏิสมฺภิทา, นิรุตฺติปฏิสมฺภิทา, ปฏิภานปฏิสมฺภิทา.

กตเม ธมฺมา กุสลา? ยสฺมึ สมเย กามาวจรํ กุสลํ จิตฺตํ อุปฺปนฺนํ โหติ โสมนสฺสสหคตํ าณสมฺปยุตฺตํ สสงฺขาเรน…เป… โสมนสฺสสหคตํ าณวิปฺปยุตฺตํ…เป… โสมนสฺสสหคตํ าณวิปฺปยุตฺตํ สสงฺขาเรน…เป… อุเปกฺขาสหคตํ าณสมฺปยุตฺตํ…เป… อุเปกฺขาสหคตํ าณสมฺปยุตฺตํ สสงฺขาเรน…เป… อุเปกฺขาสหคตํ าณวิปฺปยุตฺตํ…เป… อุเปกฺขาสหคตํ าณวิปฺปยุตฺตํ สสงฺขาเรน รูปารมฺมณํ วา…เป… ธมฺมารมฺมณํ วา ยํ ยํ วา ปนารพฺภ, ตสฺมึ สมเย ผสฺโส โหติ…เป… อวิกฺเขโป โหติ. อิเม ธมฺมา กุสลา. อิเมสุ ธมฺเมสุ าณํ ธมฺมปฏิสมฺภิทา. เตสํ วิปาเก าณํ อตฺถปฏิสมฺภิทา. ยาย นิรุตฺติยา เตสํ ธมฺมานํ ปฺตฺติ โหติ ตตฺร ธมฺมนิรุตฺตาภิลาเป าณํ นิรุตฺติปฏิสมฺภิทา. เยน าเณน ตานิ าณานิ ชานาติ – ‘‘อิมานิ าณานิ อิทมตฺถโชตกานี’’ติ, าเณสุ าณํ ปฏิภานปฏิสมฺภิทา.

๗๒๗. จตสฺโส ปฏิสมฺภิทา – อตฺถปฏิสมฺภิทา, ธมฺมปฏิสมฺภิทา, นิรุตฺติปฏิสมฺภิทา, ปฏิภานปฏิสมฺภิทา.

กตเม ธมฺมา กุสลา? ยสฺมึ สมเย รูปูปปตฺติยา มคฺคํ ภาเวติ วิวิจฺเจว กาเมหิ…เป… ปมํ ฌานํ อุปสมฺปชฺช วิหรติ ปถวีกสิณํ, ตสฺมึ สมเย ผสฺโส โหติ…เป… อวิกฺเขโป โหติ. อิเม ธมฺมา กุสลา. อิเมสุ ธมฺเมสุ าณํ ธมฺมปฏิสมฺภิทา. เตสํ วิปาเก าณํ อตฺถปฏิสมฺภิทา. ยาย นิรุตฺติยา เตสํ ธมฺมานํ ปฺตฺติ โหติ ตตฺร ธมฺมนิรุตฺตาภิลาเป าณํ นิรุตฺติปฏิสมฺภิทา. เยน าเณน ตานิ าณานิ ชานาติ – ‘‘อิมานิ าณานิ อิทมตฺถโชตกานี’’ติ, าเณสุ าณํ ปฏิภานปฏิสมฺภิทา.

๗๒๘. จตสฺโส ปฏิสมฺภิทา – อตฺถปฏิสมฺภิทา, ธมฺมปฏิสมฺภิทา, นิรุตฺติปฏิสมฺภิทา, ปฏิภานปฏิสมฺภิทา.

กตเม ธมฺมา กุสลา? ยสฺมึ สมเย อรูปูปปตฺติยา มคฺคํ ภาเวติ สพฺพโส อากิฺจฺายตนํ สมติกฺกมฺม เนวสฺานาสฺายตนสฺาสหคตํ สุขสฺส จ ปหานา…เป… จตุตฺถํ ฌานํ อุปสมฺปชฺช วิหรติ, ตสฺมึ สมเย ผสฺโส โหติ…เป… อวิกฺเขโป โหติ. อิเม ธมฺมา กุสลา. อิเมสุ ธมฺเมสุ าณํ ธมฺมปฏิสมฺภิทา. เตสํ วิปาเก าณํ อตฺถปฏิสมฺภิทา. ยาย นิรุตฺติยา เตสํ ธมฺมานํ ปฺตฺติ โหติ ตตฺร ธมฺมนิรุตฺตาภิลาเป าณํ นิรุตฺติปฏิสมฺภิทา. เยน าเณน ตานิ าณานิ ชานาติ – ‘‘อิมานิ าณานิ อิทมตฺถโชตกานี’’ติ, าเณสุ าณํ ปฏิภานปฏิสมฺภิทา.

๗๒๙. จตสฺโส ปฏิสมฺภิทา – อตฺถปฏิสมฺภิทา, ธมฺมปฏิสมฺภิทา, นิรุตฺติปฏิสมฺภิทา, ปฏิภานปฏิสมฺภิทา.

กตเม ธมฺมา กุสลา? ยสฺมึ สมเย โลกุตฺตรํ ฌานํ ภาเวติ นิยฺยานิกํ อปจยคามึ ทิฏฺิคตานํ ปหานาย ปมาย ภูมิยา ปตฺติยา วิวิจฺเจว กาเมหิ…เป… ปมํ ฌานํ อุปสมฺปชฺช วิหรติ ทุกฺขปฏิปทํ ทนฺธาภิฺํ, ตสฺมึ สมเย ผสฺโส โหติ…เป… อวิกฺเขโป โหติ. อิเม ธมฺมา กุสลา. อิเมสุ ธมฺเมสุ าณํ ธมฺมปฏิสมฺภิทา. เตสํ วิปาเก าณํ อตฺถปฏิสมฺภิทา. ยาย นิรุตฺติยา เตสํ ธมฺมานํ ปฺตฺติ โหติ ตตฺร ธมฺมนิรุตฺตาภิลาเป าณํ นิรุตฺติปฏิสมฺภิทา. เยน าเณน ตานิ าณานิ ชานาติ – ‘‘อิมานิ าณานิ อิทมตฺถโชตกานี’’ติ, าเณสุ าณํ ปฏิภานปฏิสมฺภิทา.

๒. อกุสลวาโร

๗๓๐. จตสฺโส ปฏิสมฺภิทา – อตฺถปฏิสมฺภิทา, ธมฺมปฏิสมฺภิทา, นิรุตฺติปฏิสมฺภิทา, ปฏิภานปฏิสมฺภิทา.

กตเม ธมฺมา อกุสลา? ยสฺมึ สมเย อกุสลํ จิตฺตํ อุปฺปนฺนํ โหติ โสมนสฺสสหคตํ ทิฏฺิคตสมฺปยุตฺตํ รูปารมฺมณํ วา…เป… ธมฺมารมฺมณํ วา ยํ ยํ วา ปนารพฺภ, ตสฺมึ สมเย ผสฺโส โหติ…เป… อวิกฺเขโป โหติ. อิเม ธมฺมา อกุสลา. อิเมสุ ธมฺเมสุ าณํ ธมฺมปฏิสมฺภิทา. เตสํ วิปาเก าณํ อตฺถปฏิสมฺภิทา. ยาย นิรุตฺติยา เตสํ ธมฺมานํ ปฺตฺติ โหติ ตตฺร ธมฺมนิรุตฺตาภิลาเป าณํ นิรุตฺติปฏิสมฺภิทา. เยน าเณน ตานิ าณานิ ชานาติ – ‘‘อิมานิ าณานิ อิทมตฺถโชตกานี’’ติ, าเณสุ าณํ ปฏิภานปฏิสมฺภิทา.

๗๓๑. จตสฺโส ปฏิสมฺภิทา – อตฺถปฏิสมฺภิทา, ธมฺมปฏิสมฺภิทา, นิรุตฺติปฏิสมฺภิทา, ปฏิภานปฏิสมฺภิทา.

กตเม ธมฺมา อกุสลา? ยสฺมึ สมเย อกุสลํ จิตฺตํ อุปฺปนฺนํ โหติ โสมนสฺสสหคตํ ทิฏฺิคตสมฺปยุตฺตํ สสงฺขาเรน…เป… โสมนสฺสสหคตํ ทิฏฺิคตวิปฺปยุตฺตํ…เป… โสมนสฺสสหคตํ ทิฏฺิคตวิปฺปยุตฺตํ สสงฺขาเรน…เป… อุเปกฺขาสหคตํ ทิฏฺิคตสมฺปยุตฺตํ…เป… อุเปกฺขาสหคตํ ทิฏฺิคตสมฺปยุตฺตํ สสงฺขาเรน…เป… อุเปกฺขาสหคตํ ทิฏฺิคตวิปฺปยุตฺตํ…เป… อุเปกฺขาสหคตํ ทิฏฺิคตวิปฺปยุตฺตํ สสงฺขาเรน…เป… โทมนสฺสสหคตํ ปฏิฆสมฺปยุตฺตํ…เป… โทมนสฺสสหคตํ ปฏิฆสมฺปยุตฺตํ สสงฺขาเรน…เป… อุเปกฺขาสหคตํ วิจิกิจฺฉาสมฺปยุตฺตํ…เป… อุเปกฺขาสหคตํ อุทฺธจฺจสมฺปยุตฺตํ รูปารมฺมณํ วา…เป… ธมฺมารมฺมณํ วา ยํ ยํ วา ปนารพฺภ, ตสฺมึ สมเย ผสฺโส โหติ…เป… อวิกฺเขโป โหติ. อิเม ธมฺมา อกุสลา. อิเมสุ ธมฺเมสุ าณํ ธมฺมปฏิสมฺภิทา. เตสํ วิปาเก าณํ อตฺถปฏิสมฺภิทา. ยาย นิรุตฺติยา เตสํ ธมฺมานํ ปฺตฺติ โหติ ตตฺร ธมฺมนิรุตฺตาภิลาเป าณํ นิรุตฺติปฏิสมฺภิทา. เยน าเณน ตานิ าณานิ ชานาติ – ‘‘อิมานิ าณานิ อิทมตฺถโชตกานี’’ติ, าเณสุ าณํ ปฏิภานปฏิสมฺภิทา.

๓. วิปากวาโร

๗๓๒. ติสฺโส ปฏิสมฺภิทา – อตฺถปฏิสมฺภิทา, นิรุตฺติปฏิสมฺภิทา, ปฏิภานปฏิสมฺภิทา.

กตเม ธมฺมา อพฺยากตา? ยสฺมึ สมเย กามาวจรสฺส กุสลสฺส กมฺมสฺส กตตฺตา อุปจิตตฺตา วิปากํ จกฺขุวิฺาณํ อุปฺปนฺนํ โหติ อุเปกฺขาสหคตํ รูปารมฺมณํ, ตสฺมึ สมเย ผสฺโส โหติ, เวทนา โหติ, สฺา โหติ, เจตนา โหติ, จิตฺตํ โหติ, อุเปกฺขา โหติ, จิตฺตสฺเสกคฺคตา โหติ, มนินฺทฺริยํ โหติ, อุเปกฺขินฺทฺริยํ โหติ, ชีวิตินฺทฺริยํ โหติ, เย วา ปน ตสฺมึ สมเย อฺเปิ อตฺถิ ปฏิจฺจสมุปฺปนฺนา อรูปิโน ธมฺมา. อิเม ธมฺมา อพฺยากตา. อิเมสุ ธมฺเมสุ าณํ อตฺถปฏิสมฺภิทา. ยาย นิรุตฺติยา เตสํ ธมฺมานํ ปฺตฺติ โหติ ตตฺร ธมฺมนิรุตฺตาภิลาเป าณํ นิรุตฺติปฏิสมฺภิทา. เยน าเณน ตานิ าณานิ ชานาติ – ‘‘อิมานิ าณานิ อิทมตฺถโชตกานี’’ติ, าเณสุ าณํ ปฏิภานปฏิสมฺภิทา.

๗๓๓. ติสฺโส ปฏิสมฺภิทา – อตฺถปฏิสมฺภิทา, นิรุตฺติปฏิสมฺภิทา, ปฏิภานปฏิสมฺภิทา.

กตเม ธมฺมา อพฺยากตา? ยสฺมึ สมเย กามาวจรสฺส กุสลสฺส กมฺมสฺส กตตฺตา อุปจิตตฺตา วิปากํ โสตวิฺาณํ อุปฺปนฺนํ โหติ อุเปกฺขาสหคตํ สทฺทารมฺมณํ…เป… ฆานวิฺาณํ อุปฺปนฺนํ โหติ อุเปกฺขาสหคตํ คนฺธารมฺมณํ…เป… ชิวฺหาวิฺาณํ อุปฺปนฺนํ โหติ อุเปกฺขาสหคตํ รสารมฺมณํ…เป… กายวิฺาณํ อุปฺปนฺนํ โหติ สุขสหคตํ โผฏฺพฺพารมฺมณํ, ตสฺมึ สมเย ผสฺโส โหติ, เวทนา โหติ, สฺา โหติ, เจตนา โหติ, จิตฺตํ โหติ, สุขํ โหติ, จิตฺตสฺเสกคฺคตา โหติ, มนินฺทฺริยํ โหติ, สุขินฺทฺริยํ โหติ, ชีวิตินฺทฺริยํ โหติ, เย วา ปน ตสฺมึ สมเย อฺเปิ อตฺถิ ปฏิจฺจสมุปฺปนฺนา อรูปิโน ธมฺมา. อิเม ธมฺมา อพฺยากตา. อิเมสุ ธมฺเมสุ าณํ อตฺถปฏิสมฺภิทา. ยาย นิรุตฺติยา เตสํ ธมฺมานํ ปฺตฺติ โหติ ตตฺร ธมฺมนิรุตฺตาภิลาเป าณํ นิรุตฺติปฏิสมฺภิทา. เยน าเณน ตานิ าณานิ ชานาติ – ‘‘อิมานิ าณานิ อิทมตฺถโชตกานี’’ติ, าเณสุ าณํ ปฏิภานปฏิสมฺภิทา.

๗๓๔. ติสฺโส ปฏิสมฺภิทา – อตฺถปฏิสมฺภิทา, นิรุตฺติปฏิสมฺภิทา, ปฏิภานปฏิสมฺภิทา. กตเม ธมฺมา อพฺยากตา? ยสฺมึ สมเย กามาวจรสฺส กุสลสฺส กมฺมสฺส กตตฺตา อุปจิตตฺตา วิปากา มโนธาตุ อุปฺปนฺนา โหติ อุเปกฺขาสหคตา รูปารมฺมณา วา…เป… โผฏฺพฺพารมฺมณา วา ยํ ยํ วา ปนารพฺภ, ตสฺมึ สมเย ผสฺโส โหติ, เวทนา โหติ, สฺา โหติ, เจตนา โหติ, จิตฺตํ โหติ, วิตกฺโก โหติ, วิจาโร โหติ, อุเปกฺขา โหติ, จิตฺตสฺเสกคฺคตา โหติ, มนินฺทฺริยํ โหติ, อุเปกฺขินฺทฺริยํ โหติ, ชีวิตินฺทฺริยํ โหติ, เย วา ปน ตสฺมึ สมเย อฺเปิ อตฺถิ ปฏิจฺจสมุปฺปนฺนา อรูปิโน ธมฺมา. อิเม ธมฺมา อพฺยากตา. อิเมสุ ธมฺเมสุ าณํ อตฺถปฏิสมฺภิทา. ยาย นิรุตฺติยา เตสํ ธมฺมานํ ปฺตฺติ โหติ ตตฺร ธมฺมนิรุตฺตาภิลาเป าณํ นิรุตฺติปฏิสมฺภิทา. เยน าเณน ตานิ าณานิ ชานาติ – ‘‘อิมานิ าณานิ อิทมตฺถโชตกานี’’ติ, าเณสุ าณํ ปฏิภานปฏิสมฺภิทา.

๗๓๕. ติสฺโส ปฏิสมฺภิทา – อตฺถปฏิสมฺภิทา, นิรุตฺติปฏิสมฺภิทา, ปฏิภานปฏิสมฺภิทา.

กตเม ธมฺมา อพฺยากตา? ยสฺมึ สมเย กามาวจรสฺส กุสลสฺส กมฺมสฺส กตตฺตา อุปจิตตฺตา วิปากา มโนวิฺาณธาตุ อุปฺปนฺนา โหติ โสมนสฺสสหคตา รูปารมฺมณา วา…เป… ธมฺมารมฺมณา วา ยํ ยํ วา ปนารพฺภ, ตสฺมึ สมเย ผสฺโส โหติ, เวทนา โหติ, สฺา โหติ, เจตนา โหติ, จิตฺตํ โหติ, วิตกฺโก โหติ, วิจาโร โหติ, ปีติ โหติ, สุขํ โหติ, จิตฺตสฺเสกคฺคตา โหติ, มนินฺทฺริยํ โหติ, โสมนสฺสินฺทฺริยํ โหติ, ชีวิตินฺทฺริยํ โหติ, เย วา ปน ตสฺมึ สมเย อฺเปิ อตฺถิ ปฏิจฺจสมุปฺปนฺนา อรูปิโน ธมฺมา. อิเม ธมฺมา อพฺยากตา. อิเมสุ ธมฺเมสุ าณํ อตฺถปฏิสมฺภิทา. ยาย นิรุตฺติยา เตสํ ธมฺมานํ ปฺตฺติ โหติ ตตฺร ธมฺมนิรุตฺตาภิลาเป าณํ นิรุตฺติปฏิสมฺภิทา. เยน าเณน ตานิ าณานิ ชานาติ – ‘‘อิมานิ าณานิ อิทมตฺถโชตกานี’’ติ, าเณสุ าณํ ปฏิภานปฏิสมฺภิทา.

๗๓๖. ติสฺโส ปฏิสมฺภิทา – อตฺถปฏิสมฺภิทา, นิรุตฺติปฏิสมฺภิทา, ปฏิภานปฏิสมฺภิทา.

กตเม ธมฺมา อพฺยากตา? ยสฺมึ สมเย กามาวจรสฺส กุสลสฺส กมฺมสฺส กตตฺตา อุปจิตตฺตา วิปากา มโนวิฺาณธาตุ อุปฺปนฺนา โหติ อุเปกฺขาสหคตา รูปารมฺมณา วา…เป… ธมฺมารมฺมณา วา ยํ ยํ วา ปนารพฺภ, ตสฺมึ สมเย ผสฺโส โหติ, เวทนา โหติ, สฺา โหติ, เจตนา โหติ, จิตฺตํ โหติ, วิตกฺโก โหติ, วิจาโร โหติ, อุเปกฺขา โหติ, จิตฺตสฺเสกคฺคตา โหติ, มนินฺทฺริยํ โหติ, อุเปกฺขินฺทฺริยํ โหติ, ชีวิตินฺทฺริยํ โหติ, เย วา ปน ตสฺมึ สมเย อฺเปิ อตฺถิ ปฏิจฺจสมุปฺปนฺนา อรูปิโน ธมฺมา. อิเม ธมฺมา อพฺยากตา. อิเมสุ ธมฺเมสุ าณํ อตฺถปฏิสมฺภิทา. ยาย นิรุตฺติยา เตสํ ธมฺมานํ ปฺตฺติ โหติ ตตฺร ธมฺมนิรุตฺตาภิลาเป าณํ นิรุตฺติปฏิสมฺภิทา. เยน าเณน ตานิ าณานิ ชานาติ – ‘‘อิมานิ าณานิ อิทมตฺถโชตกานี’’ติ, าเณสุ าณํ ปฏิภานปฏิสมฺภิทา.

๗๓๗. ติสฺโส ปฏิสมฺภิทา – อตฺถปฏิสมฺภิทา, นิรุตฺติปฏิสมฺภิทา, ปฏิภานปฏิสมฺภิทา.

กตเม ธมฺมา อพฺยากตา? ยสฺมึ สมเย กามาวจรสฺส กุสลสฺส กมฺมสฺส กตตฺตา อุปจิตตฺตา วิปากา มโนวิฺาณธาตุ อุปฺปนฺนา โหติ โสมนสฺสสหคตา าณสมฺปยุตฺตา…เป… โสมนสฺสสหคตา าณสมฺปยุตฺตา สสงฺขาเรน…เป… โสมนสฺสสหคตา าณวิปฺปยุตฺตา…เป… โสมนสฺสสหคตา าณวิปฺปยุตฺตา สสงฺขาเรน…เป… อุเปกฺขาสหคตา าณสมฺปยุตฺตา…เป… อุเปกฺขาสหคตา าณสมฺปยุตฺตา สสงฺขาเรน…เป… อุเปกฺขาสหคตา าณวิปฺปยุตฺตา…เป… อุเปกฺขาสหคตา าณวิปฺปยุตฺตา สสงฺขาเรน รูปารมฺมณา วา…เป… ธมฺมารมฺมณา วา ยํ ยํ วา ปนารพฺภ, ตสฺมึ สมเย ผสฺโส โหติ…เป… อวิกฺเขโป โหติ. อิเม ธมฺมา อพฺยากตา. อิเมสุ ธมฺเมสุ าณํ อตฺถปฏิสมฺภิทา. ยาย นิรุตฺติยา เตสํ ธมฺมานํ ปฺตฺติ โหติ ตตฺร ธมฺมนิรุตฺตาภิลาเป าณํ นิรุตฺติปฏิสมฺภิทา. เยน าเณน ตานิ าณานิ ชานาติ – ‘‘อิมานิ าณานิ อิทมตฺถโชตกานี’’ติ, าเณสุ าณํ ปฏิภานปฏิสมฺภิทา.

๗๓๘. ติสฺโส ปฏิสมฺภิทา – อตฺถปฏิสมฺภิทา, นิรุตฺติปฏิสมฺภิทา, ปฏิภานปฏิสมฺภิทา.

กตเม ธมฺมา อพฺยากตา? ยสฺมึ สมเย รูปูปปตฺติยา มคฺคํ ภาเวติ วิวิจฺเจว กาเมหิ…เป… ปมํ ฌานํ อุปสมฺปชฺช วิหรติ ปถวีกสิณํ, ตสฺมึ สมเย ผสฺโส โหติ…เป… อวิกฺเขโป โหติ. อิเม ธมฺมา กุสลา. ตสฺเสว รูปาวจรสฺส กุสลสฺส กมฺมสฺส กตตฺตา อุปจิตตฺตา วิปากํ วิวิจฺเจว กาเมหิ…เป… ปมํ ฌานํ อุปสมฺปชฺช วิหรติ ปถวีกสิณํ, ตสฺมึ สมเย ผสฺโส โหติ…เป… อวิกฺเขโป โหติ. อิเม ธมฺมา อพฺยากตา. อิเมสุ ธมฺเมสุ าณํ อตฺถปฏิสมฺภิทา. ยาย นิรุตฺติยา เตสํ ธมฺมานํ ปฺตฺติ โหติ ตตฺร ธมฺมนิรุตฺตาภิลาเป าณํ นิรุตฺติปฏิสมฺภิทา. เยน าเณน ตานิ าณานิ ชานาติ – ‘‘อิมานิ าณานิ อิทมตฺถโชตกานี’’ติ, าเณสุ าณํ ปฏิภานปฏิสมฺภิทา.

๗๓๙. ติสฺโส ปฏิสมฺภิทา – อตฺถปฏิสมฺภิทา, นิรุตฺติปฏิสมฺภิทา, ปฏิภานปฏิสมฺภิทา.

กตเม ธมฺมา อพฺยากตา? ยสฺมึ สมเย อรูปูปปตฺติยา มคฺคํ ภาเวติ สพฺพโส อากิฺจฺายตนํ สมติกฺกมฺม เนวสฺานาสฺายตนสฺาสหคตํ สุขสฺส จ ปหานา…เป… จตุตฺถํ ฌานํ อุปสมฺปชฺช วิหรติ, ตสฺมึ สมเย ผสฺโส โหติ…เป… อวิกฺเขโป โหติ. อิเม ธมฺมา กุสลา. ตสฺเสว อรูปาวจรสฺส กุสลสฺส กมฺมสฺส กตตฺตา อุปจิตตฺตา วิปากํ สพฺพโส อากิฺจฺายตนํ สมติกฺกมฺม เนวสฺานาสฺายตนสฺาสหคตํ สุขสฺส จ ปหานา…เป… จตุตฺถํ ฌานํ อุปสมฺปชฺช วิหรติ, ตสฺมึ สมเย ผสฺโส โหติ…เป… อวิกฺเขโป โหติ. อิเม ธมฺมา อพฺยากตา. อิเมสุ ธมฺเมสุ าณํ อตฺถปฏิสมฺภิทา. ยาย นิรุตฺติยา เตสํ ธมฺมานํ ปฺตฺติ โหติ ตตฺร ธมฺมนิรุตฺตาภิลาเป าณํ นิรุตฺติปฏิสมฺภิทา. เยน าเณน ตานิ าณานิ ชานาติ – ‘‘อิมานิ าณานิ อิทมตฺถโชตกานี’’ติ, าเณสุ าณํ ปฏิภานปฏิสมฺภิทา.

๗๔๐. ติสฺโส ปฏิสมฺภิทา – อตฺถปฏิสมฺภิทา, นิรุตฺติปฏิสมฺภิทา, ปฏิภานปฏิสมฺภิทา.

กตเม ธมฺมา อพฺยากตา? ยสฺมึ สมเย โลกุตฺตรํ ฌานํ ภาเวติ นิยฺยานิกํ อปจยคามึ ทิฏฺิคตานํ ปหานาย ปมาย ภูมิยา ปตฺติยา วิวิจฺเจว กาเมหิ…เป… ปมํ ฌานํ อุปสมฺปชฺช วิหรติ ทุกฺขปฏิปทํ ทนฺธาภิฺํ, ตสฺมึ สมเย ผสฺโส โหติ…เป… อวิกฺเขโป โหติ. อิเม ธมฺมา กุสลา. ตสฺเสว โลกุตฺตรสฺส กุสลสฺส กมฺมสฺส กตตฺตา ภาวิตตฺตา วิปากํ วิวิจฺเจว กาเมหิ…เป… ปมํ ฌานํ อุปสมฺปชฺช วิหรติ ทุกฺขปฏิปทํ ทนฺธาภิฺํ สุฺตํ, ตสฺมึ สมเย ผสฺโส โหติ…เป… อวิกฺเขโป โหติ. อิเม ธมฺมา อพฺยากตา. อิเมสุ ธมฺเมสุ าณํ อตฺถปฏิสมฺภิทา. ยาย นิรุตฺติยา เตสํ ธมฺมานํ ปฺตฺติ โหติ ตตฺร ธมฺมนิรุตฺตาภิลาเป าณํ นิรุตฺติปฏิสมฺภิทา. เยน าเณน ตานิ าณานิ ชานาติ – ‘‘อิมานิ าณานิ อิทมตฺถโชตกานี’’ติ, าเณสุ าณํ ปฏิภานปฏิสมฺภิทา.

๗๔๑. ติสฺโส ปฏิสมฺภิทา – อตฺถปฏิสมฺภิทา, นิรุตฺติปฏิสมฺภิทา, ปฏิภานปฏิสมฺภิทา.

กตเม ธมฺมา อพฺยากตา? ยสฺมึ สมเย อกุสลสฺส กมฺมสฺส กตตฺตา อุปจิตตฺตา วิปากํ จกฺขุวิฺาณํ อุปฺปนฺนํ โหติ อุเปกฺขาสหคตํ รูปารมฺมณํ…เป… โสตวิฺาณํ อุปฺปนฺนํ โหติ อุเปกฺขาสหคตํ สทฺทารมฺมณํ…เป… ฆานวิฺาณํ อุปฺปนฺนํ โหติ อุเปกฺขาสหคตํ คนฺธารมฺมณํ…เป… ชิวฺหาวิฺาณํ อุปฺปนฺนํ โหติ อุเปกฺขาสหคตํ รสารมฺมณํ…เป… กายวิฺาณํ อุปฺปนฺนํ โหติ ทุกฺขสหคตํ โผฏฺพฺพารมฺมณํ, ตสฺมึ สมเย ผสฺโส โหติ, เวทนา โหติ, สฺา โหติ, เจตนา โหติ, จิตฺตํ โหติ, ทุกฺขํ โหติ, จิตฺตสฺเสกคฺคตา โหติ, มนินฺทฺริยํ โหติ, ทุกฺขินฺทฺริยํ โหติ, ชีวิตินฺทฺริยํ โหติ, เย วา ปน ตสฺมึ สมเย อฺเปิ อตฺถิ ปฏิจฺจสมุปฺปนฺนา อรูปิโน ธมฺมา. อิเม ธมฺมา อพฺยากตา. อิเมสุ ธมฺเมสุ าณํ อตฺถปฏิสมฺภิทา. ยาย นิรุตฺติยา เตสํ ธมฺมานํ ปฺตฺติ โหติ ตตฺร ธมฺมนิรุตฺตาภิลาเป าณํ นิรุตฺติปฏิสมฺภิทา. เยน าเณน ตานิ าณานิ ชานาติ – ‘‘อิมานิ าณานิ อิทมตฺถโชตกานี’’ติ, าเณสุ าณํ ปฏิภานปฏิสมฺภิทา.

๗๔๒. ติสฺโส ปฏิสมฺภิทา – อตฺถปฏิสมฺภิทา, นิรุตฺติปฏิสมฺภิทา, ปฏิภานปฏิสมฺภิทา.

กตเม ธมฺมา อพฺยากตา? ยสฺมึ สมเย อกุสลสฺส กมฺมสฺส กตตฺตา อุปจิตตฺตา วิปากา มโนธาตุ อุปฺปนฺนา โหติ อุเปกฺขาสหคตา รูปารมฺมณา วา…เป… โผฏฺพฺพารมฺมณา วา…เป… มโนวิฺาณธาตุ อุปฺปนฺนา โหติ อุเปกฺขาสหคตา รูปารมฺมณา วา…เป… ธมฺมารมฺมณา วา ยํ ยํ วา ปนารพฺภ, ตสฺมึ สมเย ผสฺโส โหติ, เวทนา โหติ, สฺา โหติ, เจตนา โหติ, จิตฺตํ โหติ, วิตกฺโก โหติ, วิจาโร โหติ, อุเปกฺขา โหติ, จิตฺตสฺเสกคฺคตา โหติ, มนินฺทฺริยํ โหติ, อุเปกฺขินฺทฺริยํ โหติ, ชีวิตินฺทฺริยํ โหติ, เย วา ปน ตสฺมึ สมเย อฺเปิ อตฺถิ ปฏิจฺจสมุปฺปนฺนา อรูปิโน ธมฺมา. อิเม ธมฺมา อพฺยากตา. อิเมสุ ธมฺเมสุ าณํ อตฺถปฏิสมฺภิทา. ยาย นิรุตฺติยา เตสํ ธมฺมานํ ปฺตฺติ โหติ ตตฺร ธมฺมนิรุตฺตาภิลาเป าณํ นิรุตฺติปฏิสมฺภิทา. เยน าเณน ตานิ าณานิ ชานาติ – ‘‘อิมานิ าณานิ อิทมตฺถโชตกานี’’ติ, าเณสุ าณํ ปฏิภานปฏิสมฺภิทา.

๔. กิริยวาโร

๗๔๓. ติสฺโส ปฏิสมฺภิทา – อตฺถปฏิสมฺภิทา, นิรุตฺติปฏิสมฺภิทา, ปฏิภานปฏิสมฺภิทา.

กตเม ธมฺมา อพฺยากตา? ยสฺมึ สมเย มโนธาตุ อุปฺปนฺนา โหติ กิริยา เนว กุสลา นากุสลา น จ กมฺมวิปากา อุเปกฺขาสหคตา รูปารมฺมณา วา…เป… โผฏฺพฺพารมฺมณา วา ยํ ยํ วา ปนารพฺภ, ตสฺมึ สมเย ผสฺโส โหติ, เวทนา โหติ, สฺา โหติ, เจตนา โหติ, จิตฺตํ โหติ, วิตกฺโก โหติ, วิจาโร โหติ, อุเปกฺขา โหติ, จิตฺตสฺเสกคฺคตา โหติ, มนินฺทฺริยํ โหติ, อุเปกฺขินฺทฺริยํ โหติ, ชีวิตินฺทฺริยํ โหติ, เย วา ปน ตสฺมึ สมเย อฺเปิ อตฺถิ ปฏิจฺจสมุปฺปนฺนา อรูปิโน ธมฺมา. อิเม ธมฺมา อพฺยากตา. อิเมสุ ธมฺเมสุ าณํ อตฺถปฏิสมฺภิทา. ยาย นิรุตฺติยา เตสํ ธมฺมานํ ปฺตฺติ โหติ ตตฺร ธมฺมนิรุตฺตาภิลาเป าณํ นิรุตฺติปฏิสมฺภิทา. เยน าเณน ตานิ าณานิ ชานาติ – ‘‘อิมานิ าณานิ อิทมตฺถโชตกานี’’ติ, าเณสุ าณํ ปฏิภานปฏิสมฺภิทา.

๗๔๔. ติสฺโส ปฏิสมฺภิทา – อตฺถปฏิสมฺภิทา, นิรุตฺติปฏิสมฺภิทา, ปฏิภานปฏิสมฺภิทา.

กตเม ธมฺมา อพฺยากตา? ยสฺมึ สมเย มโนวิฺาณธาตุ อุปฺปนฺนา โหติ กิริยา เนว กุสลา นากุสลา น จ กมฺมวิปากา โสมนสฺสสหคตา รูปารมฺมณา วา…เป… ธมฺมารมฺมณา วา…เป… มโนวิฺาณธาตุ อุปฺปนฺนา โหติ กิริยา เนว กุสลา นากุสลา น จ กมฺมวิปากา อุเปกฺขาสหคตา รูปารมฺมณา วา…เป… ธมฺมารมฺมณา วา ยํ ยํ วา ปนารพฺภ, ตสฺมึ สมเย ผสฺโส โหติ, เวทนา โหติ, สฺา โหติ, เจตนา โหติ, จิตฺตํ โหติ, วิตกฺโก โหติ, วิจาโร โหติ, อุเปกฺขา โหติ, จิตฺตสฺเสกคฺคตา โหติ, วีริยินฺทฺริยํ โหติ, สมาธินฺทฺริยํ โหติ, มนินฺทฺริยํ โหติ, อุเปกฺขินฺทฺริยํ โหติ, ชีวิตินฺทฺริยํ โหติ, เย วา ปน ตสฺมึ สมเย อฺเปิ อตฺถิ ปฏิจฺจสมุปฺปนฺนา อรูปิโน ธมฺมา. อิเม ธมฺมา อพฺยากตา. อิเมสุ ธมฺเมสุ าณํ อตฺถปฏิสมฺภิทา. ยาย นิรุตฺติยา เตสํ ธมฺมานํ ปฺตฺติ โหติ ตตฺร ธมฺมนิรุตฺตาภิลาเป าณํ นิรุตฺติปฏิสมฺภิทา. เยน าเณน ตานิ าณานิ ชานาติ – ‘‘อิมานิ าณานิ อิทมตฺถโชตกานี’’ติ, าเณสุ าณํ ปฏิภานปฏิสมฺภิทา.

๗๔๕. ติสฺโส ปฏิสมฺภิทา – อตฺถปฏิสมฺภิทา, นิรุตฺติปฏิสมฺภิทา, ปฏิภานปฏิสมฺภิทา.

กตเม ธมฺมา อพฺยากตา? ยสฺมึ สมเย มโนวิฺาณธาตุ อุปฺปนฺนา โหติ กิริยา เนว กุสลา นากุสลา น จ กมฺมวิปากา โสมนสฺสสหคตา าณสมฺปยุตฺตา…เป… โสมนสฺสสหคตา าณสมฺปยุตฺตา สสงฺขาเรน…เป… โสมนสฺสสหคตา าณวิปฺปยุตฺตา…เป… โสมนสฺสสหคตา าณวิปฺปยุตฺตา สสงฺขาเรน…เป… อุเปกฺขาสหคตา าณสมฺปยุตฺตา…เป… อุเปกฺขาสหคตา าณสมฺปยุตฺตา สสงฺขาเรน…เป… อุเปกฺขาสหคตา าณวิปฺปยุตฺตา…เป… อุเปกฺขาสหคตา าณวิปฺปยุตฺตา สสงฺขาเรน…เป… รูปาวจรํ ฌานํ ภาเวติ…เป… อรูปาวจรํ ฌานํ ภาเวติ กิริยํ เนว กุสลํ นากุสลํ น จ กมฺมวิปากํ ทิฏฺธมฺมสุขวิหารํ…เป… สพฺพโส อากิฺจฺายตนํ สมติกฺกมฺม เนวสฺานาสฺายตนสฺาสหคตํ สุขสฺส จ ปหานา…เป… จตุตฺถํ ฌานํ อุปสมฺปชฺช วิหรติ, ตสฺมึ สมเย ผสฺโส โหติ…เป… อวิกฺเขโป โหติ. อิเม ธมฺมา อพฺยากตา. อิเมสุ ธมฺเมสุ าณํ อตฺถปฏิสมฺภิทา. ยาย นิรุตฺติยา เตสํ ธมฺมานํ ปฺตฺติ โหติ ตตฺร ธมฺมนิรุตฺตาภิลาเป าณํ นิรุตฺติปฏิสมฺภิทา. เยน าเณน ตานิ าณานิ ชานาติ – ‘‘อิมานิ าณานิ อิทมตฺถโชตกานี’’ติ, าเณสุ าณํ ปฏิภานปฏิสมฺภิทา.

๗๔๖. จตสฺโส ปฏิสมฺภิทา – อตฺถปฏิสมฺภิทา, ธมฺมปฏิสมฺภิทา, นิรุตฺติปฏิสมฺภิทา, ปฏิภานปฏิสมฺภิทา. ติสฺโส ปฏิสมฺภิทา กามาวจรกุสลโต จตูสุ าณสมฺปยุตฺเตสุ จิตฺตุปฺปาเทสุ, กิริยโต จตูสุ าณสมฺปยุตฺเตสุ จิตฺตุปฺปาเทสุ อุปฺปชฺชนฺติ. อตฺถปฏิสมฺภิทา เอเตสุ เจว อุปฺปชฺชติ, จตูสุ มคฺเคสุ จตูสุ ผเลสุ จ อุปฺปชฺชติ.

อภิธมฺมภาชนียํ.

๓. ปฺหาปุจฺฉกํ

๗๔๗. จตสฺโส ปฏิสมฺภิทา – อตฺถปฏิสมฺภิทา, ธมฺมปฏิสมฺภิทา, นิรุตฺติปฏิสมฺภิทา, ปฏิภานปฏิสมฺภิทา.

๗๔๘. จตุนฺนํ ปฏิสมฺภิทานํ กติ กุสลา, กติ อกุสลา, กติ อพฺยากตา…เป… กติ สรณา, กติ อรณา?

๑. ติกํ

๗๔๙. สิยา กุสลา, สิยา อพฺยากตา. สิยา สุขาย เวทนาย สมฺปยุตฺตา, สิยา อทุกฺขมสุขาย เวทนาย สมฺปยุตฺตา. ติสฺโส ปฏิสมฺภิทา สิยา วิปากธมฺมธมฺมา, สิยา เนววิปากนวิปากธมฺมธมฺมา; อตฺถปฏิสมฺภิทา สิยา วิปากา, สิยา วิปากธมฺมธมฺมา, สิยา เนววิปากนวิปากธมฺมธมฺมา. ติสฺโส ปฏิสมฺภิทา อนุปาทินฺนุปาทานิยา; อตฺถปฏิสมฺภิทา สิยา อนุปาทินฺนุปาทานิยา, สิยา อนุปาทินฺนอนุปาทานิยา. ติสฺโส ปฏิสมฺภิทา อสํกิลิฏฺอสํกิเลสิกา; อตฺถปฏิสมฺภิทา สิยา อสํกิลิฏฺสํกิเลสิกา, สิยา อสํกิลิฏฺอสํกิเลสิกา.

ติสฺโส ปฏิสมฺภิทา สวิตกฺกสวิจารา; อตฺถปฏิสมฺภิทา สิยา สวิตกฺกสวิจารา, สิยา อวิตกฺกวิจารมตฺตา, สิยา อวิตกฺกอวิจารา. สิยา ปีติสหคตา, สิยา สุขสหคตา, สิยา อุเปกฺขาสหคตา. เนว ทสฺสเนน น ภาวนาย ปหาตพฺพา. เนว ทสฺสเนน น ภาวนาย ปหาตพฺพเหตุกา.

ติสฺโส ปฏิสมฺภิทา สิยา อาจยคามิโน, สิยา เนวาจยคามินาปจยคามิโน; อตฺถปฏิสมฺภิทา สิยา อาจยคามินี, สิยา อปจยคามินี, สิยา เนวาจยคามินาปจยคามินี.

ติสฺโส ปฏิสมฺภิทา เนวเสกฺขนาเสกฺขา, อตฺถปฏิสมฺภิทา สิยา เสกฺขา, สิยา อเสกฺขา, สิยา เนวเสกฺขนาเสกฺขา. ติสฺโส ปฏิสมฺภิทา ปริตฺตา; อตฺถปฏิสมฺภิทา สิยา ปริตฺตา, สิยา อปฺปมาณา. นิรุตฺติปฏิสมฺภิทา ปริตฺตารมฺมณา; ติสฺโส ปฏิสมฺภิทา สิยา ปริตฺตารมฺมณา, สิยา มหคฺคตารมฺมณา, สิยา อปฺปมาณารมฺมณา.

ติสฺโส ปฏิสมฺภิทา มชฺฌิมา; อตฺถปฏิสมฺภิทา สิยา มชฺฌิมา, สิยา ปณีตา. ติสฺโส ปฏิสมฺภิทา อนิยตา; อตฺถปฏิสมฺภิทา สิยา สมฺมตฺตนิยตา, สิยา อนิยตา. นิรุตฺติปฏิสมฺภิทา น วตฺตพฺพา – มคฺคารมฺมณาติปิ, มคฺคเหตุกาติปิ, มคฺคาธิปตินีติปิ; อตฺถปฏิสมฺภิทา น มคฺคารมฺมณา, สิยา มคฺคเหตุกา, สิยา มคฺคาธิปตินี, สิยา น วตฺตพฺพา มคฺคเหตุกาติปิ, มคฺคาธิปตินีติปิ; ทฺเว ปฏิสมฺภิทา สิยา มคฺคารมฺมณา, น มคฺคเหตุกา, สิยา มคฺคาธิปติโน, สิยา น วตฺตพฺพา มคฺคารมฺมณาติปิ, มคฺคาธิปติโนติปิ.

ติสฺโส ปฏิสมฺภิทา สิยา อุปฺปนฺนา, สิยา อนุปฺปนฺนา, น วตฺตพฺพา อุปฺปาทิโนติ; อตฺถปฏิสมฺภิทา สิยา อุปฺปนฺนา, สิยา อนุปฺปนฺนา, สิยา อุปฺปาทินี. สิยา อตีตา, สิยา อนาคตา, สิยา ปจฺจุปฺปนฺนา. นิรุตฺติปฏิสมฺภิทา ปจฺจุปฺปนฺนารมฺมณา; ทฺเว ปฏิสมฺภิทา สิยา อตีตารมฺมณา, สิยา อนาคตารมฺมณา, สิยา ปจฺจุปฺปนฺนารมฺมณา; อตฺถปฏิสมฺภิทา สิยา อตีตารมฺมณา, สิยา อนาคตารมฺมณา, สิยา ปจฺจุปฺปนฺนารมฺมณา, สิยา น วตฺตพฺพา อตีตารมฺมณาติปิ, อนาคตารมฺมณาติปิ, ปจฺจุปฺปนฺนารมฺมณาติปิ. สิยา อชฺฌตฺตา, สิยา พหิทฺธา, สิยา อชฺฌตฺตพหิทฺธา. นิรุตฺติปฏิสมฺภิทา พหิทฺธารมฺมณา; ติสฺโส ปฏิสมฺภิทา สิยา อชฺฌตฺตารมฺมณา, สิยา พหิทฺธารมฺมณา, สิยา อชฺฌตฺตพหิทฺธารมฺมณา. อนิทสฺสนอปฏิฆา.

๒. ทุกํ

๗๕๐. เหตู, สเหตุกา, เหตุสมฺปยุตฺตา, เหตู เจว สเหตุกา จ, เหตู เจว เหตุสมฺปยุตฺตา จ, น วตฺตพฺพา น เหตู สเหตุกาติปิ, นเหตูอเหตุกาติปิ.

สปฺปจฺจยา, สงฺขตา, อนิทสฺสนา, อปฺปฏิฆา, อรูปา, ติสฺโส ปฏิสมฺภิทา โลกิยา, อตฺถปฏิสมฺภิทา สิยา โลกิยา, สิยา โลกุตฺตรา, เกนจิ วิฺเยฺยา, เกนจิ น วิฺเยฺยา.

โน อาสวา. ติสฺโส ปฏิสมฺภิทา สาสวา; อตฺถปฏิสมฺภิทา สิยา สาสวา, สิยา อนาสวา. อาสววิปฺปยุตฺตา. ติสฺโส ปฏิสมฺภิทา น วตฺตพฺพา อาสวา เจว สาสวา จาติ, สาสวา เจว โน จ อาสวา; อตฺถปฏิสมฺภิทา น วตฺตพฺพา อาสโว [อาสวา (สี.) ธาตุวิภงฺเค ปน ปานานตฺตํ นตฺถิ] เจว สาสวา จาติ, สิยา สาสวา เจว โน จ อาสโว [อาสวา (สี.) ธาตุวิภงฺเค ปน ปานานตฺตํ นตฺถิ], สิยา น วตฺตพฺพา สาสวา เจว โน จ อาสวาติ. น วตฺตพฺพา อาสวา เจว อาสวสมฺปยุตฺตา จาติปิ, อาสวสมฺปยุตฺตา เจว โน จ อาสวาติปิ. ติสฺโส ปฏิสมฺภิทา อาสววิปฺปยุตฺตา สาสวา; อตฺถปฏิสมฺภิทา สิยา อาสววิปฺปยุตฺตา สาสวา, สิยา อาสววิปฺปยุตฺตา อนาสวา.

โน สํโยชนา…เป… โน คนฺถา…เป… โน โอฆา…เป… โน โยคา…เป… โน นีวรณา…เป… โน ปรามาสา…เป… สารมฺมณา. โน จิตฺตา, เจตสิกา, จิตฺตสมฺปยุตฺตา, จิตฺตสํสฏฺา, จิตฺตสมุฏฺานา, จิตฺตสหภุโน, จิตฺตานุปริวตฺติโน. จิตฺตสํสฏฺสมุฏฺานา, จิตฺตสํสฏฺสมุฏฺานสหภุโน, จิตฺตสํสฏฺสมุฏฺานานุปริวตฺติโน, พาหิรา, โน อุปาทา, อนุปาทินฺนา.

โน อุปาทานา…เป… โน กิเลสา…เป… น ทสฺสเนน ปหาตพฺพา. น ภาวนาย ปหาตพฺพา. น ทสฺสเนน ปหาตพฺพเหตุกา. น ภาวนาย ปหาตพฺพเหตุกา. ติสฺโส ปฏิสมฺภิทา สวิตกฺกา; อตฺถปฏิสมฺภิทา สิยา สวิตกฺกา, สิยา อวิตกฺกา. ติสฺโส ปฏิสมฺภิทา สวิจารา; อตฺถปฏิสมฺภิทา สิยา สวิจารา, สิยา อวิจารา. สิยา สปฺปีติกา, สิยา อปฺปีติกา. สิยา ปีติสหคตา, สิยา น ปีติสหคตา. สิยา สุขสหคตา, สิยา น สุขสหคตา. สิยา อุเปกฺขาสหคตา, สิยา น อุเปกฺขาสหคตา. ติสฺโส ปฏิสมฺภิทา กามาวจรา; อตฺถปฏิสมฺภิทา สิยา กามาวจรา, สิยา น กามาวจรา. น รูปาวจรา. น อรูปาวจรา. ติสฺโส ปฏิสมฺภิทา ปริยาปนฺนา; อตฺถปฏิสมฺภิทา สิยา ปริยาปนฺนา, สิยา อปริยาปนฺนา. ติสฺโส ปฏิสมฺภิทา อนิยฺยานิกา; อตฺถปฏิสมฺภิทา สิยา นิยฺยานิกา, สิยา อนิยฺยานิกา. ติสฺโส ปฏิสมฺภิทา อนิยตา; อตฺถปฏิสมฺภิทา สิยา นิยตา, สิยา อนิยตา. ติสฺโส ปฏิสมฺภิทา สอุตฺตรา; อตฺถปฏิสมฺภิทา สิยา สอุตฺตรา, สิยา อนุตฺตรา. อรณาติ.

ปฺหาปุจฺฉกํ.

ปฏิสมฺภิทาวิภงฺโค นิฏฺิโต.

๑๖. าณวิภงฺโค

๑. เอกกมาติกา

๗๕๑. เอกวิเธน าณวตฺถุ – ปฺจ วิฺาณา น เหตู, อเหตุกา, เหตุวิปฺปยุตฺตา, สปฺปจฺจยา, สงฺขตา, อรูปา, โลกิยา, สาสวา, สํโยชนิยา, คนฺถนิยา, โอฆนิยา, โยคนิยา, นีวรณิยา, ปรามฏฺา, อุปาทานิยา, สํกิเลสิกา, อพฺยากตา, สารมฺมณา, อเจตสิกา, วิปากา, อุปาทินฺนุปาทานิยา, อสํกิลิฏฺสํกิเลสิกา, น สวิตกฺกสวิจารา, น อวิตกฺกวิจารมตฺตา, อวิตกฺกอวิจารา, น ปีติสหคตา, เนว ทสฺสเนน น ภาวนาย ปหาตพฺพา, เนว ทสฺสเนน น ภาวนาย ปหาตพฺพเหตุกา, เนวาจยคามินาปจยคามิโน, เนวเสกฺขนาเสกฺขา, ปริตฺตา, กามาวจรา, น รูปาวจรา, น อรูปาวจรา, ปริยาปนฺนา, โน อปริยาปนฺนา, อนิยตา, อนิยฺยานิกา,

อุปฺปนฺนวตฺถุกา อุปฺปนฺนารมฺมณา,

(๓) ปุเรชาตวตฺถุกา ปุเรชาตารมฺมณา

(๔) อชฺฌตฺติกวตฺถุกา พาหิรารมฺมณา

(๕) อสมฺภินฺนวตฺถุกา อสมฺภินฺนารมฺมณา

(๖) นานาวตฺถุกา นานารมฺมณา

(๗) น อฺมฺสฺส โคจรวิสยํ ปจฺจนุโภนฺติ

(๘) น อสมนฺนาหารา อุปฺปชฺชนฺติ

(๙) น อมนสิการา อุปฺปชฺชนฺติ

(๑๐) น อพฺโพกิณฺณา อุปฺปชฺชนฺติ

(๑๑) น อปุพฺพํ อจริมํ อุปฺปชฺชนฺติ

(๑๒) น อฺมฺสฺส สมนนฺตรา อุปฺปชฺชนฺติ

(๑๓) ปฺจ วิฺาณา อนาโภคา

(๑๔) ปฺจหิ วิฺาเณหิ น กฺจิ [กิฺจิ (สี. ก.)] ธมฺมํ ปฏิวิชานาติ อฺตฺร อภินิปาตมตฺตา

(๑๕) ปฺจนฺนํ วิฺาณานํ สมนนฺตราปิ น กฺจิ ธมฺมํ ปฏิวิชานาติ

(๑๖) ปฺจหิ วิฺาเณหิ น กฺจิ อิริยาปถํ กปฺเปติ

(๑๗) ปฺจนฺนํ วิฺาณานํ สมนนฺตราปิ น กฺจิ อิริยาปถํ กปฺเปติ

(๑๘) ปฺจหิ วิฺาเณหิ น กายกมฺมํ น วจีกมฺมํ ปฏฺเปติ

(๑๙) ปฺจนฺนํ วิฺาณานํ สมนนฺตราปิ น กายกมฺมํ น วจีกมฺมํ ปฏฺเปติ

(๒๐) ปฺจหิ วิฺาเณหิ น กุสลากุสลํ ธมฺมํ สมาทิยติ

(๒๑) ปฺจนฺนํ วิฺาณานํ สมนนฺตราปิ น กุสลากุสลํ ธมฺมํ สมาทิยติ

(๒๒) ปฺจหิ วิฺาเณหิ น สมาปชฺชติ น วุฏฺาติ

(๒๓) ปฺจนฺนํ วิฺาณานํ สมนนฺตราปิ น สมาปชฺชติ น วุฏฺาติ

(๒๔) ปฺจหิ วิฺาเณหิ น จวติ น อุปฺปชฺชติ

(๒๕) ปฺจนฺนํ วิฺาณานํ สมนนฺตราปิ น จวติ น อุปฺปชฺชติ

(๒๖) ปฺจหิ วิฺาเณหิ น สุปติ น ปฏิพุชฺฌติ น สุปินํ ปสฺสติ

(๒๗) ปฺจนฺนํ วิฺาณานํ สมนนฺตราปิ น สุปติ น ปฏิพุชฺฌติ น สุปินํ ปสฺสติ, ยาถาวกวตฺถุวิภาวนา ปฺา

เอวํ เอกวิเธน าณวตฺถุ.

๒. ทุกมาติกา

๗๕๒. ทุวิเธน าณวตฺถุ –

(๑) โลกิยา ปฺา, โลกุตฺตรา ปฺา

(๒) เกนจิ วิฺเยฺยา ปฺา, เกนจิ น วิฺเยฺยา ปฺา

(๓) สาสวา ปฺา, อนาสวา ปฺา

(๔) อาสววิปฺปยุตฺตา สาสวา ปฺา, อาสววิปฺปยุตฺตา อนาสวา ปฺา

(๕) สํโยชนิยา ปฺา, อสํโยชนิยา ปฺา

(๖) สํโยชนวิปฺปยุตฺตา สํโยชนิยา ปฺา, สํโยชนวิปฺปยุตฺตา อสํโยชนิยา ปฺา

(๗) คนฺถนิยา ปฺา, อคนฺถนิยา ปฺา

(๘) คนฺถวิปฺปยุตฺตา คนฺถนิยา ปฺา, คนฺถวิปฺปยุตฺตา อคนฺถนิยา ปฺา

(๙) โอฆนิยา ปฺา, อโนฆนิยา ปฺา

(๑๐) โอฆวิปฺปยุตฺตา โอฆนิยา ปฺา, โอฆวิปฺปยุตฺตา อโนฆนิยา ปฺา

(๑๑) โยคนิยา ปฺา, อโยคนิยา ปฺา

(๑๒) โยควิปฺปยุตฺตา โยคนิยา ปฺา, โยควิปฺปยุตฺตา อโยคนิยา ปฺา

(๑๓) นีวรณิยา ปฺา, อนีวรณิยา ปฺา

(๑๔) นีวรณวิปฺปยุตฺตา นีวรณิยา ปฺา, นีวรณวิปฺปยุตฺตา อนีวรณิยา ปฺา

(๑๕) ปรามฏฺา ปฺา, อปรามฏฺา ปฺา

(๑๖) ปรามาสวิปฺปยุตฺตา ปรามฏฺา ปฺา, ปรามาสวิปฺปยุตฺตา อปรามฏฺา ปฺา

(๑๗) อุปาทินฺนา ปฺา, อนุปาทินฺนา ปฺา

(๑๘) อุปาทานิยา ปฺา, อนุปาทานิยา ปฺา

(๑๙) อุปาทานวิปฺปยุตฺตา อุปาทานิยา ปฺา, อุปาทานวิปฺปยุตฺตา อนุปาทานิยา ปฺา

(๒๐) สํกิเลสิกา ปฺา, อสํกิเลสิกา ปฺา

(๒๑) กิเลสวิปฺปยุตฺตา สํกิเลสิกา ปฺา, กิเลสวิปฺปยุตฺตา อสํกิเลสิกา ปฺา

(๒๒) สวิตกฺกา ปฺา, อวิตกฺกา ปฺา

(๒๓) สวิจารา ปฺา, อวิจารา ปฺา

(๒๔) สปฺปีติกา ปฺา, อปฺปีติกา ปฺา

(๒๕) ปีติสหคตา ปฺา, น ปีติสหคตา ปฺา

(๒๖) สุขสหคตา ปฺา, น สุขสหคตา ปฺา

(๒๗) อุเปกฺขาสหคตา ปฺา, น อุเปกฺขาสหคตา ปฺา

(๒๘) กามาวจรา ปฺา, น กามาวจรา ปฺา

(๒๙) รูปาวจรา ปฺา, น รูปาวจรา ปฺา

(๓๐) อรูปาวจรา ปฺา, น อรูปาวจรา ปฺา

(๓๑) ปริยาปนฺนา ปฺา, อปริยาปนฺนา ปฺา

(๓๒) นิยฺยานิกา ปฺา, อนิยฺยานิกา ปฺา

(๓๓) นิยตา ปฺา, อนิยตา ปฺา

(๓๔) สอุตฺตรา ปฺา, อนุตฺตรา ปฺา

(๓๕) อตฺถชาปิกา ปฺา, ชาปิตตฺถา ปฺา

เอวํ ทุวิเธน าณวตฺถุ.

๓. ติกมาติกา

๗๕๓. ติวิเธน าณวตฺถุ –

(๑) จินฺตามยา ปฺา, สุตมยา ปฺา, ภาวนามยา ปฺา

(๒) ทานมยา ปฺา, สีลมยา ปฺา, ภาวนามยา ปฺา

(๓) อธิสีเล ปฺา, อธิจิตฺเต ปฺา, อธิปฺาย ปฺา

(๔) อายโกสลฺลํ, อปายโกสลฺลํ, อุปายโกสลฺลํ

(๕) วิปากา ปฺา, วิปากธมฺมธมฺมา ปฺา, เนววิปากนวิปากธมฺมธมฺมา ปฺา

(๖) อุปาทินฺนุปาทานิยา ปฺา, อนุปาทินฺนุปาทานิยา ปฺา, อนุปาทินฺนอนุปาทานิยา ปฺา

(๗) สวิตกฺกสวิจารา ปฺา, อวิตกฺกวิจารมตฺตา ปฺา, อวิตกฺกอวิจารา ปฺา

(๘) ปีติสหคตา ปฺา, สุขสหคตา ปฺา, อุเปกฺขาสหคตา ปฺา

(๙) อาจยคามินี ปฺา, อปจยคามินี ปฺา, เนวาจยคามินาปจยคามินี ปฺา

(๑๐) เสกฺขา ปฺา, อเสกฺขา ปฺา, เนวเสกฺขนาเสกฺขา ปฺา

(๑๑) ปริตฺตา ปฺา, มหคฺคตา ปฺา, อปฺปมาณา ปฺา

(๑๒) ปริตฺตารมฺมณา ปฺา, มหคฺคตารมฺมณา ปฺา, อปฺปมาณารมฺมณา ปฺา

(๑๓) มคฺคารมฺมณา ปฺา, มคฺคเหตุกา ปฺา, มคฺคาธิปตินี ปฺา

(๑๔) อุปฺปนฺนา ปฺา, อนุปฺปนฺนา ปฺา, อุปฺปาทินี ปฺา

(๑๕) อตีตา ปฺา, อนาคตา ปฺา, ปจฺจุปฺปนฺนา ปฺา

(๑๖) อตีตารมฺมณา ปฺา, อนาคตารมฺมณา ปฺา, ปจฺจุปฺปนฺนารมฺมณา ปฺา

(๑๗) อชฺฌตฺตา ปฺา, พหิทฺธา ปฺา, อชฺฌตฺตพหิทฺธา ปฺา

(๑๘) อชฺฌตฺตารมฺมณา ปฺา, พหิทฺธารมฺมณา ปฺา, อชฺฌตฺตพหิทฺธารมฺมณา ปฺา

(๑๙) สวิตกฺกสวิจารา ปฺา อตฺถิ วิปากา, อตฺถิ วิปากธมฺมธมฺมา, อตฺถิ เนววิปากนวิปากธมฺมธมฺมา

(๒๐) อตฺถิ อุปาทินฺนุปาทานิยา, อตฺถิ อนุปาทินฺนุปาทานิยา, อตฺถิ อนุปาทินฺนอนุปาทานิยา

(๒๑) อตฺถิ ปีติสหคตา, อตฺถิ สุขสหคตา, อตฺถิ อุเปกฺขาสหคตา

(๒๒) อตฺถิ อาจยคามินี, อตฺถิ อปจยคามินี, อตฺถิ เนวาจยคามินาปจยคามินี

(๒๓) อตฺถิ เสกฺขา, อตฺถิ อเสกฺขา, อตฺถิ เนวเสกฺขนาเสกฺขา

(๒๔) อตฺถิ ปริตฺตา, อตฺถิ มหคฺคตา, อตฺถิ อปฺปมาณา

(๒๕) อตฺถิ ปริตฺตารมฺมณา, อตฺถิ มหคฺคตารมฺมณา, อตฺถิ อปฺปมาณารมฺมณา

(๒๖) อตฺถิ มคฺคารมฺมณา, อตฺถิ มคฺคเหตุกา, อตฺถิ มคฺคาธิปตินี

(๒๗) อตฺถิ อุปฺปนฺนา, อตฺถิ อนุปฺปนฺนา, อตฺถิ อุปฺปาทินี

(๒๘) อตฺถิ อตีตา, อตฺถิ อนาคตา, อตฺถิ ปจฺจุปฺปนฺนา

(๒๙) อตฺถิ อตีตารมฺมณา, อตฺถิ อนาคตารมฺมณา, อตฺถิ ปจฺจุปฺปนฺนารมฺมณา

(๓๐) อตฺถิ อชฺฌตฺตา, อตฺถิ พหิทฺธา, อตฺถิ อชฺฌตฺตพหิทฺธา

(๓๑) อตฺถิ อชฺฌตฺตารมฺมณา, อตฺถิ พหิทฺธารมฺมณา, อตฺถิ อชฺฌตฺตพหิทฺธารมฺมณา

(๓๒) อวิตกฺกวิจารมตฺตา ปฺา อตฺถิ วิปากา, อตฺถิ วิปากธมฺมธมฺมา, อตฺถิ เนววิปากนวิปากธมฺมธมฺมา

(๓๓) อตฺถิ อุปาทินฺนุปาทานิยา, อตฺถิ อนุปาทินฺนุปาทานิยา, อตฺถิ อนุปาทินฺนอนุปาทานิยา

(๓๔) อตฺถิ อาจยคามินี, อตฺถิ อปจยคามินี, อตฺถิ เนวาจยคามินาปจยคามินี

(๓๕) อตฺถิ เสกฺขา, อตฺถิ อเสกฺขา, อตฺถิ เนวเสกฺขนาเสกฺขา

(๓๖) อตฺถิ อุปฺปนฺนา, อตฺถิ อนุปฺปนฺนา, อตฺถิ อุปฺปาทินี

(๓๗) อตฺถิ อตีตา, อตฺถิ อนาคตา, อตฺถิ ปจฺจุปฺปนฺนา

(๓๘) อตฺถิ อชฺฌตฺตา, อตฺถิ พหิทฺธา, อตฺถิ อชฺฌตฺตพหิทฺธา

(๓๙) อวิตกฺกอวิจารา ปฺา อตฺถิ วิปากา, อตฺถิ วิปากธมฺมธมฺมา, อตฺถิ เนววิปากนวิปากธมฺมธมฺมา

(๔๐) อตฺถิ อุปาทินฺนุปาทานิยา, อตฺถิ อนุปฺปาทินฺนุปาทานิยา, อตฺถิ อนุปฺปาทินฺนอนุปาทานิยา

(๔๑) อตฺถิ ปีติสหคตา, อตฺถิ สุขสหคตา, อตฺถิ อุเปกฺขาสหคตา

(๔๒) อตฺถิ อาจยคามินี, อตฺถิ อปจยคามินี, อตฺถิ เนวาจยคามินาปจยคามินี

(๔๓) อตฺถิ เสกฺขา, อตฺถิ อเสกฺขา, อตฺถิ เนวเสกฺขนาเสกฺขา

(๔๔) อตฺถิ ปริตฺตารมฺมณา, อตฺถิ มหคฺคตารมฺมณา, อตฺถิ อปฺปมาณารมฺมณา

(๔๕) อตฺถิ มคฺคารมฺมณา, อตฺถิ มคฺคเหตุกา, อตฺถิ มคฺคาธิปตินี

(๔๖) อตฺถิ อุปฺปนฺนา, อตฺถิ อนุปฺปนฺนา, อตฺถิ อุปฺปาทินี

(๔๗) อตฺถิ อตีตา, อตฺถิ อนาคตา, อตฺถิ ปจฺจุปฺปนฺนา

(๔๘) อตฺถิ อตีตารมฺมณา, อตฺถิ อนาคตารมฺมณา, อตฺถิ ปจฺจุปฺปนฺนารมฺมณา

(๔๙) อตฺถิ อชฺฌตฺตา, อตฺถิ พหิทฺธา, อตฺถิ อชฺฌตฺตพหิทฺธา

(๕๐) อตฺถิ อชฺฌตฺตารมฺมณา, อตฺถิ พหิทฺธารมฺมณา, อตฺถิ อชฺฌตฺตพหิทฺธารมฺมณา

(๕๑) ปีติสหคตา ปฺา สุขสหคตา ปฺา อตฺถิ วิปากา, อตฺถิ วิปากธมฺมธมฺมา, อตฺถิ เนววิปากนวิปากธมฺมธมฺมา

(๕๒) อตฺถิ อุปาทินฺนุปาทานิยา, อตฺถิ อนุปาทินฺนุปาทานิยา, อตฺถิ อนุปาทินฺนอนุปาทานิยา

(๕๓) อตฺถิ สวิตกฺกสวิจารา, อตฺถิ อวิตกฺกวิจารมตฺตา, อตฺถิ อวิตกฺกอวิจารา

(๕๔) อตฺถิ อาจยคามินี, อตฺถิ อปจยคามินี, อตฺถิ เนวาจยคามินาปจยคามินี

(๕๕) อตฺถิ เสกฺขา, อตฺถิ อเสกฺขา, อตฺถิ เนวเสกฺขนาเสกฺขา

(๕๖) อตฺถิ ปริตฺตา, อตฺถิ มหคฺคตา, อตฺถิ อปฺปมาณา

(๕๗) อตฺถิ ปริตฺตารมฺมณา, อตฺถิ มหคฺคตารมฺมณา, อตฺถิ อปฺปมาณารมฺมณา

(๕๘) อตฺถิ มคฺคารมฺมณา, อตฺถิ มคฺคเหตุกา, อตฺถิ มคฺคาธิปตินี

(๕๙) อตฺถิ อุปฺปนฺนา, อตฺถิ อนุปฺปนฺนา, อตฺถิ อุปฺปาทินี

(๖๐) อตฺถิ อตีตา, อตฺถิ อนาคตา, อตฺถิ ปจฺจุปฺปนฺนา

(๖๑) อตฺถิ อตีตารมฺมณา, อตฺถิ อนาคตารมฺมณา, อตฺถิ ปจฺจุปฺปนฺนารมฺมณา

(๖๒) อตฺถิ อชฺฌตา, อตฺถิ พหิทฺธา, อตฺถิ อชฺฌตฺตพหิทฺธา

(๖๓) อตฺถิ อชฺฌตฺตารมฺมณา, อตฺถิ พหิทฺธารมฺมณา, อตฺถิ อชฺฌตฺตพหิทฺธารมฺมณา

(๖๔) อุเปกฺขาสหคตา ปฺา อตฺถิ วิปากา, อตฺถิ วิปากธมฺมธมฺมา, อตฺถิ เนววิปากนวิปากธมฺมธมฺมา

(๖๕) อตฺถิ อุปาทินฺนุปาทานิยา, อตฺถิ อนุปาทินฺนุปาทานิยา, อตฺถิ อนุปาทินฺนอนุปาทานิยา

(๖๖) อตฺถิ อาจยคามินี, อตฺถิ อปจยคามินี, อตฺถิ เนวาจยคามินาปจยคามินี

(๖๗) อตฺถิ เสกฺขา, อตฺถิ อเสกฺขา, อตฺถิ เนวเสกฺขนาเสกฺขา

(๖๘) อตฺถิ ปริตฺตา, อตฺถิ มหคฺคตา, อตฺถิ อปฺปมาณา

(๖๙) อตฺถิ ปริตฺตารมฺมณา, อตฺถิ มหคฺคตารมฺมณา, อตฺถิ อปฺปมาณารมฺมณา

(๗๐) อตฺถิ มคฺคารมฺมณา, อตฺถิ มคฺคเหตุกา, อตฺถิ มคฺคาธิปตินี

(๗๑) อตฺถิ อุปฺปนฺนา, อตฺถิ อนุปฺปนฺนา, อตฺถิ อุปฺปาทินี

(๗๒) อตฺถิ อตีตา, อตฺถิ อนาคตา, อตฺถิ ปจฺจุปฺปนฺนา

(๗๓) อตฺถิ อตีตารมฺมณา, อตฺถิ อนาคตารมฺมณา, อตฺถิ ปจฺจุปฺปนฺนารมฺมณา

(๗๔) อตฺถิ อชฺฌตฺตา, อตฺถิ พหิทฺธา, อตฺถิ อชฺฌตฺตพหิทฺธา

(๗๕) อตฺถิ อชฺฌตฺตารมฺมณา, อตฺถิ พหิทฺธารมฺมณา, อตฺถิ อชฺฌตฺตพหิทฺธารมฺมณา

เอวํ ติวิเธน าณวตฺถุ.

๔. จตุกฺกมาติกา

๗๕๔. จตุพฺพิเธน าณวตฺถุ –

(๑) กมฺมสฺสกตาณํ, สจฺจานุโลมิกํ าณํ, มคฺคสมงฺคิสฺส าณํ, ผลสมงฺคิสฺส าณํ

(๒) ทุกฺเข าณํ, ทุกฺขสมุทเย าณํ, ทุกฺขนิโรเธ าณํ, ทุกฺขนิโรธคามินิยา ปฏิปทาย าณํ

(๓) กามาวจรา ปฺา, รูปาวจรา ปฺา, อรูปาวจรา ปฺา, อปริยาปนฺนา ปฺา

(๔) ธมฺเม าณํ, อนฺวเย าณํ, ปริเย [ปริจฺเจ (สพฺพตฺถ) ปสฺส ทีฆนิกาเย] าณํ, สมฺมุติาณํ [สมฺมติาณํ (สฺยา.) ปสฺส ทีฆนิกาเย]

(๕) อตฺถิ ปฺา อาจยาย โน อปจยาย, อตฺถิ ปฺา อปจยาย โน อาจยาย, อตฺถิ ปฺา อาจยาย เจว อปจยาย จ, อตฺถิ ปฺา เนวาจยาย โน อปจยาย

(๖) อตฺถิ ปฺา นิพฺพิทาย โน ปฏิเวธาย, อตฺถิ ปฺา ปฏิเวธาย โน นิพฺพิทาย, อตฺถิ ปฺา นิพฺพิทาย เจว ปฏิเวธาย จ, อตฺถิ ปฺา เนว นิพฺพิทาย โน ปฏิเวธาย

(๗) หานภาคินี ปฺา, ิติภาคินี ปฺา, วิเสสภาคินี ปฺา, นิพฺเพธภาคินี ปฺา

(๘) จตสฺโส ปฏิสมฺภิทา

(๙) จตสฺโส ปฏิปทา

(๑๐) จตฺตาริ อารมฺมณานิ

(๑๑) ชรามรเณ าณํ, ชรามรณสมุทเย าณํ, ชรามรณนิโรเธ าณํ, ชรามรณนิโรธคามินิยา ปฏิปทาย าณํ

(๑๒-๒๑) ชาติยา าณํ…เป… ภเว าณํ…เป… อุปาทาเน าณํ…เป… ตณฺหาย าณํ…เป… เวทนาย าณํ…เป… ผสฺเส าณํ…เป… สฬายตเน าณํ…เป… นามรูเป าณํ…เป… วิฺาเณ าณํ…เป… สงฺขาเรสุ าณํ, สงฺขารสมุทเย าณํ, สงฺขารนิโรเธ าณํ, สงฺขารนิโรธคามินิยา ปฏิปทาย าณํ. เอวํ จตุพฺพิเธน าณวตฺถุ.

๕. ปฺจกมาติกา

๗๕๕. ปฺจวิเธน าณวตฺถุ –

(๑) ปฺจงฺคิโก สมฺมาสมาธิ (๒) ปฺจาณิโก สมฺมาสมาธิ

เอวํ ปฺจวิเธน าณวตฺถุ.

๖. ฉกฺกมาติกา

๗๕๖. ฉพฺพิเธน าณวตฺถุ –

(๑) ฉสุ อภิฺาสุ ปฺา

เอวํ ฉพฺพิเธน าณวตฺถุ.

๗. สตฺตกมาติกา

๗๕๗. สตฺตวิเธน าณวตฺถุ –

(๑) สตฺตสตฺตติ าณวตฺถูนิ

เอวํ สตฺตวิเธน าณวตฺถุ.

๘. อฏฺกมาติกา

๗๕๘. อฏฺวิเธน าณวตฺถุ –

(๑) จตูสุ มคฺเคสุ, จตูสุ ผเลสุ ปฺา

เอวํ อฏฺวิเธน าณวตฺถุ.

๙. นวกมาติกา

๗๕๙. นววิเธน าณวตฺถุ –

(๑) นวสุ อนุปุพฺพวิหารสมาปตฺตีสุ ปฺา

เอวํ นววิเธน าณวตฺถุ.

๑๐. ทสกมาติกา

๗๖๐. ทสวิเธน าณวตฺถุ – ทส ตถาคตสฺส ตถาคตพลานิ เยหิ พเลหิ สมนฺนาคโต ตถาคโต อาสภํ านํ ปฏิชานาติ, ปริสาสุ สีหนาทํ นทติ, พฺรหฺมจกฺกํ ปวตฺเตติ. กตมานิ ทส?

(๑) อิธ ตถาคโต านฺจ านโต อฏฺานฺจ อฏฺานโต ยถาภูตํ ปชานาติ. ยมฺปิ ตถาคโต านฺจ านโต อฏฺานฺจ อฏฺานโต ยถาภูตํ ปชานาติ, อิทมฺปิ ตถาคตสฺส ตถาคตพลํ โหติ, ยํ พลํ อาคมฺม ตถาคโต อาสภํ านํ ปฏิชานาติ, ปริสาสุ สีหนาทํ นทติ, พฺรหฺมจกฺกํ ปวตฺเตติ.

(๒) ปุน จปรํ ตถาคโต อตีตานาคตปจฺจุปฺปนฺนานํ กมฺมสมาทานานํ านโส เหตุโส วิปากํ ยถาภูตํ ปชานาติ. ยมฺปิ ตถาคโต อตีตานาคตปจฺจุปฺปนฺนานํ กมฺมสมาทานานํ านโส เหตุโส วิปากํ ยถาภูตํ ปชานาติ, อิทมฺปิ ตถาคตสฺส ตถาคตพลํ โหติ, ยํ พลํ อาคมฺม ตถาคโต อาสภํ านํ ปฏิชานาติ, ปริสาสุ สีหนาทํ นทติ, พฺรหฺมจกฺกํ ปวตฺเตติ.

(๓) ปุน จปรํ ตถาคโต สพฺพตฺถคามินึ ปฏิปทํ ยถาภูตํ ปชานาติ. ยมฺปิ ตถาคโต สพฺพตฺถคามินึ ปฏิปทํ ยถาภูตํ ปชานาติ, อิทมฺปิ ตถาคตสฺส ตถาคตพลํ โหติ, ยํ พลํ อาคมฺม ตถาคโต อาสภํ านํ ปฏิชานาติ, ปริสาสุ สีหนาทํ นทติ, พฺรหฺมจกฺกํ ปวตฺเตติ.

(๔) ปุน จปรํ ตถาคโต อเนกธาตุ นานาธาตุโลกํ [อเนกธาตุํ นานาธาตุํ โลกํ (สฺยา.) ม. นิ. ๑.๑๔๘] ยถาภูตํ ปชานาติ. ยมฺปิ ตถาคโต อเนกธาตุ นานาธาตุโลกํ ยถาภูตํ ปชานาติ, อิทมฺปิ ตถาคตสฺส ตถาคตพลํ โหติ, ยํ พลํ อาคมฺม ตถาคโต อาสภํ านํ ปฏิชานาติ, ปริสาสุ สีหนาทํ นทติ, พฺรหฺมจกฺกํ ปวตฺเตติ.

(๕) ปุน จปรํ ตถาคโต สตฺตานํ นานาธิมุตฺติกตํ ยถาภูตํ ปชานาติ. ยมฺปิ ตถาคโต สตฺตานํ นานาธิมุตฺติกตํ ยถาภูตํ ปชานาติ, อิทมฺปิ ตถาคตสฺส ตถาคตพลํ โหติ, ยํ พลํ อาคมฺม ตถาคโต อาสภํ านํ ปฏิชานาติ, ปริสาสุ สีหนาทํ นทติ, พฺรหฺมจกฺกํ ปวตฺเตติ.

(๖) ปุน จปรํ ตถาคโต ปรสตฺตานํ ปรปุคฺคลานํ อินฺทฺริยปโรปริยตฺตํ ยถาภูตํ ปชานาติ. ยมฺปิ ตถาคโต ปรสตฺตานํ ปรปุคฺคลานํ อินฺทฺริยปโรปริยตฺตํ ยถาภูตํ ปชานาติ, อิทมฺปิ ตถาคตสฺส ตถาคตพลํ โหติ, ยํ พลํ อาคมฺม ตถาคโต อาสภํ านํ ปฏิชานาติ, ปริสาสุ สีหนาทํ นทติ, พฺรหฺมจกฺกํ ปวตฺเตติ.

(๗) ปุน จปรํ ตถาคโต ฌานวิโมกฺขสมาธิสมาปตฺตีนํ สํกิเลสํ โวทานํ วุฏฺานํ ยถาภูตํ ปชานาติ. ยมฺปิ ตถาคโต ฌานวิโมกฺขสมาธิสมาปตฺตีนํ สํกิเลสํ โวทานํ วุฏฺานํ ยถาภูตํ ปชานาติ, อิทมฺปิ ตถาคตสฺส ตถาคตพลํ โหติ, ยํ พลํ อาคมฺม ตถาคโต อาสภํ านํ ปฏิชานาติ, ปริสาสุ สีหนาทํ นทติ, พฺรหฺมจกฺกํ ปวตฺเตติ.

(๘) ปุน จปรํ ตถาคโต ปุพฺเพนิวาสานุสฺสตึ ยถาภูตํ ปชานาติ. ยมฺปิ ตถาคโต ปุพฺเพนิวาสานุสฺสตึ ยถาภูตํ ปชานาติ, อิทมฺปิ ตถาคตสฺส ตถาคตพลํ โหติ, ยํ พลํ อาคมฺม ตถาคโต อาสภํ านํ ปฏิชานาติ, ปริสาสุ สีหนาทํ นทติ, พฺรหฺมจกฺกํ ปวตฺเตติ.

(๙) ปุน จปรํ ตถาคโต สตฺตานํ จุตูปปาตํ ยถาภูตํ ปชานาติ. ยมฺปิ ตถาคโต สตฺตานํ จุตูปปาตํ ยถาภูตํ ปชานาติ, อิทมฺปิ ตถาคตสฺส ตถาคตพลํ โหติ, ยํ พลํ อาคมฺม ตถาคโต อาสภํ านํ ปฏิชานาติ, ปริสาสุ สีหนาทํ นทติ, พฺรหฺมจกฺกํ ปวตฺเตติ.

(๑๐) ปุน จปรํ ตถาคโต อาสวานํ ขยํ ยถาภูตํ ปชานาติ. ยมฺปิ ตถาคโต อาสวานํ ขยํ ยถาภูตํ ปชานาติ, อิทมฺปิ ตถาคตสฺส ตถาคตพลํ โหติ, ยํ พลํ อาคมฺม ตถาคโต อาสภํ านํ ปฏิชานาติ, ปริสาสุ สีหนาทํ นทติ, พฺรหฺมจกฺกํ ปวตฺเตติ. อิมานิ ทส ตถาคตสฺส ตถาคตพลานิ, เยหิ พเลหิ สมนฺนาคโต ตถาคโต อาสภํ านํ ปฏิชานาติ, ปริสาสุ สีหนาทํ นทติ, พฺรหฺมจกฺกํ ปวตฺเตติ.

เอวํ ทสวิเธน าณวตฺถุ.

มาติกา

๑. เอกกนิทฺเทโส

๗๖๑. ปฺจ วิฺาณา น เหตุเมว, อเหตุกเมว, เหตุวิปฺปยุตฺตเมว, สปฺปจฺจยเมว, สงฺขตเมว, อรูปเมว, โลกิยเมว, สาสวเมว, สํโยชนิยเมว, คนฺถนิยเมว, โอฆนิยเมว, โยคนิยเมว, นีวรณิยเมว, ปรามฏฺเมว, อุปาทานิยเมว, สํกิเลสิกเมว, อพฺยากตเมว, สารมฺมณเมว, อเจตสิกเมว, วิปากเมว, อุปาทินฺนุปาทานิยเมว, อสํกิลิฏฺสํกิเลสิกเมว, น สวิตกฺกสวิจารเมว, น อวิตกฺกวิจารมตฺตเมว, อวิตกฺกอวิจารเมว, น ปีติสหคตเมว, เนว ทสฺสเนน น ภาวนาย ปหาตพฺพเมว, เนว ทสฺสเนน น ภาวนาย ปหาตพฺพเหตุกเมว, เนวาจยคามินาปจยคามิเมว, เนวเสกฺขนาเสกฺขเมว, ปริตฺตเมว, กามาวจรเมว, น รูปาวจรเมว, น อรูปาวจรเมว, ปริยาปนฺนเมว, โน อปริยาปนฺนเมว, อนิยตเมว, อนิยฺยานิกเมว, อุปฺปนฺนํ มโนวิฺาณวิฺเยฺยเมว, อนิจฺจเมว, ชราภิภูตเมว.

๗๖๒. ปฺจ วิฺาณา อุปฺปนฺนวตฺถุกา, อุปฺปนฺนารมฺมณาติ อุปฺปนฺนสฺมึ วตฺถุสฺมึ อุปฺปนฺเน อารมฺมเณ อุปฺปชฺชนฺติ.

ปุเรชาตวตฺถุกา, ปุเรชาตารมฺมณาติ ปุเรชาตสฺมึ วตฺถุสฺมึ ปุเรชาเต อารมฺมเณ อุปฺปชฺชนฺติ.

อชฺฌตฺติกวตฺถุกา, พาหิรารมฺมณาติ ปฺจนฺนํ วิฺาณานํ วตฺถุ อชฺฌตฺติกา อารมฺมณา พาหิรา.

อสมฺภินฺนวตฺถุกา, อสมฺภินฺนารมฺมณาติ อสมฺภินฺนสฺมึ วตฺถุสฺมึ อสมฺภินฺเน อารมฺมเณ อุปฺปชฺชนฺติ.

นานาวตฺถุกา, นานารมฺมณาติ อฺํ จกฺขุวิฺาณสฺส วตฺถุ จ อารมฺมณฺจ, อฺํ โสตวิฺาณสฺส วตฺถุ จ อารมฺมณฺจ, อฺํ ฆานวิฺาณสฺส วตฺถุ จ อารมฺมณฺจ, อฺํ ชิวฺหาวิฺาณสฺส วตฺถุ จ อารมฺมณฺจ, อฺํ กายวิฺาณสฺส วตฺถุ จ อารมฺมณฺจ.

๗๖๓. น อฺมฺสฺส โคจรวิสยํ ปจฺจนุโภนฺตีติ จกฺขุวิฺาณสฺส โคจรวิสยํ โสตวิฺาณํ น ปจฺจนุโภติ, โสตวิฺาณสฺส โคจรวิสยมฺปิ จกฺขุวิฺาณํ น ปจฺจนุโภติ. จกฺขุวิฺาณสฺส โคจรวิสยํ ฆานวิฺาณํ น ปจฺจนุโภติ, ฆานวิฺาณสฺส โคจรวิสยมฺปิ จกฺขุวิฺาณํ น ปจฺจนุโภติ. จกฺขุวิฺาณสฺส โคจรวิสยํ ชิวฺหาวิฺาณํ น ปจฺจนุโภติ, ชิวฺหาวิฺาณสฺส โคจรวิสยมฺปิ จกฺขุวิฺาณํ น ปจฺจนุโภติ. จกฺขุวิฺาณสฺส โคจรวิสยํ กายวิฺาณํ น ปจฺจนุโภติ, กายวิฺาณสฺส โคจรวิสยมฺปิ จกฺขุวิฺาณํ น ปจฺจนุโภติ. โสตวิฺาณสฺส…เป… ฆานวิฺาณสฺส…เป… ชิวฺหาวิฺาณสฺส…เป… กายวิฺาณสฺส โคจรวิสยํ จกฺขุวิฺาณํ น ปจฺจนุโภติ, จกฺขุวิฺาณสฺส โคจรวิสยมฺปิ กายวิฺาณํ น ปจฺจนุโภติ. กายวิฺาณสฺส โคจรวิสยํ โสตวิฺาณํ น ปจฺจนุโภติ, โสตวิฺาณสฺส โคจรวิสยมฺปิ กายวิฺาณํ น ปจฺจนุโภติ. กายวิฺาณสฺส โคจรวิสยํ ฆานวิฺาณํ น ปจฺจนุโภติ, ฆานวิฺาณสฺส โคจรวิสยมฺปิ กายวิฺาณํ น ปจฺจนุโภติ. กายวิฺาณสฺส โคจรวิสยํ ชิวฺหาวิฺาณํ น ปจฺจนุโภติ, ชิวฺหาวิฺาณสฺส โคจรวิสยมฺปิ กายวิฺาณํ น ปจฺจนุโภติ.

๗๖๔. น อสมนฺนาหารา อุปฺปชฺชนฺตีติ สมนฺนาหรนฺตสฺส อุปฺปชฺชนฺติ.

อมนสิการา อุปฺปชฺชนฺตีติ มนสิกโรนฺตสฺส อุปฺปชฺชนฺติ.

น อพฺโพกิณฺณา อุปฺปชฺชนฺตีติ น ปฏิปาฏิยา อุปฺปชฺชนฺติ.

น อปุพฺพํ อจริมํ อุปฺปชฺชนฺตีติ น เอกกฺขเณ อุปฺปชฺชนฺติ.

๗๖๕. น อฺมฺสฺส สมนนฺตรา อุปฺปชฺชนฺตีติ จกฺขุวิฺาณสฺส อุปฺปนฺนสมนนฺตรา โสตวิฺาณํ น อุปฺปชฺชติ, โสตวิฺาณสฺส อุปฺปนฺนสมนนฺตราปิ จกฺขุวิฺาณํ น อุปฺปชฺชติ. จกฺขุวิฺาณสฺส อุปฺปนฺนสมนนฺตรา ฆานวิฺาณํ น อุปฺปชฺชติ, ฆานวิฺาณสฺส อุปฺปนฺนสมนนฺตราปิ จกฺขุวิฺาณํ น อุปฺปชฺชติ. จกฺขุวิฺาณสฺส อุปฺปนฺนสมนนฺตรา ชิวฺหาวิฺาณํ น อุปฺปชฺชติ, ชิวฺหาวิฺาณสฺส อุปฺปนฺนสมนนฺตราปิ จกฺขุวิฺาณํ น อุปฺปชฺชติ. จกฺขุวิฺาณสฺส อุปฺปนฺนสมนนฺตรา กายวิฺาณํ น อุปฺปชฺชติ, กายวิฺาณสฺส อุปฺปนฺนสมนนฺตราปิ จกฺขุวิฺาณํ น อุปฺปชฺชติ. โสตวิฺาณสฺส…เป… ฆานวิฺาณสฺส…เป… ชิวฺหาวิฺาณสฺส…เป… กายวิฺาณสฺส อุปฺปนฺนสมนนฺตรา จกฺขุวิฺาณํ น อุปฺปชฺชติ, จกฺขุวิฺาณสฺส อุปฺปนฺนสมนนฺตราปิ กายวิฺาณํ น อุปฺปชฺชติ. กายวิฺาณสฺส อุปฺปนฺนสมนนฺตรา โสตวิฺาณํ น อุปฺปชฺชติ, โสตวิฺาณสฺส อุปฺปนฺนสมนนฺตราปิ กายวิฺาณํ น อุปฺปชฺชติ. กายวิฺาณสฺส อุปฺปนฺนสมนนฺตรา ฆานวิฺาณํ น อุปฺปชฺชติ, ฆานวิฺาณสฺส อุปฺปนฺนสมนนฺตราปิ กายวิฺาณํ น อุปฺปชฺชติ. กายวิฺาณสฺส อุปฺปนฺนสมนนฺตรา ชิวฺหาวิฺาณํ น อุปฺปชฺชติ, ชิวฺหาวิฺาณสฺส อุปฺปนฺนสมนนฺตราปิ กายวิฺาณํ น อุปฺปชฺชติ.

๗๖๖. ปฺจ วิฺาณา อนาโภคาติ ปฺจนฺนํ วิฺาณานํ นตฺถิ อาวฏฺฏนา วา อาโภโค วา สมนฺนาหาโร วา มนสิกาโร วา.

ปฺจหิ วิฺาเณหิ น กฺจิ ธมฺมํ ปฏิวิชานาตีติ ปฺจหิ วิฺาเณหิ น กฺจิ ธมฺมํ ปฏิวิชานาติ.

อฺตฺร อภินิปาตมตฺตาติ อฺตฺร อาปาตมตฺตา.

ปฺจนฺนํ วิฺาณานํ สมนนฺตราปิ น กฺจิ ธมฺมํ ปฏิวิชานาตีติ ปฺจนฺนํ วิฺาณานํ สมนนฺตรา มโนธาตุยาปิ น กฺจิ ธมฺมํ ปฏิวิชานาติ.

ปฺจหิ วิฺาเณหิ น กฺจิ อิริยาปถํ กปฺเปตีติ ปฺจหิ วิฺาเณหิ น กฺจิ อิริยาปถํ กปฺเปติ – คมนํ วา านํ วา นิสชฺชํ วา เสยฺยํ วา.

ปฺจนฺนํ วิฺาณานํ สมนนฺตราปิ น กฺจิ อิริยาปถํ กปฺเปตีติ ปฺจนฺนํ วิฺาณานํ สมนนฺตรา มโนธาตุยาปิ น กฺจิ อิริยาปถํ กปฺเปติ – คมนํ วา านํ วา นิสชฺชํ วา เสยฺยํ วา.

ปฺจหิ วิฺาเณหิ น กายกมฺมํ น วจีกมฺมํ ปฏฺเปตีติ ปฺจหิ วิฺาเณหิ น กายกมฺมํ น วจีกมฺมํ ปฏฺเปติ.

ปฺจนฺนํ วิฺาณานํ สมนนฺตราปิ น กายกมฺมํ น วจีกมฺมํ ปฏฺเปตีติ ปฺจนฺนํ วิฺาณานํ สมนนฺตรา มโนธาตุยาปิ น กายกมฺมํ น วจีกมฺมํ ปฏฺเปติ.

ปฺจหิ วิฺาเณหิ น กุสลากุสลํ ธมฺมํ สมาทิยตีติ ปฺจหิ วิฺาเณหิ น กุสลากุสลํ ธมฺมํ สมาทิยติ.

ปฺจนฺนํ วิฺาณานํ สมนนฺตราปิ น กุสลากุสลํ ธมฺมํ สมาทิยตีติ ปฺจนฺนํ วิฺาณานํ สมนนฺตรา มโนธาตุยาปิ น กุสลากุสลํ ธมฺมํ สมาทิยติ.

ปฺจหิ วิฺาเณหิ น สมาปชฺชติ น วุฏฺาตีติ ปฺจหิ วิฺาเณหิ น สมาปชฺชติ น วุฏฺาติ.

ปฺจนฺนํ วิฺาณานํ สมนนฺตราปิ น สมาปชฺชติ น วุฏฺาตีติ ปฺจนฺนํ วิฺาณานํ สมนนฺตรา มโนธาตุยาปิ น สมาปชฺชติ น วุฏฺาติ.

ปฺจหิ วิฺาเณหิ น จวติ น อุปฺปชฺชตีติ ปฺจหิ วิฺาเณหิ น จวติ น อุปฺปชฺชติ.

ปฺจนฺนํ วิฺาณานํ สมนนฺตราปิ น จวติ น อุปฺปชฺชตีติ ปฺจนฺนํ วิฺาณานํ สมนนฺตรา มโนธาตุยาปิ น จวติ น อุปฺปชฺชติ.

ปฺจหิ วิฺาเณหิ น สุปติ น ปฏิพุชฺฌติ น สุปินํ ปสฺสตีติ ปฺจหิ วิฺาเณหิ น สุปติ น ปฏิพุชฺฌติ น สุปินํ ปสฺสติ.

ปฺจนฺนํ วิฺาณานํ สมนนฺตราปิ น สุปติ น ปฏิพุชฺฌติ น สุปินํ ปสฺสตีติ ปฺจนฺนํ วิฺาณานํ สมนนฺตรา มโนธาตุยาปิ น สุปติ น ปฏิพุชฺฌติ น สุปินํ ปสฺสติ. เอวํ ยาถาวกวตฺถุวิภาวนา ปฺา.

เอวํ เอกวิเธน าณวตฺถุ.

เอกกํ.

๒. ทุกนิทฺเทโส

๗๖๗. (๑) ตีสุ ภูมีสุ กุสลาพฺยากเต ปฺา โลกิยา ปฺา, จตูสุ มคฺเคสุ จตูสุ ผเลสุ ปฺา โลกุตฺตรา ปฺา.

(๒) สพฺพาว ปฺา เกนจิ วิฺเยฺยา, เกนจิ น วิฺเยฺยา.

(๓) ตีสุ ภูมีสุ กุสลาพฺยากเต ปฺา สาสวา ปฺา, จตูสุ มคฺเคสุ จตูสุ ผเลสุ ปฺา อนาสวา ปฺา.

(๔) ตีสุ ภูมีสุ กุสลาพฺยากเต ปฺา อาสววิปฺปยุตฺตา สาสวา ปฺา, จตูสุ มคฺเคสุ จตูสุ ผเลสุ ปฺา อาสววิปฺปยุตฺตา อนาสวา ปฺา.

(๕) ตีสุ ภูมีสุ กุสลาพฺยากเต ปฺา สํโยชนิยา ปฺา, จตูสุ มคฺเคสุ จตูสุ ผเลสุ ปฺา อสํโยชนิยา ปฺา.

(๖) ตีสุ ภูมีสุ กุสลาพฺยากเต ปฺา สํโยชนวิปฺปยุตฺตา สํโยชนิยา ปฺา, จตูสุ มคฺเคสุ จตูสุ ผเลสุ ปฺา สํโยชนวิปฺปยุตฺตา อสํโยชนิยา ปฺา.

(๗) ตีสุ ภูมีสุ กุสลาพฺยากเต ปฺา คนฺถนิยา ปฺา, จตูสุ มคฺเคสุ จตูสุ ผเลสุ ปฺา อคนฺถนิยา ปฺา.

(๘) ตีสุ ภูมีสุ กุสลาพฺยากเต ปฺา คนฺถวิปฺปยุตฺตา คนฺถนิยา ปฺา, จตูสุ มคฺเคสุ จตูสุ ผเลสุ ปฺา คนฺถวิปฺปยุตฺตา อคนฺถนิยา ปฺา.

(๙) ตีสุ ภูมีสุ กุสลาพฺยากเต ปฺา โอฆนิยา ปฺา, จตูสุ มคฺเคสุ จตูสุ ผเลสุ ปฺา อโนฆนิยา ปฺา.

(๑๐) ตีสุ ภูมีสุ กุสลาพฺยากเต ปฺา โอฆวิปฺปยุตฺตา โอฆนิยา ปฺา, จตูสุ มคฺเคสุ จตูสุ ผเลสุ ปฺา โอฆวิปฺปยุตฺตา อโนฆนิยา ปฺา.

(๑๑) ตีสุ ภูมีสุ กุสลาพฺยากเต ปฺา โยคนิยา ปฺา, จตูสุ มคฺเคสุ จตูสุ ผเลสุ ปฺา อโยคนิยา ปฺา.

(๑๒) ตีสุ ภูมีสุ กุสลาพฺยากเต ปฺา โยควิปฺปยุตฺตา โยคนิยา ปฺา, จตูสุ มคฺเคสุ จตูสุ ผเลสุ ปฺา โยควิปฺปยุตฺตา อโยคนิยา ปฺา.

(๑๓) ตีสุ ภูมีสุ กุสลาพฺยากเต ปฺา นีวรณิยา ปฺา, จตูสุ มคฺเคสุ จตูสุ ผเลสุ ปฺา อนีวรณิยา ปฺา.

(๑๔) ตีสุ ภูมีสุ กุสลาพฺยากเต ปฺา นีวรณวิปฺปยุตฺตา นีวรณิยา ปฺา, จตูสุ มคฺเคสุ จตูสุ ผเลสุ ปฺา นีวรณวิปฺปยุตฺตา อนีวรณิยา ปฺา.

(๑๕) ตีสุ ภูมีสุ กุสลาพฺยากเต ปฺา ปรามฏฺา ปฺา, จตูสุ มคฺเคสุ จตูสุ ผเลสุ ปฺา อปรามฏฺา ปฺา.

(๑๖) ตีสุ ภูมีสุ กุสลาพฺยากเต ปฺา ปรามาสวิปฺปยุตฺตา ปรามฏฺา ปฺา, จตูสุ มคฺเคสุ จตูสุ ผเลสุ ปฺา ปรามาสวิปฺปยุตฺตา อปรามฏฺา ปฺา.

(๑๗) ตีสุ ภูมีสุ วิปาเก ปฺา อุปาทินฺนา ปฺา, ตีสุ ภูมีสุ กุสเล ตีสุ ภูมีสุ กิริยาพฺยากเต จตูสุ มคฺเคสุ จตูสุ ผเลสุ ปฺา อนุปาทินฺนา ปฺา.

(๑๘) ตีสุ ภูมีสุ กุสลาพฺยากเต ปฺา อุปาทานิยา ปฺา, จตูสุ มคฺเคสุ จตูสุ ผเลสุ ปฺา อนุปาทานิยา ปฺา.

(๑๙) ตีสุ ภูมีสุ กุสลาพฺยากเต ปฺา อุปาทานวิปฺปยุตฺตา อุปาทานิยา ปฺา, จตูสุ มคฺเคสุ จตูสุ ผเลสุ ปฺา อุปาทานวิปฺปยุตฺตา อนุปาทานิยา ปฺา.

(๒๐) ตีสุ ภูมีสุ กุสลาพฺยากเต ปฺา สํกิเลสิกา ปฺา, จตูสุ มคฺเคสุ จตูสุ ผเลสุ ปฺา อสํกิเลสิกา ปฺา.

(๒๑) ตีสุ ภูมีสุ กุสลาพฺยากเต ปฺา กิเลสวิปฺปยุตฺตา สํกิเลสิกา ปฺา, จตูสุ มคฺเคสุ จตูสุ ผเลสุ ปฺา กิเลสวิปฺปยุตฺตา อสํกิเลสิกา ปฺา.

(๒๒) วิตกฺกสมฺปยุตฺตา ปฺา สวิตกฺกา ปฺา, วิตกฺกวิปฺปยุตฺตา ปฺา อวิตกฺกา ปฺา.

(๒๓) วิจารสมฺปยุตฺตา ปฺา สวิจารา ปฺา, วิจารวิปฺปยุตฺตา ปฺา อวิจารา ปฺา.

(๒๔) ปีติสมฺปยุตฺตา ปฺา สปฺปีติกา ปฺา, ปีติวิปฺปยุตฺตา ปฺา อปฺปีติกา ปฺา.

(๒๕) ปีติสมฺปยุตฺตา ปฺา ปีติสหคตา ปฺา, ปีติวิปฺปยุตฺตา ปฺา น ปีติสหคตา ปฺา.

(๒๖) สุขสมฺปยุตฺตา ปฺา สุขสหคตา ปฺา, สุขวิปฺปยุตฺตา ปฺา น สุขสหคตา ปฺา.

(๒๗) อุเปกฺขาสมฺปยุตฺตา ปฺา อุเปกฺขาสหคตา ปฺา, อุเปกฺขาวิปฺปยุตฺตา ปฺา น อุเปกฺขาสหคตา ปฺา.

(๒๘) กามาวจรกุสลาพฺยากเต ปฺา กามาวจรา ปฺา, รูปาวจรา ปฺา อรูปาวจรา ปฺา, อปริยาปนฺนา ปฺา น กามาวจรา ปฺา.

(๒๙) รูปาวจรกุสลาพฺยากเต ปฺา รูปาวจรา ปฺา, กามาวจรา ปฺา อรูปาวจรา ปฺา อปริยาปนฺนา ปฺา น รูปาวจรา ปฺา.

(๓๐) อรูปาวจรกุสลาพฺยากเต ปฺา อรูปาวจรา ปฺา, กามาวจรา ปฺา รูปาวจรา ปฺา อปริยาปนฺนา ปฺา น อรูปาวจรา ปฺา.

(๓๑) ตีสุ ภูมีสุ กุสลาพฺยากเต ปฺา ปริยาปนฺนา ปฺา, จตูสุ มคฺเคสุ จตูสุ ผเลสุ ปฺา อปริยาปนฺนา ปฺา.

(๓๒) จตูสุ มคฺเคสุ ปฺา นิยฺยานิกา ปฺา, ตีสุ ภูมีสุ กุสเล จตูสุ ภูมีสุ วิปาเก ตีสุ ภูมีสุ กิริยาพฺยากเต ปฺา อนิยฺยานิกา ปฺา.

(๓๓) จตูสุ มคฺเคสุ ปฺา นิยตา ปฺา, ตีสุ ภูมีสุ กุสเล จตูสุ ภูมีสุ วิปาเก ตีสุ ภูมีสุ กิริยาพฺยากเต ปฺา อนิยตา ปฺา.

(๓๔) ตีสุ ภูมีสุ กุสลาพฺยากเต ปฺา สอุตฺตรา ปฺา, จตูสุ มคฺเคสุ จตูสุ ผเลสุ ปฺา อนุตฺตรา ปฺา.

(๓๕) ตตฺถ กตมา อตฺถชาปิกา ปฺา?

จตูสุ ภูมีสุ กุสเล อรหโต อภิฺํ อุปฺปาเทนฺตสฺส สมาปตฺตึ อุปฺปาเทนฺตสฺส กิริยาพฺยากเต ปฺา อตฺถชาปิกา ปฺา, จตูสุ ภูมีสุ วิปาเก อรหโต อุปฺปนฺนาย อภิฺาย อุปฺปนฺนาย สมาปตฺติยา กิริยาพฺยากเต ปฺา ชาปิตตฺถา ปฺา.

เอวํ ทุวิเธน าณวตฺถุ.

ทุกํ.

๓. ติกนิทฺเทโส

๗๖๘. (๑. ก) ตตฺถ กตมา จินฺตามยา ปฺา?

โยควิหิเตสุ วา กมฺมายตเนสุ โยควิหิเตสุ วา สิปฺปายตเนสุ โยควิหิเตสุ วา วิชฺชาฏฺาเนสุ กมฺมสฺสกตํ วา สจฺจานุโลมิกํ วา รูปํ อนิจฺจนฺติ วา เวทนา…เป… สฺา… สงฺขารา… วิฺาณํ อนิจฺจนฺติ วา, ยํ เอวรูปึ อนุโลมิกํ ขนฺตึ ทิฏฺึ รุจึ มุทึ เปกฺขํ ธมฺมนิชฺฌานกฺขนฺตึ ปรโต อสฺสุตฺวา ปฏิลภติ – อยํ วุจฺจติ ‘‘จินฺตามยา ปฺา’’.

(ข) ตตฺถ กตมา สุตมยา ปฺา? โยควิหิเตสุ วา กมฺมายตเนสุ โยควิหิเตสุ วา สิปฺปายตเนสุ โยควิหิเตสุ วา วิชฺชาฏฺาเนสุ กมฺมสฺสกตํ วา สจฺจานุโลมิกํ วา รูปํ อนิจฺจนฺติ วา เวทนา…เป… สฺา… สงฺขารา… วิฺาณํ อนิจฺจนฺติ วา, ยํ เอวรูปึ อนุโลมิกํ ขนฺตึ ทิฏฺึ รุจึ มุทึ เปกฺขํ ธมฺมนิชฺฌานกฺขนฺตึ ปรโต สุตฺวา ปฏิลภติ – อยํ วุจฺจติ ‘‘สุตมยา ปฺา’’.

(ค) สพฺพาปิ สมาปนฺนสฺส ปฺา ภาวนามยา ปฺา.

๗๖๙. (๒. ก) ตตฺถ กตมา ทานมยา ปฺา? ทานํ อารพฺภ ทานาธิคจฺฉ ยา อุปฺปชฺชติ ปฺา ปชานนา…เป… อโมโห ธมฺมวิจโย สมฺมาทิฏฺิ – อยํ วุจฺจติ ‘‘ทานมยา ปฺา’’.

(ข) ตตฺถ กตมา สีลมยา ปฺา? สีลํ อารพฺภ สีลาธิคจฺฉ ยา อุปฺปชฺชติ ปฺา ปชานนา…เป… อโมโห ธมฺมวิจโย สมฺมาทิฏฺิ – อยํ วุจฺจติ ‘‘สีลมยา ปฺา’’.

(ค) สพฺพาปิ สมาปนฺนสฺส ปฺา ภาวนามยา ปฺา.

๗๗๐. (๓. ก) ตตฺถ กตมา อธิสีเล ปฺา? ปาติโมกฺขสํวรํ สํวรนฺตสฺส ยา อุปฺปชฺชติ ปฺา ปชานนา…เป… อโมโห ธมฺมวิจโย สมฺมาทิฏฺิ – อยํ วุจฺจติ ‘‘อธิสีเล ปฺา’’.

(ข) ตตฺถ กตมา อธิจิตฺเต ปฺา? รูปาวจรารูปาวจรสมาปตฺตึ สมาปชฺชนฺตสฺส ยา อุปฺปชฺชติ ปฺา ปชานนา…เป… อโมโห ธมฺมวิจโย สมฺมาทิฏฺิ – อยํ วุจฺจติ ‘‘อธิจิตฺเต ปฺา’’.

(ค) ตตฺถ กตมา อธิปฺาย ปฺา? จตูสุ มคฺเคสุ จตูสุ ผเลสุ ปฺา – อยํ วุจฺจติ ‘‘อธิปฺาย ปฺา’’.

๗๗๑. (๔. ก) ตตฺถ กตมํ อายโกสลฺลํ? ‘‘อิเม ธมฺเม มนสิกโรโต อนุปฺปนฺนา เจว อกุสลา ธมฺมา น อุปฺปชฺชนฺติ, อุปฺปนฺนา จ อกุสลา ธมฺมา ปหียนฺติ. อิเม วา ปนิเม ธมฺเม มนสิกโรโต อนุปฺปนฺนา เจว กุสลา ธมฺมา อุปฺปชฺชนฺติ, อุปฺปนฺนา จ กุสลา ธมฺมา ภิยฺโยภาวาย เวปุลฺลาย ภาวนาย ปาริปูริยา สํวตฺตนฺตี’’ติ – ยา ตตฺถ ปฺา ปชานนา…เป… อโมโห ธมฺมวิจโย สมฺมาทิฏฺิ – อิทํ วุจฺจติ ‘‘อายโกสลฺลํ’’.

(ข) ตตฺถ กตมํ อปายโกสลฺลํ? ‘‘อิเม ธมฺเม มนสิกโรโต อนุปฺปนฺนา เจว กุสลา ธมฺมา น อุปฺปชฺชนฺติ, อุปฺปนฺนา จ กุสลา ธมฺมา นิรุชฺฌนฺติ. อิเม วา ปนิเม ธมฺเม มนสิกโรโต อนุปฺปนฺนา เจว อกุสลา ธมฺมา อุปฺปชฺชนฺติ, อุปฺปนฺนา จ อกุสลา ธมฺมา ภิยฺโยภาวาย เวปุลฺลาย สํวตฺตนฺตี’’ติ – ยา ตตฺถ ปฺา ปชานนา…เป… อโมโห ธมฺมวิจโย สมฺมาทิฏฺิ – อิทํ วุจฺจติ ‘‘อปายโกสลฺลํ’’.

(ค) สพฺพาปิ ตตฺรุปายา ปฺา อุปายโกสลฺลํ.

๗๗๒. (๕. ก) จตูสุ ภูมีสุ วิปาเก ปฺา วิปากา ปฺา.

(ข) จตูสุ ภูมีสุ กุสเล ปฺา วิปากธมฺมธมฺมา ปฺา.

(ค) ตีสุ ภูมีสุ กิริยาพฺยากเต ปฺา เนววิปากนวิปากธมฺมธมฺมา ปฺา.

๗๗๓. (๖. ก) ตีสุ ภูมีสุ วิปาเก ปฺา อุปาทินฺนุปาทานิยา ปฺา.

(ข) ตีสุ ภูมีสุ กุสเล ตีสุ ภูมีสุ กิริยาพฺยากเต ปฺา อนุปาทินฺนุปาทานิยา ปฺา.

(ค) จตูสุ มคฺเคสุ จตูสุ ผเลสุ ปฺา อนุปาทินฺนอนุปาทานิยา ปฺา.

๗๗๔. (๗. ก) วิตกฺกวิจารสมฺปยุตฺตา ปฺา สวิตกฺกสวิจารา ปฺา.

(ข) วิตกฺกวิปฺปยุตฺตา วิจารสมฺปยุตฺตา ปฺา อวิตกฺกวิจารมตฺตา ปฺา.

(ค) วิตกฺกวิจารวิปฺปยุตฺตา ปฺา อวิตกฺกอวิจารา ปฺา.

๗๗๕. (๘. ก) ปีติสมฺปยุตฺตา ปฺา ปีติสหคตา ปฺา.

(ข) สุขสมฺปยุตฺตา ปฺา สุขสหคตา ปฺา.

(ค) อุเปกฺขาสมฺปยุตฺตา ปฺา อุเปกฺขาสหคตา ปฺา.

๗๗๖. (๙. ก) ตีสุ ภูมีสุ กุสเล ปฺา อาจยคามินี ปฺา.

(ข) จตูสุ มคฺเคสุ ปฺา อปจยคามินี ปฺา.

(ค) จตูสุ ภูมีสุ วิปาเก ตีสุ ภูมีสุ กิริยาพฺยากเต ปฺา เนวาจยคามินาปจยคามินี ปฺา.

๗๗๗. (๑๐. ก) จตูสุ มคฺเคสุ ตีสุ ผเลสุ ปฺา เสกฺขา ปฺา.

(ข) อุปริฏฺิมา [อุปริฏฺิเม (สฺยา.), อุปริฏฺิมํ (ก.)] อรหตฺตผเล ปฺา อเสกฺขา ปฺา.

(ค) ตีสุ ภูมีสุ กุสเล ตีสุ ภูมีสุ วิปาเก ตีสุ ภูมีสุ กิริยาพฺยากเต ปฺา เนวเสกฺขนาเสกฺขา ปฺา.

๗๗๘. (๑๑. ก) กามาวจรกุสลาพฺยากเต ปฺา ปริตฺตา ปฺา.

(ข) รูปาวจรารูปาวจรกุสลาพฺยากเต ปฺา มหคฺคตา ปฺา.

(ค) จตูสุ มคฺเคสุ จตูสุ ผเลสุ ปฺา อปฺปมาณา ปฺา.

๗๗๙. (๑๒. ก) ตตฺถ กตมา ปริตฺตารมฺมณา ปฺา? ปริตฺเต ธมฺเม อารพฺภ ยา อุปฺปชฺชติ ปฺา ปชานนา…เป… อโมโห ธมฺมวิจโย สมฺมาทิฏฺิ – อยํ วุจฺจติ ‘‘ปริตฺตารมฺมณา ปฺา’’.

๗๘๐. (ข) ตตฺถ กตมา มหคฺคตารมฺมณา ปฺา? มหคฺคเต ธมฺเม อารพฺภ ยา อุปฺปชฺชติ ปฺา ปชานนา…เป… อโมโห ธมฺมวิจโย สมฺมาทิฏฺิ – อยํ วุจฺจติ ‘‘มหคฺคตารมฺมณา ปฺา’’.

๗๘๑. (ค) ตตฺถ กตมา อปฺปมาณารมฺมณา ปฺา? อปฺปมาเณ ธมฺเม อารพฺภ ยา อุปฺปชฺชติ ปฺา ปชานนา…เป… อโมโห ธมฺมวิจโย สมฺมาทิฏฺิ – อยํ วุจฺจติ ‘‘อปฺปมาณารมฺมณา ปฺา’’.

๗๘๒. (๑๓. ก) ตตฺถ กตมา มคฺคารมฺมณา ปฺา? อริยมคฺคํ อารพฺภ ยา อุปฺปชฺชติ ปฺา ปชานนา…เป… อโมโห ธมฺมวิจโย สมฺมาทิฏฺิ – อยํ วุจฺจติ ‘‘มคฺคารมฺมณา ปฺา’’.

(ข) จตูสุ มคฺเคสุ ปฺา มคฺคเหตุกา ปฺา.

๗๘๓. (ค) ตตฺถ กตมา มคฺคาธิปตินี ปฺา? อริยมคฺคํ อธิปตึ กริตฺวา ยา อุปฺปชฺชติ ปฺา ปชานนา…เป… อโมโห ธมฺมวิจโย สมฺมาทิฏฺิ – อยํ วุจฺจติ ‘‘มคฺคาธิปตินี ปฺา’’.

๗๘๔. (๑๔) จตูสุ ภูมีสุ วิปาเก ปฺา สิยา อุปฺปนฺนา, สิยา อุปฺปาทินี, น วตฺตพฺพา อนุปฺปนฺนาติ. จตูสุ ภูมีสุ กุสเล ตีสุ ภูมีสุ กิริยาพฺยากเต ปฺา สิยา อุปฺปนฺนา, สิยา อนุปฺปนฺนา, น วตฺตพฺพา อุปฺปาทินีติ.

๗๘๕. (๑๕) สพฺพาว ปฺา สิยา อตีตา, สิยา อนาคตา, สิยา ปจฺจุปฺปนฺนา.

๗๘๖. (๑๖. ก) ตตฺถ กตมา อตีตารมฺมณา ปฺา? อตีเต ธมฺเม อารพฺภ ยา อุปฺปชฺชติ ปฺา ปชานนา…เป… อโมโห ธมฺมวิจโย สมฺมาทิฏฺิ – อยํ วุจฺจติ ‘‘อตีตารมฺมณา ปฺา’’.

๗๘๗. (ข) ตตฺถ กตมา อนาคตารมฺมณา ปฺา? อนาคเต ธมฺเม อารพฺภ ยา อุปฺปชฺชติ ปฺา ปชานนา…เป… อโมโห ธมฺมวิจโย สมฺมาทิฏฺิ – อยํ วุจฺจติ ‘‘อนาคตารมฺมณา ปฺา’’.

๗๘๘. (ค) ตตฺถ กตมา ปจฺจุปฺปนฺนารมฺมณา ปฺา? ปจฺจุปฺปนฺเน ธมฺเม อารพฺภ ยา อุปฺปชฺชติ ปฺา ปชานนา …เป… อโมโห ธมฺมวิจโย สมฺมาทิฏฺิ – อยํ วุจฺจติ ‘‘ปจฺจุปฺปนฺนารมฺมณา ปฺา’’.

๗๘๙. (๑๗) สพฺพาว ปฺา สิยา อชฺฌตฺตา, สิยา พหิทฺธา, สิยา อชฺฌตฺตพหิทฺธา.

๗๙๐. (๑๘. ก) ตตฺถ กตมา อชฺฌตฺตารมฺมณา ปฺา? อชฺฌตฺเต ธมฺเม อารพฺภ ยา อุปฺปชฺชติ ปฺา ปชานนา…เป… อโมโห ธมฺมวิจโย สมฺมาทิฏฺิ – อยํ วุจฺจติ ‘‘อชฺฌตฺตารมฺมณา ปฺา’’.

๗๙๑. (ข) ตตฺถ กตมา พหิทฺธารมฺมณา ปฺา? พหิทฺธาธมฺเม อารพฺภ ยา อุปฺปชฺชติ ปฺา ปชานนา…เป… อโมโห ธมฺมวิจโย สมฺมาทิฏฺิ – อยํ วุจฺจติ ‘‘พหิทฺธารมฺมณา ปฺา’’.

๗๙๒. (ค) ตตฺถ กตมา อชฺฌตฺตพหิทฺธารมฺมณา ปฺา? อชฺฌตฺตพหิทฺธา ธมฺเม อารพฺภ ยา อุปฺปชฺชติ ปฺา ปชานนา…เป… อโมโห ธมฺมวิจโย สมฺมาทิฏฺิ – อยํ วุจฺจติ ‘‘อชฺฌตฺตพหิทฺธารมฺมณา ปฺา’’.

เอวํ ติวิเธน าณวตฺถุ.

ติกํ.

๔. จตุกฺกนิทฺเทโส

๗๙๓. (๑. ก) ตตฺถ กตมํ กมฺมสฺสกตาณํ? ‘‘อตฺถิ ทินฺนํ, อตฺถิ ยิฏฺํ, อตฺถิ หุตํ, อตฺถิ สุกตทุกฺกฏานํ กมฺมานํ ผลํ วิปาโก, อตฺถิ อยํ โลโก, อตฺถิ ปโร โลโก, อตฺถิ มาตา, อตฺถิ ปิตา, อตฺถิ สตฺตา โอปปาติกา, อตฺถิ โลเก สมณพฺราหฺมณา สมฺมคฺคตา สมฺมาปฏิปนฺนา เย อิมฺจ โลกํ ปรฺจ โลกํ สยํ อภิฺา สจฺฉิกตฺวา ปเวเทนฺตี’’ติ – ยา เอวรูปา ปฺา ปชานนา…เป… อโมโห ธมฺมวิจโย สมฺมาทิฏฺิ – อิทํ วุจฺจติ ‘‘กมฺมสฺสกตาณํ’’. เปตฺวา สจฺจานุโลมิกํ าณํ, สพฺพาปิ สาสวา กุสลา ปฺา กมฺมสฺสกตาณํ.

(ข) ตตฺถ กตมํ สจฺจานุโลมิกํ าณํ? ‘‘รูปํ อนิจฺจ’’นฺติ วา เวทนา…เป… สฺา… สงฺขารา… ‘‘วิฺาณํ อนิจฺจ’’นฺติ วา ยา เอวรูปี อนุโลมิกา ขนฺติ ทิฏฺิ รุจิ มุทิ เปกฺขา ธมฺมนิชฺฌานกฺขนฺติ – อิทํ วุจฺจติ ‘‘สจฺจานุโลมิกํ าณํ’’.

(ค) จตูสุ มคฺเคสุ ปฺา มคฺคสมงฺคิสฺส าณํ.

(ฆ) จตูสุ ผเลสุ ปฺา ผลสมงฺคิสฺส าณํ.

๗๙๔. (๒) มคฺคสมงฺคิสฺส าณํ ทุกฺเขเปตํ าณํ, ทุกฺขสมุทเยเปตํ าณํ, ทุกฺขนิโรเธเปตํ าณํ, ทุกฺขนิโรธคามินิยา ปฏิปทายเปตํ าณํ.

(ก) ตตฺถ กตมํ ทุกฺเข าณํ? ทุกฺขํ อารพฺภ ยา อุปฺปชฺชติ ปฺา ปชานนา…เป… อโมโห ธมฺมวิจโย สมฺมาทิฏฺิ – อิทํ วุจฺจติ ‘‘ทุกฺเข าณํ’’.

(ข-ฆ) ทุกฺขสมุทยํ อารพฺภ…เป… ทุกฺขนิโรธํ อารพฺภ…เป… ทุกฺขนิโรธคามินึ ปฏิปทํ อารพฺภ ยา อุปฺปชฺชติ ปฺา ปชานนา…เป… อโมโห ธมฺมวิจโย สมฺมาทิฏฺิ – อิทํ วุจฺจติ ‘‘ทุกฺขนิโรธคามินิยา ปฏิปทาย าณํ’’.

๗๙๕. (๓) กามาวจรกุสลาพฺยากเต ปฺา กามาวจรา ปฺา, รูปาวจรกุสลาพฺยากเต ปฺา รูปาวจรา ปฺา, อรูปาวจรกุสลาพฺยากเต ปฺา อรูปาวจรา ปฺา, จตูสุ มคฺเคสุ จตูสุ ผเลสุ ปฺา อปริยาปนฺนา ปฺา.

๗๙๖. (๔. ก) ตตฺถ กตมํ ธมฺเม าณํ? จตูสุ มคฺเคสุ จตูสุ ผเลสุ ปฺา ธมฺเม าณํ.

(ข) โส อิมินา ธมฺเมน าเตน ทิฏฺเน ปตฺเตน วิทิเตน ปริโยคาฬฺเหน อตีตานาคเตน นยํ เนติ. ‘‘เย หิ เกจิ อตีตมทฺธานํ สมณา วา พฺราหฺมณา วา ทุกฺขํ อพฺภฺํสุ [อพฺภฺึสุ (สฺยา.) เอวมุปริปิ], ทุกฺขสมุทยํ อพฺภฺํสุ, ทุกฺขนิโรธํ อพฺภฺํสุ, ทุกฺขนิโรธคามินึ ปฏิปทํ อพฺภฺํสุ, อิมฺเว เต ทุกฺขํ อพฺภฺํสุ, อิมฺเว เต ทุกฺขสมุทยํ อพฺภฺํสุ, อิมฺเว เต ทุกฺขนิโรธํ อพฺภฺํสุ, อิมฺเว เต ทุกฺขนิโรธคามินึ ปฏิปทํ อพฺภฺํสุ. เย หิ เกจิ อนาคตมทฺธานํ สมณา วา พฺราหฺมณา วา ทุกฺขํ อภิชานิสฺสนฺติ, ทุกฺขสมุทยํ อภิชานิสฺสนฺติ, ทุกฺขนิโรธํ อภิชานิสฺสนฺติ, ทุกฺขนิโรธคามินึ ปฏิปทํ อภิชานิสฺสนฺติ, อิมฺเว เต ทุกฺขํ อภิชานิสฺสนฺติ, อิมฺเว เต ทุกฺขสมุทยํ อภิชานิสฺสนฺติ, อิมฺเว เต ทุกฺขนิโรธํ อภิชานิสฺสนฺติ, อิมฺเว เต ทุกฺขนิโรธคามินึ ปฏิปทํ อภิชานิสฺสนฺตี’’ติ – ยา ตตฺถ ปฺา ปชานนา…เป… อโมโห ธมฺมวิจโย สมฺมาทิฏฺิ – อิทํ วุจฺจติ ‘‘อนฺวเย าณํ’’.

(ค) ตตฺถ กตมํ ปริเย าณํ? อิธ ภิกฺขุ ปรสตฺตานํ ปรปุคฺคลานํ เจตสา เจโต ปริจฺจ ปชานาติ. สราคํ วา จิตฺตํ ‘‘สราคํ จิตฺต’’นฺติ ปชานาติ, วีตราคํ วา จิตฺตํ ‘‘วีตราคํ จิตฺต’’นฺติ ปชานาติ, สโทสํ วา จิตฺตํ ‘‘สโทสํ จิตฺต’’นฺติ ปชานาติ, วีตโทสํ วา จิตฺตํ ‘‘วีตโทสํ จิตฺต’’นฺติ ปชานาติ, สโมหํ วา จิตฺตํ ‘‘สโมหํ จิตฺต’’นฺติ ปชานาติ, วีตโมหํ วา จิตฺตํ ‘‘วีตโมหํ จิตฺต’’นฺติ ปชานาติ, สํขิตฺตํ วา จิตฺตํ ‘‘สํขิตฺตํ จิตฺต’’นฺติ ปชานาติ, วิกฺขิตฺตํ วา จิตฺตํ ‘‘วิกฺขิตฺตํ จิตฺต’’นฺติ ปชานาติ, มหคฺคตํ วา จิตฺตํ ‘‘มหคฺคตํ จิตฺต’’นฺติ ปชานาติ, อมหคฺคตํ วา จิตฺตํ ‘‘อมหคฺคตํ จิตฺต’’นฺติ ปชานาติ, สอุตฺตรํ วา จิตฺตํ ‘‘สอุตฺตรํ จิตฺต’’นฺติ ปชานาติ, อนุตฺตรํ วา จิตฺตํ ‘‘อนุตฺตรํ จิตฺต’’นฺติ ปชานาติ, สมาหิตํ วา จิตฺตํ ‘‘สมาหิตํ จิตฺต’’นฺติ ปชานาติ, อสมาหิตํ วา จิตฺตํ ‘‘อสมาหิตํ จิตฺต’’นฺติ ปชานาติ, วิมุตฺตํ วา จิตฺตํ ‘‘วิมุตฺตํ จิตฺต’’นฺติ ปชานาติ, อวิมุตฺตํ วา จิตฺตํ ‘‘อวิมุตฺตํ จิตฺต’’นฺติ ปชานาตีติ – ยา ตตฺถ ปฺา ปชานนา…เป… อโมโห ธมฺมวิจโย สมฺมาทิฏฺิ – อิทํ วุจฺจติ ‘‘ปริเย าณํ’’.

(ฆ) เปตฺวา ธมฺเม าณํ อนฺวเย าณํ ปริเย าณํ, อวเสสา ปฺา สมฺมุติาณํ.

๗๙๗. (๕. ก) ตตฺถ กตมา ปฺา อาจยาย โน อปจยาย? กามาวจรกุสเล ปฺา อาจยาย โน อปจยาย.

(ข) จตูสุ มคฺเคสุ ปฺา อปจยาย โน อาจยาย.

(ค) รูปาวจรารูปาวจรกุสเล ปฺา อาจยาย เจว อปจยาย จ.

(ฆ) อวเสสา ปฺา เนว อาจยาย โน อปจยาย.

๗๙๘. (๖. ก) ตตฺถ กตมา ปฺา นิพฺพิทาย โน ปฏิเวธาย? ยาย ปฺาย กาเมสุ วีตราโค โหติ, น จ อภิฺาโย ปฏิวิชฺฌติ น จ สจฺจานิ – อยํ วุจฺจติ ‘‘ปฺา นิพฺพิทาย โน ปฏิเวธาย’’.

(ข) สฺเวว ปฺาย กาเมสุ วีตราโค สมาโน อภิฺาโย ปฏิวิชฺฌติ น จ สจฺจานิ – อยํ วุจฺจติ ‘‘ปฺา ปฏิเวธาย โน นิพฺพิทาย’’.

(ค) จตูสุ มคฺเคสุ ปฺา นิพฺพิทาย เจว ปฏิเวธาย จ.

(ฆ) อวเสสา ปฺา เนว นิพฺพิทาย โน ปฏิเวธาย.

๗๙๙. (๗. ก) ตตฺถ กตมา หานภาคินี ปฺา? ปมสฺส ฌานสฺส ลาภึ กามสหคตา สฺามนสิการา สมุทาจรนฺติ หานภาคินี ปฺา.

(ข) ตทนุธมฺมตา สติ สนฺติฏฺติ ิติภาคินี ปฺา.

(ค) อวิตกฺกสหคตา สฺามนสิการา สมุทาจรนฺติ วิเสสภาคินี ปฺา.

(ฆ) นิพฺพิทาสหคตา สฺามนสิการา สมุทาจรนฺติ วิราคูปสฺหิตา นิพฺเพธภาคินี ปฺา. ทุติยสฺส ฌานสฺส ลาภึ วิตกฺกสหคตา สฺามนสิการา สมุทาจรนฺติ หานภาคินี ปฺา. ตทนุธมฺมตา สติ สนฺติฏฺติ ิติภาคินี ปฺา. อุเปกฺขาสหคตา สฺามนสิการา สมุทาจรนฺติ วิเสสภาคินี ปฺา. นิพฺพิทาสหคตา สฺามนสิการา สมุทาจรนฺติ วิราคูปสฺหิตา นิพฺเพธภาคินี ปฺา. ตติยสฺส ฌานสฺส ลาภึ ปีติสุขสหคตา สฺามนสิการา สมุทาจรนฺติ หานภาคินี ปฺา. ตทนุธมฺมตา สติ สนฺติฏฺติ ิติภาคินี ปฺา. อทุกฺขมสุขสหคตา สฺามนสิการา สมุทาจรนฺติ วิเสสภาคินี ปฺา. นิพฺพิทาสหคตา สฺามนสิการา สมุทาจรนฺติ วิราคูปสฺหิตา นิพฺเพธภาคินี ปฺา. จตุตฺถสฺส ฌานสฺส ลาภึ อุเปกฺขาสหคตา สฺามนสิการา สมุทาจรนฺติ หานภาคินี ปฺา. ตทนุธมฺมตา สติ สนฺติฏฺติ ิติภาคินี ปฺา. อากาสานฺจายตนสหคตา สฺามนสิการา สมุทาจรนฺติ วิเสสภาคินี ปฺา. นิพฺพิทาสหคตา สฺามนสิการา สมุทาจรนฺติ วิราคูปสฺหิตา นิพฺเพธภาคินี ปฺา. อากาสานฺจายตนสฺส ลาภึ รูปสหคตา สฺามนสิการา สมุทาจรนฺติ หานภาคินี ปฺา. ตทนุธมฺมตา สติ สนฺติฏฺติ ิติภาคินี ปฺา. วิฺาณฺจายตนสหคตา สฺามนสิการา สมุทาจรนฺติ วิเสสภาคินี ปฺา. นิพฺพิทาสหคตา สฺามนสิการา สมุทาจรนฺติ วิราคูปสฺหิตา นิพฺเพธภาคินี ปฺา. วิฺาณฺจายตนสฺส ลาภึ อากาสานฺจายตนสหคตา สฺามนสิการา สมุทาจรนฺติ หานภาคินี ปฺา. ตทนุธมฺมตา สติ สนฺติฏฺติ ิติภาคินี ปฺา. อากิฺจฺายตนสหคตา สฺามนสิการา สมุทาจรนฺติ วิเสสภาคินี ปฺา. นิพฺพิทาสหคตา สฺามนสิการา สมุทาจรนฺติ วิราคูปสฺหิตา นิพฺเพธภาคินี ปฺา. อากิฺจฺายตนสฺส ลาภึ วิฺาณฺจายตนสหคตา สฺามนสิการา สมุทาจรนฺติ หานภาคินี ปฺา. ตทนุธมฺมตา สติ สนฺติฏฺติ ิติภาคินี ปฺา. เนวสฺานาสฺายตนสหคตา สฺามนสิการา สมุทาจรนฺติ วิเสสภาคินี ปฺา. นิพฺพิทาสหคตา สฺามนสิการา สมุทาจรนฺติ วิราคูปสฺหิตา นิพฺเพธภาคินี ปฺา.

๘๐๐. (๘) ตตฺถ กตมา จตสฺโส ปฏิสมฺภิทา? อตฺถปฏิสมฺภิทา, ธมฺมปฏิสมฺภิทา, นิรุตฺติปฏิสมฺภิทา, ปฏิภานปฏิสมฺภิทา. อตฺเถ าณํ อตฺถปฏิสมฺภิทา, ธมฺเม าณํ ธมฺมปฏิสมฺภิทา, ตตฺร ธมฺมนิรุตฺตาภิลาเป าณํ นิรุตฺติปฏิสมฺภิทา, าเณสุ าณํ ปฏิภานปฏิสมฺภิทา. อิมา จตสฺโส ปฏิสมฺภิทา.

๘๐๑. (๙) ตตฺถ กตมา จตสฺโส ปฏิปทา? ทุกฺขปฏิปทา ทนฺธาภิฺา ปฺา, ทุกฺขปฏิปทา ขิปฺปาภิฺา ปฺา, สุขปฏิปทา ทนฺธาภิฺา ปฺา, สุขปฏิปทา ขิปฺปาภิฺา ปฺา.

(ก) ตตฺถ กตมา ทุกฺขปฏิปทา ทนฺธาภิฺา ปฺา? กิจฺเฉน กสิเรน สมาธึ อุปฺปาเทนฺตสฺส ทนฺธํ ตณฺานํ อภิชานนฺตสฺส ยา อุปฺปชฺชติ ปฺา ปชานนา…เป… อโมโห ธมฺมวิจโย สมฺมาทิฏฺิ – อยํ วุจฺจติ ‘‘ทุกฺขปฏิปทา ทนฺธาภิฺา ปฺา’’.

(ข) ตตฺถ กตมา ทุกฺขปฏิปทา ขิปฺปาภิฺา ปฺา? กิจฺเฉน กสิเรน สมาธึ อุปฺปาเทนฺตสฺส ขิปฺปํ ตณฺานํ อภิชานนฺตสฺส ยา อุปฺปชฺชติ ปฺา ปชานนา…เป… อโมโห ธมฺมวิจโย สมฺมาทิฏฺิ – อยํ วุจฺจติ ‘‘ทุกฺขปฏิปทา ขิปฺปาภิฺา ปฺา’’.

(ค) ตตฺถ กตมา สุขปฏิปทา ทนฺธาภิฺา ปฺา? อกิจฺเฉน อกสิเรน สมาธึ อุปฺปาเทนฺตสฺส ทนฺธํ ตณฺานํ อภิชานนฺตสฺส ยา อุปฺปชฺชติ ปฺา ปชานนา…เป… อโมโห ธมฺมวิจโย สมฺมาทิฏฺิ – อยํ วุจฺจติ ‘‘สุขปฏิปทา ทนฺธาภิฺา ปฺา’’.

(ฆ) ตตฺถ กตมา สุขปฏิปทา ขิปฺปาภิฺา ปฺา? อกิจฺเฉน อกสิเรน สมาธึ อุปฺปาเทนฺตสฺส ขิปฺปํ ตณฺานํ อภิชานนฺตสฺส ยา อุปฺปชฺชติ ปฺา ปชานนา…เป… อโมโห ธมฺมวิจโย สมฺมาทิฏฺิ – อยํ วุจฺจติ ‘‘สุขปฏิปทา ขิปฺปาภิฺา ปฺา’’. อิมา จตสฺโส ปฏิปทา.

๘๐๒. (๑๐) ตตฺถ กตมานิ จตฺตาริ อารมฺมณานิ? ปริตฺตา ปริตฺตารมฺมณา ปฺา, ปริตฺตา อปฺปมาณารมฺมณา ปฺา, อปฺปมาณา ปริตฺตารมฺมณา ปฺา, อปฺปมาณา อปฺปมาณารมฺมณา ปฺา.

(ก) ตตฺถ กตมา ปริตฺตา ปริตฺตารมฺมณา ปฺา? สมาธิสฺส น นิกามลาภิสฺส อารมฺมณํ โถกํ ผรนฺตสฺส ยา อุปฺปชฺชติ ปฺา ปชานนา…เป… อโมโห ธมฺมวิจโย สมฺมาทิฏฺิ – อยํ วุจฺจติ ‘‘ปริตฺตา ปริตฺตารมฺมณา ปฺา’’.

(ข) ตตฺถ กตมา ปริตฺตา อปฺปมาณารมฺมณา ปฺา? สมาธิสฺส น นิกามลาภิสฺส อารมฺมณํ วิปุลํ ผรนฺตสฺส ยา อุปฺปชฺชติ ปฺา ปชานนา…เป… อโมโห ธมฺมวิจโย สมฺมาทิฏฺิ – อยํ วุจฺจติ ‘‘ปริตฺตา อปฺปมาณารมฺมณา ปฺา’’.

(ค) ตตฺถ กตมา อปฺปมาณา ปริตฺตารมฺมณา ปฺา? สมาธิสฺส นิกามลาภิสฺส อารมฺมณํ โถกํ ผรนฺตสฺส ยา อุปฺปชฺชติ ปฺา ปชานนา…เป… อโมโห ธมฺมวิจโย สมฺมาทิฏฺิ – อยํ วุจฺจติ ‘‘อปฺปมาณา ปริตฺตารมฺมณา ปฺา’’.

(ฆ) ตตฺถ กตมา อปฺปมาณา อปฺปมาณารมฺมณา ปฺา? สมาธิสฺส นิกามลาภิสฺส อารมฺมณํ วิปุลํ ผรนฺตสฺส ยา อุปฺปชฺชติ ปฺา ปชานนา…เป… อโมโห ธมฺมวิจโย สมฺมาทิฏฺิ – อยํ วุจฺจติ ‘‘อปฺปมาณา อปฺปมาณารมฺมณา ปฺา’’. อิมานิ จตฺตาริ อารมฺมณานิ.

(๑๑) มคฺคสมงฺคิสฺส าณํ ชรามรเณเปตํ าณํ, ชรามรณสมุทเยเปตํ าณํ, ชรามรณนิโรเธเปตํ าณํ, ชรามรณนิโรธคามินิยา ปฏิปทายเปตํ าณํ.

(ก) ตตฺถ กตมํ ชรามรเณ าณํ? ชรามรณํ อารพฺภ ยา อุปฺปชฺชติ ปฺา ปชานนา…เป… อโมโห ธมฺมวิจโย สมฺมาทิฏฺิ – อิทํ วุจฺจติ ‘‘ชรามรเณ าณํ’’.

(ข-ฆ) ชรามรณสมุทยํ อารพฺภ…เป… ชรามรณนิโรธํ อารพฺภ…เป… ชรามรณนิโรธคามินึ ปฏิปทํ อารพฺภ ยา อุปฺปชฺชติ ปฺา ปชานนา…เป… อโมโห ธมฺมวิจโย สมฺมาทิฏฺิ – อิทํ วุจฺจติ ‘‘ชรามรณนิโรธคามินิยา ปฏิปทาย าณํ’’.

๘๐๓. (๑๒-๒๑) ธมฺมสมงฺคิสฺส าณํ ชาติยาเปตํ าณํ…เป… ภเวเปตํ าณํ…เป… อุปาทาเนเปตํ าณํ…เป… ตณฺหายเปตํ าณํ…เป… เวทนายเปตํ าณํ…เป… ผสฺเสเปตํ าณํ…เป… สฬายตเนเปตํ าณํ…เป… นามรูเปเปตํ าณํ…เป… วิฺาเณเปตํ าณํ…เป… สงฺขาเรสุเปตํ าณํ, สงฺขารสมุทเยเปตํ าณํ, สงฺขารนิโรเธเปตํ าณํ, สงฺขารนิโรธคามินิยา ปฏิปทายเปตํ าณํ.

ตตฺถ กตมํ สงฺขาเรสุ าณํ? สงฺขาเร อารพฺภ ยา อุปฺปชฺชติ ปฺา ปชานนา…เป… อโมโห ธมฺมวิจโย สมฺมาทิฏฺิ – อิทํ วุจฺจติ ‘‘สงฺขาเรสุ าณํ’’.

สงฺขารสมุทยํ อารพฺภ…เป… สงฺขารนิโรธํ อารพฺภ…เป… สงฺขารนิโรธคามินึ ปฏิปทํ อารพฺภ ยา อุปฺปชฺชติ ปฺา ปชานนา…เป… อโมโห ธมฺมวิจโย สมฺมาทิฏฺิ – อิทํ วุจฺจติ ‘‘สงฺขารนิโรธคามินิยา ปฏิปทาย าณํ. เอวํ จตุพฺพิเธน าณวตฺถุ.

จตุกฺกํ.

๕. ปฺจกนิทฺเทโส

๘๐๔. (๑) ตตฺถ กตโม ปฺจงฺคิโก สมฺมาสมาธิ? ปีติผรณตา, สุขผรณตา, เจโตผรณตา, อาโลกผรณตา, ปจฺจเวกฺขณานิมิตฺตํ. ทฺวีสุ ฌาเนสุ ปฺา ปีติผรณตา. ตีสุ ฌาเนสุ ปฺา สุขผรณตา. ปรจิตฺเต าณํ เจโตผรณตา. ทิพฺพจกฺขุ อาโลกผรณตา. ตมฺหา ตมฺหา สมาธิมฺหา วุฏฺิตสฺส ปจฺจเวกฺขณาาณํ ปจฺจเวกฺขณานิมิตฺตํ. อยํ วุจฺจติ ปฺจงฺคิโก สมฺมาสมาธิ.

(๒) ตตฺถ กตโม ปฺจาณิโก สมฺมาสมาธิ? ‘‘อยํ สมาธิ ปจฺจุปฺปนฺนสุโข เจว อายติฺจ สุขวิปาโก’’ติ ปจฺจตฺตฺเว าณํ อุปฺปชฺชติ. ‘‘อยํ สมาธิ อริโย นิรามิโส’’ติ ปจฺจตฺตฺเว าณํ อุปฺปชฺชติ. ‘‘อยํ สมาธิ อกาปุริสเสวิโต’’ติ ปจฺจตฺตฺเว าณํ อุปฺปชฺชติ. ‘‘อยํ สมาธิ สนฺโต ปณีโต ปฏิปฺปสฺสทฺธลทฺโธ เอโกทิภาวาธิคโต น สสงฺขารนิคฺคยฺหวาริตคโต’’ติ ปจฺจตฺตฺเว าณํ อุปฺปชฺชติ. โส โข ปนาหํ อิมํ สมาธึ สโต สมาปชฺชามิ สโต วุฏฺหามี’’ติ ปจฺจตฺตฺเว าณํ อุปฺปชฺชติ. อยํ ปฺจาณิโก สมฺมาสมาธิ. เอวํ ปฺจวิเธน าณวตฺถุ.

ปฺจกํ.

๖. ฉกฺกนิทฺเทโส

๘๐๕. ตตฺถ กตมา ฉสุ อภิฺาสุ ปฺา? อิทฺธิวิเธ าณํ, โสตธาตุวิสุทฺธิยา าณํ, ปรจิตฺเต าณํ, ปุพฺเพนิวาสานุสฺสติยา าณํ, สตฺตานํ จุตูปปาเต าณํ, อาสวานํ ขเย าณํ – อิมา ฉสุ อภิฺาสุ ปฺา. เอวํ ฉพฺพิเธน าณวตฺถุ.

ฉกฺกํ.

๗. สตฺตกนิทฺเทโส

๘๐๖. ตตฺถ กตมานิ สตฺตสตฺตติ าณวตฺถูนิ? ชาติปจฺจยา ชรามรณนฺติ าณํ, อสติ ชาติยา นตฺถิ ชรามรณนฺติ าณํ, อตีตมฺปิ อทฺธานํ ชาติปจฺจยา ชรามรณนฺติ าณํ, อสติ ชาติยา นตฺถิ ชรามรณนฺติ าณํ, อนาคตมฺปิ อทฺธานํ ชาติปจฺจยา ชรามรณนฺติ าณํ, อสติ ชาติยา นตฺถิ ชรามรณนฺติ าณํ. ยมฺปิสฺส ตํ ธมฺมฏฺิติาณํ ตมฺปิ ขยธมฺมํ วยธมฺมํ วิราคธมฺมํ นิโรธธมฺมนฺติ าณํ; ภวปจฺจยา ชาตีติ าณํ…เป… อุปาทานปจฺจยา ภโวติ าณํ…เป… ตณฺหาปจฺจยา อุปาทานนฺติ าณํ…เป… เวทนาปจฺจยา ตณฺหาติ าณํ…เป… ผสฺสปจฺจยา เวทนาติ าณํ…เป… สฬายตนปจฺจยา ผสฺโสติ าณํ…เป… นามรูปปจฺจยา สฬายตนนฺติ าณํ…เป… วิฺาณปจฺจยา นามรูปนฺติ าณํ…เป… สงฺขารปจฺจยา วิฺาณนฺติ าณํ…เป… อวิชฺชาปจฺจยา สงฺขาราติ าณํ, อสติ อวิชฺชาย นตฺถิ สงฺขาราติ าณํ, อตีตมฺปิ อทฺธานํ อวิชฺชาปจฺจยา สงฺขาราติ าณํ, อสติ อวิชฺชาย นตฺถิ สงฺขาราติ าณํ, อนาคตมฺปิ อทฺธานํ อวิชฺชาปจฺจยา สงฺขาราติ าณํ, อสติ อวิชฺชาย นตฺถิ สงฺขาราติ าณํ. ยมฺปิสฺส ตํ ธมฺมฏฺิติาณํ ตมฺปิ ขยธมฺมํ วยธมฺมํ วิราคธมฺมํ นิโรธธมฺมนฺติ าณํ. อิมานิ สตฺตสตฺตติ าณวตฺถูนิ. เอวํ สตฺตวิเธน าณวตฺถุ.

สตฺตกํ.

๘. อฏฺกนิทฺเทโส

๘๐๗. ตตฺถ กตมา จตูสุ มคฺเคสุ จตูสุ ผเลสุ ปฺา? โสตาปตฺติมคฺเค ปฺา, โสตาปตฺติผเล ปฺา, สกทาคามิมคฺเค ปฺา, สกทาคามิผเล ปฺา, อนาคามิมคฺเค ปฺา, อนาคามิผเล ปฺา, อรหตฺตมคฺเค ปฺา, อรหตฺตผเล ปฺา – อิมา จตูสุ มคฺเคสุ จตูสุ ผเลสุ ปฺา. เอวํ อฏฺวิเธน าณวตฺถุ.

อฏฺกํ.

๙. นวกนิทฺเทโส

๘๐๘. ตตฺถ กตมา นวสุ อนุปุพฺพวิหารสมาปตฺตีสุ ปฺา? ปมชฺฌานสมาปตฺติยา ปฺา, ทุติยชฺฌานสมาปตฺติยา ปฺา, ตติยชฺฌานสมาปตฺติยา ปฺา, จตุตฺถชฺฌานสมาปตฺติยา ปฺา, อากาสานฺจายตนสมาปตฺติยา ปฺา, วิฺาณฺจายตนสมาปตฺติยา ปฺา, อากิฺจฺายตนสมาปตฺติยา ปฺา, เนวสฺานาสฺายตนสมาปตฺติยา ปฺา, สฺาเวทยิตนิโรธสมาปตฺติยา วุฏฺิตสฺส ปจฺจเวกฺขณาาณํ – อิมา นวสุ อนุปุพฺพวิหารสมาปตฺตีสุ ปฺา. เอวํ นววิเธน าณวตฺถุ.

นวกํ.

๑๐. ทสกนิทฺเทโส

๘๐๙. (๑) ตตฺถ กตมํ ตถาคตสฺส านฺจ านโต อฏฺานฺจ อฏฺานโต ยถาภูตํ าณํ? อิธ ตถาคโต ‘‘อฏฺานเมตํ อนวกาโส ยํ ทิฏฺิสมฺปนฺโน ปุคฺคโล กฺจิ สงฺขารํ นิจฺจโต อุปคจฺเฉยฺย, เนตํ านํ วิชฺชตี’’ติ ปชานาติ. ‘‘านฺจ โข เอตํ วิชฺชติ ยํ ปุถุชฺชโน กฺจิ สงฺขารํ นิจฺจโต อุปคจฺเฉยฺย, านเมตํ วิชฺชตี’’ติ ปชานาติ. ‘‘อฏฺานเมตํ อนวกาโส ยํ ทิฏฺิสมฺปนฺโน ปุคฺคโล กฺจิ สงฺขารํ สุขโต อุปคจฺเฉยฺย, เนตํ านํ วิชฺชตี’’ติ ปชานาติ. ‘‘านฺจ โข เอตํ วิชฺชติ ยํ ปุถุชฺชโน กฺจิ สงฺขารํ สุขโต อุปคจฺเฉยฺย, านเมตํ วิชฺชตี’’ติ ปชานาติ. ‘‘อฏฺานเมตํ อนวกาโส ยํ ทิฏฺิสมฺปนฺโน ปุคฺคโล กฺจิ ธมฺมํ อตฺถโต อุปคจฺเฉยฺย, เนตํ านํ วิชฺชตี’’ติ ปชานาติ. ‘‘านฺจ โข เอตํ วิชฺชติ ยํ ปุถุชฺชโน กฺจิ ธมฺมํ อตฺถโต อุปคจฺเฉยฺย, านเมตํ วิชฺชตี’’ติ ปชานาติ. ‘‘อฏฺานเมตํ อนวกาโส ยํ ทิฏฺิสมฺปนฺโน ปุคฺคโล มาตรํ ชีวิตา โวโรเปยฺย, เนตํ านํ วิชฺชตี’’ติ ปชานาติ. ‘‘านฺจ โข เอตํ วิชฺชติ ยํ ปุถุชฺชโน มาตรํ ชีวิตา โวโรเปยฺย, านเมตํ วิชฺชตี’’ติ ปชานาติ.

อฏฺานเมตํ อนวกาโส ยํ ทิฏฺิสมฺปนฺโน ปุคฺคโล ปิตรํ ชีวิตา โวโรเปยฺย…เป… อรหนฺตํ ชีวิตา โวโรเปยฺย…เป… ปทุฏฺเน จิตฺเตน ตถาคตสฺส โลหิตํ อุปฺปาเทยฺย…เป… สงฺฆํ ภินฺเทยฺย…เป… อฺํ สตฺถารํ อุทฺทิเสยฺย…เป… อฏฺมํ ภวํ นิพฺพตฺเตยฺย, เนตํ านํ วิชฺชตี’’ติ ปชานาติ. ‘‘านฺจ โข เอตํ วิชฺชติ ยํ ปุถุชฺชโน อฏฺมํ ภวํ นิพฺพตฺเตยฺย, านเมตํ วิชฺชตี’’ติ ปชานาติ.

‘‘อฏฺานเมตํ อนวกาโส ยํ เอกิสฺสา โลกธาตุยา ทฺเว อรหนฺโต สมฺมาสมฺพุทฺธา อปุพฺพํ อจริมํ อุปฺปชฺเชยฺยุํ, เนตํ านํ วิชฺชตี’’ติ ปชานาติ. ‘‘านฺจ โข เอตํ วิชฺชติ ยํ เอกิสฺสา โลกธาตุยา เอโก อรหํ สมฺมาสมฺพุทฺโธ อุปฺปชฺเชยฺย, านเมตํ วิชฺชตี’’ติ ปชานาติ. ‘‘อฏฺานเมตํ อนวกาโส ยํ เอกิสฺสา โลกธาตุยา ทฺเว ราชาโน จกฺกวตฺตี [จกฺกวตฺติ (สี. สฺยา.)] อปุพฺพํ อจริมํ อุปฺปชฺเชยฺยุํ, เนตํ านํ วิชฺชตี’’ติ ปชานาติ. ‘‘านฺจ โข เอตํ วิชฺชติ ยํ เอกิสฺสา โลกธาตุยา เอโก ราชา จกฺกวตฺตี อุปฺปชฺเชยฺย, านเมตํ วิชฺชตี’’ติ ปชานาติ.

‘‘อฏฺานเมตํ อนวกาโส ยํ อิตฺถี อรหํ อสฺส สมฺมาสมฺพุทฺโธ, เนตํ านํ วิชฺชตี’’ติ ปชานาติ. ‘‘านฺจ โข เอตํ วิชฺชติ ยํ ปุริโส อรหํ อสฺส สมฺมาสมฺพุทฺโธ, านเมตํ วิชฺชตี’’ติ ปชานาติ. ‘‘อฏฺานเมตํ อนวกาโส ยํ อิตฺถี ราชา อสฺส จกฺกวตฺตี, เนตํ านํ วิชฺชตี’’ติ ปชานาติ. ‘‘านฺจ โข เอตํ วิชฺชติ ยํ ปุริโส ราชา อสฺส จกฺกวตฺตี, านเมตํ วิชฺชตี’’ติ ปชานาติ. ‘‘อฏฺานเมตํ อนวกาโส ยํ อิตฺถี สกฺกตฺตํ กเรยฺย, มารตฺตํ กเรยฺย, พฺรหฺมตฺตํ กเรยฺย, เนตํ านํ วิชฺชตี’’ติ ปชานาติ. ‘‘านฺจ โข เอตํ วิชฺชติ ยํ ปุริโส สกฺกตฺตํ กเรยฺย, มารตฺตํ กเรยฺย, พฺรหฺมตฺตํ กเรยฺย, านเมตํ วิชฺชตี’’ติ ปชานาติ.

‘‘อฏฺานเมตํ อนวกาโส ยํ กายทุจฺจริตสฺส อิฏฺโ กนฺโต มนาโป วิปาโก นิพฺพตฺเตยฺย, เนตํ านํ วิชฺชตี’’ติ ปชานาติ. ‘‘านฺจ โข เอตํ วิชฺชติ ยํ กายทุจฺจริตสฺส อนิฏฺโ อกนฺโต อมนาโป วิปาโก นิพฺพตฺเตยฺย, านเมตํ วิชฺชตี’’ติ ปชานาติ. ‘‘อฏฺานเมตํ อนวกาโส ยํ วจีทุจฺจริตสฺส…เป… ยํ มโนทุจฺจริตสฺส อิฏฺโ กนฺโต มนาโป วิปาโก นิพฺพตฺเตยฺย, เนตํ านํ วิชฺชตี’’ติ ปชานาติ. ‘‘านฺจ โข เอตํ วิชฺชติ ยํ วจีทุจฺจริตสฺส…เป… ยํ มโนทุจฺจริตสฺส อนิฏฺโ อกนฺโต อมนาโป วิปาโก นิพฺพตฺเตยฺย, านเมตํ วิชฺชตี’’ติ ปชานาติ.

‘‘อฏฺานเมตํ อนวกาโส ยํ กายสุจริตสฺส อนิฏฺโ อกนฺโต อมนาโป วิปาโก นิพฺพตฺเตยฺย, เนตํ านํ วิชฺชตี’’ติ ปชานาติ. ‘‘านฺจ โข เอตํ วิชฺชติ ยํ กายสุจริตสฺส อิฏฺโ กนฺโต มนาโป วิปาโก นิพฺพตฺเตยฺย, านเมตํ วิชฺชตี’’ติ ปชานาติ. ‘‘อฏฺานเมตํ อนวกาโส ยํ วจีสุจริตสฺส…เป… ยํ มโนสุจริตสฺส อนิฏฺโ อกนฺโต อมนาโป วิปาโก นิพฺพตฺเตยฺย, เนตํ านํ วิชฺชตี’’ติ ปชานาติ. ‘‘านฺจ โข เอตํ วิชฺชติ ยํ วจีสุจริตสฺส…เป… ยํ มโนสุจริตสฺส อิฏฺโ กนฺโต มนาโป วิปาโก นิพฺพตฺเตยฺย, านเมตํ วิชฺชตี’’ติ ปชานาติ.

‘‘อฏฺานเมตํ อนวกาโส ยํ กายทุจฺจริตสมงฺคี ตนฺนิทานํ ตปฺปจฺจยา กายสฺส เภทา ปรํ มรณา สุคตึ สคฺคํ โลกํ อุปปชฺเชยฺย, เนตํ านํ วิชฺชตี’’ติ ปชานาติ. ‘‘านฺจ โข เอตํ วิชฺชติ ยํ กายทุจฺจริตสมงฺคี ตนฺนิทานํ ตปฺปจฺจยา กายสฺส เภทา ปรํ มรณา อปายํ ทุคฺคตึ วินิปาตํ นิรยํ อุปปชฺเชยฺย, านเมตํ วิชฺชตี’’ติ ปชานาติ. ‘‘อฏฺานเมตํ อนวกาโส ยํ วจีทุจฺจริตสมงฺคี…เป… ยํ มโนทุจฺจริตสมงฺคี ตนฺนิทานํ ตปฺปจฺจยา กายสฺส เภทา ปรํ มรณา สุคตึ สคฺคํ โลกํ อุปปชฺเชยฺย, เนตํ านํ วิชฺชตี’’ติ ปชานาติ. ‘‘านฺจ โข เอตํ วิชฺชติ ยํ วจีทุจฺจริตสมงฺคี…เป… ยํ มโนทุจฺจริตสมงฺคี ตนฺนิทานํ ตปฺปจฺจยา กายสฺส เภทา ปรํ มรณา อปายํ ทุคฺคตึ วินิปาตํ นิรยํ อุปปชฺเชยฺย, านเมตํ วิชฺชตี’’ติ ปชานาติ.

‘‘อฏฺานเมตํ อนวกาโส ยํ กายสุจริตสมงฺคี ตนฺนิทานํ ตปฺปจฺจยา กายสฺส เภทา ปรํ มรณา อปายํ ทุคฺคตึ วินิปาตํ นิรยํ อุปปชฺเชยฺย, เนตํ านํ วิชฺชตี’’ติ ปชานาติ. ‘‘านฺจ โข เอตํ วิชฺชติ ยํ กายสุจริตสมงฺคี ตนฺนิทานํ ตปฺปจฺจยา กายสฺส เภทา ปรํ มรณา สุคตึ สคฺคํ โลกํ อุปปชฺเชยฺย, านเมตํ วิชฺชตี’’ติ ปชานาติ. ‘‘อฏฺานเมตํ อนวกาโส ยํ วจีสุจริตสมงฺคี…เป… ยํ มโนสุจริตสมงฺคี ตนฺนิทานํ ตปฺปจฺจยา กายสฺส เภทา ปรํ มรณา อปายํ ทุคฺคตึ วินิปาตํ นิรยํ อุปปชฺเชยฺย, เนตํ านํ วิชฺชตี’’ติ ปชานาติ. ‘‘านฺจ โข เอตํ วิชฺชติ ยํ วจีสุจริตสมงฺคี …เป… ยํ มโนสุจริตสมงฺคี ตนฺนิทานํ ตปฺปจฺจยา กายสฺส เภทา ปรํ มรณา สุคตึ สคฺคํ โลกํ อุปปชฺเชยฺย, านเมตํ วิชฺชตี’’ติ ปชานาติ. ‘‘เย เย ธมฺมา เยสํ เยสํ ธมฺมานํ เหตู ปจฺจยา อุปาทาย ตํ ตํ านํ, เย เย ธมฺมา เยสํ เยสํ ธมฺมานํ น เหตู อปฺปจฺจยา อุปาทาย ตํ ตํ อฏฺาน’’นฺติ. ยา ตตฺถ ปฺา ปชานนา…เป… อโมโห ธมฺมวิจโย สมฺมาทิฏฺิ – อิทํ ตถาคตสฺส านฺจ านโต อฏฺานฺจ อฏฺานโต ยถาภูตํ าณํ.

๘๑๐. (๒) ตตฺถ กตมํ ตถาคตสฺส อตีตานาคตปจฺจุปฺปนฺนานํ กมฺมสมาทานานํ านโส เหตุโส วิปากํ ยถาภูตํ าณํ? อิธ ตถาคโต ปชานาติ – ‘‘อตฺเถกจฺจานิ ปาปกานิ กมฺมสมาทานานิ คติสมฺปตฺติปฏิพาฬฺหานิ น วิปจฺจนฺติ. อตฺเถกจฺจานิ ปาปกานิ กมฺมสมาทานานิ อุปธิสมฺปตฺติปฏิพาฬฺหานิ น วิปจฺจนฺติ. อตฺเถกจฺจานิ ปาปกานิ กมฺมสมาทานานิ กาลสมฺปตฺติปฏิพาฬฺหานิ น วิปจฺจนฺติ. อตฺเถกจฺจานิ ปาปกานิ กมฺมสมาทานานิ ปโยคสมฺปตฺติปฏิพาฬฺหานิ น วิปจฺจนฺติ.

‘‘อตฺเถกจฺจานิ ปาปกานิ กมฺมสมาทานานิ คติวิปตฺตึ อาคมฺม วิปจฺจนฺติ. อตฺเถกจฺจานิ ปาปกานิ กมฺมสมาทานานิ อุปธิวิปตฺตึ อาคมฺม วิปจฺจนฺติ. อตฺเถกจฺจานิ ปาปกานิ กมฺมสมาทานานิ กาลวิปตฺตึ อาคมฺม วิปจฺจนฺติ. อตฺเถกจฺจานิ ปาปกานิ กมฺมสมาทานานิ ปโยควิปตฺตึ อาคมฺม วิปจฺจนฺติ.

‘‘อตฺเถกจฺจานิ กลฺยาณานิ กมฺมสมาทานานิ คติวิปตฺติปฏิพาฬฺหานิ น วิปจฺจนฺติ. อตฺเถกจฺจานิ กลฺยาณานิ กมฺมสมาทานานิ อุปธิวิปตฺติปฏิพาฬฺหานิ น วิปจฺจนฺติ. อตฺเถกจฺจานิ กลฺยาณานิ กมฺมสมาทานานิ กาลวิปตฺติปฏิพาฬฺหานิ น วิปจฺจนฺติ. อตฺเถกจฺจานิ กลฺยาณานิ กมฺมสมาทานานิ ปโยควิปตฺติปฏิพาฬฺหานิ น วิปจฺจนฺติ.

‘‘อตฺเถกจฺจานิ กลฺยาณานิ กมฺมสมาทานานิ คติสมฺปตฺตึ อาคมฺม วิปจฺจนฺติ. อตฺเถกจฺจานิ กลฺยาณานิ กมฺมสมาทานานิ อุปธิสมฺปตฺตึ อาคมฺม วิปจฺจนฺติ. อตฺเถกจฺจานิ กลฺยาณานิ กมฺมสมาทานานิ กาลสมฺปตฺตึ อาคมฺม วิปจฺจนฺติ. อตฺเถกจฺจานิ กลฺยาณานิ กมฺมสมาทานานิ ปโยคสมฺปตฺตึ อาคมฺม วิปจฺจนฺตี’’ติ. ยา ตตฺถ ปฺา ปชานนา…เป… อโมโห ธมฺมวิจโย สมฺมาทิฏฺิ – อิทํ ตถาคตสฺส อตีตานาคตปจฺจุปฺปนฺนานํ กมฺมสมาทานานํ านโส เหตุโส วิปากํ ยถาภูตํ าณํ.

๘๑๑. (๓) ตตฺถ กตมํ ตถาคตสฺส สพฺพตฺถคามินึ ปฏิปทํ ยถาภูตํ าณํ? อิธ ตถาคโต ‘‘อยํ มคฺโค อยํ ปฏิปทา นิรยคามี’’ติ [นิรยคามินีติ (สฺยา.)] ปชานาติ, ‘‘อยํ มคฺโค อยํ ปฏิปทา ติรจฺฉานโยนิคามี’’ติ [ติรจฺฉานคามินีติ (สฺยา.) เอวมุปริปิ. อฏฺกถา โอโลเกตพฺพา] ปชานาติ, ‘‘อยํ มคฺโค อยํ ปฏิปทา เปตฺติวิสยคามี’’ติ ปชานาติ, ‘‘อยํ มคฺโค อยํ ปฏิปทา มนุสฺสโลกคามี’’ติ ปชานาติ, ‘‘อยํ มคฺโค อยํ ปฏิปทา เทวโลกคามี’’ติ ปชานาติ, ‘‘อยํ มคฺโค อยํ ปฏิปทา นิพฺพานคามี’’ติ ปชานาตีติ. ยา ตตฺถ ปฺา ปชานนา…เป… อโมโห ธมฺมวิจโย สมฺมาทิฏฺิ – อิทํ ตถาคตสฺส สพฺพตฺถคามินึ ปฏิปทํ ยถาภูตํ าณํ.

๘๑๒. (๔) ตตฺถ กตมํ ตถาคตสฺส อเนกธาตุนานาธาตุโลกํ ยถาภูตํ าณํ? อิธ ตถาคโต ขนฺธนานตฺตํ ปชานาติ, อายตนนานตฺตํ ปชานาติ, ธาตุนานตฺตํ ปชานาติ, อเนกธาตุนานาธาตุโลกนานตฺตํ ปชานาตีติ. ยา ตตฺถ ปฺา ปชานนา…เป… อโมโห ธมฺมวิจโย สมฺมาทิฏฺิ – อิทํ ตถาคตสฺส อเนกธาตุนานาธาตุโลกํ ยถาภูตํ าณํ.

๘๑๓. (๕) ตตฺถ กตมํ ตถาคตสฺส สตฺตานํ นานาธิมุตฺติกตํ ยถาภูตํ าณํ? อิธ ตถาคโต ปชานาติ – ‘‘สนฺติ สตฺตา หีนาธิมุตฺติกา, สนฺติ สตฺตา ปณีตาธิมุตฺติกา. หีนาธิมุตฺติกา สตฺตา หีนาธิมุตฺติเก สตฺเต เสวนฺติ ภชนฺติ ปยิรุปาสนฺติ. ปณีตาธิมุตฺติกา สตฺตา ปณีตาธิมุตฺติเก สตฺเต เสวนฺติ ภชนฺติ ปยิรุปาสนฺติ.

‘‘อตีตมฺปิ อทฺธานํ หีนาธิมุตฺติกา สตฺตา หีนาธิมุตฺติเก สตฺเต เสวึสุ ภชึสุ ปยิรุปาสึสุ, ปณีตาธิมุตฺติกา สตฺตา ปณีตาธิมุตฺติเก สตฺเต เสวึสุ ภชึสุ ปยิรุปาสึสุ.

‘‘อนาคตมฺปิ อทฺธานํ หีนาธิมุตฺติกา สตฺตา หีนาธิมุตฺติเก สตฺเต เสวิสฺสนฺติ ภชิสฺสนฺติ ปยิรุปาสิสฺสนฺติ, ปณีตาธิมุตฺติกา สตฺตา ปณีตาธิมุตฺติเก สตฺเต เสวิสฺสนฺติ ภชิสฺสนฺติ ปยิรุปาสิสฺสนฺตี’’ติ. ยา ตตฺถ ปฺา ปชานนา…เป… อโมโห ธมฺมวิจโย สมฺมาทิฏฺิ – อิทํ ตถาคตสฺส สตฺตานํ นานาธิมุตฺติกตํ ยถาภูตํ าณํ.

๘๑๔. (๖) ตตฺถ กตมํ ตถาคตสฺส ปรสตฺตานํ ปรปุคฺคลานํ อินฺทฺริยปโรปริยตฺตํ ยถาภูตํ าณํ? อิธ ตถาคโต สตฺตานํ อาสยํ ปชานาติ, อนุสยํ ปชานาติ, จริตํ ปชานาติ, อธิมุตฺตึ ปชานาติ, อปฺปรชกฺเข มหารชกฺเข ติกฺขินฺทฺริเย มุทินฺทฺริเย สฺวากาเร ทฺวากาเร สุวิฺาปเย ทุวิฺาปเย ภพฺพาภพฺเพ สตฺเต ปชานาติ.

๘๑๕. กตโม จ สตฺตานํ อาสโย? ‘‘สสฺสโต โลโก’’ติ วา, ‘‘อสสฺสโต โลโก’’ติ วา, ‘‘อนฺตวา โลโก’’ติ วา, ‘‘อนนฺตวา โลโก’’ติ วา, ‘‘ตํ ชีวํ ตํ สรีร’’นฺติ วา, ‘‘อฺํ ชีวํ อฺํ สรีร’’นฺติ วา, ‘‘โหติ ตถาคโต ปรํ มรณาติ วา, ‘‘น โหติ ตถาคโต ปรํ มรณา’’ติ วา, ‘‘โหติ จ น จ โหติ ตถาคโต ปรํ มรณา’’ติ วา, ‘‘เนว โหติ น น โหติ ตถาคโต ปรํ มรณา’’ติ วา, อิติ ภวทิฏฺิสนฺนิสฺสิตา วา สตฺตา โหนฺติ วิภวทิฏฺิสนฺนิสฺสิตา วา. เอเต วา ปน อุโภ อนฺเต อนุปคมฺม อิทปฺปจฺจยตา ปฏิจฺจสมุปฺปนฺเนสุ ธมฺเมสุ อนุโลมิกา ขนฺติ ปฏิลทฺธา โหติ ยถาภูตํ าณํ. อยํ สตฺตานํ อาสโย.

๘๑๖. กตโม จ สตฺตานํ อนุสโย? สตฺตานุสยา – กามราคานุสโย, ปฏิฆานุสโย, มานานุสโย, ทิฏฺานุสโย, วิจิกิจฺฉานุสโย, ภวราคานุสโย, อวิชฺชานุสโย. ยํ โลเก ปิยรูปํ สาตรูปํ เอตฺถ สตฺตานํ ราคานุสโย อนุเสติ. ยํ โลเก อปฺปิยรูปํ อสาตรูปํ เอตฺถ สตฺตานํ ปฏิฆานุสโย อนุเสติ. อิติ อิเมสุ ทฺวีสุ ธมฺเมสุ อวิชฺชานุปติตา. ตเทกฏฺโ มาโน จ ทิฏฺิ จ วิจิกิจฺฉา จ ทฏฺพฺพา. อยํ สตฺตานํ อนุสโย.

๘๑๗. กตมฺจ สตฺตานํ จริตํ? ปุฺาภิสงฺขาโร, อปุฺาภิสงฺขาโร, อาเนฺชาภิสงฺขาโร, ปริตฺตภูมโก วา มหาภูมโก วา – อิทํ สตฺตานํ จริตํ.

๘๑๘. กตมา จ สตฺตานํ อธิมุตฺติ? สนฺติ สตฺตา หีนาธิมุตฺติกา, สนฺติ สตฺตา ปณีตาธิมุตฺติกา. หีนาธิมุตฺติกา สตฺตา หีนาธิมุตฺติเก สตฺเต เสวนฺติ ภชนฺติ ปยิรุปาสนฺติ. ปณีตาธิมุตฺติกา สตฺตา ปณีตาธิมุตฺติเก สตฺเต เสวนฺติ ภชนฺติ ปยิรุปาสนฺติ.

อตีตมฺปิ อทฺธานํ หีนาธิมุตฺติกา สตฺตา หีนาธิมุตฺติเก สตฺเต เสวึสุ ภชึสุ ปยิรุปาสึสุ. ปณีตาธิมุตฺติกา สตฺตา ปณีตาธิมุตฺติเก สตฺเต เสวึสุ ภชึสุ ปยิรุปาสึสุ.

อนาคตมฺปิ อทฺธานํ หีนาธิมุตฺติกา สตฺตา หีนาธิมุตฺติเก สตฺเต เสวิสฺสนฺติ ภชิสฺสนฺติ ปยิรุปาสิสฺสนฺติ. ปณีตาธิมุตฺติกา สตฺตา ปณีตาธิมุตฺติเก สตฺเต เสวิสฺสนฺติ ภชิสฺสนฺติ ปยิรุปาสิสฺสนฺติ. อยํ สตฺตานํ อธิมุตฺติ.

๘๑๙. กตเม เต สตฺตา มหารชกฺขา? ทส กิเลสวตฺถูนิ – โลโภ, โทโส, โมโห, มาโน, ทิฏฺิ, วิจิกิจฺฉา, ถินํ, อุทฺธจฺจํ, อหิริกํ, อโนตฺตปฺปํ. เยสํ สตฺตานํ อิมานิ ทส กิเลสวตฺถูนิ อาเสวิตานิ ภาวิตานิ พหุลีกตานิ อุสฺสทคตานิ, อิเม เต สตฺตา มหารชกฺขา.

๘๒๐. กตเม เต สตฺตา อปฺปรชกฺขา? เยสํ สตฺตานํ อิมานิ ทส กิเลสวตฺถูนิ อนาเสวิตานิ อภาวิตานิ อพหุลีกตานิ อนุสฺสทคตานิ, อิเม เต สตฺตา อปฺปรชกฺขา.

๘๒๑. กตเม เต สตฺตา มุทินฺทฺริยา? ปฺจินฺทฺริยานิ – สทฺธินฺทฺริยํ, วีริยินฺทฺริยํ, สตินฺทฺริยํ, สมาธินฺทฺริยํ, ปฺินฺทฺริยํ. เยสํ สตฺตานํ อิมานิ ปฺจินฺทฺริยานิ อนาเสวิตานิ อภาวิตานิ อพหุลีกตานิ อนุสฺสทคตานิ, อิเม เต สตฺตา มุทินฺทฺริยา.

๘๒๒. กตเม เต สตฺตา ติกฺขินฺทฺริยา? เยสํ สตฺตานํ อิมานิ ปฺจินฺทฺริยานิ อาเสวิตานิ ภาวิตานิ พหุลีกตานิ อุสฺสทคตานิ, อิเม เต สตฺตา ติกฺขินฺทฺริยา.

๘๒๓. กตเม เต สตฺตา ทฺวาการา? เย เต สตฺตา ปาปาสยา ปาปานุสยา ปาปจริตา ปาปาธิมุตฺติกา มหารชกฺขา มุทินฺทฺริยา, อิเม เต สตฺตา ทฺวาการา.

๘๒๔. กตเม เต สตฺตา สฺวาการา? เย เต สตฺตา กลฺยาณาสยา กลฺยาณจริตา กลฺยาณาธิมุตฺติกา อปฺปรชกฺขา ติกฺขินฺทฺริยา, อิเม เต สตฺตา สฺวาการา.

๘๒๕. กตเม เต สตฺตา ทุวิฺาปยา? เย จ เต สตฺตา ทฺวาการา, เตว เต สตฺตา ทุวิฺาปยา. เย จ เต สตฺตา สฺวาการา, เตว เต สตฺตา สุวิฺาปยา.

๘๒๖. กตเม เต สตฺตา อภพฺพา? เย เต สตฺตา กมฺมาวรเณน สมนฺนาคตา กิเลสาวรเณน สมนฺนาคตา วิปากาวรเณน สมนฺนาคตา อสฺสทฺธา อจฺฉนฺทิกา ทุปฺปฺา อภพฺพา นิยามํ โอกฺกมิตุํ กุสเลสุ ธมฺเมสุ สมฺมตฺตํ, อิเม เต สตฺตา อภพฺพา.

๘๒๗. กตเม เต สตฺตา ภพฺพา? เย เต สตฺตา น กมฺมาวรเณน สมนฺนาคตา น กิเลสาวรเณน สมนฺนาคตา น วิปากาวรเณน สมนฺนาคตา สทฺธา ฉนฺทิกา ปฺวนฺโต ภพฺพา นิยามํ โอกฺกมิตุํ กุสเลสุ ธมฺเมสุ สมฺมตฺตํ, อิเม เต สตฺตา ภพฺพาติ. ยา ตตฺถ ปฺา ปชานนา…เป… อโมโห ธมฺมวิจโย สมฺมาทิฏฺิ – อิทํ ตถาคตสฺส ปรสตฺตานํ ปรปุคฺคลานํ อินฺทฺริยปโรปริยตฺตํ ยถาภูตํ าณํ.

๘๒๘. (๗) ตตฺถ กตมํ ตถาคตสฺส ฌานวิโมกฺขสมาธิสมาปตฺตีนํ สํกิเลสํ โวทานํ ยถาภูตํ าณํ? ฌายีติ. จตฺตาโร ฌายี. อตฺเถกจฺโจ ฌายี สมฺปตฺติเยว [สมฺปตฺติเยว (ก.)] สมานํ วิปตฺตีติ ปจฺเจติ, อตฺเถกจฺโจ ฌายี วิปตฺตึเยว [วิปตฺติเยว (ก.)] สมานํ สมฺปตฺตีติ ปจฺเจติ, อตฺเถกจฺโจ ฌายี สมฺปตฺติเยว สมานํ สมฺปตฺตีติ ปจฺเจติ, อตฺเถกจฺโจ ฌายี วิปตฺติเยว สมานํ วิปตฺตีติ ปจฺเจติ – อิเม จตฺตาโร ฌายี.

อปเรปิ จตฺตาโร ฌายี. อตฺเถกจฺโจ ฌายี ทนฺธํ สมาปชฺชติ ขิปฺปํ วุฏฺาติ, อตฺเถกจฺโจ ฌายี ขิปฺปํ สมาปชฺชติ ทนฺธํ วุฏฺาติ, อตฺเถกจฺโจ ฌายี ทนฺธํ สมาปชฺชติ ทนฺธํ วุฏฺาติ, อตฺเถกจฺโจ ฌายี ขิปฺปํ สมาปชฺชติ ขิปฺปํ วุฏฺาติ – อิเม จตฺตาโร ฌายี.

อปเรปิ จตฺตาโร ฌายี. อตฺเถกจฺโจ ฌายี สมาธิสฺมึ สมาธิกุสโล โหติ, น สมาธิสฺมึ สมาปตฺติกุสโล; อตฺเถกจฺโจ ฌายี สมาธิสฺมึ สมาปตฺติกุสโล โหติ, น สมาธิสฺมึ สมาธิกุสโล; อตฺเถกจฺโจ ฌายี สมาธิสฺมึ สมาธิกุสโล จ โหติ, สมาธิสฺมึ สมาปตฺติกุสโล จ; อตฺเถกจฺโจ ฌายี เนว สมาธิสฺมึ สมาธิกุสโล โหติ, น สมาธิสฺมึ สมาปตฺติกุสโล – อิเม จตฺตาโร ฌายี.

‘‘ฌาน’’นฺติ. จตฺตาริ ฌานานิ – ปมํ ฌานํ, ทุติยํ ฌานํ, ตติยํ ฌานํ, จตุตฺถํ ฌานํ.

‘‘วิโมกฺโข’’ติ. อฏฺ วิโมกฺขา. รูปี รูปานิ ปสฺสติ – อยํ ปโม วิโมกฺโข.

อชฺฌตฺตํ อรูปสฺี พหิทฺธา รูปานิ ปสฺสติ – อยํ ทุติโย วิโมกฺโข.

สุภนฺเตว อธิมุตฺโต โหติ – อยํ ตติโย วิโมกฺโข.

สพฺพโส รูปสฺานํ สมติกฺกมา ปฏิฆสฺานํ อตฺถงฺคมา นานตฺตสฺานํ อมนสิการา ‘‘อนนฺโต อากาโส’’ติ อากาสานฺจายตนํ อุปสมฺปชฺช วิหรติ – อยํ จตุตฺโถ วิโมกฺโข.

สพฺพโส อากาสานฺจายตนํ สมติกฺกมฺม ‘‘อนนฺตํ วิฺาณ’’นฺติ วิฺาณฺจายตนํ อุปสมฺปชฺช วิหรติ – อยํ ปฺจโม วิโมกฺโข.

สพฺพโส วิฺาณฺจายตนํ สมติกฺกมฺม ‘‘นตฺถิ กิฺจิ’’ติ อากิฺจฺายตนํ อุปสมฺปชฺช วิหรติ – อยํ ฉฏฺโ วิโมกฺโข.

สพฺพโส อากิฺจฺายตนํ สมติกฺกมฺม เนวสฺานาสฺายตนํ อุปสมฺปชฺช วิหรติ – อยํ สตฺตโม วิโมกฺโข.

สพฺพโส เนวสฺานาสฺายตนํ สมติกฺกมฺม สฺาเวทยิตนิโรธํ อุปสมฺปชฺช วิหรติ – อยํ อฏฺโม วิโมกฺโข.

‘‘สมาธี’’ติ. ตโย สมาธี – สวิตกฺกสวิจาโร สมาธิ, อวิตกฺกวิจารมตฺโต สมาธิ, อวิตกฺกอวิจาโร สมาธิ.

‘‘สมาปตฺตี’’ติ. นว อนุปุพฺพวิหารสมาปตฺติโย – ปมชฺฌานสมาปตฺติ, ทุติยชฺฌานสมาปตฺติ, ตติยชฺฌานสมาปตฺติ, จตุตฺถชฺฌานสมาปตฺติ, อากาสานฺจายตนสมาปตฺติ, วิฺาณฺจายตนสมาปตฺติ, อากิฺจฺายตนสมาปตฺติ, เนวสฺานาสฺายตนสมาปตฺติ, สฺาเวทยิตนิโรธสมาปตฺติ.

‘‘สํกิเลส’’นฺติ หานภาคิโย ธมฺโม. ‘‘โวทาน’’นฺติ วิเสสภาคิโย ธมฺโม. ‘‘วุฏฺาน’’นฺติ. โวทานมฺปิ วุฏฺานํ, ตมฺหา ตมฺหา สมาธิมฺหา วุฏฺานมฺปิ วุฏฺานนฺติ. ยา ตตฺถ ปฺา ปชานนา…เป… อโมโห ธมฺมวิจโย สมฺมาทิฏฺิ – อิทํ ตถาคตสฺส ฌานวิโมกฺขสมาธิสมาปตฺตีนํ สํกิเลสํ โวทานํ วุฏฺานํ ยถาภูตํ าณํ.

๘๒๙. (๘) ตตฺถ กตมํ ตถาคตสฺส ปุพฺเพนิวาสานุสฺสติ ยถาภูตํ าณํ? อิธ ตถาคโต อเนกวิหิตํ ปุพฺเพนิวาสํ อนุสฺสรติ, เสยฺยถิทํ – เอกมฺปิ ชาตึ ทฺเวปิ ชาติโย ติสฺโสปิ ชาติโย จตสฺโสปิ ชาติโย ปฺจปิ ชาติโย ทสปิ ชาติโย วีสมฺปิ ชาติโย ตึสมฺปิ ชาติโย จตฺตาลีสมฺปิ ชาติโย ปฺาสมฺปิ ชาติโย ชาติสตมฺปิ ชาติสหสฺสมฺปิ ชาติสตสหสฺสมฺปิ อเนเกปิ สํวฏฺฏกปฺเป อเนเกปิ วิวฏฺฏกปฺเป อเนเกปิ สํวฏฺฏวิวฏฺฏกปฺเป ‘‘อมุตฺราสึ เอวํนาโม เอวํโคตฺโต เอวํวณฺโณ เอวมาหาโร เอวํสุขทุกฺขปฺปฏิสํเวที เอวมายุปริยนฺโต, โส ตโต จุโต อมุตฺร อุทปาทึ; ตตฺราปาสึ เอวํนาโม เอวํโคตฺโต เอวํวณฺโณ เอวมาหาโร เอวํสุขทุกฺขปฺปฏิสํเวที เอวมายุปริยนฺโต, โส ตโต จุโต อิธูปปนฺโน’’ติ. อิติ สาการํ สอุทฺเทสํ อเนกวิหิตํ ปุพฺเพนิวาสํ อนุสฺสรตีติ. ยา ตตฺถ ปฺา ปชานนา…เป… อโมโห ธมฺมวิจโย สมฺมาทิฏฺิ – อิทํ ตถาคตสฺส ปุพฺเพนิวาสานุสฺสติ ยถาภูตํ าณํ.

๘๓๐. (๙) ตตฺถ กตมํ ตถาคตสฺส สตฺตานํ จุตูปปาตํ ยถาภูตํ าณํ? อิธ ตถาคโต ทิพฺเพน จกฺขุนา วิสุทฺเธน อติกฺกนฺตมานุสเกน สตฺเต ปสฺสติ จวมาเน อุปปชฺชมาเน หีเน ปณีเต สุวณฺเณ ทุพฺพณฺเณ สุคเต ทุคฺคเต ยถากมฺมูปเค สตฺเต ปชานาติ – ‘‘อิเม วต โภนฺโต สตฺตา กายทุจฺจริเตน สมนฺนาคตา วจีทุจฺจริเตน สมนฺนาคตา มโนทุจฺจริเตน สมนฺนาคตา อริยานํ อุปวาทกา มิจฺฉาทิฏฺิกา มิจฺฉาทิฏฺิกมฺมสมาทานา. เต กายสฺส เภทา ปรํ มรณา อปายํ ทุคฺคตึ วินิปาตํ นิรยํ อุปปนฺนา. อิเม วา ปน โภนฺโต สตฺตา กายสุจริเตน สมนฺนาคตา วจีสุจริเตน สมนฺนาคตา มโนสุจริเตน สมนฺนาคตา อริยานํ อนุปวาทกา สมฺมาทิฏฺิกา สมฺมาทิฏฺิกมฺมสมาทานา. เต กายสฺส เภทา ปรํ มรณา สุคตึ สคฺคํ โลกํ อุปปนฺนา’’ติ. อิติ ทิพฺเพน จกฺขุนา วิสุทฺเธน อติกฺกนฺตมานุสเกน สตฺเต ปสฺสติ จวมาเน อุปปชฺชมาเน หีเน ปณีเต สุวณฺเณ ทุพฺพณฺเณ สุคเต ทุคฺคเต ยถากมฺมูปเค สตฺเต ปชานาตีติ. ยา ตตฺถ ปฺา ปชานนา…เป… อโมโห ธมฺมวิจโย สมฺมาทิฏฺิ – อิทํ ตถาคตสฺส สตฺตานํ จุตูปปาตํ ยถาภูตํ าณํ.

๘๓๑. (๑๐) ตตฺถ กตมํ ตถาคตสฺส อาสวานํ ขยํ ยถาภูตํ าณํ? อิธ ตถาคโต อาสวานํ ขยา อนาสวํ เจโตวิมุตฺตึ ปฺาวิมุตฺตึ ทิฏฺเว ธมฺเม สยํ อภิฺา สจฺฉิกตฺวา อุปสมฺปชฺช วิหรตีติ. ยา ตตฺถ ปฺา ปชานนา…เป… อโมโห ธมฺมวิจโย สมฺมาทิฏฺิ – อิทํ ตถาคตสฺส อาสวานํ ขยํ ยถาภูตํ าณนฺติ.

ทสกํ.

าณวิภงฺโค นิฏฺิโต.

๑๗. ขุทฺทกวตฺถุวิภงฺโค

๑. เอกกมาติกา

๘๓๒. (๑)ชาติมโท (๒)โคตฺตมโท (๓)อาโรคฺยมโท (๔)โยพฺพนมโท (๕)ชีวิตมโท (๖)ลาภมโท (๗)สกฺการมโท (๘) ครุการมโท (๙) ปุเรกฺขารมโท (๑๐) ปริวารมโท (๑๑) โภคมโท (๑๒) วณฺณมโท (๑๓) สุตมโท (๑๔) ปฏิภานมโท (๑๕) รตฺตฺุมโท (๑๖) ปิณฺฑปาติกมโท (๑๗) อนวฺาตมโท (๑๘) อิริยาปถมโท (๑๙) อิทฺธิมโท (๒๐) ยสมโท (๒๑) สีลมโท (๒๒) ฌานมโท (๒๓) สิปฺปมโท (๒๔) อาโรหมโท (๒๕) ปริณาหมโท (๒๖) สณฺานมโท (๒๗) ปาริปูริมโท (๒๘)มโท (๒๙) ปมาโท (๓๐) ถมฺโภ (๓๑) สารมฺโภ (๓๒) อตฺริจฺฉตา (๓๓)มหิจฺฉตา (๓๔) ปาปิจฺฉตา (๓๕) สิงฺคํ (๓๖) ตินฺติณํ (๓๗) จาปลฺยํ (๓๘)อสภาควุตฺติ (๓๙) อรติ (๔๐) ตนฺที (๔๑) วิชมฺภิตา (๔๒) ภตฺตสมฺมโท (๔๓) เจตโส จ ลีนตฺตํ [เจตโส ลีนตฺตํ (สฺยา.)] (๔๔) กุหนา (๔๕) ลปนา (๔๖) เนมิตฺติกตา (๔๗)นิปฺเปสิกตา (๔๘) ลาเภน ลาภํ นิชิคีสนตา [นิชิคึสนตา (สี.), ชิคึสนตา (สฺยา.)] (๔๙) เสยฺโยหมสฺมีติ มาโน (๕๐) สทิโสหมสฺมีติ มาโน (๕๑) หีโน หมสฺมีติ มาโน (๕๒) เสยฺยสฺส เสยฺโยหมสฺมีติ มาโน (๕๓) เสยฺยสฺส สทิโสหมสฺมีติ มาโน (๕๔) เสยฺยสฺส หีโนหมสฺมีติ มาโน (๕๕) สทิสสฺส เสยฺโยหมสฺมีติ มาโน (๕๖) สทิสสฺส สทิโสหมสฺมีติ มาโน (๕๗) สทิสสฺส หีโนหมสฺมีติ มาโน (๕๘) หีนสฺส เสยฺโยหมสฺมีติ มาโน (๕๙) หีนสฺส สทิโสหมสฺมีติ มาโน (๖๐) หีนสฺส หีโนหมสฺมีติ มาโน (๖๑) มาโน (๖๒) อติมาโน (๖๓) มานาติมาโน (๖๔) โอมาโน (๖๕)อธิมาโน (๖๖) อสฺมิมาโน (๖๗) มิจฺฉามาโน (๖๘) าติวิตกฺโก (๖๙)ชนปทวิตกฺโก (๗๐) อมรวิตกฺโก (๗๑) ปรานุทฺทยตาปฏิสํยุตฺโต วิตกฺโก (๗๒) ลาภสกฺการสิโลกปฏิสํยุตฺโต วิตกฺโก (๗๓) อนวฺตฺติปฏิสํยุตฺโต วิตกฺโก

เอกกํ.

๒. ทุกมาติกา

๘๓๓. (๑) โกโธ จ อุปนาโห จ (๒) มกฺโข จ ปฬาโส [ปลาโส (สี. สฺยา.)] จ (๓) อิสฺสา จ มจฺฉริยฺจ (๔) มายา จ สาเยฺยฺจ (๕) อวิชฺชา จ ภวตณฺหา จ (๖) ภวทิฏฺิ จ วิภวทิฏฺิ จ (๗) สสฺสตทิฏฺิ จ อุจฺเฉททิฏฺิ จ (๘) อนฺตวาทิฏฺิ จ อนนฺตวาทิฏฺิ จ (๙) ปุพฺพนฺตานุทิฏฺิ จ อปรนฺตานุทิฏฺิ จ (๑๐) อหิริกฺจ อโนตฺตปฺปฺจ (๑๑) โทวจสฺสตา จ ปาปมิตฺตตา จ (๑๒) อนชฺชโว จ อมทฺทโว จ (๑๓) อกฺขนฺติ จ อโสรจฺจฺจ (๑๔) อสาขลฺยฺจ อปฺปฏิสนฺถาโร จ (๑๕)อินฺทฺริเยสุ อคุตฺตทฺวารตา จ โภชเน อมตฺตฺุตา จ (๑๖) มุฏฺสฺสจฺจฺจ อสมฺปชฺฺจ (๑๗) สีลวิปตฺติ จ ทิฏฺิวิปตฺติ จ (๑๘) อชฺฌตฺตสํโยชนฺจ พหิทฺธาสํโยชนฺจ

ทุกํ.

๓. ติกมาติกา

๘๓๔. (๑) ตีณิ อกุสลมูลานิ (๒) ตโย อกุสลวิตกฺกา (๓) ติสฺโส อกุสลสฺา (๔) ติสฺโส อกุสลธาตุโย (๕) ตีณิ ทุจฺจริตานิ (๖) ตโย อาสวา (๗) ตีณิ สํโยชนานิ (๘) ติสฺโส ตณฺหา (๙) อปราปิ ติสฺโส ตณฺหา (๑๐) อปราปิ ติสฺโส ตณฺหา (๑๑) ติสฺโส เอสนา (๑๒) ติสฺโส วิธา (๑๓) ตีณิ ภยานิ (๑๔)ตีณิ ตมานิ (๑๕) ตีณิ ติตฺถายตนานิ (๑๖) ตโย กิฺจนา (๑๗) ตีณิ องฺคณานิ (๑๘) ตีณิ มลานิ (๑๙) ตีณิ วิสมานิ (๒๐) อปรานิปิ ตีณิ วิสมานิ (๒๑) ตโย อคฺคี (๒๒) ตโย กสาวา (๒๓) อปเรปิ ตโย กสาวา (๒๔)อสฺสาททิฏฺิ, อตฺตานุทิฏฺิ, มิจฺฉาทิฏฺิ (๒๕) อรติ, วิเหสา, อธมฺมจริยา (๒๖)โทวจสฺสตา, ปาปมิตฺตตา, นานตฺตสฺา (๒๗) อุทฺธจฺจํ, โกสชฺชํ, ปมาโท (๒๘) อสนฺตุฏฺิตา, อสมฺปชฺตา, มหิจฺฉตา (๒๙) อหิริกํ, อโนตฺตปฺปํ, ปมาโท (๓๐)อนาทริยํ, โทวจสฺสตา, ปาปมิตฺตตา (๓๑) อสฺสทฺธิยํ, อวทฺุตา, โกสชฺชํ (๓๒) อุทฺธจฺจํ, อสํวโร, ทุสฺสีลฺยํ (๓๓) อริยานํ อทสฺสนกมฺยตา, สทฺธมฺมํ อโสตุกมฺยตา, อุปารมฺภจิตฺตตา (๓๔) มุฏฺสฺสจฺจํ, อสมฺปชฺํ, เจตโส วิกฺเขโป (๓๕)อโยนิโส มนสิกาโร, กุมฺมคฺคเสวนา, เจตโส จ ลีนตฺตํ

ติกํ.

๔. จตุกฺกมาติกา

๘๓๕. (๑) จตฺตาโร อาสวา (๒) จตฺตาโร คนฺถา (๓) จตฺตาโร โอฆา (๔) จตฺตาโร โยคา (๕) จตฺตาริ อุปาทานานิ (๖) จตฺตาโร ตณฺหุปฺปาทา (๗) จตฺตาริ อคติคมนานิ (๘) จตฺตาโร วิปริยาสา [วิปริเยสา (สี. สฺยา. ก.)] (๙) จตฺตาโร อนริยโวหารา (๑๐) อปเรปิ จตฺตาโร อนริยโวหารา (๑๑) จตฺตาริ ทุจฺจริตานิ (๑๒) อปรานิปิ จตฺตาริ ทุจฺจริตานิ (๑๓)จตฺตาริ ภยานิ (๑๔) อปรานิปิ จตฺตาริ ภยานิ (๑๕) จตสฺโส ทิฏฺิโย

จตุกฺกํ.

๕. ปฺจกมาติกา

๘๓๖. (๑) ปฺโจรมฺภาคิยานิ สํโยชนานิ (๒) ปฺจุทฺธมฺภาคิยานิ สํโยชนานิ (๓) ปฺจ มจฺฉริยานิ (๔) ปฺจ สงฺคา (๕) ปฺจ สลฺลา (๖) ปฺจ เจโตขิลา (๗)ปฺจ เจตโสวินิพนฺธา [เจตโสวินิพทฺธา (ก.)] (๘) ปฺจ นีวรณานิ (๙) ปฺจ กมฺมานิ อานนฺตริกานิ (๑๐) ปฺจ ทิฏฺิโย (๑๑) ปฺจ เวรา (๑๒) ปฺจ พฺยสนา (๑๓) ปฺจ อกฺขนฺติยา อาทีนวา (๑๔) ปฺจ ภยานิ (๑๕) ปฺจ ทิฏฺธมฺมนิพฺพานวาทา

ปฺจกํ.

๖. ฉกฺกมาติกา

๘๓๗. (๑) ฉ วิวาทมูลานิ (๒) ฉ ฉนฺทราคา (๓) ฉ วิโรธวตฺถูนิ (๔) ฉ ตณฺหากายา (๕) ฉ อคารวา (๖) ฉ ปริหานิยา ธมฺมา (๗) อปเรปิ ฉ ปริหานิยา ธมฺมา (๘) ฉ โสมนสฺสุปวิจารา (๙) ฉ โทมนสฺสุปวิจารา (๑๐) ฉ อุเปกฺขุปวิจารา (๑๑) ฉ เคหสิตานิ โสมนสฺสานิ (๑๒) ฉ เคหสิตานิ โทมนสฺสานิ (๑๓) ฉ เคหสิตา อุเปกฺขา (๑๔) ฉ ทิฏฺิโย

ฉกฺกํ.

๗. สตฺตกมาติกา

๘๓๘. (๑) สตฺต อนุสยา (๒) สตฺต สํโยชนานิ (๓) สตฺต ปริยุฏฺานานิ (๔)สตฺต อสทฺธมฺมา (๕) สตฺต ทุจฺจริตานิ (๖) สตฺต มานา (๗) สตฺต ทิฏฺิโย

สตฺตกํ.

๘. อฏฺกมาติกา

๘๓๙. (๑) อฏฺ กิเลสวตฺถูนิ (๒) อฏฺ กุสีตวตฺถูนิ (๓) อฏฺสุ โลกธมฺเมสุ จิตฺตสฺส ปฏิฆาโต (๔) อฏฺ อนริยโวหารา (๕) อฏฺ มิจฺฉตฺตา (๖) อฏฺ ปุริสโทสา (๗) อฏฺ อสฺิวาทา (๘) อฏฺ เนวสฺินาสฺิวาทา

อฏฺกํ.

๙. นวกมาติกา

๘๔๐. (๑) นว อาฆาตวตฺถูนิ (๒) นว ปุริสมลานิ (๓) นววิธา มานา (๔)นว ตณฺหามูลกา ธมฺมา (๕) นว อิฺชิตานิ (๖) นว มฺิตานิ (๗) นว ผนฺทิตานิ (๘) นว ปปฺจิตานิ (๙) นว สงฺขตานิ

นวกํ.

๑๐. ทสกมาติกา

๘๔๑. (๑) ทส กิเลสวตฺถูนิ (๒) ทส อาฆาตวตฺถูนิ (๓) ทส อกุสลกมฺมปถา (๔) ทส สํโยชนานิ (๕) ทส มิจฺฉตฺตา (๖) ทสวตฺถุกา มิจฺฉาทิฏฺิ (๗) ทสวตฺถุกา อนฺตคฺคาหิกา ทิฏฺิ

ทสกํ.

๘๔๒. อฏฺารส ตณฺหาวิจริตานิ อชฺฌตฺติกสฺส อุปาทาย, อฏฺารส ตณฺหาวิจริตานิ พาหิรสฺส อุปาทาย, ตเทกชฺฌํ อภิสฺูหิตฺวา อภิสงฺขิปิตฺวา ฉตฺตึส ตณฺหาวิจริตานิ โหนฺติ. อิติ อตีตานิ ฉตฺตึส ตณฺหาวิจริตานิ, อนาคตานิ ฉตฺตึส ตณฺหาวิจริตานิ, ปจฺจุปฺปนฺนานิ ฉตฺตึส ตณฺหาวิจริตานิ, ตเทกชฺฌํ อภิสฺูหิตฺวา อภิสงฺขิปิตฺวา อฏฺ ตณฺหาวิจริตสตํ โหติ. ยานิ จ ทฺวาสฏฺิ ทิฏฺิคตานิ พฺรหฺมชาเล เวยฺยากรเณ วุตฺตานิ ภควตา.

มาติกา.

๑. เอกกนิทฺเทโส

(๑) ชาติมโท

๘๔๓. ตตฺถ กตโม ชาติมโท? ชาตึ ปฏิจฺจ มโท มชฺชนา มชฺชิตตฺตํ มาโน มฺนา มฺิตตฺตํ อุนฺนติ อุนฺนาโม [อุณฺณติ อุณฺณาโม (สฺยา. ก.) ธ. ส. ๑๑๒๑] ธโช สมฺปคฺคาโห เกตุกมฺยตา จิตฺตสฺส – อยํ วุจฺจติ ‘‘ชาติมโท’’.

(๒-๒๗) โคตฺตมทาที

๘๔๔. ตตฺถ กตโม โคตฺตมโท? โคตฺตํ ปฏิจฺจ…เป… อาโรคฺยํ ปฏิจฺจ…เป… โยพฺพนํ ปฏิจฺจ…เป… ชีวิตํ ปฏิจฺจ…เป… ลาภํ ปฏิจฺจ…เป… สกฺการํ ปฏิจฺจ…เป… ครุการํ ปฏิจฺจ…เป… ปุเรกฺขารํ ปฏิจฺจ…เป… ปริวารํ ปฏิจฺจ…เป… โภคํ ปฏิจฺจ…เป… วณฺณํ ปฏิจฺจ…เป… สุตํ ปฏิจฺจ…เป… ปฏิภานํ ปฏิจฺจ…เป… รตฺตฺุตํ ปฏิจฺจ…เป… ปิณฺฑปาติกตฺตํ ปฏิจฺจ…เป… อนวฺาตํ ปฏิจฺจ…เป… อิริยาปถํ ปฏิจฺจ…เป… อิทฺธึ ปฏิจฺจ…เป… ยสํ ปฏิจฺจ…เป… สีลํ ปฏิจฺจ…เป… ฌานํ ปฏิจฺจ…เป… สิปฺปํ ปฏิจฺจ…เป… อาโรหํ ปฏิจฺจ…เป… ปริณาหํ ปฏิจฺจ…เป… สณฺานํ ปฏิจฺจ…เป… ปาริปูรึ ปฏิจฺจ มโท มชฺชนา มชฺชิตตฺตํ มาโน มฺนา มฺิตตฺตํ อุนฺนติ อุนฺนาโม ธโช สมฺปคฺคาโห เกตุกมฺยตา จิตฺตสฺส – อยํ วุจฺจติ ‘‘ปาริปูริมโท’’.

(๒๘) มโท

๘๔๕. ตตฺถ กตโม มโท? โย มโท มชฺชนา มชฺชิตตฺตํ มาโน มฺนา มฺิตตฺตํ อุนฺนติ อุนฺนาโม ธโช สมฺปคฺคาโห เกตุกมฺยตา จิตฺตสฺส – อยํ วุจฺจติ ‘‘มโท’’.

(๒๙) ปมาโท

๘๔๖. ตตฺถ กตโม ปมาโท? กายทุจฺจริเต วา วจีทุจฺจริเต วา มโนทุจฺจริเต วา ปฺจสุ วา กามคุเณสุ จิตฺตสฺส โวสฺสคฺโค โวสฺสคฺคานุปฺปทานํ กุสลานํ วา ธมฺมานํ ภาวนาย อสกฺกจฺจกิริยตา อสาตจฺจกิริยตา อนฏฺิตกิริยตา โอลีนวุตฺติตา นิกฺขิตฺตฉนฺทตา นิกฺขิตฺตธุรตา อนาเสวนา อภาวนา อพหุลีกมฺมํ อนธิฏฺานํ อนนุโยโค ปมาโท, โย เอวรูโป ปมาโท ปมชฺชนา ปมชฺชิตตฺตํ – อยํ วุจฺจติ ‘‘ปมาโท’’.

(๓๐) ถมฺโภ

๘๔๗. ตตฺถ กตโม ถมฺโภ? โย ถมฺโภ ถมฺภนา ถมฺภิตตฺตํ กกฺขฬิยํ ผารุสิยํ อุชุจิตฺตตา อมุทุตา – อยํ วุจฺจติ ‘‘ถมฺโภ’’.

(๓๑) สารมฺโภ

๘๔๘. ตตฺถ กตโม สารมฺโภ? โย สารมฺโภ ปฏิสารมฺโภ สารมฺภนา ปฏิสารมฺภนา ปฏิสารมฺภิตตฺตํ – อยํ วุจฺจติ ‘‘สารมฺโภ’’.

(๓๒) อตฺริจฺฉตา

๘๔๙. ตตฺถ กตมา อตฺริจฺฉตา? อิตรีตรจีวรปิณฺฑปาตเสนาสนคิลานปฺปจฺจยเภสชฺชปริกฺขาเรหิ ปฺจหิ วา กามคุเณหิ อสนฺตุฏฺสฺส ภิยฺโยกมฺยตา, ยา เอวรูปา อิจฺฉา อิจฺฉาคตา อตฺริจฺฉตา ราโค สาราโค จิตฺตสฺส สาราโค – อยํ วุจฺจติ ‘‘อตฺริจฺฉตา’’.

(๓๓) มหิจฺฉตา

๘๕๐. ตตฺถ กตมา มหิจฺฉตา? อิตรีตรจีวรปิณฺฑปาตเสนาสนคิลานปฺปจฺจยเภสชฺชปริกฺขาเรหิ ปฺจหิ วา กามคุเณหิ อสนฺตุฏฺสฺส ภิยฺโยกมฺยตา, ยา เอวรูปา อิจฺฉา อิจฺฉาคตา มหิจฺฉตา ราโค สาราโค จิตฺตสฺส สาราโค – อยํ วุจฺจติ ‘‘มหิจฺฉตา’’.

(๓๔) ปาปิจฺฉตา

๘๕๑. ตตฺถ กตมา ปาปิจฺฉตา? อิเธกจฺโจ อสฺสทฺโธ สมาโน ‘‘สทฺโธติ มํ ชโน ชานาตู’’ติ อิจฺฉติ, ทุสฺสีโล สมาโน ‘‘สีลวาติ มํ ชโน ชานาตู’’ติ อิจฺฉติ, อปฺปสฺสุโต สมาโน ‘‘พหุสฺสุโตติ มํ ชโน ชานาตู’’ติ อิจฺฉติ, สงฺคณิการาโม สมาโน ‘‘ปวิวิตฺโตติ มํ ชโน ชานาตู’’ติ อิจฺฉติ, กุสีโต สมาโน ‘‘อารทฺธวีริโยติ มํ ชโน ชานาตู’’ติ อิจฺฉติ, มุฏฺสฺสตี สมาโน ‘‘อุปฏฺิตสฺสตีติ มํ ชโน ชานาตู’’ติ อิจฺฉติ, อสมาหิโต สมาโน ‘‘สมาหิโตติ มํ ชโน ชานาตู’’ติ อิจฺฉติ, ทุปฺปฺโ สมาโน ‘‘ปฺวาติ มํ ชโน ชานาตู’’ติ อิจฺฉติ, อขีณาสโว สมาโน ‘‘ขีณาสโวติ มํ ชโน ชานาตู’’ติ อิจฺฉติ – ยา เอวรูปา อิจฺฉา อิจฺฉาคตา ปาปิจฺฉตา ราโค สาราโค จิตฺตสฺส สาราโค – อยํ วุจฺจติ ‘‘ปาปิจฺฉตา’’.

(๓๕) สิงฺคํ

๘๕๒. ตตฺถ กตมํ สิงฺคํ? ยํ สิงฺคํ สิงฺคารตา จาตุรตา จาตุริยํ ปริกฺขตฺตตา ปาริกฺขตฺติยํ – อิทํ วุจฺจติ ‘‘สิงฺคํ’’.

(๓๖) ตินฺติณํ

๘๕๓. ตตฺถ กตมํ ตินฺติณํ? ยํ ตินฺติณํ ตินฺติณายนา ตินฺติณายิตตฺตํ โลลุปฺปํ โลลุปฺปายนา โลลุปฺปายิตตฺตํ ปุจฺฉฺชิกตา สาธุกมฺยตา – อิทํ วุจฺจติ ‘‘ตินฺติณํ’’.

(๓๗) จาปลฺยํ

๘๕๔. ตตฺถ กตมํ จาปลฺยํ? จีวรมณฺฑนา ปตฺตมณฺฑนา เสนาสนมณฺฑนา อิมสฺส วา ปูติกายสฺส พาหิรานํ วา ปริกฺขารานํ มณฺฑนา วิภูสนา เกฬนา ปริเกฬนา คิทฺธิกตา คิทฺธิกตฺตํ จปลตา จาปลฺยํ – อิทํ วุจฺจติ ‘‘จาปลฺยํ’’.

(๓๘) อสภาควุตฺติ

๘๕๕. ตตฺถ กตมํ อสภาควุตฺติ? มาตริ วา ปิตริ วา เชฏฺเ วา ภาตริ วา อาจริเยสุ วา อุปชฺฌาเย วา พุทฺเธ วา สาวเกสุ วา อฺตรฺตเรสุ ครุฏฺานิเยสุ วิปฺปฏิกูลคฺคาหิตา วิปจฺจนีกสาตตา อนาทริยํ อนาทริยตา อคารวตา อปฺปติสฺสวตา – อยํ วุจฺจติ ‘‘อสภาควุตฺติ’’.

(๓๙) อรติ

๘๕๖. ตตฺถ กตมา อรติ? ปนฺเตสุ วา เสนาสเนสุ อฺตรฺตเรสุ วา อธิกุสเลสุ ธมฺเมสุ อรติ อรติตา อนภิรติ อนภิรมณา อุกฺกณฺิตา ปริตสฺสิตา – อยํ วุจฺจติ ‘‘อรติ’’.

(๔๐) ตนฺที

๘๕๗. ตตฺถ กตมา ตนฺที? ยา ตนฺที ตนฺทิยนา ตนฺทิมนกตา อาลสฺยํ อาลสฺยายนา อาลสฺยายิตตฺตํ – อยํ วุจฺจติ ‘‘ตนฺที’’.

(๔๑) วิชมฺภิตา

๘๕๘. ตตฺถ กตมา วิชมฺภิตา? ยา กายสฺส ชมฺภนา วิชมฺภนา อานมนา วินมนา สนฺนมนา ปณมนา พฺยาธิยกํ – อยํ วุจฺจติ ‘‘วิชมฺภิตา’’.

(๔๒) ภตฺตสมฺมโท

๘๕๙. ตตฺถ กตโม ภตฺตสมฺมโท? ยา ภุตฺตาวิสฺส ภตฺตมุจฺฉา ภตฺตกิลมโถ ภตฺตปริฬาโห กายทุฏฺุลฺลํ – อยํ วุจฺจติ ‘‘ภตฺตสมฺมโท’’.

(๔๓) เจตโส จ ลีนตฺตํ

๘๖๐. ตตฺถ กตมํ เจตโส จ ลีนตฺตํ? ยา จิตฺตสฺส อกลฺยตา อกมฺมฺตา โอลียนา สลฺลียนา ลีนํ ลียนา ลียิตตฺตํ ถินํ ถียนา ถียิตตฺตํ จิตฺตสฺส – อิทํ วุจฺจติ ‘‘เจตโส จ ลีนตฺตํ’’.

(๔๔) กุหนา

๘๖๑. ตตฺถ กตมา กุหนา? ลาภสกฺการสิโลกสนฺนิสฺสิตสฺส ปาปิจฺฉสฺส อิจฺฉาปกตสฺส ปจฺจยปฏิเสวนสงฺขาเตน [ปจฺจยปฏิเสธนสงฺขาเตน (สี.)] วา สามนฺตชปฺปิเตน วา อิริยาปถสฺส วา อปนา [อาปนา (ก.)] ปนา สณฺปนา ภากุฏิตา ภากุฏิยํ กุหนา กุหายนา กุหิตตฺตํ – อยํ วุจฺจติ ‘‘กุหนา’’.

(๔๕) ลปนา

๘๖๒. ตตฺถ กตมา ลปนา? ลาภสกฺการสิโลกสนฺนิสฺสิตสฺส ปาปิจฺฉสฺส อิจฺฉาปกตสฺส ยา ปเรสํ อาลปนา ลปนา สลฺลปนา อุลฺลปนา สมุลฺลปนา อุนฺนหนา สมุนฺนหนา อุกฺกาจนา สมุกฺกาจนา อนุปฺปิยภาณิตา จาฏุกมฺยตา มุคฺคสูปฺยตา ปาริภฏยตา – อยํ วุจฺจติ ‘‘ลปนา’’.

(๔๖) เนมิตฺติกตา

๘๖๓. ตตฺถ กตมา เนมิตฺติกตา? ลาภสกฺการสิโลกสนฺนิสฺสิตสฺส ปาปิจฺฉสฺส อิจฺฉาปกตสฺส ยํ ปเรสํ นิมิตฺตํ นิมิตฺตกมฺมํ โอภาโส โอภาสกมฺมํ สามนฺตชปฺปา ปริกถา – อยํ วุจฺจติ ‘‘เนมิตฺติกตา’’.

(๔๗) นิปฺเปสิกตา

๘๖๔. ตตฺถ กตมา นิปฺเปสิกตา? ลาภสกฺการสิโลกสนฺนิสฺสิตสฺส ปาปิจฺฉสฺส อิจฺฉาปกตสฺส ยา ปเรสํ อกฺโกสนา วมฺภนา ครหณา อุกฺเขปนา สมุกฺเขปนา ขิปนา สงฺขิปนา ปาปนา สมฺปาปนา อวณฺณหาริกา ปรปิฏฺิมํสิกตา – อยํ วุจฺจติ ‘‘นิปฺเปสิกตา’’.

(๔๘) ลาเภน ลาภํ นิชิคีสนตา

๘๖๕. ตตฺถ กตมา ลาเภน ลาภํ นิชิคีสนตา? ลาภสกฺการสิโลกสนฺนิสฺสิโต ปาปิจฺโฉ อิจฺฉาปกโต อิโต ลทฺธํ อามิสํ อมุตฺร หรติ อมุตฺร วา ลทฺธํ อามิสํ อิธ อาหรติ, ยา เอวรูปา อามิสสฺส เอฏฺิ คเวฏฺิ ปริเยฏฺิ เอสนา คเวสนา ปริเยสนา – อยํ วุจฺจติ ‘‘ลาเภน ลาภํ นิชิคีสนตา’’.

(๔๙) เสยฺโยหมสฺมีติ มาโน

๘๖๖. ตตฺถ กตโม เสยฺโยหมสฺมีติ มาโน? อิเธกจฺโจ ชาติยา วา โคตฺเตน วา โกลปุตฺติเยน วา วณฺณโปกฺขรตาย วา ธเนน วา อชฺเฌเนน วา กมฺมายตเนน วา สิปฺปายตเนน วา วิชฺชาฏฺาเนน [วิชฺชฏฺาเนน (สฺยา.)] วา สุเตน วา ปฏิภาเนน วา อฺตรฺตเรน วตฺถุนา มานํ ชปฺเปติ, โย เอวรูโป มาโน มฺนา มฺิตตฺตํ อุนฺนติ อุนฺนาโม ธโช สมฺปคฺคาโห เกตุกมฺยตา จิตฺตสฺส – อยํ วุจฺจติ ‘‘เสยฺโยหมสฺมีติ มาโน’’.

(๕๐) สทิโสหมสฺมีติ มาโน

๘๖๗. ตตฺถ กตโม สทิโสหมสฺมีติ มาโน? อิเธกจฺโจ ชาติยา วา โคตฺเตน วา โกลปุตฺติเยน วา วณฺณโปกฺขรตาย วา ธเนน วา อชฺเฌเนน วา กมฺมายตเนน วา สิปฺปายตเนน วา วิชฺชาฏฺาเนน วา สุเตน วา ปฏิภาเนน วา อฺตรฺตเรน วตฺถุนา มานํ ชปฺเปติ, โย เอวรูโป มาโน มฺนา มฺิตตฺตํ อุนฺนติ อุนฺนาโม ธโช สมฺปคฺคาโห เกตุกมฺยตา จิตฺตสฺส – อยํ วุจฺจติ ‘‘สทิโสหมสฺมีติ มาโน’’.

(๕๑) หีโนหมสฺมีติ มาโน

๘๖๘. ตตฺถ กตโม หีโนหมสฺมีติ มาโน? อิเธกจฺโจ ชาติยา วา โคตฺเตน วา โกลปุตฺติเยน วา วณฺณโปกฺขรตาย วา ธเนน วา อชฺเฌเนน วา กมฺมายตเนน วา สิปฺปายตเนน วา วิชฺชาฏฺาเนน วา สุเตน วา ปฏิภาเนน วา อฺตรฺตเรน วตฺถุนา โอมานํ ชปฺเปติ, โย เอวรูโป โอมาโน โอมฺนา โอมฺิตตฺตํ หีฬนา โอหีฬนา โอหีฬิตตฺตํ อตฺตุฺา อตฺตวฺา อตฺตปริภโว – อยํ วุจฺจติ ‘‘หีโนหมสฺมีติ มาโน’’.

(๕๒) เสยฺยสฺส เสยฺโยหมสฺมีติ มาโน

๘๖๙. ตตฺถ กตโม เสยฺยสฺส เสยฺโยหมสฺมีติ มาโน? อิเธกจฺโจ เสยฺโย โหติ ชาติยา วา โคตฺเตน วา โกลปุตฺติเยน วา วณฺณโปกฺขรตาย วา ธเนน วา อชฺเฌเนน วา กมฺมายตเนน วา สิปฺปายตเนน วา วิชฺชาฏฺาเนน วา สุเตน วา ปฏิภาเนน วา อฺตรฺตเรน วตฺถุนา ปเรหิ เสยฺยํ อตฺตานํ ทหติ; โส ตํ นิสฺสาย มานํ ชปฺเปติ. โย เอวรูโป มาโน มฺนา มฺิตตฺตํ อุนฺนติ อุนฺนาโม ธโช สมฺปคฺคาโห เกตุกมฺยตา จิตฺตสฺส – อยํ วุจฺจติ ‘‘เสยฺยสฺส เสยฺโยหมสฺมีติ มาโน’’.

(๕๓) เสยฺยสฺส สทิโสหมสฺมีติ มาโน

๘๗๐. ตตฺถ กตโม เสยฺยสฺส สทิโสหมสฺมีติ มาโน? อิเธกจฺโจ เสยฺโย โหติ ชาติยา วา โคตฺเตน วา โกลปุตฺติเยน วา วณฺณโปกฺขรตาย วา ธเนน วา อชฺเฌเนน วา กมฺมายตเนน วา สิปฺปายตเนน วา วิชฺชาฏฺาเนน วา สุเตน วา ปฏิภาเนน วา อฺตรฺตเรน วตฺถุนา ปเรหิ สทิสํ อตฺตานํ ทหติ; โส ตํ นิสฺสาย มานํ ชปฺเปติ. โย เอวรูโป มาโน มฺนา มฺิตตฺตํ อุนฺนติ อุนฺนาโม ธโช สมฺปคฺคาโห เกตุกมฺยตา จิตฺตสฺส – อยํ วุจฺจติ ‘‘เสยฺยสฺส สทิโสหมสฺมีติ มาโน’’.

(๕๔) เสยฺยสฺส หีโนหมสฺมีติ มาโน

๘๗๑. ตตฺถ กตโม เสยฺยสฺส หีโนหมสฺมีติ มาโน? อิเธกจฺโจ เสยฺโย โหติ ชาติยา วา โคตฺเตน วา โกลปุตฺติเยน วา วณฺณโปกฺขรตาย วา ธเนน วา อชฺเฌเนน วา กมฺมายตเนน วา สิปฺปายตเนน วา วิชฺชาฏฺาเนน วา สุเตน วา ปฏิภาเนน วา อฺตรฺตเรน วตฺถุนา ปเรหิ หีนํ อตฺตานํ ทหติ; โส ตํ นิสฺสาย โอมานํ ชปฺเปติ. โย เอวรูโป โอมาโน โอมฺนา โอมฺิตตฺตํ หีฬนา โอหีฬนา โอหีฬิตตฺตํ อตฺตุฺา อตฺตวฺา อตฺตปริภโว – อยํ วุจฺจติ ‘‘เสยฺยสฺส หีโนหมสฺมีติ มาโน’’.

(๕๕) สทิสสฺส เสยฺโยหมสฺมีติ มาโน

๘๗๒. ตตฺถ กตโม สทิสสฺส เสยฺโยหมสฺมีติ มาโน? อิเธกจฺโจ สทิโส โหติ ชาติยา วา โคตฺเตน วา โกลปุตฺติเยน วา…เป… อฺตรฺตเรน วตฺถุนา ปเรหิ เสยฺยํ อตฺตานํ ทหติ; โส ตํ นิสฺสาย มานํ ชปฺเปติ. โย เอวรูโป มาโน มฺนา มฺิตตฺตํ…เป… เกตุกมฺยตา จิตฺตสฺส – อยํ วุจฺจติ ‘‘สทิสสฺส เสยฺโยหมสฺมีติ มาโน’’.

(๕๖) สทิสสฺส สทิโสหมสฺมีติ มาโน

๘๗๓. ตตฺถ กตโม สทิสสฺส สทิโสหมสฺมีติ มาโน? อิเธกจฺโจ สทิโส โหติ ชาติยา วา โคตฺเตน วา โกลปุตฺติเยน วา…เป… อฺตรฺตเรน วตฺถุนา ปเรหิ สทิสํ อตฺตานํ ทหติ; โส ตํ นิสฺสาย มานํ ชปฺเปติ. โย เอวรูโป มาโน มฺนา มฺิตตฺตํ อุนฺนติ อุนฺนาโม ธโช สมฺปคฺคาโห เกตุกมฺยตา จิตฺตสฺส – อยํ วุจฺจติ ‘‘สทิสสฺส สทิโสหมสฺมีติ มาโน’’.

(๕๗) สทิสสฺส หีโนหมสฺมีติ มาโน

๘๗๔. ตตฺถ กตโม สทิสสฺส หีโนหมสฺมีติ มาโน? อิเธกจฺโจ สทิโส โหติ ชาติยา วา โคตฺเตน วา โกลปุตฺติเยน วา…เป… อฺตรฺตเรน วตฺถุนา ปเรหิ หีนํ อตฺตานํ ทหติ; โส ตํ นิสฺสาย โอมานํ ชปฺเปติ. โย เอวรูโป โอมาโน โอมฺนา โอมฺิตตฺตํ หีฬนา โอหีฬนา โอหีฬิตตฺตํ อตฺตุฺา อตฺตวฺา อตฺตปริภโว – อยํ วุจฺจติ ‘‘สทิสสฺส หีโนหมสฺมีติ มาโน’’.

(๕๘) หีนสฺส เสยฺโยหมสฺมีติ มาโน

๘๗๕. ตตฺถ กตโม หีนสฺส เสยฺโยหมสฺมีติ มาโน? อิเธกจฺโจ หีโน โหติ ชาติยา วา โคตฺเตน วา โกลปุตฺติเยน วา…เป… อฺตรฺตเรน วตฺถุนา ปเรหิ เสยฺยํ อตฺตานํ ทหติ; โส ตํ นิสฺสาย มานํ ชปฺเปติ. โย เอวรูโป มาโน มฺนา มฺิตตฺตํ อุนฺนติ อุนฺนาโม ธโช สมฺปคฺคาโห เกตุกมฺยตา จิตฺตสฺส – อยํ วุจฺจติ ‘‘หีนสฺส เสยฺโยหมสฺมีติ มาโน’’.

(๕๙) หีนสฺส สทิโสหมสฺมีติ มาโน

๘๗๖. ตตฺถ กตโม หีนสฺส สทิโสหมสฺมีติ มาโน? อิเธกจฺโจ หีโน โหติ ชาติยา วา โคตฺเตน วา โกลปุตฺติเยน วา…เป… อฺตรฺตเรน วตฺถุนา ปเรหิ สทิสํ อตฺตานํ ทหติ; โส ตํ นิสฺสาย มานํ ชปฺเปติ. โย เอวรูโป มาโน มฺนา มฺิตตฺตํ อุนฺนติ อุนฺนาโม ธโช สมฺปคฺคาโห เกตุกมฺยตา จิตฺตสฺส – อยํ วุจฺจติ ‘‘หีนสฺส สทิโสหมสฺมีติ มาโน’’.

(๖๐) หีนสฺส หีโนหมสฺมีติ มาโน

๘๗๗. ตตฺถ กตโม หีนสฺส หีโนหมสฺมีติ มาโน? อิเธกจฺโจ หีโน โหติ ชาติยา วา โคตฺเตน วา โกลปุตฺติเยน วา…เป… อฺตรฺตเรน วตฺถุนา ปเรหิ สทิสํ อตฺตานํ ทหติ; โส ตํ นิสฺสาย โอมานํ ชปฺเปติ. โย เอวรูโป โอมาโน โอมฺนา โอมฺิตตฺตํ หีฬนา โอหีฬนา โอหีฬิตตฺตํ อตฺตุฺา อตฺตวฺา อตฺตปริภโว – อยํ วุจฺจติ ‘‘หีนสฺส หีโนหมสฺมีติ มาโน’’.

(๖๑) มาโน

๘๗๘. ตตฺถ กตโม มาโน? โย มาโน มฺนา มฺิตตฺตํ อุนฺนติ อุนฺนาโม ธโช สมฺปคฺคาโห เกตุกมฺยตา จิตฺตสฺส – อยํ วุจฺจติ ‘‘มาโน’’.

(๖๒) อติมาโน

๘๗๙. ตตฺถ กตโม อติมาโน? อิเธกจฺโจ ชาติยา วา โคตฺเตน วา โกลปุตฺติเยน วา…เป… อฺตรฺตเรน วตฺถุนา ปเรหิ อตฺตานํ อติมฺติ. โย เอวรูโป มาโน มฺนา มฺิตตฺตํ อุนฺนติ อุนฺนาโม ธโช สมฺปคฺคาโห เกตุกมฺยตา จิตฺตสฺส – อยํ วุจฺจติ ‘‘อติมาโน’’.

(๖๓) มานาติมาโน

๘๘๐. ตตฺถ กตโม มานาติมาโน? อิเธกจฺโจ ชาติยา วา โคตฺเตน วา โกลปุตฺติเยน วา…เป… อฺตรฺตเรน วตฺถุนา ปุพฺพกาลํ ปเรหิ สทิสํ อตฺตานํ ทหติ, อปรกาลํ อตฺตานํ เสยฺยํ ทหติ. โย เอวรูโป มาโน มฺนา มฺิตตฺตํ อุนฺนติ อุนฺนาโม ธโช สมฺปคฺคาโห เกตุกมฺยตา จิตฺตสฺส – อยํ วุจฺจติ ‘‘มานาติมาโน’’.

(๖๔) โอมาโน

๘๘๑. ตตฺถ กตโม โอมาโน? อิเธกจฺโจ ชาติยา วา โคตฺเตน วา โกลปุตฺติเยน วา วณฺณโปกฺขรตาย วา ธเนน วา อชฺเฌเนน วา กมฺมายตเนน วา สิปฺปายตเนน วา วิชฺชาฏฺาเนน วา สุเตน วา ปฏิภาเนน วา อฺตรฺตเรน วตฺถุนา โอมานํ ชปฺเปติ. โย เอวรูโป โอมาโน โอมฺนา โอมฺิตตฺตํ หีฬนา โอหีฬนา โอหีฬิตตฺตํ อตฺตุฺา อตฺตวฺา อตฺตปริภโว – อยํ วุจฺจติ ‘‘โอมาโน’’.

(๖๕) อธิมาโน

๘๘๒. ตตฺถ กตโม อธิมาโน? อปฺปตฺเต ปตฺตสฺิตา, อกเต กตสฺิตา, อนธิคเต อธิคตสฺิตา, อสจฺฉิกเต สจฺฉิกตสฺิตา, โย เอวรูโป มาโน มฺนา มฺิตตฺตํ อุนฺนติ อุนฺนาโม ธโช สมฺปคฺคาโห เกตุกมฺยตา จิตฺตสฺส – อยํ วุจฺจติ ‘‘อธิมาโน’’.

(๖๖) อสฺมิมาโน

๘๘๓. ตตฺถ กตโม อสฺมิมาโน? รูปํ อสฺมีติ มาโน, อสฺมีติ ฉนฺโท, อสฺมีติ อนุสโย, เวทนา…เป… สฺา…เป… สงฺขารา…เป… วิฺาณํ อสฺมีติ มาโน, อสฺมีติ ฉนฺโท, อสฺมีติ อนุสโย, โย เอวรูโป มาโน มฺนา มฺิตตฺตํ อุนฺนติ อุนฺนาโม ธโช สมฺปคฺคาโห เกตุกมฺยตา จิตฺตสฺส – อยํ วุจฺจติ ‘‘อสฺมิมาโน’’.

(๖๗) มิจฺฉามาโน

๘๘๔. ตตฺถ กตโม มิจฺฉามาโน? อิเธกจฺโจ ปาปเกน วา กมฺมายตเนน ปาปเกน วา สิปฺปายตเนน ปาปเกน วา วิชฺชาฏฺาเนน ปาปเกน วา สุเตน ปาปเกน วา ปฏิภาเนน ปาปเกน วา สีเลน ปาปเกน วา วเตน ปาปเกน วา สีลพฺพเตน ปาปิกาย วา ทิฏฺิยา อฺตรฺตเรน วตฺถุนา มานํ ชปฺเปติ, โย เอวรูโป มาโน มฺนา มฺิตตฺตํ อุนฺนติ อุนฺนาโม ธโช สมฺปคฺคาโห เกตุกมฺยตา จิตฺตสฺส – อยํ วุจฺจติ ‘‘มิจฺฉามาโน’’.

(๖๘) าติวิตกฺโก

๘๘๕. ตตฺถ กตโม าติวิตกฺโก? าตเก อารพฺภ เคหสิโต ตกฺโก วิตกฺโก มิจฺฉาสงฺกปฺโป – อยํ วุจฺจติ ‘‘าติวิตกฺโก’’.

(๖๙) ชนปทวิตกฺโก

๘๘๖. ตตฺถ กตโม ชนปทวิตกฺโก? ชนปทํ อารพฺภ เคหสิโต ตกฺโก วิตกฺโก มิจฺฉาสงฺกปฺโป – อยํ วุจฺจติ ‘‘ชนปทวิตกฺโก’’.

(๗๐) อมรวิตกฺโก

๘๘๗. ตตฺถ กตโม อมรวิตกฺโก? ทุกฺกรการิตาปฏิสํยุตฺโต วา ทิฏฺิคตปฏิสํยุตฺโต วา เคหสิโต ตกฺโก วิตกฺโก มิจฺฉาสงฺกปฺโป – อยํ วุจฺจติ ‘‘อมรวิตกฺโก’’.

(๗๑) ปรานุทฺทยตาปฏิสํยุตฺโต วิตกฺโก

๘๘๘. ตตฺถ กตโม ปรานุทฺทยตาปฏิสํยุตฺโต วิตกฺโก? อิเธกจฺโจ คิหีหิ สํสฏฺโ วิหรติ สหนนฺที สหโสกี, สุขิเตสุ สุขิโต, ทุกฺขิเตสุ ทุกฺขิโต, อุปฺปนฺเนสุ กิจฺจกรณีเยสุ อตฺตนา วา โยคํ อาปชฺชติ. โย ตตฺถ เคหสิโต ตกฺโก วิตกฺโก มิจฺฉาสงฺกปฺโป – อยํ วุจฺจติ ‘‘ปรานุทฺทยตาปฏิสํยุตฺโต วิตกฺโก’’.

(๗๒) ลาภาทิปฏิสํยุตฺโต วิตกฺโก

๘๘๙. ตตฺถ กตโม ลาภสกฺการสิโลกปฏิสํยุตฺโต วิตกฺโก? ลาภสกฺการสิโลกํ อารพฺภ เคหสิโต ตกฺโก วิตกฺโก มิจฺฉาสงฺกปฺโป – อยํ วุจฺจติ ‘‘ลาภสกฺการสิโลกปฏิสํยุตฺโต วิตกฺโก’’.

(๗๓) อนวฺตฺติปฏิสํยุตฺโต วิตกฺโก

๘๙๐. ตตฺถ กตโม อนวฺตฺติปฏิสํยุตฺโต วิตกฺโก? อิเธกจฺโจ ชาติยา วา โคตฺเตน วา โกลปุตฺติเยน วา วณฺณโปกฺขรตาย วา ธเนน วา อชฺเฌเนน วา กมฺมายตเนน วา สิปฺปายตเนน วา วิชฺชาฏฺาเนน วา สุเตน วา ปฏิภาเนน วา อฺตรฺตเรน วตฺถุนา มา มํ ปเร อวชานึสูติ. โย ตตฺถ เคหสิโต ตกฺโก วิตกฺโก มิจฺฉาสงฺกปฺโป – อยํ วุจฺจติ ‘‘อนวฺตฺติปฏิสํยุตฺโต วิตกฺโก’’.

เอกกํ.

๒. ทุกนิทฺเทโส

(๑) โกโธ จ อุปนาโห จ

๘๙๑. (ก) ตตฺถ กตโม โกโธ? โย โกโธ กุชฺฌนา กุชฺฌิตตฺตํ โทโส ทุสฺสนา ทุสฺสิตตฺตํ พฺยาปตฺติ พฺยาปชฺชนา พฺยาปชฺชิตตฺตํ วิโรโธ ปฏิวิโรโธ จณฺฑิกฺกํ อสุโรโป อนตฺตมนตา จิตฺตสฺส – อยํ วุจฺจติ ‘‘โกโธ’’.

(ข) ตตฺถ กตโม อุปนาโห? ปุพฺพกาลํ โกโธ, อปรกาลํ อุปนาโห. โย เอวรูโป อุปนาโห อุปนยฺหนา อุปนยฺหิตตฺตํ อฏฺปนา ปนา สณฺปนา อนุสํสนฺทนา อนุปฺปพนฺธนา ทฬฺหีกมฺมํ โกธสฺส – อยํ วุจฺจติ ‘‘อุปนาโห’’.

(๒) มกฺโข จ ปฬาโส จ

๘๙๒. (ก) ตตฺถ กตโม มกฺโข? โย มกฺโข มกฺขายนา มกฺขายิตตฺตํ [มกฺขิยนา มกฺขิยิตตฺตํ (สี. ก.)] นิฏฺุริยํ นิฏฺุริยกมฺมํ – อยํ วุจฺจติ ‘‘มกฺโข’’.

(ข) ตตฺถ กตโม ปฬาโส? โย ปฬาโส ปฬาสายนา [ปลาสายนา ปลาสายิตตฺตํ (สฺยา.)] ปฬาสาหาโร วิวาทฏฺานํ ยุคคฺคาโห อปฺปฏินิสฺสคฺโค – อยํ วุจฺจติ ‘‘ปฬาโส’’.

(๓) อิสฺสา จ มจฺฉริยฺจ

๘๙๓. (ก) ตตฺถ กตมา อิสฺสา? ยา ปรลาภสกฺการครุการมานนวนฺทนปูชนาสุ อิสฺสา อิสฺสายนา อิสฺสายิตตฺตํ อุสูยา อุสูยนา อุสูยิตตฺตํ – อยํ วุจฺจติ ‘‘อิสฺสา’’.

(ข) ตตฺถ กตมํ มจฺฉริยํ? ปฺจ มจฺฉริยานิ – อาวาสมจฺฉริยํ, กุลมจฺฉริยํ, ลาภมจฺฉริยํ, วณฺณมจฺฉริยํ, ธมฺมมจฺฉริยํ. ยํ เอวรูปํ มจฺเฉรํ มจฺฉรายนา มจฺฉรายิตตฺตํ เววิจฺฉํ กทริยํ กฏุกฺจุกตา อคฺคหิตตฺตํ [ปคฺคหิตตฺตํ (สี. ก.) ธ. ส. ๑๑๒๗] จิตฺตสฺส – อิทํ วุจฺจติ ‘‘มจฺฉริยํ’’.

(๔) มายา จ สาเยฺยฺจ

๘๙๔. (ก) ตตฺถ กตมา มายา? อิเธกจฺโจ กาเยน ทุจฺจริตํ จริตฺวา, วาจาย ทุจฺจริตํ จริตฺวา, มนสา ทุจฺจริตํ จริตฺวา ตสฺส ปฏิจฺฉาทนเหตุํ ปาปิกํ อิจฺฉํ ปณิทหติ. ‘‘มา มํ ชฺา’’ติ อิจฺฉติ. ‘‘มา มํ ชฺา’’ติ สงฺกปฺเปติ. ‘‘มา มํ ชฺา’’ติ วาจํ ภาสติ. ‘‘มา มํ ชฺา’’ติ กาเยน ปรกฺกมติ. ยา เอวรูปา มายา มายาวิตา อจฺจาสรา วฺจนา นิกติ วิกิรณา ปริหรณา คูหนา ปริคูหนา ฉาทนา ปฏิจฺฉาทนา อนุตฺตานีกมฺมํ อนาวิกมฺมํ โวจฺฉาทนา ปาปกิริยา – อยํ วุจฺจติ ‘‘มายา’’.

(ข) ตตฺถ กตมํ สาเยฺยํ? อิเธกจฺโจ สโ โหติ ปริสโ. ยํ ตตฺถ สํ สตา สาเยฺยํ กกฺกรตา กกฺกริยํ [กกฺขฬตา กกฺขฬิยํ (สฺยา.)] ปริกฺขตฺตตา ปาริกฺขตฺติยํ – อิทํ วุจฺจติ ‘‘สาเยฺยํ’’.

(๕) อวิชฺชา จ ภวตณฺหา จ

๘๙๕. (ก) ตตฺถ กตมา อวิชฺชา? ยํ อฺาณํ อทสฺสนํ…เป… อวิชฺชาลงฺคี โมโห อกุสลมูลํ – อยํ วุจฺจติ ‘‘อวิชฺชา’’.

(ข) ตตฺถ กตมา ภวตณฺหา? โย ภเวสุ ภวจฺฉนฺโท ภวราโค ภวนนฺที ภวตณฺหา ภวสิเนโห ภวปริฬาโห ภวมุจฺฉา ภวชฺโฌสานํ – อยํ วุจฺจติ ‘‘ภวตณฺหา’’.

(๖) ภวทิฏฺิ จ วิภวทิฏฺิ จ

๘๙๖. (ก) ตตฺถ กตมา ภวทิฏฺิ? ‘‘ภวิสฺสติ อตฺตา จ โลโก จา’’ติ – ยา เอวรูปา ทิฏฺิ ทิฏฺิคตํ…เป… วิปริยาสคฺคาโห – อยํ วุจฺจติ ‘‘ภวทิฏฺิ’’.

(ข) ตตฺถ กตมา วิภวทิฏฺิ? ‘‘น ภวิสฺสติ อตฺตา จ โลโก จา’’ติ – ยา เอวรูปา ทิฏฺิ ทิฏฺิคตํ…เป… วิปริยาสคฺคาโห – อยํ วุจฺจติ วิภวทิฏฺิ.

(๗) สสฺสตทิฏฺิ จ อุจฺเฉททิฏฺิ จ

๘๙๗. (ก) ตตฺถ กตมา สสฺสตทิฏฺิ? ‘‘สสฺสโต อตฺตา จ โลโก จา’’ติ – ยา เอวรูปา ทิฏฺิ ทิฏฺิคตํ…เป… วิปริยาสคฺคาโห – อยํ วุจฺจติ ‘‘สสฺสตทิฏฺิ’’.

(ข) ตตฺถ กตมา อุจฺเฉททิฏฺิ? ‘‘อุจฺฉิชฺชิสฺสติ อตฺตา จ โลโก จา’’ติ – ยา เอวรูปา ทิฏฺิ ทิฏฺิคตํ…เป… วิปริยาสคฺคาโห – อยํ วุจฺจติ ‘‘อุจฺเฉททิฏฺิ’’.

(๘) อนฺตวาทิฏฺิ จ อนนฺตวาทิฏฺิ จ

๘๙๘. (ก) ตตฺถ กตมา อนฺตวาทิฏฺิ? ‘‘อนฺตวา อตฺตา จ โลโก จา’’ติ – ยา เอวรูปา ทิฏฺิ ทิฏฺิคตํ…เป… วิปริยาสคฺคาโห – อยํ วุจฺจติ ‘‘อนฺตวาทิฏฺิ’’.

(ข) ตตฺถ กตมา อนนฺตวาทิฏฺิ? ‘‘อนนฺตวา อตฺตา จ โลโก จา’’ติ – ยา เอวรูปา ทิฏฺิ ทิฏฺิคตํ…เป… วิปริยาสคฺคาโห – อยํ วุจฺจติ ‘‘อนนฺตวาทิฏฺิ’’.

(๙) ปุพฺพนฺตานุทิฏฺิ จ อปรนฺตานุทิฏฺิ จ

๘๙๙. (ก) ตตฺถ กตมา ปุพฺพนฺตานุทิฏฺิ? ปุพฺพนฺตํ อารพฺภ ยา อุปฺปชฺชติ ทิฏฺิ ทิฏฺิคตํ…เป… วิปริยาสคฺคาโห – อยํ วุจฺจติ ‘‘ปุพฺพนฺตานุทิฏฺิ’’.

(ข) ตตฺถ กตมา อปรนฺตานุทิฏฺิ? อปรนฺตํ อารพฺภ ยา อุปฺปชฺชติ ทิฏฺิ ทิฏฺิคตํ…เป… วิปริยาสคฺคาโห – อยํ วุจฺจติ ‘‘อปรนฺตานุทิฏฺิ’’.

(๑๐) อหิริกฺจ อโนตฺตปฺปฺจ

๙๐๐. (ก) ตตฺถ กตมํ อหิริกํ? ยํ น หิรียติ หิริยิตพฺเพน, น หิรียติ ปาปกานํ อกุสลานํ ธมฺมานํ สมาปตฺติยา – อิทํ วุจฺจติ ‘‘อหิริกํ’’.

(ข) ตตฺถ กตมํ อโนตฺตปฺปํ? ยํ น โอตฺตปฺปติ โอตฺตปฺปิตพฺเพน น โอตฺตปฺปติ ปาปกานํ อกุสลานํ ธมฺมานํ สมาปตฺติยา – อิทํ วุจฺจติ ‘‘อโนตฺตปฺปํ’’.

(๑๑) โทวจสฺสตา จ ปาปมิตฺตตา จ

๙๐๑. (ก) ตตฺถ กตมา โทวจสฺสตา? สหธมฺมิเก วุจฺจมาเน โทวจสฺสายํ โทวจสฺสิยํ โทวจสฺสตา วิปฺปฏิกุลคฺคาหิตา วิปจฺจนีกสาตตา อนาทริยํ อนาทรตา อคารวตา อปฺปติสฺสวตา – อยํ วุจฺจติ ‘‘โทวจสฺสตา’’.

(ข) ตตฺถ กตมา ปาปมิตฺตตา? เย เต ปุคฺคลา อสฺสทฺธา ทุสฺสีลา อปฺปสฺสุตา มจฺฉริโน ทุปฺปฺา, ยา เตสํ เสวนา นิเสวนา สํเสวนา ภชนา สมฺภชนา ภตฺติ สมฺภตฺติ สมฺปวงฺกตา – อยํ วุจฺจติ ‘‘ปาปมิตฺตตา’’.

(๑๒) อนชฺชโว จ อมทฺทโว จ

๙๐๒. (ก) ตตฺถ กตโม อนชฺชโว? โย อนชฺชโว อนชฺชวตา ชิมฺหตา วงฺกตา กุฏิลตา – อยํ วุจฺจติ ‘‘อนชฺชโว’’.

(ข) ตตฺถ กตโม อมทฺทโว? ยา อมุทุตา อมทฺทวตา กกฺขฬิยํ ผารุสิยํ กกฺขฬตา กินตา [กถินตา (สฺยา. ก.)] อุชุจิตฺตตา อมุทุตา – อยํ วุจฺจติ ‘‘อมทฺทโว’’.

(๑๓) อกฺขนฺติ จ อโสรจฺจฺจ

๙๐๓. (ก) ตตฺถ กตมา อกฺขนฺติ? ยา อกฺขนฺติ อกฺขมนตา อนธิวาสนตา จณฺฑิกฺกํ อสุโรโป อนตฺตมนตา จิตฺตสฺส – อยํ วุจฺจติ ‘‘อกฺขนฺติ’’.

(ข) ตตฺถ กตมํ อโสรจฺจํ? กายิโก วีติกฺกโม วาจสิโก วีติกฺกโม กายิกวาจสิโก วีติกฺกโม – อิทํ วุจฺจติ ‘‘อโสรจฺจํ’’. สพฺพมฺปิ ทุสฺสีลฺยํ อโสรจฺจํ.

(๑๔) อสาขลฺยฺจ อปฺปฏิสนฺถาโร จ

๙๐๔. (ก) ตตฺถ กตมํ อสาขลฺยํ? ยา สา วาจา กณฺฑกา กกฺกสา ปรกฏุกา ปราภิสชฺชนี โกธสามนฺตา อสมาธิสํวตฺตนิกา ตถารูปึ วาจํ ภาสิตา โหติ. ยา ตตฺถ อสณฺหวาจตา อสขิลวาจตา ผรุสวาจตา – อิทํ วุจฺจติ ‘‘อสาขลฺยํ’’.

(ข) ตตฺถ กตโม อปฺปฏิสนฺถาโร [อปฺปฏิสนฺธาโร (ก.)]? ทฺเว ปฏิสนฺถารา – อามิสปฏิสนฺถาโร จ ธมฺมปฏิสนฺถาโร จ. อิเธกจฺโจ อปฺปฏิสนฺถารโก โหติ อามิสปฏิสนฺถาเรน วา ธมฺมปฏิสนฺถาเรน วา – อยํ วุจฺจติ ‘‘อปฺปฏิสนฺถาโร’’.

(๑๕) อินฺทฺริเยสุ อคุตฺตทฺวารตา จ โภชเน อมตฺตฺุตา จ

๙๐๕. (ก) ตตฺถ กตมา อินฺทฺริเยสุ อคุตฺตทฺวารตา? อิเธกจฺโจ จกฺขุนา รูปํ ทิสฺวา นิมิตฺตคฺคาหี โหติ อนุพฺยฺชนคฺคาหี. ยตฺวาธิกรณเมนํ จกฺขุนฺทฺริยํ อสํวุตํ วิหรนฺตํ อภิชฺฌาโทมนสฺสา ปาปกา อกุสลา ธมฺมา อนฺวาสฺสเวยฺยุํ, ตสฺส สํวราย น ปฏิปชฺชติ, น รกฺขติ จกฺขุนฺทฺริยํ, จกฺขุนฺทฺริเย น สํวรํ อาปชฺชติ. โสเตน สทฺทํ สุตฺวา…เป… ฆาเนน คนฺธํ ฆายิตฺวา…เป… ชิวฺหาย รสํ สายิตฺวา…เป… กาเยน โผฏฺพฺพํ ผุสิตฺวา…เป… มนสา ธมฺมํ วิฺาย นิมิตฺตคฺคาหี โหติ อนุพฺยฺชนคฺคาหี. ยตฺวาธิกรณเมนํ มนินฺทฺริยํ อสํวุตํ วิหรนฺตํ อภิชฺฌาโทมนสฺสา ปาปกา อกุสลา ธมฺมา อนฺวาสฺสเวยฺยุํ, ตสฺส สํวราย น ปฏิปชฺชติ, น รกฺขติ มนินฺทฺริยํ, มนินฺทฺริเย น สํวรํ อาปชฺชติ. ยา อิเมสํ ฉนฺนํ อินฺทฺริยานํ อคุตฺติ อโคปนา อนารกฺโข อสํวโร – อยํ วุจฺจติ ‘‘อินฺทฺริเยสุ อคุตฺตทฺวารตา’’.

(ข) ตตฺถ กตมา โภชเน อมตฺตฺุตา? อิเธกจฺโจ อปฺปฏิสงฺขา อโยนิโส อาหารํ อาหาเรติ ทวาย มทาย มณฺฑนาย วิภูสนาย. ยา ตตฺถ อสนฺตุฏฺิตา อมตฺตฺุตา อปฺปฏิสงฺขา โภชเน – อยํ วุจฺจติ ‘‘โภชเน อมตฺตฺุตา.’’

(๑๖) มุฏฺสฺสจฺจฺจ อสมฺปชฺฺจ

๙๐๖. (ก) ตตฺถ กตมํ มุฏฺสฺสจฺจํ? ยา อสฺสติ อนนุสฺสติ อปฺปฏิสฺสติ อสฺสติ อสฺสรณตา อธารณตา ปิลาปนตา สมฺมุสนตา – อิทํ วุจฺจติ ‘‘มุฏฺสฺสจฺจํ’’.

(ข) ตตฺถ กตมํ อสมฺปชฺํ? ยํ อฺาณํ อทสฺสนํ…เป… อวิชฺชาลงฺคี โมโห อกุสลมูลํ – อิทํ วุจฺจติ ‘‘อสมฺปชฺํ’’.

(๑๗) สีลวิปตฺติ จ ทิฏฺิวิปตฺติ จ

๙๐๗. (ก) ตตฺถ กตมา สีลวิปตฺติ? โย กายิโก วีติกฺกโม วาจสิโก วีติกฺกโม กายิกวาจสิโก วีติกฺกโม – อยํ วุจฺจติ ‘‘สีลวิปตฺติ’’. สพฺพมฺปิ ทุสฺสีลฺยํ สีลวิปตฺติ.

(ข) ตตฺถ กตมา ทิฏฺิวิปตฺติ? ‘‘นตฺถิ ทินฺนํ, นตฺถิ ยิฏฺํ…เป… เย อิมฺจ โลกํ ปรฺจ โลกํ สยํ อภิฺา สจฺฉิกตฺวา ปเวเทนฺตี’’ติ – ยา เอวรูปา ทิฏฺิ ทิฏฺิคตํ…เป… วิปริยาสคฺคาโห – อยํ วุจฺจติ ‘‘ทิฏฺิวิปตฺติ’’. สพฺพาปิ มิจฺฉาทิฏฺิ ทิฏฺิวิปตฺติ.

(๑๘) อชฺฌตฺตสํโยชนฺจ พหิทฺธาสํโยชนฺจ

๙๐๘. (ก) ตตฺถ กตมํ อชฺฌตฺตสํโยชนํ? ปฺโจรมฺภาคิยานิ สํโยชนานิ – อชฺฌตฺตสํโยชนํ. (ข) ปฺจุทฺธมฺภาคิยานิ สํโยชนานิ – พหิทฺธาสํโยชนํ.

ทุกํ.

๓. ติกนิทฺเทโส

(๑) ตีณิ อกุสลมูลานิ

๙๐๙. ตตฺถ กตมานิ ตีณิ อกุสลมูลานิ? โลโภ, โทโส, โมโห.

(ก) ตตฺถ กตโม โลโภ? โย ราโค สาราโค อนุนโย อนุโรโธ นนฺที นนฺทิราโค จิตฺตสฺส สาราโค อิจฺฉา มุจฺฉา อชฺโฌสานํ เคโธ ปริเคโธ สงฺโค ปงฺโก เอชา มายา ชนิกา สฺชนนี สิพฺพินี ชาลินี สริตา วิสตฺติกา โสตํ วิสฏา [วิสทา (สี. ก.) ธ. ส. ๑๑๔๑] อายูหนี [อายูหินี (ก.)] ทุติยา ปณิธิ ภวเนตฺติ วนํ วนโถ สนฺถโว [สนฺธโว (ก.)] สิเนโห อเปกฺขา ปฏิพนฺธุ อาสา อาสีสนา อาสีสิตตฺตํ [อาสึสนา อาสึสิตตฺตํ (สี. สฺยา.)] รูปาสา สทฺทาสา คนฺธาสา รสาสา โผฏฺพฺพาสา ลาภาสา ธนาสา ปุตฺตาสา ชีวิตาสา ชปฺปา อภิชปฺปา ชปฺปนา ชปฺปิตตฺตํ โลลุปฺปํ โลลุปฺปายนา โลลุปฺปายิตตฺตํ ปุจฺฉฺชิกตา สาธุกมฺยตา อธมฺมราโค วิสมโลโภ นิกนฺติ นิกามนา ปตฺถนา ปิหนา สมฺปตฺถนา กามตณฺหา ภวตณฺหา วิภวตณฺหา รูปตณฺหา อรูปตณฺหา นิโรธตณฺหา สทฺทตณฺหา รูปตณฺหา คนฺธตณฺหา รสตณฺหา โผฏฺพฺพตณฺหา ธมฺมตณฺหา โอโฆ โยโค คนฺโถ อุปาทานํ อาวรณํ นีวรณํ ฉทนํ พนฺธนํ อุปกฺกิเลโส อนุสโย ปริยุฏฺานํ ลตา เววิจฺฉํ ทุกฺขมูลํ ทุกฺขนิทานํ ทุกฺขปฺปภโว มารปาโส มารพฬิสํ มารวิสโย ตณฺหานที ตณฺหาชาลํ ตณฺหาคทฺทุลํ ตณฺหาสมุทฺโท อภิชฺฌา โลโภ อกุสลมูลํ – อยํ วุจฺจติ ‘‘โลโภ’’.

(ข) ตตฺถ กตโม โทโส? ‘‘อนตฺถํ เม อจรี’’ติ อาฆาโต ชายติ, ‘‘อนตฺถํ เม จรตี’’ติ อาฆาโต ชายติ, ‘‘อนตฺถํ เม จริสฺสตี’’ติ อาฆาโต ชายติ, ‘‘ปิยสฺส เม มนาปสฺส อนตฺถํ อจริ’’…เป… อนตฺถํ จรติ…เป… ‘‘อนตฺถํ จริสฺสตี’’ติ อาฆาโต ชายติ, ‘‘อปฺปิยสฺส เม อมนาปสฺส อตฺถํ อจริ’’…เป… อตฺถํ จรติ…เป… ‘‘อตฺถํ จริสฺสตี’’ติ อาฆาโต ชายติ, อฏฺาเน วา ปน อาฆาโต ชายติ. โย เอวรูโป จิตฺตสฺส อาฆาโต ปฏิฆาโต ปฏิฆํ ปฏิวิโรโธ โกโป ปโกโป สมฺปโกโป โทโส ปโทโส สมฺปโทโส จิตฺตสฺส พฺยาปตฺติ มโนปโทโส โกโธ กุชฺฌนา กุชฺฌิตตฺตํ โทโส ทุสฺสนา ทุสฺสิตตฺตํ พฺยาปตฺติ พฺยาปชฺชนา พฺยาปชฺชิตตฺตํ วิโรโธ ปฏิวิโรโธ จณฺฑิกฺกํ อสุโรโป อนตฺตมนตา จิตฺตสฺส – อยํ วุจฺจติ ‘‘โทโส’’.

(ค) ตตฺถ กตโม โมโห? ทุกฺเข อฺาณํ, ทุกฺขสมุทเย อฺาณํ, ทุกฺขนิโรเธ อฺาณํ, ทุกฺขนิโรธคามินิยา ปฏิปทาย อฺาณํ, ปุพฺพนฺเต อฺาณํ, อปรนฺเต อฺาณํ, ปุพฺพนฺตาปรนฺเต อฺาณํ, อิทปฺปจฺจยตา ปฏิจฺจสมุปฺปนฺเนสุ ธมฺเมสุ อฺาณํ, ยํ เอวรูปํ อฺาณํ อทสฺสนํ…เป… อวิชฺชาลงฺคี โมโห อกุสลมูลํ – อยํ วุจฺจติ ‘‘โมโห’’. อิมานิ ตีณิ อกุสลมูลานิ.

(๒) ตโย อกุสลวิตกฺกา

๙๑๐. ตตฺถ กตเม ตโย อกุสลวิตกฺกา? กามวิตกฺโก, พฺยาปาทวิตกฺโก, วิหึสาวิตกฺโก.

(ก) ตตฺถ กตโม กามวิตกฺโก? กามปฏิสํยุตฺโต ตกฺโก วิตกฺโก มิจฺฉาสงฺกปฺโป – อยํ วุจฺจติ ‘‘กามวิตกฺโก’’.

(ข) ตตฺถ กตโม พฺยาปาทวิตกฺโก? พฺยาปาทปฏิสํยุตฺโต ตกฺโก วิตกฺโก มิจฺฉาสงฺกปฺโป – อยํ วุจฺจติ ‘‘พฺยาปาทวิตกฺโก’’.

(ค) ตตฺถ กตโม วิหึสาวิตกฺโก? วิหึสาปฏิสํยุตฺโต ตกฺโก วิตกฺโก มิจฺฉาสงฺกปฺโป – อยํ วุจฺจติ ‘‘วิหึสาวิตกฺโก’’. อิเม ตโย อกุสลวิตกฺกา.

(๓) ติสฺโส อกุสลสฺา

๙๑๑. ตตฺถ กตมา ติสฺโส อกุสลสฺา? กามสฺา, พฺยาปาทสฺา, วิหึสาสฺา.

(ก) ตตฺถ กตมา กามสฺา? กามปฏิสํยุตฺตา สฺา สฺชานนา สฺชานิตตฺตํ – อยํ วุจฺจติ ‘‘กามสฺา’’.

(ข) ตตฺถ กตมา พฺยาปาทสฺา? พฺยาปาทปฏิสํยุตฺตา สฺา สฺชานนา สฺชานิตตฺตํ – อยํ วุจฺจติ ‘‘พฺยาปาทสฺา’’.

(ค) ตตฺถ กตมา วิหึสาสฺา? วิหึสาปฏิสํยุตฺตา สฺา สฺชานนา สฺชานิตตฺตํ – อยํ วุจฺจติ ‘‘วิหึสาสฺา’’. อิมา ติสฺโส อกุสลสฺา.

(๔) ติสฺโส อกุสลธาตุโย

๙๑๒. ตตฺถ กตมา ติสฺโส อกุสลธาตุโย? กามธาตุ, พฺยาปาทธาตุ, วิหึสาธาตุ.

ตตฺถ กตมา กามธาตุ? กามวิตกฺโก กามธาตุ. พฺยาปาทวิตกฺโก พฺยาปาทธาตุ. วิหึสาวิตกฺโก วิหึสาธาตุ.

(ก) ตตฺถ กตโม กามวิตกฺโก? กามปฏิสํยุตฺโต ตกฺโก วิตกฺโก มิจฺฉาสงฺกปฺโป – อยํ วุจฺจติ ‘‘กามวิตกฺโก’’.

(ข) ตตฺถ กตโม พฺยาปาทวิตกฺโก? พฺยาปาทปฏิสํยุตฺโต ตกฺโก วิตกฺโก มิจฺฉาสงฺกปฺโป – อยํ วุจฺจติ ‘‘พฺยาปาทวิตกฺโก’’.

(ค) ตตฺถ กตโม วิหึสาวิตกฺโก? วิหึสาปฏิสํยุตฺโต ตกฺโก วิตกฺโก มิจฺฉาสงฺกปฺโป – อยํ วุจฺจติ ‘‘วิหึสาวิตกฺโก’’. อิมา ติสฺโส อกุสลธาตุโย.

(๕) ตีณิ ทุจฺจริตานิ

๙๑๓. ตตฺถ กตมานิ ตีณิ ทุจฺจริตานิ? กายทุจฺจริตํ, วจีทุจฺจริตํ, มโนทุจฺจริตํ.

(ก) ตตฺถ กตมํ กายทุจฺจริตํ? ปาณาติปาโต, อทินฺนาทานํ, กาเมสุมิจฺฉาจาโร – อิทํ วุจฺจติ ‘‘กายทุจฺจริตํ’’.

(ข) ตตฺถ กตมํ วจีทุจฺจริตํ? มุสาวาโท, ปิสุณา วาจา, ผรุสา วาจา, สมฺผปฺปลาโป – อิทํ วุจฺจติ ‘‘วจีทุจฺจริตํ’’.

(ค) ตตฺถ กตมํ มโนทุจฺจริตํ? อภิชฺฌา, พฺยาปาโท, มิจฺฉาทิฏฺิ – อิทํ วุจฺจติ ‘‘มโนทุจฺจริตํ’’.

(ก-ค) ตตฺถ กตมํ กายทุจฺจริตํ? อกุสลํ กายกมฺมํ กายทุจฺจริตํ, อกุสลํ วจีกมฺมํ วจีทุจฺจริตํ, อกุสลํ มโนกมฺมํ มโนทุจฺจริตํ.

ตตฺถ กตมํ อกุสลํ กายกมฺมํ? อกุสลา กายสฺเจตนา อกุสลํ กายกมฺมํ, อกุสลา วจีสฺเจตนา อกุสลํ วจีกมฺมํ, อกุสลา มโนสฺเจตนา อกุสลํ มโนกมฺมํ. อิมานิ ตีณิ ทุจฺจริตานิ.

(๖) ตโย อาสวา

๙๑๔. ตตฺถ กตเม ตโย อาสวา? กามาสโว, ภวาสโว, อวิชฺชาสโว.

(ก) ตตฺถ กตโม กามาสโว? โย กาเมสุ กามจฺฉนฺโท กามราโค กามนนฺที กามตณฺหา กามสิเนโห กามปริฬาโห กามมุจฺฉา กามชฺโฌสานํ – อยํ วุจฺจติ ‘‘กามาสโว’’.

(ข) ตตฺถ กตโม ภวาสโว? โย ภเวสุ ภวจฺฉนฺโท…เป… ภวชฺโฌสานํ – อยํ วุจฺจติ ‘‘ภวาสโว’’.

(ค) ตตฺถ กตโม อวิชฺชาสโว? ทุกฺเข อฺาณํ…เป… อวิชฺชาลงฺคี โมโห อกุสลมูลํ – อยํ วุจฺจติ ‘‘อวิชฺชาสโว’’. อิเม ตโย อาสวา.

(๗) ตีณิ สํโยชนานิ

๙๑๕. ตตฺถ กตมานิ ตีณิ สํโยชนานิ? สกฺกายทิฏฺิ, วิจิกิจฺฉา, สีลพฺพตปรามาโส.

(ก) ตตฺถ กตมา สกฺกายทิฏฺิ? อิธ อสฺสุตวา ปุถุชฺชโน อริยานํ อทสฺสาวี อริยธมฺมสฺส อโกวิโท อริยธมฺเม อวินีโต, สปฺปุริสานํ อทสฺสาวี สปฺปุริสธมฺมสฺส อโกวิโท สปฺปุริสธมฺเม อวินีโต – รูปํ อตฺตโต สมนุปสฺสติ รูปวนฺตํ วา อตฺตานํ อตฺตนิ วา รูปํ รูปสฺมึ วา อตฺตานํ. เวทนํ…เป… สฺํ…เป… สงฺขาเร…เป… วิฺาณํ อตฺตโต สมนุปสฺสติ วิฺาณวนฺตํ วา อตฺตานํ อตฺตนิ วา วิฺาณํ วิฺาณสฺมึ วา อตฺตานํ. ยา เอวรูปา ทิฏฺิ ทิฏฺิคตํ…เป… วิปริยาสคฺคาโห – อยํ วุจฺจติ ‘‘สกฺกายทิฏฺิ’’.

(ข) ตตฺถ กตมา วิจิกิจฺฉา? สตฺถริ กงฺขติ วิจิกิจฺฉติ, ธมฺเม กงฺขติ วิจิกิจฺฉติ, สงฺเฆ กงฺขติ วิจิกิจฺฉติ, สิกฺขาย กงฺขติ วิจิกิจฺฉติ, ปุพฺพนฺเต กงฺขติ วิจิกิจฺฉติ, อปรนฺเต กงฺขติ วิจิกิจฺฉติ, ปุพฺพนฺตาปรนฺเต กงฺขติ วิจิกิจฺฉติ, อิทปฺปจฺจยตาปฏิจฺจสมุปฺปนฺเนสุ ธมฺเมสุ กงฺขติ วิจิกิจฺฉติ. ยา เอวรูปา กงฺขา กงฺขายนา กงฺขายิตตฺตํ ถมฺภิตตฺตํ จิตฺตสฺส มโนวิเลโข – อยํ วุจฺจติ ‘‘วิจิกิจฺฉา’’.

(ค) ตตฺถ กตโม สีลพฺพตปรามาโส? ‘‘อิโต พหิทฺธา สมณพฺราหฺมณานํ สีเลน สุทฺธิ วเตน สุทฺธิ สีลพฺพเตน สุทฺธี’’ติ – ยา เอวรูปา ทิฏฺิ ทิฏฺิคตํ…เป… วิปริยาสคฺคาโห – อยํ วุจฺจติ ‘‘สีลพฺพตปรามาโส’’. อิมานิ ตีณิ สํโยชนานิ.

(๘) ติสฺโส ตณฺหา

๙๑๖. ตตฺถ กตมา ติสฺโส ตณฺหา? กามตณฺหา, ภวตณฺหา, วิภวตณฺหา.

ตตฺถ กตมา ภวตณฺหา? ภวทิฏฺิสหคโต ราโค สาราโค จิตฺตสฺส สาราโค – อยํ วุจฺจติ ‘‘ภวตณฺหา’’.

ตตฺถ กตมา วิภวตณฺหา? อุจฺเฉททิฏฺิสหคโต ราโค สาราโค จิตฺตสฺส สาราโค – อยํ วุจฺจติ ‘‘วิภวตณฺหา’’. อวเสสา ตณฺหา กามตณฺหา.

ตตฺถ กตมา กามตณฺหา? กามธาตุปฏิสํยุตฺโต ราโค สาราโค จิตฺตสฺส สาราโค – อยํ วุจฺจติ ‘‘กามตณฺหา’’.

( ) [(ตตฺถ กตมา ภวตณฺหา)] รูปธาตุอรูปธาตุปฏิสํยุตฺโต ราโค สาราโค จิตฺตสฺส สาราโค – อยํ วุจฺจติ ‘‘ภวตณฺหา’’.

( ) [(ตตฺถ กตมา วิภวตณฺหา) (?)] อุจฺเฉททิฏฺิสหคโต ราโค สาราโค จิตฺตสฺส สาราโค – อยํ วุจฺจติ ‘‘วิภวตณฺหา’’. อิมา ติสฺโส ตณฺหา.

(๙) อปราปิ ติสฺโส ตณฺหา

๙๑๗. ตตฺถ กตมา อปราปิ ติสฺโส ตณฺหา? กามตณฺหา, รูปตณฺหา, อรูปตณฺหา.

(ก) ตตฺถ กตมา กามตณฺหา? กามธาตุปฏิสํยุตฺโต ราโค สาราโค จิตฺตสฺส สาราโค – อยํ วุจฺจติ ‘‘กามตณฺหา’’.

(ข) ตตฺถ กตมา รูปตณฺหา? รูปธาตุปฏิสํยุตฺโต ราโค สาราโค จิตฺตสฺส สาราโค – อยํ วุจฺจติ ‘‘รูปตณฺหา’’.

(ค) ตตฺถ กตมา อรูปตณฺหา? อรูปธาตุปฏิสํยุตฺโต ราโค สาราโค จิตฺตสฺส สาราโค – อยํ วุจฺจติ ‘‘อรูปตณฺหา’’. อิมา ติสฺโส ตณฺหา.

(๑๐) อปราปิ ติสฺโส ตณฺหา

๙๑๘. ตตฺถ กตมา อปราปิ ติสฺโส ตณฺหา? รูปตณฺหา, อรูปตณฺหา, นิโรธตณฺหา.

(ก) ตตฺถ กตมา รูปตณฺหา? รูปธาตุปฏิสํยุตฺโต ราโค สาราโค จิตฺตสฺส สาราโค – อยํ วุจฺจติ ‘‘รูปตณฺหา’’.

(ข) ตตฺถ กตมา อรูปตณฺหา? อรูปธาตุปฏิสํยุตฺโต ราโค สาราโค จิตฺตสฺส สาราโค – อยํ วุจฺจติ ‘‘อรูปตณฺหา’’.

(ค) ตตฺถ กตมา นิโรธตณฺหา? อุจฺเฉททิฏฺิสหคโต ราโค สาราโค จิตฺตสฺส สาราโค – อยํ วุจฺจติ ‘‘นิโรธตณฺหา’’. อิมา ติสฺโส ตณฺหา.

(๑๑) ติสฺโส เอสนา

๙๑๙. ตตฺถ กตมา ติสฺโส เอสนา? กาเมสนา, ภเวสนา, พฺรหฺมจริเยสนา.

(ก) ตตฺถ กตมา กาเมสนา? โย กาเมสุ กามจฺฉนฺโท…เป… กามชฺโฌสานํ – อยํ วุจฺจติ ‘‘กาเมสนา’’.

(ข) ตตฺถ กตมา ภเวสนา? โย ภเวสุ ภวจฺฉนฺโท…เป… ภวชฺโฌสานํ – อยํ วุจฺจติ ‘‘ภเวสนา’’.

(ค) ตตฺถ กตมา พฺรหฺมจริเยสนา? ‘‘สสฺสโต โลโก’’ติ วา, ‘‘อสสฺสโต โลโก’’ติ – วา…เป… ‘‘เนว โหติ น น โหติ ตถาคโต ปรํ มรณา’’ติ วา ยา เอวรูปา ทิฏฺิ ทิฏฺิคตํ…เป… วิปริยาสคฺคาโห – อยํ วุจฺจติ ‘‘พฺรหฺมจริเยสนา’’.

(ก) ตตฺถ กตมา กาเมสนา, กามราโค, ตเทกฏฺํ อกุสลํ กายกมฺมํ วจีกมฺมํ มโนกมฺมํ – อยํ วุจฺจติ ‘‘กาเมสนา’’.

(ข) ตตฺถ กตมา ภเวสนา, ภวราโค ตเทกฏฺํ อกุสลํ กายกมฺมํ วจีกมฺมํ มโนกมฺมํ – อยํ วุจฺจติ ‘‘ภเวสนา’’.

(ค) ตตฺถ กตมา พฺรหฺมจริเยสนา, อนฺตคฺคาหิกา ทิฏฺิ ตเทกฏฺํ อกุสลํ กายกมฺมํ วจีกมฺมํ มโนกมฺมํ – อยํ วุจฺจติ ‘‘พฺรหฺมจริเยสนา’’. อิมา ติสฺโส เอสนา.

(๑๒) ติสฺโส วิธา

๙๒๐. ตตฺถ กตมา ติสฺโส วิธา? ‘‘เสยฺโยหมสฺมี’’ติ วิธา, ‘‘สทิโสหมสฺมี’’ติ วิธา, ‘‘หีโนหมสฺมี’’ติ วิธา – อิมา ติสฺโส วิธา.

(๑๓) ตีณิ ภยานิ

๙๒๑. ตตฺถ กตมานิ ตีณิ ภยานิ? ชาติภยํ, ชราภยํ, มรณภยํ.

(ก) ตตฺถ กตมํ ชาติภยํ? ชาตึ ปฏิจฺจ ภยํ ภยานกํ ฉมฺภิตตฺตํ โลมหํโส เจตโส อุตฺราโส – อิทํ วุจฺจติ ‘‘ชาติภยํ’’.

(ข) ตตฺถ กตมํ ชราภยํ? ชรํ ปฏิจฺจ ภยํ ภยานกํ ฉมฺภิตตฺตํ โลมหํโส เจตโส อุตฺราโส – อิทํ วุจฺจติ ‘‘ชราภยํ’’.

(ค) ตตฺถ กตมํ มรณภยํ? มรณํ ปฏิจฺจ ภยํ ภยานกํ ฉมฺภิตตฺตํ โลมหํโส เจตโส อุตฺราโส – อิทํ วุจฺจติ ‘‘มรณภยํ’’. อิมานิ ตีณิ ภยานิ.

(๑๔) ตีณิ ตมานิ

๙๒๒. ตตฺถ กตมานิ ตีณิ ตมานิ? อตีตํ วา อทฺธานํ อารพฺภ กงฺขติ วิจิกิจฺฉติ นาธิมุจฺจติ น สมฺปสีทติ, อนาคตํ วา อทฺธานํ อารพฺภ กงฺขติ วิจิกิจฺฉติ นาธิมุจฺจติ น สมฺปสีทติ, เอตรหิ วา ปจฺจุปฺปนฺนํ อทฺธานํ อารพฺภ กงฺขติ วิจิกิจฺฉติ นาธิมุจฺจติ น สมฺปสีทติ – อิมานิ ตีณิ ตมานิ.

(๑๕) ตีณิ ติตฺถายตนานิ

๙๒๓. ตตฺถ กตมานิ ตีณิ ติตฺถายตนานิ? อิเธกจฺโจ สมโณ วา พฺราหฺมโณ วา เอวํวาที โหติ เอวํทิฏฺี – ‘‘ยํ กิฺจายํ ปุริสปุคฺคโล ปฏิสํเวเทติ สุขํ วา ทุกฺขํ วา อทุกฺขมสุขํ วา, สพฺพํ ตํ ปุพฺเพ กตเหตู’’ติ; อิธ ปเนกจฺโจ สมโณ วา พฺราหฺมโณ วา เอวํวาที โหติ เอวํทิฏฺี – ‘‘ยํ กิฺจายํ ปุริสปุคฺคโล ปฏิสํเวเทติ สุขํ วา ทุกฺขํ วา อทุกฺขมสุขํ วา, สพฺพํ ตํ อิสฺสรนิมฺมานเหตู’’ติ; อิธ ปเนกจฺโจ สมโณ วา พฺราหฺมโณ วา เอวํวาที โหติ เอวํทิฏฺี – ‘‘ยํ กิฺจายํ ปุริสปุคฺคโล ปฏิสํเวเทติ สุขํ วา ทุกฺขํ วา อทุกฺขมสุขํ วา, สพฺพํ ตํ อเหตุ อปฺปจฺจยา’’ติ – อิมานิ ตีณิ ติตฺถายตนานิ.

(๑๖) ตโย กิฺจนา

๙๒๔. ตตฺถ กตเม ตโย กิฺจนา [กตมานิ ตีณิ กิฺจนานิ (?) ที. นิ. ๓.๓๐๕]? ราโค กิฺจนํ, โทโส กิฺจนํ, โมโห กิฺจนํ – อิเม ตโย กิฺจนา.

(๑๗) ตีณิ องฺคณานิ

ตตฺถ กตมานิ ตีณิ องฺคณานิ? ราโค องฺคณํ, โทโส องฺคณํ, โมโห องฺคณํ – อิมานิ ตีณิ องฺคณานิ.

(๑๘) ตีณิ มลานิ

ตตฺถ กตมานิ ตีณิ มลานิ? ราโค มลํ, โทโส มลํ, โมโห มลํ – อิมานิ ตีณิ มลานิ.

(๑๙) ตีณิ วิสมานิ

ตตฺถ กตมานิ ตีณิ วิสมานิ? ราโค วิสมํ, โทโส วิสมํ, โมโห วิสมํ – อิมานิ ตีณิ วิสมานิ.

(๒๐) อปรานิปิ ตีณิ วิสมานิ

ตตฺถ กตมานิ อปรานิปิ ตีณิ วิสมานิ? กายวิสมํ, วจีวิสมํ, มโนวิสมํ – อิมานิ ตีณิ วิสมานิ.

(๒๑) ตโย อคฺคี

ตตฺถ กตเม ตโย อคฺคี? ราคคฺคิ, โทสคฺคิ, โมหคฺคิ – อิเม ตโย อคฺคี.

(๒๒) ตโย กสาวา

ตตฺถ กตเม ตโย กสาวา? ราคกสาโว, โทสกสาโว, โมหกสาโว – อิเม ตโย กสาวา.

(๒๓) อปเรปิ ตโย กสาวา

ตตฺถ กตเม อปเรปิ ตโย กสาวา? กายกสาโว, วจีกสาโว, มโนกสาโว – อิเม ตโย กสาวา.

(๒๔. ก) อสฺสาททิฏฺิ

๙๒๕. ตตฺถ กตมา อสฺสาททิฏฺิ? อิเธกจฺโจ สมโณ วา พฺราหฺมโณ วา เอวํวาที โหติ เอวํทิฏฺี – ‘‘นตฺถิ กาเมสุ โทโส’’ติ. โส กาเมสุ ปาตพฺยตํ อาปชฺชติ. อยํ วุจฺจติ ‘‘อสฺสาททิฏฺิ’’.

(ข) อตฺตานุทิฏฺิ

ตตฺถ กตมา อตฺตานุทิฏฺิ? อิธ อสฺสุตวา ปุถุชฺชโน อริยานํ อทสฺสาวี อริยธมฺมสฺส อโกวิโท อริยธมฺเม อวินีโต, สปฺปุริสานํ อทสฺสาวี สปฺปุริสธมฺมสฺส อโกวิโท สปฺปุริสธมฺเม อวินีโต – รูปํ อตฺตโต สมนุปสฺสติ รูปวนฺตํ วา อตฺตานํ อตฺตนิ วา รูปํ รูปสฺมึ วา อตฺตานํ. เวทนํ…เป… สฺํ…เป… สงฺขาเร…เป… วิฺาณํ อตฺตโต สมนุปสฺสติ วิฺาณวนฺตํ วา อตฺตานํ อตฺตนิ วา วิฺาณํ วิฺาณสฺมึ วา อตฺตานํ. ยา เอวรูปา ทิฏฺิ ทิฏฺิคตํ…เป… วิปริยาสคฺคาโห – อยํ วุจฺจติ ‘‘อตฺตานุทิฏฺิ’’.

(ค) มิจฺฉาทิฏฺิ

ตตฺถ กตมา มิจฺฉาทิฏฺิ? ‘‘นตฺถิ ทินฺนํ, นตฺถิ ยิฏฺํ…เป… เย อิมฺจ โลกํ ปรฺจ โลกํ สยํ อภิฺา สจฺฉิกตฺวา ปเวเทนฺตี’’ติ – ยา เอวรูปา ทิฏฺิ ทิฏฺิคตํ…เป… วิปริยาสคฺคาโห – อยํ วุจฺจติ ‘‘มิจฺฉาทิฏฺิ’’. สสฺสตทิฏฺิ อสฺสาททิฏฺิ, สกฺกายทิฏฺิ อตฺตานุทิฏฺิ, อุจฺเฉททิฏฺิ มิจฺฉาทิฏฺิ.

(๒๕. ก) อรติ

๙๒๖. ตตฺถ กตมา อรติ? ปนฺเตสุ วา เสนาสเนสุ อฺตรฺตเรสุ วา อธิกุสเลสุ ธมฺเมสุ อรติ อรติตา อนภิรติ อนภิรมณา อุกฺกณฺิตา ปริตสฺสิตา – อยํ วุจฺจติ ‘‘อรติ’’.

(ข) วิเหสา

ตตฺถ กตมา วิเหสา? อิเธกจฺโจ ปาณินา วา เลฑฺฑุนา วา ทณฺเฑน วา สตฺเถน วา รชฺชุยา วา อฺตรฺตเรน สตฺเต วิเหเติ, ยา เอวรูปา เหนา วิเหนา หึสนา วิหึสนา โรสนา วิโรสนา ปรูปฆาโต – อยํ วุจฺจติ ‘‘วิเหสา’’.

(ค) อธมฺมจริยา

ตตฺถ กตมา อธมฺมจริยา? กาเยน อธมฺมจริยาวิสมจริยา, วาจาย อธมฺมจริยาวิสมจริยา, มนสา อธมฺมจริยาวิสมจริยา – อยํ วุจฺจติ ‘‘อธมฺมจริยา’’.

(๒๖. ก) โทวจสฺสตา

๙๒๗. ตตฺถ กตมา โทวจสฺสตา? สหธมฺมิเก วุจฺจมาเน โทวจสฺสายํ โทวจสฺสิยํ โทวจสฺสตา วิปฺปฏิกุลคฺคาหิตา วิปจฺจนีกสาตตา อนาทริยํ อนาทรตา อคารวตา อปฺปติสฺสวตา – อยํ วุจฺจติ ‘‘โทวจสฺสตา’’.

(ข) ปาปมิตฺตตา

ตตฺถ กตมา ปาปมิตฺตตา? เย เต ปุคฺคลา อสฺสทฺธา ทุสฺสีลา อปฺปสฺสุตา มจฺฉริโน ทุปฺปฺา, ยา เตสํ เสวนา นิเสวนา สํเสวนา ภชนา สมฺภชนา ภตฺติ สมฺภตฺติ ตํสมฺปวงฺกตา – อยํ วุจฺจติ ‘‘ปาปมิตฺตตา’’.

(ค) นานตฺตสฺา

ตตฺถ กตมา นานตฺตสฺา? กามสฺา, พฺยาปาทสฺา, วิหึสาสฺา – อยํ วุจฺจติ ‘‘นานตฺตสฺา’’. สพฺพาปิ อกุสลา สฺา นานตฺตสฺา.

(๒๗. ก) อุทฺธจฺจํ

๙๒๘. ตตฺถ กตมํ อุทฺธจฺจํ? ยํ จิตฺตสฺส อุทฺธจฺจํ อวูปสโม เจตโส วิกฺเขโป ภนฺตตฺตํ จิตฺตสฺส – อิทํ วุจฺจติ ‘‘อุทฺธจฺจํ’’.

(ข) โกสชฺชํ

ตตฺถ กตมํ โกสชฺชํ? กายทุจฺจริเต วา วจีทุจฺจริเต วา มโนทุจฺจริเต วา ปฺจสุ วา กามคุเณสุ จิตฺตสฺส โวสฺสคฺโค โวสฺสคฺคานุปฺปทานํ กุสลานํ ธมฺมานํ ภาวนาย อสกฺกจฺจกิริยตา อสาตจฺจกิริยตา อนฏฺิตกิริยตา โอลีนวุตฺติตา นิกฺขิตฺตฉนฺทตา นิกฺขิตฺตธุรตา อนาเสวนา อภาวนา อพหุลีกมฺมํ อนธิฏฺานํ อนนุโยโค ปมาโท – อิทํ วุจฺจติ ‘‘โกสชฺชํ’’.

(ค) ปมาโท

ตตฺถ กตโม ปมาโท? กายทุจฺจริเต วา วจีทุจฺจริเต วา มโนทุจฺจริเต วา ปฺจสุ วา กามคุเณสุ จิตฺตสฺส โวสฺสคฺโค โวสฺสคฺคานุปฺปทานํ กุสลานํ ธมฺมานํ ภาวนาย อสกฺกจฺจกิริยตา อสาตจฺจกิริยตา อนฏฺิตกิริยตา โอลีนวุตฺติตา นิกฺขิตฺตฉนฺทตา นิกฺขิตฺตธุรตา อนาเสวนา อภาวนา อพหุลีกมฺมํ อนธิฏฺานํ อนนุโยโค ปมาโท, โย เอวรูโป ปมาโท ปมชฺชนา ปมชฺชิตตฺตํ – อยํ วุจฺจติ ‘‘ปมาโท’’.

(๒๘. ก) อสนฺตุฏฺิตา

๙๒๙. ตตฺถ กตมา อสนฺตุฏฺิตา? อิตรีตรจีวรปิณฺฑปาตเสนาสนคิลานปจฺจยเภสชฺชปริกฺขาเรหิ ปฺจหิ วา กามคุเณหิ อสนฺตุฏฺสฺส ภิยฺโยกมฺยตา, ยา เอวรูปา อิจฺฉา อิจฺฉาคตา อสนฺตุฏฺิตา ราโค สาราโค จิตฺตสฺส สาราโค – อยํ วุจฺจติ ‘‘อสนฺตุฏฺิตา’’.

(ข) อสมฺปชฺตา

ตตฺถ กตมา อสมฺปชฺตา? ยํ อฺาณํ อทสฺสนํ…เป… อวิชฺชาลงฺคี โมโห อกุสลมูลํ – อยํ วุจฺจติ ‘‘อสมฺปชฺตา’’.

(ค) มหิจฺฉตา

ตตฺถ กตมา มหิจฺฉตา? อิตรีตรจีวรปิณฺฑปาตเสนาสนคิลานปจฺจยเภสชฺชปริกฺขาเรหิ ปฺจหิ วา กามคุเณหิ อสนฺตุฏฺสฺส ภิยฺโยกมฺยตา, ยา เอวรูปา อิจฺฉา อิจฺฉาคตา มหิจฺฉตา ราโค สาราโค จิตฺตสฺส สาราโค – อยํ วุจฺจติ ‘‘มหิจฺฉตา’’.

(๒๙. ก) อหิริกํ

๙๓๐. ตตฺถ กตมํ อหิริกํ? ยํ น หิรียติ หิรียิตพฺเพน, น หิรียติ ปาปกานํ อกุสลานํ ธมฺมานํ สมาปตฺติยา – อิทํ วุจฺจติ ‘‘อหิริกํ’’.

(ข) อโนตฺตปฺปํ

ตตฺถ กตมํ อโนตฺตปฺปํ? ยํ น โอตฺตปฺปติ โอตฺตปฺปิตพฺเพน, น โอตฺตปฺปติ ปาปกานํ อกุสลานํ ธมฺมานํ สมาปตฺติยา – อิทํ วุจฺจติ ‘‘อโนตฺตปฺปํ’’.

(ค) ปมาโท

ตตฺถ กตโม ปมาโท? กายทุจฺจริเต วา วจีทุจฺจริเต วา มโนทุจฺจริเต วา ปฺจสุ วา กามคุเณสุ จิตฺตสฺส โวสฺสคฺโค โวสฺสคฺคานุปฺปทานํ กุสลานํ ธมฺมานํ ภาวนาย อสกฺกจฺจกิริยตา อสาตจฺจกิริยตา อนฏฺิตกิริยตา โอลีนวุตฺติตา นิกฺขิตฺตฉนฺทตา นิกฺขิตฺตธุรตา อนาเสวนา อภาวนา อพหุลีกมฺมํ อนธิฏฺานํ อนนุโยโค ปมาโท, โย เอวรูโป ปมาโท ปมชฺชนา ปมชฺชิตตฺตํ – อยํ วุจฺจติ ‘‘ปมาโท’’.

(๓๐. ก) อนาทริยํ

๙๓๑. ตตฺถ กตมํ อนาทริยํ? ยํ อนาทริยํ อนาทรตา อคารวตา อปฺปติสฺสวตา อนทฺทา อนทฺทายนา อนทฺทายิตตฺตํ [อนาทา อนาทายนา อนาทายิตตฺตํ (สฺยา.)] อสีลฺยํ อจิตฺตีกาโร – อิทํ วุจฺจติ ‘‘อนาทริยํ’’.

(ข) โทวจสฺสตา

ตตฺถ กตมา โทวจสฺสตา? สหธมฺมิเก วุจฺจมาเน โทวจสฺสายํ โทวจสฺสิยํ โทวจสฺสตา วิปฺปฏิกุลคฺคาหิตา วิปจฺจนีกสาตตา อนาทริยํ อนาทรตา อคารวตา อปฺปติสฺสวตา – อยํ วุจฺจติ ‘‘โทวจสฺสตา’’.

(ค) ปาปมิตฺตตา

ตตฺถ กตมา ปาปมิตฺตตา? เย เต ปุคฺคลา อสฺสทฺธา ทุสฺสีลา อปฺปสฺสุตา มจฺฉริโน ทุปฺปฺา, ยา เตสํ เสวนา นิเสวนา สํเสวนา ปฏิเสวนา ภชนา สมฺภชนา ภตฺติ สมฺภตฺติ ตํสมฺปวงฺกตา – อยํ วุจฺจติ ‘‘ปาปมิตฺตตา’’.

(๓๑. ก) อสฺสทฺธิยํ

๙๓๒. ตตฺถ กตมํ อสฺสทฺธิยํ? อิเธกจฺโจ อสฺสทฺโธ โหติ, น สทฺทหติ พุทฺธํ วา ธมฺมํ วา สงฺฆํ วา, ยํ เอวรูปํ อสฺสทฺธิยํ อสฺสทฺทหนา อโนกปฺปนา อนภิปฺปสาโท – อิทํ วุจฺจติ ‘‘อสฺสทฺธิยํ’’.

(ข) อวทฺุตา

ตตฺถ กตมา อวทฺุตา? ปฺจ มจฺฉริยานิ – อาวาสมจฺฉริยํ, กุลมจฺฉริยํ, ลาภมจฺฉริยํ, วณฺณมจฺฉริยํ, ธมฺมมจฺฉริยํ. ยํ เอวรูปํ มจฺเฉรํ มจฺฉรายนา มจฺฉรายิตตฺตํ เววิจฺฉํ กทริยํ กฏุกฺจุกตา อคฺคหิตตฺตํ จิตฺตสฺส – อยํ วุจฺจติ ‘‘อวทฺุตา’’.

(ค) โกสชฺชํ

ตตฺถ กตมํ โกสชฺชํ? กายทุจฺจริเต วา วจีทุจฺจริเต วา มโนทุจฺจริเต วา ปฺจสุ วา กามคุเณสุ จิตฺตสฺส โวสฺสคฺโค, โวสฺสคฺคานุปฺปทานํ กุสลานํ ธมฺมานํ, ภาวนาย อสกฺกจฺจกิริยตา อสาตจฺจกิริยตา อนฏฺิตกิริยตา โอลีนวุตฺติตา นิกฺขิตฺตฉนฺทตา นิกฺขิตฺตธุรตา อนาเสวนา อภาวนา อพหุลีกมฺมํ อนธิฏฺานํ อนนุโยโค ปมาโท – อิทํ วุจฺจติ ‘‘โกสชฺชํ’’.

(๓๒. ก) อุทฺธจฺจํ

๙๓๓. ตตฺถ กตมํ อุทฺธจฺจํ? ยํ จิตฺตสฺส อุทฺธจฺจํ อวูปสโม เจตโส วิกฺเขโป ภวนฺตตฺตํ จิตฺตสฺส – อิทํ วุจฺจติ ‘‘อุทฺธจฺจํ’’.

(ข) อสํวโร

ตตฺถ กตโม อสํวโร? อิเธกจฺโจ จกฺขุนา รูปํ ทิสฺวา นิมิตฺตคฺคาหี โหติ อนุพฺยฺชนคฺคาหี. ยตฺวาธิกรณเมนํ จกฺขุนฺทฺริยํ อสํวุตํ วิหรนฺตํ อภิชฺฌาโทมนสฺสา ปาปกา อกุสลา ธมฺมา อนฺวาสฺสเวยฺยุํ, ตสฺส สํวราย น ปฏิปชฺชติ, น รกฺขติ จกฺขุนฺทฺริยํ, จกฺขุนฺทฺริเย น สํวรํ อาปชฺชติ. โสเตน สทฺทํ สุตฺวา…เป… ฆาเนน คนฺธํ ฆายิตฺวา…เป… ชิวฺหาย รสํ สายิตฺวา…เป… กาเยน โผฏฺพฺพํ ผุสิตฺวา…เป… มนสา ธมฺมํ วิฺาย นิมิตฺตคฺคาหี โหติ อนุพฺยฺชนคฺคาหี. ยตฺวาธิกรณเมนํ มนินฺทฺริยํ อสํวุตํ วิหรนฺตํ อภิชฺฌาโทมนสฺสา ปาปกา อกุสลา ธมฺมา อนฺวาสฺสเวยฺยุํ, ตสฺส สํวราย น ปฏิปชฺชติ, น รกฺขติ มนินฺทฺริยํ, มนินฺทฺริเย น สํวรํ อาปชฺชติ – อยํ วุจฺจติ ‘‘อสํวโร’’.

(ค) ทุสฺสีลฺยํ

ตตฺถ กตมํ ทุสฺสีลฺยํ? กายิโก วีติกฺกโม, วาจสิโก วีติกฺกโม, กายิกวาจสิโก วีติกฺกโม – อิทํ วุจฺจติ ‘‘ทุสฺสีลฺยํ’’.

(๓๓. ก) อริยานํ อทสฺสนกมฺยตา

๙๓๔. ตตฺถ กตมา อริยานํ อทสฺสนกมฺยตา? ตตฺถ กตเม อริยา? อริยา วุจฺจนฺติ พุทฺธา จ พุทฺธสาวกา จ. ยา อิเมสํ อริยานํ อทสฺสนกมฺยตา อทฏฺุกมฺยตา อสเมตุกมฺยตา อสมาคนฺตุกมฺยตา – อยํ วุจฺจติ ‘‘อริยานํ อทสฺสนกมฺยตา’’.

(ข) สทฺธมฺมํ อโสตุกมฺยตา

ตตฺถ กตมา สทฺธมฺมํ อโสตุกมฺยตา? ตตฺถ กตโม สทฺธมฺโม? จตฺตาโร สติปฏฺานา, จตฺตาโร สมฺมปฺปธานา, จตฺตาโร อิทฺธิปาทา, ปฺจินฺทฺริยานิ, ปฺจ พลานิ, สตฺต โพชฺฌงฺคา, อริโย อฏฺงฺคิโก มคฺโค – อยํ วุจฺจติ ‘‘สทฺธมฺโม’’. ยา อิมสฺส สทฺธมฺมสฺส อโสตุกมฺยตา อสวนกมฺยตา อนุคฺคเหตุกมฺยตา อธาเรตุกมฺยตา – อยํ วุจฺจติ ‘‘สทฺธมฺมํ อโสตุกมฺยตา’’.

(ค) อุปารมฺภจิตฺตตา

ตตฺถ กตมา อุปารมฺภจิตฺตตา? ตตฺถ กตโม อุปารมฺโภ? โย อุปารมฺโภ อนุปารมฺโภ อุปารมฺภนา อนุปารมฺภนา อนุปารมฺภิตตฺตํ อุฺา อวฺา ปริภโว รนฺธคเวสิตา – อยํ วุจฺจติ ‘‘อุปารมฺภจิตฺตตา’’.

(๓๔. ก) มุฏฺสฺสจฺจํ

๙๓๕. ตตฺถ กตมํ มุฏฺสฺสจฺจํ? ยา อสฺสติ อนนุสฺสติ อปฺปฏิสฺสติ อสฺสติ อสฺสรณตา อธารณตา ปิลาปนตา สมฺมุสนตา – อิทํ วุจฺจติ ‘‘มุฏฺสฺสจฺจํ’’.

(ข) อสมฺปชฺํ

ตตฺถ กตมํ อสมฺปชฺํ? ยํ อฺาณํ อทสฺสนํ …เป… อวิชฺชาลงฺคี โมโห อกุสลมูลํ – อิทํ วุจฺจติ ‘‘อสมฺปชฺํ’’.

(ค) เจตโส วิกฺเขโป

ตตฺถ กตโม เจตโส วิกฺเขโป? ยํ จิตฺตสฺส อุทฺธจฺจํ อวูปสโม เจตโส วิกฺเขโป ภนฺตตฺตํ จิตฺตสฺส – อยํ วุจฺจติ ‘‘เจตโส วิกฺเขโป’’.

(๓๕. ก) อโยนิโส มนสิกาโร

๙๓๖. ตตฺถ กตโม อโยนิโส มนสิกาโร? อนิจฺเจ ‘‘นิจฺจ’’นฺติ อโยนิโส มนสิกาโร, ทุกฺเข ‘‘สุข’’นฺติ อโยนิโส มนสิกาโร, อนตฺตนิ ‘‘อตฺตา’’ติ อโยนิโส มนสิกาโร, อสุเภ ‘‘สุภ’’นฺติ อโยนิโส มนสิกาโร, สจฺจวิปฺปฏิกุเลน วา จิตฺตสฺส อาวฏฺฏนา อนาวฏฺฏนา อาโภโค สมนฺนาหาโร มนสิกาโร – อยํ วุจฺจติ ‘‘อโยนิโส มนสิกาโร’’.

(ข) กุมฺมคฺคเสวนา

ตตฺถ กตมา กุมฺมคฺคเสวนา? ตตฺถ กตโม กุมฺมคฺโค? มิจฺฉาทิฏฺิ, มิจฺฉาสงฺกปฺโป, มิจฺฉาวาจา, มิจฺฉากมฺมนฺโต, มิจฺฉาอาชีโว, มิจฺฉาวายาโม, มิจฺฉาสติ, มิจฺฉาสมาธิ – อยํ วุจฺจติ ‘‘กุมฺมคฺโค’’. ยา อิมสฺส กุมฺมคฺคสฺส เสวนา นิเสวนา สํเสวนา ภชนา สมฺภชนา ภตฺติ สมฺภตฺติ ตํสมฺปวงฺกตา – อยํ วุจฺจติ ‘‘กุมฺมคฺคเสวนา’’.

(ค) เจตโส จ ลีนตฺตํ

ตตฺถ กตมํ เจตโส จ ลีนตฺตํ? ยา จิตฺตสฺส อกลฺยตา อกมฺมฺตา โอลียนา สลฺลียนา ลีนํ ลียนา ลียิตตฺตํ ถินํ ถิยนา ถิยิตตฺตํ จิตฺตสฺส – อิทํ วุจฺจติ ‘‘เจตโส จ ลีนตฺตํ’’.

ติกํ.

๔. จตุกฺกนิทฺเทโส

(๑) จตฺตาโร อาสวา

๙๓๗. ตตฺถ กตเม จตฺตาโร อาสวา? กามาสโว, ภวาสโว, ทิฏฺาสโว, อวิชฺชาสโว.

(ก) กามาสโว

ตตฺถ กตโม กามาสโว? โย กาเมสุ กามจฺฉนฺโท กามราโค กามนนฺที กามตณฺหา กามสิเนโห กามปริฬาโห กามมุจฺฉา กามชฺโฌสานํ – อยํ วุจฺจติ ‘‘กามาสโว’’.

(ข) ภวาสโว

ตตฺถ กตโม ภวาสโว? โย ภเวสุ ภวจฺฉนฺโท…เป… ภวชฺโฌสานํ – อยํ วุจฺจติ ‘‘ภวาสโว’’.

(ค) ทิฏฺาสโว

ตตฺถ กตโม ทิฏฺาสโว? ‘‘สสฺสโต โลโก’’ติ วา, ‘‘อสสฺสโต โลโก’’ติ วา, ‘‘อนฺตวา โลโก’’ติ วา, ‘‘อนนฺตวา โลโก’’ติ วา, ‘‘ตํ ชีวํ ตํ สรีร’’นฺติ วา, ‘‘อฺํ ชีวํ อฺํ สรีร’’นฺติ วา, ‘‘โหติ ตถาคโต ปรํ มรณา’’ติ วา, ‘‘น โหติ ตถาคโต ปรํ มรณา’’ติ วา, ‘‘โหติ จ น จ โหติ ตถาคโต ปรํ มรณา’’ติ วา, ‘‘เนว โหติ น น โหติ ตถาคโต ปรํ มรณา’’ติ วา. ยา เอวรูปา ทิฏฺิ ทิฏฺิคตํ…เป… วิปริยาสคฺคาโห – อยํ วุจฺจติ ‘‘ทิฏฺาสโว’’. สพฺพาปิ มิจฺฉาทิฏฺิ ทิฏฺาสโว.

(ฆ) อวิชฺชาสโว

ตตฺถ กตโม อวิชฺชาสโว? ทุกฺเข อฺาณํ, ทุกฺขสมุทเย อฺาณํ, ทุกฺขนิโรเธ อฺาณํ, ทุกฺขนิโรธคามินิยา ปฏิปทาย อฺาณํ, ปุพฺพนฺเต อฺาณํ, อปรนฺเต อฺาณํ, ปุพฺพนฺตาปรนฺเต อฺาณํ, อิทปฺปจฺจยตา ปฏิจฺจสมุปฺปนฺเนสุ ธมฺเมสุ อฺาณํ. ยํ เอวรูปํ อฺาณํ อทสฺสนํ…เป… อวิชฺชาลงฺคี โมโห อกุสลมูลํ – อยํ วุจฺจติ ‘‘อวิชฺชาสโว’’. อิเม จตฺตาโร อาสวา.

(๒-๕) จตฺตาโร คนฺถาที

๙๓๘. ตตฺถ กตเม จตฺตาโร คนฺถา …เป… จตฺตาโร โอฆา…เป… จตฺตาโร โยคา…เป… จตฺตาริ อุปาทานานิ? กามุปาทานํ, ทิฏฺุปาทานํ, สีลพฺพตุปาทานํ, อตฺตวาทุปาทานํ.

(ก) กามุปาทานํ

ตตฺถ กตมํ กามุปาทานํ? โย กาเมสุ กามจฺฉนฺโท…เป… กามชฺโฌสานํ – อิทํ วุจฺจติ ‘‘กามุปาทานํ’’.

(ข) ทิฏฺุปาทานํ

ตตฺถ กตมํ ทิฏฺุปาทานํ? ‘‘นตฺถิ ทินฺนํ, นตฺถิ ยิฏฺํ…เป… เย อิมฺจ โลกํ ปรฺจ โลกํ สยํ อภิฺา สจฺฉิกตฺวา ปเวเทนฺตี’’ติ. ยา เอวรูปา ทิฏฺิ ทิฏฺิคตํ…เป… วิปริยาสคฺคาโห – อิทํ วุจฺจติ ‘‘ทิฏฺุปาทานํ’’. เปตฺวา สีลพฺพตุปาทานฺจ อตฺตวาทุปาทานฺจ สพฺพาปิ มิจฺฉาทิฏฺิ ทิฏฺุปาทานํ.

(ค) สีลพฺพตุปาทานํ

ตตฺถ กตมํ สีลพฺพตุปาทานํ? อิโต พหิทฺธา สมณพฺราหฺมณานํ สีเลน สุทฺธิ วเตน สุทฺธิ สีลพฺพเตน สุทฺธีติ. ยา เอวรูปา ทิฏฺิ ทิฏฺิคตํ…เป… วิปริยาสคฺคาโห – อิทํ วุจฺจติ ‘‘สีลพฺพตุปาทานํ’’.

(ฆ) อตฺตวาทุปาทานํ

ตตฺถ กตมํ อตฺตวาทุปาทานํ? อิธ อสฺสุตวา ปุถุชฺชโน อริยานํ อทสฺสาวี อริยธมฺมสฺส อโกวิโท อริยธมฺเม อวินีโต, สปฺปุริสานํ อทสฺสาวี สปฺปุริสธมฺมสฺส อโกวิโท สปฺปุริสธมฺเม อวินีโต – รูปํ อตฺตโต สมนุปสฺสติ รูปวนฺตํ วา อตฺตานํ อตฺตนิ วา รูปํ รูปสฺมึ วา อตฺตานํ. เวทนํ…เป… สฺํ…เป… สงฺขาเร…เป… วิฺาณํ อตฺตโต สมนุปสฺสติ วิฺาณวนฺตํ วา อตฺตานํ อตฺตนิ วา วิฺาณํ วิฺาณสฺมึ วา อตฺตานํ. ยา เอวรูปา ทิฏฺิ ทิฏฺิคตํ…เป… วิปริยาสคฺคาโห – อิทํ วุจฺจติ ‘‘อตฺตวาทุปาทานํ’’. อิมานิ จตฺตาริ อุปาทานานิ.

(๖) จตฺตาโร ตณฺหุปฺปาทา

๙๓๙. ตตฺถ กตเม จตฺตาโร ตณฺหุปฺปาทา? จีวรเหตุ วา ภิกฺขุโน ตณฺหา อุปฺปชฺชมานา อุปฺปชฺชติ, ปิณฺฑปาตเหตุ วา ภิกฺขุโน ตณฺหา อุปฺปชฺชมานา อุปฺปชฺชติ, เสนาสนเหตุ วา ภิกฺขุโน ตณฺหา อุปฺปชฺชมานา อุปฺปชฺชติ, อิติภวาภวเหตุ วา ภิกฺขุโน ตณฺหา อุปฺปชฺชมานา อุปฺปชฺชติ – อิเม จตฺตาโร ตณฺหุปฺปาทา.

(๗) จตฺตาริ อคติคมนานิ

ตตฺถ กตมานิ จตฺตาริ อคติคมนานิ? ฉนฺทาคตึ คจฺฉติ, โทสาคตึ คจฺฉติ, โมหาคตึ คจฺฉติ, ภยาคตึ คจฺฉติ. ยา เอวรูปา อคติ อคติคมนํ ฉนฺทคมนํ วคฺคคมนํ วาริคมนํ – อิมานิ จตฺตาริ อคติคมนานิ.

(๘) จตฺตาโร วิปริยาสา

ตตฺถ กตเม จตฺตาโร วิปริยาสา? อนิจฺเจ ‘‘นิจฺจ’’นฺติ สฺาวิปริยาโส จิตฺตวิปริยาโส ทิฏฺิวิปริยาโส, ทุกฺเข ‘‘สุข’’นฺติ สฺาวิปริยาโส จิตฺตวิปริยาโส ทิฏฺิวิปริยาโส, อนตฺตนิ ‘‘อตฺตา’’ติ สฺาวิปริยาโส จิตฺตวิปริยาโส ทิฏฺิวิปริยาโส, อสุเภ ‘‘สุภ’’นฺติ สฺาวิปริยาโส จิตฺตวิปริยาโส ทิฏฺิวิปริยาโส – อิเม จตฺตาโร วิปริยาสา.

(๙) จตฺตาโร อนริยโวหารา

ตตฺถ กตเม จตฺตาโร อนริยโวหารา? อทิฏฺเ ทิฏฺวาทิตา, อสฺสุเต สุตวาทิตา, อมุเต มุตวาทิตา, อวิฺาเต วิฺาตวาทิตา – อิเม จตฺตาโร อนริยโวหารา.

(๑๐) อปเรปิ จตฺตาโร อนริยโวหารา

ตตฺถ กตเม อปเรปิ จตฺตาโร อนริยโวหารา? ทิฏฺเ อทิฏฺวาทิตา, สุเต อสฺสุตวาทิตา, มุเต อมุตวาทิตา, วิฺาเต อวิฺาตวาทิตา – อิเม จตฺตาโร อนริยโวหารา.

(๑๑) จตฺตาริ ทุจฺจริตานิ

ตตฺถ กตมานิ จตฺตาริ ทุจฺจริตานิ? ปาณาติปาโต, อทินฺนาทานํ, กาเมสุมิจฺฉาจาโร, มุสาวาโท – อิมานิ จตฺตาริ ทุจฺจริตานิ.

(๑๒) อปรานิปิ จตฺตาริ ทุจฺจริตานิ

ตตฺถ กตมานิ อปรานิปิ จตฺตาริ ทุจฺจริตานิ? มุสาวาโท, ปิสุณา วาจา, ผรุสา วาจา, สมฺผปฺปลาโป – อิมานิ จตฺตาริ ทุจฺจริตานิ.

(๑๓) จตฺตาริ ภยานิ

ตตฺถ กตมานิ จตฺตาริ ภยานิ? ชาติภยํ, ชราภยํ, พฺยาธิภยํ, มรณภยํ – อิมานิ จตฺตาริ ภยานิ.

(๑๔) อปรานิปิ จตฺตาริ ภยานิ

ตตฺถ กตมานิ อปรานิปิ จตฺตาริ ภยานิ? ราชภยํ, โจรภยํ, อคฺคิภยํ, อุทกภยํ – อิมานิ จตฺตาริ ภยานิ.

ตตฺถ กตมานิ อปรานิปิ จตฺตาริ ภยานิ? อูมิภยํ, กุมฺภีลภยํ [กุมฺภีรภยํ, กุมฺภีฬภยํ (?) (กุมฺภ + อีร + อ = ภย)], อาวฏฺฏภยํ, สุสุกาภยํ – อิมานิ จตฺตาริ ภยานิ.

ตตฺถ กตมานิ อปรานิปิ จตฺตาริ ภยานิ? อตฺตานุวาทภยํ, ปรานุวาทภยํ, ทณฺฑภยํ, ทุคฺคติภยํ – อิมานิ จตฺตาริ ภยานิ.

(๑๕) จตสฺโส ทิฏฺิโย

ตตฺถ กตมา จตสฺโส ทิฏฺิโย? ‘‘สยงฺกตํ สุขทุกฺข’’นฺติ สจฺจโต เถตโต ทิฏฺิ อุปฺปชฺชติ, ‘‘ปรงฺกตํ สุขทุกฺข’’นฺติ สจฺจโต เถตโต ทิฏฺิ อุปฺปชฺชติ, ‘‘สยงฺกตฺจ ปรงฺกตฺจ สุขทุกฺข’’นฺติ สจฺจโต เถตโต ทิฏฺิ อุปฺปชฺชติ, ‘‘อสยงฺการํ อปรงฺการํ อธิจฺจสมุปฺปนฺนํ สุขทุกฺข’’นฺติ สจฺจโต เถตโต ทิฏฺิ อุปฺปชฺชติ – อิมา จตสฺโส ทิฏฺิโย.

จตุกฺกํ.

๕. ปฺจกนิทฺเทโส

(๑) ปฺโจรมฺภาคิยานิ สํโยชนานิ

๙๔๐. ตตฺถ กตมานิ ปฺโจรมฺภาคิยานิ สํโยชนานิ? สกฺกายทิฏฺิ, วิจิกิจฺฉา, สีลพฺพตปรามาโส, กามจฺฉนฺโท, พฺยาปาโท – อิมานิ ปฺโจรมฺภาคิยานิ สํโยชนานิ.

(๒) ปฺจุทฺธมฺภาคิยานิ สํโยชนานิ

ตตฺถ กตมานิ ปฺจุทฺธมฺภาคิยานิ สํโยชนานิ? รูปราโค, อรูปราโค, มาโน, อุทฺธจฺจํ, อวิชฺชา – อิมานิ ปฺจุทฺธมฺภาคิยานิ สํโยชนานิ.

(๓) ปฺจ มจฺฉริยานิ

ตตฺถ กตมานิ ปฺจ มจฺฉริยานิ? อาวาสมจฺฉริยํ, กุลมจฺฉริยํ, ลาภมจฺฉริยํ, วณฺณมจฺฉริยํ, ธมฺมมจฺฉริยํ – อิมานิ ปฺจ มจฺฉริยานิ.

(๔) ปฺจ สงฺคา

ตตฺถ กตเม ปฺจ สงฺคา? ราคสงฺโค, โทสสงฺโค, โมหสงฺโค, มานสงฺโค, ทิฏฺิสงฺโค – อิเม ปฺจ สงฺคา.

(๕) ปฺจ สลฺลา

ตตฺถ กตเม ปฺจ สลฺลา? ราคสลฺลํ, โทสสลฺลํ, โมหสลฺลํ, มานสลฺลํ, ทิฏฺิสลฺลํ – อิเม ปฺจ สลฺลา.

(๖) ปฺจ เจโตขิลา

๙๔๑. ตตฺถ กตเม ปฺจ เจโตขิลา? สตฺถริ กงฺขติ วิจิกิจฺฉติ นาธิมุจฺจติ น สมฺปสีทติ, ธมฺเม กงฺขติ วิจิกิจฺฉติ นาธิมุจฺจติ น สมฺปสีทติ, สงฺเฆ กงฺขติ วิจิกิจฺฉติ นาธิมุจฺจติ น สมฺปสีทติ, สิกฺขาย กงฺขติ วิจิกิจฺฉติ นาธิมุจฺจติ น สมฺปสีทติ, สพฺรหฺมจารีสุ กุปิโต โหติ อนตฺตมโน อาหตจิตฺโต ขิลชาโต – อิเม ปฺจ เจโตขิลา.

(๗) ปฺจ เจตโส วินิพนฺธา

ตตฺถ กตเม ปฺจ เจตโส วินิพนฺธา? กาเม อวีตราโค โหติ อวิคตจฺฉนฺโท อวิคตเปโม อวิคตปิปาโส อวิคตปริฬาโห อวิคตตณฺโห; กาเย อวีตราโค โหติ… รูเป อวีตราโค โหติ… ยาวทตฺถํ อุทราวเทหกํ ภุฺชิตฺวา เสยฺยสุขํ ปสฺสสุขํ มิทฺธสุขํ อนุยุตฺโต วิหรติ; อฺตรํ เทวนิกายํ ปณิธาย พฺรหฺมจริยํ จรติ – ‘‘อิมินาหํ สีเลน วา วเตน วา ตเปน วา พฺรหฺมจริเยน วา เทโว วา ภวิสฺสามิ เทวฺตโร วา’’ติ – อิเม ปฺจ เจตโสวินิพนฺธา.

(๘) ปฺจ นีวรณานิ

ตตฺถ กตมานิ ปฺจ นีวรณานิ? กามจฺฉนฺทนีวรณํ, พฺยาปาทนีวรณํ, ถินมิทฺธนีวรณํ, อุทฺธจฺจกุกฺกุจฺจนีวรณํ, วิจิกิจฺฉานีวรณํ – อิมานิ ปฺจ นีวรณานิ.

(๙) ปฺจ กมฺมานิ อานนฺตริกานิ

ตตฺถ กตมานิ ปฺจ กมฺมานิ อานนฺตริกานิ? มาตา ชีวิตา โวโรปิตา โหติ, ปิตา ชีวิตา โวโรปิโต โหติ, อรหนฺโต ชีวิตา โวโรปิโต โหติ, ทุฏฺเน จิตฺเตน ตถาคตสฺส โลหิตํ อุปฺปาทิตํ โหติ, สงฺโฆ ภินฺโน โหติ – อิมานิ ปฺจ กมฺมานิ อานนฺตริกานิ.

(๑๐) ปฺจ ทิฏฺิโย

ตตฺถ กตมา ปฺจ ทิฏฺิโย? ‘‘สฺี อตฺตา โหติ อโรโค ปรํ มรณา’’ติ อิตฺเถเก อภิวทนฺติ, ‘‘อสฺี อตฺตา โหติ อโรโค ปรํ มรณา’’ติ อิตฺเถเก อภิวทนฺติ, ‘‘เนวสฺีนาสฺี อตฺตา โหติ อโรโค ปรํ มรณา’’ติ อิตฺเถเก อภิวทนฺติ, สโต วา ปน สตฺตสฺส อุจฺเฉทํ วินาสํ วิภวํ ปฺาเปนฺติ, ทิฏฺธมฺมนิพฺพานํ วา ปเนเก อภิวทนฺติ – อิมา ปฺจ ทิฏฺิโย.

(๑๑) ปฺจ เวรา

๙๔๒. ตตฺถ กตเม ปฺจ เวรา? ปาณาติปาโต, อทินฺนาทานํ, กาเมสุมิจฺฉาจาโร, มุสาวาโท, สุราเมรยมชฺชปมาทฏฺานา – อิเม ปฺจ เวรา.

(๑๒) ปฺจ พฺยสนา

ตตฺถ กตเม ปฺจ พฺยสนา? าติพฺยสนํ, โภคพฺยสนํ, โรคพฺยสนํ, สีลพฺยสนํ, ทิฏฺิพฺยสนํ – อิเม ปฺจ พฺยสนา.

(๑๓) ปฺจ อกฺขนฺติยา อาทีนวา

ตตฺถ กตเม ปฺจ อกฺขนฺติยา อาทีนวา? พหุโน ชนสฺส อปฺปิโย โหติ อมนาโป, เวรพหุโล จ โหติ, วชฺชพหุโล จ, สมฺมูฬฺโห กาลงฺกโรติ, กายสฺส เภทา ปรํ มรณา อปายํ ทุคฺคตึ วินิปาตํ นิรยํ อุปปชฺชติ – อิเม ปฺจ อกฺขนฺติยา อาทีนวา.

(๑๔) ปฺจ ภยานิ

ตตฺถ กตมานิ ปฺจ ภยานิ? อาชีวกภยํ, อสิโลกภยํ, ปริสสารชฺชภยํ, มรณภยํ, ทุคฺคติภยํ – อิมานิ ปฺจ ภยานิ.

(๑๕) ปฺจ ทิฏฺธมฺมนิพฺพานวาทา

๙๔๓. ตตฺถ กตเม ปฺจ ทิฏฺธมฺมนิพฺพานวาทา?

(ก) อิเธกจฺโจ สมโณ วา พฺราหฺมโณ วา เอวํวาที โหติ เอวํทิฏฺิ [เอวํทิฏฺิ (สฺยา.)] – ‘‘ยโต โข, โภ, อยํ อตฺตา ปฺจหิ กามคุเณหิ สมปฺปิโต สมงฺคีภูโต ปริจาเรติ, เอตฺตาวตา โข, โภ, อยํ อตฺตา ปรมทิฏฺธมฺมนิพฺพานปฺปตฺโต โหตี’’ติ. อิตฺเถเก สโต สตฺตสฺส ปรมทิฏฺธมฺมนิพฺพานํ ปฺเปนฺติ.

(ข) ตมฺโ เอวมาห – ‘‘อตฺถิ โข, โภ, เอโส อตฺตา ยํ ตฺวํ วเทสิ เนโส นตฺถีติ วทามิ. โน จ โข, โภ, อยํ อตฺตา เอตฺตาวตา ปรมทิฏฺธมฺมนิพฺพานปฺปตฺโต โหติ. ตํ กิสฺส เหตุ? กามา หิ, โภ, อนิจฺจา ทุกฺขา วิปริณามธมฺมา. เตสํ วิปริณามฺถาภาวา อุปฺปชฺชนฺติ โสกปริเทวทุกฺขโทมนสฺสุปายาสา. ยโต โข, โภ, อยํ อตฺตา วิวิจฺเจว กาเมหิ…เป… ปมํ ฌานํ อุปสมฺปชฺช วิหรติ, เอตฺตาวตา โข, โภ, อยํ อตฺตา ปรมทิฏฺธมฺมนิพฺพานปฺปตฺโต โหตี’’ติ. อิตฺเถเก สโต สตฺตสฺส ปรมทิฏฺธมฺมนิพฺพานํ ปฺเปนฺติ.

(ค) ตมฺโ เอวมาห – ‘‘อตฺถิ โข, โภ, เอโส อตฺตา ยํ ตฺวํ วเทสิ. เนโส นตฺถีติ วทามิ. โน จ โข, โภ, อยํ อตฺตา เอตฺตาวตา ปรมทิฏฺธมฺมนิพฺพานปฺปตฺโต โหติ. ตํ กิสฺส เหตุ? ยเทว ตตฺถ วิตกฺกิตํ วิจาริตํ เอเตน เอตํ โอฬาริกํ อกฺขายติ. ยโต โข, โภ, อยํ อตฺตา วิตกฺกวิจารานํ วูปสมา…เป… ทุติยํ ฌานํ อุปสมฺปชฺช วิหรติ, เอตฺตาวตา โข, โภ, อยํ อตฺตา ปรมทิฏฺธมฺมนิพฺพานปฺปตฺโต โหตี’’ติ. อิตฺเถเก สโต สตฺตสฺส ปรมทิฏฺธมฺมนิพฺพานํ ปฺเปนฺติ.

(ฆ) ตมฺโ เอวมาห – ‘‘อตฺถิ โข, โภ, เอโส อตฺตา ยํ ตฺวํ วเทสิ. เนโส นตฺถีติ วทามิ. โน จ โข, โภ, อยํ อตฺตา เอตฺตาวตา ปรมทิฏฺธมฺมนิพฺพานปฺปตฺโต โหติ. ตํ กิสฺส เหตุ? ยเทว ตตฺถ ปีติคตํ เจตโส อุปฺปิลาวิตํ, เอเตน เอตํ โอฬาริกํ อกฺขายติ. ยโต โข, โภ, อยํ อตฺตา ปีติยา จ วิราคา…เป… ตติยํ ฌานํ อุปสมฺปชฺช วิหรติ, เอตฺตาวตา โข, โภ, อยํ อตฺตา ปรมทิฏฺธมฺมนิพฺพานปฺปตฺโต โหตี’’ติ. อิตฺเถเก สโต สตฺตสฺส ปรมทิฏฺธมฺมนิพฺพานํ ปฺเปนฺติ.

(ง) ตมฺโ เอวมาห – ‘‘อตฺถิ โข, โภ, เอโส อตฺตา ยํ ตฺวํ วเทสิ. เนโส นตฺถีติ วทามิ. โน จ โข, โภ, อยํ อตฺตา เอตฺตาวตา ปรมทิฏฺธมฺมนิพฺพานปฺปตฺโต โหติ. ตํ กิสฺส เหตุ? ยเทว ตตฺถ สุขปีติ เจตโส อาโภโค, เอเตน เอตํ โอฬาริกํ อกฺขายติ. ยโต โข, โภ, อยํ อตฺตา สุขสฺส จ ปหานา…เป… จตุตฺถํ ฌานํ อุปสมฺปชฺช วิหรติ, เอตฺตาวตา โข, โภ, อยํ อตฺตา ปรมทิฏฺธมฺมนิพฺพานปฺปตฺโต โหตี’’ติ. อิตฺเถเก สโต สตฺตสฺส ปรมทิฏฺธมฺมนิพฺพานํ ปฺเปนฺติ. อิเม ปฺจ ทิฏฺธมฺมนิพฺพานวาทา.

ปฺจกํ.

๖. ฉกฺกนิทฺเทโส

(๑) ฉ วิวาทมูลานิ

๙๔๔. ตตฺถ กตมานิ ฉ วิวาทมูลานิ? โกโธ, มกฺโข, อิสฺสา, สาเยฺยํ, ปาปิจฺฉตา, สนฺทิฏฺิปรามาสิตา – อิมานิ ฉ วิวาทมูลานิ.

(๒) ฉ ฉนฺทราคา

ตตฺถ กตเม ฉ ฉนฺทราคา? ฉนฺทราคา เคหสิตา ธมฺมา. มนาปิเยสุ รูเปสุ เคหสิโต ราโค สาราโค จิตฺตสฺส สาราโค, มนาปิเยสุ สทฺเทสุ…เป… มนาปิเยสุ คนฺเธสุ…เป… มนาปิเยสุ รเสสุ…เป… มนาปิเยสุ โผฏฺพฺเพสุ…เป… มนาปิเยสุ ธมฺเมสุ เคหสิโต ราโค สาราโค จิตฺตสฺส สาราโค – อิเม ฉ ฉนฺทราคา.

(๓) ฉ วิโรธวตฺถูนิ

ตตฺถ กตมานิ ฉ วิโรธวตฺถูนิ? อมนาปิเยสุ รูเปสุ จิตฺตสฺส อาฆาโต ปฏิฆาโต จณฺฑิกฺกํ อสุโรโป อนตฺตมนตา จิตฺตสฺส, อมนาปิเยสุ สทฺเทสุ…เป… อมนาปิเยสุ คนฺเธสุ…เป… อมนาปิเยสุ รเสสุ…เป… อมนาปิเยสุ โผฏฺพฺเพสุ…เป… อมนาปิเยสุ ธมฺเมสุ จิตฺตสฺส อาฆาโต ปฏิฆาโต จณฺฑิกฺกํ อสุโรโป อนตฺตมนตา จิตฺตสฺส – อิมานิ ฉ วิโรธวตฺถูนิ.

(๔) ฉ ตณฺหากายา

ตตฺถ กตเม ฉ ตณฺหากายา? รูปตณฺหา, สทฺทตณฺหา, คนฺธตณฺหา, รสตณฺหา, โผฏฺพฺพตณฺหา, ธมฺมตณฺหา – อิเม ฉ ตณฺหากายา.

(๕) ฉ อคารวา

๙๔๕. ตตฺถ กตเม ฉ อคารวา? สตฺถริ อคารโว วิหรติ อปฺปติสฺโส, ธมฺเม อคารโว วิหรติ อปฺปติสฺโส, สงฺเฆ อคารโว วิหรติ อปฺปติสฺโส, สิกฺขาย อคารโว วิหรติ อปฺปติสฺโส, อปฺปมาเท อคารโว วิหรติ อปฺปติสฺโส, ปฏิสนฺถาเร อคารโว วิหรติ อปฺปติสฺโส – อิเม ฉ อคารวา.

(๖) ฉ ปริหานิยา ธมฺมา

ตตฺถ กตเม ฉ ปริหานิยา ธมฺมา? กมฺมารามตา, ภสฺสารามตา, นิทฺทารามตา, สงฺคณิการามตา, สํสคฺคารามตา, ปปฺจารามตา – อิเม ฉ ปริหานิยา ธมฺมา.

(๗) อปเรปิ ฉ ปริหานิยา ธมฺมา

๙๔๖. ตตฺถ กตเม อปเรปิ ฉ ปริหานิยา ธมฺมา? กมฺมารามตา, ภสฺสารามตา, นิทฺทารามตา, สงฺคณิการามตา, โทวจสฺสตา, ปาปมิตฺตตา – อิเม ฉ ปริหานิยา ธมฺมา.

(๘) ฉ โสมนสฺสุปวิจารา

ตตฺถ กตเม ฉ โสมนสฺสุปวิจารา? จกฺขุนา รูปํ ทิสฺวา โสมนสฺสฏฺานิยํ รูปํ อุปวิจรติ, โสเตน สทฺทํ สุตฺวา…เป… ฆาเนน คนฺธํ ฆายิตฺวา…เป… ชิวฺหาย รสํ สายิตฺวา…เป… กาเยน โผฏฺพฺพํ ผุสิตฺวา…เป… มนสา ธมฺมํ วิฺาย โสมนสฺสฏฺานิยํ ธมฺมํ อุปวิจรติ – อิเม ฉ โสมนสฺสุปวิจารา.

(๙) ฉ โทมนสฺสุปวิจารา

ตตฺถ กตเม ฉ โทมนสฺสุปวิจารา? จกฺขุนา รูปํ ทิสฺวา โทมนสฺสฏฺานิยํ รูปํ อุปวิจรติ, โสเตน สทฺทํ สุตฺวา…เป… ฆาเนน คนฺธํ ฆายิตฺวา…เป… ชิวฺหาย รสํ สายิตฺวา …เป… กาเยน โผฏฺพฺพํ ผุสิตฺวา…เป… มนสา ธมฺมํ วิฺาย โทมนสฺสฏฺานิยํ ธมฺมํ อุปวิจรติ – อิเม ฉ โทมนสฺสุปวิจารา.

(๑๐) ฉ อุเปกฺขุปวิจารา

ตตฺถ กตเม ฉ อุเปกฺขุปวิจารา? จกฺขุนา รูปํ ทิสฺวา อุเปกฺขาฏฺานิยํ รูปํ อุปวิจรติ, โสเตน สทฺทํ สุตฺวา…เป… ฆาเนน คนฺธํ ฆายิตฺวา…เป… ชิวฺหาย รสํ สายิตฺวา…เป… กาเยน โผฏฺพฺพํ ผุสิตฺวา…เป… มนสา ธมฺมํ วิฺาย อุเปกฺขาฏฺานิยํ ธมฺมํ อุปวิจรติ – อิเม ฉ อุเปกฺขุปวิจารา.

(๑๑) ฉ เคหสิตานิ โสมนสฺสานิ

๙๔๗. ตตฺถ กตมานิ ฉ เคหสิตานิ โสมนสฺสานิ? มนาปิเยสุ รูเปสุ เคหสิตํ เจตสิกํ สาตํ เจตสิกํ สุขํ เจโตสมฺผสฺสชํ สาตํ สุขํ เวทยิตํ เจโตสมฺผสฺสชา สาตา สุขา เวทนา, มนาปิเยสุ สทฺเทสุ…เป… มนาปิเยสุ คนฺเธสุ…เป… มนาปิเยสุ รเสสุ…เป… มนาปิเยสุ โผฏฺพฺเพสุ…เป… มนาปิเยสุ ธมฺเมสุ เคหสิตํ เจตสิกํ สาตํ เจตสิกํ สุขํ เจโตสมฺผสฺสชํ สาตํ สุขํ เวทยิตํ เจโตสมฺผสฺสชา สาตา สุขา เวทนา – อิมานิ ฉ เคหสิตานิ โสมนสฺสานิ.

(๑๒) ฉ เคหสิตานิ โทมนสฺสานิ

ตตฺถ กตมานิ ฉ เคหสิตานิ โทมนสฺสานิ? อมนาปิเยสุ รูเปสุ เคหสิตํ เจตสิกํ อสาตํ เจตสิกํ ทุกฺขํ เจโตสมฺผสฺสชํ อสาตํ ทุกฺขํ เวทยิตํ เจโตสมฺผสฺสชา อสาตา ทุกฺขา เวทนา, อมนาปิเยสุ สทฺเทสุ…เป… อมนาปิเยสุ คนฺเธสุ…เป… อมนาปิเยสุ รเสสุ…เป… อมนาปิเยสุ โผฏฺพฺเพสุ…เป… อมนาปิเยสุ ธมฺเมสุ เคหสิตํ เจตสิกํ อสาตํ เจตสิกํ ทุกฺขํ เจโตสมฺผสฺสชํ อสาตํ ทุกฺขํ เวทยิตํ เจโตสมฺผสฺสชา อสาตา ทุกฺขา เวทนา – อิมานิ ฉ เคหสิตานิ โทมนสฺสานิ.

(๑๓) ฉ เคหสิตา อุเปกฺขา

ตตฺถ กตมา ฉ เคหสิตา อุเปกฺขา? อุเปกฺขาฏฺานิเยสุ รูเปสุ เคหสิตํ เจตสิกํ เนว สาตํ นาสาตํ เจโตสมฺผสฺสชํ อทุกฺขมสุขํ เวทยิตํ เจโตสมฺผสฺสชา อทุกฺขมสุขา เวทนา, อุเปกฺขาฏฺานิเยสุ สทฺเทสุ…เป… อุเปกฺขาฏฺานิเยสุ คนฺเธสุ…เป… อุเปกฺขาฏฺานิเยสุ รเสสุ…เป… อุเปกฺขาฏฺานิเยสุ โผฏฺพฺเพสุ…เป… อุเปกฺขาฏฺานิเยสุ ธมฺเมสุ เคหสิตํ เจตสิกํ เนว สาตํ นาสาตํ เจโตสมฺผสฺสชํ อทุกฺขมสุขํ เวทยิตํ เจโตสมฺผสฺสชา อทุกฺขมสุขา เวทนา – อิมา ฉ เคหสิตา อุเปกฺขา.

(๑๔) ฉ ทิฏฺิโย

๙๔๘. ตตฺถ กตมา ฉ ทิฏฺิโย? ‘‘อตฺถิ เม อตฺตา’’ติ วา อสฺส สจฺจโต เถตโต ทิฏฺิ อุปฺปชฺชติ, ‘‘นตฺถิ เม อตฺตา’’ติ วา อสฺส สจฺจโต เถตโต ทิฏฺิ อุปฺปชฺชติ, ‘‘อตฺตนา วา อตฺตานํ สฺชานามี’’ติ วา อสฺส สจฺจโต เถตโต ทิฏฺิ อุปฺปชฺชติ, ‘‘อตฺตนา วา อนตฺตานํ สฺชานามี’’ติ วา อสฺส สจฺจโต เถตโต ทิฏฺิ อุปฺปชฺชติ, ‘‘อนตฺตนา วา อตฺตานํ สฺชานามี’’ติ วา อสฺส สจฺจโต เถตโต ทิฏฺิ อุปฺปชฺชติ; อถ วา ปนสฺส เอวํทิฏฺิ โหติ – ‘‘โส เม อยํ อตฺตา วโท เวเทยฺโย ตตฺร ตตฺร ทีฆรตฺตํ กลฺยาณปาปกานํ กมฺมานํ วิปากํ ปจฺจนุโภติ. น โส ชาโต นาโหสิ, น โส ชาโต น ภวิสฺสติ, นิจฺโจ ธุโว สสฺสโต อวิปริณามธมฺโม’’ติ วา ปนสฺส สจฺจโต เถตโต ทิฏฺิ อุปฺปชฺชติ. อิมา ฉ ทิฏฺิโย.

ฉกฺกํ.

๗. สตฺตกนิทฺเทโส

(๑) สตฺตานุสยา

๙๔๙. ตตฺถ กตเม สตฺตานุสยา? กามราคานุสโย, ปฏิฆานุสโย, มานานุสโย, ทิฏฺานุสโย, วิจิกิจฺฉานุสโย, ภวราคานุสโย, อวิชฺชานุสโย – อิเม สตฺต อนุสยา.

(๒) สตฺต สํโยชนานิ

ตตฺถ กตมานิ สตฺต สํโยชนานิ? กามราคสํโยชนํ, ปฏิฆสํโยชนํ, มานสํโยชนํ, ทิฏฺิสํโยชนํ, วิจิกิจฺฉาสํโยชนํ, ภวราคสํโยชนํ, อวิชฺชาสํโยชนํ – อิมานิ สตฺต สํโยชนานิ.

(๓) สตฺต ปริยุฏฺานานิ

ตตฺถ กตมานิ สตฺต ปริยุฏฺานานิ? กามราคปริยุฏฺานํ, ปฏิฆปริยุฏฺานํ, มานปริยุฏฺานํ, ทิฏฺิปริยุฏฺานํ, วิจิกิจฺฉาปริยุฏฺานํ, ภวราคปริยุฏฺานํ, อวิชฺชาปริยุฏฺานํ – อิมานิ สตฺต ปริยุฏฺานานิ.

(๔) สตฺต อสทฺธมฺมา

๙๕๐. ตตฺถ กตเม สตฺต อสทฺธมฺมา? อสฺสทฺโธ โหติ, อหิริโก โหติ, อโนตฺตปฺปี โหติ, อปฺปสฺสุโต โหติ, กุสีโต โหติ, มุฏฺสฺสตี โหติ, ทุปฺปฺโ โหติ – อิเม สตฺต อสทฺธมฺมา.

(๕) สตฺต ทุจฺจริตานิ

ตตฺถ กตมานิ สตฺต ทุจฺจริตานิ? ปาณาติปาโต, อทินฺนาทานํ, กาเมสุมิจฺฉาจาโร, มุสาวาโท, ปิสุณา วาจา, ผรุสา วาจา, สมฺผปฺปลาโป – อิมานิ สตฺต ทุจฺจริตานิ.

(๖) สตฺต มานา

ตตฺถ กตเม สตฺต มานา? มาโน, อติมาโน, มานาติมาโน, โอมาโน, อธิมาโน, อสฺมิมาโน, มิจฺฉามาโน – อิเม สตฺต มานา.

(๗) สตฺต ทิฏฺิโย

๙๕๑. (ก) ตตฺถ กตมา สตฺต ทิฏฺิโย? อิเธกจฺโจ สมโณ วา พฺราหฺมโณ วา เอวํวาที โหติ เอวํทิฏฺิ – ‘‘ยโต โข, โภ, อยํ อตฺตา รูปี จาตุมหาภูติโก [จาตุมฺมหาภูติโก (สี. สฺยา.)] มาตาเปตฺติกสมฺภโว กายสฺส เภทา อุจฺฉิชฺชติ วินสฺสติ น โหติ ปรํ มรณา, เอตฺตาวตา โข โภ, อยํ อตฺตา สมฺมา สมุจฺฉินฺโน โหตี’’ติ. อิตฺเถเก สโต สตฺตสฺส อุจฺเฉทํ วินาสํ วิภวํ ปฺเปนฺติ.

(ข) ตมฺโ เอวมาห – ‘‘อตฺถิ โข, โภ, เอโส อตฺตา ยํ ตฺวํ วเทสิ. ‘เนโส นตฺถี’ติ วทามิ. โน จ โข, โภ, อยํ อตฺตา เอตฺตาวตา สมฺมา สมุจฺฉินฺโน โหติ. อตฺถิ โข โภ อฺโ อตฺตา ทิพฺโพ รูปี กามาวจโร กพฬีการภกฺโข. ตํ ตฺวํ น ชานาสิ น ปสฺสสิ. ตมหํ ชานามิ ปสฺสามิ. โส โข, โภ, อตฺตา ยโต กายสฺส เภทา อุจฺฉิชฺชติ วินสฺสติ น โหติ ปรํ มรณา, เอตฺตาวตา โข, โภ, อยํ อตฺตา สมฺมาสมุจฺฉินฺโน โหตี’’ติ. อิตฺเถเก สโต สตฺตสฺส อุจฺเฉทํ วินาสํ วิภวํ ปฺเปนฺติ.

(ค) ตมฺโ เอวมาห – ‘‘อตฺถิ โข, โภ, เอโส อตฺตา ยํ ตฺวํ วเทสิ. ‘เนโส นตฺถี’ติ วทามิ. โน จ โข, โภ, อยํ อตฺตา เอตฺตาวตา สมฺมา สมุจฺฉินฺโน โหติ. อตฺถิ โข, โภ, อฺโ อตฺตา ทิพฺโพ รูปี มโนมโย สพฺพงฺคปจฺจงฺคี อหีนินฺทฺริโย. ตํ ตฺวํ น ชานาสิ น ปสฺสสิ. ตมหํ ชานามิ ปสฺสามิ. โส โข, โภ, อตฺตา ยโต กายสฺส เภทา อุจฺฉิชฺชติ วินสฺสติ น โหติ ปรํ มรณา, เอตฺตาวตา โข, โภ, อยํ อตฺตา สมฺมา สมุจฺฉินฺโน โหตี’’ติ. อิตฺเถเก สโต สตฺตสฺส อุจฺเฉทํ วินาสํ วิภวํ ปฺเปนฺติ.

(ฆ) ตมฺโ เอวมาห – ‘‘อตฺถิ โข, โภ, เอโส อตฺตา ยํ ตฺวํ วเทสิ. ‘เนโส นตฺถี’ติ วทามิ. โน จ โข, โภ, อยํ อตฺตา เอตฺตาวตา สมฺมา สมุจฺฉินฺโน โหติ. อตฺถิ โข, โภ, อฺโ อตฺตา สพฺพโส รูปสฺานํ สมติกฺกมา ปฏิฆสฺานํ อตฺถงฺคมา นานตฺตสฺานํ อมนสิการา อนนฺโต อากาโสติ อากาสานฺจายตนูปโค. ตํ ตฺวํ น ชานาสิ น ปสฺสสิ. ตมหํ ชานามิ ปสฺสามิ. โส โข, โภ, อตฺตา ยโต กายสฺส เภทา อุจฺฉิชฺชติ วินสฺสติ น โหติ ปรํ มรณา, เอตฺตาวตา โข, โภ, อยํ อตฺตา สมฺมา สมุจฺฉินฺโน โหตี’’ติ. อิตฺเถเก สโต สตฺตสฺส อุจฺเฉทํ วินาสํ วิภวํ ปฺเปนฺติ.

(ง) ตมฺโ เอวมาห – ‘‘อตฺถิ โข, โภ, เอโส อตฺตา ยํ ตฺวํ วเทสิ. ‘เนโส นตฺถี’ติ วทามิ. โน จ โข, โภ, อยํ อตฺตา เอตฺตาวตา สมฺมา สมุจฺฉินฺโน โหติ. อตฺถิ โข, โภ, อฺโ อตฺตา สพฺพโส อากาสานฺจายตนํ สมติกฺกมฺม อนนฺตํ วิฺาณนฺติ วิฺาณฺจายตนูปโค. ตํ ตฺวํ น ชานาสิ น ปสฺสสิ. ตมหํ ชานามิ ปสฺสามิ. โส โข, โภ, อตฺตา ยโต กายสฺส เภทา อุจฺฉิชฺชติ วินสฺสติ น โหติ ปรํ มรณา, เอตฺตาวตา โข, โภ, อยํ อตฺตา สมฺมา สมุจฺฉินฺโน โหตี’’ติ. อิตฺเถเก สโต สตฺตสฺส อุจฺเฉทํ วินาสํ วิภวํ ปฺเปนฺติ.

(จ) ตมฺโ เอวมาห – ‘‘อตฺถิ โข, โภ, เอโส อตฺตา ยํ ตฺวํ วเทสิ. ‘เนโส นตฺถี’ติ วทามิ. โน จ โข, โภ, อยํ อตฺตา เอตฺตาวตา สมฺมา สมุจฺฉินฺโน โหติ. อตฺถิ โข, โภ, อฺโ อตฺตา สพฺพโส วิฺาณฺจายตนํ สมติกฺกมฺม นตฺถิ กิฺจีติ อากิฺจฺายตนูปโค. ตํ ตฺวํ น ชานาสิ น ปสฺสสิ. ตมหํ ชานามิ ปสฺสามิ. โส โข, โภ, อตฺตา ยโต กายสฺส เภทา อุจฺฉิชฺชติ วินสฺสติ น โหติ ปรํ มรณา, เอตฺตาวตา โข, โภ, อยํ อตฺตา สมฺมา สมุจฺฉินฺโน โหตี’’ติ. อิตฺเถเก สโต สตฺตสฺส อุจฺเฉทํ วินาสํ วิภวํ ปฺเปนฺติ.

(ฉ) ตมฺโ เอวมาห – ‘‘อตฺถิ โข ปน เอโส อตฺตา ยํ ตฺวํ วเทสิ. ‘เนโส นตฺถี’ติ วทามิ. โน จ โข, โภ, อยํ อตฺตา เอตฺตาวตา สมฺมา สมุจฺฉินฺโน โหติ. อตฺถิ โข, โภ, อฺโ อตฺตา สพฺพโส อากิฺจฺายตนํ สมติกฺกมฺม เนวสฺานาสฺายตนูปโค. ตํ ตฺวํ น ชานาสิ น ปสฺสสิ. ตมหํ ชานามิ ปสฺสามิ. โส โข, โภ, อตฺตา ยโต กายสฺส เภทา อุจฺฉิชฺชติ วินสฺสติ น โหติ ปรํ มรณา, เอตฺตาวตา โข, โภ, อยํ อตฺตา สมฺมา สมุจฺฉินฺโน โหตี’’ติ. อิตฺเถเก สโต สตฺตสฺส อุจฺเฉทํ วินาสํ วิภวํ ปฺเปนฺติ. อิมา สตฺต ทิฏฺิโย.

สตฺตกํ.

๘. อฏฺกนิทฺเทโส

(๑) อฏฺ กิเลสวตฺถูนิ

๙๕๒. ตตฺถ กตมานิ อฏฺ กิเลสวตฺถูนิ? โลโภ, โทโส, โมโห, มาโน, ทิฏฺิ, วิจิกิจฺฉา, ถินํ, อุทฺธจฺจํ – อิมานิ อฏฺ กิเลสวตฺถูนิ.

(๒) อฏฺ กุสีตวตฺถูนิ

๙๕๓. ตตฺถ กตมานิ อฏฺ กุสีตวตฺถูนิ?

(ก) อิธ ภิกฺขุนา กมฺมํ กาตพฺพํ โหติ. ตสฺส เอวํ โหติ – ‘‘กมฺมํ โข เม กาตพฺพํ ภวิสฺสติ. กมฺมํ โข ปน เม กโรนฺตสฺส กาโย กิลมิสฺสติ. หนฺทาหํ นิปชฺชามี’’ติ. โส นิปชฺชติ; น วีริยํ อารภติ อปฺปตฺตสฺส ปตฺติยา, อนธิคตสฺส อธิคมาย, อสจฺฉิกตสฺส สจฺฉิกิริยาย. อิทํ ปมํ กุสีตวตฺถุ.

(ข) ปุน จปรํ ภิกฺขุนา กมฺมํ กตํ โหติ. ตสฺส เอวํ โหติ – ‘‘อหํ โข กมฺมํ อกาสึ. กมฺมํ โข ปน เม กโรนฺตสฺส กาโย กิลนฺโต. หนฺทาหํ นิปชฺชามี’’ติ. โส นิปชฺชติ; น วีริยํ อารภติ อปฺปตฺตสฺส ปตฺติยา, อนธิคตสฺส อธิคมาย, อสจฺฉิกตสฺส สจฺฉิกิริยาย. อิทํ ทุติยํ กุสีตวตฺถุ.

(ค) ปุน จปรํ ภิกฺขุนา มคฺโค คนฺตพฺโพ โหติ. ตสฺส เอวํ โหติ – ‘‘มคฺโค โข เม คนฺตพฺโพ ภวิสฺสติ. มคฺคํ โข ปน เม คจฺฉนฺตสฺส กาโย กิลมิสฺสติ. หนฺทาหํ นิปชฺชามี’’ติ. โส นิปชฺชติ; น วีริยํ อารภติ อปฺปตฺตสฺส ปตฺติยา, อนธิคตสฺส อธิคมาย, อสจฺฉิกตสฺส สจฺฉิกิริยาย. อิทํ ตติยํ กุสีตวตฺถุ.

(ฆ) ปุน จปรํ ภิกฺขุนา มคฺโค คโต โหติ. ตสฺส เอวํ โหติ – ‘‘อหํ โข มคฺคํ อคมาสึ. มคฺคํ โข ปน เม คจฺฉนฺตสฺส กาโย กิลนฺโต. หนฺทาหํ นิปชฺชามี’’ติ. โส นิปชฺชติ; น วีริยํ อารภติ อปฺปตฺตสฺส ปตฺติยา, อนธิคตสฺส อธิคมาย, อสจฺฉิกตสฺส สจฺฉิกิริยาย. อิทํ จตุตฺถํ กุสีตวตฺถุ.

(ง) ปุน จปรํ ภิกฺขุ คามํ วา นิคมํ วา ปิณฺฑาย จรนฺโต น ลภติ ลูขสฺส วา ปณีตสฺส วา โภชนสฺส ยาวทตฺถํ ปาริปูรึ. ตสฺส เอวํ โหติ – ‘‘อหํ โข คามํ วา นิคมํ วา ปิณฺฑาย จรนฺโต นาลตฺถํ ลูขสฺส วา ปณีตสฺส วา โภชนสฺส ยาวทตฺถํ ปาริปูรึ. ตสฺส เม กาโย กิลนฺโต อกมฺมฺโ. หนฺทาหํ นิปชฺชามี’’ติ. โส นิปชฺชติ; น วีริยํ อารภติ อปฺปตฺตสฺส ปตฺติยา, อนธิคตสฺส อธิคมาย, อสจฺฉิกตสฺส สจฺฉิกิริยาย. อิทํ ปฺจมํ กุสีตวตฺถุ.

(จ) ปุน จปรํ ภิกฺขุ คามํ วา นิคมํ วา ปิณฺฑาย จรนฺโต ลภติ ลูขสฺส วา ปณีตสฺส วา โภชนสฺส ยาวทตฺถํ ปาริปูรึ. ตสฺส เอวํ โหติ – ‘‘อหํ โข คามํ วา นิคมํ วา ปิณฺฑาย จรนฺโต อลตฺถํ ลูขสฺส วา ปณีตสฺส วา โภชนสฺส ยาวทตฺถํ ปาริปูรึ. ตสฺส เม กาโย กิลนฺโต อกมฺมฺโ มาสาจิตํ มฺเ. หนฺทาหํ นิปชฺชามี’’ติ. โส นิปชฺชติ; น วีริยํ อารภติ อปฺปตฺตสฺส ปตฺติยา, อนธิคตสฺส อธิคมาย, อสจฺฉิกตสฺส สจฺฉิกิริยาย. อิทํ ฉฏฺํ กุสีตวตฺถุ.

(ฉ) ปุน จปรํ ภิกฺขุโน อุปฺปนฺโน โหติ อปฺปมตฺตโก อาพาโธ. ตสฺส เอวํ โหติ – ‘‘อุปฺปนฺโน โข เม อยํ อปฺปมตฺตโก อาพาโธ. อตฺถิ กปฺโป นิปชฺชิตุํ. หนฺทาหํ นิปชฺชามี’’ติ. โส นิปชฺชติ; น วีริยํ อารภติ อปฺปตฺตสฺส ปตฺติยา, อนธิคตสฺส อธิคมาย, อสจฺฉิกตสฺส สจฺฉิกิริยาย. อิทํ สตฺตมํ กุสีตวตฺถุ.

(ช) ปุน จปรํ ภิกฺขุ คิลานา วุฏฺิโต [คิลานวุฏฺิโต (สทฺทนีภิ) อ. นิ. ๖.๑๖ ปาฬิยา ฏีกา ปสฺสิตพฺพา] โหติ อจิรวุฏฺิโต เคลฺา. ตสฺส เอวํ โหติ – ‘‘อหํ โข คิลานา วุฏฺิโต อจิรวุฏฺิโต เคลฺา. ตสฺส เม กาโย ทุพฺพโล อกมฺมฺโ. หนฺทาหํ นิปชฺชามี’’ติ. โส นิปชฺชติ; น วีริยํ อารภติ อปฺปตฺตสฺส ปตฺติยา, อนธิคตสฺส อธิคมาย, อสจฺฉิกตสฺส สจฺฉิกิริยาย. อิทํ อฏฺมํ กุสีตวตฺถุ. อิมานิ อฏฺ กุสีตวตฺถูนิ.

(๓) อฏฺสุ โลกธมฺเมสุ จิตฺตสฺส ปฏิฆาโต

๙๕๔. ตตฺถ กตเมสุ อฏฺสุ โลกธมฺเมสุ จิตฺตสฺส ปฏิฆาโต? ลาเภ สาราโค, อลาเภ ปฏิวิโรโธ, ยเส สาราโค, อยเส ปฏิวิโรโธ, ปสํสาย สาราโค, นินฺทาย ปฏิวิโรโธ, สุเข สาราโค, ทุกฺเข ปฏิวิโรโธ – อิเมสุ อฏฺสุ โลกธมฺเมสุ จิตฺตสฺส ปฏิฆาโต.

(๔) อฏฺอนริยโวหารา

๙๕๕. ตตฺถ กตเม อฏฺ อนริยโวหารา? อทิฏฺเ ทิฏฺวาทิตา, อสฺสุเต สุตวาทิตา, อมุเต มุตวาทิตา, อวิฺาเต วิฺาตวาทิตา, ทิฏฺเ อทิฏฺวาทิตา, สุเต อสฺสุตวาทิตา, มุเต อมุตวาทิตา, วิฺาเต อวิฺาตวาทิตา – อิเม อฏฺ อนริยโวหารา.

(๕) อฏฺ มิจฺฉตฺตา

๙๕๖. ตตฺถ กตเม อฏฺ มิจฺฉตฺตา? มิจฺฉาทิฏฺิ, มิจฺฉาสงฺกปฺโป, มิจฺฉาวาจา, มิจฺฉากมฺมนฺโต, มิจฺฉาอาชีโว, มิจฺฉาวายาโม, มิจฺฉาสติ, มิจฺฉาสมาธิ – อิเม อฏฺ มิจฺฉตฺตา.

(๖) อฏฺ ปุริสโทสา

๙๕๗. ตตฺถ กตเม อฏฺ ปุริสโทสา? (ก) อิธ ภิกฺขู ภิกฺขุํ อาปตฺติยา โจเทนฺติ. โส ภิกฺขุ ภิกฺขูหิ อาปตฺติยา โจทิยมาโน [โจทิยมาโน (สี. สฺยา.) อ. นิ. ๘.๑๔] ‘‘น สรามิ น สรามี’’ติ อสฺสติยาว นิพฺเพเติ. อยํ ปโม ปุริสโทโส.

(ข) ปุน จปรํ ภิกฺขู ภิกฺขุํ อาปตฺติยา โจเทนฺติ. โส ภิกฺขุ ภิกฺขูหิ อาปตฺติยา โจทิยมาโน โจทกํเยว ปฏิปฺผรติ – ‘‘กึ นุ โข ตุยฺหํ พาลสฺส อพฺยตฺตสฺส ภณิเตน! ตฺวมฺปิ นาม มํ ภณิตพฺพํ มฺสี’’ติ! อยํ ทุติโย ปุริสโทโส.

(ค) ปุน จปรํ ภิกฺขู ภิกฺขุํ อาปตฺติยา โจเทนฺติ. โส ภิกฺขุ ภิกฺขูหิ อาปตฺติยา โจทิยมาโน โจทกํเยว [โจทกสฺเสว (สฺยา.) อ. นิ. ๘.๑๔] ปจฺจาโรเปติ – ‘‘ตฺวมฺปิ โขสิ อิตฺถนฺนามํ อาปตฺตึ อาปนฺโน. ตฺวํ ตาว ปมํ ปฏิกโรหี’’ติ. อยํ ตติโย ปุริสโทโส.

(ฆ) ปุน จปรํ ภิกฺขู ภิกฺขุํ อาปตฺติยา โจเทนฺติ. โส ภิกฺขุ ภิกฺขูหิ อาปตฺติยา โจทิยมาโน อฺเนาฺํ ปฏิจรติ, พหิทฺธา กถํ อปนาเมติ, โกปฺจ โทสฺจ อปฺปจฺจยฺจ ปาตุกโรติ. อยํ จตุตฺโถ ปุริสโทโส.

(ง) ปุน จปรํ ภิกฺขู ภิกฺขุํ อาปตฺติยา โจเทนฺติ. โส ภิกฺขุ ภิกฺขูหิ อาปตฺติยา โจทิยมาโน สงฺฆมชฺเฌ พาหาวิกฺเขปกํ ภณติ. อยํ ปฺจโม ปุริสโทโส.

(จ) ปุน จปรํ ภิกฺขู ภิกฺขุํ อาปตฺติยา โจเทนฺติ. โส ภิกฺขุ ภิกฺขูหิ อาปตฺติยา โจทิยมาโน อนาทิยิตฺวา สงฺฆํ, อนาทิยิตฺวา โจทกํ, สาปตฺติโกว [อาปตฺติโกว (ก.) อ. นิ. ๘.๑๔] เยนกามํ ปกฺกมติ. อยํ ฉฏฺโ ปุริสโทโส.

(ฉ) ปุน จปรํ ภิกฺขู ภิกฺขุํ อาปตฺติยา โจเทนฺติ. โส ภิกฺขุ ภิกฺขูหิ อาปตฺติยา โจทิยมาโน ‘‘เนวาหํ อาปนฺโนมฺหิ, น ปนาหํ อนาปนฺโนมฺหี’’ติ ตุณฺหีภูโต สงฺฆํ วิเหเสติ. อยํ สตฺตโม ปุริสโทโส.

(ช) ปุน จปรํ ภิกฺขู ภิกฺขุํ อาปตฺติยา โจเทนฺติ. โส ภิกฺขุ ภิกฺขูหิ อาปตฺติยา โจทิยมาโน เอวมาห – ‘‘กึ นุ โข ตุมฺเห อายสฺมนฺโต อติพาฬฺหํ มยิ พฺยาวฏา. อิทานาหํ สิกฺขํ ปจฺจกฺขาย หีนายาวตฺติสฺสามี’’ติ. โส สิกฺขํ ปจฺจกฺขาย หีนายาวตฺติตฺวา เอวมาห – ‘‘อิทานิ โข ตุมฺเห อายสฺมนฺโต อตฺตมนา โหถา’’ติ. อยํ อฏฺโม ปุริสโทโส. อิเม อฏฺ ปุริสโทสา.

(๗) อฏฺ อสฺีวาทา

๙๕๘. ตตฺถ กตเม อฏฺ อสฺีวาทา? ‘‘รูปี อตฺตา โหติ อโรโค ปรํ มรณา’’ติ – อสฺีติ นํ ปฺเปนฺติ; อรูปี อตฺตา…เป… รูปี จ อรูปี จ…เป… เนวรูปีนารูปี…เป… ‘‘อนฺตวา อตฺตา โหติ อโรโค ปรํ มรณา’’ติ – อสฺีติ นํ ปฺเปนฺติ; ‘‘อนนฺตวา อตฺตา โหติ อโรโค ปรํ มรณา’’ติ – อสฺีติ นํ ปฺเปนฺติ; ‘‘อนฺตวา จ อนนฺตวา จ อตฺตา โหติ อโรโค ปรํ มรณา’’ติ – อสฺีติ นํ ปฺเปนฺติ; ‘‘เนวนฺตวา นานนฺตวา อตฺตา โหติ อโรโค ปรํ มรณา’’ติ – อสฺีติ นํ ปฺเปนฺติ. อิเม อฏฺ อสฺีวาทา.

(๘) อฏฺ เนวสฺีนาสฺีวาทา

๙๕๙. ตตฺถ กตเม อฏฺ เนวสฺีนาสฺีวาทา? ‘‘รูปี อตฺตา โหติ อโรโค ปรํ มรณา’’ติ – เนวสฺีนาสฺีติ นํ ปฺเปนฺติ; ‘‘อรูปี อตฺตา โหติ อโรโค ปรํ มรณา’’ติ – เนวสฺีนาสฺีติ นํ ปฺเปนฺติ; ‘‘รูปี จ อรูปี จ อตฺตา โหติ อโรโค ปรํ มรณา’’ติ – เนวสฺีนาสฺีติ นํ ปฺเปนฺติ; ‘‘เนวรูปีนารูปี อตฺตา โหติ อโรโค ปรํ มรณา’’ติ – เนวสฺีนาสฺีติ นํ ปฺเปนฺติ; ‘‘อนฺตวา อตฺตา โหติ อโรโค ปรํ มรณา’’ติ – เนวสฺีนาสฺีติ นํ ปฺเปนฺติ; ‘‘อนนฺตวา อตฺตา โหติ อโรโค ปรํ มรณา’’ติ – เนวสฺีนาสฺีติ นํ ปฺเปนฺติ; ‘‘อนฺตวา จ อนนฺตวา จ อตฺตา โหติ อโรโค ปรํ มรณา’’ติ – เนวสฺีนาสฺีติ นํ ปฺเปนฺติ; ‘‘เนวนฺตวา นานนฺตวา อตฺตา โหติ อโรโค ปรํ มรณา’’ติ – เนวสฺีนาสฺีติ นํ ปฺเปนฺติ. อิเม อฏฺ เนวสฺีนาสฺีวาทา.

อฏฺกํ.

๙. นวกนิทฺเทโส

(๑) นว อาฆาตวตฺถูนิ

๙๖๐. ตตฺถ กตมานิ นว อาฆาตวตฺถูนิ? ‘‘อนตฺถํ เม อจรี’’ติ อาฆาโต ชายติ; ‘‘อนตฺถํ เม จรตี’’ติ อาฆาโต ชายติ; ‘‘อนตฺถํ เม จริสฺสตี’’ติ อาฆาโต ชายติ; ‘‘ปิยสฺส เม มนาปสฺส อนตฺถํ อจริ’’…เป… อนตฺถํ จรติ…เป… อนตฺถํ จริสฺสตีติ อาฆาโต ชายติ; อปฺปิยสฺส เม อมนาปสฺส อตฺถํ อจริ…เป… อตฺถํ จรติ…เป… อตฺถํ จริสฺสตีติ อาฆาโต ชายติ. อิมานิ นว อาฆาตวตฺถูนิ.

(๒) นว ปุริสมลานิ

๙๖๑. ตตฺถ กตมานิ นว ปุริสมลานิ? โกโธ, มกฺโข, อิสฺสา, มจฺฉริยํ, มายา, สาเยฺยํ, มุสาวาโท, ปาปิจฺฉตา, มิจฺฉาทิฏฺิ – อิมานิ นว ปุริสมลานิ.

(๓) นววิธา มานา

๙๖๒. ตตฺถ กตเม นววิธา มานา? ‘‘เสยฺยสฺส เสยฺโยหมสฺมี’’ติ มาโน, ‘‘เสยฺยสฺส สทิโสหมสฺมี’’ติ มาโน, ‘‘เสยฺยสฺส หีโนหมสฺมี’’ติ มาโน, ‘‘สทิสสฺส เสยฺโยหมสฺมี’’ติ มาโน, ‘‘สทิสสฺส สทิโสหมสฺมี’’ติ มาโน, ‘‘สทิสสฺส หีโนหมสฺมี’’ติ มาโน, ‘‘หีนสฺส เสยฺโยหมสฺมี’’ติ มาโน, ‘‘หีนสฺส สทิโสหมสฺมี’’ติ มาโน, ‘‘หีนสฺส หีโนหมสฺมี’’ติ มาโน – อิเม นววิธา มานา.

(๔) นว ตณฺหามูลกา ธมฺมา

๙๖๓. ตตฺถ กตเม นว ตณฺหามูลกา ธมฺมา? ตณฺหํ ปฏิจฺจ ปริเยสนา, ปริเยสนํ ปฏิจฺจ ลาโภ, ลาภํ ปฏิจฺจ วินิจฺฉโย, วินิจฺฉยํ ปฏิจฺจ ฉนฺทราโค, ฉนฺทราคํ ปฏิจฺจ อชฺโฌสานํ, อชฺโฌสานํ ปฏิจฺจ ปริคฺคโห, ปริคฺคหํ ปฏิจฺจ มจฺฉริยํ, มจฺฉริยํ ปฏิจฺจ อารกฺโข, อารกฺขาธิกรณํ ทณฺฑาทาน-สตฺถาทาน-กลห-วิคฺคหวิวาท-ตุวํตุวํ-เปสุฺ-มุสาวาทา อเนเก ปาปกา อกุสลา ธมฺมา สมฺภวนฺติ – อิเม นว ตณฺหามูลกา ธมฺมา.

(๕) นว อิฺชิตานิ

๙๖๔. ตตฺถ กตมานิ นว อิฺชิตานิ? ‘‘อสฺมี’’ติ อิฺชิตเมตํ, ‘‘อหมสฺมี’’ติ อิฺชิตเมตํ, ‘‘อยมหมสฺมี’’ติ อิฺชิตเมตํ ‘‘ภวิสฺส’’นฺติ อิฺชิตเมตํ, ‘‘รูปี ภวิสฺส’’นฺติ อิฺชิตเมตํ, ‘‘อรูปี ภวิสฺส’’นฺติ อิฺชิตเมตํ, ‘‘สฺี ภวิสฺส’’นฺติ อิฺชิตเมตํ, ‘‘อสฺี ภวิสฺส’’นฺติ อิฺชิตเมตํ, ‘‘เนวสฺีนาสฺี ภวิสฺส’’นฺติ อิฺชิตเมตํ – อิมานิ นว อิฺชิตานิ.

(๖-๙) นว มฺิตาทีนิ

๙๖๕. ตตฺถ กตมานิ นว มฺิตานิ… นว ผนฺทิตานิ… นว ปปฺจิตานิ… นว สงฺขตานิ? ‘‘อสฺมี’’ติ สงฺขตเมตํ, ‘‘อหมสฺมี’’ติ สงฺขตเมตํ, ‘‘อยมหมสฺมี’’ติ สงฺขตเมตํ, ‘‘ภวิสฺส’’นฺติ สงฺขตเมตํ, ‘‘รูปี ภวิสฺส’’นฺติ สงฺขตเมตํ, ‘‘อรูปี ภวิสฺส’’นฺติ สงฺขตเมตํ, ‘‘สฺี ภวิสฺส’’นฺติ สงฺขตเมตํ, ‘‘อสฺี ภวิสฺส’’นฺติ สงฺขตเมตํ, ‘‘เนวสฺีนาสฺี ภวิสฺส’’นฺติ สงฺขตเมตํ – อิมานิ นว สงฺขตานิ.

นวกํ.

๑๐. ทสกนิทฺเทโส

(๑) ทส กิเลสวตฺถูนิ

๙๖๖. ตตฺถ กตมานิ ทส กิเลสวตฺถูนิ? โลโภ, โทโส, โมโห, มาโน, ทิฏฺิ, วิจิกิจฺฉา, ถินํ, อุทฺธจฺจํ, อหิริกํ, อโนตฺตปฺปํ – อิมานิ ทส กิเลสวตฺถูนิ.

(๒) ทส อาฆาตวตฺถูนิ

๙๖๗. ตตฺถ กตมานิ ทส อาฆาตวตฺถูนิ? ‘‘อนตฺถํ เม อจรี’’ติ อาฆาโต ชายติ, ‘‘อนตฺถํ เม จรตี’’ติ อาฆาโต ชายติ, ‘‘อนตฺถํ เม จริสฺสตี’’ติ อาฆาโต ชายติ, ‘‘ปิยสฺส เม มนาปสฺส อนตฺถํ อจริ’’…เป… อนตฺถํ จรติ…เป… อนตฺถํ จริสฺสตีติ อาฆาโต ชายติ, อปฺปิยสฺส เม อมนาปสฺส อตฺถํ อจริ…เป… อตฺถํ จรติ…เป… อตฺถํ จริสฺสตีติ อาฆาโต ชายติ, อฏฺาเน วา ปน อาฆาโต ชายติ – อิมานิ ทส อาฆาตวตฺถูนิ.

(๓) ทส อกุสลกมฺมปถา

๙๖๘. ตตฺถ กตเม ทส อกุสลกมฺมปถา? ปาณาติปาโต, อทินฺนาทานํ, กาเมสุมิจฺฉาจาโร, มุสาวาโท, ปิสุณา วาจา, ผรุสา วาจา, สมฺผปฺปลาโป, อภิชฺฌา, พฺยาปาโท, มิจฺฉาทิฏฺิ – อิเม ทส อกุสลกมฺมปถา.

(๔) ทส สํโยชนานิ

๙๖๙. ตตฺถ กตมานิ ทส สํโยชนานิ? กามราคสํโยชนํ, ปฏิฆสํโยชนํ, มานสํโยชนํ, ทิฏฺิสํโยชนํ, วิจิกิจฺฉาสํโยชนํ, สีลพฺพตปรามาสสํโยชนํ, ภวราคสํโยชนํ, อิสฺสาสํโยชนํ, มจฺฉริยสํโยชนํ, อวิชฺชาสํโยชนํ – อิมานิ ทส สํโยชนานิ.

(๕) ทส มิจฺฉตฺตา

๙๗๐. ตตฺถ กตเม ทส มิจฺฉตฺตา? มิจฺฉาทิฏฺิ, มิจฺฉาสงฺกปฺโป, มิจฺฉาวาจา, มิจฺฉากมฺมนฺโต, มิจฺฉาอาชีโว, มิจฺฉาวายาโม, มิจฺฉาสติ, มิจฺฉาสมาธิ, มิจฺฉาาณํ, มิจฺฉาวิมุตฺติ – อิเม ทส มิจฺฉตฺตา.

(๖) ทสวตฺถุกา มิจฺฉาทิฏฺิ

๙๗๑. ตตฺถ กตมา ทสวตฺถุกา มิจฺฉาทิฏฺิ? นตฺถิ ทินฺนํ, นตฺถิ ยิฏฺํ, นตฺถิ หุตํ, นตฺถิ สุกตทุกฺกฏานํ กมฺมานํ ผลํ วิปาโก, นตฺถิ อยํ โลโก, นตฺถิ ปโร โลโก, นตฺถิ มาตา, นตฺถิ ปิตา, นตฺถิ สตฺตา โอปปาติกา, นตฺถิ โลเก สมณพฺราหฺมณา สมฺมคฺคตา [สมคฺคตา (ก.)] สมฺมา ปฏิปนฺนา เย อิมฺจ โลกํ ปรฺจ โลกํ สยํ อภิฺา สจฺฉิกตฺวา ปเวเทนฺตีติ – อยํ ทสวตฺถุกา มิจฺฉาทิฏฺิ.

(๗) ทสวตฺถุกา อนฺตคฺคาหิกา ทิฏฺิ

๙๗๒. ตตฺถ กตมา ทสวตฺถุกา อนฺตคฺคาหิกา ทิฏฺิ? สสฺสโต โลโกติ วา, อสสฺสโต โลโกติ วา, อนฺตวา โลโกติ วา, อนนฺตวา โลโกติ วา, ตํ ชีวํ ตํ สรีรนฺติ วา, อฺํ ชีวํ อฺํ สรีรนฺติ วา, โหติ ตถาคโต ปรํ มรณาติ วา, น โหติ ตถาคโต ปรํ มรณาติ วา, โหติ จ น จ โหติ ตถาคโต ปรํ มรณาติ วา, เนว โหติ น น โหติ ตถาคโต ปรํ มรณาติ วา – อยํ ทสวตฺถุกา อนฺตคฺคาหิกา ทิฏฺิ.

ทสกํ.

๑๑. ตณฺหาวิจริตนิทฺเทโส

(๑) อชฺฌตฺติกสฺส อุปาทาย

๙๗๓. ตตฺถ กตมานิ อฏฺารส ตณฺหาวิจริตานิ อชฺฌตฺติกสฺส อุปาทาย? อสฺมีติ โหติ, อิตฺถสฺมีติ โหติ, เอวสฺมีติ โหติ, อฺถาสฺมีติ โหติ, ภวิสฺสนฺติ โหติ, อิตฺถํ ภวิสฺสนฺติ โหติ, เอวํ ภวิสฺสนฺติ โหติ, อฺถา ภวิสฺสนฺติ โหติ, อสสฺมีติ โหติ, สาตสฺมีติ โหติ, สิยนฺติ โหติ, อิตฺถํ สิยนฺติ โหติ, เอวํ สิยนฺติ โหติ, อฺถา สิยนฺติ โหติ, อปาหํ สิยนฺติ โหติ, อปาหํ อิตฺถํ สิยนฺติ โหติ, อปาหํ เอวํ สิยนฺติ โหติ, อปาหํ อฺถา สิยนฺติ โหติ.

๙๗๔. กถฺจ อสฺมีติ โหติ? กฺจิ ธมฺมํ อนวการึ [อนวการี (สี. ก.)] กริตฺวา รูปํ…เป… เวทนํ… สฺํ… สงฺขาเร… วิฺาณํ อสฺมีติ ฉนฺทํ ปฏิลภติ, อสฺมีติ มานํ ปฏิลภติ, อสฺมีติ ทิฏฺึ ปฏิลภติ. ตสฺมึ สติ อิมานิ ปปฺจิตานิ โหนฺติ – อิตฺถสฺมีติ วา เอวสฺมีติ วา อฺถาสฺมีติ วา.

(๒) กถฺจ อิตฺถสฺมีติ โหติ? ขตฺติโยสฺมีติ วา, พฺราหฺมโณสฺมีติ วา, เวสฺโสสฺมีติ วา, สุทฺโทสฺมีติ วา, คหฏฺโสฺมีติ วา, ปพฺพชิโตสฺมีติ วา, เทโวสฺมีติ วา, มนุสฺโสสฺมีติ วา, รูปีสฺมีติ วา, อรูปีสฺมีติ วา, สฺีสฺมีติ วา, อสฺีสฺมีติ วา, เนวสฺีนาสฺีสฺมีติ วา – เอวํ อิตฺถสฺมีติ โหติ.

(๓) กถฺจ เอวสฺมีติ โหติ? ปรปุคฺคลํ [ปรํ ปุคฺคลํ (สฺยา.)] อุปนิธาย ยถา โส ขตฺติโย ตถาหํ ขตฺติโยสฺมีติ วา, ยถา โส พฺราหฺมโณ ตถาหํ พฺราหฺมโณสฺมีติ วา, ยถา โส เวสฺโส ตถาหํ เวสฺโสสฺมีติ วา ยถา โส สุทฺโท ตถาหํ สุทฺโทสฺมีติ วา, ยถา โส คหฏฺโ ตถาหํ คหฏฺโสฺมีติ วา, ยถา โส ปพฺพชิโต ตถาหํ ปพฺพชิโตสฺมีติ วา, ยถา โส เทโว ตถาหํ เทโวสฺมีติ วา, ยถา โส มนุสฺโส ตถาหํ มนุสฺโสสฺมีติ วา, ยถา โส รูปี ตถาหํ รูปีสฺมีติ วา, ยถา โส อรูปี ตถาหํ อรูปีสฺมีติ วา, ยถา โส สฺี ตถาหํ สฺีสฺมีติ วา, ยถา โส อสฺี ตถาหํ อสฺีสฺมีติ วา, ยถา โส เนวสฺีนาสฺี ตถาหํ เนวสฺีนาสฺีสฺมีติ วา – เอวํ เอวสฺมีติ โหติ.

(๔) กถฺจ อฺถาสฺมีติ โหติ? ปรปุคฺคลํ อุปนิธาย ยถา โส ขตฺติโย นาหํ ตถา ขตฺติโยสฺมีติ วา ยถา โส พฺราหฺมโณ นาหํ ตถา พฺราหฺมโณสฺมีติ วา, ยถา โส เวสฺโส นาหํ ตถา เวสฺโสสฺมีติ วา, ยถา โส สุทฺโท นาหํ ตถา สุทฺโทสฺมีติ วา, ยถา โส คหฏฺโ นาหํ ตถา คหฏฺโสฺมีติ วา, ยถา โส ปพฺพชิโต นาหํ ตถา ปพฺพชิโตสฺมีติ วา, ยถา โส เทโว นาหํ ตถา เทโวสฺมีติ วา, ยถา โส มนุสฺโส นาหํ ตถา มนุสฺโสสฺมีติ วา, ยถา โส รูปี นาหํ ตถา รูปีสฺมีติ วา, ยถา โส อรูปี นาหํ ตถา อรูปีสฺมีติ วา, ยถา โส สฺี นาหํ ตถา สฺีสฺมีติ วา, ยถา โส อสฺี นาหํ ตถา อสฺีสฺมีติ วา, ยถา โส เนวสฺีนาสฺี นาหํ ตถา เนวสฺีนาสฺีสฺมีติ วา – เอวํ อฺถาสฺมีติ โหติ.

(๕) กถฺจ ภวิสฺสนฺติ โหติ? กฺจิ ธมฺมํ อนวการึ กริตฺวา รูปํ…เป… เวทนํ… สฺํ… สงฺขาเร… วิฺาณํ ภวิสฺสนฺติ ฉนฺทํ ปฏิลภติ, ภวิสฺสนฺติ มานํ ปฏิลภติ, ภวิสฺสนฺติ ทิฏฺึ ปฏิลภติ. ตสฺมึ สติ อิมานิ ปปฺจิตานิ โหนฺติ – อิตฺถํ ภวิสฺสนฺติ วา, เอวํ ภวิสฺสนฺติ วา, อฺถา ภวิสฺสนฺติ วา.

(๖) กถฺจ อิตฺถํ ภวิสฺสนฺติ โหติ? ขตฺติโย ภวิสฺสนฺติ วา, พฺราหฺมโณ ภวิสฺสนฺติ วา, เวสฺโส ภวิสฺสนฺติ วา, สุทฺโท ภวิสฺสนฺติ วา, คหฏฺโ ภวิสฺสนฺติ วา, ปพฺพชิโต ภวิสฺสนฺติ วา, เทโว ภวิสฺสนฺติ วา, มนุสฺโส ภวิสฺสนฺติ วา, รูปี ภวิสฺสนฺติ วา, อรูปี ภวิสฺสนฺติ วา, สฺี ภวิสฺสนฺติ วา, อสฺี ภวิสฺสนฺติ วา, เนวสฺีนาสฺี ภวิสฺสนฺติ วา – เอวํ อิตฺถํ ภวิสฺสนฺติ โหติ.

(๗) กถฺจ เอวํ ภวิสฺสนฺติ โหติ? ปรปุคฺคลํ อุปนิธาย ยถา โส ขตฺติโย ตถาหํ ขตฺติโย ภวิสฺสนฺติ วา, ยถา โส พฺราหฺมโณ ตถาหํ พฺราหฺมโณ ภวิสฺสนฺติ วา…เป… ยถา โส เนวสฺีนาสฺี ตถาหํ เนวสฺีนาสฺี ภวิสฺสนฺติ วา – เอวํ ภวิสฺสนฺติ โหติ.

(๘) กถฺจ อฺถา ภวิสฺสนฺติ โหติ? ปรปุคฺคลํ อุปนิธาย ยถา โส ขตฺติโย นาหํ ตถา ขตฺติโย ภวิสฺสนฺติ วา, ยถา โส พฺราหฺมโณ นาหํ ตถา พฺราหฺมโณ ภวิสฺสนฺติ วา…เป… ยถา โส เนวสฺีนาสฺี นาหํ ตถา เนวสฺีนาสฺี ภวิสฺสนฺติ วา – เอวํ อฺถา ภวิสฺสนฺติ โหติ.

(๙) กถฺจ อสสฺมีติ โหติ? กฺจิ ธมฺมํ อนวการึ กริตฺวา รูปํ…เป… เวทนํ… สฺํ… สงฺขาเร… วิฺาณํ นิจฺโจสฺมิ ธุโวสฺมิ สสฺสโตสฺมิ อวิปริณามธมฺโมสฺมีติ – เอวํ อสสฺมีติ โหติ.

(๑๐) กถฺจ สาตสฺมีติ โหติ? กฺจิ ธมฺมํ อนวการึ กริตฺวา รูปํ…เป… เวทนํ… สฺํ… สงฺขาเร… วิฺาณํ อุจฺฉิชฺชิสฺสามิ วินสฺสิสฺสามิ น ภวิสฺสามีติ – เอวํ สาตสฺมีติ โหติ.

(๑๑) กถฺจ สิยนฺติ โหติ? กฺจิ ธมฺมํ อนวการึ กริตฺวา รูปํ…เป… เวทนํ… สฺํ… สงฺขาเร… วิฺาณํ สิยนฺติ ฉนฺทํ ปฏิลภติ, สิยนฺติ มานํ ปฏิลภติ, สิยนฺติ ทิฏฺึ ปฏิลภติ. ตสฺมึ สติ อิมานิ ปปฺจิตานิ โหนฺติ – อิตฺถํ สิยนฺติ วา, เอวํ สิยนฺติ วา, อฺถา สิยนฺติ วา.

(๑๒) กถฺจ อิตฺถํ สิยนฺติ โหติ? ขตฺติโย สิยนฺติ วา, พฺราหฺมโณ สิยนฺติ วา, เวสฺโส สิยนฺติ วา, สุทฺโท สิยนฺติ วา, คหฏฺโ สิยนฺติ วา, ปพฺพชิโต สิยนฺติ วา, เทโว สิยนฺติ วา, มนุสฺโส สิยนฺติ วา, รูปี สิยนฺติ วา, อรูปี สิยนฺติ วา, สฺี สิยนฺติ วา, อสฺี สิยนฺติ วา, เนวสฺีนาสฺี สิยนฺติ วา – เอวํ อิตฺถํ สิยนฺติ โหติ.

(๑๓) กถฺจ เอวํ สิยนฺติ โหติ? ปรปุคฺคลํ อุปนิธาย ยถา โส ขตฺติโย ตถาหํ ขตฺติโย สิยนฺติ วา, ยถา โส พฺราหฺมโณ ตถาหํ พฺราหฺมโณ สิยนฺติ วา…เป… ยถา โส เนวสฺีนาสฺี ตถาหํ เนวสฺีนาสฺี สิยนฺติ วา – เอวํ เอวํ สิยนฺติ โหติ.

(๑๔) กถฺจ อฺถา สิยนฺติ โหติ? ปรปุคฺคลํ อุปนิธาย ยถา โส ขตฺติโย นาหํ ตถา ขตฺติโย สิยนฺติ วา, ยถา โส พฺราหฺมโณ นาหํ ตถา พฺราหฺมโณ สิยนฺติ วา…เป… ยถา โส เนวสฺีนาสฺี นาหํ ตถา เนวสฺีนาสฺี สิยนฺติ วา – เอวํ อฺถา สิยนฺติ โหติ.

(๑๕) กถฺจ อปาหํ สิยนฺติ โหติ? กฺจิ ธมฺมํ อนวการึ กริตฺวา รูปํ… เวทนํ… สฺํ… สงฺขาเร… วิฺาณํ อปาหํ สิยนฺติ ฉนฺทํ ปฏิลภติ, อปาหํ สิยนฺติ มานํ ปฏิลภติ, อปาหํ สิยนฺติ ทิฏฺึ ปฏิลภติ. ตสฺมึ สติ อิมานิ ปปฺจิตานิ โหนฺติ – อปาหํ อิตฺถํ สิยนฺติ วา, อปาหํ เอวํ สิยนฺติ วา, อปาหํ อฺถา สิยนฺติ วา.

(๑๖) กถฺจ อปาหํ อิตฺถํ สิยนฺติ โหติ? อปาหํ ขตฺติโย สิยนฺติ วา, อปาหํ พฺราหฺมโณ สิยนฺติ วา, อปาหํ เวสฺโส สิยนฺติ วา, อปาหํ สุทฺโท สิยนฺติ วา, อปาหํ คหฏฺโ สิยนฺติ วา, อปาหํ ปพฺพชิโต สิยนฺติ วา, อปาหํ เทโว สิยนฺติ วา, อปาหํ มนุสฺโส สิยนฺติ วา, อปาหํ รูปี สิยนฺติ วา, อปาหํ อรูปี สิยนฺติ วา, อปาหํ สฺี สิยนฺติ วา, อปาหํ อสฺี สิยนฺติ วา, อปาหํ เนวสฺีนาสฺี สิยนฺติ วา – เอวํ อปาหํ อิตฺถํ สิยนฺติ โหติ. (๑๗) กถฺจ อปาหํ เอวํ สิยนฺติ โหติ? ปรปุคฺคลํ อุปนิธาย ยถา โส ขตฺติโย อปาหํ ตถา ขตฺติโย สิยนฺติ วา, ยถา โส พฺราหฺมโณ อปาหํ ตถา พฺราหฺมโณ สิยนฺติ วา…เป… ยถา โส เนวสฺีนาสฺี อปาหํ ตถา เนวสฺีนาสฺี สิยนฺติ วา – เอวํ อปาหํ เอวํ สิยนฺติ โหติ.

(๑๘) กถฺจ อปาหํ อฺถา สิยนฺติ โหติ? ปรปุคฺคลํ อุปนิธาย ยถา โส ขตฺติโย อปาหํ น ตถา ขตฺติโย สิยนฺติ วา, ยถา โส พฺราหฺมโณ อปาหํ น ตถา พฺราหฺมโณ สิยนฺติ วา…เป… ยถา โส เนวสฺีนาสฺี อปาหํ น ตถา เนวสฺีนาสฺี สิยนฺติ วา – เอวํ อปาหํ อฺถา สิยนฺติ โหติ.

อิมานิ อฏฺารส ตณฺหาวิจริตานิ อชฺฌตฺติกสฺส อุปาทาย.

(๒) พาหิรสฺส อุปาทาย

๙๗๕. ตตฺถ กตมานิ อฏฺารส ตณฺหาวิจริตานิ พาหิรสฺส อุปาทาย? อิมินา อสฺมีติ โหติ, อิมินา อิตฺถสฺมีติ โหติ, อิมินา เอวสฺมีติ โหติ, อิมินา อฺถาสฺมีติ โหติ, อิมินา ภวิสฺสนฺติ โหติ, อิมินา อิตฺถํ ภวิสฺสนฺติ โหติ, อิมินา เอวํ ภวิสฺสนฺติ โหติ, อิมินา อฺถา ภวิสฺสนฺติ โหติ, อิมินา อสสฺมีติ โหติ, อิมินา สาตสฺมีติ โหติ, อิมินา สิยนฺติ โหติ, อิมินา อิตฺถํ สิยนฺติ โหติ, อิมินา เอวํ สิยนฺติ โหติ, อิมินา อฺถา สิยนฺติ โหติ, อิมินา อปาหํ สิยนฺติ โหติ, อิมินา อปาหํ อิตฺถํ สิยนฺติ โหติ, อิมินา อปาหํ เอวํ สิยนฺติ โหติ, อิมินา อปาหํ อฺถา สิยนฺติ โหติ.

๙๗๖. (๑) กถฺจ อิมินา อสฺมีติ โหติ? กฺจิ ธมฺมํ อวการึ กริตฺวา รูปํ… เวทนํ… สฺํ… สงฺขาเร… วิฺาณํ อิมินา อสฺมีติ ฉนฺทํ ปฏิลภติ, อิมินา อสฺมีติ มานํ ปฏิลภติ, อิมินา อสฺมีติ ทิฏฺึ ปฏิลภติ. ตสฺมึ สติ อิมานิ ปปฺจิตานิ โหนฺติ – อิมินา อิตฺถสฺมีติ วา, อิมินา เอวสฺมีติ วา, อิมินา อฺถาสฺมีติ วา.

(๒) กถฺจ อิมินา อิตฺถสฺมีติ โหติ? อิมินา ขตฺติโยสฺมีติ วา, อิมินา พฺราหฺมโณสฺมีติ วา, อิมินา เวสฺโสสฺมีติ วา, อิมินา สุทฺโทสฺมีติ วา, อิมินา คหฏฺโสฺมีติ วา, อิมินา ปพฺพชิโตสฺมีติ วา, อิมินา เทโวสฺมีติ วา, อิมินา มนุสฺโสสฺมีติ วา, อิมินา รูปีสฺมีติ วา, อิมินา อรูปีสฺมีติ วา, อิมินา สฺีสฺมีติ วา, อิมินา อสฺีสฺมีติ วา, อิมินา เนวสฺีนาสฺีสฺมีติ วา – เอวํ อิมินา อิตฺถสฺมีติ โหติ.

(๓) กถฺจ อิมินา เอวสฺมีติ โหติ? ปรปุคฺคลํ อุปนิธาย ยถา โส ขตฺติโย อิมินา ตถาหํ ขตฺติโยสฺมีติ วา, ยถา โส พฺราหฺมโณ อิมินา ตถาหํ พฺราหฺมโณสฺมีติ วา…เป… ยถา โส เนวสฺีนาสฺี อิมินา ตถาหํ เนวสฺีนาสฺีสฺมีติ วา – เอวํ อิมินา เอวสฺมีติ โหติ.

(๔) กถฺจ อิมินา อฺถาสฺมีติ โหติ? ปรปุคฺคลํ อุปนิธาย ยถา โส ขตฺติโย อิมินา นาหํ ตถา ขตฺติโยสฺมีติ วา, ยถา โส พฺราหฺมโณ อิมินา นาหํ ตถา พฺราหฺมโณสฺมีติ วา…เป… ยถา โส เนวสฺีนาสฺี อิมินา นาหํ ตถา เนวสฺีนาสฺีสฺมีติ วา – เอวํ อิมินา อฺถาสฺมีติ โหติ.

(๕) กถฺจ อิมินา ภวิสฺสนฺติ โหติ? กฺจิ ธมฺมํ อวการึ กริตฺวา รูปํ… เวทนํ… สฺํ… สงฺขาเร… วิฺาณํ อิมินา ภวิสฺสนฺติ ฉนฺทํ ปฏิลภติ, อิมินา ภวิสฺสนฺติ มานํ ปฏิลภติ, อิมินา ภวิสฺสนฺติ ทิฏฺึ ปฏิลภติ. ตสฺมึ สติ อิมานิ ปปฺจิตานิ โหนฺติ – อิมินา อิตฺถํ ภวิสฺสนฺติ วา, อิมินา เอวํ ภวิสฺสนฺติ วา, อิมินา อฺถา ภวิสฺสนฺติ วา.

(๖) กถฺจ อิมินา อิตฺถํ ภวิสฺสนฺติ โหติ? อิมินา ขตฺติโย ภวิสฺสนฺติ วา…เป… อิมินา อรูปี ภวิสฺสนฺติ วา, อิมินา สฺี ภวิสฺสนฺติ วา, อิมินา อสฺี ภวิสฺสนฺติ วา, อิมินา เนวสฺีนาสฺี ภวิสฺสนฺติ วา – เอวํ อิมินา อิตฺถํ ภวิสฺสนฺติ โหติ.

(๗) กถฺจ อิมินา เอวํ ภวิสฺสนฺติ โหติ? ปรปุคฺคลํ อุปนิธาย ยถา โส ขตฺติโย อิมินา ตถาหํ ขตฺติโย ภวิสฺสนฺติ วา, ยถา โส พฺราหฺมโณ อิมินา ตถาหํ พฺราหฺมโณ ภวิสฺสนฺติ วา…เป… ยถา โส เนวสฺีนาสฺี อิมินา ตถาหํ เนวสฺีนาสฺี ภวิสฺสนฺติ วา – เอวํ อิมินา เอวํ ภวิสฺสนฺติ โหติ.

(๘) กถฺจ อิมินา อฺถา ภวิสฺสนฺติ โหติ? ปรปุคฺคลํ อุปนิธาย ยถา โส ขตฺติโย อิมินา นาหํ ตถา ขตฺติโย ภวิสฺสนฺติ วา, ยถา โส พฺราหฺมโณ อิมินา นาหํ ตถา พฺราหฺมโณ ภวิสฺสนฺติ วา…เป… ยถา โส เนวสฺีนาสฺี อิมินา นาหํ ตถา เนวสฺีนาสฺี ภวิสฺสนฺติ วา – เอวํ อิมินา อฺถา ภวิสฺสนฺติ โหติ.

(๙) กถฺจ อิมินา อสสฺมีติ โหติ? กฺจิ ธมฺมํ อวการึ [อวการี (สี.)] กริตฺวา รูปํ…เป… เวทนํ… สฺํ… สงฺขาเร… วิฺาณํ อิมินา นิจฺโจสฺมิ ธุโวสฺมิ สสฺสโตสฺมิ อวิปริณามธมฺโมสฺมีติ – เอวํ อิมินา อสสฺมีติ โหติ.

(๑๐) กถฺจ อิมินา สาตสฺมีติ โหติ? กฺจิ ธมฺมํ อวการึ กริตฺวา รูปํ…เป… เวทนํ… สฺํ… สงฺขาเร… วิฺาณํ อิมินา อุจฺฉิชฺชิสฺสามิ วินสฺสิสฺสามิ น ภวิสฺสามีติ – เอวํ อิมินา สาตสฺมีติ โหติ.

(๑๑) กถฺจ อิมินา สิยนฺติ โหติ? กฺจิ ธมฺมํ อวการึ กริตฺวา รูปํ…เป… เวทนํ… สฺํ… สงฺขาเร… วิฺาณํ อิมินา สิยนฺติ ฉนฺทํ ปฏิลภติ, อิมินา สิยนฺติ มานํ ปฏิลภติ, อิมินา สิยนฺติ ทิฏฺึ ปฏิลภติ. ตสฺมึ สติ อิมานิ ปปฺจิตานิ โหนฺติ – อิมินา อิตฺถํ สิยนฺติ วา, อิมินา เอวํ สิยนฺติ วา, อิมินา อฺถา สิยนฺติ วา.

(๑๒) กถฺจ อิมินา อิตฺถํ สิยนฺติ โหติ? อิมินา ขตฺติโย สิยนฺติ วา, อิมินา พฺราหฺมโณ สิยนฺติ วา, อิมินา เวสฺโส สิยนฺติ วา, อิมินา สุทฺโท สิยนฺติ วา, อิมินา คหฏฺโ สิยนฺติ วา, อิมินา ปพฺพชิโต สิยนฺติ วา, อิมินา เทโว สิยนฺติ วา, อิมินา มนุสฺโส สิยนฺติ วา, อิมินา รูปี สิยนฺติ วา, อิมินา อรูปี สิยนฺติ วา, อิมินา สฺี สิยนฺติ วา, อิมินา อสฺี สิยนฺติ วา, อิมินา เนวสฺีนาสฺี สิยนฺติ วา – เอวํ อิมินา อิตฺถํ สิยนฺติ โหติ.

(๑๓) กถฺจ อิมินา เอวํ สิยนฺติ โหติ? ปรปุคฺคลํ อุปนิธาย ยถา โส ขตฺติโย อิมินา ตถาหํ ขตฺติโย สิยนฺติ วา, ยถา โส พฺราหฺมโณ อิมินา ตถาหํ พฺราหฺมโณ สิยนฺติ วา…เป… ยถา โส เนวสฺีนาสฺี อิมินา ตถาหํ เนวสฺีนาสฺี สิยนฺติ วา – เอวํ อิมินา เอวํ สิยนฺติ โหติ.

(๑๔) กถฺจ อิมินา อฺถา สิยนฺติ โหติ? ปรปุคฺคลํ อุปนิธาย ยถา โส ขตฺติโย อิมินา นาหํ ตถา ขตฺติโย สิยนฺติ วา, ยถา โส พฺราหฺมโณ อิมินา นาหํ ตถา พฺราหฺมโณ สิยนฺติ วา…เป… ยถา โส เนวสฺีนาสฺี อิมินา นาหํ ตถา เนวสฺีนาสฺี สิยนฺติ วา – เอวํ อิมินา อฺถา สิยนฺติ โหติ.

(๑๕) กถฺจ อิมินา อปาหํ สิยนฺติ โหติ? กฺจิ ธมฺมํ อวการึ กริตฺวา รูปํ…เป… เวทนํ… สฺํ… สงฺขาเร… วิฺาณํ อิมินา อปาหํ สิยนฺติ ฉนฺทํ ปฏิลภติ, อิมินา อปาหํ สิยนฺติ มานํ ปฏิลภติ, อิมินา อปาหํ สิยนฺติ ทิฏฺึ ปฏิลภติ. ตสฺมึ สติ อิมานิ ปปฺจิตานิ โหนฺติ – อิมินา อปาหํ อิตฺถํ สิยนฺติ วา, อิมินา อปาหํ เอวํ สิยนฺติ วา, อิมินา อปาหํ อฺถา สิยนฺติ วา.

(๑๖) กถฺจ อิมินา อปาหํ อิตฺถํ สิยนฺติ โหติ? อิมินา อปาหํ ขตฺติโย สิยนฺติ วา, อิมินา อปาหํ พฺราหฺมโณ สิยนฺติ วา, อิมินา อปาหํ เวสฺโส สิยนฺติ วา, อิมินา อปาหํ สุทฺโท สิยนฺติ วา, อิมินา อปาหํ คหฏฺโ สิยนฺติ วา, อิมินา อปาหํ ปพฺพชิโต สิยนฺติ วา, อิมินา อปาหํ เทโว สิยนฺติ วา, อิมินา อปาหํ มนุสฺโส สิยนฺติ วา, อิมินา อปาหํ รูปี สิยนฺติ วา, อิมินา อปาหํ อรูปี สิยนฺติ วา, อิมินา อปาหํ สฺี สิยนฺติ วา, อิมินา อปาหํ อสฺี สิยนฺติ วา, อิมินา อปาหํ เนวสฺีนาสฺี สิยนฺติ วา – เอวํ อิมินา อปาหํ อิตฺถํ สิยนฺติ โหติ.

(๑๗) กถฺจ อิมินา อปาหํ เอวํ สิยนฺติ โหติ? ปรปุคฺคลํ อุปนิธาย ยถา โส ขตฺติโย อิมินา อปาหํ ตถา ขตฺติโย สิยนฺติ วา, ยถา โส พฺราหฺมโณ อิมินา อปาหํ ตถา พฺราหฺมโณ สิยนฺติ วา…เป… ยถา โส เนวสฺีนาสฺี อิมินา อปาหํ ตถา เนวสฺีนาสฺี สิยนฺติ วา – เอวํ อิมินา อปาหํ เอวํ สิยนฺติ โหติ.

(๑๘) กถฺจ อิมินา อปาหํ อฺถา สิยนฺติ โหติ? ปรปุคฺคลํ อุปนิธาย ยถา โส ขตฺติโย อิมินา อปาหํ น ตถา ขตฺติโย สิยนฺติ วา, ยถา โส พฺราหฺมโณ อิมินา อปาหํ น ตถา พฺราหฺมโณ สิยนฺติ วา…เป… ยถา โส เนวสฺีนาสฺี อิมินา อปาหํ น ตถา เนวสฺีนาสฺี สิยนฺติ วา – เอวํ อิมินา อปาหํ อฺถา สิยนฺติ โหติ.

อิมานิ อฏฺารส ตณฺหาวิจริตานิ พาหิรสฺส อุปาทาย.

อิติ อิมานิ อฏฺารส ตณฺหาวิจริตานิ อชฺฌตฺติกสฺส อุปาทาย, อิมานิ อฏฺารส ตณฺหาวิจริตานิ พาหิรสฺส อุปาทาย, ตเทกชฺฌํ อภิสฺูหิตฺวา อภิสงฺขิปิตฺวา ฉตฺตึส ตณฺหาวิจริตานิ โหนฺติ. อิติ เอวรูปานิ อตีตานิ ฉตฺตึส ตณฺหาวิจริตานิ, อนาคตานิ ฉตฺตึส ตณฺหาวิจริตานิ, ปจฺจุปฺปนฺนานิ ฉตฺตึส ตณฺหาวิจริตานิ, ตเทกชฺฌํ อภิสฺูหิตฺวา อภิสงฺขิปิตฺวา อฏฺตณฺหาวิจริตสตํ โหติ.

๙๗๗. ตตฺถ กตมานิ ทฺวาสฏฺิ ทิฏฺิคตานิ พฺรหฺมชาเล เวยฺยากรเณ วุตฺตานิ ภควตา? จตฺตาโร สสฺสตวาทา, จตฺตาโร เอกจฺจสสฺสติกา, จตฺตาโร อนฺตานนฺติกา, จตฺตาโร อมราวิกฺเขปิกา, ทฺเว อธิจฺจสมุปฺปนฺนิกา, โสฬส สฺีวาทา, อฏฺ อสฺีวาทา, อฏฺ เนวสฺีนาสฺีวาทา, สตฺต อุจฺเฉทวาทา, ปฺจ ทิฏฺธมฺมนิพฺพานวาทา – อิมานิ ทฺวาสฏฺิ ทิฏฺิคตานิ พฺรหฺมชาเล เวยฺยากรเณ วุตฺตานิ ภควตาติ.

ขุทฺทกวตฺถุวิภงฺโค นิฏฺิโต.

๑๘. ธมฺมหทยวิภงฺโค

๑. สพฺพสงฺคาหิกวาโร

๙๗๘. กติ ขนฺธา, กติ อายตนานิ, กติ ธาตุโย, กติ สจฺจานิ, กติ อินฺทฺริยานิ, กติ เหตู, กติ อาหารา, กติ ผสฺสา, กติ เวทนา, กติ สฺา, กติ เจตนา, กติ จิตฺตานิ?

ปฺจกฺขนฺธา, ทฺวาทสายตนานิ, อฏฺารส ธาตุโย, จตฺตาริ สจฺจานิ, พาวีสตินฺทฺริยานิ, นว เหตู, จตฺตาโร อาหารา, สตฺต ผสฺสา, สตฺต เวทนา, สตฺต สฺา, สตฺต เจตนา, สตฺต จิตฺตานิ.

๙๗๙. ตตฺถ กตเม ปฺจกฺขนฺธา? รูปกฺขนฺโธ, เวทนากฺขนฺโธ, สฺากฺขนฺโธ, สงฺขารกฺขนฺโธ, วิฺาณกฺขนฺโธ – อิเม วุจฺจนฺติ ‘‘ปฺจกฺขนฺธา’’.

๙๘๐. ตตฺถ กตมานิ ทฺวาทสายตนานิ? จกฺขายตนํ, รูปายตนํ, โสตายตนํ, สทฺทายตนํ, ฆานายตนํ, คนฺธายตนํ, ชิวฺหายตนํ, รสายตนํ, กายายตนํ, โผฏฺพฺพายตนํ, มนายตนํ, ธมฺมายตนํ – อิมานิ วุจฺจนฺติ ‘‘ทฺวาทสายตนานิ’’.

๙๘๑. ตตฺถ กตมา อฏฺารส ธาตุโย? จกฺขุธาตุ, รูปธาตุ, จกฺขุวิฺาณธาตุ, โสตธาตุ, สทฺทธาตุ, โสตวิฺาณธาตุ, ฆานธาตุ, คนฺธธาตุ, ฆานวิฺาณธาตุ, ชิวฺหาธาตุ, รสธาตุ, ชิวฺหาวิฺาณธาตุ, กายธาตุ, โผฏฺพฺพธาตุ, กายวิฺาณธาตุ, มโนธาตุ, ธมฺมธาตุ, มโนวิฺาณธาตุ – อิมา วุจฺจนฺติ ‘‘อฏฺารส ธาตุโย’’.

๙๘๒. ตตฺถ กตมานิ จตฺตาริ สจฺจานิ? ทุกฺขสจฺจํ, สมุทยสจฺจํ, นิโรธสจฺจํ, มคฺคสจฺจํ – อิมานิ วุจฺจนฺติ ‘‘จตฺตาริ สจฺจานิ’’.

๙๘๓. ตตฺถ กตมานิ พาวีสตินฺทฺริยานิ? จกฺขุนฺทฺริยํ, โสตินฺทฺริยํ, ฆานินฺทฺริยํ, ชิวฺหินฺทฺริยํ, กายินฺทฺริยํ, มนินฺทฺริยํ, อิตฺถินฺทฺริยํ, ปุริสินฺทฺริยํ, ชีวิตินฺทฺริยํ, สุขินฺทฺริยํ, ทุกฺขินฺทฺริยํ, โสมนสฺสินฺทฺริยํ, โทมนสฺสินฺทฺริยํ, อุเปกฺขินฺทฺริยํ, สทฺธินฺทฺริยํ, วีริยินฺทฺริยํ, สตินฺทฺริยํ, สมาธินฺทฺริยํ, ปฺินฺทฺริยํ, อนฺาตฺสฺสามีตินฺทฺริยํ, อฺินฺทฺริยํ, อฺาตาวินฺทฺริยํ – อิมานิ วุจฺจนฺติ ‘‘พาวีสตินฺทฺริยานิ’’.

๙๘๔. ตตฺถ กตเม นว เหตู? ตโย กุสลเหตู, ตโย อกุสลเหตู, ตโย อพฺยากตเหตู.

ตตฺถ กตเม ตโย กุสลเหตู? อโลโภ กุสลเหตุ, อโทโส กุสลเหตุ, อโมโห กุสลเหตุ – อิเม ตโย กุสลเหตู.

ตตฺถ กตเม ตโย อกุสลเหตู? โลโภ อกุสลเหตุ, โทโส อกุสลเหตุ, โมโห อกุสลเหตุ – อิเม ตโย อกุสลเหตู.

ตตฺถ กตเม ตโย อพฺยากตเหตู? กุสลานํ วา ธมฺมานํ วิปากโต กิริยาพฺยากเตสุ วา ธมฺเมสุ อโลโภ, อโทโส, อโมโห – อิเม ตโย อพฺยากตเหตู. อิเม วุจฺจนฺติ ‘‘นว เหตู’’.

๙๘๕. ตตฺถ กตเม จตฺตาโร อาหารา? กพฬีการาหาโร [กพฬึกาโร อาหาโร (สี. สฺยา.)], ผสฺสาหาโร, มโนสฺเจตนาหาโร, วิฺาณาหาโร – อิเม วุจฺจนฺติ ‘‘จตฺตาโร อาหารา’’.

๙๘๖. ตตฺถ กตเม สตฺต ผสฺสา? จกฺขุสมฺผสฺโส, โสตสมฺผสฺโส, ฆานสมฺผสฺโส, ชิวฺหาสมฺผสฺโส, กายสมฺผสฺโส, มโนธาตุสมฺผสฺโส, มโนวิฺาณธาตุสมฺผสฺโส – อิเม วุจฺจนฺติ ‘‘สตฺต ผสฺสา’’.

๙๘๗. ตตฺถ กตมา สตฺต เวทนา? จกฺขุสมฺผสฺสชา เวทนา, โสตสมฺผสฺสชา เวทนา, ฆานสมฺผสฺสชา เวทนา, ชิวฺหาสมฺผสฺสชา เวทนา, กายสมฺผสฺสชา เวทนา, มโนธาตุสมฺผสฺสชา เวทนา, มโนวิฺาณธาตุสมฺผสฺสชา เวทนา – อิมา วุจฺจนฺติ ‘‘สตฺต เวทนา’’.

๙๘๘. ตตฺถ กตมา สตฺต สฺา? จกฺขุสมฺผสฺสชา สฺา, โสตสมฺผสฺสชา สฺา, ฆานสมฺผสฺสชา สฺา, ชิวฺหาสมฺผสฺสชา สฺา, กายสมฺผสฺสชา สฺา, มโนธาตุสมฺผสฺสชา สฺา, มโนวิฺาณธาตุสมฺผสฺสชา สฺา – อิมา วุจฺจนฺติ ‘‘สตฺต สฺา’’.

๙๘๙. ตตฺถ กตมา สตฺต เจตนา? จกฺขุสมฺผสฺสชา เจตนา, โสตสมฺผสฺสชา เจตนา, ฆานสมฺผสฺสชา เจตนา, ชิวฺหาสมฺผสฺสชา เจตนา, กายสมฺผสฺสชา เจตนา, มโนธาตุสมฺผสฺสชา เจตนา, มโนวิฺาณธาตุสมฺผสฺสชา เจตนา – อิมา วุจฺจนฺติ ‘‘สตฺต เจตนา’’.

๙๙๐. ตตฺถ กตมานิ สตฺต จิตฺตานิ? จกฺขุวิฺาณํ, โสตวิฺาณํ, ฆานวิฺาณํ, ชิวฺหาวิฺาณํ, กายวิฺาณํ, มโนธาตุ, มโนวิฺาณธาตุ – อิมานิ วุจฺจนฺติ ‘‘สตฺต จิตฺตานิ’’.

๒. อุปฺปตฺตานุปฺปตฺติวาโร

๑. กามธาตุ

๙๙๑. กามธาตุยา กติ ขนฺธา, กติ อายตนานิ, กติ ธาตุโย, กติ สจฺจานิ, กติ อินฺทฺริยานิ, กติ เหตู, กติ อาหารา, กติ ผสฺสา, กติ เวทนา, กติ สฺา, กติ เจตนา, กติ จิตฺตานิ?

กามธาตุยา ปฺจกฺขนฺธา, ทฺวาทสายตนานิ, อฏฺารส ธาตุโย, ตีณิ สจฺจานิ, พาวีสตินฺทฺริยานิ, นว เหตู, จตฺตาโร อาหารา, สตฺต ผสฺสา, สตฺต เวทนา, สตฺต สฺา, สตฺต เจตนา, สตฺต จิตฺตานิ.

๙๙๒. ตตฺถ กตเม กามธาตุยา ปฺจกฺขนฺธา? รูปกฺขนฺโธ, เวทนากฺขนฺโธ, สฺากฺขนฺโธ, สงฺขารกฺขนฺโธ, วิฺาณกฺขนฺโธ – อิเม วุจฺจนฺติ ‘‘กามธาตุยา ปฺจกฺขนฺธา’’.

ตตฺถ กตมานิ กามธาตุยา ทฺวาทสายตนานิ? จกฺขายตนํ, รูปายตนํ, โสตายตนํ, สทฺทายตนํ, ฆานายตนํ, คนฺธายตนํ, ชิวฺหายตนํ, รสายตนํ, กายายตนํ, โผฏฺพฺพายตนํ, มนายตนํ, ธมฺมายตนํ – อิมานิ วุจฺจนฺติ ‘‘กามธาตุยา ทฺวาทสายตนานิ’’.

ตตฺถ กตมา กามธาตุยา อฏฺารส ธาตุโย? จกฺขุธาตุ, รูปธาตุ, จกฺขุวิฺาณธาตุ, โสตธาตุ, สทฺทธาตุ, โสตวิฺาณธาตุ, ฆานธาตุ, คนฺธธาตุ, ฆานวิฺาณธาตุ, ชิวฺหาธาตุ, รสธาตุ, ชิวฺหาวิฺาณธาตุ, กายธาตุ, โผฏฺพฺพธาตุ, กายวิฺาณธาตุ, มโนธาตุ, ธมฺมธาตุ, มโนวิฺาณธาตุ – อิมา วุจฺจนฺติ ‘‘กามธาตุยา อฏฺารส ธาตุโย’’.

ตตฺถ กตมานิ กามธาตุยา ตีณิ สจฺจานิ? ทุกฺขสจฺจํ, สมุทยสจฺจํ, มคฺคสจฺจํ – อิมานิ วุจฺจนฺติ ‘‘กามธาตุยา ตีณิ สจฺจานิ’’.

ตตฺถ กตมานิ กามธาตุยา พาวีสตินฺทฺริยานิ? จกฺขุนฺทฺริยํ, โสตินฺทฺริยํ…เป… อฺาตาวินฺทฺริยํ – อิมานิ วุจฺจนฺติ ‘‘กามธาตุยา พาวีสตินฺทฺริยานิ’’.

ตตฺถ กตเม กามธาตุยา นว เหตู? ตโย กุสลเหตู, ตโย อกุสลเหตู, ตโย อพฺยากตเหตู…เป… อิเม วุจฺจนฺติ ‘‘กามธาตุยา นว เหตู’’.

ตตฺถ กตเม กามธาตุยา จตฺตาโร อาหารา? กพฬีการาหาโร, ผสฺสาหาโร, มโนสฺเจตนาหาโร, วิฺาณาหาโร – อิเม วุจฺจนฺติ ‘‘กามธาตุยา จตฺตาโร อาหารา’’.

ตตฺถ กตเม กามธาตุยา สตฺต ผสฺสา? จกฺขุสมฺผสฺโส โสตสมฺผสฺโส, ฆานสมฺผสฺโส, ชิวฺหาสมฺผสฺโส, กายสมฺผสฺโส, มโนธาตุสมฺผสฺโส, มโนวิฺาณธาตุสมฺผสฺโส – อิเม วุจฺจนฺติ ‘‘กามธาตุยา สตฺต ผสฺสา’’.

ตตฺถ กตมา กามธาตุยา สตฺต เวทนา? จกฺขุสมฺผสฺสชา เวทนา, โสตสมฺผสฺสชา เวทนา, ฆานสมฺผสฺสชา เวทนา, ชิวฺหาสมฺผสฺสชา เวทนา, กายสมฺผสฺสชา เวทนา, มโนธาตุสมฺผสฺสชา เวทนา, มโนวิฺาณธาตุสมฺผสฺสชา เวทนา – อิมา วุจฺจตฺติ ‘‘กามธาตุยา สตฺต เวทนา’’.

ตตฺถ กตมา กามธาตุยา สตฺต สฺา? จกฺขุสมฺผสฺสชา สฺา, โสตสมฺผสฺสชา สฺา, ฆานสมฺผสฺสชา สฺา, ชิวฺหาสมฺผสฺสชา สฺา, กายสมฺผสฺสชา สฺา, มโนธาตุสมฺผสฺสชา สฺา, มโนวิฺาณธาตุสมฺผสฺสชา สฺา – อิมา วุจฺจนฺติ ‘‘กามธาตุยา สตฺต สฺา’’.

ตตฺถ กตมา กามธาตุยา สตฺต เจตนา? จกฺขุสมฺผสฺสชา เจตนา, โสตสมฺผสฺสชา เจตนา, ฆานสมฺผสฺสชา เจตนา, ชิวฺหาสมฺผสฺสชา เจตนา, กายสมฺผสฺสชา เจตนา, มโนธาตุสมฺผสฺสชา เจตนา, มโนวิฺาณธาตุสมฺผสฺสชา เจตนา – อิมา วุจฺจนฺติ ‘‘กามธาตุยา สตฺต เจตนา’’.

ตตฺถ กตมานิ กามธาตุยา สตฺต จิตฺตานิ? จกฺขุวิฺาณํ, โสตวิฺาณํ, ฆานวิฺาณํ, ชิวฺหาวิฺาณํ, กายวิฺาณํ, มโนธาตุ, มโนวิฺาณธาตุ – อิมานิ วุจฺจนฺติ ‘‘กามธาตุยา สตฺต จิตฺตานิ’’.

๒. รูปธาตุ

๙๙๓. รูปธาตุยา กติ ขนฺธา, กติ อายตนา, กติ ธาตุโย, กติ สจฺจานิ, กติ อินฺทฺริยานิ…เป… กติ จิตฺตานิ?

รูปธาตุยา ปฺจกฺขนฺธา, ฉ อายตนานิ, นว ธาตุโย, ตีณิ สจฺจานิ, จุทฺทสินฺทฺริยานิ, อฏฺ เหตู, ตโย อาหารา, จตฺตาโร ผสฺสา, จตสฺโส เวทนา, จตสฺโส สฺา, จตสฺโส เจตนา, จตฺตาริ จิตฺตานิ.

๙๙๔. ตตฺถ กตเม รูปธาตุยา ปฺจกฺขนฺธา? รูปกฺขนฺโธ, เวทนากฺขนฺโธ, สฺากฺขนฺโธ, สงฺขารกฺขนฺโธ, วิฺาณกฺขนฺโธ – อิเม วุจฺจนฺติ ‘‘รูปธาตุยา ปฺจกฺขนฺธา’’.

ตตฺถ กตมานิ รูปธาตุยา ฉ อายตนานิ? จกฺขายตนํ, รูปายตนํ, โสตายตนํ, สทฺทายตนํ, มนายตนํ, ธมฺมายตนํ – อิมานิ วุจฺจนฺติ ‘‘รูปธาตุยา ฉ อายตนานิ’’.

ตตฺถ กตมา รูปธาตุยา นว ธาตุโย? จกฺขุธาตุ, รูปธาตุ, จกฺขุวิฺาณธาตุ, โสตธาตุ, สทฺทธาตุ, โสตวิฺาณธาตุ, มโนธาตุ, ธมฺมธาตุ, มโนวิฺาณธาตุ – อิมา วุจฺจนฺติ ‘‘รูปธาตุยา นว ธาตุโย’’.

ตตฺถ กตมานิ รูปธาตุยา ตีณิ สจฺจานิ? ทุกฺขสจฺจํ, สมุทยสจฺจํ, มคฺคสจฺจํ – อิมานิ วุจฺจนฺติ ‘‘รูปธาตุยา ตีณิ สจฺจานิ’’.

ตตฺถ กตมานิ รูปธาตุยา จุทฺทสินฺทฺริยานิ? จกฺขุนฺทฺริยํ, โสตินฺทฺริยํ, มนินฺทฺริยํ, ชีวิตินฺทฺริยํ, โสมนสฺสินฺทฺริยํ, อุเปกฺขินฺทฺริยํ, สทฺธินฺทฺริยํ, วีริยินฺทฺริยํ, สตินฺทฺริยํ, สมาธินฺทฺริยํ, ปฺินฺทฺริยํ, อนฺาตฺสฺสามีตินฺทฺริยํ, อฺินฺทฺริยํ, อฺาตาวินฺทฺริยํ – อิมานิ วุจฺจนฺติ ‘‘รูปธาตุยา จุทฺทสินฺทฺริยานิ’’.

ตตฺถ กตเม รูปธาตุยา อฏฺ เหตู? ตโย กุสลเหตู, ทฺเว อกุสลเหตู, ตโย อพฺยากตเหตู.

ตตฺถ กตเม ตโย กุสลเหตู? อโลโภ กุสลเหตุ, อโทโส กุสลเหตุ, อโมโห กุสลเหตุ – อิเม ตโย กุสลเหตู.

ตตฺถ กตเม ทฺเว อกุสลเหตู? โลโภ อกุสลเหตุ, โมโห อกุสลเหตุ – อิเม ทฺเว อกุสลเหตู.

ตตฺถ กตเม ตโย อพฺยากตเหตู? กุสลานํ วา ธมฺมานํ วิปากโต กิริยาพฺยากเตสุ วา ธมฺเมสุ อโลโภ, อโทโส, อโมโห – อิเม ตโย อพฺยากตเหตู. อิเม วุจฺจนฺติ รูปธาตุยา อฏฺ เหตู.

ตตฺถ กตเม รูปธาตุยา ตโย อาหารา? ผสฺสาหาโร, มโนสฺเจตนาหาโร, วิฺาณาหาโร – อิเม วุจฺจนฺติ ‘‘รูปธาตุยา ตโย อาหารา’’.

ตตฺถ กตเม รูปธาตุยา จตฺตาโร ผสฺสา? จกฺขุสมฺผสฺโส, โสตสมฺผสฺโส, มโนธาตุสมฺผสฺโส, มโนวิฺาณธาตุสมฺผสฺโส – อิเม วุจฺจนฺติ ‘‘รูปธาตุยา จตฺตาโร ผสฺสา’’.

ตตฺถ กตมา รูปธาตุยา จตสฺโส เวทนา…เป… จตสฺโส สฺา…เป… จตสฺโส เจตนา…เป… จตฺตาริ จิตฺตานิ? จกฺขุวิฺาณํ, โสตวิฺาณํ, มโนธาตุ, มโนวิฺาณธาตุ – อิมานิ วุจฺจนฺติ ‘‘รูปธาตุยา จตฺตาริ จิตฺตานิ’’.

๓. อรูปธาตุ

๙๙๕. อรูปธาตุยา กติ ขนฺธา…เป… กติ จิตฺตานิ?

อรูปธาตุยา จตฺตาโร ขนฺธา, ทฺเว อายตนานิ, ทฺเว ธาตุโย, ตีณิ สจฺจานิ, เอกาทสินฺทฺริยานิ, อฏฺ เหตู, ตโย อาหารา, เอโก ผสฺโส, เอกา เวทนา, เอกา สฺา, เอกา เจตนา, เอกํ จิตฺตํ.

๙๙๖. ตตฺถ กตเม อรูปธาตุยา จตฺตาโร ขนฺธา? เวทนากฺขนฺโธ, สฺากฺขนฺโธ, สงฺขารกฺขนฺโธ, วิฺาณกฺขนฺโธ – อิเม วุจฺจนฺติ ‘‘อรูปธาตุยา จตฺตาโร ขนฺธา’’.

ตตฺถ กตมานิ อรูปธาตุยา ทฺเว อายตนานิ? มนายตนํ, ธมฺมายตนํ – อิมานิ วุจฺจนฺติ ‘‘อรูปธาตุยา ทฺเว อายตนานิ’’.

ตตฺถ กตมา อรูปธาตุยา ทฺเว ธาตุโย? มโนวิฺาณธาตุ, ธมฺมธาตุ – อิมา วุจฺจนฺติ ‘‘อรูปธาตุยา ทฺเว ธาตุโย’’.

ตตฺถ กตมานิ อรูปธาตุยา ตีณิ สจฺจานิ? ทุกฺขสจฺจํ, สมุทยสจฺจํ, มคฺคสจฺจํ – อิมานิ วุจฺจนฺติ ‘‘อรูปธาตุยา ตีณิ สจฺจานิ’’.

ตตฺถ กตมานิ อรูปธาตุยา เอกาทสินฺทฺริยานิ? มนินฺทฺริยํ, ชีวิตินฺทฺริยํ, โสมนสฺสินฺทฺริยํ, อุเปกฺขินฺทฺริยํ, สทฺธินฺทฺริยํ, วีริยินฺทฺริยํ, สตินฺทฺริยํ, สมาธินฺทฺริยํ, ปฺินฺทฺริยํ, อฺินฺทฺริยํ, อฺาตาวินฺทฺริยํ – อิมานิ วุจฺจนฺติ ‘‘อรูปธาตุยา เอกาทสินฺทฺริยานิ’’.

ตตฺถ กตเม อรูปธาตุยา อฏฺ เหตู? ตโย กุสลเหตู, ทฺเว อกุสลเหตู, ตโย อพฺยากตเหตู…เป… อิเม วุจฺจนฺติ ‘‘อรูปธาตุยา อฏฺ เหตู’’.

ตตฺถ กตเม อรูปธาตุยา ตโย อาหารา? ผสฺสาหาโร, มโนสฺเจตนาหาโร, วิฺาณาหาโร – อิเม วุจฺจนฺติ ‘‘อรูปธาตุยา ตโย อาหารา’’.

ตตฺถ กตโม อรูปธาตุยา เอโก ผสฺโส? มโนวิฺาณธาตุสมฺผสฺโส – อยํ วุจฺจติ ‘‘อรูปธาตุยา เอโก ผสฺโส’’.

ตตฺถ กตมา อรูปธาตุยา เอกา เวทนา…เป… เอกา สฺา…เป… เอกา เจตนา…เป… เอกํ จิตฺตํ? มโนวิฺาณธาตุ – อิทํ วุจฺจติ ‘‘อรูปธาตุยา เอกํ จิตฺตํ’’.

๔. อปริยาปนฺนํ

๙๙๗. อปริยาปนฺเน กติ ขนฺธา…เป… กติ จิตฺตานิ?

อปริยาปนฺเน จตฺตาโร ขนฺธา, ทฺเว อายตนานิ, ทฺเว ธาตุโย, ทฺเว สจฺจานิ, ทฺวาทสินฺทฺริยานิ, ฉ เหตู, ตโย อาหารา, เอโก ผสฺโส, เอกา เวทนา, เอกา สฺา, เอกา เจตนา, เอกํ จิตฺตํ.

๙๙๘. ตตฺถ กตเม อปริยาปนฺเน จตฺตาโร ขนฺธา? เวทนากฺขนฺโธ, สฺากฺขนฺโธ, สงฺขารกฺขนฺโธ, วิฺาณกฺขนฺโธ – อิเม วุจฺจนฺติ ‘‘อปริยาปนฺเน จตฺตาโร ขนฺธา’’.

ตตฺถ กตมานิ อปริยาปนฺเน ทฺเว อายตนานิ? มนายตนํ, ธมฺมายตนํ – อิมานิ วุจฺจนฺติ ‘‘อปริยาปนฺเน ทฺเว อายตนานิ’’.

ตตฺถ กตมา อปริยาปนฺเน ทฺเว ธาตุโย? มโนวิฺาณธาตุ, ธมฺมธาตุ – อิมา วุจฺจนฺติ ‘‘อปริยาปนฺเน ทฺเว ธาตุโย’’.

ตตฺถ กตมานิ อปริยาปนฺเน ทฺเว สจฺจานิ? มคฺคสจฺจํ, นิโรธสจฺจํ – อิมานิ วุจฺจนฺติ ‘‘อปริยาปนฺเน ทฺเว สจฺจานิ’’.

ตตฺถ กตมานิ อปริยาปนฺเน ทฺวาทสินฺทฺริยานิ? มนินฺทฺริยํ, ชีวิตินฺทฺริยํ, โสมนสฺสินฺทฺริยํ, อุเปกฺขินฺทฺริยํ, สทฺธินฺทฺริยํ, วีริยินฺทฺริยํ, สตินฺทฺริยํ, สมาธินฺทฺริยํ, ปฺินฺทฺริยํ, อนฺาตฺสฺสามีตินฺทฺริยํ, อฺินฺทฺริยํ, อฺาตาวินฺทฺริยํ – อิมานิ วุจฺจนฺติ ‘‘อปริยาปนฺเน ทฺวาทสินฺทฺริยานิ’’.

ตตฺถ กตเม อปริยาปนฺเน ฉ เหตู? ตโย กุสลเหตู, ตโย อพฺยากตเหตู.

ตตฺถ กตเม ตโย กุสลเหตู? อโลโภ กุสลเหตุ, อโทโส กุสลเหตุ, อโมโห กุสลเหตุ – อิเม ตโย กุสลเหตู.

ตตฺถ กตเม ตโย อพฺยากตเหตู? กุสลานํ ธมฺมานํ วิปากโต อโลโภ, อโทโส, อโมโห – อิเม ตโย อพฺยากตเหตู. อิเม วุจฺจนฺติ ‘‘อปริยาปนฺเน ฉ เหตู’’.

ตตฺถ กตเม อปริยาปนฺเน ตโย อาหารา? ผสฺสาหาโร, มโนสฺเจตนาหาโร, วิฺาณาหาโร – อิเม วุจฺจนฺติ ‘‘อปริยาปนฺเน ตโย อาหารา’’.

ตตฺถ กตโม อปริยาปนฺเน เอโก ผสฺโส? มโนวิฺาณธาตุสมฺผสฺโส – อยํ วุจฺจติ ‘‘อปริยาปนฺเน เอโก ผสฺโส’’.

ตตฺถ กตมา อปริยาปนฺเน เอกา เวทนา…เป… เอกา สฺา…เป… เอกา เจตนา…เป… เอกํ จิตฺตํ? มโนวิฺาณธาตุ – อิทํ วุจฺจติ ‘‘อปริยาปนฺเน เอกํ จิตฺตํ’’.

๓. ปริยาปนฺนาปริยาปนฺนวาโร

๑. กามธาตุ

๙๙๙. ปฺจนฺนํ ขนฺธานํ กติ กามธาตุปริยาปนฺนา, กติ น กามธาตุปริยาปนฺนา…เป… สตฺตนฺนํ จิตฺตานํ กติ กามธาตุปริยาปนฺนา, กติ น กามธาตุปริยาปนฺนา?

๑๐๐๐. รูปกฺขนฺโธ กามธาตุปริยาปนฺโน; จตฺตาโร ขนฺธา สิยา กามธาตุปริยาปนฺนา, สิยา น กามธาตุปริยาปนฺนา.

ทสายตนา กามธาตุปริยาปนฺนา; ทฺเว อายตนา สิยา กามธาตุปริยาปนฺนา, สิยา น กามธาตุปริยาปนฺนา.

โสฬส ธาตุโย กามธาตุปริยาปนฺนา; ทฺเว ธาตุโย สิยา กามธาตุปริยาปนฺนา, สิยา น กามธาตุปริยาปนฺนา.

สมุทยสจฺจํ กามธาตุปริยาปนฺนํ; ทฺเว สจฺจา น กามธาตุปริยาปนฺนา; ทุกฺขสจฺจํ สิยา กามธาตุปริยาปนฺนํ, สิยา น กามธาตุปริยาปนฺนํ.

ทสินฺทฺริยา กามธาตุปริยาปนฺนา; ตีณินฺทฺริยา น กามธาตุปริยาปนฺนา; นวินฺทฺริยา สิยา กามธาตุปริยาปนฺนา, สิยา น กามธาตุปริยาปนฺนา.

ตโย อกุสลเหตู กามธาตุปริยาปนฺนา; ฉ เหตู สิยา กามธาตุปริยาปนฺนา, สิยา น กามธาตุปริยาปนฺนา.

กพฬีกาโร อาหาโร กามธาตุปริยาปนฺโน; ตโย อาหารา สิยา กามธาตุปริยาปนฺนา, สิยา น กามธาตุปริยาปนฺนา.

ฉ ผสฺสา กามธาตุปริยาปนฺนา; มโนวิฺาณธาตุสมฺผสฺโส สิยา กามธาตุ ปริยาปนฺโน, สิยา น กามธาตุปริยาปนฺโน.

ฉ เวทนา…เป… ฉ สฺา… ฉ เจตนา… ฉ จิตฺตา กามธาตุปริยาปนฺนา; มโนวิฺาณธาตุ สิยา กามธาตุปริยาปนฺนา, สิยา น กามธาตุปริยาปนฺนา.

๒. รูปธาตุ

๑๐๐๑. ปฺจนฺนํ ขนฺธานํ กติ รูปธาตุปริยาปนฺนา, กติ น รูปธาตุปริยาปนฺนา …เป… สตฺตนฺนํ จิตฺตานํ กติ รูปธาตุปริยาปนฺนา, กติ น รูปธาตุปริยาปนฺนา?

๑๐๐๒. รูปกฺขนฺโธ น รูปธาตุปริยาปนฺโน; จตฺตาโร ขนฺธา สิยา รูปธาตุปริยาปนฺนา, สิยา น รูปธาตุปริยาปนฺนา.

ทสายตนา น รูปธาตุปริยาปนฺนา; ทฺเว อายตนา สิยา รูปธาตุปริยาปนฺนา, สิยา น รูปธาตุปริยาปนฺนา.

โสฬส ธาตุโย น รูปธาตุปริยาปนฺนา; ทฺเว ธาตุโย สิยา รูปธาตุปริยาปนฺนา, สิยา น รูปธาตุปริยาปนฺนา.

ตีณิ สจฺจานิ น รูปธาตุปริยาปนฺนา; ทุกฺขสจฺจํ สิยา รูปธาตุปริยาปนฺนํ, สิยา น รูปธาตุปริยาปนฺนํ.

เตรสินฺทฺริยา น รูปธาตุปริยาปนฺนา; นวินฺทฺริยา สิยา รูปธาตุปริยาปนฺนา, สิยา น รูปธาตุปริยาปนฺนา.

ตโย อกุสลเหตู น รูปธาตุปริยาปนฺนา; ฉ เหตู สิยา รูปธาตุปริยาปนฺนา, สิยา น รูปธาตุปริยาปนฺนา.

กพฬีกาโร อาหาโร น รูปธาตุปริยาปนฺโน; ตโย อาหารา สิยา รูปธาตุปริยาปนฺนา, สิยา น รูปธาตุปริยาปนฺนา.

ฉ ผสฺสา น รูปธาตุปริยาปนฺนา; มโนวิฺาณธาตุสมฺผสฺโส สิยา รูปธาตุปริยาปนฺโน, สิยา น รูปธาตุปริยาปนฺโน.

เวทนา…เป… ฉ สฺา… ฉ เจตนา… ฉ จิตฺตา น รูปธาตุปริยาปนฺนา; มโนวิฺาณธาตุ สิยา รูปธาตุปริยาปนฺนา, สิยา น รูปธาตุปริยาปนฺนา.

๓. อรูปธาตุ

๑๐๐๓. ปฺจนฺนํ ขนฺธานํ กติ อรูปธาตุปริยาปนฺนา, กติ น อรูปธาตุปริยาปนฺนา…เป… สตฺตนฺนํ จิตฺตานํ กติ อรูปธาตุปริยาปนฺนา, กติ น อรูปธาตุปริยาปนฺนา?

๑๐๐๔. รูปกฺขนฺโธ น อรูปธาตุปริยาปนฺโน; จตฺตาโร ขนฺธา สิยา อรูปธาตุปริยาปนฺนา, สิยา น อรูปธาตุปริยาปนฺนา.

ทสายตนา น อรูปธาตุปริยาปนฺนา; ทฺเว อายตนา สิยา อรูปธาตุปริยาปนฺนา, สิยา น อรูปธาตุปริยาปนฺนา.

โสฬส ธาตุโย น อรูปธาตุปริยาปนฺนา; ทฺเว ธาตุโย สิยา อรูปธาตุปริยาปนฺนา, สิยา น อรูปธาตุปริยาปนฺนา.

ตีณิ สจฺจานิ น อรูปธาตุปริยาปนฺนานิ.

ทุกฺขสจฺจํ สิยา อรูปธาตุปริยาปนฺนํ, สิยา น อรูปธาตุปริยาปนฺนํ.

จุทฺทสินฺทฺริยา น อรูปธาตุปริยาปนฺนา; อฏฺินฺทฺริยา สิยา อรูปธาตุปริยาปนฺนา, สิยา น อรูปธาตุปริยาปนฺนา.

ตโย อกุสลเหตู น อรูปธาตุปริยาปนฺนา; ฉ เหตู สิยา อรูปธาตุปริยาปนฺนา, สิยา น อรูปธาตุปริยาปนฺนา.

กพฬีกาโร อาหาโร น อรูปธาตุปริยาปนฺโน; ตโย อาหารา สิยา อรูปธาตุปริยาปนฺนา, สิยา น อรูปธาตุปริยาปนฺนา.

ฉ ผสฺสา น อรูปธาตุปริยาปนฺนา; มโนวิฺาณธาตุสมฺผสฺโส สิยา อรูปธาตุปริยาปนฺโน, สิยา น อรูปธาตุปริยาปนฺโน.

ฉ เวทนา…เป… ฉ สฺา … ฉ เจตนา… ฉ จิตฺตา น อรูปธาตุปริยาปนฺนา; มโนวิฺาณธาตุ สิยา อรูปธาตุปริยาปนฺนา, สิยา น อรูปธาตุปริยาปนฺนา.

๔. ปริยาปนฺนาปริยาปนฺนํ

๑๐๐๕. ปฺจนฺนํ ขนฺธานํ กติ ปริยาปนฺนา, กติ อปริยาปนฺนา…เป… สตฺตนฺนํ จิตฺตานํ กติ ปริยาปนฺนา, กติ อปริยาปนฺนา?

๑๐๐๖. รูปกฺขนฺโธ ปริยาปนฺโน; จตฺตาโร ขนฺธา สิยา ปริยาปนฺนา, สิยา อปริยาปนฺนา.

ทสายตนา ปริยาปนฺนา; ทฺเว อายตนา สิยา ปริยาปนฺนา, สิยา อปริยาปนฺนา.

โสฬส ธาตุโย ปริยาปนฺนา; ทฺเว ธาตุโย สิยา ปริยาปนฺนา, สิยา อปริยาปนฺนา.

ทฺเว สจฺจา ปริยาปนฺนา; ทฺเว สจฺจา อปริยาปนฺนา.

ทสินฺทฺริยา ปริยาปนฺนา, ตีณินฺทฺริยา อปริยาปนฺนา; นวินฺทฺริยา สิยา ปริยาปนฺนา, สิยา อปริยาปนฺนา.

ตโย อกุสลเหตู ปริยาปนฺนา; ฉ เหตู สิยา ปริยาปนฺนา, สิยา อปริยาปนฺนา.

กพฬีกาโร อาหาโร ปริยาปนฺโน; ตโย อาหารา สิยา ปริยาปนฺนา, สิยา อปริยาปนฺนา.

ฉ ผสฺสา ปริยาปนฺนา; มโนวิฺาณธาตุสมฺผสฺโส สิยา ปริยาปนฺโน, สิยา อปริยาปนฺโน.

ฉ เวทนา…เป… ฉ สฺา… ฉ เจตนา… ฉ จิตฺตา ปริยาปนฺนา; มโนวิฺาณธาตุ สิยา ปริยาปนฺนา, สิยา อปริยาปนฺนา.

๔. ธมฺมทสฺสนวาโร

๑. กามธาตุ

๑๐๐๗. กามธาตุยา อุปปตฺติกฺขเณ กติ ขนฺธา ปาตุภวนฺติ…เป… กติ จิตฺตานิ ปาตุภวนฺติ?

กามธาตุยา อุปปตฺติกฺขเณ สพฺเพสํ ปฺจกฺขนฺธา ปาตุภวนฺติ; กสฺสจิ เอกาทสายตนานิ ปาตุภวนฺติ; กสฺสจิ ทสายตนานิ ปาตุภวนฺติ; กสฺสจิ อปรานิ ทสายตนานิ ปาตุภวนฺติ; กสฺสจิ นวายตนานิ ปาตุภวนฺติ; กสฺสจิ สตฺตายตนานิ ปาตุภวนฺติ; กสฺสจิ เอกาทส ธาตุโย ปาตุภวนฺติ; กสฺสจิ ทส ธาตุโย ปาตุภวนฺติ; กสฺสจิ อปรา ทส ธาตุโย ปาตุภวนฺติ; กสฺสจิ นว ธาตุโย ปาตุภวนฺติ; กสฺสจิ สตฺต ธาตุโย ปาตุภวนฺติ; สพฺเพสํ เอกํ สจฺจํ ปาตุภวติ; กสฺสจิ จุทฺทสินฺทฺริยานิ ปาตุภวนฺติ; กสฺสจิ เตรสินฺทฺริยานิ ปาตุภวนฺติ; กสฺสจิ อปรานิ เตรสินฺทฺริยานิ ปาตุภวนฺติ; กสฺสจิ ทฺวาทสินฺทฺริยานิ ปาตุภวนฺติ; กสฺสจิ ทสินฺทฺริยานิ ปาตุภวนฺติ; กสฺสจิ นวินฺทฺริยานิ ปาตุภวนฺติ; กสฺสจิ อปรานิ นวินฺทฺริยานิ ปาตุภวนฺติ; กสฺสจิ อฏฺินฺทฺริยานิ ปาตุภวนฺติ; กสฺสจิ อปรานิ อฏฺินฺทฺริยานิ ปาตุภวนฺติ; กสฺสจิ สตฺตินฺทฺริยานิ ปาตุภวนฺติ; กสฺสจิ ปฺจินฺทฺริยานิ ปาตุภวนฺติ; กสฺสจิ จตฺตารินฺทฺริยานิ ปาตุภวนฺติ; กสฺสจิ ตโย เหตู ปาตุภวนฺติ; กสฺสจิ ทฺเว เหตู ปาตุภวนฺติ; กสฺสจิ [เกจิ (สฺยา.)] อเหตุกา ปาตุภวนฺติ; สพฺเพสํ จตฺตาโร อาหารา ปาตุภวนฺติ; สพฺเพสํ เอโก ผสฺโส ปาตุภวติ; สพฺเพสํ เอกา เวทนา… เอกา สฺา… เอกา เจตนา… เอกํ จิตฺตํ ปาตุภวติ.

๑๐๐๘. กามธาตุยา อุปปตฺติกฺขเณ สพฺเพสํ กตเม ปฺจกฺขนฺธา ปาตุภวนฺติ? รูปกฺขนฺโธ…เป… วิฺาณกฺขนฺโธ – กามธาตุยา อุปปตฺติกฺขเณ สพฺเพสํ อิเม ปฺจกฺขนฺธา ปาตุภวนฺติ.

๑๐๐๙. กามธาตุยา อุปปตฺติกฺขเณ กสฺส เอกาทสายตนานิ ปาตุภวนฺติ? กามาวจรานํ เทวานํ, ปมกปฺปิกานํ มนุสฺสานํ, โอปปาติกานํ เปตานํ, โอปปาติกานํ อสุรานํ, โอปปาติกานํ ติรจฺฉานคตานํ, เนรยิกานํ ปริปุณฺณายตนานํ อุปปตฺติกฺขเณ เอกาทสายตนานิ ปาตุภวนฺติ – จกฺขายตนํ, รูปายตนํ, โสตายตนํ, ฆานายตนํ, คนฺธายตนํ, ชิวฺหายตนํ, รสายตนํ, กายายตนํ, โผฏฺพฺพายตนํ, มนายตนํ, ธมฺมายตนํ. กามธาตุยา อุปปตฺติกฺขเณ เอเตสํ อิมานิ เอกาทสายตนานิ ปาตุภวนฺติ.

กามธาตุยา อุปปตฺติกฺขเณ กสฺส ทสายตนานิ ปาตุภวนฺติ? โอปปาติกานํ เปตานํ, โอปปาติกานํ อสุรานํ, โอปปาติกานํ ติรจฺฉานคตานํ เนรยิกานํ, ชจฺจนฺธานํ อุปปตฺติกฺขเณ ทสายตนานิ ปาตุภวนฺติ – รูปายตนํ, โสตายตนํ, ฆานายตนํ, คนฺธายตนํ, ชิวฺหายตนํ, รสายตนํ, กายายตนํ, โผฏฺพฺพายตนํ, มนายตนํ, ธมฺมายตนํ. กามธาตุยา อุปปตฺติกฺขเณ เอเตสํ อิมานิ ทสายตนานิ ปาตุภวนฺติ.

กามธาตุยา อุปปตฺติกฺขเณ กสฺส อปรานิ ทสายตนานิ ปาตุภวนฺติ? โอปปาติกานํ เปตานํ, โอปปาติกานํ อสุรานํ, โอปปาติกานํ ติรจฺฉานคตานํ เนรยิกานํ, ชจฺจพธิรานํ อุปปตฺติกฺขเณ ทสายตนานิ ปาตุภวนฺติ – จกฺขายตนํ, รูปายตนํ, ฆานายตนํ, คนฺธายตนํ, ชิวฺหายตนํ, รสายตนํ, กายายตนํ, โผฏฺพฺพายตนํ, มนายตนํ, ธมฺมายตนํ. กามธาตุยา อุปปตฺติกฺขเณ เอเตสํ อิมานิ ทสายตนานิ ปาตุภวนฺติ.

กามธาตุยา อุปปตฺติกฺขเณ กสฺส นวายตนานิ ปาตุภวนฺติ? โอปปาติกานํ เปตานํ, โอปปาติกานํ อสุรานํ, โอปปาติกานํ ติรจฺฉานคตานํ เนรยิกานํ, ชจฺจนฺธพธิรานํ อุปปตฺติกฺขเณ นวายตนานิ ปาตุภวนฺติ – รูปายตนํ, ฆานายตนํ, คนฺธายตนํ, ชิวฺหายตนํ, รสายตนํ, กายายตนํ, โผฏฺพฺพายตนํ, มนายตนํ, ธมฺมายตนํ. กามธาตุยา อุปปตฺติกฺขเณ เอเตสํ อิมานิ นวายตนานิ ปาตุภวนฺติ.

กามธาตุยา อุปปตฺติกฺขเณ กสฺส สตฺตายตนานิ ปาตุภวนฺติ? คพฺภเสยฺยกานํ สตฺตานํ อุปปตฺติกฺขเณ สตฺตายตนานิ ปาตุภวนฺติ – รูปายตนํ, คนฺธายตนํ, รสายตนํ, กายายตนํ, โผฏฺพฺพายตนํ, มนายตนํ, ธมฺมายตนํ. กามธาตุยา อุปปตฺติกฺขเณ เอเตสํ อิมานิ สตฺตายตนานิ ปาตุภวนฺติ.

๑๐๑๐. กามธาตุยา อุปปตฺติกฺขเณ กสฺส เอกาทส ธาตุโย ปาตุภวนฺติ? กามาวจรานํ เทวานํ, ปมกปฺปิกานํ มนุสฺสานํ, โอปปาติกานํ เปตานํ, โอปปาติกานํ อสุรานํ, โอปปาติกานํ ติรจฺฉานคตานํ เนรยิกานํ ปริปุณฺณายตนานํ อุปปตฺติกฺขเณ เอกาทส ธาตุโย ปาตุภวนฺติ – จกฺขุธาตุ, รูปธาตุ, โสตธาตุ, ฆานธาตุ, คนฺธธาตุ, ชิวฺหาธาตุ, รสธาตุ, กายธาตุ, โผฏฺพฺพธาตุ, มโนวิฺาณธาตุ, ธมฺมธาตุ. กามธาตุยา อุปปตฺติกฺขเณ เอเตสํ อิมา เอกาทส ธาตุโย ปาตุภวนฺติ.

กามธาตุยา อุปปตฺติกฺขเณ กสฺส ทส ธาตุโย ปาตุภวนฺติ? โอปปาติกานํ เปตานํ, โอปปาติกานํ อสุรานํ, โอปปาติกานํ ติรจฺฉานคตานํ เนรยิกานํ, ชจฺจนฺธานํ อุปปตฺติกฺขเณ ทส ธาตุโย ปาตุภวนฺติ – รูปธาตุ, โสตธาตุ, ฆานธาตุ, คนฺธธาตุ, ชิวฺหาธาตุ, รสธาตุ, กายธาตุ, โผฏฺพฺพธาตุ, มโนวิฺาณธาตุ, ธมฺมธาตุ. กามธาตุยา อุปปตฺติกฺขเณ เอเตสํ อิมา ทส ธาตุโย ปาตุภวนฺติ.

กามธาตุยา อุปปตฺติกฺขเณ กสฺส อปรา ทส ธาตุโย ปาตุภวนฺติ? โอปปาติกานํ เปตานํ, โอปปาติกานํ อสุรานํ, โอปปาติกานํ ติรจฺฉานคตานํ เนรยิกานํ, ชจฺจพธิรานํ อุปปตฺติกฺขเณ ทส ธาตุโย ปาตุภวนฺติ – จกฺขุธาตุ, รูปธาตุ, ฆานธาตุ, คนฺธธาตุ, ชิวฺหาธาตุ, รสธาตุ, กายธาตุ, โผฏฺพฺพธาตุ, มโนวิฺาณธาตุ, ธมฺมธาตุ. กามธาตุยา อุปปตฺติกฺขเณ เอเตสํ อิมา ทส ธาตุโย ปาตุภวนฺติ.

กามธาตุยา อุปปตฺติกฺขเณ กสฺส นว ธาตุโย ปาตุภวนฺติ? โอปปาติกานํ เปตานํ, โอปปาติกานํ อสุรานํ, โอปปาติกานํ ติรจฺฉานคตานํ เนรยิกานํ, ชจฺจนฺธพธิรานํ อุปปตฺติกฺขเณ นว ธาตุโย ปาตุภวนฺติ – รูปธาตุ, ฆานธาตุ, คนฺธธาตุ, ชิวฺหาธาตุ, รสธาตุ, กายธาตุ, โผฏฺพฺพธาตุ, มโนวิฺาณธาตุ, ธมฺมธาตุ. กามธาตุยา อุปปตฺติกฺขเณ เอเตสํ อิมา นว ธาตุโย ปาตุภวนฺติ.

กามธาตุยา อุปปตฺติกฺขเณ กสฺส สตฺต ธาตุโย ปาตุภวนฺติ? คพฺภเสยฺยกานํ สตฺตานํ อุปปตฺติกฺขเณ สตฺต ธาตุโย ปาตุภวนฺติ – รูปธาตุ, คนฺธธาตุ, รสธาตุ, กายธาตุ, โผฏฺพฺพธาตุ, มโนวิฺาณธาตุ, ธมฺมธาตุ. กามธาตุยา อุปปตฺติกฺขเณ เอเตสํ อิมา สตฺต ธาตุโย ปาตุภวนฺติ.

๑๐๑๑. กามธาตุยา อุปปตฺติกฺขเณ สพฺเพสํ กตมํ เอกํ สจฺจํ ปาตุภวติ? ทุกฺขสจฺจํ – กามธาตุยา อุปปตฺติกฺขเณ สพฺเพสํ อิทํ เอกํ สจฺจํ ปาตุภวติ.

๑๐๑๒. กามธาตุยา อุปปตฺติกฺขเณ กสฺส จุทฺทสินฺทฺริยานิ ปาตุภวนฺติ? กามาวจรานํ เทวานํ, สเหตุกานํ าณสมฺปยุตฺตานํ อุปปตฺติกฺขเณ จุทฺทสินฺทฺริยานิ ปาตุภวนฺติ – จกฺขุนฺทฺริยํ, โสตินฺทฺริยํ, ฆานินฺทฺริยํ, ชิวฺหินฺทฺริยํ, กายินฺทฺริยํ, มนินฺทฺริยํ, อิตฺถินฺทฺริยํ วา ปุริสินฺทฺริยํ วา, ชีวิตินฺทฺริยํ, โสมนสฺสินฺทฺริยํ วา อุเปกฺขินฺทฺริยํ วา, สทฺธินฺทฺริยํ, วีริยินฺทฺริยํ, สตินฺทฺริยํ, สมาธินฺทฺริยํ, ปฺินฺทฺริยํ. กามธาตุยา อุปปตฺติกฺขเณ เอเตสํ อิมานิ จุทฺทสินฺทฺริยานิ ปาตุภวนฺติ.

กามธาตุยา อุปปตฺติกฺขเณ กสฺส เตรสินฺทฺริยานิ ปาตุภวนฺติ? กามาวจรานํ เทวานํ สเหตุกานํ าณวิปฺปยุตฺตานํ อุปปตฺติกฺขเณ เตรสินฺทฺริยานิ ปาตุภวนฺติ – จกฺขุนฺทฺริยํ, โสตินฺทฺริยํ, ฆานินฺทฺริยํ, ชิวฺหินฺทฺริยํ, กายินฺทฺริยํ, มนินฺทฺริยํ, อิตฺถินฺทฺริยํ วา ปุริสินฺทฺริยํ วา, ชีวิตินฺทฺริยํ, โสมนสฺสินฺทฺริยํ วา อุเปกฺขินฺทฺริยํ วา, สทฺธินฺทฺริยํ, วีริยินฺทฺริยํ, สตินฺทฺริยํ, สมาธินฺทฺริยํ. กามธาตุยา อุปปตฺติกฺขเณ เอเตสํ อิมานิ เตรสินฺทฺริยานิ ปาตุภวนฺติ.

กามธาตุยา อุปปตฺติกฺขเณ กสฺส อปรานิ เตรสินฺทฺริยานิ ปาตุภวนฺติ? ปมกปฺปิกานํ มนุสฺสานํ สเหตุกานํ าณสมฺปยุตฺตานํ อุปปตฺติกฺขเณ เตรสินฺทฺริยานิ ปาตุภวนฺติ – จกฺขุนฺทฺริยํ, โสตินฺทฺริยํ, ฆานินฺทฺริยํ, ชิวฺหินฺทฺริยํ, กายินฺทฺริยํ, มนินฺทฺริยํ, ชีวิตินฺทฺริยํ, โสมนสฺสินฺทฺริยํ วา อุเปกฺขินฺทฺริยํ วา, สทฺธินฺทฺริยํ, วีริยินฺทฺริยํ, สตินฺทฺริยํ, สมาธินฺทฺริยํ, ปฺินฺทฺริยํ. กามธาตุยา อุปปตฺติกฺขเณ เอเตสํ อิมานิ เตรสินฺทฺริยานิ ปาตุภวนฺติ.

กามธาตุยา อุปปตฺติกฺขเณ กสฺส ทฺวาทสินฺทฺริยานิ ปาตุภวนฺติ? ปมกปฺปิกานํ มนุสฺสานํ สเหตุกานํ าณวิปฺปยุตฺตานํ อุปปตฺติกฺขเณ ทฺวาทสินฺทฺริยานิ ปาตุภวนฺติ – จกฺขุนฺทฺริยํ, โสตินฺทฺริยํ, ฆานินฺทฺริยํ, ชิวฺหินฺทฺริยํ, กายินฺทฺริยํ, มนินฺทฺริยํ, ชีวิตินฺทฺริยํ, โสมนสฺสินฺทฺริยํ วา อุเปกฺขินฺทฺริยํ วา, สทฺธินฺทฺริยํ, วีริยินฺทฺริยํ, สตินฺทฺริยํ, สมาธินฺทฺริยํ. กามธาตุยา อุปปตฺติกฺขเณ เอเตสํ อิมานิ ทฺวาทสินฺทฺริยานิ ปาตุภวนฺติ.

กามธาตุยา อุปปตฺติกฺขเณ กสฺส ทสินฺทฺริยานิ ปาตุภวนฺติ? คพฺภเสยฺยกานํ สตฺตานํ สเหตุกานํ าณสมฺปยุตฺตานํ อุปปตฺติกฺขเณ ทสินฺทฺริยานิ ปาตุภวนฺติ – กายินฺทฺริยํ, มนินฺทฺริยํ, อิตฺถินฺทฺริยํ วา ปุริสินฺทฺริยํ วา, ชีวิตินฺทฺริยํ, โสมนสฺสินฺทฺริยํ วา อุเปกฺขินฺทฺริยํ วา, สทฺธินฺทฺริยํ, วีริยินฺทฺริยํ, สตินฺทฺริยํ, สมาธินฺทฺริยํ, ปฺินฺทฺริยํ. กามธาตุยา อุปปตฺติกฺขเณ เอเตสํ อิมานิ ทสินฺทฺริยานิ ปาตุภวนฺติ.

กามธาตุยา อุปปตฺติกฺขเณ กสฺส นวินฺทฺริยานิ ปาตุภวนฺติ? คพฺภเสยฺยกานํ สตฺตานํ สเหตุกานํ าณวิปฺปยุตฺตานํ อุปปตฺติกฺขเณ นวินฺทฺริยานิ ปาตุภวนฺติ – กายินฺทฺริยํ, มนินฺทฺริยํ, อิตฺถินฺทฺริยํ วา ปุริสินฺทฺริยํ วา, ชีวิตินฺทฺริยํ, โสมนสฺสินฺทฺริยํ วา อุเปกฺขินฺทฺริยํ วา, สทฺธินฺทฺริยํ, วีริยินฺทฺริยํ, สตินฺทฺริยํ, สมาธินฺทฺริยํ. กามธาตุยา อุปปตฺติกฺขเณ เอเตสํ อิมานิ นวินฺทฺริยานิ ปาตุภวนฺติ.

กามธาตุยา อุปปตฺติกฺขเณ กสฺส อปรานิ นวินฺทฺริยานิ ปาตุภวนฺติ? โอปปาติกานํ เปตานํ, โอปปาติกานํ อสุรานํ, โอปปาติกานํ ติรจฺฉานคตานํ เนรยิกานํ ปริปุณฺณายตนานํ อุปปตฺติกฺขเณ นวินฺทฺริยานิ ปาตุภวนฺติ – จกฺขุนฺทฺริยํ, โสตินฺทฺริยํ, ฆานินฺทฺริยํ, ชิวฺหินฺทฺริยํ, กายินฺทฺริยํ, มนินฺทฺริยํ, อิตฺถินฺทฺริยํ วา ปุริสินฺทฺริยํ วา, ชีวิตินฺทฺริยํ, อุเปกฺขินฺทฺริยํ. กามธาตุยา อุปปตฺติกฺขเณ เอเตสํ อิมานิ นวินฺทฺริยานิ ปาตุภวนฺติ.

กามธาตุยา อุปปตฺติกฺขเณ กสฺส อฏฺินฺทฺริยานิ ปาตุภวนฺติ? โอปปาติกานํ เปตานํ, โอปปาติกานํ อสุรานํ, โอปปาติกานํ ติรจฺฉานคตานํ เนรยิกานํ, ชจฺจนฺธานํ อุปปตฺติกฺขเณ อฏฺินฺทฺริยานิ ปาตุภวนฺติ – โสตินฺทฺริยํ, ฆานินฺทฺริยํ, ชิวฺหินฺทฺริยํ, กายินฺทฺริยํ, มนินฺทฺริยํ, อิตฺถินฺทฺริยํ วา ปุริสินฺทฺริยํ วา, ชีวิตินฺทฺริยํ, อุเปกฺขินฺทฺริยํ. กามธาตุยา อุปปตฺติกฺขเณ เอเตสํ อิมานิ อฏฺินฺทฺริยานิ ปาตุภวนฺติ.

กามธาตุยา อุปปตฺติกฺขเณ กสฺส อปรานิ อฏฺินฺทฺริยานิ ปาตุภวนฺติ? โอปปาติกานํ เปตานํ, โอปปาติกานํ อสุรานํ, โอปปาติกานํ ติรจฺฉานคตานํ เนรยิกานํ, ชจฺจพธิรานํ อุปปตฺติกฺขเณ อฏฺินฺทฺริยานิ ปาตุภวนฺติ – จกฺขุนฺทฺริยํ, ฆานินฺทฺริยํ, ชิวฺหินฺทฺริยํ, กายินฺทฺริยํ มนินฺทฺริยํ, อิตฺถินฺทฺริยํ วา ปุริสินฺทฺริยํ วา, ชีวิตินฺทฺริยํ, อุเปกฺขินฺทฺริยํ. กามธาตุยา อุปปตฺติกฺขเณ เอเตสํ อิมานิ อฏฺินฺทฺริยานิ ปาตุภวนฺติ.

กามธาตุยา อุปปตฺติกฺขเณ กสฺส สตฺตินฺทฺริยานิ ปาตุภวนฺติ? โอปปาติกานํ เปตานํ, โอปปาติกานํ อสุรานํ, โอปปาติกานํ ติรจฺฉานคตานํ เนรยิกานํ, ชจฺจนฺธพธิรานํ อุปปตฺติกฺขเณ สตฺตินฺทฺริยานิ ปาตุภวนฺติ – ฆานินฺทฺริยํ, ชิวฺหินฺทฺริยํ, กายินฺทฺริยํ, มนินฺทฺริยํ, อิตฺถินฺทฺริยํ วา ปุริสินฺทฺริยํ วา, ชีวิตินฺทฺริยํ, อุเปกฺขินฺทฺริยํ. กามธาตุยา อุปปตฺติกฺขเณ เอเตสํ อิมานิ สตฺตินฺทฺริยานิ ปาตุภวนฺติ.

กามธาตุยา อุปปตฺติกฺขเณ กสฺส ปฺจินฺทฺริยานิ ปาตุภวนฺติ? คพฺภเสยฺยกานํ สตฺตานํ อเหตุกานํ, เปตฺวา นปุํสกานํ, อุปปตฺติกฺขเณ ปฺจินฺทฺริยานิ ปาตุภวนฺติ – กายินฺทฺริยํ, มนินฺทฺริยํ, อิตฺถินฺทฺริยํ วา ปุริสินฺทฺริยํ วา, ชีวิตินฺทฺริยํ, อุเปกฺขินฺทฺริยํ. กามธาตุยา อุปปตฺติกฺขเณ เอเตสํ อิมานิ ปฺจินฺทฺริยานิ ปาตุภวนฺติ.

กามธาตุยา อุปปตฺติกฺขเณ กสฺส จตฺตารินฺทฺริยานิ ปาตุภวนฺติ? คพฺภเสยฺยกานํ สตฺตานํ อเหตุกานํ, นปุํสกานํ อุปปตฺติกฺขเณ จตฺตารินฺทฺริยานิ ปาตุภวนฺติ – กายินฺทฺริยํ, มนินฺทฺริยํ, ชีวิตินฺทฺริยํ, อุเปกฺขินฺทฺริยํ. กามธาตุยา อุปปตฺติกฺขเณ เอเตสํ อิมานิ จตฺตารินฺทฺริยานิ ปาตุภวนฺติ.

๑๐๑๓. กามธาตุยา อุปปตฺติกฺขเณ กสฺส ตโย เหตู ปาตุภวนฺติ? กามาวจรานํ เทวานํ, ปมกปฺปิกานํ มนุสฺสานํ, คพฺภเสยฺยกานํ สตฺตานํ สเหตุกานํ าณสมฺปยุตฺตานํ อุปปตฺติกฺขเณ ตโย เหตู ปาตุภวนฺติ – อโลโภ วิปากเหตุ, อโทโส วิปากเหตุ, อโมโห วิปากเหตุ. กามธาตุยา อุปปตฺติกฺขเณ เอเตสํ อิเม ตโย เหตู ปาตุภวนฺติ.

กามธาตุยา อุปปตฺติกฺขเณ กสฺส ทฺเว เหตู ปาตุภวนฺติ? กามาวจรานํ เทวานํ, ปมกปฺปิกานํ มนุสฺสานํ, คพฺภเสยฺยกานํ สตฺตานํ สเหตุกานํ าณวิปฺปยุตฺตานํ อุปปตฺติกฺขเณ ทฺเว เหตู ปาตุภวนฺติ – อโลโภ วิปากเหตุ, อโทโส วิปากเหตุ. กามธาตุยา อุปปตฺติกฺขเณ เอเตสํ อิเม ทฺเว เหตู ปาตุภวนฺติ. อวเสสานํ สตฺตานํ [อวเสสา สตฺตา (?)] อเหตุกา ปาตุภวนฺติ.

๑๐๑๔. กามธาตุยา อุปปตฺติกฺขเณ สพฺเพสํ กตเม จตฺตาโร อาหารา ปาตุภวนฺติ. กพฬีกาโร อาหาโร, ผสฺสาหาโร, มโนสฺเจตนาหาโร, วิฺาณาหาโร – กามธาตุยา อุปปตฺติกฺขเณ สพฺเพสํ อิเม จตฺตาโร อาหารา ปาตุภวนฺติ.

กามธาตุยา อุปปตฺติกฺขเณ สพฺเพสํ กตโม เอโก ผสฺโส ปาตุภวติ? มโนวิฺาณธาตุสมฺผสฺโส – กามธาตุยา อุปปตฺติกฺขเณ สพฺเพสํ อยํ เอโก ผสฺโส ปาตุภวติ.

กามธาตุยา อุปปตฺติกฺขเณ สพฺเพสํ กตมา เอกา เวทนา … เอกา สฺา… เอกา เจตนา… เอกํ จิตฺตํ ปาตุภวติ? มโนวิฺาณธาตุ – กามธาตุยา อุปปตฺติกฺขเณ สพฺเพสํ อิทํ เอกํ จิตฺตํ ปาตุภวติ.

๒. รูปธาตุ

๑๐๑๕. รูปธาตุยา อุปปตฺติกฺขเณ กติ ขนฺธา ปาตุภวนฺติ…เป… กติ จิตฺตานิ ปาตุภวนฺติ?

รูปธาตุยา อุปปตฺติกฺขเณ, เปตฺวา อสฺสตฺตานํ เทวานํ, ปฺจกฺขนฺธา ปาตุภวนฺติ, ปฺจายตนานิ ปาตุภวนฺติ, ปฺจ ธาตุโย ปาตุภวนฺติ, เอกํ สจฺจํ ปาตุภวติ, ทสินฺทฺริยานิ ปาตุภวนฺติ, ตโย เหตู ปาตุภวนฺติ, ตโย อาหารา ปาตุภวนฺติ, เอโก ผสฺโส ปาตุภวติ, เอกา เวทนา… เอกา สฺา… เอกา เจตนา… เอกํ จิตฺตํ ปาตุภวติ.

๑๐๑๖. รูปธาตุยา อุปปตฺติกฺขเณ กตเม ปฺจกฺขนฺธา ปาตุภวนฺติ? รูปกฺขนฺโธ, เวทนากฺขนฺโธ, สฺากฺขนฺโธ, สงฺขารกฺขนฺโธ, วิฺาณกฺขนฺโธ – รูปธาตุยา อุปปตฺติกฺขเณ อิเม ปฺจกฺขนฺธา ปาตุภวนฺติ.

รูปธาตุยา อุปปตฺติกฺขเณ กตมานิ ปฺจายตนานิ ปาตุภวนฺติ? จกฺขายตนํ, รูปายตนํ, โสตายตนํ, มนายตนํ, ธมฺมายตนํ – รูปธาตุยา อุปปตฺติกฺขเณ อิมานิ ปฺจายตนานิ ปาตุภวนฺติ.

รูปธาตุยา อุปปตฺติกฺขเณ กตมา ปฺจ ธาตุโย ปาตุภวนฺติ? จกฺขุธาตุ, รูปธาตุ, โสตธาตุ, มโนวิฺาณธาตุ, ธมฺมธาตุ – รูปธาตุยา อุปปตฺติกฺขเณ อิมา ปฺจ ธาตุโย ปาตุภวนฺติ.

รูปธาตุยา อุปปตฺติกฺขเณ กตมํ เอกํ สจฺจํ ปาตุภวติ? ทุกฺขสจฺจํ – รูปธาตุยา อุปปตฺติกฺขเณ อิทํ เอกํ สจฺจํ ปาตุภวติ.

รูปธาตุยา อุปปตฺติกฺขเณ กตมานิ ทสินฺทฺริยานิ ปาตุภวนฺติ? จกฺขุนฺทฺริยํ, โสตินฺทฺริยํ, มนินฺทฺริยํ, ชีวิตินฺทฺริยํ, โสมนสฺสินฺทฺริยํ วา อุเปกฺขินฺทฺริยํ วา, สทฺธินฺทฺริยํ, วีริยินฺทฺริยํ, สตินฺทฺริยํ, สมาธินฺทฺริยํ, ปฺินฺทฺริยํ – รูปธาตุยา อุปปตฺติกฺขเณ อิมานิ ทสินฺทฺริยานิ ปาตุภวนฺติ.

รูปธาตุยา อุปปตฺติกฺขเณ กตเม ตโย เหตู ปาตุภวนฺติ? อโลโภ วิปากเหตุ, อโทโส วิปากเหตุ, อโมโห วิปากเหตุ – รูปธาตุยา อุปปตฺติกฺขเณ อิเม ตโย เหตู ปาตุภวนฺติ.

รูปธาตุยา อุปปตฺติกฺขเณ กตเม ตโย อาหารา ปาตุภวนฺติ? ผสฺสาหาโร, มโนสฺเจตนาหาโร, วิฺาณาหาโร – รูปธาตุยา อุปปตฺติกฺขเณ อิเม ตโย อาหารา ปาตุภวนฺติ.

รูปธาตุยา อุปปตฺติกฺขเณ กตโม เอโก ผสฺโส ปาตุภวติ? มโนวิฺาณธาตุสมฺผสฺโส – รูปธาตุยา อุปปตฺติกฺขเณ อยํ เอโก ผสฺโส ปาตุภวติ.

รูปธาตุยา อุปปตฺติกฺขเณ กตมา เอกา เวทนา… เอกา สฺา… เอกา เจตนา… เอกํ จิตฺตํ ปาตุภวติ? มโนวิฺาณธาตุ – รูปธาตุยา อุปปตฺติกฺขเณ อิทํ เอกํ จิตฺตํ ปาตุภวติ.

๓. อสฺสตฺตา

๑๐๑๗. อสฺสตฺตานํ เทวานํ อุปปตฺติกฺขเณ กติ ขนฺธา ปาตุภวนฺติ…เป… กติ จิตฺตานิ ปาตุภวนฺติ?

อสฺสตฺตานํ เทวานํ อุปปตฺติกฺขเณ เอโก ขนฺโธ ปาตุภวติ – รูปกฺขนฺโธ; ทฺเว อายตนานิ ปาตุภวนฺติ – รูปายตนํ, ธมฺมายตนํ; ทฺเว ธาตุโย ปาตุภวนฺติ – รูปธาตุ, ธมฺมธาตุ; เอกํ สจฺจํ ปาตุภวติ – ทุกฺขสจฺจํ; เอกินฺทฺริยํ ปาตุภวติ – รูปชีวิตินฺทฺริยํ. อสฺสตฺตา เทวา อเหตุกา อนาหารา อผสฺสกา อเวทนกา อสฺกา อเจตนกา อจิตฺตกา ปาตุภวนฺติ.

๔. อรูปธาตุ

๑๐๑๘. อรูปธาตุยา อุปปตฺติกฺขเณ กติ ขนฺธา ปาตุภวนฺติ…เป… กติ จิตฺตานิ ปาตุภวนฺติ?

อรูปธาตุยา อุปปตฺติกฺขเณ จตฺตาโร ขนฺธา ปาตุภวนฺติ, ทฺเว อายตนานิ ปาตุภวนฺติ, ทฺเว ธาตุโย ปาตุภวนฺติ, เอกํ สจฺจํ ปาตุภวติ, อฏฺินฺทฺริยานิ ปาตุภวนฺติ, ตโย เหตู ปาตุภวนฺติ, ตโย อาหารา ปาตุภวนฺติ, เอโก ผสฺโส ปาตุภวติ, เอกา เวทนา… เอกา สฺา… เอกา เจตนา… เอกํ จิตฺตํ ปาตุภวติ.

๑๐๑๙. อรูปธาตุยา อุปปตฺติกฺขเณ กตเม จตฺตาโร ขนฺธา ปาตุภวนฺติ? เวทนากฺขนฺโธ, สฺากฺขนฺโธ, สงฺขารกฺขนฺโธ, วิฺาณกฺขนฺโธ – อรูปธาตุยา อุปปตฺติกฺขเณ อิเม จตฺตาโร ขนฺธา ปาตุภวนฺติ.

อรูปธาตุยา อุปปตฺติกฺขเณ กตมานิ ทฺเว อายตนานิ ปาตุภวนฺติ? มนายตนํ, ธมฺมายตนํ – อรูปธาตุยา อุปปตฺติกฺขเณ อิมานิ ทฺเว อายตนานิ ปาตุภวนฺติ.

อรูปธาตุยา อุปปตฺติกฺขเณ กตมา ทฺเว ธาตุโย ปาตุภวนฺติ? มโนวิฺาณธาตุ, ธมฺมธาตุ – อรูปธาตุยา อุปปตฺติกฺขเณ อิมา ทฺเว ธาตุโย ปาตุภวนฺติ.

อรูปธาตุยา อุปปตฺติกฺขเณ กตมํ เอกํ สจฺจํ ปาตุภวติ? ทุกฺขสจฺจํ – อรูปธาตุยา อุปปตฺติกฺขเณ อิทํ เอกํ สจฺจํ ปาตุภวติ.

อรูปธาตุยา อุปปตฺติกฺขเณ กตมานิ อฏฺินฺทฺริยานิ ปาตุภวนฺติ? มนินฺทฺริยํ, ชีวิตินฺทฺริยํ, อุเปกฺขินฺทฺริยํ, สทฺธินฺทฺริยํ, วีริยินฺทฺริยํ, สตินฺทฺริยํ, สมาธินฺทฺริยํ, ปฺินฺทฺริยํ – อรูปธาตุยา อุปปตฺติกฺขเณ อิมานิ อฏฺินฺทฺริยานิ ปาตุภวนฺติ.

อรูปธาตุยา อุปปตฺติกฺขเณ กตเม ตโย เหตู ปาตุภวนฺติ? อโลโภ วิปากเหตุ, อโทโส วิปากเหตุ, อโมโห วิปากเหตุ – อรูปธาตุยา อุปปตฺติกฺขเณ อิเม ตโย เหตู ปาตุภวนฺติ.

อรูปธาตุยา อุปปตฺติกฺขเณ กตเม ตโย อาหารา ปาตุภวนฺติ? ผสฺสาหาโร, มโนสฺเจตนาหาโร, วิฺาณาหาโร – อรูปธาตุยา อุปปตฺติกฺขเณ อิเม ตโย อาหารา ปาตุภวนฺติ.

อรูปธาตุยา อุปปตฺติกฺขเณ กตโม เอโก ผสฺโส ปาตุภวติ? มโนวิฺาณธาตุสมฺผสฺโส – อรูปธาตุยา อุปปตฺติกฺขเณ อยํ เอโก ผสฺโส ปาตุภวติ.

อรูปธาตุยา อุปปตฺติกฺขเณ กตมา เอกา เวทนา…เป… เอกา สฺา… เอกา เจตนา… เอกํ จิตฺตํ ปาตุภวติ? มโนวิฺาณธาตุ – อรูปธาตุยา อุปปตฺติกฺขเณ อิทํ เอกํ จิตฺตํ ปาตุภวติ.

๕. ภูมนฺตรทสฺสนวาโร

๑๐๒๐. กามาวจรา ธมฺมา, น กามาวจรา ธมฺมา, รูปาวจรา ธมฺมา, น รูปาวจรา ธมฺมา, อรูปาวจรา ธมฺมา, น อรูปาวจรา ธมฺมา, ปริยาปนฺนา ธมฺมา, อปริยาปนฺนา ธมฺมา.

กตเม ธมฺมา กามาวจรา? เหฏฺโต อวีจินิรยํ ปริยนฺตํ กริตฺวา, อุปริโต ปรนิมฺมิตวสวตฺตี เทเว อนฺโตกริตฺวา, ยํ เอตสฺมึ อนฺตเร เอตฺถาวจรา เอตฺถ ปริยาปนฺนา ขนฺธธาตุอายตนา; รูปํ, เวทนา, สฺา, สงฺขารา, วิฺาณํ – อิเม ธมฺมา กามาวจรา.

กตเม ธมฺมา น กามาวจรา? รูปาวจรา, อรูปาวจรา, อปริยาปนฺนา – อิเม ธมฺมา น กามาวจรา.

กตเม ธมฺมา รูปาวจรา? เหฏฺโต พฺรหฺมโลกํ ปริยนฺตํ กริตฺวา, อุปริโต อกนิฏฺเ เทเว อนฺโตกริตฺวา, ยํ เอตสฺมึ อนฺตเร เอตฺถาวจรา เอตฺถ ปริยาปนฺนา สมาปนฺนสฺส วา อุปปนฺนสฺส วา ทิฏฺธมฺมสุขวิหาริสฺส วา จิตฺตเจตสิกา ธมฺมา – อิเม ธมฺมา รูปาวจรา.

กตเม ธมฺมา น รูปาวจรา? กามาวจรา, อรูปาวจรา, อปริยาปนฺนา – อิเม ธมฺมา น รูปาวจรา.

กตเม ธมฺมา อรูปาวจรา? เหฏฺโต อากาสานฺจายตนูปเค เทเว ปริยนฺตํ กริตฺวา, อุปริโต เนวสฺานาสฺายตนูปเค เทเว อนฺโตกริตฺวา, ยํ เอตสฺมึ อนฺตเร เอตฺถาวจรา เอตฺถ ปริยาปนฺนา สมาปนฺนสฺส วา อุปปนฺนสฺส วา ทิฏฺธมฺมสุขวิหาริสฺส วา จิตฺตเจตสิกา ธมฺมา – อิเม ธมฺมา อรูปาวจรา.

กตเม ธมฺมา น อรูปาวจรา? กามาวจรา, รูปาวจรา, อปริยาปนฺนา – อิเม ธมฺมา น อรูปาวจรา.

กตเม ธมฺมา ปริยาปนฺนา? สาสวา กุสลากุสลพฺยากตา ธมฺมา กามาวจรา, รูปาวจรา, อรูปาวจรา, รูปกฺขนฺโธ, เวทนากฺขนฺโธ, สฺากฺขนฺโธ, สงฺขารกฺขนฺโธ, วิฺาณกฺขนฺโธ – อิเม ธมฺมา ปริยาปนฺนา.

กตเม ธมฺมา อปริยาปนฺนา? มคฺคา จ, มคฺคผลานิ จ, อสงฺขตา จ ธาตุ – อิเม ธมฺมา อปริยาปนฺนา.

๖. อุปฺปาทกกมฺมอายุปฺปมาณวาโร

๑. อุปฺปาทกกมฺมํ

๑๐๒๑. เทวาติ. ตโย เทวา – สมฺมุติเทวา [สมฺมติเทวา (สฺยา.)], อุปปตฺติเทวา, วิสุทฺธิเทวา.

สมฺมุติเทวา นาม – ราชาโน, เทวิโย, กุมารา.

อุปปตฺติเทวา นาม – จาตุมหาราชิเก [จาตุมฺมหาราชิเก (สี. สฺยา.)] เทเว อุปาทาย ตทุปริ เทวา.

วิสุทฺธิเทวา นาม – อรหนฺโต วุจฺจนฺติ.

ทานํ ทตฺวา, สีลํ สมาทิยิตฺวา, อุโปสถกมฺมํ กตฺวา กตฺถ อุปปชฺชนฺติ? ทานํ ทตฺวา, สีลํ สมาทิยิตฺวา, อุโปสถกมฺมํ กตฺวา อปฺเปกจฺเจ ขตฺติยมหาสาลานํ สหพฺยตํ อุปปชฺชนฺติ, อปฺเปกจฺเจ พฺราหฺมณมหาสาลานํ สหพฺยตํ อุปปชฺชนฺติ, อปฺเปกจฺเจ คหปติมหาสาลานํ สหพฺยตํ อุปปชฺชนฺติ, อปฺเปกจฺเจ จาตุมหาราชิกานํ เทวานํ สหพฺยตํ อุปปชฺชนฺติ, อปฺเปกจฺเจ ตาวตึสานํ เทวานํ สหพฺยตํ อุปปชฺชนฺติ, อปฺเปกจฺเจ ยามานํ เทวานํ สหพฺยตํ อุปปชฺชนฺติ, อปฺเปกจฺเจ ตุสิตานํ เทวานํ สหพฺยตํ อุปปชฺชนฺติ, อปฺเปกจฺเจ นิมฺมานรตีนํ เทวานํ สหพฺยตํ อุปปชฺชนฺติ, อปฺเปกจฺเจ ปรนิมฺมิตวสวตฺตีนํ เทวานํ สหพฺยตํ อุปปชฺชนฺติ.

๒. อายุปฺปมาณํ

๑๐๒๒. มนุสฺสานํ กิตฺตกํ อายุปฺปมาณํ? วสฺสสตํ, อปฺปํ วา ภิยฺโย [อปฺปํ วา ภิยฺโย วา (สฺยา. ก.) ที. นิ. ๒.๗].

๑๐๒๓. จาตุมหาราชิกานํ เทวานํ กิตฺตกํ อายุปฺปมาณํ? ยานิ มานุสกานิ ปฺาส วสฺสานิ, จาตุมฺมหาราชิกานํ เทวานํ เอโส เอโก รตฺตินฺทิโว [รตฺติทิโว (ก.) อ. นิ. ๓.๗๑]. ตาย รตฺติยา ตึส รตฺติโย มาโส. เตน มาเสน ทฺวาทสมาสิโย สํวจฺฉโร. เตน สํวจฺฉเรน ทิพฺพานิ ปฺจ วสฺสสตานิ จาตุมฺมหาราชิกานํ เทวานํ อายุปฺปมาณํ. มนุสฺสานํ คณนาย กิตฺตกํ โหติ? นวุติ วสฺสสตสหสฺสานิ.

ตาวตึสานํ เทวานํ กิตฺตกํ อายุปฺปมาณํ? ยํ มานุสกํ วสฺสสตํ, ตาวตึสานํ เทวานํ เอโส เอโก รตฺตินฺทิโว. ตาย รตฺติยา ตึส รตฺติโย มาโส. เตน มาเสน ทฺวาทสมาสิโย สํวจฺฉโร. เตน สํวจฺฉเรน ทิพฺพํ วสฺสสหสฺสํ ตาวตึสานํ เทวานํ อายุปฺปมาณํ. มนุสฺสานํ คณนาย กิตฺตกํ โหติ? ติสฺโส จ วสฺสโกฏิโย สฏฺิ จ วสฺสสตสหสฺสานิ.

ยามานํ เทวานํ กิตฺตกํ อายุปฺปมาณํ? ยานิ มานุสกานิ ทฺเว วสฺสสตานิ, ยามานํ เทวานํ เอโส เอโก รตฺตินฺทิโว. ตาย รตฺติยา ตึสรตฺติโย มาโส. เตน มาเสน ทฺวาทสมาสิโย สํวจฺฉโร. เตน สํวจฺฉเรน ทิพฺพานิ ทฺเว วสฺสสหสฺสานิ ยามานํ เทวานํ อายุปฺปมาณํ. มนุสฺสานํ คณนาย กิตฺตกํ โหติ? จุทฺทสฺจ วสฺสโกฏิโย จตฺตารีสฺจ วสฺสสตสหสฺสานิ.

ตุสิตานํ เทวานํ กิตฺตกํ อายุปฺปมาณํ? ยานิ มานุสกานิ จตฺตาริ วสฺสสตานิ, ตุสิตานํ เทวานํ เอโส เอโก รตฺตินฺทิโว. ตาย รตฺติยา ตึสรตฺติโย มาโส. เตน มาเสน ทฺวาทสมาสิโย สํวจฺฉโร. เตน สํวจฺฉเรน ทิพฺพานิ จตฺตาริ วสฺสสหสฺสานิ ตุสิตานํ เทวานํ อายุปฺปมาณํ. มนุสฺสานํ คณนาย กิตฺตกํ โหติ? สตฺตปฺาส วสฺสโกฏิโย สฏฺิ จ วสฺสสตสหสฺสานิ.

นิมฺมานรตีนํ เทวานํ กิตฺตกํ อายุปฺปมาณํ? ยานิ มานุสกานิ อฏฺ วสฺสสตานิ, นิมฺมานรตีนํ เทวานํ เอโส เอโก รตฺตินฺทิโว. ตาย รตฺติยา ตึสรตฺติโย มาโส. เตน มาเสน ทฺวาทสมาสิโย สํวจฺฉโร. เตน สํวจฺฉเรน ทิพฺพานิ อฏฺ วสฺสสหสฺสานิ นิมฺมานรตีนํ เทวานํ อายุปฺปมาณํ. มนุสฺสานํ คณนาย กิตฺตกํ โหติ? ทฺเว วสฺสโกฏิสตานิ ตึสฺจ วสฺสโกฏิโย จตฺตารีสฺจ วสฺสสตสหสฺสานิ.

ปรนิมฺมิตวสวตฺตีนํ เทวานํ กิตฺตกํ อายุปฺปมาณํ? ยานิ มานุสกานิ โสฬส วสฺสสตานิ, ปรนิมฺมิตวสวตฺตีนํ เทวานํ เอโส เอโก รตฺตินฺทิโว. ตาย รตฺติยา ตึสรตฺติโย มาโส. เตน มาเสน ทฺวาทสมาสิโย สํวจฺฉโร. เตน สํวจฺฉเรน ทิพฺพานิ โสฬส วสฺสสหสฺสานิ ปรนิมฺมิตวสวตฺตีนํ เทวานํ อายุปฺปมาณํ. มนุสฺสานํ คณนาย กิตฺตกํ โหติ? นว จ วสฺสโกฏิสตานิ เอกวีสฺจ วสฺสโกฏิโย สฏฺิ จ วสฺสสตสหสฺสานีติ.

ฉ เอเต [ฉปิ เต (สฺยา.)] กามาวจรา, สพฺพกามสมิทฺธิโน;

สพฺเพสํ เอกสงฺขาโต, อายุ ภวติ กิตฺตโก.

ทฺวาทส โกฏิสตํ เตสํ, อฏฺวีสฺจ โกฏิโย;

ปฺาส สตสหสฺสานิ, วสฺสคฺเคน ปกาสิตาติ.

๑๐๒๔. ปมํ ฌานํ ปริตฺตํ ภาเวตฺวา กตฺถ อุปปชฺชนฺติ? ปมํ ฌานํ ปริตฺตํ ภาเวตฺวา พฺรหฺมปาริสชฺชานํ เทวานํ สหพฺยตํ อุปปชฺชนฺติ. เตสํ กิตฺตกํ อายุปฺปมาณํ? กปฺปสฺส ตติโย ภาโค.

ปมํ ฌานํ มชฺฌิมํ ภาเวตฺวา กตฺถ อุปปชฺชนฺติ? ปมํ ฌานํ มชฺฌิมํ ภาเวตฺวา พฺรหฺมปุโรหิตานํ เทวานํ สหพฺยตํ อุปปชฺชนฺติ. เตสํ กิตฺตกํ อายุปฺปมาณํ? อุปฑฺฒกปฺโป.

ปมํ ฌานํ ปณีตํ ภาเวตฺวา กตฺถ อุปปชฺชนฺติ? ปมํ ฌานํ ปณีตํ ภาเวตฺวา มหาพฺรหฺมานํ เทวานํ สหพฺยตํ อุปปชฺชนฺติ. เตสํ กิตฺตกํ อายุปฺปมาณํ? กปฺโป [เอโก กปฺโป (สฺยา.)].

๑๐๒๕. ทุติยํ ฌานํ ปริตฺตํ ภาเวตฺวา กตฺถ อุปปชฺชนฺติ? ทุติยํ ฌานํ ปริตฺตํ ภาเวตฺวา ปริตฺตาภานํ เทวานํ สหพฺยตํ อุปปชฺชนฺติ. เตสํ กิตฺตกํ อายุปฺปมาณํ? ทฺเว กปฺปา.

ทุติยํ ฌานํ มชฺฌิมํ ภาเวตฺวา กตฺถ อุปปชฺชนฺติ? ทุติยํ ฌานํ มชฺฌิมํ ภาเวตฺวา อปฺปมาณาภานํ เทวานํ สหพฺยตํ อุปปชฺชนฺติ. เตสํ กิตฺตกํ อายุปฺปมาณํ? จตฺตาโร กปฺปา.

ทุติยํ ฌานํ ปณีตํ ภาเวตฺวา กตฺถ อุปปชฺชนฺติ? ทุติยํ ฌานํ ปณีตํ ภาเวตฺวา อาภสฺสรานํ เทวานํ สหพฺยตํ อุปปชฺชนฺติ. เตสํ กิตฺตกํ อายุปฺปมาณํ? อฏฺ กปฺปา.

๑๐๒๖. ตติยํ ฌานํ ปริตฺตํ ภาเวตฺวา กตฺถ อุปปชฺชนฺติ? ตติยํ ฌานํ ปริตฺตํ ภาเวตฺวา ปริตฺตสุภานํ เทวานํ สหพฺยตํ อุปปชฺชนฺติ. เตสํ กิตฺตกํ อายุปฺปมาณํ? โสฬส กปฺปา.

ตติยํ ฌานํ มชฺฌิมํ ภาเวตฺวา กตฺถ อุปปชฺชนฺติ? ตติยํ ฌานํ มชฺฌิมํ ภาเวตฺวา อปฺปมาณสุภานํ เทวานํ สหพฺยตํ อุปปชฺชนฺติ. เตสํ กิตฺตกํ อายุปฺปมาณํ? พาตฺตึส กปฺปา.

ตติยํ ฌานํ ปณีตํ ภาเวตฺวา กตฺถ อุปปชฺชนฺติ? ตติยํ ฌานํ ปณีตํ ภาเวตฺวา สุภกิณฺหานํ เทวานํ สหพฺยตํ อุปปชฺชนฺติ. เตสํ กิตฺตกํ อายุปฺปมาณํ? จตุสฏฺิ กปฺปา.

๑๐๒๗. จตุตฺถํ ฌานํ ภาเวตฺวา อารมฺมณนานตฺตตา มนสิการนานตฺตตา ฉนฺทนานตฺตตา ปณิธินานตฺตตา อธิโมกฺขนานตฺตตา อภินีหารนานตฺตตา ปฺานานตฺตตา อปฺเปกจฺเจ อสฺสตฺตานํ เทวานํ สหพฺยตํ อุปปชฺชนฺติ, อปฺเปกจฺเจ เวหปฺผลานํ เทวานํ สหพฺยตํ อุปปชฺชนฺติ, อปฺเปกจฺเจ อวิหานํ เทวานํ สหพฺยตํ อุปปชฺชนฺติ, อปฺเปกจฺเจ อตปฺปานํ เทวานํ สหพฺยตํ อุปปชฺชนฺติ, อปฺเปกจฺเจ สุทสฺสานํ เทวานํ สหพฺยตํ อุปปชฺชนฺติ, อปฺเปกจฺเจ สุทสฺสีนํ เทวานํ สหพฺยตํ อุปปชฺชนฺติ, อปฺเปกจฺเจ อกนิฏฺานํ เทวานํ สหพฺยตํ อุปปชฺชนฺติ, อปฺเปกจฺเจ อากาสานฺจายตนูปคานํ เทวานํ สหพฺยตํ อุปปชฺชนฺติ, อปฺเปกจฺเจ วิฺาณฺจายตนูปคานํ เทวานํ สหพฺยตํ อุปปชฺชนฺติ, อปฺเปกจฺเจ อากิฺจฺายตนูปคานํ เทวานํ สหพฺยตํ อุปปชฺชนฺติ, อปฺเปกจฺเจ เนวสฺานาสฺายตนูปคานํ เทวานํ สหพฺยตํ อุปปชฺชนฺติ.

อสฺสตฺตานฺจ เวหปฺผลานฺจ เทวานํ กิตฺตกํ อายุปฺปมาณํ? ปฺจกปฺปสตานิ.

อวิหานํ เทวานํ กิตฺตกํ อายุปฺปมาณํ? กปฺปสหสฺสํ.

อตปฺปานํ เทวานํ กิตฺตกํ อายุปฺปมาณํ? ทฺเว กปฺปสหสฺสานิ.

สุทสฺสานํ เทวานํ กิตฺตกํ อายุปฺปมาณํ? จตฺตาริ กปฺปสหสฺสานิ.

สุทสฺสีนํ เทวานํ กิตฺตกํ อายุปฺปมาณํ? อฏฺ กปฺปสหสฺสานิ.

อกนิฏฺานํ เทวานํ กิตฺตกํ อายุปฺปมาณํ? โสฬส กปฺปสหสฺสานิ.

๑๐๒๘. อากาสานฺจายตนูปคานํ เทวานํ กิตฺตกํ อายุปฺปมาณํ? วีสติ กปฺปสหสฺสานิ.

วิฺาณฺจายตนูปคานํ เทวานํ กิตฺตกํ อายุปฺปมาณํ? จตฺตารีส กปฺปสหสฺสานิ.

อากิฺจฺายตนูปคานํ เทวานํ กิตฺตกํ อายุปฺปมาณํ? สฏฺิ กปฺปสหสฺสานิ.

เนวสฺานาสฺายตนูปคานํ เทวานํ กิตฺตกํ อายุปฺปมาณํ? จตุราสีติ กปฺปสหสฺสานีติ.

๑๐๒๙. อุกฺขิตฺตา ปุฺเตเชน, กามรูปคตึ คตา.

ภวคฺคตมฺปิ [ภวคฺคํ วาปิ (สฺยา.)] สมฺปตฺตา, ปุนาคจฺฉนฺติ [ปุน คจฺฉนฺติ (สฺยา.)] ทุคฺคตึ.

ตาว ทีฆายุกา สตฺตา, จวนฺติ อายุสงฺขยา;

นตฺถิ โกจิ ภโว นิจฺโจ, อิติ วุตฺตํ มเหสินา.

ตสฺมา หิ ธีรา นิปกา, นิปุณา อตฺถจินฺตกา;

ชรามรณโมกฺขาย, ภาเวนฺติ มคฺคมุตฺตมํ.

ภาวยิตฺวา สุจึ มคฺคํ, นิพฺพาโนคธคามินํ;

สพฺพาสเว ปริฺาย, ปรินิพฺพนฺติ อนาสวาติ.

๗. อภิฺเยฺยาทิวาโร

๑๐๓๐. ปฺจนฺนํ ขนฺธานํ กติ อภิฺเยฺยา, กติ ปริฺเยฺยา, กติ ปหาตพฺพา, กติ ภาเวตพฺพา, กติ สจฺฉิกาตพฺพา, กติ น ปหาตพฺพา, น ภาเวตพฺพา, น สจฺฉิกาตพฺพา…เป… สตฺตนฺนํ จิตฺตานํ กติ อภิฺเยฺยา, กติ ปริฺเยฺยา, กติ ปหาตพฺพา, กติ ภาเวตพฺพา, กติ สจฺฉิกาตพฺพา, กติ น ปหาตพฺพา น ภาเวตพฺพา น สจฺฉิกาตพฺพา?

๑๐๓๑. รูปกฺขนฺโธ อภิฺเยฺโย ปริฺเยฺโย น ปหาตพฺโพ น ภาเวตพฺโพ น สจฺฉิกาตพฺโพ. จตฺตาโร ขนฺธา อภิฺเยฺยา ปริฺเยฺยา, สิยา ปหาตพฺพา, สิยา ภาเวตพฺพา, สิยา สจฺฉิกาตพฺพา, สิยา น ปหาตพฺพา น ภาเวตพฺพา น สจฺฉิกาตพฺพา.

ทสายตนา อภิฺเยฺยา ปริฺเยฺยา น ปหาตพฺพา น ภาเวตพฺพา น สจฺฉิกาตพฺพา. ทฺเว อายตนา อภิฺเยฺยา ปริฺเยฺยา, สิยา ปหาตพฺพา, สิยา ภาเวตพฺพา, สิยา สจฺฉิกาตพฺพา, สิยา น ปหาตพฺพา น ภาเวตพฺพา น สจฺฉิกาตพฺพา.

โสฬส ธาตุโย อภิฺเยฺยา ปริฺเยฺยา น ปหาตพฺพา น ภาเวตพฺพา น สจฺฉิกาตพฺพา. ทฺเว ธาตุโย อภิฺเยฺยา ปริฺเยฺยา, สิยา ปหาตพฺพา, สิยา ภาเวตพฺพา, สิยา สจฺฉิกาตพฺพา, สิยา น ปหาตพฺพา น ภาเวตพฺพา น สจฺฉิกาตพฺพา.

สมุทยสจฺจํ อภิฺเยฺยํ ปริฺเยฺยํ ปหาตพฺพํ น ภาเวตพฺพํ น สจฺฉิกาตพฺพํ. มคฺคสจฺจํ อภิฺเยฺยํ ปริฺเยฺยํ น ปหาตพฺพํ ภาเวตพฺพํ น สจฺฉิกาตพฺพํ. นิโรธสจฺจํ อภิฺเยฺยํ ปริฺเยฺยํ น ปหาตพฺพํ น ภาเวตพฺพํ สจฺฉิกาตพฺพํ. ทุกฺขสจฺจํ อภิฺเยฺยํ ปริฺเยฺยํ, สิยา ปหาตพฺพํ, น ภาเวตพฺพํ, น สจฺฉิกาตพฺพํ, สิยา น ปหาตพฺพํ.

นวินฺทฺริยา อภิฺเยฺยา ปริฺเยฺยา น ปหาตพฺพา น ภาเวตพฺพา น สจฺฉิกาตพฺพา. โทมนสฺสินฺทฺริยํ อภิฺเยฺยํ ปริฺเยฺยํ ปหาตพฺพํ น ภาเวตพฺพํ น สจฺฉิกาตพฺพํ. อนฺาตฺสฺสามีตินฺทฺริยํ อภิฺเยฺยํ ปริฺเยฺยํ น ปหาตพฺพํ ภาเวตพฺพํ น สจฺฉิกาตพฺพํ. อฺินฺทฺริยํ อภิฺเยฺยํ ปริฺเยฺยํ น ปหาตพฺพํ, สิยา ภาเวตพฺพํ, สิยา สจฺฉิกาตพฺพํ. อฺาตาวินฺทฺริยํ อภิฺเยฺยํ ปริฺเยฺยํ น ปหาตพฺพํ น ภาเวตพฺพํ สจฺฉิกาตพฺพํ. ตีณินฺทฺริยา อภิฺเยฺยา ปริฺเยฺยา น ปหาตพฺพา, สิยา ภาเวตพฺพา, สิยา สจฺฉิกาตพฺพา, สิยา น ภาเวตพฺพา, สจฺฉิกาตพฺพา. ฉ อินฺทฺริยา อภิฺเยฺยา ปริฺเยฺยา, สิยา ปหาตพฺพา, สิยา ภาเวตพฺพา, สิยา สจฺฉิกาตพฺพา, สิยา น ปหาตพฺพา น ภาเวตพฺพา น สจฺฉิกาตพฺพา.

ตโย อกุสลเหตู อภิฺเยฺยา ปริฺเยฺยา ปหาตพฺพา น ภาเวตพฺพา น สจฺฉิกาตพฺพา. ตโย กุสลเหตู อภิฺเยฺยา ปริฺเยฺยา น ปหาตพฺพา, สิยา ภาเวตพฺพา, น สจฺฉิกาตพฺพา, สิยา น ภาเวตพฺพา. ตโย อพฺยากตเหตู อภิฺเยฺยา ปริฺเยฺยา น ปหาตพฺพา น ภาเวตพฺพา, สิยา สจฺฉิกาตพฺพา, สิยา น สจฺฉิกาตพฺพา.

กพฬีกาโร อาหาโร อภิฺเยฺโย ปริฺเยฺโย น ปหาตพฺโพ น ภาเวตพฺโพ น สจฺฉิกาตพฺโพ. ตโย อาหารา อภิฺเยฺยา ปริฺเยฺยา, สิยา ปหาตพฺพา, สิยา ภาเวตพฺพา, สิยา สจฺฉิกาตพฺพา, สิยา น ปหาตพฺพา น ภาเวตพฺพา น สจฺฉิกาตพฺพา.

ฉ ผสฺสา อภิฺเยฺยา ปริฺเยฺยา น ปหาตพฺพา น ภาเวตพฺพา น สจฺฉิกาตพฺพา. มโนวิฺาณธาตุสมฺผสฺโส อภิฺเยฺโย ปริฺเยฺโย, สิยา ปหาตพฺโพ, สิยา ภาเวตพฺโพ, สิยา สจฺฉิกาตพฺโพ, สิยา น ปหาตพฺโพ น ภาเวตพฺโพ น สจฺฉิกาตพฺโพ.

ฉ เวทนา…เป… ฉ สฺา… ฉ เจตนา… ฉ จิตฺตา อภิฺเยฺยา ปริฺเยฺยา น ปหาตพฺพา น ภาเวตพฺพา น สจฺฉิกาตพฺพา. มโนวิฺาณธาตุ อภิฺเยฺยา ปริฺเยฺยา, สิยา ปหาตพฺพา, สิยา ภาเวตพฺพา, สิยา สจฺฉิกาตพฺพา, สิยา น ปหาตพฺพา น ภาเวตพฺพา น สจฺฉิกาตพฺพา.

๘. สารมฺมณานารมฺมณวาโร

๑๐๓๒. ปฺจนฺนํ ขนฺธานํ กติ สารมฺมณา, กติ อนารมฺมณา…เป… สตฺตนฺนํ จิตฺตานํ กติ สารมฺมณา, กติ อนารมฺมณา?

๑๐๓๓. รูปกฺขนฺโธ อนารมฺมโณ. จตฺตาโร ขนฺธา สารมฺมณา.

ทสายตนา อนารมฺมณา. มนายตนํ สารมฺมณํ. ธมฺมายตนํ สิยา สารมฺมณํ, สิยา อนารมฺมณํ.

ทส ธาตุโย อนารมฺมณา. สตฺต ธาตุโย สารมฺมณา. ธมฺมธาตุ สิยา สารมฺมณา, สิยา อนารมฺมณา.

ทฺเว สจฺจา สารมฺมณา. นิโรธสจฺจํ อนารมฺมณํ. ทุกฺขสจฺจํ สิยา สารมฺมณํ, สิยา อนารมฺมณํ.

สตฺตินฺทฺริยา อนารมฺมณา. จุทฺทสินฺทฺริยา สารมฺมณา. ชีวิตินฺทฺริยํ สิยา สารมฺมณํ, สิยา อนารมฺมณํ. นว เหตู สารมฺมณา. กพฬีกาโร อาหาโร อนารมฺมโณ. ตโย อาหารา สารมฺมณา. สตฺต ผสฺสา… สตฺต เวทนา… สตฺต สฺา… สตฺต เจตนา… สตฺต จิตฺตา สารมฺมณา.

๑๐๓๔. ปฺจนฺนํ ขนฺธานํ กติ สารมฺมณารมฺมณา, กติ อนารมฺมณารมฺมณา…เป… สตฺตนฺนํ จิตฺตานํ กติ สารมฺมณารมฺมณา, กติ อนารมฺมณารมฺมณา?

๑๐๓๕. รูปกฺขนฺโธ อนารมฺมโณ. จตฺตาโร ขนฺธา สิยา สารมฺมณารมฺมณา, สิยา อนารมฺมณารมฺมณา.

ทสายตนา อนารมฺมณา. มนายตนํ สิยา สารมฺมณารมฺมณํ, สิยา อนารมฺมณารมฺมณํ. ธมฺมายตนํ สิยา สารมฺมณารมฺมณํ, สิยา อนารมฺมณารมฺมณํ, สิยา อนารมฺมณํ.

ทส ธาตุโย อนารมฺมณา. ฉ ธาตุโย อนารมฺมณารมฺมณา. มโนวิฺาณธาตุ สิยา สารมฺมณารมฺมณา, สิยา อนารมฺมณารมฺมณา. ธมฺมธาตุ สิยา สารมฺมณารมฺมณา, สิยา อนารมฺมณารมฺมณา, สิยา อนารมฺมณา.

นิโรธสจฺจํ อนารมฺมณํ. มคฺคสจฺจํ อนารมฺมณารมฺมณํ. สมุทยสจฺจํ สิยา สารมฺมณารมฺมณํ, สิยา อนารมฺมณารมฺมณํ. ทุกฺขสจฺจํ สิยา สารมฺมณารมฺมณํ, สิยา อนารมฺมณารมฺมณํ, สิยา อนารมฺมณํ.

สตฺตินฺทฺริยา อนารมฺมณา. ปฺจินฺทฺริยา อนารมฺมณารมฺมณา. นวินฺทฺริยา สิยา สารมฺมณารมฺมณา, สิยา อนารมฺมณารมฺมณา. ชีวิตินฺทฺริยํ สิยา สารมฺมณารมฺมณํ, สิยา อนารมฺมณารมฺมณํ, สิยา อนารมฺมณํ.

นว เหตู สิยา สารมฺมณารมฺมณา, สิยา อนารมฺมณารมฺมณา. กพฬีกาโร อาหาโร อนารมฺมโณ. ตโย อาหารา สิยา สารมฺมณารมฺมณา, สิยา อนารมฺมณารมฺมณา. ฉ ผสฺสา อนารมฺมณารมฺมณา. มโนวิฺาณธาตุสมฺผสฺโส สิยา สารมฺมณารมฺมโณ สิยา อนารมฺมณารมฺมโณ. ฉ เวทนา… ฉ สฺา… ฉ เจตนา… ฉ จิตฺตา อนารมฺมณารมฺมณา. มโนวิฺาณธาตุ สิยา สารมฺมณารมฺมณา, สิยา อนารมฺมณารมฺมณา.

๙. ทิฏฺสุตาทิทสฺสนวาโร

๑๐๓๖. ปฺจนฺนํ ขนฺธานํ กติ ทิฏฺา, กติ สุตา, กติ มุตา, กติ วิฺาตา, กติ น ทิฏฺา น สุตา น มุตา น วิฺาตา…เป… สตฺตนฺนํ จิตฺตานํ กติ ทิฏฺา, กติ สุตา, กติ มุตา, กติ วิฺาตา, กติ น ทิฏฺา น สุตา น มุตา น วิฺาตา?

๑๐๓๗. รูปกฺขนฺโธ สิยา ทิฏฺโ, สิยา สุโต, สิยา มุโต, สิยา วิฺาโต, สิยา น ทิฏฺโ น สุโต น มุโต, วิฺาโต. จตฺตาโร ขนฺธา น ทิฏฺา น สุตา น มุตา, วิฺาตา.

รูปายตนํ ทิฏฺํ, น สุตํ น มุตํ, วิฺาตํ. สทฺทายตนํ น ทิฏฺํ, สุตํ, น มุตํ, วิฺาตํ. คนฺธายตนํ… รสายตนํ… โผฏฺพฺพายตนํ น ทิฏฺํ น สุตํ, มุตํ, วิฺาตํ. สตฺตายตนา น ทิฏฺา น สุตา น มุตา, วิฺาตา.

รูปธาตุ ทิฏฺา, น สุตา น มุตา, วิฺาตา. สทฺทธาตุ น ทิฏฺา, สุตา, น มุตา, วิฺาตา. คนฺธธาตุ… รสธาตุ… โผฏฺพฺพธาตุ น ทิฏฺา น สุตา, มุตา, วิฺาตา. เตรส ธาตุโย น ทิฏฺา น สุตา น มุตา, วิฺาตา.

ตีณิ สจฺจานิ น ทิฏฺา น สุตา น มุตา, วิฺาตา. ทุกฺขสจฺจํ สิยา ทิฏฺํ, สิยา สุตํ, สิยา มุตํ, สิยา วิฺาตํ, สิยา น ทิฏฺํ น สุตํ น มุตํ, วิฺาตํ.

พาวีสตินฺทฺริยา น ทิฏฺา น สุตา น มุตา, วิฺาตา. นว เหตู น ทิฏฺา น สุตา น มุตา, วิฺาตา. จตฺตาโร อาหารา น ทิฏฺา น สุตา น มุตา, วิฺาตา. สตฺต ผสฺสา น ทิฏฺา น สุตา น มุตา, วิฺาตา. สตฺต เวทนา… สตฺต สฺา… สตฺต เจตนา… สตฺต จิตฺตา น ทิฏฺา น สุตา น มุตา, วิฺาตา.

๑๐. ติกาทิทสฺสนวาโร

๑. กุสลตฺติกํ

๑๐๓๘. ปฺจนฺนํ ขนฺธานํ กติ กุสลา, กติ อกุสลา, กติ อพฺยากตา…เป… สตฺตนฺนํ จิตฺตานํ กติ กุสลา, กติ อกุสลา, กติ อพฺยากตา?

รูปกฺขนฺโธ อพฺยากโต. จตฺตาโร ขนฺธา สิยา กุสลา, สิยา อกุสลา, สิยา อพฺยากตา. ทสายตนา อพฺยากตา. ทฺวายตนา สิยา กุสลา, สิยา อกุสลา, สิยา อพฺยากตา. โสฬส ธาตุโย อพฺยากตา. ทฺเว ธาตุโย สิยา กุสลา, สิยา อกุสลา, สิยา อพฺยากตา. สมุทยสจฺจํ อกุสลํ. มคฺคสจฺจํ กุสลํ. นิโรธสจฺจํ อพฺยากตํ. ทุกฺขสจฺจํ สิยา กุสลํ, สิยา อกุสลํ, สิยา อพฺยากตํ.

ทสินฺทฺริยา อพฺยากตา. โทมนสฺสินฺทฺริยํ อกุสลํ. อนฺาตฺสฺสามีตินฺทฺริยํ กุสลํ. จตฺตารินฺทฺริยา สิยา กุสลา, สิยา อพฺยากตา. ฉ อินฺทฺริยา สิยา กุสลา, สิยา อกุสลา, สิยา อพฺยากตา.

ตโย กุสลเหตู กุสลา. ตโย อกุสลเหตู อกุสลา. ตโย อพฺยากตเหตู อพฺยากตา. กพฬีกาโร อาหาโร อพฺยากโต. ตโย อาหารา สิยา กุสลา, สิยา อกุสลา, สิยา อพฺยากตา. ฉ ผสฺสา อพฺยากตา. มโนวิฺาณธาตุสมฺผสฺโส สิยา กุสโล, สิยา อกุสโล, สิยา อพฺยากโต. ฉ เวทนา… ฉ สฺา… ฉ เจตนา… ฉ จิตฺตา อพฺยากตา. มโนวิฺาณธาตุ สิยา กุสลา, สิยา อกุสลา, สิยา อพฺยากตา.

๒. เวทนาติกํ

๑๐๓๙. ปฺจนฺนํ ขนฺธานํ กติ สุขาย เวทนาย สมฺปยุตฺตา, กติ ทุกฺขาย เวทนาย สมฺปยุตฺตา, กติ อทุกฺขมสุขาย เวทนาย สมฺปยุตฺตา…เป… สตฺตนฺนํ จิตฺตานํ กติ สุขาย เวทนาย สมฺปยุตฺตา, กติ ทุกฺขาย เวทนาย สมฺปยุตฺตา, กติ อทุกฺขมสุขาย เวทนาย สมฺปยุตฺตา?

ทฺเว ขนฺธา น วตฺตพฺพา สุขาย เวทนาย สมฺปยุตฺตาติปิ, ทุกฺขาย เวทนาย สมฺปยุตฺตาติปิ, อทุกฺขมสุขาย เวทนาย สมฺปยุตฺตาติปิ. ตโย ขนฺธา สิยา สุขาย เวทนาย สมฺปยุตฺตา, สิยา ทุกฺขาย เวทนาย สมฺปยุตฺตา, สิยา อทุกฺขมสุขาย เวทนาย สมฺปยุตฺตา.

ทสายตนา น วตฺตพฺพา สุขาย เวทนาย สมฺปยุตฺตาติปิ, ทุกฺขาย เวทนาย สมฺปยุตฺตาติปิ, อทุกฺขมสุขาย เวทนาย สมฺปยุตฺตาติปิ. มนายตนํ สิยา สุขาย เวทนาย สมฺปยุตฺตํ, สิยา ทุกฺขาย เวทนาย สมฺปยุตฺตํ, สิยา อทุกฺขมสุขาย เวทนาย สมฺปยุตฺตํ. ธมฺมายตนํ สิยา สุขาย เวทนาย สมฺปยุตฺตํ, สิยา ทุกฺขาย เวทนาย สมฺปยุตฺตํ, สิยา อทุกฺขมสุขาย เวทนาย สมฺปยุตฺตํ, สิยา น วตฺตพฺพํ สุขาย เวทนาย สมฺปยุตฺตนฺติปิ, ทุกฺขาย เวทนาย สมฺปยุตฺตนฺติปิ, อทุกฺขมสุขาย เวทนาย สมฺปยุตฺตนฺติปิ.

ทส ธาตุโย น วตฺตพฺพา สุขาย เวทนาย สมฺปยุตฺตาติปิ, ทุกฺขาย เวทนาย สมฺปยุตฺตาติปิ, อทุกฺขมสุขาย เวทนาย สมฺปยุตฺตาติปิ. ปฺจ ธาตุโย อทุกฺขมสุขาย เวทนาย สมฺปยุตฺตา, กายวิฺาณธาตุ สิยา สุขาย เวทนาย สมฺปยุตฺตา, สิยา ทุกฺขาย เวทนาย สมฺปยุตฺตา. มโนวิฺาณธาตุ สิยา สุขาย เวทนาย สมฺปยุตฺตา, สิยา ทุกฺขาย เวทนาย สมฺปยุตฺตา, สิยา อทุกฺขมสุขาย เวทนาย สมฺปยุตฺตา. ธมฺมธาตุ สิยา สุขาย เวทนาย สมฺปยุตฺตา, สิยา ทุกฺขาย เวทนาย สมฺปยุตฺตา, สิยา อทุกฺขมสุขาย เวทนาย สมฺปยุตฺตา, สิยา น วตฺตพฺพา สุขาย เวทนาย สมฺปยุตฺตาติปิ, ทุกฺขาย เวทนาย สมฺปยุตฺตาติปิ, อทุกฺขมสุขาย เวทนาย สมฺปยุตฺตาติปิ.

ทฺเว สจฺจา สิยา สุขาย เวทนาย สมฺปยุตฺตา, สิยา อทุกฺขมสุขาย เวทนาย สมฺปยุตฺตา. นิโรธสจฺจํ น วตฺตพฺพํ สุขาย เวทนาย สมฺปยุตฺตนฺติปิ, ทุกฺขาย เวทนาย สมฺปยุตฺตนฺติปิ, อทุกฺขมสุขาย เวทนาย สมฺปยุตฺตนฺติปิ. ทุกฺขสจฺจํ สิยา สุขาย เวทนาย สมฺปยุตฺตํ, สิยา ทุกฺขาย เวทนาย สมฺปยุตฺตํ, สิยา อทุกฺขมสุขาย เวทนาย สมฺปยุตฺตํ, สิยา น วตฺตพฺพํ สุขาย เวทนาย สมฺปยุตฺตนฺติปิ, ทุกฺขาย เวทนาย สมฺปยุตฺตนฺติปิ, อทุกฺขมสุขาย เวทนาย สมฺปยุตฺตนฺติปิ.

ทฺวาทสินฺทฺริยา น วตฺตพฺพา สุขาย เวทนาย สมฺปยุตฺตาติปิ, ทุกฺขาย เวทนาย สมฺปยุตฺตาติปิ, อทุกฺขมสุขาย เวทนาย สมฺปยุตฺตาติปิ. ฉ อินฺทฺริยา สิยา สุขาย เวทนาย สมฺปยุตฺตา, สิยา อทุกฺขมสุขาย เวทนาย สมฺปยุตฺตา. ตีณินฺทฺริยา สิยา สุขาย เวทนาย สมฺปยุตฺตา, สิยา ทุกฺขาย เวทนาย สมฺปยุตฺตา, สิยา อทุกฺขมสุขาย เวทนาย สมฺปยุตฺตา. ชีวิตินฺทฺริยํ สิยา สุขาย เวทนาย สมฺปยุตฺตํ, สิยา ทุกฺขาย เวทนาย สมฺปยุตฺตํ, สิยา อทุกฺขมสุขาย เวทนาย สมฺปยุตฺตํ, สิยา น วตฺตพฺพํ สุขาย เวทนาย สมฺปยุตฺตนฺติปิ, ทุกฺขาย เวทนาย สมฺปยุตฺตนฺติปิ, อทุกฺขมสุขาย เวทนาย สมฺปยุตฺตนฺติปิ.

โทโส อกุสลเหตุ ทุกฺขาย เวทนาย สมฺปยุตฺโต. สตฺต เหตู สิยา สุขาย เวทนาย สมฺปยุตฺตา, สิยา อทุกฺขมสุขาย เวทนาย สมฺปยุตฺตา. โมโห อกุสลเหตุ สิยา สุขาย เวทนาย สมฺปยุตฺโต, สิยา ทุกฺขาย เวทนาย สมฺปยุตฺโต, สิยา ทุกฺขมสุขาย เวทนาย สมฺปยุตฺโต.

กพฬีกาโร อาหาโร น วตฺตพฺโพ สุขาย เวทนาย สมฺปยุตฺโตติ ปิ, ทุกฺขาย เวทนาย สมฺปยุตฺโตติปิ, อทุกฺขมสุขาย เวทนาย สมฺปยุตฺโตติปิ. ตโย อาหารา สิยา สุขาย เวทนาย สมฺปยุตฺตา, สิยา ทุกฺขาย เวทนาย สมฺปยุตฺตา, สิยา อทุกฺขมสุขาย เวทนาย สมฺปยุตฺตา.

ปฺจ ผสฺสา อทุกฺขมสุขาย เวทนาย สมฺปยุตฺตา. กายวิฺาณธาตุสมฺผสฺโส สิยา สุขาย เวทนาย สมฺปยุตฺโต, สิยา ทุกฺขาย เวทนาย สมฺปยุตฺโต. มโนวิฺาณธาตุสมฺผสฺโส สิยา สุขาย เวทนาย สมฺปยุตฺโต, สิยา ทุกฺขาย เวทนาย สมฺปยุตฺโต, สิยา อทุกฺขมสุขาย เวทนาย สมฺปยุตฺโต.

สตฺต เวทนา น วตฺตพฺพา สุขาย เวทนาย สมฺปยุตฺตาติปิ, ทุกฺขาย เวทนาย สมฺปยุตฺตาติปิ, อทุกฺขมสุขาย เวทนาย สมฺปยุตฺตาติปิ. ปฺจ สฺา… ปฺจ เจตนา… ปฺจ จิตฺตา อทุกฺขมสุขาย เวทนาย สมฺปยุตฺตา, กายวิฺาณธาตุ สิยา สุขาย เวทนาย สมฺปยุตฺตา, สิยา ทุกฺขาย เวทนาย สมฺปยุตฺตา. มโนวิฺาณธาตุ สิยา สุขาย เวทนาย สมฺปยุตฺตา, สิยา ทุกฺขาย เวทนาย สมฺปยุตฺตา, สิยา อทุกฺขมสุขาย เวทนาย สมฺปยุตฺตา.

๓. วิปากตฺติกํ

๑๐๔๐. ปฺจนฺนํ ขนฺธานํ กติ วิปากา, กติ วิปากธมฺมธมฺมา, กติ เนววิปากนวิปากธมฺมธมฺมา…เป… สตฺตนฺนํ จิตฺตานํ กติ วิปากา, กติ วิปากธมฺมธมฺมา, กติ เนววิปากนวิปากธมฺมธมฺมา?

รูปกฺขนฺโธ เนววิปากนวิปากธมฺมธมฺโม. จตฺตาโร ขนฺธา สิยา วิปากา, สิยา วิปากธมฺมธมฺมา, สิยา เนววิปากนวิปากธมฺมธมฺมา.

ทสายตนา เนววิปากนวิปากธมฺมธมฺมา. ทฺวายตนา สิยา วิปากา, สิยา วิปากธมฺมธมฺมา, สิยา เนววิปากนวิปากธมฺมธมฺมา.

ทส ธาตุโย เนววิปากนวิปากธมฺมธมฺมา. ปฺจ ธาตุโย วิปากา. มโนธาตุ สิยา วิปากา, สิยา เนววิปากนวิปากธมฺมธมฺมา. ทฺเว ธาตุโย สิยา วิปากา สิยา วิปากธมฺมธมฺมา, สิยา เนววิปากนวิปากธมฺมธมฺมา.

ทฺเว สจฺจา วิปากธมฺมธมฺมา. นิโรธสจฺจํ เนววิปากนวิปากธมฺมธมฺมํ. ทุกฺขสจฺจํ สิยา วิปากํ, สิยา วิปากธมฺมธมฺมํ, สิยา เนววิปากนวิปากธมฺมธมฺมํ.

สตฺตินฺทฺริยา เนววิปากนวิปากธมฺมธมฺมา. ตีณินฺทฺริยา วิปากา. ทฺวินฺทฺริยา วิปากธมฺมธมฺมา. อฺินฺทฺริยํ สิยา วิปากํ, สิยา วิปากธมฺมธมฺมํ. นวินฺทฺริยา สิยา วิปากา, สิยา วิปากธมฺมธมฺมา, สิยา เนววิปากนวิปากธมฺมธมฺมา.

ฉ เหตู วิปากธมฺมธมฺมา. ตโย อพฺยากตเหตู สิยา วิปากา, สิยา เนววิปากนวิปากธมฺมธมฺมา.

กพฬีกาโร อาหาโร เนววิปากนวิปากธมฺมธมฺโม. ตโย อาหารา สิยา วิปากา, สิยา วิปากธมฺมธมฺมา, สิยา เนววิปากนวิปากธมฺมธมฺมา. ปฺจ ผสฺสา วิปากา. มโนธาตุสมฺผสฺโส สิยา วิปาโก, สิยา เนววิปากนวิปากธมฺมธมฺโม. มโนวิฺาณธาตุสมฺผสฺโส สิยา วิปาโก, สิยา วิปากธมฺมธมฺโม, สิยา เนววิปากนวิปากธมฺมธมฺโม. ปฺจ เวทนา… ปฺจ สฺา… ปฺจ เจตนา… ปฺจ จิตฺตา วิปากา. มโนธาตุ สิยา วิปากา, สิยา เนววิปากนวิปากธมฺมธมฺมา. มโนวิฺาณธาตุ สิยา วิปากา, สิยา วิปากธมฺมธมฺมา, สิยา เนววิปากนวิปากธมฺมธมฺมา.

๔. อุปาทินฺนตฺติกํ

๑๐๔๑. ปฺจนฺนํ ขนฺธานํ กติ อุปาทินฺนุปาทานิยา, กติ อนุปาทินฺนุปาทานิยา, กติ อนุปาทินฺนอนุปาทานิยา…เป… สตฺตนฺนํ จิตฺตานํ กติ อุปาทินฺนุปาทานิยา, กติ อนุปาทินฺนุปาทานิยา, กติ อนุปาทินฺนอนุปาทานิยา?

รูปกฺขนฺโธ สิยา อุปาทินฺนุปาทานิโย, สิยา อนุปาทินฺนุปาทานิโย ๔. จตฺตาโร ขนฺธา สิยา อุปาทินฺนุปาทานิยา, สิยา อนุปาทินฺนุปาทานิยา, สิยา อนุปาทินฺนอนุปาทานิยา.

ปฺจายตนา อุปาทินฺนุปาทานิยา. สทฺทายตนํ อนุปาทินฺนุปาทานิยํ. จตฺตาโร อายตนา สิยา อุปาทินฺนุปาทานิยา, สิยา อนุปาทินฺนุปาทานิยา. ทฺวายตนา สิยา อุปาทินฺนุปาทานิยา, สิยา อนุปาทินฺนุปาทานิยา, สิยา อนุปาทินฺนอนุปาทานิยา.

ทส ธาตุโย อุปาทินฺนุปาทานิยา. สทฺทธาตุ อนุปาทินฺนุปาทานิยา. ปฺจ ธาตุโย สิยา อุปาทินฺนุปาทานิยา, สิยา อนุปาทินฺนุปาทานิยา. ทฺเว ธาตุโย สิยา อุปาทินฺนุปาทานิยา, สิยา อนุปาทินฺนุปาทานิยา, สิยา อนุปาทินฺนอนุปาทานิยา.

สมุทยสจฺจํ อนุปาทินฺนุปาทานิยํ. ทฺเว สจฺจา อนุปาทินฺนอนุปาทานิยา. ทุกฺขสจฺจํ สิยา อุปาทินฺนุปาทานิยํ, สิยา อนุปาทินฺนุปาทานิยํ.

นวินฺทฺริยา อุปาทินฺนุปาทานิยา. โทมนสฺสินฺทฺริยํ อนุปาทินฺนุปาทานิยํ. ตีณินฺทฺริยา อนุปาทินฺนอนุปาทานิยา. นวินฺทฺริยา สิยา อุปาทินฺนุปาทานิยา, สิยา อนุปาทินฺนุปาทานิยา, สิยา อนุปาทินฺนอนุปาทานิยา. ตโย อกุสลเหตู อนุปาทินฺนุปาทานิยา. ตโย กุสลเหตู สิยา อนุปาทินฺนุปาทานิยา, สิยา อนุปาทินฺนอนุปาทานิยา. ตโย อพฺยากตเหตู สิยา อุปาทินฺนุปาทานิยา, สิยา อนุปาทินฺนุปาทานิยา, สิยา อนุปาทินฺนอนุปาทานิยา.

กพฬีกาโร อาหาโร สิยา อุปาทินฺนุปาทานิโย, สิยา อนุปาทินฺนุปาทานิโย. ตโย อาหารา สิยา อุปาทินฺนุปาทานิยา, สิยา อนุปาทินฺนุปาทานิยา, สิยา อนุปาทินฺนอนุปาทานิยา.

ปฺจ ผสฺสา อุปาทินฺนุปาทานิยา. มโนธาตุสมฺผสฺโส สิยา อุปาทินฺนุปาทานิโย, สิยา อนุปาทินฺนุปาทานิโย. มโนวิฺาณธาตุสมฺผสฺโส สิยา อุปาทินฺนุปาทานิโย, สิยา อนุปาทินฺนุปาทานิโย, สิยา อนุปาทินฺนอนุปาทานิโย. ปฺจ เวทนา… ปฺจ สฺา… ปฺจ เจตนา… ปฺจ จิตฺตา อุปาทินฺนุปาทานิยา. มโนธาตุ สิยา อุปาทินฺนุปาทานิยา, สิยา อนุปาทินฺนุปาทานิยา. มโนวิฺาณธาตุ สิยา อุปาทินฺนุปาทานิยา, สิยา อนุปาทินฺนุปาทานิยา, สิยา อนุปาทินฺนอนุปาทานิยา.

๕. วิตกฺกตฺติกํ

๑๐๔๒. ปฺจนฺนํ ขนฺธานํ กติ สวิตกฺกสวิจารา, กติ อวิตกฺกวิจารมตฺตา, กติ อวิตกฺกอวิจารา…เป… สตฺตนฺนํ จิตฺตานํ กติ สวิตกฺกสวิจารา, กติ อวิตกฺกวิจารมตฺตา, กติ อวิตกฺกอวิจารา?

รูปกฺขนฺโธ อวิตกฺกอวิจาโร. ตโย ขนฺธา สิยา สวิตกฺกสวิจารา, สิยา อวิตกฺกวิจารมตฺตา, สิยา อวิตกฺกอวิจารา. สงฺขารกฺขนฺโธ สิยา สวิตกฺกสวิจาโร, สิยา อวิตกฺกวิจารมตฺโต, สิยา อวิตกฺกอวิจาโร สิยา น วตฺตพฺโพ สวิตกฺกสวิจาโรติปิ, อวิตกฺกวิจารมตฺโตติปิ, อวิตกฺกอวิจาโรติปิ.

ทสายตนา อวิตกฺกอวิจารา. มนายตนํ สิยา สวิตกฺกสวิจารํ, สิยา อวิตกฺกวิจารมตฺตํ, สิยา อวิตกฺกอวิจารํ. ธมฺมายตนํ สิยา สวิตกฺกสวิจารํ, สิยา อวิตกฺกวิจารมตฺตํ, สิยา อวิตกฺกอวิจารํ, สิยา น วตฺตพฺพํ สวิตกฺกสวิจารนฺติปิ, อวิตกฺกวิจารมตฺตนฺติปิ, อวิตกฺกอวิจารนฺติปิ.

ปนฺนรส ธาตุโย อวิตกฺกอวิจารา. มโนธาตุ สวิตกฺกสวิจารา. มโนวิฺาณธาตุ สิยา สวิตกฺกสวิจารา, สิยา อวิตกฺกวิจารมตฺตา, สิยา อวิตกฺกอวิจารา. ธมฺมธาตุ สิยา สวิตกฺกสวิจารา, สิยา อวิตกฺกวิจารมตฺตา, สิยา อวิตกฺกอวิจารา, สิยา น วตฺตพฺพา สวิตกฺกสวิจาราติปิ, อวิตกฺกวิจารมตฺตาติปิ, อวิตกฺกอวิจาราติปิ.

สมุทยสจฺจํ สวิตกฺกสวิจารํ. นิโรธสจฺจํ อวิตกฺกอวิจารํ. มคฺคสจฺจํ สิยา สวิตกฺกสวิจารํ, สิยา อวิตกฺกวิจารมตฺตํ, สิยา อวิตกฺกอวิจารํ. ทุกฺขสจฺจํ สิยา สวิตกฺกสวิจารํ, สิยา อวิตกฺกวิจารมตฺตํ, สิยา อวิตกฺกอวิจารํ, สิยา น วตฺตพฺพํ สวิตกฺกสวิจารนฺติปิ, อวิตกฺกวิจารมตฺตนฺติปิ, อวิตกฺกอวิจารนฺติปิ.

นวินฺทฺริยา อวิตกฺกอวิจารา. โทมนสฺสินฺทฺริยํ สวิตกฺกสวิจารํ. อุเปกฺขินฺทฺริยํ สิยา สวิตกฺกสวิจารํ, สิยา อวิตกฺกอวิจารํ. เอกาทสินฺทฺริยา สิยา สวิตกฺกสวิจารา, สิยา อวิตกฺกวิจารมตฺตา, สิยา อวิตกฺกอวิจารา.

ตโย อกุสลเหตู สวิตกฺกสวิจารา. ฉ เหตู สิยา สวิตกฺกสวิจารา, สิยา อวิตกฺกวิจารมตฺตา, สิยา อวิตกฺกอวิจารา. กพฬีกาโร อาหาโร อวิตกฺกอวิจาโร. ตโย อาหารา สิยา สวิตกฺกสวิจารา, สิยา อวิตกฺกวิจารมตฺตา, สิยา อวิตกฺกอวิจารา. ปฺจ ผสฺสา อวิตกฺกอวิจารา. มโนธาตุสมฺผสฺโส สวิตกฺกสวิจาโร. มโนวิฺาณธาตุสมฺผสฺโส สิยา สวิตกฺกสวิจาโร, สิยา อวิตกฺกวิจารมตฺโต, สิยา อวิตกฺกอวิจาโร. ปฺจ เวทนา… ปฺจ สฺา… ปฺจ เจตนา… ปฺจ จิตฺตา อวิตกฺกอวิจารา มโนธาตุ สวิตกฺกสวิจารา, มโนวิฺาณธาตุ สิยา สวิตกฺกสวิจารา, สิยา อวิตกฺกวิจารมตฺตา, สิยา อวิตกฺกอวิจารา.

(๑) รูปทุกํ

๑๐๔๓. ปฺจนฺนํ ขนฺธานํ กติ รูปา, กติ อรูปา…เป… สตฺตนฺนํ จิตฺตานํ กติ รูปา, กติ อรูปา?

รูปกฺขนฺโธ รูปํ. จตฺตาโร ขนฺธา อรูปา. ทสายตนา รูปา. มนายตนํ อรูปํ. ธมฺมายตนํ สิยา รูปํ, สิยา อรูปํ. ทส ธาตุโย รูปา. สตฺต ธาตุโย อรูปา. ธมฺมธาตุ สิยา รูปา, สิยา อรูปา. ตีณิ สจฺจานิ อรูปา. ทุกฺขสจฺจํ สิยา รูปํ, สิยา อรูปํ. สตฺตินฺทฺริยา รูปา. จุทฺทสินฺทฺริยา อรูปา. ชีวิตินฺทฺริยํ สิยา รูปํ, สิยา อรูปํ. นว เหตู อรูปา. กพฬีกาโร อาหาโร รูปํ. ตโย อาหารา อรูปา. สตฺต ผสฺสา อรูปา. สตฺต เวทนา… สตฺต สฺา… สตฺต เจตนา สตฺต จิตฺตา อรูปา.

(๒) โลกิยทุกํ

๑๐๔๔. ปฺจนฺนํ ขนฺธานํ กติ โลกิยา, กติ โลกุตฺตรา? ทฺวาทสนฺนํ อายตนานํ กติ โลกิยา, กติ โลกุตฺตรา? อฏฺารสนฺนํ ธาตูนํ กติ โลกิยา, กติ โลกุตฺตรา? จตุนฺนํ สจฺจานํ กติ โลกิยา, กติ โลกุตฺตรา…เป… สตฺตนฺนํ จิตฺตานํ กติ โลกิยา, กติ โลกุตฺตรา?

รูปกฺขนฺโธ โลกิโย. จตฺตาโร ขนฺธา สิยา โลกิยา, สิยา โลกุตฺตรา. ทสายตนา โลกิยา. ทฺเว อายตนา สิยา โลกิยา, สิยา โลกุตฺตรา. โสฬส ธาตุโย โลกิยา. ทฺเว ธาตุโย สิยา โลกิยา, สิยา โลกุตฺตรา. ทฺเว สจฺจา โลกิยา. ทฺเว สจฺจา โลกุตฺตรา.

ทสินฺทฺริยา โลกิยา. ตีณินฺทฺริยา โลกุตฺตรา. นวินฺทฺริยา สิยา โลกิยา, สิยา โลกุตฺตรา. ตโย อกุสลเหตู โลกิยา. ฉ เหตู สิยา โลกิยา, สิยา โลกุตฺตรา. กพฬีกาโร อาหาโร โลกิโย. ตโย อาหารา สิยา โลกิยา, สิยา โลกุตฺตรา. ฉ ผสฺสา โลกิยา. มโนวิฺาณธาตุสมฺผสฺโส สิยา โลกิโย, สิยา โลกุตฺตโร. ฉ เวทนา โลกิยา. มโนวิฺาณธาตุสมฺผสฺสชา เวทนา สิยา โลกิยา, สิยา โลกุตฺตรา. ฉ สฺา โลกิยา. มโนวิฺาณธาตุสมฺผสฺสชา สฺา สิยา โลกิยา, สิยา โลกุตฺตรา. ฉ เจตนา โลกิยา. มโนวิฺาณธาตุสมฺผสฺสชา เจตนา สิยา โลกิยา, สิยา โลกุตฺตรา. ฉ จิตฺตา โลกิยา. มโนวิฺาณธาตุ สิยา โลกิยา, สิยา โลกุตฺตราติ.

อภิฺา ทฺเว สารมฺมณา, ทิฏฺา กุสลเวทนา;

วิปากา จ อุปาทินฺนา, วิตกฺกํ รูปโลกิยาติ.

ธมฺมหทยวิภงฺโค นิฏฺิโต.

วิภงฺคปกรณํ นิฏฺิตํ.