📜
นโม ตสฺส ภควโต อรหโต สมฺมาสมฺพุทฺธสฺส
อภิธมฺมปิฏเก
วิภงฺคปาฬิ
๑. ขนฺธวิภงฺโค
๑. สุตฺตนฺตภาชนียํ
๑. ปฺจกฺขนฺธา ¶ ¶ ¶ ¶ – รูปกฺขนฺโธ, เวทนากฺขนฺโธ, สฺากฺขนฺโธ, สงฺขารกฺขนฺโธ, วิฺาณกฺขนฺโธ.
๑. รูปกฺขนฺโธ
๒. ตตฺถ ¶ กตโม รูปกฺขนฺโธ? ยํ กิฺจิ รูปํ อตีตานาคตปจฺจุปฺปนฺนํ อชฺฌตฺตํ วา พหิทฺธา วา โอฬาริกํ วา สุขุมํ วา หีนํ วา ปณีตํ วา ยํ ทูเร สนฺติเก วา, ตเทกชฺฌํ อภิสฺูหิตฺวา อภิสงฺขิปิตฺวา – อยํ วุจฺจติ รูปกฺขนฺโธ.
๓. ตตฺถ กตมํ รูปํ อตีตํ? ยํ รูปํ อตีตํ นิรุทฺธํ วิคตํ วิปริณตํ อตฺถงฺคตํ อพฺภตฺถงฺคตํ อุปฺปชฺชิตฺวา วิคตํ อตีตํ อตีตํเสน สงฺคหิตํ, จตฺตาโร จ มหาภูตา จตุนฺนฺจ มหาภูตานํ อุปาทายรูปํ – อิทํ วุจฺจติ รูปํ อตีตํ.
ตตฺถ กตมํ รูปํ อนาคตํ? ยํ รูปํ อชาตํ อภูตํ อสฺชาตํ อนิพฺพตฺตํ อนภินิพฺพตฺตํ อปาตุภูตํ อนุปฺปนฺนํ อสมุปฺปนฺนํ อนุฏฺิตํ อสมุฏฺิตํ อนาคตํ อนาคตํเสน สงฺคหิตํ, จตฺตาโร จ มหาภูตา จตุนฺนฺจ มหาภูตานํ อุปาทายรูปํ – อิทํ วุจฺจติ รูปํ อนาคตํ.
ตตฺถ ¶ กตมํ รูปํ ปจฺจุปฺปนฺนํ? ยํ รูปํ ชาตํ ภูตํ สฺชาตํ นิพฺพตฺตํ อภินิพฺพตฺตํ ปาตุภูตํ อุปฺปนฺนํ ¶ สมุปฺปนฺนํ อุฏฺิตํ สมุฏฺิตํ ปจฺจุปฺปนฺนํ ปจฺจุปฺปนฺนํเสน สงฺคหิตํ, จตฺตาโร ¶ จ มหาภูตา จตุนฺนฺจ มหาภูตานํ อุปาทายรูปํ – อิทํ วุจฺจติ รูปํ ปจฺจุปฺปนฺนํ.
๔. ตตฺถ กตมํ รูปํ อชฺฌตฺตํ? ยํ รูปํ เตสํ เตสํ สตฺตานํ อชฺฌตฺตํ ปจฺจตฺตํ นิยกํ ปาฏิปุคฺคลิกํ อุปาทินฺนํ, จตฺตาโร จ มหาภูตา จตุนฺนฺจ มหาภูตานํ อุปาทายรูปํ – อิทํ วุจฺจติ รูปํ อชฺฌตฺตํ.
ตตฺถ กตมํ รูปํ พหิทฺธา? ยํ รูปํ เตสํ เตสํ ปรสตฺตานํ ปรปุคฺคลานํ อชฺฌตฺตํ ปจฺจตฺตํ นิยกํ ปาฏิปุคฺคลิกํ อุปาทินฺนํ, จตฺตาโร จ มหาภูตา จตุนฺนฺจ มหาภูตานํ อุปาทายรูปํ – อิทํ วุจฺจติ รูปํ พหิทฺธา.
๕. ตตฺถ ¶ กตมํ รูปํ โอฬาริกํ? จกฺขายตนํ…เป… โผฏฺพฺพายตนํ – อิทํ วุจฺจติ รูปํ โอฬาริกํ.
ตตฺถ กตมํ รูปํ สุขุมํ? อิตฺถินฺทฺริยํ…เป… กพฬีกาโร [กพฬึกาโร (สี. สฺยา.)] อาหาโร – อิทํ วุจฺจติ รูปํ สุขุมํ.
๖. ตตฺถ กตมํ รูปํ หีนํ? ยํ รูปํ เตสํ เตสํ สตฺตานํ อฺุาตํ อวฺาตํ หีฬิตํ ปริภูตํ อจิตฺตีกตํ หีนํ หีนมตํ หีนสมฺมตํ อนิฏฺํ อกนฺตํ อมนาปํ, รูปา สทฺทา คนฺธา รสา โผฏฺพฺพา – อิทํ วุจฺจติ รูปํ หีนํ.
ตตฺถ กตมํ รูปํ ปณีตํ? ยํ รูปํ เตสํ เตสํ สตฺตานํ อนฺุาตํ อนวฺาตํ อหีฬิตํ อปริภูตํ จิตฺตีกตํ ปณีตํ ปณีตมตํ ปณีตสมฺมตํ อิฏฺํ กนฺตํ มนาปํ, รูปา สทฺทา คนฺธา รสา โผฏฺพฺพา – อิทํ วุจฺจติ รูปํ ปณีตํ. ตํ ตํ วา ปน ¶ รูปํ อุปาทายุปาทาย รูปํ หีนํ ปณีตํ ทฏฺพฺพํ.
๗. ตตฺถ กตมํ รูปํ ทูเร? อิตฺถินฺทฺริยํ…เป… กพฬีกาโร อาหาโร, ยํ วา ปนฺมฺปิ อตฺถิ รูปํ อนาสนฺเน อนุปกฏฺเ ทูเร อสนฺติเก – อิทํ วุจฺจติ รูปํ ทูเร.
ตตฺถ ¶ ¶ กตมํ รูปํ สนฺติเก? จกฺขายตนํ…เป… โผฏฺพฺพายตนํ, ยํ วา ปนฺมฺปิ อตฺถิ รูปํ อาสนฺเน อุปกฏฺเ อวิทูเร สนฺติเก – อิทํ วุจฺจติ รูปํ สนฺติเก. ตํ ตํ วา ปน รูปํ อุปาทายุปาทาย รูปํ ทูเร สนฺติเก ทฏฺพฺพํ.
๒. เวทนากฺขนฺโธ
๘. ตตฺถ กตโม เวทนากฺขนฺโธ? ยา กาจิ เวทนา อตีตานาคตปจฺจุปฺปนฺนา อชฺฌตฺตา วา พหิทฺธา วา โอฬาริกา วา สุขุมา วา หีนา วา ปณีตา วา ยา ทูเร สนฺติเก วา, ตเทกชฺฌํ อภิสฺูหิตฺวา อภิสงฺขิปิตฺวา – อยํ วุจฺจติ เวทนากฺขนฺโธ.
๙. ตตฺถ ¶ กตมา เวทนา อตีตา? ยา เวทนา อตีตา นิรุทฺธา วิคตา วิปริณตา อตฺถงฺคตา อพฺภตฺถงฺคตา อุปฺปชฺชิตฺวา วิคตา อตีตา อตีตํเสน สงฺคหิตา, สุขา เวทนา ทุกฺขา เวทนา อทุกฺขมสุขา เวทนา – อยํ วุจฺจติ เวทนา อตีตา.
ตตฺถ กตมา เวทนา อนาคตา? ยา เวทนา อชาตา อภูตา อสฺชาตา อนิพฺพตฺตา อนภินิพฺพตฺตา อปาตุภูตา อนุปฺปนฺนา อสมุปฺปนฺนา อนุฏฺิตา อสมุฏฺิตา อนาคตา อนาคตํเสน สงฺคหิตา, สุขา เวทนา ทุกฺขา เวทนา อทุกฺขมสุขา เวทนา – อยํ วุจฺจติ เวทนา อนาคตา.
ตตฺถ กตมา เวทนา ปจฺจุปฺปนฺนา? ยา เวทนา ชาตา ภูตา สฺชาตา ¶ นิพฺพตฺตา อภินิพฺพตฺตา ปาตุภูตา อุปฺปนฺนา สมุปฺปนฺนา อุฏฺิตา สมุฏฺิตา ปจฺจุปฺปนฺนา ปจฺจุปฺปนฺนํเสน สงฺคหิตา, สุขา เวทนา ทุกฺขา เวทนา อทุกฺขมสุขา เวทนา – อยํ วุจฺจติ เวทนา ปจฺจุปฺปนฺนา.
๑๐. ตตฺถ กตมา เวทนา อชฺฌตฺตา? ยา เวทนา เตสํ เตสํ สตฺตานํ อชฺฌตฺตํ ปจฺจตฺตํ นิยกา ปาฏิปุคฺคลิกา อุปาทินฺนา, สุขา เวทนา ทุกฺขา เวทนา อทุกฺขมสุขา เวทนา – อยํ วุจฺจติ เวทนา อชฺฌตฺตา.
ตตฺถ กตมา เวทนา พหิทฺธา? ยา เวทนา เตสํ เตสํ ปรสตฺตานํ ปรปุคฺคลานํ อชฺฌตฺตํ ปจฺจตฺตํ นิยกา ปาฏิปุคฺคลิกา อุปาทินฺนา, สุขา เวทนา ทุกฺขา เวทนา อทุกฺขมสุขา เวทนา – อยํ วุจฺจติ เวทนา พหิทฺธา.
๑๑. ตตฺถ ¶ กตมา เวทนา โอฬาริกา สุขุมา? อกุสลา เวทนา โอฬาริกา, กุสลาพฺยากตา เวทนา สุขุมา. กุสลากุสลา เวทนา โอฬาริกา, อพฺยากตา เวทนา สุขุมา. ทุกฺขา ¶ เวทนา โอฬาริกา, สุขา จ อทุกฺขมสุขา จ เวทนา สุขุมา. สุขทุกฺขา เวทนา โอฬาริกา, อทุกฺขมสุขา เวทนา สุขุมา. อสมาปนฺนสฺส เวทนา โอฬาริกา, สมาปนฺนสฺส เวทนา สุขุมา. สาสวา เวทนา โอฬาริกา, อนาสวา เวทนา สุขุมา. ตํ ตํ วา ปน เวทนํ อุปาทายุปาทาย เวทนา โอฬาริกา สุขุมา ทฏฺพฺพา.
๑๒. ตตฺถ ¶ กตมา เวทนา หีนา ปณีตา? อกุสลา เวทนา หีนา, กุสลาพฺยากตา ¶ เวทนา ปณีตา. กุสลากุสลา เวทนา หีนา, อพฺยากตา เวทนา ปณีตา. ทุกฺขา เวทนา หีนา, สุขา จ อทุกฺขมสุขา จ เวทนา ปณีตา. สุขทุกฺขา เวทนา หีนา, อทุกฺขมสุขา เวทนา ปณีตา. อสมาปนฺนสฺส เวทนา หีนา, สมาปนฺนสฺส เวทนา ปณีตา. สาสวา เวทนา หีนา, อนาสวา เวทนา ปณีตา. ตํ ตํ วา ปน เวทนํ อุปาทายุปาทาย เวทนา หีนา ปณีตา ทฏฺพฺพา.
๑๓. ตตฺถ กตมา เวทนา ทูเร? อกุสลา เวทนา กุสลาพฺยากตาหิ เวทนาหิ ทูเร; กุสลาพฺยากตา เวทนา อกุสลาย เวทนาย ทูเร; กุสลา เวทนา อกุสลาพฺยากตาหิ เวทนาหิ ทูเร; อกุสลาพฺยากตา เวทนา กุสลาย เวทนาย ทูเร; อพฺยากตา เวทนา กุสลากุสลาหิ เวทนาหิ ทูเร; กุสลากุสลา เวทนา อพฺยากตาย เวทนาย ทูเร. ทุกฺขา เวทนา สุขาย จ อทุกฺขมสุขาย จ เวทนาหิ ทูเร; สุขา จ อทุกฺขมสุขา จ เวทนา ทุกฺขาย เวทนาย ทูเร; สุขา เวทนา ทุกฺขาย จ อทุกฺขมสุขาย จ เวทนาหิ ทูเร; ทุกฺขา จ อทุกฺขมสุขา จ เวทนา สุขาย เวทนาย ทูเร; อทุกฺขมสุขา เวทนา สุขทุกฺขาหิ เวทนาหิ ทูเร; สุขทุกฺขา เวทนา อทุกฺขมสุขาย เวทนาย ทูเร. อสมาปนฺนสฺส เวทนา สมาปนฺนสฺส เวทนาย ทูเร; สมาปนฺนสฺส เวทนา อสมาปนฺนสฺส เวทนาย ทูเร. สาสวา เวทนา อนาสวาย เวทนาย ทูเร; อนาสวา เวทนา สาสวาย เวทนาย ทูเร – อยํ วุจฺจติ เวทนา ทูเร.
ตตฺถ กตมา เวทนา สนฺติเก? อกุสลา เวทนา อกุสลาย ¶ เวทนาย สนฺติเก; กุสลา เวทนา กุสลาย เวทนาย สนฺติเก; อพฺยากตา ¶ เวทนา อพฺยากตาย เวทนาย สนฺติเก. ทุกฺขา เวทนา ทุกฺขาย เวทนาย สนฺติเก; สุขา เวทนา สุขาย เวทนาย สนฺติเก; อทุกฺขมสุขา เวทนา อทุกฺขมสุขาย เวทนาย สนฺติเก ¶ . อสมาปนฺนสฺส เวทนา อสมาปนฺนสฺส เวทนาย สนฺติเก; สมาปนฺนสฺส เวทนา สมาปนฺนสฺส เวทนาย สนฺติเก. สาสวา เวทนา สาสวาย เวทนาย สนฺติเก; อนาสวา เวทนา อนาสวาย เวทนาย สนฺติเก. อยํ วุจฺจติ เวทนา สนฺติเก. ตํ ตํ วา ปน เวทนํ อุปาทายุปาทาย เวทนา ทูเร สนฺติเก ทฏฺพฺพา.
๓. สฺากฺขนฺโธ
๑๔. ตตฺถ ¶ กตโม สฺากฺขนฺโธ? ยา กาจิ สฺา อตีตานาคตปจฺจุปฺปนฺนา อชฺฌตฺตา วา พหิทฺธา วา โอฬาริกา วา สุขุมา วา หีนา วา ปณีตา วา ยา ทูเร สนฺติเก วา ตเทกชฺฌํ อภิสฺูหิตฺวา อภิสงฺขิปิตฺวา – อยํ วุจฺจติ สฺากฺขนฺโธ.
๑๕. ตตฺถ กตมา สฺา อตีตา? ยา สฺา อตีตา นิรุทฺธา วิคตา วิปริณตา อตฺถงฺคตา อพฺภตฺถงฺคตา อุปฺปชฺชิตฺวา วิคตา อตีตา อตีตํเสน สงฺคหิตา, จกฺขุสมฺผสฺสชา สฺา โสตสมฺผสฺสชา สฺา ฆานสมฺผสฺสชา สฺา ชิวฺหาสมฺผสฺสชา สฺา กายสมฺผสฺสชา สฺา มโนสมฺผสฺสชา สฺา – อยํ วุจฺจติ สฺา อตีตา.
ตตฺถ กตมา สฺา อนาคตา? ยา สฺา อชาตา อภูตา อสฺชาตา อนิพฺพตฺตา อนภินิพฺพตฺตา อปาตุภูตา อนุปฺปนฺนา ¶ อสมุปฺปนฺนา อนุฏฺิตา อสมุฏฺิตา อนาคตา อนาคตํเสน สงฺคหิตา, จกฺขุสมฺผสฺสชา สฺา โสตสมฺผสฺสชา สฺา ฆานสมฺผสฺสชา สฺา ชิวฺหาสมฺผสฺสชา สฺา กายสมฺผสฺสชา สฺา มโนสมฺผสฺสชา สฺา – อยํ วุจฺจติ สฺา อนาคตา.
ตตฺถ กตมา สฺา ปจฺจุปฺปนฺนา? ยา สฺา ชาตา ภูตา สฺชาตา นิพฺพตฺตา อภินิพฺพตฺตา ปาตุภูตา อุปฺปนฺนา สมุปฺปนฺนา อุฏฺิตา สมุฏฺิตา ปจฺจุปฺปนฺนา ปจฺจุปฺปนฺนํเสน สงฺคหิตา, จกฺขุสมฺผสฺสชา สฺา โสตสมฺผสฺสชา สฺา ฆานสมฺผสฺสชา สฺา ชิวฺหาสมฺผสฺสชา สฺา กายสมฺผสฺสชา สฺา มโนสมฺผสฺสชา สฺา – อยํ วุจฺจติ สฺา ปจฺจุปฺปนฺนา.
๑๖. ตตฺถ ¶ กตมา สฺา อชฺฌตฺตา? ยา สฺา เตสํ เตสํ สตฺตานํ อชฺฌตฺตํ ปจฺจตฺตํ นิยกา ปาฏิปุคฺคลิกา อุปาทินฺนา, จกฺขุสมฺผสฺสชา สฺา โสตสมฺผสฺสชา สฺา ฆานสมฺผสฺสชา สฺา ชิวฺหาสมฺผสฺสชา สฺา กายสมฺผสฺสชา สฺา มโนสมฺผสฺสชา สฺา – อยํ วุจฺจติ สฺา อชฺฌตฺตา.
ตตฺถ ¶ กตมา สฺา พหิทฺธา? ยา สฺา เตสํ เตสํ ปรสตฺตานํ ปรปุคฺคลานํ อชฺฌตฺตํ ปจฺจตฺตํ นิยกา ปาฏิปุคฺคลิกา อุปาทินฺนา, จกฺขุสมฺผสฺสชา สฺา โสตสมฺผสฺสชา สฺา ฆานสมฺผสฺสชา สฺา ชิวฺหาสมฺผสฺสชา สฺา กายสมฺผสฺสชา สฺา มโนสมฺผสฺสชา สฺา – อยํ วุจฺจติ สฺา พหิทฺธา.
๑๗. ตตฺถ ¶ กตมา สฺา โอฬาริกา สุขุมา? ปฏิฆสมฺผสฺสชา สฺา โอฬาริกา, อธิวจนสมฺผสฺสชา สฺา สุขุมา. อกุสลา สฺา โอฬาริกา, กุสลาพฺยากตา สฺา สุขุมา. กุสลากุสลา สฺา โอฬาริกา, อพฺยากตา สฺา สุขุมา. ทุกฺขาย เวทนาย สมฺปยุตฺตา สฺา โอฬาริกา, สุขาย จ อทุกฺขมสุขาย จ เวทนาหิ สมฺปยุตฺตา สฺา สุขุมา. สุขทุกฺขาหิ เวทนาหิ สมฺปยุตฺตา สฺา โอฬาริกา ¶ , อทุกฺขมสุขาย เวทนาย สมฺปยุตฺตา สฺา สุขุมา. อสมาปนฺนสฺส สฺา โอฬาริกา, สมาปนฺนสฺส สฺา สุขุมา. สาสวา สฺา โอฬาริกา, อนาสวา สฺา สุขุมา. ตํ ตํ วา ปน สฺํ อุปาทายุปาทาย สฺา โอฬาริกา สุขุมา ทฏฺพฺพา.
๑๘. ตตฺถ กตมา สฺา หีนา ปณีตา? อกุสลา สฺา หีนา, กุสลาพฺยากตา สฺา ปณีตา. กุสลากุสลา สฺา หีนา, อพฺยากตา สฺา ปณีตา. ทุกฺขาย เวทนาย สมฺปยุตฺตา สฺา หีนา, สุขาย จ อทุกฺขมสุขาย จ เวทนาหิ สมฺปยุตฺตา สฺา ปณีตา. สุขทุกฺขาหิ เวทนาหิ สมฺปยุตฺตา สฺา หีนา, อทุกฺขมสุขาย เวทนาย สมฺปยุตฺตา สฺา ปณีตา. อสมาปนฺนสฺส สฺา หีนา, สมาปนฺนสฺส สฺา ปณีตา. สาสวา สฺา หีนา, อนาสวา สฺา ปณีตา. ตํ ตํ วา ปน สฺํ อุปาทายุปาทาย สฺา หีนา ปณีตา ทฏฺพฺพา.
๑๙. ตตฺถ กตมา สฺา ทูเร? อกุสลา สฺา กุสลาพฺยากตาหิ สฺาหิ ทูเร; กุสลาพฺยากตา สฺา อกุสลาย สฺาย ¶ ทูเร; กุสลา สฺา อกุสลาพฺยากตาหิ สฺาหิ ทูเร; อกุสลาพฺยากตา สฺา กุสลาย สฺาย ทูเร. อพฺยากตา สฺา กุสลากุสลาหิ สฺาหิ ทูเร; กุสลากุสลา สฺา อพฺยากตาย สฺาย ทูเร. ทุกฺขาย เวทนาย สมฺปยุตฺตา สฺา สุขาย จ อทุกฺขมสุขาย ¶ จ เวทนาหิ สมฺปยุตฺตาหิ สฺาหิ ทูเร; สุขาย จ อทุกฺขมสุขาย จ เวทนาหิ สมฺปยุตฺตา สฺา ทุกฺขาย เวทนาย สมฺปยุตฺตาย ¶ สฺาย ทูเร; สุขาย เวทนาย สมฺปยุตฺตา สฺา ทุกฺขาย จ อทุกฺขมสุขาย จ เวทนาหิ สมฺปยุตฺตาหิ สฺาหิ ทูเร; ทุกฺขาย จ อทุกฺขมสุขาย จ เวทนาหิ สมฺปยุตฺตา สฺา สุขาย เวทนาย สมฺปยุตฺตาย สฺาย ทูเร; อทุกฺขมสุขาย เวทนาย สมฺปยุตฺตา สฺา สุขทุกฺขาหิ เวทนาหิ สมฺปยุตฺตาหิ สฺาหิ ทูเร; สุขทุกฺขาหิ เวทนาหิ สมฺปยุตฺตา สฺา อทุกฺขมสุขาย เวทนาย สมฺปยุตฺตาย สฺาย ทูเร. อสมาปนฺนสฺส สฺา สมาปนฺนสฺส สฺาย ทูเร; สมาปนฺนสฺส ¶ สฺา อสมาปนฺนสฺส สฺาย ทูเร. สาสวา สฺา อนาสวาย สฺาย ทูเร; อนาสวา สฺา สาสวาย สฺาย ทูเร – อยํ วุจฺจติ สฺา ทูเร.
ตตฺถ กตมา สฺา สนฺติเก? อกุสลา สฺา อกุสลาย สฺาย สนฺติเก; กุสลา สฺา กุสลาย สฺาย สนฺติเก; อพฺยากตา สฺา อพฺยากตาย สฺาย สนฺติเก. ทุกฺขาย เวทนาย สมฺปยุตฺตา สฺา ทุกฺขาย เวทนาย สมฺปยุตฺตาย สฺาย สนฺติเก; สุขาย เวทนาย สมฺปยุตฺตา สฺา สุขาย เวทนาย สมฺปยุตฺตาย สฺาย สนฺติเก; อทุกฺขมสุขาย เวทนาย สมฺปยุตฺตา สฺา อทุกฺขมสุขาย เวทนาย สมฺปยุตฺตาย สฺาย สนฺติเก. อสมาปนฺนสฺส สฺา อสมาปนฺนสฺส สฺาย สนฺติเก; สมาปนฺนสฺส สฺา สมาปนฺนสฺส สฺาย สนฺติเก. สาสวา สฺา ¶ สาสวาย สฺาย สนฺติเก; อนาสวา สฺา อนาสวาย สฺาย สนฺติเก. อยํ วุจฺจติ สฺา สนฺติเก. ตํ ตํ วา ปน สฺํ อุปาทายุปาทาย สฺา ทูเร สนฺติเก ทฏฺพฺพา.
๔. สงฺขารกฺขนฺโธ
๒๐. ตตฺถ กตโม สงฺขารกฺขนฺโธ? เย เกจิ สงฺขารา อตีตานาคตปจฺจุปฺปนฺนา อชฺฌตฺตา วา พหิทฺธา วา โอฬาริกา วา สุขุมา วา หีนา ¶ วา ปณีตา วา เย ทูเร สนฺติเก วา, ตเทกชฺฌํ อภิสฺูหิตฺวา อภิสงฺขิปิตฺวา – อยํ วุจฺจติ สงฺขารกฺขนฺโธ.
๒๑. ตตฺถ กตเม สงฺขารา อตีตา? เย สงฺขารา อตีตา นิรุทฺธา วิคตา วิปริณตา อตฺถงฺคตา อพฺภตฺถงฺคตา อุปฺปชฺชิตฺวา วิคตา อตีตา อตีตํเสน สงฺคหิตา, จกฺขุสมฺผสฺสชา เจตนา ¶ โสตสมฺผสฺสชา เจตนา ฆานสมฺผสฺสชา เจตนา ชิวฺหาสมฺผสฺสชา เจตนา กายสมฺผสฺสชา เจตนา มโนสมฺผสฺสชา เจตนา – อิเม วุจฺจนฺติ สงฺขารา อตีตา.
ตตฺถ กตเม สงฺขารา อนาคตา? เย สงฺขารา อชาตา อภูตา อสฺชาตา อนิพฺพตฺตา อนภินิพฺพตฺตา อปาตุภูตา อนุปฺปนฺนา อสมุปฺปนฺนา อนุฏฺิตา อสมุฏฺิตา อนาคตา อนาคตํเสน สงฺคหิตา, จกฺขุสมฺผสฺสชา เจตนา โสตสมฺผสฺสชา เจตนา ฆานสมฺผสฺสชา เจตนา ชิวฺหาสมฺผสฺสชา เจตนา กายสมฺผสฺสชา เจตนา มโนสมฺผสฺสชา เจตนา – อิเม วุจฺจนฺติ สงฺขารา อนาคตา.
ตตฺถ กตเม สงฺขารา ปจฺจุปฺปนฺนา? เย สงฺขารา ชาตา ภูตา สฺชาตา นิพฺพตฺตา อภินิพฺพตฺตา ปาตุภูตา อุปฺปนฺนา สมุปฺปนฺนา อุฏฺิตา สมุฏฺิตา ปจฺจุปฺปนฺนา ¶ ปจฺจุปฺปนฺนํเสน สงฺคหิตา, จกฺขุสมฺผสฺสชา เจตนา โสตสมฺผสฺสชา เจตนา ฆานสมฺผสฺสชา เจตนา ชิวฺหาสมฺผสฺสชา เจตนา กายสมฺผสฺสชา เจตนา มโนสมฺผสฺสชา ¶ เจตนา – อิเม วุจฺจนฺติ สงฺขารา ปจฺจุปฺปนฺนา.
๒๒. ตตฺถ กตเม สงฺขารา อชฺฌตฺตา? เย สงฺขารา เตสํ เตสํ สตฺตานํ อชฺฌตฺตํ ปจฺจตฺตํ นิยกา ปาฏิปุคฺคลิกา อุปาทินฺนา, จกฺขุสมฺผสฺสชา เจตนา โสตสมฺผสฺสชา เจตนา ฆานสมฺผสฺสชา เจตนา ชิวฺหาสมฺผสฺสชา เจตนา กายสมฺผสฺสชา เจตนา มโนสมฺผสฺสชา เจตนา – อิเม วุจฺจนฺติ สงฺขารา อชฺฌตฺตา.
ตตฺถ กตเม สงฺขารา พหิทฺธา? เย สงฺขารา เตสํ เตสํ ปรสตฺตานํ ปรปุคฺคลานํ อชฺฌตฺตํ ปจฺจตฺตํ นิยกา ปาฏิปุคฺคลิกา อุปาทินฺนา, จกฺขุสมฺผสฺสชา เจตนา โสตสมฺผสฺสชา เจตนา ฆานสมฺผสฺสชา เจตนา ชิวฺหาสมฺผสฺสชา เจตนา กายสมฺผสฺสชา เจตนา มโนสมฺผสฺสชา เจตนา – อิเม วุจฺจนฺติ สงฺขารา พหิทฺธา.
๒๓. ตตฺถ ¶ กตเม สงฺขารา โอฬาริกา สุขุมา? อกุสลา สงฺขารา โอฬาริกา, กุสลาพฺยากตา สงฺขารา สุขุมา. กุสลากุสลา สงฺขารา โอฬาริกา, อพฺยากตา สงฺขารา สุขุมา. ทุกฺขาย เวทนาย สมฺปยุตฺตา สงฺขารา โอฬาริกา, สุขาย จ อทุกฺขมสุขาย จ เวทนาหิ ¶ สมฺปยุตฺตา สงฺขารา สุขุมา. สุขทุกฺขาหิ เวทนาหิ สมฺปยุตฺตา สงฺขารา โอฬาริกา, อทุกฺขมสุขาย เวทนาย สมฺปยุตฺตา สงฺขารา สุขุมา. อสมาปนฺนสฺส สงฺขารา โอฬาริกา, สมาปนฺนสฺส สงฺขารา สุขุมา. สาสวา สงฺขารา โอฬาริกา, อนาสวา สงฺขารา สุขุมา. เต เต วา ปน สงฺขาเร อุปาทายุปาทาย สงฺขารา โอฬาริกา สุขุมา ทฏฺพฺพา.
๒๔. ตตฺถ กตเม สงฺขารา หีนา ปณีตา? อกุสลา สงฺขารา หีนา, กุสลาพฺยากตา สงฺขารา ปณีตา. กุสลากุสลา สงฺขารา หีนา, อพฺยากตา สงฺขารา ปณีตา. ทุกฺขาย เวทนาย สมฺปยุตฺตา สงฺขารา หีนา ¶ , สุขาย จ อทุกฺขมสุขาย จ เวทนาหิ สมฺปยุตฺตา สงฺขารา ปณีตา. สุขทุกฺขาหิ เวทนาหิ สมฺปยุตฺตา สงฺขารา หีนา, อทุกฺขมสุขาย เวทนาย สมฺปยุตฺตา สงฺขารา ปณีตา. อสมาปนฺนสฺส สงฺขารา หีนา, สมาปนฺนสฺส สงฺขารา ปณีตา. สาสวา สงฺขารา หีนา, อนาสวา สงฺขารา ปณีตา. เต เต วา ปน สงฺขาเร อุปาทายุปาทาย สงฺขารา หีนา ปณีตา ทฏฺพฺพา.
๒๕. ตตฺถ กตเม สงฺขารา ทูเร? อกุสลา สงฺขารา กุสลาพฺยากเตหิ สงฺขาเรหิ ทูเร; กุสลาพฺยากตา สงฺขารา อกุสเลหิ สงฺขาเรหิ ทูเร; กุสลา สงฺขารา อกุสลาพฺยากเตหิ สงฺขาเรหิ ทูเร; อกุสลาพฺยากตา สงฺขารา กุสเลหิ สงฺขาเรหิ ทูเร; อพฺยากตา ¶ สงฺขารา กุสลากุสเลหิ สงฺขาเรหิ ทูเร; กุสลากุสลา สงฺขารา อพฺยากเตหิ สงฺขาเรหิ ทูเร. ทุกฺขาย เวทนาย สมฺปยุตฺตา สงฺขารา สุขาย จ อทุกฺขมสุขาย จ เวทนาหิ สมฺปยุตฺเตหิ สงฺขาเรหิ ทูเร; สุขาย จ อทุกฺขมสุขาย จ เวทนาหิ สมฺปยุตฺตา สงฺขารา ทุกฺขาย เวทนาย สมฺปยุตฺเตหิ สงฺขาเรหิ ทูเร; สุขาย เวทนาย สมฺปยุตฺตา สงฺขารา ทุกฺขาย จ อทุกฺขมสุขาย จ เวทนาหิ สมฺปยุตฺเตหิ สงฺขาเรหิ ทูเร; ทุกฺขาย จ อทุกฺขมสุขาย จ เวทนาหิ สมฺปยุตฺตา สงฺขารา สุขาย เวทนาย สมฺปยุตฺเตหิ สงฺขาเรหิ ทูเร; อทุกฺขมสุขาย ¶ เวทนาย สมฺปยุตฺตา สงฺขารา สุขทุกฺขาหิ เวทนาหิ สมฺปยุตฺเตหิ สงฺขาเรหิ ทูเร; สุขทุกฺขาหิ เวทนาหิ สมฺปยุตฺตา สงฺขารา อทุกฺขมสุขาย เวทนาย สมฺปยุตฺเตหิ สงฺขาเรหิ ทูเร ¶ . อสมาปนฺนสฺส สงฺขารา สมาปนฺนสฺส สงฺขาเรหิ ทูเร; สมาปนฺนสฺส สงฺขารา อสมาปนฺนสฺส สงฺขาเรหิ ทูเร. สาสวา สงฺขารา อนาสเวหิ สงฺขาเรหิ ทูเร; อนาสวา สงฺขารา สาสเวหิ สงฺขาเรหิ ทูเร. อิเม วุจฺจนฺติ สงฺขารา ทูเร.
ตตฺถ ¶ กตเม สงฺขารา สนฺติเก? อกุสลา สงฺขารา อกุสลานํ สงฺขารานํ สนฺติเก; กุสลา สงฺขารา กุสลานํ สงฺขารานํ สนฺติเก; อพฺยากตา สงฺขารา อพฺยากตานํ สงฺขารานํ สนฺติเก. ทุกฺขาย เวทนาย สมฺปยุตฺตา สงฺขารา ทุกฺขาย เวทนาย สมฺปยุตฺตานํ สงฺขารานํ สนฺติเก; สุขาย เวทนาย สมฺปยุตฺตา สงฺขารา สุขาย เวทนาย สมฺปยุตฺตานํ สงฺขารานํ สนฺติเก; อทุกฺขมสุขาย เวทนาย สมฺปยุตฺตา สงฺขารา อทุกฺขมสุขาย เวทนาย สมฺปยุตฺตานํ สงฺขารานํ สนฺติเก. อสมาปนฺนสฺส สงฺขารา อสมาปนฺนสฺส สงฺขารานํ สนฺติเก; สมาปนฺนสฺส สงฺขารา สมาปนฺนสฺส สงฺขารานํ สนฺติเก. สาสวา สงฺขารา สาสวานํ สงฺขารานํ สนฺติเก; อนาสวา สงฺขารา อนาสวานํ สงฺขารานํ สนฺติเก. อิเม วุจฺจนฺติ สงฺขารา สนฺติเก. เต เต วา ปน สงฺขาเร อุปาทายุปาทาย สงฺขารา ทูเร สนฺติเก ทฏฺพฺพา.
๕. วิฺาณกฺขนฺโธ
๒๖. ตตฺถ กตโม วิฺาณกฺขนฺโธ? ยํ กิฺจิ วิฺาณํ อตีตานาคตปจฺจุปฺปนฺนํ อชฺฌตฺตํ วา พหิทฺธา วา โอฬาริกํ วา สุขุมํ วา หีนํ วา ปณีตํ วา ยํ ทูเร สนฺติเก วา, ตเทกชฺฌํ อภิสฺูหิตฺวา อภิสงฺขิปิตฺวา – อยํ วุจฺจติ วิฺาณกฺขนฺโธ.
๒๗. ตตฺถ ¶ กตมํ วิฺาณํ อตีตํ? ยํ ¶ วิฺาณํ อตีตํ นิรุทฺธํ วิคตํ วิปริณตํ อตฺถงฺคตํ อพฺภตฺถงฺคตํ อุปฺปชฺชิตฺวา วิคตํ อตีตํ อตีตํเสน สงฺคหิตํ, จกฺขุวิฺาณํ โสตวิฺาณํ ฆานวิฺาณํ ชิวฺหาวิฺาณํ กายวิฺาณํ มโนวิฺาณํ – อิทํ วุจฺจติ วิฺาณํ อตีตํ.
ตตฺถ กตมํ วิฺาณํ อนาคตํ? ยํ วิฺาณํ อชาตํ อภูตํ อสฺชาตํ อนิพฺพตฺตํ อนภินิพฺพตฺตํ อปาตุภูตํ อนุปฺปนฺนํ อสมุปฺปนฺนํ อนุฏฺิตํ อสมุฏฺิตํ ¶ อนาคตํ อนาคตํเสน สงฺคหิตํ, จกฺขุวิฺาณํ โสตวิฺาณํ ฆานวิฺาณํ ชิวฺหาวิฺาณํ กายวิฺาณํ มโนวิฺาณํ – อิทํ วุจฺจติ วิฺาณํ อนาคตํ.
ตตฺถ กตมํ วิฺาณํ ปจฺจุปฺปนฺนํ? ยํ วิฺาณํ ชาตํ ภูตํ สฺชาตํ นิพฺพตฺตํ อภินิพฺพตฺตํ ปาตุภูตํ อุปฺปนฺนํ สมุปฺปนฺนํ อุฏฺิตํ สมุฏฺิตํ ปจฺจุปฺปนฺนํ ปจฺจุปฺปนฺนํเสน สงฺคหิตํ, จกฺขุวิฺาณํ ¶ โสตวิฺาณํ ฆานวิฺาณํ ชิวฺหาวิฺาณํ กายวิฺาณํ มโนวิฺาณํ – อิทํ วุจฺจติ วิฺาณํ ปจฺจุปฺปนฺนํ.
๒๘. ตตฺถ กตมํ วิฺาณํ อชฺฌตฺตํ? ยํ วิฺาณํ เตสํ เตสํ สตฺตานํ อชฺฌตฺตํ ปจฺจตฺตํ นิยกํ ปาฏิปุคฺคลิกํ อุปาทินฺนํ, จกฺขุวิฺาณํ โสตวิฺาณํ ฆานวิฺาณํ ชิวฺหาวิฺาณํ กายวิฺาณํ มโนวิฺาณํ – อิทํ วุจฺจติ วิฺาณํ อชฺฌตฺตํ.
ตตฺถ กตมํ วิฺาณํ พหิทฺธา? ยํ วิฺาณํ เตสํ เตสํ ปรสตฺตานํ ปรปุคฺคลานํ อชฺฌตฺตํ ปจฺจตฺตํ นิยกํ ปาฏิปุคฺคลิกํ อุปาทินฺนํ, จกฺขุวิฺาณํ โสตวิฺาณํ ฆานวิฺาณํ ชิวฺหาวิฺาณํ กายวิฺาณํ มโนวิฺาณํ – อิทํ วุจฺจติ วิฺาณํ พหิทฺธา.
๒๙. ตตฺถ กตมํ วิฺาณํ โอฬาริกํ สุขุมํ? อกุสลํ วิฺาณํ โอฬาริกํ, กุสลาพฺยากตา วิฺาณา สุขุมา. กุสลากุสลา วิฺาณา โอฬาริกา ¶ , อพฺยากตํ วิฺาณํ สุขุมํ. ทุกฺขาย เวทนาย สมฺปยุตฺตํ วิฺาณํ โอฬาริกํ, สุขาย จ อทุกฺขมสุขาย จ เวทนาหิ สมฺปยุตฺตา วิฺาณา สุขุมา. สุขทุกฺขาหิ เวทนาหิ สมฺปยุตฺตา วิฺาณา โอฬาริกา, อทุกฺขมสุขาย เวทนาย สมฺปยุตฺตํ วิฺาณํ สุขุมํ. อสมาปนฺนสฺส วิฺาณํ โอฬาริกํ, สมาปนฺนสฺส วิฺาณํ สุขุมํ. สาสวํ วิฺาณํ โอฬาริกํ, อนาสวํ วิฺาณํ สุขุมํ. ตํ ตํ วา ปน วิฺาณํ อุปาทายุปาทาย วิฺาณํ โอฬาริกํ สุขุมํ ทฏฺพฺพํ.
๓๐. ตตฺถ กตมํ วิฺาณํ หีนํ ปณีตํ? อกุสลํ วิฺาณํ หีนํ, กุสลาพฺยากตา วิฺาณา ปณีตา ¶ . กุสลากุสลา วิฺาณา หีนา, อพฺยากตํ วิฺาณํ ปณีตํ. ทุกฺขาย เวทนาย สมฺปยุตฺตํ วิฺาณํ หีนํ, สุขาย จ อทุกฺขมสุขาย จ เวทนาหิ สมฺปยุตฺตา วิฺาณา ปณีตา. สุขทุกฺขาหิ เวทนาหิ สมฺปยุตฺตา วิฺาณา หีนา, อทุกฺขมสุขาย เวทนาย ¶ สมฺปยุตฺตํ วิฺาณํ ปณีตํ. อสมาปนฺนสฺส วิฺาณํ หีนํ, สมาปนฺนสฺส วิฺาณํ ปณีตํ. สาสวํ วิฺาณํ หีนํ, อนาสวํ วิฺาณํ ปณีตํ. ตํ ตํ วา ปน วิฺาณํ อุปาทายุปาทาย วิฺาณํ หีนํ ปณีตํ ทฏฺพฺพํ.
๓๑. ตตฺถ ¶ กตมํ วิฺาณํ ทูเร? อกุสลํ วิฺาณํ กุสลาพฺยากเตหิ วิฺาเณหิ ทูเร; กุสลาพฺยากตา วิฺาณา อกุสลา วิฺาณา ทูเร; กุสลํ วิฺาณํ อกุสลาพฺยากเตหิ วิฺาเณหิ ทูเร; อกุสลาพฺยากตา วิฺาณา กุสลา วิฺาณา ทูเร; อพฺยากตํ วิฺาณํ กุสลากุสเลหิ ¶ วิฺาเณหิ ทูเร; กุสลากุสลา วิฺาณา อพฺยากตา วิฺาณา ทูเร. ทุกฺขาย เวทนาย สมฺปยุตฺตํ วิฺาณํ สุขาย จ อทุกฺขมสุขาย จ เวทนาหิ สมฺปยุตฺเตหิ วิฺาเณหิ ทูเร; สุขาย จ อทุกฺขมสุขาย จ เวทนาหิ สมฺปยุตฺตา วิฺาณา ทุกฺขาย เวทนาย สมฺปยุตฺตา วิฺาณา ทูเร; สุขาย เวทนาย สมฺปยุตฺตํ วิฺาณํ ทุกฺขาย จ อทุกฺขมสุขาย จ เวทนาหิ สมฺปยุตฺเตหิ วิฺาเณหิ ทูเร; ทุกฺขาย จ อทุกฺขมสุขาย จ เวทนาหิ สมฺปยุตฺตา วิฺาณา สุขาย เวทนาย สมฺปยุตฺตา วิฺาณา ทูเร; อทุกฺขมสุขาย เวทนาย สมฺปยุตฺตํ วิฺาณํ สุขทุกฺขาหิ เวทนาหิ สมฺปยุตฺเตหิ วิฺาเณหิ ทูเร; สุขทุกฺขาหิ เวทนาหิ สมฺปยุตฺตา วิฺาณา อทุกฺขมสุขาย เวทนาย สมฺปยุตฺตา วิฺาณา ทูเร. อสมาปนฺนสฺส วิฺาณํ สมาปนฺนสฺส วิฺาณา ทูเร; สมาปนฺนสฺส วิฺาณํ อสมาปนฺนสฺส วิฺาณา ทูเร. สาสวํ วิฺาณํ อนาสวา วิฺาณา ทูเร; อนาสวํ วิฺาณํ สาสวา วิฺาณา ทูเร – อิทํ วุจฺจติ วิฺาณํ ทูเร.
ตตฺถ กตมํ วิฺาณํ สนฺติเก? อกุสลํ วิฺาณํ อกุสลสฺส วิฺาณสฺส สนฺติเก; กุสลํ ¶ วิฺาณํ กุสลสฺส วิฺาณสฺส สนฺติเก; อพฺยากตํ วิฺาณํ อพฺยากตสฺส วิฺาณสฺส สนฺติเก. ทุกฺขาย เวทนาย สมฺปยุตฺตํ วิฺาณํ ทุกฺขาย เวทนาย สมฺปยุตฺตสฺส วิฺาณสฺส สนฺติเก; สุขาย เวทนาย สมฺปยุตฺตํ วิฺาณํ สุขาย เวทนาย สมฺปยุตฺตสฺส วิฺาณสฺส สนฺติเก; อทุกฺขมสุขาย เวทนาย สมฺปยุตฺตํ ¶ วิฺาณํ อทุกฺขมสุขาย เวทนาย สมฺปยุตฺตสฺส วิฺาณสฺส สนฺติเก. อสมาปนฺนสฺส วิฺาณํ อสมาปนฺนสฺส วิฺาณสฺส สนฺติเก; สมาปนฺนสฺส วิฺาณํ สมาปนฺนสฺส วิฺาณสฺส สนฺติเก. สาสวํ วิฺาณํ สาสวสฺส วิฺาณสฺส ¶ สนฺติเก; อนาสวํ วิฺาณํ อนาสวสฺส วิฺาณสฺส สนฺติเก – อิทํ วุจฺจติ วิฺาณํ สนฺติเก. ตํ ตํ วา ปน วิฺาณํ อุปาทายุปาทาย วิฺาณํ ทูเร สนฺติเก ทฏฺพฺพํ.
สุตฺตนฺตภาชนียํ.
๒. อภิธมฺมภาชนียํ
๓๒. ปฺจกฺขนฺธา ¶ – รูปกฺขนฺโธ, เวทนากฺขนฺโธ, สฺากฺขนฺโธ, สงฺขารกฺขนฺโธ, วิฺาณกฺขนฺโธ.
๑. รูปกฺขนฺโธ
๓๓. ตตฺถ กตโม รูปกฺขนฺโธ? เอกวิเธน รูปกฺขนฺโธ – สพฺพํ รูปํ น เหตุ, อเหตุกํ, เหตุวิปฺปยุตฺตํ, สปฺปจฺจยํ, สงฺขตํ, รูปํ, โลกิยํ, สาสวํ, สํโยชนิยํ, คนฺถนิยํ, โอฆนิยํ, โยคนิยํ, นีวรณิยํ, ปรามฏฺํ, อุปาทานิยํ, สํกิเลสิกํ, อพฺยากตํ, อนารมฺมณํ, อเจตสิกํ, จิตฺตวิปฺปยุตฺตํ, เนววิปากนวิปากธมฺมธมฺมํ, อสํกิลิฏฺสํกิเลสิกํ, น สวิตกฺกสวิจารํ, น อวิตกฺกวิจารมตฺตํ, อวิตกฺกอวิจารํ, น ปีติสหคตํ, น สุขสหคตํ, น อุเปกฺขาสหคตํ, เนว ทสฺสเนน น ภาวนาย ปหาตพฺพํ, เนว ทสฺสเนน น ภาวนาย ปหาตพฺพเหตุกํ, เนวาจยคามินาปจยคามี, เนวเสกฺขนาเสกฺขํ, ปริตฺตํ, กามาวจรํ, น รูปาวจรํ, น อรูปาวจรํ, ปริยาปนฺนํ, โน อปริยาปนฺนํ, อนิยตํ, อนิยฺยานิกํ, อุปฺปนฺนํ, ฉหิ วิฺาเณหิ ¶ วิฺเยฺยํ, อนิจฺจํ, ชราภิภูตํ. เอวํ เอกวิเธน รูปกฺขนฺโธ.
ทุวิเธน ¶ รูปกฺขนฺโธ – อตฺถิ รูปํ อุปาทา, อตฺถิ รูปํ โน อุปาทา [นุปาทา (สี. ก.)]. อตฺถิ รูปํ อุปาทินฺนํ, อตฺถิ รูปํ อนุปาทินฺนํ. อตฺถิ รูปํ อุปาทินฺนุปาทานิยํ, อตฺถิ รูปํ อนุปาทินฺนุปาทานิยํ. อตฺถิ รูปํ สนิทสฺสนํ, อตฺถิ รูปํ อนิทสฺสนํ. อตฺถิ รูปํ สปฺปฏิฆํ, อตฺถิ รูปํ อปฺปฏิฆํ. อตฺถิ รูปํ อินฺทฺริยํ, อตฺถิ รูปํ น อินฺทฺริยํ. อตฺถิ รูปํ มหาภูตํ, อตฺถิ รูปํ น มหาภูตํ. อตฺถิ รูปํ วิฺตฺติ, อตฺถิ รูปํ น วิฺตฺติ. อตฺถิ รูปํ จิตฺตสมุฏฺานํ, อตฺถิ รูปํ น จิตฺตสมุฏฺานํ. อตฺถิ รูปํ จิตฺตสหภุ, อตฺถิ รูปํ น จิตฺตสหภุ. อตฺถิ รูปํ จิตฺตานุปริวตฺติ, อตฺถิ รูปํ น ¶ จิตฺตานุปริวตฺติ. อตฺถิ รูปํ อชฺฌตฺติกํ, อตฺถิ รูปํ พาหิรํ. อตฺถิ รูปํ โอฬาริกํ, อตฺถิ รูปํ สุขุมํ. อตฺถิ รูปํ ทูเร, อตฺถิ รูปํ สนฺติเก…เป… อตฺถิ รูปํ กพฬีกาโร อาหาโร, อตฺถิ รูปํ น กพฬีกาโร อาหาโร. เอวํ ทุวิเธน รูปกฺขนฺโธ.
(ยถา ¶ รูปกณฺเฑ วิภตฺตํ, ตถา อิธ วิภชิตพฺพํ.)
ติวิเธน รูปกฺขนฺโธ – ยํ ตํ รูปํ อชฺฌตฺติกํ ตํ อุปาทา, ยํ ตํ รูปํ พาหิรํ ตํ อตฺถิ อุปาทา, อตฺถิ โน อุปาทา. ยํ ตํ รูปํ อชฺฌตฺติกํ ตํ อุปาทินฺนํ, ยํ ตํ รูปํ พาหิรํ ตํ อตฺถิ อุปาทินฺนํ, อตฺถิ อนุปาทินฺนํ. ยํ ตํ รูปํ อชฺฌตฺติกํ ตํ อุปาทินฺนุปาทานิยํ, ยํ ตํ รูปํ พาหิรํ ตํ อตฺถิ อุปาทินฺนุปาทานิยํ, อตฺถิ อนุปาทินฺนุปาทานิยํ…เป… ยํ ตํ รูปํ อชฺฌตฺติกํ ตํ น กพฬีกาโร อาหาโร, ยํ ตํ รูปํ พาหิรํ ตํ ¶ อตฺถิ กพฬีกาโร อาหาโร, อตฺถิ น กพฬีกาโร อาหาโร. เอวํ ติวิเธน รูปกฺขนฺโธ.
จตุพฺพิเธน รูปกฺขนฺโธ – ยํ ตํ รูปํ อุปาทา ตํ อตฺถิ อุปาทินฺนํ, อตฺถิ อนุปาทินฺนํ; ยํ ตํ รูปํ โน อุปาทา ตํ อตฺถิ อุปาทินฺนํ, อตฺถิ อนุปาทินฺนํ. ยํ ตํ รูปํ อุปาทา ตํ อตฺถิ อุปาทินฺนุปาทานิยํ, อตฺถิ อนุปาทินฺนุปาทานิยํ; ยํ ตํ รูปํ โน อุปาทา ตํ อตฺถิ อุปาทินฺนุปาทานิยํ, อตฺถิ อนุปาทินฺนุปาทานิยํ. ยํ ตํ รูปํ อุปาทา ตํ อตฺถิ สปฺปฏิฆํ, อตฺถิ อปฺปฏิฆํ; ยํ ตํ รูปํ โน อุปาทา ตํ อตฺถิ สปฺปฏิฆํ, อตฺถิ อปฺปฏิฆํ ¶ . ยํ ตํ รูปํ อุปาทา ตํ อตฺถิ โอฬาริกํ, อตฺถิ สุขุมํ; ยํ ตํ รูปํ โน อุปาทา ตํ อตฺถิ โอฬาริกํ, อตฺถิ สุขุมํ. ยํ ตํ รูปํ อุปาทา ตํ อตฺถิ ทูเร, อตฺถิ สนฺติเก; ยํ ตํ รูปํ โน อุปาทา ตํ อตฺถิ ทูเร, อตฺถิ สนฺติเก…เป… ทิฏฺํ, สุตํ, มุตํ, วิฺาตํ รูปํ. เอวํ จตุพฺพิเธน รูปกฺขนฺโธ.
ปฺจวิเธน รูปกฺขนฺโธ – ปถวีธาตุ, อาโปธาตุ, เตโชธาตุ, วาโยธาตุ, ยฺจ รูปํ อุปาทา. เอวํ ปฺจวิเธน รูปกฺขนฺโธ.
ฉพฺพิเธน รูปกฺขนฺโธ – จกฺขุวิฺเยฺยํ รูปํ, โสตวิฺเยฺยํ รูปํ, ฆานวิฺเยฺยํ รูปํ, ชิวฺหาวิฺเยฺยํ รูปํ, กายวิฺเยฺยํ รูปํ, มโนวิฺเยฺยํ รูปํ. เอวํ ฉพฺพิเธน รูปกฺขนฺโธ.
สตฺตวิเธน รูปกฺขนฺโธ – จกฺขุวิฺเยฺยํ รูปํ, โสตวิฺเยฺยํ รูปํ, ฆานวิฺเยฺยํ รูปํ, ชิวฺหาวิฺเยฺยํ รูปํ, กายวิฺเยฺยํ รูปํ, มโนธาตุวิฺเยฺยํ รูปํ, มโนวิฺาณธาตุวิฺเยฺยํ รูปํ. เอวํ สตฺตวิเธน รูปกฺขนฺโธ ¶ .
อฏฺวิเธน ¶ ¶ รูปกฺขนฺโธ – จกฺขุวิฺเยฺยํ รูปํ, โสตวิฺเยฺยํ รูปํ, ฆานวิฺเยฺยํ รูปํ, ชิวฺหาวิฺเยฺยํ รูปํ, กายวิฺเยฺยํ รูปํ อตฺถิ สุขสมฺผสฺสํ, อตฺถิ ทุกฺขสมฺผสฺสํ, มโนธาตุวิฺเยฺยํ รูปํ, มโนวิฺาณธาตุวิฺเยฺยํ รูปํ. เอวํ อฏฺวิเธน รูปกฺขนฺโธ.
นววิเธน รูปกฺขนฺโธ – จกฺขุนฺทฺริยํ, โสตินฺทฺริยํ, ฆานินฺทฺริยํ, ชิวฺหินฺทฺริยํ, กายินฺทฺริยํ, อิตฺถินฺทฺริยํ, ปุริสินฺทฺริยํ, ชีวิตินฺทฺริยํ, ยฺจ รูปํ น อินฺทฺริยํ. เอวํ นววิเธน รูปกฺขนฺโธ.
ทสวิเธน รูปกฺขนฺโธ – จกฺขุนฺทฺริยํ, โสตินฺทฺริยํ, ฆานินฺทฺริยํ, ชิวฺหินฺทฺริยํ, กายินฺทฺริยํ, อิตฺถินฺทฺริยํ, ปุริสินฺทฺริยํ, ชีวิตินฺทฺริยํ, น อินฺทฺริยํ รูปํ อตฺถิ สปฺปฏิฆํ, อตฺถิ อปฺปฏิฆํ. เอวํ ทสวิเธน รูปกฺขนฺโธ.
เอกาทสวิเธน รูปกฺขนฺโธ – จกฺขายตนํ, โสตายตนํ, ฆานายตนํ, ชิวฺหายตนํ, กายายตนํ, รูปายตนํ, สทฺทายตนํ, คนฺธายตนํ, รสายตนํ, โผฏฺพฺพายตนํ, ยฺจ รูปํ อนิทสฺสนอปฺปฏิฆํ ธมฺมายตนปริยาปนฺนํ. เอวํ เอกาทสวิเธน รูปกฺขนฺโธ.
อยํ วุจฺจติ รูปกฺขนฺโธ.
๒. เวทนากฺขนฺโธ
๓๔. ตตฺถ ¶ กตโม เวทนากฺขนฺโธ? เอกวิเธน เวทนากฺขนฺโธ – ผสฺสสมฺปยุตฺโต.
ทุวิเธน เวทนากฺขนฺโธ – อตฺถิ สเหตุโก, อตฺถิ อเหตุโก.
ติวิเธน เวทนากฺขนฺโธ – อตฺถิ กุสโล, อตฺถิ อกุสโล, อตฺถิ อพฺยากโต.
จตุพฺพิเธน เวทนากฺขนฺโธ ¶ – อตฺถิ กามาวจโร, อตฺถิ รูปาวจโร, อตฺถิ อรูปาวจโร, อตฺถิ อปริยาปนฺโน.
ปฺจวิเธน ¶ เวทนากฺขนฺโธ – อตฺถิ สุขินฺทฺริยํ, อตฺถิ ทุกฺขินฺทฺริยํ, อตฺถิ โสมนสฺสินฺทฺริยํ, อตฺถิ โทมนสฺสินฺทฺริยํ, อตฺถิ อุเปกฺขินฺทฺริยํ. เอวํ ปฺจวิเธน เวทนากฺขนฺโธ.
ฉพฺพิเธน ¶ เวทนากฺขนฺโธ – จกฺขุสมฺผสฺสชา เวทนา, โสตสมฺผสฺสชา เวทนา, ฆานสมฺผสฺสชา เวทนา, ชิวฺหาสมฺผสฺสชา เวทนา, กายสมฺผสฺสชา เวทนา, มโนสมฺผสฺสชา เวทนา. เอวํ ฉพฺพิเธน เวทนากฺขนฺโธ.
สตฺตวิเธน เวทนากฺขนฺโธ – จกฺขุสมฺผสฺสชา เวทนา, โสตสมฺผสฺสชา เวทนา, ฆานสมฺผสฺสชา เวทนา, ชิวฺหาสมฺผสฺสชา เวทนา, กายสมฺผสฺสชา เวทนา, มโนธาตุสมฺผสฺสชา เวทนา, มโนวิฺาณธาตุสมฺผสฺสชา เวทนา. เอวํ สตฺตวิเธน เวทนากฺขนฺโธ.
อฏฺวิเธน เวทนากฺขนฺโธ – จกฺขุสมฺผสฺสชา เวทนา, โสตสมฺผสฺสชา เวทนา, ฆานสมฺผสฺสชา เวทนา, ชิวฺหาสมฺผสฺสชา เวทนา, กายสมฺผสฺสชา เวทนา อตฺถิ สุขา, อตฺถิ ทุกฺขา, มโนธาตุสมฺผสฺสชา เวทนา, มโนวิฺาณธาตุสมฺผสฺสชา เวทนา. เอวํ อฏฺวิเธน เวทนากฺขนฺโธ.
นววิเธน เวทนากฺขนฺโธ – จกฺขุสมฺผสฺสชา เวทนา, โสตสมฺผสฺสชา เวทนา, ฆานสมฺผสฺสชา เวทนา, ชิวฺหาสมฺผสฺสชา เวทนา, กายสมฺผสฺสชา เวทนา, มโนธาตุสมฺผสฺสชา เวทนา, มโนวิฺาณธาตุสมฺผสฺสชา เวทนา อตฺถิ กุสลา, อตฺถิ อกุสลา, อตฺถิ อพฺยากตา. เอวํ นววิเธน เวทนากฺขนฺโธ.
ทสวิเธน เวทนากฺขนฺโธ – จกฺขุสมฺผสฺสชา เวทนา, โสตสมฺผสฺสชา เวทนา, ฆานสมฺผสฺสชา เวทนา, ชิวฺหาสมฺผสฺสชา เวทนา, กายสมฺผสฺสชา เวทนา อตฺถิ สุขา, อตฺถิ ทุกฺขา, มโนธาตุสมฺผสฺสชา เวทนา, มโนวิฺาณธาตุสมฺผสฺสชา เวทนา อตฺถิ กุสลา, อตฺถิ อกุสลา, อตฺถิ อพฺยากตา. เอวํ ทสวิเธน เวทนากฺขนฺโธ.
๓๕. เอกวิเธน ¶ เวทนากฺขนฺโธ – ผสฺสสมฺปยุตฺโต.
ทุวิเธน ¶ ¶ เวทนากฺขนฺโธ – อตฺถิ สเหตุโก, อตฺถิ อเหตุโก.
ติวิเธน เวทนากฺขนฺโธ – อตฺถิ วิปาโก, อตฺถิ วิปากธมฺมธมฺโม, อตฺถิ เนววิปากนวิปากธมฺมธมฺโม. อตฺถิ อุปาทินฺนุปาทานิโย, อตฺถิ อนุปาทินฺนุปาทานิโย, อตฺถิ อนุปาทินฺนอนุปาทานิโย. อตฺถิ สํกิลิฏฺสํกิเลสิโก, อตฺถิ อสํกิลิฏฺสํกิเลสิโก, อตฺถิ อสํกิลิฏฺอสํกิเลสิโก. อตฺถิ สวิตกฺกสวิจาโร, อตฺถิ อวิตกฺกวิจารมตฺโต, อตฺถิ ¶ อวิตกฺกอวิจาโร. อตฺถิ ทสฺสเนน ปหาตพฺโพ, อตฺถิ ภาวนาย ปหาตพฺโพ, อตฺถิ เนว ทสฺสเนน น ภาวนาย ปหาตพฺโพ. อตฺถิ ทสฺสเนน ปหาตพฺพเหตุโก, อตฺถิ ภาวนาย ปหาตพฺพเหตุโก, อตฺถิ เนว ทสฺสเนน น ภาวนาย ปหาตพฺพเหตุโก. อตฺถิ อาจยคามี, อตฺถิ อปจยคามี, อตฺถิ เนวาจยคามินาปจยคามี. อตฺถิ เสกฺโข, อตฺถิ อเสกฺโข, อตฺถิ เนวเสกฺขนาเสกฺโข. อตฺถิ ปริตฺโต, อตฺถิ มหคฺคโต, อตฺถิ อปฺปมาโณ. อตฺถิ ¶ ปริตฺตารมฺมโณ, อตฺถิ มหคฺคตารมฺมโณ, อตฺถิ อปฺปมาณารมฺมโณ. อตฺถิ หีโน, อตฺถิ มชฺฌิโม, อตฺถิ ปณีโต. อตฺถิ มิจฺฉตฺตนิยโต, อตฺถิ สมฺมตฺตนิยโต, อตฺถิ อนิยโต. อตฺถิ มคฺคารมฺมโณ, อตฺถิ มคฺคเหตุโก, อตฺถิ มคฺคาธิปติ. อตฺถิ อุปฺปนฺโน, อตฺถิ อนุปฺปนฺโน, อตฺถิ อุปฺปาที. อตฺถิ อตีโต, อตฺถิ อนาคโต, อตฺถิ ปจฺจุปฺปนฺโน. อตฺถิ อตีตารมฺมโณ, อตฺถิ อนาคตารมฺมโณ, อตฺถิ ปจฺจุปฺปนฺนารมฺมโณ. อตฺถิ อชฺฌตฺโต, อตฺถิ พหิทฺโธ, อตฺถิ อชฺฌตฺตพหิทฺโธ. อตฺถิ ¶ อชฺฌตฺตารมฺมโณ, อตฺถิ พหิทฺธารมฺมโณ, อตฺถิ อชฺฌตฺตพหิทฺธารมฺมโณ…เป…. เอวํ ทสวิเธน เวทนากฺขนฺโธ.
๓๖. เอกวิเธน เวทนากฺขนฺโธ – ผสฺสสมฺปยุตฺโต.
ทุวิเธน เวทนากฺขนฺโธ – อตฺถิ เหตุสมฺปยุตฺโต, อตฺถิ เหตุวิปฺปยุตฺโต…เป… อตฺถิ น เหตุสเหตุโก, อตฺถิ น เหตุอเหตุโก. อตฺถิ โลกิโย, อตฺถิ โลกุตฺตโร. อตฺถิ เกนจิ วิฺเยฺโย, อตฺถิ เกนจิ น วิฺเยฺโย. อตฺถิ ¶ สาสโว, อตฺถิ อนาสโว. อตฺถิ อาสวสมฺปยุตฺโต, อตฺถิ อาสววิปฺปยุตฺโต. อตฺถิ อาสววิปฺปยุตฺตสาสโว, อตฺถิ อาสววิปฺปยุตฺตอนาสโว. อตฺถิ สํโยชนิโย, อตฺถิ อสํโยชนิโย. อตฺถิ สํโยชนสมฺปยุตฺโต, อตฺถิ สํโยชนวิปฺปยุตฺโต. อตฺถิ สํโยชนวิปฺปยุตฺตสํโยชนิโย, อตฺถิ สํโยชนวิปฺปยุตฺตอสํโยชนิโย. อตฺถิ คนฺถนิโย, อตฺถิ อคนฺถนิโย. อตฺถิ คนฺถสมฺปยุตฺโต, อตฺถิ คนฺถวิปฺปยุตฺโต ¶ . อตฺถิ คนฺถวิปฺปยุตฺตคนฺถนิโย, อตฺถิ คนฺถวิปฺปยุตฺตอคนฺถนิโย. อตฺถิ โอฆนิโย, อตฺถิ อโนฆนิโย. อตฺถิ โอฆสมฺปยุตฺโต, อตฺถิ โอฆวิปฺปยุตฺโต. อตฺถิ โอฆวิปฺปยุตฺตโอฆนิโย, อตฺถิ โอฆวิปฺปยุตฺตอโนฆนิโย. อตฺถิ โยคนิโย, อตฺถิ อโยคนิโย. อตฺถิ โยคสมฺปยุตฺโต, อตฺถิ โยควิปฺปยุตฺโต. อตฺถิ ¶ โยควิปฺปยุตฺตโยคนิโย, อตฺถิ โยควิปฺปยุตฺตอโยคนิโย. อตฺถิ นีวรณิโย, อตฺถิ อนีวรณิโย. อตฺถิ นีวรณสมฺปยุตฺโต, อตฺถิ นีวรณวิปฺปยุตฺโต. อตฺถิ นีวรณวิปฺปยุตฺตนีวรณิโย, อตฺถิ นีวรณวิปฺปยุตฺตอนีวรณิโย. อตฺถิ ปรามฏฺโ, อตฺถิ อปรามฏฺโ. อตฺถิ ปรามาสสมฺปยุตฺโต, อตฺถิ ปรามาสวิปฺปยุตฺโต ¶ . อตฺถิ ปรามาสวิปฺปยุตฺตปรามฏฺโ, อตฺถิ ปรามาสวิปฺปยุตฺตอปรามฏฺโ. อตฺถิ อุปาทินฺโน, อตฺถิ อนุปาทินฺโน. อตฺถิ อุปาทานิโย, อตฺถิ อนุปาทานิโย. อตฺถิ อุปาทานสมฺปยุตฺโต, อตฺถิ อุปาทานวิปฺปยุตฺโต. อตฺถิ อุปาทานวิปฺปยุตฺตอุปาทานิโย, อตฺถิ อุปาทานวิปฺปยุตฺตอนุปาทานิโย. อตฺถิ สํกิเลสิโก, อตฺถิ อสํกิเลสิโก. อตฺถิ สํกิลิฏฺโ, อตฺถิ อสํกิลิฏฺโ. อตฺถิ กิเลสสมฺปยุตฺโต, อตฺถิ กิเลสวิปฺปยุตฺโต. อตฺถิ กิเลสวิปฺปยุตฺตสํกิเลสิโก, อตฺถิ กิเลสวิปฺปยุตฺตอสํกิเลสิโก. อตฺถิ ทสฺสเนน ปหาตพฺโพ, อตฺถิ น ทสฺสเนน ปหาตพฺโพ. อตฺถิ ภาวนาย ปหาตพฺโพ, อตฺถิ น ภาวนาย ปหาตพฺโพ. อตฺถิ ทสฺสเนน ปหาตพฺพเหตุโก, อตฺถิ น ทสฺสเนน ปหาตพฺพเหตุโก. อตฺถิ ภาวนาย ปหาตพฺพเหตุโก, อตฺถิ น ภาวนาย ปหาตพฺพเหตุโก. อตฺถิ สวิตกฺโก, อตฺถิ อวิตกฺโก. อตฺถิ สวิจาโร, อตฺถิ อวิจาโร. อตฺถิ ¶ สปฺปีติโก, อตฺถิ อปฺปีติโก. อตฺถิ ปีติสหคโต, อตฺถิ น ปีติสหคโต. อตฺถิ กามาวจโร, อตฺถิ น กามาวจโร. อตฺถิ รูปาวจโร, อตฺถิ น รูปาวจโร. อตฺถิ อรูปาวจโร, อตฺถิ น อรูปาวจโร. อตฺถิ ปริยาปนฺโน, อตฺถิ อปริยาปนฺโน. อตฺถิ นิยฺยานิโก, อตฺถิ อนิยฺยานิโก. อตฺถิ นิยโต, อตฺถิ อนิยโต. อตฺถิ สอุตฺตโร, อตฺถิ อนุตฺตโร. อตฺถิ สรโณ, อตฺถิ อรโณ.
ติวิเธน เวทนากฺขนฺโธ – อตฺถิ กุสโล, อตฺถิ อกุสโล, อตฺถิ อพฺยากโต…เป…. เอวํ ทสวิเธน เวทนากฺขนฺโธ.
๓๗. เอกวิเธน เวทนากฺขนฺโธ – ผสฺสสมฺปยุตฺโต.
ทุวิเธน เวทนากฺขนฺโธ – อตฺถิ สรโณ, อตฺถิ อรโณ.
ติวิเธน ¶ เวทนากฺขนฺโธ – อตฺถิ วิปาโก, อตฺถิ วิปากธมฺมธมฺโม, อตฺถิ เนววิปากนวิปากธมฺมธมฺโม. อตฺถิ อุปาทินฺนุปาทานิโย…เป… อตฺถิ อชฺฌตฺตารมฺมโณ ¶ , อตฺถิ พหิทฺธารมฺมโณ, อตฺถิ อชฺฌตฺตพหิทฺธารมฺมโณ…เป…. เอวํ ทสวิเธน เวทนากฺขนฺโธ.
ทุกมูลกํ.
๓๘. เอกวิเธน ¶ เวทนากฺขนฺโธ – ผสฺสสมฺปยุตฺโต.
ทุวิเธน ¶ เวทนากฺขนฺโธ – อตฺถิ สเหตุโก, อตฺถิ อเหตุโก.
ติวิเธน เวทนากฺขนฺโธ – อตฺถิ กุสโล, อตฺถิ อกุสโล, อตฺถิ อพฺยากโต…เป…. เอวํ ทสวิเธน เวทนากฺขนฺโธ.
๓๙. เอกวิเธน เวทนากฺขนฺโธ – ผสฺสสมฺปยุตฺโต.
ทุวิเธน เวทนากฺขนฺโธ – อตฺถิ เหตุสมฺปยุตฺโต, อตฺถิ เหตุวิปฺปยุตฺโต.
ติวิเธน เวทนากฺขนฺโธ – อตฺถิ กุสโล, อตฺถิ อกุสโล, อตฺถิ อพฺยากโต…เป…. เอวํ ทสวิเธน เวทนากฺขนฺโธ.
๔๐. เอกวิเธน เวทนากฺขนฺโธ – ผสฺสสมฺปยุตฺโต.
ทุวิเธน เวทนากฺขนฺโธ – อตฺถิ น เหตุสเหตุโก, อตฺถิ น เหตุอเหตุโก. อตฺถิ โลกิโย, อตฺถิ โลกุตฺตโร. อตฺถิ เกนจิ วิฺเยฺโย, อตฺถิ เกนจิ น วิฺเยฺโย. อตฺถิ สาสโว, อตฺถิ อนาสโว. อตฺถิ อาสวสมฺปยุตฺโต, อตฺถิ อาสววิปฺปยุตฺโต. อตฺถิ อาสววิปฺปยุตฺตสาสโว, อตฺถิ อาสววิปฺปยุตฺตอนาสโว…เป… อตฺถิ สรโณ, อตฺถิ อรโณ.
ติวิเธน ¶ เวทนากฺขนฺโธ – อตฺถิ กุสโล, อตฺถิ อกุสโล, อตฺถิ อพฺยากโต…เป…. เอวํ ทสวิเธน เวทนากฺขนฺโธ.
๔๑. เอกวิเธน เวทนากฺขนฺโธ – ผสฺสสมฺปยุตฺโต.
ทุวิเธน เวทนากฺขนฺโธ – อตฺถิ สเหตุโก, อตฺถิ อเหตุโก.
ติวิเธน เวทนากฺขนฺโธ – อตฺถิ วิปาโก, อตฺถิ วิปากธมฺมธมฺโม, อตฺถิ เนววิปากนวิปากธมฺมธมฺโม. ¶ อตฺถิ อุปาทินฺนุปาทานิโย, อตฺถิ อนุปาทินฺนุปาทานิโย ¶ , อตฺถิ อนุปาทินฺนอนุปาทานิโย. อตฺถิ สํกิลิฏฺสํกิเลสิโก, อตฺถิ อสํกิลิฏฺสํกิเลสิโก, อตฺถิ อสํกิลิฏฺอสํกิเลสิโก. อตฺถิ สวิตกฺกสวิจาโร, อตฺถิ อวิตกฺกวิจารมตฺโต, อตฺถิ อวิตกฺกอวิจาโร. อตฺถิ ทสฺสเนน ปหาตพฺโพ, อตฺถิ ภาวนาย ปหาตพฺโพ, อตฺถิ เนว ทสฺสเนน น ภาวนาย ปหาตพฺโพ. อตฺถิ ทสฺสเนน ปหาตพฺพเหตุโก, อตฺถิ ภาวนาย ปหาตพฺพเหตุโก, อตฺถิ เนว ทสฺสเนน น ภาวนาย ปหาตพฺพเหตุโก. อตฺถิ อาจยคามี, อตฺถิ อปจยคามี, อตฺถิ เนวาจยคามินาปจยคามี. อตฺถิ เสกฺโข, อตฺถิ อเสกฺโข, อตฺถิ เนวเสกฺขนาเสกฺโข. อตฺถิ ปริตฺโต, อตฺถิ มหคฺคโต, อตฺถิ อปฺปมาโณ. อตฺถิ ปริตฺตารมฺมโณ, อตฺถิ มหคฺคตารมฺมโณ, อตฺถิ อปฺปมาณารมฺมโณ. อตฺถิ หีโน, อตฺถิ มชฺฌิโม, อตฺถิ ปณีโต. อตฺถิ มิจฺฉตฺตนิยโต, อตฺถิ สมฺมตฺตนิยโต, อตฺถิ อนิยโต. อตฺถิ มคฺคารมฺมโณ, อตฺถิ มคฺคเหตุโก, อตฺถิ มคฺคาธิปติ. อตฺถิ อุปฺปนฺโน, อตฺถิ อนุปฺปนฺโน, อตฺถิ อุปฺปาที. อตฺถิ อตีโต, อตฺถิ อนาคโต, อตฺถิ ปจฺจุปฺปนฺโน. อตฺถิ อตีตารมฺมโณ, อตฺถิ อนาคตารมฺมโณ, อตฺถิ ปจฺจุปฺปนฺนารมฺมโณ. อตฺถิ อชฺฌตฺโต, อตฺถิ พหิทฺโธ, อตฺถิ อชฺฌตฺตพหิทฺโธ. อตฺถิ อชฺฌตฺตารมฺมโณ, อตฺถิ พหิทฺธารมฺมโณ, อตฺถิ อชฺฌตฺตพหิทฺธารมฺมโณ…เป…. เอวํ ทสวิเธน เวทนากฺขนฺโธ.
๔๒. เอกวิเธน เวทนากฺขนฺโธ – ผสฺสสมฺปยุตฺโต.
ทุวิเธน เวทนากฺขนฺโธ – อตฺถิ เหตุสมฺปยุตฺโต, อตฺถิ เหตุวิปฺปยุตฺโต. อตฺถิ น เหตุสเหตุโก, อตฺถิ น เหตุอเหตุโก. อตฺถิ โลกิโย, อตฺถิ โลกุตฺตโร. อตฺถิ เกนจิ วิฺเยฺโย ¶ , อตฺถิ เกนจิ น วิฺเยฺโย. อตฺถิ สาสโว, อตฺถิ อนาสโว. อตฺถิ อาสวสมฺปยุตฺโต, อตฺถิ อาสววิปฺปยุตฺโต. อตฺถิ อาสววิปฺปยุตฺตสาสโว, อตฺถิ อาสววิปฺปยุตฺตอนาสโว. อตฺถิ สํโยชนิโย, อตฺถิ อสํโยชนิโย…เป… อตฺถิ สรโณ ¶ , อตฺถิ อรโณ.
ติวิเธน เวทนากฺขนฺโธ – อตฺถิ อชฺฌตฺตารมฺมโณ, อตฺถิ พหิทฺธารมฺมโณ, อตฺถิ อชฺฌตฺตพหิทฺธารมฺมโณ…เป…. เอวํ ทสวิเธน เวทนากฺขนฺโธ.
ติกมูลกํ.
๔๓. เอกวิเธน ¶ เวทนากฺขนฺโธ – ผสฺสสมฺปยุตฺโต.
ทุวิเธน เวทนากฺขนฺโธ – อตฺถิ สเหตุโก, อตฺถิ อเหตุโก.
ติวิเธน เวทนากฺขนฺโธ – อตฺถิ กุสโล, อตฺถิ อกุสโล, อตฺถิ อพฺยากโต…เป…. เอวํ ทสวิเธน เวทนากฺขนฺโธ.
๔๔. เอกวิเธน เวทนากฺขนฺโธ – ผสฺสสมฺปยุตฺโต.
ทุวิเธน เวทนากฺขนฺโธ – อตฺถิ เหตุสมฺปยุตฺโต, อตฺถิ เหตุวิปฺปยุตฺโต.
ติวิเธน ¶ เวทนากฺขนฺโธ – อตฺถิ วิปาโก, อตฺถิ วิปากธมฺมธมฺโม, อตฺถิ เนววิปากนวิปากธมฺมธมฺโม…เป…. เอวํ ทสวิเธน เวทนากฺขนฺโธ.
๔๕. เอกวิเธน เวทนากฺขนฺโธ – ผสฺสสมฺปยุตฺโต.
ทุวิเธน เวทนากฺขนฺโธ – อตฺถิ น เหตุสเหตุโก, อตฺถิ น เหตุอเหตุโก.
ติวิเธน ¶ เวทนากฺขนฺโธ – อตฺถิ อุปาทินฺนุปาทานิโย, อตฺถิ อนุปาทินฺนุปาทานิโย, อตฺถิ อนุปาทินฺนอนุปาทานิโย…เป…. เอวํ ทสวิเธน เวทนากฺขนฺโธ.
๔๖. เอกวิเธน เวทนากฺขนฺโธ – ผสฺสสมฺปยุตฺโต.
ทุวิเธน เวทนากฺขนฺโธ – อตฺถิ โลกิโย, อตฺถิ โลกุตฺตโร.
ติวิเธน เวทนากฺขนฺโธ – อตฺถิ สํกิลิฏฺสํกิเลสิโก, อตฺถิ อสํกิลิฏฺสํกิเลสิโก, อตฺถิ อสํกิลิฏฺอสํกิเลสิโก…เป…. เอวํ ทสวิเธน เวทนากฺขนฺโธ.
๔๗. เอกวิเธน เวทนากฺขนฺโธ – ผสฺสสมฺปยุตฺโต.
ทุวิเธน เวทนากฺขนฺโธ – อตฺถิ เกนจิ วิฺเยฺโย ¶ , อตฺถิ เกนจิ น วิฺเยฺโย.
ติวิเธน เวทนากฺขนฺโธ – อตฺถิ สวิตกฺกสวิจาโร, อตฺถิ อวิตกฺกวิจารมตฺโต, อตฺถิ อวิตกฺกอวิจาโร…เป…. เอวํ ทสวิเธน เวทนากฺขนฺโธ.
๔๘. เอกวิเธน ¶ เวทนากฺขนฺโธ – ผสฺสสมฺปยุตฺโต.
ทุวิเธน เวทนากฺขนฺโธ – อตฺถิ สาสโว, อตฺถิ อนาสโว.
ติวิเธน ¶ เวทนากฺขนฺโธ – อตฺถิ ทสฺสเนน ปหาตพฺโพ, อตฺถิ ภาวนาย ปหาตพฺโพ, อตฺถิ เนว ทสฺสเนน น ภาวนาย ปหาตพฺโพ…เป…. เอวํ ทสวิเธน เวทนากฺขนฺโธ.
๔๙. เอกวิเธน เวทนากฺขนฺโธ – ผสฺสสมฺปยุตฺโต.
ทุวิเธน เวทนากฺขนฺโธ – อตฺถิ อาสวสมฺปยุตฺโต, อตฺถิ อาสววิปฺปยุตฺโต.
ติวิเธน ¶ เวทนากฺขนฺโธ – อตฺถิ ทสฺสเนน ปหาตพฺพเหตุโก, อตฺถิ ภาวนาย ปหาตพฺพเหตุโก, อตฺถิ เนว ทสฺสเนน น ภาวนาย ปหาตพฺพเหตุโก…เป…. เอวํ ทสวิเธน เวทนากฺขนฺโธ.
๕๐. เอกวิเธน เวทนากฺขนฺโธ – ผสฺสสมฺปยุตฺโต.
ทุวิเธน เวทนากฺขนฺโธ – อตฺถิ อาสววิปฺปยุตฺตสาสโว, อตฺถิ อาสววิปฺปยุตฺตอนาสโว.
ติวิเธน เวทนากฺขนฺโธ – อตฺถิ อาจยคามี, อตฺถิ อปจยคามี, อตฺถิ เนวาจยคามินาปจยคามี…เป…. เอวํ ทสวิเธน เวทนากฺขนฺโธ.
๕๑. เอกวิเธน เวทนากฺขนฺโธ – ผสฺสสมฺปยุตฺโต.
ทุวิเธน เวทนากฺขนฺโธ – อตฺถิ สํโยชนิโย, อตฺถิ อสํโยชนิโย.
ติวิเธน เวทนากฺขนฺโธ – อตฺถิ เสกฺโข, อตฺถิ อเสกฺโข, อตฺถิ เนวเสกฺขนาเสกฺโข…เป…. เอวํ ทสวิเธน เวทนากฺขนฺโธ.
๕๒. เอกวิเธน เวทนากฺขนฺโธ – ผสฺสสมฺปยุตฺโต.
ทุวิเธน เวทนากฺขนฺโธ – อตฺถิ สํโยชนสมฺปยุตฺโต, อตฺถิ สํโยชนวิปฺปยุตฺโต ¶ .
ติวิเธน ¶ เวทนากฺขนฺโธ – อตฺถิ ปริตฺโต, อตฺถิ มหคฺคโต, อตฺถิ อปฺปมาโณ…เป…. เอวํ ทสวิเธน เวทนากฺขนฺโธ.
๕๓. เอกวิเธน ¶ เวทนากฺขนฺโธ – ผสฺสสมฺปยุตฺโต.
ทุวิเธน ¶ เวทนากฺขนฺโธ – อตฺถิ สํโยชนวิปฺปยุตฺตสํโยชนิโย, อตฺถิ สํโยชนวิปฺปยุตฺตอสํโยชนิโย.
ติวิเธน เวทนากฺขนฺโธ – อตฺถิ ปริตฺตารมฺมโณ, อตฺถิ มหคฺคตารมฺมโณ, อตฺถิ อปฺปมาณารมฺมโณ…เป…. เอวํ ทสวิเธน เวทนากฺขนฺโธ.
๕๔. เอกวิเธน เวทนากฺขนฺโธ – ผสฺสสมฺปยุตฺโต.
ทุวิเธน เวทนากฺขนฺโธ – อตฺถิ คนฺถนิโย, อตฺถิ อคนฺถนิโย.
ติวิเธน เวทนากฺขนฺโธ – อตฺถิ หีโน, อตฺถิ มชฺฌิโม, อตฺถิ ปณีโต…เป…. เอวํ ทสวิเธน เวทนากฺขนฺโธ.
๕๕. เอกวิเธน เวทนากฺขนฺโธ – ผสฺสสมฺปยุตฺโต.
ทุวิเธน เวทนากฺขนฺโธ – อตฺถิ คนฺถสมฺปยุตฺโต, อตฺถิ คนฺถวิปฺปยุตฺโต.
ติวิเธน เวทนากฺขนฺโธ – อตฺถิ มิจฺฉตฺตนิยโต, อตฺถิ สมฺมตฺตนิยโต, อตฺถิ อนิยโต…เป…. เอวํ ทสวิเธน เวทนากฺขนฺโธ.
๕๖. เอกวิเธน เวทนากฺขนฺโธ – ผสฺสสมฺปยุตฺโต.
ทุวิเธน เวทนากฺขนฺโธ – อตฺถิ คนฺถวิปฺปยุตฺตคนฺถนิโย, อตฺถิ คนฺถวิปฺปยุตฺตอคนฺถนิโย.
ติวิเธน ¶ เวทนากฺขนฺโธ – อตฺถิ มคฺคารมฺมโณ, อตฺถิ มคฺคเหตุโก, อตฺถิ มคฺคาธิปติ…เป…. เอวํ ทสวิเธน เวทนากฺขนฺโธ.
๕๗. เอกวิเธน เวทนากฺขนฺโธ – ผสฺสสมฺปยุตฺโต.
ทุวิเธน ¶ เวทนากฺขนฺโธ – อตฺถิ โอฆนิโย, อตฺถิ อโนฆนิโย.
ติวิเธน เวทนากฺขนฺโธ – อตฺถิ อุปฺปนฺโน, อตฺถิ อนุปฺปนฺโน, อตฺถิ อุปฺปาที…เป…. เอวํ ทสวิเธน เวทนากฺขนฺโธ.
๕๘. เอกวิเธน เวทนากฺขนฺโธ – ผสฺสสมฺปยุตฺโต.
ทุวิเธน เวทนากฺขนฺโธ ¶ – อตฺถิ โอฆสมฺปยุตฺโต, อตฺถิ โอฆวิปฺปยุตฺโต.
ติวิเธน ¶ เวทนากฺขนฺโธ – อตฺถิ อตีโต, อตฺถิ อนาคโต, อตฺถิ ปจฺจุปฺปนฺโน…เป…. เอวํ ทสวิเธน เวทนากฺขนฺโธ.
๕๙. เอกวิเธน เวทนากฺขนฺโธ – ผสฺสสมฺปยุตฺโต.
ทุวิเธน เวทนากฺขนฺโธ – อตฺถิ โอฆวิปฺปยุตฺตโอฆนิโย, อตฺถิ โอฆวิปฺปยุตฺตอโนฆนิโย.
ติวิเธน เวทนากฺขนฺโธ – อตฺถิ อตีตารมฺมโณ, อตฺถิ อนาคตารมฺมโณ, อตฺถิ ปจฺจุปฺปนฺนารมฺมโณ…เป…. เอวํ ทสวิเธน เวทนากฺขนฺโธ.
๖๐. เอกวิเธน เวทนากฺขนฺโธ – ผสฺสสมฺปยุตฺโต.
ทุวิเธน เวทนากฺขนฺโธ – อตฺถิ โยคนิโย, อตฺถิ อโยคนิโย.
ติวิเธน ¶ เวทนากฺขนฺโธ – อตฺถิ อชฺฌตฺโต, อตฺถิ พหิทฺโธ, อตฺถิ อชฺฌตฺตพหิทฺโธ…เป…. เอวํ ทสวิเธน เวทนากฺขนฺโธ.
๖๑. เอกวิเธน เวทนากฺขนฺโธ – ผสฺสสมฺปยุตฺโต.
ทุวิเธน ¶ เวทนากฺขนฺโธ – อตฺถิ โยคสมฺปยุตฺโต, อตฺถิ โยควิปฺปยุตฺโต.
ติวิเธน เวทนากฺขนฺโธ – อตฺถิ อชฺฌตฺตารมฺมโณ, อตฺถิ พหิทฺธารมฺมโณ, อตฺถิ อชฺฌตฺตพหิทฺธารมฺมโณ…เป…. เอวํ ทสวิเธน เวทนากฺขนฺโธ.
อุภโตวฑฺฒกํ.
สตฺตวิเธน เวทนากฺขนฺโธ – อตฺถิ กุสโล, อตฺถิ อกุสโล, อตฺถิ อพฺยากโต, อตฺถิ กามาวจโร, อตฺถิ รูปาวจโร, อตฺถิ อรูปาวจโร, อตฺถิ อปริยาปนฺโน. เอวํ สตฺตวิเธน เวทนากฺขนฺโธ.
อปโรปิ สตฺตวิเธน เวทนากฺขนฺโธ – อตฺถิ วิปาโก…เป… อตฺถิ อชฺฌตฺตารมฺมโณ, อตฺถิ พหิทฺธารมฺมโณ ¶ , อตฺถิ อชฺฌตฺตพหิทฺธารมฺมโณ, อตฺถิ กามาวจโร, อตฺถิ รูปาวจโร, อตฺถิ อรูปาวจโร, อตฺถิ อปริยาปนฺโน. เอวํ สตฺตวิเธน เวทนากฺขนฺโธ.
จตุวีสติวิเธน ¶ เวทนากฺขนฺโธ – จกฺขุสมฺผสฺสปจฺจยา เวทนากฺขนฺโธ อตฺถิ กุสโล, อตฺถิ อกุสโล, อตฺถิ อพฺยากโต; โสตสมฺผสฺสปจฺจยา เวทนากฺขนฺโธ…เป… ฆานสมฺผสฺสปจฺจยา เวทนากฺขนฺโธ…เป… ชิวฺหาสมฺผสฺสปจฺจยา เวทนากฺขนฺโธ…เป… กายสมฺผสฺสปจฺจยา เวทนากฺขนฺโธ…เป… มโนสมฺผสฺสปจฺจยา เวทนากฺขนฺโธ อตฺถิ กุสโล, อตฺถิ อกุสโล, อตฺถิ อพฺยากโต; จกฺขุสมฺผสฺสชา เวทนา, โสตสมฺผสฺสชา เวทนา, ฆานสมฺผสฺสชา เวทนา, ชิวฺหาสมฺผสฺสชา เวทนา, กายสมฺผสฺสชา เวทนา, มโนสมฺผสฺสชา เวทนา. เอวํ จตุวีสติวิเธน เวทนากฺขนฺโธ.
อปโรปิ จตุวีสติวิเธน เวทนากฺขนฺโธ – จกฺขุสมฺผสฺสปจฺจยา ¶ เวทนากฺขนฺโธ อตฺถิ วิปาโก…เป… อตฺถิ อชฺฌตฺตารมฺมโณ, อตฺถิ พหิทฺธารมฺมโณ, อตฺถิ อชฺฌตฺตพหิทฺธารมฺมโณ, จกฺขุสมฺผสฺสชา เวทนา…เป… มโนสมฺผสฺสชา เวทนา; โสตสมฺผสฺสปจฺจยา เวทนากฺขนฺโธ…เป… ฆานสมฺผสฺสปจฺจยา เวทนากฺขนฺโธ…เป… ชิวฺหาสมฺผสฺสปจฺจยา เวทนากฺขนฺโธ…เป… กายสมฺผสฺสปจฺจยา เวทนากฺขนฺโธ…เป… มโนสมฺผสฺสปจฺจยา เวทนากฺขนฺโธ ¶ อตฺถิ วิปาโก…เป… อตฺถิ อชฺฌตฺตารมฺมโณ, อตฺถิ พหิทฺธารมฺมโณ, อตฺถิ อชฺฌตฺตพหิทฺธารมฺมโณ, จกฺขุสมฺผสฺสชา เวทนา…เป… มโนสมฺผสฺสชา เวทนา. เอวํ จตุวีสติวิเธน ¶ เวทนากฺขนฺโธ.
ตึสวิเธน เวทนากฺขนฺโธ – จกฺขุสมฺผสฺสปจฺจยา เวทนากฺขนฺโธ อตฺถิ กามาวจโร, อตฺถิ รูปาวจโร, อตฺถิ อรูปาวจโร, อตฺถิ อปริยาปนฺโน; โสตสมฺผสฺสปจฺจยา…เป… ฆานสมฺผสฺสปจฺจยา…เป… ชิวฺหาสมฺผสฺสปจฺจยา…เป… กายสมฺผสฺสปจฺจยา…เป… มโนสมฺผสฺสปจฺจยา เวทนากฺขนฺโธ อตฺถิ กามาวจโร, อตฺถิ รูปาวจโร, อตฺถิ อรูปาวจโร, อตฺถิ อปริยาปนฺโน; จกฺขุสมฺผสฺสชา เวทนา, โสตสมฺผสฺสชา เวทนา, ฆานสมฺผสฺสชา เวทนา, ชิวฺหาสมฺผสฺสชา เวทนา, กายสมฺผสฺสชา เวทนา, มโนสมฺผสฺสชา เวทนา. เอวํ ตึสวิเธน เวทนากฺขนฺโธ.
พหุวิเธน เวทนากฺขนฺโธ – จกฺขุสมฺผสฺสปจฺจยา เวทนากฺขนฺโธ อตฺถิ กุสโล, อตฺถิ อกุสโล, อตฺถิ อพฺยากโต, อตฺถิ กามาวจโร, อตฺถิ รูปาวจโร, อตฺถิ อรูปาวจโร, อตฺถิ อปริยาปนฺโน; โสตสมฺผสฺสปจฺจยา…เป… ฆานสมฺผสฺสปจฺจยา…เป… ชิวฺหาสมฺผสฺสปจฺจยา…เป… กายสมฺผสฺสปจฺจยา…เป… มโนสมฺผสฺสปจฺจยา เวทนากฺขนฺโธ อตฺถิ กุสโล ¶ , อตฺถิ อกุสโล, อตฺถิ อพฺยากโต, อตฺถิ กามาวจโร, อตฺถิ รูปาวจโร, อตฺถิ อรูปาวจโร, อตฺถิ อปริยาปนฺโน; จกฺขุสมฺผสฺสชา เวทนา, โสตสมฺผสฺสชา เวทนา, ฆานสมฺผสฺสชา เวทนา, ชิวฺหาสมฺผสฺสชา เวทนา, กายสมฺผสฺสชา เวทนา, มโนสมฺผสฺสชา เวทนา. เอวํ พหุวิเธน เวทนากฺขนฺโธ.
อปโรปิ พหุวิเธน เวทนากฺขนฺโธ – จกฺขุสมฺผสฺสปจฺจยา เวทนากฺขนฺโธ อตฺถิ วิปาโก…เป… อตฺถิ อชฺฌตฺตารมฺมโณ, อตฺถิ พหิทฺธารมฺมโณ, อตฺถิ อชฺฌตฺตพหิทฺธารมฺมโณ, อตฺถิ กามาวจโร, อตฺถิ รูปาวจโร, อตฺถิ อรูปาวจโร ¶ , อตฺถิ อปริยาปนฺโน; โสตสมฺผสฺสปจฺจยา เวทนากฺขนฺโธ…เป… ฆานสมฺผสฺสปจฺจยา เวทนากฺขนฺโธ…เป… ชิวฺหาสมฺผสฺสปจฺจยา เวทนากฺขนฺโธ…เป… กายสมฺผสฺสปจฺจยา เวทนากฺขนฺโธ…เป… มโนสมฺผสฺสปจฺจยา เวทนากฺขนฺโธ อตฺถิ วิปาโก…เป… อตฺถิ อชฺฌตฺตารมฺมโณ ¶ , อตฺถิ พหิทฺธารมฺมโณ, อตฺถิ อชฺฌตฺตพหิทฺธารมฺมโณ, อตฺถิ กามาวจโร, อตฺถิ รูปาวจโร, อตฺถิ อรูปาวจโร ¶ , อตฺถิ อปริยาปนฺโน; จกฺขุสมฺผสฺสชา เวทนา, โสตสมฺผสฺสชา เวทนา, ฆานสมฺผสฺสชา เวทนา, ชิวฺหาสมฺผสฺสชา เวทนา, กายสมฺผสฺสชา เวทนา, มโนสมฺผสฺสชา เวทนา. เอวํ พหุวิเธน เวทนากฺขนฺโธ.
อยํ วุจฺจติ เวทนากฺขนฺโธ.
๓. สฺากฺขนฺโธ
๖๒. ตตฺถ กตโม สฺากฺขนฺโธ? เอกวิเธน สฺากฺขนฺโธ – ผสฺสสมฺปยุตฺโต.
ทุวิเธน สฺากฺขนฺโธ – อตฺถิ สเหตุโก, อตฺถิ อเหตุโก.
ติวิเธน สฺากฺขนฺโธ – อตฺถิ กุสโล, อตฺถิ อกุสโล, อตฺถิ อพฺยากโต.
จตุพฺพิเธน สฺากฺขนฺโธ – อตฺถิ กามาวจโร, อตฺถิ รูปาวจโร, อตฺถิ อรูปาวจโร, อตฺถิ อปริยาปนฺโน.
ปฺจวิเธน ¶ สฺากฺขนฺโธ – อตฺถิ สุขินฺทฺริยสมฺปยุตฺโต, อตฺถิ ทุกฺขินฺทฺริยสมฺปยุตฺโต, อตฺถิ โสมนสฺสินฺทฺริยสมฺปยุตฺโต, อตฺถิ โทมนสฺสินฺทฺริยสมฺปยุตฺโต, อตฺถิ อุเปกฺขินฺทฺริยสมฺปยุตฺโต. เอวํ ปฺจวิเธน สฺากฺขนฺโธ.
ฉพฺพิเธน สฺากฺขนฺโธ – จกฺขุสมฺผสฺสชา สฺา, โสตสมฺผสฺสชา สฺา, ฆานสมฺผสฺสชา สฺา, ชิวฺหาสมฺผสฺสชา สฺา, กายสมฺผสฺสชา สฺา, มโนสมฺผสฺสชา สฺา. เอวํ ฉพฺพิเธน สฺากฺขนฺโธ.
สตฺตวิเธน สฺากฺขนฺโธ – จกฺขุสมฺผสฺสชา สฺา, โสตสมฺผสฺสชา สฺา, ฆานสมฺผสฺสชา ¶ สฺา, ชิวฺหาสมฺผสฺสชา สฺา, กายสมฺผสฺสชา ¶ สฺา, มโนธาตุสมฺผสฺสชา สฺา, มโนวิฺาณธาตุสมฺผสฺสชา สฺา. เอวํ สตฺตวิเธน สฺากฺขนฺโธ.
อฏฺวิเธน สฺากฺขนฺโธ – จกฺขุสมฺผสฺสชา สฺา…เป… กายสมฺผสฺสชา สฺา อตฺถิ สุขสหคตา, อตฺถิ ทุกฺขสหคตา, มโนธาตุสมฺผสฺสชา สฺา, มโนวิฺาณธาตุสมฺผสฺสชา สฺา. เอวํ อฏฺวิเธน สฺากฺขนฺโธ.
นววิเธน สฺากฺขนฺโธ – จกฺขุสมฺผสฺสชา สฺา…เป… กายสมฺผสฺสชา สฺา, มโนธาตุสมฺผสฺสชา สฺา, มโนวิฺาณธาตุสมฺผสฺสชา สฺา อตฺถิ กุสลา, อตฺถิ อกุสลา, อตฺถิ อพฺยากตา. เอวํ นววิเธน สฺากฺขนฺโธ.
ทสวิเธน สฺากฺขนฺโธ – จกฺขุสมฺผสฺสชา สฺา…เป… กายสมฺผสฺสชา สฺา อตฺถิ สุขสหคตา, อตฺถิ ทุกฺขสหคตา, มโนธาตุสมฺผสฺสชา สฺา, มโนวิฺาณธาตุสมฺผสฺสชา สฺา อตฺถิ กุสลา, อตฺถิ อกุสลา, อตฺถิ อพฺยากตา. เอวํ ทสวิเธน สฺากฺขนฺโธ.
๖๓. เอกวิเธน สฺากฺขนฺโธ – ผสฺสสมฺปยุตฺโต.
ทุวิเธน ¶ สฺากฺขนฺโธ – อตฺถิ สเหตุโก, อตฺถิ อเหตุโก.
ติวิเธน ¶ สฺากฺขนฺโธ – อตฺถิ สุขาย เวทนาย สมฺปยุตฺโต, อตฺถิ ทุกฺขาย เวทนาย สมฺปยุตฺโต, อตฺถิ อทุกฺขมสุขาย เวทนาย สมฺปยุตฺโต…เป…. เอวํ ทสวิเธน สฺากฺขนฺโธ.
๖๔. เอกวิเธน ¶ สฺากฺขนฺโธ – ผสฺสสมฺปยุตฺโต.
ทุวิเธน สฺากฺขนฺโธ – อตฺถิ สเหตุโก, อตฺถิ อเหตุโก.
ติวิเธน สฺากฺขนฺโธ – อตฺถิ วิปาโก, อตฺถิ วิปากธมฺมธมฺโม, อตฺถิ เนววิปากนวิปากธมฺมธมฺโม. อตฺถิ อุปาทินฺนุปาทานิโย, อตฺถิ อนุปาทินฺนุปาทานิโย, อตฺถิ อนุปาทินฺนอนุปาทานิโย. อตฺถิ สํกิลิฏฺสํกิเลสิโก, อตฺถิ อสํกิลิฏฺสํกิเลสิโก, อตฺถิ ¶ อสํกิลิฏฺอสํกิเลสิโก. อตฺถิ สวิตกฺกสวิจาโร, อตฺถิ อวิตกฺกวิจารมตฺโต, อตฺถิ อวิตกฺกอวิจาโร. อตฺถิ ปีติสหคโต, อตฺถิ สุขสหคโต, อตฺถิ อุเปกฺขาสหคโต. อตฺถิ ทสฺสเนน ปหาตพฺโพ, อตฺถิ ภาวนาย ปหาตพฺโพ, อตฺถิ เนว ทสฺสเนน น ภาวนาย ปหาตพฺโพ. อตฺถิ ทสฺสเนน ปหาตพฺพเหตุโก, อตฺถิ ภาวนาย ปหาตพฺพเหตุโก, อตฺถิ เนว ทสฺสเนน น ภาวนาย ปหาตพฺพเหตุโก. อตฺถิ อาจยคามี, อตฺถิ อปจยคามี, อตฺถิ เนวาจยคามินาปจยคามี. อตฺถิ เสกฺโข, อตฺถิ อเสกฺโข, อตฺถิ เนวเสกฺขนาเสกฺโข. อตฺถิ ปริตฺโต, อตฺถิ มหคฺคโต, อตฺถิ อปฺปมาโณ. อตฺถิ ปริตฺตารมฺมโณ, อตฺถิ มหคฺคตารมฺมโณ, อตฺถิ อปฺปมาณารมฺมโณ. อตฺถิ หีโน, อตฺถิ มชฺฌิโม, อตฺถิ ปณีโต. อตฺถิ มิจฺฉตฺตนิยโต, อตฺถิ สมฺมตฺตนิยโต, อตฺถิ อนิยโต. อตฺถิ มคฺคารมฺมโณ, อตฺถิ มคฺคเหตุโก, อตฺถิ มคฺคาธิปติ. อตฺถิ อุปฺปนฺโน, อตฺถิ อนุปฺปนฺโน, อตฺถิ อุปฺปาที. อตฺถิ อตีโต, อตฺถิ อนาคโต, อตฺถิ ปจฺจุปฺปนฺโน. อตฺถิ อตีตารมฺมโณ, อตฺถิ อนาคตารมฺมโณ, อตฺถิ ปจฺจุปฺปนฺนารมฺมโณ. อตฺถิ อชฺฌตฺโต, อตฺถิ พหิทฺโธ, อตฺถิ อชฺฌตฺตพหิทฺโธ. อตฺถิ อชฺฌตฺตารมฺมโณ, อตฺถิ พหิทฺธารมฺมโณ, อตฺถิ อชฺฌตฺตพหิทฺธารมฺมโณ…เป… เอวํ ทสวิเธน สฺากฺขนฺโธ.
๖๕. เอกวิเธน สฺากฺขนฺโธ – ผสฺสสมฺปยุตฺโต.
ทุวิเธน สฺากฺขนฺโธ – อตฺถิ เหตุสมฺปยุตฺโต, อตฺถิ เหตุวิปฺปยุตฺโต. อตฺถิ น เหตุสเหตุโก, อตฺถิ น เหตุอเหตุโก. อตฺถิ โลกิโย, อตฺถิ โลกุตฺตโร ¶ . อตฺถิ เกนจิ วิฺเยฺโย, อตฺถิ เกนจิ น วิฺเยฺโย. อตฺถิ สาสโว, อตฺถิ อนาสโว. อตฺถิ อาสวสมฺปยุตฺโต, อตฺถิ อาสววิปฺปยุตฺโต. อตฺถิ ¶ อาสววิปฺปยุตฺตสาสโว ¶ , อตฺถิ อาสววิปฺปยุตฺตอนาสโว. อตฺถิ สํโยชนิโย, อตฺถิ อสํโยชนิโย. อตฺถิ สํโยชนสมฺปยุตฺโต, อตฺถิ สํโยชนวิปฺปยุตฺโต. อตฺถิ สํโยชนวิปฺปยุตฺตสํโยชนิโย, อตฺถิ สํโยชนวิปฺปยุตฺตอสํโยชนิโย. อตฺถิ คนฺถนิโย, อตฺถิ อคนฺถนิโย. อตฺถิ คนฺถสมฺปยุตฺโต, อตฺถิ คนฺถวิปฺปยุตฺโต. อตฺถิ คนฺถวิปฺปยุตฺตคนฺถนิโย, อตฺถิ คนฺถวิปฺปยุตฺตอคนฺถนิโย. อตฺถิ โอฆนิโย ¶ , อตฺถิ อโนฆนิโย. อตฺถิ โอฆสมฺปยุตฺโต, อตฺถิ โอฆวิปฺปยุตฺโต. อตฺถิ โอฆวิปฺปยุตฺตโอฆนิโย, อตฺถิ โอฆวิปฺปยุตฺตอโนฆนิโย. อตฺถิ โยคนิโย, อตฺถิ อโยคนิโย. อตฺถิ โยคสมฺปยุตฺโต, อตฺถิ โยควิปฺปยุตฺโต. อตฺถิ โยควิปฺปยุตฺตโยคนิโย, อตฺถิ โยควิปฺปยุตฺตอโยคนิโย. อตฺถิ นีวรณิโย, อตฺถิ อนีวรณิโย. อตฺถิ นีวรณสมฺปยุตฺโต, อตฺถิ นีวรณวิปฺปยุตฺโต. อตฺถิ นีวรณวิปฺปยุตฺตนีวรณิโย, อตฺถิ นีวรณวิปฺปยุตฺตอนีวรณิโย. อตฺถิ ปรามฏฺโ, อตฺถิ อปรามฏฺโ. อตฺถิ ปรามาสสมฺปยุตฺโต, อตฺถิ ปรามาสวิปฺปยุตฺโต. อตฺถิ ปรามาสวิปฺปยุตฺตปรามฏฺโ, อตฺถิ ปรามาสวิปฺปยุตฺตอปรามฏฺโ. อตฺถิ อุปาทินฺโน, อตฺถิ อนุปาทินฺโน. อตฺถิ อุปาทานิโย, อตฺถิ อนุปาทานิโย. อตฺถิ อุปาทานสมฺปยุตฺโต, อตฺถิ อุปาทานวิปฺปยุตฺโต. อตฺถิ อุปาทานวิปฺปยุตฺตอุปาทานิโย, อตฺถิ อุปาทานวิปฺปยุตฺตอนุปาทานิโย. อตฺถิ สํกิเลสิโก ¶ , อตฺถิ อสํกิเลสิโก. อตฺถิ สํกิลิฏฺโ, อตฺถิ อสํกิลิฏฺโ. อตฺถิ กิเลสสมฺปยุตฺโต, อตฺถิ กิเลสวิปฺปยุตฺโต. อตฺถิ กิเลสวิปฺปยุตฺตสํกิเลสิโก, อตฺถิ กิเลสวิปฺปยุตฺตอสํกิเลสิโก. อตฺถิ ทสฺสเนน ปหาตพฺโพ, อตฺถิ น ทสฺสเนน ปหาตพฺโพ. อตฺถิ ภาวนาย ปหาตพฺโพ, อตฺถิ น ภาวนาย ปหาตพฺโพ. อตฺถิ ทสฺสเนน ปหาตพฺพเหตุโก, อตฺถิ น ทสฺสเนน ปหาตพฺพเหตุโก. อตฺถิ ภาวนาย ปหาตพฺพเหตุโก, อตฺถิ น ภาวนาย ปหาตพฺพเหตุโก. อตฺถิ สวิตกฺโก, อตฺถิ อวิตกฺโก. อตฺถิ สวิจาโร, อตฺถิ อวิจาโร. อตฺถิ สปฺปีติโก, อตฺถิ อปฺปีติโก. อตฺถิ ปีติสหคโต, อตฺถิ น ปีติสหคโต. อตฺถิ สุขสหคโต, อตฺถิ น สุขสหคโต. อตฺถิ อุเปกฺขาสหคโต, อตฺถิ น อุเปกฺขาสหคโต. อตฺถิ กามาวจโร, อตฺถิ น กามาวจโร. อตฺถิ รูปาวจโร, อตฺถิ น รูปาวจโร. อตฺถิ อรูปาวจโร, อตฺถิ น อรูปาวจโร. อตฺถิ ปริยาปนฺโน ¶ , อตฺถิ อปริยาปนฺโน. อตฺถิ ¶ นิยฺยานิโก, อตฺถิ อนิยฺยานิโก. อตฺถิ นิยโต, อตฺถิ อนิยโต. อตฺถิ สอุตฺตโร, อตฺถิ อนุตฺตโร. อตฺถิ สรโณ, อตฺถิ อรโณ.
ติวิเธน สฺากฺขนฺโธ – อตฺถิ กุสโล, อตฺถิ อกุสโล, อตฺถิ อพฺยากโต…เป…. เอวํ ทสวิเธน สฺากฺขนฺโธ.
๖๖. เอกวิเธน สฺากฺขนฺโธ – ผสฺสสมฺปยุตฺโต.
ทุวิเธน ¶ สฺากฺขนฺโธ – อตฺถิ สรโณ, อตฺถิ อรโณ.
ติวิเธน สฺากฺขนฺโธ – อตฺถิ สุขาย เวทนาย สมฺปยุตฺโต, อตฺถิ ทุกฺขาย เวทนาย สมฺปยุตฺโต, อตฺถิ อทุกฺขมสุขาย เวทนาย สมฺปยุตฺโต. อตฺถิ วิปาโก…เป… อตฺถิ อชฺฌตฺตารมฺมโณ ¶ , อตฺถิ พหิทฺธารมฺมโณ, อตฺถิ อชฺฌตฺตพหิทฺธารมฺมโณ…เป…. เอวํ ทสวิเธน สฺากฺขนฺโธ.
(ยถา กุสลตฺติเก วิตฺถาโร, เอวํ สพฺเพปิ ติกา วิตฺถาเรตพฺพา.)
ทุกมูลกํ.
๖๗. เอกวิเธน สฺากฺขนฺโธ – ผสฺสสมฺปยุตฺโต.
ทุวิเธน สฺากฺขนฺโธ – อตฺถิ สเหตุโก, อตฺถิ อเหตุโก.
ติวิเธน สฺากฺขนฺโธ – อตฺถิ กุสโล, อตฺถิ อกุสโล, อตฺถิ อพฺยากโต…เป…. เอวํ ทสวิเธน สฺากฺขนฺโธ.
๖๘. เอกวิเธน สฺากฺขนฺโธ – ผสฺสสมฺปยุตฺโต.
ทุวิเธน ¶ สฺากฺขนฺโธ – อตฺถิ เหตุสมฺปยุตฺโต, อตฺถิ เหตุวิปฺปยุตฺโต…เป… อตฺถิ สรโณ, อตฺถิ อรโณ.
ติวิเธน สฺากฺขนฺโธ – อตฺถิ กุสโล, อตฺถิ อกุสโล, อตฺถิ อพฺยากโต…เป…. เอวํ ทสวิเธน สฺากฺขนฺโธ.
๖๙. เอกวิเธน สฺากฺขนฺโธ – ผสฺสสมฺปยุตฺโต.
ทุวิเธน ¶ สฺากฺขนฺโธ – อตฺถิ สเหตุโก, อตฺถิ อเหตุโก.
ติวิเธน สฺากฺขนฺโธ – อตฺถิ สุขาย เวทนาย สมฺปยุตฺโต, อตฺถิ ทุกฺขาย เวทนาย สมฺปยุตฺโต, อตฺถิ อทุกฺขมสุขาย เวทนาย สมฺปยุตฺโต ¶ . อตฺถิ วิปาโก…เป… อตฺถิ อชฺฌตฺตารมฺมโณ, อตฺถิ พหิทฺธารมฺมโณ, อตฺถิ อชฺฌตฺตพหิทฺธารมฺมโณ…เป…. เอวํ ทสวิเธน สฺากฺขนฺโธ.
๗๐. เอกวิเธน สฺากฺขนฺโธ – ผสฺสสมฺปยุตฺโต.
ทุวิเธน สฺากฺขนฺโธ – อตฺถิ เหตุสมฺปยุตฺโต, อตฺถิ เหตุวิปฺปยุตฺโต…เป… อตฺถิ สรโณ, อตฺถิ อรโณ.
ติวิเธน ¶ สฺากฺขนฺโธ…เป… อตฺถิ อชฺฌตฺตารมฺมโณ, อตฺถิ พหิทฺธารมฺมโณ, อตฺถิ อชฺฌตฺตพหิทฺธารมฺมโณ…เป…. เอวํ ทสวิเธน ¶ สฺากฺขนฺโธ.
ติกมูลกํ.
๗๑. เอกวิเธน สฺากฺขนฺโธ – ผสฺสสมฺปยุตฺโต.
ทุวิเธน สฺากฺขนฺโธ – อตฺถิ สเหตุโก, อตฺถิ อเหตุโก.
ติวิเธน สฺากฺขนฺโธ – อตฺถิ กุสโล, อตฺถิ อกุสโล, อตฺถิ อพฺยากโต…เป…. เอวํ ทสวิเธน สฺากฺขนฺโธ.
๗๒. เอกวิเธน สฺากฺขนฺโธ – ผสฺสสมฺปยุตฺโต.
ทุวิเธน สฺากฺขนฺโธ – อตฺถิ เหตุสมฺปยุตฺโต, อตฺถิ เหตุวิปฺปยุตฺโต.
ติวิเธน ¶ สฺากฺขนฺโธ – อตฺถิ สุขาย เวทนาย สมฺปยุตฺโต, อตฺถิ ทุกฺขาย เวทนาย สมฺปยุตฺโต, อตฺถิ อทุกฺขมสุขาย เวทนาย สมฺปยุตฺโต…เป…. เอวํ ทสวิเธน สฺากฺขนฺโธ.
๗๓. เอกวิเธน สฺากฺขนฺโธ – ผสฺสสมฺปยุตฺโต.
ทุวิเธน สฺากฺขนฺโธ – อตฺถิ น เหตุ สเหตุโก, อตฺถิ น เหตุ อเหตุโก.
ติวิเธน สฺากฺขนฺโธ – อตฺถิ วิปาโก, อตฺถิ วิปากธมฺมธมฺโม, อตฺถิ เนววิปากนวิปากธมฺมธมฺโม…เป…. เอวํ ทสวิเธน สฺากฺขนฺโธ.
๗๔. เอกวิเธน ¶ สฺากฺขนฺโธ – ผสฺสสมฺปยุตฺโต.
ทุวิเธน ¶ สฺากฺขนฺโธ – อตฺถิ โลกิโย, อตฺถิ โลกุตฺตโร.
ติวิเธน สฺากฺขนฺโธ – อตฺถิ อุปาทินฺนุปาทานิโย, อตฺถิ อนุปาทินฺนุปาทานิโย, อตฺถิ อนุปาทินฺนอนุปาทานิโย…เป…. เอวํ ทสวิเธน สฺากฺขนฺโธ.
๗๕. เอกวิเธน สฺากฺขนฺโธ – ผสฺสสมฺปยุตฺโต.
ทุวิเธน สฺากฺขนฺโธ – อตฺถิ เกนจิ วิฺเยฺโย, อตฺถิ เกนจิ น วิฺเยฺโย.
ติวิเธน สฺากฺขนฺโธ ¶ – อตฺถิ สํกิลิฏฺสํกิเลสิโก, อตฺถิ อสํกิลิฏฺสํกิเลสิโก, อตฺถิ อสํกิลิฏฺอสํกิเลสิโก…เป…. เอวํ ทสวิเธน สฺากฺขนฺโธ.
๗๖. เอกวิเธน สฺากฺขนฺโธ – ผสฺสสมฺปยุตฺโต.
ทุวิเธน สฺากฺขนฺโธ – อตฺถิ สาสโว, อตฺถิ อนาสโว.
ติวิเธน ¶ สฺากฺขนฺโธ – อตฺถิ สวิตกฺกสวิจาโร, อตฺถิ อวิตกฺกวิจารมตฺโต, อตฺถิ อวิตกฺกอวิจาโร…เป…. เอวํ ทสวิเธน สฺากฺขนฺโธ.
๗๗. เอกวิเธน สฺากฺขนฺโธ – ผสฺสสมฺปยุตฺโต.
ทุวิเธน สฺากฺขนฺโธ – อตฺถิ อาสวสมฺปยุตฺโต, อตฺถิ อาสววิปฺปยุตฺโต.
ติวิเธน สฺากฺขนฺโธ – อตฺถิ ปีติสหคโต, อตฺถิ สุขสหคโต, อตฺถิ อุเปกฺขาสหคโต…เป…. เอวํ ทสวิเธน สฺากฺขนฺโธ.
๗๘. เอกวิเธน สฺากฺขนฺโธ – ผสฺสสมฺปยุตฺโต.
ทุวิเธน ¶ สฺากฺขนฺโธ – อตฺถิ อาสววิปฺปยุตฺตสาสโว, อตฺถิ อาสววิปฺปยุตฺตอนาสโว.
ติวิเธน สฺากฺขนฺโธ – อตฺถิ ทสฺสเนน ปหาตพฺโพ, อตฺถิ ภาวนาย ปหาตพฺโพ, อตฺถิ เนว ทสฺสเนน น ภาวนาย ปหาตพฺโพ…เป…. เอวํ ทสวิเธน สฺากฺขนฺโธ.
๗๙. เอกวิเธน ¶ สฺากฺขนฺโธ – ผสฺสสมฺปยุตฺโต.
ทุวิเธน สฺากฺขนฺโธ – อตฺถิ สํโยชนิโย, อตฺถิ อสํโยชนิโย.
ติวิเธน สฺากฺขนฺโธ – อตฺถิ ทสฺสเนน ปหาตพฺพเหตุโก, อตฺถิ ภาวนาย ปหาตพฺพเหตุโก, อตฺถิ เนว ทสฺสเนน น ภาวนาย ปหาตพฺพเหตุโก…เป…. เอวํ ทสวิเธน สฺากฺขนฺโธ.
๘๐. เอกวิเธน สฺากฺขนฺโธ – ผสฺสสมฺปยุตฺโต.
ทุวิเธน ¶ สฺากฺขนฺโธ – อตฺถิ สํโยชนสมฺปยุตฺโต, อตฺถิ สํโยชนวิปฺปยุตฺโต ¶ .
ติวิเธน สฺากฺขนฺโธ – อตฺถิ อาจยคามี, อตฺถิ อปจยคามี, อตฺถิ เนวาจยคามินาปจยคามี…เป…. เอวํ ทสวิเธน สฺากฺขนฺโธ.
๘๑. เอกวิเธน สฺากฺขนฺโธ – ผสฺสสมฺปยุตฺโต.
ทุวิเธน สฺากฺขนฺโธ – อตฺถิ สํโยชนวิปฺปยุตฺตสํโยชนิโย, อตฺถิ สํโยชนวิปฺปยุตฺตอสํโยชนิโย.
ติวิเธน ¶ สฺากฺขนฺโธ – อตฺถิ เสกฺโข, อตฺถิ อเสกฺโข, อตฺถิ เนวเสกฺขนาเสกฺโข…เป…. เอวํ ทสวิเธน สฺากฺขนฺโธ.
๘๒. เอกวิเธน สฺากฺขนฺโธ – ผสฺสสมฺปยุตฺโต.
ทุวิเธน สฺากฺขนฺโธ – อตฺถิ คนฺถนิโย, อตฺถิ อคนฺถนิโย.
ติวิเธน สฺากฺขนฺโธ – อตฺถิ ปริตฺโต, อตฺถิ มหคฺคโต, อตฺถิ อปฺปมาโณ…เป…. เอวํ ทสวิเธน สฺากฺขนฺโธ.
๘๓. เอกวิเธน สฺากฺขนฺโธ – ผสฺสสมฺปยุตฺโต.
ทุวิเธน สฺากฺขนฺโธ – อตฺถิ คนฺถสมฺปยุตฺโต, อตฺถิ คนฺถวิปฺปยุตฺโต.
ติวิเธน สฺากฺขนฺโธ – อตฺถิ ปริตฺตารมฺมโณ, อตฺถิ มหคฺคตารมฺมโณ, อตฺถิ อปฺปมาณารมฺมโณ…เป…. เอวํ ทสวิเธน สฺากฺขนฺโธ.
๘๔. เอกวิเธน ¶ สฺากฺขนฺโธ – ผสฺสสมฺปยุตฺโต.
ทุวิเธน ¶ สฺากฺขนฺโธ – อตฺถิ คนฺถวิปฺปยุตฺตคนฺถนิโย, อตฺถิ คนฺถวิปฺปยุตฺตอคนฺถนิโย.
ติวิเธน สฺากฺขนฺโธ – อตฺถิ หีโน, อตฺถิ มชฺฌิโม, อตฺถิ ปณีโต…เป…. เอวํ ทสวิเธน สฺากฺขนฺโธ.
๘๕. เอกวิเธน สฺากฺขนฺโธ – ผสฺสสมฺปยุตฺโต.
ทุวิเธน สฺากฺขนฺโธ – อตฺถิ โอฆนิโย, อตฺถิ อโนฆนิโย.
ติวิเธน ¶ สฺากฺขนฺโธ – อตฺถิ มิจฺฉตฺตนิยโต, อตฺถิ สมฺมตฺตนิยโต, อตฺถิ ¶ อนิยโต…เป…. เอวํ ทสวิเธน สฺากฺขนฺโธ.
๘๖. เอกวิเธน สฺากฺขนฺโธ – ผสฺสสมฺปยุตฺโต.
ทุวิเธน สฺากฺขนฺโธ – อตฺถิ โอฆสมฺปยุตฺโต, อตฺถิ โอฆวิปฺปยุตฺโต.
ติวิเธน สฺากฺขนฺโธ – อตฺถิ มคฺคารมฺมโณ, อตฺถิ มคฺคเหตุโก, อตฺถิ มคฺคาธิปติ…เป…. เอวํ ทสวิเธน สฺากฺขนฺโธ.
๘๗. เอกวิเธน สฺากฺขนฺโธ – ผสฺสสมฺปยุตฺโต.
ทุวิเธน สฺากฺขนฺโธ – อตฺถิ โอฆวิปฺปยุตฺตโอฆนิโย, อตฺถิ โอฆวิปฺปยุตฺตอโนฆนิโย.
ติวิเธน สฺากฺขนฺโธ – อตฺถิ อุปฺปนฺโน, อตฺถิ อนุปฺปนฺโน, อตฺถิ อุปฺปาที…เป…. เอวํ ทสวิเธน สฺากฺขนฺโธ.
๘๘. เอกวิเธน สฺากฺขนฺโธ – ผสฺสสมฺปยุตฺโต.
ทุวิเธน ¶ สฺากฺขนฺโธ – อตฺถิ โยคนิโย, อตฺถิ อโยคนิโย.
ติวิเธน สฺากฺขนฺโธ – อตฺถิ อตีโต, อตฺถิ อนาคโต, อตฺถิ ปจฺจุปฺปนฺโน…เป…. เอวํ ทสวิเธน สฺากฺขนฺโธ.
๘๙. เอกวิเธน สฺากฺขนฺโธ – ผสฺสสมฺปยุตฺโต.
ทุวิเธน สฺากฺขนฺโธ – อตฺถิ โยคสมฺปยุตฺโต, อตฺถิ โยควิปฺปยุตฺโต.
ติวิเธน ¶ ¶ สฺากฺขนฺโธ – อตฺถิ อตีตารมฺมโณ, อตฺถิ อนาคตารมฺมโณ, อตฺถิ ปจฺจุปฺปนฺนารมฺมโณ…เป…. เอวํ ทสวิเธน สฺากฺขนฺโธ.
๙๐. เอกวิเธน สฺากฺขนฺโธ – ผสฺสสมฺปยุตฺโต.
ทุวิเธน สฺากฺขนฺโธ – อตฺถิ โยควิปฺปยุตฺตโยคนิโย, อตฺถิ โยควิปฺปยุตฺตอโยคนิโย.
ติวิเธน สฺากฺขนฺโธ – อตฺถิ อชฺฌตฺโต, อตฺถิ พหิทฺโธ, อตฺถิ อชฺฌตฺตพหิทฺโธ…เป…. เอวํ ทสวิเธน สฺากฺขนฺโธ.
๙๑. เอกวิเธน สฺากฺขนฺโธ – ผสฺสสมฺปยุตฺโต.
ทุวิเธน สฺากฺขนฺโธ – อตฺถิ นีวรณิโย, อตฺถิ ¶ อนีวรณิโย.
ติวิเธน สฺากฺขนฺโธ – อตฺถิ อชฺฌตฺตารมฺมโณ, อตฺถิ พหิทฺธารมฺมโณ, อตฺถิ อชฺฌตฺตพหิทฺธารมฺมโณ…เป…. เอวํ ทสวิเธน สฺากฺขนฺโธ.
อุภโตวฑฺฒกํ.
สตฺตวิเธน ¶ สฺากฺขนฺโธ – อตฺถิ กุสโล, อตฺถิ อกุสโล, อตฺถิ อพฺยากโต, อตฺถิ กามาวจโร, อตฺถิ รูปาวจโร, อตฺถิ อรูปาวจโร, อตฺถิ อปริยาปนฺโน. เอวํ สตฺตวิเธน สฺากฺขนฺโธ.
อปโรปิ สตฺตวิเธน สฺากฺขนฺโธ – อตฺถิ สุขาย เวทนาย สมฺปยุตฺโต, อตฺถิ ทุกฺขาย เวทนาย สมฺปยุตฺโต, อตฺถิ อทุกฺขมสุขาย เวทนาย สมฺปยุตฺโต, อตฺถิ กามาวจโร, อตฺถิ รูปาวจโร, อตฺถิ อรูปาวจโร, อตฺถิ อปริยาปนฺโน…เป… อตฺถิ อชฺฌตฺตารมฺมโณ, อตฺถิ พหิทฺธารมฺมโณ, อตฺถิ อชฺฌตฺตพหิทฺธารมฺมโณ, อตฺถิ กามาวจโร, อตฺถิ รูปาวจโร, อตฺถิ อรูปาวจโร, อตฺถิ อปริยาปนฺโน. เอวํ สตฺตวิเธน สฺากฺขนฺโธ.
จตุวีสติวิเธน ¶ สฺากฺขนฺโธ – จกฺขุสมฺผสฺสปจฺจยา สฺากฺขนฺโธ อตฺถิ กุสโล, อตฺถิ อกุสโล, อตฺถิ อพฺยากโต; โสตสมฺผสฺสปจฺจยา…เป… ฆานสมฺผสฺสปจฺจยา…เป… ชิวฺหาสมฺผสฺสปจฺจยา…เป… กายสมฺผสฺสปจฺจยา…เป… มโนสมฺผสฺสปจฺจยา สฺากฺขนฺโธ อตฺถิ กุสโล, อตฺถิ ¶ อกุสโล, อตฺถิ อพฺยากโต; จกฺขุสมฺผสฺสชา สฺา, โสตสมฺผสฺสชา สฺา, ฆานสมฺผสฺสชา สฺา, ชิวฺหาสมฺผสฺสชา สฺา, กายสมฺผสฺสชา สฺา, มโนสมฺผสฺสชา สฺา. เอวํ จตุวีสติวิเธน ¶ สฺากฺขนฺโธ.
อปโรปิ จตุวีสติวิเธน สฺากฺขนฺโธ – จกฺขุสมฺผสฺสปจฺจยา สฺากฺขนฺโธ อตฺถิ สุขาย เวทนาย สมฺปยุตฺโต…เป… อตฺถิ อชฺฌตฺตารมฺมโณ, อตฺถิ พหิทฺธารมฺมโณ, อตฺถิ อชฺฌตฺตพหิทฺธารมฺมโณ, จกฺขุสมฺผสฺสชา สฺา…เป… มโนสมฺผสฺสชา สฺา. โสตสมฺผสฺสปจฺจยา…เป… ฆานสมฺผสฺสปจฺจยา…เป… ชิวฺหาสมฺผสฺสปจฺจยา…เป… กายสมฺผสฺสปจฺจยา…เป… มโนสมฺผสฺสปจฺจยา สฺากฺขนฺโธ อตฺถิ สุขาย เวทนาย สมฺปยุตฺโต…เป… อตฺถิ อชฺฌตฺตารมฺมโณ, อตฺถิ พหิทฺธารมฺมโณ, อตฺถิ อชฺฌตฺตพหิทฺธารมฺมโณ; จกฺขุสมฺผสฺสชา สฺา…เป… มโนสมฺผสฺสชา สฺา. เอวํ จตุวีสติวิเธน สฺากฺขนฺโธ.
ตึสติวิเธน สฺากฺขนฺโธ – จกฺขุสมฺผสฺสปจฺจยา สฺากฺขนฺโธ อตฺถิ กามาวจโร, อตฺถิ รูปาวจโร, อตฺถิ อรูปาวจโร, อตฺถิ อปริยาปนฺโน, โสตสมฺผสฺสปจฺจยา…เป… ฆานสมฺผสฺสปจฺจยา ¶ …เป… ชิวฺหาสมฺผสฺสปจฺจยา…เป… กายสมฺผสฺสปจฺจยา…เป… มโนสมฺผสฺสปจฺจยา สฺากฺขนฺโธ อตฺถิ กามาวจโร, อตฺถิ รูปาวจโร, อตฺถิ อรูปาวจโร, อตฺถิ อปริยาปนฺโน, จกฺขุสมฺผสฺสชา สฺา…เป… มโนสมฺผสฺสชา สฺา. เอวํ ตึสติวิเธน สฺากฺขนฺโธ.
พหุวิเธน สฺากฺขนฺโธ – จกฺขุสมฺผสฺสปจฺจยา สฺากฺขนฺโธ อตฺถิ กุสโล, อตฺถิ อกุสโล, อตฺถิ อพฺยากโต, อตฺถิ กามาวจโร, อตฺถิ รูปาวจโร, อตฺถิ อรูปาวจโร, อตฺถิ อปริยาปนฺโน, โสตสมฺผสฺสปจฺจยา ¶ …เป… ฆานสมฺผสฺสปจฺจยา…เป… ชิวฺหาสมฺผสฺสปจฺจยา…เป… กายสมฺผสฺสปจฺจยา…เป… มโนสมฺผสฺสปจฺจยา สฺากฺขนฺโธ อตฺถิ กุสโล, อตฺถิ อกุสโล, อตฺถิ อพฺยากโต, อตฺถิ กามาวจโร ¶ , อตฺถิ รูปาวจโร, อตฺถิ อรูปาวจโร, อตฺถิ อปริยาปนฺโน, จกฺขุสมฺผสฺสชา สฺา…เป… มโนสมฺผสฺสชา สฺา. เอวํ พหุวิเธน สฺากฺขนฺโธ.
อปโรปิ ¶ พหุวิเธน สฺากฺขนฺโธ – จกฺขุสมฺผสฺสปจฺจยา สฺากฺขนฺโธ อตฺถิ สุขาย เวทนาย สมฺปยุตฺโต…เป… อตฺถิ อชฺฌตฺตารมฺมโณ, อตฺถิ พหิทฺธารมฺมโณ, อตฺถิ อชฺฌตฺตพหิทฺธารมฺมโณ, อตฺถิ กามาวจโร, อตฺถิ รูปาวจโร, อตฺถิ อรูปาวจโร, อตฺถิ อปริยาปนฺโน, โสตสมฺผสฺสปจฺจยา…เป… ฆานสมฺผสฺสปจฺจยา…เป… ชิวฺหาสมฺผสฺสปจฺจยา…เป… กายสมฺผสฺสปจฺจยา…เป… มโนสมฺผสฺสปจฺจยา สฺากฺขนฺโธ อตฺถิ อชฺฌตฺตารมฺมโณ, อตฺถิ พหิทฺธารมฺมโณ, อตฺถิ อชฺฌตฺตพหิทฺธารมฺมโณ, อตฺถิ กามาวจโร, อตฺถิ รูปาวจโร, อตฺถิ อรูปาวจโร, อตฺถิ อปริยาปนฺโน, จกฺขุสมฺผสฺสชา สฺา, โสตสมฺผสฺสชา สฺา, ฆานสมฺผสฺสชา สฺา, ชิวฺหาสมฺผสฺสชา สฺา, กายสมฺผสฺสชา สฺา, มโนสมฺผสฺสชา สฺา. เอวํ พหุวิเธน สฺากฺขนฺโธ.
อยํ วุจฺจติ สฺากฺขนฺโธ.
๔. สงฺขารกฺขนฺโธ
๙๒. ตตฺถ ¶ กตโม สงฺขารกฺขนฺโธ? เอกวิเธน สงฺขารกฺขนฺโธ – จิตฺตสมฺปยุตฺโต.
ทุวิเธน สงฺขารกฺขนฺโธ – อตฺถิ เหตุ, อตฺถิ น เหตุ.
ติวิเธน สงฺขารกฺขนฺโธ – อตฺถิ กุสโล ¶ , อตฺถิ อกุสโล, อตฺถิ อพฺยากโต.
จตุพฺพิเธน สงฺขารกฺขนฺโธ – อตฺถิ กามาวจโร, อตฺถิ รูปาวจโร, อตฺถิ อรูปาวจโร, อตฺถิ อปริยาปนฺโน.
ปฺจวิเธน สงฺขารกฺขนฺโธ – อตฺถิ สุขินฺทฺริยสมฺปยุตฺโต, อตฺถิ ทุกฺขินฺทฺริยสมฺปยุตฺโต, อตฺถิ โสมนสฺสินฺทฺริยสมฺปยุตฺโต, อตฺถิ โทมนสฺสินฺทฺริยสมฺปยุตฺโต, อตฺถิ อุเปกฺขินฺทฺริยสมฺปยุตฺโต. เอวํ ปฺจวิเธน สงฺขารกฺขนฺโธ.
ฉพฺพิเธน สงฺขารกฺขนฺโธ – จกฺขุสมฺผสฺสชา เจตนา, โสตสมฺผสฺสชา เจตนา, ฆานสมฺผสฺสชา เจตนา, ชิวฺหาสมฺผสฺสชา เจตนา, กายสมฺผสฺสชา เจตนา, มโนสมฺผสฺสชา เจตนา. เอวํ ฉพฺพิเธน สงฺขารกฺขนฺโธ.
สตฺตวิเธน ¶ สงฺขารกฺขนฺโธ – จกฺขุสมฺผสฺสชา เจตนา, โสตสมฺผสฺสชา เจตนา, ฆานสมฺผสฺสชา เจตนา, ชิวฺหาสมฺผสฺสชา เจตนา, กายสมฺผสฺสชา เจตนา, มโนธาตุสมฺผสฺสชา ¶ เจตนา, มโนวิฺาณธาตุสมฺผสฺสชา เจตนา. เอวํ สตฺตวิเธน สงฺขารกฺขนฺโธ.
อฏฺวิเธน สงฺขารกฺขนฺโธ – จกฺขุสมฺผสฺสชา เจตนา…เป… กายสมฺผสฺสชา เจตนา อตฺถิ สุขสหคตา, อตฺถิ ทุกฺขสหคตา, มโนธาตุสมฺผสฺสชา เจตนา, มโนวิฺาณธาตุสมฺผสฺสชา เจตนา ¶ . เอวํ อฏฺวิเธน สงฺขารกฺขนฺโธ.
นววิเธน สงฺขารกฺขนฺโธ – จกฺขุสมฺผสฺสชา เจตนา…เป… มโนธาตุสมฺผสฺสชา เจตนา, มโนวิฺาณธาตุสมฺผสฺสชา เจตนา อตฺถิ กุสลา, อตฺถิ อกุสลา, อตฺถิ อพฺยากตา. เอวํ นววิเธน สงฺขารกฺขนฺโธ.
ทสวิเธน สงฺขารกฺขนฺโธ – จกฺขุสมฺผสฺสชา เจตนา…เป… กายสมฺผสฺสชา เจตนา อตฺถิ สุขสหคตา, อตฺถิ ทุกฺขสหคตา, มโนธาตุสมฺผสฺสชา เจตนา, มโนวิฺาณธาตุสมฺผสฺสชา เจตนา อตฺถิ กุสลา, อตฺถิ ¶ อกุสลา, อตฺถิ อพฺยากตา. เอวํ ทสวิเธน สงฺขารกฺขนฺโธ.
๙๓. เอกวิเธน สงฺขารกฺขนฺโธ – จิตฺตสมฺปยุตฺโต.
ทุวิเธน สงฺขารกฺขนฺโธ – อตฺถิ เหตุ, อตฺถิ น เหตุ.
ติวิเธน สงฺขารกฺขนฺโธ – อตฺถิ สุขาย เวทนาย สมฺปยุตฺโต, อตฺถิ ทุกฺขาย เวทนาย สมฺปยุตฺโต, อตฺถิ อทุกฺขมสุขาย เวทนาย สมฺปยุตฺโต. อตฺถิ วิปาโก, อตฺถิ วิปากธมฺมธมฺโม, อตฺถิ เนววิปากนวิปากธมฺมธมฺโม. อตฺถิ อุปาทินฺนุปาทานิโย, อตฺถิ อนุปาทินฺนุปาทานิโย, อตฺถิ อนุปาทินฺนอนุปาทานิโย. อตฺถิ สํกิลิฏฺสํกิเลสิโก, อตฺถิ อสํกิลิฏฺสํกิเลสิโก, อตฺถิ อสํกิลิฏฺอสํกิเลสิโก. อตฺถิ สวิตกฺกสวิจาโร, อตฺถิ อวิตกฺกวิจารมตฺโต, อตฺถิ อวิตกฺกอวิจาโร. อตฺถิ ปีติสหคโต, อตฺถิ สุขสหคโต, อตฺถิ อุเปกฺขาสหคโต. อตฺถิ ทสฺสเนน ปหาตพฺโพ, อตฺถิ ภาวนาย ปหาตพฺโพ, อตฺถิ เนว ทสฺสเนน น ภาวนาย ปหาตพฺโพ. อตฺถิ ทสฺสเนน ¶ ปหาตพฺพเหตุโก, อตฺถิ ภาวนาย ปหาตพฺพเหตุโก, อตฺถิ เนว ทสฺสเนน น ภาวนาย ปหาตพฺพเหตุโก. อตฺถิ อาจยคามี, อตฺถิ อปจยคามี, อตฺถิ เนวาจยคามินาปจยคามี. อตฺถิ เสกฺโข, อตฺถิ อเสกฺโข, อตฺถิ เนวเสกฺขนาเสกฺโข. อตฺถิ ปริตฺโต, อตฺถิ มหคฺคโต, อตฺถิ อปฺปมาโณ. อตฺถิ ปริตฺตารมฺมโณ, อตฺถิ มหคฺคตารมฺมโณ, อตฺถิ อปฺปมาณารมฺมโณ. อตฺถิ หีโน, อตฺถิ มชฺฌิโม, อตฺถิ ปณีโต. อตฺถิ มิจฺฉตฺตนิยโต, อตฺถิ สมฺมตฺตนิยโต, อตฺถิ อนิยโต. อตฺถิ มคฺคารมฺมโณ, อตฺถิ มคฺคเหตุโก, อตฺถิ มคฺคาธิปติ. อตฺถิ อุปฺปนฺโน, อตฺถิ อนุปฺปนฺโน, อตฺถิ ¶ อุปฺปาที. อตฺถิ อตีโต, อตฺถิ อนาคโต, อตฺถิ ปจฺจุปฺปนฺโน. อตฺถิ อตีตารมฺมโณ, อตฺถิ อนาคตารมฺมโณ, อตฺถิ ปจฺจุปฺปนฺนารมฺมโณ. อตฺถิ อชฺฌตฺโต, อตฺถิ พหิทฺโธ, อตฺถิ อชฺฌตฺตพหิทฺโธ ¶ . อตฺถิ อชฺฌตฺตารมฺมโณ, อตฺถิ พหิทฺธารมฺมโณ, อตฺถิ อชฺฌตฺตพหิทฺธารมฺมโณ…เป…. เอวํ ทสวิเธน สงฺขารกฺขนฺโธ.
๙๔. เอกวิเธน สงฺขารกฺขนฺโธ – จิตฺตสมฺปยุตฺโต.
ทุวิเธน สงฺขารกฺขนฺโธ – อตฺถิ สเหตุโก, อตฺถิ อเหตุโก. อตฺถิ ¶ เหตุสมฺปยุตฺโต, อตฺถิ เหตุวิปฺปยุตฺโต. อตฺถิ เหตุ เจว สเหตุโก จ, อตฺถิ สเหตุโก เจว น จ เหตุ. อตฺถิ เหตุ เจว เหตุสมฺปยุตฺโต จ, อตฺถิ เหตุสมฺปยุตฺโต เจว น จ เหตุ. อตฺถิ น เหตุ สเหตุโก, อตฺถิ น เหตุ อเหตุโก. อตฺถิ โลกิโย, อตฺถิ โลกุตฺตโร. อตฺถิ เกนจิ วิฺเยฺโย, อตฺถิ เกนจิ น วิฺเยฺโย. อตฺถิ อาสโว, อตฺถิ โน อาสโว. อตฺถิ สาสโว, อตฺถิ อนาสโว. อตฺถิ อาสวสมฺปยุตฺโต, อตฺถิ อาสววิปฺปยุตฺโต. อตฺถิ อาสโว เจว สาสโว จ, อตฺถิ สาสโว เจว โน จ อาสโว. อตฺถิ อาสโว เจว อาสวสมฺปยุตฺโต จ, อตฺถิ อาสวสมฺปยุตฺโต เจว โน จ อาสโว. อตฺถิ อาสววิปฺปยุตฺตสาสโว, อตฺถิ อาสววิปฺปยุตฺตอนาสโว. อตฺถิ สํโยชนํ, อตฺถิ โน สํโยชนํ. อตฺถิ สํโยชนิโย, อตฺถิ อสํโยชนิโย. อตฺถิ สํโยชนสมฺปยุตฺโต, อตฺถิ สํโยชนวิปฺปยุตฺโต. อตฺถิ สํโยชนฺเจว สํโยชนิโย จ, อตฺถิ สํโยชนิโย เจว โน จ สํโยชนํ. อตฺถิ สํโยชนฺเจว สํโยชนสมฺปยุตฺโต จ, อตฺถิ สํโยชนสมฺปยุตฺโต ¶ ¶ เจว โน จ สํโยชนํ. อตฺถิ สํโยชนวิปฺปยุตฺตสํโยชนิโย, อตฺถิ สํโยชนวิปฺปยุตฺตอสํโยชนิโย.
อตฺถิ คนฺโถ, อตฺถิ โน คนฺโถ. อตฺถิ คนฺถนิโย, อตฺถิ อคนฺถนิโย. อตฺถิ คนฺถสมฺปยุตฺโต, อตฺถิ คนฺถวิปฺปยุตฺโต. อตฺถิ คนฺโถ เจว คนฺถนิโย จ, อตฺถิ คนฺถนิโย เจว โน จ คนฺโถ. อตฺถิ คนฺโถ เจว คนฺถสมฺปยุตฺโต จ, อตฺถิ คนฺถสมฺปยุตฺโต เจว โน จ คนฺโถ. อตฺถิ ¶ คนฺถวิปฺปยุตฺตคนฺถนิโย, อตฺถิ คนฺถวิปฺปยุตฺตอคนฺถนิโย. อตฺถิ โอโฆ, อตฺถิ โน โอโฆ. อตฺถิ โอฆนิโย, อตฺถิ อโนฆนิโย. อตฺถิ โอฆสมฺปยุตฺโต, อตฺถิ โอฆวิปฺปยุตฺโต. อตฺถิ โอโฆ เจว โอฆนิโย จ, อตฺถิ โอฆนิโย เจว โน จ โอโฆ. อตฺถิ โอโฆ เจว โอฆสมฺปยุตฺโต จ, อตฺถิ โอฆสมฺปยุตฺโต เจว โน จ โอโฆ. อตฺถิ โอฆวิปฺปยุตฺตโอฆนิโย, อตฺถิ โอฆวิปฺปยุตฺตอโนฆนิโย. อตฺถิ โยโค, อตฺถิ โน โยโค. อตฺถิ โยคนิโย, อตฺถิ อโยคนิโย. อตฺถิ โยคสมฺปยุตฺโต, อตฺถิ โยควิปฺปยุตฺโต. อตฺถิ โยโค เจว โยคนิโย จ, อตฺถิ ¶ โยคนิโย เจว โน จ โยโค. อตฺถิ โยโค เจว โยคสมฺปยุตฺโต จ, อตฺถิ โยคสมฺปยุตฺโต เจว โน จ โยโค. อตฺถิ โยควิปฺปยุตฺตโยคนิโย, อตฺถิ โยควิปฺปยุตฺตอโยคนิโย. อตฺถิ นีวรณํ, อตฺถิ โน นีวรณํ. อตฺถิ นีวรณิโย, อตฺถิ อนีวรณิโย. อตฺถิ นีวรณสมฺปยุตฺโต, อตฺถิ นีวรณวิปฺปยุตฺโต. อตฺถิ นีวรณฺเจว นีวรณิโย จ, อตฺถิ นีวรณิโย เจว โน จ นีวรณํ. อตฺถิ นีวรณฺเจว นีวรณสมฺปยุตฺโต จ, อตฺถิ นีวรณสมฺปยุตฺโต เจว โน จ นีวรณํ. อตฺถิ นีวรณวิปฺปยุตฺตนีวรณิโย, อตฺถิ ¶ นีวรณวิปฺปยุตฺตอนีวรณิโย.
อตฺถิ ปรามาโส, อตฺถิ โน ปรามาโส. อตฺถิ ปรามฏฺโ, อตฺถิ อปรามฏฺโ. อตฺถิ ปรามาสสมฺปยุตฺโต, อตฺถิ ปรามาสวิปฺปยุตฺโต. อตฺถิ ปรามาโส เจว ปรามฏฺโ จ, อตฺถิ ปรามฏฺโ เจว โน จ ปรามาโส. อตฺถิ ¶ ปรามาสวิปฺปยุตฺตปรามฏฺโ, อตฺถิ ปรามาสวิปฺปยุตฺตอปรามฏฺโ. อตฺถิ อุปาทินฺโน, อตฺถิ อนุปาทินฺโน. อตฺถิ อุปาทานํ, อตฺถิ โน อุปาทานํ. อตฺถิ อุปาทานิโย, อตฺถิ อนุปาทานิโย. อตฺถิ อุปาทานสมฺปยุตฺโต, อตฺถิ อุปาทานวิปฺปยุตฺโต. อตฺถิ อุปาทานฺเจว อุปาทานิโย จ, อตฺถิ อุปาทานิโย เจว โน จ อุปาทานํ. อตฺถิ อุปาทานฺเจว อุปาทานสมฺปยุตฺโต จ ¶ , อตฺถิ อุปาทานสมฺปยุตฺโต เจว โน จ อุปาทานํ. อตฺถิ อุปาทานวิปฺปยุตฺตอุปาทานิโย, อตฺถิ อุปาทานวิปฺปยุตฺตอนุปาทานิโย.
อตฺถิ กิเลโส, อตฺถิ โน กิเลโส. อตฺถิ สํกิเลสิโก, อตฺถิ อสํกิเลสิโก. อตฺถิ สํกิลิฏฺโ, อตฺถิ อสํกิลิฏฺโ. อตฺถิ กิเลสสมฺปยุตฺโต, อตฺถิ กิเลสวิปฺปยุตฺโต. อตฺถิ กิเลโส เจว สํกิเลสิโก จ, อตฺถิ สํกิเลสิโก เจว โน จ กิเลโส. อตฺถิ กิเลโส เจว สํกิลิฏฺโ จ, อตฺถิ สํกิลิฏฺโ เจว โน จ กิเลโส. อตฺถิ กิเลโส เจว กิเลสสมฺปยุตฺโต จ, อตฺถิ กิเลสสมฺปยุตฺโต เจว โน จ กิเลโส. อตฺถิ กิเลสวิปฺปยุตฺตสํกิเลสิโก, อตฺถิ กิเลสวิปฺปยุตฺตอสํกิเลสิโก. อตฺถิ ทสฺสเนน ปหาตพฺโพ, อตฺถิ น ทสฺสเนน ปหาตพฺโพ. อตฺถิ ภาวนาย ปหาตพฺโพ, อตฺถิ น ภาวนาย ปหาตพฺโพ. อตฺถิ ทสฺสเนน ปหาตพฺพเหตุโก, อตฺถิ น ทสฺสเนน ปหาตพฺพเหตุโก. อตฺถิ ภาวนาย ¶ ปหาตพฺพเหตุโก, อตฺถิ น ภาวนาย ปหาตพฺพเหตุโก.
อตฺถิ สวิตกฺโก, อตฺถิ อวิตกฺโก. อตฺถิ สวิจาโร, อตฺถิ อวิจาโร. อตฺถิ สปฺปีติโก ¶ , อตฺถิ อปฺปีติโก. อตฺถิ ¶ ปีติสหคโต, อตฺถิ น ปีติสหคโต. อตฺถิ สุขสหคโต, อตฺถิ น สุขสหคโต. อตฺถิ อุเปกฺขาสหคโต, อตฺถิ น อุเปกฺขาสหคโต. อตฺถิ กามาวจโร, อตฺถิ น กามาวจโร. อตฺถิ รูปาวจโร, อตฺถิ น รูปาวจโร. อตฺถิ อรูปาวจโร, อตฺถิ น อรูปาวจโร. อตฺถิ ปริยาปนฺโน, อตฺถิ อปริยาปนฺโน. อตฺถิ นิยฺยานิโก, อตฺถิ อนิยฺยานิโก. อตฺถิ นิยโต, อตฺถิ อนิยโต. อตฺถิ สอุตฺตโร, อตฺถิ อนุตฺตโร. อตฺถิ สรโณ, อตฺถิ อรโณ.
ติวิเธน สงฺขารกฺขนฺโธ – อตฺถิ กุสโล, อตฺถิ อกุสโล, อตฺถิ อพฺยากโต…เป…. เอวํ ทสวิเธน สงฺขารกฺขนฺโธ.
๙๕. เอกวิเธน สงฺขารกฺขนฺโธ – จิตฺตสมฺปยุตฺโต.
ทุวิเธน สงฺขารกฺขนฺโธ – อตฺถิ สรโณ, อตฺถิ อรโณ.
ติวิเธน ¶ สงฺขารกฺขนฺโธ – อตฺถิ สุขาย เวทนาย สมฺปยุตฺโต…เป… อตฺถิ อชฺฌตฺตารมฺมโณ, อตฺถิ พหิทฺธารมฺมโณ, อตฺถิ อชฺฌตฺตพหิทฺธารมฺมโณ…เป…. เอวํ ทสวิเธน สงฺขารกฺขนฺโธ.
ทุกมูลกํ.
๙๖. เอกวิเธน สงฺขารกฺขนฺโธ – จิตฺตสมฺปยุตฺโต.
ทุวิเธน ¶ สงฺขารกฺขนฺโธ – อตฺถิ เหตุ, อตฺถิ น เหตุ.
ติวิเธน สงฺขารกฺขนฺโธ – อตฺถิ กุสโล, อตฺถิ อกุสโล, อตฺถิ อพฺยากโต…เป…. เอวํ ทสวิเธน สงฺขารกฺขนฺโธ ¶ .
๙๗. เอกวิเธน สงฺขารกฺขนฺโธ – จิตฺตสมฺปยุตฺโต.
ทุวิเธน ¶ สงฺขารกฺขนฺโธ – อตฺถิ สรโณ, อตฺถิ อรโณ.
ติวิเธน สงฺขารกฺขนฺโธ – อตฺถิ กุสโล, อตฺถิ อกุสโล, อตฺถิ อพฺยากโต…เป…. เอวํ ทสวิเธน สงฺขารกฺขนฺโธ.
๙๘. เอกวิเธน สงฺขารกฺขนฺโธ – จิตฺตสมฺปยุตฺโต.
ทุวิเธน สงฺขารกฺขนฺโธ – อตฺถิ เหตุ, อตฺถิ น เหตุ.
ติวิเธน สงฺขารกฺขนฺโธ – อตฺถิ อชฺฌตฺตารมฺมโณ, อตฺถิ พหิทฺธารมฺมโณ, อตฺถิ อชฺฌตฺตพหิทฺธารมฺมโณ…เป…. เอวํ ทสวิเธน สงฺขารกฺขนฺโธ.
๙๙. เอกวิเธน สงฺขารกฺขนฺโธ – จิตฺตสมฺปยุตฺโต.
ทุวิเธน สงฺขารกฺขนฺโธ – อตฺถิ สรโณ, อตฺถิ อรโณ.
ติวิเธน สงฺขารกฺขนฺโธ – อตฺถิ อชฺฌตฺตารมฺมโณ, อตฺถิ พหิทฺธารมฺมโณ, อตฺถิ อชฺฌตฺตพหิทฺธารมฺมโณ…เป…. เอวํ ทสวิเธน สงฺขารกฺขนฺโธ.
ติกมูลกํ.
๑๐๐. เอกวิเธน สงฺขารกฺขนฺโธ – จิตฺตสมฺปยุตฺโต.
ทุวิเธน ¶ สงฺขารกฺขนฺโธ – อตฺถิ เหตุ, อตฺถิ น เหตุ.
ติวิเธน ¶ สงฺขารกฺขนฺโธ – อตฺถิ กุสโล, อตฺถิ อกุสโล, อตฺถิ อพฺยากโต…เป…. เอวํ ทสวิเธน สงฺขารกฺขนฺโธ.
๑๐๑. เอกวิเธน ¶ สงฺขารกฺขนฺโธ จิตฺตสมฺปยุตฺโต.
ทุวิเธน สงฺขารกฺขนฺโธ อตฺถิ สเหตุโก, อตฺถิ อเหตุโก.
ติวิเธน สงฺขารกฺขนฺโธ ¶ – อตฺถิ สุขาย เวทนาย สมฺปยุตฺโต, อตฺถิ ทุกฺขาย เวทนาย สมฺปยุตฺโต, อตฺถิ อทุกฺขมสุขาย เวทนาย สมฺปยุตฺโต…เป…. เอวํ ทสวิเธน สงฺขารกฺขนฺโธ.
๑๐๒. เอกวิเธน สงฺขารกฺขนฺโธ – จิตฺตสมฺปยุตฺโต.
ทุวิเธน สงฺขารกฺขนฺโธ – อตฺถิ เหตุสมฺปยุตฺโต, อตฺถิ เหตุวิปฺปยุตฺโต.
ติวิเธน สงฺขารกฺขนฺโธ – อตฺถิ วิปาโก, อตฺถิ วิปากธมฺมธมฺโม, อตฺถิ เนววิปากนวิปากธมฺมธมฺโม…เป…. เอวํ ทสวิเธน สงฺขารกฺขนฺโธ.
๑๐๓. เอกวิเธน สงฺขารกฺขนฺโธ – จิตฺตสมฺปยุตฺโต.
ทุวิเธน สงฺขารกฺขนฺโธ – อตฺถิ เหตุ เจว สเหตุโก จ, อตฺถิ สเหตุโก เจว น จ เหตุ.
ติวิเธน สงฺขารกฺขนฺโธ – อตฺถิ อุปาทินฺนุปาทานิโย, อตฺถิ อนุปาทินฺนุปาทานิโย, อตฺถิ อนุปาทินฺนอนุปาทานิโย…เป…. เอวํ ทสวิเธน สงฺขารกฺขนฺโธ.
๑๐๔. เอกวิเธน สงฺขารกฺขนฺโธ – จิตฺตสมฺปยุตฺโต.
ทุวิเธน ¶ สงฺขารกฺขนฺโธ – อตฺถิ เหตุ เจว เหตุสมฺปยุตฺโต จ, อตฺถิ เหตุสมฺปยุตฺโต เจว น จ เหตุ.
ติวิเธน ¶ สงฺขารกฺขนฺโธ – อตฺถิ สํกิลิฏฺสํกิเลสิโก, อตฺถิ อสํกิลิฏฺสํกิเลสิโก, อตฺถิ อสํกิลิฏฺอสํกิเลสิโก…เป…. เอวํ ทสวิเธน สงฺขารกฺขนฺโธ.
๑๐๕. เอกวิเธน สงฺขารกฺขนฺโธ – จิตฺตสมฺปยุตฺโต.
ทุวิเธน สงฺขารกฺขนฺโธ – อตฺถิ น เหตุ สเหตุโก, อตฺถิ น เหตุ อเหตุโก.
ติวิเธน ¶ สงฺขารกฺขนฺโธ – อตฺถิ สวิตกฺกสวิจาโร, อตฺถิ อวิตกฺกวิจารมตฺโต, อตฺถิ อวิตกฺกอวิจาโร…เป…. เอวํ ทสวิเธน สงฺขารกฺขนฺโธ.
๑๐๖. เอกวิเธน สงฺขารกฺขนฺโธ – จิตฺตสมฺปยุตฺโต.
ทุวิเธน ¶ สงฺขารกฺขนฺโธ – อตฺถิ โลกิโย, อตฺถิ โลกุตฺตโร.
ติวิเธน สงฺขารกฺขนฺโธ – อตฺถิ ปีติสหคโต, อตฺถิ สุขสหคโต, อตฺถิ อุเปกฺขาสหคโต…เป…. เอวํ ทสวิเธน สงฺขารกฺขนฺโธ.
๑๐๗. เอกวิเธน สงฺขารกฺขนฺโธ – จิตฺตสมฺปยุตฺโต.
ทุวิเธน สงฺขารกฺขนฺโธ – อตฺถิ เกนจิ วิฺเยฺโย, อตฺถิ เกนจิ น วิฺเยฺโย.
ติวิเธน สงฺขารกฺขนฺโธ – อตฺถิ ทสฺสเนน ปหาตพฺโพ, อตฺถิ ภาวนาย ปหาตพฺโพ, อตฺถิ เนว ทสฺสเนน น ภาวนาย ปหาตพฺโพ…เป…. เอวํ ทสวิเธน สงฺขารกฺขนฺโธ.
๑๐๘. เอกวิเธน สงฺขารกฺขนฺโธ – จิตฺตสมฺปยุตฺโต.
ทุวิเธน สงฺขารกฺขนฺโธ – อตฺถิ อาสโว, อตฺถิ โน อาสโว.
ติวิเธน ¶ สงฺขารกฺขนฺโธ – อตฺถิ ทสฺสเนน ปหาตพฺพเหตุโก, อตฺถิ ภาวนาย ปหาตพฺพเหตุโก, อตฺถิ เนว ทสฺสเนน น ภาวนาย ปหาตพฺพเหตุโก…เป…. เอวํ ทสวิเธน สงฺขารกฺขนฺโธ.
๑๐๙. เอกวิเธน สงฺขารกฺขนฺโธ – จิตฺตสมฺปยุตฺโต.
ทุวิเธน ¶ สงฺขารกฺขนฺโธ – อตฺถิ สาสโว, อตฺถิ อนาสโว.
ติวิเธน สงฺขารกฺขนฺโธ – อตฺถิ อาจยคามี, อตฺถิ อปจยคามี, อตฺถิ เนวาจยคามินาปจยคามี…เป…. เอวํ ทสวิเธน สงฺขารกฺขนฺโธ.
๑๑๐. เอกวิเธน สงฺขารกฺขนฺโธ – จิตฺตสมฺปยุตฺโต.
ทุวิเธน สงฺขารกฺขนฺโธ – อตฺถิ อาสวสมฺปยุตฺโต, อตฺถิ อาสววิปฺปยุตฺโต.
ติวิเธน สงฺขารกฺขนฺโธ – อตฺถิ เสกฺโข, อตฺถิ อเสกฺโข, อตฺถิ เนวเสกฺขนาเสกฺโข…เป…. เอวํ ทสวิเธน สงฺขารกฺขนฺโธ.
๑๑๑. เอกวิเธน ¶ สงฺขารกฺขนฺโธ – จิตฺตสมฺปยุตฺโต.
ทุวิเธน สงฺขารกฺขนฺโธ – อตฺถิ อาสโว เจว สาสโว จ, อตฺถิ สาสโว เจว โน จ อาสโว ¶ .
ติวิเธน สงฺขารกฺขนฺโธ – อตฺถิ ปริตฺโต, อตฺถิ มหคฺคโต, อตฺถิ อปฺปมาโณ…เป…. เอวํ ทสวิเธน สงฺขารกฺขนฺโธ.
๑๑๒. เอกวิเธน สงฺขารกฺขนฺโธ – จิตฺตสมฺปยุตฺโต.
ทุวิเธน ¶ สงฺขารกฺขนฺโธ – อตฺถิ อาสโว เจว อาสวสมฺปยุตฺโต จ, อตฺถิ อาสวสมฺปยุตฺโต เจว โน จ อาสโว.
ติวิเธน สงฺขารกฺขนฺโธ – อตฺถิ ปริตฺตารมฺมโณ, อตฺถิ มหคฺคตารมฺมโณ, อตฺถิ อปฺปมาณารมฺมโณ…เป…. เอวํ ทสวิเธน สงฺขารกฺขนฺโธ.
๑๑๓. เอกวิเธน สงฺขารกฺขนฺโธ – จิตฺตสมฺปยุตฺโต.
ทุวิเธน ¶ สงฺขารกฺขนฺโธ – อตฺถิ อาสววิปฺปยุตฺตสาสโว, อตฺถิ อาสวิปฺปยุตฺตอนาสโว.
ติวิเธน สงฺขารกฺขนฺโธ – อตฺถิ หีโน, อตฺถิ มชฺฌิโม, อตฺถิ ปณีโต…เป…. เอวํ ทสวิเธน สงฺขารกฺขนฺโธ.
๑๑๔. เอกวิเธน สงฺขารกฺขนฺโธ – จิตฺตสมฺปยุตฺโต.
ทุวิเธน สงฺขารกฺขนฺโธ – อตฺถิ สํโยชนํ, อตฺถิ โน สํโยชนํ.
ติวิเธน สงฺขารกฺขนฺโธ – อตฺถิ มิจฺฉตฺตนิยโต, อตฺถิ สมฺมตฺตนิยโต, อตฺถิ อนิยโต…เป…. เอวํ ทสวิเธน สงฺขารกฺขนฺโธ.
๑๑๕. เอกวิเธน สงฺขารกฺขนฺโธ – จิตฺตสมฺปยุตฺโต.
ทุวิเธน สงฺขารกฺขนฺโธ – อตฺถิ สํโยชนิโย, อตฺถิ อสํโยชนิโย.
ติวิเธน สงฺขารกฺขนฺโธ – อตฺถิ มคฺคารมฺมโณ, อตฺถิ มคฺคเหตุโก, อตฺถิ มคฺคาธิปติ…เป…. เอวํ ทสวิเธน สงฺขารกฺขนฺโธ.
๑๑๖. เอกวิเธน ¶ ¶ สงฺขารกฺขนฺโธ – จิตฺตสมฺปยุตฺโต.
ทุวิเธน สงฺขารกฺขนฺโธ – อตฺถิ สํโยชนสมฺปยุตฺโต, อตฺถิ สํโยชนวิปฺปยุตฺโต.
ติวิเธน สงฺขารกฺขนฺโธ – อตฺถิ อุปฺปนฺโน, อตฺถิ อนุปฺปนฺโน, อตฺถิ อุปฺปาที…เป…. เอวํ ทสวิเธน สงฺขารกฺขนฺโธ.
๑๑๗. เอกวิเธน สงฺขารกฺขนฺโธ – จิตฺตสมฺปยุตฺโต ¶ .
ทุวิเธน ¶ สงฺขารกฺขนฺโธ – อตฺถิ สํโยชนฺเจว สํโยชนิโย จ, อตฺถิ สํโยชนิโย เจว โน จ สํโยชนํ.
ติวิเธน สงฺขารกฺขนฺโธ – อตฺถิ อตีโต, อตฺถิ อนาคโต, อตฺถิ ปจฺจุปฺปนฺโน…เป…. เอวํ ทสวิเธน สงฺขารกฺขนฺโธ.
๑๑๘. เอกวิเธน สงฺขารกฺขนฺโธ – จิตฺตสมฺปยุตฺโต.
ทุวิเธน สงฺขารกฺขนฺโธ – อตฺถิ สํโยชนฺเจว สํโยชนสมฺปยุตฺโต จ, อตฺถิ สํโยชนสมฺปยุตฺโต เจว โน จ สํโยชนํ.
ติวิเธน สงฺขารกฺขนฺโธ – อตฺถิ อตีตารมฺมโณ, อตฺถิ อนาคตารมฺมโณ, อตฺถิ ปจฺจุปฺปนฺนารมฺมโณ…เป…. เอวํ ทสวิเธน สงฺขารกฺขนฺโธ.
๑๑๙. เอกวิเธน สงฺขารกฺขนฺโธ – จิตฺตสมฺปยุตฺโต.
ทุวิเธน สงฺขารกฺขนฺโธ – อตฺถิ สํโยชนวิปฺปยุตฺตสํโยชนิโย, อตฺถิ สํโยชนวิปฺปยุตฺตอสํโยชนิโย.
ติวิเธน ¶ สงฺขารกฺขนฺโธ – อตฺถิ อชฺฌตฺโต, อตฺถิ พหิทฺโธ, อตฺถิ อชฺฌตฺตพหิทฺโธ…เป…. เอวํ ทสวิเธน สงฺขารกฺขนฺโธ.
๑๒๐. เอกวิเธน สงฺขารกฺขนฺโธ – จิตฺตสมฺปยุตฺโต.
ทุวิเธน สงฺขารกฺขนฺโธ – อตฺถิ คนฺโถ, อตฺถิ โน คนฺโถ.
ติวิเธน สงฺขารกฺขนฺโธ – อตฺถิ อชฺฌตฺตารมฺมโณ, อตฺถิ พหิทฺธารมฺมโณ, อตฺถิ อชฺฌตฺตพหิทฺธารมฺมโณ…เป…. เอวํ ทสวิเธน สงฺขารกฺขนฺโธ.
อุภโตวฑฺฒกํ.
สตฺตวิเธน ¶ ¶ สงฺขารกฺขนฺโธ – อตฺถิ กุสโล, อตฺถิ อกุสโล, อตฺถิ อพฺยากโต; อตฺถิ กามาวจโร, อตฺถิ รูปาวจโร, อตฺถิ อรูปาวจโร, อตฺถิ อปริยาปนฺโน. เอวํ สตฺตวิเธน สงฺขารกฺขนฺโธ.
อปโรปิ สตฺตวิเธน ¶ สงฺขารกฺขนฺโธ – อตฺถิ สุขาย เวทนาย สมฺปยุตฺโต, อตฺถิ ทุกฺขาย เวทนาย สมฺปยุตฺโต, อตฺถิ อทุกฺขมสุขาย เวทนาย สมฺปยุตฺโต; อตฺถิ กามาวจโร, อตฺถิ รูปาวจโร, อตฺถิ อรูปาวจโร, อตฺถิ อปริยาปนฺโน…เป… อตฺถิ อชฺฌตฺตารมฺมโณ, อตฺถิ พหิทฺธารมฺมโณ อตฺถิ อชฺฌตฺตพหิทฺธารมฺมโณ; อตฺถิ กามาวจโร, อตฺถิ รูปาวจโร, อตฺถิ อรูปาวจโร, อตฺถิ อปริยาปนฺโน. เอวํ สตฺตวิเธน สงฺขารกฺขนฺโธ.
จตุวีสติวิเธน สงฺขารกฺขนฺโธ – จกฺขุสมฺผสฺสปจฺจยา สงฺขารกฺขนฺโธ อตฺถิ กุสโล, อตฺถิ อกุสโล, อตฺถิ อพฺยากโต; โสตสมฺผสฺสปจฺจยา…เป… ฆานสมฺผสฺสปจฺจยา…เป… ชิวฺหาสมฺผสฺสปจฺจยา…เป… กายสมฺผสฺสปจฺจยา…เป… มโนสมฺผสฺสปจฺจยา สงฺขารกฺขนฺโธ อตฺถิ กุสโล, อตฺถิ อกุสโล, อตฺถิ อพฺยากโต; จกฺขุสมฺผสฺสชา เจตนา…เป… มโนสมฺผสฺสชา เจตนา. เอวํ จตุวีสติวิเธน สงฺขารกฺขนฺโธ.
อปโรปิ ¶ จตุวีสติวิเธน สงฺขารกฺขนฺโธ – จกฺขุสมฺผสฺสปจฺจยา สงฺขารกฺขนฺโธ อตฺถิ สุขาย เวทนาย สมฺปยุตฺโต…เป… อตฺถิ อชฺฌตฺตารมฺมโณ, อตฺถิ พหิทฺธารมฺมโณ, อตฺถิ อชฺฌตฺตพหิทฺธารมฺมโณ; จกฺขุสมฺผสฺสชา เจตนา…เป… มโนสมฺผสฺสชา เจตนา; โสตสมฺผสฺสปจฺจยา…เป… ฆานสมฺผสฺสปจฺจยา…เป… ชิวฺหาสมฺผสฺสปจฺจยา…เป… กายสมฺผสฺสปจฺจยา…เป… มโนสมฺผสฺสปจฺจยา สงฺขารกฺขนฺโธ อตฺถิ สุขาย เวทนาย สมฺปยุตฺโต…เป… อตฺถิ อชฺฌตฺตารมฺมโณ, อตฺถิ พหิทฺธารมฺมโณ, อตฺถิ อชฺฌตฺตพหิทฺธารมฺมโณ; จกฺขุสมฺผสฺสชา เจตนา, โสตสมฺผสฺสชา เจตนา, ฆานสมฺผสฺสชา เจตนา, ชิวฺหาสมฺผสฺสชา เจตนา, กายสมฺผสฺสชา เจตนา, มโนสมฺผสฺสชา เจตนา. เอวํ จตุวีสติวิเธน สงฺขารกฺขนฺโธ.
ตึสติวิเธน ¶ สงฺขารกฺขนฺโธ – จกฺขุสมฺผสฺสปจฺจยา สงฺขารกฺขนฺโธ อตฺถิ กามาวจโร, อตฺถิ รูปาวจโร, อตฺถิ อรูปาวจโร, อตฺถิ อปริยาปนฺโน ¶ ; โสตสมฺผสฺสปจฺจยา…เป… ฆานสมฺผสฺสปจฺจยา ¶ …เป… ชิวฺหาสมฺผสฺสปจฺจยา…เป… กายสมฺผสฺสปจฺจยา…เป… มโนสมฺผสฺสปจฺจยา สงฺขารกฺขนฺโธ อตฺถิ กามาวจโร, อตฺถิ รูปาวจโร, อตฺถิ อรูปาวจโร, อตฺถิ อปริยาปนฺโน; จกฺขุสมฺผสฺสชา เจตนา…เป… มโนสมฺผสฺสชา เจตนา. เอวํ ตึสติวิเธน สงฺขารกฺขนฺโธ.
พหุวิเธน สงฺขารกฺขนฺโธ – จกฺขุสมฺผสฺสปจฺจยา สงฺขารกฺขนฺโธ อตฺถิ กุสโล, อตฺถิ อกุสโล, อตฺถิ อพฺยากโต, อตฺถิ กามาวจโร, อตฺถิ รูปาวจโร, อตฺถิ อรูปาวจโร, อตฺถิ อปริยาปนฺโน; โสตสมฺผสฺสปจฺจยา…เป… ฆานสมฺผสฺสปจฺจยา…เป… ชิวฺหาสมฺผสฺสปจฺจยา…เป… กายสมฺผสฺสปจฺจยา…เป… มโนสมฺผสฺสปจฺจยา สงฺขารกฺขนฺโธ อตฺถิ กุสโล, อตฺถิ อกุสโล, อตฺถิ อพฺยากโต, อตฺถิ กามาวจโร, อตฺถิ รูปาวจโร, อตฺถิ อรูปาวจโร, อตฺถิ อปริยาปนฺโน; จกฺขุสมฺผสฺสชา เจตนา, โสตสมฺผสฺสชา เจตนา, ฆานสมฺผสฺสชา เจตนา, ชิวฺหาสมฺผสฺสชา เจตนา, กายสมฺผสฺสชา เจตนา, มโนสมฺผสฺสชา เจตนา. เอวํ พหุวิเธน สงฺขารกฺขนฺโธ.
อปโรปิ พหุวิเธน สงฺขารกฺขนฺโธ – จกฺขุสมฺผสฺสปจฺจยา สงฺขารกฺขนฺโธ อตฺถิ สุขาย เวทนาย สมฺปยุตฺโต, อตฺถิ ทุกฺขาย เวทนาย สมฺปยุตฺโต, อตฺถิ อทุกฺขมสุขาย เวทนาย สมฺปยุตฺโต…เป… อตฺถิ อชฺฌตฺตารมฺมโณ, อตฺถิ พหิทฺธารมฺมโณ, อตฺถิ อชฺฌตฺตพหิทฺธารมฺมโณ, อตฺถิ กามาวจโร, อตฺถิ รูปาวจโร, อตฺถิ ¶ อรูปาวจโร, อตฺถิ อปริยาปนฺโน; โสตสมฺผสฺสปจฺจยา…เป… ฆานสมฺผสฺสปจฺจยา…เป… ชิวฺหาสมฺผสฺสปจฺจยา…เป… กายสมฺผสฺสปจฺจยา…เป… มโนสมฺผสฺสปจฺจยา สงฺขารกฺขนฺโธ อตฺถิ สุขาย เวทนาย สมฺปยุตฺโต ¶ …เป… อตฺถิ อชฺฌตฺตารมฺมโณ, อตฺถิ พหิทฺธารมฺมโณ, อตฺถิ อชฺฌตฺตพหิทฺธารมฺมโณ, อตฺถิ กามาวจโร, อตฺถิ รูปาวจโร, อตฺถิ อรูปาวจโร, อตฺถิ อปริยาปนฺโน; จกฺขุสมฺผสฺสชา เจตนา, โสตสมฺผสฺสชา เจตนา, ฆานสมฺผสฺสชา เจตนา, ชิวฺหาสมฺผสฺสชา เจตนา, กายสมฺผสฺสชา เจตนา, มโนสมฺผสฺสชา เจตนา. เอวํ พหุวิเธน สงฺขารกฺขนฺโธ.
อยํ วุจฺจติ สงฺขารกฺขนฺโธ.
๕. วิฺาณกฺขนฺโธ
๑๒๑. ตตฺถ ¶ กตโม วิฺาณกฺขนฺโธ? เอกวิเธน วิฺาณกฺขนฺโธ – ผสฺสสมฺปยุตฺโต.
ทุวิเธน ¶ วิฺาณกฺขนฺโธ – อตฺถิ สเหตุโก, อตฺถิ อเหตุโก.
ติวิเธน วิฺาณกฺขนฺโธ – อตฺถิ กุสโล, อตฺถิ อกุสโล, อตฺถิ อพฺยากโต.
จตุพฺพิเธน วิฺาณกฺขนฺโธ – อตฺถิ กามาวจโร, อตฺถิ รูปาวจโร, อตฺถิ อรูปาวจโร, อตฺถิ อปริยาปนฺโน.
ปฺจวิเธน วิฺาณกฺขนฺโธ – อตฺถิ สุขินฺทฺริยสมฺปยุตฺโต, อตฺถิ ทุกฺขินฺทฺริยสมฺปยุตฺโต, อตฺถิ โสมนสฺสินฺทฺริยสมฺปยุตฺโต, อตฺถิ โทมนสฺสินฺทฺริยสมฺปยุตฺโต, อตฺถิ อุเปกฺขินฺทฺริยสมฺปยุตฺโต. เอวํ ปฺจวิเธน วิฺาณกฺขนฺโธ.
ฉพฺพิเธน ¶ วิฺาณกฺขนฺโธ – จกฺขุวิฺาณํ, โสตวิฺาณํ, ฆานวิฺาณํ, ชิวฺหาวิฺาณํ, กายวิฺาณํ, มโนวิฺาณํ. เอวํ ฉพฺพิเธน วิฺาณกฺขนฺโธ.
สตฺตวิเธน วิฺาณกฺขนฺโธ – จกฺขุวิฺาณํ, โสตวิฺาณํ, ฆานวิฺาณํ, ชิวฺหาวิฺาณํ, กายวิฺาณํ, มโนธาตุ, มโนวิฺาณธาตุ. เอวํ สตฺตวิเธน วิฺาณกฺขนฺโธ.
อฏฺวิเธน วิฺาณกฺขนฺโธ – จกฺขุวิฺาณํ, โสตวิฺาณํ, ฆานวิฺาณํ, ชิวฺหาวิฺาณํ, กายวิฺาณํ อตฺถิ สุขสหคตํ, อตฺถิ ทุกฺขสหคตํ, มโนธาตุ, มโนวิฺาณธาตุ ¶ . เอวํ อฏฺวิเธน วิฺาณกฺขนฺโธ.
นววิเธน วิฺาณกฺขนฺโธ – จกฺขุวิฺาณํ, โสตวิฺาณํ, ฆานวิฺาณํ, ชิวฺหาวิฺาณํ, กายวิฺาณํ, มโนธาตุ, มโนวิฺาณธาตุ อตฺถิ กุสลํ, อตฺถิ อกุสลํ, อตฺถิ อพฺยากตํ. เอวํ นววิเธน วิฺาณกฺขนฺโธ.
ทสวิเธน วิฺาณกฺขนฺโธ – จกฺขุวิฺาณํ…เป… กายวิฺาณํ อตฺถิ สุขสหคตํ, อตฺถิ ทุกฺขสหคตํ, มโนธาตุ, มโนวิฺาณธาตุ อตฺถิ กุสลํ, อตฺถิ อกุสลํ, อตฺถิ อพฺยากตํ. เอวํ ทสวิเธน วิฺาณกฺขนฺโธ.
๑๒๒. เอกวิเธน ¶ วิฺาณกฺขนฺโธ – ผสฺสสมฺปยุตฺโต.
ทุวิเธน วิฺาณกฺขนฺโธ – อตฺถิ สเหตุโก, อตฺถิ อเหตุโก.
ติวิเธน วิฺาณกฺขนฺโธ – อตฺถิ สุขาย เวทนาย สมฺปยุตฺโต, อตฺถิ ทุกฺขาย เวทนาย สมฺปยุตฺโต, อตฺถิ อทุกฺขมสุขาย เวทนาย สมฺปยุตฺโต. อตฺถิ ¶ วิปาโก, อตฺถิ วิปากธมฺมธมฺโม, อตฺถิ เนววิปากนวิปากธมฺมธมฺโม. อตฺถิ อุปาทินฺนุปาทานิโย, อตฺถิ อนุปาทินฺนุปาทานิโย, อตฺถิ อนุปาทินฺนอนุปาทานิโย. อตฺถิ สํกิลิฏฺสํกิเลสิโก, อตฺถิ อสํกิลิฏฺสํกิเลสิโก, อตฺถิ อสํกิลิฏฺอสํกิเลสิโก. อตฺถิ สวิตกฺกสวิจาโร, อตฺถิ อวิตกฺกวิจารมตฺโต ¶ , อตฺถิ อวิตกฺกอวิจาโร. อตฺถิ ปีติสหคโต, อตฺถิ สุขสหคโต, อตฺถิ อุเปกฺขาสหคโต. อตฺถิ ทสฺสเนน ปหาตพฺโพ, อตฺถิ ภาวนาย ปหาตพฺโพ, อตฺถิ เนว ทสฺสเนน น ภาวนาย ปหาตพฺโพ. อตฺถิ ¶ ทสฺสเนน ปหาตพฺพเหตุโก, อตฺถิ ภาวนาย ปหาตพฺพเหตุโก, อตฺถิ เนว ทสฺสเนน น ภาวนาย ปหาตพฺพเหตุโก. อตฺถิ อาจยคามี, อตฺถิ อปจยคามี, อตฺถิ เนวาจยคามินาปจยคามี. อตฺถิ เสกฺโข, อตฺถิ อเสกฺโข, อตฺถิ เนวเสกฺขนาเสกฺโข. อตฺถิ ปริตฺโต, อตฺถิ มหคฺคโต, อตฺถิ อปฺปมาโณ. อตฺถิ ปริตฺตารมฺมโณ, อตฺถิ มหคฺคตารมฺมโณ, อตฺถิ อปฺปมาณารมฺมโณ. อตฺถิ หีโน, อตฺถิ มชฺฌิโม, อตฺถิ ปณีโต. อตฺถิ มิจฺฉตฺตนิยโต, อตฺถิ สมฺมตฺตนิยโต, อตฺถิ อนิยโต. อตฺถิ มคฺคารมฺมโณ, อตฺถิ มคฺคเหตุโก, อตฺถิ มคฺคาธิปติ. อตฺถิ อุปฺปนฺโน, อตฺถิ อนุปฺปนฺโน, อตฺถิ อุปฺปาที. อตฺถิ อตีโต, อตฺถิ อนาคโต, อตฺถิ ปจฺจุปฺปนฺโน. อตฺถิ อตีตารมฺมโณ, อตฺถิ อนาคตารมฺมโณ, อตฺถิ ปจฺจุปฺปนฺนารมฺมโณ. อตฺถิ อชฺฌตฺโต, อตฺถิ พหิทฺโธ, อตฺถิ อชฺฌตฺตพหิทฺโธ. อตฺถิ อชฺฌตฺตารมฺมโณ, อตฺถิ พหิทฺธารมฺมโณ, อตฺถิ อชฺฌตฺตพหิทฺธารมฺมโณ…เป…. เอวํ ทสวิเธน วิฺาณกฺขนฺโธ.
๑๒๓. เอกวิเธน วิฺาณกฺขนฺโธ – ผสฺสสมฺปยุตฺโต.
ทุวิเธน วิฺาณกฺขนฺโธ – อตฺถิ เหตุสมฺปยุตฺโต, อตฺถิ เหตุวิปฺปยุตฺโต. อตฺถิ น เหตุ สเหตุโก, อตฺถิ น เหตุ อเหตุโก. อตฺถิ โลกิโย, อตฺถิ โลกุตฺตโร. อตฺถิ เกนจิ วิฺเยฺโย, อตฺถิ เกนจิ น วิฺเยฺโย. อตฺถิ สาสโว, อตฺถิ อนาสโว. อตฺถิ อาสวสมฺปยุตฺโต ¶ , อตฺถิ อาสววิปฺปยุตฺโต. อตฺถิ อาสววิปฺปยุตฺตสาสโว, อตฺถิ อาสววิปฺปยุตฺตอนาสโว. อตฺถิ สํโยชนิโย, อตฺถิ อสํโยชนิโย. อตฺถิ สํโยชนสมฺปยุตฺโต ¶ , อตฺถิ สํโยชนวิปฺปยุตฺโต. อตฺถิ สํโยชนวิปฺปยุตฺตสํโยชนิโย, อตฺถิ สํโยชนวิปฺปยุตฺตอสํโยชนิโย.
อตฺถิ คนฺถนิโย, อตฺถิ อคนฺถนิโย. อตฺถิ คนฺถสมฺปยุตฺโต, อตฺถิ คนฺถวิปฺปยุตฺโต. อตฺถิ คนฺถวิปฺปยุตฺตคนฺถนิโย, อตฺถิ คนฺถวิปฺปยุตฺตอคนฺถนิโย. อตฺถิ โอฆนิโย, อตฺถิ อโนฆนิโย. อตฺถิ โอฆสมฺปยุตฺโต, อตฺถิ โอฆวิปฺปยุตฺโต. อตฺถิ โอฆวิปฺปยุตฺตโอฆนิโย, อตฺถิ โอฆวิปฺปยุตฺตอโนฆนิโย. อตฺถิ โยคนิโย, อตฺถิ อโยคนิโย. อตฺถิ โยคสมฺปยุตฺโต, อตฺถิ โยควิปฺปยุตฺโต ¶ . อตฺถิ โยควิปฺปยุตฺตโยคนิโย, อตฺถิ โยควิปฺปยุตฺตอโยคนิโย. อตฺถิ นีวรณิโย, อตฺถิ อนีวรณิโย. อตฺถิ นีวรณสมฺปยุตฺโต, อตฺถิ นีวรณวิปฺปยุตฺโต. อตฺถิ นีวรณวิปฺปยุตฺตนีวรณิโย, อตฺถิ นีวรณวิปฺปยุตฺตอนีวรณิโย.
อตฺถิ ¶ ปรามฏฺโ, อตฺถิ อปรามฏฺโ. อตฺถิ ปรามาสสมฺปยุตฺโต, อตฺถิ ปรามาสวิปฺปยุตฺโต. อตฺถิ ปรามาสวิปฺปยุตฺตปรามฏฺโ, อตฺถิ ปรามาสวิปฺปยุตฺตอปรามฏฺโ. อตฺถิ อุปาทินฺโน, อตฺถิ อนุปาทินฺโน. อตฺถิ อุปาทานิโย, อตฺถิ อนุปาทานิโย. อตฺถิ อุปาทานสมฺปยุตฺโต, อตฺถิ อุปาทานวิปฺปยุตฺโต. อตฺถิ อุปาทานวิปฺปยุตฺตอุปาทานิโย, อตฺถิ อุปาทานวิปฺปยุตฺตอนุปาทานิโย. อตฺถิ สํกิเลสิโก, อตฺถิ อสํกิเลสิโก. อตฺถิ สํกิลิฏฺโ, อตฺถิ อสํกิลิฏฺโ. อตฺถิ กิเลสสมฺปยุตฺโต, อตฺถิ กิเลสวิปฺปยุตฺโต. อตฺถิ กิเลสวิปฺปยุตฺตสํกิเลสิโก, อตฺถิ กิเลสวิปฺปยุตฺตอสํกิเลสิโก. อตฺถิ ทสฺสเนน ปหาตพฺโพ, อตฺถิ น ทสฺสเนน ปหาตพฺโพ. อตฺถิ ภาวนาย ปหาตพฺโพ ¶ , อตฺถิ น ภาวนาย ปหาตพฺโพ. อตฺถิ ทสฺสเนน ปหาตพฺพเหตุโก, อตฺถิ น ทสฺสเนน ปหาตพฺพเหตุโก. อตฺถิ ภาวนาย ปหาตพฺพเหตุโก, อตฺถิ น ภาวนาย ปหาตพฺพเหตุโก.
อตฺถิ สวิตกฺโก, อตฺถิ อวิตกฺโก. อตฺถิ สวิจาโร, อตฺถิ อวิจาโร. อตฺถิ สปฺปีติโก, อตฺถิ อปฺปีติโก. อตฺถิ ปีติสหคโต, อตฺถิ น ปีติสหคโต. อตฺถิ สุขสหคโต, อตฺถิ น สุขสหคโต. อตฺถิ อุเปกฺขาสหคโต, อตฺถิ น อุเปกฺขาสหคโต. อตฺถิ กามาวจโร ¶ , อตฺถิ น กามาวจโร. อตฺถิ รูปาวจโร, อตฺถิ น รูปาวจโร. อตฺถิ อรูปาวจโร, อตฺถิ น อรูปาวจโร, อตฺถิ ปริยาปนฺโน, อตฺถิ อปริยาปนฺโน. อตฺถิ นิยฺยานิโก, อตฺถิ อนิยฺยานิโก. อตฺถิ นิยโต, อตฺถิ อนิยโต. อตฺถิ สอุตฺตโร, อตฺถิ อนุตฺตโร. อตฺถิ สรโณ, อตฺถิ อรโณ.
ติวิเธน ¶ วิฺาณกฺขนฺโธ – อตฺถิ กุสโล, อตฺถิ อกุสโล, อตฺถิ อพฺยากโต…เป…. เอวํ ทสวิเธน วิฺาณกฺขนฺโธ.
๑๒๔. เอกวิเธน วิฺาณกฺขนฺโธ – ผสฺสสมฺปยุตฺโต.
ทุวิเธน ¶ วิฺาณกฺขนฺโธ – อตฺถิ สรโณ, อตฺถิ อรโณ.
ติวิเธน วิฺาณกฺขนฺโธ – อตฺถิ สุขาย เวทนาย สมฺปยุตฺโต, อตฺถิ ทุกฺขาย เวทนาย สมฺปยุตฺโต, อตฺถิ อทุกฺขมสุขาย เวทนาย สมฺปยุตฺโต. อตฺถิ วิปาโก…เป… อตฺถิ อชฺฌตฺตารมฺมโณ, อตฺถิ พหิทฺธารมฺมโณ, อตฺถิ อชฺฌตฺตพหิทฺธารมฺมโณ…เป…. เอวํ ทสวิเธน วิฺาณกฺขนฺโธ.
ทุกมูลกํ.
๑๒๕. เอกวิเธน วิฺาณกฺขนฺโธ – ผสฺสสมฺปยุตฺโต.
ทุวิเธน วิฺาณกฺขนฺโธ – อตฺถิ สเหตุโก, อตฺถิ อเหตุโก.
ติวิเธน วิฺาณกฺขนฺโธ – อตฺถิ กุสโล, อตฺถิ อกุสโล, อตฺถิ อพฺยากโต…เป…. เอวํ ทสวิเธน วิฺาณกฺขนฺโธ.
๑๒๖. เอกวิเธน วิฺาณกฺขนฺโธ – ผสฺสสมฺปยุตฺโต.
ทุวิเธน วิฺาณกฺขนฺโธ – อตฺถิ เหตุสมฺปยุตฺโต, อตฺถิ เหตุวิปฺปยุตฺโต…เป… อตฺถิ สรโณ, อตฺถิ อรโณ.
ติวิเธน วิฺาณกฺขนฺโธ – อตฺถิ กุสโล, อตฺถิ อกุสโล, อตฺถิ อพฺยากโต…เป…. เอวํ ทสวิเธน วิฺาณกฺขนฺโธ.
๑๒๗. เอกวิเธน วิฺาณกฺขนฺโธ – ผสฺสสมฺปยุตฺโต.
ทุวิเธน ¶ วิฺาณกฺขนฺโธ – อตฺถิ สเหตุโก, อตฺถิ อเหตุโก.
ติวิเธน ¶ วิฺาณกฺขนฺโธ – อตฺถิ สุขาย เวทนาย สมฺปยุตฺโต, อตฺถิ ทุกฺขาย เวทนาย สมฺปยุตฺโต, อตฺถิ อทุกฺขมสุขาย เวทนาย สมฺปยุตฺโต ¶ . อตฺถิ วิปาโก…เป… อตฺถิ อชฺฌตฺตารมฺมโณ, อตฺถิ พหิทฺธารมฺมโณ, อตฺถิ อชฺฌตฺตพหิทฺธารมฺมโณ…เป…. เอวํ ทสวิเธน วิฺาณกฺขนฺโธ.
๑๒๘. เอกวิเธน ¶ วิฺาณกฺขนฺโธ – ผสฺสสมฺปยุตฺโต.
ทุวิเธน วิฺาณกฺขนฺโธ – อตฺถิ เหตุสมฺปยุตฺโต, อตฺถิ เหตุวิปฺปยุตฺโต…เป… อตฺถิ สรโณ, อตฺถิ อรโณ.
ติวิเธน วิฺาณกฺขนฺโธ – อตฺถิ อชฺฌตฺตารมฺมโณ, อตฺถิ พหิทฺธารมฺมโณ, อตฺถิ อชฺฌตฺตพหิทฺธารมฺมโณ…เป…. เอวํ ทสวิเธน วิฺาณกฺขนฺโธ.
ติกมูลกํ.
๑๒๙. เอกวิเธน ¶ วิฺาณกฺขนฺโธ – ผสฺสสมฺปยุตฺโต.
ทุวิเธน วิฺาณกฺขนฺโธ – อตฺถิ สเหตุโก, อตฺถิ อเหตุโก.
ติวิเธน วิฺาณกฺขนฺโธ – อตฺถิ กุสโล, อตฺถิ อกุสโล, อตฺถิ อพฺยากโต…เป…. เอวํ ทสวิเธน วิฺาณกฺขนฺโธ.
๑๓๐. เอกวิเธน วิฺาณกฺขนฺโธ – ผสฺสสมฺปยุตฺโต.
ทุวิเธน ¶ วิฺาณกฺขนฺโธ – อตฺถิ เหตุสมฺปยุตฺโต, อตฺถิ เหตุวิปฺปยุตฺโต.
ติวิเธน วิฺาณกฺขนฺโธ – อตฺถิ สุขาย เวทนาย สมฺปยุตฺโต, อตฺถิ ทุกฺขาย เวทนาย ¶ สมฺปยุตฺโต, อตฺถิ อทุกฺขมสุขาย เวทนาย สมฺปยุตฺโต…เป…. เอวํ ทสวิเธน วิฺาณกฺขนฺโธ.
๑๓๑. เอกวิเธน วิฺาณกฺขนฺโธ – ผสฺสสมฺปยุตฺโต.
ทุวิเธน วิฺาณกฺขนฺโธ – อตฺถิ น เหตุ สเหตุโก, อตฺถิ น เหตุอเหตุโก.
ติวิเธน วิฺาณกฺขนฺโธ – อตฺถิ วิปาโก, อตฺถิ วิปากธมฺมธมฺโม, อตฺถิ เนววิปากนวิปากธมฺมธมฺโม…เป…. เอวํ ทสวิเธน วิฺาณกฺขนฺโธ.
๑๓๒. เอกวิเธน วิฺาณกฺขนฺโธ – ผสฺสสมฺปยุตฺโต.
ทุวิเธน วิฺาณกฺขนฺโธ – อตฺถิ โลกิโย, อตฺถิ โลกุตฺตโร.
ติวิเธน ¶ วิฺาณกฺขนฺโธ – อตฺถิ อุปาทินฺนุปาทานิโย, อตฺถิ อนุปาทินฺนุปาทานิโย, อตฺถิ อนุปาทินฺนอนุปาทานิโย…เป…. เอวํ ทสวิเธน วิฺาณกฺขนฺโธ.
๑๓๓. เอกวิเธน วิฺาณกฺขนฺโธ – ผสฺสสมฺปยุตฺโต.
ทุวิเธน วิฺาณกฺขนฺโธ – อตฺถิ เกนจิ วิฺเยฺโย, อตฺถิ เกนจิ น วิฺเยฺโย.
ติวิเธน วิฺาณกฺขนฺโธ – อตฺถิ สํกิลิฏฺสํกิเลสิโก, อตฺถิ อสํกิลิฏฺสํกิเลสิโก, อตฺถิ อสํกิลิฏฺอสํกิเลสิโก…เป…. เอวํ ¶ ทสวิเธน วิฺาณกฺขนฺโธ.
๑๓๔. เอกวิเธน วิฺาณกฺขนฺโธ – ผสฺสสมฺปยุตฺโต.
ทุวิเธน วิฺาณกฺขนฺโธ – อตฺถิ สาสโว, อตฺถิ อนาสโว.
ติวิเธน ¶ วิฺาณกฺขนฺโธ – อตฺถิ สวิตกฺกสวิจาโร, อตฺถิ อวิตกฺกวิจารมตฺโต, อตฺถิ อวิตกฺกอวิจาโร…เป…. เอวํ ทสวิเธน วิฺาณกฺขนฺโธ.
๑๓๕. เอกวิเธน วิฺาณกฺขนฺโธ – ผสฺสสมฺปยุตฺโต.
ทุวิเธน วิฺาณกฺขนฺโธ – อตฺถิ อาสวสมฺปยุตฺโต, อตฺถิ อาสววิปฺปยุตฺโต.
ติวิเธน วิฺาณกฺขนฺโธ – อตฺถิ ปีติสหคโต, อตฺถิ สุขสหคโต, อตฺถิ อุเปกฺขาสหคโต…เป…. เอวํ ทสวิเธน วิฺาณกฺขนฺโธ.
๑๓๖. เอกวิเธน วิฺาณกฺขนฺโธ – ผสฺสสมฺปยุตฺโต.
ทุวิเธน วิฺาณกฺขนฺโธ – อตฺถิ อาสววิปฺปยุตฺตสาสโว, อตฺถิ อาสววิปฺปยุตฺตอนาสโว.
ติวิเธน วิฺาณกฺขนฺโธ – อตฺถิ ทสฺสเนน ปหาตพฺโพ, อตฺถิ ภาวนาย ปหาตพฺโพ, อตฺถิ เนว ทสฺสเนน น ภาวนาย ปหาตพฺโพ…เป…. เอวํ ทสวิเธน วิฺาณกฺขนฺโธ.
๑๓๗. เอกวิเธน ¶ วิฺาณกฺขนฺโธ – ผสฺสสมฺปยุตฺโต.
ทุวิเธน วิฺาณกฺขนฺโธ – อตฺถิ สํโยชนิโย, อตฺถิ อสํโยชนิโย.
ติวิเธน วิฺาณกฺขนฺโธ – อตฺถิ ทสฺสเนน ปหาตพฺพเหตุโก, อตฺถิ ภาวนาย ปหาตพฺพเหตุโก, อตฺถิ เนว ทสฺสเนน น ภาวนาย ปหาตพฺพเหตุโก…เป…. เอวํ ทสวิเธน วิฺาณกฺขนฺโธ.
๑๓๘. เอกวิเธน วิฺาณกฺขนฺโธ – ผสฺสสมฺปยุตฺโต.
ทุวิเธน ¶ วิฺาณกฺขนฺโธ – อตฺถิ สํโยชนสมฺปยุตฺโต, อตฺถิ สํโยชนวิปฺปยุตฺโต.
ติวิเธน วิฺาณกฺขนฺโธ – อตฺถิ อาจยคามี, อตฺถิ อปจยคามี ¶ , อตฺถิ เนวาจยคามินาปจยคามี…เป…. เอวํ ทสวิเธน วิฺาณกฺขนฺโธ.
๑๓๙. เอกวิเธน วิฺาณกฺขนฺโธ – ผสฺสสมฺปยุตฺโต.
ทุวิเธน วิฺาณกฺขนฺโธ – อตฺถิ สํโยชนวิปฺปยุตฺตสํโยชนิโย, อตฺถิ สํโยชนวิปฺปยุตฺตอสํโยชนิโย.
ติวิเธน วิฺาณกฺขนฺโธ – อตฺถิ เสกฺโข, อตฺถิ อเสกฺโข, อตฺถิ เนวเสกฺขนาเสกฺโข…เป…. เอวํ ทสวิเธน วิฺาณกฺขนฺโธ.
๑๔๐. เอกวิเธน วิฺาณกฺขนฺโธ – ผสฺสสมฺปยุตฺโต.
ทุวิเธน วิฺาณกฺขนฺโธ – อตฺถิ คนฺถนิโย, อตฺถิ อคนฺถนิโย.
ติวิเธน วิฺาณกฺขนฺโธ – อตฺถิ ปริตฺโต, อตฺถิ มหคฺคโต, อตฺถิ อปฺปมาโณ…เป…. เอวํ ทสวิเธน วิฺาณกฺขนฺโธ.
๑๔๑. เอกวิเธน วิฺาณกฺขนฺโธ – ผสฺสสมฺปยุตฺโต.
ทุวิเธน วิฺาณกฺขนฺโธ – อตฺถิ คนฺถสมฺปยุตฺโต, อตฺถิ คนฺถวิปฺปยุตฺโต.
ติวิเธน วิฺาณกฺขนฺโธ – อตฺถิ ปริตฺตารมฺมโณ, อตฺถิ มหคฺคตารมฺมโณ, อตฺถิ อปฺปมาณารมฺมโณ…เป…. เอวํ ทสวิเธน วิฺาณกฺขนฺโธ.
๑๔๒. เอกวิเธน ¶ วิฺาณกฺขนฺโธ – ผสฺสสมฺปยุตฺโต.
ทุวิเธน ¶ วิฺาณกฺขนฺโธ – อตฺถิ คนฺถวิปฺปยุตฺตคนฺถนิโย, อตฺถิ คนฺถวิปฺปยุตฺตอคนฺถนิโย.
ติวิเธน วิฺาณกฺขนฺโธ – อตฺถิ หีโน, อตฺถิ มชฺฌิโม, อตฺถิ ปณีโต…เป…. เอวํ ทสวิเธน วิฺาณกฺขนฺโธ.
๑๔๓. เอกวิเธน วิฺาณกฺขนฺโธ – ผสฺสสมฺปยุตฺโต.
ทุวิเธน วิฺาณกฺขนฺโธ – อตฺถิ โอฆนิโย, อตฺถิ อโนฆนิโย.
ติวิเธน วิฺาณกฺขนฺโธ – อตฺถิ มิจฺฉตฺตนิยโต, อตฺถิ สมฺมตฺตนิยโต, อตฺถิ อนิยโต…เป…. เอวํ ทสวิเธน วิฺาณกฺขนฺโธ ¶ .
๑๔๔. เอกวิเธน วิฺาณกฺขนฺโธ – ผสฺสสมฺปยุตฺโต.
ทุวิเธน วิฺาณกฺขนฺโธ – อตฺถิ โอฆสมฺปยุตฺโต, อตฺถิ โอฆวิปฺปยุตฺโต.
ติวิเธน วิฺาณกฺขนฺโธ – อตฺถิ มคฺคารมฺมโณ, อตฺถิ มคฺคเหตุโก, อตฺถิ มคฺคาธิปติ…เป…. เอวํ ทสวิเธน วิฺาณกฺขนฺโธ.
๑๔๕. เอกวิเธน วิฺาณกฺขนฺโธ – ผสฺสสมฺปยุตฺโต.
ทุวิเธน วิฺาณกฺขนฺโธ – อตฺถิ โอฆวิปฺปยุตฺตโอฆนิโย, อตฺถิ โอฆวิปฺปยุตฺตอโนฆนิโย.
ติวิเธน วิฺาณกฺขนฺโธ – อตฺถิ อุปฺปนฺโน, อตฺถิ อนุปฺปนฺโน, อตฺถิ อุปฺปาที…เป…. เอวํ ทสวิเธน วิฺาณกฺขนฺโธ.
๑๔๖. เอกวิเธน วิฺาณกฺขนฺโธ – ผสฺสสมฺปยุตฺโต.
ทุวิเธน วิฺาณกฺขนฺโธ – อตฺถิ โยคนิโย, อตฺถิ อโยคนิโย.
ติวิเธน ¶ วิฺาณกฺขนฺโธ – อตฺถิ อตีโต, อตฺถิ อนาคโต, อตฺถิ ปจฺจุปฺปนฺโน…เป…. เอวํ ทสวิเธน วิฺาณกฺขนฺโธ.
๑๔๗. เอกวิเธน วิฺาณกฺขนฺโธ – ผสฺสสมฺปยุตฺโต.
ทุวิเธน วิฺาณกฺขนฺโธ – อตฺถิ โยคสมฺปยุตฺโต, อตฺถิ โยควิปฺปยุตฺโต.
ติวิเธน ¶ วิฺาณกฺขนฺโธ – อตฺถิ อตีตารมฺมโณ, อตฺถิ อนาคตารมฺมโณ, อตฺถิ ปจฺจุปฺปนฺนารมฺมโณ…เป…. เอวํ ทสวิเธน วิฺาณกฺขนฺโธ.
๑๔๘. เอกวิเธน วิฺาณกฺขนฺโธ – ผสฺสสมฺปยุตฺโต.
ทุวิเธน วิฺาณกฺขนฺโธ – อตฺถิ โยควิปฺปยุตฺตโยคนิโย, อตฺถิ โยควิปฺปยุตฺตอโยคนิโย.
ติวิเธน วิฺาณกฺขนฺโธ – อตฺถิ อชฺฌตฺโต, อตฺถิ พหิทฺโธ, อตฺถิ อชฺฌตฺตพหิทฺโธ…เป…. เอวํ ทสวิเธน วิฺาณกฺขนฺโธ.
๑๔๙. เอกวิเธน วิฺาณกฺขนฺโธ ¶ – ผสฺสสมฺปยุตฺโต.
ทุวิเธน วิฺาณกฺขนฺโธ – อตฺถิ นีวรณิโย, อตฺถิ อนีวรณิโย.
ติวิเธน วิฺาณกฺขนฺโธ – อตฺถิ อชฺฌตฺตารมฺมโณ, อตฺถิ พหิทฺธารมฺมโณ, อตฺถิ อชฺฌตฺตพหิทฺธารมฺมโณ…เป…. เอวํ ทสวิเธน วิฺาณกฺขนฺโธ.
อุภโตวฑฺฒกํ.
สตฺตวิเธน ¶ วิฺาณกฺขนฺโธ – อตฺถิ กุสโล, อตฺถิ อกุสโล, อตฺถิ อพฺยากโต, อตฺถิ ¶ กามาวจโร, อตฺถิ รูปาวจโร, อตฺถิ อรูปาวจโร, อตฺถิ อปริยาปนฺโน. เอวํ สตฺตวิเธน วิฺาณกฺขนฺโธ.
อปโรปิ สตฺตวิเธน วิฺาณกฺขนฺโธ – อตฺถิ สุขาย เวทนาย สมฺปยุตฺโต, อตฺถิ ทุกฺขาย เวทนาย สมฺปยุตฺโต, อตฺถิ อทุกฺขมสุขาย เวทนาย สมฺปยุตฺโต, อตฺถิ กามาวจโร, อตฺถิ รูปาวจโร, อตฺถิ อรูปาวจโร, อตฺถิ อปริยาปนฺโน…เป… อตฺถิ อชฺฌตฺตารมฺมโณ, อตฺถิ พหิทฺธารมฺมโณ, อตฺถิ อชฺฌตฺตพหิทฺธารมฺมโณ, อตฺถิ กามาวจโร, อตฺถิ รูปาวจโร, อตฺถิ อรูปาวจโร, อตฺถิ อปริยาปนฺโน. เอวํ สตฺตวิเธน วิฺาณกฺขนฺโธ.
จตุวีสติวิเธน วิฺาณกฺขนฺโธ – จกฺขุสมฺผสฺสปจฺจยา วิฺาณกฺขนฺโธ อตฺถิ กุสโล, อตฺถิ อกุสโล, อตฺถิ อพฺยากโต; โสตสมฺผสฺสปจฺจยา…เป… ฆานสมฺผสฺสปจฺจยา…เป… ชิวฺหาสมฺผสฺสปจฺจยา…เป… กายสมฺผสฺสปจฺจยา…เป… มโนสมฺผสฺสปจฺจยา วิฺาณกฺขนฺโธ อตฺถิ กุสโล, อตฺถิ อกุสโล, อตฺถิ อพฺยากโต; จกฺขุวิฺาณํ, โสตวิฺาณํ, ฆานวิฺาณํ ¶ , ชิวฺหาวิฺาณํ, กายวิฺาณํ, มโนวิฺาณํ. เอวํ จตุวีสติวิเธน วิฺาณกฺขนฺโธ ¶ .
อปโรปิ จตุวีสติวิเธน วิฺาณกฺขนฺโธ – จกฺขุสมฺผสฺสปจฺจยา วิฺาณกฺขนฺโธ อตฺถิ สุขาย เวทนาย สมฺปยุตฺโต, อตฺถิ ทุกฺขาย เวทนาย สมฺปยุตฺโต, อตฺถิ อทุกฺขมสุขาย เวทนาย สมฺปยุตฺโต…เป… อตฺถิ อชฺฌตฺตารมฺมโณ, อตฺถิ พหิทฺธารมฺมโณ, อตฺถิ อชฺฌตฺตพหิทฺธารมฺมโณ; จกฺขุวิฺาณํ…เป… กายวิฺาณํ, มโนวิฺาณํ; โสตสมฺผสฺสปจฺจยา…เป… ฆานสมฺผสฺสปจฺจยา…เป… ชิวฺหาสมฺผสฺสปจฺจยา…เป… กายสมฺผสฺสปจฺจยา…เป… มโนสมฺผสฺสปจฺจยา วิฺาณกฺขนฺโธ อตฺถิ อชฺฌตฺตารมฺมโณ, อตฺถิ พหิทฺธารมฺมโณ, อตฺถิ อชฺฌตฺตพหิทฺธารมฺมโณ; จกฺขุวิฺาณํ, โสตวิฺาณํ, ฆานวิฺาณํ, ชิวฺหาวิฺาณํ, กายวิฺาณํ, มโนวิฺาณํ. เอวํ จตุวีสติวิเธน วิฺาณกฺขนฺโธ.
ตึสติวิเธน วิฺาณกฺขนฺโธ – จกฺขุสมฺผสฺสปจฺจยา วิฺาณกฺขนฺโธ อตฺถิ กามาวจโร, อตฺถิ รูปาวจโร, อตฺถิ อรูปาวจโร, อตฺถิ อปริยาปนฺโน; โสตสมฺผสฺสปจฺจยา ¶ …เป… ฆานสมฺผสฺสปจฺจยา…เป… ชิวฺหาสมฺผสฺสปจฺจยา…เป… กายสมฺผสฺสปจฺจยา…เป… มโนสมฺผสฺสปจฺจยา วิฺาณกฺขนฺโธ อตฺถิ กามาวจโร, อตฺถิ รูปาวจโร, อตฺถิ อรูปาวจโร, อตฺถิ อปริยาปนฺโน; จกฺขุวิฺาณํ ¶ , โสตวิฺาณํ, ฆานวิฺาณํ, ชิวฺหาวิฺาณํ, กายวิฺาณํ, มโนวิฺาณํ. เอวํ ตึสติวิเธน วิฺาณกฺขนฺโธ.
พหุวิเธน วิฺาณกฺขนฺโธ – จกฺขุสมฺผสฺสปจฺจยา วิฺาณกฺขนฺโธ อตฺถิ กุสโล, อตฺถิ อกุสโล, อตฺถิ อพฺยากโต, อตฺถิ กามาวจโร, อตฺถิ รูปาวจโร, อตฺถิ อรูปาวจโร, อตฺถิ อปริยาปนฺโน, จกฺขุวิฺาณํ…เป… มโนวิฺาณํ; โสตสมฺผสฺสปจฺจยา…เป… ฆานสมฺผสฺสปจฺจยา…เป… ชิวฺหาสมฺผสฺสปจฺจยา ¶ …เป… กายสมฺผสฺสปจฺจยา…เป… มโนสมฺผสฺสปจฺจยา วิฺาณกฺขนฺโธ อตฺถิ กุสโล, อตฺถิ อกุสโล, อตฺถิ อพฺยากโต, อตฺถิ กามาวจโร, อตฺถิ รูปาวจโร, อตฺถิ อรูปาวจโร, อตฺถิ อปริยาปนฺโน, จกฺขุวิฺาณํ…เป… มโนวิฺาณํ. เอวํ พหุวิเธน วิฺาณกฺขนฺโธ.
อปโรปิ ¶ พหุวิเธน วิฺาณกฺขนฺโธ – จกฺขุสมฺผสฺสปจฺจยา วิฺาณกฺขนฺโธ อตฺถิ สุขาย เวทนาย สมฺปยุตฺโต…เป… อตฺถิ อชฺฌตฺตารมฺมโณ, อตฺถิ พหิทฺธารมฺมโณ, อตฺถิ อชฺฌตฺตพหิทฺธารมฺมโณ, อตฺถิ กามาวจโร, อตฺถิ รูปาวจโร, อตฺถิ อรูปาวจโร, อตฺถิ อปริยาปนฺโน; โสตสมฺผสฺสปจฺจยา…เป… ฆานสมฺผสฺสปจฺจยา…เป… ชิวฺหาสมฺผสฺสปจฺจยา…เป… กายสมฺผสฺสปจฺจยา…เป… มโนสมฺผสฺสปจฺจยา วิฺาณกฺขนฺโธ อตฺถิ สุขาย เวทนาย สมฺปยุตฺโต…เป… อตฺถิ อชฺฌตฺตารมฺมโณ, อตฺถิ พหิทฺธารมฺมโณ, อตฺถิ อชฺฌตฺตพหิทฺธารมฺมโณ, อตฺถิ กามาวจโร, อตฺถิ รูปาวจโร, อตฺถิ อรูปาวจโร, อตฺถิ อปริยาปนฺโน; จกฺขุวิฺาณํ, โสตวิฺาณํ, ฆานวิฺาณํ, ชิวฺหาวิฺาณํ, กายวิฺาณํ, มโนวิฺาณํ. เอวํ พหุวิเธน วิฺาณกฺขนฺโธ.
อยํ วุจฺจติ วิฺาณกฺขนฺโธ.
อภิธมฺมภาชนียํ.
๓. ปฺหาปุจฺฉกํ
๑๕๐. ปฺจกฺขนฺธา ¶ – รูปกฺขนฺโธ, เวทนากฺขนฺโธ, สฺากฺขนฺโธ, สงฺขารกฺขนฺโธ, วิฺาณกฺขนฺโธ.
๑๕๑. ปฺจนฺนํ ขนฺธานํ กติ กุสลา, กติ ¶ อกุสลา, กติ อพฺยากตา…เป… กติ สรณา, กติ อรณา?
๑. ติกํ
๑๕๒. รูปกฺขนฺโธ ¶ อพฺยากโต. จตฺตาโร ขนฺธา สิยา กุสลา, สิยา อกุสลา, สิยา อพฺยากตา. ทฺเว ขนฺธา น วตฺตพฺพา – ‘‘สุขาย เวทนาย สมฺปยุตฺตา’’ติปิ, ‘‘ทุกฺขาย เวทนาย สมฺปยุตฺตา’’ติปิ, ‘‘อทุกฺขมสุขาย เวทนาย สมฺปยุตฺตา’’ติปิ. ตโย ขนฺธา สิยา สุขาย เวทนาย สมฺปยุตฺตา, สิยา ทุกฺขาย เวทนาย สมฺปยุตฺตา, สิยา อทุกฺขมสุขาย เวทนาย สมฺปยุตฺตา. รูปกฺขนฺโธ เนววิปากนวิปากธมฺมธมฺโม. จตฺตาโร ขนฺธา สิยา วิปากา, สิยา วิปากธมฺมธมฺมา, สิยา เนววิปากนวิปากธมฺมธมฺมา. รูปกฺขนฺโธ สิยา อุปาทินฺนุปาทานิโย, สิยา อนุปาทินฺนุปาทานิโย ¶ . จตฺตาโร ขนฺธา สิยา อุปาทินฺนุปาทานิยา, สิยา อนุปาทินฺนุปาทานิยา, สิยา อนุปาทินฺนอนุปาทานิยา.
รูปกฺขนฺโธ อสํกิลิฏฺสํกิเลสิโก. จตฺตาโร ขนฺธา สิยา สํกิลิฏฺสํกิเลสิกา, สิยา อสํกิลิฏฺสํกิเลสิกา, สิยา อสํกิลิฏฺอสํกิเลสิกา. รูปกฺขนฺโธ อวิตกฺกอวิจาโร. ตโย ขนฺธา สิยา สวิตกฺกสวิจารา, สิยา อวิตกฺกวิจารมตฺตา, สิยา อวิตกฺกอวิจารา. สงฺขารกฺขนฺโธ สิยา สวิตกฺกสวิจาโร, สิยา อวิตกฺกวิจารมตฺโต, สิยา อวิตกฺกอวิจาโร, สิยา น วตฺตพฺโพ – ‘‘สวิตกฺกสวิจาโร’’ติปิ, ‘‘อวิตกฺกวิจารมตฺโต’’ติปิ, ‘‘อวิตกฺกอวิจาโร’’ติปิ. รูปกฺขนฺโธ น วตฺตพฺโพ – ‘‘ปีติสหคโต’’ติปิ, ‘‘สุขสหคโต’’ติปิ, ‘‘อุเปกฺขาสหคโต’’ติปิ. เวทนากฺขนฺโธ สิยา ปีติสหคโต น สุขสหคโต น อุเปกฺขาสหคโต, สิยา น วตฺตพฺโพ – ‘‘ปีติสหคโต’’ติ. ตโย ¶ ขนฺธา สิยา ¶ ปีติสหคตา, สิยา สุขสหคตา, สิยา อุเปกฺขาสหคตา, สิยา น วตฺตพฺพา – ‘‘ปีติสหคตา’’ติปิ, ‘‘สุขสหคตา’’ติปิ, ‘‘อุเปกฺขาสหคตา’’ติปิ.
รูปกฺขนฺโธ เนว ทสฺสเนน น ภาวนาย ปหาตพฺโพ. จตฺตาโร ขนฺธา สิยา ทสฺสเนน ปหาตพฺพา, สิยา ภาวนาย ปหาตพฺพา, สิยา เนว ทสฺสเนน น ภาวนาย ปหาตพฺพา. รูปกฺขนฺโธ เนว ทสฺสเนน น ภาวนาย ปหาตพฺพเหตุโก. จตฺตาโร ขนฺธา สิยา ทสฺสเนน ปหาตพฺพเหตุกา, สิยา ภาวนาย ปหาตพฺพเหตุกา, สิยา เนว ทสฺสเนน น ภาวนาย ปหาตพฺพเหตุกา. รูปกฺขนฺโธ เนวาจยคามินาปจยคามี. จตฺตาโร ขนฺธา สิยา อาจยคามิโน, สิยา อปจยคามิโน, สิยา เนวาจยคามินาปจยคามิโน. รูปกฺขนฺโธ เนวเสกฺขนาเสกฺโข. จตฺตาโร ขนฺธา สิยา เสกฺขา, สิยา อเสกฺขา, สิยา เนวเสกฺขนาเสกฺขา. รูปกฺขนฺโธ ปริตฺโต. จตฺตาโร ขนฺธา สิยา ปริตฺตา, สิยา มหคฺคตา, สิยา อปฺปมาณา. รูปกฺขนฺโธ อนารมฺมโณ. จตฺตาโร ขนฺธา สิยา ปริตฺตารมฺมณา, สิยา มหคฺคตารมฺมณา, สิยา อปฺปมาณารมฺมณา, สิยา น วตฺตพฺพา – ‘‘ปริตฺตารมฺมณา’’ติปิ ¶ , ‘‘มหคฺคตารมฺมณา’’ติปิ, ‘‘อปฺปมาณารมฺมณา’’ติปิ. รูปกฺขนฺโธ มชฺฌิโม. จตฺตาโร ขนฺธา สิยา หีนา, สิยา มชฺฌิมา, สิยา ปณีตา. รูปกฺขนฺโธ อนิยโต ¶ . จตฺตาโร ขนฺธา สิยา มิจฺฉตฺตนิยตา, สิยา สมฺมตฺตนิยตา, สิยา อนิยตา.
รูปกฺขนฺโธ อนารมฺมโณ. จตฺตาโร ขนฺธา สิยา มคฺคารมฺมณา, สิยา มคฺคเหตุกา, สิยา มคฺคาธิปติโน, สิยา น วตฺตพฺพา – ‘‘มคฺคารมฺมณา’’ติปิ, ‘‘มคฺคเหตุกา’’ติปิ ¶ , ‘‘มคฺคาธิปติโน’’ติปิ; สิยา อุปฺปนฺนา, สิยา อนุปฺปนฺนา, สิยา อุปฺปาทิโน; สิยา อตีตา, สิยา อนาคตา, สิยา ปจฺจุปฺปนฺนา. รูปกฺขนฺโธ อนารมฺมโณ. จตฺตาโร ขนฺธา สิยา อตีตารมฺมณา, สิยา อนาคตารมฺมณา, สิยา ปจฺจุปฺปนฺนารมฺมณา, สิยา น วตฺตพฺพา – ‘‘อตีตารมฺมณา’’ติปิ, ‘‘อนาคตารมฺมณา’’ติปิ, ‘‘ปจฺจุปฺปนฺนารมฺมณา’’ติปิ; สิยา อชฺฌตฺตา, สิยา พหิทฺธา, สิยา อชฺฌตฺตพหิทฺธา. รูปกฺขนฺโธ อนารมฺมโณ. จตฺตาโร ขนฺธา สิยา อชฺฌตฺตารมฺมณา, สิยา พหิทฺธารมฺมณา, สิยา อชฺฌตฺตพหิทฺธารมฺมณา, สิยา น วตฺตพฺพา – ‘‘อชฺฌตฺตารมฺมณา’’ติปิ, ‘‘พหิทฺธารมฺมณา’’ติปิ, ‘‘อชฺฌตฺตพหิทฺธารมฺมณา’’ติปิ. จตฺตาโร ขนฺธา อนิทสฺสนอปฺปฏิฆา. รูปกฺขนฺโธ สิยา สนิทสฺสนสปฺปฏิโฆ, สิยา อนิทสฺสนสปฺปฏิโฆ, สิยา อนิทสฺสนอปฺปฏิโฆ.
๒. ทุกํ
๑๕๓. จตฺตาโร ¶ ขนฺธา น เหตู. สงฺขารกฺขนฺโธ สิยา เหตุ, สิยา น เหตุ. รูปกฺขนฺโธ อเหตุโก. จตฺตาโร ขนฺธา สิยา สเหตุกา, สิยา อเหตุกา. รูปกฺขนฺโธ เหตุวิปฺปยุตฺโต. จตฺตาโร ขนฺธา สิยา เหตุสมฺปยุตฺตา, สิยา เหตุวิปฺปยุตฺตา. รูปกฺขนฺโธ น วตฺตพฺโพ – ‘‘เหตุ เจว สเหตุโก จา’’ติปิ, ‘‘สเหตุโก เจว น จ เหตู’’ติปิ. ตโย ขนฺธา น วตฺตพฺพา – ‘‘เหตู เจว สเหตุกา จา’’ติ, สิยา สเหตุกา เจว น จ เหตู, สิยา น วตฺตพฺพา – ‘‘สเหตุกา เจว น จ เหตู’’ติ. สงฺขารกฺขนฺโธ สิยา เหตุ เจว สเหตุโก จ, สิยา ¶ สเหตุโก เจว น จ เหตุ, สิยา น วตฺตพฺโพ – ‘‘เหตุ เจว สเหตุโก จา’’ติปิ, ‘‘สเหตุโก เจว น จ เหตู’’ติปิ. รูปกฺขนฺโธ น วตฺตพฺโพ – ‘‘เหตุ เจว เหตุสมฺปยุตฺโต จา’’ติปิ, ‘‘เหตุสมฺปยุตฺโต เจว น จ เหตู’’ติปิ. ตโย ขนฺธา น วตฺตพฺพา – ‘‘เหตู เจว เหตุสมฺปยุตฺตา จา’’ติ, สิยา เหตุสมฺปยุตฺตา เจว น จ เหตู, สิยา น วตฺตพฺพา – ‘‘เหตุสมฺปยุตฺตา เจว น จ เหตู’’ติ. สงฺขารกฺขนฺโธ สิยา เหตุ เจว เหตุสมฺปยุตฺโต จ, สิยา เหตุสมฺปยุตฺโต เจว น ¶ จ เหตุ, สิยา น วตฺตพฺโพ – ‘‘เหตุ เจว เหตุสมฺปยุตฺโต จา’’ติปิ, ‘‘เหตุสมฺปยุตฺโต เจว น จ เหตู’’ติปิ. รูปกฺขนฺโธ น เหตุ อเหตุโก ¶ . ตโย ขนฺธา สิยา น เหตู สเหตุกา, สิยา น เหตู อเหตุกา. สงฺขารกฺขนฺโธ สิยา น เหตุ สเหตุโก, สิยา น เหตุ อเหตุโก, สิยา น วตฺตพฺโพ – ‘‘น เหตุ สเหตุโก’’ติปิ, ‘‘น เหตุ อเหตุโก’’ติปิ.
สปฺปจฺจยา, สงฺขตา.
จตฺตาโร ขนฺธา อนิทสฺสนา. รูปกฺขนฺโธ สิยา สนิทสฺสโน, สิยา อนิทสฺสโน. จตฺตาโร ขนฺธา อปฺปฏิฆา. รูปกฺขนฺโธ สิยา สปฺปฏิโฆ, สิยา อปฺปฏิโฆ. รูปกฺขนฺโธ รูปํ. จตฺตาโร ขนฺธา อรูปา. รูปกฺขนฺโธ โลกิโย. จตฺตาโร ขนฺธา สิยา โลกิยา, สิยา โลกุตฺตรา; เกนจิ วิฺเยฺยา, เกนจิ น วิฺเยฺยา.
จตฺตาโร ขนฺธา โน อาสวา. สงฺขารกฺขนฺโธ สิยา อาสโว, สิยา โน อาสโว. รูปกฺขนฺโธ สาสโว. จตฺตาโร ขนฺธา ¶ สิยา สาสวา, สิยา อนาสวา. รูปกฺขนฺโธ อาสววิปฺปยุตฺโต. จตฺตาโร ขนฺธา สิยา อาสวสมฺปยุตฺตา, สิยา อาสววิปฺปยุตฺตา. รูปกฺขนฺโธ ¶ น วตฺตพฺโพ – ‘‘อาสโว เจว สาสโว จา’’ติ, สาสโว เจว โน จ อาสโว. ตโย ขนฺธา น วตฺตพฺพา – ‘‘อาสวา เจว สาสวา จา’’ติ, สิยา สาสวา เจว โน จ อาสวา, สิยา น วตฺตพฺพา – ‘‘สาสวา เจว โน จ อาสวา’’ติ. สงฺขารกฺขนฺโธ สิยา อาสโว เจว สาสโว จ, สิยา สาสโว เจว โน จ อาสโว, สิยา น วตฺตพฺโพ – ‘‘อาสโว เจว สาสโว จา’’ติปิ, ‘‘สาสโว เจว โน จ อาสโว’’ติปิ. รูปกฺขนฺโธ น วตฺตพฺโพ – ‘‘อาสโว เจว อาสวสมฺปยุตฺโต จา’’ติปิ, ‘‘อาสวสมฺปยุตฺโต เจว โน จ อาสโว’’ติปิ. ตโย ขนฺธา น วตฺตพฺพา – ‘‘อาสวา เจว อาสวสมฺปยุตฺตา จา’’ติ, สิยา อาสวสมฺปยุตฺตา เจว โน จ อาสวา, สิยา น วตฺตพฺพา – ‘‘อาสวสมฺปยุตฺตา เจว โน จ อาสวา’’ติ. สงฺขารกฺขนฺโธ สิยา อาสโว เจว อาสวสมฺปยุตฺโต จ, สิยา อาสวสมฺปยุตฺโต เจว โน จ อาสโว, สิยา น วตฺตพฺโพ – ‘‘อาสโว เจว อาสวสมฺปยุตฺโต จา’’ติปิ, ‘‘อาสวสมฺปยุตฺโต เจว โน จ อาสโว’’ติปิ. รูปกฺขนฺโธ อาสววิปฺปยุตฺตสาสโว. จตฺตาโร ขนฺธา สิยา อาสววิปฺปยุตฺตสาสวา, สิยา อาสววิปฺปยุตฺตอนาสวา, สิยา ¶ น วตฺตพฺพา – ‘‘อาสววิปฺปยุตฺตสาสวา’’ติปิ, ‘‘อาสววิปฺปยุตฺตอนาสวา’’ติปิ.
จตฺตาโร ขนฺธา โน สํโยชนา. สงฺขารกฺขนฺโธ สิยา สํโยชนํ, สิยา โน สํโยชนํ. รูปกฺขนฺโธ สํโยชนิโย. จตฺตาโร ขนฺธา ¶ สิยา สํโยชนิยา, สิยา อสํโยชนิยา. รูปกฺขนฺโธ สํโยชนวิปฺปยุตฺโต. จตฺตาโร ขนฺธา สิยา สํโยชนสมฺปยุตฺตา, สิยา สํโยชนวิปฺปยุตฺตา. รูปกฺขนฺโธ น วตฺตพฺโพ – ‘‘สํโยชนฺเจว สํโยชนิโย จา’’ติ, ‘‘สํโยชนิโย เจว โน จ สํโยชนํ’’. ตโย ขนฺธา น วตฺตพฺพา – ‘‘สํโยชนา เจว สํโยชนิยา จา’’ติ, สิยา สํโยชนิยา เจว ¶ โน จ สํโยชนา, สิยา น วตฺตพฺพา – ‘‘สํโยชนิยา เจว โน จ สํโยชนา’’ติ. สงฺขารกฺขนฺโธ สิยา สํโยชนฺเจว สํโยชนิโย จ, สิยา สํโยชนิโย เจว โน จ สํโยชนํ, สิยา น วตฺตพฺโพ – ‘‘สํโยชนฺเจว สํโยชนิโย จา’’ติปิ, ‘‘สํโยชนิโย เจว โน จ สํโยชน’’นฺติปิ. รูปกฺขนฺโธ น วตฺตพฺโพ – ‘‘สํโยชนฺเจว สํโยชนสมฺปยุตฺโต จา’’ติปิ, ‘‘สํโยชนสมฺปยุตฺโต เจว โน จ สํโยชน’’นฺติปิ. ตโย ขนฺธา น วตฺตพฺพา – ‘‘สํโยชนา เจว สํโยชนสมฺปยุตฺตา จา’’ติ, สิยา สํโยชนสมฺปยุตฺตา เจว โน จ สํโยชนา, สิยา น วตฺตพฺพา – ‘‘สํโยชนสมฺปยุตฺตา เจว โน จ สํโยชนา’’ติ. สงฺขารกฺขนฺโธ สิยา สํโยชนฺเจว สํโยชนสมฺปยุตฺโต จ, สิยา สํโยชนสมฺปยุตฺโต เจว โน จ สํโยชนํ, สิยา น วตฺตพฺโพ – ‘‘สํโยชนฺเจว สํโยชนสมฺปยุตฺโต ¶ จา’’ติปิ, ‘‘สํโยชนสมฺปยุตฺโต เจว โน จ สํโยชน’’นฺติปิ. รูปกฺขนฺโธ สํโยชนวิปฺปยุตฺตสํโยชนิโย. จตฺตาโร ขนฺธา สิยา สํโยชนวิปฺปยุตฺตสํโยชนิยา, สิยา สํโยชนวิปฺปยุตฺตอสํโยชนิยา, สิยา น ¶ วตฺตพฺพา – ‘‘สํโยชนวิปฺปยุตฺตสํโยชนิยา’’ติปิ, ‘‘สํโยชนวิปฺปยุตฺตอสํโยชนิยา’’ติปิ.
จตฺตาโร ขนฺธา โน คนฺถา. สงฺขารกฺขนฺโธ สิยา คนฺโถ, สิยา โน คนฺโถ. รูปกฺขนฺโธ คนฺถนิโย. จตฺตาโร ขนฺธา สิยา คนฺถนิยา, สิยา อคนฺถนิยา. รูปกฺขนฺโธ คนฺถวิปฺปยุตฺโต. จตฺตาโร ขนฺธา สิยา คนฺถสมฺปยุตฺตา, สิยา คนฺถวิปฺปยุตฺตา. รูปกฺขนฺโธ น วตฺตพฺโพ – ‘‘คนฺโถ เจว คนฺถนิโย จา’’ติ, ‘‘คนฺถนิโย เจว โน จ คนฺโถ’’. ตโย ขนฺธา น วตฺตพฺพา ¶ – ‘‘คนฺถา เจว คนฺถนิยา จา’’ติ, สิยา คนฺถนิยา เจว โน จ คนฺถา, สิยา น วตฺตพฺพา – ‘‘คนฺถนิยา เจว โน จ คนฺถา’’ติ. สงฺขารกฺขนฺโธ สิยา คนฺโถ เจว คนฺถนิโย จ, สิยา คนฺถนิโย เจว โน จ คนฺโถ, สิยา น วตฺตพฺโพ – ‘‘คนฺโถ เจว คนฺถนิโย จา’’ติปิ, ‘‘คนฺถนิโย เจว โน จ คนฺโถ’’ติปิ. รูปกฺขนฺโธ น วตฺตพฺโพ – ‘‘คนฺโถ เจว คนฺถสมฺปยุตฺโต จา’’ติปิ, ‘‘คนฺถสมฺปยุตฺโต เจว โน จ คนฺโถ’’ติปิ. ตโย ขนฺธา น วตฺตพฺพา – ‘‘คนฺถา เจว คนฺถสมฺปยุตฺตา จา’’ติ, สิยา คนฺถสมฺปยุตฺตา เจว โน จ คนฺถา, สิยา น วตฺตพฺพา – ‘‘คนฺถสมฺปยุตฺตา เจว โน จ คนฺถา’’ติ. สงฺขารกฺขนฺโธ สิยา คนฺโถ เจว คนฺถสมฺปยุตฺโต จ, สิยา คนฺถสมฺปยุตฺโต เจว โน จ คนฺโถ, สิยา น วตฺตพฺโพ – ‘‘คนฺโถ เจว คนฺถสมฺปยุตฺโต จา’’ติปิ, ‘‘คนฺถสมฺปยุตฺโต เจว โน จ คนฺโถ’’ติ ปิ. รูปกฺขนฺโธ คนฺถวิปฺปยุตฺตคนฺถนิโย. จตฺตาโร ขนฺธา สิยา คนฺถวิปฺปยุตฺตคนฺถนิยา ¶ , สิยา คนฺถวิปฺปยุตฺตอคนฺถนิยา, สิยา น วตฺตพฺพา – ‘‘คนฺถวิปฺปยุตฺตคนฺถนิยา’’ติปิ, ‘‘คนฺถวิปฺปยุตฺตอคนฺถนิยา’’ติปิ.
จตฺตาโร ขนฺธา โน โอฆา…เป… โน โยคา…เป… โน ¶ นีวรณา. สงฺขารกฺขนฺโธ สิยา นีวรณํ, สิยา โน นีวรณํ. รูปกฺขนฺโธ นีวรณิโย. จตฺตาโร ขนฺธา สิยา นีวรณิยา, สิยา อนีวรณิยา. รูปกฺขนฺโธ นีวรณวิปฺปยุตฺโต. จตฺตาโร ขนฺธา สิยา นีวรณสมฺปยุตฺตา, สิยา นีวรณวิปฺปยุตฺตา. รูปกฺขนฺโธ น วตฺตพฺโพ – ‘‘นีวรณฺเจว นีวรณิโย จา’’ติ, ‘‘นีวรณิโย เจว โน จ นีวรณํ’’. ตโย ขนฺธา น วตฺตพฺพา – ‘‘นีวรณา เจว นีวรณิยา จา’’ติ, สิยา นีวรณิยา เจว โน จ นีวรณา, สิยา น วตฺตพฺพา – ‘‘นีวรณิยา เจว โน จ นีวรณา’’ติ. สงฺขารกฺขนฺโธ สิยา นีวรณฺเจว นีวรณิโย ¶ จ, สิยา นีวรณิโย เจว โน จ นีวรณํ, สิยา น วตฺตพฺโพ – ‘‘นีวรณฺเจว นีวรณิโย จา’’ติปิ, ‘‘นีวรณิโย เจว โน จ นีวรณ’’นฺติปิ. รูปกฺขนฺโธ น วตฺตพฺโพ – ‘‘นีวรณฺเจว นีวรณสมฺปยุตฺโต จา’’ติปิ, ‘‘นีวรณสมฺปยุตฺโต เจว โน จ นีวรณ’’นฺติปิ. ตโย ขนฺธา น วตฺตพฺพา – ‘‘นีวรณา เจว นีวรณสมฺปยุตฺตา จา’’ติ, สิยา นีวรณสมฺปยุตฺตา เจว โน จ นีวรณา, สิยา น วตฺตพฺพา – ‘‘นีวรณสมฺปยุตฺตา เจว โน จ นีวรณา’’ติ. สงฺขารกฺขนฺโธ สิยา นีวรณฺเจว นีวรณสมฺปยุตฺโต จ, สิยา นีวรณสมฺปยุตฺโต เจว โน จ นีวรณํ, สิยา น วตฺตพฺโพ – ‘‘นีวรณฺเจว นีวรณสมฺปยุตฺโต จา’’ติปิ, ‘‘นีวรณสมฺปยุตฺโต เจว โน ¶ จ นีวรณ’’นฺติปิ. รูปกฺขนฺโธ ¶ นีวรณวิปฺปยุตฺตนีวรณิโย. จตฺตาโร ขนฺธา สิยา นีวรณวิปฺปยุตฺตนีวรณิยา, สิยา นีวรณวิปฺปยุตฺตอนีวรณิยา, สิยา น วตฺตพฺพา – ‘‘นีวรณวิปฺปยุตฺตนีวรณิยา’’ติปิ, ‘‘นีวรณวิปฺปยุตฺตอนีวรณิยา’’ติปิ.
จตฺตาโร ขนฺธา โน ปรามาสา. สงฺขารกฺขนฺโธ สิยา ปรามาโส, สิยา โน ปรามาโส. รูปกฺขนฺโธ ปรามฏฺโ. จตฺตาโร ขนฺธา สิยา ปรามฏฺา, สิยา อปรามฏฺา. รูปกฺขนฺโธ ปรามาสวิปฺปยุตฺโต. ตโย ขนฺธา สิยา ปรามาสสมฺปยุตฺตา, สิยา ปรามาสวิปฺปยุตฺตา. สงฺขารกฺขนฺโธ สิยา ปรามาสสมฺปยุตฺโต, สิยา ปรามาสวิปฺปยุตฺโต, สิยา น วตฺตพฺโพ – ‘‘ปรามาสสมฺปยุตฺโต’’ติปิ, ‘‘ปรามาสวิปฺปยุตฺโต’’ติปิ. รูปกฺขนฺโธ น วตฺตพฺโพ – ‘‘ปรามาโส เจว ปรามฏฺโ จา’’ติ, ‘‘ปรามฏฺโ เจว โน จ ปรามาโส’’. ตโย ขนฺธา น วตฺตพฺพา – ‘‘ปรามาสา เจว ปรามฏฺา จา’’ติ, สิยา ปรามฏฺา เจว โน จ ปรามาสา, สิยา น วตฺตพฺพา – ‘‘ปรามฏฺา เจว โน จ ปรามาสา’’ติ. สงฺขารกฺขนฺโธ สิยา ปรามาโส เจว ปรามฏฺโ จ, สิยา ปรามฏฺโ เจว โน จ ปรามาโส, สิยา น วตฺตพฺโพ – ‘‘ปรามาโส เจว ปรามฏฺโ จา’’ติปิ, ‘‘ปรามฏฺโ เจว โน จ ปรามาโส’’ติปิ. รูปกฺขนฺโธ ปรามาสวิปฺปยุตฺตปรามฏฺโ. จตฺตาโร ขนฺธา สิยา ปรามาสวิปฺปยุตฺตปรามฏฺา, สิยา ปรามาสวิปฺปยุตฺตอปรามฏฺา ¶ , สิยา น วตฺตพฺพา – ‘‘ปรามาสวิปฺปยุตฺตปรามฏฺา’’ติปิ, ‘‘ปรามาสวิปฺปยุตฺตอปรามฏฺา’’ติปิ.
รูปกฺขนฺโธ ¶ อนารมฺมโณ. จตฺตาโร ขนฺธา สารมฺมณา. วิฺาณกฺขนฺโธ จิตฺตํ. จตฺตาโร ขนฺธา โน จิตฺตา. ตโย ขนฺธา เจตสิกา. ทฺเว ขนฺธา อเจตสิกา. ตโย ขนฺธา จิตฺตสมฺปยุตฺตา ¶ . รูปกฺขนฺโธ จิตฺตวิปฺปยุตฺโต. วิฺาณกฺขนฺโธ น วตฺตพฺโพ – ‘‘จิตฺเตน สมฺปยุตฺโต’’ติปิ, ‘‘จิตฺเตน วิปฺปยุตฺโต’’ติปิ. ตโย ขนฺธา จิตฺตสํสฏฺา. รูปกฺขนฺโธ จิตฺตวิสํสฏฺโ. วิฺาณกฺขนฺโธ น วตฺตพฺโพ – ‘‘จิตฺเตน สํสฏฺโ’’ติปิ, ‘‘จิตฺเตน วิสํสฏฺโ’’ติปิ. ตโย ขนฺธา จิตฺตสมุฏฺานา. วิฺาณกฺขนฺโธ โน จิตฺตสมุฏฺาโน. รูปกฺขนฺโธ สิยา จิตฺตสมุฏฺาโน, สิยา โน จิตฺตสมุฏฺาโน. ตโย ขนฺธา จิตฺตสหภุโน. วิฺาณกฺขนฺโธ โน จิตฺตสหภู. รูปกฺขนฺโธ สิยา จิตฺตสหภู, สิยา โน จิตฺตสหภู. ตโย ขนฺธา จิตฺตานุปริวตฺติโน. วิฺาณกฺขนฺโธ โน จิตฺตานุปริวตฺติ. รูปกฺขนฺโธ ¶ สิยา จิตฺตานุปริวตฺติ, สิยา โน จิตฺตานุปริวตฺติ. ตโย ขนฺธา จิตฺตสํสฏฺสมุฏฺานา. ทฺเว ขนฺธา โน จิตฺตสํสฏฺสมุฏฺานา. ตโย ขนฺธา จิตฺตสํสฏฺสมุฏฺานสหภุโน. ทฺเว ขนฺธา โน จิตฺตสํสฏฺสมุฏฺานสหภุโน. ตโย ขนฺธา จิตฺตสํสฏฺสมุฏฺานานุปริวตฺติโน. ทฺเว ขนฺธา โน จิตฺตสํสฏฺสมุฏฺานานุปริวตฺติโน.
วิฺาณกฺขนฺโธ อชฺฌตฺติโก. ตโย ขนฺธา พาหิรา. รูปกฺขนฺโธ สิยา อชฺฌตฺติโก, สิยา พาหิโร. จตฺตาโร ขนฺธา โน อุปาทา. รูปกฺขนฺโธ สิยา อุปาทา, สิยา โน อุปาทา, สิยา อุปาทินฺนา, สิยา อนุปาทินฺนา. จตฺตาโร ¶ ขนฺธา โน อุปาทานา. สงฺขารกฺขนฺโธ สิยา อุปาทานํ, สิยา โน อุปาทานํ. รูปกฺขนฺโธ อุปาทานิโย. จตฺตาโร ขนฺธา สิยา อุปาทานิยา, สิยา อนุปาทานิยา. รูปกฺขนฺโธ อุปาทานวิปฺปยุตฺโต. จตฺตาโร ขนฺธา สิยา อุปาทานสมฺปยุตฺตา, สิยา อุปาทานวิปฺปยุตฺตา. รูปกฺขนฺโธ น วตฺตพฺโพ – ‘‘อุปาทานฺเจว อุปาทานิโย จา’’ติ, ‘‘อุปาทานิโย เจว โน จ อุปาทานํ’’. ตโย ขนฺธา น วตฺตพฺพา – ‘‘อุปาทานฺเจว อุปาทานิยา จา’’ติ, สิยา อุปาทานิยา เจว โน จ อุปาทานา, สิยา น วตฺตพฺพา – ‘‘อุปาทานิยา เจว โน จ อุปาทานา’’ติ. สงฺขารกฺขนฺโธ สิยา อุปาทานฺเจว อุปาทานิโย จ, สิยา อุปาทานิโย เจว โน จ อุปาทานํ, สิยา น วตฺตพฺโพ – ‘‘อุปาทานฺเจว อุปาทานิโย จา’’ติปิ, ‘‘อุปาทานิโย เจว โน จ อุปาทาน’’นฺติปิ. รูปกฺขนฺโธ น วตฺตพฺโพ – ‘‘อุปาทานฺเจว อุปาทานสมฺปยุตฺโต ¶ จา’’ติปิ, ‘‘อุปาทานสมฺปยุตฺโต เจว โน จ อุปาทาน’’นฺติปิ. ตโย ขนฺธา น วตฺตพฺพา – ‘‘อุปาทานา เจว อุปาทานสมฺปยุตฺตา จา’’ติ, สิยา อุปาทานสมฺปยุตฺตา เจว โน จ อุปาทานา, สิยา น วตฺตพฺพา – ‘‘อุปาทานสมฺปยุตฺตา เจว โน จ อุปาทานา’’ติ. สงฺขารกฺขนฺโธ สิยา อุปาทานฺเจว อุปาทานสมฺปยุตฺโต จ, สิยา อุปาทานสมฺปยุตฺโต เจว โน จ อุปาทานํ, สิยา น วตฺตพฺโพ – ‘‘อุปาทานฺเจว ¶ อุปาทานสมฺปยุตฺโต จา’’ติปิ, ‘‘อุปาทานสมฺปยุตฺโต เจว โน จ อุปาทาน’’นฺติปิ. รูปกฺขนฺโธ อุปาทานวิปฺปยุตฺตอุปาทานิโย. จตฺตาโร ขนฺธา สิยา อุปาทานวิปฺปยุตฺตอุปาทานิยา, สิยา อุปาทานวิปฺปยุตฺตอนุปาทานิยา ¶ , สิยา น วตฺตพฺพา – ‘‘อุปาทานวิปฺปยุตฺตอุปาทานิยา’’ติปิ, ‘‘อุปาทานวิปฺปยุตฺตอนุปาทานิยา’’ติปิ.
จตฺตาโร ขนฺธา โน กิเลสา. สงฺขารกฺขนฺโธ สิยา กิเลโส, สิยา โน กิเลโส. รูปกฺขนฺโธ สํกิเลสิโก. จตฺตาโร ขนฺธา สิยา สํกิเลสิกา ¶ , สิยา อสํกิเลสิกา. รูปกฺขนฺโธ อสํกิลิฏฺโ. จตฺตาโร ขนฺธา สิยา สํกิลิฏฺา, สิยา อสํกิลิฏฺา. รูปกฺขนฺโธ กิเลสวิปฺปยุตฺโต. จตฺตาโร ขนฺธา สิยา กิเลสสมฺปยุตฺตา, สิยา กิเลสวิปฺปยุตฺตา. รูปกฺขนฺโธ น วตฺตพฺโพ – ‘‘กิเลโส เจว สํกิเลสิโก จา’’ติ, ‘‘สํกิเลสิโก เจว โน จ กิเลโส’’. ตโย ขนฺธา น วตฺตพฺพา – ‘‘กิเลสา เจว สํกิเลสิกา จา’’ติ, สิยา สํกิเลสิกา เจว โน จ กิเลสา, สิยา น วตฺตพฺพา – ‘‘สํกิเลสิกา เจว โน จ กิเลสา’’ติ. สงฺขารกฺขนฺโธ สิยา กิเลโส เจว สํกิเลสิโก จ, สิยา สํกิเลสิโก เจว โน จ กิเลโส, สิยา น วตฺตพฺโพ – ‘‘กิเลโส เจว สํกิเลสิโก จา’’ติปิ, ‘‘สํกิเลสิโก เจว โน จ กิเลโส’’ติปิ. รูปกฺขนฺโธ น วตฺตพฺโพ – ‘‘กิเลโส เจว สํกิลิฏฺโ จา’’ติปิ, ‘‘สํกิลิฏฺโ เจว โน ¶ จ กิเลโส’’ติปิ. ตโย ขนฺธา น วตฺตพฺพา – ‘‘กิเลโส เจว สํกิลิฏฺา จา’’ติ, สิยา สํกิลิฏฺา เจว โน จ กิเลสา, สิยา น วตฺตพฺพา – ‘‘สํกิลิฏฺา เจว โน จ กิเลสา’’ติ. สงฺขารกฺขนฺโธ สิยา กิเลโส เจว สํกิลิฏฺโ จ, สิยา สํกิลิฏฺโ เจว โน จ กิเลโส, สิยา น วตฺตพฺโพ – ‘‘กิเลโส เจว สํกิลิฏฺโ จา’’ติปิ, ‘‘สํกิลิฏฺโ เจว โน จ กิเลโส’’ติปิ.
รูปกฺขนฺโธ น วตฺตพฺโพ – ‘‘กิเลโส เจว กิเลสสมฺปยุตฺโต จา’’ติปิ, ‘‘กิเลสสมฺปยุตฺโต เจว โน จ กิเลโส’’ติปิ. ตโย ขนฺธา น วตฺตพฺพา – ‘‘กิเลสา เจว กิเลสสมฺปยุตฺตา จา’’ติ, สิยา กิเลสสมฺปยุตฺตา เจว โน จ กิเลสา, สิยา น วตฺตพฺพา – กิเลสสมฺปยุตฺตา เจว โน จ กิเลสา’’ติ. สงฺขารกฺขนฺโธ สิยา กิเลโส เจว กิเลสสมฺปยุตฺโต จ, สิยา กิเลสสมฺปยุตฺโต เจว โน จ กิเลโส, สิยา น วตฺตพฺโพ – ‘‘กิเลโส เจว กิเลสสมฺปยุตฺโต จา’’ติปิ, ‘‘กิเลสสมฺปยุตฺโต เจว โน จ กิเลโส’’ติปิ. รูปกฺขนฺโธ กิเลสวิปฺปยุตฺตสํกิเลสิโก. จตฺตาโร ขนฺธา สิยา กิเลสวิปฺปยุตฺตสํกิเลสิกา ¶ , สิยา ¶ กิเลสวิปฺปยุตฺตอสํกิเลสิกา, สิยา น วตฺตพฺพา – ‘‘กิเลสวิปฺปยุตฺตสํกิเลสิกา’’ติปิ, ‘‘กิเลสวิปฺปยุตฺตอสํกิเลสิกา’’ติปิ.
รูปกฺขนฺโธ น ทสฺสเนน ปหาตพฺโพ. จตฺตาโร ขนฺธา สิยา ทสฺสเนน ปหาตพฺพา, สิยา น ทสฺสเนน ปหาตพฺพา. รูปกฺขนฺโธ น ภาวนาย ปหาตพฺโพ ¶ . จตฺตาโร ขนฺธา สิยา ภาวนาย ปหาตพฺพา, สิยา น ภาวนาย ปหาตพฺพา. รูปกฺขนฺโธ น ทสฺสเนน ปหาตพฺพเหตุโก. จตฺตาโร ขนฺธา สิยา ทสฺสเนน ปหาตพฺพเหตุกา, สิยา น ทสฺสเนน ปหาตพฺพเหตุกา. รูปกฺขนฺโธ น ภาวนาย ปหาตพฺพเหตุโก. จตฺตาโร ขนฺธา สิยา ภาวนาย ปหาตพฺพเหตุกา, สิยา น ภาวนาย ปหาตพฺพเหตุกา. รูปกฺขนฺโธ อวิตกฺโก. จตฺตาโร ขนฺธา สิยา สวิตกฺกา, สิยา อวิตกฺกา. รูปกฺขนฺโธ อวิจาโร. จตฺตาโร ¶ ขนฺธา สิยา สวิจารา, สิยา อวิจารา. รูปกฺขนฺโธ อปฺปีติโก, จตฺตาโร ขนฺธา สิยา สปฺปีติกา, สิยา อปฺปีติกา. รูปกฺขนฺโธ น ปีติสหคโต. จตฺตาโร ขนฺธา สิยา ปีติสหคตา, สิยา น ปีติสหคตา. ทฺเว ขนฺธา น สุขสหคตา. ตโย ขนฺธา สิยา สุขสหคตา, สิยา น สุขสหคตา. ทฺเว ขนฺธา น อุเปกฺขาสหคตา. ตโย ขนฺธา สิยา อุเปกฺขาสหคตา, สิยา น อุเปกฺขาสหคตา.
รูปกฺขนฺโธ กามาวจโร. จตฺตาโร ขนฺธา สิยา กามาวจรา, สิยา น กามาวจรา. รูปกฺขนฺโธ น รูปาวจโร. จตฺตาโร ขนฺธา สิยา รูปาวจรา, สิยา น รูปาวจรา. รูปกฺขนฺโธ น อรูปาวจโร. จตฺตาโร ขนฺธา สิยา อรูปาวจรา, สิยา น อรูปาวจรา. รูปกฺขนฺโธ ปริยาปนฺโน. จตฺตาโร ขนฺธา สิยา ปริยาปนฺนา, สิยา อปริยาปนฺนา. รูปกฺขนฺโธ อนิยฺยานิโก. จตฺตาโร ขนฺธา สิยา นิยฺยานิกา, สิยา อนิยฺยานิกา. รูปกฺขนฺโธ อนิยโต. จตฺตาโร ขนฺธา สิยา นิยตา, สิยา อนิยตา. รูปกฺขนฺโธ สอุตฺตโร. จตฺตาโร ขนฺธา สิยา สอุตฺตรา, สิยา อนุตฺตรา. รูปกฺขนฺโธ อรโณ. จตฺตาโร ขนฺธา สิยา สรณา, สิยา อรณาติ.
ปฺหาปุจฺฉกํ.
ขนฺธวิภงฺโค นิฏฺิโต.
๒. อายตนวิภงฺโค
๑. สุตฺตนฺตภาชนียํ
๑๕๔. ทฺวาทสายตนานิ ¶ ¶ ¶ ¶ – จกฺขายตนํ, รูปายตนํ, โสตายตนํ, สทฺทายตนํ, ฆานายตนํ, คนฺธายตนํ, ชิวฺหายตนํ, รสายตนํ, กายายตนํ, โผฏฺพฺพายตนํ, มนายตนํ, ธมฺมายตนํ.
จกฺขุํ อนิจฺจํ ทุกฺขํ อนตฺตา วิปริณามธมฺมํ. รูปา อนิจฺจา ทุกฺขา อนตฺตา วิปริณามธมฺมา. โสตํ อนิจฺจํ ทุกฺขํ อนตฺตา วิปริณามธมฺมํ. สทฺทา อนิจฺจา ทุกฺขา อนตฺตา วิปริณามธมฺมา. ฆานํ อนิจฺจํ ทุกฺขํ อนตฺตา วิปริณามธมฺมํ. คนฺธา อนิจฺจา ทุกฺขา อนตฺตา วิปริณามธมฺมา. ชิวฺหา อนิจฺจา ทุกฺขา อนตฺตา วิปริณามธมฺมา. รสา อนิจฺจา ทุกฺขา อนตฺตา วิปริณามธมฺมา. กาโย อนิจฺโจ ทุกฺโข อนตฺตา วิปริณามธมฺโม. โผฏฺพฺพา อนิจฺจา ทุกฺขา อนตฺตา วิปริณามธมฺมา. มโน อนิจฺโจ ทุกฺโข อนตฺตา วิปริณามธมฺโม. ธมฺมา อนิจฺจา ทุกฺขา อนตฺตา วิปริณามธมฺมา.
สุตฺตนฺตภาชนียํ.
๒. อภิธมฺมภาชนียํ
๑๕๕. ทฺวาทสายตนานิ ¶ – จกฺขายตนํ, โสตายตนํ, ฆานายตนํ, ชิวฺหายตนํ, กายายตนํ, มนายตนํ, รูปายตนํ, สทฺทายตนํ, คนฺธายตนํ, รสายตนํ, โผฏฺพฺพายตนํ, ธมฺมายตนํ.
๑๕๖. ตตฺถ กตมํ จกฺขายตนํ? ยํ จกฺขุ [จกฺขุํ (สี. สฺยา. ก.) ธ. ส. ๕๙๖-๕๙๙] จตุนฺนํ มหาภูตานํ อุปาทาย ปสาโท อตฺตภาวปริยาปนฺโน อนิทสฺสโน สปฺปฏิโฆ, เยน จกฺขุนา ¶ อนิทสฺสเนน สปฺปฏิเฆน รูปํ สนิทสฺสนํ สปฺปฏิฆํ ปสฺสิ วา ปสฺสติ วา ปสฺสิสฺสติ วา ปสฺเส วา, จกฺขุมฺเปตํ จกฺขายตนมฺเปตํ จกฺขุธาตุเปสา จกฺขุนฺทฺริยมฺเปตํ โลโกเปโส ทฺวาราเปสา สมุทฺโทเปโส ปณฺฑรมฺเปตํ เขตฺตมฺเปตํ วตฺถุมฺเปตํ เนตฺตมฺเปตํ นยนมฺเปตํ โอริมํ ตีรมฺเปตํ สฺุโ คาโมเปโส. อิทํ วุจฺจติ ‘‘จกฺขายตนํ’’ ¶ .
๑๕๗. ตตฺถ ¶ กตมํ โสตายตนํ? ยํ โสตํ จตุนฺนํ มหาภูตานํ อุปาทาย ปสาโท อตฺตภาวปริยาปนฺโน อนิทสฺสโน สปฺปฏิโฆ, เยน โสเตน อนิทสฺสเนน สปฺปฏิเฆน สทฺทํ อนิทสฺสนํ สปฺปฏิฆํ สุณิ วา สุณาติ วา สุณิสฺสติ วา สุเณ วา, โสตมฺเปตํ โสตายตนมฺเปตํ โสตธาตุเปสา โสตินฺทฺริยมฺเปตํ โลโกเปโส ทฺวาราเปสา สมุทฺโทเปโส ปณฺฑรมฺเปตํ เขตฺตมฺเปตํ วตฺถุมฺเปตํ โอริมํ ตีรมฺเปตํ สฺุโ คาโมเปโส. อิทํ วุจฺจติ ‘‘โสตายตนํ’’.
๑๕๘. ตตฺถ กตมํ ฆานายตนํ? ยํ ฆานํ จตุนฺนํ มหาภูตานํ อุปาทาย ปสาโท อตฺตภาวปริยาปนฺโน อนิทสฺสโน สปฺปฏิโฆ, เยน ฆาเนน อนิทสฺสเนน สปฺปฏิเฆน คนฺธํ อนิทสฺสนํ สปฺปฏิฆํ ฆายิ วา ฆายติ วา ฆายิสฺสติ วา ฆาเย วา, ฆานมฺเปตํ ฆานายตนมฺเปตํ ฆานธาตุเปสา ฆานินฺทฺริยมฺเปตํ โลโกเปโส ทฺวาราเปสา สมุทฺโทเปโส ปณฺฑรมฺเปตํ เขตฺตมฺเปตํ วตฺถุมฺเปตํ โอริมํ ตีรมฺเปตํ สฺุโ คาโมเปโส. อิทํ วุจฺจติ ‘‘ฆานายตนํ’’.
๑๕๙. ตตฺถ กตมํ ชิวฺหายตนํ? ยา ชิวฺหา จตุนฺนํ มหาภูตานํ อุปาทาย ปสาโท อตฺตภาวปริยาปนฺโน อนิทสฺสโน สปฺปฏิโฆ, ยาย ชิวฺหาย อนิทสฺสนาย สปฺปฏิฆาย รสํ อนิทสฺสนํ สปฺปฏิฆํ สายิ วา สายติ วา สายิสฺสติ วา สาเย วา, ชิวฺหาเปสา ชิวฺหายตนมฺเปตํ ¶ ชิวฺหาธาตุเปสา ชีวฺหินฺทฺริยมฺเปตํ โลโกเปโส ทฺวาราเปสา สมุทฺโทเปโส ปณฺฑรมฺเปตํ เขตฺตมฺเปตํ วตฺถุมฺเปตํ โอริมํ ตีรมฺเปตํ สฺุโ คาโมเปโส. อิทํ วุจฺจติ ‘‘ชิวฺหายตนํ’’.
๑๖๐. ตตฺถ กตมํ กายายตนํ? โย กาโย จตุนฺนํ มหาภูตานํ อุปาทาย ปสาโท อตฺตภาวปริยาปนฺโน อนิทสฺสโน สปฺปฏิโฆ, เยน กาเยน อนิทสฺสเนน สปฺปฏิเฆน โผฏฺพฺพํ อนิทสฺสนํ สปฺปฏิฆํ ผุสิ วา ผุสติ วา ผุสิสฺสติ วา ผุเส วา, กาโยเปโส กายายตนมฺเปตํ กายธาตุเปสา กายินฺทฺริยมฺเปตํ โลโกเปโส ทฺวาราเปสา สมุทฺโทเปโส ปณฺฑรมฺเปตํ เขตฺตมฺเปตํ วตฺถุมฺเปตํ โอริมํ ตีรมฺเปตํ สฺุโ คาโมเปโส. อิทํ วุจฺจติ ‘‘กายายตนํ’’.
๑๖๑. ตตฺถ ¶ กตมํ มนายตนํ? เอกวิเธน มนายตนํ – ผสฺสสมฺปยุตฺตํ.
ทุวิเธน มนายตนํ – อตฺถิ สเหตุกํ, อตฺถิ อเหตุกํ.
ติวิเธน มนายตนํ – อตฺถิ กุสลํ, อตฺถิ อกุสลํ, อตฺถิ อพฺยากตํ.
จตุพฺพิเธน มนายตนํ – อตฺถิ กามาวจรํ, อตฺถิ รูปาวจรํ, อตฺถิ อรูปาวจรํ, อตฺถิ อปริยาปนฺนํ.
ปฺจวิเธน มนายตนํ – อตฺถิ สุขินฺทฺริยสมฺปยุตฺตํ, อตฺถิ ทุกฺขินฺทฺริยสมฺปยุตฺตํ, อตฺถิ โสมนสฺสินฺทฺริยสมฺปยุตฺตํ, อตฺถิ โทมนสฺสินฺทฺริยสมฺปยุตฺตํ, อตฺถิ อุเปกฺขินฺทฺริยสมฺปยุตฺตํ.
ฉพฺพิเธน มนายตนํ – จกฺขุวิฺาณํ, โสตวิฺาณํ, ฆานวิฺาณํ, ชิวฺหาวิฺาณํ, กายวิฺาณํ, มโนวิฺาณํ. เอวํ ฉพฺพิเธน มนายตนํ.
สตฺตวิเธน มนายตนํ – จกฺขุวิฺาณํ, โสตวิฺาณํ, ฆานวิฺาณํ, ชิวฺหาวิฺาณํ, กายวิฺาณํ, มโนธาตุ, มโนวิฺาณธาตุ. เอวํ สตฺตวิเธน มนายตนํ.
อฏฺวิเธน มนายตนํ – จกฺขุวิฺาณํ, โสตวิฺาณํ, ฆานวิฺาณํ, ชิวฺหาวิฺาณํ, กายวิฺาณํ ¶ อตฺถิ สุขสหคตํ, อตฺถิ ทุกฺขสหคตํ, มโนธาตุ, มโนวิฺาณธาตุ. เอวํ อฏฺวิเธน มนายตนํ.
นววิเธน มนายตนํ – จกฺขุวิฺาณํ, โสตวิฺาณํ, ฆานวิฺาณํ, ชิวฺหาวิฺาณํ, กายวิฺาณํ, มโนธาตุ, มโนวิฺาณธาตุ อตฺถิ กุสลํ, อตฺถิ อกุสลํ, อตฺถิ อพฺยากตํ. เอวํ นววิเธน มนายตนํ.
ทสวิเธน มนายตนํ – จกฺขุวิฺาณํ, โสตวิฺาณํ, ฆานวิฺาณํ, ชิวฺหาวิฺาณํ, กายวิฺาณํ อตฺถิ สุขสหคตํ, อตฺถิ ทุกฺขสหคตํ, มโนธาตุ, มโนวิฺาณธาตุ อตฺถิ กุสลํ, อตฺถิ อกุสลํ, อตฺถิ อพฺยากตํ. เอวํ ทสวิเธน มนายตนํ.
เอกวิเธน มนายตนํ – ผสฺสสมฺปยุตฺตํ.
ทุวิเธน มนายตนํ – อตฺถิ สเหตุกํ, อตฺถิ อเหตุกํ.
ติวิเธน ¶ มนายตนํ – อตฺถิ สุขาย เวทนาย สมฺปยุตฺตํ, อตฺถิ ทุกฺขาย เวทนาย สมฺปยุตฺตํ, อตฺถิ อทุกฺขมสุขาย เวทนาย สมฺปยุตฺตํ…เป…. เอวํ พหุวิเธน มนายตนํ. อิทํ วุจฺจติ ‘‘มนายตนํ’’.
๑๖๒. ตตฺถ ¶ กตมํ รูปายตนํ? ยํ รูปํ จตุนฺนํ มหาภูตานํ อุปาทาย วณฺณนิภา สนิทสฺสนํ สปฺปฏิฆํ นีลํ ปีตกํ โลหิตกํ [ปีตํ โลหิตํ (สี.)] โอทาตํ กาฬกํ มฺชิฏฺกํ [มฺเชฏฺกํ (สี. สฺยา.)] หริ หริวณฺณํ อมฺพงฺกุรวณฺณํ ทีฆํ รสฺสํ อณุํ ถูลํ วฏฺฏํ ปริมณฺฑลํ จตุรสฺสํ ฉฬํสํ อฏฺํสํ โสฬสํสํ นินฺนํ ถลํ ฉายา อาตโป อาโลโก อนฺธกาโร อพฺภา มหิกา ธูโม รโช จนฺทมณฺฑลสฺส วณฺณนิภา สูริยมณฺฑลสฺส [สุริยมณฺฑลสฺส (สี. สฺยา. กํ.)] วณฺณนิภา ตารกรูปานํ วณฺณนิภา อาทาสมณฺฑลสฺส วณฺณนิภา มณิสงฺขมุตฺตเวฬุริยสฺส วณฺณนิภา ชาตรูปรชตสฺส วณฺณนิภา, ยํ วา ปนฺมฺปิ อตฺถิ รูปํ จตุนฺนํ มหาภูตานํ อุปาทาย วณฺณนิภา สนิทสฺสนํ สปฺปฏิฆํ, ยํ รูปํ สนิทสฺสนํ สปฺปฏิฆํ จกฺขุนา อนิทสฺสเนน สปฺปฏิเฆน ปสฺสิ วา ปสฺสติ วา ปสฺสิสฺสติ วา ปสฺเส วา, รูปมฺเปตํ รูปายตนมฺเปตํ รูปธาตุเปสา. อิทํ วุจฺจติ ‘‘รูปายตนํ’’.
๑๖๓. ตตฺถ ¶ กตมํ สทฺทายตนํ? โย สทฺโท จตุนฺนํ มหาภูตานํ อุปาทาย อนิทสฺสโน สปฺปฏิโฆ เภริสทฺโท มุทิงฺคสทฺโท [มุติงฺคสทฺโธ (สี.)] สงฺขสทฺโท ปณวสทฺโท คีตสทฺโท วาทิตสทฺโท สมฺมสทฺโท ปาณิสทฺโท สตฺตานํ นิคฺโฆสสทฺโท ธาตูนํ สนฺนิฆาตสทฺโท วาตสทฺโท อุทกสทฺโท มนุสฺสสทฺโท อมนุสฺสสทฺโท, โย วา ปนฺโปิ อตฺถิ สทฺโท จตุนฺนํ มหาภูตานํ อุปาทาย อนิทสฺสโน สปฺปฏิโฆ, ยํ สทฺทํ อนิทสฺสนํ สปฺปฏิฆํ โสเตน อนิทสฺสเนน สปฺปฏิเฆน สุณิ วา สุณาติ วา สุณิสฺสติ วา สุเณ วา, สทฺโทเปโส สทฺทายตนมฺเปตํ สทฺทธาตุเปสา. อิทํ วุจฺจติ ‘‘สทฺทายตนํ’’.
๑๖๔. ตตฺถ กตมํ คนฺธายตนํ? โย คนฺโธ จตุนฺนํ มหาภูตานํ อุปาทาย อนิทสฺสโน สปฺปฏิโฆ มูลคนฺโธ สารคนฺโธ ตจคนฺโธ ปตฺตคนฺโธ ปุปฺผคนฺโธ ผลคนฺโธ อามคนฺโธ วิสฺสคนฺโธ สุคนฺโธ ทุคฺคนฺโธ, โย วา ปนฺโปิ อตฺถิ คนฺโธ จตุนฺนํ มหาภูตานํ อุปาทาย อนิทสฺสโน สปฺปฏิโฆ ¶ , ยํ คนฺธํ อนิทสฺสนํ สปฺปฏิฆํ ฆาเนน อนิทสฺสเนน สปฺปฏิเฆน ฆายิ วา ฆายติ วา ฆายิสฺสติ วา ฆาเย วา, คนฺโธเปโส คนฺธายตนมฺเปตํ คนฺธธาตุเปสา. อิทํ วุจฺจติ ‘‘คนฺธายตนํ’’.
๑๖๕. ตตฺถ กตมํ รสายตนํ? โย รโส จตุนฺนํ มหาภูตานํ อุปาทาย อนิทสฺสโน สปฺปฏิโฆ มูลรโส ขนฺธรโส ตจรโส ปตฺตรโส ปุปฺผรโส ผลรโส อมฺพิลํ มธุรํ ติตฺตกํ กฏุกํ โลณิกํ [ลปิลกํ (สี.), ลมฺปิกํ (ก. สี.)] ขาริกํ ลมฺพิกํ กสาโว สาทุ อสาทุ, โย วา ปนฺโปิ อตฺถิ รโส จตุนฺนํ มหาภูตานํ อุปาทาย อนิทสฺสโน สปฺปฏิโฆ, ยํ รสํ อนิทสฺสนํ สปฺปฏิฆํ ชิวฺหาย อนิทสฺสนาย สปฺปฏิฆาย สายิ วา สายติ วา สายิสฺสติ วา สาเย วา, รโสเปโส รสายตนมฺเปตํ รสธาตุเปสา. อิทํ วุจฺจติ ‘‘รสายตนํ’’.
๑๖๖. ตตฺถ กตมํ โผฏฺพฺพายตนํ? ปถวีธาตุ เตโชธาตุ วาโยธาตุ กกฺขฬํ มุทุกํ สณฺหํ ผรุสํ สุขสมฺผสฺสํ ทุกฺขสมฺผสฺสํ ครุกํ ลหุกํ, ยํ โผฏฺพฺพํ อนิทสฺสนํ สปฺปฏิฆํ กาเยน อนิทสฺสเนน สปฺปฏิเฆน ผุสิ วา ผุสติ วา ผุสิสฺสติ วา ผุเส วา, โผฏฺพฺโพเปโส โผฏฺพฺพายตนมฺเปตํ โผฏฺพฺพธาตุเปสา. อิทํ วุจฺจติ ‘‘โผฏฺพฺพายตนํ’’.
๑๖๗. ตตฺถ ¶ กตมํ ธมฺมายตนํ? เวทนากฺขนฺโธ, สฺากฺขนฺโธ, สงฺขารกฺขนฺโธ, ยฺจ รูปํ อนิทสฺสนอปฺปฏิฆํ ธมฺมายตนปริยาปนฺนํ, อสงฺขตา จ ธาตุ.
ตตฺถ กตโม เวทนากฺขนฺโธ? เอกวิเธน เวทนากฺขนฺโธ – ผสฺสสมฺปยุตฺโต. ทุวิเธน เวทนากฺขนฺโธ – อตฺถิ สเหตุโก, อตฺถิ อเหตุโก. ติวิเธน เวทนากฺขนฺโธ – อตฺถิ กุสโล, อตฺถิ อกุสโล, อตฺถิ อพฺยากโต…เป… เอวํ ทสวิเธน เวทนากฺขนฺโธ…เป… เอวํ พหุวิเธน เวทนากฺขนฺโธ. อยํ วุจฺจติ ‘‘เวทนากฺขนฺโธ’’.
ตตฺถ กตโม สฺากฺขนฺโธ? เอกวิเธน สฺากฺขนฺโธ – ผสฺสสมฺปยุตฺโต. ทุวิเธน สฺากฺขนฺโธ – อตฺถิ สเหตุโก, อตฺถิ อเหตุโก. ติวิเธน สฺากฺขนฺโธ – อตฺถิ กุสโล, อตฺถิ อกุสโล, อตฺถิ ¶ อพฺยากโต…เป… เอวํ ทสวิเธน สฺากฺขนฺโธ…เป… เอวํ พหุวิเธน สฺากฺขนฺโธ. อยํ วุจฺจติ ‘‘สฺากฺขนฺโธ’’.
ตตฺถ กตโม สงฺขารกฺขนฺโธ? เอกวิเธน สงฺขารกฺขนฺโธ – จิตฺตสมฺปยุตฺโต. ทุวิเธน สงฺขารกฺขนฺโธ – อตฺถิ เหตุ, อตฺถิ น เหตุ. ติวิเธน สงฺขารกฺขนฺโธ – อตฺถิ กุสโล, อตฺถิ อกุสโล, อตฺถิ อพฺยากโต…เป… เอวํ ทสวิเธน สงฺขารกฺขนฺโธ…เป… เอวํ พหุวิเธน สงฺขารกฺขนฺโธ. อยํ วุจฺจติ ‘‘สงฺขารกฺขนฺโธ’’.
ตตฺถ กตมํ ¶ รูปํ อนิทสฺสนอปฺปฏิฆํ ธมฺมายตนปริยาปนฺนํ? อิตฺถินฺทฺริยํ ปุริสินฺทฺริยํ…เป… กพฬีกาโร อาหาโร. อิทํ วุจฺจติ รูปํ ‘‘อนิทสฺสนอปฺปฏิฆํ ธมฺมายตนปริยาปนฺนํ’’.
ตตฺถ กตมา อสงฺขตา ธาตุ? ราคกฺขโย ¶ , โทสกฺขโย, โมหกฺขโย – อยํ วุจฺจติ ‘‘อสงฺขตา ธาตุ’’.
อิทํ วุจฺจติ ธมฺมายตนํ.
อภิธมฺมภาชนียํ.
๓. ปฺหาปุจฺฉกํ
๑๖๘. ทฺวาทสายตนานิ ¶ – จกฺขายตนํ, รูปายตนํ, โสตายตนํ, สทฺทายตนํ, ฆานายตนํ, คนฺธายตนํ, ชิวฺหายตนํ, รสายตนํ, กายายตนํ, โผฏฺพฺพายตนํ, มนายตนํ, ธมฺมายตนํ.
๑๖๙. ทฺวาทสนฺนํ อายตนานํ กติ กุสลา, กติ อกุสลา, กติ อพฺยากตา…เป… กติ สรณา, กติ อรณา?
๑. ติกํ
๑๗๐. ทสายตนา อพฺยากตา. ทฺวายตนา สิยา กุสลา, สิยา อกุสลา, สิยา อพฺยากตา. ทสายตนา น วตฺตพฺพา – ‘‘สุขาย เวทนาย สมฺปยุตฺตา’’ติปิ, ‘‘ทุกฺขาย เวทนาย สมฺปยุตฺตา’’ติปิ, ‘‘อทุกฺขมสุขาย เวทนาย สมฺปยุตฺตา’’ติปิ. มนายตนํ สิยา สุขาย เวทนาย ¶ สมฺปยุตฺตํ, สิยา ทุกฺขาย เวทนาย สมฺปยุตฺตํ, สิยา อทุกฺขมสุขาย เวทนาย สมฺปยุตฺตํ. ธมฺมายตนํ สิยา สุขาย เวทนาย สมฺปยุตฺตํ, สิยา ทุกฺขาย เวทนาย สมฺปยุตฺตํ, สิยา อทุกฺขมสุขาย เวทนาย สมฺปยุตฺตํ, สิยา น วตฺตพฺพํ – ‘‘สุขาย เวทนาย สมฺปยุตฺต’’นฺติปิ, ‘‘ทุกฺขาย เวทนาย สมฺปยุตฺต’’นฺติปิ, ‘‘อทุกฺขมสุขาย เวทนาย สมฺปยุตฺต’’นฺติปิ. ทสายตนา เนววิปากนวิปากธมฺมธมฺมา. ทฺวายตนา สิยา วิปากา, สิยา วิปากธมฺมธมฺมา, สิยา เนววิปากนวิปากธมฺมธมฺมา.
ปฺจายตนา อุปาทินฺนุปาทานิยา. สทฺทายตนํ ¶ อนุปาทินฺนุปาทานิยํ. จตฺตาโร อายตนา สิยา อุปาทินฺนุปาทานิยา, สิยา อนุปาทินฺนุปาทานิยา, สิยา อนุปาทานิยา. ทฺวายตนา สิยา อุปาทินฺนุปาทานิยา, สิยา อนุปาทินฺนุปาทานิยา, สิยา อนุปาทินฺนอนุปาทานิยา. ทสายตนา อสํกิลิฏฺสํกิเลสิกา. ทฺวายตนา สิยา สํกิลิฏฺสํกิเลสิกา, สิยา อสํกิลิฏฺสํกิเลสิกา, สิยา อสํกิลิฏฺอสํกิเลสิกา. ทสายตนา อวิตกฺกอวิจารา. มนายตนํ สิยา สวิตกฺกสวิจารํ, สิยา อวิตกฺกวิจารมตฺตํ, สิยา อวิตกฺกอวิจารํ. ธมฺมายตนํ สิยา สวิตกฺกสวิจารํ, สิยา อวิตกฺกวิจารมตฺตํ, สิยา อวิตกฺกอวิจารํ ¶ , สิยา น วตฺตพฺพํ – ‘‘สวิตกฺกสวิจาร’’นฺติปิ, ‘‘อวิตกฺกวิจารมตฺต’’นฺติปิ, ‘‘อวิตกฺกอวิจาร’’นฺติปิ. ทสายตนา น วตฺตพฺพา – ‘‘ปีติสหคตา’’ติปิ, ‘‘สุขสหคตา’’ติปิ, ‘‘อุเปกฺขาสหคตา’’ติปิ. ทฺวายตนา สิยา ปีติสหคตา, สิยา ¶ สุขสหคตา, สิยา อุเปกฺขาสหคตา, สิยา น วตฺตพฺพา – ‘‘ปีติสหคตา’’ติปิ, ‘‘สุขสหคตา’’ติปิ, ‘‘อุเปกฺขาสหคตา’’ติปิ.
ทสายตนา เนว ทสฺสเนน น ภาวนาย ปหาตพฺพา. ทฺวายตนา สิยา ทสฺสเนน ปหาตพฺพา, สิยา ภาวนาย ปหาตพฺพา, สิยา เนว ทสฺสเนน น ภาวนาย ปหาตพฺพา. ทสายตนา เนว ทสฺสเนน น ภาวนาย ปหาตพฺพเหตุกา. ทฺวายตนา สิยา ทสฺสเนน ปหาตพฺพเหตุกา, สิยา ภาวนาย ปหาตพฺพเหตุกา, สิยา เนว ทสฺสเนน น ภาวนาย ปหาตพฺพเหตุกา. ทสายตนา เนวาจยคามินาปจยคามิโน. ทฺวายตนา สิยา อาจยคามิโน, สิยา อปจยคามิโน, สิยา เนวาจยคามินาปจยคามิโน. ทสายตนา ¶ เนวเสกฺขนาเสกฺขา. ทฺวายตนา สิยา เสกฺขา, สิยา อเสกฺขา ¶ , สิยา เนวเสกฺขนาเสกฺขา. ทสายตนา ปริตฺตา. ทฺวายตนา สิยา ปริตฺตา, สิยา มหคฺคตา, สิยา อปฺปมาณา. ทสายตนา อนารมฺมณา. ทฺวายตนา สิยา ปริตฺตารมฺมณา, สิยา มหคฺคตารมฺมณา, สิยา อปฺปมาณารมฺมณา, สิยา น วตฺตพฺพา – ‘‘ปริตฺตารมฺมณา’’ติปิ, ‘‘มหคฺคตารมฺมณา’’ติปิ, ‘‘อปฺปมาณารมฺมณา’’ติปิ. ทสายตนา มชฺฌิมา. ทฺวายตนา สิยา หีนา, สิยา มชฺฌิมา, สิยา ปณีตา. ทสายตนา อนิยตา. ทฺวายตนา สิยา มิจฺฉตฺตนิยตา, สิยา สมฺมตฺตนิยตา, สิยา อนิยตา.
ทสายตนา อนารมฺมณา. ทฺวายตนา สิยา มคฺคารมฺมณา, สิยา มคฺคเหตุกา, สิยา มคฺคาธิปติโน, สิยา น วตฺตพฺพา – ‘‘มคฺคารมฺมณา’’ติปิ, ‘‘มคฺคเหตุกา’’ติปิ, ‘‘มคฺคาธิปติโน’’ติปิ. ปฺจายตนา สิยา อุปฺปนฺนา, สิยา อุปฺปาทิโน, น วตฺตพฺพา – ‘‘อนุปฺปนฺนา’’ติ. สทฺทายตนํ สิยา อุปฺปนฺนํ, สิยา อนุปฺปนฺนํ, น วตฺตพฺพํ – ‘‘อุปฺปาที’’ติ. ปฺจายตนา สิยา อุปฺปนฺนา, สิยา อนุปฺปนฺนา, สิยา อุปฺปาทิโน. ธมฺมายตนํ สิยา อุปฺปนฺนํ, สิยา อนุปฺปนฺนํ, สิยา อุปฺปาทิ, สิยา น วตฺตพฺพํ – ‘‘อุปฺปนฺน’’นฺติปิ, ‘‘อนุปฺปนฺน’’นฺติปิ, ‘‘อุปฺปาที’’ติปิ. เอกาทสายตนา สิยา อตีตา, สิยา อนาคตา, สิยา ปจฺจุปฺปนฺนา. ธมฺมายตนํ สิยา อตีตํ, สิยา อนาคตํ, สิยา ปจฺจุปฺปนฺนํ, สิยา น วตฺตพฺพํ – ‘‘อตีต’’นฺติปิ, ‘‘อนาคต’’นฺติปิ, ‘‘ปจฺจุปฺปนฺน’’นฺติปิ. ทสายตนา อนารมฺมณา. ทฺวายตนา สิยา ¶ อตีตารมฺมณา, สิยา อนาคตารมฺมณา ¶ , สิยา ปจฺจุปฺปนฺนารมฺมณา, สิยา น วตฺตพฺพา ¶ – ‘‘อตีตารมฺมณา’’ติปิ, ‘‘อนาคตารมฺมณา’’ติปิ, ‘‘ปจฺจุปฺปนฺนารมฺมณา’’ติปิ; สิยา อชฺฌตฺตา, สิยา พหิทฺธา, สิยา อชฺฌตฺตพหิทฺธา. ทสายตนา อนารมฺมณา. ทฺวายตนา สิยา อชฺฌตฺตารมฺมณา, สิยา พหิทฺธารมฺมณา, สิยา อชฺฌตฺตพหิทฺธารมฺมณา, สิยา น วตฺตพฺพา – ‘‘อชฺฌตฺตารมฺมณา’’ติปิ, ‘‘พหิทฺธารมฺมณา’’ติปิ, ‘‘อชฺฌตฺตพหิทฺธารมฺมณา’’ติปิ. รูปายตนํ สนิทสฺสนสปฺปฏิฆํ. นวายตนา อนิทสฺสนสปฺปฏิฆา. ทฺวายตนา อนิทสฺสนอปฺปฏิฆา.
๒. ทุกํ
๑๗๑. เอกาทสายตนา น เหตู. ธมฺมายตนํ สิยา เหตุ, สิยา น เหตุ. ทสายตนา อเหตุกา. ทฺวายตนา สิยา สเหตุกา, สิยา อเหตุกา. ทสายตนา เหตุวิปฺปยุตฺตา. ทฺวายตนา สิยา เหตุสมฺปยุตฺตา, สิยา เหตุวิปฺปยุตฺตา. ทสายตนา น วตฺตพฺพา – ‘‘เหตู ¶ เจว สเหตุกา จา’’ติปิ, ‘‘สเหตุกา เจว น จ เหตู’’ติปิ. มนายตนํ น วตฺตพฺพํ – ‘‘เหตุ เจว สเหตุกฺจา’’ติ, สิยา สเหตุกฺเจว น จ เหตุ, สิยา น วตฺตพฺพํ – ‘‘สเหตุกฺเจว น จ เหตู’’ติ. ธมฺมายตนํ สิยา เหตุ เจว สเหตุกฺจ, สิยา สเหตุกฺเจว น จ เหตุ, สิยา น วตฺตพฺพํ – ‘‘เหตุ เจว สเหตุกฺจา’’ติปิ, ‘‘สเหตุกฺเจว น จ เหตู’’ติปิ. ทสายตนา น วตฺตพฺพา – ‘‘เหตู เจว เหตุสมฺปยุตฺตา จา’’ติปิ, ‘‘เหตุสมฺปยุตฺตา เจว น จ เหตู’’ติปิ. มนายตนํ น วตฺตพฺพํ – ‘‘เหตุ เจว เหตุสมฺปยุตฺตฺจา’’ติ, สิยา เหตุสมฺปยุตฺตฺเจว น จ เหตุ, สิยา น วตฺตพฺพํ – ‘‘เหตุสมฺปยุตฺตฺเจว น ¶ จ เหตู’’ติ. ธมฺมายตนํ สิยา เหตุ เจว เหตุสมฺปยุตฺตฺจ, สิยา เหตุสมฺปยุตฺตฺเจว น จ เหตุ, สิยา น วตฺตพฺพํ – ‘‘เหตุ เจว เหตุสมฺปยุตฺตฺจา’’ติปิ, ‘‘เหตุสมฺปยุตฺตฺเจว น จ เหตู’’ติปิ. ทสายตนา น เหตูอเหตุกา. มนายตนํ สิยา น เหตุสเหตุกํ, สิยา น เหตุอเหตุกํ. ธมฺมายตนํ สิยา น เหตุสเหตุกํ, สิยา น เหตุอเหตุกํ, สิยา น วตฺตพฺพํ – ‘‘น เหตุสเหตุก’’นฺติปิ, ‘‘น เหตุอเหตุก’’นฺติปิ.
เอกาทสายตนา สปฺปจฺจยา. ธมฺมายตนํ สิยา สปฺปจฺจยํ, สิยา อปฺปจฺจยํ. เอกาทสายตนา สงฺขตา. ธมฺมายตนํ สิยา สงฺขตํ, สิยา อสงฺขตํ. รูปายตนํ สนิทสฺสนํ. เอกาทสายตนา ¶ อนิทสฺสนา. ทสายตนา ¶ สปฺปฏิฆา. ทฺวายตนา อปฺปฏิฆา. ทสายตนา รูปา. มนายตนํ อรูปํ. ธมฺมายตนํ สิยา รูปํ, สิยา อรูปํ. ทสายตนา โลกิยา. ทฺวายตนา สิยา โลกิยา, สิยา โลกุตฺตรา; เกนจิ วิฺเยฺยา, เกนจิ น วิฺเยฺยา.
เอกาทสายตนา โน อาสวา. ธมฺมายตนํ สิยา อาสโว, สิยา โน อาสโว. ทสายตนา สาสวา. ทฺวายตนา สิยา สาสวา, สิยา อนาสวา. ทสายตนา อาสววิปฺปยุตฺตา. ทฺวายตนา สิยา อาสวสมฺปยุตฺตา, สิยา อาสววิปฺปยุตฺตา. ทสายตนา น วตฺตพฺพา – ‘‘อาสวา เจว สาสวา จา’’ติ, ‘‘สาสวา เจว โน จ อาสวา’’. มนายตนํ น วตฺตพฺพํ – ‘‘อาสโว เจว สาสวฺจา’’ติ, สิยา สาสวฺเจว โน จ อาสโว, สิยา น วตฺตพฺพํ – ‘‘สาสวฺเจว โน จ อาสโว’’ติ. ธมฺมายตนํ สิยา อาสโว เจว สาสวฺจ, สิยา สาสวฺเจว โน จ ¶ อาสโว, สิยา น วตฺตพฺพํ – ‘‘อาสโว เจว สาสวฺจา’’ติปิ, ‘‘สาสวฺเจว โน จ อาสโว’’ติปิ. ทสายตนา น วตฺตพฺพา – ‘‘อาสวา เจว อาสวสมฺปยุตฺตา จา’’ติปิ, ‘‘อาสวสมฺปยุตฺตา เจว โน จ อาสวา’’ติปิ. มนายตนํ น วตฺตพฺพํ – ‘‘อาสโว เจว อาสวสมฺปยุตฺตฺจา’’ติ, สิยา อาสวสมฺปยุตฺตฺเจว โน จ อาสโว, สิยา น วตฺตพฺพํ – ‘‘อาสวสมฺปยุตฺตฺเจว โน จ อาสโว’’ติ. ธมฺมายตนํ สิยา ¶ อาสโว เจว อาสวสมฺปยุตฺตฺจ, สิยา อาสวสมฺปยุตฺตฺเจว โน จ อาสโว, สิยา น วตฺตพฺพํ – ‘‘อาสโว เจว อาสวสมฺปยุตฺตฺจา’’ติปิ, ‘‘อาสวสมฺปยุตฺตฺเจว โน จ อาสโว’’ติปิ. ทสายตนา อาสววิปฺปยุตฺตสาสวา. ทฺวายตนา สิยา อาสววิปฺปยุตฺตสาสวา, สิยา อาสววิปฺปยุตฺตอนาสวา, สิยา น วตฺตพฺพา – ‘‘อาสววิปฺปยุตฺตสาสวา’’ติปิ, ‘‘อาสววิปฺปยุตฺตอนาสวา’’ติปิ.
เอกาทสายตนา โน สํโยชนา. ธมฺมายตนํ สิยา สํโยชนํ, สิยา โน สํโยชนํ. ทสายตนา สํโยชนิยา. ทฺวายตนา สิยา สํโยชนิยา, สิยา อสํโยชนิยา. ทสายตนา สํโยชนวิปฺปยุตฺตา. ทฺวายตนา สิยา สํโยชนสมฺปยุตฺตา, สิยา สํโยชนวิปฺปยุตฺตา. ทสายตนา น วตฺตพฺพา – ‘‘สํโยชนา เจว สํโยชนิยา จา’’ติ, สํโยชนิยา เจว โน จ สํโยชนา. มนายตนํ น วตฺตพฺพํ – ‘‘สํโยชนฺเจว สํโยชนิยฺจา’’ติ, สิยา สํโยชนิยฺเจว โน จ สํโยชนํ, สิยา น วตฺตพฺพํ – ‘‘สํโยชนิยฺเจว โน จ สํโยชน’’นฺติ. ธมฺมายตนํ ¶ สิยา สํโยชนฺเจว สํโยชนิยฺจ, สิยา สํโยชนิยฺเจว โน จ สํโยชนํ, สิยา น วตฺตพฺพํ – ‘‘สํโยชนฺเจว ¶ สํโยชนิย’’นฺติปิ, ‘‘สํโยชนิยฺเจว โน จ สํโยชน’’นฺติปิ. ทสายตนา น วตฺตพฺพา – ‘‘สํโยชนา เจว สํโยชนสมฺปยุตฺตา จา’’ติปิ, ‘‘สํโยชนสมฺปยุตฺตา เจว โน จ สํโยชนา’’ติปิ. มนายตนํ ¶ น วตฺตพฺพํ – ‘‘สํโยชนฺเจว สํโยชนสมฺปยุตฺตฺจา’’ติ, สิยา สํโยชนสมฺปยุตฺตฺเจว โน จ สํโยชนํ, สิยา น วตฺตพฺพํ – ‘‘สํโยชนสมฺปยุตฺตฺเจว โน จ สํโยชน’’นฺติ. ธมฺมายตนํ สิยา สํโยชนฺเจว สํโยชนสมฺปยุตฺตฺจ, สิยา สํโยชนสมฺปยุตฺตฺเจว โน จ สํโยชนํ, สิยา น วตฺตพฺพํ – ‘‘สํโยชนฺเจว สํโยชนสมฺปยุตฺตฺจา’’ติปิ, ‘‘สํโยชนสมฺปยุตฺตฺเจว โน จ สํโยชน’’นฺติปิ. ทสายตนา สํโยชนวิปฺปยุตฺตสํโยชนิยา ¶ . ทฺวายตนา สิยา สํโยชนวิปฺปยุตฺตสํโยชนิยา, สิยา สํโยชนวิปฺปยุตฺตอสํโยชนิยา, สิยา น วตฺตพฺพา – ‘‘สํโยชนวิปฺปยุตฺตสํโยชนิยา’’ติปิ, ‘‘สํโยชนวิปฺปยุตฺตอสํโยชนิยา’’ติปิ.
เอกาทสายตนา โน คนฺถา. ธมฺมายตนํ สิยา คนฺโถ, สิยา โน คนฺโถ. ทสายตนา คนฺถนิยา. ทฺวายตนา สิยา คนฺถนิยา, สิยา อคนฺถนิยา. ทสายตนา คนฺถวิปฺปยุตฺตา. ทฺวายตนา สิยา คนฺถสมฺปยุตฺตา, สิยา คนฺถวิปฺปยุตฺตา. ทสายตนา น วตฺตพฺพา – ‘‘คนฺถา เจว คนฺถนิยา จา’’ติ, คนฺถนิยา เจว โน จ คนฺถา. มนายตนํ น วตฺตพฺพํ ¶ – ‘‘คนฺโถ เจว คนฺถนิยฺจา’’ติ, สิยา คนฺถนิยฺเจว โน จ คนฺโถ, สิยา น วตฺตพฺพํ – ‘‘คนฺถนิยฺเจว โน จ คนฺโถ’’ติ. ธมฺมายตนํ สิยา คนฺโถ เจว คนฺถนิยฺจ, สิยา คนฺถนิยฺเจว โน จ คนฺโถ, สิยา น วตฺตพฺพํ – ‘‘คนฺโถ เจว คนฺถนิยฺจา’’ติปิ, ‘‘คนฺถนิยฺเจว โน จ คนฺโถ’’ติปิ. ทสายตนา น วตฺตพฺพา – ‘‘คนฺถา เจว คนฺถสมฺปยุตฺตา จา’’ติปิ, ‘‘คนฺถสมฺปยุตฺตา เจว โน จ คนฺถา’’ติปิ. มนายตนํ น วตฺตพฺพํ – ‘‘คนฺโถ เจว คนฺถสมฺปยุตฺตฺจา’’ติ, สิยา คนฺถสมฺปยุตฺตฺเจว โน จ คนฺโถ, สิยา น วตฺตพฺพํ – ‘‘คนฺถสมฺปยุตฺตฺเจว โน จ คนฺโถ’’ติ. ธมฺมายตนํ สิยา คนฺโถ เจว คนฺถสมฺปยุตฺตฺจ, สิยา คนฺถสมฺปยุตฺตฺเจว โน จ คนฺโถ, สิยา น วตฺตพฺพํ – ‘‘คนฺโถ เจว คนฺถสมฺปยุตฺตฺจา’’ติปิ, ‘‘คนฺถสมฺปยุตฺตฺเจว โน จ คนฺโถ’’ติปิ. ทสายตนา คนฺถวิปฺปยุตฺตคนฺถนิยา. ทฺวายตนา สิยา คนฺถวิปฺปยุตฺตคนฺถนิยา, สิยา คนฺถวิปฺปยุตฺตอคนฺถนิยา, สิยา น วตฺตพฺพา – ‘‘คนฺถวิปฺปยุตฺตคนฺถนิยา’’ติปิ, ‘‘คนฺถวิปฺปยุตฺตอคนฺถนิยา’’ติปิ.
เอกาทสายตนา โน โอฆา…เป… โน โยคา…เป… โน นีวรณา. ธมฺมายตนํ สิยา ¶ นีวรณํ, สิยา โน นีวรณํ. ทสายตนา นีวรณิยา. ทฺวายตนา สิยา ¶ นีวรณิยา, สิยา อนีวรณิยา. ทสายตนา นีวรณวิปฺปยุตฺตา. ทฺวายตนา สิยา นีวรณสมฺปยุตฺตา, สิยา นีวรณวิปฺปยุตฺตา. ทสายตนา น วตฺตพฺพา – ‘‘นีวรณา เจว นีวรณิยา จา’’ติ, นีวรณิยา เจว โน จ นีวรณา. มนายตนํ น วตฺตพฺพํ – ‘‘นีวรณฺเจว นีวรณิยฺจา’’ติ ¶ , สิยา นีวรณิยฺเจว โน จ นีวรณํ, สิยา น วตฺตพฺพํ – ‘‘นีวรณิยฺเจว โน จ นีวรณ’’นฺติ. ธมฺมายตนํ สิยา นีวรณฺเจว นีวรณิยฺจ, สิยา นีวรณิยฺเจว โน จ นีวรณํ, สิยา ¶ น วตฺตพฺพํ – ‘‘นีวรณฺเจว นีวรณิยฺจา’’ติปิ, ‘‘นีวรณิยฺเจว โน จ นีวรณ’’นฺติปิ. ทสายตนา น วตฺตพฺพา – ‘‘นีวรณา เจว นีวรณสมฺปยุตฺตา จา’’ติปิ, ‘‘นีวรณสมฺปยุตฺตา เจว โน จ นีวรณา’’ติปิ. มนายตนํ น วตฺตพฺพํ – ‘‘นีวรณฺเจว นีวรณสมฺปยุตฺตฺจา’’ติ, สิยา นีวรณสมฺปยุตฺตฺเจว โน จ นีวรณํ, สิยา น วตฺตพฺพํ – ‘‘นีวรณสมฺปยุตฺตฺเจว โน จ นีวรณ’’นฺติ. ธมฺมายตนํ สิยา นีวรณฺเจว นีวรณสมฺปยุตฺตฺจ, สิยา นีวรณสมฺปยุตฺตฺเจว โน จ นีวรณํ, สิยา น วตฺตพฺพํ – ‘‘นีวรณฺเจว นีวรณสมฺปยุตฺตฺจา’’ติปิ, ‘‘นีวรณสมฺปยุตฺตฺเจว โน จ นีวรณ’’นฺติปิ. ทสายตนา นีวรณวิปฺปยุตฺตนีวรณิยา. ทฺวายตนา สิยา นีวรณวิปฺปยุตฺตนีวรณิยา, สิยา นีวรณวิปฺปยุตฺตอนีวรณิยา, สิยา น วตฺตพฺพา – ‘‘นีวรณวิปฺปยุตฺตนีวรณิยา’’ติปิ, ‘‘นีวรณวิปฺปยุตฺตอนีวรณิยา’’ติปิ.
เอกาทสายตนา โน ปรามาสา. ธมฺมายตนํ สิยา ปรามาโส, สิยา โน ปรามาโส. ทสายตนา ปรามฏฺา. ทฺวายตนา สิยา ปรามฏฺา, สิยา อปรามฏฺา. ทสายตนา ปรามาสวิปฺปยุตฺตา. มนายตนํ สิยา ปรามาสสมฺปยุตฺตํ, สิยา ปรามาสวิปฺปยุตฺตํ. ธมฺมายตนํ สิยา ปรามาสสมฺปยุตฺตํ, สิยา ปรามาสวิปฺปยุตฺตํ, สิยา น วตฺตพฺพํ – ‘‘ปรามาสสมฺปยุตฺต’’นฺติปิ, ‘‘ปรามาสวิปฺปยุตฺต’’นฺติปิ. ทสายตนา น ¶ วตฺตพฺพา – ‘‘ปรามาสา เจว ปรามฏฺา จา’’ติ, ‘‘ปรามฏฺา เจว โน จ ปรามาสา’’. มนายตนํ น วตฺตพฺพํ – ‘‘ปรามาโส เจว ปรามฏฺฺจา’’ติ, สิยา ปรามฏฺฺเจว โน จ ปรามาโส, สิยา น วตฺตพฺพํ – ‘‘ปรามฏฺฺเจว โน จ ปรามาโส’’ติ. ธมฺมายตนํ สิยา ปรามาโส เจว ปรามฏฺฺจ, สิยา ปรามฏฺฺเจว โน จ ปรามาโส, สิยา น วตฺตพฺพํ – ‘‘ปรามาโส เจว ปรามฏฺฺจา’’ติปิ, ‘‘ปรามฏฺฺเจว โน จ ปรามาโส’’ติปิ. ทสายตนา ปรามาสวิปฺปยุตฺตปรามฏฺา. ทฺวายตนา สิยา ปรามาสวิปฺปยุตฺตปรามฏฺา ¶ , สิยา ปรามาสวิปฺปยุตฺตอปรามฏฺา, สิยา น วตฺตพฺพา – ‘‘ปรามาสวิปฺปยุตฺตปรามฏฺา’’ติปิ ¶ , ‘‘ปรามาสวิปฺปยุตฺตอปรามฏฺา’’ติปิ.
ทสายตนา อนารมฺมณา. มนายตนํ สารมฺมณํ. ธมฺมายตนํ สิยา สารมฺมณํ, สิยา อนารมฺมณํ. มนายตนํ จิตฺตํ. เอกาทสายตนา โน จิตฺตา. เอกาทสายตนา อเจตสิกา. ธมฺมายตนํ สิยา เจตสิกํ, สิยา อเจตสิกํ. ทสายตนา จิตฺตวิปฺปยุตฺตา. ธมฺมายตนํ สิยา จิตฺตสมฺปยุตฺตํ, สิยา จิตฺตวิปฺปยุตฺตํ. มนายตนํ น วตฺตพฺพํ – ‘‘จิตฺเตน สมฺปยุตฺต’’นฺติปิ ¶ , ‘‘จิตฺเตน วิปฺปยุตฺต’’นฺติปิ. ทสายตนา จิตฺตวิสํสฏฺา. ธมฺมายตนํ สิยา จิตฺตสํสฏฺํ, สิยา จิตฺตวิสํสฏฺํ. มนายตนํ น วตฺตพฺพํ – ‘‘จิตฺเตน สํสฏฺ’’นฺติปิ, ‘‘จิตฺเตน วิสํสฏฺ’’นฺติปิ. ฉายตนา โน จิตฺตสมุฏฺานา. ฉายตนา สิยา จิตฺตสมุฏฺานา, สิยา โน จิตฺตสมุฏฺานา. เอกาทสายตนา โน จิตฺตสหภุโน. ธมฺมายตนํ สิยา จิตฺตสหภู ¶ , สิยา โน จิตฺตสหภู. เอกาทสายตนา โน จิตฺตานุปริวตฺติโน. ธมฺมายตนํ สิยา จิตฺตานุปริวตฺติ, สิยา โน จิตฺตานุปริวตฺติ. เอกาทสายตนา โน จิตฺตสํสฏฺสมุฏฺานา. ธมฺมายตนํ สิยา จิตฺตสํสฏฺสมุฏฺานํ, สิยา โน จิตฺตสํสฏฺสมุฏฺานํ. เอกาทสายตนา โน จิตฺตสํสฏฺสมุฏฺานสหภุโน. ธมฺมายตนํ สิยา จิตฺตสํสฏฺสมุฏฺานสหภู, สิยา โน จิตฺตสํสฏฺสมุฏฺานสหภู. เอกาทสายตนา โน จิตฺตสํสฏฺสมุฏฺานานุปริวตฺติโน. ธมฺมายตนํ สิยา จิตฺตสํสฏฺสมุฏฺานานุปริวตฺติ, สิยา โน จิตฺตสํสฏฺสมุฏฺานานุปริวตฺติ.
ฉายตนา อชฺฌตฺติกา. ฉายตนา พาหิรา. นวายตนา อุปาทา. ทฺวายตนา โน อุปาทา. ธมฺมายตนํ สิยา อุปาทา, สิยา โน อุปาทา. ปฺจายตนา อุปาทินฺนา. สทฺทายตนํ อนุปาทินฺนํ. ฉายตนา สิยา อุปาทินฺนา, สิยา อนุปาทินฺนา. เอกาทสายตนา โน อุปาทานา. ธมฺมายตนํ สิยา อุปาทานํ, สิยา โน อุปาทานํ. ทสายตนา อุปาทานิยา. ทฺวายตนา สิยา อุปาทานิยา, สิยา อนุปาทานิยา. ทสายตนา อุปาทานวิปฺปยุตฺตา. ทฺวายตนา สิยา อุปาทานสมฺปยุตฺตา, สิยา อุปาทานวิปฺปยุตฺตา. ทสายตนา น วตฺตพฺพา – ‘‘อุปาทานา เจว อุปาทานิยา จา’’ติ, อุปาทานิยา เจว โน จ อุปาทานา. มนายตนํ น วตฺตพฺพํ – ‘‘อุปาทานฺเจว อุปาทานิยฺจา’’ติ, สิยา อุปาทานิยฺเจว โน จ อุปาทานํ, สิยา น วตฺตพฺพํ – ‘‘อุปาทานิยฺเจว โน จ อุปาทาน’’นฺติ. ธมฺมายตนํ สิยา อุปาทานฺเจว ¶ อุปาทานิยฺจ, สิยา อุปาทานิยฺเจว โน จ อุปาทานํ, สิยา น วตฺตพฺพํ – ‘‘อุปาทานฺเจว ¶ ¶ อุปาทานิยฺจา’’ติปิ, ‘‘อุปาทานิยฺเจว โน จ อุปาทาน’’นฺติปิ. ทสายตนา น วตฺตพฺพา – ‘‘อุปาทานา เจว อุปาทานสมฺปยุตฺตา จา’’ติปิ, ‘‘อุปาทานสมฺปยุตฺตา เจว โน จ อุปาทานา’’ติปิ. มนายตนํ น วตฺตพฺพํ – ‘‘อุปาทานิยฺเจว อุปาทานสมฺปยุตฺตฺจา’’ติ, สิยา อุปาทานสมฺปยุตฺตฺเจว โน จ อุปาทานํ, สิยา น วตฺตพฺพํ – ‘‘อุปาทานสมฺปยุตฺตฺเจว โน จ อุปาทาน’’นฺติ. ธมฺมายตนํ สิยา อุปาทานฺเจว อุปาทานสมฺปยุตฺตฺจ, สิยา อุปาทานสมฺปยุตฺตฺเจว โน จ อุปาทานํ ¶ , สิยา น วตฺตพฺพํ – ‘‘อุปาทานฺเจว อุปาทานสมฺปยุตฺตฺจา’’ติปิ, ‘‘อุปาทานสมฺปยุตฺตฺเจว โน จ อุปาทาน’’นฺติปิ. ทสายตนา อุปาทานวิปฺปยุตฺตอุปาทานิยา. ทฺวายตนา สิยา อุปาทานสมฺปยุตฺตอุปาทานิยา, สิยา อุปาทานวิปฺปยุตฺตอนุปาทานิยา, สิยา น วตฺตพฺพา – ‘‘อุปาทานวิปฺปยุตฺตอุปาทานิยา’’ติปิ, ‘‘อุปาทานวิปฺปยุตฺตอนุปาทานิยา’’ติปิ.
เอกาทสายตนา โน กิเลสา. ธมฺมายตนํ สิยา กิเลโส, สิยา โน กิเลโส. ทสายตนา สํกิเลสิกา. ทฺวายตนา สิยา สํกิเลสิกา, สิยา อสํกิเลสิกา. ทสายตนา อสํกิลิฏฺา. ทฺวายตนา สิยา สํกิลิฏฺา, สิยา อสํกิลิฏฺา. ทสายตนา กิเลสวิปฺปยุตฺตา. ทฺวายตนา สิยา กิเลสสมฺปยุตฺตา, สิยา กิเลสวิปฺปยุตฺตา. ทสายตนา น วตฺตพฺพา – ‘‘กิเลสา เจว สํกิเลสิกา จา’’ติ, ‘‘สํกิเลสิกา เจว โน จ กิเลสา’’. มนายตนํ น วตฺตพฺพํ – ‘‘กิเลโส เจว สํกิเลสิกฺจา’’ติ, สิยา สํกิเลสิกฺเจว โน จ กิเลโส, สิยา น วตฺตพฺพํ – ‘‘สํกิเลสิกฺเจว โน จ กิเลโส’’ติ. ธมฺมายตนํ สิยา กิเลโส เจว สํกิเลสิกฺจ, สิยา สํกิเลสิกฺเจว โน จ กิเลโส, สิยา น วตฺตพฺพํ – ‘‘กิเลโส เจว สํกิเลสิกฺจา’’ติปิ, ‘‘สํกิเลสิกฺเจว โน จ กิเลโส’’ติปิ. ทสายตนา น วตฺตพฺพา – ‘‘กิเลสา เจว สํกิลิฏฺา จา’’ติปิ, ‘‘สํกิลิฏฺา เจว โน จ ¶ กิเลสา’’ติปิ. มนายตนํ น วตฺตพฺพํ – ‘‘กิเลโส เจว สํกิลิฏฺฺจา’’ติ, สิยา สํกิลิฏฺฺเจว โน จ กิเลโส, สิยา น วตฺตพฺพํ – ‘‘สํกิลิฏฺฺเจว โน จ กิเลโส’’ติ. ธมฺมายตนํ สิยา กิเลโส เจว สํกิลิฏฺฺจ, สิยา สํกิลิฏฺฺเจว โน จ กิเลโส, สิยา น วตฺตพฺพํ – ‘‘กิเลโส เจว สํกิลิฏฺฺจา’’ติปิ, ‘‘สํกิลิฏฺฺเจว โน จ กิเลโส’’ติปิ.
ทสายตนา น วตฺตพฺพา – ‘‘กิเลสา เจว กิเลสสมฺปยุตฺตา จา’’ติปิ, ‘‘กิเลสสมฺปยุตฺตา เจว โน จ น กิเลสา’’ติปิ. มนายตนํ น วตฺตพฺพํ – ‘‘กิเลโส เจว กิเลสสมฺปยุตฺตฺจา’’ติ ¶ , สิยา กิเลสสมฺปยุตฺตฺเจว โน จ กิเลโส, สิยา น วตฺตพฺพํ – ‘‘กิเลสสมฺปยุตฺตฺเจว โน จ กิเลโส’’ติ. ธมฺมายตนํ สิยา กิเลโส เจว กิเลสสมฺปยุตฺตฺจ, สิยา กิเลสสมฺปยุตฺตฺเจว โน จ กิเลโส, สิยา น วตฺตพฺพํ – ‘‘กิเลโส เจว กิเลสสมฺปยุตฺตฺจา’’ติปิ, ‘‘กิเลสสมฺปยุตฺตฺเจว โน ¶ จ กิเลโส’’ติปิ. ทสายตนา กิเลสวิปฺปยุตฺตสํกิเลสิกา. ทฺวายตนา สิยา กิเลสวิปฺปยุตฺตสํกิเลสิกา, สิยา กิเลสวิปฺปยุตฺตอสํกิเลสิกา ¶ , สิยา น วตฺตพฺพา – ‘‘กิเลสวิปฺปยุตฺตสํกิเลสิกา’’ติปิ, ‘‘กิเลสวิปฺปยุตฺตอสํกิเลสิกา’’ติปิ ¶ .
ทสายตนา น ทสฺสเนน ปหาตพฺพา. ทฺวายตนา สิยา ทสฺสเนน ปหาตพฺพา, สิยา น ทสฺสเนน ปหาตพฺพา. ทสายตนา น ภาวนาย ปหาตพฺพา. ทฺวายตนา สิยา ภาวนาย ปหาตพฺพา, สิยา น ภาวนาย ปหาตพฺพา. ทสายตนา น ทสฺสเนน ปหาตพฺพเหตุกา. ทฺวายตนา สิยา ทสฺสเนน ปหาตพฺพเหตุกา, สิยา น ทสฺสเนน ปหาตพฺพเหตุกา. ทสายตนา น ภาวนาย ปหาตพฺพเหตุกา. ทฺวายตนา สิยา ภาวนาย ปหาตพฺพเหตุกา, สิยา น ภาวนาย ปหาตพฺพเหตุกา. ทสายตนา อวิตกฺกา. ทฺวายตนา สิยา สวิตกฺกา, สิยา อวิตกฺกา. ทสายตนา อวิจารา. ทฺวายตนา สิยา สวิจารา, สิยา อวิจารา. ทสายตนา อปฺปีติกา. ทฺวายตนา สิยา สปฺปีติกา, สิยา อปฺปีติกา. ทสายตนา น ปีติสหคตา. ทฺวายตนา สิยา ปีติสหคตา, สิยา น ปีติสหคตา. ทสายตนา น สุขสหคตา. ทฺวายตนา สิยา สุขสหคตา, สิยา น สุขสหคตา. ทสายตนา น อุเปกฺขาสหคตา. ทฺวายตนา สิยา อุเปกฺขาสหคตา, สิยา น อุเปกฺขาสหคตา.
ทสายตนา กามาวจรา. ทฺวายตนา สิยา กามาวจรา, สิยา น กามาวจรา. ทสายตนา น รูปาวจรา. ทฺวายตนา สิยา รูปาวจรา, สิยา น รูปาวจรา. ทสายตนา น อรูปาวจรา. ทฺวายตนา สิยา อรูปาวจรา, สิยา น อรูปาวจรา. ทสายตนา ปริยาปนฺนา. ทฺวายตนา สิยา ปริยาปนฺนา, สิยา อปริยาปนฺนา. ทสายตนา อนิยฺยานิกา. ทฺวายตนา สิยา นิยฺยานิกา ¶ , สิยา อนิยฺยานิกา. ทสายตนา อนิยตา. ทฺวายตนา สิยา นิยตา, สิยา อนิยตา. ทสายตนา สอุตฺตรา. ทฺวายตนา สิยา สอุตฺตรา, สิยา อนุตฺตรา. ทสายตนา อรณา. ทฺวายตนา สิยา สรณา, สิยา อรณาติ.
ปฺหาปุจฺฉกํ.
อายตนวิภงฺโค นิฏฺิโต.
๓. ธาตุวิภงฺโค
๑. สุตฺตนฺตภาชนียํ
๑๗๒. ฉ ¶ ¶ ¶ ธาตุโย – ปถวีธาตุ [ปวีธาตุ (สี. สฺยา.) เอวมุปริปิ], อาโปธาตุ, เตโชธาตุ, วาโยธาตุ, อากาสธาตุ, วิฺาณธาตุ.
๑๗๓. ตตฺถ กตมา ปถวีธาตุ? ปถวีธาตุทฺวยํ – อตฺถิ อชฺฌตฺติกา, อตฺถิ พาหิรา. ตตฺถ กตมา อชฺฌตฺติกา ปถวีธาตุ? ยํ อชฺฌตฺตํ ปจฺจตฺตํ กกฺขฬํ ขริคตํ กกฺขฬตฺตํ กกฺขฬภาโว อชฺฌตฺตํ อุปาทินฺนํ, เสยฺยถิทํ – เกสา โลมา นขา ทนฺตา ตโจ มํสํ นฺหารุ [นหารุ (สี.)] อฏฺิ อฏฺิมิฺชํ [อฏฺิมิฺชา (สี.)] วกฺกํ หทยํ ยกนํ กิโลมกํ ปิหกํ ปปฺผาสํ อนฺตํ อนฺตคุณํ อุทริยํ กรีสํ, ยํ วา ปนฺมฺปิ อตฺถิ อชฺฌตฺตํ ปจฺจตฺตํ กกฺขฬํ ขริคตํ กกฺขฬตฺตํ กกฺขฬภาโว อชฺฌตฺตํ อุปาทินฺนํ – อยํ วุจฺจติ ‘อชฺฌตฺติกา ปถวีธาตุ’.
ตตฺถ กตมา พาหิรา ปถวีธาตุ? ยํ พาหิรํ กกฺขฬํ ขริคตํ กกฺขฬตฺตํ กกฺขฬภาโว พหิทฺธา อนุปาทินฺนํ, เสยฺยถิทํ ¶ – อโย โลหํ ติปุ สีสํ สชฺฌํ [สชฺฌุ (สฺยา.)] มุตฺตา มณิ เวฬุริโย สงฺโข สิลา ปวาฬํ รชตํ ชาตรูปํ โลหิตงฺโก [โลหิตงฺโค (สฺยา. ก.), โลหิตโก (?)] มสารคลฺลํ ติณํ กฏฺํ สกฺขรา กลํ [กถลํ (ก.)] ภูมิ ปาสาโณ ปพฺพโต, ยํ วา ปนฺมฺปิ อตฺถิ พาหิรํ กกฺขฬํ ขริคตํ กกฺขฬตฺตํ กกฺขฬภาโว พหิทฺธา อนุปาทินฺนํ – อยํ วุจฺจติ ‘พาหิรา ปถวีธาตุ’. ยา จ อชฺฌตฺติกา ปถวีธาตุ ยา จ พาหิรา ปถวีธาตุ, ตเทกชฺฌํ อภิสฺูหิตฺวา อภิสงฺขิปิตฺวา – อยํ วุจฺจติ ‘‘ปถวีธาตุ’’.
๑๗๔. ตตฺถ ¶ ¶ กตมา อาโปธาตุ? อาโปธาตุทฺวยํ – อตฺถิ อชฺฌตฺติกา, อตฺถิ พาหิรา. ตตฺถ กตมา อชฺฌตฺติกา อาโปธาตุ? ยํ อชฺฌตฺตํ ปจฺจตฺตํ อาโป อาโปคตํ สิเนโห สิเนหคตํ [สฺเนโห สฺเนหคตํ (สฺยา.)] พนฺธนตฺตํ รูปสฺส อชฺฌตฺตํ อุปาทินฺนํ, เสยฺยถิทํ – ปิตฺตํ เสมฺหํ ปุพฺโพ โลหิตํ เสโท เมโท อสฺสุ วสา เขโฬ สิงฺฆาณิกา ลสิกา มุตฺตํ, ยํ วา ปนฺมฺปิ อตฺถิ อชฺฌตฺตํ ¶ ปจฺจตฺตํ อาโป อาโปคตํ สิเนโห สิเนหคตํ พนฺธนตฺตํ รูปสฺส อชฺฌตฺตํ อุปาทินฺนํ – อยํ วุจฺจติ ‘อชฺฌตฺติกา อาโปธาตุ’.
ตตฺถ กตมา พาหิรา อาโปธาตุ? ยํ พาหิรํ อาโป อาโปคตํ สิเนโห สิเนหคตํ พนฺธนตฺตํ รูปสฺส พหิทฺธา อนุปาทินฺนํ, เสยฺยถิทํ – มูลรโส ขนฺธรโส ตจรโส ปตฺตรโส ปุปฺผรโส ผลรโส ขีรํ ทธิ สปฺปิ นวนีตํ เตลํ มธุ ผาณิตํ ภุมฺมานิ วา อุทกานิ อนฺตลิกฺขานิ วา, ยํ วา ปนฺมฺปิ อตฺถิ พาหิรํ อาโป อาโปคตํ สิเนโห สิเนหคตํ พนฺธนตฺตํ รูปสฺส พหิทฺธา อนุปาทินฺนํ ¶ – อยํ วุจฺจติ ‘พาหิรา อาโปธาตุ’. ยา จ อชฺฌตฺติกา อาโปธาตุ ยา จ พาหิรา อาโปธาตุ, ตเทกชฺฌํ อภิสฺูหิตฺวา อภิสงฺขิปิตฺวา – อยํ วุจฺจติ ‘‘อาโปธาตุ’’.
๑๗๕. ตตฺถ กตมา เตโชธาตุ? เตโชธาตุทฺวยํ – อตฺถิ อชฺฌตฺติกา, อตฺถิ พาหิรา. ตตฺถ กตมา อชฺฌตฺติกา เตโชธาตุ? ยํ อชฺฌตฺตํ ปจฺจตฺตํ เตโช เตโชคตํ อุสฺมา อุสฺมาคตํ อุสุมํ อุสุมคตํ อชฺฌตฺตํ อุปาทินฺนํ, เสยฺยถิทํ – เยน จ สนฺตปฺปติ เยน จ ชีรียติ เยน จ ปริฑยฺหติ เยน จ อสิตปีตขายิตสายิตํ สมฺมา ปริณามํ คจฺฉติ, ยํ วา ปนฺมฺปิ อตฺถิ อชฺฌตฺตํ ปจฺจตฺตํ เตโช เตโชคตํ อุสฺมา อุสฺมาคตํ อุสุมํ อุสุมคตํ อชฺฌตฺตํ อุปาทินฺนํ – อยํ วุจฺจติ ‘อชฺฌตฺติกา เตโชธาตุ’.
ตตฺถ กตมา พาหิรา เตโชธาตุ? ยํ พาหิรํ เตโช เตโชคตํ อุสฺมา อุสฺมาคตํ อุสุมํ อุสุมคตํ พหิทฺธา อนุปาทินฺนํ, เสยฺยถิทํ – กฏฺคฺคิ ปลาลคฺคิ [สกลิกคฺคิ (สพฺพตฺถ)] ติณคฺคิ โคมยคฺคิ ถุสคฺคิ สงฺการคฺคิ อินฺทคฺคิ อคฺคิสนฺตาโป สูริยสนฺตาโป กฏฺสนฺนิจยสนฺตาโป ติณสนฺนิจยสนฺตาโป ธฺสนฺนิจยสนฺตาโป ภณฺฑสนฺนิจยสนฺตาโป, ยํ วา ปนฺมฺปิ อตฺถิ พาหิรํ เตโช เตโชคตํ อุสฺมา อุสฺมาคตํ อุสุมํ อุสุมคตํ พหิทฺธา อนุปาทินฺนํ – อยํ วุจฺจติ ‘พาหิรา เตโชธาตุ’. ยา ¶ ¶ จ อชฺฌตฺติกา เตโชธาตุ ยา จ พาหิรา เตโชธาตุ, ตเทกชฺฌํ อภิสฺูหิตฺวา อภิสงฺขิปิตฺวา – อยํ วุจฺจติ ‘‘เตโชธาตุ’’.
๑๗๖. ตตฺถ ¶ ¶ กตมา วาโยธาตุ? วาโยธาตุทฺวยํ – อตฺถิ อชฺฌตฺติกา, อตฺถิ พาหิรา. ตตฺถ กตมา อชฺฌตฺติกา วาโยธาตุ? ยํ อชฺฌตฺตํ ปจฺจตฺตํ วาโย วาโยคตํ ถมฺภิตตฺตํ รูปสฺส อชฺฌตฺตํ อุปาทินฺนํ, เสยฺยถิทํ – อุทฺธงฺคมา วาตา อโธคมา วาตา กุจฺฉิสยา วาตา โกฏฺาสยา [โกฏฺสยา (สี. สฺยา.)] วาตา องฺคมงฺคานุสาริโน วาตา สตฺถกวาตา ขุรกวาตา อุปฺปลกวาตา อสฺสาโส ปสฺสาโส อิติ วา, ยํ วา ปนฺมฺปิ อตฺถิ อชฺฌตฺตํ ปจฺจตฺตํ วาโย วาโยคตํ ถมฺภิตตฺตํ รูปสฺส อชฺฌตฺตํ อุปาทินฺนํ – อยํ วุจฺจติ ‘อชฺฌตฺติกา วาโยธาตุ’.
ตตฺถ กตมา พาหิรา วาโยธาตุ? ยํ พาหิรํ วาโย วาโยคตํ ถมฺภิตตฺตํ รูปสฺส พหิทฺธา อนุปาทินฺนํ, เสยฺยถิทํ – ปุรตฺถิมา วาตา ปจฺฉิมา วาตา อุตฺตรา วาตา ทกฺขิณา วาตา สรชา วาตา อรชา วาตา สีตา วาตา อุณฺหา วาตา ปริตฺตา วาตา อธิมตฺตา วาตา กาฬวาตา เวรมฺภวาตา ปกฺขวาตา สุปณฺณวาตา ตาลวณฺฏวาตา วิธูปนวาตา, ยํ วา ปนฺมฺปิ อตฺถิ พาหิรํ วาโย วาโยคตํ ถมฺภิตตฺตํ รูปสฺส พหิทฺธา อนุปาทินฺนํ – อยํ วุจฺจติ ‘พาหิรา วาโยธาตุ’. ยา จ อชฺฌตฺติกา วาโยธาตุ ยา จ พาหิรา วาโยธาตุ, ตเทกชฺฌํ อภิสฺูหิตฺวา อภิสงฺขิปิตฺวา – อยํ วุจฺจติ ‘‘วาโยธาตุ’’.
๑๗๗. ตตฺถ กตมา อากาสธาตุ? อากาสธาตุทฺวยํ – อตฺถิ อชฺฌตฺติกา, อตฺถิ พาหิรา. ตตฺถ กตมา อชฺฌตฺติกา อากาสธาตุ? ยํ ¶ อชฺฌตฺตํ ปจฺจตฺตํ อากาโส อากาสคตํ อฆํ อฆคตํ วิวโร วิวรคตํ อสมฺผุฏฺํ มํสโลหิเตหิ อชฺฌตฺตํ อุปาทินฺนํ, เสยฺยถิทํ – กณฺณจฺฉิทฺทํ นาสจฺฉิทฺทํ มุขทฺวารํ, เยน จ อสิตปีตขายิตสายิตํ อชฺโฌหรติ, ยตฺถ จ อสิตปีตขายิตสายิตํ สนฺติฏฺติ, เยน จ อสิตปีตขายิตสายิตํ อโธภาคํ นิกฺขมติ, ยํ วา ปนฺมฺปิ อตฺถิ อชฺฌตฺตํ ปจฺจตฺตํ อากาโส อากาสคตํ อฆํ อฆคตํ วิวโร วิวรคตํ อสมฺผุฏฺํ มํสโลหิเตหิ อชฺฌตฺตํ อุปาทินฺนํ – อยํ วุจฺจติ ‘อชฺฌตฺติกา อากาสธาตุ’.
ตตฺถ กตมา พาหิรา อากาสธาตุ? ยํ พาหิรํ อากาโส อากาสคตํ อฆํ อฆคตํ วิวโร ¶ วิวรคตํ ¶ อสมฺผุฏฺํ จตูหิ มหาภูเตหิ ¶ พหิทฺธา อนุปาทินฺนํ – อยํ วุจฺจติ ‘พาหิรา อากาสธาตุ’. ยา จ อชฺฌตฺติกา อากาสธาตุ ยา จ พาหิรา อากาสธาตุ, ตเทกชฺฌํ อภิสฺูหิตฺวา อภิสงฺขิปิตฺวา – อยํ วุจฺจติ ‘‘อากาสธาตุ’’.
๑๗๘. ตตฺถ กตมา วิฺาณธาตุ? จกฺขุวิฺาณธาตุ, โสตวิฺาณธาตุ, ฆานวิฺาณธาตุ, ชิวฺหาวิฺาณธาตุ, กายวิฺาณธาตุ, มโนวิฺาณธาตุ – อยํ วุจฺจติ ‘‘วิฺาณธาตุ’’.
อิมา ฉ ธาตุโย.
๑๗๙. อปราปิ ฉ ธาตุโย – สุขธาตุ, ทุกฺขธาตุ, โสมนสฺสธาตุ, โทมนสฺสธาตุ, อุเปกฺขาธาตุ, อวิชฺชาธาตุ.
๑๘๐. ตตฺถ กตมา สุขธาตุ? ยํ กายิกํ สาตํ กายิกํ สุขํ กายสมฺผสฺสชํ สาตํ สุขํ เวทยิตํ กายสมฺผสฺสชา สาตา สุขา เวทนา – อยํ วุจฺจติ ‘‘สุขธาตุ’’.
ตตฺถ กตมา ¶ ทุกฺขธาตุ? ยํ กายิกํ อสาตํ กายิกํ ทุกฺขํ กายสมฺผสฺสชํ อสาตํ ทุกฺขํ เวทยิตํ กายสมฺผสฺสชา อสาตา ทุกฺขา เวทนา – อยํ วุจฺจติ ‘‘ทุกฺขธาตุ’’.
ตตฺถ กตมา โสมนสฺสธาตุ? ยํ เจตสิกํ สาตํ เจตสิกํ สุขํ เจโตสมฺผสฺสชํ สาตํ สุขํ เวทยิตํ เจโตสมฺผสฺสชา สาตา สุขา เวทนา – อยํ วุจฺจติ ‘‘โสมนสฺสธาตุ’’.
ตตฺถ กตมา โทมนสฺสธาตุ? ยํ เจตสิกํ อสาตํ เจตสิกํ ทุกฺขํ เจโตสมฺผสฺสชํ อสาตํ ทุกฺขํ เวทยิตํ เจโตสมฺผสฺสชา อสาตา ทุกฺขา เวทนา – อยํ วุจฺจติ ‘‘โทมนสฺสธาตุ’’.
ตตฺถ กตมา อุเปกฺขาธาตุ? ยํ เจตสิกํ เนว สาตํ นาสาตํ เจโตสมฺผสฺสชํ อทุกฺขมสุขํ ¶ เวทยิตํ เจโตสมฺผสฺสชา อทุกฺขมสุขา เวทนา – อยํ วุจฺจติ ‘‘อุเปกฺขาธาตุ’’.
ตตฺถ กตมา อวิชฺชาธาตุ? ยํ อฺาณํ อทสฺสนํ อนภิสมโย อนนุโพโธ อสมฺโพโธ อปฺปฏิเวโธ อสงฺคาหณา อปริโยคาหณา อสมเปกฺขนา อปจฺจเวกฺขณา อปจฺจกฺขกมฺมํ ทุมฺเมชฺฌํ พาลฺยํ อสมฺปชฺํ ¶ โมโห ปโมโห สมฺโมโห อวิชฺชา อวิชฺโชโฆ อวิชฺชาโยโค อวิชฺชานุสโย อวิชฺชาปริยุฏฺานํ ¶ อวิชฺชาลงฺคี โมโห อกุสลมูลํ – อยํ วุจฺจติ ‘‘อวิชฺชาธาตุ’’.
อิมา ฉ ธาตุโย.
๑๘๑. อปราปิ ฉ ธาตุโย – กามธาตุ, พฺยาปาทธาตุ, วิหึสาธาตุ, เนกฺขมฺมธาตุ, อพฺยาปาทธาตุ, อวิหึสาธาตุ.
๑๘๒. ตตฺถ กตมา กามธาตุ? กามปฏิสํยุตฺโต ตกฺโก วิตกฺโก สงฺกปฺโป อปฺปนา พฺยปฺปนา เจตโส อภินิโรปนา มิจฺฉาสงฺกปฺโป – อยํ วุจฺจติ กามธาตุ. เหฏฺโต อวีจินิรยํ ปริยนฺตํ กริตฺวา อุปริโต ปรนิมฺมิตวสวตฺตี เทเว อนฺโต กริตฺวา ยํ เอตสฺมึ อนฺตเร เอตฺถาวจรา เอตฺถ ปริยาปนฺนา ขนฺธธาตุอายตนา รูปา [รูปํ (สฺยา.)] เวทนา สฺา สงฺขารา วิฺาณํ – อยํ วุจฺจติ ¶ ‘‘กามธาตุ’’.
ตตฺถ กตมา พฺยาปาทธาตุ? พฺยาปาทปฏิสํยุตฺโต ตกฺโก วิตกฺโก…เป… มิจฺฉาสงฺกปฺโป – อยํ วุจฺจติ ‘‘พฺยาปาทธาตุ’’. ทสสุ วา อาฆาตวตฺถูสุ จิตฺตสฺส อาฆาโต ปฏิฆาโต ปฏิฆํ ปฏิวิโรโธ โกโป ปโกโป สมฺปโกโป โทโส ปโทโส สมฺปโทโส จิตฺตสฺส พฺยาปตฺติ มโนปโทโส โกโธ กุชฺฌนา กุชฺฌิตตฺตํ โทโส ทุสฺสนา ทุสฺสิตตฺตํ พฺยาปตฺติ พฺยาปชฺชนา วิโรโธ ปฏิวิโรโธ จณฺฑิกฺกํ อสุโรโป อนตฺตมนตา จิตฺตสฺส – อยํ วุจฺจติ ‘‘พฺยาปาทธาตุ’’.
ตตฺถ กตมา วิหึสาธาตุ? วิหึสาปฏิสํยุตฺโต ตกฺโก วิตกฺโก…เป… มิจฺฉาสงฺกปฺโป ¶ – อยํ วุจฺจติ ‘‘วิหึสาธาตุ’’. อิเธกจฺโจ ปาณินา วา เลฑฺฑุนา วา ทณฺเฑน วา สตฺเถน วา รชฺชุยา วา อฺตรฺตเรน สตฺเต วิเหเติ, ยา เอวรูปา เหนา วิเหนา หึสนา วิหึสนา โรสนา วิโรสนา ปรูปฆาโต – อยํ วุจฺจติ ‘‘วิหึสาธาตุ’’.
ตตฺถ กตมา เนกฺขมฺมธาตุ? เนกฺขมฺมปฏิสํยุตฺโต ตกฺโก วิตกฺโก…เป… สมฺมาสงฺกปฺโป – อยํ วุจฺจติ ‘‘เนกฺขมฺมธาตุ’’. สพฺเพปิ กุสลา ธมฺมา ‘‘เนกฺขมฺมธาตุ’’.
ตตฺถ ¶ กตมา อพฺยาปาทธาตุ? อพฺยาปาทปฏิสํยุตฺโต ตกฺโก วิตกฺโก…เป… สมฺมาสงฺกปฺโป – อยํ วุจฺจติ ‘‘อพฺยาปาทธาตุ’’. ยา สตฺเตสุ เมตฺติ เมตฺตายนา เมตฺตายิตตฺตํ เมตฺตาเจโตวิมุตฺติ – อยํ วุจฺจติ ‘‘อพฺยาปาทธาตุ’’.
ตตฺถ กตมา อวิหึสาธาตุ? อวิหึสาปฏิสํยุตฺโต ตกฺโก วิตกฺโก สงฺกปฺโป อปฺปนา พฺยปฺปนา ¶ เจตโส อภินิโรปนา สมฺมาสงฺกปฺโป – อยํ วุจฺจติ ‘‘อวิหึสาธาตุ’’ ¶ . ยา สตฺเตสุ กรุณา กรุณายนา กรุณายิตตฺตํ กรุณาเจโตวิมุตฺติ – อยํ วุจฺจติ ‘‘อวิหึสาธาตุ’’.
อิมา ฉ ธาตุโย.
อิติ อิมานิ ตีณิ ฉกฺกานิ ตเทกชฺฌํ อภิสฺูหิตฺวา อภิสงฺขิปิตฺวา อฏฺารส ธาตุโย โหนฺติ.
สุตฺตนฺตภาชนียํ.
๒. อภิธมฺมภาชนียํ
๑๘๓. อฏฺารส ธาตุโย – จกฺขุธาตุ, รูปธาตุ, จกฺขุวิฺาณธาตุ, โสตธาตุ, สทฺทธาตุ, โสตวิฺาณธาตุ, ฆานธาตุ, คนฺธธาตุ, ฆานวิฺาณธาตุ, ชิวฺหาธาตุ, รสธาตุ, ชิวฺหาวิฺาณธาตุ ¶ , กายธาตุ, โผฏฺพฺพธาตุ, กายวิฺาณธาตุ, มโนธาตุ, ธมฺมธาตุ, มโนวิฺาณธาตุ.
๑๘๔. ตตฺถ กตมา จกฺขุธาตุ? ยํ จกฺขุ จตุนฺนํ มหาภูตานํ อุปาทาย ปสาโท…เป… สฺุโ คาโมเปโส – อยํ วุจฺจติ ‘‘จกฺขุธาตุ’’.
ตตฺถ กตมา รูปธาตุ? ยํ รูปํ จตุนฺนํ มหาภูตานํ อุปาทาย วณฺณนิภา…เป… รูปธาตุเปสา – อยํ วุจฺจติ ‘‘รูปธาตุ’’.
ตตฺถ กตมา จกฺขุวิฺาณธาตุ? จกฺขฺุจ ปฏิจฺจ รูเป จ อุปฺปชฺชติ จิตฺตํ มโน มานสํ หทยํ ปณฺฑรํ มโน มนายตนํ มนินฺทฺริยํ วิฺาณํ วิฺาณกฺขนฺโธ ตชฺชาจกฺขุวิฺาณธาตุ – อยํ วุจฺจติ ‘‘จกฺขุวิฺาณธาตุ’’.
ตตฺถ ¶ กตมา โสตธาตุ? ยํ โสตํ จตุนฺนํ มหาภูตานํ อุปาทาย ปสาโท…เป… สฺุโ คาโมเปโส – อยํ วุจฺจติ ‘‘โสตธาตุ’’ ¶ .
ตตฺถ กตมา สทฺทธาตุ? โย สทฺโท จตุนฺนํ มหาภูตานํ อุปาทาย อนิทสฺสโน สปฺปฏิโฆ…เป… สทฺทธาตุเปสา – อยํ วุจฺจติ ‘‘สทฺทธาตุ’’.
ตตฺถ กตมา โสตวิฺาณธาตุ? โสตฺจ ปฏิจฺจ สทฺเท จ อุปฺปชฺชติ จิตฺตํ มโน มานสํ หทยํ ปณฺฑรํ มโน มนายตนํ มนินฺทฺริยํ วิฺาณํ วิฺาณกฺขนฺโธ ตชฺชาโสตวิฺาณธาตุ – อยํ วุจฺจติ ‘‘โสตวิฺาณธาตุ’’.
ตตฺถ กตมา ฆานธาตุ? ยํ ¶ ฆานํ จตุนฺนํ มหาภูตานํ อุปาทาย ปสาโท…เป… สฺุโ คาโมเปโส – อยํ วุจฺจติ ‘‘ฆานธาตุ’’.
ตตฺถ กตมา คนฺธธาตุ? โย คนฺโธ จตุนฺนํ มหาภูตานํ อุปาทาย อนิทสฺสโน สปฺปฏิโฆ…เป… คนฺธธาตุเปสา – อยํ วุจฺจติ ‘‘คนฺธธาตุ’’.
ตตฺถ ¶ กตมา ฆานวิฺาณธาตุ? ฆานฺจ ปฏิจฺจ คนฺเธ จ อุปฺปชฺชติ จิตฺตํ มโน มานสํ หทยํ ปณฺฑรํ มโน มนายตนํ มนินฺทฺริยํ วิฺาณํ วิฺาณกฺขนฺโธ ตชฺชาฆานวิฺาณธาตุ – อยํ วุจฺจติ ‘‘ฆานวิฺาณธาตุ’’.
ตตฺถ กตมา ชิวฺหาธาตุ? ยา ชิวฺหา จตุนฺนํ มหาภูตานํ อุปาทาย ปสาโท…เป… สฺุโ คาโมเปโส – อยํ วุจฺจติ ‘‘ชิวฺหาธาตุ’’.
ตตฺถ กตมา รสธาตุ? โย รโส จตุนฺนํ มหาภูตานํ อุปาทาย อนิทสฺสโน สปฺปฏิโฆ…เป… รสธาตุเปสา – อยํ วุจฺจติ ‘‘รสธาตุ’’.
ตตฺถ กตมา ชิวฺหาวิฺาณธาตุ? ชิวฺหฺจ ปฏิจฺจ รเส จ อุปฺปชฺชติ จิตฺตํ มโน มานสํ หทยํ ปณฺฑรํ มโน มนายตนํ มนินฺทฺริยํ ¶ วิฺาณํ วิฺาณกฺขนฺโธ ตชฺชาชิวฺหาวิฺาณธาตุ – อยํ วุจฺจติ ‘‘ชิวฺหาวิฺาณธาตุ’’.
ตตฺถ กตมา กายธาตุ? โย กาโย จตุนฺนํ มหาภูตานํ อุปาทาย ปสาโท…เป… สฺุโ คาโมเปโส – อยํ วุจฺจติ ‘‘กายธาตุ’’.
ตตฺถ ¶ กตมา โผฏฺพฺพธาตุ? ปถวีธาตุ…เป… โผฏฺพฺพธาตุเปสา – อยํ วุจฺจติ ‘‘โผฏฺพฺพธาตุ’’.
ตตฺถ กตมา กายวิฺาณธาตุ? กายฺจ ปฏิจฺจ โผฏฺพฺเพ จ อุปฺปชฺชติ จิตฺตํ มโน มานสํ หทยํ ปณฺฑรํ มโน มนายตนํ มนินฺทฺริยํ วิฺาณํ วิฺาณกฺขนฺโธ ตชฺชากายวิฺาณธาตุ – อยํ วุจฺจติ ‘‘กายวิฺาณธาตุ’’.
ตตฺถ กตมา มโนธาตุ? จกฺขุวิฺาณธาตุยา อุปฺปชฺชิตฺวา นิรุทฺธสมนนฺตรา อุปฺปชฺชติ จิตฺตํ มโน มานสํ หทยํ ปณฺฑรํ มโน มนายตนํ มนินฺทฺริยํ วิฺาณํ วิฺาณกฺขนฺโธ ตชฺชามโนธาตุ; โสตวิฺาณธาตุยา…เป… ฆานวิฺาณธาตุยา…เป… ชิวฺหาวิฺาณธาตุยา…เป… กายวิฺาณธาตุยา อุปฺปชฺชิตฺวา นิรุทฺธสมนนฺตรา อุปฺปชฺชติ จิตฺตํ มโน มานสํ ¶ หทยํ ปณฺฑรํ มโน มนายตนํ มนินฺทฺริยํ วิฺาณํ วิฺาณกฺขนฺโธ ตชฺชามโนธาตุ ¶ สพฺพธมฺเมสุ วา ปน ปมสมนฺนาหาโร อุปฺปชฺชติ จิตฺตํ มโน มานสํ หทยํ ปณฺฑรํ มโน มนายตนํ มนินฺทฺริยํ วิฺาณํ วิฺาณกฺขนฺโธ ตชฺชามโนธาตุ – อยํ วุจฺจติ ‘‘มโนธาตุ’’.
ตตฺถ กตมา ธมฺมธาตุ? เวทนากฺขนฺโธ, สฺากฺขนฺโธ, สงฺขารกฺขนฺโธ, ยฺจ รูปํ อนิทสฺสนอปฺปฏิฆํ ธมฺมายตนปริยาปนฺนํ, อสงฺขตา จ ธาตุ.
ตตฺถ กตโม เวทนากฺขนฺโธ? เอกวิเธน เวทนากฺขนฺโธ – ผสฺสสมฺปยุตฺโต ¶ . ทุวิเธน เวทนากฺขนฺโธ – อตฺถิ สเหตุโก, อตฺถิ อเหตุโก. ติวิเธน เวทนากฺขนฺโธ – อตฺถิ กุสโล, อตฺถิ อกุสโล, อตฺถิ อพฺยากโต…เป… เอวํ ทสวิเธน เวทนากฺขนฺโธ…เป… เอวํ พหุวิเธน เวทนากฺขนฺโธ. อยํ วุจฺจติ ‘‘เวทนากฺขนฺโธ’’.
ตตฺถ กตโม สฺากฺขนฺโธ? เอกวิเธน สฺากฺขนฺโธ – ผสฺสสมฺปยุตฺโต. ทุวิเธน สฺากฺขนฺโธ – อตฺถิ สเหตุโก, อตฺถิ อเหตุโก. ติวิเธน สฺากฺขนฺโธ – อตฺถิ กุสโล, อตฺถิ อกุสโล, อตฺถิ อพฺยากโต…เป… เอวํ ทสวิเธน สฺากฺขนฺโธ…เป… เอวํ พหุวิเธน สฺากฺขนฺโธ. อยํ วุจฺจติ ‘‘สฺากฺขนฺโธ’’.
ตตฺถ กตโม สงฺขารกฺขนฺโธ? เอกวิเธน สงฺขารกฺขนฺโธ – จิตฺตสมฺปยุตฺโต. ทุวิเธน สงฺขารกฺขนฺโธ – อตฺถิ เหตุ, อตฺถิ อเหตุ. ติวิเธน สงฺขารกฺขนฺโธ – อตฺถิ กุสโล, อตฺถิ อกุสโล, อตฺถิ อพฺยากโต…เป… เอวํ ¶ ทสวิเธน สงฺขารกฺขนฺโธ…เป… เอวํ พหุวิเธน สงฺขารกฺขนฺโธ – อยํ วุจฺจติ ‘‘สงฺขารกฺขนฺโธ’’.
ตตฺถ กตมํ รูปํ อนิทสฺสนอปฺปฏิฆํ ธมฺมายตนปริยาปนฺนํ? อิตฺถินฺทฺริยํ…เป… กพฬีกาโร อาหาโร – อิทํ วุจฺจติ รูปํ ‘‘อนิทสฺสนอปฺปฏิฆํ ธมฺมายตนปริยาปนฺนํ’’.
ตตฺถ กตมา อสงฺขตา ธาตุ? ราคกฺขโย, โทสกฺขโย, โมหกฺขโย – อยํ วุจฺจติ ‘‘อสงฺขตา ธาตุ’’. อยํ วุจฺจติ ‘‘ธมฺมธาตุ’’.
ตตฺถ ¶ กตมา มโนวิฺาณธาตุ? จกฺขุวิฺาณธาตุยา อุปฺปชฺชิตฺวา นิรุทฺธสมนนฺตรา อุปฺปชฺชติ มโนธาตุ, มโนธาตุยา อุปฺปชฺชิตฺวา นิรุทฺธสมนนฺตรา ¶ อุปฺปชฺชติ จิตฺตํ มโน มานสํ…เป… ตชฺชามโนวิฺาณธาตุ; โสตวิฺาณธาตุยา…เป… ฆานวิฺาณธาตุยา ¶ …เป… ชิวฺหาวิฺาณธาตุยา…เป… กายวิฺาณธาตุยา อุปฺปชฺชิตฺวา นิรุทฺธสมนนฺตรา อุปฺปชฺชติ มโนธาตุ, มโนธาตุยาปิ อุปฺปชฺชิตฺวา นิรุทฺธสมนนฺตรา อุปฺปชฺชติ จิตฺตํ มโน มานสํ…เป… ตชฺชามโนวิฺาณธาตุ มนฺจ ปฏิจฺจ ธมฺเม จ อุปฺปชฺชติ จิตฺตํ มโน มานสํ หทยํ ปณฺฑรํ มโน มนายตนํ มนินฺทฺริยํ วิฺาณํ วิฺาณกฺขนฺโธ ตชฺชามโนวิฺาณธาตุ – อยํ วุจฺจติ ‘‘มโนวิฺาณธาตุ’’.
อภิธมฺมภาชนียํ.
๓. ปฺหาปุจฺฉกํ
อฏฺารส ธาตุโย – จกฺขุธาตุ, รูปธาตุ, จกฺขุวิฺาณธาตุ, โสตธาตุ, สทฺทธาตุ, โสตวิฺาณธาตุ, ฆานธาตุ, คนฺธธาตุ, ฆานวิฺาณธาตุ, ชิวฺหาธาตุ, รสธาตุ, ชิวฺหาวิฺาณธาตุ, กายธาตุ, โผฏฺพฺพธาตุ, กายวิฺาณธาตุ, มโนธาตุ, ธมฺมธาตุ, มโนวิฺาณธาตุ.
๑๘๖. อฏฺารสนฺนํ ธาตูนํ กติ กุสลา, กติ อกุสลา, กติ อพฺยากตา…เป… กติ สรณา, กติ อรณา?
๑. ติกํ
๑๘๗. โสฬส ¶ ธาตุโย อพฺยากตา. ทฺเว ธาตุโย สิยา กุสลา, สิยา อกุสลา, สิยา อพฺยากตา. ทส ธาตุโย น วตฺตพฺพา – ‘‘สุขาย เวทนาย สมฺปยุตฺตา’’ติปิ, ‘‘ทุกฺขาย เวทนาย สมฺปยุตฺตา’’ติปิ, ‘‘อทุกฺขมสุขาย เวทนาย สมฺปยุตฺตา’’ติปิ. ปฺจ ธาตุโย ¶ อทุกฺขมสุขาย เวทนาย สมฺปยุตฺตา. กายวิฺาณธาตุ สิยา สุขาย เวทนาย สมฺปยุตฺตา, สิยา ทุกฺขาย เวทนาย สมฺปยุตฺตา. มโนวิฺาณธาตุ สิยา ¶ สุขาย เวทนาย สมฺปยุตฺตา, สิยา ทุกฺขาย เวทนาย สมฺปยุตฺตา, สิยา อทุกฺขมสุขาย เวทนาย สมฺปยุตฺตา. ธมฺมธาตุ สิยา สุขาย เวทนาย สมฺปยุตฺตา, สิยา ทุกฺขาย เวทนาย สมฺปยุตฺตา, สิยา อทุกฺขมสุขาย เวทนาย สมฺปยุตฺตา, สิยา น วตฺตพฺพา – ‘‘สุขาย เวทนาย สมฺปยุตฺตา’’ติปิ, ‘‘ทุกฺขาย เวทนาย สมฺปยุตฺตา’’ติปิ, ‘‘อทุกฺขมสุขาย เวทนาย สมฺปยุตฺตา’’ติปิ.
ทส ธาตุโย เนววิปากนวิปากธมฺมธมฺมา. ปฺจ ¶ ธาตุโย วิปากา. มโนธาตุ สิยา วิปากา, สิยา เนววิปากนวิปากธมฺมธมฺมา. ทฺเว ธาตุโย สิยา วิปากา, สิยา วิปากธมฺมธมฺมา, สิยา เนววิปากนวิปากธมฺมธมฺมา.
ทส ธาตุโย อุปาทินฺนุปาทานิยา. สทฺทธาตุ อนุปาทินฺนุปาทานิยา. ปฺจ ธาตุโย สิยา อุปาทินฺนุปาทานิยา, สิยา อนุปาทินฺนุปาทานิยา. ทฺเว ธาตุโย สิยา อุปาทินฺนุปาทานิยา, สิยา อนุปาทินฺนุปาทานิยา, สิยา อนุปาทินฺนอนุปาทานิยา.
โสฬส ธาตุโย อสํกิลิฏฺสํกิเลสิกา. ทฺเว ธาตุโย สิยา สํกิลิฏฺสํกิเลสิกา, สิยา อสํกิลิฏฺสํกิเลสิกา, สิยา อสํกิลิฏฺอสํกิเลสิกา. ปนฺนรส ธาตุโย อวิตกฺกอวิจารา. มโนธาตุ สวิตกฺกสวิจารา. มโนวิฺาณธาตุ สิยา สวิตกฺกสวิจารา, สิยา อวิตกฺกวิจารมตฺตา, สิยา อวิตกฺกอวิจารา. ธมฺมธาตุ สิยา สวิตกฺกสวิจารา, สิยา อวิตกฺกวิจารมตฺตา, สิยา อวิตกฺกอวิจารา, สิยา น วตฺตพฺพา – ‘‘สวิตกฺกสวิจารา’’ติปิ, ‘‘อวิตกฺกวิจารมตฺตา’’ติปิ, ‘‘อวิตกฺกอวิจารา’’ติปิ. ทส ธาตุโย น วตฺตพฺพา – ‘‘ปีติสหคตา’’ติปิ, ‘‘สุขสหคตา’’ติปิ, ‘‘อุเปกฺขาสหคตา’’ติปิ ¶ . ปฺจ ธาตุโย อุเปกฺขาสหคตา. กายวิฺาณธาตุ น ปีติสหคตา, สิยา ¶ สุขสหคตา, น อุเปกฺขาสหคตา, สิยา น วตฺตพฺพา – ‘‘สุขสหคตา’’ติ. ทฺเว ธาตุโย สิยา ปีติสหคตา, สิยา สุขสหคตา, สิยา อุเปกฺขาสหคตา, สิยา น วตฺตพฺพา – ‘‘ปีติสหคตา’’ติปิ, ‘‘สุขสหคตา’’ติปิ, ‘‘อุเปกฺขาสหคตา’’ติปิ.
โสฬส ¶ ธาตุโย เนว ทสฺสเนน น ภาวนาย ปหาตพฺพา. ทฺเว ธาตุโย สิยา ทสฺสเนน ปหาตพฺพา, สิยา ภาวนาย ปหาตพฺพา, สิยา เนว ทสฺสเนน น ภาวนาย ปหาตพฺพา. โสฬส ธาตุโย เนว ทสฺสเนน น ภาวนาย ปหาตพฺพเหตุกา. ทฺเว ธาตุโย สิยา ทสฺสเนน ปหาตพฺพเหตุกา, สิยา ภาวนาย ปหาตพฺพเหตุกา, สิยา เนว ทสฺสเนน น ภาวนาย ปหาตพฺพเหตุกา. โสฬส ธาตุโย เนวาจยคามินาปจยคามิโน. ทฺเว ธาตุโย สิยา อาจยคามิโน, สิยา อปจยคามิโน, สิยา เนวาจยคามินาปจยคามิโน. โสฬส ธาตุโย เนวเสกฺขนาเสกฺขา. ทฺเว ธาตุโย สิยา เสกฺขา, สิยา อเสกฺขา, สิยา เนวเสกฺขนาเสกฺขา.
โสฬส ธาตุโย ปริตฺตา. ทฺเว ธาตุโย สิยา ปริตฺตา, สิยา มหคฺคตา, สิยา อปฺปมาณา. ทส ¶ ธาตุโย อนารมฺมณา. ฉ ธาตุโย ปริตฺตารมฺมณา. ทฺเว ธาตุโย สิยา ปริตฺตารมฺมณา, สิยา มหคฺคตารมฺมณา, สิยา อปฺปมาณารมฺมณา, สิยา น วตฺตพฺพา – ‘‘ปริตฺตารมฺมณา’’ติปิ, ‘‘มหคฺคตารมฺมณา’’ติปิ, ‘‘อปฺปมาณารมฺมณา’’ติปิ. โสฬส ธาตุโย มชฺฌิมา. ทฺเว ธาตุโย สิยา หีนา, สิยา มชฺฌิมา, สิยา ปณีตา. โสฬส ธาตุโย อนิยตา. ทฺเว ¶ ธาตุโย สิยา มิจฺฉตฺตนิยตา, สิยา สมฺมตฺตนิยตา, สิยา อนิยตา.
ทส ธาตุโย อนารมฺมณา. ฉ ธาตุโย น วตฺตพฺพา – ‘‘มคฺคารมฺมณา’’ติปิ, ‘‘มคฺคเหตุกา’’ติปิ, ‘‘มคฺคาธิปติโน’’ติปิ. ทฺเว ธาตุโย สิยา มคฺคารมฺมณา, สิยา มคฺคเหตุกา, สิยา มคฺคาธิปติโน, สิยา น วตฺตพฺพา – ‘‘มคฺคารมฺมณา’’ติปิ, ‘‘มคฺคเหตุกา’’ติปิ, ‘‘มคฺคาธิปติโน’’ติปิ. ทส ธาตุโย สิยา อุปฺปนฺนา, สิยา อุปฺปาทิโน, สิยา น วตฺตพฺพา – ‘‘อนุปฺปนฺนา’’ติ. สทฺทธาตุ สิยา อุปฺปนฺนา, สิยา อนุปฺปนฺนา, สิยา น วตฺตพฺพา – ‘‘อุปฺปาทินี’’ติ. ฉ ธาตุโย สิยา อุปฺปนฺนา, สิยา อนุปฺปนฺนา, สิยา อุปฺปาทิโน. ธมฺมธาตุ สิยา อุปฺปนฺนา, สิยา อนุปฺปนฺนา, สิยา อุปฺปาทินี, สิยา น วตฺตพฺพา – ‘‘อุปฺปนฺนา’’ติปิ, ‘‘อนุปฺปนฺนา’’ติปิ, ‘‘อุปฺปาทินี’’ติปิ.
สตฺตรส ¶ ธาตุโย สิยา อตีตา, สิยา อนาคตา, สิยา ปจฺจุปฺปนฺนา. ธมฺมธาตุ สิยา อตีตา, สิยา อนาคตา, สิยา ปจฺจุปฺปนฺนา, สิยา น วตฺตพฺพา – ‘‘อตีตา’’ติปิ, ‘‘อนาคตา’’ติปิ, ‘‘ปจฺจุปฺปนฺนา’’ติปิ. ทส ธาตุโย อนารมฺมณา. ฉ ธาตุโย ปจฺจุปฺปนฺนารมฺมณา. ทฺเว ธาตุโย สิยา อตีตารมฺมณา, สิยา อนาคตารมฺมณา, สิยา ปจฺจุปฺปนฺนารมฺมณา ¶ , สิยา น วตฺตพฺพา – ‘‘อตีตารมฺมณา’’ติปิ, ‘‘อนาคตารมฺมณา’’ติปิ, ‘‘ปจฺจุปฺปนฺนารมฺมณา’’ติปิ; สิยา อชฺฌตฺตา, สิยา พหิทฺธา, สิยา อชฺฌตฺตพหิทฺธา.
ทส ธาตุโย อนารมฺมณา. ฉ ธาตุโย สิยา อชฺฌตฺตารมฺมณา, สิยา พหิทฺธารมฺมณา, สิยา อชฺฌตฺตพหิทฺธารมฺมณา. ทฺเว ธาตุโย สิยา อชฺฌตฺตารมฺมณา, สิยา พหิทฺธารมฺมณา, สิยา อชฺฌตฺตพหิทฺธารมฺมณา, สิยา ¶ น วตฺตพฺพา – ‘‘อชฺฌตฺตารมฺมณา’’ติปิ, ‘‘พหิทฺธารมฺมณา’’ติปิ, ‘‘อชฺฌตฺตพหิทฺธารมฺมณา’’ติปิ. รูปธาตุ สนิทสฺสนสปฺปฏิฆา. นว ธาตุโย อนิทสฺสนอปฺปฏิฆา. อฏฺ ธาตุโย อนิทสฺสนอปฺปฏิฆา.
๒. ทุกํ
๑๘๘. สตฺตรส ธาตุโย น เหตู. ธมฺมธาตุ สิยา เหตุ, สิยา น เหตุ. โสฬส ธาตุโย อเหตุกา. ทฺเว ธาตุโย สิยา สเหตุกา, สิยา อเหตุกา. โสฬส ธาตุโย อเหตุกา. ทฺเว ธาตุโย สิยา สเหตุกา, สิยา อเหตุกา. โสฬส ธาตุโย เหตุวิปฺปยุตฺตา ¶ . ทฺเว ธาตุโย สิยา เหตุสมฺปยุตฺตา, สิยา เหตุวิปฺปยุตฺตา. โสฬส ธาตุโย น วตฺตพฺพา – ‘‘เหตุ เจว สเหตุกา จา’’ติปิ, ‘‘สเหตุกา เจว น จ เหตู’’ติปิ. มโนวิฺาณธาตุ น วตฺตพฺพา – ‘‘เหตุ เจว สเหตุกา จา’’ติ, สิยา สเหตุกา เจว น จ เหตุ, สิยา น วตฺตพฺพา – ‘‘สเหตุกา เจว น จ เหตู’’ติ. ธมฺมธาตุ สิยา เหตุ เจว สเหตุกา จ, สิยา สเหตุกา เจว น จ เหตุ, สิยา น วตฺตพฺพา – ‘‘เหตุ เจว สเหตุกา จา’’ติปิ, ‘‘สเหตุกา เจว น จ เหตู’’ติปิ. โสฬส ธาตุโย น วตฺตพฺพา – ‘‘เหตู เจว เหตุสมฺปยุตฺตา จา’’ติปิ, ‘‘เหตุสมฺปยุตฺตา เจว น จ เหตู’’ติปิ. มโนวิฺาณธาตุ น วตฺตพฺพา – ‘‘เหตุ เจว เหตุสมฺปยุตฺตา จา’’ติ, สิยา เหตุสมฺปยุตฺตา เจว น จ เหตุ, สิยา น วตฺตพฺพา – ‘‘เหตุสมฺปยุตฺตา เจว น จ เหตู’’ติ. ธมฺมธาตุ สิยา เหตุ เจว เหตุสมฺปยุตฺตา จ, สิยา เหตุสมฺปยุตฺตา เจว น จ เหตุ, สิยา น วตฺตพฺพา – ‘‘เหตุ เจว เหตุสมฺปยุตฺตา ¶ จา’’ติปิ, ‘‘เหตุสมฺปยุตฺตา เจว น จ เหตู’’ติปิ. โสฬส ธาตุโย น เหตุอเหตุกา. มโนวิฺาณธาตุ สิยา น เหตุสเหตุกา, สิยา น เหตุอเหตุกา. ธมฺมธาตุ สิยา น เหตุสเหตุกา, สิยา ¶ น เหตุอเหตุกา, สิยา น วตฺตพฺพา – ‘‘น เหตุสเหตุกา’’ติปิ, ‘‘น เหตุอเหตุกา’’ติปิ.
สตฺตรส ¶ ธาตุโย สปฺปจฺจยา. ธมฺมธาตุ สิยา สปฺปจฺจยา, สิยา อปฺปจฺจยา. สตฺตรส ธาตุโย สงฺขตา. ธมฺมธาตุ สิยา สงฺขตา, สิยา อสงฺขตา. รูปธาตุ สนิทสฺสนา. สตฺตรส ธาตุโย อนิทสฺสนา. ทส ธาตุโย สปฺปฏิฆา. อฏฺ ธาตุโย อปฺปฏิฆา. ทส ธาตุโย รูปา. สตฺต ธาตุโย อรูปา. ธมฺมธาตุ สิยา รูปา, สิยา อรูปา. โสฬส ธาตุโย โลกิยา. ทฺเว ธาตุโย สิยา โลกิยา, สิยา โลกุตฺตรา; เกนจิ วิฺเยฺยา, เกนจิ น วิฺเยฺยา.
สตฺตรส ธาตุโย โน อาสวา. ธมฺมธาตุ สิยา อาสวา, สิยา โน อาสวา. โสฬส ธาตุโย สาสวา. ทฺเว ธาตุโย สิยา สาสวา, สิยา อนาสวา. โสฬส ธาตุโย อาสววิปฺปยุตฺตา. ทฺเว ธาตุโย สิยา อาสวสมฺปยุตฺตา, สิยา อาสววิปฺปยุตฺตา. โสฬส ธาตุโย น วตฺตพฺพา – ‘‘อาสวา เจว สาสวา จา’’ติ, ‘‘สาสวา เจว ¶ โน จ อาสวา’’. มโนวิฺาณธาตุ น วตฺตพฺพา – ‘‘อาสโว เจว สาสวา จา’’ติ, สิยา สาสวา เจว โน จ อาสโว, สิยา น วตฺตพฺพา – ‘‘สาสวา เจว โน จ อาสโว’’ติ. ธมฺมธาตุ สิยา อาสโว เจว สาสวา จ, สิยา สาสวา เจว โน จ อาสโว, สิยา น วตฺตพฺพา – ‘‘อาสโว เจว สาสวา จา’’ติปิ, ‘‘สาสวา เจว โน จ อาสโว’’ติปิ.
โสฬส ธาตุโย น วตฺตพฺพา – ‘‘อาสวา เจว อาสวสมฺปยุตฺตา จา’’ติปิ, ‘‘อาสวสมฺปยุตฺตา เจว โน จ อาสวา’’ติปิ. มโนวิฺาณธาตุ น ¶ วตฺตพฺพา – ‘‘อาสโว เจว อาสวสมฺปยุตฺตา จา’’ติ, สิยา อาสวสมฺปยุตฺตา เจว โน จ อาสโว, สิยา น วตฺตพฺพา – ‘‘อาสวสมฺปยุตฺตา เจว โน จ อาสโว’’ติ. ธมฺมธาตุ สิยา อาสโว เจว อาสวสมฺปยุตฺตา จ, สิยา อาสวสมฺปยุตฺตา เจว โน จ อาสโว, สิยา น วตฺตพฺพา – ‘‘อาสโว เจว อาสวสมฺปยุตฺตา จา’’ติปิ, ‘‘อาสวสมฺปยุตฺตา เจว โน จ อาสโว’’ติปิ. โสฬส ธาตุโย อาสววิปฺปยุตฺตสาสวา. ทฺเว ธาตุโย สิยา อาสววิปฺปยุตฺตสาสวา, สิยา อาสววิปฺปยุตฺตอนาสวา ¶ , สิยา น วตฺตพฺพา – ‘‘อาสววิปฺปยุตฺตสาสวา’’ติปิ, ‘‘อาสววิปฺปยุตฺตอนาสวา’’ติปิ.
สตฺตรส ธาตุโย โน สํโยชนา. ธมฺมธาตุ สิยา สํโยชนํ, สิยา โน สํโยชนํ. โสฬส ธาตุโย สํโยชนิยา. ทฺเว ธาตุโย สิยา สํโยชนิยา, สิยา อสํโยชนิยา. โสฬส ¶ ธาตุโย สํโยชนวิปฺปยุตฺตา. ทฺเว ธาตุโย สิยา สํโยชนสมฺปยุตฺตา, สิยา สํโยชนวิปฺปยุตฺตา. โสฬส ธาตุโย น วตฺตพฺพา – ‘‘สํโยชนา เจว สํโยชนิยา จา’’ติ, สํโยชนิยา เจว โน จ สํโยชนา. มโนวิฺาณธาตุ น วตฺตพฺพา – ‘‘สํโยชนฺเจว สํโยชนิยา จา’’ติ, สิยา สํโยชนิยา เจว โน จ สํโยชนํ, สิยา น วตฺตพฺพา – ‘‘สํโยชนิยา เจว โน จ สํโยชน’’นฺติ. ธมฺมธาตุ สิยา สํโยชนฺเจว สํโยชนิยา จ, สิยา สํโยชนิยา เจว โน จ สํโยชนํ, สิยา น วตฺตพฺพา – ‘‘สํโยชนฺเจว สํโยชนิยา จา’’ติปิ, ‘‘สํโยชนิยา เจว โน จ สํโยชน’’นฺติปิ. โสฬส ธาตุโย น วตฺตพฺพา – ‘‘สํโยชนา ¶ เจว สํโยชนสมฺปยุตฺตา จา’’ติปิ, ‘‘สํโยชนสมฺปยุตฺตา เจว โน จ สํโยชนา’’ติปิ. มโนวิฺาณธาตุ น วตฺตพฺพา – ‘‘สํโยชนฺเจว สํโยชนสมฺปยุตฺตา จา’’ติ, สิยา สํโยชนสมฺปยุตฺตา เจว โน จ สํโยชนํ, สิยา น วตฺตพฺพา – ‘‘สํโยชนสมฺปยุตฺตา เจว โน จ สํโยชน’’นฺติ. ธมฺมธาตุ สิยา สํโยชนฺเจว สํโยชนสมฺปยุตฺตา จ, สิยา สํโยชนสมฺปยุตฺตา เจว โน จ สํโยชนํ, สิยา น วตฺตพฺพา – ‘‘สํโยชนฺเจว สํโยชนสมฺปยุตฺตา จา’’ติปิ, ‘‘สํโยชนสมฺปยุตฺตา เจว โน จ สํโยชน’’นฺติปิ. โสฬส ธาตุโย สํโยชนวิปฺปยุตฺตสํโยชนิยา. ทฺเว ¶ ธาตุโย สิยา สํโยชนวิปฺปยุตฺตสํโยชนิยา, สิยา สํโยชนวิปฺปยุตฺตอสํโยชนิยา, สิยา น วตฺตพฺพา – ‘‘สํโยชนวิปฺปยุตฺตสํโยชนิยา’’ติปิ, ‘‘สํโยชนวิปฺปยุตฺตอสํโยชนิยา’’ติปิ.
สตฺตรส ธาตุโย โน คนฺถา. ธมฺมธาตุ สิยา คนฺโถ, สิยา โน คนฺโถ. โสฬส ธาตุโย คนฺถนิยา. ทฺเว ธาตุโย สิยา คนฺถนิยา, สิยา อคนฺถนิยา. โสฬส ธาตุโย คนฺถวิปฺปยุตฺตา. ทฺเว ธาตุโย สิยา คนฺถสมฺปยุตฺตา, สิยา คนฺถวิปฺปยุตฺตา. โสฬส ธาตุโย ¶ น วตฺตพฺพา – ‘‘คนฺถา เจว คนฺถนิยา จา’’ติ, คนฺถนิยา เจว โน จ คนฺถา. มโนวิฺาณธาตุ น วตฺตพฺพา – ‘‘คนฺโถ เจว คนฺถนิยา จา’’ติ, สิยา คนฺถนิยา เจว โน จ คนฺโถ, สิยา น วตฺตพฺพา – ‘‘คนฺถนิยา เจว โน จ คนฺโถ’’ติ. ธมฺมธาตุ สิยา คนฺโถ เจว คนฺถนิยา จ, สิยา คนฺถนิยา เจว ¶ โน จ คนฺโถ, สิยา น วตฺตพฺพา – ‘‘คนฺโถ เจว คนฺถนิยา จา’’ติปิ, ‘‘คนฺถนิยา เจว โน จ คนฺโถ’’ติปิ. โสฬส ธาตุโย น วตฺตพฺพา – ‘‘คนฺถา เจว คนฺถสมฺปยุตฺตา ¶ จา’’ติปิ, ‘‘คนฺถสมฺปยุตฺตา เจว โน จ คนฺถา’’ติปิ. มโนวิฺาณธาตุ น วตฺตพฺพา – ‘‘คนฺโถ เจว คนฺถสมฺปยุตฺตา จา’’ติ, สิยา คนฺถสมฺปยุตฺตา เจว โน จ คนฺโถ, สิยา น วตฺตพฺพา – ‘‘คนฺถสมฺปยุตฺตา เจว โน จ คนฺโถ’’ติ. ธมฺมธาตุ สิยา คนฺโถ เจว คนฺถสมฺปยุตฺตา จ, สิยา คนฺถสมฺปยุตฺตา เจว โน จ คนฺโถ, สิยา น วตฺตพฺพา – ‘‘คนฺโถ เจว คนฺถสมฺปยุตฺตา จา’’ติปิ, ‘‘คนฺถสมฺปยุตฺตา เจว โน จ คนฺโถ’’ติปิ. โสฬส ธาตุโย คนฺถวิปฺปยุตฺตคนฺถนิยา. ทฺเว ธาตุโย สิยา คนฺถวิปฺปยุตฺตคนฺถนิยา, สิยา คนฺถวิปฺปยุตฺตอคนฺถนิยา, สิยา น วตฺตพฺพา – ‘‘คนฺถวิปฺปยุตฺตคนฺถนิยา’’ติปิ, ‘‘คนฺถวิปฺปยุตฺตอคนฺถนิยา’’ติปิ.
สตฺตรส ธาตุโย โน โอฆา…เป… โน โยคา…เป… โน นีวรณา. ธมฺมธาตุ สิยา นีวรณํ, สิยา โน นีวรณํ. โสฬส ธาตุโย นีวรณิยา. ทฺเว ธาตุโย สิยา นีวรณิยา, สิยา อนีวรณิยา. โสฬส ธาตุโย นีวรณวิปฺปยุตฺตา. ทฺเว ธาตุโย สิยา นีวรณสมฺปยุตฺตา, สิยา นีวรณวิปฺปยุตฺตา. โสฬส ธาตุโย น วตฺตพฺพา – ‘‘นีวรณา เจว นีวรณิยา จา’’ติ, นีวรณิยา เจว โน จ นีวรณา. มโนวิฺาณธาตุ น วตฺตพฺพา – ‘‘นีวรณฺเจว นีวรณิยา จา’’ติ, สิยา นีวรณิยา เจว โน จ นีวรณํ, สิยา น วตฺตพฺพา – ‘‘นีวรณิยา เจว โน จ นีวรณ’’นฺติ. ธมฺมธาตุ สิยา นีวรณฺเจว นีวรณิยา จ, สิยา นีวรณิยา เจว โน จ นีวรณํ ¶ , สิยา น วตฺตพฺพา – ‘‘นีวรณฺเจว นีวรณิยา จา’’ติปิ, ‘‘นีวรณิยา เจว โน จ นีวรณ’’นฺติปิ. โสฬส ธาตุโย น วตฺตพฺพา – ‘‘นีวรณา เจว นีวรณสมฺปยุตฺตา จา’’ติปิ, ‘‘นีวรณสมฺปยุตฺตา เจว โน จ นีวรณา’’ติปิ. มโนวิฺาณธาตุ น วตฺตพฺพา – ‘‘นีวรณฺเจว นีวรณสมฺปยุตฺตา จา’’ติ, สิยา นีวรณสมฺปยุตฺตา เจว โน จ นีวรณํ, สิยา น วตฺตพฺพา – ‘‘นีวรณสมฺปยุตฺตา เจว โน ¶ จ นีวรณ’’นฺติ. ธมฺมธาตุ สิยา นีวรณฺเจว นีวรณสมฺปยุตฺตา จ, สิยา นีวรณสมฺปยุตฺตา เจว โน จ นีวรณํ, สิยา น วตฺตพฺพา – ‘‘นีวรณฺเจว นีวรณสมฺปยุตฺตา จา’’ติปิ, ‘‘นีวรณสมฺปยุตฺตา เจว โน จ นีวรณ’’นฺติปิ. โสฬส ธาตุโย นีวรณวิปฺปยุตฺตนีวรณิยา. ทฺเว ธาตุโย สิยา นีวรณวิปฺปยุตฺตนีวรณิยา, สิยา นีวรณวิปฺปยุตฺตอนีวรณิยา, สิยา น วตฺตพฺพา – ‘‘นีวรณวิปฺปยุตฺตนีวรณิยา’’ติปิ, ‘‘นีวรณวิปฺปยุตฺตอนีวรณิยา’’ติปิ.
สตฺตรส ธาตุโย โน ปรามาสา. ธมฺมธาตุ สิยา ปรามาโส, สิยา โน ปรามาโส. โสฬส ธาตุโย ปรามฏฺา. ทฺเว ธาตุโย สิยา ปรามฏฺา, สิยา อปรามฏฺา. โสฬส ธาตุโย ปรามาสวิปฺปยุตฺตา. มโนวิฺาณธาตุ สิยา ปรามาสสมฺปยุตฺตา, สิยา ปรามาสวิปฺปยุตฺตา. ธมฺมธาตุ สิยา ปรามาสสมฺปยุตฺตา, สิยา ปรามาสวิปฺปยุตฺตา, สิยา น วตฺตพฺพา – ‘‘ปรามาสสมฺปยุตฺตา’’ติปิ ¶ , ‘‘ปรามาสวิปฺปยุตฺตา’’ติปิ. โสฬส ธาตุโย น วตฺตพฺพา – ‘‘ปรามาสา เจว ปรามฏฺา จาติ ปรามฏฺา เจว โน จ ปรามาสา’’. มโนวิฺาณธาตุ น ¶ วตฺตพฺพา – ‘‘ปรามาโส เจว ปรามฏฺา จา’’ติ, สิยา ปรามฏฺา เจว โน จ ปรามาโส, สิยา น วตฺตพฺพา – ‘‘ปรามฏฺา เจว โน จ ปรามาโส’’ติ. ธมฺมธาตุ สิยา ปรามาโส เจว ปรามฏฺา จ, สิยา ปรามฏฺา เจว โน จ ปรามาโส, สิยา น วตฺตพฺพา – ‘‘ปรามาโส เจว ปรามฏฺา จา’’ติปิ, ‘‘ปรามฏฺา เจว โน จ ปรามาโส’’ติปิ. โสฬส ธาตุโย ปรามาสวิปฺปยุตฺตปรามฏฺา. ทฺเว ธาตุโย สิยา ปรามาสวิปฺปยุตฺตปรามฏฺา, สิยา ปรามาสวิปฺปยุตฺตอปรามฏฺา, สิยา น วตฺตพฺพา – ‘‘ปรามาสวิปฺปยุตฺตปรามฏฺา’’ติปิ, ‘‘ปรามาสวิปฺปยุตฺตอปรามฏฺา’’ติปิ.
ทส ธาตุโย อนารมฺมณา. สตฺต ธาตุโย สารมฺมณา. ธมฺมธาตุ สิยา สารมฺมณา, สิยา อนารมฺมณา. สตฺต ธาตุโย จิตฺตา. เอกาทส ธาตุโย โน จิตฺตา. สตฺตรส ธาตุโย อเจตสิกา. ธมฺมธาตุ สิยา เจตสิกา, สิยา อเจตสิกา. ทส ธาตุโย จิตฺตวิปฺปยุตฺตา. ธมฺมธาตุ สิยา จิตฺตสมฺปยุตฺตา, สิยา จิตฺตวิปฺปยุตฺตา. สตฺต ธาตุโย น วตฺตพฺพา – ‘‘จิตฺเตน สมฺปยุตฺตา’’ติปิ, ‘‘จิตฺเตน วิปฺปยุตฺตา’’ติปิ. ทส ธาตุโย จิตฺตวิสํสฏฺา. ธมฺมธาตุ สิยา จิตฺตสํสฏฺา ¶ , สิยา จิตฺตวิสํสฏฺา. สตฺต ธาตุโย น วตฺตพฺพา – ‘‘จิตฺเตน สํสฏฺา’’ติปิ, ‘‘จิตฺเตน วิสํสฏฺา’’ติปิ.
ทฺวาทส ธาตุโย โน จิตฺตสมุฏฺานา. ฉ ธาตุโย สิยา จิตฺตสมุฏฺานา, สิยา โน จิตฺตสมุฏฺานา. สตฺตรส ¶ ธาตุโย โน จิตฺตสหภุโน. ธมฺมธาตุ สิยา จิตฺตสหภู, สิยา โน จิตฺตสหภู. สตฺตรส ธาตุโย โน จิตฺตานุปริวตฺติโน. ธมฺมธาตุ สิยา จิตฺตานุปริวตฺตี, สิยา โน จิตฺตานุปริวตฺตี. สตฺตรส ธาตุโย โน ¶ จิตฺตสํสฏฺสมุฏฺานา. ธมฺมธาตุ สิยา จิตฺตสํสฏฺสมุฏฺานา, สิยา โน จิตฺตสํสฏฺสมุฏฺานา. สตฺตรส ธาตุโย โน จิตฺตสํสฏฺสมุฏฺานสหภุโน. ธมฺมธาตุ สิยา จิตฺตสํสฏฺสมุฏฺานสหภู, สิยา โน จิตฺตสํสฏฺสมุฏฺานสหภู. สตฺตรส ธาตุโย โน จิตฺตสํสฏฺสมุฏฺานานุปริวตฺติโน. ธมฺมธาตุ สิยา จิตฺตสํสฏฺสมุฏฺานานุปริวตฺตี, สิยา โน จิตฺตสํสฏฺสมุฏฺานานุปริวตฺตี. ทฺวาทส ธาตุโย อชฺฌตฺติกา. ฉ ธาตุโย พาหิรา.
นว ¶ ธาตุโย อุปาทา. อฏฺ ธาตุโย โน อุปาทา. ธมฺมธาตุ สิยา อุปาทา, สิยา โน อุปาทา. ทส ธาตุโย อุปาทินฺนา. สทฺทธาตุ อนุปาทินฺนา. สตฺตธาตุโย สิยา อุปาทินฺนา, สิยา อนุปาทินฺนา. สตฺตรส ธาตุโย โน อุปาทานา. ธมฺมธาตุ สิยา อุปาทานํ, สิยา โน อุปาทานํ. โสฬส ธาตุโย อุปาทานิยา. ทฺเว ธาตุโย สิยา อุปาทานิยา, สิยา อนุปาทานิยา. โสฬส ธาตุโย อุปาทานวิปฺปยุตฺตา. ทฺเว ธาตุโย สิยา อุปาทานสมฺปยุตฺตา, สิยา อุปาทานวิปฺปยุตฺตา. โสฬส ธาตุโย น วตฺตพฺพา – ‘‘อุปาทานา เจว อุปาทานิยา จา’’ติ, ‘‘อุปาทานิยา เจว โน จ อุปาทานา’’. มโนวิฺาณธาตุ น วตฺตพฺพา – ‘‘อุปาทานฺเจว อุปาทานิยา จา’’ติ, สิยา อุปาทานิยา เจว โน จ อุปาทานํ, สิยา น วตฺตพฺพา – ‘‘อุปาทานิยา เจว โน จ อุปาทาน’’นฺติ. ธมฺมธาตุ สิยา อุปาทานฺเจว อุปาทานิยา จ, สิยา อุปาทานิยา เจว ¶ โน จ อุปาทานํ, สิยา น วตฺตพฺพา – ‘‘อุปาทานฺเจว อุปาทานิยา จา’’ติปิ, ‘‘อุปาทานิยา เจว โน จ อุปาทาน’’นฺติปิ.
โสฬส ธาตุโย น วตฺตพฺพา – ‘‘อุปาทานา เจว อุปาทานสมฺปยุตฺตา จา’’ติปิ, ‘‘อุปาทานสมฺปยุตฺตา เจว โน จ อุปาทานา’’ติปิ. มโนวิฺาณธาตุ น วตฺตพฺพา – ‘‘อุปาทานฺเจว อุปาทานสมฺปยุตฺตา จา’’ติ, สิยา ¶ อุปาทานสมฺปยุตฺตา เจว โน จ อุปาทานํ, สิยา น วตฺตพฺพา – ‘‘อุปาทานสมฺปยุตฺตา เจว โน จ อุปาทาน’’นฺติ. ธมฺมธาตุ สิยา อุปาทานฺเจว อุปาทานสมฺปยุตฺตา จ, สิยา อุปาทานสมฺปยุตฺตา เจว โน จ อุปาทานํ, สิยา น วตฺตพฺพา – ‘‘อุปาทานฺเจว อุปาทานสมฺปยุตฺตา จา’’ติปิ, ‘‘อุปาทานสมฺปยุตฺตา เจว โน จ อุปาทาน’’นฺติปิ. โสฬส ธาตุโย อุปาทานวิปฺปยุตฺตอุปาทานิยา. ทฺเว ธาตุโย สิยา อุปาทานวิปฺปยุตฺตอุปาทานิยา, สิยา อุปาทานวิปฺปยุตฺตอนุปาทานิยา, สิยา น วตฺตพฺพา – ‘‘อุปาทานวิปฺปยุตฺตอุปาทานิยา’’ติปิ, ‘‘อุปาทานวิปฺปยุตฺตอนุปาทานิยา’’ติปิ.
สตฺตรส ธาตุโย โน กิเลสา. ธมฺมธาตุ สิยา กิเลสา, สิยา โน กิเลสา. โสฬส ธาตุโย สํกิเลสิกา. ทฺเว ธาตุโย สิยา สํกิเลสิกา, สิยา อสํกิเลสิกา. โสฬส ธาตุโย อสํกิลิฏฺา. ทฺเว ธาตุโย สิยา สํกิลิฏฺา, สิยา อสํกิลิฏฺา. โสฬส ธาตุโย กิเลสวิปฺปยุตฺตา. ทฺเว ธาตุโย สิยา กิเลสสมฺปยุตฺตา, สิยา กิเลสวิปฺปยุตฺตา. โสฬส ธาตุโย น วตฺตพฺพา – ‘‘กิเลสา เจว ¶ สํกิเลสิกา จา’’ติ, สํกิเลสิกา ¶ เจว โน จ กิเลสา. มโนวิฺาณธาตุ น วตฺตพฺพา – ‘‘กิเลโส เจว สํกิเลสิกา จา’’ติ, สิยา สํกิเลสิกา เจว โน จ กิเลโส, สิยา น วตฺตพฺพา – ‘‘สํกิเลสิกา เจว โน จ กิเลโส’’ติ. ธมฺมธาตุ สิยา กิเลโส เจว สํกิเลสิกา จ, สิยา สํกิเลสิกา เจว โน จ กิเลโส, สิยา น วตฺตพฺพา – ‘‘กิเลโส เจว สํกิเลสิกา จา’’ติปิ, ‘‘สํกิเลสิกา เจว โน จ กิเลโส’’ติปิ.
โสฬส ธาตุโย น วตฺตพฺพา – ‘‘กิเลสา เจว สํกิลิฏฺา จา’’ติปิ, ‘‘สํกิลิฏฺา เจว โน จ กิเลสา’’ติปิ. มโนวิฺาณธาตุ น วตฺตพฺพา – ‘‘กิเลโส เจว สํกิลิฏฺา จา’’ติ, สิยา สํกิลิฏฺา เจว โน จ กิเลโส, สิยา น วตฺตพฺพา – ‘‘สํกิลิฏฺา เจว โน จ กิเลโส’’ติ. ธมฺมธาตุ สิยา กิเลโส เจว สํกิลิฏฺา จ, สิยา สํกิลิฏฺา เจว โน จ กิเลโส, สิยา น วตฺตพฺพา – ‘‘กิเลโส เจว สํกิลิฏฺา จา’’ติปิ, ‘‘สํกิลิฏฺา เจว โน จ กิเลโส’’ติปิ. โสฬส ธาตุโย น วตฺตพฺพา – ‘‘กิเลสา เจว กิเลสสมฺปยุตฺตา จา’’ติปิ, ‘‘กิเลสสมฺปยุตฺตา เจว โน จ กิเลสา’’ติปิ. มโนวิฺาณธาตุ ¶ น ¶ วตฺตพฺพา – ‘‘กิเลโส เจว กิเลสสมฺปยุตฺตา จา’’ติ, สิยา กิเลสสมฺปยุตฺตา เจว โน จ กิเลโส, สิยา น วตฺตพฺพา – ‘‘กิเลสสมฺปยุตฺตา เจว โน จ กิเลโส’’ติ. ธมฺมธาตุ สิยา กิเลโส เจว กิเลสสมฺปยุตฺตา จ, สิยา กิเลสสมฺปยุตฺตา เจว โน จ กิเลโส, สิยา น วตฺตพฺพา – ‘‘กิเลโส เจว กิเลสสมฺปยุตฺตา จา’’ติปิ, ‘‘กิเลสสมฺปยุตฺตา เจว โน จ ¶ กิเลโส’’ติปิ. โสฬส ธาตุโย กิเลสวิปฺปยุตฺตสํกิเลสิกา. ทฺเว ธาตุโย สิยา กิเลสวิปฺปยุตฺตสํกิเลสิกา, สิยา กิเลสวิปฺปยุตฺตอสํกิเลสิกา, สิยา น วตฺตพฺพา – ‘‘กิเลสวิปฺปยุตฺตสํกิเลสิกา’’ติปิ, ‘‘กิเลสวิปฺปยุตฺตอสํกิเลสิกา’’ติปิ.
โสฬส ธาตุโย น ทสฺสเนน ปหาตพฺพา. ทฺเว ธาตุโย สิยา ทสฺสเนน ปหาตพฺพา, สิยา น ทสฺสเนน ปหาตพฺพา. โสฬส ธาตุโย น ภาวนาย ปหาตพฺพา. ทฺเว ธาตุโย สิยา ภาวนาย ปหาตพฺพา, สิยา น ภาวนาย ปหาตพฺพา. โสฬส ธาตุโย น ทสฺสเนน ปหาตพฺพเหตุกา. ทฺเว ธาตุโย สิยา ทสฺสเนน ปหาตพฺพเหตุกา, สิยา น ทสฺสเนน ปหาตพฺพเหตุกา. โสฬส ธาตุโย น ภาวนาย ปหาตพฺพเหตุกา. ทฺเว ธาตุโย สิยา ภาวนาย ปหาตพฺพเหตุกา, สิยา น ภาวนาย ปหาตพฺพเหตุกา.
ปนฺนรส ธาตุโย อวิตกฺกา. มโนธาตุ สวิตกฺกา. ทฺเว ธาตุโย สิยา สวิตกฺกา, สิยา ¶ อวิตกฺกา. ปนฺนรส ธาตุโย อวิจารา. มโนธาตุ สวิจารา. ทฺเว ธาตุโย สิยา สวิจารา, สิยา อวิจารา. โสฬส ธาตุโย อปฺปีติกา. ทฺเว ธาตุโย สิยา สปฺปีติกา, สิยา อปฺปีติกา. โสฬส ธาตุโย น ปีติสหคตา. ทฺเว ธาตุโย สิยา ปีติสหคตา, สิยา น ปีติสหคตา. ปนฺนรส ธาตุโย น สุขสหคตา. ติสฺโส ธาตุโย สิยา สุขสหคตา, สิยา น สุขสหคตา. เอกาทส ธาตุโย น อุเปกฺขาสหคตา. ปฺจ ธาตุโย อุเปกฺขาสหคตา. ทฺเว ธาตุโย สิยา ¶ อุเปกฺขาสหคตา, สิยา น อุเปกฺขาสหคตา.
โสฬส ธาตุโย กามาวจรา. ทฺเว ธาตุโย สิยา กามาวจรา, สิยา น กามาวจรา. โสฬส ธาตุโย น รูปาวจรา. ทฺเว ธาตุโย สิยา รูปาวจรา, สิยา น รูปาวจรา. โสฬส ธาตุโย น อรูปาวจรา. ทฺเว ¶ ธาตุโย สิยา อรูปาวจรา, สิยา น อรูปาวจรา. โสฬส ธาตุโย ปริยาปนฺนา. ทฺเว ธาตุโย สิยา ปริยาปนฺนา, สิยา อปริยาปนฺนา. โสฬส ธาตุโย อนิยฺยานิกา. ทฺเว ธาตุโย สิยา นิยฺยานิกา, สิยา อนิยฺยานิกา. โสฬส ธาตุโย อนิยตา. ทฺเว ธาตุโย สิยา นิยตา, สิยา อนิยตา. โสฬส ธาตุโย สอุตฺตรา. ทฺเว ธาตุโย สิยา สอุตฺตรา, สิยา อนุตฺตรา. โสฬส ¶ ธาตุโย อรณา. ทฺเว ธาตุโย สิยา สรณา, สิยา อรณาติ.
ปฺหาปุจฺฉกํ.
ธาตุวิภงฺโค นิฏฺิโต.
๔. สจฺจวิภงฺโค
๑. สุตฺตนฺตภาชนียํ
๑๘๙. จตฺตาริ ¶ ¶ ¶ อริยสจฺจานิ – ทุกฺขํ อริยสจฺจํ, ทุกฺขสมุทยํ [ทุกฺขสมุทโย (สฺยา.)] อริยสจฺจํ, ทุกฺขนิโรธํ [ทุกฺขนิโรโธ (สฺยา.)] อริยสจฺจํ, ทุกฺขนิโรธคามินี ปฏิปทา อริยสจฺจํ.
๑. ทุกฺขสจฺจํ
๑๙๐. ตตฺถ กตมํ ทุกฺขํ อริยสจฺจํ? ชาติปิ ทุกฺขา, ชราปิ ทุกฺขา, มรณมฺปิ ทุกฺขํ, โสกปริเทวทุกฺขโทมนสฺสุปายาสาปิ ทุกฺขา, อปฺปิเยหิ ¶ สมฺปโยโค ทุกฺโข, ปิเยหิ วิปฺปโยโค ทุกฺโข, ยํ ปิจฺฉํ น ลภติ ตมฺปิ ทุกฺขํ, สํขิตฺเตน ปฺจุปาทานกฺขนฺธา ทุกฺขา.
๑๙๑. ตตฺถ กตมา ชาติ? ยา เตสํ เตสํ สตฺตานํ ตมฺหิ ตมฺหิ สตฺตนิกาเย ชาติ สฺชาติ โอกฺกนฺติ อภินิพฺพตฺติ ขนฺธานํ ปาตุภาโว อายตนานํ ปฏิลาโภ – อยํ วุจฺจติ ‘‘ชาติ’’.
๑๙๒. ตตฺถ กตมา ชรา? ยา เตสํ เตสํ สตฺตานํ ตมฺหิ ตมฺหิ สตฺตนิกาเย ชรา ชีรณตา ขณฺฑิจฺจํ ปาลิจฺจํ วลิตฺตจตา อายุโน สํหานิ อินฺทฺริยานํ ปริปาโก – อยํ วุจฺจติ ‘‘ชรา’’.
๑๙๓. ตตฺถ กตมํ มรณํ? ยา เตสํ เตสํ สตฺตานํ ตมฺหา ตมฺหา สตฺตนิกายา จุติ จวนตา ¶ เภโท อนฺตรธานํ มจฺจุ มรณํ กาลกิริยา ขนฺธานํ เภโท กเฬวรสฺส นิกฺเขโป ชีวิตินฺทฺริยสฺสุปจฺเฉโท – อิทํ วุจฺจติ ‘‘มรณํ’’.
๑๙๔. ตตฺถ กตโม โสโก? าติพฺยสเนน วา ผุฏฺสฺส โภคพฺยสเนน วา ผุฏฺสฺส โรคพฺยสเนน วา ผุฏฺสฺส สีลพฺยสเนน วา ผุฏฺสฺส ¶ ทิฏฺิพฺยสเนน วา ผุฏฺสฺส อฺตรฺตเรน พฺยสเนน สมนฺนาคตสฺส อฺตรฺตเรน ทุกฺขธมฺเมน ผุฏฺสฺส โสโก โสจนา โสจิตตฺตํ อนฺโตโสโก อนฺโตปริโสโก เจตโส ปริชฺฌายนา โทมนสฺสํ โสกสลฺลํ – อยํ วุจฺจติ ‘‘โสโก’’.
๑๙๕. ตตฺถ ¶ กตโม ปริเทโว? าติพฺยสเนน วา ผุฏฺสฺส โภคพฺยสเนน วา ผุฏฺสฺส โรคพฺยสเนน วา ผุฏฺสฺส สีลพฺยสเนน วา ¶ ผุฏฺสฺส ทิฏฺิพฺยสเนน วา ผุฏฺสฺส อฺตรฺตเรน พฺยสเนน สมนฺนาคตสฺส อฺตรฺตเรน ทุกฺขธมฺเมน ผุฏฺสฺส อาเทโว ปริเทโว อาเทวนา ปริเทวนา อาเทวิตตฺตํ ปริเทวิตตฺตํ วาจา ปลาโป วิปฺปลาโป ลาลปฺโป ลาลปฺปนา ลาลปฺปิตตฺตํ [ลาลโป ลาลปนา ลาลปิตตฺตํ (สฺยา.)] – อยํ วุจฺจติ ‘‘ปริเทโว’’.
๑๙๖. ตตฺถ กตมํ ทุกฺขํ? ยํ กายิกํ อสาตํ กายิกํ ทุกฺขํ กายสมฺผสฺสชํ อสาตํ ทุกฺขํ เวทยิตํ กายสมฺผสฺสชา อสาตา ทุกฺขา เวทนา – อิทํ วุจฺจติ ‘‘ทุกฺขํ’’.
๑๙๗. ตตฺถ กตมํ โทมนสฺสํ? ยํ เจตสิกํ อสาตํ เจตสิกํ ทุกฺขํ เจโตสมฺผสฺสชํ อสาตํ ทุกฺขํ เวทยิตํ เจโตสมฺผสฺสชา อสาตา ทุกฺขา เวทนา – อิทํ วุจฺจติ ‘‘โทมนสฺสํ’’.
๑๙๘. ตตฺถ กตโม อุปายาโส? าติพฺยสเนน วา ผุฏฺสฺส โภคพฺยสเนน วา ผุฏฺสฺส โรคพฺยสเนน วา ผุฏฺสฺส สีลพฺยสเนน วา ผุฏฺสฺส ทิฏฺิพฺยสเนน วา ผุฏฺสฺส อฺตรฺตเรน พฺยสเนน สมนฺนาคตสฺส อฺตรฺตเรน ทุกฺขธมฺเมน ผุฏฺสฺส อายาโส อุปายาโส อายาสิตตฺตํ อุปายาสิตตฺตํ – อยํ วุจฺจติ ‘‘อุปายาโส’’.
๑๙๙. ตตฺถ กตโม อปฺปิเยหิ สมฺปโยโค ทุกฺโข? อิธ ยสฺส เต โหนฺติ อนิฏฺา อกนฺตา ¶ อมนาปา รูปา สทฺทา คนฺธา รสา โผฏฺพฺพา, เย วา ปนสฺส เต โหนฺติ อนตฺถกามา อหิตกามา อผาสุกกามา อโยคกฺเขมกามา; ยา เตหิ สงฺคติ สมาคโม สโมธานํ มิสฺสีภาโว – อยํ วุจฺจติ ‘‘อปฺปิเยหิ สมฺปโยโค ทุกฺโข’’.
๒๐๐. ตตฺถ ¶ กตโม ปิเยหิ วิปฺปโยโค ทุกฺโข? อิธ ยสฺส เต โหนฺติ อิฏฺา กนฺตา มนาปา รูปา สทฺทา คนฺธา รสา โผฏฺพฺพา, เย วา ปนสฺส เต โหนฺติ อตฺถกามา หิตกามา ผาสุกกามา โยคกฺเขมกามา มาตา วา ปิตา วา ภาตา วา ภคินี วา มิตฺตา วา อมจฺจา วา าตี วา สาโลหิตา ¶ วา; ยา เตหิ อสงฺคติ อสมาคโม อสโมธานํ อมิสฺสีภาโว – อยํ วุจฺจติ ‘‘ปิเยหิ วิปฺปโยโค ทุกฺโข’’.
๒๐๑. ตตฺถ ¶ กตมํ ยมฺปิจฺฉํ น ลภติ ตมฺปิ ทุกฺขํ? ชาติธมฺมานํ สตฺตานํ เอวํ อิจฺฉา อุปฺปชฺชติ – ‘‘อโห วต, มยํ น ชาติธมฺมา อสฺสาม; น จ, วต, โน ชาติ อาคจฺเฉยฺยา’’ติ! น โข ปเนตํ อิจฺฉาย ปตฺตพฺพํ. อิทมฺปิ ‘‘ยมฺปิจฺฉํ น ลภติ ตมฺปิ ทุกฺขํ’’.
ชราธมฺมานํ สตฺตานํ…เป… พฺยาธิธมฺมานํ สตฺตานํ…เป… มรณธมฺมานํ สตฺตานํ…เป… โสกปริเทวทุกฺขโทมนสฺสุปายาสธมฺมานํ สตฺตานํ เอวํ อิจฺฉา อุปฺปชฺชติ – ‘‘อโห วต, มยํ น โสกปริเทวทุกฺขโทมนสฺสุปายาสธมฺมา อสฺสาม; น จ, วต, โน โสกปริเทวทุกฺขโทมนสฺสุปายาสา อาคจฺเฉยฺยุ’’นฺติ! น โข ปเนตํ อิจฺฉาย ปตฺตพฺพํ. อิทมฺปิ ‘‘ยมฺปิจฺฉํ น ลภติ ตมฺปิ ทุกฺขํ’’.
๒๐๒. ตตฺถ กตเม สํขิตฺเตน ปฺจุปาทานกฺขนฺธา ทุกฺขา? เสยฺยถิทํ – รูปุปาทานกฺขนฺโธ, เวทนุปาทานกฺขนฺโธ, สฺุปาทานกฺขนฺโธ, สงฺขารุปาทานกฺขนฺโธ, วิฺาณุปาทานกฺขนฺโธ. อิเม วุจฺจนฺติ ‘‘สํขิตฺเตน ¶ ปฺจุปาทานกฺขนฺธา ทุกฺขา’’.
อิทํ วุจฺจติ ‘‘ทุกฺขํ อริยสจฺจํ’’.
๒. สมุทยสจฺจํ
๒๐๓. ตตฺถ ¶ กตมํ ทุกฺขสมุทยํ อริยสจฺจํ? ยายํ ตณฺหา โปโนภวิกา [โปโนพฺภวิกา (สฺยา. ก.)] นนฺทิราคสหคตา ตตฺรตตฺราภินนฺทินี, เสยฺยถิทํ – กามตณฺหา, ภวตณฺหา, วิภวตณฺหา.
สา โข ปเนสา ตณฺหา กตฺถ อุปฺปชฺชมานา อุปฺปชฺชติ, กตฺถ นิวิสมานา นิวิสติ? ยํ โลเก ปิยรูปํ สาตรูปํ, เอตฺเถสา ตณฺหา อุปฺปชฺชมานา อุปฺปชฺชติ, เอตฺถ นิวิสมานา นิวิสติ.
กิฺจ โลเก ปิยรูปํ สาตรูปํ? จกฺขุํ โลเก ปิยรูปํ สาตรูปํ. เอตฺเถสา ตณฺหา อุปฺปชฺชมานา อุปฺปชฺชติ, เอตฺถ นิวิสมานา นิวิสติ. โสตํ โลเก…เป… ¶ ฆานํ โลเก… ชิวฺหา โลเก… กาโย โลเก… มโน โลเก ปิยรูปํ สาตรูปํ. เอตฺเถสา ตณฺหา อุปฺปชฺชมานา อุปฺปชฺชติ, เอตฺถ นิวิสมานา นิวิสติ.
รูปา โลเก ปิยรูปํ สาตรูปํ. เอตฺเถสา ตณฺหา อุปฺปชฺชมานา อุปฺปชฺชติ, เอตฺถ นิวิสมานา นิวิสติ. สทฺทา โลเก…เป… คนฺธา โลเก… รสา โลเก… โผฏฺพฺพา โลเก… ธมฺมา โลเก ¶ ปิยรูปํ สาตรูปํ. เอตฺเถสา ตณฺหา อุปฺปชฺชมานา อุปฺปชฺชติ, เอตฺถ นิวิสมานา นิวิสติ.
จกฺขุวิฺาณํ โลเก ปิยรูปํ สาตรูปํ. เอตฺเถสา ตณฺหา อุปฺปชฺชมานา อุปฺปชฺชติ, เอตฺถ นิวิสมานา นิวิสติ. โสตวิฺาณํ โลเก…เป… ฆานวิฺาณํ โลเก… ชิวฺหาวิฺาณํ โลเก… กายวิฺาณํ โลเก… มโนวิฺาณํ โลเก ปิยรูปํ สาตรูปํ. เอตฺเถสา ตณฺหา อุปฺปชฺชมานา อุปฺปชฺชติ, เอตฺถ นิวิสมานา นิวิสติ.
จกฺขุสมฺผสฺโส โลเก ปิยรูปํ สาตรูปํ. เอตฺเถสา ตณฺหา อุปฺปชฺชมานา อุปฺปชฺชติ, เอตฺถ นิวิสมานา นิวิสติ. โสตสมฺผสฺโส โลเก…เป… ฆานสมฺผสฺโส โลเก… ชิวฺหาสมฺผสฺโส โลเก… กายสมฺผสฺโส โลเก… มโนสมฺผสฺโส โลเก ปิยรูปํ สาตรูปํ. เอตฺเถสา ตณฺหา อุปฺปชฺชมานา อุปฺปชฺชติ, เอตฺถ ¶ นิวิสมานา นิวิสติ.
จกฺขุสมฺผสฺสชา ¶ เวทนา โลเก ปิยรูปํ สาตรูปํ. เอตฺเถสา ตณฺหา อุปฺปชฺชมานา อุปฺปชฺชติ, เอตฺถ นิวิสมานา นิวิสติ. โสตสมฺผสฺสชา เวทนา โลเก…เป… ฆานสมฺผสฺสชา เวทนา โลเก… ชิวฺหาสมฺผสฺสชา เวทนา โลเก… กายสมฺผสฺสชา เวทนา โลเก… มโนสมฺผสฺสชา เวทนา โลเก ปิยรูปํ สาตรูปํ. เอตฺเถสา ตณฺหา อุปฺปชฺชมานา อุปฺปชฺชติ, เอตฺถ นิวิสมานา นิวิสติ.
รูปสฺา โลเก ปิยรูปํ สาตรูปํ. เอตฺเถสา ตณฺหา อุปฺปชฺชมานา อุปฺปชฺชติ, เอตฺถ นิวิสมานา นิวิสติ. สทฺทสฺา โลเก…เป… คนฺธสฺา โลเก… รสสฺา โลเก… โผฏฺพฺพสฺา โลเก… ธมฺมสฺา โลเก ปิยรูปํ สาตรูปํ. เอตฺเถสา ตณฺหา อุปฺปชฺชมานา อุปฺปชฺชติ, เอตฺถ นิวิสมานา นิวิสติ.
รูปสฺเจตนา โลเก ปิยรูปํ สาตรูปํ. เอตฺเถสา ตณฺหา อุปฺปชฺชมานา อุปฺปชฺชติ, เอตฺถ นิวิสมานา นิวิสติ. สทฺทสฺเจตนา โลเก…เป… คนฺธสฺเจตนา ¶ โลเก… รสสฺเจตนา โลเก… โผฏฺพฺพสฺเจตนา โลเก… ธมฺมสฺเจตนา โลเก ปิยรูปํ สาตรูปํ. เอตฺเถสา ตณฺหา อุปฺปชฺชมานา อุปฺปชฺชติ, เอตฺถ นิวิสมานา นิวิสติ.
รูปตณฺหา โลเก ปิยรูปํ สาตรูปํ. เอตฺเถสา ตณฺหา อุปฺปชฺชมานา อุปฺปชฺชติ, เอตฺถ นิวิสมานา นิวิสติ. สทฺทตณฺหา โลเก…เป… คนฺธตณฺหา โลเก… รสตณฺหา โลเก… โผฏฺพฺพตณฺหา โลเก… ธมฺมตณฺหา โลเก ปิยรูปํ สาตรูปํ. เอตฺเถสา ตณฺหา อุปฺปชฺชมานา อุปฺปชฺชติ, เอตฺถ นิวิสมานา นิวิสติ.
รูปวิตกฺโก โลเก ปิยรูปํ สาตรูปํ. เอตฺเถสา ตณฺหา อุปฺปชฺชมานา อุปฺปชฺชติ, เอตฺถ นิวิสมานา นิวิสติ ¶ . สทฺทวิตกฺโก โลเก…เป… คนฺธวิตกฺโก โลเก… รสวิตกฺโก โลเก… โผฏฺพฺพวิตกฺโก โลเก… ธมฺมวิตกฺโก โลเก ปิยรูปํ สาตรูปํ. เอตฺเถสา ตณฺหา อุปฺปชฺชมานา อุปฺปชฺชติ, เอตฺถ นิวิสมานา นิวิสติ.
รูปวิจาโร ¶ โลเก ปิยรูปํ สาตรูปํ. เอตฺเถสา ตณฺหา อุปฺปชฺชมานา อุปฺปชฺชติ, เอตฺถ นิวิสมานา นิวิสติ. สทฺทวิจาโร โลเก ปิยรูปํ สาตรูปํ. เอตฺเถสา ตณฺหา อุปฺปชฺชมานา อุปฺปชฺชติ ¶ , เอตฺถ นิวิสมานา นิวิสติ. คนฺธวิจาโร โลเก ปิยรูปํ สาตรูปํ. เอตฺเถสา ตณฺหา อุปฺปชฺชมานา อุปฺปชฺชติ, เอตฺถ นิวิสมานา นิวิสติ. รสวิจาโร โลเก ปิยรูปํ สาตรูปํ. เอตฺเถสา ตณฺหา อุปฺปชฺชมานา อุปฺปชฺชติ, เอตฺถ นิวิสมานา นิวิสติ. โผฏฺพฺพวิจาโร โลเก ปิยรูปํ สาตรูปํ. เอตฺเถสา ตณฺหา อุปฺปชฺชมานา อุปฺปชฺชติ, เอตฺถ นิวิสมานา นิวิสติ. ธมฺมวิจาโร โลเก ปิยรูปํ สาตรูปํ. เอตฺเถสา ตณฺหา อุปฺปชฺชมานา อุปฺปชฺชติ, เอตฺถ นิวิสมานา นิวิสติ.
อิทํ วุจฺจติ ‘‘ทุกฺขสมุทยํ อริยสจฺจํ’’.
๓. นิโรธสจฺจํ
๒๐๔. ตตฺถ กตมํ ทุกฺขนิโรธํ อริยสจฺจํ? โย ตสฺสาเยว ตณฺหาย อเสสวิราคนิโรโธ จาโค ปฏินิสฺสคฺโค มุตฺติ อนาลโย.
สา ¶ โข ปเนสา ตณฺหา กตฺถ ปหียมานา ปหียติ, กตฺถ นิรุชฺฌมานา นิรุชฺฌติ? ยํ โลเก ปิยรูปํ สาตรูปํ, เอตฺเถสา ตณฺหา ปหียมานา ปหียติ, เอตฺถ นิรุชฺฌมานา นิรุชฺฌติ.
กิฺจ โลเก ปิยรูปํ สาตรูปํ? จกฺขุํ โลเก ปิยรูปํ สาตรูปํ. เอตฺเถสา ตณฺหา ปหียมานา ปหียติ, เอตฺถ นิรุชฺฌมานา นิรุชฺฌติ. โสตํ โลเก…เป… ฆานํ ¶ โลเก… ชิวฺหา โลเก… กาโย โลเก… มโน โลเก ปิยรูปํ สาตรูปํ. เอตฺเถสา ตณฺหา ปหียมานา ปหียติ, เอตฺถ นิรุชฺฌมานา นิรุชฺฌติ.
รูปา โลเก ปิยรูปํ สาตรูปํ. เอตฺเถสา ตณฺหา ปหียมานา ปหียติ, เอตฺถ นิรุชฺฌมานา นิรุชฺฌติ. สทฺทา โลเก…เป… คนฺธา โลเก… รสา โลเก… โผฏฺพฺพา โลเก… ธมฺมา โลเก ปิยรูปํ สาตรูปํ. เอตฺเถสา ตณฺหา ปหียมานา ปหียติ, เอตฺถ นิรุชฺฌมานา นิรุชฺฌติ.
จกฺขุวิฺาณํ ¶ โลเก ปิยรูปํ สาตรูปํ. เอตฺเถสา ตณฺหา ปหียมานา ปหียติ, เอตฺถ นิรุชฺฌมานา นิรุชฺฌติ. โสตวิฺาณํ โลเก…เป… ฆานวิฺาณํ โลเก… ชิวฺหาวิฺาณํ โลเก… กายวิฺาณํ โลเก… มโนวิฺาณํ โลเก ปิยรูปํ สาตรูปํ. เอตฺเถสา ตณฺหา ปหียมานา ปหียติ, เอตฺถ นิรุชฺฌมานา นิรุชฺฌติ.
จกฺขุสมฺผสฺโส โลเก ปิยรูปํ สาตรูปํ. เอตฺเถสา ตณฺหา ปหียมานา ปหียติ, เอตฺถ นิรุชฺฌมานา นิรุชฺฌติ. โสตสมฺผสฺโส โลเก…เป… ฆานสมฺผสฺโส โลเก… ชิวฺหาสมฺผสฺโส โลเก… กายสมฺผสฺโส โลเก… มโนสมฺผสฺโส โลเก ปิยรูปํ สาตรูปํ. เอตฺเถสา ตณฺหา ปหียมานา ปหียติ, เอตฺถ นิรุชฺฌมานา นิรุชฺฌติ.
จกฺขุสมฺผสฺสชา เวทนา โลเก ปิยรูปํ สาตรูปํ. เอตฺเถสา ตณฺหา ปหียมานา ปหียติ, เอตฺถ นิรุชฺฌมานา นิรุชฺฌติ. โสตสมฺผสฺสชา เวทนา โลเก…เป… ฆานสมฺผสฺสชา เวทนา โลเก… ชิวฺหาสมฺผสฺสชา เวทนา โลเก… กายสมฺผสฺสชา เวทนา โลเก… มโนสมฺผสฺสชา เวทนา โลเก ¶ ปิยรูปํ สาตรูปํ. เอตฺเถสา ตณฺหา ปหียมานา ปหียติ, เอตฺถ นิรุชฺฌมานา นิรุชฺฌติ.
รูปสฺา โลเก… ¶ สทฺทสฺา โลเก… คนฺธสฺา โลเก… รสสฺา โลเก… โผฏฺพฺพสฺา โลเก… ธมฺมสฺา โลเก ปิยรูปํ ¶ สาตรูปํ. เอตฺเถสา ตณฺหา ปหียมานา ปหียติ, เอตฺถ นิรุชฺฌมานา นิรุชฺฌติ.
รูปสฺเจตนา โลเก… สทฺทสฺเจตนา โลเก… คนฺธสฺเจตนา โลเก… รสสฺเจตนา โลเก… โผฏฺพฺพสฺเจตนา โลเก… ธมฺมสฺเจตนา โลเก ปิยรูปํ สาตรูปํ. เอตฺเถสา ตณฺหา ปหียมานา ปหียติ, เอตฺถ นิรุชฺฌมานา นิรุชฺฌติ.
รูปตณฺหา โลเก… สทฺทตณฺหา โลเก… คนฺธตณฺหา โลเก… รสตณฺหา โลเก… โผฏฺพฺพตณฺหา โลเก… ธมฺมตณฺหา โลเก ปิยรูปํ สาตรูปํ. เอตฺเถสา ตณฺหา ปหียมานา ปหียติ, เอตฺถ นิรุชฺฌมานา นิรุชฺฌติ.
รูปวิตกฺโก ¶ โลเก… สทฺทวิตกฺโก โลเก… คนฺธวิตกฺโก โลเก… รสวิตกฺโก โลเก… โผฏฺพฺพวิตกฺโก โลเก… ธมฺมวิตกฺโก โลเก ปิยรูปํ สาตรูปํ. เอตฺเถสา ตณฺหา ปหียมานา ปหียติ, เอตฺถ นิรุชฺฌมานา นิรุชฺฌติ.
รูปวิจาโร โลเก… สทฺทวิจาโร โลเก… คนฺธวิจาโร โลเก… รสวิจาโร โลเก… โผฏฺพฺพวิจาโร โลเก… ธมฺมวิจาโร โลเก ปิยรูปํ สาตรูปํ. เอตฺเถสา ตณฺหา ปหียมานา ¶ ปหียติ, เอตฺถ นิรุชฺฌมานา นิรุชฺฌติ.
อิทํ วุจฺจติ ‘‘ทุกฺขนิโรธํ อริยสจฺจํ’’.
๔. มคฺคสจฺจํ
๒๐๕. ตตฺถ กตมํ ทุกฺขนิโรธคามินี ปฏิปทา อริยสจฺจํ? อยเมว อริโย อฏฺงฺคิโก มคฺโค, เสยฺยถิทํ – สมฺมาทิฏฺิ, สมฺมาสงฺกปฺโป, สมฺมาวาจา, สมฺมากมฺมนฺโต, สมฺมาอาชีโว, สมฺมาวายาโม, สมฺมาสติ, สมฺมาสมาธิ.
ตตฺถ กตมา สมฺมาทิฏฺิ? ทุกฺเข าณํ, ทุกฺขสมุทเย าณํ, ทุกฺขนิโรเธ าณํ, ทุกฺขนิโรธคามินิยา ปฏิปทาย าณํ – อยํ วุจฺจติ ‘‘สมฺมาทิฏฺิ’’.
ตตฺถ ¶ กตโม สมฺมาสงฺกปฺโป? เนกฺขมฺมสงฺกปฺโป, อพฺยาปาทสงฺกปฺโป, อวิหึสาสงฺกปฺโป – อยํ วุจฺจติ ‘‘สมฺมาสงฺกปฺโป’’.
ตตฺถ ¶ กตมา สมฺมาวาจา? มุสาวาทา เวรมณี, ปิสุณาย วาจาย เวรมณี, ผรุสาย วาจาย เวรมณี, สมฺผปฺปลาปา เวรมณี – อยํ วุจฺจติ ‘‘สมฺมาวาจา’’.
ตตฺถ กตโม สมฺมากมฺมนฺโต? ปาณาติปาตา เวรมณี, อทินฺนาทานา เวรมณี, กาเมสุมิจฺฉาจารา เวรมณี – อยํ วุจฺจติ ‘‘สมฺมากมฺมนฺโต’’.
ตตฺถ ¶ กตโม สมฺมาอาชีโว? อิธ อริยสาวโก มิจฺฉาอาชีวํ ปหาย สมฺมาอาชีเวน ชีวิกํ กปฺเปติ – อยํ วุจฺจติ ‘‘สมฺมาอาชีโว’’.
ตตฺถ ¶ กตโม สมฺมาวายาโม? อิธ ภิกฺขุ อนุปฺปนฺนานํ ปาปกานํ อกุสลานํ ธมฺมานํ อนุปฺปาทาย ฉนฺทํ ชเนติ, วายมติ, วีริยํ อารภติ, จิตฺตํ ปคฺคณฺหาติ, ปทหติ. อุปฺปนฺนานํ ปาปกานํ อกุสลานํ ธมฺมานํ ปหานาย ฉนฺทํ ชเนติ, วายมติ, วีริยํ อารภติ, จิตฺตํ ปคฺคณฺหาติ, ปทหติ. อนุปฺปนฺนานํ กุสลานํ ธมฺมานํ อุปฺปาทาย ฉนฺทํ ชเนติ, วายมติ, วีริยํ อารภติ, จิตฺตํ ปคฺคณฺหาติ, ปทหติ. อุปฺปนฺนานํ กุสลานํ ธมฺมานํ ิติยา อสมฺโมสาย ภิยฺโยภาวาย เวปุลฺลาย ภาวนาย ปาริปูริยา ฉนฺทํ ชเนติ, วายมติ, วีริยํ อารภติ, จิตฺตํ ปคฺคณฺหาติ, ปทหติ. อยํ วุจฺจติ ‘‘สมฺมาวายาโม’’.
ตตฺถ กตมา สมฺมาสติ? อิธ ภิกฺขุ กาเย กายานุปสฺสี วิหรติ อาตาปี สมฺปชาโน สติมา, วิเนยฺย โลเก อภิชฺฌาโทมนสฺสํ. เวทนาสุ…เป… จิตฺเต…เป… ธมฺเมสุ ธมฺมานุปสฺสี วิหรติ อาตาปี สมฺปชาโน สติมา, วิเนยฺย โลเก อภิชฺฌาโทมนสฺสํ. อยํ วุจฺจติ ‘‘สมฺมาสติ’’.
ตตฺถ กตโม สมฺมาสมาธิ? อิธ ภิกฺขุ วิวิจฺเจว กาเมหิ, วิวิจฺจ อกุสเลหิ ธมฺเมหิ, สวิตกฺกํ สวิจารํ วิเวกชํ ปีติสุขํ ปมํ ฌานํ อุปสมฺปชฺช วิหรติ. วิตกฺกวิจารานํ วูปสมา, อชฺฌตฺตํ สมฺปสาทนํ, เจตโส เอโกทิภาวํ อวิตกฺกํ อวิจารํ สมาธิชํ ปีติสุขํ ทุติยํ ฌานํ อุปสมฺปชฺช วิหรติ. ปีติยา จ วิราคา, อุเปกฺขโก จ วิหรติ, สโต จ สมฺปชาโน, สุขฺจ กาเยน ปฏิสํเวเทติ, ยํ ตํ อริยา อาจิกฺขนฺติ – ‘‘อุเปกฺขโก สติมา สุขวิหารี’’ติ, ตติยํ ฌานํ อุปสมฺปชฺช ¶ วิหรติ. สุขสฺส ¶ จ ปหานา, ทุกฺขสฺส จ ปหานา, ปุพฺเพว โสมนสฺสโทมนสฺสานํ อตฺถงฺคมา, อทุกฺขมสุขํ อุเปกฺขาสติปาริสุทฺธึ จตุตฺถํ ฌานํ อุปสมฺปชฺช วิหรติ. อยํ วุจฺจติ ‘‘สมฺมาสมาธิ’’.
อิทํ ¶ วุจฺจติ ‘‘ทุกฺขนิโรธคามินี ปฏิปทา อริยสจฺจํ’’.
สุตฺตนฺตภาชนียํ.
๒. อภิธมฺมภาชนียํ
๒๐๖. จตฺตาริ ¶ สจฺจานิ – ทุกฺขํ, ทุกฺขสมุทโย, ทุกฺขนิโรโธ, ทุกฺขนิโรธคามินี ปฏิปทา.
ตตฺถ กตโม ทุกฺขสมุทโย? ตณฺหา – อยํ วุจฺจติ ‘‘ทุกฺขสมุทโย’’.
ตตฺถ กตมํ ทุกฺขํ? อวเสสา จ กิเลสา, อวเสสา จ อกุสลา ธมฺมา, ตีณิ จ กุสลมูลานิ สาสวานิ, อวเสสา จ สาสวา กุสลา ธมฺมา, สาสวา จ กุสลากุสลานํ ธมฺมานํ วิปากา, เย จ ธมฺมา กิริยา เนว กุสลา นากุสลา น จ กมฺมวิปากา, สพฺพฺจ รูปํ – อิทํ วุจฺจติ ‘‘ทุกฺขํ’’.
ตตฺถ กตโม ทุกฺขนิโรโธ? ตณฺหาย ปหานํ – อยํ วุจฺจติ ‘‘ทุกฺขนิโรโธ’’.
ตตฺถ กตมา ทุกฺขนิโรธคามินี ปฏิปทา? อิธ ภิกฺขุ ยสฺมึ สมเย โลกุตฺตรํ ฌานํ ภาเวติ นิยฺยานิกํ อปจยคามึ ทิฏฺิคตานํ ปหานาย ปมาย ภูมิยา ปตฺติยา, วิวิจฺเจว กาเมหิ…เป… ปมํ ¶ ฌานํ อุปสมฺปชฺช วิหรติ ทุกฺขปฏิปทํ ทนฺธาภิฺํ, ตสฺมึ สมเย อฏฺงฺคิโก มคฺโค โหติ สมฺมาทิฏฺิ…เป… สมฺมาสมาธิ.
ตตฺถ กตมา สมฺมาทิฏฺิ? ยา ปฺา ปชานนา…เป… อโมโห ธมฺมวิจโย สมฺมาทิฏฺิ ธมฺมวิจยสมฺโพชฺฌงฺโค มคฺคงฺคํ มคฺคปริยาปนฺนํ – อยํ วุจฺจติ ‘‘สมฺมาทิฏฺิ’’.
ตตฺถ กตโม สมฺมาสงฺกปฺโป? โย ตกฺโก วิตกฺโก…เป… สมฺมาสงฺกปฺโป มคฺคงฺคํ มคฺคปริยาปนฺนํ – อยํ วุจฺจติ ‘‘สมฺมาสงฺกปฺโป’’.
ตตฺถ ¶ กตมา สมฺมาวาจา? ยา จตูหิ วจีทุจฺจริเตหิ อารติ วิรติ ปฏิวิรติ เวรมณี [เวรมณิ (ก.) เอวมุปริปิ] อกิริยา อกรณํ อนชฺฌาปตฺติ เวลาอนติกฺกโม เสตุฆาโต สมฺมาวาจา มคฺคงฺคํ มคฺคปริยาปนฺนํ – อยํ วุจฺจติ ‘‘สมฺมาวาจา’’.
ตตฺถ ¶ กตโม สมฺมากมฺมนฺโต? ยา ตีหิ กายทุจฺจริเตหิ อารติ วิรติ ปฏิวิรติ เวรมณี อกิริยา อกรณํ อนชฺฌาปตฺติ เวลาอนติกฺกโม เสตุฆาโต สมฺมากมฺมนฺโต ¶ มคฺคงฺคํ มคฺคปริยาปนฺนํ – อยํ วุจฺจติ ‘‘สมฺมากมฺมนฺโต’’.
ตตฺถ กตโม สมฺมาอาชีโว? ยา มิจฺฉา อาชีวา อารติ วิรติ ปฏิวิรติ เวรมณี อกิริยา อกรณํ อนชฺฌาปตฺติ เวลาอนติกฺกโม เสตุฆาโต สมฺมาอาชีโว มคฺคงฺคํ มคฺคปริยาปนฺนํ – อยํ วุจฺจติ ¶ ‘‘สมฺมาอาชีโว’’.
ตตฺถ กตโม สมฺมาวายาโม? โย เจตสิโก วีริยารมฺโภ [วิริยารมฺโภ (สี. สฺยา.)] …เป… สมฺมาวายาโม วีริยสมฺโพชฺฌงฺโค มคฺคงฺคํ มคฺคปริยาปนฺนํ – อยํ วุจฺจติ ‘‘สมฺมาวายาโม’’.
ตตฺถ กตมา สมฺมาสติ? ยา สติ อนุสฺสติ…เป… สมฺมาสติ สติสมฺโพชฺฌงฺโค มคฺคงฺคํ มคฺคปริยาปนฺนํ – อยํ วุจฺจติ ‘‘สมฺมาสติ’’.
ตตฺถ กตโม สมฺมาสมาธิ? ยา จิตฺตสฺส ิติ สณฺิติ…เป… สมฺมาสมาธิ สมาธิสมฺโพชฺฌงฺโค มคฺคงฺคํ มคฺคปริยาปนฺนํ – อยํ วุจฺจติ ‘‘สมฺมาสมาธิ’’. อยํ วุจฺจติ ‘‘ทุกฺขนิโรธคามินี ปฏิปทา’’. อวเสสา ธมฺมา ทุกฺขนิโรธคามินิยา ปฏิปทาย สมฺปยุตฺตา.
๒๐๗. ตตฺถ กตโม ทุกฺขสมุทโย? ตณฺหา จ อวเสสา จ กิเลสา – อยํ วุจฺจติ ‘‘ทุกฺขสมุทโย’’.
ตตฺถ กตมํ ทุกฺขํ? อวเสสา จ อกุสลา ธมฺมา, ตีณิ จ กุสลมูลานิ สาสวานิ, อวเสสา จ สาสวา กุสลา ธมฺมา, สาสวา จ กุสลากุสลานํ ธมฺมานํ วิปากา, เย จ ธมฺมา กิริยา เนว กุสลา นากุสลา น จ กมฺมวิปากา, สพฺพฺจ รูปํ – อิทํ วุจฺจติ ‘‘ทุกฺขํ’’.
ตตฺถ ¶ ¶ กตโม ทุกฺขนิโรโธ? ตณฺหาย จ, อวเสสานฺจ กิเลสานํ ¶ ปหานํ – อยํ วุจฺจติ ‘‘ทุกฺขนิโรโธ’’.
ตตฺถ กตมา ทุกฺขนิโรธคามินี ปฏิปทา? อิธ ภิกฺขุ ยสฺมึ สมเย โลกุตฺตรํ ฌานํ ภาเวติ นิยฺยานิกํ อปจยคามึ ทิฏฺิคตานํ ปหานาย ปมาย ภูมิยา ปตฺติยา, วิวิจฺเจว กาเมหิ…เป… ปมํ ฌานํ อุปสมฺปชฺช วิหรติ ทุกฺขปฏิปทํ ทนฺธาภิฺํ, ตสฺมึ สมเย อฏฺงฺคิโก มคฺโค โหติ – สมฺมาทิฏฺิ…เป… สมฺมาสมาธิ. อยํ วุจฺจติ – ‘‘ทุกฺขนิโรธคามินี ปฏิปทา’’. อวเสสา ¶ ธมฺมา ทุกฺขนิโรธคามินิยา ปฏิปทาย สมฺปยุตฺตา.
๒๐๘. ตตฺถ กตโม ทุกฺขสมุทโย? ตณฺหา จ อวเสสา จ กิเลสา, อวเสสา จ อกุสลา ธมฺมา – อยํ วุจฺจติ ‘‘ทุกฺขสมุทโย’’.
ตตฺถ กตมํ ทุกฺขํ? ตีณิ จ กุสลมูลานิ สาสวานิ, อวเสสา จ สาสวา กุสลา ธมฺมา, สาสวา จ กุสลากุสลานํ ธมฺมานํ วิปากา, เย จ ธมฺมา กิริยา เนว กุสลา นากุสลา น จ กมฺมวิปากา, สพฺพฺจ รูปํ – อิทํ วุจฺจติ ‘‘ทุกฺขํ’’.
ตตฺถ กตโม ทุกฺขนิโรโธ? ตณฺหาย จ, อวเสสานฺจ กิเลสานํ, อวเสสานฺจ อกุสลานํ ธมฺมานํ ปหานํ – อยํ วุจฺจติ ‘‘ทุกฺขนิโรโธ’’.
ตตฺถ กตมา ทุกฺขนิโรธคามินี ปฏิปทา? อิธ ภิกฺขุ ยสฺมึ สมเย โลกุตฺตรํ ฌานํ ภาเวติ นิยฺยานิกํ อปจยคามึ ทิฏฺิคตานํ ปหานาย ปมาย ภูมิยา ปตฺติยา วิวิจฺเจว กาเมหิ…เป… ปมํ ¶ ฌานํ อุปสมฺปชฺช วิหรติ ทุกฺขปฏิปทํ ทนฺธาภิฺํ, ตสฺมึ สมเย อฏฺงฺคิโก มคฺโค โหติ – สมฺมาทิฏฺิ…เป… สมฺมาสมาธิ. อยํ วุจฺจติ ‘‘ทุกฺขนิโรธคามินี ปฏิปทา’’. อวเสสา ธมฺมา ทุกฺขนิโรธคามินิยา ปฏิปทาย สมฺปยุตฺตา.
๒๐๙. ตตฺถ ¶ กตโม ทุกฺขสมุทโย? ตณฺหา จ อวเสสา จ กิเลสา, อวเสสา จ อกุสลา ธมฺมา, ตีณิ จ กุสลมูลานิ สาสวานิ – อยํ วุจฺจติ ‘‘ทุกฺขสมุทโย’’.
ตตฺถ กตมํ ทุกฺขํ? อวเสสา จ สาสวา กุสลา ธมฺมา, สาสวา จ กุสลากุสลานํ ธมฺมานํ วิปากา, เย จ ธมฺมา กิริยา เนว กุสลา นากุสลา น จ กมฺมวิปากา, สพฺพฺจ รูปํ – อิทํ วุจฺจติ ‘‘ทุกฺขํ’’.
ตตฺถ ¶ ¶ กตโม ทุกฺขนิโรโธ? ตณฺหาย จ, อวเสสานฺจ กิเลสานํ, อวเสสานฺจ อกุสลานํ ธมฺมานํ, ติณฺณฺจ กุสลมูลานํ สาสวานํ ปหานํ – อยํ วุจฺจติ ‘‘ทุกฺขนิโรโธ’’.
ตตฺถ กตมา ทุกฺขนิโรธคามินี ปฏิปทา? อิธ ภิกฺขุ ยสฺมึ สมเย โลกุตฺตรํ ฌานํ ภาเวติ นิยฺยานิกํ อปจยคามึ ทิฏฺิคตานํ ปหานาย ปมาย ภูมิยา ปตฺติยา วิวิจฺเจว กาเมหิ…เป… ปมํ ฌานํ อุปสมฺปชฺช วิหรติ ทุกฺขปฏิปทํ ทนฺธาภิฺํ, ตสฺมึ สมเย อฏฺงฺคิโก มคฺโค โหติ – สมฺมาทิฏฺิ…เป… สมฺมาสมาธิ. อยํ วุจฺจติ ‘‘ทุกฺขนิโรธคามินี ปฏิปทา’’. อวเสสา ธมฺมา ทุกฺขนิโรธคามินิยา ปฏิปทาย ¶ สมฺปยุตฺตา.
๒๑๐. ตตฺถ กตโม ทุกฺขสมุทโย? ตณฺหา จ, อวเสสา จ กิเลสา, อวเสสา จ อกุสลา ธมฺมา, ตีณิ จ กุสลมูลานิ สาสวานิ, อวเสสา จ สาสวา กุสลา ธมฺมา – อยํ วุจฺจติ ‘‘ทุกฺขสมุทโย’’.
ตตฺถ กตมํ ทุกฺขํ? สาสวา กุสลากุสลานํ ธมฺมานํ วิปากา, เย จ ธมฺมา กิริยา เนว กุสลา นากุสลา น จ กมฺมวิปากา, สพฺพฺจ รูปํ – อิทํ วุจฺจติ ‘‘ทุกฺขํ’’.
ตตฺถ กตโม ทุกฺขนิโรโธ? ตณฺหาย จ, อวเสสานฺจ กิเลสานํ, อวเสสานฺจ อกุสลานํ ธมฺมานํ, ติณฺณฺจ กุสลมูลานํ สาสวานํ, อวเสสานฺจ สาสวานํ กุสลานํ ธมฺมานํ ปหานํ – อยํ วุจฺจติ ‘‘ทุกฺขนิโรโธ’’.
ตตฺถ ¶ กตมา ทุกฺขนิโรธคามินี ปฏิปทา? อิธ ภิกฺขุ ยสฺมึ สมเย โลกุตฺตรํ ฌานํ ภาเวติ นิยฺยานิกํ อปจยคามึ ทิฏฺิคตานํ ปหานาย ปมาย ภูมิยา ปตฺติยา, วิวิจฺเจว กาเมหิ…เป… ปมํ ฌานํ อุปสมฺปชฺช วิหรติ ทุกฺขปฏิปทํ ทนฺธาภิฺํ, ตสฺมึ สมเย อฏฺงฺคิโก มคฺโค โหติ – สมฺมาทิฏฺิ…เป… สมฺมาสมาธิ. อยํ วุจฺจติ ‘‘ทุกฺขนิโรธคามินี ปฏิปทา’’. อวเสสา ธมฺมา ทุกฺขนิโรธคามินิยา ปฏิปทาย สมฺปยุตฺตา.
๒๑๑. จตฺตาริ ¶ สจฺจานิ – ทุกฺขํ, ทุกฺขสมุทโย, ทุกฺขนิโรโธ, ทุกฺขนิโรธคามินี ปฏิปทา.
ตตฺถ ¶ ¶ กตโม ทุกฺขสมุทโย? ตณฺหา – อยํ วุจฺจติ ‘‘ทุกฺขสมุทโย’’.
ตตฺถ กตมํ ทุกฺขํ? อวเสสา จ กิเลสา, อวเสสา จ อกุสลา ธมฺมา, ตีณิ จ กุสลมูลานิ สาสวานิ, อวเสสา จ สาสวา กุสลา ธมฺมา, สาสวา จ กุสลากุสลานํ ธมฺมานํ วิปากา, เย จ ธมฺมา กิริยา เนว กุสลา นากุสลา น จ กมฺมวิปากา, สพฺพฺจ รูปํ – อิทํ วุจฺจติ ‘‘ทุกฺขํ’’.
ตตฺถ กตโม ทุกฺขนิโรโธ? ตณฺหาย ปหานํ – อยํ วุจฺจติ ‘‘ทุกฺขนิโรโธ’’.
ตตฺถ กตมา ทุกฺขนิโรธคามินี ปฏิปทา? อิธ ภิกฺขุ ยสฺมึ สมเย โลกุตฺตรํ ฌานํ ภาเวติ นิยฺยานิกํ อปจยคามึ ทิฏฺิคตานํ ปหานาย ปมาย ภูมิยา ปตฺติยา, วิวิจฺเจว กาเมหิ…เป… ปมํ ฌานํ อุปสมฺปชฺช วิหรติ ทุกฺขปฏิปทํ ทนฺธาภิฺํ, ตสฺมึ สมเย ปฺจงฺคิโก มคฺโค โหติ – สมฺมาทิฏฺิ, สมฺมาสงฺกปฺโป, สมฺมาวายาโม, สมฺมาสติ, สมฺมาสมาธิ.
ตตฺถ กตมา สมฺมาทิฏฺิ? ยา ปฺา ปชานนา…เป… อโมโห ธมฺมวิจโย สมฺมาทิฏฺิ ธมฺมวิจยสมฺโพชฺฌงฺโค มคฺคงฺคํ มคฺคปริยาปนฺนํ – อยํ วุจฺจติ ‘‘สมฺมาทิฏฺิ’’.
ตตฺถ กตโม สมฺมาสงฺกปฺโป? โย ตกฺโก วิตกฺโก…เป… สมฺมาสงฺกปฺโป มคฺคงฺคํ มคฺคปริยาปนฺนํ – อยํ วุจฺจติ ‘‘สมฺมาสงฺกปฺโป’’.
ตตฺถ ¶ ¶ กตโม สมฺมาวายาโม? โย เจตสิโก วีริยารมฺโภ…เป… สมฺมาวายาโม วีริยสมฺโพชฺฌงฺโค มคฺคงฺคํ มคฺคปริยาปนฺนํ – อยํ วุจฺจติ ‘‘สมฺมาวายาโม’’.
ตตฺถ กตมา สมฺมาสติ? ยา สติ อนุสฺสติ…เป… สมฺมาสติ สติสมฺโพชฺฌงฺโค มคฺคงฺคํ มคฺคปริยาปนฺนํ – อยํ วุจฺจติ ‘‘สมฺมาสติ’’.
ตตฺถ กตโม สมฺมาสมาธิ? ยา จิตฺตสฺส ิติ…เป… สมฺมาสมาธิ สมาธิสมฺโพชฺฌงฺโค มคฺคงฺคํ มคฺคปริยาปนฺนํ – อยํ วุจฺจติ ‘‘สมฺมาสมาธิ’’. อยํ วุจฺจติ ‘‘ทุกฺขนิโรธคามินี ปฏิปทา’’. อวเสสา ธมฺมา ทุกฺขนิโรธคามินิยา ปฏิปทาย สมฺปยุตฺตา.
๒๑๒. ตตฺถ ¶ กตโม ทุกฺขสมุทโย? ตณฺหา จ, อวเสสา จ กิเลสา, อวเสสา จ อกุสลา ธมฺมา, ตีณิ จ กุสลมูลานิ สาสวานิ ¶ , อวเสสา จ สาสวา กุสลา ธมฺมา – อยํ วุจฺจติ ‘‘ทุกฺขสมุทโย’’.
ตตฺถ กตมํ ทุกฺขํ? สาสวา กุสลากุสลานํ ธมฺมานํ วิปากา, เย จ ธมฺมา กิริยา เนว กุสลา นากุสลา น จ กมฺมวิปากา, สพฺพฺจ รูปํ – อิทํ วุจฺจติ ‘‘ทุกฺขํ’’.
ตตฺถ กตโม ทุกฺขนิโรโธ? ตณฺหาย จ, อวเสสานฺจ กิเลสานํ, อวเสสานฺจ อกุสลานํ ธมฺมานํ, ติณฺณฺจ กุสลมูลานํ สาสวานํ, อวเสสานฺจ สาสวานํ กุสลานํ ธมฺมานํ ปหานํ – อยํ วุจฺจติ ¶ ‘‘ทุกฺขนิโรโธ’’.
ตตฺถ กตมา ทุกฺขนิโรธคามินี ปฏิปทา? อิธ ภิกฺขุ ยสฺมึ สมเย โลกุตฺตรํ ฌานํ ภาเวติ นิยฺยานิกํ อปจยคามึ ทิฏฺิคตานํ ปหานาย ปมาย ภูมิยา ปตฺติยา, วิวิจฺเจว กาเมหิ…เป… ปมํ ฌานํ อุปสมฺปชฺช วิหรติ ทุกฺขปฏิปทํ ทนฺธาภิฺํ, ตสฺมึ สมเย ปฺจงฺคิโก มคฺโค โหติ – สมฺมาทิฏฺิ, สมฺมาสงฺกปฺโป, สมฺมาวายาโม, สมฺมาสติ, สมฺมาสมาธิ. อยํ วุจฺจติ ‘‘ทุกฺขนิโรธคามินี ปฏิปทา’’. อวเสสา ธมฺมา ทุกฺขนิโรธคามินิยา ปฏิปทาย สมฺปยุตฺตา.
๒๑๓. จตฺตาริ ¶ สจฺจานิ – ทุกฺขํ, ทุกฺขสมุทโย, ทุกฺขนิโรโธ, ทุกฺขนิโรธคามินี ปฏิปทา.
ตตฺถ กตโม ทุกฺขสมุทโย? ตณฺหา – อยํ วุจฺจติ ‘‘ทุกฺขสมุทโย’’.
ตตฺถ กตมํ ทุกฺขํ? อวเสสา จ กิเลสา, อวเสสา จ อกุสลา ธมฺมา, ตีณิ จ กุสลมูลานิ สาสวานิ, อวเสสา จ สาสวา กุสลา ธมฺมา, สาสวา จ กุสลากุสลานํ ธมฺมานํ วิปากา, เย จ ธมฺมา กิริยา เนว กุสลา นากุสลา น จ กมฺมวิปากา, สพฺพฺจ รูปํ – อิทํ วุจฺจติ ‘‘ทุกฺขํ’’.
ตตฺถ กตโม ทุกฺขนิโรโธ? ตณฺหาย ปหานํ – อยํ วุจฺจติ ‘‘ทุกฺขนิโรโธ’’.
ตตฺถ กตมา ทุกฺขนิโรธคามินี ปฏิปทา? อิธ ภิกฺขุ ยสฺมึ ¶ สมเย โลกุตฺตรํ ฌานํ ภาเวติ นิยฺยานิกํ ¶ อปจยคามึ ทิฏฺิคตานํ ปหานาย ปมาย ภูมิยา ปตฺติยา วิวิจฺเจว กาเมหิ…เป… ปมํ ฌานํ อุปสมฺปชฺช ¶ วิหรติ ทุกฺขปฏิปทํ ทนฺธาภิฺํ, ตสฺมึ สมเย ผสฺโส โหติ…เป… อวิกฺเขโป โหติ. อยํ วุจฺจติ ‘‘ทุกฺขนิโรธคามินี ปฏิปทา’’.
๒๑๔. ตตฺถ กตโม ทุกฺขสมุทโย? ตณฺหา จ, อวเสสา จ กิเลสา, อวเสสา จ อกุสลา ธมฺมา, ตีณิ จ กุสลมูลานิ สาสวานิ, อวเสสา จ สาสวา กุสลา ธมฺมา – อยํ วุจฺจติ ‘‘ทุกฺขสมุทโย’’.
ตตฺถ กตมํ ทุกฺขํ? สาสวา กุสลากุสลานํ ธมฺมานํ วิปากา, เย จ ธมฺมา กิริยา เนว กุสลา นากุสลา น จ กมฺมวิปากา, สพฺพฺจ รูปํ – อิทํ วุจฺจติ ‘‘ทุกฺขํ’’.
ตตฺถ กตโม ทุกฺขนิโรโธ? ตณฺหาย จ, อวเสสานฺจ กิเลสานํ, อวเสสานฺจ อกุสลานํ ธมฺมานํ, ติณฺณฺจ กุสลมูลานํ สาสวานํ, อวเสสานฺจ สาสวานํ กุสลานํ ธมฺมานํ ปหานํ – อยํ วุจฺจติ ‘‘ทุกฺขนิโรโธ’’.
ตตฺถ ¶ กตมา ทุกฺขนิโรธคามินี ปฏิปทา? อิธ ภิกฺขุ ยสฺมึ สมเย โลกุตฺตรํ ฌานํ ภาเวติ นิยฺยานิกํ อปจยคามึ ทิฏฺิคตานํ ปหานาย ปมาย ภูมิยา ปตฺติยา วิวิจฺเจว กาเมหิ…เป… ปมํ ฌานํ อุปสมฺปชฺช วิหรติ ทุกฺขปฏิปทํ ทนฺธาภิฺํ, ตสฺมึ สมเย ผสฺโส โหติ…เป… อวิกฺเขโป โหติ. อยํ วุจฺจติ ‘‘ทุกฺขนิโรธคามินี ¶ ปฏิปทา’’.
อภิธมฺมภาชนียํ.
๓. ปฺหาปุจฺฉกํ
๒๑๕. จตฺตาริ อริยสจฺจานิ – ทุกฺขํ อริยสจฺจํ, ทุกฺขสมุทยํ อริยสจฺจํ, ทุกฺขนิโรธํ อริยสจฺจํ, ทุกฺขนิโรธคามินี ปฏิปทา อริยสจฺจํ.
๒๑๖. จตุนฺนํ อริยสจฺจานํ กติ กุสลา, กติ อกุสลา, กติ อพฺยากตา…เป… กติ สรณา, กติ อรณา?
๑. ติกํ
๒๑๗. สมุทยสจฺจํ ¶ อกุสลํ. มคฺคสจฺจํ กุสลํ. นิโรธสจฺจํ อพฺยากตํ. ทุกฺขสจฺจํ สิยา กุสลํ, สิยา อกุสลํ, สิยา อพฺยากตํ. ทฺเว สจฺจา สิยา สุขาย เวทนาย สมฺปยุตฺตา, สิยา อทุกฺขมสุขาย ¶ เวทนาย สมฺปยุตฺตา. นิโรธสจฺจํ น วตฺตพฺพํ – ‘‘สุขาย เวทนาย สมฺปยุตฺต’’นฺติปิ, ‘‘ทุกฺขาย เวทนาย สมฺปยุตฺต’’นฺติปิ, ‘‘อทุกฺขมสุขาย เวทนาย สมฺปยุตฺต’’นฺติปิ. ทุกฺขสจฺจํ สิยา สุขาย เวทนาย สมฺปยุตฺตํ, สิยา ทุกฺขาย เวทนาย สมฺปยุตฺตํ, สิยา อทุกฺขมสุขาย เวทนาย สมฺปยุตฺตํ, สิยา น วตฺตพฺพํ – ‘‘สุขาย เวทนาย สมฺปยุตฺต’’นฺติปิ, ‘‘ทุกฺขาย เวทนาย สมฺปยุตฺต’’นฺติปิ, ‘‘อทุกฺขมสุขาย เวทนาย สมฺปยุตฺต’’นฺติปิ. ทฺเว สจฺจา วิปากธมฺมธมฺมา. นิโรธสจฺจํ เนววิปากนวิปากธมฺมธมฺมํ. ทุกฺขสจฺจํ สิยา วิปากํ, สิยา วิปากธมฺมธมฺมํ, สิยา เนววิปากนวิปากธมฺมธมฺมํ. สมุทยสจฺจํ ¶ อนุปาทินฺนุปาทานิยํ. ทฺเว สจฺจา อนุปาทินฺนอนุปาทานิยา. ทุกฺขสจฺจํ สิยา อุปาทินฺนุปาทานิยํ, สิยา อนุปาทินฺนุปาทานิยํ.
สมุทยสจฺจํ สํกิลิฏฺสํกิเลสิกํ. ทฺเว สจฺจา อสํกิลิฏฺอสํกิเลสิกา. ทุกฺขสจฺจํ ¶ สิยา สํกิลิฏฺสํกิเลสิกํ, สิยา อสํกิลิฏฺสํกิเลสิกํ. สมุทยสจฺจํ สวิตกฺกสวิจารํ. นิโรธสจฺจํ อวิตกฺกอวิจารํ. มคฺคสจฺจํ สิยา สวิตกฺกสวิจารํ, สิยา อวิตกฺกวิจารมตฺตํ, สิยา อวิตกฺกอวิจารํ. ทุกฺขสจฺจํ สิยา สวิตกฺกสวิจารํ, สิยา อวิตกฺกวิจารมตฺตํ, สิยา อวิตกฺกอวิจารํ, สิยา น วตฺตพฺพํ – ‘‘สวิตกฺกสวิจาร’’นฺติปิ, ‘‘อวิตกฺกวิจารมตฺต’’นฺติปิ, ‘‘อวิตกฺกอวิจาร’’นฺติปิ. ทฺเว สจฺจา สิยา ปีติสหคตา, สิยา สุขสหคตา, สิยา อุเปกฺขาสหคตา. นิโรธสจฺจํ น วตฺตพฺพํ – ‘‘ปีติสหคต’’นฺติปิ, ‘‘สุขสหคต’’นฺติปิ, ‘‘อุเปกฺขาสหคต’’นฺติปิ. ทุกฺขสจฺจํ สิยา ปีติสหคตํ, สิยา สุขสหคตํ, สิยา อุเปกฺขาสหคตํ, สิยา น วตฺตพฺพํ – ‘‘ปีติสหคต’’นฺติปิ, ‘‘สุขสหคต’’นฺติปิ, ‘‘อุเปกฺขาสหคต’’นฺติปิ.
ทฺเว สจฺจา เนว ทสฺสเนน น ภาวนาย ปหาตพฺพา. สมุทยสจฺจํ สิยา ทสฺสเนน ปหาตพฺพํ, สิยา ภาวนาย ปหาตพฺพํ. ทุกฺขสจฺจํ สิยา ทสฺสเนน ปหาตพฺพํ, สิยา ภาวนาย ปหาตพฺพํ, สิยา เนว ทสฺสเนน น ภาวนาย ปหาตพฺพํ. ทฺเว สจฺจา เนว ทสฺสเนน น ภาวนาย ปหาตพฺพเหตุกา. สมุทยสจฺจํ สิยา ทสฺสเนน ปหาตพฺพเหตุกํ, สิยา ภาวนาย ปหาตพฺพเหตุกํ ¶ . ทุกฺขสจฺจํ สิยา ทสฺสเนน ปหาตพฺพเหตุกํ, สิยา ภาวนาย ปหาตพฺพเหตุกํ, สิยา เนว ทสฺสเนน น ภาวนาย ปหาตพฺพเหตุกํ. สมุทยสจฺจํ อาจยคามิ. มคฺคสจฺจํ อปจยคามิ. นิโรธสจฺจํ ¶ เนวาจยคามินาปจยคามิ. ทุกฺขสจฺจํ สิยา อาจยคามิ, สิยา เนวาจยคามินาปจยคามิ. มคฺคสจฺจํ เสกฺขํ. ตีณิ สจฺจานิ เนวเสกฺขนาเสกฺขา. สมุทยสจฺจํ ปริตฺตํ ¶ . ทฺเว สจฺจา อปฺปมาณา. ทุกฺขสจฺจํ สิยา ปริตฺตํ, สิยา มหคฺคตํ. นิโรธสจฺจํ อนารมฺมณํ. มคฺคสจฺจํ อปฺปมาณารมฺมณํ. สมุทยสจฺจํ สิยา ปริตฺตารมฺมณํ, สิยา มหคฺคตารมฺมณํ น อปฺปมาณารมฺมณํ, สิยา น วตฺตพฺพํ – ‘‘ปริตฺตารมฺมณ’’นฺติปิ, ‘‘มหคฺคตารมฺมณ’’นฺติปิ. ทุกฺขสจฺจํ สิยา ปริตฺตารมฺมณํ, สิยา มหคฺคตารมฺมณํ, สิยา อปฺปมาณารมฺมณํ, สิยา น วตฺตพฺพํ – ‘‘ปริตฺตารมฺมณ’’นฺติปิ, ‘‘มหคฺคตารมฺมณ’’นฺติปิ, ‘‘อปฺปมาณารมฺมณ’’นฺติปิ.
สมุทยสจฺจํ ¶ หีนํ. ทฺเว สจฺจา ปณีตา. ทุกฺขสจฺจํ สิยา หีนํ, สิยา มชฺฌิมํ. นิโรธสจฺจํ อนิยตํ. มคฺคสจฺจํ สมฺมตฺตนิยตํ. ทฺเว สจฺจา สิยา มิจฺฉตฺตนิยตา, สิยา อนิยตา. นิโรธสจฺจํ อนารมฺมณํ. สมุทยสจฺจํ น วตฺตพฺพํ – ‘‘มคฺคารมฺมณ’’นฺติปิ, ‘‘มคฺคเหตุก’’นฺติปิ, ‘‘มคฺคาธิปตี’’ติปิ. มคฺคสจฺจํ น มคฺคารมฺมณํ มคฺคเหตุกํ, สิยา มคฺคาธิปติ, สิยา น วตฺตพฺพํ – ‘‘มคฺคาธิปตี’’ติ. ทุกฺขสจฺจํ สิยา มคฺคารมฺมณํ น มคฺคเหตุกํ, สิยา มคฺคาธิปติ, สิยา น วตฺตพฺพํ – ‘‘มคฺคารมฺมณ’’นฺติปิ, ‘‘มคฺคาธิปตี’’ติปิ. ทฺเว สจฺจา สิยา อุปฺปนฺนา, สิยา อนุปฺปนฺนา, น วตฺตพฺพา – ‘‘อุปฺปาทิโน’’ติ. นิโรธสจฺจํ น วตฺตพฺพํ – ‘‘อุปฺปนฺน’’นฺติปิ, ‘‘อนุปฺปนฺน’’นฺติปิ, ‘‘อุปฺปาที’’ติปิ. ทุกฺขสจฺจํ สิยา อุปฺปนฺนํ, สิยา อนุปฺปนฺนํ, สิยา อุปฺปาทิ. ตีณิ สจฺจานิ สิยา อตีตา, สิยา อนาคตา, สิยา ปจฺจุปฺปนฺนา. นิโรธสจฺจํ น วตฺตพฺพํ – ‘‘อตีต’’นฺติปิ, ‘‘อนาคต’’นฺติปิ, ‘‘ปจฺจุปฺปนฺน’’นฺติปิ. นิโรธสจฺจํ อนารมฺมณํ. มคฺคสจฺจํ น วตฺตพฺพํ – ‘‘อตีตารมฺมณ’’นฺติปิ, ¶ ‘‘อนาคตารมฺมณ’’นฺติปิ, ‘‘ปจฺจุปฺปนฺนารมฺมณ’’นฺติปิ. ทฺเว สจฺจา สิยา อตีตารมฺมณา, สิยา อนาคตารมฺมณา, สิยา ปจฺจุปฺปนฺนารมฺมณา, สิยา น วตฺตพฺพา – ‘‘อตีตารมฺมณา’’ติปิ, ‘‘อนาคตารมฺมณา’’ติปิ, ‘‘ปจฺจุปฺปนฺนารมฺมณา’’ติปิ. นิโรธสจฺจํ ¶ พหิทฺธา. ตีณิ สจฺจานิ สิยา อชฺฌตฺตา, สิยา พหิทฺธา, สิยา อชฺฌตฺตพหิทฺธา. นิโรธสจฺจํ อนารมฺมณํ. มคฺคสจฺจํ พหิทฺธารมฺมณํ. สมุทยสจฺจํ สิยา อชฺฌตฺตารมฺมณํ, สิยา พหิทฺธารมฺมณํ, สิยา อชฺฌตฺตพหิทฺธารมฺมณํ. ทุกฺขสจฺจํ สิยา อชฺฌตฺตารมฺมณํ, สิยา พหิทฺธารมฺมณํ, สิยา อชฺฌตฺตพหิทฺธารมฺมณํ ¶ , สิยา น วตฺตพฺพํ – ‘‘อชฺฌตฺตารมฺมณ’’นฺติปิ, ‘‘พหิทฺธารมฺมณ’’นฺติปิ, ‘‘อชฺฌตฺตพหิทฺธารมฺมณ’’นฺติปิ. ตีณิ สจฺจานิ อนิทสฺสนอปฺปฏิฆา. ทุกฺขสจฺจํ สิยา สนิทสฺสนสปฺปฏิฆํ, สิยา อนิทสฺสนสปฺปฏิฆํ, สิยา อนิทสฺสนอปฺปฏิฆํ.
๒. ทุกํ
๒๑๘. สมุทยสจฺจํ เหตุ. นิโรธสจฺจํ น เหตุ. ทฺเว สจฺจา สิยา เหตู, สิยา น เหตู. ทฺเว สจฺจา สเหตุกา. นิโรธสจฺจํ อเหตุกํ. ทุกฺขสจฺจํ สิยา สเหตุกํ, สิยา อเหตุกํ. ทฺเว สจฺจา เหตุสมฺปยุตฺตา. นิโรธสจฺจํ เหตุวิปฺปยุตฺตํ. ทุกฺขสจฺจํ สิยา เหตุสมฺปยุตฺตํ, สิยา เหตุวิปฺปยุตฺตํ. สมุทยสจฺจํ เหตุ เจว สเหตุกฺจ. นิโรธสจฺจํ น วตฺตพฺพํ ¶ – ‘‘เหตุ เจว สเหตุกฺจา’’ติปิ, ‘‘สเหตุกฺเจว น จ เหตู’’ติปิ. มคฺคสจฺจํ สิยา เหตุ เจว สเหตุกฺจ, สิยา สเหตุกฺเจว น จ เหตุ. ทุกฺขสจฺจํ สิยา เหตุ เจว สเหตุกฺจ, สิยา สเหตุกฺเจว น จ เหตุ, สิยา ¶ น วตฺตพฺพํ – ‘‘เหตุ เจว สเหตุกฺจา’’ติปิ, ‘‘สเหตุกฺเจว น จ เหตู’’ติปิ. สมุทยสจฺจํ เหตุ เจว เหตุสมฺปยุตฺตฺจ. นิโรธสจฺจํ น วตฺตพฺพํ – ‘‘เหตุ เจว เหตุสมฺปยุตฺตฺจา’’ติปิ, ‘‘เหตุสมฺปยุตฺตฺเจว น จ เหตู’’ติปิ. มคฺคสจฺจํ สิยา เหตุ เจว เหตุสมฺปยุตฺตฺจ, สิยา เหตุสมฺปยุตฺตฺเจว น จ เหตุ. ทุกฺขสจฺจํ สิยา เหตุ เจว เหตุสมฺปยุตฺตฺจ, สิยา เหตุสมฺปยุตฺตฺเจว น จ เหตุ, สิยา น วตฺตพฺพํ – ‘‘เหตุ เจว เหตุสมฺปยุตฺตฺจา’’ติปิ, ‘‘เหตุสมฺปยุตฺตฺเจว น จ เหตู’’ติปิ. นิโรธสจฺจํ น เหตุอเหตุกํ. สมุทยสจฺจํ น วตฺตพฺพํ – ‘‘น เหตุสเหตุก’’นฺติปิ, ‘‘น เหตุอเหตุก’’นฺติปิ. มคฺคสจฺจํ สิยา น เหตุสเหตุกํ, สิยา น วตฺตพฺพํ – ‘‘น เหตุสเหตุก’’นฺติปิ, ‘‘น เหตุอเหตุก’’นฺติปิ. ทุกฺขสจฺจํ สิยา น เหตุสเหตุกํ, สิยา น เหตุอเหตุกํ, สิยา น วตฺตพฺพํ – ‘‘น เหตุสเหตุก’’นฺติปิ, ‘‘น เหตุอเหตุก’’นฺติปิ.
ตีณิ ¶ สจฺจานิ สปฺปจฺจยา. นิโรธสจฺจํ อปฺปจฺจยํ. ตีณิ สจฺจานิ สงฺขตา. นิโรธสจฺจํ อสงฺขตํ. ตีณิ สจฺจานิ อนิทสฺสนา. ทุกฺขสจฺจํ สิยา สนิทสฺสนํ, สิยา อนิทสฺสนํ. ตีณิ สจฺจานิ อปฺปฏิฆา. ทุกฺขสจฺจํ สิยา สปฺปฏิฆํ, สิยา อปฺปฏิฆํ. ตีณิ สจฺจานิ อรูปานิ. ทุกฺขสจฺจํ สิยา รูปํ, สิยา อรูปํ. ทฺเว สจฺจา ¶ โลกิยา. ทฺเว สจฺจา โลกุตฺตรา; เกนจิ วิฺเยฺยา, เกนจิ น วิฺเยฺยา.
สมุทยสจฺจํ อาสโว. ทฺเว สจฺจา โน อาสวา. ทุกฺขสจฺจํ สิยา อาสโว, สิยา โน อาสโว. ทฺเว สจฺจา สาสวา. ทฺเว สจฺจา อนาสวา ¶ . สมุทยสจฺจํ อาสวสมฺปยุตฺตํ. ทฺเว สจฺจา อาสววิปฺปยุตฺตา. ทุกฺขสจฺจํ สิยา อาสวสมฺปยุตฺตํ, สิยา อาสววิปฺปยุตฺตํ. สมุทยสจฺจํ อาสโว เจว สาสวฺจ. ทฺเว สจฺจา น วตฺตพฺพา – ‘‘อาสวา เจว สาสวา จา’’ติปิ, ‘‘สาสวา เจว โน จ อาสวา’’ติปิ. ทุกฺขสจฺจํ สิยา อาสโว เจว สาสวฺจ, สิยา สาสวฺเจว โน จ อาสโว. สมุทยสจฺจํ อาสโว เจว อาสวสมฺปยุตฺตฺจ. ทฺเว สจฺจา น วตฺตพฺพา – ‘‘อาสวา เจว อาสวสมฺปยุตฺตา จา’’ติปิ, ‘‘อาสวสมฺปยุตฺตา เจว โน จ อาสวา’’ติปิ. ทุกฺขสจฺจํ สิยา อาสโว เจว อาสวสมฺปยุตฺตฺจ ¶ , สิยา อาสวสมฺปยุตฺตฺเจว โน จ อาสโว, สิยา น วตฺตพฺพํ – ‘‘อาสโว เจว อาสวสมฺปยุตฺตฺจา’’ติปิ, ‘‘อาสวสมฺปยุตฺตฺเจว โน จ อาสโว’’ติปิ. ทฺเว สจฺจา อาสววิปฺปยุตฺตอนาสวา. สมุทยสจฺจํ น วตฺตพฺพํ – ‘‘อาสววิปฺปยุตฺตสาสว’’นฺติปิ, ‘‘อาสววิปฺปยุตฺตอนาสว’’นฺติปิ. ทุกฺขสจฺจํ สิยา อาสววิปฺปยุตฺตสาสวํ, สิยา น วตฺตพฺพํ – ‘‘อาสววิปฺปยุตฺตสาสว’’นฺติปิ, ‘‘อาสววิปฺปยุตฺตอนาสว’’นฺติปิ.
สมุทยสจฺจํ สํโยชนํ. ทฺเว สจฺจา โน สํโยชนา. ทุกฺขสจฺจํ สิยา สํโยชนํ, สิยา โน สํโยชนํ. ทฺเว สจฺจา สํโยชนิยา. ทฺเว สจฺจา อสํโยชนิยา. สมุทยสจฺจํ สํโยชนสมฺปยุตฺตํ. ทฺเว สจฺจา สํโยชนวิปฺปยุตฺตา. ทุกฺขสจฺจํ สิยา สํโยชนสมฺปยุตฺตํ, สิยา สํโยชนวิปฺปยุตฺตํ. สมุทยสจฺจํ สํโยชนฺเจว สํโยชนิยฺจ. ทฺเว สจฺจา ¶ น วตฺตพฺพา – ‘‘สํโยชนา เจว ¶ สํโยชนิยา จา’’ติปิ, ‘‘สํโยชนิยา เจว โน จ สํโยชนา’’ติปิ. ทุกฺขสจฺจํ สิยา สํโยชนฺเจว สํโยชนิยฺจ, สิยา สํโยชนิยฺเจว โน จ สํโยชนํ. สมุทยสจฺจํ สํโยชนฺเจว สํโยชนสมฺปยุตฺตฺจ. ทฺเว สจฺจา น วตฺตพฺพา – ‘‘สํโยชนา เจว สํโยชนสมฺปยุตฺตา จา’’ติปิ, ‘‘สํโยชนสมฺปยุตฺตา เจว โน จ สํโยชนา’’ติปิ. ทุกฺขสจฺจํ สิยา สํโยชนฺเจว สํโยชนสมฺปยุตฺตฺจ, สิยา สํโยชนสมฺปยุตฺตฺเจว โน จ สํโยชนํ, สิยา น วตฺตพฺพํ – ‘‘สํโยชนฺเจว สํโยชนสมฺปยุตฺตฺจา’’ติปิ, ‘‘สํโยชนสมฺปยุตฺตฺเจว โน จ สํโยชน’’นฺติปิ ¶ . ทฺเว สจฺจา สํโยชนวิปฺปยุตฺตอสํโยชนิยา. สมุทยสจฺจํ น วตฺตพฺพํ – ‘‘สํโยชนวิปฺปยุตฺตสํโยชนิย’’นฺติปิ, ‘‘สํโยชนวิปฺปยุตฺตอสํโยชนิย’’นฺติปิ. ทุกฺขสจฺจํ สิยา สํโยชนวิปฺปยุตฺตสํโยชนิยํ, สิยา น วตฺตพฺพํ – ‘‘สํโยชนวิปฺปยุตฺตสํโยชนิย’’นฺติปิ, ‘‘สํโยชนวิปฺปยุตฺตอสํโยชนิย’’นฺติปิ.
สมุทยสจฺจํ คนฺโถ. ทฺเว สจฺจา โน คนฺถา. ทุกฺขสจฺจํ สิยา คนฺโถ, สิยา โน คนฺโถ. ทฺเว สจฺจา คนฺถนิยา. ทฺเว สจฺจา อคนฺถนิยา. ทฺเว สจฺจา คนฺถวิปฺปยุตฺตา. ทฺเว สจฺจา สิยา คนฺถสมฺปยุตฺตา, สิยา คนฺถวิปฺปยุตฺตา. สมุทยสจฺจํ คนฺโถ เจว คนฺถนิยฺจ. ทฺเว สจฺจา น วตฺตพฺพา – ‘‘คนฺถา เจว คนฺถนิยา จา’’ติปิ, ‘‘คนฺถนิยา เจว โน จ คนฺถา’’ติปิ. ทุกฺขสจฺจํ สิยา คนฺโถ เจว คนฺถนิยฺจ, สิยา คนฺถนิยฺเจว โน จ คนฺโถ. สมุทยสจฺจํ คนฺโถ เจว คนฺถสมฺปยุตฺตฺจ ¶ , สิยา น วตฺตพฺพํ – ‘‘คนฺโถ เจว คนฺถสมฺปยุตฺตฺจา’’ติปิ, ‘‘คนฺถสมฺปยุตฺตฺเจว โน จ คนฺโถ’’ติปิ. ทฺเว สจฺจา น วตฺตพฺพา – ‘‘คนฺถา เจว คนฺถสมฺปยุตฺตา จา’’ติปิ, ‘‘คนฺถสมฺปยุตฺตา เจว โน จ คนฺถา’’ติปิ. ทุกฺขสจฺจํ ¶ สิยา คนฺโถ เจว คนฺถสมฺปยุตฺตฺจ, สิยา คนฺถสมฺปยุตฺตฺเจว โน จ คนฺโถ, สิยา น วตฺตพฺพํ – ‘‘คนฺโถ เจว คนฺถสมฺปยุตฺตฺจา’’ติปิ, ‘‘คนฺถสมฺปยุตฺตฺเจว โน จ คนฺโถ’’ติปิ. ทฺเว สจฺจา คนฺถวิปฺปยุตฺตอคนฺถนิยา. ทฺเว สจฺจา สิยา คนฺถวิปฺปยุตฺตคนฺถนิยา, สิยา น วตฺตพฺพา – ‘‘คนฺถวิปฺปยุตฺตคนฺถนิยา’’ติปิ, ‘‘คนฺถวิปฺปยุตฺตอคนฺถนิยา’’ติปิ.
สมุทยสจฺจํ โอโฆ…เป… โยโค…เป… นีวรณํ. ทฺเว สจฺจา โน นีวรณา. ทุกฺขสจฺจํ สิยา นีวรณํ, สิยา โน นีวรณํ. ทฺเว สจฺจา นีวรณิยา ทฺเว สจฺจา อนีวรณิยา. สมุทยสจฺจํ ¶ นีวรณสมฺปยุตฺตํ. ทฺเว สจฺจา นีวรณวิปฺปยุตฺตา. ทุกฺขสจฺจํ สิยา นีวรณสมฺปยุตฺตํ, สิยา นีวรณวิปฺปยุตฺตํ. สมุทยสจฺจํ นีวรณฺเจว นีวรณิยฺจ. ทฺเว สจฺจา น วตฺตพฺพา – ‘‘นีวรณา เจว นีวรณิยา จา’’ติปิ, ‘‘นีวรณิยา เจว โน จ นีวรณา’’ติปิ. ทุกฺขสจฺจํ สิยา นีวรณฺเจว นีวรณิยฺจ, สิยา นีวรณิยฺเจว โน จ นีวรณํ. สมุทยสจฺจํ นีวรณฺเจว นีวรณสมฺปยุตฺตฺจ. ทฺเว สจฺจา น วตฺตพฺพา – ‘‘นีวรณา เจว นีวรณสมฺปยุตฺตา จา’’ติปิ, ‘‘นีวรณสมฺปยุตฺตา เจว โน จ นีวรณา’’ติปิ. ทุกฺขสจฺจํ สิยา นีวรณฺเจว นีวรณสมฺปยุตฺตฺจ, สิยา นีวรณสมฺปยุตฺตฺเจว ¶ โน จ นีวรณํ, สิยา น วตฺตพฺพํ – ‘‘นีวรณฺเจว นีวรณสมฺปยุตฺตฺจา’’ติปิ ¶ , ‘‘นีวรณสมฺปยุตฺตฺเจว โน จ นีวรณ’’นฺติปิ. ทฺเว สจฺจา นีวรณวิปฺปยุตฺตอนีวรณิยา. สมุทยสจฺจํ น วตฺตพฺพํ – ‘‘นีวรณวิปฺปยุตฺตนีวรณิย’’นฺติปิ, ‘‘นีวรณวิปฺปยุตฺตอนีวรณิย’’นฺติปิ. ทุกฺขสจฺจํ สิยา นีวรณวิปฺปยุตฺตนีวรณิยํ, สิยา น วตฺตพฺพํ – ‘‘นีวรณวิปฺปยุตฺตนีวรณิย’’นฺติปิ, ‘‘นีวรณวิปฺปยุตฺตอนีวรณิย’’นฺติปิ.
ตีณิ สจฺจานิ โน ปรามาสา. ทุกฺขสจฺจํ สิยา ปรามาโส, สิยา โน ปรามาโส. ทฺเว สจฺจา ปรามฏฺา. ทฺเว สจฺจา อปรามฏฺา. ทฺเว สจฺจา ปรามาสวิปฺปยุตฺตา. สมุทยสจฺจํ สิยา ปรามาสสมฺปยุตฺตํ, สิยา ปรามาสวิปฺปยุตฺตํ. ทุกฺขสจฺจํ สิยา ปรามาสสมฺปยุตฺตํ, สิยา ปรามาสวิปฺปยุตฺตํ, สิยา น วตฺตพฺพํ – ‘‘ปรามาสสมฺปยุตฺต’’นฺติปิ, ‘‘ปรามาสวิปฺปยุตฺต’’นฺติปิ. สมุทยสจฺจํ น วตฺตพฺพํ – ‘‘ปรามาโส เจว ปรามฏฺฺจา’’ติ, ปรามฏฺฺเจว โน จ ปรามาโส. ทฺเว สจฺจา น วตฺตพฺพา – ‘‘ปรามาสา เจว ปรามฏฺา จา’’ติปิ ¶ , ‘‘ปรามฏฺา เจว โน จ ปรามาสา’’ติปิ. ทุกฺขสจฺจํ สิยา ปรามาโส เจว ปรามฏฺฺจ, สิยา ปรามฏฺฺเจว โน จ ปรามาโส. ทฺเว สจฺจา ปรามาสวิปฺปยุตฺตอปรามฏฺา. ทฺเว สจฺจา สิยา ปรามาสวิปฺปยุตฺตปรามฏฺา, สิยา น วตฺตพฺพา – ‘‘ปรามาสวิปฺปยุตฺตปรามฏฺา’’ติปิ, ‘‘ปรามาสวิปฺปยุตฺตอปรามฏฺา’’ติปิ.
ทฺเว สจฺจา สารมฺมณา. นิโรธสจฺจํ อนารมฺมณํ. ทุกฺขสจฺจํ ¶ สิยา สารมฺมณํ, สิยา อนารมฺมณํ. ตีณิ สจฺจานิ โน จิตฺตา. ทุกฺขสจฺจํ สิยา จิตฺตํ, สิยา โน จิตฺตํ. ทฺเว สจฺจา เจตสิกา. นิโรธสจฺจํ อเจตสิกํ. ทุกฺขสจฺจํ สิยา เจตสิกํ, สิยา อเจตสิกํ. ทฺเว สจฺจา จิตฺตสมฺปยุตฺตา ¶ . นิโรธสจฺจํ จิตฺตวิปฺปยุตฺตํ. ทุกฺขสจฺจํ สิยา จิตฺตสมฺปยุตฺตํ, สิยา จิตฺตวิปฺปยุตฺตํ, สิยา น วตฺตพฺพํ – ‘‘จิตฺเตน สมฺปยุตฺต’’นฺติปิ, ‘‘จิตฺเตน วิปฺปยุตฺต’’นฺติปิ. ทฺเว สจฺจา จิตฺตสํสฏฺา. นิโรธสจฺจํ จิตฺตวิสํสฏฺํ. ทุกฺขสจฺจํ สิยา จิตฺตสํสฏฺํ, สิยา จิตฺตวิสํสฏฺํ, สิยา น วตฺตพฺพํ – ‘‘จิตฺเตน สํสฏฺ’’นฺติปิ, ‘‘จิตฺเตน วิสํสฏฺ’’นฺติปิ. ทฺเว สจฺจา จิตฺตสมุฏฺานา. นิโรธสจฺจํ โน จิตฺตสมุฏฺานํ. ทุกฺขสจฺจํ สิยา จิตฺตสมุฏฺานํ, สิยา โน จิตฺตสมุฏฺานํ. ทฺเว สจฺจา จิตฺตสหภุโน. นิโรธสจฺจํ โน จิตฺตสหภู. ทุกฺขสจฺจํ สิยา จิตฺตสหภู, สิยา โน จิตฺตสหภู. ทฺเว สจฺจา จิตฺตานุปริวตฺติโน. นิโรธสจฺจํ โน จิตฺตานุปริวตฺติ. ทุกฺขสจฺจํ สิยา จิตฺตานุปริวตฺติ, สิยา โน จิตฺตานุปริวตฺติ. ทฺเว สจฺจา จิตฺตสํสฏฺสมุฏฺานา. นิโรธสจฺจํ โน จิตฺตสํสฏฺสมุฏฺานํ ¶ . ทุกฺขสจฺจํ สิยา จิตฺตสํสฏฺสมุฏฺานํ, สิยา โน จิตฺตสํสฏฺสมุฏฺานํ. ทฺเว สจฺจา จิตฺตสํสฏฺสมุฏฺานสหภุโน. นิโรธสจฺจํ โน จิตฺตสํสฏฺสมุฏฺานสหภู. ทุกฺขสจฺจํ สิยา จิตฺตสํสฏฺสมุฏฺานสหภู, สิยา โน จิตฺตสํสฏฺสมุฏฺานสหภู. ทฺเว สจฺจา จิตฺตสํสฏฺสมุฏฺานานุปริวตฺติโน. นิโรธสจฺจํ โน จิตฺตสํสฏฺสมุฏฺานานุปริวตฺติ ¶ . ทุกฺขสจฺจํ สิยา จิตฺตสํสฏฺสมุฏฺานานุปริวตฺติ, สิยา โน จิตฺตสํสฏฺสมุฏฺานานุปริวตฺติ. ตีณิ สจฺจานิ พาหิรา. ทุกฺขสจฺจํ สิยา อชฺฌตฺตํ, สิยา พาหิรํ.
ตีณิ สจฺจานิ โน อุปาทา. ทุกฺขสจฺจํ สิยา อุปาทา, สิยา โน อุปาทา. ตีณิ สจฺจานิ อนุปาทินฺนา. ทุกฺขสจฺจํ สิยา อุปาทินฺนํ, สิยา อนุปาทินฺนํ. สมุทยสจฺจํ อุปาทานํ. ทฺเว สจฺจา โน อุปาทานา. ทุกฺขสจฺจํ สิยา อุปาทานํ, สิยา โน อุปาทานํ. ทฺเว สจฺจา อุปาทานิยา. ทฺเว สจฺจา อนุปาทานิยา. ทฺเว สจฺจา อุปาทานวิปฺปยุตฺตา. ทฺเว สจฺจา สิยา อุปาทานสมฺปยุตฺตา, สิยา ¶ อุปาทานวิปฺปยุตฺตา. สมุทยสจฺจํ อุปาทานฺเจว อุปาทานิยฺจ. ทฺเว สจฺจา น วตฺตพฺพา – ‘‘อุปาทานา เจว อุปาทานิยา จา’’ติปิ, ‘‘อุปาทานิยา เจว โน จ อุปาทานา’’ติปิ. ทุกฺขสจฺจํ สิยา อุปาทานฺเจว อุปาทานิยฺจ, สิยา อุปาทานิยฺเจว โน จ อุปาทานํ. สมุทยสจฺจํ สิยา อุปาทานฺเจว อุปาทานสมฺปยุตฺตฺจ, สิยา น วตฺตพฺพํ – ‘‘อุปาทานฺเจว ¶ อุปาทานสมฺปยุตฺตฺจา’’ติปิ, ‘‘อุปาทานสมฺปยุตฺตฺเจว โน จ อุปาทาน’’นฺติปิ. ทฺเว สจฺจา น วตฺตพฺพา – ‘‘อุปาทานา เจว อุปาทานสมฺปยุตฺตา จา’’ติปิ, ‘‘อุปาทานสมฺปยุตฺตา เจว โน จ อุปาทานา’’ติปิ. ทุกฺขสจฺจํ สิยา อุปาทานฺเจว อุปาทานสมฺปยุตฺตฺจ, สิยา อุปาทานสมฺปยุตฺตฺเจว โน จ อุปาทานํ, สิยา น วตฺตพฺพํ – ‘‘อุปาทานฺเจว อุปาทานสมฺปยุตฺตฺจา’’ ติปิ, ‘‘อุปาทานสมฺปยุตฺตฺเจว โน จ อุปาทาน’’นฺติปิ. ทฺเว สจฺจา ¶ อุปาทานวิปฺปยุตฺตอนุปาทานิยา. ทฺเว สจฺจา สิยา อุปาทานวิปฺปยุตฺตอุปาทานิยา, สิยา น วตฺตพฺพา – ‘‘อุปาทานวิปฺปยุตฺตอุปาทานิยา’’ติปิ, ‘‘อุปาทานวิปฺปยุตฺตอนุปาทานิยา’’ติปิ.
สมุทยสจฺจํ กิเลโส. ทฺเว สจฺจา โน กิเลสา. ทุกฺขสจฺจํ สิยา กิเลโส, สิยา โน กิเลโส. ทฺเว สจฺจา สํกิเลสิกา. ทฺเว สจฺจา อสํกิเลสิกา. สมุทยสจฺจํ สํกิลิฏฺํ. ทฺเว สจฺจา อสํกิลิฏฺา. ทุกฺขสจฺจํ สิยา สํกิลิฏฺํ, สิยา อสํกิลิฏฺํ. สมุทยสจฺจํ กิเลสสมฺปยุตฺตํ. ทฺเว สจฺจา กิเลสวิปฺปยุตฺตา. ทุกฺขสจฺจํ สิยา กิเลสสมฺปยุตฺตํ, สิยา ¶ กิเลสวิปฺปยุตฺตํ. สมุทยสจฺจํ กิเลโส เจว สํกิเลสิกฺจ. ทฺเว สจฺจา น วตฺตพฺพา – ‘‘กิเลสา เจว สํกิเลสิกา จา’’ติปิ, ‘‘สํกิเลสิกา เจว โน จ กิเลสา’’ติปิ. ทุกฺขสจฺจํ สิยา กิเลโส เจว สํกิเลสิกฺจ, สิยา สํกิเลสิกฺเจว โน จ กิเลโส. สมุทยสจฺจํ กิเลโส เจว สํกิลิฏฺฺจ. ทฺเว สจฺจา น วตฺตพฺพา – ‘‘กิเลสา เจว สํกิลิฏฺา จา’’ติปิ, ‘‘สํกิลิฏฺา เจว โน จ กิเลสา’’ติปิ. ทุกฺขสจฺจํ สิยา กิเลโส เจว สํกิลิฏฺฺจ, สิยา สํกิลิฏฺฺเจว โน จ กิเลโส, สิยา น วตฺตพฺพํ – ‘‘กิเลโส เจว สํกิลิฏฺฺจา’’ติปิ, ‘‘สํกิลิฏฺฺเจว โน จ กิเลโส’’ติปิ. สมุทยสจฺจํ กิเลโส เจว กิเลสสมฺปยุตฺตฺจ. ทฺเว สจฺจา น วตฺตพฺพา – ‘‘กิเลสา เจว กิเลสสมฺปยุตฺตา จา’’ติปิ, ‘‘กิเลสสมฺปยุตฺตา เจว โน จ กิเลสา’’ติปิ. ทุกฺขสจฺจํ สิยา กิเลโส เจว กิเลสสมฺปยุตฺตฺจ ¶ , สิยา กิเลสสมฺปยุตฺตฺเจว โน จ กิเลโส, สิยา น วตฺตพฺพํ – ‘‘กิเลโส เจว กิเลสสมฺปยุตฺตฺจา’’ ติปิ, ‘‘กิเลสสมฺปยุตฺตฺเจว โน จ กิเลโส’’ติปิ. ทฺเว ¶ สจฺจา กิเลสวิปฺปยุตฺตอสํกิเลสิกา. สมุทยสจฺจํ น วตฺตพฺพํ – ‘‘กิเลสวิปฺปยุตฺตสํกิเลสิก’’นฺติปิ, ‘‘กิเลสวิปฺปยุตฺตอสํกิเลสิก’’นฺติปิ. ทุกฺขสจฺจํ สิยา กิเลสวิปฺปยุตฺตสํกิเลสิกํ, สิยา น วตฺตพฺพํ – ‘‘กิเลสวิปฺปยุตฺตสํกิเลสิก’’นฺติปิ, ‘‘กิเลสวิปฺปยุตฺตอสํกิเลสิก’’นฺติปิ.
ทฺเว ¶ สจฺจา น ทสฺสเนน ปหาตพฺพา. ทฺเว สจฺจา สิยา ทสฺสเนน ปหาตพฺพา, สิยา น ทสฺสเนน ปหาตพฺพา. ทฺเว สจฺจา น ภาวนาย ปหาตพฺพา. ทฺเว สจฺจา สิยา ภาวนาย ปหาตพฺพา, สิยา น ภาวนาย ปหาตพฺพา. ทฺเว สจฺจา น ทสฺสเนน ปหาตพฺพเหตุกา. ทฺเว สจฺจา สิยา ทสฺสเนน ปหาตพฺพเหตุกา, สิยา น ทสฺสเนน ปหาตพฺพเหตุกา. ทฺเว สจฺจา น ภาวนาย ปหาตพฺพเหตุกา. ทฺเว สจฺจา สิยา ภาวนาย ปหาตพฺพเหตุกา, สิยา น ภาวนาย ปหาตพฺพเหตุกา. สมุทยสจฺจํ สวิตกฺกํ. นิโรธสจฺจํ อวิตกฺกํ. ทฺเว สจฺจา สิยา สวิตกฺกา, สิยา อวิตกฺกา. สมุทยสจฺจํ สวิจารํ. นิโรธสจฺจํ อวิจารํ. ทฺเว สจฺจา สิยา สวิจารา, สิยา อวิจารา. นิโรธสจฺจํ อปฺปีติกํ. ตีณิ สจฺจานิ สิยา สปฺปีติกา, สิยา อปฺปีติกา. นิโรธสจฺจํ น ปีติสหคตํ. ตีณิ สจฺจานิ สิยา ปีติสหคตา, สิยา น ปีติสหคตา. นิโรธสจฺจํ ¶ น สุขสหคตํ. ตีณิ ¶ สจฺจานิ สิยา สุขสหคตา, สิยา น สุขสหคตา. นิโรธสจฺจํ น อุเปกฺขาสหคตํ. ตีณิ สจฺจานิ สิยา อุเปกฺขาสหคตา, สิยา น อุเปกฺขาสหคตา.
สมุทยสจฺจํ กามาวจรํ. ทฺเว สจฺจา น กามาวจรา. ทุกฺขสจฺจํ สิยา กามาวจรํ, สิยา น กามาวจรํ. ตีณิ สจฺจานิ น รูปาวจรา. ทุกฺขสจฺจํ สิยา รูปาวจรํ, สิยา น รูปาวจรํ. ตีณิ สจฺจานิ น อรูปาวจรา. ทุกฺขสจฺจํ สิยา อรูปาวจรํ, สิยา น อรูปาวจรํ. ทฺเว สจฺจา ปริยาปนฺนา. ทฺเว สจฺจา อปริยาปนฺนา. มคฺคสจฺจํ นิยฺยานิกํ. ตีณิ สจฺจานิ อนิยฺยานิกา. มคฺคสจฺจํ นิยตํ. นิโรธสจฺจํ อนิยตํ. ทฺเว สจฺจา สิยา นิยตา, สิยา อนิยตา. ทฺเว สจฺจา สอุตฺตรา. ทฺเว สจฺจา อนุตฺตรา. สมุทยสจฺจํ สรณํ. ทฺเว สจฺจา อรณา. ทุกฺขสจฺจํ สิยา สรณํ, สิยา อรณนฺติ.
ปฺหาปุจฺฉกํ.
สจฺจวิภงฺโค นิฏฺิโต.
๕. อินฺทฺริยวิภงฺโค
๑. อภิธมฺมภาชนียํ
๒๑๙. พาวีสตินฺทฺริยานิ ¶ ¶ ¶ – จกฺขุนฺทฺริยํ, โสตินฺทฺริยํ, ฆานินฺทฺริยํ, ชิวฺหินฺทฺริยํ, กายินฺทฺริยํ, มนินฺทฺริยํ, อิตฺถินฺทฺริยํ, ปุริสินฺทฺริยํ, ชีวิตินฺทฺริยํ, สุขินฺทฺริยํ, ทุกฺขินฺทฺริยํ, โสมนสฺสินฺทฺริยํ, โทมนสฺสินฺทฺริยํ, อุเปกฺขินฺทฺริยํ, สทฺธินฺทฺริยํ ¶ , วีริยินฺทฺริยํ [วิริยินฺทฺริยํ (สี. สฺยา.)], สตินฺทฺริยํ, สมาธินฺทฺริยํ, ปฺินฺทฺริยํ, อนฺาตฺสฺสามีตินฺทฺริยํ, อฺินฺทฺริยํ, อฺาตาวินฺทฺริยํ.
๒๒๐. ตตฺถ กตมํ จกฺขุนฺทฺริยํ? ยํ จกฺขุ จตุนฺนํ มหาภูตานํ อุปาทาย ปสาโท…เป… สฺุโ คาโมเปโส – อิทํ วุจฺจติ ‘‘จกฺขุนฺทฺริยํ’’.
ตตฺถ กตมํ โสตินฺทฺริยํ…เป… ฆานินฺทฺริยํ…เป… ชิวฺหินฺทฺริยํ…เป… กายินฺทฺริยํ? โย กาโย จตุนฺนํ มหาภูตานํ อุปาทาย ปสาโท…เป… สฺุโ คาโมเปโส – อิทํ วุจฺจติ ‘‘กายินฺทฺริยํ’’.
ตตฺถ กตมํ มนินฺทฺริยํ? เอกวิเธน มนินฺทฺริยํ – ผสฺสสมฺปยุตฺตํ. ทุวิเธน มนินฺทฺริยํ – อตฺถิ สเหตุกํ, อตฺถิ อเหตุกํ. ติวิเธน มนินฺทฺริยํ – อตฺถิ กุสลํ, อตฺถิ อกุสลํ, อตฺถิ อพฺยากตํ. จตุพฺพิเธน มนินฺทฺริยํ – อตฺถิ กามาวจรํ, อตฺถิ รูปาวจรํ, อตฺถิ อรูปาวจรํ, อตฺถิ อปริยาปนฺนํ. ปฺจวิเธน มนินฺทฺริยํ – อตฺถิ สุขินฺทฺริยสมฺปยุตฺตํ, อตฺถิ ทุกฺขินฺทฺริยสมฺปยุตฺตํ, อตฺถิ โสมนสฺสินฺทฺริยสมฺปยุตฺตํ, อตฺถิ โทมนสฺสินฺทฺริยสมฺปยุตฺตํ, อตฺถิ อุเปกฺขินฺทฺริยสมฺปยุตฺตํ ¶ . ฉพฺพิเธน มนินฺทฺริยํ – จกฺขุวิฺาณํ…เป… มโนวิฺาณํ. เอวํ ฉพฺพิเธน มนินฺทฺริยํ.
สตฺตวิเธน มนินฺทฺริยํ – จกฺขุวิฺาณํ…เป… กายวิฺาณํ, มโนธาตุ, มโนวิฺาณธาตุ. เอวํ สตฺตวิเธน มนินฺทฺริยํ.
อฏฺวิเธน มนินฺทฺริยํ – จกฺขุวิฺาณํ…เป… กายวิฺาณํ อตฺถิ สุขสหคตํ, อตฺถิ ทุกฺขสหคตํ, มโนธาตุ, มโนวิฺาณธาตุ. เอวํ อฏฺวิเธน มนินฺทฺริยํ.
นววิเธน ¶ มนินฺทฺริยํ – จกฺขุวิฺาณํ…เป… กายวิฺาณํ, มโนธาตุ, มโนวิฺาณธาตุ อตฺถิ กุสลา, อตฺถิ อกุสลา, อตฺถิ อพฺยากตา. เอวํ นววิเธน มนินฺทฺริยํ.
ทสวิเธน มนินฺทฺริยํ – จกฺขุวิฺาณํ…เป… กายวิฺาณํ อตฺถิ สุขสหคตํ, อตฺถิ ทุกฺขสหคตํ, มโนธาตุ, มโนวิฺาณธาตุ อตฺถิ กุสลา, อตฺถิ อกุสลา, อตฺถิ อพฺยากตา. เอวํ ทสวิเธน มนินฺทฺริยํ…เป… เอวํ พหุวิเธน มนินฺทฺริยํ. อิทํ วุจฺจติ ‘‘มนินฺทฺริยํ’’.
ตตฺถ กตมํ อิตฺถินฺทฺริยํ? ยํ อิตฺถิยา อิตฺถิลิงฺคํ อิตฺถินิมิตฺตํ อิตฺถิกุตฺตํ อิตฺถากปฺโป อิตฺถตฺตํ อิตฺถิภาโว – อิทํ วุจฺจติ ‘‘อิตฺถินฺทฺริยํ’’.
ตตฺถ กตมํ ปุริสินฺทฺริยํ? ยํ ปุริสสฺส ปุริสลิงฺคํ ปุริสนิมิตฺตํ ปุริสกุตฺตํ ปุริสากปฺโป ¶ ปุริสตฺตํ ปุริสภาโว – อิทํ วุจฺจติ ‘‘ปุริสินฺทฺริยํ’’.
ตตฺถ กตมํ ชีวิตินฺทฺริยํ? ชีวิตินฺทฺริยํ ทุวิเธน – อตฺถิ รูปชีวิตินฺทฺริยํ, อตฺถิ อรูปชีวิตินฺทฺริยํ.
ตตฺถ กตมํ รูปชีวิตินฺทฺริยํ? โย เตสํ รูปีนํ ธมฺมานํ อายุ ิติ ยปนา ยาปนา อิริยนา วตฺตนา ปาลนา ชีวิตํ ชีวิตินฺทฺริยํ – อิทํ วุจฺจติ ‘‘รูปชีวิตินฺทฺริยํ’’.
ตตฺถ ¶ กตมํ อรูปชีวิตินฺทฺริยํ? โย เตสํ อรูปีนํ ธมฺมานํ ¶ อายุ ิติ ยปนา ยาปนา อิริยนา วตฺตนา ปาลนา ชีวิตํ ชีวิตินฺทฺริยํ – อิทํ วุจฺจติ ‘‘อรูปชีวตินฺทฺริยํ’’. อิทํ วุจฺจติ ‘‘ชีวิตินฺทฺริยํ’’.
ตตฺถ กตมํ สุขินฺทฺริยํ? ยํ กายิกํ สาตํ กายิกํ สุขํ กายสมฺผสฺสชํ สาตํ สุขํ เวทยิตํ กายสมฺผสฺสชา สาตา สุขา เวทนา – อิทํ วุจฺจติ ‘‘สุขินฺทฺริยํ’’.
ตตฺถ กตมํ ทุกฺขินฺทฺริยํ? ยํ กายิกํ อสาตํ กายิกํ ทุกฺขํ กายสมฺผสฺสชํ อสาตํ ทุกฺขํ เวทยิตํ กายสมฺผสฺสชา อสาตา ทุกฺขา เวทนา – อิทํ วุจฺจติ ‘‘ทุกฺขินฺทฺริยํ’’.
ตตฺถ กตมํ โสมนสฺสินฺทฺริยํ? ยํ เจตสิกํ สาตํ เจตสิกํ สุขํ เจโตสมฺผสฺสชํ สาตํ สุขํ เวทยิตํ เจโตสมฺผสฺสชา สาตา สุขา เวทนา – อิทํ วุจฺจติ ‘‘โสมนสฺสินฺทฺริยํ’’.
ตตฺถ ¶ กตมํ โทมนสฺสินฺทฺริยํ? ยํ เจตสิกํ อสาตํ เจตสิกํ ทุกฺขํ เจโตสมฺผสฺสชํ อสาตํ ทุกฺขํ เวทยิตํ เจโตสมฺผสฺสชา อสาตา ทุกฺขา เวทนา – อิทํ วุจฺจติ ‘‘โทมนสฺสินฺทฺริยํ’’.
ตตฺถ กตมํ อุเปกฺขินฺทฺริยํ? ยํ เจตสิกํ เนว สาตํ นาสาตํ เจโตสมฺผสฺสชํ อทุกฺขมสุขํ เวทยิตํ เจโตสมฺผสฺสชา อทุกฺขมสุขา เวทนา – อิทํ วุจฺจติ ‘‘อุเปกฺขินฺทฺริยํ’’.
ตตฺถ กตมํ สทฺธินฺทฺริยํ? ยา สทฺธา สทฺทหนา โอกปฺปนา อภิปฺปสาโท สทฺธา สทฺธินฺทฺริยํ สทฺธาพลํ – อิทํ วุจฺจติ ‘‘สทฺธินฺทฺริยํ’’.
ตตฺถ กตมํ วีริยินฺทฺริยํ? โย เจตสิโก วีริยารมฺโภ นิกฺกโม ปรกฺกโม อุยฺยาโม วายาโม อุสฺสาโห อุสฺโสฬฺหี ถาโม ิติ อสิถิลปรกฺกมตา อนิกฺขิตฺตฉนฺทตา อนิกฺขิตฺตธุรตา ธุรสมฺปคฺคาโห ¶ วีริยํ ¶ วีริยินฺทฺริยํ วีริยพลํ – อิทํ วุจฺจติ ‘‘วีริยินฺทฺริยํ’’.
ตตฺถ ¶ กตมํ สตินฺทฺริยํ? ยา สติ อนุสฺสติ ปฏิสฺสติ สติ สรณตา ธารณตา อปิลาปนตา อสมฺมุสฺสนตา สติ สตินฺทฺริยํ สติพลํ สมฺมาสติ – อิทํ วุจฺจติ ‘‘สตินฺทฺริยํ’’.
ตตฺถ กตมํ สมาธินฺทฺริยํ? ยา จิตฺตสฺส ิติ สณฺิติ อวฏฺิติ อวิสาหาโร อวิกฺเขโป อวิสาหฏมานสตา สมโถ สมาธินฺทฺริยํ สมาธิพลํ สมฺมาสมาธิ – อิทํ วุจฺจติ ‘‘สมาธินฺทฺริยํ’’.
ตตฺถ กตมํ ปฺินฺทฺริยํ? ยา ปฺา ปชานนา…เป… อโมโห ธมฺมวิจโย สมฺมาทิฏฺิ – อิทํ วุจฺจติ ‘‘ปฺินฺทฺริยํ’’.
ตตฺถ กตมํ อนฺาตฺสฺสามีตินฺทฺริยํ? ยา เตสํ ธมฺมานํ อนฺาตานํ อทิฏฺานํ อปฺปตฺตานํ อวิทิตานํ อสจฺฉิกตานํ สจฺฉิกิริยาย ปฺา ปชานนา…เป… อโมโห ธมฺมวิจโย สมฺมาทิฏฺิ ธมฺมวิจยสมฺโพชฺฌงฺโค มคฺคงฺคํ มคฺคปริยาปนฺนํ – อิทํ วุจฺจติ ‘‘อนฺาตฺสฺสามีตินฺทฺริยํ’’.
ตตฺถ กตมํ อฺินฺทฺริยํ? ยา เตสํ ธมฺมานํ าตานํ ทิฏฺานํ ปตฺตานํ วิทิตานํ สจฺฉิกตานํ สจฺฉิกิริยาย ปฺา ปชานนา…เป… อโมโห ธมฺมวิจโย สมฺมาทิฏฺิ ธมฺมวิจยสมฺโพชฺฌงฺโค มคฺคงฺคํ มคฺคปริยาปนฺนํ – อิทํ วุจฺจติ อฺินฺทฺริยํ.
ตตฺถ ¶ กตมํ อฺาตาวินฺทฺริยํ? ยา เตสํ ธมฺมานํ อฺาตาวีนํ ทิฏฺานํ ปตฺตานํ วิทิตานํ สจฺฉิกตานํ สจฺฉิกิริยาย ปฺา ปชานนา…เป… อโมโห ธมฺมวิจโย สมฺมาทิฏฺิ ธมฺมวิจยสมฺโพชฺฌงฺโค มคฺคงฺคํ มคฺคปริยาปนฺนํ – อิทํ ¶ วุจฺจติ ‘‘อฺาตาวินฺทฺริยํ’’.
อภิธมฺมภาชนียํ.
๒. ปฺหาปุจฺฉกํ
๒๒๑. พาวีสตินฺทฺริยานิ ¶ – จกฺขุนฺทฺริยํ, โสตินฺทฺริยํ, ฆานินฺทฺริยํ, ชิวฺหินฺทฺริยํ, กายินฺทฺริยํ, มนินฺทฺริยํ, อิตฺถินฺทฺริยํ, ปุริสินฺทฺริยํ, ชีวิตินฺทฺริยํ, สุขินฺทฺริยํ, ทุกฺขินฺทฺริยํ, โสมนสฺสินฺทฺริยํ, โทมนสฺสินฺทฺริยํ, อุเปกฺขินฺทฺริยํ, สทฺธินฺทฺริยํ, วีริยินฺทฺริยํ, สตินฺทฺริยํ, สมาธินฺทฺริยํ, ปฺินฺทฺริยํ ¶ , อนฺาตฺสฺสามีตินฺทฺริยํ, อฺินฺทฺริยํ, อฺาตาวินฺทฺริยํ.
๒๒๒. พาวีสตีนํ อินฺทฺริยานํ กติ กุสลา, กติ อกุสลา, กติ อพฺยากตา…เป… กติ สรณา, กติ อรณา?
๑. ติกํ
๒๒๓. ทสินฺทฺริยา อพฺยากตา. โทมนสฺสินฺทฺริยํ อกุสลํ. อนฺาตฺสฺสามีตินฺทฺริยํ กุสลํ. จตฺตารินฺทฺริยา สิยา กุสลา, สิยา อพฺยากตา. ฉ อินฺทฺริยา สิยา กุสลา, สิยา อกุสลา, สิยา อพฺยากตา.
ทฺวาทสินฺทฺริยา น วตฺตพฺพา – ‘‘สุขาย เวทนาย สมฺปยุตฺตา’’ติปิ, ‘‘ทุกฺขาย เวทนาย สมฺปยุตฺตา’’ติปิ, ‘‘อทุกฺขมสุขาย เวทนาย สมฺปยุตฺตา’’ติปิ. ฉ อินฺทฺริยา สิยา สุขาย เวทนาย สมฺปยุตฺตา, สิยา อทุกฺขมสุขาย เวทนาย สมฺปยุตฺตา. ตีณินฺทฺริยา สิยา สุขาย เวทนาย สมฺปยุตฺตา, สิยา ทุกฺขาย เวทนาย สมฺปยุตฺตา, สิยา อทุกฺขมสุขาย เวทนาย สมฺปยุตฺตา. ชีวิตินฺทฺริยํ สิยา สุขาย เวทนาย สมฺปยุตฺตํ, สิยา ทุกฺขาย เวทนาย สมฺปยุตฺตํ, สิยา อทุกฺขมสุขาย เวทนาย สมฺปยุตฺตํ, สิยา น วตฺตพฺพํ – ‘‘สุขาย เวทนาย สมฺปยุตฺต’’นฺติปิ ¶ , ‘‘ทุกฺขาย เวทนาย สมฺปยุตฺต’’นฺติปิ, ‘‘อทุกฺขมสุขาย เวทนาย สมฺปยุตฺต’’นฺติปิ.
สตฺตินฺทฺริยา เนววิปากนวิปากธมฺมธมฺมา. ตีณินฺทฺริยา วิปากา. ทฺวินฺทฺริยา วิปากธมฺมธมฺมา. อฺินฺทฺริยํ สิยา วิปากํ, สิยา วิปากธมฺมธมฺมํ. นวินฺทฺริยา สิยา ¶ วิปากา, สิยา วิปากธมฺมธมฺมา, สิยา เนววิปากนวิปากธมฺมธมฺมา. นวินฺทฺริยา อุปาทินฺนุปาทานิยา ¶ . โทมนสฺสินฺทฺริยํ อนุปาทินฺนุปาทานิยํ. ตีณินฺทฺริยา อนุปาทินฺนอนุปาทานิยา. นวินฺทฺริยา สิยา อุปาทินฺนุปาทานิยา, สิยา อนุปาทินฺนุปาทานิยา, สิยา อนุปาทินฺนอนุปาทานิยา.
นวินฺทฺริยา อสํกิลิฏฺสํกิเลสิกา. โทมนสฺสินฺทฺริยํ สํกิลิฏฺสํกิเลสิกํ. ตีณินฺทฺริยา อสํกิลิฏฺอสํกิเลสิกา. ตีณินฺทฺริยา สิยา อสํกิลิฏฺสํกิเลสิกา, สิยา อสํกิลิฏฺอสํกิเลสิกา. ฉ อินฺทฺริยา สิยา สํกิลิฏฺสํกิเลสิกา, สิยา อสํกิลิฏฺสํกิเลสิกา, สิยา อสํกิลิฏฺอสํกิเลสิกา. นวินฺทฺริยา อวิตกฺกอวิจารา. โทมนสฺสินฺทฺริยํ สวิตกฺกสวิจารํ. อุเปกฺขินฺทฺริยํ สิยา สวิตกฺกสวิจารํ, สิยา อวิตกฺกอวิจารํ. เอกาทสินฺทฺริยา สิยา สวิตกฺกสวิจารา, สิยา อวิตกฺกวิจารมตฺตา, สิยา อวิตกฺกอวิจารา.
เอกาทสินฺทฺริยา น วตฺตพฺพา – ‘‘ปีติสหคตา’’ติปิ, ‘‘สุขสหคตา’’ติปิ, ‘‘อุเปกฺขาสหคตา’’ติปิ. โสมนสฺสินฺทฺริยํ สิยา ปีติสหคตํ น สุขสหคตํ น อุเปกฺขาสหคตํ, สิยา ¶ น วตฺตพฺพํ – ‘‘ปีติสหคต’’นฺติ. ฉ อินฺทฺริยา สิยา ปีติสหคตา, สิยา สุขสหคตา, สิยา อุเปกฺขาสหคตา. จตฺตารินฺทฺริยา สิยา ปีติสหคตา, สิยา สุขสหคตา, สิยา อุเปกฺขาสหคตา ¶ , สิยา น วตฺตพฺพา – ‘‘ปีติสหคตา’’ติปิ, ‘‘สุขสหคตา’’ติปิ, ‘‘อุเปกฺขาสหคตา’’ติปิ.
ปนฺนรสินฺทฺริยา เนว ทสฺสเนน น ภาวนาย ปหาตพฺพา. โทมนสฺสินฺทฺริยํ สิยา ทสฺสเนน ปหาตพฺพํ, สิยา ภาวนาย ปหาตพฺพํ. ฉ อินฺทฺริยา สิยา ทสฺสเนน ปหาตพฺพา, สิยา ภาวนาย ปหาตพฺพา, สิยา เนว ทสฺสเนน น ภาวนาย ปหาตพฺพา. ปนฺนรสินฺทฺริยา เนว ทสฺสเนน น ภาวนาย ปหาตพฺพเหตุกา. โทมนสฺสินฺทฺริยํ สิยา ทสฺสเนน ปหาตพฺพเหตุกํ, สิยา ภาวนาย ปหาตพฺพเหตุกํ. ฉ อินฺทฺริยา สิยา ทสฺสเนน ปหาตพฺพเหตุกา, สิยา ภาวนาย ปหาตพฺพเหตุกา, สิยา เนว ทสฺสเนน น ภาวนาย ปหาตพฺพเหตุกา.
ทสินฺทฺริยา เนวาจยคามินาปจยคามิโน. โทมนสฺสินฺทฺริยํ อาจยคามิ. อนฺาตฺสฺสามีตินฺทฺริยํ อปจยคามิ. อฺินฺทฺริยํ สิยา อปจยคามิ, สิยา เนวาจยคามินาปจยคามิ ¶ . นวินฺทฺริยา สิยา อาจยคามิโน, สิยา ¶ อปจยคามิโน, สิยา เนวาจยคามินาปจยคามิโน. ทสินฺทฺริยา เนวเสกฺขนาเสกฺขา. ทฺวินฺทฺริยา เสกฺขา. อฺาตาวินฺทฺริยํ อเสกฺขํ. นวินฺทฺริยา สิยา เสกฺขา, สิยา อเสกฺขา, สิยา เนวเสกฺขนาเสกฺขา.
ทสินฺทฺริยา ปริตฺตา. ตีณินฺทฺริยา อปฺปมาณา. นวินฺทฺริยา สิยา ปริตฺตา, สิยา มหคฺคตา, สิยา อปฺปมาณา. สตฺตินฺทฺริยา อนารมฺมณา. ทฺวินฺทฺริยา ปริตฺตารมฺมณา. ตีณินฺทฺริยา อปฺปมาณารมฺมณา. โทมนสฺสินฺทฺริยํ สิยา ปริตฺตารมฺมณํ สิยา มหคฺคตารมฺมณํ, น อปฺปมาณารมฺมณํ, สิยา น วตฺตพฺพํ – ‘‘ปริตฺตารมฺมณ’’นฺติปิ ¶ , ‘‘มหคฺคตารมฺมณ’’นฺติ ปิ. นวินฺทฺริยา สิยา ปริตฺตารมฺมณา, สิยา มหคฺคตารมฺมณา, สิยา อปฺปมาณารมฺมณา, สิยา น วตฺตพฺพา – ‘‘ปริตฺตารมฺมณา’’ติปิ, ‘‘มหคฺคตารมฺมณา’’ติปิ, ‘‘อปฺปมาณารมฺมณา’’ติปิ.
นวินฺทฺริยา มชฺฌิมา. โทมนสฺสินฺทฺริยํ หีนํ. ตีณินฺทฺริยา ปณีตา. ตีณินฺทฺริยา สิยา มชฺฌิมา, สิยา ปณีตา. ฉ อินฺทฺริยา สิยา หีนา, สิยา มชฺฌิมา, สิยา ปณีตา. ทสินฺทฺริยา อนิยตา. อนฺาตฺสฺสามีตินฺทฺริยํ สมฺมตฺตนิยตํ. จตฺตารินฺทฺริยา สิยา สมฺมตฺตนิยตา, สิยา อนิยตา. โทมนสฺสินฺทฺริยํ สิยา มิจฺฉตฺตนิยตํ, สิยา อนิยตํ ¶ . ฉ อินฺทฺริยา สิยา มิจฺฉตฺตนิยตา, สิยา สมฺมตฺตนิยตา, สิยา อนิยตา. สตฺตินฺทฺริยา อนารมฺมณา. จตฺตารินฺทฺริยา น วตฺตพฺพา – ‘‘มคฺคารมฺมณา’’ติปิ, ‘‘มคฺคเหตุกา’’ติปิ, ‘‘มคฺคาธิปติโน’’ติปิ. อนฺาตฺสฺสามีตินฺทฺริยํ น มคฺคารมฺมณํ, สิยา มคฺคเหตุกํ, สิยา มคฺคาธิปติ, สิยา น วตฺตพฺพํ – ‘‘มคฺคเหตุก’’นฺติปิ, ‘‘มคฺคาธิปตี’’ติปิ. อฺินฺทฺริยํ น มคฺคารมฺมณํ, สิยา มคฺคเหตุกํ, สิยา มคฺคาธิปติ, สิยา น วตฺตพฺพํ – ‘‘มคฺคเหตุก’’นฺติปิ, ‘‘มคฺคาธิปตี’’ติปิ. นวินฺทฺริยา สิยา มคฺคารมฺมณา, สิยา มคฺคเหตุกา, สิยา มคฺคาธิปติโน, สิยา น วตฺตพฺพา – ‘‘มคฺคารมฺมณา’’ติปิ, ‘‘มคฺคเหตุกา’’ติปิ, ‘‘มคฺคาธิปติโน’’ติปิ.
ทสินฺทฺริยา สิยา อุปฺปนฺนา, สิยา อุปฺปาทิโน, น วตฺตพฺพา – ‘‘อนุปฺปนฺนา’’ติ. ทฺวินฺทฺริยา สิยา อุปฺปนฺนา, สิยา อนุปฺปนฺนา, น วตฺตพฺพา – ‘‘อุปฺปาทิโน’’ติ. ทสินฺทฺริยา สิยา อุปฺปนฺนา, สิยา อนุปฺปนฺนา, สิยา อุปฺปาทิโน ¶ ; สิยา อตีตา, สิยา อนาคตา, สิยา ปจฺจุปฺปนฺนา. สตฺตินฺทฺริยา ¶ อนารมฺมณา. ทฺวินฺทฺริยา ปจฺจุปฺปนฺนารมฺมณา. ตีณินฺทฺริยา น วตฺตพฺพา – ‘‘อตีตารมฺมณา’’ติปิ, ‘‘อนาคตารมฺมณา’’ติปิ ¶ , ‘‘ปจฺจุปฺปนฺนารมฺมณา’’ติปิ. ทสินฺทฺริยา สิยา อตีตารมฺมณา, สิยา อนาคตารมฺมณา, สิยา ปจฺจุปฺปนฺนารมฺมณา, สิยา น วตฺตพฺพา – ‘‘อตีตารมฺมณา’’ติปิ, ‘‘อนาคตารมฺมณา’’ติปิ, ‘‘ปจฺจุปฺปนฺนารมฺมณา’’ติปิ; สิยา อชฺฌตฺตา, สิยา พหิทฺธา, สิยา อชฺฌตฺตพหิทฺธา. สตฺตินฺทฺริยา อนารมฺมณา. ตีณินฺทฺริยา พหิทฺธารมฺมณา. จตฺตารินฺทฺริยา สิยา อชฺฌตฺตารมฺมณา, สิยา พหิทฺธารมฺมณา, สิยา อชฺฌตฺตพหิทฺธารมฺมณา, อฏฺินฺทฺริยา สิยา อชฺฌตฺตารมฺมณา, สิยา พหิทฺธารมฺมณา, สิยา อชฺฌตฺตพหิทฺธารมฺมณา, สิยา น วตฺตพฺพา – ‘‘อชฺฌตฺตารมฺมณา’’ติปิ, ‘‘พหิทฺธารมฺมณา’’ติปิ, ‘‘อชฺฌตฺตพหิทฺธารมฺมณา’’ติปิ. ปฺจินฺทฺริยา อนิทสฺสนสปฺปฏิฆา. สตฺตรสินฺทฺริยา อนิทสฺสนอปฺปฏิฆา.
๒. ทุกํ
๒๒๔. จตฺตารินฺทฺริยา เหตู. อฏฺารสินฺทฺริยา น เหตู. สตฺตินฺทฺริยา สเหตุกา. นวินฺทฺริยา อเหตุกา. ฉ อินฺทฺริยา สิยา สเหตุกา, สิยา อเหตุกา. สตฺตินฺทฺริยา เหตุสมฺปยุตฺตา. นวินฺทฺริยา เหตุวิปฺปยุตฺตา. ฉ อินฺทฺริยา สิยา เหตุสมฺปยุตฺตา, สิยา เหตุวิปฺปยุตฺตา. จตฺตารินฺทฺริยา เหตู เจว สเหตุกา จ. นวินฺทฺริยา น วตฺตพฺพา – ‘‘เหตู เจว สเหตุกา จา’’ติปิ, ‘‘สเหตุกา เจว น จ เหตู’’ติปิ. ตีณินฺทฺริยา น วตฺตพฺพา – ‘‘เหตู เจว สเหตุกา จา’’ติ. สเหตุกา ¶ เจว น จ เหตู. ฉ อินฺทฺริยา น วตฺตพฺพา – ‘‘เหตู เจว สเหตุกา จา’’ติ, สิยา สเหตุกา เจว น จ เหตู, สิยา น วตฺตพฺพา – ‘‘สเหตุกา เจว น จ เหตู’’ติ.
จตฺตารินฺทฺริยา เหตู เจว เหตุสมฺปยุตฺตา จ ¶ . นวินฺทฺริยา น วตฺตพฺพา – ‘‘เหตู เจว เหตุสมฺปยุตฺตา จา’’ติปิ, ‘‘เหตุสมฺปยุตฺตา เจว น จ เหตู’’ติปิ. ตีณินฺทฺริยา น วตฺตพฺพา – ‘‘เหตู เจว เหตุสมฺปยุตฺตา จา’’ติ, ‘‘เหตุสมฺปยุตฺตา เจว น จ เหตู’’. ฉ อินฺทฺริยา น วตฺตพฺพา – ‘‘เหตู เจว เหตุสมฺปยุตฺตา จา’’ติ, สิยา เหตุสมฺปยุตฺตา เจว น จ เหตู, สิยา น วตฺตพฺพา – ‘‘เหตุสมฺปยุตฺตา เจว น จ เหตู’’ติ.
นวินฺทฺริยา ¶ น เหตู อเหตุกา. ตีณินฺทฺริยา น เหตู สเหตุกา. จตฺตารินฺทฺริยา น วตฺตพฺพา – ‘‘น เหตู สเหตุกา’’ติปิ, ‘‘น เหตู อเหตุกา’’ติปิ ¶ . ฉ อินฺทฺริยา สิยา น เหตู สเหตุกา, สิยา น เหตู อเหตุกา.
สปฺปจฺจยา. สงฺขตา. อนิทสฺสนา. ปฺจินฺทฺริยา สปฺปฏิฆา. สตฺตรสินฺทฺริยา อปฺปฏิฆา. สตฺตินฺทฺริยา รูปา. จุทฺทสินฺทฺริยา อรูปา. ชีวิตินฺทฺริยํ สิยา รูปํ, สิยา อรูปํ. ทสินฺทฺริยา โลกิยา. ตีณินฺทฺริยา โลกุตฺตรา. นวินฺทฺริยา สิยา โลกิยา, สิยา โลกุตฺตรา; เกนจิ วิฺเยฺยา, เกนจิ น วิฺเยฺยา.
โน อาสวา. ทสินฺทฺริยา สาสวา. ตีณินฺทฺริยา อนาสวา. นวินฺทฺริยา สิยา สาสวา, สิยา อนาสวา. ปนฺนรสินฺทฺริยา อาสววิปฺปยุตฺตา. โทมนสฺสินฺทฺริยํ อาสวสมฺปยุตฺตํ. ฉ อินฺทฺริยา ¶ สิยา อาสวสมฺปยุตฺตา, สิยา อาสววิปฺปยุตฺตา. ทสินฺทฺริยา น วตฺตพฺพา – ‘‘อาสวา เจว สาสวา จา’’ติ, ‘‘สาสวา เจว โน จ อาสวา’’. ตีณินฺทฺริยา น วตฺตพฺพา – ‘‘อาสวา เจว สาสวา จา’’ติปิ, ‘‘สาสวา เจว โน จ อาสวา’’ติปิ. นวินฺทฺริยา น วตฺตพฺพา – ‘‘อาสวา เจว สาสวา จา’’ติ, สิยา สาสวา เจว โน จ อาสวา, สิยา น วตฺตพฺพา – ‘‘สาสวา เจว โน จ อาสวา’’ติ.
ปนฺนรสินฺทฺริยา น วตฺตพฺพา – ‘‘อาสวา เจว อาสวสมฺปยุตฺตา จา’’ติปิ, ‘‘อาสวสมฺปยุตฺตา เจว โน จ อาสวา’’ติปิ. โทมนสฺสินฺทฺริยํ น วตฺตพฺพํ – ‘‘อาสโว เจว อาสวสมฺปยุตฺตฺจา’’ติ, ‘‘อาสวสมฺปยุตฺตฺเจว โน จ อาสโว’’. ฉ อินฺทฺริยา น วตฺตพฺพา – ‘‘อาสวา เจว อาสวสมฺปยุตฺตา จา’’ติ, สิยา อาสวสมฺปยุตฺตา เจว โน จ อาสวา, สิยา น วตฺตพฺพา – ‘‘อาสวสมฺปยุตฺตา เจว โน จ อาสวา’’ติ. นวินฺทฺริยา อาสววิปฺปยุตฺตสาสวา. ตีณินฺทฺริยา อาสววิปฺปยุตฺตอนาสวา. โทมนสฺสินฺทฺริยํ น วตฺตพฺพํ – ‘‘อาสววิปฺปยุตฺตสาสว’’นฺติปิ, ‘‘อาสววิปฺปยุตฺตอนาสว’’นฺติปิ. ตีณินฺทฺริยา สิยา อาสววิปฺปยุตฺตสาสวา, สิยา อาสววิปฺปยุตฺตอนาสวา. ฉ อินฺทฺริยา สิยา อาสววิปฺปยุตฺตสาสวา, สิยา อาสววิปฺปยุตฺตอนาสวา, สิยา น วตฺตพฺพา – ‘‘อาสววิปฺปยุตฺตสาสวา’’ติปิ, ‘‘อาสววิปฺปยุตฺตอนาสวา’’ติปิ.
โน ¶ สํโยชนา. ทสินฺทฺริยา สํโยชนิยา. ตีณินฺทฺริยา อสํโยชนิยา. นวินฺทฺริยา สิยา สํโยชนิยา, สิยา อสํโยชนิยา. ปนฺนรสินฺทฺริยา สํโยชนวิปฺปยุตฺตา. โทมนสฺสินฺทฺริยํ สํโยชนสมฺปยุตฺตํ ¶ . ฉ ¶ อินฺทฺริยา สิยา สํโยชนสมฺปยุตฺตา ¶ , สิยา สํโยชนวิปฺปยุตฺตา. ทสินฺทฺริยา น วตฺตพฺพา – ‘‘สํโยชนา เจว สํโยชนิยา จา’’ติ, สํโยชนิยา เจว โน จ สํโยชนา. ตีณินฺทฺริยา น วตฺตพฺพา – ‘‘สํโยชนา เจว สํโยชนิยา จา’’ติปิ, ‘‘สํโยชนิยา เจว โน จ สํโยชนา’’ติปิ. นวินฺทฺริยา น วตฺตพฺพา – ‘‘สํโยชนา เจว สํโยชนิยา จา’’ติ, สิยา สํโยชนิยา เจว โน จ สํโยชนา, สิยา น วตฺตพฺพา – ‘‘สํโยชนิยา เจว โน จ สํโยชนา’’ติ.
ปนฺนรสินฺทฺริยา น วตฺตพฺพา – ‘‘สํโยชนา เจว สํโยชนสมฺปยุตฺตา จา’’ติปิ, ‘‘สํโยชนสมฺปยุตฺตา เจว โน จ สํโยชนา’’ติปิ. โทมนสฺสินฺทฺริยํ น วตฺตพฺพํ – ‘‘สํโยชนฺเจว สํโยชนสมฺปยุตฺตฺจา’’ติ, สํโยชนสมฺปยุตฺตฺเจว โน จ สํโยชนํ. ฉ อินฺทฺริยา น วตฺตพฺพา – ‘‘สํโยชนา เจว สํโยชนสมฺปยุตฺตา จา’’ติ, สิยา สํโยชนสมฺปยุตฺตา เจว โน จ สํโยชนา, สิยา น วตฺตพฺพา – ‘‘สํโยชนสมฺปยุตฺตา เจว โน จ สํโยชนา’’ติ.
นวินฺทฺริยา สํโยชนวิปฺปยุตฺตสํโยชนิยา. ตีณินฺทฺริยา สํโยชนวิปฺปยุตฺตอสํโยชนิยา. โทมนสฺสินฺทฺริยํ น วตฺตพฺพํ – ‘‘สํโยชนวิปฺปยุตฺตสํโยชนิย’’นฺติปิ, ‘‘สํโยชนวิปฺปยุตฺตอสํโยชนิย’’นฺติปิ. ตีณินฺทฺริยา สิยา สํโยชนวิปฺปยุตฺตสํโยชนิยา, สิยา สํโยชนวิปฺปยุตฺตอสํโยชนิยา. ฉ อินฺทฺริยา สิยา สํโยชนวิปฺปยุตฺตสํโยชนิยา, สิยา สํโยชนวิปฺปยุตฺตอสํโยชนิยา, สิยา น วตฺตพฺพา – ‘‘สํโยชนวิปฺปยุตฺตสํโยชนิยา’’ติปิ, ‘‘สํโยชนวิปฺปยุตฺตอสํโยชนิยา’’ติปิ ¶ .
โน คนฺถา. ทสินฺทฺริยา คนฺถนิยา. ตีณินฺทฺริยา อคนฺถนิยา. นวินฺทฺริยา สิยา คนฺถนิยา, สิยา อคนฺถนิยา. ปนฺนรสินฺทฺริยา คนฺถวิปฺปยุตฺตา. โทมนสฺสินฺทฺริยํ คนฺถสมฺปยุตฺตํ. ฉ อินฺทฺริยา สิยา คนฺถสมฺปยุตฺตา, สิยา คนฺถวิปฺปยุตฺตา. ทสินฺทฺริยา น วตฺตพฺพา – ‘‘คนฺถา เจว คนฺถนิยา จา’’ติ, คนฺถนิยา เจว โน จ คนฺถา. ตีณินฺทฺริยา น วตฺตพฺพา – ‘‘คนฺถา เจว คนฺถนิยา จา’’ติปิ, ‘‘คนฺถนิยา เจว โน จ คนฺถา’’ติปิ. นวินฺทฺริยา น วตฺตพฺพา – ‘‘คนฺถา ¶ เจว คนฺถนิยา จา’’ติ, สิยา คนฺถนิยา เจว โน จ คนฺถา, สิยา น วตฺตพฺพา – ‘‘คนฺถนิยา เจว โน จ คนฺถา’’ติ.
ปนฺนรสินฺทฺริยา ¶ น วตฺตพฺพา – ‘‘คนฺถา เจว คนฺถสมฺปยุตฺตา จา’’ติปิ, ‘‘คนฺถสมฺปยุตฺตา เจว โน จ คนฺถา’’ติปิ. โทมนสฺสินฺทฺริยํ น วตฺตพฺพํ – ‘‘คนฺโถ เจว คนฺถสมฺปยุตฺต’’ฺจาติ, คนฺถสมฺปยุตฺตฺเจว โน จ คนฺโถ. ฉ อินฺทฺริยา น วตฺตพฺพา – ‘‘คนฺถา เจว คนฺถสมฺปยุตฺตา จา’’ติ, สิยา คนฺถสมฺปยุตฺตา เจว โน จ คนฺถา, สิยา น วตฺตพฺพา – ‘‘คนฺถสมฺปยุตฺตา เจว โน จ คนฺถา’’ติ.
นวินฺทฺริยา คนฺถวิปฺปยุตฺตคนฺถนิยา. ตีณินฺทฺริยา คนฺถวิปฺปยุตฺตอคนฺถนิยา ¶ . โทมนสฺสินฺทฺริยํ น วตฺตพฺพํ – ‘‘คนฺถวิปฺปยุตฺตคนฺถนิย’’นฺติปิ, ‘‘คนฺถวิปฺปยุตฺตอคนฺถนิย’’นฺติปิ. ตีณินฺทฺริยา สิยา คนฺถวิปฺปยุตฺตคนฺถนิยา, สิยา คนฺถวิปฺปยุตฺตอคนฺถนิยา. ฉ อินฺทฺริยา สิยา คนฺถวิปฺปยุตฺตคนฺถนิยา, สิยา คนฺถวิปฺปยุตฺตอคนฺถนิยา, สิยา น วตฺตพฺพา ¶ – ‘‘คนฺถวิปฺปยุตฺตคนฺถนิยา’’ติปิ, ‘‘คนฺถวิปฺปยุตฺตอคนฺถนิยา’’ติปิ.
โน โอฆา…เป… โน โยคา…เป… โน นีวรณา. ทสินฺทฺริยา นีวรณิยา. ตีณินฺทฺริยา อนีวรณิยา. นวินฺทฺริยา สิยา นีวรณิยา, สิยา อนีวรณิยา. ปนฺนรสินฺทฺริยา นีวรณวิปฺปยุตฺตา. โทมนสฺสินฺทฺริยํ นีวรณสมฺปยุตฺตํ. ฉ อินฺทฺริยา สิยา นีวรณสมฺปยุตฺตา, สิยา นีวรณวิปฺปยุตฺตา. ทสินฺทฺริยา น วตฺตพฺพา – ‘‘นีวรณา เจว นีวรณิยา จา’’ติ, นีวรณิยา เจว โน จ นีวรณา. ตีณินฺทฺริยา น วตฺตพฺพา – ‘‘นีวรณา เจว นีวรณิยา จา’’ติปิ, ‘‘นีวรณิยา เจว โน จ นีวรณา’’ติปิ. นวินฺทฺริยา น วตฺตพฺพา – ‘‘นีวรณา เจว นีวรณิยา จา’’ติ, สิยา นีวรณิยา เจว โน จ นีวรณา, สิยา น วตฺตพฺพา – ‘‘นีวรณิยา เจว โน จ นีวรณา’’ติ.
ปนฺนรสินฺทฺริยา น วตฺตพฺพา – ‘‘นีวรณา เจว นีวรณสมฺปยุตฺตา จา’’ติปิ, ‘‘นีวรณสมฺปยุตฺตา เจว โน จ นีวรณา’’ติปิ. โทมนสฺสินฺทฺริยํ น วตฺตพฺพํ – ‘‘นีวรณฺเจว นีวรณสมฺปยุตฺตฺจา’’ติ, นีวรณสมฺปยุตฺตฺเจว โน จ นีวรณํ. ฉ อินฺทฺริยา น ¶ วตฺตพฺพา – ‘‘นีวรณา เจว นีวรณสมฺปยุตฺตา จา’’ติ, สิยา นีวรณสมฺปยุตฺตา เจว โน จ นีวรณา, สิยา น วตฺตพฺพา – ‘‘นีวรณสมฺปยุตฺตา เจว โน จ นีวรณา’’ติ.
นวินฺทฺริยา นีวรณวิปฺปยุตฺตนีวรณิยา. ตีณินฺทฺริยา นีวรณวิปฺปยุตฺตอนีวรณิยา. โทมนสฺสินฺทฺริยํ น วตฺตพฺพํ – ‘‘นีวรณวิปฺปยุตฺตนีวรณิย’’นฺติปิ, ‘‘นีวรณวิปฺปยุตฺตอนีวรณิย’’นฺติปิ. ตีณินฺทฺริยา สิยา นีวรณวิปฺปยุตฺตนีวรณิยา, สิยา นีวรณวิปฺปยุตฺตอนีวรณิยา ¶ . ฉ อินฺทฺริยา สิยา นีวรณวิปฺปยุตฺตนีวรณิยา ¶ , สิยา นีวรณวิปฺปยุตฺตอนีวรณิยา, สิยา น วตฺตพฺพา – ‘‘นีวรณวิปฺปยุตฺตนีวรณิยา’’ติปิ, ‘‘นีวรณวิปฺปยุตฺตอนีวรณิยา’’ติปิ.
โน ปรามาสา. ทสินฺทฺริยา ปรามฏฺา. ตีณินฺทฺริยา อปรามฏฺา. นวินฺทฺริยา สิยา ปรามฏฺา, สิยา อปรามฏฺา. โสฬสินฺทฺริยา ปรามาสวิปฺปยุตฺตา. ฉ อินฺทฺริยา สิยา ปรามาสสมฺปยุตฺตา, สิยา ปรามาสวิปฺปยุตฺตา. ทสินฺทฺริยา น วตฺตพฺพา – ‘‘ปรามาสา เจว ปรามฏฺา จา’’ติ, ปรามฏฺา เจว โน จ ปรามาสา. ตีณินฺทฺริยา น วตฺตพฺพา – ‘‘ปรามาสา เจว ปรามฏฺา ¶ จา’’ติปิ, ‘‘ปรามฏฺา เจว โน จ ปรามาสา’’ติปิ. นวินฺทฺริยา น วตฺตพฺพา – ‘‘ปรามาสา เจว ปรามฏฺา จา’’ติ, สิยา ปรามฏฺา เจว โน จ ปรามาสา, สิยา น วตฺตพฺพา – ‘‘ปรามฏฺา เจว โน จ ปรามาสา’’ติ. ทสินฺทฺริยา ปรามาสวิปฺปยุตฺตปรามฏฺา. ตีณินฺทฺริยา ปรามาสวิปฺปยุตฺตอปรามฏฺา. ตีณินฺทฺริยา สิยา ปรามาสวิปฺปยุตฺตปรามฏฺา, สิยา ปรามาสวิปฺปยุตฺตอปรามฏฺา. ฉ อินฺทฺริยา สิยา ปรามาสวิปฺปยุตฺตปรามฏฺา, สิยา ปรามาสวิปฺปยุตฺตอปรามฏฺา, สิยา น วตฺตพฺพา – ‘‘ปรามาสวิปฺปยุตฺตปรามฏฺา’’ติปิ, ‘‘ปรามาสวิปฺปยุตฺตอปรามฏฺา’’ติปิ.
สตฺตินฺทฺริยา อนารมฺมณา. จุทฺทสินฺทฺริยา สารมฺมณา. ชีวิตินฺทฺริยํ สิยา สารมฺมณํ, สิยา อนารมฺมณํ. เอกวีสตินฺทฺริยา โน ¶ จิตฺตา. มนินฺทฺริยํ จิตฺตํ. เตรสินฺทฺริยา เจตสิกา. อฏฺินฺทฺริยา อเจตสิกา. ชีวิตินฺทฺริยํ สิยา เจตสิกํ, สิยา อเจตสิกํ. เตรสินฺทฺริยา จิตฺตสมฺปยุตฺตา. สตฺตินฺทฺริยา จิตฺตวิปฺปยุตฺตา. ชีวิตินฺทฺริยํ สิยา จิตฺตสมฺปยุตฺตํ, สิยา จิตฺตวิปฺปยุตฺตํ. มนินฺทฺริยํ น วตฺตพฺพํ – ‘‘จิตฺเตน สมฺปยุตฺต’’นฺติปิ, ‘‘จิตฺเตน วิปฺปยุตฺต’’นฺติปิ.
เตรสินฺทฺริยา ¶ จิตฺตสํสฏฺา. สตฺตินฺทฺริยา จิตฺตวิสํสฏฺา. ชีวิตินฺทฺริยํ สิยา จิตฺตสํสฏฺํ, สิยา จิตฺตวิสํสฏฺํ. มนินฺทฺริยํ น วตฺตพฺพํ – ‘‘จิตฺเตน สํสฏฺ’’นฺติปิ, ‘‘จิตฺเตน วิสํสฏฺ’’นฺติปิ. เตรสินฺทฺริยา จิตฺตสมุฏฺานา. อฏฺินฺทฺริยา โน จิตฺตสมุฏฺานา. ชีวิตินฺทฺริยํ สิยา จิตฺตสมุฏฺานํ, สิยา โน จิตฺตสมุฏฺานํ.
เตรสินฺทฺริยา จิตฺตสหภุโน. อฏฺินฺทฺริยา โน จิตฺตสหภุโน. ชีวิตินฺทฺริยํ สิยา จิตฺตสหภู, สิยา โน จิตฺตสหภู. เตรสินฺทฺริยา จิตฺตานุปริวตฺติโน. อฏฺินฺทฺริยา โน จิตฺตานุปริวตฺติโน. ชีวิตินฺทฺริยํ สิยา จิตฺตานุปริวตฺติ, สิยา โน จิตฺตานุปริวตฺติ.
เตรสินฺทฺริยา จิตฺตสํสฏฺสมุฏฺานา. อฏฺินฺทฺริยา โน จิตฺตสํสฏฺสมุฏฺานา. ชีวิตินฺทฺริยํ สิยา จิตฺตสํสฏฺสมุฏฺานํ, สิยา โน จิตฺตสํสฏฺสมุฏฺานํ. เตรสินฺทฺริยา ¶ จิตฺตสํสฏฺสมุฏฺานสหภุโน. อฏฺินฺทฺริยา โน จิตฺตสํสฏฺสมุฏฺานสหภุโน. ชีวิตินฺทฺริยํ สิยา จิตฺตสํสฏฺสมุฏฺานสหภู, สิยา โน จิตฺตสํสฏฺสมุฏฺานสหภู. เตรสินฺทฺริยา จิตฺตสํสฏฺสมุฏฺานานุปริวตฺติโน. อฏฺินฺทฺริยา โน จิตฺตสํสฏฺสมุฏฺานานุปริวตฺติโน. ชีวิตินฺทฺริยํ สิยา จิตฺตสํสฏฺสมุฏฺานานุปริวตฺติ ¶ , สิยา โน จิตฺตสํสฏฺสมุฏฺานานุปริวตฺติ. ฉ อินฺทฺริยา อชฺฌตฺติกา. โสฬสินฺทฺริยา พาหิรา.
สตฺตินฺทฺริยา ¶ อุปาทา. จุทฺทสินฺทฺริยา โน อุปาทา. ชีวิตินฺทฺริยํ สิยา อุปาทา, สิยา โน อุปาทา. นวินฺทฺริยา อุปาทินฺนา. จตฺตารินฺทฺริยา อนุปาทินฺนา. นวินฺทฺริยา สิยา อุปาทินฺนา, สิยา อนุปาทินฺนา. โน อุปาทานา. ทสินฺทฺริยา อุปาทานิยา. ตีณินฺทฺริยา อนุปาทานิยา. นวินฺทฺริยา สิยา อุปาทานิยา, สิยา อนุปาทานิยา. โสฬสินฺทฺริยา อุปาทานวิปฺปยุตฺตา. ฉ อินฺทฺริยา สิยา อุปาทานสมฺปยุตฺตา, สิยา อุปาทานวิปฺปยุตฺตา. ทสินฺทฺริยา น วตฺตพฺพา – ‘‘อุปาทานา เจว อุปาทานิยา จา’’ติ, อุปาทานิยา เจว โน จ อุปาทานา. ตีณินฺทฺริยา น วตฺตพฺพา – ‘‘อุปาทานา เจว อุปาทานิยา จา’’ติปิ, ‘‘อุปาทานิยา เจว โน จ อุปาทานา’’ติปิ. นวินฺทฺริยา น วตฺตพฺพา – ‘‘อุปาทานา เจว อุปาทานิยา จา’’ติ, สิยา อุปาทานิยา เจว โน จ อุปาทานา. ทสินฺทฺริยา สิยา อุปาทานิยา เจว โน จ อุปาทานา, สิยา น วตฺตพฺพา – ‘‘อุปาทานิยา เจว โน จ อุปาทานา’’ติ.
โสฬสินฺทฺริยา ¶ น วตฺตพฺพา – ‘‘อุปาทานา เจว อุปาทานสมฺปยุตฺตา จา’’ติปิ, ‘‘อุปาทานสมฺปยุตฺตา เจว โน จ อุปาทานา’’ติปิ. ฉ อินฺทฺริยา น วตฺตพฺพา – ‘‘อุปาทานา เจว อุปาทานสมฺปยุตฺตา จา’’ติ, สิยา อุปาทานสมฺปยุตฺตา เจว โน จ อุปาทานา, สิยา น วตฺตพฺพา – ‘‘อุปาทานสมฺปยุตฺตา เจว โน จ อุปาทานา’’ติ. ทสินฺทฺริยา อุปาทานวิปฺปยุตฺตอุปาทานิยา. ตีณินฺทฺริยา อุปาทานวิปฺปยุตฺตอนุปาทานิยา. ตีณินฺทฺริยา ¶ สิยา อุปาทานวิปฺปยุตฺตอุปาทานิยา, สิยา อุปาทานวิปฺปยุตฺตอนุปาทานิยา. ฉ อินฺทฺริยา สิยา อุปาทานวิปฺปยุตฺตอุปาทานิยา, สิยา อุปาทานวิปฺปยุตฺตอนุปาทานิยา, สิยา น วตฺตพฺพา – ‘‘อุปาทานวิปฺปยุตฺตอุปาทานิยา’’ติปิ, ‘‘อุปาทานวิปฺปยุตฺตอนุปาทานิยา’’ติปิ.
โน ¶ กิเลสา. ทสินฺทฺริยา สํกิเลสิกา. ตีณินฺทฺริยา อสํกิเลสิกา. นวินฺทฺริยา สิยา สํกิเลสิกา, สิยา อสํกิเลสิกา. ปนฺนรสินฺทฺริยา อสํกิลิฏฺา. โทมนสฺสินฺทฺริยํ สํกิลิฏฺํ. ฉ อินฺทฺริยา สิยา สํกิลิฏฺา, สิยา อสํกิลิฏฺา. ปนฺนรสินฺทฺริยา กิเลสวิปฺปยุตฺตา. โทมนสฺสินฺทฺริยํ กิเลสสมฺปยุตฺตํ. ฉ อินฺทฺริยา สิยา กิเลสสมฺปยุตฺตา, สิยา กิเลสวิปฺปยุตฺตา. ทสินฺทฺริยา น วตฺตพฺพา – ‘‘กิเลสา เจว สํกิเลสิกา จา’’ติ, สํกิเลสิกา เจว โน จ กิเลสา. ตีณินฺทฺริยา น วตฺตพฺพา – ‘‘กิเลสา เจว สํกิเลสิกา จา’’ติปิ, ‘‘สํกิเลสิกา เจว โน จ กิเลสา’’ติปิ. นวินฺทฺริยา น วตฺตพฺพา – ‘‘กิเลสา เจว สํกิเลสิกา จา’’ติ, สิยา สํกิเลสิกา เจว โน จ กิเลสา, สิยา น วตฺตพฺพา – ‘‘สํกิเลสิกา เจว โน จ กิเลสา’’ติ.
ปนฺนรสินฺทฺริยา น วตฺตพฺพา – ‘‘กิเลสา เจว สํกิลิฏฺา จา’’ติปิ, ‘‘สํกิลิฏฺา เจว โน จ กิเลสา’’ติปิ. โทมนสฺสินฺทฺริยํ น วตฺตพฺพํ – ‘‘กิเลโส ¶ เจว สํกิลิฏฺฺจา’’ติ, สํกิลิฏฺฺเจว โน จ กิเลโส. ฉ อินฺทฺริยา น วตฺตพฺพา – ‘‘กิเลสา เจว สํกิลิฏฺา จา’’ติ, สิยา สํกิลิฏฺา เจว โน จ กิเลสา, สิยา น วตฺตพฺพา – ‘‘สํกิลิฏฺา เจว ¶ โน จ กิเลสา’’ติ.
ปนฺนรสินฺทฺริยา น วตฺตพฺพา – ‘‘กิเลสา เจว กิเลสสมฺปยุตฺตา จา’’ติปิ, ‘‘กิเลสสมฺปยุตฺตา เจว โน จ กิเลสา’’ติปิ. โทมนสฺสินฺทฺริยํ น วตฺตพฺพํ – ‘‘กิเลโส เจว กิเลสสมฺปยุตฺตฺจา’’ติ, กิเลสสมฺปยุตฺตฺเจว โน จ กิเลโส. ฉ อินฺทฺริยา น วตฺตพฺพา – ‘‘กิเลสา ¶ เจว กิเลสสมฺปยุตฺตา จา’’ติ, สิยา กิเลสสมฺปยุตฺตา เจว โน จ กิเลสา, สิยา น วตฺตพฺพา – ‘‘กิเลสสมฺปยุตฺตา เจว โน จ กิเลสา’’ติ. นวินฺทฺริยา กิเลสวิปฺปยุตฺตสํกิเลสิกา. ตีณินฺทฺริยา กิเลสวิปฺปยุตฺตอสํกิเลสิกา. โทมนสฺสินฺทฺริยํ น วตฺตพฺพํ – ‘‘กิเลสวิปฺปยุตฺตสํกิเลสิก’’นฺติปิ, ‘‘กิเลสวิปฺปยุตฺตอสํกิเลสิก’’นฺติปิ. ตีณินฺทฺริยา สิยา กิเลสวิปฺปยุตฺตสํกิเลสิกา, สิยา กิเลสวิปฺปยุตฺตอสํกิเลสิกา. ฉ อินฺทฺริยา สิยา กิเลสวิปฺปยุตฺตสํกิเลสิกา, สิยา กิเลสวิปฺปยุตฺตอสํกิเลสิกา, สิยา น วตฺตพฺพา – ‘‘กิเลสวิปฺปยุตฺตสํกิเลสิกา’’ติปิ, ‘‘กิเลสวิปฺปยุตฺตอสํกิเลสิกา’’ติปิ.
ปนฺนรสินฺทฺริยา ¶ น ทสฺสเนน ปหาตพฺพา. สตฺตินฺทฺริยา สิยา ทสฺสเนน ปหาตพฺพา, สิยา น ทสฺสเนน ปหาตพฺพา. ปนฺนรสินฺทฺริยา น ภาวนาย ปหาตพฺพา. สตฺตินฺทฺริยา สิยา ภาวนาย ปหาตพฺพา, สิยา น ภาวนาย ปหาตพฺพา. ปนฺนรสินฺทฺริยา น ทสฺสเนน ปหาตพฺพเหตุกา. สตฺตินฺทฺริยา สิยา ทสฺสเนน ปหาตพฺพเหตุกา, สิยา น ทสฺสเนน ปหาตพฺพเหตุกา. ปนฺนรสินฺทฺริยา น ภาวนาย ปหาตพฺพเหตุกา. สตฺตินฺทฺริยา สิยา ภาวนาย ปหาตพฺพเหตุกา ¶ , สิยา น ภาวนาย ปหาตพฺพเหตุกา.
นวินฺทฺริยา อวิตกฺกา. โทมนสฺสินฺทฺริยํ สวิตกฺกํ. ทฺวาทสินฺทฺริยา สิยา สวิตกฺกา, สิยา อวิตกฺกา. นวินฺทฺริยา อวิจารา. โทมนสฺสินฺทฺริยํ สวิจารํ. ทฺวาทสินฺทฺริยา สิยา สวิจารา, สิยา อวิจารา. เอกาทสินฺทฺริยา อปฺปีติกา. เอกาทสินฺทฺริยา สิยา สปฺปีติกา, สิยา อปฺปีติกา. เอกาทสินฺทฺริยา น ปีติสหคตา. เอกาทสินฺทฺริยา สิยา ปีติสหคตา, สิยา น ปีติสหคตา. ทฺวาทสินฺทฺริยา น สุขสหคตา. ทสินฺทฺริยา สิยา สุขสหคตา, สิยา น สุขสหคตา. ทฺวาทสินฺทฺริยา น อุเปกฺขาสหคตา. ทสินฺทฺริยา สิยา อุเปกฺขาสหคตา, สิยา น อุเปกฺขาสหคตา.
ทสินฺทฺริยา กามาวจรา. ตีณินฺทฺริยา น กามาวจรา. นวินฺทฺริยา สิยา กามาวจรา, สิยา น กามาวจรา. เตรสินฺทฺริยา น รูปาวจรา. นวินฺทฺริยา สิยา รูปาวจรา, สิยา น รูปาวจรา. จุทฺทสินฺทฺริยา น อรูปาวจรา. อฏฺินฺทฺริยา สิยา อรูปาวจรา, สิยา น อรูปาวจรา. ทสินฺทฺริยา ปริยาปนฺนา. ตีณินฺทฺริยา อปริยาปนฺนา. นวินฺทฺริยา สิยา ปริยาปนฺนา, สิยา อปริยาปนฺนา. เอกาทสินฺทฺริยา ¶ อนิยฺยานิกา. อนฺาตฺสฺสามีตินฺทฺริยํ ¶ นิยฺยานิกํ. ทสินฺทฺริยา สิยา นิยฺยานิกา, สิยา อนิยฺยานิกา. ทสินฺทฺริยา อนิยตา. อนฺาตฺสฺสามีตินฺทฺริยํ นิยตํ. เอกาทสินฺทฺริยา สิยา นิยตา, สิยา อนิยตา. ทสินฺทฺริยา สอุตฺตรา. ตีณินฺทฺริยา อนุตฺตรา. นวินฺทฺริยา สิยา สอุตฺตรา, สิยา อนุตฺตรา. ปนฺนรสินฺทฺริยา อรณา. โทมนสฺสินฺทฺริยํ สรณํ. ฉ ¶ อินฺทฺริยา สิยา สรณา, สิยา อรณาติ.
ปฺหาปุจฺฉกํ.
อินฺทฺริยวิภงฺโค นิฏฺิโต.
๖. ปฏิจฺจสมุปฺปาทวิภงฺโค
๑. สุตฺตนฺตภาชนียํ
๒๒๕. อวิชฺชาปจฺจยา ¶ ¶ ¶ สงฺขารา, สงฺขารปจฺจยา วิฺาณํ, วิฺาณปจฺจยา นามรูปํ, นามรูปปจฺจยา สฬายตนํ, สฬายตนปจฺจยา ผสฺโส, ผสฺสปจฺจยา เวทนา, เวทนาปจฺจยา ตณฺหา, ตณฺหาปจฺจยา อุปาทานํ, อุปาทานปจฺจยา ภโว, ภวปจฺจยา ชาติ, ชาติปจฺจยา ชรามรณํ โสกปริเทวทุกฺขโทมนสฺสุปายาสา สมฺภวนฺติ. เอวเมตสฺส เกวลสฺส ทุกฺขกฺขนฺธสฺส สมุทโย โหติ.
๒๒๖. ตตฺถ กตมา อวิชฺชา? ทุกฺเข อฺาณํ, ทุกฺขสมุทเย อฺาณํ, ทุกฺขนิโรเธ อฺาณํ, ทุกฺขนิโรธคามินิยา ปฏิปทาย อฺาณํ – อยํ วุจฺจติ ‘‘อวิชฺชา’’.
ตตฺถ กตเม อวิชฺชาปจฺจยา สงฺขารา? ปฺุาภิสงฺขาโร, อปฺุาภิสงฺขาโร, อาเนฺชาภิสงฺขาโร, กายสงฺขาโร, วจีสงฺขาโร, จิตฺตสงฺขาโร.
ตตฺถ กตโม ปฺุาภิสงฺขาโร? กุสลา เจตนา กามาวจรา รูปาวจรา ทานมยา สีลมยา ภาวนามยา – อยํ วุจฺจติ ‘‘ปฺุาภิสงฺขาโร’’.
ตตฺถ กตโม อปฺุาภิสงฺขาโร? อกุสลา เจตนา กามาวจรา ¶ – อยํ วุจฺจติ ‘‘อปฺุาภิสงฺขาโร’’.
ตตฺถ ¶ กตโม อาเนฺชาภิสงฺขาโร? กุสลา เจตนา อรูปาวจรา – อยํ วุจฺจติ ‘‘อาเนฺชาภิสงฺขาโร’’.
ตตฺถ กตโม กายสงฺขาโร? กายสฺเจตนา กายสงฺขาโร, วจีสฺเจตนา วจีสงฺขาโร, มโนสฺเจตนา จิตฺตสงฺขาโร. อิเม วุจฺจนฺติ ‘‘อวิชฺชาปจฺจยา สงฺขารา’’.
๒๒๗. ตตฺถ ¶ กตมํ สงฺขารปจฺจยา วิฺาณํ? จกฺขุวิฺาณํ, โสตวิฺาณํ, ฆานวิฺาณํ, ชิวฺหาวิฺาณํ, กายวิฺาณํ, มโนวิฺาณํ – อิทํ วุจฺจติ ‘‘สงฺขารปจฺจยา วิฺาณํ’’.
๒๒๘. ตตฺถ กตมํ วิฺาณปจฺจยา นามรูปํ? อตฺถิ นามํ, อตฺถิ รูปํ. ตตฺถ กตมํ นามํ? เวทนากฺขนฺโธ, สฺากฺขนฺโธ, สงฺขารกฺขนฺโธ – อิทํ วุจฺจติ ‘‘นามํ’’ ¶ . ตตฺถ กตมํ รูปํ? จตฺตาโร มหาภูตา, จตุนฺนฺจ มหาภูตานํ อุปาทาย รูปํ – อิทํ วุจฺจติ ‘‘รูปํ’’. อิติ อิทฺจ นามํ, อิทฺจ รูปํ. อิทํ วุจฺจติ ‘‘วิฺาณปจฺจยา นามรูปํ’’.
๒๒๙. ตตฺถ กตมํ นามรูปปจฺจยา สฬายตนํ? จกฺขายตนํ, โสตายตนํ, ฆานายตนํ, ชิวฺหายตนํ, กายายตนํ, มนายตนํ – อิทํ วุจฺจติ ‘‘นามรูปปจฺจยา สฬายตนํ’’.
๒๓๐. ตตฺถ กตโม สฬายตนปจฺจยา ผสฺโส? จกฺขุสมฺผสฺโส โสตสมฺผสฺโส ฆานสมฺผสฺโส ชิวฺหาสมฺผสฺโส กายสมฺผสฺโส มโนสมฺผสฺโส – อยํ วุจฺจติ ‘‘สฬายตนปจฺจยา ผสฺโส’’.
๒๓๑. ตตฺถ ¶ กตมา ผสฺสปจฺจยา เวทนา? จกฺขุสมฺผสฺสชา เวทนา, โสตสมฺผสฺสชา เวทนา, ฆานสมฺผสฺสชา เวทนา, ชิวฺหาสมฺผสฺสชา เวทนา, กายสมฺผสฺสชา เวทนา, มโนสมฺผสฺสชา เวทนา – อยํ วุจฺจติ ‘‘ผสฺสปจฺจยา เวทนา’’.
๒๓๒. ตตฺถ ¶ กตมา เวทนาปจฺจยา ตณฺหา? รูปตณฺหา, สทฺทตณฺหา, คนฺธตณฺหา, รสตณฺหา, โผฏฺพฺพตณฺหา, ธมฺมตณฺหา – อยํ วุจฺจติ ‘‘เวทนาปจฺจยา ตณฺหา’’.
๒๓๓. ตตฺถ กตมํ ตณฺหาปจฺจยา อุปาทานํ? กามุปาทานํ, ทิฏฺุปาทานํ, สีลพฺพตุปาทานํ, อตฺตวาทุปาทานํ – อิทํ วุจฺจติ ‘‘ตณฺหาปจฺจยา อุปาทานํ’’.
๒๓๔. ตตฺถ กตโม อุปาทานปจฺจยา ภโว? ภโว ทุวิเธน ¶ – อตฺถิ กมฺมภโว, อตฺถิ อุปปตฺติภโว. ตตฺถ กตโม กมฺมภโว? ปฺุาภิสงฺขาโร, อปฺุาภิสงฺขาโร, อาเนฺชาภิสงฺขาโร – อยํ วุจฺจติ ‘‘กมฺมภโว’’. สพฺพมฺปิ ภวคามิกมฺมํ กมฺมภโว.
ตตฺถ กตโม อุปปตฺติภโว? กามภโว, รูปภโว, อรูปภโว, สฺาภโว, อสฺาภโว, เนวสฺานาสฺาภโว, เอกโวการภโว, จตุโวการภโว, ปฺจโวการภโว – อยํ วุจฺจติ ‘‘อุปปตฺติภโว’’. อิติ อยฺจ กมฺมภโว, อยฺจ อุปปตฺติภโว. อยํ วุจฺจติ ‘‘อุปาทานปจฺจยา ภโว’’.
๒๓๕. ตตฺถ ¶ กตมา ภวปจฺจยา ชาติ? ยา เตสํ เตสํ สตฺตานํ ตมฺหิ ตมฺหิ สตฺตนิกาเย ชาติ สฺชาติ โอกฺกนฺติ อภินิพฺพตฺติ, ขนฺธานํ ปาตุภาโว ¶ , อายตนานํ ปฏิลาโภ – อยํ วุจฺจติ ‘‘ภวปจฺจยา ชาติ’’.
๒๓๖. ตตฺถ กตมํ ชาติปจฺจยา ชรามรณํ? อตฺถิ ชรา, อตฺถิ มรณํ. ตตฺถ กตมา ชรา? ยา เตสํ เตสํ สตฺตานํ ตมฺหิ ตมฺหิ สตฺตนิกาเย ชรา ชีรณตา ขณฺฑิจฺจํ ปาลิจฺจํ วลิตฺตจตา อายุโน สํหานิ อินฺทฺริยานํ ปริปาโก – อยํ วุจฺจติ ‘‘ชรา’’.
ตตฺถ กตมํ มรณํ? ยา เตสํ เตสํ สตฺตานํ ตมฺหา ตมฺหา สตฺตนิกายา จุติ จวนตา เภโท อนฺตรธานํ มจฺจุ มรณํ กาลกิริยา [กาลํกิริยา (ก.)] ขนฺธานํ เภโท กเฬวรสฺส นิกฺเขโป ชีวิตินฺทฺริยสฺสุปจฺเฉโท – อิทํ วุจฺจติ ‘‘มรณํ’’. อิติ อยฺจ ชรา, อิทฺจ มรณํ. อิทํ วุจฺจติ ‘‘ชาติปจฺจยา ชรามรณํ’’.
๒๓๗. ตตฺถ ¶ กตโม โสโก? าติพฺยสเนน วา ผุฏฺสฺส, โภคพฺยสเนน วา ผุฏฺสฺส, โรคพฺยสเนน วา ผุฏฺสฺส, สีลพฺยสเนน วา ผุฏฺสฺส, ทิฏฺิพฺยสเนน วา ผุฏฺสฺส, อฺตรฺตเรน พฺยสเนน สมนฺนาคตสฺส, อฺตรฺตเรน ทุกฺขธมฺเมน ผุฏฺสฺส โสโก โสจนา โสจิตตฺตํ อนฺโตโสโก อนฺโตปริโสโก เจตโส ปริชฺฌายนา โทมนสฺสํ โสกสลฺลํ – อยํ วุจฺจติ ‘‘โสโก’’.
๒๓๘. ตตฺถ กตโม ปริเทโว? าติพฺยสเนน วา ผุฏฺสฺส, โภคพฺยสเนน วา ผุฏฺสฺส ¶ , โรคพฺยสเนน วา ผุฏฺสฺส, สีลพฺยสเนน วา ผุฏฺสฺส, ทิฏฺิพฺยสเนน วา ผุฏฺสฺส, อฺตรฺตเรน พฺยสเนน สมนฺนาคตสฺส, อฺตรฺตเรน ทุกฺขธมฺเมน ผุฏฺสฺส อาเทโว ปริเทโว ¶ อาเทวนา ปริเทวนา อาเทวิตตฺตํ ปริเทวิตตฺตํ วาจา ปลาโป วิปฺปลาโป ลาลปฺโป ลาลปฺปนา ลาลปฺปิตตฺตํ – อยํ วุจฺจติ ปริเทโว’’.
๒๓๙. ตตฺถ กตมํ ทุกฺขํ? ยํ กายิกํ อสาตํ กายิกํ ทุกฺขํ กายสมฺผสฺสชํ อสาตํ ทุกฺขํ เวทยิตํ กายสมฺผสฺสชา อสาตา ทุกฺขา เวทนา – อิทํ วุจฺจติ ‘‘ทุกฺขํ’’.
๒๔๐. ตตฺถ ¶ กตมํ โทมนสฺสํ? ยํ เจตสิกํ อสาตํ, เจตสิกํ ทุกฺขํ, เจโตสมฺผสฺสชํ อสาตํ ทุกฺขํ เวทยิตํ, เจโตสมฺผสฺสชา อสาตา ทุกฺขา เวทนา – อิทํ วุจฺจติ ‘‘โทมนสฺสํ’’.
๒๔๑. ตตฺถ กตโม อุปายาโส? าติพฺยสเนน วา ผุฏฺสฺส, โภคพฺยสเนน วา ผุฏฺสฺส, โรคพฺยสเนน วา ผุฏฺสฺส, สีลพฺยสเนน วา ผุฏฺสฺส, ทิฏฺิพฺยสเนน วา ผุฏฺสฺส, อฺตรฺตเรน พฺยสเนน สมนฺนาคตสฺส, อฺตรฺตเรน ทุกฺขธมฺเมน ผุฏฺสฺส อายาโส อุปายาโส อายาสิตตฺตํ อุปายาสิตตฺตํ – อยํ วุจฺจติ ‘‘อุปายาโส’’.
๒๔๒. เอวเมตสฺส เกวลสฺส ทุกฺขกฺขนฺธสฺส สมุทโย โหตีติ, เอวเมตสฺส เกวลสฺส ทุกฺขกฺขนฺธสฺส สงฺคติ โหติ, สมาคโม โหติ, สโมธานํ โหติ, ปาตุภาโว โหติ. เตน วุจฺจติ ‘‘เอวเมตสฺส เกวลสฺส ทุกฺขกฺขนฺธสฺส สมุทโย โหตี’’ติ.
สุตฺตนฺตภาชนียํ.
๒. อภิธมฺมภาชนียํ
๑. ปจฺจยจตุกฺกํ
๒๔๓. อวิชฺชาปจฺจยา ¶ สงฺขาโร, สงฺขารปจฺจยา วิฺาณํ, วิฺาณปจฺจยา นามํ, นามปจฺจยา ฉฏฺายตนํ, ฉฏฺายตนปจฺจยา ผสฺโส, ผสฺสปจฺจยา เวทนา, เวทนาปจฺจยา ตณฺหา, ตณฺหาปจฺจยา อุปาทานํ, อุปาทานปจฺจยา ภโว, ภวปจฺจยา ชาติ, ชาติปจฺจยา ชรามรณํ. เอวเมตสฺส เกวลสฺส ทุกฺขกฺขนฺธสฺส สมุทโย โหติ.
อวิชฺชาปจฺจยา สงฺขาโร, สงฺขารปจฺจยา วิฺาณํ, วิฺาณปจฺจยา นามํ, นามปจฺจยา ผสฺโส, ผสฺสปจฺจยา เวทนา, เวทนาปจฺจยา ตณฺหา, ตณฺหาปจฺจยา อุปาทานํ, อุปาทานปจฺจยา ¶ ภโว, ภวปจฺจยา ชาติ, ชาติปจฺจยา ชรามรณํ. เอวเมตสฺส เกวลสฺส ทุกฺขกฺขนฺธสฺส สมุทโย โหติ.
อวิชฺชาปจฺจยา ¶ สงฺขาโร, สงฺขารปจฺจยา วิฺาณํ, วิฺาณปจฺจยา นามรูปํ, นามรูปปจฺจยา ฉฏฺายตนํ, ฉฏฺายตนปจฺจยา ผสฺโส, ผสฺสปจฺจยา เวทนา, เวทนาปจฺจยา ตณฺหา, ตณฺหาปจฺจยา อุปาทานํ, อุปาทานปจฺจยา ภโว, ภวปจฺจยา ชาติ, ชาติปจฺจยา ชรามรณํ. เอวเมตสฺส เกวลสฺส ทุกฺขกฺขนฺธสฺส สมุทโย ¶ โหติ.
อวิชฺชาปจฺจยา สงฺขาโร, สงฺขารปจฺจยา วิฺาณํ, วิฺาณปจฺจยา นามรูปํ, นามรูปปจฺจยา สฬายตนํ, ฉฏฺายตนปจฺจยา ผสฺโส, ผสฺสปจฺจยา เวทนา, เวทนาปจฺจยา ตณฺหา, ตณฺหาปจฺจยา อุปาทานํ, อุปาทานปจฺจยา ภโว, ภวปจฺจยา ชาติ, ชาติปจฺจยา ชรามรณํ. เอวเมตสฺส เกวลสฺส ทุกฺขกฺขนฺธสฺส สมุทโย โหติ.
ปจฺจยจตุกฺกํ.
๒. เหตุจตุกฺกํ
๒๔๔. อวิชฺชาปจฺจยา ¶ สงฺขาโร อวิชฺชาเหตุโก, สงฺขารปจฺจยา วิฺาณํ สงฺขารเหตุกํ, วิฺาณปจฺจยา นามํ วิฺาณเหตุกํ, นามปจฺจยา ฉฏฺายตนํ นามเหตุกํ, ฉฏฺายตนปจฺจยา ผสฺโส ฉฏฺายตนเหตุโก, ผสฺสปจฺจยา เวทนา ผสฺสเหตุกา, เวทนาปจฺจยา ตณฺหา เวทนาเหตุกา, ตณฺหาปจฺจยา อุปาทานํ ตณฺหาเหตุกํ; อุปาทานปจฺจยา ภโว, ภวปจฺจยา ชาติ, ชาติปจฺจยา ชรามรณํ. เอวเมตสฺส เกวลสฺส ทุกฺขกฺขนฺธสฺส สมุทโย โหติ.
อวิชฺชาปจฺจยา สงฺขาโร อวิชฺชาเหตุโก, สงฺขารปจฺจยา วิฺาณํ สงฺขารเหตุกํ, วิฺาณปจฺจยา นามํ วิฺาณเหตุกํ, นามปจฺจยา ผสฺโส นามเหตุโก, ผสฺสปจฺจยา เวทนา ผสฺสเหตุกา, เวทนาปจฺจยา ตณฺหา เวทนาเหตุกา, ตณฺหาปจฺจยา อุปาทานํ ตณฺหาเหตุกํ; อุปาทานปจฺจยา ¶ ภโว, ภวปจฺจยา ชาติ, ชาติปจฺจยา ชรามรณํ. เอวเมตสฺส เกวลสฺส ทุกฺขกฺขนฺธสฺส สมุทโย โหติ.
อวิชฺชาปจฺจยา สงฺขาโร อวิชฺชาเหตุโก, สงฺขารปจฺจยา วิฺาณํ สงฺขารเหตุกํ, วิฺาณปจฺจยา นามรูปํ วิฺาณเหตุกํ ¶ , นามรูปปจฺจยา ฉฏฺายตนํ ¶ นามรูปเหตุกํ, ฉฏฺายตนปจฺจยา ผสฺโส ฉฏฺายตนเหตุโก, ผสฺสปจฺจยา เวทนา ผสฺสเหตุกา, เวทนาปจฺจยา ตณฺหา เวทนาเหตุกา, ตณฺหาปจฺจยา อุปาทานํ ตณฺหาเหตุกํ; อุปาทานปจฺจยา ภโว, ภวปจฺจยา ชาติ, ชาติปจฺจยา ชรามรณํ. เอวเมตสฺส เกวลสฺส ทุกฺขกฺขนฺธสฺส สมุทโย โหติ.
อวิชฺชาปจฺจยา สงฺขาโร อวิชฺชาเหตุโก, สงฺขารปจฺจยา วิฺาณํ สงฺขารเหตุกํ, วิฺาณปจฺจยา นามรูปํ วิฺาณเหตุกํ, นามรูปปจฺจยา สฬายตนํ นามรูปเหตุกํ, ฉฏฺายตนปจฺจยา ผสฺโส ฉฏฺายตนเหตุโก, ผสฺสปจฺจยา เวทนา ผสฺสเหตุกา, เวทนาปจฺจยา ตณฺหา เวทนาเหตุกา, ตณฺหาปจฺจยา อุปาทานํ ตณฺหาเหตุกํ; อุปาทานปจฺจยา ภโว, ภวปจฺจยา ชาติ, ชาติปจฺจยา ชรามรณํ. เอวเมตสฺส เกวลสฺส ทุกฺขกฺขนฺธสฺส สมุทโย โหติ.
เหตุจตุกฺกํ.
๓. สมฺปยุตฺตจตุกฺกํ
๒๔๕. อวิชฺชาปจฺจยา ¶ สงฺขาโร อวิชฺชาสมฺปยุตฺโต, สงฺขารปจฺจยา วิฺาณํ สงฺขารสมฺปยุตฺตํ, วิฺาณปจฺจยา นามํ วิฺาณสมฺปยุตฺตํ, นามปจฺจยา ฉฏฺายตนํ นามสมฺปยุตฺตํ, ฉฏฺายตนปจฺจยา ผสฺโส ฉฏฺายตนสมฺปยุตฺโต, ผสฺสปจฺจยา เวทนา ผสฺสสมฺปยุตฺตา, เวทนาปจฺจยา ตณฺหา เวทนาสมฺปยุตฺตา, ตณฺหาปจฺจยา อุปาทานํ ตณฺหาสมฺปยุตฺตํ; อุปาทานปจฺจยา ภโว, ภวปจฺจยา ชาติ, ชาติปจฺจยา ชรามรณํ. เอวเมตสฺส เกวลสฺส ทุกฺขกฺขนฺธสฺส สมุทโย โหติ.
อวิชฺชาปจฺจยา สงฺขาโร อวิชฺชาสมฺปยุตฺโต, สงฺขารปจฺจยา วิฺาณํ สงฺขารสมฺปยุตฺตํ, วิฺาณปจฺจยา นามํ วิฺาณสมฺปยุตฺตํ ¶ , นามปจฺจยา ผสฺโส นามสมฺปยุตฺโต, ผสฺสปจฺจยา เวทนา ผสฺสสมฺปยุตฺตา, เวทนาปจฺจยา ตณฺหา เวทนาสมฺปยุตฺตา, ตณฺหาปจฺจยา อุปาทานํ ตณฺหาสมฺปยุตฺตํ; อุปาทานปจฺจยา ภโว, ภวปจฺจยา ชาติ, ชาติปจฺจยา ชรามรณํ. เอวเมตสฺส เกวลสฺส ทุกฺขกฺขนฺธสฺส สมุทโย โหติ.
อวิชฺชาปจฺจยา ¶ สงฺขาโร อวิชฺชาสมฺปยุตฺโต, สงฺขารปจฺจยา วิฺาณํ สงฺขารสมฺปยุตฺตํ, วิฺาณปจฺจยา นามรูปํ ¶ วิฺาณสมฺปยุตฺตํ นามํ, นามรูปปจฺจยา ฉฏฺายตนํ นามรูปสมฺปยุตฺตํ, ฉฏฺายตนปจฺจยา ผสฺโส ฉฏฺายตนสมฺปยุตฺโต, ผสฺสปจฺจยา เวทนา ผสฺสสมฺปยุตฺตา, เวทนาปจฺจยา ตณฺหา เวทนาสมฺปยุตฺตา, ตณฺหาปจฺจยา อุปาทานํ ตณฺหาสมฺปยุตฺตํ; อุปาทานปจฺจยา ภโว, ภวปจฺจยา ชาติ, ชาติปจฺจยา ชรามรณํ. เอวเมตสฺส เกวลสฺส ทุกฺขกฺขนฺธสฺส สมุทโย โหติ.
อวิชฺชาปจฺจยา สงฺขาโร อวิชฺชาสมฺปยุตฺโต, สงฺขารปจฺจยา วิฺาณํ สงฺขารสมฺปยุตฺตํ, วิฺาณปจฺจยา นามรูปํ วิฺาณสมฺปยุตฺตํ นามํ, นามรูปปจฺจยา สฬายตนํ นามสมฺปยุตฺตํ ฉฏฺายตนํ, ฉฏฺายตนปจฺจยา ผสฺโส ฉฏฺายตนสมฺปยุตฺโต, ผสฺสปจฺจยา เวทนา ผสฺสสมฺปยุตฺตา, เวทนาปจฺจยา ตณฺหา เวทนาสมฺปยุตฺตา, ตณฺหาปจฺจยา อุปาทานํ อุปาทานสมฺปยุตฺตํ; อุปาทานปจฺจยา ¶ ภโว, ภวปจฺจยา ชาติ, ชาติปจฺจยา ชรามรณํ. เอวเมตสฺส เกวลสฺส ทุกฺขกฺขนฺธสฺส ¶ สมุทโย โหติ.
สมฺปยุตฺตจตุกฺกํ.
๔. อฺมฺจตุกฺกํ
๒๔๖. อวิชฺชาปจฺจยา สงฺขาโร, สงฺขารปจฺจยาปิ อวิชฺชา; สงฺขารปจฺจยา วิฺาณํ, วิฺาณปจฺจยาปิ สงฺขาโร; วิฺาณปจฺจยา นามํ, นามปจฺจยาปิ วิฺาณํ; นามปจฺจยา ฉฏฺายตนํ, ฉฏฺายตนปจฺจยาปิ นามํ; ฉฏฺายตนปจฺจยา ผสฺโส, ผสฺสปจฺจยาปิ ฉฏฺายตนํ; ผสฺสปจฺจยา เวทนา, เวทนาปจฺจยาปิ ผสฺโส; เวทนาปจฺจยา ตณฺหา, ตณฺหาปจฺจยาปิ เวทนา; ตณฺหาปจฺจยา อุปาทานํ, อุปาทานปจฺจยาปิ ตณฺหา; อุปาทานปจฺจยา ภโว, ภวปจฺจยา ชาติ, ชาติปจฺจยา ชรามรณํ. เอวเมตสฺส เกวลสฺส ทุกฺขกฺขนฺธสฺส สมุทโย โหติ.
อวิชฺชาปจฺจยา สงฺขาโร, สงฺขารปจฺจยาปิ อวิชฺชา; สงฺขารปจฺจยา วิฺาณํ, วิฺาณปจฺจยาปิ สงฺขาโร; วิฺาณปจฺจยา นามํ, นามปจฺจยาปิ วิฺาณํ; นามปจฺจยา ผสฺโส, ผสฺสปจฺจยาปิ นามํ; ผสฺสปจฺจยา เวทนา, เวทนาปจฺจยาปิ ¶ ผสฺโส; เวทนาปจฺจยา ตณฺหา, ตณฺหาปจฺจยาปิ เวทนา; ตณฺหาปจฺจยา อุปาทานํ, อุปาทานปจฺจยาปิ ตณฺหา; อุปาทานปจฺจยา ภโว, ภวปจฺจยา ชาติ, ชาติปจฺจยา ชรามรณํ. เอวเมตสฺส เกวลสฺส ทุกฺขกฺขนฺธสฺส สมุทโย โหติ.
อวิชฺชาปจฺจยา ¶ สงฺขาโร, สงฺขารปจฺจยาปิ อวิชฺชา; สงฺขารปจฺจยา ¶ วิฺาณํ, วิฺาณปจฺจยาปิ สงฺขาโร; วิฺาณปจฺจยา นามรูปํ, นามรูปปจฺจยาปิ วิฺาณํ; นามรูปปจฺจยา ฉฏฺายตนํ, ฉฏฺายตนปจฺจยาปิ นามรูปํ; ฉฏฺายตนปจฺจยา ผสฺโส, ผสฺสปจฺจยาปิ ฉฏฺายตนํ; ผสฺสปจฺจยา เวทนา, เวทนาปจฺจยาปิ ผสฺโส; เวทนาปจฺจยา ตณฺหา, ตณฺหาปจฺจยาปิ เวทนา; ตณฺหาปจฺจยา อุปาทานํ, อุปาทานปจฺจยาปิ ตณฺหา; อุปาทานปจฺจยา ¶ ภโว, ภวปจฺจยา ชาติ, ชาติปจฺจยา ชรามรณํ. เอวเมตสฺส เกวลสฺส ทุกฺขกฺขนฺธสฺส สมุทโย โหติ.
อวิชฺชาปจฺจยา สงฺขาโร, สงฺขารปจฺจยาปิ อวิชฺชา; สงฺขารปจฺจยา วิฺาณํ, วิฺาณปจฺจยาปิ สงฺขาโร; วิฺาณปจฺจยา นามรูปํ, นามรูปปจฺจยาปิ วิฺาณํ; นามรูปปจฺจยา สฬายตนํ, ฉฏฺายตนปจฺจยาปิ นามรูปํ; ฉฏฺายตนปจฺจยา ผสฺโส, ผสฺสปจฺจยาปิ ฉฏฺายตนํ; ผสฺสปจฺจยา เวทนา, เวทนาปจฺจยาปิ ผสฺโส; เวทนาปจฺจยา ตณฺหา, ตณฺหาปจฺจยาปิ เวทนา; ตณฺหาปจฺจยา อุปาทานํ, อุปาทานปจฺจยาปิ ตณฺหา; อุปาทานปจฺจยา ภโว, ภวปจฺจยา ชาติ, ชาติปจฺจยา ชรามรณํ. เอวเมตสฺส เกวลสฺส ทุกฺขกฺขนฺธสฺส สมุทโย โหติ.
อฺมฺจตุกฺกํ.
มาติกา
๒๔๗. สงฺขารปจฺจยา อวิชฺชา…เป… วิฺาณปจฺจยา อวิชฺชา…เป… นามปจฺจยา ¶ อวิชฺชา…เป… ฉฏฺายตนปจฺจยา อวิชฺชา…เป… ผสฺสปจฺจยา ¶ อวิชฺชา…เป… เวทนาปจฺจยา อวิชฺชา…เป… ตณฺหาปจฺจยา อวิชฺชา…เป… อุปาทานปจฺจยา อวิชฺชา…เป… อวิชฺชาปจฺจยา สงฺขาโร, สงฺขารปจฺจยา วิฺาณํ, วิฺาณปจฺจยา นามํ, นามปจฺจยา ฉฏฺายตนํ, ฉฏฺายตนปจฺจยา ผสฺโส, ผสฺสปจฺจยา เวทนา, เวทนาปจฺจยา ตณฺหา, ตณฺหาปจฺจยา ¶ อุปาทานํ, อุปาทานปจฺจยา ภโว, ภวปจฺจยา ชาติ, ชาติปจฺจยา ชรามรณํ. เอวเมตสฺส เกวลสฺส ทุกฺขกฺขนฺธสฺส สมุทโย โหติ.
มาติกา.
๕. ปจฺจยจตุกฺกํ
๒๔๘. กตเม ¶ ¶ ธมฺมา อกุสลา? ยสฺมึ สมเย อกุสลํ จิตฺตํ อุปฺปนฺนํ โหติ โสมนสฺสสหคตํ ทิฏฺิคตสมฺปยุตฺตํ รูปารมฺมณํ วา สทฺทารมฺมณํ วา คนฺธารมฺมณํ วา รสารมฺมณํ วา โผฏฺพฺพารมฺมณํ วา ธมฺมารมฺมณํ วา ยํ ยํ วา ปนารพฺภ, ตสฺมึ สมเย อวิชฺชาปจฺจยา สงฺขาโร, สงฺขารปจฺจยา วิฺาณํ, วิฺาณปจฺจยา นามํ, นามปจฺจยา ฉฏฺายตนํ, ฉฏฺายตนปจฺจยา ผสฺโส, ผสฺสปจฺจยา เวทนา, เวทนาปจฺจยา ตณฺหา, ตณฺหาปจฺจยา อุปาทานํ, อุปาทานปจฺจยา ภโว, ภวปจฺจยา ชาติ, ชาติปจฺจยา ชรามรณํ. เอวเมตสฺส เกวลสฺส ทุกฺขกฺขนฺธสฺส สมุทโย โหติ.
๒๔๙. ตตฺถ กตมา อวิชฺชา? ยํ อฺาณํ อทสฺสนํ…เป… อวิชฺชาลงฺคี โมโห อกุสลมูลํ – อยํ วุจฺจติ ‘‘อวิชฺชา’’.
ตตฺถ กตโม อวิชฺชาปจฺจยา สงฺขาโร? ยา เจตนา สฺเจตนา ¶ สฺเจตยิตตฺตํ [เจตยิตตฺตํ (สี. ก.)] – อยํ วุจฺจติ ‘‘อวิชฺชาปจฺจยา สงฺขาโร’’.
ตตฺถ กตมํ สงฺขารปจฺจยา วิฺาณํ? ยํ จิตฺตํ มโน มานสํ หทยํ ปณฺฑรํ มโน มนายตนํ มนินฺทฺริยํ วิฺาณํ วิฺาณกฺขนฺโธ ตชฺชามโนวิฺาณธาตุ – อิทํ วุจฺจติ ‘‘สงฺขารปจฺจยา วิฺาณํ’’.
ตตฺถ กตมํ วิฺาณปจฺจยา นามํ? เวทนากฺขนฺโธ, สฺากฺขนฺโธ, สงฺขารกฺขนฺโธ – อิทํ วุจฺจติ ‘‘วิฺาณปจฺจยา นามํ’’.
ตตฺถ กตมํ นามปจฺจยา ฉฏฺายตนํ? ยํ จิตฺตํ มโน มานสํ หทยํ ปณฺฑรํ มโน มนายตนํ มนินฺทฺริยํ วิฺาณํ วิฺาณกฺขนฺโธ ตชฺชามโนวิฺาณธาตุ – อิทํ วุจฺจติ ‘‘นามปจฺจยา ฉฏฺายตนํ’’.
ตตฺถ ¶ ¶ กตโม ฉฏฺายตนปจฺจยา ผสฺโส? โย ผสฺโส ผุสนา สมฺผุสนา สมฺผุสิตตฺตํ – อยํ วุจฺจติ ‘‘ฉฏฺายตนปจฺจยา ผสฺโส’’.
ตตฺถ กตมา ผสฺสปจฺจยา เวทนา? ยํ เจตสิกํ สาตํ เจตสิกํ สุขํ เจโตสมฺผสฺสชํ สาตํ สุขํ เวทยิตํ เจโตสมฺผสฺสชา สาตา สุขา เวทนา – อยํ วุจฺจติ ‘‘ผสฺสปจฺจยา เวทนา’’.
ตตฺถ ¶ กตมา เวทนาปจฺจยา ตณฺหา? โย ราโค สาราโค อนุนโย อนุโรโธ นนฺที นนฺทิราโค จิตฺตสฺส สาราโค – อยํ วุจฺจติ ‘‘เวทนาปจฺจยา ตณฺหา’’.
ตตฺถ กตมํ ตณฺหาปจฺจยา อุปาทานํ? ยา ทิฏฺิ ทิฏฺิคตํ ¶ ทิฏฺิคหนํ ทิฏฺิกนฺตาโร ทิฏฺิวิสูกายิกํ ทิฏฺิวิปฺผนฺทิตํ ทิฏฺิสํโยชนํ คาโห ปติฏฺาโห อภินิเวโส ปรามาโส กุมฺมคฺโค มิจฺฉาปโถ มิจฺฉตฺตํ ติตฺถายตนํ วิปริยาสคฺคาโห [วิปริเยสคฺคาโห (พหูสุ)] – อิทํ วุจฺจติ ‘‘ตณฺหาปจฺจยา อุปาทานํ’’.
ตตฺถ กตโม อุปาทานปจฺจยา ภโว? เปตฺวา อุปาทานํ, เวทนากฺขนฺโธ สฺากฺขนฺโธ สงฺขารกฺขนฺโธ วิฺาณกฺขนฺโธ – อยํ วุจฺจติ ‘‘อุปาทานปจฺจยา ภโว’’.
ตตฺถ กตมา ภวปจฺจยา ชาติ? ยา เตสํ เตสํ ธมฺมานํ ชาติ สฺชาติ นิพฺพตฺติ อภินิพฺพตฺติ ปาตุภาโว – อยํ วุจฺจติ ‘‘ภวปจฺจยา ชาติ’’.
ตตฺถ กตมํ ชาติปจฺจยา ชรามรณํ? อตฺถิ ชรา, อตฺถิ มรณํ. ตตฺถ กตมา ชรา? ยา เตสํ เตสํ ธมฺมานํ ชรา ชีรณตา อายุโน สํหานิ – อยํ วุจฺจติ ‘‘ชรา’’. ตตฺถ กตมํ มรณํ? โย เตสํ เตสํ ธมฺมานํ ขโย วโย เภโท ปริเภโท อนิจฺจตา อนฺตรธานํ – อิทํ วุจฺจติ ‘‘มรณํ’’. อิติ อยฺจ ชรา, อิทฺจ มรณํ. อิทํ วุจฺจติ ‘‘ชาติปจฺจยา ชรามรณํ’’.
เอวเมตสฺส เกวลสฺส ทุกฺขกฺขนฺธสฺส สมุทโย โหตีติ. เอวเมตสฺส เกวลสฺส ทุกฺขกฺขนฺธสฺส ¶ สงฺคติ โหติ, สมาคโม โหติ, สโมธานํ โหติ, ปาตุภาโว โหติ. เตน วุจฺจติ ‘‘เอวเมตสฺส เกวลสฺส ทุกฺขกฺขนฺธสฺส สมุทโย โหตี’’ติ.
๒๕๐. ตสฺมึ ¶ สมเย อวิชฺชาปจฺจยา สงฺขาโร, สงฺขารปจฺจยา วิฺาณํ, วิฺาณปจฺจยา นามํ, นามปจฺจยา ผสฺโส, ผสฺสปจฺจยา ¶ เวทนา, เวทนาปจฺจยา ตณฺหา, ตณฺหาปจฺจยา ¶ อุปาทานํ, อุปาทานปจฺจยา ภโว, ภวปจฺจยา ชาติ, ชาติปจฺจยา ชรามรณํ. เอวเมตสฺส เกวลสฺส ทุกฺขกฺขนฺธสฺส สมุทโย โหติ.
๒๕๑. ตตฺถ กตมา อวิชฺชา? ยํ อฺาณํ อทสฺสนํ…เป… อวิชฺชาลงฺคี โมโห อกุสลมูลํ – อยํ วุจฺจติ ‘‘อวิชฺชา’’.
ตตฺถ กตโม อวิชฺชาปจฺจยา สงฺขาโร? ยา เจตนา สฺเจตนา สฺเจตยิตตฺตํ – อยํ วุจฺจติ ‘‘อวิชฺชาปจฺจยา สงฺขาโร’’.
ตตฺถ กตมํ สงฺขารปจฺจยา วิฺาณํ? ยํ จิตฺตํ มโน มานสํ…เป… ตชฺชามโนวิฺาณธาตุ – อิทํ วุจฺจติ ‘‘สงฺขารปจฺจยา วิฺาณํ’’.
ตตฺถ กตมํ วิฺาณปจฺจยา นามํ? เวทนากฺขนฺโธ, สฺากฺขนฺโธ, สงฺขารกฺขนฺโธ – อิทํ วุจฺจติ ‘‘วิฺาณปจฺจยา นามํ’’.
นามปจฺจยา ผสฺโสติ. ตตฺถ กตมํ นามํ? เปตฺวา ผสฺสํ, เวทนากฺขนฺโธ สฺากฺขนฺโธ สงฺขารกฺขนฺโธ วิฺาณกฺขนฺโธ – อิทํ วุจฺจติ ‘‘นามํ’’.
ตตฺถ กตโม นามปจฺจยา ผสฺโส? โย ผสฺโส ผุสนา สมฺผุสนา สมฺผุสิตตฺตํ – อยํ วุจฺจติ ‘‘นามปจฺจยา ผสฺโส’’…เป… เตน วุจฺจติ ‘‘เอวเมตสฺส เกวลสฺส ทุกฺขกฺขนฺธสฺส สมุทโย โหตี’’ติ.
ตสฺมึ สมเย อวิชฺชาปจฺจยา สงฺขาโร, สงฺขารปจฺจยา วิฺาณํ, วิฺาณปจฺจยา นามรูปํ ¶ , นามรูปปจฺจยา ฉฏฺายตนํ, ฉฏฺายตนปจฺจยา ผสฺโส, ผสฺสปจฺจยา เวทนา, เวทนาปจฺจยา ตณฺหา, ตณฺหาปจฺจยา อุปาทานํ, อุปาทานปจฺจยา ภโว, ภวปจฺจยา ชาติ ¶ , ชาติปจฺจยา ชรามรณํ. เอวเมตสฺส เกวลสฺส ทุกฺขกฺขนฺธสฺส สมุทโย โหติ.
๒๕๓. ตตฺถ กตมา อวิชฺชา? ยํ อฺาณํ อทสฺสนํ…เป… อวิชฺชาลงฺคี โมโห อกุสลมูลํ – อยํ วุจฺจติ ‘‘อวิชฺชา’’.
ตตฺถ กตโม อวิชฺชาปจฺจยา สงฺขาโร? ยา เจตนา สฺเจตนา สฺเจตยิตตฺตํ – อยํ วุจฺจติ ‘‘อวิชฺชาปจฺจยา สงฺขาโร’’.
ตตฺถ ¶ กตมํ สงฺขารปจฺจยา วิฺาณํ? ยํ จิตฺตํ มโน มานสํ…เป… ตชฺชามโนวิฺาณธาตุ – อิทํ วุจฺจติ ‘‘สงฺขารปจฺจยา วิฺาณํ’’.
ตตฺถ ¶ กตมํ วิฺาณปจฺจยา นามรูปํ? อตฺถิ นามํ, อตฺถิ รูปํ. ตตฺถ กตมํ นามํ? เวทนากฺขนฺโธ, สฺากฺขนฺโธ, สงฺขารกฺขนฺโธ – อิทํ วุจฺจติ ‘‘นามํ’’. ตตฺถ กตมํ รูปํ? จกฺขายตนสฺส อุปจโย, โสตายตนสฺส อุปจโย, ฆานายตนสฺส อุปจโย, ชิวฺหายตนสฺส อุปจโย, กายายตนสฺส อุปจโย, ยํ วา ปนฺมฺปิ อตฺถิ รูปํ จิตฺตชํ จิตฺตเหตุกํ จิตฺตสมุฏฺานํ – อิทํ วุจฺจติ ‘‘รูปํ’’. อิติ อิทฺจ นามํ, อิทฺจ รูปํ. อิทํ วุจฺจติ ‘‘วิฺาณปจฺจยา นามรูปํ’’.
นามรูปปจฺจยา ฉฏฺายตนนฺติ. อตฺถิ นามํ, อตฺถิ รูปํ. ตตฺถ กตมํ นามํ? เวทนากฺขนฺโธ, สฺากฺขนฺโธ, สงฺขารกฺขนฺโธ – อิทํ วุจฺจติ ‘‘นามํ’’. ตตฺถ กตมํ รูปํ? ยํ รูปํ นิสฺสาย มโนวิฺาณธาตุ วตฺตติ – อิทํ วุจฺจติ ‘‘รูปํ’’. อิติ อิทฺจ นามํ, อิทฺจ รูปํ. อิทํ วุจฺจติ ‘‘นามรูปํ’’.
ตตฺถ กตมํ นามรูปปจฺจยา ฉฏฺายตนํ? ยํ ¶ จิตฺตํ มโน มานสํ…เป… ตชฺชามโนวิฺาณธาตุ – อิทํ วุจฺจติ ‘‘นามรูปปจฺจยา ฉฏฺายตนํ’’.
ตตฺถ ¶ กตโม ฉฏฺายตนปจฺจยา ผสฺโส? โย ผสฺโส ผุสนา สมฺผุสนา สมฺผุสิตตฺตํ – อยํ วุจฺจติ ‘‘ฉฏฺายตนปจฺจยา ผสฺโส’’…เป… เตน วุจฺจติ ‘‘เอวเมตสฺส เกวลสฺส ทุกฺขกฺขนฺธสฺส สมุทโย โหตี’’ติ.
๒๕๔. ตสฺมึ สมเย อวิชฺชาปจฺจยา สงฺขาโร, สงฺขารปจฺจยา วิฺาณํ, วิฺาณปจฺจยา นามรูปํ, นามรูปปจฺจยา สฬายตนํ, ฉฏฺายตนปจฺจยา ผสฺโส, ผสฺสปจฺจยา เวทนา, เวทนาปจฺจยา ตณฺหา, ตณฺหาปจฺจยา อุปาทานํ, อุปาทานปจฺจยา ภโว, ภวปจฺจยา ชาติ, ชาติปจฺจยา ชรามรณํ. เอวเมตสฺส เกวลสฺส ทุกฺขกฺขนฺธสฺส สมุทโย โหติ.
๒๕๕. ตตฺถ กตมา อวิชฺชา? ยํ อฺาณํ อทสฺสนํ…เป… อวิชฺชาลงฺคี โมโห อกุสลมูลํ – อยํ วุจฺจติ ‘‘อวิชฺชา’’.
ตตฺถ กตโม อวิชฺชาปจฺจยา สงฺขาโร? ยา เจตนา สฺเจตนา สฺเจตยิตตฺตํ – อยํ วุจฺจติ ‘‘อวิชฺชาปจฺจยา สงฺขาโร’’.
ตตฺถ ¶ กตมํ สงฺขารปจฺจยา วิฺาณํ? ยํ จิตฺตํ มโน มานสํ…เป… ตชฺชามโนวิฺาณธาตุ – อิทํ วุจฺจติ ‘‘สงฺขารปจฺจยา วิฺาณํ’’.
ตตฺถ ¶ กตมํ วิฺาณปจฺจยา นามรูปํ? อตฺถิ นามํ, อตฺถิ รูปํ. ตตฺถ กตมํ นามํ? เวทนากฺขนฺโธ, สฺากฺขนฺโธ, สงฺขารกฺขนฺโธ – อิทํ วุจฺจติ ‘‘นามํ’’. ตตฺถ กตมํ รูปํ? จกฺขายตนสฺส อุปจโย, โสตายตนสฺส อุปจโย, ฆานายตนสฺส อุปจโย, ชิวฺหายตนสฺส อุปจโย, กายายตนสฺส อุปจโย ¶ , ยํ วา ปนฺมฺปิ อตฺถิ รูปํ จิตฺตชํ จิตฺตเหตุกํ จิตฺตสมุฏฺานํ – อิทํ วุจฺจติ ‘‘รูปํ’’. อิติ อิทฺจ นามํ, อิทฺจ รูปํ. อิทํ วุจฺจติ ‘‘วิฺาณปจฺจยา นามรูปํ’’.
นามรูปปจฺจยา สฬายตนนฺติ. อตฺถิ นามํ, อตฺถิ รูปํ. ตตฺถ กตมํ นามํ? เวทนากฺขนฺโธ, สฺากฺขนฺโธ, สงฺขารกฺขนฺโธ – อิทํ วุจฺจติ ‘‘นามํ’’. ตตฺถ กตมํ รูปํ? จตฺตาโร ¶ จ มหาภูตา, ยฺจ รูปํ นิสฺสาย มโนวิฺาณธาตุ วตฺตติ – อิทํ วุจฺจติ ‘‘รูปํ’’. อิติ อิทฺจ นามํ, อิทฺจ รูปํ. อิทํ วุจฺจติ ‘‘นามรูปํ’’.
ตตฺถ กตมํ นามรูปปจฺจยา สฬายตนํ? จกฺขายตนํ, โสตายตนํ, ฆานายตนํ, ชิวฺหายตนํ, กายายตนํ, มนายตนํ – อิทํ วุจฺจติ ‘‘นามรูปปจฺจยา สฬายตนํ’’.
ตตฺถ กตโม ฉฏฺายตนปจฺจยา ผสฺโส? โย ผสฺโส ผุสนา สมฺผุสนา สมฺผุสิตตฺตํ – อยํ วุจฺจติ ‘‘ฉฏฺายตนปจฺจยา ผสฺโส’’…เป… เตน วุจฺจติ ‘‘เอวเมตสฺส เกวลสฺส ทุกฺขกฺขนฺธสฺส สมุทโย โหตี’’ติ.
ปจฺจยจตุกฺกํ.
๖. เหตุจตุกฺกํ
๒๕๖. ตสฺมึ สมเย อวิชฺชาปจฺจยา สงฺขาโร อวิชฺชาเหตุโก, สงฺขารปจฺจยา วิฺาณํ สงฺขารเหตุกํ, วิฺาณปจฺจยา นามํ วิฺาณเหตุกํ, นามปจฺจยา ฉฏฺายตนํ นามเหตุกํ, ฉฏฺายตนปจฺจยา ผสฺโส ฉฏฺายตนเหตุโก, ผสฺสปจฺจยา เวทนา ผสฺสเหตุกา, เวทนาปจฺจยา ตณฺหา เวทนาเหตุกา, ตณฺหาปจฺจยา อุปาทานํ ตณฺหาเหตุกํ; อุปาทานปจฺจยา ภโว, ภวปจฺจยา ชาติ, ชาติปจฺจยา ชรามรณํ ¶ . เอวเมตสฺส เกวลสฺส ทุกฺขกฺขนฺธสฺส สมุทโย โหติ.
๒๕๗. ตตฺถ ¶ ¶ กตมา อวิชฺชา? ยํ อฺาณํ อทสฺสนํ…เป… อวิชฺชาลงฺคี โมโห อกุสลมูลํ – อยํ วุจฺจติ ‘‘อวิชฺชา’’.
ตตฺถ กตโม อวิชฺชาปจฺจยา สงฺขาโร อวิชฺชาเหตุโก? ยา เจตนา สฺเจตนา สฺเจตยิตตฺตํ – อยํ วุจฺจติ ‘‘อวิชฺชาปจฺจยา สงฺขาโร อวิชฺชาเหตุโก’’.
ตตฺถ ¶ กตมํ สงฺขารปจฺจยา วิฺาณํ สงฺขารเหตุกํ? ยํ จิตฺตํ มโน มานสํ…เป… ตชฺชามโนวิฺาณธาตุ – อิทํ วุจฺจติ ‘‘สงฺขารปจฺจยา วิฺาณํ สงฺขารเหตุกํ’’.
ตตฺถ กตมํ วิฺาณปจฺจยา นามํ วิฺาณเหตุกํ? เวทนากฺขนฺโธ, สฺากฺขนฺโธ, สงฺขารกฺขนฺโธ – อิทํ วุจฺจติ ‘‘วิฺาณปจฺจยา นามํ วิฺาณเหตุกํ’’.
ตตฺถ กตมํ นามปจฺจยา ฉฏฺายตนํ นามเหตุกํ? ยํ จิตฺตํ มโน มานสํ…เป… ตชฺชามโนวิฺาณธาตุ – อิทํ วุจฺจติ ‘‘นามปจฺจยา ฉฏฺายตนํ นามเหตุกํ’’.
ตตฺถ กตโม ฉฏฺายตนปจฺจยา ผสฺโส ฉฏฺายตนเหตุโก? โย ผสฺโส ผุสนา สมฺผุสนา สมฺผุสิตตฺตํ – อยํ วุจฺจติ ‘‘ฉฏฺายตนปจฺจยา ผสฺโส ฉฏฺายตนเหตุโก’’.
ตตฺถ กตมา ผสฺสปจฺจยา เวทนา ผสฺสเหตุกา? ยํ เจตสิกํ สาตํ เจตสิกํ สุขํ เจโตสมฺผสฺสชํ สาตํ สุขํ เวทยิตํ เจโตสมฺผสฺสชา สาตา สุขา เวทนา – อยํ วุจฺจติ ‘‘ผสฺสปจฺจยา เวทนา ผสฺสเหตุกา’’.
ตตฺถ กตมา เวทนาปจฺจยา ตณฺหา เวทนาเหตุกา? โย ราโค สาราโค…เป… จิตฺตสฺส สาราโค – อยํ วุจฺจติ ‘‘เวทนาปจฺจยา ตณฺหา เวทนาเหตุกา’’.
ตตฺถ กตมํ ตณฺหาปจฺจยา ¶ อุปาทานํ ตณฺหาเหตุกํ? ยา ทิฏฺิ ทิฏฺิคตํ…เป… ติตฺถายตนํ วิปริยาสคฺคาโห – อิทํ วุจฺจติ ‘‘ตณฺหาปจฺจยา อุปาทานํ ตณฺหาเหตุกํ’’…เป… เตน วุจฺจติ ‘‘เอวเมตสฺส เกวลสฺส ทุกฺขกฺขนฺธสฺส สมุทโย โหติ’’ติ.
๒๕๘. ตสฺมึ ¶ ¶ สมเย อวิชฺชาปจฺจยา สงฺขาโร อวิชฺชาเหตุโก, สงฺขารปจฺจยา วิฺาณํ สงฺขารเหตุกํ, วิฺาณปจฺจยา นามํ วิฺาณเหตุกํ, นามปจฺจยา ผสฺโส นามเหตุโก, ผสฺสปจฺจยา เวทนา ผสฺสเหตุกา, เวทนาปจฺจยา ตณฺหา เวทนาเหตุกา, ตณฺหาปจฺจยา อุปาทานํ ตณฺหาเหตุกํ; อุปาทานปจฺจยา ภโว, ภวปจฺจยา ชาติ, ชาติปจฺจยา ชรามรณํ. เอวเมตสฺส เกวลสฺส ทุกฺขกฺขนฺธสฺส สมุทโย โหติ.
๒๕๙. ตตฺถ ¶ กตมา อวิชฺชา? ยํ อฺาณํ อทสฺสนํ…เป… อวิชฺชาลงฺคี โมโห อกุสลมูลํ – อยํ วุจฺจติ ‘‘อวิชฺชา’’.
ตตฺถ กตโม อวิชฺชาปจฺจยา สงฺขาโร อวิชฺชาเหตุโก? ยา เจตนา สฺเจตนา สฺเจตยิตตฺตํ – อยํ วุจฺจติ ‘‘อวิชฺชาปจฺจยา สงฺขาโร อวิชฺชาเหตุโก’’.
ตตฺถ กตมํ สงฺขารปจฺจยา วิฺาณํ สงฺขารเหตุกํ? ยํ จิตฺตํ มโน มานสํ…เป… ตชฺชามโนวิฺาณธาตุ – อิทํ วุจฺจติ สงฺขารปจฺจยา วิฺาณํ สงฺขารเหตุกํ.
ตตฺถ กตมํ วิฺาณปจฺจยา นามํ วิฺาณเหตุกํ ¶ ? เวทนากฺขนฺโธ, สฺากฺขนฺโธ, สงฺขารกฺขนฺโธ – อิทํ วุจฺจติ ‘‘วิฺาณปจฺจยา นามํ วิฺาณเหตุกํ’’.
นามปจฺจยา ผสฺโส นามเหตุโกติ. ตตฺถ กตมํ นามํ? เปตฺวา ผสฺสํ, เวทนากฺขนฺโธ สฺากฺขนฺโธ สงฺขารกฺขนฺโธ วิฺาณกฺขนฺโธ – อิทํ วุจฺจติ ‘‘นามํ’’.
ตตฺถ กตโม นามปจฺจยา ผสฺโส นามเหตุโก? โย ผสฺโส ผุสนา สมฺผุสนา สมฺผุสิตตฺตํ – อยํ วุจฺจติ ‘‘นามปจฺจยา ผสฺโส นามเหตุโก’’…เป… เตน วุจฺจติ ‘‘เอวเมตสฺส เกวลสฺส ทุกฺขกฺขนฺธสฺส สมุทโย โหตี’’ติ.
๒๖๐. ตสฺมึ สมเย อวิชฺชาปจฺจยา สงฺขาโร อวิชฺชาเหตุโก, สงฺขารปจฺจยา วิฺาณํ สงฺขารเหตุกํ, วิฺาณปจฺจยา นามรูปํ วิฺาณเหตุกํ, นามรูปปจฺจยา ฉฏฺายตนํ นามรูปเหตุกํ, ฉฏฺายตนปจฺจยา ผสฺโส ฉฏฺายตนเหตุโก, ผสฺสปจฺจยา เวทนา ผสฺสเหตุกา, เวทนาปจฺจยา ¶ ตณฺหา เวทนาเหตุกา, ตณฺหาปจฺจยา อุปาทานํ ตณฺหาเหตุกํ; อุปาทานปจฺจยา ภโว, ภวปจฺจยา ¶ ชาติ, ชาติปจฺจยา ชรามรณํ. เอวเมตสฺส เกวลสฺส ทุกฺขกฺขนฺธสฺส สมุทโย โหติ.
๒๖๑. ตตฺถ กตมา อวิชฺชา? ยํ อฺาณํ อทสฺสนํ…เป… อวิชฺชาลงฺคี โมโห อกุสลมูลํ – อยํ วุจฺจติ ‘‘อวิชฺชา’’.
ตตฺถ ¶ กตโม อวิชฺชาปจฺจยา สงฺขาโร อวิชฺชาเหตุโก? ยา เจตนา สฺเจตนา สฺเจตยิตตฺตํ – อยํ วุจฺจติ ‘‘อวิชฺชาปจฺจยา สงฺขาโร อวิชฺชาเหตุโก’’.
ตตฺถ ¶ กตมํ สงฺขารปจฺจยา วิฺาณํ สงฺขารเหตุกํ? ยํ จิตฺตํ มโน มานสํ…เป… ตชฺชามโนวิฺาณธาตุ – อิทํ วุจฺจติ ‘‘สงฺขารปจฺจยา วิฺาณํ สงฺขารเหตุกํ’’.
ตตฺถ กตมํ วิฺาณปจฺจยา นามรูปํ วิฺาณเหตุกํ? อตฺถิ นามํ, อตฺถิ รูปํ. ตตฺถ กตมํ นามํ? เวทนากฺขนฺโธ, สฺากฺขนฺโธ, สงฺขารกฺขนฺโธ – อิทํ วุจฺจติ ‘‘นามํ’’. ตตฺถ กตมํ รูปํ? จกฺขายตนสฺส อุปจโย, โสตายตนสฺส อุปจโย, ฆานายตนสฺส อุปจโย, ชิวฺหายตนสฺส อุปจโย, กายายตนสฺส อุปจโย, ยํ วา ปนฺมฺปิ อตฺถิ รูปํ จิตฺตชํ จิตฺตเหตุกํ จิตฺตสมุฏฺานํ – อิทํ วุจฺจติ ‘‘รูปํ’’. อิติ อิทฺจ นามํ, อิทฺจ รูปํ. อิทํ วุจฺจติ ‘‘วิฺาณปจฺจยา นามรูปํ วิฺาณเหตุกํ’’.
นามรูปปจฺจยา ฉฏฺายตนํ นามรูปเหตุกนฺติ. อตฺถิ นามํ, อตฺถิ รูปํ. ตตฺถ กตมํ นามํ? เวทนากฺขนฺโธ, สฺากฺขนฺโธ, สงฺขารกฺขนฺโธ – อิทํ วุจฺจติ ‘‘นามํ’’. ตตฺถ กตมํ รูปํ? ยํ รูปํ นิสฺสาย มโนวิฺาณธาตุ วตฺตติ – อิทํ วุจฺจติ ‘‘รูปํ’’. อิติ อิทฺจ นามํ, อิทฺจ รูปํ. อิทํ วุจฺจติ ‘‘นามรูปํ’’.
ตตฺถ กตมํ นามรูปปจฺจยา ฉฏฺายตนํ นามรูปเหตุกํ? ยํ จิตฺตํ มโน มานสํ…เป… ตชฺชามโนวิฺาณธาตุ – อิทํ วุจฺจติ ‘‘นามรูปปจฺจยา ฉฏฺายตนํ นามรูปเหตุกํ’’.
ตตฺถ กตโม ฉฏฺายตนปจฺจยา ผสฺโส ฉฏฺายตนเหตุโก? โย ผสฺโส ผุสนา สมฺผุสนา สมฺผุสิตตฺตํ – อยํ วุจฺจติ ‘‘ฉฏฺายตนปจฺจยา ผสฺโส ฉฏฺายตนเหตุโก’’…เป… เตน วุจฺจติ ‘‘เอวเมตสฺส เกวลสฺส ทุกฺขกฺขนฺธสฺส สมุทโย โหตี’’ติ.
๒๖๒. ตสฺมึ ¶ ¶ สมเย อวิชฺชาปจฺจยา สงฺขาโร อวิชฺชาเหตุโก, สงฺขารปจฺจยา ¶ วิฺาณํ สงฺขารเหตุกํ วิฺาณปจฺจยา นามรูปํ วิฺาณเหตุกํ, นามรูปปจฺจยา สฬายตนํ นามรูปเหตุกํ ¶ , ฉฏฺายตนปจฺจยา ผสฺโส ฉฏฺายตนเหตุโก, ผสฺสปจฺจยา เวทนา ผสฺสเหตุกา, เวทนาปจฺจยา ตณฺหา เวทนาเหตุกา, ตณฺหาปจฺจยา อุปาทานํ ตณฺหาเหตุกํ; อุปาทานปจฺจยา ภโว, ภวปจฺจยา ชาติ, ชาติปจฺจยา ชรามรณํ. เอวเมตสฺส เกวลสฺส ทุกฺขกฺขนฺธสฺส สมุทโย โหติ.
๒๖๓. ตตฺถ กตมา อวิชฺชา? ยํ อฺาณํ อทสฺสนํ…เป… อวิชฺชาลงฺคี โมโห อกุสลมูลํ – อยํ วุจฺจติ ‘‘อวิชฺชา’’.
ตตฺถ กตโม อวิชฺชาปจฺจยา สงฺขาโร อวิชฺชาเหตุโก? ยา เจตนา สฺเจตนา สฺเจตยิตตฺตํ – อยํ วุจฺจติ ‘‘อวิชฺชาปจฺจยา สงฺขาโร อวิชฺชาเหตุโก’’.
ตตฺถ กตมํ สงฺขารปจฺจยา วิฺาณํ สงฺขารเหตุกํ? ยํ จิตฺตํ มโน มานสํ…เป… ตชฺชามโนวิฺาณธาตุ – อิทํ วุจฺจติ ‘‘สงฺขารปจฺจยา วิฺาณํ สงฺขารเหตุกํ’’.
ตตฺถ กตมํ วิฺาณปจฺจยา นามรูปํ วิฺาณเหตุกํ? อตฺถิ นามํ, อตฺถิ รูปํ. ตตฺถ กตมํ นามํ? เวทนากฺขนฺโธ, สฺากฺขนฺโธ, สงฺขารกฺขนฺโธ – อิทํ วุจฺจติ ‘‘นามํ’’. ตตฺถ กตมํ รูปํ? จกฺขายตนสฺส อุปจโย, โสตายตนสฺส อุปจโย, ฆานายตนสฺส อุปจโย, ชิวฺหายตนสฺส อุปจโย, กายายตนสฺส อุปจโย, ยํ วา ปนฺมฺปิ อตฺถิ รูปํ จิตฺตชํ จิตฺตเหตุกํ จิตฺตสมุฏฺานํ – อิทํ วุจฺจติ ‘‘รูปํ’’. อิติ อิทฺจ นามํ, อิทฺจ รูปํ. อิทํ วุจฺจติ ‘‘วิฺาณปจฺจยา นามรูปํ วิฺาณเหตุกํ’’.
นามรูปปจฺจยา สฬายตนํ นามรูปเหตุกนฺติ. อตฺถิ นามํ, อตฺถิ รูปํ. ตตฺถ กตมํ นามํ? เวทนากฺขนฺโธ ¶ , สฺากฺขนฺโธ, สงฺขารกฺขนฺโธ – อิทํ วุจฺจติ ‘‘นามํ’’. ตตฺถ กตมํ รูปํ? จตฺตาโร จ มหาภูตา, ยฺจ รูปํ นิสฺสาย มโนวิฺาณธาตุ วตฺตติ – อิทํ วุจฺจติ ‘‘รูปํ’’. อิติ อิทฺจ นามํ, อิทฺจ รูปํ. อิทํ วุจฺจติ ‘‘นามรูปํ’’.
ตตฺถ กตมํ นามรูปปจฺจยา สฬายตนํ นามรูปเหตุกํ? จกฺขายตนํ ¶ , โสตายตนํ, ฆานายตนํ ¶ , ชิวฺหายตนํ, กายายตนํ, มนายตนํ – อิทํ วุจฺจติ ‘‘นามรูปปจฺจยา สฬายตนํ นามรูปเหตุกํ’’.
ตตฺถ ¶ กตโม ฉฏฺายตนปจฺจยา ผสฺโส ฉฏฺายตนเหตุโก? โย ผสฺโส ผุสนา สมฺผุสนา สมฺผุสิตตฺตํ – อยํ วุจฺจติ ‘‘ฉฏฺายตนปจฺจยา ผสฺโส ฉฏฺายตนเหตุโก’’.
ตตฺถ กตมา ผสฺสปจฺจยา เวทนา ผสฺสเหตุกา? ยํ เจตสิกํ สาตํ เจตสิกํ สุขํ เจโตสมฺผสฺสชํ สาตํ สุขํ เวทยิตํ เจโตสมฺผสฺสชา สาตา สุขา เวทนา – อยํ วุจฺจติ ‘‘ผสฺสปจฺจยา เวทนา ผสฺสเหตุกา’’.
ตตฺถ กตมา เวทนาปจฺจยา ตณฺหา เวทนาเหตุกา? โย ราโค สาราโค…เป… จิตฺตสฺส สาราโค – อยํ วุจฺจติ ‘‘เวทนาปจฺจยา ตณฺหา เวทนาเหตุกา’’.
ตตฺถ กตมํ ตณฺหาปจฺจยา อุปาทานํ ตณฺหาเหตุกํ? ยา ทิฏฺิ ทิฏฺิคตํ…เป… ติตฺถายตนํ วิปริยาสคฺคาโห – อิทํ วุจฺจติ ‘‘ตณฺหาปจฺจยา อุปาทานํ ตณฺหาเหตุกํ’’…เป… เตน วุจฺจติ ‘‘เอวเมตสฺส เกวลสฺส ทุกฺขกฺขนฺธสฺส สมุทโย โหตี’’ติ.
เหตุจตุกฺกํ.
๗. สมฺปยุตฺตจตุกฺกํ
ตสฺมึ สมเย อวิชฺชาปจฺจยา สงฺขาโร อวิชฺชาสมฺปยุตฺโต, สงฺขารปจฺจยา วิฺาณํ สงฺขารสมฺปยุตฺตํ, วิฺาณปจฺจยา นามํ วิฺาณสมฺปยุตฺตํ, นามปจฺจยา ฉฏฺายตนํ นามสมฺปยุตฺตํ, ฉฏฺายตนปจฺจยา ผสฺโส ฉฏฺายตนสมฺปยุตฺโต, ผสฺสปจฺจยา เวทนา ผสฺสสมฺปยุตฺตา, เวทนาปจฺจยา ตณฺหา เวทนาสมฺปยุตฺตา, ตณฺหาปจฺจยา อุปาทานํ ตณฺหาสมฺปยุตฺตํ; อุปาทานปจฺจยา ¶ ภโว, ภวปจฺจยา ชาติ, ชาติปจฺจยา ชรามรณํ. เอวเมตสฺส เกวลสฺส ทุกฺขกฺขนฺธสฺส สมุทโย โหติ.
๒๖๕. ตตฺถ กตมา อวิชฺชา? ยํ อฺาณํ อทสฺสนํ…เป… อวิชฺชาลงฺคี โมโห อกุสลมูลํ – อยํ วุจฺจติ ‘‘อวิชฺชา’’.
ตตฺถ ¶ กตโม อวิชฺชาปจฺจยา ¶ สงฺขาโร อวิชฺชาสมฺปยุตฺโต? ยา เจตนา สฺเจตนา สฺเจตยิตตฺตํ – อยํ วุจฺจติ ‘‘อวิชฺชาปจฺจยา สงฺขาโร อวิชฺชาสมฺปยุตฺโต’’.
ตตฺถ กตมํ สงฺขารปจฺจยา วิฺาณํ สงฺขารสมฺปยุตฺตํ? ยํ จิตฺตํ มโน มานสํ…เป… ตชฺชามโนวิฺาณธาตุ – อิทํ วุจฺจติ ‘‘สงฺขารปจฺจยา วิฺาณํ สงฺขารสมฺปยุตฺตํ’’.
ตตฺถ กตมํ วิฺาณปจฺจยา นามํ วิฺาณสมฺปยุตฺตํ? เวทนากฺขนฺโธ, สฺากฺขนฺโธ, สงฺขารกฺขนฺโธ – อิทํ วุจฺจติ ‘‘วิฺาณปจฺจยา นามํ วิฺาณสมฺปยุตฺตํ’’.
ตตฺถ กตมํ นามปจฺจยา ฉฏฺายตนํ นามสมฺปยุตฺตํ? ยํ ¶ จิตฺตํ มโน มานสํ…เป… ตชฺชามโนวิฺาณธาตุ – อิทํ วุจฺจติ ‘‘นามปจฺจยา ฉฏฺายตนํ นามสมฺปยุตฺตํ’’.
ตตฺถ กตโม ฉฏฺายตนปจฺจยา ผสฺโส ฉฏฺายตนสมฺปยุตฺโต? โย ผสฺโส ผุสนา สมฺผุสนา สมฺผุสิตตฺตํ – อยํ วุจฺจติ ‘‘ฉฏฺายตนปจฺจยา ผสฺโส ฉฏฺายตนสมฺปยุตฺโต’’.
ตตฺถ กตมา ผสฺสปจฺจยา เวทนา ผสฺสสมฺปยุตฺตา? ยํ เจตสิกํ สาตํ เจตสิกํ สุขํ เจโตสมฺผสฺสชํ สาตํ สุขํ เวทยิตํ เจโตสมฺผสฺสชา สาตา สุขา เวทนา – อยํ วุจฺจติ ‘‘ผสฺสปจฺจยา เวทนา ผสฺสสมฺปยุตฺตา’’.
ตตฺถ กตมา เวทนาปจฺจยา ตณฺหา เวทนาสมฺปยุตฺตา? โย ราโค สาราโค…เป… จิตฺตสฺส สาราโค – อยํ วุจฺจติ ‘‘เวทนาปจฺจยา ตณฺหา เวทนาสมฺปยุตฺตา’’.
ตตฺถ ¶ กตมํ ตณฺหาปจฺจยา อุปาทานํ ตณฺหาสมฺปยุตฺตํ? ยา ทิฏฺิ ทิฏฺิคตํ…เป… ติตฺถายตนํ วิปริยาสคฺคาโห – อิทํ วุจฺจติ ‘‘ตณฺหาปจฺจยา อุปาทานํ ตณฺหาสมฺปยุตฺตํ’’ ¶ …เป… เตน วุจฺจติ ‘‘เอวเมตสฺส เกวลสฺส ทุกฺขกฺขนฺธสฺส สมุทโย โหตี’’ติ.
๒๖๖. ตสฺมึ สมเย อวิชฺชาปจฺจยา สงฺขาโร อวิชฺชาสมฺปยุตฺโต, สงฺขารปจฺจยา วิฺาณํ สงฺขารสมฺปยุตฺตํ, วิฺาณปจฺจยา นามํ วิฺาณสมฺปยุตฺตํ, นามปจฺจยา ผสฺโส นามสมฺปยุตฺโต, ผสฺสปจฺจยา เวทนา ผสฺสสมฺปยุตฺตา ¶ , เวทนาปจฺจยา ตณฺหา เวทนาสมฺปยุตฺตา, ตณฺหาปจฺจยา อุปาทานํ ตณฺหาสมฺปยุตฺตํ; อุปาทานปจฺจยา ภโว, ภวปจฺจยา ชาติ, ชาติปจฺจยา ชรามรณํ. เอวเมตสฺส เกวลสฺส ทุกฺขกฺขนฺธสฺส สมุทโย โหติ.
๒๖๗. ตตฺถ กตมา อวิชฺชา? ยํ อฺาณํ อทสฺสนํ…เป… อวิชฺชาลงฺคี โมโห อกุสลมูลํ – อยํ วุจฺจติ ‘‘อวิชฺชา’’.
ตตฺถ กตโม อวิชฺชาปจฺจยา สงฺขาโร อวิชฺชาสมฺปยุตฺโต? ยา ¶ เจตนา สฺเจตนา สฺเจตยิตตฺตํ – อยํ วุจฺจติ ‘‘อวิชฺชาปจฺจยา สงฺขาโร อวิชฺชาสมฺปยุตฺโต’’.
ตตฺถ กตมํ สงฺขารปจฺจยา วิฺาณํ สงฺขารสมฺปยุตฺตํ? ยํ จิตฺตํ มโน มานสํ…เป… ตชฺชามโนวิฺาณธาตุ – อิทํ วุจฺจติ ‘‘สงฺขารปจฺจยา วิฺาณํ สงฺขารสมฺปยุตฺตํ’’.
ตตฺถ กตมํ วิฺาณปจฺจยา นามํ วิฺาณสมฺปยุตฺตํ? เวทนากฺขนฺโธ, สฺากฺขนฺโธ, สงฺขารกฺขนฺโธ – อิทํ วุจฺจติ ‘‘วิฺาณปจฺจยา นามํ วิฺาณสมฺปยุตฺตํ’’.
นามปจฺจยา ผสฺโส นามสมฺปยุตฺโตติ. ตตฺถ กตมํ นามํ? เปตฺวา ผสฺสํ, เวทนากฺขนฺโธ สฺากฺขนฺโธ สงฺขารกฺขนฺโธ ¶ วิฺาณกฺขนฺโธ – อิทํ วุจฺจติ ‘‘นามํ’’.
ตตฺถ กตโม นามปจฺจยา ผสฺโส นามสมฺปยุตฺโต? โย ผสฺโส ผุสนา สมฺผุสนา สมฺผุสิตตฺตํ – อยํ วุจฺจติ ‘‘นามปจฺจยา ผสฺโส นามสมฺปยุตฺโต’’…เป… เตน วุจฺจติ ‘‘เอวเมตสฺส เกวลสฺส ทุกฺขกฺขนฺธสฺส สมุทโย โหตี’’ติ.
๒๖๘. ตสฺมึ ¶ สมเย อวิชฺชาปจฺจยา สงฺขาโร อวิชฺชาสมฺปยุตฺโต, สงฺขารปจฺจยา วิฺาณํ สงฺขารสมฺปยุตฺตํ, วิฺาณปจฺจยา นามรูปํ วิฺาณสมฺปยุตฺตํ นามํ, นามรูปปจฺจยา ฉฏฺายตนํ นามสมฺปยุตฺตํ, ฉฏฺายตนปจฺจยา ผสฺโส ฉฏฺายตนสมฺปยุตฺโต, ผสฺสปจฺจยา เวทนา ผสฺสสมฺปยุตฺตา, เวทนาปจฺจยา ตณฺหา เวทนาสมฺปยุตฺตา, ตณฺหาปจฺจยา อุปาทานํ ตณฺหาสมฺปยุตฺตํ; อุปาทานปจฺจยา ภโว, ภวปจฺจยา ชาติ, ชาติปจฺจยา ¶ ชรามรณํ. เอวเมตสฺส เกวลสฺส ทุกฺขกฺขนฺธสฺส สมุทโย โหติ.
๒๖๙. ตตฺถ กตมา อวิชฺชา? ยํ อฺาณํ อทสฺสนํ…เป… อวิชฺชาลงฺคี โมโห อกุสลมูลํ – อยํ วุจฺจติ ‘‘อวิชฺชา’’.
ตตฺถ กตโม อวิชฺชาปจฺจยา สงฺขาโร อวิชฺชาสมฺปยุตฺโต? ยา เจตนา สฺเจตนา สฺเจตยิตตฺตํ – อยํ วุจฺจติ ‘‘อวิชฺชาปจฺจยา สงฺขาโร อวิชฺชาสมฺปยุตฺโต’’.
ตตฺถ ¶ กตมํ สงฺขารปจฺจยา วิฺาณํ สงฺขารสมฺปยุตฺตํ? ยํ จิตฺตํ มโน มานสํ …เป… ตชฺชามโนวิฺาณธาตุ – อิทํ วุจฺจติ ‘‘สงฺขารปจฺจยา วิฺาณํ สงฺขารสมฺปยุตฺตํ’’.
ตตฺถ กตมํ ¶ วิฺาณปจฺจยา นามรูปํ วิฺาณสมฺปยุตฺตํ นามํ? อตฺถิ นามํ, อตฺถิ รูปํ. ตตฺถ กตมํ นามํ? เวทนากฺขนฺโธ, สฺากฺขนฺโธ, สงฺขารกฺขนฺโธ – อิทํ วุจฺจติ ‘‘นามํ’’. ตตฺถ กตมํ รูปํ? จกฺขายตนสฺส อุปจโย, โสตายตนสฺส อุปจโย, ฆานายตนสฺส อุปจโย, ชิวฺหายตนสฺส อุปจโย, กายายตนสฺส อุปจโย, ยํ วา ปนฺมฺปิ อตฺถิ รูปํ จิตฺตชํ จิตฺตเหตุกํ จิตฺตสมุฏฺานํ – อิทํ วุจฺจติ ‘‘รูปํ’’. อิติ อิทฺจ นามํ, อิทฺจ รูปํ. อิทํ วุจฺจติ ‘‘วิฺาณปจฺจยา นามรูปํ วิฺาณสมฺปยุตฺตํ นามํ’’.
นามรูปปจฺจยา ฉฏฺายตนํ นามสมฺปยุตฺตนฺติ. อตฺถิ นามํ, อตฺถิ รูปํ. ตตฺถ กตมํ นามํ? เวทนากฺขนฺโธ, สฺากฺขนฺโธ, สงฺขารกฺขนฺโธ – อิทํ วุจฺจติ ‘‘นามํ’’. ตตฺถ กตมํ รูปํ? ยํ รูปํ นิสฺสาย มโนวิฺาณธาตุ วตฺตติ – อิทํ วุจฺจติ ‘‘รูปํ’’. อิติ อิทฺจ นามํ, อิทฺจ รูปํ. อิทํ วุจฺจติ ‘‘นามรูปํ’’.
ตตฺถ ¶ กตมํ นามรูปปจฺจยา ฉฏฺายตนํ นามสมฺปยุตฺตํ? ยํ จิตฺตํ มโน มานสํ…เป… ตชฺชามโนวิฺาณธาตุ – อิทํ วุจฺจติ ‘‘นามรูปปจฺจยา ฉฏฺายตนํ นามสมฺปยุตฺตํ’’.
ตตฺถ กตโม ฉฏฺายตนปจฺจยา ผสฺโส ฉฏฺายตนสมฺปยุตฺโต? โย ผสฺโส ผุสนา สมฺผุสนา สมฺผุสิตตฺตํ – อยํ วุจฺจติ ‘‘ฉฏฺายตนปจฺจยา ผสฺโส ฉฏฺายตนสมฺปยุตฺโต’’…เป… เตน วุจฺจติ ‘‘เอวเมตสฺส เกวลสฺส ทุกฺขกฺขนฺธสฺส สมุทโย โหตี’’ติ.
๒๗๐. ตสฺมึ ¶ สมเย อวิชฺชาปจฺจยา สงฺขาโร อวิชฺชาสมฺปยุตฺโต, สงฺขารปจฺจยา วิฺาณํ สงฺขารสมฺปยุตฺตํ, วิฺาณปจฺจยา นามรูปํ วิฺาณสมฺปยุตฺตํ นามํ, นามรูปปจฺจยา สฬายตนํ นามสมฺปยุตฺตํ ¶ ฉฏฺายตนํ, ฉฏฺายตนปจฺจยา ผสฺโส ฉฏฺายตนสมฺปยุตฺโต, ผสฺสปจฺจยา ¶ เวทนา ผสฺสสมฺปยุตฺตา, เวทนาปจฺจยา ตณฺหา เวทนาสมฺปยุตฺตา, ตณฺหาปจฺจยา อุปาทานํ ตณฺหาสมฺปยุตฺตํ; อุปาทานปจฺจยา ภโว, ภวปจฺจยา ชาติ, ชาติปจฺจยา ชรามรณํ. เอวเมตสฺส เกวลสฺส ทุกฺขกฺขนฺธสฺส สมุทโย โหติ.
๒๗๑. ตตฺถ กตมา อวิชฺชา? ยํ อฺาณํ อทสฺสนํ…เป… อวิชฺชาลงฺคี โมโห อกุสลมูลํ – อยํ วุจฺจติ ‘‘อวิชฺชา’’.
ตตฺถ กตโม อวิชฺชาปจฺจยา สงฺขาโร อวิชฺชาสมฺปยุตฺโต? ยา เจตนา สฺเจตนา สฺเจตยิตตฺตํ – อยํ วุจฺจติ ‘‘อวิชฺชาปจฺจยา สงฺขาโร อวิชฺชาสมฺปยุตฺโต’’.
ตตฺถ กตมํ สงฺขารปจฺจยา วิฺาณํ สงฺขารสมฺปยุตฺตํ? ยํ จิตฺตํ มโน มานสํ…เป… ตชฺชามโนวิฺาณธาตุ – อิทํ วุจฺจติ ‘‘สงฺขารปจฺจยา วิฺาณํ สงฺขารสมฺปยุตฺตํ’’.
ตตฺถ กตมํ วิฺาณปจฺจยา นามรูปํ วิฺาณสมฺปยุตฺตํ นามํ? อตฺถิ นามํ, อตฺถิ รูปํ. ตตฺถ กตมํ นามํ? เวทนากฺขนฺโธ, สฺากฺขนฺโธ, สงฺขารกฺขนฺโธ – อิทํ วุจฺจติ ‘‘นามํ’’. ตตฺถ กตมํ รูปํ? จกฺขายตนสฺส อุปจโย, โสตายตนสฺส อุปจโย, ฆานายตนสฺส อุปจโย, ชิวฺหายตนสฺส อุปจโย, กายายตนสฺส อุปจโย, ยํ วา ปนฺมฺปิ อตฺถิ ¶ รูปํ จิตฺตชํ จิตฺตเหตุกํ จิตฺตสมุฏฺานํ – อิทํ วุจฺจติ ‘‘รูปํ’’. อิติ อิทฺจ นามํ, อิทฺจ รูปํ. อิทํ วุจฺจติ ‘‘วิฺาณปจฺจยา นามรูปํ วิฺาณสมฺปยุตฺตํ นามํ’’.
นามรูปปจฺจยา สฬายตนํ นามสมฺปยุตฺตํ ฉฏฺายตนนฺติ. อตฺถิ นามํ, อตฺถิ รูปํ. ตตฺถ ¶ กตมํ นามํ? เวทนากฺขนฺโธ, สฺากฺขนฺโธ, สงฺขารกฺขนฺโธ – อิทํ วุจฺจติ ‘‘นามํ’’. ตตฺถ กตมํ รูปํ? จตฺตาโร จ มหาภูตา, ยฺจ รูปํ นิสฺสาย มโนวิฺาณธาตุ วตฺตติ – อิทํ วุจฺจติ ‘‘รูปํ’’. อิติ อิทฺจ นามํ, อิทฺจ รูปํ. อิทํ วุจฺจติ ‘‘นามรูปํ’’.
ตตฺถ กตมํ นามรูปปจฺจยา สฬายตนํ นามสมฺปยุตฺตํ ฉฏฺายตนํ? จกฺขายตนํ, โสตายตนํ, ฆานายตนํ, ชิวฺหายตนํ, กายายตนํ, มนายตนํ ¶ – อิทํ วุจฺจติ ‘‘นามรูปปจฺจยา สฬายตนํ นามสมฺปยุตฺตํ ฉฏฺายตนํ’’.
ตตฺถ ¶ กตโม ฉฏฺายตนปจฺจยา ผสฺโส ฉฏฺายตนสมฺปยุตฺโต? โย ผสฺโส ผุสนา สมฺผุสนา สมฺผุสิตตฺตํ – อยํ วุจฺจติ ‘‘ฉฏฺายตนปจฺจยา ผสฺโส ฉฏฺายตนสมฺปยุตฺโต’’…เป… เตน วุจฺจติ ‘‘เอวเมตสฺส เกวลสฺส ทุกฺขกฺขนฺธสฺส สมุทโย โหตี’’ติ.
สมฺปยุตฺตจตุกฺกํ.
๘. อฺมฺจตุกฺกํ
๒๗๒. ตสฺมึ สมเย อวิชฺชาปจฺจยา สงฺขาโร, สงฺขารปจฺจยาปิ อวิชฺชา; สงฺขารปจฺจยา วิฺาณํ, วิฺาณปจฺจยาปิ สงฺขาโร; วิฺาณปจฺจยา นามํ, นามปจฺจยาปิ วิฺาณํ; นามปจฺจยา ฉฏฺายตนํ, ฉฏฺายตนปจฺจยาปิ นามํ; ฉฏฺายตนปจฺจยา ผสฺโส, ผสฺสปจฺจยาปิ ฉฏฺายตนํ; ผสฺสปจฺจยา เวทนา, เวทนาปจฺจยาปิ ผสฺโส; เวทนาปจฺจยา ตณฺหา, ตณฺหาปจฺจยาปิ เวทนา; ตณฺหาปจฺจยา อุปาทานํ, อุปาทานปจฺจยาปิ ตณฺหา; อุปาทานปจฺจยา ¶ ภโว, ภวปจฺจยา ชาติ, ชาติปจฺจยา ชรามรณํ. เอวเมตสฺส เกวลสฺส ทุกฺขกฺขนฺธสฺส สมุทโย โหติ.
๒๗๓. ตตฺถ ¶ กตมา อวิชฺชา? ยํ อฺาณํ อทสฺสนํ…เป… อวิชฺชาลงฺคี โมโห อกุสลมูลํ – อยํ วุจฺจติ ‘‘อวิชฺชา’’.
ตตฺถ กตโม อวิชฺชาปจฺจยา สงฺขาโร? ยา เจตนา สฺเจตนา สฺเจตยิตตฺตํ – อยํ วุจฺจติ ‘‘อวิชฺชาปจฺจยา สงฺขาโร’’.
ตตฺถ กตมา สงฺขารปจฺจยาปิ อวิชฺชา? ยํ อฺาณํ อทสฺสนํ…เป… อวิชฺชาลงฺคี โมโห อกุสลมูลํ – อยํ วุจฺจติ ‘‘สงฺขารปจฺจยาปิ อวิชฺชา’’.
ตตฺถ กตมํ สงฺขารปจฺจยา วิฺาณํ? ยํ จิตฺตํ มโน มานสํ…เป… ตชฺชามโนวิฺาณธาตุ – อิทํ วุจฺจติ สงฺขารปจฺจยา วิฺาณํ.
ตตฺถ กตโม วิฺาณปจฺจยาปิ สงฺขาโร? ยา เจตนา สฺเจตนา สฺเจตยิตตฺตํ – อยํ วุจฺจติ ‘‘วิฺาณปจฺจยาปิ สงฺขาโร’’.
ตตฺถ ¶ กตมํ วิฺาณปจฺจยา นามํ? เวทนากฺขนฺโธ, สฺากฺขนฺโธ, สงฺขารกฺขนฺโธ – อิทํ วุจฺจติ ‘‘วิฺาณปจฺจยา นามํ’’.
ตตฺถ กตมํ นามปจฺจยาปิ วิฺาณํ? ยํ จิตฺตํ มโน มานสํ…เป… ตชฺชามโนวิฺาณธาตุ – อิทํ วุจฺจติ ‘‘นามปจฺจยาปิ วิฺาณํ’’.
ตตฺถ ¶ กตมํ นามปจฺจยา ฉฏฺายตนํ? ยํ จิตฺตํ มโน มานสํ…เป… ตชฺชามโนวิฺาณธาตุ – อิทํ วุจฺจติ ‘‘นามปจฺจยา ฉฏฺายตนํ’’.
ตตฺถ ¶ กตมํ ฉฏฺายตนปจฺจยาปิ นามํ? เวทนากฺขนฺโธ ¶ , สฺากฺขนฺโธ, สงฺขารกฺขนฺโธ – อิทํ วุจฺจติ ‘‘ฉฏฺายตนปจฺจยาปิ นามํ’’.
ตตฺถ กตโม ฉฏฺายตนปจฺจยา ผสฺโส? โย ผสฺโส ผุสนา สมฺผุสนา สมฺผุสิตตฺตํ – อยํ วุจฺจติ ‘‘ฉฏฺายตนปจฺจยา ผสฺโส’’.
ตตฺถ กตมํ ผสฺสปจฺจยาปิ ฉฏฺายตนํ? ยํ จิตฺตํ มโน มานสํ…เป… ตชฺชามโนวิฺาณธาตุ – อิทํ วุจฺจติ ‘‘ผสฺสปจฺจยาปิ ฉฏฺายตนํ’’.
ตตฺถ กตมา ผสฺสปจฺจยา เวทนา? ยํ เจตสิกํ สาตํ เจตสิกํ สุขํ เจโตสมฺผสฺสชํ สาตํ สุขํ เวทยิตํ เจโตสมฺผสฺสชา สาตา สุขา เวทนา – อยํ วุจฺจติ ‘‘ผสฺสปจฺจยา เวทนา’’.
ตตฺถ กตโม เวทนาปจฺจยาปิ ผสฺโส? โย ผสฺโส ผุสนา สมฺผุสนา สมฺผุสิตตฺตํ – อยํ วุจฺจติ ‘‘เวทนาปจฺจยาปิ ผสฺโส’’.
ตตฺถ กตมา เวทนาปจฺจยา ตณฺหา? โย ราโค สาราโค…เป… จิตฺตสฺส สาราโค – อยํ วุจฺจติ ‘‘เวทนาปจฺจยา ตณฺหา’’.
ตตฺถ กตมา ตณฺหาปจฺจยาปิ เวทนา? ยํ เจตสิกํ สาตํ เจตสิกํ สุขํ เจโตสมฺผสฺสชํ สาตํ สุขํ เวทยิตํ เจโตสมฺผสฺสชา สาตา สุขา เวทนา – อยํ วุจฺจติ ‘‘ตณฺหาปจฺจยาปิ เวทนา’’.
ตตฺถ กตมํ ตณฺหาปจฺจยา อุปาทานํ? ยา ทิฏฺิ ทิฏฺิคตํ…เป… ติตฺถายตนํ วิปริยาสคฺคาโห – อิทํ วุจฺจติ ‘‘ตณฺหาปจฺจยา อุปาทานํ’’.
ตตฺถ กตมา อุปาทานปจฺจยาปิ ตณฺหา? โย ราโค…เป… จิตฺตสฺส ¶ สาราโค – อยํ วุจฺจติ ‘‘อุปาทานปจฺจยาปิ ตณฺหา’’.
ตตฺถ ¶ กตโม อุปาทานปจฺจยา ภโว? เปตฺวา อุปาทานํ, เวทนากฺขนฺโธ สฺากฺขนฺโธ สงฺขารกฺขนฺโธ วิฺาณกฺขนฺโธ – อยํ วุจฺจติ ‘‘อุปาทานปจฺจยา ภโว’’.
ตตฺถ กตมา ภวปจฺจยา ชาติ? ยา เตสํ เตสํ ธมฺมานํ ชาติ สฺชาติ นิพฺพตฺติ อภินิพฺพติ ปาตุภาโว – อยํ วุจฺจติ ‘‘ภวปจฺจยา ชาติ’’.
ตตฺถ กตมํ ชาติปจฺจยา ชรามรณํ? อตฺถิ ชรา, อตฺถิ มรณํ. ตตฺถ กตมา ชรา? ยา เตสํ เตสํ ธมฺมานํ ชรา ชีรณตา อายุโน สํหานิ – อยํ วุจฺจติ ¶ ‘‘ชรา’’. ตตฺถ กตมํ มรณํ? โย เตสํ เตสํ ธมฺมานํ ขโย วโย เภโท ปริเภโท อนิจฺจตา อนฺตรธานํ – อิทํ วุจฺจติ ‘‘มรณํ’’. อิติ อยฺจ ชรา, อิทฺจ มรณํ. อิทํ วุจฺจติ ‘‘ชาติปจฺจยา ชรามรณํ’’.
เอวเมตสฺส เกวลสฺส ทุกฺขกฺขนฺธสฺส สมุทโย โหตีติ. เอวเมตสฺส เกวลสฺส ทุกฺขกฺขนฺธสฺส สงฺคติ โหติ, สมาคโม โหติ, สโมธานํ โหติ, ปาตุภาโว โหติ. เตน วุจฺจติ ‘‘เอวเมตสฺส เกวลสฺส ทุกฺขกฺขนฺธสฺส สมุทโย โหตี’’ติ.
๒๗๔. ตสฺมึ สมเย อวิชฺชาปจฺจยา สงฺขาโร, สงฺขารปจฺจยาปิ อวิชฺชา; สงฺขารปจฺจยา วิฺาณํ, วิฺาณปจฺจยาปิ สงฺขาโร; วิฺาณปจฺจยา นามํ, นามปจฺจยาปิ วิฺาณํ; นามปจฺจยา ผสฺโส, ผสฺสปจฺจยาปิ นามํ; ผสฺสปจฺจยา เวทนา, เวทนาปจฺจยาปิ ผสฺโส; เวทนาปจฺจยา ตณฺหา, ตณฺหาปจฺจยาปิ เวทนา; ตณฺหาปจฺจยา อุปาทานํ ¶ , อุปาทานปจฺจยาปิ ตณฺหา; อุปาทานปจฺจยา ภโว, ภวปจฺจยา ชาติ, ชาติปจฺจยา ชรามรณํ. เอวเมตสฺส เกวลสฺส ทุกฺขกฺขนฺธสฺส สมุทโย โหติ.
๒๗๕. ตตฺถ กตมา อวิชฺชา? ยํ อฺาณํ อทสฺสนํ…เป… อวิชฺชาลงฺคี โมโห อกุสลมูลํ – อยํ วุจฺจติ ‘‘อวิชฺชา’’.
ตตฺถ กตโม อวิชฺชาปจฺจยา สงฺขาโร? ยา เจตนา สฺเจตนา สฺเจตยิตตฺตํ – อยํ วุจฺจติ ‘‘อวิชฺชาปจฺจยา สงฺขาโร’’.
ตตฺถ ¶ กตมา สงฺขารปจฺจยาปิ อวิชฺชา? ยํ อฺาณํ อทสฺสนํ…เป… อวิชฺชาลงฺคี โมโห อกุสลมูลํ – อยํ วุจฺจติ ‘‘สงฺขารปจฺจยาปิ อวิชฺชา’’.
ตตฺถ ¶ กตมํ สงฺขารปจฺจยา วิฺาณํ? ยํ จิตฺตํ มโน มานสํ…เป… ตชฺชามโนวิฺาณธาตุ – อิทํ วุจฺจติ ‘‘สงฺขารปจฺจยา วิฺาณํ’’.
ตตฺถ กตโม วิฺาณปจฺจยาปิ สงฺขาโร? ยา เจตนา สฺเจตนา สฺเจตยิตตฺตํ – อยํ วุจฺจติ ‘‘วิฺาณปจฺจยาปิ สงฺขาโร’’.
ตตฺถ กตมํ วิฺาณปจฺจยา นามํ? เวทนากฺขนฺโธ, สฺากฺขนฺโธ, สงฺขารกฺขนฺโธ – อิทํ วุจฺจติ ‘‘วิฺาณปจฺจยา นามํ’’.
ตตฺถ กตมํ นามปจฺจยาปิ วิฺาณํ? ยํ จิตฺตํ มโน มานสํ…เป… ตชฺชามโนวิฺาณธาตุ – อิทํ วุจฺจติ ‘‘นามปจฺจยาปิ วิฺาณํ’’.
นามปจฺจยา ¶ ผสฺโสติ. ตตฺถ กตมํ นามํ? เปตฺวา ผสฺสํ, เวทนากฺขนฺโธ สฺากฺขนฺโธ สงฺขารกฺขนฺโธ วิฺาณกฺขนฺโธ – อิทํ วุจฺจติ ‘‘นามํ’’.
ตตฺถ กตโม นามปจฺจยา ผสฺโส? โย ผสฺโส ผุสนา สมฺผุสนา สมฺผุสิตตฺตํ – อยํ วุจฺจติ ‘‘นามปจฺจยา ผสฺโส’’ ¶ .
ตตฺถ กตมํ ผสฺสปจฺจยาปิ นามํ? เวทนากฺขนฺโธ, สฺากฺขนฺโธ, สงฺขารกฺขนฺโธ, วิฺาณกฺขนฺโธ – อิทํ วุจฺจติ ‘‘ผสฺสปจฺจยาปิ นามํ’’…เป… เตน วุจฺจติ ‘‘เอวเมตสฺส เกวลสฺส ทุกฺขกฺขนฺธสฺส สมุทโย โหตี’’ติ.
๒๗๖. ตสฺมึ สมเย อวิชฺชาปจฺจยา สงฺขาโร, สงฺขารปจฺจยาปิ อวิชฺชา; สงฺขารปจฺจยา วิฺาณํ, วิฺาณปจฺจยาปิ สงฺขาโร; วิฺาณปจฺจยา นามรูปํ, นามรูปปจฺจยาปิ วิฺาณํ; นามรูปปจฺจยา ฉฏฺายตนํ, ฉฏฺายตนปจฺจยาปิ นามรูปํ; ฉฏฺายตนปจฺจยา ¶ ผสฺโส, ผสฺสปจฺจยาปิ ฉฏฺายตนํ; ผสฺสปจฺจยา เวทนา, เวทนาปจฺจยาปิ ผสฺโส; เวทนาปจฺจยา ตณฺหา, ตณฺหาปจฺจยาปิ เวทนา; ตณฺหาปจฺจยา อุปาทานํ, อุปาทานปจฺจยาปิ ตณฺหา; อุปาทานปจฺจยา ภโว, ภวปจฺจยา ชาติ, ชาติปจฺจยา ชรามรณํ. เอวเมตสฺส เกวลสฺส ทุกฺขกฺขนฺธสฺส สมุทโย โหติ.
๒๗๗. ตตฺถ กตมา อวิชฺชา? ยํ อฺาณํ อทสฺสนํ…เป… อวิชฺชาลงฺคี โมโห อกุสมูลํ – อยํ วุจฺจติ ‘‘อวิชฺชา’’.
ตตฺถ กตโม อวิชฺชาปจฺจยา สงฺขาโร? ยา เจตนา สฺเจตนา สฺเจตยิตตฺตํ – อยํ วุจฺจติ ‘‘อวิชฺชาปจฺจยา สงฺขาโร.
ตตฺถ ¶ กตมา สงฺขารปจฺจยาปิ อวิชฺชา? ยํ อฺาณํ อทสฺสนํ…เป… อวิชฺชาลงฺคี โมโห อกุสลมูลํ – อยํ วุจฺจติ ‘‘สงฺขารปจฺจยาปิ อวิชฺชา’’.
ตตฺถ กตมํ สงฺขารปจฺจยา วิฺาณํ? ยํ จิตฺตํ มโน มานสํ…เป… ตชฺชามโนวิฺาณธาตุ – อิทํ ¶ วุจฺจติ ‘‘สงฺขารปจฺจยา วิฺาณํ’’.
ตตฺถ กตโม วิฺาณปจฺจยาปิ สงฺขาโร? ยา เจตนา สฺเจตนา สฺเจตยิตตฺตํ – อยํ วุจฺจติ ‘‘วิฺาณปจฺจยาปิ สงฺขาโร’’.
ตตฺถ กตมํ วิฺาณปจฺจยา นามรูปํ? อตฺถิ นามํ, อตฺถิ รูปํ. ตตฺถ กตมํ นามํ? เวทนากฺขนฺโธ, สฺากฺขนฺโธ, สงฺขารกฺขนฺโธ – อิทํ วุจฺจติ ‘‘นามํ’’. ตตฺถ กตมํ รูปํ? จกฺขายตนสฺส อุปจโย, โสตายตนสฺส อุปจโย, ฆานายตนสฺส อุปจโย, ชิวฺหายตนสฺส อุปจโย ¶ , กายายตนสฺส อุปจโย, ยํ วา ปนฺมฺปิ อตฺถิ รูปํ จิตฺตชํ จิตฺตเหตุกํ จิตฺตสมุฏฺานํ – อิทํ วุจฺจติ ‘‘รูปํ’’. อิติ อิทฺจ นามํ, อิทฺจ รูปํ. อิทํ วุจฺจติ ‘‘วิฺาณปจฺจยา นามรูปํ’’.
นามรูปปจฺจยาปิ วิฺาณนฺติ. อตฺถิ นามํ, อตฺถิ รูปํ. ตตฺถ กตมํ นามํ? เวทนากฺขนฺโธ ¶ , สฺากฺขนฺโธ, สงฺขารกฺขนฺโธ – อิทํ วุจฺจติ ‘‘นามํ’’. ตตฺถ กตมํ รูปํ? ยํ รูปํ นิสฺสาย มโนวิฺาณธาตุ วตฺตติ – อิทํ วุจฺจติ ‘‘รูปํ’’. อิติ อิทฺจ นามํ, อิทฺจ รูปํ. อิทํ วุจฺจติ ‘‘นามรูปํ’’.
ตตฺถ กตมํ นามรูปปจฺจยาปิ วิฺาณํ? ยํ จิตฺตํ มโน มานสํ…เป… ตชฺชามโนวิฺาณธาตุ – อิทํ วุจฺจติ ‘‘นามรูปปจฺจยาปิ วิฺาณํ’’.
นามรูปปจฺจยา ฉฏฺายตนนฺติ. อตฺถิ นามํ, อตฺถิ รูปํ. ตตฺถ กตมํ นามํ? เวทนากฺขนฺโธ, สฺากฺขนฺโธ, สงฺขารกฺขนฺโธ – อิทํ วุจฺจติ ‘‘นามํ’’. ตตฺถ กตมํ รูปํ? ยํ รูปํ นิสฺสาย มโนวิฺาณธาตุ วตฺตติ – อิทํ วุจฺจติ ‘‘รูปํ’’. อิติ อิทฺจ นามํ, อิทฺจ รูปํ. อิทํ วุจฺจติ ‘‘นามรูปํ’’.
ตตฺถ กตมํ นามรูปปจฺจยา ฉฏฺายตนํ? ยํ จิตฺตํ มโน มานสํ…เป… ตชฺชามโนวิฺาณธาตุ – อิทํ ¶ วุจฺจติ ‘‘นามรูปปจฺจยา ฉฏฺายตนํ’’.
ตตฺถ กตมํ ฉฏฺายตนปจฺจยาปิ นามรูปํ? อตฺถิ นามํ, อตฺถิ รูปํ. ตตฺถ กตมํ นามํ? เวทนากฺขนฺโธ, สฺากฺขนฺโธ, สงฺขารกฺขนฺโธ – อิทํ วุจฺจติ ¶ ‘‘นามํ’’. ตตฺถ กตมํ รูปํ? จกฺขายตนสฺส อุปจโย, โสตายตนสฺส อุปจโย, ฆานายตนสฺส อุปจโย, ชิวฺหายตนสฺส อุปจโย, กายายตนสฺส อุปจโย, ยํ วา ปนฺมฺปิ อตฺถิ รูปํ จิตฺตชํ จิตฺตเหตุกํ จิตฺตสมุฏฺานํ – อิทํ วุจฺจติ ‘‘รูปํ’’. อิติ อิทฺจ นามํ, อิทฺจ รูปํ. อิทํ วุจฺจติ ‘‘ฉฏฺายตนปจฺจยาปิ นามรูปํ’’.
ตตฺถ กตโม ฉฏฺายตนปจฺจยา ผสฺโส? โย ผสฺโส ผุสนา สมฺผุสนา สมฺผุสิตตฺตํ – อยํ วุจฺจติ ‘‘ฉฏฺายตนปจฺจยา ผสฺโส’’.
ตตฺถ กตมํ ผสฺสปจฺจยาปิ ฉฏฺายตนํ? ยํ จิตฺตํ มโน มานสํ…เป… ตชฺชามโนวิฺาณธาตุ – อิทํ วุจฺจติ ‘‘ผสฺสปจฺจยาปิ ฉฏฺายตนํ’’…เป… เตน วุจฺจติ ‘‘เอวเมตสฺส เกวลสฺส ทุกฺขกฺขนฺธสฺส สมุทโย โหตี’’ติ.
๒๗๘. ตสฺมึ ¶ ¶ สมเย อวิชฺชาปจฺจยา สงฺขาโร, สงฺขารปจฺจยาปิ อวิชฺชา; สงฺขารปจฺจยา วิฺาณํ, วิฺาณปจฺจยาปิ สงฺขาโร; วิฺาณปจฺจยา นามรูปํ, นามรูปปจฺจยาปิ วิฺาณํ; นามรูปปจฺจยา สฬายตนํ, ฉฏฺายตนปจฺจยาปิ นามรูปํ; ฉฏฺายตนปจฺจยา ผสฺโส, ผสฺสปจฺจยาปิ ฉฏฺายตนํ; ผสฺสปจฺจยา เวทนา, เวทนาปจฺจยาปิ ผสฺโส; เวทนาปจฺจยา ตณฺหา, ตณฺหาปจฺจยาปิ เวทนา; ตณฺหาปจฺจยา อุปาทานํ, อุปาทานปจฺจยาปิ ตณฺหา; อุปาทานปจฺจยา ภโว, ภวปจฺจยา ชาติ, ชาติปจฺจยา ชรามรณํ. เอวเมตสฺส เกวลสฺส ทุกฺขกฺขนฺธสฺส ¶ สมุทโย โหติ.
๒๗๙. ตตฺถ กตมา อวิชฺชา? ยํ อฺาณํ อทสฺสนํ…เป… อวิชฺชาลงฺคี โมโห อกุสลมูลํ – อยํ วุจฺจติ ‘‘อวิชฺชา’’.
ตตฺถ กตโม อวิชฺชาปจฺจยา สงฺขาโร? ยา เจตนา สฺเจตนา สฺเจตยิตตฺตํ – อยํ วุจฺจติ ‘‘อวิชฺชาปจฺจยา สงฺขาโร’’.
ตตฺถ กตมา สงฺขารปจฺจยาปิ อวิชฺชา? ยํ อฺาณํ อทสฺสนํ…เป… อวิชฺชาลงฺคี โมโห อกุสลมูลํ – อยํ วุจฺจติ ‘‘สงฺขารปจฺจยาปิ อวิชฺชา’’.
ตตฺถ กตมํ สงฺขารปจฺจยา วิฺาณํ? ยํ จิตฺตํ มโน มานสํ…เป… ตชฺชามโนวิฺาณธาตุ – อิทํ วุจฺจติ ‘‘สงฺขารปจฺจยา วิฺาณํ’’.
ตตฺถ กตโม วิฺาณปจฺจยาปิ สงฺขาโร? ยา เจตนา สฺเจตนา สฺเจตยิตตฺตํ – อยํ วุจฺจติ ‘‘วิฺาณปจฺจยาปิ สงฺขาโร’’.
ตตฺถ ¶ กตมํ วิฺาณปจฺจยา นามรูปํ? อตฺถิ นามํ, อตฺถิ รูปํ. ตตฺถ กตมํ นามํ? เวทนากฺขนฺโธ, สฺากฺขนฺโธ, สงฺขารกฺขนฺโธ – อิทํ วุจฺจติ นามํ. ตตฺถ กตมํ รูปํ? จกฺขายตนสฺส อุปจโย, โสตายตนสฺส อุปจโย, ฆานายตนสฺส อุปจโย, ชิวฺหายตนสฺส อุปจโย, กายายตนสฺส อุปจโย, ยํ วา ปนฺมฺปิ อตฺถิ รูปํ จิตฺตชํ จิตฺตเหตุกํ จิตฺตสมุฏฺานํ ¶ – อิทํ วุจฺจติ ‘‘รูปํ’’. อิติ อิทฺจ นามํ, อิทฺจ รูปํ. อิทํ วุจฺจติ ‘‘วิฺาณปจฺจยา นามรูปํ’’.
นามรูปปจฺจยาปิ วิฺาณนฺติ. อตฺถิ นามํ, อตฺถิ รูปํ. ตตฺถ กตมํ นามํ? เวทนากฺขนฺโธ, สฺากฺขนฺโธ, สงฺขารกฺขนฺโธ – อิทํ วุจฺจติ ‘‘นามํ’’. ตตฺถ กตมํ รูปํ? ยํ รูปํ นิสฺสาย มโนวิฺาณธาตุ วตฺตติ – อิทํ วุจฺจติ ‘‘รูปํ’’. อิติ อิทฺจ นามํ, อิทฺจ รูปํ. อิทํ ¶ วุจฺจติ ‘‘นามรูปํ’’.
ตตฺถ ¶ กตมํ นามรูปปจฺจยาปิ วิฺาณํ? ยํ จิตฺตํ มโน มานสํ…เป… ตชฺชามโนวิฺาณธาตุ – อิทํ วุจฺจติ ‘‘นามรูปปจฺจยาปิ วิฺาณํ’’.
นามรูปปจฺจยา สฬายตนนฺติ. อตฺถิ นามํ, อตฺถิ รูปํ. ตตฺถ กตมํ นามํ? เวทนากฺขนฺโธ, สฺากฺขนฺโธ, สงฺขารกฺขนฺโธ – อิทํ วุจฺจติ ‘‘นามํ’’. ตตฺถ กตมํ รูปํ? จตฺตาโร จ มหาภูตา, ยฺจ รูปํ นิสฺสาย มโนวิฺาณธาตุ วตฺตติ – อิทํ วุจฺจติ ‘‘รูปํ’’. อิติ อิทฺจ นามํ, อิทฺจ รูปํ. อิทํ วุจฺจติ ‘‘นามรูปํ’’.
ตตฺถ กตมํ นามรูปปจฺจยา สฬายตนํ? จกฺขายตนํ, โสตายตนํ, ฆานายตนํ, ชิวฺหายตนํ, กายายตนํ, มนายตนํ – อิทํ วุจฺจติ ‘‘นามรูปปจฺจยา สฬายตนํ’’.
ตตฺถ กตมํ ฉฏฺายตนปจฺจยาปิ นามรูปํ? อตฺถิ นามํ, อตฺถิ รูปํ. ตตฺถ กตมํ นามํ? เวทนากฺขนฺโธ, สฺากฺขนฺโธ, สงฺขารกฺขนฺโธ – อิทํ วุจฺจติ ‘‘นามํ’’. ตตฺถ กตมํ รูปํ? จกฺขายตนสฺส อุปจโย, โสตายตนสฺส อุปจโย, ฆานายตนสฺส อุปจโย, ชิวฺหายตนสฺส อุปจโย, กายายตนสฺส อุปจโย, ยํ วา ปนฺมฺปิ อตฺถิ รูปํ จิตฺตชํ จิตฺตเหตุกํ จิตฺตสมุฏฺานํ – อิทํ วุจฺจติ ‘‘รูปํ’’. อิติ อิทฺจ นามํ, อิทฺจ รูปํ. อิทํ วุจฺจติ ‘‘ฉฏฺายตนปจฺจยาปิ นามรูปํ’’.
ตตฺถ กตโม ฉฏฺายตนปจฺจยา ผสฺโส? โย ผสฺโส ผุสนา สมฺผุสนา สมฺผุสิตตฺตํ – อยํ วุจฺจติ ‘‘ฉฏฺายตนปจฺจยา ผสฺโส’’.
ตตฺถ ¶ ¶ กตมํ ผสฺสปจฺจยาปิ ฉฏฺายตนํ? ยํ จิตฺตํ มโน มานสํ…เป… ตชฺชามโนวิฺาณธาตุ – อิทํ วุจฺจติ ‘‘ผสฺสปจฺจยาปิ ฉฏฺายตนํ’’.
ตตฺถ กตมา ผสฺสปจฺจยา เวทนา? ยํ เจตสิกํ สาตํ เจตสิกํ สุขํ เจโตสมฺผสฺสชํ สาตํ สุขํ เวทยิตํ เจโตสมฺผสฺสชา สาตา สุขา เวทนา – อยํ วุจฺจติ ‘‘ผสฺสปจฺจยา เวทนา’’…เป… เตน วุจฺจติ ‘‘เอวเมตสฺส เกวลสฺส ทุกฺขกฺขนฺธสฺส สมุทโย โหตี’’ติ.
อฺมฺจตุกฺกํ.
๙. อกุสลนิทฺเทโส
๒๘๐. กตเม ¶ ธมฺมา อกุสลา? ยสฺมึ สมเย อกุสลํ จิตฺตํ อุปฺปนฺนํ โหติ โสมนสฺสสหคตํ ทิฏฺิคตสมฺปยุตฺตํ สสงฺขาเรน…เป… โสมนสฺสสหคตํ ทิฏฺิคตวิปฺปยุตฺตํ รูปารมฺมณํ วา…เป… โสมนสฺสสหคตํ ¶ ทิฏฺิคตวิปฺปยุตฺตํ สสงฺขาเรน รูปารมฺมณํ วา สทฺทารมฺมณํ วา คนฺธารมฺมณํ วา รสารมฺมณํ วา โผฏฺพฺพารมฺมณํ วา ธมฺมารมฺมณํ วา ยํ ยํ วา ปนารพฺภ, ตสฺมึ สมเย อวิชฺชาปจฺจยา สงฺขาโร, สงฺขารปจฺจยา วิฺาณํ, วิฺาณปจฺจยา นามํ, นามปจฺจยา ฉฏฺายตนํ, ฉฏฺายตนปจฺจยา ผสฺโส, ผสฺสปจฺจยา เวทนา, เวทนาปจฺจยา ตณฺหา, ตณฺหาปจฺจยา อธิโมกฺโข, อธิโมกฺขปจฺจยา ภโว, ภวปจฺจยา ชาติ, ชาติปจฺจยา ชรามรณํ. เอวเมตสฺส เกวลสฺส ทุกฺขกฺขนฺธสฺส สมุทโย โหติ.
๒๘๑. ตตฺถ กตมา อวิชฺชา? ยํ อฺาณํ อทสฺสนํ…เป… อวิชฺชาลงฺคี โมโห อกุสลมูลํ – อยํ วุจฺจติ ‘‘อวิชฺชา’’.
ตตฺถ กตโม อวิชฺชาปจฺจยา สงฺขาโร? ยา เจตนา สฺเจตนา สฺเจตยิตตฺตํ – อยํ วุจฺจติ อวิชฺชาปจฺจยา สงฺขาโร…เป….
ตตฺถ ¶ กตโม ตณฺหาปจฺจยา อธิโมกฺโข? โย จิตฺตสฺส อธิโมกฺโข อธิมุจฺจนา ตทธิมุตฺตตา – อยํ วุจฺจติ ‘‘ตณฺหาปจฺจยา อธิโมกฺโข’’.
ตตฺถ กตโม อธิโมกฺขปจฺจยา ภโว? เปตฺวา อธิโมกฺขํ, เวทนากฺขนฺโธ สฺากฺขนฺโธ สงฺขารกฺขนฺโธ วิฺาณกฺขนฺโธ – อยํ วุจฺจติ ‘‘อธิโมกฺขปจฺจยา ¶ ภโว’’…เป… เตน วุจฺจติ ‘‘เอวเมตสฺส เกวลสฺส ทุกฺขกฺขนฺธสฺส สมุทโย โหตี’’ติ.
๒๘๒. กตเม ¶ ธมฺมา อกุสลา? ยสฺมึ สมเย อกุสลํ จิตฺตํ อุปฺปนฺนํ โหติ อุเปกฺขาสหคตํ ทิฏฺิคตสมฺปยุตฺตํ รูปารมฺมณํ วา สทฺทารมฺมณํ วา คนฺธารมฺมณํ วา รสารมฺมณํ วา โผฏฺพฺพารมฺมณํ วา ธมฺมารมฺมณํ วา ยํ ยํ วา ปนารพฺภ, ตสฺมึ สมเย อวิชฺชาปจฺจยา สงฺขาโร, สงฺขารปจฺจยา วิฺาณํ, วิฺาณปจฺจยา นามํ, นามปจฺจยา ฉฏฺายตนํ, ฉฏฺายตนปจฺจยา ผสฺโส, ผสฺสปจฺจยา เวทนา, เวทนาปจฺจยา ตณฺหา, ตณฺหาปจฺจยา อุปาทานํ, อุปาทานปจฺจยา ภโว, ภวปจฺจยา ชาติ, ชาติปจฺจยา ชรามรณํ. เอวเมตสฺส เกวลสฺส ทุกฺขกฺขนฺธสฺส สมุทโย โหติ.
๒๘๓. ตตฺถ ¶ กตมา อวิชฺชา? ยํ อฺาณํ อทสฺสนํ…เป… อวิชฺชาลงฺคี โมโห อกุสลมูลํ – อยํ วุจฺจติ อวิชฺชา…เป….
ตตฺถ กตมา ผสฺสปจฺจยา เวทนา? ยํ เจตสิกํ เนว สาตํ นาสาตํ เจโตสมฺผสฺสชํ อทุกฺขมสุขํ เวทยิตํ เจโตสมฺผสฺสชา อทุกฺขมสุขา เวทนา – อยํ วุจฺจติ ‘‘ผสฺสปจฺจยา เวทนา’’…เป… เตน วุจฺจติ ‘‘เอวเมตสฺส เกวลสฺส ทุกฺขกฺขนฺธสฺส สมุทโย โหตี’’ติ.
๒๘๔. กตเม ธมฺมา อกุสลา? ยสฺมึ สมเย อกุสลํ จิตฺตํ อุปฺปนฺนํ โหติ อุเปกฺขาสหคตํ ทิฏฺิคตสมฺปยุตฺตํ สสงฺขาเรน…เป… อุเปกฺขาสหคตํ ทิฏฺิคตวิปฺปยุตฺตํ รูปารมฺมณํ วา…เป… อุเปกฺขาสหคตํ ทิฏฺิคตวิปฺปยุตฺตํ สสงฺขาเรน รูปารมฺมณํ วา สทฺทารมฺมณํ วา คนฺธารมฺมณํ วา รสารมฺมณํ วา โผฏฺพฺพารมฺมณํ วา ธมฺมารมฺมณํ วา ยํ ยํ วา ปนารพฺภ, ตสฺมึ สมเย อวิชฺชาปจฺจยา สงฺขาโร, สงฺขารปจฺจยา วิฺาณํ, วิฺาณปจฺจยา นามํ, นามปจฺจยา ฉฏฺายตนํ ¶ , ฉฏฺายตนปจฺจยา ผสฺโส, ผสฺสปจฺจยา เวทนา, เวทนาปจฺจยา ตณฺหา ¶ , ตณฺหาปจฺจยา อธิโมกฺโข, อธิโมกฺขปจฺจยา ภโว, ภวปจฺจยา ชาติ, ชาติปจฺจยา ชรามรณํ. เอวเมตสฺส เกวลสฺส ทุกฺขกฺขนฺธสฺส สมุทโย โหติ.
๒๘๕. ตตฺถ กตมา อวิชฺชา…เป… เตน วุจฺจติ ‘‘เอวเมตสฺส เกวลสฺส ทุกฺขกฺขนฺธสฺส สมุทโย โหตี’’ติ.
๒๘๖. กตเม ¶ ธมฺมา อกุสลา? ยสฺมึ สมเย อกุสลํ จิตฺตํ อุปฺปนฺนํ โหติ โทมนสฺสสหคตํ ปฏิฆสมฺปยุตฺตํ รูปารมฺมณํ วา…เป… โทมนสฺสสหคตํ ปฏิฆสมฺปยุตฺตํ สสงฺขาเรน รูปารมฺมณํ วา สทฺทารมฺมณํ วา คนฺธารมฺมณํ วา รสารมฺมณํ วา โผฏฺพฺพารมฺมณํ วา ธมฺมารมฺมณํ วา ยํ ยํ วา ปนารพฺภ, ตสฺมึ สมเย อวิชฺชาปจฺจยา สงฺขาโร, สงฺขารปจฺจยา วิฺาณํ, วิฺาณปจฺจยา นามํ, นามปจฺจยา ฉฏฺายตนํ, ฉฏฺายตนปจฺจยา ผสฺโส, ผสฺสปจฺจยา เวทนา, เวทนาปจฺจยา ปฏิฆํ, ปฏิฆปจฺจยา อธิโมกฺโข, อธิโมกฺขปจฺจยา ภโว, ภวปจฺจยา ชาติ, ชาติปจฺจยา ชรามรณํ. เอวเมตสฺส เกวลสฺส ทุกฺขกฺขนฺธสฺส สมุทโย โหติ.
๒๘๗. ตตฺถ กตมา อวิชฺชา? ยํ อฺาณํ อทสฺสนํ…เป… อวิชฺชาลงฺคี โมโห อกุสลมูลํ – อยํ วุจฺจติ ‘‘อวิชฺชา’’…เป… อยํ วุจฺจติ ‘‘ฉฏฺายตนปจฺจยา ผสฺโส’’.
ตตฺถ กตมา ผสฺสปจฺจยา เวทนา? ยํ ¶ เจตสิกํ อสาตํ เจตสิกํ ทุกฺขํ เจโตสมฺผสฺสชํ อสาตํ ทุกฺขํ เวทยิตํ เจโตสมฺผสฺสชา อสาตา ทุกฺขา เวทนา – อยํ วุจฺจติ ‘‘ผสฺสปจฺจยา เวทนา’’.
ตตฺถ กตมํ เวทนาปจฺจยา ปฏิฆํ? โย จิตฺตสฺส อาฆาโต…เป… จณฺฑิกฺกํ อสุโรโป [อสุโลโป (สฺยา.)] อนตฺตมนตา จิตฺตสฺส – อิทํ วุจฺจติ ‘‘เวทนาปจฺจยา ปฏิฆํ’’ ¶ .
ตตฺถ กตโม ปฏิฆปจฺจยา อธิโมกฺโข? โย จิตฺตสฺส อธิโมกฺโข อธิมุจฺจนา ตทธิมุตฺตตา – อยํ วุจฺจติ ‘‘ปฏิฆปจฺจยา อธิโมกฺโข’’.
ตตฺถ ¶ กตโม อธิโมกฺขปจฺจยา ภโว? เปตฺวา อธิโมกฺขํ, เวทนากฺขนฺโธ สฺากฺขนฺโธ สงฺขารกฺขนฺโธ วิฺาณกฺขนฺโธ – อยํ วุจฺจติ ‘‘อธิโมกฺขปจฺจยา ภโว’’…เป… เตน วุจฺจติ ‘‘เอวเมตสฺส เกวลสฺส ทุกฺขกฺขนฺธสฺส สมุทโย โหตี’’ติ.
๒๘๘. กตเม ธมฺมา อกุสลา? ยสฺมึ สมเย อกุสลํ จิตฺตํ อุปฺปนฺนํ โหติ อุเปกฺขาสหคตํ วิจิกิจฺฉาสมฺปยุตฺตํ รูปารมฺมณํ วา สทฺทารมฺมณํ วา คนฺธารมฺมณํ วา รสารมฺมณํ วา โผฏฺพฺพารมฺมณํ วา ธมฺมารมฺมณํ วา ยํ ยํ วา ปนารพฺภ ¶ , ตสฺมึ สมเย อวิชฺชาปจฺจยา สงฺขาโร, สงฺขารปจฺจยา วิฺาณํ, วิฺาณปจฺจยา นามํ, นามปจฺจยา ฉฏฺายตนํ, ฉฏฺายตนปจฺจยา ผสฺโส, ผสฺสปจฺจยา เวทนา, เวทนาปจฺจยา วิจิกิจฺฉา, วิจิกิจฺฉาปจฺจยา ภโว, ภวปจฺจยา ชาติ, ชาติปจฺจยา ชรามรณํ. เอวเมตสฺส เกวลสฺส ทุกฺขกฺขนฺธสฺส สมุทโย โหติ.
๒๘๙. ตตฺถ กตมา อวิชฺชา? ยํ อฺาณํ อทสฺสนํ…เป… อวิชฺชาลงฺคี โมโห อกุสลมูลํ – อยํ วุจฺจติ ‘‘อวิชฺชา’’…เป… อยํ วุจฺจติ ‘‘ฉฏฺายตนปจฺจยา ผสฺโส’’.
ตตฺถ กตมา ผสฺสปจฺจยา เวทนา? ยํ เจตสิกํ เนว สาตํ นาสาตํ เจโตสมฺผสฺสชํ อทุกฺขมสุขํ เวทยิตํ, เจโตสมฺผสฺสชา อทุกฺขมสุขา เวทนา – อยํ วุจฺจติ ‘‘ผสฺสปจฺจยา เวทนา’’.
ตตฺถ ¶ กตมา เวทนาปจฺจยา วิจิกิจฺฉา? ยา กงฺขา กงฺขายนา กงฺขายิตตฺตํ วิมติ วิจิกิจฺฉา ¶ ทฺเวฬฺหกํ ทฺวิธาปโถ [ทฺเวธาปโถ (สี. สฺยา.)] สํสโย อเนกํสคฺคาโห อาสปฺปนา ปริสปฺปนา อปริโยคาหณา [อปริโยคาหนา (สี. สฺยา. ก.)] ฉมฺภิตตฺตํ จิตฺตสฺส มโนวิเลโข – อยํ วุจฺจติ ‘‘เวทนาปจฺจยา วิจิกิจฺฉา’’.
ตตฺถ กตโม วิจิกิจฺฉาปจฺจยา ภโว? เปตฺวา วิจิกิจฺฉํ, เวทนากฺขนฺโธ สฺากฺขนฺโธ สงฺขารกฺขนฺโธ วิฺาณกฺขนฺโธ – อยํ วุจฺจติ ‘‘วิจิกิจฺฉาปจฺจยา ภโว’’…เป… เตน วุจฺจติ ‘‘เอวเมตสฺส เกวลสฺส ทุกฺขกฺขนฺธสฺส สมุทโย โหตี’’ติ.
๒๙๐. กตเม ¶ ธมฺมา อกุสลา? ยสฺมึ สมเย อกุสลํ จิตฺตํ อุปฺปนฺนํ โหติ อุเปกฺขาสหคตํ อุทฺธจฺจสมฺปยุตฺตํ รูปารมฺมณํ วา สทฺทารมฺมณํ วา คนฺธารมฺมณํ วา รสารมฺมณํ วา โผฏฺพฺพารมฺมณํ วา ธมฺมารมฺมณํ วา ยํ ยํ วา ปนารพฺภ, ตสฺมึ สมเย อวิชฺชาปจฺจยา สงฺขาโร, สงฺขารปจฺจยา วิฺาณํ, วิฺาณปจฺจยา นามํ, นามปจฺจยา ฉฏฺายตนํ, ฉฏฺายตนปจฺจยา ผสฺโส, ผสฺสปจฺจยา เวทนา, เวทนาปจฺจยา อุทฺธจฺจํ, อุทฺธจฺจปจฺจยา อธิโมกฺโข, อธิโมกฺขปจฺจยา ภโว, ภวปจฺจยา ชาติ, ชาติปจฺจยา ชรามรณํ. เอวเมตสฺส เกวลสฺส ทุกฺขกฺขนฺธสฺส สมุทโย โหติ.
๒๙๑. ตตฺถ ¶ กตมา อวิชฺชา? ยํ อฺาณํ อทสฺสนํ…เป… อวิชฺชาลงฺคี โมโห อกุสลมูลํ – อยํ วุจฺจติ ‘‘อวิชฺชา’’…เป… อยํ วุจฺจติ ‘‘ฉฏฺายตนปจฺจยา ผสฺโส’’.
ตตฺถ กตมา ผสฺสปจฺจยา เวทนา? ยํ เจตสิกํ เนว สาตํ นาสาตํ เจโตสมฺผสฺสชํ อทุกฺขมสุขํ เวทยิตํ เจโตสมฺผสฺสชา อทุกฺขมสุขา เวทนา – อยํ วุจฺจติ ‘‘ผสฺสปจฺจยา เวทนา’’.
ตตฺถ กตมํ เวทนาปจฺจยา อุทฺธจฺจํ? ยํ จิตฺตสฺส อุทฺธจฺจํ อวูปสโม เจตโส วิกฺเขโป ภนฺตตฺตํ จิตฺตสฺส ¶ – อิทํ วุจฺจติ ‘‘เวทนาปจฺจยา อุทฺธจฺจํ’’.
ตตฺถ กตโม อุทฺธจฺจปจฺจยา อธิโมกฺโข? โย ¶ จิตฺตสฺส อธิโมกฺโข อธิมุจฺจนา ตทธิมุตฺตตา – อยํ วุจฺจติ ‘‘อุทฺธจฺจปจฺจยา อธิโมกฺโข’’.
ตตฺถ กตโม อธิโมกฺขปจฺจยา ภโว? เปตฺวา อธิโมกฺขํ, เวทนากฺขนฺโธ สฺากฺขนฺโธ สงฺขารกฺขนฺโธ วิฺาณกฺขนฺโธ – อยํ วุจฺจติ ‘‘อธิโมกฺขปจฺจยา ภโว’’…เป… เตน วุจฺจติ ‘‘เอวเมตสฺส เกวลสฺส ทุกฺขกฺขนฺธสฺส สมุทโย โหตี’’ติ.
อกุสลนิทฺเทโส.
๑๐. กุสลนิทฺเทโส
๒๙๒. กตเม ¶ ธมฺมา กุสลา? ยสฺมึ สมเย กามาวจรํ กุสลํ จิตฺตํ อุปฺปนฺนํ โหติ โสมนสฺสสหคตํ าณสมฺปยุตฺตํ รูปารมฺมณํ วา สทฺทารมฺมณํ วา คนฺธารมฺมณํ วา รสารมฺมณํ วา โผฏฺพฺพารมฺมณํ วา ธมฺมารมฺมณํ วา ยํ ยํ วา ปนารพฺภ, ตสฺมึ สมเย กุสลมูลปจฺจยา สงฺขาโร, สงฺขารปจฺจยา วิฺาณํ, วิฺาณปจฺจยา นามํ, นามปจฺจยา ฉฏฺายตนํ, ฉฏฺายตนปจฺจยา ผสฺโส, ผสฺสปจฺจยา เวทนา, เวทนาปจฺจยา ปสาโท, ปสาทปจฺจยา อธิโมกฺโข, อธิโมกฺขปจฺจยา ภโว, ภวปจฺจยา ชาติ, ชาติปจฺจยา ชรามรณํ. เอวเมตสฺส เกวลสฺส ทุกฺขกฺขนฺธสฺส สมุทโย โหติ.
๒๙๓. ตตฺถ กตเม กุสลมูลา? อโลโภ, อโทโส, อโมโห.
ตตฺถ ¶ กตโม อโลโภ? โย อโลโภ อลุพฺภนา อลุพฺภิตตฺตํ อสาราโค อสารชฺชนา อสารชฺชิตตฺตํ อนภิชฺฌา อโลโภ กุสลมูลํ – อยํ วุจฺจติ ‘‘อโลโภ’’.
ตตฺถ กตโม อโทโส? โย อโทโส อทุสฺสนา อทุสฺสิตตฺตํ อพฺยาปาโท ¶ อพฺยาปชฺโช อโทโส กุสลมูลํ – อยํ วุจฺจติ ‘‘อโทโส’’.
ตตฺถ กตโม อโมโห? ยา ปฺา ปชานนา…เป… อโมโห ธมฺมวิจโย สมฺมาทิฏฺิ – อยํ วุจฺจติ ‘‘อโมโห’’. อิเม วุจฺจนฺติ ‘‘กุสลมูลา’’.
ตตฺถ ¶ กตโม กุสลมูลปจฺจยา สงฺขาโร? ยา เจตนา สฺเจตนา สฺเจตยิตตฺตํ – อยํ วุจฺจติ ‘‘กุสลมูลปจฺจยา สงฺขาโร’’.
ตตฺถ กตมํ สงฺขารปจฺจยา วิฺาณํ…เป… วิฺาณปจฺจยา นามํ…เป… นามปจฺจยา ฉฏฺายตนํ…เป… ฉฏฺายตนปจฺจยา ผสฺโส…เป… ผสฺสปจฺจยา เวทนา…เป… อยํ วุจฺจติ ‘‘ผสฺสปจฺจยา เวทนา’’.
ตตฺถ ¶ กตโม เวทนาปจฺจยา ปสาโท? ยา สทฺธา สทฺทหนา โอกปฺปนา อภิปฺปสาโท – อยํ วุจฺจติ ‘‘เวทนาปจฺจยา ปสาโท’’.
ตตฺถ กตโม ปสาทปจฺจยา อธิโมกฺโข? โย จิตฺตสฺส อธิโมกฺโข อธิมุจฺจนา ตทธิมุตฺตตา – อยํ วุจฺจติ ‘‘ปสาทปจฺจยา อธิโมกฺโข’’.
ตตฺถ กตโม อธิโมกฺขปจฺจยา ภโว? เปตฺวา อธิโมกฺขํ, เวทนากฺขนฺโธ สฺากฺขนฺโธ สงฺขารกฺขนฺโธ วิฺาณกฺขนฺโธ – อยํ วุจฺจติ ‘‘อธิโมกฺขปจฺจยา ภโว’’…เป… เตน วุจฺจติ ‘‘เอวเมตสฺส เกวลสฺส ทุกฺขกฺขนฺธสฺส สมุทโย โหตี’’ติ.
๒๙๔. กตเม ธมฺมา กุสลา? ยสฺมึ สมเย กามาวจรํ กุสลํ จิตฺตํ อุปฺปนฺนํ โหติ โสมนสฺสสหคตํ าณสมฺปยุตฺตํ สสงฺขาเรน รูปารมฺมณํ วา…เป… โสมนสฺสสหคตํ าณวิปฺปยุตฺตํ รูปารมฺมณํ วา…เป… โสมนสฺสสหคตํ าณวิปฺปยุตฺตํ สสงฺขาเรน รูปารมฺมณํ วา สทฺทารมฺมณํ วา คนฺธารมฺมณํ วา รสารมฺมณํ วา โผฏฺพฺพารมฺมณํ วา ธมฺมารมฺมณํ วา ยํ ยํ วา ปนารพฺภ, ตสฺมึ สมเย กุสลมูลปจฺจยา สงฺขาโร, สงฺขารปจฺจยา ¶ วิฺาณํ ¶ , วิฺาณปจฺจยา นามํ, นามปจฺจยา ฉฏฺายตนํ, ฉฏฺายตนปจฺจยา ผสฺโส, ผสฺสปจฺจยา เวทนา, เวทนาปจฺจยา ปสาโท, ปสาทปจฺจยา อธิโมกฺโข, อธิโมกฺขปจฺจยา ภโว, ภวปจฺจยา ชาติ, ชาติปจฺจยา ชรามรณํ. เอวเมตสฺส เกวลสฺส ทุกฺขกฺขนฺธสฺส สมุทโย โหติ.
๒๙๕. ตตฺถ ¶ กตเม กุสลมูลา? อโลโภ, อโทโส.
ตตฺถ กตโม อโลโภ? โย อโลโภ อลุพฺภนา อลุพฺภิตตฺตํ อสาราโค อสารชฺชนา อสารชฺชิตตฺตํ อนภิชฺฌา อโลโภ กุสลมูลํ – อยํ วุจฺจติ ‘‘อโลโภ’’.
ตตฺถ กตโม อโทโส? โย อโทโส อทุสฺสนา อทุสฺสิตตฺตํ อพฺยาปาโท อพฺยาปชฺโช อโทโส กุสลมูลํ – อยํ วุจฺจติ ‘‘อโทโส’’. อิเม วุจฺจนฺติ ‘‘กุสลมูลา’’.
ตตฺถ ¶ กตโม กุสลมูลปจฺจยา สงฺขาโร? ยา เจตนา สฺเจตนา สฺเจตยิตตฺตํ – อยํ วุจฺจติ ‘‘กุสลมูลปจฺจยา สงฺขาโร’’…เป… อยํ วุจฺจติ ‘‘ฉฏฺายตนปจฺจยา ผสฺโส’’.
ตตฺถ กตมา ผสฺสปจฺจยา เวทนา? ยํ เจตสิกํ สาตํ เจตสิกํ สุขํ เจโตสมฺผสฺสชํ สาตํ สุขํ เวทยิตํ เจโตสมฺผสฺสชา สาตา สุขา เวทนา – อยํ วุจฺจติ ‘‘ผสฺสปจฺจยา เวทนา’’…เป… เตน วุจฺจติ ‘‘เอวเมตสฺส เกวลสฺส ทุกฺขกฺขนฺธสฺส สมุทโย โหตี’’ติ.
๒๙๖. กตเม ธมฺมา กุสลา? ยสฺมึ สมเย กามาวจรํ กุสลํ จิตฺตํ อุปฺปนฺนํ โหติ อุเปกฺขาสหคตํ าณสมฺปยุตฺตํ รูปารมฺมณํ วา…เป… อุเปกฺขาสหคตํ าณสมฺปยุตฺตํ สสงฺขาเรน รูปารมฺมณํ วา สทฺทารมฺมณํ วา คนฺธารมฺมณํ วา รสารมฺมณํ วา โผฏฺพฺพารมฺมณํ วา ธมฺมารมฺมณํ วา ยํ ยํ วา ปนารพฺภ, ตสฺมึ สมเย กุสลมูลปจฺจยา สงฺขาโร, สงฺขารปจฺจยา วิฺาณํ, วิฺาณปจฺจยา นามํ, นามปจฺจยา ฉฏฺายตนํ, ฉฏฺายตนปจฺจยา ผสฺโส, ผสฺสปจฺจยา เวทนา, เวทนาปจฺจยา ปสาโท, ปสาทปจฺจยา อธิโมกฺโข, อธิโมกฺขปจฺจยา ¶ ภโว, ภวปจฺจยา ชาติ, ชาติปจฺจยา ชรามรณํ. เอวเมตสฺส เกวลสฺส ทุกฺขกฺขนฺธสฺส สมุทโย โหติ.
๒๙๗. ตตฺถ ¶ กตเม กุสลมูลา? อโลโภ, อโทโส, อโมโห – อิเม วุจฺจนฺติ ‘‘กุสลมูลา’’.
ตตฺถ กตโม กุสลมูลปจฺจยา สงฺขาโร? ยา เจตนา สฺเจตนา สฺเจตยิตตฺตํ – อยํ วุจฺจติ ‘‘กุสลมูลปจฺจยา สงฺขาโร’’…เป… อยํ วุจฺจติ – ‘‘ฉฏฺายตนปจฺจยา ผสฺโส’’.
ตตฺถ กตมา ผสฺสปจฺจยา เวทนา? ยํ เจตสิกํ เนว สาตํ นาสาตํ เจโตสมฺผสฺสชํ อทุกฺขมสุขํ เวทยิตํ เจโตสมฺผสฺสชา อทุกฺขมสุขา เวทนา – อยํ วุจฺจติ ‘‘ผสฺสปจฺจยา เวทนา’’…เป… เตน วุจฺจติ ‘‘เอวเมตสฺส เกวลสฺส ทุกฺขกฺขนฺธสฺส สมุทโย โหตี’’ติ.
กตเม ธมฺมา กุสลา? ยสฺมึ สมเย กามาวจรํ กุสลํ จิตฺตํ อุปฺปนฺนํ โหติ อุเปกฺขาสหคตํ าณวิปฺปยุตฺตํ รูปารมฺมณํ วา…เป… อุเปกฺขาสหคตํ ¶ าณวิปฺปยุตฺตํ สสงฺขาเรน รูปารมฺมณํ วา สทฺทารมฺมณํ วา คนฺธารมฺมณํ วา รสารมฺมณํ วา โผฏฺพฺพารมฺมณํ วา ธมฺมารมฺมณํ วา ยํ ยํ วา ปนารพฺภ, ตสฺมึ สมเย กุสลมูลปจฺจยา สงฺขาโร, สงฺขารปจฺจยา วิฺาณํ, วิฺาณปจฺจยา นามํ, นามปจฺจยา ฉฏฺายตนํ, ฉฏฺายตนปจฺจยา ผสฺโส, ผสฺสปจฺจยา เวทนา, เวทนาปจฺจยา ปสาโท, ปสาทปจฺจยา อธิโมกฺโข, อธิโมกฺขปจฺจยา ภโว, ภวปจฺจยา ชาติ, ชาติปจฺจยา ชรามรณํ. เอวเมตสฺส เกวลสฺส ทุกฺขกฺขนฺธสฺส สมุทโย โหติ.
๒๙๙. ตตฺถ กตเม กุสลมูลา? อโลโภ, อโทโส – อิเม วุจฺจนฺติ ¶ ‘‘กุสลมูลา’’.
ตตฺถ กตโม กุสลมูลปจฺจยา สงฺขาโร? ยา เจตนา สฺเจตนา สฺเจตยิตตฺตํ – อยํ วุจฺจติ ‘‘กุสลมูลปจฺจยา สงฺขาโร’’…เป… เตน วุจฺจติ ‘‘เอวเมตสฺส เกวลสฺส ทุกฺขกฺขนฺธสฺส สมุทโย โหตี’’ติ.
๓๐๐. กตเม ธมฺมา กุสลา? ยสฺมึ สมเย รูปูปปตฺติยา มคฺคํ ภาเวติ วิวิจฺเจว กาเมหิ…เป… ปมํ ฌานํ อุปสมฺปชฺช วิหรติ ปถวีกสิณํ [ปวีกสิณํ (สี. สฺยา.)], ตสฺมึ สมเย กุสลมูลปจฺจยา สงฺขาโร, สงฺขารปจฺจยา ¶ วิฺาณํ ¶ , วิฺาณปจฺจยา นามํ, นามปจฺจยา ฉฏฺายตนํ, ฉฏฺายตนปจฺจยา ผสฺโส, ผสฺสปจฺจยา เวทนา, เวทนาปจฺจยา ปสาโท, ปสาทปจฺจยา อธิโมกฺโข, อธิโมกฺขปจฺจยา ภโว, ภวปจฺจยา ชาติ, ชาติปจฺจยา ชรามรณํ. เอวเมตสฺส เกวลสฺส ทุกฺขกฺขนฺธสฺส สมุทโย โหติ.
๓๐๑. ตตฺถ กตเม กุสลมูลา? อโลโภ, อโทโส, อโมโห – อิเม วุจฺจนฺติ ‘‘กุสลมูลา’’.
ตตฺถ กตโม กุสลมูลปจฺจยา สงฺขาโร? ยา เจตนา สฺเจตนา สฺเจตยิตตฺตํ – อยํ วุจฺจติ ‘‘กุสลมูลปจฺจยา สงฺขาโร’’…เป… เตน วุจฺจติ ‘‘เอวเมตสฺส เกวลสฺส ทุกฺขกฺขนฺธสฺส สมุทโย โหตี’’ติ.
๓๐๒. กตเม ¶ ธมฺมา กุสลา? ยสฺมึ สมเย อรูปูปปตฺติยา มคฺคํ ภาเวติ สพฺพโส อากิฺจฺายตนํ สมติกฺกมฺม เนวสฺานาสฺายตนสฺาสหคตํ สุขสฺส จ ปหานา…เป… จตุตฺถํ ฌานํ อุปสมฺปชฺช ¶ วิหรติ, ตสฺมึ สมเย กุสลมูลปจฺจยา สงฺขาโร, สงฺขารปจฺจยา วิฺาณํ, วิฺาณปจฺจยา นามํ, นามปจฺจยา ฉฏฺายตนํ, ฉฏฺายตนปจฺจยา ผสฺโส, ผสฺสปจฺจยา เวทนา, เวทนาปจฺจยา ปสาโท, ปสาทปจฺจยา อธิโมกฺโข, อธิโมกฺขปจฺจยา ภโว, ภวปจฺจยา ชาติ, ชาติปจฺจยา ชรามรณํ. เอวเมตสฺส เกวลสฺส ทุกฺขกฺขนฺธสฺส สมุทโย โหติ.
๓๐๓. ตตฺถ กตเม กุสลมูลา? อโลโภ, อโทโส, อโมโห – อิเม วุจฺจนฺติ ‘‘กุสลมูลา’’.
ตตฺถ กตโม กุสลมูลปจฺจยา สงฺขาโร? ยา เจตนา สฺเจตนา สฺเจตยิตตฺตํ – อยํ วุจฺจติ ‘‘กุสลมูลปจฺจยา สงฺขาโร’’…เป… อยํ วุจฺจติ ‘‘ฉฏฺายตนปจฺจยา ผสฺโส’’.
ตตฺถ กตมา ผสฺสปจฺจยา เวทนา? ยํ เจตสิกํ สาตํ เจตสิกํ สุขํ เจโตสมฺผสฺสชํ สาตํ สุขํ เวทยิตํ เจโตสมฺผสฺสชา สาตา สุขา เวทนา – อยํ วุจฺจติ ‘‘ผสฺสปจฺจยา เวทนา’’…เป… เตน วุจฺจติ ‘‘เอวเมตสฺส เกวลสฺส ทุกฺขกฺขนฺธสฺส สมุทโย โหตี’’ติ.
๓๐๔. กตเม ¶ ธมฺมา กุสลา? ยสฺมึ สมเย โลกุตฺตรํ ฌานํ ภาเวติ นิยฺยานิกํ อปจยคามึ ทิฏฺิคตานํ ปหานาย ปมาย ภูมิยา ปตฺติยา วิวิจฺเจว กาเมหิ…เป… ปมํ ฌานํ ¶ อุปสมฺปชฺช วิหรติ ทุกฺขปฏิปทํ ทนฺธาภิฺํ, ตสฺมึ สมเย กุสลมูลปจฺจยา สงฺขาโร, สงฺขารปจฺจยา วิฺาณํ, วิฺาณปจฺจยา นามํ, นามปจฺจยา ฉฏฺายตนํ, ฉฏฺายตนปจฺจยา ผสฺโส, ผสฺสปจฺจยา เวทนา, เวทนาปจฺจยา ปสาโท, ปสาทปจฺจยา อธิโมกฺโข, อธิโมกฺขปจฺจยา ภโว, ภวปจฺจยา ¶ ชาติ, ชาติปจฺจยา ชรามรณํ. เอวเมเตสํ ธมฺมานํ สมุทโย โหติ.
๓๐๕. ตตฺถ กตเม กุสลมูลา? อโลโภ, อโทโส, อโมโห.
ตตฺถ ¶ กตโม อโลโภ…เป… อโทโส…เป… อโมโห? ยา ปฺา ปชานนา…เป… อโมโห ธมฺมวิจโย สมฺมาทิฏฺิ ธมฺมวิจยสมฺโพชฺฌงฺโค มคฺคงฺคํ มคฺคปริยาปนฺนํ – อยํ วุจฺจติ ‘‘อโมโห’’. อิเม วุจฺจนฺติ ‘‘กุสลมูลา’’.
ตตฺถ กตโม กุสลมูลปจฺจยา สงฺขาโร? ยา เจตนา สฺเจตนา สฺเจตยิตตฺตํ – อยํ วุจฺจติ ‘‘กุสลมูลปจฺจยา สงฺขาโร’’…เป… อยํ วุจฺจติ ‘‘ฉฏฺายตนปจฺจยา ผสฺโส’’.
ตตฺถ กตมา ผสฺสปจฺจยา เวทนา? ยํ เจตสิกํ สาตํ เจตสิกํ สุขํ เจโตสมฺผสฺสชํ สาตํ สุขํ เวทยิตํ เจโตสมฺผสฺสชา สาตา สุขา เวทนา – อยํ วุจฺจติ ‘‘ผสฺสปจฺจยา เวทนา’’.
ตตฺถ กตโม เวทนาปจฺจยา ปสาโท? ยา สทฺธา สทฺทหนา โอกปฺปนา อภิปฺปสาโท – อยํ วุจฺจติ ‘‘เวทนาปจฺจยา ปสาโท’’.
ตตฺถ กตโม ปสาทปจฺจยา อธิโมกฺโข? โย จิตฺตสฺส อธิโมกฺโข อธิมุจฺจนา ตทธิมุตฺตตา – อยํ วุจฺจติ ‘‘ปสาทปจฺจยา อธิโมกฺโข’’.
ตตฺถ กตโม อธิโมกฺขปจฺจยา ภโว? เปตฺวา อธิโมกฺขํ, เวทนากฺขนฺโธ สฺากฺขนฺโธ สงฺขารกฺขนฺโธ วิฺาณกฺขนฺโธ – อยํ วุจฺจติ ‘‘อธิโมกฺขปจฺจยา ภโว’’…เป… อยํ วุจฺจติ ‘‘ชาติปจฺจยา ชรามรณํ’’.
เอวเมเตสํ ¶ ธมฺมานํ สมุทโย โหตีติ. เอวเมเตสํ ธมฺมานํ สงฺคติ โหติ, สมาคโม โหติ, สโมธานํ โหติ, ปาตุภาโว โหติ. เตน วุจฺจติ ‘‘เอวเมเตสํ ธมฺมานํ สมุทโย โหตี’’ติ.
กุสลนิทฺเทโส.
๑๑. อพฺยากตนิทฺเทโส
๓๐๖. กตเม ¶ ¶ ธมฺมา อพฺยากตา? ยสฺมึ สมเย กามาวจรสฺส กุสลสฺส กมฺมสฺส กตตฺตา อุปจิตตฺตา วิปากํ จกฺขุวิฺาณํ อุปฺปนฺนํ โหติ อุเปกฺขาสหคตํ รูปารมฺมณํ, ตสฺมึ สมเย สงฺขารปจฺจยา วิฺาณํ, วิฺาณปจฺจยา นามํ, นามปจฺจยา ฉฏฺายตนํ, ฉฏฺายตนปจฺจยา ผสฺโส, ผสฺสปจฺจยา เวทนา, เวทนาปจฺจยา ภโว, ภวปจฺจยา ชาติ, ชาติปจฺจยา ชรามรณํ. เอวเมตสฺส เกวลสฺส ทุกฺขกฺขนฺธสฺส สมุทโย โหติ.
๓๐๗. ตตฺถ กตโม สงฺขาโร? ยา เจตนา สฺเจตนา สฺเจตยิตตฺตํ – อยํ วุจฺจติ ‘‘สงฺขาโร’’.
ตตฺถ กตมํ สงฺขารปจฺจยา วิฺาณํ? ยํ จิตฺตํ มโน มานสํ…เป… ตชฺชาจกฺขุวิฺาณธาตุ – อิทํ วุจฺจติ ‘‘สงฺขารปจฺจยา วิฺาณํ’’.
ตตฺถ กตมํ วิฺาณปจฺจยา นามํ? เวทนากฺขนฺโธ ¶ , สฺากฺขนฺโธ, สงฺขารกฺขนฺโธ – อิทํ วุจฺจติ ‘‘วิฺาณปจฺจยา นามํ’’.
ตตฺถ กตมํ นามปจฺจยา ฉฏฺายตนํ? ยํ จิตฺตํ มโน มานสํ…เป… ตชฺชาจกฺขุวิฺาณธาตุ – อิทํ วุจฺจติ ‘‘นามปจฺจยา ฉฏฺายตนํ’’.
ตตฺถ กตโม ฉฏฺายตนปจฺจยา ผสฺโส? โย ผสฺโส ผุสนา สมฺผุสนา สมฺผุสิตตฺตํ – อยํ วุจฺจติ ‘‘ฉฏฺายตนปจฺจยา ผสฺโส’’.
ตตฺถ กตมา ผสฺสปจฺจยา เวทนา? ยํ เจตสิกํ เนว สาตํ นาสาตํ เจโตสมฺผสฺสชํ อทุกฺขมสุขํ เวทยิตํ เจโตสมฺผสฺสชา อทุกฺขมสุขา เวทนา – อยํ วุจฺจติ ‘‘ผสฺสปจฺจยา เวทนา’’.
ตตฺถ ¶ กตโม เวทนาปจฺจยา ภโว? เปตฺวา เวทนํ, สฺากฺขนฺโธ ¶ สงฺขารกฺขนฺโธ วิฺาณกฺขนฺโธ ¶ – อยํ วุจฺจติ ‘‘เวทนาปจฺจยา ภโว’’…เป… เตน วุจฺจติ ‘‘เอวเมตสฺส เกวลสฺส ทุกฺขกฺขนฺธสฺส สมุทโย โหตี’’ติ.
๓๐๘. ตสฺมึ สมเย สงฺขารปจฺจยา วิฺาณํ สงฺขารเหตุกํ, วิฺาณปจฺจยา นามํ วิฺาณเหตุกํ, นามปจฺจยา ฉฏฺายตนํ นามเหตุกํ, ฉฏฺายตนปจฺจยา ผสฺโส ฉฏฺายตนเหตุโก, ผสฺสปจฺจยา เวทนา ผสฺสเหตุกา, เวทนาปจฺจยา ภโว, ภวปจฺจยา ชาติ, ชาติปจฺจยา ชรามรณํ. เอวเมตสฺส เกวลสฺส ทุกฺขกฺขนฺธสฺส สมุทโย โหติ.
๓๐๙. ตสฺมึ สมเย สงฺขารปจฺจยา วิฺาณํ สงฺขารสมฺปยุตฺตํ, วิฺาณปจฺจยา นามํ วิฺาณสมฺปยุตฺตํ, นามปจฺจยา ฉฏฺายตนํ นามสมฺปยุตฺตํ, ฉฏฺายตนปจฺจยา ผสฺโส ฉฏฺายตนสมฺปยุตฺโต, ผสฺสปจฺจยา เวทนา ผสฺสสมฺปยุตฺตา, เวทนาปจฺจยา ภโว, ภวปจฺจยา ชาติ, ชาติปจฺจยา ชรามรณํ. เอวเมตสฺส เกวลสฺส ทุกฺขกฺขนฺธสฺส สมุทโย โหติ.
๓๑๐. ตสฺมึ สมเย สงฺขารปจฺจยา วิฺาณํ, วิฺาณปจฺจยาปิ สงฺขาโร; วิฺาณปจฺจยา นามํ, นามปจฺจยาปิ ¶ วิฺาณํ; นามปจฺจยา ฉฏฺายตนํ, ฉฏฺายตนปจฺจยาปิ นามํ; ฉฏฺายตนปจฺจยา ผสฺโส, ผสฺสปจฺจยาปิ ฉฏฺายตนํ; ผสฺสปจฺจยา เวทนา, เวทนาปจฺจยาปิ ผสฺโส; เวทนาปจฺจยา ภโว, ภวปจฺจยา ชาติ, ชาติปจฺจยา ¶ ชรามรณํ. เอวเมตสฺส เกวลสฺส ทุกฺขกฺขนฺธสฺส สมุทโย โหติ.
๓๑๑. กตเม ธมฺมา อพฺยากตา? ยสฺมึ สมเย กามาวจรสฺส กุสลสฺส กมฺมสฺส กตตฺตา อุปจิตตฺตา วิปากํ โสตวิฺาณํ อุปฺปนฺนํ โหติ อุเปกฺขาสหคตํ สทฺทารมฺมณํ…เป… ฆานวิฺาณํ อุปฺปนฺนํ โหติ อุเปกฺขาสหคตํ คนฺธารมฺมณํ…เป… ชิวฺหาวิฺาณํ อุปฺปนฺนํ โหติ อุเปกฺขาสหคตํ รสารมฺมณํ…เป… กายวิฺาณํ อุปฺปนฺนํ โหติ สุขสหคตํ โผฏฺพฺพารมฺมณํ, ตสฺมึ สมเย สงฺขารปจฺจยา วิฺาณํ, วิฺาณปจฺจยา นามํ, นามปจฺจยา ฉฏฺายตนํ, ฉฏฺายตนปจฺจยา ผสฺโส, ผสฺสปจฺจยา เวทนา, เวทนาปจฺจยา ภโว, ภวปจฺจยา ชาติ, ชาติปจฺจยา ชรามรณํ. เอวเมตสฺส เกวลสฺส ทุกฺขกฺขนฺธสฺส สมุทโย โหติ.
๓๑๒. ตตฺถ ¶ ¶ กตโม สงฺขาโร? ยา เจตนา สฺเจตนา สฺเจตยิตตฺตํ – อยํ วุจฺจติ ‘‘สงฺขาโร’’…เป… อยํ วุจฺจติ ‘‘ฉฏฺายตนปจฺจยา ผสฺโส’’.
ตตฺถ กตมา ผสฺสปจฺจยา เวทนา? ยํ กายิกํ สาตํ กายิกํ สุขํ กายสมฺผสฺสชํ สาตํ สุขํ เวทยิตํ กายสมฺผสฺสชา สาตา สุขา เวทนา – อยํ วุจฺจติ ‘‘ผสฺสปจฺจยา เวทนา’’.
ตตฺถ กตโม เวทนาปจฺจยา ภโว? เปตฺวา เวทนํ, สฺากฺขนฺโธ สงฺขารกฺขนฺโธ วิฺาณกฺขนฺโธ – อยํ วุจฺจติ ‘‘เวทนาปจฺจยา ภโว’’…เป… เตน วุจฺจติ ‘‘เอวเมตสฺส เกวลสฺส ทุกฺขกฺขนฺธสฺส สมุทโย โหตี’’ติ.
๓๑๓. กตเม ¶ ธมฺมา อพฺยากตา? ยสฺมึ สมเย กามาวจรสฺส กุสลสฺส กมฺมสฺส กตตฺตา อุปจิตตฺตา วิปากา มโนธาตุ อุปฺปนฺนา โหติ อุเปกฺขาสหคตา รูปารมฺมณา วา สทฺทารมฺมณา วา คนฺธารมฺมณา วา รสารมฺมณา วา โผฏฺพฺพารมฺมณา วา ยํ ยํ วา ปนารพฺภ, ตสฺมึ สมเย สงฺขารปจฺจยา ¶ วิฺาณํ, วิฺาณปจฺจยา นามํ, นามปจฺจยา ฉฏฺายตนํ, ฉฏฺายตนปจฺจยา ผสฺโส, ผสฺสปจฺจยา เวทนา, เวทนาปจฺจยา อธิโมกฺโข, อธิโมกฺขปจฺจยา ภโว, ภวปจฺจยา ชาติ, ชาติปจฺจยา ชรามรณํ. เอวเมตสฺส เกวลสฺส ทุกฺขกฺขนฺธสฺส สมุทโย โหติ.
๓๑๔. ตตฺถ กตโม สงฺขาโร? ยา เจตนา สฺเจตนา สฺเจตยิตตฺตํ – อยํ วุจฺจติ ‘‘สงฺขาโร’’.
ตตฺถ กตมํ สงฺขารปจฺจยา วิฺาณํ? ยํ จิตฺตํ มโน มานสํ…เป… ตชฺชามโนธาตุ – อิทํ วุจฺจติ ‘‘สงฺขารปจฺจยา วิฺาณํ’’…เป… อยํ วุจฺจติ ‘‘ฉฏฺายตนปจฺจยา ผสฺโส’’.
ตตฺถ กตมา ผสฺสปจฺจยา เวทนา? ยํ เจตสิกํ เนว สาตํ นาสาตํ เจโตสมฺผสฺสชํ อทุกฺขมสุขํ ¶ เวทยิตํ เจโตสมฺผสฺสชา อทุกฺขมสุขา เวทนา – อยํ วุจฺจติ ‘‘ผสฺสปจฺจยา เวทนา’’.
ตตฺถ กตโม เวทนาปจฺจยา อธิโมกฺโข? โย จิตฺตสฺส อธิโมกฺโข อธิมุจฺจนา ตทธิมุตฺตตา – อยํ วุจฺจติ ‘‘เวทนาปจฺจยา อธิโมกฺโข’’.
ตตฺถ ¶ กตโม อธิโมกฺขปจฺจยา ภโว? เปตฺวา อธิโมกฺขํ, เวทนากฺขนฺโธ สฺากฺขนฺโธ สงฺขารกฺขนฺโธ วิฺาณกฺขนฺโธ – อยํ วุจฺจติ ‘‘อธิโมกฺขปจฺจยา ภโว’’…เป… เตน วุจฺจติ ‘‘เอวเมตสฺส เกวลสฺส ทุกฺขกฺขนฺธสฺส สมุทโย โหตี’’ติ.
๓๑๕. กตเม ¶ ธมฺมา อพฺยากตา? ยสฺมึ สมเย กามาวจรสฺส กุสลสฺส กมฺมสฺส กตตฺตา อุปจิตตฺตา วิปากา มโนวิฺาณธาตุ อุปฺปนฺนา โหติ โสมนสฺสสหคตา รูปารมฺมณา วา สทฺทารมฺมณา วา คนฺธารมฺมณา วา รสารมฺมณา วา โผฏฺพฺพารมฺมณา วา ธมฺมารมฺมณา วา ยํ ยํ วา ปนารพฺภ, ตสฺมึ สมเย สงฺขารปจฺจยา วิฺาณํ, วิฺาณปจฺจยา นามํ, นามปจฺจยา ฉฏฺายตนํ, ฉฏฺายตนปจฺจยา ผสฺโส, ผสฺสปจฺจยา เวทนา, เวทนาปจฺจยา อธิโมกฺโข, อธิโมกฺขปจฺจยา ภโว, ภวปจฺจยา ชาติ, ชาติปจฺจยา ชรามรณํ. เอวเมตสฺส เกวลสฺส ทุกฺขกฺขนฺธสฺส สมุทโย โหติ.
๓๑๖. ตตฺถ กตโม สงฺขาโร? ยา เจตนา สฺเจตนา สฺเจตยิตตฺตํ – อยํ วุจฺจติ ‘‘สงฺขาโร’’.
ตตฺถ กตมํ สงฺขารปจฺจยา วิฺาณํ? ยํ จิตฺตํ มโน มานสํ…เป… ตชฺชามโนวิฺาณธาตุ – อิทํ วุจฺจติ ‘‘สงฺขารปจฺจยา วิฺาณํ’’…เป… อยํ วุจฺจติ ‘‘ฉฏฺายตนปจฺจยา ผสฺโส’’.
ตตฺถ กตมา ผสฺสปจฺจยา เวทนา? ยํ เจตสิกํ สาตํ เจตสิกํ สุขํ เจโตสมฺผสฺสชํ สาตํ สุขํ เวทยิตํ เจโตสมฺผสฺสชา สาตา สุขา เวทนา – อยํ วุจฺจติ ‘‘ผสฺสปจฺจยา เวทนา’’.
ตตฺถ ¶ กตโม เวทนาปจฺจยา อธิโมกฺโข? โย จิตฺตสฺส อธิโมกฺโข อธิมุจฺจนา ตทธิมุตฺตตา – อยํ วุจฺจติ ‘‘เวทนาปจฺจยา อธิโมกฺโข’’.
ตตฺถ กตโม อธิโมกฺขปจฺจยา ภโว? เปตฺวา อธิโมกฺขํ, เวทนากฺขนฺโธ สฺากฺขนฺโธ สงฺขารกฺขนฺโธ วิฺาณกฺขนฺโธ – อยํ วุจฺจติ ‘‘อธิโมกฺขปจฺจยา ภโว’’…เป… เตน วุจฺจติ ‘‘เอวเมตสฺส เกวลสฺส ทุกฺขกฺขนฺธสฺส สมุทโย โหตี’’ติ.
๓๑๗. กตเม ¶ ¶ ¶ ธมฺมา อพฺยากตา? ยสฺมึ สมเย กามาวจรสฺส กุสลสฺส กมฺมสฺส กตตฺตา อุปจิตตฺตา วิปากา มโนวิฺาณธาตุ อุปฺปนฺนา โหติ อุเปกฺขาสหคตา รูปารมฺมณา วา สทฺทารมฺมณา วา คนฺธารมฺมณา วา รสารมฺมณา วา โผฏฺพฺพารมฺมณา วา ธมฺมารมฺมณา วา ยํ ยํ วา ปนารพฺภ, ตสฺมึ สมเย สงฺขารปจฺจยา วิฺาณํ, วิฺาณปจฺจยา นามํ, นามปจฺจยา ฉฏฺายตนํ, ฉฏฺายตนปจฺจยา ผสฺโส, ผสฺสปจฺจยา เวทนา, เวทนาปจฺจยา อธิโมกฺโข, อธิโมกฺขปจฺจยา ภโว, ภวปจฺจยา ชาติ, ชาติปจฺจยา ชรามรณํ. เอวเมตสฺส เกวลสฺส ทุกฺขกฺขนฺธสฺส สมุทโย โหติ.
๓๑๘. ตตฺถ กตโม สงฺขาโร? ยา เจตนา สฺเจตนา สฺเจตยิตตฺตํ – อยํ วุจฺจติ ‘‘สงฺขาโร’’.
ตตฺถ กตมํ สงฺขารปจฺจยา วิฺาณํ? ยํ จิตฺตํ มโน มานสํ…เป… ตชฺชามโนวิฺาณธาตุ – อิทํ วุจฺจติ ‘‘สงฺขารปจฺจยา วิฺาณํ’’…เป… อยํ วุจฺจติ ‘‘ฉฏฺายตนปจฺจยา ผสฺโส’’.
ตตฺถ กตมา ผสฺสปจฺจยา เวทนา? ยํ เจตสิกํ เนว สาตํ นาสาตํ เจโตสมฺผสฺสชํ อทุกฺขมสุขํ เวทยิตํ เจโตสมฺผสฺสชา อทุกฺขมสุขา เวทนา – อยํ วุจฺจติ ‘‘ผสฺสปจฺจยา เวทนา’’.
ตตฺถ กตโม เวทนาปจฺจยา อธิโมกฺโข? โย จิตฺตสฺส อธิโมกฺโข อธิมุจฺจนา ตทธิมุตฺตตา – อยํ วุจฺจติ ‘‘เวทนาปจฺจยา อธิโมกฺโข’’.
ตตฺถ ¶ กตโม อธิโมกฺขปจฺจยา ภโว? เปตฺวา อธิโมกฺขํ, เวทนากฺขนฺโธ สฺากฺขนฺโธ สงฺขารกฺขนฺโธ, วิฺาณกฺขนฺโธ – อยํ วุจฺจติ ‘‘อธิโมกฺขปจฺจยา ภโว’’…เป… เตน วุจฺจติ ‘‘เอวเมตสฺส เกวลสฺส ทุกฺขกฺขนฺธสฺส สมุทโย โหตี’’ติ.
๓๑๙. กตเม ¶ ธมฺมา อพฺยากตา? ยสฺมึ สมเย กามาวจรสฺส กุสลสฺส กมฺมสฺส กตตฺตา อุปจิตตฺตา วิปากา มโนวิฺาณธาตุ อุปฺปนฺนา โหติ โสมนสฺสสหคตา าณสมฺปยุตฺตา…เป… โสมนสฺสสหคตา าณสมฺปยุตฺตา สสงฺขาเรน…เป… โสมนสฺสสหคตา าณวิปฺปยุตฺตา…เป… โสมนสฺสสหคตา าณวิปฺปยุตฺตา สสงฺขาเรน…เป… อุเปกฺขาสหคตา ¶ าณสมฺปยุตฺตา…เป… อุเปกฺขาสหคตา าณสมฺปยุตฺตา สสงฺขาเรน…เป… อุเปกฺขาสหคตา าณวิปฺปยุตฺตา…เป… อุเปกฺขาสหคตา าณวิปฺปยุตฺตา สสงฺขาเรน รูปารมฺมณา วา…เป… ธมฺมารมฺมณา วา ยํ ยํ วา ปนารพฺภ, ตสฺมึ สมเย สงฺขารปจฺจยา วิฺาณํ, วิฺาณปจฺจยา นามํ, นามปจฺจยา ฉฏฺายตนํ, ฉฏฺายตนปจฺจยา ผสฺโส, ผสฺสปจฺจยา เวทนา, เวทนาปจฺจยา ปสาโท, ปสาทปจฺจยา อธิโมกฺโข, อธิโมกฺขปจฺจยา ภโว, ภวปจฺจยา ชาติ, ชาติปจฺจยา ชรามรณํ. เอวเมตสฺส เกวลสฺส ทุกฺขกฺขนฺธสฺส สมุทโย โหติ.
๓๒๐. ตตฺถ กตโม สงฺขาโร? ยา เจตนา สฺเจตนา สฺเจตยิตตฺตํ – อยํ วุจฺจติ ‘‘สงฺขาโร’’.
ตตฺถ กตมํ สงฺขารปจฺจยา วิฺาณํ? ยํ จิตฺตํ มโน มานสํ…เป… ตชฺชามโนวิฺาณธาตุ – อิทํ วุจฺจติ ‘‘สงฺขารปจฺจยา วิฺาณํ’’…เป… อยํ วุจฺจติ ‘‘ผสฺสปจฺจยา เวทนา’’.
ตตฺถ กตโม เวทนาปจฺจยา ปสาโท? ยา ¶ สทฺธา สทฺทหนา โอกปฺปนา อภิปฺปสาโท – อยํ วุจฺจติ ‘‘เวทนาปจฺจยา ปสาโท’’.
ตตฺถ กตโม ปสาทปจฺจยา อธิโมกฺโข ¶ ? โย จิตฺตสฺส อธิโมกฺโข อธิมุจฺจนา ตทธิมุตฺตตา – อยํ วุจฺจติ ‘‘ปสาทปจฺจยา อธิโมกฺโข’’.
ตตฺถ ¶ กตโม อธิโมกฺขปจฺจยา ภโว? เปตฺวา อธิโมกฺขํ, เวทนากฺขนฺโธ สฺากฺขนฺโธ สงฺขารกฺขนฺโธ วิฺาณกฺขนฺโธ – อยํ วุจฺจติ ‘‘อธิโมกฺขปจฺจยา ภโว’’…เป… เตน วุจฺจติ ‘‘เอวเมตสฺส เกวลสฺส ทุกฺขกฺขนฺธสฺส สมุทโย โหตี’’ติ.
๓๒๑. กตเม ธมฺมา อพฺยากตา? ยสฺมึ สมเย รูปูปปตฺติยา มคฺคํ ภาเวติ วิวิจฺเจว กาเมหิ…เป… ปมํ ฌานํ อุปสมฺปชฺช วิหรติ ปถวีกสิณํ, ตสฺมึ สมเย ผสฺโส โหติ…เป… อวิกฺเขโป โหติ – อิเม ธมฺมา กุสลา.
ตสฺเสว รูปาวจรสฺส กุสลสฺส กมฺมสฺส กตตฺตา อุปจิตตฺตา วิปากํ วิวิจฺเจว กาเมหิ…เป… ปมํ ฌานํ อุปสมฺปชฺช วิหรติ ปถวีกสิณํ, ตสฺมึ สมเย สงฺขารปจฺจยา วิฺาณํ, วิฺาณปจฺจยา นามํ, นามปจฺจยา ฉฏฺายตนํ ¶ , ฉฏฺายตนปจฺจยา ผสฺโส, ผสฺสปจฺจยา เวทนา, เวทนาปจฺจยา ปสาโท, ปสาทปจฺจยา อธิโมกฺโข, อธิโมกฺขปจฺจยา ภโว ¶ , ภวปจฺจยา ชาติ, ชาติปจฺจยา ชรามรณํ. เอวเมตสฺส เกวลสฺส ทุกฺขกฺขนฺธสฺส สมุทโย โหติ.
๓๒๒. กตเม ธมฺมา อพฺยากตา? ยสฺมึ สมเย อรูปูปปตฺติยา มคฺคํ ภาเวติ สพฺพโส อากิฺจฺายตนํ สมติกฺกมฺม เนวสฺานาสฺายตนสฺาสหคตํ สุขสฺส จ ปหานา…เป… จตุตฺถํ ฌานํ อุปสมฺปชฺช ¶ วิหรติ, ตสฺมึ สมเย ผสฺโส โหติ…เป… อวิกฺเขโป โหติ – อิเม ธมฺมา กุสลา.
ตสฺเสว อรูปาวจรสฺส กุสลสฺส กมฺมสฺส กตตฺตา อุปจิตตฺตา วิปากํ สพฺพโส อากิฺจฺายตนํ สมติกฺกมฺม เนวสฺานาสฺายตนสฺาสหคตํ สุขสฺส จ ปหานา…เป… จตุตฺถํ ฌานํ อุปสมฺปชฺช วิหรติ, ตสฺมึ สมเย สงฺขารปจฺจยา วิฺาณํ, วิฺาณปจฺจยา นามํ, นามปจฺจยา ฉฏฺายตนํ, ฉฏฺายตนปจฺจยา ผสฺโส, ผสฺสปจฺจยา เวทนา, เวทนาปจฺจยา ปสาโท, ปสาทปจฺจยา อธิโมกฺโข, อธิโมกฺขปจฺจยา ภโว, ภวปจฺจยา ชาติ, ชาติปจฺจยา ชรามรณํ. เอวเมตสฺส เกวลสฺส ทุกฺขกฺขนฺธสฺส สมุทโย โหติ.
๓๒๓. กตเม ¶ ธมฺมา อพฺยากตา? ยสฺมึ สมเย โลกุตฺตรํ ฌานํ ภาเวติ นิยฺยานิกํ อปจยคามึ ทิฏฺิคตานํ ปหานาย ปมาย ภูมิยา ปตฺติยา วิวิจฺเจว กาเมหิ…เป… ปมํ ฌานํ อุปสมฺปชฺช วิหรติ ทุกฺขปฏิปทํ ทนฺธาภิฺํ, ตสฺมึ สมเย ผสฺโส โหติ…เป… อวิกฺเขโป โหติ – อิเม ธมฺมา กุสลา.
ตสฺเสว โลกุตฺตรสฺส กุสลสฺส ฌานสฺส กตตฺตา ภาวิตตฺตา วิปากํ วิวิจฺเจว กาเมหิ…เป… ปมํ ฌานํ อุปสมฺปชฺช วิหรติ ทุกฺขปฏิปทํ ทนฺธาภิฺํ, ตสฺมึ สมเย สงฺขารปจฺจยา วิฺาณํ, วิฺาณปจฺจยา นามํ, นามปจฺจยา ฉฏฺายตนํ, ฉฏฺายตนปจฺจยา ผสฺโส, ผสฺสปจฺจยา เวทนา, เวทนาปจฺจยา ปสาโท, ปสาทปจฺจยา อธิโมกฺโข, อธิโมกฺขปจฺจยา ภโว ¶ , ภวปจฺจยา ¶ ชาติ, ชาติปจฺจยา ชรามรณํ. เอวเมเตสํ ธมฺมานํ สมุทโย โหติ.
๓๒๔. กตเม ¶ ธมฺมา อพฺยากตา? ยสฺมึ สมเย อกุสลสฺส กมฺมสฺส กตตฺตา อุปจิตตฺตา วิปากํ จกฺขุวิฺาณํ อุปฺปนฺนํ โหติ อุเปกฺขาสหคตํ รูปารมฺมณํ…เป… โสตวิฺาณํ อุปฺปนฺนํ โหติ อุเปกฺขาสหคตํ สทฺทารมฺมณํ…เป… ฆานวิฺาณํ อุปฺปนฺนํ โหติ อุเปกฺขาสหคตํ คนฺธารมฺมณํ…เป… ชิวฺหาวิฺาณํ อุปฺปนฺนํ โหติ อุเปกฺขาสหคตํ รสารมฺมณํ…เป… กายวิฺาณํ อุปฺปนฺนํ โหติ ทุกฺขสหคตํ โผฏฺพฺพารมฺมณํ, ตสฺมึ สมเย สงฺขารปจฺจยา วิฺาณํ, วิฺาณปจฺจยา นามํ, นามปจฺจยา ฉฏฺายตนํ, ฉฏฺายตนปจฺจยา ผสฺโส, ผสฺสปจฺจยา เวทนา, เวทนาปจฺจยา ภโว, ภวปจฺจยา ชาติ, ชาติปจฺจยา ชรามรณํ. เอวเมตสฺส เกวลสฺส ทุกฺขกฺขนฺธสฺส สมุทโย โหติ.
๓๒๕. ตตฺถ กตโม สงฺขาโร? ยา เจตนา สฺเจตนา สฺเจตยิตตฺตํ – อยํ วุจฺจติ ‘‘สงฺขาโร’’.
ตตฺถ กตมํ สงฺขารปจฺจยา วิฺาณํ? ยํ จิตฺตํ มโน มานสํ…เป… ตชฺชากายวิฺาณธาตุ – อิทํ วุจฺจติ ‘‘สงฺขารปจฺจยา วิฺาณํ’’…เป… อยํ วุจฺจติ ‘‘ฉฏฺายตนปจฺจยา ผสฺโส’’.
ตตฺถ ¶ กตมา ผสฺสปจฺจยา เวทนา? ยํ กายิกํ อสาตํ กายิกํ ทุกฺขํ กายสมฺผสฺสชํ อสาตํ ทุกฺขํ เวทยิตํ กายสมฺผสฺสชา อสาตา ทุกฺขา เวทนา – อยํ วุจฺจติ ‘‘ผสฺสปจฺจยา เวทนา’’.
ตตฺถ กตโม เวทนาปจฺจยา ภโว? เปตฺวา ¶ เวทนํ, สฺากฺขนฺโธ สงฺขารกฺขนฺโธ วิฺาณกฺขนฺโธ – อยํ วุจฺจติ ‘‘เวทนาปจฺจยา ภโว’’…เป… เตน วุจฺจติ ‘‘เอวเมตสฺส เกวลสฺส ทุกฺขกฺขนฺธสฺส สมุทโย โหตี’’ติ.
๓๒๖. กตเม ธมฺมา อพฺยากตา? ยสฺมึ ¶ สมเย อกุสลสฺส กมฺมสฺส กตตฺตา อุปจิตตฺตา วิปากา มโนธาตุ อุปฺปนฺนา โหติ อุเปกฺขาสหคตา รูปารมฺมณา วา สทฺทารมฺมณา วา คนฺธารมฺมณา วา รสารมฺมณา วา โผฏฺพฺพารมฺมณา วา ยํ ยํ วา ปนารพฺภ, ตสฺมึ สมเย สงฺขารปจฺจยา วิฺาณํ, วิฺาณปจฺจยา นามํ, นามปจฺจยา ฉฏฺายตนํ, ฉฏฺายตนปจฺจยา ผสฺโส, ผสฺสปจฺจยา เวทนา, เวทนาปจฺจยา อธิโมกฺโข, อธิโมกฺขปจฺจยา ภโว, ภวปจฺจยา ชาติ, ชาติปจฺจยา ชรามรณํ. เอวเมตสฺส เกวลสฺส ทุกฺขกฺขนฺธสฺส สมุทโย โหติ.
๓๒๗. ตตฺถ ¶ กตโม สงฺขาโร? ยา เจตนา สฺเจตนา สฺเจตยิตตฺตํ – อยํ วุจฺจติ สงฺขาโร.
ตตฺถ กตมํ สงฺขารปจฺจยา วิฺาณํ? ยํ จิตฺตํ มโน มานสํ…เป… ตชฺชามโนธาตุ – อิทํ วุจฺจติ ‘‘สงฺขารปจฺจยา วิฺาณํ’’…เป… อยํ วุจฺจติ ‘‘ฉฏฺายตนปจฺจยา ผสฺโส’’.
ตตฺถ กตมา ผสฺสปจฺจยา เวทนา? ยํ เจตสิกํ เนว สาตํ นาสาตํ เจโตสมฺผสฺสชํ อทุกฺขมสุขํ เวทยิตํ เจโตสมฺผสฺสชา อทุกฺขมสุขา เวทนา – อยํ วุจฺจติ ‘‘ผสฺสปจฺจยา เวทนา’’.
ตตฺถ กตโม เวทนาปจฺจยา อธิโมกฺโข? โย จิตฺตสฺส อธิโมกฺโข อธิมุจฺจนา ตทธิมุตฺตตา – อยํ วุจฺจติ ‘‘เวทนาปจฺจยา อธิโมกฺโข’’.
ตตฺถ ¶ กตโม อธิโมกฺขปจฺจยา ภโว? เปตฺวา อธิโมกฺขํ ¶ , เวทนากฺขนฺโธ สฺากฺขนฺโธ สงฺขารกฺขนฺโธ วิฺาณกฺขนฺโธ – อยํ วุจฺจติ ‘‘อธิโมกฺขปจฺจยา ภโว’’…เป… เตน วุจฺจติ ‘‘เอวเมตสฺส เกวลสฺส ทุกฺขกฺขนฺธสฺส สมุทโย โหตี’’ติ.
๓๒๘. กตเม ธมฺมา อพฺยากตา? ยสฺมึ สมเย อกุสลสฺส กมฺมสฺส กตตฺตา อุปจิตตฺตา วิปากา มโนวิฺาณธาตุ อุปฺปนฺนา โหติ อุเปกฺขาสหคตา รูปารมฺมณา วา…เป… ธมฺมารมฺมณา วา ยํ ยํ วา ปนารพฺภ, ตสฺมึ สมเย สงฺขารปจฺจยา วิฺาณํ, วิฺาณปจฺจยา นามํ, นามปจฺจยา ฉฏฺายตนํ, ฉฏฺายตนปจฺจยา ผสฺโส, ผสฺสปจฺจยา เวทนา, เวทนาปจฺจยา อธิโมกฺโข, อธิโมกฺขปจฺจยา ภโว, ภวปจฺจยา ชาติ, ชาติปจฺจยา ชรามรณํ. เอวเมตสฺส เกวลสฺส ทุกฺขกฺขนฺธสฺส สมุทโย โหติ.
๓๒๙. ตตฺถ กตโม สงฺขาโร? ยา เจตนา สฺเจตนา สฺเจตยิตตฺตํ – อยํ วุจฺจติ ‘‘สงฺขาโร’’.
ตตฺถ กตมํ สงฺขารปจฺจยา วิฺาณํ? ยํ จิตฺตํ มโน มานสํ…เป… ตชฺชามโนวิฺาณธาตุ – อิทํ วุจฺจติ ‘‘สงฺขารปจฺจยา วิฺาณํ’’…เป… เตน วุจฺจติ ‘‘เอวเมตสฺส เกวลสฺส ทุกฺขกฺขนฺธสฺส สมุทโย โหตี’’ติ.
๓๓๐. กตเม ¶ ¶ ธมฺมา อพฺยากตา? ยสฺมึ สมเย มโนธาตุ อุปฺปนฺนา โหติ กิริยา เนว กุสลา นากุสลา น จ กมฺมวิปากา อุเปกฺขาสหคตา รูปารมฺมณา วา…เป… โผฏฺพฺพารมฺมณา วา…เป… มโนวิฺาณธาตุ อุปฺปนฺนา โหติ กิริยา ¶ เนว กุสลา นากุสลา น จ กมฺมวิปากา โสมนสฺสสหคตา รูปารมฺมณา วา…เป… ธมฺมารมฺมณา วา…เป… มโนวิฺาณธาตุ อุปฺปนฺนา โหติ กิริยา เนว กุสลา นากุสลา น จ กมฺมวิปากา อุเปกฺขาสหคตา รูปารมฺมณา วา…เป… ธมฺมารมฺมณา วา ยํ ยํ วา ปนารพฺภ, ตสฺมึ สมเย สงฺขารปจฺจยา วิฺาณํ, วิฺาณปจฺจยา นามํ, นามปจฺจยา ฉฏฺายตนํ, ฉฏฺายตนปจฺจยา ผสฺโส, ผสฺสปจฺจยา เวทนา, เวทนาปจฺจยา อธิโมกฺโข, อธิโมกฺขปจฺจยา ภโว, ภวปจฺจยา ชาติ, ชาติปจฺจยา ชรามรณํ. เอวเมตสฺส เกวลสฺส ทุกฺขกฺขนฺธสฺส สมุทโย โหติ.
๓๓๑. กตเม ¶ ธมฺมา อพฺยากตา? ยสฺมึ สมเย มโนวิฺาณธาตุ อุปฺปนฺนา โหติ กิริยา เนว กุสลา นากุสลา น จ กมฺมวิปากา โสมนสฺสสหคตา าณสมฺปยุตฺตา…เป… โสมนสฺสสหคตา าณสมฺปยุตฺตา สสงฺขาเรน…เป… โสมนสฺสสหคตา าณวิปฺปยุตฺตา…เป… โสมนสฺสสหคตา าณวิปฺปยุตฺตา สสงฺขาเรน…เป… อุเปกฺขาสหคตา าณสมฺปยุตฺตา…เป… อุเปกฺขาสหคตา าณสมฺปยุตฺตา สสงฺขาเรน…เป… อุเปกฺขาสหคตา าณวิปฺปยุตฺตา…เป… อุเปกฺขาสหคตา าณวิปฺปยุตฺตา สสงฺขาเรน รูปารมฺมณา วา…เป… ธมฺมารมฺมณา วา ยํ ยํ วา ปนารพฺภ, ตสฺมึ สมเย สงฺขารปจฺจยา วิฺาณํ, วิฺาณปจฺจยา นามํ, นามปจฺจยา ¶ ฉฏฺายตนํ, ฉฏฺายตนปจฺจยา ผสฺโส, ผสฺสปจฺจยา เวทนา, เวทนาปจฺจยา ปสาโท, ปสาทปจฺจยา อธิโมกฺโข, อธิโมกฺขปจฺจยา ภโว, ภวปจฺจยา ¶ ชาติ, ชาติปจฺจยา ชรามรณํ. เอวเมตสฺส เกวลสฺส ทุกฺขกฺขนฺธสฺส สมุทโย โหติ.
๓๓๒. กตเม ธมฺมา อพฺยากตา? ยสฺมึ สมเย รูปาวจรํ ฌานํ ภาเวติ กิริยํ เนว กุสลํ นากุสลํ น จ กมฺมวิปากํ ทิฏฺธมฺมสุขวิหารํ วิวิจฺเจว กาเมหิ…เป… ปมํ ฌานํ อุปสมฺปชฺช วิหรติ ปถวีกสิณํ, ตสฺมึ สมเย สงฺขารปจฺจยา วิฺาณํ, วิฺาณปจฺจยา นามํ, นามปจฺจยา ฉฏฺายตนํ, ฉฏฺายตนปจฺจยา ผสฺโส, ผสฺสปจฺจยา เวทนา, เวทนาปจฺจยา ปสาโท, ปสาทปจฺจยา อธิโมกฺโข, อธิโมกฺขปจฺจยา ภโว, ภวปจฺจยา ¶ ชาติ, ชาติปจฺจยา ชรามรณํ. เอวเมตสฺส เกวลสฺส ทุกฺขกฺขนฺธสฺส สมุทโย โหติ.
๓๓๓. กตเม ธมฺมา อพฺยากตา? ยสฺมึ สมเย อรูปาวจรํ ฌานํ ภาเวติ กิริยํ เนว กุสลํ นากุสลํ น จ กมฺมวิปากํ ทิฏฺธมฺมสุขวิหารํ สพฺพโส อากิฺจฺายตนํ สมติกฺกมฺม เนวสฺานาสฺายตนสฺาสหคตํ สุขสฺส จ ปหานา…เป… จตุตฺถํ ฌานํ อุปสมฺปชฺช วิหรติ, ตสฺมึ สมเย สงฺขารปจฺจยา วิฺาณํ ¶ , วิฺาณปจฺจยา นามํ, นามปจฺจยา ฉฏฺายตนํ, ฉฏฺายตนปจฺจยา ผสฺโส, ผสฺสปจฺจยา เวทนา, เวทนาปจฺจยา ปสาโท, ปสาทปจฺจยา อธิโมกฺโข, อธิโมกฺขปจฺจยา ภโว, ภวปจฺจยา ¶ ชาติ, ชาติปจฺจยา ชรามรณํ. เอวเมตสฺส เกวลสฺส ทุกฺขกฺขนฺธสฺส สมุทโย โหติ.
อพฺยากตนิทฺเทโส.
๑๒. อวิชฺชามูลกกุสลนิทฺเทโส
๓๓๔. กตเม ¶ ธมฺมา กุสลา? ยสฺมึ สมเย กามาวจรํ กุสลํ จิตฺตํ อุปฺปนฺนํ โหติ โสมนสฺสสหคตํ าณสมฺปยุตฺตํ รูปารมฺมณํ วา…เป… ธมฺมารมฺมณํ วา ยํ ยํ วา ปนารพฺภ, ตสฺมึ สมเย อวิชฺชาปจฺจยา สงฺขาโร, สงฺขารปจฺจยา วิฺาณํ, วิฺาณปจฺจยา นามํ, นามปจฺจยา ฉฏฺายตนํ, ฉฏฺายตนปจฺจยา ผสฺโส, ผสฺสปจฺจยา เวทนา, เวทนาปจฺจยา ปสาโท, ปสาทปจฺจยา อธิโมกฺโข, อธิโมกฺขปจฺจยา ภโว, ภวปจฺจยา ชาติ, ชาติปจฺจยา ชรามรณํ. เอวเมตสฺส เกวลสฺส ทุกฺขกฺขนฺธสฺส สมุทโย โหติ.
๓๓๕. ตตฺถ กตโม อวิชฺชาปจฺจยา สงฺขาโร? ยา เจตนา สฺเจตนา สฺเจตยิตตฺตํ – อยํ วุจฺจติ ‘‘อวิชฺชาปจฺจยา สงฺขาโร’’…เป… อยํ วุจฺจติ ‘‘ฉฏฺายตนปจฺจยา ผสฺโส’’.
ตตฺถ กตมา ผสฺสปจฺจยา เวทนา? ยํ เจตสิกํ สาตํ เจตสิกํ สุขํ เจโตสมฺผสฺสชํ สาตํ สุขํ เวทยิตํ เจโตสมฺผสฺสชา สาตา สุขา เวทนา – อยํ วุจฺจติ ‘‘ผสฺสปจฺจยา เวทนา’’.
ตตฺถ ¶ กตโม เวทนาปจฺจยา ปสาโท? ยา สทฺธา สทฺทหนา โอกปฺปนา อภิปฺปสาโท – อยํ วุจฺจติ ‘‘เวทนาปจฺจยา ปสาโท’’.
ตตฺถ กตโม ปสาทปจฺจยา อธิโมกฺโข? โย จิตฺตสฺส อธิโมกฺโข อธิมุจฺจนา ตทธิมุตฺตตา – อยํ วุจฺจติ ‘‘ปสาทปจฺจยา อธิโมกฺโข’’.
ตตฺถ กตโม อธิโมกฺขปจฺจยา ภโว? เปตฺวา อธิโมกฺขํ, เวทนากฺขนฺโธ สฺากฺขนฺโธ ¶ สงฺขารกฺขนฺโธ วิฺาณกฺขนฺโธ – อยํ วุจฺจติ ‘‘อธิโมกฺขปจฺจยา ภโว’’…เป… เตน วุจฺจติ ‘‘เอวเมตสฺส เกวลสฺส ทุกฺขกฺขนฺธสฺส สมุทโย โหตี’’ติ.
๓๓๖. ตสฺมึ สมเย อวิชฺชาปจฺจยา สงฺขาโร, สงฺขารปจฺจยา วิฺาณํ, วิฺาณปจฺจยา ¶ นามํ, นามปจฺจยา ผสฺโส, ผสฺสปจฺจยา เวทนา, เวทนาปจฺจยา ปสาโท, ปสาทปจฺจยา อธิโมกฺโข, อธิโมกฺขปจฺจยา ภโว, ภวปจฺจยา ชาติ, ชาติปจฺจยา ชรามรณํ. เอวเมตสฺส เกวลสฺส ทุกฺขกฺขนฺธสฺส สมุทโย โหติ.
๓๓๗. ตสฺมึ ¶ สมเย อวิชฺชาปจฺจยา สงฺขาโร, สงฺขารปจฺจยา วิฺาณํ, วิฺาณปจฺจยา นามรูปํ, นามรูปปจฺจยา ฉฏฺายตนํ, ฉฏฺายตนปจฺจยา ผสฺโส, ผสฺสปจฺจยา เวทนา, เวทนาปจฺจยา ปสาโท, ปสาทปจฺจยา อธิโมกฺโข, อธิโมกฺขปจฺจยา ภโว, ภวปจฺจยา ชาติ, ชาติปจฺจยา ชรามรณํ. เอวเมตสฺส เกวลสฺส ทุกฺขกฺขนฺธสฺส สมุทโย โหติ.
๓๓๘. ตสฺมึ สมเย อวิชฺชาปจฺจยา สงฺขาโร, สงฺขารปจฺจยา วิฺาณํ, วิฺาณปจฺจยา นามรูปํ, นามรูปปจฺจยา ฉฏฺายตนํ, ฉฏฺายตนปจฺจยา ผสฺโส, ผสฺสปจฺจยา เวทนา, เวทนาปจฺจยา ปสาโท, ปสาทปจฺจยา อธิโมกฺโข, อธิโมกฺขปจฺจยา ภโว, ภวปจฺจยา ชาติ, ชาติปจฺจยา ชรามรณํ. เอวเมตสฺส เกวลสฺส ทุกฺขกฺขนฺธสฺส สมุทโย โหติ.
๓๓๙. กตเม ¶ ธมฺมา กุสลา? ยสฺมึ สมเย กามาวจรํ กุสลํ จิตฺตํ อุปฺปนฺนํ โหติ โสมนสฺสสหคตํ าณสมฺปยุตฺตํ สสงฺขาเรน…เป… โสมนสฺสสหคตํ าณวิปฺปยุตฺตํ…เป… โสมนสฺสสหคตํ าณวิปฺปยุตฺตํ สสงฺขาเรน…เป… อุเปกฺขาสหคตํ าณสมฺปยุตฺตํ…เป… อุเปกฺขาสหคตํ าณสมฺปยุตฺตํ ¶ สสงฺขาเรน…เป… อุเปกฺขาสหคตํ าณวิปฺปยุตฺตํ…เป… อุเปกฺขาสหคตํ าณวิปฺปยุตฺตํ สสงฺขาเรน รูปารมฺมณํ วา…เป… ธมฺมารมฺมณํ วา ยํ ยํ วา ปนารพฺภ, ตสฺมึ สมเย อวิชฺชาปจฺจยา สงฺขาโร, สงฺขารปจฺจยา วิฺาณํ, วิฺาณปจฺจยา นามํ, นามปจฺจยา ฉฏฺายตนํ, ฉฏฺายตนปจฺจยา ผสฺโส, ผสฺสปจฺจยา เวทนา, เวทนาปจฺจยา ปสาโท, ปสาทปจฺจยา อธิโมกฺโข, อธิโมกฺขปจฺจยา ภโว, ภวปจฺจยา ชาติ, ชาติปจฺจยา ชรามรณํ. เอวเมตสฺส เกวลสฺส ทุกฺขกฺขนฺธสฺส สมุทโย โหติ.
๓๔๐. กตเม ธมฺมา กุสลา? ยสฺมึ สมเย รูปูปปตฺติยา มคฺคํ ภาเวติ วิวิจฺเจว กาเมหิ ¶ …เป… ปมํ ฌานํ อุปสมฺปชฺช วิหรติ ปถวีกสิณํ, ตสฺมึ สมเย อวิชฺชาปจฺจยา ¶ สงฺขาโร, สงฺขารปจฺจยา วิฺาณํ, วิฺาณปจฺจยา นามํ, นามปจฺจยา ฉฏฺายตนํ, ฉฏฺายตนปจฺจยา ผสฺโส, ผสฺสปจฺจยา เวทนา, เวทนาปจฺจยา ปสาโท, ปสาทปจฺจยา อธิโมกฺโข, อธิโมกฺขปจฺจยา ภโว, ภวปจฺจยา ชาติ, ชาติปจฺจยา ชรามรณํ. เอวเมตสฺส เกวลสฺส ทุกฺขกฺขนฺธสฺส สมุทโย โหติ.
๓๔๑. กตเม ¶ ธมฺมา กุสลา? ยสฺมึ สมเย อรูปูปปตฺติยา มคฺคํ ภาเวติ สพฺพโส อากิฺจฺายตนํ สมติกฺกมฺม เนวสฺานาสฺายตนสฺาสหคตํ สุขสฺส จ ปหานา…เป… จตุตฺถํ ฌานํ อุปสมฺปชฺช วิหรติ, ตสฺมึ สมเย อวิชฺชาปจฺจยา สงฺขาโร, สงฺขารปจฺจยา วิฺาณํ, วิฺาณปจฺจยา นามํ, นามปจฺจยา ฉฏฺายตนํ, ฉฏฺายตนปจฺจยา ผสฺโส, ผสฺสปจฺจยา เวทนา, เวทนาปจฺจยา ปสาโท, ปสาทปจฺจยา อธิโมกฺโข, อธิโมกฺขปจฺจยา ภโว, ภวปจฺจยา ชาติ, ชาติปจฺจยา ชรามรณํ. เอวเมตสฺส เกวลสฺส ทุกฺขกฺขนฺธสฺส สมุทโย โหติ.
๓๔๒. กตเม ธมฺมา กุสลา? ยสฺมึ สมเย โลกุตฺตรํ ฌานํ ภาเวติ นิยฺยานิกํ อปจยคามึ ทิฏฺิคตานํ ปหานาย ปมาย ภูมิยา ปตฺติยา วิวิจฺเจว กาเมหิ…เป… ปมํ ฌานํ อุปสมฺปชฺช วิหรติ ทุกฺขปฏิปทํ ทนฺธาภิฺํ, ตสฺมึ สมเย อวิชฺชาปจฺจยา สงฺขาโร, สงฺขารปจฺจยา วิฺาณํ, วิฺาณปจฺจยา นามํ, นามปจฺจยา ฉฏฺายตนํ, ฉฏฺายตนปจฺจยา ผสฺโส, ผสฺสปจฺจยา เวทนา ¶ , เวทนาปจฺจยา ปสาโท, ปสาทปจฺจยา อธิโมกฺโข ¶ , อธิโมกฺขปจฺจยา ภโว, ภวปจฺจยา ชาติ, ชาติปจฺจยา ชรามรณํ. เอวเมเตสํ ธมฺมานํ สมุทโย โหติ.
อวิชฺชามูลกกุสลนิทฺเทโส.
๑๓. กุสลมูลกวิปากนิทฺเทโส
๓๔๓. กตเม ธมฺมา อพฺยากตา? ยสฺมึ สมเย กามาวจรสฺส กุสลสฺส ¶ กมฺมสฺส กตตฺตา อุปจิตตฺตา วิปากํ จกฺขุวิฺาณํ อุปฺปนฺนํ โหติ อุเปกฺขาสหคตํ รูปารมฺมณํ, ตสฺมึ สมเย ¶ กุสลมูลปจฺจยา สงฺขาโร, สงฺขารปจฺจยา วิฺาณํ, วิฺาณปจฺจยา นามํ, นามปจฺจยา ฉฏฺายตนํ, ฉฏฺายตนปจฺจยา ผสฺโส, ผสฺสปจฺจยา เวทนา, เวทนาปจฺจยา ภโว, ภวปจฺจยา ชาติ, ชาติปจฺจยา ชรามรณํ. เอวเมตสฺส เกวลสฺส ทุกฺขกฺขนฺธสฺส สมุทโย โหติ.
๓๔๔. ตตฺถ กตโม กุสลมูลปจฺจยา สงฺขาโร? ยา เจตนา สฺเจตนา สฺเจตยิตตฺตํ – อยํ วุจฺจติ ‘‘กุสลมูลปจฺจยา สงฺขาโร’’…เป… เตน วุจฺจติ ‘‘เอวเมตสฺส เกวลสฺส ทุกฺขกฺขนฺธสฺส สมุทโย โหตี’’ติ.
๓๔๕. กตเม ธมฺมา อพฺยากตา? ยสฺมึ สมเย กามาวจรสฺส กุสลสฺส กมฺมสฺส กตตฺตา อุปจิตตฺตา วิปากํ โสตวิฺาณํ อุปฺปนฺนํ โหติ อุเปกฺขาสหคตํ สทฺทารมฺมณํ…เป… ฆานวิฺาณํ อุปฺปนฺนํ โหติ อุเปกฺขาสหคตํ คนฺธารมฺมณํ…เป… ชิวฺหาวิฺาณํ อุปฺปนฺนํ โหติ อุเปกฺขาสหคตํ รสารมฺมณํ…เป… กายวิฺาณํ อุปฺปนฺนํ โหติ สุขสหคตํ โผฏฺพฺพารมฺมณํ…เป… มโนธาตุ อุปฺปนฺนา โหติ อุเปกฺขาสหคตา รูปารมฺมณา วา…เป… โผฏฺพฺพารมฺมณา วา…เป… มโนวิฺาณธาตุ อุปฺปนฺนา โหติ โสมนสฺสสหคตา รูปารมฺมณา วา…เป… ธมฺมารมฺมณา วา…เป… มโนวิฺาณธาตุ อุปฺปนฺนา โหติ อุเปกฺขาสหคตา ¶ รูปารมฺมณา วา…เป… ธมฺมารมฺมณา วา ยํ ยํ วา ปนารพฺภ, ตสฺมึ สมเย กุสลมูลปจฺจยา สงฺขาโร ¶ , สงฺขารปจฺจยา วิฺาณํ, วิฺาณปจฺจยา นามํ, นามปจฺจยา ฉฏฺายตนํ, ฉฏฺายตนปจฺจยา ผสฺโส, ผสฺสปจฺจยา เวทนา ¶ , เวทนาปจฺจยา อธิโมกฺโข, อธิโมกฺขปจฺจยา ภโว, ภวปจฺจยา ชาติ, ชาติปจฺจยา ชรามรณํ. เอวเมตสฺส เกวลสฺส ทุกฺขกฺขนฺธสฺส สมุทโย โหติ.
๓๔๖. กตเม ธมฺมา อพฺยากตา? ยสฺมึ สมเย กามาวจรสฺส กุสลสฺส กมฺมสฺส กตตฺตา อุปจิตตฺตา วิปากา มโนวิฺาณธาตุ อุปฺปนฺนา โหติ โสมนสฺสสหคตา าณสมฺปยุตฺตา…เป… โสมนสฺสสหคตา าณสมฺปยุตฺตา สสงฺขาเรน…เป… โสมนสฺสสหคตา าณวิปฺปยุตฺตา…เป… โสมนสฺสสหคตา าณวิปฺปยุตฺตา สสงฺขาเรน…เป… อุเปกฺขาสหคตา าณสมฺปยุตฺตา…เป… อุเปกฺขาสหคตา าณสมฺปยุตฺตา สสงฺขาเรน…เป… อุเปกฺขาสหคตา าณวิปฺปยุตฺตา…เป… อุเปกฺขาสหคตา าณวิปฺปยุตฺตา สสงฺขาเรน รูปารมฺมณา วา…เป… ธมฺมารมฺมณา ¶ วา ยํ ยํ วา ปนารพฺภ, ตสฺมึ สมเย กุสลมูลปจฺจยา สงฺขาโร, สงฺขารปจฺจยา วิฺาณํ, วิฺาณปจฺจยา นามํ, นามปจฺจยา ฉฏฺายตนํ, ฉฏฺายตนปจฺจยา ผสฺโส, ผสฺสปจฺจยา เวทนา, เวทนาปจฺจยา ปสาโท, ปสาทปจฺจยา อธิโมกฺโข, อธิโมกฺขปจฺจยา ภโว, ภวปจฺจยา ชาติ, ชาติปจฺจยา ชรามรณํ. เอวเมตสฺส เกวลสฺส ทุกฺขกฺขนฺธสฺส สมุทโย โหติ.
๓๔๗. กตเม ¶ ธมฺมา อพฺยากตา? ยสฺมึ สมเย รูปูปปตฺติยา มคฺคํ ภาเวติ วิวิจฺเจว กาเมหิ…เป… ปมํ ฌานํ อุปสมฺปชฺช วิหรติ ปถวีกสิณํ, ตสฺมึ สมเย ผสฺโส โหติ…เป… อวิกฺเขโป โหติ – อิเม ธมฺมา กุสลา.
ตสฺเสว รูปาวจรสฺส กุสลสฺส กมฺมสฺส กตตฺตา อุปจิตตฺตา วิปากํ วิวิจฺเจว กาเมหิ…เป… ปมํ ฌานํ อุปสมฺปชฺช วิหรติ ปถวีกสิณํ, ตสฺมึ สมเย กุสลมูลปจฺจยา สงฺขาโร, สงฺขารปจฺจยา วิฺาณํ, วิฺาณปจฺจยา นามํ, นามปจฺจยา ฉฏฺายตนํ, ฉฏฺายตนปจฺจยา ผสฺโส, ผสฺสปจฺจยา เวทนา, เวทนาปจฺจยา ปสาโท, ปสาทปจฺจยา อธิโมกฺโข, อธิโมกฺขปจฺจยา ภโว, ภวปจฺจยา ชาติ, ชาติปจฺจยา ชรามรณํ ¶ . เอวเมตสฺส เกวลสฺส ทุกฺขกฺขนฺธสฺส สมุทโย โหติ.
๓๔๘. กตเม ¶ ธมฺมา อพฺยากตา? ยสฺมึ สมเย อรูปูปปตฺติยา มคฺคํ ภาเวติ สพฺพโส อากิฺจฺายตนํ สมติกฺกมฺม เนวสฺานาสฺายตนสฺาสหคตํ สุขสฺส จ ปหานา…เป… จตุตฺถํ ฌานํ อุปสมฺปชฺช วิหรติ, ตสฺมึ สมเย ผสฺโส โหติ…เป… อวิกฺเขโป โหติ – อิเม ธมฺมา กุสลา.
ตสฺเสว อรูปาวจรสฺส กุสลสฺส กมฺมสฺส กตตฺตา อุปจิตตฺตา วิปากํ สพฺพโส อากิฺจฺายตนํ สมติกฺกมฺม เนวสฺานาสฺายตนสฺาสหคตํ สุขสฺส จ ปหานา…เป… จตุตฺถํ ฌานํ อุปสมฺปชฺช วิหรติ, ตสฺมึ สมเย กุสลมูลปจฺจยา สงฺขาโร, สงฺขารปจฺจยา วิฺาณํ, วิฺาณปจฺจยา นามํ, นามปจฺจยา ฉฏฺายตนํ ¶ , ฉฏฺายตนปจฺจยา ผสฺโส, ผสฺสปจฺจยา เวทนา, เวทนาปจฺจยา ปสาโท, ปสาทปจฺจยา อธิโมกฺโข, อธิโมกฺขปจฺจยา ภโว ¶ , ภวปจฺจยา ชาติ, ชาติปจฺจยา ชรามรณํ. เอวเมตสฺส เกวลสฺส ทุกฺขกฺขนฺธสฺส สมุทโย โหติ.
๓๔๙. กตเม ธมฺมา อพฺยากตา? ยสฺมึ สมเย โลกุตฺตรํ ฌานํ ภาเวติ นิยฺยานิกํ อปจยคามึ ทิฏฺิคตานํ ปหานาย ปมาย ภูมิยา ปตฺติยา วิวิจฺเจว กาเมหิ…เป… ปมํ ฌานํ อุปสมฺปชฺช วิหรติ ทุกฺขปฏิปทํ ทนฺธาภิฺํ, ตสฺมึ สมเย ผสฺโส โหติ…เป… อวิกฺเขโป โหติ – อิเม ธมฺมา กุสลา.
ตสฺเสว โลกุตฺตรสฺส กุสลสฺส ฌานสฺส กตตฺตา ภาวิตตฺตา วิปากํ วิวิจฺเจว กาเมหิ…เป… ปมํ ฌานํ อุปสมฺปชฺช วิหรติ ทุกฺขปฏิปทํ ทนฺธาภิฺํ สฺุตํ, ตสฺมึ สมเย กุสลมูลปจฺจยา สงฺขาโร, สงฺขารปจฺจยา วิฺาณํ, วิฺาณปจฺจยา นามํ, นามปจฺจยา ฉฏฺายตนํ, ฉฏฺายตนปจฺจยา ผสฺโส, ผสฺสปจฺจยา เวทนา, เวทนาปจฺจยา ปสาโท, ปสาทปจฺจยา อธิโมกฺโข, อธิโมกฺขปจฺจยา ภโว, ภวปจฺจยา ชาติ, ชาติปจฺจยา ชรามรณํ. เอวเมเตสํ ธมฺมานํ สมุทโย โหติ.
กุสลมูลกวิปากนิทฺเทโส.
๑๔. อกุสลมูลกวิปากนิทฺเทโส
๓๕๐. กตเม ¶ ¶ ธมฺมา อพฺยากตา? ยสฺมึ สมเย อกุสลสฺส กมฺมสฺส กตตฺตา อุปจิตตฺตา วิปากํ จกฺขุวิฺาณํ อุปฺปนฺนํ โหติ อุเปกฺขาสหคตํ รูปารมฺมณํ, ตสฺมึ สมเย อกุสลมูลปจฺจยา สงฺขาโร, สงฺขารปจฺจยา ¶ วิฺาณํ, วิฺาณปจฺจยา นามํ, นามปจฺจยา ฉฏฺายตนํ, ฉฏฺายตนปจฺจยา ผสฺโส, ผสฺสปจฺจยา เวทนา, เวทนาปจฺจยา ภโว, ภวปจฺจยา ชาติ, ชาติปจฺจยา ชรามรณํ. เอวเมตสฺส เกวลสฺส ทุกฺขกฺขนฺธสฺส สมุทโย โหติ.
๓๕๑. ตตฺถ กตโม อกุสลมูลปจฺจยา สงฺขาโร? ยา เจตนา สฺเจตนา สฺเจตยิตตฺตํ ¶ – อยํ วุจฺจติ ‘‘อกุสลมูลปจฺจยา สงฺขาโร’’…เป… เตน วุจฺจติ ‘‘เอวเมตสฺส เกวลสฺส ทุกฺขกฺขนฺธสฺส สมุทโย โหตี’’ติ.
๓๕๒. กตเม ธมฺมา อพฺยากตา? ยสฺมึ สมเย อกุสลสฺส กมฺมสฺส กตตฺตา อุปจิตตฺตา วิปากํ โสตวิฺาณํ อุปฺปนฺนํ โหติ อุเปกฺขาสหคตํ สทฺทารมฺมณํ…เป… ฆานวิฺาณํ อุปฺปนฺนํ โหติ อุเปกฺขาสหคตํ คนฺธารมฺมณํ…เป… ชิวฺหาวิฺาณํ อุปฺปนฺนํ โหติ อุเปกฺขาสหคตํ รสารมฺมณํ…เป… กายวิฺาณํ อุปฺปนฺนํ โหติ ทุกฺขสหคตํ โผฏฺพฺพารมฺมณํ…เป… มโนธาตุ อุปฺปนฺนา โหติ อุเปกฺขาสหคตา รูปารมฺมณา วา…เป… โผฏฺพฺพารมฺมณา วา ยํ ยํ วา ปนารพฺภ, ตสฺมึ สมเย อกุสลมูลปจฺจยา สงฺขาโร, สงฺขารปจฺจยา วิฺาณํ, วิฺาณปจฺจยา นามํ, นามปจฺจยา ฉฏฺายตนํ, ฉฏฺายตนปจฺจยา ผสฺโส, ผสฺสปจฺจยา เวทนา, เวทนาปจฺจยา อธิโมกฺโข, อธิโมกฺขปจฺจยา ภโว, ภวปจฺจยา ชาติ, ชาติปจฺจยา ชรามรณํ. เอวเมตสฺส เกวลสฺส ทุกฺขกฺขนฺธสฺส สมุทโย ¶ โหติ.
๓๕๓. กตเม ธมฺมา อพฺยากตา? ยสฺมึ สมเย อกุสลสฺส กมฺมสฺส กตตฺตา อุปจิตตฺตา วิปากา มโนวิฺาณธาตุ อุปฺปนฺนา โหติ อุเปกฺขาสหคตา รูปารมฺมณา วา…เป… ธมฺมารมฺมณา วา ยํ ยํ วา ปนารพฺภ, ตสฺมึ สมเย อกุสลมูลปจฺจยา สงฺขาโร, สงฺขารปจฺจยา วิฺาณํ, วิฺาณปจฺจยา นามํ, นามปจฺจยา ฉฏฺายตนํ, ฉฏฺายตนปจฺจยา ผสฺโส ¶ , ผสฺสปจฺจยา เวทนา, เวทนาปจฺจยา อธิโมกฺโข, อธิโมกฺขปจฺจยา ภโว, ภวปจฺจยา ชาติ ¶ , ชาติปจฺจยา ชรามรณํ. เอวเมตสฺส เกวลสฺส ทุกฺขกฺขนฺธสฺส สมุทโย โหติ.
๓๕๔. ตตฺถ กตโม อกุสลมูลปจฺจยา สงฺขาโร? ยา เจตนา สฺเจตนา สฺเจตยิตตฺตํ – อยํ วุจฺจติ ‘‘อกุสลมูลปจฺจยา สงฺขาโร’’.
ตตฺถ กตมํ สงฺขารปจฺจยา วิฺาณํ? ยํ จิตฺตํ มโน มานสํ…เป… ตชฺชามโนวิฺาณธาตุ – อิทํ วุจฺจติ ‘‘สงฺขารปจฺจยา วิฺาณํ’’.
ตตฺถ ¶ กตมํ วิฺาณปจฺจยา นามํ? เวทนากฺขนฺโธ, สฺากฺขนฺโธ, สงฺขารกฺขนฺโธ – อิทํ วุจฺจติ ‘‘วิฺาณปจฺจยา นามํ’’.
ตตฺถ กตมํ นามปจฺจยา ฉฏฺายตนํ? ยํ จิตฺตํ มโน มานสํ…เป… ตชฺชามโนวิฺาณธาตุ – อิทํ วุจฺจติ ‘‘นามปจฺจยา ฉฏฺายตนํ’’.
ตตฺถ ¶ กตโม ฉฏฺายตนปจฺจยา ผสฺโส? โย ผสฺโส ผุสนา สมฺผุสนา สมฺผุสิตตฺตํ – อยํ วุจฺจติ ‘‘ฉฏฺายตนปจฺจยา ผสฺโส’’.
ตตฺถ กตมา ผสฺสปจฺจยา เวทนา? ยํ เจตสิกํ เนว สาตํ นาสาตํ เจโตสมฺผสฺสชํ อทุกฺขมสุขํ เวทยิตํ เจโตสมฺผสฺสชา อทุกฺขมสุขา เวทนา – อยํ วุจฺจติ ‘‘ผสฺสปจฺจยา เวทนา’’.
ตตฺถ กตโม เวทนาปจฺจยา อธิโมกฺโข? โย จิตฺตสฺส อธิโมกฺโข อธิมุจฺจนา ตทธิมุตฺตตา – อยํ วุจฺจติ ‘‘เวทนาปจฺจยา อธิโมกฺโข’’.
ตตฺถ กตโม อธิโมกฺขปจฺจยา ภโว? เปตฺวา อธิโมกฺขํ, เวทนากฺขนฺโธ สฺากฺขนฺโธ สงฺขารกฺขนฺโธ วิฺาณกฺขนฺโธ – อยํ วุจฺจติ ‘‘อธิโมกฺขปจฺจยา ภโว’’.
ตตฺถ กตมา ภวปจฺจยา ชาติ? ยา เตสํ เตสํ ธมฺมานํ ชาติ สฺชาติ นิพฺพตฺติ อภินิพฺพตฺติ ปาตุภาโว – อยํ วุจฺจติ ‘‘ภวปจฺจยา ชาติ’’.
ตตฺถ กตมํ ชาติปจฺจยา ชรามรณํ? อตฺถิ ชรา, อตฺถิ มรณํ. ตตฺถ กตมา ชรา? ยา เตสํ เตสํ ธมฺมานํ ชรา ชีรณตา อายุโน สํหานิ ¶ – อยํ วุจฺจติ ชรา. ตตฺถ กตมํ มรณํ? โย เตสํ เตสํ ธมฺมานํ ขโย วโย เภโท ปริเภโท อนิจฺจตา อนฺตรธานํ – อิทํ วุจฺจติ ‘‘มรณํ’’. อิติ อยฺจ ชรา, อิทฺจ มรณํ. อิทํ วุจฺจติ ‘‘ชาติปจฺจยา ชรามรณํ’’.
เอวเมตสฺส ¶ เกวลสฺส ทุกฺขกฺขนฺธสฺส สมุทโย โหตีติ. เอวเมตสฺส เกวลสฺส ทุกฺขกฺขนฺธสฺส สงฺคติ โหติ, สมาคโม โหติ, สโมธานํ ¶ โหติ, ปาตุภาโว โหติ. เตน ¶ วุจฺจติ เอวเมตสฺส เกวลสฺส ทุกฺขกฺขนฺธสฺส สมุทโย โหตี’’ติ.
อกุสลมูลกวิปากนิทฺเทโส.
อภิธมฺมภาชนียํ.
ปฏิจฺจสมุปฺปาทวิภงฺโค [ปจฺจยาการวิภงฺโค (สี. สฺยา.)] นิฏฺิโต.
๗. สติปฏฺานวิภงฺโค
๑. สุตฺตนฺตภาชนียํ
๓๕๕. จตฺตาโร ¶ ¶ ¶ สติปฏฺานา – อิธ ภิกฺขุ อชฺฌตฺตํ กาเย กายานุปสฺสี วิหรติ พหิทฺธา กาเย กายานุปสฺสี วิหรติ อชฺฌตฺตพหิทฺธา กาเย กายานุปสฺสี วิหรติ อาตาปี สมฺปชาโน สติมา วิเนยฺย โลเก อภิชฺฌาโทมนสฺสํ, อชฺฌตฺตํ เวทนาสุ เวทนานุปสฺสี วิหรติ พหิทฺธา เวทนาสุ เวทนานุปสฺสี วิหรติ อชฺฌตฺตพหิทฺธา เวทนาสุ เวทนานุปสฺสี วิหรติ อาตาปี สมฺปชาโน สติมา วิเนยฺย โลเก อภิชฺฌาโทมนสฺสํ, อชฺฌตฺตํ จิตฺเต จิตฺตานุปสฺสี วิหรติ พหิทฺธา จิตฺเต จิตฺตานุปสฺสี วิหรติ อชฺฌตฺตพหิทฺธา จิตฺเต จิตฺตานุปสฺสี วิหรติ อาตาปี สมฺปชาโน สติมา วิเนยฺย โลเก อภิชฺฌาโทมนสฺสํ, อชฺฌตฺตํ ธมฺเมสุ ธมฺมานุปสฺสี วิหรติ พหิทฺธา ธมฺเมสุ ธมฺมานุปสฺสี วิหรติ อชฺฌตฺตพหิทฺธา ธมฺเมสุ ธมฺมานุปสฺสี วิหรติ อาตาปี สมฺปชาโน สติมา วิเนยฺย โลเก อภิชฺฌาโทมนสฺสํ.
๑. กายานุปสฺสนานิทฺเทโส
๓๕๖. กถฺจ ¶ ภิกฺขุ อชฺฌตฺตํ กาเย กายานุปสฺสี วิหรติ? อิธ ภิกฺขุ อชฺฌตฺตํ กายํ อุทฺธํ ปาทตลา อโธ เกสมตฺถกา ตจปริยนฺตํ ปูรํ นานปฺปการสฺส อสุจิโน ปจฺจเวกฺขติ – ‘‘อตฺถิ อิมสฺมึ กาเย เกสา โลมา นขา ทนฺตา ตโจ มํสํ นฺหารุ [นหารุ (สี.)] อฏฺิ อฏฺิมิฺชํ [อฏฺิมิฺชา (สี.)] วกฺกํ หทยํ ยกนํ กิโลมกํ ปิหกํ ปปฺผาสํ อนฺตํ อนฺตคุณํ อุทริยํ กรีสํ ปิตฺตํ เสมฺหํ ปุพฺโพ โลหิตํ เสโท เมโท อสฺสุ วสา เขโฬ สิงฺฆาณิกา ลสิกา มุตฺต’’นฺติ. โส ตํ นิมิตฺตํ อาเสวติ ภาเวติ พหุลีกโรติ สฺวาวตฺถิตํ ววตฺถเปติ. โส ¶ ตํ นิมิตฺตํ อาเสวิตฺวา ภาเวตฺวา พหุลีกริตฺวา สฺวาวตฺถิตํ ววตฺถเปตฺวา พหิทฺธา กาเย จิตฺตํ อุปสํหรติ.
กถฺจ ¶ ภิกฺขุ พหิทฺธา กาเย กายานุปสฺสี วิหรติ? อิธ ภิกฺขุ พหิทฺธา กายํ อุทฺธํ ปาทตลา อโธ เกสมตฺถกา ตจปริยนฺตํ ปูรํ นานปฺปการสฺส อสุจิโน ปจฺจเวกฺขติ – ‘‘อตฺถิสฺส กาเย เกสา โลมา ¶ นขา ทนฺตา ตโจ มํสํ นฺหารุ อฏฺิ อฏฺิมิฺชํ วกฺกํ หทยํ ยกนํ กิโลมกํ ปิหกํ ปปฺผาสํ อนฺตํ อนฺตคุณํ อุทริยํ กรีสํ ปิตฺตํ เสมฺหํ ปุพฺโพ โลหิตํ เสโท เมโท อสฺสุ วสา เขโฬ สิงฺฆาณิกา ลสิกา มุตฺต’’นฺติ. โส ตํ นิมิตฺตํ อาเสวติ ภาเวติ พหุลีกโรติ สฺวาวตฺถิตํ ววตฺถเปติ. โส ตํ นิมิตฺตํ อาเสวิตฺวา ภาเวตฺวา พหุลีกริตฺวา สฺวาวตฺถิตํ ววตฺถเปตฺวา อชฺฌตฺตพหิทฺธา กาเย จิตฺตํ อุปสํหรติ.
กถฺจ ¶ ภิกฺขุ อชฺฌตฺตพหิทฺธา กาเย กายานุปสฺสี วิหรติ? อิธ ภิกฺขุ อชฺฌตฺตพหิทฺธา กายํ อุทฺธํ ปาทตลา อโธ เกสมตฺถกา ตจปริยนฺตํ ปูรํ นานปฺปการสฺส อสุจิโน ปจฺจเวกฺขติ – ‘‘อตฺถิ อิมสฺมึ กาเย เกสา โลมา นขา ทนฺตา ตโจ มํสํ นฺหารุ อฏฺิ อฏฺิมิฺชํ วกฺกํ หทยํ ยกนํ กิโลมกํ ปิหกํ ปปฺผาสํ อนฺตํ อนฺตคุณํ อุทริยํ กรีสํ ปิตฺตํ เสมฺหํ ปุพฺโพ โลหิตํ เสโท เมโท อสฺสุ วสา เขโฬ สิงฺฆาณิกา ลสิกา มุตฺต’’นฺติ. เอวํ ภิกฺขุ อชฺฌตฺตพหิทฺธา กาเย กายานุปสฺสี วิหรติ อาตาปี สมฺปชาโน สติมา วิเนยฺย โลเก อภิชฺฌาโทมนสฺสํ.
๓๕๗. อนุปสฺสีติ. ตตฺถ กตมา อนุปสฺสนา? ยา ปฺา ปชานนา…เป… อโมโห ธมฺมวิจโย สมฺมาทิฏฺิ – อยํ วุจฺจติ ‘‘อนุปสฺสนา’’. อิมาย อนุปสฺสนาย อุเปโต โหติ สมุเปโต อุปาคโต สมุปาคโต อุปปนฺโน สมฺปนฺโน สมนฺนาคโต. เตน วุจฺจติ ‘‘อนุปสฺสี’’ติ.
๓๕๘. วิหรตีติ. อิริยติ วตฺตติ ปาเลติ ยเปติ ยาเปติ จรติ วิหรติ. เตน วุจฺจติ ‘‘วิหรตี’’ติ.
๓๕๙. อาตาปีติ. ตตฺถ กตโม อาตาโป [กตมํ อาตาปํ (สพฺพตฺถ)]? โย เจตสิโก วีริยารมฺโภ…เป… สมฺมาวายาโม ¶ – อยํ วุจฺจติ ‘‘อาตาโป’’. อิมินา อาตาเปน อุเปโต โหติ สมุเปโต อุปาคโต สมุปาคโต อุปปนฺโน สมฺปนฺโน สมนฺนาคโต. เตน วุจฺจติ ‘‘อาตาปี’’ติ.
๓๖๐. สมฺปชาโนติ ¶ ¶ . ตตฺถ กตมํ สมฺปชฺํ? ยา ปฺา ปชานนา…เป… อโมโห ธมฺมวิจโย สมฺมาทิฏฺิ – อิทํ วุจฺจติ ‘‘สมฺปชฺํ’’. อิมินา สมฺปชฺเน อุเปโต โหติ สมุเปโต อุปาคโต สมุปาคโต อุปปนฺโน ¶ สมฺปนฺโน สมนฺนาคโต. เตน วุจฺจติ ‘‘สมฺปชาโน’’ติ.
๓๖๑. สติมาติ. ตตฺถ กตมา สติ? ยา สติ อนุสฺสติ…เป… สมฺมาสติ – อยํ วุจฺจติ ‘‘สติ’’. อิมาย สติยา อุเปโต โหติ สมุเปโต อุปาคโต สมุปาคโต อุปปนฺโน สมฺปนฺโน สมนฺนาคโต. เตน วุจฺจติ ‘‘สติมา’’ติ.
๓๖๒. วิเนยฺย โลเก อภิชฺฌาโทมนสฺสนฺติ. ตตฺถ กตโม โลโก? สฺเวว กาโย โลโก. ปฺจปิ อุปาทานกฺขนฺธา โลโก. อยํ วุจฺจติ ‘‘โลโก’’. ตตฺถ กตมา อภิชฺฌา? โย ราโค สาราโค…เป… จิตฺตสฺส สาราโค – อยํ วุจฺจติ ‘‘อภิชฺฌา’’. ตตฺถ กตมํ โทมนสฺสํ? ยํ เจตสิกํ อสาตํ เจตสิกํ ทุกฺขํ เจโตสมฺผสฺสชํ อสาตํ ทุกฺขํ เวทยิตํ เจโตสมฺผสฺสชา อสาตา ทุกฺขา เวทนา – อิทํ วุจฺจติ ‘‘โทมนสฺสํ’’. อิติ อยฺจ อภิชฺฌา อิทฺจ โทมนสฺสํ อิมมฺหิ โลเก วินีตา โหนฺติ ปฏิวินีตา สนฺตา สมิตา วูปสนฺตา อตฺถงฺคตา อพฺภตฺถงฺคตา อปฺปิตา พฺยปฺปิตา โสสิตา วิโสสิตา พฺยนฺตีกตา. เตน วุจฺจติ ‘‘วิเนยฺย โลเก อภิชฺฌาโทมนสฺส’’นฺติ.
กายานุปสฺสนานิทฺเทโส.
๒. เวทนานุปสฺสนานิทฺเทโส
๓๖๓. กถฺจ ¶ ภิกฺขุ อชฺฌตฺตํ เวทนาสุ เวทนานุปสฺสี วิหรติ? อิธ ภิกฺขุ สุขํ เวทนํ ¶ เวทยมาโน ‘‘สุขํ เวทนํ เวทยามี’’ติ ปชานาติ, ทุกฺขํ เวทนํ เวทยมาโน ‘‘ทุกฺขํ เวทนํ เวทยามี’’ติ ปชานาติ, อทุกฺขมสุขํ เวทนํ เวทยมาโน ‘‘อทุกฺขมสุขํ เวทนํ เวทยามี’’ติ ปชานาติ, สามิสํ วา สุขํ เวทนํ เวทยมาโน ‘‘สามิสํ สุขํ เวทนํ เวทยามี’’ติ ปชานาติ, นิรามิสํ วา สุขํ เวทนํ เวทยมาโน ‘‘นิรามิสํ สุขํ เวทนํ เวทยามี’’ติ ปชานาติ, สามิสํ วา ทุกฺขํ เวทนํ เวทยมาโน ‘‘สามิสํ ทุกฺขํ ¶ เวทนํ เวทยามี’’ติ ปชานาติ, นิรามิสํ วา ทุกฺขํ เวทนํ เวทยมาโน ‘‘นิรามิสํ ทุกฺขํ เวทนํ เวทยามี’’ติ ปชานาติ, สามิสํ วา อทุกฺขมสุขํ เวทนํ เวทยมาโน ‘‘สามิสํ อทุกฺขมสุขํ เวทนํ เวทยามี’’ติ ปชานาติ, นิรามิสํ วา อทุกฺขมสุขํ เวทนํ เวทยมาโน ‘‘นิรามิสํ อทุกฺขมสุขํ เวทนํ เวทยามี’’ติ ¶ ปชานาติ. โส ตํ นิมิตฺตํ อาเสวติ ภาเวติ พหุลีกโรติ สฺวาวตฺถิตํ ววตฺถเปติ. โส ตํ นิมิตฺตํ อาเสวิตฺวา ภาเวตฺวา พหุลีกริตฺวา สฺวาวตฺถิตํ ววตฺถเปตฺวา พหิทฺธา เวทนาสุ จิตฺตํ อุปสํหรติ.
กถฺจ ภิกฺขุ พหิทฺธา เวทนาสุ เวทนานุปสฺสี วิหรติ? อิธ ภิกฺขุ สุขํ เวทนํ เวทยมานํ ‘‘สุขํ เวทนํ เวทยตี’’ติ ปชานาติ, ทุกฺขํ เวทนํ เวทยมานํ ‘‘ทุกฺขํ เวทนํ เวทยตี’’ติ ปชานาติ, อทุกฺขมสุขํ เวทนํ เวทยมานํ ‘‘อทุกฺขมสุขํ เวทนํ เวทยตี’’ติ ปชานาติ, สามิสํ ¶ วา สุขํ เวทนํ เวทยมานํ ‘‘สามิสํ สุขํ เวทนํ เวทยตี’’ติ ปชานาติ, นิรามิสํ วา สุขํ เวทนํ เวทยมานํ ‘‘นิรามิสํ สุขํ เวทนํ เวทยตี’’ติ ปชานาติ, สามิสํ วา ทุกฺขํ เวทนํ เวทยมานํ ‘‘สามิสํ ทุกฺขํ เวทนํ เวทยตี’’ติ ปชานาติ, นิรามิสํ วา ทุกฺขํ เวทนํ เวทยมานํ ‘‘นิรามิสํ ทุกฺขํ เวทนํ เวทยตี’’ติ ปชานาติ, สามิสํ วา อทุกฺขมสุขํ เวทนํ เวทยมานํ ‘‘สามิสํ อทุกฺขมสุขํ เวทนํ เวทยตี’’ติ ปชานาติ, นิรามิสํ วา อทุกฺขมสุขํ เวทนํ เวทยมานํ ‘‘นิรามิสํ อทุกฺขมสุขํ เวทนํ เวทยตี’’ติ ปชานาติ. โส ตํ นิมิตฺตํ อาเสวติ ภาเวติ พหุลีกโรติ สฺวาวตฺถิตํ ววตฺถเปติ. โส ตํ นิมิตฺตํ อาเสวิตฺวา ภาเวตฺวา พหุลีกริตฺวา สฺวาวตฺถิตํ ววตฺถเปตฺวา อชฺฌตฺตพหิทฺธา เวทนาสุ จิตฺตํ อุปสํหรติ.
กถฺจ ภิกฺขุ อชฺฌตฺตพหิทฺธา เวทนาสุ เวทนานุปสฺสี วิหรติ? อิธ ภิกฺขุ สุขํ เวทนํ ‘‘สุขา เวทนา’’ติ ปชานาติ, ทุกฺขํ เวทนํ ‘‘ทุกฺขา เวทนา’’ติ ปชานาติ, อทุกฺขมสุขํ เวทนํ ‘‘อทุกฺขมสุขา เวทนา’’ติ ปชานาติ, สามิสํ วา สุขํ เวทนํ ‘‘สามิสา ¶ สุขา เวทนา’’ติ ปชานาติ, นิรามิสํ วา สุขํ เวทนํ ‘‘นิรามิสา สุขา เวทนา’’ติ ปชานาติ, สามิสํ วา ทุกฺขํ เวทนํ ‘‘สามิสา ทุกฺขา เวทนา’’ติ ปชานาติ, นิรามิสํ วา ทุกฺขํ เวทนํ ‘‘นิรามิสา ทุกฺขา เวทนา’’ติ ปชานาติ, สามิสํ วา อทุกฺขมสุขํ เวทนํ ‘‘สามิสา อทุกฺขมสุขา เวทนา’’ติ ปชานาติ, นิรามิสํ วา อทุกฺขมสุขํ เวทนํ ¶ ‘‘นิรามิสา อทุกฺขมสุขา เวทนา’’ติ ปชานาติ. เอวํ ภิกฺขุ อชฺฌตฺตพหิทฺธา เวทนาสุ เวทนานุปสฺสี วิหรติ อาตาปี สมฺปชาโน สติมา วิเนยฺย โลเก อภิชฺฌาโทมนสฺสํ.
๓๖๔. อนุปสฺสีติ ¶ …เป… วิหรตีติ…เป… อาตาปีติ…เป… สมฺปชาโนติ…เป… ¶ สติมาติ…เป… วิเนยฺย โลเก อภิชฺฌาโทมนสฺสนฺติ. ตตฺถ กตโม โลโก? สาเยว เวทนา โลโก. ปฺจปิ อุปาทานกฺขนฺธา โลโก. อยํ วุจฺจติ ‘‘โลโก’’. ตตฺถ กตมา อภิชฺฌา? โย ราโค สาราโค…เป… จิตฺตสฺส สาราโค – อยํ วุจฺจติ ‘‘อภิชฺฌา’’. ตตฺถ กตมํ โทมนสฺสํ? ยํ เจตสิกํ อสาตํ เจตสิกํ ทุกฺขํ เจโตสมฺผสฺสชํ อสาตํ ทุกฺขํ เวทยิตํ เจโตสมฺผสฺสชา อสาตา ทุกฺขา เวทนา – อิทํ วุจฺจติ ‘‘โทมนสฺสํ’’. อิติ อยฺจ อภิชฺฌา อิทฺจ โทมนสฺสํ อิมมฺหิ โลเก วินีตา โหนฺติ ปฏิวินีตา สนฺตา สมิตา วูปสนฺตา อตฺถงฺคตา อพฺภตฺถงฺคตา อปฺปิตา พฺยปฺปิตา โสสิตา วิโสสิตา พฺยนฺตีกตา. เตน วุจฺจติ ‘‘วิเนยฺย โลเก อภิชฺฌาโทมนสฺส’’นฺติ.
เวทนานุปสฺสนานิทฺเทโส.
๓. จิตฺตานุปสฺสนานิทฺเทโส
๓๖๕. กถฺจ ภิกฺขุ อชฺฌตฺตํ จิตฺเต จิตฺตานุปสฺสี วิหรติ? อิธ ภิกฺขุ สราคํ วา จิตฺตํ ‘‘สราคํ เม จิตฺต’’นฺติ ปชานาติ, วีตราคํ วา จิตฺตํ ‘‘วีตราคํ เม จิตฺต’’นฺติ ปชานาติ, สโทสํ วา จิตฺตํ ‘‘สโทสํ เม จิตฺต’’นฺติ ปชานาติ, วีตโทสํ วา จิตฺตํ ‘‘วีตโทสํ เม จิตฺต’’นฺติ ปชานาติ, สโมหํ วา จิตฺตํ ‘‘สโมหํ เม จิตฺต’’นฺติ ปชานาติ, วีตโมหํ ¶ วา จิตฺตํ ‘‘วีตโมหํ เม จิตฺต’’นฺติ ปชานาติ, สํขิตฺตํ วา จิตฺตํ ‘‘สํขิตฺตํ เม จิตฺต’’นฺติ ปชานาติ, วิกฺขิตฺตํ วา จิตฺตํ ‘‘วิกฺขิตฺตํ เม จิตฺต’’นฺติ ¶ ปชานาติ, มหคฺคตํ วา จิตฺตํ ‘‘มหคฺคตํ เม จิตฺต’’นฺติ ปชานาติ, อมหคฺคตํ วา จิตฺตํ ‘‘อมหคฺคตํ เม จิตฺต’’นฺติ ปชานาติ, สอุตฺตรํ วา จิตฺตํ ‘‘สอุตฺตรํ เม จิตฺต’’นฺติ ปชานาติ, อนุตฺตรํ วา จิตฺตํ ‘‘อนุตฺตรํ เม จิตฺต’’นฺติ ปชานาติ, สมาหิตํ วา จิตฺตํ ‘‘สมาหิตํ เม จิตฺต’’นฺติ ปชานาติ, อสมาหิตํ ¶ วา จิตฺตํ ‘‘อสมาหิตํ เม จิตฺต’’นฺติ ปชานาติ, วิมุตฺตํ วา จิตฺตํ ‘‘วิมุตฺตํ เม จิตฺต’’นฺติ ปชานาติ, อวิมุตฺตํ วา จิตฺตํ ‘‘อวิมุตฺตํ เม จิตฺต’’นฺติ ปชานาติ. โส ตํ นิมิตฺตํ อาเสวติ ภาเวติ พหุลีกโรติ สฺวาวตฺถิตํ ววตฺถเปติ. โส ตํ นิมิตฺตํ อาเสวิตฺวา ภาเวตฺวา พหุลีกริตฺวา สฺวาวตฺถิตํ ววตฺถเปตฺวา พหิทฺธา จิตฺเต จิตฺตํ อุปสํหรติ.
กถฺจ ภิกฺขุ พหิทฺธา จิตฺเต จิตฺตานุปสฺสี วิหรติ? อิธ ภิกฺขุ สราคํ วาสฺส จิตฺตํ ‘‘สราคมสฺส จิตฺต’’นฺติ ปชานาติ, วีตราคํ วาสฺส จิตฺตํ ‘‘วีตราคมสฺส จิตฺต’’นฺติ ปชานาติ, สโทสํ วาสฺส จิตฺตํ ‘‘สโทสมสฺส จิตฺต’’นฺติ ¶ ปชานาติ, วีตโทสํ วาสฺส จิตฺตํ ‘‘วีตโทสมสฺส จิตฺต’’นฺติ ปชานาติ, สโมหํ วาสฺส จิตฺตํ ‘‘สโมหมสฺส จิตฺต’’นฺติ ปชานาติ, วีตโมหํ วาสฺส จิตฺตํ ‘‘วีตโมหมสฺส จิตฺต’’นฺติ ปชานาติ, สํขิตฺตํ วาสฺส จิตฺตํ ‘‘สํขิตฺตมสฺส จิตฺต’’นฺติ ปชานาติ, วิกฺขิตฺตํ วาสฺส จิตฺตํ ‘‘วิกฺขิตฺตมสฺส จิตฺต’’นฺติ ปชานาติ, มหคฺคตํ วาสฺส จิตฺตํ ‘‘มหคฺคตมสฺส จิตฺต’’นฺติ ปชานาติ, อมหคฺคตํ วาสฺส จิตฺตํ ‘‘อมหคฺคตมสฺส จิตฺต’’นฺติ ปชานาติ, สอุตฺตรํ วาสฺส จิตฺตํ ‘‘สอุตฺตรมสฺส จิตฺต’’นฺติ ปชานาติ, อนุตฺตรํ วาสฺส ¶ จิตฺตํ ‘‘อนุตฺตรมสฺส จิตฺต’’นฺติ ปชานาติ, สมาหิตํ วาสฺส จิตฺตํ ‘‘สมาหิตมสฺส จิตฺต’’นฺติ ปชานาติ, อสมาหิตํ วาสฺส จิตฺตํ ‘‘อสมาหิตมสฺส จิตฺต’’นฺติ ปชานาติ, วิมุตฺตํ วาสฺส จิตฺตํ ‘‘วิมุตฺตมสฺส จิตฺต’’นฺติ ปชานาติ, อวิมุตฺตํ วาสฺส จิตฺตํ ‘‘อวิมุตฺตมสฺส จิตฺต’’นฺติ ปชานาติ. โส ตํ นิมิตฺตํ อาเสวติ ภาเวติ พหุลีกโรติ สฺวาวตฺถิตํ ววตฺถเปติ. โส ตํ นิมิตฺตํ อาเสวิตฺวา ภาเวตฺวา พหุลีกริตฺวา สฺวาวตฺถิตํ ววตฺถเปตฺวา อชฺฌตฺตพหิทฺธา จิตฺเต จิตฺตํ อุปสํหรติ.
กถฺจ ภิกฺขุ อชฺฌตฺตพหิทฺธา จิตฺเต จิตฺตานุปสฺสี วิหรติ? อิธ ภิกฺขุ สราคํ วา จิตฺตํ ‘‘สราคํ จิตฺต’’นฺติ ปชานาติ, วีตราคํ วา จิตฺตํ ‘‘วีตราคํ จิตฺต’’นฺติ ปชานาติ, สโทสํ ¶ วา จิตฺตํ ‘‘สโทสํ จิตฺต’’นฺติ ปชานาติ, วีตโทสํ วา จิตฺตํ ‘‘วีตโทสํ จิตฺต’’นฺติ ปชานาติ, สโมหํ วา จิตฺตํ ‘‘สโมหํ จิตฺต’’นฺติ ปชานาติ, วีตโมหํ วา จิตฺตํ ‘‘วีตโมหํ จิตฺต’’นฺติ ปชานาติ, สํขิตฺตํ วา จิตฺตํ ‘‘สํขิตฺตํ จิตฺต’’นฺติ ปชานาติ, วิกฺขิตฺตํ วา จิตฺตํ ‘‘วิกฺขิตฺตํ จิตฺต’’นฺติ ปชานาติ, มหคฺคตํ วา จิตฺตํ ‘‘มหคฺคตํ จิตฺต’’นฺติ ปชานาติ, อมหคฺคตํ วา จิตฺตํ ‘‘อมหคฺคตํ จิตฺต’’นฺติ ปชานาติ, สอุตฺตรํ วา จิตฺตํ ‘‘สอุตฺตรํ จิตฺต’’นฺติ ปชานาติ, อนุตฺตรํ วา จิตฺตํ ‘‘อนุตฺตรํ จิตฺต’’นฺติ ปชานาติ ¶ , สมาหิตํ วา จิตฺตํ ‘‘สมาหิตํ จิตฺต’’นฺติ ปชานาติ, อสมาหิตํ วา จิตฺตํ ‘‘อสมาหิตํ จิตฺต’’นฺติ ปชานาติ, วิมุตฺตํ วา จิตฺตํ ‘‘วิมุตฺตํ จิตฺต’’นฺติ ปชานาติ, อวิมุตฺตํ วา จิตฺตํ ‘‘อวิมุตฺตํ จิตฺต’’นฺติ ปชานาติ. เอวํ ภิกฺขุ ¶ อชฺฌตฺตพหิทฺธา จิตฺเต จิตฺตานุปสฺสี วิหรติ อาตาปี สมฺปชาโน สติมา วิเนยฺย โลเก อภิชฺฌาโทมนสฺสํ.
๓๖๖. อนุปสฺสีติ…เป… วิหรตีติ…เป… อาตาปีติ…เป… สมฺปชาโนติ…เป… สติมาติ…เป… วิเนยฺย โลเก อภิชฺฌาโทมนสฺสนฺติ. ตตฺถ กตโม โลโก? ตํเยว จิตฺตํ โลโก. ปฺจปิ อุปาทานกฺขนฺธา โลโก – ตตฺถ กตมา อภิชฺฌา? โย ¶ ราโค สาราโค…เป… จิตฺตสฺส สาราโค – อยํ วุจฺจติ ‘‘อภิชฺฌา’’. ตตฺถ กตมํ โทมนสฺสํ? ยํ เจตสิกํ อสาตํ เจตสิกํ ทุกฺขํ เจโตสมฺผสฺสชํ อสาตํ ทุกฺขํ เวทยิตํ เจโตสมฺผสฺสชา อสาตา ทุกฺขา เวทนา – อิทํ วุจฺจติ ‘‘โทมนสฺสํ’’. อิติ อยฺจ อภิชฺฌา อิทฺจ โทมนสฺสํ อิมมฺหิ โลเก วินีตา โหนฺติ ปฏิวินีตา สนฺตา สมิตา วูปสนฺตา อตฺถงฺคตา อพฺภตฺถงฺคตา อปฺปิตา พฺยปฺปิตา โสสิตา วิโสสิตา พฺยนฺตีกตา. เตน วุจฺจติ ‘‘วิเนยฺย โลเก อภิชฺฌาโทมนสฺส’’นฺติ.
จิตฺตานุปสฺสนานิทฺเทโส.
๔. ธมฺมานุปสฺสนานิทฺเทโส
๓๖๗. กถฺจ ภิกฺขุ อชฺฌตฺตํ ธมฺเมสุ ธมฺมานุปสฺสี วิหรติ? อิธ ภิกฺขุ สนฺตํ วา ¶ อชฺฌตฺตํ กามจฺฉนฺทํ ‘‘อตฺถิ เม อชฺฌตฺตํ กามจฺฉนฺโท’’ติ ปชานาติ, อสนฺตํ วา อชฺฌตฺตํ กามจฺฉนฺทํ ‘‘นตฺถิ เม อชฺฌตฺตํ กามจฺฉนฺโท’’ติ ปชานาติ, ยถา จ อนุปฺปนฺนสฺส กามจฺฉนฺทสฺส อุปฺปาโท โหติ ตฺจ ปชานาติ, ยถา จ อุปฺปนฺนสฺส ¶ กามจฺฉนฺทสฺส ปหานํ โหติ ตฺจ ปชานาติ, ยถา จ ปหีนสฺส กามจฺฉนฺทสฺส อายตึ อนุปฺปาโท โหติ ตฺจ ปชานาติ. สนฺตํ วา อชฺฌตฺตํ พฺยาปาทํ…เป… สนฺตํ วา อชฺฌตฺตํ ถินมิทฺธํ [ถีนมิทฺธํ (สี. สฺยา.)] …เป… สนฺตํ วา อชฺฌตฺตํ อุทฺธจฺจกุกฺกุจฺจํ…เป… สนฺตํ วา อชฺฌตฺตํ วิจิกิจฺฉํ ‘‘อตฺถิ เม อชฺฌตฺตํ วิจิกิจฺฉา’’ติ ปชานาติ, อสนฺตํ วา อชฺฌตฺตํ วิจิกิจฺฉํ ‘‘นตฺถิ เม อชฺฌตฺตํ วิจิกิจฺฉา’’ติ ¶ ปชานาติ, ยถา จ อนุปฺปนฺนาย วิจิกิจฺฉาย อุปฺปาโท โหติ ตฺจ ปชานาติ, ยถา จ อุปฺปนฺนาย วิจิกิจฺฉาย ปหานํ โหติ ตฺจ ปชานาติ, ยถา จ ปหีนาย วิจิกิจฺฉาย อายตึ อนุปฺปาโท โหติ ตฺจ ปชานาติ.
สนฺตํ วา อชฺฌตฺตํ สติสมฺโพชฺฌงฺคํ ‘‘อตฺถิ เม อชฺฌตฺตํ สติสมฺโพชฺฌงฺโค’’ติ ปชานาติ, อสนฺตํ วา อชฺฌตฺตํ สติสมฺโพชฺฌงฺคํ ‘‘นตฺถิ เม อชฺฌตฺตํ สติสมฺโพชฺฌงฺโค’’ติ ปชานาติ, ยถา จ อนุปฺปนฺนสฺส สติสมฺโพชฺฌงฺคสฺส อุปฺปาโท โหติ ตฺจ ปชานาติ, ยถา จ อุปฺปนฺนสฺส สติสมฺโพชฺฌงฺคสฺส ภาวนาย ปาริปูรี โหติ ตฺจ ปชานาติ, สนฺตํ วา อชฺฌตฺตํ ธมฺมวิจยสมฺโพชฺฌงฺคํ…เป… สนฺตํ วา อชฺฌตฺตํ วีริยสมฺโพชฺฌงฺคํ [วิริยสมฺโพชฺฌงฺคํ (สี. สฺยา.)] …เป… สนฺตํ วา อชฺฌตฺตํ ปีติสมฺโพชฺฌงฺคํ ¶ …เป… สนฺตํ วา อชฺฌตฺตํ ปสฺสทฺธิสมฺโพชฺฌงฺคํ…เป… สนฺตํ วา อชฺฌตฺตํ สมาธิสมฺโพชฺฌงฺคํ…เป… สนฺตํ วา อชฺฌตฺตํ อุเปกฺขาสมฺโพชฺฌงฺคํ ‘‘อตฺถิ เม อชฺฌตฺตํ อุเปกฺขาสมฺโพชฺฌงฺโค’’ติ ปชานาติ, อสนฺตํ วา อชฺฌตฺตํ อุเปกฺขาสมฺโพชฺฌงฺคํ ¶ ‘‘นตฺถิ เม อชฺฌตฺตํ อุเปกฺขาสมฺโพชฺฌงฺโค’’ติ ปชานาติ, ยถา จ อนุปฺปนฺนสฺส อุเปกฺขาสมฺโพชฺฌงฺคสฺส อุปฺปาโท โหติ ตฺจ ปชานาติ, ยถา จ อุปฺปนฺนสฺส อุเปกฺขาสมฺโพชฺฌงฺคสฺส ภาวนาย ปาริปูรี โหติ ตฺจ ปชานาติ. โส ตํ นิมิตฺตํ อาเสวติ ภาเวติ พหุลีกโรติ สฺวาวตฺถิตํ ววตฺถเปติ. โส ตํ นิมิตฺตํ อาเสวิตฺวา ภาเวตฺวา พหุลีกริตฺวา สฺวาวตฺถิตํ ววตฺถเปตฺวา พหิทฺธา ธมฺเมสุ จิตฺตํ อุปสํหรติ.
กถฺจ ภิกฺขุ พหิทฺธา ธมฺเมสุ ธมฺมานุปสฺสี วิหรติ? อิธ ภิกฺขุ สนฺตํ วาสฺส กามจฺฉนฺทํ ‘‘อตฺถิสฺส กามจฺฉนฺโท’’ติ ปชานาติ, อสนฺตํ วาสฺส กามจฺฉนฺทํ ‘‘นตฺถิสฺส กามจฺฉนฺโท’’ติ ปชานาติ, ยถา จ อนุปฺปนฺนสฺส กามจฺฉนฺทสฺส อุปฺปาโท โหติ ตฺจ ปชานาติ ¶ , ยถา จ อุปฺปนฺนสฺส กามจฺฉนฺทสฺส ปหานํ โหติ ตฺจ ปชานาติ, ยถา จ ปหีนสฺส กามจฺฉนฺทสฺส อายตึ อนุปฺปาโท โหติ ตฺจ ปชานาติ. สนฺตํ วาสฺส พฺยาปาทํ…เป… สนฺตํ วาสฺส ถินมิทฺธํ…เป… สนฺตํ วาสฺส อุทฺธจฺจกุกฺกุจฺจํ…เป… สนฺตํ วาสฺส วิจิกิจฺฉํ ‘‘อตฺถิสฺส วิจิกิจฺฉา’’ติ ปชานาติ, อสนฺตํ วาสฺส วิจิกิจฺฉํ ‘‘นตฺถิสฺส วิจิกิจฺฉา’’ติ ปชานาติ, ยถา จ อนุปฺปนฺนาย วิจิกิจฺฉาย ¶ อุปฺปาโท โหติ ตฺจ ปชานาติ, ยถา จ อุปฺปนฺนาย วิจิกิจฺฉาย ปหานํ โหติ ตฺจ ปชานาติ, ยถา จ ปหีนาย วิจิกิจฺฉาย อายตึ อนุปฺปาโท โหติ ตฺจ ปชานาติ.
สนฺตํ วาสฺส สติสมฺโพชฺฌงฺคํ ‘‘อตฺถิสฺส สติสมฺโพชฺฌงฺโค’’ติ ¶ ปชานาติ, อสนฺตํ วาสฺส สติสมฺโพชฺฌงฺคํ ‘‘นตฺถิสฺส สติสมฺโพชฺฌงฺโค’’ติ ปชานาติ, ยถา จ อนุปฺปนฺนสฺส สติสมฺโพชฺฌงฺคสฺส อุปฺปาโท โหติ ตฺจ ปชานาติ, ยถา จ อุปฺปนฺนสฺส สติสมฺโพชฺฌงฺคสฺส ภาวนาย ปาริปูรี โหติ ตฺจ ปชานาติ. สนฺตํ วาสฺส ธมฺมวิจยสมฺโพชฺฌงฺคํ…เป… สนฺตํ วาสฺส วีริยสมฺโพชฺฌงฺคํ…เป… สนฺตํ วาสฺส ปีติสมฺโพชฺฌงฺคํ…เป… สนฺตํ วาสฺส ปสฺสทฺธิสมฺโพชฺฌงฺคํ…เป… สนฺตํ วาสฺส สมาธิสมฺโพชฺฌงฺคํ…เป… สนฺตํ วาสฺส อุเปกฺขาสมฺโพชฺฌงฺคํ ‘‘อตฺถิสฺส อุเปกฺขาสมฺโพชฺฌงฺโค’’ติ ปชานาติ, อสนฺตํ วาสฺส อุเปกฺขาสมฺโพชฺฌงฺคํ ¶ ‘‘นตฺถิสฺส อุเปกฺขาสมฺโพชฺฌงฺโค’’ติ ปชานาติ, ยถา จ อนุปฺปนฺนสฺส อุเปกฺขาสมฺโพชฺฌงฺคสฺส อุปฺปาโท โหติ ตฺจ ปชานาติ, ยถา จ อุปฺปนฺนสฺส อุเปกฺขาสมฺโพชฺฌงฺคสฺส ภาวนาย ปาริปูรี โหติ ตฺจ ปชานาติ. โส ตํ นิมิตฺตํ อาเสวติ ภาเวติ พหุลีกโรติ สฺวาวตฺถิตํ ววตฺถเปติ. โส ตํ นิมิตฺตํ อาเสวิตฺวา ภาเวตฺวา พหุลีกริตฺวา สฺวาวตฺถิตํ ววตฺถเปตฺวา อชฺฌตฺตพหิทฺธา ธมฺเมสุ จิตฺตํ อุปสํหรติ.
กถฺจ ภิกฺขุ อชฺฌตฺตพหิทฺธา ธมฺเมสุ ธมฺมานุปสฺสี วิหรติ? อิธ ภิกฺขุ สนฺตํ วา กามจฺฉนฺทํ ‘‘อตฺถิ กามจฺฉนฺโท’’ติ ปชานาติ, อสนฺตํ วา กามจฺฉนฺทํ ‘‘นตฺถิ กามจฺฉนฺโท’’ติ ปชานาติ, ยถา จ อนุปฺปนฺนสฺส กามจฺฉนฺทสฺส อุปฺปาโท โหติ ตฺจ ปชานาติ, ยถา จ อุปฺปนฺนสฺส กามจฺฉนฺทสฺส ปหานํ โหติ ตฺจ ปชานาติ ¶ , ยถา จ ปหีนสฺส กามจฺฉนฺทสฺส อายตึ อนุปฺปาโท โหติ ตฺจ ปชานาติ. สนฺตํ วา พฺยาปาทํ…เป… สนฺตํ วา ถินมิทฺธํ…เป… สนฺตํ วา อุทฺธจฺจกุกฺกุจฺจํ…เป… สนฺตํ วา วิจิกิจฺฉํ ‘‘อตฺถิ วิจิกิจฺฉา’’ติ ปชานาติ, อสนฺตํ วา วิจิกิจฺฉํ ‘‘นตฺถิ วิจิกิจฺฉา’’ติ ¶ ปชานาติ, ยถา จ อนุปฺปนฺนาย วิจิกิจฺฉาย อุปฺปาโท โหติ ตฺจ ปชานาติ, ยถา จ อุปฺปนฺนาย วิจิกิจฺฉาย ปหานํ โหติ ตฺจ ปชานาติ, ยถา จ ปหีนาย วิจิกิจฺฉาย อายตึ อนุปฺปาโท โหติ ตฺจ ปชานาติ.
สนฺตํ ¶ วา สติสมฺโพชฺฌงฺคํ ‘‘อตฺถิ สติสมฺโพชฺฌงฺโค’’ติ ปชานาติ, อสนฺตํ วา สติสมฺโพชฺฌงฺคํ ‘‘นตฺถิ สติสมฺโพชฺฌงฺโค’’ติ ปชานาติ, ยถา จ อนุปฺปนฺนสฺส สติสมฺโพชฺฌงฺคสฺส อุปฺปาโท โหติ ตฺจ ปชานาติ, ยถา จ อุปฺปนฺนสฺส สติสมฺโพชฺฌงฺคสฺส ภาวนาย ปาริปูรี โหติ ตฺจ ปชานาติ. สนฺตํ วา ธมฺมวิจยสมฺโพชฺฌงฺคํ…เป… สนฺตํ วา วีริยสมฺโพชฺฌงฺคํ…เป… สนฺตํ วา ปีติสมฺโพชฺฌงฺคํ…เป… สนฺตํ วา ปสฺสทฺธิสมฺโพชฺฌงฺคํ…เป… สนฺตํ วา สมาธิสมฺโพชฺฌงฺคํ…เป… สนฺตํ วา อุเปกฺขาสมฺโพชฺฌงฺคํ ‘‘อตฺถิ อุเปกฺขาสมฺโพชฺฌงฺโค’’ติ ปชานาติ, อสนฺตํ วา อุเปกฺขาสมฺโพชฺฌงฺคํ ‘‘นตฺถิ อุเปกฺขาสมฺโพชฺฌงฺโค’’ติ ปชานาติ, ยถา จ อนุปฺปนฺนสฺส อุเปกฺขาสมฺโพชฺฌงฺคสฺส อุปฺปาโท โหติ ตฺจ ปชานาติ, ยถา จ อุปฺปนฺนสฺส อุเปกฺขาสมฺโพชฺฌงฺคสฺส ภาวนาย ปาริปูรี โหติ ตฺจ ปชานาติ. เอวํ ภิกฺขุ อชฺฌตฺตพหิทฺธา ¶ ธมฺเมสุ ธมฺมานุปสฺสี วิหรติ อาตาปี สมฺปชาโน สติมา วิเนยฺย โลเก อภิชฺฌาโทมนสฺสํ.
๓๖๘. อนุปสฺสีติ. ตตฺถ กตมา อนุปสฺสนา? ยา ¶ ปฺา ปชานนา…เป… อโมโห ธมฺมวิจโย สมฺมาทิฏฺิ – อยํ วุจฺจติ อนุปสฺสนา. อิมาย อนุปสฺสนาย อุเปโต โหติ สมุเปโต อุปาคโต สมุปาคโต อุปปนฺโน สมฺปนฺโน สมนฺนาคโต. เตน วุจฺจติ ‘‘อนุปสฺสี’’ติ.
๓๖๙. วิหรตีติ. อิริยติ วตฺตติ ปาเลติ ยเปติ ยาเปติ จรติ วิหรติ. เตน วุจฺจติ ‘‘วิหรตี’’ติ.
๓๗๐. อาตาปีติ. ตตฺถ กตโม อาตาโป? โย เจตสิโก วีริยารมฺโภ…เป… สมฺมาวายาโม – อยํ วุจฺจติ ‘‘อาตาโป’’. อิมินา อาตาเปน อุเปโต โหติ…เป… สมนฺนาคโต. เตน วุจฺจติ ‘‘อาตาปี’’ติ.
๓๗๑. สมฺปชาโนติ ¶ . ตตฺถ กตมํ สมฺปชฺํ? ยา ปฺา ปชานนา…เป… อโมโห ธมฺมวิจโย สมฺมาทิฏฺิ – อิทํ วุจฺจติ ‘‘สมฺปชฺํ’’. อิมินา สมฺปชฺเน อุเปโต โหติ…เป… สมนฺนาคโต. เตน วุจฺจติ ‘‘สมฺปชาโน’’ติ.
๓๗๒. สติมาติ ¶ . ตตฺถ กตมา สติ? ยา สติ อนุสฺสติ…เป… สมฺมาสติ – อยํ วุจฺจติ ‘‘สติ’’. อิมาย สติยา อุเปโต โหติ…เป… สมนฺนาคโต. เตน วุจฺจติ ‘‘สติมา’’ติ.
๓๗๓. วิเนยฺย ¶ โลเก อภิชฺฌาโทมนสฺสนฺติ. ตตฺถ กตโม โลโก? เตว ธมฺมา โลโก. ปฺจปิ อุปาทานกฺขนฺธา โลโก. อยํ วุจฺจติ ‘‘โลโก’’. ตตฺถ กตมา อภิชฺฌา? โย ราโค สาราโค…เป… จิตฺตสฺส สาราโค – อยํ วุจฺจติ ‘‘อภิชฺฌา’’. ตตฺถ กตมํ โทมนสฺสํ? ยํ เจตสิกํ อสาตํ เจตสิกํ ทุกฺขํ เจโตสมฺผสฺสชํ อสาตํ ทุกฺขํ เวทยิตํ เจโตสมฺผสฺสชา อสาตา ทุกฺขา เวทนา – อิทํ วุจฺจติ ‘‘โทมนสฺสํ’’. อิติ อยฺจ อภิชฺฌา อิทฺจ โทมนสฺสํ อิมมฺหิ โลเก วินีตา โหนฺติ ปฏิวินีตา สนฺตา สมิตา วูปสนฺตา อตฺถงฺคตา อพฺภตฺถงฺคตา อปฺปิตา พฺยปฺปิตา โสสิตา วิโสสิตา พฺยนฺตีกตา. เตน วุจฺจติ ‘‘วิเนยฺย โลเก อภิชฺฌาโทมนสฺส’’นฺติ.
ธมฺมานุปสฺสนานิทฺเทโส.
สุตฺตนฺตภาชนียํ.
๒. อภิธมฺมภาชนียํ
๓๗๔. จตฺตาโร สติปฏฺานา – อิธ ภิกฺขุ กาเย กายานุปสฺสี วิหรติ, เวทนาสุ เวทนานุปสฺสี วิหรติ, จิตฺเต จิตฺตานุปสฺสี วิหรติ, ธมฺเมสุ ธมฺมานุปสฺสี วิหรติ.
๓๗๕. กถฺจ ¶ ภิกฺขุ กาเย กายานุปสฺสี วิหรติ? อิธ ภิกฺขุ ยสฺมึ สมเย โลกุตฺตรํ ¶ ฌานํ ภาเวติ นิยฺยานิกํ อปจยคามึ ทิฏฺิคตานํ ปหานาย ปมาย ภูมิยา ปตฺติยา วิวิจฺเจว กาเมหิ…เป… ปมํ ฌานํ อุปสมฺปชฺช วิหรติ ทุกฺขปฏิปทํ ทนฺธาภิฺํ กาเย กายานุปสฺสี, ยา ตสฺมึ สมเย สติ อนุสฺสติ สมฺมาสติ ¶ สติสมฺโพชฺฌงฺโค มคฺคงฺคํ มคฺคปริยาปนฺนํ – อิทํ วุจฺจติ ‘‘สติปฏฺานํ’’. อวเสสา ธมฺมา สติปฏฺานสมฺปยุตฺตา.
๓๗๖. กถฺจ ¶ ภิกฺขุ เวทนาสุ เวทนานุปสฺสี วิหรติ? อิธ ภิกฺขุ ยสฺมึ สมเย โลกุตฺตรํ ฌานํ ภาเวติ นิยฺยานิกํ อปจยคามึ ทิฏฺิคตานํ ปหานาย ปมาย ภูมิยา ปตฺติยา วิวิจฺเจว กาเมหิ…เป… ปมํ ฌานํ อุปสมฺปชฺช วิหรติ ทุกฺขปฏิปทํ ทนฺธาภิฺํ เวทนาสุ เวทนานุปสฺสี, ยา ตสฺมึ สมเย สติ อนุสฺสติ สมฺมาสติ สติสมฺโพชฺฌงฺโค มคฺคงฺคํ มคฺคปริยาปนฺนํ – อิทํ วุจฺจติ สติปฏฺานํ. อวเสสา ธมฺมา สติปฏฺานสมฺปยุตฺตา.
๓๗๗. กถฺจ ภิกฺขุ จิตฺเต จิตฺตานุปสฺสี วิหรติ? อิธ ภิกฺขุ ยสฺมึ สมเย โลกุตฺตรํ ฌานํ ภาเวติ นิยฺยานิกํ อปจยคามึ ทิฏฺิคตานํ ปหานาย ปมาย ภูมิยา ปตฺติยา วิวิจฺเจว กาเมหิ…เป… ปมํ ฌานํ อุปสมฺปชฺช วิหรติ ทุกฺขปฏิปทํ ทนฺธาภิฺํ จิตฺเต จิตฺตานุปสฺสี, ยา ตสฺมึ สมเย สติ อนุสฺสติ สมฺมาสติ สติสมฺโพชฺฌงฺโค มคฺคงฺคํ มคฺคปริยาปนฺนํ – อิทํ วุจฺจติ ‘‘สติปฏฺานํ’’. อวเสสา ธมฺมา สติปฏฺานสมฺปยุตฺตา.
๓๗๘. กถฺจ ภิกฺขุ ธมฺเมสุ ธมฺมานุปสฺสี วิหรติ? อิธ ภิกฺขุ ยสฺมึ สมเย โลกุตฺตรํ ฌานํ ภาเวติ นิยฺยานิกํ อปจยคามึ ทิฏฺิคตานํ ปหานาย ปมาย ภูมิยา ปตฺติยา วิวิจฺเจว กาเมหิ…เป… ปมํ ฌานํ อุปสมฺปชฺช วิหรติ ทุกฺขปฏิปทํ ทนฺธาภิฺํ ธมฺเมสุ ธมฺมานุปสฺสี, ยา ตสฺมึ สมเย สติ อนุสฺสติ สมฺมาสติ สติสมฺโพชฺฌงฺโค มคฺคงฺคํ มคฺคปริยาปนฺนํ ¶ – อิทํ วุจฺจติ ‘‘สติปฏฺานํ’’. อวเสสา ธมฺมา สติปฏฺานสมฺปยุตฺตา.
๓๗๙. ตตฺถ กตมํ สติปฏฺานํ? อิธ ภิกฺขุ ยสฺมึ สมเย โลกุตฺตรํ ฌานํ ภาเวติ นิยฺยานิกํ ¶ อปจยคามึ ทิฏฺิคตานํ ปหานาย ปมาย ภูมิยา ปตฺติยา วิวิจฺเจว กาเมหิ…เป… ปมํ ฌานํ อุปสมฺปชฺช วิหรติ ทุกฺขปฏิปทํ ทนฺธาภิฺํ ธมฺเมสุ ธมฺมานุปสฺสี, ยา ตสฺมึ สมเย สติ อนุสฺสติ สมฺมาสติ สติสมฺโพชฺฌงฺโค มคฺคงฺคํ มคฺคปริยาปนฺนํ – อิทํ วุจฺจติ ‘‘สติปฏฺานํ’’. อวเสสา ธมฺมา สติปฏฺานสมฺปยุตฺตา.
๓๘๐. จตฺตาโร สติปฏฺานา – อิธ ภิกฺขุ กาเย กายานุปสฺสี วิหรติ, เวทนาสุ เวทนานุปสฺสี วิหรติ, จิตฺเต จิตฺตานุปสฺสี วิหรติ, ธมฺเมสุ ธมฺมานุปสฺสี วิหรติ.
๓๘๑. กถฺจ ¶ ¶ ภิกฺขุ กาเย กายานุปสฺสี วิหรติ? อิธ ภิกฺขุ ยสฺมึ สมเย โลกุตฺตรํ ฌานํ ภาเวติ นิยฺยานิกํ อปจยคามึ ทิฏฺิคตานํ ปหานาย ปมาย ภูมิยา ปตฺติยา วิวิจฺเจว กาเมหิ…เป… ปมํ ฌานํ อุปสมฺปชฺช วิหรติ ทุกฺขปฏิปทํ ทนฺธาภิฺํ, ตสฺมึ สมเย ผสฺโส โหติ…เป… อวิกฺเขโป โหติ. อิเม ธมฺมา กุสลา. ตสฺเสว โลกุตฺตรสฺส กุสลสฺส ฌานสฺส กตตฺตา ภาวิตตฺตา วิปากํ วิวิจฺเจว กาเมหิ…เป… ปมํ ฌานํ อุปสมฺปชฺช วิหรติ ทุกฺขปฏิปทํ ทนฺธาภิฺํ สฺุตํ กาเย กายานุปสฺสี, ยา ตสฺมึ สมเย สติ อนุสฺสติ สมฺมาสติ สติสมฺโพชฺฌงฺโค มคฺคงฺคํ มคฺคปริยาปนฺนํ ¶ – อิทํ วุจฺจติ ‘‘สติปฏฺานํ’’. อวเสสา ธมฺมา สติปฏฺานสมฺปยุตฺตา.
๓๘๒. กถฺจ ภิกฺขุ เวทนาสุ เวทนานุปสฺสี วิหรติ? อิธ ภิกฺขุ ยสฺมึ สมเย โลกุตฺตรํ ฌานํ ภาเวติ นิยฺยานิกํ อปจยคามึ ทิฏฺิคตานํ ปหานาย ปมาย ภูมิยา ปตฺติยา วิวิจฺเจว กาเมหิ…เป… ปมํ ฌานํ อุปสมฺปชฺช วิหรติ ทุกฺขปฏิปทํ ทนฺธาภิฺํ, ตสฺมึ สมเย ผสฺโส โหติ…เป… อวิกฺเขโป โหติ. อิเม ธมฺมา กุสลา. ตสฺเสว โลกุตฺตรสฺส กุสลสฺส ฌานสฺส กตตฺตา ภาวิตตฺตา วิปากํ วิวิจฺเจว กาเมหิ…เป… ปมํ ฌานํ อุปสมฺปชฺช วิหรติ ทุกฺขปฏิปทํ ทนฺธาภิฺํ สฺุตํ เวทนาสุ เวทนานุปสฺสี, ยา ตสฺมึ สมเย สติ อนุสฺสติ สมฺมาสติ สติสมฺโพชฺฌงฺโค มคฺคงฺคํ มคฺคปริยาปนฺนํ – อิทํ วุจฺจติ ‘‘สติปฏฺานํ’’. อวเสสา ธมฺมา สติปฏฺานสมฺปยุตฺตา.
๓๘๓. กถฺจ ภิกฺขุ จิตฺเต จิตฺตานุปสฺสี วิหรติ? อิธ ภิกฺขุ ยสฺมึ สมเย โลกุตฺตรํ ฌานํ ภาเวติ นิยฺยานิกํ อปจยคามึ ทิฏฺิคตานํ ปหานาย ปมาย ภูมิยา ปตฺติยา ¶ วิวิจฺเจว กาเมหิ…เป… ปมํ ฌานํ อุปสมฺปชฺช วิหรติ ทุกฺขปฏิปทํ ทนฺธาภิฺํ, ตสฺมึ สมเย ผสฺโส โหติ…เป… อวิกฺเขโป โหติ. อิเม ธมฺมา กุสลา. ตสฺเสว โลกุตฺตรสฺส กุสลสฺส ฌานสฺส กตตฺตา ภาวิตตฺตา วิปากํ วิวิจฺเจว กาเมหิ…เป… ปมํ ฌานํ อุปสมฺปชฺช วิหรติ ทุกฺขปฏิปทํ ทนฺธาภิฺํ สฺุตํ จิตฺเต จิตฺตานุปสฺสี, ยา ตสฺมึ สมเย สติ อนุสฺสติ สมฺมาสติ สติสมฺโพชฺฌงฺโค ¶ มคฺคงฺคํ มคฺคปริยาปนฺนํ – อิทํ วุจฺจติ ‘‘สติปฏฺานํ’’. อวเสสา ธมฺมา สติปฏฺานสมฺปยุตฺตา.
๓๘๔. กถฺจ ¶ ¶ ภิกฺขุ ธมฺเมสุ ธมฺมานุปสฺสี วิหรติ? อิธ ภิกฺขุ ยสฺมึ สมเย โลกุตฺตรํ ฌานํ ภาเวติ นิยฺยานิกํ อปจยคามึ ทิฏฺิคตานํ ปหานาย ปมาย ภูมิยา ปตฺติยา วิวิจฺเจว กาเมหิ…เป… ปมํ ฌานํ อุปสมฺปชฺช วิหรติ ทุกฺขปฏิปทํ ทนฺธาภิฺํ, ตสฺมึ สมเย ผสฺโส โหติ…เป… อวิกฺเขโป โหติ. อิเม ธมฺมา กุสลา. ตสฺเสว โลกุตฺตรสฺส กุสลสฺส ฌานสฺส กตตฺตา ภาวิตตฺตา วิปากํ วิวิจฺเจว กาเมหิ…เป… ปมํ ฌานํ อุปสมฺปชฺช วิหรติ ทุกฺขปฏิปทํ ทนฺธาภิฺํ สฺุตํ ธมฺเมสุ ธมฺมานุปสฺสี, ยา ตสฺมึ สมเย สติ อนุสฺสติ สมฺมาสติ สติสมฺโพชฺฌงฺโค มคฺคงฺคํ มคฺคปริยาปนฺนํ – อิทํ วุจฺจติ ‘‘สติปฏฺานํ’’. อวเสสา ธมฺมา สติปฏฺานสมฺปยุตฺตา.
๓๘๕. ตตฺถ กตมํ สติปฏฺานํ? อิธ ภิกฺขุ ยสฺมึ สมเย โลกุตฺตรํ ฌานํ ภาเวติ นิยฺยานิกํ อปจยคามึ ทิฏฺิคตานํ ปหานาย ปมาย ภูมิยา ปตฺติยา วิวิจฺเจว กาเมหิ…เป… ปมํ ฌานํ อุปสมฺปชฺช วิหรติ ทุกฺขปฏิปทํ ทนฺธาภิฺํ, ตสฺมึ สมเย ผสฺโส โหติ…เป… อวิกฺเขโป โหติ. อิเม ธมฺมา กุสลา. ตสฺเสว โลกุตฺตรสฺส กุสลสฺส ฌานสฺส กตตฺตา ภาวิตตฺตา วิปากํ วิวิจฺเจว กาเมหิ…เป… ปมํ ฌานํ อุปสมฺปชฺช วิหรติ ทุกฺขปฏิปทํ ทนฺธาภิฺํ สฺุตํ, ยา ตสฺมึ สมเย สติ อนุสฺสติ สมฺมาสติ สติสมฺโพชฺฌงฺโค ¶ มคฺคงฺคํ มคฺคปริยาปนฺนํ – อิทํ วุจฺจติ ‘‘สติปฏฺานํ’’. อวเสสา ธมฺมา สติปฏฺานสมฺปยุตฺตา.
อภิธมฺมภาชนียํ.
๓. ปฺหาปุจฺฉกํ
๓๘๖. จตฺตาโร ¶ สติปฏฺานา – อิธ ภิกฺขุ กาเย กายานุปสฺสี วิหรติ อาตาปี สมฺปชาโน สติมา วิเนยฺย โลเก อภิชฺฌาโทมนสฺสํ, เวทนาสุ เวทนานุปสฺสี วิหรติ อาตาปี สมฺปชาโน สติมา วิเนยฺย โลเก อภิชฺฌาโทมนสฺสํ, จิตฺเต จิตฺตานุปสฺสี วิหรติ อาตาปี สมฺปชาโน สติมา วิเนยฺย โลเก อภิชฺฌาโทมนสฺสํ, ธมฺเมสุ ธมฺมานุปสฺสี วิหรติ อาตาปี สมฺปชาโน สติมา วิเนยฺย โลเก อภิชฺฌาโทมนสฺสํ.
๓๘๗. จตุนฺนํ ¶ ¶ สติปฏฺานานํ กติ กุสลา, กติ อกุสลา, กติ อพฺยากตา…เป… กติ สรณา, กติ อรณา?
๑. ติกํ
๓๘๘. สิยา กุสลา, สิยา อพฺยากตา. สิยา สุขาย เวทนาย สมฺปยุตฺตา, สิยา อทุกฺขมสุขาย เวทนาย สมฺปยุตฺตา. สิยา วิปากา สิยา วิปากธมฺมธมฺมา. อนุปาทินฺนอนุปาทานิยา. อสํกิลิฏฺอสํกิเลสิกา. สิยา สวิตกฺกสวิจารา, สิยา อวิตกฺกวิจารมตฺตา, สิยา อวิตกฺกอวิจารา. สิยา ปีติสหคตา, สิยา สุขสหคตา, สิยา อุเปกฺขาสหคตา. เนว ทสฺสเนน น ภาวนาย ปหาตพฺพา. เนว ทสฺสเนน น ภาวนาย ปหาตพฺพเหตุกา. สิยา อปจยคามิโน, สิยา เนวาจยคามินาปจยคามิโน. สิยา เสกฺขา, สิยา อเสกฺขา. อปฺปมาณา. อปฺปมาณารมฺมณา. ปณีตา. สิยา สมฺมตฺตนิยตา, สิยา อนิยตา. น มคฺคารมฺมณา ¶ , สิยา มคฺคเหตุกา, สิยา มคฺคาธิปติโน, สิยา น วตฺตพฺพา มคฺคเหตุกาติปิ, มคฺคาธิปติโนติปิ. สิยา อุปฺปนฺนา, สิยา อนุปฺปนฺนา, สิยา อุปฺปาทิโน. สิยา อตีตา, สิยา อนาคตา, สิยา ปจฺจุปฺปนฺนา. น วตฺตพฺพา อตีตารมฺมณาติปิ, อนาคตารมฺมณาติปิ, ปจฺจุปฺปนฺนารมฺมณาติปิ. สิยา อชฺฌตฺตา, สิยา พหิทฺธา, สิยา อชฺฌตฺตพหิทฺธา. พหิทฺธารมฺมณา. อนิทสฺสนอปฺปฏิฆา.
๒. ทุกํ
๓๘๙. น ¶ เหตู. สเหตุกา. เหตุสมฺปยุตฺตา. น วตฺตพฺพา เหตู เจว สเหตุกา จาติ, สเหตุกา เจว น จ เหตู. น วตฺตพฺพา เหตู เจว เหตุสมฺปยุตฺตา จาติ, เหตุสมฺปยุตฺตา เจว น จ เหตู. น เหตู สเหตุกา.
สปฺปจฺจยา. สงฺขตา. อนิทสฺสนา. อปฺปฏิฆา. อรูปา. โลกุตฺตรา. เกนจิ วิฺเยฺยา, เกนจิ น วิฺเยฺยา. โน อาสวา. อนาสวา. อาสววิปฺปยุตฺตา. น วตฺตพฺพา อาสวา เจว สาสวาจาติปิ, สาสวา เจว โน จ อาสวาติปิ. น วตฺตพฺพา อาสวา เจว อาสวสมฺปยุตฺตาจาติปิ, อาสวสมฺปยุตฺตา เจว โน จ อาสวาติปิ. อาสววิปฺปยุตฺตา. อนาสวา. โน สํโยชนา…เป… โน คนฺถา…เป… โน โอฆา…เป… โน ¶ โยคา…เป… โน นีวรณา…เป… โน ปรามาสา…เป… สารมฺมณา. โน จิตฺตา. เจตสิกา. จิตฺตสมฺปยุตฺตา. จิตฺตสํสฏฺา. จิตฺตสมุฏฺานา. จิตฺตสหภุโน. จิตฺตานุปริวตฺติโน. จิตฺตสํสฏฺสมุฏฺานา. จิตฺตสํสฏฺสมุฏฺานสหภุโน. จิตฺตสํสฏฺสมุฏฺานานุปริวตฺติโน. พาหิรา. โน อุปาทา. อนุปาทินฺนา ¶ . โน อุปาทานา…เป… โน กิเลสา…เป… น ทสฺสเนน ปหาตพฺพา, น ภาวนาย ปหาตพฺพา. น ทสฺสเนน ปหาตพฺพเหตุกา. น ภาวนาย ปหาตพฺพเหตุกา.
สิยา สวิตกฺกา, สิยา อวิตกฺกา. สิยา สวิจารา, สิยา อวิจารา. สิยา สปฺปีติกา, สิยา อปฺปีติกา ¶ . สิยา ปีติสหคตา, สิยา น ปีติสหคตา. สิยา สุขสหคตา, สิยา น สุขสหคตา. สิยา อุเปกฺขาสหคตา, สิยา น อุเปกฺขาสหคตา. น กามาวจรา. น รูปาวจรา. น อรูปาวจรา. อปริยาปนฺนา. สิยา นิยฺยานิกา, สิยา อนิยฺยานิกา. สิยา นิยตา, สิยา อนิยตา. อนุตฺตรา. อรณาติ.
ปฺหาปุจฺฉกํ.
สติปฏฺานวิภงฺโค นิฏฺิโต.
๘. สมฺมปฺปธานวิภงฺโค
๑. สุตฺตนฺตภาชนียํ
๓๙๐. จตฺตาโร ¶ ¶ ¶ สมฺมปฺปธานา – อิธ ภิกฺขุ อนุปฺปนฺนานํ ปาปกานํ อกุสลานํ ธมฺมานํ อนุปฺปาทาย ฉนฺทํ ชเนติ วายมติ วีริยํ อารภติ จิตฺตํ ปคฺคณฺหาติ ปทหติ, อุปฺปนฺนานํ ปาปกานํ อกุสลานํ ธมฺมานํ ปหานาย ฉนฺทํ ชเนติ วายมติ วีริยํ อารภติ จิตฺตํ ปคฺคณฺหาติ ปทหติ, อนุปฺปนฺนานํ กุสลานํ ธมฺมานํ อุปฺปาทาย ฉนฺทํ ชเนติ วายมติ วีริยํ อารภติ จิตฺตํ ปคฺคณฺหาติ ปทหติ, อุปฺปนฺนานํ กุสลานํ ¶ ธมฺมานํ ิติยา อสมฺโมสาย ภิยฺโยภาวาย เวปุลฺลาย ภาวนาย ปาริปูริยา ฉนฺทํ ชเนติ วายมติ วีริยํ อารภติ จิตฺตํ ปคฺคณฺหาติ ปทหติ.
๓๙๑. กถฺจ ภิกฺขุ อนุปฺปนฺนานํ ปาปกานํ อกุสลานํ ธมฺมานํ อนุปฺปาทาย ฉนฺทํ ชเนติ วายมติ วีริยํ อารภติ จิตฺตํ ปคฺคณฺหาติ ปทหติ? ตตฺถ กตเม อนุปฺปนฺนา ปาปกา อกุสลา ธมฺมา? ตีณิ อกุสลมูลานิ – โลโภ, โทโส, โมโห. ตเทกฏฺา จ กิเลสา. ตํสมฺปยุตฺโต เวทนากฺขนฺโธ, สฺากฺขนฺโธ, สงฺขารกฺขนฺโธ, วิฺาณกฺขนฺโธ, ตํสมุฏฺานํ กายกมฺมํ วจีกมฺมํ มโนกมฺมํ – อิเม วุจฺจนฺติ ‘‘อนุปฺปนฺนา ปาปกา อกุสลา ธมฺมา’’. อิติ อิเมสํ อนุปฺปนฺนานํ ปาปกานํ อกุสลานํ ธมฺมานํ อนุปฺปาทาย ฉนฺทํ ชเนติ วายมติ วีริยํ อารภติ จิตฺตํ ปคฺคณฺหาติ ปทหติ.
๓๙๒. ฉนฺทํ ชเนตีติ. ตตฺถ กตโม ฉนฺโท? โย ฉนฺโท ฉนฺทิกตา [ฉนฺทีกตา (สฺยา.)] กตฺตุกมฺยตา กุสโล ¶ ธมฺมจฺฉนฺโท – อยํ วุจฺจติ ‘‘ฉนฺโท’’. อิมํ ฉนฺทํ ชเนติ สฺชเนติ อุฏฺเปติ สมุฏฺเปติ [อุฏฺาเปติ สมุฏฺาเปติ (สฺยา.) เอวมุปริปิ] นิพฺพตฺเตติ อภินิพฺพตฺเตติ. เตน วุจฺจติ ‘‘ฉนฺทํ ชเนตี’’ติ.
๓๙๓. วายมตีติ. ตตฺถ กตโม วายาโม? โย เจตสิโก วีริยารมฺโภ…เป… สมฺมาวายาโม – อยํ ¶ วุจฺจติ ‘‘วายาโม’’. อิมินา วายาเมน อุเปโต โหติ สมุเปโต อุปาคโต สมุปาคโต อุปปนฺโน สมฺปนฺโน สมนฺนาคโต. เตน วุจฺจติ ‘‘วายมตี’’ติ.
๓๙๔. วีริยํ ¶ ¶ อารภตีติ. ตตฺถ กตมํ วีริยํ? โย เจตสิโก วีริยารมฺโภ…เป… สมฺมาวายาโม – อิทํ วุจฺจติ ‘‘วีริยํ’’. อิมํ วีริยํ อารภติ สมารภติ อาเสวติ ภาเวติ พหุลีกโรติ. เตน วุจฺจติ ‘‘วีริยํ อารภตี’’ติ.
๓๙๕. จิตฺตํ ปคฺคณฺหาตีติ. ตตฺถ กตมํ จิตฺตํ? ยํ จิตฺตํ มโน มานสํ…เป… ตชฺชามโนวิฺาณธาตุ – อิทํ วุจฺจติ ‘‘จิตฺตํ’’. อิมํ จิตฺตํ ปคฺคณฺหาติ สมฺปคฺคณฺหาติ อุปตฺถมฺเภติ ปจฺจุปตฺถมฺเภติ. เตน วุจฺจติ ‘‘จิตฺตํ ปคฺคณฺหาตี’’ติ.
๓๙๖. ปทหตีติ. ตตฺถ กตมํ ปธานํ? โย เจตสิโก วีริยารมฺโภ…เป… สมฺมาวายาโม – อิทํ วุจฺจติ ‘‘ปธานํ’’. อิมินา ปธาเนน อุเปโต โหติ…เป… สมนฺนาคโต. เตน วุจฺจติ ‘‘ปทหตี’’ติ.
๓๙๗. กถฺจ ภิกฺขุ อุปฺปนฺนานํ ปาปกานํ อกุสลานํ ธมฺมานํ ปหานาย ฉนฺทํ ชเนติ วายมติ วีริยํ อารภติ จิตฺตํ ปคฺคณฺหาติ ปทหติ? ตตฺถ กตเม อุปฺปนฺนา ปาปกา อกุสลา ธมฺมา? ตีณิ อกุสลมูลานิ – โลโภ, โทโส, โมโห. ตเทกฏฺา จ กิเลสา. ตํสมฺปยุตฺโต เวทนากฺขนฺโธ, สฺากฺขนฺโธ, สงฺขารกฺขนฺโธ, วิฺาณกฺขนฺโธ, ตํสมุฏฺานํ กายกมฺมํ วจีกมฺมํ มโนกมฺมํ – อิเม วุจฺจนฺติ ‘‘อุปฺปนฺนา ปาปกา อกุสลา ธมฺมา’’. อิติ อิเมสํ อุปฺปนฺนานํ ปาปกานํ อกุสลานํ ธมฺมานํ ปหานาย ฉนฺทํ ชเนติ วายมติ วีริยํ อารภติ จิตฺตํ ปคฺคณฺหาติ ปทหติ.
๓๙๘. ฉนฺทํ ¶ ชเนตีติ. ตตฺถ กตโม ฉนฺโท? โย ฉนฺโท ฉนฺทิกตา กตฺตุกมฺยตา กุสโล ¶ ธมฺมจฺฉนฺโท – อยํ วุจฺจติ ‘‘ฉนฺโท’’. อิมํ ฉนฺทํ ชเนติ สฺชเนติ อุฏฺเปติ สมุฏฺเปติ นิพฺพตฺเตติ อภินิพฺพตฺเตติ. เตน วุจฺจติ ‘‘ฉนฺทํ ชเนตี’’ติ.
๓๙๙. วายมตีติ. ตตฺถ กตโม วายาโม? โย เจตสิโก วีริยารมฺโภ…เป… สมฺมาวายาโม – อยํ วุจฺจติ ‘‘วายาโม’’. อิมินา วายาเมน อุเปโต โหติ…เป… สมนฺนาคโต. เตน วุจฺจติ ‘‘วายมตี’’ติ.
๔๐๐. วีริยํ ¶ อารภตีติ. ตตฺถ กตมํ วีริยํ? โย เจตสิโก วีริยารมฺโภ…เป… สมฺมาวายาโม – อิทํ วุจฺจติ ‘‘วีริยํ’’. อิมํ วีริยํ อารภติ สมารภติ อาเสวติ ภาเวติ พหุลีกโรติ. เตน วุจฺจติ ‘‘วีริยํ อารภตี’’ติ.
๔๐๑. จิตฺตํ ปคฺคณฺหาตีติ. ตตฺถ กตมํ จิตฺตํ? ยํ จิตฺตํ มโน มานสํ…เป… ตชฺชามโนวิฺาณธาตุ – อิทํ วุจฺจติ ‘‘จิตฺตํ’’. อิมํ จิตฺตํ ปคฺคณฺหาติ สมฺปคฺคณฺหาติ อุปตฺถมฺเภติ ปจฺจุปตฺถมฺเภติ. เตน วุจฺจติ ‘‘จิตฺตํ ปคฺคณฺหาตี’’ติ.
๔๐๒. ปทหตีติ. ตตฺถ กตมํ ปธานํ? โย เจตสิโก วีริยารมฺโภ…เป… สมฺมาวายาโม – อิทํ วุจฺจติ ‘‘ปธานํ’’. อิมินา ปธาเนน อุเปโต โหติ…เป… สมนฺนาคโต. เตน วุจฺจติ ‘‘ปทหตี’’ติ.
๔๐๓. กถฺจ ภิกฺขุ อนุปฺปนฺนานํ กุสลานํ ธมฺมานํ อุปฺปาทาย ฉนฺทํ ชเนติ วายมติ วีริยํ อารภติ จิตฺตํ ปคฺคณฺหาติ ปทหติ? ตตฺถ ¶ กตเม ¶ อนุปฺปนฺนา กุสลา ธมฺมา? ตีณิ กุสลมูลานิ – อโลโภ, อโทโส, อโมโห. ตํสมฺปยุตฺโต เวทนากฺขนฺโธ, สฺากฺขนฺโธ, สงฺขารกฺขนฺโธ, วิฺาณกฺขนฺโธ. ตํสมุฏฺานํ กายกมฺมํ, วจีกมฺมํ, มโนกมฺมํ – อิเม วุจฺจนฺติ ‘‘อนุปฺปนฺนา กุสลา ธมฺมา’’. อิติ อิเมสํ อนุปฺปนฺนานํ กุสลานํ ธมฺมานํ อุปฺปาทาย ฉนฺทํ ชเนติ วายมติ วีริยํ อารภติ จิตฺตํ ปคฺคณฺหาติ ปทหติ.
๔๐๔. ฉนฺทํ ชเนตีติ…เป… วายมตีติ…เป… วีริยํ อารภตีติ…เป… จิตฺตํ ปคฺคณฺหาตีติ…เป… ปทหตีติ. ตตฺถ กตมํ ปธานํ? โย เจตสิโก วีริยารมฺโภ ¶ …เป… สมฺมาวายาโม – อิทํ วุจฺจติ ‘‘ปธานํ’’. อิมินา ปธาเนน อุเปโต โหติ…เป… สมนฺนาคโต. เตน วุจฺจติ ‘‘ปทหตี’’ติ.
๔๐๕. กถฺจ ภิกฺขุ อุปฺปนฺนานํ กุสลานํ ธมฺมานํ ิติยา อสมฺโมสาย ภิยฺโยภาวาย เวปุลฺลาย ภาวนาย ปาริปูริยา ฉนฺทํ ชเนติ วายมติ วีริยํ อารภติ จิตฺตํ ปคฺคณฺหาติ ปทหติ? ตตฺถ กตเม อุปฺปนฺนา กุสลา ธมฺมา? ตีณิ กุสลมูลานิ – อโลโภ, อโทโส, อโมโห. ตํสมฺปยุตฺโต เวทนากฺขนฺโธ, สฺากฺขนฺโธ, สงฺขารกฺขนฺโธ, วิฺาณกฺขนฺโธ ¶ , ตํสมุฏฺานํ กายกมฺมํ วจีกมฺมํ มโนกมฺมํ – อิเม วุจฺจนฺติ ‘‘อุปฺปนฺนา กุสลา ธมฺมา’’. อิติ อิเมสํ อุปฺปนฺนานํ กุสลานํ ธมฺมานํ ิติยา อสมฺโมสาย ภิยฺโยภาวาย เวปุลฺลาย ภาวนาย ปาริปูริยา ฉนฺทํ ชเนติ วายมติ วีริยํ อารภติ จิตฺตํ ปคฺคณฺหาติ ปทหติ.
๔๐๖. ิติยาติ. ยา ิติ โส อสมฺโมโส, โย อสมฺโมโส โส ภิยฺโยภาโว ¶ , โย ภิยฺโยภาโว ตํ เวปุลฺลํ, ยํ เวปุลฺลํ สา ภาวนา, ยา ภาวนา สา ปาริปูรี.
๔๐๗. ฉนฺทํ ชเนตีติ…เป… วายมตีติ…เป… วีริยํ อารภตีติ…เป… จิตฺตํ ปคฺคณฺหาตีติ…เป… ปทหตีติ. ตตฺถ กตมํ ปธานํ? โย เจตสิโก วีริยารมฺโภ…เป… สมฺมาวายาโม – อิทํ วุจฺจติ ‘‘ปธานํ’’. อิมินา ปธาเนน อุเปโต โหติ…เป… สมนฺนาคโต. เตน วุจฺจติ ‘‘ปทหตี’’ติ.
สุตฺตนฺตภาชนียํ.
๒. อภิธมฺมภาชนียํ
๔๐๘. จตฺตาโร ¶ สมฺมปฺปธานา – อิธ ภิกฺขุ อนุปฺปนฺนานํ ปาปกานํ อกุสลานํ ธมฺมานํ อนุปฺปาทาย ฉนฺทํ ชเนติ วายมติ วีริยํ อารภติ จิตฺตํ ปคฺคณฺหาติ ปทหติ, อุปฺปนฺนานํ ปาปกานํ ¶ อกุสลานํ ธมฺมานํ ปหานาย ฉนฺทํ ชเนติ วายมติ วีริยํ อารภติ จิตฺตํ ปคฺคณฺหาติ ปทหติ, อนุปฺปนฺนานํ กุสลานํ ธมฺมานํ อุปฺปาทาย ฉนฺทํ ชเนติ วายมติ วีริยํ อารภติ จิตฺตํ ปคฺคณฺหาติ ปทหติ, อุปฺปนฺนานํ กุสลานํ ธมฺมานํ ิติยา อสมฺโมสาย ภิยฺโยภาวาย เวปุลฺลาย ภาวนาย ปาริปูริยา ฉนฺทํ ชเนติ วายมติ วีริยํ อารภติ จิตฺตํ ปคฺคณฺหาติ ปทหติ.
๔๐๙. กถฺจ ภิกฺขุ อนุปฺปนฺนานํ ปาปกานํ อกุสลานํ ธมฺมานํ อนุปฺปาทาย ฉนฺทํ ชเนติ วายมติ วีริยํ อารภติ จิตฺตํ ปคฺคณฺหาติ ปทหติ? อิธ ภิกฺขุ ยสฺมึ สมเย โลกุตฺตรํ ฌานํ ภาเวติ นิยฺยานิกํ อปจยคามึ ¶ ทิฏฺิคตานํ ปหานาย ปมาย ภูมิยา ปตฺติยา ¶ วิวิจฺเจว กาเมหิ…เป… ปมํ ฌานํ อุปสมฺปชฺช วิหรติ ทุกฺขปฏิปทํ ทนฺธาภิฺํ, ตสฺมึ สมเย อนุปฺปนฺนานํ ปาปกานํ อกุสลานํ ธมฺมานํ อนุปฺปาทาย ฉนฺทํ ชเนติ วายมติ วีริยํ อารภติ จิตฺตํ ปคฺคณฺหาติ ปทหติ.
๔๑๐. ฉนฺทํ ชเนตีติ. ตตฺถ กตโม ฉนฺโท? โย ฉนฺโท ฉนฺทิกตา กตฺตุกมฺยตา กุสโล ธมฺมจฺฉนฺโท – อยํ วุจฺจติ ‘‘ฉนฺโท’’. อิมํ ฉนฺทํ ชเนติ สฺชเนติ อุฏฺเปติ สมุฏฺเปติ นิพฺพตฺเตติ อภินิพฺพตฺเตติ. เตน วุจฺจติ ‘‘ฉนฺทํ ชเนตี’’ติ.
๔๑๑. วายมตีติ. ตตฺถ กตโม วายาโม? โย เจตสิโก วีริยารมฺโภ…เป… สมฺมาวายาโม วีริยสมฺโพชฺฌงฺโค มคฺคงฺคํ มคฺคปริยาปนฺนํ – อยํ วุจฺจติ ‘‘วายาโม’’. อิมินา วายาเมน อุเปโต โหติ สมุเปโต อุปาคโต สมุปาคโต อุปปนฺโน สมฺปนฺโน สมนฺนาคโต. เตน วุจฺจติ ‘‘วายมตี’’ติ.
๔๑๒. วีริยํ อารภตีติ. ตตฺถ กตมํ วีริยํ? โย เจตสิโก วีริยารมฺโภ…เป… สมฺมาวายาโม วีริยสมฺโพชฺฌงฺโค มคฺคงฺคํ มคฺคปริยาปนฺนํ – อิทํ ¶ วุจฺจติ ‘‘วีริยํ’’. อิมํ วีริยํ อารภติ สมารภติ อาเสวติ ภาเวติ พหุลีกโรติ. เตน วุจฺจติ ‘‘วีริยํ อารภตี’’ติ.
๔๑๓. จิตฺตํ ¶ ปคฺคณฺหาตีติ. ตตฺถ กตมํ จิตฺตํ? ยํ จิตฺตํ มโน มานสํ…เป… ตชฺชามโนวิฺาณธาตุ ¶ – อิทํ วุจฺจติ ‘‘จิตฺตํ’’. อิมํ จิตฺตํ ปคฺคณฺหาติ สมฺปคฺคณฺหาติ อุปตฺถมฺเภติ ปจฺจุปตฺถมฺเภติ. เตน วุจฺจติ ‘‘จิตฺตํ ปคฺคณฺหาตี’’ติ.
๔๑๔. ปทหตีติ. ตตฺถ กตมํ สมฺมปฺปธานํ? โย เจตสิโก วีริยารมฺโภ…เป… สมฺมาวายาโม วีริยสมฺโพชฺฌงฺโค มคฺคงฺคํ มคฺคปริยาปนฺนํ – อิทํ วุจฺจติ ‘‘สมฺมปฺปธานํ’’. อวเสสา ธมฺมา สมฺมปฺปธานสมฺปยุตฺตา.
๔๑๕. กถฺจ ภิกฺขุ อุปฺปนฺนานํ ปาปกานํ อกุสลานํ ธมฺมานํ ปหานาย ฉนฺทํ ชเนติ วายมติ วีริยํ อารภติ จิตฺตํ ปคฺคณฺหาติ ปทหติ? อิธ ภิกฺขุ ยสฺมึ สมเย โลกุตฺตรํ ฌานํ ภาเวติ นิยฺยานิกํ อปจยคามึ ทิฏฺิคตานํ ปหานาย ปมาย ภูมิยา ปตฺติยา วิวิจฺเจว กาเมหิ…เป… ปมํ ฌานํ อุปสมฺปชฺช วิหรติ ทุกฺขปฏิปทํ ทนฺธาภิฺํ, ตสฺมึ สมเย ¶ อุปฺปนฺนานํ ปาปกานํ อกุสลานํ ธมฺมานํ ปหานาย ฉนฺทํ ชเนติ วายมติ วีริยํ อารภติ จิตฺตํ ปคฺคณฺหาติ ปทหติ.
๔๑๖. ฉนฺทํ ¶ ชเนตีติ…เป… วายมตีติ…เป… วีริยํ อารภตีติ…เป… จิตฺตํ ปคฺคณฺหาตีติ…เป… ปทหตีติ. ตตฺถ กตมํ สมฺมปฺปธานํ? โย เจตสิโก วีริยารมฺโภ…เป… สมฺมาวายาโม วีริยสมฺโพชฺฌงฺโค มคฺคงฺคํ มคฺคปริยาปนฺนํ – อิทํ วุจฺจติ ‘‘สมฺมปฺปธานํ’’. อวเสสา ธมฺมา ¶ สมฺมปฺปธานสมฺปยุตฺตา.
๔๑๗. กถฺจ ภิกฺขุ อนุปฺปนฺนานํ กุสลานํ ธมฺมานํ อุปฺปาทาย ฉนฺทํ ชเนติ วายมติ วีริยํ อารภติ จิตฺตํ ปคฺคณฺหาติ ปทหติ? อิธ ภิกฺขุ ยสฺมึ สมเย โลกุตฺตรํ ฌานํ ภาเวติ นิยฺยานิกํ อปจยคามึ ทิฏฺิคตานํ ปหานาย ปมาย ภูมิยา ปตฺติยา วิวิจฺเจว กาเมหิ…เป… ปมํ ฌานํ อุปสมฺปชฺช วิหรติ ทุกฺขปฏิปทํ ทนฺธาภิฺํ, ตสฺมึ สมเย อนุปฺปนฺนานํ กุสลานํ ธมฺมานํ อุปฺปาทาย ฉนฺทํ ชเนติ วายมติ วีริยํ อารภติ จิตฺตํ ปคฺคณฺหาติ ปทหติ.
๔๑๘. ฉนฺทํ ชเนตีติ…เป… วายมตีติ…เป… วีริยํ อารภตีติ…เป… จิตฺตํ ปคฺคณฺหาตีติ…เป… ปทหตีติ. ตตฺถ กตมํ สมฺมปฺปธานํ? โย เจตสิโก วีริยารมฺโภ ¶ …เป… สมฺมาวายาโม วีริยสมฺโพชฺฌงฺโค มคฺคงฺคํ มคฺคปริยาปนฺนํ – อิทํ วุจฺจติ ‘‘สมฺมปฺปธานํ’’. อวเสสา ธมฺมา สมฺมปฺปธานสมฺปยุตฺตา.
๔๑๙. กถฺจ ภิกฺขุ อุปฺปนฺนานํ กุสลานํ ธมฺมานํ ิติยา อสมฺโมสาย ภิยฺโยภาวาย เวปุลฺลาย ภาวนาย ปาริปูริยา ฉนฺทํ ชเนติ วายมติ วีริยํ อารภติ จิตฺตํ ปคฺคณฺหาติ ปทหติ? อิธ ภิกฺขุ ยสฺมึ สมเย โลกุตฺตรํ ฌานํ ภาเวติ นิยฺยานิกํ อปจยคามึ ทิฏฺิคตานํ ปหานาย ปมาย ภูมิยา ปตฺติยา วิวิจฺเจว กาเมหิ…เป… ปมํ ฌานํ อุปสมฺปชฺช วิหรติ ทุกฺขปฏิปทํ ทนฺธาภิฺํ, ตสฺมึ สมเย อุปฺปนฺนานํ กุสลานํ ธมฺมานํ ิติยา อสมฺโมสาย ภิยฺโยภาวาย ¶ เวปุลฺลาย ภาวนาย ปาริปูริยา ฉนฺทํ ชเนติ วายมติ วีริยํ อารภติ จิตฺตํ ปคฺคณฺหาติ ปทหติ.
๔๒๐. ิติยาติ ¶ . ยา ิติ โส อสมฺโมโส, โย อสมฺโมโส โส ภิยฺโยภาโว, โย ภิยฺโยภาโว ตํ เวปุลฺลํ, ยํ เวปุลฺลํ สา ภาวนา, ยา ภาวนา สา ปาริปูรี.
๔๒๑. ฉนฺทํ ชเนตีติ. ตตฺถ กตโม ฉนฺโท? โย ฉนฺโท ฉนฺทิกตา กตฺตุกมฺยตา กุสโล ธมฺมจฺฉนฺโท – อยํ วุจฺจติ ‘‘ฉนฺโท’’. อิมํ ฉนฺทํ ชเนติ สฺชเนติ อุฏฺเปติ สมุฏฺเปติ นิพฺพตฺเตติ อภินิพฺพตฺเตติ. เตน วุจฺจติ ‘‘ฉนฺทํ ชเนตี’’ติ.
๔๒๒. วายมตีติ. ตตฺถ กตโม วายาโม? โย เจตสิโก วีริยารมฺโภ…เป… สมฺมาวายาโม วีริยสมฺโพชฺฌงฺโค มคฺคงฺคํ มคฺคปริยาปนฺนํ – อยํ วุจฺจติ ‘‘วายาโม’’. อิมินา วายาเมน อุเปโต โหติ…เป… สมนฺนาคโต. เตน วุจฺจติ ‘‘วายมตี’’ติ.
๔๒๓. วีริยํ อารภตีติ. ตตฺถ กตมํ วีริยํ? โย เจตสิโก วีริยารมฺโภ…เป… สมฺมาวายาโม วีริยสมฺโพชฺฌงฺโค มคฺคงฺคํ มคฺคปริยาปนฺนํ – อิทํ วุจฺจติ ‘‘วีริยํ’’. อิมํ วีริยํ อารภติ สมารภติ อาเสวติ ¶ ภาเวติ พหุลีกโรติ. เตน วุจฺจติ ‘‘วีริยํ อารภตี’’ติ.
๔๒๔. จิตฺตํ ปคฺคณฺหาตีติ. ตตฺถ กตมํ จิตฺตํ? ยํ จิตฺตํ มโน มานสํ…เป… ตชฺชามโนวิฺาณธาตุ ¶ – อิทํ วุจฺจติ ‘‘จิตฺตํ’’. อิมํ จิตฺตํ ปคฺคณฺหาติ สมฺปคฺคณฺหาติ อุปตฺถมฺเภติ ปจฺจุปตฺถมฺเภติ. เตน ¶ วุจฺจติ ‘‘จิตฺตํ ปคฺคณฺหาตี’’ติ.
๔๒๕. ปทหตีติ. ตตฺถ กตมํ สมฺมปฺปธานํ? โย เจตสิโก วีริยารมฺโภ…เป… สมฺมาวายาโม วีริยสมฺโพชฺฌงฺโค มคฺคงฺคํ มคฺคปริยาปนฺนํ – อิทํ วุจฺจติ ‘‘สมฺมปฺปธานํ’’. อวเสสา ธมฺมา สมฺมปฺปธานสมฺปยุตฺตา.
๔๒๖. ตตฺถ กตมํ สมฺมปฺปธานํ? อิธ ภิกฺขุ ยสฺมึ สมเย โลกุตฺตรํ ฌานํ ภาเวติ นิยฺยานิกํ อปจยคามึ ทิฏฺิคตานํ ปหานาย ปมาย ภูมิยา ปตฺติยา วิวิจฺเจว กาเมหิ…เป… ปมํ ฌานํ อุปสมฺปชฺช วิหรติ ทุกฺขปฏิปทํ ทนฺธาภิฺํ, โย ตสฺมึ สมเย เจตสิโก วีริยารมฺโภ…เป… สมฺมาวายาโม วีริยสมฺโพชฺฌงฺโค มคฺคงฺคํ มคฺคปริยาปนฺนํ – อิทํ วุจฺจติ ‘‘สมฺมปฺปธานํ’’. อวเสสา ธมฺมา สมฺมปฺปธานสมฺปยุตฺตา.
อภิธมฺมภาชนียํ.
๓. ปฺหาปุจฺฉกํ
๔๒๗. จตฺตาโร ¶ สมฺมปฺปธานา – อิธ ภิกฺขุ อนุปฺปนฺนานํ ปาปกานํ อกุสลานํ ธมฺมานํ อนุปฺปาทาย ฉนฺทํ ชเนติ วายมติ วีริยํ อารภติ จิตฺตํ ปคฺคณฺหาติ ปทหติ, อุปฺปนฺนานํ ปาปกานํ อกุสลานํ ธมฺมานํ ปหานาย…เป… อนุปฺปนฺนานํ กุสลานํ ธมฺมานํ อุปฺปาทาย…เป… อุปฺปนฺนานํ กุสลานํ ธมฺมานํ ิติยา อสมฺโมสาย ภิยฺโยภาวาย เวปุลฺลาย ¶ ภาวนาย ปาริปูริยา ฉนฺทํ ชเนติ วายมติ วีริยํ อารภติ จิตฺตํ ปคฺคณฺหาติ ปทหติ.
๔๒๘. จตุนฺนํ สมฺมปฺปธานานํ กติ กุสลา, กติ อกุสลา, กติ อพฺยากตา…เป… กติ สรณา, กติ อรณา?
๑. ติกํ
๔๒๙. กุสลาเยว ¶ . สิยา สุขาย เวทนาย สมฺปยุตฺตา, สิยา อทุกฺขมสุขาย เวทนาย สมฺปยุตฺตา. วิปากธมฺมธมฺมา ¶ . อนุปาทินฺนอนุปาทานิยา. อสํกิลิฏฺอสํกิเลสิกา. สิยา สวิตกฺกสวิจารา, สิยา อวิตกฺกวิจารมตฺตา, สิยา อวิตกฺกอวิจารา. สิยา ปีติสหคตา, สิยา สุขสหคตา, สิยา อุเปกฺขาสหคตา. เนว ทสฺสเนน น ภาวนาย ปหาตพฺพา. เนว ทสฺสเนน น ภาวนาย ปหาตพฺพเหตุกา. อปจยคามิโน. เสกฺขา. อปฺปมาณา. อปฺปมาณารมฺมณา. ปณีตา. สมฺมตฺตนิยตา. น มคฺคารมฺมณา. มคฺคเหตุกา. สิยา มคฺคาธิปติโน, สิยา น วตฺตพฺพา มคฺคาธิปติโนติ. สิยา อุปฺปนฺนา, สิยา อนุปฺปนฺนา, น วตฺตพฺพา อุปฺปาทิโนติ. สิยา อตีตา, สิยา อนาคตา, สิยา ปจฺจุปฺปนฺนา. น วตฺตพฺพา อตีตารมฺมณาติปิ, อนาคตารมฺมณาติปิ, ปจฺจุปฺปนฺนารมฺมณาติปิ. สิยา อชฺฌตฺตา, สิยา พหิทฺธา, สิยา อชฺฌตฺตพหิทฺธา. พหิทฺธารมฺมณา. อนิทสฺสนอปฺปฏิฆา.
๒. ทุกํ
๔๓๐. น เหตู. สเหตุกา. เหตุสมฺปยุตฺตา. น วตฺตพฺพา เหตู เจว สเหตุกา จาติ, สเหตุกา เจว น จ เหตู. น วตฺตพฺพา เหตู เจว เหตุสมฺปยุตฺตา จาติ, เหตุสมฺปยุตฺตา เจว น จ เหตู. น ¶ เหตู สเหตุกา. สปฺปจฺจยา. สงฺขตา. อนิทสฺสนา. อปฺปฏิฆา. อรูปา ¶ . โลกุตฺตรา. เกนจิ วิฺเยฺยา, เกนจิ น วิฺเยฺยา. โน อาสวา. อนาสวา. อาสววิปฺปยุตฺตา. น วตฺตพฺพา อาสวา เจว สาสวา จาติปิ, สาสวา เจว โน จ อาสวาติปิ. น วตฺตพฺพา อาสวา เจว อาสวสมฺปยุตฺตา จาติปิ, อาสวสมฺปยุตฺตา เจว โน จ อาสวาติปิ. อาสววิปฺปยุตฺตา. อนาสวา. โน สํโยชนา…เป… โน คนฺถา…เป… โน โอฆา…เป… โน โยคา…เป… โน นีวรณา…เป… โน ปรามาสา…เป… สารมฺมณา. โน จิตฺตา. เจตสิกา. จิตฺตสมฺปยุตฺตา. จิตฺตสํสฏฺา. จิตฺตสมุฏฺานา. จิตฺตสหภุโน. จิตฺตานุปริวตฺติโน. จิตฺตสํสฏฺสมุฏฺานา. จิตฺตสํสฏฺสมุฏฺานสหภุโน. จิตฺตสํสฏฺสมุฏฺานานุปริวตฺติโน. พาหิรา. โน อุปาทา. อนุปาทินฺนา. โน อุปาทานา…เป… โน กิเลสา…เป… น ทสฺสเนน ปหาตพฺพา. น ภาวนาย ปหาตพฺพา. น ทสฺสเนน ปหาตพฺพเหตุกา. น ภาวนาย ปหาตพฺพเหตุกา. สิยา สวิตกฺกา, สิยา อวิตกฺกา ¶ . สิยา สวิจารา, สิยา อวิจารา. สิยา สปฺปีติกา, สิยา อปฺปีติกา. สิยา ปีติสหคตา, สิยา น ปีติสหคตา. สิยา สุขสหคตา, สิยา น สุขสหคตา. สิยา อุเปกฺขาสหคตา, สิยา น อุเปกฺขาสหคตา. น กามาวจรา. น รูปาวจรา. น อรูปาวจรา. อปริยาปนฺนา. นิยฺยานิกา. นิยตา. อนุตฺตรา. อรณาติ.
ปฺหาปุจฺฉกํ.
สมฺมปฺปธานวิภงฺโค นิฏฺิโต.
๙. อิทฺธิปาทวิภงฺโค
๑. สุตฺตนฺตภาชนียํ
๔๓๑. จตฺตาโร ¶ ¶ ¶ อิทฺธิปาทา – อิธ ภิกฺขุ ฉนฺทสมาธิปธานสงฺขารสมนฺนาคตํ อิทฺธิปาทํ ภาเวติ, วีริยสมาธิปธานสงฺขารสมนฺนาคตํ อิทฺธิปาทํ ภาเวติ, จิตฺตสมาธิปธานสงฺขารสมนฺนาคตํ อิทฺธิปาทํ ภาเวติ, วีมํสาสมาธิปธานสงฺขารสมนฺนาคตํ อิทฺธิปาทํ ภาเวติ.
๑. ฉนฺทิทฺธิปาโท
๔๓๒. กถฺจ ภิกฺขุ ฉนฺทสมาธิปธานสงฺขารสมนฺนาคตํ อิทฺธิปาทํ ภาเวติ? ฉนฺทํ เจ ภิกฺขุ อธิปตึ กริตฺวา ลภติ สมาธึ, ลภติ จิตฺตสฺเสกคฺคตํ [จิตฺตสฺส เอกคฺคตํ (สี. สฺยา.)] – อยํ วุจฺจติ ‘‘ฉนฺทสมาธิ’’. โส อนุปฺปนฺนานํ ปาปกานํ อกุสลานํ ธมฺมานํ อนุปฺปาทาย ฉนฺทํ ชเนติ วายมติ วีริยํ อารภติ จิตฺตํ ปคฺคณฺหาติ ปทหติ, อุปฺปนฺนานํ ปาปกานํ อกุสลานํ ธมฺมานํ ปหานาย ฉนฺทํ ชเนติ วายมติ วีริยํ อารภติ จิตฺตํ ปคฺคณฺหาติ ปทหติ, อนุปฺปนฺนานํ กุสลานํ ธมฺมานํ อุปฺปาทาย ฉนฺทํ ชเนติ วายมติ วีริยํ อารภติ จิตฺตํ ปคฺคณฺหาติ ปทหติ, อุปฺปนฺนานํ กุสลานํ ธมฺมานํ ิติยา อสมฺโมสาย ภิยฺโยภาวาย เวปุลฺลาย ภาวนาย ปาริปูริยา ฉนฺทํ ชเนติ วายมติ วีริยํ อารภติ จิตฺตํ ปคฺคณฺหาติ ปทหติ. อิเม วุจฺจนฺติ ‘‘ปธานสงฺขารา’’. อิติ อยฺจ ฉนฺทสมาธิ, อิเม จ ปธานสงฺขารา. ตเทกชฺฌํ อภิสฺหิตฺวา อภิสงฺขิปิตฺวา ฉนฺทสมาธิปธานสงฺขาโรตฺเวว สงฺขฺยํ [สงฺขํ (สี.)] คจฺฉติ.
๔๓๓. ตตฺถ ¶ กตโม ฉนฺโท? โย ฉนฺโท ฉนฺทิกตา กตฺตุกมฺยตา กุสโล ธมฺมจฺฉนฺโท – อยํ วุจฺจติ ‘‘ฉนฺโท’’.
ตตฺถ ¶ กตโม สมาธิ? ยา ¶ จิตฺตสฺส ิติ สณฺิติ อวฏฺิติ อวิสาหาโร อวิกฺเขโป อวิสาหฏมานสตา สมโถ สมาธินฺทฺริยํ สมาธิพลํ สมฺมาสมาธิ – อยํ วุจฺจติ ‘‘สมาธิ’’.
ตตฺถ กตโม ปธานสงฺขาโร? โย เจตสิโก วีริยารมฺโภ นิกฺกโม ปรกฺกโม อุยฺยาโม วายาโม อุสฺสาโห อุสฺโสฬฺหี ถาโม ิติ อสิถิลปรกฺกมตา อนิกฺขิตฺตฉนฺทตา อนิกฺขิตฺตธุรตา ธุรสมฺปคฺคาโห ¶ วีริยํ วีริยินฺทฺริยํ วีริยพลํ สมฺมาวายาโม – อยํ วุจฺจติ ‘‘ปธานสงฺขาโร’’. อิติ อิมินา จ ฉนฺเทน, อิมินา จ สมาธินา, อิมินา จ ปธานสงฺขาเรน อุเปโต โหติ สมุเปโต อุปาคโต สมุปาคโต อุปปนฺโน สมฺปนฺโน สมนฺนาคโต. เตน วุจฺจติ ‘‘ฉนฺทสมาธิปธานสงฺขารสมนฺนาคโต’’ติ.
๔๓๔. อิทฺธีติ. ยา เตสํ ธมฺมานํ อิทฺธิ สมิทฺธิ อิชฺฌนา สมิชฺฌนา ลาโภ ปฏิลาโภ ปตฺติ สมฺปตฺติ ผุสนา สจฺฉิกิริยา อุปสมฺปทา.
‘‘อิทฺธิปาโท’’ติ. ตถาภูตสฺส เวทนากฺขนฺโธ, สฺากฺขนฺโธ, สงฺขารกฺขนฺโธ, วิฺาณกฺขนฺโธ.
‘‘อิทฺธิปาทํ ภาเวตี’’ติ. เต ธมฺเม อาเสวติ ภาเวติ พหุลีกโรติ. เตน วุจฺจติ ‘‘อิทฺธิปาทํ ภาเวตี’’ติ.
๒. วีริยิทฺธิปาโท
๔๓๕. กถฺจ ภิกฺขุ วีริยสมาธิปธานสงฺขารสมนฺนาคตํ อิทฺธิปาทํ ภาเวติ? วีริยํ เจ ภิกฺขุ อธิปตึ กริตฺวา ลภติ สมาธึ ลภติ จิตฺตสฺเสกคฺคตํ – อยํ วุจฺจติ ‘‘วีริยสมาธิ’’. โส อนุปฺปนฺนานํ ปาปกานํ อกุสลานํ ธมฺมานํ อนุปฺปาทาย ฉนฺทํ ชเนติ วายมติ วีริยํ อารภติ จิตฺตํ ปคฺคณฺหาติ ปทหติ, อุปฺปนฺนานํ ปาปกานํ อกุสลานํ ธมฺมานํ ¶ ปหานาย…เป… อนุปฺปนฺนานํ กุสลานํ ธมฺมานํ อุปฺปาทาย…เป… อุปฺปนฺนานํ ¶ กุสลานํ ธมฺมานํ ิติยา อสมฺโมสาย ภิยฺโยภาวาย เวปุลฺลาย ภาวนาย ปาริปูริยา ฉนฺทํ ชเนติ วายมติ วีริยํ อารภติ จิตฺตํ ปคฺคณฺหาติ ปทหติ. อิเม วุจฺจนฺติ ‘‘ปธานสงฺขารา’’. อิติ อยฺจ วีริยสมาธิ, อิเม จ ปธานสงฺขารา; ตเทกชฺฌํ อภิสฺูหิตฺวา อภิสงฺขิปิตฺวา วีริยสมาธิปธานสงฺขาโรตฺเวว สงฺขฺยํ คจฺฉติ.
๔๓๖. ตตฺถ กตมํ วีริยํ? โย เจตสิโก วีริยารมฺโภ…เป… สมฺมาวายาโม – อิทํ วุจฺจติ ‘‘วีริยํ’’.
ตตฺถ ¶ กตโม สมาธิ? ยา จิตฺตสฺส ิติ สณฺิติ อวฏฺิติ อวิสาหาโร อวิกฺเขโป อวิสาหฏมานสตา สมโถ สมาธินฺทฺริยํ สมาธิพลํ สมฺมาสมาธิ – อยํ วุจฺจติ ‘‘สมาธิ’’.
ตตฺถ ¶ กตโม ปธานสงฺขาโร? โย เจตสิโก วีริยารมฺโภ…เป… สมฺมาวายาโม – อยํ วุจฺจติ ‘‘ปธานสงฺขาโร’’. อิติ อิมินา จ วีริเยน, อิมินา จ สมาธินา, อิมินา จ ปธานสงฺขาเรน อุเปโต โหติ…เป… สมนฺนาคโต. เตน วุจฺจติ ‘‘วีริยสมาธิปธานสงฺขารสมนฺนาคโต’’ติ.
๔๓๗. อิทฺธีติ. ยา เตสํ ธมฺมานํ อิทฺธิ สมิทฺธิ อิชฺฌนา สมิชฺฌนา ลาโภ ปฏิลาโภ ปตฺติ สมฺปตฺติ ผุสนา สจฺฉิกิริยา อุปสมฺปทา.
อิทฺธิปาโทติ. ตถาภูตสฺส เวทนากฺขนฺโธ…เป… วิฺาณกฺขนฺโธ.
อิทฺธิปาทํ ภาเวตีติ. เต ธมฺเม อาเสวติ ภาเวติ พหุลีกโรติ. เตน วุจฺจติ ‘‘อิทฺธิปาทํ ภาเวตี’’ติ.
๓. จิตฺติทฺธิปาโท
๔๓๘. กถฺจ ¶ ¶ ภิกฺขุ จิตฺตสมาธิปธานสงฺขารสมนฺนาคตํ อิทฺธิปาทํ ภาเวติ? จิตฺตํ เจ ภิกฺขุ อธิปตึ กริตฺวา ลภติ สมาธึ ลภติ จิตฺตสฺเสกคฺคตํ – อยํ วุจฺจติ ‘‘จิตฺตสมาธิ’’. โส อนุปฺปนฺนานํ ปาปกานํ อกุสลานํ ธมฺมานํ อนุปฺปาทาย ฉนฺทํ ชเนติ วายมติ วีริยํ อารภติ จิตฺตํ ปคฺคณฺหาติ ปทหติ, อุปฺปนฺนานํ ปาปกานํ อกุสลานํ ธมฺมานํ ปหานาย…เป… อนุปฺปนฺนานํ กุสลานํ ธมฺมานํ อุปฺปาทาย…เป… อุปฺปนฺนานํ กุสลานํ ธมฺมานํ ิติยา อสมฺโมสาย ภิยฺโยภาวาย เวปุลฺลาย ภาวนาย ปาริปูริยา ฉนฺทํ ชเนติ วายมติ วีริยํ อารภติ จิตฺตํ ปคฺคณฺหาติ ปทหติ. อิเม วุจฺจนฺติ ‘‘ปธานสงฺขารา’’. อิติ อยฺจ จิตฺตสมาธิ, อิเม จ ปธานสงฺขารา; ตเทกชฺฌํ อภิสฺูหิตฺวา อภิสงฺขิปิตฺวา จิตฺตสมาธิปธานสงฺขาโรตฺเวว สงฺขฺยํ คจฺฉติ.
๔๓๙. ตตฺถ กตมํ จิตฺตํ? ยํ จิตฺตํ มโน มานสํ…เป… ตชฺชามโนวิฺาณธาตุ – อิทํ วุจฺจติ ‘‘จิตฺตํ’’.
ตตฺถ กตโม สมาธิ? ยา จิตฺตสฺส ิติ สณฺิติ…เป… สมฺมาสมาธิ – อยํ วุจฺจติ ‘‘สมาธิ’’.
ตตฺถ กตโม ปธานสงฺขาโร? โย เจตสิโก วีริยารมฺโภ…เป… สมฺมาวายาโม – อยํ วุจฺจติ ‘‘ปธานสงฺขาโร’’. อิติ อิมินา จ จิตฺเตน, อิมินา จ สมาธินา, อิมินา จ ปธานสงฺขาเรน ¶ อุเปโต โหติ…เป… สมนฺนาคโต. เตน วุจฺจติ ‘‘จิตฺตสมาธิปธานสงฺขารสมนฺนาคโต’’ติ.
๔๔๐. อิทฺธีติ ¶ . ยา เตสํ ธมฺมานํ อิทฺธิ สมิทฺธิ อิชฺฌนา สมิชฺฌนา ¶ ลาโภ ปฏิลาโภ ปตฺติ สมฺปตฺติ ผุสนา สจฺฉิกิริยา อุปสมฺปทา.
อิทฺธิปาโทติ. ตถาภูตสฺส เวทนากฺขนฺโธ…เป… วิฺาณกฺขนฺโธ.
อิทฺธิปาทํ ¶ ภาเวตีติ. เต ธมฺเม อาเสวติ ภาเวติ พหุลีกโรติ. เตน วุจฺจติ ‘‘อิทฺธิปาทํ ภาเวตี’’ติ.
๔. วีมํสิทฺธิปาโท
๔๔๑. กถฺจ ภิกฺขุ วีมํสาสมาธิปธานสงฺขารสมนฺนาคตํ อิทฺธิปาทํ ภาเวติ? วีมํสํ เจ ภิกฺขุ อธิปตึ กริตฺวา ลภติ สมาธึ ลภติ จิตฺตสฺเสกคฺคตํ – อยํ วุจฺจติ ‘‘วีมํสาสมาธิ’’. โส อนุปฺปนฺนานํ ปาปกานํ อกุสลานํ ธมฺมานํ อนุปฺปาทาย ฉนฺทํ ชเนติ วายมติ วีริยํ อารภติ จิตฺตํ ปคฺคณฺหาติ ปทหติ, อุปฺปนฺนานํ ปาปกานํ อกุสลานํ ธมฺมานํ ปหานาย…เป… อนุปฺปนฺนานํ กุสลานํ ธมฺมานํ อุปฺปาทาย…เป… อุปฺปนฺนานํ กุสลานํ ธมฺมานํ ิติยา อสมฺโมสาย ภิยฺโยภาวาย เวปุลฺลาย ภาวนาย ปาริปูริยา ฉนฺทํ ชเนติ วายมติ วีริยํ อารภติ จิตฺตํ ปคฺคณฺหาติ ปทหติ. อิเม วุจฺจนฺติ ‘‘ปธานสงฺขารา’’. อิติ อยฺจ วีมํสาสมาธิ, อิเม จ ปธานสงฺขารา; ตเทกชฺฌํ อภิสฺูหิตฺวา อภิสงฺขิปิตฺวา วีมํสาสมาธิปธานสงฺขาโรตฺเวว สงฺขฺยํ คจฺฉติ.
๔๔๒. ตตฺถ กตมา วีมํสา? ยา ปฺา ปชานนา…เป… อโมโห ธมฺมวิจโย สมฺมาทิฏฺิ – อยํ วุจฺจติ ‘‘วีมํสา’’.
ตตฺถ กตโม สมาธิ? ยา จิตฺตสฺส ิติ สณฺิติ…เป… สมฺมาสมาธิ – อยํ วุจฺจติ ‘‘สมาธิ’’.
ตตฺถ กตโม ปธานสงฺขาโร? โย เจตสิโก วีริยารมฺโภ ¶ …เป… สมฺมาวายาโม – อยํ วุจฺจติ ‘‘ปธานสงฺขาโร’’. อิติ อิมาย จ วีมํสาย, อิมินา จ สมาธินา, อิมินา จ ปธานสงฺขาเรน อุเปโต โหติ…เป… สมนฺนาคโต. เตน วุจฺจติ ‘‘วีมํสาสมาธิปธานสงฺขารสมนฺนาคโต’’ติ.
๔๔๓. อิทฺธีติ. ยา เตสํ ธมฺมานํ อิทฺธิ สมิทฺธิ อิชฺฌนา สมิชฺฌนา ลาโภ ปฏิลาโภ ปตฺติ สมฺปตฺติ ผุสนา สจฺฉิกิริยา อุปสมฺปทา.
อิทฺธิปาโทติ ¶ ¶ ¶ . ตถาภูตสฺส เวทนากฺขนฺโธ, สฺากฺขนฺโธ, สงฺขารกฺขนฺโธ, วิฺาณขนฺโธ.
อิทฺธิปาทํ ภาเวตีติ. เต ธมฺเม อาเสวติ ภาเวติ พหุลีกโรติ. เตน วุจฺจติ ‘‘อิทฺธิปาทํ ภาเวตี’’ติ.
สุตฺตนฺตภาชนียํ.
๒. อภิธมฺมภาชนียํ
๔๔๔. จตฺตาโร อิทฺธิปาทา – อิธ ภิกฺขุ ฉนฺทสมาธิปธานสงฺขารสมนฺนาคตํ อิทฺธิปาทํ ภาเวติ, วีริยสมาธิปธานสงฺขารสมนฺนาคตํ อิทฺธิปาทํ ภาเวติ, จิตฺตสมาธิปธานสงฺขารสมนฺนาคตํ อิทฺธิปาทํ ภาเวติ, วีมํสาสมาธิปธานสงฺขารสมนฺนาคตํ อิทฺธิปาทํ ภาเวติ.
๑. ฉนฺทิทฺธิปาโท
๔๔๕. กถฺจ ภิกฺขุ ฉนฺทสมาธิปธานสงฺขารสมนฺนาคตํ อิทฺธิปาทํ ภาเวติ? อิธ ภิกฺขุ ยสฺมึ สมเย โลกุตฺตรํ ฌานํ ภาเวติ นิยฺยานิกํ อปจยคามึ ทิฏฺิคตานํ ปหานาย ปมาย ภูมิยา ปตฺติยา วิวิจฺเจว กาเมหิ…เป… ปมํ ฌานํ อุปสมฺปชฺช วิหรติ ทุกฺขปฏิปทํ ทนฺธาภิฺํ, ตสฺมึ สมเย ฉนฺทสมาธิปธานสงฺขารสมนฺนาคตํ อิทฺธิปาทํ ¶ ภาเวติ.
๔๔๖. ตตฺถ กตโม ฉนฺโท? โย ฉนฺโท ฉนฺทิกตา กตฺตุกมฺยตา กุสโล ธมฺมจฺฉนฺโท – อยํ วุจฺจติ ‘‘ฉนฺโท’’.
ตตฺถ กตโม สมาธิ? ยา จิตฺตสฺส ิติ สณฺิติ…เป… สมฺมาสมาธิ สมาธิสมฺโพชฺฌงฺโค มคฺคงฺคํ มคฺคปริยาปนฺนํ – อยํ วุจฺจติ ‘‘สมาธิ’’.
ตตฺถ ¶ กตโม ปธานสงฺขาโร? โย เจตสิโก วีริยารมฺโภ…เป… สมฺมาวายาโม วีริยสมฺโพชฺฌงฺโค มคฺคงฺคํ มคฺคปริยาปนฺนํ – อยํ วุจฺจติ ‘‘ปธานสงฺขาโร’’. อิติ อิมินา จ ฉนฺเทน, อิมินา จ สมาธินา, อิมินา จ ปธานสงฺขาเรน อุเปโต โหติ…เป… สมนฺนาคโต. เตน วุจฺจติ ‘‘ฉนฺทสมาธิปธานสงฺขารสมนฺนาคโต’’ติ.
๔๔๗. อิทฺธีติ ¶ . ยา เตสํ ธมฺมานํ อิทฺธิ สมิทฺธิ อิชฺฌนา สมิชฺฌนา ลาโภ ปฏิลาโภ ปตฺติ สมฺปตฺติ ผุสนา สจฺฉิกิริยา อุปสมฺปทา.
อิทฺธิปาโทติ ¶ . ตถาภูตสฺส ผสฺโส…เป… ปคฺคาโห อวิกฺเขโป.
อิทฺธิปาทํ ภาเวตีติ. เต ธมฺเม อาเสวติ ภาเวติ พหุลีกโรติ. เตน วุจฺจติ ‘‘อิทฺธิปาทํ ภาเวตี’’ติ.
๒. วีริยิทฺธิปาโท
๔๔๘. กถฺจ ภิกฺขุ วีริยสมาธิปธานสงฺขารสมนฺนาคตํ อิทฺธิปาทํ ภาเวติ? อิธ ภิกฺขุ ยสฺมึ สมเย โลกุตฺตรํ ฌานํ ภาเวติ นิยฺยานิกํ อปจยคามึ ทิฏฺิคตานํ ปหานาย ปมาย ภูมิยา ปตฺติยา วิวิจฺเจว กาเมหิ…เป… ปมํ ฌานํ อุปสมฺปชฺช วิหรติ ทุกฺขปฏิปทํ ทนฺธาภิฺํ, ตสฺมึ สมเย วีริยสมาธิปธานสงฺขารสมนฺนาคตํ อิทฺธิปาทํ ¶ ภาเวติ.
๔๔๙. ตตฺถ กตมํ วีริยํ? โย เจตสิโก วีริยารมฺโภ…เป… สมฺมาวายาโม วีริยสมฺโพชฺฌงฺโค มคฺคงฺคํ มคฺคปริยาปนฺนํ – อิทํ วุจฺจติ ‘‘วีริยํ’’.
ตตฺถ กตโม สมาธิ? ยา จิตฺตสฺส ิติ สณฺิติ…เป… สมฺมาสมาธิ สมาธิสมฺโพชฺฌงฺโค มคฺคงฺคํ มคฺคปริยาปนฺนํ – อยํ วุจฺจติ ‘‘สมาธิ’’.
ตตฺถ กตโม ปธานสงฺขาโร? โย เจตสิโก วีริยารมฺโภ…เป… สมฺมาวายาโม วีริยสมฺโพชฺฌงฺโค มคฺคงฺคํ มคฺคปริยาปนฺนํ – อยํ วุจฺจติ ‘‘ปธานสงฺขาโร’’. อิติ อิมินา จ วีริเยน ¶ , อิมินา จ สมาธินา, อิมินา จ ปธานสงฺขาเรน อุเปโต โหติ…เป… สมนฺนาคโต. เตน วุจฺจติ ‘‘วีริยสมาธิปธานสงฺขารสมนฺนาคโต’’ติ.
๔๕๐. อิทฺธีติ. ยา เตสํ ธมฺมานํ อิทฺธิ สมิทฺธิ อิชฺฌนา สมิชฺฌนา ลาโภ ปฏิลาโภ ปตฺติ สมฺปตฺติ ผุสนา สจฺฉิกิริยา อุปสมฺปทา.
อิทฺธิปาโทติ. ตถาภูตส ผสฺโส…เป… ปคฺคาโห อวิกฺเขโป.
อิทฺธิปาทํ ภาเวตีติ. เต ธมฺเม อาเสวติ ภาเวติ พหุลีกโรติ. เตน วุจฺจติ ‘‘อิทฺธิปาทํ ภาเวตี’’ติ.
๓. จิตฺติทฺธิปาโท
๔๕๑. กถฺจ ¶ ภิกฺขุ จิตฺตสมาธิปธานสงฺขารสมนฺนาคตํ อิทฺธิปาทํ ภาเวติ? อิธ ภิกฺขุ ยสฺมึ สมเย โลกุตฺตรํ ฌานํ ภาเวติ นิยฺยานิกํ ¶ อปจยคามึ ทิฏฺิคตานํ ปหานาย ปมาย ภูมิยา ปตฺติยา วิวิจฺเจว กาเมหิ…เป… ปมํ ฌานํ อุปสมฺปชฺช วิหรติ ทุกฺขปฏิปทํ ทนฺธาภิฺํ, ตสฺมึ สมเย จิตฺตสมาธิปธานสงฺขารสมนฺนาคตํ อิทฺธิปาทํ ¶ ภาเวติ.
๔๕๒. ตตฺถ กตมํ จิตฺตํ? ยํ จิตฺตํ มโน มานสํ…เป… ตชฺชามโนวิฺาณธาตุ – อิทํ วุจฺจติ ‘‘จิตฺตํ’’.
ตตฺถ กตโม สมาธิ? ยา จิตฺตสฺส ิติ สณฺิติ…เป… สมฺมาสมาธิ สมาธิสมฺโพชฺฌงฺโค มคฺคงฺคํ มคฺคปริยาปนฺนํ – อยํ วุจฺจติ ‘‘สมาธิ’’.
ตตฺถ กตโม ปธานสงฺขาโร? โย เจตสิโก วีริยารมฺโภ…เป… สมฺมาวายาโม วีริยสมฺโพชฺฌงฺโค มคฺคงฺคํ มคฺคปริยาปนฺนํ – อยํ วุจฺจติ ‘‘ปธานสงฺขาโร’’. อิติ อิมินา จ จิตฺเตน ¶ , อิมินา จ สมาธินา, อิมินา จ ปธานสงฺขาเรน อุเปโต โหติ…เป… สมนฺนาคโต. เตน วุจฺจติ ‘‘จิตฺตสมาธิปธานสงฺขารสมนฺนาคโต’’ติ.
๔๕๓. อิทฺธีติ. ยา เตสํ ธมฺมานํ อิทฺธิ สมิทฺธิ อิชฺฌนา สมิชฺฌนา ลาโภ ปฏิลาโภ ปตฺติ สมฺปตฺติ ผุสนา สจฺฉิกิริยา อุปสมฺปทา.
อิทฺธิปาโทติ. ตถาภูตสฺส ผสฺโส…เป… ปคฺคาโห อวิกฺเขโป.
อิทฺธิปาทํ ภาเวตีติ. เต ธมฺเม อาเสวติ ภาเวติ พหุลีกโรติ. เตน วุจฺจติ ‘‘อิทฺธิปาทํ ภาเวตี’’ติ.
๔. วีมํสิทฺธิปาโท
๔๕๔. กถฺจ ภิกฺขุ วีมํสาสมาธิปธานสงฺขารสมนฺนาคตํ อิทฺธิปาทํ ภาเวติ? อิธ ภิกฺขุ ยสฺมึ สมเย โลกุตฺตรํ ฌานํ ภาเวติ นิยฺยานิกํ อปจยคามึ ทิฏฺิคตานํ ปหานาย ปมาย ภูมิยา ปตฺติยา วิวิจฺเจว กาเมหิ…เป… ปมํ ฌานํ อุปสมฺปชฺช วิหรติ ทุกฺขปฏิปทํ ทนฺธาภิฺํ, ตสฺมึ สมเย วีมํสาสมาธิปธานสงฺขารสมนฺนาคตํ ¶ อิทฺธิปาทํ ภาเวติ.
๔๕๕. ตตฺถ ¶ กตมา วีมํสา? ยา ปฺา ปชานนา…เป… อโมโห ธมฺมวิจโย สมฺมาทิฏฺิ ธมฺมวิจยสมฺโพชฺฌงฺโค มคฺคงฺคํ มคฺคปริยาปนฺนํ – อยํ วุจฺจติ ‘‘วีมํสา’’.
ตตฺถ กตโม สมาธิ? ยา จิตฺตสฺส ิติ สณฺิติ…เป… สมฺมาสมาธิ สมาธิสมฺโพชฺฌงฺโค ¶ มคฺคงฺคํ มคฺคปริยาปนฺนํ – อยํ วุจฺจติ ‘‘สมาธิ’’.
ตตฺถ กตโม ปธานสงฺขาโร? โย เจตสิโก วีริยารมฺโภ…เป… สมฺมาวายาโม วีริยสมฺโพชฺฌงฺโค มคฺคงฺคํ มคฺคปริยาปนฺนํ – อยํ วุจฺจติ ‘‘ปธานสงฺขาโร’’. อิติ อิมาย จ วีมํสาย, อิมินา จ สมาธินา, อิมินา จ ปธานสงฺขาเรน อุเปโต โหติ สมุเปโต อุปาคโต สมุปาคโต ¶ อุปปนฺโน สมฺปนฺโน สมนฺนาคโต. เตน วุจฺจติ ‘‘วีมํสาสมาธิปธานสงฺขารสมนฺนาคโต’’ติ
๔๕๖. อิทฺธีติ. ยา เตสํ ธมฺมานํ อิทฺธิ สมิทฺธิ อิชฺฌนา สมิชฺฌนา ลาโภ ปฏิลาโภ ปตฺติ สมฺปตฺติ ผุสนา สจฺฉิกิริยา อุปสมฺปทา.
อิทฺธิปาโทติ. ตถาภูตสฺส ผสฺโส…เป… ปคฺคาโห อวิกฺเขโป.
อิทฺธิปาทํ ภาเวตีติ. เต ธมฺเม อาเสวติ ภาเวติ พหุลีกโรติ. เตน วุจฺจติ ‘‘อิทฺธิปาทํ ภาเวตี’’ติ.
๔๕๗. จตฺตาโร อิทฺธิปาทา – ฉนฺทิทฺธิปาโท, วีริยิทฺธิปาโท, จิตฺติทฺธิปาโท, วีมํสิทฺธิปาโท.
๔๕๘. ตตฺถ กตโม ฉนฺทิทฺธิปาโท? อิธ ภิกฺขุ ยสฺมึ สมเย โลกุตฺตรํ ฌานํ ภาเวติ นิยฺยานิกํ อปจยคามึ ทิฏฺิคตานํ ปหานาย ปมาย ¶ ภูมิยา ปตฺติยา วิวิจฺเจว กาเมหิ…เป… ปมํ ฌานํ อุปสมฺปชฺช วิหรติ ทุกฺขปฏิปทํ ทนฺธาภิฺํ, โย ตสฺมึ สมเย ฉนฺโท ฉนฺทิกตา กตฺตุกมฺยตา กุสโล ธมฺมจฺฉนฺโท – อยํ วุจฺจติ ‘‘ฉนฺทิทฺธิปาโท’’. อวเสสา ธมฺมา ฉนฺทิทฺธิปาทสมฺปยุตฺตา.
๔๕๙. ตตฺถ กตโม วีริยิทฺธิปาโท? อิธ ภิกฺขุ ยสฺมึ สมเย โลกุตฺตรํ ฌานํ ภาเวติ นิยฺยานิกํ อปจยคามึ ทิฏฺิคตานํ ปหานาย ปมาย ภูมิยา ปตฺติยา วิวิจฺเจว กาเมหิ…เป… ปมํ ฌานํ อุปสมฺปชฺช ¶ วิหรติ ทุกฺขปฏิปทํ ทนฺธาภิฺํ, โย ตสฺมึ สมเย เจตสิโก วีริยารมฺโภ…เป… สมฺมาวายาโม วีริยสมฺโพชฺฌงฺโค มคฺคงฺคํ มคฺคริยาปนฺนํ – อยํ วุจฺจติ ‘‘วีริยิทฺธิปาโท’’. อวเสสา ธมฺมา วีริยิทฺธิปาทสมฺปยุตฺตา.
๔๖๐. ตตฺถ กตโม จิตฺติทฺธิปาโท? อิธ ภิกฺขุ ยสฺมึ สมเย โลกุตฺตรํ ฌานํ ภาเวติ นิยฺยานิกํ ¶ อปจยคามึ ทิฏฺิคตานํ ปหานาย ปมาย ภูมิยา ปตฺติยา วิวิจฺเจว กาเมหิ ¶ …เป… ปมํ ฌานํ อุปสมฺปชฺช วิหรติ ทุกฺขปฏิปทํ ทนฺธาภิฺํ, ยํ ตสฺมึ สมเย จิตฺตํ มโน มานสํ…เป… ตชฺชามโนวิฺาณธาตุ – อยํ วุจฺจติ ‘‘จิตฺติทฺธิปาโท’’. อวเสสา ธมฺมา จิตฺติทฺธิปาทสมฺปยุตฺตา.
๔๖๑. ตตฺถ กตโม วีมํสิทฺธิปาโท? อิธ ภิกฺขุ ยสฺมึ สมเย โลกุตฺตรํ ฌานํ ภาเวติ นิยฺยานิกํ อปจยคามึ ทิฏฺิคตานํ ปหานาย ปมาย ภูมิยา ปตฺติยา วิวิจฺเจว กาเมหิ…เป… ปมํ ฌานํ อุปสมฺปชฺช ¶ วิหรติ ทุกฺขปฏิปทํ ทนฺธาภิฺํ, ยา ตสฺมึ สมเย ปฺา ปชานนา…เป… อโมโห ธมฺมวิจโย สมฺมาทิฏฺิ ธมฺมวิจยสมฺโพชฺฌงฺโค มคฺคงฺคํ มคฺคปริยาปนฺนํ – อยํ วุจฺจติ ‘‘วีมํสิทฺธิปาโท’’. อวเสสา ธมฺมา วีมํสิทฺธิปาทสมฺปยุตฺตา.
อภิธมฺมภาชนียํ.
๓. ปฺหาปุจฺฉกํ
๔๖๒. จตฺตาโร อิทฺธิปาทา – อิธ ภิกฺขุ ฉนฺทสมาธิปธานสงฺขารสมนฺนาคตํ อิทฺธิปาทํ ภาเวติ, วีริยสมาธิ…เป… จิตฺตสมาธิ…เป… วีมํสาสมาธิปธานสงฺขารสมนฺนาคตํ อิทฺธิปาทํ ภาเวติ.
๔๖๓. จตุนฺนํ อิทฺธิปาทานํ กติ กุสลา, กติ อกุสลา, กติ อพฺยากตา…เป… กติ สรณา, กติ อรณา?
๑. ติกํ
๔๖๔. กุสลาเยว. สิยา สุขาย เวทนาย สมฺปยุตฺตา, สิยา อทุกฺขมสุขาย เวทนาย สมฺปยุตฺตา. วิปากธมฺมธมฺมา. อนุปาทินฺนอนุปาทานิยา. อสํกิลิฏฺอสํกิเลสิกา. สิยา สวิตกฺกสวิจารา, สิยา อวิตกฺกวิจารมตฺตา ¶ , สิยา อวิตกฺกอวิจารา. สิยา ¶ ปีติสหคตา, สิยา สุขสหคตา, สิยา อุเปกฺขาสหคตา. เนว ทสฺสเนน น ภาวนาย ปหาตพฺพา. เนว ทสฺสเนน น ภาวนาย ปหาตพฺพเหตุกา. อปจยคามิโน. เสกฺขา. อปฺปมาณา. อปฺปมาณารมฺมณา. ปณีตา. สมฺมตฺตนิยตา. น มคฺคารมฺมณา, มคฺคเหตุกา, น มคฺคาธิปติโน. สิยา อุปฺปนฺนา, สิยา อนุปฺปนฺนา, น วตฺตพฺพา อุปฺปาทิโนติ. สิยา อตีตา, สิยา อนาคตา, สิยา ปจฺจุปฺปนฺนา. น วตฺตพฺพา อตีตารมฺมณาติปิ, อนาคตารมฺมณาติปิ ¶ , ปจฺจุปฺปนฺนารมฺมณาติปิ. สิยา อชฺฌตฺตา, สิยา พหิทฺธา, สิยา อชฺฌตฺตพหิทฺธา. พหิทฺธารมฺมณา. อนิทสฺสนอปฺปฏิฆา.
๒. ทุกํ
๔๖๕. วีมํสิทฺธิปาโท ¶ เหตุ, ตโย อิทฺธิปาทา น เหตู. สเหตุกา. เหตุสมฺปยุตฺตา. วีมํสิทฺธิปาโท เหตุ เจว สเหตุโก จ, ตโย อิทฺธิปาทา น วตฺตพฺพา เหตู เจว สเหตุกา จาติ, สเหตุกา เจว น จ เหตู. วีมํสิทฺธิปาโท เหตุ เจว เหตุสมฺปยุตฺโต จ, ตโย อิทฺธิปาทา น วตฺตพฺพา เหตู เจว เหตุสมฺปยุตฺตา จาติ, เหตุสมฺปยุตฺตา เจว น จ เหตู. ตโย อิทฺธิปาทา น เหตู สเหตุกา, วีมํสิทฺธิปาโท น วตฺตพฺโพ น เหตุ สเหตุโกติปิ, น เหตุ อเหตุโกติปิ. สปฺปจฺจยา. สงฺขตา. อนิทสฺสนา. อปฺปฏิฆา. อรูปา. โลกุตฺตรา. เกนจิ วิฺเยฺยา, เกนจิ น วิฺเยฺยา. โน อาสวา. อนาสวา. อาสววิปฺปยุตฺตา. น วตฺตพฺพา อาสวา เจว สาสวา จาติปิ, สาสวา เจว โน จ อาสวาติปิ. น วตฺตพฺพา อาสวา เจว อาสวสมฺปยุตฺตา จาติปิ, อาสวสมฺปยุตฺตา เจว โน จ อาสวาติปิ. อาสววิปฺปยุตฺตา. อนาสวา.
โน สํโยชนา…เป… โน คนฺถา…เป… โน โอฆา…เป… โน โยคา…เป… โน นีวรณา…เป… โน ปรามาสา…เป… สารมฺมณา. ตโย อิทฺธิปาทา โน จิตฺตา, จิตฺติทฺธิปาโท ¶ จิตฺตํ. ตโย อิทฺธิปาทา เจตสิกา, จิตฺติทฺธิปาโท อเจตสิโก. ตโย อิทฺธิปาทา จิตฺตสมฺปยุตฺตา, จิตฺติทฺธิปาโท น วตฺตพฺโพ จิตฺเตน สมฺปยุตฺโตติปิ, จิตฺเตน วิปฺปยุตฺโตติปิ. ตโย อิทฺธิปาทา จิตฺตสํสฏฺา, จิตฺติทฺธิปาโท น วตฺตพฺโพ จิตฺเตน สํสฏฺโติปิ, จิตฺเตน วิสํสฏฺโติปิ. ตโย อิทฺธิปาทา จิตฺตสมุฏฺานา, จิตฺติทฺธิปาโท โน จิตฺตสมุฏฺาโน ¶ . ตโย อิทฺธิปาทา จิตฺตสหภุโน, จิตฺติทฺธิปาโท โน จิตฺตสหภู. ตโย อิทฺธิปาทา จิตฺตานุปริวตฺติโน ¶ , จิตฺติทฺธิปาโท โน จิตฺตานุปริวตฺติ. ตโย อิทฺธิปาทา จิตฺตสํสฏฺสมุฏฺานา, จิตฺติทฺธิปาโท โน จิตฺตสํสฏฺสมุฏฺาโน. ตโย อิทฺธิปาทา จิตฺตสํสฏฺสมุฏฺานสหภุโน, จิตฺติทฺธิปาโท โน จิตฺตสํสฏฺสมุฏฺานสหภู. ตโย อิทฺธิปาทา จิตฺตสํสฏฺสมุฏฺานานุปริวตฺติโน, จิตฺติทฺธิปาโท โน จิตฺตสํสฏฺสมุฏฺานานุปริวตฺติ.
ตโย อิทฺธิปาทา พาหิรา, จิตฺติทฺธิปาโท อชฺฌตฺติโก. โน อุปาทา. อนุปาทินฺนา. โน อุปาทานา…เป… โน กิเลสา…เป… น ทสฺสเนน ปหาตพฺพา. น ภาวนาย ปหาตพฺพา. น ทสฺสเนน ปหาตพฺพเหตุกา. น ภาวนาย ปหาตพฺพเหตุกา. สิยา สวิตกฺกา, สิยา อวิตกฺกา. สิยา สวิจารา, สิยา อวิจารา ¶ . สิยา สปฺปีติกา, สิยา อปฺปีติกา. สิยา ปีติสหคตา, สิยา น ปีติสหคตา. สิยา สุขสหคตา, สิยา น สุขสหคตา. สิยา อุเปกฺขาสหคตา, สิยา น อุเปกฺขาสหคตา. น กามาวจรา ¶ . น รูปาวจรา. น อรูปาวจรา. อปริยาปนฺนา. นิยฺยานิกา. นิยตา. อนุตฺตรา. อรณาติ.
ปฺหาปุจฺฉกํ.
อิทฺธิปาทวิภงฺโค นิฏฺิโต.
๑๐. โพชฺฌงฺควิภงฺโค
๑. สุตฺตนฺตภาชนียํ
๔๖๖. สตฺต ¶ ¶ ¶ โพชฺฌงฺคา – สติสมฺโพชฺฌงฺโค, ธมฺมวิจยสมฺโพชฺฌงฺโค, วีริยสมฺโพชฺฌงฺโค, ปีติสมฺโพชฺฌงฺโค, ปสฺสทฺธิสมฺโพชฺฌงฺโค, สมาธิสมฺโพชฺฌงฺโค, อุเปกฺขาสมฺโพชฺฌงฺโค.
๔๖๗. ตตฺถ กตโม สติสมฺโพชฺฌงฺโค? อิธ ภิกฺขุ สติมา โหติ ปรเมน สติเนปกฺเกน สมนฺนาคโต, จิรกตมฺปิ จิรภาสิตมฺปิ สริตา โหติ อนุสฺสริตา – อยํ วุจฺจติ ‘‘สติสมฺโพชฺฌงฺโค’’.
โส ตถา สโต วิหรนฺโต ตํ ธมฺมํ ปฺาย ปวิจินติ ปวิจรติ ปริวีมํสมาปชฺชติ – อยํ วุจฺจติ ‘‘ธมฺมวิจยสมฺโพชฺฌงฺโค’’.
ตสฺส ตํ ธมฺมํ ปฺาย ปวิจินโต ปวิจรโต ปริวีมํสมาปชฺชโต อารทฺธํ โหติ วีริยํ อสลฺลีนํ – อยํ วุจฺจติ ‘‘วีริยสมฺโพชฺฌงฺโค’’.
อารทฺธวีริยสฺส อุปฺปชฺชติ ปีติ นิรามิสา – อยํ วุจฺจติ ‘‘ปีติสมฺโพชฺฌงฺโค’’.
ปีติมนสฺส กาโยปิ ปสฺสมฺภติ, จิตฺตมฺปิ ปสฺสมฺภติ – อยํ วุจฺจติ ‘‘ปสฺสทฺธิสมฺโพชฺฌงฺโค’’.
ปสฺสทฺธกายสฺส ¶ สุขิโน จิตฺตํ สมาธิยติ – อยํ วุจฺจติ ‘‘สมาธิสมฺโพชฺฌงฺโค’’ ¶ .
โส ตถา สมาหิตํ จิตฺตํ สาธุกํ อชฺฌุเปกฺขิตา โหติ – อยํ วุจฺจติ ‘‘อุเปกฺขาสมฺโพชฺฌงฺโค’’.
๔๖๘. สตฺต โพชฺฌงฺคา – สติสมฺโพชฺฌงฺโค, ธมฺมวิจยสมฺโพชฺฌงฺโค, วีริยสมฺโพชฺฌงฺโค, ปีติสมฺโพชฺฌงฺโค, ปสฺสทฺธิสมฺโพชฺฌงฺโค, สมาธิสมฺโพชฺฌงฺโค, อุเปกฺขาสมฺโพชฺฌงฺโค.
๔๖๙. ตตฺถ ¶ กตโม สติสมฺโพชฺฌงฺโค? อตฺถิ อชฺฌตฺตํ ธมฺเมสุ สติ, อตฺถิ พหิทฺธา ธมฺเมสุ สติ. ยทปิ อชฺฌตฺตํ ธมฺเมสุ สติ ตทปิ สติสมฺโพชฺฌงฺโค อภิฺาย สมฺโพธาย นิพฺพานาย สํวตฺตติ. ยทปิ พหิทฺธา ¶ ธมฺเมสุ สติ ตทปิ สติสมฺโพชฺฌงฺโค อภิฺาย สมฺโพธาย นิพฺพานาย สํวตฺตติ.
ตตฺถ กตโม ธมฺมวิจยสมฺโพชฺฌงฺโค? อตฺถิ อชฺฌตฺตํ ธมฺเมสุ ปวิจโย, อตฺถิ พหิทฺธา ธมฺเมสุ ปวิจโย. ยทปิ อชฺฌตฺตํ ธมฺเมสุ ปวิจโย ตทปิ ธมฺมวิจยสมฺโพชฺฌงฺโค อภิฺาย สมฺโพธาย นิพฺพานาย สํวตฺตติ. ยทปิ พหิทฺธา ธมฺเมสุ ปวิจโย ตทปิ ธมฺมวิจยสมฺโพชฺฌงฺโค อภิฺาย สมฺโพธาย นิพฺพานาย สํวตฺตติ.
ตตฺถ กตโม วีริยสมฺโพชฺฌงฺโค? อตฺถิ กายิกํ วีริยํ, อตฺถิ เจตสิกํ วีริยํ. ยทปิ กายิกํ วีริยํ ตทปิ วีริยสมฺโพชฺฌงฺโค อภิฺาย สมฺโพธาย นิพฺพานาย สํวตฺตติ. ยทปิ เจตสิกํ วีริยํ ตทปิ วีริยสมฺโพชฺฌงฺโค อภิฺาย สมฺโพธาย นิพฺพานาย สํวตฺตติ ¶ .
ตตฺถ กตโม ปีติสมฺโพชฺฌงฺโค? อตฺถิ สวิตกฺกสวิจารา ปีติ, อตฺถิ อวิตกฺกอวิจารา ปีติ. ยทปิ สวิตกฺกสวิจารา ปีติ ตทปิ ปีติสมฺโพชฺฌงฺโค อภิฺาย สมฺโพธาย นิพฺพานาย สํวตฺตติ. ยทปิ อวิตกฺกอวิจารา ปีติ ตทปิ ปีติสมฺโพชฺฌงฺโค อภิฺาย สมฺโพธาย นิพฺพานาย สํวตฺตติ.
ตตฺถ ¶ กตโม ปสฺสทฺธิสมฺโพชฺฌงฺโค? อตฺถิ กายปสฺสทฺธิ [กายปฺปสฺสทฺธิ (สฺยา. ก.)], อตฺถิ จิตฺตปสฺสทฺธิ [จิตฺตปฺปสฺสทฺธิ (สฺยา. ก.)]. ยทปิ กายปสฺสทฺธิ ตทปิ ปสฺสทฺธิสมฺโพชฺฌงฺโค อภิฺาย สมฺโพธาย นิพฺพานาย สํวตฺตติ. ยทปิ จิตฺตปสฺสทฺธิ ตทปิ ปสฺสทฺธิสมฺโพชฺฌงฺโค อภิฺาย สมฺโพธาย นิพฺพานาย สํวตฺตติ.
ตตฺถ กตโม สมาธิสมฺโพชฺฌงฺโค? อตฺถิ สวิตกฺโก สวิจาโร สมาธิ, อตฺถิ อวิตกฺโก อวิจาโร สมาธิ. ยทปิ สวิตกฺโก สวิจาโร สมาธิ ตทปิ สมาธิสมฺโพชฺฌงฺโค อภิฺาย สมฺโพธาย นิพฺพานาย สํวตฺตติ. ยทปิ อวิตกฺโก อวิจาโร สมาธิ ตทปิ สมาธิสมฺโพชฺฌงฺโค อภิฺาย สมฺโพธาย นิพฺพานาย สํวตฺตติ.
ตตฺถ กตโม อุเปกฺขาสมฺโพชฺฌงฺโค? อตฺถิ อชฺฌตฺตํ ธมฺเมสุ อุเปกฺขา, อตฺถิ พหิทฺธา ธมฺเมสุ อุเปกฺขา. ยทปิ อชฺฌตฺตํ ธมฺเมสุ อุเปกฺขา ตทปิ อุเปกฺขาสมฺโพชฺฌงฺโค อภิฺาย สมฺโพธาย นิพฺพานาย สํวตฺตติ. ยทปิ ¶ พหิทฺธา ธมฺเมสุ อุเปกฺขา ตทปิ ¶ อุเปกฺขาสมฺโพชฺฌงฺโค อภิฺาย สมฺโพธาย นิพฺพานาย สํวตฺตติ.
๔๗๐. สตฺต ¶ โพชฺฌงฺคา – สติสมฺโพชฺฌงฺโค, ธมฺมวิจยสมฺโพชฺฌงฺโค, วีริยสมฺโพชฺฌงฺโค, ปีติสมฺโพชฺฌงฺโค, ปสฺสทฺธิสมฺโพชฺฌงฺโค, สมาธิสมฺโพชฺฌงฺโค, อุเปกฺขาสมฺโพชฺฌงฺโค.
๔๗๑. ตตฺถ กตโม สติสมฺโพชฺฌงฺโค? อิธ ภิกฺขุ สติสมฺโพชฺฌงฺคํ ภาเวติ วิเวกนิสฺสิตํ วิราคนิสฺสิตํ นิโรธนิสฺสิตํ โวสฺสคฺคปริณามึ, ธมฺมวิจยสมฺโพชฺฌงฺคํ ภาเวติ…เป… วีริยสมฺโพชฺฌงฺคํ ภาเวติ… ปีติสมฺโพชฺฌงฺคํ ภาเวติ… ปสฺสทฺธิสมฺโพชฺฌงฺคํ ภาเวติ… สมาธิสมฺโพชฺฌงฺคํ ภาเวติ… อุเปกฺขาสมฺโพชฺฌงฺคํ ภาเวติ วิเวกนิสฺสิตํ วิราคนิสฺสิตํ นิโรธนิสฺสิตํ โวสฺสคฺคปริณามึ.
สุตฺตนฺตภาชนียํ.
๒. อภิธมฺมภาชนียํ
๔๗๒. สตฺต ¶ โพชฺฌงฺคา – สติสมฺโพชฺฌงฺโค, ธมฺมวิจยสมฺโพชฺฌงฺโค, วีริยสมฺโพชฺฌงฺโค, ปีติสมฺโพชฺฌงฺโค, ปสฺสทฺธิสมฺโพชฺฌงฺโค, สมาธิสมฺโพชฺฌงฺโค, อุเปกฺขาสมฺโพชฺฌงฺโค.
๔๗๓. ตตฺถ กตเม สตฺต โพชฺฌงฺคา? อิธ ภิกฺขุ ยสฺมึ สมเย โลกุตฺตรํ ฌานํ ภาเวติ นิยฺยานิกํ อปจยคามึ ทิฏฺิคตานํ ปหานาย ปมาย ภูมิยา ปตฺติยา วิวิจฺเจว กาเมหิ…เป… ปมํ ฌานํ อุปสมฺปชฺช วิหรติ ทุกฺขปฏิปทํ ทนฺธาภิฺํ, ตสฺมึ สมเย สตฺต โพชฺฌงฺคา โหนฺติ – สติสมฺโพชฺฌงฺโค…เป… อุเปกฺขาสมฺโพชฺฌงฺโค.
๔๗๔. ตตฺถ กตโม สติสมฺโพชฺฌงฺโค? ยา สติ อนุสฺสติ…เป… สมฺมาสติ สติสมฺโพชฺฌงฺโค มคฺคงฺคํ มคฺคปริยาปนฺนํ – อยํ วุจฺจติ ‘‘สติสมฺโพชฺฌงฺโค’’.
ตตฺถ ¶ ¶ กตโม ธมฺมวิจยสมฺโพชฺฌงฺโค? ยา ปฺา ปชานนา…เป… อโมโห ธมฺมวิจโย สมฺมาทิฏฺิ ธมฺมวิจยสมฺโพชฺฌงฺโค มคฺคงฺคํ มคฺคปริยาปนฺนํ – อยํ วุจฺจติ ‘‘ธมฺมวิจยสมฺโพชฺฌงฺโค’’.
ตตฺถ กตโม วีริยสมฺโพชฺฌงฺโค? โย เจตสิโก วีริยารมฺโภ…เป… สมฺมาวายาโม วีริยสมฺโพชฺฌงฺโค มคฺคงฺคํ มคฺคปริยาปนฺนํ – อยํ วุจฺจติ ‘‘วีริยสมฺโพชฺฌงฺโค’’.
ตตฺถ กตโม ปีติสมฺโพชฺฌงฺโค? ยา ปีติ ปาโมชฺชํ อาโมทนา ปโมทนา หาโส ปหาโส วิตฺติ โอทคฺยํ [โอทคฺคํ (สี.) ธ. ส. ๙] อตฺตมนตา จิตฺตสฺส ปีติสมฺโพชฺฌงฺโค – อยํ วุจฺจติ ‘‘ปีติสมฺโพชฺฌงฺโค’’.
ตตฺถ ¶ กตโม ปสฺสทฺธิสมฺโพชฺฌงฺโค? ยา เวทนากฺขนฺธสฺส สฺากฺขนฺธสฺส สงฺขารกฺขนฺธสฺส วิฺาณกฺขนฺธสฺส ปสฺสทฺธิ ปฏิปฺปสฺสทฺธิ ปสฺสมฺภนา ปฏิปฺปสฺสมฺภนา ปฏิปฺปสฺสมฺภิตตฺตํ ปสฺสทฺธิสมฺโพชฺฌงฺโค – อยํ วุจฺจติ ‘‘ปสฺสทฺธิสมฺโพชฺฌงฺโค’’.
ตตฺถ ¶ กตโม สมาธิสมฺโพชฺฌงฺโค? ยา จิตฺตสฺส ิติ…เป… สมฺมาสมาธิ สมาธิสมฺโพชฺฌงฺโค มคฺคงฺคํ มคฺคปริยาปนฺนํ – อยํ วุจฺจติ ‘‘สมาธิสมฺโพชฺฌงฺโค’’.
ตตฺถ กตโม อุเปกฺขาสมฺโพชฺฌงฺโค? ยา อุเปกฺขา อุเปกฺขนา อชฺฌุเปกฺขนา มชฺฌตฺตตา จิตฺตสฺส อุเปกฺขาสมฺโพชฺฌงฺโค – อยํ วุจฺจติ ‘‘อุเปกฺขาสมฺโพชฺฌงฺโค’’. อิเม วุจฺจนฺติ สตฺต โพชฺฌงฺคา. อวเสสา ธมฺมา สตฺตหิ โพชฺฌงฺเคหิ ¶ สมฺปยุตฺตา.
๔๗๕. สตฺต โพชฺฌงฺคา – สติสมฺโพชฺฌงฺโค…เป… อุเปกฺขาสมฺโพชฺฌงฺโค.
๔๗๖. ตตฺถ กตโม สติสมฺโพชฺฌงฺโค? อิธ ภิกฺขุ ยสฺมึ สมเย โลกุตฺตรํ ฌานํ ภาเวติ นิยฺยานิกํ อปจยคามึ ทิฏฺิคตานํ ปหานาย ปมาย ภูมิยา ปตฺติยา วิวิจฺเจว กาเมหิ…เป… ปมํ ฌานํ อุปสมฺปชฺช วิหรติ ทุกฺขปฏิปทํ ทนฺธาภิฺํ, ยา ตสฺมึ สมเย สติ อนุสฺสติ สมฺมาสติ สติสมฺโพชฺฌงฺโค มคฺคงฺคํ มคฺคปริยาปนฺนํ – อยํ วุจฺจติ ‘‘สติสมฺโพชฺฌงฺโค’’. อวเสสา ธมฺมา สติสมฺโพชฺฌงฺคสมฺปยุตฺตา…เป… อวเสสา ธมฺมา ¶ ธมฺมวิจยสมฺโพชฺฌงฺคสมฺปยุตฺตา…เป… อวเสสา ธมฺมา วีริยสมฺโพชฺฌงฺคสมฺปยุตฺตา…เป… อวเสสา ธมฺมา ปีติสมฺโพชฺฌงฺคสมฺปยุตฺตา…เป… อวเสสา ธมฺมา ปสฺสทฺธิสมฺโพชฺฌงฺคสมฺปยุตฺตา…เป… อวเสสา ธมฺมา สมาธิสมฺโพชฺฌงฺคสมฺปยุตฺตา.
ตตฺถ กตโม อุเปกฺขาสมฺโพชฺฌงฺโค? อิธ ภิกฺขุ ยสฺมึ สมเย โลกุตฺตรํ ฌานํ ภาเวติ นิยฺยานิกํ อปจยคามึ ทิฏฺิคตานํ ปหานาย ปมาย ภูมิยา ปตฺติยา วิวิจฺเจว กาเมหิ…เป… ปมํ ฌานํ อุปสมฺปชฺช วิหรติ ทุกฺขปฏิปทํ ทนฺธาภิฺํ, ยา ตสฺมึ สมเย อุเปกฺขา อุเปกฺขนา อชฺฌุเปกฺขนา มชฺฌตฺตตา จิตฺตสฺส อุเปกฺขาสมฺโพชฺฌงฺโค – อยํ วุจฺจติ ‘‘อุเปกฺขาสมฺโพชฺฌงฺโค’’. อวเสสา ธมฺมา อุเปกฺขาสมฺโพชฺฌงฺคสมฺปยุตฺตา.
๔๗๗. สตฺต ¶ ¶ โพชฺฌงฺคา – สติสมฺโพชฺฌงฺโค…เป… อุเปกฺขาสมฺโพชฺฌงฺโค.
๔๗๘. ตตฺถ กตเม สตฺต โพชฺฌงฺคา? อิธ ภิกฺขุ ยสฺมึ สมเย โลกุตฺตรํ ฌานํ ภาเวติ นิยฺยานิกํ อปจยคามึ ทิฏฺิคตานํ ปหานาย ปมาย ภูมิยา ปตฺติยา วิวิจฺเจว กาเมหิ ¶ …เป… ปมํ ฌานํ อุปสมฺปชฺช วิหรติ ทุกฺขปฏิปทํ ทนฺธาภิฺํ, โย ตสฺมึ สมเย ผสฺโส โหติ…เป… อวิกฺเขโป โหติ – อิเม ธมฺมา กุสลา. ตสฺเสว โลกุตฺตรสฺส กุสลสฺส ฌานสฺส กตตฺตา ภาวิตตฺตา วิปากํ วิวิจฺเจว กาเมหิ…เป… ปมํ ฌานํ อุปสมฺปชฺช วิหรติ ทุกฺขปฏิปทํ ทนฺธาภิฺํ สฺุตํ, ตสฺมึ สมเย สตฺต โพชฺฌงฺคา โหนฺติ – สติสมฺโพชฺฌงฺโค…เป… อุเปกฺขาสมฺโพชฺฌงฺโค.
๔๗๙. ตตฺถ กตโม สติสมฺโพชฺฌงฺโค? ยา สติ อนุสฺสติ…เป… สมฺมาสติ สติสมฺโพชฺฌงฺโค มคฺคงฺคํ มคฺคปริยาปนฺนํ – อยํ วุจฺจติ ‘‘สติสมฺโพชฺฌงฺโค’’…เป….
ตตฺถ กตโม อุเปกฺขาสมฺโพชฺฌงฺโค? ยา อุเปกฺขา อุเปกฺขนา อชฺฌุเปกฺขนา มชฺฌตฺตตา จิตฺตสฺส อุเปกฺขาสมฺโพชฺฌงฺโค – อยํ วุจฺจติ ‘‘อุเปกฺขาสมฺโพชฺฌงฺโค’’. อิเม วุจฺจนฺติ ‘‘สตฺต โพชฺฌงฺคา’’. อวเสสา ธมฺมา สตฺตหิ โพชฺฌงฺเคหิ สมฺปยุตฺตา.
๔๘๐. สตฺต โพชฺฌงฺคา – สติสมฺโพชฺฌงฺโค…เป… อุเปกฺขาสมฺโพชฺฌงฺโค.
๔๘๑. ตตฺถ ¶ กตโม สติสมฺโพชฺฌงฺโค? อิธ ภิกฺขุ ยสฺมึ สมเย โลกุตฺตรํ ฌานํ ภาเวติ นิยฺยานิกํ อปจยคามึ ทิฏฺิคตานํ ปหานาย ปมาย ภูมิยา ปตฺติยา วิวิจฺเจว กาเมหิ…เป… ปมํ ฌานํ ¶ อุปสมฺปชฺช วิหรติ ทุกฺขปฏิปทํ ทนฺธาภิฺํ, ตสฺมึ สมเย ผสฺโส โหติ…เป… อวิกฺเขโป โหติ. อิเม ธมฺมา กุสลา. ตสฺเสว โลกุตฺตรสฺส กุสลสฺส ฌานสฺส กตตฺตา ภาวิตตฺตา วิปากํ วิวิจฺเจว กาเมหิ…เป… ปมํ ฌานํ อุปสมฺปชฺช วิหรติ ทุกฺขปฏิปทํ ทนฺธาภิฺํ, ยา ตสฺมึ สมเย สติ อนุสฺสติ สมฺมาสติ สติสมฺโพชฺฌงฺโค มคฺคงฺคํ มคฺคปริยาปนฺนํ – อยํ วุจฺจติ ‘‘สติสมฺโพชฺฌงฺโค’’. อวเสสา ธมฺมา สติสมฺโพชฺฌงฺคสมฺปยุตฺตา…เป… อวเสสา ธมฺมา ธมฺมวิจยสมฺโพชฺฌงฺคสมฺปยุตฺตา ¶ …เป… อวเสสา ธมฺมา วีริยสมฺโพชฺฌงฺคสมฺปยุตฺตา…เป… อวเสสา ธมฺมา ปีติสมฺโพชฺฌงฺคสมฺปยุตฺตา…เป… อวเสสา ธมฺมา ปสฺสทฺธิสมฺโพชฺฌงฺคสมฺปยุตฺตา…เป… อวเสสา ธมฺมา สมาธิสมฺโพชฺฌงฺคสมฺปยุตฺตา.
ตตฺถ กตโม อุเปกฺขาสมฺโพชฺฌงฺโค? อิธ ภิกฺขุ ยสฺมึ สมเย โลกุตฺตรํ ฌานํ ภาเวติ นิยฺยานิกํ ¶ อปจยคามึ ทิฏฺิคตานํ ปหานาย ปมาย ภูมิยา ปตฺติยา วิวิจฺเจว กาเมหิ…เป… ปมํ ฌานํ อุปสมฺปชฺช วิหรติ ทุกฺขปฏิปทํ ทนฺธาภิฺํ, ตสฺมึ สมเย ผสฺโส โหติ…เป… อวิกฺเขโป โหติ. อิเม ธมฺมา กุสลา. ตสฺเสว โลกุตฺตรสฺส กุสลสฺส ฌานสฺส กตตฺตา ภาวิตตฺตา วิปากํ วิวิจฺเจว กาเมหิ…เป… ปมํ ฌานํ อุปสมฺปชฺช วิหรติ ทุกฺขปฏิปทํ ทนฺธาภิฺํ สฺุตํ, ยา ตสฺมึ สมเย อุเปกฺขา อุเปกฺขนา อชฺฌุเปกฺขนา มชฺฌตฺตตา จิตฺตสฺส อุเปกฺขาสมฺโพชฺฌงฺโค – อยํ วุจฺจติ ‘‘อุเปกฺขาสมฺโพชฺฌงฺโค’’ ¶ . อวเสสา ธมฺมา อุเปกฺขาสมฺโพชฺฌงฺคสมฺปยุตฺตา.
อภิธมฺมภาชนียํ.
๓. ปฺหาปุจฺฉกํ
๔๘๒. สตฺต โพชฺฌงฺคา – สติสมฺโพชฺฌงฺโค, ธมฺมวิจยสมฺโพชฺฌงฺโค, วีริยสมฺโพชฺฌงฺโค, ปีติสมฺโพชฺฌงฺโค, ปสฺสทฺธิสมฺโพชฺฌงฺโค, สมาธิสมฺโพชฺฌงฺโค, อุเปกฺขาสมฺโพชฺฌงฺโค.
๔๘๓. สตฺตนฺนํ ¶ โพชฺฌงฺคานํ กติ กุสลา, กติ อกุสลา, กติ อพฺยากตา…เป… กติ สรณา, กติ อรณา?
๑. ติกํ
๔๘๔. สิยา กุสลา, สิยา อพฺยากตา. ปีติสมฺโพชฺฌงฺโค สุขาย เวทนาย สมฺปยุตฺโต; ฉ โพชฺฌงฺคา สิยา สุขาย เวทนาย สมฺปยุตฺตา, สิยา อทุกฺขมสุขาย เวทนาย สมฺปยุตฺตา. สิยา วิปากา, สิยา วิปากธมฺมธมฺมา. อนุปาทินฺนอนุปาทานิยา. อสํกิลิฏฺอสํกิเลสิกา. สิยา สวิตกฺกสวิจารา, สิยา อวิตกฺกวิจารมตฺตา, สิยา อวิตกฺกอวิจารา. ปีติสมฺโพชฺฌงฺโค น ปีติสหคโต, สุขสหคโต, น อุเปกฺขาสหคโต; ฉ โพชฺฌงฺคา สิยา ปีติสหคตา, สิยา สุขสหคตา, สิยา อุเปกฺขาสหคตา. เนว ทสฺสเนน น ภาวนาย ปหาตพฺพา. เนว ทสฺสเนน ¶ น ภาวนาย ปหาตพฺพเหตุกา. สิยา อปจยคามิโน, สิยา เนวาจยคามินาปจยคามิโน. สิยา เสกฺขา, สิยา อเสกฺขา. อปฺปมาณา. อปฺปมาณารมฺมณา. ปณีตา. สิยา สมฺมตฺตนิยตา ¶ , สิยา อนิยตา. น มคฺคารมฺมณา, สิยา มคฺคเหตุกา, สิยา มคฺคาธิปติโน; สิยา น วตฺตพฺพา มคฺคเหตุกาติปิ, มคฺคาธิปติโนติปิ. สิยา อุปฺปนฺนา, สิยา ¶ อนุปฺปนฺนา, สิยา อุปฺปาทิโน. สิยา อตีตา, สิยา อนาคตา, สิยา ปจฺจุปฺปนฺนา. น วตฺตพฺพา อตีตารมฺมณาติปิ, อนาคตารมฺมณาติปิ, ปจฺจุปฺปนฺนารมฺมณาติปิ. สิยา อชฺฌตฺตา, สิยา พหิทฺธา, สิยา อชฺฌตฺตพหิทฺธา. พหิทฺธารมฺมณา. อนิทสฺสนอปฺปฏิฆา.
๒. ทุกํ
๔๘๕. ธมฺมวิจยสมฺโพชฺฌงฺโค เหตุ, ฉ โพชฺฌงฺคา เหตุสมฺปยุตฺตา. ธมฺมวิจยสมฺโพชฺฌงฺโค เหตุ เจว สเหตุโก จ, ฉ โพชฺฌงฺคา น วตฺตพฺพา เหตู เจว สเหตุกา จาติ, สเหตุกา เจว น จ เหตู. ธมฺมวิจยสมฺโพชฺฌงฺโค เหตุ เจว เหตุสมฺปยุตฺโต จ, ฉ โพชฺฌงฺคา น วตฺตพฺพา เหตู เจว เหตุสมฺปยุตฺตา จาติ, เหตุสมฺปยุตฺตา เจว น จ เหตู. ฉ โพชฺฌงฺคา น เหตู สเหตุกา, ธมฺมวิจยสมฺโพชฺฌงฺโค น วตฺตพฺโพ น เหตุสเหตุโกติปิ, น เหตุอเหตุโกติปิ. สปฺปจฺจยา. สงฺขตา. อนิทสฺสนา. อปฺปฏิฆา. อรูปา. โลกุตฺตรา. เกนจิ วิฺเยฺยา, เกนจิ ¶ น วิฺเยฺยา. โน อาสวา. อนาสวา อาสววิปฺปยุตฺตา. น วตฺตพฺพา อาสวา เจว สาสวา จาติปิ, สาสวา เจว โน จ อาสวาติปิ. อาสวา เจว อาสวสมฺปยุตฺตา จาติปิ, อาสวสมฺปยุตฺตา เจว โน จ อาสวาติปิ. อาสววิปฺปยุตฺตา. อนาสวา. โน สํโยชนา…เป… โน คนฺถา…เป… โน โอฆา…เป… โน โยคา…เป… โน นีวรณา…เป… โน ปรามาสา…เป… สารมฺมณา. โน จิตฺตา. เจตสิกา. จิตฺตสมฺปยุตฺตา. จิตฺตสํสฏฺา ¶ . จิตฺตสมุฏฺานา. จิตฺตสหภุโน. จิตฺตานุปริวตฺติโน. จิตฺตสํสฏฺสมุฏฺานา. จิตฺตสํสฏฺสมุฏฺานสหภุโน. จิตฺตสํสฏฺสมุฏฺานานุปริวตฺติโน. พาหิรา. โน อุปาทา. อนุปาทินฺนา. โน อุปาทานา…เป… โน กิเลสา…เป… น ทสฺสเนน ปหาตพฺพา. น ภาวนาย ปหาตพฺพา. น ทสฺสเนน ปหาตพฺพเหตุกา. น ภาวนาย ปหาตพฺพเหตุกา. สิยา สวิตกฺกา, สิยา อวิตกฺกา. สิยา สวิจารา, สิยา อวิจารา.
ปีติสมฺโพชฺฌงฺโค ¶ อปฺปีติโก, ฉ โพชฺฌงฺคา สิยา สปฺปีติกา, สิยา อปฺปีติกา. ปีติสมฺโพชฺฌงฺโค น ปีติสหคโต, ฉ โพชฺฌงฺคา สิยา ปีติสหคตา, สิยา น ปีติสหคตา. ปีติสมฺโพชฺฌงฺโค สุขสหคโต, ฉ โพชฺฌงฺคา สิยา ¶ สุขสหคตา, สิยา น สุขสหคตา. ปีติสมฺโพชฺฌงฺโค น อุเปกฺขาสหคโต, ฉ โพชฺฌงฺคา สิยา อุเปกฺขาสหคตา, สิยา น อุเปกฺขาสหคตา. น กามาวจรา. น รูปาวจรา. น อรูปาวจรา. อปริยาปนฺนา. สิยา นิยฺยานิกา, สิยา อนิยฺยานิกา. สิยา นิยตา, สิยา อนิยตา. อนุตฺตรา. อรณาติ.
ปฺหาปุจฺฉกํ.
โพชฺฌงฺควิภงฺโค นิฏฺิโต.
๑๑. มคฺคงฺควิภงฺโค
๑. สุตฺตนฺตภาชนียํ
๔๘๖. อริโย ¶ ¶ ¶ ¶ อฏฺงฺคิโก มคฺโค, เสยฺยถิทํ – สมฺมาทิฏฺิ, สมฺมาสงฺกปฺโป, สมฺมาวาจา, สมฺมากมฺมนฺโต, สมฺมาอาชีโว, สมฺมาวายาโม, สมฺมาสติ, สมฺมาสมาธิ.
๔๘๗. ตตฺถ กตมา สมฺมาทิฏฺิ? ทุกฺเข าณํ, ทุกฺขสมุทเย าณํ, ทุกฺขนิโรเธ าณํ, ทุกฺขนิโรธคามินิยา ปฏิปทาย าณํ – อยํ วุจฺจติ ‘‘สมฺมาทิฏฺิ’’.
ตตฺถ กตโม สมฺมาสงฺกปฺโป? เนกฺขมฺมสงฺกปฺโป, อพฺยาปาทสงฺกปฺโป, อวิหึสาสงฺกปฺโป – อยํ วุจฺจติ ‘‘สมฺมาสงฺกปฺโป’’.
ตตฺถ กตมา สมฺมาวาจา? มุสาวาทา เวรมณี, ปิสุณาย วาจาย เวรมณี, ผรุสาย วาจาย เวรมณี, สมฺผปฺปลาปา เวรมณี – อยํ วุจฺจติ ‘‘สมฺมาวาจา’’.
ตตฺถ กตโม สมฺมากมฺมนฺโต? ปาณาติปาตา เวรมณี, อทินฺนาทานา เวรมณี, กาเมสุมิจฺฉาจารา เวรมณี – อยํ วุจฺจติ ‘‘สมฺมากมฺมนฺโต’’.
ตตฺถ กตโม สมฺมาอาชีโว? อิธ อริยสาวโก มิจฺฉาอาชีวํ ปหาย สมฺมาอาชีเวน ชีวิกํ กปฺเปติ – อยํ วุจฺจติ ‘‘สมฺมาอาชีโว’’.
ตตฺถ ¶ กตโม สมฺมาวายาโม? อิธ ภิกฺขุ อนุปฺปนฺนานํ ปาปกานํ อกุสลานํ ธมฺมานํ อนุปฺปาทาย ฉนฺทํ ชเนติ วายมติ วีริยํ อารภติ จิตฺตํ ปคฺคณฺหาติ ปทหติ, อุปฺปนฺนานํ ปาปกานํ อกุสลานํ ธมฺมานํ ปหานาย ฉนฺทํ ชเนติ วายมติ วีริยํ ¶ อารภติ จิตฺตํ ปคฺคณฺหาติ ปทหติ, อนุปฺปนฺนานํ กุสลานํ ธมฺมานํ อุปฺปาทาย ฉนฺทํ ชเนติ วายมติ วีริยํ อารภติ จิตฺตํ ปคฺคณฺหาติ ปทหติ, อุปฺปนฺนานํ กุสลานํ ธมฺมานํ ิติยา อสมฺโมสาย ภิยฺโยภาวาย เวปุลฺลาย ภาวนาย ปาริปูริยา ฉนฺทํ ชเนติ วายมติ วีริยํ อารภติ จิตฺตํ ปคฺคณฺหาติ ปทหติ – อยํ วุจฺจติ ‘‘สมฺมาวายาโม’’.
ตตฺถ ¶ กตมา สมฺมาสติ? อิธ ภิกฺขุ กาเย กายานุปสฺสี วิหรติ อาตาปี สมฺปชาโน สติมา วิเนยฺย โลเก อภิชฺฌาโทมนสฺสํ, เวทนาสุ ¶ เวทนานุปสฺสี วิหรติ อาตาปี สมฺปชาโน สติมา วิเนยฺย โลเก อภิชฺฌาโทมนสฺสํ, จิตฺเต จิตฺตานุปสฺสี วิหรติ อาตาปี สมฺปชาโน สติมา วิเนยฺย โลเก อภิชฺฌาโทมนสฺสํ, ธมฺเมสุ ธมฺมานุปสฺสี วิหรติ อาตาปี สมฺปชาโน สติมา วิเนยฺย โลเก อภิชฺฌาโทมนสฺสํ – อยํ วุจฺจติ ‘‘สมฺมาสติ’’.
ตตฺถ กตโม สมฺมาสมาธิ? อิธ ภิกฺขุ วิวิจฺเจว กาเมหิ วิวิจฺจ อกุสเลหิ ธมฺเมหิ สวิตกฺกํ สวิจารํ วิเวกชํ ปีติสุขํ ปมํ ฌานํ อุปสมฺปชฺช วิหรติ; วิตกฺกวิจารานํ วูปสมา อชฺฌตฺตํ สมฺปสาทนํ เจตโส เอโกทิภาวํ อวิตกฺกํ อวิจารํ สมาธิชํ ปีติสุขํ ทุติยํ ฌานํ อุปสมฺปชฺช วิหรติ; ปีติยา จ วิราคา อุเปกฺขโก จ วิหรติ สโต จ สมฺปชาโน สุขฺจ กาเยน ปฏิสํเวเทติ, ยํ ตํ อริยา ¶ อาจิกฺขนฺติ ‘‘อุเปกฺขโก สติมา สุขวิหารี’’ติ ตติยํ ฌานํ อุปสมฺปชฺช วิหรติ; สุขสฺส จ ปหานา ทุกฺขสฺส จ ปหานา ปุพฺเพว โสมนสฺสโทมนสฺสานํ อตฺถงฺคมา อทุกฺขมสุขํ อุเปกฺขาสติปาริสุทฺธึ จตุตฺถํ ฌานํ อุปสมฺปชฺช วิหรติ – อยํ วุจฺจติ ‘‘สมฺมาสมาธิ’’.
๔๘๘. อริโย อฏฺงฺคิโก มคฺโค, เสยฺยถิทํ – สมฺมาทิฏฺิ, สมฺมาสงฺกปฺโป, สมฺมาวาจา, สมฺมากมฺมนฺโต, สมฺมาอาชีโว, สมฺมาวายาโม, สมฺมาสติ, สมฺมาสมาธิ.
๔๘๙. ตตฺถ กตมา สมฺมาทิฏฺิ? อิธ ภิกฺขุ สมฺมาทิฏฺึ ภาเวติ วิเวกนิสฺสิตํ วิราคนิสฺสิตํ ¶ นิโรธนิสฺสิตํ โวสฺสคฺคปริณามึ, สมฺมาสงฺกปฺปํ ภาเวติ…เป… สมฺมาวาจํ ภาเวติ…เป… สมฺมากมฺมนฺตํ ภาเวติ…เป… สมฺมาอาชีวํ ภาเวติ…เป… สมฺมาวายามํ ภาเวติ…เป… สมฺมาสตึ ภาเวติ…เป… สมฺมาสมาธึ ภาเวติ วิเวกนิสฺสิตํ วิราคนิสฺสิตํ นิโรธนิสฺสิตํ โวสฺสคฺคปริณามึ.
สุตฺตนฺตภาชนียํ.
๒. อภิธมฺมภาชนียํ
๔๙๐. อฏฺงฺคิโก มคฺโค – สมฺมาทิฏฺิ, สมฺมาสงฺกปฺโป, สมฺมาวาจา, สมฺมากมฺมนฺโต, สมฺมาอาชีโว, สมฺมาวายาโม, สมฺมาสติ, สมฺมาสมาธิ.
๔๙๑. ตตฺถ ¶ กตโม อฏฺงฺคิโก มคฺโค? อิธ ภิกฺขุ ยสฺมึ สมเย โลกุตฺตรํ ฌานํ ภาเวติ นิยฺยานิกํ อปจยคามึ ทิฏฺิคตานํ ปหานาย ปมาย ภูมิยา ปตฺติยา วิวิจฺเจว กาเมหิ…เป… ปมํ ¶ ฌานํ อุปสมฺปชฺช วิหรติ ทุกฺขปฏิปทํ ทนฺธาภิฺํ, ตสฺมึ สมเย อฏฺงฺคิโก มคฺโค โหติ – สมฺมาทิฏฺิ…เป… สมฺมาสมาธิ.
๔๙๒. ตตฺถ ¶ กตมา สมฺมาทิฏฺิ? ยา ปฺา ปชานนา…เป… อโมโห ธมฺมวิจโย สมฺมาทิฏฺิ ธมฺมวิจยสมฺโพชฺฌงฺโค มคฺคงฺคํ มคฺคปริยาปนฺนํ – อยํ วุจฺจติ ‘‘สมฺมาทิฏฺิ’’.
ตตฺถ กตโม สมฺมาสงฺกปฺโป? โย ตกฺโก วิตกฺโก สงฺกปฺโป อปฺปนา พฺยปฺปนา เจตโส อภินิโรปนา สมฺมาสงฺกปฺโป มคฺคงฺคํ มคฺคปริยาปนฺนํ – อยํ วุจฺจติ ‘‘สมฺมาสงฺกปฺโป’’.
ตตฺถ กตมา สมฺมาวาจา? ยา จตูหิ วจีทุจฺจริเตหิ อารติ วิรติ ปฏิวิรติ เวรมณี อกิริยา อกรณํ อนชฺฌาปตฺติ เวลาอนติกฺกโม เสตุฆาโต สมฺมาวาจา มคฺคงฺคํ มคฺคปริยาปนฺนํ – อยํ วุจฺจติ ‘‘สมฺมาวาจา’’.
ตตฺถ กตโม สมฺมากมฺมนฺโต? ยา ตีหิ กายทุจฺจริเตหิ อารติ วิรติ ปฏิวิรติ เวรมณี ¶ อกิริยา อกรณํ อนชฺฌาปตฺติ เวลาอนติกฺกโม เสตุฆาโต สมฺมากมฺมนฺโต มคฺคงฺคํ มคฺคปริยาปนฺนํ – อยํ วุจฺจติ ‘‘สมฺมากมฺมนฺโต’’.
ตตฺถ กตโม สมฺมาอาชีโว? ยา มิจฺฉาอาชีวา อารติ วิรติ ปฏิวิรติ เวรมณี อกิริยา อกรณํ อนชฺฌาปตฺติ เวลาอนติกฺกโม เสตุฆาโต สมฺมาอาชีโว มคฺคงฺคํ มคฺคปริยาปนฺนํ – อยํ วุจฺจติ ‘‘สมฺมาอาชีโว’’.
ตตฺถ กตโม สมฺมาวายาโม? โย เจตสิโก วีริยารมฺโภ…เป… สมฺมาวายาโม วีริยสมฺโพชฺฌงฺโค มคฺคงฺคํ มคฺคปริยาปนฺนํ – อยํ ¶ วุจฺจติ ‘‘สมฺมาวายาโม’’.
ตตฺถ กตมา สมฺมาสติ? ยา สติ อนุสฺสติ…เป… สมฺมาสติ สติสมฺโพชฺฌงฺโค มคฺคงฺคํ มคฺคปริยาปนฺนํ – อยํ วุจฺจติ ‘‘สมฺมาสติ’’.
ตตฺถ ¶ กตโม สมฺมาสมาธิ? ยา จิตฺตสฺส ิติ…เป… สมฺมาสมาธิ สมาธิสมฺโพชฺฌงฺโค มคฺคงฺคํ มคฺคปริยาปนฺนํ – อยํ วุจฺจติ ‘‘สมฺมาสมาธิ’’. อยํ วุจฺจติ ‘‘อฏฺงฺคิโก มคฺโค’’. อวเสสา ธมฺมา อฏฺงฺคิเกน มคฺเคน สมฺปยุตฺตา.
๔๙๓. ปฺจงฺคิโก มคฺโค – สมฺมาทิฏฺิ, สมฺมาสงฺกปฺโป, สมฺมาวายาโม, สมฺมาสติ, สมฺมาสมาธิ.
๔๙๔. ตตฺถ ¶ กตโม ปฺจงฺคิโก มคฺโค? อิธ ภิกฺขุ ยสฺมึ สมเย โลกุตฺตรํ ฌานํ ภาเวติ นิยฺยานิกํ อปจยคามึ ทิฏฺิคตานํ ปหานาย ปมาย ภูมิยา ปตฺติยา วิวิจฺเจว กาเมหิ…เป… ปมํ ฌานํ อุปสมฺปชฺช วิหรติ ทุกฺขปฏิปทํ ทนฺธาภิฺํ, ตสฺมึ สมเย ปฺจงฺคิโก มคฺโค โหติ – สมฺมาทิฏฺิ, สมฺมาสงฺกปฺโป, สมฺมาวายาโม, สมฺมาสติ, สมฺมาสมาธิ.
๔๙๕. ตตฺถ ¶ กตมา สมฺมาทิฏฺิ? ยา ปฺา ปชานนา…เป… อโมโห ธมฺมวิจโย สมฺมาทิฏฺิ ธมฺมวิจยสมฺโพชฺฌงฺโค มคฺคงฺคํ มคฺคปริยาปนฺนํ – อยํ วุจฺจติ ‘‘สมฺมาทิฏฺิ’’.
ตตฺถ กตโม สมฺมาสงฺกปฺโป? โย ตกฺโก วิตกฺโก…เป… สมฺมาสงฺกปฺโป มคฺคงฺคํ มคฺคปริยาปนฺนํ – อยํ วุจฺจติ ‘‘สมฺมาสงฺกปฺโป’’.
ตตฺถ กตโม ¶ สมฺมาวายาโม? โย เจตสิโก วีริยารมฺโภ…เป… สมฺมาวายาโม วีริยสมฺโพชฺฌงฺโค มคฺคงฺคํ มคฺคปริยาปนฺนํ – อยํ วุจฺจติ ‘‘สมฺมาวายาโม’’.
ตตฺถ กตมา สมฺมาสติ? ยา สติ อนุสฺสติ…เป… สมฺมาสติ สติสมฺโพชฺฌงฺโค มคฺคงฺคํ มคฺคปริยาปนฺนํ – อยํ วุจฺจติ ‘‘สมฺมาสติ’’.
ตตฺถ กตโม สมฺมาสมาธิ? ยา จิตฺตสฺส ิติ…เป… สมฺมาสมาธิ สมาธิสมฺโพชฺฌงฺโค มคฺคงฺคํ มคฺคปริยาปนฺนํ – อยํ วุจฺจติ ‘‘สมฺมาสมาธิ’’. อยํ วุจฺจติ ‘‘ปฺจงฺคิโก มคฺโค’’. อวเสสา ธมฺมา ปฺจงฺคิเกน มคฺเคน สมฺปยุตฺตา.
๔๙๖. ปฺจงฺคิโก มคฺโค – สมฺมาทิฏฺิ, สมฺมาสงฺกปฺโป, สมฺมาวายาโม, สมฺมาสติ, สมฺมาสมาธิ.
๔๙๗. ตตฺถ ¶ กตมา สมฺมาทิฏฺิ? อิธ ภิกฺขุ ยสฺมึ สมเย โลกุตฺตรํ ฌานํ ภาเวติ นิยฺยานิกํ อปจยคามึ ทิฏฺิคตานํ ปหานาย ปมาย ภูมิยา ปตฺติยา วิวิจฺเจว กาเมหิ…เป… ปมํ ฌานํ อุปสมฺปชฺช วิหรติ ทุกฺขปฏิปทํ ทนฺธาภิฺํ, ยา ตสฺมึ สมเย ปฺา ปชานนา…เป… อโมโห ธมฺมวิจโย สมฺมาทิฏฺิ ธมฺมวิจยสมฺโพชฺฌงฺโค มคฺคงฺคํ มคฺคปริยาปนฺนํ – อยํ วุจฺจติ ‘‘สมฺมาทิฏฺิ’’. อวเสสา ธมฺมา สมฺมาทิฏฺิยา สมฺปยุตฺตา…เป… อวเสสา ธมฺมา สมฺมาสงฺกปฺเปน สมฺปยุตฺตา…เป… อวเสสา ธมฺมา สมฺมาวายาเมน สมฺปยุตฺตา…เป… อวเสสา ธมฺมา สมฺมาสติยา สมฺปยุตฺตา.
ตตฺถ ¶ กตโม สมฺมาสมาธิ? อิธ ภิกฺขุ ยสฺมึ สมเย โลกุตฺตรํ ฌานํ ภาเวติ นิยฺยานิกํ อปจยคามึ ทิฏฺิคตานํ ปหานาย ¶ ปมาย ภูมิยา ปตฺติยา วิวิจฺเจว กาเมหิ…เป… ปมํ ฌานํ อุปสมฺปชฺช วิหรติ ทุกฺขปฏิปทํ ทนฺธาภิฺํ, ยา ตสฺมึ สมเย ¶ จิตฺตสฺส ิติ…เป… สมฺมาสมาธิ สมาธิสมฺโพชฺฌงฺโค มคฺคงฺคํ มคฺคปริยาปนฺนํ – อยํ วุจฺจติ ‘‘สมฺมาสมาธิ’’. อวเสสา ธมฺมา สมฺมาสมาธินา สมฺปยุตฺตา.
๔๙๘. อฏฺงฺคิโก มคฺโค – สมฺมาทิฏฺิ…เป… สมฺมาสมาธิ.
๔๙๙. ตตฺถ กตโม อฏฺงฺคิโก มคฺโค? อิธ ภิกฺขุ ยสฺมึ สมเย โลกุตฺตรํ ฌานํ ภาเวติ นิยฺยานิกํ อปจยคามึ ทิฏฺิคตานํ ปหานาย ปมาย ภูมิยา ปตฺติยา วิวิจฺเจว กาเมหิ…เป… ปมํ ฌานํ อุปสมฺปชฺช วิหรติ ทุกฺขปฏิปทํ ทนฺธาภิฺํ, ตสฺมึ สมเย ผสฺโส โหติ…เป… อวิกฺเขโป โหติ. อิเม ธมฺมา กุสลา. ตสฺเสว โลกุตฺตรสฺส กุสลสฺส ฌานสฺส กตตฺตา ภาวิตตฺตา วิปากํ วิวิจฺเจว กาเมหิ…เป… ปมํ ฌานํ อุปสมฺปชฺช วิหรติ ทุกฺขปฏิปทํ ทนฺธาภิฺํ สฺุตํ, ตสฺมึ สมเย อฏฺงฺคิโก มคฺโค โหติ – สมฺมาทิฏฺิ…เป… สมฺมาสมาธิ. อยํ วุจฺจติ ‘‘อฏฺงฺคิโก มคฺโค’’. อวเสสา ธมฺมา อฏฺงฺคิเกน มคฺเคน สมฺปยุตฺตา.
๕๐๐. ปฺจงฺคิโก มคฺโค – สมฺมาทิฏฺิ, สมฺมาสงฺกปฺโป, สมฺมาวายาโม, สมฺมาสติ, สมฺมาสมาธิ.
๕๐๑. ตตฺถ กตโม ปฺจงฺคิโก มคฺโค? อิธ ¶ ภิกฺขุ ยสฺมึ สมเย โลกุตฺตรํ ฌานํ ภาเวติ นิยฺยานิกํ อปจยคามึ ทิฏฺิคตานํ ปหานาย ปมาย ภูมิยา ปตฺติยา วิวิจฺเจว กาเมหิ…เป… ปมํ ¶ ฌานํ อุปสมฺปชฺช วิหรติ ¶ ทุกฺขปฏิปทํ ทนฺธาภิฺํ, ตสฺมึ สมเย ผสฺโส โหติ…เป… อวิกฺเขโป โหติ. อิเม ธมฺมา กุสลา. ตสฺเสว โลกุตฺตรสฺส กุสลสฺส ฌานสฺส กตตฺตา ภาวิตตฺตา วิปากํ วิวิจฺเจว กาเมหิ…เป… ปมํ ฌานํ อุปสมฺปชฺช วิหรติ ทุกฺขปฏิปทํ ทนฺธาภิฺํ สฺุตํ, ตสฺมึ สมเย ปฺจงฺคิโก มคฺโค โหติ – สมฺมาทิฏฺิ, สมฺมาสงฺกปฺโป, สมฺมาวายาโม, สมฺมาสติ, สมฺมาสมาธิ. อยํ วุจฺจติ ‘‘ปฺจงฺคิโก มคฺโค’’. อวเสสา ธมฺมา ปฺจงฺคิเกน มคฺเคน สมฺปยุตฺตา.
๕๐๒. ปฺจงฺคิโก มคฺโค – สมฺมาทิฏฺิ, สมฺมาสงฺกปฺโป, สมฺมาวายาโม, สมฺมาสติ, สมฺมาสมาธิ.
๕๐๓. ตตฺถ ¶ กตมา สมฺมาทิฏฺิ? อิธ ภิกฺขุ ยสฺมึ สมเย โลกุตฺตรํ ฌานํ ภาเวติ นิยฺยานิกํ อปจยคามึ ทิฏฺิคตานํ ปหานาย ปมาย ภูมิยา ปตฺติยา วิวิจฺเจว กาเมหิ…เป… ปมํ ฌานํ อุปสมฺปชฺช วิหรติ ทุกฺขปฏิปทํ ทนฺธาภิฺํ, ตสฺมึ สมเย ผสฺโส โหติ…เป… อวิกฺเขโป โหติ. อิเม ธมฺมา กุสลา. ตสฺเสว โลกุตฺตรสฺส กุสลสฺส ฌานสฺส กตตฺตา ภาวิตตฺตา วิปากํ วิวิจฺเจว กาเมหิ…เป… ปมํ ฌานํ อุปสมฺปชฺช วิหรติ ทุกฺขปฏิปทํ ทนฺธาภิฺํ สฺุตํ, ยา ตสฺมึ สมเย ปฺา ปชานนา…เป… อโมโห ธมฺมวิจโย สมฺมาทิฏฺิ ธมฺมวิจยสมฺโพชฺฌงฺโค มคฺคงฺคํ มคฺคปริยาปนฺนํ – อยํ วุจฺจติ ‘‘สมฺมาทิฏฺิ’’. อวเสสา ธมฺมา สมฺมาทิฏฺิยา สมฺปยุตฺตา…เป… อวเสสา ธมฺมา สมฺมาสงฺกปฺเปน ¶ สมฺปยุตฺตา…เป… อวเสสา ธมฺมา สมฺมาวายาเมน สมฺปยุตฺตา…เป… อวเสสา ธมฺมา สมฺมาสติยา สมฺปยุตฺตา.
ตตฺถ กตโม สมฺมาสมาธิ? อิธ ภิกฺขุ ยสฺมึ สมเย โลกุตฺตรํ ฌานํ ภาเวติ นิยฺยานิกํ อปจยคามึ ทิฏฺิคตานํ ปหานาย ปมาย ภูมิยา ปตฺติยา วิวิจฺเจว กาเมหิ…เป… ปมํ ฌานํ อุปสมฺปชฺช วิหรติ ทุกฺขปฏิปทํ ทนฺธาภิฺํ, ตสฺมึ สมเย ผสฺโส โหติ…เป… อวิกฺเขโป ¶ โหติ. อิเม ธมฺมา กุสลา. ตสฺเสว โลกุตฺตรสฺส กุสลสฺส ฌานสฺส กตตฺตา ภาวิตตฺตา วิปากํ วิวิจฺเจว กาเมหิ…เป… ปมํ ฌานํ อุปสมฺปชฺช วิหรติ ทุกฺขปฏิปทํ ทนฺธาภิฺํ สฺุตํ, ยา ตสฺมึ สมเย จิตฺตสฺส ิติ สณฺิติ อวฏฺิติ อวิสาหาโร อวิกฺเขโป อวิสาหฏมานสตา ¶ สมโถ สมาธินฺทฺริยํ สมาธิพลํ สมฺมาสมาธิ สมาธิสมฺโพชฺฌงฺโค มคฺคงฺคํ มคฺคปริยาปนฺนํ – อยํ วุจฺจติ ‘‘สมฺมาสมาธิ’’. อวเสสา ธมฺมา สมฺมาสมาธินา สมฺปยุตฺตา.
อภิธมฺมภาชนียํ.
๓. ปฺหาปุจฺฉกํ
๕๐๔. อริโย อฏฺงฺคิโก มคฺโค, เสยฺยถิทํ – สมฺมาทิฏฺิ, สมฺมาสงฺกปฺโป, สมฺมาวาจา, สมฺมากมฺมนฺโต, สมฺมาอาชีโว, สมฺมาวายาโม, สมฺมาสติ, สมฺมาสมาธิ.
๕๐๕. อฏฺนฺนํ ¶ มคฺคงฺคานํ กติ กุสลา, กติ อกุสลา, กติ อพฺยากตา…เป… กติ สรณา, กติ อรณา?
๑. ติกํ
๕๐๖. สิยา กุสลา, สิยา อพฺยากตา. สมฺมาสงฺกปฺโป สุขาย เวทนาย สมฺปยุตฺโต; สตฺต มคฺคงฺคา สิยา สุขาย เวทนาย สมฺปยุตฺตา ¶ , สิยา อทุกฺขมสุขาย เวทนาย สมฺปยุตฺตา. สิยา วิปากา, สิยา วิปากธมฺมธมฺมา. อนุปาทินฺนอนุปาทานิยา. อสํกิลิฏฺอสํกิเลสิกา. สมฺมาสงฺกปฺโป อวิตกฺกวิจารมตฺโต; สตฺต มคฺคงฺคา สิยา สวิตกฺกสวิจารา, สิยา อวิตกฺกวิจารมตฺตา, สิยา อวิตกฺกอวิจารา. สมฺมาสงฺกปฺโป ปีติสหคโต, สุขสหคโต, น อุเปกฺขาสหคโต; สตฺต มคฺคงฺคา สิยา ปีติสหคตา, สิยา สุขสหคตา, สิยา อุเปกฺขาสหคตา. เนว ทสฺสเนน น ภาวนาย ปหาตพฺพา. เนว ทสฺสเนน น ภาวนาย ปหาตพฺพเหตุกา. สิยา อปจยคามิโน, สิยา เนวาจยคามินาปจยคามิโน. สิยา เสกฺขา, สิยา อเสกฺขา. อปฺปมาณา. อปฺปมาณารมฺมณา. ปณีตา. สิยา สมฺมตฺตนิยตา, สิยา อนิยตา. น มคฺคารมฺมณา, สิยา มคฺคเหตุกา, สิยา มคฺคาธิปติโน; สิยา น วตฺตพฺพา มคฺคเหตุกาติปิ, มคฺคาธิปติโนติปิ. สิยา อุปฺปนฺนา, สิยา อนุปฺปนฺนา, สิยา อุปฺปาทิโน. สิยา อตีตา, สิยา อนาคตา, สิยา ¶ ปจฺจุปฺปนฺนา. น วตฺตพฺพา อตีตารมฺมณาติปิ, อนาคตารมฺมณาติปิ, ปจฺจุปฺปนฺนารมฺมณาติปิ. สิยา อชฺฌตฺตา, สิยา พหิทฺธา, สิยา อชฺฌตฺตพหิทฺธา. พหิทฺธารมฺมณา. อนิทสฺสนอปฺปฏิฆา.
๒. ทุกํ
๕๐๗. สมฺมาทิฏฺิ ¶ เหตุ, สตฺต มคฺคงฺคา น เหตู. สเหตุกา. เหตุสมฺปยุตฺตา. สมฺมาทิฏฺิ เหตุ เจว สเหตุกา จ, สตฺต มคฺคงฺคา น วตฺตพฺพา เหตู เจว สเหตุกา จาติ, สเหตุกา เจว น จ เหตู. สมฺมาทิฏฺิ เหตุ เจว เหตุสมฺปยุตฺตา จ, สตฺต มคฺคงฺคา ¶ น วตฺตพฺพา เหตู เจว เหตุสมฺปยุตฺตา จาติ, เหตุสมฺปยุตฺตา เจว น จ เหตู. สตฺต มคฺคงฺคา น เหตู สเหตุกา, สมฺมาทิฏฺิ น วตฺตพฺพา น เหตุ สเหตุกาติปิ, น เหตุ อเหตุกาติปิ.
สปฺปจฺจยา ¶ . สงฺขตา. อนิทสฺสนา. อปฺปฏิฆา. อรูปา. โลกุตฺตรา. เกนจิ วิฺเยฺยา, เกนจิ น วิฺเยฺยา.
โน อาสวา. อนาสวา. อาสววิปฺปยุตฺตา. น วตฺตพฺพา อาสวา เจว สาสวา จาติปิ, สาสวา เจว โน จ อาสวาติปิ. น วตฺตพฺพา อาสวา เจว อาสวสมฺปยุตฺตา จาติปิ, อาสวสมฺปยุตฺตา เจว โน จ อาสวาติปิ. อาสววิปฺปยุตฺตา. อนาสวา.
โน สํโยชนา…เป… โน คนฺถา…เป… โน โอฆา…เป… โน โยคา…เป… โน นีวรณา…เป… โน ปรามาสา…เป… สารมฺมณา. โน จิตฺตา. เจตสิกา. จิตฺตสมฺปยุตฺตา. จิตฺตสํสฏฺา. จิตฺตสมุฏฺานา. จิตฺตสหภุโน. จิตฺตานุปริวตฺติโน. จิตฺตสํสฏฺสมุฏฺานา. จิตฺตสํสฏฺสมุฏฺานสหภุโน. จิตฺตสํสฏฺสมุฏฺานานุปริวตฺติโน. พาหิรา. โน อุปาทา. อนุปาทินฺนา.
โน อุปาทานา…เป… โน กิเลสา…เป… น ทสฺสเนน ปหาตพฺพา. น ภาวนาย ปหาตพฺพา. น ทสฺสเนน ปหาตพฺพเหตุกา. น ภาวนาย ปหาตพฺพเหตุกา. สมฺมาสงฺกปฺโป อวิตกฺโก, สตฺต มคฺคงฺคา สิยา สวิตกฺกา, สิยา อวิตกฺกา. สมฺมาสงฺกปฺโป สวิจาโร, สตฺต มคฺคงฺคา สิยา สวิจารา, สิยา อวิจารา. สมฺมาสงฺกปฺโป สปฺปีติโก ¶ , สตฺต มคฺคงฺคา สิยา ¶ สปฺปีติกา, สิยา อปฺปีติกา. สมฺมาสงฺกปฺโป ปีติสหคโต, สตฺต มคฺคงฺคา สิยา ปีติสหคตา, สิยา น ปีติสหคตา. สมฺมาสงฺกปฺโป สุขสหคโต, สตฺต มคฺคงฺคา สิยา สุขสหคตา, สิยา น สุขสหคตา. สมฺมาสงฺกปฺโป น อุเปกฺขาสหคโต, สตฺต มคฺคงฺคา สิยา อุเปกฺขาสหคตา, สิยา น อุเปกฺขาสหคตา. น ¶ กามาวจรา. น รูปาวจรา. น อรูปาวจรา. อปริยาปนฺนา. สิยา นิยฺยานิกา, สิยา อนิยฺยานิกา. สิยา นิยตา, สิยา อนิยตา. อนุตฺตรา. อรณาติ.
ปฺหาปุจฺฉกํ.
มคฺคงฺควิภงฺโค นิฏฺิโต.
๑๒. ฌานวิภงฺโค
๑. สุตฺตนฺตภาชนียํ
๕๐๘. อิธ ¶ ¶ ¶ ภิกฺขุ ปาติโมกฺขสํวรสํวุโต วิหรติ, อาจารโคจรสมฺปนฺโน, อณุมตฺเตสุ วชฺเชสุ ภยทสฺสาวี, สมาทาย สิกฺขติ สิกฺขาปเทสุ อินฺทฺริเยสุ คุตฺตทฺวาโร โภชเน มตฺตฺู ปุพฺพรตฺตาปรรตฺตํ ชาคริยานุโยคมนุยุตฺโต สาตจฺจํ เนปกฺกํ โพธิปกฺขิกานํ ธมฺมานํ ภาวนานุโยคมนุยุตฺโต. โส อภิกฺกนฺเต ปฏิกฺกนฺเต สมฺปชานการี โหติ, อาโลกิเต วิโลกิเต สมฺปชานการี โหติ, สมิฺชิเต [สมฺมิฺชิเต (สี. สฺยา.)] ปสาริเต สมฺปชานการี โหติ, สงฺฆาฏิปตฺตจีวรธารเณ สมฺปชานการี โหติ, อสิเต ปีเต ขายิเต สายิเต สมฺปชานการี โหติ, อุจฺจารปสฺสาวกมฺเม สมฺปชานการี ¶ โหติ, คเต ิเต นิสินฺเน สุตฺเต ชาคริเต ภาสิเต ตุณฺหีภาเว สมฺปชานการี โหติ. โส วิวิตฺตํ เสนาสนํ ภชติ อรฺํ รุกฺขมูลํ ปพฺพตํ กนฺทรํ คิริคุหํ สุสานํ วนปตฺถํ อพฺโภกาสํ ปลาลปฺุชํ อปฺปสทฺทํ อปฺปนิคฺโฆสํ วิชนวาตํ มนุสฺสราหสฺเสยฺยกํ [มนุสฺสราหเสยฺยกํ (สี. สฺยา.)] ปฏิสลฺลานสารุปฺปํ. โส อรฺคโต วา รุกฺขมูลคโต วา สฺุาคารคโต วา นิสีทติ ปลฺลงฺกํ อาภุชิตฺวา อุชุํ กายํ ปณิธาย ปริมุขํ สตึ อุปฏฺเปตฺวา. โส อภิชฺฌํ โลเก ปหาย วิคตาภิชฺเฌน เจตสา วิหรติ, อภิชฺฌาย จิตฺตํ ปริโสเธติ. พฺยาปาทปโทสํ ปหาย อพฺยาปนฺนจิตฺโต วิหรติ สพฺพปาณภูตหิตานุกมฺปี, พฺยาปาทปโทสา จิตฺตํ ปริโสเธติ. ถินมิทฺธํ ปหาย วิคตถินมิทฺโธ วิหรติ อาโลกสฺี สโต สมฺปชาโน, ถินมิทฺธา จิตฺตํ ปริโสเธติ. อุทฺธจฺจกุกฺกุจฺจํ ปหาย อนุทฺธโต วิหรติ อชฺฌตฺตํ วูปสนฺตจิตฺโต ¶ , อุทฺธจฺจกุกฺกุจฺจา จิตฺตํ ปริโสเธติ. วิจิกิจฺฉํ ปหาย ติณฺณวิจิกิจฺโฉ วิหรติ อกถํกถี กุสเลสุ ธมฺเมสุ, วิจิกิจฺฉาย จิตฺตํ ปริโสเธติ. โส อิเม ปฺจ นีวรเณ ปหาย เจตโส อุปกฺกิเลเส ปฺาย ทุพฺพลีกรเณ วิวิจฺเจว กาเมหิ ¶ วิวิจฺจ อกุสเลหิ ธมฺเมหิ สวิตกฺกํ สวิจารํ วิเวกชํ ปีติสุขํ ปมํ ฌานํ อุปสมฺปชฺช วิหรติ; วิตกฺกวิจารานํ ¶ วูปสมา อชฺฌตฺตํ สมฺปสาทนํ เจตโส เอโกทิภาวํ อวิตกฺกํ อวิจารํ สมาธิชํ ปีติสุขํ ทุติยํ ฌานํ อุปสมฺปชฺช วิหรติ; ปีติยา จ วิราคา อุเปกฺขโก จ วิหรติ สโต จ สมฺปชาโน สุขฺจ กาเยน ปฏิสํเวเทติ, ยํ ตํ อริยา อาจิกฺขนฺติ ¶ – ‘‘อุเปกฺขโก สติมา สุขวิหารี’’ติ ตติยํ ฌานํ อุปสมฺปชฺช วิหรติ; สุขสฺส จ ปหานา ทุกฺขสฺส จ ปหานา ปุพฺเพว โสมนสฺสโทมนสฺสานํ อตฺถงฺคมา อทุกฺขมสุขํ อุเปกฺขาสติปาริสุทฺธึ จตุตฺถํ ฌานํ อุปสมฺปชฺช วิหรติ; สพฺพโส รูปสฺานํ สมติกฺกมา ปฏิฆสฺานํ อตฺถงฺคมา นานตฺตสฺานํ อมนสิการา ‘‘อนนฺโต อากาโส’’ติ อากาสานฺจายตนํ อุปสมฺปชฺช วิหรติ; สพฺพโส อากาสานฺจายตนํ สมติกฺกมฺม ‘‘อนนฺตํ วิฺาณ’’นฺติ วิฺาณฺจายตนํ อุปสมฺปชฺช วิหรติ; สพฺพโส วิฺาณฺจายตนํ สมติกฺกมฺม ‘‘นตฺถิ กิฺจี’’ติ อากิฺจายตนํ อุปสมฺปชฺช วิหรติ; สพฺพโส อากิฺจฺายตนํ สมติกฺกมฺม เนวสฺานาสฺายตนํ อุปสมฺปชฺช วิหรติ.
มาติกา
๕๐๙. ‘‘อิธา’’ติ อิมิสฺสา ทิฏฺิยา, อิมิสฺสา ขนฺติยา, อิมิสฺสา รุจิยา, อิมสฺมึ อาทาเย, อิมสฺมึ ธมฺเม, อิมสฺมึ วินเย, อิมสฺมึ ธมฺมวินเย, อิมสฺมึ ปาวจเน, อิมสฺมึ พฺรหฺมจริเย, อิมสฺมึ สตฺถุสาสเน. เตน วุจฺจติ ‘‘อิธา’’ติ.
๕๑๐. ‘‘ภิกฺขู’’ติ สมฺาย ภิกฺขุ, ปฏิฺาย ภิกฺขุ, ภิกฺขตีติ ภิกฺขุ, ภิกฺขโกติ ภิกฺขุ, ภิกฺขาจริยํ อชฺฌุปคโตติ ภิกฺขุ, ภินฺนปฏธโรติ ภิกฺขุ, ภินฺทติ ปาปเก อกุสเล ธมฺเมติ ภิกฺขุ, ภินฺนตฺตา ปาปกานํ อกุสลานํ ธมฺมานํ ภิกฺขุ, โอธิโส ¶ กิเลสานํ ปหานา ภิกฺขุ, อโนธิโส กิเลสานํ ปหานา ภิกฺขุ, เสกฺโข ภิกฺขุ, อเสกฺโข ภิกฺขุ, เนวเสกฺขนาเสกฺโข ¶ ภิกฺขุ, อคฺโค ภิกฺขุ, ภทฺโร ภิกฺขุ, มณฺโฑ ภิกฺขุ, สาโร ภิกฺขุ, สมคฺเคน สงฺเฆน ตฺติจตุตฺเถน กมฺเมน อกุปฺเปน านารเหน อุปสมฺปนฺโน ภิกฺขุ.
๕๑๑. ‘‘ปาติโมกฺข’’นฺติ สีลํ ปติฏฺา อาทิ จรณํ สํยโม สํวโร โมกฺขํ ปาโมกฺขํ กุสลานํ ธมฺมานํ สมาปตฺติยา. สํวโรติ. กายิโก ¶ อวีติกฺกโม, วาจสิโก อวีติกฺกโม ¶ , กายิกวาจสิโก อวีติกฺกโม. สํวุโตติ. อิมินา ปาติโมกฺขสํวเรน อุเปโต โหติ สมุเปโต อุปาคโต สมุปาคโต อุปปนฺโน สมฺปนฺโน สมนฺนาคโต. เตน วุจฺจติ ‘‘ปาติโมกฺขสํวรสํวุโต’’ติ.
๕๑๒. ‘‘วิหรตี’’ติ อิริยติ วตฺตติ ปาเลติ ยเปติ ยาเปติ จรติ วิหรติ. เตน วุจฺจติ ‘‘วิหรตี’’ติ.
๕๑๓. ‘‘อาจารโคจรสมฺปนฺโน’’ติ อตฺถิ อาจาโร, อตฺถิ อนาจาโร.
ตตฺถ กตโม อนาจาโร? กายิโก วีติกฺกโม, วาจสิโก วีติกฺกโม, กายิกวาจสิโก วีติกฺกโม – อยํ วุจฺจติ ‘‘อนาจาโร’’. สพฺพมฺปิ ทุสฺสีลฺยํ อนาจาโร. อิเธกจฺโจ เวฬุทาเนน วา ปตฺตทาเนน วา ปุปฺผทาเนน วา ผลทาเนน วา สินานทาเนน วา ทนฺตกฏฺทาเนน วา จาฏุกมฺยตาย วา มุคฺคสูปฺยตาย [มุคฺคสุปฺปตาย (สี.)] วา ปาริภฏยตาย วา ชงฺฆเปสนิเกน วา อฺตรฺตเรน วา พุทฺธปฏิกุฏฺเน มิจฺฉาอาชีเวน ชีวิกํ กปฺเปติ – อยํ วุจฺจติ ‘‘อนาจาโร’’.
ตตฺถ กตโม อาจาโร? กายิโก อวีติกฺกโม, วาจสิโก อวีติกฺกโม, กายิกวาจสิโก อวีติกฺกโม – อยํ วุจฺจติ ‘‘อาจาโร’’ ¶ . สพฺโพปิ สีลสํวโร อาจาโร. อิเธกจฺโจ น เวฬุทาเนน น ปตฺตทาเนน น ปุปฺผทาเนน น ผลทาเนน น สินานทาเนน น ทนฺตกฏฺทาเนน น จาฏุกมฺยตาย น มุคฺคสูปฺยตาย น ปาริภฏยตาย น ชงฺฆเปสนิเกน น อฺตรฺตเรน พุทฺธปฏิกุฏฺเน มิจฺฉาอาชีเวน ชีวิกํ กปฺเปติ – อยํ วุจฺจติ ‘‘อาจาโร’’.
๕๑๔. ‘‘โคจโร’’ติ อตฺถิ โคจโร, อตฺถิ อโคจโร.
ตตฺถ กตโม อโคจโร? อิเธกจฺโจ ¶ เวสิยาโคจโร วา โหติ วิธวาโคจโร วา ถุลฺลกุมาริโคจโร วา ปณฺฑกโคจโร วา ภิกฺขุนิโคจโร วา ปานาคารโคจโร วา, สํสฏฺโ วิหรติ ราชูหิ ราชมหามตฺเตหิ ติตฺถิเยหิ ติตฺถิยสาวเกหิ อนนุโลมิเกน สํสคฺเคน ¶ ; ยานิ วา ¶ ปน ตานิ กุลานิ อสฺสทฺธานิ อปฺปสนฺนานิ อโนปานภูตานิ อกฺโกสกปริภาสกานิ อนตฺถกามานิ อหิตกามานิ อผาสุกกามานิ อโยคกฺเขมกามานิ ภิกฺขูนํ ภิกฺขุนีนํ อุปาสกานํ อุปาสิกานํ, ตถารูปานิ กุลานิ เสวติ ภชติ ปยิรุปาสติ – อยํ วุจฺจติ ‘‘อโคจโร’’.
ตตฺถ กตโม โคจโร? อิเธกจฺโจ น เวสิยาโคจโร โหติ น วิธวาโคจโร น ถุลฺลกุมาริโคจโร น ปณฺฑกโคจโร น ภิกฺขุนิโคจโร น ปานาคารโคจโร, อสํสฏฺโ วิหรติ ราชูหิ ราชมหามตฺเตหิ ติตฺถิเยหิ ติตฺถิยสาวเกหิ อนนุโลมิเกน สํสคฺเคน; ยานิ วา ปน ตานิ กุลานิ สทฺธานิ ปสนฺนานิ โอปานภูตานิ กาสาวปชฺโชตานิ อิสิวาตปฏิวาตานิ อตฺถกามานิ หิตกามานิ ผาสุกกามานิ โยคกฺเขมกามานิ ภิกฺขูนํ ภิกฺขุนีนํ อุปาสกานํ อุปาสิกานํ, ตถารูปานิ กุลานิ เสวติ ภชติ ปยิรุปาสติ – อยํ วุจฺจติ ¶ ‘‘โคจโร’’. อิติ อิมินา จ อาจาเรน อิมินา จ โคจเรน อุเปโต โหติ…เป… สมนฺนาคโต. เตน วุจฺจติ ‘‘อาจารโคจรสมฺปนฺโน’’ติ.
๕๑๕. ‘‘อณุมตฺเตสุ วชฺเชสุ ภยทสฺสาวี’’ติ ตตฺถ กตเม อณุมตฺตา วชฺชา? ยานิ ตานิ วชฺชานิ อปฺปมตฺตกานิ โอรมตฺตกานิ ลหุสานิ ลหุสมฺมตานิ สํยมกรณียานิ สํวรกรณียานิ จิตฺตุปฺปาทกรณียานิ มนสิการปฏิพทฺธานิ – อิเม วุจฺจนฺติ ‘‘อณุมตฺตา วชฺชา’’. อิติ อิเมสุ อณุมตฺเตสุ วชฺเชสุ วชฺชทสฺสาวี จ โหติ ภยทสฺสาวี จ อาทีนวทสฺสาวี จ นิสฺสรณทสฺสาวี จ. เตน วุจฺจติ ‘‘อณุมตฺเตสุ วชฺเชสุ ภยทสฺสาวี’’ติ.
๕๑๖. ‘‘สมาทาย ¶ สิกฺขติ สิกฺขาปเทสู’’ติ ตตฺถ กตมา สิกฺขา? จตสฺโส สิกฺขา – ภิกฺขูนํ ภิกฺขุสิกฺขา, ภิกฺขุนีนํ ภิกฺขุนิสิกฺขา, อุปาสกานํ อุปาสกสิกฺขา, อุปาสิกานํ อุปาสิกสิกฺขา. อิมา วุจฺจนฺติ ‘‘สิกฺขาโย’’. อิติ อิมาสุ สิกฺขาสุ สพฺเพน สพฺพํ สพฺพถา สพฺพํ อเสสํ นิสฺเสสํ สมาทาย วตฺตติ. เตน วุจฺจติ ‘‘สมาทาย สิกฺขติ สิกฺขาปเทสู’’ติ.
๕๑๗. ‘‘อินฺทฺริเยสุ คุตฺตทฺวาโร’’ติ อตฺถิ อินฺทฺริเยสุ คุตฺตทฺวารตา, อตฺถิ อคุตฺตทฺวารตา.
ตตฺถ ¶ ¶ กตมา อินฺทฺริเยสุ อคุตฺตทฺวารตา? อิเธกจฺโจ จกฺขุนา รูปํ ทิสฺวา นิมิตฺตคฺคาหี โหติ อนุพฺยฺชนคฺคาหี. ยตฺวาธิกรณเมนํ จกฺขุนฺทฺริยํ อสํวุตํ วิหรนฺตํ อภิชฺฌาโทมนสฺสา ปาปกา อกุสลา ธมฺมา อนฺวาสฺสเวยฺยุํ, ตสฺส สํวราย น ปฏิปชฺชติ, น รกฺขติ จกฺขุนฺทฺริยํ, จกฺขุนฺทฺริเย น สํวรํ อาปชฺชติ. โสเตน สทฺทํ สุตฺวา…เป… ฆาเนน คนฺธํ ฆายิตฺวา…เป… ชิวฺหาย ¶ รสํ สายิตฺวา…เป… กาเยน โผฏฺพฺพํ ผุสิตฺวา…เป… มนสา ธมฺมํ วิฺาย นิมิตฺตคฺคาหี โหติ อนุพฺยฺชนคฺคาหี. ยตฺวาธิกรณเมนํ มนินฺทฺริยํ อสํวุตํ วิหรนฺตํ อภิชฺฌาโทมนสฺสา ปาปกา อกุสลา ธมฺมา อนฺวาสฺสเวยฺยุํ, ตสฺส สํวราย น ปฏิปชฺชติ, น รกฺขติ มนินฺทฺริยํ, มนินฺทฺริเย น สํวรํ อาปชฺชติ. ยา อิเมสํ ฉนฺนํ อินฺทฺริยานํ อคุตฺติ อโคปนา อนารกฺโข อสํวโร – อยํ วุจฺจติ ‘‘อินฺทฺริเยสุ อคุตฺตทฺวารตา’’.
ตตฺถ กตมา อินฺทฺริเยสุ คุตฺตทฺวารตา? อิเธกจฺโจ จกฺขุนา รูปํ ทิสฺวา น นิมิตฺตคฺคาหี โหติ นานุพฺยฺชนคฺคาหี. ยตฺวาธิกรณเมนํ จกฺขุนฺทฺริยํ อสํวุตํ วิหรนฺตํ อภิชฺฌาโทมนสฺสา ปาปกา อกุสลา ธมฺมา อนฺวาสฺสเวยฺยุํ, ตสฺส สํวราย ปฏิปชฺชติ, รกฺขติ จกฺขุนฺทฺริยํ, จกฺขุนฺทฺริเย สํวรํ อาปชฺชติ. โสเตน สทฺทํ สุตฺวา…เป… ฆาเนน คนฺธํ ฆายิตฺวา…เป… ชิวฺหาย รสํ สายิตฺวา…เป… กาเยน โผฏฺพฺพํ ผุสิตฺวา…เป… มนสา ธมฺมํ วิฺาย น นิมิตฺตคฺคาหี โหติ นานุพฺยฺชนคฺคาหี. ตฺวาธิกรณเมนํ มนินฺทฺริยํ อสํวุตํ วิหรนฺตํ อภิชฺฌาโทมนสฺสา ปาปกา อกุสลา ธมฺมา อนฺวาสฺสเวยฺยุํ, ตสฺส สํวราย ปฏิปชฺชติ, รกฺขติ มนินฺทฺริยํ, มนินฺทฺริเย สํวรํ อาปชฺชติ. ยา อิเมสํ ฉนฺนํ อินฺทฺริยานํ คุตฺติ โคปนา อารกฺโข สํวโร – อยํ วุจฺจติ ‘‘อินฺทฺริเยสุ ¶ คุตฺตทฺวารตา’’. อิมาย อินฺทฺริเยสุ คุตฺตทฺวารตาย อุเปโต โหติ สมุเปโต…เป… สมนฺนาคโต. เตน วุจฺจติ ‘‘อินฺทฺริเยสุ คุตฺตทฺวาโร’’ติ.
๕๑๘. ‘‘โภชเน มตฺตฺู’’ติ อตฺถิ โภชเน มตฺตฺุตา, อตฺถิ โภชเน อมตฺตฺุตา.
ตตฺถ กตมา โภชเน อมตฺตฺุตา? อิเธกจฺโจ อปฺปฏิสงฺขา อโยนิโส อาหารํ อาหาเรติ ทวาย มทาย มณฺฑนาย วิภูสนาย. ยา ตตฺถ อสนฺตุฏฺิตา อมตฺตฺุตา อปฺปฏิสงฺขา โภชเน – อยํ วุจฺจติ ‘‘โภชเน อมตฺตฺุตา’’ติ.
ตตฺถ ¶ ¶ กตมา โภชเน มตฺตฺุตา? อิเธกจฺโจ ปฏิสงฺขา โยนิโส อาหารํ อาหาเรติ – ‘‘เนว ทวาย น มทาย น มณฺฑนาย น วิภูสนาย, ยาวเทว อิมสฺส กายสฺส ิติยา ยาปนาย วิหึสูปรติยา พฺรหฺมจริยานุคฺคหาย, อิติ ปุราณฺจ เวทนํ ปฏิหงฺขามิ นวฺจ เวทนํ น อุปฺปาเทสฺสามิ ยาตฺรา จ เม ภวิสฺสติ อนวชฺชตา จ ผาสุ วิหาโร จา’’ติ. ยา ตตฺถ สนฺตุฏฺิตา มตฺตฺุตา ปฏิสงฺขา โภชเน – อยํ วุจฺจติ ‘‘โภชเน มตฺตฺุตา’’. อิมาย โภชเน มตฺตฺุตาย อุเปโต โหติ…เป… สมนฺนาคโต. เตน วุจฺจติ ‘‘โภชเน มตฺตฺู’’ติ.
๕๑๙. กถฺจ ภิกฺขุ ปุพฺพรตฺตาปรรตฺตํ ชาคริยานุโยคมนุยุตฺโต โหติ? อิธ ภิกฺขุ ทิวสํ จงฺกเมน นิสชฺชาย อาวรณีเยหิ ธมฺเมหิ จิตฺตํ ปริโสเธติ, รตฺติยา ปมยามํ จงฺกเมน นิสชฺชาย อาวรณีเยหิ ธมฺเมหิ จิตฺตํ ปริโสเธติ, รตฺติยา มชฺฌิมยามํ ทกฺขิเณน ปสฺเสน สีหเสยฺยํ กปฺเปติ ปาเท ปาทํ [ปาเทน ปาทํ (สฺยา.)] อจฺจาธาย สโต สมฺปชาโน อุฏฺานสฺํ มนสิกริตฺวา, รตฺติยา ปจฺฉิมยามํ ปจฺจุฏฺาย จงฺกเมน นิสชฺชาย อาวรณีเยหิ ธมฺเมหิ จิตฺตํ ปริโสเธติ. เอวํ ภิกฺขุ ¶ ปุพฺพรตฺตาปรรตฺตํ ชาคริยานุโยคมนุยุตฺโต.
๕๒๐. ‘‘สาตจฺจ’’นฺติ. โย เจตสิโก วีริยารมฺโภ…เป… สมฺมาวายาโม.
๕๒๑. ‘‘เนปกฺก’’นฺติ. ยา ปฺา ปชานนา…เป… อโมโห ธมฺมวิจโย สมฺมาทิฏฺิ.
๕๒๒. ‘‘โพธิปกฺขิกานํ ธมฺมานํ ภาวนานุโยคมนุยุตฺโต’’ติ. ตตฺถ กตเม โพธิปกฺขิกา ธมฺมา? สตฺต โพชฺฌงฺคา – สติสมฺโพชฺฌงฺโค, ธมฺมวิจยสมฺโพชฺฌงฺโค, วีริยสมฺโพชฺฌงฺโค, ปีติสมฺโพชฺฌงฺโค, ปสฺสทฺธิสมฺโพชฺฌงฺโค, สมาธิสมฺโพชฺฌงฺโค, อุเปกฺขาสมฺโพชฺฌงฺโค ¶ . อิเม วุจฺจนฺติ ‘‘โพธิปกฺขิกา ธมฺมา’’. อิติ เต โพธิปกฺขิเก ธมฺเม อาเสวติ ภาเวติ พหุลีกโรติ. เตน วุจฺจติ ‘‘โพธิปกฺขิกานํ ธมฺมานํ ภาวนานุโยคมนุยุตฺโต’’ติ.
๕๒๓. กถฺจ ¶ ภิกฺขุ อภิกฺกนฺเต ปฏิกฺกนฺเต สมฺปชานการี โหติ, อาโลกิเต วิโลกิเต สมฺปชานการี โหติ, สมิฺชิเต ปสาริเต สมฺปชานการี โหติ, สงฺฆาฏิปตฺตจีวรธารเณ สมฺปชานการี โหติ, อสิเต ปีเต ขายิเต สายิเต สมฺปชานการี โหติ ¶ , อุจฺจารปสฺสาวกมฺเม สมฺปชานการี โหติ; คเต ิเต นิสินฺเน สุตฺเต ชาคริเต ภาสิเต ตุณฺหีภาเว สมฺปชานการี โหติ? อิธ ภิกฺขุ สโต สมฺปชาโน อภิกฺกมติ, สโต สมฺปชาโน ปฏิกฺกมติ, สโต สมฺปชาโน อาโลเกติ, สโต สมฺปชาโน วิโลเกติ, สโต สมฺปชาโน สมิฺเชติ, สโต สมฺปชาโน ปสาเรติ, สโต สมฺปชานการี โหติ, สงฺฆาฏิปตฺตจีวรธารเณ ¶ สโต สมฺปชานการี โหติ, อสิเต ปีเต ขายิเต สายิเต สโต สมฺปชานการี โหติ, อุจฺจารปสฺสาวกมฺเม สโต สมฺปชานการี โหติ, คเต ิเต นิสินฺเน สุตฺเต ชาคริเต ภาสิเต ตุณฺหีภาเว สโต สมฺปชานการี โหตีติ.
๕๒๔. ตตฺถ กตมา สติ? ยา สติ อนุสฺสติ ปฏิสฺสติ สติ สรณตา ธารณตา อปิลาปนตา อสมฺมุสนตา สติ สตินฺทฺริยํ สติพลํ สมฺมาสติ – อยํ วุจฺจติ ‘‘สติ’’.
๕๒๕. ‘‘สมฺปชาโน’’ติ ตตฺถ กตมํ สมฺปชฺํ? ยา ปฺา ปชานนา วิจโย ปวิจโย ธมฺมวิจโย สลฺลกฺขณา อุปลกฺขณา ปจฺจุปลกฺขณา ปณฺฑิจฺจํ โกสลฺลํ เนปฺุํ เวภพฺยา จินฺตา อุปปริกฺขา ภูรีเมธา ปริณายิกา วิปสฺสนา สมฺปชฺํ ปโตโท ปฺา ปฺินฺทฺริยํ ปฺาพลํ ปฺาสตฺถํ ปฺาปาสาโท ปฺาอาโลโก ปฺาโอภาโส ปฺาปชฺโชโต ปฺารตนํ อโมโห ธมฺมวิจโย สมฺมาทิฏฺิ – อิทํ วุจฺจติ ‘‘สมฺปชฺํ’’. อิติ อิมาย จ สติยา อิมินา จ สมฺปชฺเน อุเปโต โหติ…เป… สมนฺนาคโต. เอวํ ภิกฺขุ สโต สมฺปชาโน อภิกฺกมติ, สโต สมฺปชาโน ปฏิกฺกมติ, สโต สมฺปชาโน อาโลเกติ, สโต สมฺปชาโน วิโลเกติ, สโต สมฺปชาโน สมิฺเชติ, สโต สมฺปชาโน ปสาเรติ, สโต สมฺปชานการี โหติ, สงฺฆาฏิปตฺตจีวรธารเณ สโต สมฺปชานการี ¶ โหติ, อสิเต ปีเต ขายิเต สายิเต สโต สมฺปชานการี โหติ, อุจฺจารปสฺสาวกมฺเม สโต สมฺปชานการี ¶ โหติ, คเต ิเต นิสินฺเน สุตฺเต ชาคริเต ภาสิเต ตุณฺหีภาเว สมฺปชานการี โหติ.
๕๒๖. ‘‘วิวิตฺต’’นฺติ ¶ สนฺติเก เจปิ เสนาสนํ โหติ, ตฺจ อนากิณฺณํ คหฏฺเหิ ปพฺพชิเตหิ. เตน ตํ วิวิตฺตํ. ทูเร เจปิ เสนาสนํ โหติ, ตฺจ อนากิณฺณํ คหฏฺเหิ ปพฺพชิเตหิ. เตน ตํ วิวิตฺตํ.
๕๒๗. ‘‘เสนาสน’’นฺติ มฺโจปิ เสนาสนํ, ปีมฺปิ เสนาสนํ, ภิสิปิ เสนาสนํ, พิพฺโพหนมฺปิ ¶ [พิมฺโพหนมฺปิ (สี. สฺยา.)] เสนาสนํ, วิหาโรปิ เสนาสนํ, อฑฺฒโยโคปิ เสนาสนํ, ปาสาโทปิ เสนาสนํ, อฏฺโฏปิ เสนาสนํ, มาโฬปิ เสนาสนํ, เลณมฺปิ เสนาสนํ, คุหาปิ เสนาสนํ, รุกฺขมูลมฺปิ เสนาสนํ, เวฬุคุมฺโพปิ เสนาสนํ. ยตฺถ วา ปน ภิกฺขู ปฏิกฺกมนฺติ สพฺพเมตํ เสนาสนํ.
๕๒๘. ‘‘วิวิตฺตํ เสนาสนํ ภชตี’’ติ อิมํ วิวิตฺตํ เสนาสนํ ภชติ สมฺภชติ เสวติ นิเสวติ สํเสวติ. เตน วุจฺจติ ‘‘วิวิตฺตํ เสนาสนํ ภชตี’’ติ.
๕๒๙. ‘‘อรฺ’’นฺติ นิกฺขมิตฺวา พหิ อินฺทขีลา สพฺพเมตํ อรฺํ.
๕๓๐. ‘‘รุกฺขมูล’’นฺติ รุกฺขมูลํเยว รุกฺขมูลํ. ปพฺพโตเยว ปพฺพโต. กนฺทราเยว กนฺทรา. คิริคุหาเยว คิริคุหา. สุสานํเยว สุสานํ. อพฺโภกาโสเยว อพฺโภกาโส. ปลาลปฺุโชเยว ปลาลปฺุโช.
๕๓๑. ‘‘วนปตฺถ’’นฺติ ทูรานเมตํ เสนาสนานํ อธิวจนํ. ‘‘วนปตฺถ’’นฺติ วนสณฺฑานเมตํ เสนาสนานํ อธิวจนํ. ‘‘วนปตฺถ’’นฺติ ภีสนกานเมตํ [ภึสนกานเมตํ (สี. สฺยา.)] เสนาสนานํ อธิวจนํ. ‘‘วนปตฺถ’’นฺติ สโลมหํสานเมตํ เสนาสนานํ อธิวจนํ. ‘‘วนปตฺถ’’นฺติ ปริยนฺตานเมตํ เสนาสนานํ อธิวจนํ. ‘‘วนปตฺถ’’นฺติ น มนุสฺสูปจารานเมตํ เสนาสนานํ อธิวจนํ. ‘‘วนปตฺถ’’นฺติ ทุรภิสมฺภวานเมตํ ¶ เสนาสนานํ อธิวจนํ.
๕๓๒. ‘‘อปฺปสทฺท’’นฺติ ¶ สนฺติเก เจปิ เสนาสนํ โหติ, ตฺจ อนากิณฺณํ คหฏฺเหิ ปพฺพชิเตหิ. เตน ตํ อปฺปสทฺทํ. ทูเร เจปิ เสนาสนํ โหติ, ตฺจ อนากิณฺณํ คหฏฺเหิ ปพฺพชิเตหิ. เตน ตํ อปฺปสทฺทํ.
๕๓๓. ‘‘อปฺปนิคฺโฆส’’นฺติ ยเทว ตํ อปฺปสทฺทํ ตเทว ตํ อปฺปนิคฺโฆสํ. ยเทว ตํ อปฺปนิคฺโฆสํ ตเทว ¶ ตํ วิชนวาตํ. ยเทว ตํ วิชนวาตํ ตเทว ตํ มนุสฺสราหสฺเสยฺยกํ. ยเทว ตํ มนุสฺสราหสฺเสยฺยกํ ตเทว ตํ ปฏิสลฺลานสารุปฺปํ.
๕๓๔. ‘‘อรฺคโต ¶ วา รุกฺขมูลคโต วา สฺุาคารคโต วา’’ติ อรฺคโต วา โหติ รุกฺขมูลคโต วา สฺุาคารคโต วา.
๕๓๕. ‘‘นิสีทติ ปลฺลงฺกํ อาภุชิตฺวา’’ติ นิสินฺโน โหติ ปลฺลงฺกํ อาภุชิตฺวา.
๕๓๖. ‘‘อุชุํ กายํ ปณิธายา’’ติ อุชุโก โหติ กาโย ิโต ปณิหิโต.
๕๓๗. ‘‘ปริมุขํ สตึ อุปฏฺเปตฺวา’’ติ ตตฺถ กตมา สติ? ยา สติ อนุสฺสติ ปฏิสฺสติ…เป… สมฺมาสติ – อยํ วุจฺจติ ‘‘สติ’’. อยํ สติ อุปฏฺิตา โหติ สุปฏฺิตา นาสิกคฺเค วา มุขนิมิตฺเต วา. เตน วุจฺจติ ‘‘ปริมุขํ สตึ อุปฏฺเปตฺวา’’ติ.
๕๓๘. ‘‘อภิชฺฌํ โลเก ปหายา’’ติ ตตฺถ กตมา อภิชฺฌา? โย ราโค ¶ สาราโค…เป… จิตฺตสฺส สาราโค – อยํ วุจฺจติ ‘‘อภิชฺฌา’’.
ตตฺถ กตโม โลโก? ปฺจุปาทานกฺขนฺธา โลโก – อยํ วุจฺจติ ‘‘โลโก’’. อยํ อภิชฺฌา อิมมฺหิ โลเก สนฺตา โหติ สมิตา วูปสนฺตา อตฺถงฺคตา อพฺภตฺถงฺคตา อปฺปิตา พฺยปฺปิตา โสสิตา วิโสสิตา พฺยนฺตีกตา. เตน วุจฺจติ ‘‘อภิชฺฌํ โลเก ปหายา’’ติ.
๕๓๙. ‘‘วิคตาภิชฺเฌน เจตสา’’ติ ตตฺถ กตมํ จิตฺตํ? ยํ จิตฺตํ มโน มานสํ…เป… ตชฺชามโนวิฺาณธาตุ – อิทํ วุจฺจติ ‘‘จิตฺตํ’’. อิทํ จิตฺตํ วิคตาภิชฺฌํ โหติ. เตน วุจฺจติ ‘‘วิคตาภิชฺเฌน เจตสา’’ติ.
๕๔๐. ‘‘วิหรตี’’ติ ¶ อิริยติ วตฺตติ ปาเลติ ยเปติ ยาเปติ จรติ วิหรติ. เตน วุจฺจติ ‘‘วิหรตี’’ติ.
๕๔๑. ‘‘อภิชฺฌาย จิตฺตํ ปริโสเธตี’’ติ ตตฺถ กตมา อภิชฺฌา? โย ราโค สาราโค…เป… จิตฺตสฺส สาราโค – อยํ วุจฺจติ ‘‘อภิชฺฌา’’.
ตตฺถ ¶ กตมํ จิตฺตํ? ยํ จิตฺตํ มโน มานสํ…เป… ตชฺชามโนวิฺาณธาตุ – อิทํ วุจฺจติ ‘‘จิตฺตํ’’. อิทํ จิตฺตํ อิมาย อภิชฺฌาย โสเธติ วิโสเธติ ปริโสเธติ โมเจติ วิโมเจติ ปริโมเจติ. เตน วุจฺจติ ‘‘อภิชฺฌาย จิตฺตํ ปริโสเธตี’’ติ.
๕๔๒. ‘‘พฺยาปาทปโทสํ ¶ ปหายา’’ติ อตฺถิ พฺยาปาโท, อตฺถิ ปโทโส.
ตตฺถ กตโม พฺยาปาโท? โย จิตฺตสฺส อาฆาโต ปฏิฆาโต ปฏิฆํ ปฏิวิโรโธ โกโป ปโกโป สมฺปโกโป โทโส ปโทโส สมฺปโทโส จิตฺตสฺส พฺยาปตฺติ มโนปโทโส โกโธ กุชฺฌนา กุชฺฌิตตฺตํ โทโส ¶ ทุสฺสนา ทุสฺสิตตฺตํ [ทูสนา ทูสิตตฺตํ (สฺยา.)] พฺยาปตฺติ พฺยาปชฺชนา พฺยาปชฺชิตตฺตํ วิโรโธ ปฏิวิโรโธ จณฺฑิกฺกํ อสุโรโป อนตฺตมนตา จิตฺตสฺส – อยํ วุจฺจติ ‘‘พฺยาปาโท’’.
ตตฺถ กตโม ปโทโส? โย พฺยาปาโท โส ปโทโส, โย ปโทโส โส พฺยาปาโท. อิติ อยฺจ พฺยาปาโท อยฺจ ปโทโส สนฺตา โหนฺติ สมิตา วูปสนฺตา อตฺถงฺคตา อพฺภตฺถงฺคตา อปฺปิตา พฺยปฺปิตา โสสิตา วิโสสิตา พฺยนฺตีกตา. เตน วุจฺจติ ‘‘พฺยาปาทปโทสํ ปหายา’’ติ.
๕๔๓. ‘‘อพฺยาปนฺนจิตฺโต’’ติ ตตฺถ กตมํ จิตฺตํ? ยํ จิตฺตํ มโน มานสํ…เป… ตชฺชามโนวิฺาณธาตุ – อิทํ วุจฺจติ ‘‘จิตฺตํ’’. อิทํ จิตฺตํ อพฺยาปนฺนํ โหติ. เตน วุจฺจติ ‘‘อพฺยาปนฺนจิตฺโต’’ติ.
๕๔๔. ‘‘วิหรตี’’ติ…เป… เตน วุจฺจติ ‘‘วิหรตี’’ติ.
๕๔๕. ‘‘พฺยาปาทปโทสา ¶ จิตฺตํ ปริโสเธตี’’ติ. อตฺถิ พฺยาปาโท อตฺถิ ปโทโส.
ตตฺถ กตโม พฺยาปาโท? โย จิตฺตสฺส อาฆาโต…เป… จณฺฑิกฺกํ อสุโรโป อนตฺตมนตา จิตฺตสฺส – อยํ วุจฺจติ ‘‘พฺยาปาโท’’.
ตตฺถ กตโม ปโทโส? โย พฺยาปาโท โส ปโทโส, โย ปโทโส โส พฺยาปาโท.
ตตฺถ ¶ กตมํ จิตฺตํ? ยํ จิตฺตํ มโน มานสํ…เป… ตชฺชามโนวิฺาณธาตุ – อิทํ ¶ วุจฺจติ ‘‘จิตฺตํ’’. อิทํ จิตฺตํ อิมมฺหา พฺยาปาทปโทสา โสเธติ วิโสเธติ ปริโสเธติ โมเจติ วิโมเจติ ปริโมเจติ. เตน วุจฺจติ ‘‘พฺยาปาทปโทสา จิตฺตํ ปริโสเธตี’’ติ.
๕๔๖. ‘‘ถินมิทฺธํ ปหายา’’ติ อตฺถิ ถินํ [ถีนํ (สี. สฺยา.)], อตฺถิ มิทฺธํ.
ตตฺถ กตมํ ถินํ? ยา จิตฺตสฺส อกลฺยตา อกมฺมฺตา โอลียนา สลฺลียนา ลีนํ ลียนา ลียิตตฺตํ ถินํ ถิยนา ถิยิตตฺตํ [ถียนา ถียิตตฺตํ (สี. สฺยา.)] จิตฺตสฺส – อิทํ วุจฺจติ ‘‘ถินํ’’.
ตตฺถ กตมํ มิทฺธํ? ยา ¶ กายสฺส อกลฺยตา อกมฺมฺตา โอนาโห ปริโยนาโห อนฺโตสโมโรโธ มิทฺธํ สุปฺปํ ปจลายิกา สุปฺปํ สุปฺปนา สุปฺปิตตฺตํ – อิทํ วุจฺจติ ‘‘มิทฺธํ’’. อิติ อิทฺจ ถินํ อิทฺจ มิทฺธํ สนฺตา โหนฺติ สมิตา วูปสนฺตา อตฺถงฺคตา อพฺภตฺถงฺคตา อปฺปิตา พฺยปฺปิตา โสสิตา วิโสสิตา พฺยนฺตีกตา. เตน วุจฺจติ ‘‘ถินมิทฺธํ ปหายา’’ติ.
๕๔๗. ‘‘วิคตถินมิทฺโธ’’ติ. ตสฺส ถินมิทฺธสฺส จตฺตตฺตา วนฺตตฺตา มุตฺตตฺตา ปหีนตฺตา ปฏินิสฺสฏฺตฺตา ปหีนปฏินิสฺสฏฺตฺตา. เตน วุจฺจติ ‘‘วิคตถินมิทฺโธ’’ติ.
๕๔๘. ‘‘วิหรตี’’ติ…เป… เตน วุจฺจติ ‘‘วิหรตี’’ติ.
๕๔๙. ‘‘อาโลกสฺี’’ติ. ตตฺถ กตมา สฺา? ยา สฺา สฺชานนา สฺชานิตตฺตํ – อยํ วุจฺจติ ‘‘สฺา’’. อยํ สฺา อาโลกา โหติ ¶ วิวฏา ปริสุทฺธา ปริโยทาตา. เตน วุจฺจติ ‘‘อาโลกสฺี’’ติ.
๕๕๐. ‘‘สโต สมฺปชาโน’’ติ. ตตฺถ กตมา สติ? ยา สติ อนุสฺสติ ¶ …เป… สมฺมาสติ – อยํ วุจฺจติ ‘‘สติ’’.
ตตฺถ กตมํ สมฺปชฺํ? ยา ปฺา ปชานนา…เป… อโมโห ธมฺมวิจโย สมฺมาทิฏฺิ ¶ – อิทํ วุจฺจติ ‘‘สมฺปชฺํ’’. อิติ อิมาย จ สติยา อิมินา จ สมฺปชฺเน อุเปโต โหติ…เป… สมนฺนาคโต. เตน วุจฺจติ ‘‘สโต สมฺปชาโน’’ติ.
๕๕๑. ‘‘ถินมิทฺธา จิตฺตํ ปริโสเธตี’’ติ. อตฺถิ ถินํ, อตฺถิ มิทฺธํ.
ตตฺถ กตมํ ถินํ…เป… อิทํ วุจฺจติ ‘‘ถินํ’’.
ตตฺถ กตมํ มิทฺธํ…เป… อิทํ วุจฺจติ ‘‘มิทฺธํ’’.
ตตฺถ กตมํ จิตฺตํ…เป… อิทํ วุจฺจติ ‘‘จิตฺตํ’’. อิทํ จิตฺตํ อิมมฺหา ถินมิทฺธา โสเธติ วิโสเธติ ปริโสเธติ โมเจติ วิโมเจติ ปริโมเจติ. เตน วุจฺจติ ‘‘ถินมิทฺธา จิตฺตํ ปริโสเธตี’’ติ.
๕๕๒. ‘‘อุทฺธจฺจกุกฺกุจฺจํ ปหายา’’ติ อตฺถิ อุทฺธจฺจํ, อตฺถิ กุกฺกุจฺจํ.
ตตฺถ ¶ กตมํ อุทฺธจฺจํ? ยํ จิตฺตสฺส อุทฺธจฺจํ อวูปสโม เจตโส วิกฺเขโป ภนฺตตฺตํ จิตฺตสฺส – อิทํ วุจฺจติ ‘‘อุทฺธจฺจํ’’.
ตตฺถ กตมํ กุกฺกุจฺจํ? อกปฺปิเย กปฺปิยสฺิตา, กปฺปิเย อกปฺปิยสฺิตา, อวชฺเช วชฺชสฺิตา, วชฺเช อวชฺชสฺิตา, ยํ เอวรูปํ กุกฺกุจฺจํ กุกฺกุจฺจายนา กุกฺกุจฺจายิตตฺตํ เจตโส วิปฺปฏิสาโร มโนวิเลขา – อิทํ วุจฺจติ ‘‘กุกฺกุจฺจํ’’. อิติ อิทฺจ อุทฺธจฺจํ อิทฺจ กุกฺกุจฺจํ ¶ สนฺตา โหนฺติ สมิตา วูปสนฺตา อตฺถงฺคตา อพฺภตฺถงฺคตา อปฺปิตา พฺยปฺปิตา โสสิตา วิโสสิตา พฺยนฺตีกตา. เตน วุจฺจติ ‘‘อุทฺธจฺจกุกฺกุจฺจํ ปหายา’’ติ.
๕๕๓. ‘‘อนุทฺธโต’’ติ ตสฺส อุทฺธจฺจกุกฺกุจฺจสฺส จตฺตตฺตา วนฺตตฺตา มุตฺตตฺตา ปหีนตฺตา ปฏินิสฺสฏฺตฺตา ปหีนปฏินิสฺสฏฺตฺตา. เตน วุจฺจติ ‘‘อนุทฺธโต’’ติ.
๕๕๔. ‘‘วิหรตี’’ติ ¶ …เป… เตน วุจฺจติ ‘‘วิหรตี’’ติ.
๕๕๕. ‘‘วูปสนฺตจิตฺโต’’ติ ¶ . ตตฺถ กตมํ จิตฺตํ? ยํ จิตฺตํ มโน มานสํ…เป… ตชฺชามโนวิฺาณธาตุ – อิทํ วุจฺจติ ‘‘จิตฺตํ’’. อิทํ จิตฺตํ อชฺฌตฺตํ สนฺตํ โหติ สมิตํ วูปสนฺตํ. เตน วุจฺจติ ‘‘อชฺฌตฺตํ วูปสนฺตจิตฺโต’’ติ.
๕๕๖. ‘‘อุทฺธจฺจกุกฺกุจฺจา จิตฺตํ ปริโสเธตี’’ติ อตฺถิ อุทฺธจฺจํ, อตฺถิ กุกฺกุจฺจํ.
ตตฺถ กตมํ อุทฺธจฺจํ? ยํ จิตฺตสฺส อุทฺธจฺจํ อวูปสโม เจตโส วิกฺเขโป ภนฺตตฺตํ จิตฺตสฺส – อิทํ วุจฺจติ ‘‘อุทฺธจฺจํ’’.
ตตฺถ กตมํ กุกฺกุจฺจํ…เป… อิทํ วุจฺจติ ‘‘กุกฺกุจฺจํ’’.
ตตฺถ กตมํ จิตฺตํ…เป… อิทํ วุจฺจติ ‘‘จิตฺตํ’’. อิทํ จิตฺตํ อิมมฺหา อุทฺธจฺจกุกฺกุจฺจา โสเธติ วิโสเธติ ปริโสเธติ โมเจติ วิโมเจติ ปริโมเจติ. เตน วุจฺจติ ‘‘อุทฺธจฺจกุกฺกุจฺจา จิตฺตํ ปริโสเธตี’’ติ.
๕๕๗. ‘‘วิจิกิจฺฉํ ปหายา’’ติ, ตตฺถ กตมา วิจิกิจฺฉา? ยา กงฺขา กงฺขายนา ¶ กงฺขายิตตฺตํ วิมติ วิจิกิจฺฉา ทฺเวฬฺหกํ ทฺวิธาปโถ สํสโย อเนกํสคฺคาโห อาสปฺปนา ปริสปฺปนา อปริโยคาหณา ฉมฺภิตตฺตํ จิตฺตสฺส มโนวิเลโข – อยํ วุจฺจติ ‘‘วิจิกิจฺฉา’’. อยํ วิจิกิจฺฉา ¶ สนฺตา โหติ สมิตา วูปสนฺตา อตฺถงฺคตา อพฺภตฺถงฺคตา อปฺปิตา พฺยปฺปิตา โสสิตา วิโสสิตา พฺยนฺตีกตา. เตน วุจฺจติ ‘‘วิจิกิจฺฉํ ปหายา’’ติ.
๕๕๘. ‘‘ติณฺณวิจิกิจฺโฉ’’ติ, อิมํ วิจิกิจฺฉํ ติณฺโณ โหติ อุตฺติณฺโณ นิตฺติณฺโณ ปารงฺคโต ปารมนุปฺปตฺโต. เตน วุจฺจติ ‘‘ติณฺณวิจิกิจฺโฉ’’ติ.
๕๕๙. ‘‘อกถํกถี กุสเลสุ ธมฺเมสู’’ติ อิมาย วิจิกิจฺฉาย กุสเลสุ ธมฺเมสุ น กงฺขติ ¶ น วิจิกิจฺฉติ อกถํกถี โหติ นิกฺกถํกถี วิกถํกโถ. เตน วุจฺจติ ‘‘อกถํกถี กุสเลสุ ธมฺเมสู’’ติ.
๕๖๐. ‘‘วิจิกิจฺฉาย จิตฺตํ ปริโสเธตี’’ติ, ตตฺถ กตมา วิจิกิจฺฉา? ยา กงฺขา กงฺขายนา กงฺขายิตตฺตํ ฉมฺภิตตฺตํ จิตฺตสฺส มโนวิเลโข – อยํ วุจฺจติ ‘‘วิจิกิจฺฉา’’.
ตตฺถ ¶ กตมํ จิตฺตํ? ยํ จิตฺตํ มโน มานสํ…เป… ตชฺชามโนวิฺาณธาตุ – อิทํ วุจฺจติ ‘‘จิตฺตํ’’. อิทํ จิตฺตํ อิมาย วิจิกิจฺฉาย โสเธติ วิโสเธติ ปริโสเธติ โมเจติ วิโมเจติ ปริโมเจติ. เตน วุจฺจติ ‘‘วิจิกิจฺฉาย จิตฺตํ ปริโสเธตี’’ติ.
๕๖๑. ‘‘อิเม ¶ ปฺจ นีวรเณ ปหายา’’ติ อิเม ปฺจ นีวรณา สนฺตา โหนฺติ สมิตา วูปสนฺตา อตฺถงฺคตา อพฺภตฺถงฺคตา อปฺปิตา พฺยปฺปิตา โสสิตา วิโสสิตา พฺยนฺตีกตา. เตน วุจฺจติ ‘‘อิเม ปฺจ นีวรเณ ปหายา’’ติ.
๕๖๒. ‘‘เจตโส อุปกฺกิเลเส’’ติ อิเม ปฺจ นีวรณา จิตฺตสฺส อุปกฺกิเลสา.
๕๖๓. ‘‘ปฺาย ทุพฺพลีกรเณ’’ติ อิเมหิ ปฺจหิ นีวรเณหิ อนุปฺปนฺนา เจว ปฺา น อุปฺปชฺชติ อุปฺปนฺนา จ ปฺา นิรุชฺฌติ. เตน วุจฺจติ ‘‘ปฺาย ทุพฺพลีกรเณ’’ติ.
๕๖๔. ‘‘วิวิจฺเจว กาเมหิ วิวิจฺจ อกุสเลหิ ธมฺเมหี’’ติ ตตฺถ กตเม กามา? ฉนฺโท กาโม, ราโค กาโม, ฉนฺทราโค กาโม, สงฺกปฺโป กาโม, ราโค กาโม, สงฺกปฺปราโค กาโม – อิเม วุจฺจนฺติ ‘‘กามา’’.
ตตฺถ กตเม อกุสลา ธมฺมา? กามจฺฉนฺโท, พฺยาปาโท, ถินํ, มิทฺธํ, อุทฺธจฺจํ, กุกฺกุจฺจํ, วิจิกิจฺฉา – อิเม วุจฺจนฺติ ‘‘อกุสลา ธมฺมา’’. อิติ ¶ อิเมหิ จ กาเมหิ อิเมหิ จ อกุสเลหิ ธมฺเมหิ วิวิตฺโต โหติ. เตน วุจฺจติ ‘‘วิวิจฺเจว กาเมหิ วิวิจฺจ อกุสเลหิ ธมฺเมหี’’ติ.
๕๖๕. ‘‘สวิตกฺกํ ¶ สวิจาร’’นฺติ อตฺถิ วิตกฺโก, อตฺถิ วิจาโร.
ตตฺถ กตโม วิตกฺโก? โย ตกฺโก วิตกฺโก สงฺกปฺโป อปฺปนา พฺยปฺปนา เจตโส อภินิโรปนา สมฺมาสงฺกปฺโป – อยํ วุจฺจติ ‘‘วิตกฺโก’’.
ตตฺถ กตโม วิจาโร? โย จาโร วิจาโร อนุวิจาโร อุปวิจาโร จิตฺตสฺส ¶ อนุสนฺธนตา อนุเปกฺขนตา – อยํ วุจฺจติ วิจาโร. อิติ ¶ อิมินา จ วิตกฺเกน อิมินา จ วิจาเรน อุเปโต โหติ…เป… สมนฺนาคโต. เตน วุจฺจติ ‘‘สวิตกฺกํ สวิจาร’’นฺติ.
๕๖๖. ‘‘วิเวกช’’นฺติ วิตกฺโก, วิจาโร, ปีติ, สุขํ, จิตฺตสฺเสกคฺคตา – เต อิมสฺมึ วิเวเก ชาตา โหนฺติ สฺชาตา นิพฺพตฺตา อภินิพฺพตฺตา ปาตุภูตา. เตน วุจฺจติ ‘‘วิเวกช’’นฺติ.
๕๖๗. ‘‘ปีติสุข’’นฺติ อตฺถิ ปีติ, อตฺถิ สุขํ.
ตตฺถ กตมา ปีติ? ยา ปีติ ปาโมชฺชํ อาโมทนา ปโมทนา หาโส ปหาโส วิตฺติ โอทคฺยํ อตฺตมนตา จิตฺตสฺส – อยํ วุจฺจติ ‘‘ปีติ’’.
ตตฺถ กตมํ สุขํ? ยํ เจตสิกํ สาตํ เจตสิกํ สุขํ เจโตสมฺผสฺสชํ สาตํ สุขํ เวทยิตํ เจโตสมฺผสฺสชา สาตา สุขา เวทนา – อิทํ วุจฺจติ ‘‘สุขํ’’. อิทํ สุขํ อิมาย ปีติยา สหคตํ โหติ สหชาตํ สํสฏฺํ สมฺปยุตฺตํ. เตน วุจฺจติ ‘‘ปีติสุข’’นฺติ.
๕๖๘. ‘‘ปม’’นฺติ คณนานุปุพฺพตา [คณนานุปุพฺพโต (สฺยา.) เอวมุปริปิ] ปมํ. อิทํ ปมํ สมาปชฺชตีติ ปมํ.
๕๖๙. ‘‘ฌาน’’นฺติ วิตกฺโก, วิจาโร, ปีติ, สุขํ, จิตฺตสฺเสกคฺคตา.
๕๗๐. ‘‘อุปสมฺปชฺชา’’ติ โย ปมสฺส ฌานสฺส ลาโภ ปฏิลาโภ ปตฺติ สมฺปตฺติ ผุสนา สจฺฉิกิริยา อุปสมฺปทา.
๕๗๑. ‘‘วิหรตี’’ติ ¶ …เป… เตน วุจฺจติ ‘‘วิหรตี’’ติ.
๕๗๒. ‘‘วิตกฺกวิจารานํ วูปสมา’’ติ, อตฺถิ วิตกฺโก, อตฺถิ วิจาโร.
ตตฺถ ¶ กตโม วิตกฺโก? โย ตกฺโก วิตกฺโก…เป… สมฺมาสงฺกปฺโป – อยํ วุจฺจติ ‘‘วิตกฺโก’’.
ตตฺถ กตโม วิจาโร? โย ¶ จาโร วิจาโร อนุวิจาโร อุปวิจาโร จิตฺตสฺส อนุสนฺธนตา อนุเปกฺขนตา – อยํ วุจฺจติ ‘‘วิจาโร’’. อิติ อยฺจ วิตกฺโก อยฺจ วิจาโร สนฺตา โหนฺติ สมิตา วูปสนฺตา อตฺถงฺคตา ¶ อพฺภตฺถงฺคตา อปฺปิตา พฺยปฺปิตา โสสิตา วิโสสิตา พฺยนฺตีกตา. เตน วุจฺจติ ‘‘วิตกฺกวิจารานํ วูปสมา’’ติ.
๕๗๓. ‘‘อชฺฌตฺต’’นฺติ ยํ อชฺฌตฺตํ ปจฺจตฺตํ.
๕๗๔. ‘‘สมฺปสาทน’’นฺติ ยา สทฺธา สทฺทหนา โอกปฺปนา อภิปฺปสาโท.
๕๗๕. ‘‘เจตโส เอโกทิภาว’’นฺติ ยา จิตฺตสฺส ิติ…เป… สมฺมาสมาธิ.
๕๗๖. ‘‘อวิตกฺกํ อวิจาร’’นฺติ อตฺถิ วิตกฺโก, อตฺถิ วิจาโร.
ตตฺถ กตโม วิตกฺโก? โย ตกฺโก วิตกฺโก…เป… สมฺมาสงฺกปฺโป – อยํ วุจฺจติ ‘‘วิตกฺโก’’.
ตตฺถ กตโม วิจาโร? โย จาโร อนุจาโร วิจาโร อนุวิจาโร อุปวิจาโร จิตฺตสฺส อนุสนฺธนตา อนุเปกฺขนตา – อยํ วุจฺจติ ‘‘วิจาโร’’. อิติ อยฺจ วิตกฺโก อยฺจ วิจาโร สนฺตา โหติ สมิตา วูปสนฺตา อตฺถงฺคตา อพฺภตฺถงฺคตา อปฺปิตา พฺยปฺปิตา โสสิตา วิโสสิตา พฺยนฺตีกตา. เตน วุจฺจติ ‘‘อวิตกฺกํ อวิจาร’’นฺติ.
๕๗๗. ‘‘สมาธิช’’นฺติ ¶ สมฺปสาโท ปีติสุขํ – เต อิมสฺมึ สมาธิมฺหิ ชาตา โหนฺติ สฺชาตา นิพฺพตฺตา อภินิพฺพตฺตา ปาตุภูตา. เตน วุจฺจติ ‘‘สมาธิช’’นฺติ.
๕๗๘. ‘‘ปีติสุข’’นฺติ ¶ อตฺถิ ปีติ, อตฺถิ สุขํ.
ตตฺถ กตมา ปีติ…เป… อยํ วุจฺจติ ‘‘ปีติ’’.
ตตฺถ กตมํ สุขํ…เป… อิทํ วุจฺจติ ‘‘สุขํ’’. อิทํ สุขํ อิมาย ปีติยา สหคตํ โหติ สหชาตํ สํสฏฺํ สมฺปยุตฺตํ. เตน วุจฺจติ ‘‘ปีติสุข’’นฺติ.
๕๗๙. ‘‘ทุติย’’นฺติ คณนานุปุพฺพตา ทุติยํ. อิทํ ทุติยํ สมาปชฺชตีติ ทุติยํ.
๕๘๐. ‘‘ฌาน’’นฺติ สมฺปสาโท, ปีติสุขํ, จิตฺตสฺเสกคฺคตา.
๕๘๑. ‘‘อุปสมฺปชฺชา’’ติ ¶ โย ทุติยสฺส ฌานสฺส ลาโภ ปฏิลาโภ ปตฺติ สมฺปตฺติ ผุสนา สจฺฉิกิริยา อุปสมฺปทา.
๕๘๒. ‘‘วิหรตี’’ติ ¶ …เป… เตน วุจฺจติ ‘‘วิหรตี’’ติ.
๕๘๓. ‘‘ปีติยา จ วิราคา’’ติ ตตฺถ กตมา ปีติ? ยา ปีติ ปาโมชฺชํ อาโมทนา ปโมทนา หาโส ปหาโส วิตฺติ โอทคฺยํ อตฺตมนตา จิตฺตสฺส – อยํ วุจฺจติ ‘‘ปีติ’’. อยํ ปีติ สนฺตา โหติ สมิตา วูปสนฺตา อตฺถงฺคตา อพฺภตฺถงฺคตา อปฺปิตา พฺยปฺปิตา โสสิตา วิโสสิตา พฺยนฺตีกตา. เตน วุจฺจติ ‘‘ปีติยา จ วิราคา’’ติ.
๕๘๔. ‘‘อุเปกฺขโก’’ติ ตตฺถ กตมา อุเปกฺขา? ยา อุเปกฺขา อุเปกฺขนา อชฺฌุเปกฺขนา มชฺฌตฺตตา จิตฺตสฺส – อยํ วุจฺจติ ‘‘อุเปกฺขา’’. อิมาย อุเปกฺขาย อุเปโต โหติ…เป… สมนฺนาคโต. เตน วุจฺจติ ‘‘อุเปกฺขโก’’ติ.
๕๘๕. ‘‘วิหรตี’’ติ ¶ ¶ …เป… เตน วุจฺจติ ‘‘วิหรตี’’ติ.
๕๘๖. ‘‘สโต จ สมฺปชาโน’’ติ ตตฺถ กตมา สติ? ยา สติ อนุสฺสติ…เป… สมฺมาสติ – อยํ วุจฺจติ ‘‘สติ’’.
ตตฺถ กตมํ สมฺปชฺํ? ยา ปฺา ปชานนา…เป… อโมโห ธมฺมวิจโย สมฺมาทิฏฺิ – อิทํ วุจฺจติ ‘‘สมฺปชฺํ’’. อิติ อิมาย จ สติยา อิมินา จ สมฺปชฺเน อุเปโต โหติ…เป… สมนฺนาคโต. เตน วุจฺจติ ‘‘สโต จ สมฺปชาโน’’ติ.
๕๘๗. ‘‘สุขฺจ กาเยน ปฏิสํเวเทตี’’ติ ตตฺถ กตมํ สุขํ? ยํ เจตสิกํ สาตํ เจตสิกํ สุขํ เจโตสมฺผสฺสชํ สาตํ สุขํ เวทยิตํ เจโตสมฺผสฺสชา สาตา สุขา เวทนา – อิทํ วุจฺจติ ‘‘สุขํ’’.
ตตฺถ กตโม กาโย? สฺากฺขนฺโธ, สงฺขารกฺขนฺโธ, วิฺาณกฺขนฺโธ – อยํ วุจฺจติ ‘‘กาโย’’. อิทํ สุขํ อิมินา กาเยน ปฏิสํเวเทติ. เตน วุจฺจติ ‘‘สุขฺจ กาเยน ปฏิสํเวเทตี’’ติ.
๕๘๘. ‘‘ยํ ¶ ตํ อริยา อาจิกฺขนฺตี’’ติ ตตฺถ กตเม อริยา? อริยา วุจฺจนฺติ พุทฺธา จ พุทฺธสาวกา จ. เต อิมํ อาจิกฺขนฺติ เทเสนฺติ ปฺเปนฺติ [ปฺาเปนฺติ (สี. สฺยา.)] ปฏฺเปนฺติ วิวรนฺติ วิภชนฺติ อุตฺตานึ กโรนฺติ ปกาเสนฺติ. เตน วุจฺจติ ‘‘ยํ ตํ อริยา อาจิกฺขนฺตี’’ติ.
๕๘๙. ‘‘อุเปกฺขโก สติมา สุขวิหารี’’ติ ตตฺถ กตมา อุเปกฺขา? ยา อุเปกฺขา อุเปกฺขนา อชฺฌุเปกฺขนา มชฺฌตฺตตา จิตฺตสฺส – อยํ วุจฺจติ ‘‘อุเปกฺขา’’.
ตตฺถ ¶ กตมา สติ? ยา สติ อนุสฺสติ…เป… สมฺมาสติ ¶ – อยํ วุจฺจติ ‘‘สติ’’.
ตตฺถ กตมํ สุขํ? ยํ เจตสิกํ สาตํ เจตสิกํ สุขํ เจโตสมฺผสฺสชํ สาตํ สุขํ เวทยิตํ ¶ เจโตสมฺผสฺสชา สาตา สุขา เวทนา – อิทํ วุจฺจติ ‘‘สุขํ’’. อิติ อิมาย จ อุเปกฺขาย อิมาย จ สติยา อิมินา จ สุเขน สมนฺนาคโต อิริยติ วตฺตติ ปาเลติ ยเปติ ยาเปติ จรติ วิหรติ. เตน วุจฺจติ ‘‘อุเปกฺขโก สติมา สุขวิหารี’’ติ.
๕๙๐. ‘‘ตติย’’นฺติ คณนานุปุพฺพตา ตติยํ. อิทํ ตติยํ สมาปชฺชตีติ ตติยํ.
๕๙๑. ‘‘ฌาน’’นฺติ อุเปกฺขา, สติ, สมฺปชฺํ, สุขํ, จิตฺตสฺเสกคฺคตา.
๕๙๒. ‘‘อุปสมฺปชฺชา’’ติ โย ตติยสฺส ฌานสฺส ลาโภ ปฏิลาโภ ปตฺติ สมฺปตฺติ ผุสนา สจฺฉิกิริยา อุปสมฺปทา.
๕๙๓. ‘‘วิหรตี’’ติ…เป… เตน วุจฺจติ ‘‘วิหรตี’’ติ.
๕๙๔. ‘‘สุขสฺส จ ปหานา ทุกฺขสฺส จ ปหานา’’ติ, อตฺถิ สุขํ, อตฺถิ ทุกฺขํ.
ตตฺถ กตมํ สุขํ? ยํ กายิกํ สาตํ กายิกํ สุขํ กายสมฺผสฺสชํ สาตํ สุขํ เวทยิตํ กายสมฺผสฺสชา สาตา สุขา เวทนา – อิทํ วุจฺจติ ‘‘สุขํ’’.
ตตฺถ ¶ กตมํ ทุกฺขํ? ยํ กายิกํ อสาตํ กายิกํ ทุกฺขํ กายสมฺผสฺสชํ อสาตํ ทุกฺขํ เวทยิตํ กายสมฺผสฺสชา อสาตา ทุกฺขา เวทนา – อิทํ วุจฺจติ ‘‘ทุกฺขํ’’. อิติ อิทฺจ สุขํ อิทฺจ ทุกฺขํ สนฺตา โหนฺติ สมิตา วูปสนฺตา อตฺถงฺคตา อพฺภตฺถงฺคตา ¶ อปฺปิตา พฺยปฺปิตา โสสิตา วิโสสิตา พฺยนฺตีกตา. เตน วุจฺจติ ‘‘สุขสฺส จ ปหานา ทุกฺขสฺส จ ปหานา’’ติ.
๕๙๕. ‘‘ปุพฺเพว โสมนสฺสโทมนสฺสานํ อตฺถงฺคมา’’ติ อตฺถิ โสมนสฺสํ, อตฺถิ โทมนสฺสํ.
ตตฺถ ¶ กตมํ โสมนสฺสํ? ยํ เจตสิกํ สาตํ เจตสิกํ สุขํ เจโตสมฺผสฺสชํ สาตํ สุขํ เวทยิตํ เจโตสมฺผสฺสชา สาตา สุขา เวทนา – อิทํ วุจฺจติ ‘‘โสมนสฺสํ’’.
ตตฺถ กตมํ โทมนสฺสํ? ยํ เจตสิกํ อสาตํ เจตสิกํ ทุกฺขํ เจโตสมฺผสฺสชํ อสาตํ ทุกฺขํ เวทยิตํ เจโตสมฺผสฺสชา อสาตา ทุกฺขา เวทนา – อิทํ วุจฺจติ ‘‘โทมนสฺสํ’’. อิติ อิทฺจ โสมนสฺสํ อิทฺจ โทมนสฺสํ ปุพฺเพว สนฺตา ¶ โหนฺติ สมิตา วูปสนฺตา อตฺถงฺคตา อพฺภตฺถงฺคตา อปฺปิตา พฺยปฺปิตา โสสิตา วิโสสิตา พฺยนฺตีกตา. เตน วุจฺจติ ‘‘ปุพฺเพว โสมนสฺสโทมนสฺสานํ อตฺถงฺคมา’’ติ.
๕๙๖. ‘‘อทุกฺขมสุข’’นฺติ ยํ เจตสิกํ เนว สาตํ นาสาตํ เจโตสมฺผสฺสชํ อทุกฺขมสุขํ เวทยิตํ เจโตสมฺผสฺสชา อทุกฺขมสุขา เวทนา. เตน วุจฺจติ ‘‘อทุกฺขมสุข’’นฺติ.
๕๙๗. ‘‘อุเปกฺขาสติปาริสุทฺธิ’’นฺติ, ตตฺถ กตมา อุเปกฺขา? ยา อุเปกฺขา อุเปกฺขนา อชฺฌุเปกฺขนา มชฺฌตฺตตา จิตฺตสฺส – อยํ วุจฺจติ ‘‘อุเปกฺขา’’.
ตตฺถ กตมา สติ? ยา สติ อนุสฺสติ…เป… สมฺมาสติ – อยํ วุจฺจติ ‘‘สติ’’. อยํ สติ อิมาย อุเปกฺขาย วิวฏา โหติ ปริสุทฺธา ปริโยทาตา. เตน วุจฺจติ ‘‘อุเปกฺขาสติปาริสุทฺธิ’’นฺติ.
๕๙๘. ‘‘จตุตฺถ’’นฺติ ¶ คณนานุปุพฺพตา จตุตฺถํ, อิทํ จตุตฺถํ สมาปชฺชตีติ จตุตฺถํ.
๕๙๙. ‘‘ฌาน’’นฺติ อุเปกฺขา, สติ, จิตฺตสฺเสกคฺคตา.
๖๐๐. ‘‘อุปสมฺปชฺชา’’ติ ¶ โย จตุตฺถสฺส ฌานสฺส ลาโภ ปฏิลาโภ ปตฺติ สมฺปตฺติ ผุสนา สจฺฉิกิริยา อุปสมฺปทา.
๖๐๑. ‘‘วิหรตี’’ติ…เป… เตน วุจฺจติ ‘‘วิหรตี’’ติ.
๖๐๒. ‘‘สพฺพโส ¶ รูปสฺานํ สมติกฺกมา’’ติ ตตฺถ กตมา รูปสฺา? รูปาวจรสมาปตฺตึ สมาปนฺนสฺส วา อุปปนฺนสฺส วา ทิฏฺธมฺมสุขวิหาริสฺส วา สฺา สฺชานนา สฺชานิตตฺตํ – อิมา วุจฺจนฺติ ‘‘รูปสฺาโย’’. อิมา รูปสฺาโย อติกฺกนฺโต โหติ วีติกฺกนฺโต สมติกฺกนฺโต. เตน วุจฺจติ ‘‘สพฺพโส รูปสฺานํ สมติกฺกมา’’ติ.
๖๐๓. ‘‘ปฏิฆสฺานํ อตฺถงฺคมา’’ติ ตตฺถ กตมา ปฏิฆสฺา? รูปสฺา สทฺทสฺา…เป… โผฏฺพฺพสฺา – อิมา วุจฺจนฺติ ปฏิฆสฺาโย. อิมา ปฏิฆสฺาโย สนฺตา โหนฺติ สมิตา วูปสนฺตา อตฺถงฺคตา อพฺภตฺถงฺคตา อปฺปิตา พฺยปฺปิตา โสสิตา วิโสสิตา พฺยนฺตีกตา. เตน วุจฺจติ ‘‘ปฏิฆสฺานํ อตฺถงฺคมา’’ติ.
๖๐๔. ‘‘นานตฺตสฺานํ อมนสิการา’’ติ ตตฺถ กตมา นานตฺตสฺา? อสมาปนฺนสฺส มโนธาตุ สมงฺคิสฺส วา มโนวิฺาณธาตุ ¶ ¶ สมงฺคิสฺส วา สฺา สฺชานนา สฺชานิตตฺตํ – อิมา วุจฺจนฺติ ‘‘นานตฺตสฺาโย’’. อิมา นานตฺตสฺาโย น มนสิ กโรติ. เตน วุจฺจติ ‘‘นานตฺตสฺานํ อมนสิการา’’ติ.
๖๐๕. ‘‘อนนฺโต อากาโส’’ติ, ตตฺถ กตโม อากาโส? โย อากาโส อากาสคตํ อฆํ อฆคตํ วิวโร วิวรคตํ อสมฺผุฏฺํ จตูหิ มหาภูเตหิ – อยํ วุจฺจติ ‘‘อากาโส’’. ตสฺมึ อากาเส จิตฺตํ เปติ สณฺเปติ อนนฺตํ ผรติ. เตน วุจฺจติ ‘‘อนนฺโต อากาโส’’ติ.
๖๐๖. ‘‘อากาสานฺจายตน’’นฺติ อากาสานฺจายตนํ สมาปนฺนสฺส วา อุปปนฺนสฺส วา ทิฏฺธมฺมสุขวิหาริสฺส วา จิตฺตเจตสิกา ธมฺมา.
๖๐๗. ‘‘อุปสมฺปชฺชา’’ติ โย อากาสานฺจายตนสฺส ลาโภ ปฏิลาโภ ปตฺติ สมฺปตฺติ ผุสนา สจฺฉิกิริยา อุปสมฺปทา.
๖๐๘. ‘‘วิหรตี’’ติ…เป… ¶ เตน วุจฺจติ ‘‘วิหรตี’’ติ.
๖๐๙. ‘‘สพฺพโส ¶ อากาสานฺจายตนํ สมติกฺกมฺมา’’ติ อิมํ อากาสานฺจายตนํ อติกฺกนฺโต โหติ วีติกฺกนฺโต สมติกฺกนฺโต. เตน วุจฺจติ ‘‘สพฺพโส อากาสานฺจายตนํ สมติกฺกมฺมา’’ติ.
๖๑๐. ‘‘อนนฺตํ วิฺาณ’’นฺติ ตํเยว อากาสํ วิฺาเณน ผุฏฺํ มนสิ กโรติ อนนฺตํ ผรติ. เตน วุจฺจติ ‘‘อนนฺตํ วิฺาณ’’นฺติ.
๖๑๑. ‘‘วิฺาณฺจายตน’’นฺติ วิฺาณฺจายตนํ สมาปนฺนสฺส วา อุปปนฺนสฺส วา ทิฏฺธมฺมสุขวิหาริสฺส วา จิตฺตเจตสิกา ธมฺมา.
๖๑๒. ‘‘อุปสมฺปชฺชา’’ติ ¶ โย วิฺาณฺจายตนสฺส ลาโภ ปฏิลาโภ ปตฺติ สมฺปตฺติ ผุสนา สจฺฉิกิริยา อุปสมฺปทา.
๖๑๓. ‘‘วิหรตี’’ติ…เป… เตน วุจฺจติ ‘‘วิหรตี’’ติ.
๖๑๔. ‘‘สพฺพโส วิฺาณฺจายตนํ สมติกฺกมฺมา’’ติ อิมํ วิฺาณฺจายตนํ อติกฺกนฺโต โหติ วีติกฺกนฺโต สมติกฺกนฺโต. เตน วุจฺจติ ‘‘สพฺพโส วิฺาณฺจายตนํ สมติกฺกมฺมา’’ติ.
๖๑๕. ‘‘นตฺถิ กิฺจี’’ติ ตํเยว วิฺาณํ ภาเวติ วิภาเวติ อนฺตรภาเวติ, ‘‘นตฺถิ กิฺจี’’ติ ปสฺสติ. เตน วุจฺจติ ‘‘นตฺถิ กิฺจี’’ติ.
๖๑๖. ‘‘อากิฺจฺายตน’’นฺติ อากิฺจฺายตนํ สมาปนฺนสฺส วา อุปปนฺนสฺส วา ทิฏฺธมฺมสุขวิหาริสฺส วา จิตฺตเจตสิกา ธมฺมา.
๖๑๗. ‘‘อุปสมฺปชฺชา’’ติ ¶ โย อากิฺจฺายตนสฺส ลาโภ ปฏิลาโภ ปตฺติ สมฺปตฺติ ผุสนา สจฺฉิกิริยา อุปสมฺปทา.
๖๑๘. ‘‘วิหรตี’’ติ ¶ …เป… เตน วุจฺจติ ‘‘วิหรตี’’ติ.
๖๑๙. ‘‘สพฺพโส อากิฺจฺายตนํ สมติกฺกมฺมา’’ติ อิมํ อากิฺจฺายตนํ อติกฺกนฺโต โหติ วีติกฺกนฺโต สมติกฺกนฺโต. เตน วุจฺจติ ‘‘สพฺพโส อากิฺจฺายตนํ สมติกฺกมฺมา’’ติ.
‘‘เนวสฺีนาสฺี’’ติ ¶ ตํเยว อากิฺจฺายตนํ สนฺตโต มนสิ กโรติ สงฺขาราวเสสสมาปตฺตึ ภาเวติ. เตน วุจฺจติ ‘‘เนวสฺีนาสฺี’’ติ [อยํ ปาโ มาติกายํ นตฺถิ, นิทฺเทเส ปน สพฺพโปตฺถเกสุ ทิสฺสติ].
๖๒๐. ‘‘เนวสฺานาสฺายตน’’นฺติ ¶ เนวสฺานาสฺายตนํ สมาปนฺนสฺส วา อุปปนฺนสฺส วา ทิฏฺธมฺมสุขวิหาริสฺส วา จิตฺตเจตสิกา ธมฺมา.
๖๒๑. ‘‘อุปสมฺปชฺชา’’ติ โย เนวสฺานาสฺายตนสฺส ลาโภ ปฏิลาโภ ปตฺติ สมฺปตฺติ ผุสนา สจฺฉิกิริยา อุปสมฺปทา.
๖๒๒. ‘‘วิหรตี’’ติ อิริยติ วตฺตติ ปาเลติ ยเปติ ยาเปติ จรติ วิหรติ. เตน วุจฺจติ ‘‘วิหรตี’’ติ.
สุตฺตนฺตภาชนียํ.
๒. อภิธมฺมภาชนียํ
๑. รูปาวจรกุสลํ
๖๒๓. จตฺตาริ ¶ ฌานานิ – ปมํ ฌานํ, ทุติยํ ฌานํ, ตติยํ ฌานํ, จตุตฺถํ ฌานํ.
๖๒๔. ตตฺถ กตมํ ปมํ ฌานํ? อิธ ภิกฺขุ ยสฺมึ สมเย รูปูปปตฺติยา มคฺคํ ภาเวติ วิวิจฺเจว กาเมหิ…เป… ปมํ ฌานํ อุปสมฺปชฺช วิหรติ ปถวีกสิณํ, ตสฺมึ สมเย ปฺจงฺคิกํ ฌานํ โหติ – วิตกฺโก, วิจาโร, ปีติ, สุขํ, จิตฺตสฺเสกคฺคตา. อิทํ วุจฺจติ ‘‘ปมํ ฌานํ’’. อวเสสา ธมฺมา ฌานสมฺปยุตฺตา.
ตตฺถ กตมํ ทุติยํ ฌานํ? อิธ ภิกฺขุ ยสฺมึ สมเย รูปูปปตฺติยา มคฺคํ ภาเวติ วิตกฺกวิจารานํ วูปสมา…เป… ทุติยํ ฌานํ อุปสมฺปชฺช วิหรติ ปถวีกสิณํ ¶ , ตสฺมึ สมเย ติวงฺคิกํ ฌานํ โหติ – ปีติ, สุขํ, จิตฺตสฺเสกคฺคตา. อิทํ วุจฺจติ ‘‘ทุติยํ ฌานํ’’. อวเสสา ธมฺมา ฌานสมฺปยุตฺตา.
ตตฺถ ¶ ¶ กตมํ ตติยํ ฌานํ? อิธ ภิกฺขุ ยสฺมึ สมเย รูปูปปตฺติยา มคฺคํ ภาเวติ ปีติยา จ วิราคา…เป… ตติยํ ฌานํ อุปสมฺปชฺช วิหรติ ปถวีกสิณํ, ตสฺมึ สมเย ทุวงฺคิกํ ฌานํ โหติ – สุขํ, จิตฺตสฺเสกคฺคตา. อิทํ วุจฺจติ ‘‘ตติยํ ฌานํ’’. อวเสสา ธมฺมา ฌานสมฺปยุตฺตา.
ตตฺถ กตมํ จตุตฺถํ ฌานํ? อิธ ภิกฺขุ ยสฺมึ สมเย รูปูปปตฺติยา มคฺคํ ภาเวติ สุขสฺส จ ปหานา…เป… จตุตฺถํ ฌานํ อุปสมฺปชฺช วิหรติ ปถวีกสิณํ, ตสฺมึ สมเย ทุวงฺคิกํ ฌานํ โหติ – อุเปกฺขา, จิตฺตสฺเสกคฺคตา. อิทํ วุจฺจติ ‘‘จตุตฺถํ ฌานํ’’. อวเสสา ธมฺมา ฌานสมฺปยุตฺตา.
จตุกฺกํ.
๖๒๕. อิธ ¶ ภิกฺขุ ยสฺมึ สมเย รูปูปปตฺติยา มคฺคํ ภาเวติ วิวิจฺเจว กาเมหิ…เป… ปมํ ฌานํ อุปสมฺปชฺช วิหรติ ปถวีกสิณํ, ตสฺมึ สมเย ปฺจงฺคิกํ ฌานํ โหติ – วิตกฺโก, วิจาโร, ปีติ, สุขํ, จิตฺตสฺเสกคฺคตา. อิทํ วุจฺจติ ‘‘ปมํ ฌานํ’’. อวเสสา ธมฺมา ฌานสมฺปยุตฺตา.
อิธ ภิกฺขุ ยสฺมึ สมเย รูปูปปตฺติยา มคฺคํ ภาเวติ วิวิจฺเจว กาเมหิ วิวิจฺจ อกุสเลหิ ธมฺเมหิ อวิตกฺกํ วิจารมตฺตํ วิเวกชํ ปีติสุขํ ทุติยํ ฌานํ อุปสมฺปชฺช วิหรติ ปถวีกสิณํ, ตสฺมึ สมเย จตุรงฺคิกํ ฌานํ โหติ – วิจาโร, ปีติ, สุขํ, จิตฺตสฺเสกคฺคตา. อิทํ วุจฺจติ ‘‘ทุติยํ ฌานํ’’. อวเสสา ธมฺมา ฌานสมฺปยุตฺตา.
อิธ ¶ ภิกฺขุ ยสฺมึ สมเย รูปูปปตฺติยา มคฺคํ ภาเวติ วิตกฺกวิจารานํ วูปสมา…เป… ตติยํ ฌานํ อุปสมฺปชฺช วิหรติ ปถวีกสิณํ, ตสฺมึ สมเย ติวงฺคิกํ ฌานํ โหติ – ปีติ, สุขํ, จิตฺตสฺเสกคฺคตา. อิทํ วุจฺจติ ‘‘ตติยํ ฌานํ’’. อวเสสา ธมฺมา ฌานสมฺปยุตฺตา.
อิธ ภิกฺขุ ยสฺมึ สมเย รูปูปปตฺติยา มคฺคํ ภาเวติ ปีติยา จ วิราคา…เป… จตุตฺถํ ฌานํ อุปสมฺปชฺช วิหรติ ปถวีกสิณํ, ตสฺมึ สมเย ทุวงฺคิกํ ฌานํ โหติ – สุขํ, จิตฺตสฺเสกคฺคตา. อิทํ วุจฺจติ ‘‘จตุตฺถํ ฌานํ’’. อวเสสา ธมฺมา ฌานสมฺปยุตฺตา.
อิธ ¶ ภิกฺขุ ยสฺมึ สมเย รูปูปปตฺติยา มคฺคํ ภาเวติ สุขสฺส จ ปหานา…เป… ปฺจมํ ฌานํ อุปสมฺปชฺช วิหรติ ปถวีกสิณํ, ตสฺมึ สมเย ทุวงฺคิกํ ฌานํ โหติ – อุเปกฺขา, จิตฺตสฺเสกคฺคตา. อิทํ วุจฺจติ ‘‘ปฺจมํ ฌานํ’’. อวเสสา ธมฺมา ฌานสมฺปยุตฺตา.
ปฺจกํ.
๒. อรูปาวจรกุสลํ
๖๒๖. อิธ ภิกฺขุ ยสฺมึ สมเย อรูปูปปตฺติยา มคฺคํ ภาเวติ ¶ สพฺพโส อากิฺจฺายตนํ ¶ สมติกฺกมฺม เนวสฺานาสฺายตนสฺาสหคตํ สุขสฺส จ ปหานา…เป… จตุตฺถํ ฌานํ อุปสมฺปชฺช วิหรติ, ตสฺมึ สมเย ทุวงฺคิกํ ฌานํ โหติ – อุเปกฺขา, จิตฺตสฺเสกคฺคตา. อิทํ วุจฺจติ ‘‘จตุตฺถํ ฌานํ’’. อวเสสา ธมฺมา ฌานสมฺปยุตฺตา.
๓. โลกุตฺตรกุสลํ
๖๒๗. จตฺตาริ ¶ ฌานานิ – ปมํ ฌานํ, ทุติยํ ฌานํ, ตติยํ ฌานํ, จตุตฺถํ ฌานํ.
๖๒๘. ตตฺถ กตมํ ปมํ ฌานํ? อิธ ภิกฺขุ ยสฺมึ สมเย โลกุตฺตรํ ฌานํ ภาเวติ นิยฺยานิกํ อปจยคามึ ทิฏฺิคตานํ ปหานาย ปมาย ภูมิยา ปตฺติยา วิวิจฺเจว กาเมหิ…เป… ปมํ ฌานํ อุปสมฺปชฺช วิหรติ ทุกฺขปฏิปทํ ทนฺธาภิฺํ, ตสฺมึ สมเย ปฺจงฺคิกํ ฌานํ โหติ – วิตกฺโก, วิจาโร, ปีติ, สุขํ, จิตฺตสฺเสกคฺคตา. อิทํ วุจฺจติ ‘‘ปมํ ฌานํ’’. อวเสสา ธมฺมา ฌานสมฺปยุตฺตา.
ตตฺถ กตมํ ทุติยํ ฌานํ? อิธ ภิกฺขุ ยสฺมึ สมเย โลกุตฺตรํ ฌานํ ภาเวติ นิยฺยานิกํ อปจยคามึ ทิฏฺิคตานํ ปหานาย ปมาย ภูมิยา ปตฺติยา วิตกฺกวิจารานํ วูปสมา…เป… ทุติยํ ฌานํ อุปสมฺปชฺช วิหรติ ทุกฺขปฏิปทํ ทนฺธาภิฺํ, ตสฺมึ สมเย ติวงฺคิกํ ฌานํ โหติ – ปีติ, สุขํ, จิตฺตสฺเสกคฺคตา. อิทํ วุจฺจติ ‘‘ทุติยํ ฌานํ’’. อวเสสา ธมฺมา ฌานสมฺปยุตฺตา.
ตตฺถ ¶ กตมํ ตติยํ ฌานํ? อิธ ภิกฺขุ ยสฺมึ สมเย โลกุตฺตรํ ฌานํ ภาเวติ นิยฺยานิกํ อปจยคามึ ทิฏฺิคตานํ ปหานาย ปมาย ภูมิยา ปตฺติยา ปีติยา จ วิราคา…เป… ตติยํ ฌานํ อุปสมฺปชฺช วิหรติ ทุกฺขปฏิปทํ ทนฺธาภิฺํ, ตสฺมึ สมเย ทุวงฺคิกํ ฌานํ โหติ – สุขํ, จิตฺตสฺเสกคฺคตา. อิทํ วุจฺจติ ‘‘ตติยํ ฌานํ’’. อวเสสา ธมฺมา ฌานสมฺปยุตฺตา.
ตตฺถ ¶ กตมํ จตุตฺถํ ฌานํ? อิธ ภิกฺขุ ยสฺมึ สมเย โลกุตฺตรํ ฌานํ ภาเวติ นิยฺยานิกํ อปจยคามึ ทิฏฺิคตานํ ปหานาย ปมาย ภูมิยา ปตฺติยา สุขสฺส จ ปหานา ¶ …เป… จตุตฺถํ ฌานํ อุปสมฺปชฺช วิหรติ ทุกฺขปฏิปทํ ทนฺธาภิฺํ, ตสฺมึ สมเย ทุวงฺคิกํ ฌานํ โหติ – อุเปกฺขา, จิตฺตสฺเสกคฺคตา. อิทํ วุจฺจติ ‘‘จตุตฺถํ ฌานํ’’. อวเสสา ธมฺมา ฌานสมฺปยุตฺตา.
จตุกฺกํ.
๖๒๙. อิธ ภิกฺขุ ยสฺมึ สมเย โลกุตฺตรํ ฌานํ ภาเวติ นิยฺยานิกํ อปจยคามึ ทิฏฺิคตานํ ปหานาย ปมาย ¶ ภูมิยา ปตฺติยา วิวิจฺเจว กาเมหิ…เป… ปมํ ฌานํ อุปสมฺปชฺช วิหรติ ทุกฺขปฏิปทํ ทนฺธาภิฺํ, ตสฺมึ สมเย ปฺจงฺคิกํ ฌานํ โหติ – วิตกฺโก, วิจาโร, ปีติ, สุขํ, จิตฺตสฺเสกคฺคตา. อิทํ วุจฺจติ ‘‘ปมํ ฌานํ’’. อวเสสา ธมฺมา ฌานสมฺปยุตฺตา.
อิธ ภิกฺขุ ยสฺมึ สมเย โลกุตฺตรํ ฌานํ ภาเวติ นิยฺยานิกํ อปจยคามึ ทิฏฺิคตานํ ปหานาย ปมาย ภูมิยา ปตฺติยา วิวิจฺเจว กาเมหิ วิวิจฺจ อกุสเลหิ ธมฺเมหิ อวิตกฺกํ วิจารมตฺตํ วิเวกชํ ปีติสุขํ ทุติยํ ฌานํ อุปสมฺปชฺช วิหรติ ทุกฺขปฏิปทํ ทนฺธาภิฺํ, ตสฺมึ สมเย จตุรงฺคิกํ ฌานํ โหติ วิจาโร ปีติ สุขํ จิตฺตสฺเสกคฺคตา. อิทํ วุจฺจติ ‘‘ทุติยํ ฌานํ’’. อวเสสา ธมฺมา ฌานสมฺปยุตฺตา.
อิธ ภิกฺขุ ยสฺมึ สมเย โลกุตฺตรํ ฌานํ ภาเวติ นิยฺยานิกํ อปจยคามึ ทิฏฺิคตานํ ปหานาย ปมาย ภูมิยา ปตฺติยา วิตกฺกวิจารานํ ¶ วูปสมา…เป… ตติยํ ฌานํ อุปสมฺปชฺช วิหรติ ทุกฺขปฏิปทํ ทนฺธาภิฺํ, ตสฺมึ สมเย ติวงฺคิกํ ฌานํ โหติ – ปีติ, สุขํ, จิตฺตสฺเสกคฺคตา. อิทํ วุจฺจติ ‘‘ตติยํ ฌานํ’’. อวเสสา ธมฺมา ฌานสมฺปยุตฺตา.
อิธ ภิกฺขุ ยสฺมึ สมเย โลกุตฺตรํ ฌานํ ภาเวติ นิยฺยานิกํ อปจยคามึ ทิฏฺิคตานํ ปหานาย ปมาย ภูมิยา ปตฺติยา ปีติยา จ วิราคา…เป… ¶ จตุตฺถํ ฌานํ อุปสมฺปชฺช วิหรติ ทุกฺขปฏิปทํ ทนฺธาภิฺํ, ตสฺมึ สมเย ทุวงฺคิกํ ฌานํ โหติ – สุขํ, จิตฺตสฺเสกคฺคตา. อิทํ วุจฺจติ ‘‘จตุตฺถํ ฌานํ’’. อวเสสา ธมฺมา ฌานสมฺปยุตฺตา.
อิธ ¶ ภิกฺขุ ยสฺมึ สมเย โลกุตฺตรํ ฌานํ ภาเวติ นิยฺยานิกํ อปจยคามึ ทิฏฺิคตานํ ปหานาย ปมาย ภูมิยา ปตฺติยา สุขสฺส จ ปหานา…เป… ปฺจมํ ฌานํ อุปสมฺปชฺช วิหรติ ทุกฺขปฏิปทํ ทนฺธาภิฺํ, ตสฺมึ สมเย ทุวงฺคิกํ ฌานํ โหติ – อุเปกฺขา, จิตฺตสฺเสกคฺคตา. อิทํ วุจฺจติ ‘‘ปฺจมํ ฌานํ’’. อวเสสา ธมฺมา ฌานสมฺปยุตฺตา.
ปฺจกํ.
๔. รูปาวจรวิปากา
๖๓๐. จตฺตาริ ฌานานิ – ปมํ ฌานํ, ทุติยํ ฌานํ, ตติยํ ฌานํ, จตุตฺถํ ฌานํ.
๖๓๑. ตตฺถ กตมํ ปมํ ฌานํ? อิธ ภิกฺขุ ยสฺมึ สมเย รูปูปปตฺติยา มคฺคํ ภาเวติ วิวิจฺเจว กาเมหิ…เป… ปมํ ฌานํ อุปสมฺปชฺช ¶ วิหรติ ปถวีกสิณํ, ตสฺมึ สมเย ผสฺโส โหติ…เป… อวิกฺเขโป โหติ. อิเม ธมฺมา กุสลา. ตสฺเสว รูปาวจรสฺส กุสลสฺส กมฺมสฺส กตตฺตา อุปจิตตฺตา วิปากํ วิวิจฺเจว กาเมหิ…เป… ปมํ ฌานํ อุปสมฺปชฺช วิหรติ ปถวีกสิณํ, ตสฺมึ สมเย ¶ ปฺจงฺคิกํ ฌานํ โหติ – วิตกฺโก, วิจาโร, ปีติ, สุขํ, จิตฺตสฺเสกคฺคตา. อิทํ วุจฺจติ ‘‘ปมํ ฌานํ’’. อวเสสา ธมฺมา ฌานสมฺปยุตฺตา.
ตตฺถ กตมํ ทุติยํ ฌานํ? อิธ ภิกฺขุ ยสฺมึ สมเย รูปูปปตฺติยา มคฺคํ ภาเวติ วิตกฺกวิจารานํ วูปสมา…เป… ทุติยํ ฌานํ อุปสมฺปชฺช วิหรติ ปถวีกสิณํ, ตสฺมึ สมเย ผสฺโส โหติ…เป… อวิกฺเขโป โหติ. อิเม ธมฺมา กุสลา. ตสฺเสว รูปาวจรสฺส กุสลสฺส กมฺมสฺส กตตฺตา อุปจิตตฺตา วิปากํ วิตกฺกวิจารานํ วูปสมา…เป… ทุติยํ ฌานํ…เป… ตติยํ ฌานํ…เป… จตุตฺถํ ฌานํ…เป… ปมํ ฌานํ…เป… ปฺจมํ ฌานํ อุปสมฺปชฺช วิหรติ ปถวีกสิณํ, ตสฺมึ สมเย ทุวงฺคิกํ ฌานํ โหติ – อุเปกฺขา, จิตฺตสฺเสกคฺคตา. อิทํ วุจฺจติ ‘‘ปฺจมํ ฌานํ’’. อวเสสา ธมฺมา ฌานสมฺปยุตฺตา…เป….
๕. อรูปาวจรวิปากา
๖๓๒. อิธ ¶ ¶ ภิกฺขุ ยสฺมึ สมเย อรูปูปปตฺติยา มคฺคํ ภาเวติ สพฺพโส อากิฺจฺายตนํ สมติกฺกมฺม เนวสฺานาสฺายตนสฺาสหคตํ สุขสฺส จ ปหานา…เป… จตุตฺถํ ฌานํ อุปสมฺปชฺช วิหรติ, ตสฺมึ สมเย ผสฺโส โหติ…เป… อวิกฺเขโป โหติ. อิเม ธมฺมา กุสลา. ตสฺเสว อรูปาวจรสฺส กุสลสฺส ¶ กมฺมสฺส กตตฺตา อุปจิตตฺตา วิปากํ สพฺพโส อากิฺจฺายตนํ สมติกฺกมฺม เนวสฺานาสฺายตนสฺาสหคตํ สุขสฺส จ ปหานา…เป… จตุตฺถํ ฌานํ อุปสมฺปชฺช วิหรติ, ตสฺมึ สมเย ทุวงฺคิกํ ฌานํ โหติ – อุเปกฺขา, จิตฺตสฺเสกคฺคตา. อิทํ วุจฺจติ ‘‘จตุตฺถํ ฌานํ’’. อวเสสา ธมฺมา ฌานสมฺปยุตฺตา.
๖. โลกุตฺตรวิปากา
๖๓๓. จตฺตาริ ฌานานิ – ปมํ ฌานํ, ทุติยํ ฌานํ, ตติยํ ฌานํ, จตุตฺถํ ฌานํ.
๖๓๔. ตตฺถ กตมํ ปมํ ฌานํ? อิธ ภิกฺขุ ยสฺมึ สมเย โลกุตฺตรํ ฌานํ ภาเวติ นิยฺยานิกํ อปจยคามึ ทิฏฺิคตานํ ปหานาย ปมาย ภูมิยา ปตฺติยา วิวิจฺเจว กาเมหิ…เป… ปมํ ฌานํ อุปสมฺปชฺช วิหรติ ทุกฺขปฏิปทํ ทนฺธาภิฺํ, ตสฺมึ สมเย ผสฺโส โหติ…เป… อวิกฺเขโป ¶ โหติ. อิเม ธมฺมา กุสลา. ตสฺเสว โลกุตฺตรสฺส กุสลสฺส ฌานสฺส กตตฺตา ภาวิตตฺตา วิปากํ วิวิจฺเจว กาเมหิ…เป… ปมํ ฌานํ อุปสมฺปชฺช วิหรติ ทุกฺขปฏิปทํ ทนฺธาภิฺํ สฺุตํ, ตสฺมึ สมเย ปฺจงฺคิกํ ฌานํ โหติ – วิตกฺโก, วิจาโร, ปีติ, สุขํ, จิตฺตสฺเสกคฺคตา. อิทํ วุจฺจติ ‘‘ปมํ ฌานํ’’. อวเสสา ธมฺมา ฌานสมฺปยุตฺตา.
ตตฺถ กตมํ ทุติยํ ฌานํ? อิธ ภิกฺขุ ยสฺมึ สมเย โลกุตฺตรํ ฌานํ ภาเวติ นิยฺยานิกํ อปจยคามึ ทิฏฺิคตานํ ปหานาย ปมาย ภูมิยา ปตฺติยา วิตกฺกวิจารานํ วูปสมา…เป… ทุติยํ ฌานํ อุปสมฺปชฺช วิหรติ ¶ ทุกฺขปฏิปทํ ทนฺธาภิฺํ, ตสฺมึ สมเย ผสฺโส โหติ…เป… อวิกฺเขโป โหติ. อิเม ธมฺมา กุสลา. ตสฺเสว โลกุตฺตรสฺส กุสลสฺส ฌานสฺส ¶ กตตฺตา ภาวิตตฺตา วิปากํ วิตกฺกวิจารานํ วูปสมา…เป… ทุติยํ ฌานํ ¶ …เป… ตติยํ ฌานํ…เป… จตุตฺถํ ฌานํ…เป… ปมํ ฌานํ…เป… ปฺจมํ ฌานํ อุปสมฺปชฺช วิหรติ ทุกฺขปฏิปทํ ทนฺธาภิฺํ สฺุตํ, ตสฺมึ สมเย ทุวงฺคิกํ ฌานํ โหติ – อุเปกฺขา, จิตฺตสฺเสกคฺคตา. อิทํ วุจฺจติ ‘‘ปฺจมํ ฌานํ’’. อวเสสา ธมฺมา ฌานสมฺปยุตฺตา.
๗. รูปารูปาวจรกิริยา
๖๓๕. จตฺตาริ ฌานานิ – ปมํ ฌานํ, ทุติยํ ฌานํ, ตติยํ ฌานํ, จตุตฺถํ ฌานํ.
๖๓๖. ตตฺถ กตมํ ปมํ ฌานํ? อิธ ภิกฺขุ ยสฺมึ สมเย รูปาวจรํ ฌานํ ภาเวติ กิริยํ เนว กุสลํ นากุสลํ น จ กมฺมวิปากํ ทิฏฺธมฺมสุขวิหารํ วิวิจฺเจว กาเมหิ…เป… ปมํ ฌานํ อุปสมฺปชฺช วิหรติ ปถวีกสิณํ, ตสฺมึ สมเย ปฺจงฺคิกํ ฌานํ โหติ – วิตกฺโก, วิจาโร, ปีติ, สุขํ, จิตฺตสฺเสกคฺคตา. อิทํ วุจฺจติ ‘‘ปมํ ฌานํ’’. อวเสสา ธมฺมา ฌานสมฺปยุตฺตา.
ตตฺถ กตมํ ทุติยํ ฌานํ? อิธ ภิกฺขุ ยสฺมึ สมเย รูปาวจรํ ฌานํ ภาเวติ กิริยํ เนว กุสลํ นากุสลํ น จ กมฺมวิปากํ ทิฏฺธมฺมสุขวิหารํ วิตกฺกวิจารานํ วูปสมา…เป… ทุติยํ ฌานํ…เป… ตติยํ ฌานํ…เป… จตุตฺถํ ฌานํ…เป… ปมํ ฌานํ…เป… ปฺจมํ ¶ ฌานํ อุปสมฺปชฺช วิหรติ ปถวีกสิณํ, ตสฺมึ สมเย ทุวงฺคิกํ ฌานํ โหติ – อุเปกฺขา, จิตฺตสฺเสกคฺคตา. อิทํ วุจฺจติ ‘‘ปฺจมํ ¶ ฌานํ’’. อวเสสา ธมฺมา ฌานสมฺปยุตฺตา.
๖๓๗. อิธ ภิกฺขุ ยสฺมึ สมเย อรูปาวจรํ ฌานํ ภาเวติ กิริยํ เนว กุสลํ นากุสลํ น จ กมฺมวิปากํ ทิฏฺธมฺมสุขวิหารํ สพฺพโส อากิฺจฺายตนํ สมติกฺกมฺม เนวสฺานาสฺายตนสฺาสหคตํ สุขสฺส จ ปหานา…เป… จตุตฺถํ ฌานํ อุปสมฺปชฺช วิหรติ, ตสฺมึ สมเย ทุวงฺคิกํ ฌานํ โหติ – อุเปกฺขา, จิตฺตสฺเสกคฺคตา. อิทํ วุจฺจติ ‘‘จตุตฺถํ ฌานํ’’. อวเสสา ธมฺมา ฌานสมฺปยุตฺตาติ.
อภิธมฺมภาชนียํ.
๓. ปฺหาปุจฺฉกํ
๖๓๘. จตฺตาริ ¶ ¶ ฌานานิ – อิธ ภิกฺขุ วิวิจฺเจว กาเมหิ วิวิจฺจ อกุสเลหิ ธมฺเมหิ สวิตกฺกํ สวิจารํ วิเวกชํ ปีติสุขํ ปมํ ฌานํ อุปสมฺปชฺช วิหรติ…เป… วิตกฺกวิจารานํ วูปสมา อชฺฌตฺตํ สมฺปสาทนํ เจตโส เอโกทิภาวํ อวิตกฺกํ อวิจารํ สมาธิชํ ปีติสุขํ ทุติยํ ฌานํ อุปสมฺปชฺช วิหรติ…เป… ปีติยา จ วิราคา อุเปกฺขโก จ วิหรติ สโต จ สมฺปชาโน สุขฺจ กาเยน ปฏิสํเวเทติ, ยํ ตํ อริยา อาจิกฺขนฺติ – ‘‘อุเปกฺขโก สติมา สุขวิหารี’’ติ ตติยํ ฌานํ อุปสมฺปชฺช วิหรติ…เป… สุขสฺส จ ปหานา ทุกฺขสฺส จ ปหานา ปุพฺเพว โสมนสฺสโทมนสฺสานํ อตฺถงฺคมา อทุกฺขมสุขํ อุเปกฺขาสติปาริสุทฺธึ จตุตฺถํ ฌานํ อุปสมฺปชฺช วิหรติ.
๖๓๙. จตุนฺนํ ฌานานํ กติ กุสลา, กติ อกุสลา, กติ ¶ อพฺยากตา…เป… กติ สรณา, กติ อรณา?
๑. ติกํ
๖๔๐. สิยา กุสลา, สิยา อพฺยากตา. ตีณิ ฌานานิ – เอตฺถุปฺปนฺนํ สุขํ เวทนํ เปตฺวา สุขาย เวทนาย สมฺปยุตฺตา, จตุตฺถํ ฌานํ – เอตฺถุปฺปนฺนํ อทุกฺขมสุขํ เวทนํ เปตฺวา อทุกฺขมสุขาย เวทนาย สมฺปยุตฺตํ. สิยา วิปากา, สิยา วิปากธมฺมธมฺมา, สิยา เนววิปากนวิปากธมฺมธมฺมา. สิยา อุปาทินฺนุปาทานิยา, สิยา อนุปาทินฺนุปาทานิยา, สิยา อนุปาทินฺนอนุปาทานิยา. สิยา อสํกิลิฏฺสํกิเลสิกา, สิยา อสํกิลิฏฺอสํกิเลสิกา. ปมํ ¶ ฌานํ – เอตฺถุปฺปนฺเน วิตกฺกวิจาเร เปตฺวา สวิตกฺกํ สวิจารํ, ตีณิ ฌานานิ อวิตกฺกอวิจารา. ทฺเว ฌานานิ – เอตฺถุปฺปนฺนํ ปีตึ เปตฺวา ปีติสหคตา, ตีณิ ฌานานิ – เอตฺถุปฺปนฺนํ สุขํ เปตฺวา สุขสหคตา, จตุตฺถํ ฌานํ – เอตฺถุปฺปนฺนํ อุเปกฺขํ เปตฺวา อุเปกฺขาสหคตํ. เนว ทสฺสเนน น ภาวนาย ปหาตพฺพา. เนว ทสฺสเนน น ภาวนาย ปหาตพฺพเหตุกา. สิยา อาจยคามิโน, สิยา อปจยคามิโน, สิยา เนวาจยคามินาปจยคามิโน. สิยา เสกฺขา, สิยา อเสกฺขา, สิยา เนวเสกฺขนาเสกฺขา. สิยา มหคฺคตา, สิยา อปฺปมาณา. ตีณิ ฌานานิ น วตฺตพฺพา ปริตฺตารมฺมณาติปิ, มหคฺคตารมฺมณาติปิ, สิยา อปฺปมาณารมฺมณา ¶ , สิยา น วตฺตพฺพา อปฺปมาณารมฺมณาติ; จตุตฺถํ ¶ ฌานํ สิยา ปริตฺตารมฺมณํ, สิยา มหคฺคตารมฺมณํ, สิยา อปฺปมาณารมฺมณํ; สิยา น วตฺตพฺพํ ปริตฺตารมฺมณนฺติปิ, มหคฺคตารมฺมณนฺติปิ, อปฺปมาณารมฺมณนฺติปิ ¶ . สิยา มชฺฌิมา, สิยา ปณีตา. สิยา สมฺมตฺตนิยตา, สิยา อนิยตา. ตีณิ ฌานานิ น มคฺคารมฺมณา, สิยา มคฺคเหตุกา, สิยา มคฺคาธิปติโน, สิยา น วตฺตพฺพา มคฺคเหตุกาติปิ, มคฺคาธิปติโนติปิ; จตุตฺถํ ฌานํ สิยา มคฺคารมฺมณํ, สิยา มคฺคเหตุกํ, สิยา มคฺคาธิปติ, สิยา น วตฺตพฺพํ มคฺคารมฺมณนฺติปิ, มคฺคเหตุกนฺติปิ มคฺคาธิปตีติปิ. สิยา อุปฺปนฺนา, สิยา อนุปฺปนฺนา, สิยา อุปฺปาทิโน. สิยา อตีตา, สิยา อนาคตา, สิยา ปจฺจุปฺปนฺนา. ตีณิ ฌานานิ น วตฺตพฺพา อตีตารมฺมณาติปิ, อนาคตารมฺมณาติปิ, ปจฺจุปฺปนฺนารมฺมณาติปิ; จตุตฺถํ ฌานํ สิยา อตีตารมฺมณํ, สิยา อนาคตารมฺมณํ, สิยา ปจฺจุปฺปนฺนารมฺมณํ, สิยา น วตฺตพฺพํ อตีตารมฺมณนฺติปิ, อนาคตารมฺมณนฺติปิ, ปจฺจุปฺปนฺนารมณนฺติปิ. สิยา อชฺฌตฺตา, สิยา พหิทฺธา, สิยา อชฺฌตฺตพหิทฺธา. ตีณิ ฌานานิ พหิทฺธารมฺมณา, จตุตฺถํ ฌานํ สิยา อชฺฌตฺตารมฺมณํ, สิยา พหิทฺธารมฺมณํ, สิยา อชฺฌตฺตพหิทฺธารมฺมณํ, สิยา น วตฺตพฺพํ อชฺฌตฺตารมฺมณนฺติปิ, พหิทฺธารมฺมณนฺติปิ, อชฺฌตฺตพหิทฺธารมฺมณนฺติปิ. อนิทสฺสนอปฺปฏิฆา.
๒. ทุกํ
๖๔๑. น เหตู, สเหตุกา, เหตุสมฺปยุตฺตา, น วตฺตพฺพา ‘‘เหตู เจว สเหตุกา จา’’ติ, สเหตุกา เจว น จ เหตู, น วตฺตพฺพา ‘‘เหตู เจว เหตุสมฺปยุตฺตา จา’’ติ, เหตุสมฺปยุตฺตา เจว น จ เหตู, น เหตู สเหตุกา.
สปฺปจฺจยา, สงฺขตา, อนิทสฺสนา, อปฺปฏิฆา, อรูปา ¶ , สิยา ¶ โลกิยา, สิยา โลกุตฺตรา, เกนจิ วิฺเยฺยา, เกนจิ น วิฺเยฺยา.
โน อาสวา, สิยา สาสวา, สิยา อนาสวา, อาสววิปฺปยุตฺตา, น วตฺตพฺพา ‘‘อาสวา เจว สาสวา จา’’ติ, สิยา สาสวา เจว โน จ อาสวา, สิยา น วตฺตพฺพา ‘‘สาสวา เจว โน จ อาสวา’’ติ. น วตฺตพฺพา ‘‘อาสวา เจว อาสวสมฺปยุตฺตา จาติ’’ปิ, อาสวสมฺปยุตฺตา เจว ¶ โน จ อาสวาติปิ. สิยา อาสววิปฺปยุตฺตา สาสวา, สิยา อาสววิปฺปยุตฺตา อนาสวา.
โน ¶ สํโยชนา…เป… โน คนฺถา…เป… โน โอฆา…เป… โน โยคา…เป… โน นีวรณา…เป… โน ปรามาสา…เป… สารมฺมณา, โน จิตฺตา, เจตสิกา, จิตฺตสมฺปยุตฺตา, จิตฺตสํสฏฺา, จิตฺตสมุฏฺานา, จิตฺตสหภุโน, จิตฺตานุปริวตฺติโน, จิตฺตสํสฏฺสมุฏฺานา, จิตฺตสํสฏฺสมุฏฺานสหภุโน, จิตฺตสํสฏฺสมุฏฺานานุปริวตฺติโน, พาหิรา, โน อุปาทา, สิยา อุปาทินฺนา, สิยา อนุปาทินฺนา.
โน อุปาทานา…เป… โน กิเลสา…เป… น ทสฺสเนน ปหาตพฺพา, น ภาวนาย ปหาตพฺพา, น ทสฺสเนน ปหาตพฺพเหตุกา, น ภาวนาย ปหาตพฺพเหตุกา. ปมํ ฌานํ – เอตฺถุปฺปนฺนํ วิตกฺกํ เปตฺวา สวิตกฺกํ, ตีณิ ฌานานิ อวิตกฺกา. ปมํ ฌานํ – เอตฺถุปฺปนฺนํ วิจารํ เปตฺวา สวิจารํ, ตีณิ ฌานานิ อวิจารา. ทฺเว ฌานานิ – เอตฺถุปฺปนฺนํ ปีตึ เปตฺวา ¶ สปฺปีติกา, ทฺเว ฌานานิ อปฺปีติกา. ทฺเว ฌานานิ – เอตฺถุปฺปนฺนํ ปีตึ เปตฺวา ปีติสหคตา, ทฺเว ฌานานิ น ปีติสหคตา. ตีณิ ฌานานิ – เอตฺถุปฺปนฺนํ สุขํ เปตฺวา สุขสหคตา, จตุตฺถํ ฌานํ น สุขสหคตํ. จตุตฺถํ ฌานํ – เอตฺถุปฺปนฺนํ อุเปกฺขํ เปตฺวา อุเปกฺขาสหคตํ, ตีณิ ฌานานิ อุเปกฺขาสหคตา, น กามาวจรา, สิยา รูปาวจรา, สิยา น รูปาวจรา, ตีณิ ฌานานิ น อรูปาวจรา, จตุตฺถํ ฌานํ สิยา อรูปาวจรํ, สิยา น อรูปาวจรํ, สิยา ปริยาปนฺนา, สิยา อปริยาปนฺนา, สิยา นิยฺยานิกา, สิยา อนิยฺยานิกา, สิยา นิยตา, สิยา อนิยตา, สิยา สอุตฺตรา, สิยา อนุตฺตรา, อรณาติ.
ปฺหาปุจฺฉกํ.
ฌานวิภงฺโค นิฏฺิโต.
๑๓. อปฺปมฺาวิภงฺโค
๑. สุตฺตนฺตภาชนียํ
๖๔๒. จตสฺโส ¶ ¶ ¶ อปฺปมฺาโย – อิธ ภิกฺขุ เมตฺตาสหคเตน เจตสา เอกํ ทิสํ ผริตฺวา วิหรติ, ตถา ทุติยํ, ตถา ตติยํ, ตถา จตุตฺถํ [จตุตฺถึ (สี.)]. อิติ อุทฺธมโธ ติริยํ สพฺพธิ สพฺพตฺตตาย สพฺพาวนฺตํ โลกํ เมตฺตาสหคเตน เจตสา วิปุเลน มหคฺคเตน อปฺปมาเณน อเวเรน อพฺยาปชฺเชน [อพฺยาปชฺเฌน (สี. สฺยา.)] ผริตฺวา วิหรติ. กรุณาสหคเตน เจตสา เอกํ ทิสํ ผริตฺวา วิหรติ, ตถา ทุติยํ, ตถา ตติยํ, ตถา จตุตฺถํ. อิติ อุทฺธมโธ ติริยํ สพฺพธิ สพฺพตฺตตาย สพฺพาวนฺตํ โลกํ กรุณาสหคเตน เจตสา วิปุเลน ¶ มหคฺคเตน อปฺปมาเณน อเวเรน อพฺยาปชฺเชน ผริตฺวา วิหรติ. มุทิตาสหคเตน เจตสา เอกํ ทิสํ ผริตฺวา วิหรติ, ตถา ทุติยํ, ตถา ตติยํ, ตถา จตุตฺถํ. อิติ อุทฺธมโธ ติริยํ สพฺพธิ สพฺพตฺตตาย สพฺพาวนฺตํ โลกํ มุทิตาสหคเตน เจตสา วิปุเลน มหคฺคเตน อปฺปมาเณน อเวเรน อพฺยาปชฺเชน ผริตฺวา วิหรติ. อุเปกฺขาสหคเตน เจตสา เอกํ ทิสํ ผริตฺวา วิหรติ, ตถา ทุติยํ, ตถา ตติยํ, ตถา จตุตฺถํ. อิติ อุทฺธมโธ ติริยํ สพฺพธิ สพฺพตฺตตาย สพฺพาวนฺตํ โลกํ อุเปกฺขาสหคเตน เจตสา วิปุเลน มหคฺคเตน อปฺปมาเณน อเวเรน อพฺยาปชฺเชน ผริตฺวา วิหรติ.
๑. เมตฺตา
๖๔๓. กถฺจ ภิกฺขุ เมตฺตาสหคเตน เจตสา เอกํ ทิสํ ผริตฺวา วิหรติ? เสยฺยถาปิ นาม เอกํ ปุคฺคลํ ปิยํ มนาปํ ทิสฺวา เมตฺตาเยยฺย, เอวเมว สพฺเพ สตฺเต เมตฺตาย ผรติ.
ตตฺถ ¶ กตมา เมตฺตา? ยา สตฺเตสุ เมตฺติ เมตฺตายนา เมตฺตายิตตฺตํ เมตฺตาเจโตวิมุตฺติ – อยํ วุจฺจติ ‘‘เมตฺตา’’.
ตตฺถ กตมํ จิตฺตํ? ยํ จิตฺตํ มโน มานสํ หทยํ ปณฺฑรํ มโน มนายตนํ มนินฺทฺริยํ วิฺาณํ วิฺาณกฺขนฺโธ ตชฺชามโนวิฺาณธาตุ ¶ – อิทํ ¶ วุจฺจติ ‘‘จิตฺตํ’’. อิทํ จิตฺตํ อิมาย เมตฺตาย สหคตํ โหติ สหชาตํ สํสฏฺํ สมฺปยุตฺตํ. เตน วุจฺจติ ‘‘เมตฺตาสหคเตน เจตสา’’ติ.
๖๔๔. ‘‘เอกํ ทิส’’นฺติ ปุรตฺถิมํ วา ทิสํ ปจฺฉิมํ วา ทิสํ อุตฺตรํ วา ทิสํ ทกฺขิณํ วา ทิสํ อุทฺธํ วา อโธ วา ติริยํ วา วิทิสํ วา.
๖๔๕. ‘‘ผริตฺวา’’ติ ¶ ผริตฺวา อธิมุจฺจิตฺวา.
๖๔๖. ‘‘วิหรตี’’ติ อิริยติ วตฺตติ ปาเลติ ยเปติ ยาเปติ จรติ วิหรติ. เตน วุจฺจติ ‘‘วิหรตี’’ติ.
๖๔๗. ‘‘ตถา ทุติย’’นฺติ ยเถว เอกํ ทิสํ ตถา ทุติยํ ทิสํ ตถา ตติยํ ทิสํ ตถา จตุตฺถํ ทิสํ ตถา อุทฺธํ ตถา อโธ ตถา ติริยํ ตถา วิทิสํ.
๖๔๘. ‘‘สพฺพธิ สพฺพตฺตตาย สพฺพาวนฺตํ โลก’’นฺติ สพฺเพน สพฺพํ สพฺพถา สพฺพํ อเสสํ นิสฺเสสํ. ปริยาทายวจนเมตํ – ‘‘สพฺพธิ สพฺพตฺตตาย สพฺพาวนฺตํ โลก’’นฺติ.
๖๔๙. ‘‘เมตฺตาสหคเตน เจตสา’’ติ ตตฺถ กตมา เมตฺตา? ยา สตฺเตสุ เมตฺติ เมตฺตายนา เมตฺตายิตตฺตํ เมตฺตาเจโตวิมุตฺติ – อยํ วุจฺจติ ‘‘เมตฺตา’’.
ตตฺถ กตมํ จิตฺตํ? ยํ จิตฺตํ มโน มานสํ…เป… ตชฺชามโนวิฺาณธาตุ – อิทํ วุจฺจติ ‘‘จิตฺตํ’’. อิทํ จิตฺตํ อิมาย เมตฺตาย สหคตํ โหติ สหชาตํ สํสฏฺํ สมฺปยุตฺตํ. เตน วุจฺจติ ‘‘เมตฺตาสหคเตน เจตสา’’ติ.
๖๕๐. ‘‘วิปุเลนา’’ติ ¶ ยํ วิปุลํ ตํ มหคฺคตํ, ยํ มหคฺคตํ ตํ อปฺปมาณํ, ยํ อปฺปมาณํ โส อเวโร, โย อเวโร โส อพฺยาปชฺโช [อพฺยาปชฺโฌ (สี. สฺยา.)].
๖๕๑. ‘‘ผริตฺวา’’ติ ผริตฺวา อธิมุจฺจิตฺวา.
๖๕๒. ‘‘วิหรตี’’ติ…เป… เตน วุจฺจติ ‘‘วิหรตี’’ติ.
๒. กรุณา
๖๕๓. กถฺจ ¶ ภิกฺขุ กรุณาสหคเตน เจตสา เอกํ ทิสํ ผริตฺวา วิหรติ? เสยฺยถาปิ นาม เอกํ ปุคฺคลํ ทุคฺคตํ ทุรูเปตํ ทิสฺวา กรุณาเยยฺย, เอวเมว สพฺเพ สตฺเต กรุณาย ผรติ.
ตตฺถ กตมา กรุณา? ยา สตฺเตสุ กรุณา กรุณายนา กรุณายิตตฺตํ กรุณาเจโตวิมุตฺติ – อยํ วุจฺจติ ‘‘กรุณา’’.
ตตฺถ กตมํ ¶ จิตฺตํ? ยํ ¶ จิตฺตํ มโน มานสํ…เป… ตชฺชามโนวิฺาณธาตุ – อิทํ วุจฺจติ ‘‘จิตฺตํ’’. อิทํ จิตฺตํ อิมาย กรุณาย สหคตํ โหติ สหชาตํ สํสฏฺํ สมฺปยุตฺตํ. เตน วุจฺจติ ‘‘กรุณาสหคเตน เจตสา’’ติ.
๖๕๔. ‘‘เอกํ ทิส’’นฺติ ปุรตฺถิมํ วา ทิสํ ปจฺฉิมํ วา ทิสํ อุตฺตรํ วา ทิสํ ทกฺขิณํ วา ทิสํ อุทฺธํ วา อโธ วา ติริยํ วา วิทิสํ วา.
๖๕๕. ‘‘ผริตฺวา’’ติ ผริตฺวา อธิมุจฺจิตฺวา.
๖๕๖. ‘‘วิหรตี’’ติ อิริยติ วตฺตติ ปาเลติ ยเปติ ยาเปติ จรติ วิหรติ. เตน วุจฺจติ ‘‘วิหรตี’’ติ.
๖๕๗. ‘‘ตถา ¶ ทุติย’’นฺติ ยเถว เอกํ ทิสํ ตถา ทุติยํ ทิสํ ตถา ตติยํ ทิสํ ตถา จตุตฺถํ ทิสํ ตถา อุทฺธํ ตถา อโธ ตถา ติริยํ ตถา วิทิสํ.
๖๕๘. ‘‘สพฺพธิ สพฺพตฺตตาย สพฺพาวนฺตํ โลก’’นฺติ สพฺเพน สพฺพํ สพฺพถา สพฺพํ อเสสํ นิสฺเสสํ. ปริยาทายวจนเมตํ – ‘‘สพฺพธิ สพฺพตฺตตาย สพฺพาวนฺตํ โลก’’นฺติ.
๖๕๙. ‘‘กรุณาสหคเตน เจตสา’’ติ ตตฺถ กตมา กรุณา? ยา สตฺเตสุ กรุณา กรุณายนา กรุณายิตตฺตํ กรุณาเจโตวิมุตฺติ – อยํ วุจฺจติ ‘‘กรุณา’’.
ตตฺถ กตมํ จิตฺตํ? ยํ จิตฺตํ มโน มานสํ…เป… ตชฺชามโนวิฺาณธาตุ – อิทํ วุจฺจติ ‘‘จิตฺตํ’’. อิทํ จิตฺตํ อิมาย กรุณาย สหคตํ โหติ สหชาตํ ¶ สํสฏฺํ สมฺปยุตฺตํ. เตน วุจฺจติ ‘‘กรุณาสหคเตน เจตสา’’ติ.
๖๖๐. ‘‘วิปุเลนา’’ติ ยํ วิปุลํ ตํ มหคฺคตํ, ยํ มหคฺคตํ ตํ อปฺปมาณํ, ยํ อปฺปมาณํ โส อเวโร, โย อเวโร โส อพฺยาปชฺโช.
๖๖๑. ‘‘ผริตฺวา’’ติ ผริตฺวา อธิมุจฺจิตฺวา.
๖๖๒. ‘‘วิหรตี’’ติ…เป… เตน วุจฺจติ ¶ ‘‘วิหรตี’’ติ.
๓. มุทิตา
๖๖๓. กถฺจ ภิกฺขุ มุทิตาสหคเตน เจตสา เอกํ ทิสํ ผริตฺวา วิหรติ? เสยฺยถาปิ นาม เอกํ ปุคฺคลํ ปิยํ มนาปํ ทิสฺวา มุทิโต อสฺส, เอวเมว สพฺเพ สตฺเต มุทิตาย ผรติ.
ตตฺถ กตมา มุทิตา? ยา สตฺเตสุ มุทิตา มุทิตายนา มุทิตายิตตฺตํ มุทิตาเจโตวิมุตฺติ – อยํ วุจฺจติ ‘‘มุทิตา’’.
ตตฺถ ¶ ¶ กตมํ จิตฺตํ? ยํ จิตฺตํ มโน มานสํ…เป… ตชฺชามโนวิฺาณธาตุ – อิทํ วุจฺจติ ‘‘จิตฺตํ’’. อิทํ จิตฺตํ อิมาย มุทิตาย สหคตํ โหติ สหชาตํ สํสฏฺํ สมฺปยุตฺตํ. เตน วุจฺจติ ‘‘มุทิตาสหคเตน เจตสา’’ติ.
๖๖๔. ‘‘เอกํ ทิส’’นฺติ ปุรตฺถิมํ วา ทิสํ ปจฺฉิมํ วา ทิสํ อุตฺตรํ วา ทิสํ ทกฺขิณํ วา ทิสํ อุทฺธํ วา อโธ วา ติริยํ วา วิทิสํ วา.
๖๖๕. ‘‘ผริตฺวา’’ติ ผริตฺวา อธิมุจฺจิตฺวา.
๖๖๖. ‘‘วิหรตี’’ติ…เป… เตน วุจฺจติ ‘‘วิหรตี’’ติ.
๖๖๗. ‘‘ตถา ทุติย’’นฺติ ยเถว เอกํ ทิสํ ตถา ทุติยํ ทิสํ ตถา ตติยํ ทิสํ ตถา จตุตฺถํ ทิสํ ตถา อุทฺธํ ตถา อโธ ตถา ติริยํ ตถา วิทิสํ.
๖๖๘. ‘‘สพฺพธิ ¶ สพฺพตฺตตาย สพฺพาวนฺตํ โลก’’นฺติ สพฺเพน สพฺพํ สพฺพถา สพฺพํ อเสสํ นิสฺเสสํ. ปริยาทายวจนเมตํ – ‘‘สพฺพธิ สพฺพตฺตตาย สพฺพาวนฺตํ โลก’’นฺติ.
๖๖๙. ‘‘มุทิตาสหคเตน เจตสา’’ติ ตตฺถ กตมา มุทิตา? ยา สตฺเตสุ มุทิตา มุทิตายนา มุทิตายิตตฺตํ มุทิตาเจโตวิมุตฺติ – อยํ วุจฺจติ ‘‘มุทิตา’’.
ตตฺถ กตมํ จิตฺตํ? ยํ จิตฺตํ มโน มานสํ…เป… ตชฺชามโนวิฺาณธาตุ – อิทํ ¶ วุจฺจติ ‘‘จิตฺตํ’’. อิทํ จิตฺตํ อิมาย มุทิตาย สหคตํ โหติ สหชาตํ สํสฏฺํ สมฺปยุตฺตํ. เตน วุจฺจติ ‘‘มุทิตาสหคเตน เจตสา’’ติ.
๖๗๐. ‘‘วิปุเลนา’’ติ ยํ วิปุลํ ตํ มหคฺคตํ, ยํ มหคฺคตํ ตํ อปฺปมาณํ, ยํ อปฺปมาณํ โส อเวโร, โย อเวโร โส อพฺยาปชฺโช.
๖๗๑. ‘‘ผริตฺวา’’ติ ผริตฺวา อธิมุจฺจิตฺวา.
๖๗๒. ‘‘วิหรตี’’ติ ¶ …เป… เตน วุจฺจติ ‘‘วิหรตี’’ติ.
๔. อุเปกฺขา
๖๗๓. กถฺจ ภิกฺขุ อุเปกฺขาสหคเตน เจตสา เอกํ ทิสํ ผริตฺวา วิหรติ? เสยฺยถาปิ นาม เอกํ ปุคฺคลํ เนว มนาปํ น อมนาปํ ทิสฺวา อุเปกฺขโก อสฺส, เอวเมว สพฺเพ สตฺเต อุเปกฺขาย ผรติ.
ตตฺถ กตมา อุเปกฺขา? ยา ¶ สตฺเตสุ อุเปกฺขา อุเปกฺขายนา อุเปกฺขายิตตฺตํ อุเปกฺขาเจโตวิมุตฺติ – อยํ วุจฺจติ ‘‘อุเปกฺขา’’.
ตตฺถ กตมํ จิตฺตํ? ยํ จิตฺตํ มโน มานสํ…เป… ตชฺชามโนวิฺาณธาตุ – อิทํ วุจฺจติ ‘‘จิตฺตํ’’. อิทํ จิตฺตํ อิมาย อุเปกฺขาย สหคตํ โหติ สหชาตํ สํสฏฺํ สมฺปยุตฺตํ. เตน วุจฺจติ ‘‘อุเปกฺขาสหคเตน เจตสา’’ติ.
๖๗๔. ‘‘เอกํ ทิส’’นฺติ ปุรตฺถิมํ วา ทิสํ ปจฺฉิมํ วา ทิสํ อุตฺตรํ วา ทิสํ ทกฺขิณํ วา ทิสํ อุทฺธํ วา อโธ วา ติริยํ วา วิทิสํ วา.
๖๗๕. ‘‘ผริตฺวา’’ติ ¶ ผริตฺวา อธิมุจฺจิตฺวา.
๖๗๖. ‘‘วิหรตี’’ติ…เป… เตน วุจฺจติ ‘‘วิหรตี’’ติ.
๖๗๗. ‘‘ตถา ทุติย’’นฺติ ยเถว เอกํ ทิสํ ตถา ทุติยํ ทิสํ ตถา ตติยํ ทิสํ ตถา จตุตฺถํ ทิสํ ตถา อุทฺธํ ตถา อโธ ตถา ติริยํ ตถา วิทิสํ.
๖๗๘. ‘‘สพฺพธิ สพฺพตฺตตาย ¶ สพฺพาวนฺตํ โลก’’นฺติ สพฺเพน สพฺพํ สพฺพถา สพฺพํ อเสสํ นิสฺเสสํ. ปริยาทายวจนเมตํ – ‘‘สพฺพธิ สพฺพตฺตตาย สพฺพาวนฺตํ โลก’’นฺติ.
๖๗๙. ‘‘อุเปกฺขาสหคเตน ¶ เจตสา’’ติ, ตตฺถ กตมา อุเปกฺขา? ยา สตฺเตสุ อุเปกฺขา อุเปกฺขายนา อุเปกฺขายิตตฺตํ อุเปกฺขาเจโตวิมุตฺติ – อยํ วุจฺจติ ‘‘อุเปกฺขา’’.
ตตฺถ กตมํ จิตฺตํ? ยํ จิตฺตํ มโน มานสํ…เป… ตชฺชามโนวิฺาณธาตุ – อิทํ วุจฺจติ ‘‘จิตฺตํ’’. อิทํ จิตฺตํ อิมาย อุเปกฺขาย สหคตํ โหติ สหชาตํ สํสฏฺํ สมฺปยุตฺตํ. เตน วุจฺจติ ‘‘อุเปกฺขาสหคเตน เจตสา’’ติ.
๖๘๐. ‘‘วิปุเลนา’’ติ ยํ วิปุลํ ตํ มหคฺคตํ, ยํ มหคฺคตํ ตํ อปฺปมาณํ, ยํ อปฺปมาณํ โส อเวโร, โย อเวโร โส อพฺยาปชฺโช.
๖๘๑. ‘‘ผริตฺวา’’ติ ผริตฺวา อธิมุจฺจิตฺวา.
๖๘๒. ‘‘วิหรตี’’ติ…เป… เตน วุจฺจติ ‘‘วิหรตี’’ติ.
สุตฺตนฺตภาชนียํ.
๒. อภิธมฺมภาชนียํ
๖๘๓. จตสฺโส อปฺปมฺาโย – เมตฺตา, กรุณา, มุทิตา, อุเปกฺขา.
๖๘๔. ตตฺถ กตมา เมตฺตา? อิธ ¶ ภิกฺขุ ยสฺมึ สมเย รูปูปปตฺติยา มคฺคํ ภาเวติ วิวิจฺเจว กาเมหิ…เป… ปมํ ฌานํ อุปสมฺปชฺช วิหรติ เมตฺตาสหคตํ ¶ , ยา ตสฺมึ สมเย เมตฺติ เมตฺตายนา เมตฺตายิตตฺตํ เมตฺตาเจโตวิมุตฺติ – อยํ วุจฺจติ ‘‘เมตฺตา’’. อวเสสา ธมฺมา เมตฺตาย สมฺปยุตฺตา.
ตตฺถ กตมา เมตฺตา? อิธ ภิกฺขุ ยสฺมึ สมเย รูปูปปตฺติยา มคฺคํ ภาเวติ วิตกฺกวิจารานํ ¶ วูปสมา…เป… ทุติยํ ¶ ฌานํ อุปสมฺปชฺช วิหรติ เมตฺตาสหคตํ, ยา ตสฺมึ สมเย เมตฺติ เมตฺตายนา เมตฺตายิตตฺตํ เมตฺตาเจโตวิมุตฺติ – อยํ วุจฺจติ ‘‘เมตฺตา’’. อวเสสา ธมฺมา เมตฺตาย สมฺปยุตฺตา.
ตตฺถ กตมา เมตฺตา? อิธ ภิกฺขุ ยสฺมึ สมเย รูปูปปตฺติยา มคฺคํ ภาเวติ ปีติยา จ วิราคา…เป… ตติยํ ฌานํ อุปสมฺปชฺช วิหรติ เมตฺตาสหคตํ, ยา ตสฺมึ สมเย เมตฺติ เมตฺตายนา เมตฺตายิตตฺตํ เมตฺตาเจโตวิมุตฺติ – อยํ วุจฺจติ ‘‘เมตฺตา’’. อวเสสา ธมฺมา เมตฺตาย สมฺปยุตฺตา.
๖๘๕. อิธ ภิกฺขุ ยสฺมึ สมเย รูปูปปตฺติยา มคฺคํ ภาเวติ วิวิจฺเจว กาเมหิ…เป… ปมํ ฌานํ อุปสมฺปชฺช วิหรติ เมตฺตาสหคตํ, ยา ตสฺมึ สมเย เมตฺติ เมตฺตายนา เมตฺตายิตตฺตํ เมตฺตาเจโตวิมุตฺติ – อยํ วุจฺจติ ‘‘เมตฺตา’’. อวเสสา ธมฺมา เมตฺตาย สมฺปยุตฺตา.
อิธ ภิกฺขุ ยสฺมึ สมเย รูปูปปตฺติยา มคฺคํ ภาเวติ วิวิจฺเจว กาเมหิ วิวิจฺจ อกุสเลหิ ธมฺเมหิ อวิตกฺกํ วิจารมตฺตํ วิเวกชํ ปีติสุขํ ทุติยํ ฌานํ อุปสมฺปชฺช วิหรติ เมตฺตาสหคตํ, ยา ตสฺมึ สมเย เมตฺติ เมตฺตายนา เมตฺตายิตตฺตํ เมตฺตาเจโตวิมุตฺติ – อยํ วุจฺจติ ‘‘เมตฺตา’’. อวเสสา ธมฺมา เมตฺตาย สมฺปยุตฺตา.
อิธ ภิกฺขุ ยสฺมึ สมเย รูปูปปตฺติยา มคฺคํ ภาเวติ วิตกฺกวิจารานํ วูปสมา…เป… ตติยํ ฌานํ อุปสมฺปชฺช วิหรติ เมตฺตาสหคตํ, ยา ตสฺมึ สมเย เมตฺติ เมตฺตายนา เมตฺตายิตตฺตํ เมตฺตาเจโตวิมุตฺติ – อยํ วุจฺจติ ‘‘เมตฺตา’’. อวเสสา ธมฺมา เมตฺตาย สมฺปยุตฺตา.
อิธ ภิกฺขุ ยสฺมึ สมเย รูปูปปตฺติยา มคฺคํ ภาเวติ ปีติยา ¶ จ วิราคา…เป… จตุตฺถํ ฌานํ อุปสมฺปชฺช วิหรติ เมตฺตาสหคตํ, ยา ตสฺมึ สมเย ¶ เมตฺติ เมตฺตายนา เมตฺตายิตตฺตํ เมตฺตาเจโตวิมุตฺติ – อยํ วุจฺจติ ‘‘เมตฺตา’’. อวเสสา ธมฺมา เมตฺตาย สมฺปยุตฺตา.
๖๘๖. ตตฺถ ¶ ¶ กตมา กรุณา? อิธ ภิกฺขุ ยสฺมึ สมเย รูปูปปตฺติยา มคฺคํ ภาเวติ วิวิจฺเจว กาเมหิ…เป… ปมํ ฌานํ อุปสมฺปชฺช วิหรติ กรุณาสหคตํ, ยา ตสฺมึ สมเย กรุณา กรุณายนา กรุณายิตตฺตํ กรุณาเจโตวิมุตฺติ – อยํ วุจฺจติ ‘‘กรุณา’’. อวเสสา ธมฺมา กรุณาย สมฺปยุตฺตา.
ตตฺถ กตมา กรุณา? อิธ ภิกฺขุ ยสฺมึ สมเย รูปูปปตฺติยา มคฺคํ ภาเวติ ปีติยา จ วิราคา…เป… ทุติยํ ฌานํ อุปสมฺปชฺช วิหรติ กรุณาสหคตํ, ยา ตสฺมึ สมเย กรุณา กรุณายนา กรุณายิตตฺตํ กรุณาเจโตวิมุตฺติ – อยํ วุจฺจติ ‘‘กรุณา’’. อวเสสา ธมฺมา กรุณาย สมฺปยุตฺตา.
ตตฺถ กตมา กรุณา? อิธ ภิกฺขุ ยสฺมึ สมเย รูปูปปตฺติยา มคฺคํ ภาเวติ ปีติยา จ วิราคา…เป… ตติยํ ฌานํ อุปสมฺปชฺช วิหรติ กรุณาสหคตํ, ยา ตสฺมึ สมเย กรุณา กรุณายนา กรุณายิตตฺตํ กรุณาเจโตวิมุตฺติ – อยํ วุจฺจติ ‘‘กรุณา’’. อวเสสา ธมฺมา กรุณาย สมฺปยุตฺตา.
๖๘๗. อิธ ภิกฺขุ ยสฺมึ สมเย รูปูปปตฺติยา มคฺคํ ภาเวติ วิวิจฺเจว กาเมหิ…เป… ปมํ ฌานํ อุปสมฺปชฺช วิหรติ กรุณาสหคตํ, ยา ตสฺมึ สมเย กรุณา กรุณายนา กรุณายิตตฺตํ กรุณาเจโตวิมุตฺติ ¶ – อยํ วุจฺจติ ‘‘กรุณา’’. อวเสสา ธมฺมา กรุณาย สมฺปยุตฺตา.
อิธ ภิกฺขุ ยสฺมึ สมเย รูปูปปตฺติยา มคฺคํ ภาเวติ วิวิจฺเจว กาเมหิ วิวิจฺจ อกุสเลหิ ธมฺเมหิ อวิตกฺกํ วิจารมตฺตํ วิเวกชํ ปีติสุขํ ทุติยํ ฌานํ อุปสมฺปชฺช วิหรติ กรุณาสหคตํ, ยา ตสฺมึ สมเย กรุณา กรุณายนา กรุณายิตตฺตํ กรุณาเจโตวิมุตฺติ – อยํ วุจฺจติ ‘‘กรุณา’’. อวเสสา ธมฺมา กรุณาย สมฺปยุตฺตา.
อิธ ภิกฺขุ ยสฺมึ สมเย รูปูปปตฺติยา มคฺคํ ภาเวติ วิตกฺกวิจารานํ วูปสมา…เป… ตติยํ ฌานํ อุปสมฺปชฺช วิหรติ กรุณาสหคตํ, ยา ตสฺมึ ¶ สมเย กรุณา ¶ กรุณายนา กรุณายิตตฺตํ กรุณาเจโตวิมุตฺติ – อยํ วุจฺจติ ‘‘กรุณา’’. อวเสสา ธมฺมา กรุณาย สมฺปยุตฺตา.
อิธ ภิกฺขุ ยสฺมึ สมเย รูปูปปตฺติยา มคฺคํ ภาเวติ ปีติยา จ วิราคา…เป… จตุตฺถํ ฌานํ อุปสมฺปชฺช วิหรติ กรุณาสหคตํ, ยา ตสฺมึ สมเย กรุณา ¶ กรุณายนา กรุณายิตตฺตํ กรุณาเจโตวิมุตฺติ – อยํ วุจฺจติ ‘‘กรุณา’’. อวเสสา ธมฺมา กรุณาย สมฺปยุตฺตา.
๖๘๘. ตตฺถ กตมา มุทิตา? อิธ ภิกฺขุ ยสฺมึ สมเย รูปูปปตฺติยา มคฺคํ ภาเวติ วิวิจฺเจว กาเมหิ…เป… ปมํ ฌานํ อุปสมฺปชฺช วิหรติ มุทิตาสหคตํ, ยา ตสฺมึ สมเย มุทิตา มุทิตายนา มุทิตายิตตฺตํ มุทิตาเจโตวิมุตฺติ – อยํ วุจฺจติ ‘‘มุทิตา’’. อวเสสา ธมฺมา มุทิตาย สมฺปยุตฺตา.
ตตฺถ กตมา มุทิตา? อิธ ภิกฺขุ ยสฺมึ สมเย รูปูปปตฺติยา มคฺคํ ภาเวติ วิตกฺกวิจารานํ วูปสมา…เป… ทุติยํ ¶ ฌานํ อุปสมฺปชฺช วิหรติ มุทิตาสหคตํ, ยา ตสฺมึ สมเย มุทิตา มุทิตายตนา มุทิตายิตตฺตํ มุทิตาเจโตวิมุตฺติ – อยํ วุจฺจติ ‘‘มุทิตา’’. อวเสสา ธมฺมา มุทิตาย สมฺปยุตฺตา.
ตตฺถ กตมา มุทิตา? อิธ ภิกฺขุ ยสฺมึ สมเย รูปูปปตฺติยา มคฺคํ ภาเวติ ปีติยา จ วิราคา…เป… ตติยํ ฌานํ อุปสมฺปชฺช วิหรติ มุทิตาสหคตํ, ยา ตสฺมึ สมเย มุทิตา มุทิตายนา มุทิตายิตตฺตํ มุทิตาเจโตวิมุตฺติ – อยํ วุจฺจติ ‘‘มุทิตา’’. อวเสสา ธมฺมา มุทิตาย สมฺปยุตฺตา.
๖๘๙. อิธ ภิกฺขุ ยสฺมึ สมเย รูปูปปตฺติยา มคฺคํ ภาเวติ วิวิจฺเจว กาเมหิ…เป… ปมํ ฌานํ อุปสมฺปชฺช วิหรติ มุทิตาสหคตํ, ยา ตสฺมึ สมเย มุทิตา มุทิตายนา มุทิตายิตตฺตํ มุทิตาเจโตวิมุตฺติ – อยํ วุจฺจติ ‘‘มุทิตา’’. อวเสสา ธมฺมา มุทิตาย สมฺปยุตฺตา.
อิธ ¶ ภิกฺขุ ยสฺมึ สมเย รูปูปปตฺติยา มคฺคํ ภาเวติ วิวิจฺเจว กาเมหิ วิวิจฺจ อกุสเลหิ ธมฺเมหิ อวิตกฺกํ วิจารมตฺตํ วิเวกชํ ปีติสุขํ ¶ ทุติยํ ฌานํ อุปสมฺปชฺช วิหรติ มุทิตาสหคตํ, ยา ตสฺมึ สมเย มุทิตา มุทิตายนา มุทิตายิตตฺตํ มุทิตาเจโตวิมุตฺติ – อยํ วุจฺจติ ‘‘มุทิตา’’. อวเสสา ธมฺมา มุทิตาย สมฺปยุตฺตา.
อิธ ภิกฺขุ ยสฺมึ สมเย รูปูปปตฺติยา มคฺคํ ภาเวติ วิตกฺกวิจารานํ วูปสมา…เป… ตติยํ ฌานํ อุปสมฺปชฺช วิหรติ มุทิตาสหคตํ, ยา ตสฺมึ สมเย มุทิตา มุทิตายนา มุทิตายิตตฺตํ มุทิตาเจโตวิมุตฺติ – อยํ วุจฺจติ ‘‘มุทิตา’’. อวเสสา ธมฺมา มุทิตาย สมฺปยุตฺตา.
อิธ ภิกฺขุ ยสฺมึ สมเย รูปูปปตฺติยา มคฺคํ ภาเวติ ปีติยา ¶ จ วิราคา…เป… จตุตฺถํ ฌานํ อุปสมฺปชฺช วิหรติ มุทิตาสหคตํ, ยา ตสฺมึ สมเย มุทิตา มุทิตายนา มุทิตายิตตฺตํ มุทิตาเจโตวิมุตฺติ – อยํ วุจฺจติ ‘‘มุทิตา’’. อวเสสา ธมฺมา มุทิตาย สมฺปยุตฺตา.
๖๙๐. ตตฺถ กตมา อุเปกฺขา? อิธ ภิกฺขุ ยสฺมึ สมเย รูปูปปตฺติยา มคฺคํ ภาเวติ สุขสฺส จ ปหานา…เป… จตุตฺถํ ฌานํ อุปสมฺปชฺช วิหรติ อุเปกฺขาสหคตํ, ยา ตสฺมึ สมเย อุเปกฺขา อุเปกฺขายนา อุเปกฺขายิตตฺตํ อุเปกฺขาเจโตวิมุตฺติ – อยํ วุจฺจติ ‘‘อุเปกฺขา’’. อวเสสา ธมฺมา อุเปกฺขาย สมฺปยุตฺตา.
๖๙๑. จตสฺโส อปฺปมฺาโย – เมตฺตา, กรุณา, มุทิตา, อุเปกฺขา.
๖๙๒. ตตฺถ กตมา เมตฺตา? อิธ ภิกฺขุ ยสฺมึ สมเย รูปูปปตฺติยา มคฺคํ ภาเวติ วิวิจฺเจว กาเมหิ…เป… ปมํ ฌานํ อุปสมฺปชฺช วิหรติ เมตฺตาสหคตํ, ตสฺมึ สมเย ผสฺโส โหติ…เป… อวิกฺเขโป โหติ. อิเม ธมฺมา กุสลา. ตสฺเสว รูปาวจรสฺส กุสลสฺส กมฺมสฺส กตตฺตา อุปจิตตฺตา วิปากํ วิวิจฺเจว กาเมหิ…เป… ปมํ ฌานํ อุปสมฺปชฺช วิหรติ เมตฺตาสหคตํ, ยา ตสฺมึ สมเย เมตฺติ เมตฺตายนา เมตฺตายิตตฺตํ เมตฺตาเจโตวิมุตฺติ – อยํ วุจฺจติ ‘‘เมตฺตา’’. อวเสสา ธมฺมา เมตฺตาย สมฺปยุตฺตา.
ตตฺถ ¶ กตมา เมตฺตา? อิธ ภิกฺขุ ยสฺมึ สมเย รูปูปปตฺติยา มคฺคํ ภาเวติ วิตกฺกวิจารานํ วูปสมา…เป… ทุติยํ ฌานํ ¶ อุปสมฺปชฺช วิหรติ เมตฺตาสหคตํ ¶ , ตสฺมึ สมเย ผสฺโส โหติ…เป… อวิกฺเขโป โหติ. อิเม ธมฺมา กุสลา. ตสฺเสว รูปาวจรสฺส กุสลสฺส กมฺมสฺส กตตฺตา ¶ อุปจิตตฺตา วิปากํ วิตกฺกวิจารานํ วูปสมา…เป… ทุติยํ ฌานํ…เป… ตติยํ ฌานํ…เป… ปมํ ฌานํ…เป… ทุติยํ ฌานํ…เป… ตติยํ ฌานํ…เป… จตุตฺถํ ฌานํ อุปสมฺปชฺช วิหรติ เมตฺตาสหคตํ, ยา ตสฺมึ สมเย เมตฺติ เมตฺตายนา เมตฺตายิตตฺตํ เมตฺตาเจโตวิมุตฺติ – อยํ วุจฺจติ ‘‘เมตฺตา’’. อวเสสา ธมฺมา เมตฺตาย สมฺปยุตฺตา.
๖๙๓. ตตฺถ กตมา กรุณา? อิธ ภิกฺขุ ยสฺมึ สมเย รูปูปปตฺติยา มคฺคํ ภาเวติ วิวิจฺเจว กาเมหิ…เป… ปมํ ฌานํ อุปสมฺปชฺช วิหรติ กรุณาสหคตํ, ตสฺมึ สมเย ผสฺโส โหติ…เป… อวิกฺเขโป โหติ. อิเม ธมฺมา กุสลา. ตสฺเสว รูปาวจรสฺส กุสลสฺส กมฺมสฺส กตตฺตา อุปจิตตฺตา วิปากํ วิวิจฺเจว กาเมหิ…เป… ปมํ ฌานํ อุปสมฺปชฺช วิหรติ กรุณาสหคตํ, ยา ตสฺมึ สมเย กรุณา กรุณายนา กรุณายิตตฺตํ กรุณาเจโตวิมุตฺติ – อยํ วุจฺจติ ‘‘กรุณา’’. อวเสสา ธมฺมา กรุณาย สมฺปยุตฺตา.
ตตฺถ กตมา กรุณา? อิธ ภิกฺขุ ยสฺมึ สมเย รูปูปปตฺติยา มคฺคํ ภาเวติ วิตกฺกวิจารานํ วูปสมา…เป… ทุติยํ ฌานํ อุปสมฺปชฺช วิหรติ กรุณาสหคตํ, ตสฺมึ สมเย ผสฺโส โหติ…เป… อวิกฺเขโป โหติ. อิเม ธมฺมา กุสลา. ตสฺเสว รูปาวจรสฺส กุสลสฺส กมฺมสฺส กตตฺตา อุปจิตตฺตา วิปากํ วิตกฺกวิจารานํ วูปสมา…เป… ทุติยํ ¶ ฌานํ…เป… ตติยํ ฌานํ…เป… ปมํ ฌานํ…เป… ทุติยํ ฌานํ…เป… ตติยํ ฌานํ…เป… จตุตฺถํ ฌานํ อุปสมฺปชฺช วิหรติ กรุณาสหคตํ, ยา ตสฺมึ สมเย กรุณา กรุณายนา กรุณายิตตฺตํ กรุณาเจโตวิมุตฺติ – อยํ วุจฺจติ ‘‘กรุณา’’. อวเสสา ธมฺมา กรุณาย สมฺปยุตฺตา.
๖๙๔. ตตฺถ ¶ กตมา มุทิตา? อิธ ภิกฺขุ ยสฺมึ สมเย รูปูปปตฺติยา มคฺคํ ภาเวติ วิวิจฺเจว กาเมหิ…เป… ปมํ ฌานํ อุปสมฺปชฺช วิหรติ มุทิตาสหคตํ, ตสฺมึ สมเย ผสฺโส โหติ…เป… อวิกฺเขโป โหติ. อิเม ธมฺมา กุสลา. ตสฺเสว รูปาวจรสฺส กุสลสฺส ¶ กมฺมสฺส กตตฺตา อุปจิตตฺตา วิปากํ วิวิจฺเจว กาเมหิ…เป… ปมํ ฌานํ อุปสมฺปชฺช วิหรติ มุทิตาสหคตํ, ยา ตสฺมึ สมเย มุทิตา มุทิตายนา มุทิตายิตตฺตํ มุทิตาเจโตวิมุตฺติ – อยํ วุจฺจติ ‘‘มุทิตา’’. อวเสสา ธมฺมา มุทิตาย สมฺปยุตฺตา.
ตตฺถ ¶ กตมา มุทิตา? อิธ ภิกฺขุ ยสฺมึ สมเย รูปูปปตฺติยา มคฺคํ ภาเวติ วิตกฺกวิจารานํ วูปสมา…เป… ทุติยํ ฌานํ อุปสมฺปชฺช วิหรติ มุทิตาสหคตํ, ตสฺมึ สมเย ผสฺโส โหติ…เป… อวิกฺเขโป โหติ. อิเม ธมฺมา กุสลา. ตสฺเสว รูปาวจรสฺส กุสลสฺส กมฺมสฺส กตตฺตา อุปจิตตฺตา วิปากํ วิตกฺกวิจารานํ วูปสมา…เป… ทุติยํ ฌานํ…เป… ตติยํ ฌานํ…เป… ปมํ ฌานํ…เป… ทุติยํ ฌานํ…เป… ตติยํ ฌานํ…เป… จตุตฺถํ ฌานํ อุปสมฺปชฺช วิหรติ มุทิตาสหคตํ, ยา ตสฺมึ สมเย มุทิตา มุทิตายนา มุทิตายิตตฺตํ มุทิตาเจโตวิมุตฺติ – อยํ วุจฺจติ ‘‘มุทิตา’’. อวเสสา ธมฺมา มุทิตาย สมฺปยุตฺตา.
๖๙๕. ตตฺถ ¶ กตมา อุเปกฺขา? อิธ ภิกฺขุ ยสฺมึ สมเย รูปูปปตฺติยา มคฺคํ ภาเวติ สุขสฺส จ ปหานา…เป… จตุตฺถํ ฌานํ อุปสมฺปชฺช วิหรติ อุเปกฺขาสหคตํ, ตสฺมึ สมเย ผสฺโส โหติ…เป… อวิกฺเขโป โหติ. อิเม ธมฺมา กุสลา. ตสฺเสว รูปาวจรสฺส กุสลสฺส กมฺมสฺส กตตฺตา อุปจิตตฺตา วิปากํ สุขสฺส จ ปหานา ทุกฺขสฺส จ ปหานา…เป… จตุตฺถํ ฌานํ อุปสมฺปชฺช วิหรติ อุเปกฺขาสหคตํ, ยา ตสฺมึ สมเย อุเปกฺขา อุเปกฺขายนา อุเปกฺขายิตตฺตํ อุเปกฺขาเจโตวิมุตฺติ – อยํ วุจฺจติ ‘‘อุเปกฺขา’’. อวเสสา ธมฺมา อุเปกฺขาย สมฺปยุตฺตา.
๖๙๖. จตสฺโส อปฺปมฺาโย – เมตฺตา, กรุณา, มุทิตา, อุเปกฺขา.
๖๙๗. ตตฺถ ¶ กตมา เมตฺตา? อิธ ภิกฺขุ ยสฺมึ สมเย รูปาวจรํ ฌานํ ภาเวติ กิริยํ เนว กุสลํ นากุสลํ น จ กมฺมวิปากํ ทิฏฺธมฺมสุขวิหารํ วิวิจฺเจว กาเมหิ…เป… ปมํ ฌานํ อุปสมฺปชฺช วิหรติ เมตฺตาสหคตํ, ยา ¶ ตสฺมึ สมเย เมตฺติ เมตฺตายนา เมตฺตายิตตฺตํ เมตฺตาเจโตวิมุตฺติ – อยํ วุจฺจติ ‘‘เมตฺตา’’. อวเสสา ธมฺมา เมตฺตาย สมฺปยุตฺตา.
ตตฺถ กตมา เมตฺตา? อิธ ภิกฺขุ ยสฺมึ สมเย รูปาวจรํ ฌานํ ภาเวติ กิริยํ เนว กุสลํ นากุสลํ น จ กมฺมวิปากํ ทิฏฺธมฺมสุขวิหารํ วิตกฺกวิจารานํ วูปสมา…เป… ทุติยํ ฌานํ…เป… ตติยํ ฌานํ…เป… ปมํ ฌานํ…เป… ทุติยํ ฌานํ…เป… ตติยํ ฌานํ…เป… จตุตฺถํ ฌานํ อุปสมฺปชฺช วิหรติ เมตฺตาสหคตํ, ยา ตสฺมึ สมเย เมตฺติ เมตฺตายนา เมตฺตายิตตฺตํ เมตฺตาเจโตวิมุตฺติ ¶ – อยํ วุจฺจติ ‘‘เมตฺตา’’. อวเสสา ธมฺมา เมตฺตาย สมฺปยุตฺตา.
๖๙๘. ตตฺถ ¶ กตมา กรุณา…เป… ตตฺถ กตมา มุทิตา…เป… ตตฺถ กตมา อุเปกฺขา? อิธ ภิกฺขุ ยสฺมึ สมเย รูปาวจรํ ฌานํ ภาเวติ กิริยํ เนว กุสลํ นากุสลํ น จ กมฺมวิปากํ ทิฏฺธมฺมสุขวิหารํ สุขสฺส จ ปหานา ทุกฺขสฺส จ ปหานา…เป… จตุตฺถํ ฌานํ อุปสมฺปชฺช วิหรติ อุเปกฺขาสหคตํ, ยา ตสฺมึ สมเย อุเปกฺขา อุเปกฺขายนา อุเปกฺขายิตตฺตํ อุเปกฺขาเจโตวิมุตฺติ – อยํ วุจฺจติ ‘‘อุเปกฺขา’’. อวเสสา ธมฺมา อุเปกฺขาย สมฺปยุตฺตา.
อภิธมฺมภาชนียํ.
๓. ปฺหาปุจฺฉกํ
๖๙๙. จตสฺโส อปฺปมฺาโย – อิธ ภิกฺขุ เมตฺตาสหคเตน เจตสา เอกํ ทิสํ ผริตฺวา วิหรติ ตถา ทุติยํ ตถา ตติยํ ตถา จตุตฺถํ, อิติ อุทฺธมโธ ติริยํ สพฺพธิ สพฺพตฺตตาย สพฺพาวนฺตํ โลกํ เมตฺตาสหคเตน เจตสา วิปุเลน มหคฺคเตน อปฺปมาเณน อเวเรน อพฺยาปชฺเชน ผริตฺวา วิหรติ; กรุณาสหคเตน เจตสา เอกํ ทิสํ ผริตฺวา วิหรติ ตถา ทุติยํ ตถา ตติยํ ตถา จตุตฺถํ, อิติ อุทฺธมโธ ติริยํ สพฺพธิ สพฺพตฺตตาย สพฺพาวนฺตํ โลกํ กรุณาสหคเตน เจตสา ¶ วิปุเลน มหคฺคเตน อปฺปมาเณน อเวเรน อพฺยาปชฺเชน ผริตฺวา วิหรติ; มุทิตาสหคเตน เจตสา เอกํ ทิสํ ผริตฺวา วิหรติ ตถา ทุติยํ ตถา ตติยํ ตถา จตุตฺถํ, อิติ อุทฺธมโธ ติริยํ สพฺพธิ สพฺพตฺตตาย สพฺพาวนฺตํ โลกํ มุทิตาสหคเตน เจตสา วิปุเลน มหคฺคเตน ¶ อปฺปมาเณน อเวเรน อพฺยาปชฺเชน ผริตฺวา วิหรติ; อุเปกฺขาสหคเตน เจตสา เอกํ ทิสํ ผริตฺวา วิหรติ ตถา ทุติยํ ตถา ตติยํ ตถา จตุตฺถํ, อิติ อุทฺธมโธ ติริยํ สพฺพธิ สพฺพตฺตตาย สพฺพาวนฺตํ โลกํ อุเปกฺขาสหคเตน เจตสา วิปุเลน มหคฺคเตน อปฺปมาเณน อเวเรน อพฺยาปชฺเชน ผริตฺวา วิหรติ.
๗๐๐. จตุนฺนํ อปฺปมฺานํ กติ กุสลา, กติ อกุสลา, กติ อพฺยากตา…เป… กติ สรณา, กติ อรณา?
๑. ติกํ
๗๐๑. สิยา ¶ ¶ กุสลา, สิยา อพฺยากตา. ติสฺโส อปฺปมฺาโย สุขาย เวทนาย สมฺปยุตฺตา, อุเปกฺขา อทุกฺขมสุขาย เวทนาย สมฺปยุตฺตา. สิยา วิปากา, สิยา วิปากธมฺมธมฺมา, สิยา เนววิปากนวิปากธมฺมธมฺมา. สิยา อุปาทินฺนุปาทานิยา, สิยา อนุปาทินฺนุปาทานิยา. อสํกิลิฏฺสํกิเลสิกา. ติสฺโส อปฺปมฺาโย สิยา สวิตกฺกสวิจารา, สิยา อวิตกฺกวิจารมตฺตา, สิยา อวิตกฺกอวิจารา; อุเปกฺขา อวิตกฺกอวิจารา. ติสฺโส อปฺปมฺาโย สิยา ปีติสหคตา, สิยา สุขสหคตา, น อุเปกฺขาสหคตา, สิยา น วตฺตพฺพา ปีติสหคตาติ; อุเปกฺขา อุเปกฺขาสหคตา. เนว ทสฺสเนน น ภาวนาย ปหาตพฺพา. เนว ทสฺสเนน น ภาวนาย ปหาตพฺพเหตุกา. สิยา อาจยคามิโน, สิยา เนวาจยคามินาปจยคามิโน, เนวเสกฺขนาเสกฺขา, มหคฺคตา, น วตฺตพฺพา ปริตฺตารมฺมณาติปิ, มหคฺคตารมฺมณาติปิ, อปฺปมาณารมฺมณาติปิ. มชฺฌิมา, อนิยตา, น วตฺตพฺพา มคฺคารมฺมณาติปิ, มคฺคเหตุกาติปิ ¶ , มคฺคาธิปติโนติปิ. สิยา อุปฺปนฺนา, สิยา อนุปฺปนฺนา, สิยา อุปฺปาทิโน. สิยา อตีตา, สิยา อนาคตา, สิยา ปจฺจุปฺปนฺนา. น วตฺตพฺพา อตีตารมฺมณาติปิ, อนาคตารมฺมณาติปิ, ปจฺจุปฺปนฺนารมฺมณาติปิ. สิยา อชฺฌตฺตา, สิยา พหิทฺธา, สิยา อชฺฌตฺตพหิทฺธา, พหิทฺธารมฺมณา, อนิทสฺสนอปฺปฏิฆา.
๒. ทุกํ
๗๐๒. เมตฺตา เหตุ, ติสฺโส อปฺปมฺาโย น เหตู, สเหตุกา, เหตุสมฺปยุตฺตา. เมตฺตา เหตุ ¶ เจว สเหตุกา จ; ติสฺโส อปฺปมฺาโย น วตฺตพฺพา เหตู เจว สเหตุกา จาติ, สเหตุกา เจว น จ เหตู. เมตฺตา เหตุ เจว เหตุสมฺปยุตฺตา จ; ติสฺโส อปฺปมฺาโย น วตฺตพฺพา เหตู เจว เหตุสมฺปยุตฺตา จาติ, เหตุสมฺปยุตฺตา เจว น จ เหตู. ติสฺโส อปฺปมฺาโย น เหตู สเหตุกา; เมตฺตา น วตฺตพฺพา น เหตุ สเหตุกาติปิ, น เหตุ อเหตุกาติปิ.
สปฺปจฺจยา, สงฺขตา, อนิทสฺสนา, อปฺปฏิฆา, อรูปา, โลกิยา, เกนจิ วิฺเยฺยา, เกนจิ น วิฺเยฺยา, โน อาสวา, สาสวา, อาสววิปฺปยุตฺตา ¶ , น วตฺตพฺพา อาสวา เจว สาสวา จาติ, สาสวา เจว โน จ อาสวา, น วตฺตพฺพา อาสวา ¶ เจว อาสวสมฺปยุตฺตา จาติปิ, อาสวสมฺปยุตฺตา เจว โน จ อาสวาติปิ. อาสววิปฺปยุตฺตา สาสวา.
โน สํโยชนา…เป… โน คนฺถา…เป… โน โอฆา…เป… โน โยคา…เป… โน นีวรณา…เป… โน ปรามาสา ¶ …เป… สารมฺมณา, โน จิตฺตา, เจตสิกา, จิตฺตสมฺปยุตฺตา, จิตฺตสํสฏฺา, จิตฺตสมุฏฺานา, จิตฺตสหภุโน, จิตฺตานุปริวตฺติโน, จิตฺตสํสฏฺสมุฏฺานา, จิตฺตสํสฏฺสมุฏฺานสหภุโน, จิตฺตสํสฏฺสมุฏฺานานุปริวตฺติโน, พาหิรา, โน อุปาทา, สิยา อุปาทินฺนา, สิยา อนุปาทินฺนา.
โน อุปาทานา…เป… โน กิเลสา…เป… น ทสฺสเนน ปหาตพฺพา, น ภาวนาย ปหาตพฺพา, น ทสฺสเนน ปหาตพฺพเหตุกา, น ภาวนาย ปหาตพฺพเหตุกา. ติสฺโส อปฺปมฺาโย สิยา สวิตกฺกา, สิยา อวิตกฺกา; อุเปกฺขา อวิตกฺกา. ติสฺโส อปฺปมฺาโย สิยา สวิจารา, สิยา อวิจารา; อุเปกฺขา อวิจารา. ติสฺโส อปฺปมฺาโย สิยา สปฺปีติกา, สิยา อปฺปีติกา; อุเปกฺขา อปฺปีติกา. ติสฺโส อปฺปมฺาโย สิยา ปีติสหคตา, สิยา น ปีติสหคตา; อุเปกฺขา น ปีติสหคตา. ติสฺโส อปฺปมฺาโย สุขสหคตา, อุเปกฺขา น สุขสหคตา. อุเปกฺขา อุเปกฺขาสหคตา, ติสฺโส อปฺปมฺาโย น อุเปกฺขาสหคตา, น กามาวจรา, รูปาวจรา, น อรูปาวจรา, ปริยาปนฺนา, อนิยฺยานิกา, อนิยตา, สอุตฺตรา, อรณาติ.
ปฺหาปุจฺฉกํ.
อปฺปมฺาวิภงฺโค นิฏฺิโต.
๑๔. สิกฺขาปทวิภงฺโค
๑. อภิธมฺมภาชนียํ
๗๐๓. ปฺจ ¶ ¶ ¶ ¶ สิกฺขาปทานิ – ปาณาติปาตา เวรมณี สิกฺขาปทํ, อทินฺนาทานา เวรมณี สิกฺขาปทํ, กาเมสุมิจฺฉาจารา เวรมณี สิกฺขาปทํ, มุสาวาทา เวรมณี สิกฺขาปทํ, สุราเมรยมชฺชปมาทฏฺานา เวรมณี สิกฺขาปทํ.
๗๐๔. ตตฺถ กตมํ ปาณาติปาตา เวรมณี สิกฺขาปทํ? ยสฺมึ สมเย กามาวจรํ กุสลํ จิตฺตํ อุปฺปนฺนํ โหติ โสมนสฺสสหคตํ าณสมฺปยุตฺตํ ปาณาติปาตา วิรมนฺตสฺส, ยา ตสฺมึ สมเย ปาณาติปาตา อารติ วิรติ ปฏิวิรติ เวรมณี อกิริยา อกรณํ อนชฺฌาปตฺติ เวลาอนติกฺกโม เสตุฆาโต – อิทํ วุจฺจติ ‘‘ปาณาติปาตา เวรมณี สิกฺขาปทํ’’. อวเสสา ธมฺมา เวรมณิยา สมฺปยุตฺตา.
ตตฺถ กตมํ ปาณาติปาตา เวรมณี สิกฺขาปทํ? ยสฺมึ สมเย กามาวจรํ กุสลํ จิตฺตํ อุปฺปนฺนํ โหติ โสมนสฺสสหคตํ าณสมฺปยุตฺตํ ปาณาติปาตา วิรมนฺตสฺส, ยา ตสฺมึ สมเย เจตนา สฺเจตนา สฺเจตยิตตฺตํ – อิทํ วุจฺจติ ‘‘ปาณาติปาตา เวรมณี สิกฺขาปทํ’’. อวเสสา ธมฺมา เจตนาย สมฺปยุตฺตา.
ตตฺถ กตมํ ปาณาติปาตา เวรมณี สิกฺขาปทํ? ยสฺมึ สมเย กามาวจรํ กุสลํ จิตฺตํ อุปฺปนฺนํ โหติ โสมนสฺสสหคตํ าณสมฺปยุตฺตํ ปาณาติปาตา วิรมนฺตสฺส, โย ตสฺมึ สมเย ¶ ผสฺโส…เป… ปคฺคาโห อวิกฺเขโป – อิทํ วุจฺจติ ‘‘ปาณาติปาตา เวรมณี สิกฺขาปทํ’’ ¶ .
ตตฺถ กตมํ ปาณาติปาตา เวรมณี สิกฺขาปทํ? ยสฺมึ สมเย กามาวจรํ กุสลํ จิตฺตํ อุปฺปนฺนํ โหติ โสมนสฺสสหคตํ าณสมฺปยุตฺตํ สสงฺขาเรน…เป… โสมนสฺสสหคตํ าณวิปฺปยุตฺตํ…เป… ¶ โสมนสฺสสหคตํ าณวิปฺปยุตฺตํ สสงฺขาเรน…เป… อุเปกฺขาสหคตํ าณสมฺปยุตฺตํ…เป… อุเปกฺขาสหคตํ าณสมฺปยุตฺตํ สสงฺขาเรน…เป… อุเปกฺขาสหคตํ าณวิปฺปยุตฺตํ…เป… อุเปกฺขาสหคตํ าณวิปฺปยุตฺตํ สสงฺขาเรน ปาณาติปาตา วิรมนฺตสฺส, ยา ตสฺมึ สมเย ปาณาติปาตา อารติ วิรติ ปฏิวิรติ เวรมณี อกิริยา อกรณํ อนชฺฌาปตฺติ เวลาอนติกฺกโม เสตุฆาโต ¶ – อิทํ วุจฺจติ ‘‘ปาณาติปาตา เวรมณี สิกฺขาปทํ’’. อวเสสา ธมฺมา เวรมณิยา สมฺปยุตฺตา.
๗๐๕. ตตฺถ กตมํ ปาณาติปาตา เวรมณี สิกฺขาปทํ? ยสฺมึ สมเย กามาวจรํ กุสลํ จิตฺตํ อุปฺปนฺนํ โหติ อุเปกฺขาสหคตํ าณวิปฺปยุตฺตํ สสงฺขาเรน ปาณาติปาตา วิรมนฺตสฺส, ยา ตสฺมึ สมเย เจตนา สฺเจตนา สฺเจตยิตตฺตํ – อิทํ วุจฺจติ ‘‘ปาณาติปาตา เวรมณี สิกฺขาปทํ’’. อวเสสา ธมฺมา เจตนาย สมฺปยุตฺตา.
ตตฺถ กตมํ ปาณาติปาตา เวรมณี สิกฺขาปทํ? ยสฺมึ สมเย กามาวจรํ กุสลํ จิตฺตํ อุปฺปนฺนํ โหติ อุเปกฺขาสหคตํ าณวิปฺปยุตฺตํ สสงฺขาเรน ปาณาติปาตา วิรมนฺตสฺส ผสฺโส…เป… ปคฺคาโห อวิกฺเขโป – อิทํ วุจฺจติ ‘‘ปาณาติปาตา เวรมณี สิกฺขาปทํ’’.
๗๐๖. ตตฺถ กตมํ อทินฺนาทานา เวรมณี สิกฺขาปทํ…เป… กาเมสุมิจฺฉาจารา ¶ เวรมณี สิกฺขาปทํ…เป… มุสาวาทา เวรมณี สิกฺขาปทํ…เป… สุราเมรยมชฺชปมาทฏฺานา เวรมณี สิกฺขาปทํ? ยสฺมึ สมเย กามาวจรํ กุสลํ จิตฺตํ อุปฺปนฺนํ โหติ โสมนสฺสสหคตํ าณสมฺปยุตฺตํ สุราเมรยมชฺชปมาทฏฺานา วิรมนฺตสฺส, ยา ตสฺมึ สมเย สุราเมรยมชฺชปมาทฏฺานา อารติ วิรติ ปฏิวิรติ เวรมณี อกิริยา อกรณํ อนชฺฌาปตฺติ เวลาอนติกฺกโม เสตุฆาโต – อิทํ วุจฺจติ ‘‘สุราเมรยมชฺชปมาทฏฺานา เวรมณี สิกฺขาปทํ’’. อวเสสา ธมฺมา เวรมณิยา สมฺปยุตฺตา.
ตตฺถ ¶ กตมํ สุราเมรยมชฺชปมาทฏฺานา เวรมณี สิกฺขาปทํ, ยสฺมึ สมเย กามาวจรํ กุสลํ จิตฺตํ อุปฺปนฺนํ โหติ โสมนสฺสสหคตํ าณสมฺปยุตฺตํ สุราเมรยมชฺชปมาทฏฺานา วิรมนฺตสฺส, ยา ตสฺมึ สมเย เจตนา สฺเจตนา สฺเจตยิตตฺตํ – อิทํ วุจฺจติ ‘‘สุราเมรยมชฺชปมาทฏฺานา เวรมณี สิกฺขาปทํ’’. อวเสสา ธมฺมา เจตนาย สมฺปยุตฺตา.
ตตฺถ กตมํ สุราเมรยมชฺชปมาทฏฺานา เวรมณี สิกฺขาปทํ? ยสฺมึ สมเย กามาวจรํ กุสลํ จิตฺตํ อุปฺปนฺนํ โหติ ¶ โสมนสฺสสหคตํ าณสมฺปยุตฺตํ สุราเมรยมชฺชปมาทฏฺานา วิรมนฺตสฺส, โย ตสฺมึ สมเย ผสฺโส…เป… ปคฺคาโห อวิกฺเขโป – อิทํ วุจฺจติ ‘‘สุราเมรยมชฺชปมาทฏฺานา เวรมณี สิกฺขาปทํ’’.
ตตฺถ ¶ กตมํ สุราเมรยมชฺชปมาทฏฺานา เวรมณี สิกฺขาปทํ? ยสฺมึ สมเย กามาวจรํ กุสลํ จิตฺตํ อุปฺปนฺนํ โหติ โสมนสฺสสหคตํ าณสมฺปยุตฺตํ สสงฺขาเรน…เป… โสมนสฺสสหคตํ าณวิปฺปยุตฺตํ…เป… โสมนสฺสสหคตํ ¶ าณวิปฺปยุตฺตํ สสงฺขาเรน…เป… อุเปกฺขาสหคตํ าณสมฺปยุตฺตํ…เป… อุเปกฺขาสหคตํ าณสมฺปยุตฺตํ สสงฺขาเรน…เป… อุเปกฺขาสหคตํ าณวิปฺปยุตฺตํ…เป… อุเปกฺขาสหคตํ าณวิปฺปยุตฺตํ สสงฺขาเรน สุราเมรยมชฺชปมาทฏฺานา วิรมนฺตสฺส, ยา ตสฺมึ สมเย สุราเมรยมชฺชปมาทฏฺานา อารติ วิรติ ปฏิวิรติ เวรมณี อกิริยา อกรณํ อนชฺฌาปตฺติ เวลาอนติกฺกโม เสตุฆาโต – อิทํ วุจฺจติ ‘‘สุราเมรยมชฺชปมาทฏฺานา เวรมณี สิกฺขาปทํ’’. อวเสสา ธมฺมา เวรมณิยา สมฺปยุตฺตา.
๗๐๗. ตตฺถ กตมํ สุราเมรยมชฺชปมาทฏฺานา เวรมณี สิกฺขาปทํ? ยสฺมึ สมเย กามาวจรํ กุสลํ จิตฺตํ อุปฺปนฺนํ โหติ อุเปกฺขาสหคตํ าณวิปฺปยุตฺตํ สสงฺขาเรน สุราเมรยมชฺชปมาทฏฺานา วิรมนฺตสฺส, ยา ตสฺมึ สมเย เจตนา สฺเจตนา สฺเจตยิตตฺตํ – อิทํ วุจฺจติ ‘‘สุราเมรยมชฺชปมาทฏฺานา เวรมณี สิกฺขาปทํ’’. อวเสสา ธมฺมา เจตนาย สมฺปยุตฺตา.
ตตฺถ กตมํ สุราเมรยมชฺชปมาทฏฺานา เวรมณี สิกฺขาปทํ? ยสฺมึ สมเย กามาวจรํ กุสลํ จิตฺตํ อุปฺปนฺนํ โหติ อุเปกฺขาสหคตํ าณวิปฺปยุตฺตํ สสงฺขาเรน สุราเมรยมชฺชปมาทฏฺานา วิรมนฺตสฺส ¶ , โย ตสฺมึ สมเย ผสฺโส…เป… ¶ ปคฺคาโห อวิกฺเขโป – อิทํ วุจฺจติ ‘‘สุราเมรยมชฺชปมาทฏฺานา เวรมณี สิกฺขาปทํ’’.
๗๐๘. ปฺจ สิกฺขาปทานิ – ปาณาติปาตา เวรมณี สิกฺขาปทํ, อทินฺนาทานา เวรมณี สิกฺขาปทํ, กาเมสุมิจฺฉาจารา เวรมณี สิกฺขาปทํ ¶ , มุสาวาทา เวรมณี สิกฺขาปทํ, สุราเมรยมชฺชปมาทฏฺานา เวรมณี สิกฺขาปทํ.
๗๐๙. ตตฺถ กตมํ ปาณาติปาตา เวรมณี สิกฺขาปทํ? ยสฺมึ สมเย กามาวจรํ กุสลํ จิตฺตํ อุปฺปนฺนํ โหติ โสมนสฺสสหคตํ าณสมฺปยุตฺตํ หีนํ… มชฺฌิมํ… ปณีตํ… ฉนฺทาธิปเตยฺยํ… วีริยาธิปเตยฺยํ… จิตฺตาธิปเตยฺยํ… วีมํสาธิปเตยฺยํ… ฉนฺทาธิปเตยฺยํ หีนํ… มชฺฌิมํ… ปณีตํ… วีริยาธิปเตยฺยํ ¶ หีนํ… มชฺฌิมํ… ปณีตํ… จิตฺตาธิปเตยฺยํ หีนํ… มชฺฌิมํ… ปณีตํ… วีมํสาธิปเตยฺยํ หีนํ… มชฺฌิมํ… ปณีตํ ปาณาติปาตา วิรมนฺตสฺส, ยา ตสฺมึ สมเย ปาณาติปาตา อารติ วิรติ ปฏิวิรติ เวรมณี อกิริยา อกรณํ อนชฺฌาปตฺติ เวลาอนติกฺกโม เสตุฆาโต – อิทํ วุจฺจติ ‘‘ปาณาติปาตา เวรมณี สิกฺขาปทํ’’. อวเสสา ธมฺมา เวรมณิยา สมฺปยุตฺตา.
ตตฺถ กตมํ ปาณาติปาตา เวรมณี สิกฺขาปทํ? ยสฺมึ สมเย กามาวจรํ กุสลํ จิตฺตํ อุปฺปนฺนํ โหติ โสมนสฺสสหคตํ าณสมฺปยุตฺตํ หีนํ… มชฺฌิมํ… ปณีตํ… ฉนฺทาธิปเตยฺยํ… วีริยาธิปเตยฺยํ… จิตฺตาธิปเตยฺยํ… วีมํสาธิปเตยฺยํ… ฉนฺทาธิปเตยฺยํ หีนํ… มชฺฌิมํ… ปณีตํ… วีริยาธิปเตยฺยํ หีนํ… มชฺฌิมํ… ปณีตํ… จิตฺตาธิปเตยฺยํ หีนํ… มชฺฌิมํ… ปณีตํ… วีมํสาธิปเตยฺยํ หีนํ… มชฺฌิมํ… ปณีตํ ปาณาติปาตา วิรมนฺตสฺส, ยา ตสฺมึ สมเย เจตนา สฺเจตนา สฺเจตยิตตฺตํ – อิทํ วุจฺจติ ‘‘ปาณาติปาตา เวรมณี สิกฺขาปทํ’’. อวเสสา ธมฺมา เจตนาย สมฺปยุตฺตา.
ตตฺถ กตมํ ปาณาติปาตา เวรมณี สิกฺขาปทํ? ยสฺมึ ¶ ¶ สมเย กามาวจรํ กุสลํ จิตฺตํ อุปฺปนฺนํ โหติ โสมนสฺสสหคตํ าณสมฺปยุตฺตํ หีนํ… มชฺฌิมํ… ปณีตํ… ฉนฺทาธิปเตยฺยํ… วีริยาธิปเตยฺยํ… จิตฺตาธิปเตยฺยํ… วีมํสาธิปเตยฺยํ… ฉนฺทาธิปเตยฺยํ หีนํ… มชฺฌิมํ… ปณีตํ… วีริยาธิปเตยฺยํ หีนํ… มชฺฌิมํ… ปณีตํ… จิตฺตาธิปเตยฺยํ หีนํ… มชฺฌิมํ… ปณีตํ… วีมํสาธิปเตยฺยํ หีนํ… มชฺฌิมํ ¶ … ปณีตํ ปาณาติปาตา วิรมนฺตสฺส, โย ตสฺมึ สมเย ผสฺโส…เป… ปคฺคาโห อวิกฺเขโป – อิทํ วุจฺจติ ‘‘ปาณาติปาตา เวรมณี สิกฺขาปทํ’’.
ตตฺถ กตมํ ปาณาติปาตา เวรมณี สิกฺขาปทํ? ยสฺมึ สมเย กามาวจรํ กุสลํ จิตฺตํ อุปฺปนฺนํ โหติ โสมนสฺสสหคตํ าณสมฺปยุตฺตํ สสงฺขาเรน…เป… โสมนสฺสสหคตํ าณวิปฺปยุตฺตํ…เป… โสมนสฺสสหคตํ าณวิปฺปยุตฺตํ สสงฺขาเรน…เป… อุเปกฺขาสหคตํ าณสมฺปยุตฺตํ…เป… อุเปกฺขาสหคตํ าณสมฺปยุตฺตํ สสงฺขาเรน…เป… อุเปกฺขาสหคตํ าณวิปฺปยุตฺตํ…เป… อุเปกฺขาสหคตํ าณวิปฺปยุตฺตํ สสงฺขาเรน หีนํ… มชฺฌิมํ… ปณีตํ… ฉนฺทาธิปเตยฺยํ… วีริยาธิปเตยฺยํ… จิตฺตาธิปเตยฺยํ… ฉนฺทาธิปเตยฺยํ หีนํ… มชฺฌิมํ… ปณีตํ… วีริยาธิปเตยฺยํ หีนํ… มชฺฌิมํ… ปณีตํ… จิตฺตาธิปเตยฺยํ หีนํ… มชฺฌิมํ… ปณีตํ ปาณาติปาตา วิรมนฺตสฺส, ยา ตสฺมึ ¶ สมเย ปาณาติปาตา อารติ วิรติ ปฏิวิรติ เวรมณี อกิริยา อกรณํ อนชฺฌาปตฺติ เวลาอนติกฺกโม เสตุฆาโต – อิทํ วุจฺจติ ‘‘ปาณาติปาตา เวรมณี สิกฺขาปทํ’’. อวเสสา ธมฺมา เวรมณิยา สมฺปยุตฺตา…เป… อวเสสา ธมฺมา เจตนาย สมฺปยุตฺตา…เป… ผสฺโส…เป… ปคฺคาโห อวิกฺเขโป ¶ – อิทํ วุจฺจติ ‘‘ปาณาติปาตา เวรมณี สิกฺขาปทํ’’.
๗๑๐. ตตฺถ กตมํ อทินฺนาทานา เวรมณี สิกฺขาปทํ…เป… กาเมสุมิจฺฉาจารา เวรมณี สิกฺขาปทํ…เป… มุสาวาทา เวรมณี สิกฺขาปทํ…เป… สุราเมรยมชฺชปมาทฏฺานา เวรมณี สิกฺขาปทํ? ยสฺมึ สมเย กามาวจรํ กุสลํ จิตฺตํ อุปฺปนฺนํ โหติ โสมนสฺสสหคตํ าณสมฺปยุตฺตํ หีนํ… มชฺฌิมํ… ปณีตํ… ฉนฺทาธิปเตยฺยํ… วีริยาธิปเตยฺยํ ¶ … จิตฺตาธิปเตยฺยํ… วีมํสาธิปเตยฺยํ… ฉนฺทาธิปเตยฺยํ หีนํ… มชฺฌิมํ… ปณีตํ… วีริยาธิปเตยฺยํ หีนํ… มชฺฌิมํ… ปณีตํ… จิตฺตาธิปเตยฺยํ หีนํ… มชฺฌิมํ… ปณีตํ… วีมํสาธิปเตยฺยํ หีนํ… มชฺฌิมํ… ปณีตํ สุราเมรยมชฺชปมาทฏฺานา วิรมนฺตสฺส, ยา ตสฺมึ สมเย สุราเมรยมชฺชปมาทฏฺานา อารติ วิรติ ปฏิวิรติ เวรมณี อกิริยา อกรณํ อนชฺฌาปตฺติ เวลาอนติกฺกโม เสตุฆาโต – อิทํ วุจฺจติ ‘‘สุราเมรยมชฺชปมาทฏฺานา เวรมณี สิกฺขาปทํ’’. อวเสสา ธมฺมา เวรมณิยา สมฺปยุตฺตา ¶ …เป… อวเสสา ธมฺมา เจตนาย สมฺปยุตฺตา…เป… ผสฺโส…เป… ปคฺคาโห อวิกฺเขโป – อิทํ วุจฺจติ ‘‘สุราเมรยมชฺชปมาทฏฺานา เวรมณี สิกฺขาปทํ’’.
๗๑๑. ตตฺถ กตมํ สุราเมรยมชฺชปมาทฏฺานา เวรมณี สิกฺขาปทํ? ยสฺมึ สมเย กามาวจเร กุสลํ จิตฺตํ อุปฺปนฺนํ โหติ โสมนสฺสสหคตํ าณสมฺปยุตฺตํ สสงฺขาเรน…เป… โสมนสฺสสหคตํ าณวิปฺปยุตฺตํ…เป… โสมนสฺสสหคตํ าณวิปฺปยุตฺตํ สสงฺขาเรน…เป… อุเปกฺขาสหคตํ าณสมฺปยุตฺตํ…เป… อุเปกฺขาสหคตํ ¶ าณสมฺปยุตฺตํ สสงฺขาเรน…เป… อุเปกฺขาสหคตํ าณวิปฺปยุตฺตํ…เป… อุเปกฺขาสหคตํ าณวิปฺปยุตฺตํ สสงฺขาเรน หีนํ… มชฺฌิมํ… ปณีตํ… ฉนฺทาธิปเตยฺยํ… วีริยาธิปเตยฺยํ… จิตฺตาธิปเตยฺยํ… ฉนฺทาธิปเตยฺยํ หีนํ… มชฺฌิมํ… ปณีตํ… วีริยาธิปเตยฺยํ หีนํ… มชฺฌิมํ… ปณีตํ… จิตฺตาธิปเตยฺยํ หีนํ… มชฺฌิมํ ปณีตํ สุราเมรยมชฺชปมาทฏฺานา วิรมนฺตสฺส, ยา ตสฺมึ สมเย สุราเมรยมชฺชปมาทฏฺานา อารติ วิรติ ปฏิวิรติ เวรมณี อกิริยา อกรณํ อนชฺฌาปตฺติ เวลาอนติกฺกโม ¶ เสตุฆาโต – อิทํ วุจฺจติ ‘‘สุราเมรยมชฺชปมาทฏฺานา เวรมณี สิกฺขาปทํ’’. อวเสสา ธมฺมา เวรมณิยา สมฺปยุตฺตา…เป… อวเสสา ธมฺมา เจตนาย สมฺปยุตฺตา…เป… ผสฺโส…เป… ปคฺคาโห อวิกฺเขโป – อิทํ วุจฺจติ ‘‘สุราเมรยมชฺชปมาทฏฺานา เวรมณี สิกฺขาปทํ’’.
๗๑๒. กตเม ธมฺมา สิกฺขา? ยสฺมึ สมเย กามาวจรํ กุสลํ จิตฺตํ อุปฺปนฺนํ โหติ โสมนสฺสสหคตํ าณสมฺปยุตฺตํ รูปารมฺมณํ วา…เป… ธมฺมารมฺมณํ วา ยํ ยํ วา ปนารพฺภ, ตสฺมึ สมเย ผสฺโส โหติ…เป… อวิกฺเขโป โหติ. อิเม ธมฺมา สิกฺขา.
กตเม ¶ ธมฺมา สิกฺขา? ยสฺมึ สมเย กามาวจรํ กุสลํ จิตฺตํ อุปฺปนฺนํ โหติ โสมนสฺสสหคตํ าณสมฺปยุตฺตํ สสงฺขาเรน…เป… โสมนสฺสสหคตํ าณวิปฺปยุตฺตํ…เป… โสมนสฺสสหคตํ าณวิปฺปยุตฺตํ สสงฺขาเรน…เป… อุเปกฺขาสหคตํ าณสมฺปยุตฺตํ…เป… อุเปกฺขาสหคตํ ¶ าณสมฺปยุตฺตํ สสงฺขาเรน…เป… อุเปกฺขาสหคตํ าณวิปฺปยุตฺตํ…เป… อุเปกฺขาสหคตํ าณวิปฺปยุตฺตํ สสงฺขาเรน รูปารมฺมณํ วา…เป… ธมฺมารมฺมณํ วา ยํ ยํ วา ปนารพฺภ, ตสฺมึ สมเย ผสฺโส โหติ…เป… อวิกฺเขโป โหติ. อิเม ธมฺมา สิกฺขา.
๗๑๓. กตเม ¶ ธมฺมา สิกฺขา? ยสฺมึ สมเย รูปูปปตฺติยา มคฺคํ ภาเวติ…เป… อรูปูปปตฺติยา มคฺคํ ภาเวติ…เป… โลกุตฺตรํ ฌานํ ภาเวติ นิยฺยานิกํ อปจยคามึ ทิฏฺิคตานํ ปหานาย ปมาย ภูมิยา ปตฺติยา วิวิจฺเจว กาเมหิ…เป… ปมํ ฌานํ อุปสมฺปชฺช วิหรติ ทุกฺขปฏิปทํ ทนฺธาภิฺํ, ตสฺมึ สมเย ผสฺโส โหติ…เป… อวิกฺเขโป โหติ. อิเม ธมฺมา สิกฺขา.
อภิธมฺมภาชนียํ.
๒. ปฺหาปุจฺฉกํ
๗๑๔. ปฺจ สิกฺขาปทานิ – ปาณาติปาตา เวรมณี สิกฺขาปทํ, อทินฺนาทานา เวรมณี สิกฺขาปทํ, กาเมสุมิจฺฉาจารา เวรมณี สิกฺขาปทํ, มุสาวาทา เวรมณี สิกฺขาปทํ, สุราเมรยมชฺชปมาทฏฺานา เวรมณี สิกฺขาปทํ.
๗๑๕. ปฺจนฺนํ ¶ สิกฺขาปทานํ กติ กุสลา, กติ อกุสลา, กติ อพฺยากตา…เป… กติ สรณา, กติ อรณา?
๑. ติกํ
๗๑๖. กุสลาเยว. สิยา สุขาย เวทนาย สมฺปยุตฺตา, สิยา อทุกฺขมสุขาย เวทนาย สมฺปยุตฺตา, วิปากธมฺมธมฺมา, อนุปาทินฺนุปาทานิยา, อสํกิลิฏฺสํกิเลสิกา, สวิตกฺกสวิจารา, สิยา ปีติสหคตา, สิยา สุขสหคตา, สิยา อุเปกฺขาสหคตา.
เนว ทสฺสเนน น ¶ ภาวนาย ปหาตพฺพา, เนว ทสฺสเนน น ภาวนาย ปหาตพฺพเหตุกา, อาจยคามิโน ¶ , เนวเสกฺขนาเสกฺขา, ปริตฺตา, ปริตฺตารมฺมณา, มชฺฌิมา, อนิยตา, น วตฺตพฺพา มคฺคารมฺมณาติปิ, มคฺคเหตุกาติปิ, มคฺคาธิปติโนติปิ. สิยา อุปฺปนฺนา, สิยา อนุปฺปนฺนา ¶ , น วตฺตพฺพา อุปฺปาทิโนติ, สิยา อตีตา, สิยา อนาคตา, สิยา ปจฺจุปฺปนฺนา, ปจฺจุปฺปนฺนารมฺมณา, สิยา อชฺฌตฺตา, สิยา พหิทฺธา, สิยา อชฺฌตฺตพหิทฺธา, พหิทฺธารมฺมณา, อนิทสฺสนอปฺปฏิฆา.
๒. ทุกํ
๗๑๗. น เหตู สเหตุกา, เหตุสมฺปยุตฺตา. น วตฺตพฺพา ‘‘เหตู เจว สเหตุกา จา’’ติ, สเหตุกา เจว น จ เหตู, น วตฺตพฺพา ‘‘เหตู เจว เหตุสมฺปยุตฺตา จา’’ติ, เหตุสมฺปยุตฺตา เจว น จ เหตู, น เหตุ สเหตูกา, สปฺปจฺจยา, สงฺขตา, อนิทสฺสนา, อปฺปฏิฆา, อรูปา, โลกิยา, เกนจิ วิฺเยฺยา, เกนจิ น วิฺเยฺยา.
โน อาสวา, สาสวา, อาสววิปฺปยุตฺตา, น วตฺตพฺพา ‘‘อาสวา เจว สาสวา จา’’ติ, สาสวา เจว โน จ อาสวา, น วตฺตพฺพา ‘‘อาสวา เจว อาสวสมฺปยุตฺตา จา’’ติปิ, ‘‘อาสวสมฺปยุตฺตา เจว โน จ อาสวา’’ติปิ. อาสววิปฺปยุตฺตา สาสวา, โน สํโยชนา…เป… โน คนฺถา…เป… โน โอฆา…เป… โน โยคา…เป… โน นีวรณา…เป… โน ปรามาสา…เป… สารมฺมณา, โน จิตฺตา, เจตสิกา, จิตฺตสมฺปยุตฺตา, จิตฺตสํสฏฺา ¶ , จิตฺตสมุฏฺานา, จิตฺตสหภุโน, จิตฺตานุปริวตฺติโน, จิตฺตสํสฏฺสมุฏฺานา, จิตฺตสํสฏฺสมุฏฺานสหภุโน, จิตฺตสํสฏฺสมุฏฺานานุปริวตฺติโน ¶ , พาหิรา, โน อุปาทา, อนุปาทินฺนา, โน อุปาทานา…เป… โน กิเลสา.
น ทสฺสเนน ปหาตพฺพา, น ภาวนายปหาตพฺพา, น ทสฺสเนน ปหาตพฺพเหตุกา, น ภาวนาย ปหาตพฺพเหตุกา, สวิตกฺกา, สวิจารา, สิยา สปฺปีติกา, สิยา อปฺปีติกา, สิยา ปีติสหคตา, สิยา น ปีติสหคตา, สิยา สุขสหคตา, สิยา น สุขสหคตา, สิยา อุเปกฺขาสหคตา, สิยา น อุเปกฺขาสหคตา, กามาวจรา, น รูปาวจรา, น อรูปาวจรา, ปริยาปนฺนา, อนิยฺยานิกา, อนิยตา, สอุตฺตรา, อรณาติ.
ปฺหาปุจฺฉกํ.
สิกฺขาปทวิภงฺโค นิฏฺิโต.
๑๕. ปฏิสมฺภิทาวิภงฺโค
๑. สุตฺตนฺตภาชนียํ
๑. สงฺคหวาโร
๗๑๘. จตสฺโส ¶ ¶ ¶ ปฏิสมฺภิทา – อตฺถปฏิสมฺภิทา, ธมฺมปฏิสมฺภิทา, นิรุตฺติปฏิสมฺภิทา, ปฏิภานปฏิสมฺภิทา [ปฏิภาณปฏิสมฺภิทา (สฺยา.) เอวมุปริปิ]. อตฺเถ าณํ อตฺถปฏิสมฺภิทา, ธมฺเม าณํ ธมฺมปฏิสมฺภิทา, ตตฺร ธมฺมนิรุตฺตาภิลาเป าณํ นิรุตฺติปฏิสมฺภิทา, าเณสุ าณํ ปฏิภานปฏิสมฺภิทา. อยํ สงฺคหวาโร.
๒. สจฺจวาโร
๗๑๙. จตสฺโส ปฏิสมฺภิทา – อตฺถปฏิสมฺภิทา, ธมฺมปฏิสมฺภิทา, นิรุตฺติปฏิสมฺภิทา, ปฏิภานปฏิสมฺภิทา. ทุกฺเข าณํ อตฺถปฏิสมฺภิทา, ทุกฺขสมุทเย าณํ ธมฺมปฏิสมฺภิทา, ทุกฺขนิโรเธ าณํ อตฺถปฏิสมฺภิทา ¶ , ทุกฺขนิโรธคามินิยา ปฏิปทาย าณํ ธมฺมปฏิสมฺภิทา, ตตฺร ธมฺมนิรุตฺตาภิลาเป าณํ นิรุตฺติปฏิสมฺภิทา, าเณสุ าณํ ปฏิภานปฏิสมฺภิทา. อยํ สจฺจวาโร.
๓. เหตุวาโร
๗๒๐. จตสฺโส ปฏิสมฺภิทา – อตฺถปฏิสมฺภิทา, ธมฺมปฏิสมฺภิทา นิรุตฺติปฏิสมฺภิทา, ปฏิภานปฏิสมฺภิทา. เหตุมฺหิ าณํ ธมฺมปฏิสมฺภิทา, เหตุผเล าณํ อตฺถปฏิสมฺภิทา, ตตฺร ธมฺมนิรุตฺตาภิลาเป ¶ าณํ นิรุตฺติปฏิสมฺภิทา, าเณสุ าณํ ปฏิภานปฏิสมฺภิทา. อยํ เหตุวาโร.
๔. ธมฺมวาโร
๗๒๑. จตสฺโส ปฏิสมฺภิทา – อตฺถปฏิสมฺภิทา, ธมฺมปฏิสมฺภิทา, นิรุตฺติปฏิสมฺภิทา, ปฏิภานปฏิสมฺภิทา. เย ธมฺมา ชาตา ภูตา สฺชาตา นิพฺพตฺตา อภินิพฺพตฺตา ปาตุภูตา, อิเมสุ ธมฺเมสุ าณํ อตฺถปฏิสมฺภิทา; ยมฺหา ธมฺมา เต ธมฺมา ชาตา ภูตา สฺชาตา นิพฺพตฺตา อภินิพฺพตฺตา ปาตุภูตา, เตสุ ¶ ธมฺเมสุ าณํ ธมฺมปฏิสมฺภิทา; ตตฺร ธมฺมนิรุตฺตาภิลาเป าณํ นิรุตฺติปฏิสมฺภิทา; าเณสุ าณํ ปฏิภานปฏิสมฺภิทา. อยํ ธมฺมวาโร.
๕. ปฏิจฺจสมุปฺปาทวาโร
๗๒๒. จตสฺโส ¶ ปฏิสมฺภิทา – อตฺถปฏิสมฺภิทา, ธมฺมปฏิสมฺภิทา, นิรุตฺติปฏิสมฺภิทา, ปฏิภานปฏิสมฺภิทา. ชรามรเณ าณํ อตฺถปฏิสมฺภิทา, ชรามรณสมุทเย าณํ ธมฺมปฏิสมฺภิทา, ชรามรณนิโรเธ าณํ อตฺถปฏิสมฺภิทา, ชรามรณนิโรธคามินิยา ปฏิปทาย าณํ ธมฺมปฏิสมฺภิทา, ตตฺร ธมฺมนิรุตฺตาภิลาเป าณํ นิรุตฺติปฏิสมฺภิทา, าเณสุ าณํ ปฏิภานปฏิสมฺภิทา.
๗๒๓. จตสฺโส ¶ ปฏิสมฺภิทา – อตฺถปฏิสมฺภิทา, ธมฺมปฏิสมฺภิทา, นิรุตฺติปฏิสมฺภิทา, ปฏิภานปฏิสมฺภิทา. ชาติยา าณํ…เป… ภเว าณํ…เป… อุปาทาเน าณํ…เป… ตณฺหาย าณํ…เป… เวทนาย าณํ…เป… ผสฺเส าณํ…เป… สฬายตเน าณํ…เป… นามรูเป าณํ…เป… วิฺาเณ าณํ…เป… สงฺขาเรสุ าณํ อตฺถปฏิสมฺภิทา, สงฺขารสมุทเย าณํ ธมฺมปฏิสมฺภิทา, สงฺขารนิโรเธ าณํ อตฺถปฏิสมฺภิทา, สงฺขารนิโรธคามินิยา ปฏิปทาย าณํ ธมฺมปฏิสมฺภิทา, ตตฺร ธมฺมนิรุตฺตาภิลาเป าณํ นิรุตฺติปฏิสมฺภิทา, าเณสุ าณํ ปฏิภานปฏิสมฺภิทา. อยํ ปฏิจฺจสมุปฺปาทวาโร.
๖. ปริยตฺติวาโร
๗๒๔. จตสฺโส ¶ ปฏิสมฺภิทา – อตฺถปฏิสมฺภิทา, ธมฺมปฏิสมฺภิทา, นิรุตฺติปฏิสมฺภิทา, ปฏิภานปฏิสมฺภิทา.
ตตฺถ กตมา ธมฺมปฏิสมฺภิทา? อิธ ภิกฺขุ ธมฺมํ ชานาติ – สุตฺตํ เคยฺยํ เวยฺยากรณํ คาถํ อุทานํ อิติวุตฺตกํ ชาตกํ อพฺภุตธมฺมํ เวทลฺลํ. อยํ วุจฺจติ ‘‘ธมฺมปฏิสมฺภิทา’’. โส ตสฺส ตสฺเสว ภาสิตสฺส อตฺถํ ชานาติ – ‘‘อยํ อิมสฺส ภาสิตสฺส อตฺโถ, อยํ อิมสฺส ภาสิตสฺส อตฺโถ’’ติ. อยํ วุจฺจติ ‘‘อตฺถปฏิสมฺภิทา’’. ตตฺร ธมฺมนิรุตฺตาภิลาเป าณํ นิรุตฺติปฏิสมฺภิทา. าเณสุ าณํ ปฏิภานปฏิสมฺภิทา. อยํ ปริยตฺติวาโร.
สุตฺตนฺตภาชนียํ.
๒. อภิธมฺมภาชนียํ
๑. กุสลวาโร
๗๒๕. จตสฺโส ¶ ปฏิสมฺภิทา – อตฺถปฏิสมฺภิทา, ธมฺมปฏิสมฺภิทา, นิรุตฺติปฏิสมฺภิทา, ปฏิภานปฏิสมฺภิทา.
กตเม ธมฺมา กุสลา? ยสฺมึ ¶ สมเย กามาวจรํ กุสลํ จิตฺตํ อุปฺปนฺนํ โหติ โสมนสฺสสหคตํ าณสมฺปยุตฺตํ รูปารมฺมณํ วา…เป… ธมฺมารมฺมณํ วา ยํ ยํ วา ปนารพฺภ ¶ , ตสฺมึ สมเย ผสฺโส โหติ…เป… อวิกฺเขโป โหติ, อิเม ธมฺมา กุสลา. อิเมสุ ธมฺเมสุ าณํ ธมฺมปฏิสมฺภิทา. เตสํ วิปาเก าณํ อตฺถปฏิสมฺภิทา, ยาย นิรุตฺติยา เตสํ ธมฺมานํ ปฺตฺติ โหติ, ตตฺร ธมฺมนิรุตฺตาภิลาเป าณํ นิรุตฺติปฏิสมฺภิทา. เยน าเณน ตานิ ¶ าณานิ ชานาติ – ‘‘อิมานิ าณานิ อิทมตฺถโชตกานี’’ติ, าเณสุ าณํ ปฏิภานปฏิสมฺภิทา.
๗๒๖. จตสฺโส ปฏิสมฺภิทา – อตฺถปฏิสมฺภิทา, ธมฺมปฏิสมฺภิทา, นิรุตฺติปฏิสมฺภิทา, ปฏิภานปฏิสมฺภิทา.
กตเม ธมฺมา กุสลา? ยสฺมึ สมเย กามาวจรํ กุสลํ จิตฺตํ อุปฺปนฺนํ โหติ โสมนสฺสสหคตํ าณสมฺปยุตฺตํ สสงฺขาเรน…เป… โสมนสฺสสหคตํ าณวิปฺปยุตฺตํ…เป… โสมนสฺสสหคตํ าณวิปฺปยุตฺตํ สสงฺขาเรน…เป… อุเปกฺขาสหคตํ าณสมฺปยุตฺตํ…เป… อุเปกฺขาสหคตํ าณสมฺปยุตฺตํ สสงฺขาเรน…เป… อุเปกฺขาสหคตํ าณวิปฺปยุตฺตํ…เป… อุเปกฺขาสหคตํ าณวิปฺปยุตฺตํ สสงฺขาเรน รูปารมฺมณํ วา…เป… ธมฺมารมฺมณํ วา ยํ ยํ วา ปนารพฺภ, ตสฺมึ สมเย ผสฺโส โหติ…เป… อวิกฺเขโป โหติ. อิเม ธมฺมา กุสลา. อิเมสุ ธมฺเมสุ าณํ ธมฺมปฏิสมฺภิทา. เตสํ วิปาเก าณํ อตฺถปฏิสมฺภิทา. ยาย นิรุตฺติยา เตสํ ธมฺมานํ ปฺตฺติ โหติ ตตฺร ธมฺมนิรุตฺตาภิลาเป าณํ นิรุตฺติปฏิสมฺภิทา. เยน ¶ าเณน ตานิ าณานิ ชานาติ – ‘‘อิมานิ าณานิ อิทมตฺถโชตกานี’’ติ, าเณสุ าณํ ปฏิภานปฏิสมฺภิทา.
๗๒๗. จตสฺโส ปฏิสมฺภิทา – อตฺถปฏิสมฺภิทา, ธมฺมปฏิสมฺภิทา, นิรุตฺติปฏิสมฺภิทา, ปฏิภานปฏิสมฺภิทา.
กตเม ¶ ธมฺมา กุสลา? ยสฺมึ สมเย รูปูปปตฺติยา มคฺคํ ภาเวติ วิวิจฺเจว กาเมหิ…เป… ปมํ ฌานํ อุปสมฺปชฺช วิหรติ ปถวีกสิณํ, ตสฺมึ สมเย ผสฺโส โหติ…เป… อวิกฺเขโป โหติ. อิเม ธมฺมา กุสลา. อิเมสุ ธมฺเมสุ าณํ ธมฺมปฏิสมฺภิทา. เตสํ วิปาเก าณํ อตฺถปฏิสมฺภิทา. ยาย นิรุตฺติยา เตสํ ธมฺมานํ ปฺตฺติ โหติ ตตฺร ธมฺมนิรุตฺตาภิลาเป าณํ นิรุตฺติปฏิสมฺภิทา. เยน าเณน ตานิ าณานิ ชานาติ – ‘‘อิมานิ าณานิ อิทมตฺถโชตกานี’’ติ, าเณสุ าณํ ปฏิภานปฏิสมฺภิทา.
๗๒๘. จตสฺโส ¶ ¶ ปฏิสมฺภิทา – อตฺถปฏิสมฺภิทา, ธมฺมปฏิสมฺภิทา, นิรุตฺติปฏิสมฺภิทา, ปฏิภานปฏิสมฺภิทา.
กตเม ธมฺมา กุสลา? ยสฺมึ สมเย อรูปูปปตฺติยา มคฺคํ ภาเวติ สพฺพโส อากิฺจฺายตนํ สมติกฺกมฺม เนวสฺานาสฺายตนสฺาสหคตํ สุขสฺส จ ปหานา…เป… จตุตฺถํ ฌานํ อุปสมฺปชฺช วิหรติ, ตสฺมึ สมเย ผสฺโส โหติ…เป… อวิกฺเขโป โหติ. อิเม ธมฺมา กุสลา. อิเมสุ ธมฺเมสุ าณํ ธมฺมปฏิสมฺภิทา. เตสํ วิปาเก าณํ อตฺถปฏิสมฺภิทา. ยาย นิรุตฺติยา เตสํ ธมฺมานํ ปฺตฺติ โหติ ตตฺร ธมฺมนิรุตฺตาภิลาเป าณํ นิรุตฺติปฏิสมฺภิทา. เยน าเณน ตานิ าณานิ ¶ ชานาติ – ‘‘อิมานิ าณานิ อิทมตฺถโชตกานี’’ติ, าเณสุ าณํ ปฏิภานปฏิสมฺภิทา.
๗๒๙. จตสฺโส ปฏิสมฺภิทา – อตฺถปฏิสมฺภิทา, ธมฺมปฏิสมฺภิทา, นิรุตฺติปฏิสมฺภิทา, ปฏิภานปฏิสมฺภิทา.
กตเม ธมฺมา กุสลา? ยสฺมึ สมเย โลกุตฺตรํ ฌานํ ภาเวติ นิยฺยานิกํ อปจยคามึ ทิฏฺิคตานํ ปหานาย ปมาย ภูมิยา ปตฺติยา วิวิจฺเจว กาเมหิ…เป… ปมํ ฌานํ อุปสมฺปชฺช วิหรติ ทุกฺขปฏิปทํ ทนฺธาภิฺํ, ตสฺมึ สมเย ผสฺโส โหติ…เป… อวิกฺเขโป โหติ. อิเม ธมฺมา กุสลา. อิเมสุ ธมฺเมสุ าณํ ธมฺมปฏิสมฺภิทา. เตสํ วิปาเก าณํ อตฺถปฏิสมฺภิทา. ยาย นิรุตฺติยา เตสํ ธมฺมานํ ปฺตฺติ โหติ ตตฺร ธมฺมนิรุตฺตาภิลาเป าณํ นิรุตฺติปฏิสมฺภิทา. เยน ¶ าเณน ตานิ าณานิ ชานาติ – ‘‘อิมานิ าณานิ อิทมตฺถโชตกานี’’ติ, าเณสุ าณํ ปฏิภานปฏิสมฺภิทา.
๒. อกุสลวาโร
๗๓๐. จตสฺโส ¶ ปฏิสมฺภิทา – อตฺถปฏิสมฺภิทา, ธมฺมปฏิสมฺภิทา, นิรุตฺติปฏิสมฺภิทา, ปฏิภานปฏิสมฺภิทา.
กตเม ธมฺมา อกุสลา? ยสฺมึ สมเย อกุสลํ จิตฺตํ อุปฺปนฺนํ โหติ โสมนสฺสสหคตํ ทิฏฺิคตสมฺปยุตฺตํ ¶ รูปารมฺมณํ วา…เป… ธมฺมารมฺมณํ วา ยํ ยํ วา ปนารพฺภ, ตสฺมึ สมเย ผสฺโส โหติ…เป… อวิกฺเขโป โหติ. อิเม ธมฺมา อกุสลา. อิเมสุ ธมฺเมสุ าณํ ธมฺมปฏิสมฺภิทา. เตสํ วิปาเก าณํ อตฺถปฏิสมฺภิทา. ยาย นิรุตฺติยา เตสํ ธมฺมานํ ปฺตฺติ โหติ ตตฺร ธมฺมนิรุตฺตาภิลาเป าณํ นิรุตฺติปฏิสมฺภิทา. เยน าเณน ตานิ าณานิ ชานาติ – ‘‘อิมานิ าณานิ อิทมตฺถโชตกานี’’ติ, าเณสุ าณํ ปฏิภานปฏิสมฺภิทา.
๗๓๑. จตสฺโส ¶ ปฏิสมฺภิทา – อตฺถปฏิสมฺภิทา, ธมฺมปฏิสมฺภิทา, นิรุตฺติปฏิสมฺภิทา, ปฏิภานปฏิสมฺภิทา.
กตเม ธมฺมา อกุสลา? ยสฺมึ สมเย อกุสลํ จิตฺตํ อุปฺปนฺนํ โหติ โสมนสฺสสหคตํ ทิฏฺิคตสมฺปยุตฺตํ สสงฺขาเรน…เป… โสมนสฺสสหคตํ ทิฏฺิคตวิปฺปยุตฺตํ…เป… โสมนสฺสสหคตํ ทิฏฺิคตวิปฺปยุตฺตํ สสงฺขาเรน…เป… อุเปกฺขาสหคตํ ทิฏฺิคตสมฺปยุตฺตํ…เป… อุเปกฺขาสหคตํ ทิฏฺิคตสมฺปยุตฺตํ สสงฺขาเรน…เป… อุเปกฺขาสหคตํ ทิฏฺิคตวิปฺปยุตฺตํ…เป… อุเปกฺขาสหคตํ ทิฏฺิคตวิปฺปยุตฺตํ สสงฺขาเรน…เป… โทมนสฺสสหคตํ ปฏิฆสมฺปยุตฺตํ…เป… โทมนสฺสสหคตํ ปฏิฆสมฺปยุตฺตํ สสงฺขาเรน…เป… อุเปกฺขาสหคตํ วิจิกิจฺฉาสมฺปยุตฺตํ…เป… อุเปกฺขาสหคตํ อุทฺธจฺจสมฺปยุตฺตํ รูปารมฺมณํ วา…เป… ธมฺมารมฺมณํ วา ยํ ยํ วา ปนารพฺภ, ตสฺมึ สมเย ผสฺโส โหติ…เป… อวิกฺเขโป โหติ. อิเม ธมฺมา อกุสลา. อิเมสุ ธมฺเมสุ าณํ ธมฺมปฏิสมฺภิทา. เตสํ วิปาเก าณํ อตฺถปฏิสมฺภิทา. ยาย นิรุตฺติยา เตสํ ธมฺมานํ ปฺตฺติ โหติ ตตฺร ธมฺมนิรุตฺตาภิลาเป าณํ นิรุตฺติปฏิสมฺภิทา. เยน าเณน ตานิ าณานิ ชานาติ – ‘‘อิมานิ าณานิ อิทมตฺถโชตกานี’’ติ, าเณสุ าณํ ปฏิภานปฏิสมฺภิทา.
๓. วิปากวาโร
๗๓๒. ติสฺโส ¶ ปฏิสมฺภิทา – อตฺถปฏิสมฺภิทา, นิรุตฺติปฏิสมฺภิทา, ปฏิภานปฏิสมฺภิทา ¶ .
กตเม ¶ ธมฺมา อพฺยากตา? ยสฺมึ สมเย กามาวจรสฺส กุสลสฺส กมฺมสฺส กตตฺตา อุปจิตตฺตา วิปากํ จกฺขุวิฺาณํ อุปฺปนฺนํ โหติ อุเปกฺขาสหคตํ รูปารมฺมณํ, ตสฺมึ สมเย ผสฺโส โหติ, เวทนา โหติ, สฺา โหติ, เจตนา โหติ, จิตฺตํ โหติ, อุเปกฺขา โหติ, จิตฺตสฺเสกคฺคตา โหติ, มนินฺทฺริยํ โหติ, อุเปกฺขินฺทฺริยํ โหติ, ชีวิตินฺทฺริยํ โหติ, เย วา ปน ตสฺมึ สมเย อฺเปิ อตฺถิ ปฏิจฺจสมุปฺปนฺนา อรูปิโน ธมฺมา. อิเม ธมฺมา อพฺยากตา. อิเมสุ ธมฺเมสุ าณํ อตฺถปฏิสมฺภิทา. ยาย นิรุตฺติยา เตสํ ธมฺมานํ ปฺตฺติ โหติ ตตฺร ธมฺมนิรุตฺตาภิลาเป าณํ นิรุตฺติปฏิสมฺภิทา. เยน าเณน ตานิ าณานิ ชานาติ – ‘‘อิมานิ าณานิ อิทมตฺถโชตกานี’’ติ, าเณสุ าณํ ปฏิภานปฏิสมฺภิทา.
๗๓๓. ติสฺโส ปฏิสมฺภิทา – อตฺถปฏิสมฺภิทา, นิรุตฺติปฏิสมฺภิทา, ปฏิภานปฏิสมฺภิทา.
กตเม ธมฺมา อพฺยากตา? ยสฺมึ สมเย กามาวจรสฺส กุสลสฺส กมฺมสฺส กตตฺตา อุปจิตตฺตา วิปากํ โสตวิฺาณํ อุปฺปนฺนํ โหติ อุเปกฺขาสหคตํ ¶ สทฺทารมฺมณํ…เป… ฆานวิฺาณํ อุปฺปนฺนํ โหติ อุเปกฺขาสหคตํ คนฺธารมฺมณํ…เป… ชิวฺหาวิฺาณํ อุปฺปนฺนํ โหติ อุเปกฺขาสหคตํ รสารมฺมณํ…เป… กายวิฺาณํ อุปฺปนฺนํ โหติ สุขสหคตํ โผฏฺพฺพารมฺมณํ, ตสฺมึ สมเย ผสฺโส โหติ, เวทนา โหติ, สฺา โหติ, เจตนา โหติ, จิตฺตํ โหติ, สุขํ โหติ, จิตฺตสฺเสกคฺคตา โหติ, มนินฺทฺริยํ โหติ, สุขินฺทฺริยํ โหติ, ชีวิตินฺทฺริยํ โหติ ¶ , เย วา ปน ตสฺมึ สมเย อฺเปิ อตฺถิ ปฏิจฺจสมุปฺปนฺนา อรูปิโน ธมฺมา. อิเม ธมฺมา อพฺยากตา. อิเมสุ ธมฺเมสุ าณํ อตฺถปฏิสมฺภิทา. ยาย นิรุตฺติยา เตสํ ธมฺมานํ ปฺตฺติ โหติ ตตฺร ธมฺมนิรุตฺตาภิลาเป าณํ นิรุตฺติปฏิสมฺภิทา. เยน าเณน ตานิ าณานิ ชานาติ – ‘‘อิมานิ าณานิ อิทมตฺถโชตกานี’’ติ, าเณสุ าณํ ปฏิภานปฏิสมฺภิทา.
๗๓๔. ติสฺโส ¶ ปฏิสมฺภิทา – อตฺถปฏิสมฺภิทา, นิรุตฺติปฏิสมฺภิทา, ปฏิภานปฏิสมฺภิทา. กตเม ธมฺมา อพฺยากตา? ยสฺมึ สมเย กามาวจรสฺส กุสลสฺส กมฺมสฺส กตตฺตา อุปจิตตฺตา วิปากา มโนธาตุ อุปฺปนฺนา โหติ อุเปกฺขาสหคตา รูปารมฺมณา วา…เป… โผฏฺพฺพารมฺมณา วา ยํ ยํ วา ปนารพฺภ, ตสฺมึ สมเย ผสฺโส โหติ, เวทนา โหติ, สฺา โหติ, เจตนา โหติ, จิตฺตํ โหติ, วิตกฺโก โหติ, วิจาโร โหติ, อุเปกฺขา โหติ ¶ , จิตฺตสฺเสกคฺคตา โหติ, มนินฺทฺริยํ โหติ, อุเปกฺขินฺทฺริยํ โหติ, ชีวิตินฺทฺริยํ โหติ, เย วา ปน ตสฺมึ สมเย อฺเปิ อตฺถิ ปฏิจฺจสมุปฺปนฺนา อรูปิโน ธมฺมา. อิเม ธมฺมา อพฺยากตา. อิเมสุ ธมฺเมสุ าณํ อตฺถปฏิสมฺภิทา. ยาย นิรุตฺติยา เตสํ ธมฺมานํ ปฺตฺติ โหติ ตตฺร ธมฺมนิรุตฺตาภิลาเป าณํ นิรุตฺติปฏิสมฺภิทา. เยน าเณน ตานิ าณานิ ชานาติ – ‘‘อิมานิ าณานิ อิทมตฺถโชตกานี’’ติ, าเณสุ าณํ ปฏิภานปฏิสมฺภิทา.
๗๓๕. ติสฺโส ปฏิสมฺภิทา – อตฺถปฏิสมฺภิทา, นิรุตฺติปฏิสมฺภิทา, ปฏิภานปฏิสมฺภิทา.
กตเม ธมฺมา อพฺยากตา? ยสฺมึ ¶ สมเย กามาวจรสฺส กุสลสฺส กมฺมสฺส กตตฺตา อุปจิตตฺตา วิปากา มโนวิฺาณธาตุ อุปฺปนฺนา โหติ โสมนสฺสสหคตา รูปารมฺมณา วา…เป… ธมฺมารมฺมณา วา ยํ ยํ วา ปนารพฺภ, ตสฺมึ สมเย ผสฺโส โหติ, เวทนา โหติ, สฺา โหติ, เจตนา โหติ, จิตฺตํ โหติ, วิตกฺโก โหติ, วิจาโร โหติ, ปีติ โหติ, สุขํ โหติ, จิตฺตสฺเสกคฺคตา โหติ, มนินฺทฺริยํ โหติ, โสมนสฺสินฺทฺริยํ โหติ, ชีวิตินฺทฺริยํ โหติ, เย วา ปน ตสฺมึ สมเย อฺเปิ อตฺถิ ปฏิจฺจสมุปฺปนฺนา อรูปิโน ธมฺมา ¶ . อิเม ธมฺมา อพฺยากตา. อิเมสุ ธมฺเมสุ าณํ อตฺถปฏิสมฺภิทา. ยาย นิรุตฺติยา เตสํ ธมฺมานํ ปฺตฺติ โหติ ตตฺร ธมฺมนิรุตฺตาภิลาเป าณํ นิรุตฺติปฏิสมฺภิทา. เยน าเณน ตานิ าณานิ ชานาติ – ‘‘อิมานิ าณานิ อิทมตฺถโชตกานี’’ติ, าเณสุ าณํ ปฏิภานปฏิสมฺภิทา.
๗๓๖. ติสฺโส ปฏิสมฺภิทา – อตฺถปฏิสมฺภิทา, นิรุตฺติปฏิสมฺภิทา, ปฏิภานปฏิสมฺภิทา.
กตเม ธมฺมา อพฺยากตา? ยสฺมึ สมเย กามาวจรสฺส กุสลสฺส กมฺมสฺส กตตฺตา อุปจิตตฺตา วิปากา มโนวิฺาณธาตุ อุปฺปนฺนา ¶ โหติ อุเปกฺขาสหคตา รูปารมฺมณา วา…เป… ธมฺมารมฺมณา วา ยํ ยํ วา ปนารพฺภ, ตสฺมึ สมเย ผสฺโส โหติ, เวทนา โหติ, สฺา โหติ, เจตนา โหติ, จิตฺตํ โหติ, วิตกฺโก โหติ, วิจาโร โหติ, อุเปกฺขา โหติ, จิตฺตสฺเสกคฺคตา โหติ, มนินฺทฺริยํ โหติ, อุเปกฺขินฺทฺริยํ โหติ, ชีวิตินฺทฺริยํ โหติ, เย วา ปน ¶ ตสฺมึ สมเย อฺเปิ อตฺถิ ¶ ปฏิจฺจสมุปฺปนฺนา อรูปิโน ธมฺมา. อิเม ธมฺมา อพฺยากตา. อิเมสุ ธมฺเมสุ าณํ อตฺถปฏิสมฺภิทา. ยาย นิรุตฺติยา เตสํ ธมฺมานํ ปฺตฺติ โหติ ตตฺร ธมฺมนิรุตฺตาภิลาเป าณํ นิรุตฺติปฏิสมฺภิทา. เยน าเณน ตานิ าณานิ ชานาติ – ‘‘อิมานิ าณานิ อิทมตฺถโชตกานี’’ติ, าเณสุ าณํ ปฏิภานปฏิสมฺภิทา.
๗๓๗. ติสฺโส ปฏิสมฺภิทา – อตฺถปฏิสมฺภิทา, นิรุตฺติปฏิสมฺภิทา, ปฏิภานปฏิสมฺภิทา.
กตเม ธมฺมา อพฺยากตา? ยสฺมึ สมเย กามาวจรสฺส กุสลสฺส กมฺมสฺส กตตฺตา อุปจิตตฺตา วิปากา มโนวิฺาณธาตุ อุปฺปนฺนา โหติ โสมนสฺสสหคตา าณสมฺปยุตฺตา…เป… โสมนสฺสสหคตา าณสมฺปยุตฺตา สสงฺขาเรน…เป… โสมนสฺสสหคตา าณวิปฺปยุตฺตา…เป… โสมนสฺสสหคตา าณวิปฺปยุตฺตา สสงฺขาเรน…เป… อุเปกฺขาสหคตา าณสมฺปยุตฺตา…เป… อุเปกฺขาสหคตา าณสมฺปยุตฺตา สสงฺขาเรน…เป… อุเปกฺขาสหคตา าณวิปฺปยุตฺตา…เป… อุเปกฺขาสหคตา าณวิปฺปยุตฺตา สสงฺขาเรน รูปารมฺมณา วา…เป… ธมฺมารมฺมณา วา ยํ ยํ วา ปนารพฺภ, ตสฺมึ สมเย ผสฺโส โหติ…เป… อวิกฺเขโป โหติ. อิเม ธมฺมา อพฺยากตา. อิเมสุ ธมฺเมสุ าณํ อตฺถปฏิสมฺภิทา. ยาย นิรุตฺติยา เตสํ ธมฺมานํ ปฺตฺติ โหติ ตตฺร ธมฺมนิรุตฺตาภิลาเป าณํ นิรุตฺติปฏิสมฺภิทา. เยน าเณน ตานิ าณานิ ชานาติ – ‘‘อิมานิ าณานิ อิทมตฺถโชตกานี’’ติ, าเณสุ าณํ ปฏิภานปฏิสมฺภิทา.
๗๓๘. ติสฺโส ¶ ปฏิสมฺภิทา – อตฺถปฏิสมฺภิทา, นิรุตฺติปฏิสมฺภิทา, ปฏิภานปฏิสมฺภิทา.
กตเม ธมฺมา อพฺยากตา? ยสฺมึ สมเย รูปูปปตฺติยา มคฺคํ ภาเวติ วิวิจฺเจว กาเมหิ…เป… ปมํ ฌานํ อุปสมฺปชฺช วิหรติ ปถวีกสิณํ, ตสฺมึ สมเย ผสฺโส โหติ…เป… อวิกฺเขโป โหติ. อิเม ธมฺมา กุสลา ¶ . ตสฺเสว รูปาวจรสฺส กุสลสฺส กมฺมสฺส กตตฺตา อุปจิตตฺตา วิปากํ วิวิจฺเจว กาเมหิ…เป… ปมํ ฌานํ อุปสมฺปชฺช วิหรติ ปถวีกสิณํ, ตสฺมึ สมเย ผสฺโส โหติ…เป… อวิกฺเขโป โหติ. อิเม ธมฺมา อพฺยากตา. อิเมสุ ธมฺเมสุ าณํ อตฺถปฏิสมฺภิทา. ยาย นิรุตฺติยา เตสํ ธมฺมานํ ปฺตฺติ โหติ ¶ ตตฺร ธมฺมนิรุตฺตาภิลาเป าณํ นิรุตฺติปฏิสมฺภิทา. เยน าเณน ¶ ตานิ าณานิ ชานาติ – ‘‘อิมานิ าณานิ อิทมตฺถโชตกานี’’ติ, าเณสุ าณํ ปฏิภานปฏิสมฺภิทา.
๗๓๙. ติสฺโส ปฏิสมฺภิทา – อตฺถปฏิสมฺภิทา, นิรุตฺติปฏิสมฺภิทา, ปฏิภานปฏิสมฺภิทา.
กตเม ธมฺมา อพฺยากตา? ยสฺมึ สมเย อรูปูปปตฺติยา มคฺคํ ภาเวติ สพฺพโส อากิฺจฺายตนํ สมติกฺกมฺม เนวสฺานาสฺายตนสฺาสหคตํ สุขสฺส จ ปหานา…เป… จตุตฺถํ ฌานํ อุปสมฺปชฺช วิหรติ, ตสฺมึ สมเย ผสฺโส โหติ…เป… อวิกฺเขโป โหติ. อิเม ธมฺมา กุสลา. ตสฺเสว อรูปาวจรสฺส กุสลสฺส กมฺมสฺส กตตฺตา อุปจิตตฺตา วิปากํ สพฺพโส อากิฺจฺายตนํ สมติกฺกมฺม เนวสฺานาสฺายตนสฺาสหคตํ สุขสฺส จ ปหานา…เป… จตุตฺถํ ฌานํ อุปสมฺปชฺช วิหรติ, ตสฺมึ ¶ สมเย ผสฺโส โหติ…เป… อวิกฺเขโป โหติ. อิเม ธมฺมา อพฺยากตา. อิเมสุ ธมฺเมสุ าณํ อตฺถปฏิสมฺภิทา. ยาย นิรุตฺติยา เตสํ ธมฺมานํ ปฺตฺติ โหติ ตตฺร ธมฺมนิรุตฺตาภิลาเป าณํ นิรุตฺติปฏิสมฺภิทา. เยน าเณน ตานิ าณานิ ชานาติ – ‘‘อิมานิ าณานิ อิทมตฺถโชตกานี’’ติ, าเณสุ าณํ ปฏิภานปฏิสมฺภิทา.
๗๔๐. ติสฺโส ปฏิสมฺภิทา – อตฺถปฏิสมฺภิทา, นิรุตฺติปฏิสมฺภิทา, ปฏิภานปฏิสมฺภิทา.
กตเม ธมฺมา อพฺยากตา? ยสฺมึ สมเย โลกุตฺตรํ ฌานํ ภาเวติ นิยฺยานิกํ อปจยคามึ ทิฏฺิคตานํ ปหานาย ปมาย ภูมิยา ปตฺติยา วิวิจฺเจว กาเมหิ…เป… ปมํ ฌานํ อุปสมฺปชฺช วิหรติ ทุกฺขปฏิปทํ ทนฺธาภิฺํ, ตสฺมึ สมเย ผสฺโส โหติ…เป… อวิกฺเขโป โหติ. อิเม ธมฺมา กุสลา. ตสฺเสว โลกุตฺตรสฺส กุสลสฺส กมฺมสฺส กตตฺตา ภาวิตตฺตา วิปากํ วิวิจฺเจว กาเมหิ…เป… ปมํ ฌานํ อุปสมฺปชฺช วิหรติ ¶ ทุกฺขปฏิปทํ ทนฺธาภิฺํ สฺุตํ, ตสฺมึ สมเย ผสฺโส โหติ…เป… อวิกฺเขโป โหติ. อิเม ธมฺมา อพฺยากตา. อิเมสุ ธมฺเมสุ าณํ อตฺถปฏิสมฺภิทา. ยาย นิรุตฺติยา เตสํ ธมฺมานํ ปฺตฺติ โหติ ตตฺร ธมฺมนิรุตฺตาภิลาเป าณํ นิรุตฺติปฏิสมฺภิทา. เยน าเณน ตานิ ¶ าณานิ ชานาติ – ‘‘อิมานิ าณานิ อิทมตฺถโชตกานี’’ติ, าเณสุ าณํ ปฏิภานปฏิสมฺภิทา.
๗๔๑. ติสฺโส ปฏิสมฺภิทา – อตฺถปฏิสมฺภิทา, นิรุตฺติปฏิสมฺภิทา, ปฏิภานปฏิสมฺภิทา.
กตเม ¶ ธมฺมา อพฺยากตา? ยสฺมึ สมเย อกุสลสฺส ¶ กมฺมสฺส กตตฺตา อุปจิตตฺตา วิปากํ จกฺขุวิฺาณํ อุปฺปนฺนํ โหติ อุเปกฺขาสหคตํ รูปารมฺมณํ…เป… โสตวิฺาณํ อุปฺปนฺนํ โหติ อุเปกฺขาสหคตํ สทฺทารมฺมณํ…เป… ฆานวิฺาณํ อุปฺปนฺนํ โหติ อุเปกฺขาสหคตํ คนฺธารมฺมณํ…เป… ชิวฺหาวิฺาณํ อุปฺปนฺนํ โหติ อุเปกฺขาสหคตํ รสารมฺมณํ…เป… กายวิฺาณํ อุปฺปนฺนํ โหติ ทุกฺขสหคตํ โผฏฺพฺพารมฺมณํ, ตสฺมึ สมเย ผสฺโส โหติ, เวทนา โหติ, สฺา โหติ, เจตนา โหติ, จิตฺตํ โหติ, ทุกฺขํ โหติ, จิตฺตสฺเสกคฺคตา โหติ, มนินฺทฺริยํ โหติ, ทุกฺขินฺทฺริยํ โหติ, ชีวิตินฺทฺริยํ โหติ, เย วา ปน ตสฺมึ สมเย อฺเปิ อตฺถิ ปฏิจฺจสมุปฺปนฺนา อรูปิโน ธมฺมา. อิเม ธมฺมา อพฺยากตา. อิเมสุ ธมฺเมสุ าณํ อตฺถปฏิสมฺภิทา. ยาย นิรุตฺติยา เตสํ ธมฺมานํ ปฺตฺติ โหติ ตตฺร ธมฺมนิรุตฺตาภิลาเป าณํ นิรุตฺติปฏิสมฺภิทา. เยน าเณน ตานิ าณานิ ชานาติ – ‘‘อิมานิ าณานิ อิทมตฺถโชตกานี’’ติ, าเณสุ าณํ ปฏิภานปฏิสมฺภิทา.
๗๔๒. ติสฺโส ปฏิสมฺภิทา – อตฺถปฏิสมฺภิทา, นิรุตฺติปฏิสมฺภิทา, ปฏิภานปฏิสมฺภิทา.
กตเม ธมฺมา อพฺยากตา? ยสฺมึ สมเย อกุสลสฺส กมฺมสฺส กตตฺตา อุปจิตตฺตา วิปากา มโนธาตุ อุปฺปนฺนา โหติ อุเปกฺขาสหคตา รูปารมฺมณา วา…เป… โผฏฺพฺพารมฺมณา วา…เป… มโนวิฺาณธาตุ อุปฺปนฺนา โหติ อุเปกฺขาสหคตา รูปารมฺมณา วา…เป… ธมฺมารมฺมณา วา ยํ ยํ วา ปนารพฺภ, ตสฺมึ สมเย ผสฺโส โหติ ¶ , เวทนา โหติ, สฺา โหติ, เจตนา โหติ, จิตฺตํ โหติ, วิตกฺโก โหติ, วิจาโร ¶ โหติ, อุเปกฺขา โหติ, จิตฺตสฺเสกคฺคตา โหติ, มนินฺทฺริยํ โหติ, อุเปกฺขินฺทฺริยํ โหติ, ชีวิตินฺทฺริยํ โหติ, เย วา ปน ตสฺมึ สมเย อฺเปิ อตฺถิ ปฏิจฺจสมุปฺปนฺนา อรูปิโน ธมฺมา. อิเม ธมฺมา อพฺยากตา. อิเมสุ ¶ ธมฺเมสุ าณํ อตฺถปฏิสมฺภิทา. ยาย นิรุตฺติยา เตสํ ธมฺมานํ ปฺตฺติ โหติ ตตฺร ธมฺมนิรุตฺตาภิลาเป าณํ นิรุตฺติปฏิสมฺภิทา. เยน าเณน ตานิ าณานิ ชานาติ – ‘‘อิมานิ าณานิ อิทมตฺถโชตกานี’’ติ, าเณสุ าณํ ปฏิภานปฏิสมฺภิทา.
๔. กิริยวาโร
๗๔๓. ติสฺโส ปฏิสมฺภิทา – อตฺถปฏิสมฺภิทา, นิรุตฺติปฏิสมฺภิทา, ปฏิภานปฏิสมฺภิทา.
กตเม ธมฺมา อพฺยากตา? ยสฺมึ สมเย มโนธาตุ อุปฺปนฺนา โหติ กิริยา เนว กุสลา นากุสลา น จ กมฺมวิปากา อุเปกฺขาสหคตา รูปารมฺมณา ¶ วา…เป… โผฏฺพฺพารมฺมณา วา ยํ ยํ วา ปนารพฺภ, ตสฺมึ สมเย ผสฺโส โหติ, เวทนา โหติ, สฺา โหติ, เจตนา โหติ, จิตฺตํ โหติ, วิตกฺโก โหติ, วิจาโร โหติ, อุเปกฺขา โหติ, จิตฺตสฺเสกคฺคตา โหติ, มนินฺทฺริยํ โหติ, อุเปกฺขินฺทฺริยํ โหติ, ชีวิตินฺทฺริยํ โหติ, เย วา ปน ตสฺมึ สมเย อฺเปิ อตฺถิ ปฏิจฺจสมุปฺปนฺนา อรูปิโน ธมฺมา. อิเม ธมฺมา อพฺยากตา. อิเมสุ ธมฺเมสุ าณํ อตฺถปฏิสมฺภิทา. ยาย นิรุตฺติยา เตสํ ธมฺมานํ ปฺตฺติ โหติ ตตฺร ธมฺมนิรุตฺตาภิลาเป าณํ นิรุตฺติปฏิสมฺภิทา ¶ . เยน าเณน ตานิ าณานิ ชานาติ – ‘‘อิมานิ าณานิ อิทมตฺถโชตกานี’’ติ, าเณสุ าณํ ปฏิภานปฏิสมฺภิทา.
๗๔๔. ติสฺโส ปฏิสมฺภิทา – อตฺถปฏิสมฺภิทา, นิรุตฺติปฏิสมฺภิทา, ปฏิภานปฏิสมฺภิทา.
กตเม ธมฺมา อพฺยากตา? ยสฺมึ สมเย มโนวิฺาณธาตุ อุปฺปนฺนา โหติ กิริยา เนว กุสลา นากุสลา น จ กมฺมวิปากา โสมนสฺสสหคตา รูปารมฺมณา วา…เป… ธมฺมารมฺมณา วา…เป… มโนวิฺาณธาตุ อุปฺปนฺนา โหติ กิริยา เนว กุสลา นากุสลา น จ กมฺมวิปากา อุเปกฺขาสหคตา รูปารมฺมณา วา…เป… ธมฺมารมฺมณา วา ยํ ¶ ยํ วา ปนารพฺภ, ตสฺมึ สมเย ผสฺโส โหติ, เวทนา โหติ, สฺา โหติ, เจตนา โหติ, จิตฺตํ โหติ, วิตกฺโก โหติ, วิจาโร โหติ, อุเปกฺขา โหติ, จิตฺตสฺเสกคฺคตา โหติ, วีริยินฺทฺริยํ โหติ ¶ , สมาธินฺทฺริยํ โหติ, มนินฺทฺริยํ โหติ, อุเปกฺขินฺทฺริยํ โหติ, ชีวิตินฺทฺริยํ โหติ, เย วา ปน ตสฺมึ สมเย อฺเปิ อตฺถิ ปฏิจฺจสมุปฺปนฺนา อรูปิโน ธมฺมา. อิเม ธมฺมา อพฺยากตา. อิเมสุ ธมฺเมสุ าณํ อตฺถปฏิสมฺภิทา. ยาย นิรุตฺติยา เตสํ ธมฺมานํ ปฺตฺติ โหติ ตตฺร ธมฺมนิรุตฺตาภิลาเป าณํ นิรุตฺติปฏิสมฺภิทา. เยน าเณน ตานิ าณานิ ชานาติ – ‘‘อิมานิ าณานิ อิทมตฺถโชตกานี’’ติ, าเณสุ าณํ ปฏิภานปฏิสมฺภิทา.
๗๔๕. ติสฺโส ปฏิสมฺภิทา – อตฺถปฏิสมฺภิทา, นิรุตฺติปฏิสมฺภิทา, ปฏิภานปฏิสมฺภิทา.
กตเม ธมฺมา อพฺยากตา? ยสฺมึ สมเย มโนวิฺาณธาตุ ¶ อุปฺปนฺนา โหติ กิริยา เนว กุสลา นากุสลา น จ กมฺมวิปากา โสมนสฺสสหคตา าณสมฺปยุตฺตา…เป… โสมนสฺสสหคตา าณสมฺปยุตฺตา สสงฺขาเรน…เป… โสมนสฺสสหคตา าณวิปฺปยุตฺตา…เป… โสมนสฺสสหคตา าณวิปฺปยุตฺตา สสงฺขาเรน…เป… อุเปกฺขาสหคตา าณสมฺปยุตฺตา…เป… อุเปกฺขาสหคตา าณสมฺปยุตฺตา สสงฺขาเรน…เป… อุเปกฺขาสหคตา าณวิปฺปยุตฺตา…เป… อุเปกฺขาสหคตา าณวิปฺปยุตฺตา สสงฺขาเรน…เป… รูปาวจรํ ฌานํ ภาเวติ…เป… อรูปาวจรํ ฌานํ ภาเวติ กิริยํ เนว กุสลํ นากุสลํ น จ กมฺมวิปากํ ทิฏฺธมฺมสุขวิหารํ…เป… สพฺพโส อากิฺจฺายตนํ สมติกฺกมฺม เนวสฺานาสฺายตนสฺาสหคตํ สุขสฺส จ ปหานา…เป… จตุตฺถํ ฌานํ อุปสมฺปชฺช วิหรติ, ตสฺมึ สมเย ผสฺโส โหติ…เป… อวิกฺเขโป โหติ. อิเม ธมฺมา อพฺยากตา. อิเมสุ ธมฺเมสุ าณํ อตฺถปฏิสมฺภิทา. ยาย นิรุตฺติยา ¶ เตสํ ธมฺมานํ ปฺตฺติ โหติ ตตฺร ธมฺมนิรุตฺตาภิลาเป าณํ นิรุตฺติปฏิสมฺภิทา. เยน าเณน ตานิ าณานิ ชานาติ – ‘‘อิมานิ าณานิ อิทมตฺถโชตกานี’’ติ, าเณสุ าณํ ปฏิภานปฏิสมฺภิทา.
๗๔๖. จตสฺโส ปฏิสมฺภิทา – อตฺถปฏิสมฺภิทา, ธมฺมปฏิสมฺภิทา, นิรุตฺติปฏิสมฺภิทา, ปฏิภานปฏิสมฺภิทา. ติสฺโส ปฏิสมฺภิทา กามาวจรกุสลโต จตูสุ ¶ าณสมฺปยุตฺเตสุ จิตฺตุปฺปาเทสุ, กิริยโต จตูสุ าณสมฺปยุตฺเตสุ ¶ จิตฺตุปฺปาเทสุ อุปฺปชฺชนฺติ. อตฺถปฏิสมฺภิทา เอเตสุ เจว อุปฺปชฺชติ, จตูสุ มคฺเคสุ จตูสุ ผเลสุ จ อุปฺปชฺชติ.
อภิธมฺมภาชนียํ.
๓. ปฺหาปุจฺฉกํ
๗๔๗. จตสฺโส ¶ ปฏิสมฺภิทา – อตฺถปฏิสมฺภิทา, ธมฺมปฏิสมฺภิทา, นิรุตฺติปฏิสมฺภิทา, ปฏิภานปฏิสมฺภิทา.
๗๔๘. จตุนฺนํ ปฏิสมฺภิทานํ กติ กุสลา, กติ อกุสลา, กติ อพฺยากตา…เป… กติ สรณา, กติ อรณา?
๑. ติกํ
๗๔๙. สิยา กุสลา, สิยา อพฺยากตา. สิยา สุขาย เวทนาย สมฺปยุตฺตา, สิยา อทุกฺขมสุขาย เวทนาย สมฺปยุตฺตา. ติสฺโส ปฏิสมฺภิทา สิยา วิปากธมฺมธมฺมา, สิยา เนววิปากนวิปากธมฺมธมฺมา; อตฺถปฏิสมฺภิทา สิยา วิปากา, สิยา วิปากธมฺมธมฺมา, สิยา เนววิปากนวิปากธมฺมธมฺมา. ติสฺโส ปฏิสมฺภิทา อนุปาทินฺนุปาทานิยา; อตฺถปฏิสมฺภิทา สิยา อนุปาทินฺนุปาทานิยา, สิยา อนุปาทินฺนอนุปาทานิยา. ติสฺโส ปฏิสมฺภิทา อสํกิลิฏฺอสํกิเลสิกา; อตฺถปฏิสมฺภิทา สิยา อสํกิลิฏฺสํกิเลสิกา, สิยา อสํกิลิฏฺอสํกิเลสิกา.
ติสฺโส ปฏิสมฺภิทา สวิตกฺกสวิจารา; อตฺถปฏิสมฺภิทา สิยา สวิตกฺกสวิจารา, สิยา อวิตกฺกวิจารมตฺตา, สิยา อวิตกฺกอวิจารา. สิยา ปีติสหคตา, สิยา สุขสหคตา, สิยา อุเปกฺขาสหคตา. เนว ทสฺสเนน น ภาวนาย ปหาตพฺพา. เนว ทสฺสเนน น ภาวนาย ปหาตพฺพเหตุกา.
ติสฺโส ปฏิสมฺภิทา สิยา อาจยคามิโน, สิยา เนวาจยคามินาปจยคามิโน; อตฺถปฏิสมฺภิทา สิยา ¶ อาจยคามินี ¶ , สิยา อปจยคามินี, สิยา เนวาจยคามินาปจยคามินี.
ติสฺโส ¶ ปฏิสมฺภิทา เนวเสกฺขนาเสกฺขา, อตฺถปฏิสมฺภิทา สิยา เสกฺขา, สิยา อเสกฺขา ¶ , สิยา เนวเสกฺขนาเสกฺขา. ติสฺโส ปฏิสมฺภิทา ปริตฺตา; อตฺถปฏิสมฺภิทา สิยา ปริตฺตา, สิยา อปฺปมาณา. นิรุตฺติปฏิสมฺภิทา ปริตฺตารมฺมณา; ติสฺโส ปฏิสมฺภิทา สิยา ปริตฺตารมฺมณา, สิยา มหคฺคตารมฺมณา, สิยา อปฺปมาณารมฺมณา.
ติสฺโส ปฏิสมฺภิทา มชฺฌิมา; อตฺถปฏิสมฺภิทา สิยา มชฺฌิมา, สิยา ปณีตา. ติสฺโส ปฏิสมฺภิทา อนิยตา; อตฺถปฏิสมฺภิทา สิยา สมฺมตฺตนิยตา, สิยา อนิยตา. นิรุตฺติปฏิสมฺภิทา น วตฺตพฺพา – มคฺคารมฺมณาติปิ, มคฺคเหตุกาติปิ, มคฺคาธิปตินีติปิ; อตฺถปฏิสมฺภิทา น มคฺคารมฺมณา, สิยา มคฺคเหตุกา, สิยา มคฺคาธิปตินี, สิยา น วตฺตพฺพา มคฺคเหตุกาติปิ, มคฺคาธิปตินีติปิ; ทฺเว ปฏิสมฺภิทา สิยา มคฺคารมฺมณา, น มคฺคเหตุกา, สิยา มคฺคาธิปติโน, สิยา น วตฺตพฺพา มคฺคารมฺมณาติปิ, มคฺคาธิปติโนติปิ.
ติสฺโส ปฏิสมฺภิทา สิยา อุปฺปนฺนา, สิยา อนุปฺปนฺนา, น วตฺตพฺพา อุปฺปาทิโนติ; อตฺถปฏิสมฺภิทา สิยา อุปฺปนฺนา, สิยา อนุปฺปนฺนา, สิยา อุปฺปาทินี. สิยา อตีตา, สิยา อนาคตา, สิยา ปจฺจุปฺปนฺนา. นิรุตฺติปฏิสมฺภิทา ปจฺจุปฺปนฺนารมฺมณา; ทฺเว ปฏิสมฺภิทา สิยา อตีตารมฺมณา, สิยา อนาคตารมฺมณา, สิยา ปจฺจุปฺปนฺนารมฺมณา ¶ ; อตฺถปฏิสมฺภิทา สิยา อตีตารมฺมณา, สิยา อนาคตารมฺมณา, สิยา ปจฺจุปฺปนฺนารมฺมณา, สิยา น วตฺตพฺพา อตีตารมฺมณาติปิ, อนาคตารมฺมณาติปิ, ปจฺจุปฺปนฺนารมฺมณาติปิ. สิยา อชฺฌตฺตา, สิยา พหิทฺธา, สิยา อชฺฌตฺตพหิทฺธา. นิรุตฺติปฏิสมฺภิทา พหิทฺธารมฺมณา; ติสฺโส ปฏิสมฺภิทา สิยา อชฺฌตฺตารมฺมณา, สิยา พหิทฺธารมฺมณา, สิยา อชฺฌตฺตพหิทฺธารมฺมณา. อนิทสฺสนอปฏิฆา.
๒. ทุกํ
๗๕๐. เหตู, สเหตุกา, เหตุสมฺปยุตฺตา, เหตู เจว สเหตุกา จ, เหตู เจว เหตุสมฺปยุตฺตา จ, น วตฺตพฺพา น เหตู สเหตุกาติปิ, นเหตูอเหตุกาติปิ.
สปฺปจฺจยา ¶ , สงฺขตา, อนิทสฺสนา, อปฺปฏิฆา, อรูปา, ติสฺโส ปฏิสมฺภิทา โลกิยา, อตฺถปฏิสมฺภิทา ¶ สิยา โลกิยา, สิยา โลกุตฺตรา, เกนจิ วิฺเยฺยา, เกนจิ น วิฺเยฺยา.
โน อาสวา. ติสฺโส ปฏิสมฺภิทา สาสวา; อตฺถปฏิสมฺภิทา สิยา สาสวา, สิยา อนาสวา. อาสววิปฺปยุตฺตา. ติสฺโส ปฏิสมฺภิทา ¶ น วตฺตพฺพา อาสวา เจว สาสวา จาติ, สาสวา เจว โน จ อาสวา; อตฺถปฏิสมฺภิทา น วตฺตพฺพา อาสโว [อาสวา (สี.) ธาตุวิภงฺเค ปน ปานานตฺตํ นตฺถิ] เจว สาสวา จาติ, สิยา สาสวา เจว โน จ อาสโว [อาสวา (สี.) ธาตุวิภงฺเค ปน ปานานตฺตํ นตฺถิ], สิยา น วตฺตพฺพา สาสวา เจว โน จ อาสวาติ. น วตฺตพฺพา อาสวา เจว อาสวสมฺปยุตฺตา จาติปิ, อาสวสมฺปยุตฺตา เจว โน จ อาสวาติปิ. ติสฺโส ปฏิสมฺภิทา อาสววิปฺปยุตฺตา สาสวา; อตฺถปฏิสมฺภิทา สิยา อาสววิปฺปยุตฺตา สาสวา, สิยา อาสววิปฺปยุตฺตา อนาสวา.
โน ¶ สํโยชนา…เป… โน คนฺถา…เป… โน โอฆา…เป… โน โยคา…เป… โน นีวรณา…เป… โน ปรามาสา…เป… สารมฺมณา. โน จิตฺตา, เจตสิกา, จิตฺตสมฺปยุตฺตา, จิตฺตสํสฏฺา, จิตฺตสมุฏฺานา, จิตฺตสหภุโน, จิตฺตานุปริวตฺติโน. จิตฺตสํสฏฺสมุฏฺานา, จิตฺตสํสฏฺสมุฏฺานสหภุโน, จิตฺตสํสฏฺสมุฏฺานานุปริวตฺติโน, พาหิรา, โน อุปาทา, อนุปาทินฺนา.
โน อุปาทานา…เป… โน กิเลสา…เป… น ทสฺสเนน ปหาตพฺพา. น ภาวนาย ปหาตพฺพา. น ทสฺสเนน ปหาตพฺพเหตุกา. น ภาวนาย ปหาตพฺพเหตุกา. ติสฺโส ปฏิสมฺภิทา สวิตกฺกา; อตฺถปฏิสมฺภิทา สิยา สวิตกฺกา, สิยา อวิตกฺกา. ติสฺโส ปฏิสมฺภิทา สวิจารา; อตฺถปฏิสมฺภิทา สิยา สวิจารา, สิยา อวิจารา. สิยา สปฺปีติกา, สิยา อปฺปีติกา. สิยา ปีติสหคตา, สิยา น ปีติสหคตา. สิยา สุขสหคตา, สิยา น สุขสหคตา. สิยา อุเปกฺขาสหคตา, สิยา น อุเปกฺขาสหคตา. ติสฺโส ปฏิสมฺภิทา กามาวจรา; อตฺถปฏิสมฺภิทา สิยา กามาวจรา, สิยา น กามาวจรา. น รูปาวจรา. น อรูปาวจรา ¶ . ติสฺโส ปฏิสมฺภิทา ปริยาปนฺนา; อตฺถปฏิสมฺภิทา สิยา ปริยาปนฺนา, สิยา อปริยาปนฺนา. ติสฺโส ปฏิสมฺภิทา อนิยฺยานิกา; อตฺถปฏิสมฺภิทา สิยา นิยฺยานิกา, สิยา อนิยฺยานิกา. ติสฺโส ปฏิสมฺภิทา อนิยตา; อตฺถปฏิสมฺภิทา สิยา นิยตา ¶ , สิยา อนิยตา. ติสฺโส ปฏิสมฺภิทา สอุตฺตรา; อตฺถปฏิสมฺภิทา สิยา สอุตฺตรา ¶ , สิยา อนุตฺตรา. อรณาติ.
ปฺหาปุจฺฉกํ.
ปฏิสมฺภิทาวิภงฺโค นิฏฺิโต.
๑๖. าณวิภงฺโค
๑. เอกกมาติกา
๗๕๑. เอกวิเธน ¶ ¶ ¶ าณวตฺถุ – ปฺจ วิฺาณา น เหตู, อเหตุกา, เหตุวิปฺปยุตฺตา, สปฺปจฺจยา, สงฺขตา, อรูปา, โลกิยา, สาสวา, สํโยชนิยา, คนฺถนิยา, โอฆนิยา, โยคนิยา, นีวรณิยา, ปรามฏฺา, อุปาทานิยา, สํกิเลสิกา, อพฺยากตา, สารมฺมณา, อเจตสิกา, วิปากา, อุปาทินฺนุปาทานิยา, อสํกิลิฏฺสํกิเลสิกา, น สวิตกฺกสวิจารา, น อวิตกฺกวิจารมตฺตา, อวิตกฺกอวิจารา, น ปีติสหคตา, เนว ทสฺสเนน น ภาวนาย ปหาตพฺพา, เนว ทสฺสเนน น ภาวนาย ปหาตพฺพเหตุกา, เนวาจยคามินาปจยคามิโน, เนวเสกฺขนาเสกฺขา ¶ , ปริตฺตา, กามาวจรา, น รูปาวจรา, น อรูปาวจรา, ปริยาปนฺนา, โน อปริยาปนฺนา, อนิยตา, อนิยฺยานิกา,
อุปฺปนฺนวตฺถุกา อุปฺปนฺนารมฺมณา,
(๓) ปุเรชาตวตฺถุกา ปุเรชาตารมฺมณา
(๔) อชฺฌตฺติกวตฺถุกา พาหิรารมฺมณา
(๕) อสมฺภินฺนวตฺถุกา อสมฺภินฺนารมฺมณา
(๖) นานาวตฺถุกา นานารมฺมณา
(๗) น อฺมฺสฺส ¶ โคจรวิสยํ ปจฺจนุโภนฺติ
(๘) น อสมนฺนาหารา อุปฺปชฺชนฺติ
(๙) น ¶ อมนสิการา อุปฺปชฺชนฺติ
(๑๐) น อพฺโพกิณฺณา อุปฺปชฺชนฺติ
(๑๑) น อปุพฺพํ อจริมํ อุปฺปชฺชนฺติ
(๑๒) น อฺมฺสฺส สมนนฺตรา อุปฺปชฺชนฺติ
(๑๓) ปฺจ วิฺาณา อนาโภคา
(๑๔) ปฺจหิ วิฺาเณหิ น กฺจิ [กิฺจิ (สี. ก.)] ธมฺมํ ปฏิวิชานาติ อฺตฺร อภินิปาตมตฺตา
(๑๕) ปฺจนฺนํ วิฺาณานํ สมนนฺตราปิ น กฺจิ ธมฺมํ ปฏิวิชานาติ
(๑๖) ปฺจหิ วิฺาเณหิ น กฺจิ อิริยาปถํ กปฺเปติ
(๑๗) ปฺจนฺนํ วิฺาณานํ สมนนฺตราปิ น กฺจิ อิริยาปถํ กปฺเปติ
(๑๘) ปฺจหิ วิฺาเณหิ น กายกมฺมํ น วจีกมฺมํ ปฏฺเปติ
(๑๙) ปฺจนฺนํ วิฺาณานํ สมนนฺตราปิ น กายกมฺมํ น วจีกมฺมํ ปฏฺเปติ
(๒๐) ปฺจหิ วิฺาเณหิ น กุสลากุสลํ ธมฺมํ สมาทิยติ
(๒๑) ปฺจนฺนํ วิฺาณานํ สมนนฺตราปิ น กุสลากุสลํ ธมฺมํ สมาทิยติ
(๒๒) ปฺจหิ ¶ วิฺาเณหิ น สมาปชฺชติ น วุฏฺาติ
(๒๓) ปฺจนฺนํ วิฺาณานํ สมนนฺตราปิ น สมาปชฺชติ น วุฏฺาติ
(๒๔) ปฺจหิ วิฺาเณหิ น จวติ น อุปฺปชฺชติ
(๒๕) ปฺจนฺนํ วิฺาณานํ สมนนฺตราปิ น จวติ น อุปฺปชฺชติ
(๒๖) ปฺจหิ วิฺาเณหิ น สุปติ น ¶ ปฏิพุชฺฌติ น สุปินํ ปสฺสติ
(๒๗) ปฺจนฺนํ วิฺาณานํ สมนนฺตราปิ น สุปติ น ปฏิพุชฺฌติ น สุปินํ ปสฺสติ, ยาถาวกวตฺถุวิภาวนา ปฺา
เอวํ เอกวิเธน าณวตฺถุ.
๒. ทุกมาติกา
๗๕๒. ทุวิเธน ¶ าณวตฺถุ –
(๑) โลกิยา ปฺา, โลกุตฺตรา ปฺา
(๒) เกนจิ วิฺเยฺยา ปฺา, เกนจิ น วิฺเยฺยา ปฺา
(๓) สาสวา ปฺา ¶ , อนาสวา ปฺา
(๔) อาสววิปฺปยุตฺตา สาสวา ปฺา, อาสววิปฺปยุตฺตา อนาสวา ปฺา
(๕) สํโยชนิยา ปฺา, อสํโยชนิยา ปฺา
(๖) สํโยชนวิปฺปยุตฺตา สํโยชนิยา ปฺา, สํโยชนวิปฺปยุตฺตา อสํโยชนิยา ปฺา
(๗) คนฺถนิยา ปฺา, อคนฺถนิยา ปฺา
(๘) คนฺถวิปฺปยุตฺตา คนฺถนิยา ปฺา, คนฺถวิปฺปยุตฺตา อคนฺถนิยา ปฺา
(๙) โอฆนิยา ปฺา, อโนฆนิยา ปฺา
(๑๐) โอฆวิปฺปยุตฺตา โอฆนิยา ปฺา, โอฆวิปฺปยุตฺตา อโนฆนิยา ปฺา
(๑๑) โยคนิยา ปฺา, อโยคนิยา ปฺา
(๑๒) โยควิปฺปยุตฺตา โยคนิยา ปฺา, โยควิปฺปยุตฺตา อโยคนิยา ปฺา
(๑๓) นีวรณิยา ปฺา, อนีวรณิยา ปฺา
(๑๔) นีวรณวิปฺปยุตฺตา นีวรณิยา ปฺา, นีวรณวิปฺปยุตฺตา อนีวรณิยา ปฺา
(๑๕) ปรามฏฺา ¶ ปฺา, อปรามฏฺา ปฺา
(๑๖) ปรามาสวิปฺปยุตฺตา ปรามฏฺา ปฺา, ปรามาสวิปฺปยุตฺตา อปรามฏฺา ปฺา
(๑๗) อุปาทินฺนา ปฺา, อนุปาทินฺนา ปฺา
(๑๘) อุปาทานิยา ปฺา, อนุปาทานิยา ปฺา
(๑๙) อุปาทานวิปฺปยุตฺตา ¶ อุปาทานิยา ปฺา, อุปาทานวิปฺปยุตฺตา อนุปาทานิยา ปฺา
(๒๐) สํกิเลสิกา ปฺา, อสํกิเลสิกา ปฺา
(๒๑) กิเลสวิปฺปยุตฺตา สํกิเลสิกา ปฺา, กิเลสวิปฺปยุตฺตา อสํกิเลสิกา ปฺา
(๒๒) สวิตกฺกา ปฺา, อวิตกฺกา ปฺา
(๒๓) สวิจารา ปฺา, อวิจารา ปฺา
(๒๔) สปฺปีติกา ปฺา, อปฺปีติกา ปฺา
(๒๕) ปีติสหคตา ปฺา, น ปีติสหคตา ปฺา
(๒๖) สุขสหคตา ปฺา, น สุขสหคตา ปฺา
(๒๗) อุเปกฺขาสหคตา ปฺา, น อุเปกฺขาสหคตา ปฺา
(๒๘) กามาวจรา ปฺา ¶ , น กามาวจรา ปฺา
(๒๙) รูปาวจรา ปฺา, น รูปาวจรา ปฺา
(๓๐) อรูปาวจรา ปฺา, น อรูปาวจรา ปฺา
(๓๑) ปริยาปนฺนา ปฺา, อปริยาปนฺนา ปฺา
(๓๒) นิยฺยานิกา ปฺา, อนิยฺยานิกา ปฺา
(๓๓) นิยตา ปฺา, อนิยตา ปฺา
(๓๔) สอุตฺตรา ปฺา ¶ , อนุตฺตรา ปฺา
(๓๕) อตฺถชาปิกา ปฺา, ชาปิตตฺถา ปฺา
เอวํ ทุวิเธน าณวตฺถุ.
๓. ติกมาติกา
(๑) จินฺตามยา ปฺา, สุตมยา ปฺา, ภาวนามยา ปฺา
(๒) ทานมยา ปฺา, สีลมยา ปฺา, ภาวนามยา ปฺา
(๓) อธิสีเล ปฺา, อธิจิตฺเต ปฺา, อธิปฺาย ปฺา
(๔) อายโกสลฺลํ, อปายโกสลฺลํ, อุปายโกสลฺลํ
(๕) วิปากา ปฺา, วิปากธมฺมธมฺมา ปฺา, เนววิปากนวิปากธมฺมธมฺมา ปฺา
(๖) อุปาทินฺนุปาทานิยา ปฺา, อนุปาทินฺนุปาทานิยา ปฺา, อนุปาทินฺนอนุปาทานิยา ปฺา
(๗) สวิตกฺกสวิจารา ปฺา, อวิตกฺกวิจารมตฺตา ปฺา, อวิตกฺกอวิจารา ปฺา
(๘) ปีติสหคตา ปฺา, สุขสหคตา ปฺา, อุเปกฺขาสหคตา ปฺา
(๙) อาจยคามินี ปฺา, อปจยคามินี ปฺา, เนวาจยคามินาปจยคามินี ปฺา
(๑๐) เสกฺขา ปฺา, อเสกฺขา ปฺา, เนวเสกฺขนาเสกฺขา ปฺา
(๑๑) ปริตฺตา ปฺา, มหคฺคตา ปฺา, อปฺปมาณา ปฺา
(๑๒) ปริตฺตารมฺมณา ปฺา, มหคฺคตารมฺมณา ปฺา, อปฺปมาณารมฺมณา ปฺา
(๑๓) มคฺคารมฺมณา ปฺา, มคฺคเหตุกา ปฺา, มคฺคาธิปตินี ปฺา
(๑๔) อุปฺปนฺนา ปฺา ¶ , อนุปฺปนฺนา ปฺา, อุปฺปาทินี ปฺา
(๑๕) อตีตา ¶ ปฺา, อนาคตา ปฺา, ปจฺจุปฺปนฺนา ปฺา
(๑๖) อตีตารมฺมณา ปฺา, อนาคตารมฺมณา ปฺา, ปจฺจุปฺปนฺนารมฺมณา ปฺา
(๑๗) อชฺฌตฺตา ¶ ปฺา, พหิทฺธา ปฺา, อชฺฌตฺตพหิทฺธา ปฺา
(๑๘) อชฺฌตฺตารมฺมณา ปฺา, พหิทฺธารมฺมณา ปฺา, อชฺฌตฺตพหิทฺธารมฺมณา ปฺา
(๑๙) สวิตกฺกสวิจารา ปฺา อตฺถิ วิปากา, อตฺถิ วิปากธมฺมธมฺมา, อตฺถิ เนววิปากนวิปากธมฺมธมฺมา
(๒๐) อตฺถิ อุปาทินฺนุปาทานิยา, อตฺถิ อนุปาทินฺนุปาทานิยา, อตฺถิ อนุปาทินฺนอนุปาทานิยา
(๒๑) อตฺถิ ปีติสหคตา, อตฺถิ สุขสหคตา, อตฺถิ อุเปกฺขาสหคตา
(๒๒) อตฺถิ อาจยคามินี, อตฺถิ อปจยคามินี, อตฺถิ เนวาจยคามินาปจยคามินี
(๒๓) อตฺถิ เสกฺขา, อตฺถิ อเสกฺขา, อตฺถิ เนวเสกฺขนาเสกฺขา
(๒๔) อตฺถิ ปริตฺตา, อตฺถิ มหคฺคตา, อตฺถิ อปฺปมาณา
(๒๕) อตฺถิ ปริตฺตารมฺมณา, อตฺถิ มหคฺคตารมฺมณา, อตฺถิ อปฺปมาณารมฺมณา
(๒๖) อตฺถิ มคฺคารมฺมณา, อตฺถิ มคฺคเหตุกา, อตฺถิ มคฺคาธิปตินี
(๒๗) อตฺถิ อุปฺปนฺนา, อตฺถิ อนุปฺปนฺนา, อตฺถิ อุปฺปาทินี
(๒๘) อตฺถิ อตีตา, อตฺถิ อนาคตา ¶ , อตฺถิ ปจฺจุปฺปนฺนา
(๒๙) อตฺถิ ¶ อตีตารมฺมณา, อตฺถิ อนาคตารมฺมณา, อตฺถิ ปจฺจุปฺปนฺนารมฺมณา
(๓๐) อตฺถิ อชฺฌตฺตา, อตฺถิ พหิทฺธา, อตฺถิ อชฺฌตฺตพหิทฺธา
(๓๑) อตฺถิ อชฺฌตฺตารมฺมณา, อตฺถิ พหิทฺธารมฺมณา, อตฺถิ อชฺฌตฺตพหิทฺธารมฺมณา
(๓๒) อวิตกฺกวิจารมตฺตา ปฺา อตฺถิ วิปากา, อตฺถิ วิปากธมฺมธมฺมา, อตฺถิ เนววิปากนวิปากธมฺมธมฺมา
(๓๓) อตฺถิ อุปาทินฺนุปาทานิยา, อตฺถิ อนุปาทินฺนุปาทานิยา, อตฺถิ อนุปาทินฺนอนุปาทานิยา
(๓๔) อตฺถิ ¶ อาจยคามินี, อตฺถิ อปจยคามินี, อตฺถิ เนวาจยคามินาปจยคามินี
(๓๕) อตฺถิ เสกฺขา, อตฺถิ อเสกฺขา, อตฺถิ เนวเสกฺขนาเสกฺขา
(๓๖) อตฺถิ อุปฺปนฺนา, อตฺถิ อนุปฺปนฺนา, อตฺถิ อุปฺปาทินี
(๓๗) อตฺถิ อตีตา, อตฺถิ อนาคตา, อตฺถิ ปจฺจุปฺปนฺนา
(๓๘) อตฺถิ อชฺฌตฺตา, อตฺถิ พหิทฺธา, อตฺถิ อชฺฌตฺตพหิทฺธา
(๓๙) อวิตกฺกอวิจารา ปฺา อตฺถิ วิปากา, อตฺถิ วิปากธมฺมธมฺมา, อตฺถิ เนววิปากนวิปากธมฺมธมฺมา
(๔๐) อตฺถิ อุปาทินฺนุปาทานิยา, อตฺถิ อนุปฺปาทินฺนุปาทานิยา, อตฺถิ อนุปฺปาทินฺนอนุปาทานิยา
(๔๑) อตฺถิ ปีติสหคตา, อตฺถิ สุขสหคตา, อตฺถิ อุเปกฺขาสหคตา
(๔๒) อตฺถิ อาจยคามินี, อตฺถิ อปจยคามินี, อตฺถิ เนวาจยคามินาปจยคามินี
(๔๓) อตฺถิ ¶ เสกฺขา, อตฺถิ อเสกฺขา, อตฺถิ เนวเสกฺขนาเสกฺขา
(๔๔) อตฺถิ ปริตฺตารมฺมณา, อตฺถิ มหคฺคตารมฺมณา, อตฺถิ อปฺปมาณารมฺมณา
(๔๕) อตฺถิ มคฺคารมฺมณา, อตฺถิ มคฺคเหตุกา, อตฺถิ มคฺคาธิปตินี
(๔๖) อตฺถิ อุปฺปนฺนา, อตฺถิ อนุปฺปนฺนา, อตฺถิ อุปฺปาทินี
(๔๗) อตฺถิ อตีตา, อตฺถิ อนาคตา, อตฺถิ ปจฺจุปฺปนฺนา
(๔๘) อตฺถิ อตีตารมฺมณา, อตฺถิ อนาคตารมฺมณา, อตฺถิ ปจฺจุปฺปนฺนารมฺมณา
(๔๙) อตฺถิ อชฺฌตฺตา, อตฺถิ พหิทฺธา, อตฺถิ อชฺฌตฺตพหิทฺธา
(๕๐) อตฺถิ อชฺฌตฺตารมฺมณา, อตฺถิ พหิทฺธารมฺมณา, อตฺถิ อชฺฌตฺตพหิทฺธารมฺมณา
(๕๑) ปีติสหคตา ¶ ปฺา สุขสหคตา ปฺา อตฺถิ วิปากา, อตฺถิ วิปากธมฺมธมฺมา, อตฺถิ เนววิปากนวิปากธมฺมธมฺมา ¶
(๕๒) อตฺถิ ¶ อุปาทินฺนุปาทานิยา, อตฺถิ อนุปาทินฺนุปาทานิยา, อตฺถิ อนุปาทินฺนอนุปาทานิยา
(๕๓) อตฺถิ สวิตกฺกสวิจารา, อตฺถิ อวิตกฺกวิจารมตฺตา, อตฺถิ อวิตกฺกอวิจารา
(๕๔) อตฺถิ อาจยคามินี, อตฺถิ อปจยคามินี, อตฺถิ เนวาจยคามินาปจยคามินี
(๕๕) อตฺถิ เสกฺขา, อตฺถิ อเสกฺขา, อตฺถิ เนวเสกฺขนาเสกฺขา
(๕๖) อตฺถิ ปริตฺตา, อตฺถิ มหคฺคตา, อตฺถิ อปฺปมาณา
(๕๗) อตฺถิ ¶ ปริตฺตารมฺมณา, อตฺถิ มหคฺคตารมฺมณา, อตฺถิ อปฺปมาณารมฺมณา
(๕๘) อตฺถิ มคฺคารมฺมณา ¶ , อตฺถิ มคฺคเหตุกา, อตฺถิ มคฺคาธิปตินี
(๕๙) อตฺถิ อุปฺปนฺนา, อตฺถิ อนุปฺปนฺนา, อตฺถิ อุปฺปาทินี
(๖๐) อตฺถิ อตีตา, อตฺถิ อนาคตา, อตฺถิ ปจฺจุปฺปนฺนา
(๖๑) อตฺถิ อตีตารมฺมณา, อตฺถิ อนาคตารมฺมณา, อตฺถิ ปจฺจุปฺปนฺนารมฺมณา
(๖๒) อตฺถิ อชฺฌตา, อตฺถิ พหิทฺธา, อตฺถิ อชฺฌตฺตพหิทฺธา
(๖๓) อตฺถิ อชฺฌตฺตารมฺมณา, อตฺถิ พหิทฺธารมฺมณา, อตฺถิ อชฺฌตฺตพหิทฺธารมฺมณา
(๖๔) อุเปกฺขาสหคตา ปฺา อตฺถิ วิปากา, อตฺถิ วิปากธมฺมธมฺมา, อตฺถิ เนววิปากนวิปากธมฺมธมฺมา
(๖๕) อตฺถิ อุปาทินฺนุปาทานิยา, อตฺถิ อนุปาทินฺนุปาทานิยา, อตฺถิ อนุปาทินฺนอนุปาทานิยา
(๖๖) อตฺถิ อาจยคามินี, อตฺถิ อปจยคามินี, อตฺถิ เนวาจยคามินาปจยคามินี
(๖๗) อตฺถิ ¶ เสกฺขา, อตฺถิ อเสกฺขา, อตฺถิ เนวเสกฺขนาเสกฺขา
(๖๘) อตฺถิ ปริตฺตา, อตฺถิ มหคฺคตา, อตฺถิ อปฺปมาณา
(๖๙) อตฺถิ ปริตฺตารมฺมณา, อตฺถิ มหคฺคตารมฺมณา, อตฺถิ อปฺปมาณารมฺมณา
(๗๐) อตฺถิ มคฺคารมฺมณา, อตฺถิ มคฺคเหตุกา, อตฺถิ มคฺคาธิปตินี
(๗๑) อตฺถิ ¶ ¶ อุปฺปนฺนา, อตฺถิ อนุปฺปนฺนา, อตฺถิ อุปฺปาทินี
(๗๒) อตฺถิ อตีตา, อตฺถิ อนาคตา, อตฺถิ ปจฺจุปฺปนฺนา
(๗๓) อตฺถิ อตีตารมฺมณา, อตฺถิ อนาคตารมฺมณา, อตฺถิ ปจฺจุปฺปนฺนารมฺมณา
(๗๔) อตฺถิ อชฺฌตฺตา, อตฺถิ พหิทฺธา, อตฺถิ อชฺฌตฺตพหิทฺธา
(๗๕) อตฺถิ อชฺฌตฺตารมฺมณา, อตฺถิ พหิทฺธารมฺมณา, อตฺถิ อชฺฌตฺตพหิทฺธารมฺมณา
เอวํ ติวิเธน าณวตฺถุ.
๔. จตุกฺกมาติกา
(๑) กมฺมสฺสกตาณํ, สจฺจานุโลมิกํ าณํ, มคฺคสมงฺคิสฺส าณํ, ผลสมงฺคิสฺส าณํ
(๒) ทุกฺเข าณํ, ทุกฺขสมุทเย าณํ, ทุกฺขนิโรเธ าณํ, ทุกฺขนิโรธคามินิยา ปฏิปทาย าณํ
(๓) กามาวจรา ปฺา, รูปาวจรา ปฺา, อรูปาวจรา ปฺา, อปริยาปนฺนา ปฺา
(๔) ธมฺเม าณํ, อนฺวเย าณํ, ปริเย [ปริจฺเจ (สพฺพตฺถ) ปสฺส ทีฆนิกาเย] าณํ, สมฺมุติาณํ [สมฺมติาณํ (สฺยา.) ปสฺส ทีฆนิกาเย]
(๕) อตฺถิ ¶ ปฺา อาจยาย โน อปจยาย, อตฺถิ ปฺา อปจยาย โน อาจยาย, อตฺถิ ปฺา อาจยาย เจว อปจยาย จ, อตฺถิ ปฺา เนวาจยาย โน อปจยาย
(๖) อตฺถิ ปฺา นิพฺพิทาย โน ปฏิเวธาย, อตฺถิ ปฺา ปฏิเวธาย โน นิพฺพิทาย, อตฺถิ ปฺา นิพฺพิทาย เจว ปฏิเวธาย จ, อตฺถิ ปฺา เนว นิพฺพิทาย โน ปฏิเวธาย
(๗) หานภาคินี ¶ ปฺา, ิติภาคินี ปฺา, วิเสสภาคินี ปฺา, นิพฺเพธภาคินี ปฺา
(๘) จตสฺโส ¶ ปฏิสมฺภิทา
(๙) จตสฺโส ปฏิปทา
(๑๐) จตฺตาริ อารมฺมณานิ
(๑๑) ชรามรเณ าณํ, ชรามรณสมุทเย าณํ, ชรามรณนิโรเธ าณํ, ชรามรณนิโรธคามินิยา ปฏิปทาย ¶ าณํ
(๑๒-๒๑) ชาติยา าณํ…เป… ภเว าณํ…เป… อุปาทาเน าณํ…เป… ตณฺหาย าณํ…เป… เวทนาย าณํ…เป… ผสฺเส าณํ…เป… สฬายตเน าณํ…เป… นามรูเป าณํ…เป… วิฺาเณ าณํ…เป… สงฺขาเรสุ าณํ, สงฺขารสมุทเย าณํ, สงฺขารนิโรเธ าณํ, สงฺขารนิโรธคามินิยา ปฏิปทาย าณํ. เอวํ จตุพฺพิเธน าณวตฺถุ.
๕. ปฺจกมาติกา
(๑) ปฺจงฺคิโก สมฺมาสมาธิ (๒) ปฺจาณิโก สมฺมาสมาธิ
เอวํ ปฺจวิเธน าณวตฺถุ.
๖. ฉกฺกมาติกา
๗๕๖. ฉพฺพิเธน ¶ าณวตฺถุ –
(๑) ฉสุ อภิฺาสุ ปฺา
เอวํ ฉพฺพิเธน าณวตฺถุ.
๗. สตฺตกมาติกา
(๑) สตฺตสตฺตติ าณวตฺถูนิ
เอวํ สตฺตวิเธน าณวตฺถุ.
๘. อฏฺกมาติกา
๗๕๘. อฏฺวิเธน ¶ าณวตฺถุ –
(๑) จตูสุ มคฺเคสุ, จตูสุ ผเลสุ ปฺา
เอวํ อฏฺวิเธน าณวตฺถุ.
๙. นวกมาติกา
(๑) นวสุ อนุปุพฺพวิหารสมาปตฺตีสุ ปฺา
เอวํ นววิเธน าณวตฺถุ.
๑๐. ทสกมาติกา
๗๖๐. ทสวิเธน ¶ าณวตฺถุ – ทส ตถาคตสฺส ตถาคตพลานิ เยหิ พเลหิ สมนฺนาคโต ตถาคโต อาสภํ านํ ปฏิชานาติ, ปริสาสุ ¶ สีหนาทํ นทติ, พฺรหฺมจกฺกํ ปวตฺเตติ. กตมานิ ทส?
(๑) อิธ ตถาคโต านฺจ านโต อฏฺานฺจ อฏฺานโต ยถาภูตํ ปชานาติ. ยมฺปิ ตถาคโต านฺจ านโต อฏฺานฺจ อฏฺานโต ยถาภูตํ ปชานาติ, อิทมฺปิ ตถาคตสฺส ตถาคตพลํ โหติ, ยํ พลํ อาคมฺม ตถาคโต อาสภํ านํ ปฏิชานาติ, ปริสาสุ สีหนาทํ นทติ, พฺรหฺมจกฺกํ ปวตฺเตติ ¶ .
(๒) ปุน จปรํ ตถาคโต อตีตานาคตปจฺจุปฺปนฺนานํ กมฺมสมาทานานํ านโส เหตุโส วิปากํ ยถาภูตํ ปชานาติ. ยมฺปิ ตถาคโต อตีตานาคตปจฺจุปฺปนฺนานํ กมฺมสมาทานานํ านโส เหตุโส วิปากํ ยถาภูตํ ปชานาติ, อิทมฺปิ ตถาคตสฺส ตถาคตพลํ โหติ, ยํ พลํ อาคมฺม ตถาคโต อาสภํ านํ ปฏิชานาติ, ปริสาสุ สีหนาทํ นทติ, พฺรหฺมจกฺกํ ปวตฺเตติ.
(๓) ปุน จปรํ ตถาคโต สพฺพตฺถคามินึ ปฏิปทํ ยถาภูตํ ปชานาติ. ยมฺปิ ตถาคโต สพฺพตฺถคามินึ ปฏิปทํ ยถาภูตํ ปชานาติ, อิทมฺปิ ตถาคตสฺส ตถาคตพลํ โหติ, ยํ พลํ อาคมฺม ตถาคโต อาสภํ านํ ปฏิชานาติ, ปริสาสุ สีหนาทํ นทติ, พฺรหฺมจกฺกํ ปวตฺเตติ.
(๔) ปุน จปรํ ตถาคโต อเนกธาตุ นานาธาตุโลกํ [อเนกธาตุํ นานาธาตุํ โลกํ (สฺยา.) ม. นิ. ๑.๑๔๘] ยถาภูตํ ปชานาติ. ยมฺปิ ตถาคโต อเนกธาตุ นานาธาตุโลกํ ยถาภูตํ ปชานาติ, อิทมฺปิ ตถาคตสฺส ตถาคตพลํ โหติ, ยํ พลํ อาคมฺม ตถาคโต อาสภํ านํ ปฏิชานาติ, ปริสาสุ สีหนาทํ นทติ, พฺรหฺมจกฺกํ ปวตฺเตติ.
(๕) ปุน จปรํ ตถาคโต สตฺตานํ นานาธิมุตฺติกตํ ยถาภูตํ ปชานาติ. ยมฺปิ ตถาคโต สตฺตานํ ¶ นานาธิมุตฺติกตํ ¶ ยถาภูตํ ปชานาติ, อิทมฺปิ ตถาคตสฺส ตถาคตพลํ โหติ, ยํ พลํ อาคมฺม ตถาคโต อาสภํ านํ ปฏิชานาติ, ปริสาสุ สีหนาทํ นทติ, พฺรหฺมจกฺกํ ปวตฺเตติ.
(๖) ปุน จปรํ ตถาคโต ปรสตฺตานํ ปรปุคฺคลานํ อินฺทฺริยปโรปริยตฺตํ ยถาภูตํ ปชานาติ. ยมฺปิ ตถาคโต ปรสตฺตานํ ปรปุคฺคลานํ อินฺทฺริยปโรปริยตฺตํ ยถาภูตํ ปชานาติ ¶ , อิทมฺปิ ตถาคตสฺส ตถาคตพลํ ¶ โหติ, ยํ พลํ อาคมฺม ตถาคโต อาสภํ านํ ปฏิชานาติ, ปริสาสุ สีหนาทํ นทติ, พฺรหฺมจกฺกํ ปวตฺเตติ.
(๗) ปุน จปรํ ตถาคโต ฌานวิโมกฺขสมาธิสมาปตฺตีนํ สํกิเลสํ โวทานํ วุฏฺานํ ยถาภูตํ ปชานาติ. ยมฺปิ ตถาคโต ฌานวิโมกฺขสมาธิสมาปตฺตีนํ สํกิเลสํ โวทานํ วุฏฺานํ ยถาภูตํ ปชานาติ, อิทมฺปิ ตถาคตสฺส ตถาคตพลํ โหติ, ยํ พลํ อาคมฺม ตถาคโต อาสภํ านํ ปฏิชานาติ, ปริสาสุ สีหนาทํ นทติ, พฺรหฺมจกฺกํ ปวตฺเตติ.
(๘) ปุน จปรํ ตถาคโต ปุพฺเพนิวาสานุสฺสตึ ยถาภูตํ ปชานาติ. ยมฺปิ ตถาคโต ปุพฺเพนิวาสานุสฺสตึ ยถาภูตํ ปชานาติ, อิทมฺปิ ตถาคตสฺส ตถาคตพลํ โหติ, ยํ พลํ อาคมฺม ตถาคโต อาสภํ านํ ปฏิชานาติ, ปริสาสุ สีหนาทํ นทติ, พฺรหฺมจกฺกํ ปวตฺเตติ.
(๙) ปุน จปรํ ตถาคโต สตฺตานํ จุตูปปาตํ ยถาภูตํ ปชานาติ. ยมฺปิ ตถาคโต สตฺตานํ จุตูปปาตํ ยถาภูตํ ปชานาติ, อิทมฺปิ ตถาคตสฺส ตถาคตพลํ โหติ, ยํ พลํ อาคมฺม ตถาคโต อาสภํ านํ ปฏิชานาติ, ปริสาสุ สีหนาทํ นทติ, พฺรหฺมจกฺกํ ปวตฺเตติ.
(๑๐) ปุน จปรํ ตถาคโต อาสวานํ ขยํ ยถาภูตํ ปชานาติ. ยมฺปิ ตถาคโต อาสวานํ ขยํ ยถาภูตํ ปชานาติ, อิทมฺปิ ตถาคตสฺส ตถาคตพลํ โหติ, ยํ พลํ อาคมฺม ตถาคโต อาสภํ านํ ปฏิชานาติ, ปริสาสุ สีหนาทํ นทติ, พฺรหฺมจกฺกํ ปวตฺเตติ. อิมานิ ¶ ทส ตถาคตสฺส ตถาคตพลานิ, เยหิ พเลหิ สมนฺนาคโต ตถาคโต อาสภํ านํ ปฏิชานาติ, ปริสาสุ สีหนาทํ ¶ นทติ, พฺรหฺมจกฺกํ ปวตฺเตติ.
เอวํ ทสวิเธน าณวตฺถุ.
มาติกา
๑. เอกกนิทฺเทโส
๗๖๑. ปฺจ ¶ วิฺาณา ¶ น เหตุเมว, อเหตุกเมว, เหตุวิปฺปยุตฺตเมว, สปฺปจฺจยเมว, สงฺขตเมว, อรูปเมว, โลกิยเมว, สาสวเมว, สํโยชนิยเมว, คนฺถนิยเมว, โอฆนิยเมว, โยคนิยเมว, นีวรณิยเมว, ปรามฏฺเมว, อุปาทานิยเมว, สํกิเลสิกเมว, อพฺยากตเมว, สารมฺมณเมว, อเจตสิกเมว, วิปากเมว, อุปาทินฺนุปาทานิยเมว, อสํกิลิฏฺสํกิเลสิกเมว, น สวิตกฺกสวิจารเมว, น อวิตกฺกวิจารมตฺตเมว, อวิตกฺกอวิจารเมว, น ปีติสหคตเมว, เนว ทสฺสเนน น ภาวนาย ปหาตพฺพเมว, เนว ทสฺสเนน น ภาวนาย ปหาตพฺพเหตุกเมว, เนวาจยคามินาปจยคามิเมว, เนวเสกฺขนาเสกฺขเมว, ปริตฺตเมว, กามาวจรเมว, น รูปาวจรเมว, น อรูปาวจรเมว, ปริยาปนฺนเมว, โน อปริยาปนฺนเมว, อนิยตเมว, อนิยฺยานิกเมว, อุปฺปนฺนํ มโนวิฺาณวิฺเยฺยเมว, อนิจฺจเมว, ชราภิภูตเมว.
๗๖๒. ปฺจ วิฺาณา อุปฺปนฺนวตฺถุกา, อุปฺปนฺนารมฺมณาติ อุปฺปนฺนสฺมึ วตฺถุสฺมึ อุปฺปนฺเน อารมฺมเณ อุปฺปชฺชนฺติ.
ปุเรชาตวตฺถุกา, ปุเรชาตารมฺมณาติ ปุเรชาตสฺมึ วตฺถุสฺมึ ปุเรชาเต อารมฺมเณ อุปฺปชฺชนฺติ.
อชฺฌตฺติกวตฺถุกา ¶ , พาหิรารมฺมณาติ ปฺจนฺนํ วิฺาณานํ วตฺถุ อชฺฌตฺติกา อารมฺมณา พาหิรา.
อสมฺภินฺนวตฺถุกา, อสมฺภินฺนารมฺมณาติ อสมฺภินฺนสฺมึ วตฺถุสฺมึ อสมฺภินฺเน ¶ อารมฺมเณ อุปฺปชฺชนฺติ.
นานาวตฺถุกา, นานารมฺมณาติ อฺํ จกฺขุวิฺาณสฺส วตฺถุ จ อารมฺมณฺจ, อฺํ โสตวิฺาณสฺส วตฺถุ จ อารมฺมณฺจ, อฺํ ฆานวิฺาณสฺส วตฺถุ จ อารมฺมณฺจ, อฺํ ชิวฺหาวิฺาณสฺส วตฺถุ จ อารมฺมณฺจ, อฺํ กายวิฺาณสฺส วตฺถุ จ อารมฺมณฺจ.
๗๖๓. น อฺมฺสฺส โคจรวิสยํ ปจฺจนุโภนฺตีติ จกฺขุวิฺาณสฺส โคจรวิสยํ โสตวิฺาณํ น ปจฺจนุโภติ, โสตวิฺาณสฺส โคจรวิสยมฺปิ จกฺขุวิฺาณํ น ปจฺจนุโภติ. จกฺขุวิฺาณสฺส โคจรวิสยํ ฆานวิฺาณํ น ปจฺจนุโภติ, ฆานวิฺาณสฺส โคจรวิสยมฺปิ จกฺขุวิฺาณํ ¶ น ปจฺจนุโภติ. จกฺขุวิฺาณสฺส โคจรวิสยํ ชิวฺหาวิฺาณํ น ¶ ปจฺจนุโภติ, ชิวฺหาวิฺาณสฺส โคจรวิสยมฺปิ จกฺขุวิฺาณํ น ปจฺจนุโภติ. จกฺขุวิฺาณสฺส โคจรวิสยํ กายวิฺาณํ น ปจฺจนุโภติ, กายวิฺาณสฺส โคจรวิสยมฺปิ จกฺขุวิฺาณํ น ปจฺจนุโภติ. โสตวิฺาณสฺส…เป… ฆานวิฺาณสฺส…เป… ชิวฺหาวิฺาณสฺส…เป… กายวิฺาณสฺส โคจรวิสยํ จกฺขุวิฺาณํ น ปจฺจนุโภติ, จกฺขุวิฺาณสฺส โคจรวิสยมฺปิ กายวิฺาณํ น ปจฺจนุโภติ. กายวิฺาณสฺส โคจรวิสยํ โสตวิฺาณํ น ปจฺจนุโภติ, โสตวิฺาณสฺส โคจรวิสยมฺปิ กายวิฺาณํ น ปจฺจนุโภติ. กายวิฺาณสฺส โคจรวิสยํ ฆานวิฺาณํ น ปจฺจนุโภติ, ฆานวิฺาณสฺส โคจรวิสยมฺปิ กายวิฺาณํ น ปจฺจนุโภติ. กายวิฺาณสฺส โคจรวิสยํ ชิวฺหาวิฺาณํ น ¶ ปจฺจนุโภติ, ชิวฺหาวิฺาณสฺส โคจรวิสยมฺปิ กายวิฺาณํ น ปจฺจนุโภติ.
๗๖๔. น อสมนฺนาหารา อุปฺปชฺชนฺตีติ สมนฺนาหรนฺตสฺส อุปฺปชฺชนฺติ.
น ¶ อมนสิการา อุปฺปชฺชนฺตีติ มนสิกโรนฺตสฺส อุปฺปชฺชนฺติ.
น อพฺโพกิณฺณา อุปฺปชฺชนฺตีติ น ปฏิปาฏิยา อุปฺปชฺชนฺติ.
น อปุพฺพํ อจริมํ อุปฺปชฺชนฺตีติ น เอกกฺขเณ อุปฺปชฺชนฺติ.
๗๖๕. น อฺมฺสฺส สมนนฺตรา อุปฺปชฺชนฺตีติ จกฺขุวิฺาณสฺส อุปฺปนฺนสมนนฺตรา โสตวิฺาณํ น อุปฺปชฺชติ, โสตวิฺาณสฺส อุปฺปนฺนสมนนฺตราปิ จกฺขุวิฺาณํ น อุปฺปชฺชติ. จกฺขุวิฺาณสฺส อุปฺปนฺนสมนนฺตรา ฆานวิฺาณํ น อุปฺปชฺชติ, ฆานวิฺาณสฺส อุปฺปนฺนสมนนฺตราปิ จกฺขุวิฺาณํ น อุปฺปชฺชติ. จกฺขุวิฺาณสฺส อุปฺปนฺนสมนนฺตรา ชิวฺหาวิฺาณํ น อุปฺปชฺชติ, ชิวฺหาวิฺาณสฺส อุปฺปนฺนสมนนฺตราปิ จกฺขุวิฺาณํ น อุปฺปชฺชติ. จกฺขุวิฺาณสฺส อุปฺปนฺนสมนนฺตรา กายวิฺาณํ น อุปฺปชฺชติ, กายวิฺาณสฺส อุปฺปนฺนสมนนฺตราปิ จกฺขุวิฺาณํ น อุปฺปชฺชติ. โสตวิฺาณสฺส…เป… ฆานวิฺาณสฺส…เป… ชิวฺหาวิฺาณสฺส…เป… กายวิฺาณสฺส อุปฺปนฺนสมนนฺตรา จกฺขุวิฺาณํ น อุปฺปชฺชติ, จกฺขุวิฺาณสฺส อุปฺปนฺนสมนนฺตราปิ กายวิฺาณํ น อุปฺปชฺชติ. กายวิฺาณสฺส อุปฺปนฺนสมนนฺตรา โสตวิฺาณํ น อุปฺปชฺชติ, โสตวิฺาณสฺส อุปฺปนฺนสมนนฺตราปิ ¶ กายวิฺาณํ น อุปฺปชฺชติ. กายวิฺาณสฺส อุปฺปนฺนสมนนฺตรา ฆานวิฺาณํ น อุปฺปชฺชติ, ฆานวิฺาณสฺส ¶ ¶ อุปฺปนฺนสมนนฺตราปิ กายวิฺาณํ น อุปฺปชฺชติ. กายวิฺาณสฺส อุปฺปนฺนสมนนฺตรา ชิวฺหาวิฺาณํ น อุปฺปชฺชติ, ชิวฺหาวิฺาณสฺส อุปฺปนฺนสมนนฺตราปิ กายวิฺาณํ น อุปฺปชฺชติ.
๗๖๖. ปฺจ วิฺาณา อนาโภคาติ ปฺจนฺนํ วิฺาณานํ นตฺถิ อาวฏฺฏนา วา อาโภโค วา สมนฺนาหาโร วา มนสิกาโร วา.
ปฺจหิ วิฺาเณหิ น กฺจิ ธมฺมํ ปฏิวิชานาตีติ ปฺจหิ วิฺาเณหิ น กฺจิ ธมฺมํ ปฏิวิชานาติ.
อฺตฺร อภินิปาตมตฺตาติ อฺตฺร อาปาตมตฺตา.
ปฺจนฺนํ ¶ วิฺาณานํ สมนนฺตราปิ น กฺจิ ธมฺมํ ปฏิวิชานาตีติ ปฺจนฺนํ วิฺาณานํ สมนนฺตรา มโนธาตุยาปิ น กฺจิ ธมฺมํ ปฏิวิชานาติ.
ปฺจหิ วิฺาเณหิ น กฺจิ อิริยาปถํ กปฺเปตีติ ปฺจหิ วิฺาเณหิ น กฺจิ อิริยาปถํ กปฺเปติ – คมนํ วา านํ วา นิสชฺชํ วา เสยฺยํ วา.
ปฺจนฺนํ วิฺาณานํ สมนนฺตราปิ น กฺจิ อิริยาปถํ กปฺเปตีติ ปฺจนฺนํ วิฺาณานํ สมนนฺตรา มโนธาตุยาปิ น กฺจิ อิริยาปถํ กปฺเปติ – คมนํ วา านํ วา นิสชฺชํ วา เสยฺยํ วา.
ปฺจหิ วิฺาเณหิ น กายกมฺมํ น วจีกมฺมํ ปฏฺเปตีติ ปฺจหิ วิฺาเณหิ น กายกมฺมํ น วจีกมฺมํ ปฏฺเปติ.
ปฺจนฺนํ วิฺาณานํ สมนนฺตราปิ น กายกมฺมํ น วจีกมฺมํ ปฏฺเปตีติ ปฺจนฺนํ วิฺาณานํ สมนนฺตรา มโนธาตุยาปิ น กายกมฺมํ น วจีกมฺมํ ปฏฺเปติ.
ปฺจหิ วิฺาเณหิ น กุสลากุสลํ ธมฺมํ สมาทิยตีติ ¶ ปฺจหิ วิฺาเณหิ น กุสลากุสลํ ธมฺมํ สมาทิยติ.
ปฺจนฺนํ วิฺาณานํ สมนนฺตราปิ น กุสลากุสลํ ธมฺมํ สมาทิยตีติ ปฺจนฺนํ วิฺาณานํ สมนนฺตรา มโนธาตุยาปิ น กุสลากุสลํ ธมฺมํ สมาทิยติ.
ปฺจหิ วิฺาเณหิ น สมาปชฺชติ น วุฏฺาตีติ ปฺจหิ วิฺาเณหิ น สมาปชฺชติ น วุฏฺาติ.
ปฺจนฺนํ ¶ วิฺาณานํ สมนนฺตราปิ น สมาปชฺชติ น วุฏฺาตีติ ปฺจนฺนํ วิฺาณานํ ¶ สมนนฺตรา มโนธาตุยาปิ น สมาปชฺชติ น วุฏฺาติ.
ปฺจหิ ¶ วิฺาเณหิ น จวติ น อุปฺปชฺชตีติ ปฺจหิ วิฺาเณหิ น จวติ น อุปฺปชฺชติ.
ปฺจนฺนํ วิฺาณานํ สมนนฺตราปิ น จวติ น อุปฺปชฺชตีติ ปฺจนฺนํ วิฺาณานํ สมนนฺตรา มโนธาตุยาปิ น จวติ น อุปฺปชฺชติ.
ปฺจหิ วิฺาเณหิ น สุปติ น ปฏิพุชฺฌติ น สุปินํ ปสฺสตีติ ปฺจหิ วิฺาเณหิ น สุปติ น ปฏิพุชฺฌติ น สุปินํ ปสฺสติ.
ปฺจนฺนํ วิฺาณานํ สมนนฺตราปิ น สุปติ น ปฏิพุชฺฌติ น สุปินํ ปสฺสตีติ ปฺจนฺนํ วิฺาณานํ สมนนฺตรา มโนธาตุยาปิ น สุปติ น ปฏิพุชฺฌติ น สุปินํ ปสฺสติ. เอวํ ยาถาวกวตฺถุวิภาวนา ปฺา.
เอวํ เอกวิเธน าณวตฺถุ.
เอกกํ.
๒. ทุกนิทฺเทโส
๗๖๗. (๑) ตีสุ ภูมีสุ กุสลาพฺยากเต ปฺา โลกิยา ปฺา, จตูสุ มคฺเคสุ จตูสุ ผเลสุ ปฺา โลกุตฺตรา ปฺา.
(๒) สพฺพาว ปฺา ¶ เกนจิ วิฺเยฺยา, เกนจิ น วิฺเยฺยา.
(๓) ตีสุ ภูมีสุ กุสลาพฺยากเต ปฺา สาสวา ปฺา, จตูสุ มคฺเคสุ จตูสุ ผเลสุ ปฺา อนาสวา ปฺา.
(๔) ตีสุ ภูมีสุ กุสลาพฺยากเต ปฺา อาสววิปฺปยุตฺตา สาสวา ปฺา, จตูสุ มคฺเคสุ จตูสุ ผเลสุ ปฺา อาสววิปฺปยุตฺตา อนาสวา ปฺา.
(๕) ตีสุ ¶ ภูมีสุ กุสลาพฺยากเต ปฺา สํโยชนิยา ปฺา, จตูสุ มคฺเคสุ จตูสุ ผเลสุ ปฺา อสํโยชนิยา ปฺา.
(๖) ตีสุ ภูมีสุ กุสลาพฺยากเต ปฺา สํโยชนวิปฺปยุตฺตา สํโยชนิยา ปฺา, จตูสุ มคฺเคสุ จตูสุ ผเลสุ ปฺา สํโยชนวิปฺปยุตฺตา อสํโยชนิยา ปฺา.
(๗) ตีสุ ¶ ภูมีสุ กุสลาพฺยากเต ปฺา คนฺถนิยา ปฺา, จตูสุ มคฺเคสุ จตูสุ ผเลสุ ปฺา อคนฺถนิยา ปฺา.
(๘) ตีสุ ภูมีสุ กุสลาพฺยากเต ปฺา คนฺถวิปฺปยุตฺตา คนฺถนิยา ปฺา, จตูสุ มคฺเคสุ จตูสุ ผเลสุ ปฺา คนฺถวิปฺปยุตฺตา อคนฺถนิยา ปฺา.
(๙) ตีสุ ภูมีสุ กุสลาพฺยากเต ปฺา โอฆนิยา ปฺา, จตูสุ มคฺเคสุ จตูสุ ผเลสุ ปฺา อโนฆนิยา ปฺา.
(๑๐) ตีสุ ¶ ภูมีสุ กุสลาพฺยากเต ปฺา โอฆวิปฺปยุตฺตา โอฆนิยา ปฺา, จตูสุ มคฺเคสุ จตูสุ ผเลสุ ปฺา โอฆวิปฺปยุตฺตา อโนฆนิยา ปฺา.
(๑๑) ตีสุ ภูมีสุ กุสลาพฺยากเต ปฺา โยคนิยา ปฺา, จตูสุ มคฺเคสุ จตูสุ ผเลสุ ปฺา อโยคนิยา ปฺา.
(๑๒) ตีสุ ภูมีสุ กุสลาพฺยากเต ปฺา โยควิปฺปยุตฺตา โยคนิยา ปฺา, จตูสุ มคฺเคสุ จตูสุ ผเลสุ ¶ ปฺา โยควิปฺปยุตฺตา อโยคนิยา ปฺา.
(๑๓) ตีสุ ภูมีสุ กุสลาพฺยากเต ปฺา นีวรณิยา ปฺา, จตูสุ มคฺเคสุ จตูสุ ผเลสุ ปฺา อนีวรณิยา ปฺา.
(๑๔) ตีสุ ¶ ภูมีสุ กุสลาพฺยากเต ปฺา นีวรณวิปฺปยุตฺตา นีวรณิยา ปฺา, จตูสุ มคฺเคสุ จตูสุ ผเลสุ ปฺา นีวรณวิปฺปยุตฺตา อนีวรณิยา ปฺา.
(๑๕) ตีสุ ภูมีสุ กุสลาพฺยากเต ปฺา ปรามฏฺา ปฺา, จตูสุ มคฺเคสุ จตูสุ ผเลสุ ปฺา อปรามฏฺา ปฺา.
(๑๖) ตีสุ ภูมีสุ กุสลาพฺยากเต ปฺา ปรามาสวิปฺปยุตฺตา ปรามฏฺา ปฺา, จตูสุ มคฺเคสุ จตูสุ ผเลสุ ปฺา ปรามาสวิปฺปยุตฺตา อปรามฏฺา ปฺา.
(๑๗) ตีสุ ภูมีสุ วิปาเก ปฺา อุปาทินฺนา ปฺา, ตีสุ ภูมีสุ กุสเล ตีสุ ภูมีสุ กิริยาพฺยากเต จตูสุ มคฺเคสุ จตูสุ ผเลสุ ปฺา อนุปาทินฺนา ปฺา.
(๑๘) ตีสุ ภูมีสุ กุสลาพฺยากเต ปฺา อุปาทานิยา ปฺา, จตูสุ มคฺเคสุ จตูสุ ผเลสุ ปฺา อนุปาทานิยา ปฺา.
(๑๙) ตีสุ ภูมีสุ กุสลาพฺยากเต ปฺา อุปาทานวิปฺปยุตฺตา อุปาทานิยา ปฺา, จตูสุ มคฺเคสุ จตูสุ ผเลสุ ปฺา อุปาทานวิปฺปยุตฺตา อนุปาทานิยา ปฺา.
(๒๐) ตีสุ ภูมีสุ กุสลาพฺยากเต ปฺา สํกิเลสิกา ปฺา, จตูสุ มคฺเคสุ จตูสุ ผเลสุ ปฺา อสํกิเลสิกา ปฺา.
(๒๑) ตีสุ ภูมีสุ กุสลาพฺยากเต ¶ ปฺา กิเลสวิปฺปยุตฺตา สํกิเลสิกา ปฺา, จตูสุ มคฺเคสุ จตูสุ ผเลสุ ปฺา กิเลสวิปฺปยุตฺตา อสํกิเลสิกา ปฺา.
(๒๒) วิตกฺกสมฺปยุตฺตา ปฺา สวิตกฺกา ปฺา, วิตกฺกวิปฺปยุตฺตา ¶ ปฺา อวิตกฺกา ปฺา.
(๒๓) วิจารสมฺปยุตฺตา ¶ ปฺา สวิจารา ปฺา, วิจารวิปฺปยุตฺตา ปฺา อวิจารา ปฺา.
(๒๔) ปีติสมฺปยุตฺตา ปฺา สปฺปีติกา ปฺา, ปีติวิปฺปยุตฺตา ปฺา อปฺปีติกา ปฺา.
(๒๕) ปีติสมฺปยุตฺตา ปฺา ปีติสหคตา ปฺา, ปีติวิปฺปยุตฺตา ปฺา น ปีติสหคตา ปฺา.
(๒๖) สุขสมฺปยุตฺตา ¶ ปฺา สุขสหคตา ปฺา, สุขวิปฺปยุตฺตา ปฺา น สุขสหคตา ปฺา.
(๒๗) อุเปกฺขาสมฺปยุตฺตา ปฺา อุเปกฺขาสหคตา ปฺา, อุเปกฺขาวิปฺปยุตฺตา ปฺา น อุเปกฺขาสหคตา ปฺา.
(๒๘) กามาวจรกุสลาพฺยากเต ปฺา กามาวจรา ปฺา, รูปาวจรา ปฺา อรูปาวจรา ปฺา, อปริยาปนฺนา ปฺา น กามาวจรา ปฺา.
(๒๙) รูปาวจรกุสลาพฺยากเต ปฺา รูปาวจรา ปฺา, กามาวจรา ปฺา อรูปาวจรา ปฺา อปริยาปนฺนา ปฺา น รูปาวจรา ปฺา.
(๓๐) อรูปาวจรกุสลาพฺยากเต ปฺา อรูปาวจรา ปฺา, กามาวจรา ปฺา รูปาวจรา ปฺา อปริยาปนฺนา ปฺา น อรูปาวจรา ปฺา.
(๓๑) ตีสุ ภูมีสุ กุสลาพฺยากเต ปฺา ปริยาปนฺนา ปฺา, จตูสุ มคฺเคสุ จตูสุ ผเลสุ ปฺา อปริยาปนฺนา ปฺา.
(๓๒) จตูสุ ¶ มคฺเคสุ ปฺา นิยฺยานิกา ปฺา, ตีสุ ภูมีสุ กุสเล จตูสุ ภูมีสุ วิปาเก ตีสุ ภูมีสุ กิริยาพฺยากเต ปฺา อนิยฺยานิกา ปฺา.
(๓๓) จตูสุ มคฺเคสุ ปฺา นิยตา ปฺา, ตีสุ ภูมีสุ กุสเล จตูสุ ภูมีสุ วิปาเก ตีสุ ภูมีสุ กิริยาพฺยากเต ปฺา อนิยตา ¶ ปฺา.
(๓๔) ตีสุ ภูมีสุ กุสลาพฺยากเต ปฺา สอุตฺตรา ปฺา, จตูสุ มคฺเคสุ จตูสุ ผเลสุ ปฺา อนุตฺตรา ปฺา.
(๓๕) ตตฺถ กตมา อตฺถชาปิกา ปฺา?
จตูสุ ภูมีสุ กุสเล อรหโต อภิฺํ อุปฺปาเทนฺตสฺส สมาปตฺตึ อุปฺปาเทนฺตสฺส กิริยาพฺยากเต ปฺา อตฺถชาปิกา ปฺา, จตูสุ ภูมีสุ วิปาเก อรหโต อุปฺปนฺนาย อภิฺาย อุปฺปนฺนาย สมาปตฺติยา กิริยาพฺยากเต ปฺา ชาปิตตฺถา ปฺา.
เอวํ ทุวิเธน าณวตฺถุ.
ทุกํ.
๓. ติกนิทฺเทโส
๗๖๘. (๑. ก) ตตฺถ ¶ กตมา จินฺตามยา ปฺา?
โยควิหิเตสุ วา กมฺมายตเนสุ โยควิหิเตสุ วา สิปฺปายตเนสุ โยควิหิเตสุ วา วิชฺชาฏฺาเนสุ กมฺมสฺสกตํ วา สจฺจานุโลมิกํ วา รูปํ อนิจฺจนฺติ วา เวทนา…เป… สฺา… สงฺขารา… วิฺาณํ ¶ อนิจฺจนฺติ วา, ยํ เอวรูปึ อนุโลมิกํ ขนฺตึ ทิฏฺึ รุจึ ¶ มุทึ เปกฺขํ ธมฺมนิชฺฌานกฺขนฺตึ ปรโต อสฺสุตฺวา ปฏิลภติ – อยํ วุจฺจติ ‘‘จินฺตามยา ปฺา’’.
(ข) ตตฺถ กตมา สุตมยา ปฺา? โยควิหิเตสุ วา กมฺมายตเนสุ โยควิหิเตสุ วา สิปฺปายตเนสุ โยควิหิเตสุ วา วิชฺชาฏฺาเนสุ กมฺมสฺสกตํ วา สจฺจานุโลมิกํ วา รูปํ อนิจฺจนฺติ วา เวทนา…เป… สฺา… สงฺขารา… วิฺาณํ อนิจฺจนฺติ วา, ยํ เอวรูปึ อนุโลมิกํ ขนฺตึ ทิฏฺึ รุจึ มุทึ เปกฺขํ ธมฺมนิชฺฌานกฺขนฺตึ ปรโต สุตฺวา ปฏิลภติ – อยํ วุจฺจติ ‘‘สุตมยา ปฺา’’.
(ค) สพฺพาปิ สมาปนฺนสฺส ปฺา ภาวนามยา ¶ ปฺา.
๗๖๙. (๒. ก) ตตฺถ กตมา ทานมยา ปฺา? ทานํ อารพฺภ ทานาธิคจฺฉ ยา อุปฺปชฺชติ ปฺา ปชานนา…เป… อโมโห ธมฺมวิจโย สมฺมาทิฏฺิ – อยํ วุจฺจติ ‘‘ทานมยา ปฺา’’.
(ข) ตตฺถ กตมา สีลมยา ปฺา? สีลํ อารพฺภ สีลาธิคจฺฉ ยา อุปฺปชฺชติ ปฺา ปชานนา…เป… อโมโห ธมฺมวิจโย สมฺมาทิฏฺิ – อยํ วุจฺจติ ‘‘สีลมยา ปฺา’’.
(ค) สพฺพาปิ สมาปนฺนสฺส ปฺา ภาวนามยา ปฺา.
๗๗๐. (๓. ก) ตตฺถ กตมา อธิสีเล ปฺา? ปาติโมกฺขสํวรํ สํวรนฺตสฺส ยา อุปฺปชฺชติ ปฺา ปชานนา…เป… อโมโห ธมฺมวิจโย สมฺมาทิฏฺิ – อยํ วุจฺจติ ‘‘อธิสีเล ปฺา’’.
(ข) ตตฺถ กตมา อธิจิตฺเต ปฺา? รูปาวจรารูปาวจรสมาปตฺตึ สมาปชฺชนฺตสฺส ยา อุปฺปชฺชติ ปฺา ปชานนา…เป… อโมโห ธมฺมวิจโย สมฺมาทิฏฺิ – อยํ วุจฺจติ ‘‘อธิจิตฺเต ปฺา’’.
(ค) ตตฺถ ¶ ¶ กตมา อธิปฺาย ปฺา? จตูสุ มคฺเคสุ จตูสุ ผเลสุ ปฺา – อยํ วุจฺจติ ‘‘อธิปฺาย ปฺา’’.
๗๗๑. (๔. ก) ตตฺถ กตมํ อายโกสลฺลํ? ‘‘อิเม ธมฺเม มนสิกโรโต อนุปฺปนฺนา เจว อกุสลา ธมฺมา น อุปฺปชฺชนฺติ, อุปฺปนฺนา จ อกุสลา ธมฺมา ปหียนฺติ. อิเม วา ปนิเม ธมฺเม มนสิกโรโต อนุปฺปนฺนา เจว กุสลา ธมฺมา อุปฺปชฺชนฺติ, อุปฺปนฺนา จ กุสลา ธมฺมา ¶ ภิยฺโยภาวาย เวปุลฺลาย ภาวนาย ปาริปูริยา สํวตฺตนฺตี’’ติ – ยา ตตฺถ ปฺา ปชานนา…เป… อโมโห ¶ ธมฺมวิจโย สมฺมาทิฏฺิ – อิทํ วุจฺจติ ‘‘อายโกสลฺลํ’’.
(ข) ตตฺถ กตมํ อปายโกสลฺลํ? ‘‘อิเม ธมฺเม มนสิกโรโต อนุปฺปนฺนา เจว กุสลา ธมฺมา น อุปฺปชฺชนฺติ, อุปฺปนฺนา จ กุสลา ธมฺมา นิรุชฺฌนฺติ. อิเม วา ปนิเม ธมฺเม มนสิกโรโต อนุปฺปนฺนา เจว อกุสลา ธมฺมา อุปฺปชฺชนฺติ, อุปฺปนฺนา จ อกุสลา ธมฺมา ภิยฺโยภาวาย เวปุลฺลาย สํวตฺตนฺตี’’ติ – ยา ตตฺถ ปฺา ปชานนา…เป… อโมโห ธมฺมวิจโย สมฺมาทิฏฺิ – อิทํ วุจฺจติ ‘‘อปายโกสลฺลํ’’.
(ค) สพฺพาปิ ตตฺรุปายา ปฺา อุปายโกสลฺลํ.
๗๗๒. (๕. ก) จตูสุ ภูมีสุ วิปาเก ปฺา วิปากา ปฺา.
(ข) จตูสุ ภูมีสุ กุสเล ปฺา วิปากธมฺมธมฺมา ปฺา.
(ค) ตีสุ ภูมีสุ กิริยาพฺยากเต ปฺา เนววิปากนวิปากธมฺมธมฺมา ปฺา.
๗๗๓. (๖. ก) ตีสุ ภูมีสุ วิปาเก ปฺา อุปาทินฺนุปาทานิยา ปฺา.
(ข) ตีสุ ภูมีสุ กุสเล ตีสุ ภูมีสุ กิริยาพฺยากเต ปฺา อนุปาทินฺนุปาทานิยา ปฺา.
(ค) จตูสุ ¶ มคฺเคสุ จตูสุ ผเลสุ ปฺา อนุปาทินฺนอนุปาทานิยา ปฺา.
๗๗๔. (๗. ก) วิตกฺกวิจารสมฺปยุตฺตา ปฺา สวิตกฺกสวิจารา ปฺา.
(ข) วิตกฺกวิปฺปยุตฺตา วิจารสมฺปยุตฺตา ปฺา อวิตกฺกวิจารมตฺตา ปฺา.
(ค) วิตกฺกวิจารวิปฺปยุตฺตา ปฺา อวิตกฺกอวิจารา ปฺา.
๗๗๕. (๘. ก) ปีติสมฺปยุตฺตา ปฺา ปีติสหคตา ปฺา.
(ข) สุขสมฺปยุตฺตา ¶ ปฺา สุขสหคตา ปฺา.
(ค) อุเปกฺขาสมฺปยุตฺตา ปฺา อุเปกฺขาสหคตา ปฺา.
๗๗๖. (๙. ก) ตีสุ ¶ ภูมีสุ กุสเล ปฺา อาจยคามินี ปฺา.
(ข) จตูสุ มคฺเคสุ ปฺา อปจยคามินี ปฺา.
(ค) จตูสุ ภูมีสุ วิปาเก ตีสุ ภูมีสุ กิริยาพฺยากเต ปฺา เนวาจยคามินาปจยคามินี ปฺา.
๗๗๗. (๑๐. ก) จตูสุ มคฺเคสุ ตีสุ ผเลสุ ปฺา เสกฺขา ปฺา.
(ข) อุปริฏฺิมา [อุปริฏฺิเม (สฺยา.), อุปริฏฺิมํ (ก.)] อรหตฺตผเล ปฺา อเสกฺขา ปฺา.
(ค) ตีสุ ภูมีสุ กุสเล ตีสุ ภูมีสุ วิปาเก ตีสุ ภูมีสุ กิริยาพฺยากเต ปฺา เนวเสกฺขนาเสกฺขา ปฺา.
๗๗๘. (๑๑. ก) กามาวจรกุสลาพฺยากเต ¶ ปฺา ปริตฺตา ปฺา.
(ข) รูปาวจรารูปาวจรกุสลาพฺยากเต ปฺา มหคฺคตา ปฺา.
(ค) จตูสุ มคฺเคสุ จตูสุ ผเลสุ ปฺา อปฺปมาณา ปฺา.
๗๗๙. (๑๒. ก) ตตฺถ กตมา ปริตฺตารมฺมณา ปฺา? ปริตฺเต ¶ ธมฺเม อารพฺภ ยา อุปฺปชฺชติ ปฺา ปชานนา…เป… อโมโห ธมฺมวิจโย สมฺมาทิฏฺิ – อยํ วุจฺจติ ‘‘ปริตฺตารมฺมณา ปฺา’’.
๗๘๐. (ข) ตตฺถ กตมา มหคฺคตารมฺมณา ปฺา? มหคฺคเต ธมฺเม อารพฺภ ยา อุปฺปชฺชติ ปฺา ปชานนา…เป… อโมโห ธมฺมวิจโย สมฺมาทิฏฺิ – อยํ วุจฺจติ ‘‘มหคฺคตารมฺมณา ปฺา’’.
๗๘๑. (ค) ตตฺถ กตมา อปฺปมาณารมฺมณา ปฺา? อปฺปมาเณ ธมฺเม อารพฺภ ยา อุปฺปชฺชติ ปฺา ปชานนา…เป… อโมโห ธมฺมวิจโย สมฺมาทิฏฺิ – อยํ วุจฺจติ ‘‘อปฺปมาณารมฺมณา ¶ ปฺา’’.
๗๘๒. (๑๓. ก) ตตฺถ กตมา มคฺคารมฺมณา ปฺา? อริยมคฺคํ อารพฺภ ยา อุปฺปชฺชติ ปฺา ปชานนา…เป… อโมโห ธมฺมวิจโย สมฺมาทิฏฺิ – อยํ วุจฺจติ ‘‘มคฺคารมฺมณา ปฺา’’.
(ข) จตูสุ มคฺเคสุ ปฺา มคฺคเหตุกา ปฺา.
๗๘๓. (ค) ตตฺถ กตมา มคฺคาธิปตินี ปฺา? อริยมคฺคํ อธิปตึ กริตฺวา ยา อุปฺปชฺชติ ปฺา ปชานนา…เป… อโมโห ธมฺมวิจโย สมฺมาทิฏฺิ – อยํ วุจฺจติ ‘‘มคฺคาธิปตินี ปฺา’’.
๗๘๔. (๑๔) จตูสุ ¶ ¶ ภูมีสุ วิปาเก ปฺา สิยา อุปฺปนฺนา, สิยา อุปฺปาทินี, น วตฺตพฺพา อนุปฺปนฺนาติ. จตูสุ ภูมีสุ กุสเล ตีสุ ภูมีสุ กิริยาพฺยากเต ปฺา สิยา อุปฺปนฺนา, สิยา อนุปฺปนฺนา, น วตฺตพฺพา อุปฺปาทินีติ.
๗๘๕. (๑๕) สพฺพาว ปฺา สิยา อตีตา, สิยา อนาคตา, สิยา ปจฺจุปฺปนฺนา.
๗๘๖. (๑๖. ก) ตตฺถ กตมา อตีตารมฺมณา ปฺา? อตีเต ธมฺเม อารพฺภ ยา อุปฺปชฺชติ ปฺา ปชานนา…เป… อโมโห ธมฺมวิจโย สมฺมาทิฏฺิ – อยํ วุจฺจติ ‘‘อตีตารมฺมณา ปฺา’’.
๗๘๗. (ข) ตตฺถ กตมา อนาคตารมฺมณา ปฺา? อนาคเต ธมฺเม อารพฺภ ยา อุปฺปชฺชติ ปฺา ปชานนา…เป… อโมโห ธมฺมวิจโย สมฺมาทิฏฺิ – อยํ วุจฺจติ ‘‘อนาคตารมฺมณา ปฺา’’.
๗๘๘. (ค) ตตฺถ กตมา ปจฺจุปฺปนฺนารมฺมณา ปฺา? ปจฺจุปฺปนฺเน ธมฺเม อารพฺภ ยา อุปฺปชฺชติ ปฺา ปชานนา ¶ …เป… อโมโห ธมฺมวิจโย สมฺมาทิฏฺิ – อยํ วุจฺจติ ‘‘ปจฺจุปฺปนฺนารมฺมณา ปฺา’’.
๗๘๙. (๑๗) สพฺพาว ปฺา สิยา อชฺฌตฺตา, สิยา พหิทฺธา, สิยา อชฺฌตฺตพหิทฺธา.
๗๙๐. (๑๘. ก) ตตฺถ กตมา อชฺฌตฺตารมฺมณา ปฺา? อชฺฌตฺเต ธมฺเม อารพฺภ ยา อุปฺปชฺชติ ปฺา ปชานนา…เป… ¶ อโมโห ธมฺมวิจโย สมฺมาทิฏฺิ – อยํ วุจฺจติ ‘‘อชฺฌตฺตารมฺมณา ปฺา’’.
๗๙๑. (ข) ตตฺถ กตมา พหิทฺธารมฺมณา ปฺา? พหิทฺธาธมฺเม อารพฺภ ยา อุปฺปชฺชติ ปฺา ปชานนา…เป… อโมโห ธมฺมวิจโย สมฺมาทิฏฺิ – อยํ วุจฺจติ ‘‘พหิทฺธารมฺมณา ปฺา’’.
๗๙๒. (ค) ตตฺถ ¶ กตมา อชฺฌตฺตพหิทฺธารมฺมณา ปฺา? อชฺฌตฺตพหิทฺธา ธมฺเม อารพฺภ ยา อุปฺปชฺชติ ปฺา ปชานนา…เป… อโมโห ธมฺมวิจโย สมฺมาทิฏฺิ – อยํ วุจฺจติ ‘‘อชฺฌตฺตพหิทฺธารมฺมณา ปฺา’’.
เอวํ ติวิเธน าณวตฺถุ.
ติกํ.
๔. จตุกฺกนิทฺเทโส
๗๙๓. (๑. ก) ตตฺถ ¶ กตมํ กมฺมสฺสกตาณํ? ‘‘อตฺถิ ทินฺนํ, อตฺถิ ยิฏฺํ, อตฺถิ หุตํ, อตฺถิ สุกตทุกฺกฏานํ กมฺมานํ ผลํ วิปาโก, อตฺถิ อยํ โลโก, อตฺถิ ปโร โลโก, อตฺถิ มาตา, อตฺถิ ปิตา, อตฺถิ สตฺตา โอปปาติกา, อตฺถิ โลเก สมณพฺราหฺมณา สมฺมคฺคตา สมฺมาปฏิปนฺนา เย อิมฺจ โลกํ ปรฺจ โลกํ สยํ อภิฺา สจฺฉิกตฺวา ปเวเทนฺตี’’ติ – ยา เอวรูปา ปฺา ปชานนา…เป… อโมโห ¶ ธมฺมวิจโย สมฺมาทิฏฺิ – อิทํ วุจฺจติ ‘‘กมฺมสฺสกตาณํ’’. เปตฺวา สจฺจานุโลมิกํ าณํ, สพฺพาปิ สาสวา กุสลา ปฺา กมฺมสฺสกตาณํ.
(ข) ตตฺถ กตมํ สจฺจานุโลมิกํ าณํ? ‘‘รูปํ อนิจฺจ’’นฺติ วา เวทนา…เป… สฺา… สงฺขารา… ‘‘วิฺาณํ อนิจฺจ’’นฺติ วา ยา เอวรูปี อนุโลมิกา ขนฺติ ทิฏฺิ รุจิ มุทิ เปกฺขา ธมฺมนิชฺฌานกฺขนฺติ – อิทํ วุจฺจติ ‘‘สจฺจานุโลมิกํ าณํ’’.
(ค) จตูสุ มคฺเคสุ ปฺา มคฺคสมงฺคิสฺส าณํ.
(ฆ) จตูสุ ผเลสุ ปฺา ผลสมงฺคิสฺส าณํ.
๗๙๔. (๒) มคฺคสมงฺคิสฺส ¶ าณํ ทุกฺเขเปตํ าณํ, ทุกฺขสมุทเยเปตํ าณํ, ทุกฺขนิโรเธเปตํ าณํ, ทุกฺขนิโรธคามินิยา ปฏิปทายเปตํ าณํ.
(ก) ตตฺถ กตมํ ทุกฺเข าณํ? ทุกฺขํ อารพฺภ ยา อุปฺปชฺชติ ปฺา ปชานนา…เป… อโมโห ธมฺมวิจโย สมฺมาทิฏฺิ – อิทํ วุจฺจติ ‘‘ทุกฺเข าณํ’’.
(ข-ฆ) ทุกฺขสมุทยํ อารพฺภ…เป… ทุกฺขนิโรธํ อารพฺภ…เป… ทุกฺขนิโรธคามินึ ¶ ปฏิปทํ อารพฺภ ยา อุปฺปชฺชติ ปฺา ปชานนา…เป… อโมโห ธมฺมวิจโย สมฺมาทิฏฺิ – อิทํ วุจฺจติ ‘‘ทุกฺขนิโรธคามินิยา ปฏิปทาย าณํ’’.
๗๙๕. (๓) กามาวจรกุสลาพฺยากเต ปฺา กามาวจรา ปฺา, รูปาวจรกุสลาพฺยากเต ปฺา รูปาวจรา ปฺา, อรูปาวจรกุสลาพฺยากเต ปฺา อรูปาวจรา ปฺา, จตูสุ มคฺเคสุ จตูสุ ผเลสุ ปฺา อปริยาปนฺนา ปฺา.
๗๙๖. (๔. ก) ตตฺถ ¶ กตมํ ธมฺเม าณํ? จตูสุ มคฺเคสุ จตูสุ ผเลสุ ปฺา ธมฺเม าณํ.
(ข) โส อิมินา ธมฺเมน าเตน ทิฏฺเน ปตฺเตน วิทิเตน ปริโยคาฬฺเหน อตีตานาคเตน นยํ เนติ. ‘‘เย หิ เกจิ อตีตมทฺธานํ สมณา วา ¶ พฺราหฺมณา วา ทุกฺขํ อพฺภฺํสุ [อพฺภฺึสุ (สฺยา.) เอวมุปริปิ], ทุกฺขสมุทยํ อพฺภฺํสุ, ทุกฺขนิโรธํ อพฺภฺํสุ, ทุกฺขนิโรธคามินึ ปฏิปทํ อพฺภฺํสุ, อิมฺเว เต ทุกฺขํ อพฺภฺํสุ, อิมฺเว เต ทุกฺขสมุทยํ อพฺภฺํสุ, อิมฺเว เต ทุกฺขนิโรธํ อพฺภฺํสุ, อิมฺเว เต ทุกฺขนิโรธคามินึ ปฏิปทํ อพฺภฺํสุ. เย หิ เกจิ อนาคตมทฺธานํ สมณา วา พฺราหฺมณา วา ทุกฺขํ อภิชานิสฺสนฺติ, ทุกฺขสมุทยํ อภิชานิสฺสนฺติ, ทุกฺขนิโรธํ อภิชานิสฺสนฺติ, ทุกฺขนิโรธคามินึ ปฏิปทํ อภิชานิสฺสนฺติ, อิมฺเว เต ทุกฺขํ อภิชานิสฺสนฺติ, อิมฺเว เต ทุกฺขสมุทยํ อภิชานิสฺสนฺติ, อิมฺเว เต ทุกฺขนิโรธํ อภิชานิสฺสนฺติ, อิมฺเว เต ทุกฺขนิโรธคามินึ ปฏิปทํ อภิชานิสฺสนฺตี’’ติ – ยา ตตฺถ ปฺา ปชานนา…เป… อโมโห ธมฺมวิจโย สมฺมาทิฏฺิ – อิทํ วุจฺจติ ‘‘อนฺวเย าณํ’’.
(ค) ตตฺถ ¶ กตมํ ปริเย าณํ? อิธ ภิกฺขุ ปรสตฺตานํ ปรปุคฺคลานํ เจตสา เจโต ปริจฺจ ปชานาติ. สราคํ วา จิตฺตํ ‘‘สราคํ จิตฺต’’นฺติ ปชานาติ, วีตราคํ วา จิตฺตํ ‘‘วีตราคํ จิตฺต’’นฺติ ปชานาติ, สโทสํ วา จิตฺตํ ‘‘สโทสํ จิตฺต’’นฺติ ปชานาติ, วีตโทสํ วา จิตฺตํ ‘‘วีตโทสํ จิตฺต’’นฺติ ปชานาติ, สโมหํ วา จิตฺตํ ‘‘สโมหํ จิตฺต’’นฺติ ปชานาติ, วีตโมหํ วา จิตฺตํ ‘‘วีตโมหํ จิตฺต’’นฺติ ปชานาติ ¶ , สํขิตฺตํ วา จิตฺตํ ‘‘สํขิตฺตํ จิตฺต’’นฺติ ปชานาติ, วิกฺขิตฺตํ วา จิตฺตํ ‘‘วิกฺขิตฺตํ จิตฺต’’นฺติ ปชานาติ, มหคฺคตํ วา จิตฺตํ ‘‘มหคฺคตํ จิตฺต’’นฺติ ปชานาติ, อมหคฺคตํ วา จิตฺตํ ‘‘อมหคฺคตํ จิตฺต’’นฺติ ปชานาติ, สอุตฺตรํ วา จิตฺตํ ‘‘สอุตฺตรํ จิตฺต’’นฺติ ปชานาติ, อนุตฺตรํ วา จิตฺตํ ‘‘อนุตฺตรํ จิตฺต’’นฺติ ปชานาติ, สมาหิตํ วา จิตฺตํ ‘‘สมาหิตํ จิตฺต’’นฺติ ปชานาติ, อสมาหิตํ วา จิตฺตํ ‘‘อสมาหิตํ จิตฺต’’นฺติ ปชานาติ, วิมุตฺตํ วา จิตฺตํ ‘‘วิมุตฺตํ จิตฺต’’นฺติ ปชานาติ, อวิมุตฺตํ วา จิตฺตํ ‘‘อวิมุตฺตํ จิตฺต’’นฺติ ปชานาตีติ – ยา ตตฺถ ปฺา ¶ ปชานนา…เป… อโมโห ธมฺมวิจโย สมฺมาทิฏฺิ – อิทํ วุจฺจติ ‘‘ปริเย าณํ’’.
(ฆ) เปตฺวา ธมฺเม าณํ อนฺวเย าณํ ปริเย าณํ, อวเสสา ปฺา สมฺมุติาณํ.
๗๙๗. (๕. ก) ตตฺถ กตมา ปฺา อาจยาย โน อปจยาย? กามาวจรกุสเล ปฺา อาจยาย โน อปจยาย.
(ข) จตูสุ มคฺเคสุ ปฺา อปจยาย ¶ โน อาจยาย.
(ค) รูปาวจรารูปาวจรกุสเล ปฺา อาจยาย เจว อปจยาย จ.
(ฆ) อวเสสา ปฺา เนว อาจยาย โน อปจยาย.
๗๙๘. (๖. ก) ตตฺถ กตมา ปฺา นิพฺพิทาย โน ปฏิเวธาย? ยาย ปฺาย กาเมสุ วีตราโค โหติ, น จ อภิฺาโย ปฏิวิชฺฌติ น จ สจฺจานิ – อยํ วุจฺจติ ‘‘ปฺา นิพฺพิทาย โน ปฏิเวธาย’’.
(ข) สฺเวว ¶ ปฺาย กาเมสุ วีตราโค สมาโน อภิฺาโย ปฏิวิชฺฌติ น จ สจฺจานิ – อยํ วุจฺจติ ‘‘ปฺา ปฏิเวธาย โน นิพฺพิทาย’’.
(ค) จตูสุ ¶ มคฺเคสุ ปฺา นิพฺพิทาย เจว ปฏิเวธาย จ.
(ฆ) อวเสสา ปฺา เนว นิพฺพิทาย โน ปฏิเวธาย.
๗๙๙. (๗. ก) ตตฺถ กตมา หานภาคินี ปฺา? ปมสฺส ฌานสฺส ลาภึ กามสหคตา สฺามนสิการา สมุทาจรนฺติ หานภาคินี ปฺา.
(ข) ตทนุธมฺมตา สติ สนฺติฏฺติ ิติภาคินี ปฺา.
(ค) อวิตกฺกสหคตา สฺามนสิการา สมุทาจรนฺติ วิเสสภาคินี ปฺา.
(ฆ) นิพฺพิทาสหคตา สฺามนสิการา สมุทาจรนฺติ วิราคูปสฺหิตา นิพฺเพธภาคินี ปฺา. ทุติยสฺส ฌานสฺส ลาภึ วิตกฺกสหคตา สฺามนสิการา สมุทาจรนฺติ หานภาคินี ปฺา. ตทนุธมฺมตา สติ สนฺติฏฺติ ิติภาคินี ปฺา. อุเปกฺขาสหคตา สฺามนสิการา สมุทาจรนฺติ วิเสสภาคินี ปฺา. นิพฺพิทาสหคตา สฺามนสิการา สมุทาจรนฺติ วิราคูปสฺหิตา นิพฺเพธภาคินี ปฺา. ตติยสฺส ฌานสฺส ลาภึ ปีติสุขสหคตา สฺามนสิการา สมุทาจรนฺติ หานภาคินี ปฺา. ตทนุธมฺมตา สติ สนฺติฏฺติ ิติภาคินี ปฺา. อทุกฺขมสุขสหคตา สฺามนสิการา สมุทาจรนฺติ วิเสสภาคินี ¶ ปฺา. นิพฺพิทาสหคตา สฺามนสิการา สมุทาจรนฺติ วิราคูปสฺหิตา นิพฺเพธภาคินี ปฺา. จตุตฺถสฺส ฌานสฺส ลาภึ อุเปกฺขาสหคตา สฺามนสิการา สมุทาจรนฺติ หานภาคินี ปฺา. ตทนุธมฺมตา สติ สนฺติฏฺติ ิติภาคินี ปฺา. อากาสานฺจายตนสหคตา สฺามนสิการา ¶ สมุทาจรนฺติ วิเสสภาคินี ปฺา. นิพฺพิทาสหคตา สฺามนสิการา สมุทาจรนฺติ วิราคูปสฺหิตา นิพฺเพธภาคินี ¶ ปฺา. อากาสานฺจายตนสฺส ลาภึ รูปสหคตา สฺามนสิการา สมุทาจรนฺติ หานภาคินี ปฺา. ตทนุธมฺมตา สติ สนฺติฏฺติ ิติภาคินี ¶ ปฺา. วิฺาณฺจายตนสหคตา สฺามนสิการา สมุทาจรนฺติ วิเสสภาคินี ปฺา. นิพฺพิทาสหคตา สฺามนสิการา สมุทาจรนฺติ วิราคูปสฺหิตา นิพฺเพธภาคินี ปฺา. วิฺาณฺจายตนสฺส ลาภึ อากาสานฺจายตนสหคตา สฺามนสิการา สมุทาจรนฺติ หานภาคินี ปฺา. ตทนุธมฺมตา สติ สนฺติฏฺติ ิติภาคินี ปฺา. อากิฺจฺายตนสหคตา สฺามนสิการา สมุทาจรนฺติ วิเสสภาคินี ปฺา. นิพฺพิทาสหคตา สฺามนสิการา สมุทาจรนฺติ วิราคูปสฺหิตา นิพฺเพธภาคินี ปฺา. อากิฺจฺายตนสฺส ลาภึ วิฺาณฺจายตนสหคตา สฺามนสิการา สมุทาจรนฺติ หานภาคินี ปฺา. ตทนุธมฺมตา สติ สนฺติฏฺติ ิติภาคินี ปฺา. เนวสฺานาสฺายตนสหคตา สฺามนสิการา สมุทาจรนฺติ วิเสสภาคินี ปฺา. นิพฺพิทาสหคตา สฺามนสิการา สมุทาจรนฺติ วิราคูปสฺหิตา นิพฺเพธภาคินี ปฺา.
๘๐๐. (๘) ตตฺถ กตมา จตสฺโส ปฏิสมฺภิทา? อตฺถปฏิสมฺภิทา, ธมฺมปฏิสมฺภิทา, นิรุตฺติปฏิสมฺภิทา, ปฏิภานปฏิสมฺภิทา. อตฺเถ าณํ อตฺถปฏิสมฺภิทา, ธมฺเม าณํ ธมฺมปฏิสมฺภิทา, ตตฺร ธมฺมนิรุตฺตาภิลาเป าณํ นิรุตฺติปฏิสมฺภิทา, าเณสุ าณํ ปฏิภานปฏิสมฺภิทา ¶ . อิมา จตสฺโส ปฏิสมฺภิทา.
๘๐๑. (๙) ตตฺถ กตมา จตสฺโส ปฏิปทา? ทุกฺขปฏิปทา ทนฺธาภิฺา ปฺา, ทุกฺขปฏิปทา ขิปฺปาภิฺา ปฺา, สุขปฏิปทา ทนฺธาภิฺา ปฺา, สุขปฏิปทา ขิปฺปาภิฺา ปฺา.
(ก) ตตฺถ กตมา ทุกฺขปฏิปทา ทนฺธาภิฺา ปฺา? กิจฺเฉน ¶ กสิเรน สมาธึ อุปฺปาเทนฺตสฺส ทนฺธํ ตณฺานํ อภิชานนฺตสฺส ยา อุปฺปชฺชติ ปฺา ปชานนา…เป… อโมโห ธมฺมวิจโย สมฺมาทิฏฺิ – อยํ วุจฺจติ ‘‘ทุกฺขปฏิปทา ทนฺธาภิฺา ปฺา’’.
(ข) ตตฺถ กตมา ทุกฺขปฏิปทา ขิปฺปาภิฺา ปฺา? กิจฺเฉน กสิเรน สมาธึ อุปฺปาเทนฺตสฺส ขิปฺปํ ตณฺานํ อภิชานนฺตสฺส ยา อุปฺปชฺชติ ปฺา ปชานนา…เป… อโมโห ธมฺมวิจโย สมฺมาทิฏฺิ – อยํ วุจฺจติ ‘‘ทุกฺขปฏิปทา ขิปฺปาภิฺา ปฺา’’.
(ค) ตตฺถ ¶ ¶ กตมา สุขปฏิปทา ทนฺธาภิฺา ปฺา? อกิจฺเฉน อกสิเรน สมาธึ อุปฺปาเทนฺตสฺส ทนฺธํ ตณฺานํ อภิชานนฺตสฺส ยา อุปฺปชฺชติ ปฺา ปชานนา…เป… อโมโห ธมฺมวิจโย สมฺมาทิฏฺิ – อยํ วุจฺจติ ‘‘สุขปฏิปทา ทนฺธาภิฺา ปฺา’’.
(ฆ) ตตฺถ กตมา สุขปฏิปทา ขิปฺปาภิฺา ปฺา? อกิจฺเฉน อกสิเรน สมาธึ อุปฺปาเทนฺตสฺส ขิปฺปํ ตณฺานํ อภิชานนฺตสฺส ยา อุปฺปชฺชติ ปฺา ปชานนา…เป… อโมโห ธมฺมวิจโย สมฺมาทิฏฺิ – อยํ วุจฺจติ ‘‘สุขปฏิปทา ขิปฺปาภิฺา ปฺา’’. อิมา จตสฺโส ปฏิปทา.
๘๐๒. (๑๐) ตตฺถ ¶ กตมานิ จตฺตาริ อารมฺมณานิ? ปริตฺตา ปริตฺตารมฺมณา ปฺา, ปริตฺตา อปฺปมาณารมฺมณา ปฺา, อปฺปมาณา ปริตฺตารมฺมณา ปฺา, อปฺปมาณา อปฺปมาณารมฺมณา ปฺา.
(ก) ตตฺถ กตมา ปริตฺตา ปริตฺตารมฺมณา ปฺา? สมาธิสฺส น นิกามลาภิสฺส อารมฺมณํ โถกํ ผรนฺตสฺส ยา อุปฺปชฺชติ ปฺา ปชานนา…เป… อโมโห ธมฺมวิจโย สมฺมาทิฏฺิ – อยํ วุจฺจติ ‘‘ปริตฺตา ปริตฺตารมฺมณา ปฺา’’.
(ข) ตตฺถ กตมา ปริตฺตา อปฺปมาณารมฺมณา ปฺา? สมาธิสฺส น นิกามลาภิสฺส อารมฺมณํ วิปุลํ ผรนฺตสฺส ยา อุปฺปชฺชติ ปฺา ปชานนา…เป… อโมโห ธมฺมวิจโย สมฺมาทิฏฺิ – อยํ วุจฺจติ ‘‘ปริตฺตา อปฺปมาณารมฺมณา ปฺา’’.
(ค) ตตฺถ กตมา อปฺปมาณา ปริตฺตารมฺมณา ปฺา? สมาธิสฺส นิกามลาภิสฺส อารมฺมณํ โถกํ ผรนฺตสฺส ยา อุปฺปชฺชติ ปฺา ปชานนา…เป… อโมโห ธมฺมวิจโย สมฺมาทิฏฺิ – อยํ วุจฺจติ ‘‘อปฺปมาณา ปริตฺตารมฺมณา ปฺา’’.
(ฆ) ตตฺถ กตมา อปฺปมาณา อปฺปมาณารมฺมณา ปฺา? สมาธิสฺส นิกามลาภิสฺส อารมฺมณํ วิปุลํ ผรนฺตสฺส ยา อุปฺปชฺชติ ปฺา ปชานนา…เป… อโมโห ธมฺมวิจโย ¶ สมฺมาทิฏฺิ ¶ – อยํ วุจฺจติ ‘‘อปฺปมาณา อปฺปมาณารมฺมณา ปฺา’’. อิมานิ จตฺตาริ อารมฺมณานิ.
(๑๑) มคฺคสมงฺคิสฺส าณํ ชรามรเณเปตํ าณํ, ชรามรณสมุทเยเปตํ าณํ, ชรามรณนิโรเธเปตํ าณํ, ชรามรณนิโรธคามินิยา ¶ ปฏิปทายเปตํ าณํ.
(ก) ตตฺถ ¶ กตมํ ชรามรเณ าณํ? ชรามรณํ อารพฺภ ยา อุปฺปชฺชติ ปฺา ปชานนา…เป… อโมโห ธมฺมวิจโย สมฺมาทิฏฺิ – อิทํ วุจฺจติ ‘‘ชรามรเณ าณํ’’.
(ข-ฆ) ชรามรณสมุทยํ อารพฺภ…เป… ชรามรณนิโรธํ อารพฺภ…เป… ชรามรณนิโรธคามินึ ปฏิปทํ อารพฺภ ยา อุปฺปชฺชติ ปฺา ปชานนา…เป… อโมโห ธมฺมวิจโย สมฺมาทิฏฺิ – อิทํ วุจฺจติ ‘‘ชรามรณนิโรธคามินิยา ปฏิปทาย าณํ’’.
๘๐๓. (๑๒-๒๑) ธมฺมสมงฺคิสฺส าณํ ชาติยาเปตํ าณํ…เป… ภเวเปตํ าณํ…เป… อุปาทาเนเปตํ าณํ…เป… ตณฺหายเปตํ าณํ…เป… เวทนายเปตํ าณํ…เป… ผสฺเสเปตํ าณํ…เป… สฬายตเนเปตํ าณํ…เป… นามรูเปเปตํ าณํ…เป… วิฺาเณเปตํ าณํ…เป… สงฺขาเรสุเปตํ าณํ, สงฺขารสมุทเยเปตํ าณํ, สงฺขารนิโรเธเปตํ าณํ, สงฺขารนิโรธคามินิยา ปฏิปทายเปตํ าณํ.
ตตฺถ กตมํ สงฺขาเรสุ าณํ? สงฺขาเร อารพฺภ ยา อุปฺปชฺชติ ปฺา ปชานนา…เป… อโมโห ธมฺมวิจโย สมฺมาทิฏฺิ – อิทํ วุจฺจติ ‘‘สงฺขาเรสุ าณํ’’.
สงฺขารสมุทยํ อารพฺภ…เป… สงฺขารนิโรธํ อารพฺภ…เป… สงฺขารนิโรธคามินึ ปฏิปทํ อารพฺภ ยา อุปฺปชฺชติ ปฺา ปชานนา…เป… อโมโห ธมฺมวิจโย สมฺมาทิฏฺิ – อิทํ วุจฺจติ ‘‘สงฺขารนิโรธคามินิยา ปฏิปทาย าณํ. เอวํ จตุพฺพิเธน าณวตฺถุ.
จตุกฺกํ.
๕. ปฺจกนิทฺเทโส
๘๐๔. (๑) ตตฺถ ¶ ¶ ¶ กตโม ปฺจงฺคิโก สมฺมาสมาธิ? ปีติผรณตา, สุขผรณตา, เจโตผรณตา, อาโลกผรณตา, ปจฺจเวกฺขณานิมิตฺตํ. ทฺวีสุ ฌาเนสุ ปฺา ปีติผรณตา. ตีสุ ฌาเนสุ ปฺา สุขผรณตา. ปรจิตฺเต าณํ เจโตผรณตา. ทิพฺพจกฺขุ อาโลกผรณตา. ตมฺหา ตมฺหา สมาธิมฺหา วุฏฺิตสฺส ปจฺจเวกฺขณาาณํ ปจฺจเวกฺขณานิมิตฺตํ. อยํ วุจฺจติ ปฺจงฺคิโก สมฺมาสมาธิ.
(๒) ตตฺถ ¶ กตโม ปฺจาณิโก สมฺมาสมาธิ? ‘‘อยํ สมาธิ ปจฺจุปฺปนฺนสุโข เจว อายติฺจ สุขวิปาโก’’ติ ปจฺจตฺตฺเว าณํ อุปฺปชฺชติ. ‘‘อยํ สมาธิ อริโย นิรามิโส’’ติ ปจฺจตฺตฺเว าณํ อุปฺปชฺชติ. ‘‘อยํ สมาธิ อกาปุริสเสวิโต’’ติ ปจฺจตฺตฺเว าณํ อุปฺปชฺชติ. ‘‘อยํ สมาธิ สนฺโต ปณีโต ปฏิปฺปสฺสทฺธลทฺโธ เอโกทิภาวาธิคโต น สสงฺขารนิคฺคยฺหวาริตคโต’’ติ ปจฺจตฺตฺเว าณํ อุปฺปชฺชติ. โส โข ปนาหํ อิมํ สมาธึ สโต สมาปชฺชามิ สโต วุฏฺหามี’’ติ ปจฺจตฺตฺเว าณํ อุปฺปชฺชติ. อยํ ปฺจาณิโก สมฺมาสมาธิ. เอวํ ปฺจวิเธน าณวตฺถุ.
ปฺจกํ.
๖. ฉกฺกนิทฺเทโส
๘๐๕. ตตฺถ กตมา ฉสุ อภิฺาสุ ปฺา? อิทฺธิวิเธ าณํ, โสตธาตุวิสุทฺธิยา าณํ, ปรจิตฺเต าณํ, ปุพฺเพนิวาสานุสฺสติยา าณํ, สตฺตานํ จุตูปปาเต าณํ, อาสวานํ ขเย าณํ – อิมา ฉสุ อภิฺาสุ ปฺา. เอวํ ฉพฺพิเธน าณวตฺถุ.
ฉกฺกํ.
๗. สตฺตกนิทฺเทโส
๘๐๖. ตตฺถ ¶ ¶ กตมานิ สตฺตสตฺตติ าณวตฺถูนิ? ชาติปจฺจยา ชรามรณนฺติ าณํ, อสติ ชาติยา นตฺถิ ชรามรณนฺติ าณํ, อตีตมฺปิ อทฺธานํ ชาติปจฺจยา ชรามรณนฺติ าณํ, อสติ ชาติยา นตฺถิ ชรามรณนฺติ าณํ, อนาคตมฺปิ อทฺธานํ ชาติปจฺจยา ชรามรณนฺติ าณํ, อสติ ชาติยา นตฺถิ ชรามรณนฺติ าณํ. ยมฺปิสฺส ตํ ธมฺมฏฺิติาณํ ตมฺปิ ขยธมฺมํ วยธมฺมํ วิราคธมฺมํ นิโรธธมฺมนฺติ าณํ; ภวปจฺจยา ชาตีติ าณํ…เป… อุปาทานปจฺจยา ¶ ภโวติ าณํ…เป… ตณฺหาปจฺจยา อุปาทานนฺติ าณํ…เป… เวทนาปจฺจยา ตณฺหาติ าณํ…เป… ผสฺสปจฺจยา เวทนาติ าณํ…เป… สฬายตนปจฺจยา ผสฺโสติ าณํ…เป… นามรูปปจฺจยา สฬายตนนฺติ าณํ…เป… วิฺาณปจฺจยา นามรูปนฺติ าณํ…เป… สงฺขารปจฺจยา วิฺาณนฺติ าณํ…เป… อวิชฺชาปจฺจยา สงฺขาราติ าณํ, อสติ อวิชฺชาย นตฺถิ สงฺขาราติ าณํ, อตีตมฺปิ อทฺธานํ อวิชฺชาปจฺจยา สงฺขาราติ าณํ, อสติ อวิชฺชาย นตฺถิ สงฺขาราติ าณํ, อนาคตมฺปิ อทฺธานํ ¶ อวิชฺชาปจฺจยา สงฺขาราติ าณํ, อสติ อวิชฺชาย นตฺถิ สงฺขาราติ าณํ. ยมฺปิสฺส ตํ ธมฺมฏฺิติาณํ ตมฺปิ ขยธมฺมํ วยธมฺมํ วิราคธมฺมํ นิโรธธมฺมนฺติ าณํ. อิมานิ สตฺตสตฺตติ าณวตฺถูนิ. เอวํ สตฺตวิเธน าณวตฺถุ.
สตฺตกํ.
๘. อฏฺกนิทฺเทโส
๘๐๗. ตตฺถ กตมา จตูสุ มคฺเคสุ จตูสุ ผเลสุ ปฺา? โสตาปตฺติมคฺเค ปฺา, โสตาปตฺติผเล ปฺา ¶ , สกทาคามิมคฺเค ปฺา, สกทาคามิผเล ปฺา, อนาคามิมคฺเค ปฺา, อนาคามิผเล ปฺา, อรหตฺตมคฺเค ปฺา, อรหตฺตผเล ปฺา – อิมา จตูสุ มคฺเคสุ จตูสุ ผเลสุ ปฺา. เอวํ อฏฺวิเธน าณวตฺถุ.
อฏฺกํ.
๙. นวกนิทฺเทโส
๘๐๘. ตตฺถ ¶ กตมา นวสุ อนุปุพฺพวิหารสมาปตฺตีสุ ปฺา? ปมชฺฌานสมาปตฺติยา ปฺา, ทุติยชฺฌานสมาปตฺติยา ปฺา, ตติยชฺฌานสมาปตฺติยา ปฺา, จตุตฺถชฺฌานสมาปตฺติยา ปฺา, อากาสานฺจายตนสมาปตฺติยา ปฺา, วิฺาณฺจายตนสมาปตฺติยา ปฺา, อากิฺจฺายตนสมาปตฺติยา ปฺา, เนวสฺานาสฺายตนสมาปตฺติยา ปฺา, สฺาเวทยิตนิโรธสมาปตฺติยา วุฏฺิตสฺส ปจฺจเวกฺขณาาณํ – อิมา นวสุ อนุปุพฺพวิหารสมาปตฺตีสุ ปฺา. เอวํ นววิเธน าณวตฺถุ.
นวกํ.
๑๐. ทสกนิทฺเทโส
๘๐๙. (๑) ตตฺถ กตมํ ตถาคตสฺส านฺจ านโต อฏฺานฺจ อฏฺานโต ยถาภูตํ าณํ? อิธ ตถาคโต ‘‘อฏฺานเมตํ อนวกาโส ยํ ทิฏฺิสมฺปนฺโน ปุคฺคโล กฺจิ สงฺขารํ นิจฺจโต อุปคจฺเฉยฺย, เนตํ ¶ านํ วิชฺชตี’’ติ ปชานาติ. ‘‘านฺจ โข เอตํ วิชฺชติ ยํ ปุถุชฺชโน กฺจิ สงฺขารํ นิจฺจโต อุปคจฺเฉยฺย, านเมตํ วิชฺชตี’’ติ ปชานาติ. ‘‘อฏฺานเมตํ อนวกาโส ยํ ทิฏฺิสมฺปนฺโน ปุคฺคโล กฺจิ สงฺขารํ สุขโต อุปคจฺเฉยฺย, เนตํ านํ วิชฺชตี’’ติ ปชานาติ. ‘‘านฺจ โข เอตํ วิชฺชติ ยํ ปุถุชฺชโน กฺจิ สงฺขารํ สุขโต อุปคจฺเฉยฺย, านเมตํ วิชฺชตี’’ติ ปชานาติ. ‘‘อฏฺานเมตํ ¶ อนวกาโส ยํ ทิฏฺิสมฺปนฺโน ปุคฺคโล กฺจิ ธมฺมํ อตฺถโต อุปคจฺเฉยฺย, เนตํ านํ วิชฺชตี’’ติ ปชานาติ. ‘‘านฺจ โข เอตํ วิชฺชติ ยํ ปุถุชฺชโน กฺจิ ธมฺมํ อตฺถโต อุปคจฺเฉยฺย, านเมตํ วิชฺชตี’’ติ ปชานาติ. ‘‘อฏฺานเมตํ อนวกาโส ยํ ทิฏฺิสมฺปนฺโน ¶ ปุคฺคโล มาตรํ ชีวิตา โวโรเปยฺย, เนตํ านํ วิชฺชตี’’ติ ปชานาติ. ‘‘านฺจ โข เอตํ วิชฺชติ ยํ ปุถุชฺชโน มาตรํ ชีวิตา โวโรเปยฺย, านเมตํ วิชฺชตี’’ติ ปชานาติ.
อฏฺานเมตํ อนวกาโส ยํ ทิฏฺิสมฺปนฺโน ปุคฺคโล ปิตรํ ชีวิตา โวโรเปยฺย…เป… อรหนฺตํ ¶ ชีวิตา โวโรเปยฺย…เป… ปทุฏฺเน จิตฺเตน ตถาคตสฺส โลหิตํ อุปฺปาเทยฺย…เป… สงฺฆํ ภินฺเทยฺย…เป… อฺํ สตฺถารํ อุทฺทิเสยฺย…เป… อฏฺมํ ภวํ นิพฺพตฺเตยฺย, เนตํ านํ วิชฺชตี’’ติ ปชานาติ. ‘‘านฺจ โข เอตํ วิชฺชติ ยํ ปุถุชฺชโน อฏฺมํ ภวํ นิพฺพตฺเตยฺย, านเมตํ วิชฺชตี’’ติ ปชานาติ.
‘‘อฏฺานเมตํ อนวกาโส ยํ เอกิสฺสา โลกธาตุยา ทฺเว อรหนฺโต สมฺมาสมฺพุทฺธา อปุพฺพํ อจริมํ อุปฺปชฺเชยฺยุํ, เนตํ านํ วิชฺชตี’’ติ ปชานาติ. ‘‘านฺจ โข เอตํ วิชฺชติ ยํ เอกิสฺสา โลกธาตุยา เอโก อรหํ สมฺมาสมฺพุทฺโธ อุปฺปชฺเชยฺย, านเมตํ วิชฺชตี’’ติ ปชานาติ. ‘‘อฏฺานเมตํ อนวกาโส ยํ เอกิสฺสา โลกธาตุยา ทฺเว ราชาโน จกฺกวตฺตี [จกฺกวตฺติ (สี. สฺยา.)] อปุพฺพํ อจริมํ อุปฺปชฺเชยฺยุํ, เนตํ านํ วิชฺชตี’’ติ ปชานาติ. ‘‘านฺจ โข เอตํ วิชฺชติ ยํ เอกิสฺสา โลกธาตุยา เอโก ราชา จกฺกวตฺตี อุปฺปชฺเชยฺย, านเมตํ วิชฺชตี’’ติ ปชานาติ.
‘‘อฏฺานเมตํ อนวกาโส ¶ ยํ อิตฺถี อรหํ อสฺส สมฺมาสมฺพุทฺโธ, เนตํ านํ วิชฺชตี’’ติ ปชานาติ. ‘‘านฺจ โข เอตํ วิชฺชติ ยํ ปุริโส อรหํ อสฺส สมฺมาสมฺพุทฺโธ, านเมตํ วิชฺชตี’’ติ ปชานาติ. ‘‘อฏฺานเมตํ อนวกาโส ยํ อิตฺถี ราชา อสฺส จกฺกวตฺตี, เนตํ านํ วิชฺชตี’’ติ ปชานาติ. ‘‘านฺจ โข เอตํ วิชฺชติ ยํ ปุริโส ราชา อสฺส จกฺกวตฺตี, านเมตํ วิชฺชตี’’ติ ปชานาติ. ‘‘อฏฺานเมตํ อนวกาโส ยํ อิตฺถี สกฺกตฺตํ กเรยฺย, มารตฺตํ ¶ กเรยฺย, พฺรหฺมตฺตํ กเรยฺย, เนตํ านํ วิชฺชตี’’ติ ปชานาติ. ‘‘านฺจ โข เอตํ วิชฺชติ ยํ ปุริโส สกฺกตฺตํ กเรยฺย, มารตฺตํ กเรยฺย, พฺรหฺมตฺตํ กเรยฺย, านเมตํ วิชฺชตี’’ติ ปชานาติ.
‘‘อฏฺานเมตํ ¶ อนวกาโส ยํ กายทุจฺจริตสฺส อิฏฺโ กนฺโต มนาโป วิปาโก นิพฺพตฺเตยฺย, เนตํ านํ วิชฺชตี’’ติ ปชานาติ. ‘‘านฺจ โข เอตํ วิชฺชติ ยํ กายทุจฺจริตสฺส อนิฏฺโ อกนฺโต อมนาโป วิปาโก นิพฺพตฺเตยฺย, านเมตํ วิชฺชตี’’ติ ปชานาติ. ‘‘อฏฺานเมตํ อนวกาโส ยํ วจีทุจฺจริตสฺส…เป… ยํ มโนทุจฺจริตสฺส อิฏฺโ กนฺโต มนาโป วิปาโก นิพฺพตฺเตยฺย, เนตํ านํ วิชฺชตี’’ติ ปชานาติ. ‘‘านฺจ โข เอตํ วิชฺชติ ยํ วจีทุจฺจริตสฺส…เป… ยํ มโนทุจฺจริตสฺส อนิฏฺโ อกนฺโต อมนาโป วิปาโก นิพฺพตฺเตยฺย, านเมตํ วิชฺชตี’’ติ ปชานาติ.
‘‘อฏฺานเมตํ อนวกาโส ยํ กายสุจริตสฺส อนิฏฺโ อกนฺโต อมนาโป วิปาโก นิพฺพตฺเตยฺย, เนตํ านํ วิชฺชตี’’ติ ปชานาติ. ‘‘านฺจ โข เอตํ วิชฺชติ ยํ กายสุจริตสฺส อิฏฺโ กนฺโต มนาโป วิปาโก ¶ นิพฺพตฺเตยฺย, านเมตํ วิชฺชตี’’ติ ปชานาติ. ‘‘อฏฺานเมตํ อนวกาโส ยํ วจีสุจริตสฺส…เป… ยํ มโนสุจริตสฺส อนิฏฺโ อกนฺโต อมนาโป วิปาโก นิพฺพตฺเตยฺย, เนตํ านํ วิชฺชตี’’ติ ปชานาติ. ‘‘านฺจ โข เอตํ วิชฺชติ ¶ ยํ วจีสุจริตสฺส…เป… ยํ มโนสุจริตสฺส อิฏฺโ กนฺโต มนาโป วิปาโก นิพฺพตฺเตยฺย, านเมตํ วิชฺชตี’’ติ ปชานาติ.
‘‘อฏฺานเมตํ อนวกาโส ยํ กายทุจฺจริตสมงฺคี ตนฺนิทานํ ตปฺปจฺจยา กายสฺส เภทา ปรํ มรณา สุคตึ สคฺคํ โลกํ อุปปชฺเชยฺย, เนตํ านํ วิชฺชตี’’ติ ปชานาติ. ‘‘านฺจ โข เอตํ วิชฺชติ ยํ กายทุจฺจริตสมงฺคี ตนฺนิทานํ ตปฺปจฺจยา กายสฺส เภทา ปรํ มรณา อปายํ ทุคฺคตึ วินิปาตํ นิรยํ อุปปชฺเชยฺย, านเมตํ วิชฺชตี’’ติ ปชานาติ. ‘‘อฏฺานเมตํ อนวกาโส ยํ วจีทุจฺจริตสมงฺคี…เป… ยํ มโนทุจฺจริตสมงฺคี ตนฺนิทานํ ตปฺปจฺจยา กายสฺส เภทา ปรํ มรณา สุคตึ สคฺคํ โลกํ อุปปชฺเชยฺย, เนตํ านํ วิชฺชตี’’ติ ปชานาติ. ‘‘านฺจ โข เอตํ วิชฺชติ ยํ วจีทุจฺจริตสมงฺคี…เป… ยํ มโนทุจฺจริตสมงฺคี ตนฺนิทานํ ตปฺปจฺจยา กายสฺส เภทา ปรํ มรณา อปายํ ทุคฺคตึ วินิปาตํ นิรยํ อุปปชฺเชยฺย, านเมตํ วิชฺชตี’’ติ ปชานาติ.
‘‘อฏฺานเมตํ อนวกาโส ยํ กายสุจริตสมงฺคี ตนฺนิทานํ ตปฺปจฺจยา กายสฺส เภทา ปรํ มรณา อปายํ ทุคฺคตึ วินิปาตํ นิรยํ อุปปชฺเชยฺย, เนตํ านํ วิชฺชตี’’ติ ปชานาติ. ‘‘านฺจ โข เอตํ วิชฺชติ ยํ กายสุจริตสมงฺคี ตนฺนิทานํ ตปฺปจฺจยา กายสฺส เภทา ปรํ มรณา สุคตึ ¶ สคฺคํ ¶ โลกํ อุปปชฺเชยฺย, านเมตํ ¶ วิชฺชตี’’ติ ปชานาติ. ‘‘อฏฺานเมตํ อนวกาโส ยํ วจีสุจริตสมงฺคี…เป… ยํ มโนสุจริตสมงฺคี ตนฺนิทานํ ตปฺปจฺจยา กายสฺส เภทา ปรํ มรณา อปายํ ทุคฺคตึ วินิปาตํ นิรยํ อุปปชฺเชยฺย, เนตํ านํ วิชฺชตี’’ติ ปชานาติ. ‘‘านฺจ โข เอตํ วิชฺชติ ยํ วจีสุจริตสมงฺคี ¶ …เป… ยํ มโนสุจริตสมงฺคี ตนฺนิทานํ ตปฺปจฺจยา กายสฺส เภทา ปรํ มรณา สุคตึ สคฺคํ โลกํ อุปปชฺเชยฺย, านเมตํ วิชฺชตี’’ติ ปชานาติ. ‘‘เย เย ธมฺมา เยสํ เยสํ ธมฺมานํ เหตู ปจฺจยา อุปาทาย ตํ ตํ านํ, เย เย ธมฺมา เยสํ เยสํ ธมฺมานํ น เหตู อปฺปจฺจยา อุปาทาย ตํ ตํ อฏฺาน’’นฺติ. ยา ตตฺถ ปฺา ปชานนา…เป… อโมโห ธมฺมวิจโย สมฺมาทิฏฺิ – อิทํ ตถาคตสฺส านฺจ านโต อฏฺานฺจ อฏฺานโต ยถาภูตํ าณํ.
๘๑๐. (๒) ตตฺถ กตมํ ตถาคตสฺส อตีตานาคตปจฺจุปฺปนฺนานํ กมฺมสมาทานานํ านโส เหตุโส วิปากํ ยถาภูตํ าณํ? อิธ ตถาคโต ปชานาติ – ‘‘อตฺเถกจฺจานิ ปาปกานิ กมฺมสมาทานานิ คติสมฺปตฺติปฏิพาฬฺหานิ น วิปจฺจนฺติ. อตฺเถกจฺจานิ ปาปกานิ กมฺมสมาทานานิ อุปธิสมฺปตฺติปฏิพาฬฺหานิ น วิปจฺจนฺติ. อตฺเถกจฺจานิ ปาปกานิ กมฺมสมาทานานิ กาลสมฺปตฺติปฏิพาฬฺหานิ น วิปจฺจนฺติ. อตฺเถกจฺจานิ ปาปกานิ กมฺมสมาทานานิ ปโยคสมฺปตฺติปฏิพาฬฺหานิ น วิปจฺจนฺติ.
‘‘อตฺเถกจฺจานิ ¶ ปาปกานิ กมฺมสมาทานานิ คติวิปตฺตึ อาคมฺม วิปจฺจนฺติ. อตฺเถกจฺจานิ ปาปกานิ กมฺมสมาทานานิ อุปธิวิปตฺตึ อาคมฺม วิปจฺจนฺติ. อตฺเถกจฺจานิ ปาปกานิ กมฺมสมาทานานิ กาลวิปตฺตึ อาคมฺม วิปจฺจนฺติ. อตฺเถกจฺจานิ ปาปกานิ กมฺมสมาทานานิ ปโยควิปตฺตึ อาคมฺม วิปจฺจนฺติ.
‘‘อตฺเถกจฺจานิ กลฺยาณานิ กมฺมสมาทานานิ คติวิปตฺติปฏิพาฬฺหานิ น วิปจฺจนฺติ. อตฺเถกจฺจานิ กลฺยาณานิ กมฺมสมาทานานิ อุปธิวิปตฺติปฏิพาฬฺหานิ น วิปจฺจนฺติ. อตฺเถกจฺจานิ กลฺยาณานิ กมฺมสมาทานานิ กาลวิปตฺติปฏิพาฬฺหานิ น วิปจฺจนฺติ. อตฺเถกจฺจานิ กลฺยาณานิ กมฺมสมาทานานิ ปโยควิปตฺติปฏิพาฬฺหานิ น วิปจฺจนฺติ.
‘‘อตฺเถกจฺจานิ กลฺยาณานิ กมฺมสมาทานานิ คติสมฺปตฺตึ อาคมฺม วิปจฺจนฺติ. อตฺเถกจฺจานิ กลฺยาณานิ กมฺมสมาทานานิ อุปธิสมฺปตฺตึ อาคมฺม วิปจฺจนฺติ. อตฺเถกจฺจานิ ¶ กลฺยาณานิ กมฺมสมาทานานิ กาลสมฺปตฺตึ อาคมฺม วิปจฺจนฺติ. อตฺเถกจฺจานิ ¶ กลฺยาณานิ กมฺมสมาทานานิ ปโยคสมฺปตฺตึ อาคมฺม วิปจฺจนฺตี’’ติ. ยา ตตฺถ ¶ ปฺา ปชานนา…เป… อโมโห ธมฺมวิจโย สมฺมาทิฏฺิ – อิทํ ตถาคตสฺส อตีตานาคตปจฺจุปฺปนฺนานํ กมฺมสมาทานานํ านโส เหตุโส วิปากํ ยถาภูตํ าณํ.
๘๑๑. (๓) ตตฺถ กตมํ ตถาคตสฺส สพฺพตฺถคามินึ ปฏิปทํ ยถาภูตํ าณํ? อิธ ตถาคโต ‘‘อยํ มคฺโค อยํ ปฏิปทา นิรยคามี’’ติ [นิรยคามินีติ (สฺยา.)] ปชานาติ, ‘‘อยํ มคฺโค อยํ ปฏิปทา ติรจฺฉานโยนิคามี’’ติ [ติรจฺฉานคามินีติ (สฺยา.) เอวมุปริปิ. อฏฺกถา โอโลเกตพฺพา] ปชานาติ, ‘‘อยํ มคฺโค อยํ ปฏิปทา เปตฺติวิสยคามี’’ติ ปชานาติ, ‘‘อยํ มคฺโค อยํ ปฏิปทา มนุสฺสโลกคามี’’ติ ปชานาติ, ‘‘อยํ มคฺโค อยํ ปฏิปทา เทวโลกคามี’’ติ ปชานาติ, ‘‘อยํ มคฺโค อยํ ปฏิปทา นิพฺพานคามี’’ติ ปชานาตีติ ¶ . ยา ตตฺถ ปฺา ปชานนา…เป… อโมโห ธมฺมวิจโย สมฺมาทิฏฺิ – อิทํ ตถาคตสฺส สพฺพตฺถคามินึ ปฏิปทํ ยถาภูตํ าณํ.
๘๑๒. (๔) ตตฺถ กตมํ ตถาคตสฺส อเนกธาตุนานาธาตุโลกํ ยถาภูตํ าณํ? อิธ ตถาคโต ขนฺธนานตฺตํ ปชานาติ, อายตนนานตฺตํ ปชานาติ, ธาตุนานตฺตํ ปชานาติ, อเนกธาตุนานาธาตุโลกนานตฺตํ ปชานาตีติ. ยา ตตฺถ ปฺา ปชานนา…เป… อโมโห ธมฺมวิจโย สมฺมาทิฏฺิ – อิทํ ตถาคตสฺส อเนกธาตุนานาธาตุโลกํ ยถาภูตํ าณํ.
๘๑๓. (๕) ตตฺถ กตมํ ตถาคตสฺส สตฺตานํ นานาธิมุตฺติกตํ ยถาภูตํ าณํ? อิธ ตถาคโต ปชานาติ – ‘‘สนฺติ สตฺตา หีนาธิมุตฺติกา, สนฺติ สตฺตา ปณีตาธิมุตฺติกา. หีนาธิมุตฺติกา สตฺตา หีนาธิมุตฺติเก สตฺเต เสวนฺติ ภชนฺติ ปยิรุปาสนฺติ. ปณีตาธิมุตฺติกา สตฺตา ปณีตาธิมุตฺติเก สตฺเต เสวนฺติ ภชนฺติ ปยิรุปาสนฺติ.
‘‘อตีตมฺปิ อทฺธานํ หีนาธิมุตฺติกา สตฺตา หีนาธิมุตฺติเก สตฺเต เสวึสุ ภชึสุ ปยิรุปาสึสุ, ปณีตาธิมุตฺติกา สตฺตา ปณีตาธิมุตฺติเก สตฺเต เสวึสุ ภชึสุ ปยิรุปาสึสุ.
‘‘อนาคตมฺปิ อทฺธานํ หีนาธิมุตฺติกา สตฺตา หีนาธิมุตฺติเก สตฺเต เสวิสฺสนฺติ ภชิสฺสนฺติ ปยิรุปาสิสฺสนฺติ, ปณีตาธิมุตฺติกา สตฺตา ปณีตาธิมุตฺติเก ¶ สตฺเต ¶ เสวิสฺสนฺติ ภชิสฺสนฺติ ปยิรุปาสิสฺสนฺตี’’ติ. ยา ตตฺถ ปฺา ปชานนา…เป… อโมโห ธมฺมวิจโย สมฺมาทิฏฺิ – อิทํ ตถาคตสฺส สตฺตานํ นานาธิมุตฺติกตํ ยถาภูตํ าณํ.
๘๑๔. (๖) ตตฺถ ¶ ¶ กตมํ ตถาคตสฺส ปรสตฺตานํ ปรปุคฺคลานํ อินฺทฺริยปโรปริยตฺตํ ยถาภูตํ าณํ? อิธ ตถาคโต สตฺตานํ อาสยํ ปชานาติ, อนุสยํ ปชานาติ, จริตํ ปชานาติ, อธิมุตฺตึ ปชานาติ, อปฺปรชกฺเข มหารชกฺเข ติกฺขินฺทฺริเย มุทินฺทฺริเย สฺวากาเร ทฺวากาเร สุวิฺาปเย ทุวิฺาปเย ภพฺพาภพฺเพ สตฺเต ปชานาติ.
๘๑๕. กตโม จ สตฺตานํ อาสโย? ‘‘สสฺสโต โลโก’’ติ วา, ‘‘อสสฺสโต โลโก’’ติ วา, ‘‘อนฺตวา โลโก’’ติ วา, ‘‘อนนฺตวา โลโก’’ติ วา, ‘‘ตํ ชีวํ ตํ สรีร’’นฺติ วา, ‘‘อฺํ ชีวํ อฺํ สรีร’’นฺติ วา, ‘‘โหติ ตถาคโต ปรํ มรณาติ วา, ‘‘น โหติ ตถาคโต ปรํ มรณา’’ติ วา, ‘‘โหติ จ น จ โหติ ตถาคโต ปรํ มรณา’’ติ วา, ‘‘เนว โหติ น น โหติ ตถาคโต ปรํ มรณา’’ติ วา, อิติ ภวทิฏฺิสนฺนิสฺสิตา วา สตฺตา โหนฺติ วิภวทิฏฺิสนฺนิสฺสิตา วา. เอเต วา ปน อุโภ อนฺเต อนุปคมฺม อิทปฺปจฺจยตา ปฏิจฺจสมุปฺปนฺเนสุ ธมฺเมสุ อนุโลมิกา ขนฺติ ปฏิลทฺธา โหติ ยถาภูตํ าณํ. อยํ สตฺตานํ อาสโย.
๘๑๖. กตโม จ สตฺตานํ อนุสโย? สตฺตานุสยา – กามราคานุสโย, ปฏิฆานุสโย, มานานุสโย, ทิฏฺานุสโย, วิจิกิจฺฉานุสโย, ภวราคานุสโย, อวิชฺชานุสโย. ยํ โลเก ปิยรูปํ สาตรูปํ เอตฺถ สตฺตานํ ราคานุสโย อนุเสติ. ยํ โลเก อปฺปิยรูปํ อสาตรูปํ เอตฺถ สตฺตานํ ปฏิฆานุสโย อนุเสติ. อิติ อิเมสุ ทฺวีสุ ธมฺเมสุ อวิชฺชานุปติตา. ตเทกฏฺโ มาโน จ ทิฏฺิ จ วิจิกิจฺฉา จ ทฏฺพฺพา. อยํ สตฺตานํ อนุสโย.
๘๑๗. กตมฺจ สตฺตานํ จริตํ? ปฺุาภิสงฺขาโร, อปฺุาภิสงฺขาโร ¶ , อาเนฺชาภิสงฺขาโร, ปริตฺตภูมโก วา มหาภูมโก วา – อิทํ สตฺตานํ จริตํ.
๘๑๘. กตมา ¶ จ สตฺตานํ อธิมุตฺติ? สนฺติ สตฺตา หีนาธิมุตฺติกา, สนฺติ สตฺตา ปณีตาธิมุตฺติกา. หีนาธิมุตฺติกา สตฺตา หีนาธิมุตฺติเก สตฺเต เสวนฺติ ภชนฺติ ¶ ปยิรุปาสนฺติ. ปณีตาธิมุตฺติกา สตฺตา ปณีตาธิมุตฺติเก สตฺเต เสวนฺติ ภชนฺติ ปยิรุปาสนฺติ.
อตีตมฺปิ ¶ อทฺธานํ หีนาธิมุตฺติกา สตฺตา หีนาธิมุตฺติเก สตฺเต เสวึสุ ภชึสุ ปยิรุปาสึสุ. ปณีตาธิมุตฺติกา สตฺตา ปณีตาธิมุตฺติเก สตฺเต เสวึสุ ภชึสุ ปยิรุปาสึสุ.
อนาคตมฺปิ อทฺธานํ หีนาธิมุตฺติกา สตฺตา หีนาธิมุตฺติเก สตฺเต เสวิสฺสนฺติ ภชิสฺสนฺติ ปยิรุปาสิสฺสนฺติ. ปณีตาธิมุตฺติกา สตฺตา ปณีตาธิมุตฺติเก สตฺเต เสวิสฺสนฺติ ภชิสฺสนฺติ ปยิรุปาสิสฺสนฺติ. อยํ สตฺตานํ อธิมุตฺติ.
๘๑๙. กตเม เต สตฺตา มหารชกฺขา? ทส กิเลสวตฺถูนิ – โลโภ, โทโส, โมโห, มาโน, ทิฏฺิ, วิจิกิจฺฉา, ถินํ, อุทฺธจฺจํ, อหิริกํ, อโนตฺตปฺปํ. เยสํ สตฺตานํ อิมานิ ทส กิเลสวตฺถูนิ อาเสวิตานิ ภาวิตานิ พหุลีกตานิ อุสฺสทคตานิ, อิเม เต สตฺตา มหารชกฺขา.
๘๒๐. กตเม เต สตฺตา อปฺปรชกฺขา? เยสํ สตฺตานํ อิมานิ ทส กิเลสวตฺถูนิ อนาเสวิตานิ อภาวิตานิ อพหุลีกตานิ อนุสฺสทคตานิ, อิเม เต สตฺตา อปฺปรชกฺขา.
๘๒๑. กตเม เต สตฺตา มุทินฺทฺริยา? ปฺจินฺทฺริยานิ – สทฺธินฺทฺริยํ, วีริยินฺทฺริยํ, สตินฺทฺริยํ, สมาธินฺทฺริยํ, ปฺินฺทฺริยํ. เยสํ สตฺตานํ อิมานิ ปฺจินฺทฺริยานิ อนาเสวิตานิ อภาวิตานิ อพหุลีกตานิ อนุสฺสทคตานิ, อิเม ¶ เต สตฺตา มุทินฺทฺริยา.
๘๒๒. กตเม เต สตฺตา ติกฺขินฺทฺริยา? เยสํ สตฺตานํ อิมานิ ปฺจินฺทฺริยานิ อาเสวิตานิ ภาวิตานิ พหุลีกตานิ อุสฺสทคตานิ, อิเม เต สตฺตา ติกฺขินฺทฺริยา.
๘๒๓. กตเม ¶ เต สตฺตา ทฺวาการา? เย เต สตฺตา ปาปาสยา ปาปานุสยา ปาปจริตา ปาปาธิมุตฺติกา มหารชกฺขา มุทินฺทฺริยา, อิเม เต สตฺตา ทฺวาการา.
๘๒๔. กตเม เต สตฺตา สฺวาการา? เย เต สตฺตา กลฺยาณาสยา กลฺยาณจริตา กลฺยาณาธิมุตฺติกา อปฺปรชกฺขา ติกฺขินฺทฺริยา, อิเม เต สตฺตา สฺวาการา.
๘๒๕. กตเม ¶ เต สตฺตา ทุวิฺาปยา? เย จ เต สตฺตา ทฺวาการา, เตว เต สตฺตา ทุวิฺาปยา. เย จ เต สตฺตา สฺวาการา, เตว เต สตฺตา สุวิฺาปยา.
๘๒๖. กตเม เต สตฺตา อภพฺพา? เย เต สตฺตา กมฺมาวรเณน สมนฺนาคตา กิเลสาวรเณน สมนฺนาคตา วิปากาวรเณน สมนฺนาคตา อสฺสทฺธา อจฺฉนฺทิกา ทุปฺปฺา อภพฺพา นิยามํ โอกฺกมิตุํ กุสเลสุ ธมฺเมสุ สมฺมตฺตํ, อิเม เต สตฺตา อภพฺพา.
๘๒๗. กตเม ¶ เต สตฺตา ภพฺพา? เย เต สตฺตา น กมฺมาวรเณน สมนฺนาคตา น กิเลสาวรเณน สมนฺนาคตา น วิปากาวรเณน สมนฺนาคตา สทฺธา ฉนฺทิกา ปฺวนฺโต ภพฺพา นิยามํ โอกฺกมิตุํ กุสเลสุ ธมฺเมสุ สมฺมตฺตํ, อิเม เต สตฺตา ภพฺพาติ. ยา ตตฺถ ปฺา ปชานนา…เป… อโมโห ธมฺมวิจโย สมฺมาทิฏฺิ – อิทํ ตถาคตสฺส ปรสตฺตานํ ปรปุคฺคลานํ อินฺทฺริยปโรปริยตฺตํ ยถาภูตํ าณํ.
๘๒๘. (๗) ตตฺถ กตมํ ตถาคตสฺส ฌานวิโมกฺขสมาธิสมาปตฺตีนํ สํกิเลสํ ¶ โวทานํ ยถาภูตํ าณํ? ฌายีติ. จตฺตาโร ฌายี. อตฺเถกจฺโจ ฌายี สมฺปตฺติเยว [สมฺปตฺติเยว (ก.)] สมานํ วิปตฺตีติ ปจฺเจติ, อตฺเถกจฺโจ ฌายี วิปตฺตึเยว [วิปตฺติเยว (ก.)] สมานํ สมฺปตฺตีติ ปจฺเจติ, อตฺเถกจฺโจ ฌายี สมฺปตฺติเยว สมานํ สมฺปตฺตีติ ปจฺเจติ, อตฺเถกจฺโจ ฌายี วิปตฺติเยว สมานํ วิปตฺตีติ ปจฺเจติ – อิเม จตฺตาโร ฌายี.
อปเรปิ จตฺตาโร ฌายี. อตฺเถกจฺโจ ฌายี ทนฺธํ สมาปชฺชติ ขิปฺปํ วุฏฺาติ, อตฺเถกจฺโจ ฌายี ขิปฺปํ สมาปชฺชติ ทนฺธํ วุฏฺาติ, อตฺเถกจฺโจ ฌายี ¶ ทนฺธํ สมาปชฺชติ ทนฺธํ วุฏฺาติ, อตฺเถกจฺโจ ฌายี ขิปฺปํ สมาปชฺชติ ขิปฺปํ วุฏฺาติ – อิเม จตฺตาโร ฌายี.
อปเรปิ จตฺตาโร ฌายี. อตฺเถกจฺโจ ฌายี สมาธิสฺมึ สมาธิกุสโล โหติ, น สมาธิสฺมึ สมาปตฺติกุสโล; อตฺเถกจฺโจ ฌายี สมาธิสฺมึ สมาปตฺติกุสโล โหติ, น สมาธิสฺมึ สมาธิกุสโล; อตฺเถกจฺโจ ฌายี สมาธิสฺมึ สมาธิกุสโล จ โหติ, สมาธิสฺมึ สมาปตฺติกุสโล จ; อตฺเถกจฺโจ ฌายี เนว สมาธิสฺมึ สมาธิกุสโล โหติ, น สมาธิสฺมึ สมาปตฺติกุสโล – อิเม จตฺตาโร ฌายี.
‘‘ฌาน’’นฺติ ¶ . จตฺตาริ ฌานานิ – ปมํ ฌานํ, ทุติยํ ฌานํ, ตติยํ ฌานํ, จตุตฺถํ ฌานํ.
‘‘วิโมกฺโข’’ติ. อฏฺ วิโมกฺขา. รูปี รูปานิ ปสฺสติ – อยํ ปโม วิโมกฺโข.
อชฺฌตฺตํ อรูปสฺี พหิทฺธา รูปานิ ปสฺสติ – อยํ ทุติโย วิโมกฺโข.
สุภนฺเตว อธิมุตฺโต โหติ – อยํ ตติโย วิโมกฺโข.
สพฺพโส รูปสฺานํ สมติกฺกมา ปฏิฆสฺานํ อตฺถงฺคมา นานตฺตสฺานํ อมนสิการา ‘‘อนนฺโต ¶ อากาโส’’ติ อากาสานฺจายตนํ อุปสมฺปชฺช วิหรติ – อยํ จตุตฺโถ วิโมกฺโข.
สพฺพโส อากาสานฺจายตนํ สมติกฺกมฺม ‘‘อนนฺตํ วิฺาณ’’นฺติ วิฺาณฺจายตนํ อุปสมฺปชฺช วิหรติ – อยํ ปฺจโม วิโมกฺโข.
สพฺพโส วิฺาณฺจายตนํ สมติกฺกมฺม ¶ ‘‘นตฺถิ กิฺจิ’’ติ อากิฺจฺายตนํ อุปสมฺปชฺช วิหรติ – อยํ ฉฏฺโ วิโมกฺโข.
สพฺพโส อากิฺจฺายตนํ สมติกฺกมฺม เนวสฺานาสฺายตนํ อุปสมฺปชฺช วิหรติ – อยํ สตฺตโม วิโมกฺโข.
สพฺพโส เนวสฺานาสฺายตนํ สมติกฺกมฺม สฺาเวทยิตนิโรธํ อุปสมฺปชฺช วิหรติ – อยํ อฏฺโม วิโมกฺโข.
‘‘สมาธี’’ติ. ตโย สมาธี – สวิตกฺกสวิจาโร สมาธิ, อวิตกฺกวิจารมตฺโต สมาธิ, อวิตกฺกอวิจาโร สมาธิ.
‘‘สมาปตฺตี’’ติ ¶ ¶ . นว อนุปุพฺพวิหารสมาปตฺติโย – ปมชฺฌานสมาปตฺติ, ทุติยชฺฌานสมาปตฺติ, ตติยชฺฌานสมาปตฺติ, จตุตฺถชฺฌานสมาปตฺติ, อากาสานฺจายตนสมาปตฺติ, วิฺาณฺจายตนสมาปตฺติ, อากิฺจฺายตนสมาปตฺติ, เนวสฺานาสฺายตนสมาปตฺติ, สฺาเวทยิตนิโรธสมาปตฺติ.
‘‘สํกิเลส’’นฺติ หานภาคิโย ธมฺโม. ‘‘โวทาน’’นฺติ วิเสสภาคิโย ธมฺโม. ‘‘วุฏฺาน’’นฺติ. โวทานมฺปิ วุฏฺานํ, ตมฺหา ตมฺหา สมาธิมฺหา วุฏฺานมฺปิ วุฏฺานนฺติ. ยา ตตฺถ ปฺา ปชานนา…เป… อโมโห ธมฺมวิจโย สมฺมาทิฏฺิ – อิทํ ตถาคตสฺส ฌานวิโมกฺขสมาธิสมาปตฺตีนํ สํกิเลสํ โวทานํ วุฏฺานํ ยถาภูตํ าณํ.
๘๒๙. (๘) ตตฺถ กตมํ ตถาคตสฺส ปุพฺเพนิวาสานุสฺสติ ยถาภูตํ าณํ ¶ ? อิธ ตถาคโต อเนกวิหิตํ ปุพฺเพนิวาสํ อนุสฺสรติ, เสยฺยถิทํ – เอกมฺปิ ชาตึ ทฺเวปิ ชาติโย ติสฺโสปิ ชาติโย จตสฺโสปิ ชาติโย ปฺจปิ ชาติโย ทสปิ ชาติโย วีสมฺปิ ชาติโย ตึสมฺปิ ชาติโย จตฺตาลีสมฺปิ ชาติโย ปฺาสมฺปิ ชาติโย ชาติสตมฺปิ ชาติสหสฺสมฺปิ ชาติสตสหสฺสมฺปิ อเนเกปิ สํวฏฺฏกปฺเป อเนเกปิ วิวฏฺฏกปฺเป อเนเกปิ สํวฏฺฏวิวฏฺฏกปฺเป ‘‘อมุตฺราสึ เอวํนาโม เอวํโคตฺโต เอวํวณฺโณ เอวมาหาโร เอวํสุขทุกฺขปฺปฏิสํเวที เอวมายุปริยนฺโต, โส ตโต จุโต อมุตฺร อุทปาทึ; ตตฺราปาสึ เอวํนาโม เอวํโคตฺโต เอวํวณฺโณ เอวมาหาโร เอวํสุขทุกฺขปฺปฏิสํเวที เอวมายุปริยนฺโต, โส ตโต จุโต อิธูปปนฺโน’’ติ. อิติ สาการํ สอุทฺเทสํ อเนกวิหิตํ ปุพฺเพนิวาสํ อนุสฺสรตีติ. ยา ตตฺถ ปฺา ปชานนา…เป… อโมโห ธมฺมวิจโย สมฺมาทิฏฺิ – อิทํ ตถาคตสฺส ปุพฺเพนิวาสานุสฺสติ ยถาภูตํ าณํ.
๘๓๐. (๙) ตตฺถ ¶ กตมํ ตถาคตสฺส สตฺตานํ จุตูปปาตํ ยถาภูตํ าณํ? อิธ ตถาคโต ทิพฺเพน จกฺขุนา วิสุทฺเธน อติกฺกนฺตมานุสเกน สตฺเต ปสฺสติ จวมาเน อุปปชฺชมาเน หีเน ปณีเต สุวณฺเณ ทุพฺพณฺเณ สุคเต ทุคฺคเต ยถากมฺมูปเค สตฺเต ปชานาติ – ‘‘อิเม วต โภนฺโต สตฺตา กายทุจฺจริเตน สมนฺนาคตา วจีทุจฺจริเตน สมนฺนาคตา มโนทุจฺจริเตน ¶ สมนฺนาคตา อริยานํ อุปวาทกา มิจฺฉาทิฏฺิกา มิจฺฉาทิฏฺิกมฺมสมาทานา. เต กายสฺส เภทา ปรํ มรณา อปายํ ทุคฺคตึ วินิปาตํ นิรยํ ¶ อุปปนฺนา. อิเม วา ปน โภนฺโต ¶ สตฺตา กายสุจริเตน สมนฺนาคตา วจีสุจริเตน สมนฺนาคตา มโนสุจริเตน สมนฺนาคตา อริยานํ อนุปวาทกา สมฺมาทิฏฺิกา สมฺมาทิฏฺิกมฺมสมาทานา. เต กายสฺส เภทา ปรํ มรณา สุคตึ สคฺคํ โลกํ อุปปนฺนา’’ติ. อิติ ทิพฺเพน จกฺขุนา วิสุทฺเธน อติกฺกนฺตมานุสเกน สตฺเต ปสฺสติ จวมาเน อุปปชฺชมาเน หีเน ปณีเต สุวณฺเณ ทุพฺพณฺเณ สุคเต ทุคฺคเต ยถากมฺมูปเค สตฺเต ปชานาตีติ. ยา ตตฺถ ปฺา ปชานนา…เป… อโมโห ธมฺมวิจโย สมฺมาทิฏฺิ – อิทํ ตถาคตสฺส สตฺตานํ จุตูปปาตํ ยถาภูตํ าณํ.
๘๓๑. (๑๐) ตตฺถ กตมํ ตถาคตสฺส อาสวานํ ขยํ ยถาภูตํ าณํ? อิธ ตถาคโต อาสวานํ ขยา อนาสวํ เจโตวิมุตฺตึ ปฺาวิมุตฺตึ ทิฏฺเว ธมฺเม สยํ อภิฺา สจฺฉิกตฺวา อุปสมฺปชฺช วิหรตีติ. ยา ตตฺถ ปฺา ปชานนา…เป… อโมโห ธมฺมวิจโย สมฺมาทิฏฺิ – อิทํ ตถาคตสฺส อาสวานํ ขยํ ยถาภูตํ าณนฺติ.
ทสกํ.
าณวิภงฺโค นิฏฺิโต.
๑๗. ขุทฺทกวตฺถุวิภงฺโค
๑. เอกกมาติกา
๘๓๒. (๑)ชาติมโท ¶ ¶ ¶ (๒)โคตฺตมโท (๓)อาโรคฺยมโท (๔)โยพฺพนมโท (๕)ชีวิตมโท (๖)ลาภมโท (๗)สกฺการมโท (๘) ครุการมโท (๙) ปุเรกฺขารมโท (๑๐) ปริวารมโท (๑๑) โภคมโท (๑๒) วณฺณมโท ¶ (๑๓) สุตมโท (๑๔) ปฏิภานมโท (๑๕) รตฺตฺุมโท (๑๖) ปิณฺฑปาติกมโท (๑๗) อนวฺาตมโท (๑๘) อิริยาปถมโท (๑๙) อิทฺธิมโท (๒๐) ยสมโท (๒๑) สีลมโท (๒๒) ฌานมโท (๒๓) สิปฺปมโท (๒๔) อาโรหมโท (๒๕) ปริณาหมโท (๒๖) สณฺานมโท (๒๗) ปาริปูริมโท (๒๘)มโท (๒๙) ปมาโท (๓๐) ถมฺโภ (๓๑) สารมฺโภ (๓๒) อตฺริจฺฉตา (๓๓)มหิจฺฉตา (๓๔) ปาปิจฺฉตา (๓๕) สิงฺคํ (๓๖) ตินฺติณํ (๓๗) จาปลฺยํ (๓๘)อสภาควุตฺติ (๓๙) อรติ (๔๐) ตนฺที (๔๑) วิชมฺภิตา (๔๒) ภตฺตสมฺมโท (๔๓) เจตโส จ ลีนตฺตํ [เจตโส ลีนตฺตํ (สฺยา.)] (๔๔) กุหนา (๔๕) ลปนา (๔๖) เนมิตฺติกตา (๔๗)นิปฺเปสิกตา (๔๘) ลาเภน ¶ ลาภํ นิชิคีสนตา [นิชิคึสนตา (สี.), ชิคึสนตา (สฺยา.)] (๔๙) เสยฺโยหมสฺมีติ มาโน (๕๐) สทิโสหมสฺมีติ มาโน (๕๑) หีโน หมสฺมีติ มาโน (๕๒) เสยฺยสฺส เสยฺโยหมสฺมีติ มาโน (๕๓) เสยฺยสฺส สทิโสหมสฺมีติ มาโน (๕๔) เสยฺยสฺส หีโนหมสฺมีติ มาโน (๕๕) สทิสสฺส เสยฺโยหมสฺมีติ มาโน (๕๖) สทิสสฺส สทิโสหมสฺมีติ มาโน (๕๗) สทิสสฺส หีโนหมสฺมีติ มาโน (๕๘) หีนสฺส เสยฺโยหมสฺมีติ มาโน (๕๙) หีนสฺส สทิโสหมสฺมีติ มาโน (๖๐) หีนสฺส หีโนหมสฺมีติ มาโน (๖๑) มาโน (๖๒) อติมาโน (๖๓) มานาติมาโน (๖๔) โอมาโน (๖๕)อธิมาโน (๖๖) อสฺมิมาโน (๖๗) มิจฺฉามาโน (๖๘) าติวิตกฺโก (๖๙)ชนปทวิตกฺโก ¶ (๗๐) อมรวิตกฺโก (๗๑) ปรานุทฺทยตาปฏิสํยุตฺโต วิตกฺโก (๗๒) ลาภสกฺการสิโลกปฏิสํยุตฺโต วิตกฺโก (๗๓) อนวฺตฺติปฏิสํยุตฺโต วิตกฺโก
เอกกํ.
๒. ทุกมาติกา
๘๓๓. (๑) โกโธ จ อุปนาโห จ (๒) มกฺโข จ ปฬาโส [ปลาโส (สี. สฺยา.)] จ (๓) อิสฺสา จ มจฺฉริยฺจ (๔) มายา จ สาเยฺยฺจ (๕) อวิชฺชา จ ภวตณฺหา จ ¶ (๖) ภวทิฏฺิ จ วิภวทิฏฺิ จ (๗) สสฺสตทิฏฺิ จ อุจฺเฉททิฏฺิ จ (๘) อนฺตวาทิฏฺิ จ อนนฺตวาทิฏฺิ จ (๙) ปุพฺพนฺตานุทิฏฺิ จ อปรนฺตานุทิฏฺิ จ (๑๐) อหิริกฺจ อโนตฺตปฺปฺจ (๑๑) โทวจสฺสตา จ ปาปมิตฺตตา จ (๑๒) อนชฺชโว จ อมทฺทโว จ (๑๓) อกฺขนฺติ จ อโสรจฺจฺจ (๑๔) อสาขลฺยฺจ อปฺปฏิสนฺถาโร ¶ จ (๑๕)อินฺทฺริเยสุ ¶ อคุตฺตทฺวารตา จ โภชเน อมตฺตฺุตา จ (๑๖) มุฏฺสฺสจฺจฺจ อสมฺปชฺฺจ (๑๗) สีลวิปตฺติ จ ทิฏฺิวิปตฺติ จ (๑๘) อชฺฌตฺตสํโยชนฺจ พหิทฺธาสํโยชนฺจ
ทุกํ.
๓. ติกมาติกา
๘๓๔. (๑) ตีณิ อกุสลมูลานิ (๒) ตโย อกุสลวิตกฺกา (๓) ติสฺโส อกุสลสฺา (๔) ติสฺโส อกุสลธาตุโย (๕) ตีณิ ทุจฺจริตานิ (๖) ตโย อาสวา (๗) ตีณิ สํโยชนานิ (๘) ติสฺโส ตณฺหา (๙) อปราปิ ติสฺโส ตณฺหา (๑๐) อปราปิ ติสฺโส ตณฺหา (๑๑) ติสฺโส เอสนา (๑๒) ติสฺโส วิธา (๑๓) ตีณิ ภยานิ (๑๔)ตีณิ ตมานิ (๑๕) ตีณิ ติตฺถายตนานิ (๑๖) ตโย กิฺจนา (๑๗) ตีณิ องฺคณานิ ¶ (๑๘) ตีณิ มลานิ (๑๙) ตีณิ วิสมานิ (๒๐) อปรานิปิ ตีณิ วิสมานิ (๒๑) ตโย อคฺคี (๒๒) ตโย กสาวา (๒๓) อปเรปิ ตโย กสาวา (๒๔)อสฺสาททิฏฺิ, อตฺตานุทิฏฺิ, มิจฺฉาทิฏฺิ (๒๕) อรติ, วิเหสา, อธมฺมจริยา (๒๖)โทวจสฺสตา, ปาปมิตฺตตา, นานตฺตสฺา (๒๗) อุทฺธจฺจํ, โกสชฺชํ, ปมาโท (๒๘) อสนฺตุฏฺิตา, อสมฺปชฺตา, มหิจฺฉตา (๒๙) อหิริกํ, อโนตฺตปฺปํ, ปมาโท (๓๐)อนาทริยํ, โทวจสฺสตา, ปาปมิตฺตตา (๓๑) อสฺสทฺธิยํ, อวทฺุตา, โกสชฺชํ (๓๒) อุทฺธจฺจํ, อสํวโร, ทุสฺสีลฺยํ (๓๓) อริยานํ อทสฺสนกมฺยตา, สทฺธมฺมํ อโสตุกมฺยตา, อุปารมฺภจิตฺตตา (๓๔) มุฏฺสฺสจฺจํ, อสมฺปชฺํ, เจตโส วิกฺเขโป (๓๕)อโยนิโส ¶ มนสิกาโร, กุมฺมคฺคเสวนา, เจตโส จ ลีนตฺตํ
ติกํ.
๔. จตุกฺกมาติกา
๘๓๕. (๑) จตฺตาโร อาสวา (๒) จตฺตาโร คนฺถา (๓) จตฺตาโร โอฆา (๔) จตฺตาโร โยคา (๕) จตฺตาริ อุปาทานานิ (๖) จตฺตาโร ตณฺหุปฺปาทา (๗) จตฺตาริ อคติคมนานิ ¶ (๘) จตฺตาโร วิปริยาสา [วิปริเยสา (สี. สฺยา. ก.)] (๙) จตฺตาโร อนริยโวหารา (๑๐) อปเรปิ ¶ จตฺตาโร อนริยโวหารา (๑๑) จตฺตาริ ทุจฺจริตานิ (๑๒) อปรานิปิ จตฺตาริ ทุจฺจริตานิ (๑๓)จตฺตาริ ภยานิ (๑๔) อปรานิปิ จตฺตาริ ภยานิ (๑๕) จตสฺโส ทิฏฺิโย
จตุกฺกํ.
๕. ปฺจกมาติกา
๘๓๖. (๑) ปฺโจรมฺภาคิยานิ สํโยชนานิ (๒) ปฺจุทฺธมฺภาคิยานิ สํโยชนานิ (๓) ปฺจ ¶ มจฺฉริยานิ (๔) ปฺจ สงฺคา (๕) ปฺจ สลฺลา (๖) ปฺจ เจโตขิลา (๗)ปฺจ เจตโสวินิพนฺธา [เจตโสวินิพทฺธา (ก.)] (๘) ปฺจ นีวรณานิ (๙) ปฺจ กมฺมานิ อานนฺตริกานิ (๑๐) ปฺจ ทิฏฺิโย (๑๑) ปฺจ เวรา (๑๒) ปฺจ พฺยสนา (๑๓) ปฺจ อกฺขนฺติยา อาทีนวา (๑๔) ปฺจ ภยานิ (๑๕) ปฺจ ทิฏฺธมฺมนิพฺพานวาทา
ปฺจกํ.
๖. ฉกฺกมาติกา
๘๓๗. (๑) ฉ ¶ วิวาทมูลานิ (๒) ฉ ฉนฺทราคา (๓) ฉ วิโรธวตฺถูนิ (๔) ฉ ตณฺหากายา (๕) ฉ อคารวา (๖) ฉ ปริหานิยา ธมฺมา (๗) อปเรปิ ฉ ปริหานิยา ธมฺมา (๘) ฉ โสมนสฺสุปวิจารา (๙) ฉ โทมนสฺสุปวิจารา (๑๐) ฉ อุเปกฺขุปวิจารา (๑๑) ฉ เคหสิตานิ โสมนสฺสานิ (๑๒) ฉ เคหสิตานิ โทมนสฺสานิ (๑๓) ฉ เคหสิตา อุเปกฺขา (๑๔) ฉ ทิฏฺิโย
ฉกฺกํ.
๗. สตฺตกมาติกา
๘๓๘. (๑) สตฺต อนุสยา (๒) สตฺต สํโยชนานิ (๓) สตฺต ปริยุฏฺานานิ (๔)สตฺต อสทฺธมฺมา (๕) สตฺต ทุจฺจริตานิ (๖) สตฺต มานา (๗) สตฺต ทิฏฺิโย
สตฺตกํ.
๘. อฏฺกมาติกา
๘๓๙. (๑) อฏฺ ¶ ¶ กิเลสวตฺถูนิ (๒) อฏฺ กุสีตวตฺถูนิ (๓) อฏฺสุ โลกธมฺเมสุ จิตฺตสฺส ปฏิฆาโต (๔) อฏฺ อนริยโวหารา (๕) อฏฺ มิจฺฉตฺตา (๖) อฏฺ ปุริสโทสา (๗) อฏฺ อสฺิวาทา (๘) อฏฺ เนวสฺินาสฺิวาทา ¶
อฏฺกํ.
๙. นวกมาติกา
๘๔๐. (๑) นว อาฆาตวตฺถูนิ (๒) นว ปุริสมลานิ (๓) นววิธา มานา (๔)นว ตณฺหามูลกา ธมฺมา (๕) นว อิฺชิตานิ (๖) นว มฺิตานิ (๗) นว ผนฺทิตานิ (๘) นว ปปฺจิตานิ (๙) นว สงฺขตานิ
นวกํ.
๑๐. ทสกมาติกา
๘๔๑. (๑) ทส กิเลสวตฺถูนิ (๒) ทส อาฆาตวตฺถูนิ (๓) ทส อกุสลกมฺมปถา (๔) ทส สํโยชนานิ (๕) ทส มิจฺฉตฺตา (๖) ทสวตฺถุกา มิจฺฉาทิฏฺิ (๗) ทสวตฺถุกา อนฺตคฺคาหิกา ทิฏฺิ
ทสกํ.
๘๔๒. อฏฺารส ตณฺหาวิจริตานิ อชฺฌตฺติกสฺส อุปาทาย, อฏฺารส ตณฺหาวิจริตานิ พาหิรสฺส ¶ อุปาทาย, ตเทกชฺฌํ อภิสฺูหิตฺวา อภิสงฺขิปิตฺวา ฉตฺตึส ตณฺหาวิจริตานิ โหนฺติ. อิติ อตีตานิ ฉตฺตึส ตณฺหาวิจริตานิ, อนาคตานิ ฉตฺตึส ตณฺหาวิจริตานิ, ปจฺจุปฺปนฺนานิ ฉตฺตึส ตณฺหาวิจริตานิ, ตเทกชฺฌํ อภิสฺูหิตฺวา อภิสงฺขิปิตฺวา อฏฺ ตณฺหาวิจริตสตํ โหติ. ยานิ จ ทฺวาสฏฺิ ทิฏฺิคตานิ พฺรหฺมชาเล เวยฺยากรเณ วุตฺตานิ ภควตา.
มาติกา.
๑. เอกกนิทฺเทโส
(๑) ชาติมโท
๘๔๓. ตตฺถ ¶ ¶ กตโม ชาติมโท? ชาตึ ปฏิจฺจ มโท มชฺชนา มชฺชิตตฺตํ มาโน มฺนา มฺิตตฺตํ อุนฺนติ อุนฺนาโม [อุณฺณติ อุณฺณาโม (สฺยา. ก.) ธ. ส. ๑๑๒๑] ธโช สมฺปคฺคาโห เกตุกมฺยตา จิตฺตสฺส – อยํ วุจฺจติ ‘‘ชาติมโท’’.
(๒-๒๗) โคตฺตมทาที
๘๔๔. ตตฺถ กตโม โคตฺตมโท? โคตฺตํ ปฏิจฺจ…เป… อาโรคฺยํ ปฏิจฺจ…เป… โยพฺพนํ ปฏิจฺจ…เป… ชีวิตํ ปฏิจฺจ…เป… ลาภํ ¶ ปฏิจฺจ…เป… สกฺการํ ปฏิจฺจ…เป… ครุการํ ปฏิจฺจ…เป… ปุเรกฺขารํ ปฏิจฺจ…เป… ปริวารํ ปฏิจฺจ…เป… โภคํ ปฏิจฺจ…เป… วณฺณํ ปฏิจฺจ…เป… สุตํ ปฏิจฺจ…เป… ปฏิภานํ ปฏิจฺจ…เป… รตฺตฺุตํ ปฏิจฺจ…เป… ปิณฺฑปาติกตฺตํ ปฏิจฺจ…เป… อนวฺาตํ ปฏิจฺจ…เป… อิริยาปถํ ปฏิจฺจ…เป… อิทฺธึ ปฏิจฺจ…เป… ยสํ ปฏิจฺจ…เป… สีลํ ปฏิจฺจ…เป… ฌานํ ปฏิจฺจ…เป… สิปฺปํ ปฏิจฺจ…เป… อาโรหํ ปฏิจฺจ…เป… ปริณาหํ ปฏิจฺจ…เป… สณฺานํ ปฏิจฺจ…เป… ปาริปูรึ ปฏิจฺจ ¶ มโท มชฺชนา มชฺชิตตฺตํ มาโน มฺนา มฺิตตฺตํ อุนฺนติ อุนฺนาโม ธโช สมฺปคฺคาโห เกตุกมฺยตา จิตฺตสฺส – อยํ วุจฺจติ ‘‘ปาริปูริมโท’’.
(๒๘) มโท
๘๔๕. ตตฺถ กตโม มโท? โย มโท มชฺชนา มชฺชิตตฺตํ มาโน มฺนา มฺิตตฺตํ อุนฺนติ อุนฺนาโม ธโช สมฺปคฺคาโห เกตุกมฺยตา จิตฺตสฺส – อยํ วุจฺจติ ‘‘มโท’’.
(๒๙) ปมาโท
๘๔๖. ตตฺถ กตโม ปมาโท? กายทุจฺจริเต วา วจีทุจฺจริเต วา มโนทุจฺจริเต วา ปฺจสุ วา กามคุเณสุ จิตฺตสฺส โวสฺสคฺโค โวสฺสคฺคานุปฺปทานํ กุสลานํ วา ธมฺมานํ ภาวนาย อสกฺกจฺจกิริยตา อสาตจฺจกิริยตา อนฏฺิตกิริยตา โอลีนวุตฺติตา นิกฺขิตฺตฉนฺทตา นิกฺขิตฺตธุรตา อนาเสวนา อภาวนา อพหุลีกมฺมํ อนธิฏฺานํ อนนุโยโค ปมาโท, โย เอวรูโป ปมาโท ปมชฺชนา ปมชฺชิตตฺตํ – อยํ วุจฺจติ ¶ ‘‘ปมาโท’’.
(๓๐) ถมฺโภ
๘๔๗. ตตฺถ กตโม ถมฺโภ? โย ถมฺโภ ถมฺภนา ถมฺภิตตฺตํ กกฺขฬิยํ ผารุสิยํ อุชุจิตฺตตา อมุทุตา – อยํ วุจฺจติ ‘‘ถมฺโภ’’.
(๓๑) สารมฺโภ
๘๔๘. ตตฺถ ¶ กตโม สารมฺโภ? โย สารมฺโภ ปฏิสารมฺโภ สารมฺภนา ปฏิสารมฺภนา ปฏิสารมฺภิตตฺตํ – อยํ วุจฺจติ ‘‘สารมฺโภ’’.
(๓๒) อตฺริจฺฉตา
๘๔๙. ตตฺถ กตมา อตฺริจฺฉตา? อิตรีตรจีวรปิณฺฑปาตเสนาสนคิลานปฺปจฺจยเภสชฺชปริกฺขาเรหิ ¶ ปฺจหิ วา กามคุเณหิ อสนฺตุฏฺสฺส ภิยฺโยกมฺยตา ¶ , ยา เอวรูปา อิจฺฉา อิจฺฉาคตา อตฺริจฺฉตา ราโค สาราโค จิตฺตสฺส สาราโค – อยํ วุจฺจติ ‘‘อตฺริจฺฉตา’’.
(๓๓) มหิจฺฉตา
๘๕๐. ตตฺถ กตมา มหิจฺฉตา? อิตรีตรจีวรปิณฺฑปาตเสนาสนคิลานปฺปจฺจยเภสชฺชปริกฺขาเรหิ ปฺจหิ วา กามคุเณหิ อสนฺตุฏฺสฺส ภิยฺโยกมฺยตา, ยา เอวรูปา อิจฺฉา อิจฺฉาคตา มหิจฺฉตา ราโค สาราโค จิตฺตสฺส สาราโค – อยํ วุจฺจติ ‘‘มหิจฺฉตา’’.
(๓๔) ปาปิจฺฉตา
๘๕๑. ตตฺถ กตมา ปาปิจฺฉตา? อิเธกจฺโจ อสฺสทฺโธ สมาโน ‘‘สทฺโธติ มํ ชโน ชานาตู’’ติ อิจฺฉติ, ทุสฺสีโล สมาโน ‘‘สีลวาติ มํ ชโน ชานาตู’’ติ อิจฺฉติ, อปฺปสฺสุโต สมาโน ‘‘พหุสฺสุโตติ มํ ชโน ชานาตู’’ติ อิจฺฉติ, สงฺคณิการาโม สมาโน ‘‘ปวิวิตฺโตติ มํ ชโน ชานาตู’’ติ อิจฺฉติ, กุสีโต สมาโน ‘‘อารทฺธวีริโยติ มํ ชโน ชานาตู’’ติ อิจฺฉติ, มุฏฺสฺสตี สมาโน ‘‘อุปฏฺิตสฺสตีติ มํ ชโน ชานาตู’’ติ อิจฺฉติ, อสมาหิโต สมาโน ‘‘สมาหิโตติ มํ ชโน ชานาตู’’ติ อิจฺฉติ, ทุปฺปฺโ ¶ สมาโน ‘‘ปฺวาติ มํ ชโน ชานาตู’’ติ อิจฺฉติ, อขีณาสโว สมาโน ‘‘ขีณาสโวติ มํ ชโน ชานาตู’’ติ อิจฺฉติ – ยา เอวรูปา อิจฺฉา อิจฺฉาคตา ปาปิจฺฉตา ราโค สาราโค จิตฺตสฺส สาราโค – อยํ วุจฺจติ ‘‘ปาปิจฺฉตา’’.
(๓๕) สิงฺคํ
๘๕๒. ตตฺถ กตมํ สิงฺคํ? ยํ สิงฺคํ สิงฺคารตา จาตุรตา จาตุริยํ ปริกฺขตฺตตา ปาริกฺขตฺติยํ – อิทํ วุจฺจติ ‘‘สิงฺคํ’’.
(๓๖) ตินฺติณํ
๘๕๓. ตตฺถ ¶ กตมํ ตินฺติณํ? ยํ ตินฺติณํ ตินฺติณายนา ตินฺติณายิตตฺตํ โลลุปฺปํ โลลุปฺปายนา โลลุปฺปายิตตฺตํ ปุจฺฉฺชิกตา สาธุกมฺยตา – อิทํ วุจฺจติ ‘‘ตินฺติณํ’’.
(๓๗) จาปลฺยํ
๘๕๔. ตตฺถ ¶ กตมํ จาปลฺยํ? จีวรมณฺฑนา ปตฺตมณฺฑนา เสนาสนมณฺฑนา อิมสฺส วา ปูติกายสฺส พาหิรานํ วา ปริกฺขารานํ มณฺฑนา วิภูสนา เกฬนา ปริเกฬนา คิทฺธิกตา คิทฺธิกตฺตํ จปลตา จาปลฺยํ – อิทํ วุจฺจติ ‘‘จาปลฺยํ’’.
(๓๘) อสภาควุตฺติ
๘๕๕. ตตฺถ กตมํ อสภาควุตฺติ? มาตริ วา ปิตริ วา เชฏฺเ วา ภาตริ วา อาจริเยสุ วา อุปชฺฌาเย วา พุทฺเธ วา สาวเกสุ วา อฺตรฺตเรสุ ครุฏฺานิเยสุ วิปฺปฏิกูลคฺคาหิตา วิปจฺจนีกสาตตา อนาทริยํ ¶ อนาทริยตา อคารวตา อปฺปติสฺสวตา – อยํ วุจฺจติ ‘‘อสภาควุตฺติ’’.
(๓๙) อรติ
๘๕๖. ตตฺถ กตมา อรติ? ปนฺเตสุ วา เสนาสเนสุ อฺตรฺตเรสุ วา อธิกุสเลสุ ธมฺเมสุ อรติ อรติตา อนภิรติ อนภิรมณา อุกฺกณฺิตา ¶ ปริตสฺสิตา – อยํ วุจฺจติ ‘‘อรติ’’.
(๔๐) ตนฺที
๘๕๗. ตตฺถ กตมา ตนฺที? ยา ตนฺที ตนฺทิยนา ตนฺทิมนกตา อาลสฺยํ อาลสฺยายนา อาลสฺยายิตตฺตํ – อยํ วุจฺจติ ‘‘ตนฺที’’.
(๔๑) วิชมฺภิตา
๘๕๘. ตตฺถ ¶ กตมา วิชมฺภิตา? ยา กายสฺส ชมฺภนา วิชมฺภนา อานมนา วินมนา สนฺนมนา ปณมนา พฺยาธิยกํ – อยํ วุจฺจติ ‘‘วิชมฺภิตา’’.
(๔๒) ภตฺตสมฺมโท
๘๕๙. ตตฺถ กตโม ภตฺตสมฺมโท? ยา ภุตฺตาวิสฺส ภตฺตมุจฺฉา ภตฺตกิลมโถ ภตฺตปริฬาโห กายทุฏฺุลฺลํ – อยํ วุจฺจติ ‘‘ภตฺตสมฺมโท’’.
(๔๓) เจตโส จ ลีนตฺตํ
๘๖๐. ตตฺถ กตมํ เจตโส จ ลีนตฺตํ? ยา จิตฺตสฺส อกลฺยตา อกมฺมฺตา โอลียนา สลฺลียนา ลีนํ ลียนา ลียิตตฺตํ ถินํ ถียนา ถียิตตฺตํ จิตฺตสฺส – อิทํ วุจฺจติ ‘‘เจตโส จ ลีนตฺตํ’’.
(๔๔) กุหนา
๘๖๑. ตตฺถ กตมา กุหนา? ลาภสกฺการสิโลกสนฺนิสฺสิตสฺส ปาปิจฺฉสฺส อิจฺฉาปกตสฺส ปจฺจยปฏิเสวนสงฺขาเตน [ปจฺจยปฏิเสธนสงฺขาเตน (สี.)] วา สามนฺตชปฺปิเตน วา อิริยาปถสฺส วา อปนา [อาปนา (ก.)] ปนา สณฺปนา ภากุฏิตา ภากุฏิยํ กุหนา กุหายนา กุหิตตฺตํ – อยํ วุจฺจติ ‘‘กุหนา’’.
(๔๕) ลปนา
๘๖๒. ตตฺถ ¶ กตมา ลปนา? ลาภสกฺการสิโลกสนฺนิสฺสิตสฺส ปาปิจฺฉสฺส อิจฺฉาปกตสฺส ยา ปเรสํ อาลปนา ลปนา สลฺลปนา อุลฺลปนา สมุลฺลปนา อุนฺนหนา สมุนฺนหนา อุกฺกาจนา สมุกฺกาจนา อนุปฺปิยภาณิตา จาฏุกมฺยตา มุคฺคสูปฺยตา ปาริภฏยตา – อยํ วุจฺจติ ‘‘ลปนา’’.
(๔๖) เนมิตฺติกตา
๘๖๓. ตตฺถ ¶ ¶ กตมา เนมิตฺติกตา? ลาภสกฺการสิโลกสนฺนิสฺสิตสฺส ปาปิจฺฉสฺส อิจฺฉาปกตสฺส ¶ ยํ ปเรสํ นิมิตฺตํ นิมิตฺตกมฺมํ โอภาโส โอภาสกมฺมํ สามนฺตชปฺปา ปริกถา – อยํ วุจฺจติ ‘‘เนมิตฺติกตา’’.
(๔๗) นิปฺเปสิกตา
๘๖๔. ตตฺถ กตมา นิปฺเปสิกตา? ลาภสกฺการสิโลกสนฺนิสฺสิตสฺส ปาปิจฺฉสฺส อิจฺฉาปกตสฺส ยา ปเรสํ อกฺโกสนา วมฺภนา ครหณา อุกฺเขปนา สมุกฺเขปนา ขิปนา สงฺขิปนา ปาปนา สมฺปาปนา อวณฺณหาริกา ปรปิฏฺิมํสิกตา – อยํ วุจฺจติ ‘‘นิปฺเปสิกตา’’.
(๔๘) ลาเภน ลาภํ นิชิคีสนตา
๘๖๕. ตตฺถ กตมา ลาเภน ลาภํ นิชิคีสนตา? ลาภสกฺการสิโลกสนฺนิสฺสิโต ปาปิจฺโฉ อิจฺฉาปกโต อิโต ลทฺธํ อามิสํ อมุตฺร หรติ อมุตฺร วา ลทฺธํ อามิสํ อิธ อาหรติ, ยา เอวรูปา อามิสสฺส เอฏฺิ คเวฏฺิ ปริเยฏฺิ เอสนา คเวสนา ปริเยสนา – อยํ วุจฺจติ ‘‘ลาเภน ลาภํ นิชิคีสนตา’’.
(๔๙) เสยฺโยหมสฺมีติ มาโน
๘๖๖. ตตฺถ กตโม เสยฺโยหมสฺมีติ มาโน? อิเธกจฺโจ ชาติยา วา โคตฺเตน วา โกลปุตฺติเยน วา วณฺณโปกฺขรตาย วา ธเนน วา อชฺเฌเนน วา กมฺมายตเนน วา สิปฺปายตเนน วา วิชฺชาฏฺาเนน [วิชฺชฏฺาเนน (สฺยา.)] วา สุเตน วา ปฏิภาเนน วา อฺตรฺตเรน วตฺถุนา มานํ ชปฺเปติ, โย เอวรูโป มาโน มฺนา มฺิตตฺตํ อุนฺนติ อุนฺนาโม ธโช สมฺปคฺคาโห เกตุกมฺยตา จิตฺตสฺส – อยํ วุจฺจติ ‘‘เสยฺโยหมสฺมีติ มาโน’’.
(๕๐) สทิโสหมสฺมีติ มาโน
๘๖๗. ตตฺถ ¶ ¶ กตโม สทิโสหมสฺมีติ มาโน? อิเธกจฺโจ ชาติยา วา โคตฺเตน วา โกลปุตฺติเยน วา วณฺณโปกฺขรตาย วา ธเนน วา อชฺเฌเนน วา กมฺมายตเนน วา สิปฺปายตเนน วา วิชฺชาฏฺาเนน วา ¶ สุเตน วา ปฏิภาเนน วา อฺตรฺตเรน วตฺถุนา มานํ ชปฺเปติ, โย เอวรูโป มาโน มฺนา มฺิตตฺตํ อุนฺนติ อุนฺนาโม ธโช สมฺปคฺคาโห เกตุกมฺยตา จิตฺตสฺส – อยํ วุจฺจติ ‘‘สทิโสหมสฺมีติ มาโน’’.
(๕๑) หีโนหมสฺมีติ มาโน
๘๖๘. ตตฺถ กตโม หีโนหมสฺมีติ มาโน? อิเธกจฺโจ ชาติยา วา โคตฺเตน วา โกลปุตฺติเยน วา วณฺณโปกฺขรตาย วา ธเนน วา อชฺเฌเนน วา กมฺมายตเนน วา สิปฺปายตเนน วา วิชฺชาฏฺาเนน วา สุเตน วา ปฏิภาเนน วา อฺตรฺตเรน วตฺถุนา โอมานํ ชปฺเปติ, โย เอวรูโป โอมาโน โอมฺนา โอมฺิตตฺตํ หีฬนา โอหีฬนา โอหีฬิตตฺตํ อตฺตฺุา อตฺตวฺา อตฺตปริภโว – อยํ วุจฺจติ ‘‘หีโนหมสฺมีติ มาโน’’.
(๕๒) เสยฺยสฺส เสยฺโยหมสฺมีติ มาโน
๘๖๙. ตตฺถ ¶ กตโม เสยฺยสฺส เสยฺโยหมสฺมีติ มาโน? อิเธกจฺโจ เสยฺโย โหติ ชาติยา วา โคตฺเตน วา โกลปุตฺติเยน วา วณฺณโปกฺขรตาย วา ธเนน วา อชฺเฌเนน วา กมฺมายตเนน วา สิปฺปายตเนน วา วิชฺชาฏฺาเนน วา สุเตน วา ปฏิภาเนน วา อฺตรฺตเรน วตฺถุนา ปเรหิ เสยฺยํ อตฺตานํ ทหติ; โส ตํ นิสฺสาย มานํ ชปฺเปติ. โย เอวรูโป มาโน มฺนา มฺิตตฺตํ อุนฺนติ ¶ อุนฺนาโม ธโช สมฺปคฺคาโห เกตุกมฺยตา จิตฺตสฺส – อยํ วุจฺจติ ‘‘เสยฺยสฺส เสยฺโยหมสฺมีติ มาโน’’.
(๕๓) เสยฺยสฺส สทิโสหมสฺมีติ มาโน
๘๗๐. ตตฺถ กตโม เสยฺยสฺส สทิโสหมสฺมีติ มาโน? อิเธกจฺโจ เสยฺโย โหติ ชาติยา ¶ วา โคตฺเตน วา โกลปุตฺติเยน วา วณฺณโปกฺขรตาย วา ธเนน วา อชฺเฌเนน วา กมฺมายตเนน วา สิปฺปายตเนน วา วิชฺชาฏฺาเนน วา สุเตน วา ปฏิภาเนน วา อฺตรฺตเรน วตฺถุนา ปเรหิ สทิสํ อตฺตานํ ทหติ; โส ตํ นิสฺสาย มานํ ชปฺเปติ. โย เอวรูโป มาโน มฺนา มฺิตตฺตํ อุนฺนติ อุนฺนาโม ธโช สมฺปคฺคาโห เกตุกมฺยตา จิตฺตสฺส – อยํ วุจฺจติ ‘‘เสยฺยสฺส สทิโสหมสฺมีติ มาโน’’.
(๕๔) เสยฺยสฺส หีโนหมสฺมีติ มาโน
๘๗๑. ตตฺถ กตโม เสยฺยสฺส หีโนหมสฺมีติ มาโน? อิเธกจฺโจ เสยฺโย โหติ ชาติยา วา โคตฺเตน วา โกลปุตฺติเยน วา ¶ วณฺณโปกฺขรตาย วา ธเนน วา อชฺเฌเนน วา กมฺมายตเนน วา สิปฺปายตเนน วา วิชฺชาฏฺาเนน วา สุเตน วา ปฏิภาเนน วา อฺตรฺตเรน วตฺถุนา ปเรหิ หีนํ อตฺตานํ ทหติ; โส ตํ นิสฺสาย โอมานํ ชปฺเปติ. โย เอวรูโป โอมาโน โอมฺนา โอมฺิตตฺตํ หีฬนา โอหีฬนา โอหีฬิตตฺตํ อตฺตฺุา อตฺตวฺา อตฺตปริภโว – อยํ วุจฺจติ ‘‘เสยฺยสฺส หีโนหมสฺมีติ มาโน’’.
(๕๕) สทิสสฺส เสยฺโยหมสฺมีติ มาโน
๘๗๒. ตตฺถ กตโม สทิสสฺส เสยฺโยหมสฺมีติ มาโน? อิเธกจฺโจ สทิโส โหติ ชาติยา วา โคตฺเตน วา โกลปุตฺติเยน วา…เป… อฺตรฺตเรน ¶ วตฺถุนา ปเรหิ เสยฺยํ อตฺตานํ ทหติ; โส ตํ นิสฺสาย มานํ ชปฺเปติ. โย เอวรูโป มาโน มฺนา มฺิตตฺตํ…เป… เกตุกมฺยตา จิตฺตสฺส – อยํ วุจฺจติ ‘‘สทิสสฺส เสยฺโยหมสฺมีติ มาโน’’.
(๕๖) สทิสสฺส สทิโสหมสฺมีติ มาโน
๘๗๓. ตตฺถ กตโม สทิสสฺส สทิโสหมสฺมีติ มาโน? อิเธกจฺโจ สทิโส โหติ ชาติยา วา โคตฺเตน วา โกลปุตฺติเยน วา…เป… อฺตรฺตเรน วตฺถุนา ปเรหิ สทิสํ อตฺตานํ ทหติ; โส ตํ นิสฺสาย มานํ ชปฺเปติ. โย เอวรูโป มาโน มฺนา มฺิตตฺตํ อุนฺนติ อุนฺนาโม ธโช สมฺปคฺคาโห เกตุกมฺยตา จิตฺตสฺส – อยํ วุจฺจติ ‘‘สทิสสฺส สทิโสหมสฺมีติ มาโน’’.
(๕๗) สทิสสฺส หีโนหมสฺมีติ มาโน
๘๗๔. ตตฺถ ¶ กตโม สทิสสฺส หีโนหมสฺมีติ มาโน? อิเธกจฺโจ สทิโส โหติ ชาติยา วา โคตฺเตน วา โกลปุตฺติเยน วา…เป… อฺตรฺตเรน วตฺถุนา ปเรหิ หีนํ อตฺตานํ ทหติ; โส ตํ นิสฺสาย โอมานํ ชปฺเปติ. โย เอวรูโป โอมาโน โอมฺนา โอมฺิตตฺตํ หีฬนา โอหีฬนา โอหีฬิตตฺตํ อตฺตฺุา อตฺตวฺา อตฺตปริภโว – อยํ วุจฺจติ ‘‘สทิสสฺส หีโนหมสฺมีติ มาโน’’.
(๕๘) หีนสฺส เสยฺโยหมสฺมีติ มาโน
๘๗๕. ตตฺถ กตโม หีนสฺส เสยฺโยหมสฺมีติ มาโน? อิเธกจฺโจ หีโน โหติ ชาติยา วา โคตฺเตน วา โกลปุตฺติเยน วา…เป… อฺตรฺตเรน วตฺถุนา ปเรหิ เสยฺยํ อตฺตานํ ทหติ; โส ตํ นิสฺสาย มานํ ชปฺเปติ. โย เอวรูโป มาโน มฺนา มฺิตตฺตํ อุนฺนติ ¶ อุนฺนาโม ธโช สมฺปคฺคาโห เกตุกมฺยตา จิตฺตสฺส – อยํ วุจฺจติ ‘‘หีนสฺส เสยฺโยหมสฺมีติ มาโน’’.
(๕๙) หีนสฺส สทิโสหมสฺมีติ มาโน
๘๗๖. ตตฺถ ¶ กตโม หีนสฺส สทิโสหมสฺมีติ มาโน? อิเธกจฺโจ หีโน โหติ ชาติยา วา โคตฺเตน วา โกลปุตฺติเยน วา…เป… อฺตรฺตเรน วตฺถุนา ปเรหิ สทิสํ อตฺตานํ ทหติ; โส ตํ นิสฺสาย มานํ ชปฺเปติ. โย เอวรูโป มาโน มฺนา มฺิตตฺตํ อุนฺนติ อุนฺนาโม ธโช ¶ สมฺปคฺคาโห เกตุกมฺยตา จิตฺตสฺส – อยํ วุจฺจติ ‘‘หีนสฺส สทิโสหมสฺมีติ มาโน’’.
(๖๐) หีนสฺส หีโนหมสฺมีติ มาโน
๘๗๗. ตตฺถ กตโม หีนสฺส หีโนหมสฺมีติ มาโน? อิเธกจฺโจ หีโน โหติ ชาติยา วา โคตฺเตน วา โกลปุตฺติเยน วา…เป… อฺตรฺตเรน วตฺถุนา ปเรหิ สทิสํ อตฺตานํ ทหติ; โส ตํ นิสฺสาย โอมานํ ชปฺเปติ. โย เอวรูโป โอมาโน โอมฺนา โอมฺิตตฺตํ หีฬนา ¶ โอหีฬนา โอหีฬิตตฺตํ อตฺตฺุา อตฺตวฺา อตฺตปริภโว – อยํ วุจฺจติ ‘‘หีนสฺส หีโนหมสฺมีติ มาโน’’.
(๖๑) มาโน
๘๗๘. ตตฺถ กตโม มาโน? โย มาโน มฺนา มฺิตตฺตํ อุนฺนติ อุนฺนาโม ธโช สมฺปคฺคาโห เกตุกมฺยตา จิตฺตสฺส – อยํ วุจฺจติ ‘‘มาโน’’.
(๖๒) อติมาโน
๘๗๙. ตตฺถ กตโม อติมาโน? อิเธกจฺโจ ชาติยา วา โคตฺเตน วา โกลปุตฺติเยน วา…เป… อฺตรฺตเรน วตฺถุนา ปเรหิ อตฺตานํ อติมฺติ. โย เอวรูโป มาโน มฺนา มฺิตตฺตํ อุนฺนติ อุนฺนาโม ¶ ธโช สมฺปคฺคาโห เกตุกมฺยตา จิตฺตสฺส – อยํ วุจฺจติ ‘‘อติมาโน’’.
(๖๓) มานาติมาโน
๘๘๐. ตตฺถ กตโม มานาติมาโน? อิเธกจฺโจ ชาติยา วา โคตฺเตน วา โกลปุตฺติเยน วา…เป… อฺตรฺตเรน วตฺถุนา ปุพฺพกาลํ ปเรหิ สทิสํ อตฺตานํ ทหติ, อปรกาลํ อตฺตานํ เสยฺยํ ทหติ. โย เอวรูโป มาโน มฺนา มฺิตตฺตํ อุนฺนติ อุนฺนาโม ธโช สมฺปคฺคาโห เกตุกมฺยตา จิตฺตสฺส – อยํ วุจฺจติ ‘‘มานาติมาโน’’.
(๖๔) โอมาโน
๘๘๑. ตตฺถ กตโม โอมาโน? อิเธกจฺโจ ชาติยา วา โคตฺเตน วา โกลปุตฺติเยน วา วณฺณโปกฺขรตาย วา ธเนน วา อชฺเฌเนน วา กมฺมายตเนน ¶ วา สิปฺปายตเนน วา วิชฺชาฏฺาเนน วา สุเตน วา ปฏิภาเนน วา อฺตรฺตเรน วตฺถุนา โอมานํ ชปฺเปติ. โย เอวรูโป โอมาโน โอมฺนา โอมฺิตตฺตํ หีฬนา โอหีฬนา โอหีฬิตตฺตํ อตฺตฺุา อตฺตวฺา อตฺตปริภโว – อยํ วุจฺจติ ‘‘โอมาโน’’.
(๖๕) อธิมาโน
๘๘๒. ตตฺถ ¶ กตโม อธิมาโน? อปฺปตฺเต ปตฺตสฺิตา, อกเต กตสฺิตา, อนธิคเต อธิคตสฺิตา, อสจฺฉิกเต สจฺฉิกตสฺิตา, โย เอวรูโป มาโน มฺนา มฺิตตฺตํ อุนฺนติ อุนฺนาโม ธโช สมฺปคฺคาโห เกตุกมฺยตา จิตฺตสฺส – อยํ วุจฺจติ ‘‘อธิมาโน’’.
(๖๖) อสฺมิมาโน
๘๘๓. ตตฺถ ¶ กตโม อสฺมิมาโน? รูปํ อสฺมีติ มาโน, อสฺมีติ ฉนฺโท ¶ , อสฺมีติ อนุสโย, เวทนา…เป… สฺา…เป… สงฺขารา…เป… วิฺาณํ อสฺมีติ มาโน, อสฺมีติ ฉนฺโท, อสฺมีติ อนุสโย, โย เอวรูโป มาโน มฺนา มฺิตตฺตํ อุนฺนติ อุนฺนาโม ธโช สมฺปคฺคาโห เกตุกมฺยตา จิตฺตสฺส – อยํ วุจฺจติ ‘‘อสฺมิมาโน’’.
(๖๗) มิจฺฉามาโน
๘๘๔. ตตฺถ กตโม มิจฺฉามาโน? อิเธกจฺโจ ปาปเกน วา กมฺมายตเนน ปาปเกน วา สิปฺปายตเนน ปาปเกน วา วิชฺชาฏฺาเนน ปาปเกน วา สุเตน ปาปเกน วา ปฏิภาเนน ปาปเกน วา สีเลน ปาปเกน วา วเตน ปาปเกน วา สีลพฺพเตน ปาปิกาย วา ทิฏฺิยา อฺตรฺตเรน วตฺถุนา มานํ ชปฺเปติ, โย เอวรูโป มาโน มฺนา มฺิตตฺตํ อุนฺนติ อุนฺนาโม ธโช สมฺปคฺคาโห เกตุกมฺยตา จิตฺตสฺส – อยํ วุจฺจติ ‘‘มิจฺฉามาโน’’.
(๖๘) าติวิตกฺโก
๘๘๕. ตตฺถ กตโม าติวิตกฺโก? าตเก อารพฺภ เคหสิโต ตกฺโก วิตกฺโก มิจฺฉาสงฺกปฺโป – อยํ วุจฺจติ ‘‘าติวิตกฺโก’’.
(๖๙) ชนปทวิตกฺโก
๘๘๖. ตตฺถ ¶ กตโม ชนปทวิตกฺโก? ชนปทํ อารพฺภ เคหสิโต ตกฺโก วิตกฺโก มิจฺฉาสงฺกปฺโป – อยํ วุจฺจติ ‘‘ชนปทวิตกฺโก’’.
(๗๐) อมรวิตกฺโก
๘๘๗. ตตฺถ กตโม อมรวิตกฺโก? ทุกฺกรการิตาปฏิสํยุตฺโต วา ทิฏฺิคตปฏิสํยุตฺโต วา เคหสิโต ตกฺโก วิตกฺโก มิจฺฉาสงฺกปฺโป – อยํ วุจฺจติ ‘‘อมรวิตกฺโก’’.
(๗๑) ปรานุทฺทยตาปฏิสํยุตฺโต วิตกฺโก
๘๘๘. ตตฺถ ¶ กตโม ปรานุทฺทยตาปฏิสํยุตฺโต วิตกฺโก? อิเธกจฺโจ คิหีหิ สํสฏฺโ ¶ วิหรติ สหนนฺที สหโสกี, สุขิเตสุ สุขิโต, ทุกฺขิเตสุ ทุกฺขิโต, อุปฺปนฺเนสุ กิจฺจกรณีเยสุ อตฺตนา วา โยคํ อาปชฺชติ. โย ตตฺถ เคหสิโต ตกฺโก วิตกฺโก มิจฺฉาสงฺกปฺโป – อยํ วุจฺจติ ‘‘ปรานุทฺทยตาปฏิสํยุตฺโต วิตกฺโก’’.
(๗๒) ลาภาทิปฏิสํยุตฺโต วิตกฺโก
๘๘๙. ตตฺถ กตโม ลาภสกฺการสิโลกปฏิสํยุตฺโต วิตกฺโก? ลาภสกฺการสิโลกํ อารพฺภ เคหสิโต ตกฺโก วิตกฺโก มิจฺฉาสงฺกปฺโป – อยํ วุจฺจติ ‘‘ลาภสกฺการสิโลกปฏิสํยุตฺโต วิตกฺโก’’.
(๗๓) อนวฺตฺติปฏิสํยุตฺโต วิตกฺโก
๘๙๐. ตตฺถ กตโม อนวฺตฺติปฏิสํยุตฺโต วิตกฺโก? อิเธกจฺโจ ชาติยา วา โคตฺเตน วา โกลปุตฺติเยน วา วณฺณโปกฺขรตาย วา ธเนน วา อชฺเฌเนน วา กมฺมายตเนน วา สิปฺปายตเนน วา วิชฺชาฏฺาเนน วา สุเตน วา ปฏิภาเนน วา อฺตรฺตเรน วตฺถุนา มา ¶ มํ ปเร ¶ อวชานึสูติ. โย ตตฺถ เคหสิโต ตกฺโก วิตกฺโก มิจฺฉาสงฺกปฺโป – อยํ วุจฺจติ ‘‘อนวฺตฺติปฏิสํยุตฺโต วิตกฺโก’’.
เอกกํ.
๒. ทุกนิทฺเทโส
(๑) โกโธ จ อุปนาโห จ
๘๙๑. (ก) ตตฺถ กตโม โกโธ? โย โกโธ กุชฺฌนา กุชฺฌิตตฺตํ โทโส ทุสฺสนา ทุสฺสิตตฺตํ พฺยาปตฺติ พฺยาปชฺชนา พฺยาปชฺชิตตฺตํ วิโรโธ ปฏิวิโรโธ จณฺฑิกฺกํ อสุโรโป อนตฺตมนตา จิตฺตสฺส – อยํ วุจฺจติ ‘‘โกโธ’’.
(ข) ตตฺถ กตโม อุปนาโห? ปุพฺพกาลํ โกโธ, อปรกาลํ อุปนาโห. โย เอวรูโป อุปนาโห อุปนยฺหนา อุปนยฺหิตตฺตํ อฏฺปนา ปนา ¶ สณฺปนา อนุสํสนฺทนา อนุปฺปพนฺธนา ทฬฺหีกมฺมํ โกธสฺส – อยํ วุจฺจติ ‘‘อุปนาโห’’.
(๒) มกฺโข จ ปฬาโส จ
๘๙๒. (ก) ตตฺถ กตโม มกฺโข? โย มกฺโข มกฺขายนา มกฺขายิตตฺตํ [มกฺขิยนา มกฺขิยิตตฺตํ (สี. ก.)] นิฏฺุริยํ นิฏฺุริยกมฺมํ – อยํ วุจฺจติ ‘‘มกฺโข’’.
(ข) ตตฺถ ¶ กตโม ปฬาโส? โย ปฬาโส ปฬาสายนา [ปลาสายนา ปลาสายิตตฺตํ (สฺยา.)] ปฬาสาหาโร วิวาทฏฺานํ ยุคคฺคาโห อปฺปฏินิสฺสคฺโค – อยํ วุจฺจติ ‘‘ปฬาโส’’.
(๓) อิสฺสา จ มจฺฉริยฺจ
๘๙๓. (ก) ตตฺถ ¶ กตมา อิสฺสา? ยา ปรลาภสกฺการครุการมานนวนฺทนปูชนาสุ อิสฺสา อิสฺสายนา อิสฺสายิตตฺตํ อุสูยา อุสูยนา อุสูยิตตฺตํ – อยํ วุจฺจติ ‘‘อิสฺสา’’.
(ข) ตตฺถ กตมํ มจฺฉริยํ? ปฺจ มจฺฉริยานิ – อาวาสมจฺฉริยํ, กุลมจฺฉริยํ, ลาภมจฺฉริยํ, วณฺณมจฺฉริยํ, ธมฺมมจฺฉริยํ. ยํ เอวรูปํ มจฺเฉรํ มจฺฉรายนา มจฺฉรายิตตฺตํ เววิจฺฉํ กทริยํ กฏุกฺจุกตา อคฺคหิตตฺตํ [ปคฺคหิตตฺตํ (สี. ก.) ธ. ส. ๑๑๒๗] จิตฺตสฺส – อิทํ วุจฺจติ ‘‘มจฺฉริยํ’’.
(๔) มายา จ สาเยฺยฺจ
๘๙๔. (ก) ตตฺถ กตมา มายา? อิเธกจฺโจ กาเยน ทุจฺจริตํ จริตฺวา, วาจาย ทุจฺจริตํ จริตฺวา, มนสา ทุจฺจริตํ จริตฺวา ตสฺส ปฏิจฺฉาทนเหตุํ ปาปิกํ อิจฺฉํ ปณิทหติ. ‘‘มา มํ ชฺา’’ติ อิจฺฉติ. ‘‘มา มํ ชฺา’’ติ สงฺกปฺเปติ. ‘‘มา มํ ชฺา’’ติ วาจํ ภาสติ. ‘‘มา ¶ มํ ชฺา’’ติ กาเยน ปรกฺกมติ. ยา เอวรูปา มายา มายาวิตา อจฺจาสรา วฺจนา นิกติ วิกิรณา ปริหรณา คูหนา ปริคูหนา ฉาทนา ปฏิจฺฉาทนา อนุตฺตานีกมฺมํ อนาวิกมฺมํ โวจฺฉาทนา ปาปกิริยา – อยํ วุจฺจติ ‘‘มายา’’.
(ข) ตตฺถ กตมํ สาเยฺยํ? อิเธกจฺโจ สโ ¶ โหติ ปริสโ. ยํ ตตฺถ สํ สตา สาเยฺยํ กกฺกรตา กกฺกริยํ [กกฺขฬตา กกฺขฬิยํ (สฺยา.)] ปริกฺขตฺตตา ปาริกฺขตฺติยํ – อิทํ วุจฺจติ ‘‘สาเยฺยํ’’.
(๕) อวิชฺชา จ ภวตณฺหา จ
๘๙๕. (ก) ตตฺถ กตมา อวิชฺชา? ยํ อฺาณํ อทสฺสนํ…เป… อวิชฺชาลงฺคี โมโห อกุสลมูลํ – อยํ วุจฺจติ ‘‘อวิชฺชา’’.
(ข) ตตฺถ กตมา ภวตณฺหา? โย ภเวสุ ภวจฺฉนฺโท ภวราโค ภวนนฺที ภวตณฺหา ภวสิเนโห ภวปริฬาโห ภวมุจฺฉา ภวชฺโฌสานํ – อยํ วุจฺจติ ‘‘ภวตณฺหา’’.
(๖) ภวทิฏฺิ จ วิภวทิฏฺิ จ
๘๙๖. (ก) ตตฺถ ¶ ¶ กตมา ภวทิฏฺิ? ‘‘ภวิสฺสติ อตฺตา จ โลโก จา’’ติ – ยา เอวรูปา ทิฏฺิ ทิฏฺิคตํ…เป… วิปริยาสคฺคาโห – อยํ วุจฺจติ ‘‘ภวทิฏฺิ’’.
(ข) ตตฺถ กตมา วิภวทิฏฺิ? ‘‘น ภวิสฺสติ อตฺตา จ โลโก จา’’ติ – ยา เอวรูปา ทิฏฺิ ทิฏฺิคตํ…เป… วิปริยาสคฺคาโห – อยํ วุจฺจติ วิภวทิฏฺิ.
(๗) สสฺสตทิฏฺิ จ อุจฺเฉททิฏฺิ จ
๘๙๗. (ก) ตตฺถ กตมา สสฺสตทิฏฺิ? ‘‘สสฺสโต อตฺตา จ โลโก จา’’ติ – ยา เอวรูปา ทิฏฺิ ทิฏฺิคตํ…เป… วิปริยาสคฺคาโห – อยํ วุจฺจติ ‘‘สสฺสตทิฏฺิ’’.
(ข) ตตฺถ กตมา อุจฺเฉททิฏฺิ? ‘‘อุจฺฉิชฺชิสฺสติ อตฺตา จ โลโก จา’’ติ – ยา เอวรูปา ทิฏฺิ ทิฏฺิคตํ…เป… วิปริยาสคฺคาโห – อยํ วุจฺจติ ‘‘อุจฺเฉททิฏฺิ’’.
(๘) อนฺตวาทิฏฺิ จ อนนฺตวาทิฏฺิ จ
๘๙๘. (ก) ตตฺถ ¶ กตมา อนฺตวาทิฏฺิ? ‘‘อนฺตวา อตฺตา จ โลโก จา’’ติ – ยา เอวรูปา ทิฏฺิ ทิฏฺิคตํ…เป… วิปริยาสคฺคาโห – อยํ วุจฺจติ ‘‘อนฺตวาทิฏฺิ’’.
(ข) ตตฺถ กตมา อนนฺตวาทิฏฺิ? ‘‘อนนฺตวา อตฺตา จ โลโก จา’’ติ – ยา เอวรูปา ทิฏฺิ ทิฏฺิคตํ…เป… วิปริยาสคฺคาโห ¶ – อยํ วุจฺจติ ‘‘อนนฺตวาทิฏฺิ’’.
(๙) ปุพฺพนฺตานุทิฏฺิ จ อปรนฺตานุทิฏฺิ จ
๘๙๙. (ก) ตตฺถ กตมา ปุพฺพนฺตานุทิฏฺิ? ปุพฺพนฺตํ อารพฺภ ยา อุปฺปชฺชติ ทิฏฺิ ทิฏฺิคตํ…เป… วิปริยาสคฺคาโห – อยํ วุจฺจติ ‘‘ปุพฺพนฺตานุทิฏฺิ’’.
(ข) ตตฺถ ¶ กตมา อปรนฺตานุทิฏฺิ? อปรนฺตํ อารพฺภ ยา อุปฺปชฺชติ ทิฏฺิ ทิฏฺิคตํ…เป… วิปริยาสคฺคาโห – อยํ วุจฺจติ ‘‘อปรนฺตานุทิฏฺิ’’.
(๑๐) อหิริกฺจ อโนตฺตปฺปฺจ
๙๐๐. (ก) ตตฺถ กตมํ อหิริกํ? ยํ น หิรียติ หิริยิตพฺเพน, น หิรียติ ปาปกานํ อกุสลานํ ธมฺมานํ สมาปตฺติยา – อิทํ วุจฺจติ ‘‘อหิริกํ’’.
(ข) ตตฺถ กตมํ อโนตฺตปฺปํ? ยํ น โอตฺตปฺปติ โอตฺตปฺปิตพฺเพน น โอตฺตปฺปติ ปาปกานํ อกุสลานํ ธมฺมานํ สมาปตฺติยา – อิทํ วุจฺจติ ‘‘อโนตฺตปฺปํ’’.
(๑๑) โทวจสฺสตา จ ปาปมิตฺตตา จ
๙๐๑. (ก) ตตฺถ กตมา โทวจสฺสตา? สหธมฺมิเก วุจฺจมาเน โทวจสฺสายํ โทวจสฺสิยํ โทวจสฺสตา วิปฺปฏิกุลคฺคาหิตา วิปจฺจนีกสาตตา อนาทริยํ อนาทรตา อคารวตา อปฺปติสฺสวตา – อยํ วุจฺจติ ‘‘โทวจสฺสตา’’.
(ข) ตตฺถ ¶ กตมา ปาปมิตฺตตา? เย เต ปุคฺคลา อสฺสทฺธา ทุสฺสีลา อปฺปสฺสุตา มจฺฉริโน ทุปฺปฺา, ยา เตสํ เสวนา นิเสวนา สํเสวนา ภชนา สมฺภชนา ภตฺติ สมฺภตฺติ สมฺปวงฺกตา – อยํ วุจฺจติ ‘‘ปาปมิตฺตตา’’.
(๑๒) อนชฺชโว จ อมทฺทโว จ
๙๐๒. (ก) ตตฺถ กตโม อนชฺชโว? โย อนชฺชโว อนชฺชวตา ชิมฺหตา วงฺกตา กุฏิลตา – อยํ วุจฺจติ ‘‘อนชฺชโว’’.
(ข) ตตฺถ กตโม อมทฺทโว ¶ ? ยา อมุทุตา อมทฺทวตา กกฺขฬิยํ ผารุสิยํ กกฺขฬตา กินตา [กถินตา (สฺยา. ก.)] อุชุจิตฺตตา อมุทุตา – อยํ วุจฺจติ ‘‘อมทฺทโว’’.
(๑๓) อกฺขนฺติ จ อโสรจฺจฺจ
๙๐๓. (ก) ตตฺถ ¶ ¶ กตมา อกฺขนฺติ? ยา อกฺขนฺติ อกฺขมนตา อนธิวาสนตา จณฺฑิกฺกํ อสุโรโป อนตฺตมนตา จิตฺตสฺส – อยํ วุจฺจติ ‘‘อกฺขนฺติ’’.
(ข) ตตฺถ กตมํ อโสรจฺจํ? กายิโก วีติกฺกโม วาจสิโก วีติกฺกโม กายิกวาจสิโก วีติกฺกโม – อิทํ วุจฺจติ ‘‘อโสรจฺจํ’’. สพฺพมฺปิ ทุสฺสีลฺยํ อโสรจฺจํ.
(๑๔) อสาขลฺยฺจ อปฺปฏิสนฺถาโร จ
๙๐๔. (ก) ตตฺถ กตมํ อสาขลฺยํ? ยา สา วาจา กณฺฑกา กกฺกสา ปรกฏุกา ปราภิสชฺชนี โกธสามนฺตา อสมาธิสํวตฺตนิกา ตถารูปึ วาจํ ภาสิตา โหติ. ยา ตตฺถ อสณฺหวาจตา อสขิลวาจตา ผรุสวาจตา – อิทํ วุจฺจติ ‘‘อสาขลฺยํ’’.
(ข) ตตฺถ กตโม อปฺปฏิสนฺถาโร [อปฺปฏิสนฺธาโร (ก.)]? ทฺเว ปฏิสนฺถารา – อามิสปฏิสนฺถาโร จ ธมฺมปฏิสนฺถาโร จ. อิเธกจฺโจ อปฺปฏิสนฺถารโก โหติ อามิสปฏิสนฺถาเรน วา ธมฺมปฏิสนฺถาเรน วา – อยํ วุจฺจติ ‘‘อปฺปฏิสนฺถาโร’’.
(๑๕) อินฺทฺริเยสุ อคุตฺตทฺวารตา จ โภชเน อมตฺตฺุตา จ
๙๐๕. (ก) ตตฺถ กตมา อินฺทฺริเยสุ อคุตฺตทฺวารตา? อิเธกจฺโจ จกฺขุนา รูปํ ทิสฺวา นิมิตฺตคฺคาหี โหติ อนุพฺยฺชนคฺคาหี. ยตฺวาธิกรณเมนํ จกฺขุนฺทฺริยํ อสํวุตํ วิหรนฺตํ อภิชฺฌาโทมนสฺสา ปาปกา อกุสลา ธมฺมา อนฺวาสฺสเวยฺยุํ, ตสฺส สํวราย น ปฏิปชฺชติ, น รกฺขติ จกฺขุนฺทฺริยํ, จกฺขุนฺทฺริเย น สํวรํ อาปชฺชติ. โสเตน สทฺทํ สุตฺวา…เป… ฆาเนน คนฺธํ ฆายิตฺวา…เป… ¶ ชิวฺหาย รสํ สายิตฺวา…เป… กาเยน ¶ โผฏฺพฺพํ ผุสิตฺวา…เป… มนสา ธมฺมํ วิฺาย นิมิตฺตคฺคาหี โหติ อนุพฺยฺชนคฺคาหี. ยตฺวาธิกรณเมนํ มนินฺทฺริยํ อสํวุตํ วิหรนฺตํ อภิชฺฌาโทมนสฺสา ปาปกา อกุสลา ธมฺมา อนฺวาสฺสเวยฺยุํ, ตสฺส สํวราย น ปฏิปชฺชติ, น รกฺขติ มนินฺทฺริยํ, มนินฺทฺริเย น สํวรํ อาปชฺชติ ¶ . ยา อิเมสํ ฉนฺนํ อินฺทฺริยานํ อคุตฺติ อโคปนา อนารกฺโข อสํวโร – อยํ วุจฺจติ ‘‘อินฺทฺริเยสุ อคุตฺตทฺวารตา’’.
(ข) ตตฺถ กตมา โภชเน อมตฺตฺุตา? อิเธกจฺโจ อปฺปฏิสงฺขา อโยนิโส อาหารํ อาหาเรติ ทวาย มทาย มณฺฑนาย วิภูสนาย. ยา ตตฺถ อสนฺตุฏฺิตา อมตฺตฺุตา อปฺปฏิสงฺขา โภชเน – อยํ วุจฺจติ ‘‘โภชเน อมตฺตฺุตา.’’
(๑๖) มุฏฺสฺสจฺจฺจ อสมฺปชฺฺจ
๙๐๖. (ก) ตตฺถ กตมํ มุฏฺสฺสจฺจํ? ยา อสฺสติ อนนุสฺสติ อปฺปฏิสฺสติ อสฺสติ อสฺสรณตา อธารณตา ปิลาปนตา สมฺมุสนตา – อิทํ วุจฺจติ ‘‘มุฏฺสฺสจฺจํ’’.
(ข) ตตฺถ ¶ กตมํ อสมฺปชฺํ? ยํ อฺาณํ อทสฺสนํ…เป… อวิชฺชาลงฺคี โมโห อกุสลมูลํ – อิทํ วุจฺจติ ‘‘อสมฺปชฺํ’’.
(๑๗) สีลวิปตฺติ จ ทิฏฺิวิปตฺติ จ
๙๐๗. (ก) ตตฺถ กตมา สีลวิปตฺติ? โย กายิโก วีติกฺกโม วาจสิโก วีติกฺกโม กายิกวาจสิโก วีติกฺกโม – อยํ วุจฺจติ ‘‘สีลวิปตฺติ’’. สพฺพมฺปิ ทุสฺสีลฺยํ สีลวิปตฺติ.
(ข) ตตฺถ กตมา ทิฏฺิวิปตฺติ? ‘‘นตฺถิ ทินฺนํ, นตฺถิ ยิฏฺํ…เป… เย อิมฺจ โลกํ ปรฺจ โลกํ สยํ อภิฺา สจฺฉิกตฺวา ปเวเทนฺตี’’ติ – ยา เอวรูปา ทิฏฺิ ทิฏฺิคตํ…เป… วิปริยาสคฺคาโห ¶ – อยํ วุจฺจติ ‘‘ทิฏฺิวิปตฺติ’’. สพฺพาปิ มิจฺฉาทิฏฺิ ทิฏฺิวิปตฺติ.
(๑๘) อชฺฌตฺตสํโยชนฺจ พหิทฺธาสํโยชนฺจ
๙๐๘. (ก) ตตฺถ ¶ กตมํ อชฺฌตฺตสํโยชนํ? ปฺโจรมฺภาคิยานิ สํโยชนานิ – อชฺฌตฺตสํโยชนํ. (ข) ปฺจุทฺธมฺภาคิยานิ สํโยชนานิ – พหิทฺธาสํโยชนํ.
ทุกํ.
๓. ติกนิทฺเทโส
(๑) ตีณิ อกุสลมูลานิ
๙๐๙. ตตฺถ ¶ กตมานิ ตีณิ อกุสลมูลานิ? โลโภ, โทโส, โมโห.
(ก) ตตฺถ กตโม โลโภ? โย ราโค สาราโค อนุนโย อนุโรโธ นนฺที นนฺทิราโค จิตฺตสฺส สาราโค อิจฺฉา มุจฺฉา อชฺโฌสานํ เคโธ ปริเคโธ สงฺโค ปงฺโก เอชา มายา ชนิกา สฺชนนี สิพฺพินี ชาลินี สริตา วิสตฺติกา โสตํ วิสฏา [วิสทา (สี. ก.) ธ. ส. ๑๑๔๑] อายูหนี [อายูหินี (ก.)] ทุติยา ปณิธิ ภวเนตฺติ วนํ วนโถ สนฺถโว [สนฺธโว (ก.)] สิเนโห อเปกฺขา ปฏิพนฺธุ อาสา อาสีสนา อาสีสิตตฺตํ [อาสึสนา อาสึสิตตฺตํ (สี. สฺยา.)] รูปาสา สทฺทาสา คนฺธาสา รสาสา โผฏฺพฺพาสา ลาภาสา ธนาสา ปุตฺตาสา ชีวิตาสา ชปฺปา อภิชปฺปา ชปฺปนา ชปฺปิตตฺตํ โลลุปฺปํ โลลุปฺปายนา โลลุปฺปายิตตฺตํ ปุจฺฉฺชิกตา สาธุกมฺยตา อธมฺมราโค วิสมโลโภ นิกนฺติ นิกามนา ¶ ปตฺถนา ปิหนา สมฺปตฺถนา กามตณฺหา ภวตณฺหา วิภวตณฺหา รูปตณฺหา อรูปตณฺหา นิโรธตณฺหา สทฺทตณฺหา รูปตณฺหา คนฺธตณฺหา รสตณฺหา โผฏฺพฺพตณฺหา ธมฺมตณฺหา โอโฆ โยโค คนฺโถ อุปาทานํ อาวรณํ นีวรณํ ฉทนํ พนฺธนํ อุปกฺกิเลโส ¶ อนุสโย ปริยุฏฺานํ ลตา เววิจฺฉํ ทุกฺขมูลํ ทุกฺขนิทานํ ทุกฺขปฺปภโว มารปาโส มารพฬิสํ มารวิสโย ตณฺหานที ตณฺหาชาลํ ตณฺหาคทฺทุลํ ตณฺหาสมุทฺโท อภิชฺฌา โลโภ อกุสลมูลํ – อยํ วุจฺจติ ‘‘โลโภ’’.
(ข) ตตฺถ ¶ กตโม โทโส? ‘‘อนตฺถํ เม อจรี’’ติ อาฆาโต ชายติ, ‘‘อนตฺถํ เม จรตี’’ติ อาฆาโต ชายติ, ‘‘อนตฺถํ เม จริสฺสตี’’ติ อาฆาโต ชายติ, ‘‘ปิยสฺส เม มนาปสฺส อนตฺถํ อจริ’’…เป… อนตฺถํ จรติ…เป… ‘‘อนตฺถํ จริสฺสตี’’ติ อาฆาโต ชายติ, ‘‘อปฺปิยสฺส เม อมนาปสฺส อตฺถํ อจริ’’…เป… อตฺถํ จรติ…เป… ‘‘อตฺถํ จริสฺสตี’’ติ อาฆาโต ชายติ, อฏฺาเน วา ปน อาฆาโต ชายติ. โย เอวรูโป จิตฺตสฺส อาฆาโต ปฏิฆาโต ปฏิฆํ ปฏิวิโรโธ โกโป ปโกโป สมฺปโกโป โทโส ปโทโส สมฺปโทโส จิตฺตสฺส พฺยาปตฺติ มโนปโทโส โกโธ กุชฺฌนา กุชฺฌิตตฺตํ โทโส ทุสฺสนา ทุสฺสิตตฺตํ ¶ พฺยาปตฺติ พฺยาปชฺชนา พฺยาปชฺชิตตฺตํ วิโรโธ ปฏิวิโรโธ จณฺฑิกฺกํ อสุโรโป อนตฺตมนตา จิตฺตสฺส – อยํ วุจฺจติ ‘‘โทโส’’.
(ค) ตตฺถ กตโม โมโห? ทุกฺเข อฺาณํ, ทุกฺขสมุทเย อฺาณํ, ทุกฺขนิโรเธ อฺาณํ, ทุกฺขนิโรธคามินิยา ปฏิปทาย อฺาณํ, ปุพฺพนฺเต อฺาณํ, อปรนฺเต อฺาณํ, ปุพฺพนฺตาปรนฺเต อฺาณํ, อิทปฺปจฺจยตา ปฏิจฺจสมุปฺปนฺเนสุ ธมฺเมสุ อฺาณํ, ยํ เอวรูปํ อฺาณํ อทสฺสนํ…เป… อวิชฺชาลงฺคี โมโห อกุสลมูลํ – อยํ วุจฺจติ ‘‘โมโห’’. อิมานิ ตีณิ อกุสลมูลานิ.
(๒) ตโย อกุสลวิตกฺกา
๙๑๐. ตตฺถ ¶ กตเม ตโย อกุสลวิตกฺกา? กามวิตกฺโก, พฺยาปาทวิตกฺโก, วิหึสาวิตกฺโก.
(ก) ตตฺถ กตโม กามวิตกฺโก? กามปฏิสํยุตฺโต ตกฺโก วิตกฺโก มิจฺฉาสงฺกปฺโป – อยํ วุจฺจติ ‘‘กามวิตกฺโก’’.
(ข) ตตฺถ ¶ กตโม พฺยาปาทวิตกฺโก? พฺยาปาทปฏิสํยุตฺโต ตกฺโก วิตกฺโก มิจฺฉาสงฺกปฺโป – อยํ วุจฺจติ ‘‘พฺยาปาทวิตกฺโก’’.
(ค) ตตฺถ ¶ กตโม วิหึสาวิตกฺโก? วิหึสาปฏิสํยุตฺโต ตกฺโก วิตกฺโก มิจฺฉาสงฺกปฺโป – อยํ วุจฺจติ ‘‘วิหึสาวิตกฺโก’’. อิเม ตโย อกุสลวิตกฺกา.
(๓) ติสฺโส อกุสลสฺา
๙๑๑. ตตฺถ กตมา ติสฺโส อกุสลสฺา? กามสฺา, พฺยาปาทสฺา, วิหึสาสฺา.
(ก) ตตฺถ กตมา กามสฺา? กามปฏิสํยุตฺตา สฺา สฺชานนา สฺชานิตตฺตํ – อยํ วุจฺจติ ‘‘กามสฺา’’.
(ข) ตตฺถ กตมา พฺยาปาทสฺา? พฺยาปาทปฏิสํยุตฺตา สฺา สฺชานนา สฺชานิตตฺตํ – อยํ วุจฺจติ ‘‘พฺยาปาทสฺา’’.
(ค) ตตฺถ กตมา วิหึสาสฺา? วิหึสาปฏิสํยุตฺตา สฺา สฺชานนา สฺชานิตตฺตํ – อยํ วุจฺจติ ‘‘วิหึสาสฺา’’. อิมา ติสฺโส อกุสลสฺา.
(๔) ติสฺโส อกุสลธาตุโย
๙๑๒. ตตฺถ กตมา ติสฺโส อกุสลธาตุโย? กามธาตุ, พฺยาปาทธาตุ, วิหึสาธาตุ.
ตตฺถ ¶ กตมา กามธาตุ? กามวิตกฺโก กามธาตุ. พฺยาปาทวิตกฺโก พฺยาปาทธาตุ. วิหึสาวิตกฺโก วิหึสาธาตุ.
(ก) ตตฺถ กตโม กามวิตกฺโก? กามปฏิสํยุตฺโต ตกฺโก วิตกฺโก มิจฺฉาสงฺกปฺโป – อยํ วุจฺจติ ‘‘กามวิตกฺโก’’.
(ข) ตตฺถ กตโม พฺยาปาทวิตกฺโก ¶ ? พฺยาปาทปฏิสํยุตฺโต ตกฺโก วิตกฺโก มิจฺฉาสงฺกปฺโป – อยํ วุจฺจติ ‘‘พฺยาปาทวิตกฺโก’’.
(ค) ตตฺถ ¶ กตโม วิหึสาวิตกฺโก? วิหึสาปฏิสํยุตฺโต ตกฺโก วิตกฺโก มิจฺฉาสงฺกปฺโป – อยํ วุจฺจติ ‘‘วิหึสาวิตกฺโก’’. อิมา ติสฺโส อกุสลธาตุโย.
(๕) ตีณิ ทุจฺจริตานิ
๙๑๓. ตตฺถ กตมานิ ตีณิ ทุจฺจริตานิ? กายทุจฺจริตํ, วจีทุจฺจริตํ, มโนทุจฺจริตํ.
(ก) ตตฺถ กตมํ กายทุจฺจริตํ? ปาณาติปาโต, อทินฺนาทานํ, กาเมสุมิจฺฉาจาโร – อิทํ วุจฺจติ ‘‘กายทุจฺจริตํ’’.
(ข) ตตฺถ กตมํ วจีทุจฺจริตํ? มุสาวาโท, ปิสุณา วาจา, ผรุสา วาจา, สมฺผปฺปลาโป – อิทํ วุจฺจติ ‘‘วจีทุจฺจริตํ’’.
(ค) ตตฺถ กตมํ มโนทุจฺจริตํ? อภิชฺฌา ¶ , พฺยาปาโท, มิจฺฉาทิฏฺิ – อิทํ วุจฺจติ ‘‘มโนทุจฺจริตํ’’.
(ก-ค) ตตฺถ กตมํ กายทุจฺจริตํ? อกุสลํ กายกมฺมํ กายทุจฺจริตํ, อกุสลํ วจีกมฺมํ วจีทุจฺจริตํ, อกุสลํ มโนกมฺมํ มโนทุจฺจริตํ.
ตตฺถ กตมํ อกุสลํ กายกมฺมํ? อกุสลา กายสฺเจตนา อกุสลํ กายกมฺมํ, อกุสลา วจีสฺเจตนา อกุสลํ วจีกมฺมํ, อกุสลา มโนสฺเจตนา อกุสลํ มโนกมฺมํ. อิมานิ ตีณิ ทุจฺจริตานิ.
(๖) ตโย อาสวา
๙๑๔. ตตฺถ กตเม ตโย อาสวา? กามาสโว, ภวาสโว, อวิชฺชาสโว.
(ก) ตตฺถ กตโม กามาสโว? โย กาเมสุ กามจฺฉนฺโท กามราโค กามนนฺที กามตณฺหา ¶ กามสิเนโห กามปริฬาโห กามมุจฺฉา กามชฺโฌสานํ – อยํ วุจฺจติ ‘‘กามาสโว’’.
(ข) ตตฺถ ¶ กตโม ภวาสโว? โย ภเวสุ ภวจฺฉนฺโท…เป… ภวชฺโฌสานํ – อยํ วุจฺจติ ‘‘ภวาสโว’’.
(ค) ตตฺถ กตโม อวิชฺชาสโว? ทุกฺเข อฺาณํ…เป… อวิชฺชาลงฺคี ¶ โมโห อกุสลมูลํ – อยํ วุจฺจติ ‘‘อวิชฺชาสโว’’. อิเม ตโย อาสวา.
(๗) ตีณิ สํโยชนานิ
๙๑๕. ตตฺถ กตมานิ ตีณิ สํโยชนานิ? สกฺกายทิฏฺิ, วิจิกิจฺฉา, สีลพฺพตปรามาโส.
(ก) ตตฺถ กตมา สกฺกายทิฏฺิ? อิธ อสฺสุตวา ปุถุชฺชโน อริยานํ อทสฺสาวี อริยธมฺมสฺส อโกวิโท อริยธมฺเม อวินีโต, สปฺปุริสานํ อทสฺสาวี สปฺปุริสธมฺมสฺส อโกวิโท สปฺปุริสธมฺเม อวินีโต – รูปํ อตฺตโต สมนุปสฺสติ รูปวนฺตํ วา อตฺตานํ อตฺตนิ วา รูปํ รูปสฺมึ วา อตฺตานํ. เวทนํ…เป… สฺํ…เป… สงฺขาเร…เป… วิฺาณํ อตฺตโต สมนุปสฺสติ วิฺาณวนฺตํ วา อตฺตานํ อตฺตนิ วา วิฺาณํ วิฺาณสฺมึ วา อตฺตานํ. ยา เอวรูปา ทิฏฺิ ทิฏฺิคตํ…เป… วิปริยาสคฺคาโห – อยํ วุจฺจติ ‘‘สกฺกายทิฏฺิ’’.
(ข) ตตฺถ กตมา วิจิกิจฺฉา? สตฺถริ กงฺขติ วิจิกิจฺฉติ, ธมฺเม กงฺขติ วิจิกิจฺฉติ, สงฺเฆ กงฺขติ วิจิกิจฺฉติ, สิกฺขาย กงฺขติ วิจิกิจฺฉติ, ปุพฺพนฺเต กงฺขติ วิจิกิจฺฉติ, อปรนฺเต กงฺขติ วิจิกิจฺฉติ, ปุพฺพนฺตาปรนฺเต กงฺขติ วิจิกิจฺฉติ ¶ , อิทปฺปจฺจยตาปฏิจฺจสมุปฺปนฺเนสุ ธมฺเมสุ กงฺขติ วิจิกิจฺฉติ. ยา เอวรูปา กงฺขา กงฺขายนา กงฺขายิตตฺตํ ถมฺภิตตฺตํ จิตฺตสฺส มโนวิเลโข – อยํ วุจฺจติ ‘‘วิจิกิจฺฉา’’.
(ค) ตตฺถ ¶ กตโม สีลพฺพตปรามาโส? ‘‘อิโต พหิทฺธา สมณพฺราหฺมณานํ สีเลน สุทฺธิ วเตน สุทฺธิ สีลพฺพเตน สุทฺธี’’ติ – ยา เอวรูปา ทิฏฺิ ทิฏฺิคตํ…เป… วิปริยาสคฺคาโห – อยํ วุจฺจติ ‘‘สีลพฺพตปรามาโส’’. อิมานิ ตีณิ ¶ สํโยชนานิ.
(๘) ติสฺโส ตณฺหา
๙๑๖. ตตฺถ กตมา ติสฺโส ตณฺหา? กามตณฺหา, ภวตณฺหา, วิภวตณฺหา.
ตตฺถ กตมา ภวตณฺหา? ภวทิฏฺิสหคโต ราโค สาราโค จิตฺตสฺส สาราโค – อยํ วุจฺจติ ‘‘ภวตณฺหา’’.
ตตฺถ ¶ กตมา วิภวตณฺหา? อุจฺเฉททิฏฺิสหคโต ราโค สาราโค จิตฺตสฺส สาราโค – อยํ วุจฺจติ ‘‘วิภวตณฺหา’’. อวเสสา ตณฺหา กามตณฺหา.
ตตฺถ กตมา กามตณฺหา? กามธาตุปฏิสํยุตฺโต ราโค สาราโค จิตฺตสฺส สาราโค – อยํ วุจฺจติ ‘‘กามตณฺหา’’.
( ) [(ตตฺถ กตมา ภวตณฺหา)] รูปธาตุอรูปธาตุปฏิสํยุตฺโต ราโค สาราโค จิตฺตสฺส สาราโค – อยํ วุจฺจติ ‘‘ภวตณฺหา’’.
( ) [(ตตฺถ กตมา วิภวตณฺหา) (?)] อุจฺเฉททิฏฺิสหคโต ราโค สาราโค จิตฺตสฺส สาราโค – อยํ วุจฺจติ ‘‘วิภวตณฺหา’’. อิมา ติสฺโส ตณฺหา.
(๙) อปราปิ ติสฺโส ตณฺหา
๙๑๗. ตตฺถ ¶ กตมา อปราปิ ติสฺโส ตณฺหา? กามตณฺหา, รูปตณฺหา, อรูปตณฺหา.
(ก) ตตฺถ กตมา กามตณฺหา? กามธาตุปฏิสํยุตฺโต ราโค สาราโค จิตฺตสฺส สาราโค – อยํ วุจฺจติ ‘‘กามตณฺหา’’.
(ข) ตตฺถ ¶ ¶ กตมา รูปตณฺหา? รูปธาตุปฏิสํยุตฺโต ราโค สาราโค จิตฺตสฺส สาราโค – อยํ วุจฺจติ ‘‘รูปตณฺหา’’.
(ค) ตตฺถ กตมา อรูปตณฺหา? อรูปธาตุปฏิสํยุตฺโต ราโค สาราโค จิตฺตสฺส สาราโค – อยํ วุจฺจติ ‘‘อรูปตณฺหา’’. อิมา ติสฺโส ตณฺหา.
(๑๐) อปราปิ ติสฺโส ตณฺหา
๙๑๘. ตตฺถ กตมา อปราปิ ติสฺโส ตณฺหา? รูปตณฺหา, อรูปตณฺหา, นิโรธตณฺหา.
(ก) ตตฺถ กตมา รูปตณฺหา? รูปธาตุปฏิสํยุตฺโต ราโค สาราโค จิตฺตสฺส สาราโค – อยํ วุจฺจติ ‘‘รูปตณฺหา’’.
(ข) ตตฺถ กตมา อรูปตณฺหา? อรูปธาตุปฏิสํยุตฺโต ราโค สาราโค จิตฺตสฺส สาราโค – อยํ วุจฺจติ ‘‘อรูปตณฺหา’’.
(ค) ตตฺถ กตมา นิโรธตณฺหา? อุจฺเฉททิฏฺิสหคโต ราโค สาราโค จิตฺตสฺส สาราโค – อยํ วุจฺจติ ‘‘นิโรธตณฺหา’’. อิมา ติสฺโส ตณฺหา.
(๑๑) ติสฺโส เอสนา
๙๑๙. ตตฺถ ¶ กตมา ติสฺโส เอสนา? กาเมสนา, ภเวสนา, พฺรหฺมจริเยสนา.
(ก) ตตฺถ กตมา กาเมสนา? โย กาเมสุ กามจฺฉนฺโท…เป… กามชฺโฌสานํ – อยํ วุจฺจติ ‘‘กาเมสนา’’.
(ข) ตตฺถ กตมา ภเวสนา? โย ภเวสุ ภวจฺฉนฺโท…เป… ภวชฺโฌสานํ – อยํ วุจฺจติ ‘‘ภเวสนา’’.
(ค) ตตฺถ ¶ กตมา พฺรหฺมจริเยสนา? ‘‘สสฺสโต โลโก’’ติ วา, ‘‘อสสฺสโต โลโก’’ติ – วา…เป… ‘‘เนว โหติ น น โหติ ตถาคโต ปรํ มรณา’’ติ วา ยา เอวรูปา ทิฏฺิ ทิฏฺิคตํ…เป… วิปริยาสคฺคาโห – อยํ วุจฺจติ ‘‘พฺรหฺมจริเยสนา’’.
(ก) ตตฺถ กตมา กาเมสนา, กามราโค, ตเทกฏฺํ อกุสลํ กายกมฺมํ วจีกมฺมํ มโนกมฺมํ – อยํ วุจฺจติ ‘‘กาเมสนา’’.
(ข) ตตฺถ กตมา ภเวสนา, ภวราโค ตเทกฏฺํ อกุสลํ กายกมฺมํ วจีกมฺมํ มโนกมฺมํ – อยํ วุจฺจติ ‘‘ภเวสนา’’.
(ค) ตตฺถ กตมา พฺรหฺมจริเยสนา, อนฺตคฺคาหิกา ¶ ทิฏฺิ ตเทกฏฺํ อกุสลํ กายกมฺมํ วจีกมฺมํ มโนกมฺมํ – อยํ วุจฺจติ ‘‘พฺรหฺมจริเยสนา’’. อิมา ติสฺโส เอสนา.
(๑๒) ติสฺโส วิธา
๙๒๐. ตตฺถ ¶ กตมา ติสฺโส วิธา? ‘‘เสยฺโยหมสฺมี’’ติ วิธา, ‘‘สทิโสหมสฺมี’’ติ วิธา, ‘‘หีโนหมสฺมี’’ติ วิธา – อิมา ติสฺโส วิธา.
(๑๓) ตีณิ ภยานิ
๙๒๑. ตตฺถ กตมานิ ตีณิ ภยานิ? ชาติภยํ, ชราภยํ, มรณภยํ.
(ก) ตตฺถ กตมํ ชาติภยํ? ชาตึ ปฏิจฺจ ภยํ ภยานกํ ฉมฺภิตตฺตํ โลมหํโส เจตโส อุตฺราโส – อิทํ วุจฺจติ ‘‘ชาติภยํ’’.
(ข) ตตฺถ กตมํ ชราภยํ? ชรํ ปฏิจฺจ ภยํ ภยานกํ ฉมฺภิตตฺตํ โลมหํโส เจตโส อุตฺราโส – อิทํ วุจฺจติ ‘‘ชราภยํ’’.
(ค) ตตฺถ ¶ ¶ กตมํ มรณภยํ? มรณํ ปฏิจฺจ ภยํ ภยานกํ ฉมฺภิตตฺตํ โลมหํโส เจตโส อุตฺราโส – อิทํ วุจฺจติ ‘‘มรณภยํ’’. อิมานิ ตีณิ ภยานิ.
(๑๔) ตีณิ ตมานิ
๙๒๒. ตตฺถ กตมานิ ตีณิ ตมานิ? อตีตํ วา อทฺธานํ อารพฺภ กงฺขติ วิจิกิจฺฉติ นาธิมุจฺจติ น สมฺปสีทติ, อนาคตํ วา อทฺธานํ อารพฺภ กงฺขติ วิจิกิจฺฉติ นาธิมุจฺจติ น สมฺปสีทติ, เอตรหิ วา ปจฺจุปฺปนฺนํ อทฺธานํ อารพฺภ กงฺขติ วิจิกิจฺฉติ นาธิมุจฺจติ น สมฺปสีทติ – อิมานิ ตีณิ ตมานิ.
(๑๕) ตีณิ ติตฺถายตนานิ
๙๒๓. ตตฺถ กตมานิ ตีณิ ติตฺถายตนานิ? อิเธกจฺโจ สมโณ วา พฺราหฺมโณ วา เอวํวาที โหติ เอวํทิฏฺี – ‘‘ยํ กิฺจายํ ปุริสปุคฺคโล ปฏิสํเวเทติ สุขํ วา ทุกฺขํ วา อทุกฺขมสุขํ วา, สพฺพํ ตํ ปุพฺเพ กตเหตู’’ติ; อิธ ปเนกจฺโจ สมโณ ¶ วา พฺราหฺมโณ วา เอวํวาที โหติ เอวํทิฏฺี – ‘‘ยํ กิฺจายํ ปุริสปุคฺคโล ปฏิสํเวเทติ สุขํ วา ทุกฺขํ วา อทุกฺขมสุขํ วา, สพฺพํ ตํ อิสฺสรนิมฺมานเหตู’’ติ; อิธ ปเนกจฺโจ สมโณ วา พฺราหฺมโณ วา เอวํวาที โหติ เอวํทิฏฺี – ‘‘ยํ กิฺจายํ ปุริสปุคฺคโล ปฏิสํเวเทติ สุขํ ¶ วา ทุกฺขํ วา อทุกฺขมสุขํ วา, สพฺพํ ตํ อเหตุ อปฺปจฺจยา’’ติ – อิมานิ ตีณิ ติตฺถายตนานิ.
(๑๖) ตโย กิฺจนา
๙๒๔. ตตฺถ กตเม ตโย กิฺจนา [กตมานิ ตีณิ กิฺจนานิ (?) ที. นิ. ๓.๓๐๕]? ราโค กิฺจนํ, โทโส กิฺจนํ, โมโห กิฺจนํ – อิเม ตโย กิฺจนา.
(๑๗) ตีณิ องฺคณานิ
ตตฺถ กตมานิ ตีณิ องฺคณานิ? ราโค องฺคณํ, โทโส องฺคณํ, โมโห องฺคณํ – อิมานิ ตีณิ องฺคณานิ.
(๑๘) ตีณิ มลานิ
ตตฺถ ¶ กตมานิ ตีณิ มลานิ? ราโค มลํ, โทโส มลํ, โมโห มลํ – อิมานิ ตีณิ มลานิ.
(๑๙) ตีณิ วิสมานิ
ตตฺถ กตมานิ ตีณิ วิสมานิ? ราโค วิสมํ, โทโส วิสมํ, โมโห วิสมํ – อิมานิ ตีณิ วิสมานิ.
(๒๐) อปรานิปิ ตีณิ วิสมานิ
ตตฺถ กตมานิ อปรานิปิ ตีณิ วิสมานิ? กายวิสมํ, วจีวิสมํ, มโนวิสมํ – อิมานิ ตีณิ วิสมานิ.
(๒๑) ตโย อคฺคี
ตตฺถ ¶ กตเม ตโย อคฺคี? ราคคฺคิ, โทสคฺคิ, โมหคฺคิ – อิเม ตโย อคฺคี.
(๒๒) ตโย กสาวา
ตตฺถ กตเม ตโย กสาวา? ราคกสาโว, โทสกสาโว, โมหกสาโว – อิเม ตโย กสาวา.
(๒๓) อปเรปิ ตโย กสาวา
ตตฺถ กตเม อปเรปิ ตโย กสาวา? กายกสาโว, วจีกสาโว, มโนกสาโว – อิเม ตโย กสาวา.
(๒๔. ก) อสฺสาททิฏฺิ
๙๒๕. ตตฺถ ¶ กตมา อสฺสาททิฏฺิ? อิเธกจฺโจ สมโณ วา พฺราหฺมโณ ¶ วา เอวํวาที โหติ เอวํทิฏฺี – ‘‘นตฺถิ กาเมสุ โทโส’’ติ. โส กาเมสุ ปาตพฺยตํ อาปชฺชติ. อยํ วุจฺจติ ‘‘อสฺสาททิฏฺิ’’.
(ข) อตฺตานุทิฏฺิ
ตตฺถ กตมา อตฺตานุทิฏฺิ? อิธ อสฺสุตวา ปุถุชฺชโน อริยานํ อทสฺสาวี อริยธมฺมสฺส อโกวิโท อริยธมฺเม อวินีโต, สปฺปุริสานํ อทสฺสาวี สปฺปุริสธมฺมสฺส อโกวิโท สปฺปุริสธมฺเม อวินีโต – รูปํ อตฺตโต สมนุปสฺสติ รูปวนฺตํ วา อตฺตานํ อตฺตนิ วา รูปํ รูปสฺมึ วา อตฺตานํ. เวทนํ…เป… สฺํ…เป… สงฺขาเร…เป… วิฺาณํ อตฺตโต สมนุปสฺสติ วิฺาณวนฺตํ วา อตฺตานํ อตฺตนิ วา วิฺาณํ วิฺาณสฺมึ วา อตฺตานํ. ยา เอวรูปา ทิฏฺิ ทิฏฺิคตํ…เป… วิปริยาสคฺคาโห – อยํ วุจฺจติ ‘‘อตฺตานุทิฏฺิ’’.
(ค) มิจฺฉาทิฏฺิ
ตตฺถ ¶ กตมา มิจฺฉาทิฏฺิ? ‘‘นตฺถิ ทินฺนํ, นตฺถิ ยิฏฺํ…เป… เย อิมฺจ โลกํ ปรฺจ โลกํ สยํ อภิฺา สจฺฉิกตฺวา ปเวเทนฺตี’’ติ – ยา เอวรูปา ทิฏฺิ ทิฏฺิคตํ…เป… วิปริยาสคฺคาโห – อยํ วุจฺจติ ‘‘มิจฺฉาทิฏฺิ’’. สสฺสตทิฏฺิ อสฺสาททิฏฺิ, สกฺกายทิฏฺิ อตฺตานุทิฏฺิ, อุจฺเฉททิฏฺิ มิจฺฉาทิฏฺิ.
(๒๕. ก) อรติ
๙๒๖. ตตฺถ กตมา อรติ? ปนฺเตสุ วา เสนาสเนสุ อฺตรฺตเรสุ วา อธิกุสเลสุ ธมฺเมสุ อรติ อรติตา อนภิรติ อนภิรมณา อุกฺกณฺิตา ปริตสฺสิตา – อยํ วุจฺจติ ‘‘อรติ’’.
(ข) วิเหสา
ตตฺถ ¶ กตมา วิเหสา? อิเธกจฺโจ ปาณินา วา เลฑฺฑุนา วา ทณฺเฑน วา สตฺเถน วา รชฺชุยา วา อฺตรฺตเรน สตฺเต วิเหเติ, ยา เอวรูปา เหนา วิเหนา ¶ หึสนา วิหึสนา โรสนา วิโรสนา ปรูปฆาโต – อยํ วุจฺจติ ‘‘วิเหสา’’.
(ค) อธมฺมจริยา
ตตฺถ ¶ กตมา อธมฺมจริยา? กาเยน อธมฺมจริยาวิสมจริยา, วาจาย อธมฺมจริยาวิสมจริยา, มนสา อธมฺมจริยาวิสมจริยา – อยํ วุจฺจติ ‘‘อธมฺมจริยา’’.
(๒๖. ก) โทวจสฺสตา
๙๒๗. ตตฺถ กตมา โทวจสฺสตา? สหธมฺมิเก วุจฺจมาเน โทวจสฺสายํ โทวจสฺสิยํ โทวจสฺสตา วิปฺปฏิกุลคฺคาหิตา วิปจฺจนีกสาตตา อนาทริยํ อนาทรตา อคารวตา อปฺปติสฺสวตา – อยํ วุจฺจติ ‘‘โทวจสฺสตา’’.
(ข) ปาปมิตฺตตา
ตตฺถ กตมา ปาปมิตฺตตา? เย เต ปุคฺคลา อสฺสทฺธา ทุสฺสีลา อปฺปสฺสุตา มจฺฉริโน ทุปฺปฺา, ยา เตสํ เสวนา นิเสวนา สํเสวนา ภชนา สมฺภชนา ภตฺติ สมฺภตฺติ ตํสมฺปวงฺกตา – อยํ วุจฺจติ ‘‘ปาปมิตฺตตา’’.
(ค) นานตฺตสฺา
ตตฺถ กตมา นานตฺตสฺา? กามสฺา, พฺยาปาทสฺา, วิหึสาสฺา – อยํ วุจฺจติ ‘‘นานตฺตสฺา’’. สพฺพาปิ อกุสลา สฺา นานตฺตสฺา.
(๒๗. ก) อุทฺธจฺจํ
๙๒๘. ตตฺถ ¶ กตมํ อุทฺธจฺจํ? ยํ จิตฺตสฺส อุทฺธจฺจํ อวูปสโม เจตโส วิกฺเขโป ภนฺตตฺตํ จิตฺตสฺส – อิทํ วุจฺจติ ‘‘อุทฺธจฺจํ’’.
(ข) โกสชฺชํ
ตตฺถ กตมํ โกสชฺชํ? กายทุจฺจริเต วา วจีทุจฺจริเต วา มโนทุจฺจริเต วา ปฺจสุ ¶ วา กามคุเณสุ จิตฺตสฺส โวสฺสคฺโค โวสฺสคฺคานุปฺปทานํ กุสลานํ ธมฺมานํ ภาวนาย อสกฺกจฺจกิริยตา อสาตจฺจกิริยตา อนฏฺิตกิริยตา โอลีนวุตฺติตา นิกฺขิตฺตฉนฺทตา นิกฺขิตฺตธุรตา อนาเสวนา อภาวนา อพหุลีกมฺมํ อนธิฏฺานํ อนนุโยโค ปมาโท – อิทํ วุจฺจติ ¶ ‘‘โกสชฺชํ’’.
(ค) ปมาโท
ตตฺถ กตโม ปมาโท? กายทุจฺจริเต วา วจีทุจฺจริเต วา มโนทุจฺจริเต วา ปฺจสุ วา กามคุเณสุ จิตฺตสฺส โวสฺสคฺโค โวสฺสคฺคานุปฺปทานํ กุสลานํ ธมฺมานํ ภาวนาย อสกฺกจฺจกิริยตา อสาตจฺจกิริยตา อนฏฺิตกิริยตา โอลีนวุตฺติตา นิกฺขิตฺตฉนฺทตา นิกฺขิตฺตธุรตา อนาเสวนา อภาวนา อพหุลีกมฺมํ อนธิฏฺานํ อนนุโยโค ปมาโท, โย เอวรูโป ปมาโท ปมชฺชนา ปมชฺชิตตฺตํ – อยํ วุจฺจติ ‘‘ปมาโท’’.
(๒๘. ก) อสนฺตุฏฺิตา
๙๒๙. ตตฺถ ¶ กตมา อสนฺตุฏฺิตา? อิตรีตรจีวรปิณฺฑปาตเสนาสนคิลานปจฺจยเภสชฺชปริกฺขาเรหิ ปฺจหิ วา กามคุเณหิ อสนฺตุฏฺสฺส ภิยฺโยกมฺยตา, ยา เอวรูปา อิจฺฉา อิจฺฉาคตา อสนฺตุฏฺิตา ราโค สาราโค จิตฺตสฺส สาราโค – อยํ วุจฺจติ ‘‘อสนฺตุฏฺิตา’’.
(ข) อสมฺปชฺตา
ตตฺถ ¶ กตมา อสมฺปชฺตา? ยํ อฺาณํ อทสฺสนํ…เป… อวิชฺชาลงฺคี โมโห อกุสลมูลํ – อยํ วุจฺจติ ‘‘อสมฺปชฺตา’’.
(ค) มหิจฺฉตา
ตตฺถ กตมา มหิจฺฉตา? อิตรีตรจีวรปิณฺฑปาตเสนาสนคิลานปจฺจยเภสชฺชปริกฺขาเรหิ ปฺจหิ วา กามคุเณหิ อสนฺตุฏฺสฺส ภิยฺโยกมฺยตา, ยา เอวรูปา อิจฺฉา อิจฺฉาคตา มหิจฺฉตา ราโค สาราโค จิตฺตสฺส สาราโค – อยํ วุจฺจติ ‘‘มหิจฺฉตา’’.
(๒๙. ก) อหิริกํ
๙๓๐. ตตฺถ กตมํ อหิริกํ? ยํ น หิรียติ หิรียิตพฺเพน, น หิรียติ ปาปกานํ อกุสลานํ ธมฺมานํ สมาปตฺติยา – อิทํ วุจฺจติ ‘‘อหิริกํ’’.
(ข) อโนตฺตปฺปํ
ตตฺถ กตมํ อโนตฺตปฺปํ? ยํ น โอตฺตปฺปติ โอตฺตปฺปิตพฺเพน, น ¶ โอตฺตปฺปติ ปาปกานํ อกุสลานํ ธมฺมานํ สมาปตฺติยา – อิทํ วุจฺจติ ‘‘อโนตฺตปฺปํ’’.
(ค) ปมาโท
ตตฺถ กตโม ปมาโท? กายทุจฺจริเต วา วจีทุจฺจริเต วา มโนทุจฺจริเต วา ปฺจสุ วา กามคุเณสุ จิตฺตสฺส โวสฺสคฺโค โวสฺสคฺคานุปฺปทานํ ¶ กุสลานํ ธมฺมานํ ภาวนาย อสกฺกจฺจกิริยตา อสาตจฺจกิริยตา อนฏฺิตกิริยตา โอลีนวุตฺติตา นิกฺขิตฺตฉนฺทตา นิกฺขิตฺตธุรตา อนาเสวนา อภาวนา อพหุลีกมฺมํ อนธิฏฺานํ อนนุโยโค ปมาโท, โย เอวรูโป ปมาโท ปมชฺชนา ปมชฺชิตตฺตํ – อยํ วุจฺจติ ‘‘ปมาโท’’.
(๓๐. ก) อนาทริยํ
๙๓๑. ตตฺถ ¶ กตมํ อนาทริยํ? ยํ อนาทริยํ อนาทรตา อคารวตา อปฺปติสฺสวตา อนทฺทา อนทฺทายนา อนทฺทายิตตฺตํ [อนาทา อนาทายนา อนาทายิตตฺตํ (สฺยา.)] อสีลฺยํ อจิตฺตีกาโร – อิทํ วุจฺจติ ‘‘อนาทริยํ’’.
(ข) โทวจสฺสตา
ตตฺถ กตมา โทวจสฺสตา? สหธมฺมิเก วุจฺจมาเน โทวจสฺสายํ โทวจสฺสิยํ โทวจสฺสตา วิปฺปฏิกุลคฺคาหิตา วิปจฺจนีกสาตตา อนาทริยํ ¶ อนาทรตา อคารวตา อปฺปติสฺสวตา – อยํ วุจฺจติ ‘‘โทวจสฺสตา’’.
(ค) ปาปมิตฺตตา
ตตฺถ กตมา ปาปมิตฺตตา? เย เต ปุคฺคลา อสฺสทฺธา ทุสฺสีลา อปฺปสฺสุตา มจฺฉริโน ทุปฺปฺา, ยา เตสํ เสวนา นิเสวนา สํเสวนา ปฏิเสวนา ภชนา สมฺภชนา ภตฺติ สมฺภตฺติ ตํสมฺปวงฺกตา – อยํ วุจฺจติ ‘‘ปาปมิตฺตตา’’.
(๓๑. ก) อสฺสทฺธิยํ
๙๓๒. ตตฺถ กตมํ อสฺสทฺธิยํ? อิเธกจฺโจ อสฺสทฺโธ โหติ, น สทฺทหติ พุทฺธํ วา ธมฺมํ วา สงฺฆํ วา, ยํ เอวรูปํ อสฺสทฺธิยํ อสฺสทฺทหนา อโนกปฺปนา อนภิปฺปสาโท – อิทํ วุจฺจติ ‘‘อสฺสทฺธิยํ’’.
(ข) อวทฺุตา
ตตฺถ ¶ กตมา อวทฺุตา? ปฺจ มจฺฉริยานิ – อาวาสมจฺฉริยํ, กุลมจฺฉริยํ, ลาภมจฺฉริยํ, วณฺณมจฺฉริยํ, ธมฺมมจฺฉริยํ. ยํ เอวรูปํ มจฺเฉรํ มจฺฉรายนา มจฺฉรายิตตฺตํ เววิจฺฉํ กทริยํ กฏุกฺจุกตา อคฺคหิตตฺตํ จิตฺตสฺส – อยํ วุจฺจติ ‘‘อวทฺุตา’’.
(ค) โกสชฺชํ
ตตฺถ ¶ กตมํ โกสชฺชํ? กายทุจฺจริเต วา วจีทุจฺจริเต วา มโนทุจฺจริเต วา ปฺจสุ วา กามคุเณสุ จิตฺตสฺส โวสฺสคฺโค, โวสฺสคฺคานุปฺปทานํ กุสลานํ ธมฺมานํ, ภาวนาย อสกฺกจฺจกิริยตา อสาตจฺจกิริยตา อนฏฺิตกิริยตา โอลีนวุตฺติตา นิกฺขิตฺตฉนฺทตา ¶ นิกฺขิตฺตธุรตา อนาเสวนา อภาวนา อพหุลีกมฺมํ อนธิฏฺานํ อนนุโยโค ปมาโท – อิทํ วุจฺจติ ‘‘โกสชฺชํ’’.
(๓๒. ก) อุทฺธจฺจํ
๙๓๓. ตตฺถ กตมํ อุทฺธจฺจํ? ยํ จิตฺตสฺส อุทฺธจฺจํ อวูปสโม เจตโส วิกฺเขโป ภวนฺตตฺตํ จิตฺตสฺส – อิทํ วุจฺจติ ‘‘อุทฺธจฺจํ’’.
(ข) อสํวโร
ตตฺถ กตโม อสํวโร? อิเธกจฺโจ จกฺขุนา รูปํ ทิสฺวา นิมิตฺตคฺคาหี โหติ อนุพฺยฺชนคฺคาหี. ยตฺวาธิกรณเมนํ จกฺขุนฺทฺริยํ อสํวุตํ วิหรนฺตํ อภิชฺฌาโทมนสฺสา ปาปกา อกุสลา ธมฺมา อนฺวาสฺสเวยฺยุํ, ตสฺส สํวราย น ปฏิปชฺชติ, น รกฺขติ จกฺขุนฺทฺริยํ, จกฺขุนฺทฺริเย น สํวรํ อาปชฺชติ. โสเตน สทฺทํ สุตฺวา…เป… ฆาเนน คนฺธํ ฆายิตฺวา…เป… ชิวฺหาย รสํ สายิตฺวา…เป… กาเยน โผฏฺพฺพํ ผุสิตฺวา…เป… มนสา ธมฺมํ วิฺาย นิมิตฺตคฺคาหี โหติ อนุพฺยฺชนคฺคาหี. ยตฺวาธิกรณเมนํ มนินฺทฺริยํ อสํวุตํ วิหรนฺตํ อภิชฺฌาโทมนสฺสา ปาปกา อกุสลา ¶ ธมฺมา อนฺวาสฺสเวยฺยุํ, ตสฺส สํวราย ¶ น ปฏิปชฺชติ, น รกฺขติ มนินฺทฺริยํ, มนินฺทฺริเย น สํวรํ อาปชฺชติ – อยํ วุจฺจติ ‘‘อสํวโร’’.
(ค) ทุสฺสีลฺยํ
ตตฺถ กตมํ ทุสฺสีลฺยํ? กายิโก วีติกฺกโม, วาจสิโก วีติกฺกโม, กายิกวาจสิโก วีติกฺกโม – อิทํ วุจฺจติ ‘‘ทุสฺสีลฺยํ’’.
(๓๓. ก) อริยานํ อทสฺสนกมฺยตา
๙๓๔. ตตฺถ ¶ กตมา อริยานํ อทสฺสนกมฺยตา? ตตฺถ กตเม อริยา? อริยา วุจฺจนฺติ พุทฺธา จ พุทฺธสาวกา จ. ยา อิเมสํ อริยานํ อทสฺสนกมฺยตา อทฏฺุกมฺยตา อสเมตุกมฺยตา อสมาคนฺตุกมฺยตา – อยํ วุจฺจติ ‘‘อริยานํ อทสฺสนกมฺยตา’’.
(ข) สทฺธมฺมํ อโสตุกมฺยตา
ตตฺถ กตมา สทฺธมฺมํ อโสตุกมฺยตา? ตตฺถ กตโม สทฺธมฺโม? จตฺตาโร สติปฏฺานา, จตฺตาโร สมฺมปฺปธานา, จตฺตาโร อิทฺธิปาทา, ปฺจินฺทฺริยานิ, ปฺจ พลานิ, สตฺต โพชฺฌงฺคา, อริโย อฏฺงฺคิโก มคฺโค – อยํ วุจฺจติ ‘‘สทฺธมฺโม’’. ยา อิมสฺส สทฺธมฺมสฺส อโสตุกมฺยตา อสวนกมฺยตา อนุคฺคเหตุกมฺยตา อธาเรตุกมฺยตา – อยํ วุจฺจติ ‘‘สทฺธมฺมํ อโสตุกมฺยตา’’.
(ค) อุปารมฺภจิตฺตตา
ตตฺถ กตมา อุปารมฺภจิตฺตตา? ตตฺถ ¶ กตโม อุปารมฺโภ? โย อุปารมฺโภ อนุปารมฺโภ อุปารมฺภนา อนุปารมฺภนา อนุปารมฺภิตตฺตํ อฺุา อวฺา ปริภโว รนฺธคเวสิตา – อยํ วุจฺจติ ‘‘อุปารมฺภจิตฺตตา’’.
(๓๔. ก) มุฏฺสฺสจฺจํ
๙๓๕. ตตฺถ กตมํ มุฏฺสฺสจฺจํ? ยา อสฺสติ อนนุสฺสติ อปฺปฏิสฺสติ อสฺสติ อสฺสรณตา อธารณตา ปิลาปนตา สมฺมุสนตา – อิทํ วุจฺจติ ‘‘มุฏฺสฺสจฺจํ’’.
(ข) อสมฺปชฺํ
ตตฺถ กตมํ อสมฺปชฺํ? ยํ อฺาณํ อทสฺสนํ ¶ …เป… อวิชฺชาลงฺคี โมโห อกุสลมูลํ – อิทํ วุจฺจติ ‘‘อสมฺปชฺํ’’.
(ค) เจตโส วิกฺเขโป
ตตฺถ ¶ กตโม เจตโส วิกฺเขโป? ยํ จิตฺตสฺส อุทฺธจฺจํ อวูปสโม เจตโส วิกฺเขโป ภนฺตตฺตํ จิตฺตสฺส – อยํ วุจฺจติ ‘‘เจตโส วิกฺเขโป’’.
(๓๕. ก) อโยนิโส มนสิกาโร
๙๓๖. ตตฺถ กตโม อโยนิโส มนสิกาโร? อนิจฺเจ ‘‘นิจฺจ’’นฺติ อโยนิโส มนสิกาโร, ทุกฺเข ‘‘สุข’’นฺติ อโยนิโส มนสิกาโร, อนตฺตนิ ‘‘อตฺตา’’ติ อโยนิโส มนสิกาโร, อสุเภ ¶ ‘‘สุภ’’นฺติ อโยนิโส มนสิกาโร, สจฺจวิปฺปฏิกุเลน วา จิตฺตสฺส อาวฏฺฏนา อนาวฏฺฏนา อาโภโค สมนฺนาหาโร มนสิกาโร – อยํ วุจฺจติ ‘‘อโยนิโส มนสิกาโร’’.
(ข) กุมฺมคฺคเสวนา
ตตฺถ กตมา กุมฺมคฺคเสวนา? ตตฺถ กตโม กุมฺมคฺโค? มิจฺฉาทิฏฺิ, มิจฺฉาสงฺกปฺโป, มิจฺฉาวาจา, มิจฺฉากมฺมนฺโต, มิจฺฉาอาชีโว, มิจฺฉาวายาโม, มิจฺฉาสติ, มิจฺฉาสมาธิ – อยํ วุจฺจติ ‘‘กุมฺมคฺโค’’. ยา อิมสฺส กุมฺมคฺคสฺส เสวนา นิเสวนา สํเสวนา ภชนา สมฺภชนา ภตฺติ สมฺภตฺติ ตํสมฺปวงฺกตา – อยํ วุจฺจติ ‘‘กุมฺมคฺคเสวนา’’.
(ค) เจตโส จ ลีนตฺตํ
ตตฺถ กตมํ เจตโส จ ลีนตฺตํ? ยา จิตฺตสฺส อกลฺยตา อกมฺมฺตา โอลียนา สลฺลียนา ลีนํ ลียนา ลียิตตฺตํ ถินํ ถิยนา ถิยิตตฺตํ จิตฺตสฺส – อิทํ วุจฺจติ ‘‘เจตโส จ ลีนตฺตํ’’.
ติกํ.
๔. จตุกฺกนิทฺเทโส
(๑) จตฺตาโร อาสวา
๙๓๗. ตตฺถ ¶ กตเม จตฺตาโร อาสวา? กามาสโว, ภวาสโว, ทิฏฺาสโว, อวิชฺชาสโว.
(ก) กามาสโว
ตตฺถ กตโม กามาสโว? โย ¶ กาเมสุ กามจฺฉนฺโท ¶ กามราโค กามนนฺที กามตณฺหา กามสิเนโห กามปริฬาโห กามมุจฺฉา กามชฺโฌสานํ – อยํ วุจฺจติ ‘‘กามาสโว’’.
(ข) ภวาสโว
ตตฺถ กตโม ภวาสโว? โย ภเวสุ ภวจฺฉนฺโท…เป… ภวชฺโฌสานํ – อยํ วุจฺจติ ‘‘ภวาสโว’’.
(ค) ทิฏฺาสโว
ตตฺถ กตโม ทิฏฺาสโว? ‘‘สสฺสโต โลโก’’ติ วา, ‘‘อสสฺสโต โลโก’’ติ วา, ‘‘อนฺตวา โลโก’’ติ วา, ‘‘อนนฺตวา โลโก’’ติ วา, ‘‘ตํ ชีวํ ตํ สรีร’’นฺติ วา, ‘‘อฺํ ชีวํ อฺํ สรีร’’นฺติ วา, ‘‘โหติ ตถาคโต ปรํ มรณา’’ติ วา, ‘‘น โหติ ตถาคโต ปรํ มรณา’’ติ วา, ‘‘โหติ จ น จ โหติ ตถาคโต ปรํ มรณา’’ติ วา, ‘‘เนว โหติ น น โหติ ตถาคโต ปรํ มรณา’’ติ วา. ยา เอวรูปา ทิฏฺิ ¶ ทิฏฺิคตํ…เป… วิปริยาสคฺคาโห – อยํ วุจฺจติ ‘‘ทิฏฺาสโว’’. สพฺพาปิ มิจฺฉาทิฏฺิ ทิฏฺาสโว.
(ฆ) อวิชฺชาสโว
ตตฺถ กตโม อวิชฺชาสโว? ทุกฺเข อฺาณํ, ทุกฺขสมุทเย อฺาณํ ¶ , ทุกฺขนิโรเธ อฺาณํ, ทุกฺขนิโรธคามินิยา ปฏิปทาย อฺาณํ, ปุพฺพนฺเต อฺาณํ, อปรนฺเต อฺาณํ, ปุพฺพนฺตาปรนฺเต อฺาณํ, อิทปฺปจฺจยตา ปฏิจฺจสมุปฺปนฺเนสุ ธมฺเมสุ อฺาณํ. ยํ เอวรูปํ อฺาณํ อทสฺสนํ…เป… อวิชฺชาลงฺคี โมโห อกุสลมูลํ – อยํ วุจฺจติ ‘‘อวิชฺชาสโว’’. อิเม จตฺตาโร อาสวา.
(๒-๕) จตฺตาโร คนฺถาที
๙๓๘. ตตฺถ กตเม จตฺตาโร คนฺถา ¶ …เป… ¶ จตฺตาโร โอฆา…เป… จตฺตาโร โยคา…เป… จตฺตาริ อุปาทานานิ? กามุปาทานํ, ทิฏฺุปาทานํ, สีลพฺพตุปาทานํ, อตฺตวาทุปาทานํ.
(ก) กามุปาทานํ
ตตฺถ กตมํ กามุปาทานํ? โย กาเมสุ กามจฺฉนฺโท…เป… กามชฺโฌสานํ – อิทํ วุจฺจติ ‘‘กามุปาทานํ’’.
(ข) ทิฏฺุปาทานํ
ตตฺถ กตมํ ทิฏฺุปาทานํ? ‘‘นตฺถิ ทินฺนํ, นตฺถิ ยิฏฺํ…เป… เย อิมฺจ โลกํ ปรฺจ โลกํ สยํ อภิฺา สจฺฉิกตฺวา ปเวเทนฺตี’’ติ. ยา เอวรูปา ทิฏฺิ ทิฏฺิคตํ…เป… วิปริยาสคฺคาโห – อิทํ วุจฺจติ ‘‘ทิฏฺุปาทานํ’’. เปตฺวา สีลพฺพตุปาทานฺจ อตฺตวาทุปาทานฺจ สพฺพาปิ มิจฺฉาทิฏฺิ ทิฏฺุปาทานํ.
(ค) สีลพฺพตุปาทานํ
ตตฺถ กตมํ สีลพฺพตุปาทานํ? อิโต พหิทฺธา สมณพฺราหฺมณานํ สีเลน สุทฺธิ วเตน สุทฺธิ สีลพฺพเตน สุทฺธีติ. ยา เอวรูปา ทิฏฺิ ทิฏฺิคตํ…เป… วิปริยาสคฺคาโห – อิทํ วุจฺจติ ‘‘สีลพฺพตุปาทานํ’’.
(ฆ) อตฺตวาทุปาทานํ
ตตฺถ ¶ กตมํ อตฺตวาทุปาทานํ? อิธ อสฺสุตวา ปุถุชฺชโน อริยานํ อทสฺสาวี อริยธมฺมสฺส อโกวิโท อริยธมฺเม อวินีโต, สปฺปุริสานํ อทสฺสาวี สปฺปุริสธมฺมสฺส อโกวิโท สปฺปุริสธมฺเม อวินีโต – รูปํ อตฺตโต สมนุปสฺสติ รูปวนฺตํ วา อตฺตานํ ¶ อตฺตนิ วา รูปํ รูปสฺมึ วา อตฺตานํ. เวทนํ…เป… สฺํ…เป… สงฺขาเร…เป… วิฺาณํ อตฺตโต สมนุปสฺสติ วิฺาณวนฺตํ วา อตฺตานํ อตฺตนิ วา วิฺาณํ วิฺาณสฺมึ วา อตฺตานํ. ยา เอวรูปา ทิฏฺิ ทิฏฺิคตํ…เป… วิปริยาสคฺคาโห – อิทํ วุจฺจติ ‘‘อตฺตวาทุปาทานํ’’. อิมานิ จตฺตาริ อุปาทานานิ.
(๖) จตฺตาโร ตณฺหุปฺปาทา
๙๓๙. ตตฺถ ¶ กตเม จตฺตาโร ตณฺหุปฺปาทา? จีวรเหตุ วา ภิกฺขุโน ตณฺหา อุปฺปชฺชมานา อุปฺปชฺชติ, ปิณฺฑปาตเหตุ วา ภิกฺขุโน ตณฺหา อุปฺปชฺชมานา อุปฺปชฺชติ, เสนาสนเหตุ วา ภิกฺขุโน ตณฺหา อุปฺปชฺชมานา อุปฺปชฺชติ, อิติภวาภวเหตุ วา ภิกฺขุโน ตณฺหา อุปฺปชฺชมานา อุปฺปชฺชติ – อิเม จตฺตาโร ตณฺหุปฺปาทา.
(๗) จตฺตาริ อคติคมนานิ
ตตฺถ กตมานิ จตฺตาริ อคติคมนานิ? ฉนฺทาคตึ ¶ คจฺฉติ, โทสาคตึ คจฺฉติ, โมหาคตึ คจฺฉติ, ภยาคตึ คจฺฉติ. ยา เอวรูปา อคติ อคติคมนํ ฉนฺทคมนํ วคฺคคมนํ วาริคมนํ – อิมานิ จตฺตาริ อคติคมนานิ.
(๘) จตฺตาโร วิปริยาสา
ตตฺถ ¶ กตเม จตฺตาโร วิปริยาสา? อนิจฺเจ ‘‘นิจฺจ’’นฺติ สฺาวิปริยาโส จิตฺตวิปริยาโส ทิฏฺิวิปริยาโส, ทุกฺเข ‘‘สุข’’นฺติ สฺาวิปริยาโส จิตฺตวิปริยาโส ทิฏฺิวิปริยาโส, อนตฺตนิ ‘‘อตฺตา’’ติ สฺาวิปริยาโส จิตฺตวิปริยาโส ทิฏฺิวิปริยาโส, อสุเภ ‘‘สุภ’’นฺติ สฺาวิปริยาโส จิตฺตวิปริยาโส ทิฏฺิวิปริยาโส – อิเม จตฺตาโร วิปริยาสา.
(๙) จตฺตาโร อนริยโวหารา
ตตฺถ ¶ กตเม จตฺตาโร อนริยโวหารา? อทิฏฺเ ทิฏฺวาทิตา, อสฺสุเต สุตวาทิตา, อมุเต มุตวาทิตา, อวิฺาเต วิฺาตวาทิตา – อิเม จตฺตาโร อนริยโวหารา.
(๑๐) อปเรปิ จตฺตาโร อนริยโวหารา
ตตฺถ กตเม อปเรปิ จตฺตาโร อนริยโวหารา? ทิฏฺเ อทิฏฺวาทิตา, สุเต อสฺสุตวาทิตา, มุเต อมุตวาทิตา, วิฺาเต อวิฺาตวาทิตา – อิเม จตฺตาโร อนริยโวหารา.
(๑๑) จตฺตาริ ทุจฺจริตานิ
ตตฺถ กตมานิ จตฺตาริ ทุจฺจริตานิ? ปาณาติปาโต, อทินฺนาทานํ, กาเมสุมิจฺฉาจาโร, มุสาวาโท – อิมานิ จตฺตาริ ทุจฺจริตานิ.
(๑๒) อปรานิปิ จตฺตาริ ทุจฺจริตานิ
ตตฺถ กตมานิ อปรานิปิ จตฺตาริ ทุจฺจริตานิ? มุสาวาโท, ปิสุณา วาจา, ผรุสา วาจา, สมฺผปฺปลาโป – อิมานิ จตฺตาริ ทุจฺจริตานิ.
(๑๓) จตฺตาริ ภยานิ
ตตฺถ กตมานิ จตฺตาริ ภยานิ? ชาติภยํ, ชราภยํ, พฺยาธิภยํ, มรณภยํ – อิมานิ จตฺตาริ ภยานิ.
(๑๔) อปรานิปิ จตฺตาริ ภยานิ
ตตฺถ ¶ กตมานิ อปรานิปิ จตฺตาริ ภยานิ? ราชภยํ, โจรภยํ, อคฺคิภยํ, อุทกภยํ – อิมานิ จตฺตาริ ภยานิ.
ตตฺถ ¶ กตมานิ อปรานิปิ จตฺตาริ ภยานิ? อูมิภยํ, กุมฺภีลภยํ [กุมฺภีรภยํ, กุมฺภีฬภยํ (?) (กุมฺภ + อีร + อ = ภย)], อาวฏฺฏภยํ, สุสุกาภยํ – อิมานิ จตฺตาริ ภยานิ.
ตตฺถ กตมานิ อปรานิปิ จตฺตาริ ภยานิ? อตฺตานุวาทภยํ, ปรานุวาทภยํ, ทณฺฑภยํ, ทุคฺคติภยํ – อิมานิ จตฺตาริ ภยานิ.
(๑๕) จตสฺโส ทิฏฺิโย
ตตฺถ ¶ กตมา จตสฺโส ทิฏฺิโย? ‘‘สยงฺกตํ สุขทุกฺข’’นฺติ สจฺจโต เถตโต ทิฏฺิ อุปฺปชฺชติ, ‘‘ปรงฺกตํ สุขทุกฺข’’นฺติ สจฺจโต เถตโต ทิฏฺิ ¶ อุปฺปชฺชติ, ‘‘สยงฺกตฺจ ปรงฺกตฺจ สุขทุกฺข’’นฺติ สจฺจโต เถตโต ทิฏฺิ อุปฺปชฺชติ, ‘‘อสยงฺการํ อปรงฺการํ อธิจฺจสมุปฺปนฺนํ สุขทุกฺข’’นฺติ สจฺจโต เถตโต ทิฏฺิ อุปฺปชฺชติ – อิมา จตสฺโส ทิฏฺิโย.
จตุกฺกํ.
๕. ปฺจกนิทฺเทโส
(๑) ปฺโจรมฺภาคิยานิ สํโยชนานิ
๙๔๐. ตตฺถ กตมานิ ปฺโจรมฺภาคิยานิ สํโยชนานิ? สกฺกายทิฏฺิ, วิจิกิจฺฉา, สีลพฺพตปรามาโส, กามจฺฉนฺโท, พฺยาปาโท – อิมานิ ปฺโจรมฺภาคิยานิ สํโยชนานิ.
(๒) ปฺจุทฺธมฺภาคิยานิ สํโยชนานิ
ตตฺถ กตมานิ ปฺจุทฺธมฺภาคิยานิ สํโยชนานิ? รูปราโค, อรูปราโค, มาโน, อุทฺธจฺจํ, อวิชฺชา – อิมานิ ปฺจุทฺธมฺภาคิยานิ สํโยชนานิ.
(๓) ปฺจ มจฺฉริยานิ
ตตฺถ ¶ กตมานิ ปฺจ มจฺฉริยานิ? อาวาสมจฺฉริยํ, กุลมจฺฉริยํ, ลาภมจฺฉริยํ, วณฺณมจฺฉริยํ, ธมฺมมจฺฉริยํ – อิมานิ ปฺจ มจฺฉริยานิ.
(๔) ปฺจ สงฺคา
ตตฺถ กตเม ปฺจ สงฺคา? ราคสงฺโค, โทสสงฺโค, โมหสงฺโค, มานสงฺโค, ทิฏฺิสงฺโค – อิเม ปฺจ สงฺคา.
(๕) ปฺจ สลฺลา
ตตฺถ กตเม ปฺจ สลฺลา? ราคสลฺลํ, โทสสลฺลํ, โมหสลฺลํ, มานสลฺลํ, ทิฏฺิสลฺลํ – อิเม ปฺจ สลฺลา.
(๖) ปฺจ เจโตขิลา
๙๔๑. ตตฺถ กตเม ปฺจ เจโตขิลา? สตฺถริ กงฺขติ วิจิกิจฺฉติ นาธิมุจฺจติ ¶ น สมฺปสีทติ, ธมฺเม กงฺขติ วิจิกิจฺฉติ นาธิมุจฺจติ น สมฺปสีทติ, สงฺเฆ ¶ กงฺขติ วิจิกิจฺฉติ นาธิมุจฺจติ น สมฺปสีทติ, สิกฺขาย กงฺขติ วิจิกิจฺฉติ นาธิมุจฺจติ น สมฺปสีทติ, สพฺรหฺมจารีสุ กุปิโต โหติ อนตฺตมโน อาหตจิตฺโต ขิลชาโต – อิเม ปฺจ เจโตขิลา.
(๗) ปฺจ เจตโส วินิพนฺธา
ตตฺถ กตเม ปฺจ เจตโส วินิพนฺธา? กาเม อวีตราโค โหติ อวิคตจฺฉนฺโท อวิคตเปโม อวิคตปิปาโส อวิคตปริฬาโห อวิคตตณฺโห; กาเย อวีตราโค โหติ… รูเป อวีตราโค โหติ… ยาวทตฺถํ ¶ อุทราวเทหกํ ภฺุชิตฺวา เสยฺยสุขํ ปสฺสสุขํ มิทฺธสุขํ อนุยุตฺโต วิหรติ; อฺตรํ เทวนิกายํ ปณิธาย พฺรหฺมจริยํ จรติ – ‘‘อิมินาหํ สีเลน วา ¶ วเตน วา ตเปน วา พฺรหฺมจริเยน วา เทโว วา ภวิสฺสามิ เทวฺตโร วา’’ติ – อิเม ปฺจ เจตโสวินิพนฺธา.
(๘) ปฺจ นีวรณานิ
ตตฺถ กตมานิ ปฺจ นีวรณานิ? กามจฺฉนฺทนีวรณํ, พฺยาปาทนีวรณํ, ถินมิทฺธนีวรณํ, อุทฺธจฺจกุกฺกุจฺจนีวรณํ, วิจิกิจฺฉานีวรณํ – อิมานิ ปฺจ นีวรณานิ.
(๙) ปฺจ กมฺมานิ อานนฺตริกานิ
ตตฺถ กตมานิ ปฺจ กมฺมานิ อานนฺตริกานิ? มาตา ชีวิตา โวโรปิตา โหติ, ปิตา ชีวิตา โวโรปิโต โหติ, อรหนฺโต ชีวิตา โวโรปิโต โหติ, ทุฏฺเน จิตฺเตน ตถาคตสฺส โลหิตํ อุปฺปาทิตํ โหติ ¶ , สงฺโฆ ภินฺโน โหติ – อิมานิ ปฺจ กมฺมานิ อานนฺตริกานิ.
(๑๐) ปฺจ ทิฏฺิโย
ตตฺถ กตมา ปฺจ ทิฏฺิโย? ‘‘สฺี อตฺตา โหติ อโรโค ปรํ มรณา’’ติ อิตฺเถเก อภิวทนฺติ, ‘‘อสฺี อตฺตา โหติ อโรโค ปรํ มรณา’’ติ อิตฺเถเก อภิวทนฺติ, ‘‘เนวสฺีนาสฺี อตฺตา โหติ อโรโค ปรํ มรณา’’ติ อิตฺเถเก อภิวทนฺติ, สโต วา ปน สตฺตสฺส อุจฺเฉทํ วินาสํ วิภวํ ปฺาเปนฺติ, ทิฏฺธมฺมนิพฺพานํ วา ปเนเก อภิวทนฺติ – อิมา ปฺจ ทิฏฺิโย.
(๑๑) ปฺจ เวรา
๙๔๒. ตตฺถ กตเม ปฺจ เวรา? ปาณาติปาโต, อทินฺนาทานํ, กาเมสุมิจฺฉาจาโร, มุสาวาโท, สุราเมรยมชฺชปมาทฏฺานา – อิเม ปฺจ เวรา.
(๑๒) ปฺจ พฺยสนา
ตตฺถ ¶ ¶ กตเม ปฺจ พฺยสนา? าติพฺยสนํ, โภคพฺยสนํ, โรคพฺยสนํ, สีลพฺยสนํ, ทิฏฺิพฺยสนํ – อิเม ปฺจ พฺยสนา.
(๑๓) ปฺจ อกฺขนฺติยา อาทีนวา
ตตฺถ กตเม ปฺจ อกฺขนฺติยา อาทีนวา? พหุโน ชนสฺส อปฺปิโย โหติ อมนาโป, เวรพหุโล จ โหติ, วชฺชพหุโล จ, สมฺมูฬฺโห กาลงฺกโรติ, กายสฺส เภทา ¶ ปรํ มรณา อปายํ ทุคฺคตึ วินิปาตํ นิรยํ อุปปชฺชติ – อิเม ปฺจ อกฺขนฺติยา อาทีนวา.
(๑๔) ปฺจ ภยานิ
ตตฺถ กตมานิ ปฺจ ภยานิ? อาชีวกภยํ, อสิโลกภยํ, ปริสสารชฺชภยํ, มรณภยํ, ทุคฺคติภยํ – อิมานิ ปฺจ ภยานิ.
(๑๕) ปฺจ ทิฏฺธมฺมนิพฺพานวาทา
๙๔๓. ตตฺถ กตเม ปฺจ ทิฏฺธมฺมนิพฺพานวาทา?
(ก) อิเธกจฺโจ สมโณ วา พฺราหฺมโณ วา เอวํวาที โหติ เอวํทิฏฺิ [เอวํทิฏฺิ (สฺยา.)] – ‘‘ยโต โข, โภ ¶ , อยํ อตฺตา ปฺจหิ กามคุเณหิ สมปฺปิโต สมงฺคีภูโต ปริจาเรติ, เอตฺตาวตา โข, โภ, อยํ อตฺตา ปรมทิฏฺธมฺมนิพฺพานปฺปตฺโต โหตี’’ติ. อิตฺเถเก สโต สตฺตสฺส ปรมทิฏฺธมฺมนิพฺพานํ ปฺเปนฺติ.
(ข) ตมฺโ เอวมาห – ‘‘อตฺถิ โข, โภ, เอโส อตฺตา ยํ ตฺวํ วเทสิ เนโส นตฺถีติ วทามิ. โน จ โข, โภ, อยํ อตฺตา เอตฺตาวตา ปรมทิฏฺธมฺมนิพฺพานปฺปตฺโต โหติ. ตํ กิสฺส เหตุ? กามา หิ, โภ, อนิจฺจา ทุกฺขา วิปริณามธมฺมา. เตสํ วิปริณามฺถาภาวา อุปฺปชฺชนฺติ โสกปริเทวทุกฺขโทมนสฺสุปายาสา. ยโต โข, โภ, อยํ อตฺตา ¶ วิวิจฺเจว กาเมหิ…เป… ปมํ ฌานํ อุปสมฺปชฺช วิหรติ, เอตฺตาวตา โข, โภ, อยํ อตฺตา ปรมทิฏฺธมฺมนิพฺพานปฺปตฺโต โหตี’’ติ. อิตฺเถเก สโต สตฺตสฺส ปรมทิฏฺธมฺมนิพฺพานํ ปฺเปนฺติ.
(ค) ตมฺโ เอวมาห – ‘‘อตฺถิ โข, โภ, เอโส อตฺตา ยํ ตฺวํ วเทสิ. เนโส นตฺถีติ วทามิ. โน จ โข, โภ, อยํ อตฺตา เอตฺตาวตา ปรมทิฏฺธมฺมนิพฺพานปฺปตฺโต โหติ. ตํ กิสฺส เหตุ? ยเทว ตตฺถ วิตกฺกิตํ วิจาริตํ เอเตน เอตํ โอฬาริกํ อกฺขายติ. ยโต โข, โภ, อยํ อตฺตา วิตกฺกวิจารานํ วูปสมา…เป… ทุติยํ ฌานํ อุปสมฺปชฺช วิหรติ, เอตฺตาวตา โข, โภ, อยํ อตฺตา ปรมทิฏฺธมฺมนิพฺพานปฺปตฺโต โหตี’’ติ. อิตฺเถเก สโต สตฺตสฺส ปรมทิฏฺธมฺมนิพฺพานํ ปฺเปนฺติ.
(ฆ) ตมฺโ ¶ เอวมาห – ‘‘อตฺถิ โข, โภ, เอโส อตฺตา ยํ ตฺวํ วเทสิ. เนโส นตฺถีติ วทามิ. โน จ โข, โภ, อยํ อตฺตา เอตฺตาวตา ปรมทิฏฺธมฺมนิพฺพานปฺปตฺโต ¶ โหติ. ตํ กิสฺส เหตุ? ยเทว ตตฺถ ปีติคตํ เจตโส อุปฺปิลาวิตํ, เอเตน เอตํ โอฬาริกํ อกฺขายติ. ยโต โข, โภ, อยํ อตฺตา ปีติยา จ วิราคา…เป… ตติยํ ฌานํ อุปสมฺปชฺช วิหรติ, เอตฺตาวตา โข, โภ, อยํ อตฺตา ปรมทิฏฺธมฺมนิพฺพานปฺปตฺโต ¶ โหตี’’ติ. อิตฺเถเก สโต สตฺตสฺส ปรมทิฏฺธมฺมนิพฺพานํ ปฺเปนฺติ.
(ง) ตมฺโ เอวมาห – ‘‘อตฺถิ โข, โภ, เอโส อตฺตา ยํ ตฺวํ วเทสิ. เนโส นตฺถีติ วทามิ. โน จ โข, โภ, อยํ อตฺตา เอตฺตาวตา ปรมทิฏฺธมฺมนิพฺพานปฺปตฺโต โหติ. ตํ กิสฺส เหตุ? ยเทว ตตฺถ สุขปีติ เจตโส อาโภโค, เอเตน เอตํ โอฬาริกํ อกฺขายติ. ยโต โข, โภ, อยํ อตฺตา สุขสฺส จ ปหานา…เป… จตุตฺถํ ฌานํ อุปสมฺปชฺช วิหรติ, เอตฺตาวตา โข, โภ, อยํ อตฺตา ปรมทิฏฺธมฺมนิพฺพานปฺปตฺโต โหตี’’ติ. อิตฺเถเก สโต สตฺตสฺส ปรมทิฏฺธมฺมนิพฺพานํ ปฺเปนฺติ. อิเม ปฺจ ทิฏฺธมฺมนิพฺพานวาทา.
ปฺจกํ.
๖. ฉกฺกนิทฺเทโส
(๑) ฉ วิวาทมูลานิ
๙๔๔. ตตฺถ ¶ กตมานิ ฉ วิวาทมูลานิ? โกโธ, มกฺโข, อิสฺสา, สาเยฺยํ, ปาปิจฺฉตา, สนฺทิฏฺิปรามาสิตา – อิมานิ ฉ วิวาทมูลานิ.
(๒) ฉ ฉนฺทราคา
ตตฺถ กตเม ฉ ฉนฺทราคา? ฉนฺทราคา เคหสิตา ธมฺมา. มนาปิเยสุ รูเปสุ เคหสิโต ราโค สาราโค จิตฺตสฺส สาราโค, มนาปิเยสุ สทฺเทสุ…เป… มนาปิเยสุ คนฺเธสุ…เป… มนาปิเยสุ รเสสุ…เป… มนาปิเยสุ โผฏฺพฺเพสุ…เป… มนาปิเยสุ ธมฺเมสุ เคหสิโต ราโค ¶ สาราโค จิตฺตสฺส สาราโค – อิเม ฉ ฉนฺทราคา.
(๓) ฉ วิโรธวตฺถูนิ
ตตฺถ กตมานิ ฉ วิโรธวตฺถูนิ? อมนาปิเยสุ รูเปสุ จิตฺตสฺส อาฆาโต ปฏิฆาโต จณฺฑิกฺกํ อสุโรโป อนตฺตมนตา จิตฺตสฺส, อมนาปิเยสุ สทฺเทสุ…เป… อมนาปิเยสุ คนฺเธสุ…เป… อมนาปิเยสุ รเสสุ…เป… อมนาปิเยสุ โผฏฺพฺเพสุ…เป… อมนาปิเยสุ ธมฺเมสุ จิตฺตสฺส ¶ อาฆาโต ปฏิฆาโต จณฺฑิกฺกํ อสุโรโป อนตฺตมนตา จิตฺตสฺส – อิมานิ ฉ วิโรธวตฺถูนิ.
(๔) ฉ ตณฺหากายา
ตตฺถ กตเม ฉ ตณฺหากายา? รูปตณฺหา, สทฺทตณฺหา, คนฺธตณฺหา, รสตณฺหา, โผฏฺพฺพตณฺหา, ธมฺมตณฺหา – อิเม ฉ ตณฺหากายา.
(๕) ฉ อคารวา
๙๔๕. ตตฺถ ¶ ¶ กตเม ฉ อคารวา? สตฺถริ อคารโว วิหรติ อปฺปติสฺโส, ธมฺเม อคารโว วิหรติ อปฺปติสฺโส, สงฺเฆ อคารโว วิหรติ อปฺปติสฺโส, สิกฺขาย อคารโว วิหรติ อปฺปติสฺโส, อปฺปมาเท อคารโว วิหรติ อปฺปติสฺโส, ปฏิสนฺถาเร อคารโว วิหรติ อปฺปติสฺโส – อิเม ฉ อคารวา.
(๖) ฉ ปริหานิยา ธมฺมา
ตตฺถ กตเม ฉ ปริหานิยา ธมฺมา? กมฺมารามตา, ภสฺสารามตา, นิทฺทารามตา, สงฺคณิการามตา, สํสคฺคารามตา, ปปฺจารามตา – อิเม ฉ ปริหานิยา ธมฺมา.
(๗) อปเรปิ ฉ ปริหานิยา ธมฺมา
๙๔๖. ตตฺถ กตเม อปเรปิ ฉ ปริหานิยา ธมฺมา? กมฺมารามตา, ภสฺสารามตา, นิทฺทารามตา, สงฺคณิการามตา, โทวจสฺสตา, ปาปมิตฺตตา – อิเม ฉ ปริหานิยา ธมฺมา.
(๘) ฉ โสมนสฺสุปวิจารา
ตตฺถ ¶ กตเม ฉ โสมนสฺสุปวิจารา? จกฺขุนา รูปํ ทิสฺวา โสมนสฺสฏฺานิยํ รูปํ อุปวิจรติ, โสเตน สทฺทํ สุตฺวา…เป… ฆาเนน คนฺธํ ฆายิตฺวา…เป… ชิวฺหาย รสํ สายิตฺวา…เป… กาเยน โผฏฺพฺพํ ผุสิตฺวา…เป… มนสา ธมฺมํ วิฺาย โสมนสฺสฏฺานิยํ ธมฺมํ อุปวิจรติ – อิเม ฉ โสมนสฺสุปวิจารา.
(๙) ฉ โทมนสฺสุปวิจารา
ตตฺถ กตเม ฉ โทมนสฺสุปวิจารา? จกฺขุนา รูปํ ทิสฺวา โทมนสฺสฏฺานิยํ รูปํ อุปวิจรติ, โสเตน สทฺทํ สุตฺวา…เป… ฆาเนน คนฺธํ ฆายิตฺวา…เป… ชิวฺหาย รสํ สายิตฺวา ¶ …เป… กาเยน โผฏฺพฺพํ ผุสิตฺวา…เป… มนสา ธมฺมํ วิฺาย โทมนสฺสฏฺานิยํ ธมฺมํ อุปวิจรติ – อิเม ฉ โทมนสฺสุปวิจารา.
(๑๐) ฉ อุเปกฺขุปวิจารา
ตตฺถ กตเม ฉ อุเปกฺขุปวิจารา? จกฺขุนา รูปํ ทิสฺวา อุเปกฺขาฏฺานิยํ รูปํ อุปวิจรติ, โสเตน สทฺทํ สุตฺวา…เป… ฆาเนน คนฺธํ ฆายิตฺวา…เป… ชิวฺหาย รสํ สายิตฺวา…เป… กาเยน โผฏฺพฺพํ ผุสิตฺวา…เป… มนสา ธมฺมํ วิฺาย อุเปกฺขาฏฺานิยํ ธมฺมํ อุปวิจรติ – อิเม ฉ อุเปกฺขุปวิจารา.
(๑๑) ฉ เคหสิตานิ โสมนสฺสานิ
๙๔๗. ตตฺถ ¶ กตมานิ ฉ เคหสิตานิ โสมนสฺสานิ? มนาปิเยสุ รูเปสุ เคหสิตํ เจตสิกํ สาตํ เจตสิกํ สุขํ เจโตสมฺผสฺสชํ สาตํ สุขํ เวทยิตํ เจโตสมฺผสฺสชา สาตา สุขา เวทนา, มนาปิเยสุ สทฺเทสุ…เป… มนาปิเยสุ คนฺเธสุ…เป… มนาปิเยสุ รเสสุ…เป… มนาปิเยสุ โผฏฺพฺเพสุ…เป… มนาปิเยสุ ธมฺเมสุ เคหสิตํ เจตสิกํ สาตํ เจตสิกํ สุขํ ¶ เจโตสมฺผสฺสชํ สาตํ สุขํ ¶ เวทยิตํ เจโตสมฺผสฺสชา สาตา สุขา เวทนา – อิมานิ ฉ เคหสิตานิ โสมนสฺสานิ.
(๑๒) ฉ เคหสิตานิ โทมนสฺสานิ
ตตฺถ กตมานิ ฉ เคหสิตานิ โทมนสฺสานิ? อมนาปิเยสุ รูเปสุ เคหสิตํ เจตสิกํ อสาตํ เจตสิกํ ทุกฺขํ เจโตสมฺผสฺสชํ อสาตํ ทุกฺขํ เวทยิตํ เจโตสมฺผสฺสชา อสาตา ทุกฺขา เวทนา, อมนาปิเยสุ สทฺเทสุ…เป… อมนาปิเยสุ คนฺเธสุ…เป… อมนาปิเยสุ รเสสุ…เป… อมนาปิเยสุ โผฏฺพฺเพสุ…เป… อมนาปิเยสุ ธมฺเมสุ เคหสิตํ เจตสิกํ อสาตํ เจตสิกํ ทุกฺขํ เจโตสมฺผสฺสชํ อสาตํ ทุกฺขํ เวทยิตํ เจโตสมฺผสฺสชา อสาตา ทุกฺขา เวทนา – อิมานิ ฉ เคหสิตานิ โทมนสฺสานิ.
(๑๓) ฉ เคหสิตา อุเปกฺขา
ตตฺถ ¶ กตมา ฉ เคหสิตา อุเปกฺขา? อุเปกฺขาฏฺานิเยสุ รูเปสุ เคหสิตํ เจตสิกํ เนว สาตํ นาสาตํ เจโตสมฺผสฺสชํ อทุกฺขมสุขํ เวทยิตํ เจโตสมฺผสฺสชา อทุกฺขมสุขา เวทนา, อุเปกฺขาฏฺานิเยสุ สทฺเทสุ…เป… อุเปกฺขาฏฺานิเยสุ คนฺเธสุ…เป… อุเปกฺขาฏฺานิเยสุ รเสสุ…เป… อุเปกฺขาฏฺานิเยสุ โผฏฺพฺเพสุ…เป… อุเปกฺขาฏฺานิเยสุ ธมฺเมสุ เคหสิตํ เจตสิกํ เนว สาตํ นาสาตํ เจโตสมฺผสฺสชํ อทุกฺขมสุขํ เวทยิตํ เจโตสมฺผสฺสชา อทุกฺขมสุขา เวทนา – อิมา ฉ เคหสิตา อุเปกฺขา.
(๑๔) ฉ ทิฏฺิโย
๙๔๘. ตตฺถ กตมา ฉ ทิฏฺิโย? ‘‘อตฺถิ เม อตฺตา’’ติ วา อสฺส สจฺจโต เถตโต ทิฏฺิ อุปฺปชฺชติ, ‘‘นตฺถิ เม อตฺตา’’ติ วา อสฺส สจฺจโต เถตโต ทิฏฺิ อุปฺปชฺชติ, ‘‘อตฺตนา วา อตฺตานํ สฺชานามี’’ติ วา อสฺส สจฺจโต เถตโต ทิฏฺิ อุปฺปชฺชติ, ‘‘อตฺตนา วา อนตฺตานํ สฺชานามี’’ติ วา อสฺส สจฺจโต เถตโต ทิฏฺิ อุปฺปชฺชติ, ‘‘อนตฺตนา วา อตฺตานํ สฺชานามี’’ติ วา อสฺส สจฺจโต เถตโต ทิฏฺิ อุปฺปชฺชติ; อถ วา ปนสฺส ¶ เอวํทิฏฺิ โหติ – ‘‘โส เม อยํ อตฺตา วโท เวเทยฺโย ตตฺร ตตฺร ทีฆรตฺตํ กลฺยาณปาปกานํ กมฺมานํ วิปากํ ปจฺจนุโภติ. น โส ชาโต นาโหสิ, น โส ชาโต น ภวิสฺสติ, นิจฺโจ ธุโว สสฺสโต อวิปริณามธมฺโม’’ติ วา ปนสฺส สจฺจโต เถตโต ทิฏฺิ อุปฺปชฺชติ. อิมา ฉ ทิฏฺิโย.
ฉกฺกํ.
๗. สตฺตกนิทฺเทโส
(๑) สตฺตานุสยา
๙๔๙. ตตฺถ ¶ กตเม สตฺตานุสยา? กามราคานุสโย, ปฏิฆานุสโย, มานานุสโย, ทิฏฺานุสโย, วิจิกิจฺฉานุสโย, ภวราคานุสโย, อวิชฺชานุสโย – อิเม สตฺต อนุสยา.
(๒) สตฺต สํโยชนานิ
ตตฺถ ¶ กตมานิ สตฺต สํโยชนานิ? กามราคสํโยชนํ, ปฏิฆสํโยชนํ, มานสํโยชนํ, ทิฏฺิสํโยชนํ, วิจิกิจฺฉาสํโยชนํ, ภวราคสํโยชนํ, อวิชฺชาสํโยชนํ – อิมานิ สตฺต สํโยชนานิ.
(๓) สตฺต ปริยุฏฺานานิ
ตตฺถ กตมานิ สตฺต ปริยุฏฺานานิ? กามราคปริยุฏฺานํ, ปฏิฆปริยุฏฺานํ, มานปริยุฏฺานํ, ทิฏฺิปริยุฏฺานํ, วิจิกิจฺฉาปริยุฏฺานํ, ภวราคปริยุฏฺานํ, อวิชฺชาปริยุฏฺานํ – อิมานิ สตฺต ปริยุฏฺานานิ.
(๔) สตฺต อสทฺธมฺมา
๙๕๐. ตตฺถ กตเม สตฺต อสทฺธมฺมา? อสฺสทฺโธ โหติ, อหิริโก โหติ, อโนตฺตปฺปี โหติ, อปฺปสฺสุโต โหติ, กุสีโต โหติ, มุฏฺสฺสตี ¶ โหติ, ทุปฺปฺโ โหติ – อิเม สตฺต อสทฺธมฺมา.
(๕) สตฺต ทุจฺจริตานิ
ตตฺถ กตมานิ สตฺต ทุจฺจริตานิ? ปาณาติปาโต, อทินฺนาทานํ, กาเมสุมิจฺฉาจาโร, มุสาวาโท, ปิสุณา วาจา, ผรุสา วาจา, สมฺผปฺปลาโป – อิมานิ สตฺต ทุจฺจริตานิ.
(๖) สตฺต มานา
ตตฺถ กตเม สตฺต มานา? มาโน, อติมาโน, มานาติมาโน, โอมาโน, อธิมาโน, อสฺมิมาโน, มิจฺฉามาโน – อิเม สตฺต มานา.
(๗) สตฺต ทิฏฺิโย
๙๕๑. (ก) ตตฺถ ¶ กตมา สตฺต ทิฏฺิโย? อิเธกจฺโจ สมโณ วา พฺราหฺมโณ วา เอวํวาที โหติ เอวํทิฏฺิ – ‘‘ยโต โข, โภ, อยํ อตฺตา รูปี ¶ จาตุมหาภูติโก [จาตุมฺมหาภูติโก (สี. สฺยา.)] มาตาเปตฺติกสมฺภโว กายสฺส เภทา อุจฺฉิชฺชติ วินสฺสติ น โหติ ปรํ มรณา, เอตฺตาวตา โข โภ, อยํ อตฺตา สมฺมา สมุจฺฉินฺโน โหตี’’ติ. อิตฺเถเก สโต สตฺตสฺส อุจฺเฉทํ วินาสํ วิภวํ ปฺเปนฺติ.
(ข) ตมฺโ เอวมาห – ‘‘อตฺถิ โข, โภ, เอโส อตฺตา ยํ ตฺวํ วเทสิ. ‘เนโส นตฺถี’ติ วทามิ. โน จ โข, โภ, อยํ อตฺตา เอตฺตาวตา สมฺมา สมุจฺฉินฺโน โหติ. อตฺถิ โข โภ อฺโ อตฺตา ทิพฺโพ รูปี กามาวจโร กพฬีการภกฺโข. ตํ ¶ ตฺวํ น ชานาสิ น ปสฺสสิ. ตมหํ ชานามิ ปสฺสามิ. โส โข, โภ, อตฺตา ยโต กายสฺส เภทา อุจฺฉิชฺชติ วินสฺสติ น โหติ ปรํ มรณา, เอตฺตาวตา โข, โภ, อยํ อตฺตา สมฺมาสมุจฺฉินฺโน โหตี’’ติ. อิตฺเถเก สโต สตฺตสฺส อุจฺเฉทํ วินาสํ วิภวํ ¶ ปฺเปนฺติ.
(ค) ตมฺโ เอวมาห – ‘‘อตฺถิ โข, โภ, เอโส อตฺตา ยํ ตฺวํ วเทสิ. ‘เนโส นตฺถี’ติ วทามิ. โน จ โข, โภ, อยํ อตฺตา เอตฺตาวตา สมฺมา สมุจฺฉินฺโน โหติ. อตฺถิ โข, โภ, อฺโ อตฺตา ทิพฺโพ รูปี มโนมโย สพฺพงฺคปจฺจงฺคี อหีนินฺทฺริโย. ตํ ตฺวํ น ชานาสิ น ปสฺสสิ. ตมหํ ชานามิ ปสฺสามิ. โส โข, โภ, อตฺตา ยโต กายสฺส เภทา อุจฺฉิชฺชติ วินสฺสติ น โหติ ปรํ มรณา, เอตฺตาวตา โข, โภ, อยํ อตฺตา สมฺมา สมุจฺฉินฺโน โหตี’’ติ. อิตฺเถเก สโต สตฺตสฺส อุจฺเฉทํ วินาสํ วิภวํ ปฺเปนฺติ.
(ฆ) ตมฺโ เอวมาห – ‘‘อตฺถิ โข, โภ, เอโส อตฺตา ยํ ตฺวํ วเทสิ. ‘เนโส นตฺถี’ติ วทามิ. โน จ โข, โภ, อยํ อตฺตา เอตฺตาวตา สมฺมา สมุจฺฉินฺโน โหติ. อตฺถิ โข, โภ, อฺโ อตฺตา สพฺพโส รูปสฺานํ สมติกฺกมา ปฏิฆสฺานํ อตฺถงฺคมา นานตฺตสฺานํ อมนสิการา อนนฺโต อากาโสติ อากาสานฺจายตนูปโค. ตํ ตฺวํ น ชานาสิ น ปสฺสสิ. ตมหํ ชานามิ ปสฺสามิ. โส โข, โภ, อตฺตา ยโต กายสฺส เภทา อุจฺฉิชฺชติ ¶ วินสฺสติ น โหติ ปรํ มรณา, เอตฺตาวตา โข, โภ, อยํ อตฺตา สมฺมา สมุจฺฉินฺโน โหตี’’ติ. อิตฺเถเก สโต สตฺตสฺส อุจฺเฉทํ วินาสํ วิภวํ ปฺเปนฺติ.
(ง) ตมฺโ ¶ เอวมาห – ‘‘อตฺถิ โข, โภ, เอโส อตฺตา ยํ ตฺวํ วเทสิ. ‘เนโส นตฺถี’ติ วทามิ. โน จ โข, โภ, อยํ อตฺตา เอตฺตาวตา สมฺมา สมุจฺฉินฺโน โหติ. อตฺถิ โข, โภ, อฺโ อตฺตา สพฺพโส อากาสานฺจายตนํ สมติกฺกมฺม อนนฺตํ วิฺาณนฺติ วิฺาณฺจายตนูปโค. ตํ ตฺวํ น ชานาสิ น ปสฺสสิ. ตมหํ ชานามิ ปสฺสามิ. โส โข, โภ, อตฺตา ยโต กายสฺส เภทา อุจฺฉิชฺชติ วินสฺสติ น โหติ ปรํ มรณา, เอตฺตาวตา โข, โภ, อยํ อตฺตา สมฺมา สมุจฺฉินฺโน โหตี’’ติ. อิตฺเถเก สโต สตฺตสฺส อุจฺเฉทํ วินาสํ วิภวํ ปฺเปนฺติ.
(จ) ตมฺโ เอวมาห – ‘‘อตฺถิ โข, โภ, เอโส อตฺตา ยํ ตฺวํ วเทสิ. ‘เนโส นตฺถี’ติ วทามิ. โน จ โข, โภ, อยํ อตฺตา เอตฺตาวตา สมฺมา สมุจฺฉินฺโน โหติ. อตฺถิ โข, โภ, อฺโ อตฺตา สพฺพโส วิฺาณฺจายตนํ สมติกฺกมฺม นตฺถิ กิฺจีติ อากิฺจฺายตนูปโค. ตํ ตฺวํ น ชานาสิ น ปสฺสสิ. ตมหํ ¶ ชานามิ ปสฺสามิ. โส โข, โภ, อตฺตา ยโต กายสฺส เภทา อุจฺฉิชฺชติ วินสฺสติ น โหติ ปรํ มรณา, เอตฺตาวตา โข, โภ, อยํ อตฺตา สมฺมา สมุจฺฉินฺโน โหตี’’ติ. อิตฺเถเก สโต สตฺตสฺส อุจฺเฉทํ วินาสํ วิภวํ ปฺเปนฺติ.
(ฉ) ตมฺโ เอวมาห – ‘‘อตฺถิ โข ปน เอโส อตฺตา ยํ ตฺวํ วเทสิ. ‘เนโส นตฺถี’ติ วทามิ. โน จ โข, โภ, อยํ อตฺตา เอตฺตาวตา สมฺมา สมุจฺฉินฺโน โหติ. อตฺถิ โข, โภ, อฺโ อตฺตา สพฺพโส อากิฺจฺายตนํ สมติกฺกมฺม เนวสฺานาสฺายตนูปโค. ตํ ตฺวํ น ชานาสิ น ปสฺสสิ. ตมหํ ชานามิ ปสฺสามิ. โส โข, โภ, อตฺตา ยโต กายสฺส เภทา อุจฺฉิชฺชติ วินสฺสติ น โหติ ปรํ มรณา, เอตฺตาวตา โข, โภ, อยํ ¶ อตฺตา สมฺมา สมุจฺฉินฺโน โหตี’’ติ. อิตฺเถเก สโต สตฺตสฺส อุจฺเฉทํ วินาสํ วิภวํ ปฺเปนฺติ. อิมา สตฺต ทิฏฺิโย.
สตฺตกํ.
๘. อฏฺกนิทฺเทโส
(๑) อฏฺ กิเลสวตฺถูนิ
๙๕๒. ตตฺถ ¶ กตมานิ อฏฺ กิเลสวตฺถูนิ? โลโภ, โทโส, โมโห, มาโน, ทิฏฺิ, วิจิกิจฺฉา, ถินํ, อุทฺธจฺจํ – อิมานิ อฏฺ กิเลสวตฺถูนิ.
(๒) อฏฺ กุสีตวตฺถูนิ
๙๕๓. ตตฺถ ¶ กตมานิ อฏฺ กุสีตวตฺถูนิ?
(ก) อิธ ภิกฺขุนา กมฺมํ กาตพฺพํ โหติ. ตสฺส เอวํ โหติ – ‘‘กมฺมํ โข เม กาตพฺพํ ภวิสฺสติ. กมฺมํ โข ปน เม กโรนฺตสฺส กาโย กิลมิสฺสติ. หนฺทาหํ นิปชฺชามี’’ติ. โส นิปชฺชติ; น วีริยํ อารภติ อปฺปตฺตสฺส ปตฺติยา, อนธิคตสฺส อธิคมาย, อสจฺฉิกตสฺส สจฺฉิกิริยาย. อิทํ ปมํ กุสีตวตฺถุ.
(ข) ปุน จปรํ ภิกฺขุนา กมฺมํ กตํ โหติ. ตสฺส เอวํ โหติ – ‘‘อหํ โข กมฺมํ อกาสึ. กมฺมํ โข ปน เม กโรนฺตสฺส กาโย กิลนฺโต. หนฺทาหํ นิปชฺชามี’’ติ. โส นิปชฺชติ; น วีริยํ อารภติ อปฺปตฺตสฺส ปตฺติยา, อนธิคตสฺส อธิคมาย, อสจฺฉิกตสฺส สจฺฉิกิริยาย. อิทํ ทุติยํ กุสีตวตฺถุ.
(ค) ปุน จปรํ ภิกฺขุนา มคฺโค คนฺตพฺโพ โหติ. ตสฺส เอวํ ¶ โหติ – ‘‘มคฺโค โข เม คนฺตพฺโพ ภวิสฺสติ. มคฺคํ โข ปน เม คจฺฉนฺตสฺส กาโย กิลมิสฺสติ. หนฺทาหํ นิปชฺชามี’’ติ. โส นิปชฺชติ; น วีริยํ อารภติ อปฺปตฺตสฺส ปตฺติยา, อนธิคตสฺส อธิคมาย, อสจฺฉิกตสฺส สจฺฉิกิริยาย. อิทํ ตติยํ กุสีตวตฺถุ.
(ฆ) ปุน จปรํ ภิกฺขุนา ¶ มคฺโค คโต โหติ. ตสฺส เอวํ โหติ – ‘‘อหํ โข มคฺคํ อคมาสึ. มคฺคํ โข ปน เม คจฺฉนฺตสฺส กาโย กิลนฺโต. หนฺทาหํ นิปชฺชามี’’ติ. โส นิปชฺชติ ¶ ; น วีริยํ อารภติ อปฺปตฺตสฺส ปตฺติยา, อนธิคตสฺส อธิคมาย, อสจฺฉิกตสฺส สจฺฉิกิริยาย. อิทํ จตุตฺถํ กุสีตวตฺถุ.
(ง) ปุน จปรํ ภิกฺขุ คามํ วา นิคมํ วา ปิณฺฑาย จรนฺโต น ลภติ ลูขสฺส วา ปณีตสฺส วา โภชนสฺส ยาวทตฺถํ ปาริปูรึ. ตสฺส เอวํ โหติ – ‘‘อหํ โข คามํ วา นิคมํ วา ปิณฺฑาย จรนฺโต นาลตฺถํ ลูขสฺส วา ปณีตสฺส วา โภชนสฺส ยาวทตฺถํ ปาริปูรึ. ตสฺส เม กาโย กิลนฺโต อกมฺมฺโ. หนฺทาหํ นิปชฺชามี’’ติ. โส นิปชฺชติ; น วีริยํ อารภติ อปฺปตฺตสฺส ปตฺติยา, อนธิคตสฺส อธิคมาย, อสจฺฉิกตสฺส สจฺฉิกิริยาย. อิทํ ปฺจมํ กุสีตวตฺถุ.
(จ) ปุน จปรํ ภิกฺขุ คามํ วา นิคมํ วา ปิณฺฑาย จรนฺโต ลภติ ลูขสฺส วา ปณีตสฺส วา โภชนสฺส ยาวทตฺถํ ปาริปูรึ. ตสฺส เอวํ โหติ – ‘‘อหํ โข คามํ วา นิคมํ วา ปิณฺฑาย จรนฺโต อลตฺถํ ลูขสฺส วา ปณีตสฺส วา ¶ โภชนสฺส ยาวทตฺถํ ปาริปูรึ. ตสฺส เม กาโย กิลนฺโต อกมฺมฺโ มาสาจิตํ มฺเ. หนฺทาหํ นิปชฺชามี’’ติ. โส นิปชฺชติ; น วีริยํ อารภติ อปฺปตฺตสฺส ปตฺติยา, อนธิคตสฺส อธิคมาย, อสจฺฉิกตสฺส สจฺฉิกิริยาย. อิทํ ฉฏฺํ กุสีตวตฺถุ.
(ฉ) ปุน จปรํ ภิกฺขุโน อุปฺปนฺโน โหติ อปฺปมตฺตโก อาพาโธ. ตสฺส เอวํ โหติ – ‘‘อุปฺปนฺโน โข เม อยํ อปฺปมตฺตโก อาพาโธ. อตฺถิ กปฺโป นิปชฺชิตุํ ¶ . หนฺทาหํ นิปชฺชามี’’ติ. โส นิปชฺชติ; น วีริยํ อารภติ อปฺปตฺตสฺส ปตฺติยา, อนธิคตสฺส อธิคมาย, อสจฺฉิกตสฺส สจฺฉิกิริยาย. อิทํ สตฺตมํ กุสีตวตฺถุ.
(ช) ปุน จปรํ ภิกฺขุ คิลานา วุฏฺิโต [คิลานวุฏฺิโต (สทฺทนีภิ) อ. นิ. ๖.๑๖ ปาฬิยา ฏีกา ปสฺสิตพฺพา] โหติ อจิรวุฏฺิโต เคลฺา. ตสฺส เอวํ โหติ – ‘‘อหํ โข คิลานา วุฏฺิโต อจิรวุฏฺิโต เคลฺา. ตสฺส เม กาโย ทุพฺพโล อกมฺมฺโ. หนฺทาหํ นิปชฺชามี’’ติ. โส นิปชฺชติ; น วีริยํ อารภติ อปฺปตฺตสฺส ปตฺติยา, อนธิคตสฺส อธิคมาย, อสจฺฉิกตสฺส สจฺฉิกิริยาย. อิทํ อฏฺมํ กุสีตวตฺถุ. อิมานิ อฏฺ กุสีตวตฺถูนิ.
(๓) อฏฺสุ โลกธมฺเมสุ จิตฺตสฺส ปฏิฆาโต
๙๕๔. ตตฺถ ¶ ¶ กตเมสุ อฏฺสุ โลกธมฺเมสุ จิตฺตสฺส ปฏิฆาโต? ลาเภ สาราโค, อลาเภ ปฏิวิโรโธ, ยเส สาราโค, อยเส ปฏิวิโรโธ, ปสํสาย สาราโค, นินฺทาย ปฏิวิโรโธ, สุเข สาราโค, ทุกฺเข ปฏิวิโรโธ – อิเมสุ อฏฺสุ โลกธมฺเมสุ จิตฺตสฺส ปฏิฆาโต.
(๔) อฏฺอนริยโวหารา
๙๕๕. ตตฺถ กตเม อฏฺ อนริยโวหารา? อทิฏฺเ ทิฏฺวาทิตา, อสฺสุเต สุตวาทิตา, อมุเต มุตวาทิตา, อวิฺาเต วิฺาตวาทิตา, ทิฏฺเ อทิฏฺวาทิตา, สุเต อสฺสุตวาทิตา, มุเต อมุตวาทิตา, วิฺาเต อวิฺาตวาทิตา – อิเม อฏฺ อนริยโวหารา.
(๕) อฏฺ มิจฺฉตฺตา
๙๕๖. ตตฺถ กตเม อฏฺ มิจฺฉตฺตา? มิจฺฉาทิฏฺิ, มิจฺฉาสงฺกปฺโป, มิจฺฉาวาจา, มิจฺฉากมฺมนฺโต, มิจฺฉาอาชีโว, มิจฺฉาวายาโม, มิจฺฉาสติ, มิจฺฉาสมาธิ – อิเม อฏฺ มิจฺฉตฺตา.
(๖) อฏฺ ปุริสโทสา
๙๕๗. ตตฺถ ¶ ¶ กตเม อฏฺ ปุริสโทสา? (ก) อิธ ภิกฺขู ภิกฺขุํ อาปตฺติยา โจเทนฺติ. โส ภิกฺขุ ภิกฺขูหิ อาปตฺติยา โจทิยมาโน [โจทิยมาโน (สี. สฺยา.) อ. นิ. ๘.๑๔] ‘‘น สรามิ น สรามี’’ติ อสฺสติยาว นิพฺเพเติ. อยํ ปโม ปุริสโทโส.
(ข) ปุน จปรํ ภิกฺขู ภิกฺขุํ อาปตฺติยา โจเทนฺติ. โส ภิกฺขุ ภิกฺขูหิ อาปตฺติยา โจทิยมาโน โจทกํเยว ปฏิปฺผรติ – ‘‘กึ นุ โข ตุยฺหํ พาลสฺส อพฺยตฺตสฺส ภณิเตน! ตฺวมฺปิ นาม มํ ภณิตพฺพํ มฺสี’’ติ! อยํ ทุติโย ปุริสโทโส.
(ค) ปุน ¶ จปรํ ภิกฺขู ภิกฺขุํ อาปตฺติยา โจเทนฺติ. โส ภิกฺขุ ภิกฺขูหิ อาปตฺติยา โจทิยมาโน โจทกํเยว [โจทกสฺเสว (สฺยา.) อ. นิ. ๘.๑๔] ปจฺจาโรเปติ – ‘‘ตฺวมฺปิ โขสิ อิตฺถนฺนามํ อาปตฺตึ อาปนฺโน. ตฺวํ ตาว ปมํ ปฏิกโรหี’’ติ. อยํ ตติโย ปุริสโทโส.
(ฆ) ปุน จปรํ ภิกฺขู ภิกฺขุํ อาปตฺติยา โจเทนฺติ. โส ภิกฺขุ ภิกฺขูหิ อาปตฺติยา โจทิยมาโน อฺเนาฺํ ปฏิจรติ, พหิทฺธา กถํ อปนาเมติ, โกปฺจ โทสฺจ อปฺปจฺจยฺจ ปาตุกโรติ. อยํ จตุตฺโถ ปุริสโทโส.
(ง) ปุน จปรํ ภิกฺขู ภิกฺขุํ อาปตฺติยา โจเทนฺติ. โส ภิกฺขุ ¶ ภิกฺขูหิ อาปตฺติยา โจทิยมาโน สงฺฆมชฺเฌ พาหาวิกฺเขปกํ ภณติ. อยํ ปฺจโม ปุริสโทโส.
(จ) ปุน จปรํ ภิกฺขู ภิกฺขุํ อาปตฺติยา โจเทนฺติ. โส ภิกฺขุ ภิกฺขูหิ อาปตฺติยา โจทิยมาโน อนาทิยิตฺวา สงฺฆํ, อนาทิยิตฺวา โจทกํ, สาปตฺติโกว [อาปตฺติโกว (ก.) อ. นิ. ๘.๑๔] เยนกามํ ปกฺกมติ. อยํ ฉฏฺโ ปุริสโทโส.
(ฉ) ปุน จปรํ ภิกฺขู ภิกฺขุํ อาปตฺติยา โจเทนฺติ. โส ภิกฺขุ ภิกฺขูหิ อาปตฺติยา โจทิยมาโน ‘‘เนวาหํ อาปนฺโนมฺหิ, น ปนาหํ อนาปนฺโนมฺหี’’ติ ตุณฺหีภูโต สงฺฆํ วิเหเสติ. อยํ ¶ สตฺตโม ปุริสโทโส.
(ช) ปุน จปรํ ภิกฺขู ภิกฺขุํ อาปตฺติยา โจเทนฺติ. โส ภิกฺขุ ภิกฺขูหิ อาปตฺติยา โจทิยมาโน เอวมาห – ‘‘กึ นุ โข ตุมฺเห อายสฺมนฺโต อติพาฬฺหํ ¶ มยิ พฺยาวฏา. อิทานาหํ สิกฺขํ ปจฺจกฺขาย หีนายาวตฺติสฺสามี’’ติ. โส สิกฺขํ ปจฺจกฺขาย หีนายาวตฺติตฺวา เอวมาห – ‘‘อิทานิ โข ตุมฺเห อายสฺมนฺโต อตฺตมนา โหถา’’ติ. อยํ อฏฺโม ปุริสโทโส. อิเม อฏฺ ปุริสโทสา.
(๗) อฏฺ อสฺีวาทา
๙๕๘. ตตฺถ กตเม อฏฺ อสฺีวาทา? ‘‘รูปี อตฺตา โหติ อโรโค ปรํ มรณา’’ติ – อสฺีติ นํ ปฺเปนฺติ; อรูปี อตฺตา…เป… รูปี จ อรูปี จ…เป… เนวรูปีนารูปี…เป… ‘‘อนฺตวา อตฺตา โหติ อโรโค ปรํ มรณา’’ติ – อสฺีติ นํ ปฺเปนฺติ; ‘‘อนนฺตวา อตฺตา โหติ อโรโค ปรํ มรณา’’ติ – อสฺีติ นํ ปฺเปนฺติ; ‘‘อนฺตวา ¶ จ อนนฺตวา จ อตฺตา โหติ อโรโค ปรํ มรณา’’ติ – อสฺีติ นํ ปฺเปนฺติ; ‘‘เนวนฺตวา นานนฺตวา อตฺตา โหติ อโรโค ปรํ มรณา’’ติ – อสฺีติ นํ ปฺเปนฺติ. อิเม อฏฺ อสฺีวาทา.
(๘) อฏฺ เนวสฺีนาสฺีวาทา
๙๕๙. ตตฺถ กตเม อฏฺ เนวสฺีนาสฺีวาทา? ‘‘รูปี อตฺตา โหติ อโรโค ปรํ มรณา’’ติ ¶ – เนวสฺีนาสฺีติ ¶ นํ ปฺเปนฺติ; ‘‘อรูปี อตฺตา โหติ อโรโค ปรํ มรณา’’ติ – เนวสฺีนาสฺีติ นํ ปฺเปนฺติ; ‘‘รูปี จ อรูปี จ อตฺตา โหติ อโรโค ปรํ มรณา’’ติ – เนวสฺีนาสฺีติ นํ ปฺเปนฺติ; ‘‘เนวรูปีนารูปี อตฺตา โหติ อโรโค ปรํ มรณา’’ติ – เนวสฺีนาสฺีติ นํ ปฺเปนฺติ; ‘‘อนฺตวา อตฺตา โหติ อโรโค ปรํ มรณา’’ติ – เนวสฺีนาสฺีติ นํ ปฺเปนฺติ; ‘‘อนนฺตวา อตฺตา โหติ อโรโค ปรํ มรณา’’ติ – เนวสฺีนาสฺีติ นํ ปฺเปนฺติ; ‘‘อนฺตวา จ อนนฺตวา จ อตฺตา โหติ อโรโค ปรํ มรณา’’ติ – เนวสฺีนาสฺีติ นํ ปฺเปนฺติ; ‘‘เนวนฺตวา นานนฺตวา อตฺตา โหติ อโรโค ปรํ มรณา’’ติ – เนวสฺีนาสฺีติ นํ ปฺเปนฺติ. อิเม อฏฺ เนวสฺีนาสฺีวาทา.
อฏฺกํ.
๙. นวกนิทฺเทโส
(๑) นว อาฆาตวตฺถูนิ
๙๖๐. ตตฺถ กตมานิ นว อาฆาตวตฺถูนิ? ‘‘อนตฺถํ เม อจรี’’ติ อาฆาโต ชายติ ¶ ; ‘‘อนตฺถํ เม จรตี’’ติ อาฆาโต ชายติ; ‘‘อนตฺถํ ¶ เม จริสฺสตี’’ติ อาฆาโต ชายติ; ‘‘ปิยสฺส เม มนาปสฺส อนตฺถํ อจริ’’…เป… อนตฺถํ จรติ…เป… อนตฺถํ จริสฺสตีติ อาฆาโต ชายติ; อปฺปิยสฺส เม อมนาปสฺส อตฺถํ อจริ…เป… อตฺถํ จรติ…เป… อตฺถํ จริสฺสตีติ อาฆาโต ชายติ. อิมานิ นว อาฆาตวตฺถูนิ.
(๒) นว ปุริสมลานิ
๙๖๑. ตตฺถ กตมานิ นว ปุริสมลานิ? โกโธ, มกฺโข, อิสฺสา, มจฺฉริยํ, มายา, สาเยฺยํ, มุสาวาโท, ปาปิจฺฉตา, มิจฺฉาทิฏฺิ – อิมานิ นว ปุริสมลานิ.
(๓) นววิธา มานา
๙๖๒. ตตฺถ ¶ กตเม นววิธา มานา? ‘‘เสยฺยสฺส เสยฺโยหมสฺมี’’ติ มาโน, ‘‘เสยฺยสฺส ¶ สทิโสหมสฺมี’’ติ มาโน, ‘‘เสยฺยสฺส หีโนหมสฺมี’’ติ มาโน, ‘‘สทิสสฺส เสยฺโยหมสฺมี’’ติ มาโน, ‘‘สทิสสฺส สทิโสหมสฺมี’’ติ มาโน, ‘‘สทิสสฺส หีโนหมสฺมี’’ติ มาโน, ‘‘หีนสฺส เสยฺโยหมสฺมี’’ติ มาโน, ‘‘หีนสฺส สทิโสหมสฺมี’’ติ มาโน, ‘‘หีนสฺส หีโนหมสฺมี’’ติ มาโน – อิเม นววิธา มานา.
(๔) นว ตณฺหามูลกา ธมฺมา
๙๖๓. ตตฺถ กตเม นว ตณฺหามูลกา ธมฺมา? ตณฺหํ ปฏิจฺจ ปริเยสนา, ปริเยสนํ ปฏิจฺจ ลาโภ, ลาภํ ปฏิจฺจ วินิจฺฉโย, วินิจฺฉยํ ปฏิจฺจ ฉนฺทราโค, ฉนฺทราคํ ปฏิจฺจ อชฺโฌสานํ, อชฺโฌสานํ ปฏิจฺจ ปริคฺคโห, ปริคฺคหํ ปฏิจฺจ มจฺฉริยํ, มจฺฉริยํ ปฏิจฺจ อารกฺโข, อารกฺขาธิกรณํ ทณฺฑาทาน-สตฺถาทาน-กลห-วิคฺคหวิวาท-ตุวํตุวํ-เปสฺุ-มุสาวาทา อเนเก ปาปกา อกุสลา ธมฺมา สมฺภวนฺติ – อิเม นว ตณฺหามูลกา ธมฺมา.
(๕) นว อิฺชิตานิ
๙๖๔. ตตฺถ กตมานิ นว อิฺชิตานิ? ‘‘อสฺมี’’ติ อิฺชิตเมตํ, ‘‘อหมสฺมี’’ติ อิฺชิตเมตํ ¶ , ‘‘อยมหมสฺมี’’ติ อิฺชิตเมตํ ‘‘ภวิสฺส’’นฺติ อิฺชิตเมตํ, ‘‘รูปี ภวิสฺส’’นฺติ อิฺชิตเมตํ, ‘‘อรูปี ภวิสฺส’’นฺติ อิฺชิตเมตํ, ‘‘สฺี ภวิสฺส’’นฺติ อิฺชิตเมตํ, ‘‘อสฺี ภวิสฺส’’นฺติ อิฺชิตเมตํ, ‘‘เนวสฺีนาสฺี ภวิสฺส’’นฺติ อิฺชิตเมตํ – อิมานิ นว อิฺชิตานิ.
(๖-๙) นว มฺิตาทีนิ
๙๖๕. ตตฺถ กตมานิ นว มฺิตานิ… นว ผนฺทิตานิ… นว ปปฺจิตานิ… นว สงฺขตานิ? ‘‘อสฺมี’’ติ สงฺขตเมตํ, ‘‘อหมสฺมี’’ติ สงฺขตเมตํ ¶ , ‘‘อยมหมสฺมี’’ติ สงฺขตเมตํ, ‘‘ภวิสฺส’’นฺติ ¶ สงฺขตเมตํ, ‘‘รูปี ภวิสฺส’’นฺติ สงฺขตเมตํ, ‘‘อรูปี ภวิสฺส’’นฺติ สงฺขตเมตํ, ‘‘สฺี ภวิสฺส’’นฺติ สงฺขตเมตํ ¶ , ‘‘อสฺี ภวิสฺส’’นฺติ สงฺขตเมตํ, ‘‘เนวสฺีนาสฺี ภวิสฺส’’นฺติ สงฺขตเมตํ – อิมานิ นว สงฺขตานิ.
นวกํ.
๑๐. ทสกนิทฺเทโส
(๑) ทส กิเลสวตฺถูนิ
๙๖๖. ตตฺถ กตมานิ ทส กิเลสวตฺถูนิ? โลโภ, โทโส, โมโห, มาโน, ทิฏฺิ, วิจิกิจฺฉา, ถินํ, อุทฺธจฺจํ, อหิริกํ, อโนตฺตปฺปํ – อิมานิ ทส กิเลสวตฺถูนิ.
(๒) ทส อาฆาตวตฺถูนิ
๙๖๗. ตตฺถ กตมานิ ทส อาฆาตวตฺถูนิ? ‘‘อนตฺถํ เม อจรี’’ติ อาฆาโต ชายติ, ‘‘อนตฺถํ เม จรตี’’ติ อาฆาโต ชายติ, ‘‘อนตฺถํ เม จริสฺสตี’’ติ อาฆาโต ชายติ, ‘‘ปิยสฺส เม มนาปสฺส อนตฺถํ อจริ’’…เป… อนตฺถํ จรติ…เป… อนตฺถํ จริสฺสตีติ ¶ อาฆาโต ชายติ, อปฺปิยสฺส เม อมนาปสฺส อตฺถํ อจริ…เป… อตฺถํ จรติ…เป… อตฺถํ จริสฺสตีติ อาฆาโต ชายติ, อฏฺาเน วา ปน อาฆาโต ชายติ – อิมานิ ทส อาฆาตวตฺถูนิ.
(๓) ทส อกุสลกมฺมปถา
๙๖๘. ตตฺถ กตเม ทส อกุสลกมฺมปถา? ปาณาติปาโต, อทินฺนาทานํ, กาเมสุมิจฺฉาจาโร, มุสาวาโท, ปิสุณา วาจา, ผรุสา วาจา, สมฺผปฺปลาโป, อภิชฺฌา, พฺยาปาโท, มิจฺฉาทิฏฺิ – อิเม ทส อกุสลกมฺมปถา.
(๔) ทส สํโยชนานิ
๙๖๙. ตตฺถ กตมานิ ทส สํโยชนานิ? กามราคสํโยชนํ, ปฏิฆสํโยชนํ ¶ , มานสํโยชนํ, ทิฏฺิสํโยชนํ, วิจิกิจฺฉาสํโยชนํ, สีลพฺพตปรามาสสํโยชนํ, ภวราคสํโยชนํ, อิสฺสาสํโยชนํ, มจฺฉริยสํโยชนํ, อวิชฺชาสํโยชนํ – อิมานิ ทส สํโยชนานิ.
(๕) ทส มิจฺฉตฺตา
๙๗๐. ตตฺถ กตเม ทส มิจฺฉตฺตา? มิจฺฉาทิฏฺิ, มิจฺฉาสงฺกปฺโป, มิจฺฉาวาจา, มิจฺฉากมฺมนฺโต, มิจฺฉาอาชีโว, มิจฺฉาวายาโม, มิจฺฉาสติ, มิจฺฉาสมาธิ ¶ , มิจฺฉาาณํ, มิจฺฉาวิมุตฺติ – อิเม ทส มิจฺฉตฺตา.
(๖) ทสวตฺถุกา มิจฺฉาทิฏฺิ
๙๗๑. ตตฺถ กตมา ทสวตฺถุกา มิจฺฉาทิฏฺิ? นตฺถิ ทินฺนํ, นตฺถิ ยิฏฺํ, นตฺถิ หุตํ, นตฺถิ สุกตทุกฺกฏานํ กมฺมานํ ผลํ วิปาโก, นตฺถิ อยํ โลโก, นตฺถิ ¶ ปโร โลโก, นตฺถิ มาตา, นตฺถิ ปิตา, นตฺถิ สตฺตา โอปปาติกา, นตฺถิ โลเก สมณพฺราหฺมณา สมฺมคฺคตา [สมคฺคตา (ก.)] สมฺมา ปฏิปนฺนา ¶ เย อิมฺจ โลกํ ปรฺจ โลกํ สยํ อภิฺา สจฺฉิกตฺวา ปเวเทนฺตีติ – อยํ ทสวตฺถุกา มิจฺฉาทิฏฺิ.
(๗) ทสวตฺถุกา อนฺตคฺคาหิกา ทิฏฺิ
๙๗๒. ตตฺถ กตมา ทสวตฺถุกา อนฺตคฺคาหิกา ทิฏฺิ? สสฺสโต โลโกติ วา, อสสฺสโต โลโกติ วา, อนฺตวา โลโกติ วา, อนนฺตวา โลโกติ วา, ตํ ชีวํ ตํ สรีรนฺติ วา, อฺํ ชีวํ อฺํ สรีรนฺติ วา, โหติ ตถาคโต ปรํ มรณาติ วา, น โหติ ตถาคโต ปรํ มรณาติ วา, โหติ จ น จ โหติ ตถาคโต ปรํ มรณาติ วา, เนว โหติ น น โหติ ตถาคโต ปรํ มรณาติ วา – อยํ ทสวตฺถุกา อนฺตคฺคาหิกา ทิฏฺิ.
ทสกํ.
๑๑. ตณฺหาวิจริตนิทฺเทโส
(๑) อชฺฌตฺติกสฺส อุปาทาย
๙๗๓. ตตฺถ ¶ กตมานิ อฏฺารส ตณฺหาวิจริตานิ อชฺฌตฺติกสฺส อุปาทาย? อสฺมีติ โหติ, อิตฺถสฺมีติ โหติ, เอวสฺมีติ โหติ, อฺถาสฺมีติ โหติ, ภวิสฺสนฺติ โหติ, อิตฺถํ ภวิสฺสนฺติ โหติ, เอวํ ภวิสฺสนฺติ โหติ, อฺถา ภวิสฺสนฺติ โหติ, อสสฺมีติ โหติ, สาตสฺมีติ โหติ, สิยนฺติ โหติ, อิตฺถํ สิยนฺติ โหติ, เอวํ สิยนฺติ โหติ, อฺถา สิยนฺติ โหติ, อปาหํ ¶ สิยนฺติ โหติ, อปาหํ อิตฺถํ สิยนฺติ โหติ, อปาหํ เอวํ สิยนฺติ โหติ, อปาหํ อฺถา สิยนฺติ โหติ.
๙๗๔. กถฺจ อสฺมีติ โหติ? กฺจิ ธมฺมํ อนวการึ [อนวการี (สี. ก.)] กริตฺวา รูปํ…เป… เวทนํ… สฺํ… สงฺขาเร… วิฺาณํ อสฺมีติ ฉนฺทํ ปฏิลภติ, อสฺมีติ มานํ ปฏิลภติ ¶ , อสฺมีติ ทิฏฺึ ปฏิลภติ. ตสฺมึ สติ อิมานิ ปปฺจิตานิ โหนฺติ – อิตฺถสฺมีติ วา เอวสฺมีติ วา อฺถาสฺมีติ วา.
(๒) กถฺจ ¶ อิตฺถสฺมีติ โหติ? ขตฺติโยสฺมีติ วา, พฺราหฺมโณสฺมีติ วา, เวสฺโสสฺมีติ วา, สุทฺโทสฺมีติ วา, คหฏฺโสฺมีติ วา, ปพฺพชิโตสฺมีติ วา, เทโวสฺมีติ วา, มนุสฺโสสฺมีติ วา, รูปีสฺมีติ วา, อรูปีสฺมีติ วา, สฺีสฺมีติ วา, อสฺีสฺมีติ วา, เนวสฺีนาสฺีสฺมีติ วา – เอวํ อิตฺถสฺมีติ โหติ.
(๓) กถฺจ เอวสฺมีติ โหติ? ปรปุคฺคลํ [ปรํ ปุคฺคลํ (สฺยา.)] อุปนิธาย ยถา โส ขตฺติโย ตถาหํ ขตฺติโยสฺมีติ วา, ยถา โส พฺราหฺมโณ ตถาหํ พฺราหฺมโณสฺมีติ วา, ยถา โส เวสฺโส ตถาหํ เวสฺโสสฺมีติ วา ยถา โส สุทฺโท ตถาหํ สุทฺโทสฺมีติ วา, ยถา โส คหฏฺโ ตถาหํ ¶ คหฏฺโสฺมีติ วา, ยถา โส ปพฺพชิโต ตถาหํ ปพฺพชิโตสฺมีติ วา, ยถา โส เทโว ตถาหํ เทโวสฺมีติ วา, ยถา โส มนุสฺโส ตถาหํ มนุสฺโสสฺมีติ วา, ยถา โส รูปี ตถาหํ รูปีสฺมีติ วา, ยถา โส อรูปี ตถาหํ อรูปีสฺมีติ วา, ยถา โส สฺี ตถาหํ สฺีสฺมีติ วา, ยถา โส อสฺี ตถาหํ อสฺีสฺมีติ วา, ยถา โส เนวสฺีนาสฺี ตถาหํ เนวสฺีนาสฺีสฺมีติ วา – เอวํ เอวสฺมีติ โหติ.
(๔) กถฺจ อฺถาสฺมีติ โหติ? ปรปุคฺคลํ อุปนิธาย ยถา โส ขตฺติโย นาหํ ตถา ขตฺติโยสฺมีติ วา ยถา โส พฺราหฺมโณ นาหํ ตถา พฺราหฺมโณสฺมีติ วา, ยถา โส เวสฺโส นาหํ ตถา เวสฺโสสฺมีติ วา, ยถา โส สุทฺโท นาหํ ตถา สุทฺโทสฺมีติ วา, ยถา โส คหฏฺโ นาหํ ตถา คหฏฺโสฺมีติ วา, ยถา โส ปพฺพชิโต นาหํ ตถา ปพฺพชิโตสฺมีติ วา, ยถา โส เทโว นาหํ ตถา เทโวสฺมีติ วา, ยถา โส มนุสฺโส นาหํ ตถา มนุสฺโสสฺมีติ ¶ วา, ยถา โส รูปี นาหํ ตถา รูปีสฺมีติ วา, ยถา โส อรูปี นาหํ ตถา อรูปีสฺมีติ วา, ยถา โส สฺี นาหํ ตถา สฺีสฺมีติ วา, ยถา โส อสฺี นาหํ ตถา อสฺีสฺมีติ วา, ยถา โส เนวสฺีนาสฺี นาหํ ตถา เนวสฺีนาสฺีสฺมีติ วา – เอวํ อฺถาสฺมีติ โหติ.
(๕) กถฺจ ¶ ภวิสฺสนฺติ โหติ? กฺจิ ธมฺมํ อนวการึ กริตฺวา ¶ รูปํ…เป… เวทนํ… สฺํ… สงฺขาเร… วิฺาณํ ภวิสฺสนฺติ ฉนฺทํ ปฏิลภติ, ภวิสฺสนฺติ มานํ ปฏิลภติ ¶ , ภวิสฺสนฺติ ทิฏฺึ ปฏิลภติ. ตสฺมึ สติ อิมานิ ปปฺจิตานิ โหนฺติ – อิตฺถํ ภวิสฺสนฺติ วา, เอวํ ภวิสฺสนฺติ วา, อฺถา ภวิสฺสนฺติ วา.
(๖) กถฺจ อิตฺถํ ภวิสฺสนฺติ โหติ? ขตฺติโย ภวิสฺสนฺติ วา, พฺราหฺมโณ ภวิสฺสนฺติ วา, เวสฺโส ภวิสฺสนฺติ วา, สุทฺโท ภวิสฺสนฺติ วา, คหฏฺโ ภวิสฺสนฺติ วา, ปพฺพชิโต ภวิสฺสนฺติ วา, เทโว ภวิสฺสนฺติ วา, มนุสฺโส ภวิสฺสนฺติ วา, รูปี ภวิสฺสนฺติ วา, อรูปี ภวิสฺสนฺติ วา, สฺี ภวิสฺสนฺติ วา, อสฺี ภวิสฺสนฺติ วา, เนวสฺีนาสฺี ภวิสฺสนฺติ วา – เอวํ อิตฺถํ ภวิสฺสนฺติ โหติ.
(๗) กถฺจ เอวํ ภวิสฺสนฺติ โหติ? ปรปุคฺคลํ อุปนิธาย ยถา โส ขตฺติโย ตถาหํ ขตฺติโย ภวิสฺสนฺติ วา, ยถา โส พฺราหฺมโณ ตถาหํ พฺราหฺมโณ ภวิสฺสนฺติ วา…เป… ยถา โส เนวสฺีนาสฺี ตถาหํ เนวสฺีนาสฺี ภวิสฺสนฺติ วา – เอวํ ภวิสฺสนฺติ โหติ.
(๘) กถฺจ อฺถา ภวิสฺสนฺติ โหติ? ปรปุคฺคลํ อุปนิธาย ยถา โส ขตฺติโย นาหํ ตถา ขตฺติโย ภวิสฺสนฺติ วา, ยถา โส พฺราหฺมโณ นาหํ ตถา พฺราหฺมโณ ภวิสฺสนฺติ วา…เป… ยถา โส เนวสฺีนาสฺี นาหํ ตถา เนวสฺีนาสฺี ภวิสฺสนฺติ วา – เอวํ อฺถา ภวิสฺสนฺติ โหติ.
(๙) กถฺจ ¶ อสสฺมีติ โหติ? กฺจิ ธมฺมํ อนวการึ กริตฺวา รูปํ…เป… เวทนํ… สฺํ… สงฺขาเร… วิฺาณํ นิจฺโจสฺมิ ธุโวสฺมิ สสฺสโตสฺมิ อวิปริณามธมฺโมสฺมีติ – เอวํ อสสฺมีติ โหติ.
(๑๐) กถฺจ ¶ สาตสฺมีติ โหติ? กฺจิ ธมฺมํ อนวการึ กริตฺวา รูปํ…เป… เวทนํ… สฺํ… สงฺขาเร… วิฺาณํ อุจฺฉิชฺชิสฺสามิ วินสฺสิสฺสามิ น ภวิสฺสามีติ – เอวํ สาตสฺมีติ โหติ.
(๑๑) กถฺจ สิยนฺติ โหติ? กฺจิ ธมฺมํ อนวการึ กริตฺวา รูปํ…เป… เวทนํ… สฺํ… สงฺขาเร… วิฺาณํ สิยนฺติ ฉนฺทํ ปฏิลภติ, สิยนฺติ มานํ ปฏิลภติ ¶ ¶ , สิยนฺติ ทิฏฺึ ปฏิลภติ. ตสฺมึ สติ อิมานิ ปปฺจิตานิ โหนฺติ – อิตฺถํ สิยนฺติ วา, เอวํ สิยนฺติ วา, อฺถา สิยนฺติ วา.
(๑๒) กถฺจ อิตฺถํ สิยนฺติ โหติ? ขตฺติโย สิยนฺติ วา, พฺราหฺมโณ สิยนฺติ วา, เวสฺโส สิยนฺติ วา, สุทฺโท สิยนฺติ วา, คหฏฺโ สิยนฺติ วา, ปพฺพชิโต สิยนฺติ วา, เทโว สิยนฺติ วา, มนุสฺโส สิยนฺติ วา, รูปี สิยนฺติ วา, อรูปี สิยนฺติ วา, สฺี สิยนฺติ วา, อสฺี สิยนฺติ วา, เนวสฺีนาสฺี สิยนฺติ วา – เอวํ อิตฺถํ สิยนฺติ โหติ.
(๑๓) กถฺจ เอวํ สิยนฺติ โหติ? ปรปุคฺคลํ อุปนิธาย ยถา โส ขตฺติโย ตถาหํ ขตฺติโย สิยนฺติ วา, ยถา โส พฺราหฺมโณ ตถาหํ พฺราหฺมโณ สิยนฺติ วา…เป… ยถา โส เนวสฺีนาสฺี ¶ ตถาหํ เนวสฺีนาสฺี สิยนฺติ วา – เอวํ เอวํ สิยนฺติ โหติ.
(๑๔) กถฺจ อฺถา สิยนฺติ โหติ? ปรปุคฺคลํ อุปนิธาย ยถา โส ขตฺติโย นาหํ ตถา ขตฺติโย สิยนฺติ วา, ยถา โส พฺราหฺมโณ นาหํ ตถา พฺราหฺมโณ สิยนฺติ วา…เป… ยถา โส เนวสฺีนาสฺี นาหํ ตถา เนวสฺีนาสฺี สิยนฺติ วา – เอวํ อฺถา สิยนฺติ โหติ.
(๑๕) กถฺจ อปาหํ สิยนฺติ โหติ? กฺจิ ธมฺมํ อนวการึ กริตฺวา รูปํ… เวทนํ… สฺํ… สงฺขาเร… วิฺาณํ อปาหํ สิยนฺติ ฉนฺทํ ปฏิลภติ, อปาหํ สิยนฺติ มานํ ปฏิลภติ, อปาหํ สิยนฺติ ทิฏฺึ ปฏิลภติ. ตสฺมึ สติ อิมานิ ปปฺจิตานิ โหนฺติ – อปาหํ อิตฺถํ สิยนฺติ วา, อปาหํ เอวํ สิยนฺติ วา, อปาหํ อฺถา สิยนฺติ วา.
(๑๖) กถฺจ อปาหํ อิตฺถํ สิยนฺติ โหติ? อปาหํ ขตฺติโย สิยนฺติ วา, อปาหํ พฺราหฺมโณ สิยนฺติ วา, อปาหํ เวสฺโส สิยนฺติ วา, อปาหํ สุทฺโท สิยนฺติ วา, อปาหํ คหฏฺโ สิยนฺติ วา, อปาหํ ปพฺพชิโต สิยนฺติ ¶ วา, อปาหํ เทโว สิยนฺติ วา, อปาหํ มนุสฺโส สิยนฺติ วา, อปาหํ รูปี สิยนฺติ วา, อปาหํ อรูปี สิยนฺติ วา, อปาหํ สฺี ¶ สิยนฺติ วา, อปาหํ อสฺี สิยนฺติ ¶ วา, อปาหํ เนวสฺีนาสฺี สิยนฺติ วา – เอวํ อปาหํ อิตฺถํ สิยนฺติ โหติ. (๑๗) กถฺจ อปาหํ เอวํ สิยนฺติ โหติ? ปรปุคฺคลํ อุปนิธาย ยถา โส ขตฺติโย อปาหํ ตถา ขตฺติโย สิยนฺติ วา, ยถา โส พฺราหฺมโณ ¶ อปาหํ ตถา พฺราหฺมโณ สิยนฺติ วา…เป… ยถา โส เนวสฺีนาสฺี อปาหํ ตถา เนวสฺีนาสฺี สิยนฺติ วา – เอวํ อปาหํ เอวํ สิยนฺติ โหติ.
(๑๘) กถฺจ อปาหํ อฺถา สิยนฺติ โหติ? ปรปุคฺคลํ อุปนิธาย ยถา โส ขตฺติโย อปาหํ น ตถา ขตฺติโย สิยนฺติ วา, ยถา โส พฺราหฺมโณ อปาหํ น ตถา พฺราหฺมโณ สิยนฺติ วา…เป… ยถา โส เนวสฺีนาสฺี อปาหํ น ตถา เนวสฺีนาสฺี สิยนฺติ วา – เอวํ อปาหํ อฺถา สิยนฺติ โหติ.
อิมานิ อฏฺารส ตณฺหาวิจริตานิ อชฺฌตฺติกสฺส อุปาทาย.
(๒) พาหิรสฺส อุปาทาย
๙๗๕. ตตฺถ กตมานิ อฏฺารส ตณฺหาวิจริตานิ พาหิรสฺส อุปาทาย? อิมินา อสฺมีติ โหติ, อิมินา อิตฺถสฺมีติ โหติ, อิมินา เอวสฺมีติ โหติ, อิมินา อฺถาสฺมีติ โหติ, อิมินา ภวิสฺสนฺติ โหติ, อิมินา อิตฺถํ ภวิสฺสนฺติ โหติ, อิมินา เอวํ ภวิสฺสนฺติ โหติ, อิมินา อฺถา ภวิสฺสนฺติ โหติ, อิมินา อสสฺมีติ โหติ, อิมินา สาตสฺมีติ โหติ, อิมินา สิยนฺติ โหติ, อิมินา อิตฺถํ สิยนฺติ โหติ, อิมินา เอวํ สิยนฺติ โหติ, อิมินา อฺถา สิยนฺติ โหติ, อิมินา อปาหํ สิยนฺติ โหติ, อิมินา อปาหํ อิตฺถํ สิยนฺติ โหติ, อิมินา อปาหํ เอวํ สิยนฺติ โหติ, อิมินา อปาหํ อฺถา สิยนฺติ โหติ.
๙๗๖. (๑) กถฺจ ¶ อิมินา อสฺมีติ โหติ? กฺจิ ¶ ธมฺมํ อวการึ กริตฺวา รูปํ… เวทนํ… สฺํ… สงฺขาเร… วิฺาณํ อิมินา อสฺมีติ ฉนฺทํ ปฏิลภติ ¶ , อิมินา อสฺมีติ มานํ ปฏิลภติ, อิมินา อสฺมีติ ทิฏฺึ ปฏิลภติ. ตสฺมึ สติ อิมานิ ปปฺจิตานิ โหนฺติ – อิมินา อิตฺถสฺมีติ วา, อิมินา เอวสฺมีติ วา, อิมินา อฺถาสฺมีติ วา.
(๒) กถฺจ ¶ อิมินา อิตฺถสฺมีติ โหติ? อิมินา ขตฺติโยสฺมีติ วา, อิมินา พฺราหฺมโณสฺมีติ วา, อิมินา เวสฺโสสฺมีติ วา, อิมินา สุทฺโทสฺมีติ วา, อิมินา คหฏฺโสฺมีติ วา, อิมินา ปพฺพชิโตสฺมีติ วา, อิมินา เทโวสฺมีติ วา, อิมินา มนุสฺโสสฺมีติ วา, อิมินา รูปีสฺมีติ วา, อิมินา อรูปีสฺมีติ วา, อิมินา สฺีสฺมีติ วา, อิมินา อสฺีสฺมีติ วา, อิมินา เนวสฺีนาสฺีสฺมีติ วา – เอวํ อิมินา อิตฺถสฺมีติ โหติ.
(๓) กถฺจ อิมินา เอวสฺมีติ โหติ? ปรปุคฺคลํ อุปนิธาย ยถา โส ขตฺติโย อิมินา ตถาหํ ขตฺติโยสฺมีติ วา, ยถา โส พฺราหฺมโณ อิมินา ตถาหํ พฺราหฺมโณสฺมีติ วา…เป… ยถา โส เนวสฺีนาสฺี อิมินา ตถาหํ เนวสฺีนาสฺีสฺมีติ วา – เอวํ อิมินา เอวสฺมีติ โหติ.
(๔) กถฺจ อิมินา อฺถาสฺมีติ โหติ? ปรปุคฺคลํ อุปนิธาย ยถา โส ขตฺติโย อิมินา นาหํ ตถา ขตฺติโยสฺมีติ วา, ยถา โส พฺราหฺมโณ อิมินา นาหํ ตถา พฺราหฺมโณสฺมีติ วา…เป… ยถา โส เนวสฺีนาสฺี อิมินา นาหํ ตถา เนวสฺีนาสฺีสฺมีติ วา – เอวํ อิมินา อฺถาสฺมีติ โหติ.
(๕) กถฺจ ¶ อิมินา ภวิสฺสนฺติ โหติ? กฺจิ ธมฺมํ อวการึ กริตฺวา รูปํ… เวทนํ… สฺํ… สงฺขาเร… วิฺาณํ อิมินา ภวิสฺสนฺติ ฉนฺทํ ปฏิลภติ, อิมินา ภวิสฺสนฺติ มานํ ปฏิลภติ, อิมินา ภวิสฺสนฺติ ทิฏฺึ ปฏิลภติ. ตสฺมึ สติ อิมานิ ปปฺจิตานิ โหนฺติ – อิมินา อิตฺถํ ภวิสฺสนฺติ วา, อิมินา เอวํ ภวิสฺสนฺติ วา, อิมินา อฺถา ภวิสฺสนฺติ วา.
(๖) กถฺจ ¶ อิมินา อิตฺถํ ภวิสฺสนฺติ โหติ? อิมินา ขตฺติโย ภวิสฺสนฺติ วา…เป… ¶ อิมินา อรูปี ภวิสฺสนฺติ วา, อิมินา สฺี ภวิสฺสนฺติ วา, อิมินา อสฺี ภวิสฺสนฺติ วา, อิมินา เนวสฺีนาสฺี ภวิสฺสนฺติ วา – เอวํ อิมินา อิตฺถํ ภวิสฺสนฺติ โหติ.
(๗) กถฺจ อิมินา เอวํ ภวิสฺสนฺติ โหติ? ปรปุคฺคลํ อุปนิธาย ยถา โส ขตฺติโย อิมินา ตถาหํ ขตฺติโย ภวิสฺสนฺติ วา, ยถา โส ¶ พฺราหฺมโณ อิมินา ตถาหํ พฺราหฺมโณ ภวิสฺสนฺติ วา…เป… ยถา โส เนวสฺีนาสฺี อิมินา ตถาหํ เนวสฺีนาสฺี ภวิสฺสนฺติ วา – เอวํ อิมินา เอวํ ภวิสฺสนฺติ โหติ.
(๘) กถฺจ อิมินา อฺถา ภวิสฺสนฺติ โหติ? ปรปุคฺคลํ อุปนิธาย ¶ ยถา โส ขตฺติโย อิมินา นาหํ ตถา ขตฺติโย ภวิสฺสนฺติ วา, ยถา โส พฺราหฺมโณ อิมินา นาหํ ตถา พฺราหฺมโณ ภวิสฺสนฺติ วา…เป… ยถา โส เนวสฺีนาสฺี อิมินา นาหํ ตถา เนวสฺีนาสฺี ภวิสฺสนฺติ วา – เอวํ อิมินา อฺถา ภวิสฺสนฺติ โหติ.
(๙) กถฺจ อิมินา อสสฺมีติ โหติ? กฺจิ ธมฺมํ อวการึ [อวการี (สี.)] กริตฺวา รูปํ…เป… เวทนํ… สฺํ… สงฺขาเร… วิฺาณํ อิมินา นิจฺโจสฺมิ ธุโวสฺมิ สสฺสโตสฺมิ อวิปริณามธมฺโมสฺมีติ – เอวํ อิมินา อสสฺมีติ โหติ.
(๑๐) กถฺจ อิมินา สาตสฺมีติ โหติ? กฺจิ ธมฺมํ อวการึ กริตฺวา รูปํ…เป… เวทนํ… สฺํ… สงฺขาเร… วิฺาณํ อิมินา อุจฺฉิชฺชิสฺสามิ วินสฺสิสฺสามิ น ภวิสฺสามีติ – เอวํ อิมินา สาตสฺมีติ โหติ.
(๑๑) กถฺจ อิมินา สิยนฺติ โหติ? กฺจิ ธมฺมํ อวการึ กริตฺวา รูปํ…เป… เวทนํ… สฺํ… สงฺขาเร… วิฺาณํ อิมินา สิยนฺติ ฉนฺทํ ปฏิลภติ, อิมินา สิยนฺติ มานํ ปฏิลภติ, อิมินา สิยนฺติ ทิฏฺึ ปฏิลภติ. ตสฺมึ สติ อิมานิ ปปฺจิตานิ โหนฺติ – อิมินา อิตฺถํ สิยนฺติ วา, อิมินา เอวํ สิยนฺติ วา, อิมินา อฺถา สิยนฺติ วา.
(๑๒) กถฺจ ¶ อิมินา อิตฺถํ สิยนฺติ โหติ? อิมินา ขตฺติโย สิยนฺติ วา, อิมินา พฺราหฺมโณ สิยนฺติ วา, อิมินา เวสฺโส สิยนฺติ วา, อิมินา สุทฺโท สิยนฺติ วา, อิมินา คหฏฺโ สิยนฺติ วา, อิมินา ปพฺพชิโต สิยนฺติ วา, อิมินา เทโว สิยนฺติ วา, อิมินา มนุสฺโส สิยนฺติ วา, อิมินา รูปี สิยนฺติ วา, อิมินา อรูปี สิยนฺติ วา, อิมินา ¶ สฺี ¶ สิยนฺติ วา, อิมินา อสฺี สิยนฺติ วา, อิมินา เนวสฺีนาสฺี สิยนฺติ วา – เอวํ อิมินา อิตฺถํ สิยนฺติ โหติ.
(๑๓) กถฺจ ¶ อิมินา เอวํ สิยนฺติ โหติ? ปรปุคฺคลํ อุปนิธาย ยถา โส ขตฺติโย อิมินา ตถาหํ ขตฺติโย สิยนฺติ วา, ยถา โส พฺราหฺมโณ อิมินา ตถาหํ พฺราหฺมโณ สิยนฺติ วา…เป… ยถา โส เนวสฺีนาสฺี อิมินา ตถาหํ เนวสฺีนาสฺี สิยนฺติ วา – เอวํ อิมินา เอวํ สิยนฺติ โหติ.
(๑๔) กถฺจ อิมินา อฺถา สิยนฺติ โหติ? ปรปุคฺคลํ อุปนิธาย ยถา โส ขตฺติโย อิมินา นาหํ ตถา ขตฺติโย สิยนฺติ วา, ยถา โส พฺราหฺมโณ อิมินา นาหํ ตถา พฺราหฺมโณ สิยนฺติ วา…เป… ยถา โส เนวสฺีนาสฺี อิมินา นาหํ ตถา เนวสฺีนาสฺี สิยนฺติ วา – เอวํ อิมินา อฺถา สิยนฺติ โหติ.
(๑๕) กถฺจ อิมินา อปาหํ สิยนฺติ โหติ? กฺจิ ธมฺมํ อวการึ กริตฺวา รูปํ…เป… เวทนํ… สฺํ… สงฺขาเร… วิฺาณํ อิมินา อปาหํ สิยนฺติ ฉนฺทํ ปฏิลภติ, อิมินา อปาหํ สิยนฺติ มานํ ปฏิลภติ, อิมินา อปาหํ สิยนฺติ ทิฏฺึ ปฏิลภติ. ตสฺมึ สติ อิมานิ ปปฺจิตานิ โหนฺติ – อิมินา อปาหํ อิตฺถํ สิยนฺติ วา, อิมินา อปาหํ เอวํ สิยนฺติ วา, อิมินา อปาหํ อฺถา สิยนฺติ วา.
(๑๖) กถฺจ อิมินา อปาหํ อิตฺถํ สิยนฺติ โหติ? อิมินา อปาหํ ขตฺติโย สิยนฺติ วา, อิมินา ¶ อปาหํ พฺราหฺมโณ สิยนฺติ วา, อิมินา อปาหํ เวสฺโส สิยนฺติ วา, อิมินา อปาหํ สุทฺโท สิยนฺติ วา, อิมินา อปาหํ คหฏฺโ สิยนฺติ วา, อิมินา อปาหํ ปพฺพชิโต สิยนฺติ วา, อิมินา อปาหํ เทโว สิยนฺติ วา, อิมินา อปาหํ มนุสฺโส สิยนฺติ วา, อิมินา อปาหํ รูปี สิยนฺติ วา, อิมินา อปาหํ อรูปี สิยนฺติ วา, อิมินา อปาหํ สฺี ¶ สิยนฺติ วา, อิมินา อปาหํ อสฺี สิยนฺติ วา, อิมินา อปาหํ เนวสฺีนาสฺี สิยนฺติ วา – เอวํ อิมินา อปาหํ อิตฺถํ สิยนฺติ โหติ.
(๑๗) กถฺจ อิมินา อปาหํ เอวํ สิยนฺติ โหติ? ปรปุคฺคลํ อุปนิธาย ยถา โส ขตฺติโย อิมินา อปาหํ ตถา ขตฺติโย สิยนฺติ วา, ยถา โส พฺราหฺมโณ อิมินา อปาหํ ตถา พฺราหฺมโณ สิยนฺติ วา…เป… ยถา โส เนวสฺีนาสฺี อิมินา อปาหํ ตถา เนวสฺีนาสฺี สิยนฺติ วา – เอวํ อิมินา อปาหํ เอวํ สิยนฺติ โหติ.
(๑๘) กถฺจ ¶ อิมินา อปาหํ อฺถา สิยนฺติ โหติ? ปรปุคฺคลํ ¶ อุปนิธาย ยถา โส ขตฺติโย อิมินา อปาหํ น ตถา ขตฺติโย สิยนฺติ วา, ยถา โส พฺราหฺมโณ อิมินา อปาหํ น ตถา พฺราหฺมโณ สิยนฺติ วา…เป… ยถา โส เนวสฺีนาสฺี อิมินา อปาหํ น ตถา เนวสฺีนาสฺี สิยนฺติ วา – เอวํ อิมินา อปาหํ อฺถา สิยนฺติ โหติ.
อิมานิ อฏฺารส ตณฺหาวิจริตานิ พาหิรสฺส อุปาทาย.
อิติ อิมานิ อฏฺารส ตณฺหาวิจริตานิ อชฺฌตฺติกสฺส อุปาทาย, อิมานิ ¶ อฏฺารส ตณฺหาวิจริตานิ พาหิรสฺส อุปาทาย, ตเทกชฺฌํ อภิสฺูหิตฺวา อภิสงฺขิปิตฺวา ฉตฺตึส ตณฺหาวิจริตานิ โหนฺติ. อิติ เอวรูปานิ อตีตานิ ฉตฺตึส ตณฺหาวิจริตานิ, อนาคตานิ ฉตฺตึส ตณฺหาวิจริตานิ, ปจฺจุปฺปนฺนานิ ฉตฺตึส ตณฺหาวิจริตานิ, ตเทกชฺฌํ อภิสฺูหิตฺวา อภิสงฺขิปิตฺวา อฏฺตณฺหาวิจริตสตํ โหติ.
๙๗๗. ตตฺถ กตมานิ ทฺวาสฏฺิ ทิฏฺิคตานิ พฺรหฺมชาเล เวยฺยากรเณ วุตฺตานิ ภควตา? จตฺตาโร สสฺสตวาทา, จตฺตาโร เอกจฺจสสฺสติกา, จตฺตาโร อนฺตานนฺติกา, จตฺตาโร อมราวิกฺเขปิกา, ทฺเว อธิจฺจสมุปฺปนฺนิกา, โสฬส สฺีวาทา, อฏฺ อสฺีวาทา, อฏฺ เนวสฺีนาสฺีวาทา, สตฺต อุจฺเฉทวาทา, ปฺจ ทิฏฺธมฺมนิพฺพานวาทา – อิมานิ ทฺวาสฏฺิ ทิฏฺิคตานิ พฺรหฺมชาเล เวยฺยากรเณ วุตฺตานิ ภควตาติ.
ขุทฺทกวตฺถุวิภงฺโค นิฏฺิโต.
๑๘. ธมฺมหทยวิภงฺโค
๑. สพฺพสงฺคาหิกวาโร
๙๗๘. กติ ¶ ¶ ¶ ขนฺธา, กติ อายตนานิ, กติ ธาตุโย, กติ สจฺจานิ, กติ อินฺทฺริยานิ, กติ เหตู, กติ อาหารา, กติ ผสฺสา, กติ เวทนา, กติ สฺา, กติ เจตนา, กติ จิตฺตานิ?
ปฺจกฺขนฺธา, ทฺวาทสายตนานิ, อฏฺารส ธาตุโย, จตฺตาริ ¶ สจฺจานิ, พาวีสตินฺทฺริยานิ, นว เหตู, จตฺตาโร อาหารา, สตฺต ผสฺสา, สตฺต เวทนา, สตฺต สฺา, สตฺต เจตนา, สตฺต จิตฺตานิ.
๙๗๙. ตตฺถ กตเม ปฺจกฺขนฺธา? รูปกฺขนฺโธ, เวทนากฺขนฺโธ, สฺากฺขนฺโธ, สงฺขารกฺขนฺโธ, วิฺาณกฺขนฺโธ – อิเม วุจฺจนฺติ ‘‘ปฺจกฺขนฺธา’’.
๙๘๐. ตตฺถ กตมานิ ทฺวาทสายตนานิ? จกฺขายตนํ, รูปายตนํ, โสตายตนํ, สทฺทายตนํ, ฆานายตนํ, คนฺธายตนํ, ชิวฺหายตนํ, รสายตนํ, กายายตนํ, โผฏฺพฺพายตนํ, มนายตนํ, ธมฺมายตนํ – อิมานิ วุจฺจนฺติ ‘‘ทฺวาทสายตนานิ’’.
๙๘๑. ตตฺถ กตมา อฏฺารส ธาตุโย? จกฺขุธาตุ, รูปธาตุ, จกฺขุวิฺาณธาตุ, โสตธาตุ, สทฺทธาตุ, โสตวิฺาณธาตุ, ฆานธาตุ ¶ , คนฺธธาตุ, ฆานวิฺาณธาตุ, ชิวฺหาธาตุ, รสธาตุ, ชิวฺหาวิฺาณธาตุ, กายธาตุ, โผฏฺพฺพธาตุ, กายวิฺาณธาตุ, มโนธาตุ, ธมฺมธาตุ, มโนวิฺาณธาตุ – อิมา วุจฺจนฺติ ‘‘อฏฺารส ธาตุโย’’.
๙๘๒. ตตฺถ กตมานิ จตฺตาริ สจฺจานิ? ทุกฺขสจฺจํ, สมุทยสจฺจํ, นิโรธสจฺจํ, มคฺคสจฺจํ – อิมานิ วุจฺจนฺติ ‘‘จตฺตาริ สจฺจานิ’’.
๙๘๓. ตตฺถ กตมานิ พาวีสตินฺทฺริยานิ? จกฺขุนฺทฺริยํ, โสตินฺทฺริยํ, ฆานินฺทฺริยํ, ชิวฺหินฺทฺริยํ, กายินฺทฺริยํ, มนินฺทฺริยํ, อิตฺถินฺทฺริยํ, ปุริสินฺทฺริยํ, ชีวิตินฺทฺริยํ, สุขินฺทฺริยํ, ทุกฺขินฺทฺริยํ, โสมนสฺสินฺทฺริยํ, โทมนสฺสินฺทฺริยํ, อุเปกฺขินฺทฺริยํ ¶ , สทฺธินฺทฺริยํ, วีริยินฺทฺริยํ, สตินฺทฺริยํ, สมาธินฺทฺริยํ, ปฺินฺทฺริยํ, อนฺาตฺสฺสามีตินฺทฺริยํ, อฺินฺทฺริยํ, อฺาตาวินฺทฺริยํ – อิมานิ วุจฺจนฺติ ‘‘พาวีสตินฺทฺริยานิ’’.
๙๘๔. ตตฺถ ¶ กตเม นว เหตู? ตโย กุสลเหตู, ตโย อกุสลเหตู, ตโย อพฺยากตเหตู.
ตตฺถ กตเม ตโย กุสลเหตู? อโลโภ กุสลเหตุ, อโทโส กุสลเหตุ, อโมโห กุสลเหตุ – อิเม ตโย กุสลเหตู.
ตตฺถ กตเม ตโย อกุสลเหตู? โลโภ อกุสลเหตุ, โทโส อกุสลเหตุ, โมโห อกุสลเหตุ – อิเม ตโย อกุสลเหตู.
ตตฺถ กตเม ตโย อพฺยากตเหตู? กุสลานํ วา ธมฺมานํ วิปากโต กิริยาพฺยากเตสุ วา ธมฺเมสุ อโลโภ, อโทโส, อโมโห – อิเม ตโย อพฺยากตเหตู. อิเม วุจฺจนฺติ ‘‘นว เหตู’’.
๙๘๕. ตตฺถ กตเม จตฺตาโร อาหารา? กพฬีการาหาโร [กพฬึกาโร อาหาโร (สี. สฺยา.)], ผสฺสาหาโร, มโนสฺเจตนาหาโร ¶ , วิฺาณาหาโร – อิเม วุจฺจนฺติ ‘‘จตฺตาโร อาหารา’’.
๙๘๖. ตตฺถ ¶ กตเม สตฺต ผสฺสา? จกฺขุสมฺผสฺโส, โสตสมฺผสฺโส, ฆานสมฺผสฺโส, ชิวฺหาสมฺผสฺโส, กายสมฺผสฺโส, มโนธาตุสมฺผสฺโส, มโนวิฺาณธาตุสมฺผสฺโส – อิเม วุจฺจนฺติ ‘‘สตฺต ผสฺสา’’.
๙๘๗. ตตฺถ กตมา สตฺต เวทนา? จกฺขุสมฺผสฺสชา เวทนา, โสตสมฺผสฺสชา เวทนา, ฆานสมฺผสฺสชา เวทนา, ชิวฺหาสมฺผสฺสชา เวทนา, กายสมฺผสฺสชา เวทนา, มโนธาตุสมฺผสฺสชา เวทนา, มโนวิฺาณธาตุสมฺผสฺสชา ¶ เวทนา – อิมา วุจฺจนฺติ ‘‘สตฺต เวทนา’’.
๙๘๘. ตตฺถ กตมา สตฺต สฺา? จกฺขุสมฺผสฺสชา สฺา, โสตสมฺผสฺสชา สฺา, ฆานสมฺผสฺสชา สฺา, ชิวฺหาสมฺผสฺสชา สฺา, กายสมฺผสฺสชา สฺา, มโนธาตุสมฺผสฺสชา สฺา, มโนวิฺาณธาตุสมฺผสฺสชา สฺา – อิมา วุจฺจนฺติ ‘‘สตฺต สฺา’’.
๙๘๙. ตตฺถ ¶ กตมา สตฺต เจตนา? จกฺขุสมฺผสฺสชา เจตนา, โสตสมฺผสฺสชา เจตนา, ฆานสมฺผสฺสชา เจตนา, ชิวฺหาสมฺผสฺสชา เจตนา, กายสมฺผสฺสชา เจตนา, มโนธาตุสมฺผสฺสชา เจตนา, มโนวิฺาณธาตุสมฺผสฺสชา เจตนา – อิมา วุจฺจนฺติ ‘‘สตฺต เจตนา’’.
๙๙๐. ตตฺถ กตมานิ สตฺต จิตฺตานิ? จกฺขุวิฺาณํ, โสตวิฺาณํ, ฆานวิฺาณํ, ชิวฺหาวิฺาณํ ¶ , กายวิฺาณํ, มโนธาตุ, มโนวิฺาณธาตุ – อิมานิ วุจฺจนฺติ ‘‘สตฺต จิตฺตานิ’’.
๒. อุปฺปตฺตานุปฺปตฺติวาโร
๑. กามธาตุ
๙๙๑. กามธาตุยา กติ ขนฺธา, กติ อายตนานิ, กติ ธาตุโย, กติ สจฺจานิ, กติ ¶ อินฺทฺริยานิ, กติ เหตู, กติ อาหารา, กติ ผสฺสา, กติ เวทนา, กติ สฺา, กติ เจตนา, กติ จิตฺตานิ?
กามธาตุยา ปฺจกฺขนฺธา, ทฺวาทสายตนานิ, อฏฺารส ธาตุโย, ตีณิ สจฺจานิ, พาวีสตินฺทฺริยานิ, นว เหตู, จตฺตาโร อาหารา, สตฺต ผสฺสา, สตฺต เวทนา, สตฺต สฺา, สตฺต เจตนา, สตฺต จิตฺตานิ.
๙๙๒. ตตฺถ กตเม กามธาตุยา ปฺจกฺขนฺธา? รูปกฺขนฺโธ, เวทนากฺขนฺโธ, สฺากฺขนฺโธ, สงฺขารกฺขนฺโธ, วิฺาณกฺขนฺโธ – อิเม วุจฺจนฺติ ‘‘กามธาตุยา ปฺจกฺขนฺธา’’.
ตตฺถ กตมานิ กามธาตุยา ทฺวาทสายตนานิ? จกฺขายตนํ, รูปายตนํ ¶ , โสตายตนํ, สทฺทายตนํ, ฆานายตนํ, คนฺธายตนํ, ชิวฺหายตนํ, รสายตนํ, กายายตนํ, โผฏฺพฺพายตนํ, มนายตนํ, ธมฺมายตนํ – อิมานิ วุจฺจนฺติ ‘‘กามธาตุยา ทฺวาทสายตนานิ’’.
ตตฺถ กตมา กามธาตุยา อฏฺารส ธาตุโย? จกฺขุธาตุ, รูปธาตุ, จกฺขุวิฺาณธาตุ, โสตธาตุ, สทฺทธาตุ, โสตวิฺาณธาตุ, ฆานธาตุ, คนฺธธาตุ, ฆานวิฺาณธาตุ, ชิวฺหาธาตุ, รสธาตุ, ชิวฺหาวิฺาณธาตุ, กายธาตุ, โผฏฺพฺพธาตุ, กายวิฺาณธาตุ, มโนธาตุ, ธมฺมธาตุ ¶ , มโนวิฺาณธาตุ – อิมา วุจฺจนฺติ ‘‘กามธาตุยา อฏฺารส ธาตุโย’’.
ตตฺถ กตมานิ กามธาตุยา ตีณิ สจฺจานิ? ทุกฺขสจฺจํ, สมุทยสจฺจํ, มคฺคสจฺจํ – อิมานิ วุจฺจนฺติ ‘‘กามธาตุยา ตีณิ สจฺจานิ’’.
ตตฺถ กตมานิ กามธาตุยา พาวีสตินฺทฺริยานิ? จกฺขุนฺทฺริยํ, โสตินฺทฺริยํ…เป… อฺาตาวินฺทฺริยํ – อิมานิ วุจฺจนฺติ ‘‘กามธาตุยา พาวีสตินฺทฺริยานิ’’.
ตตฺถ กตเม กามธาตุยา นว เหตู? ตโย กุสลเหตู, ตโย อกุสลเหตู, ตโย อพฺยากตเหตู…เป… อิเม วุจฺจนฺติ ‘‘กามธาตุยา นว เหตู’’.
ตตฺถ ¶ ¶ กตเม กามธาตุยา จตฺตาโร อาหารา? กพฬีการาหาโร, ผสฺสาหาโร, มโนสฺเจตนาหาโร, วิฺาณาหาโร – อิเม วุจฺจนฺติ ‘‘กามธาตุยา จตฺตาโร อาหารา’’.
ตตฺถ กตเม กามธาตุยา สตฺต ผสฺสา? จกฺขุสมฺผสฺโส โสตสมฺผสฺโส, ฆานสมฺผสฺโส, ชิวฺหาสมฺผสฺโส, กายสมฺผสฺโส, มโนธาตุสมฺผสฺโส, มโนวิฺาณธาตุสมฺผสฺโส – อิเม วุจฺจนฺติ ‘‘กามธาตุยา สตฺต ผสฺสา’’.
ตตฺถ กตมา กามธาตุยา สตฺต เวทนา? จกฺขุสมฺผสฺสชา เวทนา, โสตสมฺผสฺสชา เวทนา, ฆานสมฺผสฺสชา เวทนา, ชิวฺหาสมฺผสฺสชา เวทนา, กายสมฺผสฺสชา เวทนา, มโนธาตุสมฺผสฺสชา เวทนา, มโนวิฺาณธาตุสมฺผสฺสชา เวทนา – อิมา วุจฺจตฺติ ‘‘กามธาตุยา สตฺต เวทนา’’.
ตตฺถ กตมา กามธาตุยา สตฺต สฺา? จกฺขุสมฺผสฺสชา สฺา, โสตสมฺผสฺสชา สฺา, ฆานสมฺผสฺสชา สฺา, ชิวฺหาสมฺผสฺสชา สฺา, กายสมฺผสฺสชา สฺา, มโนธาตุสมฺผสฺสชา สฺา, มโนวิฺาณธาตุสมฺผสฺสชา สฺา – อิมา วุจฺจนฺติ ‘‘กามธาตุยา สตฺต สฺา’’.
ตตฺถ ¶ กตมา กามธาตุยา สตฺต เจตนา? จกฺขุสมฺผสฺสชา เจตนา, โสตสมฺผสฺสชา เจตนา, ฆานสมฺผสฺสชา เจตนา, ชิวฺหาสมฺผสฺสชา เจตนา, กายสมฺผสฺสชา เจตนา, มโนธาตุสมฺผสฺสชา เจตนา, มโนวิฺาณธาตุสมฺผสฺสชา เจตนา – อิมา วุจฺจนฺติ ‘‘กามธาตุยา สตฺต เจตนา’’.
ตตฺถ กตมานิ กามธาตุยา สตฺต จิตฺตานิ? จกฺขุวิฺาณํ, โสตวิฺาณํ, ฆานวิฺาณํ, ชิวฺหาวิฺาณํ, กายวิฺาณํ, มโนธาตุ, มโนวิฺาณธาตุ – อิมานิ วุจฺจนฺติ ‘‘กามธาตุยา สตฺต จิตฺตานิ’’.
๒. รูปธาตุ
๙๙๓. รูปธาตุยา ¶ กติ ขนฺธา, กติ อายตนา, กติ ธาตุโย, กติ สจฺจานิ, กติ อินฺทฺริยานิ…เป… กติ จิตฺตานิ?
รูปธาตุยา ปฺจกฺขนฺธา, ฉ อายตนานิ, นว ธาตุโย, ตีณิ สจฺจานิ ¶ , จุทฺทสินฺทฺริยานิ, อฏฺ เหตู, ตโย อาหารา, จตฺตาโร ผสฺสา, จตสฺโส เวทนา, จตสฺโส สฺา, จตสฺโส เจตนา, จตฺตาริ จิตฺตานิ.
๙๙๔. ตตฺถ กตเม รูปธาตุยา ปฺจกฺขนฺธา? รูปกฺขนฺโธ, เวทนากฺขนฺโธ, สฺากฺขนฺโธ, สงฺขารกฺขนฺโธ, วิฺาณกฺขนฺโธ – อิเม วุจฺจนฺติ ‘‘รูปธาตุยา ปฺจกฺขนฺธา’’.
ตตฺถ กตมานิ รูปธาตุยา ฉ อายตนานิ? จกฺขายตนํ, รูปายตนํ, โสตายตนํ, สทฺทายตนํ, มนายตนํ, ธมฺมายตนํ – อิมานิ วุจฺจนฺติ ‘‘รูปธาตุยา ฉ อายตนานิ’’.
ตตฺถ กตมา รูปธาตุยา นว ธาตุโย? จกฺขุธาตุ, รูปธาตุ, จกฺขุวิฺาณธาตุ, โสตธาตุ, สทฺทธาตุ, โสตวิฺาณธาตุ, มโนธาตุ, ธมฺมธาตุ, มโนวิฺาณธาตุ – อิมา วุจฺจนฺติ ‘‘รูปธาตุยา นว ธาตุโย’’.
ตตฺถ กตมานิ รูปธาตุยา ตีณิ สจฺจานิ? ทุกฺขสจฺจํ, สมุทยสจฺจํ, มคฺคสจฺจํ – อิมานิ วุจฺจนฺติ ‘‘รูปธาตุยา ตีณิ สจฺจานิ’’.
ตตฺถ ¶ กตมานิ รูปธาตุยา จุทฺทสินฺทฺริยานิ? จกฺขุนฺทฺริยํ, โสตินฺทฺริยํ, มนินฺทฺริยํ, ชีวิตินฺทฺริยํ, โสมนสฺสินฺทฺริยํ ¶ , อุเปกฺขินฺทฺริยํ, สทฺธินฺทฺริยํ, วีริยินฺทฺริยํ, สตินฺทฺริยํ, สมาธินฺทฺริยํ, ปฺินฺทฺริยํ, อนฺาตฺสฺสามีตินฺทฺริยํ, อฺินฺทฺริยํ, อฺาตาวินฺทฺริยํ – อิมานิ วุจฺจนฺติ ‘‘รูปธาตุยา จุทฺทสินฺทฺริยานิ’’.
ตตฺถ ¶ กตเม รูปธาตุยา อฏฺ เหตู? ตโย กุสลเหตู, ทฺเว อกุสลเหตู, ตโย อพฺยากตเหตู.
ตตฺถ กตเม ตโย กุสลเหตู? อโลโภ กุสลเหตุ, อโทโส กุสลเหตุ, อโมโห กุสลเหตุ – อิเม ตโย กุสลเหตู.
ตตฺถ กตเม ทฺเว อกุสลเหตู? โลโภ อกุสลเหตุ, โมโห อกุสลเหตุ – อิเม ทฺเว อกุสลเหตู.
ตตฺถ กตเม ¶ ตโย อพฺยากตเหตู? กุสลานํ วา ธมฺมานํ วิปากโต กิริยาพฺยากเตสุ วา ธมฺเมสุ อโลโภ, อโทโส, อโมโห – อิเม ตโย อพฺยากตเหตู. อิเม วุจฺจนฺติ รูปธาตุยา อฏฺ เหตู.
ตตฺถ กตเม รูปธาตุยา ตโย อาหารา? ผสฺสาหาโร, มโนสฺเจตนาหาโร, วิฺาณาหาโร – อิเม วุจฺจนฺติ ‘‘รูปธาตุยา ตโย อาหารา’’.
ตตฺถ กตเม รูปธาตุยา จตฺตาโร ผสฺสา? จกฺขุสมฺผสฺโส, โสตสมฺผสฺโส, มโนธาตุสมฺผสฺโส, มโนวิฺาณธาตุสมฺผสฺโส – อิเม วุจฺจนฺติ ‘‘รูปธาตุยา จตฺตาโร ผสฺสา’’.
ตตฺถ กตมา รูปธาตุยา จตสฺโส เวทนา…เป… จตสฺโส สฺา…เป… จตสฺโส เจตนา…เป… จตฺตาริ จิตฺตานิ? จกฺขุวิฺาณํ, โสตวิฺาณํ, มโนธาตุ, มโนวิฺาณธาตุ – อิมานิ วุจฺจนฺติ ‘‘รูปธาตุยา จตฺตาริ จิตฺตานิ’’.
๓. อรูปธาตุ
๙๙๕. อรูปธาตุยา ¶ กติ ขนฺธา…เป… กติ จิตฺตานิ?
อรูปธาตุยา จตฺตาโร ขนฺธา, ทฺเว อายตนานิ, ทฺเว ธาตุโย, ตีณิ สจฺจานิ, เอกาทสินฺทฺริยานิ ¶ , อฏฺ เหตู, ตโย อาหารา, เอโก ผสฺโส, เอกา เวทนา, เอกา สฺา, เอกา เจตนา, เอกํ จิตฺตํ.
๙๙๖. ตตฺถ ¶ กตเม อรูปธาตุยา จตฺตาโร ขนฺธา? เวทนากฺขนฺโธ, สฺากฺขนฺโธ, สงฺขารกฺขนฺโธ, วิฺาณกฺขนฺโธ – อิเม วุจฺจนฺติ ‘‘อรูปธาตุยา จตฺตาโร ขนฺธา’’.
ตตฺถ กตมานิ อรูปธาตุยา ทฺเว อายตนานิ? มนายตนํ, ธมฺมายตนํ – อิมานิ วุจฺจนฺติ ‘‘อรูปธาตุยา ทฺเว อายตนานิ’’.
ตตฺถ กตมา อรูปธาตุยา ทฺเว ธาตุโย? มโนวิฺาณธาตุ ¶ , ธมฺมธาตุ – อิมา วุจฺจนฺติ ‘‘อรูปธาตุยา ทฺเว ธาตุโย’’.
ตตฺถ กตมานิ อรูปธาตุยา ตีณิ สจฺจานิ? ทุกฺขสจฺจํ, สมุทยสจฺจํ, มคฺคสจฺจํ – อิมานิ วุจฺจนฺติ ‘‘อรูปธาตุยา ตีณิ สจฺจานิ’’.
ตตฺถ กตมานิ อรูปธาตุยา เอกาทสินฺทฺริยานิ? มนินฺทฺริยํ, ชีวิตินฺทฺริยํ, โสมนสฺสินฺทฺริยํ, อุเปกฺขินฺทฺริยํ, สทฺธินฺทฺริยํ, วีริยินฺทฺริยํ, สตินฺทฺริยํ, สมาธินฺทฺริยํ, ปฺินฺทฺริยํ, อฺินฺทฺริยํ, อฺาตาวินฺทฺริยํ – อิมานิ วุจฺจนฺติ ‘‘อรูปธาตุยา เอกาทสินฺทฺริยานิ’’.
ตตฺถ กตเม อรูปธาตุยา อฏฺ เหตู? ตโย กุสลเหตู, ทฺเว อกุสลเหตู, ตโย อพฺยากตเหตู…เป… อิเม วุจฺจนฺติ ‘‘อรูปธาตุยา อฏฺ เหตู’’.
ตตฺถ กตเม อรูปธาตุยา ตโย อาหารา? ผสฺสาหาโร, มโนสฺเจตนาหาโร, วิฺาณาหาโร – อิเม วุจฺจนฺติ ‘‘อรูปธาตุยา ตโย อาหารา’’.
ตตฺถ กตโม อรูปธาตุยา เอโก ผสฺโส? มโนวิฺาณธาตุสมฺผสฺโส – อยํ วุจฺจติ ‘‘อรูปธาตุยา เอโก ผสฺโส’’.
ตตฺถ ¶ ¶ กตมา อรูปธาตุยา เอกา เวทนา…เป… เอกา สฺา…เป… เอกา เจตนา…เป… เอกํ จิตฺตํ? มโนวิฺาณธาตุ – อิทํ วุจฺจติ ‘‘อรูปธาตุยา เอกํ จิตฺตํ’’.
๔. อปริยาปนฺนํ
๙๙๗. อปริยาปนฺเน กติ ขนฺธา…เป… กติ จิตฺตานิ?
อปริยาปนฺเน จตฺตาโร ขนฺธา, ทฺเว อายตนานิ, ทฺเว ธาตุโย, ทฺเว สจฺจานิ, ทฺวาทสินฺทฺริยานิ, ฉ เหตู, ตโย อาหารา, เอโก ¶ ผสฺโส, เอกา เวทนา, เอกา สฺา, เอกา เจตนา, เอกํ จิตฺตํ.
๙๙๘. ตตฺถ กตเม อปริยาปนฺเน จตฺตาโร ขนฺธา? เวทนากฺขนฺโธ, สฺากฺขนฺโธ ¶ , สงฺขารกฺขนฺโธ, วิฺาณกฺขนฺโธ – อิเม วุจฺจนฺติ ‘‘อปริยาปนฺเน จตฺตาโร ขนฺธา’’.
ตตฺถ กตมานิ อปริยาปนฺเน ทฺเว อายตนานิ? มนายตนํ, ธมฺมายตนํ – อิมานิ วุจฺจนฺติ ‘‘อปริยาปนฺเน ทฺเว อายตนานิ’’.
ตตฺถ กตมา อปริยาปนฺเน ทฺเว ธาตุโย? มโนวิฺาณธาตุ, ธมฺมธาตุ – อิมา วุจฺจนฺติ ‘‘อปริยาปนฺเน ทฺเว ธาตุโย’’.
ตตฺถ กตมานิ อปริยาปนฺเน ทฺเว สจฺจานิ? มคฺคสจฺจํ, นิโรธสจฺจํ – อิมานิ วุจฺจนฺติ ‘‘อปริยาปนฺเน ทฺเว สจฺจานิ’’.
ตตฺถ กตมานิ อปริยาปนฺเน ทฺวาทสินฺทฺริยานิ? มนินฺทฺริยํ, ชีวิตินฺทฺริยํ, โสมนสฺสินฺทฺริยํ, อุเปกฺขินฺทฺริยํ, สทฺธินฺทฺริยํ, วีริยินฺทฺริยํ, สตินฺทฺริยํ, สมาธินฺทฺริยํ, ปฺินฺทฺริยํ, อนฺาตฺสฺสามีตินฺทฺริยํ, อฺินฺทฺริยํ, อฺาตาวินฺทฺริยํ – อิมานิ วุจฺจนฺติ ‘‘อปริยาปนฺเน ทฺวาทสินฺทฺริยานิ’’.
ตตฺถ กตเม อปริยาปนฺเน ฉ เหตู? ตโย กุสลเหตู, ตโย อพฺยากตเหตู.
ตตฺถ ¶ กตเม ตโย กุสลเหตู? อโลโภ กุสลเหตุ, อโทโส กุสลเหตุ, อโมโห กุสลเหตุ – อิเม ตโย กุสลเหตู.
ตตฺถ ¶ กตเม ตโย อพฺยากตเหตู? กุสลานํ ธมฺมานํ วิปากโต อโลโภ, อโทโส, อโมโห – อิเม ตโย อพฺยากตเหตู. อิเม วุจฺจนฺติ ‘‘อปริยาปนฺเน ฉ เหตู’’.
ตตฺถ กตเม อปริยาปนฺเน ตโย อาหารา? ผสฺสาหาโร, มโนสฺเจตนาหาโร, วิฺาณาหาโร – อิเม วุจฺจนฺติ ‘‘อปริยาปนฺเน ตโย อาหารา’’.
ตตฺถ กตโม อปริยาปนฺเน เอโก ผสฺโส? มโนวิฺาณธาตุสมฺผสฺโส – อยํ วุจฺจติ ‘‘อปริยาปนฺเน เอโก ผสฺโส’’.
ตตฺถ ¶ กตมา อปริยาปนฺเน เอกา เวทนา…เป… เอกา สฺา…เป… เอกา เจตนา…เป… เอกํ จิตฺตํ? มโนวิฺาณธาตุ ¶ – อิทํ วุจฺจติ ‘‘อปริยาปนฺเน เอกํ จิตฺตํ’’.
๓. ปริยาปนฺนาปริยาปนฺนวาโร
๑. กามธาตุ
๙๙๙. ปฺจนฺนํ ขนฺธานํ กติ กามธาตุปริยาปนฺนา, กติ น กามธาตุปริยาปนฺนา…เป… สตฺตนฺนํ จิตฺตานํ กติ กามธาตุปริยาปนฺนา, กติ น กามธาตุปริยาปนฺนา?
๑๐๐๐. รูปกฺขนฺโธ กามธาตุปริยาปนฺโน; จตฺตาโร ขนฺธา สิยา กามธาตุปริยาปนฺนา, สิยา น กามธาตุปริยาปนฺนา.
ทสายตนา ¶ กามธาตุปริยาปนฺนา; ทฺเว อายตนา สิยา กามธาตุปริยาปนฺนา, สิยา น กามธาตุปริยาปนฺนา.
โสฬส ธาตุโย กามธาตุปริยาปนฺนา; ทฺเว ธาตุโย สิยา กามธาตุปริยาปนฺนา, สิยา น กามธาตุปริยาปนฺนา.
สมุทยสจฺจํ กามธาตุปริยาปนฺนํ; ทฺเว สจฺจา น กามธาตุปริยาปนฺนา; ทุกฺขสจฺจํ สิยา กามธาตุปริยาปนฺนํ, สิยา น กามธาตุปริยาปนฺนํ.
ทสินฺทฺริยา กามธาตุปริยาปนฺนา; ตีณินฺทฺริยา น กามธาตุปริยาปนฺนา; นวินฺทฺริยา สิยา กามธาตุปริยาปนฺนา, สิยา น กามธาตุปริยาปนฺนา.
ตโย อกุสลเหตู กามธาตุปริยาปนฺนา; ฉ เหตู สิยา กามธาตุปริยาปนฺนา, สิยา น กามธาตุปริยาปนฺนา.
กพฬีกาโร ¶ อาหาโร กามธาตุปริยาปนฺโน; ตโย อาหารา สิยา กามธาตุปริยาปนฺนา, สิยา น กามธาตุปริยาปนฺนา.
ฉ ผสฺสา กามธาตุปริยาปนฺนา; มโนวิฺาณธาตุสมฺผสฺโส ¶ สิยา กามธาตุ ปริยาปนฺโน, สิยา น กามธาตุปริยาปนฺโน.
ฉ เวทนา…เป… ฉ สฺา… ฉ เจตนา… ฉ จิตฺตา กามธาตุปริยาปนฺนา; มโนวิฺาณธาตุ สิยา กามธาตุปริยาปนฺนา, สิยา น กามธาตุปริยาปนฺนา.
๒. รูปธาตุ
๑๐๐๑. ปฺจนฺนํ ขนฺธานํ กติ รูปธาตุปริยาปนฺนา, กติ น รูปธาตุปริยาปนฺนา ¶ …เป… สตฺตนฺนํ จิตฺตานํ กติ รูปธาตุปริยาปนฺนา, กติ น รูปธาตุปริยาปนฺนา?
๑๐๐๒. รูปกฺขนฺโธ น รูปธาตุปริยาปนฺโน; จตฺตาโร ขนฺธา ¶ สิยา รูปธาตุปริยาปนฺนา, สิยา น รูปธาตุปริยาปนฺนา.
ทสายตนา น รูปธาตุปริยาปนฺนา; ทฺเว อายตนา สิยา รูปธาตุปริยาปนฺนา, สิยา น รูปธาตุปริยาปนฺนา.
โสฬส ธาตุโย น รูปธาตุปริยาปนฺนา; ทฺเว ธาตุโย สิยา รูปธาตุปริยาปนฺนา, สิยา น รูปธาตุปริยาปนฺนา.
ตีณิ สจฺจานิ น รูปธาตุปริยาปนฺนา; ทุกฺขสจฺจํ สิยา รูปธาตุปริยาปนฺนํ, สิยา น รูปธาตุปริยาปนฺนํ.
เตรสินฺทฺริยา น รูปธาตุปริยาปนฺนา; นวินฺทฺริยา สิยา รูปธาตุปริยาปนฺนา, สิยา น รูปธาตุปริยาปนฺนา.
ตโย อกุสลเหตู น รูปธาตุปริยาปนฺนา; ฉ เหตู สิยา รูปธาตุปริยาปนฺนา, สิยา น รูปธาตุปริยาปนฺนา.
กพฬีกาโร อาหาโร น รูปธาตุปริยาปนฺโน; ตโย อาหารา สิยา รูปธาตุปริยาปนฺนา, สิยา น รูปธาตุปริยาปนฺนา.
ฉ ผสฺสา น รูปธาตุปริยาปนฺนา; มโนวิฺาณธาตุสมฺผสฺโส สิยา รูปธาตุปริยาปนฺโน, สิยา น รูปธาตุปริยาปนฺโน.
ฉ ¶ ¶ ¶ เวทนา…เป… ฉ สฺา… ฉ เจตนา… ฉ จิตฺตา น รูปธาตุปริยาปนฺนา; มโนวิฺาณธาตุ สิยา รูปธาตุปริยาปนฺนา, สิยา น รูปธาตุปริยาปนฺนา.
๓. อรูปธาตุ
๑๐๐๓. ปฺจนฺนํ ขนฺธานํ กติ อรูปธาตุปริยาปนฺนา, กติ น อรูปธาตุปริยาปนฺนา…เป… สตฺตนฺนํ จิตฺตานํ กติ อรูปธาตุปริยาปนฺนา, กติ น อรูปธาตุปริยาปนฺนา?
๑๐๐๔. รูปกฺขนฺโธ น อรูปธาตุปริยาปนฺโน; จตฺตาโร ขนฺธา สิยา อรูปธาตุปริยาปนฺนา, สิยา น อรูปธาตุปริยาปนฺนา.
ทสายตนา น อรูปธาตุปริยาปนฺนา; ทฺเว อายตนา สิยา อรูปธาตุปริยาปนฺนา, สิยา น อรูปธาตุปริยาปนฺนา.
โสฬส ธาตุโย น อรูปธาตุปริยาปนฺนา; ทฺเว ธาตุโย สิยา อรูปธาตุปริยาปนฺนา, สิยา น อรูปธาตุปริยาปนฺนา.
ตีณิ สจฺจานิ น อรูปธาตุปริยาปนฺนานิ.
ทุกฺขสจฺจํ สิยา อรูปธาตุปริยาปนฺนํ, สิยา น อรูปธาตุปริยาปนฺนํ.
จุทฺทสินฺทฺริยา น อรูปธาตุปริยาปนฺนา; อฏฺินฺทฺริยา สิยา ¶ อรูปธาตุปริยาปนฺนา, สิยา น อรูปธาตุปริยาปนฺนา.
ตโย อกุสลเหตู น อรูปธาตุปริยาปนฺนา; ฉ เหตู สิยา อรูปธาตุปริยาปนฺนา, สิยา น อรูปธาตุปริยาปนฺนา.
กพฬีกาโร ¶ อาหาโร น อรูปธาตุปริยาปนฺโน; ตโย อาหารา สิยา อรูปธาตุปริยาปนฺนา, สิยา น อรูปธาตุปริยาปนฺนา.
ฉ ผสฺสา น อรูปธาตุปริยาปนฺนา; มโนวิฺาณธาตุสมฺผสฺโส สิยา อรูปธาตุปริยาปนฺโน, สิยา น อรูปธาตุปริยาปนฺโน.
ฉ เวทนา…เป… ฉ สฺา ¶ … ฉ เจตนา… ฉ จิตฺตา น อรูปธาตุปริยาปนฺนา; มโนวิฺาณธาตุ สิยา อรูปธาตุปริยาปนฺนา, สิยา น อรูปธาตุปริยาปนฺนา.
๔. ปริยาปนฺนาปริยาปนฺนํ
๑๐๐๕. ปฺจนฺนํ ¶ ขนฺธานํ กติ ปริยาปนฺนา, กติ อปริยาปนฺนา…เป… สตฺตนฺนํ จิตฺตานํ กติ ปริยาปนฺนา, กติ อปริยาปนฺนา?
๑๐๐๖. รูปกฺขนฺโธ ปริยาปนฺโน; จตฺตาโร ขนฺธา สิยา ปริยาปนฺนา, สิยา อปริยาปนฺนา.
ทสายตนา ปริยาปนฺนา; ทฺเว อายตนา สิยา ปริยาปนฺนา, สิยา อปริยาปนฺนา.
โสฬส ธาตุโย ปริยาปนฺนา; ทฺเว ธาตุโย สิยา ปริยาปนฺนา, สิยา อปริยาปนฺนา.
ทฺเว สจฺจา ปริยาปนฺนา; ทฺเว สจฺจา อปริยาปนฺนา.
ทสินฺทฺริยา ปริยาปนฺนา, ตีณินฺทฺริยา อปริยาปนฺนา; นวินฺทฺริยา สิยา ปริยาปนฺนา, สิยา อปริยาปนฺนา.
ตโย อกุสลเหตู ปริยาปนฺนา; ฉ เหตู สิยา ปริยาปนฺนา, สิยา อปริยาปนฺนา.
กพฬีกาโร ¶ อาหาโร ปริยาปนฺโน; ตโย อาหารา สิยา ปริยาปนฺนา, สิยา อปริยาปนฺนา.
ฉ ผสฺสา ปริยาปนฺนา; มโนวิฺาณธาตุสมฺผสฺโส สิยา ปริยาปนฺโน, สิยา อปริยาปนฺโน.
ฉ เวทนา…เป… ฉ สฺา… ฉ เจตนา… ฉ จิตฺตา ปริยาปนฺนา; มโนวิฺาณธาตุ สิยา ปริยาปนฺนา, สิยา อปริยาปนฺนา.
๔. ธมฺมทสฺสนวาโร
๑. กามธาตุ
๑๐๐๗. กามธาตุยา อุปปตฺติกฺขเณ กติ ขนฺธา ปาตุภวนฺติ…เป… กติ จิตฺตานิ ปาตุภวนฺติ?
กามธาตุยา อุปปตฺติกฺขเณ สพฺเพสํ ¶ ปฺจกฺขนฺธา ปาตุภวนฺติ; กสฺสจิ เอกาทสายตนานิ ปาตุภวนฺติ; กสฺสจิ ¶ ทสายตนานิ ปาตุภวนฺติ; กสฺสจิ ¶ อปรานิ ทสายตนานิ ปาตุภวนฺติ; กสฺสจิ นวายตนานิ ปาตุภวนฺติ; กสฺสจิ สตฺตายตนานิ ปาตุภวนฺติ; กสฺสจิ เอกาทส ธาตุโย ปาตุภวนฺติ; กสฺสจิ ทส ธาตุโย ปาตุภวนฺติ; กสฺสจิ อปรา ทส ธาตุโย ปาตุภวนฺติ; กสฺสจิ นว ธาตุโย ปาตุภวนฺติ; กสฺสจิ สตฺต ธาตุโย ปาตุภวนฺติ; สพฺเพสํ เอกํ สจฺจํ ปาตุภวติ; กสฺสจิ จุทฺทสินฺทฺริยานิ ปาตุภวนฺติ; กสฺสจิ เตรสินฺทฺริยานิ ปาตุภวนฺติ; กสฺสจิ อปรานิ เตรสินฺทฺริยานิ ปาตุภวนฺติ; กสฺสจิ ทฺวาทสินฺทฺริยานิ ปาตุภวนฺติ; กสฺสจิ ทสินฺทฺริยานิ ปาตุภวนฺติ; กสฺสจิ นวินฺทฺริยานิ ปาตุภวนฺติ; กสฺสจิ อปรานิ นวินฺทฺริยานิ ปาตุภวนฺติ; กสฺสจิ อฏฺินฺทฺริยานิ ปาตุภวนฺติ; กสฺสจิ อปรานิ อฏฺินฺทฺริยานิ ปาตุภวนฺติ; กสฺสจิ สตฺตินฺทฺริยานิ ปาตุภวนฺติ; กสฺสจิ ปฺจินฺทฺริยานิ ปาตุภวนฺติ; กสฺสจิ จตฺตารินฺทฺริยานิ ปาตุภวนฺติ; กสฺสจิ ตโย เหตู ปาตุภวนฺติ; กสฺสจิ ทฺเว เหตู ปาตุภวนฺติ; กสฺสจิ [เกจิ (สฺยา.)] อเหตุกา ปาตุภวนฺติ ¶ ; สพฺเพสํ จตฺตาโร อาหารา ปาตุภวนฺติ; สพฺเพสํ เอโก ผสฺโส ปาตุภวติ; สพฺเพสํ เอกา เวทนา… เอกา สฺา… เอกา เจตนา… เอกํ จิตฺตํ ปาตุภวติ.
๑๐๐๘. กามธาตุยา อุปปตฺติกฺขเณ สพฺเพสํ กตเม ปฺจกฺขนฺธา ปาตุภวนฺติ? รูปกฺขนฺโธ…เป… วิฺาณกฺขนฺโธ – กามธาตุยา ¶ อุปปตฺติกฺขเณ สพฺเพสํ อิเม ปฺจกฺขนฺธา ปาตุภวนฺติ.
๑๐๐๙. กามธาตุยา อุปปตฺติกฺขเณ กสฺส เอกาทสายตนานิ ปาตุภวนฺติ? กามาวจรานํ เทวานํ, ปมกปฺปิกานํ มนุสฺสานํ, โอปปาติกานํ เปตานํ, โอปปาติกานํ อสุรานํ, โอปปาติกานํ ติรจฺฉานคตานํ, เนรยิกานํ ปริปุณฺณายตนานํ อุปปตฺติกฺขเณ เอกาทสายตนานิ ปาตุภวนฺติ – จกฺขายตนํ, รูปายตนํ, โสตายตนํ, ฆานายตนํ, คนฺธายตนํ, ชิวฺหายตนํ, รสายตนํ, กายายตนํ, โผฏฺพฺพายตนํ, มนายตนํ, ธมฺมายตนํ. กามธาตุยา อุปปตฺติกฺขเณ เอเตสํ อิมานิ เอกาทสายตนานิ ปาตุภวนฺติ.
กามธาตุยา อุปปตฺติกฺขเณ กสฺส ทสายตนานิ ปาตุภวนฺติ? โอปปาติกานํ เปตานํ, โอปปาติกานํ อสุรานํ, โอปปาติกานํ ติรจฺฉานคตานํ เนรยิกานํ, ชจฺจนฺธานํ อุปปตฺติกฺขเณ ทสายตนานิ ปาตุภวนฺติ ¶ – รูปายตนํ, โสตายตนํ, ฆานายตนํ, คนฺธายตนํ, ชิวฺหายตนํ, รสายตนํ ¶ , กายายตนํ, โผฏฺพฺพายตนํ, มนายตนํ, ธมฺมายตนํ. กามธาตุยา อุปปตฺติกฺขเณ เอเตสํ อิมานิ ทสายตนานิ ปาตุภวนฺติ.
กามธาตุยา อุปปตฺติกฺขเณ กสฺส อปรานิ ทสายตนานิ ปาตุภวนฺติ? โอปปาติกานํ เปตานํ, โอปปาติกานํ อสุรานํ, โอปปาติกานํ ติรจฺฉานคตานํ เนรยิกานํ, ชจฺจพธิรานํ อุปปตฺติกฺขเณ ทสายตนานิ ปาตุภวนฺติ – จกฺขายตนํ, รูปายตนํ, ฆานายตนํ, คนฺธายตนํ, ชิวฺหายตนํ, รสายตนํ, กายายตนํ, โผฏฺพฺพายตนํ, มนายตนํ, ธมฺมายตนํ. กามธาตุยา อุปปตฺติกฺขเณ เอเตสํ อิมานิ ทสายตนานิ ¶ ปาตุภวนฺติ.
กามธาตุยา อุปปตฺติกฺขเณ กสฺส นวายตนานิ ปาตุภวนฺติ? โอปปาติกานํ เปตานํ, โอปปาติกานํ อสุรานํ, โอปปาติกานํ ติรจฺฉานคตานํ เนรยิกานํ, ชจฺจนฺธพธิรานํ อุปปตฺติกฺขเณ ¶ นวายตนานิ ปาตุภวนฺติ – รูปายตนํ, ฆานายตนํ, คนฺธายตนํ, ชิวฺหายตนํ, รสายตนํ, กายายตนํ, โผฏฺพฺพายตนํ, มนายตนํ, ธมฺมายตนํ. กามธาตุยา อุปปตฺติกฺขเณ เอเตสํ อิมานิ นวายตนานิ ปาตุภวนฺติ.
กามธาตุยา อุปปตฺติกฺขเณ กสฺส สตฺตายตนานิ ปาตุภวนฺติ? คพฺภเสยฺยกานํ สตฺตานํ อุปปตฺติกฺขเณ สตฺตายตนานิ ปาตุภวนฺติ – รูปายตนํ, คนฺธายตนํ, รสายตนํ, กายายตนํ, โผฏฺพฺพายตนํ, มนายตนํ, ธมฺมายตนํ. กามธาตุยา อุปปตฺติกฺขเณ เอเตสํ อิมานิ สตฺตายตนานิ ปาตุภวนฺติ.
๑๐๑๐. กามธาตุยา อุปปตฺติกฺขเณ กสฺส เอกาทส ธาตุโย ปาตุภวนฺติ? กามาวจรานํ เทวานํ, ปมกปฺปิกานํ มนุสฺสานํ, โอปปาติกานํ เปตานํ, โอปปาติกานํ อสุรานํ, โอปปาติกานํ ติรจฺฉานคตานํ เนรยิกานํ ปริปุณฺณายตนานํ อุปปตฺติกฺขเณ เอกาทส ธาตุโย ปาตุภวนฺติ – จกฺขุธาตุ, รูปธาตุ, โสตธาตุ, ฆานธาตุ, คนฺธธาตุ, ชิวฺหาธาตุ, รสธาตุ, กายธาตุ, โผฏฺพฺพธาตุ, มโนวิฺาณธาตุ, ธมฺมธาตุ. กามธาตุยา อุปปตฺติกฺขเณ เอเตสํ อิมา เอกาทส ธาตุโย ปาตุภวนฺติ.
กามธาตุยา ¶ อุปปตฺติกฺขเณ กสฺส ทส ธาตุโย ปาตุภวนฺติ? โอปปาติกานํ เปตานํ, โอปปาติกานํ อสุรานํ, โอปปาติกานํ ¶ ติรจฺฉานคตานํ เนรยิกานํ ¶ , ชจฺจนฺธานํ อุปปตฺติกฺขเณ ทส ธาตุโย ปาตุภวนฺติ – รูปธาตุ, โสตธาตุ, ฆานธาตุ, คนฺธธาตุ, ชิวฺหาธาตุ, รสธาตุ, กายธาตุ, โผฏฺพฺพธาตุ, มโนวิฺาณธาตุ, ธมฺมธาตุ. กามธาตุยา อุปปตฺติกฺขเณ เอเตสํ อิมา ทส ธาตุโย ปาตุภวนฺติ.
กามธาตุยา อุปปตฺติกฺขเณ กสฺส อปรา ทส ธาตุโย ปาตุภวนฺติ? โอปปาติกานํ เปตานํ, โอปปาติกานํ อสุรานํ, โอปปาติกานํ ติรจฺฉานคตานํ เนรยิกานํ, ชจฺจพธิรานํ อุปปตฺติกฺขเณ ทส ธาตุโย ปาตุภวนฺติ – จกฺขุธาตุ, รูปธาตุ, ฆานธาตุ, คนฺธธาตุ, ชิวฺหาธาตุ, รสธาตุ, กายธาตุ, โผฏฺพฺพธาตุ, มโนวิฺาณธาตุ, ธมฺมธาตุ. กามธาตุยา อุปปตฺติกฺขเณ เอเตสํ อิมา ทส ธาตุโย ปาตุภวนฺติ.
กามธาตุยา ¶ อุปปตฺติกฺขเณ กสฺส นว ธาตุโย ปาตุภวนฺติ? โอปปาติกานํ เปตานํ, โอปปาติกานํ อสุรานํ, โอปปาติกานํ ติรจฺฉานคตานํ เนรยิกานํ, ชจฺจนฺธพธิรานํ อุปปตฺติกฺขเณ นว ธาตุโย ปาตุภวนฺติ – รูปธาตุ, ฆานธาตุ, คนฺธธาตุ, ชิวฺหาธาตุ, รสธาตุ, กายธาตุ, โผฏฺพฺพธาตุ, มโนวิฺาณธาตุ, ธมฺมธาตุ. กามธาตุยา อุปปตฺติกฺขเณ เอเตสํ อิมา นว ธาตุโย ปาตุภวนฺติ.
กามธาตุยา อุปปตฺติกฺขเณ กสฺส สตฺต ธาตุโย ปาตุภวนฺติ? คพฺภเสยฺยกานํ สตฺตานํ อุปปตฺติกฺขเณ สตฺต ธาตุโย ปาตุภวนฺติ – รูปธาตุ, คนฺธธาตุ, รสธาตุ, กายธาตุ, โผฏฺพฺพธาตุ, มโนวิฺาณธาตุ, ธมฺมธาตุ. กามธาตุยา อุปปตฺติกฺขเณ เอเตสํ อิมา สตฺต ธาตุโย ปาตุภวนฺติ.
๑๐๑๑. กามธาตุยา อุปปตฺติกฺขเณ ¶ สพฺเพสํ กตมํ เอกํ สจฺจํ ปาตุภวติ? ทุกฺขสจฺจํ – กามธาตุยา อุปปตฺติกฺขเณ สพฺเพสํ อิทํ เอกํ สจฺจํ ปาตุภวติ.
๑๐๑๒. กามธาตุยา อุปปตฺติกฺขเณ กสฺส จุทฺทสินฺทฺริยานิ ปาตุภวนฺติ? กามาวจรานํ เทวานํ, สเหตุกานํ าณสมฺปยุตฺตานํ อุปปตฺติกฺขเณ จุทฺทสินฺทฺริยานิ ปาตุภวนฺติ – จกฺขุนฺทฺริยํ, โสตินฺทฺริยํ, ฆานินฺทฺริยํ, ชิวฺหินฺทฺริยํ, กายินฺทฺริยํ ¶ ¶ , มนินฺทฺริยํ, อิตฺถินฺทฺริยํ วา ปุริสินฺทฺริยํ วา, ชีวิตินฺทฺริยํ, โสมนสฺสินฺทฺริยํ วา อุเปกฺขินฺทฺริยํ วา, สทฺธินฺทฺริยํ, วีริยินฺทฺริยํ, สตินฺทฺริยํ, สมาธินฺทฺริยํ, ปฺินฺทฺริยํ. กามธาตุยา อุปปตฺติกฺขเณ เอเตสํ อิมานิ จุทฺทสินฺทฺริยานิ ปาตุภวนฺติ.
กามธาตุยา อุปปตฺติกฺขเณ กสฺส เตรสินฺทฺริยานิ ปาตุภวนฺติ? กามาวจรานํ เทวานํ สเหตุกานํ าณวิปฺปยุตฺตานํ อุปปตฺติกฺขเณ เตรสินฺทฺริยานิ ปาตุภวนฺติ – จกฺขุนฺทฺริยํ, โสตินฺทฺริยํ, ฆานินฺทฺริยํ, ชิวฺหินฺทฺริยํ, กายินฺทฺริยํ, มนินฺทฺริยํ, อิตฺถินฺทฺริยํ วา ปุริสินฺทฺริยํ วา, ชีวิตินฺทฺริยํ, โสมนสฺสินฺทฺริยํ วา อุเปกฺขินฺทฺริยํ วา, สทฺธินฺทฺริยํ, วีริยินฺทฺริยํ, สตินฺทฺริยํ, สมาธินฺทฺริยํ. กามธาตุยา อุปปตฺติกฺขเณ เอเตสํ อิมานิ เตรสินฺทฺริยานิ ปาตุภวนฺติ.
กามธาตุยา อุปปตฺติกฺขเณ กสฺส อปรานิ เตรสินฺทฺริยานิ ปาตุภวนฺติ? ปมกปฺปิกานํ ¶ มนุสฺสานํ สเหตุกานํ าณสมฺปยุตฺตานํ อุปปตฺติกฺขเณ เตรสินฺทฺริยานิ ปาตุภวนฺติ – จกฺขุนฺทฺริยํ, โสตินฺทฺริยํ, ฆานินฺทฺริยํ, ชิวฺหินฺทฺริยํ, กายินฺทฺริยํ, มนินฺทฺริยํ, ชีวิตินฺทฺริยํ, โสมนสฺสินฺทฺริยํ วา อุเปกฺขินฺทฺริยํ วา, สทฺธินฺทฺริยํ ¶ , วีริยินฺทฺริยํ, สตินฺทฺริยํ, สมาธินฺทฺริยํ, ปฺินฺทฺริยํ. กามธาตุยา อุปปตฺติกฺขเณ เอเตสํ อิมานิ เตรสินฺทฺริยานิ ปาตุภวนฺติ.
กามธาตุยา อุปปตฺติกฺขเณ กสฺส ทฺวาทสินฺทฺริยานิ ปาตุภวนฺติ? ปมกปฺปิกานํ มนุสฺสานํ สเหตุกานํ าณวิปฺปยุตฺตานํ อุปปตฺติกฺขเณ ทฺวาทสินฺทฺริยานิ ปาตุภวนฺติ – จกฺขุนฺทฺริยํ, โสตินฺทฺริยํ, ฆานินฺทฺริยํ, ชิวฺหินฺทฺริยํ, กายินฺทฺริยํ, มนินฺทฺริยํ, ชีวิตินฺทฺริยํ, โสมนสฺสินฺทฺริยํ วา อุเปกฺขินฺทฺริยํ วา, สทฺธินฺทฺริยํ, วีริยินฺทฺริยํ, สตินฺทฺริยํ, สมาธินฺทฺริยํ. กามธาตุยา อุปปตฺติกฺขเณ เอเตสํ อิมานิ ทฺวาทสินฺทฺริยานิ ปาตุภวนฺติ.
กามธาตุยา อุปปตฺติกฺขเณ กสฺส ทสินฺทฺริยานิ ปาตุภวนฺติ? คพฺภเสยฺยกานํ สตฺตานํ สเหตุกานํ าณสมฺปยุตฺตานํ อุปปตฺติกฺขเณ ทสินฺทฺริยานิ ปาตุภวนฺติ – กายินฺทฺริยํ, มนินฺทฺริยํ, อิตฺถินฺทฺริยํ วา ปุริสินฺทฺริยํ วา, ชีวิตินฺทฺริยํ, โสมนสฺสินฺทฺริยํ วา อุเปกฺขินฺทฺริยํ วา, สทฺธินฺทฺริยํ, วีริยินฺทฺริยํ, สตินฺทฺริยํ, สมาธินฺทฺริยํ, ปฺินฺทฺริยํ. กามธาตุยา อุปปตฺติกฺขเณ เอเตสํ อิมานิ ทสินฺทฺริยานิ ปาตุภวนฺติ.
กามธาตุยา ¶ อุปปตฺติกฺขเณ กสฺส นวินฺทฺริยานิ ปาตุภวนฺติ? คพฺภเสยฺยกานํ สตฺตานํ สเหตุกานํ าณวิปฺปยุตฺตานํ อุปปตฺติกฺขเณ นวินฺทฺริยานิ ¶ ปาตุภวนฺติ – กายินฺทฺริยํ, มนินฺทฺริยํ, อิตฺถินฺทฺริยํ วา ปุริสินฺทฺริยํ วา, ชีวิตินฺทฺริยํ, โสมนสฺสินฺทฺริยํ วา อุเปกฺขินฺทฺริยํ วา, สทฺธินฺทฺริยํ, วีริยินฺทฺริยํ, สตินฺทฺริยํ, สมาธินฺทฺริยํ. กามธาตุยา อุปปตฺติกฺขเณ เอเตสํ อิมานิ นวินฺทฺริยานิ ปาตุภวนฺติ.
กามธาตุยา อุปปตฺติกฺขเณ ¶ กสฺส อปรานิ นวินฺทฺริยานิ ปาตุภวนฺติ? โอปปาติกานํ เปตานํ, โอปปาติกานํ อสุรานํ, โอปปาติกานํ ติรจฺฉานคตานํ เนรยิกานํ ปริปุณฺณายตนานํ อุปปตฺติกฺขเณ นวินฺทฺริยานิ ปาตุภวนฺติ – จกฺขุนฺทฺริยํ, โสตินฺทฺริยํ, ฆานินฺทฺริยํ, ชิวฺหินฺทฺริยํ, กายินฺทฺริยํ, มนินฺทฺริยํ, อิตฺถินฺทฺริยํ วา ปุริสินฺทฺริยํ วา, ชีวิตินฺทฺริยํ ¶ , อุเปกฺขินฺทฺริยํ. กามธาตุยา อุปปตฺติกฺขเณ เอเตสํ อิมานิ นวินฺทฺริยานิ ปาตุภวนฺติ.
กามธาตุยา อุปปตฺติกฺขเณ กสฺส อฏฺินฺทฺริยานิ ปาตุภวนฺติ? โอปปาติกานํ เปตานํ, โอปปาติกานํ อสุรานํ, โอปปาติกานํ ติรจฺฉานคตานํ เนรยิกานํ, ชจฺจนฺธานํ อุปปตฺติกฺขเณ อฏฺินฺทฺริยานิ ปาตุภวนฺติ – โสตินฺทฺริยํ, ฆานินฺทฺริยํ, ชิวฺหินฺทฺริยํ, กายินฺทฺริยํ, มนินฺทฺริยํ, อิตฺถินฺทฺริยํ วา ปุริสินฺทฺริยํ วา, ชีวิตินฺทฺริยํ, อุเปกฺขินฺทฺริยํ. กามธาตุยา อุปปตฺติกฺขเณ เอเตสํ อิมานิ อฏฺินฺทฺริยานิ ปาตุภวนฺติ.
กามธาตุยา อุปปตฺติกฺขเณ กสฺส อปรานิ อฏฺินฺทฺริยานิ ปาตุภวนฺติ? โอปปาติกานํ เปตานํ, โอปปาติกานํ อสุรานํ, โอปปาติกานํ ติรจฺฉานคตานํ เนรยิกานํ, ชจฺจพธิรานํ อุปปตฺติกฺขเณ อฏฺินฺทฺริยานิ ปาตุภวนฺติ – จกฺขุนฺทฺริยํ, ฆานินฺทฺริยํ, ชิวฺหินฺทฺริยํ, กายินฺทฺริยํ มนินฺทฺริยํ, อิตฺถินฺทฺริยํ วา ปุริสินฺทฺริยํ วา, ชีวิตินฺทฺริยํ, อุเปกฺขินฺทฺริยํ. กามธาตุยา อุปปตฺติกฺขเณ เอเตสํ อิมานิ อฏฺินฺทฺริยานิ ปาตุภวนฺติ.
กามธาตุยา อุปปตฺติกฺขเณ กสฺส สตฺตินฺทฺริยานิ ปาตุภวนฺติ? โอปปาติกานํ เปตานํ, โอปปาติกานํ อสุรานํ, โอปปาติกานํ ติรจฺฉานคตานํ เนรยิกานํ, ชจฺจนฺธพธิรานํ ¶ อุปปตฺติกฺขเณ สตฺตินฺทฺริยานิ ปาตุภวนฺติ – ฆานินฺทฺริยํ ¶ , ชิวฺหินฺทฺริยํ, กายินฺทฺริยํ, มนินฺทฺริยํ, อิตฺถินฺทฺริยํ วา ปุริสินฺทฺริยํ วา, ชีวิตินฺทฺริยํ, อุเปกฺขินฺทฺริยํ. กามธาตุยา อุปปตฺติกฺขเณ เอเตสํ อิมานิ สตฺตินฺทฺริยานิ ปาตุภวนฺติ.
กามธาตุยา อุปปตฺติกฺขเณ กสฺส ปฺจินฺทฺริยานิ ปาตุภวนฺติ? คพฺภเสยฺยกานํ สตฺตานํ อเหตุกานํ, เปตฺวา นปุํสกานํ, อุปปตฺติกฺขเณ ปฺจินฺทฺริยานิ ¶ ปาตุภวนฺติ – กายินฺทฺริยํ, มนินฺทฺริยํ, อิตฺถินฺทฺริยํ วา ปุริสินฺทฺริยํ วา, ชีวิตินฺทฺริยํ, อุเปกฺขินฺทฺริยํ. กามธาตุยา อุปปตฺติกฺขเณ เอเตสํ อิมานิ ปฺจินฺทฺริยานิ ปาตุภวนฺติ.
กามธาตุยา อุปปตฺติกฺขเณ กสฺส จตฺตารินฺทฺริยานิ ปาตุภวนฺติ? คพฺภเสยฺยกานํ สตฺตานํ อเหตุกานํ, นปุํสกานํ อุปปตฺติกฺขเณ จตฺตารินฺทฺริยานิ ปาตุภวนฺติ – กายินฺทฺริยํ, มนินฺทฺริยํ, ชีวิตินฺทฺริยํ ¶ , อุเปกฺขินฺทฺริยํ. กามธาตุยา อุปปตฺติกฺขเณ เอเตสํ อิมานิ จตฺตารินฺทฺริยานิ ปาตุภวนฺติ.
๑๐๑๓. กามธาตุยา อุปปตฺติกฺขเณ กสฺส ตโย เหตู ปาตุภวนฺติ? กามาวจรานํ เทวานํ, ปมกปฺปิกานํ มนุสฺสานํ, คพฺภเสยฺยกานํ สตฺตานํ สเหตุกานํ าณสมฺปยุตฺตานํ อุปปตฺติกฺขเณ ตโย เหตู ปาตุภวนฺติ – อโลโภ วิปากเหตุ, อโทโส วิปากเหตุ, อโมโห วิปากเหตุ. กามธาตุยา อุปปตฺติกฺขเณ เอเตสํ อิเม ตโย เหตู ปาตุภวนฺติ.
กามธาตุยา อุปปตฺติกฺขเณ กสฺส ทฺเว เหตู ปาตุภวนฺติ? กามาวจรานํ เทวานํ, ปมกปฺปิกานํ มนุสฺสานํ, คพฺภเสยฺยกานํ สตฺตานํ สเหตุกานํ าณวิปฺปยุตฺตานํ อุปปตฺติกฺขเณ ¶ ทฺเว เหตู ปาตุภวนฺติ – อโลโภ วิปากเหตุ, อโทโส วิปากเหตุ. กามธาตุยา อุปปตฺติกฺขเณ เอเตสํ อิเม ทฺเว เหตู ปาตุภวนฺติ. อวเสสานํ สตฺตานํ [อวเสสา สตฺตา (?)] อเหตุกา ปาตุภวนฺติ.
๑๐๑๔. กามธาตุยา อุปปตฺติกฺขเณ สพฺเพสํ กตเม จตฺตาโร อาหารา ปาตุภวนฺติ. กพฬีกาโร อาหาโร, ผสฺสาหาโร, มโนสฺเจตนาหาโร, วิฺาณาหาโร – กามธาตุยา อุปปตฺติกฺขเณ สพฺเพสํ อิเม จตฺตาโร อาหารา ปาตุภวนฺติ.
กามธาตุยา อุปปตฺติกฺขเณ สพฺเพสํ กตโม เอโก ผสฺโส ปาตุภวติ? มโนวิฺาณธาตุสมฺผสฺโส – กามธาตุยา อุปปตฺติกฺขเณ สพฺเพสํ อยํ เอโก ผสฺโส ปาตุภวติ.
กามธาตุยา ¶ อุปปตฺติกฺขเณ สพฺเพสํ กตมา เอกา เวทนา ¶ … เอกา สฺา… เอกา เจตนา… เอกํ จิตฺตํ ปาตุภวติ? มโนวิฺาณธาตุ – กามธาตุยา อุปปตฺติกฺขเณ สพฺเพสํ อิทํ เอกํ จิตฺตํ ปาตุภวติ.
๒. รูปธาตุ
๑๐๑๕. รูปธาตุยา ¶ อุปปตฺติกฺขเณ กติ ขนฺธา ปาตุภวนฺติ…เป… กติ จิตฺตานิ ปาตุภวนฺติ?
รูปธาตุยา อุปปตฺติกฺขเณ, เปตฺวา อสฺสตฺตานํ เทวานํ, ปฺจกฺขนฺธา ปาตุภวนฺติ, ปฺจายตนานิ ปาตุภวนฺติ, ปฺจ ธาตุโย ปาตุภวนฺติ, เอกํ สจฺจํ ปาตุภวติ, ทสินฺทฺริยานิ ปาตุภวนฺติ, ตโย เหตู ปาตุภวนฺติ, ตโย อาหารา ปาตุภวนฺติ, เอโก ผสฺโส ปาตุภวติ, เอกา เวทนา… เอกา สฺา… เอกา เจตนา… เอกํ จิตฺตํ ปาตุภวติ.
๑๐๑๖. รูปธาตุยา อุปปตฺติกฺขเณ กตเม ปฺจกฺขนฺธา ปาตุภวนฺติ ¶ ? รูปกฺขนฺโธ, เวทนากฺขนฺโธ, สฺากฺขนฺโธ, สงฺขารกฺขนฺโธ, วิฺาณกฺขนฺโธ – รูปธาตุยา อุปปตฺติกฺขเณ อิเม ปฺจกฺขนฺธา ปาตุภวนฺติ.
รูปธาตุยา อุปปตฺติกฺขเณ กตมานิ ปฺจายตนานิ ปาตุภวนฺติ? จกฺขายตนํ, รูปายตนํ, โสตายตนํ, มนายตนํ, ธมฺมายตนํ – รูปธาตุยา อุปปตฺติกฺขเณ อิมานิ ปฺจายตนานิ ปาตุภวนฺติ.
รูปธาตุยา อุปปตฺติกฺขเณ กตมา ปฺจ ธาตุโย ปาตุภวนฺติ? จกฺขุธาตุ, รูปธาตุ, โสตธาตุ, มโนวิฺาณธาตุ, ธมฺมธาตุ – รูปธาตุยา อุปปตฺติกฺขเณ อิมา ปฺจ ธาตุโย ปาตุภวนฺติ.
รูปธาตุยา อุปปตฺติกฺขเณ กตมํ เอกํ สจฺจํ ปาตุภวติ? ทุกฺขสจฺจํ – รูปธาตุยา อุปปตฺติกฺขเณ อิทํ เอกํ สจฺจํ ปาตุภวติ.
รูปธาตุยา อุปปตฺติกฺขเณ กตมานิ ทสินฺทฺริยานิ ปาตุภวนฺติ? จกฺขุนฺทฺริยํ, โสตินฺทฺริยํ, มนินฺทฺริยํ, ชีวิตินฺทฺริยํ, โสมนสฺสินฺทฺริยํ วา อุเปกฺขินฺทฺริยํ วา, สทฺธินฺทฺริยํ, วีริยินฺทฺริยํ ¶ ¶ , สตินฺทฺริยํ, สมาธินฺทฺริยํ, ปฺินฺทฺริยํ – รูปธาตุยา อุปปตฺติกฺขเณ อิมานิ ทสินฺทฺริยานิ ปาตุภวนฺติ.
รูปธาตุยา อุปปตฺติกฺขเณ กตเม ตโย เหตู ปาตุภวนฺติ? อโลโภ วิปากเหตุ, อโทโส วิปากเหตุ, อโมโห วิปากเหตุ ¶ – รูปธาตุยา อุปปตฺติกฺขเณ อิเม ตโย เหตู ปาตุภวนฺติ.
รูปธาตุยา อุปปตฺติกฺขเณ กตเม ตโย อาหารา ปาตุภวนฺติ? ผสฺสาหาโร, มโนสฺเจตนาหาโร, วิฺาณาหาโร – รูปธาตุยา อุปปตฺติกฺขเณ อิเม ตโย อาหารา ปาตุภวนฺติ.
รูปธาตุยา อุปปตฺติกฺขเณ กตโม เอโก ผสฺโส ปาตุภวติ? มโนวิฺาณธาตุสมฺผสฺโส ¶ – รูปธาตุยา อุปปตฺติกฺขเณ อยํ เอโก ผสฺโส ปาตุภวติ.
รูปธาตุยา อุปปตฺติกฺขเณ กตมา เอกา เวทนา… เอกา สฺา… เอกา เจตนา… เอกํ จิตฺตํ ปาตุภวติ? มโนวิฺาณธาตุ – รูปธาตุยา อุปปตฺติกฺขเณ อิทํ เอกํ จิตฺตํ ปาตุภวติ.
๓. อสฺสตฺตา
๑๐๑๗. อสฺสตฺตานํ เทวานํ อุปปตฺติกฺขเณ กติ ขนฺธา ปาตุภวนฺติ…เป… กติ จิตฺตานิ ปาตุภวนฺติ?
อสฺสตฺตานํ เทวานํ อุปปตฺติกฺขเณ เอโก ขนฺโธ ปาตุภวติ – รูปกฺขนฺโธ; ทฺเว อายตนานิ ปาตุภวนฺติ – รูปายตนํ, ธมฺมายตนํ; ทฺเว ธาตุโย ปาตุภวนฺติ – รูปธาตุ, ธมฺมธาตุ; เอกํ สจฺจํ ปาตุภวติ – ทุกฺขสจฺจํ; เอกินฺทฺริยํ ปาตุภวติ – รูปชีวิตินฺทฺริยํ. อสฺสตฺตา เทวา อเหตุกา อนาหารา อผสฺสกา อเวทนกา อสฺกา อเจตนกา อจิตฺตกา ปาตุภวนฺติ.
๔. อรูปธาตุ
๑๐๑๘. อรูปธาตุยา ¶ อุปปตฺติกฺขเณ กติ ขนฺธา ปาตุภวนฺติ…เป… กติ จิตฺตานิ ปาตุภวนฺติ?
อรูปธาตุยา อุปปตฺติกฺขเณ จตฺตาโร ขนฺธา ปาตุภวนฺติ, ทฺเว อายตนานิ ปาตุภวนฺติ, ทฺเว ธาตุโย ปาตุภวนฺติ, เอกํ สจฺจํ ปาตุภวติ, อฏฺินฺทฺริยานิ ปาตุภวนฺติ, ตโย เหตู ปาตุภวนฺติ, ตโย อาหารา ปาตุภวนฺติ, เอโก ผสฺโส ปาตุภวติ, เอกา เวทนา… เอกา สฺา… เอกา ¶ เจตนา… เอกํ จิตฺตํ ปาตุภวติ.
๑๐๑๙. อรูปธาตุยา ¶ ¶ อุปปตฺติกฺขเณ กตเม จตฺตาโร ขนฺธา ปาตุภวนฺติ? เวทนากฺขนฺโธ, สฺากฺขนฺโธ, สงฺขารกฺขนฺโธ, วิฺาณกฺขนฺโธ – อรูปธาตุยา อุปปตฺติกฺขเณ อิเม จตฺตาโร ขนฺธา ปาตุภวนฺติ.
อรูปธาตุยา อุปปตฺติกฺขเณ กตมานิ ทฺเว อายตนานิ ปาตุภวนฺติ? มนายตนํ, ธมฺมายตนํ – อรูปธาตุยา อุปปตฺติกฺขเณ อิมานิ ทฺเว อายตนานิ ปาตุภวนฺติ.
อรูปธาตุยา อุปปตฺติกฺขเณ กตมา ทฺเว ธาตุโย ปาตุภวนฺติ? มโนวิฺาณธาตุ, ธมฺมธาตุ – อรูปธาตุยา อุปปตฺติกฺขเณ อิมา ทฺเว ธาตุโย ปาตุภวนฺติ.
อรูปธาตุยา อุปปตฺติกฺขเณ กตมํ เอกํ สจฺจํ ปาตุภวติ? ทุกฺขสจฺจํ – อรูปธาตุยา อุปปตฺติกฺขเณ อิทํ เอกํ สจฺจํ ปาตุภวติ.
อรูปธาตุยา อุปปตฺติกฺขเณ กตมานิ อฏฺินฺทฺริยานิ ปาตุภวนฺติ? มนินฺทฺริยํ, ชีวิตินฺทฺริยํ, อุเปกฺขินฺทฺริยํ, สทฺธินฺทฺริยํ, วีริยินฺทฺริยํ, สตินฺทฺริยํ, สมาธินฺทฺริยํ, ปฺินฺทฺริยํ – อรูปธาตุยา อุปปตฺติกฺขเณ อิมานิ อฏฺินฺทฺริยานิ ปาตุภวนฺติ.
อรูปธาตุยา อุปปตฺติกฺขเณ กตเม ตโย เหตู ปาตุภวนฺติ? อโลโภ วิปากเหตุ, อโทโส ¶ วิปากเหตุ, อโมโห วิปากเหตุ – อรูปธาตุยา อุปปตฺติกฺขเณ อิเม ตโย เหตู ปาตุภวนฺติ.
อรูปธาตุยา อุปปตฺติกฺขเณ กตเม ตโย อาหารา ปาตุภวนฺติ? ผสฺสาหาโร, มโนสฺเจตนาหาโร, วิฺาณาหาโร – อรูปธาตุยา อุปปตฺติกฺขเณ อิเม ตโย อาหารา ปาตุภวนฺติ.
อรูปธาตุยา อุปปตฺติกฺขเณ กตโม เอโก ผสฺโส ปาตุภวติ? มโนวิฺาณธาตุสมฺผสฺโส ¶ – อรูปธาตุยา อุปปตฺติกฺขเณ อยํ เอโก ผสฺโส ปาตุภวติ.
อรูปธาตุยา อุปปตฺติกฺขเณ กตมา เอกา เวทนา…เป… เอกา สฺา… เอกา เจตนา… เอกํ จิตฺตํ ปาตุภวติ? มโนวิฺาณธาตุ – อรูปธาตุยา อุปปตฺติกฺขเณ อิทํ เอกํ จิตฺตํ ปาตุภวติ.
๕. ภูมนฺตรทสฺสนวาโร
๑๐๒๐. กามาวจรา ¶ ¶ ธมฺมา, น กามาวจรา ธมฺมา, รูปาวจรา ธมฺมา, น รูปาวจรา ธมฺมา, อรูปาวจรา ธมฺมา, น อรูปาวจรา ธมฺมา, ปริยาปนฺนา ธมฺมา, อปริยาปนฺนา ธมฺมา.
กตเม ธมฺมา กามาวจรา? เหฏฺโต อวีจินิรยํ ปริยนฺตํ กริตฺวา, อุปริโต ปรนิมฺมิตวสวตฺตี เทเว อนฺโตกริตฺวา, ยํ เอตสฺมึ อนฺตเร เอตฺถาวจรา เอตฺถ ปริยาปนฺนา ขนฺธธาตุอายตนา; รูปํ, เวทนา, สฺา, สงฺขารา, วิฺาณํ – อิเม ธมฺมา กามาวจรา.
กตเม ธมฺมา น กามาวจรา? รูปาวจรา, อรูปาวจรา, อปริยาปนฺนา – อิเม ธมฺมา น กามาวจรา.
กตเม ธมฺมา รูปาวจรา? เหฏฺโต พฺรหฺมโลกํ ปริยนฺตํ กริตฺวา, อุปริโต อกนิฏฺเ เทเว อนฺโตกริตฺวา ¶ , ยํ เอตสฺมึ อนฺตเร เอตฺถาวจรา เอตฺถ ปริยาปนฺนา สมาปนฺนสฺส วา อุปปนฺนสฺส วา ทิฏฺธมฺมสุขวิหาริสฺส วา จิตฺตเจตสิกา ธมฺมา – อิเม ธมฺมา รูปาวจรา.
กตเม ธมฺมา น รูปาวจรา? กามาวจรา, อรูปาวจรา, อปริยาปนฺนา – อิเม ธมฺมา น รูปาวจรา.
กตเม ธมฺมา อรูปาวจรา? เหฏฺโต อากาสานฺจายตนูปเค ¶ เทเว ปริยนฺตํ กริตฺวา, อุปริโต เนวสฺานาสฺายตนูปเค เทเว อนฺโตกริตฺวา, ยํ เอตสฺมึ อนฺตเร เอตฺถาวจรา เอตฺถ ปริยาปนฺนา สมาปนฺนสฺส วา อุปปนฺนสฺส วา ทิฏฺธมฺมสุขวิหาริสฺส วา จิตฺตเจตสิกา ธมฺมา – อิเม ธมฺมา อรูปาวจรา.
กตเม ธมฺมา น อรูปาวจรา? กามาวจรา, รูปาวจรา, อปริยาปนฺนา – อิเม ธมฺมา น อรูปาวจรา.
กตเม ธมฺมา ปริยาปนฺนา? สาสวา กุสลากุสลพฺยากตา ธมฺมา กามาวจรา, รูปาวจรา, อรูปาวจรา, รูปกฺขนฺโธ, เวทนากฺขนฺโธ, สฺากฺขนฺโธ, สงฺขารกฺขนฺโธ, วิฺาณกฺขนฺโธ – อิเม ธมฺมา ปริยาปนฺนา.
กตเม ธมฺมา อปริยาปนฺนา? มคฺคา จ, มคฺคผลานิ จ, อสงฺขตา จ ธาตุ – อิเม ธมฺมา อปริยาปนฺนา.
๖. อุปฺปาทกกมฺมอายุปฺปมาณวาโร
๑. อุปฺปาทกกมฺมํ
๑๐๒๑. เทวาติ ¶ ¶ . ตโย เทวา – สมฺมุติเทวา [สมฺมติเทวา (สฺยา.)], อุปปตฺติเทวา, วิสุทฺธิเทวา.
สมฺมุติเทวา นาม – ราชาโน, เทวิโย, กุมารา.
อุปปตฺติเทวา ¶ นาม – จาตุมหาราชิเก [จาตุมฺมหาราชิเก (สี. สฺยา.)] เทเว อุปาทาย ตทุปริ เทวา.
วิสุทฺธิเทวา นาม – อรหนฺโต วุจฺจนฺติ.
ทานํ ทตฺวา, สีลํ สมาทิยิตฺวา, อุโปสถกมฺมํ กตฺวา กตฺถ อุปปชฺชนฺติ? ทานํ ทตฺวา, สีลํ สมาทิยิตฺวา, อุโปสถกมฺมํ กตฺวา อปฺเปกจฺเจ ขตฺติยมหาสาลานํ สหพฺยตํ อุปปชฺชนฺติ, อปฺเปกจฺเจ พฺราหฺมณมหาสาลานํ ¶ สหพฺยตํ อุปปชฺชนฺติ, อปฺเปกจฺเจ คหปติมหาสาลานํ สหพฺยตํ อุปปชฺชนฺติ, อปฺเปกจฺเจ จาตุมหาราชิกานํ เทวานํ สหพฺยตํ อุปปชฺชนฺติ, อปฺเปกจฺเจ ตาวตึสานํ เทวานํ สหพฺยตํ อุปปชฺชนฺติ, อปฺเปกจฺเจ ยามานํ เทวานํ สหพฺยตํ อุปปชฺชนฺติ, อปฺเปกจฺเจ ตุสิตานํ เทวานํ สหพฺยตํ อุปปชฺชนฺติ, อปฺเปกจฺเจ นิมฺมานรตีนํ เทวานํ สหพฺยตํ อุปปชฺชนฺติ, อปฺเปกจฺเจ ปรนิมฺมิตวสวตฺตีนํ เทวานํ สหพฺยตํ อุปปชฺชนฺติ.
๒. อายุปฺปมาณํ
๑๐๒๒. มนุสฺสานํ กิตฺตกํ อายุปฺปมาณํ? วสฺสสตํ, อปฺปํ วา ภิยฺโย [อปฺปํ วา ภิยฺโย วา (สฺยา. ก.) ที. นิ. ๒.๗].
๑๐๒๓. จาตุมหาราชิกานํ เทวานํ กิตฺตกํ อายุปฺปมาณํ? ยานิ มานุสกานิ ปฺาส วสฺสานิ, จาตุมฺมหาราชิกานํ เทวานํ เอโส เอโก รตฺตินฺทิโว [รตฺติทิโว (ก.) อ. นิ. ๓.๗๑]. ตาย รตฺติยา ตึส รตฺติโย มาโส. เตน มาเสน ทฺวาทสมาสิโย สํวจฺฉโร. เตน สํวจฺฉเรน ทิพฺพานิ ปฺจ วสฺสสตานิ จาตุมฺมหาราชิกานํ เทวานํ อายุปฺปมาณํ. มนุสฺสานํ คณนาย กิตฺตกํ โหติ? นวุติ วสฺสสตสหสฺสานิ.
ตาวตึสานํ ¶ เทวานํ กิตฺตกํ อายุปฺปมาณํ? ยํ มานุสกํ วสฺสสตํ, ตาวตึสานํ เทวานํ เอโส เอโก รตฺตินฺทิโว. ตาย รตฺติยา ตึส รตฺติโย มาโส. เตน มาเสน ทฺวาทสมาสิโย สํวจฺฉโร. เตน สํวจฺฉเรน ทิพฺพํ วสฺสสหสฺสํ ตาวตึสานํ เทวานํ อายุปฺปมาณํ. มนุสฺสานํ คณนาย กิตฺตกํ โหติ? ติสฺโส จ วสฺสโกฏิโย สฏฺิ จ วสฺสสตสหสฺสานิ.
ยามานํ ¶ เทวานํ กิตฺตกํ อายุปฺปมาณํ? ยานิ มานุสกานิ ทฺเว วสฺสสตานิ, ยามานํ เทวานํ เอโส เอโก ¶ รตฺตินฺทิโว. ตาย รตฺติยา ตึสรตฺติโย มาโส ¶ . เตน มาเสน ทฺวาทสมาสิโย สํวจฺฉโร. เตน สํวจฺฉเรน ทิพฺพานิ ทฺเว วสฺสสหสฺสานิ ยามานํ เทวานํ อายุปฺปมาณํ. มนุสฺสานํ คณนาย กิตฺตกํ โหติ? จุทฺทสฺจ วสฺสโกฏิโย จตฺตารีสฺจ วสฺสสตสหสฺสานิ.
ตุสิตานํ เทวานํ กิตฺตกํ อายุปฺปมาณํ? ยานิ มานุสกานิ จตฺตาริ วสฺสสตานิ, ตุสิตานํ เทวานํ เอโส เอโก รตฺตินฺทิโว. ตาย รตฺติยา ตึสรตฺติโย มาโส. เตน มาเสน ทฺวาทสมาสิโย สํวจฺฉโร. เตน สํวจฺฉเรน ทิพฺพานิ จตฺตาริ วสฺสสหสฺสานิ ตุสิตานํ เทวานํ อายุปฺปมาณํ. มนุสฺสานํ คณนาย กิตฺตกํ โหติ? สตฺตปฺาส วสฺสโกฏิโย สฏฺิ จ วสฺสสตสหสฺสานิ.
นิมฺมานรตีนํ เทวานํ กิตฺตกํ อายุปฺปมาณํ? ยานิ มานุสกานิ อฏฺ วสฺสสตานิ, นิมฺมานรตีนํ เทวานํ เอโส เอโก รตฺตินฺทิโว. ตาย รตฺติยา ตึสรตฺติโย มาโส. เตน มาเสน ทฺวาทสมาสิโย สํวจฺฉโร. เตน สํวจฺฉเรน ทิพฺพานิ อฏฺ วสฺสสหสฺสานิ นิมฺมานรตีนํ เทวานํ อายุปฺปมาณํ. มนุสฺสานํ คณนาย กิตฺตกํ โหติ? ทฺเว วสฺสโกฏิสตานิ ตึสฺจ วสฺสโกฏิโย จตฺตารีสฺจ วสฺสสตสหสฺสานิ.
ปรนิมฺมิตวสวตฺตีนํ เทวานํ กิตฺตกํ อายุปฺปมาณํ? ยานิ มานุสกานิ โสฬส วสฺสสตานิ, ปรนิมฺมิตวสวตฺตีนํ เทวานํ เอโส เอโก รตฺตินฺทิโว. ตาย รตฺติยา ตึสรตฺติโย มาโส. เตน มาเสน ทฺวาทสมาสิโย สํวจฺฉโร. เตน สํวจฺฉเรน ทิพฺพานิ โสฬส วสฺสสหสฺสานิ ปรนิมฺมิตวสวตฺตีนํ เทวานํ อายุปฺปมาณํ. มนุสฺสานํ คณนาย กิตฺตกํ ¶ ¶ โหติ? นว จ วสฺสโกฏิสตานิ เอกวีสฺจ วสฺสโกฏิโย สฏฺิ จ วสฺสสตสหสฺสานีติ.
ฉ เอเต [ฉปิ เต (สฺยา.)] กามาวจรา, สพฺพกามสมิทฺธิโน;
สพฺเพสํ เอกสงฺขาโต, อายุ ภวติ กิตฺตโก.
ทฺวาทส ¶ โกฏิสตํ เตสํ, อฏฺวีสฺจ โกฏิโย;
ปฺาส สตสหสฺสานิ, วสฺสคฺเคน ปกาสิตาติ.
๑๐๒๔. ปมํ ¶ ฌานํ ปริตฺตํ ภาเวตฺวา กตฺถ อุปปชฺชนฺติ? ปมํ ฌานํ ปริตฺตํ ภาเวตฺวา พฺรหฺมปาริสชฺชานํ เทวานํ สหพฺยตํ อุปปชฺชนฺติ. เตสํ กิตฺตกํ อายุปฺปมาณํ? กปฺปสฺส ตติโย ภาโค.
ปมํ ฌานํ มชฺฌิมํ ภาเวตฺวา กตฺถ อุปปชฺชนฺติ? ปมํ ฌานํ มชฺฌิมํ ภาเวตฺวา พฺรหฺมปุโรหิตานํ เทวานํ สหพฺยตํ อุปปชฺชนฺติ. เตสํ กิตฺตกํ อายุปฺปมาณํ? อุปฑฺฒกปฺโป.
ปมํ ฌานํ ปณีตํ ภาเวตฺวา กตฺถ อุปปชฺชนฺติ? ปมํ ฌานํ ปณีตํ ภาเวตฺวา มหาพฺรหฺมานํ เทวานํ สหพฺยตํ อุปปชฺชนฺติ. เตสํ กิตฺตกํ อายุปฺปมาณํ? กปฺโป [เอโก กปฺโป (สฺยา.)].
๑๐๒๕. ทุติยํ ฌานํ ปริตฺตํ ภาเวตฺวา กตฺถ อุปปชฺชนฺติ? ทุติยํ ฌานํ ปริตฺตํ ภาเวตฺวา ปริตฺตาภานํ เทวานํ สหพฺยตํ อุปปชฺชนฺติ. เตสํ กิตฺตกํ อายุปฺปมาณํ? ทฺเว กปฺปา.
ทุติยํ ฌานํ มชฺฌิมํ ภาเวตฺวา กตฺถ อุปปชฺชนฺติ? ทุติยํ ฌานํ มชฺฌิมํ ภาเวตฺวา อปฺปมาณาภานํ เทวานํ สหพฺยตํ อุปปชฺชนฺติ. เตสํ กิตฺตกํ อายุปฺปมาณํ? จตฺตาโร กปฺปา.
ทุติยํ ฌานํ ปณีตํ ¶ ภาเวตฺวา กตฺถ อุปปชฺชนฺติ? ทุติยํ ฌานํ ปณีตํ ภาเวตฺวา อาภสฺสรานํ เทวานํ สหพฺยตํ อุปปชฺชนฺติ. เตสํ กิตฺตกํ อายุปฺปมาณํ? อฏฺ กปฺปา.
๑๐๒๖. ตติยํ ฌานํ ปริตฺตํ ภาเวตฺวา กตฺถ อุปปชฺชนฺติ? ตติยํ ฌานํ ปริตฺตํ ภาเวตฺวา ปริตฺตสุภานํ เทวานํ สหพฺยตํ อุปปชฺชนฺติ. เตสํ กิตฺตกํ อายุปฺปมาณํ? โสฬส กปฺปา.
ตติยํ ¶ ฌานํ มชฺฌิมํ ภาเวตฺวา กตฺถ อุปปชฺชนฺติ? ตติยํ ฌานํ มชฺฌิมํ ภาเวตฺวา อปฺปมาณสุภานํ ¶ เทวานํ สหพฺยตํ อุปปชฺชนฺติ. เตสํ ¶ กิตฺตกํ อายุปฺปมาณํ? พาตฺตึส กปฺปา.
ตติยํ ฌานํ ปณีตํ ภาเวตฺวา กตฺถ อุปปชฺชนฺติ? ตติยํ ฌานํ ปณีตํ ภาเวตฺวา สุภกิณฺหานํ เทวานํ สหพฺยตํ อุปปชฺชนฺติ. เตสํ กิตฺตกํ อายุปฺปมาณํ? จตุสฏฺิ กปฺปา.
๑๐๒๗. จตุตฺถํ ฌานํ ภาเวตฺวา อารมฺมณนานตฺตตา มนสิการนานตฺตตา ฉนฺทนานตฺตตา ปณิธินานตฺตตา อธิโมกฺขนานตฺตตา อภินีหารนานตฺตตา ปฺานานตฺตตา อปฺเปกจฺเจ อสฺสตฺตานํ เทวานํ สหพฺยตํ อุปปชฺชนฺติ, อปฺเปกจฺเจ เวหปฺผลานํ เทวานํ สหพฺยตํ อุปปชฺชนฺติ, อปฺเปกจฺเจ อวิหานํ เทวานํ สหพฺยตํ อุปปชฺชนฺติ, อปฺเปกจฺเจ อตปฺปานํ เทวานํ สหพฺยตํ อุปปชฺชนฺติ, อปฺเปกจฺเจ สุทสฺสานํ เทวานํ สหพฺยตํ อุปปชฺชนฺติ, อปฺเปกจฺเจ สุทสฺสีนํ เทวานํ สหพฺยตํ อุปปชฺชนฺติ, อปฺเปกจฺเจ อกนิฏฺานํ เทวานํ สหพฺยตํ อุปปชฺชนฺติ, อปฺเปกจฺเจ อากาสานฺจายตนูปคานํ เทวานํ สหพฺยตํ อุปปชฺชนฺติ, อปฺเปกจฺเจ วิฺาณฺจายตนูปคานํ เทวานํ สหพฺยตํ ¶ อุปปชฺชนฺติ, อปฺเปกจฺเจ อากิฺจฺายตนูปคานํ เทวานํ สหพฺยตํ อุปปชฺชนฺติ, อปฺเปกจฺเจ เนวสฺานาสฺายตนูปคานํ เทวานํ สหพฺยตํ อุปปชฺชนฺติ.
อสฺสตฺตานฺจ เวหปฺผลานฺจ เทวานํ กิตฺตกํ อายุปฺปมาณํ? ปฺจกปฺปสตานิ.
อวิหานํ เทวานํ กิตฺตกํ อายุปฺปมาณํ? กปฺปสหสฺสํ.
อตปฺปานํ เทวานํ กิตฺตกํ อายุปฺปมาณํ? ทฺเว กปฺปสหสฺสานิ.
สุทสฺสานํ เทวานํ กิตฺตกํ อายุปฺปมาณํ? จตฺตาริ กปฺปสหสฺสานิ.
สุทสฺสีนํ เทวานํ กิตฺตกํ อายุปฺปมาณํ? อฏฺ กปฺปสหสฺสานิ.
อกนิฏฺานํ เทวานํ กิตฺตกํ อายุปฺปมาณํ? โสฬส กปฺปสหสฺสานิ.
๑๐๒๘. อากาสานฺจายตนูปคานํ เทวานํ กิตฺตกํ อายุปฺปมาณํ? วีสติ กปฺปสหสฺสานิ.
วิฺาณฺจายตนูปคานํ ¶ ¶ เทวานํ กิตฺตกํ อายุปฺปมาณํ? จตฺตารีส กปฺปสหสฺสานิ.
อากิฺจฺายตนูปคานํ ¶ เทวานํ กิตฺตกํ อายุปฺปมาณํ? สฏฺิ กปฺปสหสฺสานิ.
เนวสฺานาสฺายตนูปคานํ เทวานํ กิตฺตกํ อายุปฺปมาณํ? จตุราสีติ กปฺปสหสฺสานีติ.
๑๐๒๙. อุกฺขิตฺตา ปฺุเตเชน, กามรูปคตึ คตา.
ภวคฺคตมฺปิ [ภวคฺคํ วาปิ (สฺยา.)] สมฺปตฺตา, ปุนาคจฺฉนฺติ [ปุน คจฺฉนฺติ (สฺยา.)] ทุคฺคตึ.
ตาว ทีฆายุกา สตฺตา, จวนฺติ อายุสงฺขยา;
นตฺถิ โกจิ ภโว นิจฺโจ, อิติ วุตฺตํ มเหสินา.
ตสฺมา หิ ธีรา นิปกา, นิปุณา อตฺถจินฺตกา;
ชรามรณโมกฺขาย, ภาเวนฺติ มคฺคมุตฺตมํ.
ภาวยิตฺวา ¶ สุจึ มคฺคํ, นิพฺพาโนคธคามินํ;
สพฺพาสเว ปริฺาย, ปรินิพฺพนฺติ อนาสวาติ.
๗. อภิฺเยฺยาทิวาโร
๑๐๓๐. ปฺจนฺนํ ขนฺธานํ กติ อภิฺเยฺยา, กติ ปริฺเยฺยา, กติ ปหาตพฺพา, กติ ภาเวตพฺพา, กติ สจฺฉิกาตพฺพา, กติ น ปหาตพฺพา, น ภาเวตพฺพา, น สจฺฉิกาตพฺพา…เป… สตฺตนฺนํ จิตฺตานํ กติ อภิฺเยฺยา, กติ ปริฺเยฺยา, กติ ปหาตพฺพา, กติ ภาเวตพฺพา, กติ สจฺฉิกาตพฺพา, กติ น ปหาตพฺพา น ภาเวตพฺพา น สจฺฉิกาตพฺพา?
๑๐๓๑. รูปกฺขนฺโธ อภิฺเยฺโย ปริฺเยฺโย น ปหาตพฺโพ น ภาเวตพฺโพ น สจฺฉิกาตพฺโพ. จตฺตาโร ขนฺธา อภิฺเยฺยา ปริฺเยฺยา, สิยา ปหาตพฺพา, สิยา ภาเวตพฺพา, สิยา สจฺฉิกาตพฺพา, สิยา น ปหาตพฺพา น ภาเวตพฺพา น สจฺฉิกาตพฺพา.
ทสายตนา ¶ ¶ อภิฺเยฺยา ปริฺเยฺยา น ปหาตพฺพา น ภาเวตพฺพา น สจฺฉิกาตพฺพา. ทฺเว อายตนา อภิฺเยฺยา ปริฺเยฺยา, สิยา ปหาตพฺพา, สิยา ภาเวตพฺพา, สิยา สจฺฉิกาตพฺพา, สิยา น ปหาตพฺพา น ภาเวตพฺพา น สจฺฉิกาตพฺพา.
โสฬส ธาตุโย อภิฺเยฺยา ปริฺเยฺยา น ปหาตพฺพา น ภาเวตพฺพา น สจฺฉิกาตพฺพา. ทฺเว ธาตุโย อภิฺเยฺยา ปริฺเยฺยา, สิยา ปหาตพฺพา, สิยา ภาเวตพฺพา, สิยา สจฺฉิกาตพฺพา, สิยา น ปหาตพฺพา น ภาเวตพฺพา น สจฺฉิกาตพฺพา.
สมุทยสจฺจํ อภิฺเยฺยํ ปริฺเยฺยํ ปหาตพฺพํ น ¶ ภาเวตพฺพํ น สจฺฉิกาตพฺพํ. มคฺคสจฺจํ อภิฺเยฺยํ ปริฺเยฺยํ น ปหาตพฺพํ ภาเวตพฺพํ น สจฺฉิกาตพฺพํ ¶ . นิโรธสจฺจํ อภิฺเยฺยํ ปริฺเยฺยํ น ปหาตพฺพํ น ภาเวตพฺพํ สจฺฉิกาตพฺพํ. ทุกฺขสจฺจํ อภิฺเยฺยํ ปริฺเยฺยํ, สิยา ปหาตพฺพํ, น ภาเวตพฺพํ, น สจฺฉิกาตพฺพํ, สิยา น ปหาตพฺพํ.
นวินฺทฺริยา อภิฺเยฺยา ปริฺเยฺยา น ปหาตพฺพา น ภาเวตพฺพา น สจฺฉิกาตพฺพา. โทมนสฺสินฺทฺริยํ อภิฺเยฺยํ ปริฺเยฺยํ ปหาตพฺพํ น ภาเวตพฺพํ น สจฺฉิกาตพฺพํ. อนฺาตฺสฺสามีตินฺทฺริยํ อภิฺเยฺยํ ปริฺเยฺยํ น ปหาตพฺพํ ภาเวตพฺพํ น สจฺฉิกาตพฺพํ. อฺินฺทฺริยํ อภิฺเยฺยํ ปริฺเยฺยํ น ปหาตพฺพํ, สิยา ภาเวตพฺพํ, สิยา สจฺฉิกาตพฺพํ. อฺาตาวินฺทฺริยํ อภิฺเยฺยํ ปริฺเยฺยํ น ปหาตพฺพํ น ภาเวตพฺพํ สจฺฉิกาตพฺพํ. ตีณินฺทฺริยา อภิฺเยฺยา ปริฺเยฺยา น ปหาตพฺพา, สิยา ภาเวตพฺพา, สิยา สจฺฉิกาตพฺพา, สิยา น ภาเวตพฺพา, สจฺฉิกาตพฺพา. ฉ อินฺทฺริยา อภิฺเยฺยา ปริฺเยฺยา, สิยา ปหาตพฺพา, สิยา ภาเวตพฺพา, สิยา สจฺฉิกาตพฺพา, สิยา น ปหาตพฺพา น ภาเวตพฺพา น สจฺฉิกาตพฺพา.
ตโย อกุสลเหตู อภิฺเยฺยา ปริฺเยฺยา ปหาตพฺพา น ภาเวตพฺพา น สจฺฉิกาตพฺพา. ตโย กุสลเหตู อภิฺเยฺยา ปริฺเยฺยา น ปหาตพฺพา, สิยา ภาเวตพฺพา, น สจฺฉิกาตพฺพา, สิยา น ภาเวตพฺพา. ตโย อพฺยากตเหตู อภิฺเยฺยา ปริฺเยฺยา น ปหาตพฺพา น ภาเวตพฺพา, สิยา สจฺฉิกาตพฺพา ¶ , สิยา น สจฺฉิกาตพฺพา.
กพฬีกาโร ¶ ¶ อาหาโร อภิฺเยฺโย ปริฺเยฺโย น ปหาตพฺโพ น ภาเวตพฺโพ น สจฺฉิกาตพฺโพ. ตโย อาหารา อภิฺเยฺยา ปริฺเยฺยา, สิยา ปหาตพฺพา, สิยา ภาเวตพฺพา, สิยา สจฺฉิกาตพฺพา, สิยา น ปหาตพฺพา น ภาเวตพฺพา น สจฺฉิกาตพฺพา.
ฉ ผสฺสา อภิฺเยฺยา ปริฺเยฺยา น ปหาตพฺพา น ภาเวตพฺพา น สจฺฉิกาตพฺพา. มโนวิฺาณธาตุสมฺผสฺโส อภิฺเยฺโย ปริฺเยฺโย, สิยา ปหาตพฺโพ, สิยา ภาเวตพฺโพ, สิยา สจฺฉิกาตพฺโพ, สิยา น ปหาตพฺโพ น ภาเวตพฺโพ น สจฺฉิกาตพฺโพ.
ฉ เวทนา…เป… ฉ สฺา… ฉ เจตนา… ฉ จิตฺตา อภิฺเยฺยา ปริฺเยฺยา น ปหาตพฺพา น ภาเวตพฺพา น สจฺฉิกาตพฺพา. มโนวิฺาณธาตุ อภิฺเยฺยา ปริฺเยฺยา, สิยา ปหาตพฺพา, สิยา ภาเวตพฺพา, สิยา สจฺฉิกาตพฺพา ¶ , สิยา น ปหาตพฺพา น ภาเวตพฺพา น สจฺฉิกาตพฺพา.
๘. สารมฺมณานารมฺมณวาโร
๑๐๓๒. ปฺจนฺนํ ขนฺธานํ กติ สารมฺมณา, กติ อนารมฺมณา…เป… สตฺตนฺนํ จิตฺตานํ กติ สารมฺมณา, กติ อนารมฺมณา?
๑๐๓๓. รูปกฺขนฺโธ อนารมฺมโณ. จตฺตาโร ขนฺธา สารมฺมณา.
ทสายตนา อนารมฺมณา. มนายตนํ สารมฺมณํ. ธมฺมายตนํ สิยา สารมฺมณํ, สิยา อนารมฺมณํ.
ทส ธาตุโย อนารมฺมณา. สตฺต ธาตุโย สารมฺมณา. ธมฺมธาตุ สิยา สารมฺมณา, สิยา อนารมฺมณา.
ทฺเว ¶ สจฺจา สารมฺมณา. นิโรธสจฺจํ อนารมฺมณํ. ทุกฺขสจฺจํ สิยา สารมฺมณํ, สิยา อนารมฺมณํ.
สตฺตินฺทฺริยา ¶ อนารมฺมณา. จุทฺทสินฺทฺริยา สารมฺมณา. ชีวิตินฺทฺริยํ สิยา สารมฺมณํ, สิยา อนารมฺมณํ. นว เหตู สารมฺมณา. กพฬีกาโร อาหาโร อนารมฺมโณ. ตโย อาหารา สารมฺมณา. สตฺต ผสฺสา… สตฺต เวทนา… สตฺต สฺา… สตฺต เจตนา… สตฺต จิตฺตา สารมฺมณา.
๑๐๓๔. ปฺจนฺนํ ¶ ขนฺธานํ กติ สารมฺมณารมฺมณา, กติ อนารมฺมณารมฺมณา…เป… สตฺตนฺนํ จิตฺตานํ กติ สารมฺมณารมฺมณา, กติ อนารมฺมณารมฺมณา?
๑๐๓๕. รูปกฺขนฺโธ อนารมฺมโณ. จตฺตาโร ขนฺธา สิยา สารมฺมณารมฺมณา, สิยา อนารมฺมณารมฺมณา.
ทสายตนา อนารมฺมณา. มนายตนํ สิยา สารมฺมณารมฺมณํ, สิยา อนารมฺมณารมฺมณํ. ธมฺมายตนํ สิยา สารมฺมณารมฺมณํ, สิยา อนารมฺมณารมฺมณํ, สิยา อนารมฺมณํ.
ทส ธาตุโย อนารมฺมณา. ฉ ธาตุโย อนารมฺมณารมฺมณา. มโนวิฺาณธาตุ สิยา สารมฺมณารมฺมณา, สิยา อนารมฺมณารมฺมณา. ธมฺมธาตุ สิยา สารมฺมณารมฺมณา, สิยา อนารมฺมณารมฺมณา, สิยา อนารมฺมณา.
นิโรธสจฺจํ อนารมฺมณํ. มคฺคสจฺจํ อนารมฺมณารมฺมณํ. สมุทยสจฺจํ สิยา สารมฺมณารมฺมณํ, สิยา อนารมฺมณารมฺมณํ. ทุกฺขสจฺจํ ¶ สิยา สารมฺมณารมฺมณํ, สิยา อนารมฺมณารมฺมณํ, สิยา อนารมฺมณํ.
สตฺตินฺทฺริยา อนารมฺมณา. ปฺจินฺทฺริยา ¶ อนารมฺมณารมฺมณา. นวินฺทฺริยา สิยา สารมฺมณารมฺมณา, สิยา อนารมฺมณารมฺมณา. ชีวิตินฺทฺริยํ สิยา สารมฺมณารมฺมณํ, สิยา อนารมฺมณารมฺมณํ, สิยา อนารมฺมณํ.
นว เหตู สิยา สารมฺมณารมฺมณา, สิยา อนารมฺมณารมฺมณา. กพฬีกาโร อาหาโร อนารมฺมโณ. ตโย อาหารา สิยา สารมฺมณารมฺมณา, สิยา อนารมฺมณารมฺมณา. ฉ ผสฺสา อนารมฺมณารมฺมณา ¶ . มโนวิฺาณธาตุสมฺผสฺโส สิยา สารมฺมณารมฺมโณ สิยา อนารมฺมณารมฺมโณ. ฉ เวทนา… ฉ สฺา… ฉ เจตนา… ฉ จิตฺตา อนารมฺมณารมฺมณา. มโนวิฺาณธาตุ สิยา สารมฺมณารมฺมณา, สิยา อนารมฺมณารมฺมณา.
๙. ทิฏฺสุตาทิทสฺสนวาโร
๑๐๓๖. ปฺจนฺนํ ขนฺธานํ กติ ทิฏฺา, กติ สุตา, กติ มุตา, กติ วิฺาตา, กติ น ทิฏฺา น สุตา น มุตา น วิฺาตา…เป… สตฺตนฺนํ จิตฺตานํ กติ ¶ ทิฏฺา, กติ สุตา, กติ มุตา, กติ วิฺาตา, กติ น ทิฏฺา น สุตา น มุตา น วิฺาตา?
๑๐๓๗. รูปกฺขนฺโธ สิยา ทิฏฺโ, สิยา สุโต, สิยา มุโต, สิยา วิฺาโต, สิยา น ทิฏฺโ น สุโต น มุโต, วิฺาโต. จตฺตาโร ขนฺธา น ทิฏฺา น สุตา น มุตา, วิฺาตา.
รูปายตนํ ทิฏฺํ, น สุตํ น มุตํ, วิฺาตํ. สทฺทายตนํ น ทิฏฺํ, สุตํ, น มุตํ, วิฺาตํ. คนฺธายตนํ… รสายตนํ… โผฏฺพฺพายตนํ น ทิฏฺํ น สุตํ, มุตํ, วิฺาตํ. สตฺตายตนา น ทิฏฺา น สุตา น ¶ มุตา, วิฺาตา.
รูปธาตุ ทิฏฺา, น สุตา น มุตา, วิฺาตา. สทฺทธาตุ น ทิฏฺา, สุตา, น มุตา, วิฺาตา. คนฺธธาตุ… รสธาตุ… โผฏฺพฺพธาตุ น ทิฏฺา น สุตา, มุตา, วิฺาตา. เตรส ธาตุโย น ทิฏฺา น สุตา น มุตา, วิฺาตา.
ตีณิ สจฺจานิ น ทิฏฺา น สุตา น มุตา, วิฺาตา. ทุกฺขสจฺจํ สิยา ทิฏฺํ, สิยา สุตํ, สิยา มุตํ, สิยา วิฺาตํ, สิยา น ทิฏฺํ น สุตํ น มุตํ, วิฺาตํ.
พาวีสตินฺทฺริยา น ทิฏฺา น สุตา น มุตา, วิฺาตา. นว เหตู น ทิฏฺา น สุตา น มุตา, วิฺาตา. จตฺตาโร อาหารา น ทิฏฺา น สุตา น มุตา, วิฺาตา. สตฺต ¶ ผสฺสา ¶ น ทิฏฺา น สุตา น มุตา, วิฺาตา. สตฺต เวทนา… สตฺต สฺา… สตฺต เจตนา… สตฺต จิตฺตา น ทิฏฺา น สุตา น มุตา, วิฺาตา.
๑๐. ติกาทิทสฺสนวาโร
๑. กุสลตฺติกํ
๑๐๓๘. ปฺจนฺนํ ขนฺธานํ กติ กุสลา, กติ อกุสลา, กติ อพฺยากตา…เป… สตฺตนฺนํ จิตฺตานํ กติ กุสลา, กติ อกุสลา, กติ อพฺยากตา?
รูปกฺขนฺโธ อพฺยากโต. จตฺตาโร ขนฺธา สิยา กุสลา, สิยา อกุสลา, สิยา อพฺยากตา. ทสายตนา อพฺยากตา. ทฺวายตนา สิยา กุสลา, สิยา อกุสลา, สิยา อพฺยากตา. โสฬส ธาตุโย ¶ อพฺยากตา. ทฺเว ธาตุโย สิยา กุสลา, สิยา อกุสลา, สิยา อพฺยากตา. สมุทยสจฺจํ อกุสลํ. มคฺคสจฺจํ กุสลํ. นิโรธสจฺจํ อพฺยากตํ. ทุกฺขสจฺจํ สิยา กุสลํ, สิยา อกุสลํ, สิยา อพฺยากตํ.
ทสินฺทฺริยา ¶ อพฺยากตา. โทมนสฺสินฺทฺริยํ อกุสลํ. อนฺาตฺสฺสามีตินฺทฺริยํ กุสลํ. จตฺตารินฺทฺริยา สิยา กุสลา, สิยา อพฺยากตา. ฉ อินฺทฺริยา สิยา กุสลา, สิยา อกุสลา, สิยา อพฺยากตา.
ตโย กุสลเหตู กุสลา. ตโย อกุสลเหตู อกุสลา. ตโย อพฺยากตเหตู อพฺยากตา. กพฬีกาโร อาหาโร อพฺยากโต. ตโย อาหารา สิยา กุสลา, สิยา อกุสลา, สิยา อพฺยากตา. ฉ ผสฺสา อพฺยากตา. มโนวิฺาณธาตุสมฺผสฺโส สิยา กุสโล, สิยา อกุสโล, สิยา อพฺยากโต. ฉ เวทนา… ฉ สฺา… ฉ เจตนา… ฉ จิตฺตา อพฺยากตา. มโนวิฺาณธาตุ สิยา กุสลา, สิยา อกุสลา, สิยา อพฺยากตา.
๒. เวทนาติกํ
๑๐๓๙. ปฺจนฺนํ ¶ ขนฺธานํ กติ สุขาย เวทนาย สมฺปยุตฺตา, กติ ทุกฺขาย เวทนาย สมฺปยุตฺตา, กติ อทุกฺขมสุขาย เวทนาย สมฺปยุตฺตา…เป… สตฺตนฺนํ จิตฺตานํ กติ สุขาย เวทนาย สมฺปยุตฺตา, กติ ทุกฺขาย เวทนาย สมฺปยุตฺตา, กติ อทุกฺขมสุขาย เวทนาย สมฺปยุตฺตา?
ทฺเว ขนฺธา น วตฺตพฺพา สุขาย เวทนาย สมฺปยุตฺตาติปิ, ทุกฺขาย เวทนาย สมฺปยุตฺตาติปิ, อทุกฺขมสุขาย เวทนาย สมฺปยุตฺตาติปิ. ตโย ขนฺธา สิยา สุขาย เวทนาย สมฺปยุตฺตา, สิยา ทุกฺขาย เวทนาย สมฺปยุตฺตา, สิยา อทุกฺขมสุขาย เวทนาย สมฺปยุตฺตา.
ทสายตนา ¶ น วตฺตพฺพา สุขาย เวทนาย สมฺปยุตฺตาติปิ, ทุกฺขาย เวทนาย สมฺปยุตฺตาติปิ, อทุกฺขมสุขาย เวทนาย สมฺปยุตฺตาติปิ. มนายตนํ สิยา ¶ สุขาย เวทนาย สมฺปยุตฺตํ, สิยา ทุกฺขาย เวทนาย สมฺปยุตฺตํ, สิยา อทุกฺขมสุขาย เวทนาย สมฺปยุตฺตํ. ธมฺมายตนํ สิยา สุขาย เวทนาย สมฺปยุตฺตํ, สิยา ทุกฺขาย เวทนาย สมฺปยุตฺตํ, สิยา อทุกฺขมสุขาย เวทนาย สมฺปยุตฺตํ, สิยา น วตฺตพฺพํ สุขาย เวทนาย ¶ สมฺปยุตฺตนฺติปิ, ทุกฺขาย เวทนาย สมฺปยุตฺตนฺติปิ, อทุกฺขมสุขาย เวทนาย สมฺปยุตฺตนฺติปิ.
ทส ธาตุโย น วตฺตพฺพา สุขาย เวทนาย สมฺปยุตฺตาติปิ, ทุกฺขาย เวทนาย สมฺปยุตฺตาติปิ, อทุกฺขมสุขาย เวทนาย สมฺปยุตฺตาติปิ. ปฺจ ธาตุโย อทุกฺขมสุขาย เวทนาย สมฺปยุตฺตา, กายวิฺาณธาตุ สิยา สุขาย เวทนาย สมฺปยุตฺตา, สิยา ทุกฺขาย เวทนาย สมฺปยุตฺตา. มโนวิฺาณธาตุ สิยา สุขาย เวทนาย สมฺปยุตฺตา, สิยา ทุกฺขาย เวทนาย สมฺปยุตฺตา, สิยา อทุกฺขมสุขาย เวทนาย สมฺปยุตฺตา. ธมฺมธาตุ สิยา สุขาย เวทนาย สมฺปยุตฺตา, สิยา ทุกฺขาย เวทนาย สมฺปยุตฺตา, สิยา อทุกฺขมสุขาย เวทนาย สมฺปยุตฺตา, สิยา น วตฺตพฺพา สุขาย เวทนาย สมฺปยุตฺตาติปิ, ทุกฺขาย เวทนาย สมฺปยุตฺตาติปิ, อทุกฺขมสุขาย เวทนาย สมฺปยุตฺตาติปิ.
ทฺเว ¶ สจฺจา สิยา สุขาย เวทนาย สมฺปยุตฺตา, สิยา อทุกฺขมสุขาย เวทนาย สมฺปยุตฺตา. นิโรธสจฺจํ น วตฺตพฺพํ สุขาย เวทนาย สมฺปยุตฺตนฺติปิ, ทุกฺขาย เวทนาย สมฺปยุตฺตนฺติปิ, อทุกฺขมสุขาย เวทนาย สมฺปยุตฺตนฺติปิ. ทุกฺขสจฺจํ สิยา สุขาย เวทนาย สมฺปยุตฺตํ, สิยา ทุกฺขาย เวทนาย สมฺปยุตฺตํ, สิยา อทุกฺขมสุขาย เวทนาย ¶ สมฺปยุตฺตํ, สิยา น วตฺตพฺพํ สุขาย เวทนาย สมฺปยุตฺตนฺติปิ, ทุกฺขาย เวทนาย สมฺปยุตฺตนฺติปิ, อทุกฺขมสุขาย เวทนาย สมฺปยุตฺตนฺติปิ.
ทฺวาทสินฺทฺริยา น วตฺตพฺพา สุขาย เวทนาย สมฺปยุตฺตาติปิ, ทุกฺขาย เวทนาย สมฺปยุตฺตาติปิ, อทุกฺขมสุขาย เวทนาย สมฺปยุตฺตาติปิ. ฉ อินฺทฺริยา สิยา สุขาย เวทนาย สมฺปยุตฺตา, สิยา อทุกฺขมสุขาย เวทนาย สมฺปยุตฺตา. ตีณินฺทฺริยา สิยา สุขาย เวทนาย สมฺปยุตฺตา, สิยา ทุกฺขาย เวทนาย สมฺปยุตฺตา ¶ , สิยา อทุกฺขมสุขาย เวทนาย สมฺปยุตฺตา. ชีวิตินฺทฺริยํ สิยา สุขาย เวทนาย สมฺปยุตฺตํ, สิยา ทุกฺขาย เวทนาย สมฺปยุตฺตํ, สิยา อทุกฺขมสุขาย เวทนาย สมฺปยุตฺตํ, สิยา น วตฺตพฺพํ สุขาย เวทนาย สมฺปยุตฺตนฺติปิ, ทุกฺขาย เวทนาย สมฺปยุตฺตนฺติปิ, อทุกฺขมสุขาย เวทนาย สมฺปยุตฺตนฺติปิ.
โทโส ¶ อกุสลเหตุ ทุกฺขาย เวทนาย สมฺปยุตฺโต. สตฺต เหตู สิยา สุขาย เวทนาย สมฺปยุตฺตา, สิยา อทุกฺขมสุขาย เวทนาย สมฺปยุตฺตา. โมโห อกุสลเหตุ สิยา สุขาย เวทนาย สมฺปยุตฺโต, สิยา ทุกฺขาย เวทนาย สมฺปยุตฺโต, สิยา ทุกฺขมสุขาย เวทนาย สมฺปยุตฺโต.
กพฬีกาโร อาหาโร น วตฺตพฺโพ สุขาย เวทนาย สมฺปยุตฺโตติ ปิ, ทุกฺขาย เวทนาย สมฺปยุตฺโตติปิ, อทุกฺขมสุขาย เวทนาย สมฺปยุตฺโตติปิ. ตโย อาหารา สิยา สุขาย เวทนาย สมฺปยุตฺตา, สิยา ทุกฺขาย เวทนาย สมฺปยุตฺตา, สิยา อทุกฺขมสุขาย เวทนาย สมฺปยุตฺตา.
ปฺจ ผสฺสา อทุกฺขมสุขาย เวทนาย สมฺปยุตฺตา. กายวิฺาณธาตุสมฺผสฺโส สิยา ¶ สุขาย เวทนาย สมฺปยุตฺโต, สิยา ทุกฺขาย เวทนาย สมฺปยุตฺโต. มโนวิฺาณธาตุสมฺผสฺโส สิยา ¶ สุขาย เวทนาย สมฺปยุตฺโต, สิยา ทุกฺขาย เวทนาย สมฺปยุตฺโต, สิยา อทุกฺขมสุขาย เวทนาย สมฺปยุตฺโต.
สตฺต เวทนา น วตฺตพฺพา สุขาย เวทนาย สมฺปยุตฺตาติปิ, ทุกฺขาย เวทนาย สมฺปยุตฺตาติปิ, อทุกฺขมสุขาย เวทนาย สมฺปยุตฺตาติปิ. ปฺจ สฺา… ปฺจ เจตนา… ปฺจ จิตฺตา อทุกฺขมสุขาย เวทนาย สมฺปยุตฺตา, กายวิฺาณธาตุ สิยา สุขาย เวทนาย สมฺปยุตฺตา, สิยา ทุกฺขาย เวทนาย สมฺปยุตฺตา. มโนวิฺาณธาตุ สิยา สุขาย เวทนาย สมฺปยุตฺตา, สิยา ทุกฺขาย เวทนาย สมฺปยุตฺตา, สิยา อทุกฺขมสุขาย เวทนาย สมฺปยุตฺตา.
๓. วิปากตฺติกํ
๑๐๔๐. ปฺจนฺนํ ขนฺธานํ กติ วิปากา, กติ วิปากธมฺมธมฺมา, กติ เนววิปากนวิปากธมฺมธมฺมา…เป… สตฺตนฺนํ จิตฺตานํ กติ วิปากา, กติ วิปากธมฺมธมฺมา, กติ เนววิปากนวิปากธมฺมธมฺมา?
รูปกฺขนฺโธ เนววิปากนวิปากธมฺมธมฺโม. จตฺตาโร ขนฺธา สิยา วิปากา, สิยา วิปากธมฺมธมฺมา, สิยา เนววิปากนวิปากธมฺมธมฺมา.
ทสายตนา ¶ ¶ เนววิปากนวิปากธมฺมธมฺมา. ทฺวายตนา สิยา วิปากา, สิยา วิปากธมฺมธมฺมา, สิยา เนววิปากนวิปากธมฺมธมฺมา.
ทส ธาตุโย เนววิปากนวิปากธมฺมธมฺมา. ปฺจ ธาตุโย วิปากา. มโนธาตุ สิยา วิปากา, สิยา เนววิปากนวิปากธมฺมธมฺมา. ทฺเว ธาตุโย สิยา วิปากา สิยา วิปากธมฺมธมฺมา, สิยา เนววิปากนวิปากธมฺมธมฺมา.
ทฺเว ¶ สจฺจา วิปากธมฺมธมฺมา. นิโรธสจฺจํ เนววิปากนวิปากธมฺมธมฺมํ. ทุกฺขสจฺจํ สิยา วิปากํ, สิยา วิปากธมฺมธมฺมํ, สิยา เนววิปากนวิปากธมฺมธมฺมํ.
สตฺตินฺทฺริยา ¶ เนววิปากนวิปากธมฺมธมฺมา. ตีณินฺทฺริยา วิปากา. ทฺวินฺทฺริยา วิปากธมฺมธมฺมา. อฺินฺทฺริยํ สิยา วิปากํ, สิยา วิปากธมฺมธมฺมํ. นวินฺทฺริยา สิยา วิปากา, สิยา วิปากธมฺมธมฺมา, สิยา เนววิปากนวิปากธมฺมธมฺมา.
ฉ เหตู วิปากธมฺมธมฺมา. ตโย อพฺยากตเหตู สิยา วิปากา, สิยา เนววิปากนวิปากธมฺมธมฺมา.
กพฬีกาโร อาหาโร เนววิปากนวิปากธมฺมธมฺโม. ตโย อาหารา สิยา วิปากา, สิยา วิปากธมฺมธมฺมา, สิยา เนววิปากนวิปากธมฺมธมฺมา. ปฺจ ผสฺสา วิปากา. มโนธาตุสมฺผสฺโส สิยา วิปาโก, สิยา เนววิปากนวิปากธมฺมธมฺโม. มโนวิฺาณธาตุสมฺผสฺโส สิยา วิปาโก, สิยา วิปากธมฺมธมฺโม, สิยา เนววิปากนวิปากธมฺมธมฺโม. ปฺจ เวทนา… ปฺจ สฺา… ปฺจ เจตนา… ปฺจ จิตฺตา วิปากา. มโนธาตุ สิยา วิปากา, สิยา เนววิปากนวิปากธมฺมธมฺมา. มโนวิฺาณธาตุ สิยา วิปากา, สิยา วิปากธมฺมธมฺมา, สิยา เนววิปากนวิปากธมฺมธมฺมา.
๔. อุปาทินฺนตฺติกํ
๑๐๔๑. ปฺจนฺนํ ขนฺธานํ กติ อุปาทินฺนุปาทานิยา, กติ อนุปาทินฺนุปาทานิยา, กติ อนุปาทินฺนอนุปาทานิยา…เป… สตฺตนฺนํ จิตฺตานํ กติ อุปาทินฺนุปาทานิยา, กติ อนุปาทินฺนุปาทานิยา, กติ อนุปาทินฺนอนุปาทานิยา?
รูปกฺขนฺโธ ¶ สิยา อุปาทินฺนุปาทานิโย, สิยา อนุปาทินฺนุปาทานิโย ¶ ๔. จตฺตาโร ขนฺธา สิยา อุปาทินฺนุปาทานิยา, สิยา อนุปาทินฺนุปาทานิยา, สิยา อนุปาทินฺนอนุปาทานิยา.
ปฺจายตนา ¶ อุปาทินฺนุปาทานิยา. สทฺทายตนํ อนุปาทินฺนุปาทานิยํ. จตฺตาโร อายตนา สิยา อุปาทินฺนุปาทานิยา, สิยา อนุปาทินฺนุปาทานิยา. ทฺวายตนา สิยา อุปาทินฺนุปาทานิยา, สิยา อนุปาทินฺนุปาทานิยา, สิยา อนุปาทินฺนอนุปาทานิยา.
ทส ¶ ธาตุโย อุปาทินฺนุปาทานิยา. สทฺทธาตุ อนุปาทินฺนุปาทานิยา. ปฺจ ธาตุโย สิยา อุปาทินฺนุปาทานิยา, สิยา อนุปาทินฺนุปาทานิยา. ทฺเว ธาตุโย สิยา อุปาทินฺนุปาทานิยา, สิยา อนุปาทินฺนุปาทานิยา, สิยา อนุปาทินฺนอนุปาทานิยา.
สมุทยสจฺจํ อนุปาทินฺนุปาทานิยํ. ทฺเว สจฺจา อนุปาทินฺนอนุปาทานิยา. ทุกฺขสจฺจํ สิยา อุปาทินฺนุปาทานิยํ, สิยา อนุปาทินฺนุปาทานิยํ.
นวินฺทฺริยา อุปาทินฺนุปาทานิยา. โทมนสฺสินฺทฺริยํ อนุปาทินฺนุปาทานิยํ. ตีณินฺทฺริยา อนุปาทินฺนอนุปาทานิยา. นวินฺทฺริยา สิยา อุปาทินฺนุปาทานิยา, สิยา อนุปาทินฺนุปาทานิยา, สิยา อนุปาทินฺนอนุปาทานิยา. ตโย อกุสลเหตู อนุปาทินฺนุปาทานิยา. ตโย กุสลเหตู สิยา อนุปาทินฺนุปาทานิยา, สิยา อนุปาทินฺนอนุปาทานิยา. ตโย อพฺยากตเหตู สิยา อุปาทินฺนุปาทานิยา, สิยา อนุปาทินฺนุปาทานิยา, สิยา อนุปาทินฺนอนุปาทานิยา.
กพฬีกาโร อาหาโร สิยา อุปาทินฺนุปาทานิโย, สิยา อนุปาทินฺนุปาทานิโย. ตโย อาหารา สิยา อุปาทินฺนุปาทานิยา, สิยา อนุปาทินฺนุปาทานิยา, สิยา อนุปาทินฺนอนุปาทานิยา ¶ .
ปฺจ ผสฺสา อุปาทินฺนุปาทานิยา. มโนธาตุสมฺผสฺโส สิยา อุปาทินฺนุปาทานิโย, สิยา อนุปาทินฺนุปาทานิโย. มโนวิฺาณธาตุสมฺผสฺโส สิยา อุปาทินฺนุปาทานิโย, สิยา อนุปาทินฺนุปาทานิโย, สิยา อนุปาทินฺนอนุปาทานิโย. ปฺจ เวทนา… ปฺจ สฺา… ปฺจ เจตนา… ปฺจ จิตฺตา อุปาทินฺนุปาทานิยา. มโนธาตุ สิยา อุปาทินฺนุปาทานิยา, สิยา อนุปาทินฺนุปาทานิยา. มโนวิฺาณธาตุ สิยา อุปาทินฺนุปาทานิยา, สิยา อนุปาทินฺนุปาทานิยา, สิยา อนุปาทินฺนอนุปาทานิยา.
๕. วิตกฺกตฺติกํ
๑๐๔๒. ปฺจนฺนํ ¶ ขนฺธานํ กติ สวิตกฺกสวิจารา, กติ อวิตกฺกวิจารมตฺตา, กติ ¶ อวิตกฺกอวิจารา…เป… สตฺตนฺนํ จิตฺตานํ กติ สวิตกฺกสวิจารา, กติ อวิตกฺกวิจารมตฺตา, กติ อวิตกฺกอวิจารา?
รูปกฺขนฺโธ อวิตกฺกอวิจาโร. ตโย ขนฺธา สิยา สวิตกฺกสวิจารา, สิยา อวิตกฺกวิจารมตฺตา, สิยา อวิตกฺกอวิจารา. สงฺขารกฺขนฺโธ สิยา สวิตกฺกสวิจาโร, สิยา อวิตกฺกวิจารมตฺโต, สิยา อวิตกฺกอวิจาโร สิยา น วตฺตพฺโพ สวิตกฺกสวิจาโรติปิ ¶ , อวิตกฺกวิจารมตฺโตติปิ, อวิตกฺกอวิจาโรติปิ.
ทสายตนา อวิตกฺกอวิจารา. มนายตนํ สิยา สวิตกฺกสวิจารํ, สิยา อวิตกฺกวิจารมตฺตํ, สิยา อวิตกฺกอวิจารํ. ธมฺมายตนํ สิยา สวิตกฺกสวิจารํ, สิยา อวิตกฺกวิจารมตฺตํ, สิยา อวิตกฺกอวิจารํ, สิยา น วตฺตพฺพํ สวิตกฺกสวิจารนฺติปิ, อวิตกฺกวิจารมตฺตนฺติปิ, อวิตกฺกอวิจารนฺติปิ.
ปนฺนรส ธาตุโย อวิตกฺกอวิจารา. มโนธาตุ ¶ สวิตกฺกสวิจารา. มโนวิฺาณธาตุ สิยา สวิตกฺกสวิจารา, สิยา อวิตกฺกวิจารมตฺตา, สิยา อวิตกฺกอวิจารา. ธมฺมธาตุ สิยา สวิตกฺกสวิจารา, สิยา อวิตกฺกวิจารมตฺตา, สิยา อวิตกฺกอวิจารา, สิยา น วตฺตพฺพา สวิตกฺกสวิจาราติปิ, อวิตกฺกวิจารมตฺตาติปิ, อวิตกฺกอวิจาราติปิ.
สมุทยสจฺจํ สวิตกฺกสวิจารํ. นิโรธสจฺจํ อวิตกฺกอวิจารํ. มคฺคสจฺจํ สิยา สวิตกฺกสวิจารํ, สิยา อวิตกฺกวิจารมตฺตํ, สิยา อวิตกฺกอวิจารํ. ทุกฺขสจฺจํ สิยา สวิตกฺกสวิจารํ, สิยา อวิตกฺกวิจารมตฺตํ, สิยา อวิตกฺกอวิจารํ, สิยา น วตฺตพฺพํ สวิตกฺกสวิจารนฺติปิ, อวิตกฺกวิจารมตฺตนฺติปิ, อวิตกฺกอวิจารนฺติปิ.
นวินฺทฺริยา อวิตกฺกอวิจารา. โทมนสฺสินฺทฺริยํ สวิตกฺกสวิจารํ. อุเปกฺขินฺทฺริยํ สิยา สวิตกฺกสวิจารํ, สิยา อวิตกฺกอวิจารํ. เอกาทสินฺทฺริยา สิยา สวิตกฺกสวิจารา, สิยา อวิตกฺกวิจารมตฺตา, สิยา อวิตกฺกอวิจารา.
ตโย ¶ ¶ อกุสลเหตู สวิตกฺกสวิจารา. ฉ เหตู สิยา สวิตกฺกสวิจารา, สิยา อวิตกฺกวิจารมตฺตา, สิยา อวิตกฺกอวิจารา. กพฬีกาโร อาหาโร อวิตกฺกอวิจาโร. ตโย อาหารา สิยา สวิตกฺกสวิจารา, สิยา อวิตกฺกวิจารมตฺตา, สิยา อวิตกฺกอวิจารา. ปฺจ ผสฺสา อวิตกฺกอวิจารา. มโนธาตุสมฺผสฺโส สวิตกฺกสวิจาโร. มโนวิฺาณธาตุสมฺผสฺโส สิยา สวิตกฺกสวิจาโร, สิยา อวิตกฺกวิจารมตฺโต, สิยา อวิตกฺกอวิจาโร. ปฺจ เวทนา… ปฺจ สฺา… ปฺจ เจตนา… ปฺจ จิตฺตา อวิตกฺกอวิจารา มโนธาตุ สวิตกฺกสวิจารา ¶ , มโนวิฺาณธาตุ สิยา สวิตกฺกสวิจารา, สิยา อวิตกฺกวิจารมตฺตา, สิยา อวิตกฺกอวิจารา.
(๑) รูปทุกํ
๑๐๔๓. ปฺจนฺนํ ขนฺธานํ กติ รูปา, กติ อรูปา…เป… สตฺตนฺนํ จิตฺตานํ กติ รูปา, กติ อรูปา?
รูปกฺขนฺโธ รูปํ. จตฺตาโร ขนฺธา อรูปา. ทสายตนา ¶ รูปา. มนายตนํ อรูปํ. ธมฺมายตนํ สิยา รูปํ, สิยา อรูปํ. ทส ธาตุโย รูปา. สตฺต ธาตุโย อรูปา. ธมฺมธาตุ สิยา รูปา, สิยา อรูปา. ตีณิ สจฺจานิ อรูปา. ทุกฺขสจฺจํ สิยา รูปํ, สิยา อรูปํ. สตฺตินฺทฺริยา รูปา. จุทฺทสินฺทฺริยา อรูปา. ชีวิตินฺทฺริยํ สิยา รูปํ, สิยา อรูปํ. นว เหตู อรูปา. กพฬีกาโร อาหาโร รูปํ. ตโย อาหารา อรูปา. สตฺต ผสฺสา อรูปา. สตฺต เวทนา… สตฺต สฺา… สตฺต เจตนา สตฺต จิตฺตา อรูปา.
(๒) โลกิยทุกํ
๑๐๔๔. ปฺจนฺนํ ขนฺธานํ กติ โลกิยา, กติ โลกุตฺตรา? ทฺวาทสนฺนํ อายตนานํ กติ โลกิยา, กติ โลกุตฺตรา? อฏฺารสนฺนํ ธาตูนํ กติ โลกิยา, กติ โลกุตฺตรา? จตุนฺนํ สจฺจานํ กติ โลกิยา, กติ โลกุตฺตรา…เป… สตฺตนฺนํ จิตฺตานํ กติ โลกิยา, กติ โลกุตฺตรา?
รูปกฺขนฺโธ โลกิโย. จตฺตาโร ขนฺธา สิยา โลกิยา, สิยา โลกุตฺตรา. ทสายตนา โลกิยา ¶ . ทฺเว อายตนา สิยา โลกิยา ¶ , สิยา โลกุตฺตรา. โสฬส ธาตุโย โลกิยา. ทฺเว ธาตุโย สิยา โลกิยา, สิยา โลกุตฺตรา. ทฺเว สจฺจา โลกิยา. ทฺเว สจฺจา โลกุตฺตรา.
ทสินฺทฺริยา โลกิยา. ตีณินฺทฺริยา โลกุตฺตรา. นวินฺทฺริยา สิยา โลกิยา, สิยา โลกุตฺตรา. ตโย อกุสลเหตู โลกิยา. ฉ เหตู สิยา โลกิยา, สิยา โลกุตฺตรา. กพฬีกาโร อาหาโร โลกิโย. ตโย อาหารา สิยา โลกิยา, สิยา โลกุตฺตรา ¶ . ฉ ผสฺสา โลกิยา. มโนวิฺาณธาตุสมฺผสฺโส สิยา โลกิโย, สิยา โลกุตฺตโร. ฉ เวทนา โลกิยา. มโนวิฺาณธาตุสมฺผสฺสชา เวทนา สิยา โลกิยา, สิยา โลกุตฺตรา. ฉ สฺา โลกิยา. มโนวิฺาณธาตุสมฺผสฺสชา สฺา สิยา โลกิยา, สิยา โลกุตฺตรา. ฉ เจตนา โลกิยา. มโนวิฺาณธาตุสมฺผสฺสชา เจตนา สิยา โลกิยา, สิยา โลกุตฺตรา. ฉ จิตฺตา โลกิยา. มโนวิฺาณธาตุ สิยา โลกิยา, สิยา โลกุตฺตราติ.
อภิฺา ทฺเว สารมฺมณา, ทิฏฺา กุสลเวทนา;
วิปากา จ อุปาทินฺนา, วิตกฺกํ รูปโลกิยาติ.
ธมฺมหทยวิภงฺโค นิฏฺิโต.
วิภงฺคปกรณํ นิฏฺิตํ.