📜
นโม ตสฺส ภควโต อรหโต สมฺมาสมฺพุทฺธสฺส
อภิธมฺมปิฏเก
ปฺจปกรณ-อฏฺกถา
ธาตุกถา-อฏฺกถา
อฏฺารสหิ ¶ ¶ ¶ เภเทหิ, วิภงฺคํ มารภฺชโน;
เทสยิตฺวา มหาวีโร, ยํ ตสฺเสว อนนฺตรํ.
อเทสยิ ธาตุกถํ, ธาตุเภทปฺปกาสโน;
ตสฺสตฺถํ ทีปยิสฺสามิ, ตํ สุณาถ สมาหิตาติ.
๑. มาติกาวณฺณนา
๑. นยมาติกาวณฺณนา
๑. สงฺคโห ¶ อสงฺคโหติอาทีนฺหิ วเสน อิทํ ปกรณํ จุทฺทสวิเธน วิภตฺตนฺติ วุตฺตํ. ตํ สพฺพมฺปิ อุทฺเทสนิทฺเทสโต ทฺวิธา ิตํ. ตตฺถ มาติกา อุทฺเทโส. สา ปฺจวิธา – นยมาติกา, อพฺภนฺตรมาติกา, นยมุขมาติกา, ลกฺขณมาติกา, พาหิรมาติกาติ. ตตฺถ สงฺคโห อสงฺคโห…เป… วิปฺปยุตฺเตน สงฺคหิตํ อสงฺคหิตนฺติ – อยํ จุทฺทสหิ ปเทหิ นิกฺขิตฺตา นยมาติกา นาม. อยฺหิ อิมินา สงฺคหาทิเกน นเยน ธาตุกถา ธมฺมา วิภตฺตาติ ทสฺเสตุํ ปิตตฺตา นยมาติกาติ วุจฺจติ. เอเตสํ ปทานํ มูลภูตตฺตา มูลมาติกาติปิ วตฺตุํ วฏฺฏติ.
๒. อพฺภนฺตรมาติกาวณฺณนา
๒. ปฺจกฺขนฺธา ¶ …เป… มนสิกาโรติ อยํ ปฺจวีสาธิเกน ปทสเตน นิกฺขิตฺตา อพฺภนฺตรมาติกา นาม. อยฺหิ ‘‘สพฺพาปิ ธมฺมสงฺคณี ธาตุกถาย มาติกา’’ติ เอวํ อวตฺวา สงฺคหาทินา นเยน วิภชิตพฺเพ ขนฺธาทิธมฺเม สรูปโต ทสฺเสตฺวา ธาตุกถาย อพฺภนฺตเรเยว ปิตตฺตา อพฺภนฺตรมาติกาติ วุจฺจติ. ขนฺธาทิปทานํ ธมฺมสงฺคณีมาติกาย ¶ อสงฺคหิตตฺตา ปกิณฺณกมาติกาติปิ วตฺตุํ วฏฺฏติ.
๓. นยมุขมาติกาวณฺณนา
๓. ตีหิ สงฺคโห, ตีหิ อสงฺคโห; จตูหิ สมฺปโยโค, จตูหิ วิปฺปโยโคติ อยํ จตูหิ ปเทหิ นิกฺขิตฺตา นยมุขมาติกา นาม. อยฺหิ สพฺเพสุปิ ปฺจกฺขนฺธาทีสุ เจว กุสลตฺติกาทีสุ จ มาติกาธมฺเมสุ, ตีหิ ขนฺธายตนธาตุปเทเหว สงฺคโห จ อสงฺคโห จ โยเชตพฺโพ. ตถา จตูหิ อรูปกฺขนฺเธหิ สมฺปโยโค จ วิปฺปโยโค จ. เอตานิ อิเมสํ สงฺคหาสงฺคหาทีนํ นยานํ มุขานีติ ทสฺเสตุํ ปิตตฺตา นยมุขมาติกาติ วุจฺจติ.
๔. ลกฺขณมาติกาวณฺณนา
๔. สภาโค ¶ , วิสภาโคติ อยํ ทฺวีหิ ปเทหิ นิกฺขิตฺตา ลกฺขณมาติกา นาม. อยฺหิ สภาคลกฺขเณหิ ธมฺเมหิ สงฺคหนโย, วิสภาคลกฺขเณหิ อสงฺคหนโย, ตถา สมฺปโยควิปฺปโยคนโย โยเชตพฺโพติ สภาควิสภาคลกฺขณวเสน สงฺคหาทิลกฺขณํ ทสฺเสตุํ ปิตตฺตา ลกฺขณมาติกาติ วุจฺจติ.
๕. พาหิรมาติกาวณฺณนา
๕. สพฺพาปิ ธมฺมสงฺคณี ธาตุกถาย มาติกาติ อยํ ฉสฏฺิ ติกปทานิ, ทฺเว จ ทุกปทสตานิ สงฺขิปิตฺวา นิกฺขิตฺตา พาหิรมาติกา นาม. อยฺหิ ‘‘ปฺจกฺขนฺธา…เป… มนสิกาโร’’ติ เอวํ ธาตุกถาย อพฺภนฺตเร อวตฺวา ‘‘สพฺพาปิ ธมฺมสงฺคณี’’ติ เอวํ ธาตุกถาย มาติกโต พหิ ปิตตฺตา พาหิรมาติกาติ วุจฺจติ.
เอวํ ¶ มาติกาย ปฺจธา ิตภาวํ วิทิตฺวา อิทานิ ‘สงฺคโห อสงฺคโห’ติอาทีสุ สงฺคโห ตาว ชาติสฺชาติกิริยาคณนวเสน จตุพฺพิโธ. ตตฺถ – ‘‘สพฺเพ ขตฺติยา อาคจฺฉนฺตุ, สพฺเพ พฺราหฺมณา, สพฺเพ เวสฺสา, สพฺเพ สุทฺทา อาคจฺฉนฺตุ’’, ‘‘ยา จาวุโส วิสาข, สมฺมาวาจา, โย จ สมฺมากมฺมนฺโต, โย จ สมฺมาอาชีโว, อิเม ธมฺมา สีลกฺขนฺเธ สงฺคหิตา’’ติ อยํ ชาติสงฺคโห นาม. ‘‘เอกชาติกา อาคจฺฉนฺตู’’ติ วุตฺตฏฺาเน วิย หิ อิธ สพฺเพปิ ชาติยา เอกสงฺคหํ คตา. ‘‘สพฺเพ โกสลกา อาคจฺฉนฺตุ, สพฺเพ มาคธกา, สพฺเพ ภารุกจฺฉกา อาคจฺฉนฺตุ’’, ‘‘โย จาวุโส วิสาข, สมฺมาวายาโม; ยา จ สมฺมาสติ, โย จ สมฺมาสมาธิ, อิเม ธมฺมา ¶ สมาธิกฺขนฺเธ สงฺคหิตา’’ติ (ม. นิ. ๑.๔๖๒) อยํ สฺชาติสงฺคโห นาม. ‘‘เอกฏฺาเน ชาตา สํวฑฺฒา อาคจฺฉนฺตู’’ติ วุตฺตฏฺาเน วิย หิ อิธ สพฺเพปิ สฺชาติาเนน นิวุตฺโถกาเสน เอกสงฺคหํ คตา. ‘‘สพฺเพ หตฺถาโรหา อาคจฺฉนฺตุ, สพฺเพ อสฺสาโรหา, สพฺเพ รถิกา อาคจฺฉนฺตุ’’, ‘‘ยา จาวุโส วิสาข, สมฺมาทิฏฺิ, โย จ สมฺมาสงฺกปฺโป, อิเม ธมฺมา ปฺากฺขนฺเธ สงฺคหิตา’’ติ (ม. นิ. ๑.๔๖๒) อยํ กิริยาสงฺคโห นาม. สพฺเพว เหเต อตฺตโน กิริยากรเณน เอกสงฺคหํ คตา. ‘‘จกฺขายตนํ กตมกฺขนฺธคณนํ คจฺฉตีติ? รูปกฺขนฺธคณนํ คจฺฉตี’’ติ. หฺจิ จกฺขายตนํ รูปกฺขนฺธคณนํ คจฺฉติ, เตน วต เร วตฺตพฺเพ – ‘จกฺขายตนํ รูปกฺขนฺเธน สงฺคหิต’’นฺติ (กถา. ๔๗๑), อยํ ¶ คณนสงฺคโห นาม. อยมิธ อธิปฺเปโต. ตปฺปฏิปกฺเขน อสงฺคโห เวทิตพฺโพ. เตสํ วิกปฺปโต สงฺคหิเตน อสงฺคหิตาทีนิ. เอกุปฺปาเทกนิโรธเอกวตฺถุกเอการมฺมณตาวเสน สมฺปโยโค, ตปฺปฏิปกฺขโต วิปฺปโยโค. เตสํ วิกปฺปโต สมฺปยุตฺเตน วิปฺปยุตฺตาทีนิ. ตทุภยสํสคฺควิกปฺปโต สงฺคหิเตน สมฺปยุตฺตํ วิปฺปยุตฺตนฺติอาทีนิ. ปฺจกฺขนฺธาติอาทีนิ ปน ขนฺธวิภงฺคาทีสุ วุตฺตนเยเนว เวทิตพฺพานิ. ผสฺสาทโย ปเนตฺถ สนฺนิฏฺานวเสน วุตฺตสพฺพจิตฺตุปฺปาทสาธารณโต วุตฺตาติ.
มาติกาวณฺณนา.
๒. นิทฺเทสวณฺณนา
๑. ปมนโย สงฺคหาสงฺคหปทวณฺณนา
๑. ขนฺธปทวณฺณนา
๖. อิทานิ ¶ ปฺจกฺขนฺธาทิวเสน นิกฺขิตฺตมาติกํ ‘สงฺคโห อสงฺคโห’ติอาทีหิ นยมาติกาปเทหิ สทฺธึ โยเชตฺวา ทสฺเสตุํ รูปกฺขนฺโธ กติหิ ขนฺเธหีติอาทินา ¶ นเยน นิทฺเทสวาโร อารทฺโธ. ตตฺถ ยสฺมา ‘‘สงฺคโห อสงฺคโหติอาทิกาย นยมาติกาย ‘‘ตีหิ สงฺคโห, ตีหิ อสงฺคโห’’ติ นยมุขมาติกา ปิตา, ตสฺมา รูปกฺขนฺธาทีนํ สงฺคหํ ทสฺเสตุํ กติหิ ขนฺเธหิ กติหายตเนหิ กติหิ ธาตูหีติ ตีณิ ขนฺธายตนธาตุปทาเนว อุทฺธฏานิ. ‘จตฺตาริ สจฺจานี’ติอาทีสุ เอกมฺปิ น ปรามฏฺํ. ยสฺมา จ ‘‘สภาโค วิสภาโค’’ติ เอวํ ลกฺขณมาติกา ปิตา, ตสฺมา อิมสฺส ปฺหสฺส วิสฺสชฺชเน รูปกฺขนฺโธ เอเกน ขนฺเธนาติอาทิ วุตฺตํ. สภาคา หิ ตสฺส เอเต ขนฺธาทโยติ. ตตฺถ เอเกน ขนฺเธนาติ รูปกฺขนฺเธเนว. ยฺหิ กิฺจิ รูปํ รูปกฺขนฺธสภาคตฺตา รูปกฺขนฺโธตฺเวว สงฺคหํ คจฺฉตีติ รูปกฺขนฺเธเนว คณิตํ, ตํ รูปกฺขนฺเธเนว ปริจฺฉินฺนํ. เอกาทสหายตเนหีติ มนายตนวชฺเชหิ. สพฺโพปิ หิ รูปกฺขนฺโธ ทสายตนานิ ธมฺมายตเนกเทโส จ โหติ, ตสฺมา เอกาทสหายตเนหิ คณิโต ¶ , ปริจฺฉินฺโน. เอกาทสหิ ธาตูหีติ สตฺตวิฺาณธาตุวชฺชาหิ เอกาทสหิ เอตาสุ หิ อปริยาปนฺนํ รูปํ นาม นตฺถิ.
อสงฺคหนยนิทฺเทเส กติหิ อสงฺคหิโตติ สงฺเขเปเนว ปุจฺฉา กตา. วิสฺสชฺชเน ปนสฺส ยสฺมา รูปกฺขนฺธสฺส วิสภาคา จตฺตาโร อรูปกฺขนฺธา, เอกํ มนายตนํ, สตฺต วิฺาณธาตุโย; ตสฺมา จตูหิ ขนฺเธหีติอาทิ วุตฺตํ. อิมินา นเยน สพฺพปเทสุ สงฺคหาสงฺคโห เวทิตพฺโพ. อิมสฺมึ ปน ขนฺธนิทฺเทเส – ‘‘รูปกฺขนฺโธ กติหิ ขนฺเธหี’’ติอาทิมฺหิ ตาว เอกมูลเก สงฺคหนเย สรูเปเนว ทสฺสิตา ปฺจ ปุจฺฉา, ปฺจ วิสฺสชฺชนานิ. อสงฺคหนเย สงฺเขเปน ทสฺสิตา ปฺจ ปุจฺฉา, ปฺจ วิสฺสชฺชนานิ. อิมินา อุปาเยน ทุกมูลกาทีสุปิ ปุจฺฉาวิสฺสชฺชนานิ ¶ เวทิตพฺพานิ. รูปกฺขนฺธมูลกาเยว เจตฺถ ทุกติกจตุกฺกา ทสฺสิตา. ปฺจเก ปน ‘‘รูปกฺขนฺโธ ¶ จ…เป… วิฺาณกฺขนฺโธ จา’’ติ เอวํ เภทโต จ, ‘‘ปฺจกฺขนฺธา กติหิ ขนฺเธหี’’ติ เอวํ อเภทโต จาติ ทฺวิธา ปุจฺฉาวิสฺสชฺชนานิ กตานิ. เอวํ ปาฬินโย เวทิตพฺโพติ.
๒. อายตนปทาทิวณฺณนา
๒๒. อายตนปทนิทฺเทสาทีสุ อายตนปทนิทฺเทเส ตาว จกฺขายตนํ เอเกน ขนฺเธนาติ เอเกน รูปกฺขนฺเธเนว, เอเกน จกฺขายตเนเนว เอกาย จกฺขุธาตุยาว สงฺคหิตนฺติ เวทิตพฺพํ. โสตายตนาทีสุปิ อิมินาว นเยน สงฺคหาสงฺคโห เวทิตพฺโพ. อสงฺขตํ ขนฺธโต เปตฺวาติ เอตฺถ ปน ยสฺมา อสงฺขตํ ธมฺมายตนํ นาม นิพฺพานํ, ตฺจ ขนฺธสงฺคหํ น คจฺฉติ; ตสฺมา ‘ขนฺธโต เปตฺวา’ติ วุตฺตํ. จตูหิ ขนฺเธหีติ รูปเวทนาสฺาสงฺขารกฺขนฺเธหิ. นิพฺพานวชฺชฺหิ ธมฺมายตนํ เอเตหิ สงฺคหิตํ. วิฺาณกฺขนฺเธน ปน เปตฺวา ธมฺมายตนธมฺมธาตุโย เสสายตนธาตูหิ จ ตํ น สงฺคยฺหติ. เตน วุตฺตํ – ‘‘เอเกน ขนฺเธน, เอกาทสหายตเนหิ, สตฺตรสหิ ธาตูหิ อสงฺคหิต’’นฺติ. ยถา จ เต เหฏฺา รูปกฺขนฺธมูลกา, เอวมิธาปิ จกฺขายตนมูลกาว นยา เวทิตพฺพา. ทุกมตฺตเมว ปน ปาฬิยํ ทสฺเสตฺวา ‘‘ทฺวาทสายตนานี’’ติ อเภทโตว ปุจฺฉาวิสฺสชฺชนํ กตํ. ธาตุนิทฺเทเสปิ เอเสว นโย.
๔๐. สจฺจนิทฺเทเส ¶ – สพฺเพปิ ทุกติกจตุกฺกา ปาฬิยํ ทสฺสิตา. ยสฺมา จ ทุกติเกสุ สมุทยสจฺจสทิสเมว มคฺคสจฺเจปิ วิสฺสชฺชนํ, ตสฺมา ตํ สมุทยานนฺตรํ วุตฺตํ.
๕๐. อินฺทฺริยนิทฺเทเส – ชีวิตินฺทฺริยํ ทฺวีหิ ขนฺเธหีติ รูปชีวิตินฺทฺริยํ รูปกฺขนฺเธน, อรูปชีวิตินฺทฺริยํ ¶ สงฺขารกฺขนฺเธน สงฺคหิตํ. เสสํ วุตฺตนยานุสาเรเนว เวทิตพฺพํ. ปาฬิววตฺถานํ ปเนตฺถ อายตนธาตุนิทฺเทสสทิสเมว.
๖. ปฏิจฺจสมุปฺปาทวณฺณนา
๖๑. ปฏิจฺจสมุปฺปาทนิทฺเทเส – ‘‘อวิชฺชา กติหิ ขนฺเธหี’’ติ ปุจฺฉํ อนารภิตฺวา อวิชฺชา เอเกน ขนฺเธนาติ เอวํ วิสฺสชฺชนเมว ทสฺสิตํ. ตตฺถ สงฺขารปจฺจยา วิฺาณนฺติ ปฏิสนฺธิยํ ปวตฺเต จ สพฺพมฺปิ วิปากวิฺาณํ. เตเนวาห ¶ – ‘‘สตฺตหิ ธาตูหิ สงฺคหิต’’นฺติ. นามรูปมฺปิ ปฏิสนฺธิปวตฺติวเสเนว เวทิตพฺพํ. เตเนเวตฺถ สทฺทายตนมฺปิ สงฺคเหตฺวา เอกาทสหายตเนหิ สงฺคโห ทสฺสิโต. ผสฺสาทีสุ ขนฺธเภโท เวทิตพฺโพ. อฺเเนว หิ เอเกน ขนฺเธน ผสฺโส สงฺคหิโต, อฺเน เวทนา, ตณฺหาอุปาทานกมฺมภวา ปน สงฺขารกฺขนฺเธเนว สงฺคหิตา. ภวปทฺเจตฺถ กมฺมภวาทีนํ วเสน เอกาทสธา วิภตฺตํ. ตตฺถ กมฺมภโว ผสฺสาทีหิ สทิสวิสชฺชนตฺตา เตหิ สทฺธึ เอกโต ทสฺสิโต. อุปปตฺติภวกามภวสฺาภวปฺจโวการภวา อฺมฺสทิสวิสฺสชฺชนตฺตา เอกโต ทสฺสิตา. ยสฺมา เจเต อุปาทินฺนกธมฺมาว ตสฺมา ‘‘เอกาทสหายตเนหิ สตฺตรสหิ ธาตูหี’’ติ วุตฺตํ. สทฺทายตนฺหิ อนุปาทินฺนํ, ตํ เอตฺถ น คหิตํ.
๖๘. รูปภวนิทฺเทเส – ปฺจหายตเนหีติ จกฺขุโสตมนรูปธมฺมายตเนหิ. อฏฺหิ ธาตูหีติ จกฺขุโสตจกฺขุวิฺาณโสตวิฺาณรูปธมฺมมโนธาตุมโนวิฺาณธาตูหิ. อรูปภวาทโยปิ ตโย สทิสวิสฺสชฺชนตฺตาว เอกโต ทสฺสิตา. ตถา อสฺาภวเอกโวการภวา. ตตฺถ ทฺวีหายตเนหีติ รูปายตนธมฺมายตเนหิ. ธาตูสุปิ เอเสว นโย. เอกตลวาสิกานฺหิ เสสพฺรหฺมานํ จกฺขุสพฺภาวโต ตสฺสารมฺมณตฺตา ตตฺถ รูปายตนํ อุทฺธฏํ.
๗๑. ชาติ ทฺวีหิ ขนฺเธหีติ รูปชาติ รูปกฺขนฺเธน, อรูปชาติ สงฺขารกฺขนฺเธน. ชรามรเณสุปิ ¶ เอเสว นโย. โสกาทีสุปิ ¶ เอเกน ขนฺเธนาติ โสกทุกฺขโทมนสฺสานิ เวทนากฺขนฺเธน, ปริเทโว รูปกฺขนฺเธน, อุปายาสาทโย สงฺขารกฺขนฺเธนาติ เอวํ ขนฺธวิเสโส เวทิตพฺโพ.
๗๓. อิทฺธิปาโท ทฺวีหีติ สงฺขารวิฺาณกฺขนฺเธหิ, มนายตนธมฺมายตเนหิ, ธมฺมธาตุมโนวิฺาณธาตูหิ จ. ฌานํ ทฺวีหีติ เวทนากฺขนฺธสงฺขารกฺขนฺเธหิ. อปฺปมฺาทโย สทิสวิสฺสชฺชนตฺตา เอกโต นิทฺทิฏฺา. จิตฺตํ ปน เจตนานนฺตรํ นิกฺขิตฺตมฺปิ อสทิสวิสฺสชฺชนตฺตา ปจฺฉา คหิตํ. ตตฺถ อปฺปมฺาทีสุ เอเกน ขนฺเธนาติ เวทนา เวทนากฺขนฺเธน, สฺา สฺากฺขนฺเธน, เสสา สงฺขารกฺขนฺเธน สงฺคหิตาติ เอวํ ขนฺธวิเสโส เวทิตพฺโพ.
๗. ติกปทวณฺณนา
๗๗. เอวํ ¶ อพฺภนฺตรมาติกาย สงฺคหํ ทสฺเสตฺวา อิทานิ พาหิรมาติกาย สงฺคหํ ทสฺเสตุํ กุสลา ธมฺมาติอาทิ อารทฺธํ. ตตฺถ เวทนาตฺติเก ตีหิ ธาตูหีติ กายวิฺาณมโนวิฺาณธมฺมธาตูหิ. สตฺตหิ ธาตูหีติ จกฺขุโสตฆานชิวฺหาวิฺาณธาตูหิ เจว มโนธาตุธมฺมธาตุมโนวิฺาณธาตูหิ จ. วิปากตฺติเก อฏฺหิ ธาตูหีติ กายวิฺาณธาตุยา สทฺธึ ตาหิเยว. วิปากธมฺมธมฺมา ปน สํกิลิฏฺสํกิเลสิเกหิ สทฺธึ สทิสวิสฺสชฺชนตฺตา เอกโต คหิตา. ยถา เจเต, เอวํ สพฺพติกทุกปเทสุ ยํ ยํ ปทํ เยน เยน ปเทน สทฺธึ สทิสวิสฺสชฺชนํ โหติ, ตํ ตํ อุปฺปฏิปาฏิยาปิ เตน เตน สทฺธึ คเหตฺวา วิสฺสชฺชิตํ. ตตฺถ วุตฺตานุสาเรเนว สงฺคหาสงฺคหนโย เวทิตพฺโพติ.
สงฺคหาสงฺคหปทวณฺณนา.
๒. ทุติยนโย สงฺคหิเตนอสงฺคหิตปทวณฺณนา
๑๗๑. อิทานิ ¶ สงฺคหิเตน อสงฺคหิตปทํ ภาเชตุํ จกฺขายตเนนาติอาทิ อารทฺธํ. ตตฺริทํ ¶ ลกฺขณํ – อิมสฺมิฺหิ วาเร ยํ ขนฺธปเทน สงฺคหิตํ หุตฺวา อายตนธาตุปเทหิ อสงฺคหิตํ, ขนฺธายตนปเทหิ วา สงฺคหิตํ หุตฺวา ธาตุปเทน อสงฺคหิตํ, ตสฺส ขนฺธาทีหิ อสงฺคหํ ปุจฺฉิตฺวา วิสฺสชฺชนํ กตํ. ตํ ปน รูปกฺขนฺธาทีสุ น ยุชฺชติ. รูปกฺขนฺเธน หิ รูปกฺขนฺโธว สงฺคหิโต. โส จ อฑฺเฒกาทสหิ อายตนธาตูหิ อสงฺคหิโต นาม นตฺถิ. เวทนากฺขนฺเธน จ เวทนากฺขนฺโธว สงฺคหิโต. โสปิ ธมฺมายตนธมฺมธาตูหิ อสงฺคหิโต นาม นตฺถิ. เอวํ อสงฺคหิตตาย อภาวโต เอตานิ อฺานิ จ เอวรูปานิ มนายตนธมฺมายตนาทีนิ ปทานิ อิมสฺมึ วาเร น คหิตานิ. ยานิ ปน ปทานิ รูเปกเทสํ อรูเปน อสมฺมิสฺสํ, วิฺาเณกเทสฺจ อฺเน อสมฺมิสฺสํ ทีเปนฺติ, ตานิ อิธ คหิตานิ. ปริโยสาเน จ –
‘‘ทสายตนา ¶ สตฺตรส ธาตุโย,
สตฺตินฺทฺริยา อสฺาภโว เอกโวการภโว;
ปริเทโว สนิทสฺสนสปฺปฏิฆํ,
อนิทสฺสนํ ปุนเทว สปฺปฏิฆํ อุปาทา’’ติ.
เอวํ อุทฺทานคาถาย ทสฺสิตาเนว. ตสฺมา เตสํ วเสเนว สงฺคหาสงฺคโห เวทิตพฺโพ. ปฺหวเสน หิ อิมสฺมึ วาเร อายตนธาตุวเสเนว สทิสวิสฺสชฺชเน วีสติ ธมฺเม สโมธาเนตฺวา เอโก ปฺโห กโต, สตฺต วิฺาณธาตุโย สโมธาเนตฺวา เอโก, สตฺตินฺทฺริยานิ สโมธาเนตฺวา เอโก, ทฺเว ภเว สโมธาเนตฺวา เอโก, ปริเทเวน จ สนิทสฺสนสปฺปฏิเฆหิ จ เอโก, อนิทสฺสนสปฺปฏิเฆหิ เอโก, สนิทสฺสเนหิ เอโก, สปฺปฏิเฆหิ จ อุปาทาธมฺเมหิ จ เอโกติ อฏฺ ปฺหา กตา. เตสุ ขนฺธาทิวิภาโค ¶ เอวํ เวทิตพฺโพ เสยฺยถิทํ – ปมปฺเห ตาว จตูหิ ขนฺเธหีติ อรูปกฺขนฺเธหิ, ทฺวีหายตเนหีติ จกฺขายตนาทีสุ เอเกเกน สทฺธึ มนายตเนน, อฏฺหิ ธาตูหีติ จกฺขุธาตุอาทีสุ เอเกกาย สทฺธึ สตฺตหิ วิฺาณธาตูหิ.
ตตฺรายํ นโย – จกฺขายตเนน หิ ขนฺธสงฺคเหน รูปกฺขนฺโธ สงฺคหิโต. ตสฺมึ สงฺคหิเต รูปกฺขนฺเธ อายตนสงฺคเหน จกฺขายตนเมเวกํ สงฺคหิตํ. เสสานิ ทส อายตนานิ อสงฺคหิตานิ. ธาตุสงฺคเหนปิ เตน จกฺขุธาตุเยเวกา สงฺคหิตา. เสสา ทส ธาตุโย อสงฺคหิตา. อิติ ยานิ เตน อสงฺคหิตานิ ทสายตนานิ, ตานิ จกฺขายตนมนายตเนหิ ทฺวีหิ ¶ อสงฺคหิตานิ. ยาปิ เตน อสงฺคหิตา ทส ธาตุโย, ตา จกฺขุธาตุยา เจว สตฺตหิ จ วิฺาณธาตูหิ อสงฺคหิตาติ. รูปายตนาทีสุปิ เอเสว นโย.
๑๗๒. ทุติยปฺเห – ยสฺมา ยาย กายจิ วิฺาณธาตุยา สงฺคหิโต วิฺาณกฺขนฺโธ มนายตเนน อสงฺคหิโต นาม นตฺถิ, ตสฺมา อายตนสงฺคเหน สงฺคหิตาติ วุตฺตํ. เอตฺถ ปน จตูหิ ขนฺเธหีติ รูปาทีหิ จตูหิ. เอกาทสหายตเนหีติ มนายตนวชฺเชหิ. ทฺวาทสหิ ธาตูหีติ ยถานุรูปา ฉ วิฺาณธาตุโย อปเนตฺวา เสสาหิ ทฺวาทสหิ. จกฺขุวิฺาณธาตุยา หิ จกฺขุวิฺาณธาตุเยว สงฺคหิตา, อิตรา อสงฺคหิตา. โสตวิฺาณธาตุอาทีสุปิ เอเสว นโย.
๑๗๓. ตติยปฺเห ¶ – จกฺขุนฺทฺริยาทีนํ วิสฺสชฺชนํ จกฺขายตนาทิสทิสเมว. อิตฺถินฺทฺริยปุริสินฺทฺริเยสุ ปน ธมฺมายตเนน สทฺธึ ทฺเว อายตนานิ, ธมฺมธาตุยา จ สทฺธึ อฏฺ ธาตุโย เวทิตพฺพา.
๑๗๔. จตุตฺถปฺเห – ตีหายตเนหีติ รูปายตนธมฺมายตนมนายตเนหิ. เตสุ หิ ภเวสุ รูปายตนธมฺมายตนวเสน ทฺเวว อายตนานิ เตหิ สงฺคหิตานิ ¶ . เสสานิ นว รูปายตนานิ เตเหว จ ทฺวีหิ, มนายตเนน จาติ ตีหิ อสงฺคหิตานิ นาม โหนฺติ. นวหิ ธาตูหีติ รูปธาตุธมฺมธาตูหิ สทฺธึ สตฺตหิ วิฺาณธาตูหิ.
๑๗๕. ปฺจมปฺเห – ทฺวีหายตเนหีติ ปมปทํ สนฺธาย สทฺทายตนมนายตเนหิ. ทุติยปทํ สนฺธาย รูปายตนมนายตเนหิ. ธาตุโยปิ เตสํเยว เอเกเกน สทฺธึ สตฺต วิฺาณธาตุโย เวทิตพฺพา.
๑๗๖. ฉฏฺปฺเห – ทสหายตเนหีติ รูปายตนธมฺมายตนวชฺเชหิ. โสฬสหิ ธาตูหีติ รูปธาตุธมฺมธาตุวชฺเชเหว. กถํ? อนิทสฺสนสปฺปฏิฆา หิ ธมฺมา นาม นว โอฬาริกายตนานิ. เตหิ ขนฺธสงฺคเหน สงฺคหิเต รูปกฺขนฺเธ, อายตนสงฺคเหน ตาเนว นวายตนานิ สงฺคหิตานิ. รูปายตนธมฺมายตนานิ อสงฺคหิตานิ. ธาตุสงฺคเหนปิ ตา เอว นว ธาตุโย สงฺคหิตา. รูปธาตุธมฺมธาตุโย อสงฺคหิตา. อิติ ยานิ เตหิ อสงฺคหิตานิ ทฺเว อายตนานิ ¶ , ตานิ รูปายตนวชฺเชหิ นวหิ โอฬาริกายตเนหิ, มนายตเนน จาติ ทสหิ อสงฺคหิตานิ. ยาปิ เตหิ อสงฺคหิตา ทฺเว ธาตุโย, ตา รูปธาตุวชฺชาหิ นวหิ โอฬาริกธาตูหิ, สตฺตหิ จ วิฺาณธาตูหีติ โสฬสหิ อสงฺคหิตาติ เวทิตพฺพา.
๑๗๗. สตฺตมปฺเห – ทฺวีหายตเนหีติ รูปายตนมนายตเนหิ. อฏฺหิ ธาตูหีติ รูปธาตุยา สทฺธึ สตฺตหิ วิฺาณธาตูหิ.
๑๗๘. อฏฺมปฺเห – เอกาทสหายตเนหีติ สปฺปฏิฆธมฺเม สนฺธาย ธมฺมายตนวชฺเชหิ, อุปาทาธมฺเม สนฺธาย โผฏฺพฺพายตนวชฺเชหิ. ธาตูสุปิ เอเสว นโย. อตฺถโยชนา ปเนตฺถ เหฏฺา วุตฺตนเยเนว เวทิตพฺพาติ.
สงฺคหิเตนอสงฺคหิตปทวณฺณนา.
๓. ตติยนโย อสงฺคหิเตนสงฺคหิตปทวณฺณนา
๑๗๙. อิทานิ ¶ ¶ อสงฺคหิเตนสงฺคหิตปทํ ภาเชตุํ เวทนากฺขนฺเธนาติอาทิ อารทฺธํ. ตตฺริทํ ลกฺขณํ – อิมสฺมิฺหิ วาเร ยํ ขนฺธปเทน อสงฺคหิตํ หุตฺวา อายตนธาตุปเทหิ สงฺคหิตํ, ตสฺส ขนฺธาทีหิ สงฺคหํ ปุจฺฉิตฺวา วิสฺสชฺชนํ กตํ. ตํ ปน รูปกฺขนฺธวิฺาณกฺขนฺธจกฺขายตนาทีสุ น ยุชฺชติ. รูปกฺขนฺเธน หิ จตฺตาโร ขนฺธา ขนฺธสงฺคเหน อสงฺคหิตา. เตสุ เตน เอกธมฺโมปิ อายตนธาตุสงฺคเหน สงฺคหิโต นาม นตฺถิ. นนุ จ เวทนาทโย ธมฺมายตเนน สงฺคหิตาติ? สงฺคหิตา. น ปน รูปกฺขนฺโธว ธมฺมายตนํ, รูปกฺขนฺธโต หิ สุขุมรูปมตฺตํ ธมฺมายตนํ ภชติ. ตสฺมา เย ธมฺมายตเนน สงฺคหิตา, น เต รูปกฺขนฺเธน สงฺคหิตา นาม. วิฺาณกฺขนฺเธนปิ อิตเร จตฺตาโร ขนฺธา อสงฺคหิตา. เตสุ เตน เอโกปิ อายตนธาตุสงฺคเหน สงฺคหิโต นาม นตฺถิ. เอวํ สงฺคหิตตาย อภาวโต เอตานิ อฺานิ จ เอวรูปานิ จกฺขายตนาทีนิ ปทานิ อิมสฺมึ วาเร น คหิตานิ. ยานิ ปน ปทานิ ¶ วิฺาเณน วา โอฬาริกรูเปน วา อสมฺมิสฺสํ ธมฺมายตเนกเทสํ ทีเปนฺติ, ตานิ อิธ คหิตานิ. เตสํ อิทมุทฺทานํ –
‘‘ตโย ขนฺธา ตถา สจฺจา, อินฺทฺริยานิ จ โสฬส;
ปทานิ ปจฺจยากาเร, จุทฺทสูปริ จุทฺทส.
‘‘สมตึส ปทา โหนฺติ, โคจฺฉเกสุ ทสสฺวถ;
ทุเว จูฬนฺตรทุกา, อฏฺ โหนฺติ มหนฺตรา’’ติ.
เอเตสุ ปน ปเทสุ สทิสวิสฺสชฺชนานิ ปทานิ เอกโต กตฺวา สพฺเพปิ ทฺวาทส ปฺหา วุตฺตา. เตสุ เอวํ ขนฺธวิภาโค เวทิตพฺโพ. อายตนธาตูสุ ปน เภโท นตฺถิ. ตตฺถ ปมปฺเห ตาว – ตีหิ ขนฺเธหีติ รูปสฺาสงฺขารกฺขนฺเธหิ. อายตนธาตุโย ปน ธมฺมายตนธมฺมธาตุวเสน เวทิตพฺพา.
ตตฺรายํ นโย – เวทนากฺขนฺเธน หิ นิพฺพานฺจ สุขุมรูปสฺาสงฺขารา ¶ จ ขนฺธสงฺคเหน อสงฺคหิตา หุตฺวา อายตนธาตุสงฺคเหน สงฺคหิตา. เตสุ นิพฺพานํ ขนฺธสงฺคหํ น คจฺฉติ, เสสา รูปสฺาสงฺขารกฺขนฺเธหิ สงฺคหํ คจฺฉนฺติ. อายตนธาตุสงฺคหํ ปน นิพฺพานมฺปิ คจฺฉเตว. เตน วุตฺตํ ¶ – ‘‘อสงฺขตํ ขนฺธโต เปตฺวา ตีหิ ขนฺเธหิ, เอเกนายตเนน, เอกาย ธาตุยา สงฺคหิตา’’ติ. สฺากฺขนฺธปกฺเข ปเนตฺถ สฺํ อปเนตฺวา เวทนาย สทฺธึ ตโย ขนฺธา สงฺขาราทีสุ สงฺขารกฺขนฺธํ อปเนตฺวา รูปเวทนาสฺาวเสน ตโย ขนฺธา เวทิตพฺพา.
๑๘๐. ทุติเย – จตูหิ ขนฺเธหีติ วิฺาณวชฺเชหิ. เต หิ นิโรเธน ขนฺธสงฺคเหน อสงฺคหิตา หุตฺวา อายตนธาตุสงฺคเหน สงฺคหิตา.
๑๘๑. ตติเย – ทฺวีหีติ เวทนาสฺากฺขนฺเธหิ. รูปารูปชีวิตินฺทฺริเยน หิ เวทนาสฺาวิฺาณกฺขนฺธา จ ขนฺธสงฺคเหน อสงฺคหิตา. เตสุ ปน เวทนาสฺาว อายตนธาตุสงฺคเหน สงฺคหิตา. เตน วุตฺตํ – ‘‘เวทนาสฺากฺขนฺเธหี’’ติ. อิมินา อุปาเยน สพฺพตฺถ ขนฺธเภโท เวทิตพฺโพ. อิโต ปรฺหิ ขนฺธานํ นามมตฺตเมว วกฺขาม.
๑๘๒. จตุตฺเถ ¶ – ตีหิ ขนฺเธหีติ อิตฺถินฺทฺริยปุริสินฺทฺริเยสุ เวทนาสฺาสงฺขาเรหิ, เวทนาปฺจเก รูปสฺาสงฺขาเรหิ; สทฺธินฺทฺริยาทีสุ ผสฺสปริโยสาเนสุ รูปเวทนาสฺากฺขนฺเธหิ. เวทนาย เวทนากฺขนฺธสทิโสว ตณฺหุปาทานกมฺมภเวสุ สงฺขารกฺขนฺธสทิโสว วินิจฺฉโย.
๑๘๓. ปฺจเม – ชาติชรามรเณสุ ชีวิตินฺทฺริยสทิโสว. ฌาเนน ปน นิพฺพานํ สุขุมรูปํ สฺา จ ขนฺธสงฺคเหน อสงฺคหิตา หุตฺวา อายตนธาตุสงฺคเหน สงฺคหิตา. ตสฺมา ตํ สนฺธาย รูปกฺขนฺธสฺากฺขนฺธานํ วเสน ทฺเว ขนฺธา เวทิตพฺพา.
๑๘๔. ฉฏฺเ – โสกาทิตฺตเย เวทนาย สทิโส. อุปายาสาทีสุ สงฺขารสทิโส. ปุน เวทนาย เวทนากฺขนฺธสทิโส, สฺาย สฺากฺขนฺธสทิโส, เจตนาทีสุ สงฺขารกฺขนฺธสทิโส ¶ วินิจฺฉโย. อิมินา อุปาเยน สตฺตมปฺหาทีสุปิ สงฺคหาสงฺคโห เวทิตพฺโพติ.
อสงฺคหิเตนสงฺคหิตปทวณฺณนา.
๔. จตุตฺถนโย สงฺคหิเตนสงฺคหิตปทวณฺณนา
๑๙๑. อิทานิ ¶ สงฺคหิเตนสงฺคหิตปทํ ภาเชตุํ สมุทยสจฺเจนาติอาทิ อารทฺธํ. ตตฺถ ยํ ขนฺธาทีหิ สงฺคหิเตน ขนฺธาทิวเสน สงฺคหิตํ, ปุน ตสฺเสว ขนฺธาทีหิ สงฺคหํ ปุจฺฉิตฺวา วิสฺสชฺชนํ กตํ. ตํ ขนฺธายตนธาตูสุ เอกมฺปิ สกลโกฏฺาสํ คเหตฺวา ิตปเทสุ น ยุชฺชติ. สกเลน หิ ขนฺธาทิปเทน อฺํ ขนฺธาทิวเสน สงฺคหิตํ นาม นตฺถิ, ยํ อตฺตโน สงฺคาหกํ สงฺคณฺหิตฺวา ปุน เตเนว สงฺคหํ คจฺเฉยฺย. ตสฺมา ตถารูปานิ ปทานิ อิมสฺมึ วาเร น คหิตานิ. ยานิ ปน ปทานิ สงฺขาเรกเทสํ วา อฺเน อสมฺมิสฺสํ ทีเปนฺติ – เวทเนกเทสํ วา สุขุมรูปํ วา สทฺเทกเทสํ วา, ตานิ อิธ คหิตานิ. เตสํ อิทมุทฺทานํ –
‘‘ทฺเว สจฺจา ปนฺนรสินฺทฺริยา, เอกาทส ปฏิจฺจปทา;
อุทฺธํ ปุน เอกาทส, โคจฺฉกปทเมตฺถ ตึสวิธ’’นฺติ.
ปฺหา ¶ ปเนตฺถ ทฺเวเยว โหนฺติ. ตตฺถ ยํ ปุจฺฉาย อุทฺธฏํ ปทํ, ตเทว เยหิ ธมฺเมหิ ขนฺธาทิวเสน สงฺคหิตํ, เต ธมฺเม สนฺธาย สพฺพตฺถ เอเกน ขนฺเธนาติอาทิ วุตฺตํ. ตตฺรายํ นโย – สมุทยสจฺเจน หิ ตณฺหาวชฺชา เสสา สงฺขารา ขนฺธาทิสงฺคเหน สงฺคหิตา. ปุน เตหิ ตณฺหาว สงฺคหิตา. สา ¶ ตณฺหา ปุน สงฺขาเรเหว ขนฺธาทิสงฺคเหน สงฺคหิตาติ. เอเสว นโย สพฺพตฺถ. อรูปธมฺมปุจฺฉาสุ ปเนตฺถ สงฺขารกฺขนฺโธ วา เวทนากฺขนฺโธ วา เอโก ขนฺโธ นาม. รูปธมฺมปุจฺฉาสุ รูปกฺขนฺโธ. ปริเทวปุจฺฉาย สทฺทายตนํ เอกํ อายตนํ นาม. สทฺทธาตุ เอกา ธาตุ นาม, เสสฏฺาเนสุ ธมฺมายตนธมฺมธาตุวเสเนว อตฺโถ เวทิตพฺโพติ.
สงฺคหิเตนสงฺคหิตปทวณฺณนา.
๕. ปฺจมนโย อสงฺคหิเตนอสงฺคหิตปทวณฺณนา
๑๙๓. อิทานิ อสงฺคหิเตน อสงฺคหิตปทํ ภาเชตุํ รูปกฺขนฺเธนาติอาทิ อารทฺธํ. ตตฺถ ยํ ขนฺธาทีหิ อสงฺคหิเตน ขนฺธาทิวเสน อสงฺคหิตํ, ปุน ตสฺเสว ขนฺธาทีหิ อสงฺคหํ ปุจฺฉิตฺวา วิสฺสชฺชนํ กตํ. ตํ ปฺจกฺขนฺธคฺคาหเกสุ ทุกฺขสจฺจาทีสุ ¶ วิฺาเณน สทฺธึ สุขุมรูปคฺคาหเกสุ อนิทสฺสนอปฺปฏิฆาทีสุ จ ปเทสุ น ยุชฺชติ. ตาทิเสน หิ ปเทน นิพฺพานํ ขนฺธสงฺคหมตฺตํ น คจฺเฉยฺย. เสสา ขนฺธาทีหิ อสงฺคหิตธมฺมา นาม นตฺถิ. ตสฺมา ตถารูปานิ ปทานิ อิมสฺมึ วาเร น คหิตานิ. ยานิ ปน ปฺจกฺขนฺเธ วิฺาณฺจ สุขุมรูเปน สทฺธึ เอกโต น ทีเปนฺติ, ตานิ อิธ คหิตานิ. เตสํ อิทมุทฺทานํ –
‘‘สพฺเพ ขนฺธา ตถายตนธาตุโย สจฺจโต ตโย;
อินฺทฺริยานิปิ สพฺพานิ, เตวีสติ ปฏิจฺจโต.
‘‘ปรโต โสฬส ปทา, เตจตฺตาลีสกํ ติเก;
โคจฺฉเก สตฺตติ ทฺเว จ, สตฺต จูฬนฺตเร ปทา.
‘‘มหนฺตเร ¶ ปทา วุตฺตา, อฏฺารส ตโต ปรํ;
อฏฺารเสว าตพฺพา, เสสา อิธ น ภาสิตา’’ติ.
ปฺหา ปเนตฺถ สทิสวิสฺสชฺชนานํ วเสน สโมธาเนตฺวา กติหิ สทฺธึ สพฺเพปิ จตุตฺตึส โหนฺติ. ตตฺถ ยํ ¶ ปุจฺฉาย อุทฺธฏํ ปทํ, ตเทว เยหิ ขนฺธาทีหิ อสงฺคหิตํ, เต ธมฺเม สนฺธาย เอเกน ขนฺเธนาติอาทิ วุตฺตํ.
ตตฺรายํ นโย – รูปกฺขนฺเธน หิ จตฺตาโร ขนฺธา นิพฺพานฺจ ขนฺธสงฺคเหน อสงฺคหิตา. อายตนธาตุสงฺคเหน ปน เปตฺวา วิฺาณํ อวเสสา สงฺคหิตาติ วิฺาณเมว ตีหิปิ ขนฺธสงฺคหาทีหิ อสงฺคหิตํ นาม. ปุน เตน วิฺาเณน สทฺธึ นิพฺพาเนน จตฺตาโร ขนฺธา ขนฺธาทิสงฺคเหน อสงฺคหิตา. เต สพฺเพปิ ปุน วิฺาเณเนว ขนฺธาทิสงฺคเหน อสงฺคหิตาติ เอเกน ขนฺเธน, เอเกนายตเนน, สตฺตหิ ธาตูหิ อสงฺคหิตา นาม โหนฺติ. อถ วา – ยเทตํ รูปกฺขนฺเธน วิฺาณเมว ตีหิ ขนฺธาทิสงฺคเหหิ อสงฺคหิตํ, เตหิปิ วิฺาณธมฺเมหิ เต รูปธมฺมาว ตีหิ สงฺคเหหิ อสงฺคหิตา. ปุน เต รูปธมฺมา วิฺาเณเนว ตีหิ สงฺคเหหิ อสงฺคหิตา. วิฺาณฺจ ขนฺธโต เอโก วิฺาณกฺขนฺโธ โหติ, อายตนโต เอกํ มนายตนํ, ธาตุโต สตฺต วิฺาณธาตุโย. ตสฺมา ‘‘เอเกน ขนฺเธนา’’ติอาทิ วุตฺตํ. อิมินา อุปาเยน สพฺพตฺถ ยํ ปุจฺฉาย อุทฺธฏํ ปทํ, ตเทว เยหิ ธมฺเมหิ ขนฺธาทิวเสน อสงฺคหิตํ, เตสํ ธมฺมานํ วเสน ขนฺธาทโย เวทิตพฺพา. ตตฺถ ทุติยปฺเห ตาว – รูปวิฺาณานํ วเสน ¶ เวทิตพฺพา. เวทนาทโย หิ รูปวิฺาเณเหว ขนฺธาทิสงฺคเหน อสงฺคหิตา. เต จ ทฺเว ขนฺธา เอกาทสายตนานิ สตฺตรส ธาตุโย โหนฺติ.
๑๙๕. ตติยปฺเห – วิฺาณํ รูปาทีหิ จตูหิ อสงฺคหิตนฺติ เตสํ วเสน ขนฺธาทโย เวทิตพฺพา.
๑๙๖. จตุตฺถปฺเห – จกฺขายตนํ เวทนาทีหิ จตูหีติ อิมินา นเยน สพฺพตฺถ ขนฺธาทโย เวทิตพฺพา. ปริโยสาเน – รูปฺจ ธมฺมายตนนฺติ อุทฺทานคาถาย ทสฺสิตธมฺมาเยว อฺเนากาเรน สงฺขิปิตฺวา ทสฺสิตาติ.
อสงฺคหิเตนอสงฺคหิตปทวณฺณนา.
๖. ฉฏฺนโย สมฺปโยควิปฺปโยคปทวณฺณนา
๒๒๘. อิทานิ ¶ ¶ สมฺปโยควิปฺปโยคปทํ ภาเชตุํ รูปกฺขนฺโธติอาทิ อารทฺธํ. ตตฺถ ยํ ลพฺภติ ยฺจ น ลพฺภติ ตํ สพฺพํ ปุจฺฉาย คหิตํ. วิสฺสชฺชเน ปน ยํ น ลพฺภติ, ตํ นตฺถีติ ปฏิกฺขิตฺตํ. จตูหิ สมฺปโยโค, จตูหิ วิปฺปโยโค; สภาโค วิสภาโคติ หิ วจนโต จตูหิ อรูปกฺขนฺเธเหว สภาคานํ เอกสนฺตานสฺมึ เอกกฺขเณ อุปฺปนฺนานํ อรูปกฺขนฺธานํเยว อฺมฺํ สมฺปโยโค ลพฺภติ. รูปธมฺมานํ ปน รูเปน นิพฺพาเนน วา, นิพฺพานสฺส จ รูเปน สทฺธึ สมฺปโยโค นาม นตฺถิ. ตถา รูปนิพฺพานานํ อรูปกฺขนฺเธหิ, วิสภาคา หิ เต เตสํ. ยถา จ อรูปกฺขนฺธานํ รูปนิพฺพาเนหิ, เอวํ ภินฺนสนฺตาเนหิ นานากฺขณิเกหิ อรูปธมฺเมหิปิ สทฺธึ นตฺถิเยว. เตปิ หิ เตสํ สนฺตานกฺขณวิสภาคตาย วิสภาคาเยว. อยํ ปน วิสภาคตา สงฺคหฏฺเน วิรุชฺฌนโต สงฺคหนเย นตฺถิ. คณนูปคมตฺตฺหิ สงฺคหฏฺโ. สมฺปโยคนเย ปน อตฺถิ, เอกุปฺปาทตาทิลกฺขณฺหิ สมฺปโยคฏฺโติ. เอวเมตฺถ ยสฺส เอกธมฺเมนปิ สมฺปโยคลกฺขณํ น ยุชฺฌติ, ตสฺส ปุจฺฉาย สงฺคหํ กตฺวาปิ นตฺถีติ ปฏิกฺเขโป กโต. ยสฺส วิปฺปโยคลกฺขณํ ยุชฺชติ, ตสฺส วิปฺปโยโค ทสฺสิโต. ยานิ ปน ปทานิ สตฺตสุ วิฺาณธาตูสุ เอกายปิ อวิปฺปยุตฺเต รูเปน นิพฺพาเนน วา มิสฺสกธมฺเม ทีเปนฺติ, ตานิ สพฺพถาปิ อิธ น ยุชฺชนฺตีติ น คหิตานิ. เตสํ อิทมุทฺทานํ –
‘‘ธมฺมายตนํ ¶ ธมฺมธาตุ, ทุกฺขสจฺจฺจ ชีวิตํ;
สฬายตนํ นามรูปํ, จตฺตาโร จ มหาภวา.
‘‘ชาติชรา จ มรณํ, ติเกสฺเวกูนวีสติ;
โคจฺฉเกสุ จ ปฺาส, อฏฺ จูฬนฺตเร ปทา.
‘‘มหนฺตเร ปนฺนรส, อฏฺารส ตโต ปเร;
เตวีส ปทสตํ เอตํ, สมฺปโยเค น ลพฺภตี’’ติ.
ธมฺมายตนฺหิ ¶ รูปนิพฺพานมิสฺสกตฺตา ตสฺมึ อปริยาปนฺเนน วิฺาเณนปิ น สกฺกา สมฺปยุตฺตนฺติ ¶ วตฺตุํ. ยสฺมา ปเนตฺถ เวทนาทโย วิฺาเณน สมฺปยุตฺตา, ตสฺมา วิปฺปยุตฺตนฺติปิ น สกฺกา วตฺตุํ. เสเสสุปิ เอเสว นโย. เอวํ สพฺพตฺถาปิ เอตานิ น ยุชฺชนฺตีติ อิธ น คหิตานิ. เสสานิ ขนฺธาทีนิ ยุชฺชนฺตีติ ตานิ คเหตฺวา เอเกกวเสน จ สโมธาเนน จ ปฺหวิสฺสชฺชนํ กตํ. เตสุ ปฺเหสุ, ปเม – เอเกนายตเนนาติ มนายตเนน. เกหิจีติ ธมฺมายตนธมฺมธาตุปริยาปนฺเนหิ เวทนาสฺาสงฺขาเรหิ.
๒๒๙. ทุติเย – ตีหีติ ปุจฺฉิตํ ปุจฺฉิตํ เปตฺวา เสเสหิ. เกหิจิ สมฺปยุตฺโตติ เวทนากฺขนฺโธ สฺาสงฺขาเรหิ. อิตเรปิ อตฺตานํ เปตฺวา อิตเรหิ. เกหิจิ วิปฺปยุตฺโตติ รูปนิพฺพาเนหิ. เอวํ สพฺพตฺถ รูปสฺส วิปฺปโยเค ธมฺมายตนธมฺมธาตูสุ อรูปํ, อรูปสฺส วิปฺปโยเค รูปํ ทฏฺพฺพํ. ตติยปฺโห อุตฺตานตฺโถว.
๒๓๑. จตุตฺเถ – ‘กติหิ ขนฺเธหี’ติอาทึ อวตฺวา สมฺปยุตฺตนฺติ นตฺถีติ วุตฺตํ. ตํ ปน ขนฺธาทีนํเยว วเสน เวทิตพฺพํ. ปรโตปิ เอวรูเปสุ ปฺเหสุ เอเสว นโย. อาทิปฺหสฺมิฺหิ สรูปโต ทสฺเสตฺวา ปรโต ปาฬิ สํขิตฺตา. อิมินา นเยน สพฺพตฺถ อตฺถโยชนา เวทิตพฺพา. ยตฺถ ปน นาติปากฏา ภวิสฺสติ, ตตฺถ นํ ปากฏํ กตฺวาว คมิสฺสาม.
๒๓๔. โสฬสหิ ธาตูหีติ จกฺขุวิฺาณธาตุ ตาว อตฺตานํ เปตฺวา ฉหิ วิฺาณธาตูหิ, ทสหิ จ รูปธาตูหิ. เสสาสุปิ เอเสว นโย.
๒๓๕. ตีหิ ¶ ขนฺเธหีติ สงฺขารกฺขนฺธํ เปตฺวา เสเสหิ. เอกาย ธาตุยาติ มโนวิฺาณธาตุยา. สมุทยมคฺคานฺหิ อฺาย ธาตุยา สมฺปโยโค นตฺถิ. เอเกน ขนฺเธนาติ สงฺขารกฺขนฺเธน. เอเกนายตเนนาติ ธมฺมายตเนน. เอกาย ¶ ธาตุยาติ ธมฺมธาตุยา. เอเตสุ หิ ตํ สจฺจทฺวยํ เกหิจิ สมฺปยุตฺตํ.
๒๓๘. สุขินฺทฺริยาทิปฺเห – ตีหีติ สฺาสงฺขารวิฺาเณหิ. เอกาย ธาตุยาติ กายวิฺาณธาตุยา, มโนวิฺาณธาตุยา จ. ฉหิ ธาตูหีติ กายวิฺาณธาตุวชฺชาหิ.
๒๔๕. รูปภวปฺเห – สพฺเพสมฺปิ อรูปกฺขนฺธานํ อรูปายตนานฺจ อตฺถิตาย น เกหิจีติ ¶ วุตฺตํ. ฆานชิวฺหากายวิฺาณธาตูนํ ปน นตฺถิตาย ตีหิ ธาตูหิ วิปฺปยุตฺโตติ วุตฺตํ.
๒๕๖. อธิโมกฺขปฺเห – ทฺวีหิ ธาตูหีติ มโนธาตุมโนวิฺาณธาตูหิ. ปนฺนรสหีติ เสสาหิ ทสหิ รูปธาตูหิ, ปฺจหิ จ จกฺขุวิฺาณาทีหิ.
๒๕๗. กุสลปฺเห – กุสเลหิ จตุนฺนมฺปิ ขนฺธานํ คหิตตฺตา สมฺปโยโค ปฏิกฺขิตฺโต.
๒๕๘. เวทนาตฺติกปฺเห – เอเกน ขนฺเธนาติ เวทนากฺขนฺเธเนว. ปนฺนรสหีติ จกฺขุโสตฆานชิวฺหาวิฺาณธาตุมโนธาตูหิ เจว รูปธาตูหิ จ. เอกาทสหีติ กายวิฺาณธาตุยา สทฺธึ รูปธาตูหิ.
๒๖๒. เนววิปากนวิปากธมฺมธมฺมปฺเห – ปฺจหีติ จกฺขุวิฺาณาทีหิ. อนุปาทินฺนอนุปาทานิยปฺเห – ฉหีติ มโนวิฺาณธาตุวชฺชาหิ. สวิตกฺกสวิจารปฺเห – ปนฺนรสหีติ ปฺจหิ วิฺาเณหิ สทฺธึ รูปธาตูหิ. อวิตกฺกวิจารมตฺตปฺเห – เอเกน ขนฺเธนาติอาทิ สงฺขารกฺขนฺธวเสเนว เวทิตพฺพํ. ทุติยชฺฌานวิจารฺหิ เปตฺวา เสสา อวิตกฺกวิจารมตฺตา นาม. ปีตึ เปตฺวา เสสา ปีติสหคตา. ตตฺถ วิจาโร วิจาเรน, ปีติ จ ปีติยา น สมฺปยุตฺตาติ สงฺขารกฺขนฺธธมฺมายตนธมฺมธาตูสุ เกหิจิ สมฺปยุตฺตา นาม. โสฬสหีติ ธมฺมธาตุมโนวิฺาณธาตุวชฺชาเหว. อวิตกฺกอวิจารปฺเห ¶ ¶ – เอกาย ธาตุยาติ มโนธาตุยา. สุขสหคตา อุเปกฺขาสหคตา จ เวทนาตฺติเก วุตฺตาว. ทสฺสเนนปหาตพฺพาทโย กุสลสทิสาว.
๒๗๑. ปริตฺตารมฺมณํ วิปากธมฺมสทิสํ. เอกาย ธาตุยาติ ธมฺมธาตุยา. เกหิจีติ เย ตตฺถ ปริตฺตารมฺมณา น โหนฺติ, เตหิ. ธมฺมธาตุ ปน ปริตฺตารมฺมณานํ ฉนฺนํ จิตฺตุปฺปาทานํ วเสน จตูหิ ขนฺเธหิ สงฺคหิตตฺตา ปมปฏิกฺเขปเมว ภชติ. มหคฺคตารมฺมณาทโย กุสลสทิสาว.
๒๗๓. อนุปฺปนฺเนสุ – ปฺจหิ ธาตูหีติ จกฺขุวิฺาณาทีหิ. ตานิ หิ เอกนฺเตน อุปฺปาทิธมฺมภูตาเนว, อุปฺปนฺนโกฏฺาสมฺปิ ปน ภชนฺติ. ปจฺจุปฺปนฺนารมฺมณาทโย ปริตฺตารมฺมณสทิสาว ¶ . เหตุอาทโย สมุทยสทิสาว. สเหตุกา เจว น จ เหตูปิ ปีติสหคตสทิสาว. ตถา ปรามาสสมฺปยุตฺตา. อนุปาทินฺนา อนุปฺปนฺนสทิสาว. เสสํ สพฺพตฺถ อุตฺตานตฺถเมวาติ.
สมฺปโยควิปฺปโยคปทวณฺณนา.
๗. สตฺตมนโย สมฺปยุตฺเตนวิปฺปยุตฺตปทวณฺณนา
๓๐๖. อิทานิ สมฺปยุตฺเตนวิปฺปยุตฺตปทํ ภาเชตุํ เวทนากฺขนฺเธนาติอาทิ อารทฺธํ. ตตฺริทํ ลกฺขณํ – อิมสฺมิฺหิ วาเร ปุจฺฉาย อุทฺธฏปเทน เย ธมฺมา สมฺปยุตฺตา, เตหิ เย ธมฺมา วิปฺปยุตฺตา, เตสํ ขนฺธาทีหิ วิปฺปโยคํ ปุจฺฉิตฺวา วิสฺสชฺชนํ กตํ. ตํ ปน รูปกฺขนฺธาทีสุ น ยุชฺชติ. รูปกฺขนฺเธน หิ สมฺปยุตฺตา นาม นตฺถิ. ตสฺมา ตฺจ อฺานิ จ เอวรูปานิ ปทานิ อิมสฺมึ วาเร น คหิตานิ. ยานิ ปน ปทานิ ธมฺมธาตุยา ¶ สมฺปยุตฺเต ธมฺเม วิฺาณฺจ อฺเน อสมฺมิสฺสํ ทีเปนฺติ, ตานิ อิธ คหิตานิ. เตสํ อิทมุทฺทานํ –
‘‘จตฺตาโร ¶ ขนฺธายตนฺจ เอกํ,
ทฺเว อินฺทฺริยา ธาตุปทานิ สตฺต;
ตโย ปฏิจฺจา อถ ผสฺสสตฺตกํ,
ติเก ตโย สตฺต มหนฺตเร จ.
‘‘เอกํ สวิตกฺกํ, สวิจารเมกํ;
ยุตฺตํ อุเปกฺขาย จ เอกเมวา’’ติ.
ปริโยสาเน – ขนฺธา จตุโรติอาทินาปิ อยเมวตฺโถ สงฺคหิโต. ตตฺถ ยานิ ปทานิ สทิสวิสฺสชฺชนานิ, ตานิ อุปฺปฏิปาฏิยาปิ สโมธาเนตฺวา ตตฺถ เวทนากฺขนฺธาทิกา ปฺหา กตา. เตสุ เอวํ ขนฺธาทิวิภาโค เวทิตพฺโพ. เวทนากฺขนฺธาทิปฺเห ตาว – เอเกนาติ มนายตเนน. สตฺตหีติ วิฺาณธาตูหิ. เกหิจีติ ธมฺมายตเน เวทนาทีหิ. วิฺาณธาตุปฺเห ¶ – เต ธมฺมา น เกหิจีติ เต ปุจฺฉาย อุทฺธฏปทํ วิฺาณธาตุํ เปตฺวา เสสา ฉ วิฺาณธาตุธมฺมา, รูปํ, นิพฺพานฺจ. เตหิ สพฺเพสํ ขนฺธายตนานํ สงฺคหิตตฺตา น เกหิจิ ขนฺเธหิ อายตเนหิ วา วิปฺปยุตฺตา. เอกาย ธาตุยาติ ยา ยา ปุจฺฉาย อุทฺธฏา โหติ ตาย ตาย.
๓๐๙. อุเปกฺขินฺทฺริยปฺเห – ปฺจหีติ อุเปกฺขาสมฺปยุตฺตาหิ จกฺขุวิฺาณธาตุอาทีหิ. อิมินา นเยน สพฺพตฺถ ปุจฺฉาย อุทฺธฏปเทเนว สทฺธึ วิปฺปยุตฺตานํ วเสน อตฺโถ เวทิตพฺโพติ.
สมฺปยุตฺเตนวิปฺปยุตฺตปทวณฺณนา.
๘. อฏฺมนโย วิปฺปยุตฺเตนสมฺปยุตฺตปทวณฺณนา
๓๑๗. อิทานิ วิปฺปยุตฺเตนสมฺปยุตฺตปทํ ภาเชตุํ รูปกฺขนฺเธนาติอาทิ อารทฺธํ. ตตฺถ สพฺพาปิ ปุจฺฉา โมฆปุจฺฉาว ¶ . รูปกฺขนฺเธน หิ วิปฺปยุตฺตา นาม จตฺตาโร ขนฺธา, เตสํ อฺเหิ สมฺปโยโค นตฺถิ. เวทนากฺขนฺเธน วิปฺปยุตฺตํ รูปํ นิพฺพานฺจ, ตสฺส จ เกนจิ สมฺปโยโค นตฺถิ. เอวํ สพฺพปเทสุ. วิปฺปยุตฺตานํ ปน สมฺปโยคาภาโว เวทิตพฺโพ. อิติ ปุจฺฉาย โมฆตฺตา สพฺพวิสฺสชฺชเนสุ นตฺถิ นตฺถิอิจฺเจว วุตฺตนฺติ.
วิปฺปยุตฺเตนสมฺปยุตฺตปทวณฺณนา.
๙. นวมนโย สมฺปยุตฺเตนสมฺปยุตฺตปทวณฺณนา
๓๑๙. อิทานิ ¶ สมฺปยุตฺเตนสมฺปยุตฺตปทํ ภาเชตุํ เวทนากฺขนฺเธนาติอาทิ อารทฺธํ. ตตฺถ ยํ ¶ ขนฺธาทิวเสน สมฺปยุตฺตํ, ปุน ตสฺเสว ขนฺธาทีหิ สมฺปโยคํ ปุจฺฉิตฺวา วิสฺสชฺชนํ กตํ. ตํ รูเปน วา รูปมิสฺสเกหิ วา สพฺพรูปกฺขนฺธสงฺคาหเกหิ วา ปเทหิ สทฺธึ น ยุชฺชติ. รูเปน หิ รูปมิสฺสเกน วา อฺเสํ สมฺปโยโค นตฺถิ. สพฺพรูปกฺขนฺธสงฺคาหเกหิ สพฺเพสํ สมฺปโยคารหานํ ขนฺธาทีนํ คหิตตฺตา อฺํเยว นตฺถิ, ยํ เตน สห สมฺปโยคํ คจฺเฉยฺย. ตสฺมา ตถารูปานิ ปทานิ อิธ น คหิตานิ. ยานิ ปน ปทานิ รูเปน อสมฺมิสฺสํ อรูเปกเทสํ ทีเปนฺติ, ตานิ อิธ คหิตานิ. เตสํ อิทมุทฺทานํ –
‘‘อรูปกฺขนฺธา จตฺตาโร, มนายตนเมว จ;
วิฺาณธาตุโย สตฺต, ทฺเว สจฺจา จุทฺทสินฺทฺริยา.
‘‘ปจฺจเย ทฺวาทส ปทา, ตโต อุปริ โสฬส;
ติเกสุ อฏฺ โคจฺฉเก, เตจตฺตาลีสเมว จ.
‘‘มหนฺตรทุเก สตฺต, ปทา ปิฏฺิทุเกสุ ฉ;
นวมสฺส ปทสฺเสเต, นิทฺเทเส สงฺคหํ คตา’’ติ.
สพฺพปฺเหสุ ปน เย ธมฺมา ปุจฺฉาย อุทฺธฏา, เต เยหิ สมฺปยุตฺตา โหนฺติ, เตสํ วเสน ขนฺธาทิเภโท เวทิตพฺโพ ¶ . เวทนากฺขนฺเธน หิ อิตเร ตโย ขนฺธา สมฺปยุตฺตา, ปุน เตหิ เวทนากฺขนฺโธ สมฺปยุตฺโต. โส เตหิ สฺาทีหิ ตีหิ ขนฺเธหิ, เอเกน มนายตเนน, สตฺตหิ วิฺาณธาตูหิ, เอกสฺมึ ธมฺมายตเน, ธมฺมธาตุยา จ, เกหิจิ สฺาสงฺขาเรเหว สมฺปยุตฺโต. เอเสว นโย สพฺพตฺถาติ.
สมฺปยุตฺเตนสมฺปยุตฺตปทวณฺณนา.
๑๐. ทสมนโย วิปฺปยุตฺเตนวิปฺปยุตฺตปทวณฺณนา
๓๕๓. อิทานิ ¶ วิปฺปยุตฺเตนวิปฺปยุตฺตปทํ ภาเชตุํ รูปกฺขนฺเธนาติอาทิ อารทฺธํ. ตตฺถ เย สมฺปโยควิปฺปโยคปทนิทฺเทเส รูปกฺขนฺธาทโย ธมฺมา อุทฺธฏา, สพฺพปุจฺฉาสุ เตเยว อุทฺธฏา. สทิสวิสฺสชฺชนานํ ปน เอกโต คหิตตฺตา ¶ ปทานิ อฺาย ปฏิปาฏิยา อาคตานิ. ตตฺถ ยํ ปทํ ปุจฺฉาย อุทฺธฏํ, ตํ เยหิ ธมฺเมหิ วิปฺปยุตฺตํ, เตสํ วเสน ขนฺธาทิวิภาโค เวทิตพฺโพ. รูปกฺขนฺเธน หิ เวทนาทโย วิปฺปยุตฺตา, เตหิ จ รูปกฺขนฺโธ วิปฺปยุตฺโต. นิพฺพานํ ปน สุขุมรูปคติกเมว. โส รูปกฺขนฺโธ จตูหิ ขนฺเธหิ, เอเกน มนายตเนน สตฺตหิ วิฺาณธาตูหิ, ธมฺมายตนธมฺมธาตูสุ, เกหิจิ เวทนาทีหิ ธมฺเมเหว วิปฺปยุตฺโต. เอเสว นโย สพฺพตฺถาติ.
วิปฺปยุตฺเตนวิปฺปยุตฺตปทวณฺณนา.
๑๑. เอกาทสมนโย สงฺคหิเตนสมฺปยุตฺตวิปฺปยุตฺตปทวณฺณนา
๔๐๙. อิทานิ สงฺคหิเตนสมฺปยุตฺตวิปฺปยุตฺตปทํ ภาเชตุํ สมุทยสจฺเจนาติอาทิ อารทฺธํ. ตตฺถ เย สงฺคหิเตนสงฺคหิตปทนิทฺเทเส สมุทยสจฺจาทโยว ธมฺมา อุทฺธฏา, สพฺพปุจฺฉาสุ เตเยว อุทฺธฏา. สทิสวิสฺสชฺชนานํ ปน เอกโต คหิตตฺตา ปทานิ อฺาย ปฏิปาฏิยา อาคตานิ. ตตฺถ เย ธมฺมา ปุจฺฉาย อุทฺธฏปเทน ขนฺธาทิสงฺคเหน สงฺคหิตา, เตสํ เยหิ สมฺปโยโค วา วิปฺปโยโค วา โหติ, เตสํ วเสน ¶ ขนฺธาทิวิภาโค เวทิตพฺโพ.
ตตฺรายํ นโย – สมุทยสจฺเจน ตาว สงฺขารกฺขนฺธปริยาปนฺนา ธมฺมา ขนฺธาทิสงฺคเหน สงฺคหิตา. เต จ เสเสหิ ตีหิ ขนฺเธหิ, เอเกน มนายตเนน, สตฺตหิ วิฺาณธาตูหิ, สงฺขารกฺขนฺเธ ธมฺมายตนธมฺมธาตูสุ จ เปตฺวา ตณฺหํ เสเสหิ สมฺปยุตฺตตฺตา เกหิจิ สมฺปยุตฺตา นาม. เอเกน ปน รูปกฺขนฺเธน, ทสหิ รูปายตเนหิ, รูปธาตูหิ จ วิปฺปยุตฺตา, เอกสฺมึ ธมฺมายตเน ¶ ธมฺมธาตุยา จ, รูปนิพฺพาเนหิ วิปฺปยุตฺตตฺตา เกหิจิ วิปฺปยุตฺตา นาม. อิมินา อุปาเยน สพฺพตฺถ อตฺโถ เวทิตพฺโพติ.
สงฺคหิเตนสมฺปยุตฺตวิปฺปยุตฺตปทวณฺณนา.
๑๒. ทฺวาทสมนโย สมฺปยุตฺเตนสงฺคหิตาสงฺคหิตปทวณฺณนา
๔๑๗. อิทานิ ¶ สมฺปยุตฺเตนสงฺคหิตาสงฺคหิตปทํ ภาเชตุํ เวทนากฺขนฺเธนาติอาทิ อารทฺธํ. ตตฺถ เย สมฺปยุตฺเตนสมฺปยุตฺตปทนิทฺเทเส เวทนากฺขนฺธาทโย ธมฺมา อุทฺธฏา, สพฺพปุจฺฉาสุ เตเยว อุทฺธฏา. ตตฺถ เย ธมฺมา ปุจฺฉาย อุทฺธฏปเทน สมฺปยุตฺตา, เตสํ เยหิ สงฺคโห วา อสงฺคโห วา โหติ, เตสํ วเสน ขนฺธาทิเภโท เวทิตพฺโพ.
ตตฺรายํ นโย – เวทนากฺขนฺโธ หิ สฺาทีหิ สมฺปยุตฺโต. เต สฺาทโย ตีหิ สฺาทิกฺขนฺเธหิ, ทฺวีหิ ธมฺมายตนมนายตเนหิ, ธมฺมธาตุยา เจว, สตฺตหิ จ วิฺาณธาตูหีติ อฏฺหิ ธาตูหิ สงฺคหิตา, เสสาหิ ขนฺธายตนธาตูหิ อสงฺคหิตา. อิมินา อุปาเยน สพฺพตฺถ อตฺโถ เวทิตพฺโพติ.
สมฺปยุตฺเตนสงฺคหิตาสงฺคหิตปทวณฺณนา.
๑๓. เตรสมนโย อสงฺคหิเตนสมฺปยุตฺตวิปฺปยุตฺตปทวณฺณนา
๔๔๘. อิทานิ อสงฺคหิเตนสมฺปยุตฺตวิปฺปยุตฺตปทํ ¶ ภาเชตุํ รูปกฺขนฺเธนาติอาทิ อารทฺธํ. ตตฺถ เย ปฺจเม อสงฺคหิเตนอสงฺคหิตปทนิทฺเทเส รูปกฺขนฺเธน สทิสปฺหา ธมฺมา, เย จ อรูปภเวน สทิสา, เตเยว อุทฺธฏา. เสสา ปน น รุหนฺตีติ น อุทฺธฏา. เวทนากฺขนฺเธน หิ ¶ ขนฺธาทิวเสน ปน รูปารูปธมฺมา อสงฺคหิตา โหนฺติ. เตสฺจ สมฺปโยโค นาม นตฺถิ. ตสฺมา ยานิ ปทานิ รุหนฺติ, ตาเนว สทิสวิสฺสชฺชเนหิ สทฺธึ สโมธาเนตฺวา อุทฺธฏานิ. ตตฺถ เย ธมฺมา ปุจฺฉาย อุทฺธฏธมฺเมหิ ขนฺธาทิวเสน อสงฺคหิตา, เต เยหิ สมฺปยุตฺตา จ วิปฺปยุตฺตา จ, เตสํ วเสน ขนฺธาทิวิภาโค เวทิตพฺโพ.
ตตฺรายํ นโย – รูปกฺขนฺเธน ตาว วิฺาณเมว ตีหิ สงฺคเหหิ อสงฺคหิตํ. ตํ เวทนาทีหิ ตีหิ ขนฺเธหิ, ธมฺมายตนธมฺมธาตูสุ จ เวทนาทีเหว สมฺปยุตฺตํ. เอเกน รูปกฺขนฺเธน, ทสหิ รูปายตนรูปธาตูหิ, ธมฺมายตนธมฺมธาตูสุ ¶ จ รูปนิพฺพานธมฺเมหิ วิปฺปยุตฺตํ. ตํ สนฺธาย เต ธมฺมา ตีหิ ขนฺเธหีติอาทิ วุตฺตํ. อิมินา นเยน สพฺพตฺถ อตฺโถ เวทิตพฺโพติ.
อสงฺคหิเตนสมฺปยุตฺตวิปฺปยุตฺตปทวณฺณนา.
๑๔. จุทฺทสมนโย วิปฺปยุตฺเตนสงฺคหิตาสงฺคหิตปทวณฺณนา
๔๕๖. อิทานิ วิปฺปยุตฺเตนสงฺคหิตาสงฺคหิตปทํ ภาเชตุํ รูปกฺขนฺเธนาติอาทิ อารทฺธํ. ตตฺถ เยสํ ปทานํ วิปฺปโยโค น รุหติ, ตานิ อิมสฺมึ วาเร น คหิตานิ. กานิ ปน ตานีติ? ธมฺมายตนาทีนิ. ธมฺมายตนสฺส หิ ขนฺธาทีสุ เอเกนาปิ วิปฺปโยโค น รุหติ. ธมฺมธาตุอาทีสุปิ เอเสว นโย. เตสํ อิทมุทฺทานํ –
‘‘ธมฺมายตนํ ธมฺมธาตุ, ชีวิตินฺทฺริยเมว จ;
นามรูปปทฺเจว, สฬายตนเมว จ.
‘‘ชาติอาทิตฺตยํ เอกํ, ปทํ วีสติเม ติเก;
ติกาวสานิกํ เอกํ, สตฺต จูฬนฺตเร ปทา.
‘‘ทเสว ¶ โคจฺฉเก โหนฺติ, มหนฺตรมฺหิ จุทฺทส;
ฉ ปทานิ ตโต อุทฺธํ สพฺพานิปิ สมาสโต;
ปทานิ จ น ลพฺภนฺติ, จตฺตาลีสฺจ สตฺต จา’’ติ.
ปริโยสาเน ¶ จ – ธมฺมายตนํ ธมฺมธาตูติ คาถาปิ อิมเมวตฺถํ ทีเปตุํ วุตฺตา. อิมานิ ปน เปตฺวา เสสานิ สพฺพานิปิ ลพฺภนฺติ. เตสุ ขนฺธาทิวิภาโค วุตฺตนยานุสาเรเนว เวทิตพฺโพติ.
วิปฺปยุตฺเตนสงฺคหิตาสงฺคหิตปทวณฺณนา.
นิคมนกถา
เอตฺตาวตา ¶ จ –
ธาตุปฺปเภทกุสโล, ยํ ธาตุกถํ ตถาคโต อาห;
ตสฺสา นยมุขเภท-ปฺปกาสนํ นิฏฺิตํ โหติ.
อิมินา นยมุขเภท-ปฺปกาสเนน หิ วิภาวินา สกฺกา;
าตุํ สพฺเพปิ นยา, สงฺเขปกถาว อิติ วุตฺตา.
เอเกกสฺส ปน สเจ, ปทสฺส วิตฺถารเมว ภาเสยฺยํ;
วจนฺจ อติวิย พหุํ, ภเวยฺย อตฺโถ จ อวิเสโส.
อิติ อูนภาณวารทฺวยาย, ยํ ตนฺติยา มยา เอตํ;
กุรุนา ปตฺตํ ปฺุํ, สุขาย ตํ โหตุ โลกสฺสาติ.
ธาตุกถา-อฏฺกถา นิฏฺิตา.
นโม ตสฺส ภควโต อรหโต สมฺมาสมฺพุทฺธสฺส
อภิธมฺมปิฏเก
ปุคฺคลปฺตฺติ-อฏฺกถา
นิปุณตฺถํ ¶ ¶ ¶ ปกรณํ, ธาตุเภทปฺปกาสโน;
สตฺถา ธาตุกถํ นาม, เทสยิตฺวา สุราลเย.
อนนฺตรํ ตสฺส ชิโน, ปฺตฺติเภททีปนํ;
อาห ปุคฺคลปฺตฺตึ, ยํ โลเก อคฺคปุคฺคโล.
ตสฺสา สํวณฺณโนกาโส, ยสฺมา ทานิ อุปาคโต;
ตสฺมา นํ วณฺณยิสฺสามิ, ตํ สุณาถ สมาหิตาติ.
๑. มาติกาวณฺณนา
๑. ฉ ¶ ปฺตฺติโย – ขนฺธปฺตฺติ…เป… ปุคฺคลปฺตฺตีติ อยํ ตาว ปุคฺคลปฺตฺติยา อุทฺเทโส. ตตฺถ ฉาติ คณนปริจฺเฉโท. เตน เย ธมฺเม อิธ ปฺเปตุกาโม เตสํ คณนวเสน สํเขปโต ปฺตฺติปริจฺเฉทํ ทสฺเสติ. ปฺตฺติโยติ ปริจฺฉินฺนธมฺมนิทสฺสนํ. ตตฺถ ‘‘อาจิกฺขติ เทเสติ ปฺเปติ ปฏฺเปตี’’ติ (สํ. นิ. ๒.๒๐) อาคตฏฺาเน ปฺาปนา ทสฺสนา ปกาสนา ปฺตฺติ นาม. ‘‘สุปฺตฺตํ มฺจปี’’นฺติ (ปารา. ๒๖๙) อาคตฏฺาเน ปนา นิกฺขิปนา ปฺตฺติ นาม. อิธ อุภยมฺปิ วฏฺฏติ. ฉ ปฺตฺติโยติ หิ ฉ ปฺาปนา, ฉ ทสฺสนา ปกาสนาติปิ; ฉ ปนา นิกฺขิปนาติปิ อิธ อธิปฺเปตเมว. นามปฺตฺติ หิ เต เต ธมฺเม ทสฺเสติปิ, เตน เตน โกฏฺาเสน เปติปิ.
ขนฺธปฺตฺตีติอาทิ ปน สํเขปโต ตาสํ ปฺตฺตีนํ สรูปทสฺสนํ. ตตฺถ ขนฺธานํ ‘ขนฺธา’ติ ปฺาปนา ทสฺสนา ปกาสนา ปนา นิกฺขิปนา ขนฺธปฺตฺติ นาม. อายตนานํ อายตนานีติ, ธาตูนํ ธาตุโยติ, สจฺจานํ สจฺจานีติ, อินฺทฺริยานํ อินฺทฺริยานีติ, ปุคฺคลานํ ปุคฺคลาติ ปฺาปนา ทสฺสนา ปกาสนา ปนา นิกฺขิปนา ปุคฺคลปฺตฺติ นาม.
ปาฬิมุตฺตเกน ¶ ปน อฏฺกถานเยน อปราปิ ฉ ปฺตฺติโย – วิชฺชมานปฺตฺติ, อวิชฺชมานปฺตฺติ, วิชฺชมาเนน ¶ อวิชฺชมานปฺตฺติ, อวิชฺชมาเนน วิชฺชมานปฺตฺติ, วิชฺชมาเนน วิชฺชมานปฺตฺติ, อวิชฺชมาเนน อวิชฺชมานปฺตฺตีติ. ตตฺถ กุสลากุสลสฺเสว สจฺจิกฏฺปรมตฺถวเสน วิชฺชมานสฺส สโต สมฺภูตสฺส ธมฺมสฺส ปฺาปนา วิชฺชมานปฺตฺติ นาม. ตถา อวิชฺชมานสฺส โลกนิรุตฺติมตฺตสิทฺธสฺส อิตฺถิปุริสาทิกสฺส ปฺาปนา อวิชฺชมานปฺตฺติ นาม. สพฺพากาเรนปิ อนุปลพฺภเนยฺยสฺส วาจาวตฺถุมตฺตสฺเสว ปฺจมสจฺจาทิกสฺส ติตฺถิยานํ อณุปกติปุริสาทิกสฺส วา ปฺาปนาปิ อวิชฺชมานปฺตฺติเยว. สา ปน สาสนาวจรา น โหตีติ อิธ น คหิตา. อิติ อิเมสํ วิชฺชมานาวิชฺชมานานํ วิกปฺปนวเสน เสสา เวทิตพฺพา. ‘เตวิชฺโช’, ‘ฉฬภิฺโ’ติอาทีสุ หิ ติสฺโส วิชฺชา ฉ อภิฺา จ วิชฺชมานา, ปุคฺคโล อวิชฺชมาโน. ตสฺมา ติสฺโส วิชฺชา อสฺสาติ เตวิชฺโช, ฉ อภิฺา อสฺสาติ ฉฬภิฺโติ เอวํ วิชฺชมาเนน อวิชฺชมานสฺส ปฺาปนโต เอวรูปา วิชฺชมาเนน อวิชฺชมานปฺตฺติ นาม. ‘อิตฺถิรูปํ’, ‘ปุริสรูป’นฺติอาทีสุ ¶ ปน อิตฺถิปุริสา อวิชฺชมานา, รูปํ วิชฺชมานํ. ตสฺมา อิตฺถิยา รูปํ อิตฺถิรูปํ, ปุริสสฺส รูปํ ปุริสรูปนฺติ เอวํ อวิชฺชมาเนน วิชฺชมานสฺส ปฺาปนโต เอวรูปา อวิชฺชมาเนน วิชฺชมานปฺตฺติ นาม. จกฺขุสมฺผสฺโส, โสตสมฺผสฺโสติอาทีสุ จกฺขุโสตาทโยปิ ผสฺโสปิ วิชฺชมาโนเยว. ตสฺมา จกฺขุมฺหิ สมฺผสฺโส, จกฺขุโต ชาโต สมฺผสฺโส, จกฺขุสฺส วา ผลภูโต สมฺผสฺโส จกฺขุสมฺผสฺโสติ เอวํ วิชฺชมาเนน วิชฺชมานสฺส ปฺาปนโต เอวรูปา วิชฺชมาเนน วิชฺชมานปฺตฺติ นาม. ขตฺติยปุตฺโต, พฺราหฺมณปุตฺโต, เสฏฺิปุตฺโตติอาทีสุ ขตฺติยาทโยปิ อวิชฺชมานา, ปุตฺโตปิ. ตสฺมา ขตฺติยสฺส ปุตฺโต ขตฺติยปุตฺโตติ เอวํ อวิชฺชมาเนน อวิชฺชมานสฺส ปฺาปนโต เอวรูปา อวิชฺชมาเนน อวิชฺชมานปฺตฺติ นาม. ตาสุ อิมสฺมึ ปกรเณ ปุริมา ติสฺโสว ปฺตฺติโย ลพฺภนฺติ. ‘‘ขนฺธปฺตฺติ…เป… อินฺทฺริยปฺตฺตี’’ติ อิมสฺมิฺหิ ¶ าเน วิชฺชมานสฺเสว ปฺาปิตตฺตา วิชฺชมานปฺตฺติ ลพฺภติ. ‘‘ปุคฺคลปฺตฺตี’’ติ ปเท อวิชฺชมานปฺตฺติ. ปรโต ปน ‘เตวิชฺโช’, ‘ฉฬภิฺโ’ติอาทีสุ วิชฺชมาเนน อวิชฺชมานปฺตฺติ ลพฺภตีติ.
อฏฺกถามุตฺตเกน ปน อาจริยนเยน อปราปิ ฉ ปฺตฺติโย – อุปาทาปฺตฺติ, อุปนิธาปฺตฺติ, สโมธานปฺตฺติ, อุปนิกฺขิตฺตปฺตฺติ, ตชฺชาปฺตฺติ, สนฺตติปฺตฺตีติ ¶ . ตตฺถ โย รูปเวทนาทีหิ เอกตฺเตน วา อฺตฺเตน วา รูปเวทนาทโย วิย สจฺจิกฏฺปรมตฺเถน อนุปลพฺภสภาโวปิ รูปเวทนาทิเภเท ขนฺเธ อุปาทาย นิสฺสาย การณํ กตฺวา สมฺมโต สตฺโต. ตานิ ตานิ องฺคานิ อุปาทาย รโถ เคหํ มุฏฺิ อุทฺธนนฺติ จ; เต เตเยว รูปาทโย อุปาทาย ฆโฏ ปโฏ; จนฺทสูริยปริวตฺตาทโย อุปาทาย กาโล, ทิสา; ตํ ตํ ภูตนิมิตฺตฺเจว ภาวนานิสํสฺจ อุปาทาย นิสฺสาย การณํ กตฺวา สมฺมตํ เตน เตนากาเรน อุปฏฺิตํ อุคฺคหนิมิตฺตํ ปฏิภาคนิมิตฺตนฺติ อยํ เอวรูปา อุปาทาปฺตฺติ นาม. ปฺเปตพฺพฏฺเน เจสา ปฺตฺติ นาม, น ปฺาปนฏฺเน. ยา ปน ตสฺสตฺถสฺส ปฺาปนา, อยํ อวิชฺชมานปฺตฺติเยว.
ยา ปมทุติยาทีนิ อุปนิธาย ทุติยํ ตติยนฺติอาทิกา, อฺมฺฺจ อุปนิธาย ทีฆํ รสฺสํ, ทูรํ, สนฺติกนฺติอาทิกา ปฺาปนา; อยํ อุปนิธาปฺตฺติ นาม. อปิเจสา อุปนิธาปฺตฺติ – ตทฺาเปกฺขูปนิธา, หตฺถคตูปนิธา, สมฺปยุตฺตูปนิธา, สมาโรปิตูปนิธา, อวิทูรคตูปนิธา ¶ , ปฏิภาคูปนิธา, ตพฺพหุลูปนิธา, ตพฺพิสิฏฺูปนิธาติอาทินา เภเทน อเนกปฺปการา.
ตตฺถ ทุติยํ ตติยนฺติอาทิกาว ตทฺํ อเปกฺขิตฺวา วุตฺตตาย ตทฺาเปกฺขูปนิธา นาม. ฉตฺตปาณิ, สตฺถปาณีติอาทิกา หตฺถคตํ อุปนิธาย วุตฺตตาย ¶ หตฺถคตูปนิธา นาม. กุณฺฑลี, สิขรี, กิริฏีติอาทิกา สมฺปยุตฺตํ อุปนิธาย วุตฺตตาย สมฺปยุตฺตูปนิธา นาม. ธฺสกฏํ, สปฺปิกุมฺโภติอาทิกา สมาโรปิตํ อุปนิธาย วุตฺตตาย สมาโรปิตูปนิธา นาม. อินฺทสาลคุหา, ปิยงฺคุคุหา, เสรีสกนฺติอาทิกา อวิทูรคตํ อุปนิธาย วุตฺตตาย อวิทูรคตูปนิธา นาม. สุวณฺณวณฺโณ, อุสภคามีติอาทิกา ปฏิภาคํ อุปนิธาย วุตฺตตาย ปฏิภาคูปนิธา นาม. ปทุมสฺสโร, พฺราหฺมณคาโมติอาทิกา ตพฺพหุลํ อุปนิธาย วุตฺตตาย ตพฺพหุลูปนิธา นาม. มณิกฏกํ, วชิรกฏกนฺติอาทิกา ตพฺพิสิฏฺํ อุปนิธาย วุตฺตตาย ตพฺพิสิฏฺูปนิธา นาม.
ยา ปน เตสํ เตสํ สโมธานมเปกฺขิตฺวา ติทณฺฑํ, อฏฺปทํ, ธฺราสิ, ปุปฺผราสีติอาทิกา ปฺาปนา, อยํ สโมธานปฺตฺติ นาม. ยา ปุริมสฺส ปุริมสฺส อุปนิกฺขิปิตฺวา ทฺเว, ตีณิ, จตฺตารีติอาทิกา ปฺาปนา, อยํ ¶ อุปนิกฺขิตฺตปฺตฺติ นาม. ยา ตํ ตํ ธมฺมสภาวํ อเปกฺขิตฺวา ปถวี, เตโช, กกฺขฬตา, อุณฺหตาติอาทิกา ปฺาปนา, อยํ ตชฺชาปฺตฺติ นาม. ยา ปน สนฺตติวิจฺเฉทาภาวํ อเปกฺขิตฺวา อาสีติโก, นาวุติโกติอาทิกา ปฺาปนา, อยํ สนฺตติปฺตฺติ นาม. เอตาสุ ปน ตชฺชาปฺตฺติ วิชฺชมานปฺตฺติเยว. เสสา อวิชฺชมานปกฺขฺเจว, อวิชฺชมาเนน อวิชฺชมานปกฺขฺจ ภชนฺติ.
อฏฺกถามุตฺตเกน อาจริยนเยเนว อปราปิ ฉ ปฺตฺติโย – กิจฺจปฺตฺติ, สณฺานปฺตฺติ, ลิงฺคปฺตฺติ, ภูมิปฺตฺติ, ปจฺจตฺตปฺตฺติ, อสงฺขตปฺตฺตีติ. ตตฺถ ภาณโก, ธมฺมกถิโกติอาทิกา กิจฺจวเสน ปฺาปนา กิจฺจปฺตฺติ นาม. กิโส, ถูโล, ปริมณฺฑโล, จตุรสฺโสติอาทิกา สณฺานวเสน ปฺาปนา สณฺานปฺตฺติ ¶ นาม. อิตฺถี, ปุริโสติอาทิกา ลิงฺควเสน ปฺาปนา ลิงฺคปฺติ นาม. กามาวจรา, รูปาวจรา, อรูปาวจรา, โกสลกา, มาธุราติอาทิกา ภูมิวเสน ปฺาปนา ภูมิปฺตฺติ นาม. ติสฺโส ¶ , นาโค, สุมโนติอาทิกา ปจฺจตฺตนามกรณมตฺตวเสน ปฺาปนา ปจฺจตฺตปฺตฺติ นาม. นิโรโธ, นิพฺพานนฺติอาทิกา อสงฺขตธมฺมสฺส ปฺาปนา อสงฺขตปฺตฺติ นาม. ตตฺถ เอกจฺจา ภูมิปฺตฺติ อสงฺขตปฺตฺติ จ วิชฺชมานปฺตฺติเยว, กิจฺจปฺตฺติ วิชฺชมาเนน อวิชฺชมานปกฺขํ ภชติ. เสสา อวิชฺชมานปฺตฺติโย นาม.
๒. อิทานิ ยาสํ ปฺตฺตีนํ อุทฺเทสวาเร สงฺเขปโต สรูปทสฺสนํ กตํ, สงฺเขปโตเยว ตาว ตาสํ วตฺถุํ วิภชิตฺวา ทสฺสนวเสน ตา ทสฺเสตุํ กิตฺตาวตาติอาทิมาห. ตตฺถ ปุจฺฉาย ตาว เอวมตฺโถ เวทิตพฺโพ – ยา อยํ ขนฺธานํ ‘ขนฺธา’ติ ปฺาปนา, ทสฺสนา, ปนา, สา กิตฺตเกน โหตีติ กเถตุกมฺยตาปุจฺฉา. ปรโต กิตฺตาวตา อายตนานนฺติอาทีสุปิ เอเสว นโย. วิสฺสชฺชเนปิ เอวมตฺโถ เวทิตพฺโพ – ยตฺตเกน ปฺาปเนน สงฺเขปโต ปฺจกฺขนฺธาติ วา ปเภทโต ‘‘รูปกฺขนฺโธ…เป… วิฺาณกฺขนฺโธ’’ติ วา; ตตฺราปิ รูปกฺขนฺโธ กามาวจโร, เสสา จตุภูมิกาติ วา เอวรูปํ ปฺาปนํ โหติ; เอตฺตเกน ขนฺธานํ ‘ขนฺธา’ติ ปฺตฺติ โหติ.
๓. ตถา ยตฺตเกน ปฺาปเนน สงฺเขปโต ทฺวาทสายตนานีติ วา, ปเภทโต ‘‘จกฺขายตนํ…เป… ธมฺมายตน’’นฺติ วา; ตตฺราปิ ทสายตนา กามาวจรา ¶ , ทฺวายตนา จตุภูมิกาติ วา, เอวรูปํ ปฺาปนํ โหติ; เอตฺตเกน อายตนานํ อายตนานีติ ปฺตฺติ โหติ.
๔. ยตฺตเกน ปฺาปเนน สงฺเขปโต อฏฺารส ธาตุโยติ วา ¶ , ปเภทโต ‘‘จกฺขุธาตุ…เป… มโนวิฺาณธาตู’’ติ วา; ตตฺราปิ โสฬส ธาตุโย กามาวจรา, ทฺเว ธาตุโย จตุภูมิกาติ วา เอวรูปํ ปฺาปนํ โหติ; เอตฺตเกน ธาตูนํ ธาตูติ ปฺตฺติ โหติ.
๕. ยตฺตเกน ปฺาปเนน สงฺเขปโต จตฺตาริ สจฺจานีติ วา, ปเภทโต ‘‘ทุกฺขสจฺจํ…เป… นิโรธสจฺจ’’นฺติ วา; ตตฺราปิ ทฺเว สจฺจา โลกิยา, ทฺเว สจฺจา โลกุตฺตราติ วา เอวรูปํ ปฺาปนํ โหติ; เอตฺตเกน สจฺจานํ ‘สจฺจานี’ติ ปฺตฺติ โหติ.
๖. ยตฺตเกน ปฺาปเนน สงฺเขปโต พาวีสตินฺทฺริยานีติ วา, ปเภทโต ‘‘จกฺขุนฺทฺริยํ…เป… อฺาตาวินฺทฺริย’’นฺติ วา; ตตฺราปิ ทสินฺทฺริยานิ กามาวจรานิ, นวินฺทฺริยานิ ¶ มิสฺสกานิ, ตีณิ อินฺทฺริยานิ โลกุตฺตรานีติ วา เอวรูปํ ปฺาปนํ โหติ; เอตฺตเกน อินฺทฺริยานํ อินฺทฺริยานีติ ปฺตฺติ โหติ. เอตฺตาวตา สงฺเขปโต วตฺถุํ วิภชิตฺวา ทสฺสนวเสน ปฺจ ปฺตฺติโย ทสฺสิตา โหนฺติ.
๗. อิทานิ วิตฺถารโต วตฺถุํ วิภชิตฺวา ทสฺสนวเสน ปุคฺคลปฺตฺตึ ทสฺเสตุํ สมยวิมุตฺโต อสมยวิมุตฺโตติอาทิมาห. สมฺมาสมฺพุทฺเธน หิ ติเล วิสารยมาเนน วิย, วาเก หีรยมาเนน วิย จ, เหฏฺา วิภงฺคปฺปกรเณ อิมาสํ ปฺจนฺนํ ปฺตฺตีนํ วตฺถุภูตา ขนฺธาทโย นิปฺปเทเสน กถิตาติ เตน เต อิธ เอกเทเสเนว กเถสิ. ฉฏฺา ปุคฺคลปฺตฺติ เหฏฺา อกถิตาว. อิธาปิ อุทฺเทสวาเร เอกเทเสเนว กถิตา; ตสฺมา ตํ วิตฺถารโต กเถตุกาโม สมยวิมุตฺโต อสมยวิมุตฺโตติ เอกกโต ปฏฺาย ยาว ทสกา มาติกํ เปสีติ.
มาติกาวณฺณนา.
๒. นิทฺเทสวณฺณนา
๑. เอกกนิทฺเทสวณฺณนา
๑. อิทานิ ¶ ¶ ยถาปิตํ มาติกํ อาทิโต ปฏฺาย วิภชิตฺวา ทสฺเสตุํ – กตโม จ ปุคฺคโล สมยวิมุตฺโตติอาทิมาห. ตตฺถ อิธาติ อิมสฺมึ สตฺตโลเก. เอกจฺโจ ปุคฺคโลติ เอโก ปุคฺคโล. กาเลน กาลนฺติ เอตฺถ ภุมฺมวเสน อตฺโถ เวทิตพฺโพ. เอเกกสฺมึ กาเลติ วุตฺตํ โหติ. สมเยน สมยนฺติ อิทํ ปุริมสฺเสว เววจนํ. อฏฺ วิโมกฺเขติ รูปาวจรารูปาวจรอฏฺสมาปตฺติโย. ตาสฺหิ ปจฺจนีกธมฺเมหิ วิมุจฺจนโต วิโมกฺโขติ นามํ. กาเยนาติ วิโมกฺขสหชาเตน นามกาเยน. ผุสิตฺวา วิหรตีติ ปฏิลภิตฺวา อิริยติ. กตมสฺมึ ปเนส กาเล วิโมกฺเข ผุสิตฺวา วิหรตีติ? สมาปตฺตึ สมาปชฺชิตุกามสฺส หิ กาโล นาม อตฺถิ, อกาโล นาม อตฺถิ. ตตฺถ ปาโตว สรีรปฏิชคฺคนกาโล, วตฺตกรณกาโล จ สมาปชฺชนสฺส อกาโล นาม. สรีรํ ปน ปฏิชคฺคิตฺวา วตฺตํ กตฺวา วสนฏฺานํ ¶ ปวิสิตฺวา นิสินฺนสฺส ยาว ปิณฺฑาย คมนกาโล นาคจฺฉติ, เอตสฺมึ อนฺตเร สมาปชฺชนสฺส กาโล นาม.
ปิณฺฑาย คมนกาลํ ปน สลฺลกฺเขตฺวา นิกฺขนฺตสฺส เจติยวนฺทนกาโล, ภิกฺขุสงฺฆปริวุตสฺส วิตกฺกมาฬเก านกาโล ปิณฺฑาย คมนกาโล คาเม จรณกาโล; อาสนสาลาย ยาคุปานกาโล วตฺตกรณกาโลติ อยมฺปิ สมาปชฺชนสฺส อกาโล นาม. อาสนสาลาย ปน วิวิตฺเต โอกาเส สติ ยาว ภตฺตกาโล นาคจฺฉติ, เอตสฺมิมฺปิ อนฺตเร สมาปชฺชนสฺส กาโล นาม. ภตฺตํ ปน ภฺุชนกาโล, วิหารคมนกาโล, ปตฺตจีวรปฏิสามนกาโล, ทิวาวตฺตกรณกาโล, ปริปุจฺฉาทานกาโลติ อยมฺปิ สมาปชฺชนสฺส อกาโล นาม. โย อกาโล, สฺเวว อสมโย. ตํ สพฺพมฺปิ เปตฺวา อวเสเส กาเล กาเล, สมเย สมเย วุตฺตปฺปกาเร อฏฺ ¶ วิโมกฺเข สหชาตนามกาเยน ปฏิลภิตฺวา วิหรนฺโต, ‘‘อิเธกจฺโจ ปุคฺคโล…เป… วิหรตี’’ติ วุจฺจติ.
อปิเจส ¶ สผสฺสเกหิ สหชาตนามธมฺเมหิ สหชาตธมฺเม ผุสติเยว นาม, อุปจาเรน อปฺปนํ ผุสติเยว นาม. ปุริมาย อปฺปนาย อปรํ อปฺปนํ ผุสติเยว. เยน หิ สทฺธึ เย ธมฺมา สหชาตา, เตน เต ปฏิลทฺธา นาม โหนฺติ. ผสฺเสนาปิ ผุฏฺาเยว นาม โหนฺติ. อุปจารมฺปิ อปฺปนาย ปฏิลาภการณเมว, ตถา ปุริมา อปฺปนา อปรอปฺปนาย. ตตฺราสฺส เอวํ สหชาเตหิ สหชาตานํ ผุสนา เวทิตพฺพา – ปมชฺฌานฺหิ วิตกฺกาทีหิ ปฺจงฺคิกํ. ตสฺมึ เปตฺวา ตานิ องฺคานิ เสสา อติเรกปณฺณาสธมฺมา จตฺตาโร ขนฺธา นาม โหนฺติ. เตน นามกาเยน ปมชฺฌานสมาปตฺติวิโมกฺขํ ผุสิตฺวา ปฏิลภิตฺวา วิหรติ. ทุติยํ ฌานํ ปีติสุขจิตฺเตกคฺคตาหิ ติวงฺคิกํ, ตติยํ สุขจิตฺเตกคฺคตาหิ ทุวงฺคิกํ, จตุตฺถํ อุเปกฺขาจิตฺเตกคฺคตาหิ ทุวงฺคิกํ, ตถา อากาสานฺจายตนํ…เป… เนวสฺานาสฺายตนฺจ. ตตฺถ เปตฺวา ตานิ องฺคานิ เสสา อติเรกปณฺณาสธมฺมา จตฺตาโร ขนฺธา นาม โหนฺติ. เตน นามกาเยน เนวสฺานาสฺายตนสมาปตฺติวิโมกฺขํ ผุสิตฺวา ปฏิลภิตฺวา วิหรติ.
ปฺาย จสฺส ทิสฺวาติ วิปสฺสนาปฺาย สงฺขารคตํ, มคฺคปฺาย จตุสจฺจธมฺเม ปสฺสิตฺวา. เอกจฺเจ อาสวา ปริกฺขีณา โหนฺตีติ อุปฑฺฒุปฑฺฒา ปมมคฺคาทิวชฺฌา อาสวา ปริกฺขีณา โหนฺติ. อยํ วุจฺจติ ปุคฺคโล สมยวิมุตฺโตติ เอตฺถ อฏฺสมาปตฺติลาภี ปุถุชฺชโน เตน ¶ นามกาเยน ผุสิตฺวา วิหรตีติ ¶ วตฺตุํ วฏฺฏติ. ปาฬิยํ ปน ‘‘เอกจฺเจ อาสวา ปริกฺขีณา’’ติ วุตฺตํ. ปุถุชฺชนสฺส จ ขีณา อาสวา นาม นตฺถิ, ตสฺมา โส น คหิโต. อฏฺสมาปตฺติลาภี ขีณาสโวปิ เตน นามกาเยน ผุสิตฺวา วิหรตีติ วตฺตุํ วฏฺฏติ. ตสฺส ปน อปริกฺขีณาสวา นาม นตฺถิ, ตสฺมา โสปิ น คหิโต. สมยวิมุตฺโตติ ปน ติณฺณํ โสตาปนฺนสกทาคามิอนาคามีนํเยเวตํ นามนฺติ เวทิตพฺพํ.
๒. อสมยวิมุตฺตนิทฺเทเส – ปุริมสทิสํ วุตฺตนเยเนว เวทิตพฺพํ. อสมยวิมุตฺโตติ ปเนตฺถ สุกฺขวิปสฺสกขีณาสวสฺเสตํ นามํ. สุกฺขวิปสฺสกา ปน โสตาปนฺนสกทาคามิอนาคามิโน อฏฺสมาปตฺติลาภิโน จ ขีณาสวา ปุถุชฺชนา จ อิมสฺมึ ทุเก น ลพฺภนฺติ, ทุกมุตฺตกปุคฺคลา ¶ นาม โหนฺติ. ตสฺมา สตฺถา อตฺตโน พุทฺธสุพุทฺธตาย เหฏฺา คหิเต จ อคฺคหิเต จ สงฺกฑฺฒิตฺวา สทฺธึ ปิฏฺิวฏฺฏเกหิ ตนฺตึ อาโรเปนฺโต สพฺเพปิ อริยปุคฺคลาติอาทิมาห. ตตฺถ อริเย วิโมกฺเขติ กิเลเสหิ อารกตฺตา อริเยติ สงฺขํ คเต โลกุตฺตรวิโมกฺเข. อิทํ วุตฺตํ โหติ – พาหิรานฺหิ อฏฺนฺนํ สมาปตฺตีนํ สมาปชฺชนฺตสฺส สมโยปิ อตฺถิ อสมโยปิ. มคฺควิโมกฺเขน วิมุจฺจนสฺส สมโย วา อสมโย วา นตฺถิ. ยสฺส สทฺธา พลวตี, วิปสฺสนา จ อารทฺธา, ตสฺส คจฺฉนฺตสฺส ติฏฺนฺตสฺส นิสีทนฺตสฺส นิปชฺชนฺตสฺส ขาทนฺตสฺส ภฺุชนฺตสฺส มคฺคผลปฏิเวโธ นาม น โหตีติ นตฺถิ. อิติ มคฺควิโมกฺเขน วิมุจฺจนสฺส สมโย วา อสมโย วา นตฺถีติ เหฏฺา คหิเต จ อคฺคหิเต จ สงฺกฑฺฒิตฺวา อิมํ ปิฏฺิวฏฺฏกํ ตนฺตึ อาโรเปสิ ธมฺมราชา. สมาปตฺติลาภี ปุถุชฺชโน อิมายปิ ตนฺติยา อคฺคหิโตว. ภชาปิยมาโน ปน ¶ สมาปตฺติวิกฺขมฺภิตานํ กิเลสานํ วเสน สมยวิมุตฺตภาวํ ภเชยฺย.
๓. กุปฺปธมฺมากุปฺปธมฺมนิทฺเทเสสุ – ยสฺส อธิคโต สมาปตฺติธมฺโม กุปฺปติ นสฺสติ, โส กุปฺปธมฺโม. รูปสหคตานนฺติ รูปนิมิตฺตสงฺขาเตน รูเปน สหคตานํ. เตน สทฺธึ ปวตฺตานํ น วินา รูปารมฺมณานํ จตุนฺนํ รูปาวจรชฺฌานานนฺติ อตฺโถ. อรูปสหคตานนฺติ รูปโต อฺํ, น รูปนฺติ อรูปํ. อรูเปน สหคตานํ เตน สทฺธึ ปวตฺตานํ น วินา อรูปารมฺมณานํ จตุนฺนํ อรูปาวจรชฺฌานานนฺติ อตฺโถ. น นิกามลาภีติ ปฺจหากาเรหิ อจิณฺณวสิตาย อิจฺฉิตากาเรน อลทฺธตฺตา น นิกามลาภี. อปฺปคุณสมาปตฺติโกติ อตฺโถ. น อกิจฺฉลาภีติ กิจฺฉลาภี ทุกฺขลาภี. โย อาคมนมฺหิ กิเลเส วิกฺขมฺเภนฺโต อุปจารํ ปาเปนฺโต ¶ อปฺปนํ ปาเปนฺโต จิตฺตมฺชูสํ ลภนฺโต ทุกฺเขน กิจฺเฉน สสงฺขาเรน สปฺปโยเคน กิลมนฺโต ตํ สมฺปทํ ปาปุณิตุํ สกฺโกติ, โส น อกิจฺฉลาภี นาม. น อกสิรลาภีติ อวิปุลลาภี. สมาปตฺตึ อปฺเปตฺวา อทฺธานํ ผริตุํ น สกฺโกติ. เอกํ ทฺเว จิตฺตวาเร วตฺเตตฺวา สหสาว วุฏฺาตีติ อตฺโถ.
ยตฺถิจฺฉกนฺติ ยสฺมึ โอกาเส สมาปตฺตึ อปฺเปตฺวา นิสีทิตุํ อิจฺฉติ. ยทิจฺฉกนฺติ กสิณชฺฌานํ วา อานาปานชฺฌานํ วา พฺรหฺมวิหารชฺฌานํ วา อสุภชฺฌานํ ¶ วาติ ยํ ยํ สมาปตฺตึ อปฺเปตฺวา นิสีทิตุํ อิจฺฉติ. ยาวติจฺฉกนฺติ อทฺธานปริจฺเฉเทน ยตฺตกํ กาลํ อิจฺฉติ. อิทํ วุตฺตํ โหติ – ยตฺถ ยตฺถ ยํ ยํ สมาปตฺตึ ยตฺตกํ อทฺธานํ สมาปชฺชิตุมฺปิ วุฏฺาตุมฺปิ อิจฺฉติ, ตตฺถ ตตฺถ ตํ ตํ สมาปตฺตึ ตตฺตกํ อทฺธานํ สมาปชฺชิตุมฺปิ วุฏฺาตุมฺปิ น สกฺโกติ. จนฺทํ วา สูริยํ วา อุลฺโลเกตฺวา ‘อิมสฺมึ ¶ จนฺเท วา สูริเย วา เอตฺตกํ านํ คเต วุฏฺหิสฺสามี’ติ ปริจฺฉินฺทิตฺวา ฌานํ สมาปนฺโน ยถาปริจฺเฉเทน วุฏฺาตุํ น สกฺโกติ, อนฺตราว วุฏฺาติ; สมาปตฺติยา อปฺปคุณตายาติ.
ปมาทมาคมฺมาติ ปมาทํ ปฏิจฺจ. อยํ วุจฺจตีติ อยํ เอวํวิโธ ปุคฺคโล กุปฺปธมฺโมติ วุจฺจติ. อิทํ ปน อฏฺสมาปตฺติลาภิโน ปุถุชฺชนสฺส โสตาปนฺนสฺส สกทาคามิโนติ ติณฺณํ ปุคฺคลานํ นามํ. เอเตสฺหิ สมาธิปาริพนฺธกา วิปสฺสนาปาริพนฺธกา จ ธมฺมา น สุวิกฺขมฺภิตา, น สุวิกฺขาลิตา, เตน เตสํ สมาปตฺติ นสฺสติ ปริหายติ. สา จ โข เนว สีลเภเทน, นาปตฺติวีติกฺกเมน. น ครุกโมกฺขธมฺโม ปเนส อปฺปมตฺตเกนปิ กิจฺจกรณีเยน วา วตฺตเภทมตฺตเกน วา นสฺสติ.
ตตฺริทํ วตฺถุ – เอโก กิร เถโร สมาปตฺตึ วฬฺเชติ. ตสฺมึ ปิณฺฑาย คามํ ปวิฏฺเ ทารกา ปริเวเณ กีฬิตฺวา ปกฺกมึสุ. เถโร อาคนฺตฺวา ‘ปริเวณํ สมฺมชฺชิตพฺพ’นฺติ จินฺเตตฺวา อสมฺมชฺชิตฺวา วิหารํ ปวิสิตฺวา ‘สมาปตฺตึ อปฺเปสฺสามี’ติ นิสีทิ. โส อปฺเปตุํ อสกฺโกนฺโต, ‘กึ นุ โข อาวรณ’นฺติ สีลํ อาวชฺชนฺโต อปฺปมตฺตกมฺปิ วีติกฺกมํ อทิสฺวา ‘วตฺตเภโท นุ โข อตฺถี’ติ โอโลเกนฺโต ปริเวณสฺส อสมฺมฏฺภาวํ ตฺวา สมฺมชฺชิตฺวา ปวิสิตฺวา นิสีทนฺโต สมาปตฺตึ อปฺเปนฺโตว นิสีทิ.
๔. อกุปฺปธมฺมนิทฺเทโส ¶ วุตฺตปฏิปกฺขวเสเนว เวทิตพฺโพ. อกุปฺปธมฺโมติ อิทํ ปน อฏฺสมาปตฺติลาภิโน อนาคามิสฺส เจว ขีณาสวสฺส จาติ ทฺวินฺนํ ปุคฺคลานํ นามํ. เตสฺหิ สมาธิปาริพนฺธกา วิปสฺสนาปาริพนฺธกา จ ธมฺมา สุวิกฺขมฺภิตา สุวิกฺขาลิตา; เตน เตสํ ¶ ภสฺสสงฺคณิการามาทิกิจฺเจน วา อฺเน วา เยน เกนจิ อตฺตโน อนุรูเปน ปมาเทน วีตินาเมนฺตานมฺปิ สมาปตฺติ น กุปฺปติ, น นสฺสติ. สุกฺขวิปสฺสกา ปน โสตาปนฺนสกทาคามิอนาคามิขีณาสวา อิมสฺมึ ทุเก ¶ น ลพฺภนฺติ; ทุกมุตฺตกปุคฺคลา นาม โหนฺติ. ตสฺมา สตฺถา อตฺตโน พุทฺธสุพุทฺธตาย เหฏฺา คหิเต จ อคฺคหิเต จ สงฺกฑฺฒิตฺวา อิมสฺมิมฺปิ ทุเก สทฺธึ ปิฏฺิวฏฺฏเกหิ ตนฺตึ อาโรเปนฺโต สพฺเพปิ อริยปุคฺคลาติอาทิมาห. อฏฺนฺนฺหิ สมาปตฺตีนํ กุปฺปนํ นสฺสนํ ภเวยฺย, โลกุตฺตรธมฺมสฺส ปน สกึ ปฏิวิทฺธสฺส กุปฺปนํ นสฺสนํ นาม นตฺถิ, ตํ สนฺธาเยตํ วุตฺตํ.
๕. ปริหานธมฺมาปริหานธมฺมนิทฺเทสาปิ กุปฺปธมฺมากุปฺปธมฺมนิทฺเทสวเสเนว เวทิตพฺพา. เกวลฺหิ อิธ ปุคฺคลสฺส ปมาทํ ปฏิจฺจ ธมฺมานํ ปริหานมฺปิ อปริหานมฺปิ คหิตนฺติ อิทํ ปริยายเทสนามตฺตเมว นานํ. เสสํ สพฺพตฺถ ตาทิสเมว.
๗. เจตนาภพฺพนิทฺเทเส – เจตนาภพฺโพติ เจตนาย อปริหานึ อาปชฺชิตุํ ภพฺโพ. สเจ อนุสฺเจเตตีติ, สเจ สมาปชฺชติ. สมาปตฺติฺหิ สมาปชฺชนฺโต อนุสฺเจเตติ นาม. โส น ปริหายติ, อิตโร ปริหายติ.
๘. อนุรกฺขณาภพฺพนิทฺเทเส – อนุรกฺขณาภพฺโพติ อนุรกฺขณาย อปริหานึ อาปชฺชิตุํ ภพฺโพ. สเจ อนุรกฺขตีติ สเจ อนุปการธมฺเม ปหาย อุปการธมฺเม เสวนฺโต สมาปชฺชติ. เอวฺหิ ปฏิปชฺชนฺโต อนุรกฺขติ นาม. โส น ปริหายติ, อิตโร ปริหายติ.
อิเม ทฺเวปิ สมาปตฺตึ เปตุํ ถาวรํ กาตุํ ปฏิพลา. เจตนาภพฺพโต ปน อนุรกฺขณาภพฺโพว พลวตโร. เจตนาภพฺโพ หิ อุปการานุปกาเร ธมฺเม น ชานาติ. อชานนฺโต อุปการธมฺเม นุทติ นีหรติ, อนุปการธมฺเม เสวติ. โส เต เสวนฺโต สมาปตฺติโต ปริหายติ ¶ . อนุรกฺขณาภพฺโพ อุปการานุปกาเร ธมฺเม ชานาติ. ชานนฺโต อนุปการธมฺเม ¶ นุทติ นีหรติ, อุปการธมฺเม เสวติ. โส เต เสวนฺโต สมาปตฺติโต น ปริหายติ.
ยถา หิ ทฺเว เขตฺตปาลา เอโก ปณฺฑุโรเคน สโรโค อกฺขโม สีตาทีนํ, เอโก อโรโค สีตาทีนํ สโห. สโรโค เหฏฺากุฏึ น โอตรติ, รตฺตารกฺขํ ทิวารกฺขํ วิชหติ. ตสฺส ทิวา สุกโมราทโย เขตฺตํ โอตริตฺวา สาลิสีสํ ขาทนฺติ, รตฺตึ มิคสูกราทโย ปวิสิตฺวา ขลํ ¶ ตจฺฉิ ตํ วิย เฉตฺวา คจฺฉนฺติ. โส อตฺตโน ปมตฺตการณา ปุน พีชมตฺตมฺปิ น ลภติ. อิตโร รตฺตารกฺขํ ทิวารกฺขํ น วิชหติ. โส อตฺตโน อปฺปมตฺตการณา เอกกรีสโต จตฺตาริปิ อฏฺปิ สกฏานิ ลภติ.
ตตฺถ สโรคเขตฺตปาโล วิย เจตนาภพฺโพ, อโรโค วิย อนุรกฺขณาภพฺโพ ทฏฺพฺโพ. สโรคสฺส อตฺตโน ปมาเทน ปุน พีชมตฺตสฺสปิ อลภนํ วิย เจตนาภพฺพสฺส อุปการานุปกาเร ธมฺเม อชานิตฺวา อุปกาเร ปหาย อนุปกาเร เสวนฺตสฺส สมาปตฺติยา ปริหานํ. อิตรสฺส อตฺตโน อปฺปมาเทน เอกกรีสมตฺตโต จตุอฏฺสกฏอุทฺธรณํ วิย อนุรกฺขณาภพฺพสฺส อุปการานุปกาเร ธมฺเม ชานิตฺวา อนุปกาเร ปหาย อุปกาเร เสวนฺตสฺส สมาปตฺติยา อปริหานํ เวทิตพฺพํ. เอวํ เจตนาภพฺพโต อนุรกฺขณาภพฺโพว สมาปตฺตึ ถาวรํ กาตุํ พลวตโรติ เวทิตพฺโพ.
๙. ปุถุชฺชนนิทฺเทเส – ตีณิ สํโยชนานีติ ทิฏฺิสํโยชนสีลพฺพตปรามาสสํโยชนวิจิกิจฺฉาสํโยชนานิ. เอตานิ หิ ผลกฺขเณ ปหีนานิ นาม โหนฺติ. อยํ ปน ผลกฺขเณปิ น โหตีติ ทสฺเสติ. เตสํ ธมฺมานนฺติ เตสํ สํโยชนธมฺมานํ. มคฺคกฺขณสฺมิฺหิ เตสํ ปหานาย ปฏิปนฺโน นาม โหติ. อยํ ปน มคฺคกฺขเณปิ น โหติ. เอตฺตาวตา วิสฺสฏฺกมฺมฏฺาโน ถูลพาลปุถุชฺชโนว อิธ กถิโตติ เวทิตพฺโพ.
๑๐. โคตฺรภุนิทฺเทเส ¶ – เยสํ ธมฺมานนฺติ เยสํ โคตฺรภุาเณน สทฺธึ อุปฺปนฺนานํ ปโรปณฺณาสกุสลธมฺมานํ. อริยธมฺมสฺสาติ โลกุตฺตรมคฺคสฺส. อวกฺกนฺติ โหตีติ โอกฺกนฺติ นิพฺพตฺติ ปาตุภาโว โหติ. อยํ วุจฺจตีติ อยํ นิพฺพานารมฺมเณน าเณน สพฺพํ ปุถุชฺชนสงฺขํ ปุถุชฺชนโคตฺตํ ¶ ปุถุชฺชนมณฺฑลํ ปุถุชฺชนปฺตฺตึ อติกฺกมิตฺวา อริยสงฺขํ อริยโคตฺตํ อริยมณฺฑลํ อริยปฺตฺตึ โอกฺกมนโต โคตฺรภูปุคฺคโล นาม วุจฺจติ.
๑๑. ภยูปรตนิทฺเทเส – ภเยน อุปรโตติ ภยูปรโต. สตฺตปิ เสกฺขา ปุถุชฺชนา จ ภายิตฺวา ปาปโต โอรมนฺติ ปาปํ น กโรนฺติ ¶ . ตตฺถ ปุถุชฺชนา ทุคฺคติภยํ, วฏฺฏภยํ, กิเลสภยํ, อุปวาทภยนฺติ จตฺตาริ ภยานิ ภายนฺติ. เตสุ ภายิตพฺพฏฺเน ทุคฺคติเยว ภยํ ทุคฺคติภยํ. เสเสสุปิ เอเสว นโย. ตตฺถ ปุถุชฺชโน ‘สเจ ตฺวํ ปาปํ กริสฺสสิ, จตฺตาโร อปายา มุขํ วิวริตฺวา ิตจฺฉาตอชครสทิสา, เตสุ ทุกฺขํ อนุภวนฺโต กถํ ภวิสฺสสี’ติ ทุคฺคติภยํ ภายิตฺวา ปาปํ น กโรติ. อนมตคฺคสํสารวฏฺฏํเยว ปน วฏฺฏภยํ นาม. สพฺพมฺปิ อกุสลํ กิเลสภยํ นาม. ครหา ปน อุปวาทภยํ นาม. ตานิปิ ภายิตฺวา ปุถุชฺชโน ปาปํ น กโรติ. โสตาปนฺนสกทาคามิอนาคามิโน ปน ตโย เสกฺขา ทุคฺคตึ อตีตตฺตา เสสานิ ตีณิ ภยานิ ภายิตฺวา ปาปํ น กโรนฺติ. มคฺคฏฺกเสกฺขา อาคมนวเสน วา อสมุจฺฉินฺนภยตฺตา วา ภยูปรตา นาม โหนฺติ. ขีณาสโว อิเมสุ จตูสุ ภเยสุ เอกมฺปิ น ภายติ. โส หิ สพฺพโส สมุจฺฉินฺนภโย; ตสฺมา อภยูปรโตติ วุจฺจติ. กึ ปน โส อุปวาทมฺปิ น ภายตีติ? น ภายติ. อุปวาทํ ปน รกฺขตีติ วตฺตุํ วฏฺฏติ. โทณุปฺปลวาปิคาเม ขีณาสวตฺเถโร วิย.
๑๒. อภพฺพาคมนนิทฺเทเส ¶ – สมฺมตฺตนิยามาคมนสฺส อภพฺโพติ อภพฺพาคมโน. กมฺมาวรเณนาติ ปฺจวิเธน อานนฺตริยกมฺเมน. กิเลสาวรเณนาติ นิยตมิจฺฉาทิฏฺิยา. วิปากาวรเณนาติ อเหตุกทุเหตุกปฏิสนฺธิยา. อสฺสทฺธาติ พุทฺธธมฺมสงฺเฆสุ สทฺธารหิตา. อจฺฉนฺทิกาติ กตฺตุกมฺยตากุสลจฺฉนฺทรหิตา. เต เปตฺวา ชมฺพุทีปํ อิตรทีปตฺตยวาสิโน เวทิตพฺพา. เตสุ หิ มนุสฺสา อจฺฉนฺทิกภาวํ ปวิฏฺา นาม. ทุปฺปฺาติ ภวงฺคปฺารหิตา. อภพฺพาติ อปฺปฏิลทฺธมคฺคผลูปนิสฺสยา. นิยามนฺติ มคฺคนิยามํ, สมฺมตฺตนิยามํ. โอกฺกมิตุนฺติ เอตํ กุสเลสุ ธมฺเมสุ สมฺมตฺตสงฺขาตํ นิยามํ โอกฺกมิตุํ ปวิสิตุํ ตตฺถ ปติฏฺาตุํ อภพฺพา.
๑๓. ภพฺพาคมนนิทฺเทโส วุตฺตปฏิปกฺขนเยน เวทิตพฺโพ. เอวมิมสฺมึ ทุเก เย จ ปุคฺคลา ปฺจานนฺตริยกา, เย จ นิยตมิจฺฉาทิฏฺิกา, เยหิ จ อเหตุกทุเหตุกปฏิสนฺธิ คหิตา ¶ , เย จ พุทฺธาทีนํ น สทฺทหนฺติ, เยสฺจ กตฺตุกมฺยตาฉนฺโท นตฺถิ, เย จ อปริปุณฺณภวงฺคปฺา, เยสฺจ มคฺคผลานํ อุปนิสฺสโย นตฺถิ, เต สพฺเพปิ สมฺมตฺตนิยามํ โอกฺกมิตุํ อภพฺพา, วิปรีตา ภพฺพาติ วุตฺตา.
๑๔. นิยตานิยตนิทฺเทเส ¶ – อานนฺตริกาติ อานฺตริกกมฺมสมงฺคิโน. มิจฺฉาทิฏฺิกาติ นิยตมิจฺฉาทิฏฺิสมงฺคิโน. สพฺเพปิ เหเต นิรยสฺส อตฺถาย นิยตตฺตา นิยตา นาม. อฏฺ ปน อริยปุคฺคลา สมฺมาภาวาย อุปรูปริมคฺคผลตฺถาย เจว อนุปาทาปรินิพฺพานตฺถาย จ นิยตตฺตา นิยตา นาม. อวเสสปุคฺคลา ปน อนิพทฺธคติกา. ยถา อากาเส ขิตฺตทณฺโฑ ปถวิยํ ปตนฺโต ‘อคฺเคน วา มชฺเฌน วา มูเลน วา ปติสฺสตี’ติ น ายติ; เอวเมว ‘อสุกคติยา นาม นิพฺพตฺติสฺสนฺตี’ติ นิยมาภาวา อนิยตา นามาติ เวทิตพฺพา. ยา ปน อุตฺตรกุรุกานํ นิยตคติกตา ¶ วุตฺตา, น สา นิยตธมฺมวเสน. มิจฺฉตฺตสมฺมตฺตนิยตธมฺมาเยว หิ นิยตา นาม. เตสฺจ วเสนายํ ปุคฺคลนิยโม กถิโตติ.
๑๕. ปฏิปนฺนกนิทฺเทเส – มคฺคสมงฺคิโนติ มคฺคฏฺกปุคฺคลา. เต หิ ผลตฺถาย ปฏิปนฺนตฺตา ปฏิปนฺนกา นาม. ผลสมงฺคิโนติ ผลปฏิลาภสมงฺคิตาย ผลสมงฺคิโน. ผลปฏิลาภโต ปฏฺาย หิ เต ผลสมาปตฺตึ อสมาปนฺนาปิ ผเล ิตาเยว นาม.
๑๖. สมสีสีนิทฺเทเส – อปุพฺพํ อจริมนฺติ อปุเร อปจฺฉา, เอกปฺปหาเรเนวาติ อตฺโถ. ปริยาทานนฺติ ปริกฺขโย. อยํ วุจฺจตีติ อยํ ปุคฺคโล สมสีสี นาม วุจฺจติ. โส ปเนส ติวิโธ โหติ – อิริยาปถสมสีสี, โรคสมสีสี, ชีวิตสมสีสีติ. ตตฺถ โย จงฺกมนฺโตว วิปสฺสนํ ปฏฺเปตฺวา อรหตฺตํ ปตฺวา จงฺกมนฺโตว ปรินิพฺพาติ ปทุมตฺเถโร วิย; ิตโกว วิปสฺสนํ ปฏฺเปตฺวา อรหตฺตํ ปตฺวา ิตโกว ปรินิพฺพาติ โกฏปพฺพตวิหารวาสีติสฺสตฺเถโร วิย; นิสินฺโนว วิปสฺสนํ ปฏฺเปตฺวา อรหตฺตํ ปตฺวา นิสินฺโนว ปรินิพฺพาติ, นิปนฺโนว วิปสฺสนํ ปฏฺเปตฺวา อรหตฺตํ ปตฺวา นิปนฺโนว ปรินิพฺพาติ – อยํ อิริยาปถสมสีสี นาม.
โย ปน เอกํ โรคํ ปตฺวา อนฺโตโรเคเยว วิปสฺสนํ ปฏฺเปตฺวา อรหตฺตํ ปตฺวา เตเนว โรเคน ปรินิพฺพาติ – อยํ โรคสมสีสี นาม.
กตโร ¶ ¶ ชีวิตสมสีสี นาม? ‘‘สีสนฺติ เตรส สีสานิ – ปลิโพธสีสฺจ ตณฺหา, วินิพนฺธนสีสฺจ มาโน, ปรามาสสีสฺจ ทิฏฺิ, วิกฺเขปสีสฺจ อุทฺธจฺจํ, สํกิเลสสีสฺจ อวิชฺชา, อธิโมกฺขสีสฺจ สทฺธา, ปคฺคหสีสฺจ วีริยํ, อุปฏฺานสีสฺจ สติ, อวิกฺเขปสีสฺจ สมาธิ, ทสฺสนสีสฺจ ปฺา, ปวตฺตสีสฺจ ชีวิตินฺทฺริยํ, โคจรสีสฺจ วิโมกฺโข, สงฺขารสีสฺจ นิโรโธ’’ติ (ปฏิ. ม. ๑.๘๗). ตตฺถ กิเลสสีสํ อวิชฺชํ อรหตฺตมคฺโค ปริยาทิยติ. ปวตฺตสีสํ ชีวิตินฺทฺริยํ จุติจิตฺตํ ปริยาทิยติ. อวิชฺชาปริยาทายกํ ¶ จิตฺตํ ชีวิตินฺทฺริยํ ปริยาทาตุํ น สกฺโกติ. ชีวิตินฺทฺริยปริยาทายกํ จิตฺตํ อวิชฺชํ ปริยาทาตุํ น สกฺโกติ. อวิชฺชาปริยาทายกํ จิตฺตํ อฺํ, ชีวิตินฺทฺริยปริยาทายกํ จิตฺตํ อฺํ. ยสฺส เจตํ สีสทฺวยํ สมํ ปริยาทานํ คจฺฉติ, โส ชีวิตสมสีสี นาม.
กถมิทํ สมํ โหตีติ? วารสมตาย. ยสฺมิฺหิ วาเร มคฺควุฏฺานํ โหติ – โสตาปตฺติมคฺเค ปฺจ ปจฺจเวกฺขณานิ, สกทาคามิมคฺเค ปฺจ, อนาคามิมคฺเค ปฺจ, อรหตฺตมคฺเค จตฺตารีติ เอกูนวีสติยา ปจฺจเวกฺขณาเณ ปติฏฺาย ภวงฺคํ โอตริตฺวา ปรินิพฺพายติ. อิมาย วารสมตาย อิทํ อุภยสีสปริยาทานํ สมํ โหติ นาม. เตนายํ ปุคฺคโล ชีวิตสมสีสีติ วุจฺจติ. อยเมว จ อิธ อธิปฺเปโต.
๑๗. ิตกปฺปีนิทฺเทเส – ิโต กปฺโปติ ิตกปฺโป, ิตกปฺโป อสฺส อตฺถีติ ิตกปฺปี. กปฺปํ เปตุํ สมตฺโถติ อตฺโถ. อุฑฺฑยฺหนเวลา อสฺสาติ ฌายนกาโล ภเวยฺย. เนว ตาวาติ ยาว เอส มคฺคสมงฺคี ปุคฺคโล โสตาปตฺติผลํ น สจฺฉิกโรติ, เนว ตาว กปฺโป ฌาเยยฺย. ฌายมาโนปิ อชฺฌายิตฺวาว ติฏฺเยฺย. กปฺปวินาโส หิ นาม มหาวิกาโร มหาปโยโค โกฏิสตสหสฺสจกฺกวาฬสฺส ฌายนวเสน มหาโลกวินาโส. อยมฺปิ เอวํ มหาวินาโส ติฏฺเยฺย วาติ วทติ. สาสเน ปน ธรมาเน อยํ กปฺปวินาโส นาม นตฺถิ. กปฺปวินาเส สาสนํ นตฺถิ. คตโกฏิเก หิ กาเล กปฺปวินาโส นาม โหติ. เอวํ สนฺเตปิ สตฺถา อนฺตรายาภาวํ ทีเปตุํ อิทํ การณํ อาหริ – ‘‘อิทมฺปิ ภเวยฺย, มคฺคสมงฺคิโน ปน ผลสฺส อนฺตราโย น สกฺกา กาตุ’’นฺติ. อยํ ปน ปุคฺคโล กปฺปํ เปนฺโต กิตฺตกํ กาลํ เปยฺยาติ? ยสฺมึ ¶ วาเร มคฺควุฏฺานํ โหติ, อถ ภวงฺคํ อาวฏฺเฏนฺตํ มโนทฺวาราวชฺชนํ อุปฺปชฺชติ. ตโต ตีณิ อนุโลมานิ, เอกํ โคตฺรภุจิตฺตํ, เอกํ มคฺคจิตฺตํ, ทฺเว ผลจิตฺตานิ, ปฺจ ¶ ปจฺจเวกฺขณาณานีติ ¶ เอตฺตกํ กาลํ เปยฺย. อิมํ ปนตฺถํ พาหิราย อาคนฺตุกูปมายปิ เอวํ ทีปยึสุ. สเจ หิ โสตาปตฺติมคฺคสมงฺคิสฺส มตฺถกูปริ โยชนิกํ เอกคฺฆนเสลํ ติวฏฺฏาย รชฺชุยา พนฺธิตฺวา โอลมฺเพยฺย, เอกสฺมึ วฏฺเฏ ฉินฺเน ทฺวีหิ โอลมฺเพยฺย, ทฺวีสุ ฉินฺเนสุ เอเกน โอลมฺเพยฺเยว, ตสฺมิมฺปิ ฉินฺเน อพฺภกูฏํ วิย อากาเส ติฏฺเยฺย, น ตฺเวว ตสฺส ปุคฺคลสฺส มคฺคานนฺตรผลสฺส อนฺตรายํ กเรยฺยาติ. อยํ ปน ทีปนา ปริตฺตา, ปุริมาว มหนฺตา. น เกวลํ ปน โสตาปตฺติมคฺคฏฺโว กปฺปํ เปติ, อิตเร มคฺคสมงฺคิโนปิ เปนฺติเยว. เตน ภควา เหฏฺา คหิตฺจ อคฺคหิตฺจ สพฺพํ สงฺกฑฺฒิตฺวา สทฺธึ ปิฏฺิวฏฺฏกปุคฺคเลหิ อิมํ ตนฺตึ อาโรเปสิ – ‘‘สพฺเพปิ มคฺคสมงฺคิโน ปุคฺคลา ิตกปฺปิโน’’ติ.
๑๘. อริยนิทฺเทเส – กิเลเสหิ อารกตฺตา อริยา. สเทวเกน โลเกน อรณียตฺตา อริยา. อริยฏฺโ นาม ปริสุทฺธฏฺโติ ปริสุทฺธตฺตาปิ อริยา. เสสา อปริสุทฺธตาย อนริยา.
๑๙. เสกฺขนิทฺเทเส – มคฺคสมงฺคิโน มคฺคกฺขเณ, ผลสมงฺคิโน จ ผลกฺขเณ, อธิสีลสิกฺขาทิกา ติสฺโสปิ สิกฺขา สิกฺขนฺติเยวาติ เสกฺขา. อรหตา ปน อรหตฺตผลกฺขเณ ติสฺโส สิกฺขา สิกฺขิตา. ปุน ตสฺส สิกฺขนกิจฺจํ นตฺถีติ อเสกฺขา. อิติ สตฺต อริยา สิกฺขนฺตีติ เสกฺขา. ขีณาสวา อฺสฺส สนฺติเก สีลาทีนํ สิกฺขิตตฺตา สิกฺขิตอเสกฺขา นาม. พุทฺธปจฺเจกพุทฺธา สยมฺภูตตาย อสิกฺขิตอเสกฺขา นาม. เสสปุคฺคลา เนว สิกฺขนฺติ น สิกฺขิตาติ เนวเสกฺขานาเสกฺขา.
๒๐. เตวิชฺชนิทฺเทเส – ปมํ ปุพฺเพนิวาสทิพฺพจกฺขุาณานิ นิพฺพตฺเตตฺวา ปจฺฉา อรหตฺตํ ปตฺโตปิ, ปมํ อรหตฺตํ ¶ ปตฺวา ปจฺฉา ปุพฺเพนิวาสทิพฺพจกฺขุาณนิพฺพตฺตโกปิ เตวิชฺโชเยว นาม. สุตฺตนฺตกถา ปน ปริยายเทสนา อภิธมฺมกถา นิปฺปริยายเทสนาติ อิมสฺมึ าเน อาคมนียเมว ธุรํ. ตสฺมา ปมํ ทฺเว วิชฺชา นิพฺพตฺเตตฺวา ปจฺฉา อรหตฺตํ ปตฺโตว อิธ อธิปฺเปโต. ฉฬภิฺเปิ เอเสว นโย.
๒๒. สมฺมาสมฺพุทฺธนิทฺเทเส ¶ – ปุพฺเพ อนนุสฺสุเตสูติ ปจฺฉิมภเว สจฺจปฺปฏิเวธโต ปุพฺเพ อฺสฺส ¶ กสฺสจิ สนฺติเก อสฺสุตปุพฺเพสุ. ตโต ปุริมปุริเมสุ ปน ภเวสุ สพฺพฺุโพธิสตฺตา พุทฺธสาสเน ปพฺพชิตฺวา ตีณิ ปิฏกานิ อุคฺคเหตฺวา คตปจฺจาคตวตฺตํ อารุยฺห กมฺมฏฺานํ อนุโลมํ โคตฺรภุํ อาหจฺจ เปนฺติ. ตสฺมา ปจฺฉิมภวสฺมึเยว อนาจริยกภาวํ สนฺธาเยตํ วุตฺตํ. ตทา หิ ตถาคโต ปูริตปารมิตฺตา อฺสฺส สนฺติเก สามํ อนนุสฺสุเตสุ สงฺขตาสงฺขตธมฺเมสุ ‘‘อิทํ ทุกฺขํ…เป… อยํ ทุกฺขนิโรธคามินี ปฏิปทา’’ติ อตฺตปจฺจกฺเขน าเณน จตฺตาริ สจฺจานิ อภิสมฺพุชฺฌติ.
ตตฺถ จาติ ตสฺมิฺจ จตุสจฺจสมฺโพธิสงฺขาเต อรหตฺตมคฺเค. สพฺพฺุตํ ปาปุณาติ พเลสุ จ วสีภาวนฺติ สพฺพฺุตฺาณฺเจว พเลสุ จ จิณฺณวสีภาวํ ปาปุณาติ. พุทฺธานฺหิ สพฺพฺุตฺาณสฺส เจว ทสพลาณสฺส จ อธิคมนโต ปฏฺาย อฺํ กาตพฺพํ นาม นตฺถิ. ยถา ปน อุภโตสุชาตสฺส ขตฺติยกุมารสฺส อภิเสกปฺปตฺติโต ปฏฺาย ‘อิทํ นาม อิสฺสริยํ อนาคต’นฺติ น วตฺตพฺพํ, สพฺพํ อาคตเมว โหติ. เอวเมว พุทฺธานํ อรหตฺตมคฺคสฺส อาคมนโต ปฏฺาย ‘อยํ นาม คุโณ น อาคโต, น ปฏิวิทฺโธ, น ปจฺจกฺโข’ติ น วตฺตพฺโพ, สพฺเพปิ สพฺพฺุคุณา อาคตา ปฏิวิทฺธา ปจฺจกฺขกตาว โหนฺติ. อยํ วุจฺจตีติ อยํ เอวํ ปารมีปูรณสิทฺธานุภาเวน อริยมคฺเคน ปฏิวิทฺธสพฺพฺุคุโณ ปุคฺคโล สมฺมาสมฺพุทฺโธติ วุจฺจติ.
๒๓. ปจฺเจกพุทฺธนิทฺเทเสปิ ¶ – ปุพฺเพ อนนุสฺสุเตสูติ ปเท ปุพฺเพ วุตฺตนเยเนว อตฺโถ เวทิตพฺโพ. ปจฺเจกพุทฺโธปิ หิ ปจฺฉิมภเว อนาจริยโก อตฺตุกฺกํสิกาเณเนว ปฏิวิทฺธสจฺโจ สพฺพฺุตฺาณฺเจว พเลสุ จ จิณฺณวสีภาวํ น ปาปุณาติ.
๒๔. อุภโตภาควิมุตฺตนิทฺเทเส – อฏฺ วิโมกฺเข กาเยน ผุสิตฺวา วิหรตีติ อฏฺ สมาปตฺติโย สหชาตนามกาเยน ปฏิลภิตฺวา วิหรติ. ปฺาย จสฺส ทิสฺวาติ วิปสฺสนาปฺาย สงฺขารคตํ, มคฺคปฺาย จตฺตาริ สจฺจานิ ปสฺสิตฺวา จตฺตาโรปิ อาสวา ขีณา โหนฺติ. อยํ วุจฺจตีติ ¶ อยํ เอวรูโป ปุคฺคโล อุภโตภาควิมุตฺโต นามาติ วุจฺจติ. อยฺหิ ทฺวีหิ ภาเคหิ ทฺเว วาเร วิมุตฺโตติ อุภโตภาควิมุตฺโต. ตตฺรายํ เถรวาโท – ติปิฏกจูฬนาคตฺเถโร ตาว อาห – ‘‘สมาปตฺติยา วิกฺขมฺภนวิโมกฺเขน, มคฺเคน สมุจฺเฉทวิโมกฺเขน ¶ วิมุตฺโตติ อุภโตภาเคหิ ทฺเว วาเร วิมุตฺโต’’ติ. ติปิฏกมหาธมฺมรกฺขิตตฺเถโร ‘‘นามนิสฺสิตโก เอโส’’ติ วตฺวา –
‘‘อจฺจี ยถา วาตเวเคน ขิตฺตา, (อุปสีวาติ ภควา;)
อตฺถํ ปเลติ น อุเปติ สงฺขํ;
เอวํ มุนี นามกายา วิมุตฺโต,
อตฺถํ ปเลติ น อุเปติ สงฺข’’นฺติ. (สุ. นิ. ๑๐๘๐);
วตฺวา สุตฺตํ อาหริตฺวา ‘‘นามกายโต จ รูปกายโต จ สุวิมุตฺตตฺตา อุภโตภาควิมุตฺโต’’ติ อาห. ติปิฏกจูฬาภยตฺเถโร ปนาห – ‘‘สมาปตฺติยา วิกฺขมฺภนวิโมกฺเขน เอกวารํ วิมุตฺโต มคฺเคน สมุจฺเฉทวิโมกฺเขน เอกวารํ วิมุตฺโตติ อุภโตภาควิมุตฺโต’’ติ. อิเม ปน ตโยปิ เถรา ปณฺฑิตา, ‘ติณฺณมฺปิ วาเท การณํ ทิสฺสตี’ติ ติณฺณมฺปิ ¶ วาทํ ตนฺตึ กตฺวา ปยึสุ.
สงฺเขปโต ปน อรูปสมาปตฺติยา รูปกายโต วิมุตฺโต, มคฺเคน นามกายโต วิมุตฺโตติ อุโภหิ ภาเคหิ วิมุตฺตตฺตา อุภโตภาควิมุตฺโต. โส จตุนฺนํ อรูปสมาปตฺตีนํ เอเกกโต วุฏฺาย สงฺขาเร สมฺมสิตฺวา อรหตฺตํ ปตฺตานํ จตุนฺนํ, นิโรธา วุฏฺาย อรหตฺตํ ปตฺตสฺส อนาคามิโน จ วเสน ปฺจวิโธ โหติ. ตตฺถ ปุริมา จตฺตาโร สมาปตฺติสีสํ นิโรธํ น สมาปชฺชนฺตีติ ปริยาเยน อุภโตภาควิมุตฺตา นาม. อฏฺสมาปตฺติลาภี อนาคามี ตํ สมาปชฺชิตฺวา ตโต วุฏฺาย วิปสฺสนํ วฑฺเฒตฺวา อรหตฺตํ ปตฺโตติ นิปฺปริยาเยน อุภโตภาควิมุตฺตเสฏฺโ นาม. นนุ จ อรูปาวจรชฺฌานมฺปิ อุเปกฺขาจิตฺเตกคฺคตาหิ ทุวงฺคิกํ รูปาวจรจตุตฺถชฺฌานมฺปิ, ตสฺมา ตมฺปิ ปทฏฺานํ กตฺวา อรหตฺตํ ปตฺเตน อุภโตภาควิมุตฺเตน ภวิตพฺพนฺติ? น ภวิตพฺพํ. กสฺมา? รูปกายโต อวิมุตฺตตฺตา. ตฺหิ กิเลสกายโตว วิมุตฺตํ, น รูปกายโต; ตสฺมา ตโต วุฏฺาย อรหตฺตํ ปตฺโต อุภโตภาควิมุตฺโต นาม น โหติ ¶ . อรูปาวจรํ ปน นามกายโต จ วิมุตฺตํ รูปกายโต จาติ ตเทว ปาทกํ กตฺวา อรหตฺตํ ปตฺโต อุภโตภาควิมุตฺโต โหตีติ เวทิตพฺโพ.
๒๕. ปฺาวิมุตฺตนิทฺเทเส – ปฺาย วิมุตฺโตติ ปฺาวิมุตฺโต. โส สุกฺขวิปสฺสโก จตูหิ ¶ ฌาเนหิ วุฏฺาย อรหตฺตํ ปตฺตา จตฺตาโร จาติ ปฺจวิโธ โหติ. เอเตสุ หิ เอโกปิ อฏฺวิโมกฺขลาภี น โหติ. เตเนว น เหว โข อฏฺ วิโมกฺเขติอาทิมาห. อรูปาวจรชฺฌาเนสุ ปน เอกสฺมึ สติ อุภโตภาควิมุตฺโตเยว นาม โหตีติ.
๒๖. กายสกฺขินิทฺเทเส – เอกจฺเจ อาสวาติ เหฏฺิมมคฺคตฺตยวชฺฌา. อยํ วุจฺจตีติ อยํ เอวรูโป ปุคฺคโล กายสกฺขีติ วุจฺจติ. โส หิ ผุฏฺนฺตํ สจฺฉิกโรตีติ กายสกฺขี. ฌานผสฺสํ ปมํ ผุสติ, ปจฺฉา นิโรธํ นิพฺพานํ สจฺฉิกโรตีติปิ กายสกฺขี. โส โสตาปตฺติผลฏฺํ อาทึ กตฺวา ยาว อรหตฺตมคฺคฏฺา ฉพฺพิโธ โหติ.
๒๗. ทิฏฺิปฺปตฺตนิทฺเทเส ¶ – อิทํ ทุกฺขนฺติ อิทํ ทุกฺขํ, เอตฺตกํ ทุกฺขํ, น อิโต อุทฺธํ ทุกฺขํ. ทุกฺขสมุทยาทีสุปิ เอเสว นโย. ยถาภูตํ ปชานาตีติ เปตฺวา ตณฺหํ ปฺจุปาทานกฺขนฺเธ ‘ทุกฺขสจฺจ’นฺติ ยาถาวสรสโต ปชานาติ. ตณฺหา ปน ทุกฺขํ ชเนติ นิพฺพตฺเตติ, ปภาเวติ, ตโต ตํ ทุกฺขํ สมุเทติ; ตสฺมา นํ อยํ ‘ทุกฺขสมุทโย’ติ ยถาภูตํ ปชานาติ. ยสฺมา ปน อิทํ ทุกฺขฺจ สมุทโย จ นิพฺพานํ ปตฺวา นิรุชฺฌนฺติ วูปสมฺมนฺติ อปฺปวตฺตึ คจฺฉนฺติ; ตสฺมา นํ ‘อยํ ทุกฺขนิโรโธ’ติ ยถาภูตํ ปชานาติ. อริโย ปน อฏฺงฺคิโก มคฺโค, ตํ ทุกฺขนิโรธํ คจฺฉติ; เตน ตํ ‘อยํ ทุกฺขนิโรธคามินี ปฏิปทา’ติ ยถาภูตํ ปชานาติ. เอตฺตาวตา นานากฺขเณ สจฺจววตฺถานํ ทสฺสิตํ. อิทานิ เอกกฺขเณ ทสฺเสตุํ ตถาคตปฺปเวทิตาติอาทิมาห. ตตฺถ ตถาคตปฺปเวทิตาติ มหาโพธิมณฺเฑ นิสีทตฺวา ตถาคเตน ปฏิวิทฺธา วิทิตา ปากฏีกตา. ธมฺมาติ จตุสจฺจธมฺมา. โวทิฏฺา โหนฺตีติ สุทิฏฺา โหนฺติ. โวจริตาติ สุจริตา. เตสุ อเนน ปฺา สุฏฺุ จราปิตา โหตีติ อตฺโถ. อยํ วุจฺจตีติ อยํ เอวรูโป ปุคฺคโล ทิฏฺิปฺปตฺโตติ วุจฺจติ. อยฺหิ ทิฏฺนฺตํ ปตฺโต. ‘‘ทุกฺขา สงฺขารา, สุโข นิโรโธ’’ติ าณํ โหติ ¶ . ทิฏฺํ วิทิตํ สจฺฉิกตํ ปสฺสิตํ ปฺายาติ ทิฏฺปฺปตฺโต. อยมฺปิ กายสกฺขี วิย ฉพฺพิโธว โหติ.
๒๘. สทฺธาวิมุตฺตนิทฺเทเส – โน จ โข ยถา ทิฏฺิปฺปตฺตสฺสาติ ยถา ทิฏฺิปฺปตฺตสฺส อาสวา ปริกฺขีณา, น เอวํ สทฺธาวิมุตฺตสฺสาติ อตฺโถ. กึ ปน เนสํ กิเลสปฺปหาเน นานตฺตํ อตฺถีติ? นตฺถิ. อถ กสฺมา สทฺธาวิมุตฺโต ทิฏฺิปฺปตฺตํ น ปาปุณาตีติ? อาคมนียนานตฺเตน. ทิฏฺิปฺปโต หิ อาคมนมฺหิ กิเลเส วิกฺขมฺเภนฺโต อปฺปทุกฺเขน อปฺปกสิเรน อกิลมนฺโตว ¶ วิกฺขมฺเภตุํ สกฺโกติ. สทฺธาวิมุตฺโต ¶ ปน ทุกฺเขน กสิเรน กิลมนฺโต หุตฺวา วิกฺขมฺเภตุํ สกฺโกติ, ตสฺมา ทิฏฺิปฺปตฺตํ น ปาปุณาติ. อปิจ เนสํ ปฺายปิ นานตฺตํ อตฺถิเยว. ทิฏฺิปฺปตฺตสฺส หิ อุปริ ติณฺณํ มคฺคานํ วิปสฺสนาาณํ ติกฺขํ สูรํ ปสนฺนํ หุตฺวา วหติ. สทฺธาวิมุตฺตสฺส วิปสฺสนาาณํ โน ติกฺขํ สูรํ ปสนฺนํ หุตฺวา วหติ, ตสฺมาปิ โส ทิฏฺิปฺปตฺตํ น ปาปุณาติ.
ยถา หิ ทฺวีสุ ตรุเณสุ สิปฺปํ ทสฺเสนฺเตสุ เอกสฺส หตฺเถ ติขิโณ อสิ, เอกสฺส กุณฺโ. ติขิเณน อสินา กทลี ฉิชฺชมานา สทฺทํ น กโรติ. กุณฺเน อสินา ฉิชฺชมานา ‘กฏกฏา’ติ สทฺทํ กโรติ. ตตฺถ ติขิเณน อสินา สทฺทํ อกโรนฺติยา เอว กทลิยา เฉทนํ วิย ทิฏฺิปฺปตฺตสฺส ติณฺณํ มคฺคานํ วิปสฺสนาาณสฺส ติขิณสูรวิปฺปสนฺนภาโว. กุณฺเน อสินา สทฺทํ กโรนฺติยาปิ กทลิยา เฉทนํ วิย สทฺธาวิมุตฺตสฺส ติณฺณํ มคฺคานํ วิปสฺสนาาณสฺส อติขิณอสูรอปฺปสนฺนภาโว เวทิตพฺโพ. อิมํ ปน นยํ ‘โน’ติ ปฏิกฺขิปิตฺวา, อาคมนียนานตฺเตเนว สทฺธาวิมุตฺโต ทิฏฺิปฺปตฺตํ น ปาปุณาตีติ สนฺนิฏฺานํ กตํ.
อาคมฏฺกถาสุ ปน วุตฺตํ – ‘‘เอเตสุ หิ สทฺธาวิมุตฺตสฺส ปุพฺพภาคมคฺคกฺขเณ สทฺทหนฺตสฺส วิย โอกปฺเปนฺตสฺส วิย อธิมุจฺจนฺตสฺส วิย จ กิเลสกฺขโย โหติ. ทิฏฺิปฺปตฺตสฺส ปุพฺพภาคมคฺคกฺขเณ กิเลสจฺเฉทกาณํ อทนฺธํ ติขิณํ สูรํ หุตฺวา วหติ. ตสฺมา ยถา นาม อติขิเณน อสินา กทลึ ฉินฺทนฺตสฺส ฉินฺนฏฺานํ น มฏฺํ โหติ, อสิ น สีฆํ วหติ, สทฺโท สุยฺยติ, พลวตโร วายาโม กาตพฺโพ โหติ ¶ ; เอวรูปา สทฺธาวิมุตฺตสฺส ปุพฺพภาคมคฺคภาวนา. ยถา ปน สุนิสิเตเนว อสินา กทลึ ฉินฺทนฺตสฺส ฉินฺนฏฺานํ มฏฺํ โหติ, อสิ สีฆํ วหติ, สทฺโท น สุยฺยติ, พลววายามกิจฺจํ น โหติ; เอวรูปา ¶ ทิฏฺิปฺปตฺตสฺส ปุพฺพภาคมคฺคภาวนา เวทิตพฺพา’’ติ. อยํ วุจฺจตีติ อยํ เอวรูโป ปุคฺคโล สทฺธาวิมุตฺโตติ วุจฺจติ. อยฺหิ สทฺทหนฺโต วิมุตฺโตติ สทฺธาวิมุตฺโต. อยมฺปิ กายสกฺขี วิย ฉพฺพิโธว โหติ.
๒๙. ธมฺมานุสารีนิทฺเทเส – ปฏิปนฺนสฺสาติ อิมินา โสตาปตฺติมคฺคฏฺโ ทสฺสิโต. อธิมตฺตนฺติ พลวํ. ปฺํ วาเหตีติ ปฺาวาหี. ปฺา อิมํ ปุคฺคลํ วหตีติ ปฺาวาหีติปิ ¶ วุตฺตํ โหติ. ปฺาปุพฺพงฺคมนฺติ ปฺํ ปุเรจาริกํ กตฺวา. อยํ วุจฺจตีติ อยํ เอวรูโป ปุคฺคโล ธมฺมานุสารีติ วุจฺจติ. โส หิ ปฺาสงฺขาเตน ธมฺเมน สรติ อนุสฺสรตีติ ธมฺมานุสารี. โสตาปตฺติมคฺคฏฺสฺเสเวตํ นามํ. ผเล ปน ปตฺเต ทิฏฺิปฺปตฺโต นาม โหติ.
๓๐. สทฺธานุสารีนิทฺเทเสปิ – สทฺธํ วาเหตีติ สทฺธาวาหี. สทฺธา อิมํ ปุคฺคลํ วหตีติ สทฺธาวาหีติปิ วุตฺตเมว. สทฺธาปุพฺพงฺคมนฺติ สทฺธํ ปุเรจาริกํ กตฺวา. อยํ วุจฺจตีติ อยํ เอวรูโป ปุคฺคโล สทฺธานุสารีติ วุจฺจติ. โส หิ สทฺธาย สรติ. อนุสฺสรตีติ สทฺธานุสารี. โสตาปตฺติมคฺคฏฺสฺเสเวตํ นามํ. ผเล ปน ปตฺเต สทฺธาวิมุตฺโต นาม โหติ. โลกุตฺตรธมฺมฺหิ นิพฺพตฺเตนฺตานํ ทฺเว ธุรานิ นาม, ทฺเว อภินิเวสา นาม, ทฺเว สีสานิ นาม. ตตฺถ สทฺธาธุรํ ปฺาธุรนฺติ – ทฺเว ธุรานิ นาม. เอโก ปน ภิกฺขุ สมถาภินิเวเสน อภินิวิสติ, เอโก วิปสฺสนาภินิเวเสนาติ – อิเม ทฺเว อภินิเวสา นาม. เอโก จ มตฺถกํ ปาปุณนฺโต อุภโตภาควิมุตฺโต โหติ, เอโก ปฺาวิมุตฺโตติ – อิมานิ ทฺเว สีสานิ นาม. เย เกจิ หิ โลกุตฺตรธมฺมํ นิพฺพตฺเตนฺติ, สพฺเพ เต อิเม ทฺเว ธมฺเม ธุรํ กตฺวา อิเมสุ ทฺวีสุ าเนสุ อภินิวิสิตฺวา อิเมหิ ทฺวีหิ าเนหิ วิมุจฺจนฺติ. เตสุ โย ภิกฺขุ อฏฺสมาปตฺติลาภี ปฺํ ธุรํ กตฺวา สมถวเสน อภินิวิฏฺโ อฺตรํ อรูปสมาปตฺตึ ปทฏฺานํ กตฺวา วิปสฺสนํ ปฏฺเปตฺวา อรหตฺตํ ปาปุณาติ, โส โสตาปตฺติมคฺคกฺขเณ ธมฺมานุสารี นาม. ปรโต ปน ฉสุ าเนสุ กายสกฺขี นาม. อรหตฺตผเล ปตฺเต อุภโตภาควิมุตฺโต นาม.
อปโร ¶ ปฺเมว ¶ ธุรํ กตฺวา วิปสฺสนาวเสน อภินิวิฏฺโ สุทฺธสงฺขาเร วา รูปาวจรชฺฌาเนสุ วา อฺตรํ สมฺมสิตฺวา อรหตฺตํ ปาปุณาติ, อยมฺปิ โสตาปตฺติมคฺคกฺขเณเยว ธมฺมานุสารี นาม. ปรโต ปน ฉสุ าเนสุ ทิฏฺิปฺปตฺโต นาม. อรหตฺเต ปตฺเต ปฺาวิมุตฺโต นาม. อิธ ทฺเว นามานิ อปุพฺพานิ, ตานิ ปุริเมหิ สทฺธึ ปฺจ โหนฺติ. อปโร อฏฺสมาปตฺติลาภี สทฺธํ ธุรํ กตฺวา สมาธิวเสน อภินิวิฏฺโ อฺตรํ อรูปสมาปตฺตึ ปทฏฺานํ กตฺวา วิปสฺสนํ ปฏฺเปตฺวา อรหตฺตํ ปาปุณาติ – อยํ โสตาปตฺติมคฺคกฺขเณ สทฺธานุสารี นาม. ปรโต ฉสุ าเนสุ กายสกฺขีเยว นาม. อรหตฺเต ปตฺเต อุภโตภาควิมุตฺโตเยว นาม. อิธ เอกเมว นามํ อปุพฺพํ. เตน สทฺธึ ปุริมานิ ปฺจ ฉ โหนฺติ. อปโร สทฺธเมว ธุรํ กตฺวา วิปสฺสนาวเสน อภินิวิฏฺโ สุทฺธสงฺขาเร วา รูปาวจรชฺฌาเนสุ วา อฺตรํ สมฺมสิตฺวา อรหตฺตํ ปาปุณาติ. อยมฺปิ โสตาปตฺติมคฺคกฺขเณ สทฺธานุสารี ¶ นาม. ปรโต ฉสุ าเนสุ สทฺธาวิมุตฺโต นาม. อรหตฺเต ปตฺเต ปฺาวิมุตฺโต นาม. อิธาปิ เอกเมว นามํ อปุพฺพํ. เตน สทฺธึ ปุริมานิ ฉ สตฺต โหนฺติ. อิเม สตฺต ปุคฺคลา โลเก อคฺคทกฺขิเณยฺยา นามาติ.
๓๑. สตฺตกฺขตฺตุปรมนิทฺเทเส – สตฺตกฺขตฺตุนฺติ สตฺตวาเร. สตฺตกฺขตฺตุปรมา ภวูปปตฺติ อตฺตภาวคฺคหณํ อสฺส, ตโต ปรํ อฏฺมํ ภวํ นาทิยตีติ สตฺตกฺขตฺตุปรโม. โสตาปนฺโน โหตีติ เอตฺถ โสโตติ อริยมคฺโค, เตน สมนฺนาคโต โสตาปนฺโน นาม. ยถาห –
‘‘โสโต โสโตติ หิทํ, สาริปุตฺต, วุจฺจติ. กตโม นุ โข, สาริปุตฺต, โสโตติ? อยเมว หิ, ภนฺเต, อริโย อฏฺงฺคิโก มคฺโค โสโต, เสยฺยถิทํ – สมฺมาทิฏฺิ…เป… สมฺมาสมาธีติ. โสตาปนฺโน โสตาปนฺโนติ, หิทํ, สาริปุตฺต, วุจฺจติ. กตโม นุ โข, สาริปุตฺต, โสตาปนฺโนติ? โย หิ, ภนฺเต, อิมินา อริเยน อฏฺงฺคิเกน มคฺเคน สมนฺนาคโต อยํ วุจฺจติ โสตาปนฺโน, สฺวายํ อายสฺมา เอวํนาโม เอวํโคตฺโต อิติ วา’’ติ (สํ. นิ. ๕.๑๐๐๑).
เอวํ ¶ มคฺคกฺขเณปิ โสตาปนฺโน นาม โหติ. อิธ ¶ ปน มคฺเคน ผลสฺส นามํ ทินฺนนฺติ ผลกฺขเณ โสตาปนฺโน อธิปฺเปโต.
อวินิปาตธมฺโมติ วินิปาตสงฺขาตํ อปายํ อุปปตฺติวเสน อนาคมนสภาโว. นิยโตติ มคฺคนิยาเมน นิยโต. สมฺโพธิปรายโณติ พุชฺฌนกภาวปรายโณ. โส หิ ปฏิลทฺธมคฺเคน พุชฺฌตีติ สมฺโพธิปรายโณ. อุปริ ตีหิ มคฺเคหิ อวสฺสํ พุชฺฌิสฺสตีติ สมฺโพธิปรายโณ. เทเว จ มนุสฺเส จาติ เทวโลกฺจ มนุสฺสโลกฺจ. สนฺธาวิตฺวา สํสริตฺวาติ ปฏิสนฺธิวเสน อปราปรํ คนฺตฺวา. ทุกฺขสฺสนฺตํ กโรตีติ วฏฺฏทุกฺขสฺส ปริยนฺตํ ปริวฏุมํ กโรติ. อยํ วุจฺจตีติ อยํ เอวรูโป ปุคฺคโล สตฺตกฺขตฺตุปรโม นาม วุจฺจติ. อยํ ปน กาเลน เทวโลกสฺส กาเลน มนุสฺสโลกสฺส วเสน มิสฺสกภเวน กถิโตติ เวทิตพฺโพ.
๓๒. โกลํโกลนิทฺเทเส – กุลโต กุลํ คจฺฉตีติ โกลํโกโล. โสตาปตฺติผลสจฺฉิกิริยโต หิ ปฏฺาย นีเจ กุเล อุปปตฺติ นาม นตฺถิ, มหาโภคกุเลสุเยว นิพฺพตฺตตีติ ¶ อตฺโถ. ทฺเว วา ตีณิ วา กุลานีติ เทวมนุสฺสวเสน ทฺเว วา ตโย วา ภเว. อิติ อยมฺปิ มิสฺสกภเวเนว กถิโต. เทสนามตฺตเมว เจตํ – ‘ทฺเว วา ตีณิ วา’ติ. ยาว ฉฏฺภวา สํสรนฺโตปิ ปน โกลํโกโลว โหติ.
๓๓. เอกพีชินิทฺเทเส – ขนฺธพีชํ นาม กถิตํ. ยสฺส หิ โสตาปนฺนสฺส เอกํเยว ขนฺธพีชํ อตฺถิ, เอกํ อตฺตภาวคฺคหณํ, โส เอกพีชี นาม. มานุสกํ ภวนฺติ อิทํ ปเนตฺถ เทสนามตฺตเมว. เทวภวํ นิพฺพตฺเตตีติปิ ปน วตฺตุํ วฏฺฏติเยว. ภควตา คหิตนามวเสเนว เจตานิ เอเตสํ นามานิ. เอตฺตกํ านํ คโต สตฺตกฺขตฺตุปรโม นาม โหติ, เอตฺตกํ โกลํโกโล, เอตฺตกํ เอกพีชีติ ภควตา เอเตสํ นามํ คหิตํ. นิยมโต ปน อยํ สตฺตกฺขตฺตุปรโม, อยํ โกลํโกโล, อยํ เอกพีชีติ นตฺถิ.
โก ¶ ปน เตสํ เอตํ ปเภทํ นิยเมตีติ? เกจิ ตาว เถรา ‘ปุพฺพเหตุ นิยเมตี’ติ วทนฺติ, เกจิ ‘ปมมคฺโค’, เกจิ ‘อุปริ ตโย มคฺคา’, เกจิ ‘ติณฺณํ มคฺคานํ วิปสฺสนา’ติ. ตตฺถ ‘ปุพฺพเหตุ นิยเมตี’ติ วาเท ‘ปมมคฺคสฺส อุปนิสฺสโย กโต นาม โหติ, อุปริ ตโย มคฺคา นิรุปนิสฺสยา อุปฺปนฺนา’ติ วจนํ อาปชฺชติ. ‘ปมมคฺโค นิยเมตี’ติ ¶ วาเท อุปริ ติณฺณํ มคฺคานํ นิรตฺถกตา อาปชฺชติ. ‘อุปริ ตโย มคฺคา นิยเมนฺตี’ติ วาเท ‘อฏฺมมคฺเค อนุปฺปนฺเนเยว อุปริ ตโย มคฺคา อุปฺปนฺนา’ติ อาปชฺชติ. ‘ติณฺณํ มคฺคานํ วิปสฺสนา นิยเมตี’ติ วาโท ปน ยุชฺชติ. สเจ หิ อุปริ ติณฺณํ มคฺคานํ วิปสฺสนา พลวตี โหติ, เอกพีชี นาม โหติ; ตโต มนฺทตราย โกลํโกโล; ตโต มนฺทตราย สตฺตกฺขตฺตุปรโมติ.
เอกจฺโจ หิ โสตาปนฺโน วฏฺฏชฺฌาสโย โหติ, วฏฺฏาภิรโต, ปุนปฺปุนํ วฏฺฏสฺมึเยว วิจรติ สนฺทิสฺสติ. อนาถปิณฺฑิโก เสฏฺิ, วิสาขา อุปาสิกา, จูฬรถมหารถา เทวปุตฺตา, อเนกวณฺโณ เทวปุตฺโต, สกฺโก เทวราชา, นาคทตฺโต เทวปุตฺโตติ อิเม หิ เอตฺตกา ชนา วฏฺฏชฺฌาสยา วฏฺฏาภิรตา อาทิโต ปฏฺาย ฉ เทวโลเก โสเธตฺวา อกนิฏฺเ ตฺวา ปรินิพฺพายิสฺสนฺติ, อิเม อิธ น คหิตา. น เกวลฺจิเม; โยปิ มนุสฺเสสุเยว สตฺตกฺขตฺตุํ สํสริตฺวา อรหตฺตํ ปาปุณาติ, โยปิ เทวโลเก นิพฺพตฺโต เทเวสุเยว สตฺตกฺขตฺตุํ อปราปรํ สํสริตฺวา อรหตฺตํ ปาปุณาติ, อิเมปิ อิธ น คหิตา. มิสฺสกภววเสเนว ปเนตฺถ สตฺตกฺขตฺตุปรมโกลํโกลา ¶ มานุสกภวนิพฺพตฺตโกเยว จ เอกพีชี คหิโตติ เวทิตพฺโพ. ตตฺถ เอเกโก ทุกฺขาปฏิปทาทิวเสน จตุพฺพิธภาวํ อาปชฺชติ. สทฺธาธุเรเนว จตฺตาโร สตฺตกฺขตฺตุปรมา, จตฺตาโร โกลํโกลา, จตฺตาโร เอกพีชิโนติ ทฺวาทส โหนฺติ. สเจ ปฺาย สกฺกา นิพฺพตฺเตตุํ, ‘อหํ โลกุตฺตรํ ธมฺมํ นิพฺพตฺเตสฺสามี’ติ เอวํ ปฺํ ธุรํ กตฺวา สตฺตกฺขตฺตุปรมาทิภาวํ ปตฺตาปิ ปฏิปทาวเสน ทฺวาทเสวาติ อิเม จตุวีสติ โสตาปนฺนา อิหฏฺกนิชฺฌานิกวเสเนว อิมสฺมึ าเน กถิตาติ เวทิตพฺพา.
๓๔. สกทาคามินิทฺเทเส – ปฏิสนฺธิวเสน สกึ อาคจฺฉตีติ สกทาคามี. สกิเทวาติ เอกวารํเยว. อิมํ โลกํ อาคนฺตฺวาติ อิมินา ปฺจสุ ¶ สกทาคามีสุ จตฺตาโร วชฺเชตฺวา เอโกว คหิโต. เอกจฺโจ หิ อิธ สกทาคามิผลํ ปตฺวา อิเธว ปรินิพฺพายติ, เอกจฺโจ อิธ ปตฺวา เทวโลเก ปรินิพฺพายติ, เอกจฺโจ เทวโลเก ปตฺวา ตตฺเถว ปรินิพฺพายติ, เอกจฺโจ เทวโลเก ¶ ปตฺวา อิธูปปชฺชิตฺวา ปรินิพฺพายติ – อิเม จตฺตาโรปิ อิธ น คหิตา. โย ปน อิธ ปตฺวา เทวโลเก ยาวตายุกํ วสิตฺวา ปุน อิธูปปชฺชิตฺวา ปรินิพฺพายติ – อยํ เอโกว อิธ คหิโตติ เวทิตพฺโพ. เสสเมตฺถ ยํ วตฺตพฺพํ สิยา ตํ สพฺพํ เหฏฺา ธมฺมสงฺคหฏฺกถายํ โลกุตฺตรกุสลนิทฺเทเส วุตฺตเมว. อิมสฺส ปน สกทาคามิโน เอกพีชินา สทฺธึ กึ นานากรณนฺติ? เอกพีชิสฺส เอกาว ปฏิสนฺธิ, สกทาคามิสฺส ทฺเว ปฏิสนฺธิโย – อิทํ เนสํ นานากรณนฺติ.
๓๕. อนาคามินิทฺเทเส – โอรมฺภาคิยานํ สํโยชนานนฺติ โอรํ วุจฺจติ กามธาตุ. ยสฺส อิมานิ ปฺจ พนฺธนานิ อปฺปหีนานิ โหนฺติ, โส ภวคฺเค นิพฺพตฺโตปิ คิลิตพฬิโส มจฺโฉ วิย ทีฆสุตฺตเกน ปาเท พทฺธกาโก วิย เตหิ พนฺธเนหิ อากฑฺฒิยมาโน กามธาตุยํเยว ปวตฺตตีติ ปฺจ พนฺธนานิ โอรมฺภาคิยานีติ วุจฺจนฺติ. เหฏฺาภาคิยานิ เหฏฺาโกฏฺาสิกานีติ อตฺโถ. ปริกฺขยาติ เตสํ พนฺธนานํ ปริกฺขเยน. โอปปาติโกติ อุปปาตโยนิโก. อิมินาสฺส คพฺภเสยฺยา ปฏิกฺขิตฺตา. ตตฺถ ปรินิพฺพายีติ ตตฺถ สุทฺธาวาสโลเก ปรินิพฺพายิตา. อนาวตฺติธมฺโม ตสฺมา โลกาติ ปฏิสนฺธิคฺคหณวเสน ตสฺมา โลกา อิธ อนาวตฺตนสภาโว. พุทฺธทสฺสนเถรทสฺสนธมฺมสฺสวนานํ ปนตฺถายสฺส อาคมนํ อนิวาริตํ. อยํ วุจฺจตีติ อยํ เอวํวิโธ ปุคฺคโล ปฏิสนฺธิวเสน ปุน อนาคมนโต อนาคามี นาม วุจฺจติ.
๓๖. อนฺตราปรินิพฺพายินิทฺเทเส ¶ – อุปปนฺนํ วา สมนนฺตราติ อุปปนฺนสมนนฺตรา วา หุตฺวา. อปฺปตฺตํ วา เวมชฺฌํ อายุปฺปมาณนฺติ อายุปฺปมาณํ เวมชฺฌํ อปฺปตฺตํ วา หุตฺวา อริยมคฺคํ สฺชเนตีติ อตฺโถ. วาสทฺทวิกปฺปโต ปน เวมชฺฌํ ปตฺตนฺติปิ อตฺโถ เวทิตพฺโพ. เอวํ ตโย อนฺตราปรินิพฺพายิโน สิทฺธา โหนฺติ. อุปริฏฺิมานํ สํโยชนานนฺติ อุปริ ปฺจนฺนํ อุทฺธมฺภาคิยสํโยชนานํ อฏฺนฺนํ วา กิเลสานํ. ปหานายาติ เอเตสํ ปชหนตฺถาย ¶ มคฺคํ สฺชเนติ. อยํ วุจฺจตีติ อยํ เอวรูโป ปุคฺคโล อายุเวมชฺฌสฺส อนฺตราเยว ปรินิพฺพายนโต อนฺตราปรินิพฺพายีติ วุจฺจติ.
๓๗. อุปหจฺจปรินิพฺพายินิทฺเทเส ¶ – อติกฺกมิตฺวา เวมชฺฌํ อายุปฺปมาณนฺติ อายุปฺปมาณํ เวมชฺฌํ อติกฺกมิตฺวา. อุปหจฺจ วา กาลกิริยนฺติ อุปคนฺตฺวา กาลกิริยํ. อายุกฺขยสฺส อาสนฺเน ตฺวาติ อตฺโถ. อยํ วุจฺจตีติ อยํ เอวรูโป ปุคฺคโล อวิเหสุ ตาว กปฺปสหสฺสปฺปมาณสฺส อายุโน ปฺจกปฺปสตสงฺขาตํ เวมชฺฌํ อติกฺกมิตฺวา ฉฏฺเ วา กปฺปสเต สตฺตมฏฺมนวมานํ วา อฺตรสฺมึ ทสเมเยว วา กปฺปสเต ตฺวา อรหตฺตํ ปตฺวา กิเลสปรินิพฺพาเนน ปรินิพฺพายนโต อุปหจฺจปรินิพฺพายีติ วุจฺจติ.
๓๘. อสงฺขารสสงฺขารปรินิพฺพายินิทฺเทเสสุ – อสงฺขาเรน อปฺปทุกฺเขน อธิมตฺตปโยคํ อกตฺวาว กิเลสปรินิพฺพาเนน ปรินิพฺพานธมฺโมติ อสงฺขารปรินิพฺพายี. สสงฺขาเรน ทุกฺเขน กสิเรน อธิมตฺตปโยคํ กตฺวาว กิเลสปรินิพฺพาเนน ปรินิพฺพายนธมฺโมติ สสงฺขารปรินิพฺพายี.
๔๐. อุทฺธํโสตนิทฺเทเส – อุทฺธํ วาหิภาเวน อุทฺธมสฺส ตณฺหาโสตํ วฏฺฏโสตํ วาติ อุทฺธํโสโต. อุทฺธํ วา คนฺตฺวา ปฏิลภิตพฺพโต อุทฺธมสฺส มคฺคโสตนฺติ อุทฺธํโสโต. อกนิฏฺํ คจฺฉตีติ อกนิฏฺคามี. อวิหา จุโต อตปฺปํ คจฺฉตีติอาทีสุ อวิเห กปฺปสหสฺสํ วสนฺโต อรหตฺตํ ปตฺตุํ อสกฺกุณิตฺวา อตปฺปํ คจฺฉติ. ตตฺราปิ ทฺเว กปฺปสหสฺสานิ วสนฺโต อรหตฺตํ ปตฺตุํ อสกฺกุณิตฺวา สุทสฺสํ คจฺฉติ. ตตฺราปิ จตฺตาริ กปฺปสหสฺสานิ วสนฺโต อรหตฺตํ ปตฺตุํ อสกฺกุณิตฺวา สุทสฺสึ คจฺฉติ. ตตฺราปิ อฏฺ กปฺปสหสฺสานิ วสนฺโต อรหตฺตํ ปตฺตุํ อสกฺกุณิตฺวา อกนิฏฺํ คจฺฉติ. ตตฺถ วสนฺโต อริยมคฺคํ สฺชเนตีติ อตฺโถ.
อิเมสํ ¶ ปน อนาคามีนํ ปเภทชานนตฺถํ อุทฺธํโสโต อกนิฏฺคามีจตุกฺกํ เวทิตพฺพํ. ตตฺถ โย อวิหโต ปฏฺาย จตฺตาโร เทวโลเก โสเธตฺวา อกนิฏฺํ คนฺตฺวา ปรินิพฺพายติ อยํ อุทฺธํโสโต อกนิฏฺคามี นาม. โย ปน เหฏฺา ตโย เทวโลเก โสเธตฺวา สุทสฺสีเทวโลเก ตฺวา ปรินิพฺพายติ – อยํ อุทฺธํโสโต, น อกนิฏฺคามี นาม ¶ . โย ปน อิโต อกนิฏฺเมว คนฺตฺวา ปรินิพฺพายติ, อยํ น อุทฺธํโสโต, อกนิฏฺคามี นาม ¶ . โย ปน เหฏฺา จตูสุ เทวโลเกสุ ตตฺถ ตตฺเถว ปรินิพฺพายติ, อยํ น อุทฺธํโสโต, น อกนิฏฺคามี นามาติ. เอวเมเต อฏฺจตฺตาลีส อนาคามิโน โหนฺติ.
กถํ? อวิเห ตาว ตโย อนฺตราปรินิพฺพายิโน, เอโก อุปหจฺจปรินิพฺพายี, เอโก อุทฺธํโสโต เต อสงฺขารปรินิพฺพายิโน ปฺจ, สสงฺขารปรินิพฺพายิโน ปฺจาติ ทส โหนฺติ. ตถา อตปฺปาสุทสฺสาสุทสฺสีสูติ จตฺตาโร ทสกา จตฺตาลีสํ. อกนิฏฺเ ปน อุทฺธํโสโต นตฺถิ. ตโย ปน อนฺตราปรินิพฺพายิโน, เอโก อุปหจฺจปรินิพฺพายี. เต อสงฺขารปรินิพฺพายิโน จตฺตาโร, สสงฺขารปรินิพฺพายิโน จตฺตาโรติ อฏฺ. เอวํ อฏฺจตฺตาลีสํ โหนฺติ.
เต สพฺเพปิ ปปฏิโกปมาย ทีปิตา – ทิวสํ สนฺตตฺตานมฺปิ หิ อารกณฺฏกวิปฺผลิกนขจฺเฉทนานํ อโยมุเข หฺมาเน ปปฏิกา อุปฺปชฺชิตฺวาว นิพฺพายติ – เอวรูโป ปโม อนฺตราปรินิพฺพายี เวทิตพฺโพ. กสฺมา? อุปฺปนฺนสมนนฺตราว กิเลสปรินิพฺพาเนน ปรินิพฺพายนโต. ตโต มหนฺตตเร อโยมุเข หฺมาเน ปปฏิกา อากาสํ อุลฺลงฺฆิตฺวา นิพฺพายติ – เอวรูโป ทุติโย อนฺตราปรินิพฺพายี ทฏฺพฺโพ. กสฺมา? เวมชฺฌํ อปฺปตฺวา ปรินิพฺพายนโต. ตโต มหนฺตตเร อโยมุเข หฺมาเน ปปฏิกา อากาสํ อุลฺลงฺฆิตฺวา นิวตฺตมานา ปถวิยํ อนุปหจฺจตลา หุตฺวา ปรินิพฺพายติ – เอวรูโป ตติโย อนฺตราปรินิพฺพายี ทฏฺพฺโพ. กสฺมา? เวมชฺฌํ ปตฺวา อนุปหจฺจ ปรินิพฺพายนโต. ตโต มหนฺตตเร อโยมุเข หฺมาเน ปปฏิกา อากาสํ อุลฺลงฺฆิตฺวา ปถวิยํ ปติตฺวา อุปหจฺจตลา หุตฺวา นิพฺพายติ – เอวรูโป อุปหจฺจปรินิพฺพายี เวทิตพฺโพ. กสฺมา? กาลกิริยํ อุปคนฺตฺวา อายุคตึ เขเปตฺวา ปรินิพฺพายนโต. ตโต มหนฺตตเร อโยมุเข หฺมาเน ปปฏิกา ปริตฺเต ติณกฏฺเ ปติตฺวา ตํ ปริตฺตํ ติณกฏฺํ ฌาเปตฺวา นิพฺพายติ – เอวรูโป อสงฺขารปรินิพฺพายี เวทิตพฺโพ. กสฺมา? อปฺปโยเคน ลหุสาย คติยา ปรินิพฺพายนโต. ตโต มหนฺตตเร อโยมุเข หฺมาเน ปปฏิกา วิปุเล ติณกฏฺปฺุเช ¶ ปติตฺวา ตํ วิปุลํ ติณกฏฺปฺุชํ ¶ ฌาเปตฺวา นิพฺพายติ – เอวรูโป สสงฺขารปรินิพฺพายี เวทิตพฺโพ. กสฺมา? สปฺปโยเคน อลหุสาย ¶ คติยา ปรินิพฺพายนโต. อปรา มหนฺเตสุ ติณกฏฺปฺุเชสุ ปตติ, ตตฺถ มหนฺเตสุ ติณกฏฺปฺุเชสุ ฌายมาเนสุ วีตจฺจิตงฺคาโร วา ชาลา วา อุปฺปติตฺวา กมฺมารสาลํ ฌาเปตฺวา คามนิคมนครรฏฺํ ฌาเปตฺวา สมุทฺทนฺตํ ปตฺวา นิพฺพายติ – เอวรูโป อุทฺธํโสโต อกนิฏฺคามี ทฏฺพฺโพ. กสฺมา? อเนกภวพีชวิปฺผารํ ผุสฺส ผุสฺส พฺยนฺตีกตฺวา ปรินิพฺพายนโต. ยสฺมา ปน อารกณฺฏกาทิเภทํ ขุทฺทกมฺปิ มหนฺตมฺปิ อโยกปาลเมว, ตสฺมา สุตฺเต สพฺพวาเรสุ อโยกปาลนฺตฺเวว วุตฺตํ (อ. นิ. ๗.๕๕). ยถาห –
‘‘อิธ, ภิกฺขเว, ภิกฺขุ เอวํ ปฏิปนฺโน โหติ – ‘โน จสฺส, โน จ เม สิยา, น ภวิสฺสติ, น เม ภวิสฺสติ, ยทตฺถิ ยํ ภูตํ, ตํ ปชหามี’’’ติ อุเปกฺขํ ปฏิลภติ. โส ภเว น รชฺชติ, สมฺภเว น รชฺชติ, อตฺถุตฺตริ ปทํ สนฺตํ สมฺมปฺปฺาย ปสฺสติ. ตฺจ ขฺวสฺส ปทํ น สพฺเพน สพฺพํ สจฺฉิกตํ โหติ. ตสฺส น สพฺเพน สพฺพํ มานานุสโย ปหีโน โหติ, น สพฺเพน สพฺพํ ภวราคานุสโย ปหีโน โหติ, น สพฺเพน สพฺพํ อวิชฺชานุสโย ปหีโน โหติ. โส ปฺจนฺนํ โอรมฺภาคิยานํ สํโยชนานํ ปริกฺขยา อนฺตราปรินิพฺพายี โหติ. เสยฺยถาปิ, ภิกฺขเว, ทิวสํ สนฺตตฺเต อโยกปาเล หฺมาเน ปปฏิกา นิพฺพตฺติตฺวา นิพฺพาเยยฺย; เอวเมว โข ¶ , ภิกฺขเว, ภิกฺขุ เอวํ ปฏิปนฺโน โหติ – โน จสฺส…เป… อนฺตราปรินิพฺพายี โหติ.
‘‘อิธ ปน, ภิกฺขเว, ภิกฺขุ เอวํ ปฏิปนฺโน โหติ – โน จสฺส…เป… อนฺตราปรินิพฺพายี โหติ. เสยฺยถาปิ, ภิกฺขเว, ทิวสํ สนฺตตฺเต อโยกปาเล หฺมาเน ปปฏิกา นิพฺพตฺติตฺวา อุปฺปติตฺวา นิพฺพาเยยฺย; เอวเมว โข, ภิกฺขเว, ภิกฺขุ เอวํ ปฏิปนฺโน โหติ – โน จสฺส…เป… อนฺตราปรินิพฺพายี โหติ.
‘‘อิธ ปน, ภิกฺขเว, ภิกฺขุ เอวํ ปฏิปนฺโน โหติ – โน จสฺส…เป… อนฺตราปรินิพฺพายี ¶ โหติ. เสยฺยถาปิ, ภิกฺขเว, ทิวสํ สนฺตตฺเต อโยกปาเล หฺมาเน ปปฏิกา นิพฺพตฺติตฺวา อุปฺปติตฺวา อนุปหจฺจ ¶ ตลํ นิพฺพาเยยฺย; เอวเมว โข, ภิกฺขเว, ภิกฺขุ เอวํ ปฏิปนฺโน โหติ – โน จสฺส…เป… อนฺตราปรินิพฺพายี โหติ.
‘‘อิธ ปน, ภิกฺขเว, ภิกฺขุ เอวํ ปฏิปนฺโน โหติ – โน จสฺส…เป… อุปหจฺจปรินิพฺพายี โหติ. เสยฺยถาปิ, ภิกฺขเว, ทิวสํ สนฺตตฺเต อโยกปาเล หฺมาเน ปปฏิกา นิพฺพตฺติตฺวา อุปฺปติตฺวา อุปหจฺจ ตลํ นิพฺพาเยยฺย; เอวเมว โข, ภิกฺขเว, ภิกฺขุ เอวํ ปฏิปนฺโน โหติ – โน จสฺส…เป… อุปหจฺจปรินิพฺพายี โหติ.
‘‘อิธ ปน, ภิกฺขเว, ภิกฺขุ เอวํ ปฏิปนฺโน โหติ – โน จสฺส…เป… ปริกฺขยา อสงฺขารปรินิพฺพายี โหติ. เสยฺยถาปิ, ภิกฺขเว, ทิวสํ สนฺตตฺเต อโยกปาเล หฺมาเน ปปฏิกา นิพฺพตฺติตฺวา อุปฺปติตฺวา ปริตฺเต ติณปฺุเช วา กฏฺปฺุเช วา นิปเตยฺย, สา ตตฺถ อคฺคิมฺปิ ชเนยฺย, ธูมมฺปิ ชเนยฺย, อคฺคิมฺปิ ชเนตฺวา ธูมมฺปิ ชเนตฺวา ตเมว ปริตฺตํ ติณปฺุชํ วา ¶ กฏฺปฺุชํ วา ปริยาทิยิตฺวา อนาหารา นิพฺพาเยยฺย; เอวเมว โข, ภิกฺขเว, ภิกฺขุ เอวํ ปฏิปนฺโน โหติ – โน จสฺส…เป… ปริกฺขยา อสงฺขารปรินิพฺพายี โหติ.
‘‘อิธ ปน, ภิกฺขเว, ภิกฺขุ เอวํ ปฏิปนฺโน โหติ – โน จสฺส…เป… สสงฺขารปรินิพฺพายี โหติ. เสยฺยถาปิ, ภิกฺขเว, ทิวสํ สนฺตตฺเต อโยกปาเล หฺมาเน ปปฏิกา นิพฺพตฺติตฺวา อุปฺปติตฺวา วิปุเล ติณปฺุเช วา กฏฺปฺุเช วา นิปเตยฺย, สา ตตฺถ อคฺคิมฺปิ ชเนยฺย…เป… ตเมว วิปุลํ ติณปฺุชํ วา กฏฺปฺุชํ วา ปริยาทิยิตฺวา อนาหารา นิพฺพาเยยฺย; เอวเมว โข, ภิกฺขเว, ภิกฺขุ เอวํ ปฏิปนฺโน โหติ – โน จสฺส…เป… สสงฺขารปรินิพฺพายี โหติ.
‘‘อิธ ปน, ภิกฺขเว, ภิกฺขุ เอวํ ปฏิปนฺโน โหติ – โน จสฺส…เป… ปริกฺขยา อุทฺธํโสโต โหติ อกนิฏฺคามี. เสยฺยถาปิ, ภิกฺขเว, ทิวสํ สนฺตตฺเต อโยกปาเล หฺมาเน ปปฏิกา นิพฺพตฺติตฺวา อุปฺปติตฺวา มหนฺเต ติณปฺุเช วา กฏฺปฺุเช วา นิปเตยฺย, สา ตตฺถ อคฺคิมฺปิ ชเนยฺย…เป… ตเมว มหนฺตํ ติณปฺุชํ วา กฏฺปฺุชํ วา ปริยาทิยิตฺวา คจฺฉมฺปิ ทเหยฺย, ทายมฺปิ ทเหยฺย ¶ , คจฺฉมฺปิ ทหิตฺวา ทายมฺปิ ¶ ทหิตฺวา หริตนฺตํ วา ปถนฺตํ วา เสลนฺตํ วา อุทกนฺตํ วา รมณียํ วา ภูมิภาคํ อาคมฺม อนาหารา นิพฺพาเยยฺย; เอวเมว โข, ภิกฺขเว, ภิกฺขุ เอวํ ปฏิปนฺโน โหติ – โน จสฺส…เป… ปริกฺขยา อุทฺธํโสโต โหติ อกนิฏฺคามี’’ติ (อ. นิ. ๗.๕๕).
๔๑-๔๔. โสตาปตฺติผลสจฺฉิกิริยาย ปฏิปนฺนาทินิทฺเทสา อุตฺตานตฺถาว. อยํ วุจฺจติ ปุคฺคโล อรหาติ เอตฺถ ปน ทฺวาทส อรหนฺโต เวทิตพฺพา. กถํ? ตโย หิ วิโมกฺขา – สฺุโต, อนิมิตฺโต, อปฺปณิหิโตติ. ตตฺถ สฺุตวิโมกฺเขน วิมุตฺตขีณาสโว ปฏิปทาวเสน จตุพฺพิโธ โหติ; ตถา อนิมิตฺตอปฺปณิหิตวิโมกฺเขหีติ – เอวํ ทฺวาทส อรหนฺโต เวทิตพฺพา. อิติ อิเม ทฺวาทส อรหนฺโต วิย ทฺวาทเสว สกทาคามิโน, จตุวีสติ โสตาปนฺนา, อฏฺจตฺตาลีส อนาคามิโนติ เอตฺตกา ปุคฺคลา อิโต มุจฺจิตฺวา พหิทฺธา นุปฺปชฺชนฺติ, อิมสฺมิฺเว สพฺพฺุพุทฺธสาสเน อุปฺปชฺชนฺตีติ.
เอกกนิทฺเทสวณฺณนา.
๒. ทุกนิทฺเทสวณฺณนา
๔๕. ทุกนิทฺเทเส โกธโนติ กุชฺฌนสีโล มหาโกโธ. เอวํ ปุคฺคลํ ปุจฺฉิตฺวาปิ ธมฺเมน ปุคฺคลํ ทสฺเสตุํ ตตฺถ กตโม โกโธติอาทิมาห. อุปนาหีนิทฺเทสาทีสุปิ เอเสว นโย. โกโธ กุชฺฌนาติอาทีนิ เหฏฺา วุตฺตตฺถาเนว. ตถา อุปนาหีนิทฺเทสาทีสุ ปุพฺพกาลํ โกโธติอาทีนิ. อยํ โกโธ อปฺปหีโนติ อยํ เอตฺตโก โกโธ วิกฺขมฺภนปฺปหาเนน วา ตทงฺคปฺปหาเนน วา สมุจฺเฉทปฺปหาเนน วา อปฺปหีโน. ปรโต อุปนาหาทีสุปิ เอเสว นโย.
๕๓. อหิริกนิทฺเทสาทีสุ – อิมินา อหิริเกนาติ อิมินา เอวํปกาเรน อหิริกธมฺเมน สมนฺนาคโต. อิมินา อโนตฺตปฺเปนาติอาทีสุปิ เอเสว นโย.
๖๓. อชฺฌตฺตสํโยชโนติ ¶ ¶ อชฺฌตฺตพนฺธโน. พหิทฺธาสํโยชโนติ พหิทฺธาพนฺธโน. เต อุโภปิ วจฺฉกสาลูปมาย ทีเปตพฺพา. วจฺฉกสาลาย หิ อนฺโต พทฺโธ อนฺโตเยว ¶ สยิตวจฺฉโก วิย อิธฏฺกโสตาปนฺนสกทาคามิโน. เตสฺหิ พนฺธนมฺปิ อิเธว, สยมฺปิ อิเธว. อนฺโต พทฺโธ ปน พหิ สยิตวจฺฉโก วิย รูปารูปภเว โสตาปนฺนสกทาคามิโน. เตสฺหิ พนฺธนเมว อิธ, สยํ ปน พฺรหฺมโลเก ิตา. พหิ พทฺโธ พหิ สยิตวจฺฉโก วิย รูปารูปภเว อนาคามี. ตสฺส หิ พนฺธนมฺปิ พหิทฺธา, สยมฺปิ พหิทฺธาว. พหิ พทฺโธ ปน อนฺโตสยิตวจฺฉโก วิย อิธฏฺกอนาคามี. ตสฺส หิ พนฺธนํ รูปารูปภเวสุ, สยํ ปน อิธ ิโต.
๖๕. อกฺโกธนนิทฺเทสาทีสุ – ปหีโนติ วิกฺขมฺภนปฺปหาเนน วา, ตทงฺคปฺปหาเนน วา, สมุจฺเฉทปฺปหาเนน วา ปหีโน.
๘๓. ทุลฺลภนิทฺเทเส – ทุลฺลภาติ น สุลภา. ปุพฺพการีติ ปมเมว การโก. กตเวทีติ กตํ เวเทติ, วิทิตํ ปากฏํ กโรติ. เต อคาริยานคาริเยหิ ทีเปตพฺพา. อคาริเยสุ หิ มาตาปิตโร ปุพฺพการิโน นาม. ปุตฺตธีตโร ปน มาตาปิตโร ปฏิชคฺคนฺตา อภิวาทนาทีนิ เตสํ กุรุมานา กตเวทิโน นาม. อนคาริเยสุ อาจริยุปชฺฌายา ปุพฺพการิโน นาม. อนฺเตวาสิกสทฺธิวิหาริกา อาจริยุปชฺฌาเย ปฏิชคฺคนฺตา อภิวาทนาทีนิ เตสํ กุรุมานา กตเวทิโน นาม. เตสํ อาวิภาวตฺถาย อุปชฺฌายโปสกโสณตฺเถราทีนํ วตฺถูนิ กเถตพฺพานิ.
อปโร นโย – ปเรน อกเตเยว อุปกาเร อตฺตนิ กตํ อุปการํ อนเปกฺขิตฺวา การโก ปุพฺพการี, เสยฺยถาปิ มาตาปิตโร เจว อาจริยุปชฺฌายา จ. โส ทุลฺลโภ; สตฺตานํ ตณฺหาภิภูตตฺตา. ปเรน กตสฺส อุปการสฺส อนุรูปปฺปวตฺตึ อตฺตนิ กตํ อุปการํ อุปการโต ชานนฺโต, เวทิยนฺโต, กตฺุกตเวที. เสยฺยถาปิ มาตาปิตุอาจริยุปชฺฌาเยสุ สมฺมา ปฏิปนฺโน. โสปิ ทุลฺลโภ; สตฺตานํ อวิชฺชาภิภูตตฺตา.
อปิจ – อการณวจฺฉโล ปุพฺพการี, สการณวจฺฉโล กตฺุกตเวที. ‘กริสฺสติ เม’ติ เอวมาทิการณนิรเปกฺขกิริโย ¶ ปุพฺพการี. ‘กริสฺสติ ¶ เม’ติ เอวมาทิการณสาเปกฺขกิริโย กตฺุกตเวที. ตโมโชติปรายโณ ปุพฺพการี, โชติโชติปรายโณ กตฺุกตเวที. เทเสตา ปุพฺพการี, ปฏิปชฺชิตา กตฺุกตเวที. สเทวเก โลเก อรหํ สมฺมาสมฺพุทฺโธ ¶ ปุพฺพการี, อริยสาวโก กตฺุกตเวทีติ. ทุกนิปาตฏฺกถายํ (อ. นิ. อฏฺ. ๒.๒.๑๒๐) ปน – ‘‘‘ปุพฺพการี’ติ ปมํ อุปการสฺส การโก, ‘กตฺุกตเวที’ติ เตน กตํ ตฺวา ปจฺฉา การโก. เตสุ ปุพฺพการี อิณํ เทมีติ สฺํ กโรติ, ปจฺฉาการโก ‘อิณํ ชีราเปมี’ติ สฺํ กโรตี’’ติ เอตฺตกเมว วุตฺตํ.
๘๔. ทุตฺตปฺปยนิทฺเทเส – ทุตฺตปฺปยาติ อตปฺปยา, น สกฺกา เกนจิ ตปฺเปตุํ. โย หิ อุปฏฺากกุลํ วา าติกุลํ วา นิสฺสาย วสมาโน จีวเร ชิณฺเณ เตหิ ทินฺนํ จีวรํ นิกฺขิปติ, น ปริภฺุชติ. ปุนปฺปุนํ ทินฺนมฺปิ คเหตฺวา นิกฺขิปเตว. โย จ เตเนว นเยน ลทฺธํ ลทฺธํ วิสฺสชฺเชติ ปรสฺส เทติ. ปุนปฺปุนํ ลทฺธมฺปิ ตเถว กโรติ. อิเม ทฺเว ปุคฺคลา สกเฏหิปิ ปจฺจเย อุปเนนฺเตน ตปฺเปตุํ น สกฺกาติ ทุตฺตปฺปยา นาม.
๘๕. สุตปฺปยนิทฺเทเส – น วิสฺสชฺเชตีติ อตฺตโน อกตฺวา ปรสฺส น เทติ. อติเรเก ปน สติ น นิกฺขิปติ ปรสฺส เทติ. อิทํ วุตฺตํ โหติ – โย ปน ภิกฺขุ อุปฏฺากกุลา วา าติกุลา วา ชิณฺณจีวโร สาฏกํ ลภิตฺวา จีวรํ กตฺวา ปริภฺุชติ, น นิกฺขิปติ; อคฺคฬํ ทตฺวา ปารุปนฺโตปิ ปุน ทิยฺยมาเน สหสา น ปฏิคฺคณฺหาติ. โย จ ลทฺธํ ลทฺธํ อตฺตนา ปริภฺุชติ, ปเรสํ น เทติ. อิเม ทฺเวปิ สุเขน สกฺกา ตปฺเปตุนฺติ สุตปฺปยา นามาติ.
๘๖. อาสวาติ กิเลสา. น กุกฺกุจฺจายิตพฺพํ กุกฺกุจฺจายตีติ น กุกฺกุจฺจายิตพฺพยุตฺตกํ กุกฺกุจฺจายติ. สูกรมํสํ ลภิตฺวา อจฺฉมํสนฺติ กุกฺกุจฺจายติ, มิคมํสํ, ลภิตฺวา ทีปิมํสนฺติ กุกฺกุจฺจายติ. กาเล สนฺเตเยว ‘กาโล นตฺถี’ติ, อปฺปวาเรตฺวาว ‘ปวาริโตสฺมี’ติ, ปตฺเต รชสฺมึ อปติเตเยว ‘ปติต’นฺติ, อตฺตานํ อุทฺทิสฺส มจฺฉมํเส อกเตเยว ‘มํ อุทฺทิสฺส กต’นฺติ กุกฺกุจฺจายติ. กุกฺกุจฺจายิตพฺพํ น กุกฺกุจฺจายตีติ กุกฺกุจฺจายิตพฺพยุตฺตกํ น กุกฺกุจฺจายติ. อจฺฉมํสํ ลภิตฺวา สูกรมํสนฺติ น ¶ กุกฺกุจฺจายติ…เป… อตฺตานํ อุทฺทิสฺส มจฺฉมํเส กเต ‘มํ อุทฺทิสฺส กต’นฺติ น กุกฺกุจฺจายติ ¶ . องฺคุตฺตรฏฺกถายํ ปน – ‘‘‘น กุกฺกุจฺจายิตพฺพ’นฺติ สงฺฆโภคสฺส อปฏฺปนํ อวิจารณํ น กุกฺกุจฺจายิตพฺพํ ¶ นาม, ตํ กุกฺกุจฺจายติ. ‘กุกฺกุจฺจายิตพฺพ’นฺติ ตสฺเสว ปฏฺปนํ วิจารณํ, ตํ น กุกฺกุจฺจายตี’’ติ เอตฺตกเมว วุตฺตํ. อิเมสนฺติ อิเมสํ ทฺวินฺนํ ปุคฺคลานํ สุภูมิยํ ติณลตาทีนิ วิย รตฺติมฺปิ ทิวาปิ อาสวา วฑฺฒนฺติเยว. สุกฺกปกฺเข กปฺปิยมํสํ ลภิตฺวา กปฺปิยมํสนฺตฺเวว คณฺหนฺโต น กุกฺกุจฺจายิตพฺพํ น กุกฺกุจฺจายติ นามาติ อิมินา นเยน อตฺโถ เวทิตพฺโพ.
๘๘. หีนาธิมุตฺโตติ หีนชฺฌาสโย. ทุสฺสีโลติ นิสฺสีโล. ปาปธมฺโมติ ลามกธมฺโม.
๘๙. ปณีตาธิมุตฺโตติ ปณีตชฺฌาสโย. กลฺยาณธมฺโมติ ภทฺทกธมฺโม, สุจิธมฺโม, สุนฺทรธมฺโม.
๙๐. ติตฺโตติ สุหิโต ปริโยสิโต. ตปฺเปตาติ อฺเสมฺปิ ติตฺติกโร. ปจฺเจกสมฺพุทฺธา เย จ ตถาคตสาวกาติ เอตฺถ ปจฺเจกพุทฺธา นวหิ โลกุตฺตรธมฺเมหิ สยํ ติตฺตา ปริปุณฺณา. อฺเ ปน ตปฺเปตุํ น สกฺโกนฺติ. เตสฺหิ ธมฺมกถาย อภิสมโย น โหติ. สาวกานํ ปน ธมฺมกถาย อปริมาณานมฺปิ เทวมนุสฺสานํ อภิสมโย โหติ. เอวํ สนฺเตปิ ยสฺมา ปน เต ธมฺมํ เทเสนฺตา น อตฺตโน วจนํ กตฺวา กเถนฺติ, พุทฺธานํ วจนํ กตฺวา กเถนฺติ. โสตุํ นิสินฺนปริสาปิ ‘อยํ ภิกฺขุ น อตฺตนา ปฏิวิทฺธธมฺมํ กเถติ, พุทฺเธหิ ปฏิวิทฺธธมฺมํ กเถตี’ติ จิตฺตีการํ กโรติ. อิติ โส จิตฺตีกาโร พุทฺธานํเยว โหติ. เอวํ ตตฺถ สมฺมาสมฺพุทฺโธว ตปฺเปตา นาม. ยถา หิ ‘อสุกสฺส นาม อิทฺจิทฺจ เทถา’ติ รฺา อาณตฺตา กิฺจาปิ อาเนตฺวา เทนฺติ, อถ โข ราชาว ตตฺถ ทายโก. เยหิปิ ลทฺธํ โหติ, เต ‘รฺา อมฺหากํ านนฺตรํ ทินฺนํ, อิสฺสริยวิภโว ทินฺโน’ตฺเวว คณฺหนฺติ, น ราชปุริเสหีติ. เอวํสมฺปทมิทํ เวทิตพฺพํ. เสสํ สพฺพตฺถ อุตฺตานตฺถเมวาติ.
ทุกนิทฺเทสวณฺณนา.
๓. ติกนิทฺเทสวณฺณนา
๙๑. ติกนิทฺเทเส ¶ ¶ – ทุสฺสีโลติ นิสฺสีโล. ปาปธมฺโมติ ลามกธมฺโม. สีลวิปตฺติยา วา ทุสฺสีโล, ทิฏฺิวิปตฺติยา ปาปธมฺโม ¶ . กายวจีสํวรเภเทน ทุสฺสีโล, เสสสํวรเภเทน ปาปธมฺโม. อสุทฺธปโยคตาย ทุสฺสีโล, อสุทฺธาสยตาย ปาปธมฺโม. กุสลสีลวิรเหน ทุสฺสีโล; อกุสลสีลสมนฺนาคเมน ปาปธมฺโม. อสุจีติ อสุจีหิ กายกมฺมาทีหิ สมนฺนาคโต. สงฺกสฺสรสมาจาโรติ สงฺกาย ปเรหิ สริตพฺพสมาจาโร. กิฺจิเทว อสารุปฺปํ ทิสฺวา ‘อิทํ อิมินา กตํ ภวิสฺสตี’ติ เอวํ ปเรหิ อาสงฺกนียสมาจาโร, อตฺตโนเยว วา สงฺกาย สริตพฺพสมาจาโร – สาสงฺกสมาจาโรติ อตฺโถ. ตสฺส หิ ทิวาฏฺานาทีสุ สนฺนิปติตฺวา กิฺจิเทว มนฺตยนฺเต ภิกฺขู ทิสฺวา ‘อิเม เอกโต หุตฺวา มนฺเตนฺติ, กจฺจิ นุ โข มยา กตกมฺมํ ชานิตฺวา มนฺเตนฺตี’ติ เอวํ สาสงฺกสมาจาโร โหติ.
ปฏิจฺฉนฺนกมฺมนฺโตติ ปฏิจฺฉาเทตพฺพยุตฺตเกน ปาปกมฺเมน สมนฺนาคโต. อสฺสมโณ สมณปฏิฺโติ อสฺสมโณ หุตฺวาว สมณปติรูปกตาย ‘สมโณ อห’นฺติ เอวํ ปฏิฺโ. อพฺรหฺมจารี พฺรหฺมจาริปฏิฺโติ อฺเ พฺรหฺมจาริโน สุนิวตฺเถ สุปารุเต สุมฺภกปตฺตธเร คามนิคมชนปทราชธานีสุ ปิณฺฑาย จริตฺวา ชีวิกํ กปฺเปนฺเต ทิสฺวา สยมฺปิ ตาทิเสน อากาเรน ตถา ปฏิปชฺชนโต ‘อหํ พฺรหฺมจารี’ติ ปฏิฺํ เทนฺโต วิย โหติ. ‘อหํ ภิกฺขู’ติ วตฺวา อุโปสถคฺคาทีนิ ปวิสนฺโต ปน พฺรหฺมจาริปฏิฺโ โหติเยว, ตถา สงฺฆิกํ ลาภํ คณฺหนฺโต. อนฺโตปูตีติ ปูตินา กมฺเมน อนฺโต อนุปวิฏฺโ, นิคฺคุณตาย วา คุณสารวิรหิตตฺตา อนฺโตปูติ. อวสฺสุโตติ ราคาทีหิ ตินฺโต. กสมฺพุชาโตติ สฺชาตราคาทิกจวโร. อถ วา กสมฺพุ วุจฺจติ ตินฺตกุณปคตํ กสฏอุทกํ. อิมสฺมิฺจ สาสเน ทุสฺสีโล นาม ชิคุจฺฉนียตฺตา ตินฺตกุณปกสฏอุทกสทิโส. ตสฺมา กสมฺพุ วิย ชาโตติ กสมฺพุชาโต.
ตสฺส น เอวํ โหตีติ กสฺมา น โหติ? ยตฺถ ปติฏฺิเตน สกฺกา ภเวยฺย อรหตฺตํ ลทฺธุํ, ตสฺสา ปติฏฺาย ภินฺนตฺตา. ยถา หิ จณฺฑาลกุมารกสฺส ¶ ‘อสุโก นาม ขตฺติยกุมาโร ¶ รชฺเช อภิสิตฺโต’ติ สุตฺวาปิ, ยสฺมึ กุเล ปจฺจาชาตา อภิเสกํ ปาปุณนฺติ, ตสฺมึ กุเล อปจฺจาชาตตฺตา น เอวํ โหติ – ‘กุทาสฺสุ นามาหมฺปิ โส ขตฺติยกุมาโร วิย อภิเสกํ ¶ ปาปุเณยฺย’นฺติ; เอวเมว ทุสฺสีลสฺส ‘อสุโก นาม ภิกฺขุ อรหตฺตํ ปตฺโต’ติ สุตฺวาปิ, ยสฺมึ สีเล ปติฏฺิเตน อรหตฺตํ ปตฺตพฺพํ, ตสฺส อภาวโต ‘กุทาสฺสุ นามาหมฺปิ โส สีลวา วิย อรหตฺตํ ปาปุเณย’นฺติ น เอวํ โหติ. อยํ วุจฺจตีติ อยํ เอวรูโป ปุคฺคโล อรหตฺตาสาย อภาวา นิราโสติ วุจฺจติ.
๙๒. ตสฺส เอวํ โหตีติ กสฺมา โหติ? ยสฺมึ ปติฏฺิเตน สกฺกา ภเวยฺย อรหตฺตํ ปาปุณิตุํ, ตสฺสา ปติฏฺาย ถิรตฺตา. ยถา หิ สุชาตสฺส ขตฺติยกุมารสฺส ‘อสุโก นาม ขตฺติยกุมาโร รชฺเช อภิสิตฺโต’ติ สุตฺวาว ยสฺมึ กุเล ปจฺจาชาตา อภิเสกํ ปาปุณนฺติ, ตสฺมึ ปจฺจาชาตสฺส เอวํ โหติ – ‘กุทาสฺสุ นามาหมฺปิ, โส กุมาโร วิย อภิเสกํ ปาปุเณยฺย’นฺติ เอวเมว สีลวโต ‘อสุโก นาม ภิกฺขุ อรหตฺตํ ปตฺโต’ติ สุตฺวาว ยสฺมึ สีเล ปติฏฺิเตน อรหตฺตํ ปตฺตพฺพํ, ตสฺสา ปติฏฺาย ถิรตฺตา – ‘กุทาสฺสุ นามาหมฺปิ โส ภิกฺขุ วิย อรหตฺตํ ปาปุเณยฺย’นฺติ เอวํ โหติ. อยํ วุจฺจตีติ อยํ เอวรูโป ปุคฺคโล อาสํโส นาม วุจฺจติ. โส หิ อรหตฺตํ อาสํสติ ปตฺเถตีติ อาสํโส.
๙๓. ยา หิสฺส ปุพฺเพ อวิมุตฺตสฺสาติ ยา ตสฺส ขีณาสวสฺส ปุพฺเพ อรหตฺตวิมุตฺติยา อวิมุตฺตสฺส วิมุตฺตาสา อโหสิ, สา ปฏิปฺปสฺสทฺธา, ตสฺมา น เอวํ โหติ. ยถา หิ อภิสิตฺตสฺส ขตฺติยสฺส ‘อสุโก นาม ขตฺติยกุมาโร รชฺเช อภิสิตฺโต’ติ สุตฺวา เอกสฺส รฺโ ทฺวินฺนํ รชฺชาภิเสกานํ ทฺวินฺนํ เสตจฺฉตฺตานํ อภาวา น เอวํ โหติ – ‘‘กุทาสฺสุ นามาหมฺปิ โส กุมาโร วิย อภิเสกํ ปาปุเณยฺย’’นฺติ; เอวเมว ขีณาสวสฺส ‘อสุโก นาม ภิกฺขุ อรหตฺตํ ปตฺโต’ติ สุตฺวา, ทฺวินฺนํ อรหตฺตานํ อภาวา – ‘กุทาสฺสุ นามาหมฺปิ โส ภิกฺขุ วิย อรหตฺตํ ปาปุเณยฺย’นฺติ ¶ น เอวํ โหติ. อยํ วุจฺจตีติ อยํ เอวรูโป ปุคฺคโล อรหตฺตาสาย วิคตตฺตา วิคตาโสติ วุจฺจติ.
๙๔. คิลานูปมนิทฺเทเส – ยาย อุปมาย เต คิลานูปมาติ วุจฺจนฺติ, ตํ ตาว อุปมํ ทสฺเสตุํ ตโย คิลานาติอาทิ วุตฺตํ. ตตฺถ สปฺปายานีติ หิตานิ วุทฺธิกรานิ. ปติรูปนฺติ ¶ อนุจฺฉวิกํ. เนว วุฏฺาติ ตมฺหา อาพาธาติ อิมินา อเตกิจฺเฉน วาตาปมาราทินา โรเคน สมนฺนาคโต นิฏฺปฺปตฺโต คิลาโน กถิโต. วุฏฺาติ ตมฺหา อาพาธาติ อิมินา ขิปิตกจฺฉุติณปุปฺผกชราทิปฺปเภโท อปฺปมตฺตกาพาโธ กถิโต.
ลภนฺโต ¶ สปฺปายานิ โภชนานิ โน อลภนฺโตติ อิมินา ปน เยสํ ปฏิชคฺคเนน ผาสุกํ โหติ, สพฺเพปิ เต อาพาธา กถิตา. เอตฺถ จ ปติรูโป อุปฏฺาโก นาม คิลานุปฏฺากองฺเคหิ สมนฺนาคโต ปณฺฑิโต ทกฺโข อนลโส เวทิตพฺโพ.
คิลานุปฏฺาโก อนฺุาโตติ ‘ภิกฺขุสงฺเฆน ทาตพฺโพ’ติ อนฺุาโต. ตสฺมิฺหิ คิลาเน อตฺตโน ธมฺมตาย ยาเปตุํ อสกฺโกนฺเต ภิกฺขุสงฺเฆน ตสฺส ภิกฺขุโน ‘เอโก ภิกฺขุ จ สามเณโร จ อิมํ ปฏิชคฺคถา’ติ อปโลเกตฺวา ทาตพฺพา. ยาว ปน เต ตํ ปฏิชคฺคนฺติ, ตาว คิลานสฺส จ เตสฺจ ทฺวินฺนํ เยนตฺโถ สพฺพํ ภิกฺขุสงฺฆสฺเสว ภาโร. อฺเปิ คิลานา อุปฏฺาตพฺพาติ อิตเรปิ ทฺเว คิลานา อุปฏฺาตพฺพา. กึ การณา? โยปิ หิ นิฏฺปฺปตฺตคิลาโน, โส อนุปฏฺิยมาโน ‘สเจ มํ ปฏิชคฺเคยฺยุํ, ผาสุกํ เม ภเวยฺย, น โข ปน มํ ปฏิชคฺคนฺตี’ติ มโนปโทสํ กตฺวา อปาเย นิพฺพตฺเตยฺย. ปฏิชคฺคิยมานสฺส ปน เอวํ โหติ – ‘ภิกฺขุสงฺเฆน ยํ กตฺตพฺพํ ตํ สพฺพํ กตํ, มยฺหํ ปน กมฺมวิปาโก อีทิโส’ติ โส ภิกฺขุสงฺเฆ เมตฺตํ ปจฺจุปฏฺเปตฺวา สคฺเค นิพฺพตฺตติ. โย ปน อปฺปมตฺตเกน พฺยาธินา สมนฺนาคโต ลภนฺโตปิ อลภนฺโตปิ วุฏฺาติเยว, ตสฺส วินาปิ เภสชฺเชน วูปสมนกพฺยาธิ เภสชฺเช กเต ขิปฺปตรํ วูปสมฺมติ. ตโต โส พุทฺธวจนํ ¶ วา อุคฺคณฺหิตุํ สมณธมฺมํ วา กาตุํ สกฺขิสฺสติ. อิมินา การเณน อฺเปิ คิลานา อุปฏฺาตพฺพาติ วุตฺตํ.
เนว โอกฺกมตีติ เนว ปวิสติ. นิยามํ กุสเลสุ ธมฺเมสุ สมฺมตฺตนฺติ กุสเลสุ ธมฺเมสุ มคฺคนิยามสงฺขาตํ สมฺมตฺตํ. อิมินา ปทปรโม ปุคฺคโล กถิโต. ทุติยวาเรน อุคฺฆฏิตฺู คหิโต สาสเน นาฬกตฺเถรสทิโส ¶ . พุทฺธนฺตเร เอกวารํ ปจฺเจกพุทฺธานํ สนฺติเก โอวาทํ ลภิตฺวา ปฏิวิทฺธปจฺเจกโพธิาโณ จ. ตติยวาเรน วิปฺจิตฺู ปุคฺคโล กถิโต. เนยฺโย ปน ตนฺนิสฺสิโตว โหติ.
ธมฺมเทสนา อนฺุาตาติ มาสสฺส อฏฺ วาเร ธมฺมกถา อนฺุาตา. อฺเสมฺปิ ธมฺโม เทเสตพฺโพติ อิตเรสมฺปิ ธมฺโม กเถตพฺโพ. กึ การณา? ปทปรมสฺส หิ อิมสฺมึ อตฺตภาเว ธมฺมํ ปฏิวิชฺฌิตุํ อสกฺโกนฺตสฺสาปิ อนาคเต ปจฺจโย ภวิสฺสติ. โย ปน ตถาคตสฺส รูปทสฺสนํ ลภนฺโตปิ อลภนฺโตปิ ธมฺมวินยฺจ สวนาย ลภนฺโตปิ อลภนฺโตปิ ธมฺมํ อภิสเมติ; โส อลภนฺโต น ตาว อภิสเมติ, ลภนฺโต ปน ขิปฺปเมว อภิสเมสฺสตีติ อิมินา ¶ การเณน เตสํ ธมฺโม เทเสตพฺโพ. ตติยสฺส ปน ปุนปฺปุนํ เทเสตพฺโพว. กายสกฺขิทิฏฺปฺปตฺตสทฺธาวิมุตฺตา เหฏฺา กถิตาเยว.
๙๘. คูถภาณีอาทีสุ – สภคฺคโตติ สภายํ ิโต. ปริสคฺคโตติ คามปริสาย ิโต. าติมชฺฌคโตติ ทายาทานํ มชฺเฌ ิโต. ปูคมชฺฌคโตติ เสณีนํ มชฺเฌ ิโต. ราชกุลมชฺฌคโตติ ราชกุลสฺส มชฺเฌ มหาวินิจฺฉเย ิโต. อภินีโตติ ปุจฺฉนตฺถาย นีโต. สกฺขิปุฏฺโติ สกฺขึ กตฺวา ปุจฺฉิโต. เอหมฺโภ ปุริสาติ อาลปนเมตํ. อตฺตเหตุ วา ปรเหตุ วาติ อตฺตโน วา ปรสฺส วา หตฺถปาทาทิเหตุ วา ธนเหตุ วา. อามิสกิฺจิกฺขเหตุ วาติ เอตฺถ อามิสนฺติ ลาโภ อธิปฺเปโต. กิฺจิกฺขนฺติ ยํ วา ตํ วา อปฺปมตฺตกํ. อนฺตมโส ติตฺติรวฏฺฏกสปฺปิปิณฺฑนวนีตปิณฺฑาทิอปฺปมตฺตกสฺสาปิ ลฺชสฺส เหตูติ อตฺโถ. สมฺปชานมุสา ภาสิตา โหตีติ ชานนฺโตเยว มุสาวาทํ กตฺตา โหติ. อยํ วุจฺจตีติ อยํ เอวรูโป ปุคฺคโล คูถสทิสวจนตฺตา คูถภาณีติ วุจฺจติ. ยถา หิ คูถํ นาม มหาชนสฺส อนิฏฺํ ¶ โหติ อกนฺตํ; เอวเมว อิมสฺส ปุคฺคลสฺส วจนํ เทวมนุสฺสานํ อนิฏฺํ โหติ อกนฺตํ.
๙๙. อยํ วุจฺจตีติ อยํ เอวรูโป ปุคฺคโล ปุปฺผสทิสวจนตฺตา ปุปฺผภาณีติ วุจฺจติ. ยถา หิ ผุลฺลานิ วสฺสิกานิ วา อธิมุตฺตกานิ วา มหาชนสฺส อิฏฺานิ กนฺตานิ โหนฺติ; เอวเมว อิมสฺส ปุคฺคลสฺส วจนํ เทวมนุสฺสานํ อิฏฺํ ¶ โหติ กนฺตํ.
๑๐๐. เนลาติ เอลํ วุจฺจติ โทโส. นาสฺสา เอลนฺติ เนลา. นิทฺโทสาติ อตฺโถ, ‘‘เนลงฺโค เสตปจฺฉาโท’’ติ (อุทา. ๖๕) เอตฺถ วุตฺตเนลํ วิย. กณฺณสุขาติ พฺยฺชนมธุรตาย กณฺณานํ สุขา. สูจิวิชฺฌนํ วิย กณฺณสูลํ น ชเนติ. อตฺถมธุรตาย สกลสรีเร โกปํ อชเนตฺวา เปมํ ชเนตีติ เปมนียา. หทยํ คจฺฉติ อปฺปฏิหฺมานา สุเขน จิตฺตํ ปวิสตีติ หทยงฺคมา. คุณปริปุณฺณตาย ปุเร ภวาติ โปรี. ปุเร สํวฑฺฒนารี วิย สุกุมาราติปิ โปรี. ปุรสฺส เอสาติปิ โปรี. นครวาสีนํ กถาติ อตฺโถ. นครวาสิโน หิ ยุตฺตกถา โหนฺติ. ปิติมตฺตํ ปิตาติ, มาติมตฺตํ มาตาติ, ภาติมตฺตํ ภาตาติ วทนฺติ. เอวรูปี กถา พหุโน ชนสฺส กนฺตา โหตีติ พหุชนกนฺตา. พหุชนสฺส กนฺตภาเวเนว พหุโน ชนสฺส มนาปา จิตฺตวุทฺธิกราติ พหุชนมนาปา. อยํ วุจฺจตีติ อยํ เอวรูโป ปุคฺคโล มธุภาณีติ ¶ วุจฺจติ. มุทุภาณีติปิ ปาโ. อุภยตฺถาปิ มธุรวจโนติ อตฺโถ. ยถา หิ จตุมธุรํ นาม มธุรํ ปณีตํ; เอวเมว อิมสฺส ปุคฺคลสฺส วจนํ เทวมนุสฺสานํ มธุรํ โหติ.
๑๐๑. อรุกูปมจิตฺตาทีสุ – อภิสชฺชตีติ ลคฺคติ. กุปฺปตีติ โกปวเสน กุปฺปติ. พฺยาปชฺชตีติ ปกติภาวํ ปชหติ, ปูติโก โหติ. ปติตฺถียตีติ ถินภาวํ ถทฺธภาวฺจ อาปชฺชติ. โกปนฺติ ทุพฺพลโกธํ. โทสนฺติ ทุสฺสนวเสน ตโต พลวตรํ. อปฺปจฺจยนฺติ อตุฏฺาการํ โทมนสฺสํ. ทุฏฺารุโกติ ปุราณวโณ. กฏฺเนาติ ทณฺฑกโกฏิยา. กลายาติ กปาเลน. อาสวํ เทตีติ อปราปรํ สวติ. ปุราณวโณ หิ อตฺตโน ธมฺมตาย เอว ปุพฺพํ โลหิตํ ยูสนฺติ อิมานิ ตีณิ สวติ ¶ , ฆฏฺฏิโต ปน ตานิ อธิกตรํ สวติ. เอวเมวํ โขติ เอตฺถ อิทํ โอปมฺมสํสนฺทนํ, ทุฏฺารุโก วิย หิ โกธโน ปุคฺคโล. ตสฺส อตฺตโน ธมฺมตาย สวนํ วิย โกธนสฺสปิ อตฺตโน ธมฺมตาย อุทฺธุมาตกสฺส วิย จณฺฑิกตสฺส จรณํ. กฏฺเน วา กลาย วา ฆฏฺฏนํ วิย อปฺปมตฺตกมฺปิ ¶ วจนํ ภิยฺโยโส มตฺตาย สวนํ วิย ‘มาทิสํ นาม เอส เอวํ วทตี’ติ ภิยฺโยโส มตฺตาย อุทฺธุมายนภาโว ทฏฺพฺโพ. อยํ วุจฺจตีติ อยํ เอวรูโป ปุคฺคโล อรุกูปมจิตฺโตติ วุจฺจติ. ปุราณวณสทิสจิตฺโตติ อตฺโถ.
๑๐๒. รตฺตนฺธการติมิสายาติ รตฺตึ จกฺขุวิฺาณุปฺปตฺตินิวารเณน อนฺธภาวกรเณ พหลตเม. วิชฺชนฺตริกายาติ วิชฺชุปฺปตฺติกฺขเณ. อิธาปิ อิทํ โอปมฺมสํสนฺทนํ – จกฺขุมา ปุริโส วิย หิ โยคาวจโร ทฏฺพฺโพ. อนฺธการํ วิย โสตาปตฺติมคฺควชฺฌา กิเลสา. วิชฺชุสฺจรณํ วิย โสตาปตฺติมคฺคาณสฺส อุปฺปตฺติกาโล. วิชฺชนฺตริกาย จกฺขุมโต ปุริสสฺส สามนฺตา รูปทสฺสนํ วิย โสตาปตฺติมคฺคกฺขเณ นิพฺพานทสฺสนํ. ปุน อนฺธการาวตฺถรณํ วิย สกทาคามิมคฺควชฺฌา กิเลสา. ปุน วิชฺชุสฺจรณํ วิย สกทาคามิมคฺคาณสฺส อุปฺปาโท. วิชฺชนฺตริกาย จกฺขุมโต ปุริสสฺส สามนฺตา รูปทสฺสนํ วิย สกทาคามิมคฺคกฺขเณ นิพฺพานทสฺสนํ. ปุน อนฺธการาวตฺถรณํ วิย อนาคามิมคฺควชฺฌา กิเลสา. ปุน วิชฺชุสฺจรณํ วิย อนาคามิมคฺคาณสฺส อุปฺปาโท. วิชฺชนฺตริกาย จกฺขุมโต ปุริสสฺส สามนฺตา รูปทสฺสนํ วิย อนาคามิมคฺคกฺขเณ นิพฺพานทสฺสนํ เวทิตพฺพํ. อยํ วุจฺจตีติ อยํ เอวรูโป ปุคฺคโล วิชฺชูปมจิตฺโตติ วุจฺจติ. อิตฺตรกาโลภาเสน วิชฺชุสทิสจิตฺโตติ อตฺโถ.
๑๐๓. วชิรูปมจิตฺตตายปิ ¶ อิทํ โอปมฺมสํสนฺทนํ – วชิรํ วิย หิ อรหตฺตมคฺคาณํ ทฏฺพฺพํ. มณิคณฺิปาสาณคณฺิ วิย อรหตฺตมคฺควชฺฌา กิเลสา. วชิรสฺส มณิคณฺึ วา ปาสาณคณฺึ วา วินิวิชฺฌิตฺวา อคมนภาวสฺส นตฺถิภาโว วิย อรหตฺตมคฺคาเณน อจฺเฉชฺชานํ กิเลสานํ นตฺถิภาโว. วชิเรน นิพฺพิทฺธเวธสฺส ปุน อปฏิปูรณํ วิย อรหตฺตมคฺเคน ฉินฺนานํ กิเลสานํ ปุน อนุปฺปาโท ทฏฺพฺโพ. อยํ วุจฺจตีติ อยํ เอวรูโป ปุคฺคโล ¶ วชิรูปมจิตฺโตติ วุจฺจติ. กิเลสานํ มูลฆาตกรณสมตฺถตาย วชิเรน สทิสจิตฺโตติ อตฺโถ.
๑๐๔. อนฺธาทีสุ ตถารูปํ จกฺขุ น โหตีติ ตถาชาติกํ ตถาสภาวํ ¶ ปฺาจกฺขุ น โหติ. ผาตึ กเรยฺยาติ ผีตํ วฑฺฒิตํ กเรยฺย. สาวชฺชานวชฺเชติ สโทสนิทฺโทเส. หีนปฺปณีเตติ อธมุตฺตเม. กณฺหสุกฺกสปฺปฏิภาเคติ กณฺหสุกฺกาเยว อฺมฺปฏิพาหนโต ปฏิปกฺขวเสน สปฺปฏิภาคาติ วุจฺจนฺติ. อยํ ปเนตฺถ สงฺเขโป – กุสเล ธมฺเม ‘กุสลา ธมฺมา’ติ เยน ปฺาจกฺขุนา ชาเนยฺย, อกุสเล ธมฺเม ‘อกุสลา ธมฺมา’ติ, สาวชฺชาทีสุปิ เอเสว นโย. กณฺหสุกฺกสปฺปฏิภาเคสุ ปน กณฺหธมฺเม ‘สุกฺกสุปฺปฏิภาคา’ติ, สุกฺกธมฺเม ‘กณฺหสปฺปฏิภาคา’ติ เยน ปฺาจกฺขุนา ชาเนยฺย. ตถารูปมฺปิสฺส จกฺขุ น โหตีติ อิมินา นเยน เสสฏฺาเนสุปิ อตฺโถ เวทิตพฺโพ. อยํ วุจฺจตีติ อยํ เอวรูโป ปุคฺคโล ทิฏฺธมฺมิกโภคสํหรณปฺาจกฺขุโน จ สมฺปรายิกตฺถโสธนปฺาจกฺขุโน จ อภาวา อนฺโธติ วุจฺจติ. ทุติโย ทิฏฺธมฺมิกโภคสํหรณปฺาจกฺขุโน ภาวา, สมฺปรายิกตฺถโสธนปฺาจกฺขุโน ปน อภาวา เอกจกฺขูติ วุจฺจติ. ตติโย ทฺวินฺนมฺปิ ภาวา ทฺวิจกฺขูติ วุจฺจติ.
๑๐๗. อวกุชฺชปฺาทีสุ ธมฺมํ เทเสนฺตีติ อุปาสโก ธมฺมสฺสวนตฺถาย อาคโตติ อตฺตโน กมฺมํ ปหาย ธมฺมํ เทเสนฺติ. อาทิกลฺยาณนฺติ อาทิมฺหิ กลฺยาณํ ภทฺทกํ อนวชฺชํ นิทฺโทสํ กตฺวา เทเสนฺติ. เสสปเทสุปิ เอเสว นโย. เอตฺถ ปน อาทีติ ปุพฺพปฏฺปนา. มชฺฌนฺติ กถาเวมชฺฌํ. ปริโยสานนฺติ สนฺนิฏฺานํ. อิติสฺส ธมฺมํ กเถนฺตา ปุพฺพปฏฺปเนปิ กลฺยาณํ ภทฺทกํ อนวชฺชเมว กตฺวา กเถนฺติ, เวมชฺเฌปิ, ปริโยสาเนปิ. เอตฺถ จ อตฺถิ เทสนาย อาทิมชฺฌปริโยสานานิ, อตฺถิ สาสนสฺส. ตตฺถ เทสนาย ตาว – จตุปฺปทิกคาถาย ปมปทํ อาทิ, ทฺเว ปทานิ มชฺฌํ, อวสานปทํ ปริโยสานํ. เอกานุสนฺธิกสุตฺตสฺส – นิทานํ อาทิ, อนุสนฺธิ มชฺฌํ, อิทมโวจาติ อปฺปนา ปริโยสานํ. อเนกานุสนฺธิกสฺส – ปโม อนุสนฺธิ อาทิ ¶ , ตโต ปรํ เอโก วา อเนกา วา มชฺฌํ, ปจฺฉิโม ปริโยสานํ. อยํ ตาว เทสนาย นโย.
สาสนสฺส ¶ ปน สีลํ อาทิ, สมาธิ มชฺฌํ, วิปสฺสนา ปริโยสานํ. สมาธิ วา อาทิ, วิปสฺสนา มชฺฌํ, มคฺโค ปริโยสานํ. วิปสฺสนา วา อาทิ, มคฺโค มชฺฌํ, ผลํ ปริโยสานํ. มคฺโค วา อาทิ, ผลํ มชฺฌํ, นิพฺพานํ ปริโยสานํ ¶ . ทฺเว ทฺเว วา กริยมาเน สีลสมาธโย อาทิ, วิปสฺสนามคฺคา มชฺฌํ, ผลนิพฺพานานิ ปริโยสานํ. สาตฺถนฺติ สาตฺถกํ กตฺวา เทเสนฺติ. สพฺยฺชนนฺติ อกฺขรปาริปูรึ กตฺวา เทเสนฺติ. เกวลปริปุณฺณนฺติ สกลปริปุณฺณํ อนูนํ กตฺวา เทเสนฺติ. ปริสุทฺธนฺติ ปริสุทฺธํ นิชฺชฏํ นิคฺคณฺึ กตฺวา เทเสนฺติ. พฺรหฺมจริยํ ปกาเสนฺตีติ เอวํ เทเสนฺตา จ เสฏฺจริยภูตํ สิกฺขตฺตยสงฺคหิตํ อริยํ อฏฺงฺคิกํ มคฺคํ ปกาเสนฺติ. เนว อาทึ มนสิ กโรตีติ เนว ปุพฺพปฏฺปนํ มนสิ กโรติ. กุมฺโภติ ฆโฏ. นิกฺกุชฺโชติ อโธมุโข ปิโต. เอวเมวนฺติ เอตฺถ กุมฺโภ นิกฺกุชฺโช วิย อวกุชฺชปฺโ ปุคฺคโล ทฏฺพฺโพ. อุทกาสิฺจนกาโล วิย ธมฺมเทสนาย ลทฺธกาโล. อุทกสฺส วิวฏฺฏนกาโล วิย ตสฺมึ อาสเน นิสินฺนสฺส อุคฺคเหตุํ อสมตฺถกาโล. อุทกสฺส อสณฺานกาโล วิย อุฏฺหิตฺวา อสลฺลกฺขณกาโล เวทิตพฺโพ. อยํ วุจฺจตีติ อยํ เอวรูโป ปุคฺคโล อวกุชฺชปฺโติ วุจฺจติ. อโธมุขปฺโติ อตฺโถ.
๑๐๘. อากิณฺณานีติ ปกฺขิตฺตานิ. สติสมฺโมสา ปกิเรยฺยาติ มุฏฺสฺสติตาย วิกิเรยฺย. เอวเมวนฺติ เอตฺถ อุจฺฉงฺโค วิย อุจฺฉงฺคปฺโ ปุคฺคโล ทฏฺพฺโพ. นานาขชฺชกานิ วิย นานปฺปการํ พุทฺธวจนํ. อุจฺฉงฺเค นานาขชฺชกานิ ขาทนฺตสฺส นิสินฺนกาโล วิย ตสฺมึ อาสเน นิสินฺนสฺส อุคฺคหณกาโล. วุฏฺหนฺตสฺส สติสมฺโมสา วิกิรณกาโล วิย ตสฺมา อาสนา วุฏฺาย คจฺฉนฺตสฺส อสลฺลกฺขณกาโล เวทิตพฺโพ. อยํ วุจฺจตีติ อยํ เอวรูโป ปุคฺคโล อุจฺฉงฺคปฺโติ วุจฺจติ. อุจฺฉงฺคสทิสปฺโติ อตฺโถ.
๑๐๙. อุกฺกุชฺโชติ อุปริมุโข ปิโต. สณฺาตีติ ปติฏฺหติ. เอวเมว โขติ เอตฺถ อุปริมุโข ปิโต กุมฺโภ วิย ปุถุปฺโ ปุคฺคโล ทฏฺพฺโพ. อุทกสฺส อาสิตฺตกาโล วิย เทสนาย ลทฺธกาโล. อุทกสฺส สณฺานกาโล วิย ตตฺถ นิสินฺนสฺส อุคฺคหณกาโล. โน วิวฏฺฏนกาโล ¶ ¶ วิย อุฏฺาย คจฺฉนฺตสฺส สลฺลกฺขณกาโล เวทิตพฺโพ. อยํ วุจฺจตีติ อยํ เอวรูโป ปุคฺคโล ปุถุปฺโติ วุจฺจติ. วิตฺถาริกปฺโติ อตฺโถ.
๑๑๐. อวีตราคาทีสุ – ยถา โสตาปนฺนสกทาคามิโน, เอวํ ปุถุชฺชโนปิ ¶ ปฺจสุ กามคุเณสุ, ตีสุ จ ภเวสุ อวีตราโค. อทพฺพตาย ปน น คหิโต. ยถา หิ เฉโก วฑฺฒกี ทพฺพสมฺภารตฺถํ วนํ ปวิฏฺโ น อาทิโต ปฏฺาย สมฺปตฺตสมฺปตฺตรุกฺเข ฉินฺทติ, เย ปนสฺส ทพฺพสมฺภารูปคา โหนฺติ, เตเยว ฉินฺทติ; เอวมิธาปิ ภควตา ทพฺพชาติกา อริยาว คหิตา, ปุถุชฺชนา ปน อทพฺพตาย น คหิตาติ เวทิตพฺพา. กาเมสุ วีตราโคติ ปฺจสุ กามคุเณสุ วีตราโค. ภเวสุ อวีตราโคติ รูปารูปภเวสุ อวีตราโค.
๑๑๓. ปาสาณเลขูปมาทีสุ – อนุเสตีติ อปฺปหีนตาย อนุเสติ. น ขิปฺปํ ลุชฺชตีติ น อนฺตรา นสฺสติ, กปฺปุฏฺาเนเนว นสฺสติ. เอวเมวนฺติ เอวํ ตสฺสาปิ ปุคฺคลสฺส โกโธ น อนฺตรา ปุนทิวเส วา อปรทิวเส วา นิพฺพาติ, อทฺธนิโย ปน โหติ. มรเณเนว นิพฺพาตีติ อตฺโถ. อยํ วุจฺจตีติ อยํ เอวรูโป ปุคฺคโล ปาสาณเลขา วิย กุชฺฌนภาเวน จิรฏฺิติกโต ปาสาณเลขูปโมติ วุจฺจติ.
๑๑๔. โส จ ขฺวสฺส โกโธติ โส อปฺปมตฺตเกปิ การเณ สหสา กุทฺธสฺส โกโธ. น จิรนฺติ อจิรํ อปฺปหีนตาย นานุเสติ. ยถา ปน ปถวิยํ อากฑฺฒิตฺวา กตเลขา วาตาทีหิ ขิปฺปํ นสฺสติ, เอวมสฺส สหสา อุปฺปนฺโนปิ โกโธ ขิปฺปเมว นิพฺพาตีติ อตฺโถ. อยํ วุจฺจตีติ อยํ เอวรูโป ปุคฺคโล ปถวิยํ เลขา วิย กุชฺฌนภาเวน อจิรฏฺิติกโต ปถวีเลขูปโมติ วุจฺจติ.
๑๑๕. อาคาฬฺเหนาติ อติคาฬฺเหน มมฺมจฺเฉทเกน ถทฺธวจเนน. ผรุเสนาติ น โสตสุเขน. อมนาเปนาติ น จิตฺตสุเขน. สํสนฺทตีติ เอกีภวติ. สนฺธิยตีติ ฆฏยติ. สมฺโมทตีติ นิรนฺตโร โหติ. อถ วา – สํสนฺทตีติ จิตฺตกิริยาทีสุ จิตฺเตน สโมธานํ คจฺฉติ. ขีโรทกํ วิย เอกีภาวํ อุเปตีติ อตฺโถ. สนฺธิยตีติ านคมนาทีสุ กายกิริยาทีสุ ¶ กาเยน สโมธานํ คจฺฉติ. ติลตณฺฑุลา วิย มิสฺสีภาวํ อุเปตีติ อตฺโถ. สมฺโมทตีติ อุทฺเทสปริปุจฺฉาทีสุ วจีกิริยาสุ วาจาย สโมธานํ คจฺฉติ. วิปฺปวาสคโตปิ ¶ ปิยสหายโก วิย ปิยตรภาวํ อุเปตีติ อตฺโถ. อปิจ – กิจฺจกรณีเยสุ เตหิ สทฺธึ อาทิโตว เอกกิริยภาวํ อุปคจฺฉนฺโต สํสนฺทติ. ยาว มชฺฌา ปวตฺตนฺโต สนฺธิยติ, ยาว ปริโยสานา อนิวตฺตนฺโต สมฺโมทตีติปิ เวทิตพฺโพ. อยํ วุจฺจตีติ อยํ เอวรูโป ปุคฺคโล อุทกเลขา ¶ วิย ขิปฺปํ สํสนฺทนโต อุทกเลขูปโมติ วุจฺจติ.
๑๑๖. โปตฺถกูปเมสุ – ยาย อุปมาย เต โปตฺถกูปมาติ วุจฺจนฺติ, ตํ ตาว อุปมํ ทสฺเสตุํ ตโย โปตฺถกาติอาทิ วุตฺตํ. ตตฺถ นโวติ นววายิโม. โปตฺถโกติ สาณวากสาฏโก. ทุพฺพณฺโณติ วิวณฺโณ. ทุกฺขสมฺผสฺโสติ ขรสมฺผสฺโส. อปฺปคฺโฆติ อติพหุํ อคฺฆนฺโต กหาปณคฺฆนโก โหติ. มชฺฌิโมติ ปริโภคมชฺฌิโม. โส หิ นวภาวํ อติกฺกมิตฺวา ชิณฺณภาวํ อปฺปตฺโต มชฺเฌ ปริโภคกาเลปิ ทุพฺพณฺโณ จ ทุกฺขสมฺผสฺโส จ อปฺปคฺโฆเยว จ โหติ. อติพหุํ อคฺฆนฺโต อฑฺฒํ อคฺฆติ. ชิณฺณกาเล ปน อฑฺฒมาสกํ วา กากณิกํ วา อคฺฆติ. อุกฺขลิปริมชฺชนนฺติ กาฬุกฺขลิปริปฺุฉนํ.
นโวติ อุปสมฺปทาย ปฺจวสฺสกาลโต เหฏฺา ชาติยา สฏฺิวสฺโสปิ นโวเยว. ทุพฺพณฺณตายาติ สรีรวณฺเณนปิ คุณวณฺเณนปิ ทุพฺพณฺณตาย. ทุสฺสีลสฺส หิ ปริสมชฺเฌ นิสินฺนสฺส นิตฺเตชตาย สรีรวณฺโณปิ น สมฺปชฺชติ, คุณวณฺเณ วตฺตพฺพเมว นตฺถิ. เย โข ปนสฺสาติ เย โข ปน ตสฺส อุปฏฺากา วา าติมิตฺตาทโย วา เอตํ ปุคฺคลํ เสวนฺติ. เตสํ ตนฺติ เตสํ ปุคฺคลานํ ฉ สตฺถาเร เสวนฺตานํ มิจฺฉาทิฏฺิกานํ วิย, เทวทตฺตํ เสวนฺตานํ โกกาลิกาทีนํ วิย จ ตํ เสวนํ ทีฆรตฺตํ อหิตาย ทุกฺขาย โหติ. มชฺฌิโมติ ปฺจวสฺสกาลโต ปฏฺาย ยาว นววสฺสกาลา มชฺฌิโม นาม. เถโรติ ทสวสฺสกาลโต ปฏฺาย เถโร นาม. เอวมาหํสูติ เอวํ วทนฺติ. กึ นุ โข ตุยฺหนฺติ ตุยฺหํ พาลสฺส ภณิเตน โก อตฺโถติ วุตฺตํ โหติ. ตถารูปนฺติ ตถาชาติกํ ตถาสภาวํ อุกฺเขปนียกมฺมสฺส การณภูตํ.
๑๑๗. กาสิกวตฺถูปเมสุ ¶ – กาสิกวตฺถํ นาม ตโย กปฺปาสํสู คเหตฺวา กนฺติตสุตฺเตน วายิตํ สุขุมวตฺถํ. ตํ นววายิมํ อนคฺฆํ โหติ. ปริโภคมชฺฌิมํ วีสมฺปิ ตึสมฺปิ สหสฺสานิ อคฺฆติ. ชิณฺณกาเล ปน อฏฺปิ ทสปิ สหสฺสานิ อคฺฆติ.
เตสํ ¶ ตํ โหตีติ เตสํ สมฺมาสมฺพุทฺธาทโย เสวนฺตานํ วิย ตํ เสวนํ ทีฆรตฺตํ ¶ หิตาย สุขาย โหติ. สมฺมาสมฺพุทฺธฺหิ เอกํ นิสฺสาย ยาวชฺชกาลา มุจฺจนกสตฺตานํ ปมาณํ นตฺถิ. ตถา สาริปุตฺตตฺเถรมหาโมคฺคลฺลานตฺเถเร อวเสเส จ อสีติมหาสาวเก นิสฺสาย สคฺคํ คตสตฺตานํ ปมาณํ นตฺถิ. ยาวชฺชกาลา เตสํ ทิฏฺานุคตึ ปฏิปนฺนสตฺตานมฺปิ ปมาณํ นตฺถิเยว. อาเธยฺยํ คจฺฉตีติ ตสฺส มหาเถรสฺส ตํ อตฺถนิสฺสิตํ วจนํ ยถา คนฺธกรณฺฑเก กาสิกวตฺถํ อาธาตพฺพตํ เปตพฺพตํ คจฺฉติ, เอวํ อุตฺตมงฺเค สิรสฺมึ หทเย จ อาธาตพฺพตํ เปตพฺพตมฺปิ คจฺฉติ. เสสเมตฺถ เหฏฺา วุตฺตานุสาเรเนว เวทิตพฺพํ.
๑๑๘. สุปฺปเมยฺยาทีสุ – สุเขน ปเมตพฺโพติ สุปฺปเมยฺโย. อิธาติ อิมสฺมึ สตฺตโลเก. อุทฺธโตติ อุทฺธจฺเจน สมนฺนาคโต. อุนฺนโฬติ อุคฺคตนโฬ; ตุจฺฉมานํ อุกฺขิปิตฺวา ิโตติ อตฺโถ. จปโลติ ปตฺตมณฺฑนาทินา จาปลฺเลน สมนฺนาคโต. มุขโรติ มุขขโร. วิกิณฺณวาโจติ อสํยตวจโน. อสมาหิโตติ จิตฺเตกคฺคตารหิโต. วิพฺภนฺตจิตฺโตติ ภนฺตจิตฺโต, ภนฺตคาวีภนฺตมิคีสปฺปฏิภาโค. ปากฏินฺทฺริโยติ วิวฏินฺทฺริโย. อยํ วุจฺจตีติ อยํ เอวรูโป ปุคฺคโล ‘สุปฺปเมยฺโย’ติ วุจฺจติ. ยถา หิ ปริตฺตสฺส อุทกสฺส สุเขน ปมาณํ คยฺหติ; เอวเมว อิเมหิ อคุณงฺเคหิ สมนฺนาคตสฺส สุเขน ปมาณํ คยฺหติ. เตเนส ‘สุปฺปเมยฺโย’ติ วุตฺโต.
๑๑๙. ทุกฺเขน ปเมตพฺโพติ ทุปฺปเมยฺโย. อนุทฺธตาทีนิ วุตฺตปฏิปกฺขวเสน เวทิตพฺพานิ. อยํ วุจฺจตีติ อยํ เอวรูโป ปุคฺคโล ‘ทุปฺปเมยฺโย’ติ วุจฺจติ. ยถา หิ มหาสมุทฺทสฺส ทุกฺเขน ปมาณํ คยฺหติ; เอวเมว อิเมหิ คุณงฺเคหิ สมนฺนาคตสฺส ทุกฺเขน ปมาณํ คยฺหติ. ตาทิโส ‘อนาคามี นุ โข, ขีณาสโว นุ โข’ติ วตฺตพฺพตํ คจฺฉติ, เตเนส ‘ทุปฺปเมยฺโย’ติ วุตฺโต.
๑๒๐. น ¶ สกฺกา ปเมตุนฺติ อปฺปเมยฺโย. ยถา หิ อากาสสฺส น สกฺกา ปมาณํ คเหตุํ, เอวํ ขีณาสวสฺส. เตเนส ‘อปฺปเมยฺโย’ติ วุตฺโต.
๑๒๑. น เสวิตพฺพาทีสุ – น เสวิตพฺโพติ น อุปสงฺกมิตพฺโพ. น ภชิตพฺโพติ น อลฺลียิตพฺโพ. น ปยิรุปาสิตพฺโพติ น สนฺติเก นิสีทนวเสน ปุนปฺปุนํ อุปาสิตพฺโพ. หีโน ¶ โหติ สีเลนาติอาทีสุ อุปาทายุปาทาย หีนตา เวทิตพฺพา ¶ . โย หิ ปฺจ สีลานิ รกฺขติ, โส ทส สีลานิ รกฺขนฺเตน น เสวิตพฺโพ. โย ปน ทส สีลานิ รกฺขติ, โส จตุปาริสุทฺธิสีลํ รกฺขนฺเตน น เสวิตพฺโพ. อฺตฺร อนุทฺทยา อฺตฺร อนุกมฺปาติ เปตฺวา อนุทฺทยฺจ อนุกมฺปฺจ. อตฺตโน อตฺถาย เอว หิ เอวรูโป ปุคฺคโล น เสวิตพฺโพ. อนุทฺทยานุกมฺปาวเสน ปน ตํ อุปสงฺกมิตุํ วฏฺฏติ.
๑๒๒. สทิโส โหตีติ สมาโน โหติ. สีลสามฺคตานํ สตนฺติ สีเลน สมานภาวํ คตานํ สนฺตานํ. สีลกถา จ โน ภวิสฺสตีติ เอวํ สมานสีลานํ อมฺหากํ สีลเมว อารพฺภ กถา ภวิสฺสติ. สา จ โน ผาสุ ภวิสฺสตีติ สา จ สีลกถา อมฺหากํ ผาสุวิหาโร สุขวิหาโร ภวิสฺสติ. สา จ โน ปวตฺตินี ภวิสฺสตีติ สา จ อมฺหากํ กถา ทิวสมฺปิ กเถนฺตานํ ปวตฺตินี ภวิสฺสติ, น ปฏิหฺิสฺสติ. ทฺวีสุ หิ สีลวนฺเตสุ เอเกน สีลสฺส วณฺเณ กถิเต อิตโร อนุโมทติ; เตน เตสํ กถา ผาสุ เจว โหติ, ปวตฺตินี จ. เอกสฺมึ ปน ทุสฺสีเล สติ ทุสฺสีลสฺส สีลกถา ทุกฺกถาติ เนว สีลกถา โหติ, น ผาสุ โหติ, น ปวตฺตินี. สมาธิปฺากถาสุปิ เอเสว นโย. ทฺเว หิ สมาธิลาภิโน สมาธิกถํ, สปฺปฺา จ ปฺากถํ กเถนฺตา, รตฺตึ วา ทิวสํ วา อติกฺกนฺตมฺปิ น ชานนฺติ.
๑๒๓. สกฺกตฺวา ครุํ กตฺวาติ สกฺการฺเจว ครุการฺจ กริตฺวา. อธิโก โหตีติ อติเรโก โหติ. สีลกฺขนฺธนฺติ สีลราสึ. ปริปูเรสฺสามีติ ตํ อติเรกสีลํ ปุคฺคลํ นิสฺสาย อตฺตโน อปริปูรํ สีลราสึ ปริปูรํ กริสฺสามิ. ตตฺถ ตตฺถ ปฺาย อนุคฺคเหสฺสามีติ เอตฺถ สีลสฺส ¶ อสปฺปาเย อนุปการธมฺเม วชฺเชตฺวา สปฺปาเย อุปการธมฺเม เสวนฺโต ตสฺมึ ตสฺมึ าเน สีลกฺขนฺธํ ปฺาย อนุคฺคณฺหาติ นาม. สมาธิปฺากฺขนฺเธสุปิ เอเสว นโย.
๑๒๔. ชิคุจฺฉิตพฺพาทีสุ – ชิคุจฺฉิตพฺโพติ คูถํ วิย ชิคุจฺฉิตพฺโพ. อถ โข นนฺติ อถ โข อสฺส. กิตฺติสทฺโทติ กถาสทฺโท. เอวเมวนฺติ เอตฺถ คูถกูโป วิย ทุสฺสีลฺยํ ทฏฺพฺพํ. คูถกูเป ปติตฺวา ิโต ธมนีอหิ วิย ทุสฺสีลปุคฺคโล. คุถกูปโต อุทฺธริยมาเนน เตน อหินา ปุริสสฺส สรีรํ อารุฬฺเหนาปิ อทฏฺภาโว วิย ทุสฺสีลํ เสวมานสฺสาปิ ¶ ตสฺส กิริยาย ¶ การณภาโว สรีรํ คูเถน มกฺเขตฺวา อหิโน คตกาโล วิย ทุสฺสีลํ เสวมานสฺส ปาปกิตฺติสทฺทสฺส อพฺภุคฺคมนกาโล เวทิตพฺโพ.
๑๒๕. ตินฺทุกาลาตนฺติ ตินฺทุกรุกฺขอลาตํ. ภิยฺโยโส มตฺตาย จิจฺจิฏายตีติ ตฺหิ ฌายมานํ ปกติยาปิ ปปฏิกาโย มฺุจนฺตํ จิจฺจิฏายติ จิฏิจิฏาติ สทฺทํ กโรติ. ฆฏฺฏิตํ ปน อธิมตฺตํ กโรตีติ อตฺโถ. เอวเมวนฺติ เอวเมวํ โกธโน อตฺตโน ธมฺมตายปิ อุทฺธโต จณฺฑิกโต หุตฺวา จรติ. อปฺปมตฺตกํ ปน วจนํ วุตฺตกาเล ‘มาทิสํ นาม เอวํ วทตี’ติ อติเรกตรํ อุทฺธโต จณฺฑิกโต หุตฺวา จรติ. คูถกูโปติ คูถปุณฺณกูโป, คูถราสิเยว วา. โอปมฺมสํสนฺทนํ ปเนตฺถ ปุริมนเยเนว เวทิตพฺพํ. ตสฺมา เอวรูโป ปุคฺคโล อชฺฌุเปกฺขิตพฺโพ, น เสวิตพฺโพติ ยสฺมา โกธโน อติเสวิยมาโนปิ อติอุปสงฺกมิยมาโนปิ กุชฺฌติเยว, ‘กึ อิมินา’ติ ปฏิกฺกมนฺโตปิ กุชฺฌติเยว, ตสฺมา ปลาลคฺคิ วิย อชฺฌุเปกฺขิตพฺโพ, น เสวิตพฺโพ. กึ วุตฺตํ โหติ? โย หิ ปลาลคฺคึ อติอุปสงฺกมิตฺวา ตปฺปติ, ตสฺส สรีรํ ฌายติ. โย อติปฏิกฺกมิตฺวา ตปฺปติ, ตสฺส สีตํ น วูปสมฺมติ. อนุปสงฺกมิตฺวา อปฏิกฺกมิตฺวา ปน มชฺฌตฺตภาเวน ตปฺเปนฺตสฺส สีตํ วูปสมฺมติ, กาโยปิ น ฑยฺหติ. ตสฺมา ปลาลคฺคิ วิย โกธโน ปุคฺคโล มชฺฌตฺตภาเวน อชฺฌุเปกฺขิตพฺโพ, น เสวิตพฺโพ, น ภชิตพฺโพ, น ปยิรุปาสิตพฺโพ.
๑๒๖. กลฺยาณมิตฺโตติ สุจิมิตฺโต. กลฺยาณสหาโยติ สุจิสหาโย. สหาโยติ สหคามี สทฺธึจโร. กลฺยาณสมฺปวงฺโกติ กลฺยาเณสุ ¶ สุจิปุคฺคเลสุ สมฺปวงฺโก, ตนฺนินฺนตปฺโปณตปฺปพฺภารมานโสติ อตฺโถ.
๑๒๗. สีเลสุ ปริปูรการีติอาทีสุ – สีเลสุ ปริปูรการิโนติ เอเต อริยสาวกา ยานิ ตานิ มคฺคพฺรหฺมจริยสฺส อาทิภูตานิ, อาทิพฺรหฺมจริยกานิ, ปาราชิกสงฺขาตานิ จตฺตาริ มหาสีลสิกฺขาปทานิ, เตสํ อวีติกฺกมนโต ยานิ ขุทฺทานุขุทฺทกานิ อาปชฺชนฺติ, เตหิ จ วุฏฺานโต สีเลสุ ยํ กตฺตพฺพํ, ตํ ปริปูรํ สมตฺตํ กโรนฺตีติ ‘สีเลสุ ปริปูรการิโน’ติ วุจฺจนฺติ. สมาธิปาริพนฺธกานํ ปน กามราคพฺยาปาทานํ, ปฺาปาริพนฺธกสฺส จ สจฺจปฏิจฺฉาทกสฺส โมหสฺส ¶ อสมูหตตฺตา, สมาธึ ปฺฺจ ภาเวนฺตาปิ สมาธิปฺาสุ ยํ ¶ กตฺตพฺพํ ตํ มตฺตโส ปมาเณน ปเทสมตฺตเมว กโรนฺตีติ สมาธิสฺมึ ปฺาย จ มตฺตโส การิโนติ วุจฺจนฺติ. อิมินา อุปาเยน อิตเรสุปิ ทฺวีสุ นเยสุ อตฺโถ เวทิตพฺโพ.
ตตฺรายํ อปโรปิ สุตฺตนฺตนโย –
‘‘อิธ, ภิกฺขเว, ภิกฺขุ สีเลสุ ปริปูรการี โหติ, สมาธิสฺมึ มตฺตโส การี, ปฺาย มตฺตโส การี. โส ยานิ ตานิ ขุทฺทานุขุทฺทกานิ สิกฺขาปทานิ ตานิ อาปชฺชติปิ, วุฏฺาติปิ. ตํ กิสฺส เหตุ? น หิ เมตฺถ, ภิกฺขเว, อภพฺพตา วุตฺตา. ยานิ จ โข ตานิ สิกฺขาปทานิ อาทิพฺรหฺมจริยกานิ พฺรหฺมจริยสารุปฺปานิ, ตตฺถ ธุวสีโล จ โหติ, ิตสีโล จ, สมาทาย สิกฺขติ สิกฺขาปเทสุ. โส ติณฺณํ สํโยชนานํ ปริกฺขยา โสตาปนฺโน โหติ, อวินิปาตธมฺโม นิยโต สมฺโพธิปรายโณ. อิธ ปน, ภิกฺขเว, ภิกฺขุ สีเลสุ…เป… โส ติณฺณํ สํโยชนานํ ปริกฺขยา, ราคโทสโมหานํ ตนุตฺตา, สกทาคามี โหติ; สกิเทว อิมํ โลกํ อาคนฺตฺวา ทุกฺขสฺสนฺตํ กโรติ. อิธ ปน, ภิกฺขเว, ภิกฺขุ สีเลสุ ปริปูรการี โหติ, สมาธิสฺมึ ปริปูรการี, ปฺาย มตฺตโส การี. โส ยานิ ตานิ…เป… สิกฺขติ สิกฺขาปเทสุ. โส ปฺจนฺนํ โอรมฺภาคิยานํ…เป… อนาวตฺติธมฺโม ตสฺมา โลกา. อิธ ปน, ภิกฺขเว ¶ , ภิกฺขุ สีเลสุ ปริปูรการี, สมาธิสฺมึ ปริปูรการี, ปฺาย ปริปูรการี. โส ยานิ ตานิ ขุทฺทานุขุทฺทกานิ…เป… สิกฺขติ สิกฺขาปเทสุ. โส อาสวานํ ขยา…เป… อุปสมฺปชฺช วิหรตี’’ติ (อ. นิ. ๓.๘๗).
๑๓๐. สตฺถารนิทฺเทเส – ปริฺํ ปฺเปตีติ ปหานํ สมติกฺกมํ ปฺเปติ. ตตฺราติ เตสุ ตีสุ ชเนสุ. เตน ทฏฺพฺโพติ เตน ปฺาปเนน โส สตฺถา รูปาวจรสมาปตฺติยา ลาภีติ ทฏฺพฺโพติ อตฺโถ. ทุติยวาเรปิ เอเสว นโย. สมฺมาสมฺพุทฺโธ สตฺถา เตน ทฏฺพฺโพติ เตน ติตฺถิเยหิ อสาธารเณน ปฺาปเนน อยํ ตติโย สตฺถา สพฺพฺุพุทฺโธ ทฏฺพฺโพ. ติตฺถิยา หิ กามานํ ปริฺํ ปฺเปนฺตา รูปภวํ วกฺขนฺติ. รูปานํ ปริฺํ ปฺเปนฺตา ¶ อรูปภวํ วกฺขนฺติ. เวทนานํ ปริฺํ ปฺเปนฺตา อสฺภวํ วกฺขนฺติ. สมฺมา ปฺเปนฺตา ‘เอวํ ปฺเปยฺยุํ’, โน จ สมฺมา ปฺเปตุํ สกฺโกนฺติ. สมฺมาสมฺพุทฺโธ ปน กามานํ ปริฺํ ปหานํ อนาคามิมคฺเคน ปฺเปติ ¶ . รูปเวทนานํ ปริฺํ ปหานํ อรหตฺตมคฺเคน ปฺเปติ. อิเม ตโย สตฺถาโรติ อิเม ทฺเว ชนา พาหิรกา, เอโก สมฺมาสมฺพุทฺโธติ – อิมสฺมึ โลเก ตโย สตฺถาโร นาม.
๑๓๑. ทุติเย สตฺถารนิทฺเทเส – ทิฏฺเ เจว ธมฺเมติ อิมสฺมึ อตฺตภาเว. อตฺตานํ สจฺจโต เถตโต ปฺเปตีติ ‘‘อตฺตา นาเมโก อตฺถิ นิจฺโจ ธุโว สสฺสโต’’ติ ภูตโต ถิรโต ปฺเปติ. อภิสมฺปรายฺจาติ อปรสฺมึ อตฺตภาเว เอวเมว ปฺเปติ. เสสเมตฺถ วุตฺตนเยเนว เวทิตพฺพนฺติ.
ติกนิทฺเทสวณฺณนา.
๔. จตุกฺกนิทฺเทสวณฺณนา
๑๓๒. จตุกฺกนิทฺเทเส – อสปฺปุริโสติ ลามกปุริโส. ปาณํ อติปาเตตีติ ปาณาติปาตี. อทินฺนํ อาทิยตีติ อทินฺนาทายี. กาเมสุ มิจฺฉา จรตีติ กาเมสุมิจฺฉาจารี. มุสา วทตีติ มุสาวาที. สุราเมรยมชฺชปมาเท ติฏฺตีติ สุราเมรยมชฺชปมาทฏฺายี.
๑๓๓. ปาณาติปาเต ¶ สมาทเปตีติ ยถา ปาณํ อติปาเตติ, ตถา นํ ตตฺถ คหณํ คณฺหาเปติ. เสเสสุปิ เอเสว นโย. อยํ วุจฺจตีติ อยํ เอวรูโป ปุคฺคโล ยสฺมา สยํ กเตน จ ทุสฺสีลฺเยน สมนฺนาคโต ยฺจ สมาทปิเตน กตํ, ตโต อุปฑฺฒสฺส ทายาโท, ตสฺมา อสปฺปุริเสน อสปฺปุริสตโรติ วุจฺจติ. สปฺปุริโสติ อุตฺตมปุริโส.
๑๓๕. สปฺปุริเสน สปฺปุริสตโรติ อตฺตนา กเตน สุสีลฺเยน สมนฺนาคตตฺตา ยฺจ สมาทปิโต กโรติ. ตโต อุปฑฺฒสฺส ทายาทตฺตา อุตฺตมปุริเสน อุตฺตมปุริสตโร.
๑๓๖. ปาโปติ อกุสลกมฺมปถสงฺขาเตน ทสวิเธน ปาเปน สมนฺนาคโต.
๑๓๘. กลฺยาโณติ ¶ กุสลกมฺมปถสงฺขาเตน ทสวิเธน กลฺยาณธมฺเมน สมนฺนาคโต สุทฺธโก ¶ ภทฺรโก. เสสเมตฺถ เหฏฺา วุตฺตนยตฺตา อุตฺตานตฺถเมว.
๑๔๐. ปาปธมฺมาทีสุ – ปาโป ธมฺโม อสฺสาติ ปาปธมฺโม. กลฺยาโณ ธมฺโม อสฺสาติ กลฺยาณธมฺโม. เสสเมตฺถ อุตฺตานตฺถเมว.
๑๔๔. สาวชฺชาทีสุ – สาวชฺโชติ สโทโส. สาวชฺเชน กายกมฺเมนาติ สโทเสน ปาณาติปาตาทินา กายกมฺเมน. อิตเรสุปิ เอเสว นโย. อยํ วุจฺจตีติ อยํ เอวรูโป ปุคฺคโล ตีหิ ทฺวาเรหิ อายูหนกมฺมสฺส สโทสตฺตา, คูถกุณปาทิภริโต ปเทโส วิย สาวชฺโชติ วุจฺจติ.
๑๔๕. สาวชฺเชน พหุลนฺติ ยสฺส สาวชฺชเมว กายกมฺมํ พหุ โหติ, อปฺปํ อนวชฺชํ; โส สาวชฺเชน พหุลํ กายกมฺเมน สมนฺนาคโต, อปฺปํ อนวชฺเชนาติ วุจฺจติ. อิตเรสุปิ เอเสว นโย. โก ปน เอวรูโป โหตีติ? โย คามธมฺมตาย วา นิคมธมฺมตาย วา กทาจิ กรหจิ อุโปสถํ สมาทิยติ, สีลานิ ปูเรติ. อยํ วุจฺจตีติ อยํ เอวรูโป ปุคฺคโล ¶ ตีหิ ทฺวาเรหิ อายูหนกมฺเมสุ สาวชฺชสฺเสว พหุลตาย อนวชฺชสฺส อปฺปตาย วชฺชพหุโลติ วุจฺจติ.
ยถา หิ เอกสฺมึ ปเทเส ทุพฺพณฺณานิ ทุคฺคนฺธานิ ปุปฺผานิ ราสิกตานสฺสุ, เตสํ อุปริ ตหํ ตหํ อติมุตฺตกวสฺสิกปาฏลานิ ปติตานิ ภเวยฺยุํ. เอวรูโป อยํ ปุคฺคโล เวทิตพฺโพ. ยถา ปน เอกสฺมึ ปเทเส อติมุตฺตกวสฺสิกปาฏลานิ ราสิกตานสฺสุ, เตสํ อุปริ ตหํ ตหํ ทุพฺพณฺณทุคฺคนฺธานิ พทรปุปฺผาทีนิ ปติตานิ ภเวยฺยุํ. เอวรูโป ตติโย ปุคฺคโล เวทิตพฺโพ. จตุตฺโถ ปน ตีหิปิ ทฺวาเรหิ อายูหนกมฺมสฺส นิทฺโทสตฺตา, จตุมธุรภริตสุวณฺณปาติ วิย ทฏฺพฺโพ. เตสุ ปโม อนฺธพาลปุถุชฺชโน. ทุติโย อนฺตรนฺตรา กุสลสฺส การโก โลกิยปุถุชฺชโน. ตติโย โสตาปนฺโน สกทาคามิอนาคามิโนปิ เอเตเนว สงฺคหิตา. จตุตฺโถ ขีณาสโว. โส หิ เอกนฺเตน อนวชฺโชเยว. อยํ องฺคุตฺตรฏฺกถาโย.
๑๔๘. อุคฺฆฏิตฺูอาทีสุ – อุคฺฆฏิตฺูติ เอตฺถ อุคฺฆฏิตํ นาม ¶ าณุคฺฆาฏนํ, าเณ อุคฺฆฏิตมตฺเตเยว ¶ ชานาตีติ อตฺโถ. สห อุทาหฏเวลายาติ อุทาหาเร อุทาหฏมตฺเตเยว. ธมฺมาภิสมโยติ จตุสจฺจธมฺมสฺส าเณน สทฺธึ อภิสมโย. อยํ วุจฺจตีติ อยํ ‘จตฺตาโร สติปฏฺานา’ติอาทินา นเยน สํขิตฺเตน มาติกาย ปิยมานาย เทสนานุสาเรน าณํ เปเสตฺวา อรหตฺตํ คณฺหิตุํ สมตฺโถ ปุคฺคโล อุคฺฆฏิตฺูติ วุจฺจติ.
๑๔๙. วิปฺจิตํ วิตฺถาริตเมว อตฺถํ ชานาตีติ วิปฺจิตฺู. อยํ วุจฺจตีติ อยํ สงฺขิตฺเตน มาติกํ เปตฺวา วิตฺถาเรน อตฺเถ ภาชิยมาเน อรหตฺตํ ปาปุณิตุํ สมตฺโถ ปุคฺคโล วิปฺจิตฺูติ วุจฺจติ.
๑๕๐. อุทฺเทสาทีหิ เนตพฺโพติ เนยฺโย. อนุปุพฺเพน ธมฺมาภิสมโย โหตีติ อนุกฺกเมน อรหตฺตปฺปตฺติ.
๑๕๑. พฺยฺชนปทเมว ¶ ปรมํ อสฺสาติ ปทปรโม. น ตาย ชาติยา ธมฺมาภิสมโย โหตีติ น เตน อตฺตภาเวน ฌานํ วา วิปสฺสนํ วา มคฺคํ วา ผลํ วา นิพฺพตฺเตตุํ สกฺโกตีติ อตฺโถ.
๑๕๒. ยุตฺตปฏิภานาทีสุ – ปฏิภานํ วุจฺจติ าณมฺปิ, าณสฺส อุปฏฺิตวจนมฺปิ. ตํ อิธ อธิปฺเปตํ. อตฺถยุตฺตํ การณยุตฺตฺจ ปฏิภานมสฺสาติ ยุตฺตปฺปฏิภาโน. ปุจฺฉิตานนฺตรเมว สีฆํ พฺยากาตุํ อสมตฺถตาย โน มุตฺตํ ปฏิภานมสฺสาติ โน มุตฺตปฺปฏิภาโน. อิมินา นเยน เสสา เวทิตพฺพา. เอตฺถ ปน ปโม – กิฺจิ กาลํ วีมํสิตฺวา ยุตฺตเมว เปกฺขติ, ติปิฏกจูฬนาคตฺเถโร วิย. โส กิร ปฺหํ ปุฏฺโ ปริคฺคเหตฺวา ยุตฺตปยุตฺตการณเมว กเถติ.
ทุติโย – ปุจฺฉานนฺตรเมว เยน วา เตน วา วจเนน ปฏิพาหติ, วีมํสิตฺวาปิ จ ยุตฺตํ น เปกฺขติ จตุนิกายิกปณฺฑิตติสฺสตฺเถโร วิย. โส กิร ปฺหํ ปุฏฺโ ปฺหปริโยสานมฺปิ นาคเมติ, ยํ วา ตํ วา กเถติเยว. วจนตฺถํ ปนสฺส วีมํสิยมานํ กตฺถจิ น ลคฺคติ.
ตติโย – ปุจฺฉาสมกาลเมว ยุตฺตํ เปกฺขติ, ตงฺขณฺเว วจนํ พฺยากโรติ ติปิฏกจูฬาภยตฺเถโร ¶ วิย. โส กิร ปฺหํ ปุฏฺโ สีฆเมว กเถติ, ยุตฺตปยุตฺตการโณ จ โหติ.
จตุตฺโถ – ปุฏฺโ สมาโน เนว ยุตฺตํ เปกฺขติ ¶ , น เยน วา เตน วา ปฏิพาหิตุํ สกฺโกติ ติพฺพนฺธการนิมุคฺโค วิย โหติ ลาฬุทายิตฺเถโร วิย.
๑๕๖. ธมฺมกถิเกสุ – อปฺปฺจ ภาสตีติ สมฺปตฺตปริสาย โถกเมว กเถติ. อสหิตฺจาติ กเถนฺโต จ ปน น อตฺถยุตฺตํ การณยุตฺตํ กเถติ. ปริสา จสฺส น กุสลา โหตีติ โสตุํ นิสินฺนปริสา จสฺส ยุตฺตายุตฺตํ การณาการณํ สิลิฏฺาสิลิฏฺํ น ชานาตีติ อตฺโถ. เอวรูโปติ อยํ เอวํชาติโก พาลธมฺมกถิโก. เอวํชาติกาย พาลปริสาย ธมฺมกถิโกตฺเวว นามํ ลภติ. อิมินา นเยน สพฺพตฺถ อตฺโถ เวทิตพฺโพ. เอตฺถ จ ทฺเวเยว ชนา สภาวธมฺมกถิกา, อิตเร ปน ธมฺมกถิกานํ อนฺตเร ปวิฏฺตฺตา เอวํ วุตฺตา.
๑๕๗. วลาหกูปเมสุ ¶ วลาหกาติ เมฆา. คชฺชิตาติ ถนิตา. ตตฺถ คชฺชิตฺวา โน วสฺสนภาโว นาม ปาปโก. มนุสฺสา หิ ยถา เทโว คชฺชติ ‘สุวุฏฺิกา ภวิสฺสตี’ติ พีชานิ นีหริตฺวา วปนฺติ. อถ เทเว อวสฺสนฺเต เขตฺเต พีชานิ เขตฺเตเยว นสฺสนฺติ, เคเห พีชานิ เคเหเยว นสฺสนฺตีติ ทุพฺภิกฺขํ โหติ. โน คชฺชิตฺวา วสฺสนภาโวปิ ปาปโกว. มนุสฺสา หิ ‘อิมสฺมึ กาเล ทุพฺพุฏฺิกา ภวิสฺสตี’ติ นินฺนฏฺาเนสุเยว วปฺปํ กโรนฺติ. อถ เทโว วสฺสิตฺวา สพฺพพีชานิ มหาสมุทฺทํ ปาเปติ, ทุพฺภิกฺขเมว โหติ. คชฺชิตฺวา วสฺสนภาโว ปน ภทฺทโก. ตทา หิ สุภิกฺขํ โหติ. โน คชฺชิตฺวา โน วสฺสนภาโว เอกนฺตปาปโกว.
ภาสิตา โหติ โน กตฺตาติ ‘อิทานิ คนฺถธุรํ ปูเรสฺสามิ, วาสธุรํ ปูเรสฺสามี’ติ กเถติเยว, น ปน อุทฺเทสํ คณฺหาติ, น กมฺมฏฺานํ ภาเวติ.
กตฺตา โหติ โน ภาสิตาติ ‘คนฺถธุรํ วา ปูเรสฺสามิ วาสธุรํ วา’ติ น ภาสติ. สมฺปตฺเต ปน กาเล ตมตฺถํ สมฺปาเทติ. อิมินา นเยน อิตเรปิ เวทิตพฺพา. สพฺพํ ปเนตํ ปจฺจยทายเกเนว กถิตํ. เอโก หิ ‘อสุกทิวเส นาม ทานํ ทสฺสามี’ติ สงฺฆํ นิมนฺเตติ, สมฺปตฺตกาเล โน กโรติ. อยํ ปุคฺคโล ปฺุเน ปริหายติ, ภิกฺขุสงฺโฆปิ ลาเภน ปริหายติ ¶ . อปโร สงฺฆํ อนิมนฺเตตฺวาว สกฺการํ กตฺวา ‘ภิกฺขู อาเนสฺสามี’ติ น ลภติ, สพฺเพ อฺตฺถ นิมนฺติตา โหนฺติ. อยมฺปิ ปฺุเน ปริหายติ ¶ , สงฺโฆปิ เตน ลาเภน ปริหายติ. อปโร ปมํ สงฺฆํ นิมนฺเตตฺวา, ปจฺฉา สกฺการํ กตฺวา ทานํ เทติ, อยํ กิจฺจการี โหติ. อปโร เนว สงฺฆํ นิมนฺเตติ, น ทานํ เทติ, อยํ ‘ปาปปุคฺคโล’ติ เวทิตพฺโพ.
๑๕๘. มูสิกูปเมสุ – คาธํ กตฺตา โน วสิตาติ อตฺตโน อาสยํ พิลํ กูปํ ขณติ, โน ตตฺถ วสติ, กิสฺมิฺจิเทว าเน วสติ, เอวํ พิฬาราทิอมิตฺตวสํ คจฺฉติ. ขตฺตาติปิ ปาโ. วสิตา โน คาธํ กตฺตาติ สยํ น ขณติ, ปเรน ขเต พิเล วสติ, เอวํ ชีวิตํ รกฺขติ. ตติยา ทฺเวปิ กโรนฺตี, ชีวิตํ รกฺขติ. จตุตฺถา ทฺเวปิ อกโรนฺตี อมิตฺตวสํ คจฺฉติ. อิมาย ปน อุปมาย อุปมิเตสุ ปุคฺคเลสุ ¶ ปโม ยถา สา มูสิกา คาธํ ขณติ, เอวํ นวงฺคํ สตฺถุสาสนํ อุคฺคณฺหาติ. ยถา ปน สา ตตฺถ น วสติ, กิสฺมิฺจิเทว าเน วสนฺตี, อมิตฺตวสํ คจฺฉติ; ตถา อยมฺปิ ปริยตฺติวเสน าณํ เปเสตฺวา จตุสจฺจธมฺมํ น ปฏิวิชฺฌติ, โลกามิสฏฺาเนสุเยว จรนฺโต มจฺจุมารกิเลสมารเทวปุตฺตมารสงฺขาตานํ อมิตฺตานํ วสํ คจฺฉติ. ทุติโย ยถา สา มูสิกา คาธํ น ขณติ, เอวํ นวงฺคํ สตฺถุสาสนํ น อุคฺคณฺหาติ. ยถา ปน ปเรน ขตพิเล วสนฺตี ชีวิตํ รกฺขติ; เอวํ ปรสฺส กถํ สุตฺวา จตุสจฺจธมฺมํ ปฏิวิชฺฌิตฺวา ติณฺณํ มารานํ วสํ อติกฺกมติ. อิมินา นเยน ตติยจตุตฺเถสุปิ โอปมฺมสํสนฺทนํ เวทิตพฺพํ.
๑๕๙. อมฺพูปเมสุ – อามํ ปกฺกวณฺณีติ อนฺโต อามํ พหิ ปกฺกสทิสํ. ปกฺกํ อามวณฺณีติ อนฺโต ปกฺกํ พหิ อามสทิสํ. เสสทฺวเยสุปิ เอเสว นโย. ตตฺถ ยถา อมฺเพ อปกฺกภาโว อามตา โหติ, เอวํ ปุคฺคเลปิ ปุถุชฺชนภาโว อามตา, อริยภาโว ปกฺกตา. ยถา จ ตตฺถ ปกฺกสทิสตา ปกฺกวณฺณิตา; เอวํ ปุคฺคเลปิ อริยานํ อภิกฺกมนาทิสทิสตา ปกฺกวณฺณิตาติ – อิมินา นเยน อุปมิตปุคฺคเลสุ โอปมฺมสํสนฺทนํ เวทิตพฺพํ.
๑๖๐. กุมฺภูปเมสุ ¶ – กุมฺโภติ ฆโฏ. ตุจฺโฉติ อนฺโต ริตฺโต. ปิหิโตติ ปิทหิตฺวา ปิโต. ปุโรติ อนฺโต ปุณฺโณ. วิวโฏติ วิวริตฺวา ปิโต. อุปมิตปุคฺคเลสุ ปเนตฺถ อนฺโต คุณสารวิรหิโต ¶ ตุจฺโฉ พาหิรโสภนตาย ปิหิโต ปุคฺคโล เวทิตพฺโพ. เสเสสุปิ เอเสว นโย.
๑๖๑. อุทกรหทูปเมสุ – อุทกรหโท ตาว ชณฺณุมตฺเตปิ อุทเก สติ ปณฺณรสสมฺภินฺนวณฺณตฺตา วา พหลตฺตา วา อุทกสฺส อปฺายมานตโล อุตฺตาโน คมฺภีโรภาโส นาม โหติ. ติโปริส จตุโปริเสปิ ปน อุทเก สติ อจฺฉตฺตา อุทกสฺส ปฺายมานตโล คมฺภีโร อุตฺตาโนภาโส นาม โหติ. อุภยการณสมฺภาวโต ปน อิตเร ทฺเว เวทิตพฺพา. ปุคฺคโลปิ กิเลสุสฺสทภาวโต คุณคมฺภีรตาย จ อภาวโต คุณคมฺภีรานํ สทิเสหิ อภิกฺกมาทีหิ ยุตฺโต อุตฺตาโน คมฺภีโรภาโส นาม. อิมินา นเยน เสสาปิ เวทิตพฺพา.
๑๖๒. พลีพทฺทูปเมสุ ¶ – พลีพทฺโท ตาว โย อตฺตโน โคคณํ ฆฏฺเฏติ อุพฺเพเชติ, ปรโคคเณ ปน โสรโต สุขสีโล โหติ – อยํ สกควจณฺโฑ โน ปรควจณฺโฑ นาม. ปุคฺคโลปิ อตฺตโน ปริสํ ฆฏฺเฏนฺโต วิชฺฌนฺโต ผรุเสน สมุทาจรนฺโต, ปรปริสาย ปน โสรจฺจํ นิวาตวุตฺติตํ อาปชฺชนฺโต สกควจณฺโฑ โหติ โน ปรควจณฺโฑ นามาติ. อิมินา นเยน เสสาปิ เวทิตพฺพา. นิทฺเทสวาเร ปเนตฺถ อุพฺเพชิตา โหตีติ ฆฏฺเฏตฺวา วิชฺฌิตฺวา อุพฺเพคปฺปตฺตํ กโรติจฺเจว อตฺโถ.
๑๖๓. อาสีวิสูปเมสุ – อาสีวิโส ตาว ยสฺส วิสํ อาสุํ อาคจฺฉติ สีฆํ ผรติ; โฆรํ ปน น โหติ, จิรกาลํ น ปีเฬติ – อยํ อาคตวิโส โน โฆรวิโส. เสสปเทสุปิ เอเสว นโย. ปุคฺคลวิภาชนํ ปน อุตฺตานตฺถเมว.
๑๖๔. อนนุวิจฺจ อปริโยคาเหตฺวา อวณฺณารหสฺส วณฺณํ ภาสิตา โหตีติอาทีสุ อนนุวิจฺจาติ อตุลยิตฺวา, อปริคฺคณฺหิตฺวา. อปริโยคาเหตฺวาติ ปฺาย คุเณ อโนคาเหตฺวา.
๑๖๖. ภูตํ ตจฺฉนฺติ วิชฺชมานโต ภูตํ, อวิปรีตโต ตจฺฉํ. กาเลนาติ ยุตฺตปยุตฺตกาเลน. ตตฺร กาลฺู โหตีติ ยมิทํ ¶ กาเลนาติ วุตฺตํ. ตตฺร โย ปุคฺคโล กาลฺู โหติ, กาลํ ชานาติ, ตสฺส ปฺหสฺส เวยฺยากรณตฺถาย ‘‘อิมสฺมึ กาเล ปุจฺฉิเตนาปิ มยา ¶ น กเถตพฺพา, อิมสฺมึ กาเล กเถตพฺพา’’ติ – อยํ กาเลน ภณติ นาม. อุเปกฺขโก วิหรตีติ มชฺฌตฺตภูตาย อุเปกฺขาย ิโต หุตฺวา วิหรติ. เสสํ สพฺพตฺถ อุตฺตานตฺถเมว.
๑๖๗. อุฏฺานผลูปชีวีติอาทีสุ – โย อุฏฺานวีริเยเนว ทิวสํ วีตินาเมตฺวา ตสฺส นิสฺสนฺทผลมตฺตํ กิฺจิเทว ลภิตฺวา ชีวิกํ กปฺเปติ, ตํ ปน อุฏฺานํ อาคมฺม กิฺจิ ปฺุผลํ น ปฏิลภติ, ตํ สนฺธาย ยสฺส ปุคฺคลสฺส อุฏฺหโตติอาทิ วุตฺตํ. ตตูปริ เทวาติ ตโต อุปริ พฺรหฺมกายิกาทโย เทวา. เตสฺหิ อุฏฺานวีริเยน กิจฺจํ นาม นตฺถิ. ปฺุผลเมว อุปชีวนฺติ. ปฺุวโต จาติ อิทํ ปฺุวนฺเต ขตฺติยพฺราหฺมณาทโย เจว ภุมฺมเทเว อาทึ กตฺวา นิมฺมานรติปริโยสาเน เทเว จ สนฺธาย ¶ วุตฺตํ. สพฺเพปิ เหเต วายามผลฺเจว ปฺุผลฺจ อนุภวนฺติ. เนรยิกา ปน เนว อุฏฺาเนน อาชีวํ อุปฺปาเทตุํ สกฺโกนฺติ, นาปิ เนสํ ปฺุผเลน โกจิ อาชีโว อุปฺปชฺชติ.
๑๖๘. ตมาทีสุ – ‘‘นีเจ กุเล ปจฺจาชาโต’’ติอาทิเกน ตเมน ยุตฺโตติ ตโม. กายทุจฺจริตาทีหิ ปุน นิรยตมูปคมนโต ตมปรายโณ. เนสาทกุเลติ มิคลุทฺทกาทีนํ กุเล. เวนกุเลติ วิลีวการกุเล. รถการกุเลติ จมฺมการกุเล. ปุกฺกุสกุเลติ ปุปฺผฉฑฺฑกกุเล. กสิรวุตฺติเกติ ทุกฺขวุตฺติเก. ทุพฺพณฺโณติ ปํสุปิสาจโก วิย ฌามขาณุวณฺโณ. ทุทฺทสิโกติ วิชาตมาตุยาปิ อมนาปทสฺสโน. โอโกฏิมโกติ ลกุณฺฑโก. กาโณติ เอกกฺขิกาโณ วา อุภยกฺขิกาโณ วา. กุณีติ เอกหตฺถกุณี วา อุภยหตฺถกุณี วา. ขฺโชติ เอกปาทขฺโช วา อุภยปาทขฺโช วา. ปกฺขหโตติ หตปกฺโข ปีสปฺปี. ปทีเปยฺยสฺสาติ เตลกปลฺลกาทิโน ปทีปูปกรณสฺส. เอวํ ปุคฺคโล ตโม โหติ ตมปรายโณติ เอตฺถ เอโก ปุคฺคโล พหิทฺธา อาโลกํ อทิสฺวา มาตุกุจฺฉิสฺมิฺเว กาลํ กตฺวา อปาเยสุ นิพฺพตฺตนฺโต สกเลปิ กปฺเป สํสรติ. โสปิ ตโม ตมปรายโณว. โส ปน กุหกปุคฺคโล ภเวยฺย. กุหกสฺส หิ เอวรูปา นิพฺพตฺติ โหตีติ วุตฺตํ.
เอตฺถ จ นีเจ กุเล ปจฺจาชาโต ¶ โหติ จณฺฑาลกุเล วาติอาทีหิ อาคมนวิปตฺติ เจว ปุพฺพุปฺปนฺนปจฺจยวิปตฺติ จ ทสฺสิตา. ทลิทฺเทติอาทีหิ ปวตฺติปจฺจยวิปตฺติ. กสิรวุตฺติเกติอาทีหิ อาชีวุปายวิปตฺติ. ทุพฺพณฺโณติอาทีหิ รูปวิปตฺติ. พหฺวาพาโธติอาทีหิ ทุกฺขการณสมาโยโค. น ลาภีติอาทีหิ สุขการณวิปตฺติ เจว อุปโภควิปตฺติ ¶ จ. กาเยน ทุจฺจริตนฺติอาทีหิ ตมปรายณภาวสฺส การณสมาโยโค. กายสฺส เภทาติอาทีหิ สมฺปรายิกตมูปคโม. สุกฺกปกฺโข วุตฺตปฏิปกฺขนเยน เวทิตพฺโพ.
อปิเจตฺถ ติวิธาย กุลสมฺปตฺติยา ปจฺจาชาติอาทิเกน โชตินา ยุตฺตโต โชติ, อาโลกภูโตติ วุตฺตํ โหติ. กายสุจริตาทีหิ ปน สคฺคูปปตฺติโชติภาวูปคมนโต โชติปรายโณ. ขตฺติยมหาสาลกุเล วาติอาทีสุ ขตฺติยมหาสาลาติ ขตฺติยา มหาสารา ¶ มหาสารปฺปตฺตา ขตฺติยา. เยสฺหิ ขตฺติยานํ เหฏฺิมนฺเตน โกฏิสตํ นิธานคตํ โหติ, ตโย กหาปณกุมฺภา วฬฺชนตฺถาย เคหมชฺเฌ ราสึ กตฺวา ปิตา โหนฺติ, เต ขตฺติยมหาสาลา นาม. เยสํ พฺราหฺมณานํ อสีติโกฏิธนํ นิหิตํ โหติ, ทิยฑฺโฒ กหาปณกุมฺโภ วฬฺชนตฺถาย เคหมชฺเฌ ราสึ กตฺวา ปิโต โหติ, เต พฺราหฺมณมหาสาลา นาม. เยสํ คหปตีนํ จตฺตาลีสโกฏิธนํ นิหิตํ โหติ, กหาปณกุมฺโภ วฬฺชตฺถาย เคหมชฺเฌ ราสึ กตฺวา ปิโต โหติ, เต คหปติมหาสาลา นาม. เตสํ กุเลติ อตฺโถ. อฑฺเฒติ อิสฺสเร. นิธานคตธนสฺส มหนฺตตาย มหทฺธเน. สุวณฺณรชตภาชนาทีนํ อุปโภคภณฺฑานํ มหนฺตตาย มหาโภเค. นิธานคตสฺส ชาตรูปรชตสฺส ปหูตตาย ปหูตชาตรูปรชเต. วิตฺตูปกรณสฺส ตุฏฺิกรณสฺส ปหูตตาย ปหูตวิตฺตูปกรเณ. โคธนาทีนฺจ สตฺตวิธธฺานฺจ ปหูตตาย ปหูตธนธฺเ. อภิรูโปติ สุนฺทรรูโป. ทสฺสนีโยติ อฺํ กมฺมํ ปหาย ทิวสมฺปิ ปสฺสิตพฺพยุตฺโต. ปาสาทิโกติ ทสฺสเนเนว จิตฺตปสาทาวโห. ปรมายาติ อุตฺตมาย. วณฺณโปกฺขรตายาติ โปกฺขรวณฺณตาย. โปกฺขรํ วุจฺจติ สรีรํ. ตสฺส วณฺณสมฺปตฺติยาติ อตฺโถ. สมนฺนาคโตติ อุเปโต.
๑๖๙. โอณโตณตาทีสุ ¶ – ทิฏฺธมฺมิกาย วา สมฺปรายิกาย วา สมฺปตฺติยา วิรหิโต โอณโต. นีโจ, ลามโกติ อตฺโถ. ตพฺพิปกฺขโต อุณฺณโต. อุจฺโจ, อุคฺคโตติ อตฺโถ. เสสเมตฺถ ตมาทีสุ วุตฺตนเยเนว เวทิตพฺพํ. อปิจ – โอณโตณโตติ อิทานิ นีโจ, อายติมฺปิ นีโจว ภวิสฺสติ. โอณตุณฺณโตติ อิทานิ นีโจ, อายตึ อุจฺโจ ภวิสฺสติ. อุณฺณโตณโตติ อิทานิ อุจฺโจ, อายตึ นีโจ ภวิสฺสติ. อุณฺณตุณฺณโตติ อิทานิ อุจฺโจ, อายติมฺปิ อุจฺโจว ภวิสฺสตีติ.
๑๗๐. รุกฺขูปเมสุ – รุกฺโข ตาว เผคฺคุสารปริวาโรติ วนเชฏฺกรุกฺโข สยํ เผคฺคุ โหติ ¶ , ปริวารรุกฺขา ปนสฺส สารา โหนฺติ. อิมินา นเยน เสสา เวทิตพฺพา. ปุคฺคเลสุ ปน สีลสารวิรหโต เผคฺคุตา, สีลาจารสมนฺนาคเมน จ สารตา เวทิตพฺพา.
๑๗๑. รูปปฺปมาณาทีสุ ¶ – สมฺปตฺติยุตฺตํ รูปํ ปมาณํ กโรตีติ รูปปฺปมาโณ. ตตฺถ ปสาทํ ชเนตีติ รูปปฺปสนฺโน. กิตฺติสทฺทภูตํ โฆสํ ปมาณํ กโรตีติ โฆสปฺปมาโณ. อาโรหํ วาติอาทีสุ ปน – อาโรหนฺติ อุจฺจตฺตนํ. ปริณาหนฺติ กิสถูลภาวาปคตํ ปริกฺเขปสมฺปตฺตึ. สณฺานนฺติ องฺคปจฺจงฺคานํ ทีฆรสฺสวฏฺฏตาทิยุตฺตฏฺาเนสุ ตถาภาวํ. ปาริปูรินฺติ ยถาวุตฺตปฺปการานํ อนูนตํ, ลกฺขณปริปุณฺณภาวํ วา. ปรวณฺณนายาติ ปเรหิ ปรมฺมุขา นิจฺฉาริตาย คุณวณฺณนาย. ปรโถมนายาติ ปเรหิ ถุติวเสน คาถาทิอุปนิพนฺธเนน วุตฺตาย โถมนาย. ปรปสํสนายาติ ปเรหิ สมฺมุขา วุตฺตาย ปสํสาย. ปรวณฺณหาริกายาติ ปรมฺปรถุติวเสน ปเรหิ ปวตฺติตาย วณฺณหรณาย.
๑๗๒. จีวรลูขนฺติ จีวรสฺส ทุพฺพณฺณาทิภาเวน ลูขตํ. ปตฺตลูขนฺติ ภาชนสฺส วณฺณสณฺานวตฺถูหิ ลูขตํ. เสนาสนลูขนฺติ นาฏกาทิสมฺปตฺติวิรเหน เสนาสนสฺส ลูขตํ. วิวิธนฺติ อเจลกาทิภาเวน อเนกปฺปการํ. ทุกฺกรการิกนฺติ สรีรตาปนํ.
อปโร นโย – อิเมสุ หิ จตูสุ ปุคฺคเลสุ รูเป ปมาณํ คเหตฺวา ปสนฺโน รูปปฺปมาโณ นาม. รูปปฺปสนฺโนติ ตสฺเสว อตฺถวจนํ. โฆเส ปมาณํ คเหตฺวา ปสนฺโน โฆสปฺปมาโณ ¶ นาม. จีวรลูขปตฺตลูเขสุ ปมาณํ คเหตฺวา ปสนฺโน ลูขปฺปมาโณ นาม. ธมฺเม ปมาณํ คเหตฺวา ปสนฺโน ธมฺมปฺปมาโณ นาม. อิตรานิ เตสํเยว อตฺถวจนานิ. สพฺพสตฺเต จ ตโย โกฏฺาเส กตฺวา ทฺเว โกฏฺาสา รูปปฺปมาณา, เอโก น รูปปฺปมาโณ. ปฺจ โกฏฺาเส กตฺวา จตฺตาโร โกฏฺาสา โฆสปฺปมาณา, เอโก น โฆสปฺปมาโณ. ทส โกฏฺาเส กตฺวา นว โกฏฺาสา ลูขปฺปมาณา, เอโก น ลูขปฺปมาโณ. สตสหสฺสํ โกฏฺาเส กตฺวา ปน เอโก โกฏฺาโสว ธมฺมปฺปมาโณ, เสสา น ธมฺมปฺปมาณา. เอวมยํ จตุปฺปมาโณ โลกสนฺนิวาโส.
เอตสฺมึ จตุปฺปมาเณ โลกสนฺนิวาเส พุทฺเธสุ อปฺปสนฺนา มนฺทา, ปสนฺนาว พหุกา. รูปปฺปมาณสฺส หิ พุทฺธรูปโต อุตฺตริ ปสาทาวหํ รูปํ นาม นตฺถิ. โฆสปฺปมาณสฺส พุทฺธานํ กิตฺติโฆสโต อุตฺตริ ปสาทาวโห โฆโส นาม นตฺถิ. ลูขปฺปมาณสฺส กาสิกานิ วตฺถานิ มหารหานิ ¶ ¶ กฺจนภาชนานิ ติณฺณํ อุตูนํ อนุจฺฉวิเก สพฺพสมฺปตฺติยุตฺเต ปาสาทวเร ปหาย ปํสุกูลจีวรเสลมยปตฺตรุกฺขมูลาทิเสนาสนเสวิโน พุทฺธสฺส ภควโต ลูขโต อุตฺตริ ปสาทาวหํ อฺํ ลูขํ นาม นตฺถิ. ธมฺมปฺปมาณสฺส สเทวเก โลเก อสาธารณสีลาทิคุณสฺส ตถาคตสฺส สีลาทิคุณโต อุตฺตริ ปสาทาวโห อฺโ สีลาทิคุโณ นาม นตฺถิ. อิติ ภควา อิมํ จตุปฺปมาณิกํ โลกสนฺนิวาสํ มุฏฺินา คเหตฺวา วิย ิโตติ.
๑๗๓. อตฺตหิตาย ปฏิปนฺนาทีสุ – สีลสมฺปนฺโนติ สีเลน สมฺปนฺโน สมนฺนาคโต. สมาธิสมฺปนฺโนติอาทีสุปิ เอเสว นโย. เอตฺถ จ สีลํ โลกิยโลกุตฺตรํ กถิตํ. ตถา สมาธิปฺา จ. วิมุตฺติ อรหตฺตผลวิมุตฺติเยว. าณทสฺสนํ เอกูนวีสติวิธํ ปจฺจเวกฺขณาณํ. โน ปรนฺติอาทีสุ – ปรปุคฺคลํ ‘‘ตยาปิ สีลสมฺปนฺเนน ภวิตุํ วฏฺฏตี’’ติ วตฺวา ยถา สีลํ สมาทิยติ, เอวํ น สมาทเปติ, น คณฺหาเปติ. เอเสว นโย สพฺพตฺถ. เอเตสุ ปน จตูสุ ปโม วกฺกลิตฺเถรสทิโส โหติ. ทุติโย อุปนนฺทสกฺยปุตฺตสทิโส ¶ . ตติโย สาริปุตฺตโมคฺคลฺลานตฺเถรสทิโส. จตุตฺโถ เทวทตฺตสทิโสติ เวทิตพฺโพ.
๑๗๔. อตฺตนฺตปาทีสุ – อตฺตานํ ตปติ ทุกฺขาเปตีติ อตฺตนฺตโป. อตฺตโน ปริตาปนานุโยคํ อตฺตปริตาปนานุโยคํ. อเจลโกติ นิจฺเจโล, นคฺโค. มุตฺตาจาโรติ วิสฏฺาจาโร. อุจฺจารกมฺมาทีสุ โลกิยกุลปุตฺตาจาเรน วิรหิโต ิตโกว อุจฺจารํ กโรติ, ปสฺสาวํ กโรติ, ขาทติ, ภฺุชติ จ. หตฺถาปเลขโนติ หตฺเถ ปิณฺฑมฺหิ นิฏฺิเต ชิวฺหาย หตฺถํ อปเลขติ. อุจฺจารํ วา กตฺวา หตฺถสฺมิฺเว ทณฺฑกสฺี หุตฺวา หตฺเถน อปเลขตีติ ทสฺเสติ. เต กิร ทณฺฑกํ สตฺโตติ ปฺเปนฺติ. ตสฺมา เตสํ ปฏิปทํ ปูเรนฺโต เอวํ กโรติ. ภิกฺขาคหณตฺถํ ‘เอหิ ภทฺทนฺเต’ติ วุตฺโต, น เอตีติ นเอหิภทฺทนฺติโก. เตน หิ ‘ติฏฺ ภทฺทนฺเต’ติ วุตฺโตปิ น ติฏฺตีติ นติฏฺภทฺทนฺติโก. ตทุภยมฺปิ เหตํ ติตฺถิยา ‘‘เอตสฺส วจนํ กตํ ภวิสฺสตี’’ติ น กโรนฺติ. อภิหฏนฺติ ปุเรตรํ คเหตฺวา อาหฏํ ภิกฺขํ. อุทฺทิสฺสกตนฺติ ‘‘อิมํ ตุมฺเห อุทฺทิสฺส กต’’นฺติ เอวํ อาโรจิตภิกฺขํ. น นิมนฺตนนฺติ ‘‘อสุกํ นาม กุลํ วา วีถึ วา คามํ วา ปวิเสยฺยาถา’’ติ เอวํ นิมนฺติตภิกฺขมฺปิ น สาทิยติ, น คณฺหาติ.
น ¶ กุมฺภิมุขาติ กุมฺภิโต อุทฺธริตฺวา ทิยฺยมานํ ภิกฺขํ น คณฺหาติ. น กโฬปิมุขาติ ¶ กโฬปีติ อุกฺขลิ, ปจฺฉิ วา. ตโตปิ น คณฺหาติ. กสฺมา? กุมฺภี กโฬปิโย กฏจฺฉุนา ปหารํ ลภนฺตีติ. น เอฬกมนฺตรนฺติ อุมฺมารํ อนฺตรํ กตฺวา ทิยฺยมานํ น คณฺหาติ. กสฺมา? อยํ มํ นิสฺสาย อนฺตรกรณํ ลภตีติ. ทณฺฑมุสเลสุปิ เอเสว นโย. ทฺวินฺนนฺติ ทฺวีสุ ภฺุชมาเนสุ เอกสฺมึ อุฏฺาย เทนฺเต น คณฺหติ. กสฺมา? กพฬนฺตราโย โหตีติ. น คพฺภินิยาติอาทีสุ ปน คพฺภินิยา กุจฺฉิยํ ทารโก กิลมติ. ปายนฺติยา ทารกสฺส ขีรนฺตราโย โหติ. ปุริสนฺตรคตาย รติอนฺตราโย โหตีติ น คณฺหาติ น สงฺกิตฺตีสูติ สงฺกิตฺเตตฺวา กตภตฺเตสุ. ทุพฺภิกฺขสมเย กิร อเจลกสาวกา อเจลกานํ อตฺถาย ตโต ตโต ตณฺฑุลาทีนิ สมาทเปตฺวา ¶ ภตฺตํ ปจนฺติ, อุกฺกฏฺาเจลโก ตโต น ปฏิคฺคณฺหาติ. น ยตฺถ สาติ ยตฺถ สุนโข ‘ปิณฺฑํ ลภิสฺสามี’ติ อุปฏฺิโต โหติ, ตตฺถ ตสฺส อทตฺวา อาหฏํ น คณฺหาติ. กสฺมา? เอตสฺส ปิณฺฑนฺตราโย โหตีติ.
สณฺฑสณฺฑจารินีติ สมูหสมูหจารินี. สเจ หิ อเจลกํ ทิสฺวา ‘อิมสฺส ภิกฺขํ ทสฺสามา’ติ มานุสฺสกา ภตฺตเคหํ ปวิสนฺติ, เตสุ จ ปวิสนฺเตสุ กโฬปิมุขาทีสุ นิลีนา มกฺขิกา อุปฺปติตฺวา สณฺฑสณฺฑา จรนฺติ, ตโต อาหฏํ ภิกฺขํ น คณฺหาติ. กสฺมา? มํ นิสฺสาย มกฺขิกานํ โคจรนฺตราโย ชาโตติ. ถุโสทกนฺติ สพฺพสสฺสสมฺภาเรหิ กตํ โสวีรกํ. เอตฺถ จ สุราปานเมว สาวชฺชํ. อยํ ปน เอตสฺมิมฺปิ สาวชฺชสฺี. เอกาคาริโกติ โย เอกสฺมึเยว เคเห ภิกฺขํ ลภิตฺวา นิวตฺตติ. เอกาโลปิโกติ โย เอเกเนว อาโลเปน ยาเปติ. ทฺวาคาริกาทีสุปิ เอเสว นโย. เอกิสฺสาปิ ทตฺติยาติ เอกาย ทตฺติยา. ทตฺติ นาม เอกา ขุทฺทกปาติ โหติ, ยตฺถ อคฺคภิกฺขํ ปกฺขิปิตฺวา เปนฺติ.
เอกาหิกนฺติ เอกทิวสนฺตริกํ. อฑฺฒมาสิกนฺติ อฑฺฒมาสนฺตริกํ. ปริยายภตฺตโภชนนฺติ วารภตฺตโภชนํ. เอกาหวาเรน ทฺวีหวาเรน สตฺตาหวาเรน อฑฺฒมาสวาเรนาติ – เอวํ ทิวสวาเรน อาภตภตฺตโภชนํ. สากภกฺโขติ อลฺลสากภกฺโข. สามากภกฺโขติ สามากตณฺฑุลภกฺโข. นีวาราทีสุ – นีวารา นาม ตาว อรฺเ สยํ ชาตา วีหิชาติ. ททฺทุลนฺติ จมฺมกาเรหิ จมฺมํ วิลิขิตฺวา ฉฑฺฑิตกสฏํ. หฏํ วุจฺจติ ¶ สิเลโสปิ, เสวาโลปิ กณิการาทิรุกฺขนิยฺยาโสปิ. กณนฺติ กุณฺฑกํ. อาจาโมติ ภตฺตอุกฺขลิกาย ลคฺโค ฌาโมทโน. ตํ ฉฑฺฑิตฏฺาเน คเหตฺวา ขาทติ. ‘‘โอทนกฺชิย’’นฺติปิ วทนฺติ. ปิฺากาทโย ปากฏา เอว. ปวตฺตผลโภชีติ ปติตผลโภชี.
สาณานีติ ¶ สาณวากเจลานิ. มสาณานีติ มิสฺสกเจลานิ. ฉวทุสฺสานีติ มตสรีรโต ฉฑฺฑิตวตฺถานิ. เอรกติณาทีนิ วา คนฺเถตฺวา กตนิวาสนานิ. ปํสุกูลานีติ ปถวิยํ ฉฑฺฑิตนนฺตกานิ. ติรีฏานีติ รุกฺขตฺตจวตฺถานิ. อชินนฺติ ¶ อชินมิคจมฺมํ. อชินกฺขิปนฺติ ตเทว มชฺเฌ ผาลิตํ. สขุรกนฺติปิ วทนฺติ. กุสจีรนฺติ กุสติณานิ คนฺเถตฺวา กตจีรกํ. วากจีรผลกจีเรสุปิ เอเสว นโย. เกสกมฺพลนฺติ มนุสฺสเกเสหิ กตกมฺพลํ. ยํ สนฺธาย วุตฺตํ – ‘‘เสยฺยถาปิ, ภิกฺขเว, ยานิ กานิจิ ตนฺตาวุตานํ วตฺถานํ เกสกมฺพโล เตสํ ปติกุฏฺโ อกฺขายตี’’ติ (อ. นิ. ๓.๑๓๘). วาฬกมฺพลนฺติ อสฺสวาฬาทีหิ กตกมฺพลํ. อุลูกปกฺขนฺติ อุลูกปตฺตานิ คนฺเถตฺวา กตนิวาสนํ. อุพฺภฏฺโกติ อุทฺธํ ิตโก.
อุกฺกุฏิกปฺปธานมนุยุตฺโตติ อุกฺกุฏิกวีริยํ อนุยุตฺโต. คจฺฉนฺโตปิ อุกฺกุฏิโกว หุตฺวา อุปฺปติตฺวา อุปฺปติตฺวา คจฺฉติ. กณฺฏกาปสฺสยิโกติ อยกณฺฏเก วา ปกติกณฺฏเก วา ภูมิยํ โกฏฺเฏตฺวา ตตฺถ จมฺมํ อตฺถริตฺวา านจงฺกมาทีนิ กโรติ. เสยฺยนฺติ สยนฺโตปิ ตตฺเถว เสยฺยํ กปฺเปติ. สายํ ตติยมสฺสาติ สายตติยกํ. ‘‘ปาโต, มชฺฌนฺหิเก, สายนฺติ ทิวสสฺส ติกฺขตฺตุํ ปาปํ ปวาเหสฺสามี’’ติ อุทโกโรหนานุโยคํ อนุยุตฺโต วิหรติ.
๑๗๕. ปรํ ตปตีติ ปรนฺตโป. ปเรสํ ปริตาปนานุโยคํ ปรปริตาปนานุโยคํ. โอรพฺภิกาทีสุ – อุรพฺภา วุจฺจนฺติ เอฬกา. อุรพฺเภ หนตีติ โอรพฺภิโก. สูกริกาทีสุปิ – เอเสว นโย. ลุทฺโทติ ทารุโณ กกฺขโฬ. มจฺฉฆาตโกติ มจฺฉพนฺโธ เกวฏฺโฏ. พนฺธนาคาริโกติ พนฺธนาคารโคปโก. กุรูรกมฺมนฺตาติ ทารุณกมฺมนฺตา.
๑๗๖. มุทฺธาวสิตฺโตติ ขตฺติยาภิเสเกน มุทฺธนิ อภิสิตฺโต. ปุรตฺถิเมน นครสฺสาติ นครโต ปุรตฺถิมทิสาย. สนฺธาคารนฺติ ยฺสาลํ ¶ . ขราชินํ นิวาเสตฺวาติ สขุรํ อชินจมฺมํ นิวาเสตฺวา. สปฺปิเตเลนาติ สปฺปินา จ เตเลน จ. เปตฺวา หิ สปฺปึ อวเสโส โย โกจิ สฺเนโห เตลนฺติ วุจฺจติ. กณฺฑุวมาโนติ นขานํ ฉินฺนตฺตา กณฺฑุวิตพฺพกาเล เตน กณฺฑุวมาโน. อนนฺตรหิตายาติ อสนฺถตาย. สรูปวจฺฉายาติ สทิสวจฺฉาย. สเจ คาวี เสตา โหติ, วจฺโฉปิ เสตโกว สเจ กพรา วา, รตฺตา วา, วจฺโฉปิ ตาทิโสวาติ – เอวํ สรูปวจฺฉาย. โส เอวมาหาติ ¶ โส ราชา เอวํ วเทติ. วจฺฉตราติ ตรุณวจฺฉกภาวํ อติกฺกนฺตา ¶ พลววจฺฉา. วจฺฉตรีสุปิ เอเสว นโย. พริหิสตฺถายาติ ปริกฺเขปกรณตฺถาย เจว ยฺภูมิยํ อตฺถรณตฺถาย จ.
๑๗๗. ทิฏฺเว ธมฺเมติ อิมสฺมึเยว อตฺตภาเว. นิจฺฉาโตติ ฉาตํ วุจฺจติ ตณฺหา, สา อสฺส นตฺถีติ นิจฺฉาโต. สพฺพกิเลสานํ นิพฺพุตตฺตา นิพฺพุโต. อนฺโต ตาปนกิเลสานํ อภาวา สีตโล ชาโตติ สีตีภูโต. ฌานมคฺคผลนิพฺพานสุขานิ ปฏิสํเวเทตีติ สุขปฺปฏิสํเวที. พฺรหฺมภูเตน อตฺตนาติ เสฏฺภูเตน อตฺตนา.
อิมํ ปน ปุคฺคลํ พุทฺธุปฺปาทโต ปฏฺาย ทสฺเสตุํ – อิธ ตถาคโตติอาทิมาห. ตตฺถ ตถาคโตติ อฏฺหิ การเณหิ ภควา ตถาคโต – ตถา อาคโตติ ตถาคโต, ตถา คโตติ ตถาคโต, ตถลกฺขณํ อาคโตติ ตถาคโต, ตถธมฺเม ยาถาวโต อภิสมฺพุทฺโธติ ตถาคโต, ตถทสฺสิตาย ตถาคโต, ตถาวาทิตาย ตถาคโต, ตถาการิตาย ตถาคโต, อภิภวนฏฺเน ตถาคโตติ. อรหํ สมฺมาสมฺพุทฺโธติอาทีนิ วิสุทฺธิมคฺเค วิตฺถาริตาเนว. ตํ ธมฺมนฺติ ตํ วุตฺตปฺปการสมฺปทํ ธมฺมํ. สุณาติ คหปติ วาติ กสฺมา ปมํ คหปตึ นิทฺทิสติ? นิหตมานตฺตา อุสฺสนฺนตฺตา จ. เยภุยฺเยน หิ ขตฺติยกุลโต ปพฺพชิตา ชาตึ นิสฺสาย มานํ กโรนฺติ. พฺราหฺมณกุลา ปพฺพชิตา มนฺเต นิสฺสาย มานํ กโรนฺติ. หีนชจฺจกุลา ปพฺพชิตา อตฺตโน วิชาติตาย ปติฏฺาตุํ น สกฺโกนฺติ. คหปติทารกา ปน กจฺเฉหิ เสทํ มฺุจนฺเตหิ ปิฏฺิยา โลณํ ปุปฺผมานาย ภูมึ กสิตฺวา ตาทิสสฺส มานสฺส อภาวโต นิหตมานทปฺปา โหนฺติ. เต ปพฺพชิตฺวา มานํ วา ทปฺปํ วา อกตฺวา ยถาพลํ พุทฺธวจนํ ¶ อุคฺคเหตฺวา วิปสฺสนาย กมฺมํ กโรนฺตา สกฺโกนฺติ อรหตฺเต ปติฏฺาตุํ. อิตเรหิ จ กุเลหิ นิกฺขมิตฺวา ปพฺพชิตา นาม น พหุกา, คหปติกาว พหุกา. อิติ นิหตมานตฺตา อุสฺสนฺนตฺตา จ ปมํ คหปตึ นิทฺทิสตีติ.
อฺตรสฺมึ วาติ อิตเรสํ วา กุลานํ อฺตรสฺมึ. ปจฺจาชาโตติ ปติชาโต. ตถาคเต สทฺธํ ปฏิลภตีติ ปริสุทฺธํ ¶ ธมฺมํ สุตฺวา ธมฺมสฺสามิมฺหิ ตถาคเต ‘‘สมฺมาสมฺพุทฺโธ วต โส ภควา’’ติ สทฺธํ ปฏิลภติ. อิติ ปฏิสฺจิกฺขตีติ เอวํ ปจฺจเวกฺขติ. สมฺพาโธ ฆราวาโสติ สเจปิ สฏฺิหตฺเถ ฆเร โยชนสตนฺตเรปิ วา ทฺเว ชายมฺปติกา วสนฺติ, ตถาปิ เนสํ สกิฺจนสปลิโพธฏฺเน ฆราวาโส สมฺพาโธเยว. รโชปโถติ ราครชาทีนํ อุฏฺานฏฺานนฺติ มหาอฏฺกถายํ ¶ วุตฺตํ. อาคมนปโถติปิ วตฺตุํ วฏฺฏติ. อลคฺคนฏฺเน อพฺโภกาโส วิยาติ อพฺโภกาโส. ปพฺพชิโต หิ กูฏาคารรตนปาสาเท จ เทววิมานาทีสุ จ สุปิหิตทฺวารวาตปาเนสุ ปฏิจฺฉนฺเนสุ วสนฺโตปิ เนว ลคฺคติ, น สชฺชติ, น พชฺฌติ. เตน วุตฺตํ – ‘‘อพฺโภกาโส ปพฺพชฺชา’’ติ.
อปิจ – สมฺพาโธ ฆราวาโส กุสลกิริยาย โอกาสาภาวโต. รโชปโถ อสํวุตสงฺการฏฺานํ วิย รชานํ กิเลสรชานํ สนฺนิปาตฏฺานโต. อพฺโภกาโส ปพฺพชฺชา กุสลกิริยาย ยถาสุขํ โอกาสสมฺภาวโต. นยิทํ สุกรํ…เป… ปพฺพเชยฺยนฺติ เอตฺถ อยํ สงฺเขปกถา – ยเทตํ สิกฺขตฺตยพฺรหฺมจริยํ เอกมฺปิ ทิวสํ อขณฺฑํ กตฺวา จริมกจิตฺตํ ปาเปตพฺพตาย เอกนฺตปริปุณฺณํ. เอกทิวสมฺปิ จ กิเลสมเลน อมลินํ กตฺวา จริมกจิตฺตํ ปาเปตพฺพตาย เอกนฺตปริสุทฺธํ. สงฺขลิขิตํ ลิขิตสงฺขสทิสํ โธตสงฺขสปฺปฏิภาคํ จริตพฺพํ. อิทํ น สุกรํ อคารํ อชฺฌาวสตา อคารมชฺเฌ วสนฺเตน เอกนฺตปริปุณฺณํ…เป… จริตุํ – ‘‘ยํนูนาหํ เกเส จ มสฺสฺุจ โอหาเรตฺวา กสายรสปีตตาย กาสายานิ พฺรหฺมจริยํ จรนฺตานํ อนุจฺฉวิกานิ วตฺถานิ อจฺฉาเทตฺวา ปริทหิตฺวา อคารสฺมา นิกฺขมิตฺวา อนคาริยํ ปพฺพเชยฺย’’นฺติ. เอตฺถ จ ยสฺมา อคารสฺส หิตํ กสิวาณิชฺชาทิกมฺมํ ‘‘อคาริย’’นฺติ วุจฺจติ, ตฺจ ปพฺพชฺชาย นตฺถิ, ตสฺมา ปพฺพชฺชา ‘‘อนคาริย’’นฺติ าตพฺพา. ตํ อนคาริยํ. ปพฺพเชยฺยนฺติ ¶ ปฏิปชฺเชยฺยํ. อปฺปํ วาติ สหสฺสโต เหฏฺา โภคกฺขนฺโธ อปฺโป นาม โหติ, สหสฺสโต ปฏฺาย ¶ มหา. อพนฺธนฏฺเน าติเยว าติปริวฏฺโฏ. โสปิ วีสติยา เหฏฺา อปฺโป โหติ, วีสติยา ปฏฺาย มหา.
๑๗๘. ภิกฺขูนํ สิกฺขาสาชีวสมาปนฺโนติ ยา ภิกฺขูนํ อธิสีลสงฺขาตา สิกฺขา, ตฺจ. ยตฺถ เจเต สห ชีวนฺติ, เอกชีวิกา สภาควุตฺติโน โหนฺติ, ตํ ภควตา ปฺตฺตสิกฺขาปทสงฺขาตํ สาชีวฺจ. ตตฺถ สิกฺขนภาเวน สมาปนฺโนติ ภิกฺขูนํ สิกฺขาสาชีวสมาปนฺโน. สมาปนฺโนติ สิกฺขํ ปริปูเรนฺโต สาชีวฺจ อวีติกฺกมนฺโต หุตฺวา ตทุภยํ อุปคโตติ อตฺโถ. ปาณาติปาตํ ปหายาติอาทีสุ ปาณาติปาตาทิกถา เหฏฺา วิตฺถาริตา เอว. ปหายาติ อิมํ ปาณาติปาตเจตนาสงฺขาตํ ทุสฺสีลฺยํ ปชหิตฺวา. ปฏิวิรโต โหตีติ ปหีนกาลโต ปฏฺาย ตโต ทุสฺสีลฺยโต โอรโต วิรโตว โหติ. นิหิตทณฺโฑ นิหิตสตฺโถติ ปรูปฆาตตฺถาย ทณฺฑํ วา สตฺถํ วา อาทาย อวตฺตนโต นิกฺขิตฺตทณฺโฑ เจว นิกฺขิตฺตสตฺโถ จาติ ¶ อตฺโถ. เอตฺถ จ เปตฺวา ทณฺฑํ, สพฺพมฺปิ อวเสสํ อุปกรณํ สตฺตานํ วินาสนภาวโต ‘สตฺถ’นฺติ เวทิตพฺพํ. ยํ ปน ภิกฺขู กตฺตรทณฺฑํ วา ทนฺตกฏฺวาสึ วา ปิปฺผลิกํ วา คเหตฺวา วิจรนฺติ, น ตํ ปรูปฆาตตฺถาย. ตสฺมา นิหิตทณฺฑา นิหิตสตฺถาตฺเวว สงฺขํ คจฺฉนฺติ. ลชฺชีติ ปาปชิคุจฺฉนลกฺขณาย ลชฺชาย สมนฺนาคโต. ทยาปนฺโนติ ทยํ เมตฺตจิตฺตตํ อาปนฺโน. สพฺพปาณภูตหิตานุกมฺปีติ สพฺเพ ปาณภูเต หิเตน อนุกมฺปโก. ตาย ทยาปนฺนตาย สพฺเพสํ ปาณภูตานํ หิตจิตฺตโกติ อตฺโถ. วิหรตีติ อิริยติ, ปาเลติ.
ทินฺนเมว อาทิยตีติ ทินฺนาทายี. จิตฺเตนปิ ทินฺนเมว ปฏิกงฺขตีติ ทินฺนปาฏิกงฺขี. เถเนตีติ เถโน. น เถเนน อเถเนน. อเถนตฺตาเยว สุจิภูเตน. อตฺตนาติ อตฺตภาเวน. อเถนํ สุจิภูตํ อตฺตภาวํ กตฺวา วิหรตีติ วุตฺตํ โหติ.
อพฺรหฺมจริยนฺติ ¶ อเสฏฺจริยํ. พฺรหฺมํ เสฏฺํ อาจารํ จรตีติ พฺรหฺมจารี. อาราจารีติ อพฺรหฺมจริยโต ทูรจารี. เมถุนาติ ราคปริยุฏฺานวเสน สทิสตฺตา เมถุนกาติ ลทฺธโวหาเรหิ ปฏิเสวิตพฺพโต เมถุนาติ สงฺขํ คตา อสทฺธมฺมา. คามธมฺมาติ คามวาสีนํ ธมฺมา.
สจฺจํ ¶ วทตีติ สจฺจวาที. สจฺเจน สจฺจํ สนฺทหติ ฆเฏตีติ สจฺจสนฺโธ. น อนฺตรนฺตรา มุสา วทตีติ อตฺโถ. โย หิ ปุริโส กทาจิ มุสา วทติ, กทาจิ สจฺจํ, ตสฺส มุสาวาเทน อนฺตริตตฺตา สจฺจํ สจฺเจน น ฆฏียติ, ตสฺมา น โส สจฺจสนฺโธ. อยํ ปน น ตาทิโส. ชีวิตเหตุปิ มุสา อวตฺวา สจฺเจน สจฺจํ สนฺทหติเยวาติ สจฺจสนฺโธ. เถโตติ ถิโร, ถิรกโถติ อตฺโถ. เอโก หิ ปุคฺคโล หลิทฺทิราโค วิย, ถุสราสิมฺหิ นิขาตขาณุโก วิย, อสฺสปิฏฺเ ปิตกุมฺภณฺฑมิว จ, น ถิรกโถ โหติ. เอโก ปาสาณเลขา วิย, อินฺทขีโล วิย จ ถิรกโถ โหติ. อสินา สีเส ฉินฺทนฺเตปิ ทฺเว กถา น กเถติ. อยํ วุจฺจติ เถโต. ปจฺจยิโกติ ปตฺติยายิตพฺพโก, สทฺธายิโกติ อตฺโถ. เอกจฺโจ หิ ปุคฺคโล น ปจฺจยิโก โหติ. ‘อิทํ เกน วุตฺตํ? อสุเกนา’ติ วุตฺเต ‘มา ตสฺส วจนํ สทฺทหถา’ติ วตฺตพฺพตํ อาปชฺชติ. เอโก ปจฺจยิโก โหติ. ‘อิทํ เกน วุตฺตํ? อสุเกนา’ติ วุตฺเต ‘ยทิ เตน วุตฺตํ, อิทเมว ปมาณํ, อิทานิ อุปปริกฺขิตพฺพํ นตฺถิ, เอวเมว อิท’นฺติ วตฺตพฺพตํ อาปชฺชติ. อยํ วุจฺจติ ปจฺจยิโก. อวิสํวาทโก โลกสฺสาติ ตาย สจฺจวาทิตาย โลกํ น วิสํวาเทตีติ อตฺโถ.
อิเมสํ ¶ เภทายาติ เยสํ อิโต สุตฺวาติ วุตฺตานํ สนฺติเก สุตํ, เตสํ เภทาย. ภินฺนานํ วา สนฺธาตาติ ทฺวินฺนํ มิตฺตานํ วา สมานุปชฺฌายกาทีนํ วา เกนจิเทว การเณน ภินฺนานํ เอกเมกํ อุปสงฺกมิตฺวา – ‘ตุมฺหากํ อีทิเส กุเล ชาตานํ, เอวํ พหุสฺสุตานํ อิทํ น ยุตฺต’นฺติอาทีนิ วตฺวา สนฺธานํ กตฺตา. อนุปฺปทาตาติ สนฺธานานุปฺปทาตา. ทฺเว ชเน สมคฺเค ทิสฺวา – ‘ตุมฺหากํ เอวรูเป กุเล ชาตานํ, เอวรูเปหิ คุเณหิ สมนฺนาคตานํ ¶ อนุจฺฉวิกเมต’นฺติอาทีนิ วตฺวา ทฬฺหีกมฺมํ กตฺตาติ อตฺโถ. สมคฺโค อาราโม อสฺสาติ สมคฺคาราโม. ยตฺถ สมคฺคา นตฺถิ, ตตฺถ วสิตุมฺปิ น อิจฺฉตีติ อตฺโถ. สมคฺคราโมติปิ ปาฬิ. อยเมว อตฺโถ. สมคฺครโตติ สมคฺเคสุ รโต. เต ปหาย อฺตฺร คนฺตุมฺปิ น อิจฺฉตีติ อตฺโถ. สมคฺเค ทิสฺวาปิ สุตฺวาปิ นนฺทตีติ สมคฺคนนฺที. สมคฺคกรณึ วาจํ ภาสิตาติ ยา วาจา สตฺเต สมคฺเคเยว กโรติ, ตํ สามคฺคีคุณปริทีปกเมว ¶ วาจํ ภาสติ, น อิตรนฺติ.
กาเลน วทตีติ กาลวาที. วตฺตพฺพยุตฺตกาลํ สลฺลกฺเขตฺวา วทตีติ อตฺโถ. ภูตํ ตถํ ตจฺฉํ สภาวเมว วทตีติ ภูตวาที. ทิฏฺธมฺมิกสมฺปรายิกตฺถสนฺนิสฺสิตเมว กตฺวา วทตีติ อตฺถวาที. นวโลกุตฺตรธมฺมสนฺนิสฺสิตํ กตฺวา วทตีติ ธมฺมวาที. สํวรวินยปหานวินยสนฺนิสฺสิตํ กตฺวา วทตีติ วินยวาที. นิธานํ วุจฺจติ ปโนกาโส. นิธานมสฺส อตฺถีติ นิธานวตี. หทเย นิธาตพฺพยุตฺตกํ วาจํ ภาสิตาติ อตฺโถ. กาเลนาติ เอวรูปึ ภาสมาโนปิ จ ‘‘อหํ นิธานวตึ วาจํ ภาสิสฺสามี’’ติ น อกาเลน ภาสติ. ยุตฺตกาลํ ปน สลฺลกฺเขตฺวาว ภาสตีติ อตฺโถ. สาปเทสนฺติ สอุปมํ, สการณนฺติ อตฺโถ. ปริยนฺตวตินฺติ ปริจฺเฉทํ ทสฺเสตฺวา. ยถาสฺสา ปริจฺเฉโท ปฺายติ, เอวํ ภาสตีติ อตฺโถ. อตฺถสํหิตนฺติ อเนเกหิปิ นเยหิ วิภชนฺเตน ปริยาทาตุํ อสกฺกุเณยฺยตาย อตฺถสมฺปนฺนํ ภาสติ. ยํ วา โส อตฺถวาที อตฺถํ วทติ, เตน อตฺเถน สํหิตตฺตา อตฺถสํหิตํ วาจํ ภาสติ. น อฺํ นิกฺขิปิตฺวา อฺํ ภาสตีติ วุตฺตํ โหติ.
๑๗๙. พีชคามภูตคามสมารมฺภาติ มูลพีชํ, ขนฺธพีชํ, ผฬุพีชํ, อคฺคพีชํ พีชพีชนฺติ ปฺจวิธสฺส พีชคามสฺส เจว ยสฺส กสฺสจิ นีลติณรุกฺขาทิกสฺส ภูตคามสฺส จ สมารมฺภา. เฉทนเภทนปจนาทิภาเวน วิโกปนา ปฏิวิรโตติ อตฺโถ. เอกภตฺติโกติ ปาตราสภตฺตํ, สายมาสภตฺตนฺติ ทฺเว ภตฺตานิ. เตสุ ปาตราสภตฺตํ อนฺโตมชฺฌนฺหิเกน ปริจฺฉินฺนํ. อิตรํ มชฺฌนฺหิกโต อุทฺธํ อนฺโตอรุเณน. ตสฺมา อนฺโตมชฺฌนฺหิเก ¶ ทสกฺขตฺตุํ ¶ ภฺุชมาโนปิ เอกภตฺติโกว โหติ. ตํ สนฺธาย วุตฺตํ – เอกภตฺติโกติ. รตฺติยา โภชนํ รตฺติ, ตโต อุปรโตติ รตฺตูปรโต. อติกฺกนฺเต มชฺฌนฺหิเก ยาว สูริยสตฺถงฺคมนา โภชนํ วิกาลโภชนํ นาม, ตโต วิรตตฺตา วิรโต วิกาลโภชนา. สาสนสฺส อนนุโลมตฺตา วิสูกํ ปฏาณีภูตํ ทสฺสนนฺติ วิสูกทสฺสนํ. อตฺตนา นจฺจนนจฺจาปนาทิวเสน นจฺจา จ คีตา จ วาทิตา จ อนฺตมโส มยูรนจฺจนาปนาทิวเสนปิ ปวตฺตานํ นจฺจาทีนํ วิสูกภูตา ทสฺสนา จาติ นจฺจคีตวาทิตวิสูกทสฺสนา. นจฺจาทีนิ ¶ หิ อตฺตนา ปโยเชตุํ วา ปเรหิ ปโยชาเปตุํ วา ยุตฺตานิ ปสฺสิตุํ วา เนว ภิกฺขูนํ น ภิกฺขุนีนํ วฏฺฏนฺติ. มาลาทีสุ – มาลาติ ยํกิฺจิ ปุปฺผํ. คนฺธนฺติ ยํกิฺจิ คนฺธชาตํ. วิเลปนนฺติ ฉวิราคกรณํ. ตตฺถ ปิฬนฺธนฺโต ธาเรติ นาม. อูนฏฺานํ ปูเรนฺโต มณฺเฑติ นาม. คนฺธวเสน ฉวิราควเสน จ สาทิยนฺโต วิภูเสติ นาม. านํ วุจฺจติ การณํ. ตสฺมา ยาย ทุสฺสีลฺยเจตนาย ตานิ มาลาธารณาทีนิ มหาชโน กโรติ, ตโต ปฏิวิรโตติ อตฺโถ. อุจฺจาสยนํ วุจฺจติ ปมาณาติกฺกนฺตํ. มหาสยนํ อกปฺปิยสนฺถตํ, ตโต ปฏิวิรโตติ อตฺโถ. ชาตรูปนฺติ สุวณฺณํ. รชตนฺติ กหาปโณ, โลหมาสโก, ชตุมาสโก, ทารุมาสโกติ เย โวหารํ คจฺฉนฺติ. ตสฺส อุภยสฺสาปิ ปฏิคฺคหณา ปฏิวิรโต, เนว นํ อุคฺคณฺหาติ, น อุคฺคณฺหาเปติ, น อุปนิกฺขิตฺตํ สาทิยตีติ อตฺโถ.
อามกธฺปฏิคฺคหณาติ สาลิวีหิยวโคธุมกงฺคุวรกกุทฺรูสกสงฺขาตสฺส สตฺตวิธสฺสาปิ อามกธฺสฺส ปฏิคฺคหณา. น เกวลฺจ เอเตสํ ปฏิคฺคหณเมว, อามสนมฺปิ ภิกฺขูนํ น วฏฺฏติเยว. อามกมํสปฏิคฺคหณาติ เอตฺถ อฺตฺร โอทิสฺส อนฺุาตา อามกมจฺฉมํสานํ ปฏิคฺคหณเมว ภิกฺขูนํ น วฏฺฏติ, โน อามสนํ. อิตฺถิกุมาริกปฏิคฺคหณาติ เอตฺถ อิตฺถีติ ปุริสนฺตรคตา. อิตรา กุมาริกา นาม. ตาสํ ปฏิคฺคหณมฺปิ อามสนมฺปิ อกปฺปิยเมว. ทาสิทาสปฏิคฺคหณาติ เอตฺถ ทาสิทาสวเสเนว เตสํ ปฏิคฺคหณํ น วฏฺฏติ. ‘กปฺปิยการกํ ทมฺมิ’, ‘อารามิกํ ทมฺมี’ติ เอวํ วุตฺเต ปน วฏฺฏติ. อเชฬกาทีสุปิ เขตฺตวตฺถุปริโยสาเนสุ กปฺปิยากปฺปิยนโย วินยวเสน อุปปริกฺขิตพฺโพ. ตตฺถ เขตฺตํ นาม ยสฺมึ ปุพฺพณฺณํ รุหติ. วตฺถุ นาม ยสฺมึ อปรณฺณํ รุหติ. ยตฺถ วา อุภยมฺปิ ¶ รุหติ ตํ เขตฺตํ. ตทตฺถาย อกตภูมิภาโค วตฺถุ. เขตฺตวตฺถุสีเสน เจตฺถ วาปิตฬากาทีนิปิ สงฺคหิตาเนว.
ทูเตยฺยํ วุจฺจติ ทูตกมฺมํ. คิหีนํ ปหิตํ ปณฺณํ วา สาสนํ วา คเหตฺวา ตตฺถ ตตฺถ คมนํ ¶ . ปหีณคมนํ วุจฺจติ ปรฆรํ เปสิตสฺส ขุทฺทกคมนํ. อนุโยโค นาม ตทุภยกรณํ. ตสฺมา ทูเตยฺยปหีณคมนานํ อนุโคติ ¶ เอวเมตฺถ อตฺโถ ทฏฺพฺโพ. กยวิกฺกยาติ กยา จ วิกฺกยา จ. ตุลากูฏาทีสุ – กูฏนฺติ วฺจนํ. ตตฺถ ตุลากูฏํ นาม รูปกูฏํ, องฺคกูฏํ คหณกูฏํ, ปฏิจฺฉนฺนกูฏนฺติ จตุพฺพิธํ โหติ. ตตฺถ รูปกูฏํ นาม ทฺเว ตุลา สมรูปา กตฺวา คณฺหนฺโต มหติยา คณฺหาติ, ททนฺโต ขุทฺทิกาย เทติ. องฺคกูฏํ นาม คณฺหนฺโต ปจฺฉาภาเค หตฺเถน ตุลํ อกฺกมติ, ททนฺโต ปุพฺพภาเค. คหณกูฏํ นาม คณฺหนฺโต มูเล รชฺชุํ คณฺหาติ, ททนฺโต อคฺเค. ปฏิจฺฉนฺนกูฏํ นาม ตุลํ สุสิรํ กตฺวา อนฺโต อยจุณฺณํ ปกฺขิปิตฺวา คณฺหนฺโต ตํ ปจฺฉาภาเค กโรติ, ททนฺโต อคฺคภาเค.
กํโส วุจฺจติ สุวณฺณปาติ. ตาย วฺจนํ กํสกูฏํ. กถํ? เอกํ สุวณฺณปาตึ กตฺวา อฺา ทฺเว ติสฺโส โลหปาติโย สุวณฺณวณฺณา กโรนฺติ, ตโต ชนปทํ คนฺตฺวา กิฺจิเทว อฑฺฒกุลํ ปวิสิตฺวา สุวณฺณภาชนานิ กิณถา’ติ วตฺวา อคฺเฆ ปุจฺฉิเต สมคฺฆตรํ ทาตุกามา โหนฺติ. ตโต เตหิ ‘กถํ อิเมสํ สุวณฺณภาโว ชานิตพฺโพ’ติ วุตฺเต ‘วีมํสิตฺวา คณฺหถา’ติ สุวณฺณปาตึ ปาสาเณ ฆํสิตฺวา สพฺพปาติโย ทตฺวา คจฺฉนฺติ.
มานกูฏํ นาม หทยเภทสิขาเภทรชฺชุเภทวเสน ติวิธํ โหติ. ตตฺถ หทยเภโท สปฺปิเตลาทิมินนกาเล ลพฺภติ. ตานิ หิ คณฺหนฺโต เหฏฺา ฉิทฺเทน มาเนน ‘สณิกํ อาสิฺจา’ติ วตฺวา อนฺโตภาชเน พหุํ ปคฺฆราเปตฺวา คณฺหาติ. ททนฺโต ฉิทฺทํ ปิธาย สีฆํ ปูเรตฺวา เทติ. สิขาเภโท ติลตณฺฑุลาทิมินนกาเล ลพฺภติ. ตานิ หิ คณฺหนฺโต สณิกํ สิขํ อุสฺสาเปตฺวา คณฺหาติ. ททนฺโต เวเคน ปูเรตฺวา สิขํ ฉินฺทนฺโต เทติ. รชฺชุเภโท เขตฺตวตฺถุมินนกาเล ลพฺภติ. ลฺชํ อลภนฺตา หิ เขตฺตํ อมหนฺตมฺปิ มหนฺตํ กตฺวา มินนฺติ.
อุกฺโกฏนาทีสุ ¶ – อุกฺโกฏนนฺติ อสฺสามิเก สามิเก กาตุํ ลฺชคฺคหณํ. วฺจนนฺติ เตหิ เตหิ อุปาเยหิ ปเรสํ วฺจนํ. ตตฺริทเมกํ วตฺถุ – เอโก กิร ลุทฺทโก มิคฺจ มิคโปตกฺจ คเหตฺวา อาคจฺฉติ. ตเมโก ธุตฺโต – ‘‘กึ โภ มิโค อคฺฆติ, กึ มิคโปตโก’’ติ อาห. ‘‘มิโค ทฺเว กหาปเณ, มิคโปตโก เอก’’นฺติ จ วุตฺเต กหาปณํ ทตฺวา มิคโปตกํ คเหตฺวา โถกํ คนฺตฺวา นิวตฺโต ¶ , ‘‘น เม โภ มิคโปตเกน อตฺโถ, มิคํ เม เทหี’’ติ อาห. เตน หิ ‘‘ทฺเว กหาปเณ เทหี’’ติ. โส อาห – ‘‘นนุ เต, โภ, มยา ปมํ ¶ เอโก กหาปโณ ทินฺโน’’ติ? ‘‘อาม ทินฺโน’’ติ. อิทมฺปิ มิคโปตกํ คณฺห, เอวํ โส จ กหาปโณ อยฺจ กหาปณคฺฆณโก มิคโปตโกติ ทฺเว กหาปณา ภวิสฺสนฺตีติ. โส ‘‘การณํ วทตี’’ติ สลฺลกฺเขตฺวา มิคโปตกํ คเหตฺวา มิคํ อทาสีติ.
นิกตีติ โยควเสน วา มายาวเสน วา อปามงฺคํ ปามงฺคนฺติ, อมณึ มณีติ, อสุวณฺณํ สุวณฺณนฺติ กตฺวา ปติรูปเกน วฺจนํ. สาจิโยโคติ กุฏิลโยโค. เอเตสํเยว อุกฺโกฏนาทีนเมตํ นามํ. ตสฺมา อุกฺโกฏนสาจิโยโค วฺจนสาจิโยโค นิกติสาจิโยโคติ เอวเมตฺถ อตฺโถ ทฏฺพฺโพ. เกจิ อฺํ ทสฺเสตฺวา อฺสฺส ปริวตฺตนํ ‘สาจิโยโค’ติ วทนฺติ. ตํ ปน วฺจเนเนว สงฺคหิตํ.
เฉทนาทีสุ – เฉทนนฺติ หตฺถจฺเฉทนาทิ. วโธติ มารณํ. พนฺโธติ รชฺชุพนฺธนาทีหิ พนฺธนํ. วิปราโมโสติ หิมวิปราโมโส, คุมฺพวิปราโมโสติ ทุวิโธ. ยฺหิ หิมปาตสมเย หิเมน ปฏิจฺฉนฺนา หุตฺวา มคฺคปฺปฏิปนฺนํ ชนํ มุสนฺติ, อยํ หิมวิปราโมโส. ยํ คุมฺพาทีหิ ปฏิจฺฉนฺนา มุสนฺติ, อยํ คุมฺพวิปราโมโส. อาโลโป วุจฺจติ คามนิคมาทีนํ วิโลปกรณํ. สหสากาโรติ สาหสิกกิริยา. เคหํ ปวิสิตฺวา มนุสฺสานํ อุเร สตฺถํ เปตฺวา อิจฺฉิตภณฺฑคฺคหณํ. เอวเมตสฺมา เฉทน…เป… สหสาการา ปฏิวิรโต โหติ.
๑๘๐. โส สนฺตุฏฺโ โหตีติ โส จตูสุ ปจฺจเยสุ ทฺวาทสวิเธน อิตรีตรปจฺจยสนฺโตเสน สมนฺนาคโต โหติ. กายปริหาริเกนาติ กายํ ปริหรณมตฺตเกน. กุจฺฉิปริหาริเกนาติ กุจฺฉิปริหรณมตฺตเกน. สมาทาเยว ปกฺกมตีติ อฏฺวิธํ ภิกฺขุ ปริกฺขารมตฺตกํ สพฺพํ คเหตฺวาว กายปฏิพทฺธํ กตฺวาว คจฺฉติ. ‘‘มม ¶ วิหาโร ปริเวณํ อุปฏฺาโก’’ติ สงฺโค วา พทฺโธ วา น โหติ. โส ชิยา มุตฺตสโร วิย ยูถา ปกฺกนฺโต, มตฺตหตฺถี วิย อิจฺฉิติจฺฉิตํ เสนาสนํ วนสณฺฑํ รุกฺขมูลํ วนปตฺถํ ปพฺภารํ ปริภฺุชนฺโต เอโกว ติฏฺติ, เอโกว นิสีทติ. สพฺพิริยาปเถสุ เอโกว อทุติโย.
‘‘จาตุทฺทิโส ¶ อปฺปฏิโฆ จ โหติ,
สนฺตุสฺสมาโน อิตรีตเรน;
ปริสฺสยานํ ¶ สหิตา อฉมฺภี,
เอโก จเร ขคฺควิสาณกปฺโป’’ติ. (สุ. นิ. ๔๒);
เอวํ วณฺณิตํ ขคฺควิสาณกปฺปตํ อาปชฺชติ.
อิทานิ ตมตฺถํ อุปมาย สาเธนฺโต, ‘‘เสยฺยถาปี’’ติอาทิมาห. ตตฺถ ปกฺขี สกุโณติ ปกฺขยุตฺโต สกุโณ. เฑตีติ อุปฺปตติ. อยํ ปเนตฺถ สงฺเขปตฺโถ – สกุโณ นาม ‘‘อสุกสฺมึ ปเทเส รุกฺโข ปริปกฺกผโล’’ติ ตฺวา นานาทิสาหิ อาคนฺตฺวา นขปกฺขตุณฺฑาทีหิ ตสฺส ผลานิ วิชฺฌนฺตา วิธุนนฺตา ขาทนฺติ. ‘‘อิทํ อชฺชตนาย, อิทํ สฺวาตนาย ภวิสฺสตี’’ติ เตสํ น โหติ. ผเล ปน ขีเณ เนว รุกฺขสฺส อารกฺขํ เปนฺติ, น ตตฺถ ปตฺตํ วา นขํ วา ตุณฺฑํ วา เปนฺติ. อถ โข ตสฺมึ รุกฺเข อนเปกฺโข หุตฺวา โย ยํ ทิสาภาคํ อิจฺฉติ, โส เตน สปตฺตภาโรว อุปฺปติตฺวา คจฺฉติ. เอวเมว อยํ ภิกฺขุ นิสฺสงฺโค นิรเปกฺโขเยว ปกฺกมติ, เตน วุตฺตํ สมาทาเยว ปกฺกมตีติ. อริเยนาติ นิทฺโทเสน. อชฺฌตฺตนฺติ สเก อตฺตภาเว. อนวชฺชสุขนฺติ นิทฺโทสสุขํ.
๑๘๑. โส จกฺขุนา รูปํ ทิสฺวาติ โส อิมินา อริเยน สีลกฺขนฺเธน สมนฺนาคโต ภิกฺขุ จกฺขุวิฺาเณน รูปํ ปสฺสิตฺวาติ อตฺโถ. เสสปเทสุปิ ยํ วตฺตพฺพํ, ตํ สพฺพํ เหฏฺา วุตฺตเมว. อพฺยาเสกสุขนฺติ กิเลเสหิ อนวสิตฺตสุขํ. อวิกิณฺณสุขนฺติปิ วุตฺตํ. อินฺทฺริยสํวรสุขฺหิ ทิฏฺาทีสุ ทิฏฺมตฺตาทิวเสน ปวตฺตตาย อวิกิณฺณํ โหติ.
๑๘๒. โส ¶ อภิกฺกนฺเต ปฏิกฺกนฺเตติ โส มนจฺฉฏฺานํ อินฺทฺริยานํ สํวเรน สมนฺนาคโต ภิกฺขุ อิเมสุ อภิกฺกนฺตปฏิกฺกนฺตาทีสุ สตฺตสุ าเนสุ สติสมฺปชฺวเสน สมฺปชานการี โหติ. ตตฺถ ยํ วตฺตพฺพํ สิยา, ตํ ฌานวิภงฺเค วุตฺตเมว.
โส อิมินา จาติอาทินา กึ ทสฺเสติ? อรฺวาสสฺส ปจฺจยสมฺปตฺตึ ทสฺเสติ. ยสฺส หิ อิเม จตฺตาโร ปจฺจยา นตฺถิ ¶ , ตสฺส อรฺวาโส น อิชฺฌติ, ติรจฺฉานคเตหิ วา วนจรเกหิ วา สทฺธึ วตฺตพฺพตํ อาปชฺชติ. อรฺเ อธิวตฺถา เทวตา ‘‘กึ เอวรูปสฺส ปาปภิกฺขุโน อรฺวาเสนา’’ติ เภรวํ สทฺทํ สาเวนฺติ. หตฺเถหิ สีสํ ปหริตฺวา ปลายนาการํ กโรนฺติ ¶ . ‘‘อสุโก ภิกฺขุ อรฺํ ปวิสิตฺวา อิทฺจิทฺจ ปาปกมฺมํ อกาสี’’ติ อยโส ปตฺถรติ. ยสฺส ปเนเต จตฺตาโร ปจฺจยา อตฺถิ, ตสฺส อรฺวาโส อิชฺฌติ. โส หิ อตฺตโน สีลํ ปจฺจเวกฺขนฺโต กิฺจิ กาฬกํ วา ติลกํ วา อปสฺสนฺโต ปีตึ อุปฺปาเทตฺวา ตํ ขยโต วยโต สมฺมสนฺโต อริยภูมึ โอกฺกมติ. อรฺเ อธิวตฺถา เทวตา อตฺตมนา วณฺณํ ภาสนฺติ. อิติสฺส อุทเก ปกฺขิตฺตเตลพินฺทุ วิย ยโส วิตฺถาริโก โหติ. วิวิตฺตนฺติอาทีนิ เหฏฺา วุตฺตตฺถาเนว. โส เอวํ สมาหิเต จิตฺเต…เป… ยถากมฺมูปเค สตฺเต ปชานาตีติ เอตฺตเก าเน ยํ วตฺตพฺพํ สิยา, ตํ สพฺพํ วิสุทฺธิมคฺเค วุตฺตเมว.
๑๘๕. ตติยวิชฺชาย โส เอวํ สมาหิเต จิตฺเตติ วิปสฺสนาปาทกํ จตุตฺถชฺฌานจิตฺตํ เวทิตพฺพํ. อาสวานํ ขยาณายาติ อรหตฺตมคฺคาณตฺถาย. อรหตฺตมคฺโค หิ อาสวานํ วินาสนโต อาสวานํ ขโยติ วุจฺจติ. ตตฺร เจตํ าณํ ตปฺปริยาปนฺนตฺตาติ. จิตฺตํ อภินินฺนาเมตีติ วิปสฺสนาจิตฺตํ อภินีหรติ. โส อิทํ ทุกฺขนฺติ เอวมาทีสุ – ‘‘เอตฺตกํ ทุกฺขํ, น อิโต ภิยฺโย’’ติ สพฺพมฺปิ ทุกฺขสจฺจํ สรสลกฺขณปฺปฏิเวเธน ยถาภูตํ ปชานาติ, ปฏิวิชฺฌติ. ตสฺส จ ทุกฺขสฺส นิพฺพตฺติกํ ตณฺหํ – อยํ ทุกฺขสมุทโยติ; ตทุภยมฺปิ ยํ านํ ปตฺวา นิรุชฺฌติ, ตํ เตสํ อปฺปวตฺตึ นิพฺพานํ – อยํ ทุกฺขนิโรโธติ; ตสฺส จ สมฺปาปกํ อริยมคฺคํ – อยํ ทุกฺขนิโรธคามินี ปฏิปทาติ สรสลกฺขณปฏิเวเธน ยถาภูตํ ปชานาติ, ปฏิวิชฺฌตีติ – เอวมตฺโถ เวทิตพฺโพ.
เอวํ ¶ สรูปโต สจฺจานิ ทสฺเสตฺวา อิทานิ กิเลสวเสน ปริยายโต ทสฺเสนฺโต อิเม อาสวาติอาทิมาห. ตสฺส เอวํ ชานโต เอวํ ¶ ปสฺสโตติ ตสฺส เอวํ ชานนฺตสฺส เอวํ ปสฺสนฺตสฺส สห วิปสฺสนาย โกฏิปฺปตฺตํ มคฺคํ กเถติ. กามาสวาติ กามาสวโต. วิมุจฺจตีติ อิมินา มคฺคกฺขณํ ทสฺเสติ. วิมุตฺตสฺมินฺติ อิมินา ผลกฺขณํ ทสฺเสติ. มคฺคกฺขเณ หิ จิตฺตํ วิมุจฺจติ, ผลกฺขเณ วิมุตฺตํ โหติ. วิมุตฺตสฺมึ วิมุตฺตมิติ าณนฺติ อิมินา ปจฺจเวกฺขณาณํ ทสฺเสติ. ขีณา ชาตีติอาทีหิ ตสฺส ภูมึ. เตน หิ าเณน โส ปจฺจเวกฺขนฺโต ‘ขีณา ชาตี’ติอาทีนิ ปชานาติ. วุสิตนฺติ วุฏฺํ ปริวุฏฺํ กตํ จริตํ นิฏฺิตนฺติ อตฺโถ. พฺรหฺมจริยนฺติ มคฺคพฺรหฺมจริยํ. ปุถุชฺชนกลฺยาณเกน หิ สทฺธึ สตฺต เสกฺขา พฺรหฺมจริยวาสํ วสนฺติ นาม. ขีณาสโว วุฏฺวาโส. ตสฺมา โส อตฺตโน พฺรหฺมจริยวาสํ ปจฺจเวกฺขนฺโต วุสิตํ พฺรหฺมจริยนฺติ ปชานาติ. กตํ กรณียนฺติ จตูสุ สจฺเจสุ จตูหิ มคฺเคหิ ¶ ปริฺาปหานสจฺฉิกิริยาภาวนาวเสน โสฬสวิธมฺปิ กิจฺจํ นิฏฺาปิตนฺติ อตฺโถ. ปุถุชฺชนกลฺยาณกาทโย หิ ตํ กิจฺจํ กโรนฺติ; ขีณาสโว กตกรณีโย. ตสฺมา โส อตฺตโน กรณียํ ปจฺจเวกฺขนฺโต. ‘‘กตํ กรณีย’’นฺติ ปชานาติ. นาปรํ อิตฺถตฺตายาติ ‘‘อิทานิ ปุน เอตฺถภาวาย เอวํ โสฬสกิจฺจภาวาย กิเลสกฺขยาย วา มคฺคภาวนากิจฺจํ นตฺถี’’ติ ปชานาติ.
๑๘๖. สราคาทีสุ – อปฺปหีโนติ วิกฺขมฺภนปฺปหาเนน วา ตทงฺคปฺปหาเนน วา สมุจฺเฉทปฺปหาเนน วา อปฺปหีโน.
๑๘๗. ลาภี โหตีติอาทีสุ – ลาภีติ ลาภวา ปฏิลภิตฺวา ิโต. อชฺฌตฺตํ เจโตสมถสฺสาติ นิยกชฺฌตฺตสงฺขาเต อตฺตโน จิตฺเต อุปฺปนฺนสฺส เจโตสมถสฺส. อธิปฺาธมฺมวิปสฺสนายาติ อธิปฺาสงฺขาตาย ขนฺธธมฺเมสุ อนิจฺจาทิวเสน ปวตฺตาย วิปสฺสนาย. รูปสหคตานนฺติ รูปนิมิตฺตารมฺมณานํ รูปาวจรสมาปตฺตีนํ. อรูปสหคตานนฺติ น รูปนิมิตฺตารมฺมณานํ อรูปสมาปตฺตีนํ. เอตฺถ จ ปโม อฏฺสมาปตฺติลาภี ปุถุชฺชโน. ทุติโย สุกฺขวิปสฺสกอริยสาวโก. ตติโย อฏฺสมาปตฺติลาภี ¶ อริยสาวโก. จตุตฺโถ โลกิยมหาชโน เวทิตพฺโพ.
๑๘๘. อนุโสตคามีอาทีสุ – อนุโสตคามีติ วฏฺฏโสตํ อนุคโต, วฏฺฏโสเต นิมุคฺโค ปุถุชฺชโน เวทิตพฺโพ. ปฏิโสตคามีติ ปฏิโสตคมโน ¶ . อนุโสตํ อคนฺตฺวา ปฏิโสตํ คจฺฉนฺตสฺเสตํ อธิวจนํ. ปาปฺจ กมฺมํ น กโรตีติ ปฺตฺตํ วีติกฺกมนฺโต น กโรติ. สหาปิ ทุกฺเขน สหาปิ โทมนสฺเสนาติ กิเลสปริยุฏฺาเน สติ อุปฺปนฺเนน ทุกฺขโทมนสฺเสน สทฺธิมฺปิ. ปริปุณฺณนฺติ ติสฺสนฺนํ สิกฺขานํ เอกายปิ อนูนํ. ปริสุทฺธนฺติ นิรุปกฺกิเลสํ. พฺรหฺมจริยนฺติ เสฏฺจริยํ. อิมินา วาเรน โสตาปนฺนสกทาคามิโน กถิตา. กึ ปน เต รุทนฺตา พฺรหฺมจริยํ จรนฺตีติ? อาม. กิเลสโรทเนน รุทนฺตา จรนฺติ นาม. สีลสมฺปนฺโน ปุถุชฺชนภิกฺขุปิ เอตฺเถว สงฺคหิโต.
ิตตฺโตติ ิตสภาโว. อนาคามีติ กามราคพฺยาปาเทหิ อกมฺปนียจิตฺตตาย จ ตมฺหา โลกา อนาวตฺติธมฺมตาย จ ิตสภาโว นาม. ติณฺโณติ ตณฺหาโสตํ อุตฺติณฺโณ. ปารงฺคโตติ นิพฺพานปารํ ¶ คโต. ถเล ติฏฺตีติ อรหตฺตผลสมาปตฺติถเล ติฏฺติ. เจโตวิมุตฺตินฺติ ผลสมาธึ. ปฺาวิมุตฺตินฺติ ผลาณํ. อยํ วุจฺจตีติ อยํ ขีณาสโว ‘‘ติณฺโณ ปารงฺคโต ถเล ติฏฺติ พฺราหฺมโณ’’ติ วุจฺจติ. พาหิตปาปตาย หิ เอส พฺราหฺมโณ นาม.
๑๘๙. อปฺปสฺสุตาทีสุ – อปฺปกํ สุตํ โหตีติ นวงฺเค สตฺถุสาสเน กิฺจิเทว โถกํ สุตํ โหติ. น อตฺถมฺาย, น ธมฺมมฺาย ธมฺมานุธมฺมปฏิปนฺโน โหตีติ อฏฺกถฺจ ปาฬิฺจ ชานิตฺวา โลกุตฺตรธมฺมสฺส อนุรูปธมฺมํ ปุพฺพภาคปฏิปทํ ปฏิปนฺโน น โหติ. อิมินา นเยน สพฺพตฺถ อตฺโถ เวทิตพฺโพ.
๑๙๐. สมณมจลาทีสุ – สมณมจโลติ สมณอจโล, มกาโร ปทสนฺธิกโร. นิจฺจลสมโณ, ถิรสมโณติ อตฺโถ ¶ . อยํ วุจฺจตีติ อยํ โสตาปนฺโน สาสเน มูลชาตาย สทฺธาย ปติฏฺิตตฺตา ‘สมณมจโล’ติ วุจฺจติ. สกทาคามี ปน รชฺชนกิเลสสฺส อตฺถิตาย สมณปทุโมติ วุตฺโต. รตฺตฏฺโ หิ อิธ ปทุมฏฺโ นามาติ วุตฺตํ. อนาคามี กามราคสงฺขาตสฺส รชฺชนกิเลสสฺส นตฺถิตาย สมณปุณฺฑรีโกติ วุตฺโต. ปณฺฑรฏฺโ หิ อิธ ปุณฺฑรีกฏฺโ นามาติ วุตฺตํ ¶ . ขีณาสโว จ ถทฺธภาวกรานํ กิเลสานํ อภาเวน สมเณสุ สมณสุขุมาโล นามาติ วุตฺโต. อปฺปทุกฺขฏฺเนปิ เจส สมณสุขุมาโลเยวาติ.
จตุกฺกนิทฺเทสวณฺณนา.
๕. ปฺจกนิทฺเทสวณฺณนา
๑๙๑. ปฺจเก – ตตฺราติ เตสุ ‘‘อารภติ จ วิปฺปฏิสารี จ โหตี’’ติอาทินา นเยน เหฏฺา อุทฺทิฏฺปุคฺคเลสุ. ยฺวายนฺติ โย อยํ. อารภตีติ เอตฺถ อารมฺภสทฺโท กมฺมกิริยาหึสนวีริยวิโกปนาปตฺติวีติกฺกเมสุ วตฺตติ. ตถา เหส ‘‘ยํกิฺจิ ทุกฺขํ สมฺโภติ, สพฺพํ อารมฺภปจฺจยา’’ติ (สุ. นิ. ๗๔๘) กมฺเม อาคโต. ‘‘มหายฺา มหารมฺภา, น เต โหนฺติ มหปฺผลา’’ติ (อ. นิ. ๔.๓๙) กิริยายํ. ‘‘สมณํ โคตมํ อุทฺทิสฺส ¶ ปาณํ อารภนฺตี’’ติ (ม. นิ. ๒.๕๑-๕๒) หึสเน. ‘‘อารภถ, นิกฺขมถ, ยฺุชถ พุทฺธสาสเน’’ติ (สํ. นิ. ๑.๑๘๕) วีริเย. ‘‘พีชคามภูตคามสมารมฺภา ปฏิวิรโต โหตี’’ติ (ที. นิ. ๑.๑๐, ๑๙๔; ม. นิ. ๑.๒๙๓) วิโกปเน. ‘‘อารภติ จ วิปฺปฏิสารี จ โหตี’’ติ (อ. นิ. ๕.๑๔๒) อยํ ปน อาปตฺติวีติกฺกเม อาคโต. ตสฺมา อาปตฺติวีติกฺกมวเสน อารภติ เจว ตปฺปจฺจยา วิปฺปฏิสารี จ โหตีติ อยเมตฺถ อตฺโถ.
ยถาภูตํ นปฺปชานาตีติ อนธิคตตฺตา ยถาสภาวโต น ชานาติ. ยตฺถสฺสาติ ยสฺมึ อสฺส, ยํ านํ ปตฺวา เอตสฺส ปุคฺคลสฺส อุปฺปนฺนา ปาปกา อกุสลา ธมฺมา อปริเสสา นิรุชฺฌนฺตีติ อตฺโถ. กึ ปน ปตฺวา เต นิรุชฺฌนฺตีติ? อรหตฺตมคฺคํ. ผลปฺปตฺตสฺส ปน นิรุทฺธา นาม โหนฺติ. เอวํ ¶ สนฺเตปิ อิธ มคฺคกิจฺจวเสน ผลเมว วุตฺตนฺติ เวทิตพฺพํ. อารมฺภชาติ อาปตฺติวีติกฺกมสมฺภวา. วิปฺปฏิสารชาติ วิปฺปฏิสารโต ชาตา. ปวฑฺฒนฺตีติ ปุนปฺปุนํ อุปฺปชฺชเนน วฑฺฒนฺติ. สาธูติ อายาจนสาธุ. อิทํ วุตฺตํ โหติ – ยาว อปรทฺธฺจ วต อายสฺมตา, เอวํ สนฺเตปิ มยํ อายสฺมนฺตํ ยาจาม – ‘‘เทเสตพฺพยุตฺตกสฺส เทสนาย, วุฏฺาตพฺพยุตฺตกสฺส วุฏฺาเนน, อาวิกาตพฺพยุตฺตกสฺส อาวิกิริยาย, อารมฺภเช อาสเว ¶ ปหาย, สุทฺธนฺเต ิตภาวปจฺจเวกฺขเณน วิปฺปฏิสารเช อาสเว ปฏิวิโนเทตฺวา นีหริตฺวา วิปสฺสนาจิตฺตฺเจว วิปสฺสนาปฺฺจ ภาเวตู’’ติ. อมุนา ปฺจเมน ปุคฺคเลนาติ เอเตน ปฺจเมน ขีณาสวปุคฺคเลน. สมสโม ภวิสฺสตีติ โลกุตฺตรคุเณหิ สมภาเวเนว สโม ภวิสฺสตีติ เอวํ ขีณาสเวน โอวทิตพฺโพติ อตฺโถ.
อารภติ น วิปฺปฏิสารี โหตีติ อาปตฺตึ อาปชฺชติ. ตํ ปน เทเสตุํ สภาคปุคฺคลํ ปริเยสติ. ตสฺมา น วิปฺปฏิสารี โหติ. องฺคุตฺตรฏฺกถายํ ปน ‘‘วุฏฺิตตฺตา น วิปฺปฏิสารี โหตี’’ติ วุตฺตํ. น อารภติ วิปฺปฏิสารี โหตีติ อาปตฺตึ นาปชฺชติ, วินยปฺตฺติยํ ปน อโกวิทตฺตา อนาปตฺติยํ อาปตฺติสฺี หุตฺวา วิปฺปฏิสารี โหติ. องฺคุตฺตรฏฺกถายํ ปน ‘‘สกึ อาปตฺตึ อาปชฺชิตฺวา ตโต วุฏฺาย ปจฺฉา กิฺจาปิ นาปชฺชติ, วิปฺปฏิสารํ ปน วิโนเทตุํ น สกฺโกตี’’ติ วุตฺตํ. น อารภติ น วิปฺปฏิสารี โหตีติ เนว อาปตฺตึ อาปชฺชติ, น วิปฺปฏิสารี โหติ. กตโม ปเนส ปุคฺคโลติ? โอสฺสฏฺวีริยปุคฺคโล. โส หิ ‘‘กึ เม อิมสฺมึ พุทฺธกาเล ปรินิพฺพาเนน, อนาคเต เมตฺเตยฺยสมฺมาสมฺพุทฺธกาเล ปรินิพฺพายิสฺสามี’’ติ ¶ วิสุทฺธสีโลปิ ปฏิปตฺตึ น ปูเรติ. โสปิ ‘‘กิมตฺถํ อายสฺมา ปมตฺโต วิหรติ ปุถุชฺชนสฺส นาม คติ อนิพทฺธา. อายสฺมา หิ เมตฺเตยฺยสมฺมาสมฺพุทฺธสฺส สมฺมุขภาวํ ลเภยฺยปิ น ลเภยฺยาปีติ อรหตฺตตฺถาย วิปสฺสนํ ภาเวหี’’ติ โอวทิตพฺโพว. เสสํ สพฺพตฺถ วุตฺตนเยเนว เวทิตพฺพํ.
๑๙๒. ทตฺวา ¶ อวชานาตีติอาทีสุ – เอโก ภิกฺขุ มหาปฺุโ จตุปจฺจยลาภี โหติ. โส จีวราทีนิ ลภิตฺวา อฺํ อปฺปปฺุํ อาปุจฺฉติ. โสปิ ตสฺมึ ปุนปฺปุนํ อาปุจฺฉนฺเตปิ คณฺหาติเยว. อถสฺส อิตโร โถกํ กุปิโต หุตฺวา มงฺกุภาวํ อุปฺปาเทตุกาโม วทติ – ‘‘อยํ อตฺตโน ธมฺมตาย จีวราทีนิ น ลภติ, อมฺเห นิสฺสาย ลภตี’’ติ. เอวํ ปุคฺคโล ทตฺวา อวชานาติ นาม. เอโก ปน เอเกน สทฺธึ ทฺเว ตีณิ วสฺสานิ วสนฺโต ปุพฺเพ ตํ ปุคฺคลํ ครุํ กตฺวา ปจฺฉา คจฺฉนฺเต คจฺฉนฺเต กาเล จิตฺตีการํ น กโรติ, อาสนาปิ น วุฏฺาติ, อุปฏฺานมฺปิ น คจฺฉติ. เอวํ ปุคฺคโล สํวาเสน อวชานาติ นาม.
อาเธยฺยมุโขติ ¶ อาทิโต เธยฺยมุโข. ปมวจนสฺมึเยว ปิตมุโขติ อตฺโถ. อธิมุจฺจิตา โหตีติ สทฺธาตา โหติ. ตตฺรายํ นโย – เอโก ปุคฺคโล สารุปฺปํเยว ภิกฺขุํ ‘อสารุปฺโป เอโส’ติ กเถติ, ตํ สุตฺวา เอส นิฏฺํ คจฺฉติ. ปุน อฺเน สภาเคน ภิกฺขุนา ‘สารุปฺโป อย’นฺติ วุตฺเตปิ ตสฺส วจนํ น คณฺหาติ ‘‘อสุเกน นาม ‘อสารุปฺโป อย’นฺติ อมฺหากํ กถิต’’นฺติ ปุริมภิกฺขุโนว กถํ คณฺหาติ. อปโรปิสฺส ทุสฺสีลํ ‘สีลวา’ติ กเถติ. ตสฺส วจนํ สทฺทหิตฺวา ปุน อฺเน ‘‘อสารุปฺโป เอส ภิกฺขุ, นายํ ตุมฺหากํ สนฺติกํ อุปสงฺกมิตุํ ยุตฺโต’’ติ วุตฺโตปิ ตสฺส วจนํ อคฺคเหตฺวา ปุริมสฺเสว กถํ คณฺหาติ. อปโร วณฺณมฺปิ กถิตํ คณฺหาติ, อวณฺณมฺปิ กถิตํ คณฺหาติเยว. อยมฺปิ อาเธยฺยมุโขเยว นาม. อาธาตพฺพมุโข ยํ ยํ สุณาติ, ตตฺถ ตตฺถ ปิตมุโขติ อตฺโถ.
โลโลติ สทฺธาทีนํ อิตฺตรกาลฏฺิติกตฺตา อสฺสทฺธิยาทีหิ ลุลิตภาเวน โลโล. อิตฺตรสทฺโธติ ปริตฺตสทฺโธ, อปริปุณฺณสทฺโธ. เสเสสุปิ เอเสว นโย. เอตฺถ ปน ปุนปฺปุนํ ภชนวเสน สทฺธาว ภตฺติ. เปมํ สทฺธาเปมํ เคหสิตเปมมฺปิ วฏฺฏติ. ปสาโท สทฺธาปสาโทว. เอวํ ปุคฺคโล โลโล โหตีติ เอวํ อิตฺตรสทฺธาทิตาย ปุคฺคโล โลโล นาม โหติ. หลิทฺทิราโค วิย ¶ , ถุสราสิมฺหิ โกฏฺฏิตขาณุโก วิย, อสฺสปิฏฺิยํ ปิตกุมฺภณฺฑํ ¶ วิย จ อนิพทฺธฏฺาโน มุหุตฺเตน ปสีทติ, มุหุตฺเตน กุปฺปติ.
มนฺโท โมมูโหติ อฺาณภาเวน มนฺโท อวิสทตาย โมมูโห. มหามูฬฺโหติ อตฺโถ.
๑๙๓. โยธาชีวูปเมสุ – โยธาชีวาติ ยุทฺธูปชีวิโน. รชคฺคนฺติ หตฺถิอสฺสาทีนํ ปาทปฺปหารภินฺนาย ภูมิยา อุคฺคตํ รชกฺขนฺธํ. น สนฺถมฺภตีติ สนฺถมฺภิตฺวา าตุํ น สกฺโกติ. สหติ รชคฺคนฺติ รชกฺขนฺธํ ทิสฺวาปิ อธิวาเสติ. ธชคฺคนฺติ หตฺถิอสฺสาทิปิฏฺเสุ วา รเถสุ วา อุสฺสาปิตานํ ธชานํ อคฺคํ. อุสฺสารณนฺติ หตฺถิอสฺสรถาทีนฺเจว พลกายสฺส จ อุจฺจาสทฺทมหาสทฺทํ. สมฺปหาเรติ สมาคเต อปฺปมตฺตเกปิ ปหาเร. หฺตีติ วิหฺติ, วิฆาตํ อาปชฺชติ. พฺยาปชฺชตีติ วิปตฺตึ อาปชฺชติ, ปกติภาวํ ชหติ. สหติ สมฺปหารนฺติ ทฺเว ตโย ปหาเร ปตฺวาปิ สหติ, อธิวาเสติ ¶ . ตเมว สงฺคามสีสนฺติ ตเมว ชยขนฺธาวารฏฺานํ. อชฺฌาวสตีติ สตฺตาหมตฺตํ อภิภวิตฺวา อาวสติ. กึ การณา? ลทฺธปฺปหารานํ ปหารชคฺคนตฺถฺเจว กตกมฺมานํ วิเสสํ ตฺวา านนฺตรทานตฺถฺจ อิสฺสริยสุขานุภวนตฺถฺจ.
๑๙๔. อิทานิ ยสฺมา สตฺถุ โยธาชีเวหิ กิจฺจํ นตฺถิ, อิมสฺมึ ปน สาสเน ตถารูเป ปฺจ ปุคฺคเล ทสฺเสตุํ อิทํ โอปมฺมํ อาภตํ, ตสฺมา เต ปุคฺคเล ทสฺเสนฺโต เอวเมวนฺติอาทิมาห.
ตตฺถ สํสีทตีติ มิจฺฉาวิตกฺกสฺมึ วิสีทติ, อนุปวิสติ. น สกฺโกติ พฺรหฺมจริยํ สนฺธาเรตุนฺติ พฺรหฺมจริยวาสํ อนุปจฺฉิชฺชมานํ โคเปตุํ น สกฺโกติ. สิกฺขาทุพฺพลฺยํ อาวิกตฺวาติ สิกฺขาย ทุพฺพลภาวํ ปกาเสตฺวา. กิมสฺส รชคฺคสฺมินฺติ กึ ตสฺส ปุคฺคลสฺส รชคฺคํ นามาติ วทติ. อภิรูปาติ อภิรูปวตี. ทสฺสนียาติ ทสฺสนโยคฺคา. ปาสาทิกาติ ทสฺสเนเนว จิตฺตปฺปสาทาวหา. ปรมายาติ อุตฺตมาย. วณฺณโปกฺขรตายาติ สรีรวณฺเณน เจว องฺคสณฺาเนน จ.
๑๙๖. อูหสตีติ อวหสติ. อุลฺลปตีติ กเถติ. อุชฺชคฺฆตีติ ปาณึ ปหริตฺวา มหาหสิตํ ¶ หสติ. อุปฺปณฺเฑตีติ อุปฺปณฺฑนกถํ กเถติ.
๑๙๗. อภินิสีทตีติ ¶ อภิภวิตฺวา สนฺติเก วา เอกาสเน วา นิสีทติ. ทุติยปเทปิ เอเสว นโย. อชฺโฌตฺถรตีติ อวตฺถรติ.
๑๙๘. วินิเวเตฺวา วินิโมเจตฺวาติ คหิตฏฺานโต ตสฺส หตฺถํ วินิเวเตฺวา เจว, โมเจตฺวา จ. เสสเมตฺถ อุตฺตานตฺถเมว.
๑๙๙. ปิณฺฑปาติเกสุ – มนฺทตฺตา โมมูหตฺตาติ เนว สมาทานํ ชานาติ, น อานิสํสํ; อตฺตโน ปน มนฺทตฺตา โมมูหตฺตา อฺาเณเนว ปิณฺฑปาติโก โหติ. ปาปิจฺโฉ อิจฺฉาปกโตติ ปิณฺฑปาติกสฺส เม สโต ‘‘อยํ ปิณฺฑปาติโก’’ติ จตุปจฺจยสกฺการํ กริสฺสนฺติ. ลชฺชี, อปฺปิจฺโฉติอาทีหิ จ คุเณหิ สมฺภาเวสฺสนฺตีติ. เอวํ ปาปิกาย อิจฺฉาย ตฺวา ตาย ปาปิจฺฉาย อภิภูโต หุตฺวา ปิณฺฑปาติโก โหติ. อุมฺมาทวเสน ปิณฺฑาย จรนฺโต ปน อุมฺมาทา จิตฺตวิกฺเขปา ปิณฺฑปาติโก ¶ นาม โหติ. วณฺณิตนฺติ อิทํ ปิณฺฑปาติกงฺคํ นาม พุทฺเธหิ จ พุทฺธสาวเกหิ จ วณฺณิตํ ปสตฺถนฺติ ปิณฺฑปาติโก โหติ. อปฺปิจฺฉตํเยว นิสฺสายาติอาทีสุ – ‘‘อิติ อปฺปิจฺโฉ ภวิสฺสามิ, อิทํ เม ปิณฺฑปาติกงฺคํ อปฺปิจฺฉตาย สํวตฺติสฺสติ; ‘อิติ สนฺตุฏฺโ ภวิสฺสามิ อิทํ เม ปิณฺฑปาติกงฺคํ สนฺตุฏฺิยา สํวตฺติสฺสติ’; ‘อิติ กิเลเส สํลิขิสฺสามิ’, อิทํ เม ปิณฺฑปาติกงฺคํ กิเลสสลฺเลขนตฺถาย สํวตฺติสฺสตี’’ติ ปิณฺฑปาติโก โหติ. อิทมตฺถิตนฺติ อิมาย กลฺยาณาย ปฏิปตฺติยา อตฺถิกภาวํ, อิมินา วา ปิณฺฑปาตมตฺเตน อตฺถิกภาวํ. ยํ ยํ ลทฺธํ เตน เตเนว ยาปนภาวํ นิสฺสายาติ อตฺโถ. อคฺโคติ เชฏฺโก. เสสานิ ตสฺเสว เววจนานิ.
ควา ขีรนฺติ คาวิโต ขีรํ นาม โหติ, น วินา คาวิยา. ขีรมฺหา ทธีติอาทีสุปิ เอเสว นโย. เอวเมวนฺติ ยถา เอเตสุ ปฺจสุ โครเสสุ สปฺปิมณฺโฑ อคฺโค; เอวเมวํ อิเมสุ ปฺจสุ ปิณฺฑปาติเกสุ ยฺวายํ อปฺปิจฺฉตาทีนิ นิสฺสาย ปิณฺฑปาติโก โหติ. อยํ อคฺโค จ เสฏฺโ จ ปาโมกฺโข จ อุตฺตโม จ ปวโร จ. อิเมสุ ปน ปฺจสุ ปิณฺฑปาติเกสุ ทฺเวว ชนา ปิณฺฑปาติกา ¶ , ตโย น ปิณฺฑปาติกา. นามมตฺเตน ปน ปิณฺฑปาติกาติ เวทิตพฺพา. ขลุปจฺฉาภตฺติกาทีสุปิ เอเสว นโยติ.
ปฺจกนิทฺเทสวณฺณนา.
๖. ฉกฺกนิทฺเทสวณฺณนา
๒๐๒. ฉกฺเก ¶ – ตตฺราติ เตสุ ฉสุ ปุคฺคเลสุ. สมฺมาสมฺพุทฺโธ เตน ทฏฺพฺโพติ โส ปุคฺคโล เตน อนาจริยเกน อตฺตนา อุปฺปาทิเตน สพฺพฺุตฺาเณน สพฺพฺุพุทฺโธ ทฏฺพฺโพ.
ปจฺเจกสมฺพุทฺโธ เตนาติอาทีสุปิ เตน ปจฺเจกสมฺโพธิาเณน โส ปุคฺคโล ปจฺเจกสมฺพุทฺโธ. เตน สาวกปารมีาเณน เต ปุคฺคลา สาริปุตฺตโมคฺคลฺลานา. เตน ทุกฺขสฺส อนฺตกรเณน เต ปุคฺคลา อวเสสา อรหนฺโต. เตน อิตฺถตฺตํ อนาคมเนน โส ปุคฺคโล อนาคามี. เตน อิตฺถตฺตํ อาคมเนน เต ปุคฺคลา โสตาปนฺนสกทาคามิโน ทฏฺพฺพาติ.
ฉกฺกนิทฺเทสวณฺณนา.
๗. สตฺตกนิทฺเทสวณฺณนา
๒๐๓. สตฺตเก ¶ – สกึ นิมุคฺโคติ เอกวารํ นิมุคฺโค. เอกนฺตกาฬเกหีติ เอกนฺเตเนว กาฬเกหิ นตฺถิกวาทอเหตุกวาทอกิริยวาทสงฺขาเตหิ นิยตมิจฺฉาทิฏฺิธมฺเมหิ. เอวํ ปุคฺคโลติ อิมินา การเณน ปุคฺคโล เอกวารํ นิมุคฺโค ตถา นิมุคฺโคว โหติ. เอตสฺส หิ ปุน ภวโต วุฏฺานํ นาม นตฺถีติ วทนฺติ. มกฺขลิโคสาลาทโย วิย เหฏฺา นรกคฺคีนํเยว อาหาโร โหติ.
สาหุ สทฺธา กุสเลสุ ธมฺเมสูติ กุสลธมฺเมสุ สทฺธา นาม สาธุลทฺธิกาติ อุมฺมุชฺชติ. โส ตาวตเกเนว กุสเลน อุมฺมุชฺชติ นาม. สาธุ หิรีติอาทีสุปิ เอเสว นโย. หายติเยวาติ จงฺกวาเร อาสิตฺตอุทกํ วิย เอกนฺเตน ปริหายเตว. เอวํ ปุคฺคโลติ เอวํ สาหุ สทฺธาติ. อิเมสํ สทฺธาทีนํ วเสน เอกวารํ อุมฺมุชฺชิตฺวา เตสํ ปริหานิยา ปุน นิมุชฺชติเยว, เทวทตฺตาทโย วิย. เทวทตฺโต หิ อฏฺ สมาปตฺติโย, ปฺจ จ อภิฺาโย นิพฺพตฺเตตฺวาปิ ปุน พุทฺธานํ ปฏิกณฺฏกตาย เตหิ คุเณหิ ปริหีโน รุหิรุปฺปาทกมฺมํ ¶ สงฺฆเภทกมฺมฺจ ¶ กตฺวา กายสฺส เภทา ทุติยจิตฺตวาเรน นิรเย นิพฺพตฺติ. โกกาลิโก ทฺเว อคฺคสาวเก อุปวทิตฺวา ปทุมนิรเย นิพฺพตฺโต.
เนว หายติ โน วฑฺฒตีติ อปฺปโหนกกาเลปิ น หายติ, ปโหนกกาเลปิ น วฑฺฒติ. อุภยมฺปิ ปเนตํ อคาริเกนปิ อนคาริเกนปิ ทีเปตพฺพํ. เอกจฺโจ หิ อคาริโก อปฺปโหนกกาเล ปกฺขิกภตฺตํ วา สลากภตฺตํ วา วสฺสาวาสิกํ วา อุปนิพนฺธาเปติ. โส ปจฺฉา ปโหนกกาเลปิ ปกฺขิกภตฺตาทิมตฺตเมว ปวตฺเตติ. อนคาริโกปิ อาทิมฺหิ อปฺปโหนกกาเล อุทฺเทสํ วา ธุตงฺคํ วา คณฺหาติ, เมธาพลวีริยสมฺปตฺติยา ปโหนกกาเลปิ ตโต อุตฺตรึ น กโรติ. เอวํ ปุคฺคโลติ เอวํ อิมาย สทฺธาทีนํ ิติยา ปุคฺคโล อุมฺมุชฺชิตฺวา ิโต นาม โหติ.
อุมฺมุชฺชิตฺวา วิปสฺสติ วิโลเกตีติ โสตาปนฺโน ปุคฺคโล อุฏฺหิตฺวา คมนมคฺคํ คนฺตพฺพํ ทิสํ วา อาโลเกติ นาม.
อุมฺมุชฺชิตฺวา ¶ ปตรตีติ สกทาคามิปุคฺคโล กิเลสตนุตาย อุฏฺหิตฺวา คนฺตพฺพทิสาภิมุโข ปตรติ นาม.
ปติคาธปฺปตฺโต โหตีติ อนาคามิปุคฺคโล อุฏฺาย วิโลเกตฺวา ปตริตฺวา คนฺตฺวา เอกสฺมึ าเน ปติฏฺาปตฺโต นาม โหติ, ติฏฺติ, น ปุนาคจฺฉติ.
ติณฺโณ ปารงฺคโต ถเล ติฏฺตีติ สพฺพกิเลโสฆํ ตริตฺวา ปรตีรํ คนฺตฺวา นิพฺพานถเล ิโต นาม โหติ. อิเม ปน สตฺต ปุคฺคลา อุทโกปเมน ทีปิตา.
สตฺต กิร ชงฺฆวาณิชา อทฺธานมคฺคปฏิปนฺนา อนฺตรามคฺเค เอกํ ปุณฺณนทึ ปาปุณึสุ. เตสุ ปมํ โอติณฺโณ อุทกภีรุโก ปุริโส โอติณฺณฏฺาเนเยว นิมุชฺชิตฺวา ปุน อุฏฺาตุํ นาสกฺขิ, อนฺโตเยว มจฺฉกจฺฉปภกฺโข ชาโต. ทุติโย โอติณฺณฏฺาเน นิมุชฺชิตฺวา สกึ อุฏฺหิตฺวา ปุน นิมุคฺโค อุฏฺาตุํ นาสกฺขิ, อนฺโตเยว มจฺฉกจฺฉปภกฺโข ชาโต. ตติโย นิมุชฺชิตฺวา อุฏฺหิ. โส มชฺเฌ นทิยา ตฺวา เนว โอรโต อาคนฺตุํ, น ปรโต คนฺตุํ อสกฺขิ ¶ . จตุตฺโถ อุฏฺาย ิโต อุตฺตรณติตฺถํ โอโลเกสิ. ปฺจโม โอตรณติตฺถํ โอโลเกตฺวา ปตริ. ฉฏฺโ ตริตฺวา ปาริมตีรํ คนฺตฺวา กฏิปฺปมาเณ อุทเก ิโต. สตฺตโม ปาริมตีรํ คนฺตฺวา คนฺธจุณฺณาทีหิ นฺหาตฺวา วรวตฺถานิ ¶ นิวาเสตฺวา สุรภิวิเลปนํ วิลิมฺปิตฺวา นีลุปฺปลาทีนิ ปิฬนฺธิตฺวา นานาลงฺการปฏิมณฺฑิโต มหานครํ ปวิสิตฺวา ปาสาทวรมารุยฺห อุตฺตมโภชนํ ภฺุชิ.
ตตฺถ สตฺต ชงฺฆวาณิชา วิย อิเม สตฺต ปุคฺคลา. นที วิย วฏฺฏํ. ปมสฺส อุทกภีรุกสฺส ปุริสสฺส โอติณฺณฏฺาเนเยว นิมุชฺชนํ วิย มิจฺฉาทิฏฺิกสฺส วฏฺเฏ นิมุชฺชนํ. อุมฺมุชฺชิตฺวา นิมุคฺคปุริโส วิย สทฺธาทีนํ อุปฺปตฺติมตฺตเกน อุมฺมุชฺชิตฺวา เตสํ ปริหานิยา นิมุคฺคปุคฺคโล. มชฺเฌ นทิยา ิโต วิย สทฺธาทีนํ ิติยา ิตปุคฺคโล. อุตฺตรณติตฺถํ โอโลเกนฺโต วิย คนฺตพฺพมคฺคํ คนฺตพฺพทิสํ วา โอโลเกนฺโต โสตาปนฺโน. ปตริตปุริโส วิย กิเลสตนุตาย ปตรนฺโต สกทาคามี. ตริตฺวา กฏิมตฺเต อุทเก ิตปุริโส วิย อนาวตฺติตธมฺมตาย ิโต อนาคามี. นฺหตฺวา ปาริมตีรํ ¶ อุตฺตริตฺวา ถเล ิตปุริโส วิย จตฺตาโร โอเฆ อติกฺกมิตฺวา นิพฺพานถเล ิโต ขีณาสวพฺราหฺมโณ. ถเล ิตปุริสสฺส นครํ ปวิสิตฺวา ปาสาทวรํ อารุยฺห อุตฺตมโภชนภฺุชนํ วิย ขีณาสวสฺส นิพฺพานารมฺมณํ ผลสมาปตฺตึ อปฺเปตฺวา วีตินามนํ เวทิตพฺพํ. อุภโตภาควิมุตฺตาทโย เหฏฺา ปกาสิตาเยวาติ.
สตฺตกนิทฺเทสวณฺณนา.
๒๐๗. อฏฺกนวกนิทฺเทสาปิ เหฏฺา วุตฺตนเยเนว เวทิตพฺพา.
๑๐. ทสกนิทฺเทสวณฺณนา
๒๐๙. ทสกนิทฺเทเส – อิธาติ กามาวจรภูมิยํ. กามาวจรภูมิยฺหิ สตฺตกฺขตฺตุปรมาทีนํ กามาวจรภูมิยฺเว นิฏฺา โหติ. กามาวจรตฺตภาเวเนว อรหตฺตปฺปตฺติ จ อนุปาทิเสสนิพฺพานปฺปตฺติ จ โหตีติ อตฺโถ.
อิธ ¶ วิหายาติ อิธ กามาวจเร อตฺตภาเว วิหาย สุทฺธาวาสตฺตภาเว ิตานํ นิฏฺา โหตีติ อตฺโถ. อนฺตราปรินิพฺพายิอาทโย หิ อิธ อนาคามิผลํ ปตฺวา อิโต จุตา สุทฺธาวาเสสุ อุปฺปชฺชิตฺวา เตน อตฺตภาเวน อรหตฺตฺเจว อนุปาทิเสสนิพฺพานธาตฺุจ ¶ ปาปุณนฺติ. เตน วุตฺตํ – ‘‘อิเมสํ ปฺจนฺนํ อิธ วิหาย นิฏฺา’’ติ.
ทสกนิทฺเทสวณฺณนา.
นิคมนกถา
เอตฺตาวตา จ –
ยํ เว ปุคฺคลปฺตฺตึ, โลเก อปฺปฏิปุคฺคโล;
นาติสงฺเขปโต สตฺถา, เทเสสิ ติทสาลเย.
ตสฺสา อฏฺกถฺเจว, ทีปภาสาย สงฺขตํ;
อาคมฏฺกถาโย จ, โอคาเหตฺวา อเสสโต.
สุวิภตฺโต ¶ อสํกิณฺโณ, โย โย อตฺโถ ยหึ ยหึ;
ตโต ตโต ตํ คเหตฺวา, ปหาย อติวิตฺถารํ.
วิสุทฺธิมคฺเค ยํ วุตฺตํ, ตํ อนาทาย สงฺขตา;
นาติสงฺเขปวิตฺถาร-นเยนฏฺกถา อยํ.
ตํ เอตํ สตฺตมตฺเตหิ, ภาณวาเรหิ ตนฺติยา;
จิรฏฺิตตฺถํ ธมฺมสฺส, สงฺขโรนฺเตน ยํ มยา.
สมฺปตฺตํ กุสลํ เตน, สทฺธมฺมํ สุขุมํ สิวํ;
โอโลเกนฺตุ วิสุทฺเธน, ปาณโย ธมฺมจกฺขุนาติ.
ปุคฺคลปฺตฺติ-อฏฺกถา นิฏฺิตา.
นโม ตสฺส ภควโต อรหโต สมฺมาสมฺพุทฺธสฺส
อภิธมฺมปิฏเก
กถาวตฺถุ-อฏฺกถา
นิสินฺโน ¶ ¶ ¶ เทวโลกสฺมึ, เทวสงฺฆปุรกฺขโต;
สเทวกสฺส โลกสฺส, สตฺถา อปฺปฏิปุคฺคโล.
สพฺพปฺตฺติกุสโล, ปฺตฺติปริทีปนํ;
วตฺวา ปุคฺคลปฺตฺตึ, โลเก อุตฺตมปุคฺคโล.
ยํ ปุคฺคลกถาทีนํ, กถานํ วตฺถุภาวโต;
กถาวตฺถุปฺปกรณํ, สงฺเขเปน อเทสยี.
มาติกาปเนเนว ¶ , ปิตสฺส สุราลเย;
ตสฺส โมคฺคลิปุตฺเตน, วิภตฺตสฺส มหีตเล.
อิทานิ ยสฺมา สมฺปตฺโต, อตฺถสํวณฺณนากฺกโม;
ตสฺมา นํ วณฺณยิสฺสามิ, ตํ สุณาถ สมาหิตาติ.
นิทานกถา
ยมกปาฏิหีราวสานสฺมิฺหิ ภควา ติทสปุเร ปาริจฺฉตฺตกมูเล ปณฺฑุกมฺพลสิลายํ วสฺสํ อุปคนฺตฺวา มาตรํ กายสกฺขึ กตฺวา เทวปริสาย อภิธมฺมกถํ กเถนฺโต ธมฺมสงฺคณีวิภงฺคธาตุกถาปุคฺคลปฺตฺติปฺปกรณานิ เทสยิตฺวา กถาวตฺถุเทสนาย วาเร สมฺปตฺเต ‘‘อนาคเต มม สาวโก มหาปฺโ โมคฺคลิปุตฺตติสฺสตฺเถโร นาม อุปฺปนฺนํ สาสนมลํ โสเธตฺวา ตติยสงฺคีตึ กโรนฺโต ภิกฺขุสงฺฆสฺส มชฺเฌ นิสินฺโน สกวาเท ปฺจ สุตฺตสตานิ ปรวาเท ปฺจาติ สุตฺตสหสฺสํ ¶ สโมธาเนตฺวา อิมํ ปกรณํ ภาเชสฺสตี’’ติ ตสฺโสกาสํ กโรนฺโต ยา เจสา ปุคฺคลวาเท ตาว จตูสุ ปฺเหสุ ทฺวินฺนํ ปฺจกานํ วเสน อฏฺมุขา วาทยุตฺติ, ตํ อาทึ กตฺวา สพฺพกถามคฺเคสุ อสมฺปุณฺณภาณวารมตฺตาย ตนฺติยา มาติกํ เปสิ. อถาวเสสํ ¶ อภิธมฺมกถํ วิตฺถารนเยเนว กเถตฺวา วุตฺถวสฺโส สุวณฺณรชตโสปานมชฺเฌ มณิมเยน โสปาเนน เทวโลกโต สงฺกสฺสนคเร โอรุยฺห สตฺตหิตํ สมฺปาเทนฺโต ยาวตายุกํ ตฺวา อนุปาทิเสสาย นิพฺพานธาตุยา ปรินิพฺพายิ.
อถสฺส มหากสฺสปปฺปมุโข วสีคโณ อชาตสตฺตุราชานํ สหายํ คเหตฺวา ธมฺมวินยสรีรํ สงฺคหํ อาโรเปสิ. ตโต วสฺสสตสฺส อจฺจเยน วชฺชิปุตฺตกา ภิกฺขู ทส วตฺถูนิ ทีปยึสุ. ตานิ สุตฺวา กากณฺฑกสฺส พฺราหฺมณสฺส ปุตฺโต ยสตฺเถโร สุสุนาคปุตฺตํ กาลาโสกํ นาม ราชานํ สหายํ คเหตฺวา ทฺวาทสนฺนํ ภิกฺขุสตสหสฺสานํ อนฺตเร สตฺตเถรสตานิ อุจฺจินิตฺวา ตานิ ทสวตฺถูนิ มทฺทิตฺวา ธมฺมวินยสรีรํ สงฺคหํ อาโรเปสิ.
เตหิ ปน ธมฺมสงฺคาหกตฺเถเรหิ นิคฺคหิตา ทสสหสฺสา วชฺชิปุตฺตกา ภิกฺขู ปกฺขํ ปริเยสมานา อตฺตโน อนุรูปํ ทุพฺพลปกฺขํ ลภิตฺวา วิสุํ มหาสงฺฆิกาจริยกุลํ นาม อกํสุ ¶ . ตโต ภิชฺชิตฺวา อปรานิ ทฺเว อาจริยกุลานิ ชาตานิ – โคกุลิกา จ เอกพฺโยหาริกา จ. โคกุลิกนิกายโต ภิชฺชิตฺวา อปรานิ ทฺเว อาจริยกุลานิ ชาตานิ – ปณฺณตฺติวาทา จ พาหุลิยา จ. พหุสฺสุติกาติปิ เตสํเยว นามํ. เตสํเยว อนฺตเร เจติยวาทา นาม อปเร อาจริยวาทา อุปฺปนฺนา. เอวํ มหาสงฺฆิกาจริยกุลโต ทุติเย วสฺสสเต ปฺจาจริยกุลานิ อุปฺปนฺนานิ. ตานิ มหาสงฺฆิเกหิ สทฺธึ ฉ โหนฺติ.
ตสฺมึเยว ¶ ทุติเย วสฺสสเต เถรวาทโต ภิชฺชิตฺวา ทฺเว อาจริยวาทา อุปฺปนฺนา – มหิสาสกา จ วชฺชิปุตฺตกา จ. ตตฺถ วชฺชิปุตฺตกวาทโต ภิชฺชิตฺวา อปเร จตฺตาโร อาจริยวาทา อุปฺปนฺนา – ธมฺมุตฺตริยา, ภทฺรยานิกา, ฉนฺนาคาริกา, สมิติยาติ. ปุน ตสฺมึเยว ทุติเย วสฺสสเต มหิสาสกวาทโต ภิชฺชิตฺวา สพฺพตฺถิวาทา ธมฺมคุตฺติกาติ ทฺเว อาจริยวาทา อุปฺปนฺนา. ปุน สพฺพตฺถิวาทกุลโต ภิชฺชิตฺวา กสฺสปิกา นาม ชาตา. กสฺสปิเกสุ ภินฺเนสุ อปเร สงฺกนฺติกา นาม ชาตา. สงฺกนฺติเกสุ ภินฺเนสุ สุตฺตวาทา นาม ชาตาติ เถรวาทโต ภิชฺชิตฺวา อิเม เอกาทส ¶ อาจริยวาทา อุปฺปนฺนา. เต เถรวาเทหิ สทฺธึ ทฺวาทส โหนฺติ. อิติ อิเม จ ทฺวาทส, มหาสงฺฆิกานฺจ ฉ อาจริยวาทาติ สพฺเพว อฏฺารส อาจริยวาทา ทุติเย วสฺสสเต อุปฺปนฺนา. อฏฺารส นิกายาติปิ, อฏฺารสาจริยกุลานีติปิ เอเตสํเยว นามํ. เอเตสุ ปน สตฺตรส วาทา ภินฺนกา, เถรวาโท อสมฺภินฺนโกติ เวทิตพฺโพ. วุตฺตมฺปิ เจตํ ทีปวํเส –
‘‘นิกฺกฑฺฒิตา ปาปภิกฺขู, เถเรหิ วชฺชิปุตฺตกา;
อฺํ ปกฺขํ ลภิตฺวาน, อธมฺมวาที พหู ชนา.
‘‘ทสสหสฺสา สมาคนฺตฺวา, อกํสุ ธมฺมสงฺคหํ;
ตสฺมายํ ธมฺมสงฺคีติ, มหาสงฺคีติ วุจฺจติ.
‘‘มหาสงฺคีติกา ภิกฺขู, วิโลมํ อกํสุ สาสเน;
ภินฺทิตฺวา มูลสงฺคหํ, อฺํ อกํสุ สงฺคหํ.
‘‘อฺตฺร ¶ ¶ สงฺคหิตา สุตฺตํ, อฺตฺร อกรึสุ เต;
อตฺถํ ธมฺมฺจ ภินฺทึสุ, วินเย นิกาเยสุ จ ปฺจสุ.
‘‘ปริยายเทสิตฺจาปิ, อโถ นิปฺปริยายเทสิตํ;
นีตตฺถฺเจว เนยฺยตฺถํ, อชานิตฺวาน ภิกฺขโว.
‘‘อฺํ สนฺธาย ภณิตํ, อฺํ อตฺถํ ปยึสุ เต;
พฺยฺชนจฺฉายาย เต ภิกฺขู, พหุํ อตฺถํ วินาสยุํ.
‘‘ฉฑฺเฑตฺวาน เอกเทสํ, สุตฺตํ วินยคมฺภีรํ;
ปติรูปํ สุตฺตํ วินยํ, ตฺจ อฺํ กรึสุ เต.
‘‘ปริวารํ อตฺถุทฺธารํ, อภิธมฺมํ ฉปฺปกรณํ;
ปฏิสมฺภิทฺจ นิทฺเทสํ, เอกเทสฺจ ชาตกํ.
‘‘เอตฺตกํ วิสฺสชฺชิตฺวาน, อฺานิ อกรึสุ เต;
นามํ ลิงฺคํ ปริกฺขารํ, อากปฺปกรณานิ จ.
‘‘ปกติภาวํ ชหิตฺวา, ตฺจ อฺํ อกํสุ เต;
ปุพฺพงฺคมา ภินฺนวาทา, มหาสงฺคีติการกา.
‘‘เตสฺจ ¶ อนุกาเรน, ภินฺนวาทา พหู อหุ;
ตโต อปรกาลมฺหิ, ตสฺมึ เภโท อชายถ.
‘‘โคกุลิกา เอกพฺโยหาริ, ทฺวิธา ภิชฺชิตฺถ ภิกฺขโว;
โคกุลิกานํ ทฺเว เภทา, อปรกาลมฺหิ ชายถ.
‘‘พหุสฺสุติกา ¶ จ ปฺตฺติ, ทฺวิธา ภิชฺชิตฺถ ภิกฺขโว;
เจติยา จ ปุนวาที, มหาสงฺคีติเภทกา.
‘‘ปฺจวาทา อิเม สพฺเพ, มหาสงฺคีติมูลกา;
อตฺถํ ธมฺมฺจ ภินฺทึสุ, เอกเทสฺจ สงฺคหํ.
‘‘คนฺถฺจ เอกเทสฺหิ, ฉฑฺเฑตฺวา อฺํ อกํสุ เต;
นามํ ¶ ลิงฺคํ ปริกฺขารํ, อากปฺปกรณานิ จ.
‘‘ปกติภาวํ ชหิตฺวา, ตฺจ อฺํ อกํสุ เต;
วิสุทฺธตฺเถรวาทมฺหิ, ปุน เภโท อชายถ.
‘‘มหิสาสกา วชฺชิปุตฺตกา, ทฺวิธา ภิชฺชิตฺถ ภิกฺขโว;
วชฺชิปุตฺตกวาทมฺหิ, จตุธา เภโท อชายถ.
‘‘ธมฺมุตฺตริกา ภทฺทยานิกา, ฉนฺนาคาริกา จ สมิติ;
มหิสาสกานํ ทฺเว เภทา, อปรกาลมฺหิ อชายถ.
‘‘สพฺพตฺถิวาทา ธมฺมคุตฺตา, ทฺวิธา ภิชฺชิตฺถ ภิกฺขโว;
สพฺพตฺถิวาทานํ กสฺสปิกา, สงฺกนฺติกสฺสปิเกน จ.
‘‘สงฺกนฺติกานํ สุตฺตวาที, อนุปุพฺเพน ภิชฺชถ;
อิเม เอกาทส วาทา, สมฺภินฺนา เถรวาทโต.
‘‘อตฺถํ ธมฺมฺจ ภินฺทึสุ, เอกเทสฺจ สงฺคหํ;
คนฺถฺจ เอกเทสฺหิ, ฉฑฺเฑตฺวา อฺํ อกํสุ เต.
‘‘นามํ ¶ ลิงฺคํ ปริกฺขารํ, อากปฺปกรณานิ จ;
ปกติภาวํ ชหิตฺวา, ตฺจ อฺํ อกํสุ เต.
‘‘สตฺตรส ภินฺนวาทา, เอกวาโท อภินฺนโก;
สพฺเพวฏฺารส โหนฺติ, ภินฺนวาเทน เต สห.
‘‘นิคฺโรโธว ¶ มหารุกฺโข, เถร วาทานมุตฺตโม;
อนูนํ อนธิกฺจ, เกวลํ ชินสาสนํ.
‘‘สนฺตกา วิย รุกฺขมฺหิ, นิพฺพตฺตา วาทเสสกา;
ปเม วสฺสสเต นตฺถิ, ทุติเย วสฺสสตนฺตเร;
ภินฺนา สตฺตรส วาทา, อุปฺปนฺนา ชินสาสเน’’ติ.
อปราปรํ ปน เหมวติกา, ราชคิริกา, สิทฺธตฺถิกา, ปุพฺพเสลิยา, อปรเสลิยา, วาชิริยาติ อฺเปิ ฉ อาจริยวาทา อุปฺปนฺนา. เต อิธ อนธิปฺเปตา. ปุริมกานํ ¶ ปน อฏฺารสนฺนํ อาจริยวาทานํ วเสน ปวตฺตมาเน สาสเน ปฏิลทฺธสทฺโธ อโสโก ธมฺมราชา ทิวเส ทิวเส พุทฺธปูชาย สตสหสฺสํ, ธมฺมปูชาย สตสหสฺสํ, สงฺฆปูชาย สตสหสฺสํ, อตฺตโน อาจริยสฺส นิคฺโรธตฺเถรสฺส สตสหสฺสํ, จตูสุ ทฺวาเรสุ เภสชฺชตฺถาย สตสหสฺสนฺติ ปฺจสตสหสฺสานิ ปริจฺจชนฺโต สาสเน อุฬารํ ลาภสกฺการํ ปวตฺเตสิ.
ติตฺถิยา หตลาภสกฺการา อนฺตมโส ฆาสจฺฉาทนมตฺตมฺปิ อลภนฺตา ลาภสกฺการํ ปตฺถยมานา ภิกฺขูสุ ปพฺพชิตฺวา สกานิ สกานิ ทิฏฺิคตานิ – ‘‘อยํ ธมฺโม, อยํ วินโย, อิทํ สตฺถุสาสน’’นฺติ ทีเปนฺติ. ปพฺพชฺชํ อลภมานาปิ สยเมว เกเส ฉินฺทิตฺวา กาสายานิ วตฺถานิ อจฺฉาเทตฺวา วิหาเรสุ วิจรนฺตา อุโปสถกมฺมาทิกรณกาเล สงฺฆมชฺฌํ ปวิสนฺติ. เต ภิกฺขุสงฺเฆน ธมฺเมน วินเยน สตฺถุสาสเนน นิคฺคยฺหมานาปิ ธมฺมวินยานุโลมาย ปฏิปตฺติยา อสณฺหนฺตา อเนกรูปํ สาสนสฺส อพฺพุทฺจ มลฺจ กณฺฏกฺจ สมุฏฺาเปนฺติ. เกจิ อคฺคึ ปริจรนฺติ, เกจิ ปฺจาตเป ตปนฺติ, เกจิ อาทิจฺจํ อนุปริวตฺตนฺติ, เกจิ ‘‘ธมฺมฺจ วินยฺจ โวภินฺทิสฺสามา’’ติ ตถา ตถา ปคฺคณฺหึสุ. ตทา ภิกฺขุสงฺโฆ น เตหิ สทฺธึ ¶ อุโปสถํ วา ปวารณํ วา อกาสิ. อโสการาเม สตฺต วสฺสานิ อุโปสโถ อุปจฺฉิชฺชิ.
ราชา ‘‘อาณาย กาเรสฺสามี’’ติ วายมนฺโตปิ กาเรตุํ นาสกฺขิ, อฺทตฺถุ ทุคฺคหิตคาหินา พาเลน อมจฺเจน อเนเกสุ ภิกฺขูสุ ชีวิตา โวโรปิเตสุ วิปฺปฏิสารี อโหสิ. โส ตฺจ วิปฺปฏิสารํ ตฺจ สาสเน อุปฺปนฺนํ อพฺพุทํ วูปสเมตุกาโม ‘‘โก นุ โข อิมสฺมึ อตฺเถ ปฏิพโล’’ติ ¶ สงฺฆํ ปุจฺฉิตฺวา ‘‘โมคฺคลิปุตฺตติสฺสตฺเถโร, มหาราชา’’ติ สุตฺวา สงฺฆสฺส วจเนน อโหคงฺคาปพฺพตโต เถรํ ปกฺโกสาเปตฺวา อิทฺธิปาฏิหาริยทสฺสเนน เถรสฺส อานุภาเว นิพฺพิจิกิจฺโฉ อตฺตโน กุกฺกุจฺจํ ปุจฺฉิตฺวา วิปฺปฏิสารํ วูปสเมสิ. เถโรปิ ตํ ราชุยฺยาเนเยว วสนฺโต สตฺต ทิวสานิ สมยํ อุคฺคณฺหาเปสิ. โส อุคฺคหิตสมโย สตฺตเม ทิวเส อโสการาเม ภิกฺขุสงฺฆํ สนฺนิปาตาเปตฺวา สาณิปาการํ ปริกฺขิปาเปตฺวา สาณิปาการนฺตเร นิสินฺโน เอกลทฺธิเก เอกลทฺธิเก ภิกฺขู ¶ เอกโต เอกโต กาเรตฺวา เอกเมกํ ภิกฺขุสมูหํ ปกฺโกสาเปตฺวา ปุจฺฉิ – ‘‘ภนฺเต, กึวาที สมฺมาสมฺพุทฺโธ’’ติ? ตโต สสฺสตวาทิโน – ‘‘สสฺสตวาที’’ติ อาหํสุ. เอกจฺจสสฺสติกา, อนฺตานนฺติกา, อมราวิกฺเขปิกา, อธิจฺจสมุปฺปนฺนิกา, สฺีวาทา, อสฺีวาทา, เนวสฺีนาสฺีวาทา, อุจฺเฉทวาทา, ทิฏฺธมฺมนิพฺพานวาทา – ‘‘ทิฏฺธมฺมนิพฺพานวาที’’ติ อาหํสุ. ราชา ปมเมว สมยสฺส อุคฺคหิตตฺตา นยิเม ภิกฺขู อฺติตฺถิยา อิเมติ ตฺวา เตสํ เสตกานิ วตฺถานิ ทตฺวา อุปฺปพฺพาเชสิ. เต สพฺเพปิ สฏฺิสหสฺสา อเหสุํ.
อถฺเ ภิกฺขู ปกฺโกสาเปตฺวา ปุจฺฉิ – ‘‘กึวาที, ภนฺเต, สมฺมาสมฺพุทฺโธ’’ติ? ‘‘วิภชฺชวาที, มหาราชา’’ติ. เอวํ วุตฺเต ราชา เถรํ ปุจฺฉิ – ‘‘วิภชฺชวาที, ภนฺเต, สมฺมาสมฺพุทฺโธ’’ติ? ‘‘อาม, มหาราชา’’ติ. ตโต ราชา ‘สุทฺธํ ทานิ, ภนฺเต, สาสนํ, กโรตุ ภิกฺขุสงฺโฆ อุโปสถ’นฺติ อารกฺขํ ทตฺวา นครํ ปาวิสิ. สมคฺโค สงฺโฆ สนฺนิปติตฺวา อุโปสถํ อกาสิ. ตสฺมึ สนฺนิปาเต สฏฺิภิกฺขุสตสหสฺสานิ อเหสุํ. ตสฺมึ สมาคเม โมคฺคลิปุตฺตติสฺสตฺเถโร ยานิ จ ตทา อุปฺปนฺนานิ วตฺถูนิ, ยานิ จ อายตึ อุปฺปชฺชิสฺสนฺติ, สพฺเพสมฺปิ เตสํ ปฏิพาหนตฺถํ สตฺถารา ทินฺนนยวเสเนว ตถาคเตน ปิตมาติกํ วิภชนฺโต สกวาเท ปฺจ สุตฺตสตานิ ปรวาเท ปฺจาติ สุตฺตสหสฺสํ อาหริตฺวา อิมํ ปรปฺปวาทมถนํ อายติลกฺขณํ กถาวตฺถุปฺปกรณํ อภาสิ.
ตโต ¶ สฏฺิสตสหสฺสสงฺขฺเยสุ ภิกฺขู อุจฺจินิตฺวา ติปิฏกปริยตฺติธรานํ ปภินฺนปฏิสมฺภิทานํ ภิกฺขูนํ สหสฺสเมกํ คเหตฺวา ยถา มหากสฺสปตฺเถโร จ ยสตฺเถโร จ ธมฺมฺจ วินยฺจ สงฺคายึสุ; เอวเมว สงฺคายนฺโต ¶ สาสนมลํ วิโสเธตฺวา ตติยสงฺคีตึ อกาสิ. ตตฺถ อภิธมฺมํ สงฺคายนฺโต อิมํ ยถาภาสิตํ ปกรณํ สงฺคหํ อาโรเปสิ. เตน วุตฺตํ –
‘‘ยํ ¶ ปุคฺคลกถาทีนํ, กถานํ วตฺถุภาวโต;
กถาวตฺถุปฺปกรณํ, สงฺเขเปน อเทสยี.
‘‘มาติกาปเนเนว, ปิตสฺส สุราลเย;
ตสฺส โมคฺคลิปุตฺเตน, วิภตฺตสฺส มหีตเล.
‘‘อิทานิ ยสฺมา สมฺปตฺโต, อตฺถสํวณฺณนากฺกโม;
ตสฺมา นํ วณฺณยิสฺสามิ, ตํ สุณาถ สมาหิตา’’ติ.
นิทานกถา นิฏฺิตา.
มหาวคฺโค
๑. ปุคฺคลกถา
๑. สุทฺธสจฺจิกฏฺโ
๑. อนุโลมปจฺจนีกวณฺณนา
๑. ตตฺถ ¶ ¶ ¶ ปุคฺคโล อุปลพฺภติ สจฺจิกฏฺปรมตฺเถนาติ อยํ ปุจฺฉา. อามนฺตาติ อยํ ปฏิชานนา. กสฺส ปนายํ ปุจฺฉา, กสฺส ปฏิชานนาติ? อสุกสฺสาติ น วตฺตพฺพา. ภควตา หิ อิมสฺมึ ปกรเณ นานปฺปการานํ ลทฺธีนํ วิโสธนตฺถํ ตนฺติวเสน มาติกา ปิตา. สา เถเรน สตฺถารา ทินฺนนเย ตฺวา ตนฺติวเสน วิภตฺตา. น หิ เถโร ยตฺตกา เอตฺถ วาทมคฺคา ทสฺสิตา, ตตฺตเกหิ วาทีหิ สทฺธึ วาเทน วิคฺคาหิกกถํ กเถสิ. เอวํ สนฺเตปิ ปน ตาสํ ตาสํ กถานํ อตฺถสฺส สุขาวธารณตฺถํ สกวาทีปุจฺฉา, ปรวาทีปุจฺฉา, สกวาทีปฏิฺา, ปรวาทีปฏิฺาติ เอวํ วิภาคํ ทสฺเสตฺวาว อตฺถวณฺณนํ กริสฺสาม.
ปุคฺคโล อุปลพฺภติ สจฺจิกฏฺปรมตฺเถนาติ หิ อยํ สกวาทีปุจฺฉา. ตาย ‘‘เย อตฺถิ ปุคฺคโลติ เอวํลทฺธิกา ปุคฺคลวาทิโน, เต เอวํ ปุจฺฉิตพฺพา’’ติ ทีเปติ. เก ปน ปุคฺคลวาทิโนติ? สาสเน วชฺชิปุตฺตกา เจว สมิติยา จ พหิทฺธา จ พหู อฺติตฺถิยา. ตตฺถ ปุคฺคโลติ อตฺตา, สตฺโต ชีโว. อุปลพฺภตีติ ปฺาย อุปคนฺตฺวา ลพฺภติ, ายตีติ อตฺโถ. สจฺจิกฏฺปรมตฺเถนาติ เอตฺถ สจฺจิกฏฺโติ มายามรีจิอาทโย วิย อภูตากาเรน อคฺคเหตพฺโพ ภูตฏฺโ. ปรมตฺโถติ อนุสฺสวาทิวเสน อคฺคเหตพฺโพ อุตฺตมตฺโถ. อุภเยนาปิ โย ปรโต ¶ ‘‘ปุคฺคโล อุปลพฺภติ สจฺจิกฏฺปรมตฺเถน, รูปฺจ อุปลพฺภตี’’ติอาทินา ขนฺธายตนธาตุอินฺทฺริยวเสน สตฺตปฺาสวิโธ ธมฺมปฺปเภโท ทสฺสิโต ¶ . ยถา โส ภูเตน สภาวฏฺเน อุปลพฺภติ, เอวํ ตว ปุคฺคโล อุปลพฺภตีติ ปุจฺฉติ. ปรวาที อามนฺตาติ ปฏิชานาติ. ปฏิชานนฺหิ กตฺถจิ ‘‘อาม, ภนฺเต’’ติ อาคจฺฉติ, กตฺถจิ ‘‘อาโม’’ติ ปฏิชานนํ อาคจฺฉติ. อิธ ปน ‘‘อามนฺตา’’ติ อาคตํ. ตตฺรายํ อธิปฺปาโย – โส หิ ยํ ตํ ปรโต วุตฺตํ ภควตา – ‘‘อตฺถิ ปุคฺคโล อตฺตหิตาย ปฏิปนฺโน’’ติ สุตฺตํ ¶ อาคตํ, ตํ คเหตฺวา ยสฺมา ปน ภควา สจฺจวาที น วิสํวาทนปุเรกฺขาโร วาจํ ภาสติ, นาปิ อนุสฺสวาทิวเสน ธมฺมํ เทเสติ, สเทวกํ ปน โลกํ สยํ อภิฺา สจฺฉิกตฺวา ปเวเทติ, ตสฺมา โย เตน วุตฺโต ‘‘อตฺถิ ปุคฺคโล อตฺตหิตาย ปฏิปนฺโน’’ติ, โส สจฺจิกฏฺปรมตฺเถเนว อตฺถีติ ลทฺธึ คเหตฺวา ‘‘อามนฺตา’’ติ ปฏิชานาติ.
อถสฺส ตาทิสสฺส เลสวจนสฺส ฉลวาทสฺส โอกาสํ อททมาโน สกวาที โย สจฺจิกฏฺโติอาทิมาห. ตตฺรายํ อธิปฺปาโย – ยฺวายํ ปรโต ‘‘สปฺปจฺจโย อปฺปจฺจโย, สงฺขโต อสงฺขโต, สสฺสโต, อสสฺสโต สนิมิตฺโต อนิมิตฺโต’’ติ เอวํ ปริทีปิโต รูปาทิสตฺตปฺาสวิโธ ธมฺมปฺปเภโท อาคโต; น สมฺมุติสจฺจวเสน, นาปิ อนุสฺสวาทิวเสน คเหตพฺโพ. อตฺตโน ปน ภูตตาย เอว สจฺจิกฏฺโ, อตฺตปจฺจกฺขตาย จ ปรมตฺโถ. ตํ สนฺธายาห – ‘‘โย สจฺจิกฏฺโ ปรมตฺโถ, ตโต โส ปุคฺคโล อุปลพฺภติ สจฺจิกฏฺปรมตฺเถนา’’ติ.
ตโตติ กรณวจนเมตํ, ตสฺมา เตน สจฺจิกฏฺปรมตฺเถน โส ปุคฺคโล อุปลพฺภตีติ อยเมตฺถ อตฺโถ. อิทํ วุตฺตํ โหติ – รุปฺปนาทิเภเทน วา สปฺปจฺจยาทิเภเทน วา อากาเรน โย สจฺจิกฏฺปรมตฺโถ อุปลพฺภติ, กึ เต ปุคฺคโลปิ เตนากาเรน อุปลพฺภตีติ? น เหวํ วตฺตพฺเพติ อวชานนา ปรวาทิสฺส. โส หิ ตถารูปํ ปุคฺคลํ อนิจฺฉนฺโต อวชานาติ. ตตฺรายํ ปทจฺเฉโท – ‘น หิ เอวํ วตฺตพฺเพ’ติ, น หิ เอวนฺติปิ วฏฺฏติ. ทฺวินฺนมฺปิ เอวํ น วตฺตพฺโพติ อตฺโถ.
อาชานาหิ นิคฺคหนฺติ สกวาทิวจนํ. ยสฺมา เต ปุริมาย วตฺตพฺพปฏิฺาย ปจฺฉิมา นวตฺตพฺพปฏิฺา, ปจฺฉิมาย จ ปุริมา น สนฺธิยติ, ตสฺมาปิ นิคฺคหํ ปตฺโต. ตํ นิคฺคหํ โทสํ ¶ อปราธํ สมฺปฏิจฺฉาหีติ อตฺโถ. เอวํ ¶ นิคฺคหํ อาชานาเปตฺวา อิทานิ ตํ ปนาย เจว อนุโลมปฏิโลมโต ปาปนาโรปนานฺจ วเสน ปากฏํ กโรนฺโต หฺจิ ปุคฺคโลติอาทิมาห. ตตฺถ หฺจิ ปุคฺคโล อุปลพฺภตีติ ยทิ ปุคฺคโล อุปลพฺภติ, สเจ ปุคฺคโล อุปลพฺภติ สจฺจิกฏฺปรมตฺเถนาติ อตฺโถ. อยํ ตาว ปรวาทีปกฺขสฺส ปนโต นิคฺคหปาปนาโรปนานํ ลกฺขณภูตา ¶ อนุโลมปนา นาม. เตน วต เรติอาทิ อนุโลมปกฺเข นิคฺคหสฺส ปาปิตตฺตา อนุโลมปาปนา นาม. ตตฺถ เตนาติ การณวจนํ. วตาติ โอกปฺปนวจนํ. เรติ อามนฺตนวจนํ. อิทํ วุตฺตํ โหติ – เตน, เร วตฺตพฺเพ วต, เร หมฺโภ, ภทฺรมุข, เตน การเณน วตฺตพฺโพเยวาติ. ยํ ตตฺถ วเทสีติอาทิ อนุโลมปกฺเข นิคฺคหสฺส อาโรปิตตฺตา อนุโลมโรปนา นาม. ยํ ตสฺส ปริโยสาเน มิจฺฉาติปทํ ตสฺส ปุรโต อิทํ เต’ติ อาหริตพฺพํ. อิทํ เต มิจฺฉาติ อยฺเหตฺถ อตฺโถ. ปรโต จ ปาฬิยํ เอตํ อาคตเมว.
โน เจ ปน วตฺตพฺเพติอาทิ ‘‘น เหวํ วตฺตพฺเพ’’ติ ปฏิกฺขิตฺตปกฺขสฺส ปิตตฺตา ปฏิโลมโต นิคฺคหปาปนาโรปนานํ ลกฺขณภูตา ปฏิโลมปนา นาม. โน จ วต เรติอาทิ ปฏิโลมปกฺเข นิคฺคหสฺส ปาปิตตฺตา ปฏิโลมปาปนา นาม. ปุน ยํ ตตฺถ วเทสีติอาทิ ปฏิโลมปกฺเข นิคฺคหสฺส อาโรปิตตฺตา ปฏิโลมโรปนา นาม. อิธาปิ ปริโยสาเน มิจฺฉาติปทสฺส ปุรโต อิทํ เตติ อาหริตพฺพเมว. ปรโตปิ เอวรูเปสุ าเนสุ เอเสว นโย.
ตตฺรายํ อาทิโต ปฏฺาย สงฺเขปตฺโถ – ยทิ ปุคฺคโล อุปลพฺภติ สจฺจิกฏฺปรมตฺเถน, เตน วต โภ โส อุปลพฺภตีติ วตฺตพฺโพ. ยํ ปน ตตฺถ วเทสิ ‘‘วตฺตพฺโพ โข ปุริมปฺเห ‘สจฺจิกฏฺปรมตฺเถน อุปลพฺภตี’ติ, โน จ วตฺตพฺโพ ทุติยปฺเห ‘ตโต โส ปุคฺคโล อุปลพฺภตี’’’ติ, อิทํ เต มิจฺฉาติ เอวํ ตาว อนุโลมโต ปนาปาปนาโรปนา โหนฺติ. อถ น วตฺตพฺโพ ทุติยปฺเห ‘‘ตโต โส อุปลพฺภตี’’ติ, ปุริมปฺเหปิ น วตฺตพฺโพว. ยํ ปเนตฺถ วเทสิ ‘‘วตฺตพฺโพ โข ปุริมปฺเห ‘สจฺจิกฏฺปรมตฺเถน อุปลพฺภตี’ติ, โน ¶ จ วตฺตพฺโพ ทุติยปฺเห ‘ตโต โส ปุคฺคโล อุปลพฺภตี’’’ติ, อิทํ เต มิจฺฉาติ เอวํ ปฏิโลมโต ปนาปาปนาโรปนา โหนฺติ. เอวเมตํ นิคฺคหสฺส จ อนุโลมปฏิโลมโต จตุนฺนํ ปาปนาโรปนานฺจ วุตฺตตฺตา อุปลพฺภตีติอาทิกํ อนุโลมปฺจกํ นาม. เอตฺถ จ กิฺจาปิ อนุโลมโต ปาปนาโรปนาหิ เอโก, ปฏิโลมโต ปาปนาโรปนาหิ เอโกติ ทฺเว นิคฺคหา กตา. ‘อาชานาหิ ¶ นิคฺคห’นฺติ เอตสฺเสว ปเนตฺถ ¶ ปุคฺคโล อุปลพฺภตีติ ปมํ วาทํ นิสฺสาย ปมสฺส นิคฺคหสฺส ทฺวีหากาเรหิ อาโรปิตตฺตา เอโกวายํ นิคฺคโหติ ปโม นิคฺคโห.
๒. อิทานิ ปจฺจนีกนโย โหติ. ตตฺถ ปุจฺฉา ปรวาทิสฺส. โส หิ ‘‘อตฺถิ ปุคฺคโล อตฺตหิตาย ปฏิปนฺโน’’ติ คหิตตฺตา ‘‘นุปลพฺภตี’’ติ อสมฺปฏิจฺฉนฺโต เอวํ ปุจฺฉติ. สกวาที ยถา รูปาทิธมฺมา อุปลพฺภนฺติ, เอวํ อนุปลพฺภนียโต อามนฺตาติ ปฏิชานาติ. ปุน อิตโร อตฺตนา อธิปฺเปตํ สจฺจิกฏฺํเยว สนฺธาย โย สจฺจิกฏฺโติอาทิมาห. สมฺมุติสจฺจปรมตฺถสจฺจานิ วา เอกโต กตฺวาปิ เอวมาห. สกวาที ‘ปุคฺคโล’ติ อุปาทาปฺตฺติสพฺภาวโตปิ ทฺวินฺนํ สจฺจานํ เอกโต กตฺวา ปุจฺฉิตตฺตาปิ น เหวนฺติ ปฏิกฺขิปติ.
อิทานิ กิฺจาปิ เตน ปมํ ปรมตฺถสจฺจวเสน นุปลพฺภนียตา สมฺปฏิจฺฉิตา, ปจฺฉา สมฺมุติสจฺจวเสน โวมิสฺสกวเสน วา ปฏิกฺขิตฺตา. ปรวาที ปน ‘นุปลพฺภตี’ติ วจนสามฺมตฺตํ ฉลวาทํ นิสฺสาย ยํ ตยา ปมํ ปฏิฺาตํ, ตํ ปจฺฉา ปฏิกฺขิตฺตนฺติ ภณฺฑนสฺส ปฏิภณฺฑนํ วิย อตฺตโน กตสฺส นิคฺคหกมฺมสฺส ปฏิกมฺมํ กโรนฺโต อาชานาหิ ปฏิกมฺมนฺติ อาห. อิทานิ ยถาสฺส อนุโลมปฺจเก สกวาทินา วาทฏฺปนํ กตฺวา อนุโลมปฏิโลมโต ปาปนาโรปนาหิ นิคฺคโห ปากโฏ กโต, เอวํ ปฏิกมฺมํ ปากฏํ กโรนฺโต หฺจิ ปุคฺคโลติอาทิมาห. ตํ เหฏฺา วุตฺตนเยเนว อตฺถโต เวทิตพฺพํ. ยสฺมา ปเนตฺถ ปนา นาม ปรวาทีปกฺขสฺส ปนโต ¶ ‘‘อยํ ตว โทโส’’ติ ทสฺเสตุํ ปนมตฺตเมว โหติ, น นิคฺคหสฺส วา ปฏิกมฺมสฺส วา ปากฏภาวกรณํ, ปาปนาโรปนาหิ ปนสฺส ปากฏกรณํ โหติ. ตสฺมา อิทํ อนุโลมปฏิโลมโต ปาปนาโรปนานํ วเสน จตูหากาเรหิ. ปฏิกมฺมสฺส กตตฺตา ปฏิกมฺมจตุกฺกํ นามาติ เอกํ จตุกฺกํ เวทิตพฺพํ.
๓. เอวํ ปฏิกมฺมํ กตฺวา อิทานิ ยฺวาสฺส อนุโลมปฺจเก สกวาทินา นิคฺคโห กโต, ตสฺส ตเมว ฉลวาทํ นิสฺสาย ทุกฺกฏภาวํ ทสฺเสนฺโต ตฺวฺเจ ปน มฺสีติอาทิมาห. ตตฺถ ตฺวํ เจ ปน มฺสีติ ยทิ ตฺวํ มฺสิ. วตฺตพฺเพ โขติ อิทํ ปจฺจนีเก อามนฺตาติ ปฏิฺํ สนฺธาย วุตฺตํ ¶ . โน จ วตฺตพฺเพติ อิทํ ปน น เหวาติ อวชานนํ สนฺธาย วุตฺตํ. เตน ตว ตตฺถาติ เตน การเณน ตฺวํเยว ตสฺมึ นุปลพฺภตีติ ปกฺเข – ‘‘เหวํ ปฏิชานนฺตนฺติ อามนฺตา’’ติ ¶ เอวํ ปฏิชานนฺโต. เหวํ นิคฺคเหตพฺเพติ ปุน น เหวาติ อวชานนฺโต เอวํ นิคฺคเหตพฺโพ. อถ ตํ นิคฺคณฺหามาติ อเถวํ นิคฺคหารหํ ตํ นิคฺคณฺหาม. สุนิคฺคหิโต จ โหสีติ สเกน มเตน นิคฺคหิตตฺตา สุนิคฺคหิโต จ ภวสิ.
เอวมสฺส นิคฺคเหตพฺพภาวํ ทสฺเสตฺวา อิทานิ ตํ นิคฺคณฺหนฺโต หฺจีติอาทิมาห. ตตฺถ ปนาปาปนาโรปนา เหฏฺา วุตฺตนเยเนว เวทิตพฺพา. ปริโยสาเน ปน อิทํ เต มิจฺฉาติ อิทํ ตว วจนํ มิจฺฉา โหตีติ อตฺโถ. อิทํ ฉลวาเทน จตูหิ อากาเรหิ นิคฺคหสฺส กตตฺตา นิคฺคหจตุกฺกํ นาม.
๔. เอวํ นิคฺคหํ กตฺวาปิ อิทานิ ‘‘ยทิ อยํ มยา ตว มเตน กโต ¶ นิคฺคโห ทุนฺนิคฺคโห, โย มม ตยา เหฏฺา อนุโลมปฺจเก กโต นิคฺคโห, โสปิ ทุนฺนิคฺคโห’’ติ ทสฺเสนฺโต เอเส เจ ทุนฺนิคฺคหิเตติอาทิมาห. ตตฺถ เอเส เจ ทุนฺนิคฺคหิเตติ เอโส เจ ตว วาโท มยา ทุนฺนิคฺคหิโต. อถ วา เอโส เจ ตว มยา กโต นิคฺคโห ทุนฺนิคฺคโห. เหวเมวํ ตตฺถ ทกฺขาติ ตตฺถาปิ ตยา มม เหฏฺา กเต นิคฺคเห เอวเมวํ ปสฺส. อิทานิ ยฺวาสฺส เหฏฺา สกวาทินา นิคฺคโห กโต, ตํ ‘‘วตฺตพฺเพ โข’’ติอาทิวจเนน ทสฺเสตฺวา ปุน ตํ นิคฺคหํ อนิคฺคหภาวํ อุปเนนฺโต โน จ มยํ ตยาติอาทิมาห. ตตฺถ โน จ มยํ ตยา ตตฺถ เหตาย ปฏิฺายาติอาทีสุ อยมตฺโถ – ยสฺมา โส ตยา มม กโต นิคฺคโห ทุนฺนิคฺคโห, ตสฺมา มยํ ตยา ตตฺถ อนุโลมปฺจเก อามนฺตาติ เอตาย ปฏิฺาย เอวํ ปฏิชานนฺตา ปุน น เหวาติ ปฏิกฺเขเป กเตปิ ‘‘อาชานาหิ นิคฺคห’’นฺติ เอวํ น นิคฺคเหตพฺโพเยว. เอวํ อนิคฺคเหตพฺพมฺปิ มํ นิคฺคณฺหาสิ, อีทิเสน ปน นิคฺคเหน ทุนฺนิคฺคหิตา มยํ โหม.
อิทานิ ยํ นิคฺคหํ สนฺธาย ‘‘ทุนฺนิคฺคหิตา จ โหมา’’ติ อโวจ, ตํ ทสฺเสตุํ หฺจิ ปุคฺคโล…เป… อิทํ เต มิจฺฉาติอาห. เอวมิทํ อนุโลมปฏิโลมโต ¶ จตูหิ ปาปนาโรปนาหิ นิคฺคหสฺส อุปนีตตฺตา อุปนยนจตุกฺกํ นาม โหติ.
๕. อิทานิ ‘‘น เหวํ นิคฺคเหตพฺเพ’’ติอาทิกํ นิคฺคมนจตุกฺกํ นาม โหติ. ตตฺถ น เหวํ นิคฺคเหตพฺเพติ ยถาหํ ตยา นิคฺคหิโต, น หิ เอวํ นิคฺคเหตพฺโพ. เอตสฺส หิ นิคฺคหสฺส ทุนฺนิคฺคหภาโว มยา สาธิโต. เตน หีติ เตน การเณน, ยสฺมา เอส นิคฺคโห ทุนฺนิคฺคโห, ตสฺมา ¶ ยํ มํ นิคฺคณฺหาสิ หฺจิ ปุคฺคโล…เป… อิทํ เต มิจฺฉาติ, อิทํ นิคฺคณฺหนํ ตว มิจฺฉาติ อตฺโถ. เตน หิ เย กเต นิคฺคเหติ เยน การเณน อิทํ มิจฺฉา, เตน การเณน โย ตยา นิคฺคโห กโต, โส ทุกฺกโฏ. ยํ มยา ปฏิกมฺมํ กตํ, ตเทว สุกตํ. ยาปิ ¶ เจสา ปฏิกมฺมจตุกฺกาทิวเสน กถามคฺคสมฺปฏิปาทนา กตา, สาปิ สุกตา. เอวเมตํ ปุคฺคโล อุปลพฺภตีติอาทิกสฺส อนุโลมปฺจกสฺส นุปลพฺภตีติอาทิกานํ ปฏิกมฺมนิคฺคโหปนยนนิคฺคมนจตุกฺกานํ วเสน อนุโลมปจฺจนีกปฺจกํ นาม นิทฺทิฏฺนฺติ เวทิตพฺพํ. เอตฺตาวตา สกวาทิโน ปุพฺพปกฺเข สติ ปรวาทิโน วจนสามฺมตฺเตน ฉลวาเทน ชโย โหติ.
๒. ปจฺจนีกานุโลมวณฺณนา
๖. อิทานิ ยถา ปรวาทิโน ปุพฺพปกฺเข สติ สกวาทิโน ธมฺเมเนว ตเถน สุชโย โหติ, ตถา วาทุปฺปตฺตึ ทสฺเสตุํ ปุคฺคโล นุปลพฺภตีติ ปจฺจนีกานุโลมปฺจกํ อารทฺธํ. ตตฺถ ปจฺจนีเก ปุจฺฉา ปรวาทิสฺส, รูปาทิเภทํ สจฺจิกฏฺปรมตฺถํ สนฺธาย ปฏิฺา สกวาทิสฺส. สุทฺธสมฺมุติสจฺจํ วา ปรมตฺถมิสฺสกํ วา สมฺมุติสจฺจํ สนฺธาย โย สจฺจิกฏฺโติ ปุน อนุโยโค ปรวาทิสฺส, สมฺมุติวเสน นุปลพฺภตีติ นวตฺตพฺพตฺตา มิสฺสกวเสน วา อนุโยคสฺส สํกิณฺณตฺตา น เหวนฺติ ปฏิกฺเขโป สกวาทิสฺส. ปฏิฺาตํ ปฏิกฺขิปตีติ วจนสามฺมตฺเตน อาชานาหิ นิคฺคหนฺติอาทิวจนํ ปรวาทิสฺส. เอวมยํ ปุคฺคโล นุปลพฺภตีติ ทุติยวาทํ นิสฺสาย ทุติโย นิคฺคโห โหตีติ เวทิตพฺโพ. เอวํ เตน ฉเลน นิคฺคโห อาโรปิโต.
๗-๑๐. อิทานิ ¶ ธมฺเมน สเมน อตฺตโน วาเท ชยํ ¶ ทสฺเสตุํ อนุโลมนเย ปุจฺฉา สกวาทิสฺส, อตฺตโน ลทฺธึ นิสฺสาย ปฏิฺา ปรวาทิสฺส. ลทฺธิยา โอกาสํ อทตฺวา ปรมตฺถวเสน ปุน อนุโยโค สกวาทิสฺส, ปรมตฺถวเสน ปุคฺคลสฺส อภาวโต ปฏิกฺเขโป ปรวาทิสฺส. ตโต ปรํ ธมฺเมน สเมน อตฺตโน ชยทสฺสนตฺถํ อาชานาหิ ปฏิกมฺมนฺติอาทิ สพฺพํ สกวาทีวจนเมว โหติ. ตตฺถ สพฺเพสํ ปฏิกมฺมนิคฺคโหปนยนนิคฺคมนจตุกฺกานํ เหฏฺา วุตฺตนเยเนว อตฺโถ เวทิตพฺโพ. เอวมิทํ ปุคฺคโล นุปลพฺภตีติอาทิกสฺส ปจฺจนีกปฺจกสฺส อุปลพฺภตีติอาทีนํ ปฏิกมฺมนิคฺคโหปนยนนิคฺคมนจตุกฺกานฺจ วเสน ปจฺจนีกานุโลมปฺจกํ นาม นิทฺทิฏฺํ โหติ. เอวเมตานิ ปมสจฺจิกฏฺเ ทฺเว ปฺจกานิ นิทฺทิฏฺานิ. ตตฺถ ปุริมปฺจเก ¶ ปรวาทิสฺส สกวาทินา กโต นิคฺคโห สุนิคฺคโห. สกวาทิสฺส ปน ปรวาทินา ฉลวาทํ นิสฺสาย ปฏิกมฺมํ กตฺวา อตฺตนา สาธิโต ชโย ทุชฺชโย. ทุติยปฺจเก สกวาทิสฺส ปรวาทินา กโต นิคฺคโห ทุนฺนิคฺคโห. ปรวาทิสฺส ปน สกวาทินา ธมฺมวาทํ นิสฺสาย ปฏิกมฺมํ กตฺวา อตฺตนา สาธิโต ชโย สุชโยติ ปมสจฺจิกฏฺโ. ตตฺเถตํ วุจฺจติ –
‘‘นิคฺคโห ปรวาทิสฺส, สุทฺโธ ปมปฺจเก;
อสุทฺโธ ปน ตสฺเสว, ปฏิกมฺมชโย ตหึ.
‘‘นิคฺคโห สกวาทิสฺส, อสุทฺโธ ทุติยปฺจเก;
วิสุทฺโธ ปน ตสฺเสว, ปฏิกมฺมชโย ตหึ.
‘‘ตสฺมา ทฺวีสุปิ าเนสุ, ชโยว สกวาทิโน;
ธมฺเมน หิ ชโย นาม, อธมฺเมน กุโต ชโย.
‘‘สจฺจิกฏฺเ ยถา เจตฺถ, ปฺจกทฺวยมณฺฑิเต;
ธมฺมาธมฺมวเสเนว, วุตฺโต ชยปราชโย.
‘‘อิโต ปเรสุ สพฺเพสุ, สจฺจิกฏฺเสุ ปณฺฑิโต;
เอวเมว วิภาเวยฺย, อุโภ ชยปราชเย’’ติ.
๒. โอกาสสจฺจิกฏฺโ
๑. อนุโลมปจฺจนีกวณฺณนา
๑๑. เอวํ ¶ ¶ สุทฺธิกสจฺจิกฏฺํ วิตฺถาเรตฺวา อิทานิ ตเมว อปเรหิ โอกาสาทีหิ นเยหิ วิตฺถาเรตุํ ปุน ปุคฺคโล อุปลพฺภตีติอาทิ อารทฺธํ. ตตฺถ ปุจฺฉา สกวาทิสฺส, ปฏิฺา ปรวาทิสฺส. ปุน สพฺพตฺถาติ สรีรํ สนฺธาย อนุโยโค สกวาทิสฺส, รูปสฺมึ อตฺตานํ สมนุปสฺสนาโทสฺจ ‘อฺํ ชีวํ อฺํ สรีร’นฺติ อาปชฺชนโทสฺจ ทิสฺวา ปฏิกฺเขโป ปรวาทิสฺส. เสสเมตฺถ อนุโลมปจฺจนีกปฺจเก เหฏฺา วุตฺตนเยเนว เวทิตพฺพํ. ปาโ ปน สงฺขิตฺโต ¶ . ตตฺถ ยสฺมา สรีรํ สนฺธาย ‘‘สพฺพตฺถ น อุปลพฺภตี’’ติ วุตฺเต สรีรโต พหิ อุปลพฺภตีติ อาปชฺชติ. ตสฺมา ปจฺจนีเก ปฏิกฺเขโป สกวาทิสฺส, ปมํ อนุชานิตฺวา ปจฺฉา อวชานาตีติ ฉลวาทสฺส วเสน ปฏิกมฺมํ ปรวาทิสฺส. เสสํ ปากฏเมว.
๓. กาลสจฺจิกฏฺโ
๑. อนุโลมปจฺจนีกวณฺณนา
๑๒. ทุติยนเย สพฺพทาติ ปุริมปจฺฉิมชาติกาลฺจ ธรมานปรินิพฺพุตกาลฺจ สนฺธาย อนุโยโค สกวาทิสฺส, สฺเวว ขตฺติโย โส พฺราหฺมโณติอาทีนํ อาปตฺติโทสฺจ ธรมานปรินิพฺพุตานํ วิเสสาภาวโทสฺจ ทิสฺวา ปฏิกฺเขโป ปรวาทิสฺส. เสสํ ปมนเย วุตฺตสทิสเมว.
๔. อวยวสจฺจิกฏฺโ
๑. อนุโลมปจฺจนีกวณฺณนา
๑๓. ตติยนเย สพฺเพสูติ ขนฺธายตนาทีนิ สนฺธาย อนุโยโค สกวาทิสฺส, รูปสฺมึ อตฺตา, จกฺขุสฺมึ อตฺตาติอาทิโทสภเยน ปฏิกฺเขโป ปรวาทิสฺส. เสสํ ตาทิสเมวาติ.
โอกาสทิสจฺจิกฏฺาทิ
๒. ปจฺจนีกานุโลมวณฺณนา
๑๔. เอวเมตานิ ¶ ¶ ตีณิ อนุโลมปจฺจนีกปฺจเก อนุโลมมตฺตวเสเนว ตาว ปฏิปาฏิยา ภาเชตฺวา ปุน ปจฺจนีกานุโลมปฺจเก ปจฺจนีกมตฺตวเสเนว ภาเชตุํ ปุคฺคโล นุปลพฺภตีติอาทิ อารทฺธํ. ตตฺถ อนุโลมปฺจกสฺส ปาฬิยํ สงฺขิปิตฺวา อาคเต ปจฺจนีเก วุตฺตนเยเนว ปจฺจนีกสฺส จ ปาฬิยํ สงฺขิปิตฺวา อาคเต อนุโลเม วุตฺตนเยเนว อตฺโถ เวทิตพฺโพ. เอตฺตาวตา สุทฺธิกสฺส เจว อิเมสฺจ ติณฺณนฺติ จตุนฺนํ สจฺจิกฏฺานํ เอเกกสฺมึ สจฺจิกฏฺเ ¶ อนุโลมปจฺจนีกสฺส ปจฺจนีกานุโลมสฺส จาติ ทฺวินฺนํ ทฺวินฺนํ ปจฺจนีกานํ วเสน อยํ อฏฺมุขา นาม วาทยุตฺติ นิทฺทิฏฺา โหตีติ เวทิตพฺพา. ยา เอเกกสฺมึ มุเข เอเกกสฺส นิคฺคหสฺส วเสน อฏฺกนิคฺคโหติ ปาฬิยํ ลิขิยติ. ตตฺเถตํ วุจฺจติ –
‘‘เอวํ จตุพฺพิเธ ปฺเห, ปฺจกทฺวยเภทโต;
เอสา อฏฺมุขา นาม, วาทยุตฺติ ปกาสิตา.
‘‘อฏฺเว นิคฺคหา ตตฺถ, จตฺตาโร เตสุ ธมฺมิกา;
อธมฺมิกา จ จตฺตาโร, สพฺพตฺถ สกวาทิโน;
ชโย ปราชโย เจว, สพฺพตฺถ ปรวาทิโน’’ติ.
สจฺจิกฏฺวณฺณนา นิฏฺิตา.
๕. สุทฺธิกสํสนฺทนวณฺณนา
๑๗-๒๗. อิทานิ รูปาทีหิ สทฺธึ สจฺจิกฏฺสํสนฺทนํ โหติ. ตตฺถ รูปฺจาติ ยถา รูปํ ปรมตฺถโต อุปลพฺภติ, กึ เต ปุคฺคโลปิ ตเถว อุปลพฺภตีติ สนฺธาย ปุจฺฉา สกวาทิสฺส, อตฺถิ ปุคฺคโลติ วจนมตฺตํ คเหตฺวา ปฏิฺา ปรวาทิสฺส. ยทิ เต รูปํ วิย ปรมตฺถโต ปุคฺคโล อตฺถิ, รูปโต เวทนาทีนํ วิย ¶ ปุคฺคลสฺสาปิ อฺตฺตํ อาปชฺชตีติ อนุโยโค สกวาทิสฺส, สมยสุตฺตวิโรธํ ทิสฺวา ปฏิกฺเขโป ปรวาทิสฺส. เสสํ อตฺถโต ¶ ปากฏเมว. ธมฺมโต ปเนตฺถ สตฺตปฺาสเภทสฺส สจฺจิกฏฺปรมตฺถสฺส วเสน สกวาทีปกฺขมูลเก อนุโลมปจฺจนีเก สตฺตปฺาส อนุโลมปฺจกานิ ทสฺสิตานิ. ปฏิกมฺมจตุกฺกาทีนิ สงฺขิตฺตานิ. ปรวาทีปกฺขมูลเกปิ ปจฺจนีกานุโลเม สตฺตปฺาส ปฏิโลมปฺจกานิ ทสฺสิตานิ. ปฏิกมฺมจตุกฺกาทีนิ สงฺขิตฺตานิ. ตตฺถ ‘‘วุตฺตํ ภควตา’’ติ วจนมตฺเตน ปุคฺคลสฺส อตฺถิตํ รูปสฺส จ สจฺจิกฏฺปรมตฺถวเสน อุปลพฺภนียตํ ทสฺเสตฺวา อุภินฺนํ อฺตฺตํ ปฏิชานาปนตฺถํ ¶ วุตฺตํ ภควตาติ อนุโยโค ปรวาทิสฺส, สมฺมุติปรมตฺถานํ เอกตฺตนานตฺตปฺหสฺส ปนียตฺตา ปฏิกฺเขโป สกวาทิสฺส. เสสมิธาปิ อตฺถโต ปากฏเมวาติ.
สุทฺธิกสํสนฺทนวณฺณนา.
๖. โอปมฺมสํสนฺทนวณฺณนา
๒๘-๓๖. อิทานิ รูปาทีเหว สทฺธึ โอปมฺมวเสน สจฺจิกฏฺสํสนฺทนํ โหติ. ตตฺถ รูปเวทนานํ อุปลทฺธิสามฺเน อฺตฺตปุจฺฉา จ ปุคฺคลรูปานํ อุปลทฺธิสามฺปุจฺฉา จาติ ปุจฺฉาทฺวยมฺปิ สกวาทิสฺส, อุโภปิ ปฏิฺา ปรวาทิสฺส. ปรวาทินา อนฺุาเตน อุปลทฺธิสามฺเน รูปเวทนานํ วิย รูปปุคฺคลานํ อฺตฺตานุโยโค สกวาทิสฺส, ปฏิกฺเขโป อิตรสฺส. เสสมิธาปิ อตฺถโต ปากฏเมว. ธมฺมโต ปเนตฺถ รูปมูลกาทีนํ จกฺกานฺจ วเสน สกวาทีปกฺเข วีสาธิกานิ นว นิคฺคหปฺจกสตานิ ทสฺสิตานิ. กถํ? ขนฺเธสุ ตาว รูปมูลเก จกฺเก จตฺตาริ, ตถา เวทนาทิมูลเกสูติ วีสติ. อายตเนสุ จกฺขายตนมูลเก จกฺเก เอกาทส, ตถา เสเสสูติ ทฺวตฺตึสสตํ. ธาตูสุ จกฺขุธาตุมูลเก จกฺเก สตฺตรส, ตถา เสเสสูติ ฉาธิกานิ ตีณิ สตานิ. อินฺทฺริเยสุ จกฺขุนฺทฺริยมูลเก ¶ จกฺเก เอกวีสติ, ตถา เสเสสูติ ทฺวาสฏฺาธิกานิ จตฺตาริ สตานิ. เอวํ สพฺพานิปิ วีสาธิกานิ นว นิคฺคหปฺจกสตานิ โหนฺติ.
๓๗-๔๕. ปรวาทีปกฺเขปิ รูปํ อุปลพฺภตีติ อนุโลมวเสเนว รูปเวทนาทีนํ อฺตฺตปฏิฺํ กาเรตฺวา ปุน อตฺถิ ปุคฺคโลติ สุตฺตํ นิสฺสาย ฉลวเสน ¶ ปุคฺคลสฺส รูปาทีหิ อุปลทฺธิสามฺํ อาโรเปตฺวา อฺตฺตานุโยโค กโต. เสสมิธาปิ อตฺถโต อุตฺตานเมว. ธมฺมโตปิ สกวาทีปกฺเข วุตฺตนเยน วีสาธิกานิ นว ปฏิกมฺมปฺจกสตานิ ทสฺสิตานิ.
รูปาทีหิ สทฺธึ โอปมฺมวเสน สจฺจิกฏฺสํสนฺทนํ.
๗. จตุกฺกนยสํสนฺทนวณฺณนา
๔๖-๕๒. อิทานิ ¶ ยํ สจฺจิกฏฺปรมตฺเถน อุปลพฺภติ, เตน ยสฺมา รูปาทีสุ สตฺตปฺาสาย สจฺจิกฏฺปรมตฺเถสุ อฺตเรน ภวิตพฺพํ; รูปาทินิสฺสิเตน วา, อฺตฺร วา รูปาทีหิ, รูปาทีนํ วา นิสฺสเยน, ตสฺมา อิมินา จตุกฺกนเยน สจฺจิกฏฺสํสนฺทนํ อารทฺธํ. ตตฺถ รูปํ ปุคฺคโลติ อนุโยโค สกวาทิสฺส, อุจฺเฉททิฏฺิภเยน น เหวาติ ปฏิกฺเขโป ปรวาทิสฺส, นิคฺคหาโรปนํ สกวาทิสฺส. กึ ปเนตํ ยุตฺตํ, นนุ รูปํ เวทนาติ วุตฺตมฺปิ ปฏิกฺขิปิตพฺพเมวาติ? อาม ปฏิกฺขิปิตพฺพํ. ตํ ปน รูปโต เวทนาย อฺสภาวสพฺภาวโต, น อฺตฺตาภาวโต. อยฺจ รูปาทีสุ เอกธมฺมโตปิ ปุคฺคลสฺส อฺตฺตํ น อิจฺฉติ, ตสฺมา ยุตฺตํ. อยฺจ อนุโยโค รูปํ ปุคฺคโล…เป… อฺาตาวินฺทฺริยํ ปุคฺคโลติ สกลํ ปรมตฺถสจฺจํ สนฺธาย อารทฺโธ. สกลํ ปน ปจฺจตฺตลกฺขณวเสน เอกโต วตฺตุํ น สกฺกาติ ตนฺติวเสน อนุโยคลกฺขณมตฺตเมตํ ปิตํ. เตน วิฺู อตฺถํ วิภาเวนฺติ. วาทกาเมน ปน อิมํ ลกฺขณํ คเหตฺวา ยถา ยถา ปรวาทิสฺส โอกาโส น โหติ, ตถา ตถา ¶ วตฺตพฺพํ. อิติ ตนฺติวเสน อนุโยคลกฺขณสฺส ปิตตฺตาปิ ยุตฺตเมว. อิมินา นเยน สพฺพานุโยเคสุ อตฺโถ เวทิตพฺโพ.
อยํ ปน วิเสโส – รูปสฺมึ ปุคฺคโลติอาทีสุ ยถา เอกํ มหาภูตํ นิสฺสาย ตโย มหาภูตา, วตฺถุรูปํ นิสฺสาย วิฺาณํ รูปสฺมินฺติ วตฺตุํ วฏฺฏติ, กึ เต เอวํ รูปสฺมึ ปุคฺคโล? ยถา จ สภาควินิพฺโภคโต เวทนาทโย สพฺพธมฺมา, อรูปา วา ปน จตฺตาโร ขนฺธา, นิพฺพานเมว วา ‘‘อฺตฺร รูปา’’ติ วตฺตุํ วฏฺฏติ, กึ เต เอวํ ปุคฺคโล? ยถา ¶ จ จิตฺตสมุฏฺานานํ รูปานํ นิสฺสยวเสน ‘‘เวทนาย รูปํ…เป… วิฺาณสฺมึ รูป’’นฺติ วตฺตุํ วฏฺฏติ, กึ เต เอวํ ปุคฺคโลติ? สพฺพานุโยเคสุ ปน อุจฺเฉททิฏฺิภเยน เจว สมยวิโรเธน จ ปฏิกฺเขโป ปรวาทิสฺส. เสสเมตฺถ อตฺถโต ปากฏเมว. ธมฺมโต ปเนตฺถ สตฺตปฺาสาย สจฺจิกฏฺเสุ เอเกกสฺมึ จตฺตาริ จตฺตาริ กตฺวา นิคฺคหวเสน อฏฺวีสาธิกานิ ทฺเว ปฺจกสตานิ ทสฺสิตานิ. ปรวาทีปกฺเขปิ ปฏิกมฺมวเสน ตตฺตกาเนว. ยา ปเนตฺถ อตฺถิ ปุคฺคโลติ วุตฺเต สกวาทิสฺส ปฏิฺา, สา สุตฺเต อาคเตน สมฺมุติวเสน. โย รูปํ ปุคฺคโลติอาทีสุ ปฏิกฺเขโป, โส สกฺกายทิฏฺิปฺหสฺส ปนียตฺตา. ปรวาทิสฺส ปฏิกมฺมํ ฉลวเสเนวาติ.
จตุกฺกนยสํสนฺทนํ.
นิฏฺิตา จ สํสนฺทนกถา.
๘. ลกฺขณยุตฺติวณฺณนา
๕๓. อิทานิ ¶ ลกฺขณยุตฺติ นาม โหติ. ตตฺถ ยสฺมา เปตฺวา นิพฺพานํ เสโส สจฺจิกฏฺปรมตฺโถ ปจฺจยปฏิพทฺธตาย สปฺปจฺจโย, ปจฺจเยหิ สมาคมฺม กตตฺตา สงฺขโต, อุปฺปชฺชิตฺวา นิรุชฺฌนโต สทา อภาวโต อสสฺสโต, อุปฺปตฺติการณสงฺขาตสฺส นิมิตฺตสฺส อตฺถิตาย สนิมิตฺโต, นิพฺพานํ วุตฺตปฺปการาภาวโต อปฺปจฺจยํ อสงฺขตํ สสฺสตํ อนิมิตฺตนฺติ อิทํ สจฺจิกฏฺสฺส ลกฺขณํ. ตสฺมา ยทิ ปุคฺคโลปิ สจฺจิกฏฺปรมตฺโถว ตสฺสาปิ อิมินา ลกฺขเณน ภวิตพฺพนฺติ สนฺธาย ปุคฺคโล สปฺปจฺจโยติอาทโย อฏฺปิ อนุโยคา สกวาทิสฺส ¶ , ปฏิกฺเขโป ปรวาทิสฺส. อาชานาหิ นิคฺคหนฺติอาทิ ปเนตฺถ สงฺขิตฺตํ. เอวเมตานิ สกวาทีปกฺเข อนุโลมปจฺจนีเก อนุโลมมตฺตวเสน อฏฺ ปฺจกานิ เวทิตพฺพานิ.
๕๔. ปรวาทีปกฺเขปิ ปจฺจนีกานุโลเม ปจฺจนีกมตฺตวเสน อฏฺเว. ตตฺถ ยสฺมา ปรวาทินา สุตฺตวเสน สมฺมุติสจฺจํ สาธิตํ, สมฺมุติยา จ สปฺปจฺจยาทิภาโว ¶ นตฺถิ, ตสฺมา ยาถาวโต จ ปฏิกฺเขโป สกวาทิสฺส. ฉลวเสน ปน วตฺตพฺพํ ‘‘อาชานาหิ ปฏิกมฺม’’นฺติอาทิ สพฺพํ อิธาปิ สงฺขิตฺตเมว.
ลกฺขณยุตฺติกถาวณฺณนา นิฏฺิตา.
๙. วจนโสธนวณฺณนา
๕๕-๕๙. อิทานิ วจนโสธนํ โหติ. ตตฺถ ยเทตํ ปุคฺคโล อุปลพฺภตีติ วจนํ, ตํ โสเธตุํ ปุคฺคโล อุปลพฺภติ, อุปลพฺภติ ปุคฺคโลติ. ปุจฺฉา สกวาทิสฺส. ตสฺสตฺโถ – ยเทตํ ปุคฺคโล อุปลพฺภตีติ ปททฺวยํ, ตํ เอกตฺถํ วา ภเวยฺย นานตฺถํ วา. ยทิ ตาว นานตฺถํ, ยถา อฺํ รูปํ, อฺา เวทนา, เอวํ อฺโ ปุคฺคโล, อฺโ อุปลพฺภตีติ อาปชฺชติ. อเถกตฺถํ, ยถา ยํ จิตฺตํ ตํ มโน, เอวํ สฺเวว ปุคฺคโล, โส อุปลพฺภตีติ อาปชฺชติ. เตน ตํ วทามิ ‘‘ยทิ เต โย ปุคฺคโล, โส อุปลพฺภติ, เอวํ สนฺเต โย โย อุปลพฺภติ, โส โส ปุคฺคโลติ อาปชฺชติ, กึ สมฺปฏิจฺฉสิ เอต’’นฺติ? ตโต ปุคฺคลวาที ยสฺมา ปุคฺคลสฺส อุปลพฺภตํ ¶ อิจฺฉติ, น อุปลพฺภมานานมฺปิ รูปาทีนํ ปุคฺคลภาวํ, ตสฺมา ปุคฺคโล อุปลพฺภติ, อุปลพฺภติ เก หิ จิ ปุคฺคโล เก หิ จิ น ปุคฺคโลติอาทิมาห. ตสฺสตฺโถ – มม ปุคฺคโล อตฺถิ ปุคฺคโลติ สตฺถุ วจนโต อุปลพฺภติ. โย ปน อุปลพฺภติ, น โส สพฺโพ ปุคฺคโล, อถ โข เก หิ จิ ปุคฺคโล เก หิ จิ น ปุคฺคโลติ. ตตฺถ โก-การตฺเถ เก-กาโร, หิ-กาโร จ นิปาตมตฺโต. โกจิ ปุคฺคโล, โกจิ น ปุคฺคโลติ อยํ ปเนตฺถ อตฺโถ. อิทํ วุตฺตํ โหติ – ปุคฺคโลปิ หิ รูปาทีสุปิ โย โกจิ ธมฺโม อุปลพฺภติเยว, ตตฺถ ปุคฺคโลว ปุคฺคโล. รูปาทีสุ ¶ ปน โกจิปิ น ปุคฺคโลติ. ตโต ตํ สกวาที อาห – ปุคฺคโล เก หิ จิ อุปลพฺภติ เก หิ จิ น อุปลพฺภตีติ. ตสฺสตฺโถ – ปุคฺคโล อุปลพฺภตีติ ปททฺวยสฺส อตฺถโต เอกตฺเต ยทิ อุปลพฺภตีติ อนฺุาโต ธมฺโม ปุคฺคลโต อนฺโปิ โกจิ ปุคฺคโล โกจิ น ปุคฺคโล, ปุคฺคโลปิ ¶ เต โกจิ อุปลพฺภติ, โกจิ น อุปลพฺภตีติ อาปชฺชติ, กึ สมฺปฏิจฺฉสิ เอตนฺติ? โส ปุคฺคลสฺส อนุปลทฺธึ อนิจฺฉนฺโต น เหวนฺติ ปฏิกฺขิปติ. อิโต ปรํ ‘‘อาชานาหิ นิคฺคห’’นฺติอาทิ สพฺพํ สงฺขิตฺตํ. วิตฺถารโต ปน เวทิตพฺพํ. ปุคฺคโล สจฺจิกฏฺโติอาทีสุปิ เอเสว นโย. สพฺพานิ เหตานิ อุปลพฺภติเววจนาเนว, อปิจ ยสฺมา ‘‘ปุคฺคโล อุปลพฺภติสจฺจิกฏฺปรมตฺเถนา’’ติ อยํ ปุคฺคลวาทิโน ปฏิฺา, ตสฺมาสฺส ยเถว ปุคฺคโล อุปลพฺภตีติ ลทฺธิ, เอวเมวํ ปุคฺคโล สจฺจิกฏฺโติปิ อาปชฺชติ. ยา ปนสฺส ปุคฺคโล อตฺถีติ ลทฺธิ, ตสฺสา วิชฺชมาโนติเววจนเมว, ตสฺมา สพฺพานิเปตานิ วจนานิ โสธิตานิ.
๖๐. ตตฺถ ยํ อวสาเน ‘‘ปุคฺคโล อตฺถิ, อตฺถิ น สพฺโพ ปุคฺคโล’’ติอาทิ วุตฺตํ, ตตฺรายมธิปฺปาโย – ยฺเหตํ ปรวาทินา ‘‘ปุคฺคโล อตฺถิ, อตฺถิ เกหิจิ ปุคฺคโล, เกหิจิ น ปุคฺคโล’’ติ วุตฺตํ, ตํ ยสฺมา อตฺถโต ปุคฺคโล อตฺถิ, อตฺถิ น สพฺโพ ปุคฺคโลติ เอตฺตกํ โหติ, ตสฺมา นํ สกวาที สมฺปฏิจฺฉาเปตฺวา อิทานิ นํ เอวํ อนุยฺุชติ. ตยา หิ ‘‘อตฺถิ ปุคฺคโล อตฺตหิตาย ปฏิปนฺโน’’ติ วจนมตฺตํ นิสฺสาย ‘‘ปุคฺคโล อตฺถี’’ติ ลทฺธิ คหิตา, ยถา จ ภควตา เอตํ วุตฺตํ, ตถา ‘‘สฺุโต โลกํ อเวกฺขสฺสุ, โมฆราชา, สทา สโต’’ติอาทินา (สุ. นิ. ๑๑๒๕) นเยน ‘‘นตฺถี’’ติปิ วุตฺตํ, ตสฺมา ยเถว เต ‘‘ปุคฺคโล อตฺถิ, อตฺถิ น สพฺโพ ปุคฺคโล’’ติ ลทฺธิ, ตถา ปุคฺคโล นตฺถิ, นตฺถิ น สพฺโพ ปุคฺคโลติปิ อาปชฺชติ, กึ เอตํ สมฺปฏิจฺฉสีติ? อถ นํ อสมฺปฏิจฺฉนฺโต น เหวาติ ปฏิกฺขิปติ. เสสเมตฺถ นิคฺคหาทิวิธานํ วุตฺตนเยเนว เวทิตพฺพนฺติ.
วจนโสธนวณฺณนา นิฏฺิตา.
๑๐. ปฺตฺตานุโยควณฺณนา
๖๑-๖๖. อิทานิ ¶ ปฺตฺตานุโยโค นาม โหติ. รูปธาตุยา หิ ปุคฺคลวาที ¶ รูปึ ปุคฺคลํ ปฺเปติ, ตถา อรูปธาตุยา อรูปึ. ตสฺส ตํ ลทฺธึ ภินฺทิตุํ สพฺพาปิ ปุจฺฉา สกวาทิสฺส, ปฏิฺา จ ปฏิกฺเขโป จ อิตรสฺส ¶ . โส หิ รูปีติ วุตฺเต รูปกายสพฺภาวโต เจว ตถารูปาย จ ปฺตฺติยา อตฺถิตาย ปฏิชานาติ. กามีติ วุตฺเต วีตราคสพฺภาวโต เจว ตถารูปาย จ ปฺตฺติยา นตฺถิตาย ปฏิกฺขิปติ. อรูปีติ วุตฺเตปิ อรูปกฺขนฺธสพฺภาวโต เจว ตถารูปาย จ ปฺตฺติยา อตฺถิตาย ปฏิชานาติ. ทฺวีสุปิ นเยสุ สตฺโตติ ปุคฺคลสฺส เววจนวเสน วุตฺตํ.
๖๗. อิทานิ ยสฺมา โส ‘‘กาเย กายานุปสฺสี’’ติ อาคตฏฺาเน อฺโ กาโย อฺโ ปุคฺคโลติ อิจฺฉติ, ตสฺมา ตํ ลทฺธึ ภินฺทิตุํ กาโยติ วา สรีรนฺติ วาติอาทิ สกวาทีปุจฺฉา โหติ. ตตฺถ กายํ อปฺปิยํ กริตฺวาติ กายํ อปฺเปตพฺพํ อลฺลียาเปตพฺพํ เอกีภาวํ อุปเนตพฺพํ อวิภชิตพฺพํ กตฺวา ปุจฺฉามีติ อตฺโถ. เอเสเสติ เอโส โสเยว. เอเส เอเสติปิ ปาโ. เอโส เอโสเยวาติ อตฺโถ. เอกฏฺเติ เอกฏฺโ. สเม สมภาเค ตชฺชาเตติ สโม สมภาโค ตชฺชาติโก. วจนมตฺเตเยเวตฺถ เภโท. อตฺถโต ปน กาโยว เอโสติ ปุจฺฉติ. ปรวาที นานตฺตํ อปสฺสนฺโต อามนฺตาติ ปฏิชานาติ. ปุคฺคโลติ วา ชีโวติ วาติ ปุจฺฉายปิ เอเสว นโย. อฺโ กาโยติ ปุฏฺโ ปน กายานุปสฺสนาย เอวํลทฺธิกตฺตา ปฏิชานาติ. อฺํ ชีวนฺติ ปุฏฺโ ปน อาหจฺจ ภาสิตํ สุตฺตํ ปฏิกฺขิปิตุํ อสกฺโกนฺโต อวชานาติ. ตโต ปรํ ‘‘อาชานาหิ นิคฺคห’’นฺติอาทิ อุตฺตานตฺถเมว.
๖๘. ปรวาทีปกฺเข ปน อฺโ กาโย อฺโ ปุคฺคโลติ ปุฏฺโ สกวาที ปนียปฺหตฺตา ปฏิกฺขิปติ, ปรวาที ฉลวเสน ปฏิกมฺมํ กโรติ. ตมฺปิ อุตฺตานตฺถเมวาติ.
ปฺตฺตานุโยควณฺณนา นิฏฺิตา.
๑๑. คติอนุโยควณฺณนา
๖๙-๗๒. อิทานิ ¶ คติปริวตฺตนมุเขน จุติปฏิสนฺธิอนุโยโค โหติ. ตตฺถ ยสฺมา ปุคฺคลวาที ‘‘ส สตฺตกฺขตฺตุปรมํ สนฺธาวิตฺวาน ¶ ปุคฺคโล’’ติอาทีนิ (สํ. นิ. ๒.๑๓๓; อิติวุ. ๒๔) สุตฺตานิ นิสฺสาย ปุคฺคโล สนฺธาวตีติ ลทฺธึ คเหตฺวา โวหรติ ¶ , ตสฺมาสฺส ตํ ลทฺธึ ภินฺทิตุํ สนฺธาวตีติ ปุจฺฉา สกวาทิสฺส. ตตฺถ สนฺธาวตีติ สํสรติ คมนาคมนํ กโรติ. อตฺตโน ลทฺธิวเสน ปฏิฺา ปรวาทิสฺส. โส ปุคฺคโลติอาทโย อนุโยโคปิ สกวาทิสฺส, ปฏิกฺเขโป อิตรสฺส. ตตฺถ โสติ โสเยวาติ อตฺโถ. เอวํ ปน อนุยุตฺโต สสฺสตทิฏฺิภเยน ปฏิกฺขิปติ. อฺโติ ปุฏฺโ อุจฺเฉททิฏฺิภเยน. โส จ อฺโ จาติ ปุฏฺโ เอกจฺจสสฺสตทิฏฺิภเยน. เนว โส น อฺโติ ปุฏฺโ อมราวิกฺเขปทิฏฺิภเยน. ปุน จตฺตาโรปิ ปฺเห เอกโต ปุฏฺโ จตุนฺนมฺปิ ทิฏฺีนํ ภเยน ปฏิกฺขิปิตฺวา ปุน ยานิสฺส สุตฺตานิ นิสฺสาย ลทฺธิ อุปฺปนฺนา ตานิ ทสฺเสนฺโต เตน หิ ปุคฺคโล สนฺธาวตีติอาทิมาห.
๗๖. ปุน สกวาทินา ‘‘ยฺวายํ ตว ลทฺธิยา สนฺธาวติ, กึ โส อสฺมิฺจ ปรสฺมิฺจ โลเก เอโกเยวา’’ติ อธิปฺปาเยน สฺเววาติ นิยเมตฺวา ปุฏฺโ สสฺสตภยา ปฏิกฺขิปิตฺวา ปุน ทฬฺหํ กตฺวา ตเถว ปุฏฺโ ยสฺมา โส ปุคฺคโลว น อฺโ ภาโว, ‘‘โส ตโต จุโต อิธูปปนฺโน’’ติอาทิสุตฺตมฺปิ (ปารา. ๑๒; ที. นิ. ๑.๒๔๕) อตฺถิ, ตสฺมา ปฏิชานาติ. สฺเวว มนุสฺโสติ ปุฏฺโ มนุสฺสสฺเสว เทวตฺตาภาวโต ปฏิกฺขิปติ.
๗๗. ปุน ปุฏฺโ ‘‘อหํ เตน สมเยน สุเนตฺโต นาม สตฺถา อโหสิ’’นฺติอาทิสุตฺตวเสน (อ. นิ. ๗.๖๖ อตฺถโต สมานํ) ปฏิชานาติ. อถสฺส สกวาที เทวมนุสฺสุปปตฺตีนํ นานตฺตโต วจนํ มิจฺฉาติ ปกาเสนฺโต มนุสฺโส หุตฺวาติอาทิมาห.
๗๘. ตตฺถ เหวํ มรณํ น เหหิตีติ เอวํ สนฺเต มรณํ น ภวิสฺสตีติ อตฺโถ. อิโต ปรํ ยกฺโข เปโตติ อตฺตภาวนานตฺตวเสน อนุโยคนานตฺตํ เวทิตพฺพํ.
๘๒. ขตฺติโยติอาทีนิ ชาติวเสน เจว องฺคเวกลฺลาทิวเสน จ วุตฺตานิ.
๘๗. ปุน ¶ ¶ น วตฺตพฺพนฺติ ปรวาทินา ปุฏฺโ อิธฏฺกสฺส อุปปตฺติวเสน ปรโลกสฺส คมนาภาวโต ปฏิฺา สกวาทิสฺส ปุน โสตาปนฺนสฺส ภวนฺตเรปิ โสตาปนฺนภาวาวิชหนโต ทุติยปฏิฺาปิ ตสฺเสว. หฺจีติอาทิวจนํ ปรวาทิสฺส.
๘๘. ปุน เทวโลเก อุปปนฺนสฺส มนุสฺสตฺตาภาวทสฺสเนน อนุโยโค สกวาทิสฺส.
๘๙. ตโต ปรํ อนฺโ อวิคโตติ เอตฺถ อนฺโติ สพฺพากาเรน เอกสทิโส. อวิคโตติ เอเกนาปิ อากาเรน อวิคโตติ อตฺโถ. น เหวนฺติ เทวโลเก อุปปนฺนสฺส มนุสฺสภาวาภาวโต เอวมาห.
๙๐. ปุน ¶ ทฬฺหํ กตฺวา อนุยุตฺโต ‘‘สฺเวว ปุคฺคโล สนฺธาวตี’’ติ ลทฺธิยา อนุชานาติ. หตฺถจฺฉินฺโนติอาทิ อาการวิคมนทสฺสเนน อวิคโต สนฺธาวตีติ ลทฺธิภินฺทนตฺถํ วุตฺตํ. ตตฺถ อฬจฺฉินฺโนติ ยสฺส องฺคุฏฺกา ฉินฺนา. กณฺฑรจฺฉินฺโนติ ยสฺส มหานฺหารู ฉินฺนา.
๙๑. สรูโปติอาทีสุ ปเม ปฺเห อิมินา รูปกาเยน สทฺธึ อคมนํ สนฺธาย ปฏิกฺขิปติ. ทุติเย อนฺตราภวปุคฺคลํ สนฺธาย ปฏิชานาติ. โส หิ ตสฺส ลทฺธิยา สรูโปว คนฺตฺวา มาตุกุจฺฉึ ปวิสติ. อถสฺส ตํ รูปํ ภิชฺชติ. ตํ ชีวนฺติ เยน รูปสงฺขาเตน สรีเรน สทฺธึ คจฺฉติ, กิมสฺส ตเทว ชีวํ ตํ สรีรนฺติ ปุจฺฉติ. ปรวาที อิธ สรีรนิกฺเขปา สุตฺตวิโรธา จ ปฏิกฺขิปติ.
สเวทโนติอาทีสุ อสฺูปปตฺตึ สนฺธาย ปฏิกฺขิปติ, ตทฺํ อุปปตฺตึ สนฺธาย ปฏิชานาติ. ตํ ชีวนฺติ เยน เวทนาทิสงฺขาเตน สรีเรน สทฺธึ คจฺฉติ. กิมสฺส ตเทว ชีวํ ตํ สรีรนฺติ ปุจฺฉติ. ตํ ชีวํ ตํ สรีรํ, อฺํ ชีวํ อฺํ สรีรนฺติ เอติสฺสา หิ ลทฺธิยา ปฺจปิ ขนฺธา สรีรนฺติ อธิปฺเปตา. ปรวาที สุตฺตวิโรธา ปฏิกฺขิปติ.
๙๒. อรูโปติอาทีสุ ปเม ปฺเห อนฺตราภวํ สนฺธาย ปฏิกฺขิปติ. ทุติเย อรูปา รูปํ อุปปชฺชมานํ สนฺธาย ปฏิชานาติ. อฺํ, ชีวนฺติ ยํ ¶ รูปสงฺขาตํ สรีรํ ปหาย อรูโป ¶ สนฺธาวติ, กึ เต ตํ สรีรํ อฺํ, อฺํ ชีวนฺติ ปุจฺฉติ. อิตโร สุตฺตวิโรธา ปฏิกฺขิปติ.
อเวทโนติอาทีสุ สฺีภวํ สนฺธาย ปฏิกฺขิปติ, ตทฺํ อุปปตฺตึ สนฺธาย ปฏิชานาติ. อฺํ ชีวนฺติ ยํ เวทนาทิสงฺขาตํ สรีรํ ปหาย อเวทโน อวิฺาโณ สนฺธาวติ, กึ เต ตํ อฺํ สรีรํ, อฺํ ชีวนฺติ ปุจฺฉติ. อิตโร สุตฺตวิโรธา ปฏิกฺขิปติ.
๙๓. รูปํ สนฺธาวตีติอาทีสุ เย รูปาทโย ขนฺเธ อุปาทาย ปุคฺคลํ ปฺเปติ, กึ เต ตสฺมึ ปุคฺคเล สนฺธาวนฺเต ตมฺปิ รูปํ สนฺธาวตีติ ปุจฺฉติ. ปรวาที ‘‘อวิชฺชานีวรณานํ สตฺตานํ ตณฺหาสํโยชนานํ สนฺธาวตํ สํสรต’’นฺติ สตฺตสฺเสว สนฺธาวนวจนโต ¶ ปฏิกฺขิปติ. ปุน ปุฏฺโ ยสฺมา รูปาทิธมฺเม วินา ปุคฺคโล นตฺถิ, ตสฺมา ตสฺมึ สนฺธาวนฺเต เตนปิ รูเปน สนฺธาวิตพฺพนฺติ สฺาย ปฏิชานาติ. เวทนาทีสุปิ เอเสว นโย.
๙๔. รูปํ น สนฺธาวตีติอาทีสุ ยสฺมา เต รูปํ ปุคฺคโล น โหติ, สฺเวว จ สนฺธาวตีติ วเทสิ, ตสฺมา ตํ ปุจฺฉามิ, กึ เต รูปํ น สนฺธาวตีติ อตฺโถ. อิตโร ปุคฺคเล สนฺธาวนฺเต น สกฺกา ตสฺส อุปาทานภูเตน รูเปน สนฺธาวิตุนฺติ สฺาย ปฏิกฺขิปติ. ปุน ปุฏฺโ สตฺตานฺเว สนฺธาวนวจนโต ปฏิชานาติ. เสสเมตฺถ อุตฺตานเมว.
คาถานํ ปน อยมตฺโถ – อายสฺมโต มเตน รุกฺขํ อุปาทาย ฉายา วิย, อินฺธนํ อุปาทาย อคฺคิ วิย จ, ขนฺเธ อุปาทาย ปุคฺคโล; รูปาทีนํ สนฺธาวเน อสติ เตสุ ขนฺเธสุ ภิชฺชมาเนสุ โส ตว ปุคฺคโล ภิชฺชติ เจ, เอวํ สนฺเต อุจฺเฉทา ภวติ ทิฏฺิ, อุจฺเฉททิฏฺิ เต อาปชฺชติ. กตรา ยา พุทฺเธน วิวชฺชิตา อกุสลทิฏฺิ. ยา ปน ‘‘อุจฺเฉทวาที สมโณ โคตโม’’ติ ปริยายภาสิตา, น ตํ วทามาติ ทสฺเสติ. อถาปิ เตสุ ขนฺเธสุ ภิชฺชมาเนสุ โส ปุคฺคโล น ภิชฺชติ, เอวํ สนฺเต สสฺสโต ปุคฺคโล โหติ. ตโต โส นิพฺพาเนน สมสโม อาปชฺชติ ¶ . สมสโมติ อติวิย สโม, สเมน วา สโม, สมภาเวเนว สโม. ยเถว นิพฺพานํ นุปฺปชฺชติ น ภิชฺชติ, เอวํ เต ปุคฺคโลปิ เตน สมสโมติ.
คติปริวตฺตนมุเขน จุติปฏิสนฺธานุโยโค นิฏฺิโต.
อนุโยควณฺณนา.
๑๒. อุปาทาปฺตฺตานุโยควณฺณนา
๙๕. อิทานิ ¶ อุปาทาปฺตฺตานุโยโค โหติ. ตตฺถ ปุจฺฉา สกวาทิสฺส, ปฏิฺาปฏิกฺเขโป ปรวาทิสฺส. โส หิ รุกฺขํ อุปาทาย ฉายาย วิย, อินฺธนํ อุปาทาย อคฺคิสฺส วิย จ, รูปาทีนิ อุปาทาย ¶ ปุคฺคลสฺส ปฺตฺตึ ปฺาปนํ อวโพธนํ อิจฺฉติ, ตสฺมา ‘‘รูปํ อุปาทายา’’ติ ปุฏฺโ ปฏิชานาติ. ปุน ยถา รุกฺขุปาทานา ฉายา รุกฺโข วิย, อินฺธนุปาทาโน จ อคฺคิ อินฺธนํ วิย อนิจฺจาทิธมฺโม, เอวํ เต รูปาทิอุปาทาโน ปุคฺคโล รูปาทโย วิย อนิจฺโจติ อิมมตฺถํ ปุฏฺโ อตฺตโน ลทฺธิยํ ตฺวา ปฏิกฺขิปติ.
๙๗. นีลํ รูปํ อุปาทาย นีโลติอาทีสุ นีลรูเปน สทฺธึ ปุคฺคลสฺส เอกตฺตํ, เอกสรีเร นีลาทีนํ พหูนํ วเสน พหุภาวฺจ อนิจฺฉนฺโต ปฏิกฺขิปติ.
๙๘. กุสลํ เวทนนฺติ เอตฺถาปิ เวทนาย สทฺธึ เอกตฺตํ เอกสนฺตาเน พหูนํ กุสลเวทนานํ วเสน พหุภาวฺจ อนิจฺฉนฺโต ปฏิกฺขิปติ. ทุติยนเย มคฺคกุสโลติอาทิวจนสพฺภาวโต เฉกฏฺํ สนฺธาย ปฏิชานาติ. สผโลติอาทีนิ ปุฏฺโ ตถารูปสฺส โวหารสฺส อภาวโต ปฏิกฺขิปติ.
๙๙. อกุสลปกฺเข อเฉกฏฺํ สนฺธาย ปฏิชานาติ.
๑๐๐. อพฺยากตปกฺเข สสฺสตาทิวเสน อพฺยากตภาวํ สนฺธาย ปฏิชานาติ. เสสเมตฺถ เหฏฺา วุตฺตนเยเนว เวทิตพฺพํ.
๑๐๔. จกฺขุํ ¶ อุปาทายาติอาทีสุ ‘‘จกฺขุมา วิสมานีว…เป… ปาปานิ ปริวชฺชเย’’ติ(อุทา. ๔๓) อาทิโวหารสพฺภาวโต ปฏิชานาติ. จกฺขุมตฺตาทินิโรเธน ปุคฺคลนิโรธํ อนิจฺฉนฺโต ปฏิกฺขิปติ.
๑๐๗. รูปํ อุปาทาย เวทนํ อุปาทายาติ เอตฺถ อฺเปิ รูปมูลกา ทุกติกจตุกฺกา เวทิตพฺพา. ยสฺมา ปน ขนฺเธ อุปาทาย ปุคฺคลสฺส ปฺตฺติ, ตสฺมา ทฺเวปิ ตโยปิ จตฺตาโรปิ ปฺจปิ ¶ อุปาทาย ปฺตฺตึ ปฏิชานาติ. เอกสนฺตาเน ปน ทฺวินฺนํ ปฺจนฺนํ วา อภาวา ปฏิกฺขิปติ. อายตนาทีสุปิ เอเสว นโย.
๑๑๒. อิทานิ ยํ อุปาทาย ยสฺส ปฺตฺติ, ยถา ตสฺส อนิจฺจตาย ตสฺสาปิ อนิจฺจตา, ตโต จ อฺตฺตํ สิทฺธํ, เอวํ ตสฺส ปุคฺคลสฺสาปิ อาปชฺชตีติ ทสฺเสตุํ ยถา รุกฺขนฺติอาทิมาห. ตตฺถ อุปาทายาติ ปฏิจฺจ อาคมฺม, น วินา ตนฺติ อตฺโถ. ปรวาที ปน ตถา อนิจฺฉนฺโต ลทฺธิยํ ตฺวา ปฏิกฺขิปติ.
๑๑๕. นิคโฬติ สงฺขลิกพนฺธนํ. เนคฬิโกติ เตน พนฺธโก ยสฺส รูปํ โส รูปวาติ ยสฺมา ยสฺส รูปํ โส รูปวา โหติ, ตสฺมา ยถา น นิคโฬ ¶ …เป… อฺโ รูปวาติ อตฺโถ.
๑๑๖. จิตฺเต จิตฺเตติอาทีสุ สราคาทิจิตฺตวเสน สราคาทิตํ สนฺธาย จิตฺตานุปสฺสนาวเสน ปฏิชานาติ. ชายตีติอาทินา นเยน ปุฏฺโ ปุคฺคลสฺส ขณิกภาวํ อนิจฺฉนฺโต ปฏิกฺขิปติ. ‘‘โส’’ติ วา ‘‘อฺโ’’ติ วา ปุฏฺโ สสฺสตุจฺเฉทภเยน ปฏิกฺขิปติ. ปุน น วตฺตพฺพํ ‘‘กุมารโก’’ติ วา ‘‘กุมาริกา’’ติ วา ปุฏฺโ โลกโวหารสมุจฺเฉทภเยน วตฺตพฺพนฺติ ปฏิชานาติ. เสสเมตฺถ ปากฏเมว.
๑๑๘. อิทานิ ปรวาที อฺเนากาเรน ลทฺธึ ปติฏฺาเปตุกาโม น วตฺตพฺพํ ปุคฺคโล อุปลพฺภตีติอาทิมาห. ตตฺถ น วตฺตพฺพนฺติ กึ เต อิมินา เอวํ พหุนา อุปาทาปฺตฺตานุโยเคน, อิทํ ตาว วเทหิ, กึ น วตฺตพฺพํ ‘‘ปุคฺคโล อุปลพฺภติ สจฺจิกฏฺปรมตฺเถนา’’ติ. ตโต สกวาทินา อามนฺตาติ วุตฺเต นนุ โย ปสฺสตีติอาทิมาห. ตตฺถ โยติ ปุคฺคโล ¶ . ยนฺติ รูปํ. เยนาติ จกฺขุนา. โสติ ปุคฺคโล. ตนฺติ รูปํ. เตนาติ จกฺขุนา. อิทํ วุตฺตํ โหติ – นนุ โย ยํ รูปํ เยน จกฺขุนา ปสฺสติ, โส ตํ รูปํ เตน จกฺขุนา ปสฺสนฺโต ปุคฺคโลติ. สกวาที กิฺจาปิ จกฺขุวิฺาณสฺส นิสฺสยภาวํ คจฺฉนฺตํ จกฺขุเมว รูปํ ปสฺสติ, ตถา โสตเมว สทฺทํ สุณาติ…เป… วิฺาณเมว ธมฺมํ วิชานาติ, ‘‘อตฺถิ อรหโต จกฺขุ, ปสฺสติ อรหา จกฺขุนา รูป’’นฺติอาทิสมฺมุติวเสน ปน อามนฺตาติ ปฏิชานาติ.
๑๒๐. ตโต ¶ ฉลวาทํ นิสฺสาย ปรวาทินา ปุคฺคลสฺส วตฺตพฺพตาย สาธิตาย ตเมว วาทํ ปริวตฺเตตฺวา ปุคฺคโล อุปลพฺภตีติอาทิมาห. ตตฺถ โย น ปสฺสตีติ อนฺโธ อสฺสตฺโต อรูปํ อุปปนฺโน นิโรธํ สมาปนฺโน, อนนฺโธปิ จ อฺตฺร ทสฺสนสมยา น ปสฺสติ นาม. เสสวาเรสุปิ เอเสว นโย. เสสํ ปาฬิวเสเนว อตฺถโต เวทิตพฺพํ.
๑๒๒. สุตฺตสํสนฺทนายํ ทิพฺพสฺส จกฺขุโน รูปโคจรตฺตา รูปํ ปสฺสตีติ อาห. ทุติยวาเร ‘‘สตฺเต ปสฺสามี’’ติวจนโต ปุคฺคลํ ปสฺสตีติ อาห. ตติยวาเร ‘‘รูปํ ทิสฺวา ปุคฺคลํ วิภาเวตี’’ติ ลทฺธิโต อุโภ ปสฺสตีติ อาห. ยสฺมา ปน ปสฺสิตพฺพํ นาม ทิฏฺํ สุตํ มุตํ วิฺาตนฺติ จตุพฺพิเธ รูปสงฺคเห รูปายตนเมว สงฺคหิตํ, ตสฺมา สกวาที ‘‘รูปํ ปุคฺคโล, ปุคฺคโล รูปํ, อุโภ รูป’’นฺติ อนุโยคํ กโรติ. ตสฺสตฺโถ ปากโฏเยวาติ.
อุปาทาปฺตฺตานุโยควณฺณนา.
๑๓. ปุริสการานุโยควณฺณนา
๑๒๓. อิทานิ ¶ ปุริสการานุโยโค โหติ. ตตฺถ กมฺเม สติ นิยมโต ตสฺส การเกนปิ ภวิตพฺพนฺติ ลทฺธิยา ปุจฺฉา ปรวาทิสฺส, ตถารูปานํ กมฺมานํ อตฺถิตาย ปฏิฺา สกวาทิสฺส. ปุน กตฺตา กาเรตาติ ปุจฺฉา ปรวาทิสฺส. ตตฺถ กตฺตาติ เตสํ กมฺมานํ การโก. กาเรตาติ อาณตฺติเทสนาทีหิ อุปาเยหิ การาปโก. อิทานิ ยสฺมา ¶ ปรวาที ปุคฺคลํ สนฺธาย กตฺตาติ ปุจฺฉติ, น กรณมตฺตํ, ตสฺมา ปฏิกฺเขโป สกวาทิสฺส.
๑๒๔. ตสฺส กตฺตา กาเรตาติ เอตฺถ ยทิ ยํ ยํ อุปลพฺภติ, ตสฺส ตสฺส กตฺตา ปุคฺคโล เต อุปลพฺภติ, กึ ตสฺสาปิ การโก จ การาปโก จ อฺโ ปุคฺคโล อุปลพฺภตีติ อตฺโถ. ปรวาที ตถา อนิจฺฉนฺโต อิสฺสรนิมฺมานวาทภเยน ปฏิกฺขิปติ. ปุน ปุฏฺโ ยสฺมา ปุคฺคลํ มาตาปิตโร ชเนนฺติ นามํ กโรนฺติ โปเสนฺติ, ตสฺมาสฺส เต การกา. เย จ ปน ตํ กลฺยาณมิตฺตา วา อาจริยา วา ตานิ ตานิ วิชฺชาฏฺานสิปฺปายตนานิ สิกฺขาเปนฺติ ¶ , เต การาปกา นามาติ อิมมตฺถํ สนฺธาย ปฏิชานาติ. ปุริมกมฺมเมว ตสฺส กตฺตา เจว การาเปตา จาติ อธิปฺเปตํ.
๑๒๕. ตสฺส ตสฺเสวาติ อิมินา อิทํ ปุจฺฉติ – ยทิ กมฺมานํ การกสฺส กตฺตา ตสฺสาปิ กตฺตา ตสฺสาปิ กตฺตา อตฺเถว, เอวํ สนฺเต ปุริเมน ปุริเมน อวสฺสํ ปจฺฉา ปจฺฉา ปุคฺคโล กาตพฺโพติ อิมินาปิ เต กมฺมานํ การเกน ปุคฺคเลน อายตึ อฺโ ปุคฺคโล กาตพฺโพ, เตนาปิ อฺโติ นตฺถิ ทุกฺขสฺส อนฺตกิริยา, นตฺถิ วฏฺฏสฺส อุปจฺเฉโท, นตฺถิ อปฺปจฺจยปรินิพฺพานํ. ปจฺจยาภาเวน ปจฺจยปฏิพทฺธสฺส ทุกฺขสฺส อภาวา ยํ นิพฺพานํ วุตฺตํ, นตฺถิ เต ตนฺติ. อถ วา ตสฺส ตสฺเสวาติ ยทิ กมฺมํ กมฺมมตฺตํ น โหติ, ตสฺส ปน การโก ปุคฺคโล, ตสฺสาปิ การโก, ตสฺสาปิ การโกติ เอวํ ปุคฺคลปรมฺปรา อตฺถิ. เอวํ สนฺเต ยา เอสา กมฺมวฏฺฏสฺส อปฺปวตฺติกรเณน ทุกฺขสฺส อนฺตกิริยา วุตฺตา, สา นตฺถีติ อตฺโถ. ปรวาที ตํ อนิจฺฉนฺโต ปฏิกฺขิปติ. อิโต อปราสุปิ อุปลพฺภติ สามฺเน การกปุจฺฉาสุ ปุคฺคลํเยว สนฺธาย ‘‘กตฺตา กาเรตา’’ติ ¶ วุตฺตํ, น ปจฺจเย. น หิ มหาปถวีอาทีนํ ปจฺจยา นตฺถิ.
๑๓๕. อฺโ กลฺยาณปาปกานํ กมฺมานํ กตฺตาติ ปฺโห ‘‘สงฺขารวนฺตํ วา อตฺตาน’’นฺติอาทิทิฏฺิภยา ปฏิกฺขิตฺโต.
๑๓๖. วิปาโก อุปลพฺภตีติอาทิ วิปากปฏิสํเวทีวเสน ปุคฺคลํ ทสฺเสนฺตสฺส ลทฺธิภินฺทนตฺถํ วุตฺตํ. ตตฺถ วิปากปฏิสํเวทีติ อนุโยโค ปรวาทิสฺส ¶ , วิปากปวตฺติโต อฺสฺส เวทกสฺส อภาวา ปฏิกฺเขโป สกวาทิสฺส. ปุน ปุจฺฉา สกวาทิสฺส, ปฏิฺา อิตรสฺส.
๑๓๘. ตสฺส ปฏิสํเวทีติ ตสฺส วิปากปฏิสํเวทกสฺส ปฏิสํเวที ยสฺมา ปน ปฏิสํเวทิตพฺโพ นาม วิปาโก, น จ ปุคฺคโล วิปาโก, ตสฺมา ปฏิกฺเขโป ปรวาทิสฺส. ปุน ปุฏฺโ ยสฺมา ปฺุวิปาเก ิตตฺตา วิปากปฏิสํเวที ปุตฺตํ วา ปตึ วา มาตา วา ชายา วา ปริจุมฺพติ ปริสชฺชติ, ตสฺมา ตถารูปํ ปฏิสํเวทิตํ สนฺธาย ปฏิชานาติ ปรวาที.
ตสฺส ¶ ตสฺเสวาติ ยทิ วิปาโก วิปากมตฺตํ น โหติ, ตสฺส ปน ปฏิสํเวที ปุคฺคโล, ตสฺสาปิ ปฏิสํเวที ตสฺสาปิ ปฏิสํเวทีติ เอวํ ปุคฺคลปรมฺปรา อตฺถิ. เอวํ สนฺเต ยา เอสา วิปากวฏฺฏสฺส อปฺปวตฺติกรเณน ทุกฺขสฺส อนฺตกิริยา วุตฺตา, สา นตฺถีติ อตฺโถ. อิโต ปรํ อุปลพฺภติสามฺเน ปฏิสํเวทีปุจฺฉาสุ เหฏฺา วุตฺตนเยเนว อตฺโถ เวทิตพฺโพ.
๑๔๒. อฺโ กลฺยาณปาปกานํ กมฺมานํ วิปากปฏิสํเวทีติ ปฺโห ‘‘เวทนวนฺตํ วา อตฺตาน’’นฺติอาทิทิฏฺิภยา ปฏิกฺขิตฺโต.
๑๔๓. ทิพฺพํ สุขนฺติอาทิ กลฺยาณปาปกานํ กมฺมานํ วิปากํ ภาเชตฺวา ทสฺสนวเสน อารทฺธํ. ตํ สพฺพํ เหฏฺา วุตฺตนเยเนว เวทิตพฺพํ. สกวาทิโน เจตฺถ ปุคฺคลวเสเนว ปฏิสํเวทีปฏิกฺเขโป เวทิตพฺโพ, น เวทยิตวเสน.
๑๔๘. มหาปถวีอาทีนิ หิ อารมฺมณํ กตฺวา เวทยิตานํ อุปฺปตฺติ อปฺปฏิสิทฺธา.
๑๗๐. กตฺตา กาเรตา วิปากปฏิสํเวทีติอาทิ โวมิสฺสกนยวเสน อารทฺธํ. ตตฺถ โส กโรตีติ ยํ ตฺวํ กตฺตาติ จ ปฏิสํเวทีติ จ วเทสิ, กึ โสเยว กโรติ, โส ปฏิสํเวเทติ. อยมนุโยโค สกวาทิสฺส, สุตฺตวิโรธภเยน ปฏิกฺเขโป ปรวาทิสฺส.
๑๗๑. ปุน ¶ ปุฏฺโ ‘‘อิธ นนฺทติ เปจฺจ นนฺทตี’’ติอาทิสุตฺตวเสน (ธ. ป. ๑๘) ปฏิฺา ตสฺเสว. อถสฺส วจโนกาสํ ปฏิพาหนฺโต สกวาที สยํกตํ สุขทุกฺขนฺติ ¶ อาห.
๑๗๒. ตตฺถ อฺโ กโรตีติ การกเวทกานํ อฺตฺตปุจฺฉาวเสน วุตฺตํ. ตโต ปรวาที สุตฺตวิโรธภเยน ปฏิกฺขิปิตฺวา ปุน ปุฏฺโ ‘‘มนุสฺสภูโต กตฺวา เทวภูโต ปฏิสํเวเทตี’’ติ มฺมาโน ปฏิชานาติ ¶ . เอวํวาทิโน ปน ปรํกตํ สุขทุกฺขํ อาปชฺชตีติ ตสฺส วเสน ปุฏฺโ ปุน ปฏิกฺขิปติ.
๑๗๔. โส จ อฺโ จาติ การกเวทกานํ เอกตฺตอฺตฺตปุจฺฉาวเสน วุตฺตํ. ตโต ปรวาที สุตฺตวิโรธภเยเนว ปฏิกฺขิปิตฺวา ปุน ปุฏฺโ ปุริเม ทฺเวปิ นเย เอกโต กตฺวา ปฏิชานาติ. เอวํวาทิโน ปน สยํกตฺจ ปรํกตฺจ สุขทุกฺขํ อาปชฺชตีติ ตสฺส วเสน ปุฏฺโ ปุน ปฏิกฺขิปติ.
๑๗๖. เนว โส กโรตีติ การกเวทกานํ เอกตฺตอฺตฺตปฏิกฺเขปวเสน วุตฺตํ. ตโต ปรวาที สุตฺตวิโรธวเสเนว ปฏิกฺขิปิตฺวา ปุน ปุฏฺโ ยสฺมา มนุสฺโส เทวโลกูปปตฺติยา กมฺมํ กตฺวา น มนุสฺสภูโตว ปฏิสํเวเทติ, นาปิ เยน กมฺมํ กตํ, ตโต อฺโว ปฏิสํเวเทติ, ตสฺมา การกโต เวทโก เนว โส โหติ, น อฺโติ มฺมาโน ปฏิชานาติ. ลทฺธิมตฺตเมเวตํ? เอวํวาทิโน ปน อสยํการํ อปรํการํ อธิจฺจสมุปฺปนฺนํ สุขทุกฺขํ อาปชฺชตีติ ตสฺส วเสน ปุฏฺโ ปุน ปฏิกฺขิปติ. อปิจ อิมสฺมึ โวมิสฺสกนเย อาทิโต ปฏฺาย อิมินาปิ นเยน อตฺโถ เวทิตพฺโพ. ยสฺมา หิ อยํ ปุคฺคลวาที กมฺมานํ การกฺเจว เวทกฺจ อิจฺฉติ, ตสฺมาสฺส โย การโก, เตเนว วา เวทเกน ภวิตพฺพํ, อฺเน วา อุโภหิ วา ภวิตพฺพํ, อุโภหิ วาปิ น ภวิตพฺพนฺติ อิทมาปนฺนํ โหติ. เอวมาปนฺนเมว อนุโยคํ อนุยฺุชนฺโต สกวาที ‘‘โส กโรตี’’ติอาทโย จตฺตาโรปิ วิกปฺเป อาห. เสสํ วุตฺตปฺปการเมว.
ปริโยสาเน ปน จตฺตาโรปิ ปฺหา เอกโต ปุฏฺา. ตตฺถ ปฏิกฺเขโป จ ปฏิชานนา จ สยํกตาทิโทสปฺปตฺติ จ ปุริมนเยเนว เวทิตพฺพา. อิโต ¶ ปรํ ‘‘กลฺยาณปาปกานี’’ติ อวตฺวา เหฏฺา วุตฺตนยา เอว ‘‘กมฺมํ อตฺถี’’ติอาทินา วิกปฺเปน ทสฺสิตา. เตสมฺปิ เหฏฺา วุตฺตนเยเนว อตฺโถ เวทิตพฺโพ.
ปุริสการานุโยควณฺณนา.
กลฺยาณวคฺโคติปิ เอตสฺเสว นามํ.
๑๔. อภิฺานุโยควณฺณนา
๑๙๓. อิโต ¶ ปรํ อภิฺานุโยคาทิวเสน อรหตฺตสาธนา โหติ. ตตฺถ อามนฺตาติ สกวาทินา ปฏิฺาเต ปรวาที ‘‘พหิทฺธา อนินฺทฺริยพทฺธรูเป อิทฺธิวิธาทิวิเสสาธิคโม นตฺถิ, อชฺฌตฺตํ ¶ อตฺถิ, ตสฺมา อิทฺธาทินิพฺพตฺตเกน ปุคฺคเลน ภวิตพฺพ’’นฺติ มฺมาโน นนุ อตฺถิ โกจิ อิทฺธึ วิกุพฺพตีติอาทิมาห. ตํ สพฺพํ อุตฺตานตฺถเมว.
อภิฺานุโยควณฺณนา.
๑๕-๑๘. าตกานุโยคาทิวณฺณนา
๑๙๗. อิทานิ มาตาติอาทิโก าตกานุโยโค. ขตฺติโยติอาทิโก ชาติอนุโยโค. คหฏฺโ ปพฺพชิโตติ ปฏิปตฺติอนุโยโค. เทโว มนุสฺโสติ อุปปตฺติอนุโยโค. โสตาปนฺโนติอาทิโก ปฏิเวธานุโยโค, อริยานุโยโคติปิ วุจฺจติ. เต สพฺเพ อุตฺตานตฺถาเยว. ‘‘อรหา หุตฺวา น อรหา’’ติ ปเนตฺถ โมฆปฺหตฺตา น วุตฺตํ.
๒๐๖. จตฺตาโร ปุริสยุคาติอาทิ สํฆานุโยโค, โสปิ อุตฺตานตฺโถเยว.
๒๐๙. สงฺขโตติอาทิ สจฺจิกฏฺสภาวานุโยโค. ตตฺถ ตติยา โกฏีติ ปุจฺฉา สกวาทิสฺส. ตถารูปสฺส สจฺจิกฏฺสฺส อภาวโต ปฏิกฺเขโป ปรวาทิสฺส. ปุน ปุฏฺโ ปุคฺคลํ สนฺธาย ปฏิฺา ตสฺเสว.
๒๑๑. อฺโ ¶ ปุคฺคโลติปฺเหปิ สงฺขเตหิ ขนฺเธหิ อฺตฺตํ อนิจฺฉนฺโต ปฏิกฺเขโป ตสฺเสว.
๒๑๒. ขนฺธา สงฺขตาติอาทิ สงฺขตาสงฺขตานิ สรูเปน ทสฺเสตฺวา อฺตฺตปุจฺฉนตฺถํ วุตฺตํ.
๒๑๓. รูปํ สงฺขตนฺติอาทิ ขนฺเธ วิภาคโต ทสฺเสตฺวา อฺตฺตปุจฺฉนตฺถํ วุตฺตํ.
๒๑๔. ปุคฺคลสฺส อุปฺปาโทติ ปุจฺฉา สกวาทิสฺส, ‘‘ชาติธมฺมา ชราธมฺมา, อโถ มรณธมฺมิโน’’ติอาทิสุตฺตวเสน ¶ ปฏิฺา ปรวาทิสฺส. สงฺขตภาวํ ปนสฺส โส น อิจฺฉติ, ตสฺมา ปฏิกฺขิปติ.
๒๑๕. ปุน น อุปฺปาโท ปฺายตีติอาทินา นเยน ปุฏฺโ ‘‘ทุกฺขเมว หิ สมฺโภติ ¶ , ทุกฺขํ ติฏฺติ เวติ จา’’ติอาทิวจนโต (สํ. นิ. ๑.๑๗๑) ปุคฺคลสฺส อุปฺปาทาทโย นาม น ยุชฺชนฺตีติ ปฏิชานาติ.
๒๑๖. อตฺถตฺถมฺหีติ อตฺถํ วุจฺจติ นิพฺพานํ. ตตฺถ อตฺถีติ ปุจฺฉติ. ตสฺส อตฺถิตาย สสฺสตํ, นตฺถิตาย. อุจฺเฉโท อาปชฺชติ. ตทุภยมฺปิ อนิจฺฉนฺโต ปจฺฉา ปฏิกฺขิปติ.
าตกานุโยคาทิวณฺณนา.
๑๙. ปฏิเวธานุโยคาทิวณฺณนา
๒๑๗. ภวํ นิสฺสาย ปฺเห ภวนฺติ อุปปตฺติภวํ.
๒๑๘. เวทนํ เวทิยมานปฺเห เวทนํ เวทิยมาโน ปริคฺคหิตเวทโน โยคาวจโรว ปชานาติ, พาลปุถุชฺชโน นปฺปชานาติ.
๒๒๔. กายานุปสฺสนาทิปฺหา อุตฺตานตฺถาเยว.
๒๒๖. ปารายนคาถาย ¶ สฺุโต โลกํ อเวกฺขสฺสูติ สตฺตสฺุตวเสน ขนฺธโลกํ โอโลเกหีติ อตฺโถ.
๒๒๘. ปุคฺคโล อเวกฺขตีติ สกวาทิปุจฺฉา. ปรวาทิสฺส หิ ‘‘สฺุโต โลกํ อเวกฺขสฺสู’’ติ คาถาย โย อเวกฺขติ, โส ปุคฺคโลติ ลทฺธิ, ตสฺมา นํ เอวํ ปุจฺฉติ. สห รูเปนาติ ¶ รูปกาเยน สทฺธึ. ตโต อนิสฺสโฏ หุตฺวาติ อตฺโถ. อิทํ ปฺจโวการวเสน อนุชานิตฺวา ปุน ตํ ชีวนฺติ ปุฏฺโ สุตฺตวิโรธภเยน ปฏิกฺขิปติ. วินา รูเปนาติ อิทํ จตุโวการวเสน อนุชานิตฺวา ปุน อฺํ ชีวนฺติ ปุฏฺโ สุตฺตวิโรธภเยเนว ปฏิกฺขิปติ. ‘‘อพฺภนฺตรคโต’’ติ จ ‘‘พหิทฺธา นิกฺขมิตฺวา’’ติ จ อิทํ ‘‘สห รูเปน วินา รูเปนา’’ติ เหฏฺา วุตฺตสฺส ลกฺขณวจนํ. ตตฺถ อพฺภนฺตรคโตติ รูปสฺส อนฺโตคโต, อิโต วา เอตฺโต วา อนิกฺขมิตฺวา รูปปริจฺเฉทวเสเนว ิโต หุตฺวาติ อตฺโถ. นิกฺขมิตฺวาติ รูปปริจฺเฉทํ อติกฺกมิตฺวา. รูปํ อนิสฺสิโต หุตฺวาติ อตฺโถ.
๒๓๑. อนตฺตาติ อตฺตนา ชีเวน ปุคฺคเลน รหิโต. เอกธมฺเมปิ ปุคฺคโล นตฺถีติ อตฺโถ. เอวํ สพฺพสุตฺตานํ อาคมฏฺกถาสุ วุตฺตนเยเนว ¶ อตฺโถ เวทิตพฺโพ. อิธ ปน สนฺธายภาสิตมตฺตเมว วกฺขาม.
๒๓๗. วุตฺตํ ภควตา สปฺปิกุมฺโภติอาทิ ‘‘สพฺพาว เทสนา ยถารุตวเสเนว อตฺถโต น คเหตพฺพา’’ติ ทสฺสนตฺถํ อาภตํ. ยถา หิ สุวณฺณํ คเหตฺวา กโต สุวณฺณวิกาโร กุมฺโภ สุวณฺณกุมฺโภติ วุจฺจติ, น เอวํ สปฺปึ คเหตฺวา กโต สปฺปิสฺส วิกาโร สปฺปิกุมฺโภ นาม อตฺถิ. ยสฺมึ ปน กุมฺเภ สปฺปิ ปกฺขิตฺตํ, โส สปฺปิกุมฺโภ นามาติ อยเมตฺถ อตฺโถ. เตลกุมฺภาทีสุปิ เอเสว นโย. ยถา จ นิพฺพานํ นิจฺจํ ธุวํ, น เอวํ ภตฺตํ วา ยาคุ วา อตฺถิ. กาลปริจฺเฉทํ ปน อกตฺวา ทิวเส ทิวเส ทสฺสามาติ ปฺตฺตวเสน ‘‘นิจฺจภตฺตํ ธุวยาคู’’ติ วุจฺจตีติ อยเมตฺถ อตฺโถ.
‘‘อตฺถิ ปุคฺคโล อตฺตหิตาย ปฏิปนฺโน’’ติอาทีสุปิ ยถา รูปาทโย ธมฺมา ปจฺจตฺตลกฺขณสามฺลกฺขณวเสน อตฺถิ, น เอวํ ปุคฺคโล ¶ . รูปาทีสุ ปน สติ ‘เอวํนาโม’‘เอวํโคตฺโต’ติ โวหาโร โหติ. อิติ อิมินา โลกโวหาเรน โลกสมฺมุติยา โลกนิรุตฺติยา อตฺถิ ปุคฺคโลติ อยเมตฺถ อตฺโถ. วุตฺตมฺปิ เจตํ ภควตา – ‘‘อิมา โข จิตฺต, โลกสมฺา โลกนิรุตฺติโย โลกโวหารา โลกปฺตฺติโย’’ติ (ที. นิ. ๑.๔๔๐). รูปาทิธมฺมา ปน วินาปิ โลกสมฺมุตึ ปจฺจตฺตสามฺลกฺขณวเสน ปฺาปนโต อตฺถีติ อยเมตฺถ อตฺโถ.
พุทฺธานํ ¶ ปน ทฺเว กถา สมฺมุติกถา จ ปรมตฺถกถา จ. ตตฺถ สตฺโต, ปุคฺคโล, เทโว, พฺรหฺมาติอาทิกา สมฺมุติกถา นาม. อนิจฺจํ, ทุกฺขํ, อนตฺตา, ขนฺธา, ธาตุโย, อายตนานิ, สติปฏฺานา, สมฺมปฺปธานาติอาทิกา ปรมตฺถกถา นาม.
ตตฺถ โย สมฺมุติเทสนาย สตฺโตติ วา…เป… พฺรหฺมาติ วาติ วุตฺเต ชานิตุํ ปฏิวิชฺฌิตุํ นิยฺยาตุํ อรหตฺตชยคฺคาหํ คเหตุํ สกฺโกติ, ตสฺส ภควา อาทิโตว สตฺโตติ วา ปุคฺคโลติ วา โปโสติ วา เทโวติ วา พฺรหฺมาติ วา กเถติ. โย ปรมตฺถเทสนาย อนิจฺจนฺติ วา ทุกฺขนฺติ วาติอาทีสุ อฺตรํ สุตฺวาว ชานิตุํ ปฏิวิชฺฌิตุํ นิยฺยาตุํ อรหตฺตชยคฺคาหํ คเหตุํ สกฺโกติ. ตสฺส อนิจฺจนฺติอาทีสุ อฺตรํ กเถติ. ตถา สมฺมุติกถาย พุชฺฌนกสตฺตสฺส น ปมํ ปรมตฺถกถํ กเถติ. สมฺมุติกถาย ปน โพเธตฺวา ปจฺฉา ปรมตฺถกถํ กเถติ ¶ . ปรมตฺถกถาย พุชฺฌนกสตฺตสฺสาปิ น ปมํ สมฺมุติกถํ กเถติ. ปรมตฺถกถาย ปน โพเธตฺวา ปจฺฉา สมฺมุติกถํ กเถติ. ปกติยา ปน ปมเมว ปรมตฺถกถํ กเถนฺตสฺส เทสนา ลูขาการา โหติ. ตสฺมา พุทฺธา ปมํ สมฺมุติกถํ กเถตฺวา ปจฺฉา ปรมตฺถกถํ กเถนฺติ. เต สมฺมุติกถํ กเถนฺตาปิ สจฺจเมว สภาวเมว อมุสาว กเถนฺติ. ปรมตฺถกถํ กเถนฺตาปิ สจฺจเมว สภาวเมว อมุสาว กเถนฺติ. อยฺหิ –
‘‘ทุเว สจฺจานิ อกฺขาสิ, สมฺพุทฺโธ วทตํ วโร;
สมฺมุตึ ปรมตฺถฺจ, ตติยํ นุปลพฺภติ’’.
ตตฺถ ¶ –
‘‘สงฺเกตวจนํ สจฺจํ, โลกสมฺมุติการณํ;
ปรมตฺถวจนํ สจฺจํ, ธมฺมานํ ตถลกฺขณ’’นฺติ.
อปโร นโย – ทฺเว ภควโต เทสนา ปรมตฺถเทสนา จ ขนฺธาทิวเสน, สมฺมุติเทสนา จ สปฺปิกุมฺภาทิวเสน. น หิ ภควา สมฺํ อติธาวติ. ตสฺมา ‘‘อตฺถิ ปุคฺคโล’’ติ วจนมตฺตโต อภินิเวโส น กาตพฺโพ. สตฺถารา หิ –
‘‘ปฺตฺตึ ¶ อนติกฺกมฺม, ปรมตฺโถ ปกาสิโต;
สมฺํ นาติธาเวยฺย, ตสฺมา อฺโปิ ปณฺฑิโต;
ปรมตฺถํ ปกาเสนฺโต, สมฺํ นาติธาวเย’’.
เสสํ สพฺพตฺถ อุตฺตานตฺถเมวาติ.
ปุคฺคลกถา นิฏฺิตา.
๒. ปริหานิกถา
๑. วาทยุตฺติปริหานิวณฺณนา
๒๓๙. อิทานิ ¶ ¶ ปริหานิกถา โหติ. ปริหานิธมฺโม อปริหานิธมฺโม, ‘‘ทฺเวเม, ภิกฺขเว, ธมฺมา เสกฺขสฺส, ภิกฺขุโน ปริหานาย สํวตฺตนฺติ’’ (อ. นิ. ๒.๑๘๕), ‘‘ปฺจิเม, ภิกฺขเว, ธมฺมา ¶ สมยวิมุตฺตสฺส ภิกฺขุโน ปริหานาย สํวตฺตนฺตี’’ติ (อ. นิ. ๕.๑๔๙) เอวมาทีนิ หิ สุตฺตานิ นิสฺสาย สมฺมิติยา วชฺชิปุตฺตกา สพฺพตฺถิวาทิโน เอกจฺเจ จ มหาสงฺฆิกา อรหโตปิ ปริหานึ อิจฺฉนฺติ, ตสฺมา เต วา โหนฺตุ อฺเเยว วา, เยสํ อยํ ลทฺธิ, เตสํ ลทฺธิภินฺทนตฺถํ ปริหายติ อรหา อรหตฺตาติ ปุจฺฉา สกวาทิสฺส. ตตฺร ปริหายตีติ ทฺเว ปริหานิโย ปตฺตปริหานิ จ อปฺปตฺตปริหานิ จ. ตตฺถ ‘‘ทุติยมฺปิ โข อายสฺมา โคธิโก ตมฺหา สามยิกาย เจโตวิมุตฺติยา ปริหายี’’ติ (สํ. นิ. ๑.๑๕๙) อยํ ปตฺตปริหานิ นาม. ‘‘มา โว สามฺตฺถิกานํ สตํ สามฺตฺโถ ปริหายี’’ติ (ม. นิ. ๑.๔๑๖-๔๑๘) อยํ อปฺปตฺตปริหานิ. ตาสุ อิธ ปตฺตปริหานิ อธิปฺเปตา. ตฺหิ สนฺธาย อามนฺตาติ ปฏิฺา ปรวาทิสฺส. สกสมเย ปน อิมํ ปตฺตปริหานึ นาม โลกิยสมาปตฺติยาว อิจฺฉนฺติ, น อรหตฺตาทีหิ สามฺผเลหิ. ปรสมเยปิ นํ สพฺพสามฺผเลสุ สพฺพภเวสุ สพฺพกาเลสุ สพฺเพสฺจ ปุคฺคลานํ น อิจฺฉนฺติ. ตํ ปน เตสํ ลทฺธิมตฺตเมวาติ สพฺพํ ลทฺธิชาลํ ภินฺทิตุํ ปุน สพฺพตฺถาติอาทินา นเยน เทสนา วฑฺฒิตา.
ตตฺถ ยสฺมา ปรวาที กเมน ปริหายิตฺวา โสตาปตฺติผเล ิตสฺส อรหโต ปริหานึ น อิจฺฉติ, อุปริผเลสุ ิตสฺเสว อิจฺฉติ. ยสฺมา จ รูปารูปภเวสุ ิตสฺส น อิจฺฉติ, กมฺมารามตาทีนํ ปน ปริหานิยธมฺมานํ ภาวโต กามภเว ิตสฺเสว อิจฺฉติ, ตสฺมา ‘‘สพฺพตฺถา’’ติ ¶ ปุฏฺโ ปฏิกฺขิปติ. ปุน ทฬฺหํ กตฺวา ปุฏฺโ กามภวํ สนฺธาย ปฏิชานาติ. สพฺพสฺมิมฺปิ หิ กามภเว ปริหานิกรา กามคุณา อตฺถิ, ตสฺมา ตตฺถ ปริหายตีติ ตสฺส ลทฺธิ.
ตติยปุจฺฉาย ¶ ปริหานีติ ปริหานิกเร ธมฺเม ปุจฺฉติ. ตตฺถ ยสฺมา ปริหานิ นาม กมฺมารามตาทิธมฺมา, วิเสสโต วา กามราคพฺยาปาทา เอว, เต จ รูปารูปภเว นตฺถิ, ตสฺมา ‘‘น เหว’’นฺติ ปฏิกฺเขโป ปรวาทิสฺส.
สพฺพทาติ กาลปุจฺฉา. ตตฺถ ปมปฺเห โยนิโสมนสิการกาเล อปริหายนโต ปฏิกฺขิปติ. ทุติเย อโยนิโสมนสิกโรโต รตฺติภาเค วา ทิวสภาเค วา สพฺพทา ปริหายนโต ปฏิชานาติ. ตติเย ปริหานิกรธมฺมสมาโยเค ¶ สติ มุหุตฺตเมว ปริหานิ นาม โหติ, ตโต ปุพฺเพ อปริหีนสฺส ปจฺฉา ปริหีนสฺส จ ปริหานิ นาม นตฺถีติ ปฏิกฺขิปติ.
สพฺเพว อรหนฺโตติ ปฺหานํ ปมสฺมึ ติกฺขินฺทฺริเย สนฺธาย ปฏิกฺขิปติ. ทุติยสฺมึ มุทินฺทฺริเย สนฺธาย ปฏิชานาติ. ตติยสฺมิมฺปิ ติกฺขินฺทฺริยาว อธิปฺเปตา. เตสฺหิ สพฺเพสมฺปิ ปริหานิ น โหตีติ ตสฺส ลทฺธิ.
เสฏฺิอุทาหรเณ ปมปุจฺฉา ปรวาทิสฺส, ทุติยา สกวาทิสฺส. ตตฺรายํ อธิปฺปาโย – ยํ มํ ตุมฺเห ปุจฺฉถ – ‘‘อรหา อรหตฺตา ปริหายนฺโต จตูหิ ผเลหิ ปริหายตี’’ติ, ตตฺร โว ปฏิปุจฺฉามิ – ‘‘จตูหิ สตสหสฺเสหิ เสฏฺี เสฏฺิตฺตํ กโรนฺโต สตสหสฺเสหิ ปริหีเน เสฏฺี เสฏฺิตฺตา ปริหีโน โหตี’’ติ. ตโต สกวาทินา เอกเทเสน ปริหานึ สนฺธาย ‘‘อามนฺตา’’ติ วุตฺเต สพฺพสาปเตยฺยา ปริหีโน โหตีติ ปุจฺฉติ. ตถา อปริหีนตฺตา สกวาที น เหวาติ วตฺวา อถ นํ ‘‘เอวเมว อรหาปิ ปริหายติ จ. น จ จตูหิ ผเลหี’’ติ อุปฺปนฺนลทฺธิกํ ทุติยํ ภพฺพปฺหํ ปุจฺฉติ. ปรวาที เสฏฺิโน อภพฺพตาย นิยมํ อปสฺสนฺโต ปฏิชานิตฺวา อรหโต จตูหิ ผเลหิ ปริหานิภพฺพตํ ปุฏฺโ ‘‘นิยโต สมฺโพธิปรายโณ’’ติ (อ. นิ. ๓.๘๗) วจนสฺส อโยนิโส อตฺถํ คเหตฺวา ลทฺธิยํ ิโต โสตาปตฺติผลโต ปริหายิตุํ อภพฺพตํ สนฺธาย ปฏิกฺขิปติ. ตํ ปนสฺส ลทฺธิมตฺตเมวาติ.
เอตฺตาวตา วาทยุตฺติ นาม นิฏฺิตา โหติ.
๒. อริยปุคฺคลสํสนฺทนปริหานิวณฺณนา
๒๔๐. อิทานิ ¶ ¶ อริยปุคฺคลสํสนฺทนา อารทฺธา. ตตฺถ ยสฺมา เกจิ อรหโตว ปริหานึ อิจฺฉนฺติ, เกจิ อนาคามิโนปิ, เกจิ สกทาคามิสฺสปิ. โสตาปนฺนสฺส ปน สพฺเพปิ น อิจฺฉนฺติเยว. เย อรหตฺตา ปริหายิตฺวา อนาคามิสกทาคามิภาเว ิตา, เตสํ ปริหานึ อิจฺฉนฺติ, น อิตเรสํ อนาคามิสกทาคามีนํ. โสตาปนฺนสฺส ¶ ปน เตปิ สพฺพถาปิ น อิจฺฉนฺติเยว, ตสฺมา เปยฺยาลมุเขน ปุจฺฉา กตา. ตตฺถ เตสํ ลทฺธิวเสน ปฏิฺา จ ปฏิกฺเขโป จ เวทิตพฺพา. ‘‘ปริหายติ อนาคามี อนาคามิผลา’’ติ หิ ปฺหสฺมึ เย อนาคามิโน ปริหานึ น อิจฺฉนฺติ, เตสํ วเสน ปฏิกฺเขโป. เย ปกติอนาคามิโน วา อรหตฺตา ปริหายิตฺวา ิตอนาคามิโน วา ปริหานึ อิจฺฉนฺติ, เตสํ วเสน ปฏิฺาติ อิทเมตฺถ นยมุขํ. ตสฺสานุสาเรน สพฺพเปยฺยาลา อตฺถโต เวทิตพฺพา.
๒๔๑. ยํ ปเนตฺถ ‘‘โสตาปตฺติผลสฺส อนนฺตรา อรหตฺตํเยว สจฺฉิกโรตี’’ติ วุตฺตํ, ตํ ปริหีนสฺส ปุน วายมโต อรหตฺตปฺปตฺตึ สนฺธาย วุตฺตํ. อิตโร โสตาปตฺติผลานนฺตรํ อรหตฺตสฺส อภาวา ปฏิกฺขิปติ.
๒๔๒. ตโต ปรํ ‘‘ปริหานิ นาเมสา กิเลสปฺปหานสฺส วา มนฺทตาย ภเวยฺย, มคฺคภาวนาทีนํ วา อนธิมตฺตตาย, สจฺจานํ วา อทสฺสเนนา’’ติ เอวมาทีนํ วเสน อนุยฺุชิตุํ กสฺส พหุตรา กิเลสา ปหีนาติอาทิ วุตฺตํ. ตํ สพฺพํ อุตฺตานาธิปฺปายเมว สุตฺตานํ ปนตฺโถ อาคมฏฺกถาสุ วุตฺตนเยเนว เวทิตพฺโพ.
๒๖๒. สมยวิมุตฺโต อรหา อรหตฺตา ปริหายตีติ เอตฺถ มุทินฺทฺริโย สมยวิมุตฺโต, ติกฺขินฺทฺริโย อสมยวิมุตฺโตติ เตสํ ลทฺธิ. สกสมเย ปน อวสิปฺปตฺโต ฌานลาภี สมยวิมุตฺโต, วสิปฺปตฺโต ฌานลาภี เจว สพฺเพ จ อริยปุคฺคลา อริเย วิโมกฺเข อสมยวิมุตฺตาติ สนฺนิฏฺานํ. โส ปน ตํ อตฺตโน ลทฺธึ คเหตฺวา สมยวิมุตฺโต ¶ ปริหายติ, อิตโร น ปริหายตี’’ติ อาห. เสสเมตฺถ อุตฺตานตฺถเมว.
อริยปุคฺคลสํสนฺทนปริหานิวณฺณนา.
๓. สุตฺตสาธนปริหานิวณฺณนา
๒๖๕. อิทานิ ¶ สุตฺตสาธนา โหติ. ตตฺถ อุจฺจาวจาติ อุตฺตมหีนเภทโต อุจฺจา จ อวจา จ. ปฏิปาทาติ ปฏิปทา. สมเณน ปกาสิตาติ พุทฺธสมเณน โชติตา. สุขาปฏิปทา หิ ขิปฺปาภิฺา อุจฺจา. ทุกฺขาปฏิปทา ทนฺธาภิฺา อวจา. อิตรา ทฺเว เอเกนงฺเคน ¶ อุจฺจา, เอเกน อวจา. ปมํ วุตฺตา เอว วา อุจฺจา, อิตโร ติสฺโสปิ อวจา. ตาย เจตาย อุจฺจาวจาย ปฏิปทาย น ปารํ ทิคุณํ ยนฺติ, เอกมคฺเคน ทฺวิกฺขตฺตุํ นิพฺพานํ น คจฺฉนฺตีติ อตฺโถ. กสฺมา? เยน มคฺเคน เย กิเลสา ปหีนา, เตน เตสํ ปุน อปฺปหาตพฺพโต. เอเตน ปริหานิธมฺมาภาวํ ทีเปติ. นยิทํ เอกคุณํ มุตนฺติ ตฺจ อิทํ ปารํ เอกวารํเยว ผุสนารหํ น โหติ. กสฺมา? เอเกน มคฺเคน สพฺพกิเลสานํ อปฺปหานโต. เอเตน เอกมคฺเคเนว อรหตฺตาภาวํ ทีเปติ.
อตฺถิ ฉินฺนสฺส เฉทิยนฺติ ฉินฺนสฺส กิเลสวฏฺฏสฺส ปุน ฉินฺทิตพฺพํ กิฺจิ อตฺถีติ ปุจฺฉติ. อิตโร ติกฺขินฺทฺริยํ สนฺธาย ปฏิกฺขิปิตฺวา ปุน ปุฏฺโ มุทินฺทฺริยํ สนฺธาย ปฏิชานาติ. สกวาที สุตฺตํ อาหริตฺวา นตฺถิภาวํ ทสฺเสติ. ตตฺถ โอฆปาโสติ กิเลโสโฆ เจว กิเลสปาโส จ.
๒๖๖. กตสฺส ปฏิจโยติ ภาวิตสฺส มคฺคสฺส ปุน ภาวนา. อิธาปิ ปฏิกฺเขปปฏิชานนานิ ปุริมนเยเนว เวทิตพฺพานิ.
๒๖๗. ปริหานาย สํวตฺตนฺตีติ ปรวาทินา อาภเต สุตฺเต ปฺจ ธมฺมา อปฺปตฺตปริหานาย เจว โลกิยสมาปตฺติปริหานาย จ สํวตฺตนฺติ. โส ปน ปตฺตสฺส อรหตฺตผลสฺส ปริหานาย สลฺลกฺเขติ. เตเนว อตฺถิ อรหโต กมฺมารามตาติ อาห. อิตโรปิ อสมยวิมุตฺตํ ¶ สนฺธาย ปฏิกฺขิปิตฺวา อิตรํ สนฺธาย ปฏิชานาติ. กามราควเสน วา ปวตฺตมานํ ตํ ปฏิกฺขิปิตฺวา อิตรถา ปวตฺตมานํ ปฏิชานาติ. ราคาทีนํ ปน อตฺถิตํ ปุฏฺโ ปฏิชานิตุํ น สกฺโกติ.
๒๖๘. กึ ปริยุฏฺิโตติ เกน ปริยุฏฺิโต อนุพทฺโธ อชฺโฌตฺถโต วา หุตฺวาติ อตฺโถ. อนุสยปุจฺฉายปิ ติกฺขินฺทฺริยมุทินฺทฺริยวเสเนว ปฏิกฺเขปปฏิชานนานิ เวทิตพฺพานิ. กลฺยาณานุสโยติ ¶ วจนมตฺตสามฺเน วา ปฏิชานาติ. ราโค อุปจยํ คจฺฉตีติ ภาวนาย ปหีนํ สนฺธายาห. ปรโต โทสโมเหสุปิ เอเสว นโย. สกฺกายทิฏฺิอาทีนํ ปน ทสฺสเนน ปหีนตฺตา อุปจยํ น อิจฺฉติ. เสสํ สพฺพตฺถ อุตฺตานตฺถเมวาติ.
สุตฺตสาธนา.
ปริหานิกถา นิฏฺิตา.
๓. พฺรหฺมจริยกถา
๑. สุทฺธพฺรหฺมจริยกถาวณฺณนา
๒๖๙. อิทานิ ¶ ¶ ¶ พฺรหฺมจริยกถา โหติ. ตตฺถ ทฺเว พฺรหฺมจริยวาสา, มคฺคภาวนา จ ปพฺพชฺชา จ. ปพฺพชฺชา สพฺพเทเวสุ นตฺถิ. มคฺคภาวนา เปตฺวา อสฺสตฺเต เสเสสุ อปฺปฏิสิทฺธา. ตตฺถ เย ปรนิมฺมิตวสวตฺติเทเว อุปาทาย ตทุปริเทเวสุ มคฺคภาวนมฺปิ น อิจฺฉนฺติ เสยฺยถาปิ สมฺมิติยา, เต สนฺธาย นตฺถิ เทเวสูติ ปุจฺฉา สกวาทิสฺส. ‘‘ตีหิ, ภิกฺขเว, าเนหิ ชมฺพุทีปกา มนุสฺสา อุตฺตรกุรุเก จ มนุสฺเส อธิคฺคณฺหนฺติ เทเว จ ตาวตึเส. กตเมหิ ตีหิ? สูรา สติมนฺโต อิธ พฺรหฺมจริยวาโส’’ติ (อ. นิ. ๙.๒๑) อิทํ สุตฺตํ นิสฺสาย ทฺเวปิ พฺรหฺมจริยวาสา นตฺถิ เทเวสูติ อุปฺปนฺนลทฺธิวเสน ปฏิฺา ปรวาทิสฺส. ปุน ทฺวินฺนมฺปิ พฺรหฺมจริยานํ อนฺตรายิกธมฺมวเสเนว สพฺเพ เทวา ชฬาติ ปุจฺฉา สกวาทิสฺส. ตตฺถ หตฺถสํวาจิกาติ มูคา วิย หตฺถมุทฺธาย วตฺตาโร. ปรโต อตฺถิ เทเวสูติ ปุจฺฉา ปรวาทิสฺส, มคฺคภาวนํ สนฺธาย ปฏิฺา สกวาทิสฺส. ปฏิฺาย อธิปฺปายํ อสลฺลกฺเขตฺวา ปพฺพชฺชาวเสน อนุโยโค ปรวาทิสฺส.
๒๗๐. ยตฺถ นตฺถิ ปพฺพชฺชาติ ปฺเห คิหีนฺเจว เอกจฺจานฺจ เทวานํ มคฺคปฏิลาภํ สนฺธาย ปฏิกฺเขโป ตสฺเสว. ปุน ปุฏฺโ ปจฺจนฺตวาสิโน เจว อสฺสตฺเต จ สนฺธาย ปฏิฺา ตสฺเสว. โย ปพฺพชตีติอาทีสุ ปุจฺฉาสุปิ เอเสว นโย. ปุน ‘‘อตฺถิ เทเวสู’’ติ ปฺเหปิ มคฺคภาวนํ สนฺธาเยว ปฏิฺา สกวาทิสฺส, ‘‘สพฺพเทเวสู’’ติ วุตฺเต อสฺสตฺเต สนฺธาย ปฏิกฺเขโป ตสฺเสว.
๒๗๑. มนุสฺเสสูติ ¶ ปฺหทฺวเย ชมฺพุทีปเก สนฺธาย ปฏิฺา. ปจฺจนฺตวาสิโน สนฺธาย ปฏิกฺเขโป เวทิตพฺโพ.
อตฺถิ ยตฺถ อตฺถีติ อตฺถิ เต เทวา, อตฺถิ วา โส ปเทโส, ยตฺถ อตฺถีติ เอวํ สตฺตปเทสวิภาคมุเขน วิสฺสชฺชนํ สกวาทิสฺส. อิมินา นเยน สพฺเพ เอกนฺตริกปฺหา เวทิตพฺพา.
๒๗๒. สุตฺตานุโยเค ¶ กุหึ ผลุปฺปตฺตีติ ตสฺส อนาคามิโน อรหตฺตผลุปฺปตฺติ กุหินฺติ ปุจฺฉา สกวาทิสฺส. ตตฺเถวาติ สุทฺธาวาเสสูติ อตฺโถ.
หนฺท หีติ การณตฺเถ นิปาโต. อิทํ วุตฺตํ โหติ – ยสฺมา อนาคามิปุคฺคโล อิธ โลเก ภาวิเตน มคฺเคน ตตฺถ สุทฺธาวาเสสุ ผลํ สจฺฉิกโรติ, น ตตฺถ อฺํ มคฺคํ ภาเวติ, ตสฺมา นตฺถิ เทเวสุ พฺรหฺมจริยวาโสติ.
๒. สํสนฺทนพฺรหฺมจริยวณฺณนา
๒๗๓. อิทานิ ¶ ยทิ อฺตฺถ ภาวิเตน มคฺเคน อฺตฺถ ผลสจฺฉิกิริยา โหติ, โสตาปนฺนาทีนมฺปิ สิยาติ เอตมตฺถํ ทสฺเสตุํ ปุน อนาคามีติอาทีนํ สํสนฺทนปุจฺฉา สกวาทิสฺส. ตตฺถ อนาคามิสฺส ผลสจฺฉิกิริยาย ปฏิฺา, เสสานํ ผลสจฺฉิกิริยาย ปฏิกฺเขโป ปรวาทิสฺส. อิธ ภาวิตมคฺโค หิ อนาคามี อิธวิหายนิฏฺโ นาม โหติ. โส อิธ อนาคามิมคฺคํ ภาเวตฺวา ‘‘โอปปาติโก ตตฺถปรินิพฺพายี’’ติ วจนโต ‘‘ปุน มคฺคภาวนํ วินา อุปปตฺติวเสเนว อรหตฺตผลํ สจฺฉิกโรตี’’ติ ตสฺส ลทฺธิ. โสตาปนฺนสกทาคามิโน ปน ตตฺถ มคฺคํ ภาเวตฺวา ตตฺรุปปตฺติกา นาม โหนฺตีติ เตสํ อิธาคมนฺเว นตฺถิ. อิติ โส อนาคามิสฺส ผลสจฺฉิกิริยํ ปุฏฺโ ปฏิชานาติ. อิตเรสํ ปฏิกฺขิปติ.
อนาคามี ปุคฺคโล ตตฺถ ภาวิเตน มคฺเคนาติ ปฺเห ‘‘อนาคามิโน ตตฺถ มคฺคภาวนาว นตฺถี’’ติ ลทฺธิยา ปฏิกฺขิปติ. มคฺโค จ ภาวียติ, น จ กิเลสา ปหียนฺตีติ ปุจฺฉา สกวาทิสฺส ¶ , รูปาวจรมคฺคํ สนฺธาย ปฏิฺา อิตรสฺส. รูปาวจรมคฺเคน หิ โส อิธวิหายนิฏฺโ นาม ชาโต.
อนาคามี ปุคฺคโล กตกรณีโยติ ปฺเห ‘‘โอปปาติโก ตตฺถปรินิพฺพายี’’ติ วจนโต อุปปตฺติยาวสฺส กตกรณียาทิภาวํ สนฺธาย ปฏิชานาติ. อรหาติ ปฺเห อิธปรินิพฺพายิโน อรหโต วเสเนว ปฏิกฺขิปติ. ปุน ปุฏฺโ ตตฺถปรินิพฺพายิโน วเสน ปฏิชานาติ.
อตฺถิ อรหโต ปุนพฺภโวติอาทีสุปิ ตตฺถปรินิพฺพายี อิธปรินิพฺพายีนํ วเสเนว อตฺโถ เวทิตพฺโพ. อปฺปฏิวิทฺธากุปฺโปว ตตฺถปรินิพฺพายตีติ ปุฏฺโ ¶ อิเธว ภาวิเตน มคฺเคน ตสฺส อกุปฺปปฏิเวธํ อิจฺฉนฺโต ปฏิกฺขิปติ.
ยถา มิโคติ ปมํ อุทาหรณํ ปรวาทิสฺส, ทุติยํ สกวาทิสฺส. เสสํ สพฺพตฺถ อุตฺตานตฺถเมวาติ.
พฺรหฺมจริยกถา นิฏฺิตา.
๓. โอธิโสกถาวณฺณนา
๒๗๔. อิทานิ โอธิโสกถา นาม โหติ. ตตฺถ เย โสตาปนฺนาทีนํ นานาภิสมยวเสน ทุกฺขทสฺสนาทีหิ โอธิโส โอธิโส ¶ เอกเทเสน เอกเทเสน กิเลสปฺปหานํ อิจฺฉนฺติ เสยฺยถาปิ เอตรหิ สมฺมิติยาทโย, เตสํ ตํ ลทฺธึ ภินฺทิตุํ โอธิโสติ ปุจฺฉา สกวาทิสฺส, ปฏิฺา ปรวาทิสฺส. ปุน อนุโยโค สกวาทิสฺส, เอกเทเสน โสตาปนฺนาทิภาวสฺส อภาวโต ปฏิกฺเขโป ปรวาทิสฺส. อิมินา อุปาเยน สพฺพวาเรสุ อตฺโถ เวทิตพฺโพติ.
โอธิโสกถาวณฺณนา.
๔. ชหติกถา
๑. นสุตฺตาหรณกถาวณฺณนา
๒๗๙. อิทานิ ¶ ชหติกถา นาม โหติ. ตตฺถ เยสํ ‘‘ฌานลาภี ปุถุชฺชโน สห สจฺจาภิสมยา อนาคามี นาม โหติ, ตสฺส ปุถุชฺชนกาเลเยว กามราคพฺยาปาทา ปหีนา’’ติ ลทฺธิ เสยฺยถาปิ เอตรหิ สมฺมิติยานํ, เตสํ ตํ ลทฺธึ ภินฺทิตุํ ชหติ ปุถุชฺชโนติ ปุจฺฉา สกวาทิสฺส, ฌานวิกฺขมฺภิตานํ ปน เตสํ ปริยุฏฺานํ อปสฺสนฺตสฺส ปฏิฺา ปรวาทิสฺส. ยสฺมา ปน เตสํ ฌานวิกฺขมฺภิตานมฺปิ อนาคามิมคฺเคเนว อจฺจนฺตํ ¶ ปหานํ โหติ, ตสฺมา ปุน อจฺจนฺตนฺติอาทิอนุโยโค สกวาทิสฺส, ตถารูปสฺส ปหานสฺส อภาวโต ปฏิกฺเขโป อิตรสฺส. วิกฺขมฺเภตีติ อจฺจนฺตวิกฺขมฺภนเมว สนฺธาย ปุจฺฉา สกวาทิสฺส. ตโต ปรํ อนาคามิมคฺคฏฺเน สทฺธึ ปุถุชฺชนสํสนฺทนํ โหติ. ตํ อุตฺตานตฺถเมว.
๒๘๐. ตโต ปรํ อนาคามิผเล สณฺาตีติ ปุฏฺโ ฌานานาคามิตํ สนฺธาย ปฏิชานาติ. อรหตฺเต สณฺาตีติ ปุฏฺโ ทสฺสนมคฺเคน อุทฺธมฺภาคิยานํ ปหานาภาวโต ปฏิกฺขิปติ.
อปุพฺพํ อจริมํ ตโย มคฺเคติ ปุฏฺโ ตถารูปาย ภาวนาย อภาวา ปฏิกฺขิปติ. ปุน ปุฏฺโ ติณฺณํ มคฺคานํ กิจฺจสพฺภาวํ สนฺธาย ปฏิชานาติ. สามฺผลปุจฺฉาสุปิ เอเสว นโย. กตเมน มคฺเคนาติ ปุฏฺโ อนาคามิมคฺเคนาติ ฌานานาคามิตํ สนฺธาย วทติ. ปุน สํโยชนปฺปหานํ ปุฏฺโ ติณฺณํ อนาคามิมคฺเคน เตสํ กิเลสานํ อปฺปเหยฺยตฺตา ปฏิกฺขิปติ. ทุติยํ ปุฏฺโ ปมมคฺคสฺเสว ¶ ฌานานาคามิมคฺคภาวํ สนฺธาย ปฏิชานาติ. เสสเมตฺถ อุตฺตานตฺถเมวาติ.
ชหติกถา.
๕. สพฺพมตฺถีติกถา
๑. วาทยุตฺติวณฺณนา
๒๘๒. อิทานิ ¶ สพฺพมตฺถีติวาทกถา นาม โหติ. ตตฺถ เยสํ ‘‘ยํ กิฺจิ รูปํ อตีตานาคตปจฺจุปฺปนฺนํ…เป… อยํ วุจฺจติ รูปกฺขนฺโธ’’ติอาทิวจนโต (วิภ. ๒) ‘‘สพฺเพปิ อตีตาทิเภทา ธมฺมา ขนฺธสภาวํ น วิชหนฺติ, ตสฺมา สพฺพํ อตฺถิเยว นามา’’ติ ลทฺธิ, เสยฺยถาปิ เอตรหิ สพฺพมตฺถิวาทานํ, เตสํ ลทฺธิวิโสธนตฺถํ สพฺพมตฺถีติ ปุจฺฉา สกวาทิสฺส, วุตฺตปฺปการาย ลทฺธิยา ตฺวา ปฏิฺา อิตรสฺส. สพฺพถาติ สพฺพสฺมึ สรีเร สพฺพมตฺถีติ ปุจฺฉติ. สพฺพทาติ สพฺพสฺมึ กาเล สพฺพมตฺถีติ ปุจฺฉติ. สพฺเพน สพฺพนฺติ สพฺเพนากาเรน สพฺพมตฺถีติ ปุจฺฉติ. สพฺเพสูติ สพฺเพสุ ธมฺเมสุ สพฺพมตฺถีติ ปุจฺฉติ. อโยคนฺติ ¶ อยุตฺตํ. นานาสภาวานฺหิ โยโค โหติ, น เอกสภาวสฺส. อิติ อิมสฺมึ ปฺเห รูปํ เวทนาย, เวทนํ วา รูเปน อนานํ เอกลกฺขณเมว กตฺวา สพฺพมตฺถีติ ปุจฺฉติ. ยมฺปิ นตฺถิ ตมฺปตฺถีติ ยมฺปิ ฉฏฺขนฺธาทิกํ สสวิสาณาทิกํ วา กิฺจิ นตฺถีติ สิทฺธํ, ตมฺปิ เต อตฺถีติ ปุจฺฉติ. สพฺพมตฺถีติ ยา ทิฏฺิ สา ทิฏฺิ มิจฺฉาทิฏฺีติ, ยา ทิฏฺิ สา ทิฏฺิ สมฺมาทิฏฺีติ เหวมตฺถีติ อิมินา อิทํ ปุจฺฉติ – ยา เต เอสา สพฺพมตฺถีติ ทิฏฺิ, สา ทิฏฺิ อยาถาวกตฺตา มิจฺฉาทิฏฺีติ เอวํ ยา อมฺหากํ ทิฏฺิ, สา ทิฏฺิ ยาถาวกตฺตา สมฺมาทิฏฺีติ เอวํ ตว สมเย อตฺถีติ ปุจฺฉติ. อิตโร สพฺเพสุปิ เอเตสุ นเยสุ วุตฺตปฺปการาย อตฺถิตาย อภาวโต ปฏิกฺขิปติ. อิเมสุ ปน สพฺเพสุปิ นเยสุ ‘‘อาชานาหิ นิคฺคห’’นฺติ อาทึ กตฺวา สพฺโพ กถามคฺคเภโท วิตฺถารโต เวทิตพฺโพติ อยํ ตาเวตฺถ วาทยุตฺติ.
๒. กาลสํสนฺทนวณฺณนา
๒๘๓-๒๘๔. อิทานิ ¶ อตีตํ อตฺถีติ กาลสํสนฺทนํ โหติ. ตตฺถ อตีตํ อตฺถีติอาทิกํ สุทฺธิกสํสนฺทนํ. อตีตํ รูปํ อตฺถีติอาทิกํ ขนฺธวเสน กาลสํสนฺทนํ.
๒๘๕. ปจฺจุปฺปนฺนํ รูปํ อปฺปิยํ กริตฺวาติ อตีตานาคตํ ปหาย ปจฺจุปฺปนฺนรูปเมว อปฺปิยํ ¶ อวิภชิตพฺพํ กริตฺวา. รูปภาวํ ชหตีติปฺเห นิรุทฺธสฺสาปิ รูปสฺส รูปกฺขนฺธสงฺคหิตตฺตา ปฏิกฺขิปติ. รูปภาวํ น ชหตีติ ปฏิโลมปฺเหปิ รูปกฺขนฺเธน สงฺคหิตตฺตาว ปฏิชานาติ. โอทาตํ วตฺถํ อปฺปิยํ กริตฺวาติ เอตฺถ กิฺจาปิ น สพฺพํ วตฺถํ โอทาตํ, อิมินา ปน วตฺถนฺติ อวตฺวา ‘‘โอทาตํ วตฺถํ อปฺปิยํ กริตฺวา’’ติ วุตฺเต สกวาทินา เอกตฺถตา อนฺุาตา. โอทาตภาวํ ชหตีติ ปฺเห วณฺณวิคมํ สนฺธาย ปฏิฺา สกวาทิสฺส. วตฺถภาวํ ชหตีติ เอตฺถ ปน ปฺตฺติยา อวิคตตฺตา ปฏิกฺเขโป ตสฺเสว. ปฏิโลเมปิ เอเสว นโย.
๒๘๖. อตีตํ อตีตภาวํ น ชหตีติ ปุฏฺโ ‘‘ยทิ ชเหยฺย, อนาคตํ วา ปจฺจุปฺปนฺนํ วา สิยา’’ติ มฺมาโน ปฏิชานาติ. อนาคตํ อนาคตภาวํ น ชหตีติ ปุฏฺโ ปน ‘‘ยทิ น ชเหยฺย, อนาคตเมวสฺส ¶ , ปจฺจุปฺปนฺนภาวํ น ปาปุเณยฺยา’’ติ มฺมาโน ปฏิกฺขิปติ. ปจฺจุปฺปนฺนปฺเหปิ อตีตภาวํ อนาปชฺชนโทโส สิยาติ ปฏิกฺขิปติ. อนุโลมปฺเหสุปิ อิมินาว นเยน อตฺโถ เวทิตพฺโพ.
๒๘๗. เอวํ สุทฺธิกนยํ วตฺวา ปุน ขนฺธวเสน ทสฺเสตุํ อตีตํ รูปนฺติอาทิ วุตฺตํ. ตํ สพฺพํ ปาฬิอนุสาเรเนว สกฺกา ชานิตุํ.
วจนโสธนวณฺณนา
๒๘๘. อิทานิ ‘‘อตีตํ นฺวตฺถี’’ติอาทิ วจนโสธนา โหติ. ตตฺถ หฺจิ อตีตํ นฺวตฺถีติ ยทิ อตีตํ โน อตฺถีติ อตฺโถ. อตีตํ ¶ อตฺถีติ มิจฺฉาติ อตีตฺจ ตํ อตฺถิ จาติ มิจฺฉา เอว. ตฺเว อนาคตํ ตํ ปจฺจุปฺปนฺนนฺติ ปุฏฺโ อนาคตกฺขเณเยวสฺส ปจฺจุปฺปนฺนตาย อภาวํ สนฺธาย กาลนานตฺเตน ปฏิกฺขิปติ.
ทุติยํ ปุฏฺโ ยํ อุปฺปาทโต ปุพฺเพ อนาคตํ อโหสิ, ตสฺส อุปฺปนฺนกาเล ปจฺจุปฺปนฺนตฺตา ปฏิชานาติ. หุตฺวา โหติ หุตฺวา โหตีติ ยเทตํ ตยา ‘‘อนาคตํ หุตฺวา ปจฺจุปฺปนฺนํ โหตี’’ติ วทตา ตฺเว อนาคตํ ตํ ปจฺจุปฺปนฺนนฺติ ลทฺธิวเสน ‘‘อนาคตํ วา ปจฺจุปฺปนฺนํ วา หุตฺวา โหตี’’ติ ¶ วุตฺตํ. กึ เต ตมฺปิ หุตฺวา โหตีติ? อิตโร หุตฺวา ภูตสฺส ปุน หุตฺวา อภาวโต น เหวนฺติ ปฏิกฺขิปติ.
ทุติยํ ปุฏฺโ ยสฺมา ตํ อนาคตํ หุตฺวา ปจฺจุปฺปนฺนํ โหนฺตํ ‘‘หุตฺวา โหตี’’ติ สงฺขํ คตํ, ตสฺมา ปฏิชานาติ. อถ นํ สกวาที ‘‘ยทิ เต ตํ อนาคตํ หุตฺวา ปจฺจุปฺปนฺนํ โหนฺตํ ‘หุตฺวา โหตี’ติ สงฺขํ คตํ, ปุน หุตฺวา โหติ, ยํ อนาคตํ น หุตฺวา ปจฺจุปฺปนฺนํ น โหนฺตํ ‘น หุตฺวา น โหตี’ติ สงฺขํ คตํ สสวิสาณํ, กึ เต ตมฺปิ ปุน น หุตฺวา น โหตี’’ติอธิปฺปาเยน น หุตฺวา น โหติ น หุตฺวา น โหตีติ ปฺหํ ปุจฺฉติ. อิตโร ‘‘ยํ นตฺถิ, ตํ นตฺถิตาย, เอว อนาคตํ น หุตฺวา ปจฺจุปฺปนฺนํ น โหตีติ นหุตฺวานโหติ นาม ตาว โหตุ, ปุน นหุตฺวานโหติภาโว ปนสฺส กุโต’’ติ มฺมาโน ปฏิกฺขิปติ. ตฺเว ปจฺจุปฺปนฺนํ ตํ อตีตนฺติ ปฺเหปิ ปจฺจุปฺปนฺนกฺขเณเยวสฺส อตีตตาย อภาวํ สนฺธาย กาลนานตฺตา ปฏิกฺขิปติ.
ทุติยปฺเห ¶ ปุฏฺโ ยํ อตีตภาวโต ปุพฺเพ ปจฺจุปฺปนฺนํ อโหสิ, ตสฺเสว อตีตตฺตา ปฏิชานาติ. หุตฺวา โหติ หุตฺวา โหตีติ ยเทตํ ตยา ‘‘ปจฺจุปฺปนฺนํ หุตฺวา อตีตํ โหตี’’ติ วทตา ‘‘ตฺเว ปจฺจุปฺปนฺนํ ตํ อตีต’’นฺติ ลทฺธิวเสน ‘‘ปจฺจุปฺปนฺนํ วา อตีตํ วา หุตฺวา โหตี’’ติ วุตฺตํ, กึ เต ตมฺปิ หุตฺวา โหตีติ? อิตโร หุตฺวา ภูตสฺส ปุน หุตฺวา อภาวโต น เหวนฺติ ปฏิกฺขิปติ.
ทุติยปฺเห ยสฺมา ตํ ปจฺจุปฺปนฺนํ หุตฺวา อตีตํ โหนฺตํ ‘‘หุตฺวา โหตี’’ติ สงฺขํ คตํ, ตสฺมา ปฏิชานาติ ¶ . อถ นํ สกวาที ‘‘ยทิ เต ตฺเว ปจฺจุปฺปนฺนํ หุตฺวา อตีตํ โหนฺตํ ‘หุตฺวา โหตี’ติ สงฺขํ คตํ, ปุน หุตฺวา โหติ, ยํ ปจฺจุปฺปนฺนํ น หุตฺวา อตีตํ น โหนฺตํ ‘น หุตฺวา น โหตี’ติ สงฺขํ คตํ สสวิสาณํ, กึ เต ตมฺปิ ปุน น หุตฺวา น โหตี’’ติ อธิปฺปาเยน น หุตฺวา น โหติ น หุตฺวา น โหตีติ ปฺหํ ปุจฺฉติ. อิตโร ‘‘ยํ นตฺถิ, ตํ นตฺถิตาย เอว ปจฺจุปฺปนฺนํ น หุตฺวา อตีตํ น โหตีติ นหุตฺวานโหติ นาม ตาว โหตุ. ปุน นหุตฺวานโหติภาโว ปนสฺส กุโต’’ติ มฺมาโน ปฏิกฺขิปติ. อุภยํ เอกโต กตฺวา อาคเต ตติยปฺเหปิ อิมินาวุปาเยน โยชนา กาตพฺพา.
อปโร ¶ นโย – ยทิ ตฺเว อนาคตํ ตํ ปจฺจุปฺปนฺนํ, อนาคตสฺส ปจฺจุปฺปนฺเน วุตฺโต โหติภาโว, ปจฺจุปฺปนฺนสฺส จ อนาคเต วุตฺโต หุตฺวาภาโว อาปชฺชติ. เอวํ สนฺเต อนาคตมฺปิ หุตฺวาโหติ นาม. ปจฺจุปฺปนฺนมฺปิ หุตฺวาโหติเยว นาม. เตน ตํ ปุจฺฉาม – ‘‘กึ เต เอเตสุ เอเกกํ หุตฺวา โหติ หุตฺวา โหตี’’ติ? อิตโร – ‘‘ตฺเว อนาคตํ ตํ ปจฺจุปฺปนฺน’’นฺติ ปฺเห ปฏิกฺขิตฺตนเยเนว ปฏิกฺขิปิตฺวา ปุน ปุฏฺโ ทุติเย ปฺเห ปฏิฺาตนเยเนว ปฏิชานาติ. อถ นํ สกวาที ‘‘ตฺเว อนาคตํ ตํ ปจฺจุปฺปนฺน’’นฺติ ปฺหาวเสน เตสุ เอเกกํ หุตฺวา โหติ หุตฺวา โหตีติ ปฏิชานนฺตํ ปุริมํ ปฏิกฺขิตฺตปฺหํ ปริวตฺติตฺวา ปุจฺฉนฺโต น หุตฺวา น โหติ น หุตฺวา น โหตีติ ปุจฺฉติ. ตสฺสตฺโถ – นนุ ‘‘ตยา ตฺเว อนาคตํ ตํ ปจฺจุปฺปนฺน’’นฺติ วุตฺเต ปมปฺหํ ปฏิกฺขิปนฺเตน อนาคตสฺส โหติภาโว ปจฺจุปฺปนฺนสฺส จ หุตฺวาภาโว ปฏิกฺขิตฺโตติ. เตน อนาคตํ น โหติ นาม, ปจฺจุปฺปนฺนํ น หุตฺวา นาม.
ทุติยปฺเห ¶ จ ตฺเว อนาคตํ ตํ ปจฺจุปฺปนฺนนฺติ ปฏิฺาตํ. เอวํ สนฺเต อนาคตมฺปิ น หุตฺวา น โหติ นาม. ปจฺจุปฺปนฺนมฺปิ น หุตฺวา น โหติเยว นาม. เตน ตํ ปุจฺฉาม – ‘‘กึ เต เอเตสุ เอเกกํ น หุตฺวา น โหติ น หุตฺวา น โหตี’’ติ? ปรวาที สพฺพโต อนฺธกาเรน ปริโยนทฺโธ วิย เตสํ นหุตฺวานโหติภาวํ อปสฺสนฺโต น เหวนฺติ ปฏิกฺขิปติ.
ทุติยวาเรปิ ยทิ ตฺเว ¶ ปจฺจุปฺปนฺนํ ตํ อตีตํ, ปจฺจุปฺปนฺนสฺส อตีเต วุตฺโต โหติภาโว, อตีตสฺส จ ปจฺจุปฺปนฺเน วุตฺโต หุตฺวาภาโว อาปชฺชติ, เอวํ สนฺเต ปจฺจุปฺปนฺนมฺปิ หุตฺวาโหติ นาม, อตีตมฺปิ หุตฺวาโหติเยว นาม. เตน ตํ ปุจฺฉาม – ‘‘กึ เต เอเตสุ เอเกกํ หุตฺวา โหติ หุตฺวา โหตี’’ติ? อิตโร ตฺเว ปจฺจุปฺปนฺนํ ตํ อตีตนฺติปฺเห ปฏิกฺขิตฺตนเยเนว ปฏิกฺขิปิตฺวา ปุน ปุฏฺโ ทุติยปฺเห ปฏิฺาตนเยเนว ปฏิชานาติ. อถ นํ สกวาที ‘‘ตฺเว ปจฺจุปฺปนฺนํ ตํ อตีต’’นฺติ ปฺหาวเสน เตสุ เอเกกํ หุตฺวา โหติ หุตฺวา โหตีติ ปฏิชานนฺตํ ปุริมํ ปฏิกฺขิตฺตปฺหํ ปริวตฺติตฺวา ปุจฺฉนฺโต น หุตฺวา น โหติ น หุตฺวา น โหตีติ ปุจฺฉติ. ตสฺสตฺโถ – นนุ ตยา ตฺเว ปจฺจุปฺปนฺนํ ตํ อตีตนฺติ วุตฺเต ปมปฺหํ ปฏิกฺขิปนฺเตน ปจฺจุปฺปนฺนสฺส โหติภาโว, อตีตสฺส จ หุตฺวาภาโว ปฏิกฺขิตฺโตติ. เตน ปจฺจุปฺปนฺนํ นโหติ นาม. อตีตํ นหุตฺวา นาม.
ทุติยปฺเห จ เต ‘‘ตฺเว ปจฺจุปฺปนฺนํ ตํ อตีต’’นฺติ ปฏิฺาตํ. เอวํ สนฺเต ปจฺจุปฺปนฺนมฺปิ ¶ น หุตฺวา น โหติ นาม, อตีตมฺปิ น หุตฺวา น โหติเยว นาม. เตน ตํ ปุจฺฉาม – ‘‘กึ เต เอเตสุ เอเกกํ น หุตฺวา น โหติ, น หุตฺวา น โหตี’’ติ. ปรวาที สพฺพโต อนฺธกาเรน ปริโยนทฺโธ วิย เตสํ นหุตฺวานโหติภาวํ อปสฺสนฺโต น เหวนฺติ ปฏิกฺขิปติ.
ตติยวาเรปิ ยทิ ตฺเว อนาคตํ ตํ ปจฺจุปฺปนฺนํ ตํ อตีตํ; อนาคตปจฺจุปฺปนฺนานํ ปจฺจุปฺปนฺนาตีเตสุ วุตฺโต โหติภาโว, ปจฺจุปฺปนฺนาตีตานฺจ อนาคตปจฺจุปฺปนฺเนสุ วุตฺโต หุตฺวาภาโว อาปชฺชติ. เอวํ สนฺเต อนาคตมฺปิ หุตฺวาโหติ นาม. ปจฺจุปฺปนฺนมฺปิ อตีตมฺปิ หุตฺวา โหติเยว นาม. เตน ตํ ปุจฺฉาม – ‘‘กึ เต ตีสุปิ เอเตสุ เอเกกํ หุตฺวา โหติ ¶ หุตฺวา โหตี’’ติ? อิตโร ‘‘ตฺเว อนาคตํ, ตํ ปจฺจุปฺปนฺนํ, ตํ อตีต’’นฺติปฺเห ปฏิกฺขิตฺตนเยเนว ปฏิกฺขิปิตฺวา ปุน ปุฏฺโ ทุติยปฺเห ปฏิฺาตนเยเนว ปฏิชานาติ. อถ นํ สกวาที ‘‘ตฺเว อนาคตํ, ตํ ปจฺจุปฺปนฺนํ, ตํ อตีต’’นฺติ ปฺหาวเสน เตสุ เอเกกํ หุตฺวา โหติ, หุตฺวา โหตีติ ปฏิชานนฺตํ ปุริมํ ปฏิกฺขิตฺตปฺหํ ปริวตฺติตฺวา ปุจฺฉนฺโต น หุตฺวา น โหติ น หุตฺวา น โหตีติ ปุจฺฉติ. ตสฺสตฺโถ ¶ – นนุ ตยา ตฺเว อนาคตํ, ตํ ปจฺจุปฺปนฺนํ, ตํ อตีตนฺติ วุตฺเต ปมปฺหํ ปฏิกฺขิปนฺเตน อนาคตปจฺจุปฺปนฺนานํ โหติภาโว; ปจฺจุปฺปนฺนาตีตานฺจ หุตฺวาภาโว ปฏิกฺขิตฺโตติ? เตน อนาคตํ ปจฺจุปฺปนฺนฺจ น โหติ นาม. ปจฺจุปฺปนฺนฺจ อตีตฺจ น หุตฺวา นาม.
ทุติยปฺเห จ เต ‘‘ตฺเว อนาคตํ, ตํ ปจฺจุปฺปนฺนํ, ตํ อตีต’’นฺติ ปฏิฺาตํ. เอวํ สนฺเต อนาคตมฺปิ น หุตฺวา น โหติ นาม, ปจฺจุปฺปนฺนมฺปิ อตีตมฺปิ น หุตฺวา น โหติเยว นาม. เตน ตํ ปุจฺฉาม – ‘‘กึ เต เอเตสุ เอเกกํ น หุตฺวา น โหติ น หุตฺวา น โหตี’’ติ? ปรวาที สพฺพโต อนฺธกาเรน ปริโยนทฺโธ วิย เตสํ น หุตฺวา น โหติภาวํ อปสฺสนฺโต น เหวนฺติ ปฏิกฺขิปตีติ. นิคฺคหาทีนิ ปเนตฺถ เหฏฺา วุตฺตนเยเนว โยเชตพฺพานิ.
วจนโสธนวณฺณนา นิฏฺิตา.
อตีตจกฺขุรูปาทิกถาวณฺณนา
๒๘๙. อตีตํ ¶ จกฺขุ อตฺถีติอาทีสุปิ จกฺขาทิภาวาวิชหเนเนว อตฺถิตํ ปฏิชานาติ. ปสฺสตีติอาทีนิ ปุฏฺโ ปน เตสํ วิฺาณานํ กิจฺจาภาววเสน ปฏิกฺขิปติ.
อตีตาณาทิกถาวณฺณนา
๒๙๐. เตน าเณน าณกรณียํ กโรตีติ ปฺเห ตสฺส าณสฺส นิรุทฺธตฺตา กิจฺจภาวมสฺส อปสฺสนฺโต ปฏิกฺขิปติ. ปุน ปุฏฺโ อตีตารมฺมณํ ปจฺจุปฺปนฺนํ าณํ อตีตานํ ธมฺมานํ ชานนโต อตีตํ าณนฺติ ¶ เลเสน ปจฺจุปฺปนฺนเมว ‘‘อตีตํ าณ’’นฺติ กตฺวา เตน าเณน าณกรณียสฺส อตฺถิตาย ปฏิชานาติ. อถสฺส สกวาที เลโสกาสํ อทตฺวา เตน าเณน ทุกฺขํ ปริชานาตีติอาทิมาห. อิตโร อตีตารมฺมเณเนว าเณน อิเมสํ จตุนฺนํ กิจฺจานํ อภาวา ¶ ปฏิกฺขิปติ. อนาคตปฺเหปิ เอเสว นโย. ปจฺจุปฺปนฺนปฺโห เจว สํสนฺทนปฺโห จ อุตฺตานตฺถาเยว.
อรหนฺตาทิกถาวณฺณนา
๒๙๑. อรหโต อตีโต ราโค อตฺถีติอาทีสุปิ ราคาทิภาวาวิชหนฺโต เอวํ ปฏิชานาติ. สราโคติอาทีสุ สุตฺตวิโรธภเยน เจว ยุตฺติวิโรธภเยน จ ปฏิกฺขิปติ.
ปทโสธนกถาวณฺณนา
๒๙๕. เอวํ สพฺพมฺปิ ปาฬิอนุสาเรเนว วิทิตฺวา ปรโต อตฺถิ สิยา อตีตํ, สิยา นฺวาตีตนฺติ เอตฺถ เอวมตฺโถ เวทิตพฺโพ. ยํ อตีตเมว อตฺถิ, ตํ อตีตํ. ยํ ปจฺจุปฺปนฺนานาคตํ อตฺถิ, ตํ โน อตฺถิ, ตํ โน อตีตํ. เตนาตีตํ นฺวาตีตํ, นฺวาตีตํ อตีตนฺติ เตน การเณน อตีตํ โน อตีตํ, โน อตีตํ อตีตนฺติ. อนาคตปจฺจุปฺปนฺนปุจฺฉาสุปิ เอเสว นโย.
สุตฺตสาธนวณฺณนา
๒๙๖. น ¶ วตฺตพฺพํ ‘‘อตีตํ อตฺถิ อนาคตํ อตฺถี’’ติ สุตฺตสาธนาย ปุจฺฉา ปรวาทิสฺส, ปฏิฺา สกวาทิสฺส. ปุน อตฺตโน ลทฺธึ นิสฺสาย ยํกิฺจิ, ภิกฺขเว, รูปนฺติ อนุโยโค ปรวาทิสฺเสว. ทุติยนเย ปุจฺฉา สกวาทิสฺส, ปฏิฺา อิตรสฺส. เอวํ สพฺพตฺถ ปุจฺฉา จ ปฏิฺา จ เวทิตพฺพา. ยํ ปเนตํ ปรวาทินา อนาคตสฺส อตฺถิภาวสาธนตฺถํ ‘‘นนุ วุตฺตํ ภควตา กพฬีกาเร, เจ, ภิกฺขเว’’ติ สุตฺตสฺส ปริโยสาเน อตฺถิ ตตฺถ อายตึ ปุนพฺภวาภินิพฺพตฺตีติอาทิ ทสฺสิตํ น ตํ อนาคตสฺส อตฺถิภาวสาธกํ ¶ . ตฺหิ เหตูนํ ปรินิฏฺิตตฺตา อวสฺสํ ภาวิตํ สนฺธาย ตตฺถ วุตฺตํ. อยํ สุตฺตาธิปฺปาโย. เสสํ สพฺพตฺถ อุตฺตานตฺถเมวาติ.
สพฺพมตฺถีติกถาวณฺณนา นิฏฺิตา.
๖. อตีตกฺขนฺธาทิกถา
๑. นสุตฺตสาธนกถาวณฺณนา
๒๙๗. อิทานิ ‘‘อตีตํ ขนฺธา’’ติอาทิกถา โหติ. ตตฺถ ขนฺธาทิภาวาวิชหนโต อตีตานาคตานํ อตฺถิตํ อิจฺฉนฺตสฺส อตีตํ ขนฺธาติ ปุจฺฉา ปรวาทิสฺส, อตีตสฺส ขนฺธสงฺคหิตตฺตา อามนฺตาติ ปฏิฺา สกวาทิสฺส. ปุน อตีตํ ¶ นตฺถีติ ปุจฺฉา ปรวาทิสฺส, ตสฺส นิรุตฺติปถสุตฺเตน อตฺถิตาย วาริตตฺตา ปฏิกฺเขโป สกวาทิสฺส. อายตนธาตุปุจฺฉาสุปิ อนาคตปฺเหสุปิ ปจฺจุปฺปนฺเนน สทฺธึ สํสนฺทิตฺวา อนุโลมปฏิโลมโต อาคตปฺเหสุปิ ‘‘อตีตํ รูป’’นฺติอาทิปฺเหสุปิ อิมินาวุปาเยน อตฺโถ เวทิตพฺโพ.
๒. สุตฺตสาธนวณฺณนา
๒๙๘. สุตฺตสาธเน ¶ ปน น วตฺตพฺพนฺติ ปุจฺฉา สกวาทิสฺส. ตตฺถ นตฺถิ เจเตติ นตฺถิ จ เอเต ธมฺมาติ อตฺโถ. ขนฺธาทิภาเว สติ นตฺถิตํ อนิจฺฉนฺตสฺส อามนฺตาติ ปฏิฺา ปรวาทิสฺส, อถ เนสํ นตฺถิภาวสาธนตฺถํ สุตฺตาหรณํ สกวาทิสฺส. ทุติยปุจฺฉาปิ ปรวาทิสฺส, ปฏิฺา สกวาทิสฺส, สุตฺตาหรณํ ปรวาทิสฺส. ตํ ปน เนสํ ขนฺธาทิภาวเมว สาเธติ, น อตฺถิภาวนฺติ อาหฏมฺปิ อนาหฏสทิสเมวาติ.
อตีตํ ขนฺธาติอาทิกถาวณฺณนา.
๗. เอกจฺจํอตฺถีติกถา
๑. อตีตาทิเอกจฺจกถาวณฺณนา
๒๙๙. อิทานิ ¶ เอกจฺจํ อตฺถีติ กถา โหติ. ตตฺถ เย ‘‘เอกจฺจํ อตีตํ อตฺถี’’ติ มฺนฺติ, เสยฺยถาปิ กสฺสปิกา; เตสํ ลทฺธิภินฺทนตฺถํ อตีตํ อตฺถีติ ปุจฺฉา สกวาทิสฺส, เอกจฺจํ อตฺถีติ วิสฺสชฺชนํ ปรวาทิสฺส. อยฺหิ อธิปฺปาโย – อวิปกฺกวิปากํ อตฺถิ, วิปกฺกวิปากํ นตฺถีติ. เอกจฺจํ นิรุทฺธนฺติ อนุโยโค สกวาทิสฺส. ตสฺสตฺโถ – ยทิ เต อตีตํ เอกจฺจํ อตฺถิ เอกจฺจํ นตฺถิ, เอวํ สนฺเต เอกจฺจํ อตีตํ นิรุทฺธํ, เอกจฺจํ อตีตํ อนิรุทฺธํ, ตเถว ิตนฺติ อาปชฺชติ. วิคตนฺติอาทีสุปิ เอเสว นโย.
อวิปกฺกวิปากธมฺมา เอกจฺเจติ อิทํ ยสฺมา เยสํ โส อวิปกฺกวิปากานํ อตฺถิตํ อิจฺฉติ, เตปิ อตีตาเยว. ตสฺมา ยถา เต อตีตํ เอกจฺจํ อตฺถิ, กึ ตถา อวิปกฺกวิปากาปิ ธมฺมา ¶ เอกจฺเจ อตฺถี เอกจฺเจ นตฺถีติ โจเทตุํ วุตฺตํ. วิปกฺกวิปากาติ อิทํ เยสํ โส นตฺถิตํ อิจฺฉติ, เตสํ วเสน โจเทตุํ วุตฺตํ. อวิปากาติ อิทํ อพฺยากตานํ วเสน โจเทตุํ วุตฺตํ. อิติ อิเมสํ ติณฺณํ ราสีนํ วเสน สพฺเพสุ อนุโลมปฏิโลเมสุ ปฏิฺา จ ¶ ปฏิกฺเขโป จ เวทิตพฺพา. อตีตา เอกเทสํ วิปกฺกวิปากา, เอกเทสํ อวิปกฺกวิปากาติ วิปฺปกตวิปากา วุจฺจนฺติ. เยน หิ กมฺเมน ปฏิสนฺธิ นิพฺพตฺติตา, ภวงฺคมฺปิ จุติปิ ตสฺเสว วิปาโก. ตสฺมา ปฏิสนฺธิโต ยาว จุติ, ตาว ตํ วิปฺปกตวิปากํ นาม โหติ. ตถารูเป ธมฺเม สนฺธาเยตํ วุตฺตํ.
วิปจฺจิสฺสนฺตีติ กตฺวา เต อตฺถีติ ปุจฺฉา สกวาทิสฺส. ยถา ธมฺมธรสฺส ปุคฺคลสฺส นิทฺทายนฺตสฺสาปิ พหุปวตฺติโน ธมฺมา อตฺถีติ วุจฺจนฺติ, เอวํ โลกโวหารวเสน อตฺถิตํ สนฺธาย ปฏิฺา ปรวาทิสฺส. วิปจฺจิสฺสนฺตีติ กตฺวา ปจฺจุปนฺนาติ ทุติยปฺเห ‘‘กมฺมานํ อวินาสสงฺขาโต กมฺมูปจโย นาเมโก อตฺถี’’ติ ลทฺธิยํ ตฺวา ปฏิฺา ปรวาทิสฺส.
๒. อนาคตาทิเอกจฺจกถาวณฺณนา
๓๐๐. อนาคตํ ¶ อตฺถีติอาทีสุปิ เอกจฺจํ อตฺถีติ อุปฺปาทิโน ธมฺเม สนฺธาย วทติ. เสสํ สพฺพตฺถ เหฏฺา วุตฺตนยตฺตา อุตฺตานตฺถเมวาติ.
เอกจฺจํอตฺถีติกถาวณฺณนา.
๘. สติปฏฺานกถาวณฺณนา
๓๐๑. อิทานิ สติปฏฺานกถา โหติ. ‘‘ตตฺถ – จตุนฺนํ, ภิกฺขเว, สติปฏฺานานํ สมุทยฺจ อตฺถงฺคมฺจ เทเสสฺสามี’’ติ (สํ. นิ. ๕.๔๐๘) สติปฏฺานสํยุตฺเต วุตฺตนเยเนว เยสํ กายาทโย สติยา อารมฺมณธมฺเม คเหตฺวา ‘‘สพฺเพ ธมฺมา สติปฏฺานา’’ติ ลทฺธิ, เสยฺยถาปิ เอตรหิ อนฺธกานํ. อนฺธกา นาม ปุพฺพเสลิยา, อปรเสลิยา, ราชคิริยา, สิทฺธตฺถิกาติ อิเม ปจฺฉา อุปฺปนฺนนิกายา. เตสํ ลทฺธิวิเวจนตฺถํ ปุจฺฉา สกวาทิสฺส, ปฏิฺา ปรวาทิสฺส. ตตฺถ ยสฺมา ‘‘ปติฏฺาติ เอเตสูติ ปฏฺานา ¶ . กา ปติฏฺาติ? สติ. สติยา ปฏฺานา สติปฏฺานา’’ติ อิมินา อตฺเถน สติโคจราปิ สติปฏฺานา. ‘‘ปติฏฺหนฺตีติ ปฏฺานา. กา ¶ ปติฏฺหนฺติ? สติโย. สติโยว ปฏฺานา สติปฏฺานา’’ติ อิมินา อตฺเถน สติโยว สติปฏฺานา. ตสฺมา ทฺเวปิ วาทา ปริยาเยน ยุชฺชนฺติ. เย ปน ตํ ปริยายํ ปหาย เอกนฺเตเนว ‘‘สพฺเพ ธมฺมา สติปฏฺานา’’ติ วทนฺติ, เต สนฺธาย ปุจฺฉา สกวาทิสฺส, อารมฺมณวเสน ปฏิฺา ปรวาทิสฺส. สพฺเพ ธมฺมา สตีติ อนุยุตฺตสฺส ปน สพฺเพสํ สติสภาวาภาวโต ปฏิกฺเขโป ตสฺเสว. ตตฺถ ขยคามีติอาทีนิ มคฺควิเสสนานิ. เอกายนมคฺโค หิ กิเลสานํ ขยภูตํ นิพฺพานํ คจฺฉตีติ ขยคามี. จตฺตาริ สจฺจานิ พุชฺฌนฺโต คจฺฉตีติ โพธคามี. วฏฺฏํ อปจินนฺโต คจฺฉตีติ อปจยคามี. เอวเมเตหิ ปเทหิ ‘‘กึ เต สพฺเพ ธมฺมา เอวรูโป เต เอกายโน มคฺโค โหตี’’ติ ปุจฺฉติ. อนาสวา อสํโยชนิยาติอาทีนิปิ โลกุตฺตรภาวํ ปุจฺฉนตฺถาย วุตฺตานิ. พุทฺธานุสฺสตีติอาทีนิ ปเภทปุจฺฉาวเสน วุตฺตานิ.
จกฺขายตนํ ¶ สติปฏฺานนฺติอาทิ สพฺพธมฺมานํ ปเภทปุจฺฉาวเสน วุตฺตํ. ตตฺถาปิ สติวเสน ปฏิกฺเขโป, อารมฺมณวเสน ปฏิฺาติ. เอวํ สพฺพปฺเหสุ อตฺโถ เวทิตพฺโพ. สุตฺตสาธนา อุตฺตานตฺถาเยวาติ.
สติปฏฺานกถาวณฺณนา นิฏฺิตา.
๙. เหวตฺถิกถาวณฺณนา
๓๐๔. อิทานิ เหวตฺถิกถา นาม โหติ. ตตฺถ เยสํ ‘‘สพฺเพปิ อตีตาทิเภทา ธมฺมา รูปาทิวเสน อตฺถิ, อตีตํ อนาคตปจฺจุปฺปนฺนวเสน, อนาคตปจฺจุปฺปนฺนานิ วา อตีตาทิวเสน นตฺถิ; ตสฺมา สพฺพเมวิทํ เอวํ อตฺถิ เอวํ นตฺถี’’ติ ลทฺธิ, เสยฺยถาปิ เอตรหิ วุตฺตปฺปเภทานํ อนฺธกานํ; เต สนฺธาย อตีตํ อตฺถีติ ปุจฺฉา สกวาทิสฺส. เหวตฺถิ เหว นตฺถีติ วิสฺสชฺชนํ ปรวาทิสฺส. ตตฺถ เหวาติ เอวํ ¶ . อถ นํ สกวาที ‘‘ยทิ อตีโตว เอวํ อตฺถิ, เอวํ นตฺถีติ ลทฺธิ, เอวํ สนฺเต โสเยว อตฺถิ, โสเยว นตฺถิ นามา’’ติ ปุจฺฉนฺโต เสวตฺถิ, เสว นตฺถีติ อาห. อิตโร เตเนว สภาเวน อตฺถิตํ, เตเนว นตฺถิตํ สนฺธาย ปฏิกฺขิปติ. ทุติยํ ปุฏฺโ ¶ สกภาเวเนว อตฺถิตํ, ปรภาเวเนว นตฺถิตํ สนฺธาย ปฏิชานาติ. ตโต ปรํ อตฺถฏฺโ นตฺถฏฺโติ อตฺถิสภาโว นตฺถิสภาโว นาม โหตีติ ปุจฺฉติ. อิมินาวุปาเยน สพฺพวาเรสุ อตฺโถ เวทิตพฺโพ. ปริโยสาเน ปน ‘‘เตน หิ อตีตํ เหวตฺถิ, เหว นตฺถี’’ติ จ ‘‘เตน หิ รูปํ เหวตฺถิ, เหว นตฺถี’’ติ จาติอาทีนิ วตฺวา กิฺจาปิ ปรวาทินา ลทฺธิ ปติฏฺาปิตา, อโยนิโส ปติฏฺาปิตตฺตา ปเนสา อปฺปติฏฺาปิตาเยวาติ.
เหวตฺถิกถาวณฺณนา.
มหาวคฺโค นิฏฺิโต.
๒. ทุติยวคฺโค
๑. ปรูปหารวณฺณนา
๓๐๗. อิทานิ ¶ ¶ ปรูปหารกถา นาม โหติ. ตตฺถ เย อรหตฺตํ ปฏิชานนฺตานํ อปฺปตฺเต ปตฺตสฺีนํ อธิมานิกานํ กุหกานํ วา อรหตฺตํ ปฏิชานนฺตานํ สุกฺกวิสฺสฏฺึ ทิสฺวา ‘‘มารกายิกา เทวตา อรหโต อสุจึ อุปสํหรนฺตี’’ติ มฺนฺติ; เสยฺยถาปิ เอตรหิ ปุพฺพเสลิยา จ อปรเสลิยา จ; เต สนฺธาย อตฺถิ อรหโตติ ปุจฺฉา สกวาทิสฺส, ปฏิฺา อิตรสฺส. อิทานิ ยสฺมา สุกฺกวิสฺสฏฺิ นาม ราคสมุฏฺานา โหติ, ตสฺมา อตฺถิ อรหโต ราโคติ อนุโยโค อารทฺโธ. โส สพฺโพปิ อุตฺตานตฺโถเยว.
มารกายิกา เทวตา อตฺตโนติอาทิปฺเห ยสฺมา ตาสํ เทวตานํ สุกฺกวิสฺสฏฺิ นาม นตฺถิ, อฺเสมฺปิ สุกฺกํ คเหตฺวา น อุปสํหรนฺติ, อรหโต ปน สุกฺกเมว นตฺถิ, ตสฺมา น เหวนฺติ ปฏิกฺขิปติ.
เนว อตฺตโนติปฺเห ปน นิมฺมินิตฺวา อุปสํหรนฺตีติ ลทฺธิยา ปฏิชานาติ. โลมกูเปหีติปฺเห สปฺปิเตลานํ วิย โลมกูเปหิ อุปสํหรณาภาวํ ทิสฺวา ปฏิกฺขิปติ.
๓๐๘. หนฺท ¶ หีติ วจสายตฺเถ นิปาโต. ‘‘อรหา นุ โข อหํ, โน’’ติ เอวํ วิมตึ คาหยิสฺสามาติ เอวํ วจสายํ กตฺวา อุปสํหรนฺตีติ อตฺโถ. อตฺถิ อรหโต วิมตีติ ปุฏฺโ อฏฺวตฺถุกํ วิจิกิจฺฉํ สนฺธาย ปฏิกฺขิปติ, ทุติยํ ปุฏฺโ อิตฺถิปุริสานํ นามโคตฺตาทีสุ สนฺนิฏฺานาภาวํ สนฺธาย ปฏิชานาติ.
๓๐๙. อตฺถิ ตสฺส อาสโยติ ตสฺส สุกฺกสฺส อุจฺจารปสฺสาวานํ วิย ปติฏฺาโนกาโส อตฺถีติ ปุจฺฉติ.
๓๑๒. สธมฺมกุสลสฺสาติ อตฺตโน อรหตฺตธมฺมมตฺเตเยว กุสลสฺส. ปฺาวิมุตฺตํ สนฺธาเยวํ ¶ วทติ. ปรธมฺมกุสลสฺสาติ สธมฺมโต ปรสฺมึ ¶ อฏฺสมาปตฺติธมฺเมปิ กุสลสฺส. อุภโตภาควิมุตฺตํ สนฺธาเยวํ วทติ. เสสเมตฺถ ปาฬิอนุสาเรเนว เวทิตพฺพนฺติ.
ปรูปหารกถาวณฺณนา.
๒-๓-๔. อฺาณาทิกถาวณฺณนา
๓๑๔. อิทานิ อฺาณํ, กงฺขา, ปรวิตรณาติ ติสฺโส กถา นาม โหนฺติ. ตตฺถ เยสํ ‘‘อรหโต อิตฺถิปุริสาทีนํ นามโคตฺตาทีสุ าณปฺปวตฺติยา อภาเวน อตฺถิ อฺาณํ, ตตฺเถว สนฺนิฏฺานาภาเวน อตฺถิ กงฺขา. ยสฺมา จ เนสํ ตานิ วตฺถูนิ ปเร วิตรนฺติ ปกาเสนฺติ อาจิกฺขนฺติ, ตสฺมา เนสํ อตฺถิ ปรวิตรณา’’ติ อิมา ลทฺธิโย, เสยฺยถาปิ เอตรหิ ปุพฺพเสลิยาทีนํ; เตสํ ตา ลทฺธิโย ภินฺทิตุํ ตีสุปิ กถาสุ ปุจฺฉา สกวาทิสฺส, ปฏิฺา จ ปฏิกฺเขโป จ อิตรสฺส. ตตฺถ สพฺเพสุปิ ปฺเหสุ เจว วิสฺสชฺชเนสุ จ ปาฬึ อนุคนฺตฺวาว อตฺโถ เวทิตพฺโพติ.
อฺาณาทิกถาวณฺณนา.
๕. วจีเภทกถาวณฺณนา
๓๒๖. อิทานิ ¶ วจีเภทกถา นาม โหติ. ตตฺถ เยสํ ‘‘โสตาปตฺติมคฺคกฺขเณ ปมํ ฌานํ สมาปนฺนสฺส ทุกฺขนฺติ วาจา ภิชฺชตี’’ติ ลทฺธิ, เสยฺยถาปิ เอตรหิ ปุพฺพเสลิยาทีนํ; เต สนฺธาย สมาปนฺนสฺส อตฺถิ วจีเภโทติ ปุจฺฉา สกวาทิสฺส, ลทฺธิยํ ตฺวา ปฏิฺา ปรวาทิสฺส. ปุน สพฺพตฺถาติ ตโย ภเว สนฺธาย ปุฏฺโ อรูปํ สนฺธาย ปฏิกฺขิปติ. สพฺพทาติ ¶ กาลวเสน ปุฏฺโ ปมมคฺคกฺขเณ ปมชฺฌานิกสมาปตฺติโต อฺํ สพฺพํ สมาปตฺติกาลํ สนฺธาย ปฏิกฺขิปติ. สพฺเพสํ สมาปนฺนานนฺติ ปุฏฺโ โลกิยสมาปตฺติโย สมาปนฺเน สนฺธาย ปฏิกฺขิปติ. สพฺพสมาปตฺตีสูติ ปุฏฺโ ทุติยชฺฌานาทิกํ โลกุตฺตรํ สพฺพฺจ โลกิยสมาปตฺตึ สนฺธาย ปฏิกฺขิปติ.
กายเภโทติ ¶ อภิกฺกมาทิวเสน ปวตฺตกายวิฺตฺติ. อิทํ ‘‘ยานิ จิตฺตานิ วจีวิฺตฺตึ สมุฏฺาเปนฺติ, ตาเนว กายวิฺตฺตึ. เอวํ สนฺเต กสฺมา กายเภโทปิ น โหตี’’ติ โจทนตฺถํ ปุจฺฉติ. อิตโร ลทฺธิวเสน ปฏิกฺขิปติ เจว ปฏิชานาติ จ. อิทานิ ยทิ โส มคฺคกฺขเณ ‘‘ทุกฺข’’นฺติ วาจํ ภาสติ, ‘‘สมุทโย’’ติอาทิกมฺปิ ภาเสยฺย. ยทิ วา ตํ น ภาสติ, อิตรมฺปิ น ภาเสยฺยาติ โจทนตฺถํ ทุกฺขนฺติ ชานนฺโตติอาทโย ปฺหา วุตฺตา. อิตโร ปน อตฺตโน ลทฺธิวเสเนว ปฏิชานาติ เจว ปฏิกฺขิปติ จ. โลกุตฺตรํ ปมชฺฌานํ สมาปนฺโน ทุกฺขทุกฺขนฺติ วิปสฺสตีติ หิสฺส ลทฺธิ.
๓๒๘. าณนฺติ โลกุตฺตรํ จตุสจฺจาณํ. โสตนฺติ โสตวิฺาณํ อธิปฺเปตํ, เยน ตํ สทฺทํ สุณาติ. ทฺวินฺนํ ผสฺสานนฺติ โสตสมฺผสฺสมโนสมฺผสฺสานํ.
๓๒๙. โน วต เร วตฺตพฺเพติ ยทิ อวิเสเสน ยํกิฺจิ สมาปนฺนสฺส นตฺถิ วจีเภโท, น อวิเสเสน วตฺตพฺพํ ‘‘สมาปนฺนสฺส อตฺถิ วจีเภโท’’ติ. เสสเมตฺถ อุตฺตานตฺถเมว สทฺธึ สุตฺตสาธนาย. ยํ ปเนเตน ‘‘สิขิสฺส อานนฺท, ภควโต’’ติ ปริโยสาเน สุตฺตํ อาภตํ, ตตฺถ เยน สมาปตฺติจิตฺเตน โส วจีเภโท สมุฏฺิโต, กายเภโทปิ เตน สมุฏฺาติเยว, น จ ตํ โลกุตฺตรํ ปมชฺฌานจิตฺตํ, ตสฺมา อสาธกนฺติ.
วจีเภทกถาวณฺณนา.
๖. ทุกฺขาหารกถาวณฺณนา
๓๓๔. อิทานิ ¶ ทุกฺขาหารกถา นาม โหติ. ตตฺถ ‘‘ทุกฺขํ ทุกฺขนฺติ วาจํ ภาสนฺโต ทุกฺเข าณํ อาหรติ, ตํ ทุกฺขาหาโร นาม วุจฺจติ ¶ . ตฺจ ปเนตํ มคฺคงฺคํ มคฺคปริยาปนฺน’’นฺติ เยสํ ลทฺธิ, เสยฺยถาปิ เอตรหิ ปุพฺพเสลิยานํ; เต สนฺธาย ทุกฺขาหาโรติ ปุจฺฉา สกวาทิสฺส, ปฏิฺา ปรวาทิสฺส. เย เกจีติ ปมปฺเห อวิปสฺสเก สนฺธาย ปฏิกฺขิปติ, ทุติยปฺเห ¶ วิปสฺสเก สนฺธาย ปฏิชานาติ, ตํ ปนสฺส ลทฺธิมตฺตเมว. ตสฺมา ‘‘สพฺเพ เต’’ติ วาทสฺส ภินฺทนตฺถํ พาลปุถุชฺชนาติอาทิมาห. ตํ อุตฺตานตฺถเมวาติ.
ทุกฺขาหารกถาวณฺณนา.
๗. จิตฺตฏฺิติกถาวณฺณนา
๓๓๕. อิทานิ จิตฺตฏฺิติกถา นาม โหติ. ตตฺถ เยสํ สมาปตฺติจิตฺตฺเจว ภวงฺคจิตฺตฺจ อนุปฺปพนฺเธน ปวตฺตมานํ ทิสฺวา ‘‘เอกเมว จิตฺตํ จิรํ ติฏฺตี’’ติ ลทฺธิ เสยฺยถาปิ เอตรหิ เหฏฺา วุตฺตปฺปเภทานํ อนฺธกานํ, ตํลทฺธิวิโสธนตฺถํ เอกํ, จิตฺตํ ทิวสํ ติฏฺตีติ ปุจฺฉา สกวาทิสฺส, ปฏิฺา ปรวาทิสฺส. อุปฑฺฒทิวโส อุปฺปาทกฺขโณติ เอตฺถ ิติกฺขณํ อนามสิตฺวา ‘‘อนิจฺจา วต สงฺขารา, อุปฺปาทวยธมฺมิโน’’ติ (สํ. นิ. ๑.๑๘๖; ๒.๑๔๓) เทสนานเยน อุปฺปาทวยวเสเนว ปุจฺฉา กตา.
เต ธมฺมา จิตฺเตน ลหุปริวตฺตาติ ปุฏฺโ จิตฺตโต ลหุตรปริวตฺติโน ธมฺเม อปสฺสนฺโต ปฏิกฺขิปติ. ทุติยํ ปุฏฺโ ยสฺส จิตฺตสฺส ทีฆฏฺิตึ อิจฺฉติ, ตํ สนฺธาย ปฏิชานาติ. ยาวตายุกํ ติฏฺตีติ ปฺเห ‘‘จุลฺลาสีติสหสฺสานิ, กปฺปา ติฏฺนฺติ เย มรู’’ติอาทิวจนวเสน (มหานิ. ๑๐) อารุปฺปโต อฺตฺร ปฏิกฺขิปติ, อารุปฺเป ปฏิชานาติ. มุหุตฺตํ มุหุตฺตํ อุปฺปชฺชตีติ ปฺเห ปรวาทิสฺส ‘‘อุปฺปาทวยธมฺมิโน’’ติอาทิสุตฺตวิโรธภเยน ปฏิชานาติ. ิตึ ปนสฺส ลทฺธิวเสน อิจฺฉติ. เสสเมตฺถ อุตฺตานตฺถเมวาติ.
จิตฺตฏฺิติกถาวณฺณนา.
๘. กุกฺกุฬกถาวณฺณนา
๓๓๘. อิทานิ ¶ ¶ กุกฺกุฬกถา นาม โหติ. ตตฺถ เยสํ ‘‘สพฺพํ, ภิกฺขเว, อาทิตฺตํ (สํ. นิ. ๔.๒๘; มหาว. ๕๔) สพฺเพ สงฺขารา ทุกฺขา’’ติอาทีนิ (ธ. ป. ๒๗๘) สุตฺตานิ อโยนิโส คเหตฺวา ¶ ‘‘นิปฺปริยาเยเนว สพฺเพ สงฺขารา กุกฺกุฬา วีตจฺจิตงฺคารสมฺมิสฺสา ฉาริกนิรยสทิสา’’ติ ลทฺธิ, เสยฺยถาปิ เอตรหิ โคกุลิกานํ; เตสํ นานปฺปการสุขสนฺทสฺสเนน ตํ ลทฺธึ วิเวเจตุํ ปุจฺฉา สกวาทิสฺส, ปฏิฺา ปรวาทิสฺส. ตตฺถ อโนธึ กตฺวาติ โอธึ มริยาทํ โกฏฺาสํ อกริตฺวา, อวิเสเสน สพฺเพเยวาติ อตฺโถ. เสสํ สพฺพํ ปาฬินเยเนว เวทิตพฺพํ สทฺธึ สุตฺตสาธนายาติ.
กุกฺกุฬกถาวณฺณนา.
๙. อนุปุพฺพาภิสมยกถาวณฺณนา
๓๓๙. อิทานิ อนุปุพฺพาภิสมยกถา นาม โหติ. ตตฺถ เยสํ –
‘‘อนุปุพฺเพน เมธาวี, โถกํ โถกํ ขเณ ขเณ;
กมฺมาโร รชตสฺเสว, นิทฺธเม มลมตฺตโน’’ติ. (ธ. ป. ๒๓๙) –
อาทีนิ สุตฺตานิ อโยนิโส คเหตฺวา ‘‘โสตาปตฺติผลสจฺฉิกิริยาย ปฏิปนฺโน เอกจฺเจ กิเลเส ทุกฺขทสฺสเนน ปชหติ, เอกจฺเจ สมุทยนิโรธมคฺคทสฺสเนน, ตถา เสสาปีติ เอวํ โสฬสหิ โกฏฺาเสหิ อนุปุพฺเพน กิเลสปฺปหานํ กตฺวา อรหตฺตปฏิลาโภ โหตี’’ติ เอวรูปา นานาภิสมยลทฺธิ อุปฺปนฺนา, เสยฺยถาปิ เอตรหิ อนฺธกสพฺพตฺถิกสมฺมิติยภทฺรยานิกานํ; เตสํ ลทฺธิวิเวจนตฺถํ อนุปุพฺพาภิสมโยติ ปุจฺฉา สกวาทิสฺส, ปฏิฺา อิตรสฺส. อนุปุพฺเพน โสตาปตฺติมคฺคนฺติ ปุฏฺโ ปน เอกสฺส มคฺคสฺส พหุภาวาปตฺติภเยน ปฏิกฺขิปติ. ทุติยํ ปุฏฺโ ทุกฺขทสฺสนาทิวเสน ปฏิชานาติ. ตานิ วา จตฺตาริปิ าณานิ เอโก โสตาปตฺติมคฺโคเยวาติ ¶ ปฏิชานาติ, ผลํ ปน เอกเมว อิจฺฉติ, ตสฺมา ปฏิกฺขิปติ. สกทาคามิมคฺคาทีสุปิ ¶ เอเสว นโย.
๓๔๔. มคฺเค ทิฏฺเ ผเล ิโตติ ปฺเห ยสฺมา ทุกฺขทสฺสนาทีหิ ทสฺสนํ อปรินิฏฺิตํ, มคฺคทสฺสเนน ปรินิฏฺิตํ นาม โหติ, ตทา โส ผเล ิโตติ สงฺขํ คจฺฉติ, ตสฺมา ปฏิชานาติ.
๓๔๕. ทุกฺเข ¶ ทิฏฺเ จตฺตาริ สจฺจานีติ ปุจฺฉา ปรวาทิสฺส, เอกาภิสมยวเสน ปฏิฺา สกวาทิสฺส. ปุน ทุกฺขสจฺจํ จตฺตาริ สจฺจานีติ อนุโยเค จตุนฺนมฺปิ นานาสภาวตฺตา ปฏิกฺเขโป ตสฺเสว.
รูปกฺขนฺเธ อนิจฺจโต ทิฏฺเติ ปุจฺฉา สกวาทิสฺส, สมุทฺทโต เอกพินฺทุสฺส รเส ปฏิวิทฺเธ เสสอุทกสฺส ปฏิเวโธ วิย เอกธมฺเม อนิจฺจาทิโต ปฏิวิทฺเธ สพฺเพปิ ปฏิวิทฺธา โหนฺตีติ ลทฺธิยา ปฏิฺา ปรวาทิสฺส.
จตูหิ าเณหีติ ทุกฺเข าณาทีหิ. อฏฺหิ าเณหีติ สาวกานํ สาธารเณหิ สจฺจาเณหิ เจว ปฏิสมฺภิทาาเณหิ จ. ทฺวาทสหิ าเณหีติ ทฺวาทสงฺคปฏิจฺจสมุปฺปาทาเณหิ. จตุจตฺตารีสาย าเณหีติ ‘‘ชรามรเณ าณํ, ชรามรณสมุทเย าณ’’นฺติ เอวํ นิทานวคฺเค วุตฺตาเณหิ. สตฺตสตฺตติยา าเณหีติ ‘‘ชรามรณํ, ภิกฺขเว, อนิจฺจํ สงฺขตํ ปฏิจฺจสมุปฺปนฺนํ ขยธมฺมํ วยธมฺมํ วิราคธมฺมํ นิโรธธมฺม’’นฺติ (สํ. นิ. ๒.๒๐) เอวํ ตตฺเถว วุตฺตาเณหิ. เสสเมตฺถ ปาฬินเยเนว เวทิตพฺพํ สทฺธึ สุตฺตสาธเนนาติ.
อนุปุพฺพาภิสมยกถาวณฺณนา.
๑๐. โวหารกถาวณฺณนา
๓๔๗. อิทานิ ¶ โวหารกถา นาม โหติ. ตตฺถ พุทฺโธ ภควา โลกุตฺตเรน โวหาเรน โวหรตีติ เยสํ ลทฺธิ, เสยฺยถาปิ เอตรหิ อนฺธกานํ; เต สนฺธาย ปุจฺฉา สกวาทิสฺส, ลทฺธิวเสน ปฏิฺา ปรวาทิสฺส. โลกุตฺตเร โสเตติอาทีนิ ตสฺส อยุตฺตวาทีภาวทีปนตฺถํ วุตฺตานิ. อยฺเหตฺถ อธิปฺปาโย – ‘‘สทฺทายตนเมว เต โลกุตฺตรํ, อุทาหุ โสตาทีนิปี’’ติ.
หฺจิ พุทฺธสฺส ภควโต โวหาโร โลกิเย โสเต ปฏิหฺตีติ เอตฺถ ยทิ โส โลกุตฺตเร ปฏิหฺเยฺย. โลกุตฺตโร สิยาติ เอวมตฺโถ น คเหตพฺโพ. โลกิเย ¶ ปฏิหฺมานสฺส ปน โลกุตฺตรตา นาม นตฺถีติ อยเมตฺถาธิปฺปาโย. โลกิเยน วิฺาเณนาติ เอตฺถาปิ โลกิเยเนวาติ ¶ อตฺโถ. อิตรถา อเนกนฺตตา สิยา. โลกุตฺตรฺหิ โลกิเยนปิ าเณน ายตี. เอวํ สพฺพํ ยถานุรูปโต เวทิตพฺพํ. สพฺเพ เต มคฺคํ ภาเวนฺตีติ ปฺเหสุ เย มคฺคํ นปฺปฏิลภนฺติ, เต สนฺธาย ปฏิกฺขิปติ. เย ปฏิลภนฺติ, เต สนฺธาย ปฏิชานาติ.
๓๕๑. โสวณฺณมยายาติ สุวณฺณมยาย. อิทํ ปรวาทิสฺส อุทาหรณํ.
เอฬณฺฑิยายาติ เอฬณฺฑมยาย. อิทํ สกวาทิสฺส อุทาหรณํ. โลกิยํ โวหรนฺตสฺส โลกิโยติ อยมฺปิ เอกา ลทฺธิ. สา เอตรหิ เอกจฺจานํ อนฺธกานํ ลทฺธิ. เสสเมตฺถ อุตฺตานตฺถเมวาติ.
โวหารกถาวณฺณนา.
๑๑. นิโรธกถาวณฺณนา
๓๕๓. อิทานิ นิโรธกถา นาม โหติ. ตตฺถ เยสํ อปฺปฏิสงฺขานิโรธฺจ ปฏิสงฺขานิโรธฺจ ทฺเวปิ เอกโต กตฺวา นิโรธสจฺจนฺติ ลทฺธิ, เสยฺยถาปิ เอตรหิ มหิสาสกานฺเจว อนฺธกานฺจ; เต สนฺธาย ทฺเว นิโรธาติ ปุจฺฉา สกวาทิสฺส, ปฏิฺา ปรวาทิสฺส ¶ . ทฺเว ทุกฺขนิโรธาติ ปฺเหสุ ยสฺมา ทฺเว ทุกฺขสจฺจานิ น อิจฺฉติ, ตสฺมา ปฏิกฺขิปติ. ยสฺมา ทฺวีหากาเรหิ ทุกฺขํ นิรุชฺฌตีติ อิจฺฉติ, ตสฺมา ปฏิชานาติ. ทฺเว นิโรธสจฺจานีติปฺเหสุ ทฺวินฺนํ ทุกฺขสจฺจานํ นิโรธวเสนอนิจฺฉนฺโต ปฏิกฺขิปติ. ทฺวีหากาเรหิ ทุกฺขสฺส นิรุชฺฌนโต ปฏิชานาติ. ทฺเว ตาณานีติอาทีสุปิ เอเสว นโย.
อตฺถิ ทฺวินฺนํ นิพฺพานานนฺติอาทีสุ ปุจฺฉาสุ อุจฺจนีจตาทีนิ อปสฺสนฺโต ปฏิกฺขิปติ.
อปฺปฏิสงฺขานิรุทฺเธติ เย ปฏิสงฺขาย โลกุตฺตเรน าเณน อนิรุทฺธา สุทฺธปกติกตฺตา วา อุทฺเทสปริปุจฺฉาทีนํ วา วเสน น สมุทาจรณโต นิรุทฺธาติ วุจฺจนฺติ, เต สงฺขาเร. ปฏิสงฺขา นิโรเธนฺตีติ. โลกุตฺตราเณน นิโรเธนฺติ อนุปฺปตฺติภาวํ คเมนฺติ. นนุ อปฺปฏิสงฺขานิรุทฺธา สงฺขาราติ ¶ ปุจฺฉา ปรวาทิสฺส ¶ . ตตฺถ ภคฺคานํ ปุน อภฺชนโต อปฺปฏิสงฺขานิรุทฺธานํ วา อริยมคฺเค อุปฺปนฺเน ตถา นิรุชฺฌนโตว สกวาที อจฺจนฺตภคฺคตํ ปฏิชานาติ. เสสเมตฺถ อุตฺตานตฺถเมวาติ.
นิโรธกถาวณฺณนา.
ทุติโย วคฺโค.
๓. ตติยวคฺโค
๑. พลกถาวณฺณนา
๓๕๔. อิทานิ ¶ พลกถา นาม โหติ. ตตฺถ เยสํ อนุรุทฺธสํยุตฺเต ‘‘อิเมสฺจ ปนาหํ, อาวุโส, จตุนฺนํ สติปฏฺานานํ ภาวิตตฺตา พหุลีกตตฺตา านฺจ านโต อฏฺานฺจ อฏฺานโต ยถาภูตํ ปชานามี’’ติอาทีนิ (สํ. นิ. ๕.๙๑๓) ทสสุตฺตานิ อโยนิโส คเหตฺวา ‘‘ตถาคตพลํ สาวกสาธารณ’’นฺติ ลทฺธิ, เสยฺยถาปิ เอตรหิ อนฺธกานํ; เต สนฺธาย ปุจฺฉา สกวาทิสฺส, ลทฺธิยํ ตฺวา ปฏิฺา ปรวาทิสฺส. ตถาคตพลฺจ นาเมตํ สาวเกหิ สาธารณมฺปิ อตฺถิ อสาธารณมฺปิ สาธารณาสาธารณมฺปิ. ตตฺถ อาสวานํ ขเย าณํ สาธารณํ. อินฺทฺริยปโรปริยตฺติาณํ ¶ อสาธารณํ. เสสํ สาธารณฺจ อสาธารณฺจ. านาฏฺานาทีนิ หิ สาวกา ปเทเสน ชานนฺติ, ตถาคตา นิปฺปเทเสน. อิติ ตานิ อุทฺเทสโต สาธารณานิ, น นิทฺเทสโต. อยํ ปน อวิเสเสน สพฺพมฺปิ สาธารณนฺติ อาห. ตเมนํ ตโต วิเวเจตุํ ตถาคตพลํ สาวกพลนฺติ ปุน อนุโยโค อารทฺโธ. ตตฺถ ปมปฺเห นิทฺเทสโต สพฺพาการวิสยตํ สนฺธาย ปฏิกฺขิปติ. ทุติยปฺเห อุทฺเทสโต านาฏฺานมตฺตาทิชานนวเสน ปฏิชานาติ. ตฺเวาติอาทิปฺเหสุ สพฺพากาเรน นินฺนานากรณตาย อภาเวน ปฏิกฺขิปติ. ปุพฺพโยโค จ ปุพฺพจริยา จ อตฺถโต เอกํ, ตถา ธมฺมกฺขานฺจ ธมฺมเทสนา จ.
อินฺทฺริยปโรปริยตฺติปฺเห เอกเทเสน สาธารณตํ สนฺธาย สาวกวิสเย ปฏิชานาติ.
๓๕๕. อิทานิ ¶ ยสฺมา อุทฺเทสโต านาฏฺานาทีนิ สาวโก ชานาติ, ตสฺมา สาวกสฺส ตถา ชานนํ ปกาเสตฺวา เตน ชานนมตฺตสามฺเน เตสํ สาวกสาธารณตฺตํ ปติฏฺาเปตุํ สาวโก านาฏฺานํ ¶ ชานาตีติอาทโย ปรวาทิปฺหา โหนฺติ. ตตฺถ อินฺทฺริยปโรปริยตฺติาณํ ฉนฺนํ อสาธารณาณานํ อฺตรนฺติ น คหิตํ. อาสวกฺขเยน วา อาสวกฺขยนฺติ ยํ ตถาคตสฺส อาสวกฺขเยน สทฺธึ สาวกสฺส อาสวกฺขยํ ปฏิจฺจ วตฺตพฺพํ สิยา นานากรณํ, ตํ นตฺถิ. วิมุตฺติยา วา วิมุตฺตินฺติ ปเทปิ เอเสว นโย. เสสเมตฺถ อุตฺตานตฺถเมว.
๓๕๖. อิทานิ ยํ สกวาทินา ‘‘อาสวานํ ขเย าณํ สาธารณ’’นฺติ อนฺุาตํ, เตน สทฺธึ สํสนฺทิตฺวา เสสานมฺปิ สาธารณภาวํ ปุจฺฉิตุํ ปุน อาสวานํ ขเยติอาทโย ปรวาทิปฺหาว โหนฺติ. เตสํ วิสฺสชฺชเน สกวาทินา อาสวกฺขเย วิเสสาภาเวน ตํ าณํ สาธารณนฺติ อนฺุาตํ. อิตเรสุปิ วิเสสาภาเวน สาธารณตา ปฏิกฺขิตฺตา. ปุน านาฏฺานาทีนํ อาสวกฺขเยเนว สทฺธึ สํสนฺทิตฺวา อสาธารณปุจฺฉา ปรวาทิสฺเสว. ตตฺถ อาสวกฺขยาเณ ปฏิกฺเขโป, เสเสสุ จ ปฏิฺา สกวาทิสฺส. ตโต อินฺทฺริยปโรปริยตฺเตน สทฺธึ สํสนฺทิตฺวา อสาธารณปุจฺฉา ปรวาทิสฺส. สา สงฺขิปิตฺวา ทสฺสิตา. ตถาปิ อินฺทฺริยปโรปริยตฺเต ปฏิฺา, เสเสสุ จ ปฏิกฺเขโป สกวาทิสฺส. ตโต านาฏฺานาทีหิ สทฺธึ สํสนฺทิตฺวา อินฺทฺริยปโรปริยตฺตสฺส สาธารณปุจฺฉา ปรวาทิสฺส. สาปิ สงฺขิปิตฺวาว ทสฺสิตา. ตตฺถ อินฺทฺริยปโรปริยตฺเต ปฏิกฺเขโป. เสเสสุ จ ปฏิฺา สกวาทิสฺสาติ.
พลกถาวณฺณนา.
๒. อริยนฺติกถาวณฺณนา
๓๕๗. อิทานิ ¶ อริยนฺติกถา นาม โหติ. ตตฺถ เยสํ ‘‘น เกวลํ อาสวกฺขยาณเมว อริยํ, อถ โข ปุริมานิปิ นว พลานิ อริยานิ’’จฺเจว ลทฺธิ, เสยฺยถาปิ เอตรหิ อนฺธกานํ; เต สนฺธาย อริยนฺติ ปุจฺฉา สกวาทิสฺส, ปฏิฺา อิตรสฺส. ปุน ยทิ ตํ อริยํ, มคฺคาทีสุ เตน อฺตเรน ¶ ภวิตพฺพนฺติ มคฺคาทิวเสน ปุจฺฉา สกวาทิสฺส, ปฏิกฺเขโป อิตรสฺส.
ปุน สฺุตารมฺมณาทิวเสน ปุจฺฉา สกวาทิสฺส. ตตฺถ ทฺเว สฺุตา – สตฺตสฺุตา จ สงฺขารสฺุตา จ. สตฺตสฺุตา นาม ทิฏฺิยา ¶ ปริกปฺปิเตน สตฺเตน สฺุา ปฺจกฺขนฺธา. สงฺขารสฺุตา นาม สพฺพสงฺขาเรหิ สฺุํ วิวิตฺตํ นิสฺสฏํ นิพฺพานํ. ตตฺถ ปรวาที นิพฺพานารมฺมณตํ สนฺธาย ปฏิกฺขิปติ, สงฺขารารมฺมณตํ สนฺธาย ปฏิชานาติ. มนสิ กโรตีติ ปุฏฺโปิ นิพฺพานเมว สนฺธาย ปฏิกฺขิปติ, สงฺขาเร สนฺธาย ปฏิชานาติ. ตโต สกวาทินา ‘‘านาฏฺานาทิมนสิกาโร สงฺขารารมฺมโณ, สฺุตมนสิกาโร นิพฺพานารมฺมโณ’’ติ อิมํ นยํ คเหตฺวา ‘‘ทฺวินฺนํ ผสฺสานํ ทฺวินฺนํ จิตฺตานํ สโมธานํ โหตี’’ติ ปุฏฺโ เลโสกาสํ อลภนฺโต ปฏิกฺขิปติ. อนิมิตฺตาปณิหิเตสุปิ เอเสว นโย. สตฺตนิมิตฺตาภาวโต หิ ขนฺธา อนิมิตฺตา. สงฺขารนิมิตฺตาภาวโต นิพฺพานํ. เอกธมฺมสฺมิมฺปิ อาโรเปตฺวา เปตพฺพสงฺขาเตน จ ปณิทหิตพฺพฏฺเน ปณิหิตสงฺขํ คเตน สตฺตปณิธินา อปฺปณิหิตา ขนฺธา. ตณฺหาปณิธินา ตณฺหาย วา อารมฺมณภูเตน สพฺพสงฺขารปณิธินา อปฺปณิหิตํ นิพฺพานํ. ตสฺมา อิธาปิ ปฏิกฺเขโป จ ปฏิฺา จ ปุริมนเยเนว เวทิตพฺพา.
๓๕๘. ตโต ‘‘ยถา สติปฏฺานาทโย โลกุตฺตรธมฺมา อริยา เจว สฺุตาทิอารมฺมณา จ, กึ เต เอวํ านาฏฺานาณ’’นฺติ อนุโลมปฏิโลมปุจฺฉา โหนฺติ. ตตฺถ สพฺพาปิ ปฏิฺา สพฺเพ จ ปฏิกฺเขปา ปรวาทิสฺเสว. อิมินาวุปาเยน เสสาเณสุปิ ปุจฺฉาวิสฺสชฺชนํ เวทิตพฺพํ. ปาฬิยํ ปน เสสานิ สงฺขิปิตฺวา อวสาเน จุตูปปาตาณเมว วิภตฺตํ. ตโต ปรํ สกสมเยปิ ‘‘อริย’’นฺติ สิทฺเธน อาสวานํ ขยาเณน สทฺธึ สํสนฺทิตฺวา เสสาณานํ อนุโลมโต จ ปฏิโลมโต จ อริยภาวปุจฺฉา โหนฺติ. ตา สพฺพา ปรวาทิสฺส, ปฏิฺา ปฏิกฺเขโป จ สกวาทิสฺส ¶ . เต อุตฺตานตฺถาเยว. ปาฬิยํ ปเนตฺถ ปมนวมาเนว ทสฺเสตฺวา สตฺต าณานิ สงฺขิตฺตานีติ.
อริยนฺติกถาวณฺณนา.
๓. วิมุตฺติกถาวณฺณนา
๓๖๓. อิทานิ ¶ ¶ วิมุตฺติกถา นาม โหติ. ตตฺถ เยสํ ‘‘วีตราคจิตฺตานํ วิมุตฺติปโยชนํ นาม นตฺถิ. ยถา ปน มลีนํ วตฺถํ โธวิยมานํ มลา วิมุจฺจติ, เอวํ สราคํ จิตฺตํ ราคโต วิมุจฺจตี’’ติ ลทฺธิ, เสยฺยถาปิ เอตรหิ อนฺธกานํ; เต สนฺธาย สราคนฺติ ปุจฺฉา สกวาทิสฺส, ปฏิฺา อิตรสฺส. ตโต ราคสหคตนฺติอาทินา นเยน ปุฏฺโ มคฺคกฺขเณ จิตฺตํ วิมุจฺจติ นาม. ตทา จ เอวรูปํ จิตฺตํ นตฺถีติ ปฏิกฺขิปติ.
สผสฺสนฺติอาทินา นเยน ปุฏฺโปิ ยถา ผสฺโส จ จิตฺตฺจ อุโภ ราคโต วิมุจฺจนฺติ, เอวํ ราคสฺส วิมุตฺตึ อปสฺสมาโน ปฏิกฺขิปติ. สโทสาทีสุปิ อิมินาวุปาเยน อตฺโถ เวทิตพฺโพ.
วิมุตฺติกถาวณฺณนา.
๔. วิมุจฺจมานกถาวณฺณนา
๓๖๖. อิทานิ วิมุจฺจมานกถา นาม โหติ. ตตฺถ เยสํ ‘‘ฌาเนน วิกฺขมฺภนวิมุตฺติยา วิมุตฺตํ, มคฺคกฺขเณ สมุจฺเฉทวิมุตฺติยา วิมุจฺจมานํ นาม โหตี’’ติ ลทฺธิ, เต สนฺธาย วิมุตฺตํ วิมุจฺจมานนฺติ ปุจฺฉา สกวาทิสฺส, ปฏิฺา อิตรส.
ปุน เอกเทสนฺติ ปุจฺฉา สกวาทิสฺส. ตตฺถ เอกเทสนฺติ ภาวนปุํสกํ. ยถา วิมุตฺตํ, เอกเทเสน ¶ วา เอกเทเส วา อวิมุตฺตํ โหติ กึ เอวํ เอกเทสํ วิมุตฺตํ, เอกเทสํ อวิมุตฺตนฺติ ปุจฺฉติ. กึ การณา เอวํ ปุจฺฉตีติ? ‘‘วิมุตฺตํ วิมุจฺจมาน’’นฺติ วิปฺปกตภาเวน วุตฺตตฺตา. ยถา หิ กริยมานา กฏาทโย วิปฺปกตตฺตา เอกเทเสน กตา เอกเทเสน อกตา โหนฺติ, ตถา อิทมฺปิ เอกเทสํ วิมุตฺตํ เอกเทสํ อวิมุตฺตนฺติ อาปชฺชติ. ตโต ปรวาที กฏาทีนํ วิย จิตฺตสฺส เอกเทสาภาวา ปมปฺเห ปฏิกฺขิปิตฺวา ทุติเย วิมุจฺจมานสฺส อปรินิฏฺิตวิมุตฺติตาย ปฏิชานาติ. โลกิยชฺฌานกฺขณํ วา สนฺธาย ปฏิกฺขิปติ. น หิ ตํ ตทา สมุจฺเฉทวิมุตฺติยา วิมุจฺจมานํ. โลกุตฺตรชฺฌานกฺขณํ สนฺธาย ปฏิชานาติ. ตฺหิ ตทา สมุจฺเฉทวิมุตฺติยา วิมุตฺเตกเทเสน ¶ วิมุจฺจมานนฺติสฺส ลทฺธิ. ตโต สกวาที ‘‘ยทิ เต เอกเมว ¶ จิตฺตํ เอกเทสํ วิมุตฺตํ เอกเทสํ อวิมุตฺตํ, เอวํ สนฺเต โย เอเกเนว จิตฺเตน โสตาปนฺโน โหติ, โสปิ เต เอกเทสํ โสตาปนฺโน, เอกเทสํ น โสตาปนฺโน อาปชฺชตี’’ติ โจทนตฺถํ เอกเทสํ โสตาปนฺโนติอาทิมาห. อิตโร ตํ วิธานํ อปสฺสนฺโต ปฏิกฺขิปติ. เสสวาเรสุปิ เอเสว นโย.
อุปฺปาทกฺขณปฺเห ยทิ เอกเมว จิตฺตํ วิมุตฺตฺจ วิมุจฺจมานฺจ, เอกสฺมึ ขเณ วิมุตฺตํ เอกสฺมึ วิมุจฺจมานํ อาปชฺชติ. กึ เต เอวรูปํ จิตฺตนฺติ อตฺโถ.
๓๖๗. สุตฺตสาธเน ปมสุตฺตํ ปรวาทิสฺส. ตตฺราสฺสายมธิปฺปาโย – วิมุจฺจตีติ วิปฺปกตนิทฺเทโส. ตสฺมา ยํ ตสฺส โยคิโน เอวํ ชานโต เอวํ ปสฺสโต เอเตหิ อาสเวหิ จิตฺตํ วิมุจฺจติ, ตํ วิมุจฺจมานํ นาม โหตีติ. ทุติยสุตฺตํ สกวาทิสฺส. ตตฺราสฺสายมธิปฺปาโย – ยทิ เต วิมุจฺจตีติ วจนโต วิมุตฺตํ วิมุจฺจมานํ, อิธ วิมุจฺจตีติ วจนาภาวโต วิมุตฺตเมว สิยา, น วิมุจฺจมานนฺติ.
อิทานิ ‘‘ยถา เต วิปฺปกตวิมุตฺติตาย วิมุจฺจมานํ, กึ เอวํ วิปฺปกตราคาทิตาย รชฺชมานาทีนิปิ อตฺถี’’ติ โจทนตฺถํ ปุน อตฺถิ จิตฺตนฺติอาทิ อารทฺธํ. ปรวาทินาปิ ตถารูปํ จิตฺตํ อปสฺสนฺเตน สพฺพํ ปฏิกฺขิตฺตํ. อถ นํ สกวาที ‘‘ทฺเวเยว โกฏิโย, ตติยา นตฺถี’’ติ อนุโพเธนฺโต นนุ รตฺตฺเจว อรตฺตฺจาติอาทิมาห. ตสฺสตฺโถ – นนุ ภทฺรมุข, ราคสมฺปยุตฺตํ จิตฺตํ รตฺตํ วิปฺปยุตฺตํ อรตฺตนฺติ ทฺเวว โกฏิโย, รชฺชมานํ นาม ตติยา โกฏิ นตฺถีติ? ทุฏฺาทีสุปิ เอเสว นโย. อถ นํ อามนฺตาติ ปฏิชานิตฺวา ิตํ. วิมุตฺติปกฺเขปิ ทฺเวเยว ¶ โกฏิโย ทสฺเสตุํ หฺจิ รตฺตฺเจวาติอาทิมาห. ตสฺสตฺโถ – ยทิ เอตา ทฺเว โกฏิโย สมฺปฏิจฺฉสิ, อวิมุตฺตฺเจว วิมุตฺตฺจา ติ อิมาปิ สมฺปฏิจฺฉ. กิเลสสมฺปยุตฺตฺหิ จิตฺตํ อวิมุตฺตํ, วิปฺปยุตฺตํ วิมุตฺตํ. วิมุจฺจมานํ นามาติ ปรมตฺถโต ตติยา โกฏิ นตฺถีติ.
วิมุจฺจมานกถาวณฺณนา.
๕. อฏฺมกกถาวณฺณนา
๓๖๘. อิทานิ ¶ ¶ อฏฺมกกถา นาม โหติ. ตตฺถ เยสํ อนุโลมโคตฺรภุมคฺคกฺขเณ กิเลสานํ สมุทาจาราภาวโต อฏฺมกสฺส โสตาปตฺติมคฺคฏฺปุคฺคลสฺส ทฺเว ปริยุฏฺานา ปหีนาติ ลทฺธิ, เสยฺยถาปิ เอตรหิ อนฺธกานฺเจว สมฺมิติยานฺจ; เตสํ อฺตรํ สนฺธาย ปุจฺฉา สกวาทิสฺส, มคฺคกฺขณโต ปฏฺาย ทิฏฺิยา อนุปฺปตฺตึ สนฺธาย ปฏิฺา อิตรสฺส. ตโต ยสฺมา ทิฏฺิ นาเมสา โสตาปนฺนสฺเสว ปหีนา, น มคฺคฏฺสฺส, ตสฺมา อฏฺมโก ปุคฺคโล โสตาปนฺโนติ อนุโยโค สกวาทิสฺส. วิจิกิจฺฉาปฺเหปิ เอเสว นโย. อนุสยปฺเห ปริยุฏฺานโต อฺโ อนุสโยติ เตสํ ลทฺธิ, ตสฺมา ‘‘น เหว’’นฺติ ปฏิกฺขิตฺตํ.
สีลพฺพตปรามาสปฺเหปิ สีลพฺพตปรามาสปริยุฏฺานนฺติ โวหารํ น ปสฺสติ, ตสฺมา ปฏิกฺขิปติ. ปริยุฏฺานเมวสฺส ปหีนนฺติ ลทฺธิ.
๓๖๙. มคฺโค ภาวิโตติ ปฺเห ตสฺมึ ขเณ ภาเวติ, น ภาวิโต. ตสฺมา ปฏิกฺขิปติ. อมคฺเคนาติอาทิอนุโยเค ปมมคฺเคเนว ปหีนภาวํ สนฺธาย ปฏิกฺขิปติ. ยทิ หิ อมคฺเคน ปหีเยถ, โคตฺรภุปุคฺคลาทีนมฺปิ ปหีเยถาติ อาปชฺชนโต. อุปฺปชฺชิสฺสตีติ ปุจฺฉา ปรวาทิสฺส, วิสฺสชฺชนํ สกวาทิสฺส. เสสํ สพฺพตฺถ อุตฺตานตฺถเมวาติ.
อฏฺมกกถาวณฺณนา.
๖. อฏฺมกสฺส อินฺทฺริยกถาวณฺณนา
๓๗๑. อิทานิ ¶ อฏฺมกสฺส อินฺทฺริยกถา นาม โหติ. ตตฺถ เยสํ ‘‘อฏฺมโก มคฺคกฺขเณ อินฺทฺริยานิ ปฏิลภติ นาม, โน จสฺส ปฏิลทฺธานิ โหนฺตี’’ติ ลทฺธิ, เสยฺยถาปิ เอตรหิ อนฺธกานํ; เต สนฺธาย นตฺถิ สทฺธินฺทฺริยนฺติ ปุจฺฉา สกวาทิสฺส, ปฏิฺา อิตรสฺส. นตฺถิ สทฺธาติ ปุฏฺโ ปน สทฺธินฺทฺริยโต สทฺธาย นานตฺตํ สลฺลกฺเขตฺวา ปฏิกฺขิปติ. เสเสสุปิ เอเสว นโย. ยถา ปน ยสฺส อตฺถิ มโน, ตสฺส มนินฺทฺริยมฺปิ อตฺถิ; เอวํ ยสฺส ¶ สทฺธาทโย อตฺถิ, ตสฺส อตฺถิ สทฺธินฺทฺริยาทีนิปีติ ทีปนตฺถํ ¶ อตฺถิ มโน อตฺถิ มนินฺทฺริยนฺติอาทิ อารทฺธํ. ตํ สพฺพํ อุตฺตานตฺถเมว สทฺธึ สุตฺตสาธเนนาติ.
อฏฺมกสฺส อินฺทฺริยกถาวณฺณนา.
๗. ทิพฺพจกฺขุกถาวณฺณนา
๓๗๓. อิทานิ ทิพฺพจกฺขุกถา นาม โหติ. ตตฺถ เยสํ จตุตฺถชฺฌานธมฺมูปตฺถทฺธํ มํสจกฺขุเมว ทิพฺพจกฺขุ นาม โหตีติ ลทฺธิ, เสยฺยถาปิ เอตรหิ อนฺธกานฺเจว สมฺมิติยานฺจ; เต สนฺธาย มํสจกฺขุนฺติ ปุจฺฉา สกวาทิสฺส, ปฏิฺา อิตรสฺส.
ปุน ‘‘มํสจกฺขุ ทิพฺพจกฺขุ, ทิพฺพจกฺขุ มํสจกฺขู’’ติ ปุฏฺโ ตํ มตฺตเมว ตํ น โหตีติ ปฏิกฺขิปติ. ยาทิสนฺติอาทิปุจฺฉาสุปิ อุภินฺนํ เอกสภาวาภาเวเนว ปฏิกฺขิปติ.
วิสโยติอาทีสุ อุภินฺนมฺปิ รูปายตนเมว วิสโย. มํสจกฺขุ ปน อาปาถคตเมว ปสฺสติ. อิตรํ อนาปาถคตํ ติโรปพฺพตาทิคตมฺปิ. ทิพฺพจกฺขุสฺส จ อติสุขุมมฺปิ รูปํ โคจโร, น ตาทิสํ อิตรสฺสาติ เอวเมเตสํ อานุภาวโคจรา อสทิสา.
อุปาทิณฺณํ หุตฺวา อนุปาทิณฺณํ โหตีติ ปุฏฺโ ยสฺมา มํสจกฺขุ อุปาทิณฺณํ, ทิพฺพจกฺขุ อนุปาทิณฺณํ, น จ มํสจกฺขุเมว ทิพฺพจกฺขูติ อิจฺฉติ, ตสฺมา ปฏิกฺขิปติ. ทุติยํ ปุฏฺโ ยสฺมา ¶ ‘‘มํสจกฺขุสฺส อุปฺปาโท, มคฺโค ทิพฺพสฺส จกฺขุโน’’ติ วจนํ นิสฺสาย มํสจกฺขุปจฺจยา ทิพฺพจกฺขุ อุปฺปชฺชติ, ตฺจ รูปาวจริกานํ จตุนฺนํ มหาภูตานํ ปสาโทติ อิจฺฉติ, ตสฺมา ปฏิชานาติ. กามาวจรํ หุตฺวาติ ปุฏฺโปิ ยสฺมา น มํสจกฺขุเมว ทิพฺพจกฺขูติ อิจฺฉติ, ตสฺมา ปฏิกฺขิปติ. ทุติยํ ปุฏฺโ รูปาวจรชฺฌานปจฺจเยน อุปฺปนฺนตฺตา รูปาวจรํ นาม ชาตนฺติ ปฏิชานาติ.
รูปาวจรํ หุตฺวา อรูปาวจรนฺติ ปุฏฺโปิ ตโต ปรํ ภาวนาย อรูปาวจรกฺขเณ รูปาวจรจิตฺตสฺส อภาวา ปฏิกฺขิปติ. ทุติยํ ปุฏฺโ อรูปาวจริกานํ ¶ จตุนฺนํ มหาภูตานํ ปสาโท หุตฺวา อุปฺปชฺชตีติ ลทฺธิยา ¶ ปฏิชานาติ. อปริยาปนฺนภาวํ ปนสฺส น อิจฺฉติ, ตสฺมา ปฏิกฺขิปติเยว.
๓๗๔. ทิพฺพจกฺขุํ ธมฺมุปตฺถทฺธนฺติ กามาวจรธมฺเมน อุปตฺถมฺภิตํ หุตฺวา. ปุน ธมฺมุปตฺถทฺธนฺติ โลกุตฺตรธมฺเมน อุปตฺถทฺธํ. ทฺเวว จกฺขูนีติ ปุฏฺโ กิฺจาปิ ทิพฺพจกฺขุโน ธมฺมุปตฺถทฺธสฺส ปฺาจกฺขุภาวํ น อิจฺฉติ, ปฺาจกฺขุสฺส ปน อตฺถิตาย ปฏิกฺขิปติ. ปุน ปุฏฺโ มํสจกฺขุ ธมฺมุปตฺถทฺธํ ทิพฺพจกฺขุ โหตีติ ลทฺธิวเสน ปฏิชานาติ. เสสเมตฺถ อุตฺตานตฺถเมวาติ.
ทิพฺพจกฺขุกถาวณฺณนา.
๘. ทิพฺพโสตกถาวณฺณนา
๓๗๕. อิทานิ ทิพฺพโสตกถา นาม โหติ. ตตฺถ เอกํเยว โสตนฺติ ปุฏฺโ ทฺวินฺนํ อตฺถิตาย ปฏิกฺขิปติ. ปุน ปุฏฺโ ยสฺมา ตเทว ธมฺมุปตฺถทฺธํ ทิพฺพโสตํ นาม โหติ, ตสฺมา ปฏิชานาติ. เสสํ เหฏฺา วุตฺตนยเมวาติ.
ทิพฺพโสตกถาวณฺณนา.
๙. ยถากมฺมูปคตาณกถาวณฺณนา
๓๗๗. อิทานิ ¶ ยถากมฺมูปคตาณกถา นาม โหติ. ตตฺถ เยสํ ‘‘อิติ ทิพฺเพน จกฺขุนา วิสุทฺเธน…เป… ยถากมฺมูปเค สตฺเต ปชานาตี’’ติ (ที. นิ. ๑.๒๔๖; ปฏิ. ม. ๑.๑๐๖) สุตฺตํ อโยนิโส คเหตฺวา ยถากมฺมูปคตาณเมว ทิพฺพจกฺขุนฺติ ลทฺธิ, เต สนฺธาย ปุจฺฉา สกวาทิสฺส, ปฏิฺา อิตรสฺส. ปุน ยถากมฺมูปคตฺจ มนสิ กโรตีติ ปุฏฺโ เอกจิตฺตสฺส อารมฺมณทฺวยาภาวา ปฏิกฺขิปติ. ทุติยํ ปุฏฺโ นานาจิตฺตวเสน ปฏิชานาติ. ปุน เลโสกาสํ อทตฺวา ทฺวินฺนํ ผสฺสานนฺติ ปุฏฺโ ปฏิกฺขิปติ. อิติ ยถา อิมินา ยถากมฺมูปคตปเทน, เอวเมว อิเม วต โภนฺโต ¶ , สตฺตาติอาทิปเทหิปิ สทฺธึ โยชนาสุ อตฺโถ เวทิตพฺโพ.
๓๗๘. อายสฺมา ¶ สาริปุตฺโต ยถากมฺมูปคตํ าณํ ชานาตีติ อิทํ สกวาที ยสฺมา เถโร อปฺปิจฺฉตาย อภิฺาาณานิ น วฬฺเชตีติ เอกจฺเจ น ชานนฺติ, ตานิ ปนสฺส เนว อตฺถีติ มฺนฺติ, ตสฺมา ตํ ‘‘ทิพฺพจกฺขุโน อลาภี เถโร’’ติ มฺมานํ ปุจฺฉติ. เตเนว การเณน ‘‘อตฺถายสฺมโต สาริปุตฺตสฺส ทิพฺพจกฺขู’’ติ ปรโต ปุฏฺโ ปฏิกฺขิปติ. ทุติยํ ปุฏฺโ ยํกิฺจิ สาวเกน ปตฺตพฺพํ, สพฺพํ ตํ เถเรน อนุปฺปตฺตนฺติ ปฏิชานาติ. อิทานิสฺส วิกฺเขปํ กโรนฺโต สกวาที นนุ อายสฺมา สาริปุตฺโตติอาทิมาห. อิมฺหิ คาถํ เถโร วฬฺชนปณิธิยา เอว อภาเวน อาห, น อภิฺาาณสฺส อภาเวน. ปรวาที ปน อภาเวเนวาติ อตฺถํ สลฺลกฺเขติ. ตสฺมา ตสฺส ลทฺธิยา เถรสฺส ยถากมฺมูปคตาณเมว อตฺถิ, โน ทิพฺพจกฺขุ. เตน วุตฺตํ ‘‘เตน หิ น วตฺตพฺพํ ยถากมฺมูปคตาณํ ทิพฺพจกฺขู’’ติ.
ยถากมฺมูปคตาณกถาวณฺณนา.
๑๐. สํวรกถาวณฺณนา
๓๗๙. อิทานิ สํวรกถา นาม โหติ. ตตฺถ เยสํ ตาวตึเส เทเว อุปาทาย ตตุตฺตริ เทเวสุ ยสฺมา เต ปฺจ เวรานิ น สมาจรนฺติ, ตสฺมา สํวโร อตฺถีติ ลทฺธิ, เต สนฺธาย ปุจฺฉา ¶ สกวาทิสฺส, เวรสมุทาจารํ อปสฺสโต ปฏิฺา อิตรสฺส. ตโต ยสฺมา สํวโร นาม สํวริตพฺเพ อสํวเร สติ โหติ, ตสฺมา อสํวรปุจฺฉา สกวาทิสฺส, เทเวสุ ปาณาติปาตาทีนํ อภาเวน ปฏิกฺเขโป อิตรสฺส.
อตฺถิ มนุสฺเสสูติอาทิ สํวเร สติ อสํวรสฺส อสํวเร จ สติ สํวรสฺส ปวตฺติทสฺสนตฺถํ วุตฺตํ.
๓๘๐. ปาณาติปาตา เวรมณีติ อาทิปฺเหสุ ปาณาติปาตาทีนํ อสมาจรณวเสน ปฏิฺา, ปาณาติปาตาทีนํ นตฺถิตาย ปฏิกฺเขโป เวทิตพฺโพ. ปฏิโลมปฺหา อุตฺตานตฺถาเยว.
อวสาเน นตฺถิ เทเวสุ สํวโรติปฺเห ¶ ปาณาติปาตาทีนิ กตฺวา ปุน ตโต สํวราภาวํ สนฺธาย ปฏิฺา สกวาทิสฺส. ตโต ฉลวเสน ¶ ยทิ สํวโร นตฺถิ, สพฺเพ เทวา ปาณาติปาติโนติอาทิปุจฺฉา ปรวาทิสฺส. เทวานํ เวรสมุทาจารสฺส อภาเวน ปฏิกฺเขโป สกวาทิสฺส. นเหวนฺติ วจนมตฺตํ คเหตฺวา ลทฺธิปติฏฺาปนํ ปรวาทิสฺส. เอวํ ปติฏฺิตา ปน ลทฺธิ อปฺปติฏฺิตาว โหตีติ.
สํวรกถาวณฺณนา.
๑๑. อสฺกถาวณฺณนา
๓๘๑. อิทานิ อสฺกถา นาม โหติ. ตตฺถ เยสํ ‘‘สงฺขารปจฺจยา วิฺาณ’’นฺติ วจนโต วินา วิฺาเณน ปฏิสนฺธิ นาม นตฺถิ. ‘‘สฺุปฺปาทา จ ปน เต เทวา ตมฺหา กายา จวนฺตี’’ติ วจนโต อสฺสตฺตานมฺปิ จุติปฏิสนฺธิกฺขเณ สฺา อตฺถีติ ลทฺธิ, เสยฺยถาปิ เอตรหิ อนฺธกานํ; เต สนฺธาย ปุจฺฉา สกวาทิสฺส, ปฏิฺา อิตรสฺส. ตโต นํ สกวาที ‘‘กึ เต ตํ านํ สฺาภโว’’ติอาทีหิ โจเทตุํ สฺาภโว สฺาคตีติอาทิมาห. ตํ สพฺพํ ตโต ปรฺจ ปาฬินเยเนว เวทิตพฺพนฺติ.
อสฺกถาวณฺณนา.
๑๒. เนวสฺานาสฺายตนกถาวณฺณนา
๓๘๔. อิทานิ ¶ เนวสฺานาสฺายตนกถา นาม โหติ. ตตฺถ เยสํ ‘‘เนวสฺานาสฺายตน’’นฺติ วจนโต น วตฺตพฺพํ ‘‘ตสฺมึ ภเว สฺา อตฺถี’’ติ ลทฺธิ, เสยฺยถาปิ เอตรหิ อนฺธกานํ; เต สนฺธาย ปุจฺฉา สกวาทิสฺส, ปฏิฺา อิตรสฺส. เสสเมตฺถ สพฺพํ ปาฬินเยเนว เวทิตพฺพนฺติ.
เนวสฺานาสฺายตนกถาวณฺณนา.
ตติโย วคฺโค.
๔. จตุตฺถวคฺโค
๑. คิหิสฺส อรหาติกถาวณฺณนา
๓๘๗. อิทานิ ¶ ¶ คิหิสฺส อรหาติ กถา นาม โหติ. ตตฺถ เยสํ ยสกุลปุตฺตาทีนํ คิหิพฺยฺชเน ิตานํ อรหตฺตปฺปตฺตึ ทิสฺวา ‘‘คิหิ อสฺส อรหา’’ติ ลทฺธิ, เสยฺยถาปิ เอตรหิ อุตฺตราปถกานํ; เต สนฺธาย ปุจฺฉา สกวาทิสฺส. ตตฺถ คิหิสฺสาติ โย คิหิสํโยชนสมฺปยุตฺตตาย คิหิ, โส อรหํ อสฺสาติ อตฺโถ. ปรวาที ปน อธิปฺปายํ อสลฺลกฺเขตฺวา คิหิพฺยฺชนมตฺตเมว ปสฺสนฺโต ปฏิชานาติ. อิทานิสฺส ‘‘คิหิ นาม คิหิสํโยชเนน โหติ, น พฺยฺชนมตฺเตน. ยถาห ภควา –
‘อลงฺกโต เจปิ สมํ จเรยฺย,
สนฺโต ทนฺโต นิยโต พฺรหฺมจารี;
สพฺเพสุ ภูเตสุ นิธาย ทณฺฑํ,
โส พฺราหฺมโณ โส สมโณ ส ภิกฺขู’’’ติ. (ธ. ป. ๑๔๒);
อิมํ ¶ นยํ ทสฺเสตุํ อตฺถิ อรหโตติอาทิ อารทฺธํ. ตํ สพฺพํ อุตฺตานตฺถเมวาติ.
คิหิสฺส อรหาติกถาวณฺณนา.
๒. อุปปตฺติกถาวณฺณนา
๓๘๘. อิทานิ อุปปตฺติกถา นาม โหติ. ตตฺถ เยสํ ‘‘โอปปาติโก โหติ ตตฺถปรินิพฺพายี’’ติวจนานิ (ปุ. ป. ๓๕-๔๐) อโยนิโส คเหตฺวา สุทฺธาวาเสสุ อุปปตฺติยา อรหาติ ลทฺธิ, ‘‘เยสํ วา อุปหจฺจปรินิพฺพายี’’ติ ¶ ปทํ ปริวตฺติตฺวา ‘‘อุปปชฺชปรินิพฺพายี’’ติ ปริยาปุณนฺตานํ สห อุปปตฺติยา อรหา โหตีติ ลทฺธิ, เสยฺยถาปิ เอตรหิ อุตฺตราปถกานํ; เต สนฺธาย ปุจฺฉา สกวาทิสฺส, ปฏิฺา อิตรสฺส. ตตฺถ ยสฺมา อุปปตฺติจิตฺตํ นาม โลกิยํ, เตน โสตาปนฺนาทโยปิ น โหนฺติ, ปเคว อรหา. ตสฺมาสฺส ¶ อิมํ นยํ ทสฺเสตุํ สห อุปปตฺติยา โสตาปนฺโนติอาทิ อารทฺธํ.
๓๘๙. สาริปุตฺโตติอาทิ อิเมสุ มหาเถเรสุ โก เอโกปิ สห อุปปตฺติยา อรหา นามาติ โจทนตฺถํ วุตฺตํ.
๓๙๐. อุปปตฺเตสิเยนาติ ปฏิสนฺธิจิตฺเตน. ตฺหิ อุปปตฺตึ เอสติ คเวสติ, ตสฺมา อุปปตฺเตสิยนฺติ วุจฺจติ. เสสเมตฺถ อุตฺตานตฺถเมวาติ.
อุปปตฺติกถาวณฺณนา.
๓. อนาสวกถาวณฺณนา
๓๙๑. อิทานิ อนาสวกถา นาม โหติ. ตตฺถ เย ธมฺมา อนาสวสฺส อรหโต, สพฺเพ เต ¶ อนาสวาติ เยสํ ลทฺธิ, เสยฺยถาปิ เอตรหิ อุตฺตราปถกานํ; เต สนฺธาย อรหโตติ ปุจฺฉา สกวาทิสฺส, ปฏิฺา อิตรสฺส. อถ นํ อนาสวา นาม มคฺคาทโย, กึ ตสฺส เตเยว อุปฺปชฺชนฺตีติ โจทนตฺถํ มคฺโค ผลนฺติอาทิ อารทฺธํ. จกฺขุ อนาสวนฺติ ปุฏฺโ ตสฺส สาสวตฺตา ปฏิกฺขิปติ. ทุติยํ ปุฏฺโ อนาสวสฺเสตนฺติ ปฏิชานาติ.
๓๙๒. จีวรปฺเห เอโกว ธมฺโม อนาสโว สาสโว จ โหตีติ ลกฺขณวิโรธภยา ปฏิกฺขิปติ. ทุติยํ ปุฏฺโ อนาสวสฺส หุตฺวา สาสวสฺส โหตีติ ปฏิชานาติ. ตฺเว อนาสวนฺติ ปฺหาทฺวเยปิ เอเสว นโย. สกวาที ปน ตฺเวาติ อนฺุาตตฺตา ‘‘มคฺโค อนาสโว หุตฺวา’’ติอาทีหิ โจเทติ. อิมินา อุปาเยน สพฺพตฺถ อตฺโถ เวทิตพฺโพติ.
อนาสวกถาวณฺณนา.
๔. สมนฺนาคตกถาวณฺณนา
๓๙๓. อิทานิ ¶ ¶ สมนฺนาคตกถา นาม โหติ. ตตฺถ ทฺเว สมนฺนาคมา ปจฺจุปฺปนฺนกฺขเณ สมงฺคีภาวสมนฺนาคโม จ รูปาวจราทีสุ อฺตรภูมิปฺปตฺติโต ปฏิลาภสมนฺนาคโม จ. โส ยาว อธิคตวิเสสา น ปริหายติ, ตาวเทว ลพฺภติ. เยสํ ปน เปตฺวา อิเม ทฺเว สมนฺนาคเม อฺโ อุปปตฺติธมฺมวเสน เอโก สมนฺนาคโม นาม โหตีติ ลทฺธิ, เสยฺยถาปิ เอตรหิ อุตฺตราปถกานํ, เตสํ ปตฺติธมฺโม นาม โกจิ นตฺถีติ อนุโพธนตฺถํ อรหา จตูหิ ผเลหิ สมนฺนาคโตติ ปุจฺฉา สกวาทิสฺส, ปตฺตึ สนฺธาย ปฏิฺา อิตรสฺส. อถสฺส ‘‘ยทิ เต อรหา จตูหิ ขนฺเธหิ วิย จตูหิ ผเลหิ สมนฺนาคโต, เอวํ สนฺเต เย จตูสุ ผเลสุ จตฺตาโร ผสฺสาทโย, เตหิ เต อรหโต สมนฺนาคตตา ปาปุณาตี’’ติ โจทนตฺถํ อรหา จตูหิ ผสฺเสหีติอาทิ อารทฺธํ. ตํ สพฺพํ ปรวาทินา เอกกฺขเณ จตุนฺนํ ผสฺสาทีนํ อภาวา ปฏิกฺขิตฺตํ. อนาคามิปฺหาทีสุปิ เอเสว นโย.
๓๙๕. โสตาปตฺติผลํ วีติวตฺโตติ น ปมชฺฌานํ วิย ทุติยชฺฌานลาภี; ปุน อนุปฺปตฺติยา ¶ ปน วีติวตฺโตติ ปุจฺฉติ. โสตาปตฺติมคฺคนฺติอาทิ ยํ วีติวตฺโต, เตนสฺส ปุน อสมนฺนาคมํ ทสฺเสตุํ อารทฺธํ.
๓๙๖. เตหิ จ อปริหีโนติ ปฺเห ยสฺมา ยถา ปจฺจนีกสมุทาจาเรน โลกิยชฺฌานธมฺมา ปริหายนฺติ, น เอวํ โลกุตฺตรา. มคฺเคน หิ เย กิเลสา ปหียนฺติ, ผเลน จ ปฏิปฺปสฺสมฺภนฺติ, เต ตถา ปหีนาว ตถา ปฏิปฺปสฺสทฺธาเยว จ โหนฺติ, ตสฺมา สกวาทินา อามนฺตาติ ปฏิฺาตํ. สฺวายมตฺโถ ปรโต ‘‘อรหตา จตฺตาโร มคฺคา ปฏิลทฺธา’’ติอาทีสุ ปกาสิโตเยว. เสสํ อุตฺตานตฺถเมวาติ.
สมนฺนาคตกถาวณฺณนา.
๕. อุเปกฺขาสมนฺนาคตกถาวณฺณนา
๓๙๗. อรหา ¶ ฉหิ อุเปกฺขาหีติ กถายปิ อิมินาว นเยน อตฺโถ เวทิตพฺโพ. อรหา หิ ฉสุ ทฺวาเรสุ อุเปกฺขานํ อุปฺปตฺติภพฺพตาย ¶ ตาหิ สมนฺนาคโตติ วุจฺจติ, น เอกกฺขเณ สพฺพาสํ อุปฺปตฺติภาเวนาติ.
อุเปกฺขาสมนฺนาคตกถาวณฺณนา.
๖. โพธิยาพุทฺโธติกถาวณฺณนา
๓๙๘. อิทานิ โพธิยา พุทฺโธติกถา นาม โหติ. ตตฺถ โพธีติ จตุมคฺคาณสฺสาปิ สพฺพฺุตฺาณสฺสาปิ อธิวจนํ. ตสฺมา เยสํ ยถา โอทาเตน วณฺเณน โอทาโต, สาเมน วณฺเณน สาโม, เอวํ โพธิยา พุทฺโธติ ลทฺธิ, เสยฺยถาปิ เอตรหิ อุตฺตราปถกานํเยว; เต สนฺธาย ปุจฺฉา จ อนุโยโค จ สกวาทิสฺส, ปฏิฺา จ ปฏิกฺเขโป จ อิตรสฺส.
อตีตายาติ ¶ ปฺเห ตสฺมึ ขเณ อภาวโต ปฏิกฺขิปติ. ทุติยํ ปุฏฺโ ปฏิลาภํ สนฺธาย ปฏิชานาติ. ปุน กิจฺจวเสน ปุฏฺโ กิจฺจาภาวโต ปฏิกฺขิปติ. ทุติยํ ปุฏฺโ ยํ เตน ตาย กรณียํ กตํ, ตตฺถ สมฺโมหาภาวํ ปฏิชานาติ. เลโสกาสํ ปน อทตฺวา ทุกฺขํ ปริชานาตีติอาทินา นเยน ปุฏฺโ ตสฺส กิจฺจสฺส อภาวา ปฏิกฺขิปติ.
อนาคตปฺเห ตสฺมึ ขเณ มคฺคาณสฺส อภาวา ปฏิกฺขิปติ. ทุติยํ ปุฏฺโ ‘‘อคมา ราชคหํ พุทฺโธ’’ติ (สุ. นิ. ๔๑๐) อนาคตาย โพธิยา พุทฺธภาวํ มฺมาโน ปฏิชานาติ. โพธิกรณียํ กโรตีติ ปุฏฺโ ตสฺมึ ขเณ กิจฺจาภาเวน ปฏิกฺขิปติ. ทุติยํ ปุฏฺโ ยทิ น กเรยฺย, พุทฺโธติ น วุจฺเจยฺย. ยสฺมา อวสฺสํ กริสฺสติ, ตสฺมา กโรติเยว นามาติ ปฏิชานาติ. ปุน เลโสกาสํ อทตฺวา ปุฏฺโ ปฏิกฺขิปติ. ปจฺจุปฺปนฺนปฺโห สทฺธึ สํสนฺทนาย อุตฺตานตฺโถว.
๓๙๙. ติสฺโส โพธิโย เอกโต กตฺวา ปุฏฺโ สพฺพฺุตฺาณํ สนฺธาย ตีหิปิ พุทฺโธติ วตฺตพฺพภาวโต ปฏิชานาติ. ปุน ตีหิติ ปุฏฺโ สพฺพาสํ ¶ เอกกฺขเณ อภาวา ปฏิกฺขิปติ. ทุติยํ ปุฏฺโ อตีตานาคตปจฺจุปฺปนฺนสฺส สพฺพฺุตฺาณสฺส วเสน ปฏิชานาติ. ปุน เลโสกาสํ อทตฺวา สตตํ สมิตนฺติ ปุฏฺโ ปฏิกฺขิปติ.
น พตฺตพฺพํ โพธิยาติ ปุจฺฉา ปรวาทิสฺส, โพธิยา อภาวกฺขเณ อพุทฺธภาวาปตฺติโต ปฏิฺา สกวาทิสฺส. นนุ โพธิปฏิลาภาติ ปฺเห ปน ยสฺมึ สนฺตาเน โพธิสงฺขาตํ ¶ มคฺคาณํ อุปฺปนฺนํ, ตตฺถ พุทฺโธติ สมฺมุติสพฺภาวโต ปฏิฺา ตสฺเสว. ตสฺส อธิปฺปายํ อชานิตฺวา หฺจีติ ลทฺธิฏฺปนา ปรวาทิสฺส. อิทานิสฺส อสลฺลกฺขณํ ปากฏํ กาตุํ โพธิปฏิลาภา พุทฺโธติ โพธิยา พุทฺโธติ ปุจฺฉา สกวาทิสฺส. ตสฺสตฺโถ – ‘‘กึ เต ยสฺมา โพธิปฏิลาภา พุทฺโธ, ตสฺมา โพธิยา พุทฺโธ’’ติ. อิตโร ‘‘โพธิปฏิลาโภ นาม โพธิยา อุปฺปชฺชิตฺวา นิรุทฺธายปิ สนฺตาเน อุปฺปนฺนภาโวเยว. โพธิ นาม มคฺคกฺขเณ าณ’’นฺติ อิมํ วิภาคํ อสลฺลกฺเขนฺโตว ปุน ปฏิชานาติ. ตโต สกวาทินา โพธิปฏิลาภา โพธีติ ปุฏฺโ วจโนกาสํ อลภนฺโต ปฏิกฺขิปตีติ.
โพธิยาพุทฺโธติกถาวณฺณนา.
อิติ อิมา ติสฺโสปิ กถา อุตฺตราปถกานํเยว.
๗. ลกฺขณกถาวณฺณนา
๔๐๐. อิทานิ ¶ ลกฺขณกถา นาม โหติ. ตตฺถ ‘‘เยหิ สมนฺนาคตสฺส มหาปุริสสฺส ทฺเวว คติโย ภวนฺตี’’ติ (ที. นิ. ๑.๒๕๘) อิมํ สุตฺตํ อโยนิโส คเหตฺวา ลกฺขณสมนฺนาคโต โพธิสตฺโตว โหตีติ เยสํ ลทฺธิ, เสยฺยถาปิ เอตรหิ อุตฺตราปถกานํ; เต สนฺธาย ปุจฺฉา สกวาทิสฺส, ปฏิฺา อิตรสฺส.
จกฺกวตฺติสตฺโตติ ปฺเหสุ ยสฺมา จกฺกวตฺตี สตฺโตปิ จ โพธิสตฺโตปิ, ตสฺมา อโพธิสตฺตํ สนฺธาย ปฏิกฺขิปติ. โพธิสตฺตํ สนฺธาย ปฏิชานาติ.
๔๐๒. ทฺวตฺตึสิมานีติสุตฺตํ ¶ โพธิสตฺตเมว สนฺธาย วุตฺตํ. โส หิ ปจฺฉิเม ภเว พุทฺโธ โหติ, อิตเรสุ จกฺกวตฺตี, ตสฺมา อาภตมฺปิ อนาภตสทิสเมวาติ.
ลกฺขณกถาวณฺณนา.
๘. นิยาโมกฺกนฺติกถาวณฺณนา
๔๐๓. อิทานิ ¶ นิยาโมกฺกนฺติกถา นาม โหติ. ตตฺถ เยสํ ฆฏิการสุตฺเต โชติปาลสฺส ปพฺพชฺชํ สนฺธาย ‘‘โพธิสตฺโต กสฺสปภควโต ปาวจเน โอกฺกนฺตนิยาโม จริตพฺรหฺมจริโย’’ติ ลทฺธิ, เสยฺยถาปิ เอตรหิ อนฺธกานํ; เต สนฺธาย โพธิสตฺโตติ ปุจฺฉา สกวาทิสฺส, ลทฺธิยํ ตฺวา ปฏิฺา อิตรสฺส. ตโต ยสฺมา นิยาโมติ วา พฺรหฺมจริยนฺติ วา อริยมคฺคสฺส นามํ, โพธิสตฺตานฺจ เปตฺวา ปารมีปูรณํ อฺา นิยาโมกฺกนฺติ นาม นตฺถิ. ยทิ ภเวยฺย, โพธิสตฺโต โสตาปนฺโน สาวโก ภเวยฺย. น เจตเมวํ. เกวลฺหิ นํ พุทฺธา อตฺตโน าณพเล ตฺวา – ‘‘อยํ พุทฺโธ ภวิสฺสตี’’ติ พฺยากโรนฺติ, ตสฺมา ปุน โพธิสตฺโตติ อนุโยโค สกวาทิสฺส. ปจฺฉิมภวํ สนฺธาย ปฏิกฺเขโป อิตรสฺส. ทุติยปฺเห โชติปาลกาลํ สนฺธาย ปฏิฺา ตสฺเสว. สาวโก หุตฺวาติอาทีสุปิ เอเสว นโย. อนุสฺสวิโยติ ¶ อนุสฺสเวน ปฏิวิทฺธธมฺโม. ปจฺฉิมภวํ สนฺธาย ปฏิกฺขิปิตฺวา โชติปาลกาเล อนุสฺสวํ สนฺธาย ปฏิชานาติ.
๔๐๔. อฺํ สตฺถารนฺติอาฬารฺจ รามปุตฺตฺจ สนฺธาย วุตฺตํ. อายสฺมา อานนฺโทติอาทิ ‘‘โอกฺกนฺตนิยามาว สาวกา โหนฺติ, น อิตเร โอกฺกนฺตนิยามา เอวรูปา โหนฺตี’’ติ ทสฺเสตุํ วุตฺตํ.
สาวโก ชาตึ วีติวตฺโตติ ยาย ชาติยา สาวโก, ตํ วีติวตฺโต อฺสฺมึ ภเว อสาวโก โหตีติ ปุจฺฉติ. อิตโร โสตาปนฺนาทีนํ โสตาปนฺนาทิสาวกภาวโต ปฏิกฺขิปติ. เสสเมตฺถ อุตฺตานตฺถเมวาติ.
นิยาโมกฺกนฺติกถาวณฺณนา.
๙. อปราปิ สมนฺนาคตกถาวณฺณนา
๔๐๖. อิทานิ ¶ อปราปิ สมนฺนาคตกถา นาม โหติ. ตตฺถ เยสํ ‘‘จตุตฺถมคฺคฏฺโ ปุคฺคโล ปตฺติธมฺมวเสน ตีหิ ผเลหิ สมนฺนาคโต’’ติ ลทฺธิ, เสยฺยถาปิ เอตรหิ อนฺธกานํ ¶ ; เต สนฺธาย ปุจฺฉา สกวาทิสฺส, ปฏิฺา อิตรสฺส. เสสเมตฺถ เหฏฺา จตูหิ ผเลหิ สมนฺนาคตกถายํ วุตฺตนเยเนว เวทิตพฺพนฺติ.
อปราปิ สมนฺนาคตกถาวณฺณนา.
๑๐. สพฺพสํโยชนปฺปหานกถาวณฺณนา
๔๑๓. อิทานิ สํโยชนปฺปหานกถา นาม โหติ. ตตฺถ เยสํ ‘‘นิปฺปริยาเยเนว สพฺพสํโยชนปฺปหานํ ¶ อรหตฺต’’นฺติ ลทฺธิ, เสยฺยถาปิ เอตรหิ อนฺธกานํ; เต สนฺธาย ปุจฺฉา สกวาทิสฺส, ปฏิฺา อิตรสฺส. ปุน สพฺเพ สํโยชนาติ ปุฏฺโ เหฏฺา วุตฺตมคฺคตฺตเยน ปหีเน สนฺธาย ปฏิกฺขิปติ. ทุติยํ ปุฏฺโ เตน มคฺเคน อปฺปหีนสฺส อภาวา ปฏิชานาติ. สกฺกายทิฏฺิอาทีสุปิ ปมมคฺเคน ปหีนภาวํ สนฺธาย ปฏิกฺขิปติ, จตุตฺถมคฺเคน อนวเสสปฺปหานํ สนฺธาย ปฏิชานาติ. เอเสว นโย สพฺพตฺถาติ.
สพฺพสํโยชนปฺปหานกถาวณฺณนา.
จตุตฺโถ วคฺโค.
๕. ปฺจมวคฺโค
๑. วิมุตฺติกถาวณฺณนา
๔๑๘. อิทานิ ¶ วิมุตฺติกถา นาม โหติ. ตตฺถ วิปสฺสนา, มคฺโค, ผลํ, ปจฺจเวกฺขณนฺติ จตุนฺนํ าณานํ วิมุตฺติาณนฺติ นามํ. เตสุ วิปสฺสนาาณํ นิจฺจนิมิตฺตาทีหิ วิมุตฺตตฺตา, ตทงฺควิมุตฺติภาเวน วา วิมุตฺตตฺตา วิมุตฺติาณํ. มคฺโค ¶ สมุจฺเฉทวิมุตฺติ, ผลํ ปฏิปฺปสฺสทฺธิวิมุตฺติ, ปจฺจเวกฺขณาณํ ปน วิมุตฺตึ ชานาตีติ วิมุตฺติาณํ. เอวํ จตุพฺพิเธ วิมุตฺติาเณ นิปฺปริยาเยน ผลาณเมว วิมุตฺติ. เสสานิ ‘‘วิมุตฺตานี’’ติ วา ‘‘อวิมุตฺตานี’’ติ วา น วตฺตพฺพานิ. ตสฺมา ‘‘อิทํ นาม วิมุตฺติาณํ วิมุตฺต’’นฺติ อวตฺวา อวิเสเสเนว ‘‘วิมุตฺติาณํ วิมุตฺต’’นฺติ เยสํ ลทฺธิ, เสยฺยถาปิ อนฺธกานํ; เต สนฺธาย ปุจฺฉา สกวาทิสฺส, ปฏิฺา ปรวาทิสฺส. ปุน ยํกิฺจีติ ปุฏฺโ ปจฺจเวกฺขณาทีนิ สนฺธาย ปฏิกฺขิปติ. ปฏิปนฺนสฺสาติ ปุฏฺโ มคฺคาณสฺส อนาสวตํ สนฺธาย ปฏิชานาติ. ยสฺมา ปน ตํ โสตาปนฺนสฺส ผเล ิตสฺส าณํ น โหติ, ตสฺมา วิมุตฺตํ นาม น โหตีติ โจทนตฺถํ ปุน สกวาที โสตาปนฺนสฺสาติอาทิมาห. อิมินา อุปาเยน สพฺพตฺถ อตฺโถ เวทิตพฺโพ.
วิมุตฺติกถาวณฺณนา.
๒. อเสขาณกถาวณฺณนา
๔๒๑. อิทานิ ¶ อเสขกถา นาม โหติ. ตตฺถ ยสฺมา อานนฺทตฺเถราทโย เสขา ‘‘อุฬาโร ภควา’’ติอาทินา นเยน อเสเข ชานนฺติ, ตสฺมา ¶ ‘‘เสขสฺส อเสขาณํ อตฺถี’’ติ เยสํ ลทฺธิ, เสยฺยถาปิ อุตฺตราปถกานํ; เต สนฺธาย ปุจฺฉา สกวาทิสฺส, ปฏิฺา อิตรสฺส. ชานาติ ปสฺสตีติ อิทํ อตฺตนา อธิคตสฺส ชานนวเสน วุตฺตํ. โคตฺรภุโนติอาทิ เหฏฺิมาย ภูมิยํ ิตสฺส อุปรูปริาณสฺส อภาวทสฺสนตฺถํ วุตฺตํ. นนุ อายสฺมา อานนฺโท เสโข ‘‘อุฬาโร ภควา’’ติ ชานาตีติ ปรวาที อเสเข ภควติ ปวตฺตตฺตา ตํ อเสขาณนฺติ อิจฺฉติ, น ปเนตํ อเสขํ. ตสฺมา เอวํ ปติฏฺาปิตาปิ ลทฺธิ อปฺปติฏฺาปิตาว โหตีติ.
อเสขาณกถาวณฺณนา.
๓. วิปรีตกถาวณฺณนา
๔๒๔. อิทานิ วิปรีตกถา นาม โหติ. ตตฺถ ‘‘ยฺวายํ ปถวีกสิเณ ปถวีสฺี สมาปชฺชติ, ตสฺส ตํ าณํ วิปรีตาณ’’นฺติ เยสํ ลทฺธิ, เสยฺยถาปิ ¶ อนฺธกานํ, เต สนฺธาย ปุจฺฉา สกวาทิสฺส, ปฏิฺา อิตรสฺส. ปถวึ นิสฺสาย อุปฺปนฺนนิมิตฺตฺหิ น ปถวีเยว, ตตฺร จายํ ปถวีสฺี. ตสฺมา วิปรีตาณนฺติ อยเมตสฺส อธิปฺปาโย. ตโต สกวาที ‘‘ลกฺขณปถวีปิ สสมฺภารปถวีปิ นิมิตฺตปถวีปิ ปถวีเทวตาปิ สพฺพา ปถวีเยว, ตาสุ ปถวีติ าณํ วิปรีตํ น โหติ. อนิจฺเจ นิจฺจนฺติอาทิวิปริเยโส ปน วิปรีตาณํ นาม. กึ เต อิทํ เอเตสุ อฺตร’’นฺติ โจเทตุํ อนิจฺเจ นิจฺจนฺติอาทิมาห. อิตโร วิปลฺลาสลกฺขณาภาวํ สนฺธาย ปฏิกฺขิปติ, ปถวีนิมิตฺตํ สนฺธาย ปฏิชานาติ.
กุสลนฺติ เสกฺขปุถุชฺชนานํ าณํ สนฺธาย วุตฺตํ. อตฺถิ อรหโตติ ปฺเหสุปิ วิปลฺลาสลกฺขณาภาเวน ปฏิกฺขิปติ. ปถวีนิมิตฺตํ สนฺธาย ปฏิชานาติ. สพฺเพว ปถวีติ สพฺพํ ตํ ปถวีกสิณํ ลกฺขณปถวีเยว ¶ โหตีติ ปุจฺฉติ. สกวาที ตถา อภาวโต ปฏิกฺขิปติ. นนุ ปถวี อตฺถิ, อตฺถิ จ โกจิ ปถวึ ปถวิโต สมาปชฺชตีติ ปุจฺฉา สกวาทิสฺส ¶ . ตสฺสตฺโถ – นนุ นิมิตฺตปถวี อตฺถิ, อตฺถิ จ โกจิ ตํ ปถวึ ปถวิโตเยว สมาปชฺชติ, น อาปโต วา เตชโต วาติ. ปถวี อตฺถีติอาทิ ‘‘ยทิ ยํ ยถา อตฺถิ, ตํ ตถา สมาปชฺชนฺตสฺส าณํ วิปรีตํ โหติ, นิพฺพานํ อตฺถิ, ตมฺปิ สมาปชฺชนฺตสฺส สพฺพวิปริเยสสมุคฺฆาตนํ มคฺคาณมฺปิ เต วิปรีตํ โหตู’’ติ ทสฺสนตฺถํ วุตฺตนฺติ.
วิปรีตกถาวณฺณนา.
๔. นิยามกถาวณฺณนา
๔๒๘-๔๓๑. อิทานิ นิยามกถา นาม โหติ. ตตฺถ โย ปุคฺคโล สมฺมตฺตนิยามํ โอกฺกมิสฺสติ, ตํ ‘‘ภพฺโพ เอส ธมฺมํ อภิสเมตุ’’นฺติ ยสฺมา ภควา ชานาติ, ตสฺมา ‘‘อนิยตสฺส ปุถุชฺชนสฺเสว สโต ปุคฺคลสฺส นิยามคมนาย าณํ อตฺถี’’ติ เยสํ ลทฺธิ, เสยฺยถาปิ เอตรหิ อุตฺตราปถกานํ; เต สนฺธาย อนิยตสฺสาติ ปุจฺฉา สกวาทิสฺส. ตตฺถ นิยามคมนายาติ นิยาโม วุจฺจติ มคฺโค, มคฺคคมนาย มคฺโคกฺกมนายาติ อตฺโถ. ยํ ปนสฺส าณํ ทิสฺวา ภควา ‘‘ภพฺโพ อย’’นฺติ ชานาติ, ตํ สนฺธาย ปฏิฺา ปรวาทิสฺส.
อถสฺส ¶ สกวาที อยุตฺตวาทิตํ ทีเปตุํ นิยตสฺสาติ วิปรีตานุโยคมาห. ตตฺถ ปมปฺเห มคฺเคน นิยตสฺส อนิยามคมนาย าณํ นาม นตฺถีติ ปฏิกฺขิปติ. ทุติเย นตฺถิภาเวน ปฏิชานาติ. ตติเย อนิยตสฺส นตฺถีติ ปุฏฺตฺตา ลทฺธิวิโรเธน ปฏิกฺขิปติ. ปุน ปมปฺหเมว จตุตฺถํ กตฺวา นิยตสฺส นิยามคมนาทิวเสน ตโย ปฺหา กตา. เตสุ ปเม ยสฺมา อาทิมคฺเคน นิยตสฺส ปุน ตทตฺถาย าณํ นตฺถิ, ตสฺมา ปฏิกฺขิปติ. ทุติเย ¶ นตฺถิภาเวเนว ปฏิชานาติ. ตติเย ลทฺธิวิโรเธเนว ปฏิกฺขิปติ. ปุน ปมปฺหํ อฏฺมํ กตฺวา อนิยตสฺส อนิยามคมนาทิวเสน ตโย ปฺหา กตา. เตสํ อตฺโถ วุตฺตนเยเนว เวทิตพฺโพ. ปุน ปมปฺหเมว ทฺวาทสมํ กตฺวา ตํมูลกา อตฺถิ นิยาโมติอาทโย ปฺหา กตา. ตตฺถ ยสฺมา นิยามคมนาย าณํ นาม มคฺคาณเมว โหติ, ตสฺมา ตํ สนฺธาย อตฺถิ นิยาโมติ วุตฺตํ. อิตโร ปน นิยาโมติ วุตฺเต ปฏิกฺขิปติ, าณนฺติ วุตฺเต ปฏิชานาติ. สติปฏฺานาทีสุปิ ¶ เอเสว นโย. ปจฺจนีกํ อุตฺตานตฺถเมว. โคตฺรภุโนติอาทิ เยน ยํ อปฺปตฺตํ, ตสฺส ตํ นตฺถีติ ทสฺสนตฺถํ วุตฺตํ. ภควา ชานาตีติ อตฺตโน าณพเลน ชานาติ, น ตสฺส นิยามคมนาณสพฺภาวโต. ตสฺมา อิมินา การเณน ปติฏฺิตาปิสฺส ลทฺธิ อปฺปติฏฺิตาเยวาติ.
นิยามกถาวณฺณนา.
๕. ปฏิสมฺภิทากถาวณฺณนา
๔๓๒-๔๓๓. อิทานิ ปฏิสมฺภิทากถา นาม โหติ. ตตฺถ เยสํ ‘‘ยํกิฺจิ อริยานํ าณํ, สพฺพํ โลกุตฺตรเมวา’’ติ คเหตฺวา ‘‘สพฺพํ าณํ ปฏิสมฺภิทา’’ติ ลทฺธิ, เสยฺยถาปิ อนฺธกานํ; เต สนฺธาย ปุจฺฉา สกวาทิสฺส, ปฏิฺา อิตรสฺส. สมฺมุติาณปฺเหสุ ปถวีกสิณสมฺมุติยํ สมาปตฺติาณํ สนฺธาย ปฏิกฺขิปติ, นิรุตฺติาณํ สนฺธาย ปฏิชานาติ. เย เกจิ สมฺมุตินฺติ ปฺเห ปุถุชฺชเน สนฺธาย ปฏิกฺขิปติ. เจโตปริยายปฺเหสุ ปุถุชฺชนสฺส าณํ สนฺธาย ปฏิกฺขิปติ, อริยสฺส าณํ สนฺธาย ปฏิชานาติ. สพฺพา ปฺาติปฺเหสุ กสิณสมาปตฺติปฺหํ สนฺธาย ปฏิกฺขิปติ, โลกุตฺตรํ สนฺธาย ปฏิชานาติ. ปถวีกสิณสมาปตฺตินฺติอาทิ ‘‘ยา เอเตสุ เอตฺตเกสุ าเนสุ ปฺา, กึ สพฺพา สา ปฏิสมฺภิทา’’ติ ปุจฺฉนตฺถํ วุตฺตํ. เตน ¶ หิ สพฺพํ าณนฺติ ยสฺมา สพฺพา โลกุตฺตรปฺา ปฏิสมฺภิทา ¶ , ตสฺมา สพฺพนฺติ วจนํ สามฺผเลน สทฺธึ ปติฏฺาเปตีติ.
ปฏิสมฺภิทากถาวณฺณนา.
๖. สมฺมุติาณกถาวณฺณนา
๔๓๔-๔๓๕. อิทานิ สมฺมุติาณกถา นาม โหติ. ตตฺถ สมฺมุติสจฺจํ ปรมตฺถสจฺจนฺติ ทฺเว ¶ สจฺจานิ. เย ปน เอวํ วิภาคํ อกตฺวา สจฺจนฺติ วจนสามฺเน สมฺมุติาณมฺปิ ‘‘สจฺจารมฺมณเมวา’’ติ วทนฺติ, เสยฺยถาปิ อนฺธกา; เต อยุตฺตวาทิโนติ เตสํ วาทวิโสธนตฺถํ อยํ กถา อารทฺธา. ตตฺถ น วตฺตพฺพนฺติ ปุจฺฉา ปรวาทิสฺส, ปรมตฺถสจฺจํ สนฺธาย ปฏิฺา สกวาทิสฺส. สมฺมุติสจฺจมฺหีติ สมฺมุตึ อนุปวิฏฺเ สจฺจมฺหิ. ปจฺจตฺเต วา ภุมฺมวจนํ, สมฺมุติสจฺจนฺติ อตฺโถ. สมฺมุติาณํ สจฺจารมฺมณฺเวาติ ปุจฺฉา สกวาทิสฺส, ปฏิฺา อิตรสฺส. ตโต นํ ‘‘ยทิ ตํ อวิเสเสน สจฺจารมฺมณฺเว, เตน าเณน ทุกฺขปริฺาทีนิ กเรยฺยา’’ติ โจเทตุํ เตน าเณนาติอาทิมาห.
สมฺมุติาณกถาวณฺณนา.
๗. จิตฺตารมฺมณกถาวณฺณนา
๔๓๖-๔๓๘. อิทานิ จิตฺตารมฺมณกถา นาม โหติ. ตตฺถ เจโตปริยาเย าณนฺติ วจนมตฺตเมว คเหตฺวา ‘‘ตํ าณํ จิตฺตารมฺมณเมวา’’ติ เยสํ ลทฺธิ, เสยฺยถาปิ เอตรหิ อนฺธกานํ; เต สนฺธาย ปุจฺฉา สกวาทิสฺส, ปฏิฺา อิตรสฺส. อถสฺส ‘‘โย สราคาทิวเสน จิตฺตํ ชานาติ, ตสฺส ราคาทโยปิ อารมฺมณา โหนฺติ, ตสฺมา น วตฺตพฺพํ ตํ จิตฺตารมฺมณฺเวา’’ติ โจทนตฺถํ นนุ อตฺถิ โกจีติอาทิ อารทฺธํ. ผสฺสารมฺมเณติ ¶ ผสฺสสงฺขาเต อารมฺมเณ. เวทนารมฺมเณติอาทีสุปิ เอเสว นโย. ปุน ผสฺสารมฺมเณ าณํ น วตฺตพฺพนฺติ ปุฏฺโ ผสฺสสฺส ผุสนลกฺขณํ ¶ มนสิกโรโต ผสฺโสวารมฺมณํ โหตีติ ปฏิชานาติ. กึ ปเนตํ ผสฺสปริยาเย าณนฺติ ปุฏฺโ ปน ตาทิสสฺส สุตฺตปทสฺส อภาวา ปฏิกฺขิปติ. เวทนาทีสุปิ เอเสว นโย. อิทานิ ยํ นิสฺสาย ลทฺธิ, ตเทว ทสฺเสตฺวา ลทฺธึ ปติฏฺาเปตุํ นนุ เจโตปริยาเย าณนฺติอาทิมาห. สา ปเนสา วจนมตฺตาภินิเวเสน ปติฏฺาปิตาปิ อปฺปติฏฺาปิตาว โหตีติ.
จิตฺตารมฺมณกถาวณฺณนา.
๘. อนาคตาณกถาวณฺณนา
๔๓๙-๔๔๐. อิทานิ ¶ อนาคตาณกถา นาม โหติ. ตตฺถ อนาคตํ นาม อนฺตรมฺปิ อตฺถิ, อนนฺตรมฺปิ. เตสุ อนนฺตเร เอกนฺเตเนว าณํ นตฺถิ. ยถา จ อนนฺตเร, ตถา เอกวีถิเอกชวนปริยาปนฺเนปิ. ตตฺถ เย สพฺพสฺมิมฺปิ อนาคเต าณํ อิจฺฉนฺติ, เสยฺยถาปิ อนฺธกา; เต สนฺธาย ปุจฺฉา สกวาทิสฺส, ปฏิฺา อิตรสฺส. อถ นํ ‘‘ยํ เต อนาคเต าณํ, กึ เตน อนนฺตรํ อนาคตํ มูลาทิวเสน ชานาตี’’ติ โจเทตุํ อนาคตํ มูลโตติอาทิมาห. ตตฺถ มูลโตติอาทีนิ สพฺพานิ การณเววจนาเนว. การณฺหิ ยํ อตฺตโน ผลํ กโรติ, ตํ ตตฺถ มูลยติ ปติฏฺาตีติ มูลํ. ตโต จ ตํ หิโนติ ปวตฺตยตีติ เหตุ. ตเทว ตํ นิเทติ ‘‘หนฺท นํ คณฺหถา’’ติ. นิยฺยาเตติ วิยาติ นิทานํ. ตโต ตํ สมฺภวตีติ สมฺภโว. ปภวตีติ ปภโว. ตตฺถ จ ตํ สมุฏฺาติ, ตํ วา นํ สมุฏฺาเปตีติ สมุฏฺานํ. ตเทว นํ อาหรตีติ อาหาโร. ตฺจสฺส อปริจฺจชิตพฺพฏฺเน อารมฺมณํ. ตเทว เจตํ ปฏิจฺจ เอตีติ ปจฺจโย. ตโต นํ สมุเทตีติ สมุทโยติ วุจฺจติ. ยสฺมา ¶ ปน อนนฺตรํ จิตฺตํ เอเตหากาเรหิ น สกฺกา ชานิตุํ, ตสฺมา น เหวนฺติ ปฏิกฺขิปติ. อนาคตํ เหตุปจฺจยตนฺติ ยา อนนฺตรานาคเต จิตฺเต เหตุปจฺจยตา, ตํ ชานาติ. เย ตตฺถ ธมฺมา เหตุปจฺจยา โหนฺติ, เต ชานาตีติ อตฺโถ. เสสปเทสุปิ เอเสว นโย. โคตฺรภุโนติอาทิ ยสฺมึ อนาคเต าณํ น อุปฺปชฺชติ, ตํ สรูปโต ทสฺเสตุํ วุตฺตํ. ปาฏลิปุตฺตสฺสาติ ¶ สุตฺตํ ยสฺมึ อนาคเต าณํ อุปฺปชฺชติ, ตํ ทสฺเสตุํ อาหฏํ. ยสฺมา ปเนตํ น สพฺพสฺมึ อนาคเต าณสฺส สาธกํ; ตสฺมา อนาหฏเมวาติ.
อนาคตาณกถาวณฺณนา.
๙. ปฏุปฺปนฺนาณกถาวณฺณนา
๔๔๑-๔๔๒. อิทานิ ปฏุปฺปนฺนาณกถา นาม โหติ. ตตฺถ เยสํ ‘‘สพฺพสงฺขาเรสุ อนิจฺจโต ทิฏฺเสุ ตมฺปิ าณํ อนิจฺจโต ทิฏฺํ โหตี’’ติ วจนํ นิสฺสาย ‘‘อวิเสเสน สพฺพสฺมึ ปจฺจุปฺปนฺเน าณํ อตฺถี’’ติ ลทฺธิ, เสยฺยถาปิ อนฺธกานํ; เต สนฺธาย ปฏุปฺปนฺเนติ ปุจฺฉา ¶ สกวาทิสฺส, ปฏิฺา อิตรสฺส. อถ นํ ‘‘ยทิ อวิเสเสน ปฏุปฺปนฺเน าณํ อตฺถิ, ขณปจฺจุปฺปนฺเนปิ เตน ภวิตพฺพํ. เอวํ สนฺเต ทฺวินฺนํ าณานํ เอกโต อภาวา เตเนว าเณน ตํ ชานิตพฺพํ โหตี’’ติ โจทนตฺถํ เตนาติ อนุโยโค สกวาทิสฺส. ตตฺถ ปมปฺเห เตเนว ตํ ชานิตุํ น สกฺกาติ ปฏิกฺเขโป อิตรสฺส. ทุติยปฺเห สนฺตตึ สนฺธาย ปฏิฺา ตสฺเสว. ปฏิปาฏิโต ภงฺคํ ปสฺสนฺโต ภงฺคานุปสฺสเนเนว ภงฺคานุปสฺสนาาณํ ปสฺสตีติ อธิปฺปาโย. เตน าเณน ตํ าณํ ชานาตีติอาทีสุปิ เอเสว นโย. เตน ผสฺเสน ตํ ผสฺสนฺติอาทีนิสฺส เลโสกาสนิวารณตฺถํ วุตฺตานิ ¶ . ยํ ปเนเตน ลทฺธิปติฏฺาปนตฺถํ นนุ สพฺพสงฺขาเรติอาทิ วุตฺตํ. ตตฺถ นยโต ตํ าณํ ทิฏฺํ โหติ, น อารมฺมณโตติ อธิปฺปาเยน ปฏิฺา สกวาทิสฺส. ตสฺมา เอวํ ปติฏฺิตาปิสฺส ลทฺธิ อปฺปติฏฺิตาว โหติ.
ปฏุปฺปนฺนาณกถาวณฺณนา.
๑๐. ผลาณกถาวณฺณนา
๔๔๓-๔๔๔. อิทานิ ผเล าณกถา นาม โหติ. ตตฺถ ‘‘พุทฺธาปิ สตฺตานํ อริยผลปฺปตฺติยา ธมฺมํ เทเสนฺติ สาวกาปิ, อิติ อิมินา สามฺเน ¶ พุทฺธานํ วิย สาวกานมฺปิ เตน เตน สตฺเตน ปตฺตพฺเพ ผเล าณํ อตฺถี’’ติ เยสํ ลทฺธิ, เสยฺยถาปิ อนฺธกานํ; เต สนฺธาย สาวกสฺสาติ ปุจฺฉา สกวาทิสฺส, ปฏิฺา อิตรสฺส. อถ นํ ‘‘ยทิ สาวกสฺส ผเล าณํ อตฺถิ, ยถา พุทฺธา สมาเนปิ โสตาปตฺติผเล อตฺตโน าณพเลน ‘อยํ เอกพีชี, อยํ โกลํโกโล, อยํ สตฺตกฺขตฺตุปรโม’ติ ผลสฺสกตํ ปฺเปนฺติ, กึ เต เอวํ สาวโกปี’’ติ โจเทตุํ สาวโก ผลสฺส กตํ ปฺเปตีติ อาห. อิตโร ปฏิกฺขิปติ.
อตฺถิ สาวกสฺส ผลปโรปริยตฺตีติอาทิ ผเล าณสฺส อตฺถิตาย ปจฺจยปุจฺฉนตฺถํ วุตฺตํ. อยฺเหตฺถ อธิปฺปาโย – พุทฺธานํ ‘‘อิทํ ผลํ ปรํ, อิทํ โอปร’’นฺติ เอวํ ผลานํ อุจฺจาวจภาวชานนสงฺขาตา ผเล ปโรปริยตฺติ นาม อตฺถิ. ตถา อินฺทฺริยปุคฺคลปโรปริยตฺติโย, ตาสํ ¶ อตฺถิตาย ตสฺส ตสฺส ปุคฺคลสฺส เตสํ เตสํ อินฺทฺริยานํ วเสน ตํ ตํ ผลํ ชานนฺติ, กึ เต สาวกสฺสาปิ เอตา ปโรปริยตฺติโย อตฺถีติ.
อตฺถิ สาวกสฺส ขนฺธปฺตฺตีติอาทีนิปิ ‘‘ยทิ เต สาวกสฺส พุทฺธานํ วิย ผเล าณํ อตฺถิ, อิมา หิ ปิสฺส ปฺตฺตีหิ ¶ ภวิตพฺพํ. กิมสฺส ตา อตฺถิ, สกฺโกติ โส เอตา ปฺตฺติโย อตฺตโน พเลน ชานิตุํ วา ปฺเปตุํ วา’’ติ โจทนตฺถํ วุตฺตานิ. สาวโก ชิโนติอาทิ ‘‘ยทิ สาวกสฺส พุทฺธานํ วิย ผเล าณํ อตฺถิ, เอวํ สนฺเต สฺเวว ชิโน’’ติ โจทนตฺถํ วุตฺตํ. สาวโก อนุปฺปนฺนสฺสาติ ปฺเหปิ อยเมว นโย. อฺาณีติ ปฺเห อวิชฺชาสงฺขาตสฺส อฺาณสฺส วิหตตฺตา ปฏิกฺขิตฺโต, น ปนสฺส พุทฺธานํ วิย ผเล าณํ อตฺถิ. ตสฺมา อปฺปติฏฺิโตว ปรวาทีวาโทติ.
ผลาณกถาวณฺณนา.
ปฺจโม วคฺโค.
มหาปณฺณาสโก สมตฺโต.
๖. ฉฏฺวคฺโค
๑. นิยามกถาวณฺณนา
๔๔๕-๔๔๗. อิทานิ ¶ ¶ นิยามกถา นาม โหติ. ตตฺถ นิยาโมติ ‘‘ภพฺโพ นิยามํ โอกฺกมิตุํ กุสเลสุ ธมฺเมสุ สมฺมตฺต’’นฺติ (ปุ. ป. ๑๓) วจนโต อริยมคฺโค วุจฺจติ. ยสฺมา ปน ตสฺมึ อุปฺปชฺชิตฺวา นิรุทฺเธปิ ปุคฺคโล อนิยโต นาม น โหติ, ตสฺมา ‘‘โส นิยาโม นิจฺจฏฺเน อสงฺขโต’’ติ เยสํ ลทฺธิ, เสยฺยถาปิ อนฺธกานํ; เต สนฺธาย ปุจฺฉา สกวาทิสฺส, ปฏิฺา อิตรสฺส. ตโต ‘‘ยทิ โส อสงฺขโต, เอวรูเปน เตน ภวิตพฺพ’’นฺติ ทีเปนฺโต นิพฺพานนฺติอาทิมาห. สํสนฺทนปุจฺฉา อุตฺตานตฺถาเยว.
อตฺถิ ¶ เกจีติอาทิ นิยามสฺส สงฺขตภาวทีปนตฺถํ วุตฺตํ. มคฺโค อสงฺขโตติปฺเห ตสฺส อุปฺปาทนิโรธภาวโต ปฏิกฺขิปตีติ. นิยาโม สงฺขโตติปฺเห นิรุทฺเธปิ มคฺเค นิยามสฺส อตฺถิตํ สนฺธาย ปฏิกฺขิปติ. โสตาปตฺตินิยาโมติอาทิปฺเหสุปิ อนุโลมโต จ ปฏิโลมโต จ อิมินาว นเยน อตฺโถ เวทิตพฺโพ. ปฺจ อสงฺขตานีติ ปุฏฺโ ปฺจนฺนํ อสงฺขตานํ อาคตฏฺานํ อปสฺสนฺโต ปฏิกฺขิปติ. ทุติยํ ปุฏฺโ จตุนฺนํ สมฺมตฺตนิยามานํ นิยามวจนโต นิพฺพานสฺส จ อสงฺขตภาวโต ปฏิชานาติ. มิจฺฉตฺตนิยามปฺโห นิยามวจนมตฺเตน อสงฺขตตาย อยุตฺตภาวทีปนตฺถํ วุตฺโตติ.
นิยามกถาวณฺณนา.
๒. ปฏิจฺจสมุปฺปาทกถาวณฺณนา
๔๔๘. อิทานิ ปฏิจฺจสมุปฺปาทกถา นาม โหติ. ตตฺถ เยสํ นิทานวคฺเค ‘‘อุปฺปาทา วา ตถาคตานํ อนุปฺปาทา วา ตถาคตานํ ¶ ิตาว สา ธาตุ ธมฺมฏฺิตตา’’ติอาทิวจนโต (สํ. นิ. ๒.๒๐) ‘‘ปฏิจฺจสมุปฺปาโท อสงฺขโต’’ติ ลทฺธิ, เสยฺยถาปิ ปุพฺพเสลิยานฺจ มหิสาสกานฺจ; เต สนฺธาย ปุจฺฉา สกวาทิสฺส, ปฏิฺา อิตรสฺส.
๔๔๙. อวิชฺชา ¶ อสงฺขตาติ อาทโย ปฺหา อวิชฺชาทีนํเยว ปฏิจฺจสมุปฺปาทภาวทสฺสนตฺถํ วุตฺตา. เยน ปนตฺเถน ตตฺถ เอเกกํ องฺคํ ‘‘ปฏิจฺจสมุปฺปาโท’’ติ วุจฺจติ, โส ปฏิจฺจสมุปฺปาทวิภงฺเค วุตฺโตเยว.
๔๕๑. อวิชฺชาปจฺจยา สงฺขาราติ ยา ตตฺถ ธมฺมฏฺิตตาติอาทิ เยน สุตฺเตน ลทฺธิ ปติฏฺาปิตา, ตสฺเสว อตฺถทสฺสเนน ลทฺธิภินฺทนตฺถํ วุตฺตํ. อยฺเหตฺถ อตฺโถ – ยา อยํ เหฏฺา ‘‘ิตาว สา ธาตุ ธมฺมฏฺิตตา ธมฺมนิยามตา’’ติ วุตฺตา น สา อฺตฺร อวิชฺชาทีหิ วิสุํ เอกา อตฺถิ. อวิชฺชาทีนํ ปน ปจฺจยานํเยเวตํ นามํ. อุปฺปนฺเนปิ หิ ตถาคเต อนุปฺปนฺเนปิ อวิชฺชาโต สงฺขารา สมฺภวนฺติ, สงฺขาราทีหิ จ วิฺาณาทีนิ, ตสฺมา ‘‘อวิชฺชาปจฺจยา สงฺขารา’’ติ ¶ ยา เอตสฺมึ ปเท สงฺขารธมฺมานํ การณฏฺเน ิตตาติ ธมฺมฏฺิตตา. เตสํเยว จ ธมฺมานํ การณฏฺเเนว นิยามตาติ ธมฺมนิยามตาติ อวิชฺชา วุจฺจติ. สา จ อสงฺขตา, นิพฺพานฺจ อสงฺขตนฺติ ปุจฺฉติ. ปรวาที ลทฺธิวเสน ปฏิชานิตฺวา ปุน ทฺเว อสงฺขตานีติ ปุฏฺโ สุตฺตาภาเวน ปฏิกฺขิปิตฺวา ลทฺธิวเสเนว ปฏิชานาติ. เสสปเทสุปิ เอเสว นโย. เหฏฺา วุตฺตสทิสํ ปน ตตฺถ วุตฺตนเยเนว เวทิตพฺพนฺติ.
ปฏิจฺจสมุปฺปาทกถาวณฺณนา.
๓. สจฺจกถาวณฺณนา
๔๕๒-๔๕๔. อิทานิ สจฺจกถา นาม โหติ. ตตฺถ เยสํ ‘‘จตฺตาริมานิ, ภิกฺขเว, ตถานิ อวิตถานี’’ติ (สํ. นิ. ๕.๑๐๙๐) สุตฺตํ นิสฺสาย ‘‘จตฺตาริ สจฺจานิ นิจฺจานิ อสงฺขตานี’’ติ ลทฺธิ, เสยฺยถาปิ ปุพฺพเสลิยานํ; เต สนฺธาย ปุจฺฉา สกวาทิสฺส, ปฏิฺา อิตรสฺส. อยฺหิสฺส อธิปฺปาโย – ทุกฺขสมุทยมคฺเคสุ วตฺถุสจฺจํ สงฺขตํ, ลกฺขณสจฺจํ ¶ อสงฺขตํ. นิโรเธ วตฺถุสจฺจํ นาม นตฺถิ อสงฺขตเมว ตนฺติ. ตสฺมา อามนฺตาติ อาห. ตํ ปนสฺส ลทฺธิมตฺตเมว. โส หิ ทุกฺขํ วตฺถุสจฺจํ อิจฺฉติ, ตถา สมุทยํ มคฺคฺจ. ยานิ ปน เนสํ พาธนปภวนิยฺยานิกลกฺขณานิ, ตานิ ลกฺขณสจฺจํ นามาติ, น จ พาธนลกฺขณาทีหิ อฺานิ ทุกฺขาทีนิ นาม อตฺถีติ. ตาณานีติอาทีสุ อธิปฺปาโย วุตฺตนเยเนว เวทิตพฺโพ.
ทุกฺขสจฺจนฺติ ¶ ปฺเห ลทฺธิวเสน ลกฺขณํ สนฺธาย ปฏิชานาติ. ทุกฺขนฺติ ปฺเห วตฺถุํ สนฺธาย ปฏิกฺขิปติ. อิโต ปรํ สุทฺธิกปฺหา จ สํสนฺทนปฺหา จ สพฺเพ ปาฬิอนุสาเรเนว เวทิตพฺพา. อวสาเน ลทฺธิปติฏฺาปนตฺถํ อาหฏสุตฺตํ อตฺถสฺส มิจฺฉา คหิตตฺตา อนาหฏสทิสเมวาติ.
สจฺจกถาวณฺณนา.
๔. อารุปฺปกถาวณฺณนา
๔๕๕-๔๕๖. อิทานิ ¶ อารุปฺปกถา นาม โหติ. ตตฺถ เยสํ ‘‘จตฺตาโร อารุปฺปา อาเนฺชา’’ติ วจนํ นิสฺสาย ‘‘สพฺเพปิ เต ธมฺมา อสงฺขตา’’ติ ลทฺธิ, เต สนฺธาย อากาสานฺจายตนนฺติ ปุจฺฉา สกวาทิสฺส, ปฏิฺา อิตรสฺส. เสสเมตฺถ อุตฺตานตฺถเมวาติ. สาธกสุตฺตมฺปิ อตฺถํ อชานิตฺวา อาหฏตฺตา อนาหฏสทิสเมวาติ.
อารุปฺปกถาวณฺณนา.
๕. นิโรธสมาปตฺติกถาวณฺณนา
๔๕๗-๔๕๙. อิทานิ นิโรธสมาปตฺติกถา นาม โหติ. ตตฺถ นิโรธสมาปตฺตีติ จตุนฺนํ ขนฺธานํ อปฺปวตฺติ. ยสฺมา ปน สา กริยมานา กริยติ, สมาปชฺชิยมานา สมาปชฺชิยติ, ตสฺมา นิปฺผนฺนาติ วุจฺจติ. สงฺขตาสงฺขตลกฺขณานํ ปน ¶ อภาเวน น วตฺตพฺพา ‘‘สงฺขตาติ วา อสงฺขตา’’ติ วา. ตตฺถ เยสํ ‘‘ยสฺมา สงฺขตา น โหติ, ตสฺมา อสงฺขตา’’ติ ลทฺธิ, เสยฺยถาปิ อนฺธกานฺเจว อุตฺตราปถกานฺจ; เต สนฺธาย นิโรธสมาปตฺตีติ ปุจฺฉา สกวาทิสฺส, ปฏิฺา อิตรสฺส. อุปฺปาเทนฺตีติอาทิ สมาปชฺชนปฏิลาภวเสเนว วุตฺตํ. ยถา ปน รูปาทโย อสงฺขตธมฺเม อุปฺปาเทนฺติ; น ตถา ตํ เกจิ อุปฺปาเทนฺติ นาม. นิโรธา โวทานํ วุฏฺานนฺติ ผลสมาปตฺติ เวทิตพฺพา. อสงฺขตา ปน ตํ ¶ นตฺถิเยว, ตสฺมา ปฏิกฺขิปติ. เตน หีติ ยสฺมา สงฺขตา น โหติ, ตสฺมา อสงฺขตาติ ลทฺธิ. อิทํ ปน อสงฺขตภาเว การณํ น โหตีติ วุตฺตมฺปิ อวุตฺตสทิสเมวาติ.
นิโรธสมาปตฺติกถาวณฺณนา.
๖. อากาสกถาวณฺณนา
๔๖๐-๔๖๒. อิทานิ อากาสกถา นาม โหติ. ตตฺถ ติวิโธ อากาโส – ปริจฺเฉทากาโส ¶ , กสิณุคฺฆาฏิมากาโส, อชฏากาโส. ‘‘ตุจฺฉากาโส’’ติปิ ตสฺเสว นามํ. เตสุ ปริจฺเฉทากาโส สงฺขโต, อิตเร ทฺเว ปฺตฺติมตฺตา. เยสํ ปน ‘‘ทุวิโธปิ ยสฺมา สงฺขโต น โหติ, ตสฺมา อสงฺขโต’’ติ ลทฺธิ, เสยฺยถาปิ อุตฺตราปถกานํ มหิสาสกานฺจ; เต สนฺธาย อากาโสติ ปุจฺฉา สกวาทิสฺส, ปฏิฺา อิตรสฺส. เสสเมตฺถ อุตฺตานตฺถเมวาติ.
อากาสกถาวณฺณนา.
๗. อากาโส สนิทสฺสโนติกถาวณฺณนา
๔๖๓-๔๖๔. อิทานิ อากาโส สนิทสฺสโนติกถา นาม โหติ. ตตฺถ เยสํ ตาฬจฺฉิทฺทาทีสุ าณปฺปวตฺตึ นิสฺสาย ‘‘สพฺโพปิ อชฏากาโส ¶ สนิทสฺสโน’’ติ ลทฺธิ, เสยฺยถาปิ อนฺธกานํ ¶ ; เต สนฺธาย อากาโส สนิทสฺสโนติ ปุจฺฉา สกวาทิสฺส, ปฏิฺา อิตรสฺส. อถ นํ ‘‘ยทิ สนิทสฺสโน, เอวํวิโธ ภเวยฺยา’’ติ โจทนตฺถํ รูปนฺติอาทิ วุตฺตํ. จกฺขฺุจ ปฏิจฺจาติปฺเหสุ เอวรูปสฺส สุตฺตสฺส อภาเวน ปฏิกฺขิปิตฺวา ตุลนฺตริกาทีนํ อุปลทฺธึ นิสฺสาย ปฏิชานาติ. ทฺวินฺนํ รุกฺขานํ อนฺตรนฺติ เอตฺถ รุกฺขรูปํ จกฺขุนา ทิสฺวา อนฺตเร รูปาภาวโต อากาสนฺติ มโนทฺวารวิฺาณํ อุปฺปชฺชติ, น จกฺขุวิฺาณํ. เสเสสุปิ เอเสว นโย. ตสฺมา อสาธกเมตนฺติ.
อากาโส สนิทสฺสโนติกถาวณฺณนา.
๑๐. ปถวีธาตุสนิทสฺสนาติอาทิกถาวณฺณนา
๔๖๕-๔๗๐. อิทานิ ¶ ปถวีธาตุ สนิทสฺสนาติอาทิกถา นาม โหติ. ตตฺถ เยสํ ปาสาณอุทกชาลรุกฺขจลนานฺเจว ปฺจินฺทฺริยปติฏฺโกาสานฺจ วณฺณายตนํ กายวิฺตฺติกาเล หตฺถปาทาทิรูปฺจ ทิสฺวา ‘‘ปถวีธาตุอาทโย สนิทสฺสนา’’ติ ลทฺธิ, เสยฺยถาปิ อนฺธกานํ; เต สนฺธาย สพฺพกถาสุ อาทิปุจฺฉา สกวาทิสฺส, ปฏิฺา อิตรสฺส. เสสํ สพฺพตฺถ ปาฬิอนุสาเรน เจว เหฏฺา วุตฺตนเยน จ เวทิตพฺพนฺติ. ปถวีธาตุ สนิทสฺสนาติ อาทึ กตฺวา กายกมฺมํ สนิทสฺสนนฺติ ปริโยสานกถา นิฏฺิตา.
ฉฏฺโ วคฺโค.
๗. สตฺตมวคฺโค
๑. สงฺคหิตกถาวณฺณนา
๔๗๑-๔๗๒. อิทานิ ¶ สงฺคหิตกถา นาม โหติ. ตตฺถ ยสฺมา ทามาทีหิ พลิพทฺทาทโย วิย เกจิ ธมฺมา เกหิจิ ธมฺเมหิ สงฺคหิตา นาม นตฺถิ, ตสฺมา ‘‘นตฺถิ เกจิ ธมฺมา เกหิจิ ธมฺเมหิ สงฺคหิตา, เอวํ สนฺเต เอกวิเธน รูปสงฺคโหติอาทิ นิรตฺถก’’นฺติ เยสํ ลทฺธิ, เสยฺยถาปิ ราชคิริกานฺเจว สิทฺธตฺถิกานฺจ; เต สนฺธาย อฺเนตฺเถน สงฺคหภาวํ ทสฺเสตุํ ปุจฺฉา สกวาทิสฺส, อตฺตโน ลทฺธิวเสน ปฏิฺา อิตรสฺส. อิทานิ เยนตฺเถน สงฺคโห ลพฺภติ, ตํ ทสฺเสตุํ นนุ อตฺถิ เกจิ ธมฺมาติอาทิ อารทฺธํ. ตํ สพฺพํ เหฏฺา วุตฺตนยตฺตา อุตฺตานตฺถเมว. ยา ปเนสา ปรวาทินา ลทฺธิปติฏฺาปนตฺถํ ยถา ทาเมน วาติอาทิกา อุปมา อาหฏา, สกวาทินา ตํ อนภินนฺทิตฺวา อปฺปฏิกฺโกสิตฺวา ‘‘หฺจิ ทาเมน วา’’ติ ตสฺส ลทฺธิ ภินฺนาติ เวทิตพฺพา. อยฺเหตฺถ อตฺโถ – ยทิ เต ทามาทีหิ พลิพทฺทาทโย สงฺคหิตา นาม, อตฺถิ เกจิ ธมฺมา เกหิจิ ธมฺเมหิ สงฺคหิตาติ.
สงฺคหิตกถาวณฺณนา.
๒. สมฺปยุตฺตกถาวณฺณนา
๔๗๓-๔๗๔. อิทานิ ¶ สมฺปยุตฺตกถา นาม โหติ. ตตฺถ ยสฺมา ติลมฺหิ เตลํ วิย น เวทนาทโย สฺาทีสุ อนุปวิฏฺา, ตสฺมา ‘‘นตฺถิ เกจิ ธมฺมา เกหิจิ ธมฺเมหิ สมฺปยุตฺตา, เอวํ สนฺเต ¶ าณสมฺปยุตฺตนฺติอาทิ นิรตฺถกํ โหตี’’ติ เยสํ ลทฺธิ, เสยฺยถาปิ ¶ ราชคิริกสิทฺธตฺถิกานฺเว; เต สนฺธาย อฺเเนวตฺเถน สมฺปยุตฺตตํ ทสฺเสตุํ ปุจฺฉา สกวาทิสฺส, อตฺตโน ลทฺธิวเสน ปฏิฺา อิตรสฺส. เสสมิธาปิ เหฏฺา วุตฺตนยตฺตา อุตฺตานตฺถเมว. โย ปเนส ปรวาทินา ‘‘ยถา ติลมฺหิ เตล’’นฺติอาทิโก อุปมาปฺโห อาหโฏ, โส ยสฺมา เวทนาสฺานํ วิย ติลเตลานํ ลกฺขณโต นานตฺตววตฺถานํ นตฺถิ. สพฺเพสุปิ หิ ติลอฏฺิตเจสุ ติโลติ โวหารมตฺตํ, เตเนว ติลํ นิพฺพตฺเตตฺวา คหิเต ปุริมสณฺาเนน ติโล นาม น ปฺายติ, ตสฺมา อนาหฏสทิโสว โหตีติ.
สมฺปยุตฺตกถาวณฺณนา.
๓. เจตสิกกถาวณฺณนา
๔๗๕-๔๗๗. อิทานิ เจตสิกกถา นาม โหติ. ตตฺถ ยสฺมา ผสฺสิกาทโย นาม นตฺถิ, ตสฺมา ‘‘เจตสิเกนาปิ น ภวิตพฺพํ, อิติ นตฺถิ เจตสิโก ธมฺโม’’ติ เยสํ ลทฺธิ, เสยฺยถาปิ ราชคิริกสิทฺธตฺถิกานํ; เต สนฺธาย ปุจฺฉา สกวาทิสฺส, ปฏิฺา อิตรสฺส. สหชาโตติ สมฺปยุตฺตสหชาตํ สนฺธาย วุตฺตํ. ผสฺสิกาติ ตาทิสํ โวหารํ อปสฺสนฺตสฺส ปุจฺฉา ปรวาทิสฺส. กึ โวหาเรน, ยถา จิตฺตนิสฺสิตโกติ เจตสิโก, เอวํ โสปิ ผสฺสนิสฺสิตตฺตา ผสฺสิโกติ วุตฺเต โทโส นตฺถีติ ปฏิฺา สกวาทิสฺส. เสสํ อุตฺตานตฺถเมวาติ.
เจตสิกกถาวณฺณนา.
๔. ทานกถาวณฺณนา
๔๗๘. อิทานิ ¶ ทานกถา นาม โหติ. ตตฺถ ทานํ นาม ติวิธํ – จาคเจตนาปิ, วิรติปิ, เทยฺยธมฺโมปิ. ‘‘สทฺธา หิริยํ กุสลฺจ ¶ ทาน’’นฺติ (อ. นิ. ๘.๓๐) อาคตฏฺาเน จาคเจตนา ทานํ. ‘‘อภยํ เทตี’’ติ (อ. นิ. ๘.๓๙) อาคตฏฺาเน วิรติ. ‘‘ทานํ เทติ อนฺนํ ปาน’’นฺติ อาคตฏฺาเน เทยฺยธมฺโม. ตตฺถ จาคเจตนา ‘‘เทติ วา เทยฺยธมฺมํ, เทนฺติ ¶ วา เอตาย เทยฺยธมฺม’’นฺติ ทานํ. วิรติ อวขณฺฑนฏฺเน ลวนฏฺเน วา ทานํ. สา หิ อุปฺปชฺชมานา ภยเภรวาทิสงฺขาตํ ทุสฺสีลฺยเจตนํ ทาติ ขณฺเฑติ ลุนาติ วาติ ทานํ. เทยฺยธมฺโม ทิยฺยตีติ ทานํ. เอวเมตํ ติวิธมฺปิ อตฺถโต เจตสิโก เจว ธมฺโม เทยฺยธมฺโม จาติ ทุวิธํ โหติ. ตตฺถ เยสํ ‘‘เจตสิโกว ธมฺโม ทานํ, น เทยฺยธมฺโม’’ติ ลทฺธิ, เสยฺยถาปิ ราชคิริกสิทฺธตฺถิกานํ; เต สนฺธาย เจตสิโกติ ปุจฺฉา สกวาทิสฺส, ปฏิฺา อิตรสฺส. อถ นํ เทยฺยธมฺมวเสน โจเทตุํ ลพฺภาติ ปุจฺฉา สกวาทิสฺส, อนฺนาทีนิ วิย โส น สกฺกา ทาตุนฺติ ปฏิกฺเขโป อิตรสฺส. ปุน ทฬฺหํ กตฺวา ปุฏฺเ ‘‘อภยํ เทตี’’ติ สุตฺตวเสน ปฏิฺา ตสฺเสว. ผสฺสปฺหาทีสุ ปน ผสฺสํ เทตีติอาทิโวหารํ อปสฺสนฺโต ปฏิกฺขิปเตว.
๔๗๙. อนิฏฺผลนฺติอาทิ อเจตสิกสฺส ธมฺมสฺส ทานภาวทีปนตฺถํ วุตฺตํ. น หิ อเจตสิโก อนฺนาทิธมฺโม อายตึ วิปากํ เทติ, อิฏฺผลภาวนิยมนตฺถํ ปเนตํ วุตฺตนฺติ เวทิตพฺพํ. อยมฺปิ เหตฺถ อธิปฺปาโย – ยทิ อเจตสิโก อนฺนาทิธมฺโม ทานํ ภเวยฺย, หิตจิตฺเตน อนิฏฺํ อกนฺตํ เภสชฺชํ เทนฺตสฺส นิมฺพพีชาทีหิ วิย นิมฺพาทโย อนิฏฺเมว ผลํ นิพฺพตฺเตยฺย. ยสฺมา ปเนตฺถ หิตผรณจาคเจตนา ทานํ, ตสฺมา อนิฏฺเปิ เทยฺยธมฺเม ทานํ อิฏฺผลเมว โหตีติ.
เอวํ ปรวาทินา เจตสิกธมฺมสฺส ทานภาเว ปติฏฺาปิเต สกวาที อิตเรน ปริยาเยน เทยฺยธมฺมสฺส ทานภาวํ สาเธตุํ ทานํ อิฏฺผลํ วุตฺตํ ภควตาติอาทิมาห. ปรวาที ปน จีวราทีนํ อิฏฺวิปากตํ อปสฺสนฺโต ปฏิกฺขิปติ. สุตฺตสาธนํ ปรวาทีวาเทปิ ยุชฺชติ สกวาทีวาเทปิ, น ปน เอเกนตฺเถน. เทยฺยธมฺโม อิฏฺผโลติ อิฏฺผลภาวมตฺตเมว ปฏิกฺขิตฺตํ. ตสฺมา เตน หิ น วตฺตพฺพนฺติ อิฏฺผลภาเวเนว น วตฺตพฺพตา ยุชฺชติ ¶ . ทาตพฺพฏฺเน ¶ ปน เทยฺยธมฺโม ทานเมว. ทินฺนฺหิ ทานานํ สงฺกรภาวโมจนตฺถเมว อยํ กถาติ.
ทานกถาวณฺณนา.
๕. ปริโภคมยปฺุกถาวณฺณนา
๔๘๓. อิทานิ ปริโภคมยปฺุกถา นาม โหติ. ตตฺถ ‘‘เตสํ ทิวา จ รตฺโต จ, สทา ปฺุํ ปวฑฺฒตี’’ติ (สํ. นิ. ๑.๔๗) จ ‘‘ยสฺส ภิกฺขเว, ภิกฺขุ จีวรํ ปริภฺุชมาโน’’ติ (อ. นิ. ๔.๕๑) จ เอวมาทีนิ สุตฺตานิ อโยนิโส คเหตฺวา เยสํ ปริโภคมยํ ¶ นาม ปฺุํ อตฺถี’’ติ ลทฺธิ, เสยฺยถาปิ ราชคิริกสิทฺธตฺถิกสมฺมิติยานํ; เต สนฺธาย ปริโภคมยนฺติ ปุจฺฉา สกวาทิสฺส, ปฏิฺา อิตรสฺส. อถ นํ ‘‘ปฺุํ นาม ผสฺสาทโย กุสลา ธมฺมา, น ตโต ปรํ, ตสฺมา ผสฺสาทีหิ เต วฑฺฒิตพฺพ’’นฺติ โจเทตุํ ปริโภคมโย ผสฺโสติอาทิ อารทฺธํ. ตํ สพฺพํ อิตเรน เตสํ อวฑฺฒนโต ปฏิกฺขิตฺตํ. ลตาวิยาติอาทีนิ ‘‘กิริยาย วา ภาวนาย วา วินาปิ ยถา ลตาทีนิ สยเมว วฑฺฒนฺติ, กึ เต เอวํ วฑฺฒนฺตี’’ติ โจทนตฺถํ วุตฺตานิ. ตถา ปนสฺส อวฑฺฒนโต น เหวาติ ปฏิกฺขิตฺตํ.
๔๘๔. น สมนฺนาหรตีติ ปฺเห ปฏิคฺคาหกานํ ปริโภเคน ปุริมเจตนา วฑฺฒติ, เอวํ ตํ โหติ ปฺุนฺติ ลทฺธิวเสน ปฏิชานาติ. ตโต อนาวฏฺเฏนฺตสฺสาติอาทีหิ ปุฏฺโ ทายกสฺส จาคเจตนํ สนฺธาย ปฏิกฺขิปติ. ตตฺถ อนาวฏฺเฏนฺตสฺสาติ ทานเจตนาย ปุเรจาริเกน อาวชฺชเนน ภวงฺคํ อนาวฏฺเฏนฺตสฺส อปริวฏฺเฏนฺตสฺส. อนาโภคสฺสาติ นิราโภคสฺส. อสมนฺนาหรนฺตสฺสาติ น สมนฺนาหรนฺตสฺส. อาวชฺชนฺหิ ภวงฺคํ วิจฺฉินฺทิตฺวา อตฺตโน คตมคฺเค อุปฺปชฺชมานํ ทานเจตนํ สมนฺนาหรติ นาม. เอวํกิจฺเจน อิมินา จิตฺเตน อสมนฺนาหรนฺตสฺส ปฺุํ โหตีติ ปุจฺฉติ. อมนสิกโรนฺตสฺสาติ ¶ มนํ อกโรนฺตสฺส. อาวชฺชเนน หิ ตทนนฺตรํ อุปฺปชฺชมานํ มนํ กโรติ นาม. เอวํ อกโรนฺตสฺสาติ อตฺโถ. อุปโยควจนสฺมิฺหิ เอตํ ภุมฺมํ. อเจตยนฺตสฺสาติ เจตนํ อนุปฺปาเทนฺตสฺส. อปตฺเถนฺตสฺสาติ ¶ ปตฺถนาสงฺขาตํ กุสลจฺฉนฺทํ อกโรนฺตสฺส. อปฺปณิทหนฺตสฺสาติ ทานเจตนาวเสน จิตฺตํ อฏฺเปนฺตสฺสาติ อตฺโถ. นนุ อาวฏฺเฏนฺตสฺสาติ วาเร อาโภคสฺสาติ อาโภควโต. อถ วา อาโภคา อสฺส, อาโภคสฺส วา อนนฺตรํ ตํ ปฺุํ โหตีติ อตฺโถ.
๔๘๕. ทฺวินฺนํ ผสฺสานนฺติอาทีสุปิ เอกกฺขเณ ทายกสฺส ทฺวินฺนํ ผสฺสาทีนํ อภาวา ปฏิกฺขิปติ, ทายกสฺส จ ปริภฺุชนฺตสฺส จาติ อุภินฺนํ ผสฺสาทโย สนฺธาย ปฏิชานาติ. อปิจสฺส ปฺจนฺนํ วิฺาณานํ สโมธานํ โหตีติ ลทฺธิ, ตสฺสาปิ วเสน ปฏิชานาติ. อถ นํ สกวาที ปริยายสฺส ทฺวารํปิทหิตฺวา อุชุวิปจฺจนีกวเสน โจเทตุํ กุสลาทิปฺหํ ปุจฺฉติ. ตตฺราปิ กุสลากุสลานํ เอกสฺเสกกฺขเณ สมฺปโยคาภาวํ สนฺธาย ปฏิกฺขิปติ. ปริโภคมยํ ปน จิตฺตวิปฺปยุตฺตํ อุปฺปชฺชตีติ ลทฺธิยา ปฏิชานาติ. อถ นํ สกวาที สุตฺเตน นิคฺคณฺหาติ.
๔๘๖. สุตฺตสาธเน อารามโรปกาทีนํ อนุสฺสรณปฏิสงฺขรณาทิวเสน อนฺตรนฺตรา อุปฺปชฺชมานํ ¶ ปฺุํ สนฺธาย สทา ปฺุํ ปวฑฺฒตีติ วุตฺตํ. อปฺปมาโณ ตสฺส ปฺุาภิสนฺโทติ อิทํ อปฺปมาณวิหาริโน ทินฺนปจฺจยตฺตา จ ‘‘เอวรูโป เม จีวรํ ปริภฺุชตี’’ติ อนุโมทนวเสน จ วุตฺตํ. ตํ โส ปริโภคมยนฺติ สลฺลกฺเขติ. ยสฺมา ปน ปฏิคฺคาหเกน ปฏิคฺคเหตฺวา อปริภุตฺเตปิ เทยฺยธมฺเม ปฺุํ โหติเยว, ตสฺมา สกวาทีวาโทว พลวา, ตตฺถ ปฏิคฺคาหเกน ปฏิคฺคหิเตติ อตฺโถ ทฏฺพฺโพ. เสสํ อุตฺตานตฺถเมวาติ.
ปริโภคมยปฺุกถาวณฺณนา.
๖. อิโตทินฺนกถาวณฺณนา
๔๘๘-๔๙๑. อิทานิ ¶ อิโต ทินฺนกถา นาม โหติ. ตตฺถ เยสํ ‘‘อิโต ทินฺเนน ยาเปนฺติ, เปตา กาลงฺกตา ตหิ’’นฺติ (เป. ว. ๑๙) วจนํ นิสฺสาย ‘‘ยํ อิโต จีวราทิ ทินฺนํ เตเนว ยาเปนฺตี’’ติ ลทฺธิ, เสยฺยถาปิ ราชคิริกสิทฺธตฺถิกานํ; เต สนฺธาย อิโต ทินฺเนนาติ ปุจฺฉา สกวาทิสฺส, ปฏิฺา อิตรสฺส ¶ . ปุน จีวราทิวเสน อนุยุตฺโต ปฏิกฺขิปติ. อฺโ อฺสฺส การโกติ อฺสฺส วิปากทายกานํ กมฺมานํ อฺโ การโก, น อตฺตนาว อตฺตโน กมฺมํ กโรตีติ วุตฺตํ โหติ. เอวํ ปุฏฺโ ปน อิตโร สุตฺตวิโรธภเยน ปฏิกฺขิปติ. ทานํ เทนฺตนฺติ ทานํ ททมานํ ทิสฺวาติ อตฺโถ. ตตฺถ ยสฺมา อตฺตโน อนุโมทิตตฺตา จ เตสํ ตตฺถ โภคา อุปฺปชฺชนฺติ, ตสฺมาสฺส อิมินา การเณน ลทฺธึ ปติฏฺเปนฺตสฺสาปิ อปฺปติฏฺิตาว โหติ. น หิ เต อิโต ทินฺเนเนว วตฺถุนา ยาเปนฺติ. เสเสสุปิ สุตฺตสาธเนสุ เอเสว นโยติ.
อิโต ทินฺนกถาวณฺณนา.
๗. ปถวีกมฺมวิปาโกติกถาวณฺณนา
๔๙๒. อิทานิ ปถวี กมฺมวิปาโกติกถา นาม โหติ. ตตฺถ ยสฺมา ‘‘อตฺถิ อิสฺสริยสํวตฺตนิยํ กมฺมํ, อาธิปจฺจสํวตฺตนิยํ กมฺม’’นฺติ เอตฺถ อิสฺสรานํ ภาโว อิสฺสริยํ นาม ¶ , อธิปตีนฺจ ภาโว อาธิปจฺจํ นาม, ปถวิสฺสริยอาธิปจฺจสํวตฺตนิกฺจ กมฺมํ อตฺถีติ วุตฺตํ. ตสฺมา เยสํ ‘‘ปถวี กมฺมวิปาโก’’ติ ลทฺธิ, เสยฺยถาปิ อนฺธกานํ; เต สนฺธาย ปถวีติ ปุจฺฉา สกวาทิสฺส, ปฏิฺา อิตรสฺส. สุขเวทนียาติอาทิ กมฺมวิปากสภาวทสฺสนวเสน วุตฺตํ. ‘‘ผสฺโส โหตี’’ติอาทินา นเยน นิทฺทิฏฺเสุ วิปาเกสุ ผสฺโส สุขเวทนียาทิเภโท ¶ โหติ. โส จ สฺาทโย จ สุขเวทนาทีหิ สมฺปยุตฺตา, เวทนาทโย สฺาทีหิ, สพฺเพปิ สารมฺมณา, อตฺถิ จ เนสํ ปุเรจาริกอาวฏฺฏนาทิสงฺขาตํ อาวชฺชนํ, กมฺมปจฺจยภูตา เจตนา, โย ตตฺถ อิฏฺวิปาโก, ตสฺส ปตฺถนา, ปณิธานวเสน ปวตฺตา มูลตณฺหา, กึ เต เอวรูปา ปถวีติ ปุจฺฉติ. อิตโร ปฏิกฺขิปติ. ปฏิโลมปุจฺฉาทีนิ อุตฺตานตฺถาเนว.
๔๙๓. กมฺมวิปาโก ปเรสํ สาธารโณติ ปฺเห ผสฺสาทโย สนฺธาย ปฏิกฺขิปติ, กมฺมสมุฏฺานํ รูปฺจ ปถวีอาทีนํเยว จ สาธารณภาวํ สนฺธาย ปฏิชานาติ. อสาธารณมฺเสนฺติ สุตฺตํ ปรสมยโต อาหริตฺวา ¶ ทสฺสิตํ. สพฺเพ สตฺตา ปถวึ ปริภฺุชนฺตีติ ปฺเห ปถวึ อนิสฺสิเต สนฺธาย ปฏิกฺขิปติ, นิสฺสิเต สนฺธาย ปฏิชานาติ. ปถวึ อปริภฺุชิตฺวา ปรินิพฺพายนฺตีติ ปฺเห อารุปฺเป ปรินิพฺพายนฺตานํ วเสน ปฏิชานาติ. กมฺมวิปากํ อเขเปตฺวาติ อิทํ ปรสมยวเสน วุตฺตํ. กมฺมวิปากฺหิ เขเปตฺวาว ปรินิพฺพายนฺตีติ เตสํ ลทฺธิ. สกสมเย ปน กโตกาสสฺส กมฺมสฺส อุปฺปนฺนํ วิปากํ อเขเปตฺวา ปรินิพฺพานํ นตฺถิ. เตสฺจ ลทฺธิยา ปถวี สาธารณวิปากตฺตา อุปฺปนฺนวิปาโกเยว โหติ. ตํ วิปากภาเวน ิตํ อเขเปตฺวา ปรินิพฺพานํ น ยุชฺชตีติ โจเทตุํ วฏฺฏติ. อิตโร ลทฺธิวเสน ปฏิกฺขิปติ. จกฺกวตฺติสตฺตสฺส กมฺมวิปากนฺติ ปฺเห อสาธารณํ ผสฺสาทึ สนฺธาย ปฏิกฺขิปติ, สาธารณํ สนฺธาย ปฏิชานาติ. ปถวีสมุทฺทสูริยจนฺทิมาทโย หิ สพฺเพสํ สาธารณกมฺมวิปาโกติ เตสํ ลทฺธิ.
๔๙๔. อิสฺสริยสํวตฺตนิยนฺติ เอตฺถ อิสฺสริยํ นาม พหุธนตา. อาธิปจฺจํ นาม เสสชเน อตฺตโน วเส วตฺเตตฺวา เตหิ ครุกาตพฺพฏฺเน อธิปติภาโว. ตตฺถ กมฺมํ ปฏิลาภวเสน ตํสํวตฺตนิกํ นาม โหติ, น ชนกวเสน. ตสฺมา วิปากภาเว อสาธกเมตนฺติ.
ปถวี กมฺมวิปาโกติกถาวณฺณนา.
๘. ชรามรณํ วิปาโกติกถาวณฺณนา
๔๙๕. อิทานิ ¶ ¶ ชรามรณํ วิปาโกติกถา นาม โหติ. ตตฺถ เยสํ ‘‘อตฺถิ ทุพฺพณฺณสํวตฺตนิยํ กมฺมํ อปฺปายุกสํวตฺตนิยํ กมฺม’’นฺติ เอตฺถ ทุพฺพณฺณตา นาม ชรา. อปฺปายุกตา นาม มรณํ. ตํสํวตฺตนิยฺจ กมฺมํ อตฺถิ. ตสฺมา ชรามรณํ วิปาโกติ ลทฺธิ, เสยฺยถาปิ อนฺธกานํ; เต สนฺธาย ปุจฺฉา สกวาทิสฺส, ปฏิฺา อิตรสฺส. ปฏิโลมปฺเห อนารมฺมณนฺติ รูปธมฺมานํ ตาว อนารมฺมณเมว, อรูปานํ ปน ชรามรณํ สมฺปโยคลกฺขณาภาวา อนารมฺมณเมว.
๔๙๖. อกุสลานํ ธมฺมานํ ชรามรณํ อกุสลานํ ธมฺมานํ วิปาโกติ ปฺเห ชรามรเณน นาม อนิฏฺวิปาเกน ภวิตพฺพนฺติ ลทฺธิยา ปฏิชานาติ ¶ . เตเนว การเณน กุสลานํ ธมฺมานํ ชรามรณสฺส กุสลวิปากตํ ปฏิกฺขิปติ. ปรโต จสฺส อกุสลวิปากตฺเว ปฏิชานาติ.
กุสลานฺจ อกุสลานฺจาติ ปุจฺฉาวเสน เอกโต กตํ, เอกกฺขเณ ปน ตํ นตฺถิ. อพฺยากตานํ อวิปากานํ ชรามรณํ วิปาโกติ วตฺตพฺพตาย ปริยาโย นตฺถิ, ตสฺมา อพฺยากตวเสน ปุจฺฉา น กตา.
๔๙๗. ทุพฺพณฺณสํวตฺตนิยนฺติ เอตฺถ ทุพฺพณฺณิยํ นาม อปริสุทฺธวณฺณตา. อปฺปายุกตา นาม อายุโน จิรํ ปวตฺติตุํ อสมตฺถตา. ตตฺถ อกุสลกมฺมํ กมฺมสมุฏฺานสฺส ทุพฺพณฺณรูปสฺส กมฺมปจฺจโย โหติ, อสทิสตฺตา ปนสฺส ตํวิปาโก น โหติ. อุตุสมุฏฺานาทิโน ปน ตํปฏิลาภวเสน อายุโน จ อุปจฺเฉทกวเสน ปจฺจโย โหติ. เอวเมตํ ปริยาเยน ตํสํวตฺตนิกํ นาม โหติ, น วิปากผสฺสาทีนํ วิย ชนกวเสน, ตสฺมา วิปากภาเว อสาธกํ. เสสเมตฺถ เหฏฺา วุตฺตสทิสเมวาติ.
ชรามรณํ วิปาโกติกถาวณฺณนา.
๙. อริยธมฺมวิปากกถาวณฺณนา
๔๙๘. อิทานิ ¶ ¶ อริยธมฺมวิปากกถา นาม โหติ. ตตฺถ เยสํ กิเลสปฺปหานมตฺตเมว สามฺผลํ, น จิตฺตเจตสิกา ธมฺมาติ ลทฺธิ, เสยฺยถาปิ อนฺธกานํ; เต สนฺธาย นตฺถิ อริยธมฺมวิปาโกติ ปุจฺฉา สกวาทิสฺส. ตตฺถ อริยธมฺมวิปาโกติ มคฺคสงฺขาตสฺส อริยธมฺมสฺส วิปาโก. กิเลสกฺขยมตฺตํ อริยผลนฺติ ลทฺธิยา ปฏิฺา อิตรสฺส. สามฺนฺติ สมณภาโว, มคฺคสฺเสตํ นามํ. ‘‘สามฺฺจ โว, ภิกฺขเว, เทเสสฺสามิ สามฺผลฺจา’’ติ หิ วุตฺตํ. พฺรหฺมฺเปิ เอเสว นโย.
โสตาปตฺติผลํ น วิปาโกติอาทีสุ โสตาปตฺติมคฺคาทีนํ อปจยคามิตํ สนฺธาย อริยผลานํ นวิปากภาวํ ปฏิชานาติ, ทานผลาทีนํ ปฏิกฺขิปติ ¶ . โส หิ อาจยคามิตฺติกสฺส เอวํ อตฺถํ ธาเรติ – วิปากสงฺขาตํ อาจยํ คจฺฉนฺติ, ตํ วา อาจินนฺตา คจฺฉนฺตีติ อาจยคามิโน, วิปากํ อปจินนฺตา คจฺฉนฺตีติ อปจยคามิโนติ. ตสฺมา เอวํ ปฏิชานาติ จ ปฏิกฺขิปติ จ.
๕๐๐. กามาวจรํ กุสลํ สวิปากํ อาจยคามีติอาทิกา ปุจฺฉา ปรวาทิสฺส, ปฏิฺา จ ปฏิกฺเขโป จ สกวาทิสฺส. โลกิยฺหิ กุสลํ วิปากจุติปฏิสนฺธิโย เจว วฏฺฏฺจ อาจินนฺตํ คจฺฉตีติ อาจยคามิ. โลกุตฺตรกุสลํ จุติปฏิสนฺธิโย เจว วฏฺฏฺจ อปจินนฺตํ คจฺฉตีติ อปจยคามิ. เอวเมตํ สวิปากเมว โหติ, น อปจยคามิวจนมตฺเตน อวิปากํ. อิมมตฺถํ สนฺธาเยตฺถ สกวาทิโน ปฏิฺา จ ปฏิกฺเขโป จ เวทิตพฺพาติ.
อริยธมฺมวิปากกถาวณฺณนา.
๑๐. วิปาโก วิปากธมฺมธมฺโมติกถาวณฺณนา
๕๐๑. อิทานิ วิปาโก วิปากธมฺมธมฺโมติกถา นาม ¶ โหติ. ตตฺถ ยสฺมา วิปาโก วิปากสฺส อฺมฺาทิปจฺจยวเสน ปจฺจโย โหติ, ตสฺมา วิปาโกปิ วิปากธมฺมธมฺโมติ เยสํ ลทฺธิ, เสยฺยถาปิ อนฺธกานํ; เต สนฺธาย ปุจฺฉา สกวาทิสฺส, ปฏิฺา อิตรสฺส. ตสฺส วิปาโกติ ตสฺส วิปากธมฺมธมฺมสฺส วิปากสฺส โย วิปาโก, โสปิ เต วิปากธมฺมธมฺโม โหตีติ ¶ ปุจฺฉติ. อิตโร อายตึ วิปากทานาภาวํ สนฺธาย ปฏิกฺขิปติ. ทุติยํ ปุฏฺโ ตปฺปจฺจยาปิ อฺสฺส วิปากสฺส อุปฺปตฺตึ สนฺธาย ปฏิชานาติ. เอวํ สนฺเต ปนสฺส กุสลากุสลสฺส วิย ตสฺสาปิ วิปากสฺส วิปาโก, ตสฺสาปิ วิปาโกติ วฏฺฏานุปจฺเฉโท อาปชฺชตีติ ปุฏฺโ สมยวิโรธภเยน ปฏิกฺขิปติ.
วิปาโกติ วาติอาทิมฺหิ วจนสาธเน ปน ยทิ วิปากสฺส วิปากธมฺมธมฺเมน เอกตฺถตา ภเวยฺย, กุสลากุสลพฺยากตานํ เอกตฺถตํ อาปชฺเชยฺยาติ ปฏิกฺขิปติ. วิปาโก จ วิปากธมฺมธมฺโม จาติ เอตฺถ ¶ อยํ อธิปฺปาโย – โส หิ จตูสุ วิปากกฺขนฺเธสุ เอเกกํ อฺมฺปจฺจยาทีสุ ปจฺจยฏฺเน วิปากธมฺมธมฺมตํ ปจฺจยุปฺปนฺนฏฺเน จ วิปากํ มฺมาโน ‘‘วิปาโก วิปากธมฺมธมฺโม’’ติ ปุฏฺโ อามนฺตาติ ปฏิชานาติ. อถ นํ สกวาที ‘‘ยสฺมา ตยา เอกกฺขเณ จตูสุ ขนฺเธสุ วิปาโก วิปากธมฺมธมฺโมปิ อนฺุาโต, ตสฺมา เตสํ สหคตาทิภาโว อาปชฺชตี’’ติ โจเทตุํ เอวมาห. อิตโร กุสลากุสลสงฺขาตํ วิปากธมฺมธมฺมํ สนฺธาย ปฏิกฺขิปติ. ตฺเว อกุสลนฺติ ยทิ เต วิปาโก วิปากธมฺมธมฺโม, โย อกุสลวิปาโก, โส อกุสลํ อาปชฺชติ. กสฺมา? วิปากธมฺมธมฺเมน เอกตฺตา. ตฺเว กุสลนฺติอาทีสุปิ เอเสว นโย.
๕๐๒. อฺมฺปจฺจยาติ อิทํ สหชาตานํ ปจฺจยมตฺตวเสน วุตฺตํ, ตสฺมา อสาธกํ. มหาภูตานมฺปิ จ อฺมฺปจฺจยตา วุตฺตา, น จ ตานิ วิปากานิ, น จ วิปากธมฺมธมฺมานีติ.
วิปาโก วิปากธมฺมธมฺโมติกถาวณฺณนา.
สตฺตโม วคฺโค.
๘. อฏฺมวคฺโค
๑. ฉคติกถาวณฺณนา
๕๐๓-๕๐๔. อิทานิ ¶ ¶ ฉคติกถา นาม โหติ. ตตฺถ อสุรกาเยน สทฺธึ ฉคติโยติ เยสํ ลทฺธิ, เสยฺยถาปิ อนฺธกานฺเจว อุตฺตราปถกานฺจ; เต สนฺธาย ปุจฺฉา สกวาทิสฺส, ปฏิฺา อิตรสฺส. อถ นํ สกวาที ‘‘ปฺจ โข ปนิมา, สาริปุตฺต, คติโย’’ติ (ม. นิ. ๑.๑๕๓) โลมหํสนปริยาเย ปริจฺฉินฺนานํ คตีนํ วเสน โจเทตุํ นนุ ปฺจ คติโยติอาทิมาห. อิตโร สุตฺตวิโรธภเยน ปฏิชานาติ. กสฺมา ปน สกวาที ฉ คติโย น สมฺปฏิจฺฉติ, นนุ ‘‘จตูหาปาเยหิ จ วิปฺปมุตฺโต’’ติ เอตฺถ อสุรกาโยปิ คหิโตติ. สจฺจํ คหิโต, น ปเนสา คติ. กสฺมา? วิสุํ อภาวโต. อสุรกายสฺมิฺหิ กาลกฺจิกา อสุรา เปตคติยา สงฺคหิตา ¶ , เวปจิตฺติปริสา เทวคติยา, อสุรกาโยติ วิสุํ เอกา คติ นาม นตฺถิ.
อิทานิ เอตเมว อตฺถํ ทสฺเสตุํ นนุ กาลกฺจิกาติอาทิ อารทฺธํ. ตตฺถ สมานวณฺณาติ สทิสรูปสณฺานา พีภจฺฉา วิรูปา ทุทฺทสฺสิกา. สมานโภคาติ สทิสเมถุนสมาจารา. สมานาหาราติ สทิสเขฬสิงฺฆาณิกปุพฺพโลหิตาทิอาหารา. สมานายุกาติ สทิสอายุปริจฺเฉทา. อาวาหวิวาหนฺติ กฺาคหณฺเจว กฺาทานฺจ. สุกฺกปกฺเข สมานวณฺณาติ สทิสรูปสณฺานา อภิรูปา ปาสาทิกา ทสฺสนียา ปภาสมฺปนฺนา. สมานโภคาติ สทิสปฺจกอามคุณโภคา. สมานาหาราติ สทิสสุธาโภชนาทิอาหารา. เสสํ วุตฺตนยเมว. นนุ อตฺถิ อสุรกาโยติ อิทํ อสุรกายสฺเสว สาธกํ. ตสฺส ปน วิสุํ คติปริจฺเฉทาภาเวน น คติสาธกนฺติ.
ฉคติกถาวณฺณนา.
๒. อนฺตราภวกถาวณฺณนา
๕๐๕. อิทานิ ¶ ¶ อนฺตราภวกถา นาม โหติ. ตตฺถ เยสํ ‘‘อนฺตรา ปรินิพฺพายี’’ติ สุตฺตปทํ อโยนิโส คเหตฺวา ‘‘อนฺตราภโว นาม อตฺถิ, ยตฺถ สตฺโต ทิพฺพจกฺขุโก วิย อทิพฺพจกฺขุโก, อิทฺธิมา วิย อนิทฺธิมา มาตาปิติสมาคมฺเจว อุตุสมยฺจ โอโลกยมาโน สตฺตาหํ วา อติเรกสตฺตาหํ วา ติฏฺตี’’ติ ลทฺธิ, เสยฺยถาปิ ปุพฺพเสลิยานฺเจว สมฺมิติยานฺจ; เต สนฺธาย อตฺถีติ ปุจฺฉา สกวาทิสฺส, ลทฺธิยํ ตฺวา ปฏิฺา อิตรสฺส. อถ นํ เย จ ภควตา ตโย ภวา วุตฺตา, เตสํ วเสน โจเทตุํ กามภโวติอาทิมาห. ตตฺรายํ อธิปฺปาโย – ยทิ เต อนฺตราภโว นาม โกจิ ภโว อตฺถิ, เตน กามภวาทีนํเยว อฺตเรน ภวิตพฺพํ ปฺจโวการภวาทินา วิย, เตน ตํ ปุจฺฉามิ – ‘‘กึ เต อยํ อนฺตราภโว นาม กามภโว, อุทาหุ รูปภโว อรูปภโว วา’’ติ? อิตโร ตถา อนิจฺฉนฺโต สพฺพํ ปฏิกฺขิปติ. กามภวสฺส จาติอาทิ ยทิ อนฺตราภโว นาม อตฺถิ, อิเมสํ ภวานํ อนฺตรา ทฺวินฺนํ สีมานํ สีมนฺตริกา ¶ วิย ภเวยฺยาติ โจเทตุํ อารทฺธํ. ปรวาที ปน ตถา อนิจฺฉนฺโต สพฺพปฺเห ปฏิกฺขิปติ เกวลํ ลทฺธิยา, น สหธมฺเมน. เตเนว นํ สกวาที ‘โน วต เร’ติ ปฏิเสเธติ.
๕๐๖. ปฺจมี สา โยนีติอาทีนิปิ ยถาปริจฺฉินฺนโยนิอาทีสุ โส สโมธานํ น คจฺฉติ, อถ เตน ตโต ตโต อติเรเกน ภวิตพฺพนฺติ โจเทตุํ วุตฺตานิ. อนฺตราภวูปคํ กมฺมนฺติ ยทิ โสปิ เอโก ภโว, ยถา กามภวูปคาทีนิ กมฺมานิ อตฺถีติ สตฺถารา วิภชิตฺวา ทสฺสิตานิ, เอวํ ตทุปเคนาปิ กมฺเมน ภวิตพฺพนฺติ โจทนตฺถํ วุตฺตํ. ยสฺมา ปน ปรสมเย อนฺตราภวูปคํ นาม ปาฏิเยกฺกํ กมฺมํ นตฺถิ, ยํ ยํ ภวํ อุปปชฺชิสฺสติ, ตทุปเคเนว กมฺเมน อนฺตราภเว นิพฺพตฺตตีติ เตสํ ลทฺธิ, ตสฺมา ‘นเหว’นฺติ ปฏิกฺขิตฺตํ. อตฺถิ อนฺตราภวูปคา สตฺตาติ ปุฏฺโปิ กามภวูปคาเยว นาม เตติ ลทฺธิยา ปฏิกฺขิปติ. ชายนฺตีติอาทีนิ ปุฏฺโปิ ตตฺถ ชาติชรามรณานิ เจว จุติปฏิสนฺธิปรมฺปรฺจ ¶ อนิจฺฉนฺโต ปฏิกฺขิปติ. รูปาทิวเสน ปุฏฺโปิ ยสฺมา อนฺตราภวสตฺตสฺส อนิทสฺสนํ รูปํ, เวทนาทโยปิ อฺเสํ วิย น โอฬาริกาติ ตสฺส ลทฺธิ, ตสฺมา ปฏิกฺขิปติ. อิมินาว การเณน ปฺจโวการภวภาเวปิ ปฏิกฺเขโป เวทิตพฺโพ.
๕๐๗. อิทานิ ¶ กามภโว ภโว คตีติอาทิ ภวสํสนฺทนํ นาม โหติ. ตตฺรายํ อธิปฺปาโย – ยทิ เต อนฺตราภโว นาม โกจิ ภโว ภเวยฺย, ยถา กามภวาทีสุ ภวคติอาทิเภโท ลพฺภติ, ตถา ตตฺราปิ ลพฺเภถ. ยถา วา ตตฺถ น ลพฺภติ, ตถา อิเมสุปิ น ลพฺเภถ. สมานสฺมิฺหิ ภวภาเว เอเตสฺเวเวส วิภาโค อตฺถิ, น อิตรสฺมินฺติ โก เอตฺถ วิเสสเหตูติ. อิตโร ปุน ลทฺธิมตฺตวเสน ตํ ตํ ปฏิชานาติ เจว ปฏิกฺขิปติ จ.
๕๐๘. สพฺเพสฺเว สตฺตานํ อตฺถิ อนฺตราภโวติ ปุฏฺโ ยสฺมา นิรยูปคอสฺสตฺตูปคอรูปูปคานํ อนฺตราภวํ น อิจฺฉติ, ตสฺมา ปฏิกฺขิปติ. เตเนว การเณน ปฏิโลเม ปฏิชานาติ. อานนฺตริยสฺสาติอาทิ เยสํ โส อนฺตราภวํ น อิจฺฉติ, เต ตาว วิภชิตฺวา ¶ ทสฺเสตุํ วุตฺตํ. ตํ สพฺพํ ปาฬิอนุสาเรเนว เวทิตพฺพํ สทฺธึ สุตฺตสาธเนนาติ.
อนฺตราภวกถาวณฺณนา.
๓. กามคุณกถาวณฺณนา
๕๑๐. อิทานิ กามคุณกถา นาม โหติ. ตตฺถ สกสมเย ตาว กามธาตูติ วตฺถุกามาปิ วุจฺจนฺติ – กิเลสกามาปิ กามภโวปิ. เอเตสุ หิ วตฺถุกามา กมนียฏฺเน กามา, สภาวนิสฺสตฺตสฺุตฏฺเน ธาตูติ กามธาตุ. กิเลสกามา กมนียฏฺเน เจว กมนฏฺเน จ กามา, ยถาวุตฺเตเนวตฺเถน ธาตูติ กามธาตุ. กามภโว กมนียฏฺเน ¶ กมนฏฺเน วตฺถุกามปวตฺติเทสฏฺเนาติ ตีหิ การเณหิ กาโม, ยถาวุตฺเตเนวตฺเถน ธาตูติ กามธาตุ. ปรสมเย ปน – ‘‘ปฺจิเม, ภิกฺขเว, กามคุณา’’ติ วจนมตฺตํ นิสฺสาย ปฺเจว กามคุณา กามธาตูติ คหิตํ. ตสฺมา เยสํ อยํ ลทฺธิ, เสยฺยถาปิ เอตรหิ ปุพฺพเสลิยานํ; เต สนฺธาย กามธาตุนานตฺตํ โพเธตุํ ปฺเจวาติ ปุจฺฉา สกวาทิสฺส, ลทฺธิวเสน ปฏิฺา อิตรสฺส. นนุ อตฺถีติอาทิ กิเลสกามทสฺสนตฺถํ วุตฺตํ. ตตฺถ ตปฺปฏิสํยุตฺโตติ กามคุณปฏิสํยุตฺโต, กามคุณารมฺมโณติ อตฺโถ. โน จ วต เร วตฺตพฺเพ ปฺเจวาติ อิเมสุ ตปฺปฏิสํยุตฺตฉนฺทาทีสุ สติ ¶ ปฺเจว กามคุณา กามธาตูติ น วตฺตพฺพํ. เอเตปิ หิ ฉนฺทาทโย กมนียฏฺเน กามา จ ธาตุ จาติปิ กามธาตุ. กมนฏฺเน กามสงฺขาตา ธาตูติปิ กามธาตูติ อตฺโถ.
มนุสฺสานํ จกฺขุนฺติอาทิ วตฺถุกามทสฺสนตฺถํ วุตฺตํ. ตตฺถ ปรวาที ฉนฺนมฺปิ อายตนานํ วตฺถุกามภาเวน นกามธาตุภาวํ ปฏิกฺขิปิตฺวา ปุน มโนติ ปุฏฺโ มหคฺคตโลกุตฺตรํ สนฺธาย นกามธาตุภาวํ ปฏิชานาติ. ยสฺมา ปน สพฺโพปิ เตภูมกมโน กามธาตุเยว, ตสฺมา นํ สกวาที สุตฺเตน นิคฺคณฺหาติ.
๕๑๑. กามคุณา ¶ ภโวติอาทิ ภวสฺส กามธาตุภาวทสฺสนตฺถํ วุตฺตํ. ยสฺมา ปน กามคุณมตฺเต ภโวติ โวหาโร นตฺถิ, ตสฺมา ปรวาที นเหวาติ ปฏิกฺขิปติ. กามคุณูปคํ กมฺมนฺติอาทิ สพฺพํ กามคุณมตฺตสฺส นกามธาตุภาวทสฺสนตฺถํ วุตฺตํ. กามธาตุสงฺขาตกามภวูปคเมว หิ กมฺมํ อตฺถิ, กามภวูปคา เอว จ สตฺตา โหนฺติ. ตตฺถ ชายนฺติ ชิยนฺติ มิยนฺติ จวนฺติ อุปปชฺชนฺติ, น กามคุเณสูติ อิมินา อุปาเยน สพฺพตฺถ อตฺโถ เวทิตพฺโพติ.
กามคุณกถาวณฺณนา.
๔. กามกถาวณฺณนา
๕๑๓-๕๑๔. อิทานิ ¶ กามกถา นาม โหติ. ตตฺถ เยสํ ‘‘ปฺจิเม, ภิกฺขเว, กามคุณา’’ติ วจนมตฺตํ นิสฺสาย รูปายตนาทีนิ ปฺเจวายตนานิ กามาติ ลทฺธิ, เสยฺยถาปิ ปุพฺพเสลิยานํ; เตสํ กิเลสกามสฺเสว นิปฺปริยาเยน กามภาวํ ทสฺเสตุํ ปฺเจวาติ ปุจฺฉา สกวาทิสฺส, ปฏิฺา อิตรสฺส. เสสเมตฺถ อุตฺตานตฺถเมวาติ.
กามกถาวณฺณนา.
๕. รูปธาตุกถาวณฺณนา
๕๑๕-๕๑๖. อิทานิ ¶ รูปธาตุกถา นาม โหติ. ตตฺถ ‘‘รูปิโน ธมฺมา รูปธาตุ นามา’’ติ เยสํ ลทฺธิ, เสยฺยถาปิ อนฺธกานํ; เต สนฺธาย รูปิโนติ ปุจฺฉา สกวาทิสฺส, ปฏิฺา อิตรสฺส. อถ นํ สกวาที ยสฺมา รูปธาตุ นาม รูปภโว, น รูปมตฺตเมว, ตสฺมา เตนตฺเถน โจเทตุํ รูปธาตูติอาทิมาห. ตํ สพฺพํ กามคุณกถายํ วุตฺตนเยเนว เวทิตพฺพํ. สาว กามธาตูติ ปุฏฺโ ภูมิปริจฺเฉเทน วิโรธํ ปสฺสมาโน ปฏิกฺขิปติ. ปุน ทฬฺหํ กตฺวา ปุฏฺโ อตฺตโน ลทฺธิวเสน ปฏิชานาติ. เอวํ สนฺเต ปน ทฺวีหิ ภเวหิ สมนฺนาคตตา อาปชฺชติ, เตน ตํ สกวาที กามภเวน จาติ อาทิมาห. อิตโร เอกสฺส ทฺวีหิ สมนฺนาคตาภาวโต ปฏิกฺขิปตีติ.
รูปธาตุกถาวณฺณนา.
๖. อรูปธาตุกถาวณฺณนา
๕๑๗-๕๑๘. อรูปธาตุกถายปิ ¶ อิมินาวุปาเยน อตฺโถ เวทิตพฺโพ. อรูปธมฺเมสุ ปน เวทนากฺขนฺธเมว คเหตฺวา เวทนา ¶ ภโวติอาทินา นเยเนตฺถ เทสนา กตา. ตตฺถ กึ เต อรูปิโน ธมฺมาติ สงฺขํ คตา เวทนาทีสุ อฺตรา โหตีติ เอวมตฺโถ ทฏฺพฺโพ. เสสํ เหฏฺา วุตฺตนเยเนว เวทิตพฺพนฺติ.
อรูปธาตุกถาวณฺณนา.
๗. รูปธาตุยา อายตนกถาวณฺณนา
๕๑๙. อิทานิ รูปธาตุยา อายตนกถา นาม โหติ. ตตฺถ เยสํ ‘‘รูปี มโนมโย สพฺพงฺคปจฺจงฺคี อหีนินฺทฺริโย’’ติ (ที. นิ. ๑.๘๗) สุตฺตํ นิสฺสาย พฺรหฺมกายิกานํ ฆานาทินิมิตฺตานิปิ อายตนาเนวาติ กปฺเปตฺวา สฬายตนิโก เตสํ อตฺตภาโวติ ลทฺธิ, เสยฺยถาปิ ¶ อนฺธกานฺเจว สมฺมิติยานฺจ; เต สนฺธาย สฬายตนิโกติ ปุจฺฉา สกวาทิสฺส, ลทฺธิวเสน ปฏิฺา อิตรสฺส. อถ นํ ยํ ตตฺถ อายตนํ นตฺถิ, ตสฺส วเสน โจเทตุํ อตฺถิ ตตฺถ ฆานายตนนฺติอาทิ อารทฺธํ. ตโต ปรวาที ยํ ตตฺถ อชฺฌตฺติกานํ ติณฺณํ อายตนานํ ฆานาทิกํ สณฺานนิมิตฺตํ ตเทว อายตนนฺติ ลทฺธิยา ปฏิชานาติ. พาหิรานํ คนฺธายตนาทีนํ วเสน ปุฏฺโ ฆานปฺปสาทาทโย ตตฺถ น อิจฺฉติ, ตสฺมา เตสํ โคจรํ ปฏิเสเธนฺโต ปฏิกฺขิปติ. ปฏิโลมปฺหสํสนฺทนปฺเหสุปิ อิมินาวุปาเยน อตฺโถ เวทิตพฺโพ.
๕๒๑. อตฺถิ ตตฺถ ฆานายตนํ อตฺถิ คนฺธายตนํ เตน ฆาเนน ตํ คนฺธํ ฆายตีติ ตสฺมึเยว ปรสมเย เอกจฺเจ อาจริเย สนฺธาย วุตฺตํ. เต กิร ตตฺถ ฉ อชฺฌตฺติกานิ อายตนานิ ปริปุณฺณานิ อิจฺฉนฺติ, อายตเนน จ นาม สกิจฺจเกน ภวิตพฺพนฺติ เตหิ ฆานาทีหิ เต คนฺธาทโย ฆายนฺติ สายนฺติ ผุสนฺตีติปิ อิจฺฉนฺติ. ตํ ลทฺธึ สนฺธาย ปรวาที อามนฺตาติ ปฏิชานาติ.
๕๒๒. อตฺถิ ¶ ตตฺถ มูลคนฺโธติอาทีนิ ปน ปุฏฺโ อตฺถิภาวํ สาเธตุํ อสกฺโกนฺโต ปฏิกฺขิปติ. นนุ อตฺถิ ตตฺถ ¶ ฆานนิมิตฺตนฺติอาทิ สณฺานมตฺตสฺเสว สาธกํ, น อายตนสฺส, ตสฺมา อุทาหฏมฺปิ อนุทาหฏสทิสเมวาติ.
รูปธาตุยา อายตนกถาวณฺณนา.
๘. อรูเป รูปกถาวณฺณนา
๕๒๔-๕๒๖. อิทานิ อรูเป รูปกถา นาม โหติ. ตตฺถ เยสํ ‘‘วิฺาณปจฺจยา นามรูป’’นฺติ วจนโต อารุปฺปภเวปิ โอฬาริกรูปา นิสฺสฏํ สุขุมรูปํ อตฺถีติ ลทฺธิ, เสยฺยถาปิ อนฺธกานํ; เต สนฺธาย อตฺถิ รูปนฺติ ปุจฺฉา สกวาทิสฺส, ปฏิฺา อิตรสฺส. เสสเมตฺถ อุตฺตานตฺถเมวาติ.
อรูเป รูปกถาวณฺณนา.
๙. รูปํ กมฺมนฺติกถาวณฺณนา
๕๒๗-๕๓๗. อิทานิ ¶ รูปํ กมฺมนฺติกถา นาม โหติ. ตตฺถ เยสํ กายวจีวิฺตฺติสงฺขาตํ รูปเมว กายกมฺมํ วจีกมฺมํ นาม, ตฺจ กุสลสมุฏฺานํ กุสลํ, อกุสลสมุฏฺานํ อกุสลนฺติ ลทฺธิ, เสยฺยถาปิ มหิสาสกานฺเจว สมฺมิติยานฺจ; เต สนฺธาย กุสเลน จิตฺเตน สมุฏฺิตนฺติ ปุจฺฉา สกวาทิสฺส, ปฏิฺา อิตรสฺส. อถ นํ สเจ ตํ กุสลํ, ยฺวายํ สารมฺมณาทิเภโท กุสลสฺส ลพฺภติ, อตฺถิ เต โส ตสฺสาติ โจเทตุํ สารมฺมณนฺติอาทิ อารทฺธํ. ตตฺถ ปตฺถนา ปณิธีติ เจตนาเยเวตํ เววจนํ. กุสลเจตนาเยว หิ ปกปฺปยมานา ปตฺถนาติ. ปกปฺปนวเสน ิตตฺตา ปณิธีติ จ วุจฺจติ. ปรโต ปน กุสเลน จิตฺเตน สมุฏฺิตา เวทนา สฺา เจตนา สทฺธาติอาทีสุ เวทนาทีนฺเว เจตฺถ ปตฺถนา ปณิธีติ ลพฺภติ, น เจตนาย. กสฺมา? ทฺวินฺนํ เจตนานํ เอกโต อภาวา, โสตปติตตฺตา ปน เอวํ ตนฺติ คตาติ เวทิตพฺพา. รูปายตนนฺติอาทิ ¶ ปุริมวาเร ‘‘สพฺพนฺตํ กุสล’’นฺติ สํขิตฺตสฺส ปเภททสฺสนตฺถํ วุตฺตํ ¶ . เสสา สํสนฺทนนยา, วจีกมฺมกถา ‘‘อกุสเลน จิตฺเตน สมุฏฺิต’’นฺติอาทิวิธานฺจ สพฺพํ ปาฬิอนุสาเรเนว เวทิตพฺพํ. อสุจีติ ปเนตฺถ สุกฺกํ อธิปฺเปตํ. สุตฺตสาธนํ อุตฺตานตฺถเมว.
รูปํ กมฺมนฺติกถาวณฺณนา.
๑๐. ชีวิตินฺทฺริยกถาวณฺณนา
๕๔๐. อิทานิ ชีวิตินฺทฺริยกถา นาม โหติ. ตตฺถ เยสํ ชีวิตินฺทฺริยํ นาม จิตฺตวิปฺปยุตฺโต อรูปธมฺโม, ตสฺมา รูปชีวิตินฺทฺริยํ นตฺถีติ ลทฺธิ, เสยฺยถาปิ ปุพฺพเสลิยานฺเจว สมฺมิติยานฺจ; เต สนฺธาย ปุจฺฉา สกวาทิสฺส, ปฏิฺา อิตรสฺส. นตฺถิ รูปีนํ ธมฺมานํ อายูติ ปฺเห อุปาทินฺนรูปานมฺปิ ติณกฏฺาทีนมฺปิ สนฺตานวเสน ปวตฺติเมว อายุ ิติ ยปนา ยาปนา อิริยนา วตฺตนา ปาลนาติ อิจฺฉติ, ตสฺมา ปฏิกฺขิปติ. อตฺถีติ ปฺเหปิ อิมินา การเณน ปฏิชานาติ. อตฺถิ อรูปชีวิตินฺทฺริยนฺติ ปฺเห ¶ อรูปธมฺมานํ จิตฺตวิปฺปยุตฺตํ ชีวิตินฺทฺริยสนฺตานํ นาม อตฺถีติ อิจฺฉติ, ตสฺมา ปฏิชานาติ.
๕๔๑. รูปีนํ ธมฺมานํ อายุ อรูปชีวิตินฺทฺริยนฺติ ปฺเห สตฺตสนฺตาเน รูปิโน วา โหนฺตุ อรูปิโน วา, สพฺเพสํ จิตฺตวิปฺปยุตฺตํ อรูปชีวิตินฺทฺริยเมว อิจฺฉติ, ตสฺมา ปฏิชานาติ.
๕๔๒. นิโรธสมาปนฺนปฺเหสุปิ จิตฺตวิปฺปยุตฺตํ อรูปชีวิตเมว สนฺธาย ปฏิกฺขิปติ จ ปฏิชานาติ จ. สกวาที ปน ตํ อสมฺปฏิจฺฉนฺโต ยํ อรูปปวตฺเต อสติ อตฺถิ, รูเปน เตน ภวิตพฺพนฺติ โจเทตุํ หฺจีติอาทิมาห. สงฺขารกฺขนฺธปฺเห ผสฺสาทิสงฺขารกฺขนฺธํ สนฺธาย ปฏิกฺขิปติ, กายกมฺมาทิสงฺขารกฺขนฺธํ สนฺธาย ปฏิชานาติ. กายวิฺตฺติ ¶ วจีวิฺตฺติ สมฺมาวาจา สมฺมากมฺมนฺโต ชีวิตินฺทฺริยนฺติ เอวมาทโยปิ ธมฺมา สงฺขารกฺขนฺธปริยาปนฺนาติสฺส ลทฺธิ. สกวาที ปน ตํ อสมฺปฏิจฺฉนฺโต ยทิ นิรุทฺเธปิ อรูปปวตฺเต สงฺขารกฺขนฺโธ อตฺถิ, จตุนฺนมฺปิ ขนฺธานํ อตฺถิตา โหตูติ โจเทตุํ อตฺถิ เวทนากฺขนฺโธติ อาทิมาห. อิตโร อนฺโตสมาปตฺตึ สนฺธาย ปฏิกฺขิปติ, สมาปชฺชนฺตสฺส จ วุฏฺหนฺตสฺส จ ปุพฺพาปรภาคํ สนฺธาย ปฏิชานาติ.
๕๔๓. อสฺสตฺตวาเรปิ ¶ เอเสว นโย. ตสฺส หิ ลทฺธิยา อสฺสตฺตานํ ปฏิสนฺธิกาเล จิตฺตํ อุปฺปชฺชิตฺวา นิรุชฺฌติ, เตน สห จิตฺตวิปฺปยุตฺตอรูปชีวิตินฺทฺริยํ อุปฺปชฺชิตฺวา ยาวตายุกํ ปวตฺตติ. ตสฺมา เตสํ ชีวิตินฺทฺริยํ นตฺถีติ ปุฏฺโ ปฏิกฺขิปติ, อตฺถีติ ปุฏฺโ ปฏิชานาติ. เวทนากฺขนฺธาทโยปิ เตสํ ปวตฺติวเสน ปฏิกฺขิปติ, จุติปฏิสนฺธิวเสน ปฏิชานาติ. สกวาที ปน ตํ อนิจฺฉนฺโต ‘‘สเจ ตตฺถ เอกกฺขเณปิ เวทนาทโย อตฺถิ, ปฺจโวการภวตฺตํ ปาปุณาตี’’ติ โจเทตุํ ปฺจโวการภโวติ อาห. อิตโร สุตฺตวิโรธภยา ปฏิกฺขิปติ.
๕๔๔-๕๔๕. เอกเทสํ ภิชฺชตีติ ปฺเห สมฺปยุตฺตํ ภิชฺชติ, วิปฺปยุตฺตํ ติฏฺตีติ ตสฺส ลทฺธิ, ตสฺมา ปฏิชานาติ. ทฺเว ชีวิตินฺทฺริยานีติ ปุจฺฉา ปรวาทิสฺส, ปฏิฺา สกวาทิสฺส. รูปารูปวเสน หิ ทฺเว ชีวิตินฺทฺริยานิ, เตหิเยว สตฺโต ชีวติ, เตสํ ภงฺเคน มรตีติ วุจฺจติ. จุติกฺขณสฺมิฺหิ ทฺเวปิ ชีวิตานิ สเหว ภิชฺชนฺติ.
ชีวิตินฺทฺริยกถาวณฺณนา.
๑๑. กมฺมเหตุกถาวณฺณนา
๕๔๖. อิทานิ ¶ กมฺมเหตุกถา นาม โหติ. ตตฺถ เยน อรหตา ปุริมภเว อรหา อพฺภาจิกฺขิตปุพฺโพ, โส ตสฺส กมฺมสฺส เหตุ อรหตฺตา ปริหายตีติ เยสํ ลทฺธิ, เสยฺยถาปิ ปุพฺพเสลิยานฺเจว สมฺมิติยานฺจ; เต สนฺธาย กมฺมเหตูติ ปุจฺฉา สกวาทิสฺส, ปฏิฺา อิตรสฺส. เสสํ ปริหานิกถายํ วุตฺตนยเมว ¶ .
หนฺท หิ อรหนฺตานํ อพฺภาจิกฺขตีติ อิทํ ยสฺส กมฺมสฺส เหตุ ปริหายติ, ตํ สมฺปฏิจฺฉาเปตุํ วทติ. อถ นํ สกวาที ตํ ปกฺขํ ปฏิชานาเปตฺวา ‘‘ยทิ เอวํ เยหิ อรหนฺโต น อพฺภาจิกฺขิตปุพฺพา, เต สพฺเพ อรหตฺตํ ปาปุเณยฺยุ’’นฺติ โจเทตุํ เย เกจีติอาทิมาห. อิตโร ตสฺส กมฺมสฺส อรหตฺตํ สมฺปาปุณเน นิยามํ อปสฺสนฺโต ปฏิกฺขิปติ.
กมฺมเหตุกถาวณฺณนา.
อฏฺโม วคฺโค.
๙. นวมวคฺโค
๑. อานิสํสทสฺสาวีกถาวณฺณนา
๕๔๗. อิทานิ ¶ ¶ อานิสํสทสฺสาวีกถา นาม โหติ. ตตฺถ สกสมเย สงฺขาเร อาทีนวโต นิพฺพานฺจ อานิสํสโต ปสฺสนฺตสฺส สํโยชนปฺปหานํ โหตีติ นิจฺฉโย. เยสํ ปน เตสุ ทฺวีสุปิ เอกํสิกวาทํ คเหตฺวา ‘‘อานิสํสทสฺสาวิโนว สํโยชนปฺปหานํ โหตี’’ติ ลทฺธิ, เสยฺยถาปิ อนฺธกานํ; เต สนฺธาย ปุจฺฉา สกวาทิสฺส, ปฏิฺา อิตรสฺส. อถสฺส ‘‘เอกํสิกวาโท ตยา คหิโต, อาทีนโวปิ ทฏฺพฺโพเยวา’’ติ วิภาคทสฺสนตฺถํ สกวาที สงฺขาเรติอาทิมาห.
สงฺขาเร ¶ จ อนิจฺจโต มนสิกโรติ, นิพฺพาเน จ อานิสํสทสฺสาวี โหตีติ ปฺหสฺมึ อยมธิปฺปาโย – อานิสํสทสฺสาวิสฺส สํโยชนานํ ปหานํ โหตีติ เตสํ ลทฺธิ. นนุ สงฺขาเร อนิจฺจโต มนสิกโรโต สํโยชนา ปหียนฺตีติ จ ปุฏฺโ อามนฺตาติ ปฏิชานาติ. เตน เต สงฺขาเร จ อนิจฺจโต มนสิกโรติ, นิพฺพาเน จ อานิสํสทสฺสาวี โหตีติ อิทํ อาปชฺชติ, กึ สมฺปฏิจฺฉสิ เอตนฺติ. ตโต ปรวาที เอกจิตฺตกฺขณํ สนฺธาย ปฏิกฺขิปติ, ทุติยํ ปุฏฺโ นานาจิตฺตวเสน ปฏิชานาติ. สกวาที ปนสฺส อธิปฺปายํ มทฺทิตฺวา อนิจฺจมนสิการสฺส อานิสํสทสฺสาวิตาย จ เอกโต ปฏิฺาตตฺตา ทฺวินฺนํ ผสฺสานํ ทฺวินฺนํ จิตฺตานํ สโมธานํ โหตีติ ปุจฺฉติ. อิตโร ทฺวินฺนํ สโมธานํ อปสฺสนฺโต ปฏิกฺขิปติ. ทุกฺขโตติอาทิปฺเหสุปิ เอเสว นโย. กึ ปเนตฺถ สนฺนิฏฺานํ, กึ อนิจฺจาทิโต มนสิกโรโต สํโยชนา ปหียนฺติ, อุทาหุ นิพฺพาเน อานิสํสทสฺสาวิสฺส, อุทาหุ ทฺเวปิ เอกโต กโรนฺตสฺสาติ. ยทิ ตาว อนิจฺจาทิโต มนสิกโรโต ปหานํ ¶ ภเวยฺย, วิปสฺสนาจิตฺเตเนว ภเวยฺย. อถ อานิสํสทสฺสาวิโน, อนุสฺสววเสน นิพฺพาเน อานิสํสํ ปสฺสนฺตสฺส วิปสฺสนาจิตฺเตเนว ภเวยฺย, อถ ทฺเวปิ เอกโต กโรนฺตสฺส ภเวยฺย, ทฺวินฺนํ ผสฺสาทีนํ สโมธานํ ภเวยฺย. ยสฺมา ปน อริยมคฺคกฺขเณ อนิจฺจาทิมนสิการสฺส กิจฺจํ นิปฺผตฺตึ คจฺฉติ ปุน นิจฺจโตติอาทิคหณสฺส อนุปฺปตฺติธมฺมภาวโต, นิพฺพาเน จ ปจฺจกฺขโตว อานิสํสทสฺสนํ อิชฺฌติ, ตสฺมา กิจฺจนิปฺผตฺติวเสน อนิจฺจาทิโต ¶ มนสิกโรโต อารมฺมณํ กตฺวา ปวตฺติวเสน จ นิพฺพาเน อานิสํสทสฺสาวิสฺส สํโยชนานํ ปหานํ โหตีติ เวทิตพฺพํ.
๕๔๘. นิพฺพาเน สุขานุปสฺสีติ สุตฺตํ นิพฺพาเน สุขานุปสฺสนาทิภาวเมว สาเธติ, น อานิสํสทสฺสาวิตามตฺเตน สํโยชนานํ ปหานํ. ตสฺมา อาภตมฺปิ อนาภตสทิสเมวาติ.
อานิสํสทสฺสาวีกถาวณฺณนา.
๒. อมตารมฺมณกถาวณฺณนา
๕๔๙. อิทานิ อมตารมฺมณกถา นาม โหติ. ตตฺถ เยสํ ‘‘นิพฺพานํ มฺตี’’ติอาทีนํ ¶ อโยนิโส อตฺถํ คเหตฺวา อมตารมฺมณํ สํโยชนํ โหตีติ ลทฺธิ, เสยฺยถาปิ ปุพฺพเสลิยานํ, เต สนฺธาย ปุจฺฉา สกวาทิสฺส, ปฏิฺา อิตรสฺส. อถ นํ สเจ อมตารมฺมณํ สํโยชนํ, อมตสฺส สํโยชนิยาทิภาโว อาปชฺชตีติ โจเทตุํ อมตํ สํโยชนิยนฺติอาทิมาห. อิตโร สุตฺตวิโรธภเยน สพฺพํ ปฏิกฺขิปติ. อิมินา อุปาเยน สพฺพวาเรสุ อตฺโถ เวทิตพฺโพ. นิพฺพานํ นิพฺพานโตติ อาหฏสุตฺตํ ปน ทิฏฺธมฺมนิพฺพานํ สนฺธาย ภาสิตํ, ตสฺมา อสาธกนฺติ.
อมตารมฺมณกถาวณฺณนา.
๓. รูปํ สารมฺมณนฺติกถาวณฺณนา
๕๕๒-๕๕๓. อิทานิ ¶ รูปํ สารมฺมณนฺติกถา นาม โหติ. ตตฺถ รูปํ สปฺปจฺจยฏฺเน สารมฺมณํ นาม โหติ, น อฺํ อารมฺมณํ กโรตีติ อารมฺมณปจฺจยวเสน. เยสํ ปน อวิเสเสน รูปํ สารมฺมณนฺติ ลทฺธิ, เสยฺยถาปิ อุตฺตราปถกานํ; เต สนฺธาย อารมฺมณตฺถสฺส วิภาคทสฺสนตฺถํ ปุจฺฉา สกวาทิสฺส, ปฏิฺา อิตรสฺส. เสสเมตฺถ ปาฬิอนุสาเรเนว เวทิตพฺพํ. น วตฺตพฺพนฺติ ปฺเห โอลุพฺภารมฺมณํ สนฺธาย ปฏิฺา สกวาทิสฺส. ทุติยปฺเหปิ ปจฺจยารมฺมณํ สนฺธาย ปฏิฺา ตสฺเสว. อิติ สปฺปจฺจยฏฺเเนเวตฺถ สารมฺมณตา สิทฺธาติ.
รูปํ สารมฺมณนฺติกถาวณฺณนา.
๔. อนุสยา อนารมฺมณกถาวณฺณนา
๕๕๔-๕๕๖. อิทานิ ¶ อนุสยา อนารมฺมณาติกถา นาม โหติ. ตตฺถ เยสํ อนุสยา นาม จิตฺตวิปฺปยุตฺตา อเหตุกา อพฺยากตา, เตเนว จ อนารมฺมณาติ ลทฺธิ, เสยฺยถาปิ อนฺธกานฺเจว เอกจฺจานฺจ อุตฺตราปถกานํ; เต สนฺธาย อนุสยาติ ปุจฺฉา สกวาทิสฺส, ปฏิฺา ¶ อิตรสฺส. อถ นํ อนารมฺมเณน นาม เอวํวิเธน ภวิตพฺพนฺติ โจเทตุํ รูปนฺติอาทิมาห. กามราโคติอาทิ กามราคานุสยโต อนฺตฺตา ทสฺสิตํ. สงฺขารกฺขนฺโธ อนารมฺมโณติ ปฺเห จิตฺตสมฺปยุตฺตสงฺขารกฺขนฺธํ สนฺธาย ปฏิกฺขิปติ. อนุสยํ ชีวิตินฺทฺริยํ กายกมฺมาทิรูปฺจ สงฺขารกฺขนฺธปริยาปนฺนํ, ตํ สนฺธาย ปฏิชานาติ. อิมินาวุปาเยน สพฺพวาเรสุ อตฺโถ เวทิตพฺโพ. สานุสโยติ ปฺเห ปน อปฺปหีนานุสยตฺตา สานุสยตา อนฺุาตา. น อนุสยานํ ปวตฺติสพฺภาวา. โย หิ อปฺปหีโน, น โส อตีโต, นานาคโต, น ปจฺจุปฺปนฺโน จ. มคฺควชฺฌกิเลโส ปเนส อปฺปหีนตฺตาว อตฺถีติ ¶ วุจฺจติ. เอวรูปสฺส จ อิทํ นาม อารมฺมณนฺติ น วตฺตพฺพํ. ตสฺมา ตํ ปฏิกฺขิตฺตํ. ตํ ปเนตํ น เกวลํ อนุสยสฺส, ราคาทีนมฺปิ ตาทิสเมว, ตสฺมา อนุสยานํ อนารมฺมณตาสาธกํ น โหตีติ.
อนุสยา อนารมฺมณาติกถาวณฺณนา.
๕. าณํ อนารมฺมณนฺติกถาวณฺณนา
๕๕๗-๕๕๘. อิทานิ าณํ อนารมฺมณนฺติกถา นาม โหติ. ตตฺถ ยสฺมา อรหา จกฺขุวิฺาณสมงฺคี าณีติ วุจฺจติ, ตสฺส าณสฺส ตสฺมึ ขเณ อารมฺมณํ นตฺถิ, ตสฺมา าณํ อนารมฺมณนฺติ เยสํ ลทฺธิ, เสยฺยถาปิ อนฺธกานํ; เต สนฺธาย ปุจฺฉา สกวาทิสฺส, ปฏิฺา อิตรสฺส. เสสเมตฺถ อนุสยกถายํ วุตฺตนเยเนว เวทิตพฺพนฺติ.
าณํ อนารมฺมณนฺติกถาวณฺณนา.
๖. อตีตานาคตารมฺมณกถาวณฺณนา
๕๕๙-๕๖๑. อิทานิ อตีตานาคตารมฺมณกถา นาม โหติ. ตตฺถ ยสฺมา อตีตานาคตารมฺมณํ นาม นตฺถิ, ตสฺมา ตทารมฺมเณน จิตฺเตน อารมฺมณสฺส ¶ นตฺถิตาย อนารมฺมเณน ¶ ภวิตพฺพนฺติ อตีตํ อนารมฺมณนฺติ เยสํ ลทฺธิ, เสยฺยถาปิ อุตฺตราปถกานํ, เต สนฺธาย อตีตารมฺมณนฺติ ปุจฺฉา สกวาทิสฺส, ปฏิฺา อิตรสฺส. เสสเมตฺถ ยถาปาฬิเมว นิยฺยาตีติ.
อตีตานาคตารมฺมณกถาวณฺณนา.
๗. วิตกฺกานุปติตกถาวณฺณนา
๕๖๒. อิทานิ ¶ วิตกฺกานุปติตกถา นาม โหติ. ตตฺถ วิตกฺกานุปติตา นาม ทุวิธา – อารมฺมณโต จ สมฺปโยคโต จ. ตตฺถ อสุกจิตฺตํ นาม วิตกฺกสฺสารมฺมณํ น โหตีติ นิยมาภาวโต สิยา สพฺพํ จิตฺตํ วิตกฺกานุปติตํ, วิตกฺกวิปฺปยุตฺตจิตฺตสพฺภาวโต ปน น สพฺพํ จิตฺตํ วิตกฺกานุปติตํ. อิติ อิมํ วิภาคํ อกตฺวา อวิเสเสเนว สพฺพํ จิตฺตํ วิตกฺกานุปติตนฺติ เยสํ ลทฺธิ, เสยฺยถาปิ อุตฺตราปถกานํ, เต สนฺธาย ปุจฺฉา สกวาทิสฺส, ปฏิฺา อิตรสฺส. เสสเมตฺถ ปาฬิวเสเนว นิยฺยาตีติ.
วิตกฺกานุปติตกถาวณฺณนา.
๘. วิตกฺกวิปฺผารสทฺทกถาวณฺณนา
๕๖๓. อิทานิ วิตกฺกวิปฺผารสทฺทกถา นาม โหติ. ตตฺถ ยสฺมา ‘‘วิตกฺกวิจารา วจีสงฺขารา’’ติ วุตฺตา, ตสฺมา สพฺพโส วิตกฺกยโต วิจารยโต อนฺตมโส มโนธาตุปวตฺติกาเลปิ วิตกฺกวิปฺผาโร สทฺโทเยวาติ เยสํ ลทฺธิ, เสยฺยถาปิ ปุพฺพเสลิยานํ; เต สนฺธาย สพฺพโสติ ปุจฺฉา สกวาทิสฺส ปฏิฺา อิตรสฺส. อถ นํ ยทิ วิตกฺกวิปฺผารมตฺตํ สทฺโท, ผสฺสาทิวิปฺผาโรปิ สทฺโท ภเวยฺยาติ โจเทตุํ สพฺพโส ผุสยโตติอาทิมาห. อิตโร ตาทิสํ สุตฺตเลสํ อปสฺสนฺโต ปฏิกฺขิปติ. วิตกฺกวิปฺผาโร สทฺโท โสตวิฺเยฺโยติ วิตกฺกสฺส วิปฺผารมตฺตเมว ¶ สทฺโทติ กตฺวา ปุจฺฉติ, น วิตกฺกวิปฺผารสมุฏฺิตํ สุตฺตปมตฺตานํ ¶ สทฺทํ, อิตโร ปฏิกฺขิปติ. นนุ วิตกฺกวิปฺผารสทฺโท น โสตวิฺเยฺโยติ อิทํ ตสฺเสว ลทฺธิยา ทสฺเสติ. โส หิ วิตกฺกวิปฺผารมตฺตเมว สทฺทํ วทติ, โส น โสตวิฺเยฺโยติ. อิตโร ปน ‘‘วิตกฺกวิปฺผารสทฺทํ สุตฺวา อาทิสตี’’ ติ (ที. นิ. ๓.๑๔๘) วจนโต โสตวิฺเยฺโยวาติ วทติ.
วิตกฺกวิปฺผารสทฺทกถาวณฺณนา.
๙. นยถาจิตฺตสฺส วาจาติกถาวณฺณนา
๕๖๔. อิทานิ ¶ นยถาจิตฺตสฺส วาจาติกถา นาม โหติ. ตตฺถ ยสฺมา โกจิ อฺํ ภณิสฺสามีติ อฺํ ภณติ, ตสฺมา นยถาจิตฺตสฺส วาจา จิตฺตานุรูปา จิตฺตานุคติกา น โหติ, วินาปิ จิตฺเตน ปวตฺตตีติ เยสํ ลทฺธิ; เสยฺยถาปิ ปุพฺพเสลิยานํ; เต สนฺธาย ปุจฺฉา สกวาทิสฺส, ปฏิฺา อิตรสฺส. อถ นํ ‘‘ยทิ ตํสมุฏฺาปกํ จิตฺตํ น สิยา, ผสฺสาทโยปิ ตสฺมึ ขเณ น สิยุ’’นฺติ โจเทตุํ อผสฺสกสฺสาติอาทิมาห. น ภณิตุกาโมติอาทีสุ ยสฺมา อฺํ ภณิสฺสามีติ อฺํ ภณนฺโตปิ ภณิตุกาโมเยว นาม โหติ, ตสฺมา น เหวาติ ปฏิกฺขิปติ.
๕๖๕. นนุ อตฺถิ โกจิ อฺํ ภณิสฺสามีติอาทีสุ จีวรนฺติ ภณิตุกาโม จีรนฺติ ภเณยฺย. ตตฺถ อฺํ ภณิตุกามตาจิตฺตํ, อฺํ ภณนจิตฺตํ, อิติ ปุพฺพภาเคน จิตฺเตน อสทิสตฺตา อยถาจิตฺโต นาม โหติ, เตนสฺส เกวลํ อนาปตฺติ นาม โหติ, น ปน จีรนฺติ วจนสมุฏฺาปกจิตฺตํ นตฺถิ, อิติ อจิตฺตกา สา วาจาติ อตฺถํ สนฺธาย อิมินา อุทาหรเณน ‘‘นยถาจิตฺตสฺส วาจา’’ติ ปติฏฺาปิตาปิ อปฺปติฏฺาปิตาว โหตีติ.
นยถาจิตฺตสฺส วาจาติกถาวณฺณนา.
๑๐. นยถาจิตฺตสฺส กายกมฺมนฺติกถาวณฺณนา
๕๖๖-๕๖๗. อิทานิ ¶ ¶ นยถาจิตฺตสฺส กายกมฺมนฺติกถา นาม โหติ. ตตฺถ ยสฺมา โกจิ อฺตฺร คจฺฉิสฺสามีติ อฺตฺร คจฺฉติ, ตสฺมา นยถาจิตฺตสฺส กายกมฺมํ จิตฺตานุรูปํ จิตฺตานุคติกํ น โหติ, วินาปิ จิตฺเตน ปวตฺตตีติ เยสํ ลทฺธิ, เสยฺยถาปิ ปุพฺพเสลิยานํเยว, เต สนฺธาย ปุจฺฉา สกวาทิสฺส, ปฏิฺา อิตรสฺส. เสสเมตฺถ เหฏฺา วุตฺตนเยเนว เวทิตพฺพนฺติ.
นยถาจิตฺตสฺส กายกมฺมนฺติกถาวณฺณนา.
๑๑. อตีตานาคตสมนฺนาคตกถาวณฺณนา
๕๖๘-๕๗๐. อิทานิ ¶ อตีตานาคเตหิ สมนฺนาคตกถา นาม โหติ. ตตฺถ สมนฺนาคตปฺตฺติ ปฏิลาภปฺตฺตีติ ทฺเว ปฺตฺติโย เวทิตพฺพา. ตาสุ ปจฺจุปฺปนฺนธมฺมสมงฺคี สมนฺนาคโตติ วุจฺจติ. อฏฺ สมาปตฺติลาภิโน ปน สมาปตฺติโย กิฺจาปิ น เอกกฺขเณ ปวตฺตนฺติ, อฺา อตีตา โหนฺติ, อฺา อนาคตา, อฺา ปจฺจุปฺปนฺนา, ปฏิวิชฺฌิตฺวา อปริหีนตาย ปน ลาภีติ วุจฺจติ. ตตฺถ เยสํ อิมํ วิภาคํ อคฺคเหตฺวา ยสฺมา ฌานลาภีนํ อตีตานาคตานิ ฌานานิปิ อตฺถิ, ตสฺมา ‘‘เต อตีเตนปิ อนาคเตนปิ สมนฺนาคตา’’ติ ลทฺธิ, เสยฺยถาปิ อนฺธกานํ. เต สนฺธาย ปุจฺฉา สกวาทิสฺส, ปฏิฺา อิตรสฺส. เสสเมตฺถ อุตฺตานตฺถเมวาติ. ‘‘อฏฺวิโมกฺขฌายี’’ติอาทิ ปน ลาภีภาวสฺส สาธกํ, น สมนฺนาคตภาวสฺสาติ.
อตีตานาคตสมนฺนาคตกถาวณฺณนา.
นวโม วคฺโค.
๑๐. ทสมวคฺโค
๑. นิโรธกถาวณฺณนา
๕๗๑-๕๗๒. อิทานิ ¶ ¶ นิโรธกถา นาม โหติ. ตตฺถ เยสํ ‘‘อุปปตฺเตสิยนฺติ สงฺขํ คตสฺส ภวงฺคจิตฺตสฺส ภงฺคกฺขเณน สเหว กิริยาติ สงฺขํ คตา ¶ กุสลา วา อกุสลา วา จตฺตาโร ขนฺธา จิตฺตสมุฏฺานรูปฺจาติ ปฺจกฺขนฺธา อุปฺปชฺชนฺติ. เตสุ หิ อนุปฺปนฺเนสุ ภวงฺเค นิรุทฺเธ สนฺตติวิจฺเฉโท ภเวยฺยา’’ติ ลทฺธิ, เสยฺยถาปิ อนฺธกานํ; เต สนฺธาย อุปปตฺเตสิเยติ ปุจฺฉา สกวาทิสฺส, ปฏิฺา อิตรสฺส. ตตฺถ อุปปตฺเตสิเยติ จตูสุปิ ปเทสุ พหุวจนภุมฺมตฺเถ เอกวจนภุมฺมํ. อุปปตฺเตสิเยสุ ปฺจสุ ขนฺเธสุ อนิรุทฺเธสูติ อยฺเหตฺถ อตฺโถ. ทสนฺนนฺติ อุปปตฺเตสิยขนฺธานฺจ กิริยขนฺธานฺจ วเสน วุตฺตํ. ตตฺถ ปมปฺเห ขนฺธลกฺขณวเสน กิริยวเสน จ ปฺเจว นาม เต ขนฺธาติ ปฏิกฺขิปติ. ทุติยปฺเห ปุริมปจฺฉิมวเสน อุปปตฺเตสิยกิริยวเสน จ นานตฺตํ สนฺธาย ปฏิชานาติ. ทฺวินฺนํ ปน ผสฺสานํ จิตฺตานฺจ สโมธานํ ปุฏฺโ สุตฺตเลสาภาเวน ปฏิกฺขิปติ.
กิริยา จตฺตาโรติ รูเปน วินา กุสลา อกุสลา วา จตฺตาโร คหิตา. กิริยาาณนฺติ ปรวาทินา จกฺขุวิฺาณสมงฺคิกฺขเณ อรหโต อนฺุาตํ อนารมฺมณาณํ. นิรุทฺเธ มคฺโค อุปฺปชฺชตีติ ปุจฺฉา ปรวาทิสฺส, อนิรุทฺเธ อนุปฺปชฺชนโต ปฏิฺา สกวาทิสฺส. มโต มคฺคํ ภาเวตีติ ¶ ฉเลน ปุจฺฉา ปรวาทิสฺส. ยสฺมา ปน ปฏิสนฺธิโต ยาว จุติจิตฺตา สตฺโต ชีวติเยว นาม, ตสฺมา สกวาที น เหวนฺติ ปฏิกฺขิปติ.
นิโรธกถาวณฺณนา.
๒. รูปํมคฺโคติกถาวณฺณนา
๕๗๓-๕๗๕. อิทานิ ¶ รูปํ มคฺโคติกถา นาม โหติ. ตตฺถ เยสํ ‘‘สมฺมาวาจากมฺมนฺตาชีวา รูป’’นฺติ ลทฺธิ, เสยฺยถาปิ มหิสาสกสมฺมิติยมหาสํฆิกานํ; เต สนฺธาย มคฺคสมงฺคิสฺสาติ ปุจฺฉา สกวาทิสฺส, ปฏิฺา อิตรสฺส. อถ นํ ‘‘ยทิ เต สมฺมาวาจาทโย รูปํ, น วิรติโย, ยถา สมฺมาทิฏฺาทิมคฺโค สารมฺมณาทิสภาโว, เอวํ ตมฺปิ รูปํ สิยา’’ติ โจเทตุํ สารมฺมโณติอาทิมาห. ตตฺถ ปฏิกฺเขโป จ ปฏิฺา จ ปรวาทิโน ลทฺธิอนุรูเปน เวทิตพฺพา. เสสเมตฺถ อุตฺตานตฺถเมวาติ.
รูปํ มคฺโคติกถาวณฺณนา.
๓. ปฺจวิฺาณสมงฺคิสฺส มคฺคกถาวณฺณนา
๕๗๖. อิทานิ ¶ ปฺจวิฺาณสมงฺคิสฺส มคฺคกถา นาม โหติ. ตตฺถ เยสํ ‘‘จกฺขุนา รูปํ ทิสฺวา น นิมิตฺตคฺคาหี โหตี’’ติ สุตฺตํ นิสฺสาย ‘‘ปฺจวิฺาณสมงฺคิสฺส อตฺถิ มคฺคภาวนา’’ติ ลทฺธิ, เสยฺยถาปิ มหาสํฆิกานํ, เต สนฺธาย ปุจฺฉา สกวาทิสฺส, ปฏิฺา อิตรสฺส. อถ นํ ‘‘สเจ ตสฺส มคฺคภาวนา อตฺถิ, ปฺจวิฺาณคติเกน วา มคฺเคน, มคฺคคติเกหิ วา ปฺจวิฺาเณหิ ภวิตพฺพํ, น จ ตานิ มคฺคคติกานิ อนิพฺพานารมฺมณตฺตา อโลกุตฺตรตฺตา จ, น มคฺโค ปฺจวิฺาณคติโก เตสํ ลกฺขเณน อสงฺคหิตตฺตา’’ติ โจเทตุํ นนุ ปฺจวิฺาณา อุปฺปนฺนวตฺถุกาติอาทิมาห. ตตฺรายํ อธิปฺปาโย – ยทิ ¶ ปฺจวิฺาณสมงฺคิสฺส มคฺคภาวนา สิยา, เยน มโนวิฺาเณน มคฺโค สมฺปยุตฺโต, ตมฺปิ ปฺจวิฺาณสมงฺคิสฺส สิยา. เอวํ สนฺเต ยทิทํ ‘‘ปฺจวิฺาณา อุปฺปนฺนวตฺถุกา’’ติอาทิ ลกฺขณํ วุตฺตํ, ตํ เอวํ อวตฺวา ‘‘ฉ วิฺาณา’’ติ วตฺตพฺพํ สิยา. ตถา ปน อวตฺวา ‘‘ปฺจวิฺาณา’’ตฺเวว วุตฺตํ, ตสฺมา น วตพฺพํ ‘‘ปฺจวิฺาณสมงฺคิสฺส อตฺถิ มคฺคภาวนา’’ติ. ยสฺมา เจตฺถ อยเมว อธิปฺปาโย, ตสฺมา สกวาที ตํ ลกฺขณํ ปรวาทึ สมฺปฏิจฺฉาเปตฺวา โน จ วต เร วตฺตพฺเพ ปฺจวิฺาณสมงฺคิสฺส อตฺถิ มคฺคภาวนาติ อาห.
อปโร ¶ นโย – ปฺจวิฺาณา อุปฺปนฺนวตฺถุกา, มคฺโค อวตฺถุโกปิ โหติ. เต จ อุปฺปนฺนารมฺมณา, มคฺโค นวตฺตพฺพารมฺมโณ. เต ปุเรชาตวตฺถุกาว มคฺโค อวตฺถุโกปิ. เต ปุเรชาตารมฺมณา, มคฺโค อปุเรชาตารมฺมโณ. เต อชฺฌตฺติกวตฺถุกาว มคฺโค อวตฺถุโกปิ โหติ. เต จ รูปาทิวเสน พาหิรารมฺมณา, มคฺโค นิพฺพานารมฺมโณ. เต อนิรุทฺธํ วตฺถุํ นิสฺสยํ กตฺวา ปวตฺตนโต อสมฺภินฺนวตฺถุกา, มคฺโค อวตฺถุโกปิ. เต อนิรุทฺธาเนว รูปาทีนิ อารพฺภ ปวตฺตนโต อสมฺภินฺนารมฺมณา, มคฺโค นิพฺพานารมฺมโณ. เต นานาวตฺถุกา, มคฺโค อวตฺถุโก วา เอกวตฺถุโก วา. เต นานารมฺมณา มคฺโค เอการมฺมโณ. เต อตฺตโน อตฺตโนว รูปาทิโคจเร ปวตฺตนโต น อฺมฺสฺส โคจรวิสยํ ปจฺจนุโภนฺติ, มคฺโค รูปาทีสุ เอกมฺปิ โคจรํ น กโรติ. เต กิริยมโนธาตุํ ปุเรจาริกํ กตฺวา อุปฺปชฺชนโต น อสมนฺนาหารา น อมนสิการา อุปฺปชฺชนฺติ, มคฺโค นิราวชฺชโนว. เต สมฺปฏิจฺฉนาทีหิ โวกิณฺณา อุปฺปชฺชนฺติ, มคฺคสฺส โวกาโรเยว นตฺถิ. เต อฺมฺํ ปุพฺพจริมภาเวน ¶ อุปฺปชฺชนฺติ, มคฺคสฺส เตหิ สทฺธึ ปุริมปจฺฉิมตาว นตฺถิ, เตสํ อนุปฺปตฺติกาเล ติกฺขวิปสฺสนาสมเย, เตสํ อนุปฺปตฺติเทเส อารุปฺเปปิ จ อุปฺปชฺชนโต. เต สมฺปฏิจฺฉนาทีหิ อนฺตริตตฺตา น อฺมฺสฺส สมนนฺตรา อุปฺปชฺชนฺติ, มคฺคสฺส สมฺปฏิจฺฉนาทีหิ อนฺตริตภาโวว นตฺถิ. เตสํ อฺตฺร อภินิปาตา อาโภคมตฺตมฺปิ กิจฺจํ นตฺถิ, มคฺคสฺส กิเลสสมุคฺฆาตนํ กิจฺจนฺติ. ยสฺมา เจตฺถ อยมฺปิ ¶ อธิปฺปาโย, ตสฺมา สกวาที อิเมหากาเรหิ ปรวาทึ มคฺคสฺส อปฺจวิฺาณคติกภาวํ สมฺปฏิจฺฉาเปตฺวา โน จ วต เร วตฺตพฺเพ ปฺจวิฺาณสมงฺคิสฺส อตฺถิ มคฺคภาวนาติ อาห.
๕๗๗. สฺุตํ อารพฺภาติ ‘‘ยถา โลกุตฺตรมคฺโค สฺุตํ นิพฺพานํ อารพฺภ, โลกิโย สุทฺธสงฺขารปฺุชํ อารพฺภ อุปฺปชฺชติ, กึ เต เอวํ จกฺขุวิฺาณ’’นฺติ ปุจฺฉติ. อิตโร ‘‘จกฺขฺุจ ปฏิจฺจ รูเป จา’’ติ วจนโต ปฏิกฺขิปติ. ทุติยํ ปุฏฺโ ‘‘น นิมิตฺตคฺคาหี’’ติ วจนโต ยํ ตตฺถ อนิมิตฺตํ, ตเทว สฺุตนฺติ สนฺธาย ปฏิชานาติ. จกฺขฺุจ ปฏิจฺจาติ ปฺหทฺวเยปิ เอเสว นโย.
๕๗๘-๕๗๙. จกฺขุวิฺาณํ อตีตานาคตํ อารพฺภาติ เอตฺถ อยมธิปฺปาโย – มโนวิฺาณสมงฺคิสฺส อตฺถิ มคฺคภาวนา, มโนวิฺาณฺจ อตีตานาคตมฺปิ อารพฺภ อุปฺปชฺชติ, กึ เต เอวํ จกฺขุวิฺาณมฺปีติ. ผสฺสํ อารพฺภาติอาทีสุปิ เอเสว นโย. จกฺขุนา ¶ รูปํ ทิสฺวา น นิมิตฺตคฺคาหีติ เอตฺถ ชวนกฺขเณ น นิมิตฺตคฺคาหิตา วุตฺตา, น จกฺขุวิฺาณกฺขเณ. ตสฺมา โลกิยมคฺคมฺปิ สนฺธาเยตํ อสาธกนฺติ.
ปฺจวิฺาณสมงฺคิสฺส มคฺคกถาวณฺณนา.
๔. ปฺจวิฺาณา กุสลาปีติกถาวณฺณนา
๕๘๐-๕๘๓. อิทานิ ปฺจวิฺาณา กุสลาปีติกถา นาม โหติ. สา เหฏฺา วุตฺตนเยเนว อตฺถโต เวทิตพฺพาติ.
ปฺจวิฺาณา กุสลาปีติกถาวณฺณนา.
๕. ปฺจวิฺาณา สาโภคาติกถาวณฺณนา
๕๘๔-๕๘๖. อิทานิ ¶ ปฺจวิฺาณา สาโภคาติกถา นาม โหติ. ตตฺถ อาโภโค นาม กุสลากุสลวเสน โหติ สตฺถารา ¶ จ ‘‘จกฺขุนา รูปํ ทิสฺวา นิมิตฺตคฺคาหี โหติ, น นิมิตฺตคฺคาหี โหตี’’ติอาทิ วุตฺตํ, ตํ อโยนิโส คเหตฺวา ‘‘ปฺจวิฺาณา สาโภคา’’ติ เยสํ ลทฺธิ, เสยฺยถาปิ มหาสํฆิกานํ, เต สนฺธาย ปุจฺฉา สกวาทิสฺส, ปฏิฺา อิตรสฺส. เสสเมตฺถ ปุริมกถาสทิสเมวาติ.
ปฺจวิฺาณา สาโภคาติกถาวณฺณนา.
๖. ทฺวีหิ สีเลหีติกถาวณฺณนา
๕๘๗-๕๘๙. อิทานิ ¶ ทฺวีหิ สีเลหีติกถา นาม โหติ. ตตฺถ ‘‘สีเล ปติฏฺาย นโร สปฺโ’’ติอาทิวจนโต (สํ. นิ. ๑.๒๓) ยสฺมา โลกิเยน สีเลน สีลวา โลกุตฺตรํ มคฺคํ ภาเวติ, ตสฺมา ‘‘ปุริเมน จ โลกิเยน มคฺคกฺขเณ โลกุตฺตเรน จาติ ทฺวีหิ สีเลหิ สมนฺนาคโต นาม โหตี’’ติ เยสํ ลทฺธิ, เสยฺยถาปิ มหาสํฆิกานํเยว, เต สนฺธาย มคฺคสมงฺคีติ ปุจฺฉา สกวาทิสฺส, ปฏิฺา อิตรสฺส. อถ นํ ‘‘ยทิ โส เอกกฺขเณ โลกิยโลกุตฺตเรหิ ทฺวีหิ สีเลหิ สมนฺนาคโต, ทฺวีหิ ผสฺสาทีหิปิ เตน สมนฺนาคเตน ภวิตพฺพ’’นฺติ โจเทตุํ ทฺวีหิ ผสฺเสหีติอาทิมาห. อิตโร ตถารูปํ นยํ อปสฺสนฺโต ปฏิกฺขิปติ. โลกิเยน จ โลกุตฺตเรน จาติ ปฺเห ปุพฺเพ สมาทินฺนฺจ มคฺคกฺขเณ อุปฺปนฺนสมฺมาวาจาทีนิ จ สนฺธาย ปฏิชานาติ.
โลกิเย สีเล นิรุทฺเธติ ปุจฺฉา ปรวาทิสฺส, ขณภงฺคนิโรธํ สนฺธาย ปฏิฺา สกวาทิสฺส. อิตโร ปน ตํ วีติกฺกมํ วิย สลฺลกฺเขนฺโต ทุสฺสีโลติอาทิมาห. ลทฺธิปติฏฺาปนํ ปนสฺส ปุพฺเพ อภินฺนสีลตํเยว ทีเปติ, น ทฺวีหิ สมนฺนาคตตํ. ตสฺมา อปฺปติฏฺิตาว ลทฺธีติ.
ทฺวีหิ สีเลหีติกถาวณฺณนา.
๗. สีลํ อเจตสิกนฺติกถาวณฺณนา
๕๙๐-๕๙๔. อิทานิ ¶ ¶ สีลํ อเจตสิกนฺติกถา นาม โหติ. ตตฺถ ยสฺมา สีเล อุปฺปชฺชิตฺวา นิรุทฺเธปิ สมาทานเหตุโก สีโลปจโย นาม อตฺถิ, เยน โส สีลวาเยว นาม โหติ, ตสฺมา ‘‘สีลํ อเจตสิก’’นฺติ เยสํ ลทฺธิ, เสยฺยถาปิ มหาสํฆิกานํ, เต สนฺธาย ปุจฺฉา สกวาทิสฺส, ปฏิฺา อิตรสฺส. เสสเมตฺถ ‘‘ทานํ อเจตสิก’’นฺติกถายํ วุตฺตนเยเนว เวทิตพฺพํ. ลทฺธิปติฏฺาปนมฺปิ อโยนิโส คหิตตฺตา อปฺปติฏฺาปนเมวาติ.
สีลํ อเจตสิกนฺติกถาวณฺณนา.
๘. สีลํ น จิตฺตานุปริวตฺตีติกถาวณฺณนา
๕๙๕-๕๙๗. อิทานิ ¶ สีลํ น จิตฺตานุปริวตฺตีติกถา นาม โหติ. ตตฺถ น จิตฺตานุปริวตฺตีติ ภาสนฺตรเมว นานํ, เสสํ ปุริมกถาสทิสเมวาติ.
สีลํ น จิตฺตานุปริวตฺตีติกถาวณฺณนา.
๙. สมาทานเหตุกถาวณฺณนา
๕๙๘-๖๐๐. อิทานิ สมาทานเหตุกถา นาม โหติ. ตตฺถ ‘‘อารามโรปา’’ติ คาถาย อตฺถํ อโยนิโส คเหตฺวา ‘‘สทา ปฺุํ ปวฑฺฒตี’’ติ วจนโต ‘‘สมาทานเหตุกํ สีลํ วฑฺฒตี’’ติ เยสํ ลทฺธิ, เสยฺยถาปิ มหาสํฆิกานฺเว, เต สนฺธาย ปุจฺฉา สกวาทิสฺส, จิตฺตวิปฺปยุตฺตํ สีโลปจยํ สนฺธาย ปฏิฺา ปรวาทิสฺส. เสสํ ปุริมกถาสทิสเมวาติ.
สมาทานเหตุกถาวณฺณนา.
๑๐. วิฺตฺติ สีลนฺติกถาวณฺณนา
๖๐๑-๖๐๒. อิทานิ ¶ วิฺตฺติ สีลนฺติกถา นาม โหติ. ตตฺถ กายวิฺตฺติ กายกมฺมํ, วจีวิฺตฺติ วจีกมฺมนฺติ คหิตตฺตา ‘‘วิฺตฺติ สีล’’นฺติ เยสํ ลทฺธิ, เสยฺยถาปิ มหาสํฆิกานฺเจว สมฺมิติยานฺจ; เต สนฺธาย วิฺตฺตีติ ¶ ปุจฺฉา สกวาทิสฺส, ปฏิฺา อิตรสฺส. อถ นํ ยสฺมา สีลํ นาม วิรติ, น รูปธมฺโม, ตสฺมา เตนตฺเถน โจเทตุํ ปาณาติปาตา เวรมณีติอาทิมาห. อภิวาทนํ สีลนฺติอาทิ ยถารูปํ วิฺตฺตึ โส ‘‘สีล’’นฺติ มฺติ ตํ อุทฺธริตฺวา ทสฺเสตุํ วุตฺตํ. ยสฺมา ปน สา วิรติ น โหติ, ตสฺมา ปุน ปาณาติปาตาติอาทิมาห. ลทฺธิ ปนสฺส ฉเลน ปติฏฺิตตฺตา อปฺปติฏฺิตาเยวาติ.
วิฺตฺติ สีลนฺติกถาวณฺณนา.
๑๑. อวิฺตฺติ ทุสฺสีลฺยนฺติกถาวณฺณนา
๖๐๓-๖๐๔. อิทานิ ¶ อวิฺตฺติ ทุสฺสีลฺยนฺติกถา นาม โหติ. ตตฺถ จิตฺตวิปฺปยุตฺตํ อปฺุูปจยฺเจว อาณตฺติยา จ ปาณาติปาตาทีสุ องฺคปาริปูรึ สนฺธาย ‘‘อวิฺตฺติ ทุสฺสีลฺย’’นฺติ เยสํ ลทฺธิ, เสยฺยถาปิ มหาสํฆิกานํ, เต สนฺธาย ปุจฺฉา สกวาทิสฺส, ปฏิฺา อิตรสฺส. อถ นํ ‘‘สเจ สา ทุสฺสีลฺยํ, ปาณาติปาตาทีสุ อฺตรา สิยา’’ติ โจเทตุํ ปาณาติปาโตติอาทิมาห. ปาปกมฺมํ สมาทิยิตฺวาติ ‘‘อสุกํ นาม ฆาเตสฺสามิ, อสุกํ ภณฺฑํ อวหริสฺสามี’’ติ เอวํ ปาปสมาทานํ กตฺวา. อุโภ วฑฺฒนฺตีติ ปุฏฺโ ทานกฺขเณ ปาปสฺส อนุปฺปตฺตึ สนฺธาย ปฏิกฺขิปติ. ทุติยํ ปุฏฺโ จิตฺตวิปฺปยุตฺตํ ปาปูปจยํ สนฺธาย ปฏิชานาติ. เสสเมตฺถ ปริโภคมยกถายํ วุตฺตนเยเนว ¶ เวทิตพฺพํ. ลทฺธิปติฏฺาปนมฺปิสฺส ปาปสมาทินฺนปุพฺพภาคเมว สาเธติ; น อวิฺตฺติยา ทุสฺสีลภาวนฺติ.
อวิฺตฺติ ทุสฺสีลฺยนฺติกถาวณฺณนา.
ทสโม วคฺโค.
ทุติยปณฺณาสโก สมตฺโต.
๑๑. เอกาทสมวคฺโค
๑-๓. ติสฺโสปิ อนุสยกถาวณฺณนา
๖๐๕-๖๑๓. อิทานิ ¶ ¶ อนุสยา อพฺยากตา, อเหตุกา, จิตฺตวิปฺปยุตฺตาติ ติสฺโสปิ อนุสยกถา นาม โหนฺติ. ตตฺถ ยสฺมา ปุถุชฺชโน กุสลาพฺยากเต จิตฺเต วตฺตมาเน ‘‘สานุสโย’’ติ วตฺตพฺโพ, โย จสฺส ตสฺมึ ขเณ เหตุ, น เตน เหตุนา อนุสยา สเหตุกา, น เตน จิตฺเตน สมฺปยุตฺตา, ตสฺมา ‘‘เต อพฺยากตา, อเหตุกา, จิตฺตวิปฺปยุตฺตา’’ติ เยสํ ลทฺธิ, เสยฺยถาปิ มหาสํฆิกานฺเจว สมฺมิติยานฺจ; เต สนฺธาย ตีสุปิ กถาสุ ปุจฺฉา สกวาทิสฺส, ปฏิฺา อิตรสฺส. เสสํ เหฏฺา วุตฺตนยตฺตา สกฺกา ปาฬิมคฺเคเนว ชานิตุนฺติ, ตสฺมา น วิตฺถาริตนฺติ.
ติสฺโสปิ อนุสยกถาวณฺณนา.
๔. าณกถาวณฺณนา
๖๑๔-๖๑๕. อิทานิ ¶ าณกถา นาม โหติ. ตตฺถ มคฺคาเณน อฺาเณ วิคเตปิ ปุน จกฺขุวิฺาณาทิวเสน าณวิปฺปยุตฺตจิตฺเต วตฺตมาเน ยสฺมา ตํ มคฺคจิตฺตํ น ปวตฺตติ, ตสฺมา ‘‘น วตฺตพฺพํ าณี’’ติ เยสํ ลทฺธิ, เสยฺยถาปิ มหาสํฆิกานํ; เต สนฺธาย ปุจฺฉา สกวาทิสฺส, ปฏิฺา อิตรสฺส. อถ นํ ‘‘ยทิ อฺาเณ วิคเต ‘าณี’ติ ปฺตฺติ น สิยา, ราคาทีสุ วิคเตสุ วีตราคาทิปฺตฺติปิ น สิยาติ ปุคฺคลปฺตฺติยํ อโกวิโทสี’’ติ โจเทตุํ ราเค วิคเตติอาทิมาห. อิตโร เตสุ วิคเตสุ สราคาทิภาเว ยุตฺตึ ¶ อปสฺสนฺโต ปฏิกฺขิปติ. ปริโยสาเน ยสฺมา าณปฏิลาเภน โส าณีติ วตฺตพฺพตํ อรหติ, ตสฺมา น เหวนฺติ ปฏิกฺเขโป สกวาทิสฺสาติ.
าณกถาวณฺณนา.
๕. าณํ จิตฺตวิปฺปยุตฺตนฺติกถาวณฺณนา
๖๑๖-๖๑๗. อิทานิ ¶ าณํ จิตฺตวิปฺปยุตฺตนฺติกถา นาม โหติ. ตตฺถ ยสฺมา อรหา จกฺขุวิฺาณาทิสมงฺคี ปฏิลทฺธํ มคฺคาณํ สนฺธาย ‘‘าณี’’ติ วุจฺจติ, น จสฺส ตํ เตน จิตฺเตน สมฺปยุตฺตํ, ตสฺมา ‘‘าณํ จิตฺตวิปฺปยุตฺต’’นฺติ เยสํ ลทฺธิ, เสยฺยถาปิ ปุพฺพเสลิยานํ; เต สนฺธาย ปุจฺฉา สกวาทิสฺส, ปฏิฺา อิตรสฺส. อถ นํ ‘‘ยทิ เต าณํ จิตฺตวิปฺปยุตฺตํ จิตฺตวิปฺปยุตฺเตสุ รูปาทีสุ อฺตรํ สิยา’’ติ โจเทตุํ รูปนฺติอาทิมาห. อิตโร ปฏิกฺขิปติ. เสสํ เหฏฺา วุตฺตนยเมว. ปริโยสาเน ปน ปฺวาติ ปุฏฺโ ปฏิลาภวเสน ตํ ปวตฺตึ อิจฺฉติ, ตสฺมา ปฏิชานาตีติ.
าณํ จิตฺตวิปฺปยุตฺตนฺติกถาวณฺณนา.
๖. อิทํ ทุกฺขนฺติกถาวณฺณนา
๖๑๘-๘๒๐. อิทานิ ¶ อิทํ ทุกฺขนฺติกถา นาม โหติ. ตตฺถ เยสํ ‘‘โลกุตฺตรมคฺคกฺขเณ โยคาวจโร อิทํ ทุกฺขนฺติ วาจํ ภาสติ, เอวมสฺส อิทํ ทุกฺขนฺติ วาจํ ภาสโต จ อิทํ ทุกฺขนฺติ าณํ ปวตฺตตี’’ติ ลทฺธิ, เสยฺยถาปิ อนฺธกานํ; เต สนฺธาย ปุจฺฉา สกวาทิสฺส, มคฺคกฺขเณ ตถา วาจาภาสนํ าณปฺปวตฺติฺจ สนฺธาย ปฏิฺา อิตรสฺส. ยสฺมา ปน โส เสสสจฺจปฏิสํยุตฺตํ วาจํ ปุถุชฺชโนว ภาสติ ¶ , น จ ตสฺส ตถา าณปฺปวตฺตีติ อิจฺฉติ, ตสฺมา สมุทยาทิปฺเหสุ ปฏิกฺขิปติ. รูปํ อนิจฺจนฺติอาทิ ทุกฺขปริยายทสฺสนวเสน วุตฺตํ. อิตโร ปน สกสมเย ตาทิสํ โวหารํ อปสฺสนฺโต ปฏิกฺขิปติ. อิติ จ ทนฺติ จาติอาทิ ยทิ ตสฺส ทุกฺเข าณํ ปวตฺตติ, อิ-การ ทํ-การ ทุ-การ ข-กาเรสุ ปฏิปาฏิยา จตูหิ าเณหิ ปวตฺติตพฺพนฺติ ทสฺเสตุํ วุตฺตํ. อิตโร ปน ตถา น อิจฺฉติ, ตสฺมา ปฏิกฺขิปติ.
อิทํ ทุกฺขนฺติกถาวณฺณนา.
๗. อิทฺธิพลกถาวณฺณนา
๖๒๑-๖๒๔. อิทานิ ¶ อิทฺธิพลกถา นาม โหติ. ตตฺถ อิทฺธิปาทภาวนานิสํสสฺส อตฺถํ อโยนิโส คเหตฺวา ‘‘อิทฺธิพเลน สมนฺนาคโต กปฺปํ ติฏฺเยฺยา’’ติ เยสํ ลทฺธิ, เสยฺยถาปิ มหาสํฆิกานํ; เต สนฺธาย อิทฺธิพเลน สมนฺนาคโต กปฺปํ ติฏฺเยฺยาติ ปุจฺฉา สกวาทิสฺส. ตตฺถ กปฺโป นาม มหากปฺโป, กปฺเปกเทโส, อายุกปฺโปติ ติวิโธ. ‘‘จตฺตาริมานิ, ภิกฺขเว, กปฺปสฺส อสงฺขฺเยยฺยานี’’ติ (อ. นิ. ๔.๑๕๖) เอตฺถ หิ มหากปฺโปว กปฺโปติ วุตฺโต. ‘‘พฺรหฺมกายิกานํ เทวานํ กปฺโป อายุปฺปมาณ’’นฺติ (อ. นิ. ๔.๑๒๓) เอตฺถ กปฺเปกเทสา. ‘‘กปฺปํ นิรยมฺหิ ปจฺจติ, กปฺปํ สคฺคมฺหิ โมทตี’’ติ (จูฬว. ๓๕๔) เอตฺถ อายุกปฺโป. อายุกปฺปนํ อายุวิธานํ กมฺมสฺส วิปากวเสน วา วสฺสคณนาย วา อายุปริจฺเฉโทติ อตฺโถ. เตสุ มหากปฺปํ สนฺธาย ปุจฺฉติ, อิตโร ปฏิชานาติ.
อถ นํ สกวาที ‘‘สเจ เต อิทฺธิพเลน สมนฺนาคโต, ‘โย จิรํ ชีวติ, โส วสฺสสตํ อปฺปํ ¶ วา ภิยฺโย’ติ (สํ. นิ. ๒.๑๔๓) เอวํ ปริจฺฉินฺนา อายุกปฺปา อุทฺธํ มหากปฺปํ วา มหากปฺเปกเทสํ วา ชีเวยฺย อิทฺธิมยิเกนสฺส อายุนา ภวิตพฺพ’’นฺติ โจเทตุํ อิทฺธิมยิโก โส อายูติอาทิมาห. อิตโร ‘‘ชีวิตินฺทฺริยํ นาม อิทฺธิมยิกํ นตฺถิ, กมฺมสมุฏฺานเมวา’’ติ วุตฺตตฺตา ปฏิกฺขิปติ. โก ปเนตฺถ อิทฺธิมโต วิเสโส, นนุ อนิทฺธิมาปิ อายุกปฺปํ ¶ ติฏฺเยฺยาติ? อยํ วิเสโส – อิทฺธิมา หิ ยาวตายุกํ ชีวิตปฺปวตฺติยา อนฺตรายกเร ธมฺเม อิทฺธิพเลน ปฏิพาหิตฺวา อนฺตรา อกาลมรณํ นิวาเรตุํ สกฺโกติ, อนิทฺธิมโต เอตํ พลํ นตฺถิ. อยเมเตสํ วิเสโส.
อตีตํ อนาคตนฺติ อิทํ อวิเสเสน กปฺปํ ติฏฺเยฺยาติ ปฏิฺาตตฺตา โจเทติ. ทฺเว กปฺเปติอาทิ ‘‘ยทิ อิทฺธิมา ชีวิตปริจฺเฉทํ อติกฺกมิตุํ สกฺโกติ, น เกวลํ เอกํ อเนเกปิ กปฺเป ติฏฺเยฺยา’’ติ โจทนตฺถํ วุตฺตํ. อุปฺปนฺโน ผสฺโสติอาทิ น สพฺพํ อิทฺธิยา ลพฺภติ, อิทฺธิยา อวิสโยปิ อตฺถีติ ทสฺเสตุํ วุตฺตํ. เสสเมตฺถ อุตฺตานตฺถเมวาติ.
อิทฺธิพลกถาวณฺณนา.
๘. สมาธิกถาวณฺณนา
๖๒๕-๖๒๖. อิทานิ ¶ สมาธิกถา นาม โหติ. ตตฺถ เยสํ เอกจิตฺตกฺขเณ อุปฺปนฺนาปิ เอกคฺคตา สมาธานฏฺเน สมาธีติ อคฺคเหตฺวา ‘‘สตฺต รตฺตินฺทิวานิ เอกนฺตสุขปฏิสํเวที วิหริตุ’’นฺติอาทิวจนํ (ม. นิ. ๑.๑๘๐) นิสฺสาย ‘‘จิตฺตสนฺตติ สมาธี’’ติ ลทฺธิ, เสยฺยถาปิ สพฺพตฺถิวาทานฺเจว อุตฺตราปถกานฺจ; เต สนฺธาย จิตฺตสนฺตตีติ ปุจฺฉา สกวาทิสฺส, ปฏิฺา อิตรสฺส. อถ นํ ‘‘ยทิ จิตฺตสนฺตติ สมาธิ, จิตฺตสนฺตติ นาม อตีตาปิ อตฺถิ, อนาคตาปิ อตฺถิ. น หิ เอกํ ปจฺจุปฺปนฺนจิตฺตเมว จิตฺตสนฺตติ นาม โหติ, กึ เต สพฺพาปิ สา สมาธี’’ติ โจเทตุํ อตีตาติอาทิมาห, อิตโร ตถา อนิจฺฉนฺโต ปฏิกฺขิปติ.
นนุ ¶ อตีตํ นิรุทฺธนฺติอาทิ ‘‘จิตฺตสนฺตติยํ ปจฺจุปฺปนฺนเมว จิตฺตํ กิจฺจกรํ, อตีตานาคตํ นิรุทฺธตฺตา อนุปฺปนฺนตฺตา จ นตฺถิ, กถํ ตํ สมาธิ นาม โหตี’’ติ ทสฺเสตุํ วุตฺตํ. เอกจิตฺตกฺขณิโกติ ปุจฺฉา ปรวาทิสฺส. ตโต ยา สกสมเย ‘‘สมาธึ, ภิกฺขเว, ภาเวถา’’ติอาทีสุ ปจฺจุปฺปนฺนกุสลจิตฺตสมฺปยุตฺตา เอกคฺคตา สมาธีติ วุตฺตา, ตํ สนฺธาย ปฏิฺา สกวาทิสฺส. จกฺขุวิฺาณสมงฺคีติอาทิ ‘‘เอกจิตฺตกฺขณิโก’’ติ วจนมตฺตํ คเหตฺวา ฉเลน วุตฺตํ, เตเนว สกวาทินา ปฏิกฺขิตฺตํ. นนุ วุตฺตํ ภควตาติ สุตฺตํ ปุริมปจฺฉิมวเสน ปวตฺตมานสฺส ¶ สมาธิสฺส อพฺโพกิณฺณตํ สาเธติ, น สนฺตติยา สมาธิภาวํ, ตสฺมา อสาธกนฺติ.
สมาธิกถาวณฺณนา.
๙. ธมฺมฏฺิตตากถาวณฺณนา
๖๒๗. อิทานิ ธมฺมฏฺิตตากถา นาม โหติ. ตตฺถ ‘‘ิตาว สา ธาตู’’ติ วจนํ นิสฺสาย ‘‘ปฏิจฺจสมุปฺปาทสงฺขาตา ธมฺมฏฺิตตา นาม เอกา อตฺถิ, สา จ ปรินิปฺผนฺนา’’ติ เยสํ ลทฺธิ, เสยฺยถาปิ อนฺธกานํ; เต สนฺธาย ปุจฺฉา สกวาทิสฺส, ปฏิฺา อิตรสฺส. อถ นํ ‘‘ยทิ ปรินิปฺผนฺนานํ อวิชฺชาทีนํ อฺา ¶ ธมฺมฏฺิตตา นาม ปรินิปฺผนฺนา อตฺถิ, ตายปิ จ เต ธมฺมฏฺิตตาย อฺา ิตตา ปรินิปฺผนฺนา อาปชฺชตี’’ติ โจเทตุํ ตาย ิตตาติอาทิมาห. ปรวาที เอวรูปาย ลทฺธิยา อภาเวน ปฏิกฺขิปติ. ทุติยํ ปุฏฺโ อนนฺตรปจฺจยตฺเจว อฺมฺปจฺจยตฺจ สนฺธาย ปฏิชานาติ. เสสํ เหฏฺา วุตฺตนยตฺตา อุตฺตานตฺถเมวาติ.
ธมฺมฏฺิตตากถาวณฺณนา.
๑๐. อนิจฺจตากถาวณฺณนา
๖๒๘. อิทานิ ¶ อนิจฺจตากถา นาม โหติ. ตตฺถ ‘‘อนิจฺจานํ รูปาทีนํ อนิจฺจตาปิ รูปาทโย วิย ปรินิปฺผนฺนา’’ติ เยสํ ลทฺธิ, เสยฺยถาปิ อนฺธกานํ; เต สนฺธาย ปุจฺฉา สกวาทิสฺส, ปฏิฺา อิตรสฺส. อถ นํ ‘‘ยทิ เต รูปาทโย วิย อนิจฺจตา ปรินิปฺผนฺนา, ตสฺสาปิ อฺาย ปรินิปฺผนฺนาย อนิจฺจตาย ภวิตพฺพ’’นฺติ โจเทตุํ ตาย อนิจฺจตายาติอาทิมาห. อิตโร ทฺวินฺนํ อนิจฺจตาย เอกโต อภาเวน ปฏิกฺขิปิตฺวา ปุน ยสฺมา สา อนิจฺจตา นิจฺจา น โหติ, เตเนว อนิจฺเจน สทฺธึ อนฺตรธายติ, ตสฺมา ปฏิชานาติ. อถสฺส สกวาที เลโสกาสํ อทตฺวา ยา เตน ทุติยา อนิจฺจตา ปฏิฺาตา ¶ , ตายปิ ตโต ปรายปีติ ปรมฺปรวเสน อนุปจฺเฉทโทสํ อาโรเปนฺโต ตาย ตาเยวาติอาทิมาห. ชรา ปรินิปฺผนฺนาติอาทิ ยสฺมา อุปฺปนฺนสฺส ชรามรณโต อฺา อนิจฺจตา นาม นตฺถิ, ตสฺมา อนิจฺจตาวิภาคานุยฺุชนวเสน วุตฺตํ. ตตฺราปิ ปรวาทิโน ปุริมนเยเนว ปฏิฺา จ ปฏิกฺเขโป จ เวทิตพฺโพ.
๖๒๙. รูปํ ปรินิปฺผนฺนนฺติอาทิ เยสํ สา อนิจฺจตา, เตหิ สทฺธึ สํสนฺทนตฺถํ วุตฺตํ. ตตฺถ ‘‘ยถา ปรินิปฺผนฺนานํ รูปาทีนํ อนิจฺจตาชรามรณานิ อตฺถิ, เอวํ ปรินิปฺผนฺนานํ อนิจฺจตาทีนํ ตานิ นตฺถี’’ติ มฺมาโน เอกนฺเตน ปฏิกฺขิปติเยวาติ.
อนิจฺจตากถาวณฺณนา.
เอกาทสโม วคฺโค.
๑๒. ทฺวาทสมวคฺโค
๑. สํวโร กมฺมนฺติกถาวณฺณนา
๖๓๐-๖๓๒. อิทานิ ¶ ¶ สํวโร กมฺมนฺติกถา นาม โหติ. ตตฺถ ‘‘จกฺขุนา รูปํ ทิสฺวา นิมิตฺตคฺคาหี ¶ โหติ, น นิมิตฺตคฺคาหี โหตี’’ติ สุตฺตํ นิสฺสาย ‘‘สํวโรปิ อสํวโรปิ กมฺม’’นฺติ เยสํ ลทฺธิ, เสยฺยถาปิ มหาสํฆิกานํ; เต สนฺธาย ปุจฺฉา สกวาทิสฺส, ปฏิฺา อิตรสฺส.
อถ นํ ยา สกสมเย เจตนา ‘‘กมฺม’’นฺติ วุตฺตา ยถา สา กายวจีมโนทฺวาเรสุ ปวตฺตมานา กายกมฺมาทินามํ ลภติ, ตถา ‘‘ยทิ เต สํวโร กมฺมํ, โสปิ จกฺขุนฺทฺริยาทีสุ ปวตฺตมาโน จกฺขุกมฺมาทินามํ ลเภยฺยา’’ติ โจเทตุํ จกฺขุนฺทฺริยสํวโร จกฺขุกมฺมนฺติอาทิมาห. อิตโร ตาทิสํ สุตฺตปทํ อปสฺสนฺโต จตูสุ ทฺวาเรสุ ปฏิกฺขิปิตฺวา ปฺจเม กายทฺวาเร ปสาทกายํ สนฺธาย ปฏิกฺขิปติ, วิฺตฺติกายํ สนฺธาย ปฏิชานาติ. โส หิ ปสาทกายมฺปิ วิฺตฺติกายมฺปิ กายินฺทฺริยนฺตฺเวว อิจฺฉติ. มโนทฺวาเรปิ วิปากทฺวารํ สนฺธาย ปฏิกฺขิปติ, กมฺมทฺวารํ สนฺธาย ปฏิชานาติ. อสํวเรปิ เอเสว นโย. ‘‘จกฺขุนา รูปํ ทิสฺวา’’ติ สุตฺตํ เตสุ ทฺวาเรสุ สํวราสํวรเมว ทีเปติ, น ตสฺส กมฺมภาวํ, ตสฺมา อสาธกนฺติ.
สํวโร กมฺมนฺติกถาวณฺณนา.
๒. กมฺมกถาวณฺณนา
๖๓๓-๖๓๕. อิทานิ กมฺมกถา นาม โหติ. ตตฺถ ‘‘นาหํ, ภิกฺขเว, สฺเจตนิกานํ ¶ กมฺมาน’’นฺติ (อ. นิ. ๑๐.๒๑๗) สุตฺตปทํ นิสฺสาย ‘‘สพฺพํ กมฺมํ สวิปาก’’นฺติ เยสํ ลทฺธิ, เสยฺยถาปิ มหาสํฆิกานํ; เตสํ ‘‘เจตนาหํ, ภิกฺขเว, กมฺมํ วทามี’’ติ (อ. นิ. ๖.๖๓) สตฺถารา อวิเสเสน เจตนา ‘‘กมฺม’’นฺติ วุตฺตา; สา จ กุสลากุสลาว สวิปากา, อพฺยากตา อวิปากาติ อิมํ วิภาคํ ทสฺเสตุํ สพฺพํ กมฺมนฺติ ปุจฺฉา สกวาทิสฺส, ปฏิฺา อิตรสฺส. ปุน สพฺพา เจตนาติ ปฺเหสุ อพฺยากตํ สนฺธาย ปฏิกฺเขโป, กุสลากุสเล สนฺธาย ปฏิฺา เวทิตพฺพา ¶ . วิปากาพฺยากตาติอาทิ สวิปากาวิปากเจตนํ สรูเปน ทสฺเสตุํ วุตฺตํ. เสสเมตฺถ อุตฺตานตฺถเมว. ‘‘นาหํ, ภิกฺขเว’’ติ สุตฺตํ สติ ปจฺจเย ทิฏฺธมฺมาทีสุ วิปากปฏิสํเวทนํ สนฺธาย วุตฺตํ, ตสฺมา อสาธกนฺติ.
กมฺมกถาวณฺณนา.
๓. สทฺโท วิปาโกติกถาวณฺณนา
๖๓๖-๖๓๗. อิทานิ ¶ สทฺโท วิปาโกติกถา นาม โหติ. ตตฺถ ‘‘โส ตสฺส กมฺมสฺส กตตฺตา อุปจิตตฺตา อุสฺสนฺนตฺตา วิปุลตฺตา พฺรหฺมสฺสโร โหตี’’ติอาทีนิ (ที. นิ. ๓.๒๓๖) อโยนิโส คเหตฺวา ‘‘สทฺโท วิปาโก’’ติ เยสํ ลทฺธิ, เสยฺยถาปิ มหาสํฆิกานํ; เตสํ ‘‘กมฺมสมุฏฺานา อรูปธมฺมาว วิปากาติ นามํ ลภนฺติ. รูปธมฺเมสุ ปนายํ โวหาโร นตฺถี’’ติ ทสฺเสตุํ ปุจฺฉา สกวาทิสฺส, ปฏิฺา อิตรสฺส. สุขเวทนีโยติอาทิ ‘‘วิปาโก นาม เอวรูโป โหตี’’ติ ทสฺสนตฺถํ วุตฺตํ. ‘‘โส ตสฺส กมฺมสฺสา’’ติ สุตฺตํ ลกฺขณปฏิลาภทสฺสนตฺถํ วุตฺตํ. มหาปุริโส หิ กมฺมสฺส กตตฺตา สุจิปริวาโรปิ โหติ, น จ ปริวาโร วิปาโก, ตสฺมา อสาธกเมตนฺติ.
สทฺโท วิปาโกติกถาวณฺณนา.
๔. สฬายตนกถาวณฺณนา
๖๓๘-๖๔๐. อิทานิ ¶ สฬายตนกถา นาม โหติ. ตตฺถ ยสฺมา สฬายตนํ กมฺมสฺส กตตฺตา อุปฺปนฺนํ, ตสฺมา ‘‘วิปาโก’’ติ เยสํ ลทฺธิ, เสยฺยถาปิ มหาสํฆิกานํ; เต สนฺธาย จกฺขายตนํ วิปาโกติ ปุจฺฉา สกวาทิสฺส, ปฏิฺา อิตรสฺส. เสสํ เหฏฺา วุตฺตนยเมว. สฬายตนํ วิปาโกติ เอตฺถ มนายตนํ สิยา วิปาโก. เสสานิ เกวลํ กมฺมสมุฏฺานานิ, น วิปาโก. ตสฺมา อสาธกเมตนฺติ.
สฬายตนกถาวณฺณนา.
๕. สตฺตกฺขตฺตุปรมกถาวณฺณนา
๕๔๑-๕๔๕. อิทานิ ¶ สตฺตกฺขตฺตุปรมกถา นาม โหติ, ตตฺถ ยสฺมา ‘‘สตฺตกฺขตฺตุปรโม’’ติ ¶ วุตฺตํ, ตสฺมา ‘‘สตฺตกฺขตฺตุปรโม ปุคฺคโล สตฺตกฺขตฺตุปรมตาย นิยโต’’ติ เยสํ ลทฺธิ, เสยฺยถาปิ อุตฺตราปถกานํ; เตสํ เปตฺวา ‘‘อริยมคฺคํ อฺโ ตสฺส นิยโม นตฺถิ, เยน โส สตฺตกฺขตฺตุปรมตาย นิยโต ภเวยฺยา’’ติ อิมํ วิภาคํ ทสฺเสตุํ ปุจฺฉา สกวาทิสฺส, ปฏิฺา อิตรสฺส.
มาตา ชีวิตาติอาทีสุ อยมธิปฺปาโย – ทฺเว นิยามา สมฺมตฺตนิยาโม จ มิจฺฉตฺตนิยาโม จ. สมฺมตฺตนิยาโม อริยมคฺโค. โส อวินิปาตธมฺมตฺเจว ผลุปฺปตฺติฺจ นิยเมติ. มิจฺฉตฺตนิยาโม อานนฺตริยกมฺมํ. ตํ อนนฺตรา นิรยูปปตฺตึ นิยเมติ. ตตฺถ สตฺตกฺขตฺตุปรโม โสตาปตฺติมคฺเคน อวินิปาตธมฺมตาย จ ผลุปฺปตฺติยา จ นิยมิโต. เสสมคฺคนิยาโม ปนสฺส นตฺถิ อนธิคตตฺตา, อานนฺตริยมฺปิ กาตุํ โส อภพฺโพ. ตฺวํ ปนสฺส นิยามํ อิจฺฉสิ, เตน ตํ วทาม – ‘‘กึ เต โส อิมินา มิจฺฉตฺตนิยาเมน นิยมิโต’’ติ.
อภพฺโพ อนฺตราติ ปฺเหสุ อานนฺตริยาภาวํ ¶ สนฺธาย ปฏิกฺขิปติ, สตฺตกฺขตฺตุปรมํ สนฺธาย ปฏิชานาติ. อตฺถิ โส นิยาโมติ ปฺเห สตฺตกฺขตฺตุปรมตาย นิยามํ อปสฺสนฺโต ปฏิกฺขิปติ. อตฺถิ เต สติปฏฺานาติอาทิ นิยามสงฺขาเต มคฺคธมฺเม ทสฺเสตุํ วุตฺตํ. ตสฺส ปน ปุน ปมมคฺคานุปฺปตฺติโต เตปิ นตฺถิ, ตสฺมา ปฏิกฺขิปติ. เสสเมตฺถ อุตฺตานตฺถเมว. นนุ โส สตฺตกฺขตฺตุปรโมติ เอตฺถ ภควา ‘‘อยํ ปุคฺคโล เอตฺตเก ภเว สนฺธาวิตฺวา ปรินิพฺพายิสฺสติ, อยํ เอตฺตเก’’ติ อตฺตโน าณพเลน พฺยากโรติ, น ภวนิยามํ นาม กิฺจิ เตน สตฺตกฺขตฺตุปรโม, โกลํโกโล, เอกพีชี วาติ วุตฺตํ, ตสฺมา อสาธกเมตนฺติ.
สตฺตกฺขตฺตุปรมกถาวณฺณนา.
๖๔๖-๖๔๗. โกลํโกลเอกพีชิกถาโยปิ อิมินาวุปาเยน เวทิตพฺพา.
โกลํโกลเอกพีชิกถาวณฺณนา.
๘. ชีวิตาโวโรปนกถาวณฺณนา
๖๔๘-๖๔๙. อิทานิ ¶ ¶ ชีวิตาโวโรปนกถา นาม โหติ. ตตฺถ ยสฺมา โทสสมฺปยุตฺเตน จิตฺเตน ปาณาติปาโต โหติ, โทโส จ ทิฏฺิสมฺปนฺนสฺส อปฺปหีโน, ตสฺมา ‘‘ทิฏฺิสมฺปนฺโน สฺจิจฺจ ปาณํ ชีวิตา โวโรเปยฺยา’’ติ เยสํ ลทฺธิ, เสยฺยถาปิ ปุพฺพเสลิยาปรเสลิยานํ; เต สนฺธาย ทิฏฺิสมฺปนฺโนติ ปุจฺฉา สกวาทิสฺส, ปฏิฺา อิตรสฺส. สฺจิจฺจ มาตรนฺติอาทิปฺเหสุ ปน ‘‘อฏฺานเมตํ อนวกาโส’’ติ สุตฺตภเยน ปฏิกฺขิปติ. สตฺถริ อคารโวติอาทิ สตฺถาราทีสุ สคารวสฺส สิกฺขาปทสฺส วีติกฺกมาภาวทสฺสนตฺถํ วุตฺตํ. อิตโร ปน อกุสลวเสน ตสฺส อคารโว นาม ¶ นตฺถีติ ปฏิกฺขิปิตฺวา สคารวภาวฺจ สมฺปฏิจฺฉิตฺวา ปุน อคารโวติ ปุฏฺโ เตสุ เตสุ กิจฺเจสุ ปสุตตาย วิกฺขิตฺตานํ อสติยา อมนสิกาเรน เจติเย อภิวาทนปทกฺขิณกรณาภาวํ สนฺธาย ปฏิชานาติ. ปุน โอหเทยฺยาติอาทินา นเยน ปุฏฺโ ตาทิสาย กิริยาย สฺจิจฺจ อกรณโต ปฏิกฺขิปติ. เสสเมตฺถ อุตฺตานตฺถเมวาติ.
ชีวิตาโวโรปนกถาวณฺณนา.
๙. ทุคฺคติกถาวณฺณนา
๖๕๐-๖๕๒. อิทานิ ทุคฺคติกถา นาม โหติ. ตตฺถ เย ทุคฺคติฺจ ทุคฺคติสตฺตานํ รูปาทิอารมฺมณํ ตณฺหฺจาติ อุภยมฺปิ ทุคฺคตีติ คเหตฺวา ปุน ตถา อวิภชิตฺวา อวิเสเสเนว ‘‘ทิฏฺิสมฺปนฺนสฺส ปหีนา ทุคฺคตี’’ติ วทนฺติ, เสยฺยถาปิ อุตฺตราปถกา; เต สนฺธาย ปุจฺฉา สกวาทิสฺส, ปฏิฺา อิตรสฺส. อาปายิเก รูเป รชฺเชยฺยาติอาทิ ปรวาทิโน ลทฺธิยา ทิฏฺิสมฺปนฺนสฺส ทุคฺคติ อปฺปหีนา, ตสฺส วเสน โจเทตุํ วุตฺตํ. เสสเมตฺถ อุตฺตานตฺถเมว. นิรยํ อุปปชฺเชยฺยาติอาทิ ทุคฺคติปหานเมว ทุคฺคติคามินิตณฺหาปหานํ วา ทีเปติ, น ทุคฺคติสตฺตานํ รูปาทิอารมฺมณาย ตณฺหาย ปหานํ, ตสฺมา อสาธกนฺติ.
ทุคฺคติกถาวณฺณนา.
๖๕๓. สตฺตมภวิกกถายปิ ¶ ¶ เอเสว นโยติ.
ทฺวาทสโม วคฺโค.
๑๓. เตรสมวคฺโค
๑. กปฺปฏฺกถาวณฺณนา
๖๕๔-๖๕๗. อิทานิ ¶ กปฺปฏฺกถา นาม โหติ. ตตฺถ เยสํ ‘‘สงฺฆํ สมคฺคํ เภตฺวาน, กปฺปํ นิรยมฺหิ ปจฺจตี’’ติ ‘‘สกลมฺปิ กปฺปํ สงฺฆเภทโก นิรเย ติฏฺตี’’ติ ลทฺธิ, เสยฺยถาปิ ราชคิริกานํ; เต สนฺธาย กปฺปฏฺโติ ปุจฺฉา สกวาทิสฺส, ปฏิฺา อิตรสฺส. พุทฺโธ จ โลเกติ อิทํ วินา พุทฺธุปฺปาเทน สงฺฆเภทสฺส อภาวทสฺสนตฺถํ วุตฺตํ. กปฺโป จ สณฺาติ สงฺโฆ จ ภิชฺชตีติอาทิ ‘‘ยทิ โส สกลํ กปฺปํ ติฏฺติ, สณฺหนโต ปฏฺาย ตํ กมฺมํ กตฺวา ตตฺถ อุปฺปชฺชิตฺวา ติฏฺเยฺยา’’ติ ทสฺเสตุํ วุตฺตํ. อตีตนฺติอาทิ เหฏฺา วุตฺตาธิปฺปายเมว. กปฺปฏฺโ อิทฺธิมาติ ปฺเห ภาวนามยํ สนฺธาย ปฏิกฺขิปติ, ปรสมเย ปนสฺส ชาติมยํ อิทฺธึ อิจฺฉนฺติ, ตํ สนฺธาย ปฏิชานาติ. ฉนฺทิทฺธิปาโทติอาทิ ‘‘ชาติมยาย อิทฺธิยา อิทฺธิมาติ ลทฺธิมตฺตเมตํ, กึ เตน, ยทิ ปนสฺส อิทฺธิ อตฺถิ, อิมินา นเยน อิทฺธิปาทา ภาวิตา ภเวยฺยุ’’นฺติ โจทนตฺถํ วุตฺตํ. อาปายิโก เนรยิโกติ สุตฺตํ ยํ โส เอกํ กปฺปํ อสีติภาเค กตฺวา ตโต เอกภาคมตฺตํ กาลํ ติฏฺเยฺย, ตํ อายุกปฺปํ สนฺธาย วุตฺตํ, ตสฺมา อสาธกนฺติ.
กปฺปฏฺกถาวณฺณนา.
๒. กุสลปฏิลาภกถาวณฺณนา
๖๕๘-๖๕๙. อิทานิ ¶ กุสลปฏิลาภกถา นาม โหติ. ตตฺถ กปฺปฏฺโ สกสมเย กามาวจรกุสลเมว ¶ ปฏิลภติ. เยน ปน ตํ อุปปตฺตึ ปฏิพาเหยฺย, ตํ มหคฺคตํ โลกุตฺตรํ วา น ปฏิลภติ. เยสํ ปน อิมํ วิภาคํ อกตฺวา อวิเสเสเนว ‘‘โส กุสลจิตฺตํ น ปฏิลภตี’’ติ ¶ ลทฺธิ, เสยฺยถาปิ อุตฺตราปถกานํ; เตสํ วิภาคทสฺสเนน ตํ ลทฺธึ ภินฺทิตุํ ปุจฺฉา สกวาทิสฺส, ปฏิฺา อิตรสฺส. เสสเมตฺถ อุตฺตานตฺถเมวาติ.
กุสลปฏิลาภกถาวณฺณนา.
๓. อนนฺตราปยุตฺตกถาวณฺณนา
๖๖๐-๖๖๒. อิทานิ อนนฺตราปยุตฺตกถา นาม โหติ. ตตฺถ อนนฺตราปยุตฺโต นาม เยน ขนฺธเภทโต อนนฺตรา วิปากทายกํ มาตุฆาตาทิ อานนฺตริยกมฺมํ อาณตฺตํ. ตตฺถ ยสฺส นิยตาย อาณตฺติยา อาณตฺโต ตํ กมฺมํ กริสฺสติ, โส อตฺถสาธิกาย เจตนาย อุปฺปาทิตตฺตา มิจฺฉตฺตนิยโต โหติ, อภพฺโพ สมฺมตฺตนิยามํ โอกฺกมิตุํ. ยสฺส อนิยตาย อาณตฺติยา อาณตฺโต ตํ กมฺมํ กริสฺสติ, โส อตฺถสาธิกาย เจตนาย อนุปฺปาทิตตฺตา น มิจฺฉตฺตนิยโต, ภพฺโพ สมฺมตฺตนิยามํ โอกฺกมิตุนฺติ อิทํ สกสมเย สนฺนิฏฺานํ. เยสํ ปน ‘‘อนิยตายปิ อาณตฺติยา อภพฺโพเยว สมฺมตฺตนิยามํ โอกฺกมิตุ’’นฺติ ลทฺธิ, เสยฺยถาปิ อุตฺตราปถกานํ; เตสํ ตํ ลทฺธึ ภินฺทิตุํ สกวาที ปุพฺพปกฺขํ ทตฺวา อนนฺตราปยุตฺโตติ ปรวาทินา อตฺตานํ ปุจฺฉาเปติ. เตเนตฺถ ปมปุจฺฉา ปรวาทิสฺส, อตฺถสาธิกเจตนาย อภาวํ สนฺธาย ปฏิฺา สกวาทิสฺส. ตโต ปรวาที มาตุฆาตาทิกมฺมสฺส อาณตฺตตฺตาว ‘‘โส มิจฺฉตฺตนิยโต’’ติ มฺติ. ตสฺมา มิจฺฉตฺตนิยามฺจาติ ¶ ปฺหํ ปุจฺฉติ. สกวาที ปน เอกสฺส ปุคฺคลสฺส ทฺวินฺนํ นิยามานํ อโนกฺกนฺติมตฺตเมว สนฺธาย น เหวนฺติ ปฏิกฺขิปติ.
นนุ ตํ กมฺมนฺติ มาตุฆาตาทิกมฺมํ. ตตฺถ อนิยตาณตฺตึ สนฺธาย ‘‘อามนฺตา’’ติ ปฏิฺา สกวาทิสฺส. อนิยตมฺปิ หิ อาณตฺตึ ปโยเชตฺวา ิตสฺส ‘‘อนนุจฺฉวิกํ มยา กต’’นฺติ กุกฺกุจฺจํ อุปฺปชฺชเตว, วิปฺปฏิสาโร ชายเตว. หฺจีติอาทิ กุกฺกุจฺจุปฺปตฺติมตฺตํ คเหตฺวา ปรวาทินา ลทฺธิปติฏฺาปนตฺถํ วุตฺตํ.
๖๖๑. อิทานิ ¶ ยสฺส อนิยตาณตฺติกสฺสาปิ อนนฺตราปยุตฺตสฺส ปรวาทินา สมฺมตฺตนิยาโมกฺกมนํ ปฏิสิทฺธํ, ตเมว ปุคฺคลํ คเหตฺวา อนนฺตราปยุตฺโต ¶ ปุคฺคโล อภพฺโพติ ปุจฺฉา สกวาทิสฺส, อตฺตโน ลทฺธิวเสน ปฏิฺา อิตรสฺส. อถ นํ สกวาที ‘‘อภพฺโพ นาม มาตุฆาตาทิกมฺมานํ การโก, กึ เต เตน ตานิ กมฺมานิ กตานี’’ติ โจเทตุํ มาตา ชีวิตา โวโรปิตาติอาทิมาห. อิตโร เตสํ วตฺถูนํ อโรคตาย ตถารูปํ กิริยํ อปสฺสนฺโต ‘‘น เหว’’นฺติ ปฏิกฺขิปติ.
ตํ กมฺมํ ปฏิสํหริตฺวาติ อนิยตาณตฺติกมฺมํ สนฺธาย วุตฺตํ. ตฺหิ ‘‘มา โข มยา อาณตฺตํ อากาสี’’ติ อาณตฺตํ นิวาเรนฺเตน ปฏิสํหฏํ นาม โหติ. ปฏิสํหฏตฺตาเยว เจตฺถ กุกฺกุจฺจํ ปฏิวิโนทิตํ, วิปฺปฏิสาโร ปฏิวินีโต นาม โหติ. เอวํ สนฺเตปิ ปเนตฺถ ปุริมาณตฺติยาเยว นิยตภาวํ มฺมาโน ปรวาที ‘‘อามนฺตา’’ติ ปฏิชานาติ. อถ นํ สกวาที ตสฺส กมฺมสฺส ปฏิสํหฏภาวํ สมฺปฏิจฺฉาเปตฺวา อตฺตโน ลทฺธึ ปติฏฺาเปตฺวา หฺจีติอาทิมาห.
๖๖๒. ปุน อนนฺตราปยุตฺโตติ ปริโยสานปฺเห ปมปฺเห วิย ปุจฺฉา ปรวาทิสฺส, ปฏิฺา สกวาทิสฺส. นนุ ตํ กมฺมนฺติ อนุโยโค ปรวาทิสฺส, ปฏิสํหฏกาลโต ปุพฺเพ ปยุตฺตกาลํ สนฺธาย ปฏิฺา สกวาทิสฺส. ปยุตฺตปุพฺพตามตฺตํ คเหตฺวา อนิยตาณตฺติวเสน หฺจีติ ลทฺธิปติฏฺาปนํ ปรวาทิสฺส. อยํ ปน ลทฺธิ อโยนิโส ปติฏฺิตตฺตา อปฺปติฏฺิตาว โหตีติ.
อนนฺตราปยุตฺตกถาวณฺณนา.
๔. นิยตสฺส นิยามกถาวณฺณนา
๖๖๓-๖๖๔. อิทานิ ¶ นิยตสฺส นิยามกถา นาม โหติ. ตตฺถ ทุวิโธ นิยาโม – มิจฺฉตฺตนิยาโม จ อานนฺตริยกมฺมํ, สมฺมตฺตนิยาโม จ อริยมคฺโค. อิเม ทฺเว นิยาเม เปตฺวา อฺโ นิยาโม นาม นตฺถิ. สพฺเพปิ หิ เสสา เตภูมกธมฺมา อนิยตา นาม. เตหิ สมนฺนาคโตปิ ¶ อนิยโตเยว. พุทฺเธหิ ปน อตฺตโน าณพเลน ‘‘อยํ สตฺโต อนาคเต โพธึ ปาปุณิสฺสตี’’ติ พฺยากโต โพธิสตฺโต ปฺุุสฺสทตฺตา นิยโตติ วุจฺจติ. อิติ อิมํ โวหารมตฺตํ คเหตฺวา ‘‘ปจฺฉิมภวิโก โพธิสตฺโต ¶ ตาย ชาติยา ภพฺโพ ธมฺมํ อภิสเมตุ’’นฺติ อธิปฺปาเยน ‘‘นิยโต นิยามํ โอกฺกมตี’’ติ เยสํ ลทฺธิ, เสยฺยถาปิ ปุพฺพเสลิยาปรเสลิยานํ; เต สนฺธาย ปุจฺฉา สกวาทิสฺส, ปฏิฺา อิตรสฺส. มิจฺฉตฺตนิยโตติอาทิ อฺเน นิยาเมน นิยตสฺส อฺนิยามาภาวทสฺสนตฺถํ วุตฺตํ. ปุพฺเพ มคฺคํ ภาเวตฺวาติอาทิ นิยามปฺปเภททสฺสนตฺถํ วุตฺตํ. สติปฏฺานนฺติอาทิ เอกสฺมิมฺปิ นิยาเม ธมฺมปฺปเภททสฺสนตฺถํ วุตฺตํ. ภพฺโพ โพธิสตฺโตติ วจนํ เกวลํ โพธิสตฺตสฺส ภพฺพตํ ทีเปติ, น นิยตสฺส นิยาโมกฺกมนํ, ตสฺมา อสาธกํ. โส หิ ปุพฺเพ เอเกนปิ นิยตธมฺเมน อนิยโต โพธิมูเล สจฺจทสฺสเนน นิยามํ โอกฺกนฺโตติ.
นิยตสฺส นิยามกถาวณฺณนา.
๕. นิวุตกถาวณฺณนา
๖๖๕-๖๖๗. อิทานิ นิวุตกถา นาม โหติ. ตตฺถ สุทฺธสฺส สุทฺธกิจฺจาภาวโต นีวรเณหิ นิวุโต โอผุโฏ ปริโยนทฺโธ จ นีวรณํ ชหตีติ เยสํ ลทฺธิ, เสยฺยถาปิ อุตฺตราปถกานํ; เต สนฺธาย นิวุโตติปุจฺฉา สกวาทิสฺส, ปฏิฺา อิตรสฺส. รตฺโต ราคนฺติอาทิ นิวุตสฺส นีวรณชหเน โทสทสฺสนตฺถํ วุตฺตํ. ปริสุทฺเธ ปริโยทาเตติอาทิ วิกฺขมฺภนวิสุทฺธิยา วิสุทฺธสฺส ¶ สมุจฺเฉทวิสุทฺธิทสฺสนตฺถํ วุตฺตํ. ตสฺส เอวํ ชานโตติอาทิ ชานโต ปสฺสโต อาสวกฺขยํ ทีเปติ, น นิวุตสฺส นีวรณชหนํ, ตสฺมา อสาธกนฺติ.
นิวุตกถาวณฺณนา.
๖. สมฺมุขีภูตกถาวณฺณนา
๖๖๘-๖๗๐. อิทานิ ¶ สมฺมุขีภูตกถา นาม โหติ. ตตฺถ สมฺมุขีภูโตติ สํโยชนานํ สมฺมุขีภาวํ เตหิ สมงฺคีภาวํ อุปคโต. เสสเมตฺถ นิวุตกถาสทิสเมวาติ.
สมฺมุขีภูตกถาวณฺณนา.
๗. สมาปนฺโน อสฺสาเทตีติกถาวณฺณนา
๖๗๑-๖๗๓. อิทานิ ¶ สมาปนฺโน อสฺสาเทตีติกถา นาม โหติ. ตตฺถ ‘‘ปมํ ฌานํ อุปสมฺปชฺช วิหรติ, โส ตทสฺสาเทตี’’ติอาทิวจนํ (อ. นิ. ๔.๑๒๓) นิสฺสาย ‘‘สมาปนฺโน อสฺสาเทติ, สา จสฺส ฌานนิกนฺติ ฌานารมฺมณา โหตี’’ติ เยสํ ลทฺธิ, เสยฺยถาปิ อนฺธกานํ, เต สนฺธาย สมาปนฺโนติ ปุจฺฉา สกวาทิสฺส, ปฏิฺา อิตรสฺส. ตํ ฌานํ ตสฺส ฌานสฺส อารมฺมณนฺติ ปฺเหสุ ตสฺเสว ตทารมฺมณตํ อปสฺสนฺโต สุตฺตวิโรธภเยน ปฏิกฺขิปติ, ‘‘ตทสฺสาเทตี’’ติวจนมตฺเตน ปฏิชานาติ. โส ตทสฺสาเทตีติ สุตฺตํ ฌานลาภิโน ฌานา วุฏฺาย ฌานสฺสาทํ สาเธติ, น อนฺโตสมาปตฺติยํเยว ฌานนิกนฺติยา ฌานารมฺมณตํ, ตสฺมา อสาธกนฺติ.
สมาปนฺโน อสฺสาเทตีติกถาวณฺณนา.
๘. อสาตราคกถาวณฺณนา
๖๗๔. อิทานิ ¶ อสาตราคกถา นาม โหติ. ตตฺถ ‘‘ยํกิฺจิ เวทนํ เวเทติ สุขํ วา ทุกฺขํ วา อทุกฺขมสุขํ วา, โส ตํ เวทนํ อภินนฺทติ อภิวทตี’’ติ (ม. นิ. ๑.๔๐๙) สุตฺเต ทิฏฺาภินนฺทนวเสน วุตฺตํ. ‘‘อภินนฺทตี’’ติวจนํ นิสฺสาย ‘‘ทุกฺขเวทนายปิ ราคสฺสาทวเสน ¶ อภินนฺทนา โหติ. ตสฺมา อตฺถิ อสาตราโค’’ติ เยสํ ลทฺธิ, เสยฺยถาปิ อุตฺตราปถกานํ; เต สนฺธาย อตฺถิ อสาตราโคติ ปุจฺฉา สกวาทิสฺส. ตตฺถ อสาตราโคติ อสาเต ทุกฺขเวทยิเต ‘‘อโห วต เม เอตเทว ภเวยฺยา’’ติ รชฺชนา. อามนฺตาติ ลทฺธิวเสน ปฏิฺา อิตรสฺส. เสสเมตฺถ อุตฺตานตฺถเมว.
๖๗๕. โส ตํ เวทนํ อภินนฺทตีติ สุตฺเต ปน วินิวฏฺเฏตฺวา ทุกฺขเวทนเมว อารพฺภ ราคุปฺปตฺติ นาม นตฺถิ, สมูหคฺคหเณน ปน เวทยิตลกฺขณํ ธมฺมํ ทุกฺขเวทนเมว วา อตฺตโต สมนุปสฺสนฺโต ทิฏฺิมฺนาสงฺขาตาย ทิฏฺาภินนฺทนาย เวทนํ อภินนฺทติ, ทุกฺขาย เวทนาย วิปริณามํ อภินนฺทติ, ทุกฺขาย เวทนาย อภิภูโต ตสฺสา ปฏิปกฺขํ กามสุขํ ปตฺถยนฺโตปิ ¶ ทุกฺขเวทนํ อภินนฺทติ นาม. เอวํ ทุกฺขเวทนาย อภินนฺทนา โหตีติ อธิปฺปาโย. ตสฺมา อสาธกเมตํ อสาตราคสฺสาติ.
อสาตราคกถาวณฺณนา.
๙. ธมฺมตณฺหาอพฺยากตาติกถาวณฺณนา
๖๗๖-๖๘๐. อิทานิ ธมฺมตณฺหา อพฺยากตาติกถา นาม โหติ. ตตฺถ รูปตณฺหา…เป… ธมฺมตณฺหาติ อิมาสุ ฉสุ ตณฺหาสุ ยสฺมา สพฺพปจฺฉิมา ตณฺหา ธมฺมตณฺหาติ วุตฺตา, ตสฺมา สา อพฺยากตาติ เยสํ ลทฺธิ, เสยฺยถาปิ ปุพฺพเสลิยานํ; เต สนฺธาย ปุจฺฉา สกวาทิสฺส, ปฏิฺา อิตรสฺส. เสสปฺหานํ ¶ ปาฬิยา อตฺโถ นิยฺยาติ. กามตณฺหาติอาทีหิ ตีหิ โกฏฺาเสหิ ฉปิ ตณฺหา สงฺขิปิตฺวา ทสฺสิตา. รูปาทีสุ หิ ฉสุ อารมฺมเณสุ กามสฺสาทวเสน ปวตฺตา ตณฺหา กามตณฺหา. ‘‘ภวิสฺสติ อตฺตา จ โลโก จา’’ติ สสฺสตทิฏฺิสหคตา ตณฺหา ภวตณฺหา. ‘‘น ภวิสฺสตี’’ติ อุจฺเฉททิฏฺิสหคตา ตณฺหา วิภวตณฺหาติ. นนุ สา ธมฺมตณฺหาติ ปทํ ตณฺหาย ธมฺมารมฺมณํ อารพฺภ ปวตฺตึ ทีเปติ, น อพฺยากตภาวํ ตสฺมา อสาธกนฺติ.
ธมฺมตณฺหา อพฺยากตาติกถาวณฺณนา.
๑๐. ธมฺมตณฺหานทุกฺขสมุทโยติกถาวณฺณนา
๖๘๑-๖๘๕. อิทานิ ¶ ธมฺมตณฺหา นทุกฺขสมุทโยติกถา นาม โหติ. ตตฺราปิ ยสฺมา สา ธมฺมตณฺหาติ วุตฺตา, ตสฺมา น ทุกฺขสมุทโยติ เยสํ ลทฺธิ, เสยฺยถาปิ ปุพฺพเสลิยานํเยว; เต สนฺธาย ปุจฺฉา สกวาทิสฺส, ปฏิฺา อิตรสฺส. เสสํ ปุริมกถาสทิสเมวาติ.
ธมฺมตณฺหา นทุกฺขสมุทโยติกถาวณฺณนา.
เตรสโม วคฺโค.
๑๔. จุทฺทสมวคฺโค
๑. กุสลากุสลปฏิสนฺทหนกถาวณฺณนา
๖๘๖-๖๙๐. อิทานิ ¶ ¶ กุสลากุสลปฏิสนฺทหนกถา นาม โหติ. ตตฺถ กุสลํ วา อกุสลสฺส, อกุสลํ วา กุสลสฺส อนนฺตรา อุปฺปชฺชนกํ นาม นตฺถีติ เตสํ อฺมฺํ ปฏิสนฺธานํ น ยุชฺชติ. เย ปน ยสฺมา เอกวตฺถุสฺมิฺเว รชฺชติ วิรชฺชติ จ, ตสฺมา ตํ อฺมฺํ ปฏิสนฺทหตีติ ลทฺธึ คเหตฺวา ิตา, เสยฺยถาปิ มหาสงฺฆิกา; เต สนฺธาย ปุจฺฉา สกวาทิสฺส; ปฏิฺา อิตรสฺส. อาวฏฺฏนา ปณิธีติ อุภยํ อาวชฺชนสฺเสว นามํ. ตฺหิ ภวงฺคํ อาวฏฺเฏตีติ อาวฏฺฏนา. ภวงฺคารมฺมณโต อฺสฺมึ อารมฺมเณ จิตฺตํ ปณิทหติ เปตีติ ปณิธิ. กุสลํ อนาวฏฺเฏนฺตสฺสาติ ยํ ตํ อกุสลานนฺตรํ ปฏิสนฺทหนฺตํ กุสลํ อุปฺปชฺชติ, ตํ อนาวฏฺเฏนฺตสฺส อุปฺปชฺชตีติ ปุจฺฉติ. อิตโร ปน วินา อาวชฺชเนน กุสลสฺส อุปฺปตฺตึ อปสฺสนฺโต ปฏิกฺขิปติ. กุสลํ อโยนิโส มนสิกโรโตติ อิทํ ยทิ อกุสลานนฺตรํ กุสลํ อุปฺปชฺเชยฺย, อกุสลสฺเสว อาวชฺชเนน อโยนิโส มนสิกโรโต อุปฺปชฺเชยฺยาติ โจทนตฺถํ วุตฺตํ. เสสํ ยถาปาฬิเมว นิยฺยาติ. นนุ ยสฺมึเยว วตฺถุสฺมินฺติ วจนํ เอการมฺมเณ สราควิราคุปฺปตฺตึ ทีเปติ, น กุสลากุสลานํ อนนฺตรตํ, ตสฺมา อสาธกนฺติ.
กุสลากุสลปฏิสนฺทหนกถาวณฺณนา.
๒. สฬายตนุปฺปตฺติกถาวณฺณนา
๖๙๑-๖๙๒. อิทานิ ¶ ¶ สฬายตนุปฺปตฺติกถา นาม โหติ. ตตฺถ อุปปตฺเตสิเยน ปฏิสนฺธิจิตฺเตน สเหว โอปปาติกานํ สฬายตนํ อุปฺปชฺชติ. คพฺภเสยฺยกานํ อชฺฌตฺติกายตเนสุ มนายตนกายายตนาเนว ปฏิสนฺธิกฺขเณ อุปฺปชฺชนฺติ. เสสานิ จตฺตาริ สตฺตสตฺตติรตฺติมฺหิ. ตานิ จ โข เยน กมฺมุนา ปฏิสนฺธิ คหิตา, ตสฺเสว อฺสฺส วา กตตฺตาติ อยํ สกสมเย วาโท. เยสํ ปน เอกกมฺมสมฺภวตฺตา สมฺปนฺนสาขาวิฏปานํ รุกฺขาทีนํ อํกุโร วิย พีชมตฺตํ สฬายตนํ มาตุกุจฺฉิสฺมึ ปฏิสนฺธิกฺขเณเยว อุปฺปชฺชตีติ ลทฺธิ, เสยฺยถาปิ ปุพฺพเสลิยานํ; เต สนฺธาย สฬายตนนฺติ ปุจฺฉา สกวาทิสฺส, ปฏิฺา อิตรสฺส. สพฺพงฺคปจฺจงฺคีติอาทิ สฬายตเน ¶ สติ เอวรูโป หุตฺวา โอกฺกเมยฺยาติ โจทนตฺถํ วุตฺตํ. มาตุกุจฺฉิคตสฺสาติ ปุจฺฉา ปรวาทิสฺส. ปรโต มาตุกุจฺฉิคตสฺส ปจฺฉา เกสาติ ปุจฺฉา สกวาทิสฺส. เสสเมตฺถ อุตฺตานตฺถเมวาติ.
สฬายตนุปฺปตฺติกถาวณฺณนา.
๓. อนนฺตรปจฺจยกถาวณฺณนา
๖๙๓-๖๙๗. อิทานิ อนนฺตรปจฺจยกถา นาม โหติ. ตตฺถ นจฺจคีตาทีสุ รูปทสฺสนสทฺทสวนาทีนํ ลหุปริวตฺติตํ ทิสฺวา ‘‘อิมานิ วิฺาณานิ อฺมฺสฺส อนนฺตรา อุปฺปชฺชนฺตี’’ติ เยสํ ลทฺธิ, เสยฺยถาปิ อุตฺตราปถกานํ; เต สนฺธาย จกฺขุวิฺาณสฺสาติ ปุจฺฉา สกวาทิสฺส, ปฏิฺา อิตรสฺส. โสตวิฺาณํ รูปารมฺมณํเยวาติ ยทิ จกฺขุวิฺาณสฺส อนนฺตรา อุปฺปชฺเชยฺย, วิปากมโนธาตุ วิย รูปารมฺมณํ สิยาติ โจเทตุํ วุตฺตํ. จกฺขฺุจ ปฏิจฺจ รูเป จ อุปฺปชฺชติ โสตวิฺาณนฺติ ปฺเหสุ สุตฺตาภาเวน ปฏิกฺขิปิตฺวา อนนฺตรุปฺปตฺตึ สลฺลกฺเขนฺโต ลทฺธิวเสน ปฏิชานาติ. ตฺเว จกฺขุวิฺาณํ ¶ ตํ โสตวิฺาณนฺติ ยถา ปมชวนานนฺตรํ ทุติยชวนํ มโนวิฺาณภาเวน ตฺเว โหติ, กึ เต ตถา เอตมฺปิ ทฺวยํ เอกเมวาติ ปุจฺฉติ. อิมินา นเยน สพฺพวาเรสุ อตฺโถ เวทิตพฺโพ. นจฺจติ คายตีติอาทิวจนํ ¶ อารมฺมณสโมธาเน ลหุปริวตฺติตาย โวกิณฺณภาวํ ทีเปติ, น อนนฺตรปจฺจยตํ, ตสฺมา อสาธกนฺติ.
อนนฺตรปจฺจยกถาวณฺณนา.
๔. อริยรูปกถาวณฺณนา
๖๙๘-๖๙๙. อิทานิ อริยรูปกถา นาม โหติ. ตตฺถ สมฺมาวาจากมฺมนฺตา รูปํ, ตฺจ โข ‘‘สพฺพํ รูปํ จตฺตาริ จ มหาภูตานิ จตุนฺนฺจ มหาภูตานํ อุปาทายรูป’’นฺติ (ม. นิ. ๓.๖๗) วจนโต อุปาทายรูปนฺติ เยสํ ลทฺธิ, เสยฺยถาปิ อุตฺตราปถกานํ; เต สนฺธาย อริยรูปํ มหาภูตานํ อุปาทายาติ ปุจฺฉา ¶ สกวาทิสฺส. ตตฺถ อริยานํ รูปํ, อริยํ วา รูปนฺติ อริยรูปํ. อามนฺตาติ ลทฺธิยํ ตฺวา ปฏิฺา อิตรสฺส. กุสลนฺติ ปุฏฺโ ลทฺธิวเสเนว ปฏิชานาติ. อนาสวปุจฺฉาทีสุปิ เอเสว นโย. ยํ กิฺจิ รูปนฺติ สุตฺตํ เปตฺวา ภูตานิ เสสรูปสฺส อุปาทาภาวํ ทีเปติ, น สมฺมาวาจากมฺมนฺตานํ. เตสฺหิ รูปมตฺตฺเว อสิทฺธํ, กุโต อุปาทารูปตา; ตสฺมา อสาธกนฺติ.
อริยรูปกถาวณฺณนา.
๕. อฺโ อนุสโยติกถาวณฺณนา
๗๐๐-๗๐๑. อิทานิ อฺโ อนุสโยติกถา นาม โหติ. ตตฺถ ยสฺมา ปุถุชฺชโน กุสลาพฺยากเต จิตฺเต วตฺตมาเน สานุสโยติ วตฺตพฺโพ, น ปริยุฏฺิโตติ ตสฺมา อฺโ อนุสโย, อฺํ ปริยุฏฺานนฺติ ¶ เยสํ ลทฺธิ, เสยฺยถาปิ อนฺธกานํ; เต สนฺธาย อฺโ กามราคานุสโยติ ปุจฺฉา สกวาทิสฺส ปฏิฺา อิตรสฺส. เสสํ เหฏฺา อนุสยกถายํ วุตฺตนเยเนว เวทิตพฺพํ. สานุสโยติอาทิ ปน ตสฺมึ สมเย อนุสยสฺส อปฺปหีนตฺตา สานุสโยติ ¶ วตฺตพฺพตํ, อนุปฺปนฺนตฺตา จ ปริยุฏฺิโตติ อวตฺตพฺพตํ ทีเปติ, น อนุสยปริยุฏฺานานํ อฺตฺตํ, ตสฺมา อสาธกนฺติ.
อฺโ อนุสโยติกถาวณฺณนา.
๖. ปริยุฏฺานํ จิตฺตวิปฺปยุตฺตนฺติกถาวณฺณนา
๗๐๒. อิทานิ ปริยุฏฺานํ จิตฺตวิปฺปยุตฺตนฺติกถา นาม โหติ. ตตฺถ ยสฺมา อนิจฺจาทิโต มนสิกโรโตปิ ราคาทโย อุปฺปชฺชนฺติ. วุตฺตมฺปิ เจตํ – ‘‘อปฺเปกทา, โภ ภารทฺวาช, อสุภโต มนสิกริสฺสามีติ สุภโตว มนสิกโรตี’’ติ (สํ. นิ. ๔.๑๒๗). ตสฺมา ปริยุฏฺานํ จิตฺตวิปฺปยุตฺตนฺติ เยสํ ลทฺธิ, เสยฺยถาปิ อนฺธกานํเยว; เต สนฺธาย ปุจฺฉา สกวาทิสฺส, ปฏิฺา อิตรสฺส. เสสเมตฺถ อุตฺตานตฺถเมวาติ.
ปริยุฏฺานํ จิตฺตวิปฺปยุตฺตนฺติกถาวณฺณนา.
๗. ปริยาปนฺนกถาวณฺณนา
๗๐๓-๗๐๕. อิทานิ ¶ ปริยาปนฺนกถา นาม โหติ. ตตฺถ ยสฺมา กามราโค กามธาตุํ อนุเสติ, กามธาตุปริยาปนฺโนติ จ วุจฺจติ, ตสฺมา รูปราคารูปราคาปิ รูปธาตุอรูปธาตุโย อนุเสนฺติ. รูปธาตุอรูปธาตุปริยาปนฺนาเยว จ นาม โหนฺตีติ เยสํ ลทฺธิ, เสยฺยถาปิ อนฺธกานฺเจว สมฺมิติยานฺจ; เต สนฺธาย รูปราโคติ ปุจฺฉา สกวาทิสฺส, ปฏิฺา อิตรสฺส ¶ . ตตฺถ อนุเสตีติ ยถา กามราโค กามวิตกฺกสงฺขาตํ กามธาตุํ สหชาตวเสน อนุเสติ, กึ เต เอวํ รูปราโค รูปธาตุนฺติ ปุจฺฉติ. ปริยาปนฺโนติ ยถา จ โส ติวิธาย กามธาตุยา กิเลสกามวเสน ปริยาปนฺนตฺตา กามธาตุปริยาปนฺโน, กึ เต เอวํ รูปราโคปิ รูปธาตุปริยาปนฺโนติ ปุจฺฉติ. อิตโร ปนสฺส อธิปฺปายํ อสลฺลกฺเขนฺโต เกวลํ ลทฺธิวเสน อามนฺตาติ ¶ ปฏิชานาติ. อถ นํ ตมตฺถํ สลฺลกฺขาเปตุํ กุสลวิปากกิริยสงฺขาเตหิ สมาปตฺเตสิยาทีหิ สํสนฺทิตฺวา ปุจฺฉิตุํ สมาปตฺเตสิโยติอาทิมาห. เสสเมตฺถ ยถาปาฬิเมว นิยฺยาติ. นนุ กามราโคติอาทิวจนมฺปิ กามราคสฺเสว กามธาตุยํ อนุสยภาวํ ปริยาปนฺนตฺจ ทีเปติ, น อิตเรสํ อิตรธาตูสูติ.
ปริยาปนฺนกถาวณฺณนา.
๘. อพฺยากตกถาวณฺณนา
๗๐๖-๗๐๘. อิทานิ อพฺยากตกถา นาม โหติ. ตตฺถ วิปากกิริยรูปนิพฺพานสงฺขาตํ จตุพฺพิธํ อพฺยากตํ อวิปากตฺตา อพฺยากตนฺติ วุตฺตํ. ทิฏฺิคตํ ‘‘สสฺสโต โลโกติ โข, วจฺฉ, อพฺยากตเมต’’นฺติ (สํ. นิ. ๔.๔๑๖ โถกํ วิสทิสํ) สสฺสตาทิภาเวน อกถิตตฺตา. เยสํ ปน อิมํ วิภาคํ อคฺคเหตฺวา ปุริมาพฺยากตํ วิย ทิฏฺิคตมฺปิ อพฺยากตนฺติ ลทฺธิ, เสยฺยถาปิ อนฺธกานฺเจว อุตฺตราปถกานฺจ; เตสํ ตํ วิภาคํ ทสฺเสตุํ ทิฏฺิคตํ อพฺยากตนฺติ ปุจฺฉา สกวาทิสฺส, ปฏิฺา อิตรสฺส. เสสเมตฺถ ยถาปาฬิเมว นิยฺยาตีติ.
อพฺยากตกถาวณฺณนา.
๙. อปริยาปนฺนกถาวณฺณนา
๗๐๙-๗๑๐. อิทานิ ¶ อปริยาปนฺนกถา นาม โหติ. ตตฺถ ยสฺมา ปุถุชฺชโน ฌานลาภี กาเมสุ วีตราโคติ วตฺตพฺโพ โหติ, น ปน วิคตทิฏฺิโกติ ¶ , ตสฺมา ทิฏฺิคตํ อปริยาปนฺนนฺติ เยสํ ลทฺธิ, เสยฺยถาปิ ปุพฺพเสลิยานํ; เต สนฺธาย ปุจฺฉา สกวาทิสฺส, ปฏิฺา อิตรสฺส. เสสเมตฺถ ยถาปาฬิเมว นิยฺยาตีติ.
อปริยาปนฺนกถาวณฺณนา.
จุทฺทสโม วคฺโค.
๑๕. ปนฺนรสมวคฺโค
๑. ปจฺจยตากถาวณฺณนา
๗๑๑-๗๑๗. อิทานิ ¶ ¶ ปจฺจยตากถา นาม โหติ. ตตฺถ โย ธมฺโม เหตุปจฺจเยน ปจฺจโย, โส เยสํ เหตุปจฺจเยน ปจฺจโย, เตสฺเว ยสฺมา อารมฺมณานนฺตรสมนนฺตรปจฺจเยน ปจฺจโย น โหติ, โย วา อารมฺมณปจฺจเยน ปจฺจโย, โส ยสฺมา เตสํเยว อนนฺตรสมนนฺตรปจฺจเยน ปจฺจโย น โหติ, ตสฺมา ปจฺจยตา ววตฺถิตาติ เยสํ ลทฺธิ, เสยฺยถาปิ มหาสงฺฆิกานํ; เต สนฺธาย ปุจฺฉา สกวาทิสฺส, ปฏิฺา อิตรสฺส. เสสเมตฺถ ยถาปาฬิเมว นิยฺยาตีติ.
ปจฺจยตากถาวณฺณนา.
๒. อฺมฺปจฺจยกถาวณฺณนา
๗๑๘-๗๑๙. อิทานิ อฺมฺปจฺจยกถา นาม โหติ. ตตฺถ เยสํ สมเย ‘‘อวิชฺชาปจฺจยา สงฺขารา’’ติ อยเมว ตนฺติ, ‘‘สงฺขารปจฺจยาปิ อวิชฺชา’’ติ อยํ นตฺถิ, ตสฺมา อวิชฺชาว สงฺขารานํ ปจฺจโย, น ปน สงฺขารา อวิชฺชายาติ ลทฺธิ, เสยฺยถาปิ มหาสงฺฆิกานํ; เต สนฺธาย อวิชฺชาสงฺขาราทีนํ อฺมฺปจฺจยตาปิ อตฺถีติ ทสฺเสตุํ ปุจฺฉา สกวาทิสฺส, ปฏิฺา อิตรสฺส ¶ . อวิชฺชา สงฺขาเรนาติ เอตฺถ อปฺุาภิสงฺขาโรว คหิโต. ตสฺมา สงฺขารปจฺจยาปิ อวิชฺชาติ เอตฺถ สหชาตอฺมฺอตฺถิอวิคตสมฺปยุตฺตวเสน ปจฺจยตา เวทิตพฺพา. อุปาทานปจฺจยาปิ ตณฺหาติ เอตฺถ เปตฺวา กามุปาทานํ เสสานิ ตีณิ อุปาทานานิ อวิชฺชาย สงฺขารา วิย ตณฺหาย ปจฺจยา โหนฺตีติ เวทิตพฺพานิ. เสสํ ¶ ยถาปาฬิเมว นิยฺยาติ. ชรามรณปจฺจยาติ ปุจฺฉา ปรวาทิสฺส, นามรูปํ วิฺาณปจฺจยาติ สกวาทิสฺสาติ.
อฺมฺปจฺจยกถาวณฺณนา.
๓. อทฺธากถาวณฺณนา
๗๒๐-๗๒๑. อิทานิ ¶ อทฺธากถา นาม โหติ. ตตฺถ ‘‘ตีณิมานิ, ภิกฺขเว, กถาวตฺถูนี’’ติ (อ. นิ. ๓.๖๘) สุตฺตํ นิสฺสาย กาลสงฺขาโต อทฺธา นาม ปรินิปฺผนฺโน อตฺถีติ เยสํ ลทฺธิ; เตสํ ‘‘อทฺธา นาม โกจิ ปรินิปฺผนฺโน นตฺถิ อฺตฺร กาลปฺตฺติมตฺตา. รูปาทโย ปน ขนฺธาว ปรินิปฺผนฺนา’’ติ วิภาคํ ทสฺเสตุํ อทฺธา ปรินิปฺผนฺโนติ ปุจฺฉา สกวาทิสฺส, ปฏิฺา อิตรสฺส. อถ นํ ‘‘สเจ โส ปรินิปฺผนฺโน, รูปาทีสุ อเนน อฺตเรน ภวิตพฺพ’’นฺติ โจเทตุํ รูปนฺติอาทิมาห. อิตโร ปฏิกฺขิปติ. เสสํ ยถาปาฬิเมว นิยฺยาตีติ.
อทฺธากถาวณฺณนา.
๔. ขณลยมุหุตฺตกถาวณฺณนา
๗๒๒-๗๒๓. ขณลยมุหุตฺตกถาสุปิ เอเสว นโย. สพฺเพปิ เหเต ขณาทโย อทฺธาปริยายา เอวาติ.
ขณลยมุหุตฺตกถาวณฺณนา.
๕. อาสวกถาวณฺณนา
๗๒๔-๗๒๕. อิทานิ อาสวกถา นาม โหติ. ตตฺถ ยสฺมา จตูหิ อาสเวหิ อุตฺตริ อฺโ อาสโว นาม นตฺถิ, เยน จตฺตาโร อาสวา ¶ สาสวา สิยุํ, ตสฺมา ¶ จตฺตาโร อาสวา อนาสวาติ เยสํ ลทฺธิ, เสยฺยถาปิ เหตุวาทานํ; เต สนฺธาย ปุจฺฉา สกวาทิสฺส, ปฏิฺา อิตรสฺส. อถ นํ ‘‘ยทิ เต อาสวา อนาสวา, เอวํ สนฺเต เตหิ มคฺคาทิลกฺขณปฺปตฺเตหิ ภวิตพฺพ’’นฺติ โจเทตุํ มคฺโคติอาทิมาห. เสสเมตฺถ อุตฺตานตฺถเมวาติ.
อาสวกถาวณฺณนา.
๖. ชรามรณกถาวณฺณนา
๗๒๖-๗๒๗. อิทานิ ¶ ชรามรณกถา นาม โหติ. ตตฺถ ชรามรณํ นาม อปรินิปฺผนฺนตฺตา โลกิยนฺติ วา โลกุตฺตรนฺติ วา น วตฺตพฺพํ. ‘‘โลกิยา ธมฺมา โลกุตฺตรา ธมฺมา’’ติ หิ ทุเก ชรามรณํ เนว โลกิยปเท, น โลกุตฺตรปเท นิทฺทิฏฺํ. ตตฺถ เยสํ อิมํ ลกฺขณํ อนาทิยิตฺวา โลกุตฺตรานํ ธมฺมานํ ชรามรณํ โลกุตฺตรนฺติ ลทฺธิ, เสยฺยถาปิ มหาสงฺฆิกานํ, เต สนฺธาย ปุจฺฉา สกวาทิสฺส, ปฏิฺา อิตรสฺส. เสสเมตฺถ ยถาปาฬิเมว นิยฺยาตีติ.
ชรามรณกถาวณฺณนา.
๗. สฺาเวทยิตกถาวณฺณนา
๗๒๘-๗๒๙. อิทานิ สฺาเวทยิตกถา นาม โหติ. ตตฺถ สฺาเวทยิตนิโรธสมาปตฺติ นาม น โกจิ ธมฺโม, จตุนฺนํ ปน ขนฺธานํ นิโรโธ. อิติ สา เนว โลกิยา น โลกุตฺตรา. ยสฺมา ปน โลกิยา น โหติ, ตสฺมา โลกุตฺตราติ เยสํ ลทฺธิ, เสยฺยถาปิ เหตุวาทานํเยว; เต สนฺธาย ปุจฺฉา สกวาทิสฺส, ปฏิฺา อิตรสฺส. เสสํ ปุริมกถาสทิสเมวาติ.
สฺาเวทยิตกถาวณฺณนา.
๘. ทุติยสฺาเวทยิตกถาวณฺณนา
๗๓๐-๗๓๑. อิทานิ ¶ ¶ ยสฺมา สา โลกุตฺตรา น โหติ, ตสฺมา โลกิยาติ เยสํ ลทฺธิ, เสยฺยถาปิ เหตุวาทานํ, เต สนฺธาย ปุจฺฉา สกวาทิสฺส, ปฏิฺา อิตรสฺส. เสสํ ปุริมสทิสเมวาติ.
ทุติยสฺาเวทยิตกถาวณฺณนา.
๙. ตติยสฺาเวทยิตกถาวณฺณนา
๗๓๒. อิทานิ ¶ ยสฺมา ‘‘อสุโก มรณธมฺโม, อสุโก น มรณธมฺโม’’ติ สตฺตานํ มรณธมฺมตาย นิยาโม นตฺถีติ สฺาเวทยิตนิโรธํ สมาปนฺโนปิ กาลํ กเรยฺยาติ เยสํ ลทฺธิ, เสยฺยถาปิ ราชคิริกานํ; เตสํ สมาปนฺนายปิ มรณธมฺมตาย มรณสมยฺจ อมรณสมยฺจ ทสฺเสตุํ ปุจฺฉา สกวาทิสฺส, ปฏิฺา อิตรสฺส. อถ นํ ยสฺมา กาลํ กโรนฺตสฺส นาม มรณนฺติเกหิ ผสฺสาทีหิ ภวิตพฺพํ, ตสฺมา เตนากาเรน โจเทตุํ อตฺถีติอาทิมาห.
อผสฺสกสฺส กาลกิริยาติอาทีนิ ปุฏฺโ เสสสตฺเต สนฺธาย ปฏิกฺขิปติ วิสํ กเมยฺยาติอาทีนิ ปุฏฺโ สมาปตฺติอานุภาวํ สนฺธาย ปฏิกฺขิปติ. ทุติยวาเร สรีรปกตึ สนฺธาย ปฏิชานาติ. เอวํ สนฺเต ปน สมาปตฺติอานุภาโว นาม น โหติ, เตเนว น นิโรธสมาปนฺโนติ อนุยฺุชติ.
๗๓๓-๗๓๔. น กาลํ กเรยฺยาติ ปุจฺฉา ปรวาทิสฺส. อตฺถิ โส นิยาโมติ ปรวาทิสฺส ปฺเห ปน ยสฺมา เอวรูโป นิยาโม นาม นตฺถิ, ตสฺมา ปฏิกฺขิปติ. จกฺขุวิฺาณสมงฺคีติอาทิ สกวาทินา ‘‘นิยาเม อสนฺเตปิ มรณสมเยเนว มรติ, นาสมเยนา’’ติ ทสฺเสตุํ วุตฺตํ. ตตฺรายมธิปฺปาโย – ยทิ นิยามาภาเวน กาลกิริยา ภเวยฺย, จกฺขุวิฺาณสมงฺคิโนปิ ภเวยฺย. ตโต ‘‘ปฺจหิ วิฺาเณหิ น จวติ, น อุปปชฺชตี’’ติ ¶ สุตฺตวิโรโธ สิยา. ยถา ปน จกฺขุวิฺาณสมงฺคิสฺส กาลกิริยา น โหติ, ตถา นิโรธสมาปนฺนสฺสาปีติ.
ตติยสฺาเวทยิตกถาวณฺณนา.
๑๐. อสฺสตฺตุปิกากถาวณฺณนา
๗๓๕. อิทานิ ¶ อสฺสตฺตุปิกากถา นาม โหติ. ตตฺถ สฺาวิราควเสน ปวตฺตภาวนา อสฺสมาปตฺติปิ นิโรธสมาปตฺติปิ สฺาเวทยิตนิโรธสมาปตฺติ นาม. อิติ ทฺเว ¶ สฺาเวทยิตนิโรธสมาปตฺติโย โลกิยา จ โลกุตฺตรา จ. ตตฺถ โลกิยา ปุถุชฺชนสฺส อสฺสตฺตุปิกา โหติ, โลกุตฺตรา อริยานํ, สา จ นาสฺสตฺตุปิกา. อิมํ ปน วิภาคํ อกตฺวา อวิเสเสน สฺาเวทยิตนิโรธสมาปตฺติ อสฺสตฺตุปิกาติ เยสํ ลทฺธิ, เสยฺยถาปิ เหตุวาทานํ; เต สนฺธาย ปุจฺฉา สกวาทิสฺส, ปฏิฺา อิตรสฺส. อถ นํ ยสฺมา อสฺสมาปตฺตึ สมาปนฺนสฺส อโลภาทโย อตฺถิ, น นิโรธสมาปตฺตึ, ตสฺมา เตสํ วเสน โจเทตุํ อตฺถีติอาทิมาห.
๗๓๖. อิธาปิ อสฺีติ ปฺเห อิธ สฺาวิราควเสน สมาปนฺนตฺตา อสฺิตา อนฺุาตา, ตตฺราปิ อสฺสตฺเตเนว. ตสฺมา อิมํ ปฏิฺํ คเหตฺวา ลทฺธึ ปติฏฺเปนฺเตน ฉเลน ปติฏฺาปิตา โหติ. อิธ วา นิโรธสมาปตฺตึ สนฺธาย อสฺิตา อนฺุาตา. ตตฺราปิ อิโต จุตสฺส อนาคามิโน นิโรธสมาปตฺติเมว ตสฺมาปิ อิมาย ปฏิฺาย ปติฏฺาปิตา ลทฺธิ อปฺปติฏฺิตาเยวาติ.
อสฺสตฺตุปิกากถาวณฺณนา.
๑๑. กมฺมูปจยกถาวณฺณนา
๗๓๗. อิทานิ กมฺมูปจยกถา นาม โหติ. ตตฺถ เยสํ กมฺมูปจโย ¶ นาม กมฺมโต อฺโ จิตฺตวิปฺปยุตฺโต อพฺยากโต อนารมฺมโณติ ลทฺธิ, เสยฺยถาปิ อนฺธกานฺเจว สมฺมิติยานฺจ; เต สนฺธาย อฺํ กมฺมนฺติ ปุจฺฉา สกวาทิสฺส, ปฏิฺา อิตรสฺส. อถ นํ ‘‘ยทิ กมฺมโต อฺโ กมฺมูปจโย, ผสฺสาทิโตปิ อฺเน ผสฺสูปจยาทินา ภวิตพฺพ’’นฺติ โจเทตุํ อฺโ ผสฺโสติอาทิมาห. อิตโร ลทฺธิยา อภาเวน ปฏิกฺขิปติ.
๗๓๘-๗๓๙. กมฺเมน ¶ สหชาโตติ ปฺเหสุ จิตฺตวิปฺปยุตฺตํ สนฺธาย ปฏิกฺขิปติ, จิตฺตสมฺปยุตฺตํ สนฺธาย ปฏิชานาติ. กุสโลติ ปฺเหสุปิ จิตฺตวิปฺปยุตฺตํ สนฺธาย ปฏิชานาติ. ปรโต อกุสโลติปฺเหสุปิ เอเสว นโย.
๗๔๐. สารมฺมโณติ ¶ ปุฏฺโ ปน เอกนฺตํ อนารมฺมณเมว อิจฺฉติ, ตสฺมา ปฏิกฺขิปติ. จิตฺตํ ภิชฺชมานนฺติ ยทา จิตฺตํ ภิชฺชมานํ โหติ, ตทา กมฺมํ ภิชฺชตีติ อตฺโถ. ภุมฺมตฺเถ วา ปจฺจตฺตํ, จิตฺเต ภิชฺชมาเนติ อตฺโถ. อยเมว วา ปาโ. ตตฺถ ยสฺมา สมฺปยุตฺโต ภิชฺชติ, วิปฺปยุตฺโต น ภิชฺชติ, ตสฺมา ปฏิชานาติ เจว ปฏิกฺขิปติ จ.
๗๔๑. กมฺมมฺหิ กมฺมูปจโยติ กมฺเม สติ กมฺมูปจโย, กมฺเม วา ปติฏฺิเต กมฺมูปจโย, กมฺมูปจยโตว วิปาโก นิพฺพตฺตติ. ตสฺมึ ปน กมฺเม นิรุทฺเธ ยาว อํกุรุปฺปาทา พีชํ วิย ยาว วิปากุปฺปาทา กมฺมูปจโย ติฏฺตีติสฺส ลทฺธิ, ตสฺมา ปฏิชานาติ. ตฺเว กมฺมํ, โส กมฺมูปจโย, โส กมฺมวิปาโกติ ยสฺมา กมฺมมฺหิ กมฺมูปจโย, โส จ ยาว วิปากุปฺปาทา ติฏฺตีติสฺส ลทฺธิ, ตสฺมา นํ เตสํ ติณฺณมฺปิ เอกตฺตํ ปุจฺฉติ วิปาโก สารมฺมโณติ อิทํ วิปาโก วิย วิปากธมฺมธมฺโมปิ อารมฺมณปฏิพทฺโธเยวาติ โจทนตฺถํ ปุจฺฉติ. อิตโร ปน ลทฺธิวเสเนกํ ปฏิชานาติ, เอกํ ปฏิกฺขิปติ. ปฏิโลเมปิ เอเสว นโย. เสสเมตฺถ ยถาปาฬิเมว นิยฺยาตีติ.
กมฺมูปจยกถาวณฺณนา.
ปนฺนรสโม วคฺโค.
ตติยปณฺณาสโก สมตฺโต.
๑๖. โสฬสมวคฺโค
๑. นิคฺคหกถาวณฺณนา
๗๔๓-๗๔๔. อิทานิ ¶ ¶ นิคฺคหกถา นาม โหติ. ตตฺถ เย โลเก พลปฺปตฺตา วสีภูตา, เต ยทิ ปรสฺส จิตฺตํ นิคฺคณฺหิตุํ น สกฺกุเณยฺยุํ, กา เตสํ พลปฺปตฺติ, โก วสีภาโว. พลปฺปตฺติยา ปน วสีภาเวน จ อทฺธา เต ปรสฺส จิตฺตํ นิคฺคณฺหนฺตีติ เยสํ ลทฺธิ, เสยฺยถาปิ มหาสงฺฆิกานํ; เต สนฺธาย ปโร ปรสฺสาติ ปุจฺฉา สกวาทิสฺส, ปฏิฺา อิตรสฺส. ตตฺถ ¶ นิคฺคณฺหาตีติ สํกิเลสาปตฺติโต นิวาเรติ. เสสเมตฺถ ยถาปาฬิเมว นิยฺยาตีติ. ปคฺคหกถายปิ เอเสว นโย.
นิคฺคหกถาวณฺณนา.
๓. สุขานุปฺปทานกถาวณฺณนา
๗๔๗-๗๔๘. อิทานิ สุขานุปฺปทานกถา นาม โหติ. ตตฺถ ‘‘พหูนํ วต โน ภควา สุขธมฺมานํ อุปหตฺตา’’ติ (ม. นิ. ๒.๑๔๘) สุตฺตํ นิสฺสาย ปโร ปรสฺส สุขํ อนุปฺปเทตีติ เยสํ ลทฺธิ, เสยฺยถาปิ เหตุวาทานํ; เต สนฺธาย ปุจฺฉา สกวาทิสฺส, ปฏิฺา อิตรสฺส. ทุกฺขํ อนุปฺปเทตีติ ปุฏฺโ ปน ตาทิสํ สุตฺตปทํ อปสฺสนฺโต ปฏิกฺขิปติ. อตฺตโน สุขนฺติอาทิปฺเห ยํ ¶ อตฺตโน ปรสฺส วา, ตํ อนุปฺปทาตุํ น สกฺกา. ยํ ตสฺเสว, กึ ตตฺถ อนุปฺปทานํ นามาติ ปฏิกฺขิปติ. เนวตฺตโนติอาทิปฺเห ปน ยํ เอวรูปํ, น ตํ อนุปฺปทินฺนํ นาม ภวิตุมรหตีติ ลทฺธิยาปฏิชานาติ. โน จ วต เรติตาทิสสฺส สุขสฺส อภาวา วุตฺตํ. สุขธมฺมานํ อุปหตฺตาติวจนํ ภควโต ปเรสํ สุขุปฺปตฺติยา ปจฺจยภาวํ ทีเปติ, น อนฺนาทีนํ วิย สุขสฺส อนุปฺปทานํ, ตสฺมา อสาธกนฺติ.
สุขานุปฺปทานกถาวณฺณนา.
๔. อธิคยฺหมนสิการกถาวณฺณนา
๗๔๙-๗๕๓. อิทานิ ¶ อธิคยฺห มนสิการกถา นาม โหติ. ตตฺถ ทุวิโธ มนสิกาโร นยโต จ อารมฺมณโต จ. ตตฺถ เอกสงฺขารสฺสาปิ อนิจฺจตาย ทิฏฺาย สพฺเพ สงฺขารา อนิจฺจาติ อวเสเสสุ นยโต มนสิกาโร โหติ. อตีเต ปน สงฺขาเร มนสิกโรนฺโต น อนาคเต มนสิกาตุํ สกฺโกติ. อตีตาทีสุ อฺตรํ มนสิกโรโต อารมฺมณโต มนสิกาโร โหติ ¶ . ตตฺถ ปจฺจุปฺปนฺเน มนสิกโรนฺโต เยน จิตฺเตน เต มนสิกโรติ, ตํ ปจฺจุปฺปนฺนกฺขเณ มนสิกาตุํ น สกฺโกติ. ตตฺถ เยสํ ‘‘สพฺเพ สงฺขารา อนิจฺจา’’ติอาทิวจนํ นิสฺสาย ‘‘มนสิกโรนฺโต นาม อธิคยฺห อธิคณฺหิตฺวา สงฺคณฺหิตฺวา สพฺเพ สงฺขาเร เอกโต มนสิกโรตี’’ติ ลทฺธิ, เสยฺยถาปิ ปุพฺพเสลิยาปรเสลิยานํ; เต สนฺธาย ปุจฺฉา สกวาทิสฺส, ปฏิฺา อิตรสฺส.
อถ นํ ยสฺมา สพฺเพ เอกโต มนสิกโรนฺเตน เยน จิตฺเตน เต มนสิกโรติ, ตมฺปิ มนสิกาตพฺพํ โหติ. ตสฺมา ตํจิตฺตตาย โจเทตุํ เตน จิตฺเตนาติ อาห. อิตโร อารมฺมณํ กตฺวา น สกฺกา ชานิตุนฺติ สนฺธาย ปฏิกฺขิปติ. เอวํลกฺขณํ จิตฺตนฺติ าตตฺตา ปน ตมฺปิ จิตฺตํ าตเมว โหตีติ สนฺธาย ปฏิชานาติ. อถ วา ตฺเว ตสฺส อารมฺมณํ น โหตีติ ปฏิกฺขิปติ. ‘‘สพฺเพ สงฺขารา อนิจฺจา, ยทา ปฺาย ปสฺสตี’’ติอาทีนิ นิสฺสาย อุปฺปนฺนลทฺธิวเสน ¶ ปฏิชานาติ. เสสปฺหทฺวเยปิ เอเสว นโย. เตน ผสฺเสนาติอาทีสุ ปน ตถารูปํ สุตฺตํ อปสฺสนฺโต ปฏิกฺขิปเตว. อตีตาทิปฺเหสุ เหฏฺา วุตฺตนเยเนว ปฏิกฺเขปปฏิฺา เวทิตพฺพา. เสสํ ยถาปาฬิเมว นิยฺยาตีติ. สพฺเพ สงฺขาราติอาทิวจนํ นยโต ทสฺสนํ สนฺธาย วุตฺตํ, น เอกกฺขเณ อารมฺมณโต, ตสฺมา อสาธกนฺติ.
อธิคยฺหมนสิการกถาวณฺณนา.
๕. รูปํ เหตูติกถาวณฺณนา
๗๕๔-๗๕๖. อิทานิ รูปํ เหตูติ กถานาม โหติ. ตตฺถ เหตูติ กุสลมูลาทิโน เหตุเหตุสฺสาปิ นามํ, ยสฺส กสฺสจิ ปจฺจยสฺสาปิ. อิมํ ¶ ปน วิภาคํ อกตฺวา ‘‘จตฺตาโร มหาภูตา เหตู’’ติ วจนมตฺตํ นิสฺสาย อวิเสเสเนว รูปํ เหตูติ เยสํ ลทฺธิ, เสยฺยถาปิ อุตฺตราปถกานํ; เต สนฺธาย ปุจฺฉา สกวาทิสฺส, ปฏิฺา อิตรสฺส. อโลโภ เหตูติ กึ เต รูปํ อโลภสงฺขาโต เหตูติ ปุจฺฉติ, อิตโร ปฏิกฺขิปติ. เสเสสุปิ เอเสว นโย. มหาภูตา อุปาทายรูปานํ อุปาทายเหตูติ เอตฺถ ปจฺจยฏฺเน เหตุภาโว วุตฺโต, น มูลฏฺเน, ตสฺมา อสาธกนฺติ.
รูปํ เหตูติกถาวณฺณนา.
๗๕๗-๗๕๙. สเหตุกกถายมฺปิ ¶ อิมินาว นเยน อตฺโถ เวทิตพฺโพติ.
รูปํ สเหตุกนฺติกถาวณฺณนา.
๗. รูปํ กุสลากุสลนฺติกถาวณฺณนา
๗๖๐-๗๖๔. อิทานิ รูปํ กุสลากุสลนฺติกถา นาม โหติ. ตตฺถ ‘‘กายกมฺมํ วจีกมฺมํ กุสลมฺปิ อกุสลมฺปี’’ติวจนํ ¶ นิสฺสาย กายวจีกมฺมสงฺขาตํ กายวิฺตฺติวจีวิฺตฺติรูปํ กุสลมฺปิ อกุสลมฺปีติ เยสํ ลทฺธิ, เสยฺยถาปิ มหิสาสกานฺเจว สมฺมิติยานฺจ; เต สนฺธาย รูปํ กุสลนฺติ ปุจฺฉา สกวาทิสฺส ปฏิฺา อิตรสฺส. อถ นํ ‘‘ยทิ เต รูปํ กุสลํ, เอวํวิเธน อเนน ภวิตพฺพ’’นฺติ โจเทตุํ สารมฺมณนฺติ อาทิมาห. ปรโต อกุสลปฺเหปิ เอเสว นโย. เสสเมตฺถ อุตฺตานตฺถเมวาติ.
รูปํ กุสลากุสลนฺติกถาวณฺณนา.
๘. รูปํ วิปาโกติกถาวณฺณนา
๗๖๕-๗๖๗. อิทานิ รูปํ วิปาโกติกถา นาม โหติ. ตตฺถ ยํ กมฺมสฺส กตตฺตา อุปฺปนฺนา จิตฺตเจตสิกา วิย กมฺมสฺส กตตฺตา อุปฺปนฺนํ ตํ รูปมฺปิ วิปาโกติ เยสํ ลทฺธิ, เสยฺยถาปิ อนฺธกานฺเจว สมฺมิติยานฺจ; เต ¶ สนฺธาย ปุจฺฉา สกวาทิสฺส, ปฏิฺา อิตรสฺส. อถ นํ ‘‘ยทิ เต รูปํ วิปาโก, เอวํวิเธน อเนน ภวิตพฺพ’’นฺติ โจเทตุํ สุขเวทนียนฺติอาทิมาห. เสสํ ยถาปาฬิเมว นิยฺยาตีติ.
รูปํ วิปาโกติกถาวณฺณนา.
๙. รูปํ รูปาวจรารูปาวจรนฺติกถาวณฺณนา
๗๖๘-๗๗๐. อิทานิ ¶ รูปํ รูปาวจรารูปาวจรนฺติกถา นาม โหติ. ตตฺถ ยํ กามาวจรกมฺมสฺส กตตฺตา รูปํ, ตํ ยสฺมา กามาวจรํ, ตสฺมา รูปาวจรารูปาวจรกมฺมานมฺปิ กตตฺตา รูเปน รูปาวจรารูปาวจเรน ภวิตพฺพนฺติ ¶ เยสํ ลทฺธิ, เสยฺยถาปิ อนฺธกานํ; เต สนฺธาย อตฺถิ รูปํ รูปาวจรารูปาวจรนฺติ ปุจฺฉา สกวาทิสฺส, ปฏิฺา อิตรสฺส. เสสเมตฺถ เหฏฺา วุตฺตนยเมวาติ.
รูปํ รูปาวจรารูปาวจรนฺติกถาวณฺณนา.
๑๐. รูปารูปธาตุปริยาปนฺนกถาวณฺณนา
๗๗๑-๗๗๕. อิทานิ รูปราโค รูปธาตุปริยาปนฺโน อรูปราโค อรูปธาตุปริยาปนฺโนติ กถา นาม โหติ. ตตฺถ ยสฺมา กามราโค กามธาตุปริยาปนฺโน, ตสฺมา รูปราคารูปราเคหิปิ รูปธาตุอรูปธาตุปริยาปนฺเนหิ ภวิตพฺพนฺติ เยสํ ลทฺธิ, เสยฺยถาปิ อนฺธกานํ, เต สนฺธาย ปุจฺฉา สกวาทิสฺส, ปฏิฺา อิตรสฺส. เสสํ เหฏฺา วุตฺตนเยเนว เวทิตพฺพํ. เกวลฺหิ ตตฺถ ‘‘รูปธาตุํ อนุเสติ, อรูปธาตุํ อนุเสตี’’ติ ปทํ วิเสโส. สา จ ลทฺธิ อนฺธกานฺเจว สมฺมิติยานฺจ. อยํ อนฺธกานํเยวาติ.
รูปราโค รูปธาตุปริยาปนฺโน อรูปราโค อรูปธาตุปริยาปนฺโนติกถาวณฺณนา.
รูปารูปธาตุปริยาปนฺนกถาวณฺณนา.
โสฬสโม วคฺโค.
๑๗. สตฺตรสมวคฺโค
๑. อตฺถิ อรหโต ปฺุูปจยกถาวณฺณนา
๗๗๖-๗๗๙. อิทานิ ¶ ¶ ¶ อตฺถิ อรหโต ปฺุูปจโยติกถา นาม โหติ. ตตฺถ เยสํ อรหโต ทานสํวิภาคเจติยวนฺทนาทีนิ กมฺมานิ ทิสฺวา อตฺถิ อรหโต ปฺุูปจโยติ ลทฺธิ, เสยฺยถาปิ อนฺธกานํ; เต สนฺธาย ปุจฺฉา สกวาทิสฺส, ปฏิฺา อิตรสฺส. อถ นํ ‘‘อรหา นาม ปหีนปฺุปาโป, โส ยทิ ปฺุํ กเรยฺย, ปาปมฺปิ กเรยฺยา’’ติ โจเทตุํ อปฺุูปจโยติ อาห. อิตโร ปาณาติปาตาทิกิริยํ อปสฺสนฺโต ปฏิกฺขิปติ. ปฺุาภิสงฺขารนฺติอาทีสุ ภวคามิกมฺมํ อรหโต นตฺถีติ ปฏิกฺขิปติ. ทานํ ทเทยฺยาติอาทีสุ กิริยจิตฺเตน ทานาทิปวตฺติสพฺภาวโต สกวาที ปฏิชานาติ. อิตโร จิตฺตํ อนาทิยิตฺวา กิริยาปวตฺติมตฺตทสฺสเนเนว ลทฺธึ ปติฏฺเปติ. สา ปน อโยนิโส ปติฏฺาปิตตฺตา อปฺปติฏฺาปิตา โหตีติ.
อตฺถิ อรหโต ปฺุูปจโยติกถาวณฺณนา.
๒. นตฺถิ อรหโต อกาลมจฺจูติกถาวณฺณนา
๗๘๐. อิทานิ นตฺถิ อรหโต อกาลมจฺจูติกถา นาม โหติ. ตตฺถ ‘‘นาหํ, ภิกฺขเว, สฺเจตนิกานํ กมฺมานํ กตานํ อุปจิตานํ อปฏิสํเวทิตฺวา พฺยนฺตีภาวํ วทามี’’ติ (อ. นิ. ๑๐.๒๑๗) สุตฺตสฺส อตฺถํ อโยนิโส คเหตฺวา ‘‘อรหตา นาม ¶ สพฺพกมฺมวิปากํ ปฏิสํเวทยิตฺวาว ปรินิพฺพายิตพฺพํ, ตสฺมา นตฺถิ, อรหโต อกาลมจฺจู’’ติ เยสํ ลทฺธิ, เสยฺยถาปิ ราชคิริกานฺเจว สิทฺธตฺถิกานฺจ; เต สนฺธาย ปุจฺฉา สกวาทิสฺส, ปฏิฺา อิตรสฺส. อถ นํ ‘‘สเจ ตสฺส นตฺถิ อกาลมจฺจุ, อรหนฺตฆาตเกน นาม น ภวิตพฺพ’’นฺติ ¶ โจเทตุํ นตฺถิ อรหนฺตฆาตโกติ อาห. อิตโร อานนฺตริยกมฺมสฺส เจว ตาทิสานฺจ ปุคฺคลานํ สพฺภาวโต ปฏิกฺขิปติ.
๗๘๑. วิสํ น กเมยฺยาติ ปฺเห ‘‘ยาว ปุพฺเพ กตกมฺมํ ปริกฺขยํ น คจฺฉติ, ตาว น กมตี’’ติ ลทฺธิยา ปฏิกฺขิปติ. เสสเมตฺถ ยถาปาฬิเมว นิยฺยาติ.
๗๘๒. นาหํ, ¶ ภิกฺขเวติ สุตฺตํ อิทํ สนฺธาย วุตฺตํ – สฺเจตนิกานํ กมฺมานํ กตานํ วิปากํ อปฏิสํเวทิตฺวา อวินฺทิตฺวา อนนุภวิตฺวา พฺยนฺตีภาวํ เตสํ กมฺมานํ ปริวฏุมปริจฺฉินฺนภาวํ น วทามิ, ตฺจ โข ทิฏฺธมฺมเวทนียานํ ทิฏฺเว ธมฺเม, น ตโต ปรํ, อุปปชฺชเวทนียานํ อนนฺตรํ อุปปตฺตึ อุปปชฺชิตฺวาว น ตโต ปรํ, อปราปริยเวทนียานํ ยทา วิปาโกกาสํ ลภนฺติ, ตถารูเป อปราปเร วา ปริยาเย. เอวํ สพฺพถาปิ สํสารปวตฺเต สติ ลทฺธวิปากวาเร กมฺเม น วิชฺชเตโส ชคติปฺปเทโส, ยตฺถฏฺิโต มุจฺเจยฺย ปาปกมฺมาติ. เอวํ สนฺเต ยเทตํ ‘‘อลทฺธวิปากวารมฺปิ กมฺมํ อวสฺสํ อรหโต ปฏิสํเวทิตพฺพ’’นฺติ กปฺปนาวเสน ‘‘นตฺถิ อรหโต อกาลมจฺจู’’ติ ลทฺธิปติฏฺาปนํ กตํ, ตํ ทุกฺกฏเมวาติ.
นตฺถิ อรหโต อกาลมจฺจูติกถาวณฺณนา.
๓. สพฺพมิทํ กมฺมโตติกถาวณฺณนา
๗๘๓. อิทานิ สพฺพมิทํ กมฺมโตติกถา นาม โหติ. ตตฺถ ‘‘กมฺมุนา วตฺตติ โลโก’’ติ สุตฺตํ นิสฺสาย ‘‘สพฺพมิทํ กมฺมกิเลสวิปากวฏฺฏํ กมฺมโตว โหตี’’ติ เยสํ ลทฺธิ ¶ , เสยฺยถาปิ ราชคิริกานฺเจว สิทฺธตฺถิกานฺจ; เต สนฺธาย สพฺพมิทนฺติ ปุจฺฉา สกวาทิสฺส, ปฏิฺา อิตรสฺส. อถ นํ ‘‘เอวํ สนฺเต กมฺมมฺปิ กมฺมโต อาปชฺชตี’’ติ โจเทตุํ กมฺมมฺปิ กมฺมโตติ อาห. อิตโร ยทิ กมฺมมฺปิ กมฺมโตว นาม ตํ กมฺมํ วิปาโกเยว สิยาติ ปฏิกฺขิปติ. ปุพฺเพกตเหตูติ ‘‘ยทิ สพฺพมิทํ กมฺมโต, ปุพฺเพกตเหตุนา เตน ภวิตพฺพ’’นฺติ โจเทตุํ ปุจฺฉติ, อิตโร ปุพฺเพกตเหตุวาทภเยน ปฏิกฺขิปติ.
๗๘๔. กมฺมวิปากโตติ ¶ ‘‘ยทิ สพฺพมิทํ กมฺมโต, ยํ อตีตภเว ปวตฺตสฺส เหตุภูตํ กมฺมํ, ตมฺปิ ปุริมตเร ภเว กมฺมโตติ กมฺมวิปาโก สมฺปชฺชติ, เตน เต สพฺพมิทํ กมฺมวิปากโต อาปชฺชตี’’ติ โจเทตุํ ปุจฺฉติ. อิตโร พีชโต อํกุรสฺเสว ปจฺจุปฺปนฺนปวตฺตสฺส กมฺมโต นิพฺพตฺตึ สนฺธาย ปฏิกฺขิปติ. ทุติยํ ปุฏฺโ ตสฺสาปิ กมฺมสฺส พีชสฺส ปุริมพีชโต วิย ¶ ปุริมกมฺมโต ปวตฺตตฺตา ปฏิชานาติ. ปาณํ หเนยฺยาติอาทิ ‘‘ยทิ สพฺพํ กมฺมวิปากโต, ปาณาติปาตาทีนิ กมฺมวิปาเกเนว กเรยฺยา’’ติ โจเทตุํ วุตฺตํ. อิตโร ทุสฺสีลฺยเจตนาปิ ปุริมกมฺมนิพฺพตฺตา เอเกน ปริยาเยน วิปาโกเยวาติ ลทฺธิยา ปฏิชานาติ. อถ นํ ‘‘ยทิ เต ปาณาติปาโต กมฺมวิปากโต นิพฺพตฺตติ, ปาณาติปาโต วิย วิปาโกปิ สผโล อาปชฺชตี’’ติ โจเทตุํ สผโลติ อาห. อิตโร ปาณาติปาตสฺส นิรยสํวตฺตนิกาทิภาวโต สผลตํ ปสฺสนฺโต ปฏิชานาติ. กมฺมวิปากสฺส ปน อิทํ นาม ผลนฺติ วุตฺตฏฺานํ อปสฺสนฺโต ปฏิกฺขิปติ. อทินฺนาทานาทีสุปิ เอเสว นโย. คิลานปจฺจยเภสชฺชปริกฺขาโร สผโลติ เทยฺยธมฺมวเสน ทานผลํ ปุจฺฉติ. กมฺมุนา วตฺตตีติ สุตฺตํ ‘‘นตฺถิ กมฺม’’นฺติ อกมฺมวาทิตํ ปฏิกฺขิปิตฺวา ‘‘อตฺถิ กมฺม’’นฺติ กมฺมวาทิตํ กมฺมสฺสกตํ ทีเปติ. น สพฺพสฺเสว กมฺมโต นิพฺพตฺตึ, ตสฺมา อสาธกนฺติ.
สพฺพมิทํ กมฺมโตติกถาวณฺณนา.
๔. อินฺทฺริยพทฺธกถาวณฺณนา
๗๘๖-๗๘๗. อิทานิ ¶ อินฺทฺริยพทฺธกถา นาม โหติ. ตตฺถ ทุวิธํ ทุกฺขํ – อินฺทฺริยพทฺธํ, อนินฺทฺริยพทฺธฺจ. อินฺทฺริยพทฺธํ ทุกฺขวตฺถุตาย ทุกฺขํ, อนินฺทฺริยพทฺธํ อุทยพฺพยปฏิปีฬนฏฺเน ‘‘ยทนิจฺจํ ตํ ทุกฺข’’นฺติ สงฺคหิตตฺตา ทุกฺขํ. อิมํ วิภาคํ อคฺคเหตฺวา ‘‘ยสฺส ปริฺาย ภควติ พฺรหฺมจริยํ วุสฺสติ, ตํ อินฺทฺริยพทฺธเมว ทุกฺขํ, น อิตร’’นฺติ เยสํ ลทฺธิ, เสยฺยถาปิ เหตุวาทานํ, เตสํ อิตรสฺสาปิ ทุกฺขภาวํ ทสฺเสตุํ อินฺทฺริยพทฺธฺเวาติ ปุจฺฉา สกวาทิสฺส, ปฏิฺา อิตรสฺส. อถ นํ ‘‘ยสฺมา ภควตา ‘ยทนิจฺจํ ตํ ทุกฺข’นฺติ วุตฺตํ, ตสฺมา อินฺทฺริยพทฺเธเนว เตน อนิจฺเจน ภวิตพฺพ’’นฺติ โจเทตุํ อินฺทฺริยพทฺธฺเว อนิจฺจนฺติอาทิมาห. นนุ ¶ อนินฺทฺริยพทฺธํ อนิจฺจนฺติ นนุ ปถวีปพฺพตปาสาณาทิ อนินฺทฺริยพทฺธมฺปิ อนิจฺจนฺติ อตฺโถ.
๗๘๘. น วตฺตพฺพํ อินฺทฺริยพทฺธฺเว ทุกฺขนฺติ ปฺเห อามนฺตาติ ปฏิฺา สกวาทิสฺส. อนินฺทฺริยพทฺธฺหิ ทุกฺขโทมนสฺสานํ อารมฺมณํ โหติ. อุณฺหกาลสฺมิฺหิ อคฺคิ สีตกาเล จ วาโต ทุกฺขสฺส อารมฺมณํ, นิจฺจมฺปิ ¶ โภควินาสาทโย โทมนสฺสสฺส. ตสฺมา วินาปิ อนิจฺจฏฺเน อนินฺทฺริยพทฺธํ ทุกฺขนฺติ วตฺตพฺพํ. กมฺมกิเลเสหิ ปน อนิพฺพตฺตตฺตา ทุกฺขํ อริยสจฺจนฺติ น วตฺตพฺพํ, ตถา มคฺเคน อปริฺเยฺยตฺตา. ยสฺมา ปน ติณกฏฺาทินิโรโธ วา อุตุพีชาทินิโรโธ วา ทุกฺขนิโรธํ อริยสจฺจํ นาม น โหติ, ตสฺมา อินฺทฺริยพทฺธํ ทุกฺขฺเจว อริยสจฺจฺจ, อิตรํ ปน ทุกฺขเมวาติ อิทํ นานตฺตํ ทสฺเสตุํ ปฏิชานาติ. ยถา อินฺทฺริยพทฺธสฺสาติอาทิวจนํ อินฺทฺริยพทฺธสฺส ปริฺาย พฺรหฺมจริยวาสํ ปริฺาตสฺส ปุน อนุปฺปตฺตึ ทีเปติ. เตเนเวตฺถ สกวาทินา ปฏิกฺเขโป กโต. ‘‘ยทนิจฺจํ ตํ ทุกฺข’’นฺติ วจเนน ปน สงฺคหิตสฺส อนินฺทฺริยพทฺธสฺส ทุกฺขภาวํ ปฏิเสเธตุํ น สกฺกาติ, ตสฺมา อสาธกนฺติ.
อินฺทฺริยพทฺธกถาวณฺณนา.
๕. เปตฺวา อริยมคฺคนฺติกถาวณฺณนา
๗๘๙-๗๙๐. อิทานิ ¶ เปตฺวา อริยมคฺคนฺติกถา นาม โหติ. ตตฺถ ‘‘ยสฺมา อริยมคฺโค ‘ทุกฺขนิโรธคามินิปฏิปทา’ติ วุตฺโต, ตสฺมา เปตฺวา อริยมคฺคํ อวเสสา สงฺขารา ทุกฺขา’’ติ เยสํ ลทฺธิ, เสยฺยถาปิ เหตุวาทานํ; เต สนฺธาย ปุจฺฉา สกวาทิสฺส, ปฏิฺา อิตรสฺส. อถ นํ ‘‘ยทิ เอวํ สมุทยสฺสาปิ ทุกฺขภาโว อาปชฺชตี’’ติ โจเทตุํ ทุกฺขสมุทโยปีติ อาห. อิตโร เหตุลกฺขณํ สนฺธาย ปฏิกฺขิปติ. ปุน ปุฏฺโ ปวตฺตปริยาปนฺนภาวํ สนฺธาย ปฏิชานาติ. ตีเณวาติ ปฺเหสุ สุตฺตวิโรธภเยน ปฏิกฺขิปติ, ลทฺธิวเสน ปฏิชานาติ. เสสเมตฺถ อุตฺตานตฺถเมวาติ.
เปตฺวา อริยมคฺคนฺติกถาวณฺณนา.
๖. น วตฺตพฺพํ สงฺโฆ ทกฺขิณํ ปฏิคฺคณฺหาตีติกถาวณฺณนา
๗๙๑-๗๙๒. อิทานิ ¶ น วตฺตพฺพํ สงฺโฆ ทกฺขิณํ ปฏิคฺคณฺหาตีติกถา นาม โหติ. ตตฺถ ‘‘ปรมตฺถโต มคฺคผลาเนว สงฺโฆ, มคฺคผเลหิ อฺโ ¶ สงฺโฆ นาม นตฺถิ, มคฺคผลานิ จ น กิฺจิ ปฏิคฺคณฺหนฺติ, ตสฺมา น วตฺตพฺพํ สงฺโฆ ทกฺขิณํ ปฏิคฺคณฺหาตี’’ติ เยสํ ลทฺธิ, เสยฺยถาปิ เอตรหิ มหาปฺุวาทีสงฺขาตานํ เวตุลฺลกานํ; เต สนฺธาย น วตฺตพฺพนฺติ ปุจฺฉา สกวาทิสฺส, ปฏิฺา อิตรสฺส. อถ นํ ‘‘ยทิ สงฺโฆ น ปฏิคฺคณฺเหยฺย, น นํ สตฺถา อาหุเนยฺยาติอาทีหิ โถเมยฺยา’’ติ โจเทตุํ นนุ สงฺโฆ อาหุเนยฺโยติอาทิมาห. สงฺฆสฺส ทานํ เทนฺตีติ ‘‘เย เต สงฺฆสฺส เทนฺติ, เต ปฏิคฺคาหเกสุ อสติ กสฺส ทเทยฺยุ’’นฺติ โจทนตฺถํ วุตฺตํ. อาหุตึ ชาตเวโท วาติ สุตฺตํ ปรสมยโต อาคตํ. ตตฺถ มหาเมฆนฺติ เมฆวุฏฺึ สนฺธาย วุตฺตํ. วุฏฺิฺหิ เมทนี ปฏิคฺคณฺหาติ, น เมฆเมว. มคฺโค ปฏิคฺคณฺหาตีติ ‘‘มคฺคผลานิ สงฺโฆ’’ติ ลทฺธิยา ¶ วทติ, น จ มคฺคผลาเนว สงฺโฆ. มคฺคผลปาตุภาวปริสุทฺเธ ปน ขนฺเธ อุปาทาย ปฺตฺตา อฏฺ ปุคฺคลา สงฺโฆ, ตสฺมา อสาธกเมตนฺติ.
น วตฺตพฺพํ สงฺโฆ ทกฺขิณํ ปฏิคฺคณฺหาตีติกถาวณฺณนา.
๗. น วตฺตพฺพํ สงฺโฆ ทกฺขิณํ วิโสเธตีติกถาวณฺณนา
๗๙๓-๗๙๔. อิทานิ น วตฺตพฺพํ สงฺโฆ ทกฺขิณํ วิโสเธตีติกถา นาม โหติ. ตตฺถ ‘‘มคฺคผลาเนว สงฺโฆ นาม, น จ ตานิ ทกฺขิณํ วิโสเธตุํ สกฺโกนฺติ, ตสฺมา น วตฺตพฺพํ สงฺโฆ ทกฺขิณํ วิโสเธตี’’ติ เยสํ ลทฺธิ, เสยฺยถาปิ เตสฺเว; เต สนฺธาย ปุจฺฉา สกวาทิสฺส, ปฏิฺา อิตรสฺส. อาหุเนยฺโยติอาทิ ‘‘ยทิ สงฺโฆ ทกฺขิณํ วิโสเธตุํ น สกฺกุเณยฺย, น นํ สตฺถา เอวํ โถเมยฺยา’’ติ ทสฺสนตฺถํ วุตฺตํ. วิโสเธตีติ มหปฺผลํ กโรติ. สงฺฆสฺมิฺหิ อปฺปํ ทินฺนํ พหุ โหติ, พหุ ทินฺนํ พหุตรํ. ทกฺขิเณยฺยาติ ทกฺขิณารหา ทกฺขิณาย อนุจฺฉวิกา, ทกฺขิณํ วิโสเธตุํ สมตฺถาติ อตฺโถ. ทกฺขิณํ อาราเธนฺตีติ สมฺปาเทนฺติ, อปฺปมตฺติกายปิ ทกฺขิณาย มหนฺตํ ผลํ ปาปุณนฺตีติ อตฺโถ. เสสํ เหฏฺา วุตฺตนยเมวาติ.
น วตฺตพฺพํ สงฺโฆ ทกฺขิณํ วิโสเธตีติกถาวณฺณนา.
๘. น วตฺตพฺพํ สงฺโฆ ภฺุชตีติกถาวณฺณนา
๗๙๕-๗๙๖. อิทานิ ¶ ¶ น วตฺตพฺพํ สงฺโฆ ภฺุชตีติกถา นาม โหติ. ตตฺราปิ ‘‘มคฺคผลาเนว สงฺโฆ นาม, น จ ตานิ กิฺจิ ภฺุชนฺติ, ตสฺมา น วตฺตพฺพํ สงฺโฆ ภฺุชติ, ปิวติ, ขาทติ, สายตี’’ติ ¶ เยสํ ลทฺธิ, เสยฺยถาปิ เตสํเยว; เต สนฺธาย ปุจฺฉา สกวาทิสฺส, ปฏิฺา อิตรสฺส. อถ นํ ‘‘ยทิ สงฺโฆ น ภฺุเชยฺย, สงฺฆภตฺตาทิกรณํ นิรตฺถกํ ภเวยฺยา’’ติ โจเทตุํ นนุ อตฺถิ เกจิ สงฺฆภตฺตานิ กโรนฺตีติอาทิมาห. คณโภชนนฺติอาทิ ‘‘ยทิ สงฺโฆ น ภฺุเชยฺย, กสฺส คณโภชนาทีนิ สิยุ’’นฺติ โจทนตฺถํ วุตฺตํ. อฏฺ ปานานีติ อิทมฺปิ ‘‘ยทิ สงฺโฆ น ปิเวยฺย, กสฺเสตานิ ปานานิ สตฺถา อนุชาเนยฺยา’’ติ โจทนตฺถํ วุตฺตํ. เสสมิธาปิ เหฏฺา วุตฺตนเยเนว เวทิตพฺพนฺติ.
น วตฺตพฺพํ สงฺโฆ ภฺุชตีติกถาวณฺณนา.
๙. น วตฺตพฺพํ สงฺฆสฺส ทินฺนํ มหปฺผลนฺติกถาวณฺณนา
๗๙๗-๗๙๘. อิทานิ น วตฺตพฺพํ สงฺฆสฺส ทินฺนํ มหปฺผลนฺติกถา นาม โหติ. ตตฺราปิ ‘‘มคฺคผลาเนว สงฺโฆ นาม, น จ สกฺกา เตสํ กิฺจิ ทาตุํ, น จ เตหิ ปฏิคฺคณฺหิตุํ, นาปิ เตสํ ทาเนน โกจิ อุปกาโร อิชฺฌติ, ตสฺมา น วตฺตพฺพํ สงฺฆสฺส ทินฺนํ มหปฺผล’’นฺติ เยสํ ลทฺธิ, เสยฺยถาปิ เตสํเยว; เต สนฺธาย ปุจฺฉา สกวาทิสฺส, ปฏิฺา อิตรสฺส. อาหุเนยฺโยติอาทิ ‘‘ยทิ สงฺฆสฺส ทินฺนํ มหปฺผลํ น ภเวยฺย, น นํ สตฺถา เอวํ โถเมยฺยา’’ติ ทสฺสนตฺถํ วุตฺตํ. เสสํ ยถาปาฬิเมว นิยฺยาตีติ.
น วตฺตพฺพํ สงฺฆสฺส ทินฺนํ มหปฺผลนฺติกถาวณฺณนา.
๑๐. น วตฺตพฺพํ พุทฺธสฺส ทินฺนํ มหปฺผลนฺติกถาวณฺณนา
๗๙๙. อิทานิ ¶ น วตฺตพฺพํ พุทฺธสฺส ทินฺนํ มหปฺผลนฺติกถา นาม โหติ. ตตฺถ ‘‘พุทฺโธ ภควา น กิฺจิ ปริภฺุชติ, โลกานุวตฺตนตฺถํ ปน ปริภฺุชมานํ วิย ¶ อตฺตานํ ทสฺเสติ, ตสฺมา นิรุปการตฺตา น วตฺตพฺพํ ตสฺมึ ทินฺนํ มหปฺผล’’นฺติ เยสํ ¶ ลทฺธิ, เสยฺยถาปิ เตสํเยว; เต สนฺธาย ปุจฺฉา สกวาทิสฺส, ปฏิฺา อิตรสฺส. ทฺวิปทานํ อคฺโคติอาทิ ‘‘มนุสฺสทุสฺสีเลปิ ทานํ สหสฺสคุณํ โหติ, กิมงฺคํ ปน เอวรูเป อคฺคปุคฺคเล’’ติ ทสฺสนตฺถํ วุตฺตํ. เสสเมตฺถ ยถาปาฬิเมว นิยฺยาตีติ.
น วตฺตพฺพํ พุทฺธสฺส ทินฺนํ มหปฺผลนฺติกถาวณฺณนา.
๑๑. ทกฺขิณาวิสุทฺธิกถาวณฺณนา
๘๐๐-๘๐๑. อิทานิ ทกฺขิณาวิสุทฺธิกถา นาม โหติ. ตตฺถ ‘‘ยทิ ปฏิคฺคาหกโต ทกฺขิณา วิสุชฺเฌยฺย, มหปฺผลา ภเวยฺย. ทายเกน ทานํ ทินฺนํ, ปฏิคฺคาหเกน วิปาโก นิพฺพตฺติโตติ อฺโ อฺสฺส การโก ภเวยฺย, ปรํกตํ สุขทุกฺขํ อาปชฺเชยฺย, อฺโ กเรยฺย, อฺโ ปฏิสํเวเทยฺย. ตสฺมา ทายกโตว ทานํ วิสุชฺฌติ, โน ปฏิคฺคาหกโต, ทายกสฺเสว จิตฺตวิสุทฺธิ วิปากทายิกา โหตี’’ติ เยสํ ลทฺธิ, เสยฺยถาปิ อุตฺตราปถกานํ; เต สนฺธาย ปุจฺฉา สกวาทิสฺส, ปฏิฺา อิตรสฺส. อาหุเนยฺยาติอาทิ ‘‘ยทิ ปฏิคฺคาหกโต ทานํ น วิสุชฺเฌยฺย, กิมสฺส อาหุเนยฺยาทิภาโว กเรยฺยา’’ติ ทสฺสนตฺถํ วุตฺตํ. อฺโ อฺสฺส การโกติ ยทิ ทายกสฺส ทานเจตนา ปฏิคฺคาหเกน กตา ภเวยฺย, ยุตฺตรูปํ สิยา. ตสฺส ปน ทานเจตนา ปริสุทฺธา ปฏิคฺคาหกสงฺขาตํ วตฺถุํ ปฏิจฺจ มหาวิปากฏฺเน วิสุชฺฌติ, ตสฺมา อโจทนา เอสา ‘‘ปฏิคฺคาหกโต ทานํ วิสุชฺฌตี’’ติ.
ทกฺขิณาวิสุทฺธิกถาวณฺณนา.
สตฺตรสโม วคฺโค.
๑๘. อฏฺารสมวคฺโค
๑. มนุสฺสโลกกถาวณฺณนา
๘๐๒-๘๐๓. อิทานิ ¶ ¶ มนุสฺสโลกกถา นาม โหติ. ตตฺถ ‘‘ตถาคโต โลเก, ชาโต โลเก สํวฑฺโฒ, โลกํ อภิภุยฺย วิหรติ ¶ อนุปลิตฺโต โลเกนา’’ติ (สํ. นิ. ๓.๙๔) สุตฺตํ อโยนิโส คเหตฺวา ‘‘ภควา ตุสิตภวเน นิพฺพตฺโต ตตฺเถว วสติ, น มนุสฺสโลกํ อาคจฺฉติ, นิมฺมิตรูปมตฺตกํ ปเนตฺถ ทสฺเสตี’’ติ เยสํ ลทฺธิ, เสยฺยถาปิ เอตรหิ เวตุลฺลกานํเยว, เต สนฺธาย ปุจฺฉา สกวาทิสฺส, ปฏิฺา อิตรสฺส. อถ นํ ปุฏฺโกาเสน เจว สุตฺตสาธเนน จ สฺาเปตุํ นนุ อตฺถีติอาทิมาห. โลเก ชาโตติ ปรวาที ตุสิตปุรํ สนฺธาย วทติ. สตฺถารา ปเนตํ มนุสฺสโลกฺเว สนฺธาย โลกํ วุตฺตํ. โลกํ อภิภุยฺยาติ ปรวาที มนุสฺสโลกํ อภิภวิตฺวาติ ทิฏฺิยา วทติ, สตฺถา ปน อารมฺมณโลกํ อภิภวิตฺวา วิหาสิ. อนุปลิตฺโต โลเกนาติ ปรวาที มนุสฺสโลเกน อนุปลิตฺตตํว สนฺธาย วทติ, สตฺถา ปน โลกธมฺเมสุ กิเลเสหิ อนุปลิตฺโต วิหาสิ. ตสฺมา อสาธกเมตนฺติ.
มนุสฺสโลกกถาวณฺณนา.
๒. ธมฺมเทสนากถาวณฺณนา
๘๐๔-๘๐๖. อิทานิ ธมฺมเทสนากถา นาม โหติ. ตตฺถ ‘‘ตุสิตปุเร ิโต ภควา ธมฺมเทสนตฺถาย อภินิมฺมิตํ เปเสสิ, เตน เจว ตสฺส จ เทสนํ สมฺปฏิจฺฉิตฺวา อายสฺมตา อานนฺเทน ธมฺโม ¶ เทสิโต, น พุทฺเธน ภควตา’’ติ เยสํ ลทฺธิ, เสยฺยถาปิ เวตุลฺลกานฺเว; เต สนฺธาย ปุจฺฉา สกวาทิสฺส, ปฏิฺา อิตรสฺส. อถ นํ ‘‘ยทิ เตน ธมฺโม เทสิโต, สฺเวว สตฺถา ภเวยฺยา’’ติ โจเทตุํ อภินิมฺมิโต ชิโนติอาทิมาห. อิตโร ตถา อสมฺปฏิจฺฉนฺโต ปฏิกฺขิปติ. เสสเมตฺถ อุตฺตานตฺถเมวาติ.
ธมฺมเทสนากถาวณฺณนา.
๓. กรุณากถาวณฺณนา
๘๐๗-๘๐๘. อิทานิ ¶ กรุณากถา นาม โหติ. ตตฺถ ปิยายิตานํ วตฺถูนํ วิปตฺติยา สราคานํ ราควเสน กรุณาปติรูปิกํ ปวตฺตึ ทิสฺวา ‘‘ราโคว ¶ กรุณา นาม, โส จ ภควโต นตฺถิ, ตสฺมา นตฺถิ พุทฺธสฺส ภควโต กรุณา’’ติ เยสํ ลทฺธิ, เสยฺยถาปิ อุตฺตราปถกานํ; เต สนฺธาย ปุจฺฉา สกวาทิสฺส, ปฏิฺา อิตรสฺส. อถ นํ ‘‘กรุณา นาเมสา นิกฺกิเลสตาย เจว สตฺตารมฺมณตาย จ เจโตวิมุตฺติตาย จ เอกาทสานิสํสตาย จ เมตฺตาทีหิ สมานชาติกา, ตสฺมา ยทิ ภควโต กรุณา นตฺถิ, เมตฺตาทโยปิสฺส น สิยุ’’นฺติ โจทนตฺถํ นตฺถิ พุทฺธสฺส ภควโต เมตฺตาติอาทิมาห. อาการุณิโกติ ปฺเห ตถารูปํ โวหารํ อปสฺสนฺโต ปฏิกฺขิปติ. เสสเมตฺถ อุตฺตานตฺถเมวาติ.
กรุณากถาวณฺณนา.
๔. คนฺธชาตกถาวณฺณนา
๘๐๙. อิทานิ คนฺธชาตกถา นาม โหติ. ตตฺถ เยสํ พุทฺเธ ภควติ อโยนิโส เปมวเสน ‘‘ภควโต อุจฺจารปสฺสาโว อฺเ คนฺธชาเต อติวิย อธิคณฺหาติ, นตฺถิ ตโต จ สุคนฺธตรํ คนฺธชาต’’นฺติ ลทฺธิ, เสยฺยถาปิ เอกจฺจานํ อนฺธกานฺเจว ¶ อุตฺตราปถกานฺจ; เต สนฺธาย ปุจฺฉา สกวาทิสฺส, ปฏิฺา อิตรสฺส. เสสเมตฺถ ยถาปาฬิเมว นิยฺยาตีติ.
คนฺธชาตกถาวณฺณนา.
๕. เอกมคฺคกถาวณฺณนา
๘๑๐-๘๑๑. อิทานิ เอกมคฺคกถา นาม โหติ. ตตฺถ เยสํ พุทฺเธ ภควติ อโยนิโส เปมวเสเนว ¶ ‘‘ภควา โสตาปนฺโน หุตฺวา สกทาคามี, สกทาคามี หุตฺวา อนาคามี, อนาคามี หุตฺวา อรหตฺตํ สจฺฉากาสิ, เอเกเนว ปน อริยมคฺเคน จตฺตาริ ผลานิ สจฺฉากาสี’’ติ ลทฺธิ, เสยฺยถาปิ เตสฺเว; เต สนฺธาย ปุจฺฉา สกวาทิสฺส, ปฏิฺา อิตรสฺส. อถ นํ จตูหิ ผเลหิ สทฺธึ อุปฺปนฺนานํ จตุนฺนํ ผสฺสาทีนํ เอกโต ¶ สโมธานวเสน โจเทตุํ จตุนฺนํ ผสฺสานนฺติอาทิมาห. โสตาปตฺติมคฺเคนาติอาทิ ‘‘กตรมคฺเคน สจฺฉิกโรตี’’ติ ปุจฺฉนตฺถํ วุตฺตํ. อรหตฺตมคฺเคนาติ จ วุตฺเต เตน สกฺกายทิฏฺิอาทีนํ ปหานาภาววเสน โจเทติ. ภควา โสตาปนฺโนติ พุทฺธภูตสฺส โสตาปนฺนภาโว นตฺถีติ ปฏิกฺขิปติ. ปรโต ปฺหทฺวเยปิ เอเสว นโย. เสสเมตฺถ ยถาปาฬิเมว นิยฺยาตีติ.
เอกมคฺคกถาวณฺณนา.
๖. ฌานสงฺกนฺติกถาวณฺณนา
๘๑๓-๘๑๖. อิทานิ ฌานสงฺกนฺติกถา นาม โหติ. ตตฺถ เยสํ ‘‘อิธ, ภิกฺขเว, ภิกฺขุ วิวิจฺเจว กาเมหิ ปมํ ฌานํ อุปสมฺปชฺช วิหรติ, วิตกฺกวิจารานํ วูปสมา ทุติยํ ฌานํ, ตติยํ ฌานํ, จตุตฺถํ ฌานํ อุปสมฺปชฺช วิหรตี’’ติ (สํ. นิ. ๕.๙๒๓-๙๓๔) อิมํ ปฏิปาฏิเทสนํ ¶ นิสฺสาย ‘‘ตสฺส ตสฺส ฌานสฺส อุปจารปฺปวตฺตึ วินาว ฌานา ฌานํ สงฺกมตี’’ติ ลทฺธิ, เสยฺยถาปิ มหิสาสกานฺเจว เอกจฺจานฺจ อนฺธกานํ; เต สนฺธาย ปุจฺฉา สกวาทิสฺส, ปฏิฺา อิตรสฺส. อถ นํ ‘‘ยทิ เต ทุติยชฺฌานูปจารํ อปฺปตฺวา อุปฺปฏิปาฏิยา ปมชฺฌานา ทุติยชฺฌานเมว สงฺกมติ, ปมโต ตติยํ, ทุติยโต จตุตฺถมฺปิ สงฺกเมยฺยา’’ติ โจเทตุํ ปมา ฌานาติอาทิมาห. ยา ปมสฺสาติอาทิ ‘‘ยทิ ปมโต อนนฺตรํ ทุติยํ, ทุติยาทีหิ วา ตติยาทีนิ สมาปชฺชติ, เอกาวชฺชเนน สมาปชฺเชยฺยา’’ติ โจทนตฺถํ วุตฺตํ. กาเม อาทีนวโตติ ปมํ กาเม อาทีนวโต มนสิ กโรโต ปจฺฉา อุปฺปชฺชติ. ฌานกฺขเณ ปเนส นิมิตฺตเมว มนสิ กโรติ. ตฺเว ปมนฺติ ‘‘ยทิ ปุริมชวนโต ปจฺฉิมชวนํ วิย อนนฺตรํ อุปฺปชฺเชยฺย, เปตฺวา ปุริมปจฺฉิมภาวํ ลกฺขณโต ตฺเว ตํ ภเวยฺยา’’ติ โจเทตุํ ปุจฺฉติ. อิมินา อุปาเยน ¶ สพฺพตฺถ อตฺโถ เวทิตพฺโพ. วิวิจฺเจว กาเมหีติอาทีหิ ปฏิปาฏิยา ฌานานํ เทสิตภาวํ ทีเปติ, น อนนฺตรุปฺปตฺตึ, ตสฺมา อสาธกนฺติ.
ฌานสงฺกนฺติกถาวณฺณนา.
๗. ฌานนฺตริกกถาวณฺณนา
๘๑๗-๘๑๘. อิทานิ ¶ ฌานนฺตริกกถา นาม โหติ. ตตฺถ เยสํ สมเย ‘‘ปฺจกนเย ปฺจ ฌานานิ วิภตฺตานิ, เกวลํ ตโย สมาธี อุทฺทิฏฺา’’ติ อวิตกฺกวิจารมตฺตสฺส สมาธิโน โอกาสํ อชานนฺตานํ ‘‘ปมสฺส จ ทุติยสฺส จ ฌานสฺส อนฺตเร ฌานนฺตริกา นาม เอสา’’ติ ลทฺธิ, เสยฺยถาปิ สมฺมิติยานฺเจว เอกจฺจานฺจ อนฺธกานํ; เต สนฺธาย ปุจฺฉา สกวาทิสฺส, ปฏิฺา อิตรสฺส. อถ นํ ‘‘ฌานมฺปิ เจตสิกา ธมฺมา, ผสฺสาทโยปิ, ตสฺมา ยทิ ฌานนฺตริกา นาม ภเวยฺย, ผสฺสนฺตริกาทีหิปิ ภวิตพฺพ’’นฺติ โจทนตฺถํ อตฺถิ ผสฺสนฺตริกาติอาทิมาห ¶ .
ทุติยสฺส จ ฌานสฺสาติ ‘‘ยทิ ฌานนฺตริกา นาม ภเวยฺย, ทุติยตติยาทีนิปิ ฌานาเนว, เตสมฺปิ อนฺตริกาย ภวิตพฺพ’’นฺติ โจทนตฺถํ วุตฺตํ. โส เกวลํ ลทฺธิยา อภาเวน ปฏิกฺขิปติ เจว ปฏิชานาติ จ. ปมสฺส จาติ ปุฏฺโ ลทฺธิวเสน ปฏิชานาติ.
๘๑๙. สวิตกฺโก สวิจาโรติอาทิ ‘‘ติณฺณมฺปิ สมาธีนํ สมาธิภาเว สมาเน อวิตกฺโก วิจารมตฺโตว สมาธิ ฌานนฺตริโก, น อิตโรติ โก เอตฺถ วิเสสเหตู’’ติ โจทนตฺถํ วุตฺตํ.
๘๒๐-๘๒๒. ทฺวินฺนํ ฌานานํ ปฏุปฺปนฺนานนฺติ ปมทุติยานิ สนฺธาย ปุจฺฉติ. อิตโร ‘‘เตสํ ปจฺจุปฺปนฺนานํเยว อนฺตเร อวิตกฺโก วิจารมตฺโต สมาธิ ฌานนฺตริโก นาม โหตี’’ติ ลทฺธิยา ปฏิชานาติ. ปมํ ฌานํ นิรุทฺธนฺติ ปุฏฺโ ติณฺณํ เอกกฺขเณ ปวตฺติ น ยุตฺตาติ ปฏิชานาติ ¶ . อวิตกฺโก วิจารมตฺโต สมาธิ ปมํ ฌานนฺติ จตุกฺกนยวเสน ปุจฺฉติ. สกวาที ตสฺมึ นเย ตสฺส อภาวา ปฏิกฺขิปติ. นนุ ตโย สมาธีติ เอตฺถายมธิปฺปาโย – ยถา เตสุ ตีสุ สมาธีสุ ทฺเว สมาธี ฌานาเนว, น ฌานนฺตริกา, เอวํ อิตเรนปิ ฌาเนเนว ภวิตพฺพํ, น ฌานนฺตริกายาติ.
ฌานนฺตริกกถาวณฺณนา.
๘. สมาปนฺโน สทฺทํ สุณาตีติกถาวณฺณนา
๘๒๓-๘๒๕. อิทานิ ¶ สมาปนฺโน สทฺทํ สุณาตีติกถา นาม โหติ. ตตฺถ ‘‘ยสฺมา ปมสฺส ฌานสฺส สทฺโท กณฺฑโก วุตฺโต ภควตา, ยทิ จ สมาปนฺโน ตํ น สุเณยฺย, กถํ กณฺฑโก สิยา. ตสฺมา สมาปนฺโน สทฺทํ, สุณาตี’’ติ เยสํ ลทฺธิ, เสยฺยถาปิ ปุพฺพเสลิยานํ; เต สนฺธาย ปุจฺฉา สกวาทิสฺส, ปฏิฺา อิตรสฺส. จกฺขุนา รูปํ ปสฺสตีติอาทิ ‘‘สมาปนฺนสฺส ตาว ปฺจทฺวารปฺปวตฺตํ นตฺถิ, ตสฺมึ อสติ ¶ ยทิ โส สทฺทํ สุเณยฺย, รูปมฺปิ ปสฺเสยฺยา’’ติ โจทนตฺถํ วุตฺตํ. สทฺโท กณฺฑโกติ วิกฺเขปกรตฺตา วุตฺตํ. โอฬาริเกน หิ สทฺเทน โสเต ฆฏฺฏิเต ปมชฺฌานโต วุฏฺานํ โหติ, เตเนตํ วุตฺตํ, ตสฺมา อสาธกํ. ทุติยสฺส ฌานสฺสาติอาทิ ‘‘ยถา อฺโปิ กณฺฑโก อนฺโตสมาปตฺติยํ นตฺถิ, เอวํ สทฺทสฺสวนมฺปี’’ติ โพธนตฺถํ วุตฺตํ, ตํ สพฺพํ อุตฺตานตฺถเมวาติ.
สมาปนฺโน สทฺทํ สุณาตีติกถาวณฺณนา.
๙. จกฺขุนารูปํปสฺสตีติกถาวณฺณนา
๘๒๖-๘๒๗. อิทานิ จกฺขุนา รูปํ ปสฺสตีติกถา นาม โหติ. ตตฺถ ‘‘จกฺขุนา รูปํ ทิสฺวา’’ติ วจนํ นิสฺสาย ‘‘ปสาทจกฺขุเมว รูปํ ปสฺสตี’’ติ เยสํ ลทฺธิ, เสยฺยถาปิ มหาสงฺฆิกานํ ¶ , เต สนฺธาย ปุจฺฉา สกวาทิสฺส, ปฏิฺา อิตรสฺส. อถ นํ ‘‘ยทิ จกฺขุนา รูปํ ปสฺเสยฺย, รูเปน รูปํ ปสฺเสยฺยาตี’’ติ โจเทตุํ รูเปน รูปํ ปสฺสตีติ อาห. อิตโร รูปายตนํ สนฺธาย ปฏิกฺขิปิตฺวา ปุน ปุฏฺโ จกฺขุเมว สนฺธาย ปฏิชานาติ. ปฏิวิชานาตีติ เอตฺถ อยมธิปฺปาโย – ปสฺสตีติ หิ มยํ ปฏิชานนํ สนฺธาย ปุจฺฉาม, น จกฺขูปสํหารมตฺตํ. ตสฺมา วเทหิ ตาว ‘‘กึ เต จกฺขุมา รูเปน รูปํ ปฏิวิชานาตี’’ติ. อิตโร ปุริมนเยเนว ปฏิกฺขิปติ เจว ปฏิชานาติ จ. อถ นํ ‘‘เอวํ สนฺเต รูปํ มโนวิฺาณํ อาปชฺชติ, ตฺหิ ปฏิวิชานาติ นามา’’ติ โจเทตุํ รูปํ มโนวิฺาณนฺติ อาห. อิตโร เลสํ อลภนฺโต ปฏิกฺขิปเตว. อตฺถิ จกฺขุสฺส อาวฏฺฏนาติอาทิ ‘‘ยทิ จกฺขุ ปฏิวิชานนฏฺเน ปสฺสติ, จกฺขุวิฺาณสฺส วิย ตสฺสาปิ อาวชฺชนาย ¶ ภวิตพฺพ’’นฺติ โจเทตุํ ปุจฺฉติ. อิตโร ยสฺมา น อาวชฺชนปฏิพทฺธํ จกฺขุ, น ตํ อาวชฺชนานนฺตรํ อุปฺปชฺชติ, ตสฺมา น เหวนฺติ ปฏิกฺขิปติ. โสเตน สทฺทนฺติอาทีสุปิ ¶ เอเสว นโย. อิธ, ภิกฺขเว, ภิกฺขุ จกฺขุนา รูปํ ปสฺสตีติ สสมฺภารกถานเยน วุตฺตํ. ยถา หิ อุสุนา วิชฺฌนฺโตปิ ‘‘ธนุนา วิชฺฌตี’’ติ วุจฺจติ, เอวํ จกฺขุวิฺาเณน ปสฺสนฺโตปิ ‘‘จกฺขุนา ปสฺสตี’’ติ วุตฺโต, ตสฺมา อสาธกเมตํ. เสเสสุปิ เอเสว นโยปิ.
จกฺขุนา รูปํ ปสฺสตีติกถาวณฺณนา.
อฏฺารสโม วคฺโค.
๑๙. เอกูนวีสติมวคฺโค
๑. กิเลสปชหนกถาวณฺณนา
๘๒๘-๘๓๑. อิทานิ ¶ กิเลสปชหนกถา นาม โหติ. ตตฺถ ‘‘ยสฺมา กิเลสปหานํ นาม อตฺถิ, ปหีนกิเลสสฺส จ อตีตาปิ กิเลสา ปหีนาว โหนฺติ, อนาคตาปิ, ปจฺจุปฺปนฺนาปิ, ตสฺมา อตีเตปิ กิเลเส ปชหติ, อนาคเตปิ, ปจฺจุปฺปนฺเนปี’’ติ เยสํ ลทฺธิ, เสยฺยถาปิ เอกจฺจานํ อุตฺตราปถกานํ; เต สนฺธาย อตีเตติอาทิปุจฺฉา สกวาทิสฺส, ปฏิฺา อิตรสฺส ¶ . เสสํ ยถาปาฬิเมว นิยฺยาติ. นตฺถิ กิเลเส ชหตีติ อิมสฺมึ ปน ปรวาทิสฺส ปฺเห ยสฺมา กจวรํ ปชหนฺตสฺส กจวเร ฉฑฺฑนวายาโม วิย กิเลเส ปชหนฺตสฺส น อตีตาทิเภเทสุ กิเลเสสุ วายาโม อตฺถิ, นิพฺพานารมฺมเณ ปน อริยมคฺเค ปวตฺติเต กิเลสา อนุปฺปนฺนาเยว นุปฺปชฺชนฺตีติ ปหีนา นาม โหนฺติ, ตสฺมา น เหวนฺติ ปฏิกฺขิปติ. เตน หิ อตีเต กิเลเส ปชหตีติอาทิ ปน ยสฺมา ‘‘นตฺถิ กิเลสปชหนา’’ติ น วตฺตพฺพํ, ตสฺมา อตีตาทิเภเท ปชหตีติ ฉเลน วุตฺตํ.
กิเลสปชหนกถาวณฺณนา.
๒. สฺุตกถาวณฺณนา
๘๓๒. อิทานิ ¶ สฺุตกถา นาม โหติ. ตตฺถ สฺุตาติ ทฺเว สฺุตา ขนฺธานฺจ อนตฺตลกฺขณํ นิพฺพานฺจ. เตสุ อนตฺตลกฺขณํ ¶ ตาว เอกจฺจํ เอเกน ปริยาเยน สิยา สงฺขารกฺขนฺธปริยาปนฺนํ, นิพฺพานํ, อปริยาปนฺนเมว. อิมํ ปน วิภาคํ อคฺคเหตฺวา ‘‘สฺุตา สงฺขารกฺขนฺธปริยาปนฺนา’’ติ เยสํ ลทฺธิ, เสยฺยถาปิ อนฺธกานํ, เต สนฺธาย ปุจฺฉา สกวาทิสฺส, ปฏิฺา อิตรสฺส. อนิมิตฺตนฺติ สพฺพนิมิตฺตรหิตํ นิพฺพานํ. ‘‘อปฺปณิหิโต’’ติปิ ตสฺเสว นามํ. กสฺมา ปเนตํ อาภตนฺติ? อวิภชฺชวาทีวาเท โทสาโรปนตฺถํ. ยสฺส หิ อวิภชิตฺวา ‘‘เอกเทเสเนว สฺุตา สงฺขารกฺขนฺธปริยาปนฺนา’’ติ ลทฺธิ, ตสฺส นิพฺพานมฺปิ สงฺขารกฺขนฺธปริยาปนฺนนฺติ อาปชฺชติ. อิมสฺส โทสสฺสาโรปนตฺถํ ‘‘อนิมิตฺตํ อปฺปณิหิต’’นฺติ อาภตํ. อิตโร ตสฺส ปริยาปนฺนภาวํ อนิจฺฉนฺโต ปฏิกฺขิปติ. สงฺขารกฺขนฺโธ น อนิจฺโจติอาทิ นิพฺพานสงฺขาตาย สฺุตาย อนิจฺจภาวาปตฺติโทสทสฺสนตฺถํ วุตฺตํ.
๘๓๓. สงฺขารกฺขนฺธสฺส สฺุตาติ ‘‘ยทิ อฺสฺส ขนฺธสฺส สฺุตา อฺกฺขนฺธปริยาปนฺนา, สงฺขารกฺขนฺธสฺุตายปิ เสสกฺขนฺธปริยาปนฺนาย ภวิตพฺพ’’นฺติ โจทนตฺถํ วุตฺตํ. สงฺขารกฺขนฺธสฺส สฺุตา น วตฺตพฺพาติอาทิ ‘‘ยทิ สงฺขารกฺขนฺธสฺุตา เสสกฺขนฺธปริยาปนฺนา ¶ น โหติ, เสสกฺขนฺธสฺุตาปิ สงฺขารกฺขนฺธปริยาปนฺนา น โหตี’’ติ ปฏิโลมทสฺสนตฺถํ วุตฺตํ.
๘๓๔. สฺุมิทํ, ภิกฺขเว, สงฺขาราติ สุตฺตํ ปรสมยโต อาภตํ. ตตฺถ สงฺขาราติ ‘‘สพฺเพ สงฺขารา อนิจฺจา’’ติ อาคตฏฺาเน วิย ปฺจกฺขนฺธา, เต จ อตฺตตฺตนิยสฺุตฺตา สฺุตาติ สาสนาวจรํ โหติ, น วิรุชฺฌติ, ตสฺมา อนฺุาตํ. ยสฺมา ปเนตํ น สฺุตาย สงฺขารกฺขนฺธปริยาปนฺนภาวํ ทีเปติ, ตสฺมา อสาธกนฺติ.
สฺุตกถาวณฺณนา.
๓. สามฺผลกถาวณฺณนา
๘๓๕-๘๓๖. อิทานิ สามฺผลกถา นาม โหติ. ตตฺถ มคฺควีถิยมฺปิ ผลสมาปตฺติวีถิยมฺปิ อริยมคฺคสฺส วิปากจิตฺตํ ¶ สามฺผลํ นามาติ ¶ สกสมเย สนฺนิฏฺานํ. เยสํ ปน ตถา อคฺคเหตฺวา ‘‘กิเลสปหานฺเจว ผลุปฺปตฺติ จ สามฺผลํ, ตสฺมา อสงฺขต’’นฺติ ลทฺธิ, เสยฺยถาปิ ปุพฺพเสลิยานํ; เต สนฺธาย ปุจฺฉา สกวาทิสฺส, ปฏิฺา อิตรสฺส. เสสเมตฺถ เหฏฺา วุตฺตนยตฺตา ยถา ปาฬิเมว นิยฺยาตีติ.
สามฺผลกถาวณฺณนา.
๔. ปตฺติกถาวณฺณนา
๘๓๗-๘๔๐. อิทานิ ปตฺติกถา นาม โหติ. ตตฺถ ‘‘ยํ ยํ ปฏิลพฺภติ, ตสฺส ตสฺส ปฏิลาโภ ปตฺติ นาม. สา จ อสงฺขตา’’ติ เยสํ ลทฺธิ, เสยฺยถาปิ ปุพฺพเสลิยานฺเว; เต สนฺธาย ปุจฺฉา สกวาทิสฺส, ปฏิฺา อิตรสฺส. เสสมิธาปิ เหฏฺา วุตฺตนยตฺตา ยถาปาฬิเมว นิยฺยาตีติ ¶ . น วตฺตพฺพนฺติอาทิ ยาย ลทฺธิยา ปตฺติ อสงฺขตาติ มฺติ, ตํ ปกาเสตุํ วุตฺตํ. ตตฺถ สกวาที ‘‘น เหวํ วตฺตพฺเพ’’ติ ปฏิกฺขิปนฺโต เกวลํ ปตฺติยา รูปาทิภาวํ น สมฺปฏิจฺฉติ. น หิ ปตฺติ นาม โกจิ ธมฺโม อตฺถิ, น ปน อสงฺขตภาวํ อนุชานาติ. อิตโร ปน ปฏิกฺเขปมตฺเตเนว อสงฺขตาติ ลทฺธึ ปติฏฺเปติ, สา อโยนิโส ปติฏฺาปิตตฺตา อปฺปติฏฺิตาเยวาติ.
ปตฺติกถาวณฺณนา.
๕. ตถตากถาวณฺณนา
๘๔๑-๘๔๓. อิทานิ ตถตากถา นาม โหติ. ตตฺถ เยสํ ‘‘รูปาทีนํ สพฺพธมฺมานํ รูปาทิสภาวตาสงฺขาตา ตถตา นาม อตฺถิ, สา จ สงฺขเตสุ รูปาทีสุ อปริยาปนฺนตฺตา อสงฺขตา’’ติ ลทฺธิ, เสยฺยถาปิ เอกจฺจานํ อุตฺตราปถกานํ, เต สนฺธาย ปุจฺฉา สกวาทิสฺส ¶ , ปฏิฺา อิตรสฺส. เสสมิธาปิ เหฏฺา วุตฺตนยตฺตา ปากฏเมวาติ.
ตถตากถาวณฺณนา.
๖. กุสลกถาวณฺณนา
๘๔๔-๘๔๖. อิทานิ ¶ กุสลกถา นาม โหติ. ตตฺถ อนวชฺชมฺปิ กุสลํ อิฏฺปากมฺปิ. อนวชฺชํ นาม กิเลสวิปฺปยุตฺตํ. อยํ นโย เปตฺวา อกุสลํ สพฺพธมฺเม ภชติ. อิฏฺวิปากํ นาม อายตึ อุปปตฺติปวตฺเตสุ อิฏฺผลนิปฺผาทกํ ปฺุํ. อยํ นโย กุสลตฺติเก อาทิปทเมว ภชติ. เยสํ ปน อิมํ วิภาคํ อคฺคเหตฺวา อนวชฺชภาวมตฺเตเนว นิพฺพานํ กุสลนฺติ ลทฺธิ, เสยฺยถาปิ อนฺธกานํ, เตสํ อิฏฺวิปากฏฺเน นิพฺพานสฺส กุสลตาภาวํ ทีเปตุํ ¶ ปุจฺฉา สกวาทิสฺส, อตฺตโน ลทฺธิวเสน ปฏิฺา อิตรสฺส. เสสมิธาปิ เหฏฺา วุตฺตนยตฺตา อุตฺตานตฺถเมวาติ.
กุสลกถาวณฺณนา.
๗. อจฺจนฺตนิยามกถาวณฺณนา
๘๔๗. อิทานิ อจฺจนฺตนิยามกถา นาม โหติ. ตตฺถ เยสํ ‘‘สกึ นิมุคฺโค นิมุคฺโคว โหตี’’ติ (อ. นิ. ๗.๑๕) สุตฺตํ นิสฺสาย ‘‘อตฺถิ ปุถุชฺชนสฺส อจฺจนฺตนิยามตา’’ติ ลทฺธิ, เสยฺยถาปิ เอกจฺจานํ อุตฺตราปถกานํ, เต สนฺธาย ปุจฺฉา สกวาทิสฺส, ปฏิฺา อิตรสฺส. มาตุฆาตโกติอาทิ ‘‘นิยตมิจฺฉาทิฏฺิกสฺส จ มาตุฆาตกาทีนฺจ สมาเน มิจฺฉตฺตนิยาเม มาตุฆาตกาทีหิปิ เต อจฺจนฺตนิยเตหิ ภวิตพฺพ’’นฺติ โจทนตฺถํ วุตฺตํ. อิตโร ‘‘นิยตมิจฺฉาทิฏฺิโก สํสารขาณุโก ภวนฺตเรปิ นิยโตว อิเม ปน เอกสฺมิฺเว อตฺตภาเว’’ติ ลทฺธิยา น เหวนฺติ ปฏิกฺขิปติ ¶ .
๘๔๘. วิจิกิจฺฉา อุปฺปชฺเชยฺยาติ ‘‘อยํ นิยโต วา โน วา’’ติ เอวํ อุปฺปชฺเชยฺยาติ ปุจฺฉติ. อิตโร อนุปฺปตฺติการณํ อปสฺสนฺโต ปฏิชานาติ. นุปฺปชฺเชยฺยาติ ปุฏฺโ ปน ยํ ทิฏฺึ อาเสวนฺโต นิยามํ โอกฺกนฺโต, ตตฺถ อนุปฺปตฺตึ สนฺธาย ปฏิชานาติ. ตโต ปหีนาติ ปุฏฺโ มคฺเคน อปฺปหีนตฺตา ปฏิกฺขิปติ, ตํ ทิฏฺึ อารพฺภ อสมุทาจารโต ปฏิชานาติ. อถ นํ ยสฺมา ปหานํ นาม วินา อริยมคฺเคน นตฺถิ, ตสฺมา ตสฺส วเสน โจเทตุํ โสตาปตฺติมคฺเคนาติอาทิมาห. โส เอกมคฺเคนาปิ อปฺปหีนตฺตา ¶ ปฏิกฺขิปติ. ปุน กตเมนาติ ปุฏฺโ มิจฺฉามคฺคํ สนฺธาย อกุสเลนาติอาทิมาห.
๘๔๙. อุจฺเฉททิฏฺิ อุปฺปชฺเชยฺยาติ ทุติยนิยามุปฺปตฺตึ ปุจฺฉติ. อิตโร ยสฺมา ‘‘เยปิ เต โอกฺกลา วยภิฺา นตฺถิกวาทา อกิริยวาทา อเหตุกวาทา’’ติ (ม. นิ. ๓.๑๔๓) วจนโต ติสฺโสปิ นิยตมิจฺฉาทิฏฺิโย เอกสฺส อุปฺปชฺชนฺติ, ตสฺมา ปฏิชานาติ.
๘๕๐. อถ ¶ นํ ‘‘น จ นาม โส อจฺจนฺตนิยาโม’’ติ โจเทตุํ หฺจีติอาทิมาห. อจฺจนฺตนิยตสฺส หิ ทุติยนิยาโม นิรตฺถโก. นุปฺปชฺเชยฺยาติ ปฺเห ยํ สสฺสตทิฏฺิยา สสฺสตนฺติ คหิตํ, ตเทว อุจฺฉิชฺชิสฺสตีติ คเหตฺวา อนุปฺปตฺตึ สนฺธาย ปฏิชานาติ. ปหีนาติ ปุฏฺโ มคฺเคน อปฺปหีนตฺตา ปฏิกฺขิปติ, วุตฺตนเยน อนุปฺปชฺชนโต ปฏิชานาติ. สสฺสตทิฏฺิ อุปฺปชฺเชยฺยาติอาทีสุปิ เอเสว นโย. เสสํ วิจิกิจฺฉาวาเร วุตฺตนยเมว.
๘๕๑-๘๕๒. น วตฺตพฺพนฺติ ปุจฺฉา ปรวาทิสฺส, สุตฺตสฺส อตฺถิตาย ปฏิฺา สกวาทิสฺส. น ปน โส ภวนฺตเรปิ นิมุคฺโคว. อิมสฺมิฺเว หิ ภเว อภพฺโพ โส ตํ ทิฏฺึ ปชหิตุนฺติ อยเมตฺถ อธิปฺปาโย, ตสฺมา อสาธกเมตนฺติ. สพฺพกาลํ อุมฺมุชฺชิตฺวา นิมุชฺชตีติอาทิ วจนมตฺเต อภินิเวสํ อกตฺวา อตฺโถ ปริเยสิตพฺโพติ ทสฺสนตฺถํ วุตฺตนฺติ.
อจฺจนฺตนิยามกถาวณฺณนา.
๘. อินฺทฺริยกถาวณฺณนา
๘๕๓-๘๕๖. อิทานิ อินฺทฺริยกถา นาม โหติ. ตตฺถ โลกิยา สทฺธา สทฺธา ¶ เอว นาม, น สทฺธินฺทฺริยํ. ตถา โลกิยํ วีริยํ…เป… สติ… สมาธิ… ปฺา ปฺาเยว นาม, น ปฺินฺทฺริยนฺติ เยสํ ลทฺธิ, เสยฺยถาปิ เหตุวาทานฺเจว มหิสาสกานฺจ; เต สนฺธาย ปุจฺฉา สกวาทิสฺส, ปฏิฺา อิตรสฺส ¶ . นตฺถิ โลกิยา สทฺธาติอาทิ ยสฺมา โลกิยาปิ สทฺธาทโยว ธมฺมา อธิปติยฏฺเน อินฺทฺริยํ, น สทฺธาทีหิ อฺํ สทฺธินฺทฺริยาทิ นาม อตฺถิ, ตสฺมา โลกิยานมฺปิ สทฺธาทีนฺเว สทฺธินฺทฺริยาทิภาวทสฺสนตฺถํ วุตฺตํ. อตฺถิ โลกิโย มโนติอาทิ ยถา เต โลกิยาปิ มนาทโย ธมฺมา มนินฺทฺริยาทีนิ, เอวํ โลกิยา สทฺธาทโยปิ สทฺธินฺทฺริยานีติ อุปมาย ตสฺสตฺถสฺส วิภาวนตฺถํ วุตฺตํ. เสสเมตฺถ ยถาปาฬิเมว นิยฺยาตีติ.
อินฺทฺริยกถาวณฺณนา.
เอกูนวีสติโม วคฺโค.
๒๐. วีสติมวคฺโค
๑. อสฺจิจฺจกถาวณฺณนา
๘๕๗-๘๖๒. อิทานิ ¶ ¶ อสฺจิจฺจกถา นาม โหติ. ตตฺถ ‘‘อานนฺตริยวตฺถูนิ นาม ครูนิ ภาริยานิ, ตสฺมา อสฺจิจฺจาปิ เตสุ วตฺถูสุ วิโกปิเตสุ อานนฺตริโก โหตี’’ติ เยสํ ลทฺธิ, เสยฺยถาปิ เอกจฺจานํ อุตฺตราปถกานํ; เต สนฺธาย อสฺจิจฺจาติ ปุจฺฉา สกวาทิสฺส, ลทฺธิวเสน ปฏิฺา อิตรสฺส. อถ นํ ‘‘ยสฺมา อานนฺตริยกมฺมํ นาม กมฺมปถปฺปตฺตํ. ยทิ จ อสฺจิจฺจ กมฺมปถเภโท สิยา, อวเสสา ปาณาติปาตาทโยปิ อสฺจิจฺจ ภเวยฺยุ’’นฺติ โจทนตฺถํ อสฺจิจฺจปาณํ หนฺตฺวาติอาทิมาห. อิตโร ตถารูปาย ลทฺธิยา อภาเวน ปฏิกฺขิปติ. เสสํ ยถาปาฬิเมว นิยฺยาติ. น วตฺตพฺพํ มาตุฆาตโกติ ปุจฺฉา ปรวาทิสฺส, โรคปฏิการาทิกาเล อสฺจิจฺจ ฆาตํ สนฺธาย ปฏิฺา สกวาทิสฺส. นนุ มาตา ชีวิตา โวโรปิตาติ ปฺเหปิ อสฺจิจฺจ โวโรปิตํ สนฺธาย ปฏิฺา สกวาทิสฺเสว. เอวํ อธิปฺปายํ ปน อคฺคเหตฺวา หฺจีติ ลทฺธิปติฏฺาปนํ อิตรสฺส. ตํ อโยนิโส ปติฏฺาปิตตฺตา อปฺปติฏฺิตเมว. ปิตุฆาตกาทีสุปิ เอเสว นโย. สงฺฆเภทเก ปน ธมฺมสฺึ สนฺธาย สงฺฆเภโท อานนฺตริโกติ ปุจฺฉา สกวาทิสฺส, ‘‘สงฺฆํ สมคฺคํ เภตฺวาน, กปฺปํ ¶ นิรยมฺหิ ปจฺจตี’’ติ วจนํ อโยนิโส คเหตฺวา ปฏิฺา ปรวาทิสฺส. ปุน สพฺเพติ ปุฏฺโ สกปกฺเข ธมฺมสฺึ สนฺธาย ปฏิกฺขิปติ, ปรปกฺเข ธมฺมสฺึ สนฺธาย ปฏิชานาติ. ธมฺมสฺีติ ¶ ปฺหทฺวเยปิ เอเสว นโย. นนุ วุตฺตํ ภควตาติ สุตฺตํ เอกนฺเตเนว ธมฺมวาทิสฺส อานนฺตริกภาวทสฺสนตฺถํ วุตฺตํ. อาปายิโก เนรยิโกติ คาถายปิ อธมฺมวาทีเยว อธิปฺเปโต. อิตโร ปน อธิปฺปายํ อคฺคเหตฺวา ลทฺธึ ปติฏฺเปติ. สา อโยนิโส ปติฏฺาปิตตฺตา อปฺปติฏฺิตาเยวาติ.
อสฺจิจฺจกถาวณฺณนา.
๒. าณกถาวณฺณนา
๘๖๓-๘๖๕. อิทานิ ¶ าณกถา นาม โหติ. ตตฺถ ทุวิธํ าณํ – โลกิยฺจ โลกุตฺตรฺจ. โลกิยํ สมาปตฺติาณมฺปิ โหติ ทานาทิวเสน ปวตฺตํ กมฺมสฺสกตาณมฺปิ; โลกุตฺตรํ สจฺจปริจฺเฉทกํ มคฺคาณมฺปิ ผลาณมฺปิ. อิมํ ปน วิภาคํ อกตฺวา ‘‘สจฺจปริจฺเฉทกเมว าณํ น อิตรํ, ตสฺมา นตฺถิ ปุถุชฺชนสฺส าณ’’นฺติ เยสํ ลทฺธิ, เสยฺยถาปิ เหตุวาทานํ, เต สนฺธาย ปุจฺฉา สกวาทิสฺส, ปฏิฺา อิตรสฺส. ปฺาติอาทิ าณเววจนทสฺสนตฺถํ วุตฺตํ. เตเนตํ ทีเปติ – ยทิ ตสฺส าณํ นตฺถิ, ปฺาทโยปิ นตฺถิ. อถ ปฺาทโย อตฺถิ, าณมฺปิ อตฺถิ. กสฺมา? ปฺาทีนํ าณโต อนฺตฺตาติ. ปมํ ฌานนฺติอาทิ สมาปตฺติาณสฺส ทสฺสนตฺถํ วุตฺตํ. ทานํ ทเทยฺยาติอาทิ กมฺมสฺสกตาณสฺส. ทุกฺขํ ปริชานาตีติ โลกุตฺตรมคฺคาณเมว ทีเปติ, น จ โลกุตฺตรเมว าณนฺติ.
าณกถาวณฺณนา.
๓. นิรยปาลกถาวณฺณนา
๘๖๖. อิทานิ ¶ นิรยปาลกถา นาม โหติ. ตตฺถ ‘‘นิรเย เนรยิกกมฺมาเนว นิรยปาลรูปวเสน วเธนฺติ, นตฺถิ นิรยปาลา นาม สตฺตา’’ติ ¶ เยสํ ลทฺธิ, เสยฺยถาปิ อนฺธกานํ; เต สนฺธาย ปุจฺฉา สกวาทิสฺส, ปฏิฺา อิตรสฺส. อถ นํ ‘‘ยทิ ตตฺถ นิรยปาลา น สิยุํ, กมฺมการณาปิ น ภเวยฺยุํ. การณิเกสุ หิ สติ การณา’’ติ โจเทตุํ นตฺถิ นิรเยสูติอาทิมาห.
๘๖๗-๘๖๘. อตฺถิ มนุสฺเสสูติ ปจฺจกฺเขน าปนตฺถํ. ยถา หิ มนุสฺเสสุ สติ การณิเกสุ การณา, เอวํ ตตฺถาปีติ อยเมตฺถ อธิปฺปาโย. อตฺถิ นิรเยสูติ ปุจฺฉา ปรวาทิสฺส, ปฏิฺา อิตรสฺส. น เวสฺสภู โนปิ จ เปตฺติราชาติ ปรวาทินา สกสมยโต สุตฺตํ อาภตํ. ตํ ปน สาสนาวจริกนฺติ สกวาทินา อนฺุาตํ. ตตฺถ เวสฺสภูติ เอโก เทโว. เปตฺติราชาติ เปตฺติวิสเย เปตมหิทฺธิโก. โสมาทโย ปากฏา เอว. อิทํ วุตฺตํ โหติ – อตฺตโน กมฺเมหิ อิโต ปณุนฺนํ ¶ ปรโลกํ ปตฺตํ ปุริสํ น เอเต เวสฺสภูอาทโย หนนฺติ. เยหิ ปน โส กมฺเมหิ ตตฺถ ปณุนฺโน, ตานิ สกานิ กมฺมานิเยว นํ ตตฺถ หนนฺตีติ กมฺมสฺสกตํ ทีเปติ, น นิรยปาลานํ อภาวํ. สกวาทินา ปน ตเมนํ, ภิกฺขเวติ อาภตานิ สุตฺตปทานิ นีตตฺถาเนวาติ.
นิรยปาลกถาวณฺณนา.
๔. ติรจฺฉานกถาวณฺณนา
๘๖๙-๘๗๑. อิทานิ ติรจฺฉานกถา นาม โหติ. ตตฺถ เทเวสุ เอราวณาทโย เทวปุตฺตา หตฺถิวณฺณํ อสฺสวณฺณํ วิกุพฺพนฺติ, นตฺถิ ตตฺถ ติรจฺฉานคตา. เยสํ ปน ติรจฺฉานวณฺณิโน เทวปุตฺเต ทิสฺวา ‘‘อตฺถิ เทเวสุ ติรจฺฉานคตา’’ติ ลทฺธิ, เสยฺยถาปิ อนฺธกานํ ¶ ; เต สนฺธาย ปุจฺฉา สกวาทิสฺส, ปฏิฺา อิตรสฺส. อถ นํ ‘‘ยทิ เทวโยนิยํ ติรจฺฉานคตา สิยุํ, ติรจฺฉานโยนิยมฺปิ เทวา สิยุ’’นฺติ โจเทตุํ อตฺถิ ติรจฺฉานคเตสูติอาทิมาห. กีฏาติอาทิ เยสํ โส อภาวํ อิจฺฉติ, เต ทสฺเสตุํ วุตฺตํ. เอราวโณติ ปฺเห ตสฺส อตฺถิตาย ปฏิฺา สกวาทิสฺส ¶ , น ติรจฺฉานคตสฺส. หตฺถิพนฺธาติอาทิ ‘‘ยทิ ตตฺถ หตฺถิอาทโย สิยุํ, หตฺถิพนฺธาทโยปิ สิยุ’’นฺติ โจทนตฺถํ วุตฺตํ. ตตฺถ ยาวสิกาติ ยวสฺส ทายกา. การณิกาติ หตฺถาจริยาทโย, เยหิ เต นานาวิธํ การณํ กเรยฺยุํ. ภตฺตการกาติ หตฺถิอาทีนํ ภตฺตรนฺธกา. น เหวนฺติ ตถา อนิจฺฉนฺโต ปฏิกฺขิปตีติ.
ติรจฺฉานกถาวณฺณนา.
๕. มคฺคกถาวณฺณนา
๘๗๒-๘๗๕. อิทานิ มคฺคกถา นาม โหติ. ตตฺถ เยสํ ‘‘ปุพฺเพว โข ปนสฺส กายกมฺมํ วจีกมฺมํ อาชีโว สุปริสุทฺโธ โหตี’’ติ (อ. นิ. ๓.๔๓๑) อิทฺเจว สุตฺตํ สมฺมาวาจากมฺมนฺตาชีวานฺจ ¶ จิตฺตวิปฺปยุตฺตตํ นิสฺสาย ‘‘นิปฺปริยาเยน ปฺจงฺคิโกว มคฺโค’’ติ ลทฺธิ, เสยฺยถาปิ มหิสาสกานํ, เต สนฺธาย ปฺจงฺคิโกติ ปุจฺฉา สกวาทิสฺส, ปฏิฺา อิตรสฺส. สมฺมาวาจา มคฺคงฺคํ, สา จ น มคฺโคติอาทิ ปรสมยวเสน วุตฺตํ. ปรสมยสฺมิฺหิ สมฺมาวาจาทโย มคฺคงฺคนฺติ อาคตา. รูปตฺตา ปน มคฺโค น โหตีติ วณฺณิตา. สมฺมาทิฏฺิ มคฺคงฺคนฺติอาทิ มคฺคงฺคสฺส อมคฺคตา นาม นตฺถีติ ทสฺสนตฺถํ วุตฺตํ. ปุพฺเพว โข ปนสฺสาติ สุตฺเต ปริสุทฺธสีลสฺส มคฺคภาวนา นาม โหติ, น อิตรสฺสาติ อาคมนิยปฏิปทาย วิสุทฺธิภาวทสฺสนตฺถํ ‘‘กายกมฺมํ วจีกมฺมํ อาชีโว สุปริสุทฺโธ โหตี’’ติ วุตฺตํ, น อิเมหิ วินา ปฺจงฺคิกภาวทสฺสนตฺถํ. เตเนวาห ¶ ‘‘เอวมสฺสายํ อริโย อฏฺงฺคิโก มคฺโค ภาวนาปาริปูรึ คจฺฉตี’’ติ. สกวาทินา อาภตสุตฺตํ นีตตฺถเมวาติ.
มคฺคกถาวณฺณนา.
๖. าณกถาวณฺณนา
๘๗๖-๘๗๗. อิทานิ าณกถา นาม โหติ. ตตฺถ ธมฺมจกฺกปฺปวตฺตเน ทฺวาทสาการาณํ สนฺธาย ‘‘ทฺวาทสวตฺถุกํ าณํ โลกุตฺตร’’นฺติ เยสํ ลทฺธิ, เสยฺยถาปิ ¶ ปุพฺพเสลิยานํ, เต สนฺธาย ปุจฺฉา สกวาทิสฺส, ปฏิฺา อิตรสฺส. อถ นํ ‘‘สเจ ตํ ทฺวาทสวตฺถุกํ, ทฺวาทสหิ มคฺคาเณหิ ภวิตพฺพ’’นฺติ โจเทตุํ ทฺวาทสาติอาทิมาห. อิตโร มคฺคสฺส เอกตฺตํ สนฺธาย ปฏิกฺขิปติ, เอเกกสฺมึ สจฺเจ สจฺจาณกิจฺจาณกตาณานํ วเสน าณนานตฺตํ สนฺธาย ปฏิชานาติ. ทฺวาทส โสตาปตฺติมคฺคาติอาทีสุปิ เอเสว นโย. นนุ วุตฺตํ ภควตาติ สุตฺตํ สทฺธึ ปุพฺพภาคปรภาเคหิ าณนานตฺตํ ทีเปติ, น อริยมคฺคสฺส ทฺวาทส าณตํ. ตสฺมา อสาธกนฺติ.
าณกถาวณฺณนา.
วีสติโม วคฺโค.
จตุตฺถปณฺณาสโก สมตฺโต.
๒๑. เอกวีสติมวคฺโค
๑. สาสนกถาวณฺณนา
๘๗๘. อิทานิ ¶ ¶ สาสนกถา นาม โหติ. ตตฺถ ติสฺโส สงฺคีติโย สนฺธาย ‘‘สาสนํ นวํ กต’’นฺติ จ ‘‘อตฺถิ โกจิ ตถาคตสฺส สาสนํ นวํ กโรตี’’ติ จ ‘‘ลพฺภา ตถาคตสฺส สาสนํ นวํ กาตุ’’นฺติ จ เยสํ ลทฺธิ, เสยฺยถาปิ เอกจฺจานํ อุตฺตราปถกานํ; เต สนฺธาย ตีสุปิ กถาสุ ปุจฺฉา สกวาทิสฺส, ปฏิฺา อิตรสฺส. สติปฏฺานาติอาทิ สาสนํ นาม สติปฏฺานาทโย เจว อริยธมฺมา, กุสลาทีนฺจ เทสนา. ตตฺถ เยสํ ภควตา เทสิตา สติปฏฺานาทโย, เปตฺวา เต อฺเสํ วา สติปฏฺานาทีนํ กรเณน อกุสลาทีนํ วา กุสลาทิภาวกรเณน สาสนํ นวํกตํ นาม ภเวยฺย, กึ ตํ เอวํ กตํ เกนจิ, อตฺถิ วา โกจิ เอวํ กโรติ, ลพฺภา วา เอวํ กาตุนฺติ ตีสุปิ ปุจฺฉาสุ โจทนตฺถํ วุตฺตํ. เสสํ สพฺพตฺถ ยถาปาฬิเมว นิยฺยาตีติ.
สาสนกถาวณฺณนา.
๒. อวิวิตฺตกถาวณฺณนา
๘๗๙-๘๘๐. อิทานิ ¶ อวิวิตฺตกถา นาม โหติ. ตตฺถ ยสฺส ปุคฺคลสฺส โย ธมฺโม ปจฺจุปฺปนฺโน, โส เตน อวิวิตฺโต นามาติ อิทํ สกสมเย สนฺนิฏฺานํ. ยสฺมา ปน ปุถุชฺชเนน เตธาตุกา ธมฺมา อปริฺาตา, ตสฺมา โส เอกกฺขเณเยว สพฺเพหิปิ เตธาตุเกหิ ธมฺเมหิ อวิวิตฺโตติ เยสํ ลทฺธิ, เสยฺยถาปิ เตสฺเว, เต ¶ สนฺธาย ปุจฺฉา สกวาทิสฺส, ปฏิฺา อิตรสฺส. ผสฺเสหีติอาทิ สพฺเพสํ ผสฺสาทีนํ เอกกฺขเณ ปวตฺติโทสทสฺสนตฺถํ วุตฺตํ. เสสํ สพฺพตฺถ อุตฺตานตฺถเมวาติ.
อวิวิตฺตกถาวณฺณนา.
๓. สฺโชนกถาวณฺณนา
๘๘๑-๘๘๒. อิทานิ ¶ สฺโชนกถา นาม โหติ. ตตฺถ ยสฺมา อรหา สพฺพํ พุทฺธวิสยํ น ชานาติ, ตสฺมา ตสฺส ตตฺถ อวิชฺชาวิจิกิจฺฉาหิ อปฺปหีนาหิ ภวิตพฺพนฺติ สฺาย ‘‘อตฺถิ กิฺจิ สฺโชนํ อปฺปหาย อรหตฺตปฺปตฺตี’’ติ เยสํ ลทฺธิ, เสยฺยถาปิ มหาสงฺฆิกานํ, เต สนฺธาย ปุจฺฉา สกวาทิสฺส, ปฏิฺา อิตรสฺส. อตฺถิ กิฺจิ สกฺกายทิฏฺีติอาทิ อรหโต สพฺพสํโยชนปฺปหานทสฺสนตฺถํ วุตฺตํ. สพฺพํ พุทฺธวิสยนฺติ ปฺหทฺวเย อรหโต สพฺพฺุตฺาณาภาเวน ปฏิเสโธ กโต, น อวิชฺชาวิจิกิจฺฉานํ อปฺปหาเนน. อิตโร ปน เตสํ อปฺปหีนตํ สนฺธาย เตน หีติ ลทฺธึ ปติฏฺเปติ. สา อโยนิโส ปติฏฺาปิตตฺตา อปฺปติฏฺิตาว โหตีติ.
สฺโชนกถาวณฺณนา.
๔. อิทฺธิกถาวณฺณนา
๘๘๓-๘๘๔. อิทานิ อิทฺธิกถา นาม โหติ. ตตฺถ อิทฺธิ นาเมสา กตฺถจิ อิชฺฌติ, กตฺถจิ น อิชฺฌติ, อนิจฺจาทีนํ นิจฺจาทิกรเณ เอกนฺเตเนว น อิชฺฌติ. สภาคสนฺตตึ ปน ปริวตฺเตตฺวา วิสภาคสนฺตติกรเณ วา สภาคสนฺตติวเสเนว ¶ จิรตรปฺปวตฺตเน วา เยสํ อตฺถาย กริยติ, เตสํ ปฺุาทีนิ การณานิ นิสฺสาย กตฺถจิ อิชฺฌติ, ภิกฺขูนํ อตฺถาย ปานียสฺส สปฺปิขีราทิกรเณ วิย มหาธาตุนิธาเน ทีปาทีนํ จิรสนฺตานปฺปวตฺตเน วิย จาติ อิทํ สกสมเย สนฺนิฏฺานํ. ยํ ¶ ปน อายสฺมา ปิลินฺทวจฺโฉ รฺโ ปาสาทํ สุวณฺณนฺตฺเวว อธิมุจฺจิ, ตํ นิสฺสาย เยสํ ‘‘อตฺถิ อธิปฺปายอิทฺธี’’ติ ลทฺธิ, เสยฺยถาปิ อนฺธกานํ; เต สนฺธาย อตฺถิ อธิปฺปายอิทฺธีติ ปุจฺฉา สกวาทิสฺส. ตตฺถ อธิปฺปายอิทฺธีติ อธิปฺปายอิทฺธิ, ยถาธิปฺปายํ อิชฺฌนอิทฺธีติ อตฺโถ. อามนฺตาติ ลทฺธิมตฺเต ตฺวา ปฏิฺา ปรวาทิสฺส. อถ นํ อนิจฺจาทีนํ นิจฺจาทิตาย อนุยฺุชิตุํ นิจฺจปณฺณา รุกฺขา โหนฺตูติอาทิมาห. เสสเมตฺถ อุตฺตานตฺถเมว. ลทฺธิปติฏฺาปเน สุวณฺโณ จ ปนาสีติ รฺโ ปฺุูปนิสฺสเยน อาสิ, น เกวลํ เถรสฺส อธิปฺปาเยเนว. ตสฺมา อสาธกเมตนฺติ.
อิทฺธิกถาวณฺณนา.
๕. พุทฺธกถาวณฺณนา
๘๘๕. อิทานิ ¶ พุทฺธกถา นาม โหติ. ตตฺถ เปตฺวา ตสฺมึ ตสฺมึ กาเล สรีรเวมตฺตตํ อายุเวมตฺตตํ ปภาเวมตฺตตฺจ เสเสหิ พุทฺธธมฺเมหิ พุทฺธานํ พุทฺเธหิ หีนาติเรกตา นาม นตฺถิ. เยสํ ปน อวิเสเสเนว อตฺถีติ ลทฺธิ, เสยฺยถาปิ อนฺธกานํ; เต สนฺธาย อตฺถิ พุทฺธานนฺติ ปุจฺฉา สกวาทิสฺส, ปฏิฺา อิตรสฺส. อถ นํ พุทฺธธมฺเมหิ อนุยฺุชิตุํ สติปฏฺานโตติอาทิมาห. อิตโร เตสํ วเสน หีนาติเรกตํ อปสฺสนฺโต ปฏิกฺขิปติเยวาติ.
พุทฺธกถาวณฺณนา.
๖. สพฺพทิสากถาวณฺณนา
๘๘๖. อิทานิ สพฺพทิสากถา นาม โหติ. ตตฺถ จตูสุ ทิสาสุ เหฏฺา ¶ อุปรีติ สมนฺตโต โลกธาตุสนฺนิวาสํ, สพฺพโลกธาตูสุ จ ¶ พุทฺธา อตฺถีติ อตฺตโน วิกปฺปสิปฺปํ อุปฺปาเทตฺวา ‘‘สพฺพทิสาสุ พุทฺธา ติฏฺนฺตี’’ติ เยสํ ลทฺธิ, เสยฺยถาปิ มหาสงฺฆิกานํ; เต สนฺธาย ปุจฺฉา สกวาทิสฺส, ปฏิฺา อิตรสฺส. ปุรตฺถิมายาติ ปุฏฺโ สกฺยมุนึ สนฺธาย ปฏิกฺขิปติ. ปุน ปุฏฺโ ลทฺธิวเสน อฺโลกธาตุยํ ิตํ สนฺธาย ปฏิชานาติ. กินฺนาโม โส ภควาติอาทิ ‘‘สเจ ตฺวํ ชานาสิ, นามาทิวเสน นํ กเถหี’’ติ โจทนตฺถํ วุตฺตํ. อิมินา อุปาเยน สพฺพตฺถ อตฺโถ เวทิตพฺโพติ.
สพฺพทิสากถาวณฺณนา.
๗. ธมฺมกถาวณฺณนา
๘๘๗-๘๘๘. อิทานิ ธมฺมกถา นาม โหติ. ตตฺถ ยสฺมา รูปาทโย รูปาทิสภาเวน นิยตา ¶ น ตํ สภาวํ วิชหนฺติ, ตสฺมา สพฺพธมฺมา นิยตาติ เยสํ ลทฺธิ, เสยฺยถาปิ อนฺธกานฺเจว เอกจฺจานฺจ อุตฺตราปถกานํ; เต สนฺธาย สพฺเพ ธมฺมาติ ปุจฺฉา สกวาทิสฺส, ปฏิฺา อิตรสฺส. อถ นํ ‘‘สเจ เต นิยตา, มิจฺฉตฺตนิยตา วา สิยุํ สมฺมตฺตนิยตา วา, อิโต อฺโ นิยาโม นาม นตฺถี’’ติ โจเทตุํ มิจฺฉตฺตนิยตาติอาทิมาห. ตตฺถ ปฏิกฺเขโป จ ปฏิฺา จ ปรวาทิสฺส. รูปํ รูปฏฺเนาติอาทิ เยนตฺเถน นิยตาติ วทติ, ตสฺส วเสน โจเทตุํ วุตฺตํ. ตตฺรายํ อธิปฺปาโย – รูปฺหิ รูปฏฺเน นิยตนฺติ รูปํ รูปเมว, น เวทนาทิสภาวนฺติ อธิปฺปาเยน วตฺตพฺพํ, อิโต อฺถา น วตฺตพฺพํ. กสฺมา? รูปฏฺโต อฺสฺส รูปสฺส อภาวา. รูปสภาโว หิ รูปฏฺโ, รูปสภาโว จ รูปเมว, น รูปโต อฺโ. เวทนาทีหิ ปนสฺส นานตฺตปฺาปนตฺถํ เอส โวหาโร โหตีติ. ตสฺมา ‘‘รูปํ รูปฏฺเน นิยต’’นฺติ วทนฺเตน รูปํ นิยตนฺติ วุตฺตํ โหติ. นิยตฺจ นาม มิจฺฉตฺตนิยตํ ¶ วา สิยา สมฺมตฺตนิยตํ วา, อิโต อฺโ นิยาโม นาม นตฺถีติ. อถ กสฺมา ปฏิชานาตีติ? อตฺถนฺตรวเสน. รูปํ รูปฏฺเน นิยตนฺติ เอตฺถ หิ รูปํ รูปเมว, น เวทนาทิสภาวนฺติ อยมตฺโถ. ตสฺมา ปฏิชานาติ. อิโต อฺถา ปนสฺส นิยตตฺตํ นตฺถีติ ปุน เตเนว นเยน โจเทตุํ มิจฺฉตฺตนิยตนฺติอาทิมาห ¶ . ตํ สพฺพํ อุตฺตานตฺถเมว. เตน หิ รูปนฺติ ลทฺธิปิ อโยนิโส ปติฏฺาปิตตฺตา อปฺปติฏฺิตาว โหตีติ.
ธมฺมกถาวณฺณนา.
๘. กมฺมกถาวณฺณนา
๘๘๙-๘๙๑. อิทานิ กมฺมกถา นาม โหติ. ตตฺถ ‘‘ยสฺมา ทิฏฺธมฺมเวทนียาทีนิ ทิฏฺธมฺมเวทนียฏฺาทีหิ นิยตานิ, ตสฺมา สพฺเพ กมฺมา นิยตา’’ติ เยสํ ลทฺธิ, เสยฺยถาปิ เตสฺเว; เต สนฺธาย ปุจฺฉา สกวาทิสฺส, ปฏิฺา อิตรสฺส. ทิฏฺธมฺมเวทนียฏฺเน นิยตนฺติ เอตฺถ ทิฏฺธมฺมเวทนียํ ทิฏฺธมฺมเวทนียฏฺเมว. สเจ ทิฏฺเว ธมฺเม วิปากํ ทาตุํ สกฺโกติ เทติ, โน เจ อโหสิกมฺมํ นาม โหตีติ อิมมตฺถํ สนฺธาย ปฏิฺา สกวาทิสฺส. มิจฺฉตฺตสมฺมตฺตนิยามวเสน ปเนตํ อนิยตเมวาติ สพฺพํ เหฏฺา วุตฺตนเยเนว เวทิตพฺพนฺติ.
กมฺมกถาวณฺณนา.
เอกวีสติโม วคฺโค.
๒๒. พาวีสติมวคฺโค
๑. ปรินิพฺพานกถาวณฺณนา
๘๙๒. อิทานิ ¶ ¶ ปรินิพฺพานกถา นาม โหติ. ตตฺถ ‘‘ยสฺมา อรหา สพฺพฺุวิสเย อปฺปหีนสํโยชโนว ปรินิพฺพายติ, ตสฺมา อตฺถิ กิฺจิ สํโยชนํ อปฺปหาย ปรินิพฺพาน’’นฺติ เยสํ ลทฺธิ, เสยฺยถาปิ อนฺธกานํ; เต สนฺธาย ปุจฺฉา สกวาทิสฺส, ปฏิฺา อิตรสฺส. เสสเมตฺถ เหฏฺา วุตฺตนยเมวาติ.
ปรินิพฺพานกถาวณฺณนา.
๒. กุสลจิตฺตกถาวณฺณนา
๘๙๔-๘๙๕. อิทานิ ¶ กุสลจิตฺตกถา นาม โหติ. ตตฺถ ยสฺมา อรหา สติเวปุลฺลปฺปตฺโต ปรินิพฺพายนฺโตปิ สโต สมฺปชาโนว ปรินิพฺพาติ, ตสฺมา กุสลจิตฺโต ปรินิพฺพายตีติ เยสํ ลทฺธิ, เสยฺยถาปิ อนฺธกานํ; เต สนฺธาย ปุจฺฉา สกวาทิสฺส, ปฏิฺา อิตรสฺส. อถ นํ ยสฺมา กุสลจิตฺโต นาม ปฺุาภิสงฺขาราภิสงฺขรณาทิวเสน โหติ, ตสฺมา เตนตฺเถน โจเทตุํ อรหา ปฺุาภิสงฺขารนฺติอาทิมาห. เสสเมตฺถ ยถาปาฬิเมว นิยฺยาติ. สโต สมฺปชาโนติ อิทํ ชวนกฺขเณ กิริยสติสมฺปชฺานํ วเสน อสมฺโมหมรณทีปนตฺถํ วุตฺตํ, น กุสลจิตฺตทีปนตฺถํ. ตสฺมา อสาธกนฺติ.
กุสลจิตฺตกถาวณฺณนา.
๓. อาเนฺชกถาวณฺณนา
๘๙๖. อิทานิ ¶ ¶ อาเนฺชกถา นาม โหติ. ตตฺถ ภควา จตุตฺถชฺฌาเน ิโต ปรินิพฺพายีติ สลฺลกฺเขตฺวา ‘‘อรหา อาเนฺเช ิโต ปรินิพฺพายตี’’ติ เยสํ ลทฺธิ, เสยฺยถาปิ เอกจฺจานํ อุตฺตราปถกานํ, เต สนฺธาย ปุจฺฉา สกวาทิสฺส, ปฏิฺา อิตรสฺส. ปกติจิตฺเตติ ภวงฺคจิตฺเต. สพฺเพ หิ สฺิโน สตฺตา ภวงฺคจิตฺเต ตฺวา ภวงฺคปริโยสาเนน จุติจิตฺเตน กาลํ กโรนฺติ. อิติ นํ อิมินา อตฺเถน โจเทตุํ เอวมาห. ตตฺถ กิฺจาปิ จตุโวการภเว อรหโต ปกติจิตฺตมฺปิ อาเนฺชํ โหติ, อยํ ปน ปฺโห ปฺจโวการภววเสน อุทฺธโฏ. ตสฺมา โน จ วต เร วตฺตพฺเพติ อาห. เสสเมตฺถ อุตฺตานตฺถเมวาติ.
อาเนฺชกถาวณฺณนา.
๔. ธมฺมาภิสมยกถาวณฺณนา
๘๙๗. อิทานิ ธมฺมาภิสมยกถา นาม โหติ. ตตฺถ อตีตภเว โสตาปนฺนํ มาตุกุจฺฉิยํ วสิตฺวา นิกฺขนฺตํ ทิสฺวา ‘‘อตฺถิ คพฺภเสยฺยาย ธมฺมาภิสมโย’’ติ ¶ เยสํ ลทฺธิ, เสยฺยถาปิ เอกจฺจานํ อุตฺตราปถกานํ, เต สนฺธาย ปุจฺฉา สกวาทิสฺส, ปฏิฺา อิตรสฺส. อถ นํ ‘‘ยทิ ตตฺถ ธมฺมาภิสมโย อตฺถิ, ธมฺมาภิสมยสฺส การเณหิ ธมฺมเทสนาทีหิ ภวิตพฺพ’’นฺติ โจเทตุํ อตฺถิ คพฺภเสยฺยาย ธมฺมเทสนาติอาทิมาห. สุตฺตสฺสาติอาทิ ภวงฺควารํ สนฺธาย วุตฺตํ. คพฺภเสยฺยาย หิ เยภุยฺเยน ภวงฺคเมว ปวตฺตติ. เตเนว สตฺโต กิริยมยปฺปวตฺตาภาวา สุตฺโต, ภาวนานุโยคสฺส อภาวา ปมตฺโต, กมฺมฏฺานปริคฺคาหกานํ สติสมฺปชฺานํ อภาวา มุฏฺสฺสติ อสมฺปชาโน นาม โหติ, ตถารูปสฺส กุโต ธมฺมาภิสมโยติ?
ธมฺมาภิสมยกถาวณฺณนา.
๕-๗. ติสฺโสปิกถาวณฺณนา
๘๙๘-๙๐๐. อิทานิ ¶ ¶ ติสฺโสปิกถา นาม โหนฺติ. ตตฺถ อจิรชาตานํ ปน โสตาปนฺนานํ อรหตฺตปฺปตฺตึ สุปฺปวาสาย จ อุปาสิกาย สตฺตวสฺสิกํ คพฺภํ ทิสฺวา ‘‘อตฺถิ คพฺภเสยฺยาย อรหตฺตปฺปตฺตี’’ติ จ สุปิเน อากาสคมนาทีนิ ทิสฺวา ‘‘อตฺถิ ธมฺมาภิสมโย’’ติ จ ‘‘อตฺถิ ตตฺถ อรหตฺตปฺปตฺตี’’ติ จ อิธาปิ เยสํ ลทฺธิโย, เสยฺยถาปิ เตสฺเว; เต สนฺธาย ปุจฺฉา สกวาทิสฺส, ปฏิฺา อิตรสฺส. เสสเมตฺถ ปุริมกถา สทิสเมวาติ.
ติสฺโสปิกถาวณฺณนา.
๘. อพฺยากตกถาวณฺณนา
๙๐๑-๙๐๒. อิทานิ อพฺยากตกถา นาม โหติ. ตตฺถ ‘‘อตฺเถสา, ภิกฺขเว, เจตนา, สา จ โข อพฺโพหาริกา’’ติ (ปารา. ๒๓๕) วจนโต ‘‘สพฺพํ สุปินคตสฺส จิตฺตํ อพฺยากต’’นฺติ เยสํ ลทฺธิ, เสยฺยถาปิ เอกจฺจานํ อุตฺตราปถกานฺเว, เต สนฺธาย ปุจฺฉา สกวาทิสฺส, ปฏิฺา อิตรสฺส. เสสเมตฺถ ยถา ปาฬิเมว นิยฺยาติ. สุปินคตสฺส จิตฺตํ อพฺโพหาริกนฺติ อิทํ ¶ อาปตฺตึ สนฺธาย วุตฺตํ. สุปินคตสฺส หิ ปาณาติปาตาทิวเสน กิฺจาปิ อกุสลจิตฺตํ ปวตฺตติ, วตฺถุวิโกปนํ ปน นตฺถีติ น สกฺกา ตตฺถ อาปตฺตึ ปฺเปตุํ. อิมินา การเณน ตํ อพฺโพหาริกํ, น อพฺยากตตฺตาติ.
อพฺยากตกถาวณฺณนา.
๙. อาเสวนปจฺจยกถาวณฺณนา
๙๐๓-๙๐๕. อิทานิ อาเสวนปจฺจยกถา นาม โหติ. ตตฺถ ยสฺมา สพฺเพ ¶ ธมฺมา ขณิกา ¶ , น โกจิ มุหุตฺตมฺปิ ตฺวา อาเสวนปจฺจยํ อาเสวติ นาม. ตสฺมา นตฺถิ กิฺจิ อาเสวนปจฺจยตา. อาเสวนปจฺจยตาย อุปฺปนฺนํ ปน น กิฺจิ อตฺถีติ เยสํ ลทฺธิ, เสยฺยถาปิ เตสฺเว; เต สนฺธาย ปุจฺฉา สกวาทิสฺส, ปฏิฺา อิตรสฺส. อถ นํ สุตฺตวเสเนว ปฺาเปตุํ นนุ วุตฺตํ ภควตา ปาณาติปาโตติอาทิ อาภตํ. ตํ สพฺพํ อุตฺตานตฺถเมวาติ.
อาเสวนปจฺจยกถาวณฺณนา.
๑๐. ขณิกกถาวณฺณนา
๙๐๖-๙๐๗. อิทานิ ขณิกกถา นาม โหติ. ตตฺถ ยสฺมา สพฺพสงฺขตธมฺมา อนิจฺจา, ตสฺมา เอกจิตฺตกฺขณิกาเยว. สมานาย หิ อนิจฺจตาย เอโก ลหุํ ภิชฺชติ, เอโก จิเรนาติ โก เอตฺถ นิยาโมติ เยสํ ลทฺธิ, เสยฺยถาปิ ปุพฺพเสลิยาปรเสลิยานํ; เต สนฺธาย เอกจิตฺตกฺขณิกาติ ปุจฺฉา สกวาทิสฺส, ปฏิฺา อิตรสฺส. จิตฺเต มหาปถวีติอาทีสุ เตสํ ตถา สณฺานํ อปสฺสนฺโต ปฏิกฺขิปติ. จกฺขายตนนฺติอาทิ ‘‘ยทิ สพฺเพ เอกจิตฺตกฺขณิกา ภเวยฺยุํ, จกฺขายตนาทีนิ จกฺขุวิฺาณาทีหิ สทฺธึเยว อุปฺปชฺชิตฺวา นิรุชฺเฌยฺยุ’’นฺติ โจทนตฺถํ วุตฺตํ. อิตโร ปน อนฺโตมาตุกุจฺฉิคตสฺส วิฺาณุปฺปตฺตึ สนฺธาย ปฏิกฺขิปติ ¶ , ปวตฺตํ สนฺธาย ลทฺธิวเสน ปฏิชานาติ. เสสเมตฺถ อุตฺตานตฺถเมวาติ. เตน หิ เอกจิตฺตกฺขณิกาติ ยสฺมา นิจฺจา น โหนฺติ, ตสฺมา เอกจิตฺตกฺขณิกาติ อตฺตโน รุจิยา การณํ วทติ. ตํ อวุตฺตสทิสเมวาติ.
ขณิกกถาวณฺณนา.
พาวีสติโม วคฺโค.
๒๓. เตวีสติมวคฺโค
๑. เอกาธิปฺปายกถาวณฺณนา
๙๐๘. อิทานิ ¶ ¶ เอกาธิปฺปายกถา นาม โหติ. ตตฺถ การฺุเน วา เอเกน อธิปฺปาเยน เอกาธิปฺปาโย, สํสาเร วา เอกโต ภวิสฺสามาติ อิตฺถิยา สทฺธึ พุทฺธปูชาทีนิ กตฺวา ปณิธิวเสน เอโก อธิปฺปาโย อสฺสาติ เอกาธิปฺปาโย. เอวรูโป ทฺวินฺนมฺปิ ชนานํ เอกาธิปฺปาโย เมถุโน ธมฺโม ปฏิเสวิตพฺโพติ เยสํ ลทฺธิ, เสยฺยถาปิ อนฺธกานฺเจว เวตุลฺลกานฺจ; เต สนฺธาย ปุจฺฉา สกวาทิสฺส, ปฏิฺา อิตรสฺส. เสสเมตฺถ ยถาปาฬิเมว นิยฺยาตีติ.
เอกาธิปฺปายกถาวณฺณนา.
๒. อรหนฺตวณฺณกถาวณฺณนา
๙๐๙. อิทานิ อรหนฺตวณฺณกถา นาม โหติ. ตตฺถ อิริยาปถสมฺปนฺเน อากปฺปสมฺปนฺเน ปาปภิกฺขู ทิสฺวา ‘‘อรหนฺตานํ วณฺเณน อมนุสฺสา เมถุนํ ธมฺมํ ปฏิเสวนฺตี’’ติ เยสํ ลทฺธิ, เสยฺยถาปิ เอกจฺจานํ อุตฺตราปถกานํ; เต สนฺธาย ปุจฺฉา สกวาทิสฺส, ปฏิฺา อิตรสฺส. เสสเมตฺถ อุตฺตานตฺถเมวาติ.
อรหนฺตวณฺณกถาวณฺณนา.
๓-๗. อิสฺสริยกามการิกากถาวณฺณนา
๙๑๐-๙๑๔. อิทานิ ¶ อิสฺสริยกามการิกากถา นาม โหติ. ฉทฺทนฺตชาตกาทีนิ สนฺธาย ¶ ‘‘โพธิสตฺโต อิสฺสริยกามการิกาเหตุ วินิปาตํ ¶ คจฺฉติ, คพฺภเสยฺยํ โอกฺกมติ, ทุกฺกรการิกํ อกาสิ, อปรนฺตปํ อกาสิ, อฺํ สตฺถารํ อุทฺทิสี’’ติ เยสํ ลทฺธิ, เสยฺยถาปิ อนฺธกานํ, เต สนฺธาย ปุจฺฉา สกวาทิสฺส, ปฏิฺา อิตรสฺส. เสสํ ปมกถายํ อุตฺตานตฺถเมว. ทุติยกถายํ อิทฺธิมาติ ยทิ อิสฺสริยกามการิกาเหตุ คจฺเฉยฺย, อิทฺธิยา คจฺเฉยฺย, น กมฺมวเสนาติ โจทนตฺถํ วุตฺตํ. อิตโร ปน ปมปฺเห ภาวนามยํ สนฺธาย ปฏิกฺขิปติ. ทุติยปฺเห ปฺุิทฺธึ สนฺธาย ปฏิชานาติ. ตติยกถายํ อิสฺสริยกามการิกาเหตุ นาม ทุกฺกรการิกา มิจฺฉาทิฏฺิยา กริยติ. ยทิ จ โส ตํ กเรยฺย, สสฺสตาทีนิปิ คณฺเหยฺยาติ โจทนตฺถํ สสฺสโต โลโกติอาทิ วุตฺตํ. จตุตฺถกถายมฺปิ เอเสว นโยติ.
อิสฺสริยกามการิกากถาวณฺณนา.
๘. ปติรูปกถาวณฺณนา
๙๑๕-๙๑๖. อิทานิ ราคปติรูปกถา นาม โหติ. ตตฺถ เมตฺตากรุณามุทิตาโย สนฺธาย ‘‘น ราโค ราคปติรูปโก’’ติ จ อิสฺสามจฺฉริยกุกฺกุจฺจานิ สนฺธาย ‘‘น โทโส โทสปติรูปโก’’ติ จ หสิตุปฺปาทํ สนฺธาย ‘‘น โมโห โมหปติรูปโก’’ติ จ ทุมฺมงฺกูนํ ปุคฺคลานํ นิคฺคหํ เปสลานํ ภิกฺขูนํ อนุคฺคหํ ปาปครหิตํ กลฺยาณปสํสํ อายสฺมโต ปิลินฺทวจฺฉสฺส วสลวาทํ ภควโต เขฬาสกวาทํ โมฆปุริสวาทฺจ สนฺธาย ‘‘น กิเลโส กิเลสปติรูปโก’’ติ จ เยสํ ลทฺธิ, เสยฺยถาปิ อนฺธกานํ; เต สนฺธาย สพฺพกถาสุ ปุจฺฉา สกวาทิสฺส, ปฏิฺา อิตรสฺส. อถ นํ ยสฺมา ผสฺสาทิปติรูปกา นผสฺสาทโย นาม นตฺถิ, ตสฺมา ราคาทิปติรูปกา นราคาทโยปิ นตฺถีติ ¶ โจเทตุํ อตฺถิ น ผสฺโสติอาทิมาห ¶ . อิตโร เตสํ อภาวา ปฏิกฺขิปติ. เสสํ สพฺพตฺถ อุตฺตานตฺถเมวาติ.
ปติรูปกถาวณฺณนา.
๙. อปรินิปฺผนฺนกถาวณฺณนา
๙๑๗-๙๑๘. อิทานิ ¶ อปรินิปฺผนฺนกถา นาม โหติ. ตตฺถ –
‘‘ทุกฺขเมว หิ สมฺโภติ, ทุกฺขํ ติฏฺติ เวติ จ;
นาฺตฺร ทุกฺขา สมฺโภติ, นาฺํ ทุกฺขา นิรุชฺฌตี’’ติ. (สํ. นิ. ๑.๑๗๑) –
วจนํ นิสฺสาย ทุกฺขฺเว ปรินิปฺผนฺนํ, เสสา ขนฺธายตนธาตุอินฺทฺริยธมฺมา อปรินิปฺผนฺนาติ เยสํ ลทฺธิ, เสยฺยถาปิ เอกจฺจานํ อุตฺตรปถกานฺเจว เหตุวาทานฺจ; เต สนฺธาย รูปํ อปรินิปฺผนฺนนฺติ ปุจฺฉา สกวาทิสฺส, ปฏิฺา อิตรสฺส. อถ นํ ‘‘สเจ รูปํ อปรินิปฺผนฺนํ, น อนิจฺจาทิสภาวํ สิยา’’ติ โจเทตุํ รูปํ น อนิจฺจนฺติอาทิมาห. อิตโร ตถารูปํ รูปํ อปสฺสนฺโต ปฏิกฺขิปติ. สกวาที นนุ รูปํ อนิจฺจนฺติอาทิ วจเนน ตสฺส เอกํ ลทฺธึ ปฏิเสเธตฺวา ทุติยํ ปุจฺฉนฺโต ทุกฺขฺเว ปรินิปฺผนฺนนฺติอาทิมาห. อถสฺส ตมฺปิ ลทฺธึ ปฏิเสเธตุํ น ยทนิจฺจนฺติอาทิมาห. ตตฺรายํ อธิปฺปาโย – น เกวลฺหิ ปมสจฺจเมว ทุกฺขํ. ยํ ปน กิฺจิ อนิจฺจํ, ตํ ทุกฺขเมว. รูปฺจ อนิจฺจํ, ตสฺมา ตมฺปิ ปรินิปฺผนฺนํ. อิติ ยํ ตฺวํ วเทสิ ‘‘รูปํ อปรินิปฺผนฺนํ, ทุกฺขฺเว ปรินิปฺผนฺน’’นฺติ, ตํ โน วต เร วตฺตพฺเพ ‘‘ทุกฺขฺเว ปรินิปฺผนฺน’’นฺติ. เวทนาทิมูลิกาทีสุปิ โยชนาสุ เอเสว นโย. ธมฺมายตนธมฺมธาตูสุ ปน เปตฺวา นิพฺพานํ เสสธมฺมานํ วเสน อนิจฺจตา เวทิตพฺพา. อินฺทฺริยานิ อนิจฺจาเนวาติ.
อปรินิปฺผนฺนกถาวณฺณนา.
เตวีสติโม วคฺโค.
นิคมนกถา
ปณฺณาสเกหิ จตูหิ, ตีหิ วคฺเคหิ เจว จ;
สงฺคเหตฺวา กถา สพฺพา, อูนติสตเภทนา.
กถาวตฺถุปฺปกรณํ, กถามคฺเคสุ โกวิโท;
ยํ ชิโน เทสยิ ตสฺส, นิฏฺิตา อตฺถวณฺณนา.
อิมํ เตรสมตฺเตหิ, ภาณวาเรหิ ตนฺติยา;
จิรฏฺิตตฺถํ ธมฺมสฺส, สงฺขโรนฺเตน ยํ มยา.
ยํ ปตฺตํ กุสลํ เตน, โลโกยํ สนรามโร;
ธมฺมราชสฺส สทฺธมฺม-รสเมวาธิคจฺฉตูติ.
กถาวตฺถุ-อฏฺกถา นิฏฺิตา.
นโม ตสฺส ภควโต อรหโต สมฺมาสมฺพุทฺธสฺส
อภิธมฺมปิฏเก
ยมกปฺปกรณ-อฏฺกถา
สงฺเขเปเนว ¶ ¶ ¶ เทวานํ, เทวเทโว สุราลเย;
กถาวตฺถุปฺปกรณํ, เทสยิตฺวา รณฺชโห.
ยมสฺส วิสยาตีโต, นานายมกมณฺฑิตํ;
อภิธมฺมปฺปกรณํ, ฉฏฺํ ฉฏฺาน เทสโก.
ยมกํ อยมาวตฺต-นีลามลตนูรุโห;
ยํ เทสยิ อนุปฺปตฺโต, ตสฺส สํวณฺณนากฺกโม;
อิทานิ ยสฺมา ตสฺมาสฺส, โหติ สํวณฺณนา อยนฺติ.
๑. มูลยมกํ
อุทฺเทสวารวณฺณนา
๑. มูลยมกํ ¶ , ขนฺธยมกํ, อายตนยมกํ, ธาตุยมกํ, สจฺจยมกํ, สงฺขารยมกํ, อนุสยยมกํ, จิตฺตยมกํ, ธมฺมยมกํ, อินฺทฺริยยมกนฺติ อิเมสํ ทสนฺนํ ยมกานํ วเสน อิทํ ปกรณํ ทสวิเธน วิภตฺตนฺติ หิ วุตฺตํ. ตตฺถ เยสํ ทสนฺนํ ยมกานํ วเสน อิทํ ปกรณํ ทสวิเธน วิภตฺตํ, เตสฺเจว อิมสฺส จ ปกรณสฺส นามตฺโถ ตาว เอวํ เวทิตพฺโพ – เกนฏฺเน ยมกนฺติ? ยุคฬฏฺเน. ยุคฬฺหิ ยมกนฺติ วุจฺจติ – ‘ยมกปาฏิหาริยํ, ยมกสาลา’ติอาทีสุ วิย. อิติ ยุคฬสงฺขาตานํ ยมกานํ วเสน เทสิตตฺตา อิเมสุ ทสสุ เอเกกํ ยมกํ นาม. อิเมสํ ปน ยมกานํ สมูหภาวโต สพฺพมฺเปตํ ปกรณํ ยมกนฺติ เวทิตพฺพํ.
ตตฺถ มูลวเสน ปุจฺฉาวิสฺสชฺชนํ กตฺวา เทสิตตฺตา ทสนฺนํ ตาว สพฺพปมํ มูลยมกนฺติ วุตฺตํ. ตสฺส อุทฺเทสวาโร, นิทฺเทสวาโรติ ทฺเว วารา โหนฺติ ¶ . เตสุ อุทฺทิฏฺานุกฺกเมน นิทฺทิสิตพฺพตฺตา อุทฺเทสวาโร ปโม. ตสฺส เย เกจิ กุสลา ธมฺมา, สพฺเพ เต กุสลมูลา; เย วา ปน กุสลมูลา, สพฺเพ เต ธมฺมา กุสลาติ อิทํ ยมกํ อาทิ ¶ . ตสฺส กุสลากุสลมูลสงฺขาตานํ ทฺวินฺนํ อตฺถานํ วเสน อตฺถยมกนฺติ วา, เตสฺเว อตฺถานํ วเสน อนุโลมปฏิโลมโต ปวตฺตปาฬิธมฺมวเสน ธมฺมยมกนฺติ วา, อนุโลมปฏิโลมโต ปวตฺตปุจฺฉาวเสน ปุจฺฉายมกนฺติ วา ติธา ยมกภาโว เวทิตพฺโพ. เสเสสุปิ เอเสว นโย.
อิทานิ อิเมสํ ยมกานํ วเสน เทสิเต อิมสฺมึ มูลยมเก อุทฺเทสวารสฺส ตาว นยยมกปุจฺฉาอตฺถวารปฺปเภทวเสน ปาฬิววตฺถานเมว เอวํ เวทิตพฺพํ – กุสลตฺติกมาติกาย หิ ‘กุสลา ธมฺมา’ติ อิทํ อาทิปทํ นิสฺสาย มูลนโย, มูลมูลนโย, มูลกนโย, มูลมูลกนโยติ อิเม จตฺตาโร นยา โหนฺติ. เตสํ เอเกกสฺมึ นเย มูลยมกํ, เอกมูลยมกํ, อฺมฺมูลยมกนฺติ ตีณิ ตีณิ ยมกานิ. เอวํ จตูสุ นเยสุ ทฺวาทส ยมกานิ, เอเกกสฺมึ ¶ ยมเก อนุโลมปฏิโลมวเสน ทฺเว ทฺเว ปุจฺฉาติ จตุวีสติ ปุจฺฉา, เอเกกาย ปุจฺฉาย สนฺนิฏฺานสํสยวเสน ทฺเว ทฺเว อตฺถาติ อฏฺจตฺตาลีส อตฺถาติ.
ตตฺถ เย เกจิ กุสลา ธมฺมาติ กุสเลสุ ‘‘กุสลา นุ โข, น กุสลา นุ โข’’ติ สนฺเทหาภาวโต อิมสฺมึ ปเท สนฺนิฏฺานตฺโถ เวทิตพฺโพ. สพฺเพ เต กุสลมูลาติ ‘‘สพฺเพ เต กุสลา ธมฺมา กุสลมูลา นุ โข, นนุ โข’’ติ เอวํ วิมติวเสน ปุจฺฉิตตฺตา อิมสฺมึ ปเท สํสยตฺโถ เวทิตพฺโพ. โส จ โข เวเนยฺยานํ สํสยฏฺาเน สํสยทีปนตฺถํ วุตฺโต, ตถาคตสฺส ปน สํสโย นาม นตฺถิ. อิโต ปเรสุปิ ปุจฺฉาปเทสุ เอเสว นโย.
ยถา จ กุสลปทํ นิสฺสาย อิเม จตฺตาโร นยา, เอเกกสฺมึ นเย ติณฺณํ ติณฺณํ ยมกานํ วเสน ทฺวาทส ยมกานิ, เอเกกสฺมึ ยมเก ทฺวินฺนํ ทฺวินฺนํ ปุจฺฉานํ วเสน จตุวีสติ ปุจฺฉา; เอเกกาย ปุจฺฉาย ทฺวินฺนํ ทฺวินฺนํ อตฺถานํ วเสน อฏฺจตฺตาลีส อตฺถา จ โหนฺติ. อกุสลปทํ นิสฺสายปิ ตเถว. อพฺยากตปทํ นิสฺสายปิ ตเถว. ตีณิปิ ปทานิ เอกโต กตฺวา นิทฺทิฏฺํ นามปทํ นิสฺสายปิ ตเถวาติ กุสลตฺติกมาติกาย จตูสุ ปเทสุ สพฺเพปิ โสฬส นยา, อฏฺจตฺตาลีส ยมกานิ ¶ , ฉนฺนวุติ ¶ ปุจฺฉา, ทฺเวนวุติสตํ อตฺถา จ อุทฺเทสวเสน วุตฺตาติ เวทิตพฺพา. เอตฺตาวตา มูลวาโร นาม ปมํ อุทฺทิฏฺโ โหติ.
ตโต ปรํ เย เกจิ กุสลา ธมฺมา, สพฺเพ เต กุสลเหตูติอาทโย ตสฺเสว มูลวารสฺส เววจนวเสน นว วารา อุทฺทิฏฺา. อิติ มูลวาโร, เหตุวาโร, นิทานวาโร, สมฺภววาโร, ปภววาโร, สมุฏฺานวาโร, อาหารวาโร, อารมฺมณวาโร, ปจฺจยวาโร, สมุทยวาโรติ สพฺเพปิ ทส วารา โหนฺติ. ตตฺถ มูลวาเร อาคตปริจฺเฉเทเนว เสเสสุปิ นยาทโย เวทิตพฺพาติ สพฺเพสุปิ ทสสุ วาเรสุ สฏฺิสตนยา, อสีติอธิกานิ จตฺตาริ ยมกสตานิ, สฏฺิอธิกานิ นวปุจฺฉาสตานิ, วีสาธิกานิ เอกูนวีสติ อตฺถสตานิ จ อุทฺทิฏฺานีติ เวทิตพฺพานิ. เอวํ ตาว อุทฺเทสวาเร นยยมกปุจฺฉาอตฺถวารปฺปเภทวเสน ปาฬิววตฺถานเมว เวทิตพฺพํ.
มูลํ เหตุ นิทานฺจาติ คาถา ทสนฺนมฺปิ วารานํ อุทฺทานคาถา นาม. ตตฺถ มูลาทีนิ สพฺพานิปิ การณเววจนาเนว. การณฺหิ ปติฏฺานฏฺเน มูลํ. อตฺตโน ผลนิปฺผาทนตฺถํ หิโนติ ปวตฺตตีติ เหตุ. ‘หนฺท, นํ คณฺหาถา’ติ ทสฺเสนฺตํ วิย อตฺตโน ผลํ นิเทตีติ นิทานํ. เอตสฺมา ผลํ สมฺโภตีติ สมฺภโว. ปภวตีติ ปภโว. สมุฏฺาติ เอตฺถ ผลํ, เอเตน วา สมุฏฺาตีติ สมุฏฺานํ. อตฺตโน ผลํ อาหรตีติ อาหาโร. อปฺปฏิกฺขิปิตพฺเพน อตฺตโน ผเลน อาลมฺพิยตีติ อาลมฺพณํ. เอตํ ปฏิจฺจ อปฺปฏิกฺขิปิตฺวา ผลํ เอติ ปวตฺตตีติ ปจฺจโย. เอตสฺมา ผลํ สมุเทตีติ สมุทโย. เอวเมเตสํ ปทานํ วจนตฺโถ เวทิตพฺโพ.
อุทฺเทสวารวณฺณนา.
นิทฺเทสวารวณฺณนา
๕๐. อิทานิ เยเกจิ กุสลา ธมฺมาติอาทินา นเยน นิทฺเทสวาโร อารทฺโธ. ตตฺถ เย เกจีติ อนวเสสวจนํ. กุสลา ธมฺมาติ กุสลตฺติกสฺส ปทภาชเน วุตฺตลกฺขณา อนวชฺชสุขวิปากา ¶ กุสลสภาวา. สพฺเพ เต กุสลมูลาติ กึ เต สพฺเพเยว กุสลมูลาติ ปุจฺฉติ. ตีเณว ¶ กุสลมูลานีติ น เต สพฺเพ กุสลมูลานิ, อโลภาทีนิ ปน ตีณิ เอว กุสลมูลานีติ อตฺโถ. อวเสสา กุสลา ธมฺมา น กุสลมูลาติ อวเสสา ผสฺสาทโย กุสลา ธมฺมา กุสลมูลานิ นาม น โหนฺติ. อถ วา อวเสสา ผสฺสาทโย กุสลา ธมฺมาเยว นาม, น กุสลมูลานีติปิ อตฺโถ. เย วา ปน กุสลมูลาติ เย วา ปน ปมปุจฺฉาย ทุติยปเทน กุสลมูลาติ ตโย อโลภาทโย คหิตา. สพฺเพ เต ธมฺมา กุสลาติ กึ เต สพฺเพ ตโยปิ ธมฺมา กุสลาติ ปุจฺฉติ. อามนฺตาติ สพฺเพสมฺปิ กุสลมูลานํ กุสลภาวํ สมฺปฏิจฺฉนฺโต อาห. อยํ ตาว มูลนเย มูลยมกสฺส อตฺโถ. อิมินา อุปาเยน สพฺพปุจฺฉาสุ วิสฺสชฺชนนโย เวทิตพฺโพ. ยํ ปน ยตฺถ วิเสสมตฺตํ อตฺถิ, ตเทว วณฺณยิสฺสาม.
๕๑. เอกมูลยมเก ตาว สพฺเพ เต กุสลมูเลน เอกมูลาติ คณนฏฺเน เอกมูลกํ อคฺคเหตฺวา สมานฏฺเน คเหตพฺพา. อยฺเหตฺถ อตฺโถ – สพฺเพ เต กุสลมูเลน สมานมูลา. ยํ ผสฺสสฺส มูลํ, ตเทว เวทนาทีนนฺติ. อถ เนสํ ตถาภาวํ สมฺปฏิจฺฉนฺโต อามนฺตาติ อาห. กุสลสมุฏฺานนฺติ กุสลจิตฺตสมุฏฺานรูปํ ทสฺสิตํ. เอกมูลนฺติ อโลภาทินา กุสลมูเลน สมานมูลํ ¶ . ยเถว หิ ผสฺสาทีนํ อโลภาทโย เหตุปจฺจยตฺตา มูลํ, ตถา ตํ สมุฏฺานรูปสฺสาปิ, กุสลลกฺขณาภาเวน ปน ตํ น กุสลํ.
๕๒. อฺมฺยมเก ‘เยเกจิ กุสลา’ติ อปุจฺฉิตฺวา เยเกจิ กุสลมูเลน เอกมูลาติ ปุจฺฉา กตา. กสฺมา? อิมินาปิ พฺยฺชเนน ตสฺเสวตฺถสฺส สมฺภวโต. กุสลมูลานีติ อิทํ ปุริมสฺส วิเสสนํ. ‘มูลานิ ยานิ เอกโต อุปฺปชฺชนฺตี’ติ หิ วุตฺตํ, ตานิ ปน กุสลมูลานิปิ โหนฺติ อกุสลอพฺยากตมูลานิปิ, อิธ กุสลมูลานีติ วิเสสทสฺสนตฺถมิทํ วุตฺตํ. อฺมฺมูลานิ จาติ อฺมฺํ เหตุปจฺจเยน ปจฺจยา โหนฺตีติ อตฺโถ. ตสฺเสว ปฏิโลมปุจฺฉาย ‘สพฺเพ เต ธมฺมา ¶ กุสลมูเลน เอกมูลา’ติ อวตฺวา สพฺเพ เต ธมฺมา กุสลาติ วุตฺตํ. กสฺมา? อตฺถวิเสสาภาวโต. กุสลมูเลน เอกมูลาติ หิ ปุจฺฉาย กตาย ‘มูลานิ ยานิ เอกโต อุปฺปชฺชนฺตี’ติ เหฏฺา วุตฺตนเยเนว วิสฺสชฺชนํ กาตพฺพํ ภเวยฺย, เอวฺจ สติ อตฺถวิเสสาภาโว โหติ. ตสฺมา ตถา อกตฺวา ¶ เอวํ ปุจฺฉา กตา. อิมินา อุปาเยน มูลมูลนยาทีสุปิ อฺมฺมูลยมเก ปุจฺฉาวิเสโส เวทิตพฺโพ.
๕๓-๕๕. มูลมูลนเย สพฺเพ เต กุสลมูลมูลาติ สพฺเพ เต กุสลมูลสงฺขาตา มูลาติ ปุจฺฉติ. เอกมูลมูลาติ สมานฏฺเน เอกเมว มูลมูลํ เอเตสนฺติ เอกมูลมูลา. อฺมฺมูลมูลาติ อฺมฺสฺส มูลํ อฺมฺมูลํ, อฺมฺมูลํ เหตุปจฺจยฏฺเน มูลํ เอเตสนฺติ อฺมฺมูลมูลา.
๕๖. มูลกนเย กุสลมูลกาติ เหตุปจฺจยฏฺเน กุสลํ มูลํ เอเตสนฺติ กุสลมูลกา.
๕๗-๖๑. มูลมูลกนเย กุสลมูลมูลกาติ กุสลานํ มูลํ กุสลมูลํ. เหตุปจฺจยฏฺเเนว กุสลมูลํ มูลํ เอเตสนฺติ กุสลมูลมูลกาติ. อยํ ตาว กุสลปทํ นิสฺสาย นยยมกปุจฺฉาสุ วิเสสตฺโถ.
๖๒-๗๓. อกุสลปทาทีสุปิ เอเสว นโย. อยํ ปน วิเสโส, อเหตุกํ อกุสลนฺติ วิจิกิจฺฉาย เจว อุทฺธจฺเจน จ สมฺปยุตฺตํ โมหํ สนฺธาย วุตฺตํ.
๗๔-๘๕. อเหตุกํ ¶ อพฺยากตนฺติ อฏฺารส จิตฺตุปฺปาทา รูปํ, นิพฺพานฺจ. อพฺยากตมูเลน น เอกมูลนฺติ อิธ ปน เปตฺวา สเหตุกอพฺยากตสมุฏฺานํ รูปํ, เสสํ ลพฺภติ. สเหตุกอพฺยากตสมุฏฺานํ รูปํ อพฺยากตมูเลน เอกมูลํ โหติ, ตํ อพฺโพหาริกํ กตฺวา เอกโต ลพฺภมานกวเสเนว เจตํ วิสฺสชฺชนํ กตํ.
๘๖-๙๗. นามา ธมฺมาติ นามสงฺขาตา ธมฺมา. เต อตฺถโต จตฺตาโร อรูปิโน ขนฺธา, นิพฺพานฺจ. นเวว นามมูลานีติ กุสลากุสลอพฺยากตมูลวเสน นว มูลานิ. อเหตุกํ นามํ นามมูเลน น เอกมูลนฺติ อเหตุกํ สพฺพมฺปิ อฏฺารส จิตฺตุปฺปาทวิจิกิจฺฉุทฺธจฺจสมฺปยุตฺตโมหนิพฺพานสงฺขาตํ นามํ นามมูเลน น เอกมูลํ ¶ . น หิ ตํ เตน สทฺธึ อุปฺปชฺชติ. สเหตุกํ ¶ นามํ นามมูเลนาติ ปเทปิ สเหตุกํ นามํ นามมูเลนาติ อตฺโถ. เสสํ สพฺพตฺถ อุตฺตานตฺถเมวาติ.
มูลวารวณฺณนา.
๙๘-๙๙. เหตุวาราทีสุปิ อิมินาวุปาเยน อตฺโถ เวทิตพฺโพ. มูลํ เหตุ นิทานฺจาติคาถา ยถานิทฺทิฏฺานํ ทสนฺนมฺปิ วารานํ ปุน อุทฺทานวเสเนว วุตฺตาติ.
มูลยมกวณฺณนา.
๒. ขนฺธยมกํ
๑. ปณฺณตฺติอุทฺเทสวารวณฺณนา
๑. อิทานิ มูลยมเก เทสิเตเยว กุสลาทิธมฺเม ขนฺธวเสน สงฺคณฺหิตฺวา มูลยมกานนฺตรํ เทสิตสฺส ขนฺธยมกสฺส วณฺณนา โหติ. ตตฺถ ปาฬิววตฺถานํ ตาว เอวํ เวทิตพฺพํ – อิมสฺมิฺหิ ขนฺธยมเก ตโย มหาวารา โหนฺติ – ปณฺณตฺติวาโร, ปวตฺติวาโร, ปริฺาวาโรติ. เตสุ ¶ ปณฺณตฺติวาโร ขนฺธานํ นามาภิธานโสธนวเสเนว คตตฺตา ปณฺณตฺติวาโรติ วุจฺจติ. ปวตฺติวาโร เตน โสธิตนามาภิธานานํ ขนฺธานํ อุปฺปาทนิโรธวเสน ปวตฺตึ โสธยมาโน คโต, ตสฺมา ปวตฺติวาโรติ วุจฺจติ. ปริฺาวาโร อิมินานุกฺกเมน ปวตฺตานํ ขนฺธานํ สงฺเขเปเนว ติสฺโส ปริฺา ทีปยมาโน คโต, ตสฺมา ปริฺาวาโรติ วุจฺจติ. ตตฺถ ปณฺณตฺติวาโร อุทฺเทสนิทฺเทสวเสน ทฺวีหากาเรหิ ววตฺถิโต. อิตเรสุ วิสุํ อุทฺเทสวาโร นตฺถิ. อาทิโต ปฏฺาย ปุจฺฉาวิสฺสชฺชนวเสน เอกธา ววตฺถิตา. ตตฺถ ปฺจกฺขนฺธาติปทํ อาทึ กตฺวา ยาว น ขนฺธา, น สงฺขาราติ ปทํ ตาว ปณฺณตฺติวารสฺส อุทฺเทสวาโร เวทิตพฺโพ. ปุจฺฉาวาโรติปิ ตสฺเสว นามํ. ตตฺถ ปฺจกฺขนฺธาติ อยํ ยมกวเสน ปุจฺฉิตพฺพานํ ขนฺธานํ อุทฺเทโส. รูปกฺขนฺโธ…เป… วิฺาณกฺขนฺโธติ เตสฺเว ปเภทโต นามววตฺถานํ.
๒-๓. อิทานิ ¶ อิเมสํ ขนฺธานํ ¶ วเสน ปทโสธนวาโร, ปทโสธนมูลจกฺกวาโร, สุทฺธขนฺธวาโร, สุทฺธขนฺธมูลจกฺกวาโรติ จตฺตาโร นยวารา โหนฺติ. ตตฺถ รูปํ รูปกฺขนฺโธ, รูปกฺขนฺโธ รูปนฺติอาทินา นเยน ปทเมว โสเธตฺวา คโต ปทโสธนวาโร นาม. โส อนุโลมปฏิโลมวเสน ทุวิโธ โหติ. ตตฺถ อนุโลมวาเร ‘รูปํ รูปกฺขนฺโธ, รูปกฺขนฺโธ รูป’นฺติอาทีนิ ปฺจ ยมกานิ. ปฏิโลมวาเรปิ ‘น รูปํ, น รูปกฺขนฺโธ; น รูปกฺขนฺโธ น รูป’นฺติอาทีนิ ปฺเจว. ตโต ปรํ เตสฺเว ปทโสธนวาเร โสธิตานํ ขนฺธานํ ‘รูปํ รูปกฺขนฺโธ, ขนฺธา เวทนากฺขนฺโธ’ติอาทินา นเยน เอเกกขนฺธมูลกานิ จตฺตาริ จตฺตาริ จกฺกานิ พนฺธิตฺวา คโต ปทโสธนมูลกานํ จกฺกานํ อตฺถิตาย ปทโสธนมูลจกฺกวาโร นาม. โสปิ อนุโลมปฏิโลมวเสน ทุวิโธ โหติ. ตตฺถ อนุโลมวาเร ‘รูปํ รูปกฺขนฺโธ, ขนฺธา เวทนากฺขนฺโธ’ติอาทีนิ เอเกกขนฺธมูลกานิ จตฺตาริ จตฺตาริ กตฺวา วีสติ ยมกานิ. ปฏิโลมวาเรปิ ‘น รูปํ, น รูปกฺขนฺโธ; น ขนฺธา น เวทนากฺขนฺโธ’ติอาทีนิ วีสติเมว.
ตโต ปรํ รูปํ ขนฺโธ ขนฺธา รูปนฺติอาทินา นเยน สุทฺธขนฺธวเสเนว คโต สุทฺธขนฺธวาโร นาม. ตตฺถ ขนฺธา รูปนฺติอาทีสุ ขนฺธา รูปกฺขนฺโธ, ขนฺธา เวทนากฺขนฺโธติ อตฺโถ คเหตพฺโพ. กสฺมา? นิทฺเทสวาเร เอวํ ภาชิตตฺตา. ตตฺถ หิ ‘รูปํ ขนฺโธติ อามนฺตา. ขนฺธา รูปกฺขนฺโธติ รูปกฺขนฺโธ ขนฺโธ เจว รูปกฺขนฺโธ จ, อวเสสา ขนฺธา น รูปกฺขนฺโธ’ติ เอวํ ‘ขนฺธา รูป’นฺติอาทีนํ ขนฺธา รูปกฺขนฺโธติอาทินา นเยน ปทํ อุทฺธริตฺวา อตฺโถ วิภตฺโต. เตเนว จ การเณเนเส สุทฺธขนฺธวาโรติ วุตฺโต. วจนโสธเน วิย หิ เอตฺถ ¶ น วจนํ ปมาณํ. ยถา ยถา ปน สุทฺธขนฺธา ลพฺภนฺติ, ตถา ตถา อตฺโถว ปมาณํ. ปรโต อายตนยมกาทีสุปิ เอเสว นโย. เอโสปิ จ สุทฺธขนฺธวาโร อนุโลมปฏิโลมวเสน ทุวิโธ ¶ โหติ. ตตฺถ อนุโลมวาเร ‘รูปํ ขนฺโธ ขนฺธา รูป’นฺติอาทีนิ ปฺจ ยมกานิ. ปฏิโลมวาเรปิ ‘น รูปํ น ขนฺโธ, น ขนฺธา น รูป’นฺติอาทีนิ ปฺเจว.
ตโต ปรํ เตสฺเว สุทฺธขนฺธานํ รูปํ ขนฺโธ, ขนฺธา เวทนาติอาทินา นเยน เอเกกขนฺธมูลกานิ จตฺตาริ จตฺตาริ จกฺกานิ พนฺธิตฺวา คโต สุทฺธขนฺธมูลกานํ จกฺกานํ อตฺถิตาย สุทฺธขนฺธมูลจกฺกวาโร นาม. ตตฺถ ¶ ขนฺธา เวทนาติอาทีสุ ขนฺธา เวทนากฺขนฺโธติอาทินา นเยน อตฺโถ เวทิตพฺโพ. อิตรถา นิทฺเทสวาเรน สทฺธึ วิโรโธ โหติ. โสปิ อนุโลมปฏิโลมวเสน ทุวิโธ โหติ. ตตฺถ อนุโลมวาเร ‘รูปํ ขนฺโธ, ขนฺธา เวทนา’ติอาทีนิ เอเกกขนฺธมูลกานิ จตฺตาริ จตฺตาริ กตฺวา วีสติ ยมกานิ. ปฏิโลมวาเรปิ ‘น รูปํ, น ขนฺโธ, น ขนฺธา น เวทนา’ติอาทีนิ วีสติเมว. เอวํ ตาว เอเกน ยมกสเตน ทฺวีหิ ปุจฺฉาสเตหิ เอเกกปุจฺฉาย สนฺนิฏฺานสํสยวเสน ทฺเว ทฺเว อตฺเถ กตฺวา จตูหิ จ อตฺถสเตหิ ปฏิมณฺฑิโต ปณฺณตฺติวารสฺส อุทฺเทสวาโร เวทิตพฺโพติ.
ปณฺณตฺติอุทฺเทสวารวณฺณนา.
๑. ปณฺณตฺตินิทฺเทสวารวณฺณนา
๒๖. อิทานิ รูปํ รูปกฺขนฺโธติอาทินา นเยน นิทฺเทสวาโร อารทฺโธ. ตตฺถ รูปํ รูปกฺขนฺโธติ ยํกิฺจิ รูปนฺติ วุจฺจติ. สพฺพํ ตํ รูปํ รูปกฺขนฺโธติ วจนโสธนตฺถํ ปุจฺฉติ. ปิยรูปํ สาตรูปํ, รูปํ, น รูปกฺขนฺโธติ ยํ ‘ปิยรูปํ สาตรูป’นฺติ เอตฺถ รูปนฺติ วุตฺตํ, ตํ รูปเมว, น รูปกฺขนฺโธติ อตฺโถ. รูปกฺขนฺโธ รูปฺเจว รูปกฺขนฺโธ จาติ โย ปน รูปกฺขนฺโธ, โส รูปนฺติปิ รูปกฺขนฺโธติปิ วตฺตุํ วฏฺฏตีติ อตฺโถ. รูปกฺขนฺโธ รูปนฺติ เอตฺถ ปน ยสฺมา รูปกฺขนฺโธ นิยเมเนว รูปนฺติ วตฺตพฺโพ. ตสฺมา อามนฺตาติ อาห. อิมินา อุปาเยน สพฺพวิสฺสชฺชเนสุ อตฺโถ เวทิตพฺโพ. โย ปน ยตฺถ วิเสโส ภวิสฺสติ, ตเถว ตํ วณฺณยิสฺสาม ¶ . สฺายมเก ตาว ทิฏฺิสฺาติ ‘ปปฺจสฺา’ติอาทีสุ อาคตา ทิฏฺิสฺา. สงฺขารยมเก อวเสสา สงฺขาราติ ‘อนิจฺจา วต สงฺขารา’ติอาทีสุ อาคตา สงฺขารกฺขนฺธโต อวเสสา ¶ สงฺขตธมฺมา. ปฏิโลมวาเรปิ เอเสว นโยติ.
ปทโสธนวาโร นิฏฺิโต.
๒๘. ปทโสธนมูลจกฺกวาเร ขนฺธา เวทนากฺขนฺโธติ เยเกจิ ขนฺธา, สพฺเพ เต เวทนากฺขนฺโธติ ปุจฺฉติ. เสสปุจฺฉาสุปิ เอเสว นโย. ปฏิโลเม น ขนฺธา น เวทนากฺขนฺโธติ เอตฺถ เย ปฺตฺตินิพฺพานสงฺขาตา ธมฺมา ¶ ขนฺธา น โหนฺติ, เต ยสฺมา เวทนากฺขนฺโธปิ น โหนฺติ, ตสฺมา อามนฺตาติ อาห. เสสวิสฺสชฺชเนสุปิ เอเสว นโยติ.
ปทโสธนมูลจกฺกวาโร นิฏฺิโต.
๓๘. สุทฺธขนฺธวาเร รูปํ ขนฺโธติ ยํกิฺจิ รูปนฺติ วุตฺตํ, สพฺพํ ตํ ขนฺโธติ ปุจฺฉติ. ตตฺถ ยสฺมา ปิยรูปสาตรูปสงฺขาตํ วา รูปํ โหตุ, ภูตุปาทารูปํ วา, สพฺพํ ปฺจสุ ขนฺเธสุ สงฺคหํ คจฺฉเตว. ตสฺมา อามนฺตาติ ปฏิชานาติ. ทุติยปเท ‘ขนฺธา รูป’นฺติ ปุจฺฉิตพฺเพ ยสฺมา รูปนฺติวจเนน รูปกฺขนฺโธว อธิปฺเปโต, ตสฺมา วจนํ อนาทิยิตฺวา อตฺถวเสน ปุจฺฉนฺโต ขนฺธา รูปกฺขนฺโธติ อาห. อิมินา นเยน สพฺพปเทสุ อตฺโถ เวทิตพฺโพ. ปรโต อายตนยมกาทีนํ นิทฺเทสวาเรปิ เอเสว นโย. สฺา ขนฺโธติ เอตฺถาปิ ทิฏฺิสฺา วา โหตุ, สฺา เอว วา, สพฺพายปิ ขนฺธภาวโต อามนฺตาติ วุตฺตํ. สงฺขารา ขนฺโธติ ปเทปิ เอเสว นโย. ขนฺธวินิมุตฺตโก หิ สงฺขาโร นาม นตฺถิ.
๓๙. ปฏิโลเม น รูปํ น ขนฺโธติ ยํ ธมฺมชาตํ รูปํ น โหติ, ตํ ขนฺโธปิ น โหตีติ ปุจฺฉติ. วิสฺสชฺชเน ปนสฺส รูปํ เปตฺวา อวเสสา ขนฺธา น รูปํ, ขนฺธาติ รูปโต อฺเ เวทนาทโย ขนฺธา รูปเมว น โหนฺติ, ขนฺธา ปน โหนฺตีติ อตฺโถ. รูปฺจ ขนฺเธ จ เปตฺวา อวเสสาติ ปฺจกฺขนฺธวินิมุตฺตํ นิพฺพานฺเจว ¶ ปฺตฺติ จ. อิโต ปเรสุปิ ‘อวเสสา’ติ ปเทสุ เอเสว นโยติ.
สุทฺธขนฺธวาโร นิฏฺิโต.
๔๐-๔๔. สุทฺธขนฺธมูลจกฺกวาเร ¶ รูปํ ขนฺโธติอาทีนํ เหฏฺา วุตฺตนเยเนว อตฺโถ เวทิตพฺโพติ.
สุทฺธขนฺธมูลจกฺกวาโร นิฏฺิโต.
ปณฺณตฺตินิทฺเทสวารวณฺณนา.
๒. ปวตฺติวารวณฺณนา
๕๐-๒๐๕. อิทานิ ¶ ยสฺส รูปกฺขนฺโธติอาทินา นเยน ปวตฺติวาโร อารทฺโธ. กสฺมา ปเนตฺถ อุทฺเทสวาโร น วุตฺโตติ? เหฏฺา ทสฺสิตนยตฺตา. ปณฺณตฺติวารสฺมิฺหิ อุทฺเทสวาเร นโย ทสฺสิโต. เตน ปน นเยน สกฺกา โส อิธ อวุตฺโตปิ ชานิตุนฺติ ตํ อวตฺวา นิทฺเทสวาโรว อารทฺโธ. อิมสฺมึ ปน ปวตฺติวารสงฺขาเต มหาวาเร อุปฺปาทวาโร, นิโรธวาโร, อุปฺปาทนิโรธวาโรติ ตโย อนฺตรวารา โหนฺติ. เตสุ ปโม ธมฺมานํ อุปฺปาทลกฺขณสฺส ทีปิตตฺตา อุปฺปาทวาโรติ วุจฺจติ. ทุติโย เตสฺเว นิโรธลกฺขณสฺส ทีปิตตฺตา นิโรธวาโรติ วุจฺจติ. ตติโย อุภินฺนมฺปิ ลกฺขณานํ ทีปิตตฺตา อุปฺปาทนิโรธวาโรติ วุจฺจติ. อุปฺปาทวาเรน เจตฺถ ธมฺมานํ อุปฺปชฺชนากาโรว ทีปิโต. นิโรธวาเรน ‘อุปฺปนฺนํ นาม นิจฺจํ นตฺถี’ติ เตสฺเว อนิจฺจตา ทีปิตา. อุปฺปาทนิโรธวาเรน ตทุภยํ.
ตตฺถ อุปฺปาทวาเร ตาว ติณฺณํ อทฺธานํ วเสน ฉ กาลเภทา โหนฺติ – ปจฺจุปฺปนฺโน, อตีโต, อนาคโต, ปจฺจุปฺปนฺเนนาตีโต, ปจฺจุปฺปนฺเนนานาคโต, อตีเตนานาคโตติ. เตสุ ‘ยสฺส รูปกฺขนฺโธ อุปฺปชฺชตี’ติ ปจฺจุปฺปนฺนาภิธานวเสน ปจฺจุปฺปนฺโน เวทิตพฺโพ. โส ปจฺจุปฺปนฺนานํ ธมฺมานํ ปจฺจกฺขโต คเหตพฺพตฺตา อติวิย สุวิฺเยฺโยติ ปมํ วุตฺโต. ยสฺส รูปกฺขนฺโธ อุปฺปชฺชิตฺถาติ อตีตาภิธานวเสน อตีโต เวทิตพฺโพ. โส ปจฺจกฺขโต อนุภูตปุพฺพานํ อตีตธมฺมานํ อนุมาเนน อนาคเตหิ สุวิฺเยฺยตรตฺตา ทุติยํ วุตฺโต. ยสฺส รูปกฺขนฺโธ อุปฺปชฺชิสฺสตีติ อนาคตาภิธานวเสน อนาคโต เวทิตพฺโพ. โส ปจฺจกฺขโต จ อนุภูตปุพฺพวเสน จ คหิตธมฺมานุมาเนน ‘อนาคเตปิ เอวรูปา ธมฺมา อุปฺปชฺชิสฺสนฺตี’ติ คเหตพฺพโต ¶ ตติยํ วุตฺโต.
ยสฺส ¶ รูปกฺขนฺโธ อุปฺปชฺชติ, ตสฺส เวทนากฺขนฺโธ อุปฺปชฺชิตฺถาติ ปจฺจุปฺปนฺเนน สทฺธึ อตีตาภิธานวเสน ปจฺจุปฺปนฺเนนาตีโต เวทิตพฺโพ. โส มิสฺสเกสุ ตีสุ สุวิฺเยฺยตรตฺตา จตุตฺถํ วุตฺโต. ยสฺส รูปกฺขนฺโธ อุปฺปชฺชติ ตสฺส เวทนากฺขนฺโธ อุปฺปชฺชิสฺสตีติ ปจฺจุปฺปนฺเนน สทฺธึ อนาคตาภิธานวเสน ปจฺจุปฺปนฺเนนานาคโต เวทิตพฺโพ. โส ปจฺจกฺขโต คเหตพฺพานํ ธมฺมานํ อตฺถิตาย อตฺถโต สุวิฺเยฺยตโรติ ปฺจมํ วุตฺโต. ยสฺส รูปกฺขนฺโธ อุปฺปชฺชิตฺถ, ตสฺส เวทนากฺขนฺโธ อุปฺปชฺชิสฺสตีติ อตีเตน ¶ สทฺธึ อนาคตาภิธานวเสน อตีเตนานาคโต เวทิตพฺโพ. โส ปุริเมหิ ทุวิฺเยฺโยติ ฉฏฺํ วุตฺโต.
เอวเมเตสุ ฉสุ กาลเภเทสุ ยฺวายํ ปโม ปจฺจุปฺปนฺโน, ตตฺถ ปุคฺคลโต, โอกาสโต, ปุคฺคโลกาสโตติ ตโย วารา โหนฺติ. เตสุ ยสฺสาติ ปุคฺคลวเสน ขนฺธานํ อุปฺปตฺติทีปโน ปุคฺคลวาโร. ยตฺถาติ โอกาสวเสน ขนฺธานํ อุปฺปตฺติทีปโน โอกาสวาโร. ยสฺส ยตฺถาติ ปุคฺคโลกาสวเสน ขนฺธานํ อุปฺปตฺติทีปโน ปุคฺคโลกาสวาโร. อิเม ปน ตโยปิ วารา ปมํ อนุโลมนเยน นิทฺทิสิตฺวา ปจฺฉา ปฏิโลมนเยน นิทฺทิฏฺา. เตสุ ‘อุปฺปชฺชติ’ ‘อุปฺปชฺชิตฺถ,’ ‘อุปฺปชฺชิสฺสตี’ติ วจนโต อุปฺปตฺติทีปโน อนุโลมนโย. ‘นุปฺปชฺชติ’, ‘นุปฺปชฺชิตฺถ,’ ‘นุปฺปชฺชิสฺสตี’ติ วจนโต อนุปฺปตฺติทีปโน ปฏิโลมนโย.
ตตฺถ ปจฺจุปฺปนฺนกาเล ตาว ปุคฺคลวารสฺส อนุโลมนเย ‘‘ยสฺส รูปกฺขนฺโธ อุปฺปชฺชติ, ตสฺส เวทนากฺขนฺโธ อุปฺปชฺชติ. ยสฺส วา ปน เวทนากฺขนฺโธ อุปฺปชฺชติ, ตสฺส รูปกฺขนฺโธ อุปฺปชฺชติ. ยสฺส รูปกฺขนฺโธ อุปฺปชฺชติ, ตสฺส สฺากฺขนฺโธ สงฺขารกฺขนฺโธ, วิฺาณกฺขนฺโธ, อุปฺปชฺชติ. ยสฺส วา ปน วิฺาณกฺขนฺโธ อุปฺปชฺชติ, ตสฺส รูปกฺขนฺโธ อุปฺปชฺชตี’’ติ เอวํ รูปกฺขนฺธมูลกานิ จตฺตาริ ยมกานิ; ‘‘ยสฺส เวทนากฺขนฺโธ อุปฺปชฺชติ, ตสฺส สฺากฺขนฺโธ อุปฺปชฺชตี’’ติอาทินา นเยน เวทนากฺขนฺธมูลกานิ ตีณิ; สฺากฺขนฺธมูลกานิ ทฺเว; สงฺขารกฺขนฺธมูลกํ เอกนฺติ อคฺคหิตคฺคหเณน ทส ยมกานิ โหนฺติ.
ตตฺถ ¶ รูปกฺขนฺธมูลเกสุ จตูสุ อาทิโต เอกเมว วิสฺสชฺชิตํ. เสสานิ เตน สทิสวิสฺสชฺชนานีติ ตนฺติยา ลหุภาวตฺถํ สงฺขิตฺตานิ. เวทนากฺขนฺธาทิมูลเกสุปิ ‘อามนฺตา’ติ เอกสทิสเมว วิสฺสชฺชนํ. ตสฺมา ตานิปิ ตนฺติยา ลหุภาวตฺถํ สงฺขิตฺตาเนวาติ เอวเมตานิ ปจฺจุปฺปนฺนกาเล ปุคฺคลวาเร อนุโลมนเย เอกยมกวิสฺสชฺชเนเนว ทส ยมกานิ วิสฺสชฺชิตานิ ¶ นาม โหนฺตีติ เวทิตพฺพานิ. ยถา จ ปุคฺคลวาเร ทส, เอวํ โอกาสวาเร ทส, ปุคฺคโลกาสวาเร ทสาติ ปจฺจุปฺปนฺนกาเล ตีสุ วาเรสุ อนุโลมนเย ตึส ยมกานิ โหนฺติ. ยถา จ อนุโลมนเย, เอวํ ปฏิโลมนเยปีติ สพฺพานิปิ ปจฺจุปฺปนฺนกาเล สฏฺิ ¶ ยมกานิ โหนฺติ. เตสุ วีสปุจฺฉาสตํ, จตฺตารีสานิ จ ทฺเว อตฺถสตานิ โหนฺตีติ เวทิตพฺพานิ. เอวํ เสเสสุปิ ปฺจสุ กาลเภเทสุ ปุคฺคลาทิเภทโต อนุโลมปฏิโลมนยวเสน ฉ ฉ วารา. เอเกกสฺมึ วาเร ทส ทส กตฺวา สฏฺิ สฏฺิ ยมกานีติ ตีณิ ยมกสตานิ. ตานิ ปุริเมหิ สทฺธึ สฏฺาธิกานิ ตีณิ ยมกสตานิ, วีสาธิกานิ สตฺตปุจฺฉาสตานิ, จตฺตารีสานิ จ จุทฺทส อตฺถสตานิ โหนฺติ. อิทํ ตาว อุปฺปาทวาเร ปาฬิววตฺถานํ. ยถา จ อุปฺปาทวาเร, ตถา นิโรธวาเรปิ, อุปฺปาทนิโรธวาเรปีติ สพฺพสฺมิมฺปิ ปวตฺติมหาวาเร อสีติ ยมกสหสฺสํ, สฏฺิสตาธิกานิ ทฺเว ปุจฺฉาสหสฺสานิ, วีสํ ติสตาธิกานิ จ จตฺตาริ อตฺถสหสฺสานิ เวทิตพฺพานิ.
ปาฬิ ปน อุปฺปาทวาเร นิโรธวาเร จ ตีสุ อสมฺมิสฺสกกาลเภเทสุ ตสฺมึ ตสฺมึ วาเร เอเกกเมว ยมกํ วิสฺสชฺเชตฺวา สงฺขิตฺตา. ตีสุ มิสฺสกกาลเภเทสุ ‘ยสฺส เวทนากฺขนฺโธ อุปฺปชฺชติ, ตสฺส สฺากฺขนฺโธ อุปฺปชฺชิตฺถา’ติอาทินา นเยน เวทนากฺขนฺธาทิมูลเกสุปิ เอกํ ยมกํ วิสฺสชฺชิตํ. อุปฺปาทนิโรธวาเร ปน ฉสุปิ กาลเภเทสุ ตํ วิสฺสชฺชิตเมว. เสสานิ เตน สมานวิสฺสชฺชนตฺตา สงฺขิตฺตานีติ. อิทํ สกเลปิ ปวตฺติมหาวาเร ปาฬิววตฺถานํ.
อตฺถวินิจฺฉยตฺถํ ปนสฺส อิทํ ลกฺขณํ เวทิตพฺพํ – อิมสฺมิฺหิ ปวตฺติมหาวาเร จตุนฺนํ ปฺหานํ ปฺจ วิสฺสชฺชนานิ สตฺตวีสติยา าเนสุ ปกฺขิปิตฺวา อตฺถวินิจฺฉโย เวทิตพฺโพ. ตตฺถ ¶ ปุเรปฺโห, ปจฺฉาปฺโห, ปริปุณฺณปฺโห, โมฆปฺโหติ อิเม จตฺตาโร ปฺหา นาม. เอเกกสฺมิฺหิ ยมเก ทฺเว ทฺเว ปุจฺฉา. เอเกกปุจฺฉายปิ ทฺเว ทฺเว ปทานิ. ตตฺถ ยาย ปุจฺฉาย วิสฺสชฺชเน เอเกเนว ปเทน คหิตกฺขนฺธสฺส อุปฺปาโท วา นิโรโธ วา ลพฺภติ ¶ , อยํ ปุเรปฺโห นาม. ยาย ปน ปุจฺฉาย วิสฺสชฺชเน ทฺวีหิปิ ปเทหิ คหิตกฺขนฺธานํ อุปฺปาโท วา นิโรโธ วา ลพฺภติ, อยํ ปจฺฉาปฺโห นาม. ยาย ปน ปุจฺฉาย วิสฺสชฺชเน เอเกนปิ ปเทน คหิตกฺขนฺธสฺส ทฺวีหิปิ ปเทหิ คหิตกฺขนฺธานํ อุปฺปาโท วา, นิโรโธ วา ลพฺภติ, อยํ ปริปุณฺณปฺโห นาม. ยาย ปน ปุจฺฉาย วิสฺสชฺชเน ปฏิกฺเขโป วา, ปฏิเสโธ วา ลพฺภติ, อยํ โมฆปฺโห นาม. ยสฺมา ปเนส อทสฺสิยมาโน น สกฺกา ชานิตุํ, ตสฺมา นํ ทสฺสยิสฺสาม.
‘ยตฺถ ¶ รูปกฺขนฺโธ นุปฺปชฺชติ, ตตฺถ เวทนากฺขนฺโธ นุปฺปชฺชตี’ติ ปุจฺฉาย ตาว อุปฺปชฺชตีติ อิมสฺมึ วิสฺสชฺชเน เอเกเนว ปเทน คหิตสฺส เวทนากฺขนฺธสฺส อุปฺปาโท ลพฺภติ, อิติ อยฺเจว อฺโ จ เอวรูโป ปฺโห ปุเรปฺโหติ เวทิตพฺโพ. ‘ยสฺส รูปกฺขนฺโธ อุปฺปชฺชิตฺถ, ตสฺส เวทนากฺขนฺโธ อุปฺปชฺชิตฺถา’ติ ปุจฺฉาย ปน ‘อามนฺตา’ติ อิมสฺมึ วิสฺสชฺชเน ทฺวีหิ ปเทหิ คหิตานํ รูปเวทนากฺขนฺธานํ ยสฺส กสฺสจิ สตฺตสฺส อตีเต อุปฺปาโท ลพฺภติ. อิติ อยฺเจว อฺโ จ เอวรูโป ปฺโห ปจฺฉาปฺโหติ เวทิตพฺโพ.
‘ยสฺส รูปกฺขนฺโธ อุปฺปชฺชติ, ตสฺส เวทนากฺขนฺโธ อุปฺปชฺชตี’ติ อิมาย ปน ปมปุจฺฉาย ‘อสฺสตฺตํ อุปปชฺชนฺตาน’นฺติอาทิเก อิมสฺมึ วิสฺสชฺชเน ‘อสฺสตฺตํ อุปปชฺชนฺตานํ เตสํ รูปกฺขนฺโธ อุปฺปชฺชติ, โน จ เตสํ เวทนากฺขนฺโธ อุปฺปชฺชตี’ติ อิมสฺมึ โกฏฺาเส เอเกเนว ปเทน คหิตสฺส รูปกฺขนฺธสฺสปิ อุปฺปาโท ลพฺภติ. ‘ปฺจโวการํ อุปปชฺชนฺตานํ เตสํ รูปกฺขนฺโธ จ อุปฺปชฺชติ เวทนากฺขนฺโธ จ อุปฺปชฺชตี’ติ อิมสฺมึ โกฏฺาเส ทฺวีหิปิ ปเทหิ สงฺคหิตานํ รูปเวทนากฺขนฺธานมฺปิ อุปฺปาโท ลพฺภติ. อิติ อยฺเจว อฺโ จ เอวรูโป ปฺโห ปริปุณฺณปฺโหติ เวทิตพฺโพ. ปุเรปจฺฉาปฺโหติปิ ¶ เอตสฺเสว นามํ. เอตสฺส หิ วิสฺสชฺชเน ปุริมโกฏฺาเส เอเกน ปเทน สงฺคหิตสฺส รูปกฺขนฺธสฺเสว อุปฺปาโท ทสฺสิโต. ทุติยโกฏฺาเส ทฺวีหิ ปเทหิ สงฺคหิตานํ รูปเวทนากฺขนฺธานํ. อิมินาเยว จ ลกฺขเณน ยตฺถ เอเกน ปเทน สงฺคหิตสฺส ขนฺธสฺส อุปฺปาโท วา นิโรโธ วา ลพฺภติ, โส ปุเรปฺโหติ วุตฺโต. ยตฺถ ทฺวีหิปิ ปเทหิ สงฺคหิตานํ ขนฺธานํ อุปฺปาโท วา นิโรโธ วา ลพฺภติ, โส ปจฺฉาปฺโหติ วุตฺโต.
‘ยสฺส รูปกฺขนฺโธ นุปฺปชฺชิตฺถ, ตสฺส เวทนากฺขนฺโธ นุปฺปชฺชิตฺถา’ติ อิมาย ปน ปุจฺฉาย ‘นตฺถี’ติ อิมสฺมึ วิสฺสชฺชเน ปฏิกฺเขโป ลพฺภติ. ‘ยสฺส รูปกฺขนฺโธ อุปฺปชฺชติ, ตสฺส เวทนากฺขนฺโธ นิรุชฺฌตี’ติ ปุจฺฉาย ‘โน’ติ อิมสฺมึ วิสฺสชฺชเน ปฏิเสโธ ลพฺภติ. ตสฺมา อยฺเจว ทุวิโธ อฺโ จ เอวรูโป ปฺโห โมฆปฺโหติ เวทิตพฺโพ. ตุจฺฉปฺโหติปิ วุจฺจติ. เอวํ ตาว จตฺตาโร ปฺหา เวทิตพฺพา.
ปาฬิคติยา ¶ วิสฺสชฺชนํ, ปฏิวจนวิสฺสชฺชนํ, สรูปทสฺสเนน วิสฺสชฺชนํ, ปฏิกฺเขเปน วิสฺสชฺชนํ, ปฏิเสเธน วิสฺสชฺชนนฺติ อิมานิ ปน ปฺจ วิสฺสชฺชนานิ นาม ¶ . ตตฺถ ยํ วิสฺสชฺชนํ ปาฬิปทเมว หุตฺวา อตฺถํ วิสฺสชฺเชติ, อิทํ ปาฬิคติยา วิสฺสชฺชนํ นาม. ตํ ปุเรปฺเห ลพฺภติ. ‘ยตฺถ รูปกฺขนฺโธ นุปฺปชฺชติ ตตฺถ เวทนากฺขนฺโธ นุปฺปชฺชตี’ติ หิ ปฺเห ‘อุปฺปชฺชตี’ติ อิทํ วิสฺสชฺชนํ ปาฬิปทเมว หุตฺวา อตฺถํ วิสฺสชฺชยมานํ คตํ, ตสฺมา เอวรูเปสุ าเนสุ ปาฬิคติยา วิสฺสชฺชนํ เวทิตพฺพํ. ยํ ปน วิสฺสชฺชนํ ปฏิวจนภาเวน อตฺถํ วิสฺสชฺเชติ, อิทํ ปฏิวจนวิสฺสชฺชนํ นาม. ตํ ปจฺฉาปฺเห ลพฺภติ. ‘ยสฺส รูปกฺขนฺโธ อุปฺปชฺชิตฺถ, ตสฺส เวทนากฺขนฺโธ อุปฺปชฺชิตฺถา’ติ หิ ปฺเห ‘อามนฺตา’ติ อิทํ วิสฺสชฺชนํ ปฏิวจนวเสเนว อตฺถํ วิสฺสชฺชยมานํ คตํ, ตสฺมา เอวรูเปสุ าเนสุ ปฏิวจนวิสฺสชฺชนํ เวทิตพฺพํ. ยํ ¶ วิสฺสชฺชนํ สรูเปน ทสฺเสตฺวา อตฺถํ วิสฺสชฺเชติ; อิทํ สรูปทสฺสเนน วิสฺสชฺชนํ นาม. ตํ ปริปุณฺณปฺเห ลพฺภติ. ‘ยสฺส รูปกฺขนฺโธ อุปฺปชฺชติ; ตสฺส เวทนากฺขนฺโธ อุปฺปชฺชตี’ติ หิ ปฺเห ‘อสฺสตฺตํ อุปปชฺชนฺตาน’นฺติ อิทํ วิสฺสชฺชนํ ‘อิเมสํ รูปกฺขนฺโธ อุปฺปชฺชติ, โน จ เวทนากฺขนฺโธ, อิเมสํ รูปกฺขนฺโธ จ อุปฺปชฺชติ, เวทนากฺขนฺโธ จา’ติ สรูปทสฺสเนเนว อตฺถํ วิสฺสชฺชยมานํ คตํ. ตสฺมา เอวรูเปสุ าเนสุ สรูปทสฺสเนน วิสฺสชฺชนํ เวทิตพฺพํ. ยํ ปน วิสฺสชฺชนํ ตถารูปสฺส อตฺถสฺสาภาวโต อตฺถปฏิกฺเขเปน ปฺหํ วิสฺสชฺเชติ, อิทํ ปฏิกฺเขเปน วิสฺสชฺชนํ นาม. ยํ ตถารูปสฺส อตฺถสฺส เอกกฺขเณ อลาภโต อตฺถปฏิเสธเนน ปฺหํ วิสฺสชฺเชติ, อิทํ ปฏิเสเธน วิสฺสชฺชนํ นาม. ตํ โมฆปฺเห ลพฺภติ. ‘ยสฺส รูปกฺขนฺโธ นุปฺปชฺชิตฺถ, ตสฺส เวทนากฺขนฺโธ นุปฺปชฺชิตฺถา’ติ หิ ปฺเห ‘นตฺถี’ติ อิทํ วิสฺสชฺชนํ; เอวรูโป นาม สตฺโต นตฺถีติ อตฺถปฏิกฺเขเปน ปฺหํ วิสฺสชฺชยมานํ คตํ; ตสฺมา เอวรูเปสุ าเนสุ ปฏิกฺเขเปน วิสฺสชฺชนํ เวทิตพฺพํ. ‘ยสฺส รูปกฺขนฺโธ อุปฺปชฺชติ, ตสฺส เวทนากฺขนฺโธ นิรุชฺฌตี’ติ ปฺเห ปน ‘โน’ติ อิทํ วิสฺสชฺชนํ เอกสฺมึ ปฏิสนฺธิกฺขเณ อุปฺปาเทน สทฺธึ นิโรโธ นาม น ลพฺภตีติ อตฺถปฏิเสธเนน ปฺหํ วิสฺสชฺชยมานํ คตํ, ตสฺมา เอวรูเปสุ าเนสุ ปฏิเสเธน วิสฺสชฺชนํ เวทิตพฺพํ.
อิทานิ อิเม จตฺตาโร ปฺหา, อิมานิ จ ปฺจ วิสฺสชฺชนานิ, เยสุ สตฺตวีสติยา าเนสุ ปกฺขิปิตพฺพานิ, ตานิ เอวํ เวทิตพฺพานิ – อสฺสตฺตํ อุปปชฺชนฺตานนฺติ เอกํ านํ, อสฺสตฺเต ตตฺถาติ เอกํ, อสฺสตฺตานนฺติ เอกํ; อสฺสตฺตา จวนฺตานนฺติ เอกํ; อรูปํ อุปปชฺชนฺตานนฺติ เอกํ, อรูเป ตตฺถาติ เอกํ, อรูปานนฺติ เอกํ, อรูปา จวนฺตานนฺติ เอกํ ¶ , อรูเป ปจฺฉิมภวิกานนฺติ ¶ เอกํ, อรูเป ปรินิพฺพนฺตานนฺติ เอกํ; เย จ อรูปํ ¶ อุปปชฺชิตฺวา ปรินิพฺพายิสฺสนฺตีติ เอกํ; ปฺจโวการํ อุปปชฺชนฺตานนฺติ เอกํ, ปฺจโวกาเร ตตฺถาติ เอกํ, ปฺจโวการานนฺติ เอกํ ปฺจโวการา จวนฺตานนฺติ เอกํ, ปฺจโวกาเร ปจฺฉิมภวิกานนฺติ เอกํ, ปฺจโวกาเร ปรินิพฺพนฺตานนฺติ เอกํ; สุทฺธาวาสํ อุปปชฺชนฺตานนฺติ เอกํ, สุทฺธาวาเส ตตฺถาติ เอกํ, สุทฺธาวาสานนฺติ เอกํ, สุทฺธาวาเส ปรินิพฺพนฺตานนฺติ เอกํ; สพฺเพสํ อุปปชฺชนฺตานนฺติ เอกํ, สพฺเพสํ จวนฺตานนฺติ เอกํ; สพฺพสาธารณวเสน ปจฺฉิมภวิกานนฺติ เอกํ, ปรินิพฺพนฺตานนฺติ เอกํ, จตุโวการํ ปฺจโวการํ อุปปชฺชนฺตานนฺติ เอกํ, จวนฺตานนฺติ เอกํ. เอวํ อิเมสํ จตุนฺนํ ปฺหานํ อิมานิ ปฺจ วิสฺสชฺชนานิ อิเมสุ สตฺตวีสติยา าเนสุ ปกฺขิปิตฺวา อิมสฺมึ ปวตฺติมหาวาเร อตฺถวินิจฺฉโย เวทิตพฺโพ. เอวํ วิทิตฺวา หิ ปฺหํ วิสฺสชฺชนฺเตน สุวิสฺสชฺชิโต โหติ, อตฺถฺจ วินิจฺฉยนฺเตน สุวินิจฺฉิโต โหติ.
ตตฺถายํ นโย – ยสฺส รูปกฺขนฺโธ อุปฺปชฺชตีติ ยสฺส ปุคฺคลสฺส อุปฺปาทกฺขณสมงฺคิตาย รูปกฺขนฺโธ อุปฺปชฺชติ. ตสฺส เวทนากฺขนฺโธ อุปฺปชฺชตีติ เวทนากฺขนฺโธปิ ตสฺส ตสฺมิฺเว ขเณ อุปฺปชฺชตีติ ปุจฺฉติ. อสฺสตฺตํ อุปปชฺชนฺตานนฺติ อจิตฺตกปฏิสนฺธิวเสน อสฺสตฺตภวํ อุปปชฺชนฺตานํ. เตสํ รูปกฺขนฺโธ อุปฺปชฺชตีติ เตสํ เอกนฺเตน รูปกฺขนฺโธ อุปฺปชฺชติเยว. ปวตฺเต อุปฺปนฺนานํ รูปกฺขนฺโธ อุปฺปชฺชติปิ นิรุชฺฌติปิ, ตสฺมา ‘อสฺสตฺตาน’นฺติ อวตฺวา’อสฺสตฺตํ อุปปชฺชนฺตาน’นฺติ วุตฺตํ. โน จ เตสํ เวทนากฺขนฺโธ อุปฺปชฺชตีติ อจิตฺตกตฺตา ปน เตสํ เวทนากฺขนฺโธ นุปฺปชฺชเตว. อิทํ สตฺตวีสติยา าเนสุ ปเม าเน ปริปุณฺณปฺหสฺส ปุริมโกฏฺาเส สรูปทสฺสเนน วิสฺสชฺชนํ. ปฺจโวการํ อุปปชฺชนฺตานนฺติ รูปารูปมิสฺสกปฏิสนฺธิวเสน ปฺจโวการภวํ อุปปชฺชนฺตานํ. เตสํ รูปกฺขนฺโธ จ อุปฺปชฺชติ, เวทนากฺขนฺโธ จาติ เตสํ เอกนฺเตน รูปเวทนากฺขนฺธสงฺขาตา ทฺเวปิ ขนฺธา อุปฺปชฺชนฺติเยว. ปวตฺเต ปน ตตฺถ อุปฺปนฺนานํ เต ขนฺธา อุปฺปชฺชนฺติปิ ¶ นิรุชฺฌนฺติปิ, ตสฺมา ‘ปฺจโวการาน’นฺติ อวตฺวา ‘ปฺจโวการํ อุปปชฺชนฺตาน’นฺติ วุตฺตํ. อิทํ ปฺจโวการํ อุปปชฺชนฺตานนฺติ าเน ปริปุณฺณปฺหสฺส ปจฺฉิมโกฏฺาเส สรูปทสฺสเนน วิสฺสชฺชนํ. อิมินา อุปาเยน สพฺพานิ วิสฺสชฺชนานิ เวทิตพฺพานิ.
อิทํ ปเนตฺถ อุปฺปาทนิโรเธสุ นิยมลกฺขณํ – สกเลปิ หิ อิมสฺมึ ขนฺธยมเก ตตฺถ ตตฺถ อุปฺปนฺนานํ ¶ ปวตฺเต ยาว มรณา ขนฺธานํ อปริยนฺเตสุ อุปฺปาทนิโรเธสุ ¶ วิชฺชมาเนสุปิ ลหุปริวตฺตานํ ธมฺมานํ วินิพฺโภคํ กตฺวา อุปฺปาทนิโรเธ ทสฺเสตุํ น สุกรนฺติ ปวตฺติยํ อุปฺปาทนิโรเธ อนามสิตฺวา อภินวํ วิปากวฏฺฏํ นิปฺผาทยมาเนน นานากมฺเมน นิพฺพตฺตานํ ปฏิสนฺธิขนฺธานํ อุปฺปาทํ ทสฺเสตุํ สุขนฺติ ปฏิสนฺธิกาเล อุปฺปาทวเสเนว อุปฺปาทวาโร กถิโต. อุปฺปนฺนสฺส ปน วิปากวฏฺฏสฺส ปริโยสาเนน นิโรธํ ทสฺเสตุํ สุขนฺติ มรณกาเล นิโรธวเสน นิโรธวาโร กถิโต.
กึ ปเนตฺถ ปวตฺติยํ อุปฺปาทนิโรธานํ อนามฏฺภาเว ปมาณนฺติ? ปาฬิเยว. ปาฬิยฺหิ วิเสเสน อุปฺปาทวารสฺส อนาคตกาลวาเร ‘ปจฺฉิมภวิกานํ เตสํ รูปกฺขนฺโธ จ นุปฺปชฺชิสฺสติ, เวทนากฺขนฺโธ จ นุปฺปชฺชิสฺสตี’ติ อยํ ปาฬิ อติปมาณเมว. ปจฺฉิมภวิกานฺหิ ปวตฺเต รูปารูปธมฺมานํ อุปฺปชฺชิตุํ ยุตฺตภาเว สติปิ ‘รูปกฺขนฺโธ จ นุปฺปชฺชิสฺสติ, เวทนากฺขนฺโธ จ นุปฺปชฺชิสฺสตี’ติ สนฺนิฏฺานํ กตฺวา วุตฺตภาเวน ปวตฺเต อุปฺปาโท น คหิโตติ เวทิตพฺโพ. ‘สุทฺธาวาเส ปรินิพฺพนฺตานํ เตสํ ตตฺถ สฺากฺขนฺโธ น นิรุชฺฌิตฺถ, โน จ เตสํ ตตฺถ เวทนากฺขนฺโธ น นิรุชฺฌตี’ติ อยํ ปน ปาฬิ ปวตฺเต นิโรธสฺส อนามฏฺภาเว อติวิย ปมาณํ. สุทฺธาวาเส ปรินิพฺพนฺตานฺหิ จุติจิตฺตสฺส ภงฺคกฺขเณ ิตานํ ปฏิสนฺธิโต ปฏฺาย ปวตฺเต อุปฺปชฺชิตฺวา นิรุทฺธสฺากฺขนฺธานํ คณนปโถ นตฺถิ. ‘เอวํ สนฺเตปิ เตสํ ตตฺถ สฺากฺขนฺโธ น นิรุชฺฌิตฺถา’ติ สนฺนิฏฺานํ กตฺวา วุตฺตภาเวน ปวตฺเต นิโรโธ น คหิโตติ เวทิตพฺโพ.
เอวเมตฺถ อุปฺปาทนิโรเธสุ นิยมลกฺขณํ วิทิตฺวา ปฏิสนฺธิอุปฺปาทเมว จุตินิโรธเมว จ คเหตฺวา เตสุ ¶ เตสุ าเนสุ อาคตานํ วิสฺสชฺชนานํ อตฺถวินิจฺฉโย เวทิตพฺโพ. โส ปน สกฺกา อาทิวิสฺสชฺชเน วุตฺตนเยน สพฺพตฺถ วิทิตุนฺติ วิสฺสชฺชนปฏิปาฏิยา น วิตฺถาริโต. อิมินา ปน เอวํ ทินฺเนนปิ นเยน โย เอเตสํ อตฺถวินิจฺฉยํ ชานิตุํ น สกฺโกติ, เตน อาจริเย ปยิรุปาสิตฺวา สาธุกํ สุตฺวาปิ ชานิตพฺโพ.
อุปฺปาทสฺส นิโรธสฺส, อุปฺปนฺนฺจาปิ เอกโต;
นยสฺส อนุโลมสฺส, ปฏิโลมนยสฺส จ.
วเสน ¶ ยานิ ขนฺเธสุ, ยมกานิ จ ปฺจสุ;
ปุคฺคลํ อถ โอกาสํ, ปุคฺคโลกาสเมว จ.
อามสิตฺวา ¶ ปวตฺเตสุ, าเนสุ กถยี ชิโน;
เตสํ ปาฬิววตฺถานํ, ทสฺสิตํ อนุปุพฺพโต.
วินิจฺฉยตฺถํ อตฺถสฺส, ปฺหาวิสฺสชฺชนานิ จ;
วิสฺสชฺชนานํ านานิ, ยานิ ตานิ จ สพฺพโส.
ทสฺเสตฺวา เอกปฺหสฺมึ, โยชนาปิ ปกาสิตา;
วิตฺถาเรน คเต เอตฺถ, ปฺหาวิสฺสชฺชนกฺกเม.
อตฺถํ วณฺณยตา กาตุํ, กึ นุ สกฺกา อิโต ปรํ;
นเยน อิมินา ตสฺมา, อตฺถํ ชานนฺตุ ปณฺฑิตาติ.
ปวตฺติมหาวารวณฺณนา.
๓. ปริฺาวารวณฺณนา
๒๐๖-๒๐๘. ตทนนฺตเร ปริฺาวาเรปิ ฉเฬว กาลเภทา. อนุโลมปฏิโลมโต ทฺเวเยว นยา. ปุคฺคลวาโร, โอกาสวาโร, ปุคฺคโลกาสวาโรติ อิเมสุ ปน ตีสุ ปุคฺคลวาโรว ลพฺภติ, น อิตเร ทฺเว. กึ การณา? สทิสวิสฺสชฺชนตาย. โย หิ โกจิ ปุคฺคโล ยตฺถ กตฺถจิ าเน รูปกฺขนฺธํ เจ ปริชานาติ, เวทนากฺขนฺธมฺปิ ปริชานาติเยว. เวทนากฺขนฺธํ เจ ปริชานาติ, รูปกฺขนฺธมฺปิ ปริชานาติเยว. รูปกฺขนฺธํ เจ น ปริชานาติ, เวทนากฺขนฺธมฺปิ น ปริชานาติเยว. เวทนากฺขนฺธํ เจ น ปริชานาติ, รูปกฺขนฺธมฺปิ น ปริชานาติเยว. ตสฺมา เตสุปิ ‘ยตฺถ รูปกฺขนฺธํ ปริชานาติ, ตตฺถ เวทนากฺขนฺธํ ปริชานาตี’ติ อาทิวเสน ปุจฺฉํ ¶ กตฺวา ‘อามนฺตา’ตฺเวว วิสฺสชฺชนํ กาตพฺพํ ¶ . สิยาติ สทิสวิสฺสชฺชนตาย เต อิธ น ลพฺภนฺตีติ เวทิตพฺพา.
อถ วา ปริฺากิจฺจํ นาม ปุคฺคลสฺเสว โหติ, โน โอกาสสฺส, ปุคฺคโลว ปริชานิตุํ สมตฺโถ, โน โอกาโสติ ปุคฺคลวาโรเวตฺถ คหิโต, น โอกาสวาโร. ตสฺส ปน อคฺคหิตตฺตา ตทนนฺตโร ปุคฺคโลกาสวาโร ลพฺภมาโนปิ น คหิโต. โย ปเนส ปุคฺคลวาโร คหิโต, ตตฺถ ปจฺจุปฺปนฺนกาเล รูปกฺขนฺธมูลกานิ จตฺตาริ, เวทนากฺขนฺธมูลกานิ ตีณิ, สฺากฺขนฺธมูลกานิ ทฺเว, สงฺขารกฺขนฺธมูลกํ เอกนฺติ ¶ เหฏฺา วุตฺตนเยเนว อนุโลมนเย อคฺคหิตคฺคหเณน ทส ยมกานิ. ปฏิโลมนเย ทสาติ วีสติ. ตถา เสเสสุปีติ เอเกกสฺมึ กาเล วีสติ วีสติ กตฺวา ฉสุ กาเลสุ วีสํ ยมกสตํ, จตฺตารีสานิ ทฺเว ปุจฺฉาสตานิ, อสีตฺยาธิกานิ จตฺตาริ อตฺถสตานิ จ โหนฺตีติ อิทเมตฺถ ปาฬิววตฺถานํ.
อตฺถวินิจฺฉเย ปเนตฺถ อตีตานาคตปจฺจุปฺปนฺนสงฺขาตา ตโย อทฺธา ปวตฺติวาเร วิย จุติปฏิสนฺธิวเสน น ลพฺภนฺติ. ปวตฺเต จิตฺตกฺขณวเสเนว ลพฺภนฺติ. เตเนเวตฺถ ‘โย รูปกฺขนฺธํ ปริชานาติ, โส เวทนากฺขนฺธํ ปริชานาตี’ติอาทีสุ ปุจฺฉาสุ ‘อามนฺตา’ติ วิสฺสชฺชนํ กตํ. โลกุตฺตรมคฺคกฺขณสฺมิฺหิ นิพฺพานารมฺมเณน จิตฺเตน ปฺจสุ ขนฺเธสุ ปริฺากิจฺจนิพฺพตฺติยา ยํ กิฺจิ เอกํ ขนฺธํ ปริชานนฺโต อิตรมฺปิ ปริชานาตีติ วุจฺจติ. เอวเมตฺถ ‘ปริชานาตี’ติ ปฺเหสุ อนุโลมนเย ปริฺากิจฺจสฺส มตฺถกปฺปตฺตํ อคฺคมคฺคสมงฺคึ สนฺธาย ‘อามนฺตา’ติ วุตฺตนฺติ เวทิตพฺพํ. ปฏิโลมนเย ปน ‘น ปริชานาตี’ติ ปฺเหสุ ปุถุชฺชนาทโย สนฺธาย ‘อามนฺตา’ติ วุตฺตํ. ‘ปริชานิตฺถา’ติ อิมสฺมึ ปน อตีตกาลวาเร มคฺคานนฺตรอคฺคผเล ิโตปิ ปริฺากิจฺจสฺส นิฏฺิตตฺตา ปริชานิตฺถเยว นาม.
๒๐๙. โย รูปกฺขนฺธํ ปริชานาติ, โส เวทนากฺขนฺธํ ปริชานิตฺถาติ ปฺเหน อคฺคมคฺคสมงฺคึ ปุจฺฉติ. ยสฺมา ปเนส ขนฺธปฺจกํ ปริชานาติเยว นาม, น ตาว นิฏฺิตปริฺากิจฺโจ; ตสฺมา ‘โน’ติ ปฏิเสโธ กโต. ทุติยปฺเห ปน ปริชานิตฺถาติ อรหนฺตํ ปุจฺฉติ. ยสฺมา ปเนโส นิฏฺิตปริฺากิจฺโจ. นตฺถิ ตสฺส ปริฺเยฺยํ นาม; ตสฺมา ¶ ‘โน’ติ ปฏิเสโธ กโต. ปฏิโลมนยวิสฺสชฺชเน ปเนตฺถ อรหา รูปกฺขนฺธํ น ปริชานาตีติ อรหโต ปริฺาย อภาเวน วุตฺตํ. อคฺคมคฺคสมงฺคี เวทนากฺขนฺธํ น ปริชานิตฺถาติ ¶ อรหตฺตมคฺคฏฺสฺส อนิฏฺิตปริฺากิจฺจตาย วุตฺตํ. น เกวลฺจ เวทนากฺขนฺธเมว, เอกธมฺมมฺปิ โส น ปริชานิตฺเถว. อิทํ ปน ปุจฺฉาวเสน วุตฺตํ. โน จ รูปกฺขนฺธนฺติ อิทมฺปิ ปุจฺฉาวเสเนว วุตฺตํ. อฺมฺปิ ปน โส ขนฺธํ ปริชานาติ.
๒๑๐-๒๑๑. โย รูปกฺขนฺธํ ปริชานาติ, โส เวทนากฺขนฺธํ ปริชานิสฺสตีติ เอตฺถ ยสฺมา มคฺคฏฺปุคฺคโล เอกจิตฺตกฺขณิโก, ตสฺมา โส ปริชานิสฺสตีติ สงฺขํ น คจฺฉติ. เตน วุตฺตํ ‘โน’ติ. เต รูปกฺขนฺธฺจ น ¶ ปริชานิตฺถาติ ปุจฺฉาสภาเคน วุตฺตํ, น ปริชานึสูติ ปเนตฺถ อตฺโถ. อิมินา อุปาเยน สพฺพตฺถ อตฺถวินิจฺฉโย เวทิตพฺโพติ.
ปริฺาวารวณฺณนา.
ขนฺธยมกวณฺณนา นิฏฺิตา.
๓. อายตนยมกํ
๑. ปณฺณตฺติอุทฺเทสวารวณฺณนา
๑-๙. อิทานิ มูลยมเก เทสิเตเยว กุสลาทิธมฺเม อายตนวเสนาปิ สงฺคณฺหิตฺวา ขนฺธยมกานนฺตรํ เทสิตสฺส อายตนยมกสฺส วณฺณนา โหติ. ตตฺถ ขนฺธยมเก วุตฺตนเยเนว ปาฬิววตฺถานํ เวทิตพฺพํ. ยเถว หิ ตตฺถ ปณฺณตฺติวาโร, ปวตฺติวาโร, ปริฺาวาโรติ ตโย มหาวารา โหนฺติ, ตถา อิธาปิ. วจนตฺโถปิ เนสํ ตตฺถ วุตฺตนเยเนว เวทิตพฺโพ. อิธาปิ จ ปณฺณตฺติวาโร อุทฺเทสนิทฺเทสวเสน ทฺวิธา ววตฺถิโต. อิตเร นิทฺเทสวเสเนว. ‘ตตฺถ ทฺวาทสายตนานี’ติ ปทํ อาทึ กตฺวา ยาว นายตนา น มโนติ, ตาว ปณฺณตฺติวารสฺส อุทฺเทสวาโร เวทิตพฺโพ. ตตฺถ ทฺวาทสายตนานีติ อยํ ยมกวเสน ปุจฺฉิตพฺพานํ ¶ อายตนานํ อุทฺเทโส. จกฺขายตนํ…เป… ธมฺมายตนนฺติ เตสฺเว ปเภทโต นามววตฺถานํ. ยมกวเสน ปุจฺฉาสุขตฺถฺเจตฺถ ปมํ ปฏิปาฏิยา อชฺฌตฺตรูปายตนานิ วุตฺตานิ. ปจฺฉา พาหิรรูปายตนานิ. ปริโยสาเน มนายตนธมฺมายตนานิ.
ยถา ¶ ปน เหฏฺา ขนฺธวเสน, เอวมิธ อิเมสํ อายตนานํ วเสน ปทโสธนวาโร, ปทโสธนมูลจกฺกวาโร, สุทฺธายตนวาโร, สุทฺธายตนมูลจกฺกวาโรติ, จตฺตาโรว นยวารา โหนฺติ. เอเกโก เจตฺถ อนุโลมปฏิโลมวเสน ทุวิโธเยว. เตสมตฺโถ ตตฺถ วุตฺตนเยเนว เวทิตพฺโพ. ยถา ปน ขนฺธยมเก ปทโสธนวารสฺส อนุโลมวาเร ‘รูปํ รูปกฺขนฺโธ, รูปกฺขนฺโธ รูป’นฺติอาทีนิ ปฺจ ยมกานิ, ตถา อิธ ‘จกฺขุ, จกฺขายตนํ; จกฺขายตนํ; จกฺขู’ติอาทีนิ ทฺวาทส. ปฏิโลมวาเรปิ ‘น จกฺขุ, น จกฺขายตนํ; น จกฺขายตนํ, น จกฺขู’ติอาทีนิ ทฺวาทส ¶ , ปทโสธนมูลจกฺกวารสฺส ปเนตฺถ อนุโลมวาเร เอเกกายตนมูลกานิ เอกาทส เอกาทส กตฺวา ทฺวตฺตึสสตํ ยมกานิ. ปฏิโลมวาเรปิ ทฺวตฺตึสสตเมว. สุทฺธายตนวารสฺสาปิ อนุโลมวาเร ทฺวาทส, ปฏิโลมวาเร ทฺวาทส, สุทฺธายตนมูลจกฺกวารสฺสาปิ อนุโลมวาเร เอเกกายตนมูลกานิ เอกาทส เอกาทส กตฺวา ทฺวตฺตึสสตํ ยมกานิ. ปฏิโลมวาเรปิ ทฺวตฺตึสสตเมวาติ เอวมิธ ฉสตฺตตาธิเกหิ ปฺจหิ ยมกสเตหิ, ทฺวิปฺาสาธิเกหิ เอกาทสหิ ปุจฺฉาสเตหิ, จตุราธิเกหิ เตวีสาย อตฺถสเตหิ จ ปฏิมณฺฑิโต ปณฺณตฺติวารสฺส อุทฺเทสวาโร เวทิตพฺโพ.
ปณฺณตฺติอุทฺเทสวารวณฺณนา.
๑. ปณฺณตฺตินิทฺเทสวารวณฺณนา
๑๐-๑๗. นิทฺเทสวาเร ปน เหฏฺา ขนฺธยมกสฺส ปณฺณตฺติวารนิทฺเทเส วุตฺตนเยเนว อตฺโถ เวทิตพฺโพ. อฺตฺร วิเสสา. ตตฺรายํ วิเสโส – ทิพฺพจกฺขูติ ทุติยวิชฺชาาณํ. ปฺาจกฺขูติ ตติยวิชฺชาาณํ. ทิพฺพโสตนฺติ ทุติยอภิฺาาณํ. ตณฺหาโสตนฺติ ตณฺหาว. อวเสโส กาโยติ นามกาโย, รูปกาโย, หตฺถิกาโย, อสฺสกาโยติ เอวมาทิ. อวเสสํ รูปนฺติ รูปายตนโต เสสํ ภูตุปาทายรูปฺเจว ¶ ปิยรูปสาตรูปฺจ. สีลคนฺโธติอาทีนิ วายนฏฺเน สีลาทีนํเยว นามานิ. อตฺถรโสติอาทีนิปิ สาธุมธุรฏฺเน อตฺถาทีนฺเว นามานิ. อวเสโส ธมฺโมติ ปริยตฺติธมฺมาทิอเนกปฺปเภโทติ อยเมตฺถ วิเสโส.
ปณฺณตฺตินิทฺเทสวารวณฺณนา.
๒. ปวตฺติวารวณฺณนา
๑๘-๒๑. อิธาปิ ¶ จ ปวตฺติวารสฺส อุปฺปาทวาราทีสุ ตีสุ อนฺตรวาเรสุ เอเกกสฺมึ ฉเฬว กาลเภทา. เตสํ เอเกกสฺมึ กาเล ปุคฺคลวาราทโย ตโย วารา. เต สพฺเพปิ อนุโลมปฏิโลมนยวเสน ทุวิธาว ¶ โหนฺติ. ตตฺถ ปจฺจุปฺปนฺนกาเล ปุคฺคลวารสฺส อนุโลมนเย ยถา ขนฺธยมเก รูปกฺขนฺธมูลกานิ จตฺตาริ, เวทนากฺขนฺธมูลกานิ ตีณิ, สฺากฺขนฺธมูลกานิ ทฺเว, สงฺขารกฺขนฺธมูลกํ เอกนฺติ อคฺคหิตคฺคหเณน ทส ยมกานิ โหนฺติ. เอวํ ‘‘ยสฺส จกฺขายตนํ อุปฺปชฺชติ, ตสฺส โสตายตนํ อุปฺปชฺชติ; ยสฺส วา ปน โสตายตนํ อุปฺปชฺชติ, ตสฺส จกฺขายตนํ อุปฺปชฺชติ; ยสฺส จกฺขายตนํ อุปฺปชฺชติ, ตสฺส ฆาณายตนํ, ชิวฺหายตนํ, กายายตนํ, รูปายตนํ, สทฺทายตนํ, คนฺธายตนํ, รสายตนํ, โผฏฺพฺพายตนํ, มนายตนํ, ธมฺมายตนํ, อุปฺปชฺชติ; ยสฺส วา ปน ธมฺมายตนํ อุปฺปชฺชติ, ตสฺส จกฺขายตนํ อุปฺปชฺชตี’’ติ เอวํ จกฺขายตนมูลกานิ เอกาทส. ‘‘ยสฺส โสตายตนํ อุปฺปชฺชติ, ตสฺส ฆานายตนํ อุปฺปชฺชตี’’ติอาทินา นเยน โสตายตนมูลกานิ ทส; ฆานายตนมูลกานิ นว, ชิวฺหายตนมูลกานิ อฏฺ; กายายตนมูลกานิ สตฺต; รูปายตนมูลกานิ ฉ; สทฺทายตนมูลกานิ ปฺจ; คนฺธายตนมูลกานิ จตฺตาริ; รสายตนมูลกานิ ตีณิ; โผฏฺพฺพายตนมูลกานิ ทฺเว; มนายตนมูลกํ เอกนฺติ อคฺคหิตคฺคหเณน ฉสฏฺิ ยมกานิ โหนฺติ.
ตตฺถ จกฺขายตนมูลเกสุ เอกาทสสุ ‘‘ยสฺส จกฺขายตนํ อุปฺปชฺชติ, ตสฺส โสตายตนํ, ฆานายตนํ, รูปายตนํ, มนายตนํ, ธมฺมายตนํ อุปฺปชฺชตี’’ติ อิมานิ ปฺเจว วิสฺสชฺชิตานิ. เตสุ ปมํ วิสฺสชฺเชตพฺพํ ตาว วิสฺสชฺชิตํ. ทุติยํ กิฺจาปิ ¶ ปเมน สทิสวิสฺสชฺชนํ, จกฺขุโสตายตนานํ ปวตฺติฏฺาเน ปน ฆานายตนสฺส น เอกนฺเตน ปวตฺติโต ‘‘กถํ นุ โข เอตํ วิสฺสชฺเชตพฺพ’’นฺติ วิมตินิวารณตฺถํ วิสฺสชฺชิตํ. รูปายตนมนายตนธมฺมายตเนหิ สทฺธึ ตีณิ ยมกานิ อสทิสวิสฺสชฺชนตฺตา วิสฺสชฺชิตานิ. เสเสสุ ชิวฺหายตนกายายตเนหิ ตาว สทฺธึ ทฺเว ยมกานิ ปุริเมหิ ทฺวีหิ สทฺธึ สทิสวิสฺสชฺชนานิ. สทฺทายตนสฺส ปฏิสนฺธิกฺขเณ อนุปฺปตฺติโต เตน สทฺธึ ยมกสฺส วิสฺสชฺชนเมว นตฺถิ. คนฺธรสโผฏฺพฺพายตเนหิปิ สทฺธึ ตีณิ ยมกานิ ปุริเมหิ ทฺวีหิ สทิสวิสฺสชฺชนาเนว โหนฺตีติ ตนฺติยา ลหุภาวตฺถํ สงฺขิตฺตานิ. โสตายตนมูลเกสุ ยํ ลพฺภติ ¶ , ตํ ปุริเมหิ สทิสวิสฺสชฺชนเมวาติ เอกมฺปิ ปาฬึ นารุฬฺหํ. ฆานายตนมูลเกสุ รูปายตเนน สทฺธึ เอกํ, มนายตนธมฺมายตเนหิ สทฺธึ ทฺเวติ ตีณิ ยมกานิ ปาฬึ อารุฬฺหานิ. เสสานิ ฆานายตนยมเกน สทิสวิสฺสชฺชนตฺตา นารุฬฺหานิ. ตถา ชิวฺหายตนกายายตนมูลกานิ. รูปายตนมูลเกสุ ¶ มนายตนธมฺมายตเนหิ สทฺธึ ทฺเวเยว วิสฺสชฺชิตานิ. คนฺธรสโผฏฺพฺเพหิ ปน สทฺธึ ตีณิ รูปายตนมนายตเนหิ สทฺธึ สทิสวิสฺสชฺชนานิ. ยเถว เหตฺถ ‘‘สรูปกานํ อจิตฺตกาน’’นฺติอาทิ วุตฺตํ, ตถา อิธาปิ ‘‘สรูปกานํ อคนฺธกานํ, อรสกานํ อโผฏฺพฺพกาน’’นฺติ โยชนา เวทิตพฺพา. คนฺธาทีนิ เจตฺถ อายตนภูตาเนว อธิปฺเปตานิ. ตสฺมา ‘‘สรูปกานํ สคนฺธายตนาน’’นฺติ อายตนวเสเนตฺถ อตฺโถ ทฏฺพฺโพ.
สทฺทายตนมูลกานิ อตฺถาภาวโต ปาฬึ นารุฬฺหาเนว. คนฺธรสโผฏฺพฺพมูลกานิ จตฺตาริ ตีณิ ทฺเว จ เหฏฺิเมหิ สทิสวิสฺสชฺชนตฺตา ปาฬึ นารุฬฺหานิ. มนายตนมูลกํ วิสฺสชฺชิตเมวาติ เอวเมตานิ ปจฺจุปฺปนฺนกาเล ปุคฺคลวารสฺส อนุโลมนเย กติปยยมกวิสฺสชฺชเนเนว ฉสฏฺิยมกานิ วิสฺสชฺชิตานิ นาม โหนฺตีติ เวทิตพฺพานิ. ยถา จ ปุคฺคลวาเร, เอวํ โอกาสวาเรปิ ปุคฺคโลกาสวาเรปิ ฉสฏฺีติ ปจฺจุปฺปนฺนกาเล ตีสุ วาเรสุ อนุโลมนเย อฏฺนวุติสตํ ¶ ยมกานิ โหนฺติ. ยถา จ อนุโลมนเย, เอวํ ปฏิโลมนเยปีติ สพฺพานิปิ ปจฺจุปฺปนฺนกาเล ฉนฺนวุตาธิกานิ ตีณิ ยมกสตานิ โหนฺติ. เตสุ ทฺวานวุตาธิกานิ สตฺต ปุจฺฉาสตานิ, จตุราสีตาธิกานิ จ ปนฺนรส อตฺถสตานิ โหนฺตีติ เวทิตพฺพานิ. เอวํ เสเสสุปิ ปฺจสุ กาลเภเทสูติ สพฺพานิปิ ฉสตฺตตาธิกานิ เตวีสติ ยมกสตานิ. ตโต ทิคุณา ปุจฺฉา, ตโต ทิคุณา อตฺถาติ อิทเมตฺถ อุปฺปาทวาเร ปาฬิววตฺถานํ. นิโรธวารอุปฺปาทนิโรธวาเรสุปิ เอเสว นโยติ. สพฺพสฺมิมฺปิ ปวตฺติวาเร อฏฺวีสานิ เอกสตฺตติ ยมกสตานิ. ตโต ทิคุณา ปุจฺฉา, ตโต ทิคุณา อตฺถา เวทิตพฺพา. ปาฬิ ปน มนายตนํ ธมฺมายตนฺจ เอกสทิสํ, นานํ นตฺถิ. อุปริ ปน ‘‘วารสงฺเขโป โหตี’’ติอาทีนิ วตฺวา ตตฺถ ตตฺถ สงฺขิตฺตา. ตสฺมา ยํ ตตฺถ ตตฺถ สงฺขิตฺตํ, ตํ สพฺพํ อสมฺมุยฺหนฺเตหิ สลฺลกฺเขตพฺพํ.
อตฺถวินิจฺฉเย ปเนตฺถ อิทํ นยมุขํ. สจกฺขุกานํ อโสตกานนฺติ อปาเย ชาติพธิรโอปปาติกํ สนฺธาย วุตฺตํ. โส หิ สจกฺขุโก อโสตโก หุตฺวา อุปปชฺชติ. ยถาห ¶ – ‘‘กามธาตุยา อุปปตฺติกฺขเณ กสฺสจิ อปรานิ ทสายตนานิ ปาตุภวนฺติ. โอปปาติกานํ เปตานํ ¶ , โอปปาติกานํ อสุรานํ, โอปปาติกานํ ติรจฺฉานคตานํ, โอปปาติกานํ เนรยิกานํ; ชจฺจพธิรานํ อุปปตฺติกฺขเณ ทสายตนานิ ปาตุภวนฺติ, จกฺขายตนํ รูปฆานคนฺธชิวฺหารสกายโผฏฺพฺพายตนํ มนายตนํ ธมฺมายตน’’นฺติ. สจกฺขุกานํ สโสตกานนฺติ สุคติทุคฺคตีสุ ปริปุณฺณายตเน จ โอปปาติเก รูปีพฺรหฺมาโน จ สนฺธาย วุตฺตํ. เต หิ สจกฺขุกา สโสตกา หุตฺวา อุปปชฺชนฺติ. ยถาห – ‘‘กามธาตุยา อุปปตฺติกฺขเณ กสฺสจิ เอกาทสายตนานิ ปาตุภวนฺติ; กามาวจรานํ เทวานํ, ปมกปฺปิกานํ มนุสฺสานํ, โอปปาติกานํ เปตานํ, โอปปาติกานํ อสุรานํ, โอปปาติกานํ ติรจฺฉานคตานํ, โอปปาติกานํ เนรยิกานํ, ปริปุณฺณายตนานํ. รูปธาตุยา อุปปตฺติกฺขเณ ปฺจายตนานิ ปาตุภวนฺติ, จกฺขายตนํ รูปโสตมนายตนํ ธมฺมายตน’’นฺติ.
อฆานกานนฺติ พฺรหฺมปาริสชฺชาทโย สนฺธาย วุตฺตํ. เต หิ สจกฺขุกา อฆานกา หุตฺวา อุปปชฺชนฺติ. กามธาตุยํ ¶ ปน อฆานโก โอปปาติโก นตฺถิ. ยทิ ภเวยฺย ‘‘กสฺสจิ อฏฺายตนานิ ปาตุภวนฺตี’’ติ เวทยฺย. โย คพฺภเสยฺยโก ปน อฆานโก สิยา, โส ‘‘สจกฺขุกาน’’นฺติ วจนโต อิธ อนธิปฺเปโต. สจกฺขุกานํ สฆานกานนฺติ ชจฺจพธิรมฺปิ ปริปุณฺณายตนมฺปิ โอปปาติกํ สนฺธาย วุตฺตํ. สฆานกานํ อจกฺขุกานนฺติ ชจฺจนฺธมฺปิ ชจฺจพธิรมฺปิ โอปปาติกํ สนฺธาย วุตฺตเมว. สฆานกานํ สจกฺขุกานนฺติ ปริปุณฺณายตนเมว โอปปาติกํ สนฺธาย วุตฺตํ.
สรูปกานํ อจกฺขุกานนฺติ เอตฺถ ชจฺจนฺธชจฺจพธิรโอปปาติเกสุ อฺตโรปิ คพฺภเสยฺยโกปิ ลพฺภติเยว. สจิตฺตกานํ อจกฺขุกานนฺติ เอตฺถ เหฏฺา วุตฺเตหิ ชจฺจนฺธาทีหิ ตีหิ สทฺธึ อรูปิโนปิ ลพฺภนฺติ. อจกฺขุกานนฺติ เอตฺถ ปุริมปเท วุตฺเตหิ จตูหิ สทฺธึ อสฺสตฺตาปิ ลพฺภนฺติ. สรูปกานํ อฆานกานนฺติ เอตฺถ คพฺภเสยฺยกา จ อสฺสตฺตา จ เสสรูปีพฺรหฺมาโน จ ลพฺภนฺติ. สจิตฺตกานํ อฆานกานนฺติ เอตฺถ คพฺภเสยฺยกา จ รูปารูปพฺรหฺมาโน จ ลพฺภนฺติ. อจิตฺตกานํ อรูปกานนฺติปเทสุ ปน เอกโวการจตุโวการสตฺตาว ลพฺภนฺตีติ อิมินา นเยน สพฺเพสุ ปุคฺคลวาเรสุ ปุคฺคลวิภาโค เวทิตพฺโพ.
๒๒-๒๕๔. โอกาสวาเร ยตฺถ จกฺขายตนนฺติ รูปีพฺรหฺมโลกํ ปุจฺฉติ. เตเนว อามนฺตาติ วุตฺตํ ¶ . ตสฺมิฺหิ ตเล นิยมโต ตานิ อายตนานิ ¶ ปฏิสนฺธิยํ อุปฺปชฺชนฺติ. อิทเมตฺถ นยมุขํ. อิมินา นยมุเขน สกเลปิ ปวตฺติวาเร อตฺโถ เวทิตพฺโพ. ปริฺาวาโร ขนฺธยมเก วุตฺตนโยเยวาติ.
ปวตฺติวารวณฺณนา.
อายตนยมกวณฺณนา นิฏฺิตา.
๔. ธาตุยมกํ
๑-๑๙. อิทานิ เตเยว มูลยมเก เทสิเต กุสลาทิธมฺเม ธาตุวเสน สงฺคณฺหิตฺวา อายตนยมกานนฺตรํ เทสิตสฺส ธาตุยมกสฺส วณฺณนา โหติ. ตตฺถ อายตนยมเก วุตฺตนเยเนว ปาฬิววตฺถานํ เวติทพฺพํ. อิธาปิ ¶ หิ ปณฺณตฺติวาราทโย ตโย มหาวารา, อวเสสา อนฺตรวารา จ สทฺธึ กาลปฺปเภทาทีหิ อายตนยมเก อาคตสทิสาเยว. อิธาปิ จ ยมกปุจฺฉาสุขตฺถํ ปฏิปาฏิยา อชฺฌตฺติกพาหิรา รูปธาตุโยว วตฺวา วิฺาณธาตุโย วุตฺตา. ธาตูนํ ปน พหุตฺตา อิธ อายตนยมกโต พหุตรานิ ยมกานิ, ยมกทิคุณา ปุจฺฉา, ปุจฺฉาทิคุณา จ อตฺถา โหนฺติ. ตตฺถ จกฺขุธาตุมูลกาทีสุ ยมเกสุ ลพฺภมานานํ ยมกานํ อตฺถวินิจฺฉโย อายตนยมเก วุตฺตนเยเนว เวทิตพฺโพ. ตํสทิสาเยว เหตฺถ อตฺถคติ, เตเนว จ การเณน ปาฬิปิ สงฺขิตฺตา. ปริฺาวาโร ปากติโกเยวาติ.
ธาตุยมกวณฺณนา นิฏฺิตา.
๕. สจฺจยมกํ
๑. ปณฺณตฺติวารวณฺณนา
๑-๙. อิทานิ ¶ เตเยว มูลยมเก เทสิเต กุสลาทิธมฺเม สจฺจวเสน สงฺคณฺหิตฺวา ธาตุยมกานนฺตรํ เทสิตสฺส สจฺจยมกสฺส วณฺณนา โหติ. ตตฺถาปิ เหฏฺา วุตฺตนเยเนว ปณฺณตฺติวาราทโย ตโย มหาวารา ¶ อนฺตรวาราทโย จ อวเสสปฺปเภทา เวทิตพฺพา. ปณฺณตฺติวาเร ปเนตฺถ จตุนฺนํ สจฺจานํ วเสน ปทโสธนวาโร, ปทโสธนมูลจกฺกวาโร, สุทฺธสจฺจวาโร, สุทฺธสจฺจมูลจกฺกวาโรติ อิเมสุ จตูสุ วาเรสุ ยมกคณนา เวทิตพฺพา.
๑๐-๒๖. ปณฺณตฺติวารนิทฺเทเส ปน อวเสสํ ทุกฺขสจฺจนฺติ ทุกฺขเวทนาย เจว ตณฺหาย จ วินิมุตฺตา เตภูมกธมฺมา เวทิตพฺพา. อวเสโส สมุทโยติ สจฺจวิภงฺเค นิทฺทิฏฺกามาวจรกุสลาทิเภโท ทุกฺขสจฺจสฺส ปจฺจโย. อวเสโส นิโรโธติ ตทงฺควิกฺขมฺภนสมุจฺเฉทปฏิปสฺสทฺธินิโรโธ เจว ขณภงฺคนิโรโธ จ. อวเสโส มคฺโคติ ‘‘ตสฺมึ โข ปน สมเย ปฺจงฺคิโก มคฺโค โหติ, อฏฺงฺคิโก มคฺโค, มิจฺฉามคฺโค, ชงฺฆมคฺโค, สกฏมคฺโค’’ติ เอวมาทิโก.
ปณฺณตฺติวารวณฺณนา.
๒. ปวตฺติวารวณฺณนา
๒๗-๑๖๔. ปวตฺติวาเร ¶ ปเนตฺถ ปจฺจุปฺปนฺนกาเล ปุคฺคลวารสฺส อนุโลมนเย ‘‘ยสฺส ทุกฺขสจฺจํ อุปฺปชฺชติ, ตสฺส สมุทยสจฺจํ อุปฺปชฺชติ; ยสฺส วา ปน สมุทยสจฺจํ อุปฺปชฺชติ, ตสฺส ทุกฺขสจฺจํ อุปฺปชฺชตี’’ติ ทุกฺขสจฺจมูลเกหิ ตีหิ, สมุทยสจฺจมูลเกหิ ทฺวีหิ, นิโรธสจฺจมูลเกน เอเกนาติ ลพฺภมานฺจ อลพฺภมานฺจ คเหตฺวา ปาฬิวเสน ฉหิ ยมเกหิ ¶ ภวิตพฺพํ. เตสุ ยสฺมา นิโรธสฺส เนว อุปฺปาโท, น นิโรโธ ยุชฺชติ, ตสฺมา ทุกฺขสจฺจมูลกานิ สมุทยสจฺจมคฺคสจฺเจหิ สทฺธึ ทฺเว, สมุทยสจฺจมูลกํ มคฺคสจฺเจน สทฺธึ เอกนฺติ ตีณิ ยมกานิ อาคตานิ. ตสฺส ปฏิโลมนเยปิ โอกาสวาราทีสุปิ เอเสว นโย. เอวเมตฺถ สพฺพวาเรสุ ติณฺณํ ติณฺณํ ยมกานํ วเสน ยมกคณนา เวทิตพฺพา. อตฺถวินิจฺฉเย ปเนตฺถ อิทํ ลกฺขณํ – อิมสฺส หิ สจฺจยมกสฺส ปวตฺติวาเร นิโรธสจฺจํ ตาว น ลพฺภเตว. เสเสสุ ปน ตีสุ สมุทยสจฺจมคฺคสจฺจานิ เอกนฺเตน ปวตฺติยํเยว ลพฺภนฺติ. ทุกฺขสจฺจํ จุติปฏิสนฺธีสุปิ ปวตฺเตปิ ลพฺภติ. ปจฺจุปฺปนฺนาทโย ปน ตโย กาลา จุติปฏิสนฺธีนมฺปิ ปวตฺติยาปิ วเสน ลพฺภนฺติ. เอวเมตฺถ ยํ ยํ ลพฺภติ, ตสฺส ตสฺส วเสน อตฺถวินิจฺฉโย เวทิตพฺโพ.
ตตฺริทํ ¶ นยมุขํ – สพฺเพสํ อุปปชฺชนฺตานนฺติ อนฺตมโส สุทฺธาวาสานมฺปิ. เตปิ หิ ทุกฺขสจฺเจเนว อุปปชฺชนฺติ. ตณฺหาวิปฺปยุตฺตจิตฺตสฺสาติ อิทํ ทุกฺขสจฺจสมุทยสจฺเจสุ เอกโกฏฺาสสฺส อุปฺปตฺติทสฺสนตฺถํ วุตฺตํ. ตสฺมา ปฺจโวการวเสเนว คเหตพฺพํ. จตุโวกาเร ปน ตณฺหาวิปฺปยุตฺตสฺส ผลสมาปตฺติจิตฺตสฺส อุปฺปาทกฺขเณ เอกมฺปิ สจฺจํ นุปฺปชฺชติ. อิทํ อิธ น คเหตพฺพํ. เตสํ ทุกฺขสจฺจฺจาติ ตสฺมิฺหิ ขเณ ตณฺหํ เปตฺวา เสสํ ทุกฺขสจฺจํ นาม โหตีติ สนฺธาเยตํ วุตฺตํ. มคฺคสฺส อุปฺปาทกฺขเณปิ เอเสว นโย. ตตฺถ ปน รูปเมว ทุกฺขสจฺจํ นาม. เสสา มคฺคสมฺปยุตฺตกา ธมฺมา สจฺจวินิมุตฺตา. เตเนว การเณน ¶ ‘‘อรูเป มคฺคสฺส อุปฺปาทกฺขเณ เตสํ มคฺคสจฺจํ อุปฺปชฺชติ, โน จ เตสํ ทุกฺขสจฺจํ อุปฺปชฺชตี’’ติ วุตฺตํ. สพฺเพสํ อุปปชฺชนฺตานํ ปวตฺเต ตณฺหาวิปฺปยุตฺตจิตฺตสฺส อุปฺปาทกฺขเณ เตสํ ตตฺถาติ เตสํ ตสฺมึ อุปปตฺติกฺขเณ ตณฺหาวิปฺปยุตฺตจิตฺตุปฺปตฺติกฺขเณ จาติ เอวเมตฺถ ขณวเสน โอกาโส เวทิตพฺโพ. อฺเสุปิ เอวรูเปสุ เอเสว นโย. อนภิสเมตาวีนนฺติ จตุสจฺจปฏิเวธสงฺขาตํ อภิสมยํ อปฺปตฺตสตฺตานํ. อภิสเมตาวีนนฺติ อภิสมิตสจฺจานนฺติ. อิมินา นยมุเขน สพฺพตฺถ อตฺถวินิจฺฉโย เวทิตพฺโพ.
ปวตฺติวารวณฺณนา.
๓. ปริฺาวารวณฺณนา
๑๖๕-๑๗๐. ปริฺาวาเร ¶ ปน าตปริฺา, ตีรณปริฺา, ปหานปริฺาติ ติสฺโสเปตฺถ ปริฺาโย ลพฺภนฺติ. ยสฺมา จ โลกุตฺตรธมฺเมสุ ปริฺา นาม นตฺถิ; ตสฺมา อิธ ทฺเว สจฺจานิ คหิตานิ. ตตฺถ ทุกฺขสจฺจํ ปริชานาตีติ าตตีรณปริฺาวเสเนว วุตฺตํ. สมุทยสจฺจํ ปชหตีติ าตปหานปริฺาวเสน. อิติ อิมาสํ ปริฺานํ วเสน สพฺพปเทสุ อตฺโถ เวทิตพฺโพติ.
ปริฺาวารวณฺณนา.
สจฺจยมกวณฺณนา นิฏฺิตา.
๖. สงฺขารยมกํ
๑. ปณฺณตฺติวารวณฺณนา
๑. อิทานิ ¶ เตสฺเว มูลยมเก เทสิตานํ กุสลาทิธมฺมานํ ลพฺภมานวเสน เอกเทสํ สงฺคณฺหิตฺวา สจฺจยมกานนฺตรํ เทสิตสฺส สงฺขารยมกสฺส วณฺณนา โหติ. ตตฺถาปิ เหฏฺา วุตฺตนเยเนว ปณฺณตฺติวาราทโย ตโย มหาวารา, อนฺตรวาราทโย จ อวเสสปเภทา เวทิตพฺพา. อยํ ปเนตฺถ วิเสโส – ปณฺณตฺติวาเร ตาว ยถา เหฏฺา ขนฺธาทโย ธมฺเม อุทฺทิสิตฺวา ‘‘รูปํ รูปกฺขนฺโธ; จกฺขุ จกฺขายตนํ; จกฺขุ จกฺขุธาตุ; ทุกฺขํ ทุกฺขสจฺจ’’นฺติ ปทโสธนวาโร อารทฺโธ. ตถา อนารภิตฺวา ‘‘อสฺสาสปสฺสาสา กายสงฺขาโร’’ติ ปมํ ตโยปิ สงฺขารา วิภชิตฺวา ทสฺสิตา.
ตตฺถ ¶ กายสฺส สงฺขาโร กายสงฺขาโร. ‘‘อสฺสาสปสฺสาสา กายิกา, เอเต ธมฺมา กายปฺปฏิพทฺธา’’ติ (ม. นิ. ๑.๔๖๓; สํ. นิ. ๔.๓๔๘ อตฺถโต สมานํ) หิ วจนโต การณภูตสฺส กรชกายสฺส ผลภูโต เอว สงฺขาโรติ กายสงฺขาโร. อปโร นโย – สงฺขริยตีติ สงฺขาโร. เกน สงฺขริยตีติ? กาเยน. อยฺหิ วาโต วิย ภสฺตาย กรชกาเยน ¶ สงฺขริยตีติ. เอวมฺปิ กายสฺส สงฺขาโรติ กายสงฺขาโร. กาเยน กโต อสฺสาสปสฺสาสวาโตติ อตฺโถ. ‘‘ปุพฺเพว โข, อาวุโส วิสาข, วิตกฺเกตฺวา วิจาเรตฺวา ปจฺฉา วาจํ ภินฺทติ, ตสฺมา วิตกฺกวิจารา วจีสงฺขาโร’’ติ (ม. นิ. ๑.๔๖๓; สํ. นิ. ๔.๓๔๘) วจนโต ปน สงฺขโรตีติ สงฺขาโร. กึ สงฺขโรติ? วจึ. วจิยา สงฺขาโรติ วจีสงฺขาโร. วจีเภทสมุฏฺาปกสฺส วิตกฺกวิจารทฺวยสฺเสตํ นามํ. ‘‘สฺา จ เวทนา จ เจตสิกา เอเต ธมฺมา จิตฺตปฏิพทฺธา’’ติ (ม. นิ. ๑.๔๖๓; สํ. นิ. ๔.๓๔๘) วจนโตเยว ปน ตติยปเทปิ สงฺขริยตีติ สงฺขาโร. เกน สงฺขริยติ? จิตฺเตน. กรณตฺเถ สามิวจนํ กตฺวา จิตฺตสฺส สงฺขาโรติ จิตฺตสงฺขาโร. สพฺเพสมฺปิ จิตฺตสมุฏฺานานํ เจตสิกธมฺมานเมตํ อธิวจนํ. วิตกฺกวิจารานํ ปน วจีสงฺขารภาเวน วิสุํ คหิตตฺตา ‘‘เปตฺวา วิตกฺกวิจาเร’’ติ วุตฺตํ.
๒-๗. อิทานิ ¶ กาโย กายสงฺขาโรติ ปทโสธนวาโร อารทฺโธ. ตสฺส อนุโลมนเย ตีณิ, ปฏิโลมนเย ตีณีติ ฉ ยมกานิ. ปทโสธนมูลจกฺกวาเร เอเกกสงฺขารมูลกานิ ทฺเว ทฺเว กตฺวา อนุโลมนเย ฉ, ปฏิโลมนเย ฉาติ ทฺวาทส ยมกานิ. สุทฺธสงฺขารวาเร ปน ยถา สุทฺธขนฺธวาราทีสุ ‘‘รูปํ ขนฺโธ, ขนฺธา รูปํ; จกฺขุ อายตนํ, อายตนา จกฺขู’’ติอาทินา นเยน ยมกานิ วุตฺตานิ. เอวํ ‘‘กาโย สงฺขาโร, สงฺขารา กาโย’’ติ อวตฺวา ‘‘กายสงฺขาโร วจีสงฺขาโร, วจีสงฺขาโร กายสงฺขาโร’’ติอาทินา นเยน กายสงฺขารมูลกานิ ทฺเว, วจีสงฺขารมูลกํ เอกนฺติ อนุโลเม ตีณิ, ปฏิโลเม ตีณีติ สพฺพานิปิ สุทฺธิกวาเร ฉ ยมกานิ วุตฺตานิ. กึ การณา? สุทฺธิกเอเกกปทวเสน อตฺถาภาวโต. ยถา หิ ขนฺธยมกาทีสุ รูปาทิวิสิฏฺานํ ขนฺธานํ จกฺขาทิวิสิฏฺานฺจ อายตนาทีนํ อธิปฺเปตตฺตา ‘‘รูปํ ขนฺโธ ¶ , ขนฺธา รูปํ, จกฺขุ อายตนํ, อายตนา จกฺขู’’ติ สุทฺธิกเอเกกปทวเสน อตฺโถ อตฺถิ. เอวมิธ ‘‘กาโย สงฺขาโร, สงฺขารา กาโย’’ติ นตฺถิ. กายสงฺขาโรติ ปน ทฺวีหิปิ ปเทหิ เอโกว อตฺโถ ลพฺภติ. อสฺสาโส วา ปสฺสาโส วาติ สุทฺธิกเอเกกปทวเสน อตฺถาภาวโต ‘‘กาโย สงฺขาโร, สงฺขารา กาโย’’ติ น วุตฺตํ. ‘‘กาโย กายสงฺขาโร’’ติอาทิ ปน วตฺตพฺพํ สิยา. ตมฺปิ กายวจีจิตฺตปเทหิ อิธ อธิปฺเปตานํ สงฺขารานํ อคฺคหิตตฺตา น ยุชฺชติ. สุทฺธสงฺขารวาโร เหส. ปทโสธเน ปน วินาปิ อตฺเถน วจนํ ยุชฺชตีติ ตตฺถ โส นโย คหิโตว. อิธ ปน กายสงฺขารสฺส วจีสงฺขาราทีหิ, วจีสงฺขารสฺส จ จิตฺตสงฺขาราทีหิ, จิตฺตสงฺขารสฺส จ กายสงฺขาราทีหิ, อฺตฺตา ‘‘กายสงฺขาโร วจีสงฺขาโร, วจีสงฺขาโร, กายสงฺขาโร’’ติ ¶ เอเกกสงฺขารมูลกานิ ทฺเว ทฺเว กตฺวา ฉ ยมกานิ ยุชฺชนฺติ. เตสุ อคฺคหิตคฺคหเณน ตีเณว ลพฺภนฺติ. ตสฺมา ตาเนว ทสฺเสตุํ อนุโลมนเย ตีณิ, ปฏิโลมนเย ตีณีติ ฉ ยมกานิ วุตฺตานิ. สุทฺธสงฺขารมูลจกฺกวาโร ปเนตฺถ น คหิโตติ. เอวํ ปณฺณตฺติวารสฺส อุทฺเทสวาโร เวทิตพฺโพ.
๘-๑๘. นิทฺเทสวาเร ปนสฺส อนุโลเม ตาว ยสฺมา น กายาทโยว กายสงฺขาราทีนํ นามํ, ตสฺมา โนติ ปฏิเสโธ กโต. ปฏิโลเม น กาโย น กายสงฺขาโรติ โย น กาโย โส กายสงฺขาโรปิ น โหตีติ ปุจฺฉติ. กายสงฺขาโร น กาโย กายสงฺขาโรติ ¶ กายสงฺขาโร กาโย น โหติ, กายสงฺขาโรเยว ปเนโสติ อตฺโถ. อวเสสนฺติ น เกวลํ เสสสงฺขารทฺวยเมว. กายสงฺขารวินิมุตฺตํ ปน เสสํ สพฺพมฺปิ สงฺขตาสงฺขตปณฺณตฺติเภทํ ธมฺมชาตํ เนว กาโย, น กายสงฺขาโรติ อิมินา อุปาเยน สพฺพวิสฺสชฺชเนสุ อตฺโถ เวทิตพฺโพติ.
ปณฺณตฺติวารวณฺณนา.
๒. ปวตฺติวารวณฺณนา
๑๙. ปวตฺติวาเร ปเนตฺถ ปจฺจุปฺปนฺนกาเล ปุคฺคลวารสฺส อนุโลมนเย ‘‘ยสฺส กายสงฺขาโร อุปฺปชฺชติ, ตสฺส วจีสงฺขาโร อุปฺปชฺชตี’’ติ กายสงฺขารมูลกานิ ทฺเว, วจีสงฺขารมูลกํ ¶ เอกนฺติ ตีเณว ยมกานิ ลพฺภนฺติ; ตานิ คหิตาเนว. ตสฺส ปฏิโลมนเยปิ โอกาสวาราทีสุปิ เอเสว นโย. เอวเมตฺถ สพฺพวาเรสุ ติณฺณํ ติณฺณํ ยมกานํ วเสน ยมกคณนา เวทิตพฺพา.
อตฺถวินิจฺฉเย ปเนตฺถ อิทํ ลกฺขณํ – อิมสฺมิฺหิ สงฺขารยมเก ‘‘อสฺสาสปสฺสาสานํ อุปฺปาทกฺขเณ วิตกฺกวิจารานํ อุปฺปาทกฺขเณ’’ติอาทิวจนโต ปจฺจุปฺปนฺนาทิกาลเภโท ปวตฺติวเสนาปิ คเหตพฺโพ, น จุติปฏิสนฺธิวเสเนว. ‘‘ทุติยชฺฌาเน ตติยชฺฌาเน ตตฺถ กายสงฺขาโร ¶ อุปฺปชฺชตี’’ติอาทิวจนโต จ ฌานมฺปิ โอกาสวเสน คหิตนฺติ เวทิตพฺพํ. เอวเมตฺถ ยํ ยํ ลพฺภติ, ตสฺส ตสฺส วเสน อตฺถวินิจฺฉโย เวทิตพฺโพ.
ตตฺริทํ นยมุขํ – วินา วิตกฺกวิจาเรหีติ ทุติยตติยชฺฌานวเสน วุตฺตํ. เตสนฺติ เตสํ ทุติยตติยชฺฌานสมงฺคีนํ. กามาวจรานนฺติ กามาวจเร อุปฺปนฺนสตฺตานํ. รูปาวจรเทวานํ ปน อสฺสาสปสฺสาสา นตฺถิ. อรูปาวจรานํ รูปเมว นตฺถิ. วินา อสฺสาสปสฺสาเสหีติ รูปารูปภเวสุ นิพฺพตฺตสตฺตานํ วิตกฺกวิจารุปฺปตฺตึ สนฺธาย วุตฺตํ.
๒๑. ปมชฺฌาเน กามาวจเรติ กามาวจรภูมิยํ อุปฺปนฺเน ปมชฺฌาเน. องฺคมตฺตวเสน เจตฺถ ปมชฺฌานํ คเหตพฺพํ, น อปฺปนาวเสเนว. อนปฺปนาปตฺเตปิ หิ สวิตกฺกสวิจารจิตฺเต อิทํ สงฺขารทฺวยํ อุปฺปชฺชเตว.
๒๔. จิตฺตสฺส ¶ ภงฺคกฺขเณติ อิทํ กายสงฺขารสฺส เอกนฺตจิตฺตสมุฏฺานตฺตา วุตฺตํ. อุปฺปชฺชมานเมว หิ จิตฺตํ รูปํ วา อรูปํ วา สมุฏฺาเปติ, น ภิชฺชมานํ.
๓๗. สุทฺธาวาสานํ ทุติเย จิตฺเต วตฺตมาเนติ ปฏิสนฺธิโต ทุติเย ภวงฺคจิตฺเต. กามฺเจตํ ปฏิสนฺธิจิตฺเตปิ วตฺตมาเน เตสํ ตตฺถ นุปฺปชฺชิตฺเถว. ยาว ปน อพฺโพกิณฺณํ วิปากจิตฺตํ วตฺตติ, ตาว นุปฺปชฺชิตฺเถว นามาติ ทสฺสนตฺถเมตํ วุตฺตํ. ยสฺส วา ฌานสฺส วิปากจิตฺเตน เต นิพฺพตฺตา, ตํ สตโสปิ สหสฺสโสปิ อุปฺปชฺชมานํ ปมจิตฺตเมว. วิปากจิตฺเตน ปน วิสทิสํ ภวนิกนฺติยา อาวชฺชนจิตฺตํ ทุติยจิตฺตํ นาม. ตํ สนฺธาเยตํ วุตฺตนฺติ เวทิตพฺพํ.
๔๔. ปจฺฉิมจิตฺตสมงฺคีนนฺติ ¶ สพฺพปจฺฉิเมน อปฺปฏิสนฺธิกจิตฺเตน สมงฺคีภูตานํ ขีณาสวานํ. อวิตกฺกอวิจารํ ปจฺฉิมจิตฺตนฺติ รูปาวจรานํ ทุติยชฺฌานิกาทิจุติจิตฺตวเสน, อรูปาวจรานฺจ จตุตฺถชฺฌานิกจุติจิตฺตวเสเนตํ วุตฺตํ. เตสนฺติ เตสํ ปจฺฉิมจิตฺตสมงฺคีอาทีนํ.
๗๙. ยสฺส กายสงฺขาโร นิรุชฺฌติ, ตสฺส จิตฺตสงฺขาโร นิรุชฺฌตีติ เอตฺถ นิยมโต กายสงฺขารสฺส จิตฺตสงฺขาเรน สทฺธึ เอกกฺขเณ นิรุชฺฌนโต อามนฺตาติ ปฏิวจนํ ทินฺนํ. น จิตฺตสงฺขารสฺส ¶ กายสงฺขาเรน สทฺธึ. กึ การณา? จิตฺตสงฺขาโร หิ กายสงฺขาเรน วินาปิ อุปฺปชฺชติ จ นิรุชฺฌติ จ. กายสงฺขาโร ปน จิตฺตสมุฏฺาโน อสฺสาสปสฺสาสวาโต. จิตฺตสมุฏฺานรูปฺจ จิตฺตสฺส อุปฺปาทกฺขเณ อุปฺปชฺชิตฺวา ยาว อฺานิ โสฬสจิตฺตานิ อุปฺปชฺชนฺติ, ตาว ติฏฺติ. เตสํ โสฬสนฺนํ สพฺพปจฺฉิเมน สทฺธึ นิรุชฺฌตีติ เยน จิตฺเตน สทฺธึ อุปฺปชฺชติ, ตโต ปฏฺาย สตฺตรสเมน สทฺธึ นิรุชฺฌติ. น กสฺสจิ จิตฺตสฺส อุปฺปาทกฺขเณ วา ิติกฺขเณ วา นิรุชฺฌติ, นาปิ ิติกฺขเณ วา ภงฺคกฺขเณ วา อุปฺปชฺชติ. เอสา จิตฺตสมุฏฺานรูปสฺส ธมฺมตาติ นิยมโต จิตฺตสงฺขาเรน สทฺธึ เอกกฺขเณ นิรุชฺฌนโต อามนฺตาติ วุตฺตํ. ยํ ปน วิภงฺคปฺปกรณสฺส สีหฬฏฺกถายํ ‘‘จิตฺตสมุฏฺานํ รูปํ สตฺตรสมสฺส จิตฺตสฺส อุปฺปาทกฺขเณ นิรุชฺฌตี’’ติ วุตฺตํ, ตํ อิมาย ปาฬิยา วิรูชฺฌติ. อฏฺกถาโต จ ปาฬิเยว พลวตราติ ปาฬิยํ วุตฺตเมว ปมาณํ.
๑๒๘. ยสฺส กายสงฺขาโร อุปฺปชฺชติ, ตสฺส วจีสงฺขาโร นิรุชฺฌตีติ เอตฺถ ยสฺมา กายสงฺขาโร จิตฺตสฺส อุปฺปาทกฺขเณ อุปฺปชฺชติ, น จ ตสฺมึ ขเณ ¶ วิตกฺกวิจารา นิรุชฺฌนฺติ, ตสฺมา โนติ ปฏิเสโธ กโตติ. อิมินา นยมุเขน สพฺพตฺถ อตฺถวินิจฺฉโย เวทิตพฺโพ. ปริฺาวาโร ปากติโกเยวาติ.
ปวตฺติวารวณฺณนา.
สงฺขารยมกวณฺณนา นิฏฺิตา.
๗. อนุสยยมกํ
ปริจฺเฉทปริจฺฉินฺนุทฺเทสวารวณฺณนา
๑. อิทานิ ¶ เตสฺเว มูลยมเก เทสิตานํ กุสลาทิธมฺมานํ ลพฺภมานวเสน เอกเทสํ สงฺคณฺหิตฺวา สงฺขารยมกานนฺตรํ เทสิตสฺส อนุสยยมกสฺส อตฺถวณฺณนา โหติ. ตตฺถ ปาฬิววตฺถานํ ตาว เวทิตพฺพํ – อิมสฺมิฺหิ อนุสยยมเก ขนฺธยมกาทีสุ วิย เทสนํ อกตฺวา ¶ อฺเน นเยน ปาฬิเทสนา กตา. กถํ? ปมํ ตาว ปริจฺเฉทโต, อุทฺเทสโต, อุปฺปตฺติฏฺานโตติ ตีหากาเรหิ อนุสเย คหาเปตุํ ปริจฺเฉทวาโร, ปริจฺฉินฺนุทฺเทสวาโร, อุปฺปตฺติฏฺานวาโรติ, ตโย วารา เทสิตา. ตโต สตฺตนฺนํ มหาวารานํ วเสน อนุสเย โยเชตฺวา ยมกเทสนา กตา. ตตฺถ สตฺตานุสยาติ อยํ ‘‘สตฺเตว, น ตโต อุทฺธํ, น เหฏฺา’’ติ คณนปริจฺเฉเทน ปริจฺฉินฺทิตฺวา อนุสยานํ เทสิตตฺตา ปริจฺเฉทวาโร นาม. กามราคานุสโย…เป… อวิชฺชานุสโยติ อยํ ปริจฺเฉทวาเรน ปริจฺฉินฺนานํ นามมตฺตํ อุทฺทิสิตฺวา ‘‘อิเม นาม เต’’ติ เทสิตตฺตา ปริจฺฉินฺนุทฺเทสวาโร นาม. กตฺถ กามราคานุสโย อนุเสติ…เป… เอตฺถ อวิชฺชานุสโย อนุเสตีติ อยํ ‘‘อิเมสุ นาม าเนสุ อิเม อนุสยา อนุเสนฺติ’’ติ เอวํ เตสํเยว อุปฺปตฺติฏฺานสฺส เทสิตตฺตา อุปฺปตฺติฏฺานวาโร นาม.
เยสํ ปน สตฺตนฺนํ มหาวารานํ วเสน อนุสเย โยเชตฺวา ยมกเทสนา กตา, เตสํ อิมานิ นามานิ – อนุสยวาโร, สานุสยวาโร, ปชหนวาโร, ปริฺาวาโร, ปหีนวาโร, อุปฺปชฺชนวาโร ธาตุวาโรติ. เตสุ ปโม อนุสยวาโร. โส อนุโลมปฏิโลมนยวเสน ทุวิโธ โหติ.
ตตฺถ ¶ อนุโลมนเย ‘‘ยสฺส อนุเสติ, ยตฺถ อนุเสติ, ยสฺส ยตฺถ อนุเสตี’’ติ ปุคฺคโลกาสตทุภยวเสน ตโย อนฺตรวารา โหนฺติ. เตสุ ปเม ปุคฺคลวาเร ‘‘ยสฺส กามราคานุสโย อนุเสติ, ตสฺส ปฏิฆานุสโย อนุเสติ; ยสฺส วา ปน ปฏิฆานุสโย อนุเสติ, ตสฺส กามราคานุสโย อนุเสติ; ยสฺส กามราคานุสโย อนุเสติ, ตสฺส มานานุสโย, ทิฏฺานุสโย, วิจิกิจฺฉานุสโย, ภวราคานุสโย, อวิชฺชานุสโย อนุเสติ. ยสฺส วา ปน อวิชฺชานุสโย อนุเสติ, ตสฺส กามราคานุสโย ¶ อนุเสตี’’ติ กามราคานุสยมูลกานิ ฉ ยมกานิ. ปุน อคหิตคฺคหณวเสน ปฏิฆานุสยมูลกานิ ปฺจ, มานานุสยมูลกานิ จตฺตาริ, ทิฏฺานุสยมูลกานิ ตีณิ, วิจิกิจฺฉานุสยมูลกานิ ทฺเว, ภวราคานุสยมูลกํ เอกนฺติ เอวํ สพฺพานิปิ เอกมูลกานิ เอกวีสติ. ปุน ‘‘ยสฺส กามราคานุสโย จ ปฏิฆานุสโย จ อนุเสนฺตี’’ติ เอวํ อาคตานิ ทุกมูลกานิ ปฺจ, ติกมูลกานิ จตฺตาริ, จตุกฺกมูลกานิ ตีณิ, ปฺจกมูลกานิ ทฺเว, ฉกฺกมูลกํ เอกนฺติ อปรานิปิ ปนฺนรส โหนฺติ. ตานิ ปุริเมหิ เอกวีสติยา สทฺธึ ฉตฺตึสาติ ปุคฺคลวาเร ฉตฺตึส ยมกานิ. ตถา โอกาสวาเร, ตถา ปุคฺคโลกาสวาเรติ สพฺพานิปิ อนุโลมนเย อฏฺสตํ ยมกานิ. ตถา ปฏิโลมนเยติ อนุสยวาเร โสฬสาธิกานิ ทฺเว ยมกสตานิ, ตโต ทิคุณา ¶ ปุจฺฉา, ตโต ทิคุณา อตฺถา จ เวทิตพฺพา. ยถา เจตฺถ, เอวํ สานุสยวาโร, ปชหนวาโร, ปริฺาวาโร, ปหีนวาโร, อุปฺปชฺชนวาโรติ อิเมสมฺปิ ปฺจนฺนํ วารานํ, เอเกกสฺมึ ยมกคณนา; ยมกทิคุณา ปุจฺฉา, ปุจฺฉาทิคุณา จ อตฺถา เวทิตพฺพา. อยํ ปเนตฺถ ปุริเมสุ ตีสุ วาเรสุ วิเสโส. โอกาสวาเร ‘‘ยตฺถ ตตฺถา’’ติ อวตฺวา ยโต ตโตติ นิสฺสกฺกวจเนน เทสนา กตา. เสสํ ตาทิสเมว.
โย ปนายํ สพฺพปจฺฉิโม ธาตุวาโร นาม, โส ปุจฺฉาวาโร, วิสฺสชฺชนาวาโรติ ทฺวิธา ิโต. ตสฺส ปุจฺฉาวาเร กามธาตุยา จุตสฺส กามธาตุํ อุปปชฺชนฺตสฺสาติ วตฺวา ‘‘กามธาตุํ วา ปน อุปปชฺชนฺตสฺส กามธาตุยา จุตสฺสา’’ติ น วุตฺตํ. กึ การณา? อตฺถวิเสสาภาวโต. ทฺเวปิ หิ เอตา ปุจฺฉา เอกตฺถาเยว, ตสฺมา เอเกกสฺมา ยมกา เอเกกเมว ปุจฺฉํ ปุจฺฉิตฺวา สพฺพปุจฺฉาวสาเน ปุจฺฉานุกฺกเมเนว ‘‘กามธาตุยา ¶ จุตสฺส กามธาตุํ อุปปชฺชนฺตสฺส กสฺสจิ สตฺต อนุสยา อนุเสนฺตี’’ติอาทินา นเยน วิสฺสชฺชนํ กตํ.
ตตฺถ ‘‘กามธาตุยา จุตสฺส กามธาตุํ อุปปชฺชนฺตสฺส, รูปธาตุํ, อรูปธาตุํ, นกามธาตุํ, นรูปธาตุํ นอรูปธาตุํ ¶ , อุปปชฺชนฺตสฺสา’’ติ ฉ สุทฺธิกปุจฺฉา; ‘‘นกามธาตุํ, นอรูปธาตุํ, นรูปธาตุํ; นอรูปธาตุํ, นกามธาตุํ, นรูปธาตุํ, อุปปชฺชนฺตสฺสา’’ติ ติสฺโส มิสฺสกา ปุจฺฉา จาติ กามธาตุมูลกา นว อนุโลมปุจฺฉา โหนฺติ. ตถา รูปธาตุมูลกา นว, อรูปธาตุมูลกา นวาติ สตฺตวีสติ อนุโลมปุจฺฉา โหนฺติ. ตถา นกามธาตุนรูปธาตุนอรูปธาตุมูลกา สตฺตวีสติ ปฏิโลมปุจฺฉา. ปุน ‘‘นกามธาตุยา, นอรูปธาตุยา, นรูปธาตุยา, นอรูปธาตุยา, นกามธาตุยา, นอรูปธาตุยา’’ติ สตฺตวีสติ ทุกมูลกา ปุจฺฉาติ สพฺพาปิ สมฺปิณฺฑิตา เอกาสีติ ปุจฺฉา โหนฺติ. ตาสํ วเสเนตฺถ วิสฺสชฺชนํ กตนฺติ อิทํ ธาตุวาเร ปาฬิววตฺถานํ. เอวํ ตาว สกเลปิ อนุสยยมเก ปาฬิววตฺถานเมตํ เวทิตพฺพํ.
อาทิโต ปฏฺาย ปเนตฺถ ยํ ยํ อนุตฺตานํ, ตตฺถ ตตฺถ อยํ วินิจฺฉยกถา – อนุสยาติ เกนฏฺเน อนุสยา? อนุสยนฏฺเน. โก เอส อนุสยนฏฺโ นามาติ? อปฺปหีนฏฺโ. เอเต หิ อปฺปหีนฏฺเน ตสฺส ตสฺส สนฺตาเน อนุเสนฺติ นาม, ตสฺมา อนุสยาติ วุจฺจนฺติ. อนุเสนฺตีติ อนุรูปํ การณํ ลภิตฺวา อุปฺปชฺชนฺตีติ อตฺโถ. อถาปิ สิยา – อนุสยนฏฺโ นาม อปฺปหีนากาโร. อปฺปหีนากาโร จ อุปฺปชฺชตีติ วตฺตุํ น ยุชฺชติ, ตสฺมา น อนุสยา อุปฺปชฺชนฺตีติ ¶ . ตตฺริทํ ปฏิวจนํ – อปฺปหีนากาโร อนุสโย, อนุสโยติ ปน อปฺปหีนฏฺเน ถามคตกิเลโส วุจฺจติ. โส จิตฺตสมฺปยุตฺโต สารมฺมโณ สปฺปจฺจยฏฺเน สเหตุโก เอกนฺตากุสโล อตีโตปิ โหติ อนาคโตปิ ปจฺจุปฺปนฺโนปิ, ตสฺมา อุปฺปชฺชตีติ วตฺตุํ ยุชฺชติ.
ตตฺริทํ ปมาณํ – อภิธมฺเม ตาว กถาวตฺถุสฺมึ (กถา. ๕๕๔ อาทโย) ‘‘อนุสยา อพฺยากตา, อนุสยา อเหตุกา, อนุสยา จิตฺตวิปฺปยุตฺตา’’ติ สพฺเพ วาทา ปฏิเสธิตา. ปฏิสมฺภิทามคฺเค (ปฏิ. ม. ๓.๒๑) ‘‘ปจฺจุปฺปนฺเน กิเลเส ปชหตี’’ติ ปุจฺฉํ กตฺวา อนุสยานํ ปจฺจุปฺปนฺนภาวสฺส อตฺถิตาย ‘‘ถามคตานุสยํ ปชหตี’’ติ ¶ วุตฺตํ. ธมฺมสงฺคเห ปน โมหสฺส ปทภาชเน ‘‘อวิชฺชานุสโย อวิชฺชาปริยุฏฺานํ อวิชฺชาลงฺคี โมโห อกุสลมูลํ, อยํ ตสฺมึ สมเย โมโห โหตี’’ติ ¶ (ธ. ส. ๓๙๐) อกุสลจิตฺเตน สทฺธึ อวิชฺชานุสยสฺส อุปฺปนฺนภาโว วุตฺโต. อิมสฺมึเยว อนุสยยมเก สตฺตนฺนํ มหาวารานํ อฺตรสฺมึ อุปฺปชฺชนวาเร ‘‘ยสฺส กามราคานุสโย อุปฺปชฺชติ, ตสฺส ปฏิฆานุสโย อุปฺปชฺชตี’’ติอาทิ วุตฺตํ. ตสฺมา ‘‘อนุเสนฺตีติ อนุรูปํ การณํ ลภิตฺวา อุปฺปชฺชนฺตี’’ติ ยํ วุตฺตํ, ตํ อิมินา ตนฺติปฺปมาเณน สุวุตฺตนฺติ เวทิตพฺพํ. ยมฺปิ ‘‘จิตฺตสมฺปยุตฺโต สารมฺมโณ’’ติอาทิ วุตฺตํ, ตมฺปิ สุวุตฺตเมว. อนุสโย หิ นาเมส ปรินิปฺผนฺโน จิตฺตสมฺปยุตฺโต อกุสลธมฺโมติ นิฏฺเมตฺถ คนฺตพฺพํ. กามราคานุสโยติอาทีสุ กามราโค จ โส อปฺปหีนฏฺเน อนุสโย จาติ กามราคานุสโย. เสสปเทสุปิ เอเสว นโย.
ปริจฺเฉทปริจฺฉินฺนุทฺเทสวารวณฺณนา.
อุปฺปตฺติฏฺานวารวณฺณนา
๒. อิทานิ เตสํ อุปฺปตฺติฏฺานํ ปกาเสตุํ กตฺถ กามราคานุสโย อนุเสตีติอาทิมาห. ตตฺถ กามธาตุยา ทฺวีสุ เวทนาสูติ กามาวจรภูมิยํ สุขาย จ อุเปกฺขาย จาติ ทฺวีสุ เวทนาสุ. เอตฺถ กามราคานุสโย อนุเสตีติ อิมาสุ ทฺวีสุ เวทนาสุ อุปฺปชฺชติ. โส ปเนส อกุสลเวทนาสุ สหชาตวเสน อารมฺมณวเสน จาติ ทฺวีหากาเรหิ อนุเสติ. อกุสลาย สุขาย ¶ เวทนาย เจว อุเปกฺขาย เวทนาย จ สหชาโตปิ หุตฺวา อุปฺปชฺชติ. ตา เวทนา อารมฺมณํ กตฺวาปิ อุปฺปชฺชตีติ อตฺโถ. อวเสสา ปน กามาวจรกุสลวิปากกิริยเวทนา อารมฺมณเมว กตฺวา อุปฺปชฺชติ. กามธาตุยา ทฺวีสุ เวทนาสุ อนุสยมาโน เจส ตาหิ เวทนาหิ สมฺปยุตฺเตสุ สฺาสงฺขารวิฺาเณสุปิ อนุเสติเยว. น หิ สกฺกา เวทนาสุ อนุสยมาเนน ตํสมฺปยุตฺเตหิ สฺาทีหิ สทฺธึ อสหชาเตน วา ภวิตุํ, ตํสมฺปยุตฺเต วา สฺาทโย อารมฺมณํ อกตฺวา อุปฺปชฺชิตุํ. เอวํ สนฺเตปิ ¶ ปน ยสฺมา อิมา ทฺเว เวทนาว สาตสนฺตสุขตฺตา อสฺสาทฏฺเน กามราคานุสยสฺส อุปฺปตฺติยา เสสสมฺปยุตฺตธมฺเมสุ ปธานา, ตสฺมา ‘‘ทฺวีสุ เวทนาสุ เอตฺถ กามราคานุสโย อนุเสตี’’ติ วุตฺตํ, โอฬาริกวเสน หิ โพธเนยฺเย สุขํ โพเธตุนฺติ.
นนุ เจส อารมฺมณวเสน อนุสยมาโน น เกวลํ ¶ อิมาสุ ทฺวีสุ เวทนาสุ เจว เวทนาสมฺปยุตฺตธมฺเมสุ จ อนุเสติ, อิฏฺเสุ ปน รูปาทีสุปิ อนุเสติเยว. วุตฺตมฺปิ เจตํ วิภงฺคปฺปกรเณ (วิภ. ๘๑๖) ‘‘ยํ โลเก ปิยรูปํ สาตรูปํ, เอตฺถ สตฺตานํ กามราคานุสโย อนุเสตี’’ติ อิมสฺมิมฺปิ ปกรเณ อนุสยวารสฺส ปฏิโลมนเย วุตฺตํ. ‘‘ยตฺถ กามราคานุสโย นานุเสติ ตตฺถ ทิฏฺานุสโย นานุเสตีติ ทุกฺขาย เวทนาย รูปธาตุยา อรูปธาตุยา เอตฺถ กามราคานุสโย นานุเสติ, โน จ ตตฺถ ทิฏฺานุสโย นานุเสติ. อปริยาปนฺเน เอตฺถ กามราคานุสโย จ นานุเสติ, ทิฏฺานุสโย จ นานุเสตี’’ติ. เอตฺถ หิ ทุกฺขเวทนาย เจว รูปธาตุอาทีสุ จ นานุเสตีติ วุตฺตตฺตา สสมฺปยุตฺตธมฺมํ ทุกฺขเวทนํ สโอกาเส รูปารูปาวจรธมฺเม นว จ, โลกุตฺตรธมฺเม เปตฺวา อวเสเสสุ รูปสทฺทคนฺธรสโผฏฺพฺเพสุ อนุเสตีติ วุตฺตํ โหติ. ตํ อิธ กสฺมา น วุตฺตนฺติ? อโนฬาริกตฺตา. เหฏฺา วุตฺตนเยน หิ เวทนานฺเว โอฬาริกตฺตา อิเมสํ ปน อโนฬาริกตฺตา เอเตสุ รูปาทีสุ อนุเสตีติ น วุตฺตํ, อตฺถโต ปน ลพฺภติ. ตสฺมา เอเตสุปิ กามราคานุสโย อนุเสติเยวาติ เวทิตพฺโพ. น หิ สตฺถา สพฺพํ สพฺพตฺถ กเถติ. โพธเนยฺยสตฺตานํ ปน วเสน กตฺถจิ ยํ ลพฺภติ, ตํ สพฺพํ กเถติ, กตฺถจิ น กเถติ. ตถา หิ อเนน กตฺถจิ ทิฏฺานุสโย อนุเสตีติ ปุจฺฉิตฺวา ‘‘สพฺพสกฺกายปริยาปนฺเนสุ ธมฺเมสุ เอตฺถ ทิฏฺานุสโย อนุเสตี’’ติ ยํ ลพฺภติ ตํ สพฺพํ กถิตํ. อปรสฺมึ าเน วิสฺสชฺชนฺเตน ‘‘รูปธาตุยา อรูปธาตุยา เอตฺถ วิจิกิจฺฉานุสโย จ มานานุสโย จ ทิฏฺานุสโย จ อนุเสนฺติ, กามธาตุยา ทฺวีสุ เวทนาสุ เอตฺถ วิจิกิจฺฉานุสโย จ กามราคานุสโย จ มานานุสโย จ ทิฏฺานุสโย จ อนุเสนฺติ, ทุกฺขาย ¶ เวทนาย เอตฺถ วิจิกิจฺฉานุสโย จ ปฏิฆานุสโย จ ทิฏฺานุสโย จ อวิชฺชานุสโย ¶ จ อนุเสนฺตี’’ติ ยํ ลพฺภติ ตํ สพฺพํ อกเถตฺวา รูปธาตุอรูปธาตูหิ สทฺธึ ติสฺโส เวทนาว กถิตา. เวทนาสมฺปยุตฺตา ปน อรูปธมฺมา, สพฺพฺจ รูปํ น ¶ กถิตํ. กิฺจาปิ น กถิตํ, ทิฏฺานุสโย ปเนตฺถ อนุเสติเยว. เอวเมว กิฺจาปิ อิธ รูปาทิอิฏฺารมฺมณํ น กถิตํ, กามราคานุสโย ปเนตฺถ อนุเสติเยวาติ. เอวํ ตาว กามราคานุสยสฺส อนุสยนฏฺานํ เวทิตพฺพํ.
ปฏิฆานุสยสฺส ปน ‘‘ทุกฺขาย เวทนายา’’ติ วจนโต ทฺเว โทมนสฺสเวทนา กายวิฺาณสมฺปยุตฺตา ทุกฺขเวทนาติ ติสฺโส เวทนา อนุสยนฏฺานํ. โส ปเนส โทมนสฺสเวทนาสุ สหชาตวเสน อารมฺมณวเสน จาติ ทฺวีหากาเรหิ อนุเสติ. อวเสสทุกฺขเวทนาย ปน อารมฺมณวเสเนว อนุเสติ. ตาสุ เวทนาสุ อนุสยมาโน เจส ตาหิ สมฺปยุตฺเตสุ สฺากฺขนฺธาทีสุปิ อนุเสติเยว. ยาย หิ เวทนาย เอส สหชาโต, ตํสมฺปยุตฺเตหิ สฺาทีหิปิ สหชาโตว. ยา จ เวทนา อารมฺมณํ กโรติ, ตาหิ สมฺปยุตฺเต สฺาทโยปิ กโรติเยว. เอวํ สนฺเตปิ ปน ยสฺมา ทุกฺขเวทนาว อสาตทุกฺขเวทยิตตฺตา นิรสฺสาทฏฺเน ปฏิฆานุสยสฺส อุปฺปตฺติยา เสสสมฺปยุตฺตธมฺเมสุ อธิกา; ตสฺมา ‘‘ทุกฺขาย เวทนาย เอตฺถ ปฏิฆานุสโย อนุเสตี’’ติ วุตฺตํ, โอฬาริกวเสน หิ โพธเนยฺเย สุขํ โพเธตุนฺติ.
นนุ เจส อารมฺมณวเสน อนุสยมาโน น เกวลํ ทุกฺขเวทนาย เจว ตํสมฺปยุตฺตธมฺเมสุ จ อนุเสติ, อนิฏฺเสุ ปน รูปาทีสุปิ อนุเสติเยว? วุตฺตมฺปิ เจตํ วิภงฺคปฺปกรเณ (วิภ. ๘๑๖) ‘‘ยํ โลเก อปฺปิยรูปํ อสาตรูปํ, เอตฺถ สตฺตานํ ปฏิฆานุสโย อนุเสตี’’ติ อิมสฺมิมฺปิ ปกรเณ อนุสยวารสฺส ปฏิโลมนเย วุตฺตํ – ‘‘กามธาตุยา ทฺวีสุ เวทนาสุ เอตฺถ ปฏิฆานุสโย นานุเสติ, โน จ ตตฺถ กามราคานุสโย นานุเสติ. รูปธาตุยา อรูปธาตุยา อปริยาปนฺเน เอตฺถ ปฏิฆานุสโย จ นานุเสติ, กามราคานุสโย จ นานุเสตี’’ติ. เอตฺถ หิ ทฺวีสุ กามาวจรเวทนาสุ เจว รูปธาตุอาทีสุ จ นานุเสตีติ วุตฺตตฺตา สสมฺปยุตฺตธมฺมา ทฺเว เวทนา สโอกาเส รูปารูปาวจรธมฺเม นว จ, โลกุตฺตรธมฺเม เปตฺวา ¶ อวเสเสสุ รูปาทีสุ อนุเสตีติ วุตฺตํ โหติ ¶ . ตํ อิธ กสฺมา น วุตฺตนฺติ? อโนฬาริกตฺตา. เหฏฺา วุตฺตนเยน หิ ทุกฺขเวทนาย เอว โอฬาริกตฺตา อิเมสํ ปน อโนฬาริกตฺตา เอเตสุ รูปาทีสุ อนุเสตีติ น วุตฺตํ. อตฺถโต ปน ลพฺภติ, ตสฺมา เอเตสุปิ ปฏิฆานุสโย อนุเสติเยวาติ เวทิตพฺโพ.
กึ ¶ ปน อิตรา ทฺเว เวทนา อิฏฺารมฺมณํ วา ปฏิฆสฺส อารมฺมณํ น โหนฺตีติ? โน น โหนฺติ. ปริหีนชฺฌานสฺส วิปฺปฏิสารวเสน สสมฺปยุตฺตธมฺมา ตา เวทนา อารพฺภ โทมนสฺสํ อุปฺปชฺชติ. อิฏฺารมฺมณสฺส จ ปฏิลทฺธสฺส วิปริณามํ วา อปฺปฏิลทฺธสฺส อปฺปฏิลาภํ วา สมนุสฺสรโตปิ โทมนสฺสํ อุปฺปชฺชติ. โทมนสฺสมตฺตเมว ปน ตํ โหติ, น ปฏิฆานุสโย. ปฏิฆานุสโย หิ อนิฏฺารมฺมเณ ปฏิหฺนวเสน อุปฺปนฺโน ถามคโต กิเลโส, ตสฺมา เอตฺถ โทมนสฺเสน สทฺธึ ปฏิโฆ อุปฺปนฺโนปิ อตฺตโน ปฏิฆกิจฺจํ อกรณภาเวน เอว ปฏิฆานุสโย น โหติ อพฺโพหาริกตฺตํ คจฺฉติ. ยถา หิ ปาณาติปาตเจตนาย สทฺธึ อุปฺปนฺโนปิ พฺยาปาโท มโนกมฺมํ นาม น โหติ อพฺโพหาริกตฺตํ คจฺฉติ, เอวํ ปฏิฆานุสโย น โหติ, อพฺโพหาริกตฺตํ คจฺฉติ. วุตฺตมฺปิ เจตํ เอกจฺจํ อิฏฺารมฺมณํ เนกฺขมฺมสิตมฺปิ วา โทมนสฺสํ สนฺธาย ‘‘ยํ เอวรูปํ โทมนสฺสํ ปฏิฆํ เตน ปชหติ น ตตฺถ ปฏิฆานุสโย อนุเสตี’’ติ (ม. นิ. ๑.๔๖๕). เอวํ ปฏิฆานุสยสฺส อนุสยนฏฺานํ เวทิตพฺพํ.
มานานุสยสฺส ปน ‘‘กามธาตุยา ทฺวีสุ เวทนาสู’’ติอาทิวจนโต ทฺเว กามาวจรเวทนา รูปารูปธาตุโย จาติ อิทํ ติวิธํ อนุสยนฏฺานํ. ตสฺส อกุสลาสุ เวทนาสุ กามราคานุสยสฺส วิย สหชาตานุสยตา เวทิตพฺพา. สสมฺปยุตฺตธมฺมาสุ ปน สพฺพาสุปิ กามาวจราสุ สุขอทุกฺขมสุขเวทนาสุ รูปารูปธาตูสุ จ อารมฺมณวเสเนว อนุเสติ. อนุสยวารสฺส ปน ปฏิโลมนเย ‘‘ทุกฺขาย เวทนาย อปริยาปนฺเน เอตฺถ กามราคานุสโย จ นานุเสติ, มานานุสโย จ นานุเสตี’’ติ วุตฺตตฺตา เปตฺวา ทุกฺขเวทนฺเจว นววิธํ โลกุตฺตรธมฺมฺจ เสสรูปารูปธมฺเมสุปิ ¶ อยํ อนุเสติเยวาติ. เอวํ มานานุสยสฺส อนุสยนฏฺานํ เวทิตพฺพํ.
ทิฏฺานุสยวิจิกิจฺฉานุสยา ¶ ปน เกวลํ โลกุตฺตรธมฺเมสฺเวว นานุเสนฺติ. เตภูมเกสุ ปน สพฺเพสุปิ อนุเสนฺติเยว. เตน วุตฺตํ – ‘‘สพฺพสกฺกายปริยาปนฺเนสุ ธมฺเมสุ เอตฺถ ทิฏฺานุสโย อนุเสติ, เอตฺถ วิจิกิจฺฉานุสโย อนุเสตี’’ติ. ตตฺถ สพฺพสกฺกายปริยาปนฺเนสูติ สํสารวฏฺฏนิสฺสิตฏฺเน สกฺกายปริยาปนฺเนสุ สพฺพธมฺเมสูติ อตฺโถ. ตตฺถ ปเนเต ปฺจสุ จิตฺตุปฺปาเทสุ สหชาตานุสยนวเสน อนุเสนฺติ. เต วา ปน ปฺจ จิตฺตุปฺปาเท อฺเ วา เตภูมกธมฺเม อารพฺภ ปวตฺติกาเล อารมฺมณานุสยนวเสน อนุเสนฺตีติ. เอวํ ทิฏฺานุสยวิจิกิจฺฉานุสยานํ อนุสยนฏฺานํ เวทิตพฺพํ.
ภวราคานุสโย ¶ ปน กิฺจาปิ ทิฏฺิวิปฺปยุตฺเตสุ จตูสุ จิตฺเตสุ อุปฺปชฺชนโต สหชาตานุสยนวเสน ‘‘กามธาตุยา ทฺวีสุ เวทนาสุ อนุเสตี’’ติ วตฺตพฺโพ ภเวยฺย. กามธาตุยํ ปเนส ทฺวีหิ เวทนาหิ สทฺธึ อุปฺปชฺชมาโนปิ รูปารูปาวจรธมฺมเมว ปฏิลภติ. กามธาตุยา ปริยาปนฺนํ เอกธมฺมมฺปิ อารมฺมณํ น กโรติ, ตสฺมา อารมฺมณานุสยนวเสน นิยมํ กตฺวา ‘‘รูปธาตุยา อรูปธาตุยา เอตฺถ ภวราคานุสโย อนุเสตี’’ติ วุตฺตํ. อปิจ ราโค นาเมส กามราคภวราควเสน ทุวิโธ. ตตฺถ กามราโค กามธาตุยา ทฺวีสุ เวทนาสุ อนุเสตีติ วุตฺโต. สเจ ปน ภวราโคปิ กามราโค วิย เอวํ วุจฺเจยฺย, กามราเคน สทฺธึ เทสนา สํกิณฺณา วิย ภเวยฺยาติ ราคกิเลสํ ทฺวิธา ภินฺทิตฺวา กามราคโต ภวราคสฺส วิเสสทสฺสนตฺถมฺปิ เอวํ เทสนา กตาติ. เอวํ ภวราคานุสยสฺส อนุสยนฏฺานํ เวทิตพฺพํ.
อวิชฺชานุสโย ปน สพฺเพสุปิ เตภูมกธมฺเมสุ อนุเสติ. เตน วุตฺตํ ‘‘สพฺพสกฺกายปริยาปนฺเนสุ ธมฺเมสุ เอตฺถ อวิชฺชานุสโย อนุเสตี’’ติ. ตสฺส ทฺวาทสสุ จิตฺตุปฺปาเทสุ สหชาตานุสยตา เวทิตพฺพา. อารมฺมณกรณวเสน ปน น กิฺจิ เตภูมกธมฺมํ อารพฺภ น ปวตฺตตีติ. เอวํ อวิชฺชานุสยสฺส อนุสยนฏฺานํ เวทิตพฺพํ. อยํ ¶ ตาว ปริจฺเฉทวารปริจฺฉินฺนุทฺเทสวารอุปฺปตฺติฏฺานวาเรสุ วินิจฺฉยกถา.
อุปฺปตฺติฏฺานวารวณฺณนา.
มหาวาโร
๑. อนุสยวารวณฺณนา
๓. สตฺตนฺนํ ¶ ปน มหาวารานํ ปเม อนุสยวาเร ยสฺส กามราคานุสโย อนุเสติ, ตสฺส ปฏิฆานุสโย อนุเสตีติ เอตฺถ ยเทตํ ‘‘อามนฺตา’’ติ ปฏิวจนํ ทินฺนํ, ตํ ทุทฺทินฺนํ วิย ขายติ. กสฺมา? กามราคปฏิฆานํ เอกกฺขเณ อนุปฺปตฺติโต. ยถา หิ ‘‘ยสฺส มนายตนํ อุปฺปชฺชติ, ตสฺส ธมฺมายตนํ อุปฺปชฺชตีติ ‘อามนฺตา’, อสฺสาสปสฺสาสานํ อุปฺปาทกฺขเณ เตสํ กายสงฺขาโร ¶ จ อุปฺปชฺชติ, วจีสงฺขาโร จ อุปฺปชฺชตี’’ติอาทีสุ มนายตนธมฺมายตนานิ กายสงฺขารวจีสงฺขารา จ เอกกฺขเณ อุปฺปชฺชนฺติ, น ตถา กามราคปฏิฆา. กามราโค หิ อฏฺสุ โลภสหคตจิตฺตุปฺปาเทสุ อุปฺปชฺชติ. ปฏิโฆ ทฺวีสุ โทมนสฺสสหคเตสูติ, นตฺถิ เนสํ เอกกฺขเณ อุปฺปตฺติ; ตสฺมา เอตฺถ ‘โน’ติ ปฏิเสโธ กตฺตพฺโพ สิยา. ตํ อกตฺวา ปน ‘อามนฺตา’ติ ปฏิวจนสฺส ทินฺนตฺตา เหฏฺายมเกสุ วิย เอตฺถ ขณปจฺจุปฺปนฺนวเสน วตฺตมานโวหารํ อคฺคเหตฺวา อฺถา คเหตพฺโพ.
กถํ? อปฺปหีนวเสน. อปฺปหีนตฺหิ สนฺธาย อยํ ‘‘อนุเสตี’’ติ วตฺตมานโวหาโร วุตฺโต, น ขณปจฺจุปฺปนฺนตํ. ยสฺมา จ อปฺปหีนตํ สนฺธาย วุตฺโต, ตสฺมา ‘‘ยสฺส กามราคานุสโย อนุเสติ, ตสฺส ปฏิฆานุสโย อนุเสตี’’ติ ปุจฺฉาย ยสฺส กามราคานุสโย อปฺปหีโน, น อนุปฺปตฺติธมฺมตํ อาปาทิโต, ตสฺส ปฏิฆานุสโยปิ อปฺปหีโนติ เอวมตฺโถ ทฏฺพฺโพ. ยสฺมา จ เตสุ ยสฺเสโก อปฺปหีโน, ตสฺส อิตโรปิ อปฺปหีโนว โหติ, ตสฺมา ‘‘อามนฺตา’’ติ วุตฺตํ. ยทิ เอวํ, ยํ อุปริ อุปฺปชฺชนวาเร ‘ยสฺส กามราคานุสโย อุปฺปชฺชติ, ตสฺส ปฏิฆานุสโย อุปฺปชฺชตี’ติ ปุจฺฉิตฺวา ‘อามนฺตา’ติ วุตฺตํ; ตตฺถ กถํ อตฺโถ คเหตพฺโพติ? ตตฺถาปิ อปฺปหีนวเสเนว อุปฺปตฺติปจฺจเย สติ อุปฺปตฺติยา อนิวาริตวเสน วา. ยถา หิ จิตฺตกมฺมาทีนิ อารภิตฺวา อปรินิฏฺิตกมฺมนฺตา จิตฺตการาทโย เตสํ กมฺมนฺตานํ อกรณกฺขเณปิ มิตฺตสุหชฺชาทีหิ ทิฏฺทิฏฺฏฺาเน ‘‘อิเมสุ ทิวเสสุ กึ กโรถา’’ติ วุตฺตา, ‘‘จิตฺตกมฺมํ กโรม, กฏฺกมฺมํ กโรมา’’ติ วทนฺติ. เต กิฺจาปิ ตสฺมึ ขเณ น กโรนฺติ อวิจฺฉินฺนกมฺมนฺตตฺตา ปน กตขณฺจ กตฺตพฺพขณฺจ อุปาทาย ¶ กโรนฺติเยว นาม โหนฺติ. เอวเมว ยมฺหิ สนฺตาเน อนุสยา อปฺปหีนา, ยมฺหิ วา ปน เนสํ สนฺตาเน อุปฺปตฺติปจฺจเย สติ อุปฺปตฺติ อนิวาริตา, ตตฺถ อนุปฺปชฺชนกฺขเณปิ ¶ อุปฺปนฺนปุพฺพฺเจว กาลนฺตเร อุปฺปชฺชนกฺจ อุปาทาย ยสฺส กามราคานุสโย อุปฺปชฺชติ, ตสฺส ปฏิฆานุสโย อุปฺปชฺชติเยว นามาติ เอวมตฺโถ เวทิตพฺโพ. อิโต ปเรสุปิ เอวรูเปสุ วิสฺสชฺชเนสุ เอเสว นโย. โน จ ตสฺสาติ อิทํ อนาคามิสฺส กามราคพฺยาปาทานํ อนวเสสโต ปหีนตฺตา วุตฺตํ. ติณฺณํ ปุคฺคลานนฺติ ปุถุชฺชนโสตาปนฺนสกทาคามีนํ. ทฺวินฺนํ ปุคฺคลานนฺติ โสตาปนฺนสกทาคามีนํ. ปรโตปิ เอวรูเปสุ าเนสุ เอเสว นโย.
๑๔. โอกาสวารสฺส ปมทุติยปุจฺฉาสุ ยสฺมา กามราคานุสโย กามธาตุยา ทฺวีสุ เวทนาสุ ¶ อนุเสติ, ปฏิฆานุสโย ทุกฺขเวทนาย; ตสฺมา ‘โน’ติ ปฏิเสโธ กโต. ตติยปุจฺฉายํ อุภินฺนมฺปิ กามธาตุยา ทฺวีสุ เวทนาสุ อนุสยนโต ‘อามนฺตา’ติ ปฏิวจนํ ทินฺนํ. รูปธาตุอรูปธาตุยา ปน มานานุสยสฺส กามราคานุสเยน สทฺธึ อสาธารณํ อุปฺปตฺติฏฺานํ. ตสฺมา โน จ ตตฺถ กามราคานุสโยติ วุตฺตํ. อิมินา นเยน สพฺเพสํ อุปฺปตฺติฏฺานวารํ โอโลเกตฺวา สาธารณาสาธารณํ อุปฺปตฺติฏฺานํ เวทิตพฺพํ.
๒๐. ทุกมูลกปุจฺฉายํ ยสฺมา กามราคปฏิฆานุสยา นาปิ เอกสฺมึ าเน อุปฺปชฺชนฺติ, น เอกํ ธมฺมํ อารมฺมณํ กโรนฺติ, ตสฺมา นตฺถีติ ปฏิกฺเขโป กโต. อยฺเหตฺถ อธิปฺปาโย. ยสฺมึ อิเม ทฺเว อนุสยา อนุสเยยฺยุํ, ตํ านเมว นตฺถิ. ตสฺมา ‘‘กตฺถ มานานุสโย อนุเสตี’’ติ อยํ ปุจฺฉา อปุจฺฉาเยวาติ. อฺเสุปิ เอวรูเปสุ เอเสว นโย.
๒๗. ปุคฺคโลกาสวาเร จตุนฺนนฺติ ปุถุชฺชนโสตาปนฺนสกทาคามิอนาคามีนํ.
๓๖. ปฏิโลมนเย ยสฺส กามราคานุสโย นานุเสตีติ อยํ ปุจฺฉา อนาคามึ คเหตฺวา ปุจฺฉติ.
๕๖. ทฺวินฺนํ ¶ ปุคฺคลานํ สพฺพตฺถ กามราคานุสโย ¶ นานุเสตีติ อนาคามิอรหนฺตานํ. กามธาตุยา ตีสุ เวทนาสูติ จ เวทนาคฺคหเณน เวทนาสมฺปยุตฺตกานมฺปิ เตสํ วตฺถารมฺมณานมฺปีติ สพฺเพสมฺปิ กามาวจรธมฺมานํ คหณํ เวทิตพฺพํ. อยํ อนุสยวาเร วินิจฺฉยกถา.
อนุสยวารวณฺณนา.
๒. สานุสยวารวณฺณนา
๖๖-๑๓๑. สานุสยวาเร ปน โย กามราคานุสเยน สานุสโยติ ยถา เอกนฺตริกชราทิโรเคน อาพาธิโก ยาว ตมฺหา โรคา น มุจฺจติ, ตาว ตสฺส โรคสฺส อนุปฺปตฺติกฺขเณปิ ¶ สโรโคเยว นาม โหติ. เอวํ สสํกิเลสสฺส วฏฺฏคามิสตฺตสฺส ยาว อริยมคฺเคน อนุสยา สมุคฺฆาตํ น คจฺฉนฺติ, ตาว เตสํ อนุสยานํ อนุปฺปตฺติกฺขเณปิ สานุสโยเยว นาม โหติ. เอวรูปํ สานุสยตํ สนฺธาย ‘อามนฺตา’ติ วุตฺตํ. เสสเมตฺถ อนุสยวารสทิสเมว.
โอกาสวาเร ปน ‘‘รูปธาตุยา อรูปธาตุยา เอตฺถ มานานุสเยน สานุสโย’’ติ วุตฺเต ตาสุ ธาตูสุ ปุคฺคลสฺส สานุสยตา ปฺาเยยฺย, อนุสยสฺส อุปฺปตฺติฏฺานํ น ปฺาเยยฺย. อนุสยสฺส จ อุปฺปตฺติฏฺานทสฺสนตฺถํ อยํ วาโร อารทฺโธ, ตสฺมา ตโต มานานุสเยน สานุสโยติ วุตฺตํ. เอวฺหิ สติ ตโต ธาตุทฺวยโต อุปฺปนฺเนน มานานุสเยน สานุสโยติ อนุสยสฺส อุปฺปตฺติฏฺานํ ทสฺสิตํ โหติ. อิมสฺส ปน ปฺหสฺส อตฺเถ อวุตฺเต อาทิปฺหสฺส อตฺโถ ปากโฏ น โหตีติ ปมํ น วุตฺโต, ตสฺมา โส เอวํ เวทิตพฺโพ. ยโต กามราคานุสเยนาติ ยโต อุปฺปนฺเนน กามราคานุสเยน สานุสโย, กึ โส ตโต อุปฺปนฺเนน ปฏิฆานุสเยนปิ สานุสโยติ? ยสฺมา ปเนเต ทฺเว เอกสฺมา านา นุปฺปชฺชนฺติ; ตสฺมา ‘‘โน’’ติ ปฏิเสโธ กโต. อรหา สพฺพตฺถาติ อรหา สพฺพธมฺเมสุ อุปฺปชฺชนเกน เกนจิ อนุสเยน นิรานุสโยติ. อิมินา อตฺถวเสน นิปฺปเทสฏฺาเนสุ ภุมฺมวจนเมว กตนฺติ. อิมินา อุปาเยน สพฺพตฺถ อตฺถวินิจฺฉโย เวทิตพฺโพติ.
สานุสยวารวณฺณนา.
๓. ปชหนวารวณฺณนา
๑๓๒-๑๙๗. ปชหนวาเร ¶ ¶ ปชหตีติ เตน เตน มคฺเคน ปหานปริฺาวเสน ปชหติ, อายตึ อนุปฺปตฺติธมฺมตํ อาปาเทติ. อามนฺตาติ อนาคามีมคฺคฏฺํ สนฺธาย ปฏิวจนํ. ตเทกฏฺํ ปชหตีติ ปหาเนกฏฺตํ สนฺธาย วุตฺตํ. โนติ อรหตฺตมคฺคฏฺํ สนฺธาย ปฏิเสโธ.
ยโต กามราคานุสยํ ปชหตีติ ยโต อุปฺปชฺชนกํ กามราคานุสยํ ปชหตีติ อตฺโถ. อฏฺมโกติ อรหตฺตผลฏฺโต ปฏฺาย ปจฺโจโรหนคณนาย คณิยมาโน โสตาปตฺติมคฺคฏฺโ อฏฺมโก ¶ นาม. ทกฺขิเณยฺยคณนาย หิ อรหา อคฺคทกฺขิเณยฺยตฺตา ปโม, อรหตฺตมคฺคฏฺโ ทุติโย, อนาคามี ตติโย…เป… โสตาปตฺติมคฺคฏฺโ อฏฺโม. โส อิธ ‘‘อฏฺมโก’’ติ วุตฺโต. นามสฺาเยว วา เอสา ตสฺสาติ. อนาคามิมคฺคสมงฺคิฺจ อฏฺมกฺจ เปตฺวา อวเสสาติ สทฺธึ ปุถุชฺชเนน เสกฺขาเสกฺขา. เตสุ หิ ปุถุชฺชโน ปหานปริฺาย อภาเวน นปฺปชหติ. เสสา เตสํ อนุสยานํ ปหีนตฺตา. ทฺวินฺนํ มคฺคสมงฺคีนนฺติ ทฺเว มคฺคสมงฺคิโน เปตฺวาติ อตฺโถ. อิมินา นเยน สพฺพตฺถ วินิจฺฉโย เวทิตพฺโพติ.
ปชหนวารวณฺณนา.
๔. ปริฺาวารวณฺณนา
๑๙๘-๒๖๓. ปริฺาวาเร ปริชานาตีติ ตีหิ ปริฺาหิ ปริชานาติ. เสสเมตฺถ เหฏฺา วุตฺตนยเมว. อยมฺปิ หิ วาโร ปชหนวาโร วิย มคฺคฏฺานฺเว วเสน วิสฺสชฺชิโตติ.
ปริฺาวารวณฺณนา.
๕. ปหีนวารวณฺณนา
๒๖๔-๒๗๔. ปหีนวาเร ผลฏฺวเสเนว เทสนา อารทฺธา. อนาคามิสฺส หิ อุโภเปเต อนุสยา ปหีนา, ตสฺมา ‘‘อามนฺตา’’ติ วุตฺตํ.
๒๗๕-๒๙๖. โอกาสวาเร ¶ ยตฺถ กามราคานุสโย ปหีโน ตตฺถ ปฏิฆานุสโย ปหีโนติ ปุจฺฉิตฺวา น วตฺตพฺโพ ปหีโนติ วา อปฺปหีโนติ วาติ วุตฺตํ ตํ กสฺมาติ? อุปฺปตฺติฏฺานสฺส อสาธารณตฺตา. อฺํ หิ กามราคานุสยสฺส ¶ อุปฺปตฺติฏฺานํ, อฺํ ปฏิฆานุสยสฺส. อภาวิตมคฺคสฺส จ ยตฺถ อนุสโย อุปฺปชฺชติ, มคฺเค ภาวิเต ตตฺเถว โส ปหีโน นาม โหติ ¶ . ตตฺถ ยสฺมา เนว กามราคานุสยฏฺาเน ปฏิฆานุสโย อุปฺปชฺชติ, น ปฏิฆานุสยฏฺาเน กามราคานุสโย, ตสฺมา ตตฺถ โส ปหีโนติ วา อปฺปหีโนติ วา น วตฺตพฺโพ. โส หิ ยสฺมึ อตฺตโน อุปฺปตฺติฏฺาเน กามราคานุสโย ปหีโน, ตสฺมึ อปฺปหีนตฺตา ตตฺถ ปหีโนติ น วตฺตพฺโพ. ยํ กามราคานุสยสฺส อุปฺปตฺติฏฺานํ, ตสฺมึ อฏฺิตตฺตา ตตฺถ อปฺปหีโนติ น วตฺตพฺโพ.
ยตฺถ กามราคานุสโย ปหีโน, ตตฺถ มานานุสโย ปหีโนติ เอตฺถ ปน สาธารณฏฺานํ สนฺธาย อามนฺตาติ วุตฺตํ. กามราคานุสโย หิ กามธาตุยา ทฺวีสุ เวทนาสุ อนุเสติ. มานานุสโย ตาสุ เจว รูปารูปธาตูสุ จ. โส เปตฺวา อสาธารณฏฺานํ สาธารณฏฺาเน เตน สทฺธึ ปหีโน นาม โหติ. ตสฺมา ‘อามนฺตา’ติ วุตฺตํ. อิมินา นเยน สพฺพสฺมิมฺปิ โอกาสวาเร ปหีนตา จ นวตฺตพฺพตา จ เวทิตพฺพา. ‘นตฺถี’ติ อาคตฏฺาเนสุ ปน เหฏฺา วุตฺตสทิโสว วินิจฺฉโย. ปุคฺคโลกาสวาโร, โอกาสวารคติโกเยว.
๒๙๗-๓๐๗. ปฏิโลมนเย ยสฺส กามราคานุสโย อปฺปหีโนติ ปุถุชฺชนโสตาปนฺนสกทาคามิวเสน ปุจฺฉติ. กิฺจาปิ หิ อิเม ทฺเว อนุสยา ปุถุชฺชนโต ปฏฺาย ยาว อนาคามิมคฺคฏฺา ฉนฺนํ ปุคฺคลานํ อปฺปหีนา. อิธ ปน ปรโต ‘‘ติณฺณํ ปุคฺคลานํ ทฺวินฺนํ ปุคฺคลาน’’นฺติอาทิวจนโต มคฺคฏฺา อนธิปฺเปตา, ตสฺมา ปุถุชฺชนโสตาปนฺนสกทาคามิโนว สนฺธาย ‘อามนฺตา’ติ วุตฺตํ. ทฺวินฺนํ ปุคฺคลานนฺติ โสตาปนฺนสกทาคามีนํ. อิมินา นเยน ปุคฺคลวาเร วินิจฺฉโย เวทิตพฺโพ.
๓๐๘-๓๒๙. โอกาสวารปุคฺคโลกาสวารา ปน เหฏฺา วุตฺตนเยเนว เวทิตพฺพาติ.
ปหีนวารวณฺณนา.
๖. อุปฺปชฺชนวารวณฺณนา
๓๓๐. อุปฺปชฺชนวาโร ¶ อนุสยวารสทิโสเยว.
๗. ธาตุปุจฺฉาวารวณฺณนา
๓๓๒-๓๔๐. ธาตุวารสฺส ¶ ปุจฺฉาวาเร ตาว กติ อนุสยา อนุเสนฺตีติ กติ ¶ อนุสยา สนฺตานํ อนุคตา หุตฺวา สยนฺติ. กติ อนุสยา นานุเสนฺตีติ กติ อนุสยา สนฺตานํ น อนุคตา หุตฺวา สยนฺติ. กติ อนุสยา ภงฺคาติ กติ อนุสยา อนุเสนฺติ นานุเสนฺตีติ เอวํ วิภชิตพฺพาติ อตฺโถ. เสสเมตฺถ ยํ วตฺตพฺพํ สิยา, ตํ เหฏฺา ปาฬิววตฺถาเน วุตฺตเมว.
๗. ธาตุวิสฺสชฺชนาวารวณฺณนา
๓๔๑-๓๔๙. นิทฺเทสวาเร ปนสฺส กสฺสจิ สตฺต อนุสยา อนุเสนฺตีติ ปุถุชฺชนวเสน วุตฺตํ. กสฺสจิ ปฺจาติ โสตาปนฺนสกทาคามิวเสน วุตฺตํ. เตสฺหิ ทิฏฺานุสโย จ วิจิกิจฺฉานุสโย จ ปหีนาติ ปฺเจว อนุเสนฺติ. ตตฺถ ยถา อนุสยวาเร ‘‘อนุเสนฺตี’’ติ ปทสฺส อุปฺปชฺชนฺตีติ อตฺโถ คหิโต, เอวมิธ น คเหตพฺโพ. กสฺมา? ตสฺมึ ขเณ อนุปฺปชฺชนโต. กามธาตุํ อุปปชฺชนฺตสฺส หิ วิปากจิตฺตฺเจว กมฺมสมุฏฺานรูปฺจ อุปฺปชฺชติ, อกุสลจิตฺตํ นตฺถิ. อนุสยา จ อกุสลจิตฺตกฺขเณ อุปฺปชฺชนฺติ, น วิปากจิตฺตกฺขเณติ ตสฺมึ ขเณ อนุปฺปชฺชนโต ตถา อตฺโถ น คเหตพฺโพ. กถํ ปน คเหตพฺโพติ? ยถา ลพฺภติ ตถา คเหตพฺโพ. กถฺจ ลพฺภติ? อปฺปหีนฏฺเน. ยถา หิ ราคโทสโมหานํ อปฺปหีนตฺตา. กุสลาพฺยากตจิตฺตสมงฺคี ปุคฺคโล ‘‘สราโค สโทโส สโมโห’’ติ วุจฺจติ, เอวํ มคฺคภาวนาย อปฺปหีนตฺตา ปฏิสนฺธิกฺขเณปิ ตสฺส ตสฺส ปุคฺคลสฺส เต เต อนุสยา อนุเสนฺตีติ วุจฺจนฺติ. น เกวลฺจ วุจฺจนฺติ, อปฺปหีนตฺตา ปน เต อนุเสนฺติเยว นามาติ เวทิตพฺพา.
อนุสยา ภงฺคา นตฺถีติ ยสฺส หิ โย อนุเสติ, โส อนุเสติเยว; โย นานุเสติ, โส นานุเสติเยว. อยํ อนุเสติ จ นานุเสติ จ, อยํ สิยา อนุเสติ สิยา นานุเสตีติ, เอวํ วิภชิตพฺโพ อนุสโย นาม นตฺถิ. รูปธาตุํ อุปปชฺชนฺตสฺส กสฺสจิ ตโยติ ¶ อนาคามิวเสน วุตฺตํ. ตสฺส หิ กามราคปฏิฆทิฏฺิวิจิกิจฺฉานุสยา จตฺตาโรปิ อนวเสสโต ปหีนา. อิตเร ตโยว อปฺปหีนา. เตน วุตฺตํ – ‘‘กสฺสจิ ตโย อนุสยา อนุเสนฺตี’’ติ.
น ¶ กามธาตุนฺติ กามธาตุยา ปฏิสิทฺธตฺตา เสสา ทฺเว ธาตุโย อุปปชฺชนฺตสฺสาติ อตฺโถ. สตฺเต ¶ วาติ ยสฺมา อริยสาวกสฺส รูปธาตุยา จุตสฺส กามธาตุยํ อุปปตฺติ นาม นตฺถิ, ปุถุชฺชนสฺเสว โหติ, ตสฺมา สตฺเตวาติ นิยเมตฺวา วุตฺตํ. ‘‘อรูปธาตุยา จุตสฺส กามธาตุํ อุปปชฺชนฺตสฺส สตฺเตวา’’ติ เอตฺถาปิ เอเสว นโย. รูปธาตุยา อุปปตฺติ นตฺถีติ กสฺมา นตฺถิ? อุปปตฺตินิปฺผาทกสฺส รูปาวจรชฺฌานสฺส อภาวา. โส หิ สพฺพโส รูปสฺานํ สมติกฺกมา ตํ ธาตุํ อุปปนฺโนติ นาสฺส ตตฺถ รูปาวจรชฺฌานํ อตฺถิ. ตทภาวา รูปธาตุยํ อุปปตฺติ นตฺถีติ เวทิตพฺพา. อรูปธาตุยา จุตสฺส น กามธาตุนฺติ เอตฺถ อรูปธาตุเยว อธิปฺเปตา. อิมินา นเยน สพฺพวิสฺสชฺชเนสุ อตฺโถ เวทิตพฺโพติ.
ธาตุวารวณฺณนา.
อนุสยยมกวณฺณนา นิฏฺิตา.
๘. จิตฺตยมกํ
อุทฺเทสวารวณฺณนา
๑-๖๒. อิทานิ เตสฺเว มูลยมเก เทสิตานํ กุสลาทิธมฺมานํ ลพฺภมานวเสน เอกเทสเมว สงฺคณฺหิตฺวา อนุสยยมกานนฺตรํ เทสิตสฺส จิตฺตยมกสฺส อตฺถวณฺณนา โหติ. ตตฺถ ปาฬิววตฺถานํ ตาว เวทิตพฺพํ. อิมสฺมิฺหิ จิตฺตยมเก มาติกาปนํ, ปิตมาติกาย วิสฺสชฺชนนฺติ ทฺเว วารา โหนฺติ. ตตฺถ มาติกาปเน ปุคฺคลวาโร, ธมฺมวาโร, ปุคฺคลธมฺมวาโรติ อาทิโตว ตโย สุทฺธิกมหาวารา โหนฺติ.
ตตฺถ ‘‘ยสฺส จิตฺตํ อุปฺปชฺชติ, น นิรุชฺฌตี’’ติ เอวํ ปุคฺคลวเสน จิตฺตสฺส อุปฺปชฺชนนิรุชฺฌนาทิเภทํ ทีเปนฺโต คโต ปุคฺคลวาโร นาม. ‘‘ยํ จิตฺตํ อุปฺปชฺชติ, น นิรุชฺฌตี’’ติ เอวํ ธมฺมวเสเนว จิตฺตสฺส อุปฺปชฺชนนิรุชฺฌนาทิเภทํ ทีเปนฺโต คโต ธมฺมวาโร นาม. ‘‘ยสฺส ยํ จิตฺตํ อุปฺปชฺชติ, น นิรุชฺฌตี’’ติ เอวํ อุภยวเสน ¶ จิตฺตสฺส อุปฺปชฺชนนิรุชฺฌนาทิเภทํ ¶ ทีเปนฺโต คโต ปุคฺคลธมฺมวาโร นาม. ตโต ¶ ‘‘ยสฺส สราคํ จิตฺต’’นฺติ โสฬสนฺนํ ปทานํ วเสน อปเร สราคาทิปทวิเสสิตา โสฬส ปุคฺคลวารา, โสฬส ธมฺมวารา, โสฬส ปุคฺคลธมฺมวาราติ อฏฺจตฺตาลีสํ มิสฺสกวารา โหนฺติ. เต สราคาทิปทมตฺตํ ทสฺเสตฺวา สงฺขิตฺตา. ตโต ‘‘ยสฺส กุสลํ จิตฺต’’นฺติอาทินา นเยน ฉสฏฺิทฺวิสตสงฺขานํ อภิธมฺมมาติกาปทานํ วเสน อปเร กุสลาทิปทวิเสสิตา ฉสฏฺิทฺวิสตปุคฺคลวารา, ฉสฏฺิทฺวิสตธมฺมวารา ฉสฏฺิทฺวิสตปุคฺคลธมฺมวาราติ อฏฺนวุติสตฺตสตา มิสฺสกวารา โหนฺติ. เตปิ กุสลาทิปทมตฺตํ ทสฺเสตฺวา สงฺขิตฺตาเยว. ยานิเปตฺถ สนิทสฺสนาทีนิ ปทานิ จิตฺเตน สทฺธึ น ยุชฺชนฺติ, ตานิ โมฆปุจฺฉาวเสน ปิตานิ.
เตสุ ปน ตีสุ วาเรสุ สพฺพปเม สุทฺธิกปุคฺคลมหาวาเร อุปฺปาทนิโรธกาลสมฺเภทวาโร, อุปฺปาทุปฺปนฺนวาโร, นิโรธุปฺปนฺนวาโร, อุปฺปาทวาโร, นิโรธวาโร, อุปฺปาทนิโรธวาโร อุปฺปชฺชมานนิโรธวาโร, อุปฺปชฺชมานุปฺปนฺนวาโร, นิรุชฺฌมานุปฺปนฺนวาโร, อุปฺปนฺนุปฺปาทวาโร, อตีตานาคตวาโร, อุปฺปนฺนุปฺปชฺชมานวาโร, นิรุทฺธนิรุชฺฌมานวาโร, อติกฺกนฺตกาลวาโรติ จุทฺทส อนฺตรวารา. เตสุ อุปฺปาทวาโร, นิโรธวาโร, อุปฺปาทนิโรธวาโรติ อิเมสุ ตีสุ วาเรสุ อนุโลมปฏิโลมวเสน ฉ ฉ กตฺวา อฏฺารส ยมกานิ. อุปฺปนฺนุปฺปาทวาเร อตีตานาคตกาลวเสน อนุโลมโต ทฺเว, ปฏิโลมโต ทฺเวติ จตฺตาริ ยมกานิ. เสเสสุ อาทิโต นิทฺทิฏฺเสุ ตีสุ, อนนฺตเร นิทฺทิฏฺเสุ ตีสุ; อวสาเน นิทฺทิฏฺเสุ จตูสูติ ทสสุ วาเรสุ อนุโลมโต เอกํ, ปฏิโลมโต เอกนฺติ ทฺเว ทฺเว กตฺวา วีสติ ยมกานิ. เอวํ สพฺเพสุปิ จุทฺทสสุ อนฺตรวาเรสุ ทฺวาจตฺตาลีส ยมกานิ, จตุราสีติ ปุจฺฉา อฏฺสฏฺิอตฺถสตํ โหติ. ยถา จ เอกสฺมึ สุทฺธิกปุคฺคลมหาวาเร, ตถา สุทฺธิกธมฺมวาเรปิ สุทฺธิกปุคฺคลธมฺมวาเรปีติ ตีสุ มหาวาเรสุ ฉพฺพีสติยมกสตํ, ตโต ทิคุณา ปุจฺฉา, ตโต ทิคุณา อตฺถา จ เวทิตพฺพา. อิทํ ปน วารตฺตยํ สราคาทิวเสน โสฬสคุณํ, กุสลาทิวเสน ฉสฏฺิทฺวิสตคุณํ กตฺวา อิมสฺมึ จิตฺตยมเก อเนกานิ ยมกสหสฺสานิ, ตโต ทิคุณา ปุจฺฉา, ตโต ทิคุณา อตฺถา จ โหนฺตีติ ¶ . ปาโ ปน สํขิตฺโตติ. เอวํ ตาว อิมสฺมึ จิตฺตยมเก ปาฬิววตฺถานํ เวทิตพฺพํ.
มาติกาปนวณฺณนา.
นิทฺเทโส
๑. ปุคฺคลวารวณฺณนา
๖๓. อิทานิ ¶ ¶ ปิตานุกฺกเมน มาติกํ วิสฺสชฺเชตุํ ยสฺส จิตฺตํ อุปฺปชฺชติ น นิรุชฺฌตีติอาทิ อารทฺธํ. ตตฺถ อุปฺปชฺชตีติ อุปฺปาทกฺขณสมงฺคิตาย อุปฺปชฺชติ น นิรุชฺฌตีติ นิโรธกฺขณํ อปฺปตฺตตาย น นิรุชฺฌติ. ตสฺส จิตฺตนฺติ ตสฺส ปุคฺคลสฺส ตโต ปฏฺาย จิตฺตํ นิรุชฺฌิสฺสติ นุปฺปชฺชิสฺสตีติ ปุจฺฉติ. เตสํ จิตฺตนฺติ เยสํ ปริจฺฉินฺนวฏฺฏทุกฺขานํ ขีณาสวานํ สพฺพปจฺฉิมสฺส จุติจิตฺตสฺส อุปฺปาทกฺขโณ วตฺตติ, เอเตสํ ตเทว จุติจิตฺตํ อุปฺปาทปฺปตฺตตาย อุปฺปชฺชติ นาม, ภงฺคํ อปฺปตฺตตาย น นิรุชฺฌติ. อิทานิ ปน ภงฺคํ ปตฺวา ตํ เตสํ จิตฺตํ นิรุชฺฌิสฺสติ, ตโต อปฺปฏิสนฺธิกตฺตา อฺํ นุปฺปชฺชิสฺสติ. อิตเรสนฺติ ปจฺฉิมจิตฺตสมงฺคึ ขีณาสวํ เปตฺวา อวเสสานํ เสกฺขาเสกฺขปุถุชฺชนานํ นิรุชฺฌิสฺสติ เจว อุปฺปชฺชิสฺสติ จาติ ยํ ตํ อุปฺปาทกฺขณปฺปตฺตํ ตํ นิรุชฺฌิสฺสเตว. อฺํ ปน ตสฺมึ วา อฺสฺมึ วา อตฺตภาเว อุปฺปชฺชิสฺสติ เจว นิรุชฺฌิสฺสติ จ. ทุติยปุจฺฉาวิสฺสชฺชเนปิ ตถารูปสฺเสว ขีณาสวสฺส จิตฺตํ สนฺธาย ‘อามนฺตา’ติ วุตฺตํ. นุปฺปชฺชติ นิรุชฺฌตีติ ภงฺคกฺขเณ อรหโต ปจฺฉิมจิตฺตมฺปิ เสสานํ ภิชฺชมานจิตฺตมฺปิ. ตโต ปฏฺาย ปน อรหโต จิตฺตํ น นิรุชฺฌิสฺสตีติ สกฺกา วตฺตุํ อุปฺปชฺชิสฺสตีติ ปน น สกฺกา. เสสานํ อุปฺปชฺชิสฺสตีติ สกฺกา วตฺตุํ, น นิรุชฺฌิสฺสตีติ น สกฺกา. ตสฺมา ‘โน’ติ ปฏิเสโธ กโต. ทุติยปฺเห ยสฺส จิตฺตํ น นิรุชฺฌิสฺสติ, อุปฺปชฺชิสฺสตีติ โส ปุคฺคโลเยว นตฺถิ, ตสฺมา นตฺถีติ ปฏิกฺเขโป กโต.
๖๕-๘๒. อุปฺปนฺนนฺติ อุปฺปาทสมงฺคิโนเปตํ นามํ. อุปฺปาทํ ปตฺวา อนิรุทฺธสฺสาปิ. ตตฺถ อุปฺปาทสมงฺคิตํ สนฺธาย ¶ ‘อามนฺตา’ติ, อุปฺปาทํ ปตฺวา อนิรุทฺธภาวํ สนฺธาย ‘‘เตสํ จิตฺตํ อุปฺปนฺน’’นฺติ วุตฺตํ. อนุปฺปนฺนนฺติ อุปฺปาทํ อปฺปตฺตํ. เตสํ จิตฺตํ อุปฺปชฺชิตฺถาติ เอตฺถาปิ สพฺเพสํ ตาว จิตฺตํ ขณปจฺจุปฺปนฺนเมว หุตฺวา อุปฺปาทกฺขณํ อตีตตฺตา อุปฺปชฺชิตฺถ นาม, นิโรธสมาปนฺนานํ นิโรธโต ปุพฺเพ อุปฺปนฺนปุพฺพตฺตา, อสฺสตฺตานํ สฺีภเว อุปฺปนฺนปุพฺพตฺตา. อุปฺปชฺชิตฺถ เจว อุปฺปชฺชติ จาติ อุปฺปาทํ ปตฺตตฺตา อุปฺปชฺชิตฺถ, อนตีตตฺตา อุปฺปชฺชติ นามาติ อตฺโถ.
อุปฺปาทกฺขเณ ¶ อนาคตฺจาติ อุปฺปาทกฺขเณ จ จิตฺตํ อนาคตฺจ จิตฺตนฺติ อตฺโถ.
๘๓. อติกฺกนฺตกาลวาเร อุปฺปชฺชมานํ ขณนฺติ อุปฺปาทกฺขณํ. ตตฺถ กิฺจาปิ อุปฺปาทกฺขโณ อุปฺปชฺชมาโน นาม น โหติ, อุปฺปชฺชมานสฺส ปน ขณตฺตา เอวํ ¶ วุตฺโต. ขณํ วีติกฺกนฺตํ อติกฺกนฺตกาลนฺติ น จิรํ วีติกฺกนฺตํ ตเมว ปน อุปฺปาทกฺขณํ วีติกฺกนฺตํ หุตฺวา อติกฺกนฺตกาลนฺติ สงฺขํ คจฺฉติ. นิรุชฺฌมานํ ขณนฺติ นิโรธกฺขณํ. ตตฺถ กิฺจาปิ นิโรธกฺขโณ นิรุชฺฌมาโน นาม น โหติ, นิรุชฺฌมานสฺส ปน ขณตฺตา เอวํ วุตฺโต. ขณํ วีติกฺกนฺตํ อติกฺกนฺตกาลนฺติ กึ ตสฺส จิตฺตํ เอวํ นิโรธกฺขณมฺปิ วีติกฺกนฺตํ หุตฺวา อติกฺกนฺตกาลํ นาม โหตีติ ปุจฺฉติ. ตตฺถ ยสฺมา ภงฺคกฺขเณ จิตฺตํ อุปฺปาทกฺขณํ ขณํ วีติกฺกนฺตํ หุตฺวา อติกฺกนฺตกาลํ โหติ, นิโรธกฺขณํ ขณํ วีติกฺกนฺตํ หุตฺวา อติกฺกนฺตกาลํ นาม น โหติ. อตีตํ ปน จิตฺตํ อุโภปิ ขเณ ขณํ วีติกฺกนฺตํ หุตฺวา อติกฺกนฺตกาลํ นาม, ตสฺมา ‘‘ภงฺคกฺขเณ จิตฺตํ อุปฺปาทกฺขณํ วีติกฺกนฺตํ, ภงฺคกฺขณํ อวีติกฺกนฺตํ, อตีตํ จิตฺตํ อุปฺปาทกฺขณฺจ วีติกฺกนฺตํ ภงฺคกฺขณฺจ วีติกฺกนฺตนฺติ วิสฺสชฺชนมาห. ทุติยปฺหสฺส วิสฺสชฺชเน ยสฺมา อตีตํ จิตฺตํ อุโภปิ ขเณ วีติกฺกนฺตํ หุตฺวา อติกฺกนฺตกาลํ นาม โหติ, ตสฺมา อตีตํ จิตฺตนฺติ วุตฺตํ. ปฏิโลมปฺหสฺส วิสฺสชฺชเน ยสฺมา อุปฺปาทกฺขเณ จ จิตฺตํ อนาคตฺจ จิตฺตํ อุโภปิ ขเณ ขณํ วีติกฺกนฺตํ หุตฺวา อติกฺกนฺตกาลํ นาม น โหติ, เตสํ ขณานํ ¶ อวีติกฺกนฺตตฺตา. ตสฺมา ‘‘อุปฺปาทกฺขเณ จิตฺตํ อนาคตํ จิตฺต’’นฺติ วุตฺตํ. ทุติยวิสฺสชฺชนํ ปากฏเมว.
๘๔-๑๑๓. ธมฺมวาเรปิ อิมินาวุปาเยน สพฺพวิสฺสชฺชเนสุ อตฺโถ เวทิตพฺโพ. ปุคฺคลธมฺมวาโร ธมฺมวารคติโกเยว.
๑๑๔-๑๑๖. สพฺเพปิ มิสฺสกวารา ยสฺส สราคํ จิตฺตนฺติอาทินา นเยน มุขมตฺตํ ทสฺเสตฺวา สงฺขิตฺตา. วิตฺถาโร ปน เนสํ เหฏฺา วุตฺตนเยเนว เวทิตพฺโพ. เตสุ ปน ‘‘ยสฺส สราคํ จิตฺตํ อุปฺปชฺชติ, น นิรุชฺฌติ; ตสฺส จิตฺตํ นิรุชฺฌิสฺสติ, นุปฺปชฺชิสฺสตี’’ติ เอวํ วิตฺถาเรตพฺพตาย ปุจฺฉาว สทิสา โหติ. ยสฺมา ปน สราคํ จิตฺตํ ปจฺฉิมจิตฺตํ น โหติ, ตสฺมา ‘‘ยสฺส สราคํ จิตฺตํ อุปฺปชฺชติ, น นิรุชฺฌติ; ตสฺส จิตฺตํ นิรุชฺฌิสฺสติ, นุปฺปชฺชิสฺสตีติ ¶ โน’’ติ เอวํ วิสฺสชฺชิตพฺพตฺตา วิสฺสชฺชนํ อสทิสํ โหติ. ตํ ตํ ตสฺสา ตสฺสา ปุจฺฉาย อนุรูปวเสน เวทิตพฺพนฺติ.
จิตฺตยมกวณฺณนา นิฏฺิตา.
๙. ธมฺมยมกํ
๑. ปณฺณตฺติอุทฺเทสวารวณฺณนา
๑-๑๖. อิทานิ ¶ เตสฺเว มูลยมเก เทสิตานํ กุสลาทิธมฺมานํ มาติกํ เปตฺวา จิตฺตยมกานนฺตรํ เทสิตสฺส ธมฺมยมกสฺส วณฺณนา โหติ. ตตฺถ ขนฺธยมเก วุตฺตนเยเนว ปาฬิววตฺถานํ เวทิตพฺพํ. ยถา หิ ตตฺถ ปณฺณตฺติวาราทโย ตโย มหาวารา, อวเสสา อนฺตรวารา จ โหนฺติ, ตถา อิธาปิ. ‘‘โย กุสลํ ธมฺมํ ภาเวติ, โส อกุสลํ ธมฺมํ ปชหตี’’ติ อาคตตฺตา ปเนตฺถ ปริฺาวาโร, ภาวนาวาโร นามาติ เวทิตพฺโพ. ตตฺถ ยสฺมา อพฺยากโต ธมฺโม เนว ภาเวตพฺโพ, น ปหาตพฺโพ, ตสฺมา ตํ ปทเมว น อุทฺธฏํ. ปณฺณตฺติวาเร ปเนตฺถ ติณฺณํ กุสลาทิธมฺมานํ วเสน ปทโสธนวาโร, ปทโสธนมูลจกฺกวาโร, สุทฺธธมฺมวาโร, สุทฺธธมฺมมูลจกฺกวาโรติ ¶ อิเมสุ จตูสุ วาเรสุ ยมกคณนา เวทิตพฺพา.
๑. ปณฺณตฺตินิทฺเทสวารวณฺณนา
๑๗-๓๒. ปณฺณตฺติวารนิทฺเทเส ปน กุสลา กุสลธมฺมาติ กุสลานํ เอกนฺเตน กุสลธมฺมตฺตา ‘‘อามนฺตา’’ติ วุตฺตํ. เสสวิสฺสชฺชเนสุปิ เอเสว นโย. อวเสสา ธมฺมา น อกุสลา ธมฺมาติ อวเสสา ธมฺมา อกุสลา น โหนฺติ, ธมฺมา ปน โหนฺตีติ อตฺโถ. อิมินา นเยน สพฺพวิสฺสชฺชนานิ เวทิตพฺพานิ.
ปณฺณตฺติวารวณฺณนา.
๒. ปวตฺติวารวณฺณนา
๓๓-๓๔. ปวตฺติวาเร ¶ ปเนตฺถ ปจฺจุปฺปนฺนกาเล ปุคฺคลวารสฺส อนุโลมนเย ‘‘ยสฺส กุสลา ธมฺมา อุปฺปชฺชนฺติ, ตสฺส อกุสลา ธมฺมา อุปฺปชฺชนฺติ; ยสฺส วา ปน อกุสลา ธมฺมา อุปฺปชฺชนฺติ, ตสฺส กุสลา ธมฺมา อุปฺปชฺชนฺตี’’ติ กุสลธมฺมมูลกานิ ทฺเว ยมกานิ, อกุสลธมฺมมูลกํ เอกนฺติ ตีณิ ยมกานิ โหนฺติ. ตสฺส ปฏิโลมนเยปิ โอกาสวาราทีสุปิ เอเสว นโย. เอวเมตฺถ สพฺพวาเรสุ ติณฺณํ ติณฺณํ ยมกานํ วเสน ยมกคณนา เวทิตพฺพา. อตฺถวินิจฺฉเย ปเนตฺถ อิทํ ลกฺขณํ – อิมสฺส หิ ธมฺมยมกสฺส ¶ ปวตฺติมหาวาเร ‘‘อุปฺปชฺชนฺติ นิรุชฺฌนฺตี’’ติ อิเมสุ อุปฺปาทนิโรเธสุ กุสลากุสลธมฺมา ตาว เอกนฺเตน ปวตฺติยํเยว ลพฺภนฺติ, น จุติปฏิสนฺธีสุ. อพฺยากตธมฺมา ปน ปวตฺเต จ จุติปฏิสนฺธีสุ จาติ ตีสุปิ กาเลสุ ลพฺภนฺติ. เอวเมตฺถ ยํ ยตฺถ ยตฺถ ลพฺภติ, ตสฺส วเสน ตตฺถ ตตฺถ วินิจฺฉโย เวทิตพฺโพ.
ตตฺริทํ นยมุขํ – กุสลากุสลานํ ตาว เอกกฺขเณ อนุปฺปชฺชนโต ‘‘โน’’ติ ปฏิเสโธ กโต. อพฺยากตา จาติ จิตฺตสมุฏฺานรูปวเสน วุตฺตํ.
๓๕-๓๖. ยตฺถ กุสลา ธมฺมา นุปฺปชฺชนฺตีติ อสฺภวํ สนฺธาย วุตฺตํ. เตเนเวตฺถ ‘‘อามนฺตา’’ติ วิสฺสชฺชนํ กตํ. อุปฺปชฺชนฺตีติ อิทมฺปิ อสฺภวํเยว สนฺธาย วุตฺตํ. อพฺยากตานํ ปน อนุปฺปตฺติฏฺานสฺส อภาวา ‘‘นตฺถี’’ติ ปฏิกฺเขโป กโต.
๔๙. ทุติเย อกุสเลติ ภวํ อสฺสาเทตฺวา อุปฺปนฺเนสุ นิกนฺติชวเนสุ ทุติเย ชวนจิตฺเต. ทุติเย จิตฺเต วตฺตมาเนติ ปฏิสนฺธิโต ทุติเย ภวงฺคจิตฺเต วตฺตมาเน สห วา ปฏิสนฺธิยา ภวงฺคํ วิปากวเสน เอกเมว กตฺวา ภวนิกนฺติยา อาวชฺชนจิตฺเต. ตฺหิ กิริยจิตฺตตฺตา อพฺยากตชาติยํ วิปากโต ทุติยํ นาม โหติ.
๕๗. ยสฺส จิตฺตสฺส อนนฺตรา ¶ อคฺคมคฺคนฺติ โคตฺรภุจิตฺตํ สนฺธาย วุตฺตํ. กุสลา ธมฺมา อุปฺปชฺชิสฺสนฺตีติ เต อคฺคมคฺคธมฺเมเยว สนฺธาย วุตฺตํ.
๗๙. ยสฺส ¶ จิตฺตสฺส อนนฺตรา อคฺคมคฺคํ ปฏิลภิสฺสนฺติ, ตสฺส จิตฺตสฺส อุปฺปาทกฺขเณติ อิทํ จิตฺตชาติวเสน วุตฺตํ. ตชฺชาติกสฺส หิ เอกาวชฺชเนน อุปฺปนฺนสฺส ตโต โอริมจิตฺตสฺส อุปฺปาทกฺขเณปิ เอตํ ลกฺขณํ ลพฺภเตว.
๙๙. นิโรธวาเรปิ กุสลากุสลานํ เอกโต อนิรุชฺฌนโต ‘‘โน’’ติ วุตฺตํ. อิมินา นยมุเขน สพฺพตฺถ วินิจฺฉโย เวทิตพฺโพติ.
ธมฺมยมกวณฺณนา นิฏฺิตา.
๑๐. อินฺทฺริยยมกํ
อิทานิ ¶ เตสฺเว มูลยมเก เทสิตานํ กุสลาทิธมฺมานํ ลพฺภมานวเสน เอกเทสํ สํคณฺหิตฺวา ธมฺมยมกานนฺตรํ เทสิตสฺส อินฺทฺริยยมกสฺส วณฺณนา โหติ. ตตฺถ ขนฺธยมกาทีสุ วุตฺตนเยเนว ปาฬิววตฺถานํ เวทิตพฺพํ. อิธาปิ หิ ปณฺณตฺติวาราทโย ตโย มหาวารา อวเสสา อนฺตรวารา จ สทฺธึ กาลปฺปเภทาทีหิ ขนฺธยมกาทีสุ อาคตสทิสาว. อินฺทฺริยานํ ปน พหุตาย ธาตุยมกโตปิ พหุตรานิ ยมกานิ โหนฺติ. ยถา ปน เหฏฺา ปุคฺคลวาราทีสุ จกฺขายตนจกฺขุธาตุมูลเก นเย จกฺขายตนจกฺขุธาตูหิ สทฺธึ ชิวฺหายตนกายายตนานิ น โยชิตานิ. ชิวฺหายตนกายายตนมูลกานิ จ ยมกาเนว น คหิตานิ, ตถา อิธาปิ จกฺขุนฺทฺริยมูลเก นเย ชิวฺหินฺทฺริยกายินฺทฺริยานิ น โยชิตานิ, ชิวฺหินฺทฺริยกายินฺทฺริยมูลกานิ จ ยมกาเนว น คหิตานิ. เตสํ อคฺคหเณ การณํ ตตฺถ วุตฺตนเยเนว เวทิตพฺพํ. มนินฺทฺริยํ ปน ยถา จกฺขุนฺทฺริยาทิมูลเกหิ ตเถว อิตฺถินฺทฺริยาทิมูลเกหิปิ สทฺธึ ยสฺมา โยชนํ คจฺฉติ, ตสฺมา นิกฺขิตฺตปฏิปาฏิยา อโยเชตฺวา สพฺเพหิปิ จกฺขุนฺทฺริยมูลกาทีหิ สทฺธึ ปริโยสาเน โยชิตนฺติ เวทิตพฺพํ. จกฺขุนฺทฺริเยน สทฺธึ อิตฺถินฺทฺริยปุริสินฺทฺริยชีวิตินฺทฺริยานิ ¶ โยชิตานิ สุขินฺทฺริยทุกฺขินฺทฺริยโทมนสฺสินฺทฺริยานิ ปฏิสนฺธิยํ นตฺถีติ น คหิตานิ. โสมนสฺสินฺทฺริยอุเปกฺขินฺทฺริยานิ ปฏิสนฺธิยํ อุปฺปตฺติสพฺภาวโต คหิตานิ. ตถา สทฺธินฺทฺริยาทีนิ ปฺจ. โลกุตฺตรานิ ตีณิ ปฏิสนฺธิยํ อภาเวเนว น คหิตานิ. อิติ ยานิ คหิตานิ, เตสํ ¶ วเสเนตฺถ จกฺขุนฺทฺริยมูลเก นเย ยมกคณนา เวทิตพฺพา. ยถา เจตฺถ, เอวํ สพฺพตฺถ. ยานิ ปน น คหิตานิ, เตสํ วเสน ยมกานิ น คเณตพฺพานิ. คเณนฺเตน วา โมฆปุจฺฉาวเสน คเณตพฺพานีติ เอวํ ตาว สพฺพวาเรสุ ปาฬิววตฺถานเมว เวทิตพฺพํ.
ปวตฺติวารวณฺณนา
๑-๘๖. อตฺถวินิจฺฉเย ปเนตฺถ อิทํ นยมุขํ – สจกฺขุกานํ น อิตฺถีนนฺติ พฺรหฺมปาริสชฺชาทีนฺเจว รูปีนํ ปุริสนปุํสกานฺจ วเสน วุตฺตํ. เตสฺหิ อิตฺถินฺทฺริยํ นุปฺปชฺชติ. สจกฺขุกานํ น ปุริสานนฺติ รูปีพฺรหฺมานฺเจว อิตฺถินปุํสกานฺจ วเสน วุตฺตํ. เตสฺหิ ปุริสินฺทฺริยํ นุปฺปชฺชติ. อจกฺขุกานํ อุปปชฺชนฺตานํ เตสํ ชีวิตินฺทฺริยํ อุปฺปชฺชตีติ เอกโวการจตุโวการกามธาตุสตฺเต สนฺธาย วุตฺตํ. สจกฺขุกานํ วินา โสมนสฺเสนาติ อุเปกฺขาสหคตานํ ¶ จตุนฺนํ มหาวิปากปฏิสนฺธีนํ วเสน วุตฺตํ. สจกฺขุกานํ วินา อุเปกฺขายาติ โสมนสฺสสหคตปฏิสนฺธิกานํ วเสน วุตฺตํ. อุเปกฺขาย อจกฺขุกานนฺติ อเหตุกปฏิสนฺธิวเสน วุตฺตํ. อเหตุกานนฺติ อเหตุกปฏิสนฺธิจิตฺเตน สทฺธึ สทฺธินฺทฺริยาทีนํ อภาวโต วุตฺตํ. ตตฺถ หิ เอกนฺเตเนว สทฺธาสติปฺาโย นตฺถิ. สมาธิวีริยานิ ปน อินฺทฺริยปฺปตฺตานิ น โหนฺติ. สเหตุกานํ อจกฺขุกานนฺติ คพฺภเสยฺยกวเสน เจว อรูปีวเสน จ วุตฺตํ. อฺโ หิ สเหตุโก อจกฺขุโก นาม นตฺถิ. สจกฺขุกานํ อเหตุกานนฺติ อปาเย โอปปาติกวเสน วุตฺตํ. สจกฺขุกานํ าณวิปฺปยุตฺตานนฺติ กามธาตุยํ ทุเหตุกปฏิสนฺธิกานํ วเสน วุตฺตํ. สจกฺขุกานํ าณสมฺปยุตฺตานนฺติ รูปีพฺรหฺมาโน เจว กามาวจรเทวมนุสฺเส จ สนฺธาย วุตฺตํ. าณสมฺปยุตฺตานํ อจกฺขุกานนฺติ อรูปิโน จ ติเหตุกคพฺภเสยฺยเก จ สนฺธาย วุตฺตํ.
๑๙๐. ชีวิตินฺทฺริยมูลเก วินา โสมนสฺเสน อุปปชฺชนฺตานนฺติ ทฺเวปิ ชีวิตินฺทฺริยานิ สนฺธาย วุตฺตํ. ปวตฺเต ¶ โสมนสฺสวิปฺปยุตฺตจิตฺตสฺส อุปฺปาทกฺขเณติ อรูปชีวิตินฺทฺริยํ สนฺธาย วุตฺตํ. อิมินา นเยน สพฺพตฺถาปิ ปฏิสนฺธิปวตฺติวเสน ชีวิตินฺทฺริยโยชนา เวทิตพฺพา. โสมนสฺสินฺทฺริยาทิมูลเกสุปิ ปฏิสนฺธิปวตฺติวเสเนวตฺโถ คเหตพฺโพ. ปฏิโลมนเย ปน นิโรธวาเร จ เอเตสฺเจว อฺเสฺจ ธมฺมานํ ยถาลาภวเสน จุติปฏิสนฺธิปวตฺเตสุ ตีสุปิ อนุปฺปาทนิโรธา เวทิตพฺพา.
๒๘๑. อนาคตวาเร ¶ เอเตเนว ภาเวนาติ เอเตน ปุริสภาเวเนว, อนฺตรา อิตฺถิภาวํ อนาปชฺชิตฺวา ปุริสปฏิสนฺธิคฺคหเณเนวาติ อตฺโถ. กติจิ ภเว ทสฺเสตฺวา ปรินิพฺพายิสฺสนฺตีติ กติจิ ปฏิสนฺธิโย คเหตฺวา อิตฺถิภาวํ อปฺปตฺวาว ปรินิพฺพายิสฺสนฺตีติ อตฺโถ. ทุติยปุจฺฉายปิ เอเสว นโย.
๓๖๑. ปจฺจุปฺปนฺเนน อตีตวาเร สุทฺธาวาสานํ อุปปตฺติจิตฺตสฺส ภงฺคกฺขเณ มนินฺทฺริยฺจ นุปฺปชฺชิตฺถาติ จิตฺตยมเก วิย อุปฺปาทกฺขณาติกฺกมวเสน อตฺถํ อคฺคเหตฺวา ตสฺมึ ภเว อนุปฺปนฺนปุพฺพวเสน คเหตพฺโพติ. อิมินา นยมุเขน สพฺพสฺมิมฺปิ ปวตฺติวาเร อตฺถวินิจฺฉโย เวทิตพฺโพ.
ปวตฺติวารวณฺณนา.
ปริฺาวารวณฺณนา
๔๓๕-๔๘๒. ปริฺาวาเร ¶ ปน จกฺขุมูลกาทีสุ เอกเมว จกฺขุโสตยมกํ ทสฺสิตํ. ยสฺมา ปน เสสานิปิ โลกิยอพฺยากตานิ เจว โลกิยอพฺยากตมิสฺสกานิ จ ปริฺเยฺยาเนว, ตสฺมา ตานิ อนุปทิฏฺานิปิ อิมินาว ทสฺสิตานิ โหนฺติ. ยสฺมา ปน อกุสลํ เอกนฺตโต ปหาตพฺพเมว, เอกนฺตํ กุสลํ ภาเวตพฺพเมว, โลกุตฺตราพฺยากตํ สจฺฉิกาตพฺพํ, ตสฺมา ‘‘โทมนสฺสินฺทฺริยํ ปชหตี’’ติ ‘‘อนฺาตฺสฺสามีตินฺทฺริยํ ภาเวตี’’ติ ‘‘อฺาตาวินฺทฺริยํ สจฺฉิกโรตี’’ติ วุตฺตํ. อฺินฺทฺริยํ ปน ภาเวตพฺพมฺปิ อตฺถิ สจฺฉิกาตพฺพมฺปิ, ตํ ภาวนาวเสเนว คหิตํ. ตตฺถ ทฺเว ปุคฺคลาติ สกทาคามิมคฺคสมงฺคี จ, อรหตฺตมคฺคสมงฺคี จ. เตสุ เอโก สมุจฺฉินฺทิตุํ อสมตฺถตฺตา โทมนสฺสินฺทฺริยํ น ปชหติ นาม. เอโก ปหีนโทสตฺตา จกฺขุนฺทฺริยํ น ปริชานาตีติ อนุปฺปาทํ อาปาเทตุํ ¶ อสมตฺถตาย น ปริชานาติ. อิมินา นเยน สพฺพวิสฺสชฺชเนสุ อตฺโถ เวทิตพฺโพติ.
ปริฺาวารวณฺณนา.
อินฺทฺริยยมกวณฺณนา นิฏฺิตา.
นิคมนกถา
เอตฺตาวตา ¶ จ –
ยสฺโสวาเท ตฺวา, นิฏฺิตกิจฺจสฺส กิจฺจสมฺปนฺโน;
ยุวติชโนปิ อตีโต, สุวิหิตนิยโม ยมสฺสาณํ.
เทวปริสาย มชฺเฌ, เทวปุเร สพฺพเทวเทเวน;
ยมกํ นาม ปกาสิตํ, ยมามลโลเมน ยํ เตน.
ปาฬิววตฺถานวิธึ, ปุจฺฉาวิสฺสชฺชเน จ อตฺถนยํ;
ทสฺเสตุํ อารทฺธา, ยมกอฏฺกถา มยา ตสฺส.
สา ¶ สุพหุอนฺตราเย, โลกมฺหิ ยถา อนนฺตราเยน;
อยมชฺช ปฺจมตฺเตหิ, ตนฺติยา ภาณวาเรหิ.
นิฏฺํ ปตฺตา เอวํ, นิฏฺานํ ปาปุณนฺตุ สพฺเพปิ;
หิตสุขนิพฺพตฺติกรา, มโนรถา สพฺพสตฺตานนฺติ.
ยมกปฺปกรณ-อฏฺกถา นิฏฺิตา.
นโม ตสฺส ภควโต อรหโต สมฺมาสมฺพุทฺธสฺส
อภิธมฺมปิฏเก
ปฏฺานปฺปกรณ-อฏฺกถา
เทวาติเทโว ¶ ¶ เทวานํ, เทวทานวปูชิโต,
เทสยิตฺวา ปกรณํ, ยมกํ สุทฺธสํยโม.
อตฺถโต ธมฺมโต เจว, คมฺภีรสฺสาถ ตสฺส ยํ,
อนนฺตรํ มหาวีโร, สตฺตมํ อิสิสตฺตโม.
ปฏฺานํ นาม นาเมน, นามรูปนิโรธโน,
เทเสสิ อติคมฺภีร-นยมณฺฑิตเทสนํ.
อิทานิ ¶ ตสฺส สมฺปตฺโต, ยสฺมา สํวณฺณนากฺกโม,
ตสฺมา นํ วณฺณยิสฺสามิ, ตํ สุณาถ สมาหิตาติ.
ปจฺจยุทฺเทสวณฺณนา
สมฺมาสมฺพุทฺเธน หิ อนุโลมปฏฺาเน ทฺวาวีสติ ติเก นิสฺสาย ติกปฏฺานํ นาม นิทฺทิฏฺํ, สตํ ทุเก นิสฺสาย ทุกปฏฺานํ นาม นิทฺทิฏฺํ. ตโต ปรํ ทฺวาวีสติ ติเก คเหตฺวา ทุกสเต ปกฺขิปิตฺวา ทุกติกปฏฺานํ นาม ทสฺสิตํ. ตโต ปรํ ทุกสตํ คเหตฺวา ทฺวาวีสติยา ติเกสุ ปกฺขิปิตฺวา ติกทุกปฏฺานํ นาม ทสฺสิตํ. ติเก ปน ติเกสุเยว ปกฺขิปิตฺวา ติกติกปฏฺานํ นาม ทสฺสิตํ. ทุเก จ ทุเกสุเยว ปกฺขิปิตฺวา ทุกทุกปฏฺานํ นาม ทสฺสิตํ. เอวํ –
ติกฺจ ปฏฺานวรํ ทุกุตฺตมํ,
ทุกํ ติกฺเจว ติกํ ทุกฺจ;
ติกํ ติกฺเจว ทุกํ ทุกฺจ,
ฉ อนุโลมมฺหิ นยา สุคมฺภีราติ.
ปจฺจนียปฏฺาเนปิ ¶ ทฺวาวีสติ ติเก นิสฺสาย ติกปฏฺานํ นาม. ทุกสตํ นิสฺสาย ทุกปฏฺานํ นาม. ทฺวาวีสติ ติเก ทุกสเต ปกฺขิปิตฺวา ทุกติกปฏฺานํ นาม. ทุกสตํ ทฺวาวีสติยา ติเกสุ ปกฺขิปิตฺวา ติกทุกปฏฺานํ นาม. ติเก ติเกสุเยว ปกฺขิปิตฺวา ติกติกปฏฺานํ นาม. ทุเก ทุเกสุเยว ปกฺขิปิตฺวา ทุกทุกปฏฺานํ นามาติ เอวํ ปจฺจนีเยปิ ฉหิ นเยหิ ปฏฺานํ นิทฺทิฏฺํ. เตน วุตฺตํ –
‘‘ติกฺจ ปฏฺานวรํ ทุกุตฺตมํ,
ทุกํ ติกฺเจว ติกํ ทุกฺจ;
ติกํ ติกฺเจว ทุกํ ทุกฺจ,
ฉ ปจฺจนียมฺหิ นยา สุคมฺภีรา’’ติ.
ตโต ¶ ปรํ อนุโลมปจฺจนีเยปิ เอเตเนวุปาเยน ฉ นยา ทสฺสิตา. เตนาห –
‘‘ติกฺจ ปฏฺานวรํ ทุกุตฺตมํ,
ทุกํ ติกฺเจว ติกํ ทุกฺจ;
ติกํ ติกฺเจว ทุกํ ทุกฺจ,
ฉ อนุโลมปจฺจนียมฺหิ นยา สุคมฺภีรา’’ติ.
ตทนนฺตรํ ปจฺจนียานุโลมมฺหิ เอเตเหว ฉหิ นเยหิ นิทฺทิฏฺํ. เตนาห –
‘‘ติกฺจ ปฏฺานวรํ ทุกุตฺตมํ,
ทุกํ ติกฺเจว ติกํ ทุกฺจ;
ติกํ ติกฺเจว ทุกํ ทุกฺจ,
ฉ ปจฺจนียานุโลมมฺหิ นยา สุคมฺภีรา’’ติ.
เอวํ อนุโลเม ฉ ปฏฺานานิ, ปจฺจนีเย ฉ, อนุโลมปจฺจนีเย ฉ, ปจฺจนียานุโลเม ฉ ปฏฺานานีติ อิทํ ‘‘จตุวีสติสมนฺตปฏฺานสโมธานปฏฺานมหาปกรณํ นามา’’ติ หิ วุตฺตํ.
ตตฺถ เยสํ จตุวีสติยา สมนฺตปฏฺานานํ สโมธานวเสเนตํ จตุวีสติสมนฺตปฏฺานสโมธานํ ปฏฺานมหาปกรณํ นามาติ วุตฺตํ, เตสฺเจว อิมสฺส จ ปกรณสฺส นามตฺโถ ตาว เอวํ เวทิตพฺโพ. เกนฏฺเน ¶ ปฏฺานนฺติ? นานปฺปการปจฺจยฏฺเน. ‘ป-กาโร’ หิ นานปฺปการตฺถํ ทีเปติ, านสทฺโท ปจฺจยตฺถํ. านาฏฺานกุสลตาติอาทีสุ หิ ปจฺจโย านนฺติ วุตฺโต. อิติ นานปฺปการานํ ปจฺจยานํ วเสน เทสิตตฺตา อิเมสุ จตุวีสติยา ปฏฺาเนสุ เอเกกํ ปฏฺานํ นาม. อิเมสํ ปน ปฏฺานานํ สมูหโต สพฺพมฺเปตํ ปกรณํ ปฏฺานนฺติ เวทิตพฺพํ.
อปโร นโย – เกนฏฺเน ปฏฺานนฺติ? วิภชนฏฺเน. ‘‘ปฺาปนา ปฏฺปนา วิวรณา วิภชนา อุตฺตานีกมฺม’’นฺติ (ม. นิ. ๑.๓๗๑) อาคตฏฺานสฺมิฺหิ วิภชนฏฺเน ปฏฺานํ ปฺายติ. อิติ กุสลาทีนํ ธมฺมานํ เหตุปจฺจยาทิวเสน วิภตฺตตฺตา อิเมสุ จตุวีสติยา ปฏฺาเนสุ ¶ เอเกกํ ปฏฺานํ นาม. อิเมสํ ปน ปฏฺานานํ สมูหโต สพฺพมฺเปตํ ปกรณํ ปฏฺานํ นามาติ เวทิตพฺพํ.
อปโร นโย – เกนฏฺเน ปฏฺานนฺติ? ปฏฺิตตฺเถน. คมนฏฺเนาติ อตฺโถ. ‘‘โคฏฺา ปฏฺิตคาโว’’ติ (ม. นิ. ๑.๑๕๖) อาคตฏฺานสฺมิฺหิ เยน ปฏฺาเนน ปฏฺิตคาโวติ วุตฺโต, ตํ อตฺถโต คมนํ โหติ. อิติ นาติวิตฺถาริตนเยสุ ธมฺมสงฺคณีอาทีสุ อนิสฺสงฺคคมนสฺส สพฺพฺุตฺาณสฺส เหตุปจฺจยาทิเภทภินฺเนสุ กุสลาทีสุ วิตฺถาริตนยลาภโต นิสฺสงฺควเสน ปวตฺตคมนตฺตา อิเมสุ จตุวีสติยา ปฏฺาเนสุ เอเกกํ ปฏฺานํ นาม. อิเมสํ ปน ปฏฺานานํ สมูหโต สพฺพมฺเปตํ ปกรณํ ปฏฺานํ นามาติ เวทิตพฺพํ.
ตตฺถ อนุโลมมฺหิ ตาว ปมํ ติกวเสน เทสิตตฺตา ติกปฏฺานํ นาม. ตสฺส ปทจฺเฉโท – ติกานํ ปฏฺานํ เอตฺถ อตฺถีติ ติกปฏฺานํ. ติกานํ นานปฺปการกา ปจฺจยา เอติสฺสา เทสนาย อตฺถีติ อตฺโถ. ทุติยวิกปฺเปปิ ติกานํ ปฏฺานนฺตฺเวว ติกปฏฺานํ. เหตุปจฺจยาทิวเสน ติกานํ วิภชนาติ อตฺโถ. ตติยวิกปฺเป เหตุปจฺจยาทิเภทภินฺนตาย ลทฺธวิตฺถารา ติกา เอว ปฏฺานํ ติกปฏฺานํ. สพฺพฺุตฺาณสฺส นิสฺสงฺคคมนภูมีติ อตฺโถ. ทุกปฏฺานาทีสุปิ เอเสว นโย. เอวํ อนุโลเม ฉปฏฺานานิ วิทิตฺวา ปจฺจนียาทีสุปิ อิมินาวุปาเยน เวทิตพฺพานิ.
ยสฺมา ปเนตานิ อนุโลเม, ปจฺจนีเย, อนุโลมปจฺจนีเย, ปจฺจนียานุโลเมติ สมนฺตา ฉ ฉ หุตฺวา จตุวีสติ โหนฺติ; ตสฺมา ‘‘จตุวีสติ สมนฺตปฏฺานานี’’ติ ¶ วุจฺจนฺติ. อิติ อิเมสํ จตุวีสติยา ขุทฺทกปฏฺานสงฺขาตานํ สมนฺตปฏฺานานํ สโมธานวเสเนตํ จตุวีสติสมนฺตปฏฺานสโมธานํ ปฏฺานมหาปกรณํ นาม.
ตํ ปเนตํ เย ติกาทโย นิสฺสาย นิทฺทิฏฺตฺตา ‘‘ติกปฏฺานํ ทุกปฏฺานํ…เป… ทุกทุกปฏฺาน’’นฺติ วุตฺตํ, เต อนามสิตฺวา เยสํ ปจฺจยานํ วเสน เต ติกาทโย วิภตฺตา เต ปจฺจเย ทสฺเสตุํ อาทิโต ตาวสฺส มาติกานิกฺเขปวาโร นาม วุตฺโต; ปจฺจยวิภงฺควาโรติปิ ตสฺเสว นามํ. โส อุทฺเทสนิทฺเทสโต ทุวิโธ. ตสฺส เหตุปจฺจโย…เป… อวิคตปจฺจโยติ อยํ อุทฺเทโส.
ตตฺถ ¶ เหตุ จ โส ปจฺจโย จาติ เหตุปจฺจโย. เหตุ หุตฺวา ปจฺจโย, เหตุภาเวน ปจฺจโยติ วุตฺตํ โหติ. อารมฺมณปจฺจยาทีสุปิ เอเสว นโย. ตตฺถ เหตูติ วจนาวยวการณมูลานเมตํ อธิวจนํ. ‘‘ปฏิฺา เหตู’’ติอาทีสุ หิ โลเก วจนาวยโว เหตูติ, วุจฺจติ. สาสเน ปน ‘‘เย ธมฺมา เหตุปฺปภวา’’ติอาทีสุ (มหาว. ๖๐) การณํ. ‘‘ตโย กุสลา เหตู, ตโย อกุสลา เหตู’’ติอาทีสุ (ธ. ส. ๑๐๕๙) มูลํ เหตูติ วุจฺจติ. ตํ อิธ อธิปฺเปตํ. ปจฺจโยติ เอตฺถ ปน อยํ วจนตฺโถ – ปฏิจฺจ เอตสฺมา เอตีติ ปจฺจโย, อปฺปจฺจกฺขาย นํ วตฺตตีติ อตฺโถ. โย หิ ธมฺโม ยํ ธมฺมํ อปฺปจฺจกฺขาย ติฏฺติ วา อุปฺปชฺชติ วา, โส ตสฺส ปจฺจโยติ วุตฺตํ โหติ.
ลกฺขณโต ปน อุปการกลกฺขโณ ปจฺจโย, โย หิ ธมฺโม ยสฺส ธมฺมสฺส ิติยา วา อุปฺปตฺติยา วา อุปการโก โหติ, โส ตสฺส ปจฺจโยติ วุจฺจติ. ปจฺจโย, เหตุ; การณํ นิทานํ สมฺภโว, ปภโวติ อตฺถโต เอกํ, พฺยฺชนโต นานํ. อิติ มูลฏฺเน เหตุ, อุปการกฏฺเน ปจฺจโยติ สงฺเขปโต มูลฏฺเน อุปการโก ธมฺโม เหตุปจฺจโย. โส หิ สาลิอาทีนํ สาลิพีชาทีนิ วิย, มณิปฺปภาทีนํ วิย จ มณิวณฺณาทโย กุสลาทีนํ กุสลาทิภาวสาธโกติ อาจริยานํ อธิปฺปาโย. เอวํ สนฺเต ปน ตํสมุฏฺานรูเปสุ เหตุปจฺจยตา น สมฺปชฺชติ. น หิ โส เตสํ กุสลาทิภาวํ สาเธติ, น จ ปจฺจโย น โหตีติ. วุตฺตฺเหตํ ‘‘เหตู เหตุสมฺปยุตฺตกานํ ธมฺมานํ ตํสมุฏฺานานฺจ ¶ รูปานํ เหตุปจฺจเยน ปจฺจโย’’ติ. อเหตุกจิตฺตานฺจ วินา เอเตน อพฺยากตภาโว สิทฺโธ.
สเหตุกานมฺปิ จ โยนิโสมนสิการาทิปฏิพทฺโธ กุสลาทิภาโว น สมฺปยุตฺตเหตุปฏิพทฺโธ. ยทิ จ สมฺปยุตฺตเหตูสุ สภาวโตว กุสลาทิภาโว สิยา, ตํสมฺปยุตฺเตสุ เหตุปฏิพทฺโธ อโลโภ กุสโล วา สิยา อพฺยากโต วา. ยสฺมา ปน อุภยถาปิ โหติ, ตสฺมา ยถา สมฺปยุตฺเตสุ, เอวํ เหตูสุปิ กุสลาทิตา ปริเยสิตพฺพา. กุสลาทิภาวสาธนวเสน ปน เหตูนํ มูลฏฺํ อคฺคเหตฺวา สุปฺปติฏฺิตภาวสาธนวเสน คยฺหมาเน น กิฺจิ วิรุชฺฌติ. ลทฺธเหตุปจฺจยา หิ ธมฺมา วิรุฬฺหมูลา วิย ปาทปา ถิรา โหนฺติ สุปฺปติฏฺิตา, อเหตุกา ปน ติลพีชกาทิเสวาลา วิย น สุปฺปติฏฺิตา. อิติ มูลฏฺเน อุปการโกติ สุปฺปติฏฺิตภาวสาธเนน อุปการโก ธมฺโม เหตุปจฺจโยติ เวทิตพฺโพ.
ตโต ¶ ปเรสุ อารมฺมณวเสน อุปการโก ธมฺโม อารมฺมณปจฺจโย. โส ‘‘รูปายตนํ จกฺขุวิฺาณธาตุยา’’ติ อารภิตฺวาปิ ‘‘ยํ ยํ ธมฺมํ อารพฺภ เย เย ธมฺมา อุปฺปชฺชนฺติ จิตฺตเจตสิกา ธมฺมา, เต เต ธมฺมา เตสํ เตสํ ธมฺมานํ อารมฺมณปจฺจเยน ปจฺจโย’’ติ โอสาปิตตฺตา น โกจิ ธมฺโม น โหติ. ยถา หิ ทุพฺพโล ปุริโส ทณฺฑํ วา รชฺชุํ วา อาลมฺพิตฺวาว อุฏฺหติ เจว ติฏฺติ จ, เอวํ จิตฺตเจตสิกา ธมฺมา รูปาทิอารมฺมณํ อารพฺเภว อุปฺปชฺชนฺติ เจว ติฏฺนฺติ จ. ตสฺมา สพฺเพปิ จิตฺตเจตสิกานํ ธมฺมานํ อารมฺมณภูตา ธมฺมา อารมฺมณปจฺจโยติ เวทิตพฺพา.
เชฏฺกฏฺเน อุปการโก ธมฺโม อธิปติปจฺจโย. โส สหชาตารมฺมณวเสน ทุวิโธ. ตตฺถ ‘‘ฉนฺทาธิปติ ฉนฺทสมฺปยุตฺตกานํ ธมฺมานํ ตํสมุฏฺานานฺจ รูปานํ อธิปติปจฺจเยน ปจฺจโย’’ติอาทิวจนโต ฉนฺทวีริยจิตฺตวีมํสสงฺขาตา จตฺตาโร ธมฺมา สหชาตาธิปติปจฺจโยติ เวทิตพฺพา, โน จ โข เอกโต. ยทา หิ ฉนฺทํ ธุรํ เชฏฺกํ กตฺวา จิตฺตํ ปวตฺตติ, ตทา ฉนฺโทว อธิปติ, น อิตเร. เอส นโย เสเสสุปิ. ยํ ปน ธมฺมํ ครุํ กตฺวา อรูปธมฺมา ปวตฺตนฺติ, โส เนสํ อารมฺมณาธิปติ. เตน ¶ วุตฺตํ – ‘‘ยํ ยํ ธมฺมํ ครุํ กตฺวา เย เย ธมฺมา อุปฺปชฺชนฺติ จิตฺตเจตสิกา ธมฺมา, เต เต ธมฺมา เตสํ เตสํ ธมฺมานํ อธิปติปจฺจเยน ปจฺจโย’’ติ.
อนนฺตรภาเวน อุปการโก ธมฺโม อนนฺตรปจฺจโย. สมนนฺตรภาเวน อุปการโก ธมฺโม สมนนฺตรปจฺจโย. อิทฺจ ปจฺจยทฺวยํ พหุธา ปปฺจยนฺติ. อยํ ปเนตฺถ สาโร – โย หิ เอส จกฺขุวิฺาณานนฺตรา มโนธาตุ, มโนธาตุอนนฺตรา มโนวิฺาณธาตูติอาทิ จิตฺตนิยโม, โส ยสฺมา ปุริมจิตฺตวเสเนว อิชฺฌติ, น อฺถา. ตสฺมา อตฺตโน อตฺตโน อนนฺตรํ อนุรูปสฺส จิตฺตุปฺปาทสฺส อุปฺปาทนสมตฺโถว ธมฺโม อนนฺตรปจฺจโย. เตเนวาห – ‘‘อนนฺตรปจฺจโยติ จกฺขุวิฺาณธาตุ ตํสมฺปยุตฺตกา จ ธมฺมา มโนธาตุยา ตํสมฺปยุตฺตกานฺจ ธมฺมานํ อนนฺตรปจฺจเยน ปจฺจโย’’ติอาทิ.
โย อนนฺตรปจฺจโย, สฺเวว สมนนฺตรปจฺจโย. พฺยฺชนมตฺตเมว เหตฺถ นานํ, อุปจยสนฺตติอาทีสุ วิย, อธิวจนนิรุตฺติทุกาทีสุ วิย จ, อตฺถโต ปน นานํ นตฺถิ. ยมฺปิ ‘‘อทฺธานนฺตรตาย อนนฺตรปจฺจโย, กาลานนฺตรตาย สมนนฺตรปจฺจโย’’ติ อาจริยานํ มตํ ¶ , ตํ ‘‘นิโรธา วุฏฺหนฺตสฺส เนวสฺานาสฺายตนกุสลํ ผลสมาปตฺติยา สมนนฺตรปจฺจเยน ปจฺจโย’’ติอาทีหิ วิรุชฺฌติ. ยมฺปิ ตตฺถ วทนฺติ – ‘‘ธมฺมานํ สมุฏฺาปนสมตฺถตา น ปริหายติ, ภาวนาพเลน ปน วาริตตฺตา ธมฺมา สมนนฺตรํ นุปฺปชฺชนฺตี’’ติ, ตมฺปิ กาลานนฺตรตาย อภาวเมว สาเธติ. ภาวนาพเลน หิ ตตฺถ กาลานนฺตรตา นตฺถีติ, มยมฺปิ เอตเทว วทาม. ยสฺมา จ กาลานนฺตรตา นตฺถิ, ตสฺมา สมนนฺตรปจฺจยตา น ยุชฺชติ. กาลานนฺตรตาย หิ เตสํ สมนนฺตรปจฺจโย โหตีติ ลทฺธิ. ตสฺมา อภินิเวสํ อกตฺวา พฺยฺชนมตฺตโตเวตฺถ นานากรณํ ปจฺเจตพฺพํ, น อตฺถโต. กถํ? นตฺถิ เอเตสํ อนฺตรนฺติ หิ อนนฺตรา. สณฺานาภาวโต สุฏฺุ อนนฺตราติ สมนนฺตรา.
อุปฺปชฺชมาโน สห อุปฺปชฺชมานภาเวน อุปการโก ธมฺโม สหชาตปจฺจโย, ปกาสสฺส ปทีโป วิย. โส อรูปกฺขนฺธาทิวเสน ฉพฺพิโธ โหติ. ยถาห – จตฺตาโร ขนฺธา อรูปิโน อฺมฺํ สหชาตปจฺจเยน ปจฺจโย. จตฺตาโร มหาภูตา อฺมฺํ…เป… โอกฺกนฺติกฺขเณ นามรูปํ ¶ อฺมฺํ…เป… จิตฺตเจตสิกา ธมฺมา จิตฺตสมุฏฺานานํ รูปานํ…เป… มหาภูตา อุปาทารูปานํ…เป… รูปิโน ธมฺมา อรูปีนํ ธมฺมานํ กิฺจิกาเล สหชาตปจฺจเยน ปจฺจโย; กิฺจิ กาเล น สหชาตปจฺจเยน ปจฺจโยติ. อิทํ หทยวตฺถุเมว สนฺธาย วุตฺตํ.
อฺมฺํ อุปฺปาทนุปตฺถมฺภนภาเวน อุปการโก ธมฺโม อฺมฺปจฺจโย. อฺมฺุปตฺถมฺภกํ ติทณฺฑํ วิย. โส อรูปกฺขนฺธาทิวเสน ติวิโธ โหติ. ยถาห – จตฺตาโร ขนฺธา อรูปิโน อฺมฺปจฺจเยน ปจฺจโย. จตฺตาโร มหาภูตา…เป… โอกฺกนฺติกฺขเณ นามรูปํ อฺมฺปจฺจเยน ปจฺจโยติ.
อธิฏฺานากาเรน นิสฺสยากาเรน จ อุปการโก ธมฺโม นิสฺสยปจฺจโย, ตรุจิตฺตกมฺมาทีนํ ปถวีปฏาทโย วิย. โส ‘‘จตฺตาโร ขนฺธา อรูปิโน อฺมฺํ นิสฺสยปจฺจเยน ปจฺจโย’’ติ เอวํ สหชาเต วุตฺตนเยเนว เวทิตพฺโพ. ฉฏฺโ ปเนตฺถ โกฏฺาโส ‘‘จกฺขายตนํ จกฺขุวิฺาณธาตุยา, โสตฆานชิวฺหากายายตนํ กายวิฺาณธาตุยา ตํสมฺปยุตฺตกานฺจ ธมฺมานํ นิสฺสยปจฺจเยน ปจฺจโย. ยํ รูปํ นิสฺสาย มโนธาตุ จ มโนวิฺาณธาตุ จ วตฺตนฺติ ¶ , ตํ รูปํ มโนธาตุยา จ มโนวิฺาณธาตุยา จ ตํสมฺปยุตฺตกานฺจ ธมฺมานํ นิสฺสยปจฺจเยน ปจฺจโย’’ติ เอวํ วิภตฺโต.
อุปนิสฺสยปจฺจโยติ อิธ ปน อยํ ตาว วจนตฺโถ – ตทธีนวุตฺติตาย อตฺตโน ผเลน นิสฺสิโต, น ปฏิกฺขิตฺโตติ นิสฺสโย. ยถา ปน ภุโส อายาโส อุปายาโส, เอวํ ภุโส นิสฺสโย อุปนิสฺสโย. พลวการณสฺเสตํ อธิวจนํ. ตสฺมา พลวการณภาเวน อุปการโก ธมฺโม อุปนิสฺสยปจฺจโยติ เวทิตพฺโพ. โส อารมฺมณูปนิสฺสโย, อนนฺตรูปนิสฺสโย ปกตูปนิสฺสโยติ ติวิโธ โหติ. ตตฺถ ‘‘ทานํ ทตฺวา สีลํ สมาทิยิตฺวา อุโปสถกมฺมํ กตฺวา ตํ ครุํ กตฺวา ปจฺจเวกฺขติ, ปุพฺเพ สุจิณฺณานิ ครุํ กตฺวา ปจฺจเวกฺขติ, ฌานา วุฏฺหิตฺวา ฌานํ ครุํ กตฺวา ปจฺจเวกฺขติ, เสกฺขา โคตฺรภุํ ครุํ กตฺวา ปจฺจเวกฺขนฺติ, โวทานํ ครุํ กตฺวา ปจฺจเวกฺขนฺติ, เสกฺขา มคฺคา วุฏฺหิตฺวา มคฺคํ ครุํ กตฺวา ปจฺจเวกฺขนฺตี’’ติ เอวมาทินา นเยน อารมฺมณูปนิสฺสโย ตาว อารมฺมณาธิปตินา สทฺธึ นานตฺตํ อกตฺวา วิภตฺโต. ตตฺถ ยํ อารมฺมณํ ครุํ กตฺวา จิตฺตเจตสิกา อุปฺปชฺชนฺติ, ตํ นิยมโต เตสํ อารมฺมเณสุ พลวารมฺมณํ โหติ ¶ . อิติ ครุกาตพฺพมตฺตฏฺเน อารมฺมณาธิปติ, พลวการณฏฺเน อารมฺมณูปนิสฺสโยติ เอวเมเตสํ นานตฺตํ เวทิตพฺพํ.
อนนฺตรูปนิสฺสโยปิ ‘‘ปุริมา ปุริมา กุสลา ขนฺธา ปจฺฉิมานํ ปจฺฉิมานํ กุสลานํ ขนฺธานํ อุปนิสฺสยปจฺจเยน ปจฺจโย’’ติอาทินา นเยน อนนฺตรปจฺจเยน สทฺธึ นานตฺตํ อกตฺวาว วิภตฺโต. มาติกานิกฺเขเป ปน เนสํ ‘‘จกฺขุวิฺาณธาตุ ตํสมฺปยุตฺตกา จ ธมฺมา มโนธาตุยา ตํสมฺปยุตฺตกานฺจ ธมฺมานํ อนนฺตรปจฺจเยน ปจฺจโย’’ติอาทินา นเยน อนนฺตรสฺส จ ‘‘ปุริมา ปุริมา กุสลา ธมฺมา ปจฺฉิมานํ ปจฺฉิมานํ กุสลานํ ธมฺมานํ อุปนิสฺสยปจฺจเยน ปจฺจโย’’ติอาทินา นเยน อุปนิสฺสยสฺส จ อาคตตฺตา นิกฺเขปวิเสโส อตฺถิ, โสปิ อตฺถโต เอกีภาวเมว คจฺฉติ. เอวํ สนฺเตปิ อตฺตโน อตฺตโน อนนฺตรํ อนุรูปสฺส จิตฺตุปฺปาทสฺส ปวตฺตนสมตฺถตาย อนนฺตรตา ปุริมจิตฺตสฺส จ ปจฺฉิมจิตฺตุปฺปาทเน พลวตาย อนนฺตรูปนิสฺสยตา เวทิตพฺพา. ยถา หิ เหตุปจฺจยาทีสุ กฺจิ ธมฺมํ วินาปิ จิตฺตํ อุปฺปชฺชติ, น เอวํ อนนฺตรจิตฺตํ, วินา จิตฺตสฺส อุปฺปตฺติ นาม อตฺถิ, ตสฺมา พลวปจฺจโย โหติ. อิติ อตฺตโน อตฺตโน อนนฺตรํ อนุรูปจิตฺตุปฺปาทวเสน อนนฺตรปจฺจโย, พลวการณวเสน อนนฺตรูปนิสฺสโยติ เอวเมเตสํ นานตฺตํ เวทิตพฺพํ.
ปกตูปนิสฺสโย ¶ ปน ปกโต อุปนิสฺสโย ปกตูปนิสฺสโย. ปกโต นาม อตฺตโน สนฺตาเน นิปฺผาทิโต วา สทฺธาสีลาทิ; อุปเสวิโต วา อุตุโภชนาทิ. ปกติยาเยว วา อุปนิสฺสโย ปกตูปนิสฺสโย, อารมฺมณานนฺตเรหิ อสมฺมิสฺโสติ อตฺโถ. ตสฺส ‘‘ปกตูปนิสฺสโย – สทฺธํ อุปนิสฺสาย ทานํ เทติ, สีลํ สมาทิยติ, อุโปสถกมฺมํ กโรติ, ฌานํ อุปฺปาเทติ, วิปสฺสนํ อุปฺปาเทติ, มคฺคํ อุปฺปาเทติ, อภิฺํ อุปฺปาเทติ, สมาปตฺตึ อุปฺปาเทติ, สีลํ… สุตํ… จาคํ… ปฺํ อุปนิสฺสาย ทานํ เทติ…เป… สมาปตฺตึ อุปฺปาเทติ. สทฺธา… สีลํ… สุตํ… จาโค… ปฺา สทฺธาย… สีลสฺส… สุตสฺส… จาคสฺส… ปฺาย อุปนิสฺสยปจฺจเยน ปจฺจโย’’ติอาทินา นเยน อเนกปฺปการโก ปเภโท เวทิตพฺโพ. อิติ อิเม สทฺธาทโย ปกตา เจว พลวการณฏฺเน อุปนิสฺสยา จาติ ปกตูปนิสฺสโยติ.
ปมตรํ อุปฺปชฺชิตฺวา วตฺตมานภาเวน อุปการโก ธมฺโม ปุเรชาตปจฺจโย. โส ปฺจทฺวาเร วตฺถารมฺมณหทยวตฺถุวเสน เอกาทสวิโธ โหติ ¶ . ยถาห – จกฺขายตนํ จกฺขุวิฺาณธาตุยา ตํสมฺปยุตฺตกานฺจ ธมฺมานํ ปุเรชาตปจฺจเยน ปจฺจโย. โสต… ฆาน… ชิวฺหา… กายายตนํ, รูปายตนํ, สทฺท… คนฺธ… รส… โผฏฺพฺพายตนํ, กายวิฺาณธาตุยา ตํสมฺปยุตฺตกานฺจ ธมฺมานํ ปุเรชาตปจฺจเยน ปจฺจโย. รูปสทฺทคนฺธรสโผฏฺพฺพายตนํ มโนธาตุยา ตํสมฺปยุตฺตกานฺจ ธมฺมานํ ปุเรชาตปจฺจเยน ปจฺจโย. ยํ รูปํ นิสฺสาย มโนธาตุ จ มโนวิฺาณธาตุ จ วตฺตนฺติ, ตํ รูปํ มโนธาตุยา ตํสมฺปยุตฺตกานฺจ ธมฺมานํ ปุเรชาตปจฺจเยน ปจฺจโย, มโนวิฺาณธาตุยา ตํสมฺปยุตฺตกานฺจ ธมฺมานํ กิฺจิ กาเล ปุเรชาตปจฺจเยน ปจฺจโย, กิฺจิ กาเล น ปุเรชาตปจฺจเยน ปจฺจโยติ.
ปุเรชาตานํ รูปธมฺมานํ อุปตฺถมฺภกฏฺเน อุปการโก อรูปธมฺโม ปจฺฉาชาตปจฺจโย, คิชฺฌโปตกสรีรานํ อาหาราสาเจตนา วิย. เตน วุตฺตํ – ‘‘ปจฺฉาชาตา จิตฺตเจตสิกา ธมฺมา ปุเรชาตสฺส อิมสฺส กายสฺส ปจฺฉาชาตปจฺจเยน ปจฺจโย’’ติ.
อาเสวนฏฺเน อนนฺตรานํ ปคุณพลวภาวาย อุปการโก ธมฺโม อาเสวนปจฺจโย, คนฺถาทีสุ ปุริมาปุริมาภิโยโค วิย. โส กุสลากุสลกิริยชวนวเสน ติวิโธ โหติ. ยถาห – ปุริมา ปุริมา กุสลา ธมฺมา ปจฺฉิมานํ ปจฺฉิมานํ กุสลานํ ธมฺมานํ อาเสวนปจฺจเยน ปจฺจโย ¶ . ปุริมา ปุริมา อกุสลา…เป… กิริยาพฺยากตา ธมฺมา ปจฺฉิมานํ ปจฺฉิมานํ กิริยาพฺยากตานํ ธมฺมานํ อาเสวนปจฺจเยน ปจฺจโยติ.
จิตฺตปโยคสงฺขาเตน กิริยาภาเวน อุปการโก ธมฺโม กมฺมปจฺจโย. โส นานากฺขณิกาย เจว กุสลากุสลเจตนาย สหชาตาย จ สพฺพายปิ เจตนาย วเสน ทุวิโธ โหติ. ยถาห – กุสลากุสลํ กมฺมํ วิปากานํ ขนฺธานํ กฏตฺตา จ รูปานํ กมฺมปจฺจเยน ปจฺจโย. เจตนา สมฺปยุตฺตกานํ ธมฺมานํ ตํ สมุฏฺานานฺจ รูปานํ กมฺมปจฺจเยน ปจฺจโยติ.
นิรุสฺสาหสนฺตภาเวน นิรุสฺสาหสนฺตภาวาย อุปการโก วิปากธมฺโม วิปากปจฺจโย. โส ปวตฺเต จิตฺตสมุฏฺานานํ, ปฏิสนฺธิยํ กฏตฺตา จ ¶ รูปานํ, สพฺพตฺถ จ สมฺปยุตฺตธมฺมานํ วิปากปจฺจโย โหติ. ยถาห – วิปากาพฺยากโต เอโก ขนฺโธ ติณฺณํ ขนฺธานํ, จิตฺตสมุฏฺานานฺจ รูปานํ, วิปากปจฺจเยน ปจฺจโย…เป… ปฏิสนฺธิกฺขเณ วิปากาพฺยากโต เอโก ขนฺโธ…เป… ทฺเว ขนฺธา ทฺวินฺนํ ขนฺธานํ กฏตฺตา จ รูปานํ วิปากปจฺจเยน ปจฺจโย. ขนฺธา วตฺถุสฺส วิปากปจฺจเยน ปจฺจโยติ.
รูปารูปานํ อุปตฺถมฺภกฏฺเน อุปการกา จตฺตาโร อาหารา อาหารปจฺจโย. ยถาห – กพฬีกาโร อาหาโร อิมสฺส กายสฺส อาหารปจฺจเยน ปจฺจโย. อรูปิโน อาหารา สมฺปยุตฺตกานํ ธมฺมานํ ตํสมุฏฺานานฺจ รูปานํ อาหารปจฺจเยน ปจฺจโยติ. ปฺหาวาเร ปน ‘‘ปฏิสนฺธิกฺขเณ วิปากาพฺยากตา อาหารา สมฺปยุตฺตกานํ ขนฺธานํ กฏตฺตา จ รูปานํ อาหารปจฺจเยน ปจฺจโย’’ติปิ วุตฺตํ.
อธิปติยฏฺเน อุปการกา อิตฺถินฺทฺริยปุริสินฺทฺริยวชฺชา วีสตินฺทฺริยา อินฺทฺริยปจฺจโย. ตตฺถ จกฺขุนฺทฺริยาทโย ปฺจ อรูปธมฺมานํเยว, เสสา รูปารูปานํ ปจฺจยา โหนฺติ. ยถาห – จกฺขุนฺทฺริยํ จกฺขุวิฺาณธาตุยา, โสต… ฆาน… ชิวฺหา… กายินฺทฺริยํ กายวิฺาณธาตุยา ตํสมฺปยุตฺตกานฺจ ธมฺมานํ อินฺทฺริยปจฺจเยน ปจฺจโย. รูปชีวิตินฺทฺริยํ กฏตฺตารูปานํ อินฺทฺริยปจฺจเยน ปจฺจโย. อรูปิโน อินฺทฺริยา สมฺปยุตฺตกานํ ธมฺมานํ ตํสมุฏฺานานฺจ รูปานํ อินฺทฺริยปจฺจเยน ปจฺจโยติ. ปฺหาวาเร ปน ‘‘ปฏิสนฺธิกฺขเณ วิปากาพฺยากตา อินฺทฺริยา สมฺปยุตฺตกานํ ขนฺธานํ กฏตฺตา จ รูปานํ อินฺทฺริยปจฺจเยน ปจฺจโย’’ติปิ วุตฺตํ.
อุปนิชฺฌายนฏฺเน ¶ อุปการกานิ เปตฺวา ทฺวิปฺจวิฺาเณสุ กายิกสุขทุกฺขเวทนาทฺวยํ สพฺพานิปิ กุสลาทิเภทานิ สตฺต ฌานงฺคานิ ฌานปจฺจโย. ยถาห – ฌานงฺคานิ ฌานสมฺปยุตฺตกานํ ธมฺมานํ ตํสมุฏฺานานฺจ รูปานํ ฌานปจฺจเยน ปจฺจโยติ. ปฺหาวาเร ปน ปฏิสนฺธิกฺขเณ วิปากาพฺยากตานิ ฌานงฺคานิ สมฺปยุตฺตกานํ ขนฺธานํ กฏตฺตา จ รูปานํ ฌานปจฺจเยน ปจฺจโย’’ติปิ วุตฺตํ.
ยโต ตโต วา นิยฺยานฏฺเน อุปการกานิ กุสลาทิเภทานิ ทฺวาทส มคฺคงฺคานิ มคฺคปจฺจโย. ยถาห – ‘‘มคฺคงฺคานิ มคฺคสมฺปยุตฺตกานํ ธมฺมานํ ตํสมุฏฺานานฺจ รูปานํ มคฺคปจฺจเยน ปจฺจโย’’ติ. ปฺหาวาเร ปน ‘‘ปฏิสนฺธิกฺขเณ วิปากาพฺยากตานิ มคฺคงฺคานิ สมฺปยุตฺตกานํ ขนฺธานํ กฏตฺตา จ รูปานํ ¶ มคฺคปจฺจเยน ปจฺจโย’’ติ วุตฺตํ. น เอเต ปน ทฺเวปิ ฌานมคฺคปจฺจยา ยถาสงฺขฺยํ ทฺวิปฺจวิฺาณาเหตุกจิตฺเตสุ ลพฺภนฺตีติ เวทิตพฺพา.
เอกวตฺถุกเอการมฺมณเอกุปฺปาเทกนิโรธสงฺขาเตน สมฺปยุตฺตภาเวน อุปการกา อรูปธมฺมา สมฺปยุตฺตปจฺจโย. ยถาห – ‘‘จตฺตาโร ขนฺธา อรูปิโน อฺมฺํ สมฺปยุตฺตปจฺจเยน ปจฺจโย’’ติ.
เอกวตฺถุกาทิภาวานุปคเมน อุปการกา รูปิโน ธมฺมา อรูปีนํ, อรูปิโน ธมฺมา รูปีนํ วิปฺปยุตฺตปจฺจเยน ปจฺจโย. โส สหชาตปจฺฉาชาตปุเรชาตวเสน ติวิโธ โหติ. วุตฺตฺเหตํ – สหชาตา กุสลา ขนฺธา จิตฺตสมุฏฺานานํ รูปานํ วิปฺปยุตฺตปจฺจเยน ปจฺจโย. ปจฺฉาชาตา กุสลา ขนฺธา ปุเรชาตสฺส อิมสฺส กายสฺส วิปฺปยุตฺตปจฺจเยน ปจฺจโยติ. อพฺยากตปทสฺส ปน สหชาตวิภงฺเค ‘‘ปฏิสนฺธิกฺขเณ วิปากาพฺยากตา ขนฺธา กฏตฺตารูปานํ วิปฺปยุตฺตปจฺจเยน ปจฺจโย. ขนฺธา วตฺถุสฺส, วตฺถุ ขนฺธานํ วิปฺปยุตฺตปจฺจเยน ปจฺจโย’’ติ วุตฺตํ. ปุเรชาตํ ปน จกฺขุนฺทฺริยาทิวตฺถุวเสเนว เวทิตพฺพํ. ยถาห – ปุเรชาตํ จกฺขายตนํ จกฺขุวิฺาณสฺส…เป… กายายตนํ กายวิฺาณสฺส วิปฺปยุตฺตปจฺจเยน ปจฺจโย. วตฺถุ วิปากาพฺยากตานํ กิริยาพฺยากตานํ ขนฺธานํ วตฺถุ กุสลานํ ขนฺธานํ, วตฺถุ อกุสลานํ ขนฺธานํ วิปฺปยุตฺตปจฺจเยน ปจฺจโยติ.
ปจฺจุปฺปนฺนลกฺขเณน อตฺถิภาเวน ตาทิสสฺเสว ธมฺมสฺส อุปตฺถมฺภกฏฺเน อุปการโก ธมฺโม อตฺถิปจฺจโย ¶ . ตสฺส อรูปกฺขนฺธมหาภูตนามรูปจิตฺตเจตสิกมหาภูตายตนวตฺถุวเสน สตฺตธา มาติกา นิกฺขิตฺตา. ยถาห – จตฺตาโร ขนฺธา อรูปิโน อฺมฺํ อตฺถิปจฺจเยน ปจฺจโย; จตฺตาโร มหาภูตา อฺมฺํ, โอกฺกนฺติกฺขเณ นามรูปํ อฺมฺํ, จิตฺตเจตสิกา ธมฺมา จิตฺตสมุฏฺานานํ รูปานํ มหาภูตา อุปาทารูปานํ, จกฺขายตนํ จกฺขุวิฺาณธาตุยา…เป… กายายตนํ…เป… รูปายตนํ…เป… โผฏฺพฺพายตนํ กายวิฺาณธาตุยา ตํสมฺปยุตฺตกานฺจ ธมฺมานํ อตฺถิปจฺจเยน ปจฺจโย. รูปายตนํ…เป… โผฏฺพฺพายตนํ มโนธาตุยา ตํสมฺปยุตฺตกานฺจ ธมฺมานํ อตฺถิปจฺจเยน ปจฺจโย. ยํ รูปํ นิสฺสาย มโนธาตุ จ มโนวิฺาณธาตุ จ วตฺตนฺติ, ตํ รูปํ มโนธาตุยา จ มโนวิฺาณธาตุยา จ ตํสมฺปยุตฺตกานฺจ ธมฺมานํ อตฺถิปจฺจเยน ปจฺจโยติ. ปฺหาวาเร ปน สหชาตํ, ปุเรชาตํ, ปจฺฉาชาตํ, อาหารํ, อินฺทฺริยนฺติปิ นิกฺขิปิตฺวา สหชาเต ตาว ‘‘เอโก ขนฺโธ ติณฺณํ ขนฺธานํ จิตฺตสมุฏฺานานฺจ ¶ รูปานํ อตฺถิปจฺจเยน ปจฺจโย’’ติอาทินา นเยน นิทฺเทโส กโต. ปุเรชาเต ปุเรชาตานํ จกฺขาทีนํ วเสน นิทฺเทโส กโต. ปจฺฉาชาเต ปุเรชาตสฺส อิมสฺส กายสฺส ปจฺฉาชาตานํ จิตฺตเจตสิกานํ ปจฺจยวเสน นิทฺเทโส กโต. อาหารินฺทฺริเยสุ ปน ‘‘กพฬีกาโร อาหาโร อิมสฺส กายสฺส อตฺถิปจฺจเยน ปจฺจโย. รูปชีวิตินฺทฺริยํ กฏตฺตารูปานํ อตฺถิปจฺจเยน ปจฺจโย’’ติ เอวํ นิทฺเทโส กโตติ.
อตฺตโน อนนฺตรํ อุปฺปชฺชมานานํ อรูปธมฺมานํ ปวตฺติโอกาสสฺส ทาเนน อุปการกา สมนนฺตรนิรุทฺธา อรูปธมฺมา นตฺถิปจฺจโย. ยถาห – สมนนฺตรนิรุทฺธา จิตฺตเจตสิกา ธมฺมา ปฏุปฺปนฺนานํ จิตฺตเจตสิกานํ ธมฺมานํ นตฺถิปจฺจเยน ปจฺจโยติ.
เต เอว วิคตภาเวน อุปการกตฺตา วิคตปจฺจโย. ยถาห – สมนนฺตรวิคตา จิตฺตเจตสิกา ธมฺมา ปฏุปฺปนฺนานํ จิตฺตเจตสิกานํ ธมฺมานํ วิคตปจฺจเยน ปจฺจโยติ.
อตฺถิปจฺจยธมฺมา เอว อวิคตภาเวน อุปการกตฺตา อวิคตปจฺจโยติ เวทิตพฺพา. เทสนาวิลาเสน ปน ตถา วิเนตพฺพเวเนยฺยวเสน วา อยํ ทุโก วุตฺโต; สเหตุกทุกํ วตฺวาปิ เหตุสมฺปยุตฺตทุโก วิยาติ.
อิเมสุ ปน จตุวีสติยา ปจฺจเยสุ อสมฺโมหตฺถํ –
ธมฺมโต ¶ กาลโต เจว, นานปฺปการเภทโต;
ปจฺจยุปฺปนฺนโต เจว, วิฺาตพฺโพ วินิจฺฉโย.
ตตฺถ ธมฺมโตติ – อิเมสุ หิ ปจฺจเยสุ เหตุปจฺจโย ตาว นามรูปธมฺเมสุ นามธมฺเมกเทโส. อารมฺมณปจฺจโย สทฺธึ ปฺตฺติยา จ อภาเวน สพฺเพปิ นามรูปธมฺมา. อธิปติปจฺจเย สหชาตาธิปติ นามธมฺเมกเทโส, ตถา กมฺมฌานมคฺคปจฺจยา. อารมฺมณาธิปติ สพฺเพปิ ครุกาตพฺพา อารมฺมณธมฺมา. อนนฺตรสมนนฺตรปจฺฉาชาตอาเสวนวิปากสมฺปยุตฺตนตฺถิวิคตปจฺจยา นามธมฺมาว. นิพฺพานสฺส อสงฺคหิตตฺตา นามธมฺเมกเทโสติปิ วตฺตุํ วฏฺฏติ. ปุเรชาตปจฺจโย รูเปกเทโส. เสสา ยถาลาภวเสน นามรูปธมฺมาติ เอวํ ตาเวตฺถ ธมฺมโต วิฺาตพฺโพ วินิจฺฉโย.
กาลโตติ ¶ –
ปจฺจุปฺปนฺนาว โหนฺเตตฺถ, ปจฺจยา ทส ปฺจ จ;
อตีตา เอว ปฺเจโก, เต กาเล ทฺเวปิ นิสฺสิโต;
ตโย ติกาลิกา เจว, วิมุตฺตา จาปิ กาลโตติ.
เอเตสุ หิ เหตุปจฺจโย สหชาตอฺมฺนิสฺสยปุเรชาตปจฺฉาชาตวิปากอาหารอินฺทฺริยฌานมคฺคสมฺปยุตฺตวิปฺปยุตฺตอตฺถิอวิคตปจฺจโยติ อิเม ปนฺนรส ปจฺจยา ปจฺจุปฺปนฺนธมฺมาว โหนฺติ. อนนฺตรปจฺจโย สมนนฺตรอาเสวนนตฺถิวิคตปจฺจโยติ อิเม ปฺจ อตีตาเยว โหนฺติ. เอโก ปน กมฺมปจฺจโย, โส ปจฺจุปฺปนฺนาตีเต ทฺเวปิ กาเล นิสฺสิโต โหติ. เสสา อารมฺมณปจฺจโย อธิปติปจฺจโย อุปนิสฺสยปจฺจโยติ อิเม ตโย ปจฺจยา เตกาลิกาปิ โหนฺติ, ปฺตฺติยา สทฺธึ นิพฺพานสฺส สงฺคหิตตฺตา กาลวิมุตฺตาปีติ. เอวเมตฺถ กาลโตปิ วิฺาตพฺโพ วินิจฺฉโย.
นานปฺปการเภทโต ปจฺจยุปฺปนฺนโตติ อิเมสํ ปน ทฺวินฺนํ ปทานํ อตฺโถ นิทฺเทสวาเร อาวิภวิสฺสตีติ.
ปจฺจยุทฺเทสวณฺณนา.
ปจฺจยนิทฺเทโส
๑. เหตุปจฺจยนิทฺเทสวณฺณนา
๑. อิทานิ ¶ สพฺเพปิ เต ปจฺจเย อุทฺทิฏฺปฏิปาฏิยา นิทฺทิสิตฺวา ทสฺเสตุํ เหตุปจฺจโยติ เหตู เหตุสมฺปยุตฺตกานํ ธมฺมานํ ตํสมุฏฺานานฺจ รูปานํ เหตุปจฺจเยน ปจฺจโยติอาทิมาห. ตตฺถ เหตุปจฺจโยติ จตุวีสติยา ปจฺจเยสุ นิกฺขิตฺตปฏิปาฏิยา สพฺพปมํ ภาเชตพฺพสฺส ปทุทฺธาโร. เสสปจฺจเยสุปิ อิมินาว นเยน ปมํ ภาเชตพฺพปทํ อุทฺธริตฺวา วิสฺสชฺชนํ กตนฺติ เวทิตพฺพํ. อยํ ปเนตฺถ สมฺพนฺโธ – โย ปจฺจยุทฺเทเส เหตุปจฺจโยติ อุทฺทิฏฺโ, โส นิทฺเทสโต ‘‘เหตู เหตุสมฺปยุตฺตกานํ ธมฺมานํ ตํสมุฏฺานานฺจ รูปานํ เหตุปจฺจเยน ปจฺจโย’’ติ เอวํ เวทิตพฺโพ ¶ . อิมินา อุปาเยน สพฺพปจฺจเยสุ ภาเชตพฺพสฺส ปทสฺส วิสฺสชฺชเนน สทฺธึ สมฺพนฺโธ เวทิตพฺโพ.
อิทานิ เหตู เหตุสมฺปยุตฺตกานนฺติ เอตฺถ ‘‘เหตุสมฺปยุตฺตกาน’’นฺติ อวตฺวา ‘‘เหตู เหตุสมฺปยุตฺตกาน’’นฺติ กสฺมา วุตฺตนฺติ? ปจฺจยสฺส เจว ปจฺจยุปฺปนฺนานฺจ ววตฺถาปนโต. เหตุสมฺปยุตฺตกานนฺติ หิ วุตฺเต เหตุนา สมฺปยุตฺตกานํ เหตุปจฺจเยน ปจฺจโยติ อตฺโถ ภเวยฺย. เอวํ สนฺเต อสุโก นาม ธมฺโม เหตุปจฺจเยน ปจฺจโยติ ปจฺจยววตฺถานํ น ปฺาเยยฺย. อถาปิ เหตุนา สมฺปยุตฺตกานํ เหตุสมฺปยุตฺตกานนฺติ อตฺถํ อคฺคเหตฺวาว เยสํ เกสฺจิ สมฺปยุตฺตกานํ เหตู เหตุปจฺจเยน ปจฺจโยติ อตฺโถ ภเวยฺย, เอวํ สนฺเต เหตุนา วิปฺปยุตฺตา จกฺขุวิฺาณาทโยปิ สมฺปยุตฺตกาเยว, เหตุนา สมฺปยุตฺตา กุสลาทโยปิ. ตตฺถ อยํ เหตุ อสุกสฺส นาม สมฺปยุตฺตกธมฺมสฺส ปจฺจโยติ ปจฺจยุปฺปนฺนววตฺถานํ น ปฺาเยยฺย. ตสฺมา ปจฺจยฺเจว ปจฺจยุปฺปนฺนฺจ ววตฺถาเปนฺโต ‘‘เหตู เหตุสมฺปยุตฺตกาน’’นฺติ อาห. ตสฺสตฺโถ – เหตุสมฺปยุตฺตกานํ กุสลาทิธมฺมานํ โย เหตุ สมฺปยุตฺตโก, โส เหตุปจฺจเยน ปจฺจโยติ. ตตฺราปิ ‘‘ปจฺจโย’’ติ อวตฺวา ‘‘เหตุปจฺจเยนา’’ติ วจนํ เหตุโน อฺถา ปจฺจยภาวปฏิเสธนตฺถํ. อยฺหิ เหตุ เหตุปจฺจเยนาปิ ปจฺจโย โหติ, สหชาตาทิปจฺจเยนาปิ. ตตฺราสฺส ยฺวายํ สหชาตาทิปจฺจยวเสน อฺถาปิ ปจฺจยภาโว, ตสฺส ปฏิเสธนตฺถํ เหตุปจฺจเยนาติ วุตฺตํ. เอวํ สนฺเตปิ ‘‘ตํสมฺปยุตฺตกาน’’นฺติ อวตฺวา กสฺมา ‘‘เหตุสมฺปยุตฺตกาน’’นฺติ วุตฺตนฺติ? นิทฺทิสิตพฺพสฺส อปากฏตฺตา. ตํสมฺปยุตฺตกานนฺติ หิ วุตฺเต เยน เต ตํสมฺปยุตฺตกา นาม โหนฺติ ¶ , อยํ นาม โสติ นิทฺทิสิตพฺโพ อปากโฏ. ตสฺส อปากฏตฺตา เยน สมฺปยุตฺตา เต ตํสมฺปยุตฺตกาติ วุจฺจนฺติ, ตํ สรูปโตว ทสฺเสตุํ ‘‘เหตุสมฺปยุตฺตกาน’’นฺติ วุตฺตํ.
ตํสมุฏฺานานนฺติ เอตฺถ ปน นิทฺทิสิตพฺพสฺส ปากฏตฺตา ตํ-คหณํ กตํ. อยฺเหตฺถ อตฺโถ – เต เหตู เจว เหตุสมฺปยุตฺตกา จ ธมฺมา สมุฏฺานํ เอเตสนฺติ ตํสมุฏฺานานิ. เตสํ ตํสมุฏฺานานํ, เหตุโต เจว เหตุสมฺปยุตฺตธมฺเมหิ จ นิพฺพตฺตานนฺติ อตฺโถ. อิมินา จิตฺตสมุฏฺานรูปํ คณฺหาติ ¶ . กึ ปน ตํ จิตฺตโต อฺเนปิ สมุฏฺาตีติ? อาม, สมุฏฺาติ. สพฺเพปิ หิ จิตฺตเจตสิกา เอกโต หุตฺวา รูปํ สมุฏฺาเปนฺติ. โลกิยธมฺมเทสนายํ ปน จิตฺตสฺส อธิกภาวโต ตถาวิธํ รูปํ จิตฺตสมุฏฺานนฺติ วุจฺจติ. เตเนวาห จิตฺตเจตสิกา ธมฺมา จิตฺตสมุฏฺานานํ รูปานํ สหชาตปจฺจเยน ปจฺจโยติ.
ยทิ เอวํ อิธาปิ ‘‘ตํสมุฏฺานาน’’นฺติ อวตฺวา จิตฺตสมุฏฺานานนฺติ กสฺมา น วุตฺตนฺติ? อจิตฺตสมุฏฺานานมฺปิ สงฺคณฺหนโต. ปฺหาวารสฺมิฺหิ ‘‘ปฏิสนฺธิกฺขเณ วิปากาพฺยากตา เหตู สมฺปยุตฺตกานํ ขนฺธานํ กฏตฺตา จ รูปานํ เหตุปจฺจเยน ปจฺจโยติ อาคตํ’’. ตสฺส สงฺคณฺหนตฺถํ อิธ จิตฺตสมุฏฺานานนฺติ อวตฺวา ตํสมุฏฺานานนฺติ วุตฺตํ. ตสฺสตฺโถ – จิตฺตชรูปํ อชนยมานาปิ เต เหตู เหตุสมฺปยุตฺตกา ธมฺมา สหชาตาทิปจฺจยวเสน สมุฏฺานํ เอเตสนฺติ ตํสมุฏฺานานิ. เตสํ ตํสมุฏฺานานํ ปวตฺเต จิตฺตชานํ ปฏิสนฺธิยฺจ กฏตฺตารูปานมฺปิ เหตู เหตุปจฺจเยน ปจฺจโยติ. อิมินา อุปาเยน อฺเสุปิ ตํสมุฏฺานานนฺติ อาคตฏฺาเนสุ อตฺโถ เวทิตพฺโพ.
กสฺมา ปนายํ เหตุ ปฏิสนฺธิยเมว กฏตฺตารูปานํ เหตุปจฺจโย โหติ, น ปวตฺเตติ? ปฏิสนฺธิยํ กมฺมชรูปานํ จิตฺตปฏิพทฺธวุตฺติตาย. ปฏิสนฺธิยฺหิ กมฺมชรูปานํ จิตฺตปฏิพทฺธา ปวตฺติ, จิตฺตวเสน อุปฺปชฺชนฺติ เจว ติฏฺนฺติ จ. ตสฺมิฺหิ ขเณ จิตฺตํ จิตฺตชรูปํ ชเนตุํ น สกฺโกติ, ตานิปิ วินา จิตฺเตน อุปฺปชฺชิตุํ วา าตุํ วา น สกฺโกนฺติ. เตเนวาห – ‘‘วิฺาณปจฺจยา นามรูปํ, ตสฺมึ ปติฏฺิเต วิฺาเณ นามรูปสฺส อวกฺกนฺติ โหตี’’ติ (สํ. นิ. ๒.๓๙). ปวตฺติยํ ปน เตสํ จิตฺเต วิชฺชมาเนปิ กมฺมปฏิพทฺธาว ปวตฺติ, น จิตฺตปฏิพทฺธา. อวิชฺชมาเน จาปิ จิตฺเต นิโรธสมาปนฺนานํ อุปฺปชฺชนฺติเยว.
กสฺมา ปน ปฏิสนฺธิกฺขเณ จิตฺตํ จิตฺตชรูปํ ชเนตุํ น สกฺโกตีติ? กมฺมเวคกฺขิตฺตตาย ¶ เจว อปฺปติฏฺิตวตฺถุตาย จ ทุพฺพลตฺตา. ตฺหิ ตทา กมฺมเวคกฺขิตฺตํ อปุเรชาตวตฺถุกตฺตา จ อปฺปติฏฺิตวตฺถุกนฺติ ทุพฺพลํ โหติ. ตสฺมา ปปาเต ปติตมตฺโต ปุริโส กิฺจิ สิปฺปํ กาตุํ วิย รูปํ ชเนตุํ น สกฺโกติ; กมฺมชรูปเมว ปนสฺส จิตฺตสมุฏฺานรูปฏฺาเน ติฏฺติ. ตฺจ กมฺมชรูปสฺเสว พีชฏฺาเน ติฏฺติ. กมฺมํ ปนสฺส เขตฺตสทิสํ, กิเลสา ¶ อาปสทิสา. ตสฺมา สนฺเตปิ เขตฺเต อาเป จ ปมุปฺปตฺติยํ พีชานุภาเวน รุกฺขุปฺปตฺติ วิย ปฏิสนฺธิกฺขเณ จิตฺตานุภาเวน รูปกายสฺส อุปฺปตฺติ. พีเช ปน วิคเตปิ ปถวีอาปานุภาเวน รุกฺขสฺส อุปรูปริ ปวตฺติ วิย; วินา จิตฺเตน กมฺมโตว กฏตฺตารูปานํ ปวตฺติ โหตีติ เวทิตพฺพา. วุตฺตมฺปิ เจตํ – ‘‘กมฺมํ เขตฺตํ วิฺาณํ พีชํ ตณฺหา สฺเนโห’’ติ (อ. นิ. ๓.๗๗).
อยฺจ ปนตฺโถ โอกาสวเสเนว คเหตพฺโพ. ตโย หิ โอกาสา – นาโมกาโส, รูโปกาโส, นามรูโปกาโสติ. ตตฺถ อรูปภโว นาโมกาโส นาม. ตตฺร หิ หทยวตฺถุมตฺตมฺปิ รูปปจฺจยํ วินา อรูปธมฺมาว อุปฺปชฺชนฺติ. อสฺภโว รูโปกาโส นาม. ตตฺร หิ ปฏิสนฺธิจิตฺตมตฺตมฺปิ อรูปปจฺจยํ วินา รูปธมฺมาว อุปฺปชฺชนฺติ. ปฺจโวการภโว นามรูโปกาโส นาม. ตตฺร หิ วตฺถุรูปมตฺตมฺปิ วินา ปฏิสนฺธิยํ อรูปธมฺมา, ปฏิสนฺธิจิตฺตฺจ วินา กมฺมชาปิ รูปธมฺมา นุปฺปชฺชนฺติ. ยุคนทฺธาว รูปารูปานํ อุปฺปตฺติ. ยถา หิ สสฺสามิเก สราชเก เคเห สทฺวารปาลเก ราชาณตฺตึ วินา ปมปฺปเวโส นาม นตฺถิ, อปรภาเค ปน วินาปิ อาณตฺตึ ปุริมาณตฺติอานุภาเวเนว โหติ, เอวเมว ปฺจโวกาเร ปฏิสนฺธิวิฺาณราชสฺส สหชาตาทิปจฺจยตํ วินา รูปสฺส ปฏิสนฺธิวเสน ปมุปฺปตฺติ นาม นตฺถิ. อปรภาเค ปน วินาปิ ปฏิสนฺธิวิฺาณสฺส สหชาตาทิปจฺจยานุภาวํ ปุริมานุภาววเสน ลทฺธปฺปเวสสฺส กมฺมโต ปวตฺติ โหติ. อสฺภโว ปน ยสฺมา อรูโปกาโส น โหติ, ตสฺมา ตตฺถ วินาว อรูปปจฺจยา อสฺโกาสตฺตา รูปํ ปวตฺตติ, อสฺสามิเก สฺุเคเห อตฺตโน เคเห จ ปุริสสฺส ปเวโส วิย. อรูปภโวปิ ยสฺมา รูโปกาโส น โหติ, ตสฺมา ตตฺถ วินาว รูปปจฺจยา อฺโกาสตฺตา อรูปธมฺมา ปวตฺตนฺติ. ปฺจโวการภโว ปน รูปารูโปกาโสติ นตฺเถตฺถ อรูปปจฺจยํ วินา ปฏิสนฺธิกฺขเณ รูปานํ อุปฺปตฺตีติ. อิติ อยํ เหตุ ปฏิสนฺธิยเมว กฏตฺตารูปานํ ปจฺจโย โหติ, น ปวตฺเตติ.
นนุ ‘‘เหตู สหชาตานํ เหตุปจฺจเยน ปจฺจโยติ วุตฺเต สพฺโพปิ อยมตฺโถ คหิโต โหติ, อถ ¶ กสฺมา ‘‘เหตุสมฺปยุตฺตกานํ ธมฺมานํ ตํสมุฏฺานานฺจ รูปาน’’นฺติ อิทํ คหิตนฺติ? ปวตฺติยํ กฏตฺตารูปาทีนํ ปจฺจยภาวปฏิพาหนโต. เอวฺหิ สติ ยานิ ปวตฺติยํ เหตุนา ¶ สห เอกกฺขเณ กฏตฺตารูปานิ เจว อุตุอาหารสมุฏฺานานิ จ ชายนฺติ, เตสมฺปิ เหตู เหตุปจฺจโยติ อาปชฺเชยฺย, น จ โส เตสํ ปจฺจโย. ตสฺมา เตสํ ปจฺจยภาวสฺส ปฏิพาหนตฺถเมตํ คหิตนฺติ เวทิตพฺพํ.
อิทานิ ‘‘นานปฺปการเภทโต ปจฺจยุปฺปนฺนโต’’ติ อิเมสํ ปทานํ วเสเนตฺถ วิฺาตพฺโพ วินิจฺฉโย. เตสุ นานปฺปการเภทโตติ อยฺหิ เหตุ นาม ชาติโต กุสลากุสลวิปากกิริยเภทโต จตุพฺพิโธ. ตตฺถ กุสลเหตุ ภูมนฺตรโต กามาวจราทิเภเทน จตุพฺพิโธ, อกุสลเหตุ กามาวจโรว วิปากเหตุ กามาวจราทิเภเทน จตุพฺพิโธ, กิริยเหตุ กามาวจโร รูปาวจโร อรูปาวจโรติ ติวิโธ. ตตฺถ กามาวจรกุสลเหตุ นามโต อโลภาทิวเสน ติวิโธ. รูปาวจราทิกุสลเหตูสุปิ เอเสว นโย. อกุสลเหตุ โลภาทิวเสน ติวิโธ. วิปากกิริยเหตู ปน อโลภาทิวเสน ตโย ตโย โหนฺติ. ตํตํจิตฺตสมฺปโยควเสน ปน เตสํ เตสํ เหตูนํ นานปฺปการเภโทเยวาติ เอวํ ตาเวตฺถ นานปฺปการเภทโต วิฺาตพฺโพ วินิจฺฉโย.
ปจฺจยุปฺปนฺนโตติ อิมินา ปจฺจเยน อิเม ธมฺมา อุปฺปชฺชนฺติ, อิเมสํ นาม ธมฺมานํ อยํ ปจฺจโยติ เอวมฺปิ วิฺาตพฺโพ วินิจฺฉโยติ อตฺโถ. ตตฺถ อิมสฺมึ ตาว เหตุปจฺจเย กามาวจรกุสลเหตุ กามภวรูปภเวสุ อตฺตนา สมฺปยุตฺตธมฺมานฺเจว จิตฺตสมุฏฺานรูปานฺจ เหตุปจฺจโย โหติ, อรูปภเว สมฺปยุตฺตธมฺมานํเยว. รูปาวจรกุสลเหตุ กามภวรูปภเวสุเยว สมฺปยุตฺตธมฺมานฺเจว จิตฺตสมุฏฺานรูปานฺจ เหตุปจฺจโย. อรูปาวจรกุสลเหตุ กามาวจรกุสลเหตุสทิโสว. ตถา อปริยาปนฺนกุสลเหตุ, ตถา อกุสลเหตุ. กามาวจรวิปากเหตุ ปน กามภวสฺมึเยว อตฺตนา สมฺปยุตฺตธมฺมานํ, ปฏิสนฺธิยํ กฏตฺตารูปานํ, ปวตฺเต จิตฺตสมุฏฺานรูปานฺจ เหตุปจฺจโย. รูปาวจรวิปากเหตุ รูปภเว วุตฺตปฺปการานฺเว เหตุปจฺจโย. อรูปาวจรวิปากเหตุ อรูปภเว สมฺปยุตฺตกานฺเว เหตุปจฺจโย. อปริยาปนฺนวิปากเหตุ กามภวรูปภเวสุ สมฺปยุตฺตกานฺเจว จิตฺตสมุฏฺานรูปานฺจ อรูปภเว อรูปธมฺมานฺเว เหตุปจฺจโย. กิริยเหตูสุ ปน เตภูมเกสุปิ ¶ กุสลเหตุสทิโสว ปจฺจโยติ. เอวเมตฺถ ปจฺจยุปฺปนฺนโตปิ วิฺาตพฺโพ วินิจฺฉโยติ.
เหตุปจฺจยนิทฺเทสวณฺณนา.
๒. อารมฺมณปจฺจยนิทฺเทสวณฺณนา
๒. อารมฺมณปจฺจยนิทฺเทเส ¶ รูปายตนนฺติ รูปสงฺขาตํ อายตนํ. เสเสสุปิ เอเสว นโย. จกฺขุวิฺาณธาตุยาติ จกฺขุวิฺาณสงฺขาตาย ธาตุยา. เสสปเทสุปิ เอเสว นโย. ตํสมฺปยุตฺตกานนฺติ ตาย จกฺขุวิฺาณธาตุยา สมฺปยุตฺตกานํ ติณฺณํ ขนฺธานํ, สพฺเพสมฺปิ จกฺขุปสาทวตฺถุกานํ จตุนฺนํ ขนฺธานํ รูปายตนํ อารมฺมณปจฺจเยน ปจฺจโยติ อตฺโถ. อิโต ปเรสุปิ เอเสว นโย. มโนธาตุยาติ สสมฺปยุตฺตธมฺมาย ติวิธายปิ มโนธาตุยา รูปายตนาทีนิ ปฺจ อารมฺมณปจฺจเยน ปจฺจโย, โน จ โข เอกกฺขเณ. สพฺเพ ธมฺมาติ เอตานิ จ รูปายตนาทีนิ ปฺจ อวเสสา จ สพฺเพปิ เยฺยธมฺมา อิมา ฉ ธาตุโย เปตฺวา เสสาย สสมฺปยุตฺตธมฺมาย มโนวิฺาณธาตุยา อารมฺมณปจฺจเยน ปจฺจโยติ อตฺโถ. ยํ ยํ ธมฺมํ อารพฺภาติ อิมินา เย เอเต เอตาสํ สตฺตนฺนํ วิฺาณธาตูนํ อารมฺมณธมฺมา วุตฺตา, เต ตาสํ ธาตูนํ อารมฺมณํ กตฺวา อุปฺปชฺชนกฺขเณเยว อารมฺมณปจฺจโย โหนฺตีติ ทีเปติ. เอวํ โหนฺตาปิ จ น เอกโต โหนฺติ, ยํ ยํ อารพฺภ เย เย อุปฺปชฺชนฺติ, เตสํ เตสํ เต เต วิสุํ วิสุํ อารมฺมณปจฺจโย โหนฺตีติปิ ทีเปติ. อุปฺปชฺชนฺตีติ อิทํ ยถา นชฺโช สนฺทนฺติ, ปพฺพตา ติฏฺนฺตีติ สพฺพกาลสงฺคหวเสน, เอวํ วุตฺตนฺติ เวทิตพฺพํ. เตน เยปิ อารพฺภ เย อุปฺปชฺชึสุ, เยปิ อุปฺปชฺชิสฺสนฺติ, เต สพฺเพ อารมฺมณปจฺจเยเนว อุปฺปชฺชึสุ จ อุปฺปชฺชิสฺสนฺติ จาติ สิทฺธํ โหติ. จิตฺตเจตสิกา ธมฺมาติ อิทํ ‘‘เย เย ธมฺมา’’ติ วุตฺตานํ สรูปโต นิทสฺสนํ. เต เต ธมฺมาติ เต เต อารมฺมณธมฺมา. เตสํ เตสนฺติ เตสํ เตสํ จิตฺตเจตสิกธมฺมานํ. อยํ ตาเวตฺถ ปาฬิวณฺณนา.
อิทํ ปน อารมฺมณํ นาม รูปารมฺมณํ สทฺทคนฺธรสโผฏฺพฺพธมฺมารมฺมณนฺติ โกฏฺาสโต ฉพฺพิธํ โหติ. ตตฺถ เปตฺวา ปฺตฺตึ อวเสสํ ภูมิโต ¶ กามาวจรํ…เป… อปริยาปนฺนนฺติ จตุพฺพิธํ โหติ. ตตฺถ กามาวจรํ กุสลากุสลวิปากกิริยรูปเภทโต ปฺจวิธํ; รูปาวจรํ กุสลวิปากกิริยโต ติวิธํ, ตถา อรูปาวจรํ, อปริยาปนฺนํ กุสลวิปากนิพฺพานวเสน ติวิธํ โหติ. สพฺพเมว วา เอตํ กุสลากุสลวิปากกิริยรูปนิพฺพานปฺตฺติเภทโต สตฺตวิธํ โหติ. ตตฺถ กุสลํ ภูมิเภทโต จตุพฺพิธํ โหติ, อกุสลํ กามาวจรเมว, วิปากํ จตุภูมกํ, กิริยํ ติภูมกํ, รูปํ เอกภูมกํ กามาวจรเมว, นิพฺพานมฺปิ เอกภูมกํ อปริยาปนฺนเมว, ปฺตฺติ ภูมิวินิมุตฺตาติ เอวเมตฺถ นานปฺปการเภทโต วิฺาตพฺโพ วินิจฺฉโย.
เอวํ ¶ ภินฺเน ปเนตสฺมึ อารมฺมเณ กามาวจรกุสลารมฺมณํ กามาวจรกุสลสฺส, รูปาวจรกุสลสฺส, อกุสลสฺส, กามาวจรวิปากสฺส, กามาวจรกิริยสฺส, รูปาวจรกิริยสฺส จาติ อิเมสํ ฉนฺนํ ราสีนํ อารมฺมณปจฺจโย โหติ. รูปาวจรกุสลารมฺมณํ เตสุ ฉสุ ราสีสุ กามาวจรวิปากวชฺชานํ ปฺจนฺนํ ราสีนํ อารมฺมณปจฺจโย โหติ. อรูปาวจรกุสลารมฺมณํ กามาวจรกุสลสฺส, รูปาวจรกุสลสฺส, อรูปาวจรกุสลสฺส, อกุสลสฺส, อรูปาวรจรวิปากสฺส, กามาวจรกิริยสฺส, รูปาวจรกิริยสฺส, อรูปาวจรกิริยสฺส จาติ อิเมสํ อฏฺนฺนํ ราสีนํ อารมฺมณปจฺจโย โหติ. อปริยาปนฺนกุสลารมฺมณํ กามาวจรรูปาวจรโต กุสลกิริยานเมว อารมฺมณปจฺจโย โหติ. อกุสลารมฺมณํ กามาวจรรูปาวจรกุสลสฺส, อกุสลสฺส, กามาวจรวิปากสฺส, กามาวจรรูปาวจรกิริยสฺส จาติ อิเมสํ ฉนฺนํ ราสีนํ อารมฺมณปจฺจโย โหติ.
กามาวจรวิปาการมฺมณํ กามาวจรรูปาวจรกุสลสฺส, อกุสลสฺส, กามาวจรวิปากสฺส, กามาวจรรูปาวจรกิริยสฺส จาติ อิเมสํ ฉนฺนํ ราสีนํ อารมฺมณปจฺจโย โหติ. รูปาวจรวิปาการมฺมณํ กามาวจรรูปาวจรกุสลสฺส, อกุสลสฺส, กามาวจรรูปาวจรกิริยสฺส จาติ อิเมสํ ปฺจนฺนํ ราสีนํ อารมฺมณปจฺจโย โหติ. อรูปาวจรวิปาการมฺมณมฺปิ อิเมสํเยว ปฺจนฺนํ ราสีนํ อารมฺมณปจฺจโย โหติ. อปริยาปนฺนวิปาการมฺมณํ กามาวจรรูปาวจรกุสลกิริยานฺเว อารมฺมณปจฺจโย โหติ.
กามาวจรกิริยารมฺมณํ กามาวจรรูปาวจรกุสลสฺส, อกุสลสฺส, กามาวจรวิปากสฺส, กามาวจรรูปาวจรกิริยสฺส จาติ อิเมสํ ฉนฺนํ ราสีนํ ¶ อารมฺมณปจฺจโย โหติ. รูปาวจรกิริยารมฺมณํ อิเมสุ ฉสุ ราสีสุ กามาวจรวิปากวชฺชานํ ปฺจนฺนํ ราสีนํ อารมฺมณปจฺจโย โหติ. อรูปาวจรกิริยารมฺมณํ เตสํ ปฺจนฺนํ อรูปาวจรกิริยสฺส จาติ อิเมสํ ฉนฺนํ ราสีนํ อารมฺมณปจฺจโย โหติ. จตุสมุฏฺานํ รูปกฺขนฺธสงฺขาตํ รูปารมฺมณํ กามาวจรรูปาวจรกุสลสฺส อกุสลสฺส กามาวจรวิปากสฺส กามาวจรรูปาวจรกิริยสฺส จาติ อิเมสํ ฉนฺนํ ราสีนํ อารมฺมณปจฺจโย โหติ. นิพฺพานารมฺมณํ กามาวจรรูปาวจรกุสลสฺส, อปริยาปนฺนโต กุสลวิปากสฺส, กามาวจรรูปาวจรกิริยสฺส จาติ อิเมสํ ฉนฺนํ ราสีนํ อารมฺมณปจฺจโย โหติ. รูปาวจรกุสลกิริยานํ เกจิ นิจฺฉนฺติ, ตํ ยุตฺติโต อุปธาเรตพฺพํ. นานปฺปการกํ ปน ¶ ปฺตฺติอารมฺมณํ เตภูมกกุสลสฺส, อกุสลสฺส, รูปาวจรวิปากสฺส, อรูปาวจรวิปากสฺส, เตภูมกกิริยสฺส จาติ อิเมสํ นวนฺนํ ราสีนํ อารมฺมณปจฺจโย โหติ. ตตฺถ ยํ ยํ อารมฺมณํ เยสํ เยสํ ปจฺจโย, เต เต ตํตํปจฺจยุปฺปนฺนา นาม โหนฺตีติ เอวเมตฺถ ปจฺจยุปฺปนฺนโตปิ วิฺาตพฺโพ วินิจฺฉโยติ.
อารมฺมณปจฺจยนิทฺเทสวณฺณนา.
๓. อธิปติปจฺจยนิทฺเทสวณฺณนา
๓. อธิปติปจฺจยนิทฺเทเส ฉนฺทาธิปตีติ ฉนฺทสงฺขาโต อธิปติ. ฉนฺทํ ธุรํ กตฺวา ฉนฺทํ เชฏฺกํ กตฺวา จิตฺตุปฺปตฺติกาเล อุปฺปนฺนสฺส กตฺตุกมฺยตาฉนฺทสฺเสตํ นามํ. เสเสสุปิ เอเสว นโย. กสฺมา ปน ยถา เหตุปจฺจยนิทฺเทเส เหตู เหตุสมฺปยุตฺตกาน’’นฺติ วุตฺตํ, เอวมิธ ‘‘อธิปตี อธิปติสมฺปยุตฺตกานนฺติ อวตฺวา ‘‘ฉนฺทาธิปติ ฉนฺทสมฺปยุตฺตกาน’’นฺติอาทินา นเยน เทสนา กตาติ? เอกกฺขเณ อภาวโต. ปุริมนยสฺมิฺหิ ทฺเว ตโย เหตู เอกกฺขเณปิ เหตุปจฺจโย โหนฺติ มูลฏฺเน. อุปการกภาวสฺส อวิชหนโต. อธิปติ ปน เชฏฺกฏฺเน อุปการโก, น จ เอกกฺขเณ พหู เชฏฺกา นาม โหนฺติ. ตสฺมา เอกโต อุปฺปนฺนานมฺปิ เนสํ เอกกฺขเณ อธิปติปจฺจยภาโว นตฺถิ. ตสฺส อธิปติปจฺจยภาวสฺส เอกกฺขเณ อภาวโต อิธ เอวํ เทสนา กตาติ.
เอวํ ¶ สหชาตาธิปตึ ทสฺเสตฺวา อิทานิ อารมฺมณาธิปตึ ทสฺเสตุํ ยํ ยํ ธมฺมํ ครุํ กตฺวาติอาทิ อารทฺธํ. ตตฺถ ยํ ยํ ธมฺมนฺติ ยํ ยํ อารมฺมณธมฺมํ. ครุํ กตฺวาติ ครุการจิตฺตีการวเสน วา อสฺสาทวเสน วา ครุํ ภาริยํ ลทฺธพฺพํ อวิชหิตพฺพํ อนวฺาตํ กตฺวา. เต เต ธมฺมาติ เต เต ครุกาตพฺพธมฺมา. เตสํ เตสนฺติ เตสํ เตสํ ครุการกธมฺมานํ. อธิปติปจฺจเยนาติ อารมฺมณาธิปติปจฺจเยน ปจฺจโย โหตีติ อยํ ตาเวตฺถ ปาฬิวณฺณนา.
อยํ ¶ ปน อธิปติ นาม สหชาตารมฺมณวเสน ทุวิโธ. ตตฺถ สหชาโต ฉนฺทาทิวเสน จตุพฺพิโธ. เตสุ เอเกโก กามาวจราทิวเสน ภูมิโต จตุพฺพิโธ. ตตฺถ กามาวจโร กุสลากุสลกิริยวเสน ติวิโธ. อกุสลํ ปตฺวา ปเนตฺถ วีมํสาธิปติ น ลพฺภติ. รูปารูปาวจโร กุสลกิริยวเสน ทุวิโธ, อปริยาปนฺโน กุสลวิปากวเสน ทุวิโธ. อารมฺมณาธิปติ ปน ชาติเภทโต กุสลากุสลวิปากกิริยรูปนิพฺพานานํ วเสน ฉพฺพิโธติ เอวเมตฺถ นานปฺปการเภทโต วิฺาตพฺโพ วินิจฺฉโย.
เอวํ ภินฺเน ปเนตฺถ สหชาตาธิปติมฺหิ ตาว กามาวจรกุสลกิริยสงฺขาโต อธิปติ ทุเหตุกติเหตุเกสุ จิตฺตุปฺปาเทสุ ฉนฺทาทีนํ อฺตรํ เชฏฺกํ กตฺวา อุปฺปตฺติกาเล อตฺตนา สมฺปยุตฺตธมฺมานฺเจว จิตฺตสมุฏฺานรูปสฺส จ อธิปติปจฺจโย โหติ. รูปาวจรกุสลกิริยสงฺขาเตปิ เอเสว นโย. อยํ ปน เอกนฺเตเนว ลพฺภติ. น หิ เต ธมฺมา สหชาตาธิปตึ วินา อุปฺปชฺชนฺติ. อรูปาวจรกุสลกิริยสงฺขาโต ปน ปฺจโวกาเร รูปาวจรอธิปติสทิโสว จตุโวกาเร ปน สมฺปยุตฺตธมฺมานฺเว อธิปติปจฺจโย โหติ. ตถา ตตฺถุปฺปนฺโน สพฺโพปิ กามาวจราธิปติ. อปริยาปนฺโน กุสลโตปิ วิปากโตปิ ปฺจโวกาเร เอกนฺเตเนว สมฺปยุตฺตธมฺมานฺเจว จิตฺตสมุฏฺานรูปานฺจ อธิปติปจฺจโย โหติ, จตุโวกาเร อรูปธมฺมานฺเว. อกุสโล กามภเว มิจฺฉตฺตนิยตจิตฺเตสุ เอกนฺเตเนว สมฺปยุตฺตกานฺเจว จิตฺตสมุฏฺานรูปานฺจ อธิปติปจฺจโย โหติ. อนิยโต กามภวรูปภเวสุ ¶ อตฺตโน อธิปติกาเล เตสฺเว. อรูปภเว อรูปธมฺมานฺเว อธิปติปจฺจโย โหติ. อยํ ตาว สหชาตาธิปติมฺหิ นโย.
อารมฺมณาธิปติมฺหิ ปน กามาวจรกุสโล อารมฺมณาธิปติ กามาวจรกุสลสฺส โลภสหคตากุสลสฺสาติ อิเมสํ ทฺวินฺนํ ราสีนํ อารมฺมณาธิปติปจฺจโย โหติ. รูปาวจรารูปาวจเรปิ กุสลารมฺมณาธิปติมฺหิ เอเสว นโย. อปริยาปนฺนกุสโล ปน อารมฺมณาธิปติ กามาวจรโต าณสมฺปยุตฺตกุสลสฺส เจว าณสมฺปยุตฺตกิริยสฺส จ อารมฺมณาธิปติปจฺจโย โหติ. อกุสโล ปน อารมฺมณาธิปติ นาม โลภสหคตจิตฺตุปฺปาโท วุจฺจติ. โส โลภสหคตากุสลสฺเสว อารมฺมณาธิปติปจฺจโย โหติ. กามาวจโร ปน วิปาการมฺมณาธิปติ โลภสหคตากุสลสฺเสว อารมฺมณาธิปติปจฺจโย โหติ. ตถา รูปาวจรารูปาวจรวิปาการมฺมณาธิปติ. โลกุตฺตโร ปน วิปาการมฺมณาธิปติ กามาวจรโต าณสมฺปยุตฺตกุสลกิริยานฺเว ¶ อารมฺมณาธิปติปจฺจโย โหติ. กามาวจราทิเภทโต ปน ติวิโธปิ กิริยารมฺมณาธิปติ โลภสหคตากุสลสฺเสว อารมฺมณาธิปติปจฺจโย โหติ. จตุสมุฏฺานิกรูปสงฺขาโต รูปกฺขนฺโธ อารมฺมณาธิปติ โลภสหคตากุสลสฺเสว อารมฺมณาธิปติปจฺจโย โหติ. นิพฺพานํ กามาวจรโต าณสมฺปยุตฺตกุสลสฺส าณสมฺปยุตฺตกิริยสฺส โลกุตฺตรกุสลสฺส โลกุตฺตรวิปากสฺส จาติ อิเมสํ จตุนฺนํ ราสีนํ อารมฺมณาธิปติปจฺจโย โหตีติ เอวเมตฺถ ปจฺจยุปฺปนฺนโตปิ วิฺาตพฺโพ วินิจฺฉโยติ.
อธิปติปจฺจยนิทฺเทสวณฺณนา.
๔. อนนฺตรปจฺจยนิทฺเทสวณฺณนา
๔. อนนฺตรปจฺจยนิทฺเทเส มโนธาตุยาติ วิปากมโนธาตุยา. มโนวิฺาณธาตุยาติ สนฺตีรณกิจฺจาย อเหตุกวิปากมโนวิฺาณธาตุยา. ตโต ปรํ ปน โวฏฺพฺพนชวนตทารมฺมณภวงฺคกิจฺจา มโนวิฺาณธาตุโย ¶ วตฺตพฺพา สิยุํ, ตา อวุตฺตาปิ อิมินาว นเยน เวทิตพฺพาติ นยํ ทสฺเสตฺวา เทสนา สงฺขิตฺตา. ‘‘ปุริมา ปุริมา กุสลา ธมฺมา’’ติอาทิเก จ ฉฏฺนเย ตา สงฺคหิตาติปิ อิธ น วุตฺตาติ เวทิตพฺพา. ตตฺถ ปุริมา ปุริมาติ ฉสุ ทฺวาเรสุปิ อนนฺตราตีตา กุสลชวนธมฺมา ทฏฺพฺพา. ปจฺฉิมานํ ปจฺฉิมานนฺติ อนนฺตรอุปฺปชฺชมานานฺเว. กุสลานนฺติ สทิสกุสลานํ. อพฺยากตานนฺติ อิทํ ปน กุสลานนฺตรํ ตทารมฺมณภวงฺคผลสมาปตฺติวเสน วุตฺตํ. อกุสลมูลเก อพฺยากตานนฺติ ตทารมฺมณภวงฺคสงฺขาตานฺเว. อพฺยากตมูลเก อพฺยากตานนฺติ อาวชฺชนชวนวเสน วา ภวงฺควเสน วา ปวตฺตานํ กิริยวิปากาพฺยากตานํ กิริยมโนธาตุโต ปฏฺาย ปน ยาว โวฏฺพฺพนกิจฺจา มโนวิฺาณธาตุ, ตาว ปวตฺเตสุ วีถิจิตฺเตสุปิ อยํ นโย ลพฺภเตว. กุสลานนฺติ ปฺจทฺวาเร โวฏฺพฺพนานนฺตรานํ มโนทฺวาเร อาวชฺชนานฺตรานํ ปมชวนกุสลานํ. อกุสลานนฺติ ปเทปิ เอเสว นโย. เยสํ เยสนฺติ อิทํ สพฺเพสมฺปิ อนนฺตรปจฺจยธมฺมานํ. สงฺเขปลกฺขณนฺติ อยํ ตาเวตฺถ ปาฬิวณฺณนา.
อยํ ¶ ปน อนนฺตรปจฺจโย นาม เปตฺวา นิพฺพานํ จตุภูมโก อรูปธมฺมราสิเยวาติ เวทิตพฺโพ. โส ชาติวเสน กุสลากุสลวิปากกิริยโต จตุธา ภิชฺชติ. ตตฺถ กุสโล กามาวจราทิเภทโต จตุพฺพิโธ โหติ, อกุสโล กามาวจโรว วิปาโก จตุภูมโก, กิริยานนฺตรปจฺจโย ปน เต ภูมโกติ เอวเมตฺถ นานปฺปการเภทโต วิฺาตพฺโพ วินิจฺฉโย.
เอวํ ภินฺเน ปเนตฺถ กามาวจรกุสโล อตฺตนา สทิสสฺเสว กามาวจรกุสลสฺส อนนฺตรปจฺจโย โหติ. าณสมฺปยุตฺตกามาวจรกุสโล ปน รูปาวจรกุสลสฺส อรูปาวจรกุสลสฺส โลกุตฺตรกุสลสฺสาติ อิเมสํ ติณฺณํ ราสีนํ อนนฺตรปจฺจโย โหติ. กามาวจรกุสโล จ กามาวจรวิปากสฺส, รูปาวจรารูปาวจรวิปากสฺส, าณสมฺปยุตฺโต โลกุตฺตรวิปากสฺสาปีติ อิเมสํ จตุนฺนํ ราสีนํ อนนฺตรปจฺจโย โหติ. รูปาวจรกุสโล รูปาวจรกุสลสฺส, าณสมฺปยุตฺตกามาวจรวิปากสฺส, รูปาวจรวิปากสฺสาติ อิเมสํ ติณฺณํ ราสีนํ อนนฺตรปจฺจโย โหติ. อรูปาวจรกุสโล เตสํ ทฺวินฺนํ วิปากานํ อตฺตโน ¶ กุสลสฺส วิปากสฺส จาติ อวิเสเสน จตุนฺนํ ราสีนํ อนนฺตรปจฺจโย โหติ. วิเสเสน ปเนตฺถ เนวสฺานาสฺายตนกุสโล อนาคามิผลสงฺขาตสฺส โลกุตฺตรวิปากสฺสปิ อนนฺตรปจฺจโย โหติ. โลกุตฺตรกุสโล โลกุตฺตรวิปากสฺเสว อนนฺตรปจฺจโย โหติ. อกุสโล อวิเสเสน อกุสลสฺส เจว กุสลากุสลวิปากสฺส จ. วิเสเสน ปเนตฺถ สุขมชฺฌตฺตเวทนาสมฺปยุตฺโต อกุสโล รูปาวจรารูปาวจรวิปากสฺสาปีติ อิเมสํ จตุนฺนํ ราสีนํ อนนฺตรปจฺจโย โหติ.
กามาวจรวิปากสฺส าณสมฺปยุตฺโต วา าณวิปฺปยุตฺโต วา วิปาโก กามาวจรกิริยาวชฺชนสฺส, าณสมฺปยุตฺตวิปาโก ปเนตฺถ ปฏิสนฺธิวเสน อุปฺปชฺชมานสฺส รูปาวจรารูปาวจรวิปากสฺสาปีติ อิเมสํ จตุนฺนํ ราสีนํ อนนฺตรปจฺจโย โหติ. รูปาวจรวิปาโก สเหตุกกามาวจรวิปากสฺส รูปาวจรารูปาวจรวิปากสฺส กามาวจรกิริยาวชฺชนสฺสาติ อิเมสํ จตุนฺนํ ราสีนํ อนนฺตรปจฺจโย โหติ. อรูปาวจรวิปาโก ติเหตุกกามาวจรวิปากสฺส อรูปาวจรวิปากสฺส กามาวจรกิริยาวชฺชนสฺสาติ ติณฺณํ ราสีนํ อนนฺตรปจฺจโย โหติ. โลกุตฺตรวิปาโก ติเหตุกกามาวจรวิปากสฺส รูปาวจรารูปาวจรโลกุตฺตรวิปากสฺสาติ จตุนฺนํ ราสีนํ อนนฺตรปจฺจโย โหติ.
กามาวจรกิริยํ กามาวจรกุสลากุสลสฺส จตุภูมกวิปากสฺส เตภูมกกิริยสฺสาติ นวนฺนํ ¶ ราสีนํ อนนฺตรปจฺจโย โหติ. รูปาวจรกิริยํ ติเหตุกกามาวจรวิปากสฺส รูปาวจรวิปากสฺส รูปาวจรกิริยสฺสาติ ติณฺณํ ราสีนํ อนนฺตรปจฺจโย โหติ. อรูปาวจรกิริยํ ติเหตุกกามาวจรวิปากสฺส รูปาวจรารูปาวจรโลกุตฺตรวิปากสฺส อรูปาวจรกิริยสฺสาติ ปฺจนฺนํ ราสีนํ อนนฺตรปจฺจโย โหตีติ. เอวเมตฺถ ปจฺจยุปฺปนฺนโตปิ วิฺาตพฺโพ วินิจฺฉโยติ.
อนนฺตรปจฺจยนิทฺเทสวณฺณนา.
๕. สมนนฺตรปจฺจยนิทฺเทสวณฺณนา
๕. สมนนฺตรปจฺจยนิทฺเทโสปิ ¶ อิมินา สมานคติโกว. อิเม ปน ทฺเว ปจฺจยา มหาวิตฺถารา, ตสฺมา สพฺพจิตฺตุปฺปตฺติวเสน เตสํ อุปปริกฺขิตฺวา วิตฺถาโร คเหตพฺโพติ.
สมนนฺตรปจฺจยนิทฺเทสวณฺณนา.
๖. สหชาตปจฺจยนิทฺเทสวณฺณนา
๖. สหชาตปจฺจยนิทฺเทเส อฺมฺนฺติ อฺโ อฺสฺส. อิมินา เอเตสํ ธมฺมานํ เอกกฺขเณ ปจฺจยภาวฺเจว ปจฺจยุปฺปนฺนภาวฺจ ทีเปติ. โอกฺกนฺติกฺขเณติ ปฺจโวการภเว ปฏิสนฺธิกฺขเณ. ตสฺมิฺหิ ขเณ นามรูปํ โอกฺกนฺตํ วิย ปกฺขนฺทนฺตํ วิย ปรโลกโต อิมํ โลกํ อาคนฺตฺวา ปวิสนฺตํ วิย อุปฺปชฺชติ, ตสฺมา โส ขโณ ‘‘โอกฺกนฺติกฺขโณ’’ติ วุจฺจติ. เอตฺถ จ รูปนฺติ หทยวตฺถุมตฺตเมว อธิปฺเปตํ. ตฺหิ นามสฺส, นามฺจ ตสฺส อฺมฺํ สหชาตปจฺจยฏฺํ ผรติ. จิตฺตเจตสิกาติ ปวตฺติยํ จตฺตาโร ขนฺธา. สหชาตปจฺจเยนาติ เอตฺถ จิตฺตสมุฏฺานรูปา จิตฺตเจตสิกานํ ปจฺจยฏฺํ น ผรนฺติ, ตสฺมา ‘‘อฺมฺ’’นฺติ ¶ น วุตฺตํ. ตถา อุปาทารูปา ภูตานํ. รูปิโน ธมฺมา อรูปีนํ ธมฺมานนฺติ หทยวตฺถุ จตุนฺนํ ขนฺธานํ. กิฺจิ กาเลติ กิสฺมิฺจิ กาเล. สหชาตปจฺจเยนาติ ปฏิสนฺธึ สนฺธาย วุตฺตํ. น สหชาตปจฺจเยนาติ ปวตฺตึ สนฺธาย วุตฺตํ.
อยํ ปน ‘จตฺตาโร ขนฺธา อรูปิโน อฺมฺํ สหชาตปจฺจเยน ปจฺจโย’ติ เอวํ ฉหิ โกฏฺาเสหิ ิโต. ตตฺถ ตโย โกฏฺาสา อฺมฺวเสน วุตฺตา, ตโย น อฺมฺวเสน. ตตฺถ ปมโกฏฺาเส อรูปเมว ปจฺจโย เจว ปจฺจยุปฺปนฺนฺจ, ทุติเย รูปเมว, ตติเย นามรูปํ, จตุตฺเถ ปจฺจโย อรูปํ, ปจฺจยุปฺปนฺนํ รูปํ; ปฺจเม ปจฺจโยปิ ปจฺจยุปฺปนฺนมฺปิ รูปเมว; ฉฏฺเ ปจฺจโย รูปํ, ปจฺจยุปฺปนฺนํ อรูปนฺติ อยํ ตาเวตฺถ ปาฬิวณฺณนา.
อยํ ปน สหชาตปจฺจโย ชาติวเสน กุสโล อกุสโล วิปาโก กิริยํ รูปนฺติ ปฺจธา ภิชฺชติ. ตตฺถ กุสโล ภูมิโต จตุพฺพิโธ ¶ โหติ, อกุสโล เอกวิโธว วิปาโก จตุพฺพิโธ, กิริยสงฺขาโต ติวิโธ, รูปํ เอกวิธํ กามาวจรเมวาติ เอวํ ตาเวตฺถ นานปฺปการเภทโต วิฺาตพฺโพ วินิจฺฉโย.
เอวํ ภินฺเน ปเนตฺถ จตุภูมกมฺปิ กุสลํ ปฺจโวการภเว อตฺตนา สมฺปยุตฺตธมฺมานฺเจว จิตฺตสมุฏฺานรูปสฺส จ สหชาตปจฺจโย โหติ, ตถา อกุสลํ. ยํ ปเนตฺถ อรูเป อุปฺปชฺชติ, ตํ อรูปธมฺมานํเยว สหชาตปจฺจโย โหติ.
กามาวจรรูปาวจรวิปากํ จิตฺตสมุฏฺานรูปสฺส เจว สมฺปยุตฺตธมฺมานฺจ สหชาตปจฺจโย โหติ. ยํ ปเนตฺถ รูปํ น สมุฏฺาเปติ, ตํ สมฺปยุตฺตธมฺมานฺเว. ยํ ปฏิสนฺธิยํ อุปฺปชฺชติ, ตํ กฏตฺตารูปานฺจาปิ สหชาตปจฺจโย โหติ. อรูปาวจรวิปากํ สมฺปยุตฺตธมฺมานฺเว. โลกุตฺตรวิปากํ ปฺจโวกาเร สมฺปยุตฺตธมฺมานฺเจว จิตฺตสมุฏฺานรูปานฺจ, จตุโวกาเร อรูปานฺเว. กามาวจรอรูปาวจรกิริยา ปฺจโวกาเร สมฺปยุตฺตกานฺเจว จิตฺตสมุฏฺานรูปานฺจ สหชาตปจฺจโย โหติ, จตุโวกาเร อรูปานฺเว. รูปาวจรกิริยา สมฺปยุตฺตธมฺมานฺเจว จิตฺตสมุฏฺานรูปานฺจ เอกนฺเตน สหชาตปจฺจโย โหติ.
จตุสมุฏฺานิกสฺส ¶ รูปสฺส กมฺมสมุฏฺานรูเป เอกํ มหาภูตํ ติณฺณํ, ตีณิ เอกสฺส, ทฺเว ทฺวินฺนํ มหาภูตานํ, มหาภูตา อุปาทารูปสฺส สหชาตปจฺจเยน ปจฺจโย. กามาวจรรูปาวจรปฏิสนฺธิกฺขเณ วตฺถุรูปํ วิปากกฺขนฺธานํ สหชาตปจฺจเยน ปจฺจโย. อุตุจิตฺตาหารสมุฏฺาเนสุ ปน มหาภูตานิ อฺมฺฺเจว อุปาทารูปสฺส จ สหชาตปจฺจเยน ปจฺจโยติ เอวเมตฺถ ปจฺจยุปฺปนฺนโตปิ วิฺาตพฺโพ วินิจฺฉโยติ.
สหชาตปจฺจยนิทฺเทสวณฺณนา.
๗. อฺมฺปจฺจยนิทฺเทสวณฺณนา
๗. อฺมฺปจฺจยนิทฺเทเส สหชาตปจฺจยนิทฺเทสสฺส ปุริมานํ ติณฺณํ โกฏฺาสานํ วเสน ปาฬิ อาคตา. ตสฺสา ตตฺถ วุตฺตสทิสาว วณฺณนาติ ปุน น คหิตา. อยมฺปิ จ อฺมฺปจฺจโย ชาติวเสน กุสโล อกุสโล วิปาโก กิริยํ รูปนฺติ ปฺจธา ภินฺโน. ตตฺถ กุสโล ภูมิโต ¶ จตุพฺพิโธ. สพฺพํ ปุริมสทิสเมวาติ เอวเมตฺถ นานปฺปการเภทโต วิฺาตพฺโพ วินิจฺฉโย.
เอวํ ภินฺเน ปเนตฺถ สพฺพมฺปิ จตุภูมกํ กุสลํ อตฺตนา สมฺปยุตฺตธมฺมานํ อฺมฺปจฺจเยน ปจฺจโย. ตถา อกุสลํ. วิปาเก ปน กามาวจรรูปาวจรวิปากํ ปฏิสนฺธิยํ วตฺถุรูปสฺส, ปวตฺเต สมฺปยุตฺตธมฺมานฺเว. อรูปาวจรโลกุตฺตรวิปากํ อตฺตนา สมฺปยุตฺตธมฺมานฺเว อฺมฺปจฺจเยน ปจฺจโย. สพฺพมฺปิ กิริยํ สมฺปยุตฺตธมฺมานฺเว อฺมฺปจฺจเยน ปจฺจโย. จตุสมุฏฺานิกรูปสฺส กมฺมสมุฏฺาเน เอกํ มหาภูตํ ติณฺณํ, ตีณิ เอกสฺส, ทฺเว ทฺวินฺนํ มหาภูตานํ อฺมฺปจฺจเยน ปจฺจโย. กามาวจรรูปาวจรปฏิสนฺธิยํ วตฺถุรูปํ วิปากกฺขนฺธานํ อฺมฺปจฺจเยน ปจฺจโย. อุตุจิตฺตาหารสมุฏฺาเนสุ มหาภูตาเนว มหาภูตานํ อฺมฺปจฺจเยน ปจฺจโยติ เอวเมตฺถ ปจฺจยุปฺปนฺนโตปิ วิฺาตพฺโพ วินิจฺฉโยติ.
อฺมฺปจฺจยนิทฺเทสวณฺณนา.
๘. นิสฺสยปจฺจยนิทฺเทสวณฺณนา
๘. นิสฺสยปจฺจยนิทฺเทเส ¶ สหชาตปจฺจยนิทฺเทสสฺส ปุริมานํ ปฺจนฺนํ โกฏฺาสานํ วเสน สหชาตนิสฺสยนยํ ทสฺเสตฺวา ปุน ฉฏฺเน โกฏฺาเสน ปุเรชาตนิสฺสยนยํ ทสฺเสตุํ จกฺขายตนํ จกฺขุวิฺาณธาตุยาติอาทิ อารทฺธํ. ตตฺถ ยํ รูปํ นิสฺสายาติ วตฺถุรูปํ สนฺธาย วุตฺตํ. ตฺหิ นิสฺสาย ติวิธา มโนธาตุ, เปตฺวา อรูปวิปากํ ทฺวาสตฺตติวิธา มโนวิฺาณธาตูติ อิมานิ ปฺจสตฺตติ จิตฺตานิ วตฺตนฺตีติ อยํ ตาเวตฺถ ปาฬิวณฺณนา. อยมฺปิ นิสฺสยปจฺจโย ชาติวเสน กุสลาทิเภทโต ปฺจธาว ภิชฺชติ. ตตฺถ กุสโล ภูมิโต จตุพฺพิโธว อกุสโล เอกวิโธ วิปาโก จตุพฺพิโธ, กิริยสงฺขาโต ติวิโธ, รูปํ เอกวิธเมวาติ เอวเมตฺถ นานปฺปการเภทโต วิฺาตพฺโพ วินิจฺฉโย.
เอวํ ภินฺเน ปเนตฺถ จตุภูมกมฺปิ กุสลํ ปฺจโวกาเร สมฺปยุตฺตกฺขนฺธานฺเจว จิตฺตสมุฏฺานรูปสฺส จ นิสฺสยปจฺจเยน ปจฺจโย โหติ. ตถา อกุสลํ ¶ . ยํ ปเนตฺถ อารุปฺเป อุปฺปชฺชติ, ตํ อรูปธมฺมานฺเว นิสฺสยปจฺจโย โหติ. กามาวจรรูปาวจรวิปากํ ปวตฺเต สมฺปยุตฺตธมฺมานฺเจว จิตฺตสมุฏฺานรูปสฺส จ, ปฏิสนฺธิยํ กฏตฺตารูปสฺสาปิ นิสฺสยปจฺจโย โหติ. อรูปาวจรวิปากํ สมฺปยุตฺตกฺขนฺธานํเยว โหติ. โลกุตฺตรวิปากํ ปฺจโวกาเร; สมฺปยุตฺตกานฺเจว จิตฺตสมุฏฺานรูปสฺส จ, จตุโวกาเร อรูปสฺเสว นิสฺสยปจฺจโย โหติ. กามาวจรอรูปาวจรกิริยา ปฺจโวกาเร สมฺปยุตฺตกานฺเจว จิตฺตสมุฏฺานรูปสฺส จ นิสฺสยปจฺจโย โหติ, จตุโวกาเร อรูปานฺเว. รูปาวจรกิริยา สมฺปยุตฺตกานฺเจว จิตฺตสมุฏฺานรูปสฺส จ เอกนฺเตน นิสฺสยปจฺจโย โหติ.
จตุสมุฏฺานิกรูปสฺส จ กมฺมสมุฏฺานรูเป เอกํ มหาภูตํ ติณฺณํ, ตีณิ เอกสฺส, ทฺเว ทฺวินฺนํ มหาภูตานํ, มหาภูตา อุปาทารูปานํ, วตฺถุรูปํ ปฺจโวการภเว จตุภูมกกุสลสฺส, อกุสลสฺส, เปตฺวา อารุปฺปวิปากฺเจว ทฺเว ปฺจวิฺาณานิ จ เสสเตภูมกวิปากสฺส, เตภูมกกิริยสฺสาติ อิเมสํ จตุนฺนํ ธมฺมราสีนํ นิสฺสยปจฺจโย โหติ. จกฺขายตนาทีนิ ปฺจ สสมฺปยุตฺตานํ จกฺขุวิฺาณาทีนํ นิสฺสยปจฺจโย โหติ. อุตุจิตฺตาหารสมุฏฺาเนสุ ปน มหาภูตา มหาภูตานฺเจว อุปาทารูปสฺส จ นิสฺสยปจฺจเยน ปจฺจโยติ เอวเมตฺถ ปจฺจยุปฺปนฺนโตปิ วิฺาตพฺโพ วินิจฺฉโยติ.
นิสฺสยปจฺจยนิทฺเทสวณฺณนา.
๙. อุปนิสฺสยปจฺจยนิทฺเทสวณฺณนา
๙. อุปนิสฺสยปจฺจยนิทฺเทเส ¶ ปุริมา ปุริมาติ อนนฺตรูปนิสฺสเย สมนนฺตราตีตา ลพฺภนฺติ, อารมฺมณูปนิสฺสยปกตูปนิสฺสเยสุ นานาวีถิวเสน ปุริมตรา. เต ตโยปิ ราสโย กุสลวเสน กุสลปเท ลพฺภนฺติ, กุสเลน ปน อกุสเล สมนนฺตราตีตา น ลพฺภนฺติ. เตเนว วุตฺตํ – ‘‘อกุสลานํ ธมฺมานํ เกสฺจิ อุปนิสฺสยปจฺจเยน ปจฺจโย’’ติ ¶ . อิทฺหิ – ‘‘กุสโล ธมฺโม อกุสลสฺส ธมฺมสฺส อุปนิสฺสยปจฺจเยน ปจฺจโย; อารมฺมณูปนิสฺสโย ปกตูปนิสฺสโย. อารมฺมณูปนิสฺสโย – ทานํ ทตฺวา สีลํ สมาทิยิตฺวา อุโปสถกมฺมํ กตฺวา ตํ ครุํ กตฺวา อสฺสาเทติ อภินนฺทติ, ตํ ครุํ กตฺวา ราโค อุปฺปชฺชติ, ทิฏฺิ อุปฺปชฺชติ, ปุพฺเพ สุจิณฺณานิ ครุํ กตฺวา อสฺสาเทติ อภินนฺทติ, ตํ ครุํ กตฺวา ราโค อุปฺปชฺชติ, ทิฏฺิ อุปฺปชฺชติ. ฌานา วุฏฺหิตฺวา ฌานํ ครุํ กตฺวา อสฺสาเทติ อภินนฺทติ, ตํ ครุํ กตฺวา ราโค อุปฺปชฺชติ ทิฏฺิ อุปฺปชฺชติ. ปกตูปนิสฺสโย – สทฺธํ อุปนิสฺสาย มานํ ชปฺเปติ, ทิฏฺึ คณฺหาติ. สีลํ สุตํ จาคํ ปฺํ อุปนิสฺสาย มานํ ชปฺเปติ, ทิฏฺึ คณฺหาติ. สทฺธา สีลํ สุตํ จาโค ปฺา ราคสฺส โทสสฺส โมหสฺส มานสฺส ทิฏฺิยา ปตฺถนาย อุปนิสฺสยปจฺจเยน ปจฺจโย’’ติ อิมํ นยํ สนฺธาย วุตฺตํ. กุสเลน อพฺยากเต ตโยปิ ลพฺภนฺติ, ตถา อกุสเลน อกุสเล.
อกุสเลน ปน กุสเล สมนนฺตราตีตา น ลพฺภนฺติ. เตน วุตฺตํ – ‘‘กุสลานํ ธมฺมานํ เกสฺจิ อุปนิสฺสยปจฺจเยน ปจฺจโย’’ติ. อิทมฺปิ หิ – ‘‘อกุสโล ธมฺโม กุสลสฺส ธมฺมสฺส อุปนิสฺสยปจฺจเยน ปจฺจโย. ปกตูปนิสฺสโย – ราคํ อุปนิสฺสาย ทานํ เทติ, สีลํ สมาทิยติ, อุโปสถกมฺมํ กโรติ, ฌานํ อุปฺปาเทติ วิปสฺสนํ อุปฺปาเทติ, มคฺคํ อุปฺปาเทติ, อภิฺํ อุปฺปาเทติ, สมาปตฺตึ อุปฺปาเทติ; โทสํ โมหํ มานํ ทิฏฺึ ปตฺถนํ อุปนิสฺสาย ทานํ เทติ…เป… สมาปตฺตึ อุปฺปาเทติ. ราโค โทโส โมโห มาโน ทิฏฺิ ปตฺถนา สทฺธาย สีลสฺส สุตสฺส จาคสฺส ปฺาย อุปนิสฺสยปจฺจเยน ปจฺจโย. ปาณํ หนฺตฺวา ตสฺส ปฏิฆาตตฺถาย ทานํ เทตี’’ติอาทินา นเยน ปฺหาวาเร อาคตํ ปกตูปนิสฺสยเมว สนฺธาย วุตฺตํ. อกุสลํ ปน กุสลสฺส อารมฺมณูปนิสฺสโย น โหติ. กสฺมา? ตํ ครุํ กตฺวา ตสฺส อปฺปวตฺตนโตติ ยถา อนนฺตรูปนิสฺสโย, เอวํ อารมฺมณูปนิสฺสโยเปตฺถ น ลพฺภตีติ เวทิตพฺโพ. อกุสเลน อพฺยากตปเท อารมฺมณูปนิสฺสโยว น ลพฺภติ. น หิ อพฺยากตา ธมฺมา อกุสลํ ครุํ กโรนฺติ ¶ . ยสฺมา ปน อนนฺตรตา ลพฺภติ, ตสฺมา เอตฺถ ‘‘เกสฺจี’’ติ น วุตฺตํ. อพฺยากเตน ปน อพฺยากเต กุสเล อกุสเลติ ตีสุ นเยสุ ตโยปิ อุปนิสฺสยา ลพฺภนฺเตว. ปุคฺคโลปิ เสนาสนมฺปีติ อิทํ ทฺวยํ ปกตูปนิสฺสยวเสน วุตฺตํ. อิทฺหิ ทฺวยํ กุสลากุสลปวตฺติยา พลวปจฺจโย โหติ. ปจฺจยภาโว ¶ จสฺส ปเนตฺถ ปริยายวเสน เวทิตพฺโพติ อยํ ตาเวตฺถ ปาฬิวณฺณนา.
อยํ ปน อุปนิสฺสยปจฺจโย นาม สทฺธึ เอกจฺจาย ปฺตฺติยา สพฺเพปิ จตุภูมกธมฺมา. วิภาคโต ปน อารมฺมณูปนิสฺสยาทิวเสน ติวิโธ โหติ. ตตฺถ อารมฺมณูปนิสฺสโย อารมฺมณาธิปตินา นินฺนานากรโณติ เหฏฺา วุตฺตนเยเนว นานปฺปการเภทโต คเหตพฺโพ. อนนฺตรูปนิสฺสโย อนนฺตรปจฺจเยน นินฺนานากรโณ, โสปิ เหฏฺา วุตฺตนเยเนว นานปฺปการเภทโต เวทิตพฺโพ. ปจฺจยุปฺปนฺนโตปิ เนสํ ตตฺถ วุตฺตนเยเนว วินิจฺฉโย เวทิตพฺโพ. ปกตูปนิสฺสโย ปน ชาติวเสน กุสลากุสลวิปากกิริยรูปเภทโต ปฺจวิโธ โหติ, กุสลาทีนํ ปน ภูมิเภทโต อเนกวิโธติ เอวํ ตาเวตฺถ นานปฺปการเภทโต วิฺาตพฺโพ วินิจฺฉโย.
เอวํ ภินฺเน ปเนตฺถ เตภูมกกุสโล จตุภูมกสฺสาปิ กุสลสฺส อกุสลสฺส วิปากกิริยสฺสาติ จตุนฺนํ ราสีนํ ปกตูปนิสฺสโย โหติ. โลกุตฺตโร อกุสลสฺเสว น โหติ. อมฺหากํ อาจริเยน ‘‘โลกุตฺตรธมฺโม นิพฺพตฺติโต’’ติ อิมินา ปน นเยน อฺเสํ อกุสลสฺสาปิ โหติ. ยสฺส วา อุปฺปชฺชิสฺสติ, ตสฺสาปิ อนุตฺตเรสุ วิโมกฺเขสุ ปิหํ อุปฏฺาปยโต อิมินา นเยน โหติเยว. อกุสโล สพฺเพสมฺปิ จตุภูมกานํ ขนฺธานํ ปกตูปนิสฺสโย โหติ, ตถา เตภูมกวิปาโก. โลกุตฺตรวิปาเก เหฏฺิมานิ ตีณิ ผลานิ อกุสลสฺเสว น โหนฺติ, อุปริฏฺิมํ กุสลสฺสาปิ. ปุริมนเยน ปน อฺเสํ วา ยสฺส วา อุปฺปชฺชิสฺสติ, ตสฺส สนฺตาเน สพฺโพปิ โลกุตฺตรวิปาโก สพฺเพสํ กุสลาทีนํ อรูปกฺขนฺธานํ ปกตูปนิสฺสโย โหติ. กิริยสงฺขาโตปิ ปกตูปนิสฺสโย จตุภูมกานํ อกุสลาทิขนฺธานํ โหติเยว, ตถา รูปสงฺขาโต. สยํ ปน รูปํ อิมสฺมึ ปฏฺานมหาปกรเณ อาคตนเยน อุปนิสฺสยปจฺจยํ น ลภติ, สุตฺตนฺติกปริยาเยน ปน ลภตีติ วตฺตุํ วฏฺฏติ. เอวเมตฺถ ปจฺจยุปฺปนฺนโตปิ วิฺาตพฺโพ วินิจฺฉโยติ.
อุปนิสฺสยปจฺจยนิทฺเทสวณฺณนา.
๑๐. ปุเรชาตปจฺจยนิทฺเทสวณฺณนา
๑๐. ปุเรชาตปจฺจยนิทฺเทเส ¶ ¶ ปุเรชาตปจฺจเยน ปจฺจโยติ เอตฺถ ปุเรชาตํ นาม ยสฺส ปจฺจโย โหติ, ตโต ปุริมตรํ ชาตํ ชาติกฺขณํ อติกฺกมิตฺวา ิติกฺขณปฺปตฺตํ. จกฺขายตนนฺติอาทิ วตฺถุปุเรชาตวเสน วุตฺตํ. รูปายตนนฺติอาทิ อารมฺมณปุเรชาตวเสน. กิฺจิกาเล ปุเรชาตปจฺจเยนาติ ปวตฺตึ สนฺธาย วุตฺตํ. กิฺจิกาเล น ปุเรชาตปจฺจเยนาติ ปฏิสนฺธึ สนฺธาย วุตฺตํ. เอวํ สพฺพถาปิ ปฺจทฺวาเร วตฺถารมฺมณวเสน, มโนทฺวาเร วตฺถุวเสเนวายํ ปาฬิ อาคตา, ปฺหาวาเร ปน ‘‘อารมฺมณปุเรชาตํ – เสกฺขา วา ปุถุชฺชนา วา จกฺขุํ อนิจฺจโต ทุกฺขโต อนตฺตโต วิปสฺสนฺตี’’ติ อาคตตฺตา มโนทฺวาเรปิ อารมฺมณปุเรชาตํ ลพฺภเตว. อิธ ปน สาวเสสวเสน เทสนา กตาติ อยํ ตาเวตฺถ ปาฬิวณฺณนา.
อยํ ปน ปุเรชาตปจฺจโย สุทฺธรูปเมว โหติ. ตฺจ โข อุปฺปาทกฺขณํ อติกฺกมิตฺวา ิติปฺปตฺตํ อฏฺารสวิธํ รูปรูปเมว. ตํ สพฺพมฺปิ วตฺถุปุเรชาตํ อารมฺมณปุเรชาตนฺติ ทฺวิธา ิตํ. ตตฺถ จกฺขายตนํ…เป… กายายตนํ วตฺถุรูปนฺติ อิทํ วตฺถุปุเรชาตํ นาม. เสสํ อิมาย ปาฬิยา อาคตฺจ อนาคตฺจ วณฺโณ สทฺโท คนฺโธ รโส จตสฺโส ธาตุโย ตีณิ อินฺทฺริยานิ กพฬีกาโร อาหาโรติ ทฺวาทสวิธํ รูปํ อารมฺมณปุเรชาตปจฺจโย นามาติ เอวเมตฺถ นานปฺปการเภทโต วิฺาตพฺโพ วินิจฺฉโย.
เอวํ ภินฺเน ปเนตฺถ จกฺขายตนํ ทฺวินฺนํ จกฺขุวิฺาณานํ ปุเรชาตปจฺจเยน ปจฺจโย, ตถา อิตรานิ จตฺตาริ โสตวิฺาณาทีนํ. วตฺถุรูปํ ปน เปตฺวา ทฺวิปฺจวิฺาณานิ จตฺตาโร จ อารุปฺปวิปาเก เสสานํ สพฺเพสมฺปิ จตุภูมกานํ กุสลากุสลาพฺยากตานํ จิตฺตเจตสิกานํ ปุเรชาตปจฺจโย โหติ. รูปาทีนิ ปน ปฺจารมฺมณานิ ทฺวิปฺจวิฺาณานฺเจว มโนธาตูนฺจ เอกนฺเตเนว ปุเรชาตปจฺจยา โหนฺติ. อฏฺารสวิธมฺปิ ปเนตํ รูปรูปํ กามาวจรกุสลสฺส รูปาวจรโต อภิฺากุสลสฺส อกุสลสฺส ตทารมฺมณภาวิโน กามาวจรวิปากสฺส กามาวจรกิริยสฺส รูปาวจรโต อภิฺากิริยสฺสาติ อิเมสํ ฉนฺนํ ราสีนํ ปุเรชาตปจฺจโย ¶ โหตีติ เอวเมตฺถ ปจฺจยุปฺปนฺนโตปิ วิฺาตพฺโพ วินิจฺฉโยติ.
ปุเรชาตปจฺจยนิทฺเทสวณฺณนา.
๑๑. ปจฺฉาชาตปจฺจยนิทฺเทสวณฺณนา
๑๑. ปจฺฉาชาตปจฺจยนิทฺเทเส ¶ ปจฺฉาชาตาติ ยสฺส กายสฺส ปจฺจยา โหนฺติ, ตสฺมึ อุปฺปชฺชิตฺวา ิเต ชาตา. ปุเรชาตสฺสาติ เตสํ อุปฺปาทโต ปมตรํ ชาตสฺส ชาติกฺขณํ อติกฺกมิตฺวา ิติปฺปตฺตสฺส. อิมสฺส กายสฺสาติ อิมสฺส จตุสมุฏฺานิกติสมุฏฺานิกภูตอุปาทารูปสงฺขาตสฺส กายสฺส. เอตฺถ จ ติสมุฏฺานิกกาโยติ อาหารสมุฏฺานสฺส อภาวโต พฺรหฺมปาริสชฺชาทีนํ กาโย เวทิตพฺโพ. อยเมตฺถ ปาฬิวณฺณนา. อยํ ปน ปจฺฉาชาตปจฺจโย นาม สงฺเขปโต เปตฺวา อารุปฺปวิปาเก อวเสสา จตุภูมกา อรูปกฺขนฺธา. โส ชาติวเสน กุสลากุสลวิปากกิริยเภเทน จตุธา ภิชฺชตีติ เอวเมตฺถ นานปฺปการเภทโต วิฺาตพฺโพ วินิจฺฉโย.
เอวํ ภินฺเน ปเนตฺถ ปฺจโวการภเว อุปฺปนฺนํ จตุภูมกกุสลฺจ อกุสลฺจ อุปฺปาทกฺขณํ อติกฺกมิตฺวา ิติปฺปตฺตสฺส จตุสมุฏฺานิกติสมุฏฺานิกรูปกายสฺส ปจฺฉาชาตปจฺจโย โหติ. วิปาเกปิ เปตฺวา ปฏิสนฺธิวิปากํ อวเสโส กามาวจรรูปาวจรวิปาโก ตสฺเสว เอกนฺเตน ปจฺฉาชาตปจฺจโย โหติ. โลกุตฺตโรปิ ปฺจโวกาเร อุปฺปนฺนวิปาโก ตสฺเสว ปจฺฉาชาตปจฺจโย โหติ. เตภูมกกิริยาปิ ปฺจโวกาเร อุปฺปนฺนาว วุตฺตปฺปการสฺส กายสฺส ปจฺฉาชาตปจฺจโย โหตีติ เอวเมตฺถ ปจฺจยุปฺปนฺนโตปิ วิฺาตพฺโพ วินิจฺฉโยติ.
ปจฺฉาชาตปจฺจยนิทฺเทสวณฺณนา.
๑๒. อาเสวนปจฺจยนิทฺเทสวณฺณนา
๑๒. อาเสวนปจฺจยนิทฺเทเส ปุริมา ปุริมาติ สพฺพนเยสุ สมนนฺตราตีตาว ทฏฺพฺพา. กสฺมา ปเนตฺถ อนนฺตรปจฺจเย วิย ‘‘ปุริมา ปุริมา กุสลา ¶ ธมฺมา ปจฺฉิมานํ ปจฺฉิมานํ อพฺยากตานํ ธมฺมาน’’นฺติอาทินา นเยน ภินฺนชาติเกหิ สทฺธึ นิทฺเทโส น กโตติ? อตฺตโน คตึ คาหาเปตุํ อสมตฺถตาย. ภินฺนชาติกา หิ ภินฺนชาติกานํ อรูปธมฺมานํ อาเสวนคุเณน ปคุณพลวภาวํ ¶ สาธยมานา อตฺตโน กุสลาทิภาวสงฺขาตํ คตึ คาหาเปตุํ น สกฺโกนฺติ. ตสฺมา เตหิ สทฺธึ นิทฺเทสํ อกตฺวา เย เยสํ วาสนาสงฺขาเตน อาเสวเนน ปคุณตรพลวตรภาววิสิฏฺํ อตฺตโน กุสลาทิภาวสงฺขาตํ คตึ คาหาเปตุํ สกฺโกนฺติ, เตสํ เตหิ สมานชาติเกเหว สทฺธึ นิทฺเทโส กโตติ เวทิตพฺโพ. อถ วิปากาพฺยากตํ กสฺมา น คหิตนฺติ? อาเสวนาภาเวน. วิปากฺหิ กมฺมวเสน วิปากภาวปฺปตฺตํ กมฺมปริณามิตํ หุตฺวา วตฺตติ นิรุสฺสาหํ ทุพฺพลนฺติ ตํ อาเสวนคุเณน อตฺตโน สภาวํ คาหาเปตฺวา ปริภาเวตฺวา เนว อฺํ วิปากํ อุปฺปาเทตุํ สกฺโกติ, น ปุริมวิปากานุภาวํ คเหตฺวา อุปฺปชฺชิตุนฺติ. กมฺมเวคกฺขิตฺตํ ปน ปติตํ วิย หุตฺวา อุปฺปชฺชตีติ สพฺพถาปิ วิปาเก อาเสวนํ นตฺถีติ อาเสวนาภาเวน วิปากํ น คหิตํ. กุสลากุสลกิริยานนฺตรํ อุปฺปชฺชมานมฺปิ เจตํ กมฺมปฏิพทฺธวุตฺติตาย อาเสวนคุณํ น คณฺหาตีติ กุสลาทโยปิสฺส อาเสวนปจฺจยา น โหนฺติ. อปิจ นานาชาติกตฺตาเปเต น โหนฺติเยว. ภูมิโต ปน อารมฺมณโต วา นานาชาติกตฺตํ นาม นตฺถิ. ตสฺมา กามาวจรกุสลกิริยามหคฺคตกุสลกิริยานมฺปิ, สงฺขารารมฺมณฺจ อนุโลมกุสลํ นิพฺพานารมฺมณสฺส โคตฺรภุกุสลสฺส อาเสวนปจฺจโย โหติเยวาติ อยํ ตาเวตฺถ ปาฬิวณฺณนา. อยํ ปน อาเสวนปจฺจโย ชาติโต ตาว กุสโล อกุสโล กิริยาพฺยากโตติ ติธา ิโต. ตตฺถ กุสโล ภูมิโต กามาวจโร รูปาวจโร อรูปาวจโรติ ติวิโธ โหติ, อกุสโล กามาวจโรว กิริยาพฺยากโต กามาวจโร รูปาวจโร อรูปาวจโรติ ติวิโธว, โลกุตฺตโร อาเสวนปจฺจโย นาม นตฺถีติ เอวเมตฺถ นานปฺปการเภทโต วิฺาตพฺโพ วินิจฺฉโย.
เอวํ ภินฺเน ปเนตฺถ กามาวจรกุสลํ อตฺตโน อนนฺตรสฺส กามาวจรกุสลสฺเสว. ยํ ปเนตฺถ าณสมฺปยุตฺตํ, ตํ อตฺตนา สทิสเวทนสฺส รูปาวจรกุสลสฺส อรูปาวจรกุสลสฺส โลกุตฺตรกุสลสฺสาติ อิเมสํ ¶ ราสีนํ อาเสวนปจฺจโย โหติ. รูปาวจรกุสลํ ปน รูปาวจรกุสลสฺเสว. อรูปาวจรกุสลํ อรูปาวจรกุสลสฺเสว. อกุสลํ ปน อกุสลสฺเสว อาเสวนปจฺจโย โหติ. กิริยโต ปน กามาวจรกิริยสงฺขาโต ตาว กามาวจรกิริยสฺเสว. โย ปเนตฺถ าณสมฺปยุตฺโต, โส อตฺตนา สทิสเวทนสฺส รูปาวจรกิริยสฺส อรูปาวจรกิริยสฺสาติ อิเมสํ ราสีนํ อาเสวนปจฺจโย โหติ. รูปาวจรกิริยสงฺขาโต ปน รูปาวจรกิริยสฺเสว, อรูปาวจรกิริยสงฺขาโต อรูปาวจรกิริยสฺเสว อาเสวนปจฺจโย โหติ. วิปาโก ปน เอกธมฺมสฺสาปิ เอกธมฺโมปิ วา โกจิ ¶ วิปากสฺส อาเสวนปจฺจโย นตฺถีติ เอวเมตฺถ ปจฺจยุปฺปนฺนโตปิ วิฺาตพฺโพ วินิจฺฉโยติ.
อาเสวนปจฺจยนิทฺเทสวณฺณนา.
๑๓. กมฺมปจฺจยนิทฺเทสวณฺณนา
๑๓. กมฺมปจฺจยนิทฺเทเส กมฺมนฺติ เจตนากมฺมเมว. กฏตฺตา จ รูปานนฺติ กมฺมสฺส กฏตฺตา อุปฺปนฺนรูปานํ. กมฺมปจฺจเยนาติ อเนกานมฺปิ กปฺปโกฏีนํ มตฺถเก อตฺตโน ผลํ อุปฺปาเทตุํ สมตฺเถน นานากฺขณิกกมฺมปจฺจเยนาติ อตฺโถ. กุสลากุสลฺหิ กมฺมํ อตฺตโน ปวตฺติกฺขเณ ผลํ น เทติ. ยทิ ทเทยฺย, ยํ มนุสฺโส เทวโลกูปคํ กุสลกมฺมํ กโรติ, ตสฺสานุภาเวน ตสฺมึเยว ขเณ เทโว ภเวยฺย. ยสฺมึ ปน ขเณ ตํ กตํ, ตโต อฺสฺมึ ขเณ อวิชฺชมานมฺปิ เกวลํ กฏตฺตาเยว ทิฏฺเว ธมฺเม อุปปชฺเช วา อปเร วา ปริยาเย อวเสสปจฺจยสมาโยเค สติ ผลํ อุปฺปาเทติ นิรุทฺธาปิ ปุริมสิปฺปาทิกิริยา วิย กาลนฺตเร ปจฺฉิมสิปฺปาทิกิริยาย. ตสฺมา นานากฺขณิกกมฺมปจฺจโยติ วุจฺจติ. เจตนา สมฺปยุตฺตกานํ ธมฺมานนฺติ ยา กาจิ เจตนา อตฺตนา สมฺปยุตฺตกานํ ธมฺมานํ. ตํสมุฏฺานานนฺติ อิมินา ปฏิสนฺธิกฺขเณ กฏตฺตารูปมฺปิ คณฺหาติ. กมฺมปจฺจเยนาติ อิทํ สหชาตเจตนํ สนฺธาย วุตฺตํ. กุสลาทีสุ หิ ยา กาจิ สหชาตเจตนา เสสธมฺมานํ จิตฺตปโยคสงฺขาเตน กิริยาภาเวน ¶ อุปการิกา โหติ. ตสฺมา สหชาตกมฺมปจฺจโยติ วุจฺจติ. อยํ ตาเวตฺถ ปาฬิวณฺณนา.
อยํ ปน กมฺมปจฺจโย อตฺถโต จตุภูมิกเจตนามตฺตเมว. โส หิ ชาติเภทโต กุสโล อกุสโล วิปาโก กิริยาติ จตุธา ภิชฺชติ. ตตฺถ กุสโล ภูมิโต กามาวจราทิวเสน จตุธา ภิชฺชติ. อกุสโล เอกธาว วิปาโก จตุธา, กิริยา ติธาวาติ เอวเมตฺถ นานปฺปการเภทโต วิฺาตพฺโพ วินิจฺฉโย.
เอวํ ภินฺเน ปเนตฺถ สหชาตา กามาวจรกุสลเจตนา ปฺจโวกาเร อตฺตนา สมฺปยุตฺตธมฺมานฺเจว ¶ จิตฺตสมุฏฺานรูปสฺส จ, จตุโวกาเร สมฺปยุตฺตกฺขนฺธานฺเว สหชาตกมฺมปจฺจโย โหติ. อุปฺปชฺชิตฺวา นิรุทฺธา ปน อตฺตโน วิปากานํ ขนฺธานํ กฏตฺตา จ รูปานํ นานากฺขณิกกมฺมปจฺจเยน ปจฺจโย โหติ. สา จ โข ปฺจโวกาเรเยว, น อฺตฺถ. สหชาตา รูปาวจรกุสลเจตนา อตฺตนา สมฺปยุตฺตธมฺมานฺเจว จิตฺตสมุฏฺานรูปานฺจ เอกนฺเตเนว สหชาตกมฺมปจฺจเยน ปจฺจโย. อุปฺปชฺชิตฺวา นิรุทฺธา ปน อตฺตโน วิปากานฺเจว กฏตฺตารูปานฺจ นานากฺขณิกกมฺมปจฺจเยน ปจฺจโย. อรูปาวจรา ปน โลกุตฺตรา จ สหชาตา กุสลเจตนา ปฺจโวกาเร อตฺตนา สมฺปยุตฺตธมฺมานฺเจว จิตฺตสมุฏฺานรูปานฺจ, จตุโวกาเร สมฺปยุตฺตกฺขนฺธานฺเว สหชาตกมฺมปจฺจเยน ปจฺจโย. อุปฺปชฺชิตฺวา นิรุทฺธา ปเนสา ทุวิธาปิ อตฺตโน อตฺตโน วิปากกฺขนฺธานฺเว นานากฺขณิกกมฺมปจฺจเยน ปจฺจโย. สหชาตา อกุสลเจตนา ปฺจโวกาเร อตฺตนา สมฺปยุตฺตกฺขนฺธานฺเจว จิตฺตสมุฏฺานรูปานฺจ จตุโวกาเร อรูปกฺขนฺธานฺเว สหชาตกมฺมปจฺจเยน ปจฺจโย. อุปฺปชฺชิตฺวา นิรุทฺธา ปน วิปากกฺขนฺธานฺเจว กฏตฺตารูปานฺจ นานากฺขณิกกมฺมปจฺจเยน ปจฺจโย.
กามาวจรรูปาวจรโต วิปากเจตนา อตฺตนา สมฺปยุตฺตธมฺมานํ ปวตฺเต จิตฺตสมุฏฺานรูปานํ, ปฏิสนฺธิยํ กฏตฺตารูปานฺจ สหชาตกมฺมปจฺจเยน ปจฺจโย. อรูปาวจรวิปากเจตนา อตฺตนา สมฺปยุตฺตธมฺมานฺเว สหชาตกมฺมปจฺจเยน ปจฺจโย. โลกุตฺตรวิปากเจตนา ปฺจโวกาเร อตฺตนา สมฺปยุตฺตธมฺมานฺเจว จิตฺตสมุฏฺานรูปสฺส จ, จตุโวกาเร อรูปสฺเสว สหชาตกมฺมปจฺจเยน ปจฺจโย. เตภูมิกา กิริยเจตนา ปฺจโวกาเร ¶ สมฺปยุตฺตธมฺมานฺเจว จิตฺตสมุฏฺานรูปสฺส จ สหชาตกมฺมปจฺจเยน ปจฺจโย. ยา ปเนตฺถ อารุปฺเป อุปฺปชฺชติ, สา อรูปธมฺมานฺเว สหชาตกมฺมปจฺจเยน ปจฺจโยติ เอวเมตฺถ ปจฺจยุปฺปนฺนโตปิ วิฺาตพฺโพ วินิจฺฉโยติ.
กมฺมปจฺจยนิทฺเทสวณฺณนา.
๑๔. วิปากปจฺจยนิทฺเทสวณฺณนา
๑๔. วิปากปจฺจยนิทฺเทเส ¶ วิปากา จตฺตาโร ขนฺธาติ ยสฺมา กมฺมสมุฏฺานาปิ รูปา วิปากา น โหนฺติ, ตสฺมา ‘‘วิปากา’’ติ วตฺวา ‘‘จตฺตาโร ขนฺธา’’ติ วุตฺตํ. เอวํ อยํ ปาฬิ อรูปธมฺมานฺเว วิปากปจฺจยวเสน อาคตา. ปฺหาวาเร ปน ‘‘วิปากาพฺยากโต เอโก ขนฺโธ ติณฺณํ ขนฺธานํ จิตฺตสมุฏฺานานฺจ รูปานํ วิปากปจฺจเยน ปจฺจโย. ปฏิสนฺธิกฺขเณ วิปากาพฺยากโต เอโก ขนฺโธ ติณฺณนฺนํ ขนฺธานํ กฏตฺตา จ รูปานํ วิปากปจฺจเยน ปจฺจโย’’ติ อาคตตฺตา จิตฺตสมุฏฺานกมฺมสมุฏฺานรูปานมฺปิ วิปากปจฺจโย ลพฺภติ. อิธ ปน สาวเสสวเสน เทสนา กตาติ อยํ ตาเวตฺถ ปาฬิวณฺณนา. อยํ ปน วิปากปจฺจโย วิปากภาเวน ชาติโต เอกวิโธ, ภูมิเภทโต กามาวจราทิวเสน จตุธา ภิชฺชตีติ เอวเมตฺถ นานปฺปการเภทโต วิฺาตพฺโพ วินิจฺฉโย.
เอวํ ภินฺเน ปเนตฺถ กามาวจรรูปาวจรวิปาโก อตฺตนา สมฺปยุตฺตธมฺมานํ ปวตฺเต จิตฺตสมุฏฺานรูปานํ ปฏิสนฺธิยํ กฏตฺตารูปานฺจ วิปากปจฺจโย โหติ. อรูปาวจรวิปาโก สมฺปยุตฺตธมฺมานฺเว. โลกุตฺตรวิปาโก ปฺจโวกาเร สมฺปยุตฺตธมฺมานฺเจว จิตฺตสมุฏฺานรูปสฺส จ, จตุโวกาเร สมฺปยุตฺตกฺขนฺธานฺเว วิปากปจฺจโย โหตีติ เอวเมตฺถ ปจฺจยุปฺปนฺนโตปิ วิฺาตพฺโพ วินิจฺฉโยติ.
วิปากปจฺจยนิทฺเทสวณฺณนา.
๑๕. อาหารปจฺจยนิทฺเทสวณฺณนา
๑๕. อาหารปจฺจยนิทฺเทเส ¶ กพฬีกาโร อาหาโรติ จตุสนฺตติสมุฏฺาเน รูเป โอชา อาหาโร นาม. โส ปน ยสฺมา กพฬํ กริตฺวา อชฺโฌหริโตว อาหารกิจฺจํ กโรติ, น พหิ ิโต, ตสฺมา อาหาโรติ อวตฺวา ‘‘กพฬีกาโร อาหาโร’’ติ วุตฺตํ. กพฬํ กริตฺวา อชฺโฌหริตพฺพวตฺถุกตฺตา วา กพฬีกาโรติ นามเมตํ ตสฺส. อรูปิโน อาหาราติ ผสฺสเจตนาวิฺาณาหารา ¶ . ตํสมุฏฺานานนฺติ อิธาปิ กมฺมสมุฏฺานานิ คหิตาเนว. วุตฺตฺเหตํ ปฺหาวาเร – ปฏิสนฺธิกฺขเณ วิปากาพฺยากตา อาหารา สมฺปยุตฺตกานํ ขนฺธานํ กฏตฺตา จ รูปานํ อาหารปจฺจเยน ปจฺจโยติ. อยํ ตาเวตฺถ ปาฬิวณฺณนา.
อยํ ปน อาหารปจฺจโย สงฺเขปโต กพฬีกาโร อาหาโร, ผสฺโส, เจตนา, วิฺาณนฺติ จตฺตาโรว ธมฺมา โหนฺติ. ตตฺถ เปตฺวา กพฬีการาหารํ เสสา ตโย อรูปาหารา ชาติวเสน กุสลากุสลวิปากกิริยเภทโต จตุธา ภิชฺชนฺติ. ปุน ภูมิเภเทน กุสโล จตุธา, อกุสโล เอกธา, วิปาโก จตุธา, กิริยา ติธาติ เอวํ อเนกธา ภิชฺชนฺติ. กพฬีการาหาโร ปน ชาติโต อพฺยากโต, ภูมิโต กามาวจโรวาติ เอวเมตฺถ นานปฺปการเภทโต วิฺาตพฺโพ วินิจฺฉโย.
เอวํ ภินฺเน ปเนตฺถ จตุภูมกาปิ ตโย กุสลาหารา ปฺจโวกาเร อตฺตนา สมฺปยุตฺตธมฺมานฺเจว จิตฺตสมุฏฺานรูปสฺส จ อาหารปจฺจเยน ปจฺจโย, เปตฺวา ปน รูปาวจรํ อวเสสา อารุปฺเป สมฺปยุตฺตธมฺมานฺเว อาหารปจฺจเยน ปจฺจโย. อกุสลาหาเรสุปิ เอเสว นโย. จตุภูมกวิปากาหารา ปน สพฺพตฺถ สมฺปยุตฺตกานํ อาหารปจฺจยา โหนฺติ. กามาวจรรูปาวจรวิปากา ปเนตฺถ ปฺจโวกาเร อุปฺปชฺชมานา ปวตฺเต จิตฺตสมุฏฺานรูปสฺส ปฏิสนฺธิยํ กฏตฺตารูปสฺสาปิ อาหารปจฺจยา โหนฺติ. โลกุตฺตรา ปน จิตฺตสมุฏฺานรูปสฺเสว, อารุปฺเป อุปฺปนฺนา รูปสฺส ปจฺจยา น โหนฺติ. เตภูมกาปิ ตโย กิริยาหารา ปฺจโวกาเร สมฺปยุตฺตธมฺมานฺเจว จิตฺตสมุฏฺานรูปสฺส จ, กามาวจรารูปาวจรา ปน อารุปฺเป สมฺปยุตฺตธมฺมานฺเว อาหารปจฺจเยน ปจฺจโย ¶ . จตุสนฺตติสมุฏฺาโน กพฬีการาหาโร กิฺจาปิ ‘‘อิมสฺส กายสฺสา’’ติ อวิเสสโต วุตฺโต, วิเสสโต ปนายเมตฺถ อาหารสมุฏฺานรูปสฺส ชนโก เจว อนุปาลโก จ หุตฺวา อาหารปจฺจเยน ปจฺจโย โหติ, เสสติสนฺตติสมุฏฺานสฺส อนุปาลโกว หุตฺวา อาหารปจฺจเยน ปจฺจโย โหตีติ เอวเมตฺถ ปจฺจยุปฺปนฺนโตปิ วิฺาตพฺโพ วินิจฺฉโยติ.
อาหารปจฺจยนิทฺเทสวณฺณนา.
๑๖. อินฺทฺริยปจฺจยนิทฺเทสวณฺณนา
๑๖. อินฺทฺริยปจฺจยนิทฺเทเส ¶ จกฺขุนฺทฺริยนฺติ จกฺขุสงฺขาตํ อินฺทฺริยํ. อินฺทฺริยปจฺจเยนาติ สยํ ปุเรชาโต หุตฺวา อรูปธมฺมานํ อุปฺปาทโต ปฏฺาย ยาว ภงฺคา อินฺทฺริยปจฺจเยน ปจฺจโย โหติ. โสตินฺทฺริยาทีสุปิ เอเสว นโย. อรูปิโน อินฺทฺริยาติ เอตฺถ อรูปชีวิตินฺทฺริยมฺปิ สงฺคหิตํ. ตํสมุฏฺานานนฺติ เอตฺถ เหฏฺา วุตฺตนเยเนว กฏตฺตารูปมฺปิ สงฺคหิตํ. วุตฺตฺเหตํ ปฺหาวาเร – ปฏิสนฺธิกฺขเณ วิปากาพฺยากตา อินฺทฺริยา สมฺปยุตฺตกานํ ขนฺธานํ กฏตฺตา จ รูปานํ อินฺทฺริยปจฺจเยน ปจฺจโยติ. เอวํ ตาเวตฺถ ปาฬิวณฺณนา เวทิตพฺพา.
อยํ ปน อินฺทฺริยปจฺจโย อิตฺถินฺทฺริยปุริสินฺทฺริยวชฺชานํ สมวีสติยา อินฺทฺริยานํ วเสน ิโต. อิตฺถินฺทฺริยปุริสินฺทฺริยานิ หิ กิฺจาปิ อิตฺถิลิงฺคปุริสลิงฺคาทีนํ พีชภูตานิ, กลลาทิกาเล ปน วิชฺชมาเนสุปิ เตสุ อิตฺถิลิงฺคปุริสลิงฺคาทีนํ อภาวา ตานิ เนว เตสํ, น อฺเสํ อินฺทฺริยปจฺจยตํ ผรนฺติ. อินฺทฺริยปจฺจโย หิ อตฺตโน วิชฺชมานกฺขเณ อวินิพฺภุตฺตธมฺมานํ อินฺทฺริยปจฺจยตํ อผรนฺโต นาม นตฺถิ, ตสฺมา ตานิ อินฺทฺริยปจฺจยา น โหนฺติ. เยสํ ปเนตานิ พีชภูตานิ, เตสํ ตานิ สุตฺตนฺติกปริยาเยน ปกตูปนิสฺสยภาวํ ภชนฺติ. อิติ อินฺทฺริยปจฺจโย สมวีสติยา อินฺทฺริยานํ วเสน ิโตติ เวทิตพฺโพ. โส ชาติโต กุสลากุสลวิปากกิริยรูปวเสน ปฺจธา ภิชฺชติ. ตตฺถ กุสโล ภูมิวเสน จตุธา, อกุสโล กามาวจโรว วิปาโก จตุธาว กิริยาสงฺขาโต ติธา, รูปํ กามาวจรเมวาติ เอวํ อเนกธา ภิชฺชตีติ เอวํ ตาเวตฺถ นานปฺปการเภทโต วิฺาตพฺโพ วินิจฺฉโย.
เอวํ ¶ ภินฺเน ปเนตฺถ จตุภูมโกปิ กุสลินฺทฺริยปจฺจโย ปฺจโวกาเร สมฺปยุตฺตธมฺมานฺเจว จิตฺตสมุฏฺานรูปสฺส จ อินฺทฺริยปจฺจเยน ปจฺจโย, ตถา อกุสโล. เปตฺวา ปน รูปาวจรกุสลํ อวเสสา กุสลากุสลา อารุปฺเป สมฺปยุตฺตธมฺมานฺเว อินฺทฺริยปจฺจเยน ปจฺจโย. จตุภูมโก วิปากินฺทฺริยปจฺจโย เอกนฺเตเนว สมฺปยุตฺตกานํ อินฺทฺริยปจฺจเยน ปจฺจโย. กามาวจรรูปาวจรา ปเนตฺถ ปฺจโวกาเร อุปฺปชฺชนโต ปวตฺเต จิตฺตสมุฏฺานรูปสฺส, ปฏิสนฺธิยํ กฏตฺตารูปสฺสาปิ อินฺทฺริยปจฺจเยน ปจฺจยา โหนฺติ. โลกุตฺตรา จิตฺตสมุฏฺานรูปสฺเสว. อารุปฺเป อุปฺปนฺนา โลกุตฺตรวิปากา อินฺทฺริยา รูปสฺส ปจฺจยา น โหนฺติ. เตภูมกา กิริยินฺทฺริยา ปฺจโวกาเร สมฺปยุตฺตธมฺมานฺเจว จิตฺตสมุฏฺานรูปสฺส จ, กามาวจรารูปาวจรา ปน อารุปฺเป สมฺปยุตฺตธมฺมานฺเว ¶ อินฺทฺริยปจฺจยตํ ผรนฺติ. จกฺขุนฺทฺริยาทิวเสน ฉพฺพิเธ รูปินฺทฺริเย จกฺขุนฺทฺริยํ กุสลากุสลวิปากโต สมฺปยุตฺตธมฺมานํ ทฺวินฺนํ จกฺขุวิฺาณานํ, โสตินฺทฺริยาทีนิ ตถาวิธานฺเว โสตวิฺาณาทีนํ, รูปชีวิตินฺทฺริยํ อตฺตนา สหชาตรูปานํ ิติกฺขเณ อินฺทฺริยปจฺจเยน ปจฺจโย. สหชาตปจฺจยตา ปน ตสฺส นตฺถีติ เอวเมตฺถ ปจฺจยุปฺปนฺนโตปิ วิฺาตพฺโพ วินิจฺฉโยติ.
อินฺทฺริยปจฺจยนิทฺเทสวณฺณนา.
๑๗. ฌานปจฺจยนิทฺเทสวณฺณนา
๑๗. ฌานปจฺจยนิทฺเทเส ฌานงฺคานีติ ทฺวิปฺจวิฺาณวชฺเชสุ เสสจิตฺเตสุ อุปฺปนฺนานิ วิตกฺกวิจารปีติโสมนสฺสโทมนสฺสุเปกฺขาจิตฺเตกคฺคตาสงฺขาตานิ สตฺต องฺคานิ. ปฺจนฺนํ ปน วิฺาณกายานํ อภินิปาตมตฺตตฺตา เตสุ วิชฺชมานานิปิ อุเปกฺขาสุขทุกฺขานิ อุปนิชฺฌานาการสฺส อภาวโต ฌานงฺคานีติ น อุทฺธฏานิ. ตตฺถ ปจฺฉินฺนตฺตา ปน เสสาเหตุเกสุปิ ฌานงฺคํ น อุทฺธฏเมว. ตํสมุฏฺานานนฺติ อิธาปิ กฏตฺตารูปํ สงฺคหิตนฺติ เวทิตพฺพํ. วุตฺตฺเหตํ ปฺหาวาเร – ‘‘ปฏิสนฺธิกฺขเณ วิปากาพฺยากตานิ ฌานงฺคานิ สมฺปยุตฺตกานํ ขนฺธานํ กฏตฺตา จ รูปานํ ฌานปจฺจเยน ¶ ปจฺจโย’’ติ. อยํ ตาเวตฺถ ปาฬิวณฺณนา. อยํ ปน ฌานปจฺจโย สตฺตนฺนํ ฌานงฺคานํ วเสน ิโตปิ ชาติเภทโต กุสลากุสลวิปากกิริยวเสน จตุธา ภิชฺชติ, ปุน ภูมิวเสน จตุธา; เอกธา, จตุธา, ติธาติ ทฺวาทสธา ภิชฺชตีติ เอวเมตฺถ นานปฺปการเภทโต วิฺาตพฺโพ วินิจฺฉโย.
เอวํ ภินฺเน ปเนตฺถ จตุภูมกมฺปิ กุสลฌานงฺคํ ปฺจโวกาเร สมฺปยุตฺตธมฺมานฺเจว จิตฺตสมุฏฺานรูปสฺส จ, เปตฺวา รูปาวจรํ อวเสสํ อารุปฺเป สมฺปยุตฺตธมฺมานฺเว ฌานปจฺจเยน ปจฺจโย. อกุสเลปิ เอเสว นโย. กามาวจรรูปาวจรวิปากํ ปวตฺเต สมฺปยุตฺตธมฺมานฺเจว จิตฺตสมุฏฺานรูปสฺส จ, ปฏิสนฺธิยํ สมฺปยุตฺตธมฺมานฺเจว กฏตฺตารูปสฺส จ, อารุปฺปวิปากํ สมฺปยุตฺตธมฺมานฺเว, ยฺจ อารุปฺเป โลกุตฺตรวิปากํ อุปฺปชฺชติ, ตฺจ. ปฺจโวกาเร ปน ตํ จิตฺตสมุฏฺานรูปสฺสปิ ฌานปจฺจเยน ปจฺจโย โหติ. เตภูมกมฺปิ กิริยฌานงฺคํ ¶ ปฺจโวกาเร สมฺปยุตฺตธมฺมานฺเจว จิตฺตสมุฏฺานรูปสฺส จ. ยํ ปเนตฺถ อารุปฺเป อุปฺปชฺชติ, ตํ สมฺปยุตฺตธมฺมานฺเว ฌานปจฺจเยน ปจฺจโยติ เอวเมตฺถ ปจฺจยุปฺปนฺนโตปิ วิฺาตพฺโพ วินิจฺฉโยติ.
ฌานปจฺจยนิทฺเทสวณฺณนา.
๑๘. มคฺคปจฺจยนิทฺเทสวณฺณนา
๑๘. มคฺคปจฺจยนิทฺเทเส มคฺคงฺคานีติ อเหตุกจิตฺตุปฺปาทวชฺเชสุ เสสจิตฺเตสุ อุปฺปนฺนานิ ปฺา, วิตกฺโก, สมฺมาวาจากมฺมนฺตาชีวา, วีริยํ, สติ, สมาธิ, มิจฺฉาทิฏฺิ, มิจฺฉาวาจากมฺมนฺตาชีวาติ อิมานิ ทฺวาทสงฺคานิ. มคฺคสฺส ปน เหตุปจฺฉิมกตฺตา อเหตุกจิตฺเตสุ มคฺคงฺคานิ น อุทฺธฏานิ. ตํสมุฏฺานานนฺติ อิธาปิ กฏตฺตารูปํ สงฺคหิตเมว. วุตฺตฺเหตํ ปฺหาวาเร – ‘‘ปฏิสนฺธิกฺขเณ วิปากาพฺยากตานิ มคฺคงฺคานิ สมฺปยุตฺตกานํ ขนฺธานํ กฏตฺตา จ รูปานํ มคฺคปจฺจเยน ปจฺจโย’’ติ. อยํ ตาเวตฺถ ปาฬิวณฺณนา.
อยํ ปน มคฺคปจฺจโย ทฺวาทสนฺนํ มคฺคงฺคานํ วเสน ิโตปิ ชาติเภทโต กุสลาทิวเสน จตุธา, กุสลาทีนฺจ กามาวจราทิภูมิเภทโต ทฺวาทสธา ภิชฺชตีติ เอวเมตฺถ นานปฺปการเภทโต วิฺาตพฺโพ วินิจฺฉโย ¶ . เอวํ ภินฺเน ปเนตฺถ จตุภูมกมฺปิ กุสลมคฺคงฺคํ ปฺจโวกาเร สมฺปยุตฺตธมฺมานฺเจว จิตฺตสมุฏฺานรูปสฺส จ, เปตฺวา รูปาวจรํ อวเสสํ อารุปฺเป สมฺปยุตฺตธมฺมานฺเว มคฺคปจฺจเยน ปจฺจโยติ สพฺพํ ฌานปจฺจเย วิย วิตฺถาเรตพฺพนฺติ เอวเมตฺถ ปจฺจยุปฺปนฺนโตปิ วิฺาตพฺโพ วินิจฺฉโยติ.
มคฺคปจฺจยนิทฺเทสวณฺณนา.
๑๙. สมฺปยุตฺตปจฺจยนิทฺเทสวณฺณนา
๑๙. สมฺปยุตฺตปจฺจยนิทฺเทเส ¶ ปาฬิ อุตฺตานตฺถา เอว. อยํ ปน สมฺปยุตฺตปจฺจโย นาม สงฺเขปโต สพฺเพปิ อรูปิโน ขนฺธา. ปเภทโต ปเนส ชาติโต กุสลาทีนํ, ภูมิโต จ กามาวจราทีนํ วเสน อเนกธา ภิชฺชตีติ เอวเมตฺถ นานปฺปการเภทโต วิฺาตพฺโพ วินิจฺฉโย. เอวํ ภินฺเน ปเนตฺถ จตุภูมเกสุปิ กุสลกฺขนฺเธสุ เอโก ขนฺโธ ติณฺณํ ขนฺธานํ, ตโย เอกสฺส, ทฺเว ทฺวินฺนนฺติ เอวํ สพฺเพปิ อฺมฺํ สมฺปยุตฺตปจฺจเยน ปจฺจโย. อกุสลวิปากกิริยกฺขนฺเธสุปิ เอเสว นโยติ เอวเมตฺถ ปจฺจยุปฺปนฺนโตปิ วิฺาตพฺโพ วินิจฺฉโยติ.
สมฺปยุตฺตปจฺจยนิทฺเทสวณฺณนา.
๒๐. วิปฺปยุตฺตปจฺจยนิทฺเทสวณฺณนา
๒๐. วิปฺปยุตฺตปจฺจยนิทฺเทเส รูปิโน ธมฺมา อรูปีนนฺติ อิทํ ตาว หทยวตฺถุโน เจว จกฺขุนฺทฺริยาทีนฺจ วเสน เวทิตพฺพํ. รูปธมฺเมสุ หิ เอเตเยว ฉ โกฏฺาสา อรูปกฺขนฺธานํ วิปฺปยุตฺตปจฺจเยน ปจฺจยา โหนฺติ. รูปายตนาทโย ปน อารมฺมณธมฺมา กิฺจาปิ วิปฺปยุตฺตธมฺมา, วิปฺปยุตฺตปจฺจยา ปน น โหนฺติ. กึ การณา? สมฺปโยคาสงฺกาย อภาวโต. อรูปิโน หิ ขนฺธา จกฺขาทีนํ วตฺถูนํ อพฺภนฺตรโต นิกฺขมนฺตา วิย อุปฺปชฺชนฺติ. ตตฺถ อาสงฺกา โหติ – ‘‘กึ นุ โข เอเต เอเตหิ สมฺปยุตฺตา, อุทาหุ วิปฺปยุตฺตา’’ติ. อารมฺมณธมฺมา ปน วตฺถุนิสฺสเยน อุปฺปชฺชมานานํ อารมฺมณมตฺตา โหนฺตีติ นตฺถิ เตสุ สมฺปโยคาสงฺกา. อิติ สมฺปโยคาสงฺกาย ¶ อภาวโต น เต วิปฺปยุตฺตปจฺจยา. หทยวตฺถุอาทีสุ เอว ปนายํ วิปฺปยุตฺตปจฺจยตา เวทิตพฺพา. วุตฺตมฺปิ เจตํ ปฺหาวาเร – วตฺถุ กุสลานํ ขนฺธานํ วิปฺปยุตฺตปจฺจเยน ปจฺจโย. วตฺถุ อกุสลานํ ขนฺธานํ วิปฺปยุตฺตปจฺจเยน ปจฺจโย. จกฺขายตนํ จกฺขุวิฺาณสฺส วิปฺปยุตฺตปจฺจเยน ปจฺจโย. โสต… ฆาน… ชิวฺหา… กายายตนํ กายวิฺาณสฺส วิปฺปยุตฺตปจฺจเยน ปจฺจโย. วตฺถุ วิปากาพฺยากตานํ กิริยาพฺยากตานํ ขนฺธานํ วิปฺปยุตฺตปจฺจเยน ปจฺจโยติ.
อรูปิโน ¶ ธมฺมา รูปีนนฺติ อิทํ ปน จตุนฺนํ ขนฺธานํ วเสน เวทิตพฺพํ. อรูปธมฺเมสุ หิ จตฺตาโร ขนฺธาว สหชาตปุเรชาตานํ รูปธมฺมานํ วิปฺปยุตฺตปจฺจยา โหนฺติ, นิพฺพานํ ปน อรูปมฺปิ สมานํ รูปสฺส วิปฺปยุตฺตปจฺจโย น โหติ. ‘‘จตูหิ สมฺปโยโค จตูหิ วิปฺปโยโค’’ติ หิ วุตฺตํ. อิติ จตุนฺนํ อรูปกฺขนฺธานํเยว วิปฺปยุตฺตปจฺจยตา เวทิตพฺพา. วุตฺตมฺปิ เจตํ ปฺหาวาเร – สหชาตา กุสลา ขนฺธา จิตฺตสมุฏฺานานํ รูปานํ วิปฺปยุตฺตปจฺจเยน ปจฺจโย. ปจฺฉาชาตา กุสลา ขนฺธา ปุเรชาตสฺส อิมสฺส กายสฺส วิปฺปยุตฺตปจฺจเยน ปจฺจโย. ปฏิสนฺธิกฺขเณ วิปากาพฺยากตา ขนฺธา กฏตฺตารูปานํ วิปฺปยุตฺตปจฺจเยน ปจฺจโย, ขนฺธา วตฺถุสฺสาติ. เอวํ ตาเวตฺถ ปาฬิวณฺณนา เวทิตพฺพา.
อยํ ปน วิปฺปยุตฺตปจฺจโย นาม สงฺเขปโต ปฺจโวการภเว วตฺตมานา รูปารูปธมฺมา. เตสุ รูปํ วตฺถุโน จกฺขาทีนฺจ วเสน ฉธา ภินฺนํ, อรูปํ ปฺจโวการภเว อุปฺปนฺนกุสลากุสลวิปากกิริยวเสน จตุธา ภินฺนํ. ตสฺส ภูมิโต กามาวจราทิวเสน จตุธา, เอกธา, ติธา, ติธาติ เอกทสธา เภโท โหติ. อารุปฺปวิปากฺหิ วิปฺปยุตฺตปจฺจโย น โหตีติ เอวเมตฺถ นานปฺปการเภทโต วิฺาตพฺโพ วินิจฺฉโย.
เอวํ ภินฺเน ปเนตฺถ ปฺจโวการภเว อุปฺปนฺนํ จตุภูมกมฺปิ กุสลํ อกุสลฺจ อตฺตนา สมุฏฺาปิตจิตฺตสมุฏฺานรูปสฺส สหชาตวิปฺปยุตฺตปจฺจเยน ปจฺจโย โหติ. อุปฺปาทกฺขณํ ปน อติกฺกมิตฺวา ิติกฺขณํ ปตฺตสฺส ปุเรชาตสฺส จตุสมุฏฺานิกติสมุฏฺานิกรูปกายสฺส ปจฺฉาชาตวิปฺปยุตฺตปจฺจเยน ปจฺจโย โหติ. เอตฺถ จ ติสมุฏฺานิกกาโยติ อาหารสมุฏฺานสฺส อภาวโต พฺรหฺมปาริสชฺชาทีนํ กาโย เวทิตพฺโพ. กามาวจรรูปาวจรวิปากํ ปน ปวตฺเต จิตฺตสมุฏฺานรูปสฺส, ปฏิสนฺธิยํ ¶ กฏตฺตารูปสฺส จ สหชาตวิปฺปยุตฺตปจฺจเยน ปจฺจโย โหติ. โลกุตฺตรวิปากํ จิตฺตสมุฏฺานรูปสฺเสว. ติวิธมฺปิ ปเนตํ ปุเรชาตสฺส จตุสมุฏฺานิกติสมุฏฺานิกกายสฺส ปจฺฉาชาตวิปฺปยุตฺตปจฺจเยน ปจฺจโย. เตภูมกมฺปิ กิริยํ จิตฺตสมุฏฺานสฺส สหชาตวิปฺปยุตฺตปจฺจเยน ปจฺจโย, ปุเรชาตสฺส จตุสมุฏฺานิกติสมุฏฺานิกกายสฺส ปจฺฉาชาตวิปฺปยุตฺตปจฺจเยน ปจฺจโย. ฉธา ิเตสุ ปน รูเปสุ วตฺถุรูปํ ปฏิสนฺธิกฺขเณ กามาวจรรูปาวจรวิปากานํ สหชาตวิปฺปยุตฺตปจฺจเยน ปจฺจโย, ปวตฺเต อุปฺปชฺชมานานํ จตุภูมกกุสลานํ อกุสลานํ ทฺวิปฺจวิฺาณวชฺชานํ เตภูมกวิปากานํ เตภูมกกิริยานฺจ ปุเรชาตวิปฺปยุตฺตปจฺจเยน ¶ ปจฺจโย. จกฺขายตนาทีนิ จกฺขุวิฺาณาทีนํ ปุเรชาตวิปฺปยุตฺตปจฺจเยน ปจฺจโยติ เอวเมตฺถ ปจฺจยุปฺปนฺนโตปิ วิฺาตพฺโพ วินิจฺฉโยติ.
วิปฺปยุตฺตปจฺจยนิทฺเทสวณฺณนา.
๒๑. อตฺถิปจฺจยนิทฺเทสวณฺณนา
๒๑. อตฺถิปจฺจยนิทฺเทเส จตฺตาโร ขนฺธาติอาทีหิ สหชาตวเสน อตฺถิปจฺจโย นิทฺทิฏฺโ. จกฺขายตนนฺติอาทีหิ ปุเรชาตวเสน. ยํ รูปํ นิสฺสายาติ เอตฺถ สหชาตปุเรชาตวเสน อตฺถิปจฺจโย นิทฺทิฏฺโ. เอวมยํ ปาฬิ สหชาตปุเรชาตานฺเว อตฺถิปจฺจยานํ วเสน อาคตา. ปฺหาวาเร ปน สหชาตํ, ปุเรชาตํ, ปจฺฉาชาตํ, อาหารํ, อินฺทฺริยนฺติ อิเมสํ วเสน อาคตตฺตา ปจฺฉาชาตอาหารินฺทฺริยวเสนาปิ อตฺถิปจฺจโย ลพฺภติ. อิธ ปน สาวเสสวเสน เทสนา กตาติ อยํ ตาเวตฺถ ปาฬิวณฺณนา.
อยํ ปน อตฺถิปจฺจโย นาม ทุวิโธ – อฺมฺโต, น อฺมฺโต. ตตฺถ อฺมฺํ ติวิธํ – อรูปํ อรูเปน, รูปํ รูเปน, รูปารูปํ รูปารูเปน. ‘‘จตฺตาโร ขนฺธา อรูปิโน’’ติ เอตฺถ หิ สพฺพจิตฺตุปฺปตฺติวเสน อรูปํ อรูเปน วุตฺตํ. ‘‘จตฺตาโร มหาภูตา’’ติ เอตฺถ สพฺพสนฺตติวเสน รูปํ รูเปน. ‘‘โอกฺกนฺติกฺขเณ นามรูป’’นฺติ เอตฺถ ปฏิสนฺธิขนฺธานฺเจว วตฺถุโน จ วเสน รูปารูปํ รูปารูเปน วุตฺตํ. น อฺมฺมฺปิ ติวิธํ – ‘‘อรูปํ รูปสฺส, รูปํ รูปสฺส, รูปํ ¶ อรูปสฺส จิตฺตเจตสิกา ธมฺมา’’ติ เอตฺถ หิ ปฺจโวการวเสน อรูปํ รูปสฺส วุตฺตํ. ‘‘มหาภูตา อุปาทารูปาน’’นฺติ เอตฺถ สพฺพสนฺตติวเสน รูปํ รูปสฺส. ‘‘จกฺขายตนํ จกฺขุวิฺาณธาตุยา’’ติอาทีสุ วตฺถารมฺมณวเสน รูปํ อรูปสฺส อตฺถิปจฺจโยติ วุตฺตํ.
อปิเจส อตฺถิปจฺจโย นาม สงฺเขปโต ขณตฺตยปฺปตฺตํ นามฺเจว รูปฺจ, วตฺตมานา ปฺจกฺขนฺธาติปิ วตฺตุํ วฏฺฏติ. โส ชาติเภทโต กุสลากุสลวิปากกิริยรูปวเสน ปฺจธา ภิชฺชติ ¶ . ตตฺถ กุสโล สหชาตปจฺฉาชาตวเสน ทุวิโธ โหติ, ตถา อกุสโล วิปากกิริยสงฺขาโต จ. เตสุ กุสโล กามาวจราทิเภเทน จตุธา ภิชฺชติ, อกุสโล กามาวจโรว วิปาโก จตุภูมโก, กิริยาสงฺขาโต ติภูมโก. รูปสงฺขาโต อตฺถิปจฺจโย กามาวจโรว. โส ปน สหชาตปุเรชาตวเสน ทุวิโธ. ตตฺถ ปฺจ วตฺถูนิ อารมฺมณานิ จ ปุเรชาตาเนว, หทยวตฺถุ สหชาตํ วา โหติ ปุเรชาตํ วา. ปฺหาวาเร ปน อาคโต อาหาโร อินฺทฺริยฺจ สหชาตาทิเภทํ น ลภตีติ เอวเมตฺถ นานปฺปการเภทโต วิฺาตพฺโพ วินิจฺฉโย.
เอวํ ภินฺเน ปเนตฺถ จตุภูมกกุสโลปิ สหชาโต อตฺถิปจฺจโย ปฺจโวกาเร ‘‘เอโก ขนฺโธ ติณฺณนฺนํ ขนฺธาน’’นฺติอาทินา นเยน อฺมฺํ ขนฺธานฺเจว จิตฺตสมุฏฺานรูปสฺส จ เปตฺวา ปน รูปาวจรกุสลํ อวเสโส อารุปฺเป สมฺปยุตฺตกฺขนฺธานฺเว สหชาตกุสโล อตฺถิปจฺจเยน ปจฺจโย โหติ. จตุภูมโก ปเนส ปฺจโวกาเร จตุสมุฏฺานิกติสมุฏฺานิกกายสฺส ปจฺฉาชาโต กุสโล อตฺถิปจฺจเยน ปจฺจโย โหติ. อกุสเลปิ เอเสว นโย. โสปิ หิ ปฺจโวกาเร สมฺปยุตฺตกฺขนฺธานฺเจว จิตฺตสมุฏฺานรูปสฺส จ, จตุโวกาเร สมฺปยุตฺตกฺขนฺธานฺเว สหชาตากุสโล อตฺถิปจฺจเยน ปจฺจโย. ปฺจโวกาเร จตุสมุฏฺานิกติสมุฏฺานิกกายสฺส ปจฺฉาชาตากุสโล อตฺถิปจฺจเยน ปจฺจโย.
วิปากโต ปน กามาวจรรูปาวจโร อตฺถิปจฺจโย นิยเมเนว ปฏิสนฺธิกฺขเณ ขนฺธานฺเจว กฏตฺตารูปสฺส จ สหชาตตฺถิปจฺจเยน ปจฺจโย. ปวตฺเต ¶ ปน สมฺปยุตฺตกฺขนฺธานฺเจว จิตฺตสมุฏฺานรูปสฺส จ สหชาตตฺถิปจฺจเยน ปจฺจโย, ิติปฺปตฺตสฺส จตุสมุฏฺานิกติสมุฏฺานิกกายสฺส ปจฺฉาชาตตฺถิปจฺจเยน ปจฺจโย. อรูปาวจรวิปาโก ปน อารุปฺเป อุปฺปนฺนโลกุตฺตรวิปาโก จ อตฺตนา สมฺปยุตฺตกฺขนฺธานฺเว สหชาตตฺถิปจฺจเยน ปจฺจโย. ปฺจโวกาเร โลกุตฺตรวิปาโก สมฺปยุตฺตกฺขนฺธานฺเจว จิตฺตสมุฏฺานรูปสฺส จ สหชาตตฺถิปจฺจเยน ปจฺจโย, จตุสมุฏฺานิกติสมุฏฺานิกกายสฺส ปจฺฉาชาตตฺถิปจฺจเยน ปจฺจโย. กิริยโต รูปาวจโร อตฺถิปจฺจโย สมฺปยุตฺตกฺขนฺธานฺเจว จิตฺตสมุฏฺานรูปสฺส จ สหชาตตฺถิปจฺจเยน ปจฺจโย, จตุสมุฏฺานิกติสมุฏฺานิกกายสฺส ปจฺฉาชาตตฺถิปจฺจเยน ปจฺจโย. กามาวจรารูปาวจโร ปน อารุปฺเป สมฺปยุตฺตกฺขนฺธานฺเว, ปฺจโวกาเร จิตฺตสมุฏฺานรูปสฺสาปิ สหชาตตฺถิปจฺจเยน ปจฺจโย, จตุสมุฏฺานิกติสมุฏฺานิกกายสฺส ปจฺฉาชาตตฺถิ ปจฺจเยน ปจฺจโย.
รูปสงฺขาโต ปน อตฺถิปจฺจโย สหชาโต, ปุเรชาโต, อาหาโร, อินฺทฺริยนฺติ จตุพฺพิโธ. ตตฺถ สหชาตรูปตฺถิปจฺจโย จตุสมุฏฺานวเสน จตุธา ิโต. ตตฺถ กมฺมสมุฏฺาโน เอกํ มหาภูตํ ติณฺณนฺนํ มหาภูตานํ, ตีณิ เอกสฺส, ทฺเว ทฺวินฺนํ, มหาภูตา อุปาทารูปานนฺติ เอวํ สหชาตตฺถิปจฺจเยน ปจฺจโย โหติ. ปฏิสนฺธิกฺขเณ วตฺถุรูปํ กามาวจรรูปาวจรวิปากกฺขนฺธานํ สหชาตตฺถิปจฺจเยน ปจฺจโย โหติ. เตสมฺปิ ติสมุฏฺานิกรูปํ เอกํ มหาภูตํ ติณฺณนฺนํ มหาภูตานํ, ตีณิ เอกสฺส, ทฺเว ทฺวินฺนํ, มหาภูตา อุปาทารูปานนฺติ เอวํ สหชาตตฺถิปจฺจเยน ปจฺจโย โหติ. ปุเรชาตตฺถิปจฺจโย ปน วตฺถุปุเรชาตอารมฺมณปุเรชาตวเสน ทุวิโธ โหติ. โส ทุวิโธปิ เหฏฺา ปุเรชาตปจฺจเย วุตฺตนเยเนว โยเชตฺวา คเหตพฺโพ. อาหารตฺถิปจฺจโยปิ เหฏฺา กพฬีการาหารปจฺจเย โยชิตนเยเนว โยเชตพฺโพ. อิธ ปเนส อตฺตโน อนิรุทฺธกฺขเณ ปจฺจยภาเวน อตฺถิปจฺจโยติ วุตฺโต. รูปชีวิตินฺทฺริยมฺปิ เหฏฺา อินฺทฺริยปจฺจเย รูปชีวิตินฺทฺริยโยชนายํ วุตฺตนเยเนว โยเชตพฺพํ. อิธ ปเนตมฺปิ อตฺตโน อนิรุทฺธกฺขเณเยว ปจฺจยภาเวน อตฺถิปจฺจโยติ วุตฺตนฺติ เอวเมตฺถ ปจฺจยุปฺปนฺนโตปิ วิฺาตพฺโพ วินิจฺฉโยติ.
อตฺถิปจฺจยนิทฺเทสวณฺณนา.
๒๒. นตฺถิปจฺจยนิทฺเทสวณฺณนา
๒๒. นตฺถิปจฺจยนิทฺเทเส ¶ สมนนฺตรนิรุทฺธาติ อฺเน จิตฺตุปฺปาเทน อนนฺตริกา หุตฺวา สมนนฺตรนิรุทฺธา. ปฏุปฺปนฺนานนฺติ ปจฺจุปฺปนฺนานํ. อิมินา นตฺถิปจฺจยสฺส โอกาสทานฏฺเน นตฺถิปจฺจยภาวํ สาเธติ. ปุริเมสุ หิ นิโรธวเสน ปจฺฉิมานํ ปวตฺตโนกาสํ อเทนฺเตสุ เตสํ ปฏุปฺปนฺนภาโว น สิยาติ อยเมตฺถ ปาฬิวณฺณนา. เสสํ สพฺพํ อนนฺตรปจฺจเย วุตฺตนเยเนว เวทิตพฺพํ. ปจฺจยลกฺขณเมว เหตฺถ นานํ, ปจฺจยานํ ปน ปจฺจยุปฺปนฺนานฺจ นานากรณํ นตฺถิ. เกวลํ ปน ตตฺถ ‘‘จกฺขุวิฺาณธาตุ ตํสมฺปยุตฺตกา จ ธมฺมา มโนธาตุยา’’ติอาทินา นเยน ปจฺจยา จ ปจฺจยุปฺปนฺนา จ สรูปโต ทสฺสิตา. อิธ ปน ‘‘สมนนฺตรนิรุทฺธา จิตฺตเจตสิกา ธมฺมา ¶ ปฏุปฺปนฺนานํ จิตฺตเจตสิกานํ ธมฺมาน’’นฺติ สพฺเพปิ เต นิโรธุปฺปาทวเสน สามฺโต ทสฺสิตาติ.
นตฺถิปจฺจยนิทฺเทสวณฺณนา.
๒๓. วิคตปจฺจยนิทฺเทสวณฺณนา
๒๓. วิคตปจฺจยนิทฺเทเส สมนนฺตรวิคตาติ สมนนฺตรเมว วิคตา. อิมินา วิคตปจฺจยสฺส วิคจฺฉมานภาเวเนว ปจฺจยภาวํ ทสฺเสติ. อิติ นตฺถิปจฺจยสฺส จ อิมสฺส จ พฺยฺชนมตฺเตเยว นานตฺตํ, น อตฺเถติ.
วิคตปจฺจยนิทฺเทสวณฺณนา.
๒๔. อวิคตปจฺจยนิทฺเทสวณฺณนา
๒๔. อวิคตปจฺจยนิทฺเทเส จตฺตาโร ขนฺธาติอาทีนํ สพฺพากาเรน อตฺถิปจฺจยนิทฺเทเส วุตฺตนเยเนว อตฺโถ เวทิตพฺโพ. อิมสฺสปิ หิ ปจฺจยสฺส อตฺถิปจฺจเยน สทฺธึ พฺยฺชนมตฺเตเยว นานตฺตํ, น อตฺเถติ.
อวิคตปจฺจยนิทฺเทสวณฺณนา.
ปจฺจยนิทฺเทสปกิณฺณกวินิจฺฉยกถา
อิทานิ ¶ เอวํ อุทฺเทสนิทฺเทสโต ทสฺสิเตสุ อิเมสุ จตุวีสติยา ปจฺจเยสุ าณจารสฺส วิสทภาวตฺถํ ¶ อเนกธมฺมานํ เอกปจฺจยภาวโต, เอกธมฺมสฺส อเนกปจฺจยภาวโต, เอกปจฺจยสฺส อเนกปจฺจยภาวโต, ปจฺจยสภาคโต, ปจฺจยวิสภาคโต, ยุคฬกโต, ชนกาชนกโต, สพฺพฏฺานิกาสพฺพฏฺานิกโต, รูปํ รูปสฺสาติอาทิวิกปฺปโต, ภวเภทโตติ อิเมสํ ทสนฺนํ ปทานํ วเสน ปกิณฺณกวินิจฺฉโย เวทิตพฺโพ. ตตฺถ อเนกธมฺมานํ เอกปจฺจยภาวโตติ เอเตสุ หิ เปตฺวา กมฺมปจฺจยํ อวเสเสสุ เตวีสติยา ปจฺจเยสุ อเนกธมฺมา เอกโต ปจฺจยา โหนฺติ. กมฺมปจฺจโย ปน เอโก เจตนาธมฺโมเยวาติ เอวํ ตาเวตฺถ อเนกธมฺมานํ เอกปจฺจยภาวโต วินิจฺฉโย เวทิตพฺโพ.
เอกธมฺมสฺส อเนกปจฺจยภาวโตติ เหตุปจฺจเย ตาว อโมโห เอโก ธมฺโม. โส ปุเรชาตกมฺมาหารฌานปจฺจโยว น โหติ, เสสานํ วีสติยา ปจฺจยานํ วเสน ปจฺจโย โหติ. อโลภาโทสา อินฺทฺริยมคฺคปจฺจยาปิ น โหนฺติ, เสสานํ อฏฺารสนฺนํ ปจฺจยานํ วเสน ปจฺจยา โหนฺติ. โลภโมหา วิปากปจฺจยาปิ น โหนฺติ, เสสานํ สตฺตรสนฺนํ ปจฺจยานํ วเสน ปจฺจยา โหนฺติ. โทโส อธิปติปจฺจโยปิ น โหติ, เสสานํ โสฬสนฺนํ ปจฺจยานํ วเสน ปจฺจโย โหติ. อารมฺมณปจฺจเย รูปายตนํ จกฺขุวิฺาณธาตุยา อารมฺมณปุเรชาตอตฺถิอวิคตวเสน จตุธา ปจฺจโย; ตถา มโนธาตุยา อเหตุกมโนวิฺาณธาตุยา จ. สเหตุกาย ปน อารมฺมณาธิปติอารมฺมณูปนิสฺสยวเสนาปิ ปจฺจโย โหติ. อิมินา นเยน สพฺเพสํ อารมฺมณปจฺจยธมฺมานํ อเนกปจฺจยภาโว เวทิตพฺโพ.
อธิปติปจฺจเย อารมฺมณาธิปติโน อารมฺมณปจฺจเย วุตฺตนเยเนว อเนกปจฺจยภาโว เวทิตพฺโพ. สหชาตาธิปตีสุ วีมํสา อโมหเหตุ วิย วีสติธา ปจฺจโย โหติ. ฉนฺโท เหตุปุเรชาตกมฺมอาหารอินฺทฺริยฌานมคฺคปจฺจโย น โหติ, เสสานํ สตฺตรสนฺนํ ปจฺจยานํ วเสน ปจฺจโย โหติ. จิตฺตํ เหตุปุเรชาตกมฺมฌานมคฺคปจฺจโย น โหติ, เสสานํ เอกูนวีสติยา ปจฺจยานํ วเสน ปจฺจโย โหติ. วีริยํ เหตุปุเรชาตกมฺมาหารฌานปจฺจโย น โหติ, เสสานํ เอกูนวีสติยา วเสน ปจฺจโย โหติ.
อนนฺตรปจฺจเย ¶ ‘‘จกฺขุวิฺาณธาตู’’ติอาทินา นเยน วุตฺเตสุ จตูสุ ขนฺเธสุ เวทนากฺขนฺโธ เหตุปุเรชาตกมฺมาหารมคฺคปจฺจโย น โหติ, เสสานํ เอกูนวีสติยา วเสน ปจฺจโย โหติ. สฺากฺขนฺโธ อินฺทฺริยฌานปจฺจโยปิ น โหติ, เสสานํ สตฺตรสนฺนํ วเสน ปจฺจโย ¶ โหติ. สงฺขารกฺขนฺเธ เหตู เหตุปจฺจเย วุตฺตนเยน, ฉนฺทวีริยานิ อธิปติปจฺจเย วุตฺตนเยเนว ปจฺจยา โหนฺติ. ผสฺโส เหตุปุเรชาตกมฺมอินฺทฺริยฌานมคฺคปจฺจโย น โหติ, เสสานํ อฏฺารสนฺนํ วเสน ปจฺจโย โหติ. เจตนา เหตุปุเรชาตอินฺทฺริยฌานมคฺคปจฺจโย น โหติ. เสสานํ เอกูนวีสติยา วเสน ปจฺจโย โหติ. วิตกฺโก เหตุปุเรชาตกมฺมาหารินฺทฺริยปจฺจโย น โหติ, เสสานํ เอกูนวีสติยา วเสน ปจฺจโย โหติ. วิจาโร มคฺคปจฺจโยปิ น โหติ, เสสานํ อฏฺารสนฺนํ วเสน ปจฺจโย โหติ. ปีติ เตสฺเว วเสน ปจฺจโย โหติ. จิตฺเตกคฺคตา เหตุปุเรชาตกมฺมาหารปจฺจโย น โหติ, เสสานํ วีสติยา วเสน ปจฺจโย โหติ. สทฺธา เหตุปุเรชาตกมฺมาหารฌานมคฺคปจฺจโย น โหติ, เสสานํ อฏฺารสนฺนํ วเสน ปจฺจโย โหติ. สติ เตหิ เจว มคฺคปจฺจเยน จาติ เอกูนวีสติยา วเสน ปจฺจโย โหติ. ชีวิตินฺทฺริยํ สทฺธาย วุตฺตานํ อฏฺารสนฺนํ วเสน ปจฺจโย โหติ. หิโรตฺตปฺปํ ตโต อินฺทฺริยปจฺจยํ อปเนตฺวา เสสานํ สตฺตรสนฺนํ วเสน ปจฺจโย โหติ. ตถา กายปสฺสทฺธาทีนิ ยุคฬกานิ, เยวาปนเกสุ อธิโมกฺขมนสิการตตฺรมชฺฌตฺตตา กรุณามุทิตา จ. วิรติโย ปน เตหิ เจว มคฺคปจฺจเยน จาติ อฏฺารสธา ปจฺจยา โหนฺติ. มิจฺฉาทิฏฺิ ตโต วิปากปจฺจยํ อปเนตฺวา สตฺตรสธา, มิจฺฉาวาจากมฺมนฺตาชีวา เตหิ เจว กมฺมาหารปจฺจเยหิ จาติ เอกูนวีสติธา. อหิริกํ อโนตฺตปฺปํ มาโน ถินํ มิทฺธํ อุทฺธจฺจนฺติ อิเม เหตุปุเรชาตกมฺมวิปากาหารินฺทฺริยฌานมคฺคปจฺจยา น โหนฺติ, เสสานํ ปน โสฬสนฺนํ ปจฺจยานํ วเสน ปจฺจยา โหนฺติ. วิจิกิจฺฉาอิสฺสามจฺฉริยกุกฺกุจฺจานิ ตโต อธิปติปจฺจยํ อปเนตฺวา ปนฺนรสธา วิฺาณกฺขนฺธสฺส. อธิปติปจฺจเย วุตฺตนเยเนว อเนกปจฺจยภาโว เวทิตพฺโพ. สมนนฺตรปจฺจเยปิ เอเสว นโย.
สหชาตปจฺจเย จตูสุ ตาว ขนฺเธสุ เอเกกสฺส ธมฺมสฺส อเนกปจฺจยภาโว วุตฺตนเยเนว เวทิตพฺโพ. จตฺตาริ มหาภูตานิ อารมฺมณอารมฺมณาธิปติสหชาตอฺมฺนิสฺสยอุปนิสฺสยปุเรชาตอตฺถิอวิคตวเสน ¶ นวธา ปจฺจยา โหนฺติ. หทยวตฺถุ เตสฺเจว วิปฺปยุตฺตสฺส จ วเสน ทสธา ปจฺจโย โหติ. อฺมฺปจฺจเย อปุพฺพํ นตฺถิ. นิสฺสยปจฺจเย จกฺขายตนาทีนิ อารมฺมณอารมฺมณาธิปตินิสฺสยอุปนิสฺสยปุเรชาตอินฺทฺริยวิปฺปยุตฺตอตฺถิอวิคตวเสน นวธา ปจฺจยา โหนฺติ. อุปนิสฺสเย อปุพฺพํ นตฺถิ. ปุเรชาตปจฺจเย รูปสทฺทคนฺธรสายตนานิ อารมฺมณอารมฺมณาธิปติอุปนิสฺสยปุเรชาตอตฺถิอวิคตวเสน ฉธา ปจฺจยา โหนฺติ. เอตฺตกเมเวตฺถ อปุพฺพํ. ปจฺฉาชาตาทีสุ อปุพฺพํ นตฺถิ. อาหารปจฺจเย กพฬีการาหาโร ¶ อารมฺมณอารมฺมณาธิปติอุปนิสฺสยอาหารอตฺถิอวิคตวเสน ฉธา ปจฺจโย โหติ. อินฺทฺริยาทีสุ อปุพฺพํ นตฺถิ. เอวเมตฺถ เอกธมฺมสฺส อเนกปจฺจยภาวโตปิ วิฺาตพฺโพ วินิจฺฉโย.
เอกปจฺจยสฺส อเนกปจฺจยภาวโตติ เหตุปจฺจยาทีสุ ยสฺส กสฺสจิ เอกสฺส ปจฺจยสฺส เยนากาเรน เยนตฺเถน โย ปจฺจยุปฺปนฺนานํ ปจฺจโย โหติ, ตํ อาการํ ตํ อตฺถํ อวิชหิตฺวาว อฺเหิปิ เยหากาเรหิ เยหิ อตฺเถหิ โส ตสฺมิฺเว ขเณ เตสํ ธมฺมานํ อเนกปจฺจยภาวํ คจฺฉติ, ตโต อเนกปจฺจยภาวโต ตสฺส วินิจฺฉโย เวทิตพฺโพติ อตฺโถ. เสยฺยถิทํ – อโมโห เหตุปจฺจโย, โส เหตุปจฺจยตฺตํ อวิชหนฺโตว อธิปติสหชาตอฺมฺนิสฺสยวิปากอินฺทฺริยมคฺคสมฺปยุตฺตวิปฺปยุตฺตอตฺถิอวิคตานํ วเสน อปเรหิปิ เอกาทสหากาเรหิ อเนกปจฺจยภาวํ คจฺฉติ. อโลภาโทสา ตโต อธิปติอินฺทฺริยมคฺคปจฺจเย ตโย อปเนตฺวา เสสานํ วเสน อเนกปจฺจยภาวํ คจฺฉนฺติ. อิทํ วิปากเหตูสุเยว ลพฺภติ, กุสลกิริเยสุ ปน วิปากปจฺจยตา ปริหายติ. โลภโทสโมหา เต ตโย วิปากฺจาติ จตฺตาโร อปเนตฺวา เสสานํ วเสน อเนกปจฺจยภาวํ คจฺฉนฺติ.
อารมฺมณปจฺจโย ตํ อารมฺมณปจฺจยตฺตํ อวิชหนฺตํเยว อารมฺมณาธิปตินิสฺสยอุปนิสฺสยปุเรชาตวิปฺปยุตฺตอตฺถิอวิคตานํ วเสน อปเรหิปิ สตฺตหากาเรหิ อเนกปจฺจยภาวํ คจฺฉติ. อยเมตฺถ อุกฺกฏฺปริจฺเฉโท, อรูปธมฺมานํ ปน อตีตานาคตานํ วา รูปธมฺมานํ อารมฺมณปจฺจยภาเว สติ อารมฺมณาธิปติอารมฺมณูปนิสฺสยมตฺตฺเว อุตฺตริ ¶ ลพฺภติ. อธิปติปจฺจเย วีมํสา อโมหสทิสา. ฉนฺโท อธิปติปจฺจโย อธิปติปจฺจยตฺตํ อวิชหนฺโตว สหชาตอฺมฺนิสฺสยวิปากสมฺปยุตฺตวิปฺปยุตฺตอตฺถิอวิคตานํ วเสน อปเรหิปิ อฏฺหากาเรหิ อเนกปจฺจยภาวํ คจฺฉติ. วีริยํ เตสฺเจว อินฺทฺริยมคฺคปจฺจยานฺจาติ อิเมสํ วเสน อปเรหิปิ ทสหากาเรหิ อเนกปจฺจยภาวํ คจฺฉติ. จิตฺตํ ตโต มคฺคปจฺจยํ อปเนตฺวา อาหารปจฺจยํ ปกฺขิปิตฺวา อิเมสํ วเสน อธิปติปจฺจยโต อุตฺตริ ทสหากาเรหิ อเนกปจฺจยภาวํ คจฺฉติ. อารมฺมณาธิปติโน ปน เหฏฺา อารมฺมณปจฺจเย วุตฺตนเยเนว อเนกปจฺจยภาโว เวทิตพฺโพ.
อนนฺตรสมนนฺตรปจฺจยา อนนฺตรสมนนฺตรปจฺจยตฺตํ อวิชหนฺตาว อุปนิสฺสยกมฺมอาเสวนนตฺถิวิคตานํ ¶ วเสน อปเรหิปิ ปฺจหากาเรหิ อเนกปจฺจยภาวํ คจฺฉนฺติ. อริยมคฺคเจตนาเยว เจตฺถ กมฺมปจฺจยตํ ลภติ, น เสสธมฺมา. สหชาตปจฺจโย สหชาตปจฺจยตฺตํ อวิชหนฺโตว เหตุอธิปติอฺมฺนิสฺสยกมฺมวิปากอาหารอินฺทฺริยฌานมคฺคสมฺปยุตฺตวิปฺปยุตฺตอตฺถิอวิคตานํ วเสน อปเรหิ จุทฺทสหากาเรหิ อเนกปจฺจยภาวํ คจฺฉติ. อยมฺปิ อุกฺกฏฺปริจฺเฉโท วตฺถุสหชาตาทีนํ ปน วเสเนตฺถ เหตุปจฺจยาทีนํ อภาโวปิ เวทิตพฺโพ. อฺมฺปจฺจเยปิ เอเสว นโย.
นิสฺสยปจฺจโย นิสฺสยปจฺจยตฺตํ อวิชหนฺโตว จตุวีสติยา ปจฺจเยสุ อตฺตโน นิสฺสยปจฺจยตฺตฺเจว อนนฺตรสมนนฺตรปจฺฉาชาตอาเสวนนตฺถิวิคตปจฺจเย จ ฉ อปเนตฺวา เสสานํ วเสน อปเรหิปิ สตฺตรสหากาเรหิ อเนกปจฺจยภาวํ คจฺฉติ. อยมฺปิ อุกฺกฏฺปริจฺเฉโทว วตฺถุนิสฺสยาทีนํ ปน วเสเนตฺถ เหตุปจฺจยาทีนํ อาภาโวปิ เวทิตพฺโพ.
อุปนิสฺสยปจฺจเย อารมฺมณูปนิสฺสโย อารมฺมณาธิปติสทิโส. อนนฺตรูปนิสฺสโย อนนฺตรูปนิสฺสยปจฺจยตฺตํ อวิชหนฺโตว อนนฺตรสมนนฺตรกมฺมอาเสวนนตฺถิวิคตานํ วเสน อปเรหิปิ ฉหากาเรหิ อเนกปจฺจยภาวํ คจฺฉติ. อริยมคฺคเจตนาเยว เจตฺถ กมฺมปจฺจยตํ ลภติ, น เสสธมฺมา. ปกตูปนิสฺสโย ปกตูปนิสฺสโยว. ปุเรชาตปจฺจโย อตฺตโน ปุเรชาตปจฺจยตฺตํ อวิชหนฺโตว อารมฺมณอารมฺมณาธิปตินิสฺสยอุปนิสฺสยอินฺทฺริยวิปฺปยุตฺตอตฺถิอวิคตานํ วเสน อปเรหิปิ ¶ อฏฺหากาเรหิ อเนกปจฺจยภาวํ คจฺฉติ. อยมฺปิ อุกฺกฏฺนิทฺเทโสว อารมฺมณปุเรชาเต ปเนตฺถ นิสฺสยอินฺทฺริยวิปฺปยุตฺตปจฺจยตา น ลพฺภติ. อิโต อุตฺตริปิ ลพฺภมานาลพฺภมานํ เวทิตพฺพํ. ปจฺฉาชาตปจฺจโย อตฺตโน ปจฺฉาชาตปจฺจยภาวํ อวิชหนฺโตว วิปฺปยุตฺตอตฺถิอวิคตานํ วเสน อปเรหิปิ ตีหากาเรหิ อเนกปจฺจยภาวํ คจฺฉติ. อาเสวนปจฺจโย อาเสวนปจฺจยตฺตํ อวิชหนฺโตว อนนฺตรสมนนฺตรอุปนิสฺสยนตฺถิวิคตานํ วเสน อปเรหิปิ ปฺจหากาเรหิ อเนกปจฺจยภาวํ คจฺฉติ.
กมฺมปจฺจโย กมฺมปจฺจยตฺตํ อวิชหนฺโตว เอกกฺขณิโก ตาว สหชาตอฺมฺนิสฺสยวิปากอาหารสมฺปยุตฺตวิปฺปยุตฺตอตฺถิอวิคตานํ วเสน อปเรหิปิ นวหากาเรหิ อเนกปจฺจยภาวํ คจฺฉติ. นานากฺขณิโก อุปนิสฺสยอนนฺตรสมนนฺตรนตฺถิวิคตานํ วเสน อปเรหิปิ ปฺจหากาเรหิ อเนกปจฺจยภาวํ คจฺฉติ. วิปากปจฺจโย ¶ วิปากปจฺจยตฺตํ อวิชหนฺโตว เหตุอธิปติสหชาตอฺมฺนิสฺสยกมฺมอาหารอินฺทฺริยฌานมคฺคสมฺปยุตฺตวิปฺปยุตฺตอตฺถิอวิคตานํ วเสน อปเรหิปิ จุทฺทสหากาเรหิ อเนกปจฺจยภาวํ คจฺฉติ. อาหารปจฺจเย กพฬีกาโร อาหาโร อาหารปจฺจยตฺตํ อวิชหนฺโตว อตฺถิอวิคตานํ วเสน อปเรหิปิ ทฺวีหากาเรหิ อเนกปจฺจยภาวํ คจฺฉติ. เสสา ตโย อาหารปจฺจยตฺตํ อวิชหนฺตาว ยถานุรูปํ อธิปติสหชาตอฺมฺนิสฺสยกมฺมวิปากอินฺทฺริยสมฺปยุตฺตวิปฺปยุตฺตอตฺถิอวิคตานํ วเสน อปเรหิปิ เอกาทสหากาเรหิ อเนกปจฺจยภาวํ คจฺฉนฺติ.
อินฺทฺริยปจฺจเย รูปิโน ปฺจินฺทฺริยา อินฺทฺริยปจฺจยตฺตํ อวิชหนฺตาว นิสฺสยปุเรชาตวิปฺปยุตฺตอตฺถิอวิคตานํ วเสน อปเรหิปิ ปฺจหากาเรหิ อเนกปจฺจยภาวํ คจฺฉนฺติ. รูปชีวิตินฺทฺริยมฺปิ อินฺทฺริยปจฺจยตฺตํ อวิชหนฺตฺเว อตฺถิอวิคตานํ วเสน อปเรหิปิ ทฺวีหากาเรหิ อเนกปจฺจยภาวํ คจฺฉติ. อรูปิโน อินฺทฺริยานิปิ ยถานุรูปํ อินฺทฺริยปจฺจยตฺตํ อวิชหนฺตาเนว เหตุอธิปติสหชาตอฺมฺนิสฺสยวิปากอาหารฌานมคฺคสมฺปยุตฺตวิปฺปยุตฺตอตฺถิอวิคตานํ วเสน อปเรหิปิ เตรสหากาเรหิ อเนกปจฺจยภาวํ คจฺฉนฺติ. ฌานปจฺจโย ฌานปจฺจยตฺตํ อวิชหนฺโตว ยถานุรูปํ ¶ สหชาตอฺมฺนิสฺสยวิปากอินฺทฺริยมคฺคสมฺปยุตฺตวิปฺปยุตฺตอตฺถิอวิคตานํ วเสน อปเรหิปิ ทสหากาเรหิ อเนกปจฺจยภาวํ คจฺฉติ. มคฺคปจฺจโย มคฺคปจฺจยตฺตํ อวิชหนฺโตว ยถานุรูปํ ฌานปจฺจเย วุตฺตานํ ทสนฺนํ เหตุอธิปตีนฺจาติ อิเมสํ วเสน อปเรหิปิ ทฺวาทสหากาเรหิ อเนกปจฺจยภาวํ คจฺฉติ.
สมฺปยุตฺตปจฺจโย สมฺปยุตฺตปจฺจยตฺตํ อวิชหนฺโตว ยถานุรูปํ เหตุอธิปติสหชาตอฺมฺนิสฺสยกมฺมวิปากอาหารอินฺทฺริยฌานมคฺคอตฺถิอวิคตานํ วเสน อปเรหิปิ เตรสหากาเรหิ อเนกปจฺจยภาวํ คจฺฉติ. วิปฺปยุตฺตปจฺจโย วิปฺปยุตฺตปจฺจยตฺตํ อวิชหนฺโตว อนนฺตรสมนนฺตรอาเสวนสมฺปยุตฺตนตฺถิวิคตสงฺขาเต ฉ ปจฺจเย อปเนตฺวา เสสานํ วเสน ยถานุรูปํ อปเรหิปิ สตฺตรสหากาเรหิ อเนกปจฺจยภาวํ คจฺฉติ. ตตฺถ รูปสฺส จ อรูปสฺส จ ปจฺจยวิภาโค เวทิตพฺโพ. อตฺถิปจฺจโย อตฺถิปจฺจยตฺตํ อวิชหนฺโตว อนนฺตรสมนนฺตรอาเสวนนตฺถิวิคตสงฺขาเต ปฺจ ปจฺจเย อปเนตฺวา เสสานํ วเสน ยถานุรูปํ อปเรหิ อฏฺารสหากาเรหิ อเนกปจฺจยภาวํ คจฺฉติ. นตฺถิปจฺจยวิคตปจฺจยา อนนฺตรปจฺจยสทิสา ¶ . อวิคตปจฺจโย อตฺถิปจฺจยสทิโสเยวาติ เอวเมตฺถ เอกปจฺจยสฺส อเนกปจฺจยภาวโตปิ วิฺาตพฺโพ วินิจฺฉโย.
ปจฺจยสภาคโตติ เอเตสุ หิ จตุวีสติยา ปจฺจเยสุ อนนฺตรสมนนฺตรอนนฺตรูปนิสฺสยอาเสวนนตฺถิวิคตา สภาคา, ตถา อารมฺมณอารมฺมณาธิปติอารมฺมณูปนิสฺสยาติ อิมินา อุปาเยเนตฺถ ปจฺจยสภาคโตปิ วิฺาตพฺโพ วินิจฺฉโย.
ปจฺจยวิสภาคโตติ ปุเรชาตปจฺจโย ปเนตฺถ ปจฺฉาชาตปจฺจเยน วิสภาโค, ตถา สมฺปยุตฺตปจฺจโย วิปฺปยุตฺตปจฺจเยน, อตฺถิปจฺจโย นตฺถิปจฺจเยน, วิคตปจฺจโย อวิคตปจฺจเยนาติ อิมินา อุปาเยเนตฺถ ปจฺจยวิสภาคโตปิ วิฺาตพฺโพ วินิจฺฉโย.
ยุคฬกโตติ เอเตสุ จ อตฺถสริกฺขตาย, สทฺทสริกฺขตาย, กาลปฏิปกฺขตาย, เหตุผลตาย, อฺมฺปฏิปกฺขตายาติ อิเมหิ การเณหิ ยุคฬกโต วิฺาตพฺโพ วินิจฺฉโย. อนนฺตรสมนนฺตรา หิ อตฺถสริกฺขตาย เอกํ ยุคฬกํ นาม; นิสฺสยูปนิสฺสยา สทฺทสริกฺขตาย, ปุเรชาตปจฺฉาชาตา ¶ กาลปฏิปกฺขตาย, กมฺมปจฺจยวิปากปจฺจยา เหตุผลตาย, สมฺปยุตฺตวิปฺปยุตฺตปจฺจยา อฺมฺปฏิปกฺขตาย เอกํ ยุคฬกํ นาม, ตถา อตฺถินตฺถิปจฺจยา, วิคตาวิคตปจฺจยา จาติ เอวเมตฺถ ยุคฬกโตปิ วิฺาตพฺโพ วินิจฺฉโย. ชนกาชนกโตติ เอเตสุ จ อนนฺตรสมนนฺตรานนฺตรูปนิสฺสยปกตูปนิสฺสยาเสวนปจฺจยา นานากฺขณิโก, กมฺมปจฺจโย, นตฺถิวิคตปจฺจยาติ อิเม ปจฺจยา ชนกาเยว, น อชนกา. ปจฺฉาชาตปจฺจโย เกวลํ อุปตฺถมฺภโกเยว, น ชนโก. เสสา ชนกา จ อชนกา จ อุปตฺถมฺภกา จาติ อตฺโถ. เอวเมตฺถ ชนกาชนกโตปิ วิฺาตพฺโพ วินิจฺฉโย.
สพฺพฏฺานิกาสพฺพฏฺานิกโตติ เอเตสุ จ สหชาตนิสฺสยอตฺถิอวิคตปจฺจยา สพฺพฏฺานิกา นาม, สพฺเพสํ สงฺขตานํ รูปารูปธมฺมานํ านภูตา การณภูตาติ อตฺโถ. เอเตหิ วินา อุปฺปชฺชมาโน เอกธมฺโมปิ นตฺถีติ. อารมฺมณอารมฺมณาธิปติอนนฺตรสมนนฺตรานนฺตรูปนิสฺสยปกตูปนิสฺสยาเสวนสมฺปยุตฺตนตฺถิวิคตปจฺจยา อสพฺพฏฺานิกา นาม. น สพฺเพสํ รูปารูปธมฺมานํ านภูตา, อรูปกฺขนฺธานฺเว ปน านภูตา การณภูตาติ อตฺโถ. อรูปธมฺมาเยว หิ เอเตหิ อุปฺปชฺชนฺติ, น รูปธมฺมา. ปุเรชาตปจฺฉาชาตาปิ อสพฺพฏฺานิกา อรูปรูปานฺเว ¶ ยถากฺกเมน ปจฺจยภาวโต. วุตฺตาวเสสาปิ เอกจฺจานํ รูปารูปธมฺมานํ อุปฺปตฺติเหตุโต น สพฺพฏฺานิกาติ เอวเมตฺถ สพฺพฏฺานิกา สพฺพฏฺานิกโตปิ วิฺาตพฺโพ วินิจฺฉโย.
รูปํ รูปสฺสาติอาทิวิกปฺปโตติ เอเตสุ จ จตุวีสติยา ปจฺจเยสุ เอกปจฺจโยปิ เอกนฺเตน รูปเมว หุตฺวา รูปสฺเสว ปจฺจโย นาม นตฺถิ, เอกนฺเตน ปน รูปํ หุตฺวา อรูปสฺเสว ปจฺจโย นาม อตฺถิ. กตโร ปเนโสติ? ปุเรชาตปจฺจโย. ปุเรชาตปจฺจโย หิ เอกนฺเตน รูปเมว หุตฺวา อรูปสฺเสว ปจฺจโย โหติ. เอกนฺเตน รูปเมว หุตฺวา รูปารูปสฺเสว ปจฺจโย นามาติปิ นตฺถิ, เอกนฺเตน ปน อรูปํ หุตฺวา อรูปสฺเสว ปจฺจโย นาม อตฺถิ. กตโร ปเนโสติ? อนนฺตรสมนนฺตรอาเสวนสมฺปยุตฺตนตฺถิวิคตวเสน ฉพฺพิโธ. โส หิ สพฺโพปิ เอกนฺเตน อรูปเมว หุตฺวา อรูปสฺเสว ปจฺจโย โหติ. เอกนฺเตน อรูปเมว หุตฺวาปิ เอกนฺเตน รูปสฺเสว ปจฺจโย นามาติปิ อตฺถิ. กตโร ปเนโสติ? ปจฺฉาชาตปจฺจโย. โส หิ เอกนฺเตน ¶ อรูปํ หุตฺวา รูปสฺเสว ปจฺจโย โหติ; เอกนฺเตน ปน อรูปธมฺโมว หุตฺวา รูปารูปานํ ปจฺจโยปิ อตฺถิ. กตโร ปเนโสติ? เหตุกมฺมวิปากฌานมคฺควเสน ปฺจวิโธ. โส หิ สพฺโพปิ เอกนฺเตน อรูปเมว หุตฺวา รูปธมฺมานํ อรูปธมฺมานมฺปิ ปจฺจโย โหติ. เอกนฺเตน ปน รูปารูปเมว หุตฺวา รูปสฺเสว ปจฺจโย นามาติปิ นตฺถิ, อรูปสฺเสว ปน โหติ. กตโร ปเนโสติ? อารมฺมณปจฺจโย เจว อุปนิสฺสยปจฺจโย จ. อิทฺหิ ทฺวยํ เอกนฺเตน รูปารูปเมว หุตฺวา อรูปสฺเสว ปจฺจโย โหติ. เอกนฺเตน รูปารูปเมว หุตฺวา ปน รูปารูปสฺเสว ปจฺจโย นามาติปิ อตฺถิ. กตโร ปเนโสติ? อธิปติสหชาตอฺมฺนิสฺสยอาหารอินฺทฺริยวิปฺปยุตฺตอตฺถิอวิคตวเสน นววิโธ. โส หิ สพฺโพปิ เอกนฺเตน รูปารูปเมว หุตฺวา รูปารูปสฺเสว ปจฺจโย โหตีติ เอวเมตฺถ รูปํ รูปสฺสาติอาทิวิกปฺปโตปิ วิฺาตพฺโพ วินิจฺฉโย.
ภวเภทโตติ อิเมสุ ปน จตุวีสติยา ปจฺจเยสุ ปฺจโวการภเว ตาว น โกจิ ปจฺจโย น ลพฺภติ นาม. จตุโวการภเว ปน ตโย ปุเรชาตปจฺฉาชาตวิปฺปยุตฺตปจฺจเย อปเนตฺวา เสสา เอกวีสติเมว ลพฺภนฺติ. เอกโวการภเว สหชาตอฺมฺนิสฺสยกมฺมอินฺทฺริยอตฺถิอวิคตวเสน สตฺเตว ลพฺภนฺติ. พาหิเร ปน อนินฺทฺริยพทฺธรูเป สหชาตอฺมฺนิสฺสยอตฺถิอวิคตวเสน ปฺเจว ลพฺภนฺตีติ เอวเมตฺถ ภวเภทโตปิ วิฺาตพฺโพ วินิจฺฉโยติ.
ปจฺจยนิทฺเทสวารวณฺณนา นิฏฺิตา.
ปุจฺฉาวาโร
๑. ปจฺจยานุโลมวณฺณนา
เอวํ ¶ อนุโลมปฏฺานาทีสุ ติกปฏฺานาทิวเสน จตุวีสติสมนฺตปฏฺานสโมธาเน ปฏฺานมหาปกรเณ เย ติกาทโย นิสฺสาย นิทฺทิฏฺตฺตา เอตํ ติกปฏฺานํ, ทุกปฏฺานํ…เป… ทุกทุกปฏฺานนฺติ วุตฺตํ. เต อนามสิตฺวา เยสํ ปจฺจยานํ วเสน เต ติกาทโย วิภตฺตา, เต ปจฺจเย เอว ตาว อิมินา มาติกานิกฺเขปปจฺจยวิภงฺคสงฺขาเตน วาเรน อุทฺเทสโต จ นิทฺเทสโต จ ทสฺเสตฺวา, อิทานิ เย ติกาทโย นิสฺสาย นิทฺทิฏฺตฺตา เอตํ ติกปฏฺานํ, ทุกปฏฺานํ…เป… ทุกทุกปฏฺานนฺติ วุตฺตํ. เต ¶ ติกาทโย อิเมสํ ปจฺจยานํ วเสน วิตฺถาเรตฺวา ทสฺเสตุํ เอเกกํ ติกทุกํ นิสฺสาย สตฺตหิ มหาวาเรหิ เทสนา กตา. เตสํ อิมานิ นามานิ – ปฏิจฺจวาโร, สหชาตวาโร, ปจฺจยวาโร, นิสฺสยวาโร, สํสฏฺวาโร, สมฺปยุตฺตวาโร, ปฺหาวาโรติ.
ตตฺถ ‘‘กุสลํ ธมฺมํ ปฏิจฺจ กุสโล ธมฺโม’’ติ เอวํ ปฏิจฺจาภิธานวเสน วุตฺโต ปฏิจฺจวาโร นาม. กุสลํ ธมฺมํ สหชาโต กุสโล ธมฺโม’’ติ เอวํ สหชาตาภิธานวเสน วุตฺโต สหชาตวาโร นาม. โส ปุริเมน ปฏิจฺจวาเรน อตฺถโต นินฺนานากรโณ. ปฏิจฺจาภิธานวเสน พุชฺฌนกานํ วเสน ปน ปโม วุตฺโต, สหชาตาภิธานวเสน พุชฺฌนกานํ วเสน ทุติโย. ทฺวีสุปิ เจเตสุ รูปารูปธมฺมวเสน ปจฺจยา เจว ปจฺจยุปฺปนฺนธมฺมา จ เวทิตพฺพา. เต จ โข สหชาตาว, น ปุเรชาตปจฺฉาชาตา ลพฺภนฺติ. ‘‘กุสลํ ธมฺมํ ปจฺจยา กุสโล ธมฺโม’’ติ เอวํ ปจฺจยาภิธานวเสน วุตฺโต ปน ปจฺจยวาโร นาม. โสปิ ปุริมวารทฺวยํ วิย รูปารูปธมฺมวเสเนว เวทิตพฺโพ. ปจฺจโย ปเนตฺถ ปุเรชาโตปิ ลพฺภติ. อยมสฺส ปุริมวารทฺวยโต วิเสโส. ตทนนฺตโร ‘‘กุสลํ ธมฺมํ นิสฺสาย กุสโล ธมฺโม’’ติ เอวํ นิสฺสยาภิธานวเสน วุตฺโต นิสฺสยวาโร นาม. โส ปุริเมน ปจฺจยวาเรน อตฺถโต นินฺนานากรโณ. ปจฺจยาภิธานวเสน พุชฺฌนกานํ วเสน ปน ปโม วุตฺโต, นิสฺสยาภิธานวเสน พุชฺฌนกานํ วเสน ทุติโย. ตโต ปรํ ‘‘กุสลํ ธมฺมํ สํสฏฺโ กุสโล ธมฺโม’’ติ เอวํ สํสฏฺาภิธานวเสน วุตฺโต สํสฏฺวาโร นาม. ‘‘กุสลํ ธมฺมํ สมฺปยุตฺโต กุสโล ธมฺโม’’ติ เอวํ สมฺปยุตฺตาภิธานวเสน วุตฺโต สมฺปยุตฺตวาโร นาม. โส ปุริเมน สํสฏฺวาเรน อตฺถโต นินฺนานากรโณ. สํสฏฺาภิธานวเสน พุชฺฌนกานํ วเสน ปน ปโม วุตฺโต, สมฺปยุตฺตาภิธานวเสน ¶ ทุติโย. ทฺวีสุปิ เจเตสุ อรูปธมฺมวเสเนว ปจฺจยา ปจฺจยุปฺปนฺนา จ เวทิตพฺพา. สตฺตมวาเร ปน ยสฺมา ‘‘กุสโล ธมฺโม กุสลสฺส ธมฺมสฺส เหตุปจฺจเยน ปจฺจโย’’ติอาทินา นเยน เต เต ปฺเห อุทฺธริตฺวา ปุน ‘‘กุสลา เหตู สมฺปยุตฺตกานํ ขนฺธาน’’นฺติอาทินา นเยน สพฺเพปิ เต ปฺหา นิชฺชฏา นิคฺคุมฺพา จ กตฺวา วิภตฺตา, ตสฺมา โส วาโร ปฺหานํ สาธุกํ วิภตฺตตฺตา ปฺหาวาโรตฺเวว สงฺขฺยํ คโต. รูปารูปธมฺมวเสเนว ปเนตฺถ ปจฺจยาปิ ปจฺจยุปฺปนฺนาปิ เวทิตพฺพา.
ตตฺถ ¶ โย ตาว เอส สพฺพปโม ปฏิจฺจวาโร นาม, โส อุทฺเทสโต นิทฺเทสโต จ ทุวิโธ โหติ. ตตฺถ อุทฺเทสวาโร ปโม, ปุจฺฉาวาโรติปิ วุจฺจติ. ปณฺณตฺติวาโรติปิ ตสฺเสว นามํ. โส หิ กุสลาทโย ปฏิจฺจ กุสลาทีนํ เหตุปจฺจยาทีนํ วเสน อุทฺทิฏฺตฺตา อุทฺเทสวาโร, กุสลาทโย ปฏิจฺจ เหตุปจฺจยาทิวเสน กุสลาทีนํ อุปฺปตฺติยา ปุจฺฉิตตฺตา ปุจฺฉาวาโร, กุสลาทโย ปฏิจฺจ เหตุปจฺจยาทิวเสน กุสลาทีนํ อุปฺปตฺติยา ปฺาปิตตฺตา ปณฺณตฺติวาโรติปิ วุตฺโต.
๒๕-๓๔. ตตฺถ สิยา กุสลํ ธมฺมํ ปฏิจฺจ กุสโล ธมฺโม อุปฺปชฺเชยฺย เหตุปจฺจยาติ ปริกปฺปปุจฺฉา. อยฺเหตฺถ อตฺโถ – โย กุสโล ธมฺโม อุปฺปชฺเชยฺย เหตุปจฺจยา, กึ โส กุสลํ ธมฺมํ ปฏิจฺจ สิยาติ อถ วา กุสลํ ธมฺมํ ปฏิจฺจ โย กุสโล ธมฺโม อุปฺปชฺเชยฺย, โส เหตุปจฺจยา สิยาติ อยเมตฺถ อตฺโถ. ตตฺถ ปฏีติ สทิสตฺเถ วตฺตติ. สทิสปุคฺคโล หิ ปฏิปุคฺคโล, สทิสภาโค จ ปฏิภาโคติ วุจฺจติ. อิจฺจาติ คมนุสฺสุกฺกวจนเมตํ. อุภยํ เอกโต กตฺวา ปฏิจฺจาติ ปฏิคนฺตฺวา สหุปฺปตฺติสงฺขาเตน สทิสภาเวน ปตฺวา, เตน สทฺธึ เอกโต อุปฺปตฺติภาวํ อุปคนฺตฺวาติ วุตฺตํ โหติ. กุสโล ธมฺโมติ เอวํ สหุปฺปตฺติภาเวน กุสลํ ธมฺมํ ปฏิจฺจ กุสโล ธมฺโม อุปฺปชฺเชยฺย เหตุปจฺจยาติ ปุจฺฉติ. อถ วา ปฏิจฺจาติ ปจฺจยํ กตฺวา. ตํ ปน ปจฺจยกรณํ ปุเรชาเตปิ ปจฺจเย ลพฺภติ สหชาเตปิ. อิธ สหชาตํ อธิปฺเปตํ. สิยา กุสลํ ธมฺมํ ปฏิจฺจ อกุสโลติอาทีสุปิ เอเสว นโย. ตตฺถ กิฺจาปิ สหชาตวเสน กุสลํ ธมฺมํ ปฏิจฺจ อกุสโล นตฺถิ, อิมสฺมึ ปน ปุจฺฉาวาเร ยมฺปิ วิสฺสชฺชิยมานํ อตฺถโต ลพฺภติ, ยมฺปิ น ลพฺภติ, ตํ สพฺพํ ปุจฺฉาวเสน อุทฺธฏํ. ปรโต ปน วิสฺสชฺชเน ยํ น ลพฺภติ, ตํ ปหาย ยํ ลพฺภติ, ตเทว วิสฺสชฺชิตํ.
เอวเมตฺถ ปุจฺฉานํ อตฺถฺเจว ปุจฺฉาคติฺจ ตฺวา อิทานิ คณนวเสน ปุจฺฉาปริจฺเฉโท เวทิตพฺโพ ¶ . เอตฺถ หิ ‘‘กุสลํ ธมฺมํ ปฏิจฺจา’’ติ กุสลปทํ อาทึ กตฺวา กุสลากุสลาพฺยากตนฺตา ติสฺโส ปุจฺฉา, ปุน ตเทวาทึ กตฺวา กุสลาพฺยากตาทิวเสน ทุกปฺปเภทนฺตา ติสฺโส, ปุน ตเทวาทึ กตฺวา ติกนฺตา จ เอกา, เอวํ กุสลํ ธมฺมํ ปฏิจฺจาติ กุสลาทิกา ¶ สตฺต ปุจฺฉา, ตถา อกุสลาทิกา, ตถา อพฺยากตาทิกา, ตถา กุสลาพฺยากตาทิกา, อกุสลาพฺยากตาทิกา, กุสลากุสลาทิกา, กุสลากุสลาพฺยากตาทิกาติ สพฺพาปิ สตฺตนฺนํ สตฺตกานํ วเสน กุสลตฺติกํ นิสฺสาย เหตุปจฺจเย เอกูนปฺาสํ ปุจฺฉา.
ตตฺถ เอกมูลกาวสานา นว, เอกมูลทุกาวสานา นว, เอกมูลติกาวสานา ติสฺโส, ทุกมูลเอกาวสานา นว, ทุกมูลทุกาวสานา นว, ทุกมูลติกาวสานา ติสฺโส, ติกมูลเอกาวสานา ติสฺโส, ติกมูลทุกาวสานา ติสฺโส, ติกมูลติกาวสานา เอกาติ เอวเมตา มูลวเสนาปิ เวทิตพฺพา. ยถา จ เหตุปจฺจเย เอกูนปฺาสํ, อารมฺมณปจฺจยาทีสุปิ ตเถวาติ สพฺเพสุปิ จตุวีสติยา ปจฺจเยสุ –
สหสฺสเมกฺจ สตํ, ฉสตฺตติ ปุนาปรา;
ปุจฺฉา สมฺปิณฺฑิตา โหนฺติ, นยมฺหิ เอกมูลเก.
๓๕-๓๖. ตโต ปรํ เหตุปจฺจยา อารมฺมณปจฺจยาติ ทุมูลกนโย อารทฺโธ. ตตฺถ เหตารมฺมณทุโก…เป… เหตุอวิคตทุโกติ เหตุปจฺจเยน สทฺธึ เตวีสติ ทุกา โหนฺติ. เตสุ เหตุปจฺจเย วิย เหตารมฺมณทุเกปิ เอกูนปฺาสํ ปุจฺฉา, ตาสุ ปาฬิยํ ทฺเวเยว ทสฺสิตา. ยถา จ เหตารมฺมณทุเก เอกูนปฺาสํ ตถา เหตาธิปติทุกาทีสุปิ. ตตฺถ ปมปุจฺฉาวเสน เหตาธิปติทุโก, เหตานนฺตรทุโก, เหตุสมนนฺตรทุโกติ ปฏิปาฏิยา ตโย ทุเก ทสฺเสตฺวา ปริโยสาเน เหตุอวิคตทุโก ทสฺสิโต, เสสํ สงฺขิตฺตํ. ปุจฺฉาปริจฺเฉโท ปเนตฺถ เอวํ เวทิตพฺโพ.
สหสฺสเมกฺจ สตํ, สตฺตวีสติเมว จ;
ทุเกสุ เตวีสติยา, ปุจฺฉา โหนฺติ ทุมูลเก.
๓๗. ตโต ปรํ เหตุปจฺจยา อารมฺมณปจฺจยา อธิปติปจฺจยาติ ติมูลกนโย อารทฺโธ. ตตฺถ ¶ เหตารมฺมณทุเกน สทฺธึ อธิปติปจฺจยาทีสุ พาวีสติยา ปจฺจเยสุ เอกเมกสฺส โยชนาวเสน พาวีสติ ติกา โหนฺติ. เตสุ ปมปุจฺฉาวเสน ปมตฺติกฺจ ทุติยตฺติกฺจ ทสฺเสตฺวา ปริโยสานติโก ทสฺสิโต, เสสํ สงฺขิตฺตํ. ยถา ปน ¶ ทุเกสุ, เอวํ ติเกสุปิ เอกเมกสฺมึ ติเก เอกูนปฺาสํ กตฺวา สพฺเพสุปิ พาวีสติยา ติเกสุ –
สหสฺสเมกํ ปุจฺฉานํ, อฏฺสตฺตติเมว จ;
ปุจฺฉา คณนโต โหนฺติ, นยมฺหิ ติกมูลเก.
๓๘. ตโต ปรํ เหตุปจฺจยา อารมฺมณปจฺจยา อธิปติปจฺจยา อนนฺตรปจฺจยาติ จตุมูลกนโย อารทฺโธ. ตตฺถ ปมตฺติเกน สทฺธึ อนนฺตรปจฺจยาทีสุ เอกวีสติยา ปจฺจเยสุ เอกเมกสฺส โยชนาวเสน เอกวีสติ จตุกฺกา โหนฺติ. เตสุ ทฺเว จตุกฺเก ทสฺเสตฺวา เสสํ สงฺขิตฺตํ. อิธาปิ เอกเมกสฺมึ จตุกฺเก เอกูนปฺาสํ กตฺวา สพฺเพสุปิ เอกวีสติยา จตุกฺเกสุ –
สหสฺสเมกํ ปุจฺฉานํ, เอกูนตึส ปุนาปรา;
ปุจฺฉา คณนโต โหนฺติ, นยมฺหิ จตุมูลเก.
ตโต ปรํ ปฺจมูลกํ อาทึ กตฺวา ยาว สพฺพมูลกา เทสนา กตา, ตํ สพฺพํ สงฺขิปิตฺวา เหฏฺา วุตฺตฺจ อุปริ วตฺตพฺพฺจ เอกโต กตฺวา ปาฬิยํ ‘‘เอกมูลกํ, ทุมูลกํ, ติมูลกํ, จตุมูลกํ, ปฺจมูลกํ, สพฺพมูลกํ อสมฺมุยฺหนฺเตน วิตฺถาเรตพฺพ’’นฺติ นโย ทสฺสิโต. ตตฺถ เอกมูลกาทีสุ ยํ วตฺตพฺพํ, ตํ วุตฺตเมว. ปฺจมูลเก ปน ปมจตุกฺเกน สทฺธึ สมนนฺตรปจฺจยาทีสุ สมวีสติยา ปจฺจเยสุ เอกเมกสฺส โยชนาวเสน สมวีสติ ปฺจกา โหนฺติ. เตสุ เอกเมกสฺมึ เอกูนปฺาสํ กตฺวา –
สตานิ นว ปุจฺฉานํ, อสีติ จ ปุนาปรา;
ปุจฺฉา คณนโต โหนฺติ, นยมฺหิ ปฺจมูลเก.
ฉมูลเก ปมปฺจเกน สทฺธึ สหชาตปจฺจยาทีสุ เอกูนวีสติยา ปจฺจเยสุ เอกเมกสฺส ¶ โยชนาวเสน เอกูนวีสติ ฉกฺกา โหนฺติ. เตสุ เอกเมกสฺมึ เอกูนปฺาสํ กตฺวา –
สตานิ นว ปุจฺฉานํ, เอกตึส ตโตปรา;
ปุจฺฉา คณนโต โหนฺติ, นยมฺหิ ฉกฺกมูลเก.
สตฺตมูลเก ¶ ปมฉกฺเกน สทฺธึ อฺมฺปจฺจยาทีสุ อฏฺารสสุ ปจฺจเยสุ เอกเมกสฺส โยชนาวเสน อฏฺารส สตฺตกา โหนฺติ. เตสุ เอกเมกสฺมึ เอกูนปฺาสํ กตฺวา –
สตานิ อฏฺ ปุจฺฉานํ, ทฺวาสีติ จ ตโตปรา;
ปุจฺฉา คณนโต โหนฺติ, นยมฺหิ สตฺตมูลเก.
อฏฺมูลเก ปมสตฺตเกน สทฺธึ นิสฺสยปจฺจยาทีสุ สตฺตรสสุ ปจฺจเยสุ เอกเมกสฺส โยชนาวเสน สตฺตรส อฏฺกา โหนฺติ. เตสุ เอกเมกสฺมึ เอกูนปฺาสํ กตฺวา –
สตานิ อฏฺ ปุจฺฉานํ, เตตฺตึสา จ ตโตปรา;
ปุจฺฉา คณนโต โหนฺติ, นยมฺหิ อฏฺมูลเก.
นวมูลเก ปมอฏฺเกน สทฺธึ อุปนิสฺสยปจฺจยาทีสุ โสฬสสุ ปจฺจเยสุ เอกเมกสฺส โยชนาวเสน โสฬส นวกา โหนฺติ. เตสุ เอกเมกสฺมึ เอกูนปฺาสํ กตฺวา –
สตานิ ¶ สตฺต ปุจฺฉานํ, จตุราสีติ ตโตปรา;
ปุจฺฉา คณนโต โหนฺติ, นยมฺหิ นวมูลเก.
ทสมูลเก ปมนวเกน สทฺธึ ปุเรชาตปจฺจยาทีสุ ปนฺนรสสุ ปจฺจเยสุ เอกเมกสฺส โยชนาวเสน ปนฺนรส ทสกา โหนฺติ. เตสุ เอกเมกสฺมึ เอกูนปฺาสํ กตฺวา –
สตานิ สตฺต ปุจฺฉานํ, ปฺจตึส ตโตปรา;
ปุจฺฉา คณนโต โหนฺติ, นยมฺหิ ทสมูลเก.
เอกาทสมูลเก ปมทสเกน สทฺธึ ปจฺฉาชาตปจฺจยาทีสุ จุทฺทสสุ ปจฺจเยสุ เอกเมกสฺส โยชนาวเสน จุทฺทส เอกาทสกา โหนฺติ. เตสุ เอกเมกสฺมึ เอกูนปฺาสํ กตฺวา –
ฉ สตานิ จ ปุจฺฉานํ, ฉฬาสีติ ตโตปรา;
นยมฺหิ ปุจฺฉา คณิตา, เอกาทสกมูลเก.
ทฺวาทสมูลเก ปมเอกาทสเกน สทฺธึ อาเสวนปจฺจยาทีสุ เตรสสุ ปจฺจเยสุ เอกเมกสฺส โยชนาวเสน เตรส ทฺวาทสกา โหนฺติ. เตสุ เอกเมกสฺมึ เอกูนปฺาสํ กตฺวา –
ฉ ¶ สตานิ จ ปุจฺฉานํ, สตฺตตึส ตโตปรา;
ปุจฺฉา คณนโต โหนฺติ, นเย ทฺวาทสมูลเก.
เตรสมูลเก ปมทฺวาทสเกน สทฺธึ กมฺมปจฺจยาทีสุ ทฺวาทสสุ ปจฺจเยสุ เอกเมกสฺส โยชนาวเสน ทฺวาทส เตรสกา โหนฺติ. เตสุ เอกเมกสฺมึ เอกูนปฺาสํ กตฺวา –
สตานิ ปฺจ ปุจฺฉานํ, อฏฺาสีติ ปุนาปรา;
ปุจฺฉา คณนโต โหนฺติ, นเย เตรสมูลเก.
จุทฺทสมูลเก ปมเตรสเกน สทฺธึ วิปากปจฺจยาทีสุ เอกาทสสุ ปจฺจเยสุ เอกเมกสฺส โยชนาวเสน เอกาทส จุทฺทสกา โหนฺติ. เตสุ เอกเมกสฺมึ เอกูนปฺาสํ กตฺวา –
สตานิ ปฺจ ปุจฺฉานํ, ตึส จาถ นวาปรา;
ปุจฺฉา คณนโต โหนฺติ, นเย จุทฺทสมูลเก.
ปนฺนรสมูลเก ¶ ปมจุทฺทสเกน สทฺธึ อาหารปจฺจยาทีสุ ทสสุ ปจฺจเยสุ เอกเมกสฺส โยชนาวเสน ทส ปนฺนรสกา โหนฺติ. เตสุ เอกเมกสฺมึ เอกูนปฺาสํ กตฺวา –
สตานิ จตฺตาริ ปุจฺฉานํ, นวุติ จ ตโตปรา;
ปุจฺฉา คณนโต โหนฺติ, นเย ปนฺนรสมูลเก.
โสฬสมูลเก ปมปนฺนรสเกน สทฺธึ อินฺทฺริยปจฺจยาทีสุ นวสุ ปจฺจเยสุ เอกเมกสฺส โยชนาวเสน นว โสฬสกา โหนฺติ. เตสุ เอกเมกสฺมึ เอกูนปฺาสํ กตฺวา –
สตานิ จตฺตาริ จตฺตา-ลีเสกา เจว ปุนาปรา;
ปุจฺฉา คณนโต โหนฺติ, นเย โสฬสมูลเก.
สตฺตรสมูลเก ปมโสฬสเกน สทฺธึ ฌานปจฺจยาทีสุ อฏฺสุ ปจฺจเยสุ เอกเมกสฺส โยชนาวเสน อฏฺ สตฺตรสกา โหนฺติ. เตสุ เอกเมกสฺมึ เอกูนปฺาสํ กตฺวา –
สตานิ ตีณิ ปุจฺฉานํ, นวุติ ทฺเว ปุนาปรา;
ปุจฺฉา คณนโต โหนฺติ, นเย สตฺตรสมูลเก.
อฏฺารสมูลเก ¶ ปมสตฺตรสเกน สทฺธึ มคฺคปจฺจยาทีสุ สตฺตสุ ปจฺจเยสุ เอกเมกสฺส โยชนาวเสน สตฺต อฏฺารสกา โหนฺติ. เตสุ เอกเมกสฺมึ เอกูนปฺาสํ กตฺวา –
สตานิ ตีณิ ปุจฺฉานํ, เตจตฺตารีสเมว จ;
ปุจฺฉา คณนโต โหนฺติ, นเย อฏฺารสมูลเก.
เอกูนวีสติมูลเก ปมอฏฺารสเกน สทฺธึ สมฺปยุตฺตปจฺจยาทีสุ ฉสุ ปจฺจเยสุ เอกเมกสฺส โยชนาวเสน ฉ เอกูนวีสติกา โหนฺติ. เตสุ เอกเมกสฺมึ เอกูนปฺาสํ กตฺวา –
ทฺเว ¶ สตา นวุติ เจว, จตสฺโส จ ปุนาปรา;
ปุจฺฉา คณนโต โหนฺติ, นเย เอกูนวีสติเก.
วีสติมูลเก ปมเอกูนวีสติเกน สทฺธึ วิปฺปยุตฺตปจฺจยาทีสุ ปฺจสุ ปจฺจเยสุ เอกเมกสฺส โยชนาวเสน ปฺจวีสติกา โหนฺติ. เตสุ เอกเมกสฺมึ เอกูนปฺาสํ กตฺวา –
ทฺเว สตา โหนฺติ ปุจฺฉานํ, จตฺตาลีสา จ ปฺจ จ;
ปุจฺฉา คณนโต โหนฺติ, นเย วีสติมูลเก.
เอกวีสติมูลเก ปมวีสติเกน สทฺธึ อตฺถิปจฺจยาทีสุ จตูสุ ปจฺจเยสุ เอกเมกสฺส โยชนาวเสน จตฺตาโร เอกวีสติกา โหนฺติ. เตสุ เอกเมกสฺมึ เอกูนปฺาสํ กตฺวา –
สตํ ฉนวุติ เจว, ปุจฺฉา โหนฺติ สมฺปิณฺฑิตา;
คณิตา ลกฺขณฺูหิ, เอกวีสติเก นเย.
ทฺวาวีสติมูลเก ปมเอกวีสติเกน สทฺธึ นตฺถิปจฺจยาทีสุ ตีสุ ปจฺจเยสุ เอกเมกสฺส โยชนาวเสน ตโย ทฺวาวีสติกา โหนฺติ. เตสุ เอกเมกสฺมึ เอกูนปฺาสํ กตฺวา –
จตฺตาลีสาธิกํ สตํ, สตฺต เจว ปุนาปรา;
ปุจฺฉา คณนโต โหนฺติ, นเย ทฺวาวีสติมูลเก.
เตวีสติมูลเก ¶ ปมทฺวาวีสติเกน สทฺธึ ทฺวีสุ วิคตาวิคตปจฺจเยสุ เอกเมกสฺส โยชนาวเสน ทฺเว เตวีสติกา โหนฺติ. เตสุ เอกเมกสฺมึ เอกูนปฺาสํ กตฺวา –
อฏฺนวุติเมวิธ, ปุจฺฉา คณนโต มตา;
นยมฺหิ เตวีสติเม, เตวีสติกมูลเก.
จตุวีสติมูลโก ¶ ปน สพฺพปจฺจยานํ สโมธานวเสน เวทิตพฺโพ, เตเนว สพฺพมูลโกติ วุตฺโต. ตตฺถ เอกูนปฺาสเมว ปุจฺฉา โหนฺตีติ สพฺพาเปตา เหตุปจฺจยปทเมว คเหตฺวา เอกมูลกาทีนํ สพฺพมูลกปริโยสานานํ วเสน สตฺถารา เทวปริสติ วิตฺถารโต วิภตฺตา ปุจฺฉา อิธ สงฺเขเปน ทสฺสิตา.
ตาสํ ปน สพฺพาสมฺปิ อยํ คณนปิณฺโฑ – เอกมูลกนยสฺมิฺหิ เอกาทส สตานิ ฉสตฺตติ จ ปุจฺฉา อาคตา. เหตุปจฺจยนเย เตเนว มูลเกน เอกูนปฺาสํ กตฺวา อิมสฺมึ เหตุปจฺจยมูลเก คเหตพฺพา, เสสา เสสปจฺจยมูลเกสุ ปกฺขิปิตพฺพา. ทุมูลเก สตฺตวีสานิ เอกาทส สตานิ, ติมูลเก สหสฺสํ อฏฺสตฺตติ จ, จตุมูลเก สหสฺสํ เอกูนตึสฺจ, ปฺจมูลเก อสีตาธิกานิ นว สตานิ, ฉมูลเก เอกตึสานิ นว สตานิ, สตฺตมูลเก ทฺวาสีตานิ อฏฺ สตานิ, อฏฺมูลเก เตตฺตึสานิ อฏฺ สตานิ, นวมูลเก จตุราสีตานิ สตฺต สตานิ, ทสมูลเก ปฺจตึสานิ สตฺต สตานิ, เอกาทสมูลเก ฉาสีตานิ ฉ สตานิ, ทฺวาทสมูลเก สตฺตตึสานิ ฉ สตานิ, เตรสมูลเก อฏฺาสีตานิ ปฺจ สตานิ, จุทฺทสมูลเก เอกูนจตฺตาลีสานิ ปฺจ สตานิ, ปนฺนรสมูลเก นวุตานิ จตฺตาริ สตานิ, โสฬสมูลเก เอกจตฺตาลีสานิ จตฺตาริ สตฺตานิ, สตฺตรสมูลเก ทฺวานวุตานิ ตีณิ สตานิ, อฏฺารสมูลเก เตจตฺตาลีสานิ ตีณิ สตานิ, เอกูนวีสติมูลเก จตุนวุตานิ ทฺเว สตานิ, วีสติมูลเก ปฺจจตฺตาลีสานิ ทฺเว สตานิ, เอกวีสติมูลเก ฉนวุติสตํ, ทฺวาวีสติมูลเก สตฺตจตฺตาลีสสตํ, เตวีสติมูลเก อฏฺนวุติ, สพฺพมูลเก เอกูนปฺาสาติ เอวํ เหตุปทํ อาทึ กตฺวา วิภตฺเตสุ เอกมูลกาทีสุ –
จุทฺทเสว สหสฺสานิ, ปุน สตฺต สตานิ จ;
ปุจฺฉา เหตุปทสฺเสว, เอกมูลาทิเภทโตติ.
๓๙-๔๐. เอวํ ¶ เหตุปจฺจยํ อาทึ กตฺวา เอกมูลกโต ปฏฺาย ยาว สพฺพมูลกนยา ปุจฺฉาเภทํ ทสฺเสตฺวา อิทานิ อารมฺมณปจฺจยํ อาทึ กตฺวา ทสฺเสตุํ สิยา กุสลํ ธมฺมํ ปฏิจฺจ กุสโล ธมฺโม อุปฺปชฺเชยฺย อารมฺมณปจฺจยา เหตุปจฺจยาติอาทิมาห. ตตฺถ อารมฺมณปจฺจยา เหตุปจฺจยาติ เอตฺตาวตา อารมฺมณปจฺจยํ อาทึ กตฺวา เหตุปจฺจยปริโยสาโน เอกมูลกนโย ทสฺสิโต. ตโต ปรํ อารมฺมณปจฺจยา อธิปติปจฺจยาติ ทุกมูลกํ อารทฺธํ. ตตฺถ อิมํ ปมทุกฺเจว ¶ อารมฺมณาวิคตทุกฺจ ทสฺเสตฺวา เสสํ สงฺขิตฺตํ. อารมฺมณปจฺจยา เหตุปจฺจยาติ อยํ โอสานทุโกปิ น ทสฺสิโต. สเจ ปน กตฺถจิ วาจนามคฺเค สนฺทิสฺสติ, สฺเวว วาจนามคฺโค คเหตพฺโพ. ตโต ปรํ อารมฺมณปจฺจยวเสน ติกมูลกาทโย อทสฺเสตฺวาว อธิปติปจฺจยํ อาทึ กตฺวา เอกกาทโย ทสฺเสตุํ อธิปติปจฺจยา, อนนฺตรปจฺจยา, สมนนฺตรปจฺจยา, สหชาตปจฺจยา, อฺมฺปจฺจยาติ เอตฺตกเมว วุตฺตํ, ตํ เอกมูลกวเสน วา สพฺพมูลกวเสน วา เวทิตพฺพํ.
๔๑. ตโต ปรํ อวิคตปจฺจยํ อาทึ กตฺวา ทุมูลกเมว ทสฺเสตุํ – อวิคตปจฺจยา เหตุปจฺจยาติอาทิ อารทฺธํ. ตตฺถ อวิคตเหตุทุโก, อวิคตารมฺมณทุโก, อวิคตาธิปติทุโกติ ปฏิปาฏิยา ตโย ทุเก วตฺวา ปริโยสาเน จ อวิคตวิคตทุโก เอโก ทุโก ทสฺสิโต. ตโต อวิคตปจฺจยวเสเนว ติมูลกํ ทสฺเสตุํ – ‘‘อวิคตปจฺจยา เหตุปจฺจยา อารมฺมณปจฺจยา, อวิคตปจฺจยา เหตุปจฺจยา อธิปติปจฺจยา, อวิคตปจฺจยา เหตุปจฺจยา อนนฺตรปจฺจยา’’ติ เอวํ ปฏิปาฏิยา ตโย ติเก วตฺวา ‘‘อวิคตปจฺจยา เหตุปจฺจยา วิคตปจฺจยา’’ติ ปริโยสานตฺติโก วุตฺโต. ตโต อวิคตปจฺจยวเสเนว จตุมูลกํ ทสฺเสตุํ ‘‘อวิคตปจฺจยา เหตุปจฺจยา อารมฺมณปจฺจยา อธิปติปจฺจยา, อวิคตปจฺจยา เหตุปจฺจยา อารมฺมณปจฺจยา อนนฺตรปจฺจยา’’ติ ทฺเว จตุกฺเก วตฺวา ‘‘วิคตปจฺจยา’’ติ ปทํ อุทฺธริตฺวา ปิตํ, เสสํ สพฺพํ สงฺขิตฺตํ. ตสฺส สงฺขิตฺตภาวํ ทสฺเสตุํ ‘‘เอเกกสฺส ปทสฺส เอกมูลกํ, ทุมูลกํ, ติมูลกํ, สพฺพมูลกํ อสมฺมุยฺหนฺเตน วิตฺถาเรตพฺพ’’นฺติ วุตฺตํ. ตสฺมา ยถา เหตุปจฺจยํ อาทึ กตฺวา เหตุอาทิปทวเสน เอกมูลเก เอกาทส ปุจฺฉาสตานิ ฉสตฺตติ จ ปุจฺฉา…เป… สพฺพมูลเก เอกูนปฺาสํ, เอวํ อารมฺมณปจฺจยาทีสุปิ เอกเมกํ อาทึ กตฺวา อารมฺมณาทิปทวเสน เอกเมกสฺส ¶ ปทสฺส เอกมูลเก เอกาทส ปุจฺฉาสตานิ ฉสตฺตติ จ ปุจฺฉา…เป… สพฺพมูลเก เอกูนปฺาสาติ เอเกกสฺส ปทสฺส เอกมูลกาทิเภเท สตฺตสตาธิกานิ จุทฺทส ปุจฺฉา สหสฺสานิ โหนฺติ. ตาสํ สพฺเพสุปิ จตุวีสติยา ปจฺจเยสุ อยํ คณนปริจฺเฉโท –
ทฺวาปฺาสสหสฺสาน-ฏฺสตานิ ตีณิ สตสหสฺสานิ;
กุสลตฺติกสฺส ปุจฺฉา, อนุโลมนยมฺหิ สุวิภตฺตา.
ยถา ¶ จ กุสลตฺติกสฺส, เอวํ เวทนาตฺติกาทีนมฺปีติ สพฺเพสุปิ ทฺวาวีสติยา ติเกสุ –
เอกสฏฺิสหสฺสานิ, ฉ สตานิ สตฺตสตฺตติ;
สตสหสฺสานิ ปุจฺฉานํ, ติกเภเท ปเภทโต.
สงฺขิตฺตา วาจนามคฺเค.
ทุเกสุ ปน ‘‘สิยา เหตุํ ธมฺมํ ปฏิจฺจ เหตุธมฺโม อุปฺปชฺเชยฺย เหตุปจฺจยา’’ติ เอวํ เหตุํ ปฏิจฺจ เหตุ, เหตุํ ปฏิจฺจ นเหตุ, เหตุํ ปฏิจฺจ เหตุ จ นเหตุ จ, นเหตุํ ปฏิจฺจ นเหตุ, นเหตุํ ปฏิจฺจ เหตุ, นเหตุํ ปฏิจฺจ เหตุ จ นเหตุ จ, เหตฺุจ นเหตฺุจ ปฏิจฺจ เหตุ, เหตฺุจ นเหตฺุจ ปฏิจฺจ นเหตุ, เหตฺุจ นเหตฺุจ ปฏิจฺจ เหตุ จ นเหตุ จาติ เอกเมกสฺมึ ทุเก เหตุปจฺจยาทีสุ เอกเมกสฺมึ ปจฺจเย นว ปุจฺฉา โหนฺติ. ตาสุ เหตุปจฺจยํ อาทึ กตฺวา เอกมูลเก ทฺเวสตานิ โสฬส จ ปุจฺฉา โหนฺติ. ตาสุ เหตุปจฺจยสฺเสว อฺเน อสมฺมิสฺสา นว ปุจฺฉา คเหตพฺพา, เสสา อฏฺ วาเรน คหิตา.
ตาสํ ทุกมูลกาทีสุ เตวีสติยา วาเรสุ เอเกกํ นวกํ อปเนตฺวา ยาว สพฺพมูลกา อยํ คณนปริจฺเฉโท – ทุกมูลเก ตาว เอกมูลเก ทสฺสิเตสุ ทฺวีสุ โสฬสาธิเกสุ ปุจฺฉาสเตสุ นว อปเนตฺวา ทฺเวสตานิ สตฺต จ ปุจฺฉา โหนฺติ, ตโต นว อปเนตฺวา ติมูลเก อฏฺนวุติสตํ. เอวํ ปุริมปุริมโต นว นว อปเนตฺวา จตุมูลเก เอกูนนวุติสตํ, ปฺจมูลเก อสีติสตํ, ฉมูลเก เอกสตฺตติสตํ, สตฺตมูลเก ทฺวาสฏฺิสตํ, อฏฺมูลเก เตปณฺณาสสตํ, นวมูลเก ¶ จตุจตฺตาลีสสตํ, ทสมูลเก ปฺจตึสสตํ, เอกาทสมูลเก ฉพฺพีสสตํ, ทฺวาทสมูลเก สตฺตรสาธิกสตํ, เตรสมูลเก อฏฺาธิกสตํ, จุทฺทสมูลเก นวนวุติ, ปนฺนรสมูลเก นวุติ, โสฬสมูลเก เอกาสีติ, สตฺตรสมูลเก ทฺวาสตฺตติ, อฏฺารสมูลเก เตสฏฺิ, เอกูนวีสติมูลเก จตุปฺาสํ, วีสติมูลเก ปฺจจตฺตาลีสํ, เอกวีสติมูลเก ฉตฺตึสํ, ทฺวาวีสติมูลเก สตฺตวีส, เตวีสติมูลเก อฏฺารส, สพฺพมูลเก นวาติ. ยถา ปเนตานิ เหตุปจฺจยวเสน เอกมูลเก โสฬสาธิกานิ ทฺเว ปุจฺฉาสตานิ…เป… สพฺพมูลเก นว, เอวํ อารมฺมณปจฺจยาทีสุปิ เอกเมกํ อาทึ กตฺวา อารมฺมณาทิปทวเสน เอเกกสฺส ปทสฺส ¶ เอกมูลเก โสฬสาธิกานิ ทฺเว ปุจฺฉาสตานิ…เป… สพฺพมูลเก นวาติ เอเกกสฺส ปทสฺส เอกมูลกาทิเภเท ทฺเว ปุจฺฉา สหสฺสานิ สตฺตสตานิ จ ปุจฺฉา โหนฺติ. ตาสํ สพฺเพสุปิ จตุวีสติยา ปจฺจเยสุ อยํ คณนปริจฺเฉโท –
จตุสฏฺิสหสฺสานิ, ปุน อฏฺสตานิ จ;
ปุจฺฉา เหตุทุกสฺเสว, อนุโลมนเย มตา.
ยถา จ เหตุทุกสฺส, เอวํ สเหตุกทุกาทีนมฺปีติ สพฺพสฺมิมฺปิ ทุกสเต –
สฏฺิ สตสหสฺสานิ, จตฺตาริ จ ตโตปรํ;
อสีติ จ สหสฺสานิ, ปุจฺฉา ทุกสเต วิทู.
อยํ ตาว สุทฺธิเก ติกปฏฺาเน เจว ทุกปฏฺาเน จ ปุจฺฉานํ คณนปริจฺเฉโท.
ยํ ปน ตโต ปรํ ทฺวาวีสติ ติเก คเหตฺวา ทุกสเต ปกฺขิปิตฺวา ทุกติกปฏฺานํ นาม เทสิตํ, ตตฺถ ‘‘สิยา เหตุํ กุสลํ ธมฺมํ ปฏิจฺจ เหตุ กุสโล ธมฺโม อุปฺปชฺเชยฺย เหตุปจฺจยา’’ติ เอวํ ทฺวาวีสติยา ติเกสุ เอเกกํ ติกํ ทุกานํ สเตน สเตน สทฺธึ โยเชตฺวา ทสฺเสตพฺพานํ ปุจฺฉานํ เหฏฺา วุตฺตนเยน สพฺเพสํ เอกมูลกาทีนํ วเสน คเหตฺวา ปริจฺเฉโท เวทิตพฺโพ.
ยมฺปิ ตโต ปรํ ทุกสตํ คเหตฺวา ทฺวาวีสติยา ติเกสุ ปกฺขิปิตฺวา ติกทุกปฏฺานํ นาม เทสิตํ, ตตฺถาปิ ‘‘สิยา กุสลํ เหตุํ ธมฺมํ ปฏิจฺจ กุสโล เหตุธมฺโม อุปฺปชฺเชยฺย เหตุปจฺจยา’’ติ เอวํ ทุกสเต เอเกกํ ¶ ทุกํ ทฺวาวีสติยา ติเกหิ สทฺธึ โยเชตฺวา ทสฺเสตพฺพานํ ปุจฺฉานํ เหฏฺา วุตฺตนเยน สพฺเพสํ เอกมูลกาทีนํ วเสน คเหตฺวา ปริจฺเฉโท เวทิตพฺโพ.
ยมฺปิ ตโต ปรํ ติเก ติเกสุเยว ปกฺขิปิตฺวา ติกติกปฏฺานํ นาม เทสิตํ, ตตฺถาปิ ‘‘สิยา กุสลํ สุขาย เวทนาย สมฺปยุตฺตํ ธมฺมํ ปฏิจฺจ กุสโล สุขาย เวทนาย สมฺปยุตฺโต ธมฺโม อุปฺปชฺเชยฺย เหตุปจฺจยา’’ติ เอวํ ทฺวาวีสติยา ติเกสุ เอเกกํ ติกํ เสเสหิ เอกวีสติยา ¶ ติเกหิ สทฺธึ โยเชตฺวา ทสฺเสตพฺพานํ ปุจฺฉานํ เหฏฺา วุตฺตนเยน สพฺเพสํ เอกมูลกาทีนํ วเสน คเหตฺวา ปริจฺเฉโท เวทิตพฺโพ.
ยมฺปิ ตโต ปรํ ทุเก ทุเกสุเยว ปกฺขิปิตฺวา ทุกทุกปฏฺานํ นาม เทสิตํ, ตตฺถาปิ ‘‘สิยา เหตุํ สเหตุกํ ธมฺมํ ปฏิจฺจ เหตุ สเหตุโก ธมฺโม อุปฺปชฺเชยฺย เหตุปจฺจยา’’ติ เอวํ ทุกสเต เอเกกํ ทุกํ เสเสหิ นวนวุติยา ทุเกหิ สทฺธึ โยเชตฺวา ทสฺเสตพฺพานํ ปุจฺฉานํ เหฏฺา วุตฺตนเยน สพฺเพสํ เอกมูลกาทีนํ วเสน คเหตฺวา ปริจฺเฉโท เวทิตพฺโพ. ตถาคเตน หิ สพฺพมฺเปตํ ปเภทํ ทสฺเสตฺวาว เทวปริสาย ธมฺโม เทสิโต, ธมฺมเสนาปติสฺส ปน เตน ‘‘อชฺช อิทฺจิทฺจ เทสิต’’นฺติ สงฺขิปิตฺวา นยทสฺสนมตฺเตเนว เทสนา อกฺขาตา. เถเรนาปิ สงฺขิปิตฺวาว วาจนามคฺโค ปวตฺติโต, โส เถเรน ปวตฺติตนเยเนว สงฺคีติกาเล สงฺคหํ อาโรปิโต.
ตํ ปนสฺส สงฺเขปนยํ ทสฺเสตุํ ติกฺจ ปฏฺานวรนฺติ อยํ คาถา ปิตา. ตสฺสตฺโถ – ติกฺจ ปฏฺานวรนฺติ ปวรํ ติกปฏฺานฺจ. ทุกุตฺตมนฺติ อุตฺตมํ เสฏฺํ ทุกปฏฺานฺจ. ทุกติกฺเจวาติ ทุกติกปฏฺานฺจ. ติกทุกฺจาติ ติกทุกปฏฺานฺจ. ติกติกฺเจวาติ ติกติกปฏฺานฺจ. ทุกทุกฺจาติ ทุกทุกปฏฺานฺจ. ฉ อนุโลมมฺหิ นยา สุคมฺภีราติ เอเต ติกปฏฺานาทโย สุฏฺุ คมฺภีรา ฉ นยา อนุโลมมฺหิ เวทิตพฺพาติ. ตตฺถ ทฺเว อนุโลมานิ – ธมฺมานุโลมฺจ ปจฺจยานุโลมฺจ. ตตฺถ ‘‘กุสลํ ธมฺมํ ปฏิจฺจ กุสโล ธมฺโม’’ติ เอวํ อภิธมฺมมาติกาปเทหิ สงฺคหิตานํ ธมฺมานํ ¶ อนุโลมเทสนาวเสน ปวตฺตํ ธมฺมานุโลมํ นาม. ‘‘เหตุปจฺจยา อารมฺมณปจฺจยา’’ติ เอวํ จตุวีสติยา ปจฺจยานํ อนุโลมเทสนาวเสน ปวตฺตํ ปจฺจยานุโลมํ นาม.
ตตฺถ เหฏฺา อฏฺกถายํ ‘‘ติกฺจ ปฏฺานวรํ…เป… ฉ อนุโลมมฺหิ นยา สุคมฺภีรา’’ติ อยํ คาถา ธมฺมานุโลมํ สนฺธาย วุตฺตา. อิธ ปน อยํ คาถา ตสฺมึ ธมฺมานุโลเม ปจฺจยานุโลมํ สนฺธาย วุตฺตา. ตสฺมา ‘‘ฉ อนุโลมมฺหิ นยา สุคมฺภีรา’’ติ อฏฺกถาคาถาย ธมฺมานุโลเม ติกปฏฺานาทโย ฉ นยา สุคมฺภีราติ เอวมตฺโถ เวทิตพฺโพ. อิมสฺมึ ปโนกาเส ‘‘เหตุปจฺจยา อารมฺมณปจฺจยา’’ติ เอวํ ปวตฺเต ปจฺจยานุโลเม เอเต ธมฺมานุโลเม ติกปฏฺานาทโย ‘‘ฉ นยา สุคมฺภีรา’’ติ เอวมตฺโถ เวทิตพฺโพ. เตสุ อนุโลเม ติกปฏฺาเน กุสลตฺติกมตฺตสฺเสว ¶ วเสน อยํ อิมสฺมึ ปฏิจฺจวารสฺส ปณฺณตฺติวาเร สงฺขิปิตฺวา ปุจฺฉาปเภโท ทสฺสิโต. เสเสสุ ปน ติเกสุ เสสปฏฺาเนสุ จ เอกาปิ ปุจฺฉา น ทสฺสิตา. ตโต ปเรสุ ปน สหชาตวาราทีสุ กุสลตฺติกสฺสาปิ วเสน ปุจฺฉํ อนุทฺธริตฺวา ลพฺภมานกวเสน วิสฺสชฺชนเมว ทสฺสิตํ. ‘‘ฉ อนุโลมมฺหิ นยา สุคมฺภีรา’’ติ วจนโต ปน อิมสฺมึ ปจฺจยานุโลเม ฉปิ เอเต ปฏฺานนยา ปุจฺฉาวเสน อุทฺธริตฺวา ทสฺเสตพฺพา. ปฏฺานํ วณฺณยนฺตานฺหิ อาจริยานํ ภาโร เอโสติ.
๒. ปจฺจยปจฺจนียวณฺณนา
๔๒-๔๔. อิทานิ ปจฺจนียํ โหติ. ตํ ทสฺเสตุํ สิยา กุสลํ ธมฺมํ ปฏิจฺจ กุสโล ธมฺโม อุปฺปชฺเชยฺย น เหตุปจฺจยาติอาทิ อารทฺธํ. ตตฺถ อนุโลมปุจฺฉาหิ สมปฺปมาโณว ปุจฺฉาปริจฺเฉโท. เตเนเวตฺถ ‘‘ยถา อนุโลเม เหตุปจฺจโย วิตฺถาริโต, เอวํ ปจฺจนีเยปิ นเหตุปจฺจโย วิตฺถาเรตพฺโพ’’ติ วตฺวา ปุน ปริโยสาเน ‘‘ยถา อนุโลเม เอเกกสฺส ปทสฺส เอกมูลกํ, ทุมูลกํ, ติมูลกํ, จตุมูลกํ ยาว เตวีสติมูลกํ, เอวํ ปจฺจนีเยปิ วิตฺถาเรตพฺพ’’นฺติ วุตฺตํ. เตวีสติมูลกนฺติ อิทฺเจตฺถ ทุมูลกํเยว สนฺธาย วุตฺตํ. ปริโยสาเน ปน สพฺพมูลกํ จตุวีสติมูลกมฺปิ โหติเยว. ตํ สพฺพํ สงฺขิตฺตเมวาติ.
ติกฺจ ¶ ปฏฺานวรํ…เป… ฉ ปจฺจนียมฺหิ นยา สุคมฺภีราติ เอตฺถาปิ ทฺเว ปจฺจนียานิ – ธมฺมปจฺจนียฺจ ปจฺจยปจฺจนียฺจ. ตตฺถ ‘‘กุสลา ธมฺมา’’ติ เอวํ อภิธมฺมมาติกาปเทหิ สงฺคหิตานํ ธมฺมานํ ‘‘น กุสลํ ธมฺมํ ปฏิจฺจ น กุสโล ธมฺโม’’ติ ปจฺจนียเทสนาวเสน ปวตฺตํ ธมฺมปจฺจนียํ นาม. ‘‘นเหตุปจฺจยา นารมฺมณปจฺจยา’’ติ เอวํ จตุวีสติยา ปจฺจยานํ ปจฺจนียเทสนาวเสน ปวตฺตํ ปจฺจยปจฺจนียํ นาม. ตตฺถ เหฏฺา อฏฺกถายํ ‘‘ติกฺจ ปฏฺานวรํ…เป… ฉ ปจฺจนียมฺหิ นยา สุคมฺภีรา’’ติ อยํ คาถา ธมฺมปจฺจนียํ สนฺธาย วุตฺตา. อิธ ปน อยํ คาถา ธมฺมานุโลเมเยว ปจฺจยปจฺจนียํ สนฺธาย วุตฺตา. ตสฺมา ‘‘ฉ ปจฺจนียมฺหิ นยา สุคมฺภีรา’’ติ อฏฺกถาคาถาย ธมฺมปจฺจนีเย ติกปฏฺานาทโย ฉ นยา สุคมฺภีราติ เอวมตฺโถ เวทิตพฺโพ. อิมสฺมึ ปโนกาเส น เหตุปจฺจยา นารมฺมณปจฺจยาติ เอวํ ปวตฺเต ปจฺจยปจฺจนีเย เอเต ธมฺมานุโลเมเยว ติกปฏฺานาทโย ฉ นยา สุคมฺภีราติ เอวมตฺโถ เวทิตพฺโพ.
เตสุ ¶ อนุโลมติกปฏฺาเนเยว กุสลตฺติกมตฺตสฺส วเสน อยํ อิมสฺมึ ปฏิจฺจวารสฺส ปณฺณตฺติวาเร สงฺขิปิตฺวา ปุจฺฉาปเภโท ทสฺสิโต. เสเสสุ ปน ติเกสุ เสสปฏฺาเนสุ จ เอกาปิ ปุจฺฉา น ทสฺสิตา. ตโต ปเรสุ ปน สหชาตวาราทีสุ กุสลตฺติกสฺสาปิ วเสน ปุจฺฉํ อนุทฺธริตฺวา ลพฺภมานกวเสน วิสฺสชฺชนเมว ทสฺสิตํ. ‘‘ฉ ปจฺจนียมฺหิ นยา สุคมฺภีรา’’ติ วจนโต ปน อิมสฺมึ ปจฺจยปจฺจนีเย ฉปิ เอเต ปฏฺานนยา ปุจฺฉาวเสน อุทฺธริตฺวา ทสฺเสตพฺพา. ปฏฺานํ วณฺณยนฺตานฺหิ อาจริยานํ ภาโร เอโสติ.
๓. อนุโลมปจฺจนียวณฺณนา
๔๕-๔๘. อิทานิ อนุโลมปจฺจนียํ โหติ. ตํ ทสฺเสตุํ สิยา กุสลํ ธมฺมํ ปฏิจฺจ กุสโล ธมฺโม อุปฺปชฺเชยฺย เหตุปจฺจยา นอารมฺมณปจฺจยาติอาทิ อารทฺธํ. ตตฺถ ‘‘เหตุปจฺจยา นอารมฺมณปจฺจยา…เป… เหตุปจฺจยา นอวิคตปจฺจยา’’ติ เหตุปทสฺส เสเสสุ เตวีสติยา ปจฺจเยสุ เอเกเกน สทฺธึ โยชนาวเสน เหตุปทาทิเก เอกมูลเก เตวีสติ อนุโลมปจฺจนียานิ. เตสุ เอเกกสฺมึ เอกูนปฺาสํ กตฺวา สตฺตวีสาธิกานิ เอกาทส ปุจฺฉาสตานิ โหนฺติ. ทุมูลเก ปน เหตารมฺมณปทานํ เสเสสุ ทฺวาวีสติยา ปจฺจเยสุ เอเกเกน สทฺธึ ¶ โยชนาวเสน ทฺวาวีสติ อนุโลมปจฺจนียานีติ เอวํ อนุโลเม วุตฺเตสุ สพฺเพสุ เอกมูลกาทีสุ เอเกกํ ปทํ ปริหาเปตฺวา อวเสสานํ วเสน ปุจฺฉาคณนา เวทิตพฺพา. เอกมูลกาทีสุ เจตฺถ ยา ปุจฺฉา ปาฬิยํ อาคตา, ยา จ น อาคตา, ตา สพฺพา เหฏฺา วุตฺตนยานุสาเรเนว เวทิตพฺพา.
ติกฺจ ปฏฺานวรํ…เป… ฉ อนุโลมปจฺจนียมฺหิ นยา สุคมฺภีราติ เอตฺถ ปน เหฏฺา วุตฺตนเยเนว ทฺเว อนุโลมปจฺจนียานิ – ธมฺมานุโลมปจฺจนียํ ปจฺจยานุโลมปจฺจนียฺจ. ตตฺถ ‘‘กุสลา ธมฺมา’’ติ เอวํ อภิธมฺมมาติกาปเทหิ สงฺคหิตานํ ธมฺมานํ ‘‘กุสลํ ธมฺมํ ปฏิจฺจ น กุสโล ธมฺโม’’ติ อนุโลมปจฺจนียเทสนาวเสน ปวตฺตํ ธมฺมานุโลมปจฺจนียํ นาม. ‘‘เหตุปจฺจยา นอารมฺมณปจฺจยา’’ติ เอวํ จตุวีสติยา ปจฺจเยสุ ลพฺภมานปทานํ อนุโลมปจฺจนียเทสนาวเสน ปวตฺตํ ปจฺจยานุโลมปจฺจนียํ นาม. ตตฺถ เหฏฺา อฏฺกถายํ ‘‘ติกฺจ ปฏฺานวรํ…เป… ฉ อนุโลมปจฺจนียมฺหิ นยา สุคมฺภีรา’’ติ อยํ คาถา ธมฺมานุโลมปจฺจนียํ สนฺธาย วุตฺตา. อิธ ปน อยํ คาถา ธมฺมานุโลเมเยว ปจฺจยานุโลมปจฺจนียํ ¶ สนฺธาย วุตฺตา. ตสฺมา ‘‘ฉ อนุโลมปจฺจนียมฺหิ นยา สุคมฺภีรา’’ติ อฏฺกถาคาถาย ธมฺมานุโลมปจฺจนีเย ติกปฏฺานาทโย ฉ นยา สุคมฺภีราติ เอวมตฺโถ เวทิตพฺโพ. อิมสฺมึ ปโนกาเส เหตุปจฺจยา นารมฺมณปจฺจยาติ เอวํ ปวตฺเต ปจฺจยานุโลมปจฺจนีเย เอเต ธมฺมานุโลเมเยว ติกปฏฺานาทโย ฉ นยา สุคมฺภีราติ เอวมตฺโถ เวทิตพฺโพ.
เตสุ อนุโลเม ติกปฏฺาเนเยว กุสลตฺติกมตฺตสฺส วเสน อยํ อิมสฺมึ ปฏิจฺจวารสฺส ปณฺณตฺติวาเร สงฺขิปิตฺวา ปุจฺฉาปเภโท ทสฺสิโต. เสเสสุ ปน ติเกสุ เสสปฏฺาเนสุ จ เอกาปิ ปุจฺฉา น ทสฺสิตา. ตโต ปเรสุ ปน สหชาตวาราทีสุ กุสลตฺติกสฺสาปิ วเสน ปุจฺฉํ อนุทฺธริตฺวา ลพฺภมานกวเสน วิสฺสชฺชนเมว ทสฺสิตํ. ‘‘ฉ อนุโลมปจฺจนียมฺหิ นยา สุคมฺภีรา’’ติ วจนโต ปน อิมสฺมึ ปจฺจยานุโลมปจฺจนีเย ฉปิ เอเต ปฏฺานนยา ปุจฺฉาวเสน อุทฺธริตฺวา ทสฺเสตพฺพา. ปฏฺานํ วณฺณยนฺตานฺหิ อาจริยานํ ภาโร เอโสติ.
๔. ปจฺจนียานุโลมวณฺณนา
๔๙-๕๒. อิทานิ ¶ ปจฺจนียานุโลมํ โหติ. ตํ ทสฺเสตุํ สิยา กุสลํ ธมฺมํ ปฏิจฺจ กุสโล ธมฺโม อุปฺปชฺเชยฺย นเหตุปจฺจยา อารมฺมณปจฺจยาติอาทิ อารทฺธํ. ตตฺถ อนุโลมปจฺจนียปุจฺฉาหิ สมปฺปมาโณ เอว ปุจฺฉาปริจฺเฉโท. เอกมูลกาทีสุ เจตฺถ ยา ปุจฺฉา ปาฬิยํ อาคตา, ยา จ น อาคตา, ตา สพฺพา เหฏฺา วุตฺตนยานุสาเรเนว เวทิตพฺพา.
ติกฺจ ปฏฺานวรํ…เป… ฉ ปจฺจนียานุโลมมฺหิ นยา สุคมฺภีราติ เอตฺถาปิ เหฏฺา วุตฺตนเยเนว ทฺเว ปจฺจยานุโลมานิ – ธมฺมปจฺจนียานุโลมํ ปจฺจยปจฺจนียานุโลมฺจ. ตตฺถ ‘‘กุสลา ธมฺมา’’ติ เอวํ อภิธมฺมมาติกาปเทหิ สงฺคหิตานํ ธมฺมานํ ‘‘นกุสลํ ธมฺมํ ปฏิจฺจ กุสโล ธมฺโม’’ติ ปจฺจนียานุโลมเทสนาวเสน ปวตฺตํ ธมฺมปจฺจนียานุโลมํ นาม. ‘‘นเหตุปจฺจยา อารมฺมณปจฺจยา’’ติ เอวํ จตุวีสติยา ปจฺจเยสุ ลพฺภมานปทานํ ปจฺจยปจฺจนียานุโลมเทสนาวเสน ปวตฺตํ ปจฺจยปจฺจนียานุโลมํ นาม. ตตฺถ เหฏฺา อฏฺกถายํ ‘‘ติกฺจ ปฏฺานวรํ…เป… ฉ ปจฺจนียานุโลมมฺหิ นยา สุคมฺภีรา’’ติ อยํ คาถา ธมฺมปจฺจนียานุโลมํ สนฺธาย วุตฺตา. อิธ ปน อยํ คาถา ธมฺมานุโลเมเยว ปจฺจยปจฺจนียานุโลมํ สนฺธาย วุตฺตา. ตสฺมา ‘‘ฉ ปจฺจนียานุโลมมฺหิ นยา สุคมฺภีรา’’ติ อฏฺกถาย ¶ ธมฺมปจฺจนียานุโลเม ติกปฏฺานาทโย ฉ นยา สุคมฺภีราติ เอวมตฺโถ เวทิตพฺโพ. อิมสฺมึ ปโนกาเส นเหตุปจฺจยา อารมฺมณปจฺจยาติ เอวํ ปวตฺเต ปจฺจยปจฺจนียานุโลเม เอเต ธมฺมานุโลเมเยว ติกปฏฺานาทโย ฉ นยา สุคมฺภีราติ เอวมตฺโถ เวทิตพฺโพ.
เตสุ อนุโลมติกปฏฺาเนเยว กุสลตฺติกมตฺตสฺสปิ วเสน อยํ อิมสฺมึ ปฏิจฺจวารสฺส ปณฺณตฺติวาเร สงฺขิปิตฺวา ปุจฺฉาปเภโท ทสฺสิโต. เสเสสุ ปน ติเกสุ เสสปฏฺาเนสุ จ เอกาปิ ปุจฺฉา น ทสฺสิตา. ตโต ปเรสุ ปน สหชาตวาราทีสุ กุสลตฺติกสฺสปิ วเสน ปุจฺฉํ อนุทฺธริตฺวา ลพฺภมานกวเสน วิสฺสชฺชนเมว ทสฺสิตํ. ‘‘ฉ ปจฺจนียานุโลมมฺหิ นยา สุคมฺภีรา’’ติ วจนโต ปน อิมสฺมึ ปจฺจยปจฺจนียานุโลเม ฉปิ เอเต ปฏฺานนยา ปุจฺฉาวเสน อุทฺธริตฺวา ทสฺเสตพฺพา. ปฏฺานํ วณฺณยนฺตานฺหิ อาจริยานํ ภาโร เอโสติ.
ปุจฺฉาวารวณฺณนา นิฏฺิตา.
๑. กุสลตฺติกวณฺณนา
๑. ปฏิจฺจวารวณฺณนา
๑. ปจฺจยานุโลมํ
(๑.) วิภงฺควาโร
๕๓. อิทานิ ¶ ยา เอตา ปณฺณตฺติวาเร กุสลตฺติกํ นิสฺสาย เหตุปจฺจยาทิวเสน เอกูนปฺาสํ อาทึ กตฺวา นยมตฺตํ ทสฺเสนฺเตน อปริมาณา ปุจฺฉา ทสฺสิตา. ตตฺถ กุสลากุสลาทีนํ สหุปฺปตฺติยา อภาวโต ยา ปุจฺฉา ‘‘กุสลํ ธมฺมํ ปฏิจฺจ อกุสโล ธมฺโม อุปฺปชฺชติ เหตุปจฺจยา’’ติ เอวํ วิสฺสชฺชนํ น ลภนฺติ. ตา ปหาย ยา วิสฺสชฺชนํ ลภนฺติ, ตาเยว ¶ วิสฺสชฺเชตุํ อยํ กุสลํ ธมฺมํ ปฏิจฺจ กุสโล ธมฺโม อุปฺปชฺชติ เหตุปจฺจยาติอาทินา นเยน ปฏิจฺจวารสฺส นิทฺเทสวาโร อารทฺโธ.
ตตฺถ สิยา – สเจ อิมา เหตุปจฺจยาทิวเสน เอกูนปฺาสํ ปุจฺฉา สพฺพโส วิสฺสชฺชนํ น ลภนฺติ, อถ กสฺมา ทสฺสิตา? นนุ ยา ลภนฺติ, ตาเยว ทสฺเสตพฺพาติ? อาม, ทสฺเสตพฺพา สิยุํ. ตถา ทสฺสิยมานา ปน สพฺเพสุ ติกทุกปฏฺานาทีสุ เอเกกสฺมึ ติเก, ทุเก, ทุกติเก, ติกทุเก, ติกติเก, ทุกทุเก จ สงฺเขปํ อกตฺวา ทสฺเสตพฺพาเยว ภเวยฺยุํ. กสฺมา? ยสฺมา ยา กุสลตฺติเก ลภนฺติ, น ตาเยว เวทนาตฺติกาทีสุ. ธมฺมานุโลมปจฺจนีเย จ ติกปฏฺาเน วิตกฺกตฺติกปีติตฺติกานํ วิสฺสชฺชเน สพฺพาเปตา วิสฺสชฺชนํ ลภนฺติ, ตสฺมา อุกฺกฏฺปริจฺเฉเทน เอเกกสฺมึ ติเก ยตฺตกาหิ ปุจฺฉาหิ ภวิตพฺพํ สพฺพา กุสลตฺติเก ทสฺสิตา. เอวํ ทสฺสิตาสุ หิ ยา ตตฺถ วิสฺสชฺชนํ น ลภนฺติ, ตา ปหาย ยา ลภนฺติ, ตา วุจฺจมานา สกฺกา สุเขน วิชานิตุนฺติ สุเขน วิชานนตฺถํ สพฺพาปิ กุสลตฺติเก ทสฺสิตา. ยา ปเนตฺถ วิสฺสชฺชนํ น ลภนฺติ, ตา ปหาย ยา ลภนฺติ, ตาเยว วิสฺสชฺชิตาติ เวทิตพฺพา.
ตตฺถ กุสลํ ธมฺมํ ปฏิจฺจาติ จตุภูมกกุสลธมฺเมสุ เวทนากฺขนฺธาทิเภทํ เอกํ ธมฺมํ ปฏิจฺจ ปฏิคนฺตฺวา สหุปฺปตฺติสงฺขาเตน สทิสภาเวน ปตฺวา, เตน สทฺธึ เอกโต อุปฺปตฺติภาวํ อุปคนฺตฺวาติ อตฺโถ. กุสโล ธมฺโมติ จตุภูมกกุสลธมฺเมสุเยว สฺากฺขนฺธาทิเภโท เอโก ธมฺโม. อุปฺปชฺชตีติ อุปฺปาทโต ยาว นิโรธคมนา อุทฺธํ ปชฺชติ, นิพฺพตฺตตีติปิ อตฺโถ ¶ . อตฺตานํ ลภติ, อุปฺปาทาทโย ตโยปิ ขเณ ปาปุณาตีติ วุตฺตํ โหติ. เหตุปจฺจยาติ กุสลเหตุนา เหตุปจฺจยภาวํ สาเธนฺเตน.
เอวํ ‘‘อุปฺปชฺเชยฺยา’’ติ ปุจฺฉาย ‘‘อุปฺปชฺชตี’’ติ วิสฺสชฺชนํ วตฺวา อิทานิ ยํ ธมฺมํ ปฏิจฺจ โย ธมฺโม อุปฺปชฺชติ, ตํ ธมฺมํ ขนฺธวเสน ทสฺเสตุํ กุสลํ เอกํ ขนฺธนฺติอาทิมาห. ตตฺถ เอกนฺติ เวทนาทีสุ จตูสุ ยํกิฺจิ เอกํ. ตโย ขนฺธาติ โย โย ปจฺจยภาเวน คหิโต, ตํ ตํ เปตฺวา อวเสสา ตโย ขนฺธา. ตโย ขนฺเธติ เวทนาทีสุ โย เอโก ขนฺโธ อุปฺปชฺชตีติ คหิโต, ตํ เปตฺวา เสเส ตโย. ทฺเว ขนฺเธติ เวทนาสฺาทุกาทีสุ ฉสุ ทุเกสุ เยเกจิ ¶ ทฺเว ขนฺเธ ปฏิจฺจ. ทฺเว ขนฺธาติ เย เย ปจฺจยภาเวน คหิตา, เต เต เปตฺวา อวเสสา ทฺเว ขนฺธา กุสลเหตุนา เหตุปจฺจยภาวํ สาเธนฺเตน อุปฺปชฺชนฺตีติ อตฺโถ.
ยสฺมา ปน เอโก ขนฺโธ เอกสฺเสว ทฺวินฺนํเยว วา, ทฺเว วา ปน เอกสฺเสว ปจฺจโย นาม นตฺถิ, ตสฺมา ‘‘เอกํ ขนฺธํ ปฏิจฺจ เอโก ขนฺโธ, เอกํ ขนฺธํ ปฏิจฺจ ทฺเว ขนฺธา, ทฺเว ขนฺเธ ปฏิจฺจ เอโก ขนฺโธ’’ติ น วุตฺตํ. กุสลํ ธมฺมํ ปฏิจฺจ อพฺยากโต ธมฺโม อุปฺปชฺชตีติอาทีสุปิ วุตฺตนเยเนว อตฺโถ เวทิตพฺโพ. จิตฺตสมุฏฺานํ รูปนฺติ อิทํ ปฏิจฺจตฺถสฺส สหชาตตฺถตฺตา ยํ กุสเลน สหชาตฺเจว เหตุปจฺจยฺจ ลภติ, ตํ ทสฺเสตุํ วุตฺตํ. ปรโตปิ เอวรูเปสุ าเนสุ อยเมว นโย.
วิปากาพฺยากตํ กิริยาพฺยากตนฺติ เอตฺถ เหตุปจฺจยาภาวโต อเหตุกํ, รูเปน สทฺธึ อนุปฺปตฺติโต อารุปฺปวิปากฺจ น คเหตพฺพํ. ปฏิสนฺธิกฺขเณติ กฏตฺตารูปสงฺขาตสฺส อพฺยากตสฺส อพฺยากตํ ปฏิจฺจ อุปฺปตฺติทสฺสนตฺถํ วุตฺตํ. วิปากาพฺยากตนฺติ ตสฺมึ ขเณ วิชฺชมานาพฺยากตวเสน วุตฺตํ. ขนฺเธ ปฏิจฺจ วตฺถุ, วตฺถุํ ปฏิจฺจ ขนฺธาติ อิทํ กฏตฺตารูปคฺคหเณน วตฺถุมฺหิ คหิเตปิ วตฺถุํ ปฏิจฺจ ขนฺธานํ อุปฺปตฺติทสฺสนตฺถํ วุตฺตํ.
เอกํ มหาภูตนฺติอาทิ รูปาพฺยากตํ ปฏิจฺจ รูปาพฺยากตสฺส อุปฺปตฺติทสฺสนตฺถํ วุตฺตํ. เอกํ ขนฺธนฺติอาทีสุ วุตฺตนเยเนว ปเนตฺถ อตฺถโยชนา เวทิตพฺพา. เอวํ รูปาพฺยากตมฺหิ ภูเต ปฏิจฺจ ภูตานํ อุปฺปตฺตึ วตฺวา อิทานิ ภูเต ¶ ปฏิจฺจ อุปาทารูปานํ อุปฺปตฺตึ ทสฺเสตุํ มหาภูเต ¶ ปฏิจฺจ จิตฺตสมุฏฺานนฺติอาทิ วุตฺตํ. เอวํ สนฺเต อุปาทารูปนฺติ เอตฺตกเมว วตฺตพฺพํ, อิตรทฺวยํ กสฺมา วุตฺตนฺติ? มหาภูเตปิ ปฏิจฺจ อุปฺปตฺติทสฺสนตฺถํ. ยฺหิ เหฏฺา ‘‘จิตฺตสมุฏฺานฺจ รูปํ กฏตฺตา จ รูป’’นฺติ ทสฺสิตํ, ตํ น เกวลํ ขนฺเธเยว จ ปฏิจฺจ อุปฺปชฺชติ, มหาภูเตปิ ปน ปฏิจฺจ อุปฺปชฺชตีติ ทสฺสนตฺถมิทํ วุตฺตนฺติ เวทิตพฺพํ. ตตฺถ จิตฺตสมุฏฺานํ ปวตฺเตเยว, กฏตฺตารูปํ ปฏิสนฺธิยมฺปิ. อุปาทารูปนฺติ ตสฺเสว อุภยสฺส วิเสสนํ.
กุสเล ขนฺเธ จ มหาภูเต จ ปฏิจฺจาติ เอตฺถ จิตฺตสมุฏฺานาว มหาภูตา คหิตา. จิตฺตสมุฏฺานํ รูปนฺติ เอตฺถ ปน ภูตรูปมฺปิ อุปาทารูปมฺปิ คหิตํ. ‘‘เอกํ มหาภูตํ ปฏิจฺจ ตโย มหาภูตา’’ติอาทินา นเยน หิ ภูตรูปมฺปิ ขนฺเธ จ มหาภูเต จ ปฏิจฺจ อุปฺปชฺชติ. มหาภูเต ปฏิจฺจ อุปาทารูปนฺติ วุตฺตนเยน อุปาทารูปมฺปิ. อกุสลฺจ อพฺยากตฺจาติ ปฺหาวิสฺสชฺชเนสุปิ เอเสว นโย. เอวํ เหตุปจฺจเย นว ปุจฺฉา วิสฺสชฺชิตา. เอตาเยว หิ เอตฺถ ลพฺภนฺติ, เสสา จตฺตาลีส โมฆปุจฺฉาติ น วิสฺสชฺชิตา. อิมินา อุปาเยน อารมฺมณปจฺจยาทีสุปิ ปุจฺฉาวิสฺสชฺชนานํ อตฺโถ เวทิตพฺโพ. ตตฺถ ตตฺถ ปน วิจาเรตพฺพยุตฺตกเมว วิจารยิสฺสาม.
๕๔. อารมฺมณปจฺจเย ตาว รูปสฺส อารมฺมณปจฺจยวเสน อนุปฺปตฺติโต ตาสุ นวสุ รูปมิสฺสกา ปหาย ติสฺโสว ปุจฺฉา วิสฺสชฺชิตา. เตเนว จ การเณน ‘‘วตฺถุํ ปฏิจฺจ ขนฺธา’’ติ วตฺวา ‘‘ขนฺเธ ปฏิจฺจ วตฺถู’’ติ น วุตฺตํ. น หิ ตํ อารมฺมณปจฺจเยน อุปฺปชฺชติ.
๕๕. อธิปติปจฺจเย วิปากาพฺยากตนฺติ โลกุตฺตรเมว สนฺธาย วุตฺตํ. เตเนเวตฺถ ‘‘ปฏิสนฺธิกฺขเณ’’ติ น คหิตํ. เสสํ เหตุปจฺจยสทิสเมว.
๕๖. อนนฺตรสมนฺตเรสุปิ รูปํ น ลพฺภตีติ อารมฺมณปจฺจเย วิย ติสฺโสว ปุจฺฉา.
๕๗. สหชาตปจฺจเย ปฏิสนฺธิกฺขเณติ ปฺจโวกาเร ปฏิสนฺธิวเสน วุตฺตํ. เหฏฺา ปน ปจฺจยวิภงฺเค ‘‘โอกฺกนฺติกฺขเณ’’ติ อาคตํ ตมฺปิ อิมินา สทฺธึ อตฺถโต เอกํ, พฺยฺชนมตฺตเมว เหตฺถ นานนฺติ. อปิจ ‘‘ติณฺณํ สนฺนิปาตา คพฺภสฺส ¶ อวกฺกนฺติ โหตี’’ติ (ม. นิ. ๑.๔๐๘) วจนโต โอกฺกนฺตีติ ปฺจโวการปฏิสนฺธิยาเวตํ นามํ. ปฏิสนฺธีติ สพฺพภวสาธารณํ. อิธ ปน ‘‘กฏตฺตา จ รูป’’นฺติอาทิวจนโต ปฺจโวการปฏิสนฺธิเยว อธิปฺเปตา. สา หิ รูปสฺสปิ อรูปสฺสปิ ปจฺจยภาวฺเจว ปจฺจยุปฺปนฺนภาวฺจ สงฺคณฺหาติ, ตสฺมา ปริปุณฺณวิสฺสชฺชนา โหตีติ คหิตา. พาหิรํ เอกํ มหาภูตนฺติ อนินฺทฺริยพทฺเธสุ ปถวีปาสาณาทีสุ มหาภูตํ สนฺธาย วุตฺตํ. ปจฺจยวิภงฺควารสฺมิฺหิ จตฺตาโร มหาภูตาติ อชฺฌตฺติกฺจ พาหิรฺจ เอกโต กตฺวา คหิตํ. สงฺเขปเทสนา หิ สา. อยํ ปน วิตฺถารเทสนา, ตสฺมา สพฺพํ วิภชิตฺวา ทสฺเสนฺโต ‘‘พาหิรํ เอกํ มหาภูต’’นฺติอาทิมาห. อสฺสตฺตานํ เอกํ มหาภูตํ ปฏิจฺจาติ ทฺวิสนฺตติสมุฏฺานภูตวเสน วุตฺตํ. มหาภูเต ปฏิจฺจ กฏตฺตารูปนฺติ อิทํ ปน กมฺมสมุฏฺานวเสเนว วุตฺตํ. อุปาทารูปนฺติ อุตุสมุฏฺานวเสเนว.
๕๘. อฺมฺปจฺจเย ¶ ขนฺเธ ปฏิจฺจ วตฺถุ, วตฺถุํ ปฏิจฺจ ขนฺธาติ จตุนฺนมฺปิ ขนฺธานํ เอกโต วตฺถุนา อฺมฺปจฺจยตํ ทสฺเสตุํ วุตฺตํ.
๕๙. นิสฺสยปจฺจเย ยสฺมา ปฏิจฺจตฺโถ นาม สหชาตตฺโถ, ตสฺมา ยา เหฏฺา ปจฺจยวิภงฺควาเร จกฺขายตนาทีนํ นิสฺสยปจฺจยตา ทสฺสิตา, น สา คหิตา. จกฺขายตนาทีนิ หิ ปุเรชาตานิ หุตฺวา ปจฺจยา โหนฺติ, อิธ สหชาตเมว ลพฺภติ. เตเนว วุตฺตํ – ‘‘นิสฺสยปจฺจโย สหชาตปจฺจยสทิโส’’ติ.
๖๐. อุปนิสฺสยปจฺจเย รูปสฺส อุปนิสฺสยปจฺจยาภาวา ตีเณว วิสฺสชฺชนานิ ลพฺภนฺติ, เตน วุตฺตํ ‘‘อารมฺมณปจฺจยสทิส’’นฺติ. ตตฺถ กิฺจาปิ น สพฺเพ กุสลากุสลาพฺยากตา อารมฺมณูปนิสฺสยํ ลภนฺติ, เย ปน ลภนฺติ, เตสํ วเสเนตํ วุตฺตนฺติ เวทิตพฺพํ.
๖๑. ปุเรชาตปจฺจเย วตฺถุํ ปุเรชาตปจฺจยาติ วตฺถุํ ปฏิจฺจ วตฺถุนา ปุเรชาตปจฺจยตํ สาเธนฺเตน อุปฺปชฺชนฺตีติ อตฺโถ. วิปากาพฺยากตํ เอกํ ขนฺธนฺติ เอตฺถ ยํ วิปากาพฺยากตสฺส วตฺถุ โอกฺกนฺติกฺขเณ สหชาตปจฺจโย โหติ, ตํ ปุเรชาตปจฺจยภาชนิยตฺตา อิธ น คเหตพฺพํ. เยปิ กุสลาทโย ¶ อารุปฺเป ปุเรชาตปจฺจยํ น ลภนฺติ, เตปิ ปุเรชาตปจฺจยภาชนิยโตเยว อิธ น คเหตพฺพา. อารมฺมณํ ปน นิยมโต ปุเรชาตปจฺจยภาวํ น ลภติ. รูปายตนาทีนิ หิ จกฺขุวิฺาณาทีนํเยว ปุเรชาตปจฺจยตํ สาเธนฺติ, มโนวิฺาณธาตุยา อตีตานาคตานิปิ อารมฺมณํ โหนฺติเยว. ตสฺมา อิธ น คหิตํ. ขนฺธวเสน หิ อยํ เทสนา, น วิฺาณธาตุวเสน. ‘‘วิปากาพฺยากตํ เอกํ ขนฺธ’’นฺติ เทสนาย จ สพฺพาปิ วิฺาณธาตุโย คหิตา, น จกฺขุวิฺาณธาตุอาทโย เอวาติ.
ปจฺฉาชาโต กุสลากุสลานํ ปจฺจโย น โหติ, อพฺยากตสฺสปิ อุปตฺถมฺภโกว น ชนโก, ตสฺมา ‘‘อุปฺปชฺชติ ปจฺฉาชาตปจฺจยา’’ติ เอวํ วตฺตพฺโพ เอกธมฺโมปิ นตฺถีติ ปจฺฉาชาตปจฺจยวเสน วิสฺสชฺชนํ น กตํ.
๖๒. อาเสวนปจฺจเย กามํ สพฺพา กิริยา อาเสวนปจฺจยํ น ลภนฺติ, ลพฺภมานวเสน ปน ‘‘กิริยาพฺยากต’’นฺติ วุตฺตํ. ตสฺมา ชวนกิริยาเวตฺถ คหิตาติ เวทิตพฺพา.
๖๓. กมฺมปจฺจเย ¶ กุสลากุสเลสุ เอกกฺขณิโก กมฺมปจฺจโย เวทิตพฺโพ, ตถา กิริยาพฺยากเต. วิปากาพฺยากเต ปน นานากฺขณิโกปิ, ตถา ปฏิสนฺธิกฺขเณ มหาภูตานํ. จิตฺตสมุฏฺานานํ ปน เอกกฺขณิโก. กฏตฺตารูปานํ นานากฺขณิโกว ตถา อสฺสตฺตรูปานํ. กฏตฺตารูปํ ปเนตฺถ ชีวิตินฺทฺริยํ. เสสํ น เอกนฺตโต กมฺมสมุฏฺานตฺตา อุปาทารูปนฺติ วุตฺตํ. เอวํ สนฺเตปิ อิธ กมฺมสมุฏฺานเมว อธิปฺเปตํ.
๖๔. วิปากปจฺจเย กุสลากุสลํ กิริยฺจ น ลพฺภตีติ อพฺยากตวเสเนว วิสฺสชฺชนํ กตํ. จิตฺตสมุฏฺานนฺติ วิปากจิตฺตสมุฏฺานเมว. กฏตฺตารูปนฺติ ยถาลาภวเสน อินฺทฺริยรูปฺจ วตฺถุรูปฺจ. อุปาทารูปนฺติ ตทวเสสํ ตสฺมึ สมเย วิชฺชมานกํ อุปาทารูปํ.
๖๕. อาหารปจฺจเย สพฺเพสมฺปิ กุสลาทีนํ ขนฺธานํ จิตฺตสมุฏฺานรูปสฺส จ อรูปาหารวเสน อุปฺปตฺติ เวทิตพฺพา, ตถา ปฏิสนฺธิกฺขเณ มหาภูตานํ. จิตฺตสมุฏฺานนฺติ ภวงฺคาทิจิตฺตสมุฏฺานํ. อาหารสมุฏฺานนฺติ กพฬีการาหารสมุฏฺานํ ¶ . จิตฺตสมุฏฺานนฺติ กุสลากุสลจิตฺตสมุฏฺานเมว. ปจฺจยวิภงฺควาเร อาหารปฏิปาฏิยา ปมํ กพฬีกาโร อาหาโร ทสฺสิโต, อิธ ปน กุสลํ ธมฺมนฺติ ปุจฺฉาวเสน ปมํ อรูปาหารา ทสฺสิตาติ เวทิตพฺพา.
๖๖. อินฺทฺริยปจฺจเย ปจฺจยวิภงฺเค อินฺทฺริยปฏิปาฏิยา ปมํ จกฺขุนฺทฺริยาทีนิ ทสฺสิตานิ, อิธ ปน กุสลาทิปุจฺฉาวเสน ปมํ อรูปินฺทฺริยานํ ปจฺจยตา ทสฺสิตา. ตตฺถ กุสลาทีสุ ยถาลาภวเสน อรูปินฺทฺริยา คเหตพฺพา. อสฺสตฺตานํ ภูตรูเปสุปิ ชีวิตินฺทฺริยนฺติ.
๖๗. ฌานมคฺคปจฺจเยสุ เหตุปจฺจยสทิสเมว วิสฺสชฺชนํ, เตเนเวตฺถ ‘‘เหตุปจฺจยสทิส’’นฺติ วุตฺตํ.
๖๘. สมฺปยุตฺตปจฺจเย วิสฺสชฺชนํ อารมฺมณปจฺจยคติกํ, เตเนเวตฺถ ‘‘อารมฺมณปจฺจยสทิส’’นฺติ วุตฺตํ.
๖๙. วิปฺปยุตฺตปจฺจเย ¶ วตฺถุํ วิปฺปยุตฺตปจฺจยาติ วตฺถุํ ปฏิจฺจ วิปฺปยุตฺตปจฺจยา, วตฺถุนา วิปฺปยุตฺตปจฺจยตํ สาเธนฺเตน อุปฺปชฺชนฺตีติ อตฺโถ. ขนฺเธ วิปฺปยุตฺตปจฺจยาติ ขนฺเธ ปฏิจฺจ วิปฺปยุตฺตปจฺจยา, ขนฺเธหิ วิปฺปยุตฺตปจฺจยตํ สาเธนฺเตหิ อุปฺปชฺชตีติ อตฺโถ. ขนฺธา วตฺถุํ วิปฺปยุตฺตปจฺจยาติ วตฺถุํ ปฏิจฺจ ขนฺธา วิปฺปยุตฺตปจฺจยา. วตฺถุนา วิปฺปยุตฺตปจฺจยตํ สาเธนฺเตน อุปฺปชฺชนฺตีติ อตฺโถ. จิตฺตสมุฏฺานรูปํ ขนฺเธ วิปฺปยุตฺตปจฺจยาติ ขนฺเธ ปฏิจฺจ วิปฺปยุตฺตปจฺจยา จิตฺตสมุฏฺานํ รูปํ ขนฺเธหิ วิปฺปยุตฺตปจฺจยตํ สาเธนฺเตหิ อุปฺปชฺชตีติ อตฺโถ. เสสวิสฺสชฺชเนสุปิ วตฺถุํ วิปฺปยุตฺตปจฺจยาติอาทีสุปิ วุตฺตนเยเนวตฺโถ เวทิตพฺโพ. วิปากาพฺยากเต เจตฺถ วตฺถุคฺคหเณน จกฺขาทีนิ สงฺคหิตพฺพานิ. เอกํ มหาภูตนฺติอาทิ รูปาพฺยากตสฺส ปจฺจยภาวํ ทสฺเสตุํ วุตฺตํ. จิตฺตสมุฏฺานนฺติ อพฺยากตจิตฺตสมุฏฺานมฺปิ กุสลากุสลจิตฺตสมุฏฺานมฺปิ.
๗๐. อตฺถิปจฺจเย สพฺพํ สหชาตปจฺจยคติกํ. เตเนเวตฺถ ‘‘สหชาตปจฺจยสทิส’’นฺติ วุตฺตํ.
๗๑-๗๒. นตฺถิวิคตา อารมฺมณปจฺจยคติกา, อวิคตํ สหชาตคติกํ. เตเนเวตฺถ ‘‘อารมฺมณปจฺจยสทิสํ, สหชาตปจฺจยสทิส’’นฺติ วุตฺตํ ¶ . อิเม เตวีสติ ปจฺจยาติ สงฺขิปิตฺวา ทสฺสิตานํ วเสเนตํ วุตฺตํ. วิตฺถาเรตพฺพาติ ยา ปุจฺฉา วิสฺสชฺชนํ ลภนฺติ, ตาสํ วเสน วิตฺถาเรตพฺพา. อยํ เหตุปจฺจยํ อาทึ กตฺวา เอกมูลเก ปจฺจยานุโลเม ปฏิจฺจวารสฺส กุสลตฺติกวิสฺสชฺชเน อตฺถวณฺณนา.
(๒.) สงฺขฺยาวาโร
๗๓. อิทานิ เย เอตฺถ เหตุปจฺจยาทีสุ เอเกกสฺมึ ปจฺจเย วิสฺสชฺชนวารา ลทฺธา, เต คณนวเสน ทสฺเสตุํ เหตุยา นวาติอาทิ อารทฺธํ. ตตฺถ เหตุยา นวาติ เหตุปจฺจเย นว ปุจฺฉาวิสฺสชฺชนวารา โหนฺติ. เสยฺยถิทํ – กุสเลน กุสลํ, กุสเลน อพฺยากตํ, กุสเลน กุสลาพฺยากตํ; อกุสเลน อกุสลํ, อกุสเลน อพฺยากตํ, อกุสเลน อกุสลาพฺยากตํ, อพฺยากเตน อพฺยากตํ, กุสลาพฺยากเตน อพฺยากตํ, อกุสลาพฺยากเตน อพฺยากตนฺติ.
อารมฺมเณ ¶ ตีณีติ กุสเลน กุสลํ, อกุสเลน อกุสลํ, อพฺยากเตน อพฺยากตํ. อธิปติยา นวาติ เหตุยา วุตฺตสทิสาว. ทฺวาทสสุ หิ ปจฺจเยสุ นว นวาติ วุตฺตํ. สพฺเพสุปิ ปุจฺฉาวิสฺสชฺชนานิ เหตุปจฺจยสทิสาเนว. วิภงฺเค ปน อตฺถิ วิเสโส. ทสสุ ปจฺจเยสุ ตีณิ ตีณีติ วุตฺตํ. สพฺเพสุปิ ปุจฺฉาวิสฺสชฺชนานิ อารมฺมณสทิสาเนว. วิภงฺเค ปน อตฺถิ วิเสโส. อฺมฺปจฺจยสฺมิฺหิ อพฺยากตปทสฺส วิสฺสชฺชเน รูปมฺปิ ลพฺภติ, ตถา ปุเรชาตปจฺจเย. อาเสวนปจฺจเย วิปากานิ เจว วีถิจิตฺตานิ จ น ลพฺภนฺติ. วิปาเก เอกนฺติ อพฺยากตเมว. เอวเมตฺถ สงฺเขปโต นว ตีณิ เอกนฺติ, ติวิโธว วารปริจฺเฉโท. วิตฺถารโต ทฺวาทส นวกา, ทส ติกา, เอกํ เอกกนฺติ สพฺเพสุปิ เตวีสติยา ปจฺจเยสุ เอกูนจตฺตาลีสาธิกํ วารสตํ โหติ, เอกูนจตฺตาลีสาธิกฺจ ปุจฺฉาสตํ. เอกูนจตฺตาลีสาธิกํ ปุจฺฉาวิสฺสชฺชนสตนฺติปิ ตสฺเสว นามํ.
๗๔. เอวํ เหตุปจฺจยาทิเก เอกมูลเก คณนํ ทสฺเสตฺวา อิโต ปเรสุ ทุมูลกาทีสุ วิตฺถารเทสนํ สงฺขิปิตฺวา เอกมูลเก ทสฺสิตาย เทสนาย ลพฺภมานคณนฺเว อาทาย วารปริจฺเฉทํ ทสฺเสตุํ ทุมูลเก ตาว เหตุปจฺจยา อารมฺมเณ ตีณีติอาทิมาห. ตตฺริทํ ลกฺขณํ ¶ – พหุคณโนปิ ปจฺจโย อพหุคณเนน สทฺธึ ยุตฺโต เตน สมานคณโนว โหติ. เตน วุตฺตํ ‘‘เหตุปจฺจยา อารมฺมเณ ตีณี’’ติ. เหตุอารมฺมณทุเก อารมฺมเณ วุตฺตานิ ตีเณว วิสฺสชฺชนานิ ลพฺภนฺตีติ อตฺโถ. สมานคณโน ปน สมานคณเนน สทฺธึ ยุตฺโต อปริหีนคณโนว โหติ. เตน วุตฺตํ ‘‘เหตุปจฺจยา อธิปติยา นวา’’ติ. เหตาธิปติทุเก นเวว วิสฺสชฺชนานิ ลพฺภนฺตีติ อตฺโถ. วิปาเก เอกนฺติ เหตุวิปากทุเก วิปาเก วุตฺตํ เอกเมว วิสฺสชฺชนํ ลพฺภตีติ เอวํ ตาว ทุมูลเก วารปริจฺเฉโท เวทิตพฺโพ.
๗๕. ติมูลกาทีสุปิ อิทเมว ลกฺขณํ. เตเนวาห – เหตุปจฺจยา อารมฺมณปจฺจยา อธิปติยา ตีณีติ. เหตารมฺมณาธิปติ ติเก อารมฺมเณ วุตฺตานิ ตีเณว วิสฺสชฺชนานิ ลพฺภนฺตีติ อตฺโถ. เอวํ สพฺพตฺถ นโย เนตพฺโพ.
๗๖-๗๙. ทฺวาทสมูลเก ปน วิปากปจฺจโย น ลพฺภติ, ตสฺมา อาเสวนปจฺจยา กมฺเม ตีณีติ วตฺวา วิปากํ อปรามสิตฺวา อาหาเร ตีณีติ วุตฺตํ. เตรสมูลกาทีสุปิ เอเสว นโย. เต ปน สงฺขิปิตฺวา เตวีสติมูลโกเวตฺถ ทสฺสิโต. โส ทุวิโธ โหติ – สาเสวโน วา สวิปาโก ¶ วา. ตตฺถ ปมํ สาเสวโน ทสฺสิโต, โส ตีเณว วิสฺสชฺชนานิ ลภติ. เตน วุตฺตํ ‘‘อาเสวนปจฺจยา อวิคเต ตีณี’’ติ. สวิปาโก ปน อาเสวนํ น ลภติ, ตสฺมา ตํ ปหาย วิปากวเสน คณนาย ทสฺสนตฺถํ อนนฺตราเยว ‘‘เหตุปจฺจยา…เป… วิปากปจฺจยา อาหาเร เอก’’นฺติ เอกํ นยํ ทสฺเสตฺวา ปจฺฉา เตวีสติมูลโกว ทสฺสิโต. เอเตสุ ปน ทฺวีสุ เตวีสติมูลเกสุ กิฺจาปิ เอกสฺมึ วิปากปจฺจโย นตฺถิ, เอกสฺมึ อาเสวนปจฺจโย, ปจฺฉาชาตปจฺจโย ปน อุภยตฺถาปิ. รุฬฺหีสทฺเทน ปเนเต เตวีสติมูลกาตฺเวว เวทิตพฺพา. เตสุ สาเสวเน อาเสวนสฺส วเสน สพฺพตฺถ ตีเณว วิสฺสชฺชนานิ, สวิปาเก วิปากปจฺจยสฺส วเสน เอกเมวาติ อยํ เหตุปจฺจยํ อาทึ กตฺวา เอกมูลกาทีสุ คณนา.
ยํ ปเนตํ เหตุมูลกานนฺตรํ ‘‘อารมฺมเณ ิเตน สพฺพตฺถ ตีเณว ปฺหา’’ติ วุตฺตํ, ตํ อารมฺมณปจฺจยํ อาทึ กตฺวา เอกมูลเกปิ ทุมูลกาทีสุปิ สพฺพตฺถ ¶ อารมฺมณปเท เจว อารมฺมเณน สทฺธึ เสสปจฺจยโยชนาสุ จ ยตฺถ นวหิ ภวิตพฺพํ, ตตฺถ ตโยว ปฺหา โหนฺตีติ ทสฺสนตฺถํ วุตฺตํ. วิปากปเท ปน วิปากปเทน สทฺธึ เสสปจฺจยโยชนาสุ จ เอโกว ปฺโห โหตีติ. อิติ ยํ เหฏฺา อโวจุมฺห ‘‘พหุคณโนปิ ปจฺจโย อพหุคณเนน สทฺธึ ยุตฺโต เตน สมานคณโน โหตี’’ติ, ตํ สุวุตฺตเมว.
๘๐-๘๕. อิทานิ เย อารมฺมณาทีนํ ปจฺจยานํ วเสน เอกมูลกาทโย ทสฺเสตพฺพา, เตสุ เอกมูลโก ตาว เหตุเอกมูลเกเนว สทิโสติ เอกสฺมิมฺปิ ปจฺจเย น ทสฺสิโต. อารมฺมณปจฺจยวเสน ปน ทุมูลเก คณนํ ทสฺเสตุํ อารมฺมณปจฺจยา เหตุยา ตีณิ, อธิปติยา ตีณิ…เป… อวิคเต ตีณีติ วุตฺตํ. เอตฺถ จ ‘‘อารมฺมณปจฺจยา อธิปติยา ตีณิ…เป… อวิคเต ตีณี’’ติ วตฺตพฺเพ เย เหตุปจฺจยาทโย ปจฺจยา พหุคณนา, เตสํ อูนตรคณเนหิ จ สมานคณเนหิ จ สทฺธึ สํสนฺทเน ยา คณนา ลพฺภติ, ตํ ทสฺเสตุํ อารมฺมณปจฺจยสฺส ปุริมภาเค ิตมฺปิ เหตุปจฺจยํ ปจฺฉิมภาเคว เปตฺวา ‘‘อารมฺมณปจฺจยา เหตุยา ตีณี’’ติ วุตฺตํ. เตเนตํ อาวิ กโรติ – อารมฺมณปจฺจโย เยน เยน พหุตรคณเนน วา สมานคณเนน วา ปจฺจเยน สทฺธึ ทุกติกาทิเภทํ คจฺฉติ, สพฺพตฺถ ตีเณว ปฺหาวิสฺสชฺชนานิ เวทิตพฺพานิ. วิปากปจฺจเยน ปน สทฺธึ สํสนฺทเน เอกเมว ลพฺภติ, ตํ วิปากปจฺจยาทิกาย คณนาย อาวิ ภวิสฺสตีติ อิธ น ทสฺสิตํ. ยา เจสา ทุมูลเก คณนา ¶ ทสฺสิตา, ติมูลกาทีสุปิ เอสาว คณนาติ อารมฺมณปจฺจยวเสน ติมูลกาทโย น วิตฺถาริตา.
อิทานิ อธิปติปจฺจยาทิวเสน ทุมูลกาทีสุ คณนํ ทสฺเสตุํ อธิปติปจฺจยา เหตุยา นวาติอาทิ วุตฺตํ. ตตฺถาปิ วุตฺตนเยเนว ปจฺจยสนฺนิเวโส เวทิตพฺโพ. ยถา จ อธิปติปจฺจยา เหตุยา นว, เอวํ เสเสสุปิ เหตุนา สมานคณนาสุ นเวว. อิติ โย โย ปจฺจโย อาทิมฺหิ ติฏฺติ, เตน เตน สทฺธึ สมานคณนานํ สํสนฺทเน อาทิมฺหิ ิตสฺส วเสน คณนา โหติ. เตน ปน สทฺธึ อูนตรคณนานํ สํสนฺทเน อูนตรคณนานํเยว วเสน คณนา โหตีติ เวทิตพฺโพ. ยถา จ อารมฺมณปจฺจยวเสน เอวํ อธิปติปจฺจยวเสนาปิ ตโต ปเรสํ อนนฺตราทีนํ วเสนาปิ ติมูลกาทโย น วิตฺถาริตา. ตสฺมา ทุมูลเก ¶ ทสฺสิตคณนาวเสเนว สพฺพตฺถ สาเธตพฺพา. เตเนว วุตฺตํ ‘‘เอเกกํ ปจฺจยํ มูลกํ กาตุน สชฺฌายมคฺเคน คเณตพฺพา’’ติ.
ปจฺจยานุโลมวณฺณนา.
ปฏิจฺจวาโร
ปจฺจยปจฺจนียวณฺณนา
๘๖-๘๗. ปจฺจยปจฺจนียํ ปน ยสฺมา กุสลปเท น ลพฺภติ กุสลธมฺมสฺส เหตุปจฺจเยน วินา อนุปฺปตฺติโต, ตสฺมา อกุสลํ ธมฺมํ ปฏิจฺจาติอาทิ อารทฺธํ. ตตฺถ นเหตุปจฺจยาติ เหตุปจฺจยปฏิกฺเขโป เหตุปจฺจยํ วินา อฺเน ปจฺจเยน อุปฺปชฺชตีติ อตฺโถ. วิจิกิจฺฉาสหคโต อุทฺธจฺจสหคโต โมโหติ อยฺหิ สมฺปยุตฺตธมฺมานฺเจว จิตฺตสมุฏฺานรูปสฺส จ สยํ เหตุปจฺจโย โหติ, อฺสฺส ปน สมฺปยุตฺตเหตุโน อภาวา น เหตุปจฺจยา อุปฺปชฺชตีติ เปตฺวา เหตุปจฺจยํ เสเสหิ อตฺตโน อนุรูปปจฺจเยหิ อุปฺปชฺชติ. อิมินา นเยน สพฺพปจฺจยปฏิกฺเขเปสุ อตฺโถ เวทิตพฺโพ. อเหตุกํ วิปากาพฺยากตนฺติ อิทํ รูปสมุฏฺาปกวเสเนว เวทิตพฺพํ. อฺเสุปิ เอวรูเปสุ เอเสว นโย.
๘๘. นอธิปติปจฺจเย กามํ อธิปติปิ อตฺตนา สทฺธึ ทุติยสฺส อธิปติโน อภาวา ¶ นอธิปติปจฺจยํ ลภติ, ยถา ปน วิจิกิจฺฉุทฺธจฺจสหคโต โมโห อเหตุโก, น ตถา อธิปตโย เอว นิราธิปติ. ฉนฺทาทีสุ ปน อฺตรํ อธิปตึ อกตฺวา กุสลาทีนํ อุปฺปตฺติกาเล สพฺเพปิ กุสลาทโย นิราธิปติโน. ตสฺมา โมหํ วิย วิสุํ อธิปติมตฺตเมว อนุทฺธริตฺวา สพฺพสงฺคาหิกวเสน เอสา ‘‘เอกํ ขนฺธํ ปฏิจฺจ ตโย ขนฺธา’’ติอาทิกา เทสนา กตาติ เวทิตพฺพา.
๘๙. นานนฺตรนสมนนฺตเรสุ นารมฺมเณ วิย รูปเมว ปจฺจยุปฺปนฺนํ. เตน วุตฺตํ ‘‘นารมฺมณปจฺจยสทิส’’นฺติ. สหชาตปจฺจโย ปริหีโน. ยถา เจส, ตถา นิสฺสยอตฺถิอวิคตปจฺจยาปิ. กึ การณา? เอเตหิ วินา กสฺสจิ อนุปฺปตฺติโต. สหชาตนิสฺสยอตฺถิอวิคตปจฺจเยปิ หิ ปจฺจกฺขาย เอโกปิ รูปารูปธมฺโม นุปฺปชฺชติ, ตสฺมา เต ปริหีนา.
๙๐. นอฺมฺปจฺจยวิภงฺเค ¶ ปฏิสนฺธิกฺขเณ วิปากาพฺยากเต ขนฺเธ ปฏิจฺจ กฏตฺตารูปนฺติ หทยวตฺถุวชฺชํ เวทิตพฺพํ.
๙๑. นอุปนิสฺสยปจฺจยวิภงฺเค รูปเมว ปจฺจยุปฺปนฺนํ, ตฺหิ อุปนิสฺสยํ น ลภติ. อรูปํ ปน กิฺจาปิ อารมฺมณูปนิสฺสยปกตูปนิสฺสเย น ลเภยฺย, อนนฺตรูปนิสฺสยมุตฺตกํ ปน นตฺถิ. เตน วุตฺตํ ‘‘นารมฺมณปจฺจยสทิส’’นฺติ.
๙๒. นปุเรชาเต จิตฺตสมุฏฺานรูปนฺติ ปฺจโวการวเสน วุตฺตํ.
๙๓. นปจฺฉาชาตปจฺจยาติ เอตฺถ สหชาตปุเรชาตปจฺจยา สงฺคหํ คจฺฉนฺติ. ตสฺมา สหชาตปจฺจยสทิสา เอตฺถ ปาฬิ, สา นอธิปติปจฺจเย วิตฺถาริตาติ อิธ สงฺขิตฺตา. นาเสวนปจฺจเย กุสลากุสลา ปมชวนวเสน เวทิตพฺพา, ตถา กิริยาพฺยากตํ. ปาฬิ ปน อิธาปิ นอธิปติปจฺจเย วิตฺถาริตวเสน เวทิตพฺพา. เตเนวาห – ‘‘นปจฺฉาชาตปจฺจยมฺปิ นาเสวนปจฺจยมฺปิ นาธิปติปจฺจยสทิส’’นฺติ.
๙๔-๙๗. นกมฺมปจฺจเย ¶ วิปากเจตนา นานากฺขณิกกมฺมปจฺจยํ ลภตีติ น คหิตา. นาหารปจฺจเย เอกจฺจํ รูปเมว ปจฺจยุปฺปนฺนํ, ตถา นอินฺทฺริยปจฺจเย.
๙๘. นฌานปจฺจเย ปฺจวิฺาณธมฺมา เจว เอกจฺจฺจ รูปํ ปจฺจยุปฺปนฺนํ. ปฺจวิฺาณสฺมิฺหิ เวทนา จ จิตฺเตกคฺคตา จ ทุพฺพลตฺตา อุปนิชฺฌานลกฺขณํ น ปาปุณนฺตีติ ฌานปจฺจเย น คหิตา.
๙๙-๑๐๒. นมคฺคปจฺจเย อเหตุกวิปากกิริยฺเจว เอกจฺจฺจ รูปํ ปจฺจยุปฺปนฺนํ. นสมฺปยุตฺตโนนตฺถิโนวิคเตสุ รูปเมว ปจฺจยุปฺปนฺนํ. เตน วุตฺตํ ‘‘นารมฺมณปจฺจยสทิส’’นฺติ.
๑๐๓. นเหตุยา ทฺเวติ เอกมูลกคณนาย ยถาปาฬิเมว นิยฺยาติ.
๑๐๔. ทุมูลเก นเหตุปจฺจยา นารมฺมเณ เอกนฺติ เอตฺถ กิฺจาปิ พหุคณเนน สทฺธึ อูนตรคณนสฺส สํสนฺทเน อูนตรคณนวเสน นเหตุยา วิย ทฺวีหิ ภวิตพฺพํ. นารมฺมณวเสน ปน อรูปธมฺมานํ ปริหีนตฺตา อพฺยากตํ ปฏิจฺจ รูปาพฺยากตสฺส อุปฺปตฺตึ สนฺธาย ‘‘เอก’’นฺติ วุตฺตํ ¶ . สพฺเพสุ เอกเกสุปิ เอเสว นโย. ทฺเวติ วุตฺตฏฺาเน ปน นเหตุยา ลทฺธวเสน วารทฺวยํ เวทิตพฺพํ.
๑๐๕-๑๐๖. ติมูลกาทีสุ ปน สพฺเพสุ นารมฺมณปจฺจยสฺส อปริหีนตฺตา เอกเมว วิสฺสชฺชนนฺติ อยํ ปจฺจนีเย นเหตุปจฺจยํ อาทึ กตฺวา เอกมูลกาทีสุ คณนา.
๑๐๗-๑๓๐. นารมฺมณปจฺจยาทโย ปน เอกมูลเก ตาว ปุริเมน สทิสตฺตา อิธาปิ น ทสฺสิตาเยว. นารมฺมณปจฺจยวเสน ทุมูลเก นารมฺมณปจฺจยา, นเหตุยา เอกนฺติ นเหตุทุมูลเก วุตฺตเมว. นาธิปติยา ปฺจาติ นารมฺมณปจฺจเย ลทฺธวเสน เวทิตพฺพาติ เอวํ สพฺพสํสนฺทเนสุ อูนตรคณนสฺเสว ปจฺจยสฺส วเสน คณนา เวทิตพฺพา. ยตฺถ ยตฺถ จ นารมฺมณปจฺจโย ปวิสติ, ตตฺถ ตตฺถ รูปเมว ปจฺจยุปฺปนฺนํ. นานนฺตรนสมนนฺตรนอฺมฺนอุปนิสฺสยนาหารนอินฺทฺริยนสมฺปยุตฺตโนนตฺถิโนวิคตปจฺจยานํ ปวิฏฺฏฺาเนปิ เอเสว นโย. นาหารนอินฺทฺริยนฌานนมคฺคปจฺจยา สพฺพตฺถ สทิสวิสฺสชฺชนา. นสหชาตาทิจตุกฺกํ อิธาปิ ปริหีนเมวาติ ¶ อิทเมตฺถ ลกฺขณํ. อิมินา ปน ลกฺขเณน สพฺเพสุ ทุมูลกาทีสุ ‘‘อยํ ปจฺจโย มูลํ, อยเมตฺถ ทุมูลโก, อยํ ติมูลโก, อยํ สพฺพมูลโก’’ติ สลฺลกฺเขตฺวา อูนตรคณนสฺส ปจฺจยสฺส วเสน คณนา เวทิตพฺพาติ.
ปจฺจยปจฺจนียวณฺณนา.
ปจฺจยานุโลมปจฺจนียวณฺณนา
๑๓๑-๑๘๙. อิทานิ อนุโลมปจฺจนีเย คณนํ ทสฺเสตุํ เหตุปจฺจยา นารมฺมเณ ปฺจาติอาทิ อารทฺธํ. ตตฺถ เหตาธิปติมคฺคปจฺจเยสุ อนุโลมโต ิเตสุ สหชาตาทโย จตฺตาโร สพฺพฏฺานิกปจฺจยา, อาหารินฺทฺริยฌานมคฺคปจฺจยา จตฺตาโรติ อิเม อฏฺ ปจฺจนียโต น ลพฺภนฺติ. เหตุปจฺจยาทิวเสน หิ อุปฺปชฺชมาโน ธมฺโม อิเม อฏฺ ปจฺจเย อลภนฺโต นาม นตฺถิ. อารมฺมณอนนฺตรสมนนฺตรอุปนิสฺสยสมฺปยุตฺตนตฺถิวิคตปจฺจเยสุ ปน อนุโลมโต ิเตสุ อรูปฏฺานิกา ปจฺจนีกโต ¶ น ลพฺภนฺติ. น หิ อารมฺมณปจฺจยาทีหิ อุปฺปชฺชมานา อนนฺตรสมนนฺตรปจฺจยาทโย น ลภนฺติ. สหชาตอฺมฺนิสฺสยกมฺมาหารินฺทฺริยอตฺถิอวิคตปจฺจเยสุ ปน อนุโลมโต ิเตสุ จตฺตาโร สพฺพฏฺานิกาเยว, ปจฺจนีกโต น ลพฺภนฺติ. เอเตสฺหิ ปจฺจยานํ วเสน อุปฺปชฺชมาโน สพฺพฏฺานิเก อลภนฺโต นาม นตฺถิ. ปจฺฉาชาตปจฺจยสฺส อนุโลมโต านํ นาม นตฺถิ. เอวํ เสเสสุ อนุโลมโต ิเตสุ เย จ ลพฺภนฺติ, เย จ น ลพฺภนฺติ, เต สลฺลกฺเขตฺวา สพฺเพสุปิ ทุมูลกาทีสุ นเยสุ เตสํ เตสํ ปจฺจยานํ สํสนฺทเน อูนตรคณนานํเยว วเสน คณนา เวทิตพฺพาติ.
ปจฺจยานุโลมปจฺจนียวณฺณนา.
ปจฺจยปจฺจนียานุโลมวณฺณนา
๑๙๐. อิทานิ ปจฺจนียานุโลเม คณนํ ทสฺเสตุํ นเหตุปจฺจยา อารมฺมเณ ทฺเวติอาทิ อารทฺธํ. ตตฺถ เหตุมฺหิ ปจฺจนีกโต ิเต เปตฺวา อธิปตึ อวเสสา อนุโลมโต ลพฺภนฺติ. ปจฺฉาชาโต ¶ ปน อนุโลมโต สพฺพตฺเถว น ลพฺภติ, เย นว ปจฺจยา ‘‘อรูปานฺเวา’’ติ วุตฺตา, เตสุ ปุเรชาตฺจ อาเสวนฺจ เปตฺวา อวเสเสสุ สตฺตสุ ปจฺจนีกโต ิเตสุ เสสา อรูปฏฺานิกา อนุโลมโต น ลพฺภนฺติ. โย หิ อารมฺมณาทีหิ นุปฺปชฺชติ, น โส อนนฺตราทโย ลภติ. ปฏิสนฺธิวิปาโก ปน ปุเรชาตโต, สพฺพวิปาโก จ สทฺธึ กิริยมโนธาตุยา อาเสวนโต อนุปฺปชฺชมาโนปิ อนนฺตราทโย ลภติ, ตสฺมา ‘‘ปุเรชาตฺจ อาเสวนฺจ เปตฺวา’’ติ วุตฺตํ.
ปุเรชาตปจฺฉาชาตอาเสวนวิปากวิปฺปยุตฺเตสุ ปจฺจนีกโต ิเตสุ เอกํ เปตฺวา อวเสสา อนุโลมโต ลพฺภนฺติ. กมฺมปจฺจเย ปจฺจนีกโต ิเต เปตฺวา วิปากปจฺจยํ อวเสสา อนุโลมโต ลพฺภนฺติ. อาหารินฺทฺริเยสุ ปจฺจนีกโต ิเตสุ เปตฺวา สพฺพฏฺานิเก เจว อฺมฺกมฺมาหารินฺทฺริยปจฺจเย จ อวเสสา อนุโลมโต น ลพฺภนฺติ, อิตเร ยุชฺชมานกวเสน ลพฺภนฺติ. ฌานปจฺจเย ปจฺจนีกโต ิเต. เหตาธิปติอาเสวนมคฺคปจฺจยา ¶ อนุโลมโต น ลพฺภนฺติ. มคฺคปจฺจเย ปจฺจนีกโต ิเต เหตาธิปติปจฺจยา อนุโลมโต น ลพฺภนฺติ. วิปฺปยุตฺตปจฺจเย ปจฺจนีกโต ิเต ปุเรชาตปจฺจยํ เปตฺวา อวเสสา อนุโลมโต ลพฺภนฺติ. เอวํ เตสุ เตสุ ปจฺจเยสุ ปจฺจนีกโต ิเตสุ เย เย อนุโลมโต น ลพฺภนฺติ, เต เต ตฺวา เตสํ เตสํ ปจฺจยานํ สํสนฺทเน อูนตรคณนานํ วเสน คณนา เวทิตพฺพา.
๑๙๑-๑๙๕. ทุมูลกาทีสุ จ นเยสุ ยํ ยํ ปจฺจยํ อาทึ กตฺวา เย เย ทุกาทโย ทสฺสิตา, เต เต ลพฺภมานาลพฺภมานปจฺจยวเสน ยถา ยถา ทสฺสิตา, ตถา ตถา สาธุกํ สลฺลกฺเขตพฺพา. ตตฺถ ยํ นเหตุวเสน ทุมูลกาทโย นเย ทสฺเสนฺเตน นเหตุปจฺจยา นารมฺมณปจฺจยา…เป… นาเสวนปจฺจยาติ วตฺวา ‘‘ยาว อาเสวนา สพฺพํ สทิส’’นฺติ วุตฺตํ. ตสฺส, ‘‘นอฺมฺปจฺจยา สหชาเต เอก’’นฺติอาทีหิ สทิสตา เวทิตพฺพา. ยํ ปน ‘‘นกมฺเม คณิเต ปฺจ คณฺหาตี’’ติ สีหฬภาสาย ลิขิตํ, ตสฺสตฺโถ – นเหตุปจฺจยํ อาทึ กตฺวา นกมฺมปจฺจยาติ เอวํ นกมฺมปจฺจเยน ฆฏิเต สหชาเต เอกนฺติ เอวํ ทสฺสิตา ปฺเจว ปจฺจยา อนุโลมโต ลพฺภนฺติ, น อฺเติ. เอวํ อฺเสุปิ เอวรูเปสุ าเนสุ พฺยฺชนํ อนาทิยิตฺวา อธิปฺเปตตฺโถเยว คเหตพฺโพ. เอวรูปฺหิ พฺยฺชนํ อตฺตโน สฺานิพนฺธนตฺถํ โปราเณหิ สกสกภาสาย ลิขิตํ.
อปิจ ¶ อิมสฺมึ ปจฺจนียานุโลเม ปจฺจยุปฺปนฺนธมฺเมสุปิ อตฺถิ ธมฺโม กมฺมปจฺจยํ ลภติ, น อินฺทฺริยปจฺจยํ. โส อสฺเสุ เจว ปฺจโวกาเร ปวตฺเต จ รูปชีวิตินฺทฺริยวเสน เวทิตพฺโพ. อตฺถิ ธมฺโม มคฺคปจฺจยํ ลภติ, นเหตุปจฺจยํ. โส วิจิกิจฺฉุทฺธจฺจสหชาตโมหวเสน เวทิตพฺโพ. อตฺถิ ธมฺโม ฌานปจฺจยํ ลภติ, นมคฺคปจฺจยํ. โส มโนธาตุอเหตุกมโนวิฺาณธาตุวเสน เวทิตพฺโพ. ยตฺถ กฏตฺตารูปานิ นานากฺขณิกกมฺมวเสเนว กมฺมปจฺจยํ ลภนฺติ, ตตฺถ รูปธมฺมา เหตาธิปติวิปากินฺทฺริยฌานมคฺคปจฺจเย น ลภนฺติ, สพฺพฏฺานิกา ปจฺจนียา น โหนฺติ. อเหตุเก อธิปติปจฺจโย นตฺถีติ อิเมสมฺปิ ปกิณฺณกานํ วเสเนตฺถ คณนวาโร อสมฺโมหโต เวทิตพฺโพ.
ตตฺรายํ ¶ นโย – นเหตุปจฺจยา อารมฺมเณ ทฺเวติ เอตฺถ ตาว อเหตุกโมโห เจว อเหตุกวิปากกิริยา จ ปจฺจยุปฺปนฺนํ, ตสฺมา อกุสเลนากุสลํ, อพฺยากเตน อพฺยากตํ สนฺธาเยตฺถ ทฺเวติ วุตฺตํ. เสเสสุปิ เอเสว นโย. อาเสวเน ปน วิปากํ น ลพฺภติ, ตถา กิริยมโนธาตุ. ตสฺมา กิริยาเหตุมโนวิฺาณธาตุวเสเนตฺถ อพฺยากเตน อพฺยากตํ เวทิตพฺพํ. วิปาเก เอกนฺติ อพฺยากเตน อพฺยากตเมว. มคฺเค เอกนฺติ อกุสเลน อกุสลเมว.
๑๙๖-๑๙๗. นารมฺมณมูลเก เหตุยา ปฺจาติ รูปเมว สนฺธาย วุตฺตํ. ตฺหิ กุสลํ อกุสลํ อพฺยากตํ กุสลาพฺยากตํ อกุสลาพฺยากตฺจาติ ปฺจ โกฏฺาเส ปฏิจฺจ อุปฺปชฺชติ. สพฺพปฺจเกสุ เอเสว นโย. อฺมฺเ เอกนฺติ ภูตรูปานิ เจว วตฺถฺุจ สนฺธาย วุตฺตํ. ตานิ หิ นารมฺมณปจฺจยา อฺมฺปจฺจยา อุปฺปชฺชนฺติ. ติมูลเกปิ เอเสว นโย.
๑๙๘-๒๐๒. นาธิปติมูลเก เหตุยา นวาติ อนุโลเม เหตุมฺหิ วุตฺตาเนว. ตีณีติอาทีนิปิ เหฏฺา อนุโลเม วุตฺตสทิสาเนว. ติมูลเก ทฺเวติ เหฏฺา นเหตุปจฺจยา อารมฺมเณ วุตฺตสทิสาเนว.
๒๐๓-๒๓๓. นปุเรชาตมูลเก เหตุยา สตฺตาติ เหฏฺา ‘‘อารุปฺเป กุสลํ เอกํ ขนฺธํ ปฏิจฺจา’’ติอาทินา นเยน ปุเรชาเต ทสฺสิตาเนว. สพฺพสตฺตเกสุ เอเสว นโย. นกมฺมมูลเก เหตุยา ตีณีติอาทีสุ เจตนาว ปจฺจยุปฺปนฺนา. ตสฺมา กุสลํ อกุสลํ อพฺยากตฺจ ปฏิจฺจ อุปฺปตฺตึ ¶ สนฺธาย ตีณีติ วุตฺตํ. อิมินา นเยน ‘‘เอกํ ทฺเว ตีณิ ปฺจ สตฺต นวา’’ติ อาคตฏฺาเนสุ คณนา เวทิตพฺพา. ‘‘จตฺตาริ ฉ อฏฺา’’ติ อิมา ปน ติสฺโส คณนา นตฺเถวาติ.
ปจฺจยปจฺจนียานุโลมวณฺณนา.
นิฏฺิตา จ ปฏิจฺจวารสฺส อตฺถวณฺณนา.
๒. สหชาตวารวณฺณนา
๒๓๔-๒๔๒. สหชาตวาเร ¶ กุสลํ ธมฺมํ สหชาโตติ กุสลํ ธมฺมํ ปฏิจฺจ เตน สหชาโต หุตฺวาติ อตฺโถ. เสสเมตฺถ ปฏิจฺจวาเร วุตฺตนเยเนว เวทิตพฺพํ. อวสาเน ปนสฺส ‘‘ปฏิจฺจตฺตํ นาม สหชาตตฺตํ, สหชาตตฺตํ นาม ปฏิจฺจตฺต’’นฺติ อิทํ อุภินฺนมฺปิ เอเตสํ วารานํ อตฺถโต นินฺนานากรณภาวทสฺสนตฺถํ วุตฺตํ. อตฺถโต หิ เอเต ทฺเวปิ นินฺนานากรณา. เอวํ สนฺเตปิ อฺมฺสฺส อตฺถนิยมนตฺถํ วุตฺตา. ‘‘จกฺขฺุจ ปฏิจฺจ รูเป จา’’ติอาทีสุ หิ อสหชาตมฺปิ ปฏิจฺจ อุปฺปชฺชตีติ วุจฺจติ. สหชาตมฺปิ จ อุปาทารูปํ ภูตรูปสฺส ปจฺจโย น โหติ. อิติ ปฏิจฺจวาเรน สหชาตปจฺจยภาวํ, สหชาตวาเรน จ ปฏิจฺจาติ วุตฺตสฺส สหชาตภาวํ นิยเมตุํ อุโภเปเต วุตฺตา. อปิจ ตถา พุชฺฌนกานํ อชฺฌาสยวเสน เทสนาวิลาเสน นิรุตฺติปฏิสมฺภิทาปฺปเภทชานนวเสน จาปิ เอเต อุโภปิ วุตฺตาติ.
สหชาตวารวณฺณนา นิฏฺิตา.
๓. ปจฺจยวารวณฺณนา
๒๔๓. ปจฺจยวาเร กุสลํ ธมฺมํ ปจฺจยาติ กุสลธมฺเม ปติฏฺิโต หุตฺวา กุสลํ ธมฺมํ นิสฺสยฏฺเน ปจฺจยํ กตฺวาติ อตฺโถ. กุสลํ เอกํ ขนฺธํ ปจฺจยาติ กุสลํ เอกํ ขนฺธํ นิสฺสยปจฺจยํ ¶ กตฺวา ตโย ขนฺธา อุปฺปชฺชนฺติ เหตุปจฺจยาติ วุตฺตํ โหติ. อิมินาวุปาเยน สพฺพปเทสุ อตฺโถ เวทิตพฺโพ. วตฺถุํ ปจฺจยา วิปากาพฺยากตา กิริยาพฺยากตา ขนฺธาติ อิทํ ปฺจโวกาเร ปวตฺติวเสน วุตฺตํ. ปฺจโวกาเร ปวตฺติยฺหิ ขนฺธานํ ปุเรชาตํ วตฺถุ นิสฺสยปจฺจโย โหติ. ปฏิจฺจฏฺสฺส ปน สหชาตฏฺตฺตา ปฏิจฺจวาเร เอส นโย น ลพฺภตีติ ปฏิสนฺธิยํ สหชาตเมว วตฺถุํ สนฺธาย ‘‘วตฺถุํ ปฏิจฺจ ขนฺธา’’ติ วุตฺตํ. กุสลํ เอกํ ขนฺธฺจ วตฺถฺุจ ปจฺจยา ตโย ขนฺธาติอาทีสุปิ อิมินาว นเยน อตฺโถ เวทิตพฺโพ.
อพฺยากตํ ¶ ธมฺมํ ปจฺจยา กุสโล จ อพฺยากโต จาติ กุสลาพฺยากตานํ เหตุปจฺจยวเสน เอกโต อุปฺปตฺตึ สนฺธาย วุตฺตํ. กุสลุปฺปตฺติกฺขณสฺมิฺหิ วตฺถุํ นิสฺสาย กุสลา ขนฺธา, จิตฺตสมุฏฺาเน จ มหาภูเต นิสฺสาย จิตฺตสมุฏฺานํ อุปาทารูปํ เหตุปจฺจยวเสน เอกโต อุปฺปชฺชติ. อิติ ปจฺจยภูตสฺส อพฺยากตสฺส นานตฺเตปิ ปจฺจยุปฺปนฺนานํ เหตุปจฺจยวเสน เอกโต อุปฺปตฺตึ สนฺธาเยตํ วุตฺตนฺติ เวทิตพฺพํ. อฺเสุปิ เอวรูเปสุ าเนสุ เอเสว นโย. เอวํ อิมสฺมึ เหตุปจฺจเย สหชาตฺจ ปุเรชาตฺจ นิสฺสยฏฺเน ปจฺจยํ กตฺวา สตฺตรส ปฺหา วิสฺสชฺชิตา. ตตฺถ ขนฺธา เจว ภูตา จ สหชาตวเสน, วตฺถุ สหชาตปุเรชาตวเสน คหิตํ. ปฏิจฺจวาเร ปน สหชาตวเสน ปจฺจโย ลพฺภติ, ตสฺมา ตตฺถ นเวว ปฺหา วิสฺสชฺชิตา. เย ปเนเต เอตฺถ สตฺตรส ปฺหา วิสฺสชฺชิตา, เตสุ เอกาทิเก เอกาวสาเน วิสฺสชฺชเน กุสลาทีสุ เอกปจฺจยโต เอโก ปจฺจยุปฺปนฺโน. เอกาทิเก ทุกาวสาเน เอกปจฺจยโต นานาปจฺจยุปฺปนฺโน. ทุกาทิเก เอกาวสาเน นานาปจฺจยโต เอโก ปจฺจยุปฺปนฺโน. ทุกาทิเก ทุกาวสาเน นานาปจฺจยโต นานาปจฺจยุปฺปนฺโน.
๒๔๘-๒๕๒. อารมฺมณปจฺจยาทีสุปิ อิมินาวุปาเยน ปฺหาวิสฺสชฺชนปฺปเภโท เวทิตพฺโพ. ยํ ปเนตํ อารมฺมณปจฺจเย วตฺถุํ ปจฺจยา ขนฺธาติ วุตฺตํ, ตํ ปฏิสนฺธิกฺขเณ วิปากกฺขนฺเธเยว สนฺธาย วุตฺตํ. จกฺขุวิฺาณาทีนิ อพฺยากตํ นิสฺสาย อารมฺมณปจฺจเยน อุปฺปชฺชนฺตานํ ปเภททสฺสนตฺถํ วุตฺตานิ. ปุน วตฺถุํ ปจฺจยาติ ปวตฺเต วิปากกิริยาพฺยากตานํ อุปฺปตฺติทสฺสนตฺถํ วุตฺตํ. เสสํ ปุริมนเยเนว เวทิตพฺพํ. เอวํ อิมสฺมึ อารมฺมณปจฺจเย สหชาตฺจ ปุเรชาตฺจ ปจฺจยํ กตฺวา สตฺต ปฺหา วิสฺสชฺชิตา. ตตฺถ ขนฺธา สหชาตวเสน, วตฺถุ สหชาตปุเรชาตวเสน, จกฺขายตนาทีนิ ปุเรชาตวเสเนว คหิตานิ. ปฏิจฺจวาเร ปน สหชาตวเสเนว ปจฺจโย ลพฺภติ. ตสฺมา ตตฺถ ตโยว ปฺหา วิสฺสชฺชิตา.
๒๕๓-๒๕๔. อธิปติปจฺจเย ¶ วิปากาพฺยากตํ โลกุตฺตรเมว เวทิตพฺพํ. อนนฺตรสมนนฺตรา รูปาภาเวน อารมฺมณสทิสา. ปรโต อาเสวนนตฺถิวิคเตสุปิ เอเสว นโย.
๒๕๕. สหชาตปจฺจเย ¶ กฏตฺตารูปํ อุปาทารูปนฺติ อุปาทารูปสงฺขาตํ กฏตฺตารูปํ. อิทํ อสฺสตฺตานฺเว รูปํ สนฺธาย วุตฺตํ. จกฺขายตนาทีนิ ปฺจโวการวเสน วุตฺตานิ.
๒๕๖-๒๕๗. อฺมฺปจฺจเย จ ยถา อารมฺมณปจฺจยา เอวนฺติ วิสฺสชฺชนสมตํ สนฺธาย วุตฺตํ. ปจฺจยุปฺปนฺเนสุ ปน นานตฺตํ อตฺถิ.
๒๕๘. อุปนิสฺสยปจฺจเย อารมฺมณปจฺจยสทิสนฺติ รูปาภาวโตปิ วิสฺสชฺชนสมตายปิ วุตฺตํ.
๒๕๙-๒๖๐. วตฺถุํ ปุเรชาตปจฺจยาติอาทีนํ ปฏิจฺจวาเร วุตฺตนเยเนวตฺโถ คเหตพฺโพ.
๒๖๑-๒๖๖. กมฺมปจฺจเย ตีณีติ กุสลํ ปจฺจยา กุสโล อพฺยากโต กุสลาพฺยากโต จาติ เอวํ ตีณิ เวทิตพฺพานิ. อกุสเลปิ เอเสว นโย.
๒๖๗-๒๖๘. วิปฺปยุตฺตปจฺจเย ขนฺเธ วิปฺปยุตฺตปจฺจยาติ ขนฺเธ นิสฺสาย วิปฺปยุตฺตปจฺจยา อุปฺปชฺชนฺตีติ อตฺโถ. ขนฺธา วตฺถุํ วิปฺปยุตฺตปจฺจยาติ ขนฺธา วตฺถุํ นิสฺสาย วิปฺปยุตฺตปจฺจยา อุปฺปชฺชนฺตีติ อตฺโถ. เสสํ เหฏฺา วุตฺตนเยเนว เวทิตพฺพํ.
๒๖๙-๒๗๖. อิทานิ ยถาลทฺธานิ วิสฺสชฺชนานิ คณนวเสน ทสฺเสตุํ เหตุยา สตฺตรสาติอาทิมาห. ตตฺถ เหตุยา สตฺตรสาติ กุสเลน กุสลํ, กุสเลน อพฺยากตํ, กุสเลน กุสลาพฺยากตนฺติ เอวํ กุสลวเสน เอกาทิกานิ เอกาวสานานิ ทฺเว, ทุกาวสานํ เอกนฺติ ตีณิ วุตฺตานิ โหนฺติ, ตถา อกุสลวเสน. อพฺยากเตน อพฺยากตํ, เตเนว กุสลํ, อกุสลํ, กุสลาพฺยากตํ อกุสลาพฺยากตฺจ; กุสลาพฺยากเตหิ กุสลํ, อพฺยากตํ, กุสลาพฺยากตํ; อกุสลาพฺยากเตหิ อกุสลํ, อพฺยากตํ, อกุสลาพฺยากตนฺติ เอวํ สตฺตรส เวทิตพฺพานิ.
อารมฺมเณ ¶ สตฺตาติ กุสเลน กุสลํ; อกุสเลน อกุสลํ, อพฺยากเตน อพฺยากตํ, กุสลํ, อกุสลํ; กุสลาพฺยากเตน กุสลํ; อกุสลาพฺยากเตน อกุสลนฺติ เอวํ สตฺต.
วิปาเก ¶ เอกนฺติ อพฺยากเตน อพฺยากตเมว. เอวเมตฺถ สตฺตรส, สตฺต, เอกนฺติ ตโย วารปริจฺเฉทา โหนฺติ. เตสุ ทฺวาทส สตฺตรสกา, ทส สตฺตกา, เอกํ เอกกนฺติ เต สพฺเพ สาธุกํ สลฺลกฺเขตฺวา ปรโต ทุกติกาทิวเสน ปจฺจยสํสนฺทเน อูนตรคณนสฺส วเสน คณนา เวทิตพฺพา. สกฺกา หิ อิมาย คณนาย ทุกมูลาทีสุ วารปริจฺเฉเท ชานิตุนฺติ ปุน ‘‘กุสลํ ธมฺมํ ปจฺจยา กุสโล ธมฺโม’’ติ อนามสิตฺวา คณนวเสเนว วารปริจฺเฉทํ ทสฺเสตุํ เหตุปจฺจยา อารมฺมเณ สตฺตาติอาทิ อารทฺธํ.
ตตฺถ กุสลํ ธมฺมํ ปจฺจยา กุสโล ธมฺโม อุปฺปชฺชติ เหตุปจฺจยา อารมฺมณปจฺจยา. กุสลํ เอกํ ขนฺธํ ปจฺจยา ตโย ขนฺธาติ อิมินา นเยน อารมฺมเณ ลทฺธวิสฺสชฺชนานิ วิตฺถาเรตพฺพานิ. อยํ ตาว อนุโลเม นโย.
๒๗๗-๒๘๕. ปจฺจนีเย ปน กุสลํ น ลพฺภตีติ อกุสลํ ธมฺมํ ปจฺจยาติ อกุสลเมว อาทึ กตฺวา วิสฺสชฺชนํ อารทฺธํ. ตํ ยถาปาฬิเมว นิยฺยาติ. ยฺเหตฺถ วตฺตพฺพํ สิยา, ตํ ปฏิจฺจวารสฺส ปจฺจนีเย วุตฺตเมว.
๒๘๖-๒๘๗. ยํ ปเนตํ ปจฺจนีเย ลทฺธวิสฺสชฺชนปริจฺเฉทํ คณนโต ทสฺเสตุํ นเหตุยา จตฺตารีติอาทิ วุตฺตํ, ตตฺถ จตฺตาริ, สตฺตรส, สตฺต, ปฺจ, ตีณิ, เอกนฺติ ฉ ปริจฺเฉทา. เตสํ วเสน ทุกติกาทีสุ ปจฺจยสํสนฺทเน คณนา เวทิตพฺพา. โย หิ ปจฺจโย สตฺตรส วิสฺสชฺชนานิ ลภติ, เตน สทฺธึ สทิสสํสนฺทเน สตฺตรส, อูนตรสํสนฺทเน เสสา ฉปิ ปริจฺเฉทา ลพฺภนฺติ. เอวํ เสเสสุปิ อธิกปริจฺเฉทํ เปตฺวา สมสมา อูนตรา จ ลพฺภนฺตีติ.
เอตฺถ จ อธิกตรา น ลพฺภนฺตีติ อยเมตฺถ นิยโม. สมสมา ปน อูนตรา จ อตฺถา วิโรเธ สติ ลพฺภนฺติ. เตเนตฺถ ‘‘นเหตุปจฺจยา นารมฺมเณ เอก’’นฺติอาทิ วุตฺตํ. เอตฺถ หิ นเหตุยา จตุนฺนํ, นารมฺมเณ ปฺจนฺนํ อาคตตฺตา นเหตุวเสน จตฺตารีติ วตฺตพฺพํ สิยา, นารมฺมเณน ¶ สทฺธึ ฆฏิตตฺตา ปน อารมฺมณธมฺโม วิรุชฺฌตีติ อกุสลํ ธมฺมํ ปจฺจยา อกุสโล ธมฺโม, อพฺยากตํ ธมฺมํ ปจฺจยา อกุสโล, อกุสลฺจ ¶ อพฺยากตฺจ ธมฺมํ ปจฺจยา อกุสโลติ ตีณิ วิสฺสชฺชนานิ ปริหีนานิ. อพฺยากตํ ธมฺมํ ปจฺจยา อพฺยากโตติ รูปวเสน เอกเมว วุตฺตํ. เอวํ สพฺพตฺถ วิรุทฺธาวิรุทฺธํ ตฺวา ลพฺภมานปริจฺเฉโท เวทิตพฺโพ. อปิเจตฺถ อิทํ นยมตฺตทสฺสนํ. นาธิปติยา จตฺตารีติ นเหตุยา ลทฺธาเนว. เสสจตุกฺเกสุปิ เอเสว นโย.
นานนฺตเร เอกนฺติ อเหตุกจิตฺตสมุฏฺานสฺส เจว เสสรูปสฺส จ วเสน อพฺยากเตน อพฺยากตํ. เอวํ สพฺเพสุ เอกเกสุ ยุชฺชมานกรูปํ ชานิตพฺพํ. นปุเรชาเต ทฺเวติ อิธาปิ นเหตุวเสน จตฺตารีติ วตฺตพฺพํ สิยา, นปุเรชาเตน สทฺธึ ฆฏิตตฺตา ปน อพฺยากตํ ธมฺมํ ปจฺจยา อกุสโล, อกุสลฺจ อพฺยากตฺจ ธมฺมํ ปจฺจยา อกุสโลติ วตฺถุปุเรชาตวเสน ทฺเว วิสฺสชฺชนานิ ปริหีนานิ. อารุปฺเป ปน อเหตุกโมหสฺส อเหตุกกิริยสฺส จ วเสน ทฺเว วุตฺตานิ. นวิปฺปยุตฺเต ทฺเวติ อารุปฺเป อเหตุกากุสลกิริยวเสน ทฺเว. โนนตฺถิ โนวิคเตสุ เอกนฺติ สพฺพสฺส รูปสฺส วเสน อพฺยากเตน อพฺยากตํ ทฏฺพฺพํ. ติกาทีสุ อปุพฺพํ นตฺถิ.
๒๘๘. นารมฺมณมูลเก ปน นอธิปติยา ปฺจาติ นารมฺมเณ ลทฺธาเนว. นกมฺเม เอกนฺติ เอตฺถ จิตฺตสมุฏฺานฺจ กฏตฺตารูปฺจ อคฺคเหตฺวา เสสรูปวเสน อพฺยากเตน อพฺยากตํ เวทิตพฺพํ.
๒๘๙-๒๙๖. นาธิปติมูลเก นปุเรชาเต สตฺตาติ นปุเรชาเต ลทฺธาเนว. นปจฺฉาชาเต สตฺตรสาติ อิมานิปิ ตตฺถ ลทฺธานิ สตฺตรเสว. นานนฺตรนสมนนฺตรนอฺมฺนอุปนิสฺสยนสมฺปยุตฺตโนนตฺถิโนวิคตมูลกานิ นารมฺมณมูลกสทิสาเนว. อิมินาว นยมตฺตทสฺสเนน สพฺพตฺถ อาคตานาคตํ ลพฺภมานาลพฺภมานฺจ เวทิตพฺพนฺติ.
ปจฺจนียวณฺณนา นิฏฺิตา.
๒๙๗-๓๒๘. อิมินาเยว ปน ลกฺขเณน อนุโลมํ ปุรโต กตฺวา อนุโลมปจฺจนีเย ปจฺจนียํ ¶ ปุรโต กตฺวา ปจฺจนียานุโลเม จ คณนปริจฺเฉโท อาคตานาคตํ ลพฺภมานาลพฺภมานฺจ เวทิตพฺพนฺติ.
ปจฺจยวารวณฺณนา นิฏฺิตา.
๔. นิสฺสยวารวณฺณนา
๓๒๙-๓๓๗. นิสฺสยวาเร ¶ กุสลํ ธมฺมํ นิสฺสายาติ กุสลํ ธมฺมํ ปติฏฺฏฺเน นิสฺสยํ กตฺวาติ อตฺโถ. เสสเมตฺถ ปจฺจยวาเร วุตฺตนเยเนว เวทิตพฺพํ. อวสาเน ปนสฺส ‘‘ปจฺจยตฺตํ นาม นิสฺสยตฺตํ, นิสฺสยตฺตํ นาม ปจฺจยตฺต’’นฺติ อิทํ อุภินฺนมฺปิ เอเตสํ วารานํ อตฺถโต นินฺนานากรณภาวทสฺสนตฺถํ วุตฺตํ. อตฺถโต หิ เอเตปิ ปฏิจฺจสหชาตา วิย นินฺนานากรณา. เอวํ สนฺเตปิ อฺมฺสฺส อตฺถนิยมนตฺถํ วุตฺตา. อวิชฺชาปจฺจยา สงฺขาราติอาทีสุ หิ อนิสฺสาย วตฺตมานํ นานากฺขณิกมฺปิ ‘‘ปจฺจยา อุปฺปชฺชตี’’ติ วุตฺตํ. อฺมฺํ อลฺลียิตฺวา ิตกฏฺาทีสุ จ เอกํ เอกสฺส นิสฺสยปจฺจโย น โหติ, ตถา อุปาทารูปํ มหาภูตสฺส นิสฺสยปจฺจโย น โหติเยว. อิติ ปจฺจยวาเรน นิสฺสยปจฺจยภาวํ นิสฺสยวาเรน จ ปจฺจยาติ วุตฺตสฺส สหชาตปุเรชาตภาวํ นิยเมตุํ อุโภเปเต วุตฺตา. อปิจ ตถา พุชฺฌนกานํ อชฺฌาสยวเสน เทสนาวิลาเสน นิรุตฺติปฏิสมฺภิทาปเภทชานนวเสน จาปิ เอเต อุโภปิ วุตฺตาติ.
นิสฺสยวารวณฺณนา.
๕. สํสฏฺวารวณฺณนา
๓๓๘-๓๔๖. สํสฏฺวาเร กุสลํ ธมฺมํ สํสฏฺโติ กุสลํ ธมฺมํ เอกุปฺปาทาทิลกฺขเณน สมฺปโยคฏฺเน ปจฺจยํ กตฺวาติ อตฺโถ. กุสลํ เอกํ ขนฺธํ สํสฏฺโติ กุสลํ เอกํ ขนฺธํ สมฺปยุตฺตปจฺจยํ กตฺวา ตโย ขนฺธา อุปฺปชฺชนฺติ เหตุปจฺจยาติ วุตฺตํ โหติ. อิมินา อุปาเยน สพฺพปเทสุ ¶ อตฺโถ เวทิตพฺโพ. อิมสฺมึ ปน เหตุปจฺจเย อรูปธมฺมสฺเสว สมฺปโยคฏฺเน ปจฺจยํ กตฺวา ตโย ปฺหา วิสฺสชฺชิตา. ยถา จ เหตุปจฺจเย, ตถา อารมฺมณปจฺจยาทีสุปิ, เกวลํ วิปากปจฺจเย เอกเมว วิสฺสชฺชนํ.
๓๔๗-๓๕๐. อิทานิ ยถาลทฺธานิ วิสฺสชฺชนานิ คณนวเสน ทสฺเสตุํ เหตุยา ตีณีติอาทิ วุตฺตํ. ตตฺถ สพฺพติเกสุ กุสเลน กุสลํ, อกุสเลน ¶ อกุสลํ, อพฺยากเตน อพฺยากตนฺติ อยเมว นิยโม. เอกเก ปน อพฺยากเตน อพฺยากตเมว ลพฺภตีติ เอวเมตฺถ พาวีสติยา ปจฺจเยสุ ตีณิ, วิปาเก เอกนฺติ ทฺเว ปริจฺเฉทา. ปจฺฉาชาเต อนุโลมํ นตฺถิ. ตสฺมา ตีณิ เอกนฺติ อิเมสฺเว วเสน ทุกติกาทีสุ ปจฺจยสํสนฺทเน ยตฺถ วิปากปจฺจโย ปวิสติ; ตตฺถ เอกํ, เสเสสุ ตีณีติ เอวํ คณนา เวทิตพฺพา. เสสเมตฺถ อนุโลเม อุตฺตานตฺถเมว.
๓๕๑-๓๕๔. ปจฺจนีเย ปน กุสลํ น ลพฺภตีติ อกุสลเมว อาทึ กตฺวา วิสฺสชฺชนํ กตํ, ตํ อุตฺตานตฺถเมว.
๓๕๙. ยํ ปเนตฺถ ปจฺจนีเย วิสฺสชฺชนปริจฺเฉทํ คณนโต ทสฺเสตุํ นเหตุยา ทฺเวติอาทิ วุตฺตํ, ตตฺถ ทฺเว ตีณิ เอกนฺติ ตโย ปริจฺเฉทา. เตสํ วเสน ทุกติกาทีสุ ปจฺจยสํสนฺทเน คณนา เวทิตพฺพา. อิธาปิ อธิกตรคณนานํ อูนตรคณเนน สทฺธึ สํสนฺทเน อูนตรคณนเมว ลพฺภติ, สมคณเนน สทฺธึ สมคณนํ. ยสฺมา เจตฺถ อรูปธมฺมาเยว ปจฺจยุปฺปนฺนา, ตสฺมา นเหตุนาธิปตินปุเรชาตนปจฺฉาชาตนาเสวนนกมฺมนวิปากนฌานนมคฺคนวิปฺปยุตฺตวเสน ทเสว ปจฺจยา ปจฺจนีกโต ทสฺสิตา, เสสา จุทฺทส น ลพฺภนฺติ. เยปิ ลพฺภนฺติ, เตสุปิ วิปาเก ปจฺจยุปฺปนฺเน นกมฺมนวิปากา น ลพฺภนฺติ.
๓๖๐-๓๖๘. นเหตุปจฺจยา นาธิปติยา ทฺเวติ นเหตุยา ลทฺธํ ทฺวยเมว. เสสทฺวเยสุปิ เอเสว นโย. นกมฺเม เอกนฺติ อเหตุกกิริยเจตนํ ปจฺจยุปฺปนฺนํ กตฺวา อพฺยากเตน อพฺยากตํ. นวิปาเก ทฺเวติ อเหตุกโมหกิริยวเสน ทฺเว. นฌาเน เอกนฺติ อเหตุกปฺจวิฺาณวเสน อพฺยากตวิสฺสชฺชนํ เวทิตพฺพํ. นมคฺเค เอกนฺติ อเหตุกวิปากกิริยวเสน อพฺยากตวิสฺสชฺชนํ. อิมินาวุปาเยน สพฺพสํสนฺทเนสุ อตฺโถ เวทิตพฺโพติ.
๓๖๙-๓๘๓. อนุโลมปจฺจนีเย ¶ เหฏฺา วุตฺตา นเหตุอาทโย ทเสว ปจฺจนียโต ลพฺภนฺติ, น เสสา. เยปิ ลพฺภนฺติ, เตสุ เหตุมฺหิ อนุโลมโต ิเต ฌานมคฺคา ปจฺจนียโต น ลพฺภนฺตีติ สพฺพํ เหฏฺา วุตฺตนเยเนว เวทิตพฺพนฺติ.
๓๘๔-๓๙๑. ปจฺจนียานุโลเม ¶ นเหตุปจฺจยุปฺปนฺเนสุ อเหตุกโมโหว ฌานมคฺคปจฺจยํ ลภติ, เสสา น ลภนฺติ. นฌานปจฺจเย อฏฺาเหตุกจิตฺตานิปิ. นกมฺมปจฺจยา นเหตุปจฺจยา นาธิปติปจฺจยา นปุเรชาตปจฺจยา อารมฺมเณ เอกนฺติ อารุปฺเป อเหตุกกิริยเจตนาวเสน อพฺยากเตน อพฺยากตํ. อิมินา อุปาเยน ยํ ลพฺภติ, ยฺจ น ลพฺภติ, ตสฺส วเสน สพฺพตฺถ คณนา เวทิตพฺพาติ.
สํสฏฺวารวณฺณนา.
๖. สมฺปยุตฺตวารวณฺณนา
๓๙๒-๔๐๐. สมฺปยุตฺตวาเร กุสลํ ธมฺมํ สมฺปยุตฺโตติ กุสลํ ธมฺมํ สมฺปยุตฺตปจฺจยํ กตฺวาติ อตฺโถ. เสสเมตฺถ สํสฏฺวาเร วุตฺตนเยเนว เวทิตพฺพํ. อวสาเน ปนสฺส ‘‘สํสฏฺตฺตํ นาม สมฺปยุตฺตตฺตํ, สมฺปยุตฺตตฺตํ นาม สํสฏฺตฺต’’นฺติ อิทํ อุภินฺนมฺปิ เอเตสํ วารานํ อตฺถโต นินฺนานากรณภาวทสฺสนตฺถํ วุตฺตํ. อตฺถโต หิ เอเตปิ ปฏิจฺจสหชาตา วิย ปจฺจยนิสฺสยา วิย จ นินฺนานากรณา. เอวํ สนฺเตปิ อฺมฺสฺส อตฺถนิยมนตฺถํ วุตฺตา. ‘‘สํสฏฺา โยชิตา หยา’’ติอาทีสุ (ชา. ๒.๒๒.๗๐) หิ อสมฺปยุตฺตมฺปิ สํสฏฺนฺติ วุจฺจติ. ‘‘ยา สา วีมํสา โกสชฺชสหคตา โกสชฺชสมฺปยุตฺตา’’ติอาทีสุ (สํ. นิ. ๕.๘๓๒) อสํสฏฺํ โวกิณฺณมฺปิ สมฺปยุตฺตนฺติ. อิติ สํสฏฺวาเรน เอกุปฺปาทลกฺขณสฺส สมฺปยุตฺตสฺส สํสฏฺภาวํ สมฺปยุตฺตวาเรน จ สํสฏฺสฺส เอกุปฺปาทาทิลกฺขณสฺส สมฺปยุตฺตภาวํ นิยเมตุํ อุโภเปเต วุตฺตา. อปิจ ตถา พุชฺฌนกานํ อชฺฌาสยวเสน เทสนาวิลาเสน นิรุตฺติปฏิสมฺภิทาปเภทชานนวเสน จาปิ เอเต อุโภปิ วุตฺตาติ.
สมฺปยุตฺตวารวณฺณนา.
เอเตสุ ¶ ปน ฉสุ วาเรสุ อตฺถิ โกจิ ปจฺจโย เอกนฺตํ อนุโลมโต น ติฏฺติ, ปจฺจนีกโตว ติฏฺติ; อตฺถิ เอกนฺตํ ปจฺจนีกโต น ติฏฺติ, อนุโลมโตว ติฏฺติ; อตฺถิ อเนกนฺตํ อนุโลมโต เจว ติฏฺติ, ปจฺจนีกโต จาติ อิทํ ปกิณฺณกํ เวทิตพฺพํ. ตตฺถ ปโม ปฺโห ¶ ปจฺฉาชาตสฺส, ทุติโย มหาจตุกฺกสฺส, ตติโย ยุชฺชมานกานํ เสสานํ วเสน เวทิตพฺโพติ.
๗. ปฺหาวารวิภงฺควณฺณนา
๔๐๑-๔๐๓. ปฺหาวาเร ‘‘สิยา กุสโล ธมฺโม กุสลสฺส ธมฺมสฺส เหตุปจฺจเยน ปจฺจโย’’ติอาทินา กุสลตฺติเก อุทฺธริตพฺพปุจฺฉานํ ลพฺภมานวเสน วิสฺสชฺชนํ ทสฺเสตุํ กุสโล ธมฺโม กุสลสฺส ธมฺมสฺส เหตุปจฺจเยน ปจฺจโยติอาทิ วุตฺตํ. กุสโล จ นาเมส สยํ อุปฺปชฺชนฺโต เปตฺวา ปจฺฉาชาตฺจ วิปากฺจ เสเสหิ ทฺวาวีสติยา ปจฺจเยหิ อุปฺปชฺชติ. กุสลสฺส ปจฺจโย โหนฺโต เปตฺวา ปุเรชาตปจฺฉาชาตวิปากวิปฺปยุตฺเต เสเสหิ วีสติยา ปจฺจเยหิ ปจฺจโย โหติ. ตสฺมา เยหิ ปจฺจเยหิ กุสโล กุสลสฺส ปจฺจโย โหติ, เต ปจฺจเย ปฏิปาฏิยา ทสฺเสตุํ เหตุปจฺจเยนาติอาทิ อารทฺธํ.
ตตฺถ ยา เอสา ปจฺจยวิภงฺควาเร วิย ‘‘เหตุสมฺปยุตฺตกานํ ธมฺมาน’’นฺติ อกตฺวา ‘‘เหตู สมฺปยุตฺตกานํ ขนฺธาน’’นฺติ เทสนา กตา, ตสฺสา เอว กรเณ อิทํ ปโยชนํ – ตตฺถ หิ สฺุฏฺํ ทีเปตุํ ธมฺมานนฺติ วุตฺตํ. อิธ ปจฺจยโต อุปฺปชฺชมานา ธมฺมา ราสิโต อุปฺปชฺชนฺติ, น เอเกกโตติ ราสฏฺํ ทีเปตุํ ขนฺธานนฺติ วุตฺตํ. ปฏิจฺจวาราทีสุ วา ขนฺธวเสน ปจฺจยุปฺปนฺนเทสนา อารุฬฺหาติ เตเนวานุกฺกเมน อิธาปิ อารุฬฺหาติ. กสฺมา ปเนเตสุ เอวํ อารุฬฺหาติ? อสงฺกรโต วิภาคทสฺสนตฺถํ. ‘‘เอกํ ธมฺมํ ปฏิจฺจ เสสา ธมฺมา’’ติ หิ อาทินา นเยน วุจฺจมาเน อสุกธมฺมํ นาม นิสฺสาย อสุกธมฺมาติ น สกฺกา อสงฺกรโต ปจฺจเย ปจฺจยุปฺปนฺเน จ ชานิตุํ, เอวํ สนฺเต อุทฺเทสนิทฺเทสา นิพฺพิเสสา สิยุํ. ตสฺมา อสงฺกรโต วิภาคทสฺสนตฺถํ เอวํ อารุฬฺหาติ เวทิตพฺพา. จิตฺตสมุฏฺานานนฺติ อิทํ ยสฺส อพฺยากตสฺส กุสโล เหตุปจฺจเยน ปจฺจโย โหติ, ตเมว ทสฺเสตุํ วุตฺตํ. ปจฺจยวิภงฺเค ปน กุสลาทิวเสน วิภาคํ อกตฺวา สามฺโต สพฺเพสํ เหตูนํ วเสน อุปฺปนฺนรูปทสฺสนตฺถํ จิตฺตสมุฏฺานานนฺติ อวตฺวา ตํสมุฏฺานานนฺติ วุตฺตํ. ตสฺมา ตตฺถ อพฺยากตเหตุสมุฏฺานรูปํ, โอกฺกนฺติกฺขเณ ¶ กฏตฺตารูปมฺปิ สงฺคหํ คตํ. อิมินา อุปาเยน เสเสสุปิ เอวรูเปสุ วิสฺสชฺชเนสุ อตฺโถ เวทิตพฺโพ.
๔๐๔. ทานํ ¶ ทตฺวาติ เทยฺยธมฺมํ จชิตฺวา. ยาย วา เจตนาย โส ทิยฺยติ, สา เจตนา ทานํ. ทตฺวาติ ตํ เจตนํ ปริโยทาเปตฺวา วิสุทฺธํ กตฺวา. สีลํ สมาทิยิตฺวาติ ปฺจงฺคาทิวเสน นิจฺจสีลํ คณฺหิตฺวา. อิมินา สมาทานวิรติเยว ทสฺสิตา. สมฺปตฺตวิรติสมุจฺเฉทวิรติโย ปน โลเก สีลนฺติ อปากฏตฺตา น วุตฺตา. กิฺจาปิ น วุตฺตา, อารมฺมณปจฺจยา ปน โหนฺติเยว. ตตฺถ สมุจฺเฉทวิรติ เสกฺขานํเยว กุสลสฺส อารมฺมณํ โหติ, น อิตเรสํ. อุโปสถกมฺมํ กตฺวาติ ‘‘ปาณํ น หเน, น จาทินฺนมาทิเย’’ติ (อ. นิ. ๓.๗๑) เอวํ วุตฺตํ อุโปสถทิวเสสุ อฏฺงฺคอุโปสถกิริยํ กตฺวา. ตํ ปจฺจเวกฺขตีติ ตํ กุสลํ เสกฺโขปิ ปุถุชฺชโนปิ ปจฺจเวกฺขติ, อรหาปิ ปจฺจเวกฺขเตว. อรหโตปิ หิ ปุพฺเพ กตํ กุสลํ กุสลเมว, เยน ปน จิตฺเตน ปจฺจเวกฺขติ, ตํ กิริยจิตฺตํ นาม โหติ. ตสฺมา ‘‘เอตํ กุสโล ธมฺโม กุสลสฺส ธมฺมสฺสา’’ติ อิมสฺมึ อธิกาเร น ลพฺภติ. ปุพฺเพ สุจิณฺณานีติ ‘‘ทตฺวา สมาทิยิตฺวา กตฺวา’’ติ หิ อาสนฺเน กตานิ วุตฺตานิ, อิมานิ น อาสนฺเน กตานีติ เวทิตพฺพานิ. ทานาทีหิ วา เสสานิ กามาวจรกุสลานิ ทสฺเสตุํ อิทํ วุตฺตํ. ฌานา วุฏฺหิตฺวาติ ฌานา วุฏฺหิตฺวา. อยเมว วา ปาฬิ. เสกฺขา โคตฺรภุนฺติ โสตาปนฺนํ สนฺธาย วุตฺตํ. โส หิ โคตฺรภุํ ปจฺจเวกฺขติ. โวทานนฺติ อิทํ ปน สกทาคามิอนาคามิโน สนฺธาย วุตฺตํ. เตสฺหิ ตํ จิตฺตํ โวทานํ นาม โหติ. เสกฺขาติ โสตาปนฺนสกทาคามิอนาคามิโน. มคฺคา วุฏฺหิตฺวาติ มคฺคผลภวงฺคาติกฺกมวเสน อตฺตนา ปฏิลทฺธา มคฺคา วุฏฺหิตฺวา, สุทฺธมคฺคโตเยว ปน วุฏฺาย ปจฺจเวกฺขณํ นาม นตฺถิ.
กุสลํ อนิจฺจโตติ เอตฺถ วิปสฺสนูปคํ เตภูมกกุสลเมว เวทิตพฺพํ, วิปสฺสนากุสลํ ปน กามาวจรเมว. เจโตปริยาเณนาติ รูปาวจรกุสลํ ทสฺเสติ. อากาสานฺจายตนนฺติอาทีหิ อรูปาวจรกุสลารมฺมณวเสน อุปฺปชฺชมานํ อรูปาวจรกุสลเมว. กุสลา ขนฺธา อิทฺธิวิธาณสฺสาติอาทีหิ ปุคฺคลํ อนามสิตฺวา ธมฺมวเสน ทสฺเสติ. เตเนเวตฺถ เหฏฺา คหิตมฺปิ เจโตปริยาณํ ปุน วุตฺตํ.
๔๐๕. อสฺสาเทตีติ โสมนสฺสสหคตโลภสมฺปยุตฺตจิตฺเตหิ อนุภวติ เจว รชฺชติ จ ¶ . อภินนฺทตีติ สปฺปีติกตณฺหาวเสน นนฺทติ หฏฺปหฏฺโ ¶ โหติ, ทิฏฺาภินนฺทนาย วา อภินนฺทติ. ราโค อุปฺปชฺชตีติ อสฺสาเทนฺตสฺส ราโค อุปฺปชฺชติ นาม. อิทํ อฏฺปิ โลภสหคตานิ คเหตฺวา วุตฺตํ. ทิฏฺิ อุปฺปชฺชตีติ อภินนฺทนฺตสฺส อตฺตา อตฺตนิยนฺติอาทิวเสน จตูหิปิ จิตฺเตหิ สมฺปยุตฺตา ทิฏฺิ อุปฺปชฺชติ. อสนฺนิฏฺานคตสฺส ปเนตฺถ วิจิกิจฺฉา อุปฺปชฺชติ. วิกฺเขปคตสฺส อุทฺธจฺจํ, อกตํ วต เม กลฺยาณนฺติ วิปฺปฏิสาริโน โทมนสฺสํ. ตํ อารพฺภาติ ตานิ สุจิณฺณานิ อารมฺมณํ กตฺวาติ อตฺโถ. พหุวจนสฺส เหส เอกวจนาเทโส, ชาติวเสน วา เอกวจนเมเวตํ.
๔๐๖. อรหา มคฺคา วุฏฺหิตฺวาติ มคฺควีถิยํ ผลานนฺตรสฺส ภวงฺคสฺส อติกฺกมวเสน วุฏฺหิตฺวา. ปจฺจเวกฺขณจิตฺตานิ ปนสฺส กิริยาพฺยากตานิ. เอวํ กิริยาพฺยากตสฺส อารมฺมณปจฺจยํ ทสฺเสตฺวา ปุน วิปากาพฺยากตสฺส ทสฺเสตุํ เสกฺขา วาติอาทิมาห. กุสเล นิรุทฺเธติ วิปสฺสนาชวนวีถิยา ปจฺฉินฺนาย. วิปาโกติ กามาวจรวิปาโก. ตทารมฺมณตาติ ตทารมฺมณตาย, ตํ กุสลสฺส ชวนสฺส อารมฺมณภูตํ วิปสฺสิตกุสลํ อารมฺมณํ กตฺวา อุปฺปชฺชตีติ อตฺโถ. น เกวลฺจ ตทารมฺมณวเสเนว, ปฏิสนฺธิภวงฺคจุติวเสนาปิ. วิปาโก หิ กมฺมํ อารมฺมณํ กตฺวา คหิตปฏิสนฺธิกสฺส กุสลารมฺมโณ โหติเยว, โส ปน ทุพฺพิฺเยฺยตฺตา อิธ น ทสฺสิโต.
กุสลํ อสฺสาเทตีติอาทิ อกุสลชวนาวสาเน กุสลารมฺมณวิปากํ ทสฺเสตุํ วุตฺตํ. วิฺาณฺจายตนวิปากสฺสาติ อิทํ ทุพฺพิฺเยฺยมฺปิ สมานํ มหคฺคตวิปากสฺส ตทารมฺมณภาเวน อนุปฺปตฺติโต ลพฺภมานกวเสน วุตฺตํ. กิริยสฺสาติ อรหตฺตํ ปตฺวา อสมาปนฺนปุพฺเพ อากาสานฺจายตเน ปฏิโลมโต วา เอกนฺตริกวเสน วา สมาปนฺนกิริยาย. เจโตปริยาณสฺสาติอาทีนิ ปรโต อาวชฺชนาย โยเชตพฺพานิ. ยา เอเตสํ อาวชฺชนา, ตสฺสา กุสลา ขนฺธา อารมฺมณปจฺจเยน ปจฺจโยติ อยฺเหตฺถ อตฺโถ.
๔๐๗-๔๐๙. ราคนฺติ อตฺตโน วา ปรสฺส วา ราคํ. อตฺตโน ราควเสน ปเนตฺถ วณฺณนา ปากฏา โหติ. อสฺสาเทตีติอาทีนิ วุตฺตตฺถาเนว. วิจิกิจฺฉาทีสุ ปน ตีสุ อสฺสาเทตพฺพตาย อภาเวน ‘‘อสฺสาเทตี’’ติ น วุตฺตํ. ทิฏฺิ ปเนตฺถ อุปฺปชฺชติ, สา อสฺสาเทตีติ ปทสฺส ปริหีนตฺตา ¶ อาคตปฏิปาฏิยา ปมํ น วุตฺตา. วิจิกิจฺฉาทีสุเยว ตํ ¶ ตํ สภาคํ ปมํ วตฺวา ตสฺส ตสฺส อนนฺตรา วุตฺตา. อิเมสุ จ ปน ราคาทีสุ ‘‘กึ เม ปาปธมฺมา อุปฺปชฺชนฺตี’’ติ อกฺขนฺติวเสน วา, ‘‘กตํ ปาปํ กตํ ลุทฺธ’’นฺติ วิปฺปฏิสาราทิวเสน วา โทมนสฺสุปฺปตฺติ เวทิตพฺพา.
๔๑๐. จกฺขุํ อนิจฺจโตติ วิปสฺสนานุกฺกเมน โอฬาริกายตนานิ วตฺถุรูปฺจาติ เอกาทส รูปานิ ปากฏตฺตา คหิตานิ. ปุน รูปายตนาทีนิ จกฺขุวิฺาณาทีนํ อารมฺมณตฺตา คหิตานิ. ยสฺมา ปเนสา วิฺาณกายวเสน เทสนา, น ธาตุวเสน, ตสฺมา มโนธาตุ น คหิตา. เอวํ สพฺพตฺถ คหิตาคหิตํ เวทิตพฺพํ.
๔๑๑. ผลํ ปจฺจเวกฺขนฺติ นิพฺพานํ ปจฺจเวกฺขนฺตีติ ปจฺจเวกฺขณกุสลสฺส อารมฺมณทสฺสนตฺถํ วุตฺตํ.
๔๑๓-๔๑๖. อารมฺมณาธิปตินิทฺเทเส เสกฺขปุถุชฺชนานํ วเสน จตุภูมกกุสลํ ทสฺสิตํ, ตถา สหชาตาธิปตินิทฺเทเส. อรหโต อุตฺตมธมฺมํ อธิคตตฺตา โลกิยกุสเลสุ ครุกาโร นตฺถีติ อคฺคมคฺโคว ทสฺสิโต.
๔๑๗. อนนฺตรปจฺจเย ปุริมา ปุริมาติ เอกภูมกาปิ นานาภูมกาปิ กุสลา เอกโต กตฺวา วุตฺตา. อนุโลมํ โคตฺรภุสฺส, อนุโลมํ โวทานสฺสาติ นานารมฺมณวเสน. โคตฺรภุ มคฺคสฺส, โวทานํ มคฺคสฺสาติ นานาภูมิวเสน. กุสลํ วุฏฺานสฺสาติ เอตฺถ ปน กุสลนฺติ เตภูมกกุสลํ. วุฏฺานนฺติ เตภูมกวิปากํ. เตหิ กุสลชวนวีถิโต วุฏฺหนฺติ, ตสฺมา วุฏฺานนฺติ วุจฺจติ. ตํ ทุวิธํ โหติ – ตทารมฺมณํ ภวงฺคฺจ. ตตฺถ กามาวจรกุสลสฺส อุภยมฺปิ วุฏฺานํ โหติ, มหคฺคตสฺส ภวงฺคเมว. มคฺโค ผลสฺสาติ อิทํ ยสฺมา โลกุตฺตรวิปากํ ชวนวีถิปริยาปนฺนตฺตา วุฏฺานํ นาม น โหติ, ตสฺมา วิสุํ วุตฺตํ. อนุโลมํ เสกฺขายาติ อเสกฺขาย กุสลํ อนนฺตรํ น โหติ, ตสฺมา วิภาคํ กโรติ. ผลสมาปตฺติยาติ โสตาปตฺติผลสกทาคามิผลอนาคามิผลสมาปตฺติยาปิ. ผลสมาปตฺติยาติ อนาคามิผลสมาปตฺติยา. อกุสเล ทุวิธมฺปิ วุฏฺานํ ลพฺภติ. วิปากาพฺยากตา กิริยาพฺยากตาติ เอตฺถ วิปากาพฺยากตา วิปากาพฺยากตานํเยว, กิริยาพฺยากตา กิริยาพฺยากตานํเยว ¶ เวทิตพฺพา. ภวงฺคํ อาวชฺชนายาติอาทิ โวมิสฺสกวเสน วุตฺตํ. ตตฺถ กิริยาติ กามาวจรกิริยา. สา ทุวิธสฺสาปิ ¶ วุฏฺานสฺส อนนฺตรปจฺจโย โหติ, มหคฺคตา ภวงฺคสฺเสว. อิติ เย เหฏฺา ปจฺจยวิภงฺคนิทฺเทเส ‘‘ปุริมา ปุริมา กุสลา ธมฺมา ปจฺฉิมานํ ปจฺฉิมานํ กุสลานํ ธมฺมานํ อนนฺตรปจฺจเยน ปจฺจโย’’ติ อารภิตฺวา กุสลํ กุสลสฺส, กุสลํ อพฺยากตสฺส, อกุสลํ อกุสลสฺส, อกุสลํ อพฺยากตสฺส, อพฺยากตํ อพฺยากตสฺส, อพฺยากตํ กุสลสฺส, อพฺยากตํ อกุสลสฺสาติ สตฺต วารา ทสฺสิตา; เตสํ วเสน อิธ สงฺเขปโต อนนฺตรปจฺจโย วิภตฺโต.
วิตฺถารโต ปเนตฺถ –
ทสธา สตฺตรสธา, สมสฏฺิวิเธน จ;
พหุธาปิ จ นิทฺเทสํ, สาธุกํ อุปลกฺขเย.
อยฺหิ อนนฺตรปจฺจโย น เกวลํ สตฺตธาว นิทฺเทสํ ลภติ, กุสลํ ปน กุสลสฺส วิปากสฺส; อกุสลํ อกุสลสฺส วิปากสฺส; วิปากํ วิปากสฺส กิริยสฺส; กิริยํ กุสลสฺส อกุสลสฺส วิปากสฺส กิริยสฺสาติ เอวํ ทสธาปิ นิทฺเทสํ ลภติ. น เกวลํ ทสธาเยว, กุสลํ ปน กุสลสฺส กุสลวิปากสฺส อกุสลวิปากสฺส; อกุสลํ อกุสลสฺส อกุสลวิปากสฺส กุสลวิปากสฺส; กุสลวิปากํ กุสลวิปากสฺส อกุสลวิปากสฺส กิริยสฺส; อกุสลวิปากํ อกุสลวิปากสฺส กุสลวิปากสฺส กิริยสฺส; กิริยํ กิริยสฺส กุสลสฺส อกุสลสฺส กุสลวิปากสฺส อกุสลวิปากสฺสาติ เอวํ สตฺตรสธา นิทฺเทสํ ลภติ.
น เกวลฺจ สตฺตรสธาว สมสฏฺิวิเธนาปิ นิทฺเทสํ ลภเตว. กถํ? กามาวจรกุสลฺหิ ภูมิเภเทน จตุพฺพิธสฺส กุสลสฺส อนนฺตรปจฺจโย โหติ, รูปาวจรารูปาวจรํ สกสกภูมิกสฺเสวาติ กุสลํ กุสลสฺส ฉพฺพิเธน อนนฺตรปจฺจโย. กามาวจรกุสลํ ปน กามาวจรกุสลวิปากสฺส อกุสลวิปากสฺส รูปาวจรวิปากสฺส อรูปาวจรวิปากสฺส โลกุตฺตรวิปากสฺส; รูปาวจรกุสลํ รูปาวจรวิปากสฺส กามาวจรกุสลวิปากสฺส; อรูปาวจรกุสลํ กามาวจรกุสลวิปากสฺส รูปาวจรอรูปาวจรโลกุตฺตรวิปากสฺส; โลกุตฺตรกุสลํ โลกุตฺตรวิปากสฺสาติ กุสลํ วิปากสฺส ทฺวาทสวิเธน ¶ อนนฺตรปจฺจโย ¶ . อกุสลํ อกุสลสฺส อกุสลวิปากสฺส เตภูมกกุสลวิปากสฺสาติ ปฺจวิเธน อนนฺตรปจฺจโย.
กามาวจรกุสลวิปากํ กามาวจรกุสลวิปากสฺส อกุสลวิปากสฺส รูปาวจรวิปากสฺส อรูปาวจรวิปากสฺสาติ กามาวจรกุสลวิปากํ วิปากสฺส จตุพฺพิเธน อนนฺตรปจฺจโย. รูปาวจรวิปากํ เตภูมกกุสลวิปากสฺสาติ ติวิเธน อนนฺตรปจฺจโย. อรูปาวจรวิปากํ อรูปาวจรวิปากสฺส กามาวจรกุสลวิปากสฺสาติ ทุวิเธน อนนฺตรปจฺจโย. โลกุตฺตรวิปากํ จตุภูมกกุสลวิปากสฺสาติ จตุพฺพิเธน อนนฺตรปจฺจโย. เอวํ กุสลวิปากํ วิปากสฺส เตรสธาปิ อนนฺตรปจฺจโย. อกุสลวิปากํ อกุสลวิปากสฺส กามาวจรกุสลวิปากสฺสาติ ทุวิเธน อนนฺตรปจฺจโย. เอวํ สพฺพถาปิ วิปากํ วิปากสฺส ปฺจทสวิเธน อนนฺตรปจฺจโย. กามาวจรกุสลวิปากํ ปน กามาวจรกิริยสฺส, ตถา อกุสลวิปากํ, ตถา รูปาวจรวิปากํ, ตถา อรูปาวจรวิปากฺจาติ วิปากํ กิริยสฺส จ จตุพฺพิเธน อนนฺตรปจฺจโย.
กามาวจรกิริยํ เตภูมกกิริยสฺส, รูปาวจรารูปาวจรกิริยํ รูปาวจรารูปาวจรานฺเวาติ กิริยํ กิริยสฺส ปฺจวิเธน อนนฺตรปจฺจโย. กามาวจรกิริยํ อกุสลวิปากสฺส เจว จตุภูมกกุสลวิปากสฺส จ, รูปาวจรกิริยํ กามาวจรกุสลวิปากรูปาวจรวิปากานํ อรูปาวจรกิริยํ จตุภูมกกุสลวิปากสฺสาปีติ กิริยํ วิปากสฺส เอกาทสวิเธน อนนฺตรปจฺจโย. กามาวจรกิริยํ ปน กามาวจรกุสลสฺส อกุสลสฺสาติ กุสลากุสลานํ ทุวิเธน อนนฺตรปจฺจโย โหติ. เอวํ สมสฏฺิวิเธนาปิ นิทฺเทสํ ลภติ.
น เกวลฺจ สมสฏฺิวิเธเนว, พหุวิเธนาปิ ลภเตว. กถํ? กามาวจรปมมหากุสลจิตฺตํ ตาว อตฺตโน, จตุนฺนฺจ รูปาวจรกุสลานํ ปาทกโยเคน โสฬสนฺนํ โสมนสฺสโลกุตฺตรานนฺติ เอกวีสติยา จ กุสลานํ, ชวนปริโยสาเน ตทารมฺมณภวงฺควเสน อุปฺปชฺชมานานํ เอกาทสนฺนํ กามาวจรวิปากานํ, ภวงฺควเสเนว ปวตฺตานํ รูปาวจรารูปาวจรวิปากานํ, ผลสมาปตฺติวเสน ปวตฺตานํ ทฺวาทสนฺนํ โลกุตฺตรวิปากานนฺติ ¶ เอวํ เอกวีสติยา กุสลานํ; ทฺวตฺตึสาย วิปากานนฺติ เตปฺาสาย จิตฺตานํ อนนฺตรปจฺจโย โหติ ¶ . ตถา ทุติยกุสลจิตฺตํ. ตติยจตุตฺถานิ ปน เปตฺวา อุปริภูมกกุสลานิ จ โลกุตฺตรวิปากานิ จ เสสเอกวีสติจิตฺตานํ. ปฺจมฉฏฺานิ อตฺตโน จ, นวนฺนฺจ อุปริภูมกอุเปกฺขากุสลานํ, เตวีสติยา จ วิปากานนฺติ เตตฺตึสาย. สตฺตมอฏฺมานิ เอกวีสติยาว.
ปฺจ รูปาวจรกุสลานิ อตฺตโน อตฺตโน ปจฺฉิมานํ รูปาวจรกุสลานํ, จตุนฺนมฺปิ าณสมฺปยุตฺตมหาวิปากานํ, ปฺจนฺนํ รูปาวจรวิปากานฺจาติ ทสนฺนํ. เอเตเนว จ นเยน อรูปาวจรกุสเลสุ ปมํ อตฺตโน วิปาเกน สทฺธึ เอกาทสนฺนํ, ทุติยํ ทฺวาทสนฺนํ, ตติยํ เตรสนฺนํ, จตุตฺถํ จุทฺทสนฺนํ ผลสมาปตฺติยา จาติ ปนฺนรสนฺนํ โลกุตฺตรกุสลํ อตฺตโน อตฺตโน วิปากสฺเสว. อฏฺสุ โลภสหคเตสุ เอเกกํ อกุสลํ เอกาทสนฺนํ กามาวจรวิปากมโนวิฺาณธาตูนํ นวนฺนํ, มหคฺคตวิปากานํ อตฺตโน อตฺตโน ปจฺฉิมสฺส จาติ เอกวีสติยา. ทฺเว โทมนสฺสสหคตานิ อุเปกฺขาสหคตานํ ฉนฺนํ กามาวจรวิปากมโนวิฺาณธาตูนํ อตฺตโน ปจฺฉิมสฺส จาติ สตฺตนฺนํ. วิจิกิจฺฉุทฺธจฺจสหคตทฺวยํ โสมนสฺสสหคตาเหตุกวิปาเกน สทฺธึ เอกาทสนฺนํ กามาวจรวิปากมโนวิฺาณธาตูนํ นวนฺนํ รูปาวจรารูปาวจรวิปากานํ อตฺตโน ปจฺฉิมสฺส จาติ เอกวีสติยา.
กุสลวิปากปฺจวิฺาณา กุสลวิปากมโนธาตุยา, มโนธาตุ ทฺวินฺนํ วิปากมโนวิฺาณธาตูนํ. ตาสุ ทฺวีสุ โสมนสฺสสหคตา ทสนฺนํ วิปากมโนวิฺาณธาตูนํ ภวงฺคภูตานํ ตทารมฺมณกาเล อตฺตโน ปจฺฉิมสฺส โวฏฺพฺพนกิริยสฺส จาติ ทฺวาทสนฺนํ. อุเปกฺขาสหคตาเหตุกมโนวิฺาณธาตุ ปน อาวชฺชนมโนธาตุยา ทฺวิฏฺานิกาย อาวชฺชนมโนวิฺาณธาตุยา ทสนฺนฺจ วิปากมโนวิฺาณธาตูนนฺติ ทฺวาทสนฺนเมว. ติเหตุกมหาวิปากา โสมนสฺสสหคตาเหตุกวชฺชานํ ทสนฺนมฺปิ กามาวจรวิปากมโนวิฺาณธาตูนํ รูปาวจรารูปาวจรวิปากานํ อาวชฺชนทฺวยสฺส จาติ เอกวีสติยา, ทุเหตุกวิปากา เปตฺวา มหคฺคตวิปาเก เสสานํ ทฺวาทสนฺนํ. ปฺจ รูปาวจรวิปากา เตภูมกกุสลวิปากสเหตุกปฏิสนฺธิจิตฺตานํ สตฺตรสนฺนํ ¶ อาวชฺชนทฺวยสฺส จาติ เอกูนวีสติยา. อรูปาวจรวิปาเกสุ ปมํ กามาวจรกุสลวิปากติเหตุกปฏิสนฺธิจิตฺตานํ, จตุนฺนํ อรูปาวจรวิปากจิตฺตานํ จตุนฺนํ มโนทฺวาราวชฺชนสฺส จาติ นวนฺนํ. ทุติยํ เหฏฺิมวิปากํ วชฺเชตฺวา อฏฺนฺนํ, ตติยํ ทฺเว เหฏฺิมานิ ¶ วชฺเชตฺวา สตฺตนฺนํ, จตุตฺถํ ตีณิ เหฏฺิมานิ วชฺเชตฺวา ฉนฺนํ จตฺตาริ โลกุตฺตรวิปากานิ ติเหตุกวิปากานํ เตรสนฺนํ อตฺตโน อตฺตโน ปจฺฉิมสฺส จาติ จุทฺทสนฺนํ.
อกุสลวิปากปฺจวิฺาณา อกุสลวิปากมโนธาตุยา, มโนธาตุ อกุสลวิปากาเหตุกมโนวิฺาณธาตุยา. สา ตทารมฺมณกาเล อตฺตโน ปจฺฉิมสฺส จุติกาเล ปฏิสนฺธิวเสน ภวงฺควเสน จ ปวตฺตานํ อิตเรสมฺปิ นวนฺนํ กามาวจรวิปากานํ อุเปกฺขาสหคตานํ ทฺวินฺนํ ปริตฺตกิริยานฺจาติ ทฺวาทสนฺนํ. กิริยมโนธาตุ ทสนฺนํ วิฺาณานํ หสิตุปฺปาทกิริยา ปฺจโวกาเร ภวงฺควเสน ปวตฺตานํ นวนฺนํ ติเหตุกวิปากานํ, ตทารมฺมณวเสน ปวตฺตานํ ปฺจนฺนํ โสมนสฺสสหคตวิปากานํ อตฺตโน ปจฺฉิมสฺส จาติ อคฺคหิตคฺคหเณน เตรสนฺนํ. โวฏฺพฺพนกิริยา เปตฺวา กิริยมโนธาตุํ ทสนฺนํ กามาวจรกิริยานํ, กามาวจรกุสลากุสลานํ ปฺจโวกาเร ภวงฺควเสน ปวตฺตานํ ปนฺนรสนฺนํ วิปากจิตฺตานฺจาติ ปฺจจตฺตาลีสาย.
กามาวจรติเหตุกโสมนสฺสสหคตกิริยทฺวยํ ภวงฺควเสน ปวตฺตานํ เตรสนฺนํ ติเหตุกวิปากานํ ตทารมฺมณวเสน ปฺจนฺนํ โสมนสฺสสหคตวิปากานํ ปริกมฺมวเสน ปวตฺตมานานํ จตุนฺนํ รูปาวจรกิริยานํ อรหตฺตผลสมาปตฺติยา อตฺตโน ปจฺฉิมสฺส จาติ อคฺคหิตคฺคหเณน ทฺวาวีสติยา ทุเหตุกโสมนสฺสสหคตกิริยทฺวยํ ยถาวุตฺตานํ เตรสนฺนํ ภวงฺคจิตฺตานํ ปฺจนฺนํ ตทารมฺมณานํ อตฺตโน ปจฺฉิมสฺส จาติ อคฺคหิตคฺคหเณน สตฺตรสนฺนํ. กามาวจรติเหตุกอุเปกฺขาสหคตกิริยทฺวยํ เตสํเยว เตรสนฺนํ ภวงฺคานํ, ตทารมฺมณวเสน ปวตฺตานํ ฉนฺนํ อุเปกฺขาสหคตวิปากานํ, ปริกมฺมวเสน ปวตฺตานํ เอกิสฺสา รูปาวจรกิริยาย จตุนฺนํ อรูปาวจรกิริยานํ อรหตฺตผลสมาปตฺติยา อตฺตโน ปจฺฉิมสฺส จาติ อคฺคหิตคฺคหเณน จตุวีสติยา. ทุเหตุกอุเปกฺขาสหคตกิริยทฺวยํ เตสํเยว เตรสนฺนํ ภวงฺคานํ ¶ ฉนฺนํ ตทารมฺมณานํ อตฺตโน ปจฺฉิมสฺส จาติ อคฺคหิตคฺคหเณน อฏฺารสนฺนํ. รูปาวจรกิริเยสุ เอเกกํ นวนฺนํ ปฺจโวกาเร ติเหตุกภวงฺคานํ อตฺตโน ปจฺฉิมสฺส จาติ ทสนฺนํ. อรูปาวจรกิริเยสุ ปมํ ปฺจโวกาเร นวนฺนํ ภวงฺคานํ, จตุโวกาเร เอกสฺส อตฺตโน ปจฺฉิมสฺส จาติ เอกาทสนฺนํ. ทุติยํ จตุโวกาเร ทฺเว ภวงฺคานิ ลภติ. ตติยํ ตีณิ, จตุตฺถํ จตฺตาริ ผลสมาปตฺติฺจาติ เตสุ เอเกกํ ยถาปฏิปาฏิยา เอกาทสนฺนํ ทฺวาทสนฺนํ เตรสนฺนํ ปฺจทสนฺนฺจ อนนฺตรปจฺจโย โหติ. เอวํ พหุวิเธนาปิ นิทฺเทสํ ลภติ. เตน วุตฺตํ –
‘‘ทสธา ¶ สตฺตรสธา, สมสฏฺิวิเธน จ;
พหุธาปิ จ นิทฺเทสํ, สาธุกํ อุปลกฺขเย’’ติ.
สมนนฺตรปจฺจยาทโย อุตฺตานตฺถาเยว.
๔๒๓. อุปนิสฺสเย สทฺธํ อุปนิสฺสายาติ กมฺมกมฺมผลอิธโลกปรโลกาทีสุ สทฺธํ อุปนิสฺสยํ กตฺวา. ยถา หิ ปุริโส เหฏฺาปถวิยํ อุทกํ อตฺถีติ สทฺทหิตฺวา ปถวึ ขนติ, เอวํ สทฺโธ กุลปุตฺโต ทานาทีนํ ผลฺจ อานิสํสฺจ สทฺทหิตฺวา ทานาทีนิ ปวตฺเตติ. ตสฺมา ‘‘สทฺธํ อุปนิสฺสายา’’ติ วุตฺตํ.
สีลํ อุปนิสฺสายาติอาทีสุปิ อิเม สีลาทโย ธมฺเม อุปนิสฺสยํ กตฺวาติ อตฺโถ. สีลวา หิ สีลานุภาเวสุ สีลานิสํเสสุ จ กุสโล สีลํ อุปนิสฺสาย สีลวนฺตานํ ทานํ เทติ, อุปรูปริ สีลํ สมาทิยติ สุปริสุทฺธํ อขณฺฑํ, จาตุทฺทสีอาทีสุ ปกฺขทิวเสสุ อุโปสถกมฺมํ กโรติ, สีลสมฺปทํ นิสฺสาย ฌานาทีนิ อุปฺปาเทติ. พหุสฺสุโตปิ ทานาทิปฺุกิริยายตฺตา สพฺพสมฺปตฺติโย ทานาทีนฺจ สงฺกิเลสโวทานาทิเภทํ สุตมยาย ปฺาย ปฏิวิชฺฌิตฺวา ิโต สุตํ อุปนิสฺสาย ทานาทีนิ ปวตฺเตติ. จาควาปิ จาคาธิมุตฺโต อตฺตโน จาคสมฺปทํ อุปนิสฺสาย ทานํ เทติ, สีลวนฺโต หุตฺวา ทินฺนํ มหปฺผลนฺติ สีลํ สมาทิยติ, อุโปสถกมฺมํ กโรติ, ตาย ปฏิปตฺติยา ปริสุทฺธจิตฺโต ฌานาทีนิ อุปฺปาเทติ. ปฺวาปิ อิธโลกปรโลกหิตฺเจว โลกสมติกฺกมนุปายฺจ อุปปริกฺขนฺโต ‘‘สกฺกา อิมาย ปฏิปตฺติยา อิธโลกหิตมฺปิ ปรโลกหิตมฺปิ โลกสมติกฺกมนูปายฺจ สมฺปาเทตุ’’นฺติ ปฺํ อุปนิสฺสาย ทานาทีนิ ปวตฺเตติ. ยสฺมา ปน น เกวลํ ¶ สทฺธาทโย ทานาทีนํเยว อุปนิสฺสยา, อตฺตโน อปรภาเค อุปฺปชฺชมานานํ สทฺธาทีนมฺปิ อุปนิสฺสยา เอว, ตสฺมา สทฺธา สีลํ สุตํ จาโค ปฺา สทฺธาย สีลสฺส สุตสฺส จาคสฺส ปฺายาติ วุตฺตํ.
ปริกมฺมนฺติ อนนฺตรํ อคฺคเหตฺวา ปุพฺพภาเค ปริกมฺมํ คเหตพฺพํ. ยถากมฺมูปคาณสฺส อนาคตํสาณสฺสาติ อิเมสํ ทฺวินฺนํ ทิพฺพจกฺขุปริกมฺมเมว, ปริกมฺมํ วิสุํ นตฺถิ. ทิพฺพจกฺขุสฺเสว ปริภณฺฑาณานิ เอตานิ, ตสฺมึ อิชฺฌมาเน อิชฺฌนฺติ เอวํ สนฺเตปิ ตทธิมุตฺตตาย สหิตํ ทิพฺพจกฺขุปริกมฺมํ เตสํ ปริกมฺมนฺติ เวทิตพฺพํ. น หิ เอตานิ สพฺเพสํ ¶ ทิพฺพจกฺขุกานํ สมคติกานิ โหนฺติ. ตสฺมา ภวิตพฺพเมตฺถ ปริกมฺมวิเสเสนาติ. ทิพฺพจกฺขุ ทิพฺพาย โสตธาตุยาติ ทูเร รูปานิ ทิสฺวา เตสํ สทฺทํ โสตุกามสฺส ทิพฺพจกฺขุ โสตธาตุวิสุทฺธิยา อุปนิสฺสโย โหติ. เตสํ ปน สทฺทํ สุตฺวา ตตฺถ คนฺตุกามตาทิวเสน ทิพฺพโสตธาตุ อิทฺธิวิธาณสฺส อุปนิสฺสโย โหติ. เอวํ สพฺพตฺถ ตสฺส ตสฺส อุปการกภาววเสน อุปนิสฺสยปจฺจยตา เวทิตพฺพา.
มคฺคํ อุปนิสฺสาย อนุปฺปนฺนํ สมาปตฺตินฺติ เตน เตน มคฺเคน สิถิลีกตปาริปนฺถกตฺตา ปหีนปาริปนฺถกตฺตา จ ตํ ตํ สมาปตฺตึ อุปฺปาเทนฺตีติ เตสํ มคฺโค สมาปตฺติยา อุปนิสฺสโย โหติ. วิปสฺสนฺตีติ อุปรูปริมคฺคตฺถาย วิปสฺสนฺติ. อตฺถปฏิสมฺภิทายาติอาทิ ปฏิสมฺภิทานํ มคฺคปฏิลาเภเนว อิชฺฌนโต วุตฺตํ. เอวํอิทฺธานฺจ ปเนตาสํ ปจฺฉา เตสุ เตสุ อารมฺมเณสุ ปวตฺติยา มคฺโคว อุปนิสฺสโย นาม โหติ.
สทฺธํ อุปนิสฺสาย มานํ ชปฺเปตีติ อหมสฺมิ สทฺโธ ปสนฺโนติ มานํ ปวตฺเตติ. ทิฏฺึ คณฺหาตีติ ตสฺมึ ตสฺมึ วจเน สทฺธาวเสเนว คนฺตฺวา ปฺาย อตฺถํ อนุปปริกฺขนฺโต ‘‘อตฺถิ ปุคฺคโล’’ติอาทิวเสน ทิฏฺึ คณฺหาติ. สีลํ สุตํ จาคํ ปฺนฺติ อหมสฺมิ สีลวา สุตวา จาคี ปฺาสมฺปนฺโนติ มานํ ชปฺเปติ. สีลสุตจาคปฺาสุ ปน มานมฺนํ วิย ทิฏฺิมฺนํ อุปฺปาเทนฺโต ทิฏฺึ คณฺหาติ. ราคสฺสาติอาทีสุ สทฺธาทิสมฺปทํ อุปนิสฺสาย อตฺตุกฺกํสนกาเล เตสุ เอเกโก ธมฺโม ราคสฺส, ปรวมฺภนกาเล โทสสฺส, อุภเยน สมฺปยุตฺตสฺส โมหสฺส, วุตฺตปฺปการานํ มานทิฏฺีนํ, สทฺธาทิสมฺปทํ อุปนิสฺสาย ภวโภคสมฺปตฺติปตฺถนาย อุปนิสฺสโย โหติ. เอวเมตฺถ ¶ โลกิยกุสลฺเว ทสฺสิตํ. โลกุตฺตรํ ปน สนฺตํ ปณีตํ อุตฺตมํ อกุสลวิทฺธํสนํ. ตสฺมา จนฺโท วิย อนฺธการตมานํ น อกุสลสฺส อุปนิสฺสโย โหตีติ น คหิตํ.
อาตาเปตีติอาทิ กายิกทุกฺขวเสน อพฺยากตธมฺมทสฺสนตฺถํ วุตฺตํ. สทฺโธ หิ สทฺธํ นิสฺสาย อติสีตํ อติอุณฺหนฺติ อโนสกฺกิตฺวา นานปฺปการานิ นวกมฺมเวยฺยาวจฺจาทีนิ กโรนฺโต อตฺตานํ อาตาเปติ ปริตาเปติ, โภคํ อุปฺปาเทตฺวา ปฺุานิ กริสฺสามีติ ปริเยฏฺิมูลกํ ทุกฺขํ ปจฺจนุโภติ. สีลวาปิ สีลานุรกฺขณตฺถํ อพฺโภกาสิกตฺตาทิวเสน อตฺตานํ อาตาเปติ ปริตาเปติ, ปิณฺฑจาริกตฺตาทิวเสน ปริเยฏฺิมูลกํ ทุกฺขํ ปจฺจนุโภติ. สุตวาปิ ¶ พาหุสฺสจฺจานุรูปํ ปฏิปตฺตึ ปฏิปชฺชิสฺสามีติ วุตฺตนเยเนว ปฏิปชฺชนฺโต อตฺตานํ อาตาเปติ ปริตาเปติ, ปริเยฏฺิมูลกํ ทุกฺขํ ปจฺจนุโภติ. จาควาปิ จาคาธิมุตฺตตาย อตฺตโน ยาปนมตฺเตปิ ปจฺจเย อนวเสเสตฺวา ปริจฺจชนฺโต, องฺคาทิปริจฺจาคํ วา ปน กโรนฺโต อตฺตานํ อาตาเปติ ปริตาเปติ, ปริจฺจชิตพฺพสฺส วตฺถุโน อุปฺปาทนตฺถํ ปริเยฏฺิมูลกํ ทุกฺขํ ปจฺจนุโภติ. ปฺวาปิ อุปรูปริ ปฺํ วฑฺเฒสฺสามีติ สปฺปฺตํ นิสฺสาย สีตุณฺหาทีนิ อคเณตฺวา สชฺฌายมนสิกาเรสุ โยคํ กโรนฺโต อตฺตานํ อาตาเปติ ปริตาเปติ, มิจฺฉาชีเว อาทีนวํ สมฺมาชีเว จ อานิสํสํ ทิสฺวา มิจฺฉาชีวํ ปหาย ปริสุทฺเธน อาชีเวน ชีวิตวุตฺตึ ปริเยสนฺโต ปริเยฏฺิมูลกํ ทุกฺขํ ปจฺจนุโภติ.
กายิกสฺส สุขสฺสาติ สทฺธาทิสมฺปตฺตึ อุปนิสฺสาย อุปฺปนฺนานิ สุโขปกรณานิ ปริภฺุชนกาเล สทฺธาทิสมุฏฺานปณีตรูปผุฏกายสฺส จ เตสํ วเสน อวิปฺปฏิสารมูลกปาโมชฺชปีติสมุฏฺานรูปผุฏกายสฺส จ สุขุปฺปตฺติกาเล เตสํ กฏตฺตา อุปฺปนฺนวิปากสุขกาเล จ กายิกสฺส สุขสฺส, วุตฺตนเยเนว ทุกฺขุปฺปตฺติกาเล สทฺธาทิคุณสมฺปตฺตึ อสหมาเนหิ ปยุตฺตวธพนฺธนาทิกาเล จ กายิกสฺส ทุกฺขสฺส, สทฺธาทโย อุปนิสฺสาย ปวตฺติตผลสมาปตฺติกาเล ปน ผลสมาปตฺติยา เอเตสุ เอเกโก อุปนิสฺสยปจฺจเยน ปจฺจโย โหตีติ เวทิตพฺโพ. กุสลํ กมฺมนฺติ กุสลเจตนา อตฺตโน วิปากสฺส อุปนิสฺสยปจฺจโย, สา ปน พลวเจตนาว ลพฺภติ, น ทุพฺพลา. ตตฺริทํ วตฺถุ – เอกา กิร อิตฺถี อุพฺพนฺธิตุกามา รุกฺเข รชฺชุํ ลคฺเคตฺวา สํวิธาตพฺพํ สํวิทหติ. อเถโก โจโร ¶ รตฺติภาเค ตํ เคหํ อุปสงฺกมิตฺวา ‘‘อิมาย รชฺชุยา กิฺจิเทว พนฺธิตฺวา หริสฺสามี’’ติ สตฺเถน ฉินฺทิตุํ อุปคโต. อถ สา รชฺชุ อาสีวิโส หุตฺวา สุสูติ อกาสิ. โจโร ภีโต อปสกฺกิ. อิตฺถี อตฺตโน นิเวสนา นิกฺขมิตฺวา รชฺชุปาเส คีวํ ปฏิมฺุจิตฺวา อุพฺพนฺธา กาลมกาสิ. เอวํ พลวเจตนา อนฺตราเย นิวาเรตฺวา อตฺตโน วิปากสฺส อุปนิสฺสโย โหติ. น ปเนตํ เอกนฺตโต คเหตพฺพํ. กโตกาสฺหิ กมฺมํ เอว วิปากสฺส อนฺตรายํ ปฏิพาหิตฺวา วิปจฺจติ, วิปากชนกํ ปน กมฺมํ วิปากสฺส อุปนิสฺสยปจฺจโย น โหตีติ น วตฺตพฺพํ. กมฺมนฺติ เอตฺถ จตุภูมกมฺปิ เวทิตพฺพํ. ยํ ปน ปรโต ‘‘มคฺโค ผลสมาปตฺติยา’’ติ วุตฺตํ, ตํ อเจตนาวเสน. เตเนตํ ทีเปติ – โย โกจิ วิปากชนโก ธมฺโม, โส อตฺตโน วิปากสฺส อุปนิสฺสยปจฺจโย โหตีติ.
ราคํ ¶ อุปนิสฺสาย ปาณํ หนตีติ ยสฺมึ วตฺถุสฺมึ สารตฺโต โหติ, ตสฺมึ วา วิรุทฺธํ, ตสฺส วา อตฺถาย ปาณํ หนติ. อทินฺนาทานาทีสุปิ เอเตเนวุปาเยน อตฺโถ เวทิตพฺโพ. สนฺธึ ฉินฺทตีติ อทินฺนาทานวเสน วุตฺตํ. ตตฺถ สนฺธินฺติ เคหสนฺธึ. นิลฺโลปํ หรตีติ นิลียิตฺวา หรติ. เอกาคาริกํ กโรตีติ พหูหิ สทฺธึ เอกเมว เคหํ ปริวาเรตฺวา วิลุมฺปติ. ปริปนฺเถ ติฏฺตีติ ปนฺถทูหนกมฺมํ กโรติ. โทสํ อุปนิสฺสายาติอาทีสุ ‘‘อนตฺถํ เม อจรี’’ติอาทิวเสน อุปฺปนฺนํ โทสํ อุปนิสฺสยํ กตฺวา. โมหํ อุปนิสฺสายาติ ปาณาติปาตาทีสุ อาทีนวปฏิจฺฉาทกํ โมหํ อุปนิสฺสยํ กตฺวา. มานํ อุปนิสฺสายาติ อหํ กึ หนิตุํ น สกฺโกมิ, อาทาตุํ น สกฺโกมีติ มานํ อุปนิสฺสยํ กตฺวา. เกนจิ วา ปน อวฺาโต โหติ ปริภูโต หีฬิโต, ตํ โอมานํ อุปนิสฺสยํ กตฺวาติปิ อตฺโถ. ทิฏฺึ อุปนิสฺสายาติ ยฺาทีสุ พฺราหฺมณาทโย วิย ปาทสิกมิลกฺขุอาทโย วิย จ ทิฏฺึ อุปนิสฺสยํ กตฺวา. ปตฺถนํ อุปนิสฺสายาติ ‘‘สเจ เม อิทํ นาม อิชฺฌิสฺสติ, เอวรูปํ เต พลิกมฺมํ กริสฺสามีติ เอวํ เทวตายาจนสงฺขตํ วา, อสุกํ นาม เม ฆาเตตฺวา เทหิ, อสุกสฺส สนฺตกํ อาหร, เอหิ วา เม เอตานิ กมฺมานิ กโรนฺตสฺส สหาโย โหหี’’ติ เอวมาทึ วา ปตฺถนํ อุปนิสฺสยํ กตฺวา. ราโค โทโส โมโห มาโน ทิฏฺิ ปตฺถนา ราคสฺสาติ. เอตฺถ ¶ ราโค ราคสฺสาปิ อุปนิสฺสโย โหติ โทสาทีนมฺปิ. โทสาทีสุปิ เอเสว นโย.
ปาณาติปาโต ปาณาติปาตสฺสาติ ปาณาติปาตี อสํวเร ิตตฺตา อฺมฺปิ ปาณํ หนติ. โย วา เอเตน หโต, ตสฺส าติมิตฺเตหิ อุปทฺทุโต เตสุ อฺมฺปิ หนติ. เอวํ ปาณาติปาโต ปาณาติปาตสฺส อุปนิสฺสยปจฺจเยน ปจฺจโย. ภณฺฑสามิกํ ปน โคปกํ วา ฆาเตตฺวา ปรภณฺฑหรเณ, สามิกํ ฆาเตตฺวา ตสฺส ทาราติกฺกเม, นาหํ หนามีติ มุสาภณเน, กตสฺส ปฏิจฺฉาทนตฺถาย อกตสฺส วา กรณตฺถาย เปสฺุํ อุปสํหาเร, เตเนว นเยน ผรุสวาจานิจฺฉารเณ, สมฺผปฺปลาปภณเน, ปรํ หนิตฺวา อภิชฺฌายิตพฺพปรวิตฺตูปกรณาภิชฺฌายเน, โย เตน ฆาติโต โหติ; ตสฺส มิตฺตามจฺจา อุจฺฉิชฺชนฺตูติอาทิจินฺตเน ‘‘เอวํ เม ปาณาติปาโต นิชฺชิณฺโณ ภวิสฺสตี’’ติ ทุกฺกรการิกาทิวเสน ทิฏฺิคฺคหณกาเล ปาณาติปาโต อทินฺนาทานาทีนมฺปิ อุปนิสฺสโย โหติ. อิมินา อุปาเยน อทินฺนาทานาทิมูลเกสุปิ จกฺเกสุ อตฺโถ เวทิตพฺโพ.
มาตุฆาติกมฺมํ มาตุฆาติกมฺมสฺสาติ อฺํ มาตรํ หนนฺตํ ทิสฺวา ‘‘วฏฺฏติ เอวํ กาตุ’’นฺติ ¶ อตฺตโน มาตรํ หนนฺตสฺส วา, เอกสฺมึ ภเว หนฺตฺวา อปรสฺมิมฺปิ หนนวเสน วา, เอกสฺมึเยว ภเว ‘‘คจฺฉ, เม มาตรํ หนาหี’’ติ ปุนปฺปุนํ อาณาปนวเสน วา, ทฺวีหิ ปหาเรหิ นิยตมรณาย ทุติยปหารทานวเสน วา มาตุฆาติกมฺมํ มาตุฆาติกมฺมสฺส อุปนิสฺสโย โหติ. เสสานิปิ ยถาโยคํ อิมินาว นเยน เวทิตพฺพานิ. ยสฺมา ปน พลวากุสลํ ทุพฺพลากุสลสฺส อุปนิสฺสโย น โหติ, ตสฺมา กมฺมปถานนฺตริยกมฺมวเสเนว เทสนา กตาติ วทนฺติ. ตํ น เอกนฺตโต คเหตพฺพํ. ปาณาติปาตาทีนิ หิ กตฺวา ‘‘กสฺมา เอวมกาสี’’ติ โจทิยมาโน โกปมตฺตกมฺปิ กโรติ. วิปฺปฏิสารีปิ โหติ. อปฺปมตฺตเกปิ จ กิเลเส อุปฺปนฺเน ตํ วฑฺเฒตฺวา วีติกฺกมํ กโรติ. ตสฺมา พลวํ ทุพฺพลสฺส ทุพฺพลฺจ พลวสฺสาปิ อุปนิสฺสโย โหติเยว. ยํ ปน ปจฺจยวิภงฺคสฺส อุทฺเทสวณฺณนายํ วุตฺตํ ‘‘พลวการณฏฺเน อุปนิสฺสโย โหตี’’ติ, ตํ การณภาวสฺเสว พลวตาย วุตฺตํ, น อุปนิสฺสยปจฺจยธมฺมานํ. กมฺมกิเลสา หิ พลวนฺโตปิ ทุพฺพลาปิ พลวการณํ โหนฺติเยว.
ราคํ ¶ อุปนิสฺสาย ทานํ เทตีติอาทีสุ อโห วตาหํ จาตุมหาราชิกานํ เทวานํ สหพฺยตํ อุปปชฺเชยฺยนฺติ อุปปตฺติภเว วา โภเคสุ วา ราคํ อุปนิสฺสาย ทานํ เทติ. สีลสมาทานอุโปสถกมฺเมสุปิ เอเสว นโย. ฌานํ ปน ราควิกฺขมฺภนตฺถาย, วิปสฺสนํ ราคสฺส ปหานตฺถาย, มคฺคํ สมุจฺเฉทนตฺถาย อุปฺปาเทนฺโต ราคํ อุปนิสฺสาย อุปฺปาเทติ นาม. วีตราคภาวตฺถาย ปน อภิฺํ สมาปตฺติฺจ อุปฺปาเทนฺโต ราคํ อุปนิสฺสาย อุปฺปาเทติ นาม. เอตฺตาวตา หิ วีตราโค นาม โหติ.
สทฺธายาติ ทานาทิวเสน ปวตฺตสทฺธาย สีลาทีสุปิ เอเสว นโย. ยเถว หิ ทานาทิวเสน สทฺธาทโย อุปฺปาเทนฺโต ราคํ อุปนิสฺสาย อุปฺปาเทติ นาม, เอวํ ราคาทโยปิ สทฺธาทีนํ อุปนิสฺสยปจฺจยา นาม โหนฺตีติ เวทิตพฺพา. ตสฺส ปฏิฆาตตฺถายาติ ตสฺส ปฏิพาหนตฺถาย, วิปาโกกาสสฺส อนุปฺปทานตฺถายาติ อตฺโถ. สปฺปฏิฆาเตสุ ตาว เอวํ โหตุ, ยานิ ปน อปฺปฏิฆาตานิ อานนฺตริยกมฺมานิ, เตสุ ‘‘ตสฺส ปฏิฆาตตฺถายา’’ติ กสฺมา วุตฺตนฺติ? ตสฺส อชฺฌาสยวเสน. ตปฺปฏิฆาตตฺถาย ปวตฺเตมีติ หิสฺส อชฺฌาสโย, ตํ คเหตฺวา เอวํ วุตฺตํ.
ราคํ อุปนิสฺสาย อตฺตานํ อาตาเปตีติ ยตฺถ รตฺโต, ตสฺส ทุกฺกเรน ปตฺตึ สมฺปสฺสนฺโต เอวํ ¶ กโรตีติ สพฺพํ ปุริมนเยเนว เวทิตพฺพํ. กายิกสฺส สุขสฺสาติ ราคาทิสมติกฺกมวเสน กุสลํ กตฺวา ปฏิลทฺธสุขสฺส วา ราคาทิวเสน อนาทีนวทสฺสาวิโน กาเม ปริภฺุชนวเสน อุปฺปนฺนสุขสฺส วา. ทุกฺขสฺสาติ อาตาปนาทิวเสน อุปฺปนฺนสุขสฺส วา ราคาทิเหตุ ปวตฺตวธพนฺธนาทิวเสน อุปฺปนฺนทุกฺขสฺส วา. ผลสมาปตฺติยาติ ราคาทโย สมุจฺฉินฺทิตฺวา วา อุปฺปาทิตาย เตหิ วา อฏฺฏียมาเนน สมาปนฺนาย.
กายิกํ สุขนฺติอาทีสุ สุเข อุปฺปนฺเน ตํ อสฺสาเทตฺวา ปุนปฺปุนํ ตถารูเปเหว ปจฺจเยหิ ตํ อุปฺปาเทนฺตสฺส ปุริมํ ปจฺฉิมสฺส อุปนิสฺสโย โหติ. สีตาทีสุ ปน อคฺคิสนฺตาปนาทีนิ อติเสวนฺตสฺส ปุพฺพภาเค สุขํ อปรภาเค ทุกฺขสฺส, ‘‘สุโข วติ มิสฺสา ปริพฺพาชิกาย ตรุณาย โลมสาย พาหาย สมฺผสฺโส’’ติ กาเมสุ ปาตพฺยตํ อาปชฺชนฺตสฺส อิธ กายิกํ สุขํ เนรยิกสฺส กายิกทุกฺขสฺส, อโรคภาเวน ปน สุขิโน ผลสมาปตฺตึ สมาปชฺชนฺตสฺส กายิกํ สุขํ ผลสมาปตฺติยา อุปนิสฺสยปจฺจโย ¶ โหติ. ทุกฺขปฏิฆาตาย ปน สุขํ เสวนฺตสฺส ทุกฺขปฏิฆาตาย จ ภควโต วิย อาพาธํ วิกฺขมฺเภตฺวา ผลสมาปตฺตึ สมาปชฺชนฺตสฺส กายิกทุกฺขํ กายิกสุขสฺส เจว ผลสมาปตฺติยา จ, อุปนิสฺสยปจฺจโย โหติ. อุตุสปฺปาโย สุขสฺส เจว ผลสมาปตฺติยา จ, อสปฺปาโย ทุกฺขสฺส. อุตุอสปฺปายํ วา อภิภวิตฺวา สมาปตฺติสมุฏฺิตรูปวเสน อุปฺปนฺนํ สุขํ อนุภวิตุกามสฺส อสปฺปาโยปิ อุตุ ผลสมาปตฺติยา ปจฺจโยว. โภชนเสนาสเนสุปิ เอเสว นโย. ปุน กายิกํ สุขนฺติอาทีนิ เกวลํ เอกโต ทสฺสิตานิ. เหฏฺา วุตฺตนเยเนว ปเนสํ ปจฺจยภาโว เวทิตพฺโพ. ผลสมาปตฺติ กายิกสฺส สุขสฺสาติ สมาปตฺติสมุฏฺานรูปวเสน อุปฺปนฺนสฺส สุขสฺส. ตํ เหส สมาปตฺติโต วุฏฺาย อนุภวติ.
กายิกํ สุขํ อุปนิสฺสาย ทานนฺติอาทีสุ ‘‘อโห วต เม อิทํ สุขํ น ปริหาเยยฺยา’’ติ ปตฺตสฺส วา อปริหายนวเสน; ‘‘อโห วตาหํ อายตึ เอวรูปํ สุขํ ปาปุเณยฺย’’นฺติ อปฺปตฺตสฺส วา ปตฺติวเสน; ทุกฺเขปิ ‘‘อโห วต เม ทุกฺขํ ปริหาเยยฺยา’’ติ ปตฺตสฺส ปริหายนวเสน วา; ‘‘อายตึ เอวรูปํ นุปฺปชฺเชยฺยา’’ติ อนุปฺปาทปตฺถนาวเสน วา สุขทุกฺขานํ อุปนิสฺสยตา เวทิตพฺพา. อุตุโภชนเสนาสนานิ วุตฺตนยาเนว. ปุน กายิกํ สุขนฺติอาทีสุ ยสฺมา ‘‘สาธุ โข, มาริส, โมคฺคลฺลาน, พุทฺธสรณคมนํ โหตี’’ติ สุขปฺปตฺตานมฺปิ, ‘‘สมฺมาสมฺพุทฺโธ วต, โส ภควา, โย เอวรูปสฺส ทุกฺขสฺส ปริฺาย ธมฺมํ เทเสตี’’ติ ¶ (อุทา. ๑๘) ทุกฺขปฺปตฺตานมฺปิ สทฺธา อุปฺปชฺชติ. สุขทุกฺเขหิ จ สํโยควิโยคตฺถาย สีลาทิปริปูรณํ กเรยฺย, ตสฺมา สุขทุกฺขานิ สทฺธาทีนํ อุปนิสฺสยภาเวน ทสฺสิตานิ. อุตุอาทีนิปิ ยถาโยคํ โยเชตพฺพานิ. กายิกํ สุขํ อุปนิสฺสาย ปาณํ หนตีติอาทีสุปิ วุตฺตนยานุสาเรเนว สุขาทีนํ อุปนิสฺสยตา เวทิตพฺพา.
อิมสฺมึ ปน อุปนิสฺสยภาชนีเย กุสโล กุสลสฺส ติวิเธนาปิ อุปนิสฺสโย, อกุสลสฺส ทุวิเธน, อพฺยากตสฺส ติวิเธน. อกุสโล อกุสลสฺส ติวิเธน, กุสลสฺส เอกวิเธน, อพฺยากตสฺส ทุวิเธน. อพฺยากโตปิ อพฺยากตสฺส ติวิเธน, ตถา กุสลสฺส, ตถา ¶ อกุสลสฺสาติ. เอวํ กุสโล อฏฺวิเธน, อกุสโล ฉพฺพิเธน, อพฺยากโต นววิเธนาติ เตวีสติวิเธน อุปนิสฺสโย ภาชิโตติ เวทิตพฺโพ.
๔๒๔. ปุเรชาเต จกฺขาทีนิ โอฬาริกวเสน วุตฺตานิ. อาโปธาตุอาทีนิปิ ปน ปุเรชาตารมฺมณานิ โหนฺติเยว. วตฺถุ ปุเรชาตํ จกฺขายตนนฺติอาทิ ยํ วตฺถุ หุตฺวา ปุเรชาตํ โหติ, ตํ ทสฺเสตุํ วุตฺตํ. วตฺถุ วิปากาพฺยากตานนฺติ ปวตฺติยํ ปุเรชาตปจฺจยํ สนฺธาย วุตฺตํ.
๔๒๕. ปจฺฉาชาเต อิมสฺส กายสฺสาติ จาตุมหาภูติกกายสฺส. ปจฺฉาชาตปจฺจเยน ปจฺจโยติ อุปตฺถมฺภนวเสน ปจฺฉาชาโต หุตฺวา ปจฺจโย. อุปตฺถมฺภกฏฺเน ปจฺจยตฺตาเยว เหส ปจฺฉาชาตปจฺจโยติ อิมสฺมึ ปฺหาวาเร อนุโลมโต อาคโต.
๔๒๖. อาเสวนปจฺจเย อนุโลมํ โคตฺรภุสฺสาติอาทีนํ วิสุํ คหเณ เหฏฺา วุตฺตนเยเนว การณํ เวทิตพฺพํ.
๔๒๗. กมฺมปจฺจเย กุสลา เจตนา สมฺปยุตฺตกานนฺติ เอตฺถ สหชาตนานากฺขณิกวิภาคสฺส อภาวโต สหชาตาติ น วุตฺตา. อพฺยากตวิสฺสชฺชเน ปน โส วิภาโค อตฺถิ, ตสฺมา ตตฺถ วุตฺตา. ปฏิสนฺธิคฺคหณํ กฏตฺตารูปานํ วเสน กตํ. เจตนา วตฺถุสฺสาติ กิฺจาปิ ปฏิสนฺธิกฺขเณ วตฺถุปติฏฺิตา อรูปธมฺมา วตฺถุปจฺจยา วตฺตนฺติ, เจตนา ปน วตฺถุสฺสาปิ ปจฺจโยติ ทสฺเสตุํ วุตฺตํ.
๔๒๘. วิปากปจฺจเย ¶ ปฏิสนฺธิวาเร อิมินาว นเยน อตฺโถ เวทิตพฺโพ.
๔๒๙-๔๓๘. อาหารปจฺจเย อิมสฺส กายสฺสาติ อิมสฺมึ จตุสนฺตติวเสน ปวตฺเต จาตุมหาภูติกกาเย อาหารสมุฏฺานสฺส ชนกวเสน, เสสสฺส อุปตฺถมฺภกวเสน อาหารปจฺจเยน ปจฺจโย. อินฺทฺริยปจฺจยาทีสุปิ ปฏิสนฺธิวาโร วุตฺตนเยเนว เวทิตพฺโพ. เสสํ สพฺพตฺถ อุตฺตานตฺถเมวาติ.
ปฺหาวารวิภงฺควณฺณนา นิฏฺิตา.
ปฺหาวารสฺส ฆฏเน อนุโลมคณนา
๔๓๙. อิทาเนตฺถ ¶ ยถาลทฺธานิ วิสฺสชฺชนานิ คณนาวเสน ทสฺเสตุํ เหตุยา สตฺตาติอาทิ วุตฺตํ. ตตฺถ สตฺตาติ กุสเลน กุสลํ, อพฺยากตํ, กุสลาพฺยากตนฺติ ตีณิ. ตถา อกุสเลน; อพฺยากเตน อพฺยากตเมวาติ เอวํ สตฺต. อารมฺมเณ นวาติ เอกมูลกเอกาวสานานิ นว. อธิปติยา ทสาติ กุสลํ กุสลสฺส สหชาตโต เจว อารมฺมณโต จ; อกุสลสฺส อารมฺมณโตว อพฺยากตสฺส สหชาตโต เจว อารมฺมณโต จ; กุสลาพฺยากตสฺส สหชาตโตวาติ กุสลมูลกานิ จตฺตาริ. อกุสลํ อกุสลสฺส สหชาตโต เจว อารมฺมณโต จ; อพฺยากตสฺส สหชาตโตว ตถา อกุสลาพฺยากตสฺสาติ อกุสลมูลกานิ ตีณิ. อพฺยากโต อพฺยากตสฺส สหชาตโต เจว อารมฺมณโต จ; กุสลสฺส อารมฺมณโตว ตถา อกุสลสฺสาติ อพฺยากตมูลกานิ ตีณีติ เอวํ ทส. เอตฺถ ปน อารมฺมณาธิปติปิ สตฺตธา, สหชาตาธิปติปิ สตฺตธาว ลพฺภติ.
อนนฺตเร สตฺตาติ กุสลมูลกานิ ทฺเว, ตถา อกุสลมูลกานิ, อพฺยากตมูลกานิ ตีณีติ เอวํ สตฺต. สมนนฺตเรปิ เอตาเนว. สหชาเต นวาติ กุสลมูลกานิ ตีณิ, อกุสลมูลกานิ ตีณิ, อพฺยากตมูลกํ เอกํ, ตถา กุสลาพฺยากตมูลกํ, อกุสลาพฺยากตมูลกฺจาติ เอวํ นว. อฺมฺเ ตีณีติ กุสเลน กุสลํ, อกุสเลน อกุสลํ ¶ , อพฺยากเตน อพฺยากตนฺติ เอวํ ตีณิ. นิสฺสเย เตรสาติ สหชาตโตว กุสลมูลกานิ ตีณิ, ตถา อกุสลมูลกานิ, ตถา อพฺยากตมูลกานิ. เอตฺถ ปน ปุเรชาตมฺปิ ลพฺภติ. อพฺยากตฺหิ อพฺยากตสฺส สหชาตมฺปิ โหติ ปุเรชาตมฺปิ; กุสลสฺส ปุเรชาตเมว ตถา อกุสลสฺส. ปุน กุสลาพฺยากโต สหชาตปุเรชาตโต กุสลสฺส, สหชาตโตว อพฺยากตสฺส, ตถา อกุสลาพฺยากโตติ เอวํ เตรส. อุปนิสฺสเย นวาติ เอกมูลเกกาวสานา นว. เตสํ วิภงฺเค เตวีสติ เภทา ทสฺสิตา. เตสุ อารมฺมณูปนิสฺสเย สตฺต, อนนฺตรูปนิสฺสเย สตฺต, ปกตูปนิสฺสเย นว โหนฺติ. ปุเรชาเต ตีณีติ อพฺยากโต อพฺยากตสฺส, กุสลสฺส, อกุสลสฺสาติ เอวํ ตีณิ.
ปจฺฉาชาเต ¶ ตีณีติ กุสโล อพฺยากตสฺส, อกุสโล อพฺยากตสฺส, อพฺยากโต อพฺยากตสฺสาติ เอวํ ตีณิ. อาเสวเน ตีณิ อฺมฺสทิสานิ. กมฺเม สตฺต เหตุสทิสานิ. ตตฺถ ทฺวีสุ วิสฺสชฺชเนสุ นานากฺขณิกกมฺมมฺปิ อาคตํ, ปฺจสุ สหชาตเมว. วิปาเก เอกํ อพฺยากเตน อพฺยากตํ. อาหารอินฺทฺริยฌานมคฺเคสุ สตฺต เหตุสทิสาเนว. อินฺทฺริยํ ปเนตฺถ สหชาตปุเรชาตวเสน อาคตํ. สมฺปยุตฺเต ตีณิ อฺมฺสทิสานิ. วิปฺปยุตฺเต ปฺจาติ สหชาตปจฺฉาชาตโต กุสเลน อพฺยากตํ, อกุสเลน อพฺยากตํ, สหชาตปุเรชาตปจฺฉาชาตโต อพฺยากเตน อพฺยากตํ, วตฺถุปุเรชาตโต อพฺยากเตน กุสลํ, ตถา อกุสลนฺติ เอกํ กุสลมูลํ, เอกํ อกุสลมูลํ, ตีณิ อพฺยากตมูลานีติ เอวํ ปฺจ.
อตฺถิยา เตรสาติ สหชาตโต กุสเลน กุสลํ, สหชาตปจฺฉาชาตโต กุสเลน อพฺยากตํ, สหชาตโตว กุสเลน กุสลาพฺยากตนฺติ กุสลมูลานิ ตีณิ, ตถา อกุสลมูลานิ, สหชาตปุเรชาตปจฺฉาชาตาหารินฺทฺริยโต ปน อพฺยากเตน อพฺยากตํ, วตฺถารมฺมณปุเรชาตโต อพฺยากเตน กุสลํ, ตถา อกุสลํ, สหชาตปุเรชาตโต กุสโล จ อพฺยากโต จ อกุสลสฺส; สฺเวว อพฺยากตสฺส สหชาตปจฺฉาชาตอาหารินฺทฺริยโต สหชาตปุเรชาตโต จ กุสโล จ อพฺยากโต จ กุสลสฺส; สฺเวว อพฺยากตสฺส สหชาตปจฺฉาชาตอาหารินฺทฺริยโตติ เอวํ เตรส. นตฺถิวิคเตสุ สตฺต อนนฺตรสทิสานิ. อวิคเต เตรส อตฺถิสทิสานีติ. เอวเมตฺถ สตฺต คณนปริจฺเฉทา เอกํ ตีณิ ปฺจ สตฺต นว ทส เตรสาติ. เตสุ วิปากวเสน เอกเมว เอกกํ, อฺมฺปุเรชาตปจฺฉาชาตาเสวนสมฺปยุตฺตวเสน ปฺจ ติกา, วิปฺปยุตฺตวเสน เอกเมว ปฺจกํ, เหตุอนนฺตรสมนนฺตรกมฺมอาหารินฺทฺริยฌานมคฺคนตฺถิวิคตวเสน ¶ ทส สตฺตกา, อารมฺมณสหชาตอุปนิสฺสยวเสน ตโย นวกา, อธิปติวเสน เอกํ ทสกํ, นิสฺสยอตฺถิอวิคตวเสน ตโย เตรสกาติ เอวํ ตสฺมึ ตสฺมึ ปจฺจเย นิทฺทิฏฺวาเร คณนวเสน สาธุกํ สลฺลกฺเขตฺวา เตสํ วเสน ทุกติกาทีสุ ปจฺจยสํสนฺทเน คณนา เวทิตพฺพา.
๔๔๐. เย ปน ปจฺจยา เยสํ ปจฺจยานํ วิสภาคา วา วิรุทฺธา วา โหนฺติ, เต เตหิ สทฺธึ น โยเชตพฺพา. เสยฺยถิทํ – เหตุปจฺจยสฺส ตาว อารมฺมณานนฺตรสมนนฺตรูปนิสฺสยปุเรชาตปจฺฉาชาตกมฺมาเสวนาหารฌานนตฺถิวิคตา ¶ อธิปติปจฺจเย จ เปตฺวา วีมํสํ เสสาธิปติโน วิสภาคา, สหชาตาทโย สภาคา. กสฺมา? ตถา ภาวาภาวโต. เหตุปจฺจโย หิ เยสํ เหตุปจฺจโย โหติ, เตสํ สหชาตาทิปจฺจโยปิ โหติ, อารมฺมณาทิปจฺจโย ปน น โหตีติ อารมฺมณาทโย ตสฺส วิสภาคา นาม. ตสฺมา โส เตหิ, เต วา เตน สทฺธึ, น โยเชตพฺพา. ปุเรชาตปจฺฉาชาตสมฺปยุตฺตวิปฺปยุตฺตอตฺถินตฺถิวิคตาวิคตา จ อฺมฺวิรุทฺธา, เตปิ อฺมฺํ น โยเชตพฺพา. ตตฺถ อโยชนีเย วชฺเชตฺวา โยชนีเยหิ โยเค เย วารา ลพฺภนฺติ, เต สงฺเขปโต ทสฺเสตุํ เหตุปจฺจยา อธิปติยา จตฺตารีติอาทิ วุตฺตํ.
ตตฺถ กิฺจาปิ เหตุปจฺจยสฺส อธิปตินา สํสนฺทเน อูนตรคณนวเสน สตฺตหิ วาเรหิ ภวิตพฺพํ, ยสฺมา ปน อธิปตีสุ วีมํสาว เหตุปจฺจโย, น อิตเร, ตสฺมา วิสภาเค วชฺเชตฺวา สภาควเสน ‘‘จตฺตารี’’ติ วุตฺตํ. ตานิ เอวํ เวทิตพฺพานิ – กุสโล ธมฺโม กุสลสฺส ธมฺมสฺส เหตุปจฺจเยน ปจฺจโย อธิปติปจฺจเยน ปจฺจโย; กุสลา วีมํสา สมฺปยุตฺตกานํ ขนฺธานํ, กุสโล ธมฺโม อพฺยากตสฺส ธมฺมสฺส เหตุปจฺจเยน ปจฺจโย อธิปติปจฺจเยน ปจฺจโย; กุสลา วีมํสา จิตฺตสมุฏฺานานํ รูปานํ, กุสโล ธมฺโม กุสลสฺส จ อพฺยากตสฺส จ ธมฺมสฺส เหตุปจฺจเยน ปจฺจโย อธิปติปจฺจเยน ปจฺจโย; กุสลา วีมํสา สมฺปยุตฺตกานํ ขนฺธานํ จิตฺตสมุฏฺานานฺจ รูปานํ, อพฺยากโต ธมฺโม อพฺยากตสฺส ธมฺมสฺส เหตุปจฺจเยน ปจฺจโย อธิปติปจฺจเยน ปจฺจโย; วิปากาพฺยากตา กิริยาพฺยากตา วีมํสา สมฺปยุตฺตกานํ ขนฺธานํ จิตฺตสมุฏฺานานฺจ รูปานนฺติ. เอตฺถ จ วิปากาพฺยากตา โลกุตฺตรโตว คเหตพฺพา. อารมฺมณปจฺจยอนนฺตรปจฺจยาทโย ปน วิสภาคตฺตา น โยชิตา. อิมินา อุปาเยน สพฺพตฺถ ลพฺภมานฺจ อลพฺภมานฺจ ตฺวา ลพฺภมานวเสน วารา อุทฺธริตพฺพา.
สหชาเต ¶ สตฺตาติ เหตุยา ลทฺธาเนว. อฺมฺเ ตีณีติ สุทฺธิกอฺมฺเ ลทฺธาเนว. นิสฺสเย สตฺตาติ เหตุยา ลทฺธาเนว. วิปาเก เอกนฺติ สุทฺธิกวิปาเก ลทฺธเมว. อินฺทฺริยมคฺเคสุ จตฺตารีติ เหฏฺา วุตฺตนยาเนว ¶ . สมฺปยุตฺเต ตีณีติ สุทฺธิกสมฺปยุตฺเต ลทฺธาเนว. วิปฺปยุตฺเต ตีณีติ กุสลาทิจิตฺตสมุฏฺานํ รูปํ ปจฺจยุปฺปนฺนํ กตฺวา เวทิตพฺพานิ. อตฺถิอวิคเตสุ สตฺตาติ เหตุยา ลทฺธาเนว.
๔๔๑-๔๔๓. เอวํ เยหิ อธิปติปจฺจยาทีหิ เอกาทสหิ ปจฺจเยหิ สทฺธึ เหตุปจฺจโย โยชนํ ลภติ, เตสํ วเสน ทุมูลกนเย คณนํ ทสฺเสตฺวา อิทานิ ติมูลกาทีสุ ตสฺส ทสฺสนตฺถํ ลกฺขณํ เปนฺโต เหตุสหชาตนิสฺสยอตฺถิอวิคตนฺติ สตฺตาติอาทิมาห. โปตฺถเกสุ ปน นิสฺสอุปนิสฺสอธิปาติ เอวํ ปริหีนกฺขรานิ ปจฺจยนามานิ ลิขนฺติ, ตํ สฺากรณมตฺตวเสน ลิขิตํ. ตสฺมา ตาทิเสสุ าเนสุ ปริปุณฺณา ปาฬิ กาตพฺพา. ยํ ปนิทํ ลกฺขณํ ปิตํ, เตน อิทํ ทีเปติ – อยํ เหตุปจฺจโย สหชาตาทีหิ จตูหิ สทฺธึ สํสนฺทเน อตฺตโน วิภงฺเค ลทฺธานิ สตฺเตว วิสฺสชฺชนานิ ลภติ. สเจ ปเนตฺถ อฺมฺปจฺจโย ปวิสติ, อฺมฺเ ลทฺธานิ ตีณิ ลภติ. สเจ สมฺปยุตฺตปจฺจโย ปวิสติ, ตาเนว ตีณิ ลภติ. สเจ วิปฺปยุตฺตปจฺจโย ปวิสติ, เหตุวิปฺปยุตฺตทุเก ลทฺธานิ ตีณิ ลภติ. สเจ วิปากปจฺจโย ปวิสติ, สพฺเพหิ วิปากสภาเคหิ สทฺธึ สํสนฺทเน เอวเมว วิสฺสชฺชนํ ลภติ. สเจ ปเนตฺถ อินฺทฺริยมคฺคปจฺจยา ปวิสนฺติ, เตหิ สทฺธึ ทุมูลเก ลทฺธานิ จตฺตาริเยว ลภติ. สเจ เตหิ สทฺธึ อฺมฺปจฺจโย ปวิสติ, เหตาธิปติทุเก ทสฺสิเตสุ จตูสุ วิสฺสชฺชเนสุ ‘‘กุสโล ธมฺโม อพฺยากตสฺส, กุสโล ธมฺโม กุสลสฺส จ อพฺยากตสฺส จา’’ติ ทฺเว อปเนตฺวา เสสานิ ทฺเว ลภติ. สเจปิ ตตฺถ สมฺปยุตฺตปจฺจโย ปวิสติ, ตาเนว ทฺเว ลภติ. สเจ ปน วิปฺปยุตฺตปจฺจโย ปวิสติ, อิตรานิ ทฺเว ลภติ. สเจ ปน เตสุ วิปากปจฺจโย ปวิสติ, สพฺพตฺถ เอกเมว ลภติ. อธิปตินา ปน สทฺธึ เหตาธิปติทุกโต อูนตรคณเนสุ อปฺปวิสนฺเตสุ จตฺตาริเยว ลภติ. อูนตรคณเนสุ ปวิสนฺเตสุ เตสํ วเสน ทฺเว เอกนฺติ ลภติ. เอวํ เตสํ เตสํ ปจฺจยานํ สมาโยเค ลพฺภมานํ คณนํ วิทิตฺวา ติมูลกาทีสุ คณนา อุทฺธริตพฺพาติ.
เอเตสุ ¶ ปน ฆฏเนสุ สพฺพปมานิ จตฺตาริ ฆฏนานิ สามฺโต นวนฺนมฺปิ เหตูนํ วเสน วุตฺตานิ อวิปากานิ. อพฺยากเตน อพฺยากตวิสฺสชฺชเน ปเนตฺถ วิปากเหตุปิ ลพฺภติ.
ตโต ¶ ปรานิ ปฺจ ฆฏนานิ วิปากเหตุวเสน วุตฺตานิ. ตตฺถ สพฺเพปิ สหชาตวิปากา เจว วิปากสหชาตรูปา จ. เตสุ ปเม ฆฏเน วิปากา เจว ตํสมุฏฺานรูปา จ ลพฺภนฺติ, ทุติเย วิปากา เจว ปฏิสนฺธิยฺจ วตฺถุรูปํ. ตติเย อรูปธมฺมาว. จตุตฺเถ วิปากจิตฺตสมุฏฺานรูปเมว ลพฺภติ. ปฺจเม วตฺถุรูปเมว.
ตโต ปรานิ ปฺจทส ฆฏนานิ อินฺทฺริยมคฺคยุตฺตานิ อโมหเหตุวเสน วุตฺตานิ. ตตฺถ ปมานิ นว นิราธิปตีนิ, ปจฺฉิมานิ ฉ สาธิปตีนิ. นิราธิปติเกสุปิ ปมานิ จตฺตาริ สามฺโต สพฺพตฺถ อโมหวเสน วุตฺตานิ, ปจฺฉิมานิ ปฺจ วิปากาโมหวเสน. ตตฺถ นิราธิปติเกสุ ปเม จตฺตารีติ เหฏฺา เหตาธิปติทุเก ทสฺสิตาเนว. ทุติเย จิตฺตสมุฏฺานรูปํ ปริหายติ. ตติเย วตฺถุรูปํ ปริหายติ. จตุตฺเถ กุสโล ธมฺโม จิตฺตสมุฏฺานานํ, อพฺยากโต ตํสมุฏฺานานนฺติ รูปเมว ลพฺภติ. ตโต ปรานิ วิปากยุตฺตานิ ปฺจ เหฏฺา วุตฺตนยาเนว. สาธิปติเกสุ ปมานิ ตีณิ ฆฏนานิ สามฺโต วิปากาวิปากเหตุวเสน วุตฺตานิ. เตสุ ปเม จตฺตาริ วุตฺตนยาเนว. ทุติเย รูปํ ปริหายติ, ตติเย อรูปํ ปริหายติ. ตโต ปรานิ ตีณิ วิปากเหตุวเสน วุตฺตานิ. เตสุ ปเม รูปารูปํ ลพฺภติ, ทุติเย อรูปเมว, ตติเย รูปเมว. เอวมฺปิ เตสํ เตสํ ปจฺจยานํ สมาโยเค ลพฺภมานํ คณนํ วิทิตฺวา ติมูลกาทีสุ คณนา อุทฺธริตพฺพาติ.
เหตุมูลกํ นิฏฺิตํ.
๔๔๔. อารมฺมณมูลเกปิ อธิปติปจฺจยาทโย สตฺต อารมฺมเณน สภาคา, เสสา โสฬส วิสภาคาติ เต อโยเชตฺวา สตฺเตว โยชิตา. เตสุ อธิปติยา สตฺตาติ กุสโล ธมฺโม กุสลสฺส ธมฺมสฺส, อกุสลสฺส ธมฺมสฺส, อพฺยากตสฺสาติ เอวํ กุสลมูลานิ ตีณิ, อกุสลมูลํ เอกํ, อพฺยากตมูลานิ ตีณีติ สตฺต. นิสฺสเย ตีณีติ วตฺถุวเสน อพฺยากตมูลาเนว. อุปนิสฺสเย สตฺต เหฏฺิมานิ เอว. ปุเรชาเต ตีณีติ วตฺถารมฺมณวเสน อพฺยากตมูลานิ. วิปฺปยุตฺเต ตีณีติ ¶ วตฺถุวเสเนว. อตฺถิอวิคเตสุ ตีณีติ วตฺถารมฺมณวเสน. ยถา ปน เหตุมูลเก ลกฺขณทสฺสนตฺถํ ฆฏนานิ ปิตานิ, ตถา อารมฺมณมูลกาทีสุปิ.
๔๔๕. ตตฺถ ¶ ยานิ ตาว อิมสฺมึ อารมฺมณมูลเก ปฺจ ฆฏนานิ ปิตานิ. ตตฺถ ปมํ อารมฺมณาธิปติวเสน สาธิปติกํ. ตตฺถ สตฺตาติ อารมฺมณาธิปติทุเก ลทฺธวิสฺสชฺชนาเนว. ทุติยํ นิราธิปติกํ. ตตฺถ ตีณีติ วตฺถารมฺมณวเสน อารมฺมณวเสเนว วา อพฺยากตมูลานิ. ตติยํ นิสฺสเยน วุตฺตํ. ตตฺถ ตีณีติ วตฺถุวเสน อพฺยากตมูลานิ. จตุตฺถปฺจมานิ สาธิปติกานิ. เตสุ จตุตฺเถ เอกนฺติ วตฺถารมฺมณวเสน อารมฺมณวเสเนว วา อพฺยากตมูลํ อกุสลํ. ปฺจเม เอกนฺติ นิสฺสยโต อพฺยากตมูลกํ อกุสลํ. เอวมิธาปิ ลพฺภมานวเสน ติกาทีสุ คณนา เวทิตพฺพา. ตถา อธิปติมูลกาทีสุ. อารมฺมณอินฺทฺริยวิปากวเสน วิตฺถารโยชนํ ปน อวตฺวา ตตฺถ ตตฺถ วตฺตพฺพยุตฺตกเมว วทามาติ.
๔๔๖. อธิปติมูลเก สหชาเต สตฺตาติ สหชาตาธิปติวเสน กุสลมูลานิ ตีณิ, อกุสลมูลานิ ตีณิ, อพฺยากตมูลํ เอกํ. สหชาเตน ปน สทฺธึ อารมฺมณาธิปติ, อารมฺมณาธิปตินา จ สทฺธึ สหชาตํ น ลพฺภติ. อฺมฺเ ตีณีติ สหชาตาธิปติวเสเนว. นิสฺสเย อฏฺาติ กุสลมูลานิ ตีณิ, อกุสลมูลานิ ตีณิ, อพฺยากตมูลานิ ทฺเว. อพฺยากโต หิ อธิปติ อพฺยากตสฺส สหชาตโต เจว อารมฺมณโต จ นิสฺสโย โหติ, อกุสลสฺส อารมฺมณโตว. กุสลสฺส ปน อุภยถาปิ น โหตีติ อพฺยากตมูลานิ ทฺเวเยวาติ เอวํ อฏฺ. อุปนิสฺสเย สตฺต อารมฺมณสทิสาเนว. ปุเรชาเต เอกนฺติ อพฺยากตาธิปติ อารมฺมณวเสน อกุสลสฺส. วิปาเก เอกํ อพฺยากเตน อพฺยากตํ โลกุตฺตรํ. อาหาราทีสุ สตฺต เหฏฺา เอกมูลเก ลทฺธาเนว. วิปฺปยุตฺเต จตฺตารีติ กุสเลน อพฺยากตํ, ตถา อกุสเลน, อพฺยากเตน อพฺยากตฺจ กุสลฺจ. อตฺถิอวิคเตสุ อฏฺ นิสฺสยสทิสาเนว.
๔๔๗-๔๕๒. ฆฏนานิ ปเนตฺถ ปฏิปาฏิยา อารมฺมณาทีหิ อโยเชตฺวา ปมํ อตฺถิอวิคเตหิ โยชิตานิ. กึ การณาติ? อุภยาธิปติมิสฺสกตฺตา. ตตฺถ ปเม ฆฏเน อารมฺมณาธิปติวเสน วตฺถารมฺมณํ ลพฺภติ ¶ , ทุติเย นิสฺสยวเสน ครุํ กตฺวา อสฺสาเทนฺตสฺส วตฺถุเมว, ตติเย สหชาตาธิปติวเสน กุสลาทโย รูปานํ, อารมฺมณาธิปติวเสน วตฺถุ อกุสลสฺส. ตโต ปรานิ ตีณิ ฆฏนานิ อารมฺมณาธิปติวเสน วุตฺตานิ. ตตฺถ ปเม สตฺตาติ เหฏฺา วุตฺตาเนว. ทุติเย เอกนฺติ ปุเรชาตานิ วตฺถารมฺมณานิ อกุสลสฺส. ตติเย วตฺถุเมว ¶ อกุสลสฺส. ตโต ปรานิ ตีณิ ฆฏนานิ วิปากาวิปากสาธารณานิ สหชาตาธิปติวเสน วุตฺตานิ. ตตฺถ ปเม รูปารูปํ ลพฺภติ, ทุติเย อรูปเมว, ตติเย รูปเมว. ตโต ปรานิ ตีณิ วิปากาธิปติวเสน วุตฺตานิ. เตสุปิ ปเม รูปารูปํ ลพฺภติ, ทุติเย อรูปํ, ตติเย รูปเมว. ตโต ปรานิ ฉ ฆฏนานิ อาหารินฺทฺริยยุตฺตานิ จิตฺตาธิปติวเสน วุตฺตานิ. ตตฺถ ตีณิ อวิปากานิ, ตีณิ สวิปากานิ. เตสุ คณนา ปากฏาเยว. ตโต ปรานิ ฉ ฆฏนานิ ตเถว วิริยาธิปติวเสน วุตฺตานิ. นนุ จ อธิปติปฏิปาฏิยา ปมํ วิริยาธิปติวเสน วตฺตพฺพานิ สิยุํ, กสฺมา ตถา น วุตฺตานีติ? ปรโต เหตุวเสน วุตฺตฆฏเนหิ สทิสตฺตา. ปรโต หิ เหตุวเสน ฆฏนานิ อโมหสฺส วีมํสาธิปติตฺตา วีมํสาย จ สมฺมาทิฏฺิภาวโต มคฺคสมฺปยุตฺตานิ. วิริยมฺปิ จ สมฺมาวายามมิจฺฉาวายามภาเวน มคฺโคติ เตน สทฺธึ ฆฏนานิ ปรโต เหตุวเสน วุตฺตฆฏเนหิ สทิสานีติ ปริวตฺเตตฺวา วุตฺตานิ. เตสุปิ คณนา ปากฏาเยว.
๔๕๓-๔๕๖. อนนฺตรสมนนฺตรมูลเกสุ สตฺตาติ กุสโล กุสลสฺส อพฺยากตสฺส จ, ตถา อกุสโล, อพฺยากโต ติณฺณนฺนมฺปีติ เอวํ สตฺต. กมฺเม เอกนฺติ กุสลา มคฺคเจตนา อตฺตโน วิปากาพฺยากตสฺส. ฆฏนานิ ปเนเตสุ ตีณิ ตีณิเยว. ตานิ พหุตรปฏิปาฏิยา วุตฺตานิ.
๔๕๗-๔๖๐. สหชาตอฺมฺนิสฺสยมูลเกสุ เย เย ทุกมูลเก ปจฺจยา วุตฺตา เต เตเยว อาทิโต ิเตน สภาคา. ตสฺมา ทุกมูลเก คณนํ ตฺวา เย อุปริ ปจฺจยา ฆฏิตา, เตสุ อูนตรคณนสฺส วเสน สพฺพฆฏเนสุ คณนา เวทิตพฺพา. ตตฺถ สหชาตมูลเก ทส ฆฏนานิ. เตสุ ปฺจ อวิปากานิ, ปฺจ สวิปากานิ. ตตฺถ อวิปาเกสุ ตาว ปเม กุสโล กุสลสฺส อพฺยากตสฺส ¶ , กุสลาพฺยากตสฺส, กุสลาพฺยากโต อพฺยากตสฺสาติ จตฺตาริ, ตถา อกุสโล, อพฺยากโต อพฺยากตสฺเสวาติ เอวํ นว. ตตฺถ กุสลากุสลาทิเกสุ อฏฺสุ วิสฺสชฺชเนสุ อรูปฺเจว จิตฺตสมุฏฺานรูปฺจ ลพฺภติ. อพฺยากเต วตฺถุรูปมฺปิ. ทุติเย ฆฏเน อพฺยากตวิสฺสชฺชเน รูเปสุ วตฺถุเมว ลพฺภติ, ตติเย ตีสุปิ อรูปเมว, จตุตฺเถ จิตฺตสมุฏฺานรูปเมว, ปฺจเม ปฏิสนฺธิยํ วตฺถุนา สทฺธึ อรูปธมฺมา. สวิปาเกสุ ปเม วิปากา เจว วิปากจิตฺตสมุฏฺานรูปฺจ, ทุติเย วิปากา เจว วตฺถุรูปฺจ, ตติเย วิปากเมว, จตุตฺเถ วิปากจิตฺตสมุฏฺานเมว, ปฺจเม วตฺถุรูปเมว ลพฺภติ.
อฺมฺมูลเก ¶ ฉ ฆฏนานิ. เตสุ ปมานิ ตีณิ อวิปากานิ, ปจฺฉิมานิ ตีณิ สวิปากานิ. เตสุ คณนา ปากฏาเยว.
๔๖๑. นิสฺสยมูลเก นิสฺสยปจฺจยา อารมฺมเณ ตีณีติ วตฺถุํ อารมฺมณํ กตฺวา ปวตฺตกุสลาทิวเสน เวทิตพฺพานิ. อุปนิสฺสเย เอกนฺติ วตฺถุํ อารมฺมณูปนิสฺสยํ กตฺวา อุปฺปนฺนากุสลํ. เสสํ ทุมูลเก เหฏฺา วุตฺตนเยเนว เวทิตพฺพํ.
๔๖๒-๔๖๔. อิมสฺมึ ปน นิสฺสยปจฺจเย วีสติ ฆฏนานิ. เตสุ ปุริมานิ ฉ ฆฏนานิ ปุเรชาตสหชาตวเสน วุตฺตานิ, ตโต จตฺตาริ ปุเรชาตวเสเนว, ตโต ทส สหชาตวเสเนว. ตตฺถ ปเม ฆฏเน เตรสาติ นิสฺสยปจฺจยวิภงฺเค วุตฺตาเนว. ทุติเย อฏฺาติ สหชาตาธิปติวเสน สตฺต, วตฺถุํ ครุํ กตฺวา อกุสลฺจาติ อฏฺ. ตติเย สตฺต อินฺทฺริยปจฺจเย ลทฺธาเนว. จตุตฺเถ ปฺจ วิปฺปยุตฺเต ลทฺธานิ. ปฺจเม จตฺตารีติ กุสลาทีนิ จิตฺตสมุฏฺานานํ, วตฺถุ จ อกุสลสฺส. ฉฏฺเ ตีณีติ กุสลาทีนิ จิตฺตสมุฏฺานสฺส. ปุเรชาตวเสน จตูสุ ปเม ตีณีติ วตฺถุ กุสลาทีนํ, จกฺขาทีนิ จ อพฺยากตสฺส. ทุติเย วตฺถุเมว กุสลาทีนํ. ตติเย เอกนฺติ วตฺถุ อกุสลสฺส. จตุตฺเถ จกฺขาทีนิ วิฺาณปฺจกสฺส. สหชาตวเสน ทส สวิปากาวิปากวเสน ทฺวิธา ภินฺทิตฺวา สหชาตมูลเก วุตฺตนเยเนว เวทิตพฺพานิ.
๔๖๕. อุปนิสฺสยมูลเก อารมฺมเณ สตฺตาติ อารมฺมณูปนิสฺสเย ลทฺธาเนว. อธิปติยา สตฺตาติ ตาเนว. อนนฺตรสมนนฺตเรสุ อนนฺตรูปนิสฺสเย ลทฺธาเนว. นิสฺสเย เอกนฺติ วตฺถุ อกุสลสฺส. ปุเรชาเต เอกนฺติ ¶ ตสฺเสว วตฺถุํ วา อารมฺมณํ วา. อาเสวเน ตีณิ อนนฺตรูปนิสฺสยวเสน. กมฺเม ทฺเว ปกตูปนิสฺสยวเสน. โลกุตฺตรกุสลเจตนา ปน อนนฺตรูปนิสฺสโยปิ โหติ. วิปฺปยุตฺเต เอกํ อารมฺมณูปนิสฺสยวเสน, ตถา อตฺถิอวิคเตสุ. นตฺถิวิคเตสุ สตฺต อนนฺตรสมาเนว.
๔๖๖. อุปนิสฺสยมูลกานิ ปน สตฺต ฆฏนานิ โหนฺติ. ตตฺถ ปุริมานิ ตีณิ อารมฺมณูปนิสฺสยวเสน วุตฺตานิ. ตตฺถ ปเม สตฺตาติ กุสโล กุสลาทีนํ, ตถา อพฺยากโต, อกุสโล อกุสลสฺเสวาติ เอวํ สตฺต. ทุติเย เอกนฺติ จกฺขาทิอพฺยากตํ อกุสลสฺส. ตติเย ¶ วตฺถุ อกุสลสฺส. ตโต ปรานิ ทฺเว อนนฺตรูปนิสฺสยวเสน วุตฺตานิ. เตสุ คณนา ปากฏาเยว. ตโต ทฺเว อนนฺตรปกตูปนิสฺสยวเสน วุตฺตานิ. ตตฺถ ปเม โลกิยกุสลากุสลเจตนาปจฺจยภาวโต คเหตพฺพา, ทุติเย โลกุตฺตรกุสลาว.
๔๖๗-๔๖๘. ปุเรชาตมูลเก อารมฺมเณ ตีณีติ อพฺยากโต กุสลาทีนํ. อธิปติยา เอกนฺติ อพฺยากโต อกุสลสฺส. เสเสสุปิ เอเสว นโย. เอตฺถ ปน สตฺต ฆฏนานิ. เตสุ ปมํ วตฺถารมฺมณวเสน วุตฺตํ, ทุติยํ วตฺถุวเสเนว, ตติยํ อารมฺมณวเสน, จตุตฺถํ วตฺถุสฺส อารมฺมณกาลวเสน, ปฺจมํ อารมฺมณาธิปติวเสน, ฉฏฺํ วตฺถุโน อารมฺมณาธิปติกาลวเสน, สตฺตมํ จกฺขาทิวเสน.
๔๖๙-๔๗๒. ปจฺฉาชาตมูลเก วีสติ ปจฺจยา น ยุชฺชนฺติ, ตโยว โยชนํ ลภนฺติ. เอกเมเวตฺถ ฆฏนํ, ตํ กายสฺส กุสลาทีนํ วเสน เวทิตพฺพํ. อาเสวนมูลเกปิ เอกเมว ฆฏนํ.
๔๗๓-๔๗๗. กมฺมมูลเก อนนฺตเร เอกนฺติ มคฺคเจตนาวเสน วุตฺตํ. อฺมฺเ ตีณีติ เอตฺถ ปฏิสนฺธิยํ วตฺถุปิ คเหตพฺพํ. อุปนิสฺสเย ทฺเวติ อนนฺตรปกตูปนิสฺสยวเสน เหฏฺา วุตฺตาเนว. เอวํ เสสานิปิ เหฏฺา วุตฺตนเยเนว เวทิตพฺพานิ. เอตฺถ ปน เอกาทส ฆฏนานิ. ตตฺถ ปมานิ ทฺเว ปกตูปนิสฺสยานนฺตรูปนิสฺสยวิภาคโต นานากฺขณิกกมฺมวเสน วุตฺตานิ. ตโต ปรานิ จตฺตาริ วิปากาวิปากโต เอกกฺขณิกกมฺมวเสน วุตฺตานิ. ตตฺถ ปเม อรูเปน สทฺธึ จิตฺตสมุฏฺานรูปํ ลพฺภติ, ทุติเย ¶ อรูเปน สทฺธึ วตฺถุ, ตติเย อรูปเมว, จตุตฺเถ จิตฺตสมุฏฺานรูปเมว. ปฏิสนฺธิยํ ปน กฏตฺตารูปมฺปิ ลพฺภติ. ตโต ปรานิ ปฺจ สวิปากานิ, ตานิ เหฏฺา วุตฺตนยาเนว. วิปากมูลเก ปฺจ ฆฏานานิ อุตฺตานตฺถาเนว.
๔๗๘-๔๘๓. อาหารมูลเก สตฺตาติอาทีนิ วุตฺตนยาเนว. ฆฏนานิ ปเนตฺถ จตุตฺตึส. เตสุ ปมานิ ปฺจ วิปากาวิปากสามฺโต วุตฺตานิ. ตตฺถ ปเม จตฺตาโรปิ อาหารา ลพฺภนฺติ; ทุติเย ตโย อรูปาหาราว. ตติเย วตฺถุปิ ปจฺจยุปฺปนฺนํ โหติ, จตุตฺเถ ตํ ปริหายติ. ปฺจเม รูปเมว ปจฺจยุปฺปนฺนํ. ตโต ปรานิ ปฺจ สวิปากฆฏนานิ, ตานิ เหฏฺา วุตฺตนยาเนว. ตโต ปรานิ นว ฆฏนานิ เจตนาหารวเสน วุตฺตานิ. ตโต ปรานิ นว นิราธิปติวิฺาณาหารวเสน ¶ . ตโต ปรานิ สาธิปติวิฺาณาหารวเสน ฉ ฆฏนานิ วุตฺตานิ. ตตฺถ ตีณิ วิปากาวิปากสามฺวเสน วุตฺตานิ. ตีณิ วิปากวเสเนว. ตตฺถ โลกิยานํ วิปากานํ อภาวโต วตฺถุ ปริหายติ.
๔๘๔-๔๙๕. อินฺทฺริยมูลเก ปุเรชาเต เอกนฺติ จกฺขุนฺทฺริยาทีนํ วเสน อพฺยากเตน อพฺยากตํ. เสสํ ทุมูลกํ เหฏฺา วุตฺตนเยเนว เวทิตพฺพํ. ฆฏนานิ ปเนตฺถ ฉ สตฺตติ. ตตฺถ ปเม สพฺพานิปิ อินฺทฺริยานิ ปจฺจยฏฺเน ลพฺภนฺติ. ทุติเย รูปชีวิตินฺทฺริยํ หายติ. น หิ ตํ นิสฺสโย โหติ. ตติเย อรูปินฺทฺริยานิ รูปานํ. จตุตฺเถ จกฺขาทีนิ จกฺขุวิฺาณาทีนํ. ตโต ปรานิ นว ฆฏนานิ สหชาตอรูปินฺทฺริยวเสน วุตฺตานิ, ตโต นว มคฺคภูตานํ อินฺทฺริยานํ วเสน, ตโต นว ฌานงฺคภูตานํ, ตโต นว ฌานมคฺคภูตานํ, ตโต นว มนินฺทฺริยวเสเนว, ตโต สาธิปตีนิ ฉ, ตโต วีริยวเสน มคฺคสมฺปยุตฺตานิ ฉ, ตโต อโมหเหตุวเสน นิราธิปตีนิ นว, สาธิปตีนิ ฉ. เตสุ สพฺเพสุ วิปากปจฺจเยน อยุตฺตานิ จ ยุตฺตานิ จ เหฏฺา วุตฺตนเยเนว เวทิตพฺพานิ.
๔๙๖-๕๐๐. ฌานมูลเกปิ ทุมูลกํ เหฏฺา วุตฺตนเยเนว เวทิตพฺพํ. ฆฏนานิ ปเนตฺถ ฉตฺตึส. เตสุ ปมานิ นว อินฺทฺริยมคฺคภาวํ อนามสิตฺวา สาธารณฌานงฺควเสเนว ¶ วุตฺตานิ. ตโต ปรานิ นว อินฺทฺริยภูตฌานงฺควเสน, ตโต นว มคฺคภูตฌานงฺควเสน, ตโต นว อินฺทฺริยมคฺคภูตฌานงฺควเสน. จตูสุปิ เจเตสุ นวเกสุ อาทิโต จตฺตาริ จตฺตาริ วิปากาวิปากสาธารณานิ. อวสาเน ปฺจ ปฺจ วิปากาเนว, ตานิ เหฏฺา วุตฺตนยาเนว.
๕๐๑-๕๐๘. มคฺคมูลเกปิ ทุมูลกํ วุตฺตนเยเนว เวทิตพฺพํ. ฆฏนานิ ปเนตฺถ สตฺตปฺาส. เตสุ ปมานิ นว อินฺทฺริยฌานภาวํ อนามสิตฺวา สุทฺธิกมคฺควเสเนว วุตฺตานิ. ตโต นว อินฺทฺริยภูตมคฺควเสน, ตโต นว ฌานภูตมคฺควเสน, ตโต นว อินฺทฺริยฌานภูตมคฺควเสน, ตโต ฉ อธิปติภูตมคฺควเสน, ตโต นว นิราธิปติมคฺคเหตุวเสน, ตโต ฉ สาธิปติมคฺคเหตุวเสน, ตตฺถ นวเกสุ ปฺจ ปฺจ ฉกฺเกสุ ตีณิ ตีณิ วิปากานิ. เสสานิ สาธารณานิ, ตานิ เหฏฺา วุตฺตนยาเนว.
๕๐๙-๕๑๐. สมฺปยุตฺตมูลเก ¶ ทุมูลกํ อุตฺตานตฺถเมว. เอตฺถ ปน ทฺเวเยว ฆฏนานิ. ตตฺถ เอกํ สาธารณวเสน, เอกํ วิปากวเสน วุตฺตํ.
๕๑๑-๕๑๔. วิปฺปยุตฺตมูลเกปิ ทุมูลกํ อุตฺตานตฺถเมว. ฆฏนานิ ปเนตฺถ เตรส. ตตฺถ ปเม ปฺจาติ กุสโล อพฺยากตสฺส, ตถา อกุสโล, อพฺยากโต ติณฺณนฺนมฺปิ. เอตฺถ จ อิเม วิปฺปยุตฺตาทโย สหชาตาปิ โหนฺติ, ปจฺฉาชาตปุเรชาตาปิ. ทุติเย ปุเรชาตสหชาตาว ตติเย เตเยว อธิปติวเสน. ตตฺถ กุสโล อพฺยากตสฺส ตถา อกุสโล, อพฺยากโต ปน อพฺยากตสฺส จ อารมฺมณาธิปติวเสน อกุสลสฺส จาติ เอวํ จตฺตาริ. จตุตฺเถ ตีณีติ กุสลาทีนิ อพฺยากตสฺส. อินฺทฺริยานิ ปเนตฺถ รูปานิปิ อรูปานิปิ. ปฺจเม ปจฺจยา อรูปาว ฉฏฺเ วตฺถุวเสน รูปาว สตฺตเม กุสลาพฺยากตานํ วิปสฺสนาวเสน, อกุสลสฺส อสฺสาทนวเสน วตฺถุเมว. อฏฺเม ตเทวากุสลสฺส, นวเม จกฺขาทีนิ อพฺยากตสฺส, ทสเม กุสลาทโย จิตฺตสมุฏฺานานํ, เอกาทสเม ปฏิสนฺธิยํ วตฺถุ ขนฺธานํ, ทฺวาทสเม ปฏิสนฺธิยํ ขนฺธา กฏตฺตารูปานํ, เตรสเม ปฏิสนฺธิยํ ขนฺธา วตฺถุสฺส.
๕๑๕-๕๑๘. อตฺถิปจฺจยมูลเก ¶ อุปนิสฺสเย เอกนฺติ อารมฺมณูปนิสฺสยวเสน อพฺยากตํ อกุสลสฺส. เสสํ ทุมูลเก อุตฺตานเมว. ฆฏนานิ ปเนตฺถ เอกูนตึส. เตสุ ปเม อรูปวตฺถารมฺมณมหาภูตอินฺทฺริยาหารานํ วเสน สหชาตปุเรชาตปจฺฉาชาตปจฺจยา ลพฺภนฺติ. ทุติเย ปจฺฉาชาตกพฬีการาหารา น ลพฺภนฺติ. ปมทุติยฆฏนาเนว อธิปตินา สทฺธึ อุปริ ตติยจตุตฺถานิ กตานิ. ปุน ปมเมว จตูหิ อาหาเรหิ สทฺธึ ปฺจมํ, รูปินฺทฺริเยหิ สทฺธึ ฉฏฺํ, รูปารูปินฺทฺริเยหิ สทฺธึ สตฺตมํ กตํ. ทุติยเมว วา ปน อินฺทฺริเยหิ สทฺธึ สตฺตมํ กตํ. ปมทุติยาเนว วิปฺปยุตฺตปจฺจเยน สทฺธึ อฏฺมนวมานิ. เตสุ นวมํ อธิปตินา สทฺธึ ทสมํ กตํ. ตโต เอกาทสเม ปจฺจยวเสน วตฺถุ หายติ. ทฺวาทสเม อรูปธมฺมาเยว ปจฺจยา, เตรสเม วตฺถารมฺมณา, จุทฺทสเม วตฺถุเมว, ปนฺนรสเม อารมฺมณเมว, โสฬสเม วตฺถุเมว อารมฺมณํ, สตฺตรสเม ปน ตเทว อารมฺมณาธิปติภาเวน, อฏฺารสเมปิ ตเทว อารมฺมณูปนิสฺสยวเสน, เอกูนวีสติเม จกฺขาทโยว ปจฺจยา. อิมานิ เอกูนวีสติ ปกิณฺณกฆฏนานิ นาม สหชาตํ อคฺคเหตฺวา วุตฺตานิ. ตโต ปรานิ ทส สหชาตวเสน วุตฺตานิ.
๕๑๙. นตฺถิวิคตมูลเกสุ ¶ อนนฺตรสมนนฺตรมูลเกสุ วิย อุปนิสฺสยาเสวนกมฺมวเสน ตีณิเยว ฆฏนานิ, อวิคตมูลกํ อตฺถิมูลกสทิสเมวาติ.
ยานิ ปเนตานิ อิมสฺมึ ปฺหาวาเร ฆฏนานิ วุตฺตานิ, ตานิ สพฺพานิปิ ทุวิธานิเยว – ปกิณฺณกโต สหชาตโต จ. ตตฺถ สพฺเพสมฺปิ อารมฺมณมูลกาทีนํ อาทิโต สหชาตํ อคฺคเหตฺวา วุตฺตานิ ปกิณฺณกานิ นาม. ตานิ อารมฺมณมูลเก ปฺจปิ, อธิปติมูลเก ฉ, อนนฺตรมูลเก ตีณิปิ, ตถา สมนนฺตรมูลเก, นิสฺสยมูลเก ทส, อุปนิสฺสยมูลเก สตฺต, ปุเรชาตมูลเก สตฺต, ปจฺฉาชาตมูลเก เอกเมว, ตถา อาเสวนมูลเก, กมฺมมูลเก ทฺเว, อาหารมูลเก เอกํ, อินฺทฺริยมูลเก จตฺตาริ, วิปฺปยุตฺตมูลเก นว, อตฺถิมูลเก เอกูนวีสติ, นตฺถิมูลเก ตีณิปิ, ตถาวิคตมูลเก. อวิคตมูลเก เอกูนวีสตีติ สพฺพานิปิ สตฺเจว ตีณิ จ โหนฺติ. สหชาตนิสฺสยภาเวน ปเนตานิ ปกิณฺณกานีติ วุตฺตานิ.
ยานิ ¶ ปน สหชาตํ ลพฺภนฺติ, ตานิ สหชาตฆฏนานิ นามาติ วุจฺจนฺติ. ตานิ อารมฺมณมูลเก อนนฺตรสมนนฺตรปุเรชาตปจฺฉาชาตอาเสวนนตฺถิวิคตมูลเกสุ น ลพฺภนฺติ. น หิ เต ปจฺจยา สหชาตานํ ปจฺจยา โหนฺติ. ยถา จ สหชาตานํ น โหนฺติ, ตถา เหตุสหชาตอฺมฺวิปากฌานมคฺคสมฺปยุตฺตปจฺจยา. อสหชาตานนฺติ เหตุมูลเก สพฺพานิ จตุวีสติปิ ฆฏนานิ สหชาตฆฏนาเนว. ตถา อธิปติมูลเก จตุวีสติ, สหชาตมูลเก ทสปิ, อฺมฺมูลเก ฉปิ, นิสฺสยมูลเก ทส, กมฺมมูลเก นว, วิปากมูลเก ปฺจปิ, อาหารมูลเก เตตฺตึส, อินฺทฺริยมูลเก ทฺวาสตฺตติ ฌานมูลเก ฉตฺตึสาปิ, มคฺคมูลเก สตฺตปฺาสมฺปิ, สมฺปยุตฺตมูลเก ทฺเวปิ, วิปฺปยุตฺตมูลเก จตฺตาริ, อตฺถิมูลเก ทส, อวิคตมูลเก ทสาติ สพฺพานิปิ ตีณิ สตานิ ทฺวาทส จ โหนฺติ. อิติ ปุริมานิ สตํ ตีณิ จ อิมานิ จ ทฺวาทสุตฺตรานิ ตีณิ สตานีติ สพฺพานิปิ ปฺจทสาธิกานิ จตฺตาริ ฆฏนสตานิ ปฺหาวาเร อาคตานิ. เตสุ เย เย ปจฺจยธมฺมา นามวเสน น ปากฏา หุตฺวา ปฺายนฺติ, เตปิ เหตุมูลกาทีนํ นยานํ อาทิโต วิปากาวิปากสามฺโต วุตฺเตสุ ฆฏเนสุ ทสฺเสตพฺพา. ทฺวาทเสว หิ เหตู ฉ อารมฺมณา จตฺตาโร อธิปตโย จตฺตาโร อาหารา วีสติ อินฺทฺริยานิ สตฺต ฌานงฺคานิ ทฺวาทส มคฺคงฺคานีติ เอเต ปจฺจยธมฺมา นาม. เตสุ เย เย ธมฺมา เอกนฺเตน กุสลา, เอกนฺเตเนว อกุสลา, เอกนฺเตน กุสลวิปากา, เอกนฺเตเนวากุสลวิปากา, เอกนฺเตเนว ¶ วิปากา, เอกนฺเตเนว อวิปากา เต เต สาธุกํ สลฺลกฺเขตฺวา เย ตตฺถ วิปากา, เต วิปากฆฏเนสุ, เย อวิปากา, เต อวิปากฆฏเนสุ ยถาโยคํ โยเชตพฺพาติ.
ปฺหาวารสฺส ฆฏเน อนุโลมคณนา.
ปจฺจนียุทฺธารวณฺณนา
๕๒๗. อิทานิ ปจฺจนียํ โหติ. ตตฺถ ยถา ปฏิจฺจ วาราทีสุ ‘‘อกุสลํ ธมฺมํ ปฏิจฺจ อกุสโล ธมฺโม อุปฺปชฺชติ นเหตุปจฺจยา’’ติอาทินา นเยน ลพฺภมานา ¶ ปฺหา ลพฺภมานานํ ปจฺจยานํ วเสน สรูปโตว วิตฺถาริตา. เอวํ อวิตฺถาเรตฺวา เอเกน ลกฺขเณน สงฺเขปโต ปจฺจนียํ ทสฺเสตุํ ธมฺมสงฺคาหเกหิ กุสโล ธมฺโม กุสลสฺส ธมฺมสฺส อารมฺมณปจฺจเยน ปจฺจโยติอาทินา นเยน อนุโลมโต กุสลาทีนํ ปจฺจยา อุทฺธฏา. เต จ โข ปจฺจยา สมูหวเสน, โน เอเกกปจฺจยวเสเนว; ตสฺมา เย ยตฺถ สมูหโต ทสฺสิตา, เต วิภชิตฺวา เวทิตพฺพา. สพฺเพปิ หิ อิเม จตุวีสติ ปจฺจยา อฏฺสุ ปจฺจเยสุ สงฺคหํ คจฺฉนฺติ. กตเรสุ อฏฺสุ? อารมฺมเณ, สหชาเต, อุปนิสฺสเย, ปุเรชาเต, ปจฺฉาชาเต, กมฺเม, อาหาเร, อินฺทฺริเยติ. กถํ? เปตฺวา หิ อิเม อฏฺ ปจฺจเย เสเสสุ โสฬสสุ เหตุปจฺจโย อฺมฺวิปากฌานมคฺคสมฺปยุตฺตปจฺจโยติ อิเม ฉ ปจฺจยา เอกนฺเตน สหชาตา หุตฺวา สหชาตานฺเว ปจฺจยภาวโต สหชาตปจฺจเย สงฺคหํ คจฺฉนฺติ. อนนฺตรปจฺจโย สมนนฺตรอาเสวนนตฺถิวิคตปจฺจโยติ อิเม ปน ปฺจ อุปฺปชฺชิตฺวา นิรุทฺธา อตฺตโน อนนฺตรํ อุปฺปชฺชมานานฺเว ปจฺจยภาวโต อนนฺตรูปนิสฺสยลกฺขเณน อุปนิสฺสเย สงฺคหํ คจฺฉนฺติ. นิสฺสยปจฺจโย สหชาตปุเรชาตเภทโต ทุวิโธ. ตตฺถ สหชาตนิสฺสโย สหชาตานฺเว นิสฺสยปจฺจยภาวโต สหชาตปจฺจเย สงฺคหํ คจฺฉติ, ปุเรชาตนิสฺสโย ปุเรชาตปจฺจเย สงฺคหํ คจฺฉติ.
อธิปติปจฺจโยปิ สหชาตาธิปติอารมฺมณาธิปติวเสน ทุวิโธ. ตตฺถ สหชาตาธิปติ สหชาตานํเยว อธิปติปจฺจยภาวโต สหชาตปจฺจเย สงฺคหํ คจฺฉติ. อารมฺมณาธิปติ อารมฺมณูปนิสฺสโย ¶ โหติเยวาติ อารมฺมณูปนิสฺสยลกฺขเณน อุปนิสฺสยปจฺจเย สงฺคหํ คจฺฉติ. วิปฺปยุตฺตปจฺจโย สหชาตปุเรชาตปจฺฉาชาตเภทโต ติวิโธ. ตตฺถ สหชาตวิปฺปยุตฺโต สหชาตานฺเว วิปฺปยุตฺตปจฺจยภาวโต สหชาตปจฺจเย สงฺคหํ คจฺฉติ. ปุเรชาตวิปฺปยุตฺโต ปุเร อุปฺปชฺชิตฺวา ปจฺฉา อุปฺปชฺชมานานํ ปจฺจยภาวโต ปุเรชาเต สงฺคหิโต. ปจฺฉาชาตวิปฺปยุตฺโต ปจฺฉา อุปฺปชฺชิตฺวา ปุเร อุปฺปนฺนานํ อุปตฺถมฺภนวเสน ปจฺจยภาวโต ปจฺฉาชาตปจฺจเย สงฺคหํ คจฺฉติ. อตฺถิปจฺจยอวิคตปจฺจยา สหชาตปุเรชาตปจฺฉาชาตอาหารินฺทฺริยานฺเจว อตฺถิอวิคเตสุ จ เอเกกสฺส วเสน ฉหิ เภเทหิ ิตา. ตตฺถ สหชาตอตฺถิอวิคตา สหชาตานฺเว อตฺถิอวิคตปจฺจยภาวโต. สหชาตปจฺจเย ¶ สงฺคหํ คจฺฉนฺติ. ปุเรชาตา ปุเร อุปฺปชฺชิตฺวา ปจฺฉา อุปฺปชฺชมานานํ ปจฺจยภาวโต ปุเรชาตปจฺจเย สงฺคหํ คจฺฉนฺติ. ปจฺฉาชาตา ปจฺฉา อุปฺปชฺชิตฺวา ปุเร อุปฺปนฺนานํ อุปตฺถมฺภนวเสน ปจฺจยภาวโต ปจฺฉาชาตปจฺจเย สงฺคหํ คจฺฉนฺติ. อาหารภูตา กพฬีการาหารปจฺจเย สงฺคหํ คจฺฉนฺติ. อินฺทฺริยภูตา รูปชีวิตินฺทฺริยปจฺจเย สงฺคหํ คจฺฉนฺตีติ เอวํ อิเม โสฬส ปจฺจยา อิเมสุ อฏฺสุ ปจฺจเยสุ สงฺคหํ คจฺฉนฺตีติ เวทิตพฺพา.
อิเมสมฺปิ ปน อฏฺนฺนํ ปจฺจยานํ อฺมฺํ สงฺคโห อตฺถิเยว. อาทิโต นิทฺทิฏฺโ หิ อารมฺมณปจฺจโย อธิปติอนธิปติเภเทน ทุวิโธ. ตตฺถ อธิปติภูโต อารมฺมณูปนิสฺสยลกฺขเณน อุปนิสฺสเย สงฺคหํ คจฺฉติ. อนธิปติภูโต สุทฺโธ อารมฺมณปจฺจโยว. กมฺมปจฺจโยปิ สหชาตนานากฺขณิกวเสน ทุวิโธ. ตตฺถ สหชาตกมฺมํ อตฺตนา สหชาตานฺเว กมฺมปจฺจยภาวโต สหชาเตเยว สงฺคหํ คจฺฉติ. นานากฺขณิกกมฺมํ พลวทุพฺพลวเสน ทุวิธํ. ตตฺถ พลวกมฺมํ วิปากธมฺมานํ อุปนิสฺสโยว หุตฺวา ปจฺจโย โหตีติ อุปนิสฺสเย สงฺคหํ คจฺฉติ. พลวมฺปิ ปน รูปานํ ทุพฺพลฺจ อรูปานํ นานากฺขณิกกมฺมปจฺจเยเนว ปจฺจโย. อาหารปจฺจโยปิ รูปารูปโต ทุวิโธ. ตตฺถ อรูปาหาโร อตฺตนา สหชาตานฺเว ปจฺจโย โหตีติ สหชาตปจฺจเย สงฺคหํ คจฺฉติ. รูปาหาโร สหชาตปุเรชาตปจฺฉาชาตานํ ปจฺจโย น โหติ. อตฺตโน ปน อุปฺปาทกฺขณํ อติกฺกมิตฺวา ิติปฺปตฺโต อาหารปจฺจยตํ สาเธตีติ อาหารปจฺจโยว โหติ. อินฺทฺริยปจฺจโยปิ รูปารูปโต ทุวิโธ. ตตฺถ อรูปินฺทฺริยปจฺจโย อตฺตนา สหชาตานฺเว อินฺทฺริยปจฺจยตํ สาเธตีติ สหชาเตเยว สงฺคหํ คจฺฉติ. รูปินฺทฺริยปจฺจโย ปน อชฺฌตฺตพหิทฺธาเภทโต ทุวิโธ. ตตฺถ อชฺฌตฺตํ อินฺทฺริยปจฺจโย ปุเร อุปฺปชฺชิตฺวา ปจฺฉา อุปฺปชฺชมานานํ ¶ สสมฺปยุตฺตธมฺมานํ จกฺขุวิฺาณาทีนํ อินฺทฺริยปจฺจโย โหตีติ ปุเรชาเตเยว สงฺคหํ คจฺฉติ. พาหิโร อินฺทฺริยปจฺจโย นาม รูปชีวิตินฺทฺริยํ, ตํ สหชาตานํ ปจฺจโย โหนฺตมฺปิ อนุปาลนมตฺตวเสเนว โหติ, น ชนกวเสนาติ อินฺทฺริยปจฺจโยว โหติ. เอวํ อิเม อฏฺ ปจฺจยา อฺมฺมฺปิ สงฺคหํ คจฺฉนฺตีติ เวทิตพฺพา. อยํ ตาว อฏฺสุ ปจฺจเยสุ อวเสสานํ โสฬสนฺนฺเจว เตสํเยว จ อฏฺนฺนํ อฺมฺวเสน สงฺคหนโย.
อิทานิ ¶ อิเมสํ อฏฺนฺนํ ปจฺจยานํ เอเกกสฺมึ จตุวีสติยาปิ ปจฺจเยสุ เย เย สงฺคหํ คจฺฉนฺติ, เต เต เวทิตพฺพา. ตตฺถ อฏฺนฺนํ ตาว สพฺพปเม อารมฺมณปจฺจเย อารมฺมณปจฺจโยว สงฺคหํ คจฺฉติ, น เสสา เตวีสติ. ทุติเย สหชาตปจฺจเย เหตุปจฺจโย สหชาตาธิปติปจฺจโย สหชาตปจฺจโย อฺมฺปจฺจโย สหชาตนิสฺสยปจฺจโย สหชาตกมฺมปจฺจโย วิปากปจฺจโย สหชาตอาหารปจฺจโย สหชาตอินฺทฺริยปจฺจโย ฌานปจฺจโย มคฺคปจฺจโย สมฺปยุตฺตปจฺจโย สหชาตวิปฺปยุตฺตปจฺจโย สหชาตตฺถิปจฺจโย สหชาตาวิคตปจฺจโยติ อิเม ปนฺนรส ปจฺจยา สงฺคหํ คจฺฉนฺติ. ตติเย อุปนิสฺสยปจฺจเย อธิปติภูโต อารมฺมณปจฺจโย อารมฺมณภูโต อธิปติปจฺจโย อนนฺตรสมนนฺตรอุปนิสฺสยอาเสวนปจฺจยา นานากฺขณิโก พลวกมฺมปจฺจโย นตฺถิปจฺจโย วิคตปจฺจโยติ อิเม นว ปจฺจยา สงฺคหํ คจฺฉนฺติ. จตุตฺเถ ปุเรชาตปจฺจเย ปุเรชาตนิสฺสยปจฺจโย ปุเรชาตปจฺจโย ปุเรชาตินฺทฺริยปจฺจโย ปุเรชาตวิปฺปยุตฺตปจฺจโย ปุเรชาตตฺถิปจฺจโย ปุเรชาตาวิคตปจฺจโยติ อิเม ฉ ปจฺจยา สงฺคหํ คจฺฉนฺติ. ปฺจเม ปจฺฉาชาตปจฺจเย ปจฺฉาชาตปจฺจโย ปจฺฉาชาตวิปฺปยุตฺตปจฺจโย ปจฺฉาชาตตฺถิปจฺจโย ปจฺฉาชาตาวิคตปจฺจโยติ อิเม จตฺตาโร ปจฺจยา สงฺคหํ คจฺฉนฺติ. ฉฏฺเ กมฺมปจฺจเย นานากฺขณิกกมฺมปจฺจโยว สงฺคหิโต. สตฺตเม อาหารปจฺจเย กพฬีการาหารวเสเนว อาหารปจฺจโย อาหารตฺถิปจฺจโย อาหาราวิคตปจฺจโยติ อิเม ตโย ปจฺจยา สงฺคหิตา. อฏฺเม อินฺทฺริยปจฺจเย รูปชีวิตินฺทฺริยปจฺจโย อินฺทฺริยตฺถิปจฺจโย อินฺทฺริยาวิคตปจฺจโยติ อิเม ตโย ปจฺจยา สงฺคหํ คจฺฉนฺติ. เอวํ อิเมสํ อฏฺนฺนํ ปจฺจยานํ เอเกกสฺมึ อิเม จิเม จ ปจฺจยา สงฺคหํ คตาติ ตฺวา เย ยตฺถ สงฺคหํ คตา, เต ตสฺส คณเนน คหิตาว โหนฺตีติ เวทิตพฺพา.
เอวํ สพฺพปจฺจยสงฺคาหกานํ อิเมสํ อฏฺนฺนํ ปจฺจยานํ วเสน เอกูนปฺาสาย ปฺเหสุ อิมสฺมึ ปจฺจนีเย ‘‘กุสโล ธมฺโม กุสลสฺส ธมฺมสฺส อารมฺมณปจฺจเยน ปจฺจโย’’ติอาทโย อิเม ¶ ปนฺนรส ปฺหา อุทฺธริตฺวา วิสฺสชฺชิตา. ตตฺถ กุสโล กุสลสฺส, กุสโล อกุสลสฺส, กุสโล อพฺยากตสฺส, กุสโล กุสลาพฺยากตสฺสาติ กุสลาทิกา จตฺตาโร ปฺหา; ตถา อกุสลาทิกา; อพฺยากโต ปน อพฺยากตสฺส, อพฺยากโต ¶ กุสลสฺส, อพฺยากโต อกุสลสฺสาติ อพฺยากตาทิกา ตโย; กุสโล จ อพฺยากโต จ กุสลสฺส; ตถา อพฺยากตสฺส; อกุสโล จ อพฺยากโต จ อกุสลสฺส; ตถา อพฺยากตสฺสาติ ทุมูลเกกาวสานา จตฺตาโร โหนฺติ. เตสุ ปเม ปฺเห เยหิ ภวิตพฺพํ, เต สพฺเพ สงฺคเหตฺวา ตโย ปจฺจยา วุตฺตา. ทุติเย ทฺเว, ตติเย ปฺจ, จตุตฺเถ เอโกว ปฺจเม ตโย, ฉฏฺเ ทฺเว, สตฺตเม ปฺจ, อฏฺเม เอโกว นวเม สตฺต, ทสเม ตโย, เอกาทสเม ตโย, ทฺวาทสเม ทฺเว, เตรสเม จตฺตาโร, จุทฺทสเม ทฺเว, ปนฺนรสเมปิ จตฺตาโรว. เต ‘‘สหชาตปจฺจเยนา’’ติ อวตฺวา ‘‘สหชาตํ ปจฺฉาชาต’’นฺติ วุตฺตา. ตตฺถ การณํ ปรโต วกฺขาม.
สมาสโต ปเนตฺถ เอโก ทฺเว ตโย จตฺตาโร ปฺจ สตฺตาติ ฉเฬว ปจฺจยปริจฺเฉทา โหนฺติ. อยํ ปฺหาวารสฺส ปจฺจนีเย อุกฺกฏฺวเสน ปฺหาปริจฺเฉโท เจว เต เต ปจฺจเย สงฺคเหตฺวา ทสฺสิตปจฺจยปริจฺเฉโท จ. ‘‘น เหตุปจฺจโย’’ติอาทีสุ หิ จตุวีสติยาปิ ปจฺจยปจฺจนีเยสุ เอกปจฺจนีเยปิ อิโต อุทฺธํ ปฺหา วา ปจฺจยา วา น ลพฺภนฺติ, เหฏฺา ลพฺภนฺติ. ตสฺมา เยสุ ปฺเหสุ ‘‘กุสโล ธมฺโม กุสลสฺส จ อพฺยากตสฺส จ ธมฺมสฺส สหชาตปจฺจเยน ปจฺจโย’’ติ เอวํ เอโกว ปจฺจโย อาคโต, ตสฺมึ ปจฺจเย ปฏิกฺขิตฺเต เต ปฺหา ปริหายนฺติ. ยสฺมึ ปน ปฺเห ‘‘กุสโล ธมฺโม อกุสลสฺส ธมฺมสฺส อารมฺมณปจฺจเยน ปจฺจโย อุปนิสฺสยปจฺจเยน ปจฺจโย’’ติ เอวํ ทฺเว ปจฺจยา อาคตา. ตตฺถ นารมฺมณปจฺจยาติ เอวํ เอกสฺมึ ปจฺจเย ปฏิกฺขิตฺเตปิ อิตรสฺส ปจฺจยสฺส วเสน โส ปฺโห ลพฺภเตว. เตสุ ปน ทฺวีสุปิ ปจฺจเยสุ ปฏิกฺขิตฺเตสุ โส วาโร ปจฺฉิชฺชติ. เอวเมว เยสุ ปฺเหสุ ตโย จตฺตาโร ปฺจ สตฺต วา ลพฺภนฺติ, เตสุ เปตฺวา ปฏิกฺขิตฺเต ปจฺจเย อวเสสานํ วเสน เต ปฺหา ลพฺภนฺติเยว. สพฺเพสุ ปน ปจฺจเยสุ ปฏิกฺขิตฺเตสุ สพฺเพปิ เต วารา ปจฺฉิชฺชนฺตีติ อิทเมว เจตฺถ ลกฺขณํ. อิมินา ลกฺขเณน อาทิโต ปฏฺาย เตสุ เตสุ ปฺเหสุ สงฺขิปิตฺวา วุตฺตปจฺจยานํ ปเภโท จ ตสฺมึ ตสฺมึ ปจฺจนีเย เตสํ เตสํ ปฺหานํ ปริหานิ จ เวทิตพฺพา.
ตตฺรายํ ¶ วิตฺถารกถา – ปมปฺเห ตาว ตีหิ ปจฺจเยหิ เอกูนวีสติ ปจฺจยา ทสฺสิตา. กถํ? กุสโล หิ กุสลสฺส ปุเรชาตปจฺฉาชาตวิปากวิปฺปยุตฺเตเหว ปจฺจโย น โหติ ¶ , เสเสหิ วีสติยา โหติ, เตสุ อารมฺมณปจฺจโย เอโกว สหชาเต ปน สพฺพสงฺคาหิกวเสน ปนฺนรส ปจฺจยา สงฺคหํ คจฺฉนฺตีติ วุตฺตา. เตสุ เหตุปจฺจเย ปฏิกฺขิตฺเต จุทฺทส โหนฺติ. กุสโล ปน กุสลสฺส เนว วิปากปจฺจโย น, วิปฺปยุตฺตปจฺจโยติ เต ทฺเว อปเนตฺวา เสเส ทฺวาทส สนฺธาย สหชาตปจฺจเยน ปจฺจโยติ วุตฺตํ. อุปนิสฺสยปจฺจเยปิ สพฺพสงฺคาหิกวเสน นว ปจฺจยา สงฺคหํ คจฺฉนฺตีติ วุตฺตา. เตสุ อธิปติภูโต อารมฺมณปจฺจโย อารมฺมณภูโต จ อธิปติปจฺจโย อารมฺมณูปนิสฺสยวเสน อุปนิสฺสยเมว อนุปวิฏฺโ. กุสโล ปน กุสลสฺส นานากฺขณิกกมฺมปจฺจโย น โหตีติ ตํ อปเนตฺวา เสเส ฉ สนฺธาย อุปนิสฺสยปจฺจเยน ปจฺจโยติ วุตฺตํ. เอวํ ปมปฺเห ตีหิ ปจฺจเยหิ เอกูนวีสติปจฺจยา ทสฺสิตาติ เวทิตพฺพา. เตสุ อิมสฺมึ เหตุปจฺจนีเย ‘‘กุสโล ธมฺโม กุสลสฺส ธมฺมสฺส นเหตุปจฺจเยน ปจฺจโยติ ทานํ ทตฺวา สีลํ สมาทิยิตฺวา อุโปสถกมฺมํ กตฺวา ตํ ปจฺจเวกฺขติ, ปุพฺเพ สุจิณฺณานิ ปจฺจเวกฺขตี’’ติ เอวมาทินา อารมฺมณปจฺจยาทีสุ วุตฺตนเยเนว อุทฺธริตฺวา ปาฬิ ทสฺเสตพฺพา.
อารมฺมณปจฺจเย ปน ปฏิกฺขิตฺเต ตสฺส วิตฺถารํ อปเนตฺวา เหตุปจฺจยวิตฺถารํ ปกฺขิปิตฺวา สาเยว ปาฬิ ทสฺเสตพฺพา, เสสปจฺจยปฏิกฺเขเปสุปิ เอเสว นโย. ตสฺมึ ปน ปจฺจเย ปฏิกฺขิตฺเต เย วารา ปริหายนฺติ, เต ปรโต วกฺขาม.
ทุติยปฺเห ปน ทฺวีหิ ปจฺจเยหิ ตโย ปจฺจยา ทสฺสิตา. กถํ? กุสโล หิ อกุสลสฺส อนนฺตราทิวเสน ปจฺจโย น โหติ. ตสฺมา เต อปเนตฺวา อารมฺมณูปนิสฺสยวเสน สงฺคหิตํ อารมฺมณาธิปติฺเจว ปกตูปนิสฺสยฺจ สนฺธาย อุปนิสฺสยปจฺจเยน ปจฺจโยติ วุตฺตํ. ตสฺมา สุทฺโธ อารมฺมณปจฺจโย อารมฺมณาธิปติวเสน อธิปติปจฺจโย อุปนิสฺสยปจฺจโยติ ทุติยปฺเห ทฺวีหิ ปจฺจเยหิ อิเม ตโย ปจฺจยา ทสฺสิตาติ เวทิตพฺพา.
ตติยปฺเห ¶ ปน ปฺจหิ ปจฺจเยหิ อฏฺารส ปจฺจยา ทสฺสิตา. กถํ? กุสโล หิ อพฺยากตสฺส อฺมฺปุเรชาตาเสวนวิปากสมฺปยุตฺเตหิเยว ปจฺจโย น โหติ, เสเสหิ เอกูนวีสติยา โหติ. เตสุ อารมฺมณปจฺจโย เอโก. ยสฺมา ปน กุสโล อพฺยากตสฺส อฺมฺวิปากสมฺปยุตฺตวเสน ปจฺจโย น โหติ, เหตุปจฺจโย ปฏิกฺขิตฺโต, กมฺมปจฺจโย วิสุํ คหิโต, ตสฺมา อิเม ปฺจ อปเนตฺวา สหชาเตน ทส ปจฺจยา ทสฺสิตา. อุปนิสฺสเยน เหฏฺา ¶ วุตฺเตสุ ฉสุ เปตฺวา อาเสวนํ เสสา ปฺจ. ปจฺฉาชาโต เอโกว ตถา สหชาตนานากฺขณิกวเสน ทุวิโธปิ กมฺมปจฺจโยติ เอวํ ตติยปฺเห ปฺจหิ ปจฺจเยหิ อิเม อฏฺารส ปจฺจยา ทสฺสิตาติ เวทิตพฺพา.
จตุตฺถปฺเห ปน เอเกน ปจฺจเยน ทส. กถํ? กุสโล หิ กุสลาพฺยากตสฺส สหชาเต วุตฺเตสุ ปนฺนรสสุ อฺมฺวิปากสมฺปยุตฺตวิปฺปยุตฺเตหิ ปจฺจโย น โหติ, เหตุปจฺจโย ปฏิกฺขิตฺโต. อิติ อิเม ปฺจ อปเนตฺวา เสสา ทส ปจฺจยา เอตฺถ เอเกน ปจฺจเยน ทสฺสิตาติ เวทิตพฺพา.
๕๒๘. ยถา จ อิเมสุ กุสลาทิเกสุ จตูสุ, ตถา อกุสลาทิเกสุปิ จตูสุ ปฺเหสุ เตหิ เตหิ ปจฺจเยหิ เต เตเยว ปจฺจยา ทสฺสิตาติ เวทิตพฺพา.
๕๒๙. ตโต ปรานํ อพฺยากตาทีนํ ติณฺณํ ปฺหานํ ปมปฺเห สตฺตหิ ปจฺจเยหิ เตวีสติ ปจฺจยา ทสฺสิตา. กถํ? อพฺยากโต หิ อพฺยากตสฺส จตุวีสติยาปิ ปจฺจเยหิ ปจฺจโย โหติ. เหตุปจฺจเย ปน ปฏิกฺขิตฺเต เตวีสติ โหนฺติ. เตสุ อารมฺมณปจฺจโย เอโกว. ยสฺมา ปเนตฺถ อสหชาตานมฺปิ สงฺคหณตฺถํ อาหารินฺทฺริยปจฺจยา วิสุํ คหิตา. ตสฺมา อิเม ตโย อปเนตฺวา สหชาเตน ทฺวาทส ปจฺจยา ทสฺสิตา. อุปนิสฺสเยน เหฏฺา วุตฺตา ฉ, ปุเรชาโต เอโกว ตถา ปจฺฉาชาตอาหารินฺทฺริยปจฺจยาติ เอวเมตฺถ สตฺตหิ ปจฺจเยหิ อิเม เตวีสติ ปจฺจยา ทสฺสิตาติ เวทิตพฺพา. ทุติเย ตีหิ ปจฺจเยหิ ทฺวาทส ทสฺสิตา. กถํ? อารมฺมณปจฺจโย เอโก, อุปนิสฺสเยน ปน อารมฺมณูปนิสฺสยวเสน อารมฺมณาธิปติอนนฺตรสมนนฺตรนตฺถิวิคตอุปนิสฺสยปจฺจโยติ ฉ ¶ ทสฺสิตา. ปุเรชาเตน ปุเรชาตนิสฺสยวิปฺปยุตฺตอตฺถิอวิคตา ปฺจาติ เอวเมตฺถ ตีหิ ปจฺจเยหิ อิเม ทฺวาทส ปจฺจยา ทสฺสิตาติ เวทิตพฺพา. ตติเยปิ เอเสว นโย.
๕๓๐. ตโต ปรานํ ทุกมูลกานํ จตุนฺนํ ปฺหานํ ปมปฺเห ‘‘สหชาตปจฺจเยน ปุเรชาตปจฺจเยนา’’ติ อวตฺวา ‘‘สหชาตํ ปุเรชาต’’นฺติ วุตฺเตหิ ทฺวีหิ นิสฺสยอตฺถิอวิคตวเสน ตโย ปจฺจยา ทสฺสิตา. กุสลา หิ ขนฺธา วตฺถุนา สทฺธึ เอกโต กุสลสฺส ปจฺจยภาวํ สาธยมานา กิฺจาปิ สหชาตา, สหชาตปจฺจยา ปน น โหนฺติ วตฺถุมิสฺสกตฺตา ¶ . ตสฺมา เตสํ สหชาตานํ นิสฺสยอตฺถิอวิคตานํ วเสน สหชาตนฺติ วุตฺตํ. วตฺถุมฺหิปิ เอเสว นโย. ตมฺปิ หิ กิฺจาปิ ปุเรชาตํ, ขนฺธมิสฺสกตฺตา ปน ปุเรชาตปจฺจโย น โหติ. เกวลํ ปุเรชาตานํ นิสฺสยาทีนํ วเสน ปุเรชาตนฺติ วุตฺตํ.
ทุติยปฺเห ‘‘สหชาตํ ปจฺฉาชาตํ อาหารํ อินฺทฺริย’’นฺติ วุตฺเตหิ จตูหิปิ สหชาตนิสฺสยอตฺถิอวิคตวเสน จตฺตาโร ปจฺจยา ทสฺสิตา. อิมสฺมิฺหิ วาเร สหชาตปจฺจโย ลพฺภติ, ปจฺฉาชาตปจฺจยาทโย น ลพฺภนฺติ. ปจฺฉาชาตานํ ปน อาหารินฺทฺริยสงฺขาตานฺจ อตฺถิอวิคตานํ วเสเนตํ วุตฺตํ. กุสลา หิ ขนฺธา อพฺยากตา จ มหาภูตา อุปาทารูปานํ สหชาตปจฺจเยน นิสฺสยปจฺจเยน อตฺถิอวิคตปจฺจเยหีติ จตุธา ปจฺจยา โหนฺติ. ปจฺฉาชาตา ปน กุสลา เตหิเยว ภูเตหิ สทฺธึ เตสฺเว อุปาทารูปานํ อตฺถิอวิคตวเสน ปจฺจโย. กพฬีการาหาโรปิ ปจฺฉาชาเตหิ กุสเลหิ สทฺธึ ปุเรชาตสฺส กายสฺส อตฺถิอวิคตวเสเนว ปจฺจโย. รูปชีวิตินฺทฺริยมฺปิ ปจฺฉาชาเตหิ กุสเลหิ สทฺธึ กฏตฺตารูปานํ อตฺถิอวิคตปจฺจเยเนว ปจฺจโย. อิติ อิมํ จตุธา ปจฺจยภาวํ สนฺธาย ‘‘สหชาตํ ปจฺฉาชาตํ, อาหารํ อินฺทฺริย’’นฺติ อิทํ วุตฺตํ. ปจฺฉาชาตาหารินฺทฺริยปจฺจยา ปเนตฺถ น ลพฺภนฺติเยว. ปรโต อกุสลมิสฺสกปฺหาทฺวเยปิ เอเสว นโยติ. เอวเมตฺถ เตสุ เตสุ ปฺเหสุ สงฺขิปิตฺวา วุตฺตปจฺจยานํ ปเภโท เวทิตพฺโพ. ตสฺมึ ตสฺมึ ปน ปจฺจเย เตสํ เตสํ ปฺหานํ ปริหานาปริหานึ ปรโต อาวิกริสฺสามาติ.
ปจฺจนียุทฺธารสฺส อตฺถวณฺณนา.
ปจฺจนียคณนวณฺณนา
๕๓๒. อิทานิ ¶ เอเต ‘‘กุสโล ธมฺโม กุสลสฺส ธมฺมสฺสา’’ติอาทโย อนุโลมวเสน ปนฺนรส วารา ทสฺสิตา. ยสฺมา ปจฺจนีเยปิ เอเตเยว, น อิโต อุทฺธํ; เหฏฺา ปน โหนฺติ, ตสฺมา ยสฺส ยสฺส ปจฺจยสฺส ปจฺจนีเย เย เย วารา ลพฺภนฺติ, เต เต อาทิโต ปฏฺาย คณนวเสน ทสฺเสตุํ นเหตุยา ปนฺนรสาติอาทิ อารทฺธํ.
ตตฺถ นเหตุยา สพฺเพสมฺปิ ยถาทสฺสิตานํ ปจฺจยานํ วเสน ปนฺนรส ลพฺภนฺติ. นารมฺมเณ สหชาเต ¶ เหตุปจฺจโย ปวิสติ. ตสฺมึ ตสฺมึ วาเร สุทฺโธ อารมฺมณปจฺจโย ปริหายติ, เสสปจฺจยวเสน เต วารา วิสฺสชฺชนํ ลภนฺติ. ยถา จ นารมฺมเณ, เอวํ เสเสสุปิ. สหชาเต เหตุปจฺจโย ปวิสติ. ตสฺมึ ตสฺมิฺจ วาเร นอุปนิสฺสเย นอนนฺตเรติ เอวํ ปจฺจนียโต ิตา ปจฺจยา ปริหายนฺติ, อวเสสปจฺจยวเสน เต เต วารา วิสฺสชฺชนํ ลภนฺติ. นสหชาเต ปน ‘‘กุสโล ธมฺโม กุสลสฺส จ อพฺยากตสฺส จ, อกุสโล ธมฺโม อกุสลสฺส จ อพฺยากตสฺส จ, กุสโล จ อพฺยากโต จ ธมฺมา กุสลสฺส, อกุสโล จ อพฺยากโต จ ธมฺมา อกุสลสฺสาติ อิเม จตฺตาโร วารา ปริหายนฺติ. เอเตสฺหิ จตุนฺนํ ปุริเมสุ ทฺวีสุ สหชาตปจฺจเยน ปจฺจโยติ เอกาทสนฺนํ ปจฺจยานํ วเสน เอโกว ปจฺจยสงฺคโห วุตฺโต. เต ตสฺมึ ปฏิกฺขิตฺเต อฺเนากาเรน วิสฺสชฺชนํ น ลภนฺติ. ปจฺฉิเมสุ ทฺวีสุ นิสฺสยอตฺถิอวิคตปจฺจเย สนฺธาย ‘‘สหชาตํ ปุเรชาต’’นฺติ วุตฺตํ. เต สหชาเต ปฏิกฺขิตฺเต อวเสสานํ เหตุอาทีนฺจ ปุเรชาตานฺเจว นิสฺสยอตฺถิอวิคตานํ วเสน วิสฺสชฺชนํ น ลภนฺติ, ตสฺมา อิเม จตฺตาโรปิ วารา ปริหายนฺติ. อวเสสานํ วเสน ‘‘เอกาทสา’’ติ วุตฺตํ.
ตตฺถ สิยา – ยถา เหตุมฺหิ ปฏิกฺขิตฺเต เสสานํ อธิปติอาทีนํ วเสน เต วารา ลทฺธา, เอวํ สหชาเต ปฏิกฺขิตฺเต อวเสสานํ เหตุอาทีนํ วเสน กสฺมา น ลพฺภนฺตีติ? นิปฺปเทสตฺตา. เหตุอาทโย หิ สหชาตานํ เอกเทสมตฺตโต สปฺปเทสา, ตสฺมา เตสุ ปฏิกฺขิตฺเตสุ อฺเสํ วเสน เต วารา ลพฺภนฺติ. สหชาโต ปน นิปฺปเทโส สพฺเพปิ เหตุอาทโย คณฺหาติ, ตสฺมา ตสฺมึ ปฏิกฺขิตฺเต สพฺเพปิ เต ปฏิกฺขิตฺตา โหนฺติ. น หิ อสหชาตา เหตุปจฺจยาทโย นาม อตฺถิ ¶ . อิติ สหชาตสฺส นิปฺปเทสตฺตา ตสฺมึ ปฏิกฺขิตฺเต สพฺเพปิ เต อุโภปิ วารา น ลพฺภนฺติ. ‘‘สหชาตํ ปุเรชาต’’นฺติ วิสฺสชฺชิตวาเรสุ ปน กิฺจาปิ สหชาตปจฺจโยเยว นตฺถิ, ยสฺมา ปเนตฺถ สหชาตาว อรูปกฺขนฺธา นิสฺสยอตฺถิอวิคตวเสน ปจฺจยา, สหชาเต จ ปฏิกฺขิตฺเต เอกนฺเตน สหชาตนิสฺสยอตฺถิอวิคตา ปฏิกฺขิตฺตา โหนฺติ, ตสฺมา ตสฺส ปฏิกฺขิตฺตตฺตา เตปิ วารา น ลพฺภนฺตีติ เอวํ สพฺพถาเปตฺถ อิเม จตฺตาโร วารา ปริหายนฺติ. อวเสสานฺเว วเสน เอกาทสาติ วุตฺตํ.
นอฺมฺนนิสฺสยนสมฺปยุตฺเตปิ เตเยว วารา ปริหายนฺติ. กสฺมา? สหชาตคติกตฺตา. ยเถว หิ อรูปธมฺมภูโต สหชาตปจฺจโย นิปฺปเทเสน จตฺตาโร อรูปกฺขนฺเธ คณฺหาติ, ตถา อฺมฺนิสฺสยสมฺปยุตฺตาปีติ สหชาตคติกตฺตา เอเตสุปิ ปฏิกฺขิตฺเตสุ เต วารา ¶ น ลพฺภนฺตีติ เวทิตพฺพา. เตน วุตฺตํ นอฺมฺเ เอกาทส, นนิสฺสเย เอกาทส, นสมฺปยุตฺเต เอกาทสาติ.
ตตฺถ สิยา – กิฺจาปิ อิเม อวิเสเสน กุสลาทิเภทานํ จตุนฺนํ ขนฺธานํ สงฺคาหกตฺตา สหชาตคติกา, กุสโล ปน กุสลาพฺยากตสฺส เปตฺวา สหชาตปจฺจยํ อฺถา ปจฺจโยว น โหติ, ตสฺมา ตสฺมึ ปฏิกฺขิตฺเต โส วาโร ปริหายตุ. กุสโล ปน กุสลาพฺยากตานํ เนว อฺมฺปจฺจโย โหติ, ตสฺมึ ปฏิกฺขิตฺเต โส วาโร กสฺมา ปริหายตีติ? อฺมฺปจฺจยธมฺมวเสน ปวตฺติสพฺภาวโต. ยเถว หิ กุสลาพฺยากตา กุสลสฺส สหชาตปจฺจโยว น โหนฺติ. สหชาตธมฺมวเสน ปน นิสฺสยปจฺจยาทีหิ ปวตฺติสพฺภาวโต ตสฺมึ ปฏิกฺขิตฺเต โส วาโร ปริหายติ, เอวมิธาปิ อฺมฺปจฺจยธมฺมวเสน สหชาตาทีหิ ปวตฺติสพฺภาวโต ตสฺมึ ปฏิกฺขิตฺเต โส วาโร ปริหายติ. นอฺมฺปจฺจเยน ปจฺจโยติ ปทสฺส หิ อยมตฺโถ – เย ธมฺมา อฺมฺปจฺจยสงฺคหํ คตา, น เตหิ ปจฺจโย. กุสโล จ กุสลาพฺยากตานํ สหชาตาทิวเสน ปจฺจโย โหนฺโต อฺมฺปจฺจยธมฺเมเหว ปจฺจโย โหติ, ตสฺมา ตสฺมึ ปฏิกฺขิตฺเต โส วาโร ปริหายติ. ยถา จ โส วาโร, ตถา เสสาปิ ตโยติ จตฺตาโรปิ เต วารา ปริหายนฺติ.
นนิสฺสเย ¶ เอกาทสาติ เอตฺถาปิ ยสฺมา เตสํ วารานํ เอเกนฺเตน สหชาตปจฺจยธมฺมาว นิสฺสยภูตา, ตสฺมา นิสฺสเย ปฏิกฺขิตฺเต ปริหายนฺติ. นปุเรชาเต เตรสาติ สหชาตํ ปุเรชาตนฺติ วุตฺตวิสฺสชฺชเน ทฺวิมูลเก ทฺเว อปเนตฺวา เตรส. ยถา หิ เต สหชาเต ปฏิกฺขิตฺเต ปุเรชาตานฺเว นิสฺสยอตฺถิอวิคตานํ วเสน วิสฺสชฺชนํ น ลภนฺติ, ตถา ปุเรชาเตปิ ปฏิกฺขิตฺเต สหชาตานฺเว นิสฺสยอตฺถิอวิคตานํ วเสน วิสฺสชฺชนํ น ลภนฺติ, ตสฺมา เต อปเนตฺวา เตรสาติ เวทิตพฺพา.
นปจฺฉาชาเต ปนฺนรสาติ เอตฺถ ‘‘ปจฺฉาชาตปจฺจเยน ปจฺจโย’’ติ วา ‘‘สหชาตํ ปจฺฉาชาตํ อาหารํ อินฺทฺริย’’นฺติ วา อาคตฏฺาเนสุ เปตฺวา ปจฺฉาชาตํ อวเสสวเสนปิ เต ปฺหา ลพฺภนฺติ, ตสฺมา ปนฺนรเสว วุตฺตา. นกมฺเมติอาทีสุ ยสฺมา กมฺมวิปากาหารินฺทฺริยฌานมคฺคาปิ กุสลาทิเภทานํ จตุนฺนํ ขนฺธานํ เอกเทโสว ตสฺมา เปตฺวา เต ธมฺเม อวเสสธมฺมวเสน สหชาตธมฺมา ปจฺจยา โหนฺตีติ เอกมฺปิ ปฺหาวิสฺสชฺชนํ น ปริหีนํ ¶ . นสมฺปยุตฺเต เอกาทสาติ ยสฺมา เตสุ จตูสุ วาเรสุ สมฺปยุตฺตธมฺมา สหชาตาทิปจฺจเยน ปจฺจยา โหนฺติ, ตสฺมา สมฺปยุตฺตปจฺจยปฏิกฺเขเปน เตเยว วารา ปริหายนฺตีติ เวทิตพฺพา. นวิปฺปยุตฺเต นวาติ ทุมูลกเอกาวสานา จตฺตาโร เอกมูลกทุกาวสานา ทฺเว จาติ อิเม ฉ วารา เอกนฺเตน วิปฺปยุตฺตปจฺจยธมฺเมหิ ยุตฺตา. เตหิ สหชาตาทิวเสน ปจฺจยา โหนฺติ, ตสฺมา วิปฺปยุตฺเต ปฏิกฺขิตฺเต สพฺเพปิ เต ปริหายนฺตีติ นเวว ลพฺภนฺติ. เตน วุตฺตํ ‘‘นวิปฺปยุตฺเต นวา’’ติ. โนอตฺถิโนอวิคเตสุปิ เตเยว เวทิตพฺพา. เอกนฺเตน หิ เต วารา อตฺถิอวิคตปจฺจยธมฺมยุตฺตา, ตสฺมา เต เตสํ ปฏิกฺเขเป ปริหายนฺติ. เยปิ ลพฺภนฺติ, เตสุ อารมฺมณวเสน อนนฺตราทิวเสน วา วิสฺสชฺชนานิ กาตพฺพานิ. สหชาตปุเรชาตปจฺฉาชาตอาหารินฺทฺริยเภทโต ปฺจนฺนํ อตฺถิอวิคตานํ วิปฺปยุตฺตธมฺมานํ วา วเสน น กาตพฺพานีติ.
๕๓๓. เอวํ ปจฺจนีเย ลทฺธวาเร คณนโต ทสฺเสตฺวา อิทานิ ทุมูลกาทิวเสน ปจฺจยคณนํ ทสฺเสตุํ นเหตุปจฺจยา นารมฺมเณ ปนฺนรสาติอาทิ อารทฺธํ. ตตฺถ นเหตุมูลกทุเกสุ อติเรกคณโน อูนตรคณเนน สทฺธึ โยชิโต อูนตรคณโนว โหติ.
ติมูลเก ¶ นอุปนิสฺสเย เตรสาติ กุสโล อกุสลสฺส, อกุสโล กุสลสฺสาติ ทฺเว วารา ปริหายนฺติ. กสฺมา? นารมฺมเณน สทฺธึ นอุปนิสฺสยสฺส ฆฏิตตฺตา. อารมฺมณวเสน หิ อุปนิสฺสยวเสน จ อิเมสํ ปวตฺติ. ตฺจ อุภยํ ปฏิกฺขิตฺตํ. อารมฺมณาธิปติ จ อารมฺมณูปนิสฺสยคฺคหเณน คหิโต โหติเยว.
ฉมูลเกปิ นอุปนิสฺสเย เตรสาติ เตเยว เตรส. สตฺตมูลเก ปน นอุปนิสฺสเย สตฺตาติ นสหชาเตน สทฺธึ ฆฏิตตฺตา ตตฺถ ปริหีเนหิ จตูหิ สทฺธึ ‘‘กุสโล กุสลสฺส, กุสโล อกุสลสฺส, อกุสโล อกุสลสฺส, อกุสโล กุสลสฺสา’’ติ อิเม อนนฺตรูปนิสฺสยปกตูปนิสฺสยวเสน ปวตฺตมานา จตฺตาโรติ อฏฺ ปริหายนฺติ, ตสฺมา อวเสสานํ วเสน สตฺตาติ วุตฺตํ. นปุเรชาเต เอกาทสาติ นสหชาเตน สทฺธึ ฆฏิตตฺตา เอกาทส. นปจฺฉาชาเต นวาติ เตสุ เอกาทสสุ สหชาตํ ปจฺฉาชาตํ อาหารํ อินฺทฺริยนฺติ ลทฺธวิสฺสชฺชเนสุ ทุมูลเก อพฺยากตนฺเต ทฺเว วาเร อปเนตฺวา. เต หิ สหชาเต ปฏิกฺขิตฺเตปิ ปจฺฉาชาตวเสน อปริหีนา. สหชาเตน ปน สทฺธึ ปจฺฉาชาเต ปฏิกฺขิตฺเต ปริหายนฺตีติ เสสานํ วเสน นวาติ วุตฺตํ. อฏฺมูลเก นนิสฺสเย เอกาทสาติ สพฺพํ เหฏฺา วุตฺตสทิสเมว. นวมูลเก ¶ นอุปนิสฺสเย ปฺจาติ กุสลาทโย อพฺยากตนฺตา ตโย ทุมูลกา อพฺยากตนฺตา ทฺเว จาติ ปฺจ. เตสุ นานากฺขณิกกมฺมกพฬีการาหารรูปชีวิตินฺทฺริยปจฺฉาชาตธมฺมวเสน วิสฺสชฺชนํ เวทิตพฺพํ.
ทสมูลเก นปุเรชาเต ปฺจาติอาทีสุปิ เตเยว. นปจฺฉาชาเต ตีณีติ ปจฺฉาชาตวเสน ลพฺภมาเน ทุมูลเก อพฺยากตนฺเต ทฺเว อปเนตฺวา อวเสสา. นวิปฺปยุตฺเตปิ เตเยว ตโย. โนอตฺถิยา ทฺเวติ นานากฺขณิกกมฺมวเสน กุสลฺจ อกุสลฺจ กฏตฺตารูปสฺส. วิปากํ ปเนตฺถ นอุปนิสฺสเยน สทฺธึ ฆฏิตตฺตา น ลพฺภติ. เอกาทสมูลเก เหฏฺา วุตฺตสทิสาว คณนา. ทฺวาทสมูลเก นกมฺเม เอกนฺติ อพฺยากเตน อพฺยากตํ. ตตฺถ จ อาหารินฺทฺริยวเสน วิสฺสชฺชนํ เวทิตพฺพํ. เตรสมูลกาทีสุปิ สพฺพตฺถ เอกนฺติ อาคตฏฺาเน อิทเมว คเหตพฺพํ. นาหาเร ปน อินฺทฺริยวเสน วิสฺสชฺชนํ เวทิตพฺพํ. นอินฺทฺริเย อาหารวเสน. จุทฺทสมูลกาทีสุ นกมฺเมน สทฺธึ ฆฏิตตฺตา โนอตฺถิโนอวิคตา น ลพฺภนฺตีติ ¶ น วุตฺตา. นาหารปจฺจยา นฌานปจฺจยาติ นอินฺทฺริยํ อปเนตฺวา วุตฺตํ. ตสฺมา ตตฺถ อินฺทฺริยวเสน เอกํ เวทิตพฺพํ. นวิปากปจฺจยา นอินฺทฺริยปจฺจยาติ นาหารํ อปเนตฺวา วุตฺตํ, ตสฺมา ตตฺถ อาหารวเสน เอกํ เวทิตพฺพํ. อิเมสุ ปน ทฺวีสุ ปจฺจนียโต ิเตสุ คณนา นาม นตฺถิ, ตสฺมา เอกโต น ทสฺสิตาติ.
นเหตุมูลกํ.
๕๓๔. นารมฺมณมูลกาทีสุปิ ปนฺนรสเตรสเอกาทสนวาติ สพฺพทุเกสุ จตฺตาโรว มูลคณนปริจฺเฉทา. ติกาทีสุ ปน พหุปจฺจยสมาโยเค อิตรานิปิ สตฺต ปฺจ ตีณิ ทฺเว เอกนฺติ ปริจฺฉินฺนคณนานิ วิสฺสชฺชนานิ ลพฺภนฺติเยว. เตสุ เยสํ ปจฺจยานํ สมาโยเค ยํ ยํ ลพฺภติ, ตํ ตํ เหฏฺา วุตฺตนเยน สาธุกํ สลฺลกฺเขตฺวา อุทฺธริตพฺพํ. สพฺเพสุ เจเตสุ นารมฺมณมูลกาทีสุ นารมฺมณาทีนิ ปทานิ อติกฺกนฺเตน เหตุปเทน สทฺธึ ปมํ พนฺธิตฺวาว จกฺกานิ กตานิ. ยสฺมา ปน ตานิ นเหตุมูลเก วุตฺตสทิสาเนว โหนฺติ, ตสฺมา วิตฺถาเรน อทสฺเสตฺวา สงฺเขปํ กตฺวา ทสฺสิตานิ. ตตฺถ ยถา นเหตุมูลเก นารมฺมณนอุปนิสฺสยา วิสุํ วิสุํ ปนฺนรส วาเร ลภนฺตาปิ สมาโยเค เตรส ลภึสุ, เอวํ สพฺพตฺถ เตรเสว ลภนฺติ. ยถา จ นารมฺมณนสหชาเตหิ สทฺธึ นอุปนิสฺสเย สตฺต วารา โหนฺติ, เอวํ นอุปนิสฺสยนารมฺมเณหิ สทฺธึ นสหชาเตปิ สตฺต.
๕๓๘. นนิสฺสยปจฺจยา ¶ นอุปนิสฺสยปจฺจยา นปจฺฉาชาเต ตีณีติ กุสลาทีนิ อพฺยากตนฺตานิ. เตสุ กฏตฺตารูปฺจ อาหารสมุฏฺานฺจ ปจฺจยุปฺปนฺนํ.
๕๔๓-๕๔๔. นาหารนอินฺทฺริยมูลเกสุ จตุกฺเกสุ นกมฺเมน สทฺธึ อฆฏิตตฺตา นเหตุมูลเก วิย เอเกนฺเตน ลพฺภนฺติ. นอินฺทฺริยมูลเก นอุปนิสฺสเย จ นปุเรชาเต จ เปตฺวา นาหาเร ตีณีติ กาตพฺพนฺติ นอินฺทฺริยปจฺจยโต ปฏฺาย อิเม ทฺเว ปจฺจเย ฆเฏตฺวา นอินฺทฺริยปจฺจยา…เป… นอุปนิสฺสยปจฺจยา นาหาเร ตีณี. นอินฺทฺริยปจฺจยา…เป… นปุเรชาตปจฺจยา นาหาเร ตีณีติ เอวํ อิเมหิ ปจฺจเยหิ สทฺธึ นาหารปจฺจเย จ คณนา กาตพฺพาติ ¶ อตฺโถ. ตตฺถ ตีณีติ กุสลาทีเนว อพฺยากตสฺส. ตตฺถ กุสลากุสลา กฏตฺตารูปานํ ปุเรชาตสฺส จ กายสฺส ปจฺฉาชาตปจฺจเยน, อพฺยากตา ปน จิตฺตเจตสิกา ปจฺฉาชาตปจฺจเยเนวาติ อิเมสํ วเสน ตีณิ วิสฺสชฺชนานิ กาตพฺพานิ. ปรโต ปน นปจฺฉาชาเตน สทฺธึ ฆฏิตตฺตา นาหาเร ทฺเวติ วุตฺตํ. ตตฺถ กฏตฺตารูปวเสน กุสลํ อพฺยากตสฺส, ตถา อกุสลนฺติ เอตฺตกเมว ลพฺภติ. อาหารสฺส ปน ปฏิกฺขิตฺตตฺตา กพฬีการาหาโร อตฺถิอวิคตวเสนาปิ ปจฺจยภาวํ น ลภติ.
๕๔๕. นวิปฺปยุตฺตมูลกสฺส จตุมูลเก นอุปนิสฺสเย ปฺจาติ กุสโล สหชาตกุสลสฺส, กุสโล กฏตฺตารูปสงฺขาตสฺส อพฺยากตสฺส, อกุสโล สหชาตอกุสลสฺส, ตถา กฏตฺตารูปสงฺขาตสฺส อพฺยากตสฺส, อพฺยากโต สหชาตอพฺยากตสฺสาติ เอวํ ปฺจ. นวิปฺปยุตฺตปจฺจยา…เป… นอุปนิสฺสเย ตีณีติ เหฏฺา วุตฺตนเยเนว กุสลาทโย ตโย อพฺยากตสฺส.
๕๔๖. โนอตฺถิปจฺจยา นเหตุยา นวาติ นเหตุปจฺจยา โนอตฺถิยา วุตฺตา นเวว. สพฺเพปิ หิ เต เอกมูลเกกาวสานา อนนฺตรปกตูปนิสฺสยวเสน ลพฺภนฺติ. นารมฺมเณ นวาติปิ เตเยว นารมฺมเณ ตฺวา นอุปนิสฺสเย ทฺเว กาตพฺพา. ยาว นิสฺสยมฺปีติ โนอตฺถิมูลเก นเย ‘‘โนอตฺถิปจฺจยา นเหตุปจฺจยา นารมฺมณปจฺจยา’’ติ เอวํ จกฺกพนฺธคมเนน นารมฺมณปจฺจเย ตฺวา อิเมหิ วา ตีหิ, อิโต ปเรสุ นาธิปติอาทีสุ อฺตรฺตเรน วา สทฺธึ ยาว นิสฺสยปจฺจยํ ปาปุณาติ, ตาว คนฺตฺวา นอุปนิสฺสเย ทฺเว วิสฺสชฺชนานิ กาตพฺพานีติ อตฺโถ.
เอวํ ¶ ลกฺขณํ เปตฺวา ปุน นารมฺมณโต ปฏฺาย ยาว นิสฺสยา สตฺต ปจฺจเย คเหตฺวา นอุปนิสฺสเย ทฺเวติ อาห. ตตฺถ โนอตฺถิปจฺจยา นเหตุปจฺจยา นารมฺมณปจฺจยา นอุปนิสฺสเย ทฺเว, โนอตฺถิปจฺจยา นเหตุนารมฺมณนาธิปติปจฺจยา นอุปนิสฺสเย ทฺเวติ เอวํ นารมฺมณโต ปุริมปจฺฉิเมหิ นิสฺสยปริโยสาเนหิ สพฺพปเทหิ สทฺธึ โยชนา กาตพฺพา. ทฺเวติ ปเนตฺถ กุสโล อพฺยากตสฺส, อกุสโล อพฺยากตสฺสาติ ¶ นานากฺขณิกกมฺมวเสน กฏตฺตารูปสฺส ปจฺจยวเสน เวทิตพฺพานิ. นอุปนิสฺสยปเทน สทฺธึ นปุเรชาตาทีสุ สพฺพตฺถ ทฺเว. กมฺมปจฺจโย ปเนตฺถ น คหิโต. ตสฺมิฺหิ คหิเต เตปิ ทฺเว วารา ฉิชฺชนฺติ, วิสฺสชฺชนเมว น ลพฺภติ. เอวํ เยน เยน สทฺธึ ยสฺส ยสฺส สํสนฺทเน. ยํ ลพฺภติ, ยฺจ ปริหายติ, ตํ สพฺพํ สาธุกํ สลฺลกฺเขตฺวา สพฺพปจฺจนีเยสุ คณนา อุทฺธริตพฺพาติ.
ปจฺจนียคณนวณฺณนา.
อนุโลมปจฺจนียวณฺณนา
๕๕๐. อนุโลมปจฺจนีเย ‘‘เหตุยา สตฺต, อารมฺมเณ นวา’’ติ เอวํ อนุโลเม ‘‘นเหตุยา ปนฺนรส, นารมฺมเณ ปนฺนรสา’’ติ เอวํ ปจฺจนีเย จ ลทฺธคณเนสุ ปจฺจเยสุ โย ปจฺจโย อนุโลมโต ิโต, ตสฺส อนุโลเม ลทฺธวาเรหิ สทฺธึ เย ปจฺจนียโต ิตสฺส ปจฺจนีเย ลทฺธวาเรสุ สทิสวารา, เตสํ วเสน คณนา เวทิตพฺพา. อนุโลมสฺมิฺหิ เหตุปจฺจเย ‘‘เหตุยา สตฺตา’’ติ สตฺต วารา ลทฺธา, ปจฺจนีเย นารมฺมณปจฺจเย ‘‘นารมฺมเณ ปนฺนรสา’’ติ ปนฺนรส ลทฺธา. เตสุ เย เหตุยา สตฺต วุตฺตา, เตหิ สทฺธึ นารมฺมเณ วุตฺเตสุ ปนฺนรสสุ ‘‘กุสโล กุสลสฺส, อพฺยากตสฺส, กุสลาพฺยากตสฺส, อกุสโล อกุสลสฺส, อพฺยากตสฺส, อกุสลาพฺยากตสฺส, อพฺยากโต อพฺยากตสฺสา’’ติ อิเม สตฺต สทิสา. เต สนฺธาย เหตุปจฺจยา นอารมฺมเณ สตฺตาติ วุตฺตํ. นอธิปติยา สตฺตาติอาทีสุปิ เอเสว นโย.
นสหชาตสฺส ปน เหตุปจฺจยสฺส อภาวา นสหชาเต เอโกปิ น ลพฺภติ, ตสฺมา เตน สทฺธึ โยชนา น กตา. นอฺมฺเ กุสลาทโย ตโย รูปาพฺยากตสฺส ลพฺภนฺติ, เต สนฺธาย ¶ ตีณีติ วุตฺตํ. ตถา นสมฺปยุตฺเต. นวิปฺปยุตฺเต ปน กุสลํ กุสลสฺส, อกุสลํ อกุสลสฺส, อพฺยากตํ อพฺยากตสฺสาติ อรูปธมฺมวเสน ตีณิ เวทิตพฺพานิ. นนิสฺสยโนอตฺถิโนอวิคตา นสหชาโต วิย ¶ น ลพฺภนฺติเยวาติ เตหิปิ สทฺธึ โยชนา น กตา. เอวเมตฺถ สตฺต ตีณีติ ทฺเวเยว คณนปริจฺเฉทา, เตสํ วเสน อูนตรคณเนน สทฺธึ อติเรกคณนสฺสปิ คณนํ ปริหาเปตฺวา ปจฺจยฆฏเนสุ คณนา เวทิตพฺพา.
๕๕๑. ตตฺถ เหตุสหชาตนิสฺสยอตฺถิอวิคตนฺติ นารมฺมเณ สตฺตาติ กุสโล ธมฺโม กุสลสฺส ธมฺมสฺส เหตุปจฺจเยน ปจฺจโย, สหชาตนิสฺสยอตฺถิอวิคตปจฺจเยน ปจฺจโย, นารมฺมณปจฺจเยน ปจฺจโย. กุสลา เหตู สมฺปยุตฺตกานํ ขนฺธานํ เหตุปจฺจเยน ปจฺจโย, สหชาตนิสฺสยอตฺถิอวิคตปจฺจเยน ปจฺจโย, นารมฺมณปจฺจเยน ปจฺจโยติ อิมินา นเยน สตฺต วารา อุทฺธริตพฺพา. นาธิปติยา สตฺตาติอาทีสุปิ เอเสว นโย. ทุติเย ฆฏเน อฺมฺสฺส ปวิฏฺตฺตา เปตฺวา นสมฺปยุตฺตํ เสเสสุ ตีณีติ วุตฺตํ. นสมฺปยุตฺเต ปน อฺมฺวิปฺปยุตฺตํ ปฏิสนฺธินามรูปํ สนฺธาย เอกนฺติ วุตฺตํ. อฺมฺปจฺจโย เจตฺถ อนุโลมฆฏเน ปวิฏฺตฺตา ปจฺจนียโต น ลพฺภติ, ตสฺมา ‘‘นอฺมฺเ’’ติ น วุตฺตํ. ยถา เจตฺถ, เอวํ เสสฆฏเนสุปิ ปวิฏฺปจฺจยา ปจฺจนียโต น ลพฺภนฺตีติ น วุตฺตา. ตติยฆฏเน สมฺปยุตฺตสฺส ปวิฏฺตฺตา สพฺพตฺถ ตีณิเยว. จตุตฺถฆฏเน วิปฺปยุตฺตสฺส ปวิฏฺตฺตา ตีณิ กุสลาทีนิ จิตฺตสมุฏฺานรูปสฺส. ปฺจเม วิปากสฺส ปวิฏฺตฺตา สพฺพตฺถ เอกํ อพฺยากเตน อพฺยากตํ. อิโต ปเรสุปิ วิปากสมฺปยุตฺเตสุ เอเสว นโย.
๕๕๒. เหตุสหชาตนิสฺสยอินฺทฺริยมคฺคอตฺถิอวิคตนฺติ นารมฺมเณ จตฺตารีติ กุสโล กุสลสฺส, อพฺยากตสฺส, กุสลาพฺยากตสฺส; อพฺยากโต อพฺยากตสฺสาติ อิเมสํ วเสน เวทิตพฺพานิ. เสเสสุปิ เอเสว นโย. นอฺมฺเ ทฺเวติ กุสโล อพฺยากตสฺส, ตถา อพฺยากโต. ปรโตปิ ทฺวีสุ เอเสว นโย. อิมินา อุปาเยน สพฺพฆฏเนสุ ลพฺภมานวเสน คณนา เวทิตพฺพา. สพฺพานิปิ เจตานิ อิมสฺมึ อนุโลมปจฺจนีเย สหชาตวเสน เจว ปกิณฺณกวเสน จ ปนฺนรสาธิกานิ จตฺตาริ ฆฏนสตานิ วุตฺตานิ. เตสุ ตสฺมึ ตสฺมึ ฆฏเน เย อนุโลมโต ิตา ปจฺจยา, เตสํ เอโกปิ ปจฺจนียโต น ลพฺภติ. เหตุมูลเก เจตฺถ ปเม ฆฏเน อนุโลมโต ปฺจนฺนํ ปจฺจยานํ ิตตฺตา ปจฺจนียโต เอกูนวีสติ ปจฺจยา อาคตา. เอวํ เสเสสุปิ ¶ อนุโลมโต ิตาวเสสา ปจฺจนียโต อาคตา. อนุโลมโต เจตฺถ พหูสุปิ ิเตสุ ¶ ปจฺจนียโต เอเกโกว อาคโตติ เวทิตพฺโพ. ยถา จ เหตุมูลเก, เอวํ อารมฺมณาทิมูลเกสุปิ สพฺพเมตํ วิธานํ ยถานุรูปโต เวทิตพฺพนฺติ.
อนุโลมปจฺจนียวณฺณนา.
ปจฺจนียานุโลมวณฺณนา
๖๓๑. ปจฺจนียานุโลเมปิ ‘‘เหตุยา สตฺต, อารมฺมเณ นวา’’ติ เอวํ อนุโลเม ‘‘นเหตุยา ปนฺนรส, นารมฺมเณ ปนฺนรสา’’ติ เอวํ ปจฺจนีเย จ ลทฺธคณเนสุ ปจฺจเยสุ โย ปจฺจนียโต ิโต, ตสฺส ปจฺจนียโต ลทฺธวาเรสุ เย อนุโลมโต ิตสฺส อนุโลมโต ลทฺธวาเรหิ สทิสา วารา, เตสํ วเสน คณนา เวทิตพฺพา. ปจฺจนียสฺมิฺหิ นเหตุปจฺจเย ‘‘นเหตุยา ปนฺนรสา’’ติ ปนฺนรส วารา ลทฺธา, อนุโลเม อารมฺมณปจฺจเย ‘‘อารมฺมเณ นวา’’ติ นว วารา ลทฺธา. ตตฺถ เย นเหตุยา ปนฺนรส วุตฺตา, เตสุ เย วารา อารมฺมเณ วุตฺเตหิ นวหิ สทิสา, เตสํ วเสน คณนา เวทิตพฺพา. ตตฺถ เย อารมฺมเณ นว วุตฺตา, เต นเหตุยา วุตฺเตสุ ปนฺนรสสุ กุสโล ‘‘กุสลากุสลาพฺยากตานํ, อกุสโล อกุสลกุสลาพฺยากตานํ, อพฺยากโต อพฺยากตกุสลากุสลาน’’นฺติ อิเมหิ นวหิ สทิสา, เต สนฺธาย นเหตุยา อารมฺมเณ นวาติ วุตฺตํ. อธิปติยา ทสาติอาทีสุปิ เอเสว นโย. อารมฺมณาทีนฺหิ อนุโลมคณนาย เย วารา วุตฺตา นเหตุปจฺจเยน สทฺธึ สํสนฺทเนปิ เต สพฺเพ ลพฺภนฺตีติ เวทิตพฺพา. ‘‘กุสโล ธมฺโม กุสลสฺส ธมฺมสฺส นเหตุปจฺจเยน ปจฺจโย อารมฺมณปจฺจเยน ปจฺจโย, ทานํ ทตฺวา สีลํ สมาทิยิตฺวา อุโปสถกมฺมํ กตฺวา ตํ ปจฺจเวกฺขติ, ปุพฺเพ สุจิณฺณานิ ปจฺจเวกฺขตี’’ติ อิมินา อุปาเยน เตสํ ปาฬิ อุทฺธริตพฺพา.
นเหตุปจฺจยา อธิปติยา ทสาติ เอตฺถ เปตฺวา วีมํสาธิปตึ เสสาธิปติวเสน อนุโลมวิภงฺเค อาคตวารา อุทฺธริตพฺพา. เอวเมตฺถ นว ¶ ทสสตฺตตีณิเตรสเอกนฺติ ฉ คณนปริจฺเฉทา, เตสํ วเสน อูนตรคณเนน สทฺธึ อติเรกคณนสฺสาปิ คณนํ ปริหาเปตฺวา นเหตุมูลกาทีนํ นยานํ ติมูลกาทีสุ สพฺพสํสนฺทเนสุ คณนา เวทิตพฺพา. อิทํ ตาว สาธารณลกฺขณํ ¶ . น ปเนตํ สพฺพสํสนฺทเนสุ คจฺฉติ, เยหิ ปน ปจฺจเยหิ สทฺธึ เยสํ ปจฺจยานํ สํสนฺทเน เย วารา วิรุชฺฌนฺติ, เต อปเนตฺวา อวเสสานํ วเสนเปตฺถ คณนา เวทิตพฺพา.
นเหตุปจฺจยา นอารมฺมณปจฺจยา อธิปติยา สตฺตาติ เอตฺถ หิ กุสโล อกุสลสฺส; อพฺยากโต กุสลสฺส, อกุสลสฺสาติ อิเม อารมฺมณาธิปติวเสน ลพฺภมานา ตโย วารา วิรุชฺฌนฺติ. กสฺมา? นอารมฺมณปจฺจยาติ วุตฺตตฺตา. ตสฺมา เต อปเนตฺวา สหชาตาธิปตินเยเนเวตฺถ ‘‘กุสโล กุสลสฺส, อพฺยากตสฺส, กุสลาพฺยากตสฺส; อกุสโล อกุสลสฺส, อพฺยากตสฺส, อกุสลาพฺยากตสฺส; อพฺยากโต อพฺยากตสฺสา’’ติ สตฺต วารา เวทิตพฺพา. เตปิ นเหตุปจฺจยาติ วจนโต เปตฺวา วีมํสาธิปตึ เสสาธิปตีนํ วเสน. เอวํ สพฺพตฺถ อูนตรคณนปจฺจยวเสน อวิรุชฺฌมานคณนวเสน จ คณนา เวทิตพฺพา.
เยสุ จ ปจฺจเยสุ ปจฺจนียโต ิเตสุ เย อนุโลมโต น ติฏฺนฺติ, เตปิ เวทิตพฺพา. เสยฺยถิทํ – อนนฺตเร ปจฺจนียโต ิเต สมนนฺตราเสวนนตฺถิวิคตา อนุโลมโต น ติฏฺนฺติ, สหชาเต ปจฺจนียโต ิเต เหตุอฺมฺวิปากฌานมคฺคสมฺปยุตฺตา อนุโลมโต น ติฏฺนฺติ, นิสฺสเย ปจฺจนียโต ิเต วตฺถุปุเรชาโต อนุโลมโต น ติฏฺติ. อาหาเร วา อินฺทฺริเย วา ปจฺจนียโต ิเต เหตุอฺมฺวิปากฌานมคฺคสมฺปยุตฺตา อนุโลมโต น ติฏฺนฺติ. อารมฺมเณ ปน ปจฺจนียโต ิเต อธิปติอุปนิสฺสยา อนุโลมโต น ติฏฺนฺติ, อารมฺมณาธิปติอารมฺมณูปนิสฺสยา ปน น ลพฺภนฺติ. อิมินา อุปาเยน สพฺพตฺถ ยํ ลพฺภติ, ยฺจ น ลพฺภติ, ตํ ชานิตฺวา ลพฺภมานวเสน วารา อุทฺธริตพฺพา.
ตตฺถ สพฺเพสุปิ ติมูลกาทีสุ อนนฺตเร สตฺตาติอาทโย ทุมูลเก ลทฺธวาราเยว สตฺตมูลกาทีสุ ปน นสหชาตปจฺจยา นิสฺสเย ตีณีติ ปุเรชาตวเสน วตฺถุนิสฺสเย ตีณิ. กมฺเม ทฺเว นานากฺขณิกวเสเนว. อาหาเร ¶ เอกํ กพฬีการาหารวเสน. อินฺทฺริเย เอกํ รูปินฺทฺริยวเสน. กเมน คนฺตฺวา วิปฺปยุตฺเต ตีณีติ กุสลาทีนํ อพฺยากตนฺตานิ ปจฺฉาชาตวเสน. อตฺถิอวิคเตสุ ปฺจาติ ตานิ เจว ตีณิ, กุสลาพฺยากตา อพฺยากตสฺส, อกุสลาพฺยากตา อพฺยากตสฺสาติ อิมานิ จ ทฺเว ปจฺฉาชาตาหารินฺทฺริยวเสนาติ. ปจฺฉาชาตปจฺจยสฺส ปจฺจนีกภาวโต ปฏฺาย ปน อตฺถิอวิคเตสุ เอกนฺติ อพฺยากโต อพฺยากตสฺส ¶ อาหารินฺทฺริยวเสน. นาหาเร คหิเต นอินฺทฺริยปจฺจยาติ น คเหตพฺพํ. ตถา นอินฺทฺริเย คหิเต นาหารปจฺจยาติ. กสฺมา? ทฺวีสุ เอกโต คหิเตสุ คเณตพฺพวารสฺส อภาวโต. ฌานมคฺคาทีสุปิ ปจฺจนีกโต ิเตสุ อาหารโต วา อินฺทฺริยโต วา เอกํ อนุโลมํ อกตฺวาว อวสาเน อินฺทฺริเย เอกํ, อตฺถิยา เอกํ, อวิคเต เอกํ, อาหาเร เอกํ, อตฺถิยา เอกํ, อวิคเต เอกนฺติ วุตฺตํ. เสสเมตฺถ อุตฺตานตฺถเมวาติ.
นเหตุมูลกํ.
๖๓๖. นารมฺมณมูลกาทีสุ นอฺมฺมูลเก นอฺมฺปจฺจยา เหตุยา ตีณีติ กุสลาทีนิ จิตฺตสมุฏฺานานํ. อธิปติยา อฏฺาติ อธิปติยา วุตฺเตสุ ทสสุ ‘‘กุสโล กุสลาพฺยากตสฺส, อกุสโล อกุสลาพฺยากตสฺสา’’ติ ทฺเว อปเนตฺวา เสสานิ อฏฺ. สหชาเต ปฺจาติ เหตุยา วุตฺเตหิ ตีหิ สทฺธึ ‘‘กุสโล จ อพฺยากโต จ อพฺยากตสฺส, อกุสโล จ อพฺยากโต จ อพฺยากตสฺสา’’ติ อิเม ทฺเว. นิสฺสเย สตฺตาติ เตหิ ปฺจหิ สทฺธึ ‘‘อพฺยากโต กุสลสฺส, อพฺยากโต อกุสลสฺสา’’ติ อิเม ทฺเว วตฺถุวเสน. กมฺเม ตีณีติ เหตุยา วุตฺตาเนว. เสสติเกสุปิ เอเสว นโย. อธิปติยา ตีณีติ เหฏฺา วุตฺตาเนว.
๖๔๔. นาหารมูลเก อฺมฺเ ตีณีติ เปตฺวา อาหาเร เสสเจตสิกวเสน เวทิตพฺพานิ. ยถา จ เหฏฺา, ตถา อิธาปิ นาหารนอินฺทฺริเยสุ เอเกกเมว คหิตํ, น ทฺเว เอกโต.
๖๔๘. นสมฺปยุตฺตปจฺจยา ¶ เหตุยา ตีณีติ เหฏฺา นอฺมฺเ วุตฺตาเนว. อธิปติยา อฏฺาติ วุตฺตาเนว. นวิปฺปยุตฺตมูลเก กมฺเม ปฺจาติ กุสลาทิเจตนา สหชาตกุสลาทีนํ, นานากฺขณิกา กุสลากุสลเจตนา กมฺมสมุฏฺานรูปสฺสาติ เอวํ ปฺจ. อาหารินฺทฺริเยสุ ตีณิ สหชาตสทิสานิ. ฌานมคฺคาทีสุ ตีณิ เหตุสทิสานิ.
๖๕๐. โนอตฺถิมูลเก ยสฺมา เหตุ โนอตฺถิ นาม น โหติ, นิยมโต อตฺถิเยว, ตสฺมา ตํ อคฺคเหตฺวา นารมฺมเณ นวาติ วุตฺตํ. ยถา จ เหตุ, ตถา อฺเปิ อตฺถิปจฺจยลกฺขณยุตฺตา เอตฺถ อนุโลมโต น ติฏฺนฺติ. กมฺเม ทฺเวติ อิทํ ปน นานากฺขณิกกมฺมวเสน วุตฺตํ. ปจฺจนียโต สพฺเพ ลพฺภนฺติ. ยํ ปน อนุโลมโต ลพฺภมานมฺปิ อคฺคเหตฺวา ตโต ปุเรตรา ปจฺจยา ปจฺจนียโต คยฺหนฺติ, โส ปจฺฉา โยชนํ ลภติ. เตเนเวตฺถ ‘‘โนอตฺถิปจฺจยา นเหตุปจฺจยา…เป… โนอวิคตปจฺจยา กมฺเม ทฺเว’’ติ วุตฺตํ. กสฺมา ปเนส สกฏฺาเนเยว น คหิโตติ ¶ ? ยสฺมา อวเสเสสุปิ ปจฺจนียโต ิเตสุ เอโกว อนุโลมโต ลพฺภติ. อิทฺหิ อิมสฺมึ ปจฺจยานุโลเม ลกฺขณํ – โย สพฺเพสุ ปจฺจนียโต ิเตสุ เอโกว อนุโลมโต ลพฺภติ, โส ปจฺฉา วุจฺจตีติ. โนอตฺถิปจฺจยา โนเหตุปจฺจยา…เป… โนอวิคตปจฺจยา อุปนิสฺสเย นวาติ เอตฺถาปิ เอเสว นโย. อิทํ ปน ปกตูปนิสฺสยวเสน วุตฺตํ. อิมินา อุปาเยน สพฺพตฺถ ลพฺภมานํ อลพฺภมานํ ปุเรวุตฺตํ ปจฺฉาวุตฺตฺจ เวทิตพฺพนฺติ.
ปฺหาวารสฺส ปจฺจนียานุโลมวณฺณนา.
นิฏฺิตา จ กุสลตฺติกปฏฺานสฺส วณฺณนาติ.
๒. เวทนาตฺติกวณฺณนา
๑. เวทนาตฺติเก ติสฺโส เวทนา รูปํ นิพฺพานนฺติ อิเม ธมฺมา น ลพฺภนฺติ, ตสฺมา เอกํ ขนฺธํ ปฏิจฺจ ทฺเว ขนฺธาติอาทิ วุตฺตํ. ปฏิสนฺธิกฺขเณ สุขาย เวทนายาติ สเหตุกปฏิสนฺธิวเสน วุตฺตํ. ทุกฺขเวทนา ปฏิสนฺธิยํ น ลพฺภตีติ ¶ ทุติยวาเร ปฏิสนฺธิคฺคหณํ น กตํ. ตติยวาเร ปฏิสนฺธิกฺขเณติ สเหตุกปฏิสนฺธิวเสน วุตฺตํ. เสสเมตฺถ อิโต ปเรสุ จ ปจฺจเยสุ ยถาปาฬิเมว นิยฺยาติ. สพฺพตฺถ ตโย ตโย วารา วุตฺตา. เตน วุตฺตํ เหตุยา ตีณิ…เป… อวิคเต ตีณีติ.
๖. ปจฺจยสํสนฺทเน ปน สเหตุกาย วิปากทุกฺขเวทนาย อภาวโต เหตุมูลกนเย วิปาเก ทฺเวติ วุตฺตํ. อธิปติอาทีหิ สทฺธึ สํสนฺทเนสุปิ วิปาเก ทฺเวเยว. กสฺมา? วิปาเก ทุกฺขเวทนาย อธิปติฌานมคฺคานํ อภาวโต. เยหิ จ สทฺธึ สํสนฺทเน วิปาเก ทฺเว วารา ลพฺภนฺติ, วิปาเกน สทฺธึ สํสนฺทเน เตสุปิ ทฺเวเยว.
๑๐. ปจฺจนีเย นปุเรชาเต อารุปฺเป จ ปฏิสนฺธิยฺจ ทุกฺขเวทนาย อภาวโต ทฺเว วารา อาคตา. นวิปฺปยุตฺเตปิ อารุปฺเป ทุกฺขาภาวโต ทฺเวเยว. สพฺพอรูปธมฺมปริคฺคาหกา ปน สหชาตาทโย ปจฺจยา อิมสฺมึ ปจฺจนียวาเร ปริหายนฺติ. กสฺมา? เวทนาสมฺปยุตฺตสฺส ธมฺมสฺส เวทนาสมฺปยุตฺตํ ¶ ปฏิจฺจ สหชาตาทีหิ วินา อนุปฺปตฺติโต ปจฺฉาชาตปจฺจยฺจ วินาว อุปฺปตฺติโต.
๑๗. ปจฺจยสํสนฺทเน ปน นปุเรชาเต เอกนฺติ อารุปฺเป ปฏิสนฺธิยฺจ อเหตุกาทุกฺขมสุขเวทนาสมฺปยุตฺตํ สนฺธาย วุตฺตํ. นกมฺเม ทฺเวติ อเหตุกกิริยสมฺปยุตฺตเจตนาวเสน วุตฺตํ. สุขาย หิ อทุกฺขมสุขาย จ เวทนาย สมฺปยุตฺเต ธมฺเม ปฏิจฺจ ตาหิ เวทนาหิ สมฺปยุตฺตา อเหตุกกิริยเจตนา อุปฺปชฺชนฺติ. นเหตุปจฺจยา นวิปาเกปิ เอเสว นโย. นวิปฺปยุตฺเต เอกนฺติ อารุปฺเป อาวชฺชนวเสน วุตฺตํ. อิมินา อุปาเยน สพฺพสํสนฺทเนสุ คณนา เวทิตพฺพา.
๒๕-๓๗. อนุโลมปจฺจนีเย ปจฺจนีเย ลทฺธปจฺจยา เอว ปจฺจนียโต ติฏฺนฺติ. ปจฺจนียานุโลเม สพฺพา รูปธมฺมปริคฺคาหกา สหชาตาทโย อนุโลมโตว ติฏฺนฺติ, น ปจฺจนียโต. อเหตุกสฺส ปน จิตฺตุปฺปาทสฺส อธิปติ นตฺถีติ อธิปติปจฺจโย อนุโลมโต น ติฏฺติ. ปฏิจฺจวาราทีสุ ปน ปจฺฉาชาโต อนุโลมโต น ลพฺภติเยวาติ ปริหีโน. เย เจตฺถ อนุโลมโต ลพฺภนฺติ, เต ปจฺจนียโต ลพฺภมาเนหิ สทฺธึ ปริวตฺเตตฺวาปิ ¶ โยชิตาเยว. เตสุ ตีณิ ทฺเว เอกนฺติ ตโยว วารปริจฺเฉทา, เต สพฺพตฺถ ยถานุรูปํ สลฺลกฺเขตพฺพา. โย จายํ ปฏิจฺจวาเร วุตฺโต, สหชาตวาราทีสุปิ อยเมว วณฺณนานโย.
๓๘. ปฺหาวาเร ปน สมฺปยุตฺตกานํ ขนฺธานนฺติ เตน สทฺธึ สมฺปยุตฺตกานํ ขนฺธานํ เตหิเยว วา เหตูหิ สุขเวทนาทีหิ วา.
๓๙. วิปฺปฏิสาริสฺสาติ ทานาทีสุ ตาว ‘‘กสฺมา มยา อิทํ กตํ, ทุฏฺุ เม กตํ, อกตํ เสยฺโย สิยา’’ติ เอวํ วิปฺปฏิสาริสฺส. ฌานปริหานิยํ ปน ‘‘ปริหีนํ เม ฌานํ, มหาชานิโย วตมฺหี’’ติ เอวํ วิปฺปฏิสาริสฺส. โมโห อุปฺปชฺชตีติ โทสสมฺปยุตฺตโมโห. ตถา โมหํ อรพฺภาติ โทสสมฺปยุตฺตโมหเมว.
๔๕. สุขาย เวทนาย สมฺปยุตฺตํ ภวงฺคํ อทุกฺขมสุขาย เวทนาย สมฺปยุตฺตสฺส ภวงฺคสฺสาติ ตทารมฺมณสงฺขาตํ ปิฏฺิภวงฺคํ มูลภวงฺคสฺส. วุฏฺานสฺสาติ ตทารมฺมณสฺส ภวงฺคสฺส วา. อุภยมฺปิ ¶ เหตํ กุสลากุสลชวนโต วุฏฺิตตฺตา วุฏฺานนฺติ วุจฺจติ. กิริยํ วุฏฺานสฺสาติ เอตฺถาปิ เอเสว นโย. ผลํ วุฏฺานสฺสาติ ผลจิตฺตํ ภวงฺคสฺส. ภวงฺเคน หิ ผลโต วุฏฺิโต นาม โหติ. ปรโต ‘‘วุฏฺาน’’นฺติ อาคตฏฺาเนสุปิ เอเสว นโย.
๔๖. ทุกฺขาย เวทนาย สมฺปยุตฺตา ขนฺธาติ โทมนสฺสสมฺปยุตฺตา อกุสลา ขนฺธา. อทุกฺขมสุขาย เวทนาย สมฺปยุตฺตสฺส วุฏฺานสฺสาติ ตทารมฺมณสงฺขาตสฺส อาคนฺตุกภวงฺคสฺส วา อุเปกฺขาสมฺปยุตฺตมูลภวงฺคสฺส วา. สเจ ปน โสมนสฺสสหคตํ มูลภวงฺคํ โหติ, ตทารมฺมณสฺส จ อุปฺปตฺติการณํ น โหติ, ชวนสฺส อารมฺมณโต อฺสฺมิมฺปิ อารมฺมเณ อทุกฺขมสุขเวทนํ อกุสลวิปากํ อุปฺปชฺชเตว. ตมฺปิ หิ ชวนโต วุฏฺิตตฺตา วุฏฺานนฺติ วุจฺจติ. สหชาตปจฺจยาทินิทฺเทสา อุตฺตานตฺถาเยว. นเหตฺถ กิฺจิ อตฺถิ, ยํ น สกฺกา สิยา เหฏฺา วุตฺตนเยน เวเทตุํ, ตสฺมา สาธุกํ อุปลกฺเขตพฺพํ.
๖๒. อิทานิ ยสฺมึ ยสฺมึ ปจฺจเย เย เย วารา ลทฺธา, สพฺเพ เต สงฺขิปิตฺวา คณนาย ทสฺเสตุํ เหตุยา ตีณีติอาทิ วุตฺตํ. ตตฺถ สพฺพานิ ตีณิ ¶ สุทฺธานํ ติณฺณํ ปทานํ วเสน เวทิตพฺพานิ. อารมฺมเณ นว เอกมูลเกกาวสานานิ. อธิปติยา ปฺจ สหชาตาธิปติวเสน อมิสฺสานิ ตีณิ, อารมฺมณาธิปติวเสน จ ‘‘สุขาย สมฺปยุตฺโต สุขาย สมฺปยุตฺตสฺส, อทุกฺขมสุขาย สมฺปยุตฺโต อทุกฺขมสุขาย สมฺปยุตฺตสฺสา’’ติ ทฺเว, ตานิ น คเณตพฺพานิ. สุขาย ปน สมฺปยุตฺโต อทุกฺขมสุขาย, อทุกฺขมสุขาย สมฺปยุตฺโต สุขายาติ อิมานิ ทฺเว คเณตพฺพานีติ เอวํ ปฺจ. อนนฺตรสมนนฺตเรสุ สตฺตาติ สุขา ทฺวินฺนํ, ตถา ทุกฺขา, อทุกฺขมสุขา ติณฺณมฺปีติ เอวํ สตฺต. อุปนิสฺสเย นวาติ สุขสมฺปยุตฺโต สุขสมฺปยุตฺตสฺส ตีหิปิ อุปนิสฺสเยหิ, ทุกฺขสมฺปยุตฺตสฺส ปกตูปนิสฺสเยเนว, อุเปกฺขาสมฺปยุตฺตสฺส ตีหิปิ, ทุกฺขสมฺปยุตฺโต ทุกฺขสมฺปยุตฺตสฺส อนนฺตรปกตูปนิสฺสเยหิ, สุขสมฺปยุตฺตสฺส ปกตูปนิสฺสเยน, อทุกฺขมสุขสมฺปยุตฺตสฺส ทฺวิธา, อทุกฺขมสุขสมฺปยุตฺโต อทุกฺขมสุขสมฺปยุตฺตสฺส ติธาปิ, ตถา สุขสมฺปยุตฺตสฺส, ทุกฺขสมฺปยุตฺตสฺส อนนฺตรปกตูปนิสฺสเยหีติ เอวํ นว. ปจฺจยเภทโต ปเนตฺถ ปกตูปนิสฺสยา นว, อนนฺตรูปนิสฺสยา สตฺต, อารมฺมณูปนิสฺสยา จตฺตาโรติ วีสติ อุปนิสฺสยา. ปุเรชาตปจฺฉาชาตา ปเนตฺถ ฉิชฺชนฺติ. น หิ ปุเรชาตา ปจฺฉาชาตา วา อรูปธมฺมา อรูปธมฺมานํ ปจฺจยา โหนฺติ.
กมฺเม ¶ อฏฺาติ สุขสมฺปยุตฺโต สุขสมฺปยุตฺตสฺส ทฺวิธาปิ, ทุกฺขสมฺปยุตฺตสฺส นานากฺขณิกโตว ตถา อิตรสฺส. ทุกฺขสมฺปยุตฺโต ทุกฺขสมฺปยุตฺตสฺส ทฺวิธาปิ, สุขสมฺปยุตฺตสฺส นตฺถิ, อิตรสฺส นานากฺขณิกโตว อทุกฺขมสุขสมฺปยุตฺโต อทุกฺขมสุขสมฺปยุตฺตสฺส ทฺวิธาปิ, อิตเรสํ นานากฺขณิกโตติ เอวํ อฏฺ. ปจฺจยเภทโต ปเนตฺถ นานากฺขณิกา อฏฺ, สหชาตา ตีณีติ เอกาทส กมฺมปจฺจยา. ยถา จ ปุเรชาตปจฺฉาชาตา, เอวํ วิปฺปยุตฺตปจฺจโยเปตฺถ ฉิชฺชติ. อรูปธมฺมา หิ อรูปธมฺมานํ วิปฺปยุตฺตปจฺจโย น โหนฺติ. นตฺถิวิคเตสุ สตฺต อนนฺตรสทิสาว. เอวเมตฺถ ตีณิ ปฺจ สตฺต อฏฺ นวาติ ปฺจ คณนปริจฺเฉทา. เตสํ วเสน ปจฺจยสํสนฺทเน อูนตรคณเนน สทฺธึ สํสนฺทเนสุ อติเรกฺจ อลพฺภมานฺจ อปเนตฺวา คณนา เวทิตพฺพา.
๖๓-๖๔. เหตุยา ¶ สทฺธึ อารมฺมณํ น ลพฺภติ, ตถา อนนฺตราทโย. อธิปติยา ทฺเวติ ทุกฺขปทํ เปตฺวา เสสานิ ทฺเว. ทุกฺขสมฺปยุตฺโต หิ เหตุ อธิปติ นาม นตฺถิ, ตสฺมา โส น ลพฺภตีติ อปนีโต. เสสทฺวเยสุปิ เอเสว นโย. อิติ เหตุมูลเก ทฺเวเยว คณนปริจฺเฉทา, เตสํ วเสน ฉ ฆฏนานิ วุตฺตานิ. เตสุ ปมํ อวิปากภูตานํ าณวิปฺปยุตฺตนิราธิปติธมฺมานํ วเสน วุตฺตํ, ทุติยํ เตสฺเว วิปากภูตานํ, ตติยจตุตฺถานิ เตสฺเว าณสมฺปยุตฺตานํ, ปฺจมํ อวิปากภูตสาธิปติอโมหวเสน, ฉฏฺํ วิปากภูตสาธิปติอโมหวเสน. ปมํ วา สพฺพเหตุวเสน, ทุติยํ สพฺพวิปากเหตุวเสน, ตติยํ สพฺพาโมหเหตุวเสน, จตุตฺถํ สพฺพวิปากาโมหเหตุวเสน. ปฺจมํ สพฺพสาธิปติอโมหวเสน, ฉฏฺํ สพฺพสาธิปติวิปากาโมหวเสน.
๖๖. อารมฺมณมูลเก อธิปติยา จตฺตารีติ อารมฺมณาธิปติวเสน สุขํ สุขสฺส, อทุกฺขมสุขสฺส, อทุกฺขมสุขํ อทุกฺขมสุขสฺส, สุขสฺสาติ เอวํ จตฺตาริ. อุปนิสฺสเยปิ อารมฺมณูปนิสฺสยวเสน จตฺตาโร วุตฺตา. ฆฏนานิ ปเนตฺถ เอกเมว. อธิปติมูลกาทีสุปิ เหฏฺา วุตฺตนเยเนว ยํ ลพฺภติ ยฺจ น ลพฺภติ, ตํ สพฺพํ สาธุกํ สลฺลกฺเขตฺวา สํสนฺทนฆฏนคณนา เวทิตพฺพา.
๘๓-๘๗. ปจฺจนียมฺหิ กุสลตฺติเก วุตฺตนเยเนว อนุโลมโต ปจฺจเย อุทฺธริตฺวา ตตฺถ ลทฺธานํ วารานํ วเสน ปจฺจนียโต คณนวเสน นเหตุยา นวาติ สพฺพปจฺจเยสุ นว วารา ทสฺสิตา ¶ . เต เอกมูลเกกาวสานานํ นวนฺนํ วิสฺสชฺชนานํ วเสน ‘‘สุขาย เวทนาย สมฺปยุตฺโต ธมฺโม สุขาย เวทนาย สมฺปยุตฺตสฺส ธมฺมสฺส นเหตุปจฺจเยน ปจฺจโย, สุขาย เวทนาย สมฺปยุตฺเตน จิตฺเตน ทานํ ทตฺวา’’ติอาทินา นเยน ปาฬึ อุทฺธริตฺวา ทสฺเสตพฺพา. ปจฺจยสํสนฺทเน ปเนตฺถ นเหตุปจฺจยา…เป… นอุปนิสฺสเย อฏฺาติ นานากฺขณิกกมฺมปจฺจยวเสน เวทิตพฺพา. ทุพฺพลกมฺมฺหิ วิปากสฺส น อุปนิสฺสโย โหติ. เกวลํ ปน นานากฺขณิกกมฺมปจฺจเยเนว ปจฺจโย โหติ. เสสเมตฺถ อนุโลมปจฺจนียปจฺจนียานุโลเมสุ จ เตสํ เตสํ ปจฺจยานํ โยเค ลทฺธวารวเสน สกฺกา เหฏฺา วุตฺตนเยเนว คเณตุํ, ตสฺมา น วิตฺถาริตนฺติ.
เวทนาตฺติกวณฺณนา.
๓. วิปากตฺติกวณฺณนา
๑-๒๓. วิปากตฺติเก ¶ วิปากํ ธมฺมํ ปฏิจฺจ วิปาโก ธมฺโม อุปฺปชฺชติ เหตุปจฺจยาติ เย เหตุปจฺจเย เตรส วารา วุตฺตา, เต สงฺขิปิตฺวา คณนาย ทสฺเสตุํ เหตุยา เตรสาติ วุตฺตํ. อารมฺมเณ ปฺจาติอาทีสุปิ เอเสว นโย. เอวเมตฺถ เตรส ปฺจ นว สตฺต ตีณิ ทฺเวติ ฉ คณนปริจฺเฉทา, เตสํ วเสน ปจฺจยสํสนฺทเน เหฏฺา วุตฺตนเยเนว คณนา เวทิตพฺพา.
๒๔-๕๒. ปจฺจนีเยปิ วิปากํ ธมฺมํ ปฏิจฺจ วิปาโก ธมฺโม อุปฺปชฺชติ นเหตุปจฺจยาติ เย นเหตุปจฺจเย ทส วารา วุตฺตา, เต สงฺขิปิตฺวา คณนาย ทสฺเสตุํ นเหตุยา ทสาติ วุตฺตํ. น อารมฺมเณ ปฺจาติอาทีสุปิ เอเสว นโย. เอวเมตฺถ ทส ปฺจ เตรส ทฺวาทส ทฺเว เอกํ นว ตีณีติ อฏฺ คณนปริจฺเฉทา, เตสํ วเสน ปจฺจยสํสนฺทเน เหฏฺา วุตฺตนเยเนว วิตฺถารโต คณนา เวทิตพฺพา. ปาฬิ ปน สงฺขิตฺตา, เอเตสฺเว ปน ลทฺธคณนรปริจฺเฉทานํ วารานํ วเสน สํสนฺทิตฺวา อนุโลมปจฺจนียํ ปจฺจนียานุโลมฺจ เวทิตพฺพํ.
สหชาตวาโร ¶ อิมินาว เอกคติโก. ปจฺจยนิสฺสยสํสฏฺสมฺปยุตฺตวารา ยถาปาฬิเมว นิยฺยนฺติ.
๙๒. ปฺหาวาเร กุสลากุสเล นิรุทฺเธติ เอตสฺมึ วิปสฺสนาวเสน ปวตฺเต กุสเล สารชฺชนาทิวเสน ปวตฺเต อกุสเล จ นิรุทฺเธ. วิปาโก ตทารมฺมณตา อุปฺปชฺชตีติ กามาวจรวิปาโก ตทารมฺมณตาย อุปฺปชฺชติ. เย ปน ‘‘วิปสฺสนาชวนานํ วิจิกิจฺฉุทฺธจฺจานฺจ ปริโยสาเน ตทารมฺมณํ นตฺถี’’ติ วทนฺติ, เต อิมาย ตนฺติยา ปฏิเสเธตพฺพา. อากาสานฺจายตนกุสลํ วิฺาณฺจายตนสฺส กิริยสฺส อารมฺมณปจฺจเยน ปจฺจโยติ อรหตฺตํ ปตฺวา อสมาปนฺนปุพฺพา สมาปตฺติโย ปฏิโลมโต สมาปชฺชนฺตสฺส วเสเนตํ วุตฺตํ. อิมินา อุปาเยน สพฺพวิสฺสชฺชเนสุ สาธุกํ ปาฬึ อุปปริกฺขิตฺวา อตฺโถ เวทิตพฺโพ.
๑๒๐. เหตุยา สตฺต, อารมฺมเณ นว, อธิปติยา ทสาติอาทีสุปิ สหชาตาธิปติวเสน อารมฺมณาธิปติวเสน สหชาตนิสฺสยวเสน ปุเรชาตนิสฺสยวเสน อนนฺตรูปนิสฺสยวเสน อารมฺมณูปนิสฺสยวเสน ¶ ปกตูปนิสฺสยวเสน สหชาตวิปฺปยุตฺตวเสน ปุเรชาตปจฺฉาชาตวิปฺปยุตฺตวเสนาติ ยตฺถ ยตฺถ ยถา ยถา ยตฺตกานิ วิสฺสชฺชนานิ ลพฺภนฺติ, ตตฺถ ตตฺถ ตถา ตถา ตานิ สพฺพานิ สลฺลกฺเขตพฺพานิ. ตถา ปจฺจนียาทีสุ อนุโลมวเสน วารุทฺธรณํ, อนุโลมโต ลทฺธวารานํ ปจฺจนียโต คณนา, ปจฺจยสํสนฺทนํ, อนุโลมปจฺจนีเย ปจฺจนียานุโลเม จ สุทฺธิเกสุ เจว สํสนฺทนวเสน จ ปวตฺเตสุ เหตุมูลกาทีสุ ลพฺภมานวารคณนา, อลพฺภมานานํ อลพฺภมานตาติ สพฺพํ เหฏฺา วุตฺตนเยเนว เวทิตพฺพํ.
ยถา เจตฺถ, เอวํ อิโต ปเรสุปิ ติกทุเกสุ. ปฏฺานปกรณฺหิ ปาฬิโตว อนนฺตํ อปริมาณํ. ตสฺส ปทปฏิปาฏิยา อตฺถํ วณฺณยิสฺสามีติ ปฏิปนฺนสฺส อติทีฆายุกสฺสาปิ อายุ นปฺปโหติ. น จสฺส เอกเทสํ วณฺเณตฺวา เสสมฺหิ นยโต ทสฺสิยมาเน น สกฺกา อตฺโถ ชานิตุํ, ตสฺมา อิโต ปรํ เอตฺตกมฺปิ อวตฺวา เสเสสุ ติกทุเกสุ เหฏฺา อวุตฺตปฺปการตฺตา ยํ ยํ อวสฺสํ วตฺตพฺพํ, ตํ ตเทว วกฺขาม. ยํ ปน อวตฺวา คมิสฺสาม, ตํ ปาฬินเยเนว เวทิตพฺพนฺติ.
วิปากตฺติกวณฺณนา.
๔. อุปาทินฺนตฺติกวณฺณนา
๕๑. อุปาทินฺนุปาทานิยตฺติกสฺส ¶ ปฺหาวาเร วตฺถุ อุปาทานิยานํ ขนฺธานํ ปุเรชาตปจฺจเยน ปจฺจโยติ ปวตฺตึ สนฺธาย วุตฺตํ. ปฏิสนฺธิยํ ปน ตํ ปุเรชาตํ น โหติ.
๗๒. อุปาทินฺนุปาทานิโย กพฬีกาโร อาหาโร อุปาทินฺนุปาทานิยสฺส กายสฺส อาหารปจฺจเยน ปจฺจโยติ เอตฺถ อุปาทินฺนุปาทานิโย กพฬีการาหาโร นาม กมฺมสมุฏฺานานํ รูปานํ อพฺภนฺตรคตา โอชา. อุปาทินฺนุปาทานิยสฺส กายสฺสาติ ตสฺเสว กมฺมสมุฏฺานรูปกายสฺส อาหารปจฺจเยน ปจฺจโย. รูปชีวิตินฺทฺริยํ วิย กฏตฺตารูปานํ อนุปาลนอุปตฺถมฺภนวเสน ปจฺจโย, น ชนกวเสน. ยํ ปน มณฺฑูกาทโย คิลิตฺวา ิตานํ อหิอาทีนํ กายสฺส ชีวมานกมณฺฑูกาทิสรีเร โอชา อาหารปจฺจเยน ¶ ปจฺจโยติ วทนฺติ, ตํ น คเหตพฺพํ. น หิ ชีวมานกสรีเร โอชา อฺสฺส สรีรสฺส อาหารปจฺจยตํ สาเธติ. อนุปาทินฺนุปาทานิยสฺส กายสฺสาติ เอตฺถ ปน ชนกวเสนาปิ ลพฺภติ. อุปาทินฺนุปาทานิยสฺส จ อนุปาทินฺนุปาทานิยสฺส จาติ เอตฺถ เอกสฺส อุปตฺถมฺภกวเสน, เอกสฺส ชนกวเสน, อุภินฺนมฺปิ วา อุปตฺถมฺภกวเสเนว วุตฺโต. ทฺเว ปน อาหารา เอกโต ปจฺจยา โหนฺตา อุปตฺถมฺภกาว โหนฺติ, น ชนกา. เสสเมตฺถ ปาฬิเมว สาธุกํ โอโลเกตฺวา เวทิตพฺพํ.
อุปาทินฺนตฺติกวณฺณนา.
๕-๒๒. สงฺกิลิฏฺตฺติกาทิวณฺณนา
สงฺกิลิฏฺสงฺกิเลสิกตฺติเก สพฺพํ กุสลตฺติเก วุตฺตนยานุสาเรเนว เวทิตพฺพํ.
๗๙. วิตกฺกตฺติเก ยถากมฺมูปคาณสฺส ปริกมฺมนฺติ ทิพฺพจกฺขุปริกมฺมเมว ตสฺส อุปฺปาทนตฺถาย ¶ ปริกมฺมํ. อุปฺปนฺนสฺส ปน วฬฺชนกาเล ปริกมฺมํ สนฺธาเยตํ วุตฺตํ. เสสเมตฺถ ยถาปาฬิเมว นิยฺยาติ.
๘๒. ติ ตทารมฺมณภวงฺคมูลภวงฺคานํ วเสน วุตฺตํ. เสสเมตฺถ สพฺพํ ปาฬิวเสเนว เวทิตพฺพํ.
ทสฺสนตฺติเก ทสฺสเนน ปหาตพฺโพ ราโค อุปฺปชฺชตีติอาทีสุ ทสฺสเนน ปหาตพฺโพ ปุถุชฺชนสฺส อุปฺปชฺชติ. ภาวนาย ปหาตพฺโพ โสตาปนฺนสฺสาปีติ เอวํ อุปริมสฺส อุปริมสฺส เหฏฺิมา เหฏฺิมา นุปฺปชฺชนฺตีติ เวทิตพฺพา. ทสฺสเนน ปหาตพฺโพ ธมฺโม ภาวนาย ปหาตพฺพสฺส ธมฺมสฺส เอเกนปิ ปจฺจเยน ปจฺจโย น โหติ. เสสเมตฺถ ปาฬึ อนุคนฺตฺวา กุสลตฺติเก วุตฺตลกฺขณวเสเนว เวทิตพฺพํ.
ทสฺสเนนปหาตพฺพเหตุกตฺติเก ทสฺสเนนปหาตพฺพเหตุกาทีนํ วิภาโค อฏฺกถากณฺเฑ วุตฺตนเยเนว เวทิตพฺโพ. วิจิกิจฺฉุทฺธจฺจสหคโต โมโห อเหตุกตฺตา ตติยปเท ปวิฏฺโ. เอวเมตฺถ เยสํ ¶ ทสฺสนภาวนาหิ ปหาตพฺโพ เหตุ อตฺถิ, เต ปหาตพฺพเหตุกา. เยสํ โส นตฺถิ เต เนวทสฺสเนน นภาวนายปหาตพฺพเหตุกาติ อิมํ ปหาตพฺพเหตุกวิภาคํ ตฺวา เสสํ ทสฺสเนนปหาตพฺพตฺติเก เจว กุสลตฺติเก จ ทสฺสิตลกฺขณานุสาเรเนว เวทิตพฺพํ.
อาจยคามิตฺติเก จ ปฏิจฺจวารสํสฏฺวาเรสุ อนุโลมํ กุสลตฺติกสทิสเมว. เสสํ วิสฺสชฺชนโต คณนโต จ ยถาปาฬิเมว นิยฺยาติ.
เสกฺขตฺติเก อเสกฺโข ธมฺโม เสกฺขสฺส ธมฺมสฺส น เกนจิ ปจฺจเยน ปจฺจโย. เสกฺโข อเสกฺขสฺส อนนฺตรปกตูปนิสฺสโย ปน โหติ. เสสเมตฺถ ยถาปาฬิเมว นิยฺยาติ, ตถา ปริตฺตตฺติเก.
ปริตฺตารมฺมณตฺติเก อปฺปมาณารมฺมณาเจตนาติ เสกฺขานํ โคตฺรภุเจตนา, ปจฺจเวกฺขณเจตนาติปิ วตฺตุํ วฏฺฏติ. วิปากานํ ปริตฺตารมฺมณานนฺติ ปฏิสนฺธิยํ กมฺมํ อารมฺมณํ กตฺวา, ปวตฺเต จกฺขุวิฺาณาทิวเสนรูปาทิอารมฺมณํ, ตทารมฺมณวเสน ชวเนน คหิตปริตฺตารมฺมณฺจ ¶ อารมฺมณํ กตฺวา อุปฺปนฺนานํ. เย ปน ‘‘โคตฺรภุจิตฺเตน นตฺถิ ปฏิสนฺธี’’ติ วทนฺติ, เต อิมินา สุตฺเตน ปฏิเสเธตพฺพา. เสสเมตฺถ ปาฬินเยเนว เวทิตพฺพํ. หีนตฺติโก สงฺกิลิฏฺตฺติกสทิโส.
มิจฺฉตฺตตฺติเก มิจฺฉตฺตนิยโต สมฺมตฺตนิยตสฺส, สมฺมตฺตนิยโต วา มิจฺฉตฺตนิยตสฺส เกนจิ ปจฺจเยน ปจฺจโย น โหติ. มิจฺฉตฺตนิยโต วา สมฺมตฺตนิยโต วา สหชาตาธิปติรหิโต นาม นตฺถิ. สมฺมตฺตนิยเต เอกนฺตโต อารมฺมณปุเรชาตํ นตฺถิ, มิจฺฉตฺตนิยเต สิยา อารมฺมณปุเรชาตํ. อนิยตํ จิตฺตํ อารพฺภ นิยตา มิจฺฉาทิฏฺิ อุปฺปชฺเชยฺย. เสสา นิยตํ อารพฺภ นิยตํ นุปฺปชฺชติ, มิจฺฉตฺตนิยตํ ครุํ กตฺวา น โกจิ ธมฺโม อุปฺปชฺชติ. กุสโล มิจฺฉตฺตสฺส อุปนิสฺสยปจฺจโย น โหติ. เสสเมตฺถ ปาฬิยํ วุตฺตนเยเนว เวทิตพฺพํ.
มคฺคารมฺมณตฺติเก ปฏิจฺจวารสฺส อนุโลเม วิปากปจฺจโย นตฺถิ. กมฺมปจฺจเยปิ อิมสฺมึ ติเก นานากฺขณิกํ น ลพฺภติ, ตถา อุปฺปนฺนตฺติกอตีตตฺติเกสุ. ปจฺจนีเย อเหตุกํ มคฺคารมฺมณนฺติ อเหตุกํ มคฺคารมฺมณํ, อาวชฺชนํ สนฺธาเยตํ วุตฺตํ. เสสเมตฺถ ปาฬิอนุสาเรเนว เวทิตพฺพํ.
อุปฺปนฺนตฺติเก ¶ จ อตีตตฺติเก จ ปฏิจฺจวาราทโย นตฺถิ, ปฺหาวารมตฺตเมว ลพฺภติ. กสฺมา? ปฏิจฺจวาราทโย หิ สหชาตปุเรชาตานฺเว โหนฺติ. อิเม จ ติกา อตีตานาคตมิสฺสกา. อุปฺปนฺนตฺติเก เจตฺถ อนนฺตรภาคิยาปิ ปจฺจยา น ลพฺภนฺติ. กสฺมา? อุปฺปนฺนตฺติเก อตีตสฺส อภาวโต. อุปฺปนฺโน จ อนุปฺปนฺโน จาติ อิเม เจตฺถ ทฺเว ธมฺมา อุปฺปนฺนสฺส จ อนุปฺปนฺนสฺส จาติ อิเมสํ ทฺวินฺนํ น เกนจิ ปจฺจเยน ปจฺจโย. อนุปฺปนฺโน จ อุปฺปาที จาติ อิเม ปน ทฺเว อุปฺปนฺนสฺส อารมฺมณูปนิสฺสยวเสน ทฺวีหิ ปจฺจเยหิ ปจฺจโย. เสสเมตฺถ ปาฬิยํ อาคตนเยเนว เวทิตพฺพํ.
อตีตตฺติเก ปจฺจุปฺปนฺนํ อตีตานาคตสฺส, อตีตานาคตฺจ อตีตานาคตสฺส น เกนจิ ปจฺจเยน ปจฺจโย. นิพฺพานํ ปน ทฺวีสุปิ อิเมสุ ติเกสุ เนว ปจฺจยโต น ปจฺจยุปฺปนฺนโต ลพฺภติ. เสสมิธาปิ ปาฬิยํ อาคตนเยเนว เวทิตพฺพํ.
อชฺฌตฺตตฺติเก ¶ อชฺฌตฺตพหิทฺธาปทํ น คหิตํ. อชฺฌตฺตพหิทฺธาสงฺขาตา หิ อุโภ ราสโย เนว เอกโต ปจฺจยา โหนฺติ, น ปจฺจยุปฺปนฺนา; ตสฺมา หตฺถตเล ปิตสฺส สาสปสฺส วณฺโณปิ หตฺถตลวณฺเณน สทฺธึ เอกโต อารมฺมณํ น โหตีติ เวทิตพฺโพ. ยถา จ อชฺฌตฺตพหิทฺธาปทํ, เอวเมตฺถ อชฺฌตฺตารมฺมณตฺติเกปิ อชฺฌตฺตพหิทฺธารมฺมณปทํ น ลพฺภติ. เสสํ ยถาปาฬิเมว นิยฺยาติ.
สนิทสฺสนตฺติเกปิ ปาฬิวเสเนว อตฺโถ คเหตพฺโพ. คณนาเปตฺถ ปาฬิยํ อาคตวาเร สงฺขิปิตฺวา เหฏฺา วุตฺตนเยเนว สํสนฺทเนสุ สํสนฺทิตฺวา เวทิตพฺพาติ.
ธมฺมานุโลเม ติกปฏฺานวณฺณนา.
๒. ทุกปฏฺานวณฺณนา
ทุกปฏฺาเนปิ สพฺพทุเกสุ ปฺหาวิสฺสชฺชนานิ เจว คณนา จ ปาฬิยํ อาคตนเยเนว เวทิตพฺพา. อปิเจตฺถ สเหตุกเหตุสมฺปยุตฺตทุกานํ วิสฺสชฺชนํ เหตุทุกวิสฺสชฺชนสทิสํ; ตถา เหตูเจวสเหตุกเหตูเจวเหตุสมฺปยุตฺตทุกานํ, ตถา สปฺปจฺจยสงฺขตทุกานํ. อิทํ ทุกํ ยถา สปฺปจฺจยทุกํ, เอวํ กาตพฺพนฺติ อิทํ ยสฺมา สปฺปจฺจโย วิย อปฺปจฺจเยน ¶ สงฺขโตปิ, อสงฺขเตน สทฺธึ โยชนํ น ลพฺภติ, ตสฺมา วุตฺตํ. สารมฺมณจิตฺตสมฺปยุตฺตสํสฏฺทุกาปิ สทิสวิสฺสชฺชนาเยว; ตถา อาสวโอฆโยคโคจฺฉกา. เอเต หิ ตโย อฺมฺํ สทิสวิสฺสชฺชนาเยว. อปิจ โลกิยสาสวสํโยชนิยคนฺถนิยนีวรณิยปรามฏฺสงฺกิเลสิกทุกา อาสววิปฺปยุตฺตสาสวสํโยชนวิปฺปยุตฺตสํโยชนิยคนฺถวิปฺปยุตฺตคนฺถนิยนีวรณวิปฺปยุตฺตนีวรณิยปรามาสวิปฺปยุตฺตปรามฏฺกิเลสวิปฺปยุตฺตสงฺกิเลสิกปริยาปนฺนสอุตฺตรทุกาต อิเมปิ ทุกา สมานา.
กิเลสทุกํ สํโยชนทุกสทิสํ. สงฺกิลิฏฺกิเลสสมฺปยุตฺตนีวรณสมฺปยุตฺตทสฺสเนนปหาตพฺพสรณทุกาปิ สมานา. ตถากิเลสา เจว สงฺกิลิฏฺนีวรณา เจว นีวรณสมฺปยุตฺตกิเลสา เจว กิเลสสมฺปยุตฺตทุกา. อิมินา นเยน สพฺเพสํ อตฺถโต สทิสานํ ทุกานํ ¶ วิสฺสชฺชนานิ สทิสาเนว โหนฺตีติ เวทิตพฺพานิ. สพฺพสฺมิมฺปิ ปน ปฏฺาเน เกนจิวิฺเยฺยทุกํ น ลพฺภติ. อาสวา เจว อาสวสมฺปยุตฺตา จ, สํโยชนา เจว สํโยชนสมฺปยุตฺตา จ, คนฺถา เจว คนฺถสมฺปยุตฺตา จ, นีวรณา เจว นีวรณสมฺปยุตฺตา จ, กิเลสา เจว สงฺกิลิฏฺา จาติ เอวรูเปสุ ทุเกสุ วิปากปจฺจโย เจว นานากฺขณิกกมฺมปจฺจโย จ น ลพฺภติ. นเหตุสเหตุกนเหตุอเหตุเกสุ เหตุปจฺจโย นตฺถิ. เหตู เจว เหตุสมฺปยุตฺตา จ, อาสวา เจว อาสวสมฺปยุตฺตา จ, คนฺถา เจว คนฺถสมฺปยุตฺตา จาติ อิเมสุ ทุเกสุ นเหตุนฌานนมคฺคา น ลพฺภนฺติ. สํโยชนา เจว สํโยชนสมฺปยุตฺตา จ, นีวรณา เจว นีวรณสมฺปยุตฺตา จ, กิเลสา เจว กิเลสสมฺปยุตฺตา จ, กิเลสา เจว สงฺกิลิฏฺา จาติ อิเมสุ ปน วิจิกิจฺฉุทฺธจฺจสหคตสฺส โมหสฺส วเสน นเหตุปจฺจโย ลพฺภติ; นฌานนมคฺคปจฺจยา น ลพฺภนฺตีติ เอวํ สพฺพทุเกสุ ลพฺภมานาลพฺภมานํ อุปปริกฺขิตฺวา ปาฬิวเสเนว วารคณนา เวทิตพฺพาติ.
ทุกปฏฺานวณฺณนา.
๓. ทุกติกปฏฺานวณฺณนา
ทุกติกปฏฺาเน เหตุํ กุสลํ ธมฺมํ ปฏิจฺจ เหตุ กุสโล ธมฺโม อุปฺปชฺชติ เหตุปจฺจยาติ เอวํ ปฺหามตฺตุทฺธารวเสเนว สงฺเขปโต เทสนา ¶ กตา. ‘‘กุสลํ อโลภํ ปฏิจฺจ อโทโส อโมโห’’ติอาทินา ปน นเยน วิตฺถาโร วตฺตพฺโพ สิยา, โส เหฏฺา ทสฺสิตนเยน สกฺกา อวุตฺโตปิ ชานิตุนฺติ เอกปเทปิ เอกปจฺจโย วา น วุตฺโต. ยา ปเนสา สงฺเขปโต เทสนา กตา, สา เอวํ กตาติ เวทิตพฺพา. เหตุทุเกน หิ สทฺธึ กุสลปทํ โยเชตฺวา ปฏิจฺจวาเร อนุโลมสฺส เจว ปจฺจนียสฺส จ วเสน สพฺเพ ลพฺภมานกปจฺจยา ทสฺสิตา, อนุโลมปจฺจนียปจฺจนียานุโลมนยา เจว สหชาตวาราทโย จ น ทสฺสิตา, เกวลํ ‘‘ปฏิจฺจวารสทิสํเยว วิตฺถาเรตพฺพ’’นฺติ วุตฺตํ. ปฺหาวาเร ปฺหมฺปิ อวิสฺสชฺเชตฺวา เกวลํ ปฺหุทฺธารมตฺตํ กตฺวา อนุโลมปจฺจนียวเสเนว ลพฺภมานปจฺจยา ทสฺสิตา. ยถา จ กุสลปทํ, เอวํ อกุสลอพฺยากตปทานิปิ เหตุทุเกน สทฺธึ โยเชตฺวา เหตุกุสลทุกติกํ นิทฺทิสิตพฺพนฺติ วุตฺตํ.
ตโต ¶ ปรํ เหตุํ สุขาย เวทนาย สมฺปยุตฺตํ ธมฺมนฺติอาทินา นเยน เหตุเวทนาทุกติกาทีนิ เอกวีสติ ทุกติกานิ ทสฺสิตานิ. ยสฺมา ปน เหตุ นาม สนิทสฺสนสปฺปฏิโฆ อนิทสฺสนสปฺปฏิโฆ วา นตฺถิ, ตสฺมา เหตุปเทน สทฺธึ สนิทสฺสนสปฺปฏิฆอนิทสฺสนสปฺปฏิฆปทานิ น โยชิตานิ. เอวํ เหตุทุเกน สทฺธึ ลพฺภมานกวเสน ทฺวาวีสติ ติเก โยเชตฺวา ปุน เต สเหตุกทุกาทีหิ สรณทุกปริโยสาเนหิ สพฺพทุเกหิ สทฺธึ โยชิตา. ตตฺถ ยํ ยํ ปทํ เยน เยน ปเทน สทฺธึ โยชนํ น คจฺฉติ, ตํ ตํ ปาฬิยํเยว น ลพฺภตีติ วุตฺตํ. เอวเมตฺถ เอเกน ทุเกน สทฺธึ พาวีสติ ติเก โยเชตฺวา ปุน อปเรน พาวีสติ, อปเรน พาวีสตีติ ปฏิปาฏิยา ทุกสเต ลพฺภมานทุกปเทหิ สทฺธึ ทฺวาวีสติ ติกา โยชิตาติ ทฺวาวีสติ ติเก คเหตฺวา ทุกสเต ปกฺขิปิตฺวา ทุกติกปฏฺานํ นาม เทสิตํ. ตตฺถ เยสุ เยสุ าเนสุ นยํ ทสฺเสตฺวา ปาฬิยา สงฺเขโป กโต, เตสุ เตสุ าเนสุ ทสฺสิตนยานุรูเปน ตสฺสา วิตฺถาโร เวทิตพฺโพติ.
ทุกติกปฏฺานวณฺณนา.
๔. ติกทุกปฏฺานวณฺณนา
ติกทุกปฏฺาเนปิ ¶ กุสลํ เหตุํ ธมฺมํ ปฏิจฺจ กุสโล เหตุ ธมฺโม อุปฺปชฺชติ เหตุปจฺจยาติ ปฺหามตฺตุทฺธารวเสเนว เทสนา กตา. ตตฺถ ยถา เหฏฺา เหตุทุเกน สทฺธึ กุสลปทํ โยเชตฺวา สพฺพปจฺจยวเสน สพฺพวาเรสุ สงฺเขปโต เทสนา กตา, เอวมิธ กุสลตฺติเกน สทฺธึ เหตุปทํ โยเชตฺวา สพฺพปจฺจยวเสน สพฺพวาเรสุ สงฺเขปโต เทสนา กตา. ยถา จ เหตุปทํ, เอวํ นเหตุปทมฺปิ กุสลตฺติเกน สทฺธึ โยเชตฺวา กุสลตฺติกเหตุทุกํ นิฏฺาปิตํ. ตโต ปรํ สุขาย เวทนาย สมฺปยุตฺตํ เหตุํ ธมฺมนฺติอาทินา นเยน เวทนาตฺติกเหตุทุกาทีนิ เอกวีสติ ติกทุกานิ ทสฺสิตานิ.
เอวํ พาวีสติยา ติเกหิ สทฺธึ เหตุทุกํ โยเชตฺวา ปุน เตหิเยว สทฺธึ สเหตุกทุกาทโย สรณทุกปริโยสานา ลพฺภมานวเสน สพฺพทุกา โยชิตา. อิธาปิ ยํ ยํ ปทํ โยชนํ น คจฺฉติ, ตํ ตํ ปาฬิยํเยว ปฏิกฺขิตฺตํ. เอวํ ทุกสตํ คเหตฺวา ทฺวาวีสติยา ติเกสุ ¶ ปกฺขิปิตฺวา ติกทุกปฏฺานํ นาม เทสิตํ. ตตฺราปิ เยน เยน นเยน ปาฬิ สงฺขิตฺตา, โส โส นโย วิตฺถารโต เวทิตพฺโพ.
ติกทุกปฏฺานวณฺณนา.
๕. ติกติกปฏฺานวณฺณนา
ติกติกปฏฺาเนปิ กุสลํ สุขาย เวทนาย สมฺปยุตฺตํ ธมฺมํ ปฏิจฺจ กุสโล สุขาย เวทนาย สมฺปยุตฺโต ธมฺโม อุปฺปชฺชติ เหตุปจฺจยาติ ปฺหุทฺธารวเสเนว สงฺเขปโต เทสนา กตา. เอตฺถ จ กุสลตฺติกํ เวทนาตฺติกาทีหิ, เวทนาตฺติกาทโย จ กุสลตฺติเกนาติ เอวํ ติเกสุเยว ติกา ปกฺขิตฺตา. เยน เยน จ ปเทน สทฺธึ ยํ ยํ ปทํ โยชนํ น คจฺฉติ, ตํ ตํ หาเปตฺวา ลพฺภมานวเสเนว สพฺพปจฺจเยสุ วารา จ คณนนยา จ ทสฺสิตา, ตสฺมา เต สาธุกํ ปาฬึ อุปปริกฺขิตฺวา เวทิตพฺพา. ยถา จ กุสลตฺติกํ เวทนาตฺติกาทีหิ, เวทนาตฺติกาทโย จ เตน สทฺธึ โยเชตฺวา เวทิตพฺพา; ตถา เอเกกํ ติกํ เสเสหิ. เสสา จ เตหิ สทฺธึ โยเชตฺวา เวทิตพฺพาติ.
ติกติกปฏฺานวณฺณนา.
๖. ทุกทุกปฏฺานวณฺณนา
ทุกทุกปฏฺาเนปิ ¶ เหตุสเหตุกํ ธมฺมํ ปฏิจฺจ เหตุสเหตุโก ธมฺโม อุปฺปชฺชติ เหตุปจฺจยาติ ปฺหุทฺธารวเสเนว สงฺเขปโต เทสนา กตา. ตตฺถ เหตุทุกํ สเหตุกทุกาทีหิ, สเหตุกทุกาทีนิ จ เตน สทฺธึ โยชิตานิ. เอเกกํ ปน ทุกํ เสเสหิ, เสสา จ เตหิ สทฺธึ ปฏิปาฏิยา โยเชตพฺพา. อิทฺหิ ทุกทุกปฏฺานํ นาม ‘ทุเกสุเยว ทุเก ปกฺขิปิตฺวา’ เทสิตํ. เตเนตฺถ สพฺพทุเกหิ ¶ สทฺธึ สพฺพทุกานํ โยชนา เวทิตพฺพา. ปาฬิ ปน สงฺขิตฺตา. เยน เยน จ ปเทน สทฺธึ ยํ ยํ ปทํ โยชนํ น คจฺฉติ, ตํ ตํ หาเปตฺวาว เทสนา กตาติ.
ทุกทุกปฏฺานวณฺณนา.
เอตฺตาวตา –
ติกฺจ ปฏฺานวรํ ทุกุตฺตมํ,
ทุกํ ติกฺเจว ติกํ ทุกฺจ;
ติกํ ติกฺเจว ทุกํ ทุกฺจ,
ฉ อนุโลมมฺหิ นยา สุคมฺภีราติ. –
อฏฺกถายํ วุตฺตคาถาย ทีปิตา. ธมฺมานุโลมปฏฺาเน ฉ นยา นิทฺทิฏฺา โหนฺติ. ปจฺจยวเสน ปเนตฺถ เอเกกสฺมึ ปฏฺาเน อนุโลมาทโย จตฺตาโร จตฺตาโร นยาติ เอเกน ปริยาเยน จตุวีสตินยปฏิมณฺฑิตํ อนุโลมปฏฺานํเยว เวทิตพฺพํ.
๗-๑๒. ปจฺจนียปฏฺานวณฺณนา
๑. อิทานิ กุสลาทีนํ ปทานํ ปฏิกฺเขปวเสน ธมฺมานํ ปจฺจนียตาย ลทฺธนามํ ปจฺจนียปฏฺานํ ทสฺเสตุํ นกุสลํ ธมฺมํ ปฏิจฺจ นกุสโล ธมฺโม อุปฺปชฺชติ เหตุปจฺจยาติอาทิ อารทฺธํ. ตตฺถ นกุสลํ ธมฺมํ ปฏิจฺจาติ กุสลสฺส ปจฺจยภาวํ วาเรติ. นกุสโล ธมฺโม อุปฺปชฺชตีติ กุสลสฺส อุปฺปตฺตึ วาเรติ, ตสฺมา ‘‘อกุสลาพฺยากตํ เอกํ ขนฺธํ ปฏิจฺจ อกุสลาพฺยากตา ตโย ขนฺธา จิตฺตสมุฏฺานฺจ รูป’’นฺติ เอวมาทินา นเยเนตฺถ ปฺหํ วิสฺสชฺชิตพฺพํ. ตสฺมึ ตสฺมึ ปจฺจเย ลทฺธคณนา ปน ปาฬิยํ วุตฺตาเยว. เยปิ วารา สทิสวิสฺสชฺชนา, เตปิ ตตฺเถว ทสฺสิตา. ตสฺมา สพฺพเมตฺถ เหฏฺา วุตฺตนยานุสาเรน ¶ ปาฬึ อุปปริกฺขิตฺวา เวทิตพฺพํ. ยถา เจตฺถ, เอวํ ทุกปฏฺาเน, ทุกติกปฏฺาเน, ติกทุกปฏฺาเน ติกติกปฏฺาเน, ทุกทุกปฏฺาเน จ.
เอตฺตาวตา ¶ –
ติกฺจ ปฏฺานวรํ ทุกุตฺตมํ,
ทุกํ ติกฺเจว ติกํ ทุกฺจ;
ติกํ ติกฺเจว, ทุกํ ทุกฺจ,
ฉ ปจฺจนียมฺหิ นยา สุคมฺภีราติ. –
อฏฺกถายํ ¶ วุตฺตคาถาย ทีปิตา. ธมฺมปจฺจนียปฏฺาเน ฉ นยา นิทฺทิฏฺา โหนฺติ. ปจฺจยวเสน ปเนตฺถ เอเกกสฺมึ ปฏฺาเน อนุโลมาทโย จตฺตาโร จตฺตาโร นยาติ เอเกน ปริยาเยน จตุวีสตินยปฏิมณฺฑิตํ ปจฺจนียปฏฺานฺเว เวทิตพฺพํ.
ปจฺจนียปฏฺานวณฺณนา.
๑๓-๑๘. อนุโลมปจฺจนียปฏฺานวณฺณนา
๑. อิทานิ กุสลาทีสุ ธมฺเมสุ ปจฺจยธมฺมํ อปฺปฏิกฺขิปิตฺวา ปจฺจยุปฺปนฺนสฺส กุสลาทิภาวปฏิกฺเขปวเสน ธมฺมานํ อนุโลมปจฺจนียตาย ลทฺธนามํ อนุโลมปจฺจนียปฏฺานํ ทสฺเสตุํ กุสลํ ธมฺมํ ปฏิจฺจ น กุสโล ธมฺโม อุปฺปชฺชติ เหตุปจฺจยาติอาทิ อารทฺธํ. ตตฺถ กุสลํ ธมฺมํ ปฏิจฺจาติ กุสลสฺส ปจฺจยภาวํ อนุชานาติ. น กุสโล ธมฺโม อุปฺปชฺชตีติ กุสลสฺเสว อุปฺปตฺตึ วาเรติ. ตสฺมา ‘‘กุสเล ขนฺเธ ปฏิจฺจ จิตฺตสมุฏฺานํ รูป’’นฺติอาทินา นเยน วิสฺสชฺชนํ ทสฺสิตํ, ตํ สพฺพํ ปาฬึ โอโลเกตฺวา สาธุกํ สลฺลกฺเขตพฺพํ. ยมฺปิ เยน สทิสํ, ยฺจ ยตฺถ ลพฺภติ, โย จ เยสํ วิสฺสชฺชนานํ เยสุ ปจฺจเยสุ คณนปริจฺเฉโท, โส สพฺโพ ปาฬิยํ ทสฺสิโต, ตสฺมา ปาฬิเยว เอตฺถ อตฺโถ. ยถา เจตฺถ, เอวํ ทุกปฏฺานาทีสุปีติ.
เอตฺตาวตา –
ติกฺจ ¶ ปฏฺานวรํ ทุกุตฺตมํ,
ทุกํ ติกฺเจว ติกํ ทุกฺจ;
ติกํ ติกฺเจว ทุกํ ทุกฺจ,
ฉ อนุโลมปจฺจนียมฺหิ นยา สุคมฺภีราติ. –
อฏฺกถายํ วุตฺตคาถาย ทีปิตา ธมฺมานุโลมปจฺจนียปฏฺาเน ฉ นยา นิทฺทิฏฺา โหนฺติ. ปจฺจยวเสน ปเนตฺถ เอเกกสฺมึ ปฏฺาเน อนุโลมาทโย จตฺตาโร จตฺตาโร นยาติ เอเกน ปริยาเยน จตุวีสตินยปฏิมณฺฑิตํ อนุโลมปจฺจนียปฏฺานฺเว เวทิตพฺพํ.
อนุโลมปจฺจนียปฏฺานวณฺณนา.
๑๙-๒๔. ปจฺจนียานุโลมปฏฺานวณฺณนา
๑. อิทานิ กุสลาทีสุ ธมฺเมสุ ปจฺจยธมฺมํ ปฏิกฺขิปิตฺวา ปจฺจยุปฺปนฺนสฺส กุสลาทิภาวํ อปฺปฏิกฺเขปวเสน ธมฺมานํ ปจฺจนียานุโลมตาย ลทฺธนามํ ปจฺจนียานุโลมปฏฺานํ ทสฺเสตุํ นกุสลํ ธมฺมํ ปฏิจฺจ อกุสโล ธมฺโม อุปฺปชฺชติ เหตุปจฺจยาติอาทิ อารทฺธํ. ตตฺถ นกุสลํ ธมฺมํ ปฏิจฺจาติ กุสลสฺส ปจฺจยภาวํ วาเรติ. อกุสโล ธมฺโม อุปฺปชฺชตีติ อกุสลสฺส อุปฺปตฺตึ อนุชานาติ. นกุสลฺหิ อกุสลํ อพฺยากตํ วา, ตฺจ สหชาตปจฺจยํ กตฺวา อุปฺปชฺชมาโน กุสโล นาม นตฺถิ, ตสฺมา อกุสลาพฺยากตวเสน เทสนา กตา. ตตฺถ ‘‘อกุสลํ เอกํ ขนฺธํ ปฏิจฺจ ตโย ขนฺธา’’ติ เอวํ นกุสลํ ธมฺมํ ปฏิจฺจ วิสฺสชฺชนํ เวทิตพฺพํ. อพฺยากโต ธมฺโม อุปฺปชฺชติ เหตุปจฺจยาติ อยํ ปน ปฺโห ‘‘วิปากาพฺยากตํ กิริยาพฺยากตํ เอกํ ขนฺธํ ปฏิจฺจ ตโย ขนฺธา จิตฺตสมุฏฺานฺจ รูป’’นฺติ วิสฺสชฺชิโตว. อิติ สพฺพปฺเหสุ อวิสฺสชฺชิตสฺส อตฺถานุรูปํ วิสฺสชฺชิตสฺส จ ปาฬิอาคตเมว วิสฺสชฺชนํ. เอเกกสฺมิฺจ ติกทุเก วารปฺปเภทปจฺจยคณนวิธานํ สพฺพํ เหฏฺา วุตฺตนยานุสาเรเนว เวทิตพฺพํ.
เอตฺตาวตา จ –
ติกฺจ ปฏฺานวรํ ทุกุตฺตมํ,
ทุกํ ติกฺเจว ติกํ ทุกฺจ;
ติกํ ¶ ติกฺเจว ทุกํ ทุกฺจ,
ฉ ปจฺจนียานุโลมมฺหิ นยา สุคมฺภีราติ. –
อฏฺกถายํ วุตฺตคาถาย ทีปิตา. ธมฺมปจฺจนียานุโลมปฏฺาเน ฉ นยา นิทฺทิฏฺา โหนฺติ. ปจฺจยวเสน ปเนตฺถ เอเกกสฺมึ ปฏฺาเน อนุโลมาทโย จตฺตาโร จตฺตาโร นยาติ เอเกน ปริยาเยน จตุวีสตินยปฏิมณฺฑิตํ ปจฺจนียานุโลมปฏฺานฺเว เวทิตพฺพํ.
ปจฺจนียานุโลมปฏฺานวณฺณนา.
เอวํ ¶ ธมฺมานุโลมาทิวเสน จตูสุ วาเรสุ เอเกกสฺมึ จตุวีสติยา จตุวีสติยา นยานํ วเสน ฉนฺนวุติ นยา โหนฺติ. ตตฺถ ปจฺจยนเย อคฺคเหตฺวา เอเกกสฺมึ ปฏฺาเน ติกทุกาทีนฺเว ฉนฺนํ ฉนฺนํ นยานํ วเสเนตํ จตุวีสตินยปฏิมณฺฑิตํ สมนฺตปฏฺานมหาปกรณํ เวทิตพฺพํ. เกจิ ปน ‘‘กุสลารมฺมโณ ธมฺโม อกุสลารมฺมโณ ธมฺโม’’ติอาทินา นเยน อารมฺมณมาติกํ นาม เปตฺวา ‘‘กุสลารมฺมโณ ธมฺโม กุสลารมฺมณสฺส ธมฺมสฺส เหตุปจฺจเยน ปจฺจโย’’ติอาทินา นเยน อารมฺมณปฏฺานํ นาม ทสฺเสตฺวา อปรมฺปิ ผสฺสาทีนํ วเสนปิ ผสฺสปฏฺานํ นาม อุทฺธริตฺวา ทสฺเสนฺติ. ตํ เนว ปาฬิยํ น อฏฺกถาสุ สนฺทิสฺสตีติ อิธ น วิจาริตํ. สงฺคีติอารุฬฺหปาฬิวเสเนว ปเนตฺถ วณฺณนา กตาติ เวทิตพฺพา.
เอตฺตาวตา จ –
สมฺมูฬฺหา ยตฺถ ปชา, ตนฺตากุลาทิภาวมาปนฺนา;
เนกวิธทุกฺขคหนํ, สํสารํ นาติวตฺตนฺติ.
ปจฺจยเภเท กุสโล, โลเก ครุตมฺปิ ปจฺจยาการํ;
อตินิปฺปุณคมฺภีรํ, ชวนพฺภูมึ พุทฺธาณสฺส.
กุสลาทิธมฺมเภทํ, นิสฺสาย นเยหิ วิวิธคณเนหิ;
วิตฺถาเรนฺโต สตฺตม-มภิธมฺมปฺปกรณํ สตฺถา.
สุวิหิตสนฺนิฏฺาโน ¶ , ปฏฺานํ นาม ยํ ปกาเสสิ;
สทฺธาย สมารทฺธา, ยา อฏฺกถา มยา ตสฺส.
อาจริยานํ วาทํ, อวิหาย วิภชฺชวาทิสิสฺสานํ;
อติพหุวิธนฺตราเย, โลกมฺหิ อนนฺตราเยน.
สา เอวํ อชฺช กตา, จุทฺทสมตฺเตหิ ภาณวาเรหิ;
อตฺถํ ปกาสยนฺตี, ปฏฺานวรสฺส สกลสฺส.
สนฺนิฏฺานํ ปตฺตา ยเถว นิฏฺํ ตถา พหุชนสฺส;
สมฺปาปุณนฺตุ สีฆํ, กลฺยาณา สพฺพสงฺกปฺปา.
เอตฺตาวตา ¶ –
สตฺตปฺปกรณํ นาโถ, อภิธมฺมมเทสยิ;
เทวาติเทโว เทวานํ, เทวโลกมฺหิ ยํ ปุเร.
ตสฺส อฏฺกถา เอสา, สกลสฺสาปิ นิฏฺิตา;
จิรฏฺิตตฺถํ ธมฺมสฺส, นิฏฺเปนฺเตน ตํ มยา.
ยํ ปตฺตํ กุสลํ ตสฺส, อานุภาเวน ปาณิโน;
สพฺเพ สทฺธมฺมราชสฺส, ตฺวา ธมฺมํ สุขาวหํ.
ปาปุณนฺตุ วิสุทฺธาย, สุขาย ปฏิปตฺติยา;
อโสกมนุปายาสํ, นิพฺพานสุขมุตฺตมํ.
จิรํ ติฏฺตุ สทฺธมฺโม, ธมฺเม โหนฺตุ สคารวา;
สพฺเพปิ สตฺตา กาเลน, สมฺมา เทโว ปวสฺสตุ.
ยถา ¶ รกฺขึสุ โปราณา, สุราชาโน ตเถวิมํ;
ราชา รกฺขตุ ธมฺเมน, อตฺตโนว ปชํ ปชนฺติ.
ปฏฺานปฺปกรณ-อฏฺกถา นิฏฺิตา.
นิฏฺิตา จ ปฺจปกรณฏฺกถาติ.
นิคมนกถา
ปรมวิสุทฺธสทฺธาพุทฺธิวีริยปฏิมณฺฑิเตน ¶ สีลาจารชฺชวมทฺทวาทิคุณสมุทยสมุทิเตน สกสมยสมยนฺตรคหนชฺโฌคาหณสมตฺเถน ปฺาเวยฺยตฺติยสมนฺนาคเตน ติปิฏกปริยตฺติปฺปเภเท สาฏฺกเถ สตฺถุสาสเน อปฺปฏิหตาณปฺปภาเวน มหาเวยฺยากรเณน กรณสมฺปตฺติชนิตสุขวินิคฺคตมธุโรทารวจนลาวณฺณยุตฺเตน ยุตฺตมุตฺตวาทินา วาทีวเรน มหากวินา ปภินฺนปฏิสมฺภิทาปริวาเร ฉฬภิฺาทิปฺปเภทคุณปฏิมณฺฑิเต อุตฺตริมนุสฺสธมฺเม สุปฺปติฏฺิตพุทฺธีนํ เถรวํสปฺปทีปานํ เถรานํ มหาวิหารวาสีนํ วํสาลงฺการภูเตน วิปุลวิสุทฺธพุทฺธินา พุทฺธโฆโสติ ครูหิ คหิตนามเธยฺเยน เถเรน กตา อยํ สกลสฺสปิ อภิธมฺมปิฏกสฺส อฏฺกถา –
ตาว ติฏฺตุ โลกสฺมึ, โลกนิตฺถรเณสินํ;
ทสฺเสนฺตี กุลปุตฺตานํ, นยํ ปฺาวิสุทฺธิยา.
ยาว พุทฺโธติ นามมฺปิ, สุทฺธจิตฺตสฺส ตาทิโน;
โลกมฺหิ โลกเชฏฺสฺส, ปวตฺตติ มเหสิโนติ.
อภิธมฺมปิฏก-อฏฺกถา นิฏฺิตา.