📜
นโม ตสฺส ภควโต อรหโต สมฺมาสมฺพุทฺธสฺส
อภิธมฺมปิฏเก
กถาวตฺถุปาฬิ
๑. ปุคฺคลกถา
๑. สุทฺธสจฺจิกฏฺโ
๑. อนุโลมปจฺจนีกํ
๑. [อิมินา ลกฺขเณน สกวาทีปุจฺฉา ทสฺสิตา] ปุคฺคโล ¶ ¶ ¶ ¶ อุปลพฺภติ สจฺจิกฏฺปรมตฺเถนาติ [สจฺจิกฏฺปรมฏฺเนาติ (สฺยา. ปี. ก. สี.)]? อามนฺตา. โย สจฺจิกฏฺโ ปรมตฺโถ, ตโต โส ปุคฺคโล อุปลพฺภติ สจฺจิกฏฺปรมตฺเถนาติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ.
อาชานาหิ ¶ นิคฺคหํ. หฺจิ ปุคฺคโล อุปลพฺภติ สจฺจิกฏฺปรมตฺเถน, เตน วต เร วตฺตพฺเพ – ‘‘โย สจฺจิกฏฺโ ปรมตฺโถ, ตโต โส ปุคฺคโล อุปลพฺภติ สจฺจิกฏฺปรมตฺเถนา’’ติ. ยํ ตตฺถ วเทสิ – ‘‘วตฺตพฺเพ โข – ‘ปุคฺคโล อุปลพฺภติ สจฺจิกฏฺปรมตฺเถน,’ โน จ วตฺตพฺเพ – ‘โย สจฺจิกฏฺโ ปรมตฺโถ, ตโต โส ปุคฺคโล อุปลพฺภติ สจฺจิกฏฺปรมตฺเถนา’’’ติ มิจฺฉา.
โน เจ ปน วตฺตพฺเพ – ‘‘โย สจฺจิกฏฺโ ปรมตฺโถ, ตโต โส ปุคฺคโล อุปลพฺภติ สจฺจิกฏฺปรมตฺเถนา’’ติ, โน จ วต เร [โน วต เร (สฺยา. ปี.)] วตฺตพฺเพ – ‘‘ปุคฺคโล ¶ อุปลพฺภติ สจฺจิกฏฺปรมตฺเถนา’’ติ. ยํ ตตฺถ วเทสิ – ‘‘วตฺตพฺเพ โข – ‘ปุคฺคโล อุปลพฺภติ สจฺจิกฏฺปรมตฺเถน,’ โน จ วตฺตพฺเพ – ‘โย สจฺจิกฏฺโ ปรมตฺโถ, ตโต โส ปุคฺคโล อุปลพฺภติ สจฺจิกฏฺปรมตฺเถนา’’’ติ มิจฺฉา.
อนุโลมปฺจกํ.
๒. [อิมินา ลกฺขเณน ปรวาทีปุจฺฉา ทสฺสิตา] ปุคฺคโล ¶ นุปลพฺภติ สจฺจิกฏฺปรมตฺเถนาติ? อามนฺตา. โย ¶ สจฺจิกฏฺโ ปรมตฺโถ, ตโต โส ปุคฺคโล นุปลพฺภติ สจฺจิกฏฺปรมตฺเถนาติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ.
อาชานาหิ ปฏิกมฺมํ. หฺจิ ปุคฺคโล นุปลพฺภติ สจฺจิกฏฺปรมตฺเถน, เตน วต เร วตฺตพฺเพ – ‘‘โย สจฺจิกฏฺโ ปรมตฺโถ, ตโต โส ปุคฺคโล นุปลพฺภติ สจฺจิกฏฺปรมตฺเถนา’’ติ. ยํ ตตฺถ วเทสิ – ‘‘วตฺตพฺเพ โข – ‘ปุคฺคโล นุปลพฺภติ สจฺจิกฏฺปรมตฺเถน,’ โน จ วตฺตพฺเพ – ‘โย สจฺจิกฏฺโ ปรมตฺโถ, ตโต โส ปุคฺคโล นุปลพฺภติ สจฺจิกฏฺปรมตฺเถนา’’’ติ มิจฺฉา.
โน เจ ปน วตฺตพฺเพ – ‘‘โย สจฺจิกฏฺโ ปรมตฺโถ, ตโต โส ปุคฺคโล นุปลพฺภติ สจฺจิกฏฺปรมตฺเถนา’’ติ, โน จ วต เร วตฺตพฺเพ – ‘‘ปุคฺคโล นุปลพฺภติ สจฺจิกฏฺปรมตฺเถนา’’ติ. ยํ ตตฺถ วเทสิ – ‘‘วตฺตพฺเพ โข – ‘ปุคฺคโล นุปลพฺภติ สจฺจิกฏฺปรมตฺเถน,’ โน จ วตฺตพฺเพ – ‘โย สจฺจิกฏฺโ ปรมตฺโถ, ตโต โส ปุคฺคโล นุปลพฺภติ สจฺจิกฏฺปรมตฺเถนา’’’ติ มิจฺฉา.
ปฏิกมฺมจตุกฺกํ.
๓. ตฺวํ เจ ปน มฺสิ – ‘‘วตฺตพฺเพ โข – ‘ปุคฺคโล นุปลพฺภติ สจฺจิกฏฺปรมตฺเถน,’ ¶ โน จ วตฺตพฺเพ – ‘โย สจฺจิกฏฺโ ปรมตฺโถ, ตโต โส ปุคฺคโล นุปลพฺภติ สจฺจิกฏฺปรมตฺเถนา’ติ, เตน ตว [ตฺวํ (สฺยา.) ฏีกา โอโลเกตพฺพา] ตตฺถ เหตาย ปฏิฺาย เหวํ ปฏิชานนฺตํ [ฏีกา โอโลเกตพฺพา] เหวํ นิคฺคเหตพฺเพ. อถ ตํ นิคฺคณฺหาม. สุนิคฺคหิโต จ [สุนิคฺคหิโตว (สฺยา.)] โหสิ.
หฺจิ ¶ ปุคฺคโล นุปลพฺภติ สจฺจิกฏฺปรมตฺเถน ¶ , เตน วต เร วตฺตพฺเพ – ‘‘โย สจฺจิกฏฺโ ปรมตฺโถ, ตโต โส ปุคฺคโล นุปลพฺภติ สจฺจิกฏฺปรมตฺเถนา’’ติ. ยํ ตตฺถ วเทสิ – ‘‘วตฺตพฺเพ โข – ‘ปุคฺคโล นุปลพฺภติ สจฺจิกฏฺปรมตฺเถน,’ โน จ วตฺตพฺเพ – ‘โย สจฺจิกฏฺโ ปรมตฺโถ, ตโต โส ปุคฺคโล นุปลพฺภติ สจฺจิกฏฺปรมตฺเถนา’’’ติ มิจฺฉา.
โน ¶ เจ ปน วตฺตพฺเพ – ‘‘โย สจฺจิกฏฺโ ปรมตฺโถ, ตโต โส ปุคฺคโล นุปลพฺภติ สจฺจิกฏฺปรมตฺเถนา’’ติ, โน จ วต เร วตฺตพฺเพ – ‘‘ปุคฺคโล นุปลพฺภติ สจฺจิกฏฺปรมตฺเถนา’’ติ. ยํ ตตฺถ วเทสิ – ‘‘วตฺตพฺเพ โข – ‘ปุคฺคโล นุปลพฺภติ สจฺจิกฏฺปรมตฺเถน,’ โน จ วตฺตพฺเพ – ‘โย สจฺจิกฏฺโ ปรมตฺโถ, ตโต โส ปุคฺคโล นุปลพฺภติ สจฺจิกฏฺปรมตฺเถนา’’’ติ อิทํ เต มิจฺฉา.
นิคฺคหจตุกฺกํ.
๔. เอเส เจ ทุนฺนิคฺคหิเต เหวเมวํ [เหวเมว (สฺยา.)] ตตฺถ ทกฺข. วตฺตพฺเพ โข – ‘‘ปุคฺคโล อุปลพฺภติ สจฺจิกฏฺปรมตฺเถน,’’ โน จ วตฺตพฺเพ – ‘‘โย สจฺจิกฏฺโ ปรมตฺโถ, ตโต โส ปุคฺคโล อุปลพฺภติ สจฺจิกฏฺปรมตฺเถนา’’ติ. โน จ มยํ ตยา ตตฺถ เหตาย ปฏิฺาย เหวํ ปฏิชานนฺตา เหวํ นิคฺคเหตพฺพา. อถ มํ นิคฺคณฺหาสิ. ทุนฺนิคฺคหิตา จ [ทุนฺนิคฺคหิตาว (สฺยา.)] โหม.
หฺจิ ปุคฺคโล อุปลพฺภติ สจฺจิกฏฺปรมตฺเถน, เตน วต เร วตฺตพฺเพ – ‘‘โย สจฺจิกฏฺโ ปรมตฺโถ, ตโต โส ปุคฺคโล อุปลพฺภติ สจฺจิกฏฺปรมตฺเถนา’’ติ. ยํ ตตฺถ วเทสิ – ‘‘วตฺตพฺเพ โข – ‘ปุคฺคโล อุปลพฺภติ สจฺจิกฏฺปรมตฺเถน,’ โน จ วตฺตพฺเพ – ‘โย สจฺจิกฏฺโ ปรมตฺโถ, ตโต โส ปุคฺคโล อุปลพฺภติ สจฺจิกฏฺปรมตฺเถนา’’’ติ มิจฺฉา.
โน เจ ปน วตฺตพฺเพ – ‘‘โย สจฺจิกฏฺโ ปรมตฺโถ ¶ , ตโต โส ปุคฺคโล อุปลพฺภติ สจฺจิกฏฺปรมตฺเถนา’’ติ, โน จ วต เร วตฺตพฺเพ – ‘‘ปุคฺคโล อุปลพฺภติ สจฺจิกฏฺปรมตฺเถนา’’ติ ¶ . ยํ ตตฺถ วเทสิ – ‘‘วตฺตพฺเพ โข – ‘ปุคฺคโล อุปลพฺภติ สจฺจิกฏฺปรมตฺเถน,’ โน จ วตฺตพฺเพ – ‘โย สจฺจิกฏฺโ ¶ ปรมตฺโถ, ตโต โส ปุคฺคโล อุปลพฺภติ สจฺจิกฏฺปรมตฺเถนา’’’ติ อิทํ เต มิจฺฉา.
อุปนยนจตุกฺกํ.
๕. น ¶ เหวํ นิคฺคเหตพฺเพ. เตน หิ ยํ นิคฺคณฺหาสิ – ‘‘หฺจิ ปุคฺคโล อุปลพฺภติ สจฺจิกฏฺปรมตฺเถน, เตน วต เร วตฺตพฺเพ – ‘โย สจฺจิกฏฺโ ปรมตฺโถ, ตโต โส ปุคฺคโล อุปลพฺภติ สจฺจิกฏฺปรมตฺเถนา’ติ. ยํ ตตฺถ วเทสิ – ‘‘วตฺตพฺเพ โข – ‘ปุคฺคโล อุปลพฺภติ สจฺจิกฏฺปรมตฺเถน, โน จ วตฺตพฺเพ – โย สจฺจิกฏฺโ ปรมตฺโถ, ตโต โส ปุคฺคโล อุปลพฺภติ สจฺจิกฏฺปรมตฺเถนา’’’ติ มิจฺฉา.
โน เจ ปน วตฺตพฺเพ – ‘‘โย สจฺจิกฏฺโ ปรมตฺโถ, ตโต โส ปุคฺคโล อุปลพฺภติ สจฺจิกฏฺปรมตฺเถนา’’ติ, โน จ วต เร วตฺตพฺเพ – ‘‘ปุคฺคโล อุปลพฺภติ สจฺจิกฏฺปรมตฺเถนา’’ติ. ยํ ตตฺถ วเทสิ – ‘‘วตฺตพฺเพ โข – ‘ปุคฺคโล อุปลพฺภติ สจฺจิกฏฺปรมตฺเถน,’ โน จ วตฺตพฺเพ – ‘โย สจฺจิกฏฺโ ปรมตฺโถ, ตโต โส ปุคฺคโล อุปลพฺภติ สจฺจิกฏฺปรมตฺเถนา’’’ติ อิทํ เต มิจฺฉา. เตน หิ เย กเต นิคฺคเห เส นิคฺคเห ¶ ทุกฺกเฏ. สุกเต ปฏิกมฺเม. สุกตา ปฏิปาทนาติ.
นิคฺคมนจตุกฺกํ.
ปโม นิคฺคโห.
๑. สุทฺธสจฺจิกฏฺโ
๒. ปจฺจนีกานุโลมํ
๖. ปุคฺคโล นุปลพฺภติ สจฺจิกฏฺปรมตฺเถนาติ? อามนฺตา. โย สจฺจิกฏฺโ ปรมตฺโถ, ตโต โส ปุคฺคโล นุปลพฺภติ สจฺจิกฏฺปรมตฺเถนาติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ.
อาชานาหิ ¶ นิคฺคหํ. หฺจิ ปุคฺคโล นุปลพฺภติ สจฺจิกฏฺปรมตฺเถน, เตน วต เร วตฺตพฺเพ – ‘‘โย สจฺจิกฏฺโ ปรมตฺโถ, ตโต โส ปุคฺคโล นุปลพฺภติ สจฺจิกฏฺปรมตฺเถนา’’ติ. ยํ ตตฺถ วเทสิ – ‘‘วตฺตพฺเพ โข – ‘ปุคฺคโล ¶ นุปลพฺภติ สจฺจิกฏฺปรมตฺเถน,’ โน จ วตฺตพฺเพ – ‘โย สจฺจิกฏฺโ ¶ ปรมตฺโถ, ตโต โส ปุคฺคโล นุปลพฺภติ สจฺจิกฏฺปรมตฺเถนา’’’ติ มิจฺฉา.
โน เจ ปน วตฺตพฺเพ – ‘‘โย สจฺจิกฏฺโ ปรมตฺโถ, ตโต โส ปุคฺคโล นุปลพฺภติ สจฺจิกฏฺปรมตฺเถนา’’ติ, โน จ วต เร วตฺตพฺเพ – ‘‘ปุคฺคโล นุปลพฺภติ สจฺจิกฏฺปรมตฺเถนา’’ติ. ยํ ตตฺถ วเทสิ – ‘‘วตฺตพฺเพ โข – ‘ปุคฺคโล นุปลพฺภติ สจฺจิกฏฺปรมตฺเถน,’ โน จ วตฺตพฺเพ – ‘โย สจฺจิกฏฺโ ปรมตฺโถ, ตโต โส ปุคฺคโล นุปลพฺภติ สจฺจิกฏฺปรมตฺเถนา’’’ติ มิจฺฉา.
ปจฺจนีกปฺจกํ.
๗. ปุคฺคโล อุปลพฺภติ สจฺจิกฏฺปรมตฺเถนาติ? อามนฺตา. โย สจฺจิกฏฺโ ปรมตฺโถ, ตโต โส ปุคฺคโล อุปลพฺภติ สจฺจิกฏฺปรมตฺเถนาติ ¶ ? น เหวํ วตฺตพฺเพ.
อาชานาหิ ปฏิกมฺมํ. หฺจิ ปุคฺคโล อุปลพฺภติ สจฺจิกฏฺปรมตฺเถน, เตน วต เร วตฺตพฺเพ – ‘‘โย สจฺจิกฏฺโ ปรมตฺโถ, ตโต โส ปุคฺคโล อุปลพฺภติ สจฺจิกฏฺปรมตฺเถนา’’ติ. ยํ ตตฺถ วเทสิ – ‘‘วตฺตพฺเพ โข – ‘ปุคฺคโล อุปลพฺภติ สจฺจิกฏฺปรมตฺเถน,’ โน จ วตฺตพฺเพ – ‘โย สจฺจิกฏฺโ ปรมตฺโถ, ตโต โส ปุคฺคโล อุปลพฺภติ สจฺจิกฏฺปรมตฺเถนา’’’ติ มิจฺฉา.
โน เจ ปน วตฺตพฺเพ – ‘‘โย สจฺจิกฏฺโ ปรมตฺโถ, ตโต โส ปุคฺคโล อุปลพฺภติ สจฺจิกฏฺปรมตฺเถนา’’ติ, โน จ วต เร วตฺตพฺเพ – ‘‘ปุคฺคโล อุปลพฺภติ สจฺจิกฏฺปรมตฺเถนา’’ติ. ยํ ตตฺถ วเทสิ – ‘‘วตฺตพฺเพ โข – ‘ปุคฺคโล อุปลพฺภติ สจฺจิกฏฺปรมตฺเถน,’ โน จ วตฺตพฺเพ – ‘โย สจฺจิกฏฺโ ปรมตฺโถ, ตโต โส ปุคฺคโล อุปลพฺภติ สจฺจิกฏฺปรมตฺเถนา’’’ติ มิจฺฉา.
ปฏิกมฺมจตุกฺกํ.
๘. ตฺวํ ¶ เจ ปน มฺสิ – ‘‘วตฺตพฺเพ โข – ‘ปุคฺคโล อุปลพฺภติ สจฺจิกฏฺปรมตฺเถน’ ¶ , โน จ วตฺตพฺเพ – ‘โย สจฺจิกฏฺโ ปรมตฺโถ, ตโต โส ปุคฺคโล ¶ อุปลพฺภติ สจฺจิกฏฺปรมตฺเถนา’’’ติ, เตน ตว ตตฺถ เหตาย ปฏิฺาย เหวํ ปฏิชานนฺตํ เหวํ นิคฺคเหตพฺเพ. อถ ตํ นิคฺคณฺหาม. สุนิคฺคหิโต จ โหสิ.
หฺจิ ปุคฺคโล อุปลพฺภติ สจฺจิกฏฺปรมตฺเถน, เตน วต เร วตฺตพฺเพ – ‘‘โย สจฺจิกฏฺโ ปรมตฺโถ, ตโต โส ปุคฺคโล อุปลพฺภติ สจฺจิกฏฺปรมตฺเถนา’’ติ. ยํ ตตฺถ ¶ วเทสิ – ‘‘วตฺตพฺเพ โข – ‘ปุคฺคโล อุปลพฺภติ สจฺจิกฏฺปรมตฺเถน,’ โน จ วตฺตพฺเพ – ‘โย สจฺจิกฏฺโ ปรมตฺโถ, ตโต โส ปุคฺคโล อุปลพฺภติ สจฺจิกฏฺปรมตฺเถนา’’’ติ มิจฺฉา.
โน เจ ปน วตฺตพฺเพ – ‘‘โย สจฺจิกฏฺโ ปรมตฺโถ, ตโต โส ปุคฺคโล อุปลพฺภติ สจฺจิกฏฺปรมตฺเถนา’’ติ, โน จ วต เร วตฺตพฺเพ – ‘‘ปุคฺคโล อุปลพฺภติ สจฺจิกฏฺปรมตฺเถนา’’ติ. ยํ ตตฺถ วเทสิ – ‘‘วตฺตพฺเพ โข – ‘ปุคฺคโล อุปลพฺภติ สจฺจิกฏฺปรมตฺเถน,’ โน จ วตฺตพฺเพ – ‘โย สจฺจิกฏฺโ ปรมตฺโถ, ตโต โส ปุคฺคโล อุปลพฺภติ สจฺจิกฏฺปรมตฺเถนา’’’ติ อิทํ เต มิจฺฉา.
๙. เอเส เจ ทุนฺนิคฺคหิเต เหวเมวํ ตตฺถ ทกฺข. วตฺตพฺเพ โข – ‘‘ปุคฺคโล นุปลพฺภติ สจฺจิกฏฺปรมตฺเถน,’’ โน จ วตฺตพฺเพ – ‘‘โย สจฺจิกฏฺโ ปรมตฺโถ, ตโต โส ปุคฺคโล นุปลพฺภติ สจฺจิกฏฺปรมตฺเถนา’’ติ. โน จ มยํ ตยา ตตฺถ เหตาย ปฏิฺาย เหวํ ปฏิชานนฺตา เหวํ นิคฺคเหตพฺพา. อถ มํ นิคฺคณฺหาสิ. ทุนฺนิคฺคหิตา จ โหม.
หฺจิ ปุคฺคโล นุปลพฺภติ สจฺจิกฏฺปรมตฺเถน, เตน วต เร วตฺตพฺเพ – ‘‘โย สจฺจิกฏฺโ ปรมตฺโถ, ตโต โส ปุคฺคโล นุปลพฺภติ สจฺจิกฏฺปรมตฺเถนา’’ติ. ยํ ตตฺถ วเทสิ – ‘‘วตฺตพฺเพ โข – ‘ปุคฺคโล นุปลพฺภติ ¶ สจฺจิกฏฺปรมตฺเถน,’ โน จ วตฺตพฺเพ – ‘โย สจฺจิกฏฺโ ปรมตฺโถ, ตโต โส ปุคฺคโล นุปลพฺภติ สจฺจิกฏฺปรมตฺเถนา’’’ติ มิจฺฉา.
โน เจ ปน วตฺตพฺเพ – ‘‘โย สจฺจิกฏฺโ ปรมตฺโถ, ตโต โส ปุคฺคโล นุปลพฺภติ สจฺจิกฏฺปรมตฺเถนา’’ติ, โน จ วต ¶ เร วตฺตพฺเพ – ‘‘ปุคฺคโล นุปลพฺภติ สจฺจิกฏฺปรมตฺเถนา’’ติ. ยํ ตตฺถ วเทสิ – ‘‘วตฺตพฺเพ โข – ‘ปุคฺคโล นุปลพฺภติ สจฺจิกฏฺปรมตฺเถน,’ ¶ โน จ วตฺตพฺเพ – ‘โย สจฺจิกฏฺโ ¶ ปรมตฺโถ, ตโต โส ปุคฺคโล นุปลพฺภติ สจฺจิกฏฺปรมตฺเถนา’’’ติ อิทํ เต มิจฺฉา.
อุปนยนจตุกฺกํ.
๑๐. น เหวํ นิคฺคเหตพฺเพ. เตน หิ ยํ นิคฺคณฺหาสิ – ‘‘หฺจิ ปุคฺคโล นุปลพฺภติ สจฺจิกฏฺปรมตฺเถน, เตน วต เร วตฺตพฺเพ – ‘โย สจฺจิกฏฺโ ปรมตฺโถ, ตโต โส ปุคฺคโล นุปลพฺภติ สจฺจิกฏฺปรมตฺเถนา’ติ. ยํ ตตฺถ วเทสิ – ‘วตฺตพฺเพ โข – ปุคฺคโล นุปลพฺภติ สจฺจิกฏฺปรมตฺเถน, โน จ วตฺตพฺเพ – โย สจฺจิกฏฺโ ปรมตฺโถ, ตโต โส ปุคฺคโล นุปลพฺภติ สจฺจิกฏฺปรมตฺเถนา’’’ติ มิจฺฉา.
โน เจ ปน วตฺตพฺเพ – ‘‘โย สจฺจิกฏฺโ ปรมตฺโถ, ตโต โส ปุคฺคโล นุปลพฺภติ สจฺจิกฏฺปรมตฺเถนา’’ติ, โน จ วต เร วตฺตพฺเพ – ‘‘ปุคฺคโล นุปลพฺภติ สจฺจิกฏฺปรมตฺเถนา’’ติ. ยํ ตตฺถ วเทสิ – ‘‘วตฺตพฺเพ โข – ‘ปุคฺคโล นุปลพฺภติ สจฺจิกฏฺปรมตฺเถน,’ โน จ วตฺตพฺเพ – ‘โย สจฺจิกฏฺโ ปรมตฺโถ, ตโต โส ปุคฺคโล นุปลพฺภติ สจฺจิกฏฺปรมตฺเถนา’’’ติ อิทํ เต มิจฺฉา. เตน หิ เย กเต นิคฺคเห เส นิคฺคเห ทุกฺกเฏ. สุกเต ปฏิกมฺเม. สุกตา ปฏิปาทนาติ.
นิคฺคมนจตุกฺกํ.
ทุติโย นิคฺคโห.
๒. (ก) โอกาสสจฺจิกฏฺโ
๑. อนุโลมปจฺจนีกํ
๑๑. ปุคฺคโล ¶ ¶ อุปลพฺภติ สจฺจิกฏฺปรมตฺเถนาติ? อามนฺตา. สพฺพตฺถ ปุคฺคโล อุปลพฺภติ สจฺจิกฏฺปรมตฺเถนาติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ.
อาชานาหิ ¶ นิคฺคหํ. หฺจิ ปุคฺคโล อุปลพฺภติ สจฺจิกฏฺปรมตฺเถน, เตน วต เร วตฺตพฺเพ – ‘‘สพฺพตฺถ ปุคฺคโล อุปลพฺภติ สจฺจิกฏฺปรมตฺเถนา’’ติ. ยํ ตตฺถ วเทสิ – ‘‘วตฺตพฺเพ โข – ‘ปุคฺคโล อุปลพฺภติ สจฺจิกฏฺปรมตฺเถน,’ โน จ วตฺตพฺเพ – ‘สพฺพตฺถ ปุคฺคโล อุปลพฺภติ สจฺจิกฏฺปรมตฺเถนา’’’ติ มิจฺฉา.
โน ¶ เจ ปน วตฺตพฺเพ – ‘‘สพฺพตฺถ ปุคฺคโล อุปลพฺภติ สจฺจิกฏฺปรมตฺเถนา’’ติ, โน จ วต เร วตฺตพฺเพ – ‘‘ปุคฺคโล อุปลพฺภติ สจฺจิกฏฺปรมตฺเถนา’’ติ. ยํ ตตฺถ วเทสิ – ‘‘วตฺตพฺเพ โข – ‘ปุคฺคโล อุปลพฺภติ สจฺจิกฏฺปรมตฺเถน,’ โน จ วตฺตพฺเพ – ‘สพฺพตฺถ ปุคฺคโล อุปลพฺภติ สจฺจิกฏฺปรมตฺเถนา’’’ติ มิจฺฉา…เป….
ตติโย นิคฺคโห.
๓. (ก) กาลสจฺจิกฏฺโ
๑. อนุโลมปจฺจนีกํ
๑๒. ปุคฺคโล อุปลพฺภติ สจฺจิกฏฺปรมตฺเถนาติ? อามนฺตา. สพฺพทา ปุคฺคโล อุปลพฺภติ สจฺจิกฏฺปรมตฺเถนาติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ.
อาชานาหิ นิคฺคหํ. หฺจิ ปุคฺคโล อุปลพฺภติ สจฺจิกฏฺปรมตฺเถน, เตน วต เร วตฺตพฺเพ – ‘‘สพฺพทา ปุคฺคโล อุปลพฺภติ สจฺจิกฏฺปรมตฺเถนา’’ติ. ยํ ตตฺถ วเทสิ – ‘‘วตฺตพฺเพ โข – ‘ปุคฺคโล อุปลพฺภติ สจฺจิกฏฺปรมตฺเถน,’ โน จ วตฺตพฺเพ – ‘สพฺพทา ปุคฺคโล อุปลพฺภติ สจฺจิกฏฺปรมตฺเถนา’’’ติ มิจฺฉา.
โน เจ ปน วตฺตพฺเพ – ‘‘สพฺพทา ¶ ปุคฺคโล อุปลพฺภติ สจฺจิกฏฺปรมตฺเถนา’’ติ, โน จ วต เร วตฺตพฺเพ – ‘‘ปุคฺคโล อุปลพฺภติ สจฺจิกฏฺปรมตฺเถนา’’ติ. ยํ ตตฺถ วเทสิ – ‘‘วตฺตพฺเพ โข ¶ – ‘ปุคฺคโล อุปลพฺภติ สจฺจิกฏฺปรมตฺเถน,’ โน จ วตฺตพฺเพ – ‘สพฺพทา ¶ ปุคฺคโล อุปลพฺภติ สจฺจิกฏฺปรมตฺเถนา’’’ติ มิจฺฉา…เป….
จตุตฺโถ นิคฺคโห.
๔. (ก) อวยวสจฺจิกฏฺโ
๑. อนุโลมปจฺจนีกํ
๑๓. ปุคฺคโล อุปลพฺภติ สจฺจิกฏฺปรมตฺเถนาติ? อามนฺตา. สพฺเพสุ ปุคฺคโล อุปลพฺภติ สจฺจิกฏฺปรมตฺเถนาติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ.
อาชานาหิ ¶ นิคฺคหํ. หฺจิ ปุคฺคโล อุปลพฺภติ สจฺจิกฏฺปรมตฺเถน, เตน วต เร วตฺตพฺเพ – ‘‘สพฺเพสุ ปุคฺคโล อุปลพฺภติ สจฺจิกฏฺปรมตฺเถนา’’ติ. ยํ ตตฺถ วเทสิ – ‘‘วตฺตพฺเพ โข – ‘ปุคฺคโล อุปลพฺภติ สจฺจิกฏฺปรมตฺเถน,’ โน จ วตฺตพฺเพ – ‘สพฺเพสุ ปุคฺคโล อุปลพฺภติ สจฺจิกฏฺปรมตฺเถนา’’’ติ มิจฺฉา.
โน เจ ปน วตฺตพฺเพ – ‘‘สพฺเพสุ ปุคฺคโล อุปลพฺภติ สจฺจิกฏฺปรมตฺเถนา’’ติ, โน จ วต เร วตฺตพฺเพ – ‘‘ปุคฺคโล อุปลพฺภติ สจฺจิกฏฺปรมตฺเถนา’’ติ. ยํ ตตฺถ วเทสิ – ‘‘วตฺตพฺเพ โข – ‘ปุคฺคโล อุปลพฺภติ สจฺจิกฏฺปรมตฺเถน,’ โน จ วตฺตพฺเพ – ‘สพฺเพสุ ปุคฺคโล อุปลพฺภติ สจฺจิกฏฺปรมตฺเถนา’’’ติ มิจฺฉา…เป….
ปฺจโม นิคฺคโห.
๒. (ข) โอกาสสจฺจิกฏฺโ
๒. ปจฺจนีกานุโลมํ
๑๔. ปุคฺคโล ¶ นุปลพฺภติ สจฺจิกฏฺปรมตฺเถนาติ? อามนฺตา. สพฺพตฺถ ปุคฺคโล นุปลพฺภติ สจฺจิกฏฺปรมตฺเถนาติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ.
อาชานาหิ นิคฺคหํ. หฺจิ ปุคฺคโล นุปลพฺภติ สจฺจิกฏฺปรมตฺเถน ¶ , เตน วต เร วตฺตพฺเพ – ‘‘สพฺพตฺถ ปุคฺคโล นุปลพฺภติ สจฺจิกฏฺปรมตฺเถนา’’ติ. ยํ ตตฺถ วเทสิ – ‘‘วตฺตพฺเพ โข – ‘ปุคฺคโล นุปลพฺภติ สจฺจิกฏฺปรมตฺเถน,’ โน จ วตฺตพฺเพ – ‘สพฺพตฺถ ปุคฺคโล นุปลพฺภติ สจฺจิกฏฺปรมตฺเถนา’’’ติ มิจฺฉา.
โน ¶ เจ ปน วตฺตพฺเพ – ‘‘สพฺพตฺถ ปุคฺคโล นุปลพฺภติ สจฺจิกฏฺปรมตฺเถนา’’ติ, โน จ วต เร วตฺตพฺเพ – ‘‘ปุคฺคโล นุปลพฺภติ สจฺจิกฏฺปรมตฺเถนา’’ติ. ยํ ตตฺถ วเทสิ – ‘‘วตฺตพฺเพ โข – ‘ปุคฺคโล นุปลพฺภติ สจฺจิกฏฺปรมตฺเถน,’ โน จ วตฺตพฺเพ – ‘สพฺพตฺถ ปุคฺคโล นุปลพฺภติ สจฺจิกฏฺปรมตฺเถนา’’’ติ มิจฺฉา…เป….
ฉฏฺโ นิคฺคโห.
๓. (ข) กาลสจฺจิกฏฺโ
๒. ปจฺจนีกานุโลมํ
๑๕. ปุคฺคโล ¶ นุปลพฺภติ สจฺจิกฏฺปรมตฺเถนาติ? อามนฺตา. สพฺพทา ปุคฺคโล นุปลพฺภติ สจฺจิกฏฺปรมตฺเถนาติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ.
อาชานาหิ ¶ นิคฺคหํ. หฺจิ ปุคฺคโล นุปลพฺภติ สจฺจิกฏฺปรมตฺเถน, เตน วต เร วตฺตพฺเพ – ‘‘สพฺพทา ปุคฺคโล นุปลพฺภติ สจฺจิกฏฺปรมตฺเถนา’’ติ. ยํ ตตฺถ วเทสิ – ‘‘วตฺตพฺเพ โข – ‘ปุคฺคโล นุปลพฺภติ สจฺจิกฏฺปรมตฺเถน,’ โน จ วตฺตพฺเพ – ‘สพฺพทา ปุคฺคโล นุปลพฺภติ สจฺจิกฏฺปรมตฺเถนา’’’ติ มิจฺฉา.
โน เจ ปน วตฺตพฺเพ – ‘‘สพฺพทา ปุคฺคโล นุปลพฺภติ สจฺจิกฏฺปรมตฺเถนา’’ติ, โน จ วต เร วตฺตพฺเพ – ‘‘ปุคฺคโล นุปลพฺภติ สจฺจิกฏฺปรมตฺเถนา’’ติ. ยํ ตตฺถ วเทสิ – ‘‘วตฺตพฺเพ โข – ‘ปุคฺคโล นุปลพฺภติ สจฺจิกฏฺปรมตฺเถน,’ โน จ วตฺตพฺเพ – ‘สพฺพทา ปุคฺคโล นุปลพฺภติ สจฺจิกฏฺปรมตฺเถนา’’’ติ มิจฺฉา…เป….
สตฺตโม นิคฺคโห.
๔. (ข) อวยวสจฺจิกฏฺโ
๒. ปจฺจนีกานุโลมํ
๑๖. ปุคฺคโล ¶ นุปลพฺภติ สจฺจิกฏฺปรมตฺเถนาติ? อามนฺตา. สพฺเพสุ ปุคฺคโล นุปลพฺภติ สจฺจิกฏฺปรมตฺเถนาติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ.
อาชานาหิ ¶ นิคฺคหํ. หฺจิ ปุคฺคโล นุปลพฺภติ สจฺจิกฏฺปรมตฺเถน, เตน วต เร วตฺตพฺเพ – ‘‘สพฺเพสุ ปุคฺคโล นุปลพฺภติ สจฺจิกฏฺปรมตฺเถนา’’ติ. ยํ ตตฺถ วเทสิ – ‘‘วตฺตพฺเพ โข – ‘ปุคฺคโล นุปลพฺภติ สจฺจิกฏฺปรมตฺเถน,’ โน จ วตฺตพฺเพ – ‘สพฺเพสุ ปุคฺคโล นุปลพฺภติ สจฺจิกฏฺปรมตฺเถนา’’’ติ มิจฺฉา.
โน เจ ปน วตฺตพฺเพ – ‘‘สพฺเพสุ ปุคฺคโล นุปลพฺภติ สจฺจิกฏฺปรมตฺเถนา’’ติ, โน จ วต เร วตฺตพฺเพ – ‘‘ปุคฺคโล นุปลพฺภติ สจฺจิกฏฺปรมตฺเถนา’’ติ. ยํ ตตฺถ วเทสิ – ‘‘วตฺตพฺเพ โข ¶ – ‘ปุคฺคโล นุปลพฺภติ สจฺจิกฏฺปรมตฺเถน’ ¶ , โน จ วตฺตพฺเพ – ‘สพฺเพสุ ปุคฺคโล นุปลพฺภติ สจฺจิกฏฺปรมตฺเถนา’’’ติ มิจฺฉา…เป….
อฏฺกนิคฺคโห.
๕. สุทฺธิกสํสนฺทนํ
๑๗. ปุคฺคโล อุปลพฺภติ สจฺจิกฏฺปรมตฺเถน, รูปฺจ อุปลพฺภติ สจฺจิกฏฺปรมตฺเถนาติ? อามนฺตา. อฺํ รูปํ อฺโ ปุคฺคโลติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ.
อาชานาหิ นิคฺคหํ. หฺจิ ปุคฺคโล อุปลพฺภติ สจฺจิกฏฺปรมตฺเถน, รูปฺจ อุปลพฺภติ สจฺจิกฏฺปรมตฺเถน, เตน วต เร วตฺตพฺเพ – ‘‘อฺํ รูปํ อฺโ ปุคฺคโล’’ติ. ยํ ตตฺถ วเทสิ – ‘‘วตฺตพฺเพ โข – ‘ปุคฺคโล อุปลพฺภติ สจฺจิกฏฺปรมตฺเถน, รูปฺจ อุปลพฺภติ สจฺจิกฏฺปรมตฺเถน,’ โน จ วตฺตพฺเพ – ‘อฺํ รูปํ อฺโ ปุคฺคโล’’’ติ ¶ มิจฺฉา.
โน เจ ปน วตฺตพฺเพ – ‘‘อฺํ รูปํ อฺโ ปุคฺคโล’’ติ, โน จ วต เร วตฺตพฺเพ – ‘‘ปุคฺคโล อุปลพฺภติ สจฺจิกฏฺปรมตฺเถน, รูปฺจ อุปลพฺภติ สจฺจิกฏฺปรมตฺเถนา’’ติ. ยํ ตตฺถ วเทสิ – ‘‘วตฺตพฺเพ โข – ‘ปุคฺคโล อุปลพฺภติ สจฺจิกฏฺปรมตฺเถน, รูปฺจ อุปลพฺภติ สจฺจิกฏฺปรมตฺเถน’ ¶ , โน จ วตฺตพฺเพ – ‘อฺํ รูปํ อฺโ ปุคฺคโล’’’ติ มิจฺฉา…เป….
๑๘. ปุคฺคโล อุปลพฺภติ สจฺจิกฏฺปรมตฺเถน, เวทนา จ อุปลพฺภติ สจฺจิกฏฺปรมตฺเถน…เป… สฺา จ อุปลพฺภติ…เป… สงฺขารา จ อุปลพฺภนฺติ…เป… วิฺาณฺจ อุปลพฺภติ สจฺจิกฏฺปรมตฺเถนาติ? อามนฺตา. อฺํ วิฺาณํ อฺโ ปุคฺคโลติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ.
อาชานาหิ นิคฺคหํ. หฺจิ ปุคฺคโล อุปลพฺภติ สจฺจิกฏฺปรมตฺเถน, วิฺาณฺจ อุปลพฺภติ ¶ สจฺจิกฏฺปรมตฺเถน, เตน วต เร วตฺตพฺเพ – ‘‘อฺํ วิฺาณํ อฺโ ปุคฺคโล’’ติ. ยํ ตตฺถ วเทสิ – ‘‘วตฺตพฺเพ โข – ‘ปุคฺคโล อุปลพฺภติ สจฺจิกฏฺปรมตฺเถน, วิฺาณฺจ อุปลพฺภติ สจฺจิกฏฺปรมตฺเถน,’ โน จ วตฺตพฺเพ – ‘อฺํ วิฺาณํ อฺโ ปุคฺคโล’’’ติ มิจฺฉา.
โน ¶ เจ ปน วตฺตพฺเพ – ‘‘อฺํ วิฺาณํ อฺโ ปุคฺคโล’’ติ, โน จ วต เร วตฺตพฺเพ – ‘‘ปุคฺคโล อุปลพฺภติ สจฺจิกฏฺปรมตฺเถน, วิฺาณฺจ อุปลพฺภติ สจฺจิกฏฺปรมตฺเถนา’’ติ. ยํ ตตฺถ วเทสิ – ‘‘วตฺตพฺเพ โข – ‘ปุคฺคโล อุปลพฺภติ สจฺจิกฏฺปรมตฺเถน, วิฺาณฺจ อุปลพฺภติ สจฺจิกฏฺปรมตฺเถน,’ โน ¶ จ วตฺตพฺเพ – ‘อฺํ วิฺาณํ อฺโ ปุคฺคโล’’’ติ มิจฺฉา…เป….
๑๙. ปุคฺคโล อุปลพฺภติ สจฺจิกฏฺปรมตฺเถน, จกฺขายตนฺจ อุปลพฺภติ สจฺจิกฏฺปรมตฺเถน…เป… โสตายตนฺจ อุปลพฺภติ… ฆานายตนฺจ อุปลพฺภติ… ชิวฺหายตนฺจ อุปลพฺภติ… กายายตนฺจ อุปลพฺภติ… รูปายตนฺจ อุปลพฺภติ… สทฺทายตนฺจ อุปลพฺภติ… คนฺธายตนฺจ อุปลพฺภติ… รสายตนฺจ อุปลพฺภติ… โผฏฺพฺพายตนฺจ อุปลพฺภติ… มนายตนฺจ อุปลพฺภติ… ธมฺมายตนฺจ อุปลพฺภติ สจฺจิกฏฺปรมตฺเถน…เป….
๒๐. จกฺขุธาตุ จ อุปลพฺภติ สจฺจิกฏฺปรมตฺเถน…เป… โสตธาตุ จ อุปลพฺภติ… ฆานธาตุ จ อุปลพฺภติ… ชิวฺหาธาตุ จ อุปลพฺภติ… กายธาตุ จ อุปลพฺภติ… รูปธาตุ จ อุปลพฺภติ… สทฺทธาตุ จ อุปลพฺภติ… คนฺธธาตุ จ อุปลพฺภติ… รสธาตุ จ อุปลพฺภติ… โผฏฺพฺพธาตุ จ อุปลพฺภติ… จกฺขุวิฺาณธาตุ จ อุปลพฺภติ… โสตวิฺาณธาตุ จ อุปลพฺภติ… ฆานวิฺาณธาตุ จ อุปลพฺภติ… ชิวฺหาวิฺาณธาตุ จ อุปลพฺภติ… กายวิฺาณธาตุ จ อุปลพฺภติ… มโนธาตุ จ อุปลพฺภติ… มโนวิฺาณธาตุ จ อุปลพฺภติ… ธมฺมธาตุ จ อุปลพฺภติ สจฺจิกฏฺปรมตฺเถน…เป….
๒๑. จกฺขุนฺทฺริยฺจ ¶ ¶ อุปลพฺภติ สจฺจิกฏฺปรมตฺเถน…เป… โสตินฺทฺริยฺจ อุปลพฺภติ… ฆานินฺทฺริยฺจ อุปลพฺภติ… ชิวฺหินฺทฺริยฺจ อุปลพฺภติ… กายินฺทฺริยฺจ อุปลพฺภติ ¶ … มนินฺทฺริยฺจ อุปลพฺภติ… ชีวิตินฺทฺริยฺจ อุปลพฺภติ… อิตฺถินฺทฺริยฺจ อุปลพฺภติ… ปุริสินฺทฺริยฺจ อุปลพฺภติ… สุขินฺทฺริยฺจ อุปลพฺภติ… ทุกฺขินฺทฺริยฺจ อุปลพฺภติ… โสมนสฺสินฺทฺริยฺจ อุปลพฺภติ… โทมนสฺสินฺทฺริยฺจ อุปลพฺภติ… อุเปกฺขินฺทฺริยฺจ อุปลพฺภติ… สทฺธินฺทฺริยฺจ อุปลพฺภติ… วีริยินฺทฺริยฺจ อุปลพฺภติ… สตินฺทฺริยฺจ อุปลพฺภติ… สมาธินฺทฺริยฺจ อุปลพฺภติ… ปฺินฺทฺริยฺจ อุปลพฺภติ… อนฺาตฺสฺสามีตินฺทฺริยฺจ อุปลพฺภติ… อฺินฺทฺริยฺจ อุปลพฺภติ… อฺาตาวินฺทฺริยฺจ อุปลพฺภติ สจฺจิกฏฺปรมตฺเถนาติ? อามนฺตา. อฺํ อฺาตาวินฺทฺริยํ อฺโ ปุคฺคโลติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ.
อาชานาหิ ¶ นิคฺคหํ. หฺจิ ปุคฺคโล อุปลพฺภติ สจฺจิกฏฺปรมตฺเถน, อฺาตาวินฺทฺริยฺจ อุปลพฺภติ สจฺจิกฏฺปรมตฺเถน, เตน วต เร วตฺตพฺเพ – ‘‘อฺํ อฺาตาวินฺทฺริยํ อฺโ ปุคฺคโล’’ติ. ยํ ตตฺถ วเทสิ – ‘‘วตฺตพฺเพ โข – ‘ปุคฺคโล อุปลพฺภติ สจฺจิกฏฺปรมตฺเถน, อฺาตาวินฺทฺริยฺจ อุปลพฺภติ สจฺจิกฏฺปรมตฺเถน,’ โน จ วตฺตพฺเพ – ‘อฺํ อฺาตาวินฺทฺริยํ อฺโ ปุคฺคโล’’’ติ มิจฺฉา.
โน เจ ปน วตฺตพฺเพ – ‘‘อฺํ อฺาตาวินฺทฺริยํ ¶ อฺโ ปุคฺคโล’’ติ, โน จ วต เร วตฺตพฺเพ – ‘‘ปุคฺคโล อุปลพฺภติ สจฺจิกฏฺปรมตฺเถน, อฺาตาวินฺทฺริยฺจ อุปลพฺภติ สจฺจิกฏฺปรมตฺเถนา’’ติ. ยํ ตตฺถ วเทสิ – ‘‘วตฺตพฺเพ โข – ‘ปุคฺคโล อุปลพฺภติ สจฺจิกฏฺปรมตฺเถน, อฺาตาวินฺทฺริยฺจ อุปลพฺภติ สจฺจิกฏฺปรมตฺเถน,’ โน จ วตฺตพฺเพ – ‘อฺํ อฺาตาวินฺทฺริยํ อฺโ ปุคฺคโล’’’ติ มิจฺฉา…เป….
๒๒. [ปุ. ป. มาติกา ๔.๒๔; อ. นิ. ๔.๙๕-๙๖] ปุคฺคโล นุปลพฺภติ สจฺจิกฏฺปรมตฺเถนาติ? อามนฺตา. วุตฺตํ ภควตา – ‘‘อตฺถิ ปุคฺคโล อตฺตหิตาย ปฏิปนฺโน,’’ รูปฺจ อุปลพฺภติ สจฺจิกฏฺปรมตฺเถนาติ? อามนฺตา. อฺํ รูปํ อฺโ ปุคฺคโลติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ.
อาชานาหิ ปฏิกมฺมํ. หฺจิ วุตฺตํ ภควตา – ‘‘อตฺถิ ปุคฺคโล อตฺตหิตาย ปฏิปนฺโน,’’ รูปฺจ อุปลพฺภติ สจฺจิกฏฺปรมตฺเถน, เตน วต เร วตฺตพฺเพ – ‘‘อฺํ รูปํ อฺโ ปุคฺคโล’’ติ. ยํ ตตฺถ วเทสิ – ‘‘วตฺตพฺเพ โข – ‘วุตฺตํ ภควตา – อตฺถิ ปุคฺคโล อตฺตหิตาย ¶ ปฏิปนฺโน, รูปฺจ อุปลพฺภติ สจฺจิกฏฺปรมตฺเถน,’ โน จ วตฺตพฺเพ – ‘อฺํ รูปํ อฺโ ปุคฺคโล’’’ติ มิจฺฉา.
โน ¶ เจ ปน วตฺตพฺเพ – ‘‘อฺํ รูปํ อฺโ ปุคฺคโล’’ติ, โน จ วต เร วตฺตพฺเพ – ‘‘วุตฺตํ ภควตา – ‘อตฺถิ ปุคฺคโล อตฺตหิตาย ปฏิปนฺโน,’ รูปฺจ อุปลพฺภติ สจฺจิกฏฺปรมตฺเถนา’’ติ. ยํ ตตฺถ วเทสิ – ‘‘วตฺตพฺเพ โข – ‘วุตฺตํ ภควตา – อตฺถิ ปุคฺคโล อตฺตหิตาย ปฏิปนฺโน, รูปฺจ อุปลพฺภติ ¶ สจฺจิกฏฺปรมตฺเถน,’ โน จ วตฺตพฺเพ – ‘อฺํ รูปํ อฺโ ปุคฺคโล’’’ติ มิจฺฉา…เป….
๒๓. ปุคฺคโล ¶ นุปลพฺภติ สจฺจิกฏฺปรมตฺเถนาติ? อามนฺตา. วุตฺตํ ภควตา – ‘‘อตฺถิ ปุคฺคโล อตฺตหิตาย ปฏิปนฺโน,’’ เวทนา จ อุปลพฺภติ…เป… สฺา จ อุปลพฺภติ…เป… สงฺขารา จ อุปลพฺภนฺติ…เป… วิฺาณฺจ อุปลพฺภติ สจฺจิกฏฺปรมตฺเถนาติ? อามนฺตา. อฺํ วิฺาณํ อฺโ ปุคฺคโลติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ.
อาชานาหิ ปฏิกมฺมํ. หฺจิ วุตฺตํ ภควตา – ‘‘อตฺถิ ปุคฺคโล อตฺตหิตาย ปฏิปนฺโน,’’ วิฺาณฺจ อุปลพฺภติ สจฺจิกฏฺปรมตฺเถน, เตน วต เร วตฺตพฺเพ – ‘‘อฺํ วิฺาณํ อฺโ ปุคฺคโล’’ติ. ยํ ตตฺถ วเทสิ – ‘‘วตฺตพฺเพ โข – ‘วุตฺตํ ภควตา – อตฺถิ ปุคฺคโล อตฺตหิตาย ปฏิปนฺโน, วิฺาณฺจ อุปลพฺภติ สจฺจิกฏฺปรมตฺเถน,’ โน จ วตฺตพฺเพ – ‘อฺํ วิฺาณํ อฺโ ปุคฺคโล’’’ติ มิจฺฉา.
โน เจ ปน วตฺตพฺเพ – ‘‘อฺํ วิฺาณํ อฺโ ปุคฺคโล’’ติ, โน จ วต เร วตฺตพฺเพ – ‘‘วุตฺตํ ภควตา – ‘อตฺถิ ปุคฺคโล อตฺตหิตาย ปฏิปนฺโน,’ วิฺาณฺจ อุปลพฺภติ สจฺจิกฏฺปรมตฺเถนา’’ติ. ยํ ตตฺถ วเทสิ – ‘‘วตฺตพฺเพ โข – ‘วุตฺตํ ภควตา – อตฺถิ ปุคฺคโล อตฺตหิตาย ปฏิปนฺโน,’ วิฺาณฺจ อุปลพฺภติ สจฺจิกฏฺปรมตฺเถน, โน จ วตฺตพฺเพ – ‘อฺํ วิฺาณํ อฺโ ปุคฺคโล’’’ติ มิจฺฉา…เป….
๒๔. ปุคฺคโล นุปลพฺภติ สจฺจิกฏฺปรมตฺเถนาติ? อามนฺตา. วุตฺตํ ภควตา – ‘‘อตฺถิ ปุคฺคโล ¶ อตฺตหิตาย ปฏิปนฺโน,’’ จกฺขายตนฺจ อุปลพฺภติ ¶ สจฺจิกฏฺปรมตฺเถน…เป… โสตายตนฺจ อุปลพฺภติ…เป… ธมฺมายตนฺจ อุปลพฺภติ สจฺจิกฏฺปรมตฺเถน…เป….
๒๕. จกฺขุธาตุ จ อุปลพฺภติ สจฺจิกฏฺปรมตฺเถน…เป… กายธาตุ จ อุปลพฺภติ…เป… รูปธาตุ จ อุปลพฺภติ…เป… โผฏฺพฺพธาตุ จ อุปลพฺภติ…เป… จกฺขุวิฺาณธาตุ จ อุปลพฺภติ…เป… มโนวิฺาณธาตุ จ อุปลพฺภติ…เป… ธมฺมธาตุ จ อุปลพฺภติ สจฺจิกฏฺปรมตฺเถน…เป….
๒๖. จกฺขุนฺทฺริยฺจ อุปลพฺภติ สจฺจิกฏฺปรมตฺเถน…เป… โสตินฺทฺริยฺจ อุปลพฺภติ สจฺจิกฏฺปรมตฺเถน…เป… อฺินฺทฺริยฺจ [อฺาตาวินฺทฺริยฺจ (พหูสุ)] อุปลพฺภติ สจฺจิกฏฺปรมตฺเถน…เป….
๒๗. ปุคฺคโล ¶ นุปลพฺภติ สจฺจิกฏฺปรมตฺเถนาติ? อามนฺตา. วุตฺตํ ภควตา – ‘‘อตฺถิ ปุคฺคโล อตฺตหิตาย ปฏิปนฺโน,’’ อฺาตาวินฺทฺริยฺจ อุปลพฺภติ สจฺจิกฏฺปรมตฺเถนาติ? อามนฺตา. อฺํ อฺาตาวินฺทฺริยํ อฺโ ปุคฺคโลติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ.
อาชานาหิ ปฏิกมฺมํ. หฺจิ วุตฺตํ ภควตา – ‘‘อตฺถิ ปุคฺคโล อตฺตหิตาย ปฏิปนฺโน,’’ อฺาตาวินฺทฺริยฺจ อุปลพฺภติ สจฺจิกฏฺปรมตฺเถน, เตน วต เร วตฺตพฺเพ – ‘‘อฺํ อฺาตาวินฺทฺริยํ อฺโ ปุคฺคโล’’ติ. ยํ ตตฺถ วเทสิ – ‘‘วตฺตพฺเพ โข – ‘วุตฺตํ ภควตา – อตฺถิ ปุคฺคโล อตฺตหิตาย ปฏิปนฺโน, อฺาตาวินฺทฺริยฺจ อุปลพฺภติ สจฺจิกฏฺปรมตฺเถน,’ โน จ วตฺตพฺเพ – ‘อฺํ อฺาตาวินฺทฺริยํ อฺโ ปุคฺคโล’’’ติ มิจฺฉา.
โน เจ ปน วตฺตพฺเพ – ‘‘อฺํ อฺาตาวินฺทฺริยํ อฺโ ¶ ปุคฺคโล’’ติ, โน จ วต เร วตฺตพฺเพ – ‘‘วุตฺตํ ภควตา – ‘อตฺถิ ปุคฺคโล อตฺตหิตาย ปฏิปนฺโน,’ อฺาตาวินฺทฺริยฺจ อุปลพฺภติ สจฺจิกฏฺปรมตฺเถนา’’ติ. ยํ ตตฺถ วเทสิ – ‘‘วตฺตพฺเพ โข – ‘วุตฺตํ ภควตา – อตฺถิ ปุคฺคโล อตฺตหิตาย ปฏิปนฺโน, อฺาตาวินฺทฺริยฺจ อุปลพฺภติ สจฺจิกฏฺปรมตฺเถน,’ โน จ วตฺตพฺเพ – ‘อฺํ อฺาตาวินฺทฺริยํ อฺโ ปุคฺคโล’’’ติ มิจฺฉา…เป….
สุทฺธิกสํสนฺทนา.
๖. โอปมฺมสํสนฺทนํ
๒๘. รูปํ ¶ อุปลพฺภติ สจฺจิกฏฺปรมตฺเถน, เวทนา จ อุปลพฺภติ สจฺจิกฏฺปรมตฺเถน, อฺํ รูปํ อฺา เวทนาติ? อามนฺตา. ปุคฺคโล อุปลพฺภติ สจฺจิกฏฺปรมตฺเถน, รูปฺจ อุปลพฺภติ สจฺจิกฏฺปรมตฺเถนาติ? อามนฺตา. อฺํ รูปํ อฺโ ปุคฺคโลติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ.
อาชานาหิ นิคฺคหํ. หฺจิ รูปํ อุปลพฺภติ สจฺจิกฏฺปรมตฺเถน, เวทนา จ อุปลพฺภติ สจฺจิกฏฺปรมตฺเถน, อฺํ รูปํ อฺา เวทนา, ปุคฺคโล อุปลพฺภติ สจฺจิกฏฺปรมตฺเถน, รูปฺจ อุปลพฺภติ สจฺจิกฏฺปรมตฺเถน; เตน วต เร วตฺตพฺเพ – ‘‘อฺํ รูปํ อฺโ ปุคฺคโล’’ติ. ยํ ตตฺถ วเทสิ – ‘‘วตฺตพฺเพ โข – ‘รูปํ อุปลพฺภติ สจฺจิกฏฺปรมตฺเถน, เวทนา จ อุปลพฺภติ สจฺจิกฏฺปรมตฺเถน, อฺํ รูปํ อฺา เวทนา, ปุคฺคโล อุปลพฺภติ สจฺจิกฏฺปรมตฺเถน, รูปฺจ ¶ อุปลพฺภติ สจฺจิกฏฺปรมตฺเถน,’ โน จ วตฺตพฺเพ – ‘อฺํ รูปํ อฺโ ปุคฺคโล’’’ติ มิจฺฉา.
โน ¶ เจ ปน วตฺตพฺเพ ¶ – ‘‘อฺํ รูปํ อฺโ ปุคฺคโล’’ติ, โน จ วต เร วตฺตพฺเพ – ‘‘รูปํ อุปลพฺภติ สจฺจิกฏฺปรมตฺเถน, เวทนา จ อุปลพฺภติ สจฺจิกฏฺปรมตฺเถน, อฺํ รูปํ อฺา เวทนา, ปุคฺคโล อุปลพฺภติ สจฺจิกฏฺปรมตฺเถน, รูปฺจ อุปลพฺภติ สจฺจิกฏฺปรมตฺเถนา’’ติ. ยํ ตตฺถ วเทสิ – ‘‘วตฺตพฺเพ โข – ‘รูปํ อุปลพฺภติ สจฺจิกฏฺปรมตฺเถน, เวทนา จ อุปลพฺภติ สจฺจิกฏฺปรมตฺเถน, อฺํ รูปํ อฺา เวทนา, ปุคฺคโล อุปลพฺภติ สจฺจิกฏฺปรมตฺเถน, รูปฺจ อุปลพฺภติ สจฺจิกฏฺปรมตฺเถน,’ โน จ วตฺตพฺเพ – ‘อฺํ รูปํ อฺโ ปุคฺคโล’’’ติ มิจฺฉา…เป….
๒๙. รูปํ อุปลพฺภติ สจฺจิกฏฺปรมตฺเถน, สฺา จ อุปลพฺภติ…เป… สงฺขารา จ อุปลพฺภนฺติ…เป… วิฺาณฺจ อุปลพฺภติ สจฺจิกฏฺปรมตฺเถน, อฺํ รูปํ อฺํ วิฺาณนฺติ? อามนฺตา. ปุคฺคโล อุปลพฺภติ สจฺจิกฏฺปรมตฺเถน, รูปฺจ อุปลพฺภติ สจฺจิกฏฺปรมตฺเถนาติ? อามนฺตา. อฺํ รูปํ อฺโ ปุคฺคโลติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ.
อาชานาหิ ¶ นิคฺคหํ. หฺจิ รูปํ อุปลพฺภติ สจฺจิกฏฺปรมตฺเถน, วิฺาณฺจ อุปลพฺภติ สจฺจิกฏฺปรมตฺเถน, อฺํ รูปํ อฺํ วิฺาณํ, ปุคฺคโล อุปลพฺภติ สจฺจิกฏฺปรมตฺเถน, รูปฺจ อุปลพฺภติ สจฺจิกฏฺปรมตฺเถน; เตน วต เร วตฺตพฺเพ – ‘‘อฺํ รูปํ อฺโ ปุคฺคโล’’ติ. ยํ ตตฺถ วเทสิ – ‘‘วตฺตพฺเพ โข – ‘รูปํ อุปลพฺภติ สจฺจิกฏฺปรมตฺเถน, วิฺาณฺจ อุปลพฺภติ สจฺจิกฏฺปรมตฺเถน ¶ , อฺํ รูปํ อฺํ วิฺาณํ, ปุคฺคโล อุปลพฺภติ สจฺจิกฏฺปรมตฺเถน, รูปฺจ อุปลพฺภติ สจฺจิกฏฺปรมตฺเถน,’ โน จ วตฺตพฺเพ – ‘อฺํ รูปํ อฺโ ปุคฺคโล’’’ติ มิจฺฉา.
โน เจ ปน วตฺตพฺเพ – ‘‘อฺํ รูปํ อฺโ ปุคฺคโล’’ติ, โน จ วต เร วตฺตพฺเพ – ‘‘รูปํ อุปลพฺภติ สจฺจิกฏฺปรมตฺเถน, วิฺาณฺจ อุปลพฺภติ สจฺจิกฏฺปรมตฺเถน, อฺํ รูปํ อฺํ วิฺาณํ, ปุคฺคโล อุปลพฺภติ สจฺจิกฏฺปรมตฺเถน, รูปฺจ อุปลพฺภติ สจฺจิกฏฺปรมตฺเถนา’’ติ. ยํ ตตฺถ วเทสิ – ‘‘วตฺตพฺเพ โข – ‘รูปํ อุปลพฺภติ สจฺจิกฏฺปรมตฺเถน, วิฺาณฺจ อุปลพฺภติ สจฺจิกฏฺปรมตฺเถน, อฺํ รูปํ อฺํ วิฺาณํ, ปุคฺคโล อุปลพฺภติ สจฺจิกฏฺปรมตฺเถน, รูปฺจ อุปลพฺภติ ¶ สจฺจิกฏฺปรมตฺเถน,’ โน จ วตฺตพฺเพ – ‘อฺํ รูปํ อฺโ ปุคฺคโล’’’ติ มิจฺฉา…เป….
๓๐. เวทนา อุปลพฺภติ สจฺจิกฏฺปรมตฺเถน, สฺา จ อุปลพฺภติ…เป… สงฺขารา จ อุปลพฺภนฺติ…เป… วิฺาณฺจ อุปลพฺภติ…เป… รูปฺจ อุปลพฺภติ สจฺจิกฏฺปรมตฺเถน…เป….
๓๑. สฺา อุปลพฺภติ สจฺจิกฏฺปรมตฺเถน, สงฺขารา จ อุปลพฺภนฺติ…เป… วิฺาณฺจ อุปลพฺภติ…เป… รูปฺจ อุปลพฺภติ…เป… เวทนา จ อุปลพฺภติ สจฺจิกฏฺปรมตฺเถน…เป….
๓๒. สงฺขารา อุปลพฺภนฺติ สจฺจิกฏฺปรมตฺเถน, วิฺาณฺจ อุปลพฺภติ…เป… รูปฺจ อุปลพฺภติ…เป… เวทนา จ อุปลพฺภติ…เป… สฺา ¶ จ อุปลพฺภติ สจฺจิกฏฺปรมตฺเถน…เป….
๓๓. วิฺาณํ ¶ อุปลพฺภติ สจฺจิกฏฺปรมตฺเถน, รูปฺจ อุปลพฺภติ…เป… เวทนา จ อุปลพฺภติ…เป… สฺา จ อุปลพฺภติ…เป… สงฺขารา จ อุปลพฺภนฺติ สจฺจิกฏฺปรมตฺเถน, อฺํ วิฺาณํ อฺเ สงฺขาราติ? อามนฺตา. ปุคฺคโล อุปลพฺภติ สจฺจิกฏฺปรมตฺเถน, วิฺาณฺจ อุปลพฺภติ สจฺจิกฏฺปรมตฺเถนาติ? อามนฺตา. อฺํ วิฺาณํ อฺโ ปุคฺคโลติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ.
อาชานาหิ ¶ นิคฺคหํ. หฺจิ วิฺาณํ อุปลพฺภติ สจฺจิกฏฺปรมตฺเถน, สงฺขารา จ อุปลพฺภนฺติ สจฺจิกฏฺปรมตฺเถน, อฺํ วิฺาณํ อฺเ สงฺขารา, ปุคฺคโล อุปลพฺภติ สจฺจิกฏฺปรมตฺเถน, วิฺาณฺจ อุปลพฺภติ สจฺจิกฏฺปรมตฺเถน; เตน วต เร วตฺตพฺเพ – ‘‘อฺํ วิฺาณํ อฺโ ปุคฺคโล’’ติ. ยํ ตตฺถ วเทสิ – ‘‘วตฺตพฺเพ โข – ‘วิฺาณํ อุปลพฺภติ สจฺจิกฏฺปรมตฺเถน, สงฺขารา จ อุปลพฺภนฺติ สจฺจิกฏฺปรมตฺเถน, อฺํ วิฺาณํ อฺเ สงฺขารา, ปุคฺคโล อุปลพฺภติ สจฺจิกฏฺปรมตฺเถน, วิฺาณฺจ อุปลพฺภติ สจฺจิกฏฺปรมตฺเถน,’ โน จ วตฺตพฺเพ – ‘อฺํ วิฺาณํ อฺโ ปุคฺคโล’’’ติ มิจฺฉา.
โน เจ ปน วตฺตพฺเพ – ‘‘อฺํ วิฺาณํ อฺโ ปุคฺคโล’’ติ, โน จ วต เร วตฺตพฺเพ – ‘‘วิฺาณํ อุปลพฺภติ สจฺจิกฏฺปรมตฺเถน, สงฺขารา จ อุปลพฺภนฺติ สจฺจิกฏฺปรมตฺเถน, อฺํ วิฺาณํ อฺเ สงฺขารา, ปุคฺคโล อุปลพฺภติ สจฺจิกฏฺปรมตฺเถน, วิฺาณฺจ ¶ อุปลพฺภติ สจฺจิกฏฺปรมตฺเถนา’’ติ. ยํ ตตฺถ วเทสิ ¶ – ‘‘วตฺตพฺเพ โข – ‘วิฺาณํ อุปลพฺภติ สจฺจิกฏฺปรมตฺเถน, สงฺขารา จ อุปลพฺภนฺติ สจฺจิกฏฺปรมตฺเถน, อฺํ วิฺาณํ อฺเ สงฺขารา, ปุคฺคโล อุปลพฺภติ สจฺจิกฏฺปรมตฺเถน, วิฺาณฺจ อุปลพฺภติ สจฺจิกฏฺปรมตฺเถน,’ โน จ วตฺตพฺเพ – ‘อฺํ วิฺาณํ อฺโ ปุคฺคโล’’’ติ มิจฺฉา…เป….
๓๔. จกฺขายตนํ อุปลพฺภติ สจฺจิกฏฺปรมตฺเถน, โสตายตนฺจ อุปลพฺภติ…เป… ธมฺมายตนฺจ อุปลพฺภติ สจฺจิกฏฺปรมตฺเถน…เป… โสตายตนํ อุปลพฺภติ…เป… ธมฺมายตนํ อุปลพฺภติ สจฺจิกฏฺปรมตฺเถน, จกฺขายตนฺจ อุปลพฺภติ…เป… มนายตนฺจ อุปลพฺภติ สจฺจิกฏฺปรมตฺเถน…เป….
๓๕. จกฺขุธาตุ ¶ อุปลพฺภติ สจฺจิกฏฺปรมตฺเถน, โสตธาตุ จ อุปลพฺภติ…เป… ธมฺมธาตุ จ อุปลพฺภติ สจฺจิกฏฺปรมตฺเถน…เป… โสตธาตุ อุปลพฺภติ…เป… ธมฺมธาตุ อุปลพฺภติ สจฺจิกฏฺปรมตฺเถน, จกฺขุธาตุ จ อุปลพฺภติ…เป… มโนวิฺาณธาตุ จ อุปลพฺภติ สจฺจิกฏฺปรมตฺเถน…เป….
๓๖. จกฺขุนฺทฺริยํ ¶ อุปลพฺภติ สจฺจิกฏฺปรมตฺเถน, โสตินฺทฺริยฺจ อุปลพฺภติ…เป… อฺาตาวินฺทฺริยฺจ อุปลพฺภติ สจฺจิกฏฺปรมตฺเถน…เป… โสตินฺทฺริยํ ¶ อุปลพฺภติ…เป… อฺาตาวินฺทฺริยํ อุปลพฺภติ สจฺจิกฏฺปรมตฺเถน…เป… จกฺขุนฺทฺริยฺจ อุปลพฺภติ…เป… อฺินฺทฺริยฺจ อุปลพฺภติ สจฺจิกฏฺปรมตฺเถน, อฺํ อฺาตาวินฺทฺริยํ อฺํ อฺินฺทฺริยนฺติ? อามนฺตา. ปุคฺคโล อุปลพฺภติ สจฺจิกฏฺปรมตฺเถน, อฺาตาวินฺทฺริยฺจ อุปลพฺภติ สจฺจิกฏฺปรมตฺเถนาติ? อามนฺตา. อฺํ อฺาตาวินฺทฺริยํ อฺโ ปุคฺคโลติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ.
อาชานาหิ นิคฺคหํ. หฺจิ อฺาตาวินฺทฺริยํ อุปลพฺภติ สจฺจิกฏฺปรมตฺเถน, อฺินฺทฺริยฺจ อุปลพฺภติ สจฺจิกฏฺปรมตฺเถน, อฺํ อฺาตาวินฺทฺริยํ อฺํ อฺินฺทฺริยํ, ปุคฺคโล อุปลพฺภติ สจฺจิกฏฺปรมตฺเถน, อฺาตาวินฺทฺริยฺจ อุปลพฺภติ สจฺจิกฏฺปรมตฺเถน; เตน วต เร วตฺตพฺเพ – ‘‘อฺํ อฺาตาวินฺทฺริยํ อฺโ ปุคฺคโล’’ติ. ยํ ตตฺถ วเทสิ – ‘‘วตฺตพฺเพ โข – ‘อฺาตาวินฺทฺริยํ อุปลพฺภติ สจฺจิกฏฺปรมตฺเถน, อฺินฺทฺริยฺจ อุปลพฺภติ สจฺจิกฏฺปรมตฺเถน, อฺํ อฺาตาวินฺทฺริยํ อฺํ อฺินฺทฺริยํ, ปุคฺคโล อุปลพฺภติ สจฺจิกฏฺปรมตฺเถน, อฺาตาวินฺทฺริยฺจ อุปลพฺภติ สจฺจิกฏฺปรมตฺเถน,’ โน จ วตฺตพฺเพ – ‘อฺํ อฺาตาวินฺทฺริยํ อฺโ ปุคฺคโล’’’ติ มิจฺฉา.
โน ¶ เจ ปน วตฺตพฺเพ – ‘‘อฺํ อฺาตาวินฺทฺริยํ อฺโ ปุคฺคโล’’ติ, โน จ วต เร วตฺตพฺเพ – ‘‘อฺาตาวินฺทฺริยํ อุปลพฺภติ สจฺจิกฏฺปรมตฺเถน, อฺินฺทฺริยฺจ อุปลพฺภติ สจฺจิกฏฺปรมตฺเถน, อฺํ อฺาตาวินฺทฺริยํ อฺํ อฺินฺทฺริยํ, ปุคฺคโล อุปลพฺภติ สจฺจิกฏฺปรมตฺเถน, อฺาตาวินฺทฺริยฺจ ¶ อุปลพฺภติ สจฺจิกฏฺปรมตฺเถนา’’ติ. ยํ ตตฺถ วเทสิ – ‘‘วตฺตพฺเพ โข – ‘อฺาตาวินฺทฺริยํ อุปลพฺภติ สจฺจิกฏฺปรมตฺเถน, อฺินฺทฺริยฺจ อุปลพฺภติ สจฺจิกฏฺปรมตฺเถน, อฺํ อฺาตาวินฺทฺริยํ อฺํ อฺินฺทฺริยํ, ปุคฺคโล อุปลพฺภติ ¶ สจฺจิกฏฺปรมตฺเถน, อฺาตาวินฺทฺริยฺจ อุปลพฺภติ สจฺจิกฏฺปรมตฺเถน,’ โน จ วตฺตพฺเพ – ‘อฺํ อฺาตาวินฺทฺริยํ อฺโ ปุคฺคโล’’’ติ มิจฺฉา…เป….
๓๗. รูปํ อุปลพฺภติ สจฺจิกฏฺปรมตฺเถน, เวทนา จ อุปลพฺภติ สจฺจิกฏฺปรมตฺเถน, อฺํ รูปํ อฺา เวทนาติ? อามนฺตา. วุตฺตํ ¶ ภควตา – ‘‘อตฺถิ ปุคฺคโล อตฺตหิตาย ปฏิปนฺโน,’’ รูปฺจ อุปลพฺภติ สจฺจิกฏฺปรมตฺเถนาติ? อามนฺตา. อฺํ รูปํ อฺโ ปุคฺคโลติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ.
อาชานาหิ ปฏิกมฺมํ. หฺจิ รูปํ อุปลพฺภติ สจฺจิกฏฺปรมตฺเถน, เวทนา จ อุปลพฺภติ สจฺจิกฏฺปรมตฺเถน, อฺํ รูปํ อฺา เวทนา, วุตฺตํ ภควตา – ‘‘อตฺถิ ปุคฺคโล อตฺตหิตาย ปฏิปนฺโน,’’ รูปฺจ อุปลพฺภติ สจฺจิกฏฺปรมตฺเถน; เตน วต เร วตฺตพฺเพ – อฺํ รูปํ อฺโ ปุคฺคโลติ. ยํ ตตฺถ วเทสิ – ‘‘วตฺตพฺเพ โข – ‘รูปํ อุปลพฺภติ สจฺจิกฏฺปรมตฺเถน, เวทนา จ อุปลพฺภติ สจฺจิกฏฺปรมตฺเถน, อฺํ รูปํ อฺา เวทนา, วุตฺตํ ภควตา – อตฺถิ ปุคฺคโล อตฺตหิตาย ปฏิปนฺโน, รูปฺจ อุปลพฺภติ สจฺจิกฏฺปรมตฺเถน,’ โน จ วตฺตพฺเพ – ‘อฺํ รูปํ อฺโ ปุคฺคโล’’’ติ มิจฺฉา.
โน เจ ปน วตฺตพฺเพ – ‘‘อฺํ รูปํ อฺโ ปุคฺคโล’’ติ, โน จ วต เร วตฺตพฺเพ ¶ – ‘‘รูปํ อุปลพฺภติ สจฺจิกฏฺปรมตฺเถน, เวทนา จ อุปลพฺภติ สจฺจิกฏฺปรมตฺเถน, อฺํ รูปํ อฺา เวทนา, วุตฺตํ ภควตา – ‘อตฺถิ ปุคฺคโล อตฺตหิตาย ปฏิปนฺโน,’ รูปฺจ อุปลพฺภติ สจฺจิกฏฺปรมตฺเถนา’’ติ. ยํ ตตฺถ วเทสิ – ‘‘วตฺตพฺเพ โข – ‘รูปํ อุปลพฺภติ สจฺจิกฏฺปรมตฺเถน, เวทนา จ อุปลพฺภติ สจฺจิกฏฺปรมตฺเถน, อฺํ รูปํ อฺา เวทนา, วุตฺตํ ภควตา – อตฺถิ ปุคฺคโล อตฺตหิตาย ปฏิปนฺโน, รูปฺจ อุปลพฺภติ สจฺจิกฏฺปรมตฺเถน,’ โน จ วตฺตพฺเพ – ‘อฺํ รูปํ อฺโ ปุคฺคโล’’’ติ มิจฺฉา…เป….
๓๘. รูปํ ¶ อุปลพฺภติ สจฺจิกฏฺปรมตฺเถน, สฺา จ อุปลพฺภติ… สงฺขารา จ อุปลพฺภนฺติ… วิฺาณฺจ อุปลพฺภติ สจฺจิกฏฺปรมตฺเถน…เป….
๓๙. เวทนา ¶ อุปลพฺภติ สจฺจิกฏฺปรมตฺเถน, สฺา จ อุปลพฺภติ… สงฺขารา จ อุปลพฺภนฺติ… วิฺาณฺจ อุปลพฺภติ… รูปฺจ อุปลพฺภติ สจฺจิกฏฺปรมตฺเถน…เป….
๔๐. สฺา อุปลพฺภติ สจฺจิกฏฺปรมตฺเถน, สงฺขารา จ ¶ อุปลพฺภนฺติ… วิฺาณฺจ อุปลพฺภติ… รูปฺจ อุปลพฺภติ… เวทนา จ อุปลพฺภติ สจฺจิกฏฺปรมตฺเถน…เป….
๔๑. สงฺขารา อุปลพฺภนฺติ สจฺจิกฏฺปรมตฺเถน, วิฺาณฺจ อุปลพฺภติ… รูปฺจ อุปลพฺภติ… เวทนา จ อุปลพฺภติ… สฺา จ อุปลพฺภติ สจฺจิกฏฺปรมตฺเถน…เป….
๔๒. วิฺาณํ ¶ อุปลพฺภติ สจฺจิกฏฺปรมตฺเถน, รูปฺจ อุปลพฺภติ… เวทนา จ อุปลพฺภติ… สฺา จ อุปลพฺภติ… สงฺขารา จ อุปลพฺภนฺติ สจฺจิกฏฺปรมตฺเถน…เป….
๔๓. จกฺขายตนํ อุปลพฺภติ สจฺจิกฏฺปรมตฺเถน, โสตายตนฺจ อุปลพฺภติ…เป… ธมฺมายตนฺจ อุปลพฺภติ สจฺจิกฏฺปรมตฺเถน…เป… โสตายตนํ อุปลพฺภติ…เป… ธมฺมายตนํ อุปลพฺภติ สจฺจิกฏฺปรมตฺเถน จกฺขายตนฺจ อุปลพฺภติ…เป… มนายตนฺจ อุปลพฺภติ สจฺจิกฏฺปรมตฺเถน…เป….
๔๔. จกฺขุธาตุ อุปลพฺภติ สจฺจิกฏฺปรมตฺเถน, โสตธาตุ จ อุปลพฺภติ…เป… ธมฺมธาตุ จ อุปลพฺภติ สจฺจิกฏฺปรมตฺเถน…เป… โสตธาตุ อุปลพฺภติ สจฺจิกฏฺปรมตฺเถน…เป… ธมฺมธาตุ อุปลพฺภติ สจฺจิกฏฺปรมตฺเถน, จกฺขุธาตุ จ อุปลพฺภติ…เป… มโนวิฺาณธาตุ จ อุปลพฺภติ สจฺจิกฏฺปรมตฺเถน…เป….
๔๕. จกฺขุนฺทฺริยํ อุปลพฺภติ สจฺจิกฏฺปรมตฺเถน, โสตินฺทฺริยฺจ อุปลพฺภติ…เป… อฺาตาวินฺทฺริยฺจ อุปลพฺภติ สจฺจิกฏฺปรมตฺเถน…เป… โสตินฺทฺริยํ อุปลพฺภติ…เป… อฺาตาวินฺทฺริยํ อุปลพฺภติ สจฺจิกฏฺปรมตฺเถน, จกฺขุนฺทฺริยฺจ อุปลพฺภติ…เป… อฺินฺทฺริยฺจ อุปลพฺภติ สจฺจิกฏฺปรมตฺเถน; อฺํ ¶ อฺาตาวินฺทฺริยํ ¶ อฺํ อฺินฺทฺริยนฺติ? อามนฺตา. วุตฺตํ ภควตา – ‘‘อตฺถิ ปุคฺคโล อตฺตหิตาย ปฏิปนฺโน,’’ อฺาตาวินฺทฺริยฺจ ¶ อุปลพฺภติ สจฺจิกฏฺปรมตฺเถนาติ? อามนฺตา. อฺํ อฺาตาวินฺทฺริยํ อฺโ ปุคฺคโลติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ.
อาชานาหิ ¶ ปฏิกมฺมํ. หฺจิ อฺาตาวินฺทฺริยํ อุปลพฺภติ สจฺจิกฏฺปรมตฺเถน, อฺินฺทฺริยฺจ อุปลพฺภติ สจฺจิกฏฺปรมตฺเถน, อฺํ อฺาตาวินฺทฺริยํ อฺํ อฺินฺทฺริยํ, วุตฺตํ ภควตา – ‘‘อตฺถิ ปุคฺคโล อตฺตหิตาย ปฏิปนฺโน,’’ อฺาตาวินฺทฺริยฺจ อุปลพฺภติ สจฺจิกฏฺปรมตฺเถน; เตน วต เร วตฺตพฺเพ – ‘‘อฺํ อฺาตาวินฺทฺริยํ อฺโ ปุคฺคโล’’ติ. ยํ ตตฺถ วเทสิ – ‘‘วตฺตพฺเพ โข – ‘อฺาตาวินฺทฺริยํ อุปลพฺภติ สจฺจิกฏฺปรมตฺเถน, อฺินฺทฺริยฺจ อุปลพฺภติ สจฺจิกฏฺปรมตฺเถน, อฺํ อฺาตาวินฺทฺริยํ อฺํ อฺินฺทฺริยํ, วุตฺตํ ภควตา – อตฺถิ ปุคฺคโล อตฺตหิตาย ปฏิปนฺโน, อฺาตาวินฺทฺริยฺจ อุปลพฺภติ สจฺจิกฏฺปรมตฺเถน,’ โน จ วตฺตพฺเพ – ‘อฺํ อฺาตาวินฺทฺริยํ อฺโ ปุคฺคโล’’’ติ มิจฺฉา.
โน เจ ปน วตฺตพฺเพ – ‘‘อฺํ อฺาตาวินฺทฺริยํ อฺโ ปุคฺคโล’’ติ, โน จ วต เร วตฺตพฺเพ – ‘‘อฺาตาวินฺทฺริยํ อุปลพฺภติ สจฺจิกฏฺปรมตฺเถน, อฺินฺทฺริยฺจ อุปลพฺภติ สจฺจิกฏฺปรมตฺเถน, อฺํ อฺาตาวินฺทฺริยํ อฺํ อฺินฺทฺริยํ, วุตฺตํ ภควตา – ‘อตฺถิ ปุคฺคโล อตฺตหิตาย ปฏิปนฺโน,’ อฺาตาวินฺทฺริยฺจ อุปลพฺภติ สจฺจิกฏฺปรมตฺเถนา’’ติ. ยํ ตตฺถ วเทสิ – ‘‘วตฺตพฺเพ โข – ‘อฺาตาวินฺทฺริยํ อุปลพฺภติ สจฺจิกฏฺปรมตฺเถน, อฺินฺทฺริยฺจ อุปลพฺภติ ¶ สจฺจิกฏฺปรมตฺเถน, อฺํ อฺาตาวินฺทฺริยํ อฺํ อฺินฺทฺริยํ, วุตฺตํ ภควตา – อตฺถิ ปุคฺคโล อตฺตหิตาย ปฏิปนฺโน, อฺาตาวินฺทฺริยฺจ อุปลพฺภติ สจฺจิกฏฺปรมตฺเถน,’ โน จ วตฺตพฺเพ – ‘อฺํ อฺาตาวินฺทฺริยํ อฺโ ปุคฺคโล’’’ติ มิจฺฉา…เป….
โอปมฺมสํสนฺทนํ.
๗. จตุกฺกนยสํสนฺทนํ
๔๖. ปุคฺคโล ¶ อุปลพฺภติ สจฺจิกฏฺปรมตฺเถนาติ? อามนฺตา. รูปํ ปุคฺคโลติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ.
อาชานาหิ ¶ นิคฺคหํ. หฺจิ ปุคฺคโล อุปลพฺภติ สจฺจิกฏฺปรมตฺเถน, เตน วต เร วตฺตพฺเพ – ‘‘รูปํ ปุคฺคโล’’ติ. ยํ ตตฺถ วเทสิ – ‘‘วตฺตพฺเพ โข – ‘ปุคฺคโล อุปลพฺภติ สจฺจิกฏฺปรมตฺเถน,’ โน จ วตฺตพฺเพ – ‘รูปํ ปุคฺคโล’’’ติ มิจฺฉา.
โน เจ ปน วตฺตพฺเพ – ‘‘รูปํ ปุคฺคโล’’ติ, โน จ วต เร วตฺตพฺเพ – ‘‘ปุคฺคโล อุปลพฺภติ สจฺจิกฏฺปรมตฺเถนา’’ติ. ยํ ตตฺถ วเทสิ – ‘‘วตฺตพฺเพ โข – ‘ปุคฺคโล อุปลพฺภติ สจฺจิกฏฺปรมตฺเถน,’ โน จ วตฺตพฺเพ – ‘รูปํ ปุคฺคโล’’’ติ มิจฺฉา…เป….
๔๗. ปุคฺคโล อุปลพฺภติ สจฺจิกฏฺปรมตฺเถนาติ? อามนฺตา. รูปสฺมึ ปุคฺคโล…เป… อฺตฺร รูปา ปุคฺคโล…เป… ปุคฺคลสฺมึ รูปนฺติ? น ¶ เหวํ วตฺตพฺเพ.
อาชานาหิ นิคฺคหํ. หฺจิ ปุคฺคโล อุปลพฺภติ สจฺจิกฏฺปรมตฺเถน, เตน วต เร วตฺตพฺเพ – ‘‘ปุคฺคลสฺมึ รูป’’นฺติ. ยํ ตตฺถ วเทสิ – ‘‘วตฺตพฺเพ โข – ‘ปุคฺคโล อุปลพฺภติ สจฺจิกฏฺปรมตฺเถน ¶ ,’ โน จ วตฺตพฺเพ – ‘ปุคฺคลสฺมึ รูป’’’นฺติ มิจฺฉา.
โน เจ ปน วตฺตพฺเพ – ‘‘ปุคฺคลสฺมึ รูป’’นฺติ, โน จ วต เร วตฺตพฺเพ – ‘‘ปุคฺคโล อุปลพฺภติ สจฺจิกฏฺปรมตฺเถนา’’ติ. ยํ ตตฺถ วเทสิ – ‘‘วตฺตพฺเพ โข – ‘ปุคฺคโล อุปลพฺภติ สจฺจิกฏฺปรมตฺเถน,’ โน จ วตฺตพฺเพ – ‘ปุคฺคลสฺมึ รูป’’’นฺติ มิจฺฉา…เป….
๔๘. ปุคฺคโล อุปลพฺภติ สจฺจิกฏฺปรมตฺเถนาติ? อามนฺตา. เวทนา ปุคฺคโล…เป… เวทนาย ปุคฺคโล…เป… อฺตฺร เวทนาย ปุคฺคโล…เป… ปุคฺคลสฺมึ เวทนา…เป….
สฺา ¶ ปุคฺคโล…เป… สฺาย ปุคฺคโล…เป… อฺตฺร สฺาย ปุคฺคโล…เป… ปุคฺคลสฺมึ สฺา…เป….
สงฺขารา ปุคฺคโล…เป… สงฺขาเรสุ ปุคฺคโล…เป… อฺตฺร สงฺขาเรหิ ปุคฺคโล…เป… ปุคฺคลสฺมึ สงฺขารา…เป….
วิฺาณํ ปุคฺคโล…เป… วิฺาณสฺมึ ปุคฺคโล…เป… อฺตฺร วิฺาณา ปุคฺคโล…เป… ปุคฺคลสฺมึ วิฺาณนฺติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ.
อาชานาหิ นิคฺคหํ. หฺจิ ปุคฺคโล อุปลพฺภติ สจฺจิกฏฺปรมตฺเถน, เตน วต เร วตฺตพฺเพ – ‘‘ปุคฺคลสฺมึ วิฺาณ’’นฺติ. ยํ ตตฺถ วเทสิ – ‘‘วตฺตพฺเพ โข ¶ – ‘ปุคฺคโล อุปลพฺภติ สจฺจิกฏฺปรมตฺเถน,’ โน จ วตฺตพฺเพ – ‘ปุคฺคลสฺมึ วิฺาณ’’’นฺติ มิจฺฉา.
โน เจ ปน วตฺตพฺเพ – ‘‘ปุคฺคลสฺมึ วิฺาณ’’นฺติ, โน จ วต เร วตฺตพฺเพ – ‘‘ปุคฺคโล อุปลพฺภติ สจฺจิกฏฺปรมตฺเถนา’’ติ. ยํ ตตฺถ วเทสิ – ‘‘วตฺตพฺเพ โข – ‘ปุคฺคโล อุปลพฺภติ สจฺจิกฏฺปรมตฺเถน,’ โน จ วตฺตพฺเพ – ‘ปุคฺคลสฺมึ ¶ วิฺาณ’’’นฺติ มิจฺฉา…เป….
๔๙. ปุคฺคโล อุปลพฺภติ สจฺจิกฏฺปรมตฺเถนาติ? อามนฺตา. จกฺขายตนํ ปุคฺคโล…เป… จกฺขายตนสฺมึ ปุคฺคโล…เป… อฺตฺร จกฺขายตนา ปุคฺคโล…เป… ปุคฺคลสฺมึ จกฺขายตนํ…เป… ธมฺมายตนํ ปุคฺคโล…เป… ธมฺมายตนสฺมึ ปุคฺคโล…เป… อฺตฺร ธมฺมายตนา ปุคฺคโล…เป… ปุคฺคลสฺมึ ธมฺมายตนํ…เป….
จกฺขุธาตุ ปุคฺคโล…เป… จกฺขุธาตุยา ปุคฺคโล…เป… อฺตฺร จกฺขุธาตุยา ปุคฺคโล…เป… ปุคฺคลสฺมึ จกฺขุธาตุ…เป… ธมฺมธาตุ ปุคฺคโล…เป… ธมฺมธาตุยา ปุคฺคโล…เป… อฺตฺร ธมฺมธาตุยา ปุคฺคโล…เป… ปุคฺคลสฺมึ ธมฺมธาตุ…เป….
จกฺขุนฺทฺริยํ ปุคฺคโล…เป… จกฺขุนฺทฺริยสฺมึ ปุคฺคโล…เป… อฺตฺร จกฺขุนฺทฺริยา ปุคฺคโล ¶ …เป… ปุคฺคลสฺมึ จกฺขุนฺทฺริยํ…เป… อฺาตาวินฺทฺริยํ ¶ ปุคฺคโล…เป… อฺาตาวินฺทฺริยสฺมึ ปุคฺคโล…เป… อฺตฺร อฺาตาวินฺทฺริยา ปุคฺคโล…เป… ปุคฺคลสฺมึ อฺาตาวินฺทฺริยนฺติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ.
อาชานาหิ นิคฺคหํ. หฺจิ ปุคฺคโล อุปลพฺภติ สจฺจิกฏฺปรมตฺเถน, เตน วต เร วตฺตพฺเพ – ‘‘ปุคฺคลสฺมึ อฺาตาวินฺทฺริย’’นฺติ. ยํ ตตฺถ วเทสิ – ‘‘วตฺตพฺเพ โข – ‘ปุคฺคโล อุปลพฺภติ สจฺจิกฏฺปรมตฺเถน,’ โน จ วตฺตพฺเพ – ‘ปุคฺคลสฺมึ อฺาตาวินฺทฺริย’’’นฺติ มิจฺฉา.
โน เจ ปน วตฺตพฺเพ – ‘‘ปุคฺคลสฺมึ อฺาตาวินฺทฺริย’’นฺติ, โน จ วต เร วตฺตพฺเพ – ‘‘ปุคฺคโล อุปลพฺภติ สจฺจิกฏฺปรมตฺเถนา’’ติ ¶ . ยํ ตตฺถ วเทสิ – ‘‘วตฺตพฺเพ โข – ‘ปุคฺคโล อุปลพฺภติ สจฺจิกฏฺปรมตฺเถน,’ โน จ วตฺตพฺเพ – ‘ปุคฺคลสฺมึ อฺาตาวินฺทฺริย’’’นฺติ มิจฺฉา…เป….
๕๐. ปุคฺคโล นุปลพฺภติ สจฺจิกฏฺปรมตฺเถนาติ? อามนฺตา. วุตฺตํ ภควตา – ‘‘อตฺถิ ปุคฺคโล อตฺตหิตาย ปฏิปนฺโน’’ติ? อามนฺตา. รูปํ ปุคฺคโลติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ.
อาชานาหิ ¶ ปฏิกมฺมํ. หฺจิ วุตฺตํ ภควตา – ‘‘อตฺถิ ปุคฺคโล อตฺตหิตาย ปฏิปนฺโน,’’ เตน วต เร วตฺตพฺเพ – ‘‘รูปํ ปุคฺคโล’’ติ. ยํ ตตฺถ วเทสิ – ‘‘วตฺตพฺเพ โข – ‘วุตฺตํ ภควตา – อตฺถิ ปุคฺคโล อตฺตหิตาย ปฏิปนฺโน,’ โน จ วตฺตพฺเพ – ‘รูปํ ปุคฺคโลติ’’’ มิจฺฉา.
โน เจ ปน วตฺตพฺเพ – ‘‘รูปํ ปุคฺคโล’’ติ, โน จ วต เร วตฺตพฺเพ – ‘‘วุตฺตํ ภควตา – ‘อตฺถิ ปุคฺคโล อตฺตหิตาย ปฏิปนฺโน’’’ติ. ยํ ตตฺถ วเทสิ – ‘‘วตฺตพฺเพ โข – ‘วุตฺตํ ภควตา – อตฺถิ ปุคฺคโล อตฺตหิตาย ปฏิปนฺโน,’ โน จ วตฺตพฺเพ – ‘รูปํ ปุคฺคโล’’’ติ มิจฺฉา…เป….
๕๑. ปุคฺคโล นุปลพฺภติ สจฺจิกฏฺปรมตฺเถนาติ? อามนฺตา. วุตฺตํ ภควตา – ‘‘อตฺถิ ปุคฺคโล อตฺตหิตาย ปฏิปนฺโน’’ติ? อามนฺตา. รูปสฺมึ ปุคฺคโล…เป… อฺตฺร รูปา ปุคฺคโล…เป… ปุคฺคลสฺมึ รูปํ…เป….
เวทนา ¶ ปุคฺคโล…เป… เวทนาย ปุคฺคโล…เป… อฺตฺร เวทนาย ปุคฺคโล…เป… ปุคฺคลสฺมึ เวทนา…เป….
สฺา ปุคฺคโล…เป… สฺาย ปุคฺคโล…เป… อฺตฺร สฺาย ปุคฺคโล…เป… ปุคฺคลสฺมึ ¶ สฺา…เป….
สงฺขารา ปุคฺคโล…เป… สงฺขาเรสุ ปุคฺคโล…เป… อฺตฺร สงฺขาเรหิ ปุคฺคโล…เป… ปุคฺคลสฺมึ สงฺขารา…เป….
วิฺาณํ ปุคฺคโล…เป… วิฺาณสฺมึ ปุคฺคโล…เป… อฺตฺร วิฺาณา ปุคฺคโล…เป… ปุคฺคลสฺมึ วิฺาณนฺติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ.
อาชานาหิ ปฏิกมฺมํ. หฺจิ วุตฺตํ ภควตา – ‘‘อตฺถิ ปุคฺคโล อตฺตหิตาย ปฏิปนฺโน,’’ เตน วต เร วตฺตพฺเพ – ‘‘ปุคฺคลสฺมึ วิฺาณ’’นฺติ. ยํ ตตฺถ วเทสิ – ‘‘วตฺตพฺเพ โข – ‘วุตฺตํ ภควตา – อตฺถิ ปุคฺคโล อตฺตหิตาย ปฏิปนฺโน,’ โน จ วตฺตพฺเพ – ‘ปุคฺคลสฺมึ วิฺาณ’’’นฺติ มิจฺฉา.
โน ¶ เจ ปน วตฺตพฺเพ – ‘‘ปุคฺคลสฺมึ วิฺาณ’’นฺติ, โน จ วต เร วตฺตพฺเพ – ‘‘วุตฺตํ ภควตา – ‘อตฺถิ ปุคฺคโล อตฺตหิตาย ปฏิปนฺโน’’’ติ. ยํ ตตฺถ วเทสิ – ‘‘วตฺตพฺเพ โข – ‘วุตฺตํ ภควตา – อตฺถิ ปุคฺคโล อตฺตหิตาย ปฏิปนฺโน,’ โน จ วตฺตพฺเพ – ‘ปุคฺคลสฺมึ วิฺาณ’’’นฺติ มิจฺฉา…เป….
๕๒. ปุคฺคโล ¶ นุปลพฺภติ สจฺจิกฏฺปรมตฺเถนาติ? อามนฺตา. วุตฺตํ ภควตา – ‘‘อตฺถิ ปุคฺคโล อตฺตหิตาย ปฏิปนฺโน’’ติ? อามนฺตา. จกฺขายตนํ ปุคฺคโล…เป… จกฺขายตนสฺมึ ปุคฺคโล…เป… อฺตฺร จกฺขายตนา ปุคฺคโล…เป… ปุคฺคลสฺมึ จกฺขายตนํ…เป… ธมฺมายตนํ ปุคฺคโล…เป… ธมฺมายตนสฺมึ ปุคฺคโล…เป… อฺตฺร ธมฺมายตนา ปุคฺคโล…เป… ปุคฺคลสฺมึ ธมฺมายตนํ…เป….
จกฺขุธาตุ ¶ ปุคฺคโล…เป… จกฺขุธาตุยา ปุคฺคโล…เป… อฺตฺร ¶ จกฺขุธาตุยา ปุคฺคโล…เป… ปุคฺคลสฺมึ จกฺขุธาตุ…เป… ธมฺมธาตุ ปุคฺคโล…เป… ธมฺมธาตุยา ปุคฺคโล…เป… อฺตฺร ธมฺมธาตุยา ปุคฺคโล…เป… ปุคฺคลสฺมึ ธมฺมธาตุ…เป….
จกฺขุนฺทฺริยํ ปุคฺคโล…เป… จกฺขุนฺทฺริยสฺมึ ปุคฺคโล…เป… อฺตฺร จกฺขุนฺทฺริยา ปุคฺคโล…เป… ปุคฺคลสฺมึ จกฺขุนฺทฺริยํ…เป… อฺาตาวินฺทฺริยํ ปุคฺคโล…เป… อฺาตาวินฺทฺริยสฺมึ ปุคฺคโล…เป… อฺตฺร อฺาตาวินฺทฺริยา ปุคฺคโล…เป… ปุคฺคลสฺมึ อฺาตาวินฺทฺริยนฺติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ.
อาชานาหิ ปฏิกมฺมํ. หฺจิ วุตฺตํ ภควตา – ‘‘อตฺถิ ปุคฺคโล อตฺตหิตาย ปฏิปนฺโน,’’ เตน วต เร วตฺตพฺเพ – ‘‘ปุคฺคลสฺมึ ¶ อฺาตาวินฺทฺริย’’นฺติ. ยํ ตตฺถ วเทสิ – ‘‘วตฺตพฺเพ โข – ‘วุตฺตํ ภควตา – อตฺถิ ปุคฺคโล อตฺตหิตาย ปฏิปนฺโน,’ โน จ วตฺตพฺเพ – ‘ปุคฺคลสฺมึ อฺาตาวินฺทฺริย’’’นฺติ มิจฺฉา.
โน เจ ปน วตฺตพฺเพ – ‘‘ปุคฺคลสฺมึ อฺาตาวินฺทฺริย’’นฺติ, โน จ วต เร วตฺตพฺเพ – ‘‘วุตฺตํ ภควตา – ‘อตฺถิ ปุคฺคโล อตฺตหิตาย ปฏิปนฺโน’’’ติ. ยํ ตตฺถ วเทสิ – ‘‘วตฺตพฺเพ โข – ‘วุตฺตํ ภควตา – อตฺถิ ปุคฺคโล อตฺตหิตาย ปฏิปนฺโน,’ โน จ วตฺตพฺเพ – ‘ปุคฺคลสฺมึ อฺาตาวินฺทฺริย’’’นฺติ มิจฺฉา…เป….
จตุกฺกนยสํสนฺทนํ.
๘. ลกฺขณยุตฺติกถา
๕๓. ปุคฺคโล อุปลพฺภติ สจฺจิกฏฺปรมตฺเถนาติ? อามนฺตา. ปุคฺคโล สปฺปจฺจโย…เป… ปุคฺคโล อปฺปจฺจโย… ปุคฺคโล สงฺขโต ¶ … ปุคฺคโล อสงฺขโต… ปุคฺคโล สสฺสโต ¶ … ปุคฺคโล อสสฺสโต… ปุคฺคโล สนิมิตฺโต… ปุคฺคโล อนิมิตฺโตติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ. (สํขิตฺตํ)
๕๔. ปุคฺคโล ¶ นุปลพฺภติ สจฺจิกฏฺปรมตฺเถนาติ? อามนฺตา. วุตฺตํ ภควตา – ‘‘อตฺถิ ปุคฺคโล อตฺตหิตาย ปฏิปนฺโน’’ติ? อามนฺตา. ปุคฺคโล สปฺปจฺจโย…เป… ปุคฺคโล อปฺปจฺจโย… ปุคฺคโล สงฺขโต… ปุคฺคโล อสงฺขโต… ปุคฺคโล สสฺสโต… ปุคฺคโล อสสฺสโต… ปุคฺคโล สนิมิตฺโต… ปุคฺคโล อนิมิตฺโตติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ. (สํขิตฺตํ)
ลกฺขณยุตฺติกถา.
๙. วจนโสธนํ
๕๕. ปุคฺคโล อุปลพฺภติ, อุปลพฺภติ ปุคฺคโลติ? ปุคฺคโล อุปลพฺภติ, อุปลพฺภติ เกหิจิ ปุคฺคโล เกหิจิ น ปุคฺคโลติ. ปุคฺคโล เกหิจิ อุปลพฺภติ เกหิจิ น อุปลพฺภตีติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….
๕๖. ปุคฺคโล สจฺจิกฏฺโ, สจฺจิกฏฺโ ปุคฺคโลติ? ปุคฺคโล สจฺจิกฏฺโ, สจฺจิกฏฺโ เกหิจิ ปุคฺคโล เกหิจิ น ปุคฺคโลติ. ปุคฺคโล ¶ เกหิจิ สจฺจิกฏฺโ เกหิจิ น สจฺจิกฏฺโติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….
๕๗. ปุคฺคโล วิชฺชมาโน, วิชฺชมาโน ปุคฺคโลติ? ปุคฺคโล วิชฺชมาโน, วิชฺชมาโน เกหิจิ ปุคฺคโล เกหิจิ น ปุคฺคโลติ. ปุคฺคโล เกหิจิ วิชฺชมาโน เกหิจิ น วิชฺชมาโนติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….
๕๘. ปุคฺคโล ¶ สํวิชฺชมาโน, สํวิชฺชมาโน ปุคฺคโลติ? ปุคฺคโล สํวิชฺชมาโน, สํวิชฺชมาโน ¶ เกหิจิ ปุคฺคโล เกหิจิ น ปุคฺคโลติ. ปุคฺคโล เกหิจิ สํวิชฺชมาโน เกหิจิ น สํวิชฺชมาโนติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….
๕๙. ปุคฺคโล อตฺถิ, อตฺถิ ปุคฺคโลติ? ปุคฺคโล อตฺถิ, อตฺถิ เกหิจิ ปุคฺคโล เกหิจิ น ปุคฺคโลติ. ปุคฺคโล เกหิจิ อตฺถิ เกหิจิ นตฺถีติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….
๖๐. ปุคฺคโล อตฺถิ, อตฺถิ น สพฺโพ ปุคฺคโลติ? อามนฺตา…เป… ปุคฺคโล นตฺถิ, นตฺถิ น สพฺโพ ปุคฺคโลติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ. (สํขิตฺตํ)
วจนโสธนํ.
๑๐. ปฺตฺตานุโยโค
๖๑. รูปธาตุยา ¶ รูปี ปุคฺคโลติ? อามนฺตา. กามธาตุยา กามี ปุคฺคโลติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….
๖๒. รูปธาตุยา รูปิโน สตฺตาติ? อามนฺตา. กามธาตุยา กามิโน สตฺตาติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….
๖๓. อรูปธาตุยา อรูปี ปุคฺคโลติ? อามนฺตา. กามธาตุยา ¶ กามี ปุคฺคโลติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….
๖๔. อรูปธาตุยา อรูปิโน สตฺตาติ? อามนฺตา. กามธาตุยา กามิโน สตฺตาติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….
๖๕. รูปธาตุยา รูปี ปุคฺคโล อรูปธาตุยา อรูปี ปุคฺคโล, อตฺถิ ¶ จ โกจิ รูปธาตุยา ¶ จุโต อรูปธาตุํ อุปปชฺชตีติ? อามนฺตา. รูปี ปุคฺคโล อุปจฺฉินฺโน, อรูปี ปุคฺคโล ชาโตติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….
๖๖. รูปธาตุยา รูปิโน สตฺตา อรูปธาตุยา อรูปิโน สตฺตา, อตฺถิ จ โกจิ รูปธาตุยา จุโต อรูปธาตุํ อุปปชฺชตีติ? อามนฺตา. รูปี สตฺโต อุปจฺฉินฺโน, อรูปี สตฺโต ชาโตติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….
๖๗. กาโยติ วา สรีรนฺติ วา, สรีรนฺติ วา กาโยติ วา, กายํ อปฺปิยํ กริตฺวา เอเสเส เอกฏฺเ สเม สมภาเค ตชฺชาเตติ? อามนฺตา. ปุคฺคโลติ วา ชีโวติ วา, ชีโวติ วา ปุคฺคโลติ วา, ปุคฺคลํ อปฺปิยํ กริตฺวา เอเสเส เอกฏฺเ สเม สมภาเค ตชฺชาเตติ? อามนฺตา. อฺโ กาโย, อฺโ ปุคฺคโลติ? อามนฺตา. อฺํ ชีวํ, อฺํ สรีรนฺติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ.
อาชานาหิ นิคฺคหํ. หฺจิ กาโยติ วา สรีรนฺติ วา, สรีรนฺติ วา กาโยติ วา, กายํ อปฺปิยํ กริตฺวา เอเสเส เอกฏฺเ สเม สมภาเค ตชฺชาเต, ปุคฺคโลติ วา ชีโวติ วา, ชีโวติ วา ปุคฺคโลติ วา, ปุคฺคลํ อปฺปิยํ กริตฺวา เอเสเส เอกฏฺเ ¶ สเม สมภาเค ตชฺชาเต, อฺโ กาโย อฺโ ปุคฺคโล; เตน วต เร วตฺตพฺเพ – ‘‘อฺํ ชีวํ อฺํ สรีร’’นฺติ. ยํ ตตฺถ วเทสิ – ‘‘วตฺตพฺเพ โข – ‘กาโยติ ¶ วา สรีรนฺติ วา, สรีรนฺติ วา กาโยติ วา, กายํ อปฺปิยํ กริตฺวา เอเสเส ¶ เอกฏฺเ สเม สมภาเค ตชฺชาเต, ปุคฺคโลติ วา ชีโวติ วา, ชีโวติ วา ปุคฺคโลติ วา, ปุคฺคลํ อปฺปิยํ กริตฺวา เอเสเส เอกฏฺเ สเม สมภาเค ตชฺชาเต, อฺโ กาโย อฺโ ปุคฺคโล,’ โน จ วตฺตพฺเพ – ‘อฺํ ชีวํ อฺํ สรีร’’’นฺติ มิจฺฉา.
โน เจ ปน วตฺตพฺเพ – ‘‘อฺํ ชีวํ อฺํ สรีร’’นฺติ, โน จ วต เร วตฺตพฺเพ – ‘‘กาโยติ วา สรีรนฺติ วา, สรีรนฺติ วา กาโยติ วา, กายํ อปฺปิยํ กริตฺวา เอเสเส เอกฏฺเ สเม สมภาเค ตชฺชาเต, ปุคฺคโลติ วา ชีโวติ วา, ชีโวติ วา ปุคฺคโลติ วา, ปุคฺคลํ อปฺปิยํ กริตฺวา เอเสเส เอกฏฺเ สเม สมภาเค ตชฺชาเต, อฺโ กาโย อฺโ ปุคฺคโล’’ติ. ยํ ตตฺถ วเทสิ – ‘‘วตฺตพฺเพ โข – ‘กาโยติ ¶ วา สรีรนฺติ วา, สรีรนฺติ วา กาโยติ วา, กายํ อปฺปิยํ กริตฺวา เอเสเส เอกฏฺเ สเม สมภาเค ตชฺชาเต, ปุคฺคโลติ วา ชีโวติ วา, ชีโวติ วา ปุคฺคโลติ วา, ปุคฺคลํ อปฺปิยํ กริตฺวา เอเสเส เอกฏฺเ สเม สมภาเค ตชฺชาเต, อฺโ กาโย อฺโ ปุคฺคโล’, โน จ วตฺตพฺเพ – ‘อฺํ ชีวํ อฺํ สรีร’’’นฺติ มิจฺฉา…เป….
๖๘. กาโยติ วา สรีรนฺติ วา, สรีรนฺติ วา กาโยติ วา, กายํ อปฺปิยํ กริตฺวา เอเสเส เอกฏฺเ สเม สมภาเค ตชฺชาเตติ? อามนฺตา. วุตฺตํ ภควตา – ‘‘อตฺถิ ปุคฺคโล อตฺตหิตาย ปฏิปนฺโน’’ติ? อามนฺตา. อฺโ กาโย อฺโ ปุคฺคโลติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ.
อาชานาหิ ปฏิกมฺมํ. หฺจิ กาโยติ วา สรีรนฺติ ¶ วา, สรีรนฺติ วา กาโยติ วา, กายํ อปฺปิยํ กริตฺวา เอเสเส เอกฏฺเ สเม สมภาเค ตชฺชาเต, วุตฺตํ ภควตา – ‘‘อตฺถิ ปุคฺคโล อตฺตหิตาย ปฏิปนฺโน,’’ เตน วต เร วตฺตพฺเพ – ‘‘อฺโ กาโย อฺโ ปุคฺคโล’’ติ. ยํ ตตฺถ วเทสิ – ‘‘วตฺตพฺเพ โข – ‘กาโยติ วา สรีรนฺติ วา, สรีรนฺติ วา กาโยติ วา, กายํ อปฺปิยํ กริตฺวา เอเสเส เอกฏฺเ สเม สมภาเค ตชฺชาเต, วุตฺตํ ภควตา – อตฺถิ ¶ ปุคฺคโล อตฺตหิตาย ปฏิปนฺโน,’ โน จ วตฺตพฺเพ – ‘อฺโ กาโย อฺโ ปุคฺคโล’’’ติ มิจฺฉา.
โน ¶ เจ ปน วตฺตพฺเพ – ‘‘อฺโ กาโย อฺโ ปุคฺคโล’’ติ, โน จ วต เร วตฺตพฺเพ – ‘‘กาโยติ วา สรีรนฺติ วา, สรีรนฺติ วา กาโยติ วา, กายํ อปฺปิยํ กริตฺวา เอเสเส เอกฏฺเ สเม สมภาเค ตชฺชาเต, วุตฺตํ ภควตา – ‘อตฺถิ ปุคฺคโล อตฺตหิตาย ปฏิปนฺโน’’’ติ. ยํ ตตฺถ วเทสิ – ‘‘วตฺตพฺเพ โข – ‘กาโยติ วา สรีรนฺติ วา, สรีรนฺติ วา กาโยติ วา, กายํ อปฺปิยํ กริตฺวา เอเสเส เอกฏฺเ สเม สมภาเค ตชฺชาเต, วุตฺตํ ภควตา – อตฺถิ ปุคฺคโล อตฺตหิตาย ปฏิปนฺโน,’ โน จ วตฺตพฺเพ – ‘อฺโ กาโย อฺโ ปุคฺคโล’’’ติ มิจฺฉา. (สํขิตฺตํ)
ปฺตฺตานุโยโค.
๑๑. คติอนุโยโค
๖๙. ปุคฺคโล ¶ สนฺธาวติ อสฺมา โลกา ปรํ โลกํ, ปรสฺมา โลกา อิมํ โลกนฺติ? อามนฺตา. โส ปุคฺคโล สนฺธาวติ อสฺมา โลกา ปรํ โลกํ, ปรสฺมา โลกา อิมํ โลกนฺติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ ¶ …เป….
๗๐. ปุคฺคโล สนฺธาวติ อสฺมา โลกา ปรํ โลกํ, ปรสฺมา โลกา อิมํ โลกนฺติ? อามนฺตา. อฺโ ปุคฺคโล สนฺธาวติ อสฺมา โลกา ปรํ โลกํ, ปรสฺมา โลกา อิมํ โลกนฺติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….
๗๑. ปุคฺคโล สนฺธาวติ อสฺมา โลกา ปรํ โลกํ, ปรสฺมา โลกา อิมํ โลกนฺติ? อามนฺตา. โส จ อฺโ จ สนฺธาวติ อสฺมา โลกา ปรํ โลกํ, ปรสฺมา โลกา อิมํ โลกนฺติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….
๗๒. ปุคฺคโล สนฺธาวติ อสฺมา โลกา ปรํ โลกํ, ปรสฺมา โลกา อิมํ โลกนฺติ? อามนฺตา. เนว โส สนฺธาวติ, น อฺโ สนฺธาวติ อสฺมา โลกา ปรํ โลกํ, ปรสฺมา โลกา อิมํ โลกนฺติ? น ¶ เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….
๗๓. ปุคฺคโล ¶ สนฺธาวติ อสฺมา โลกา ปรํ โลกํ, ปรสฺมา โลกา อิมํ โลกนฺติ? อามนฺตา. โส ปุคฺคโล สนฺธาวติ, อฺโ ปุคฺคโล สนฺธาวติ, โส จ อฺโ จ สนฺธาวติ, เนว โส สนฺธาวติ น อฺโ สนฺธาวติ อสฺมา โลกา ปรํ โลกํ, ปรสฺมา โลกา อิมํ โลกนฺติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….
๗๔. น วตฺตพฺพํ – ‘‘ปุคฺคโล สนฺธาวติ อสฺมา โลกา ปรํ โลกํ, ปรสฺมา โลกา อิมํ โลก’’นฺติ? อามนฺตา. นนุ วุตฺตํ ¶ ภควตา –
‘‘ส สตฺตกฺขตฺตุปรมํ, สนฺธาวิตฺวาน ปุคฺคโล;
ทุกฺขสฺสนฺตกโร โหติ, สพฺพสํโยชนกฺขยา’’ติ [สํ. นิ. ๒.๑๓๓; อิติวุ. ๒๔ อิติวุตฺตเกปิ].
อตฺเถว ¶ สุตฺตนฺโตติ? อามนฺตา. เตน หิ ปุคฺคโล สนฺธาวติ อสฺมา โลกา ปรํ โลกํ, ปรสฺมา โลกา อิมํ โลกนฺติ.
๗๕. น วตฺตพฺพํ – ‘‘ปุคฺคโล สนฺธาวติ อสฺมา โลกา ปรํ โลกํ, ปรสฺมา โลกา อิมํ โลก’’นฺติ? อามนฺตา. นนุ วุตฺตํ ภควตา – ‘‘อนมตคฺโคยํ [อนมตคฺคายํ (ก.)], ภิกฺขเว, สํสาโร. ปุพฺพโกฏิ น ปฺายติ, อวิชฺชานีวรณานํ สตฺตานํ ตณฺหาสํโยชนานํ สนฺธาวตํ สํสรต’’นฺติ [สํ. นิ. ๒.๑๒๔]! อตฺเถว สุตฺตนฺโตติ? อามนฺตา. เตน หิ ปุคฺคโล สนฺธาวติ อสฺมา โลกา ปรํ โลกํ, ปรสฺมา โลกา อิมํ โลกนฺติ.
๗๖. ปุคฺคโล สนฺธาวติ อสฺมา โลกา ปรํ โลกํ, ปรสฺมา โลกา อิมํ โลกนฺติ? อามนฺตา. สฺเวว ปุคฺคโล สนฺธาวติ อสฺมา โลกา ปรํ โลกํ, ปรสฺมา โลกา อิมํ โลกนฺติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….
๗๗. สฺเวว ปุคฺคโล สนฺธาวติ อสฺมา โลกา ปรํ โลกํ, ปรสฺมา โลกา อิมํ โลกนฺติ? อามนฺตา. อตฺถิ โกจิ มนุสฺโส หุตฺวา เทโว โหตีติ? อามนฺตา. สฺเวว มนุสฺโส โส เทโวติ? น ¶ เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….
๗๘. สฺเวว มนุสฺโส โส เทโวติ? อามนฺตา. มนุสฺโส หุตฺวา เทโว โหติ, เทโว หุตฺวา มนุสฺโส ¶ โหติ, มนุสฺสภูโต อฺโ, เทโว อฺโ, มนุสฺสภูโต สฺเววายํ สนฺธาวตีติ มิจฺฉา…เป….
สเจ ¶ หิ สนฺธาวติ สฺเวว ปุคฺคโล อิโต จุโต ปรํ โลกํ อนฺโ, เหวํ มรณํ น เหหิติ, ปาณาติปาโตปิ นุปลพฺภติ. กมฺมํ อตฺถิ, กมฺมวิปาโก อตฺถิ, กตานํ กมฺมานํ วิปาโก อตฺถิ, กุสลากุสเล วิปจฺจมาเน สฺเววายํ สนฺธาวตีติ มิจฺฉา.
๗๙. สฺเวว ปุคฺคโล สนฺธาวติ อสฺมา โลกา ปรํ โลกํ, ปรสฺมา โลกา อิมํ โลกนฺติ? อามนฺตา. อตฺถิ โกจิ มนุสฺโส หุตฺวา ยกฺโข โหติ, เปโต โหติ, เนรยิโก โหติ ¶ , ติรจฺฉานคโต โหติ, โอฏฺโ โหติ, โคโณ โหติ, คทฺรโภ โหติ, สูกโร โหติ, มหึโส [มหิโส (สี. สฺยา. กํ. ปี.)] โหตีติ? อามนฺตา. สฺเวว มนุสฺโส โส มหึโสติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….
๘๐. สฺเวว มนุสฺโส โส มหึโสติ? อามนฺตา. มนุสฺโส หุตฺวา มหึโส โหติ, มหึโส หุตฺวา มนุสฺโส โหติ, มนุสฺสภูโต อฺโ, มหึโส อฺโ, มนุสฺสภูโต สฺเววายํ สนฺธาวตีติ มิจฺฉา…เป….
สเจ หิ สนฺธาวติ สฺเวว ปุคฺคโล อิโต จุโต ปรํ โลกํ อนฺโ, เหวํ มรณํ น เหหิติ, ปาณาติปาโตปิ นุปลพฺภติ. กมฺมํ อตฺถิ, กมฺมวิปาโก อตฺถิ, กตานํ กมฺมานํ วิปาโก อตฺถิ, กุสลากุสเล วิปจฺจมาเน สฺเววายํ สนฺธาวตีติ มิจฺฉา.
๘๑. สฺเวว ปุคฺคโล สนฺธาวติ อสฺมา โลกา ปรํ โลกํ, ปรสฺมา โลกา อิมํ โลกนฺติ? อามนฺตา ¶ . อตฺถิ โกจิ ขตฺติโย หุตฺวา พฺราหฺมโณ โหตีติ? อามนฺตา. สฺเวว ขตฺติโย โส พฺราหฺมโณติ ¶ ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….
๘๒. อตฺถิ โกจิ ขตฺติโย หุตฺวา เวสฺโส โหติ, สุทฺโท โหตีติ? อามนฺตา. สฺเวว ขตฺติโย โส สุทฺโทติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….
๘๓. อตฺถิ โกจิ พฺราหฺมโณ หุตฺวา เวสฺโส โหติ, สุทฺโท โหติ, ขตฺติโย โหตีติ? อามนฺตา. สฺเวว พฺราหฺมโณ โส ขตฺติโยติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….
๘๔. อตฺถิ ¶ โกจิ เวสฺโส หุตฺวา สุทฺโท โหติ, ขตฺติโย โหติ, พฺราหฺมโณ โหตีติ? อามนฺตา. สฺเวว เวสฺโส โส พฺราหฺมโณติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….
๘๕. อตฺถิ โกจิ สุทฺโท หุตฺวา ขตฺติโย โหติ, พฺราหฺมโณ โหติ, เวสฺโส โหตีติ? อามนฺตา. สฺเวว สุทฺโท โส เวสฺโสติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….
๘๖. สฺเวว ปุคฺคโล สนฺธาวติ อสฺมา โลกา ปรํ โลกํ, ปรสฺมา โลกา อิมํ โลกนฺติ ¶ ? อามนฺตา. หตฺถจฺฉินฺโน หตฺถจฺฉินฺโนว โหติ, ปาทจฺฉินฺโน ปาทจฺฉินฺโนว โหติ, หตฺถปาทจฺฉินฺโน หตฺถปาทจฺฉินฺโนว โหติ, กณฺณจฺฉินฺโน… นาสจฺฉินฺโน… กณฺณนาสจฺฉินฺโน… องฺคุลิจฺฉินฺโน… อฬจฺฉินฺโน… กณฺฑรจฺฉินฺโน… กุณิหตฺถโก… ผณหตฺถโก… กุฏฺิโย… คณฺฑิโย… กิลาสิโย… โสสิโย… อปมาริโย… โอฏฺโ… โคโณ… คทฺรโภ… สูกโร… มหึโส มหึโสว โหตีติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….
๘๗. น วตฺตพฺพํ – ‘‘สฺเวว ปุคฺคโล สนฺธาวติ อสฺมา โลกา ปรํ โลกํ, ปรสฺมา โลกา อิมํ โลก’’นฺติ? อามนฺตา. นนุ ¶ โสตาปนฺโน ปุคฺคโล มนุสฺสโลกา จุโต เทวโลกํ อุปปนฺโน ตตฺถปิ โสตาปนฺโนว ¶ โหตีติ? อามนฺตา.
หฺจิ โสตาปนฺโน ปุคฺคโล มนุสฺสโลกา จุโต เทวโลกํ อุปปนฺโน ตตฺถปิ โสตาปนฺโนว โหติ, เตน วต เร วตฺตพฺเพ – ‘‘สฺเวว ปุคฺคโล สนฺธาวติ อสฺมา โลกา ปรํ โลกํ, ปรสฺมา โลกา อิมํ โลก’’นฺติ.
๘๘. โสตาปนฺโน ปุคฺคโล มนุสฺสโลกา จุโต เทวโลกํ อุปปนฺโน ตตฺถปิ โสตาปนฺโนว โหตีติ กตฺวา เตน จ การเณน สฺเวว ปุคฺคโล สนฺธาวติ อสฺมา โลกา ปรํ โลกํ, ปรสฺมา โลกา อิมํ โลกนฺติ? อามนฺตา. โสตาปนฺโน ปุคฺคโล มนุสฺสโลกา จุโต เทวโลกํ อุปปนฺโน ตตฺถปิ มนุสฺโส โหตีติ กตฺวา? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….
๘๙. สฺเวว ¶ ปุคฺคโล สนฺธาวติ อสฺมา โลกา ปรํ โลกํ, ปรสฺมา โลกา อิมํ โลกนฺติ? อามนฺตา. อนฺโ อวิคโต สนฺธาวตีติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….
๙๐. อนฺโ อวิคโต สนฺธาวตีติ? อามนฺตา. หตฺถจฺฉินฺโน หตฺถจฺฉินฺโนว โหติ, ปาทจฺฉินฺโน ปาทจฺฉินฺโนว โหติ, หตฺถปาทจฺฉินฺโน หตฺถปาทจฺฉินฺโนว โหติ, กณฺณจฺฉินฺโน… นาสจฺฉินฺโน… กณฺณนาสจฺฉินฺโน… องฺคุลิจฺฉินฺโน… อฬจฺฉินฺโน… กณฺฑรจฺฉินฺโน… กุณิหตฺถโก… ผณหตฺถโก… กุฏฺิโย… คณฺฑิโย… กิลาสิโย… โสสิโย… อปมาริโย… โอฏฺโ… โคโณ… คทฺรโภ… สูกโร… มหึโส มหึโสว โหตีติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….
๙๑. สฺเวว ¶ ปุคฺคโล สนฺธาวติ อสฺมา โลกา ปรํ โลกํ, ปรสฺมา ¶ โลกา อิมํ โลกนฺติ? อามนฺตา. สรูโป สนฺธาวตีติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป… สรูโป สนฺธาวตีติ? อามนฺตา. ตํ ชีวํ ตํ สรีรนฺติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….
สเวทโน…เป… สสฺโ…เป… สสงฺขาโร…เป… สวิฺาโณ สนฺธาวตีติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป… สวิฺาโณ สนฺธาวตีติ? อามนฺตา ¶ . ตํ ชีวํ ตํ สรีรนฺติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….
๙๒. สฺเวว ปุคฺคโล สนฺธาวติ อสฺมา โลกา ปรํ โลกํ, ปรสฺมา โลกา อิมํ โลกนฺติ? อามนฺตา. อรูโป สนฺธาวตีติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป… อรูโป สนฺธาวตีติ? อามนฺตา. อฺํ ชีวํ อฺํ สรีรนฺติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….
อเวทโน…เป… อสฺโ…เป… อสงฺขาโร…เป… อวิฺาโณ สนฺธาวตีติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป… อวิฺาโณ สนฺธาวตีติ? อามนฺตา. อฺํ ชีวํ อฺํ สรีรนฺติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….
๙๓. สฺเวว ปุคฺคโล สนฺธาวติ อสฺมา โลกา ปรํ โลกํ, ปรสฺมา โลกา อิมํ โลกนฺติ? อามนฺตา. รูปํ สนฺธาวตีติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป… รูปํ สนฺธาวตีติ? อามนฺตา. ตํ ชีวํ ตํ สรีรนฺติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….
เวทนา ¶ …เป… สฺา…เป… สงฺขารา…เป… วิฺาณํ สนฺธาวตีติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป… วิฺาณํ สนฺธาวตีติ? อามนฺตา. ตํ ชีวํ ตํ สรีรนฺติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….
๙๔. สฺเวว ¶ ปุคฺคโล สนฺธาวติ อสฺมา โลกา ปรํ โลกํ, ปรสฺมา โลกา อิมํ โลกนฺติ? อามนฺตา. รูปํ น สนฺธาวตีติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป… รูปํ น สนฺธาวตีติ? อามนฺตา. อฺํ ¶ ชีวํ อฺํ สรีรนฺติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….
เวทนา ¶ …เป… สฺา…เป… สงฺขารา…เป… วิฺาณํ น สนฺธาวตีติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป… วิฺาณํ น สนฺธาวตีติ? อามนฺตา. อฺํ ชีวํ อฺํ สรีรนฺติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ. (สํขิตฺตํ).
ขนฺเธสุ ภิชฺชมาเนสุ, โส เจ ภิชฺชติ ปุคฺคโล;
อุจฺเฉทา ภวติ ทิฏฺิ, ยา พุทฺเธน วิวชฺชิตา.
ขนฺเธสุ ภิชฺชมาเนสุ, โน เจ ภิชฺชติ ปุคฺคโล;
ปุคฺคโล สสฺสโต โหติ, นิพฺพาเนน สมสโมติ.
คติอนุโยโค.
๑๒. อุปาทาปฺตฺตานุโยโค
๙๕. รูปํ อุปาทาย ปุคฺคลสฺส ปฺตฺตีติ? อามนฺตา. รูปํ อนิจฺจํ สงฺขตํ ปฏิจฺจสมุปฺปนฺนํ ขยธมฺมํ วยธมฺมํ วิราคธมฺมํ นิโรธธมฺมํ วิปริณามธมฺมนฺติ? อามนฺตา? ปุคฺคโลปิ อนิจฺโจ สงฺขโต ปฏิจฺจสมุปฺปนฺโน ขยธมฺโม วยธมฺโม วิราคธมฺโม นิโรธธมฺโม วิปริณามธมฺโมติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….
๙๖. เวทนํ อุปาทาย… สฺํ อุปาทาย… สงฺขาเร อุปาทาย… วิฺาณํ อุปาทาย ปุคฺคลสฺส ปฺตฺตีติ? อามนฺตา. วิฺาณํ ¶ อนิจฺจํ สงฺขตํ ปฏิจฺจสมุปฺปนฺนํ ขยธมฺมํ วยธมฺมํ วิราคธมฺมํ นิโรธธมฺมํ วิปริณามธมฺมนฺติ? อามนฺตา. ปุคฺคโลปิ อนิจฺโจ สงฺขโต ปฏิจฺจสมุปฺปนฺโน ขยธมฺโม วยธมฺโม วิราคธมฺโม นิโรธธมฺโม วิปริณามธมฺโมติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….
๙๗. รูปํ อุปาทาย ปุคฺคลสฺส ปฺตฺตีติ? อามนฺตา. นีลํ รูปํ อุปาทาย นีลกสฺส ¶ ปุคฺคลสฺส ปฺตฺตีติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป… ปีตํ ¶ รูปํ อุปาทาย… โลหิตํ ¶ รูปํ อุปาทาย… โอทาตํ รูปํ อุปาทาย… สนิทสฺสนํ รูปํ อุปาทาย… อนิทสฺสนํ รูปํ อุปาทาย… สปฺปฏิฆํ รูปํ อุปาทาย… อปฺปฏิฆํ รูปํ อุปาทาย อปฺปฏิฆสฺส ปุคฺคลสฺส ปฺตฺตีติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….
๙๘. เวทนํ อุปาทาย ปุคฺคลสฺส ปฺตฺตีติ? อามนฺตา. กุสลํ เวทนํ อุปาทาย กุสลสฺส ปุคฺคลสฺส ปฺตฺตีติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป… กุสลํ เวทนํ อุปาทาย กุสลสฺส ปุคฺคลสฺส ปฺตฺตีติ? อามนฺตา. กุสลา เวทนา สผลา สวิปากา อิฏฺผลา กนฺตผลา มนฺุผลา อเสจนกผลา สุขุทฺรยา สุขวิปากาติ? อามนฺตา. กุสโลปิ ปุคฺคโล สผโล สวิปาโก อิฏฺผโล กนฺตผโล มนฺุผโล อเสจนกผโล สุขุทฺรโย สุขวิปาโกติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….
๙๙. เวทนํ อุปาทาย ปุคฺคลสฺส ปฺตฺตีติ? อามนฺตา. อกุสลํ ¶ เวทนํ อุปาทาย อกุสลสฺส ปุคฺคลสฺส ปฺตฺตีติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป… อกุสลํ เวทนํ อุปาทาย อกุสลสฺส ปุคฺคลสฺส ปฺตฺตีติ? อามนฺตา. อกุสลา เวทนา สผลา สวิปากา อนิฏฺผลา อกนฺตผลา ¶ อมนฺุผลา เสจนกผลา ทุกฺขุทฺรยา ทุกฺขวิปากาติ? อามนฺตา. อกุสโลปิ ปุคฺคโล สผโล สวิปาโก อนิฏฺผโล อกนฺตผโล อมนฺุผโล เสจนกผโล ทุกฺขุทฺรโย ทุกฺขวิปาโกติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….
๑๐๐. เวทนํ อุปาทาย ปุคฺคลสฺส ปฺตฺตีติ? อามนฺตา. อพฺยากตํ เวทนํ อุปาทาย อพฺยากตสฺส ปุคฺคลสฺส ปฺตฺตีติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป… อพฺยากตํ เวทนํ อุปาทาย อพฺยากตสฺส ปุคฺคลสฺส ปฺตฺตีติ? อามนฺตา. อพฺยากตา เวทนา อนิจฺจา สงฺขตา ปฏิจฺจสมุปฺปนฺนา ขยธมฺมา วยธมฺมา วิราคธมฺมา นิโรธธมฺมา วิปริณามธมฺมาติ? อามนฺตา. อพฺยากโตปิ ปุคฺคโล อนิจฺโจ สงฺขโต ปฏิจฺจสมุปฺปนฺโน ขยธมฺโม วยธมฺโม วิราคธมฺโม นิโรธธมฺโม วิปริณามธมฺโมติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….
๑๐๑. สฺํ อุปาทาย… สงฺขาเร อุปาทาย… วิฺาณํ อุปาทาย ปุคฺคลสฺส ปฺตฺตีติ? อามนฺตา. กุสลํ วิฺาณํ อุปาทาย กุสลสฺส ปุคฺคลสฺส ปฺตฺตีติ? น เหวํ ¶ วตฺตพฺเพ…เป… กุสลํ วิฺาณํ อุปาทาย กุสลสฺส ปุคฺคลสฺส ปฺตฺตีติ? อามนฺตา. กุสลํ วิฺาณํ สผลํ สวิปากํ อิฏฺผลํ กนฺตผลํ มนฺุผลํ อเสจนกผลํ ¶ สุขุทฺรยํ สุขวิปากนฺติ ¶ ? อามนฺตา. กุสโลปิ ปุคฺคโล สผโล สวิปาโก อิฏฺผโล กนฺตผโล มนฺุผโล อเสจนกผโล สุขุทฺรโย สุขวิปาโกติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….
๑๐๒. วิฺาณํ อุปาทาย ปุคฺคลสฺส ปฺตฺตีติ? อามนฺตา. อกุสลํ ¶ วิฺาณํ อุปาทาย อกุสลสฺส ปุคฺคลสฺส ปฺตฺตีติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป… อกุสลํ วิฺาณํ อุปาทาย อกุสลสฺส ปุคฺคลสฺส ปฺตฺตีติ? อามนฺตา. อกุสลํ วิฺาณํ สผลํ สวิปากํ อนิฏฺผลํ อกนฺตผลํ อมนฺุผลํ เสจนกผลํ ทุกฺขุทฺรยํ ทุกฺขวิปากนฺติ? อามนฺตา. อกุสโลปิ ปุคฺคโล สผโล สวิปาโก อนิฏฺผโล อกนฺตผโล อมนฺุผโล เสจนกผโล ทุกฺขุทฺรโย ทุกฺขวิปาโกติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….
๑๐๓. วิฺาณํ อุปาทาย ปุคฺคลสฺส ปฺตฺตีติ? อามนฺตา. อพฺยากตํ วิฺาณํ อุปาทาย อพฺยากตสฺส ปุคฺคลสฺส ปฺตฺตีติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป… อพฺยากตํ วิฺาณํ อุปาทาย อพฺยากตสฺส ปุคฺคลสฺส ปฺตฺตีติ? อามนฺตา. อพฺยากตํ วิฺาณํ อนิจฺจํ สงฺขตํ ปฏิจฺจสมุปฺปนฺนํ ขยธมฺมํ วยธมฺมํ วิราคธมฺมํ นิโรธธมฺมํ วิปริณามธมฺมนฺติ? อามนฺตา. อพฺยากโตปิ ปุคฺคโล อนิจฺโจ สงฺขโต ปฏิจฺจสมุปฺปนฺโน ขยธมฺโม วยธมฺโม วิราคธมฺโม นิโรธธมฺโม วิปริณามธมฺโมติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….
๑๐๔. จกฺขุํ อุปาทาย ‘‘จกฺขุมา ปุคฺคโล’’ติ วตฺตพฺโพติ? อามนฺตา ¶ . จกฺขุมฺหิ นิรุทฺเธ ‘‘จกฺขุมา ปุคฺคโล นิรุทฺโธ’’ติ วตฺตพฺโพติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป… โสตํ อุปาทาย… ฆานํ อุปาทาย… ชิวฺหํ อุปาทาย… กายํ ¶ อุปาทาย… มนํ อุปาทาย ‘‘มนวา ปุคฺคโล’’ติ วตฺตพฺโพติ? อามนฺตา. มนมฺหิ นิรุทฺเธ ‘‘มนวา ปุคฺคโล นิรุทฺโธ’’ติ วตฺตพฺโพติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ.
๑๐๕. มิจฺฉาทิฏฺึ อุปาทาย ‘‘มิจฺฉาทิฏฺิโย ปุคฺคโล’’ติ วตฺตพฺโพติ? อามนฺตา. มิจฺฉาทิฏฺิยา นิรุทฺธาย ‘‘มิจฺฉาทิฏฺิโย ปุคฺคโล นิรุทฺโธ’’ติ วตฺตพฺโพติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ. มิจฺฉาสงฺกปฺปํ อุปาทาย… มิจฺฉาวาจํ อุปาทาย… มิจฺฉากมฺมนฺตํ อุปาทาย… มิจฺฉาอาชีวํ อุปาทาย ¶ … มิจฺฉาวายามํ อุปาทาย… มิจฺฉาสตึ อุปาทาย… มิจฺฉาสมาธึ อุปาทาย ‘‘มิจฺฉาสมาธิโย ปุคฺคโล’’ติ วตฺตพฺโพติ? อามนฺตา. มิจฺฉาสมาธิมฺหิ นิรุทฺเธ ‘‘มิจฺฉาสมาธิโย ปุคฺคโล นิรุทฺโธ’’ติ วตฺตพฺโพติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ.
๑๐๖. สมฺมาทิฏฺึ ¶ อุปาทาย ‘‘สมฺมาทิฏฺิโย ปุคฺคโล’’ติ วตฺตพฺโพติ? อามนฺตา. สมฺมาทิฏฺิยา นิรุทฺธาย ‘‘สมฺมาทิฏฺิโย ปุคฺคโล นิรุทฺโธ’’ติ วตฺตพฺโพติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป… สมฺมาสงฺกปฺปํ อุปาทาย… สมฺมาวาจํ อุปาทาย… สมฺมากมฺมนฺตํ อุปาทาย… สมฺมาอาชีวํ อุปาทาย… สมฺมาวายามํ อุปาทาย… สมฺมาสตึ อุปาทาย… สมฺมาสมาธึ ¶ อุปาทาย ‘‘สมฺมาสมาธิโย ปุคฺคโล’’ติ วตฺตพฺโพติ? อามนฺตา. สมฺมาสมาธิมฺหิ ¶ นิรุทฺเธ ‘‘สมฺมาสมาธิโย ปุคฺคโล นิรุทฺโธ’’ติ วตฺตพฺโพติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….
๑๐๗. รูปํ อุปาทาย, เวทนํ อุปาทาย ปุคฺคลสฺส ปฺตฺตีติ? อามนฺตา. ทฺวินฺนํ ขนฺธานํ อุปาทาย ทฺวินฺนํ ปุคฺคลานํ ปฺตฺตีติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป… รูปํ อุปาทาย, เวทนํ อุปาทาย, สฺํ อุปาทาย, สงฺขาเร อุปาทาย, วิฺาณํ อุปาทาย ปุคฺคลสฺส ปฺตฺตีติ? อามนฺตา. ปฺจนฺนํ ขนฺธานํ อุปาทาย ปฺจนฺนํ ปุคฺคลานํ ปฺตฺตีติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….
๑๐๘. จกฺขายตนํ อุปาทาย, โสตายตนํ อุปาทาย ปุคฺคลสฺส ปฺตฺตีติ? อามนฺตา. ทฺวินฺนํ อายตนานํ อุปาทาย ทฺวินฺนํ ปุคฺคลานํ ปฺตฺตีติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป… จกฺขายตนํ อุปาทาย, โสตายตนํ อุปาทาย…เป… ธมฺมายตนํ อุปาทาย ปุคฺคลสฺส ปฺตฺตีติ? อามนฺตา. ทฺวาทสนฺนํ อายตนานํ อุปาทาย ทฺวาทสนฺนํ ปุคฺคลานํ ปฺตฺตีติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….
๑๐๙. จกฺขุธาตุํ อุปาทาย, โสตธาตุํ อุปาทาย ปุคฺคลสฺส ปฺตฺตีติ? อามนฺตา. ทฺวินฺนํ ธาตูนํ อุปาทาย ทฺวินฺนํ ปุคฺคลานํ ปฺตฺตีติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป… จกฺขุธาตุํ อุปาทาย, โสตธาตุํ อุปาทาย…เป… ธมฺมธาตุํ อุปาทาย ¶ ปุคฺคลสฺส ปฺตฺตีติ? อามนฺตา ¶ . อฏฺารสนฺนํ ธาตูนํ อุปาทาย อฏฺารสนฺนํ ปุคฺคลานํ ปฺตฺตีติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….
๑๑๐. จกฺขุนฺทฺริยํ ¶ อุปาทาย, โสตินฺทฺริยํ อุปาทาย ปุคฺคลสฺส ปฺตฺตีติ? อามนฺตา. ทฺวินฺนํ อินฺทฺริยานํ อุปาทาย ทฺวินฺนํ ปุคฺคลานํ ปฺตฺตีติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป… จกฺขุนฺทฺริยํ อุปาทาย, โสตินฺทฺริยํ อุปาทาย…เป… อฺาตาวินฺทฺริยํ อุปาทาย ปุคฺคลสฺส ปฺตฺตีติ? อามนฺตา. พาวีสตีนํ [พาวีสติยา (?)] อินฺทฺริยานํ อุปาทาย พาวีสตีนํ ปุคฺคลานํ ปฺตฺตีติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….
๑๑๑. เอกโวการภวํ ¶ อุปาทาย เอกสฺส ปุคฺคลสฺส ปฺตฺตีติ? อามนฺตา. จตุโวการภวํ อุปาทาย จตุนฺนํ ปุคฺคลานํ ปฺตฺตีติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป… เอกโวการภวํ อุปาทาย เอกสฺส ปุคฺคลสฺส ปฺตฺตีติ? อามนฺตา. ปฺจโวการภวํ อุปาทาย ปฺจนฺนํ ปุคฺคลานํ ปฺตฺตีติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป… เอกโวการภเว เอโกว ปุคฺคโลติ? อามนฺตา. จตุโวการภเว จตฺตาโรว [จตฺตาโร (?)] ปุคฺคลาติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป… เอกโวการภเว เอโกว ปุคฺคโลติ? อามนฺตา. ปฺจโวการภเว ปฺเจว ปุคฺคลาติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….
๑๑๒. ยถา ¶ รุกฺขํ อุปาทาย ฉายาย ปฺตฺติ, เอวเมวํ รูปํ ¶ อุปาทาย ปุคฺคลสฺส ปฺตฺตีติ? ( ) [(อามนฺตา) (?) เอวํ อนนฺตรวารตฺตเยปิ] ยถา รุกฺขํ อุปาทาย ฉายาย ปฺตฺติ, รุกฺโขปิ อนิจฺโจ ฉายาปิ อนิจฺจา, เอวเมวํ รูปํ อุปาทาย ปุคฺคลสฺส ปฺตฺติ, รูปมฺปิ อนิจฺจํ ปุคฺคโลปิ อนิจฺโจติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป… ยถา รุกฺขํ อุปาทาย ฉายาย ปฺตฺติ, อฺโ รุกฺโข อฺา ฉายา, เอวเมวํ รูปํ อุปาทาย ปุคฺคลสฺส ปฺตฺติ, อฺํ รูปํ อฺโ ปุคฺคโลติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….
๑๑๓. ยถา คามํ อุปาทาย คามิกสฺส ปฺตฺติ, เอวเมวํ รูปํ อุปาทาย ปุคฺคลสฺส ปฺตฺตีติ? ยถา คามํ อุปาทาย คามิกสฺส ปฺตฺติ, อฺโ คาโม อฺโ คามิโก, เอวเมวํ รูปํ อุปาทาย ปุคฺคลสฺส ปฺตฺติ, อฺํ รูปํ อฺโ ปุคฺคโลติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….
๑๑๔. ยถา รฏฺํ อุปาทาย รฺโ ปฺตฺติ, เอวเมวํ รูปํ อุปาทาย ปุคฺคลสฺส ปฺตฺตีติ ¶ ? ยถา รฏฺํ อุปาทาย รฺโ ปฺตฺติ, อฺํ รฏฺํ อฺโ ราชา, เอวเมวํ รูปํ อุปาทาย ปุคฺคลสฺส ปฺตฺติ, อฺํ รูปํ อฺโ ปุคฺคโลติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….
๑๑๕. ยถา น นิคโฬ เนคฬิโก, ยสฺส นิคโฬ โส เนคฬิโก, เอวเมวํ น รูปํ รูปวา, ยสฺส รูปํ โส รูปวาติ? ยถา น นิคโฬ เนคฬิโก, ยสฺส นิคโฬ โส เนคฬิโก, อฺโ นิคโฬ อฺโ เนคฬิโก, เอวเมวํ น รูปํ รูปวา, ยสฺส รูปํ โส รูปวา, อฺํ รูปํ อฺโ รูปวาติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….
๑๑๖. จิตฺเต ¶ จิตฺเต ปุคฺคลสฺส ปฺตฺตีติ? อามนฺตา. จิตฺเต ¶ จิตฺเต ปุคฺคโล ชายติ ชียติ มียติ จวติ อุปปชฺชตีติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป… ทุติเย จิตฺเต อุปฺปนฺเน น วตฺตพฺพํ โสติ วา อฺโติ วาติ? อามนฺตา ¶ . ทุติเย จิตฺเต อุปฺปนฺเน น วตฺตพฺพํ กุมารโกติ วา กุมาริกาติ วาติ? วตฺตพฺพํ.
อาชานาหิ นิคฺคหํ. หฺจิ ทุติเย จิตฺเต อุปฺปนฺเน น วตฺตพฺพํ – ‘‘โสติ วา อฺโติ วา,’’ เตน วต เร วตฺตพฺเพ – ‘‘ทุติเย จิตฺเต อุปฺปนฺเน น วตฺตพฺพํ – ‘กุมารโกติ วา กุมาริกาติ วา’’’ติ. ยํ ตตฺถ วเทสิ – ‘‘วตฺตพฺเพ โข – ‘ทุติเย จิตฺเต อุปฺปนฺเน น วตฺตพฺพํ – โสติ วา อฺโติ วา, ทุติเย จิตฺเต อุปฺปนฺเน วตฺตพฺพํ – กุมารโกติ วา กุมาริกาติ วา’’’ติ มิจฺฉา.
หฺจิ วา ปน ทุติเย จิตฺเต อุปฺปนฺเน วตฺตพฺพํ – ‘‘กุมารโกติ วา กุมาริกา’’ติ วา, เตน วต เร วตฺตพฺเพ – ‘‘ทุติเย จิตฺเต อุปฺปนฺเน วตฺตพฺพํ – ‘โสติ วา อฺโติ วา’’’ติ. ยํ ตตฺถ วเทสิ – ‘‘วตฺตพฺเพ โข – ‘ทุติเย จิตฺเต อุปฺปนฺเน น วตฺตพฺพํ – โสติ วา อฺโติ วา, ทุติเย จิตฺเต อุปฺปนฺเน วตฺตพฺพํ – กุมารโกติ วา กุมาริกาติ วา’’’ติ มิจฺฉา.
๑๑๗. ทุติเย จิตฺเต อุปฺปนฺเน น วตฺตพฺพํ – ‘‘โสติ วา อฺโติ วา’’ติ? อามนฺตา. ทุติเย จิตฺเต อุปฺปนฺเน น วตฺตพฺพํ – ‘‘อิตฺถีติ วา ปุริโสติ วา คหฏฺโติ วา ปพฺพชิโตติ วา เทโวติ วา มนุสฺโสติ วา’’ติ? วตฺตพฺพํ.
อาชานาหิ ¶ นิคฺคหํ. หฺจิ ทุติเย จิตฺเต อุปฺปนฺเน น วตฺตพฺพํ – ‘‘โสติ วา อฺโติ วา,’’ เตน วต เร วตฺตพฺเพ – ‘‘ทุติเย จิตฺเต ¶ อุปฺปนฺเน น วตฺตพฺพํ – ‘เทโวติ วา มนุสฺโสติ วา’’’ติ. ยํ ตตฺถ วเทสิ – ‘‘วตฺตพฺเพ โข – ‘ทุติเย จิตฺเต อุปฺปนฺเน น วตฺตพฺพํ – โสติ วา อฺโติ วา, ทุติเย จิตฺเต อุปฺปนฺเน วตฺตพฺพํ – เทโวติ วา มนุสฺโสติ วา’’’ติ มิจฺฉา.
หฺจิ วา ปน ทุติเย จิตฺเต อุปฺปนฺเน วตฺตพฺพํ – ‘‘เทโวติ วา มนุสฺโสติ วา,’’ เตน วต เร วตฺตพฺเพ – ‘‘ทุติเย จิตฺเต อุปฺปนฺเน วตฺตพฺพํ – ‘โสติ วา อฺโติ วา’’’ติ. ยํ ตตฺถ วเทสิ – ‘‘วตฺตพฺเพ โข – ‘ทุติเย จิตฺเต อุปฺปนฺเน น วตฺตพฺพํ – โสติ วา อฺโติ วา, ทุติเย จิตฺเต อุปฺปนฺเน วตฺตพฺพํ – เทโวติ วา มนุสฺโสติ วา’’’ติ มิจฺฉา…เป….
๑๑๘. น ¶ วตฺตพฺพํ – ‘‘ปุคฺคโล อุปลพฺภติ สจฺจิกฏฺปรมตฺเถนา’’ติ? อามนฺตา. นนุ ¶ โย ปสฺสติ ยํ ปสฺสติ เยน ปสฺสติ, โส ปสฺสติ ตํ ปสฺสติ เตน ปสฺสตีติ? อามนฺตา. หฺจิ โย ปสฺสติ ยํ ปสฺสติ เยน ปสฺสติ, โส ปสฺสติ ตํ ปสฺสติ เตน ปสฺสติ; เตน วต เร วตฺตพฺเพ – ‘‘ปุคฺคโล อุปลพฺภติ สจฺจิกฏฺปรมตฺเถนา’’ติ.
๑๑๙. น วตฺตพฺพํ – ‘‘ปุคฺคโล อุปลพฺภติ สจฺจิกฏฺปรมตฺเถนา’’ติ? อามนฺตา. นนุ โย สุณาติ…เป… โย ฆายติ… โย สายติ… โย ผุสติ… โย วิชานาติ ยํ วิชานาติ เยน วิชานาติ, โส วิชานาติ ตํ วิชานาติ เตน วิชานาตีติ? อามนฺตา. หฺจิ โย วิชานาติ ยํ วิชานาติ เยน วิชานาติ, โส วิชานาติ ตํ วิชานาติ เตน วิชานาติ; เตน วต เร วตฺตพฺเพ – ‘‘ปุคฺคโล อุปลพฺภติ ¶ สจฺจิกฏฺปรมตฺเถนา’’ติ.
๑๒๐. ปุคฺคโล อุปลพฺภติ สจฺจิกฏฺปรมตฺเถนาติ? อามนฺตา. นนุ โย น ปสฺสติ ยํ น ปสฺสติ เยน น ปสฺสติ, โส น ปสฺสติ ตํ น ปสฺสติ เตน น ปสฺสตีติ? อามนฺตา. หฺจิ โย น ปสฺสติ ยํ น ปสฺสติ เยน น ปสฺสติ, โส น ปสฺสติ ตํ น ปสฺสติ เตน น ปสฺสติ; โน จ วต เร วตฺตพฺเพ – ‘‘ปุคฺคโล อุปลพฺภติ สจฺจิกฏฺปรมตฺเถนา’’ติ.
ปุคฺคโล อุปลพฺภติ สจฺจิกฏฺปรมตฺเถนาติ? อามนฺตา. นนุ โย น สุณาติ…เป… โย ¶ น ฆายติ… โย น สายติ… โย น ผุสติ… โย น วิชานาติ ยํ น วิชานาติ เยน น วิชานาติ, โส น วิชานาติ ตํ น วิชานาติ เตน น วิชานาตีติ? อามนฺตา. หฺจิ โย น วิชานาติ ยํ น วิชานาติ เยน น วิชานาติ, โส น วิชานาติ ตํ น วิชานาติ เตน น วิชานาติ; โน จ วต เร ¶ วตฺตพฺเพ – ‘‘ปุคฺคโล อุปลพฺภติ สจฺจิกฏฺปรมตฺเถนา’’ติ.
๑๒๑. น วตฺตพฺพํ – ‘‘ปุคฺคโล อุปลพฺภติ สจฺจิกฏฺปรมตฺเถนา’’ติ? อามนฺตา. นนุ วุตฺตํ ภควตา – ‘‘ปสฺสามหํ, ภิกฺขเว, ทิพฺเพน จกฺขุนา วิสุทฺเธน อติกฺกนฺตมานุสเกน สตฺเต จวมาเน อุปปชฺชมาเน หีเน ปณีเต สุวณฺเณ ทุพฺพณฺเณ, สุคเต ทุคฺคเต ยถากมฺมูปเค สตฺเต ปชานามี’’ติ [ม. นิ. ๑.๒๑๓ โถกํ วิสทิสํ]! อตฺเถว สุตฺตนฺโตติ? อามนฺตา. เตน หิ ปุคฺคโล อุปลพฺภติ สจฺจิกฏฺปรมตฺเถนาติ.
๑๒๒. วุตฺตํ ¶ ภควตา – ‘‘ปสฺสามหํ, ภิกฺขเว, ทิพฺเพน จกฺขุนา วิสุทฺเธน อติกฺกนฺตมานุสเกน สตฺเต จวมาเน อุปปชฺชมาเน ¶ หีเน ปณีเต สุวณฺเณ ทุพฺพณฺเณ, สุคเต ทุคฺคเต ยถากมฺมูปเค สตฺเต ปชานามี’’ติ กตฺวา เตเนว การเณน ปุคฺคโล อุปลพฺภติ สจฺจิกฏฺปรมตฺเถนาติ? อามนฺตา. ภควา ทิพฺเพน จกฺขุนา วิสุทฺเธน อติกฺกนฺตมานุสเกน รูปํ ปสฺสติ ปุคฺคลํ ปสฺสตีติ? รูปํ ปสฺสติ. รูปํ ปุคฺคโล, รูปํ จวติ, รูปํ อุปปชฺชติ, รูปํ ยถากมฺมูปคนฺติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ.
ภควา ทิพฺเพน จกฺขุนา วิสุทฺเธน อติกฺกนฺตมานุสเกน รูปํ ปสฺสติ ปุคฺคลํ ปสฺสตีติ? ปุคฺคลํ ปสฺสติ. ปุคฺคโล รูปํ รูปายตนํ รูปธาตุ นีลํ ปีตกํ โลหิตกํ โอทาตํ จกฺขุวิฺเยฺยํ จกฺขุสฺมึ ปฏิหฺติ, จกฺขุสฺส อาปาถํ อาคจฺฉตีติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ.
ภควา ทิพฺเพน จกฺขุนา วิสุทฺเธน อติกฺกนฺตมานุสเกน รูปํ ปสฺสติ ปุคฺคลํ ปสฺสตีติ? อุโภ ปสฺสติ. อุโภ รูปํ รูปายตนํ รูปธาตุ, อุโภ นีลา, อุโภ ปีตกา, อุโภ โลหิตกา, อุโภ โอทาตา, อุโภ จกฺขุวิฺเยฺยา, อุโภ ¶ จกฺขุสฺมึ ปฏิหฺนฺติ, อุโภ ¶ จกฺขุสฺส อาปาถํ อาคจฺฉนฺติ, อุโภ จวนฺติ, อุโภ อุปปชฺชนฺติ, อุโภ ยถากมฺมูปคาติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ.
อุปาทาปฺตฺตานุโยโค.
๑๓. ปุริสการานุโยโค
๑๒๓. กลฺยาณปาปกานิ กมฺมานิ อุปลพฺภนฺตีติ? อามนฺตา. กลฺยาณปาปกานํ กมฺมานํ กตฺตา กาเรตา อุปลพฺภตีติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….
๑๒๔. กลฺยาณปาปกานิ กมฺมานิ อุปลพฺภนฺตีติ, กลฺยาณปาปกานํ ¶ กมฺมานํ กตฺตา กาเรตา อุปลพฺภตีติ? อามนฺตา. ตสฺส กตฺตา กาเรตา อุปลพฺภตีติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….
๑๒๕. ตสฺส กตฺตา กาเรตา อุปลพฺภตีติ? อามนฺตา. ตสฺส ตสฺเสว นตฺถิ ทุกฺขสฺส อนฺตกิริยา, นตฺถิ วฏฺฏุปจฺเฉโท, นตฺถิ อนุปาทาปรินิพฺพานนฺติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….
๑๒๖. กลฺยาณปาปกานิ ¶ กมฺมานิ อุปลพฺภนฺตีติ, กลฺยาณปาปกานํ กมฺมานํ กตฺตา กาเรตา อุปลพฺภตีติ? อามนฺตา. ปุคฺคโล อุปลพฺภตีติ, ปุคฺคลสฺส กตฺตา กาเรตา อุปลพฺภตีติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….
๑๒๗. กลฺยาณปาปกานิ กมฺมานิ อุปลพฺภนฺตีติ, กลฺยาณปาปกานํ กมฺมานํ กตฺตา กาเรตา อุปลพฺภตีติ? อามนฺตา. นิพฺพานํ อุปลพฺภตีติ, นิพฺพานสฺส กตฺตา กาเรตา อุปลพฺภตีติ? น ¶ เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….
๑๒๘. กลฺยาณปาปกานิ กมฺมานิ อุปลพฺภนฺตีติ, กลฺยาณปาปกานํ กมฺมานํ กตฺตา กาเรตา ¶ อุปลพฺภตีติ? อามนฺตา. มหาปถวี อุปลพฺภตีติ, มหาปถวิยา กตฺตา กาเรตา อุปลพฺภตีติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….
๑๒๙. กลฺยาณปาปกานิ กมฺมานิ อุปลพฺภนฺตีติ, กลฺยาณปาปกานํ กมฺมานํ กตฺตา กาเรตา อุปลพฺภตีติ? อามนฺตา. มหาสมุทฺโท อุปลพฺภตีติ, มหาสมุทฺทสฺส กตฺตา กาเรตา อุปลพฺภตีติ? น ¶ เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….
๑๓๐. กลฺยาณปาปกานิ กมฺมานิ อุปลพฺภนฺตีติ, กลฺยาณปาปกานํ กมฺมานํ กตฺตา กาเรตา อุปลพฺภตีติ? อามนฺตา. สิเนรุปพฺพตราชา อุปลพฺภตีติ, สิเนรุสฺส ปพฺพตราชสฺส กตฺตา กาเรตา อุปลพฺภตีติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….
๑๓๑. กลฺยาณปาปกานิ กมฺมานิ อุปลพฺภนฺตีติ, กลฺยาณปาปกานํ กมฺมานํ กตฺตา กาเรตา อุปลพฺภตีติ? อามนฺตา. อาโป อุปลพฺภตีติ, อาปสฺส กตฺตา กาเรตา อุปลพฺภตีติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….
๑๓๒. กลฺยาณปาปกานิ กมฺมานิ อุปลพฺภนฺตีติ, กลฺยาณปาปกานํ กมฺมานํ กตฺตา กาเรตา อุปลพฺภตีติ? อามนฺตา. เตโช อุปลพฺภตีติ, เตชสฺส กตฺตา กาเรตา อุปลพฺภตีติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….
๑๓๓. กลฺยาณปาปกานิ กมฺมานิ อุปลพฺภนฺตีติ, กลฺยาณปาปกานํ กมฺมานํ กตฺตา กาเรตา อุปลพฺภตีติ? อามนฺตา. วาโย อุปลพฺภตีติ, วายสฺส กตฺตา กาเรตา อุปลพฺภตีติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….
๑๓๔. กลฺยาณปาปกานิ กมฺมานิ อุปลพฺภนฺตีติ, กลฺยาณปาปกานํ กมฺมานํ กตฺตา กาเรตา อุปลพฺภตีติ? อามนฺตา. ติณกฏฺวนปฺปตโย อุปลพฺภนฺตีติ ¶ , ติณกฏฺวนปฺปตีนํ กตฺตา กาเรตา ¶ อุปลพฺภตีติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….
๑๓๕. กลฺยาณปาปกานิ กมฺมานิ อุปลพฺภนฺตีติ, กลฺยาณปาปกานํ กมฺมานํ กตฺตา กาเรตา ¶ อุปลพฺภตีติ? อามนฺตา. อฺานิ กลฺยาณปาปกานิ กมฺมานิ อฺโ กลฺยาณปาปกานํ กมฺมานํ กตฺตา กาเรตาติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….
๑๓๖. กลฺยาณปาปกานํ ¶ กมฺมานํ วิปาโก อุปลพฺภตีติ? อามนฺตา. กลฺยาณปาปกานํ กมฺมานํ วิปากปฏิสํเวที อุปลพฺภตีติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….
๑๓๗. กลฺยาณปาปกานํ กมฺมานํ วิปาโก อุปลพฺภตีติ, กลฺยาณปาปกานํ กมฺมานํ วิปากปฏิสํเวที อุปลพฺภตีติ? อามนฺตา. ตสฺส ปฏิสํเวที อุปลพฺภตีติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….
๑๓๘. ตสฺส ปฏิสํเวที อุปลพฺภตีติ? อามนฺตา. ตสฺส ตสฺเสว นตฺถิ ทุกฺขสฺส อนฺตกิริยา, นตฺถิ วฏฺฏุปจฺเฉโท, นตฺถิ อนุปาทาปรินิพฺพานนฺติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….
๑๓๙. กลฺยาณปาปกานํ กมฺมานํ วิปาโก อุปลพฺภตีติ, กลฺยาณปาปกานํ กมฺมานํ วิปากปฏิสํเวที อุปลพฺภตีติ? อามนฺตา. ปุคฺคโล อุปลพฺภตีติ, ปุคฺคลสฺส ปฏิสํเวที อุปลพฺภตีติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….
๑๔๐. กลฺยาณปาปกานํ กมฺมานํ วิปาโก อุปลพฺภตีติ, กลฺยาณปาปกานํ กมฺมานํ วิปากปฏิสํเวที อุปลพฺภตีติ? อามนฺตา. นิพฺพานํ อุปลพฺภตีติ, นิพฺพานสฺส ปฏิสํเวที อุปลพฺภตีติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….
๑๔๑. กลฺยาณปาปกานํ กมฺมานํ วิปาโก อุปลพฺภตีติ, กลฺยาณปาปกานํ กมฺมานํ วิปากปฏิสํเวที ¶ อุปลพฺภตีติ? อามนฺตา. มหาปถวี อุปลพฺภตีติ…เป… มหาสมุทฺโท อุปลพฺภตีติ… สิเนรุปพฺพตราชา อุปลพฺภตีติ… อาโป อุปลพฺภตีติ… เตโช ¶ อุปลพฺภตีติ… วาโย อุปลพฺภตีติ…เป… ติณกฏฺวนปฺปตโย อุปลพฺภนฺตีติ, ติณกฏฺวนปฺปตีนํ ปฏิสํเวที อุปลพฺภตีติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….
๑๔๒. กลฺยาณปาปกานํ ¶ กมฺมานํ วิปาโก อุปลพฺภตีติ, กลฺยาณปาปกานํ กมฺมานํ วิปากปฏิสํเวที ¶ อุปลพฺภตีติ? อามนฺตา. อฺโ กลฺยาณปาปกานํ กมฺมานํ วิปาโก, อฺโ กลฺยาณปาปกานํ กมฺมานํ วิปากปฏิสํเวทีติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….
๑๔๓. ทิพฺพํ สุขํ อุปลพฺภตีติ? อามนฺตา. ทิพฺพสฺส สุขสฺส ปฏิสํเวที อุปลพฺภตีติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….
๑๔๔. ทิพฺพํ สุขํ อุปลพฺภตีติ, ทิพฺพสฺส สุขสฺส ปฏิสํเวที อุปลพฺภตีติ? อามนฺตา. ตสฺส ปฏิสํเวที อุปลพฺภตีติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….
๑๔๕. ตสฺส ปฏิสํเวที อุปลพฺภตีติ? อามนฺตา. ตสฺส ตสฺเสว นตฺถิ ทุกฺขสฺส อนฺตกิริยา, นตฺถิ วฏฺฏุปจฺเฉโท, นตฺถิ อนุปาทาปรินิพฺพานนฺติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….
๑๔๖. ทิพฺพํ สุขํ อุปลพฺภตีติ, ทิพฺพสฺส สุขสฺส ปฏิสํเวที อุปลพฺภตีติ ¶ ? อามนฺตา. ปุคฺคโล อุปลพฺภตีติ, ปุคฺคลสฺส ปฏิสํเวที อุปลพฺภตีติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….
๑๔๗. ทิพฺพํ สุขํ อุปลพฺภตีติ, ทิพฺพสฺส สุขสฺส ปฏิสํเวที อุปลพฺภตีติ? อามนฺตา. นิพฺพานํ อุปลพฺภตีติ, นิพฺพานสฺส ปฏิสํเวที อุปลพฺภตีติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….
๑๔๘. ทิพฺพํ สุขํ อุปลพฺภตีติ, ทิพฺพสฺส สุขสฺส ปฏิสํเวที อุปลพฺภตีติ? อามนฺตา ¶ . มหาปถวี อุปลพฺภตีติ… มหาสมุทฺโท อุปลพฺภตีติ… สิเนรุปพฺพตราชา อุปลพฺภตีติ… อาโป อุปลพฺภตีติ… เตโช อุปลพฺภตีติ… วาโย อุปลพฺภตีติ…เป… ติณกฏฺวนปฺปตโย อุปลพฺภนฺตีติ, ติณกฏฺวนปฺปตีนํ ปฏิสํเวที อุปลพฺภตีติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….
๑๔๙. ทิพฺพํ สุขํ อุปลพฺภตีติ, ทิพฺพสฺส สุขสฺส ปฏิสํเวที อุปลพฺภตีติ? อามนฺตา ¶ . อฺํ ทิพฺพํ สุขํ, อฺโ ทิพฺพสฺส สุขสฺส ปฏิสํเวทีติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….
๑๕๐. มานุสกํ สุขํ อุปลพฺภตีติ? อามนฺตา. มานุสกสฺส สุขสฺส ปฏิสํเวที อุปลพฺภตีติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….
๑๕๑. มานุสกํ ¶ สุขํ อุปลพฺภตีติ, มานุสกสฺส สุขสฺส ปฏิสํเวที อุปลพฺภตีติ? อามนฺตา. ตสฺส ปฏิสํเวที อุปลพฺภตีติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….
๑๕๒. ตสฺส ปฏิสํเวที อุปลพฺภตีติ? อามนฺตา. ตสฺส ตสฺเสว นตฺถิ ทุกฺขสฺส อนฺตกิริยา, นตฺถิ วฏฺฏุปจฺเฉโท, นตฺถิ อนุปาทาปรินิพฺพานนฺติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….
๑๕๓. มานุสกํ สุขํ อุปลพฺภตีติ, มานุสกสฺส สุขสฺส ปฏิสํเวที อุปลพฺภตีติ? อามนฺตา. ปุคฺคโล อุปลพฺภตีติ, ปุคฺคลสฺส ¶ ปฏิสํเวที อุปลพฺภตีติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….
๑๕๔. มานุสกํ สุขํ อุปลพฺภตีติ, มานุสกสฺส สุขสฺส ปฏิสํเวที อุปลพฺภตีติ? อามนฺตา. นิพฺพานํ อุปลพฺภตีติ, นิพฺพานสฺส ปฏิสํเวที อุปลพฺภตีติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….
๑๕๕. มานุสกํ ¶ สุขํ อุปลพฺภตีติ, มานุสกสฺส สุขสฺส ปฏิสํเวที อุปลพฺภตีติ? อามนฺตา. มหาปถวี อุปลพฺภตีติ…เป… มหาสมุทฺโท อุปลพฺภตีติ… สิเนรุปพฺพตราชา อุปลพฺภตีติ… อาโป อุปลพฺภตีติ… เตโช อุปลพฺภตีติ… วาโย อุปลพฺภตีติ… ติณกฏฺวนปฺปตโย อุปลพฺภนฺตีติ, ติณกฏฺวนปฺปตีนํ ปฏิสํเวที อุปลพฺภตีติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….
๑๕๖. มานุสกํ สุขํ อุปลพฺภตีติ, มานุสกสฺส สุขสฺส ปฏิสํเวที อุปลพฺภตีติ ¶ ? อามนฺตา. อฺํ มานุสกํ สุขํ อฺโ มานุสกสฺส สุขสฺส ปฏิสํเวทีติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….
๑๕๗. อาปายิกํ ทุกฺขํ อุปลพฺภตีติ? อามนฺตา. อาปายิกสฺส ทุกฺขสฺส ปฏิสํเวที อุปลพฺภตีติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….
๑๕๘. อาปายิกํ ทุกฺขํ อุปลพฺภตีติ, อาปายิกสฺส ทุกฺขสฺส ปฏิสํเวที อุปลพฺภตีติ? อามนฺตา. ตสฺส ปฏิสํเวที อุปลพฺภตีติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….
๑๕๙. ตสฺส ปฏิสํเวที อุปลพฺภตีติ? อามนฺตา. ตสฺส ตสฺเสว นตฺถิ ทุกฺขสฺส อนฺตกิริยา, นตฺถิ วฏฺฏุปจฺเฉโท, นตฺถิ อนุปาทาปรินิพฺพานนฺติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….
๑๖๐. อาปายิกํ ¶ ¶ ทุกฺขํ อุปลพฺภตีติ, อาปายิกสฺส ทุกฺขสฺส ปฏิสํเวที อุปลพฺภตีติ? อามนฺตา. ปุคฺคโล อุปลพฺภตีติ, ปุคฺคลสฺส ปฏิสํเวที อุปลพฺภตีติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….
๑๖๑. อาปายิกํ ทุกฺขํ อุปลพฺภตีติ, อาปายิกสฺส ทุกฺขสฺส ปฏิสํเวที อุปลพฺภตีติ? อามนฺตา. นิพฺพานํ อุปลพฺภตีติ, นิพฺพานสฺส ปฏิสํเวที อุปลพฺภตีติ? น ¶ เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….
๑๖๒. อาปายิกํ ทุกฺขํ อุปลพฺภตีติ, อาปายิกสฺส ทุกฺขสฺส ปฏิสํเวที อุปลพฺภตีติ? อามนฺตา. มหาปถวี อุปลพฺภตีติ…เป… มหาสมุทฺโท อุปลพฺภตีติ… สิเนรุปพฺพตราชา อุปลพฺภตีติ… อาโป อุปลพฺภตีติ… เตโช อุปลพฺภตีติ… วาโย อุปลพฺภตีติ… ติณกฏฺวนปฺปตโย อุปลพฺภนฺตีติ, ติณกฏฺวนปฺปตีนํ ปฏิสํเวที อุปลพฺภตีติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….
๑๖๓. อาปายิกํ ทุกฺขํ อุปลพฺภตีติ, อาปายิกสฺส ทุกฺขสฺส ปฏิสํเวที อุปลพฺภตีติ ¶ ? อามนฺตา. อฺํ อาปายิกํ ทุกฺขํ, อฺโ อาปายิกสฺส ทุกฺขสฺส ปฏิสํเวทีติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….
๑๖๔. เนรยิกํ ทุกฺขํ อุปลพฺภตีติ? อามนฺตา. เนรยิกสฺส ทุกฺขสฺส ปฏิสํเวที อุปลพฺภตีติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ.
เนรยิกํ ทุกฺขํ อุปลพฺภตีติ, เนรยิกสฺส ทุกฺขสฺส ปฏิสํเวที อุปลพฺภตีติ? อามนฺตา. ตสฺส ปฏิสํเวที อุปลพฺภตีติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….
๑๖๕. ตสฺส ปฏิสํเวที อุปลพฺภตีติ? อามนฺตา. ตสฺส ¶ ตสฺเสว นตฺถิ ทุกฺขสฺส อนฺตกิริยา, นตฺถิ วฏฺฏุปจฺเฉโท, นตฺถิ อนุปาทาปรินิพฺพานนฺติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….
๑๖๖. เนรยิกํ ทุกฺขํ อุปลพฺภตีติ, เนรยิกสฺส ทุกฺขสฺส ปฏิสํเวที อุปลพฺภตีติ? อามนฺตา. ปุคฺคโล อุปลพฺภตีติ, ปุคฺคลสฺส ปฏิสํเวที อุปลพฺภตีติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….
๑๖๗. เนรยิกํ ทุกฺขํ อุปลพฺภตีติ, เนรยิกสฺส ทุกฺขสฺส ปฏิสํเวที อุปลพฺภตีติ? อามนฺตา. นิพฺพานํ ¶ อุปลพฺภตีติ, นิพฺพานสฺส ปฏิสํเวที อุปลพฺภตีติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….
๑๖๘. เนรยิกํ ¶ ทุกฺขํ อุปลพฺภตีติ, เนรยิกสฺส ทุกฺขสฺส ปฏิสํเวที อุปลพฺภตีติ? อามนฺตา. มหาปถวี อุปลพฺภตีติ…เป… มหาสมุทฺโท อุปลพฺภตีติ… สิเนรุปพฺพตราชา อุปลพฺภตีติ… อาโป อุปลพฺภตีติ… เตโช อุปลพฺภตีติ… วาโย อุปลพฺภตีติ… ติณกฏฺวนปฺปตโย อุปลพฺภนฺตีติ, ติณกฏฺวนปฺปตีนํ ปฏิสํเวที อุปลพฺภตีติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….
๑๖๙. เนรยิกํ ทุกฺขํ อุปลพฺภตีติ, เนรยิกสฺส ทุกฺขสฺส ปฏิสํเวที อุปลพฺภตีติ ¶ ? อามนฺตา. อฺํ เนรยิกํ ทุกฺขํ, อฺโ เนรยิกสฺส ทุกฺขสฺส ปฏิสํเวทีติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….
๑๗๐. กลฺยาณปาปกานิ กมฺมานิ อุปลพฺภนฺตีติ, กลฺยาณปาปกานํ กมฺมานํ กตฺตา กาเรตา วิปากปฏิสํเวที อุปลพฺภตีติ? อามนฺตา. โส กโรติ โส ปฏิสํเวเทตีติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….
๑๗๑. โส ¶ กโรติ โส ปฏิสํเวเทตีติ? อามนฺตา. สยงฺกตํ สุขทุกฺขนฺติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….
๑๗๒. กลฺยาณปาปกานิ กมฺมานิ อุปลพฺภนฺตีติ, กลฺยาณปาปกานํ กมฺมานํ กตฺตา กาเรตา วิปากปฏิสํเวที อุปลพฺภตีติ? อามนฺตา. อฺโ กโรติ อฺโ ปฏิสํเวเทตีติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….
๑๗๓. อฺโ กโรติ อฺโ ปฏิสํเวเทตีติ? อามนฺตา. ปรงฺกตํ สุขทุกฺขนฺติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….
๑๗๔. กลฺยาณปาปกานิ กมฺมานิ อุปลพฺภนฺตีติ, กลฺยาณปาปกานํ กมฺมานํ กตฺตา กาเรตา วิปากปฏิสํเวที อุปลพฺภตีติ? อามนฺตา ¶ . โส จ อฺโ จ กโรนฺติ โส จ อฺโ จ ปฏิสํเวเทนฺตีติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….
๑๗๕. โส จ อฺโ จ กโรนฺติ, โส จ อฺโ จ ปฏิสํเวเทนฺตีติ? อามนฺตา. สยงฺกตฺจ ปรงฺกตฺจ สุขทุกฺขนฺติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….
๑๗๖. กลฺยาณปาปกานิ กมฺมานิ อุปลพฺภนฺตีติ, กลฺยาณปาปกานํ กมฺมานํ กตฺตา กาเรตา วิปากปฏิสํเวที อุปลพฺภตีติ? อามนฺตา. เนว โส ¶ กโรติ น โส ปฏิสํเวเทติ, น อฺโ กโรติ น อฺโ ปฏิสํเวเทตีติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….
๑๗๗. เนว ¶ โส กโรติ น โส ปฏิสํเวเทติ, น อฺโ กโรติ น อฺโ ปฏิสํเวเทตีติ? อามนฺตา. อสยงฺการํ อปรงฺการํ อธิจฺจสมุปฺปนฺนํ สุขทุกฺขนฺติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….
๑๗๘. กลฺยาณปาปกานิ ¶ กมฺมานิ อุปลพฺภนฺตีติ, กลฺยาณปาปกานํ กมฺมานํ กตฺตา กาเรตา วิปากปฏิสํเวที อุปลพฺภตีติ? อามนฺตา. โส กโรติ โส ปฏิสํเวเทติ, อฺโ กโรติ อฺโ ปฏิสํเวเทติ, โส จ อฺโ จ กโรนฺติ โส จ อฺโ จ ปฏิสํเวเทนฺติ, เนว โส กโรติ น โส ปฏิสํเวเทติ, น อฺโ กโรติ น อฺโ ปฏิสํเวเทตีติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….
๑๗๙. โส กโรติ โส ปฏิสํเวเทติ, อฺโ กโรติ อฺโ ปฏิสํเวเทติ, โส จ อฺโ จ กโรนฺติ โส จ อฺโ จ ปฏิสํเวเทนฺติ, เนว โส กโรติ น โส ปฏิสํเวเทติ, น อฺโ กโรติ น อฺโ ปฏิสํเวเทตีติ? อามนฺตา. สยงฺกตํ สุขทุกฺขํ, ปรงฺกตํ สุขทุกฺขํ, สยงฺกตฺจ ปรงฺกตฺจ สุขทุกฺขํ, อสยงฺการํ อปรงฺการํ อธิจฺจสมุปฺปนฺนํ สุขทุกฺขนฺติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….
๑๘๐. กมฺมํ อตฺถีติ? อามนฺตา ¶ . กมฺมการโก อตฺถีติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….
๑๘๑. กมฺมํ อตฺถีติ, กมฺมการโก อตฺถีติ? อามนฺตา. ตสฺส การโก อตฺถีติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….
๑๘๒. ตสฺส การโก อตฺถีติ? อามนฺตา. ตสฺส ตสฺเสว นตฺถิ ทุกฺขสฺส อนฺตกิริยา, นตฺถิ วฏฺฏุปจฺเฉโท, นตฺถิ อนุปาทาปรินิพฺพานนฺติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….
๑๘๓. กมฺมํ อตฺถีติ, กมฺมการโก อตฺถีติ? อามนฺตา. ปุคฺคโล อตฺถีติ, ปุคฺคลสฺส การโก อตฺถีติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….
๑๘๔. กมฺมํ ¶ ¶ อตฺถีติ, กมฺมการโก อตฺถีติ? อามนฺตา. นิพฺพานํ ¶ อตฺถีติ, นิพฺพานสฺส การโก อตฺถีติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….
๑๘๕. กมฺมํ อตฺถีติ, กมฺมการโก อตฺถีติ? อามนฺตา. มหาปถวี อตฺถีติ…เป… มหาสมุทฺโท อตฺถีติ… สิเนรุปพฺพตราชา อตฺถีติ… อาโป อตฺถีติ… เตโช อตฺถีติ… วาโย อตฺถีติ… ติณกฏฺวนปฺปตโย อตฺถีติ, ติณกฏฺวนปฺปตีนํ การโก อตฺถีติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….
๑๘๖. กมฺมํ อตฺถีติ, กมฺมการโก อตฺถีติ? อามนฺตา. อฺํ กมฺมํ, อฺโ กมฺมการโกติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….
๑๘๗. วิปาโก อตฺถีติ? อามนฺตา. วิปากปฏิสํเวที อตฺถีติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….
๑๘๘. วิปาโก อตฺถีติ, วิปากปฏิสํเวที อตฺถีติ? อามนฺตา. ตสฺส ปฏิสํเวที อตฺถีติ? น ¶ เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….
๑๘๙. ตสฺส ปฏิสํเวที อตฺถีติ? อามนฺตา. ตสฺส ตสฺเสว นตฺถิ ทุกฺขสฺส อนฺตกิริยา, นตฺถิ วฏฺฏุปจฺเฉโท, นตฺถิ อนุปาทาปรินิพฺพานนฺติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป… วิปาโก อตฺถีติ, วิปากปฏิสํเวที อตฺถีติ? อามนฺตา. ปุคฺคโล อตฺถีติ, ปุคฺคลสฺส ปฏิสํเวที อตฺถีติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….
๑๙๐. วิปาโก อตฺถีติ, วิปากปฏิสํเวที อตฺถีติ? อามนฺตา. นิพฺพานํ อตฺถีติ, นิพฺพานสฺส ปฏิสํเวที อตฺถีติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….
๑๙๑. วิปาโก อตฺถีติ, วิปากปฏิสํเวที อตฺถีติ? อามนฺตา. มหาปถวี อตฺถีติ…เป… มหาสมุทฺโท อตฺถีติ… สิเนรุปพฺพตราชา อตฺถีติ… อาโป อตฺถีติ… เตโช ¶ อตฺถีติ… วาโย อตฺถีติ… ติณกฏฺวนปฺปตโย ¶ อตฺถีติ, ติณกฏฺวนปฺปตีนํ ปฏิสํเวที อตฺถีติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….
๑๙๒. วิปาโก อตฺถีติ, วิปากปฏิสํเวที อตฺถีติ? อามนฺตา. อฺโ วิปาโก, อฺโ วิปากปฏิสํเวทีติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ. (สํขิตฺตํ)
ปุริสการานุโยโค.
กลฺยาณวคฺโค ปโม.
๑๔. อภิฺานุโยโค
๑๙๓. น ¶ วตฺตพฺพํ – ‘‘ปุคฺคโล อุปลพฺภติ สจฺจิกฏฺปรมตฺเถนา’’ติ? อามนฺตา. นนุ อตฺถิ โกจิ อิทฺธึ วิกุพฺพตีติ? อามนฺตา. หฺจิ อตฺถิ โกจิ อิทฺธึ วิกุพฺพติ, เตน วต เร วตฺตพฺเพ – ‘‘ปุคฺคโล อุปลพฺภติ สจฺจิกฏฺปรมตฺเถนา’’ติ.
๑๙๔. น ¶ วตฺตพฺพํ – ‘‘ปุคฺคโล อุปลพฺภติ สจฺจิกฏฺปรมตฺเถนา’’ติ? อามนฺตา. นนุ อตฺถิ โกจิ ทิพฺพาย โสตธาตุยา สทฺทํ สุณาติ…เป… ปรจิตฺตํ วิชานาติ… ปุพฺเพนิวาสํ อนุสฺสรติ… ทิพฺเพน จกฺขุนา รูปํ ปสฺสติ… อาสวานํ ขยํ สจฺฉิกโรตีติ? อามนฺตา. หฺจิ อตฺถิ โกจิ อาสวานํ ขยํ สจฺฉิกโรติ, เตน วต เร วตฺตพฺเพ – ‘‘ปุคฺคโล อุปลพฺภติ สจฺจิกฏฺปรมตฺเถนา’’ติ.
๑๙๕. อตฺถิ โกจิ อิทฺธึ วิกุพฺพตีติ กตฺวา เตน จ การเณน ปุคฺคโล อุปลพฺภติ สจฺจิกฏฺปรมตฺเถนาติ? อามนฺตา. โย อิทฺธึ วิกุพฺพติ, สฺเวว ปุคฺคโล? โย อิทฺธึ น วิกุพฺพติ, น โส ปุคฺคโลติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….
๑๙๖. โย ทิพฺพาย โสตธาตุยา สทฺทํ สุณาติ…เป… โย ปรจิตฺตํ วิชานาติ… โย ¶ ปุพฺเพนิวาสํ อนุสฺสรติ… โย ทิพฺเพน จกฺขุนา รูปํ ปสฺสติ… โย อาสวานํ ¶ ขยํ สจฺฉิกโรติ, สฺเวว ปุคฺคโล? โย อาสวานํ ขยํ น สจฺฉิกโรติ, น โส ปุคฺคโลติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….
อภิฺานุโยโค.
๑๕-๑๘. าตกานุโยคาทิ
๑๙๗. น วตฺตพฺพํ – ‘‘ปุคฺคโล อุปลพฺภติ สจฺจิกฏฺปรมตฺเถนา’’ติ? อามนฺตา. นนุ มาตา อตฺถีติ? อามนฺตา. หฺจิ มาตา อตฺถิ, เตน วต เร วตฺตพฺเพ – ‘‘ปุคฺคโล อุปลพฺภติ สจฺจิกฏฺปรมตฺเถนา’’ติ.
๑๙๘. น วตฺตพฺพํ – ‘‘ปุคฺคโล อุปลพฺภติ สจฺจิกฏฺปรมตฺเถนา’’ติ? อามนฺตา. นนุ ¶ ปิตา อตฺถิ…เป… ภาตา อตฺถิ… ภคินี อตฺถิ… ขตฺติโย อตฺถิ ¶ … พฺราหฺมโณ อตฺถิ… เวสฺโส อตฺถิ… สุทฺโท อตฺถิ… คหฏฺโ อตฺถิ… ปพฺพชิโต อตฺถิ… เทโว อตฺถิ… มนุสฺโส อตฺถีติ? อามนฺตา. หฺจิ มนุสฺโส อตฺถิ, เตน วต เร วตฺตพฺเพ – ‘‘ปุคฺคโล อุปลพฺภติ สจฺจิกฏฺปรมตฺเถนา’’ติ.
๑๙๙. มาตา อตฺถีติ กตฺวา เตน จ การเณน ปุคฺคโล อุปลพฺภติ สจฺจิกฏฺปรมตฺเถนาติ? อามนฺตา. อตฺถิ โกจิ น มาตา หุตฺวา มาตา โหตีติ? อามนฺตา. อตฺถิ โกจิ น ปุคฺคโล หุตฺวา ปุคฺคโล โหตีติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป… อตฺถิ โกจิ น ปิตา หุตฺวา…เป… น ภาตา หุตฺวา… น ภคินี หุตฺวา… น ขตฺติโย หุตฺวา… น พฺราหฺมโณ หุตฺวา… น เวสฺโส หุตฺวา… น สุทฺโท หุตฺวา… น คหฏฺโ หุตฺวา… น ปพฺพชิโต หุตฺวา… น เทโว หุตฺวา… น มนุสฺโส หุตฺวา มนุสฺโส โหตีติ? อามนฺตา. อตฺถิ ¶ โกจิ น ปุคฺคโล หุตฺวา ปุคฺคโล โหตีติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….
๒๐๐. มาตา อตฺถีติ กตฺวา เตน จ การเณน ปุคฺคโล อุปลพฺภติ สจฺจิกฏฺปรมตฺเถนาติ ¶ ? อามนฺตา. อตฺถิ โกจิ มาตา หุตฺวา น มาตา โหตีติ? อามนฺตา. อตฺถิ โกจิ ปุคฺคโล หุตฺวา น ปุคฺคโล โหตีติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….
อตฺถิ โกจิ ปิตา หุตฺวา… ภาตา หุตฺวา… ภคินี หุตฺวา… ขตฺติโย หุตฺวา… พฺราหฺมโณ หุตฺวา… เวสฺโส หุตฺวา… สุทฺโท หุตฺวา… คหฏฺโ หุตฺวา… ปพฺพชิโต หุตฺวา… เทโว หุตฺวา… มนุสฺโส หุตฺวา น มนุสฺโส โหตีติ? อามนฺตา. อตฺถิ โกจิ ปุคฺคโล หุตฺวา น ปุคฺคโล โหตีติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….
๑๙. ปฏิเวธานุโยโค
๒๐๑. น ¶ วตฺตพฺพํ – ‘‘ปุคฺคโล อุปลพฺภติ สจฺจิกฏฺปรมตฺเถนา’’ติ? อามนฺตา. นนุ โสตาปนฺโน อตฺถีติ? อามนฺตา. หฺจิ โสตาปนฺโน อตฺถิ, เตน วต เร วตฺตพฺเพ – ‘‘ปุคฺคโล อุปลพฺภติ สจฺจิกฏฺปรมตฺเถนา’’ติ.
๒๐๒. น วตฺตพฺพํ – ‘‘ปุคฺคโล อุปลพฺภติ สจฺจิกฏฺปรมตฺเถนา’’ติ? อามนฺตา. นนุ สกทาคามี อตฺถิ…เป… อนาคามี อตฺถิ… อรหา อตฺถิ… อุภโตภาควิมุตฺโต อตฺถิ… ปฺาวิมุตฺโต อตฺถิ… กายสกฺขิ [กายสกฺขี (สฺยา.)] อตฺถิ… ทิฏฺิปฺปตฺโต ¶ อตฺถิ… สทฺธาวิมุตฺโต อตฺถิ… ธมฺมานุสารี อตฺถิ… สทฺธานุสารี อตฺถีติ? อามนฺตา.
หฺจิ สทฺธานุสารี อตฺถิ, เตน วต เร วตฺตพฺเพ ¶ – ‘‘ปุคฺคโล อุปลพฺภติ สจฺจิกฏฺปรมตฺเถนา’’ติ.
๒๐๓. โสตาปนฺโน อตฺถีติ กตฺวา เตน จ การเณน ปุคฺคโล อุปลพฺภติ สจฺจิกฏฺปรมตฺเถนาติ? อามนฺตา. อตฺถิ โกจิ น โสตาปนฺโน หุตฺวา โสตาปนฺโน โหตีติ? อามนฺตา. อตฺถิ โกจิ น ปุคฺคโล หุตฺวา ปุคฺคโล โหตีติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….
๒๐๔. อตฺถิ โกจิ น สกทาคามี หุตฺวา… น อนาคามี หุตฺวา… น อรหา หุตฺวา… น อุภโตภาควิมุตฺโต หุตฺวา… น ปฺาวิมุตฺโต หุตฺวา… น กายสกฺขิ หุตฺวา… น ¶ ทิฏฺิปฺปตฺโต หุตฺวา… น สทฺธาวิมุตฺโต หุตฺวา… น ธมฺมานุสารี หุตฺวา… น สทฺธานุสารี หุตฺวา สทฺธานุสารี โหตีติ? อามนฺตา. อตฺถิ โกจิ น ปุคฺคโล หุตฺวา ปุคฺคโล โหตีติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….
๒๐๕. โสตาปนฺโน อตฺถีติ กตฺวา เตน จ การเณน ปุคฺคโล อุปลพฺภติ สจฺจิกฏฺปรมตฺเถนาติ? อามนฺตา. อตฺถิ โกจิ โสตาปนฺโน หุตฺวา น โสตาปนฺโน โหตีติ? อามนฺตา. อตฺถิ โกจิ ปุคฺคโล หุตฺวา น ปุคฺคโล โหตีติ? น ¶ เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….
อตฺถิ โกจิ สกทาคามี หุตฺวา… อนาคามี หุตฺวา น อนาคามี โหตีติ? อามนฺตา. อตฺถิ โกจิ ปุคฺคโล หุตฺวา น ปุคฺคโล โหตีติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….
ปฏิเวธานุโยโค.
๒๐. สงฺฆานุโยโค
๒๐๖. น วตฺตพฺพํ – ‘‘ปุคฺคโล อุปลพฺภติ สจฺจิกฏฺปรมตฺเถนา’’ติ? อามนฺตา. นนุ จตฺตาโร ปุริสยุคา อฏฺ ปุริสปุคฺคลา อตฺถีติ? อามนฺตา ¶ . หฺจิ จตฺตาโร ปุริสยุคา อฏฺ ปุริสปุคฺคลา อตฺถิ, เตน วต เร วตฺตพฺเพ – ‘‘ปุคฺคโล อุปลพฺภติ สจฺจิกฏฺปรมตฺเถนา’’ติ.
๒๐๗. จตฺตาโร ปุริสยุคา อฏฺ ปุริสปุคฺคลา อตฺถีติ กตฺวา เตน จ การเณน ปุคฺคโล อุปลพฺภติ สจฺจิกฏฺปรมตฺเถนาติ? อามนฺตา. จตฺตาโร ¶ ปุริสยุคา อฏฺ ปุริสปุคฺคลา พุทฺธปาตุภาวา ปาตุภวนฺตีติ? อามนฺตา. ปุคฺคโล พุทฺธปาตุภาวา ปาตุภวตีติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….
ปุคฺคโล พุทฺธปาตุภาวา ปาตุภวตีติ? อามนฺตา. พุทฺธสฺส ภควโต ปรินิพฺพุเต อุจฺฉินฺโน ปุคฺคโล, นตฺถิ ปุคฺคโลติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….
สงฺฆานุโยโค.
๒๑. สจฺจิกฏฺสภาคานุโยโค
๒๐๘. ปุคฺคโล ¶ อุปลพฺภติ สจฺจิกฏฺปรมตฺเถนาติ? อามนฺตา. ปุคฺคโล สงฺขโตติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป… ปุคฺคโล อสงฺขโตติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป… ปุคฺคโล เนว สงฺขโต นาสงฺขโตติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ.
๒๐๙. ปุคฺคโล เนว สงฺขโต นาสงฺขโตติ? อามนฺตา ¶ . สงฺขตฺจ อสงฺขตฺจ เปตฺวา อตฺถฺา ตติยา โกฏีติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….
๒๑๐. สงฺขตฺจ อสงฺขตฺจ เปตฺวา อตฺถฺา ตติยา โกฏีติ? อามนฺตา. นนุ วุตฺตํ ภควตา – ‘‘ทฺเวมา, ภิกฺขเว, ธาตุโย. กตมา ทฺเว? สงฺขตา จ ธาตุ อสงฺขตา จ ธาตุ. อิมา โข, ภิกฺขเว, ทฺเว ธาตุโย’’ติ [ม. นิ. ๑.๑๒๕, อาลปนมตฺตเมว นานํ]! อตฺเถว สุตฺตนฺโตติ? อามนฺตา. เตน หิ น วตฺตพฺพํ – ‘‘สงฺขตฺจ อสงฺขตฺจ เปตฺวา อตฺถฺา ตติยา โกฏี’’ติ.
๒๑๑. ปุคฺคโล เนว สงฺขโต นาสงฺขโตติ? อามนฺตา. อฺํ ¶ สงฺขตํ, อฺํ อสงฺขตํ, อฺโ ปุคฺคโลติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….
๒๑๒. ขนฺธา สงฺขตา, นิพฺพานํ อสงฺขตํ, ปุคฺคโล เนว สงฺขโต นาสงฺขโตติ? อามนฺตา. อฺเ ขนฺธา, อฺํ นิพฺพานํ, อฺโ ปุคฺคโลติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….
๒๑๓. รูปํ สงฺขตํ, นิพฺพานํ อสงฺขตํ, ปุคฺคโล เนว สงฺขโต นาสงฺขโตติ? อามนฺตา. อฺํ รูปํ, อฺํ นิพฺพานํ, อฺโ ปุคฺคโลติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ. เวทนา… สฺา… สงฺขารา… วิฺาณํ สงฺขตํ, นิพฺพานํ อสงฺขตํ, ปุคฺคโล เนว สงฺขโต นาสงฺขโตติ? อามนฺตา. อฺํ วิฺาณํ, อฺํ นิพฺพานํ, อฺโ ปุคฺคโลติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….
๒๑๔. ปุคฺคลสฺส ¶ อุปฺปาโท ปฺายติ, วโย ปฺายติ, ิตสฺส อฺถตฺตํ ปฺายตีติ? อามนฺตา. ปุคฺคโล สงฺขโตติ? น ¶ เหวํ วตฺตพฺเพ…เป… วุตฺตํ ภควตา – ‘‘ตีณิมานิ, ภิกฺขเว, สงฺขตสฺส สงฺขตลกฺขณานิ. สงฺขตานํ, ภิกฺขเว, ธมฺมานํ [กตมานิ ตีณิ (อ. นิ. ๓.๔๗)] อุปฺปาโท ปฺายติ ¶ , วโย ปฺายติ, ิตานํ อฺถตฺตํ ปฺายตี’’ติ [อ. นิ. ๓.๔๗]. ปุคฺคลสฺส อุปฺปาโท ปฺายติ, วโย ปฺายติ, ิตสฺส อฺถตฺตํ ปฺายติ; เตน หิ ปุคฺคโล สงฺขโตติ.
๒๑๕. ปุคฺคลสฺส น อุปฺปาโท ปฺายติ, น วโย ปฺายติ, น ิตสฺส อฺถตฺตํ ปฺายตีติ? อามนฺตา. ปุคฺคโล อสงฺขโตติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป… วุตฺตํ ¶ ภควตา – ‘‘ตีณิมานิ, ภิกฺขเว, อสงฺขตสฺส อสงฺขตลกฺขณานิ. อสงฺขตานํ, ภิกฺขเว, ธมฺมานํ น อุปฺปาโท ปฺายติ, น วโย ปฺายติ, น ิตานํ อฺถตฺตํ ปฺายตี’’ติ [อ. นิ. ๓.๔๘]. ปุคฺคลสฺส น อุปฺปาโท ปฺายติ, น วโย ปฺายติ, น ิตสฺส อฺถตฺตํ ปฺายติ; เตน หิ ปุคฺคโล อสงฺขโตติ.
๒๑๖. ปรินิพฺพุโต ปุคฺคโล อตฺถตฺถมฺหิ, นตฺถตฺถมฺหีติ? อตฺถตฺถมฺหีติ. ปรินิพฺพุโต ปุคฺคโล สสฺสโตติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป… นตฺถตฺถมฺหีติ. ปรินิพฺพุโต ปุคฺคโล อุจฺฉินฺโนติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….
๒๑๗. ปุคฺคโล กึ นิสฺสาย ติฏฺตีติ? ภวํ นิสฺสาย ติฏฺตีติ. ภโว อนิจฺโจ สงฺขโต ปฏิจฺจสมุปฺปนฺโน ขยธมฺโม วยธมฺโม วิราคธมฺโม นิโรธธมฺโม วิปริณามธมฺโมติ? อามนฺตา. ปุคฺคโลปิ อนิจฺโจ สงฺขโต ปฏิจฺจสมุปฺปนฺโน ขยธมฺโม วยธมฺโม วิราคธมฺโม นิโรธธมฺโม วิปริณามธมฺโมติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….
๒๑๘. น วตฺตพฺพํ – ‘‘ปุคฺคโล อุปลพฺภติ สจฺจิกฏฺปรมตฺเถนา’’ติ? อามนฺตา. นนุ อตฺถิ โกจิ สุขํ เวทนํ เวทิยมาโน ‘‘สุขํ เวทนํ เวทิยามี’’ติ ปชานาตีติ? อามนฺตา ¶ . หฺจิ อตฺถิ โกจิ สุขํ เวทนํ เวทิยมาโน ‘‘สุขํ เวทนํ เวทิยามี’’ติ ปชานาติ, เตน วต เร วตฺตพฺเพ – ‘‘ปุคฺคโล อุปลพฺภติ สจฺจิกฏฺปรมตฺเถนา’’ติ.
๒๑๙. น ¶ วตฺตพฺพํ – ‘‘ปุคฺคโล อุปลพฺภติ สจฺจิกฏฺปรมตฺเถนา’’ติ? อามนฺตา. นนุ อตฺถิ โกจิ ทุกฺขํ ¶ เวทนํ เวทิยมาโน…เป… อทุกฺขมสุขํ เวทนํ เวทิยมาโน ‘‘อทุกฺขมสุขํ เวทนํ เวทิยามี’’ติ ปชานาตีติ? อามนฺตา. หฺจิ อตฺถิ โกจิ อทุกฺขมสุขํ ¶ เวทนํ เวทิยมาโน ‘‘อทุกฺขมสุขํ เวทนํ เวทิยามี’’ติ ปชานาติ, เตน วต เร วตฺตพฺเพ – ‘‘ปุคฺคโล อุปลพฺภติ สจฺจิกฏฺปรมตฺเถนา’’ติ.
๒๒๐. อตฺถิ โกจิ สุขํ เวทนํ เวทิยมาโน ‘‘สุขํ เวทนํ เวทิยามี’’ติ ปชานาตีติ กตฺวา เตน จ การเณน ปุคฺคโล อุปลพฺภติ สจฺจิกฏฺปรมตฺเถนาติ? อามนฺตา. โย สุขํ เวทนํ เวทิยมาโน ‘‘สุขํ เวทนํ เวทิยามี’’ติ ปชานาติ, สฺเวว ปุคฺคโล; โย สุขํ เวทนํ เวทิยมาโน ‘‘สุขํ เวทนํ เวทิยามี’’ติ น ปชานาติ, น โส ปุคฺคโลติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….
โย ทุกฺขํ เวทนํ เวทิยมาโน…เป… โย อทุกฺขมสุขํ เวทนํ เวทิยมาโน ‘‘อทุกฺขมสุขํ เวทนํ เวทิยามี’’ติ ปชานาติ, สฺเวว ปุคฺคโล; โย อทุกฺขมสุขํ เวทนํ เวทิยมาโน ‘‘อทุกฺขมสุขํ เวทนํ เวทิยามี’’ติ น ปชานาติ, น โส ปุคฺคโลติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….
๒๒๑. อตฺถิ โกจิ สุขํ เวทนํ เวทิยมาโน ‘‘สุขํ เวทนํ เวทิยามี’’ติ ปชานาตีติ กตฺวา เตน จ การเณน ปุคฺคโล อุปลพฺภติ สจฺจิกฏฺปรมตฺเถนาติ? อามนฺตา. อฺา สุขา เวทนา, อฺโ สุขํ เวทนํ เวทิยมาโน ‘‘สุขํ เวทนํ เวทิยามี’’ติ ปชานาตีติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป… อฺา ¶ ทุกฺขา เวทนา…เป… อฺา อทุกฺขมสุขา เวทนา, อฺโ อทุกฺขมสุขํ เวทนํ เวทิยมาโน ‘‘อทุกฺขมสุขํ เวทนํ เวทิยามี’’ติ ปชานาตีติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ ¶ …เป….
๒๒๒. น วตฺตพฺพํ – ‘‘ปุคฺคโล อุปลพฺภติ สจฺจิกฏฺปรมตฺเถนา’’ติ? อามนฺตา. นนุ อตฺถิ โกจิ กาเย กายานุปสฺสี วิหรตีติ? อามนฺตา. หฺจิ อตฺถิ โกจิ กาเย กายานุปสฺสี วิหรติ, เตน วต เร วตฺตพฺเพ – ‘‘ปุคฺคโล อุปลพฺภติ สจฺจิกฏฺปรมตฺเถนา’’ติ.
๒๒๓. น วตฺตพฺพํ – ‘‘ปุคฺคโล อุปลพฺภติ สจฺจิกฏฺปรมตฺเถนา’’ติ? อามนฺตา. นนุ อตฺถิ โกจิ เวทนาสุ…เป… จิตฺเต… ธมฺเมสุ ธมฺมานุปสฺสี วิหรตีติ ¶ ? อามนฺตา. หฺจิ อตฺถิ ¶ โกจิ ธมฺเมสุ ธมฺมานุปสฺสี วิหรติ, เตน วต เร วตฺตพฺเพ – ‘‘ปุคฺคโล อุปลพฺภติ สจฺจิกฏฺปรมตฺเถนา’’ติ.
๒๒๔. อตฺถิ โกจิ กาเย กายานุปสฺสี วิหรตีติ กตฺวา เตน จ การเณน ปุคฺคโล อุปลพฺภติ สจฺจิกฏฺปรมตฺเถนาติ? อามนฺตา. โย กาเย กายานุปสฺสี วิหรติ, สฺเวว ปุคฺคโล; โย น กาเย กายานุปสฺสี วิหรติ, น โส ปุคฺคโลติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….
โย เวทนาสุ…เป… จิตฺเต… ธมฺเมสุ ธมฺมานุปสฺสี วิหรติ, สฺเวว ปุคฺคโล; โย น ธมฺเมสุ ธมฺมานุปสฺสี วิหรติ, น โส ปุคฺคโลติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….
๒๒๕. อตฺถิ โกจิ กาเย กายานุปสฺสี วิหรตีติ กตฺวา เตน จ การเณน ปุคฺคโล อุปลพฺภติ สจฺจิกฏฺปรมตฺเถนาติ? อามนฺตา. อฺโ กาโย, อฺโ กาเย กายานุปสฺสี วิหรตีติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป… อฺา ¶ เวทนา… อฺํ จิตฺตํ… อฺเ ธมฺมา, อฺโ ธมฺเมสุ ธมฺมานุปสฺสี วิหรตีติ? น ¶ เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….
๒๒๖. ปุคฺคโล อุปลพฺภติ สจฺจิกฏฺปรมตฺเถนาติ? อามนฺตา. นนุ วุตฺตํ ภควตา –
‘‘สฺุโต โลกํ อเวกฺขสฺสุ, โมฆราช สทา สโต;
อตฺตานุทิฏฺึ อูหจฺจ [โอหจฺจ (สฺยา.), อุหจฺจ (ก.)], เอวํ มจฺจุตโร สิยา;
เอวํ โลกํ อเวกฺขนฺตํ, มจฺจุราชา น ปสฺสตี’’ติ [สุ. นิ. ๑๑๒๕; จูฬนิ. ๘๘ โมฆราชมาณวปุจฺฉานิทฺเทส].
อตฺเถว สุตฺตนฺโตติ? อามนฺตา. เตน หิ น วตฺตพฺพํ – ‘‘ปุคฺคโล อุปลพฺภติ สจฺจิกฏฺปรมตฺเถนา’’ติ.
๒๒๗. ปุคฺคโล อเวกฺขตีติ? อามนฺตา. สห รูเปน อเวกฺขติ, วินา รูเปน อเวกฺขตีติ? สห รูเปน อเวกฺขตีติ. ตํ ชีวํ ตํ สรีรนฺติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป… วินา รูเปน อเวกฺขตีติ, อฺํ ชีวํ อฺํ สรีรนฺติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….
๒๒๘. ปุคฺคโล ¶ ¶ อเวกฺขตีติ? อามนฺตา. อพฺภนฺตรคโต อเวกฺขติ, พหิทฺธา นิกฺขมิตฺวา อเวกฺขตีติ? อพฺภนฺตรคโต อเวกฺขตีติ. ตํ ชีวํ ตํ สรีรนฺติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป… พหิทฺธา นิกฺขมิตฺวา อเวกฺขตีติ, อฺํ ชีวํ อฺํ สรีรนฺติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….
๒๒๙. น ¶ วตฺตพฺพํ – ‘‘ปุคฺคโล อุปลพฺภติ สจฺจิกฏฺปรมตฺเถนา’’ติ? อามนฺตา. นนุ ภควา สจฺจวาที กาลวาที ภูตวาที ตถวาที อวิตถวาที อนฺถวาทีติ? อามนฺตา. วุตฺตํ ภควตา – ‘‘อตฺถิ ปุคฺคโล ¶ อตฺตหิตาย ปฏิปนฺโน’’ติ. อตฺเถว สุตฺตนฺโตติ? อามนฺตา. เตน หิ ปุคฺคโล อุปลพฺภติ สจฺจิกฏฺปรมตฺเถนาติ.
๒๓๐. น วตฺตพฺพํ – ‘‘ปุคฺคโล อุปลพฺภติ สจฺจิกฏฺปรมตฺเถนา’’ติ? อามนฺตา. นนุ ภควา สจฺจวาที กาลวาที ภูตวาที ตถวาที อวิตถวาที อนฺถวาทีติ? อามนฺตา. วุตฺตํ ภควตา – ‘‘เอกปุคฺคโล, ภิกฺขเว, โลเก อุปฺปชฺชมาโน อุปฺปชฺชติ พหุชนหิตาย พหุชนสุขาย โลกานุกมฺปาย อตฺถาย หิตาย สุขาย เทวมนุสฺสาน’’นฺติ [อ. นิ. ๑.๑๖๒-๑๖๙]. อตฺเถว สุตฺตนฺโตติ? อามนฺตา. เตน หิ ปุคฺคโล อุปลพฺภติ สจฺจิกฏฺปรมตฺเถนาติ.
๒๓๑. ปุคฺคโล อุปลพฺภติ สจฺจิกฏฺปรมตฺเถนาติ? อามนฺตา. นนุ ภควา สจฺจวาที กาลวาที ภูตวาที ตถวาที อวิตถวาที อนฺถวาทีติ? อามนฺตา. วุตฺตํ ภควตา – ‘‘สพฺเพ ธมฺมา อนตฺตา’’ติ [ม. นิ. ๑.๓๕๖; ธ. ป. ๒๗๙ ธมฺมปเท]. อตฺเถว สุตฺตนฺโตติ? อามนฺตา. เตน หิ น วตฺตพฺพํ – ‘‘ปุคฺคโล อุปลพฺภติ สจฺจิกฏฺปรมตฺเถนา’’ติ.
๒๓๒. ปุคฺคโล อุปลพฺภติ สจฺจิกฏฺปรมตฺเถนาติ? อามนฺตา. นนุ ¶ ภควา สจฺจวาที กาลวาที ภูตวาที ตถวาที อวิตถวาที อนฺถวาทีติ? อามนฺตา. วุตฺตํ ภควตา – ‘‘ทุกฺขเมว อุปฺปชฺชมานํ อุปฺปชฺชติ, ทุกฺขเมว [ทุกฺขํ (สํ. นิ. ๒.๑๕)] นิรุชฺฌมานํ นิรุชฺฌตีติ น กงฺขติ น วิจิกิจฺฉติ, อปรปฺปจฺจยฺาณเมวสฺส เอตฺถ โหติ. เอตฺตาวตา โข, กจฺจาน, สมฺมาทิฏฺิ โหตี’’ติ [สํ. นิ. ๒.๑๕]. อตฺเถว สุตฺตนฺโตติ? อามนฺตา. เตน หิ น วตฺตพฺพํ ¶ – ‘‘ปุคฺคโล อุปลพฺภติ สจฺจิกฏฺปรมตฺเถนา’’ติ.
๒๓๓. ปุคฺคโล ¶ ¶ อุปลพฺภติ สจฺจิกฏฺปรมตฺเถนาติ? อามนฺตา. นนุ วชิรา ภิกฺขุนี มารํ ปาปิมนฺตํ เอตทโวจ –
‘‘กินฺนุ สตฺโตติ ปจฺเจสิ, มาร ทิฏฺิคตํ นุ เต;
สุทฺธสงฺขารปฺุโชยํ, นยิธ สตฺตุปลพฺภติ.
‘‘ยถา หิ [ยถาปิ (พหูสุ)] องฺคสมฺภารา, โหติ สทฺโท รโถ อิติ;
เอวํ ขนฺเธสุ สนฺเตสุ, โหติ สตฺโตติ สมฺมุติ [สมฺมติ (สฺยา. กํ.)].
‘‘ทุกฺขเมว หิ สมฺโภติ, ทุกฺขํ ติฏฺติ เวติ จ;
นาฺตฺร ทุกฺขา สมฺโภติ, นาฺํ ทุกฺขา นิรุชฺฌตี’’ติ [สํ. นิ. ๑.๑๗๑].
อตฺเถว สุตฺตนฺโตติ? อามนฺตา. เตน หิ น วตฺตพฺพํ – ‘‘ปุคฺคโล อุปลพฺภติ สจฺจิกฏฺปรมตฺเถนา’’ติ.
๒๓๔. ปุคฺคโล อุปลพฺภติ สจฺจิกฏฺปรมตฺเถนาติ? อามนฺตา. นนุ อายสฺมา อานนฺโท ภควนฺตํ เอตทโวจ – ‘‘‘สฺุโ ¶ โลโก สฺุโ โลโก’ติ, ภนฺเต, วุจฺจติ. กิตฺตาวตา นุ โข, ภนฺเต, ‘สฺุโ โลโก’ติ วุจฺจตี’’ติ? ‘‘ยสฺมา โข, อานนฺท, สฺุํ อตฺเตน วา อตฺตนิเยน วา, ตสฺมา ‘สฺุโ โลโก’ติ วุจฺจติ. กิฺจานนฺท, สฺุํ อตฺเตน วา อตฺตนิเยน วา? จกฺขุํ โข, อานนฺท, สฺุํ อตฺเตน วา อตฺตนิเยน วา, รูปา สฺุา…เป… จกฺขุวิฺาณํ สฺุํ… จกฺขุสมฺผสฺโส สฺุโ… ยมฺปิทํ จกฺขุสมฺผสฺสปจฺจยา อุปฺปชฺชติ เวทยิตํ ¶ สุขํ วา ทุกฺขํ วา อทุกฺขมสุขํ วา, ตมฺปิ สฺุํ อตฺเตน วา อตฺตนิเยน วา, โสตํ สฺุํ…เป… สทฺทา สฺุา… ฆานํ สฺุํ… คนฺธา สฺุา… ชิวฺหา สฺุา… รสา สฺุา… กาโย สฺุโ… โผฏฺพฺพา สฺุา… มโน สฺุโ… ธมฺมา สฺุา… มโนวิฺาณํ สฺุํ… มโนสมฺผสฺโส สฺุโ… ยมฺปิทํ มโนสมฺผสฺสปจฺจยา อุปฺปชฺชติ เวทยิตํ สุขํ วา ทุกฺขํ วา อทุกฺขมสุขํ วา, ตมฺปิ สฺุํ อตฺเตน วา อตฺตนิเยน วา. ยสฺมา โข, อานนฺท, สฺุํ อตฺเตน วา อตฺตนิเยน วา, ตสฺมา ¶ ‘สฺุโ โลโก’ติ วุจฺจตี’’ติ [สํ. นิ. ๔.๘๕]. อตฺเถว สุตฺตนฺโตติ? อามนฺตา. เตน หิ น วตฺตพฺพํ – ‘‘ปุคฺคโล อุปลพฺภติ สจฺจิกฏฺปรมตฺเถนา’’ติ.
๒๓๕. ปุคฺคโล ¶ อุปลพฺภติ สจฺจิกฏฺปรมตฺเถนาติ? อามนฺตา. นนุ ภควา สจฺจวาที กาลวาที ภูตวาที ตถวาที อวิตถวาที อนฺถวาทีติ? อามนฺตา. วุตฺตํ ภควตา – ‘‘อตฺตนิ วา, ภิกฺขเว, สติ ‘อตฺตนิยํ เม’ติ อสฺสา’’ติ? ‘‘เอวํ, ภนฺเต’’. ‘‘อตฺตนิเย วา, ภิกฺขเว, สติ ‘อตฺตา เม’ติ อสฺสา’’ติ? ‘‘เอวํ, ภนฺเต’’. ‘‘อตฺตนิ จ, ภิกฺขเว, อตฺตนิเย จ สจฺจโต เถตโต อนุปลพฺภิยมาเน [อนุปลพฺภมาเน (ม. นิ. ๑.๒๔๔)] ยมฺปิทํ [ยมิทํ (สฺยา.) ยมฺปิตํ (ม. นิ. ๑.๒๔๔)] ทิฏฺิฏฺานํ โส โลโก โส อตฺตา โส เปจฺจ ภวิสฺสามิ นิจฺโจ ธุโว สสฺสโต อวิปริณามธมฺโม, สสฺสติสมํ ตเถว สฺสามีติ – ‘นนฺวายํ, ภิกฺขเว, เกวโล ปริปูโร พาลธมฺโม’’’ติ? ‘‘กิฺหิ โน สิยา, ภนฺเต, เกวโล หิ, ภนฺเต, ปริปูโร พาลธมฺโม’’ติ ¶ [ม. นิ. ๑.๒๔๔]. อตฺเถว สุตฺตนฺโตติ? อามนฺตา. เตน หิ น วตฺตพฺพํ – ‘‘ปุคฺคโล อุปลพฺภติ สจฺจิกฏฺปรมตฺเถนา’’ติ.
๒๓๖. ปุคฺคโล ¶ อุปลพฺภติ สจฺจิกฏฺปรมตฺเถนาติ? อามนฺตา. นนุ ภควา สจฺจวาที กาลวาที ภูตวาที ตถวาที อวิตถวาที อนฺถวาทีติ? อามนฺตา. วุตฺตํ ภควตา – ‘‘ตโย เม, เสนิย, สตฺถาโร สนฺโต สํวิชฺชมานา โลกสฺมึ. กตเม ตโย? อิธ, เสนิย, เอกจฺโจ สตฺถา ทิฏฺเว ธมฺเม อตฺตานํ สจฺจโต เถตโต ปฺาเปติ, อภิสมฺปรายฺจ อตฺตานํ สจฺจโต เถตโต ปฺาเปติ.
‘‘อิธ ปน, เสนิย, เอกจฺโจ สตฺถา ทิฏฺเว หิ โข ธมฺเม อตฺตานํ สจฺจโต เถตโต ปฺาเปติ, โน จ โข อภิสมฺปรายํ อตฺตานํ สจฺจโต เถตโต ปฺาเปติ.
‘‘อิธ ปน, เสนิย, เอกจฺโจ สตฺถา ทิฏฺเ เจว ธมฺเม อตฺตานํ สจฺจโต เถตโต น ปฺาเปติ, อภิสมฺปรายฺจ อตฺตานํ สจฺจโต เถตโต น ปฺาเปติ.
‘‘ตตฺร, เสนิย, ยฺวายํ สตฺถา ทิฏฺเ เจว ธมฺเม อตฺตานํ สจฺจโต เถตโต ปฺาเปติ, อภิสมฺปรายฺจ อตฺตานํ สจฺจโต เถตโต ปฺาเปติ – อยํ วุจฺจติ, เสนิย, สตฺถา สสฺสตวาโท.
‘‘ตตฺร ¶ ¶ , เสนิย, ยฺวายํ สตฺถา ทิฏฺเว หิ โข ธมฺเม อตฺตานํ สจฺจโต เถตโต ปฺาเปติ, โน จ โข อภิสมฺปรายํ อตฺตานํ สจฺจโต เถตโต ปฺาเปติ – อยํ วุจฺจติ, เสนิย, สตฺถา อุจฺเฉทวาโท.
‘‘ตตฺร, เสนิย, ยฺวายํ สตฺถา ทิฏฺเ เจว ธมฺเม อตฺตานํ สจฺจโต เถตโต ¶ น ปฺาเปติ, อภิสมฺปรายฺจ อตฺตานํ สจฺจโต เถตโต น ปฺาเปติ – อยํ วุจฺจติ, เสนิย, สตฺถา สมฺมาสมฺพุทฺโธ. อิเม โข, เสนิย, ตโย สตฺถาโร สนฺโต สํวิชฺชมานา โลกสฺมิ’’นฺติ [ปุ. ป. ๑๓๑ ปุคฺคลปฺตฺติยํ, อตฺถโต เอกํ]. อตฺเถว สุตฺตนฺโตติ? อามนฺตา. เตน หิ น วตฺตพฺพํ – ‘‘ปุคฺคโล อุปลพฺภติ สจฺจิกฏฺปรมตฺเถนา’’ติ.
๒๓๗. ปุคฺคโล อุปลพฺภติ สจฺจิกฏฺปรมตฺเถนาติ? อามนฺตา. นนุ ภควา สจฺจวาที กาลวาที ภูตวาที ตถวาที อวิตถวาที อนฺถวาทีติ? อามนฺตา. วุตฺตํ ภควตา – ‘‘สปฺปิกุมฺโภ’’ติ? อามนฺตา ¶ . อตฺถิ โกจิ สปฺปิสฺส กุมฺภํ กโรตีติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป… เตน หิ น วตฺตพฺพํ – ‘‘ปุคฺคโล อุปลพฺภติ สจฺจิกฏฺปรมตฺเถนา’’ติ.
๒๓๘. ปุคฺคโล อุปลพฺภติ สจฺจิกฏฺปรมตฺเถนาติ? อามนฺตา. นนุ ภควา สจฺจวาที กาลวาที ภูตวาที ตถวาที อวิตถวาที อนฺถวาทีติ? อามนฺตา. วุตฺตํ ภควตา – ‘‘เตลกุมฺโภ… มธุกุมฺโภ… ผาณิตกุมฺโภ… ขีรกุมฺโภ… อุทกกุมฺโภ… ปานียถาลกํ… ปานียโกสกํ… ปานียสราวกํ… นิจฺจภตฺตํ… ธุวยาคู’’ติ? อามนฺตา. อตฺถิ กาจิ ยาคุ นิจฺจา ธุวา สสฺสตา อวิปริณามธมฺมาติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ.…เป…. เตน หิ น วตฺตพฺพํ – ‘‘ปุคฺคโล อุปลพฺภติ สจฺจิกฏฺปรมตฺเถนา’’ติ. (สํขิตฺตํ)
อฏฺกนิคฺคหเปยฺยาลา, สนฺธาวนิยา อุปาทาย;
จิตฺเตน ปฺจมํ กลฺยาณํ, อิทฺธิสุตฺตาหรเณน อฏฺมํ.
สจฺจิกฏฺสภาคานุโยโค.
ปุคฺคลกถา นิฏฺิตา.
๒. ปริหานิกถา
๑. วาทยุตฺติปริหานิ
๒๓๙. ปริหายติ ¶ ¶ ¶ อรหา อรหตฺตาติ? อามนฺตา. สพฺพตฺถ อรหา อรหตฺตา ปริหายตีติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป… สพฺพตฺถ อรหา อรหตฺตา ปริหายตีติ? อามนฺตา. สพฺพตฺถ อรหโต ปริหานีติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….
ปริหายติ อรหา อรหตฺตาติ? อามนฺตา ¶ . สพฺพทา อรหา อรหตฺตา ปริหายตีติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป… สพฺพทา อรหา อรหตฺตา ปริหายตีติ? อามนฺตา. สพฺพทา อรหโต ปริหานีติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….
ปริหายติ อรหา อรหตฺตาติ? อามนฺตา. สพฺเพว อรหนฺโต อรหตฺตา ปริหายนฺตีติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป… สพฺเพว อรหนฺโต อรหตฺตา ปริหายนฺตีติ? อามนฺตา. สพฺเพสํเยว อรหนฺตานํ ปริหานีติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….
ปริหายติ อรหา อรหตฺตาติ? อามนฺตา. อรหา อรหตฺตา ปริหายมาโน จตูหิ ผเลหิ ปริหายตีติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….
จตูหิ สตสหสฺเสหิ เสฏฺี เสฏฺิตฺตํ กาเรนฺโต สตสหสฺเส ปริหีเน เสฏฺิตฺตา ปริหีโน โหตีติ? อามนฺตา. สพฺพสาปเตยฺยา ปริหีโน โหตีติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….
จตูหิ ¶ สตสหสฺเสหิ เสฏฺี เสฏฺิตฺตํ กาเรนฺโต สตสหสฺเส ปริหีเน ภพฺโพ สพฺพสาปเตยฺยา ปริหายิตุนฺติ? อามนฺตา. อรหา อรหตฺตา ปริหายมาโน ¶ ภพฺโพ จตูหิ ผเลหิ ปริหายิตุนฺติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….
๒. อริยปุคฺคลสํสนฺทนปริหานิ
๒๔๐. ปริหายติ อรหา อรหตฺตาติ? อามนฺตา. ปริหายติ โสตาปนฺโน โสตาปตฺติผลาติ? น ¶ เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….
ปริหายติ ¶ อรหา อรหตฺตาติ? อามนฺตา. ปริหายติ สกทาคามี สกทาคามิผลาติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….
ปริหายติ อรหา อรหตฺตาติ? อามนฺตา. ปริหายติ อนาคามี อนาคามิผลาติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….
ปริหายติ อนาคามี อนาคามิผลาติ? อามนฺตา. ปริหายติ โสตาปนฺโน โสตาปตฺติผลาติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….
ปริหายติ อนาคามี อนาคามิผลาติ? อามนฺตา. ปริหายติ สกทาคามี สกทาคามิผลาติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….
ปริหายติ สกทาคามี สกทาคามิผลาติ? อามนฺตา. ปริหายติ โสตาปนฺโน โสตาปตฺติผลาติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….
น ¶ ปริหายติ โสตาปนฺโน โสตาปตฺติผลาติ? อามนฺตา. น ปริหายติ อรหา อรหตฺตาติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….
น ¶ ปริหายติ สกทาคามี สกทาคามิผลาติ? อามนฺตา. น ปริหายติ อรหา อรหตฺตาติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….
น ปริหายติ อนาคามี อนาคามิผลาติ? อามนฺตา. น ปริหายติ อรหา อรหตฺตาติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….
น ปริหายติ โสตาปนฺโน โสตาปตฺติผลาติ? อามนฺตา. น ปริหายติ อนาคามี อนาคามิผลาติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….
น ปริหายติ สกทาคามี สกทาคามิผลาติ? อามนฺตา ¶ . น ปริหายติ อนาคามี อนาคามิผลาติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….
น ปริหายติ โสตาปนฺโน โสตาปตฺติผลาติ? อามนฺตา. น ปริหายติ สกทาคามี สกทาคามิผลาติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….
๒๔๑. ปริหายติ อรหา อรหตฺตาติ? อามนฺตา. อรหา อรหตฺตา ปริหายมาโน กตฺถ สณฺาตีติ? อนาคามิผเลติ. อนาคามี อนาคามิผลา ปริหายมาโน กตฺถ สณฺาตีติ? สกทาคามิผเลติ. สกทาคามี สกทาคามิผลา ปริหายมาโน กตฺถ สณฺาตีติ? โสตาปตฺติผเลติ. โสตาปนฺโน โสตาปตฺติผลา ปริหายมาโน ปุถุชฺชนภูมิยํ สณฺาตีติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ.
อาชานาหิ ¶ นิคฺคหํ. หฺจิ อรหา อรหตฺตา ปริหายมาโน อนาคามิผเล สณฺาติ, อนาคามี อนาคามิผลา ปริหายมาโน สกทาคามิผเล สณฺาติ, สกทาคามี สกทาคามิผลา ปริหายมาโน โสตาปตฺติผเล สณฺาติ; เตน วต เร วตฺตพฺเพ – ‘‘โสตาปนฺโน โสตาปตฺติผลา ปริหายมาโน ปุถุชฺชนภูมิยํ สณฺาตี’’ติ.
อรหา อรหตฺตา ปริหายมาโน โสตาปตฺติผเล สณฺาตีติ? อามนฺตา. โสตาปตฺติผลสฺส อนนฺตรา อรหตฺตํเยว สจฺฉิกโรตีติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….
๒๔๒. ปริหายติ ¶ อรหา อรหตฺตาติ? อามนฺตา. ปริหายติ ¶ โสตาปนฺโน โสตาปตฺติผลาติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป… กสฺส ¶ พหุตรา กิเลสา ปหีนา อรหโต วา โสตาปนฺนสฺส วาติ? อรหโต. หฺจิ อรหโต พหุตรา กิเลสา ปหีนา, ปริหายติ อรหา อรหตฺตา; เตน วต เร วตฺตพฺเพ – ‘‘ปริหายติ โสตาปนฺโน โสตาปตฺติผลา’’ติ.
ปริหายติ อรหา อรหตฺตาติ? อามนฺตา. ปริหายติ สกทาคามี สกทาคามิผลาติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป… กสฺส พหุตรา กิเลสา ปหีนา อรหโต วา สกทาคามิสฺส วาติ? อรหโต. หฺจิ อรหโต พหุตรา กิเลสา ปหีนา, ปริหายติ อรหา อรหตฺตา; เตน วต เร วตฺตพฺเพ – ‘‘ปริหายติ สกทาคามี สกทาคามิผลา’’ติ.
ปริหายติ อรหา อรหตฺตาติ? อามนฺตา. ปริหายติ อนาคามี อนาคามิผลาติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป… กสฺส พหุตรา กิเลสา ปหีนา อรหโต วา อนาคามิสฺส วาติ? อรหโต. หฺจิ อรหโต พหุตรา กิเลสา ปหีนา, ปริหายติ อรหา อรหตฺตา; เตน วต เร วตฺตพฺเพ – ‘‘ปริหายติ อนาคามี อนาคามิผลา’’ติ.
ปริหายติ อนาคามี อนาคามิผลาติ? อามนฺตา. ปริหายติ โสตาปนฺโน โสตาปตฺติผลาติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป… กสฺส พหุตรา กิเลสา ปหีนา อนาคามิสฺส วา โสตาปนฺนสฺส วาติ? อนาคามิสฺส. หฺจิ อนาคามิสฺส พหุตรา กิเลสา ปหีนา, ปริหายติ อนาคามี อนาคามิผลา; เตน วต เร วตฺตพฺเพ – ‘‘ปริหายติ โสตาปนฺโน โสตาปตฺติผลา’’ติ.
๒๔๓. ปริหายติ ¶ ¶ อนาคามี อนาคามิผลาติ? อามนฺตา. ปริหายติ ¶ สกทาคามี สกทาคามิผลาติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป… กสฺส พหุตรา กิเลสา ปหีนา อนาคามิสฺส วา สกทาคามิสฺส วาติ? อนาคามิสฺส. หฺจิ อนาคามิสฺส พหุตรา กิเลสา ปหีนา, ปริหายติ อนาคามี อนาคามิผลา; เตน วต เร วตฺตพฺเพ – ‘‘ปริหายติ สกทาคามี สกทาคามิผลา’’ติ.
ปริหายติ สกทาคามี สกทาคามิผลาติ? อามนฺตา. ปริหายติ โสตาปนฺโน โสตาปตฺติผลาติ ¶ ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป… กสฺส พหุตรา กิเลสา ปหีนา สกทาคามิสฺส วา โสตาปนฺนสฺส วาติ? สกทาคามิสฺส. หฺจิ สกทาคามิสฺส พหุตรา กิเลสา ปหีนา, ปริหายติ สกทาคามี สกทาคามิผลา; เตน วต เร วตฺตพฺเพ – ‘‘ปริหายติ โสตาปนฺโน โสตาปตฺติผลา’’ติ.
๒๔๔. ปริหายติ อรหา อรหตฺตาติ? อามนฺตา. ปริหายติ โสตาปนฺโน โสตาปตฺติผลาติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป… กสฺส อธิมตฺตา มคฺคภาวนา อรหโต วา โสตาปนฺนสฺส วาติ? อรหโต. หฺจิ อรหโต อธิมตฺตา มคฺคภาวนา, ปริหายติ อรหา อรหตฺตา; เตน วต เร วตฺตพฺเพ – ‘‘ปริหายติ โสตาปนฺโน โสตาปตฺติผลา’’ติ.
ปริหายติ อรหา อรหตฺตาติ? อามนฺตา. ปริหายติ โสตาปนฺโน โสตาปตฺติผลาติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป… กสฺส อธิมตฺตา สติปฏฺานภาวนา…เป… สมฺมปฺปธานภาวนา… อิทฺธิปาทภาวนา… อินฺทฺริยภาวนา ¶ … พลภาวนา… โพชฺฌงฺคภาวนา อรหโต วา โสตาปนฺนสฺส วาติ? อรหโต. หฺจิ อรหโต อธิมตฺตา โพชฺฌงฺคภาวนา, ปริหายติ อรหา อรหตฺตา; เตน วต เร วตฺตพฺเพ – ‘‘ปริหายติ โสตาปนฺโน โสตาปตฺติผลา’’ติ.
ปริหายติ ¶ อรหา อรหตฺตาติ? อามนฺตา. ปริหายติ สกทาคามี สกทาคามิผลาติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป… กสฺส อธิมตฺตา มคฺคภาวนา…เป… โพชฺฌงฺคภาวนา อรหโต วา สกทาคามิสฺส วาติ? อรหโต. หฺจิ อรหโต อธิมตฺตา โพชฺฌงฺคภาวนา, ปริหายติ อรหา อรหตฺตา; เตน วต เร วตฺตพฺเพ – ‘‘ปริหายติ สกทาคามี สกทาคามิผลา’’ติ.
ปริหายติ ¶ อรหา อรหตฺตาติ? อามนฺตา. ปริหายติ อนาคามี อนาคามิผลาติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป… กสฺส อธิมตฺตา มคฺคภาวนา…เป… โพชฺฌงฺคภาวนา อรหโต วา อนาคามิสฺส วาติ? อรหโต. หฺจิ อรหโต อธิมตฺตา โพชฺฌงฺคภาวนา, ปริหายติ อรหา อรหตฺตา; เตน วต เร วตฺตพฺเพ – ‘‘ปริหายติ อนาคามี อนาคามิผลา’’ติ.
๒๔๕. ปริหายติ ¶ อนาคามี อนาคามิผลาติ? อามนฺตา. ปริหายติ โสตาปนฺโน โสตาปตฺติผลาติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป… กสฺส อธิมตฺตา มคฺคภาวนา…เป… โพชฺฌงฺคภาวนา อนาคามิสฺส วา โสตาปนฺนสฺส วาติ? อนาคามิสฺส. หฺจิ อนาคามิสฺส อธิมตฺตา ¶ โพชฺฌงฺคภาวนา, ปริหายติ อนาคามี อนาคามิผลา; เตน วต เร วตฺตพฺเพ – ‘‘ปริหายติ โสตาปนฺโน โสตาปตฺติผลา’’ติ.
ปริหายติ อนาคามี อนาคามิผลาติ? อามนฺตา. ปริหายติ สกทาคามี สกทาคามิผลาติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป… กสฺส อธิมตฺตา มคฺคภาวนา…เป… โพชฺฌงฺคภาวนา อนาคามิสฺส วา สกทาคามิสฺส วาติ? อนาคามิสฺส. หฺจิ อนาคามิสฺส อธิมตฺตา โพชฺฌงฺคภาวนา, ปริหายติ ¶ อนาคามี อนาคามิผลา; เตน วต เร วตฺตพฺเพ – ‘‘ปริหายติ สกทาคามี สกทาคามิผลา’’ติ.
๒๔๖. ปริหายติ สกทาคามี สกทาคามิผลาติ? อามนฺตา. ปริหายติ โสตาปนฺโน โสตาปตฺติผลาติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป… กสฺส อธิมตฺตา มคฺคภาวนา…เป… โพชฺฌงฺคภาวนา สกทาคามิสฺส วา โสตาปนฺนสฺส วาติ? สกทาคามิสฺส. หฺจิ สกทาคามิสฺส อธิมตฺตา โพชฺฌงฺคภาวนา, ปริหายติ สกทาคามี สกทาคามิผลา; เตน วต เร วตฺตพฺเพ – ‘‘ปริหายติ โสตาปนฺโน โสตาปตฺติผลา’’ติ…เป….
๒๔๗. อรหตา ทุกฺขํ ทิฏฺํ, ปริหายติ อรหา อรหตฺตาติ? อามนฺตา. โสตาปนฺเนน ทุกฺขํ ทิฏฺํ, ปริหายติ โสตาปนฺโน โสตาปตฺติผลาติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….
อรหตา สมุทโย ทิฏฺโ, ปริหายติ อรหา อรหตฺตาติ ¶ ? อามนฺตา. โสตาปนฺเนน สมุทโย ทิฏฺโ, ปริหายติ โสตาปนฺโน โสตาปตฺติผลาติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….
อรหตา ¶ นิโรโธ ทิฏฺโ, ปริหายติ อรหา อรหตฺตาติ? อามนฺตา. โสตาปนฺเนน นิโรโธ ทิฏฺโ, ปริหายติ โสตาปนฺโน โสตาปตฺติผลาติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….
อรหตา ¶ มคฺโค ทิฏฺโ, ปริหายติ อรหา อรหตฺตาติ? อามนฺตา. โสตาปนฺเนน มคฺโค ทิฏฺโ, ปริหายติ โสตาปนฺโน โสตาปตฺติผลาติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….
อรหตา จตฺตาริ สจฺจานิ ทิฏฺานิ, ปริหายติ อรหา อรหตฺตาติ? อามนฺตา. โสตาปนฺเนน จตฺตาริ สจฺจานิ ทิฏฺานิ, ปริหายติ โสตาปนฺโน โสตาปตฺติผลาติ? น ¶ เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….
อรหตา ทุกฺขํ ทิฏฺํ, ปริหายติ อรหา อรหตฺตาติ? อามนฺตา. สกทาคามินา ทุกฺขํ ทิฏฺํ, ปริหายติ สกทาคามี สกทาคามิผลาติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….
อรหตา สมุทโย ทิฏฺโ…เป… นิโรโธ ทิฏฺโ…เป… มคฺโค ทิฏฺโ…เป… จตฺตาริ สจฺจานิ ทิฏฺานิ, ปริหายติ อรหา อรหตฺตาติ? อามนฺตา. สกทาคามินา จตฺตาริ สจฺจานิ ทิฏฺานิ, ปริหายติ สกทาคามี สกทาคามิผลาติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….
อรหตา ทุกฺขํ ทิฏฺํ, ปริหายติ อรหา อรหตฺตาติ? อามนฺตา. อนาคามินา ทุกฺขํ ทิฏฺํ, ปริหายติ อนาคามี อนาคามิผลาติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….
อรหตา สมุทโย ทิฏฺโ…เป… นิโรโธ ทิฏฺโ…เป… มคฺโค ทิฏฺโ…เป… จตฺตาริ สจฺจานิ ทิฏฺานิ, ปริหายติ อรหา อรหตฺตาติ? อามนฺตา. อนาคามินา จตฺตาริ สจฺจานิ ¶ ทิฏฺานิ, ปริหายติ อนาคามี อนาคามิผลาติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….
๒๔๘. อนาคามินา ทุกฺขํ ทิฏฺํ, ปริหายติ อนาคามี อนาคามิผลาติ? อามนฺตา. โสตาปนฺเนน ทุกฺขํ ทิฏฺํ, ปริหายติ โสตาปนฺโน โสตาปตฺติผลาติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….
อนาคามินา สมุทโย ทิฏฺโ…เป… นิโรโธ ทิฏฺโ…เป… มคฺโค ทิฏฺโ…เป… จตฺตาริ สจฺจานิ ทิฏฺานิ, ปริหายติ อนาคามี อนาคามิผลาติ? อามนฺตา ¶ . โสตาปนฺเนน ¶ จตฺตาริ สจฺจานิ ทิฏฺานิ, ปริหายติ โสตาปนฺโน โสตาปตฺติผลาติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….
อนาคามินา ¶ ทุกฺขํ ทิฏฺํ, ปริหายติ อนาคามี อนาคามิผลาติ? อามนฺตา. สกทาคามินา ทุกฺขํ ทิฏฺํ, ปริหายติ สกทาคามี สกทาคามิผลาติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….
อนาคามินา สมุทโย ทิฏฺโ…เป… นิโรโธ ทิฏฺโ…เป… มคฺโค ทิฏฺโ…เป… จตฺตาริ สจฺจานิ ทิฏฺานิ, ปริหายติ อนาคามี อนาคามิผลาติ? อามนฺตา. สกทาคามินา จตฺตาริ สจฺจานิ ทิฏฺานิ, ปริหายติ สกทาคามี สกทาคามิผลาติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….
๒๔๙. สกทาคามินา ทุกฺขํ ทิฏฺํ, ปริหายติ สกทาคามี สกทาคามิผลาติ? อามนฺตา. โสตาปนฺเนน ทุกฺขํ ทิฏฺํ, ปริหายติ โสตาปนฺโน โสตาปตฺติผลาติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….
สกทาคามินา สมุทโย ทิฏฺโ…เป… นิโรโธ ทิฏฺโ…เป… มคฺโค ทิฏฺโ…เป… จตฺตาริ ¶ สจฺจานิ ทิฏฺานิ, ปริหายติ สกทาคามี สกทาคามิผลาติ? อามนฺตา. โสตาปนฺเนน จตฺตาริ สจฺจานิ ทิฏฺานิ, ปริหายติ โสตาปนฺโน โสตาปตฺติผลาติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….
๒๕๐. โสตาปนฺเนน ทุกฺขํ ทิฏฺํ, น ปริหายติ โสตาปนฺโน โสตาปตฺติผลาติ? อามนฺตา. อรหตา ทุกฺขํ ทิฏฺํ, น ปริหายติ อรหา อรหตฺตาติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….
โสตาปนฺเนน สมุทโย ทิฏฺโ…เป… นิโรโธ ทิฏฺโ…เป… มคฺโค ทิฏฺโ…เป… จตฺตาริ สจฺจานิ ทิฏฺานิ, น ปริหายติ โสตาปนฺโน โสตาปตฺติผลาติ? อามนฺตา. อรหตา จตฺตาริ สจฺจานิ ทิฏฺานิ, น ปริหายติ อรหา อรหตฺตาติ? น ¶ เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….
สกทาคามินา ¶ ทุกฺขํ ทิฏฺํ…เป… จตฺตาริ สจฺจานิ ทิฏฺานิ, น ปริหายติ สกทาคามี สกทาคามิผลาติ? อามนฺตา. อรหตา จตฺตาริ สจฺจานิ ทิฏฺานิ, น ปริหายติ อรหา อรหตฺตาติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….
อนาคามินา ทุกฺขํ ทิฏฺํ…เป… จตฺตาริ สจฺจานิ ทิฏฺานิ, น ปริหายติ อนาคามี อนาคามิผลาติ? อามนฺตา. อรหตา จตฺตาริ สจฺจานิ ทิฏฺานิ, น ปริหายติ อรหา อรหตฺตาติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….
โสตาปนฺเนน ¶ ทุกฺขํ ทิฏฺํ…เป… จตฺตาริ สจฺจานิ ทิฏฺานิ, น ปริหายติ โสตาปนฺโน โสตาปตฺติผลาติ? อามนฺตา.
อนาคามินา ทุกฺขํ ¶ ทิฏฺํ…เป… จตฺตาริ สจฺจานิ ทิฏฺานิ, น ปริหายติ อนาคามี อนาคามิผลาติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….
สกทาคามินา ทุกฺขํ ทิฏฺํ…เป… จตฺตาริ สจฺจานิ ทิฏฺานิ, น ปริหายติ สกทาคามี สกทาคามิผลาติ? อามนฺตา. อนาคามินา ทุกฺขํ ทิฏฺํ…เป… จตฺตาริ สจฺจานิ ทิฏฺานิ, น ปริหายติ อนาคามี อนาคามิผลาติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….
โสตาปนฺเนน ทุกฺขํ ทิฏฺํ…เป… จตฺตาริ สจฺจานิ ทิฏฺานิ, น ปริหายติ โสตาปนฺโน โสตาปตฺติผลาติ? อามนฺตา. สกทาคามินา ทุกฺขํ ทิฏฺํ…เป… จตฺตาริ สจฺจานิ ทิฏฺานิ, น ปริหายติ สกทาคามี สกทาคามิผลาติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….
๒๕๑. อรหโต ราโค ปหีโน, ปริหายติ อรหา อรหตฺตาติ? อามนฺตา. โสตาปนฺนสฺส สกฺกายทิฏฺิ ปหีนา, ปริหายติ โสตาปนฺโน โสตาปตฺติผลาติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….
อรหโต ¶ ราโค ปหีโน, ปริหายติ อรหา อรหตฺตาติ? อามนฺตา. โสตาปนฺนสฺส วิจิกิจฺฉา ปหีนา…เป… สีลพฺพตปรามาโส ปหีโน…เป… อปายคมนีโย ราโค ปหีโน ¶ …เป… อปายคมนีโย โทโส ปหีโน…เป… อปายคมนีโย โมโห ปหีโน, ปริหายติ โสตาปนฺโน โสตาปตฺติผลาติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….
อรหโต โทโส ปหีโน…เป… โมโห ปหีโน… มาโน ปหีโน… ทิฏฺิ ปหีนา… วิจิกิจฺฉา ปหีนา… ถินํ [ถีนํ (สี. สฺยา. กํ. ปี.)] ปหีนํ… อุทฺธจฺจํ ปหีนํ… อหิริกํ ปหีนํ…เป… อโนตฺตปฺปํ ปหีนํ, ปริหายติ อรหา อรหตฺตาติ ¶ ? อามนฺตา. โสตาปนฺนสฺส สกฺกายทิฏฺิ ปหีนา, ปริหายติ โสตาปนฺโน โสตาปตฺติผลาติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….
อรหโต อโนตฺตปฺปํ ปหีนํ, ปริหายติ อรหา อรหตฺตาติ? อามนฺตา. โสตาปนฺนสฺส วิจิกิจฺฉา ปหีนา…เป… สีลพฺพตปรามาโส ปหีโน…เป… อปายคมนีโย ราโค ปหีโน…เป… อปายคมนีโย โทโส ¶ ปหีโน…เป… อปายคมนีโย โมโห ปหีโน, ปริหายติ โสตาปนฺโน โสตาปตฺติผลาติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….
อรหโต ราโค ปหีโน, ปริหายติ อรหา อรหตฺตาติ? อามนฺตา. สกทาคามิสฺส สกฺกายทิฏฺิ ปหีนา, ปริหายติ สกทาคามี สกทาคามิผลาติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ.
อรหโต ราโค ปหีโน, ปริหายติ อรหา อรหตฺตาติ? อามนฺตา. สกทาคามิสฺส วิจิกิจฺฉา ปหีนา…เป… สีลพฺพตปรามาโส ปหีโน…เป… โอฬาริโก กามราโค ปหีโน… โอฬาริโก พฺยาปาโท ปหีโน, ปริหายติ สกทาคามี สกทาคามิผลาติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….
อรหโต ¶ โทโส ปหีโน…เป… อโนตฺตปฺปํ ปหีนํ, ปริหายติ อรหา อรหตฺตาติ? อามนฺตา. สกทาคามิสฺส สกฺกายทิฏฺิ ปหีนา…เป… โอฬาริโก พฺยาปาโท ปหีโน, ปริหายติ สกทาคามี สกทาคามิผลาติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ.
อรหโต ราโค ปหีโน, ปริหายติ อรหา อรหตฺตาติ? อามนฺตา. อนาคามิสฺส สกฺกายทิฏฺิ ปหีนา, ปริหายติ อนาคามี อนาคามิผลาติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….
อรหโต ¶ ราโค ปหีโน, ปริหายติ ¶ อรหา อรหตฺตาติ? อามนฺตา. อนาคามิสฺส วิจิกิจฺฉา ปหีนา…เป… สีลพฺพตปรามาโส ปหีโน… อณุสหคโต กามราโค ปหีโน… อณุสหคโต พฺยาปาโท ปหีโน, ปริหายติ อนาคามี อนาคามิผลาติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ.
อรหโต โทโส ปหีโน…เป… อโนตฺตปฺปํ ปหีนํ, ปริหายติ อรหา อรหตฺตาติ? อามนฺตา. อนาคามิสฺส สกฺกายทิฏฺิ ปหีนา…เป… อณุสหคโต พฺยาปาโท ปหีโน, ปริหายติ อนาคามี อนาคามิผลาติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ.
๒๕๒. อนาคามิสฺส สกฺกายทิฏฺิ ปหีนา, ปริหายติ อนาคามี อนาคามิผลาติ? อามนฺตา. โสตาปนฺนสฺส สกฺกายทิฏฺิ ปหีนา, ปริหายติ โสตาปนฺโน โสตาปตฺติผลาติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ.
อนาคามิสฺส ¶ สกฺกายทิฏฺิ ปหีนา, ปริหายติ อนาคามี อนาคามิผลาติ? อามนฺตา. โสตาปนฺนสฺส วิจิกิจฺฉา ปหีนา…เป… อปายคมนีโย โมโห ปหีโน, ปริหายติ โสตาปนฺโน โสตาปตฺติผลาติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ.
อนาคามิสฺส วิจิกิจฺฉา ปหีนา…เป… อณุสหคโต พฺยาปาโท ปหีโน, ปริหายติ อนาคามี อนาคามิผลาติ? อามนฺตา ¶ . โสตาปนฺนสฺส สกฺกายทิฏฺิ ปหีนา…เป… อปายคมนีโย โมโห ปหีโน, ปริหายติ โสตาปนฺโน โสตาปตฺติผลาติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ.
อนาคามิสฺส สกฺกายทิฏฺิ ปหีนา, ปริหายติ อนาคามี อนาคามิผลาติ? อามนฺตา. สกทาคามิสฺส สกฺกายทิฏฺิ ปหีนา, ปริหายติ ¶ สกทาคามี สกทาคามิผลาติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ.
อนาคามิสฺส สกฺกายทิฏฺิ ปหีนา, ปริหายติ อนาคามี อนาคามิผลาติ? อามนฺตา. สกทาคามิสฺส วิจิกิจฺฉา ปหีนา…เป… สีลพฺพตปรามาโส ปหีโน… โอฬาริโก กามราโค ปหีโน… โอฬาริโก พฺยาปาโท ปหีโน, ปริหายติ สกทาคามี สกทาคามิผลาติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ.
อนาคามิสฺส ¶ วิจิกิจฺฉา ปหีนา…เป… อณุสหคโต พฺยาปาโท ปหีโน, ปริหายติ อนาคามี อนาคามิผลาติ? อามนฺตา. สกทาคามิสฺส สกฺกายทิฏฺิ ปหีนา…เป… โอฬาริโก พฺยาปาโท ปหีโน, ปริหายติ สกทาคามี สกทาคามิผลาติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ.
๒๕๓. สกทาคามิสฺส สกฺกายทิฏฺิ ปหีนา, ปริหายติ สกทาคามี สกทาคามิผลาติ? อามนฺตา. โสตาปนฺนสฺส สกฺกายทิฏฺิ ปหีนา, ปริหายติ โสตาปนฺโน โสตาปตฺติผลาติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ.
สกทาคามิสฺส สกฺกายทิฏฺิ ปหีนา, ปริหายติ สกทาคามี สกทาคามิผลาติ? อามนฺตา. โสตาปนฺนสฺส วิจิกิจฺฉา ปหีนา…เป… อปายคมนีโย โมโห ปหีโน, ปริหายติ โสตาปนฺโน โสตาปตฺติผลาติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ.
สกทาคามิสฺส วิจิกิจฺฉา ปหีนา…เป… โอฬาริโก กามราโค ปหีโน… โอฬาริโก พฺยาปาโท ปหีโน, ปริหายติ สกทาคามี สกทาคามิผลาติ ¶ ? อามนฺตา ¶ . โสตาปนฺนสฺส สกฺกายทิฏฺิ ปหีนา…เป… อปายคมนีโย โมโห ปหีโน, ปริหายติ โสตาปนฺโน โสตาปตฺติผลาติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ.
๒๕๔. โสตาปนฺนสฺส ¶ สกฺกายทิฏฺิ ปหีนา, น ปริหายติ โสตาปนฺโน โสตาปตฺติผลาติ? อามนฺตา. อรหโต ราโค ปหีโน, น ปริหายติ อรหา อรหตฺตาติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ.
โสตาปนฺนสฺส สกฺกายทิฏฺิ ปหีนา, น ปริหายติ โสตาปนฺโน โสตาปตฺติผลาติ? อามนฺตา. อรหโต โทโส ปหีโน…เป… อโนตฺตปฺปํ ปหีนํ, น ปริหายติ อรหา อรหตฺตาติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ.
โสตาปนฺนสฺส วิจิกิจฺฉา ปหีนา…เป… อปายคมนีโย โมโห ปหีโน, น ปริหายติ โสตาปนฺโน โสตาปตฺติผลาติ? อามนฺตา. อรหโต ราโค ปหีโน…เป… อโนตฺตปฺปํ ปหีนํ, น ปริหายติ อรหา อรหตฺตาติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ.
๒๕๕. สกทาคามิสฺส ¶ สกฺกายทิฏฺิ ปหีนา, น ปริหายติ สกทาคามี สกทาคามิผลาติ? อามนฺตา. อรหโต ราโค ปหีโน…เป… อโนตฺตปฺปํ ปหีนํ, น ปริหายติ อรหา อรหตฺตาติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ.
สกทาคามิสฺส วิจิกิจฺฉา ปหีนา…เป… โอฬาริโก พฺยาปาโท ปหีโน, น ปริหายติ สกทาคามี สกทาคามิผลาติ? อามนฺตา. อรหโต ราโค ปหีโน…เป… อโนตฺตปฺปํ ปหีนํ, น ปริหายติ อรหา อรหตฺตาติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ.
๒๕๖. อนาคามิสฺส สกฺกายทิฏฺิ ปหีนา, น ปริหายติ อนาคามี อนาคามิผลาติ? อามนฺตา. อรหโต ราโค ปหีโน…เป… อโนตฺตปฺปํ ปหีนํ, น ปริหายติ อรหา อรหตฺตาติ? น ¶ เหวํ วตฺตพฺเพ ¶ .
อนาคามิสฺส วิจิกิจฺฉา ปหีนา…เป… อณุสหคโต พฺยาปาโท ปหีโน, น ปริหายติ อนาคามี อนาคามิผลาติ? อามนฺตา. อรหโต ราโค ปหีโน…เป… อโนตฺตปฺปํ ปหีนํ, น ปริหายติ อรหา อรหตฺตาติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ.
๒๕๗. โสตาปนฺนสฺส ¶ สกฺกายทิฏฺิ ปหีนา, น ปริหายติ โสตาปนฺโน โสตาปตฺติผลาติ? อามนฺตา. อนาคามิสฺส สกฺกายทิฏฺิ ปหีนา… อณุสหคโต พฺยาปาโท ปหีโน, น ปริหายติ อนาคามี อนาคามิผลาติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ.
โสตาปนฺนสฺส วิจิกิจฺฉา ปหีนา…เป… อปายคมนีโย โมโห ปหีโน, น ปริหายติ โสตาปนฺโน โสตาปตฺติผลาติ? อามนฺตา. อนาคามิสฺส สกฺกายทิฏฺิ ปหีนา…เป… อณุสหคโต พฺยาปาโท ปหีโน, น ปริหายติ อนาคามี อนาคามิผลาติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ.
๒๕๘. สกทาคามิสฺส สกฺกายทิฏฺิ ปหีนา, น ปริหายติ สกทาคามี สกทาคามิผลาติ? อามนฺตา. อนาคามิสฺส สกฺกายทิฏฺิ ปหีนา…เป… อณุสหคโต พฺยาปาโท ปหีโน, น ปริหายติ อนาคามี อนาคามิผลาติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ.
สกทาคามิสฺส ¶ วิจิกิจฺฉา ปหีนา…เป… โอฬาริโก พฺยาปาโท ปหีโน, น ปริหายติ สกทาคามี สกทาคามิผลาติ? อามนฺตา. อนาคามิสฺส สกฺกายทิฏฺิ ปหีนา…เป… อณุสหคโต พฺยาปาโท ปหีโน, น ปริหายติ อนาคามี อนาคามิผลาติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ.
๒๕๙. โสตาปนฺนสฺส ¶ สกฺกายทิฏฺิ ปหีนา, น ปริหายติ โสตาปนฺโน โสตาปตฺติผลาติ? อามนฺตา. สกทาคามิสฺส สกฺกายทิฏฺิ ปหีนา…เป… โอฬาริโก พฺยาปาโท ปหีโน, น ปริหายติ สกทาคามี สกทาคามิผลาติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ.
โสตาปนฺนสฺส วิจิกิจฺฉา ปหีนา…เป… อปายคมนีโย โมโห ¶ ปหีโน, น ปริหายติ โสตาปนฺโน โสตาปตฺติผลาติ? อามนฺตา. สกทาคามิสฺส สกฺกายทิฏฺิ ปหีนา…เป… โอฬาริโก พฺยาปาโท ปหีโน, น ปริหายติ สกทาคามี สกทาคามิผลาติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ.
๒๖๐. ปริหายติ อรหา อรหตฺตาติ? อามนฺตา. นนุ อรหโต ราโค ปหีโน อุจฺฉินฺนมูโล ตาลาวตฺถุกโต อนภาวงฺกโต [อนภาวกโต (สี.)] อายตึ อนุปฺปาทธมฺโมติ? อามนฺตา. หฺจิ อรหโต ราโค ปหีโน อุจฺฉินฺนมูโล ¶ ตาลาวตฺถุกโต อนภาวงฺกโต อายตึ อนุปฺปาทธมฺโม, โน จ วต เร [โน วต เร (สฺยา. ปี.) เอวมุปริปิ] วตฺตพฺเพ – ‘‘ปริหายติ อรหา อรหตฺตา’’ติ.
ปริหายติ อรหา อรหตฺตาติ? อามนฺตา. นนุ อรหโต โทโส ปหีโน…เป… โมโห ปหีโน… มาโน ปหีโน… ทิฏฺิ ปหีนา… วิจิกิจฺฉา ปหีนา… ถินํ ปหีนํ… อุทฺธจฺจํ ปหีนํ… อหิริกํ ปหีนํ… อโนตฺตปฺปํ ปหีนํ อุจฺฉินฺนมูลํ ตาลาวตฺถุกตํ อนภาวงฺกตํ อายตึ อนุปฺปาทธมฺมนฺติ? อามนฺตา. หฺจิ อรหโต อโนตฺตปฺปํ ปหีนํ อุจฺฉินฺนมูลํ ตาลาวตฺถุกตํ อนภาวงฺกตํ อายตึ อนุปฺปาทธมฺมํ, โน จ วต เร วตฺตพฺเพ – ‘‘ปริหายติ อรหา อรหตฺตา’’ติ.
ปริหายติ ¶ อรหา อรหตฺตาติ? อามนฺตา. นนุ อรหโต ราคปฺปหานาย มคฺโค ภาวิโตติ ¶ ? อามนฺตา. หฺจิ อรหโต ราคปฺปหานาย มคฺโค ภาวิโต, โน จ วต เร วตฺตพฺเพ – ‘‘ปริหายติ อรหา อรหตฺตา’’ติ.
ปริหายติ อรหา อรหตฺตาติ? อามนฺตา. นนุ อรหโต ราคปฺปหานาย สติปฏฺานา ภาวิตา…เป… สมฺมปฺปธานา ภาวิตา… อิทฺธิปาทา ภาวิตา… อินฺทฺริยา ภาวิตา… พลา ภาวิตา… โพชฺฌงฺคา ภาวิตาติ? อามนฺตา. หฺจิ ¶ อรหโต ราคปฺปหานาย โพชฺฌงฺคา ภาวิตา, โน จ วต เร วตฺตพฺเพ – ‘‘ปริหายติ อรหา อรหตฺตา’’ติ.
ปริหายติ อรหา อรหตฺตาติ? อามนฺตา. นนุ อรหโต โทสปฺปหานาย…เป… อโนตฺตปฺปปหานาย มคฺโค ภาวิโต…เป… โพชฺฌงฺคา ภาวิตาติ? อามนฺตา. หฺจิ อรหโต อโนตฺตปฺปปหานาย โพชฺฌงฺคา ภาวิตา, โน จ วต เร วตฺตพฺเพ – ‘‘ปริหายติ อรหา อรหตฺตา’’ติ.
๒๖๑. ปริหายติ อรหา อรหตฺตาติ? อามนฺตา. นนุ อรหา วีตราโค วีตโทโส วีตโมโห กตกรณีโย โอหิตภาโร อนุปฺปตฺตสทตฺโถ ปริกฺขีณภวสํโยชโน สมฺมทฺาวิมุตฺโต อุกฺขิตฺตปลิโฆ สงฺกิณฺณปริโข อพฺพูฬฺเหสิโก นิรคฺคโฬ อริโย ปนฺนทฺธโช ปนฺนภาโร วิสฺุตฺโต สุวิชิตวิชโย; ทุกฺขํ ตสฺส ปริฺาตํ, สมุทโย ปหีโน, นิโรโธ สจฺฉิกโต, มคฺโค ภาวิโต, อภิฺเยฺยํ ¶ อภิฺาตํ ¶ , ปริฺเยฺยํ ปริฺาตํ, ปหาตพฺพํ ปหีนํ, ภาเวตพฺพํ ภาวิตํ, สจฺฉิกาตพฺพํ สจฺฉิกตนฺติ? อามนฺตา. หฺจิ อรหา วีตราโค วีตโทโส วีตโมโห…เป… สจฺฉิกาตพฺพํ สจฺฉิกตํ, โน จ วต เร วตฺตพฺเพ – ‘‘ปริหายติ อรหา อรหตฺตา’’ติ.
๒๖๒. ปริหายติ อรหา อรหตฺตาติ? ( ) [(อามนฺตา) (ก.)] สมยวิมุตฺโต อรหา อรหตฺตา ปริหายติ, อสมยวิมุตฺโต อรหา อรหตฺตา น ปริหายตีติ. สมยวิมุตฺโต อรหา อรหตฺตา ปริหายตีติ? อามนฺตา. อสมยวิมุตฺโต อรหา อรหตฺตา ปริหายตีติ [น ปริหายตีติ (ก.)]? น เหวํ วตฺตพฺเพ.
อสมยวิมุตฺโต อรหา อรหตฺตา น ปริหายตีติ? อามนฺตา. สมยวิมุตฺโต อรหา อรหตฺตา น ปริหายตีติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ.
สมยวิมุตฺตสฺส ¶ ¶ อรหโต ราโค ปหีโน, ปริหายติ สมยวิมุตฺโต อรหา อรหตฺตาติ? อามนฺตา. อสมยวิมุตฺตสฺส อรหโต ราโค ปหีโน, ปริหายติ อสมยวิมุตฺโต อรหา อรหตฺตาติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ.
สมยวิมุตฺตสฺส อรหโต โทโส ปหีโน…เป… อโนตฺตปฺปํ ปหีนํ, ปริหายติ สมยวิมุตฺโต อรหา อรหตฺตาติ? อามนฺตา. อสมยวิมุตฺตสฺส อรหโต อโนตฺตปฺปํ ปหีนํ, ปริหายติ อสมยวิมุตฺโต อรหา อรหตฺตาติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ.
สมยวิมุตฺตสฺส อรหโต ราคปฺปหานาย มคฺโค ภาวิโต, ปริหายติ สมยวิมุตฺโต อรหา อรหตฺตาติ? อามนฺตา. อสมยวิมุตฺตสฺส อรหโต ราคปฺปหานาย มคฺโค ภาวิโต, ปริหายติ อสมยวิมุตฺโต อรหา ¶ อรหตฺตาติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ.
สมยวิมุตฺตสฺส อรหโต ราคปฺปหานาย สติปฏฺานา ภาวิตา…เป… สมฺมปฺปธานา ภาวิตา… อิทฺธิปาทา ภาวิตา… อินฺทฺริยา ภาวิตา… พลา ภาวิตา… โพชฺฌงฺคา ภาวิตา, ปริหายติ สมยวิมุตฺโต อรหา อรหตฺตาติ? อามนฺตา. อสมยวิมุตฺตสฺส อรหโต ราคปฺปหานาย สติปฏฺานา ¶ ภาวิตา…เป… โพชฺฌงฺคา ภาวิตา, ปริหายติ อสมยวิมุตฺโต อรหา อรหตฺตาติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ.
สมยวิมุตฺตสฺส อรหโต โทสปฺปหานาย…เป… อโนตฺตปฺปปหานาย มคฺโค ภาวิโต…เป… โพชฺฌงฺคา ภาวิตา, ปริหายติ สมยวิมุตฺโต อรหา อรหตฺตาติ? อามนฺตา. อสมยวิมุตฺตสฺส อรหโต อโนตฺตปฺปปหานาย มคฺโค ภาวิโต…เป… โพชฺฌงฺคา ภาวิตา, ปริหายติ อสมยวิมุตฺโต อรหา อรหตฺตาติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….
สมยวิมุตฺโต อรหา วีตราโค วีตโทโส วีตโมโห กตกรณีโย โอหิตภาโร อนุปฺปตฺตสทตฺโถ ปริกฺขีณภวสํโยชโน ¶ สมฺมทฺาวิมุตฺโต อุกฺขิตฺตปลิโฆ สงฺกิณฺณปริโข อพฺพูฬฺเหสิโก นิรคฺคโฬ อริโย ปนฺนทฺธโช ปนฺนภาโร วิสฺุตฺโต สุวิชิตวิชโย, ทุกฺขํ ตสฺส ปริฺาตํ, สมุทโย ปหีโน, นิโรโธ สจฺฉิกโต, มคฺโค ภาวิโต, อภิฺเยฺยํ อภิฺาตํ, ปริฺเยฺยํ ปริฺาตํ, ปหาตพฺพํ ปหีนํ, ภาเวตพฺพํ ภาวิตํ, สจฺฉิกาตพฺพํ สจฺฉิกตํ ¶ , ปริหายติ สมยวิมุตฺโต อรหา อรหตฺตาติ? อามนฺตา. อสมยวิมุตฺโต อรหา วีตราโค วีตโทโส ¶ วีตโมโห…เป… สจฺฉิกาตพฺพํ สจฺฉิกตํ, ปริหายติ อสมยวิมุตฺโต อรหา อรหตฺตาติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ.
๒๖๓. อสมยวิมุตฺตสฺส อรหโต ราโค ปหีโน, น ปริหายติ อสมยวิมุตฺโต อรหา อรหตฺตาติ? อามนฺตา. สมยวิมุตฺตสฺส อรหโต ราโค ปหีโน, น ปริหายติ สมยวิมุตฺโต อรหา อรหตฺตาติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ.
อสมยวิมุตฺตสฺส อรหโต โทโส ปหีโน…เป… อโนตฺตปฺปํ ปหีนํ, น ปริหายติ อสมยวิมุตฺโต อรหา อรหตฺตาติ? อามนฺตา. สมยวิมุตฺตสฺส อรหโต อโนตฺตปฺปํ ปหีนํ, น ปริหายติ สมยวิมุตฺโต อรหา อรหตฺตาติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ.
อสมยวิมุตฺตสฺส อรหโต ราคปฺปหานาย มคฺโค ภาวิโต…เป… โพชฺฌงฺคา ภาวิตา, น ปริหายติ อสมยวิมุตฺโต อรหา อรหตฺตาติ? อามนฺตา. สมยวิมุตฺตสฺส อรหโต ราคปฺปหานาย มคฺโค ¶ ภาวิโต…เป… โพชฺฌงฺคา ภาวิตา, น ปริหายติ สมยวิมุตฺโต อรหา อรหตฺตาติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ.
อสมยวิมุตฺตสฺส อรหโต โทสปฺปหานาย…เป… อโนตฺตปฺปปหานาย มคฺโค ภาวิโต…เป… โพชฺฌงฺคา ภาวิตา, น ปริหายติ อสมยวิมุตฺโต อรหา อรหตฺตาติ? อามนฺตา. สมยวิมุตฺตสฺส ¶ อรหโต อโนตฺตปฺปปหานาย มคฺโค ภาวิโต…เป… โพชฺฌงฺคา ภาวิตา, น ปริหายติ สมยวิมุตฺโต อรหา อรหตฺตาติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ.
อสมยวิมุตฺโต อรหา วีตราโค วีตโทโส วีตโมโห…เป… สจฺฉิกาตพฺพํ สจฺฉิกตํ, น ปริหายติ อสมยวิมุตฺโต ¶ อรหา อรหตฺตาติ? อามนฺตา. สมยวิมุตฺโต อรหา วีตราโค วีตโทโส วีตโมโห…เป… สจฺฉิกาตพฺพํ สจฺฉิกตํ, น ปริหายติ สมยวิมุตฺโต อรหา อรหตฺตาติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….
๒๖๔. ปริหายติ อรหา อรหตฺตาติ? อามนฺตา. สาริปุตฺโต เถโร ปริหายิตฺถ อรหตฺตาติ ¶ ? น เหวํ วตฺตพฺเพ. มหาโมคฺคลฺลาโน [มหาโมคฺคลาโน (ก.)] เถโร… มหากสฺสโป เถโร… มหากจฺจายโน [มหากจฺจาโน (ม. นิ. ๑.๒๐๒ อาทโย)] เถโร… มหาโกฏฺิโก [มหาโกฏฺิโต (สี. สฺยา. กํ. ปี.)] เถโร… มหาปนฺถโก เถโร ปริหายิตฺถ อรหตฺตาติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ.
สาริปุตฺโต เถโร น ปริหายิตฺถ อรหตฺตาติ? อามนฺตา. หฺจิ สาริปุตฺโต เถโร น ปริหายิตฺถ อรหตฺตา, โน จ วต เร วตฺตพฺเพ – ‘‘ปริหายติ อรหา อรหตฺตา’’ติ.
มหาโมคฺคลฺลาโน เถโร… มหากสฺสโป เถโร… มหากจฺจายโน เถโร… มหาโกฏฺิโก เถโร… มหาปนฺถโก เถโร น ปริหายิตฺถ อรหตฺตาติ? อามนฺตา. หฺจิ มหาปนฺถโก เถโร น ปริหายิตฺถ อรหตฺตา, โน จ วต เร วตฺตพฺเพ – ‘‘ปริหายติ อรหา อรหตฺตา’’ติ.
อริยปุคฺคลสํสนฺทนํ.
๓. สุตฺตสาธนปริหานิ
๒๖๕. ปริหายติ ¶ อรหา อรหตฺตาติ? อามนฺตา. นนุ วุตฺตํ ภควตา –
‘‘อุจฺจาวจา หิ ปฏิปทา [ปฏิปาทา (อฏฺ.)], สมเณน ปกาสิตา;
น ปารํ ทิคุณํ ยนฺติ, นยิทํ เอกคุณํ มุต’’นฺติ [สุ. นิ. ๗๑๙ สุตฺตนิปาเต].
อตฺเถว ¶ สุตฺตนฺโตติ? อามนฺตา. เตน หิ น วตฺตพฺพํ – ‘‘ปริหายติ อรหา ¶ อรหตฺตา’’ติ.
ปริหายติ อรหา อรหตฺตาติ? อามนฺตา. อตฺถิ ฉินฺนสฺส เฉทิยนฺติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ.
อตฺถิ ฉินฺนสฺส เฉทิยนฺติ? อามนฺตา. นนุ วุตฺตํ ภควตา –
‘‘วีตตณฺโห ¶ อนาทาโน, กิจฺจํ ยสฺส น วิชฺชติ;
ฉินฺนสฺส เฉทิยํ นตฺถิ, โอฆปาโส สมูหโต’’ติ.
อตฺเถว สุตฺตนฺโตติ? อามนฺตา. เตน หิ น วตฺตพฺพํ – ‘‘อตฺถิ ฉินฺนสฺส เฉทิย’’นฺติ.
๒๖๖. ปริหายติ อรหา อรหตฺตาติ? อามนฺตา. อตฺถิ กตสฺส ปติจโยติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ.
อตฺถิ กตสฺส ปติจโยติ? อามนฺตา. นนุ วุตฺตํ ภควตา –
‘‘ตสฺส สมฺมา วิมุตฺตสฺส, สนฺตจิตฺตสฺส ภิกฺขุโน;
กตสฺส ปติจโย นตฺถิ, กรณียํ น วิชฺชติ.
‘‘เสโล ยถา เอกคฺฆโน, วาเตน น สมีรติ;
เอวํ รูปา รสา สทฺทา, คนฺธา ผสฺสา จ เกวลา.
‘‘อิฏฺา ธมฺมา อนิฏฺา จ, นปฺปเวเธนฺติ ตาทิโน;
ิตํ จิตฺตํ วิปฺปมุตฺตํ, วยํ จสฺสานุปสฺสตี’’ติ [มหาว. ๒๔๔; อ. นิ. ๖.๕๕].
อตฺเถว สุตฺตนฺโตติ? อามนฺตา. เตน ¶ หิ น วตฺตพฺพํ – ‘‘อตฺถิ กตสฺส ปติจโย’’ติ.
๒๖๗. น ¶ ¶ วตฺตพฺพํ – ‘‘ปริหายติ อรหา อรหตฺตา’’ติ? อามนฺตา. นนุ วุตฺตํ ภควตา – ‘‘ปฺจิเม, ภิกฺขเว, ธมฺมา สมยวิมุตฺตสฺส ภิกฺขุโน ปริหานาย สํวตฺตนฺติ. กตเม ปฺจ? กมฺมารามตา, ภสฺสารามตา, นิทฺทารามตา, สงฺคณิการามตา, ยถาวิมุตฺตํ จิตฺตํ น ปจฺจเวกฺขติ. อิเม โข, ภิกฺขเว, ปฺจ ธมฺมา สมยวิมุตฺตสฺส ภิกฺขุโน ปริหานาย สํวตฺตนฺตี’’ติ [อ. นิ. ๕.๑๔๙]. อตฺเถว สุตฺตนฺโตติ? อามนฺตา. เตน หิ ปริหายติ อรหา อรหตฺตาติ.
อตฺถิ อรหโต กมฺมารามตาติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ.
อตฺถิ ¶ อรหโต กมฺมารามตาติ? อามนฺตา. อตฺถิ อรหโต ราโค กามราโค กามราคปริยุฏฺานํ กามราคสํโยชนํ กาโมโฆ กามโยโค กามจฺฉนฺทนีวรณนฺติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ.
อตฺถิ อรหโต ภสฺสารามตา, อตฺถิ อรหโต นิทฺทารามตา, อตฺถิ อรหโต สงฺคณิการามตาติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ.
อตฺถิ อรหโต สงฺคณิการามตาติ? อามนฺตา. อตฺถิ อรหโต ราโค กามราโค กามราคปริยุฏฺานํ กามราคสํโยชนํ กาโมโฆ กามโยโค กามจฺฉนฺทนีวรณนฺติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ.
๒๖๘. ปริหายติ อรหา อรหตฺตาติ? อามนฺตา. อรหา อรหตฺตา ปริหายมาโน กึ ปริยุฏฺิโต ปริหายตีติ? ราคปริยุฏฺิโต ปริหายตีติ. ปริยุฏฺานํ กึ ปฏิจฺจ อุปฺปชฺชตีติ? อนุสยํ ปฏิจฺจ อุปฺปชฺชตีติ. อตฺถิ อรหโต อนุสยาติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ.
อตฺถิ ¶ ¶ อรหโต อนุสยาติ? อามนฺตา. อตฺถิ อรหโต กามราคานุสโย ปฏิฆานุสโย มานานุสโย ทิฏฺานุสโย วิจิกิจฺฉานุสโย ภวราคานุสโย อวิชฺชานุสโยติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ.
โทสปริยุฏฺิโต ปริหายตีติ…เป… โมหปริยุฏฺิโต ปริหายตีติ…. ปริยุฏฺานํ กึ ปฏิจฺจ อุปฺปชฺชตีติ? อนุสยํ ปฏิจฺจ อุปฺปชฺชตีติ. อตฺถิ อรหโต อนุสยาติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….
อตฺถิ อรหโต อนุสยาติ? อามนฺตา. อตฺถิ อรหโต กามราคานุสโย…เป… อวิชฺชานุสโยติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ.
ปริหายติ ¶ อรหา อรหตฺตาติ? อามนฺตา. อรหโต อรหตฺตา ปริหายมานสฺส กึ อุปจยํ ¶ คจฺฉตีติ? ราโค อุปจยํ คจฺฉตีติ. สกฺกายทิฏฺิ อุปจยํ คจฺฉตีติ, วิจิกิจฺฉา อุปจยํ คจฺฉตีติ, สีลพฺพตปรามาโส อุปจยํ คจฺฉตีติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ. โทโส อุปจยํ คจฺฉตีติ…เป… โมโห อุปจยํ คจฺฉตีติ, สกฺกายทิฏฺิ อุปจยํ คจฺฉตีติ, วิจิกิจฺฉา อุปจยํ คจฺฉตีติ, สีลพฺพตปรามาโส อุปจยํ คจฺฉตีติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ.
ปริหายติ อรหา อรหตฺตาติ? อามนฺตา. อรหา อาจินตีติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ. อรหา อปจินตีติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ. อรหา ปชหตีติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ. อรหา อุปาทิยตีติ? น ¶ เหวํ วตฺตพฺเพ. อรหา วิสิเนตีติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ. อรหา อุสฺสิเนตีติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ. อรหา ¶ วิธูเปตีติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ. อรหา สนฺธูเปตีติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ.
นนุ อรหา เนวาจินติ น อปจินติ อปจินิตฺวา ิโตติ? อามนฺตา. หฺจิ อรหา เนวาจินติ น อปจินติ อปจินิตฺวา ิโต, โน จ วต เร วตฺตพฺเพ – ‘‘ปริหายติ อรหา อรหตฺตา’’ติ.
นนุ อรหา เนว ปชหติ น อุปาทิยติ ปชหิตฺวา ิโตติ? อามนฺตา. หฺจิ อรหา เนว ปชหติ น อุปาทิยติ ปชหิตฺวา ิโต, โน จ วต เร วตฺตพฺเพ – ‘‘ปริหายติ อรหา อรหตฺตา’’ติ.
นนุ อรหา เนว วิสิเนติ น อุสฺสิเนติ วิสินิตฺวา ิโตติ? อามนฺตา. หฺจิ อรหา เนว วิสิเนติ น อุสฺสิเนติ วิสินิตฺวา ิโต, โน จ วต เร วตฺตพฺเพ – ‘‘ปริหายติ อรหา อรหตฺตา’’ติ.
นนุ อรหา เนว วิธูเปติ น สนฺธูเปติ วิธูเปตฺวา ิโตติ? อามนฺตา. หฺจิ อรหา เนว วิธูเปติ น สนฺธูเปติ วิธูเปตฺวา ิโต, โน จ วต เร วตฺตพฺเพ – ‘‘ปริหายติ อรหา อรหตฺตา’’ติ.
ปริหานิกถา นิฏฺิตา.
๓. พฺรหฺมจริยกถา
๑. สุทฺธพฺรหฺมจริยกถา
๒๖๙. นตฺถิ ¶ ¶ เทเวสุ พฺรหฺมจริยวาโสติ? อามนฺตา. สพฺเพ ¶ เทวา ชฬา เอลมูคา [เอฬมูคา (สฺยา.)] อวิฺู หตฺถสํวาจิกา นปฺปฏิพลา สุภาสิตทุพฺภาสิตานํ อตฺถมฺาตุํ, สพฺเพ เทวา น พุทฺเธ ปสนฺนา น ธมฺเม ¶ ปสนฺนา น สงฺเฆ ปสนฺนา, น พุทฺธํ ภควนฺตํ ปยิรุปาสนฺติ, น พุทฺธํ ภควนฺตํ ปฺหํ ปุจฺฉนฺติ, น พุทฺเธน ภควตา ปฺเห วิสฺสชฺชิเต อตฺตมนา, สพฺเพ เทวา กมฺมาวรเณน สมนฺนาคตา กิเลสาวรเณน สมนฺนาคตา วิปากาวรเณน สมนฺนาคตา อสฺสทฺธา อจฺฉนฺทิกา ทุปฺปฺา อภพฺพา นิยามํ โอกฺกมิตุํ กุสเลสุ ธมฺเมสุ สมฺมตฺตํ, สพฺเพ เทวา มาตุฆาตกา ปิตุฆาตกา อรหนฺตฆาตกา รุหิรุปฺปาทกา สงฺฆเภทกา, สพฺเพ เทวา ปาณาติปาติโน อทินฺนาทายิโน กาเมสุมิจฺฉาจาริโน มุสาวาทิโน ปิสุณวาจา ผรุสาวาจา สมฺผปฺปลาปิโน อภิชฺฌาลุโน พฺยาปนฺนจิตฺตา มิจฺฉาทิฏฺิกาติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….
นนุ อตฺถิ เทวา อชฬา อเนลมูคา วิฺู น หตฺถสํวาจิกา ปฏิพลา สุภาสิตทุพฺภาสิตานํ อตฺถมฺาตุํ, อตฺถิ เทวา พุทฺเธ ปสนฺนา ธมฺเม ปสนฺนา สงฺเฆ ปสนฺนา, พุทฺธํ ภควนฺตํ ปยิรุปาสนฺติ, พุทฺธํ ภควนฺตํ ปฺหํ ปุจฺฉนฺติ, พุทฺเธน ภควตา ปฺเห วิสฺสชฺชิเต อตฺตมนา โหนฺติ, อตฺถิ เทวา น กมฺมาวรเณน สมนฺนาคตา น กิเลสาวรเณน สมนฺนาคตา น วิปากาวรเณน สมนฺนาคตา สทฺธา ฉนฺทิกา ปฺวนฺโต ภพฺพา นิยามํ โอกฺกมิตุํ กุสเลสุ ธมฺเมสุ สมฺมตฺตํ, อตฺถิ เทวา น มาตุฆาตกา น ปิตุฆาตกา น อรหนฺตฆาตกา น รุหิรุปฺปาทกา น สงฺฆเภทกา, อตฺถิ เทวา น ปาณาติปาติโน น อทินฺนาทายิโน น กาเมสุมิจฺฉาจาริโน ¶ น มุสาวาทิโน น ปิสุณาวาจา น ผรุสาวาจา น สมฺผปฺปลาปิโน น อภิชฺฌาลุโน ¶ อพฺยาปนฺนจิตฺตา สมฺมาทิฏฺิกาติ? อามนฺตา.
หฺจิ อตฺถิ เทวา อชฬา อเนลมูคา วิฺู น หตฺถสํวาจิกา ¶ ปฏิพลา สุภาสิตทุพฺภาสิตานํ อตฺถมฺาตุํ…เป… อตฺถิ เทวา พุทฺเธ ปสนฺนา…เป… สมฺมาทิฏฺิกา, โน จ วต เร วตฺตพฺเพ – ‘‘นตฺถิ เทเวสุ พฺรหฺมจริยวาโส’’ติ.
๒๗๐. อตฺถิ ¶ เทเวสุ พฺรหฺมจริยวาโสติ? อามนฺตา. อตฺถิ ตตฺถ ปพฺพชฺชา มุณฺฑิยํ กาสาวธารณา ปตฺตธารณา, เทเวสุ สมฺมาสมฺพุทฺธา อุปฺปชฺชนฺติ, ปจฺเจกสมฺพุทฺธา อุปฺปชฺชนฺติ, สาวกยุคํ อุปฺปชฺชตีติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….
เทเวสุ ปพฺพชฺชา นตฺถีติ, นตฺถิ เทเวสุ พฺรหฺมจริยวาโสติ? อามนฺตา. ยตฺถ อตฺถิ ปพฺพชฺชา ตตฺเถว พฺรหฺมจริยวาโส, ยตฺถ นตฺถิ ปพฺพชฺชา นตฺถิ ตตฺถ พฺรหฺมจริยวาโสติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป… ยตฺถ อตฺถิ ปพฺพชฺชา ตตฺเถว พฺรหฺมจริยวาโส, ยตฺถ นตฺถิ ปพฺพชฺชา นตฺถิ ตตฺถ พฺรหฺมจริยวาโสติ? อามนฺตา. โย ปพฺพชติ ตสฺเสว พฺรหฺมจริยวาโส, โย น ปพฺพชติ นตฺถิ ตสฺส พฺรหฺมจริยวาโสติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….
เทเวสุ มุณฺฑิยํ นตฺถีติ, นตฺถิ เทเวสุ พฺรหฺมจริยวาโสติ? อามนฺตา. ยตฺถ อตฺถิ มุณฺฑิยํ ตตฺเถว พฺรหฺมจริยวาโส, ยตฺถ นตฺถิ มุณฺฑิยํ นตฺถิ ตตฺถ พฺรหฺมจริยวาโสติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป… ยตฺถ อตฺถิ มุณฺฑิยํ ตตฺเถว พฺรหฺมจริยวาโส, ยตฺถ ¶ นตฺถิ มุณฺฑิยํ นตฺถิ ตตฺถ พฺรหฺมจริยวาโสติ? อามนฺตา. โย มุณฺโฑ โหติ ตสฺเสว พฺรหฺมจริยวาโส, โย มุณฺโฑ น โหติ นตฺถิ ตสฺส พฺรหฺมจริยวาโสติ? น ¶ เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….
เทเวสุ กาสาวธารณา นตฺถีติ, นตฺถิ เทเวสุ พฺรหฺมจริยวาโสติ? อามนฺตา. ยตฺถ อตฺถิ กาสาวธารณา ตตฺเถว พฺรหฺมจริยวาโส, ยตฺถ นตฺถิ กาสาวธารณา นตฺถิ ตตฺถ พฺรหฺมจริยวาโสติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป… ยตฺถ อตฺถิ กาสาวธารณา ตตฺเถว พฺรหฺมจริยวาโส, ยตฺถ นตฺถิ กาสาวธารณา นตฺถิ ตตฺถ พฺรหฺมจริยวาโสติ? อามนฺตา. โย กาสาวํ ¶ ธาเรติ ตสฺเสว พฺรหฺมจริยวาโส, โย กาสาวํ น ธาเรติ นตฺถิ ตสฺส พฺรหฺมจริยวาโสติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….
เทเวสุ ปตฺตธารณา นตฺถีติ, นตฺถิ เทเวสุ พฺรหฺมจริยวาโสติ? อามนฺตา. ยตฺถ อตฺถิ ปตฺตธารณา ตตฺเถว พฺรหฺมจริยวาโส, ยตฺถ นตฺถิ ปตฺตธารณา นตฺถิ ตตฺถ พฺรหฺมจริยวาโสติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป… ยตฺถ อตฺถิ ปตฺตธารณา ตตฺเถว พฺรหฺมจริยวาโส, ยตฺถ นตฺถิ ปตฺตธารณา นตฺถิ ตตฺถ พฺรหฺมจริยวาโสติ? อามนฺตา? โย ปตฺตํ ธาเรติ ตสฺเสว พฺรหฺมจริยวาโส, โย ปตฺตํ น ธาเรติ นตฺถิ ตสฺส พฺรหฺมจริยวาโสติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….
เทเวสุ ¶ สมฺมาสมฺพุทฺธา นุปฺปชฺชนฺตีติ, นตฺถิ เทเวสุ พฺรหฺมจริยวาโสติ ¶ ? อามนฺตา. ยตฺถ สมฺมาสมฺพุทฺธา อุปฺปชฺชนฺติ ตตฺเถว พฺรหฺมจริยวาโส, ยตฺถ สมฺมาสมฺพุทฺธา นุปฺปชฺชนฺติ นตฺถิ ตตฺถ พฺรหฺมจริยวาโสติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป… ยตฺถ สมฺมาสมฺพุทฺธา อุปฺปชฺชนฺติ ตตฺเถว พฺรหฺมจริยวาโส, ยตฺถ สมฺมาสมฺพุทฺธา นุปฺปชฺชนฺติ นตฺถิ ตตฺถ พฺรหฺมจริยวาโสติ? อามนฺตา ¶ . ลุมฺพินิยา ภควา ชาโต, โพธิยา มูเล อภิสมฺพุทฺโธ, พาราณสิยํ ภควตา ธมฺมจกฺกํ ปวตฺติตํ; ตตฺเถว พฺรหฺมจริยวาโส, นตฺถฺตฺร พฺรหฺมจริยวาโสติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….
เทเวสุ ปจฺเจกสมฺพุทฺธา นุปฺปชฺชนฺตีติ, นตฺถิ เทเวสุ พฺรหฺมจริยวาโสติ? อามนฺตา. ยตฺถ ปจฺเจกสมฺพุทฺธา อุปฺปชฺชนฺติ ตตฺเถว พฺรหฺมจริยวาโส, ยตฺถ ปจฺเจกสมฺพุทฺธา นุปฺปชฺชนฺติ นตฺถิ ตตฺถ พฺรหฺมจริยวาโสติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป… ยตฺถ ปจฺเจกสมฺพุทฺธา อุปฺปชฺชนฺติ ตตฺเถว พฺรหฺมจริยวาโส, ยตฺถ ปจฺเจกสมฺพุทฺธา นุปฺปชฺชนฺติ นตฺถิ ตตฺถ พฺรหฺมจริยวาโสติ? อามนฺตา. มชฺฌิเมสุ ชนปเทสุ ปจฺเจกสมฺพุทฺธา อุปฺปชฺชนฺติ, ตตฺเถว พฺรหฺมจริยวาโส, นตฺถฺตฺร พฺรหฺมจริยวาโสติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….
เทเวสุ สาวกยุคํ นุปฺปชฺชตีติ, นตฺถิ เทเวสุ พฺรหฺมจริยวาโสติ? อามนฺตา. ยตฺถ สาวกยุคํ อุปฺปชฺชติ ตตฺเถว พฺรหฺมจริยวาโส, ยตฺถ สาวกยุคํ นุปฺปชฺชติ นตฺถิ ตตฺถ พฺรหฺมจริยวาโสติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป… ยตฺถ สาวกยุคํ อุปฺปชฺชติ ตตฺเถว ¶ พฺรหฺมจริยวาโส, ยตฺถ สาวกยุคํ นุปฺปชฺชติ นตฺถิ ตตฺถ พฺรหฺมจริยวาโสติ? อามนฺตา. มคเธสุ ¶ สาวกยุคํ อุปฺปนฺนํ, ตตฺเถว พฺรหฺมจริยวาโส, นตฺถฺตฺร พฺรหฺมจริยวาโสติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….
๒๗๑. อตฺถิ เทเวสุ พฺรหฺมจริยวาโสติ? อามนฺตา ¶ . สพฺพเทเวสุ อตฺถิ พฺรหฺมจริยวาโสติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….
อตฺถิ มนุสฺเสสุ พฺรหฺมจริยวาโสติ? อามนฺตา. สพฺพมนุสฺเสสุ อตฺถิ พฺรหฺมจริยวาโสติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….
อตฺถิ เทเวสุ พฺรหฺมจริยวาโสติ? อามนฺตา. อสฺสตฺเตสุ เทเวสุ อตฺถิ พฺรหฺมจริยวาโสติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….
อตฺถิ ¶ มนุสฺเสสุ พฺรหฺมจริยวาโสติ? อามนฺตา. ปจฺจนฺติเมสุ ชนปเทสุ อตฺถิ พฺรหฺมจริยวาโส มิลกฺเขสุ [มิลกฺขูสุ (สฺยา. ก.)] อวิฺาตาเรสุ ยตฺถ นตฺถิ คติ ภิกฺขูนํ ภิกฺขุนีนํ อุปาสกานํ อุปาสิกานนฺติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ.
อตฺถิ เทเวสุ พฺรหฺมจริยวาโสติ? อตฺถิ ยตฺถ อตฺถิ, อตฺถิ ยตฺถ นตฺถีติ. อสฺสตฺเตสุ เทเวสุ อตฺถิ ยตฺถ อตฺถิ, อตฺถิ ยตฺถ นตฺถิ พฺรหฺมจริยวาโส, สฺสตฺเตสุ [อสฺสตฺเตสุ (ก.)] เทเวสุ อตฺถิ ยตฺถ อตฺถิ, อตฺถิ ยตฺถ นตฺถิ พฺรหฺมจริยวาโสติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ.
เทเวสุ อตฺถิ ยตฺถ อตฺถิ, อตฺถิ ยตฺถ นตฺถิ พฺรหฺมจริยวาโสติ? อามนฺตา. กตฺถ อตฺถิ, กตฺถ นตฺถีติ? อสฺสตฺเตสุ ¶ เทเวสุ นตฺถิ พฺรหฺมจริยวาโส, สฺสตฺเตสุ [อสฺสตฺเตสุ (ก.)] เทเวสุ อตฺถิ พฺรหฺมจริยวาโสติ. อสฺสตฺเตสุ เทเวสุ นตฺถิ พฺรหฺมจริยวาโสติ? อามนฺตา. สฺสตฺเตสุ [อสฺสตฺเตสุ (ก.)] เทเวสุ นตฺถิ พฺรหฺมจริยวาโสติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ.
สฺสตฺเตสุ เทเวสุ อตฺถิ พฺรหฺมจริยวาโสติ? อามนฺตา. อสฺสตฺเตสุ ¶ เทเวสุ อตฺถิ พฺรหฺมจริยวาโสติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ.
อตฺถิ ¶ มนุสฺเสสุ พฺรหฺมจริยวาโสติ? อตฺถิ ยตฺถ อตฺถิ, อตฺถิ ยตฺถ นตฺถีติ. ปจฺจนฺติเมสุ ชนปเทสุ อตฺถิ ยตฺถ อตฺถิ, อตฺถิ ยตฺถ นตฺถิ พฺรหฺมจริยวาโส มิลกฺเขสุ อวิฺาตาเรสุ ยตฺถ นตฺถิ คติ ภิกฺขูนํ ภิกฺขุนีนํ อุปาสกานํ อุปาสิกานํ, มชฺฌิเมสุ ชนปเทสุ อตฺถิ ยตฺถ อตฺถิ, อตฺถิ ยตฺถ นตฺถิ พฺรหฺมจริยวาโสติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ.
มนุสฺเสสุ อตฺถิ ยตฺถ อตฺถิ, อตฺถิ ยตฺถ นตฺถิ พฺรหฺมจริยวาโสติ? อามนฺตา. กตฺถ อตฺถิ, กตฺถ นตฺถีติ? ปจฺจนฺติเมสุ ชนปเทสุ นตฺถิ พฺรหฺมจริยวาโส มิลกฺเขสุ อวิฺาตาเรสุ ยตฺถ นตฺถิ คติ ภิกฺขูนํ ภิกฺขุนีนํ อุปาสกานํ อุปาสิกานํ, มชฺฌิเมสุ ชนปเทสุ อตฺถิ พฺรหฺมจริยวาโสติ. ปจฺจนฺติเมสุ ชนปเทสุ นตฺถิ พฺรหฺมจริยวาโส มิลกฺเขสุ อวิฺาตาเรสุ ยตฺถ นตฺถิ คติ ภิกฺขูนํ ภิกฺขุนีนํ อุปาสกานํ อุปาสิกานนฺติ? อามนฺตา. มชฺฌิเมสุ ชนปเทสุ นตฺถิ พฺรหฺมจริยวาโสติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ.
มชฺฌิเมสุ ¶ ชนปเทสุ ¶ อตฺถิ พฺรหฺมจริยวาโสติ? อามนฺตา. ปจฺจนฺติเมสุ ชนปเทสุ อตฺถิ พฺรหฺมจริยวาโส มิลกฺเขสุ อวิฺาตาเรสุ ยตฺถ นตฺถิ คติ ภิกฺขูนํ ภิกฺขุนีนํ อุปาสกานํ อุปาสิกานนฺติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ.
อตฺถิ เทเวสุ พฺรหฺมจริยวาโสติ? อามนฺตา. นนุ วุตฺตํ ภควตา – ‘‘ตีหิ, ภิกฺขเว, าเนหิ ชมฺพุทีปกา มนุสฺสา อุตฺตรกุรุเก จ มนุสฺเส อธิคฺคณฺหนฺติ เทเว จ ตาวตึเส! กตเมหิ ตีหิ? สูรา, สติมนฺโต, อิธ พฺรหฺมจริยวาโส’’ติ [อ. นิ. ๙.๒๑]. อตฺเถว สุตฺตนฺโตติ? อามนฺตา. เตน ¶ หิ นตฺถิ เทเวสุ พฺรหฺมจริยวาโสติ.
สาวตฺถิยํ วุตฺตํ ภควตา – ‘‘อิธ พฺรหฺมจริยวาโส’’ติ? อามนฺตา. สาวตฺถิยํเยว พฺรหฺมจริยวาโส, นตฺถิ อฺตฺร พฺรหฺมจริยวาโสติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ.
๒๗๒. อนาคามิสฺส ปุคฺคลสฺส ปฺโจรมฺภาคิยานิ สํโยชนานิ ปหีนานิ, ปฺจุทฺธมฺภาคิยานิ สํโยชนานิ อปฺปหีนานิ, อิโต จุตสฺส ตตฺถ อุปปนฺนสฺส กุหึ ผลุปฺปตฺตีติ? ตตฺเถว. หฺจิ อนาคามิสฺส ปุคฺคลสฺส ปฺโจรมฺภาคิยานิ สํโยชนานิ ปหีนานิ ¶ , ปฺจุทฺธมฺภาคิยานิ สํโยชนานิ อปฺปหีนานิ, อิโต จุตสฺส ตตฺถ อุปปนฺนสฺส ตหึ ผลุปฺปตฺติ; โน จ วต เร วตฺตพฺเพ – ‘‘นตฺถิ เทเวสุ พฺรหฺมจริยวาโส’’ติ.
อนาคามิสฺส ปุคฺคลสฺส ปฺโจรมฺภาคิยานิ สํโยชนานิ ปหีนานิ, ปฺจุทฺธมฺภาคิยานิ สํโยชนานิ อปฺปหีนานิ ¶ , อิโต จุตสฺส ตตฺถ อุปปนฺนสฺส กุหึ ภาโรหรณํ, กุหึ ทุกฺขปริฺาตํ, กุหึ กิเลสปฺปหานํ, กุหึ นิโรธสจฺฉิกิริยา, กุหึ อกุปฺปปฏิเวโธติ? ตตฺเถว. หฺจิ อนาคามิสฺส ปุคฺคลสฺส ปฺโจรมฺภาคิยานิ สํโยชนานิ ปหีนานิ, ปฺจุทฺธมฺภาคิยานิ สํโยชนานิ อปฺปหีนานิ, อิโต จุตสฺส ตตฺถ อุปปนฺนสฺส ตหึ อกุปฺปปฏิเวโธ; โน จ วต เร วตฺตพฺเพ – ‘‘นตฺถิ เทเวสุ พฺรหฺมจริยวาโส’’ติ.
อนาคามิสฺส ปุคฺคลสฺส ปฺโจรมฺภาคิยานิ สํโยชนานิ ปหีนานิ, ปฺจุทฺธมฺภาคิยานิ สํโยชนานิ อปฺปหีนานิ, อิโต จุตสฺส ตตฺถ อุปปนฺนสฺส ตหึ ¶ ผลุปฺปตฺติ, ตหึ ภาโรหรณํ, ตหึ ทุกฺขปริฺาตํ, ตหึ กิเลสปฺปหานํ, ตหึ นิโรธสจฺฉิกิริยา, ตหึ อกุปฺปปฏิเวโธ; เกนฏฺเน วเทสิ – ‘‘นตฺถิ เทเวสุ พฺรหฺมจริยวาโส’’ติ? หนฺท หิ อนาคามี ปุคฺคโล อิธ ภาวิเตน มคฺเคน ตตฺถ ผลํ สจฺฉิกโรตีติ [สจฺฉิกโรติ (พหูสุ)].
๒. สํสนฺทนพฺรหฺมจริยกถา
๒๗๓. อนาคามี ¶ ปุคฺคโล อิธ ภาวิเตน มคฺเคน ตตฺถ ผลํ สจฺฉิกโรตีติ? อามนฺตา. โสตาปนฺโน ปุคฺคโล ตตฺถ ภาวิเตน มคฺเคน อิธ ผลํ สจฺฉิกโรตีติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ.
อนาคามี ปุคฺคโล อิธ ภาวิเตน มคฺเคน ตตฺถ ผลํ สจฺฉิกโรตีติ? อามนฺตา. สกทาคามี ปุคฺคโล อิธ ปรินิพฺพายิปุคฺคโล [อิธปรินิพฺพายี (?)] ตตฺถ ภาวิเตน มคฺเคน อิธ ผลํ สจฺฉิกโรตีติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ.
โสตาปนฺโน ปุคฺคโล อิธ ภาวิเตน มคฺเคน อิธ ผลํ สจฺฉิกโรตีติ? อามนฺตา. อนาคามี ปุคฺคโล ตตฺถ ภาวิเตน มคฺเคน ตตฺถ ผลํ สจฺฉิกโรตีติ? น ¶ เหวํ วตฺตพฺเพ.
สกทาคามี ¶ ปุคฺคโล อิธ ปรินิพฺพายิปุคฺคโล อิธ ภาวิเตน มคฺเคน อิธ ผลํ สจฺฉิกโรตีติ? อามนฺตา. อนาคามี ปุคฺคโล ตตฺถ ภาวิเตน มคฺเคน ตตฺถ ผลํ สจฺฉิกโรตีติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….
อิธ วิหาย นิฏฺสฺส ปุคฺคลสฺส มคฺโค จ ภาวียติ, น จ กิเลสา ปหียนฺตีติ? อามนฺตา. โสตาปตฺติผลสจฺฉิกิริยาย ปฏิปนฺนสฺส ปุคฺคลสฺส มคฺโค จ ภาวียติ, น จ กิเลสา ปหียนฺตีติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….
อิธ วิหาย นิฏฺสฺส ปุคฺคลสฺส มคฺโค จ ภาวียติ, น จ กิเลสา ปหียนฺตีติ? อามนฺตา. สกทาคามิผลสจฺฉิกิริยาย ปฏิปนฺนสฺส ปุคฺคลสฺส…เป… อรหตฺตสจฺฉิกิริยาย ปฏิปนฺนสฺส ปุคฺคลสฺส มคฺโค จ ภาวียติ, น จ กิเลสา ปหียนฺตีติ? น ¶ เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….
โสตาปตฺติผลสจฺฉิกิริยาย ปฏิปนฺนสฺส ปุคฺคลสฺส อปุพฺพํ อจริมํ มคฺโค จ ภาวียติ, กิเลสา จ ปหียนฺตีติ? อามนฺตา. อิธ วิหาย นิฏฺสฺส ¶ ปุคฺคลสฺส อปุพฺพํ อจริมํ มคฺโค จ ภาวียติ, กิเลสา จ ปหียนฺตีติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ.
สกทาคามิผลสจฺฉิกิริยาย ปฏิปนฺนสฺส ปุคฺคลสฺส…เป… อรหตฺตสจฺฉิกิริยาย ปฏิปนฺนสฺส ปุคฺคลสฺส อปุพฺพํ อจริมํ มคฺโค จ ภาวียติ, กิเลสา จ ปหียนฺตีติ? อามนฺตา. อิธ วิหาย นิฏฺสฺส ปุคฺคลสฺส อปุพฺพํ อจริมํ มคฺโค จ ภาวียติ, กิเลสา จ ปหียนฺตีติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ ¶ .
อนาคามี ปุคฺคโล กตกรณีโย ภาวิตภาวโน ตตฺถ อุปปชฺชตีติ? อามนฺตา. อรหา อุปปชฺชตีติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ.
อรหา อุปปชฺชตีติ? อามนฺตา. อตฺถิ อรหโต ปุนพฺภโวติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ.
อตฺถิ ¶ อรหโต ปุนพฺภโวติ? อามนฺตา. อรหา ภเวน ภวํ คจฺฉติ, คติยา คตึ คจฺฉติ, สํสาเรน สํสารํ คจฺฉติ, อุปปตฺติยา อุปปตฺตึ คจฺฉตีติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ.
อนาคามี ปุคฺคโล กตกรณีโย ภาวิตภาวโน อโนหฏภาโร ตตฺถ อุปปชฺชตีติ? อามนฺตา. ภาโรหรณาย ปุน มคฺคํ ภาเวตีติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ.
อนาคามี ¶ ปุคฺคโล กตกรณีโย ภาวิตภาวโน อปริฺาตทุกฺโข อปฺปหีนกิเลโส อสจฺฉิกตนิโรโธ อปฺปฏิวิทฺธากุปฺโป ตตฺถ อุปปชฺชตีติ? อามนฺตา. อกุปฺปปฏิเวธาย ปุน มคฺคํ ภาเวตีติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ.
อนาคามี ปุคฺคโล กตกรณีโย ภาวิตภาวโน อโนหฏภาโร ตตฺถ อุปปชฺชติ, น จ ภาโรหรณาย ปุน มคฺคํ ภาเวตีติ? อามนฺตา. อโนหฏภาโร จ ตตฺถ ปรินิพฺพายตีติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ.
อนาคามี ปุคฺคโล กตกรณีโย ภาวิตภาวโน อปริฺาตทุกฺโข อปฺปหีนกิเลโส อสจฺฉิกตนิโรโธ อปฺปฏิวิทฺธากุปฺโป ตตฺถ อุปปชฺชติ, น จ อกุปฺปปฏิเวธาย ปุน มคฺคํ ภาเวตีติ ¶ ? อามนฺตา. อปฺปฏิวิทฺธากุปฺโป จ ตตฺถ ปรินิพฺพายตีติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ. ยถา มิโค สลฺเลน วิทฺโธ ทูรมฺปิ คนฺตฺวา กาลํ กโรติ, เอวเมวํ อนาคามี ปุคฺคโล อิธ ภาวิเตน มคฺเคน ตตฺถ ผลํ สจฺฉิกโรตีติ.
ยถา ¶ มิโค สลฺเลน วิทฺโธ ทูรมฺปิ คนฺตฺวา สสลฺโลว กาลํ กโรติ, เอวเมวํ อนาคามี ปุคฺคโล อิธ ภาวิเตน มคฺเคน ตตฺถ สสลฺโลว ปรินิพฺพายตีติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….
พฺรหฺมจริยกถา นิฏฺิตา.
๓. โอธิโสกถา
๒๗๔. โอธิโสธิโส ¶ กิเลเส ชหตีติ? อามนฺตา. โสตาปตฺติผลสจฺฉิกิริยาย ปฏิปนฺโน ปุคฺคโล ทุกฺขทสฺสเนน กึ ชหตีติ? สกฺกายทิฏฺึ ¶ วิจิกิจฺฉํ สีลพฺพตปรามาสํ ตเทกฏฺเ จ กิเลเส เอกเทเส ชหตีติ. เอกเทสํ โสตาปนฺโน, เอกเทสํ น โสตาปนฺโน, เอกเทสํ โสตาปตฺติผลปฺปตฺโต [โสตาปตฺติผลํ ปตฺโต (?)] ปฏิลทฺโธ อธิคโต สจฺฉิกโต อุปสมฺปชฺช วิหรติ, กาเยน ผุสิตฺวา วิหรติ, เอกเทสํ น กาเยน ผุสิตฺวา วิหรติ, เอกเทสํ สตฺตกฺขตฺตุปรโม, โกลงฺโกโล, เอกพีชี, พุทฺเธ อเวจฺจปฺปสาเทน สมนฺนาคโต, ธมฺเม…เป… สงฺเฆ…เป… อริยกนฺเตหิ สีเลหิ สมนฺนาคโต เอกเทสํ อริยกนฺเตหิ สีเลหิ น สมนฺนาคโตติ? น เหวํ ¶ วตฺตพฺเพ…เป….
สมุทยทสฺสเนน กึ ชหตีติ? สกฺกายทิฏฺึ ชหติ, วิจิกิจฺฉํ สีลพฺพตปรามาสํ ตเทกฏฺเ จ กิเลเส เอกเทเส ชหตีติ. เอกเทสํ โสตาปนฺโน, เอกเทสํ น โสตาปนฺโน…เป… เอกเทสํ อริยกนฺเตหิ สีเลหิ สมนฺนาคโต, เอกเทสํ อริยกนฺเตหิ สีเลหิ น สมนฺนาคโตติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….
นิโรธทสฺสเนน กึ ชหตีติ? วิจิกิจฺฉํ สีลพฺพตปรามาสํ ตเทกฏฺเ จ กิเลเส เอกเทเส ชหตีติ. เอกเทสํ โสตาปนฺโน, เอกเทสํ น โสตาปนฺโน…เป… เอกเทสํ อริยกนฺเตหิ สีเลหิ สมนฺนาคโต, เอกเทสํ อริยกนฺเตหิ สีเลหิ น สมนฺนาคโตติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….
มคฺคทสฺสเนน กึ ชหตีติ? สีลพฺพตปรามาสํ ตเทกฏฺเ จ กิเลเส ชหตีติ. เอกเทสํ โสตาปนฺโน, เอกเทสํ น โสตาปนฺโน, เอกเทสํ ¶ โสตาปตฺติผลปฺปตฺโต ปฏิลทฺโธ อธิคโต สจฺฉิกโต อุปสมฺปชฺช วิหรติ, กาเยน ผุสิตฺวา วิหรติ, เอกเทสํ น กาเยน ผุสิตฺวา วิหรติ, เอกเทสํ สตฺตกฺขตฺตุปรโม, โกลงฺโกโล, เอกพีชี, พุทฺเธ อเวจฺจปฺปสาเทน สมนฺนาคโต, ธมฺเม…เป… สงฺเฆ…เป… อริยกนฺเตหิ สีเลหิ สมนฺนาคโต, เอกเทสํ อริยกนฺเตหิ สีเลหิ น สมนฺนาคโตติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….
๒๗๕. สกทาคามิผลสจฺฉิกิริยาย ¶ ปฏิปนฺโน ปุคฺคโล ทุกฺขทสฺสเนน กึ ชหตีติ? โอฬาริกํ กามราคํ ชหติ, โอฬาริกํ พฺยาปาทํ ตเทกฏฺเ จ กิเลเส เอกเทเส ชหตีติ. เอกเทสํ สกทาคามี, เอกเทสํ น สกทาคามี, เอกเทสํ ¶ สกทาคามิผลปฺปตฺโต [สกทาคามิผลํ ปตฺโต (?)] ปฏิลทฺโธ อธิคโต สจฺฉิกโต อุปสมฺปชฺช วิหรติ, กาเยน ผุสิตฺวา วิหรติ, เอกเทสํ น กาเยน ผุสิตฺวา วิหรตีติ? น ¶ เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….
สมุทยทสฺสเนน กึ ชหตีติ? โอฬาริกํ กามราคํ ชหติ, โอฬาริกํ พฺยาปาทํ ตเทกฏฺเ จ กิเลเส เอกเทเส ชหตีติ. เอกเทสํ สกทาคามี, เอกเทสํ น สกทาคามี, เอกเทสํ สกทาคามิผลปฺปตฺโต ปฏิลทฺโธ อธิคโต สจฺฉิกโต อุปสมฺปชฺช วิหรติ, กาเยน ผุสิตฺวา วิหรติ, เอกเทสํ น กาเยน ผุสิตฺวา วิหรตีติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….
นิโรธทสฺสเนน กึ ชหตีติ? โอฬาริกํ พฺยาปาทํ ชหติ, ตเทกฏฺเ จ กิเลเส เอกเทเส ชหตีติ. เอกเทสํ สกทาคามี, เอกเทสํ น สกทาคามี, เอกเทสํ สกทาคามิผลปฺปตฺโต ปฏิลทฺโธ อธิคโต สจฺฉิกโต อุปสมฺปชฺช วิหรติ, กาเยน ผุสิตฺวา วิหรติ, เอกเทสํ น กาเยน ผุสิตฺวา วิหรตีติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….
มคฺคทสฺสเนน กึ ชหตีติ? โอฬาริกํ พฺยาปาทํ ชหติ, ตเทกฏฺเ จ กิเลเส ชหตีติ. เอกเทสํ สกทาคามี, เอกเทสํ น สกทาคามี, เอกเทสํ สกทาคามิผลปฺปตฺโต ปฏิลทฺโธ อธิคโต สจฺฉิกโต อุปสมฺปชฺช วิหรติ, กาเยน ผุสิตฺวา วิหรติ, เอกเทสํ น กาเยน ผุสิตฺวา วิหรตีติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….
๒๗๖. อนาคามิผลสจฺฉิกิริยาย ¶ ปฏิปนฺโน ปุคฺคโล ทุกฺขทสฺสเนน กึ ชหตีติ? อณุสหคตํ กามราคํ ชหติ, อณุสหคตํ พฺยาปาทํ ตเทกฏฺเ จ กิเลเส เอกเทเส ชหตีติ. เอกเทสํ อนาคามี, เอกเทสํ น อนาคามี ¶ , เอกเทสํ อนาคามิผลปฺปตฺโต [อนาคามิผลํ ปตฺโต (?)] ปฏิลทฺโธ อธิคโต สจฺฉิกโต อุปสมฺปชฺช วิหรติ, กาเยน ผุสิตฺวา วิหรติ, เอกเทสํ น กาเยน ผุสิตฺวา วิหรติ, เอกเทสํ อนฺตราปรินิพฺพายี, อุปหจฺจปรินิพฺพายี, อสงฺขารปรินิพฺพายี, สสงฺขารปรินิพฺพายี, อุทฺธํโสโต อกนิฏฺคามี, เอกเทสํ น อุทฺธํโสโต อกนิฏฺคามีติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….
สมุทยทสฺสเนน ¶ กึ ชหตีติ? อณุสหคตํ ¶ กามราคํ ชหติ, อณุสหคตํ พฺยาปาทํ ตเทกฏฺเ จ กิเลเส เอกเทเส ชหตีติ. เอกเทสํ อนาคามี, เอกเทสํ น อนาคามี…เป… เอกเทสํ อุทฺธํโสโต อกนิฏฺคามี, เอกเทสํ น อุทฺธํโสโต อกนิฏฺคามีติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….
นิโรธทสฺสเนน กึ ชหตีติ? อณุสหคตํ พฺยาปาทํ ชหติ, ตเทกฏฺเ จ กิเลเส เอกเทเส ชหตีติ. เอกเทสํ อนาคามี, เอกเทสํ น อนาคามี…เป… เอกเทสํ อุทฺธํโสโต อกนิฏฺคามี, เอกเทสํ น อุทฺธํโสโต อกนิฏฺคามีติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….
มคฺคทสฺสเนน กึ ชหตีติ? ตเทกฏฺเ จ กิเลเส ชหตีติ. เอกเทสํ อนาคามี, เอกเทสํ น อนาคามี, เอกเทสํ อนาคามิผลปฺปตฺโต ปฏิลทฺโธ อธิคโต สจฺฉิกโต อุปสมฺปชฺช วิหรติ, กาเยน ผุสิตฺวา วิหรติ, เอกเทสํ น กาเยน ผุสิตฺวา วิหรติ, เอกเทสํ อนฺตราปรินิพฺพายี, อุปหจฺจปรินิพฺพายี, อสงฺขารปรินิพฺพายี, สสงฺขารปรินิพฺพายี, อุทฺธํโสโต อกนิฏฺคามี, เอกเทสํ น อุทฺธํโสโต อกนิฏฺคามีติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….
๒๗๗. อรหตฺตสจฺฉิกิริยาย ¶ ปฏิปนฺโน ปุคฺคโล ทุกฺขทสฺสเนน กึ ชหตีติ? รูปราคํ อรูปราคํ มานํ อุทฺธจฺจํ อวิชฺชํ ตเทกฏฺเ จ กิเลเส เอกเทเส ชหตีติ. เอกเทสํ อรหา, เอกเทสํ น อรหา, เอกเทสํ อรหตฺตปฺปตฺโต ¶ [อรหตฺตํ ปตฺโต (?)] ปฏิลทฺโธ อธิคโต สจฺฉิกโต อุปสมฺปชฺช วิหรติ, กาเยน ผุสิตฺวา วิหรติ, เอกเทสํ น กาเยน ผุสิตฺวา ¶ วิหรติ, เอกเทสํ วีตราโค วีตโทโส วีตโมโห กตกรณีโย โอหิตภาโร อนุปฺปตฺตสทตฺโถ ปริกฺขีณภวสํโยชโน สมฺมทฺาวิมุตฺโต อุกฺขิตฺตปลิโฆ สงฺกิณฺณปริโข อพฺพูฬฺเหสิโก นิรคฺคโฬ อริโย ปนฺนทฺธโช ปนฺนภาโร วิสฺุตฺโต สุวิชิตวิชโย, ทุกฺขํ ตสฺส ปริฺาตํ, สมุทโย ปหีโน, นิโรโธ สจฺฉิกโต, มคฺโค ภาวิโต, อภิฺเยฺยํ อภิฺาตํ, ปริฺเยฺยํ ปริฺาตํ, ปหาตพฺพํ ปหีนํ, ภาเวตพฺพํ ภาวิตํ, สจฺฉิกาตพฺพํ สจฺฉิกตํ, (เอกเทสํ สจฺฉิกาตพฺพํ สจฺฉิกตํ,) [( ) (?)] เอกเทสํ สจฺฉิกาตพฺพํ น สจฺฉิกตนฺติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….
สมุทยทสฺสเนน ¶ กึ ชหตีติ? รูปราคํ อรูปราคํ ชหติ, มานํ อุทฺธจฺจํ อวิชฺชํ ตเทกฏฺเ จ กิเลเส เอกเทเส ชหตีติ. เอกเทสํ อรหา, เอกเทสํ น อรหา…เป… เอกเทสํ สจฺฉิกาตพฺพํ สจฺฉิกตํ, เอกเทสํ สจฺฉิกาตพฺพํ น สจฺฉิกตนฺติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….
นิโรธทสฺสเนน กึ ชหตีติ? มานํ ชหติ, อุทฺธจฺจํ อวิชฺชํ ตเทกฏฺเ จ กิเลเส เอกเทเส ชหตีติ. เอกเทสํ อรหา, เอกเทสํ น อรหา ¶ …เป… เอกเทสํ สจฺฉิกาตพฺพํ สจฺฉิกตํ, เอกเทสํ สจฺฉิกาตพฺพํ น สจฺฉิกตนฺติ? น ¶ เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….
มคฺคทสฺสเนน กึ ชหตีติ? อุทฺธจฺจํ อวิชฺชํ ตเทกฏฺเ จ กิเลเส ชหตีติ. เอกเทสํ อรหา, เอกเทสํ น อรหา, เอกเทสํ อรหตฺตปฺปตฺโต ปฏิลทฺโธ อธิคโต สจฺฉิกโต อุปสมฺปชฺช วิหรติ, กาเยน ผุสิตฺวา วิหรติ, เอกเทสํ น กาเยน ผุสิตฺวา วิหรติ, เอกเทสํ วีตราโค วีตโทโส วีตโมโห กตกรณีโย โอหิตภาโร อนุปฺปตฺตสทตฺโถ ปริกฺขีณภวสํโยชโน สมฺมทฺาวิมุตฺโต อุกฺขิตฺตปลิโฆ สงฺกิณฺณปริโข อพฺพูฬฺเหสิโก นิรคฺคโฬ อริโย ปนฺนทฺธโช ปนฺนภาโร วิสฺุตฺโต สุวิชิตวิชโย, ทุกฺขํ ตสฺส ปริฺาตํ, สมุทโย ปหีโน, นิโรโธ สจฺฉิกโต, มคฺโค ภาวิโต, อภิฺเยฺยํ อภิฺาตํ, ปริฺเยฺยํ ปริฺาตํ, ปหาตพฺพํ ปหีนํ, ภาเวตพฺพํ ภาวิตํ ¶ , สจฺฉิกาตพฺพํ สจฺฉิกตํ, เอกเทสํ สจฺฉิกาตพฺพํ สจฺฉิกตํ, เอกเทสํ สจฺฉิกาตพฺพํ น สจฺฉิกตนฺติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….
๒๗๘. น วตฺตพฺพํ – ‘‘โอธิโสธิโส กิเลเส ชหตี’’ติ? อามนฺตา. นนุ วุตฺตํ ภควตา –
‘‘อนุปุพฺเพน เมธาวี, โถกํ โถกํ ขเณ ขเณ;
กมฺมาโร รชตสฺเสว, นิทฺธเม มลมตฺตโน’’ติ [ธ. ป. ๒๓๙ ธมฺมปเท].
อตฺเถว สุตฺตนฺโตติ? อามนฺตา. เตน หิ น วตฺตพฺพํ – ‘‘โอธิโสธิโส กิเลเส ชหตี’’ติ.
โอธิโสธิโส ¶ ¶ ¶ กิเลเส ชหตีติ? อามนฺตา. นนุ วุตฺตํ ภควตา –
‘‘สหาวสฺส ทสฺสนสมฺปทาย,
ตยสฺสุ ธมฺมา ชหิตา ภวนฺติ;
สกฺกายทิฏฺี วิจิกิจฺฉิตฺจ,
สีลพฺพตํ วาปิ ยทตฺถิ กิฺจิ;
จตูหปาเยหิ จ วิปฺปมุตฺโต,
ฉจฺจาภิานานิ อภพฺพ [อภพฺโพ (สี. สฺยา.)] กาตุ’’นฺติ [ขุ. ปา. ๖.๑๐; สุ. นิ. ๒๓๓].
อตฺเถว สุตฺตนฺโตติ? อามนฺตา. เตน หิ น วตฺตพฺพํ – ‘‘โอธิโสธิโส กิเลเส ชหตี’’ติ.
โอธิโสธิโส กิเลเส ชหตีติ? อามนฺตา. นนุ วุตฺตํ ภควตา – ‘‘ยสฺมึ, ภิกฺขเว, สมเย อริยสาวกสฺส วิรชํ วีตมลํ ธมฺมจกฺขุํ อุทปาทิ – ‘ยํ กิฺจิ สมุทยธมฺมํ, สพฺพํ ตํ นิโรธธมฺม’นฺติ, สห ทสฺสนุปฺปาทา, ภิกฺขเว, อริยสาวกสฺส ตีณิ สํโยชนานิ ปหียนฺติ – สกฺกายทิฏฺิ วิจิกิจฺฉา สีลพฺพตปรามาโส’’ติ [องฺคุตฺตรนิกาเย]. อตฺเถว สุตฺตนฺโตติ? อามนฺตา. เตน หิ น วตฺตพฺพํ – ‘‘โอธิโสธิโส กิเลเส ชหตี’’ติ.
โอธิโสกถา นิฏฺิตา.
๔. ชหติกถา
๑. นสุตฺตาหรณกถา
๒๗๙. ชหติ ¶ ¶ ปุถุชฺชโน กามราคพฺยาปาทนฺติ? อามนฺตา. อจฺจนฺตํ ชหติ, อนวเสสํ ชหติ, อปฺปฏิสนฺธิยํ ชหติ, สมูลํ ชหติ, สตณฺหํ ชหติ, สานุสยํ ชหติ, อริเยน ¶ าเณน ชหติ, อริเยน มคฺเคน ชหติ, อกุปฺปํ ¶ ปฏิวิชฺฌนฺโต ชหติ, อนาคามิผลํ สจฺฉิกโรนฺโต ชหตีติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….
วิกฺขมฺเภติ ปุถุชฺชโน กามราคพฺยาปาทนฺติ? อามนฺตา. อจฺจนฺตํ วิกฺขมฺเภติ, อนวเสสํ วิกฺขมฺเภติ, อปฺปฏิสนฺธิยํ วิกฺขมฺเภติ, สมูลํ วิกฺขมฺเภติ, สตณฺหํ วิกฺขมฺเภติ, สานุสยํ วิกฺขมฺเภติ, อริเยน าเณน วิกฺขมฺเภติ, อริเยน มคฺเคน วิกฺขมฺเภติ, อกุปฺปํ ปฏิวิชฺฌนฺโต วิกฺขมฺเภติ, อนาคามิผลํ สจฺฉิกโรนฺโต วิกฺขมฺเภตีติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….
ชหติ อนาคามิผลสจฺฉิกิริยาย ปฏิปนฺโน ปุคฺคโล กามราคพฺยาปาทํ, โส จ อจฺจนฺตํ ชหติ, อนวเสสํ ชหติ…เป… อนาคามิผลํ สจฺฉิกโรนฺโต ชหตีติ? อามนฺตา. ชหติ ปุถุชฺชโน กามราคพฺยาปาทํ, โส จ อจฺจนฺตํ ชหติ, อนวเสสํ ชหติ…เป… อนาคามิผลํ สจฺฉิกโรนฺโต ชหตีติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….
วิกฺขมฺเภติ อนาคามิผลสจฺฉิกิริยาย ปฏิปนฺโน ปุคฺคโล กามราคพฺยาปาทํ, โส จ อจฺจนฺตํ วิกฺขมฺเภติ, อนวเสสํ วิกฺขมฺเภติ…เป… อนาคามิผลํ สจฺฉิกโรนฺโต วิกฺขมฺเภตีติ? อามนฺตา. วิกฺขมฺเภติ ¶ ปุถุชฺชโน กามราคพฺยาปาทํ, โส จ อจฺจนฺตํ ¶ วิกฺขมฺเภติ, อนวเสสํ วิกฺขมฺเภติ ¶ …เป… อนาคามิผลํ สจฺฉิกโรนฺโต วิกฺขมฺเภตีติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….
ชหติ ปุถุชฺชโน กามราคพฺยาปาทํ, โส จ น อจฺจนฺตํ ชหติ, น อนวเสสํ ชหติ…เป… น อนาคามิผลํ สจฺฉิกโรนฺโต ชหตีติ? อามนฺตา. ชหติ อนาคามิผลสจฺฉิกิริยาย ปฏิปนฺโน ปุคฺคโล กามราคพฺยาปาทํ, โส จ น อจฺจนฺตํ ชหติ…เป… น อนาคามิผลํ สจฺฉิกโรนฺโต ชหตีติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….
วิกฺขมฺเภติ ¶ ปุถุชฺชโน กามราคพฺยาปาทํ, โส จ น อจฺจนฺตํ วิกฺขมฺเภติ, น อนวเสสํ วิกฺขมฺเภติ…เป… น อนาคามิผลํ สจฺฉิกโรนฺโต วิกฺขมฺเภตีติ? อามนฺตา. วิกฺขมฺเภติ อนาคามิผลสจฺฉิกิริยาย ปฏิปนฺโน ปุคฺคโล กามราคพฺยาปาทํ, โส จ น อจฺจนฺตํ วิกฺขมฺเภติ, น อนวเสสํ วิกฺขมฺเภติ…เป… น อนาคามิผลํ สจฺฉิกโรนฺโต วิกฺขมฺเภตีติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….
ชหติ ปุถุชฺชโน กามราคพฺยาปาทนฺติ? อามนฺตา. กตเมน มคฺเคนาติ? รูปาวจเรน มคฺเคนาติ. รูปาวจโร มคฺโค นิยฺยานิโก ขยคามี โพธคามี อปจยคามี อนาสโว อสํโยชนิโย อคนฺถนิโย ¶ อโนฆนิโย อโยคนิโย อนีวรณิโย อปรามฏฺโ อนุปาทานิโย อสํกิเลสิโยติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ. นนุ รูปาวจโร มคฺโค อนิยฺยานิโก น ขยคามี น โพธคามี น อปจยคามี สาสโว สํโยชนิโย…เป… สํกิเลสิโยติ? อามนฺตา. หฺจิ รูปาวจโร มคฺโค อนิยฺยานิโก น ขยคามี…เป… สํกิเลสิโย, โน จ วต เร วตฺตพฺเพ – ‘‘ชหติ ปุถุชฺชโน รูปาวจเรน มคฺเคน กามราคพฺยาปาท’’นฺติ.
ชหติ ¶ อนาคามิผลสจฺฉิกิริยาย ปฏิปนฺโน ปุคฺคโล อนาคามิมคฺเคน กามราคพฺยาปาทํ, โส จ มคฺโค นิยฺยานิโก ขยคามี โพธคามี อปจยคามี อนาสโว…เป… อสํกิเลสิโยติ? อามนฺตา. ชหติ ปุถุชฺชโน รูปาวจเรน มคฺเคน กามราคพฺยาปาทํ, โส จ มคฺโค นิยฺยานิโก ขยคามี โพธคามี อปจยคามี อนาสโว…เป… อสํกิเลสิโยติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….
ชหติ ปุถุชฺชโน รูปาวจเรน มคฺเคน กามราคพฺยาปาทํ, โส จ มคฺโค อนิยฺยานิโก น ขยคามี น โพธคามี น อปจยคามี สาสโว…เป… สํกิเลสิโยติ? อามนฺตา. ชหติ อนาคามิผลสจฺฉิกิริยาย ปฏิปนฺโน ปุคฺคโล อนาคามิมคฺเคน กามราคพฺยาปาทํ, โส จ มคฺโค อนิยฺยานิโก น ขยคามี น โพธคามี น อปจยคามี สาสโว…เป… สํกิเลสิโยติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….
๒๘๐. ปุถุชฺชโน ¶ กาเมสุ วีตราโค สห ธมฺมาภิสมยา อนาคามิผเล สณฺาตีติ? อามนฺตา. อรหตฺเต สณฺาตีติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….
ปุถุชฺชโน ¶ กาเมสุ วีตราโค สห ธมฺมาภิสมยา อนาคามิผเล สณฺาตีติ? อามนฺตา. อปุพฺพํ อจริมํ ตโย มคฺเค ภาเวตีติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….
อปุพฺพํ ¶ อจริมํ ตโย มคฺเค ภาเวตีติ? อามนฺตา. อปุพฺพํ อจริมํ ตีณิ สามฺผลานิ สจฺฉิกโรตีติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….
อปุพฺพํ อจริมํ ตีณิ สามฺผลานิ สจฺฉิกโรตีติ? อามนฺตา. ติณฺณํ ผสฺสานํ ติสฺสนฺนํ เวทนานํ ติสฺสนฺนํ สฺานํ ติสฺสนฺนํ เจตนานํ ติณฺณํ จิตฺตานํ ติสฺสนฺนํ สทฺธานํ ¶ ติณฺณํ วีริยานํ ติสฺสนฺนํ สตีนํ ติณฺณํ สมาธีนํ ติสฺสนฺนํ ปฺานํ สโมธานํ โหตีติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….
ปุถุชฺชโน กาเมสุ วีตราโค สห ธมฺมาภิสมยา อนาคามิผเล สณฺาตีติ? อามนฺตา. โสตาปตฺติมคฺเคนาติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….
สกทาคามิมคฺเคนาติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ. กตเมน มคฺเคนาติ? อนาคามิมคฺเคนาติ. อนาคามิมคฺเคน สกฺกายทิฏฺึ วิจิกิจฺฉํ สีลพฺพตปรามาสํ ชหตีติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….
๒. สุตฺตาหรณกถา
๒๘๑. อนาคามิมคฺเคน สกฺกายทิฏฺึ วิจิกิจฺฉํ สีลพฺพตปรามาสํ ชหตีติ? อามนฺตา. นนุ ติณฺณํ สํโยชนานํ ปหานา โสตาปตฺติผลํ ¶ วุตฺตํ ภควตาติ? อามนฺตา. หฺจิ ติณฺณํ สํโยชนานํ ปหานา โสตาปตฺติผลํ วุตฺตํ ภควตา, โน จ วต เร วตฺตพฺเพ – ‘‘อนาคามิมคฺเคน สกฺกายทิฏฺึ วิจิกิจฺฉํ สีลพฺพตปรามาสํ ชหตี’’ติ. อนาคามิมคฺเคน โอฬาริกํ กามราคํ โอฬาริกํ พฺยาปาทํ ชหตีติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….
อนาคามิมคฺเคน โอฬาริกํ กามราคํ โอฬาริกํ พฺยาปาทํ ชหตีติ? อามนฺตา. นนุ กามราคพฺยาปาทานํ ตนุภาวา สกทาคามิผลํ วุตฺตํ ภควตาติ? อามนฺตา. หฺจิ กามราคพฺยาปาทานํ ตนุภาวา สกทาคามิผลํ วุตฺตํ ภควตา, โน จ วต เร วตฺตพฺเพ – ‘‘อนาคามิมคฺเคน ¶ โอฬาริกํ กามราคํ โอฬาริกํ พฺยาปาทํ ชหตี’’ติ.
ปุถุชฺชโน ¶ กาเมสุ วีตราโค สห ธมฺมาภิสมยา อนาคามิผเล สณฺาตีติ? อามนฺตา. เย เกจิ ธมฺมํ อภิสเมนฺติ, สพฺเพ เต สห ธมฺมาภิสมยา อนาคามิผเล สณฺหนฺตีติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….
น ¶ วตฺตพฺพํ – ‘‘ชหติ ปุถุชฺชโน กามราคพฺยาปาท’’นฺติ? อามนฺตา. นนุ วุตฺตํ ภควตา –
‘‘อเหสุํ เต [อหึสกา (อ. นิ. ๖.๕๔)] อตีตํเส, ฉ สตฺถาโร ยสสฺสิโน;
นิรามคนฺธา กรุเณธิมุตฺตา [กรุณาธิมุตฺตา (สี. ก.)], กามสํโยชนาติคา.
‘‘กามราคํ วิราเชตฺวา, พฺรหฺมโลกูปคา อหุ;
อเหสุํ สาวกา เตสํ, อเนกานิ สตานิปิ.
‘‘นิรามคนฺธา กรุเณธิมุตฺตา, กามสํโยชนาติคา;
กามราคํ วิราเชตฺวา, พฺรหฺมโลกูปคา อหู’’ติ [อ. นิ. ๖.๕๔].
อตฺเถว ¶ สุตฺตนฺโตติ? อามนฺตา. เตน หิ ชหติ ปุถุชฺชโน กามราคพฺยาปาทนฺติ.
ชหติ ปุถุชฺชโน กามราคพฺยาปาทนฺติ? อามนฺตา. นนุ ¶ วุตฺตํ ภควตา – ‘‘โส หิ นาม, ภิกฺขเว, สุเนตฺโต สตฺถา เอวํ ทีฆายุโก สมาโน เอวํ จิรฏฺิติโก อปริมุตฺโต อโหสิ ชาติยา ชราย มรเณน โสเกหิ ปริเทเวหิ ทุกฺเขหิ โทมนสฺเสหิ อุปายาเสหิ อปริมุตฺโต ทุกฺขสฺมาติ วทามิ. ตํ กิสฺส เหตุ? จตุนฺนํ ธมฺมานํ อนนุโพธา อปฺปฏิเวธา. กตเมสํ จตุนฺนํ? อริยสฺส สีลสฺส อนนุโพธา อปฺปฏิเวธา, อริยสฺส สมาธิสฺส, อริยาย ปฺาย, อริยาย วิมุตฺติยา อนนุโพธา อปฺปฏิเวธา. ตยิทํ, ภิกฺขเว, อริยํ สีลํ อนุพุทฺธํ ปฏิวิทฺธํ, อริโย สมาธิ อนุพุทฺโธ ปฏิวิทฺโธ, อริยา ปฺา อนุพุทฺธา ปฏิวิทฺธา, อริยา วิมุตฺติ อนุพุทฺธา ปฏิวิทฺธา, อุจฺฉินฺนา ภวตณฺหา, ขีณา ภวเนตฺติ, นตฺถิ ทานิ ปุนพฺภโวติ.
‘‘สีลํ ¶ สมาธิ ปฺา จ, วิมุตฺติ จ อนุตฺตรา;
อนุพุทฺธา อิเม ธมฺมา, โคตเมน ยสสฺสินา.
‘‘อิติ พุทฺโธ อภิฺาย, ธมฺมมกฺขาสิ ภิกฺขุนํ;
ทุกฺขสฺสนฺตกโร สตฺถา, จกฺขุมา ปรินิพฺพุโต’’ติ [อ. นิ. ๗.๖๖].
อตฺเถว สุตฺตนฺโตติ? อามนฺตา. เตน หิ น วตฺตพฺพํ – ‘‘ชหติ ปุถุชฺชโน กามราคพฺยาปาท’’นฺติ.
ชหติกถา นิฏฺิตา.
๕. สพฺพมตฺถีติกถา
๑. วาทยุตฺติ
๒๘๒. สพฺพมตฺถีติ ¶ ¶ ? อามนฺตา. สพฺพตฺถ สพฺพมตฺถีติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ. สพฺพมตฺถีติ? อามนฺตา. สพฺพทา สพฺพมตฺถีติ? น ¶ เหวํ วตฺตพฺเพ. สพฺพมตฺถีติ? อามนฺตา. สพฺเพน สพฺพํ สพฺพมตฺถีติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ. สพฺพมตฺถีติ? อามนฺตา. สพฺเพสุ สพฺพมตฺถีติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ. สพฺพมตฺถีติ? อามนฺตา. อโยคนฺติ กตฺวา สพฺพมตฺถีติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ. สพฺพมตฺถีติ? อามนฺตา. ยมฺปิ นตฺถิ, ตมฺปตฺถีติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ. สพฺพมตฺถีติ? อามนฺตา. สพฺพมตฺถีติ ยา ทิฏฺิ สา ทิฏฺิ มิจฺฉาทิฏฺีติ, ยา ทิฏฺิ สา ทิฏฺิ สมฺมาทิฏฺีติ, เหวมตฺถีติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ. (สํขิตฺตํ). วาทยุตฺติ.
๒. กาลสํสนฺทนา
๒๘๓. อตีตํ อตฺถีติ? อามนฺตา. นนุ อตีตํ นิรุทฺธํ วิคตํ วิปริณตํ อตฺถงฺคตํ อพฺภตฺถงฺคตนฺติ? อามนฺตา. หฺจิ อตีตํ นิรุทฺธํ วิคตํ วิปริณตํ อตฺถงฺคตํ อพฺภตฺถงฺคตํ, โน จ วต เร วตฺตพฺเพ – ‘‘อตีตํ อตฺถี’’ติ.
อนาคตํ ¶ อตฺถีติ? อามนฺตา. นนุ อนาคตํ อชาตํ อภูตํ อสฺชาตํ อนิพฺพตฺตํ ¶ อนภินิพฺพตฺตํ อปาตุภูตนฺติ? อามนฺตา. หฺจิ อนาคตํ อชาตํ อภูตํ อสฺชาตํ อนิพฺพตฺตํ อนภินิพฺพตฺตํ อปาตุภูตํ, โน จ วต เร วตฺตพฺเพ – ‘‘อนาคตํ อตฺถี’’ติ.
ปจฺจุปฺปนฺนํ อตฺถิ ปจฺจุปฺปนฺนํ อนิรุทฺธํ อวิคตํ อวิปริณตํ น อตฺถงฺคตํ น อพฺภตฺถงฺคตนฺติ? อามนฺตา. อตีตํ อตฺถิ อตีตํ อนิรุทฺธํ ¶ อวิคตํ อวิปริณตํ น อตฺถงฺคตํ น อพฺภตฺถงฺคตนฺติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป… ปจฺจุปฺปนฺนํ อตฺถิ ปจฺจุปฺปนฺนํ ชาตํ ภูตํ สฺชาตํ นิพฺพตฺตํ อภินิพฺพตฺตํ ปาตุภูตนฺติ? อามนฺตา. อนาคตํ อตฺถิ อนาคตํ ชาตํ ภูตํ สฺชาตํ นิพฺพตฺตํ อภินิพฺพตฺตํ ปาตุภูตนฺติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….
อตีตํ อตฺถิ อตีตํ นิรุทฺธํ วิคตํ วิปริณตํ อตฺถงฺคตํ อพฺภตฺถงฺคตนฺติ? อามนฺตา. ปจฺจุปฺปนฺนํ อตฺถิ ปจฺจุปฺปนฺนํ นิรุทฺธํ วิคตํ วิปริณตํ อตฺถงฺคตํ อพฺภตฺถงฺคตนฺติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป… อนาคตํ อตฺถิ อนาคตํ อชาตํ อภูตํ ¶ อสฺชาตํ อนิพฺพตฺตํ อนภินิพฺพตฺตํ อปาตุภูตนฺติ? อามนฺตา. ปจฺจุปฺปนฺนํ อตฺถิ ปจฺจุปฺปนฺนํ อชาตํ อภูตํ อสฺชาตํ อนิพฺพตฺตํ อนภินิพฺพตฺตํ อปาตุภูตนฺติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ.
๒๘๔. อตีตํ รูปํ อตฺถีติ? อามนฺตา. นนุ อตีตํ รูปํ นิรุทฺธํ วิคตํ วิปริณตํ อตฺถงฺคตํ อพฺภตฺถงฺคตนฺติ? อามนฺตา. หฺจิ อตีตํ รูปํ นิรุทฺธํ…เป… อพฺภตฺถงฺคตํ, โน จ วต เร วตฺตพฺเพ – ‘‘อตีตํ รูปํ อตฺถี’’ติ.
อนาคตํ รูปํ อตฺถีติ? อามนฺตา. นนุ ¶ อนาคตํ รูปํ อชาตํ อภูตํ อสฺชาตํ อนิพฺพตฺตํ อนภินิพฺพตฺตํ อปาตุภูตนฺติ? อามนฺตา. หฺจิ อนาคตํ รูปํ อชาตํ…เป… อปาตุภูตํ, โน จ วต ¶ เร วตฺตพฺเพ – ‘‘อนาคตํ รูปํ อตฺถี’’ติ.
ปจฺจุปฺปนฺนํ รูปํ อตฺถิ ปจฺจุปฺปนฺนํ รูปํ อนิรุทฺธํ อวิคตํ อวิปริณตํ น อตฺถงฺคตํ น อพฺภตฺถงฺคตนฺติ? อามนฺตา. อตีตํ รูปํ อตฺถิ อตีตํ รูปํ อนิรุทฺธํ อวิคตํ อวิปริณตํ น อตฺถงฺคตํ น อพฺภตฺถงฺคตนฺติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ.
ปจฺจุปฺปนฺนํ ¶ รูปํ อตฺถิ ปจฺจุปฺปนฺนํ รูปํ ชาตํ ภูตํ สฺชาตํ นิพฺพตฺตํ อภินิพฺพตฺตํ ปาตุภูตนฺติ? อามนฺตา. อนาคตํ รูปํ อตฺถิ อนาคตํ รูปํ ชาตํ ภูตํ สฺชาตํ นิพฺพตฺตํ อภินิพฺพตฺตํ ปาตุภูตนฺติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ.
อตีตํ รูปํ อตฺถิ อตีตํ รูปํ นิรุทฺธํ วิคตํ วิปริณตํ อตฺถงฺคตํ อพฺภตฺถงฺคตนฺติ? อามนฺตา. ปจฺจุปฺปนฺนํ รูปํ อตฺถิ ปจฺจุปฺปนฺนํ รูปํ นิรุทฺธํ วิคตํ วิปริณตํ อตฺถงฺคตํ อพฺภตฺถงฺคตนฺติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ.
อนาคตํ รูปํ อตฺถิ อนาคตํ รูปํ อชาตํ อภูตํ อสฺชาตํ อนิพฺพตฺตํ อนภินิพฺพตฺตํ อปาตุภูตนฺติ? อามนฺตา. ปจฺจุปฺปนฺนํ รูปํ อตฺถิ ปจฺจุปฺปนฺนํ รูปํ อชาตํ อภูตํ อสฺชาตํ อนิพฺพตฺตํ อนภินิพฺพตฺตํ อปาตุภูตนฺติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ.
อตีตา เวทนา อตฺถิ…เป… สฺา อตฺถิ, สงฺขารา อตฺถิ, วิฺาณํ อตฺถีติ? อามนฺตา. นนุ อตีตํ วิฺาณํ นิรุทฺธํ วิคตํ วิปริณตํ อตฺถงฺคตํ อพฺภตฺถงฺคตนฺติ? อามนฺตา ¶ . หฺจิ ¶ อตีตํ วิฺาณํ นิรุทฺธํ…เป… อพฺภตฺถงฺคตํ, โน จ วต เร วตฺตพฺเพ – ‘‘อตีตํ วิฺาณํ อตฺถี’’ติ.
อนาคตํ ¶ วิฺาณํ อตฺถีติ? อามนฺตา. นนุ อนาคตํ วิฺาณํ อชาตํ อภูตํ อสฺชาตํ อนิพฺพตฺตํ อนภินิพฺพตฺตํ อปาตุภูตนฺติ? อามนฺตา. หฺจิ อนาคตํ วิฺาณํ อชาตํ…เป… อปาตุภูตํ, โน จ วต เร วตฺตพฺเพ – ‘‘อนาคตํ วิฺาณํ อตฺถี’’ติ.
ปจฺจุปฺปนฺนํ วิฺาณํ อตฺถิ ปจฺจุปฺปนฺนํ วิฺาณํ อนิรุทฺธํ…เป… น อพฺภตฺถงฺคตนฺติ? อามนฺตา. อตีตํ วิฺาณํ อตฺถิ อตีตํ วิฺาณํ อนิรุทฺธํ…เป… น อพฺภตฺถงฺคตนฺติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ.
ปจฺจุปฺปนฺนํ วิฺาณํ อตฺถิ ปจฺจุปฺปนฺนํ วิฺาณํ ชาตํ…เป… ปาตุภูตนฺติ? อามนฺตา. อนาคตํ วิฺาณํ อตฺถิ อนาคตํ วิฺาณํ ชาตํ…เป… ปาตุภูตนฺติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ.
อตีตํ ¶ วิฺาณํ อตฺถิ อตีตํ วิฺาณํ นิรุทฺธํ…เป… อพฺภตฺถงฺคตนฺติ? อามนฺตา. ปจฺจุปฺปนฺนํ วิฺาณํ อตฺถิ ปจฺจุปฺปนฺนํ วิฺาณํ นิรุทฺธํ…เป… อพฺภตฺถงฺคตนฺติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ. อนาคตํ วิฺาณํ อตฺถิ อนาคตํ วิฺาณํ อชาตํ…เป… อปาตุภูตนฺติ? อามนฺตา.
ปจฺจุปฺปนฺนํ วิฺาณํ อตฺถิ ปจฺจุปฺปนฺนํ ¶ วิฺาณํ อชาตํ…เป… อปาตุภูตนฺติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ.
๒๘๕. ‘‘ปจฺจุปฺปนฺนนฺติ วา รูป’’นฺติ วา, ‘‘รูปนฺติ วา ปจฺจุปฺปนฺน’’นฺติ วา ปจฺจุปฺปนฺนํ รูปํ อปฺปิยํ กริตฺวา เอเสเส เอกฏฺเ สเม สมภาเค ตชฺชาเตติ? อามนฺตา. ปจฺจุปฺปนฺนํ ¶ รูปํ นิรุชฺฌมานํ ปจฺจุปฺปนฺนภาวํ ชหตีติ? อามนฺตา. รูปภาวํ ชหตีติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….
‘‘ปจฺจุปฺปนฺนนฺติ วา รูป’’นฺติ วา, ‘‘รูปนฺติ วา ปจฺจุปฺปนฺน’’นฺติ วา ปจฺจุปฺปนฺนํ รูปํ อปฺปิยํ กริตฺวา เอเสเส เอกฏฺเ สเม สมภาเค ตชฺชาเตติ? อามนฺตา. ปจฺจุปฺปนฺนํ รูปํ นิรุชฺฌมานํ รูปภาวํ น ชหตีติ? อามนฺตา. ปจฺจุปฺปนฺนภาวํ น ชหตีติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….
‘‘โอทาตนฺติ วา วตฺถ’’นฺติ วา, ‘‘วตฺถนฺติ วา โอทาต’’นฺติ วา โอทาตํ วตฺถํ อปฺปิยํ กริตฺวา เอเสเส เอกฏฺเ สเม สมภาเค ตชฺชาเตติ? อามนฺตา. โอทาตํ วตฺถํ รชฺชมานํ โอทาตภาวํ ชหตีติ? อามนฺตา. วตฺถภาวํ ชหตีติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ.
‘‘โอทาตนฺติ ¶ วา วตฺถ’’นฺติ วา, ‘‘วตฺถนฺติ วา โอทาต’’นฺติ วา โอทาตํ วตฺถํ อปฺปิยํ กริตฺวา เอเสเส เอกฏฺเ สเม สมภาเค ตชฺชาเตติ? อามนฺตา. โอทาตํ วตฺถํ รชฺชมานํ วตฺถภาวํ น ชหตีติ? อามนฺตา. โอทาตภาวํ น ชหตีติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ.…เป….
๒๘๖. รูปํ รูปภาวํ น ชหตีติ? อามนฺตา. รูปํ นิจฺจํ ธุวํ สสฺสตํ ¶ อวิปริณามธมฺมนฺติ ¶ ? น เหวํ วตฺตพฺเพ. นนุ รูปํ รูปภาวํ น ชหตีติ รูปํ อนิจฺจํ อธุวํ อสสฺสตํ วิปริณามธมฺมนฺติ? อามนฺตา. หฺจิ ¶ รูปํ อนิจฺจํ อธุวํ อสสฺสตํ วิปริณามธมฺมํ, โน จ วต เร วตฺตพฺเพ – ‘‘รูปํ รูปภาวํ น ชหตี’’ติ.
นิพฺพานํ นิพฺพานภาวํ น ชหตีติ นิพฺพานํ นิจฺจํ ธุวํ สสฺสตํ อวิปริณามธมฺมนฺติ? อามนฺตา. รูปํ รูปภาวํ น ชหตีติ [น ชหติ (สี. ก.)] รูปํ นิจฺจํ ธุวํ สสฺสตํ อวิปริณามธมฺมนฺติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป… รูปํ รูปภาวํ น ชหติ รูปํ อนิจฺจํ อธุวํ อสสฺสตํ วิปริณามธมฺมนฺติ? อามนฺตา. นิพฺพานํ นิพฺพานภาวํ น ชหติ นิพฺพานํ อนิจฺจํ อธุวํ อสสฺสตํ วิปริณามธมฺมนฺติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….
อตีตํ อตฺถิ อตีตํ อตีตภาวํ น ชหตีติ? อามนฺตา. อนาคตํ อตฺถิ อนาคตํ อนาคตภาวํ น ชหตีติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ. อตีตํ อตฺถิ อตีตํ อตีตภาวํ น ชหตีติ? อามนฺตา. ปจฺจุปฺปนฺนํ อตฺถิ ปจฺจุปฺปนฺนํ ปจฺจุปฺปนฺนภาวํ น ชหตีติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….
อนาคตํ อตฺถิ อนาคตํ อนาคตภาวํ ชหตีติ [น ชหตีติ (พหูสุ) อฏฺกถา โอโลเกตพฺพา]? อามนฺตา. อตีตํ อตฺถิ อตีตํ อตีตภาวํ ชหตีติ [น ชหตีติ (พหูสุ) อฏฺกถา โอโลเกตพฺพา]? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….
ปจฺจุปฺปนฺนํ อตฺถิ ปจฺจุปฺปนฺนํ ปจฺจุปฺปนฺนภาวํ ชหตีติ [น ชหตีติ (พหูสุ) อฏฺกถา โอโลเกตพฺพา]? อามนฺตา. อตีตํ อตฺถิ อตีตํ อตีตภาวํ ชหตีติ [น ชหตีติ (พหูสุ) อฏฺกถา โอโลเกตพฺพา]? น เหวํ ¶ วตฺตพฺเพ.
อตีตํ อตฺถิ อตีตํ อตีตภาวํ น ชหตีติ? อามนฺตา. อตีตํ นิจฺจํ ธุวํ สสฺสตํ อวิปริณามธมฺมนฺติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป… นนุ ¶ อตีตํ อนิจฺจํ อธุวํ อสสฺสตํ วิปริณามธมฺมนฺติ? อามนฺตา. หฺจิ อตีตํ อนิจฺจํ อธุวํ อสสฺสตํ วิปริณามธมฺมํ, โน จ วต เร วตฺตพฺเพ – ‘‘อตีตํ อตฺถิ อตีตํ อตีตภาวํ น ชหตี’’ติ.
นิพฺพานํ ¶ อตฺถิ นิพฺพานํ นิพฺพานภาวํ น ชหตีติ นิพฺพานํ นิจฺจํ ธุวํ สสฺสตํ อวิปริณามธมฺมนฺติ ¶ ? อามนฺตา. อตีตํ อตฺถิ อตีตํ อตีตภาวํ น ชหตีติ อตีตํ นิจฺจํ ธุวํ สสฺสตํ อวิปริณามธมฺมนฺติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….
อตีตํ อตฺถิ อตีตํ อตีตภาวํ น ชหติ อตีตํ อนิจฺจํ อธุวํ อสสฺสตํ วิปริณามธมฺมนฺติ? อามนฺตา. นิพฺพานํ อตฺถิ นิพฺพานํ นิพฺพานภาวํ น ชหติ นิพฺพานํ อนิจฺจํ อธุวํ อสสฺสตํ วิปริณามธมฺมนฺติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….
๒๘๗. อตีตํ รูปํ อตฺถิ อตีตํ รูปํ อตีตภาวํ น ชหตีติ? อามนฺตา. อนาคตํ รูปํ อตฺถิ อนาคตํ รูปํ อนาคตภาวํ น ชหตีติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป… อตีตํ รูปํ อตฺถิ อตีตํ รูปํ อตีตภาวํ น ชหตีติ? อามนฺตา. ปจฺจุปฺปนฺนํ รูปํ อตฺถิ ปจฺจุปฺปนฺนํ รูปํ ปจฺจุปฺปนฺนภาวํ น ชหตีติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….
อนาคตํ รูปํ อตฺถิ อนาคตํ รูปํ อนาคตภาวํ ชหตีติ [น ชหตีติ (พหูสุ) อนุโลมปฺโหเยว] ¶ ? อามนฺตา. อตีตํ รูปํ อตฺถิ อตีตํ รูปํ อตีตภาวํ ชหตีติ [น ชหตีติ (พหูสุ) อนุโลมปฺโหเยว]? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….
ปจฺจุปฺปนฺนํ ¶ รูปํ อตฺถิ ปจฺจุปฺปนฺนํ รูปํ ปจฺจุปฺปนฺนภาวํ ชหตีติ [น ชหตีติ (พหูสุ) อนุโลมปฺโหเยว]? อามนฺตา. อตีตํ รูปํ อตฺถิ อตีตํ รูปํ อตีตภาวํ ชหตีติ [น ชหตีติ (พหูสุ) อนุโลมปฺโหเยว]? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….
อตีตํ รูปํ อตฺถิ อตีตํ รูปํ อตีตภาวํ น ชหตีติ? อามนฺตา. อตีตํ รูปํ นิจฺจํ ธุวํ สสฺสตํ อวิปริณามธมฺมนฺติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป… นนุ อตีตํ รูปํ อนิจฺจํ อธุวํ อสสฺสตํ วิปริณามธมฺมนฺติ? อามนฺตา. หฺจิ อตีตํ รูปํ อนิจฺจํ…เป… วิปริณามธมฺมํ, โน จ วต เร วตฺตพฺเพ – ‘‘อตีตํ รูปํ อตฺถิ อตีตํ รูปํ อตีตภาวํ น ชหตี’’ติ.
นิพฺพานํ อตฺถิ นิพฺพานํ นิพฺพานภาวํ น ชหติ [น ชหตีติ (?) ปุริมปฺเหหิ สํสนฺเทตพฺพํ] นิพฺพานํ นิจฺจํ ธุวํ สสฺสตํ อวิปริณามธมฺมนฺติ? อามนฺตา. อตีตํ รูปํ อตฺถิ อตีตํ รูปํ อตีตภาวํ น ชหติ [น ชหตีติ (?) ปุริมฺเหหิ สํสนฺเทตพฺพํ] อตีตํ รูปํ นิจฺจํ ธุวํ สสฺสตํ อวิปริณามธมฺมนฺติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….
อตีตํ ¶ ¶ รูปํ อตฺถิ อตีตํ รูปํ อตีตภาวํ น ชหติ อตีตํ รูปํ อนิจฺจํ อธุวํ อสสฺสตํ วิปริณามธมฺมนฺติ? อามนฺตา. นิพฺพานํ อตฺถิ นิพฺพานํ นิพฺพานภาวํ น ชหติ นิพฺพานํ อนิจฺจํ อธุวํ อสสฺสตํ วิปริณามธมฺมนฺติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….
อตีตา เวทนา อตฺถิ… อตีตา สฺา อตฺถิ… อตีตา ¶ สงฺขารา อตฺถิ… อตีตํ วิฺาณํ อตฺถิ อตีตํ วิฺาณํ อตีตภาวํ น ชหตีติ? อามนฺตา. อนาคตํ ¶ วิฺาณํ อตฺถิ อนาคตํ วิฺาณํ อนาคตภาวํ น ชหตีติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป… อตีตํ วิฺาณํ อตฺถิ อตีตํ วิฺาณํ อตีตภาวํ น ชหตีติ? อามนฺตา. ปจฺจุปฺปนฺนํ วิฺาณํ อตฺถิ ปจฺจุปฺปนฺนํ วิฺาณํ ปจฺจุปฺปนฺนภาวํ น ชหตีติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….
อนาคตํ วิฺาณํ อตฺถิ อนาคตํ วิฺาณํ อนาคตภาวํ ชหตีติ? อามนฺตา. อตีตํ วิฺาณํ อตฺถิ อตีตํ วิฺาณํ อตีตภาวํ ชหตีติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….
ปจฺจุปฺปนฺนํ วิฺาณํ อตฺถิ ปจฺจุปฺปนฺนํ วิฺาณํ ปจฺจุปฺปนฺนภาวํ ชหตีติ [น ชหตีติ (พหูสุ) อนุโลมปฺโหเยว]? อามนฺตา. อตีตํ วิฺาณํ อตฺถิ อตีตํ วิฺาณํ อตีตภาวํ ชหตีติ [น ชหตีติ (พหูสุ) อนุโลมปฺโหเยว]? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….
อตีตํ วิฺาณํ อตฺถิ อตีตํ วิฺาณํ อตีตภาวํ น ชหตีติ? อามนฺตา. อตีตํ วิฺาณํ นิจฺจํ ธุวํ สสฺสตํ อวิปริณามธมฺมนฺติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป… นนุ อตีตํ วิฺาณํ อนิจฺจํ อธุวํ อสสฺสตํ วิปริณามธมฺมนฺติ? อามนฺตา. หฺจิ อตีตํ วิฺาณํ อนิจฺจํ อธุวํ อสสฺสตํ วิปริณามธมฺมํ, โน จ วต เร วตฺตพฺเพ – ‘‘อตีตํ วิฺาณํ อตฺถิ อตีตํ วิฺาณํ อตีตภาวํ น ชหตี’’ติ.
นิพฺพานํ ¶ อตฺถิ นิพฺพานํ นิพฺพานภาวํ น ชหติ [น ชหตีติ (?) ปุริมปฺเหหิ สํสนฺเทตพฺพํ] นิพฺพานํ นิจฺจํ ธุวํ สสฺสตํ อวิปริณามธมฺมนฺติ? อามนฺตา. อตีตํ วิฺาณํ อตฺถิ อตีตํ วิฺาณํ อตีตภาวํ ¶ น ชหติ [น ชหตีติ (?) ปุริมปฺเหหิ สํสนฺเทตพฺพํ] อตีตํ วิฺาณํ นิจฺจํ ธุวํ สสฺสตํ อวิปริณามธมฺมนฺติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….
อตีตํ วิฺาณํ อตฺถิ อตีตํ วิฺาณํ อตีตภาวํ น ชหติ อตีตํ วิฺาณํ อนิจฺจํ ¶ อธุวํ อสสฺสตํ วิปริณามธมฺมนฺติ? อามนฺตา. นิพฺพานํ อตฺถิ นิพฺพานํ ¶ นิพฺพานภาวํ น ชหติ นิพฺพานํ อนิจฺจํ อธุวํ อสสฺสตํ วิปริณามธมฺมนฺติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….
วจนโสธนา
๒๘๘. อตีตํ นฺวตฺถีติ? อามนฺตา. หฺจิ อตีตํ นฺวตฺถิ, อตีตํ อตฺถีติ มิจฺฉา. หฺจิ วา ปน อตฺถิ นฺวาตีตํ, อตฺถิ อตีตนฺติ มิจฺฉา. อนาคตํ นฺวตฺถีติ? อามนฺตา. หฺจิ อนาคตํ นฺวตฺถิ, อนาคตํ อตฺถีติ มิจฺฉา. หฺจิ วา ปน อตฺถิ นฺวานาคตํ, อตฺถิ อนาคตนฺติ มิจฺฉา.
อนาคตํ หุตฺวา ปจฺจุปฺปนฺนํ โหตีติ? อามนฺตา. ตฺเว อนาคตํ ตํ ปจฺจุปฺปนฺนนฺติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป… ตฺเว อนาคตํ ตํ ปจฺจุปฺปนฺนนฺติ? อามนฺตา. หุตฺวา โหติ หุตฺวา โหตีติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป… หุตฺวา โหติ หุตฺวา โหตีติ? อามนฺตา. น หุตฺวา น โหติ น หุตฺวา น โหตีติ? น เหวํ ¶ วตฺตพฺเพ…เป….
ปจฺจุปฺปนฺนํ หุตฺวา อตีตํ โหตีติ? อามนฺตา. ตฺเว ปจฺจุปฺปนฺนํ ตํ อตีตนฺติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป… ตฺเว ปจฺจุปฺปนฺนํ ตํ อตีตนฺติ? อามนฺตา ¶ . หุตฺวา โหติ หุตฺวา โหตีติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป… หุตฺวา โหติ หุตฺวา โหตีติ? อามนฺตา. น หุตฺวา น โหติ น หุตฺวา น โหตีติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….
อนาคตํ หุตฺวา ปจฺจุปฺปนฺนํ โหติ, ปจฺจุปฺปนฺนํ หุตฺวา อตีตํ โหตีติ? อามนฺตา. ตฺเว อนาคตํ ตํ ปจฺจุปฺปนฺนํ ตํ อตีตนฺติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป… ตฺเว อนาคตํ ตํ ปจฺจุปฺปนฺนํ ตํ อตีตนฺติ? อามนฺตา. หุตฺวา โหติ หุตฺวา โหตีติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป… หุตฺวา โหติ หุตฺวา โหตีติ? อามนฺตา. น หุตฺวา น โหติ น หุตฺวา น โหตีติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ.
อตีตจกฺขุรูปาทิกถา
๒๘๙. อตีตํ ¶ จกฺขุํ อตฺถิ รูปา อตฺถิ จกฺขุวิฺาณํ อตฺถิ อาโลโก อตฺถิ มนสิกาโร อตฺถีติ? อามนฺตา. อตีเตน จกฺขุนา อตีตํ รูปํ ปสฺสตีติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป… อตีตํ โสตํ อตฺถิ สทฺทา อตฺถิ โสตวิฺาณํ อตฺถิ อากาโส อตฺถิ มนสิกาโร อตฺถีติ? อามนฺตา. อตีเตน ¶ โสเตน อตีตํ สทฺทํ สุณาตีติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป… อตีตํ ฆานํ อตฺถิ คนฺธา อตฺถิ ฆานวิฺาณํ ¶ อตฺถิ วาโย อตฺถิ มนสิกาโร อตฺถีติ? อามนฺตา. อตีเตน ฆาเนน อตีตํ คนฺธํ ฆายตีติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป… อตีตา ชิวฺหา อตฺถิ รสา อตฺถิ ชิวฺหาวิฺาณํ อตฺถิ อาโป อตฺถิ มนสิกาโร อตฺถีติ? อามนฺตา ¶ . อตีตาย ชิวฺหาย อตีตํ รสํ สายตีติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป… อตีโต กาโย อตฺถิ โผฏฺพฺพา อตฺถิ กายวิฺาณํ อตฺถิ ปถวี อตฺถิ มนสิกาโร อตฺถีติ? อามนฺตา. อตีเตน กาเยน อตีตํ โผฏฺพฺพํ ผุสตีติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป… อตีโต มโน อตฺถิ ธมฺมา อตฺถิ มโนวิฺาณํ อตฺถิ วตฺถุํ อตฺถิ มนสิกาโร อตฺถีติ? อามนฺตา. อตีเตน มเนน อตีตํ ธมฺมํ วิชานาตีติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….
อนาคตํ จกฺขุํ อตฺถิ รูปา อตฺถิ จกฺขุวิฺาณํ อตฺถิ อาโลโก อตฺถิ มนสิกาโร อตฺถีติ? อามนฺตา. อนาคเตน จกฺขุนา อนาคตํ รูปํ ปสฺสตีติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป… อนาคตํ โสตํ อตฺถิ… ฆานํ อตฺถิ… ชิวฺหา อตฺถิ… กาโย อตฺถิ ¶ … มโน อตฺถิ ธมฺมา อตฺถิ มโนวิฺาณํ อตฺถิ วตฺถุํ อตฺถิ มนสิกาโร อตฺถีติ? อามนฺตา. อนาคเตน มเนน อนาคตํ ธมฺมํ วิชานาตีติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….
ปจฺจุปฺปนฺนํ จกฺขุํ อตฺถิ รูปา อตฺถิ จกฺขุวิฺาณํ อตฺถิ อาโลโก อตฺถิ มนสิกาโร อตฺถิ, ปจฺจุปฺปนฺเนน จกฺขุนา ปจฺจุปฺปนฺนํ รูปํ ปสฺสตีติ? อามนฺตา. อตีตํ จกฺขุํ อตฺถิ รูปา ¶ อตฺถิ จกฺขุวิฺาณํ อตฺถิ อาโลโก อตฺถิ มนสิกาโร อตฺถิ, อตีเตน จกฺขุนา อตีตํ รูปํ ปสฺสตีติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป…. ปจฺจุปฺปนฺนํ โสตํ อตฺถิ… ฆานํ อตฺถิ… ชิวฺหา อตฺถิ… กาโย อตฺถิ… มโน อตฺถิ ธมฺมา อตฺถิ มโนวิฺาณํ อตฺถิ วตฺถุํ อตฺถิ มนสิกาโร อตฺถิ, ปจฺจุปฺปนฺเนน มเนน ปจฺจุปฺปนฺนํ ธมฺมํ วิชานาตีติ? อามนฺตา. อตีโต มโน ¶ อตฺถิ ธมฺมา อตฺถิ มโนวิฺาณํ อตฺถิ วตฺถุํ อตฺถิ มนสิกาโร อตฺถิ, อตีเตน มเนน อตีตํ ธมฺมํ วิชานาตีติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….
ปจฺจุปฺปนฺนํ จกฺขุํ อตฺถิ รูปา อตฺถิ จกฺขุวิฺาณํ อตฺถิ อาโลโก อตฺถิ มนสิกาโร อตฺถิ, ปจฺจุปฺปนฺเนน จกฺขุนา ปจฺจุปฺปนฺนํ รูปํ ปสฺสตีติ? อามนฺตา. อนาคตํ จกฺขุํ อตฺถิ รูปา อตฺถิ จกฺขุวิฺาณํ อตฺถิ อาโลโก อตฺถิ มนสิกาโร ¶ อตฺถิ, อนาคเตน จกฺขุนา อนาคตํ รูปํ ปสฺสตีติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป… ปจฺจุปฺปนฺนํ โสตํ อตฺถิ… ฆานํ อตฺถิ… ชิวฺหา อตฺถิ… กาโย อตฺถิ… มโน อตฺถิ ธมฺมา อตฺถิ มโนวิฺาณํ อตฺถิ วตฺถุํ อตฺถิ มนสิกาโร อตฺถิ, ปจฺจุปฺปนฺเนน มเนน ปจฺจุปฺปนฺนํ ธมฺมํ วิชานาตีติ? อามนฺตา. อนาคโต มโน อตฺถิ ธมฺมา อตฺถิ มโนวิฺาณํ อตฺถิ วตฺถุํ อตฺถิ มนสิกาโร อตฺถิ, อนาคเตน มเนน อนาคตํ ธมฺมํ วิชานาตีติ? น ¶ เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….
อตีตํ ¶ จกฺขุํ อตฺถิ รูปา อตฺถิ จกฺขุวิฺาณํ อตฺถิ อาโลโก อตฺถิ มนสิกาโร อตฺถิ, น จ อตีเตน จกฺขุนา อตีตํ รูปํ ปสฺสตีติ? อามนฺตา. ปจฺจุปฺปนฺนํ จกฺขุํ อตฺถิ รูปา อตฺถิ จกฺขุวิฺาณํ อตฺถิ อาโลโก อตฺถิ มนสิกาโร อตฺถิ, น จ ปจฺจุปฺปนฺเนน จกฺขุนา ปจฺจุปฺปนฺนํ รูปํ ปสฺสตีติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป… อตีตํ โสตํ อตฺถิ… ฆานํ อตฺถิ… ชิวฺหา อตฺถิ… กาโย อตฺถิ… มโน อตฺถิ ธมฺมา อตฺถิ มโนวิฺาณํ อตฺถิ วตฺถุํ อตฺถิ มนสิกาโร อตฺถิ, น จ อตีเตน มเนน อตีตํ ธมฺมํ วิชานาตีติ? อามนฺตา. ปจฺจุปฺปนฺโน มโน อตฺถิ ธมฺมา อตฺถิ มโนวิฺาณํ อตฺถิ วตฺถุํ อตฺถิ มนสิกาโร อตฺถิ, น จ ปจฺจุปฺปนฺเนน มเนน ปจฺจุปฺปนฺนํ ธมฺมํ วิชานาตีติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….
อนาคตํ จกฺขุํ อตฺถิ รูปา อตฺถิ จกฺขุวิฺาณํ อตฺถิ อาโลโก อตฺถิ มนสิกาโร อตฺถิ, น จ อนาคเตน จกฺขุนา อนาคตํ รูปํ ปสฺสตีติ? อามนฺตา. ปจฺจุปฺปนฺนํ จกฺขุํ อตฺถิ รูปา อตฺถิ จกฺขุวิฺาณํ อตฺถิ อาโลโก อตฺถิ มนสิกาโร อตฺถิ, น จ ปจฺจุปฺปนฺเนน จกฺขุนา ปจฺจุปฺปนฺนํ รูปํ ปสฺสตีติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป… อนาคตํ โสตํ อตฺถิ… ฆานํ อตฺถิ… ชิวฺหา อตฺถิ… กาโย อตฺถิ… มโน อตฺถิ ธมฺมา อตฺถิ มโนวิฺาณํ อตฺถิ วตฺถุํ อตฺถิ มนสิกาโร อตฺถิ, น ¶ จ อนาคเตน มเนน อนาคตํ ธมฺมํ วิชานาตีติ ¶ ? อามนฺตา. ปจฺจุปฺปนฺโน มโน อตฺถิ ธมฺมา อตฺถิ มโนวิฺาณํ อตฺถิ วตฺถุํ อตฺถิ มนสิกาโร อตฺถิ, น จ ปจฺจุปฺปนฺเนน มเนน ปจฺจุปฺปนฺนํ ธมฺมํ วิชานาตีติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….
อตีตาณาทิกถา
๒๙๐. อตีตํ าณํ อตฺถีติ? อามนฺตา. เตน าเณน าณกรณียํ กโรตีติ? น ¶ เหวํ วตฺตพฺเพ…เป… เตน าเณน าณกรณียํ กโรตีติ ¶ ? อามนฺตา. เตน าเณน ทุกฺขํ ปริชานาติ, สมุทยํ ปชหติ, นิโรธํ สจฺฉิกโรติ, มคฺคํ ภาเวตีติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….
อนาคตํ าณํ อตฺถีติ? อามนฺตา. เตน าเณน าณกรณียํ กโรตีติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป… เตน าเณน าณกรณียํ กโรตีติ? อามนฺตา. เตน าเณน ทุกฺขํ ปริชานาติ, สมุทยํ ปชหติ, นิโรธํ สจฺฉิกโรติ ¶ , มคฺคํ ภาเวตีติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….
ปจฺจุปฺปนฺนํ าณํ อตฺถิ, เตน าเณน าณกรณียํ กโรตีติ? อามนฺตา. อตีตํ าณํ อตฺถิ, เตน าเณน าณกรณียํ กโรตีติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป… ปจฺจุปฺปนฺนํ าณํ อตฺถิ, เตน าเณน ทุกฺขํ ปริชานาติ, สมุทยํ ปชหติ, นิโรธํ สจฺฉิกโรติ, มคฺคํ ภาเวตีติ? อามนฺตา. อตีตํ าณํ อตฺถิ, เตน าเณน ทุกฺขํ ปริชานาติ, สมุทยํ ปชหติ, นิโรธํ สจฺฉิกโรติ, มคฺคํ ภาเวตีติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป… ปจฺจุปฺปนฺนํ าณํ อตฺถิ, เตน าเณน าณกรณียํ กโรตีติ? อามนฺตา. อนาคตํ าณํ อตฺถิ, เตน าเณน าณกรณียํ กโรตีติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป… ปจฺจุปฺปนฺนํ าณํ อตฺถิ, เตน าเณน ทุกฺขํ ปริชานาติ, สมุทยํ ปชหติ, นิโรธํ สจฺฉิกโรติ, มคฺคํ ภาเวตีติ? อามนฺตา ¶ . อนาคตํ าณํ อตฺถิ, เตน าเณน ทุกฺขํ ปริชานาติ, สมุทยํ ปชหติ, นิโรธํ สจฺฉิกโรติ, มคฺคํ ภาเวตีติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….
อตีตํ าณํ อตฺถิ, น จ เตน าเณน าณกรณียํ กโรตีติ? อามนฺตา. ปจฺจุปฺปนฺนํ าณํ อตฺถิ, น จ เตน าเณน าณกรณียํ กโรตีติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป… อตีตํ าณํ อตฺถิ, น จ เตน าเณน ทุกฺขํ ปริชานาติ, สมุทยํ ปชหติ, นิโรธํ สจฺฉิกโรติ, มคฺคํ ภาเวตีติ? อามนฺตา. ปจฺจุปฺปนฺนํ าณํ อตฺถิ, น จ เตน าเณน ทุกฺขํ ปริชานาติ, สมุทยํ ปชหติ, นิโรธํ สจฺฉิกโรติ, มคฺคํ ภาเวตีติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….
อนาคตํ าณํ อตฺถิ, น จ เตน าเณน าณกรณียํ กโรตีติ? อามนฺตา. ปจฺจุปฺปนฺนํ ¶ าณํ อตฺถิ, น จ เตน าเณน าณกรณียํ กโรตีติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป…. อนาคตํ าณํ อตฺถิ, น จ เตน าเณน ทุกฺขํ ปริชานาติ, สมุทยํ ปชหติ ¶ , นิโรธํ สจฺฉิกโรติ, มคฺคํ ภาเวตีติ? อามนฺตา ¶ . ปจฺจุปฺปนฺนํ าณํ อตฺถิ, น จ เตน าเณน ทุกฺขํ ปริชานาติ, สมุทยํ ปชหติ, นิโรธํ สจฺฉิกโรติ, มคฺคํ ภาเวตีติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….
อรหนฺตาทิกถา
๒๙๑. อรหโต อตีโต ราโค อตฺถีติ? อามนฺตา. อรหา เตน ราเคน สราโคติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป… อรหโต อตีโต โทโส อตฺถีติ? อามนฺตา ¶ . อรหา เตน โทเสน สโทโสติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป… อรหโต อตีโต โมโห อตฺถีติ? อามนฺตา. อรหา เตน โมเหน สโมโหติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป… อรหโต อตีโต มาโน อตฺถีติ? อามนฺตา. อรหา เตน มาเนน สมาโนติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป… อรหโต อตีตา ทิฏฺิ อตฺถีติ? อามนฺตา. อรหา ตาย ทิฏฺิยา สทิฏฺิโกติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป… อรหโต อตีตา วิจิกิจฺฉา อตฺถีติ? อามนฺตา. อรหา ตาย วิจิกิจฺฉาย สวิจิกิจฺโฉติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป… อรหโต อตีตํ ถินํ อตฺถีติ? อามนฺตา. อรหา เตน ถิเนน สถิโนติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป… อรหโต อตีตํ อุทฺธจฺจํ อตฺถีติ? อามนฺตา. อรหา เตน อุทฺธจฺเจน สอุทฺธจฺโจติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป… อรหโต อตีตํ อหิริกํ อตฺถีติ? อามนฺตา. อรหา เตน อหิริเกน สอหิริโกติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป… อรหโต อตีตํ อโนตฺตปฺปํ อตฺถีติ? อามนฺตา. อรหา เตน อโนตฺตปฺเปน ¶ สอโนตฺตปฺปีติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….
อนาคามิสฺส ¶ อตีตา สกฺกายทิฏฺิ อตฺถีติ? อามนฺตา ¶ . อนาคามี ตาย ทิฏฺิยา สทิฏฺิโกติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป… อนาคามิสฺส อตีตา วิจิกิจฺฉา อตฺถิ… อตีโต สีลพฺพตปรามาโส อตฺถิ… อตีโต อณุสหคโต กามราโค อตฺถิ… อตีโต อณุสหคโต พฺยาปาโท อตฺถีติ? อามนฺตา. อนาคามี เตน พฺยาปาเทน พฺยาปนฺนจิตฺโตติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….
สกทาคามิสฺส อตีตา สกฺกายทิฏฺิ อตฺถีติ? อามนฺตา. สกทาคามี ตาย ทิฏฺิยา สทิฏฺิโกติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป… สกทาคามิสฺส อตีตา วิจิกิจฺฉา อตฺถิ… อตีโต สีลพฺพตปรามาโส อตฺถิ… อตีโต ¶ โอฬาริโก กามราโค อตฺถิ… อตีโต โอฬาริโก พฺยาปาโท อตฺถีติ? อามนฺตา. สกทาคามี เตน พฺยาปาเทน พฺยาปนฺนจิตฺโตติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….
โสตาปนฺนสฺส อตีตา สกฺกายทิฏฺิ อตฺถีติ? อามนฺตา. โสตาปนฺโน ตาย ทิฏฺิยา สทิฏฺิโกติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป… โสตาปนฺนสฺส อตีตา วิจิกิจฺฉา อตฺถิ… อตีโต สีลพฺพตปรามาโส อตฺถิ… อตีโต อปายคมนีโย ราโค อตฺถิ… อตีโต อปายคมนีโย โทโส อตฺถิ… อตีโต อปายคมนีโย โมโห อตฺถีติ? อามนฺตา. โสตาปนฺโน เตน โมเหน สโมโหติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….
๒๙๒. ปุถุชฺชนสฺส ¶ อตีโต ราโค อตฺถิ, ปุถุชฺชโน เตน ราเคน สราโคติ? อามนฺตา. อรหโต อตีโต ราโค อตฺถิ, อรหา เตน ราเคน สราโคติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป… ปุถุชฺชนสฺส อตีโต โทโส อตฺถิ…เป… อตีตํ อโนตฺตปฺปํ อตฺถิ ปุถุชฺชโน เตน อโนตฺตปฺเปน อโนตฺตปฺปีติ? อามนฺตา. อรหโต อตีตํ อโนตฺตปฺปํ อตฺถิ, อรหา เตน อโนตฺตปฺเปน อโนตฺตปฺปีติ? น ¶ เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….
ปุถุชฺชนสฺส อตีตา สกฺกายทิฏฺิ อตฺถิ, ปุถุชฺชโน ตาย ทิฏฺิยา สทิฏฺิโกติ? อามนฺตา. อนาคามิสฺส อตีตา สกฺกายทิฏฺิ อตฺถิ, อนาคามี ตาย ทิฏฺิยา สทิฏฺิโกติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป… ปุถุชฺชนสฺส อตีตา วิจิกิจฺฉา อตฺถิ…เป… อตีโต อณุสหคโต พฺยาปาโท อตฺถิ, ปุถุชฺชโน เตน พฺยาปาเทน พฺยาปนฺนจิตฺโตติ? อามนฺตา. อนาคามิสฺส ¶ อตีโต อณุสหคโต พฺยาปาโท อตฺถิ, อนาคามี เตน พฺยาปาเทน พฺยาปนฺนจิตฺโตติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….
ปุถุชฺชนสฺส อตีตา สกฺกายทิฏฺิ อตฺถิ, ปุถุชฺชโน ตาย ทิฏฺิยา สทิฏฺิโกติ? อามนฺตา. สกทาคามิสฺส อตีตา สกฺกายทิฏฺิ อตฺถิ, สกทาคามี ตาย ทิฏฺิยา สทิฏฺิโกติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป… ปุถุชฺชนสฺส อตีตา วิจิกิจฺฉา อตฺถิ… อตีโต โอฬาริโก พฺยาปาโท อตฺถิ, ปุถุชฺชโน เตน พฺยาปาเทน พฺยาปนฺนจิตฺโตติ ¶ ? อามนฺตา. สกทาคามิสฺส อตีโต โอฬาริโก พฺยาปาโท อตฺถิ, สกทาคามี เตน พฺยาปาเทน พฺยาปนฺนจิตฺโตติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….
ปุถุชฺชนสฺส ¶ อตีตา สกฺกายทิฏฺิ อตฺถิ, ปุถุชฺชโน ตาย ทิฏฺิยา สทิฏฺิโกติ? อามนฺตา. โสตาปนฺนสฺส อตีตา สกฺกายทิฏฺิ อตฺถิ, โสตาปนฺโน ตาย ทิฏฺิยา สทิฏฺิโกติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป… ปุถุชฺชนสฺส อตีตา วิจิกิจฺฉา อตฺถิ…เป… อตีโต อปายคมนีโย โมโห อตฺถิ, ปุถุชฺชโน เตน โมเหน สโมโหติ? อามนฺตา. โสตาปนฺนสฺส อตีโต อปายคมนีโย โมโห อตฺถิ, โสตาปนฺโน เตน โมเหน สโมโหติ? น ¶ เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….
อรหโต อตีโต ราโค อตฺถิ, น จ อรหา เตน ราเคน สราโคติ? อามนฺตา. ปุถุชฺชนสฺส อตีโต ราโค อตฺถิ, น จ ปุถุชฺชโน เตน ราเคน สราโคติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป… อรหโต อตีโต โทโส อตฺถิ…เป… อตีตํ อโนตฺตปฺปํ อตฺถิ, น จ อรหา เตน อโนตฺตปฺเปน อโนตฺตปฺปีติ? อามนฺตา. ปุถุชฺชนสฺส อตีตํ อโนตฺตปฺปํ อตฺถิ, น จ ปุถุชฺชโน เตน อโนตฺตปฺเปน อโนตฺตปฺปีติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….
อนาคามิสฺส อตีตา สกฺกายทิฏฺิ อตฺถิ, น จ อนาคามี ตาย ทิฏฺิยา สทิฏฺิโกติ? อามนฺตา. ปุถุชฺชนสฺส อตีตา สกฺกายทิฏฺิ ¶ อตฺถิ, น จ ปุถุชฺชโน ตาย ทิฏฺิยา สทิฏฺิโกติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป… อนาคามิสฺส อตีตา วิจิกิจฺฉา อตฺถิ…เป… อตีโต อณุสหคโต พฺยาปาโท อตฺถิ, น จ อนาคามี เตน พฺยาปาเทน พฺยาปนฺนจิตฺโตติ ¶ ? อามนฺตา. ปุถุชฺชนสฺส อตีโต อณุสหคโต พฺยาปาโท อตฺถิ, น จ ปุถุชฺชโน เตน พฺยาปาเทน พฺยาปนฺนจิตฺโตติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….
สกทาคามิสฺส อตีตา สกฺกายทิฏฺิ อตฺถิ, น จ สกทาคามี ตาย ทิฏฺิยา สทิฏฺิโกติ? อามนฺตา. ปุถุชฺชนสฺส อตีตา สกฺกายทิฏฺิ อตฺถิ, น จ ปุถุชฺชโน ตาย ทิฏฺิยา สทิฏฺิโกติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป… สกทาคามิสฺส อตีตา วิจิกิจฺฉา อตฺถิ…เป… อตีโต โอฬาริโก พฺยาปาโท อตฺถิ, น จ สกทาคามี เตน พฺยาปาเทน พฺยาปนฺนจิตฺโตติ? อามนฺตา. ปุถุชฺชนสฺส อตีโต โอฬาริโก พฺยาปาโท อตฺถิ, น จ ปุถุชฺชโน เตน พฺยาปาเทน พฺยาปนฺนจิตฺโตติ? น ¶ เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….
โสตาปนฺนสฺส อตีตา สกฺกายทิฏฺิ อตฺถิ, น จ โสตาปนฺโน ตาย ทิฏฺิยา สทิฏฺิโกติ? อามนฺตา. ปุถุชฺชนสฺส อตีตา สกฺกายทิฏฺิ ¶ อตฺถิ, น จ ปุถุชฺชโน ตาย ทิฏฺิยา สทิฏฺิโกติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป… โสตาปนฺนสฺส อตีตา วิจิกิจฺฉา อตฺถิ…เป… อตีโต อปายคมนีโย โมโห อตฺถิ, น จ โสตาปนฺโน เตน โมเหน สโมโหติ? อามนฺตา. ปุถุชฺชนสฺส อตีโต อปายคมนีโย ¶ โมโห อตฺถิ, น จ ปุถุชฺชโน เตน โมเหน สโมโหติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….
อตีตหตฺถาทิกถา
๒๙๓. อตีตา หตฺถา อตฺถีติ? อามนฺตา. อตีเตสุ หตฺเถสุ สติ อาทานนิกฺเขปนํ ปฺายตีติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป… อตีตา ปาทา อตฺถีติ? อามนฺตา. อตีเตสุ ปาเทสุ สติ อภิกฺกมปฏิกฺกโม ปฺายตีติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป… อตีตา ปพฺพา อตฺถีติ? อามนฺตา. อตีเตสุ ปพฺเพสุ สติ สมิฺชนปสารณํ ปฺายตีติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป… อตีโต กุจฺฉิ อตฺถีติ? อามนฺตา. อตีตสฺมึ กุจฺฉิสฺมึ สติ ชิฆจฺฉา ปิปาสา ปฺายตีติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….
อตีโต กาโย อตฺถีติ? อามนฺตา. อตีโต กาโย ปคฺคหนิคฺคหุปโค เฉทนเภทนุปโค กาเกหิ คิชฺเฌหิ กุลเลหิ สาธารโณติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป… อตีเต ¶ กาเย วิสํ กเมยฺย ¶ , สตฺถํ กเมยฺย, อคฺคิ กเมยฺยาติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป… ลพฺภา อตีโต กาโย อทฺทุพนฺธเนน พนฺธิตุํ, รชฺชุพนฺธเนน พนฺธิตุํ, สงฺขลิกพนฺธเนน พนฺธิตุํ, คามพนฺธเนน พนฺธิตุํ, นิคมพนฺธเนน พนฺธิตุํ, นครพนฺธเนน พนฺธิตุํ, ชนปทพนฺธเนน พนฺธิตุํ, กณฺปฺจเมหิ พนฺธเนหิ พนฺธิตุนฺติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….
อตีโต อาโป อตฺถีติ? อามนฺตา. เตน อาเปน อาปกรณียํ กโรตีติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป… อตีโต เตโช อตฺถีติ? อามนฺตา. เตน เตเชน เตชกรณียํ กโรตีติ? น ¶ เหวํ วตฺตพฺเพ…เป… อตีโต วาโย อตฺถีติ? อามนฺตา. เตน วาเยน วายกรณียํ กโรตีติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….
อตีตกฺขนฺธาทิสโมธานกถา
๒๙๔. อตีโต รูปกฺขนฺโธ อตฺถิ, อนาคโต รูปกฺขนฺโธ อตฺถิ, ปจฺจุปฺปนฺโน รูปกฺขนฺโธ อตฺถีติ? อามนฺตา. ตโย รูปกฺขนฺธาติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ ¶ …เป… อตีตา ปฺจกฺขนฺธา อตฺถิ, อนาคตา ปฺจกฺขนฺธา อตฺถิ, ปจฺจุปฺปนฺนา ปฺจกฺขนฺธา อตฺถีติ? อามนฺตา. ปนฺนรสกฺขนฺธาติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….
อตีตํ จกฺขายตนํ อตฺถิ, อนาคตํ จกฺขายตนํ อตฺถิ, ปจฺจุปฺปนฺนํ จกฺขายตนํ อตฺถีติ? อามนฺตา. ตีณิ จกฺขายตนานีติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป… อตีตานิ ¶ ทฺวาทสายตนานิ อตฺถิ, อนาคตานิ ทฺวาทสายตนานิ อตฺถิ, ปจฺจุปฺปนฺนานิ ทฺวาทสายตนานิ อตฺถีติ? อามนฺตา. ฉตฺตึสายตนานีติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….
อตีตา จกฺขุธาตุ อตฺถิ, อนาคตา จกฺขุธาตุ อตฺถิ, ปจฺจุปฺปนฺนา จกฺขุธาตุ อตฺถีติ? อามนฺตา. ติสฺโส จกฺขุธาตุโยติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป… อตีตา อฏฺารส ธาตุโย อตฺถิ, อนาคตา อฏฺารส ธาตุโย อตฺถิ, ปจฺจุปฺปนฺนา อฏฺารส ธาตุโย อตฺถีติ? อามนฺตา. จตุปฺาส ธาตุโยติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….
อตีตํ จกฺขุนฺทฺริยํ อตฺถิ, อนาคตํ จกฺขุนฺทฺริยํ อตฺถิ, ปจฺจุปฺปนฺนํ จกฺขุนฺทฺริยํ อตฺถีติ ¶ ? อามนฺตา. ตีณิ จกฺขุนฺทฺริยานีติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป… อตีตานิ พาวีสตินฺทฺริยานิ อตฺถิ, อนาคตานิ พาวีสตินฺทฺริยานิ ¶ อตฺถิ, ปจฺจุปฺปนฺนานิ พาวีสตินฺทฺริยานิ อตฺถีติ? อามนฺตา. ฉสฏฺินฺทฺริยานีติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….
อตีโต ราชา จกฺกวตฺตี อตฺถิ, อนาคโต ราชา จกฺกวตฺตี อตฺถิ, ปจฺจุปฺปนฺโน ราชา จกฺกวตฺตี อตฺถีติ? อามนฺตา. ติณฺณนฺนํ ราชูนํ จกฺกวตฺตีนํ สมฺมุขีภาโว โหตีติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….
อตีโต สมฺมาสมฺมุทฺโธ อตฺถิ, อนาคโต สมฺมาสมฺพุทฺโธ อตฺถิ, ปจฺจุปฺปนฺโน สมฺมาสมฺพุทฺโธ อตฺถีติ? อามนฺตา. ติณฺณนฺนํ สมฺมาสมฺพุทฺธานํ สมฺมุขีภาโว โหตีติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….
ปทโสธนกถา
๒๙๕. อตีตํ อตฺถีติ? อามนฺตา ¶ . อตฺถิ อตีตนฺติ? อตฺถิ สิยา อตีตํ, สิยา นฺวาตีตนฺติ.
อาชานาหิ นิคฺคหํ. หฺจิ อตีตํ อตฺถิ, อตฺถิ สิยา อตีตํ, สิยา นฺวาตีตํ, เตนาตีตํ นฺวาตีตํ, นฺวาตีตํ อตีตนฺติ. ยํ ตตฺถ วเทสิ ¶ – ‘‘วตฺตพฺเพ โข – ‘อตีตํ อตฺถิ อตฺถิ สิยา อตีตํ, สิยา นฺวาตีตํ, เตนาตีตํ นฺวาตีตํ, นฺวาตีตํ อตีต’’’นฺติ มิจฺฉา.
โน เจ ปน อตีตํ นฺวาตีตํ นฺวาตีตํ อตีตนฺติ, โน จ วต เร วตฺตพฺเพ – ‘‘อตีตํ อตฺถิ อตฺถิ สิยา อตีตํ, สิยา นฺวาตีต’’นฺติ. ยํ ตตฺถ วเทสิ – ‘‘วตฺตพฺเพ โข – ‘อตีตํ อตฺถิ อตฺถิ สิยา อตีตํ, สิยา นฺวาตีตํ, เตนาตีตํ นฺวาตีตํ, นฺวาตีตํ อตีต’’’นฺติ มิจฺฉา.
อนาคตํ อตฺถีติ? อามนฺตา. อตฺถิ อนาคตนฺติ? อตฺถิ สิยา อนาคตํ, สิยา นฺวานาคตนฺติ.
อาชานาหิ ¶ นิคฺคหํ. หฺจิ อนาคตํ อตฺถิ อตฺถิ สิยา อนาคตํ สิยา นฺวานาคตํ, เตนานาคตํ ¶ นฺวานาคตํ, นฺวานาคตํ อนาคตนฺติ. ยํ ตตฺถ วเทสิ – ‘‘วตฺตพฺเพ โข – ‘อนาคตํ อตฺถิ อตฺถิ สิยา อนาคตํ, สิยา นฺวานาคตํ, เตนานาคตํ นฺวานาคตํ, นฺวานาคตํ อนาคต’’’นฺติ มิจฺฉา.
โน เจ ปนานาคตํ นฺวานาคตํ นฺวานาคตํ อนาคตนฺติ, โน จ วต เร วตฺตพฺเพ – ‘‘อนาคตํ อตฺถิ อตฺถิ สิยา อนาคตํ, สิยา นฺวานาคต’’นฺติ. ยํ ตตฺถ วเทสิ – ‘‘วตฺตพฺเพ โข – ‘อนาคตํ อตฺถิ อตฺถิ สิยา อนาคตํ, สิยา นฺวานาคตํ, เตนานาคตํ นฺวานาคตํ, นฺวานาคตํ อนาคต’’’นฺติ มิจฺฉา.
ปจฺจุปฺปนฺนํ อตฺถีติ, อามนฺตา. อตฺถิ ปจฺจุปฺปนฺนนฺติ? อตฺถิ สิยา ปจฺจุปฺปนฺนํ, สิยา โน ปจฺจุปฺปนฺนนฺติ.
อาชานาหิ นิคฺคหํ. หฺจิ ปจฺจุปฺปนฺนํ อตฺถิ อตฺถิ สิยา ปจฺจุปฺปนฺนํ, สิยา โน ปจฺจุปฺปนฺนํ, เตน ปจฺจุปฺปนฺนํ, โน ปจฺจุปฺปนฺนํ, โน ปจฺจุปฺปนฺนํ ปจฺจุปฺปนฺนนฺติ. ยํ ตตฺถ วเทสิ – ‘‘วตฺตพฺเพ โข – ‘ปจฺจุปฺปนฺนํ อตฺถิ อตฺถิ สิยา ปจฺจุปฺปนฺนํ, สิยา โน ปจฺจุปฺปนฺนํ, เตน ปจฺจุปฺปนฺนํ โน ปจฺจุปฺปนฺนํ, โน ปจฺจุปฺปนฺนํ ปจฺจุปฺปนฺน’’’นฺติ มิจฺฉา.
โน เจ ปน ปจฺจุปฺปนฺนํ ¶ โน ปจฺจุปฺปนฺนํ, โน ปจฺจุปฺปนฺนํ ปจฺจุปฺปนฺนนฺติ, โน จ วต เร วตฺตพฺเพ – ‘‘ปจฺจุปฺปนฺนํ อตฺถิ อตฺถิ สิยา ปจฺจุปฺปนฺนํ, สิยา โน ปจฺจุปฺปนฺน’’นฺติ. ยํ ตตฺถ วเทสิ – ‘‘วตฺตพฺเพ โข – ‘ปจฺจุปฺปนฺนํ อตฺถิ อตฺถิ สิยา ¶ ปจฺจุปฺปนฺนํ, สิยา โน ปจฺจุปฺปนฺนํ, เตน ปจฺจุปฺปนฺนํ โน ปจฺจุปฺปนฺนํ, โน ปจฺจุปฺปนฺนํ ปจฺจุปฺปนฺน’’’นฺติ มิจฺฉา.
นิพฺพานํ อตฺถีติ? อามนฺตา. อตฺถิ นิพฺพานนฺติ? อตฺถิ ¶ สิยา นิพฺพานํ สิยา โน นิพฺพานนฺติ.
อาชานาหิ นิคฺคหํ. หฺจิ นิพฺพานํ อตฺถิ อตฺถิ สิยา นิพฺพานํ, สิยา โน นิพฺพานํ, เตน นิพฺพานํ โน นิพฺพานํ, โน นิพฺพานํ นิพฺพานนฺติ. ยํ ตตฺถ วเทสิ – ‘‘วตฺตพฺเพ โข ¶ – ‘นิพฺพานํ อตฺถิ อตฺถิ สิยา นิพฺพานํ, สิยา โน นิพฺพานํ, เตน นิพฺพานํ โน นิพฺพานํ, โน นิพฺพานํ นิพฺพาน’’’นฺติ มิจฺฉา.
โน เจ ปน นิพฺพานํ โน นิพฺพานํ, โน นิพฺพานํ นิพฺพานนฺติ, โน จ วต เร วตฺตพฺเพ – ‘‘นิพฺพานํ อตฺถิ อตฺถิ สิยา นิพฺพานํ, สิยา โน นิพฺพาน’’นฺติ. ยํ ตตฺถ วเทสิ – ‘‘วตฺตพฺเพ โข – ‘นิพฺพานํ อตฺถิ อตฺถิ สิยา นิพฺพานํ, สิยา โน นิพฺพานํ, เตน นิพฺพานํ โน นิพฺพานํ, โน นิพฺพานํ นิพฺพาน’’’นฺติ มิจฺฉา.
สุตฺตสาธนํ
๒๙๖. น วตฺตพฺพํ – ‘‘อตีตํ อตฺถิ, อนาคตํ อตฺถี’’ติ? อามนฺตา. นนุ วุตฺตํ ภควตา – ‘‘ยํ กิฺจิ, ภิกฺขเว, รูปํ อตีตานาคตปจฺจุปฺปนฺนํ อชฺฌตฺตํ วา พหิทฺธา วา โอฬาริกํ วา สุขุมํ วา หีนํ วา ปณีตํ วา ยํ ทูเร สนฺติเก วา – อยํ วุจฺจติ รูปกฺขนฺโธ. ยา กาจิ เวทนา… ยา กาจิ สฺา… เย เกจิ สงฺขารา… ยํ กิฺจิ วิฺาณํ อตีตานาคตปจฺจุปฺปนฺนํ อชฺฌตฺตํ วา พหิทฺธา วา โอฬาริกํ วา สุขุมํ วา หีนํ วา ปณีตํ วา ยํ ทูเร สนฺติเก วา – อยํ วุจฺจติ วิฺาณกฺขนฺโธ’’ติ [สํ. นิ. ๓.๔๘]. อตฺเถว สุตฺตนฺโตติ? อามนฺตา. เตน หิ อตีตํ อตฺถิ, อนาคตํ อตฺถีติ.
อตีตํ อตฺถิ, อนาคตํ อตฺถีติ? อามนฺตา. นนุ วุตฺตํ ภควตา ¶ – ‘‘ตโยเม, ภิกฺขเว, นิรุตฺติปถา ¶ อธิวจนปถา ปฺตฺติปถา อสงฺกิณฺณา อสงฺกิณฺณปุพฺพา น สงฺกิยนฺติ น สงฺกิยิสฺสนฺติ อปฺปฏิกุฏฺา สมเณหิ พฺราหฺมเณหิ วิฺูหิ. กตเม ตโย? ยํ, ภิกฺขเว, รูปํ อตีตํ นิรุทฺธํ วิคตํ วิปริณตํ ‘อโหสี’ติ ตสฺส สงฺขา, ‘อโหสี’ติ ตสฺส สมฺา, ‘อโหสี’ติ ตสฺส ปฺตฺติ; น ตสฺส สงฺขา ‘อตฺถี’ติ, น ตสฺส สงฺขา ‘ภวิสฺสตี’ติ. ยา เวทนา…เป… ยา สฺา… เย สงฺขารา… ยํ วิฺาณํ ¶ อตีตํ นิรุทฺธํ วิคตํ วิปริณตํ ‘อโหสี’ติ ตสฺส สงฺขา, ‘อโหสี’ติ ตสฺส สมฺา, ‘อโหสี’ติ ตสฺส ปฺตฺติ; น ตสฺส สงฺขา ‘อตฺถี’ติ, น ตสฺส สงฺขา ‘ภวิสฺสตี’ติ.
‘‘ยํ, ภิกฺขเว, รูปํ อชาตํ อปาตุภูตํ ‘ภวิสฺสตี’ติ ตสฺส สงฺขา, ‘ภวิสฺสตี’ติ ตสฺส ¶ สมฺา, ‘ภวิสฺสตี’ติ ตสฺส ปฺตฺติ; น ตสฺส สงฺขา ‘อตฺถี’ติ, น ตสฺส สงฺขา ‘อโหสี’ติ. ยา เวทนา…เป… ยา สฺา… เย สงฺขารา… ยํ วิฺาณํ อชาตํ อปาตุภูตํ ‘ภวิสฺสตี’ติ ตสฺส สงฺขา, ‘ภวิสฺสตี’ติ ตสฺส สมฺา, ‘ภวิสฺสตี’ติ ตสฺส ปฺตฺติ; น ตสฺส สงฺขา ‘อตฺถี’ติ, น ตสฺส สงฺขา ‘อโหสี’ติ.
‘‘ยํ, ภิกฺขเว, รูปํ ชาตํ ปาตุภูตํ ‘อตฺถี’ติ ตสฺส สงฺขา, ‘อตฺถี’ติ ตสฺส สมฺา, ‘อตฺถี’ติ ตสฺส ปฺตฺติ; น ตสฺส สงฺขา ‘อโหสี’ติ, น ตสฺส สงฺขา ‘ภวิสฺสตี’ติ. ยา เวทนา…เป… ยา สฺา… เย สงฺขารา… ยํ วิฺาณํ ชาตํ ปาตุภูตํ ‘อตฺถี’ติ ตสฺส สงฺขา, ‘อตฺถี’ติ ตสฺส สมฺา, ‘อตฺถี’ติ ตสฺส ปฺตฺติ; น ตสฺส สงฺขา ‘อโหสี’ติ, น ¶ ตสฺส สงฺขา ‘ภวิสฺสตี’ติ. อิเม โข, ภิกฺขเว, ตโย นิรุตฺติปถา อธิวจนปถา ปฺตฺติปถา อสงฺกิณฺณา อสงฺกิณฺณปุพฺพา น สงฺกิยนฺติ น สงฺกิยิสฺสนฺติ อปฺปฏิกุฏฺา สมเณหิ พฺราหฺมเณหิ วิฺูหิ.
‘‘เยปิ เต, ภิกฺขเว, อเหสุํ อุกฺกลา วสฺสภฺา อเหตุกวาทา อกิริยวาทา นตฺถิกวาทา, เตปิเม ตโย นิรุตฺติปเถ อธิวจนปเถ ปฺตฺติปเถ น ครหิตพฺพํ น ปฏิกฺโกสิตพฺพํ อมฺึสุ. ตํ กิสฺส เหตุ? นินฺทาพฺยาโรสอุปารมฺภภยา’’ติ [สํยุตฺตนิกาเย]. อตฺเถว สุตฺตนฺโตติ? อามนฺตา. เตน หิ น วตฺตพฺพํ – ‘‘อตีตํ อตฺถิ, อนาคตํ อตฺถี’’ติ.
อตีตํ ¶ อตฺถีติ? อามนฺตา. นนุ อายสฺมา ผคฺคุโน ภควนฺตํ เอตทโวจ – ‘‘อตฺถิ นุ โข ตํ, ภนฺเต, จกฺขุํ เยน จกฺขุนา อตีเต พุทฺเธ ปรินิพฺพุเต ฉินฺนปปฺเจ ฉินฺนวฏุเม ปริยาทินฺนวฏฺเฏ สพฺพทุกฺขวีติวตฺเต ปฺาปยมาโน ปฺาเปยฺยาติ. อตฺถิ นุ โข สา, ภนฺเต, ชิวฺหา…เป… อตฺถิ นุ โข โส, ภนฺเต, มโน เยน มเนน อตีเต พุทฺเธ ปรินิพฺพุเต ฉินฺนปปฺเจ ฉินฺนวฏุเม ปริยาทินฺนวฏฺเฏ สพฺพทุกฺขวีติวตฺเต ปฺาปยมาโน ปฺาเปยฺยา’’ติ.
‘‘นตฺถิ ¶ โข ตํ, ผคฺคุน, จกฺขุํ เยน จกฺขุนา อตีเต พุทฺเธ ปรินิพฺพุเต ฉินฺนปปฺเจ ฉินฺนวฏุเม ปริยาทินฺนวฏฺเฏ สพฺพทุกฺขวีติวตฺเต ปฺาปยมาโน ปฺาเปยฺย. นตฺถิ โข สา, ผคฺคุน, ชิวฺหา…เป… นตฺถิ นุ โข โส, ผคฺคุน, มโน เยน มเนน อตีเต พุทฺเธ ปรินิพฺพุเต ฉินฺนปปฺเจ ฉินฺนวฏุเม ¶ ปริยาทินฺนวฏฺเฏ สพฺพทุกฺขวีติวตฺเต ปฺาปยมาโน ปฺาเปยฺยา’’ติ ¶ [สํ. นิ. ๔.๘๓]. อตฺเถว สุตฺตนฺโตติ? อามนฺตา. เตน หิ น วตฺตพฺพํ – ‘‘อตีตํ อตฺถี’’ติ.
อตีตํ อตฺถีติ? อามนฺตา. นนุ อายสฺมา นนฺทโก เอตทโวจ – ‘‘อหุ ปุพฺเพ โลโภ ตทหุ อกุสลํ, โส เอตรหิ นตฺถิ, อิจฺเจตํ กุสลํ. อหุ ปุพฺเพ โทโส… อหุ ปุพฺเพ โมโห, ตทหุ อกุสลํ, โส เอตรหิ นตฺถิ, อิจฺเจตํ กุสล’’นฺติ [องฺคุตฺตรนิกาเย]. อตฺเถว สุตฺตนฺโตติ? อามนฺตา. เตน หิ น วตฺตพฺพํ – ‘‘อตีตํ อตฺถี’’ติ.
น วตฺตพฺพํ – ‘‘อนาคตํ อตฺถี’’ติ? อามนฺตา. นนุ วุตฺตํ ภควตา – ‘‘กพฬีกาเร เจ, ภิกฺขเว, อาหาเร อตฺถิ ราโค, อตฺถิ นนฺที, อตฺถิ ตณฺหา; ปติฏฺิตํ ตตฺถ วิฺาณํ วิรูฬฺหํ. ยตฺถ ปติฏฺิตํ วิฺาณํ วิรูฬฺหํ, อตฺถิ ตตฺถ นามรูปสฺส อวกฺกนฺติ. ยตฺถ อตฺถิ นามรูปสฺส ¶ อวกฺกนฺติ, อตฺถิ ตตฺถ สงฺขารานํ วุทฺธิ. ยตฺถ อตฺถิ สงฺขารานํ วุทฺธิ, อตฺถิ ตตฺถ อายตึ ปุนพฺภวาภินิพฺพตฺติ. ยตฺถ อตฺถิ อายตึ ปุนพฺภวาภินิพฺพตฺติ, อตฺถิ ตตฺถ อายตึ ชาติชรามรณํ. ยตฺถ อตฺถิ อายตึ ชาติชรามรณํ, สโสกํ ตํ, ภิกฺขเว, สรชํ [สทรํ (สํ. นิ. ๒.๖๔) ตเทว ยุตฺตตรํ] สอุปายาสนฺติ วทามิ.
‘‘ผสฺเส เจ, ภิกฺขเว, อาหาเร… มโนสฺเจตนาย เจ, ภิกฺขเว, อาหาเร… วิฺาเณ เจ, ภิกฺขเว, อาหาเร อตฺถิ ราโค, อตฺถิ นนฺที…เป… สรชํ สอุปายาสนฺติ วทามี’’ติ [สํ. นิ. ๒.๖๔]. อตฺเถว สุตฺตนฺโตติ? อามนฺตา ¶ . เตน หิ อนาคตํ อตฺถีติ.
อนาคตํ อตฺถีติ? อามนฺตา. นนุ วุตฺตํ ภควตา – ‘‘กพฬีกาเร เจ, ภิกฺขเว, อาหาเร นตฺถิ ราโค, นตฺถิ นนฺที, นตฺถิ ตณฺหา; อปฺปติฏฺิตํ ตตฺถ วิฺาณํ อวิรูฬฺหํ. ยตฺถ วิฺาณํ อปฺปติฏฺิตํ อวิรูฬฺหํ, นตฺถิ ตตฺถ นามรูปสฺส อวกฺกนฺติ. ยตฺถ นตฺถิ นามรูปสฺส อวกฺกนฺติ, นตฺถิ ตตฺถ สงฺขารานํ วุทฺธิ. ยตฺถ นตฺถิ สงฺขารานํ วุทฺธิ, นตฺถิ ตตฺถ อายตึ ปุนพฺภวาภินิพฺพตฺติ. ยตฺถ ¶ นตฺถิ อายตึ ปุนพฺภวาภินิพฺพตฺติ, นตฺถิ ตตฺถ อายตึ ชาติชรามรณํ. ยตฺถ นตฺถิ อายตึ ชาติชรามรณํ, อโสกํ ตํ, ภิกฺขเว, อรชํ อนุปายาสนฺติ วทามิ.
‘‘ผสฺเส ¶ เจ, ภิกฺขเว, อาหาเร… มโนสฺเจตนาย เจ, ภิกฺขเว, อาหาเร… วิฺาเณ เจ, ภิกฺขเว, อาหาเร นตฺถิ ราโค, นตฺถิ นนฺที…เป… อรชํ อนุปายาสนฺติ วทามี’’ติ [สํ. นิ. ๒.๖๔]. อตฺเถว สุตฺตนฺโตติ? อามนฺตา. เตน หิ น วตฺตพฺพํ – ‘‘อนาคตํ อตฺถี’’ติ.
สพฺพมตฺถีติกถา นิฏฺิตา.
๖. อตีตกฺขนฺธาทิกถา
๑. นสุตฺตสาธนํ
๒๙๗. อตีตํ ขนฺธาติ? อามนฺตา. อตีตํ อตฺถีติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป… อตีตํ ¶ อายตนนฺติ? อามนฺตา. อตีตํ อตฺถีติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป… อตีตํ ธาตูติ? อามนฺตา. อตีตํ อตฺถีติ ¶ ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป… อตีตํ ขนฺธา ธาตุ อายตนนฺติ [ขนฺธธาตุอายตนนฺติ (สฺยา.)]? อามนฺตา. อตีตํ อตฺถีติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….
อนาคตํ ขนฺธาติ? อามนฺตา. อนาคตํ อตฺถีติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป… อนาคตํ อายตนนฺติ? อามนฺตา. อนาคตํ อตฺถีติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป… อนาคตํ ธาตูติ? อามนฺตา. อนาคตํ อตฺถีติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป… อนาคตํ ขนฺธา ธาตุ อายตนนฺติ? อามนฺตา. อนาคตํ อตฺถีติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….
ปจฺจุปฺปนฺนํ ขนฺธา ปจฺจุปฺปนฺนํ อตฺถีติ? อามนฺตา. อตีตํ ขนฺธา อตีตํ อตฺถีติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป… ปจฺจุปฺปนฺนํ อายตนํ ปจฺจุปฺปนฺนํ อตฺถีติ? อามนฺตา. อตีตํ อายตนํ อตีตํ อตฺถีติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป… ปจฺจุปฺปนฺนํ ธาตุ ปจฺจุปฺปนฺนํ อตฺถีติ? อามนฺตา. อตีตํ ¶ ธาตุ อตีตํ อตฺถีติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป… ปจฺจุปฺปนฺนํ ขนฺธา ธาตุ อายตนํ ปจฺจุปฺปนฺนํ อตฺถีติ? อามนฺตา. อตีตํ ขนฺธา ธาตุ อายตนํ อตีตํ อตฺถีติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….
ปจฺจุปฺปนฺนํ ¶ ¶ ขนฺธา ปจฺจุปฺปนฺนํ อตฺถีติ? อามนฺตา. อนาคตํ ขนฺธา อนาคตํ อตฺถีติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป… ปจฺจุปฺปนฺนํ อายตนํ ปจฺจุปฺปนฺนํ อตฺถีติ? อามนฺตา. อนาคตํ อายตนํ อนาคตํ อตฺถีติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป… ปจฺจุปฺปนฺนํ ธาตุ ปจฺจุปฺปนฺนํ อตฺถีติ? อามนฺตา. อนาคตํ ธาตุ อนาคตํ อตฺถีติ ¶ ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป… ปจฺจุปฺปนฺนํ ขนฺธา ธาตุ อายตนํ ปจฺจุปฺปนฺนํ อตฺถีติ? อามนฺตา. อนาคตํ ขนฺธา ธาตุ อายตนํ อนาคตํ อตฺถีติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….
อตีตํ ขนฺธา อตีตํ นตฺถีติ? อามนฺตา. ปจฺจุปฺปนฺนํ ขนฺธา ปจฺจุปฺปนฺนํ นตฺถีติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป… อตีตํ อายตนํ อตีตํ นตฺถีติ? อามนฺตา. ปจฺจุปฺปนฺนํ อายตนํ ปจฺจุปฺปนฺนํ นตฺถีติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป… อตีตํ ธาตุ อตีตํ นตฺถีติ? อามนฺตา. ปจฺจุปฺปนฺนํ ธาตุ ปจฺจุปฺปนฺนํ นตฺถีติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป… อตีตํ ขนฺธา ธาตุ อายตนํ อตีตํ นตฺถีติ? อามนฺตา. ปจฺจุปฺปนฺนํ ¶ ขนฺธา ธาตุ อายตนํ ปจฺจุปฺปนฺนํ นตฺถีติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….
อนาคตํ ขนฺธา อนาคตํ นตฺถีติ? อามนฺตา. ปจฺจุปฺปนฺนํ ขนฺธา ปจฺจุปฺปนฺนํ นตฺถีติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป… อนาคตํ อายตนํ…เป… อนาคตํ ธาตุ…เป… อนาคตํ ขนฺธา ธาตุ อายตนํ อนาคตํ นตฺถีติ? อามนฺตา. ปจฺจุปฺปนฺนํ ขนฺธา ธาตุ อายตนํ ปจฺจุปฺปนฺนํ นตฺถีติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….
อตีตํ รูปํ ขนฺโธติ? อามนฺตา. อตีตํ รูปํ อตฺถีติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป… อตีตํ รูปํ อายตนนฺติ? อามนฺตา. อตีตํ รูปํ อตฺถีติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป… อตีตํ รูปํ ธาตูติ? อามนฺตา. อตีตํ รูปํ อตฺถีติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป… อตีตํ รูปํ ขนฺธา ธาตุ อายตนนฺติ ¶ ? อามนฺตา. อตีตํ รูปํ อตฺถีติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….
อนาคตํ รูปํ ขนฺโธติ? อามนฺตา. อนาคตํ ¶ รูปํ อตฺถีติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป… อนาคตํ รูปํ อายตนํ…เป… อนาคตํ รูปํ ธาตุ…เป… อนาคตํ รูปํ ขนฺธา ธาตุ อายตนนฺติ? อามนฺตา. อนาคตํ รูปํ อตฺถีติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….
ปจฺจุปฺปนฺนํ ¶ รูปํ ขนฺโธ ปจฺจุปฺปนฺนํ รูปํ อตฺถีติ? อามนฺตา. อตีตํ รูปํ ขนฺโธ อตีตํ รูปํ อตฺถีติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป… ปจฺจุปฺปนฺนํ รูปํ อายตนํ…เป… ปจฺจุปฺปนฺนํ รูปํ ธาตุ…เป… ปจฺจุปฺปนฺนํ รูปํ ขนฺธา ธาตุ อายตนํ ปจฺจุปฺปนฺนํ รูปํ อตฺถีติ? อามนฺตา. อตีตํ รูปํ ขนฺธา ธาตุ อายตนํ อตีตํ รูปํ อตฺถีติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….
ปจฺจุปฺปนฺนํ ¶ รูปํ ขนฺโธ ปจฺจุปฺปนฺนํ รูปํ อตฺถีติ? อามนฺตา. อนาคตํ รูปํ ขนฺโธ อนาคตํ รูปํ อตฺถีติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป… ปจฺจุปฺปนฺนํ รูปํ อายตนํ…เป… ปจฺจุปฺปนฺนํ รูปํ ธาตุ…เป… ปจฺจุปฺปนฺนํ รูปํ ขนฺธา ธาตุ อายตนํ ปจฺจุปฺปนฺนํ รูปํ อตฺถีติ? อามนฺตา. อนาคตํ รูปํ ขนฺธา ธาตุ อายตนํ อนาคตํ รูปํ อตฺถีติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….
อตีตํ ¶ รูปํ ขนฺโธ อตีตํ รูปํ นตฺถีติ? อามนฺตา. ปจฺจุปฺปนฺนํ รูปํ ขนฺโธ ปจฺจุปฺปนฺนํ รูปํ นตฺถีติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป… อตีตํ ¶ รูปํ อายตนํ…เป… อตีตํ รูปํ ธาตุ…เป… อตีตํ รูปํ ขนฺธา ธาตุ อายตนํ อตีตํ รูปํ นตฺถีติ? อามนฺตา. ปจฺจุปฺปนฺนํ รูปํ ขนฺธา ธาตุ อายตนํ ปจฺจุปฺปนฺนํ รูปํ นตฺถีติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….
อนาคตํ รูปํ ขนฺโธ อนาคตํ รูปํ นตฺถีติ? อามนฺตา. ปจฺจุปฺปนฺนํ รูปํ ขนฺโธ ปจฺจุปฺปนฺนํ รูปํ นตฺถีติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป… อนาคตํ รูปํ อายตนํ…เป… อนาคตํ รูปํ ธาตุ…เป… อนาคตํ รูปํ ขนฺธา ธาตุ อายตนํ อนาคตํ รูปํ นตฺถีติ? อามนฺตา. ปจฺจุปฺปนฺนํ รูปํ ขนฺธา ธาตุ อายตนํ ปจฺจุปฺปนฺนํ รูปํ นตฺถีติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….
อตีตา เวทนา… อตีตา สฺา… อตีตา สงฺขารา… อตีตํ วิฺาณํ ขนฺโธติ? อามนฺตา. อตีตํ วิฺาณํ อตฺถีติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป… อตีตํ วิฺาณํ อายตนํ ¶ …เป… อตีตํ วิฺาณํ ธาตุ…เป… อตีตํ วิฺาณํ ขนฺธา ธาตุ อายตนนฺติ? อามนฺตา. อตีตํ วิฺาณํ อตฺถีติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….
อนาคตํ วิฺาณํ ขนฺโธติ? อามนฺตา. อนาคตํ ¶ วิฺาณํ อตฺถีติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป… อนาคตํ วิฺาณํ อายตนํ…เป… อนาคตํ วิฺาณํ ธาตุ…เป… อนาคตํ วิฺาณํ ขนฺธา ธาตุ อายตนนฺติ? อามนฺตา. อนาคตํ วิฺาณํ อตฺถีติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….
ปจฺจุปฺปนฺนํ ¶ วิฺาณํ ขนฺโธ ปจฺจุปฺปนฺนํ วิฺาณํ อตฺถีติ? อามนฺตา. อตีตํ วิฺาณํ ขนฺโธ อตีตํ วิฺาณํ อตฺถีติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป… ปจฺจุปฺปนฺนํ วิฺาณํ อายตนํ…เป… ปจฺจุปฺปนฺนํ วิฺาณํ ธาตุ…เป… ปจฺจุปฺปนฺนํ วิฺาณํ ขนฺธา ธาตุ อายตนํ ปจฺจุปฺปนฺนํ วิฺาณํ อตฺถีติ? อามนฺตา. อตีตํ วิฺาณํ ขนฺธา ธาตุ อายตนํ อตีตํ วิฺาณํ อตฺถีติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….
ปจฺจุปฺปนฺนํ ¶ วิฺาณํ ขนฺโธ ปจฺจุปฺปนฺนํ วิฺาณํ อตฺถีติ? อามนฺตา. อนาคตํ วิฺาณํ ขนฺโธ อนาคตํ วิฺาณํ อตฺถีติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป… ปจฺจุปฺปนฺนํ วิฺาณํ อายตนํ…เป… ปจฺจุปฺปนฺนํ วิฺาณํ ธาตุ…เป… ปจฺจุปฺปนฺนํ วิฺาณํ ขนฺธา ธาตุ อายตนํ ปจฺจุปฺปนฺนํ วิฺาณํ อตฺถีติ? อามนฺตา. อนาคตํ วิฺาณํ ขนฺธา ธาตุ อายตนํ อนาคตํ วิฺาณํ อตฺถีติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….
อตีตํ วิฺาณํ ขนฺโธ อตีตํ วิฺาณํ นตฺถีติ? อามนฺตา. ปจฺจุปฺปนฺนํ วิฺาณํ ขนฺโธ ปจฺจุปฺปนฺนํ วิฺาณํ นตฺถีติ? น ¶ เหวํ วตฺตพฺเพ…เป… อตีตํ วิฺาณํ อายตนํ…เป… อตีตํ วิฺาณํ ธาตุ…เป… อตีตํ วิฺาณํ ขนฺธา ธาตุ อายตนํ อตีตํ วิฺาณํ นตฺถีติ? อามนฺตา. ปจฺจุปฺปนฺนํ วิฺาณํ ขนฺธา ธาตุ อายตนํ ปจฺจุปฺปนฺนํ วิฺาณํ นตฺถีติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป… อนาคตํ ¶ วิฺาณํ ขนฺโธ อนาคตํ วิฺาณํ นตฺถีติ? อามนฺตา. ปจฺจุปฺปนฺนํ วิฺาณํ ขนฺโธ ปจฺจุปฺปนฺนํ วิฺาณํ นตฺถีติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป… อนาคตํ วิฺาณํ อายตนํ…เป… อนาคตํ วิฺาณํ ธาตุ…เป… อนาคตํ วิฺาณํ ขนฺธา ธาตุ อายตนํ อนาคตํ วิฺาณํ นตฺถีติ? อามนฺตา. ปจฺจุปฺปนฺนํ วิฺาณํ ขนฺธา ธาตุ อายตนํ ปจฺจุปฺปนฺนํ วิฺาณํ นตฺถีติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….
๒. สุตฺตสาธนํ
๒๙๘. น วตฺตพฺพํ – ‘‘อตีตานาคตา ขนฺธา ธาตุ อายตนํ นตฺถิ เจเต’’ติ? อามนฺตา ¶ . นนุ วุตฺตํ ภควตา – ‘‘ตโยเม, ภิกฺขเว, นิรุตฺติปถา อธิวจนปถา ปฺตฺติ…เป… วิฺูหีติ…เป…’’. อตฺเถว สุตฺตนฺโตติ? อามนฺตา. เตน หิ น วตฺตพฺพํ – ‘‘อตีตานาคตา ขนฺธา ธาตุ อายตนํ นตฺถิ เจเต’’ติ.
อตีตานาคตา ขนฺธา ธาตุ อายตนํ นตฺถิ เจเตติ? อามนฺตา. นนุ วุตฺตํ ภควตา – ‘‘ยํ กิฺจิ, ภิกฺขเว, รูปํ อตีตานาคตปจฺจุปฺปนฺนํ อชฺฌตฺตํ วา พหิทฺธา ¶ วา โอฬาริกํ วา สุขุมํ วา หีนํ วา ปณีตํ วา ยํ ทูเร สนฺติเก วา, อยํ วุจฺจติ รูปกฺขนฺโธ. ยา กาจิ เวทนา… ยา กาจิ สฺา… เย เกจิ สงฺขารา… ยํ กิฺจิ วิฺาณํ อตีตานาคตปจฺจุปฺปนฺนํ…เป… อยํ วุจฺจติ วิฺาณกฺขนฺโธ’’ติ. อตฺเถว สุตฺตนฺโตติ? อามนฺตา. เตน หิ น วตฺตพฺพํ – ‘‘อตีตานาคตา ขนฺธา ธาตุ อายตนํ นตฺถิ เจเต’’ติ.
อตีตกฺขนฺธาทิกถา นิฏฺิตา.
๗. เอกจฺจํ อตฺถีติกถา
๑. อตีตาทิเอกจฺจกถา
๒๙๙. อตีตํ ¶ ¶ อตฺถีติ? เอกจฺจํ อตฺถิ, เอกจฺจํ นตฺถีติ. เอกจฺจํ นิรุทฺธํ, เอกจฺจํ น นิรุทฺธํ; เอกจฺจํ วิคตํ, เอกจฺจํ อวิคตํ; เอกจฺจํ อตฺถงฺคตํ, เอกจฺจํ น อตฺถงฺคตํ; เอกจฺจํ อพฺภตฺถงฺคตํ, เอกจฺจํ น อพฺภตฺถงฺคตนฺติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….
อตีตํ เอกจฺจํ อตฺถิ, เอกจฺจํ นตฺถีติ? อามนฺตา. อตีตา อวิปกฺกวิปากา ธมฺมา เอกจฺเจ อตฺถิ, เอกจฺเจ นตฺถีติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป… อตีตํ เอกจฺจํ อตฺถิ, เอกจฺจํ นตฺถีติ? อามนฺตา. อตีตา วิปกฺกวิปากา ธมฺมา เอกจฺเจ อตฺถิ, เอกจฺเจ นตฺถีติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป… อตีตํ เอกจฺจํ อตฺถิ, เอกจฺจํ นตฺถีติ? อามนฺตา. อตีตา อวิปากา ธมฺมา เอกจฺเจ อตฺถิ เอกจฺเจ นตฺถีติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….
อตีตํ ¶ เอกจฺจํ อตฺถิ เอกจฺจํ นตฺถีติ? อามนฺตา. กึ อตฺถิ กึ นตฺถีติ? อตีตา อวิปกฺกวิปากา ธมฺมา – เต อตฺถิ; อตีตา วิปกฺกวิปากา ธมฺมา – เต นตฺถีติ. อตีตา อวิปกฺกวิปากา ธมฺมา – เต อตฺถีติ? อามนฺตา ¶ . อตีตา วิปกฺกวิปากา ธมฺมา – เต อตฺถีติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป… อตีตา อวิปกฺกวิปากา ธมฺมา – เต อตฺถีติ? อามนฺตา. อตีตา อวิปากา ธมฺมา – เต อตฺถีติ [อตีตา อวิปกฺกวิปากา ธมฺมา เต นตฺถีติ (ก.)]? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….
อตีตา วิปกฺกวิปากา ธมฺมา – เต นตฺถีติ? อามนฺตา. อตีตา อวิปกฺกวิปากา ธมฺมา – เต นตฺถีติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ ¶ …เป….
อตีตา อวิปากา [วิปกฺกวิปากา (สฺยา.), อวิปกฺกวิปากา (ก.)] ธมฺมา – เต นตฺถีติ? อามนฺตา. อตีตา อวิปกฺกวิปากา [อวิปากา (สฺยา.)] ธมฺมา – เต นตฺถีติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….
อตีตา อวิปกฺกวิปากา ธมฺมา – เต อตฺถีติ? อามนฺตา. นนุ อตีตา อวิปกฺกวิปากา ธมฺมา นิรุทฺธาติ? อามนฺตา. หฺจิ อตีตา อวิปกฺกวิปากา ธมฺมา นิรุทฺธา, โน จ วต เร วตฺตพฺเพ – ‘‘อตีตา อวิปกฺกวิปากา ธมฺมา – เต [ธมฺมา นิรุทฺธา เต (สฺยา. ก.)] อตฺถี’’ติ.
อตีตา ¶ อวิปกฺกวิปากา ธมฺมา นิรุทฺธา – เต อตฺถีติ? อามนฺตา. อตีตา วิปกฺกวิปากา ธมฺมา นิรุทฺธา – เต อตฺถีติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป… อตีตา อวิปกฺกวิปากา ธมฺมา นิรุทฺธา – เต อตฺถีติ? อามนฺตา. อตีตา อวิปากา [อวิปกฺกวิปากา (สี. ก.)] ธมฺมา นิรุทฺธา – เต อตฺถีติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….
อตีตา วิปกฺกวิปากา ธมฺมา นิรุทฺธา – เต นตฺถีติ? อามนฺตา. อตีตา อวิปกฺกวิปากา ธมฺมา นิรุทฺธา – เต นตฺถีติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….
อตีตา อวิปากา [วิปกฺกวิปากา (สฺยา.), อวิปกฺกวิปากา (ก.)] ธมฺมา นิรุทฺธา – เต นตฺถีติ? อามนฺตา. อตีตา อวิปกฺกวิปากา ¶ [อวิปากา (สฺยา.)] ธมฺมา นิรุทฺธา – เต นตฺถีติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….
อตีตา อวิปกฺกวิปากา ธมฺมา นิรุทฺธา – เต อตฺถีติ? อามนฺตา ¶ . อตีตา วิปกฺกวิปากา ¶ ธมฺมา นิรุทฺธา – เต นตฺถีติ? อามนฺตา. อตีตา เอกเทสํ วิปกฺกวิปากา ธมฺมา เอกเทสํ อวิปกฺกวิปากา ธมฺมา นิรุทฺธา – เต เอกจฺเจ อตฺถิ เอกจฺเจ นตฺถีติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….
น วตฺตพฺพํ – ‘‘อตีตา อวิปกฺกวิปากา ธมฺมา – เต อตฺถี’’ติ? อามนฺตา. นนุ อตีตา อวิปกฺกวิปากา ธมฺมา วิปจฺจิสฺสนฺตีติ? อามนฺตา. หฺจิ อตีตา อวิปกฺกวิปากา ธมฺมา วิปจฺจิสฺสนฺติ, เตน วต เร วตฺตพฺเพ – ‘‘อตีตา อวิปกฺกวิปากา ธมฺมา – เต อตฺถี’’ติ.
อตีตา อวิปกฺกวิปากา ธมฺมา วิปจฺจิสฺสนฺตีติ กตฺวา เต อตฺถีติ? อามนฺตา. วิปจฺจิสฺสนฺตีติ กตฺวา ปจฺจุปฺปนฺนาติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป… วิปจฺจิสฺสนฺตีติ กตฺวา ปจฺจุปฺปนฺนาติ? อามนฺตา. ปจฺจุปฺปนฺนา ธมฺมา นิรุชฺฌิสฺสนฺตีติ กตฺวา เต นตฺถีติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….
๒. อนาคตาทิเอกจฺจกถา
๓๐๐. อนาคตํ อตฺถีติ? เอกจฺจํ อตฺถิ, เอกจฺจํ นตฺถีติ. เอกจฺจํ ชาตํ, เอกจฺจํ อชาตํ; เอกจฺจํ สฺชาตํ, เอกจฺจํ อสฺชาตํ; เอกจฺจํ นิพฺพตฺตํ, เอกจฺจํ อนิพฺพตฺตํ; เอกจฺจํ ปาตุภูตํ, เอกจฺจํ อปาตุภูตนฺติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….
อนาคตํ เอกจฺจํ อตฺถิ, เอกจฺจํ นตฺถีติ? อามนฺตา. อนาคตา ¶ อุปฺปาทิโน ธมฺมา เอกจฺเจ อตฺถิ, เอกจฺเจ นตฺถีติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป… อนาคตํ ¶ เอกจฺจํ อตฺถิ, เอกจฺจํ นตฺถีติ? อามนฺตา. อนาคตา อนุปฺปาทิโน ธมฺมา เอกจฺเจ อตฺถิ, เอกจฺเจ นตฺถีติ? น ¶ เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….
อนาคตํ เอกจฺจํ อตฺถิ, เอกจฺจํ นตฺถีติ? อามนฺตา. กึ อตฺถิ, กึ นตฺถีติ? อนาคตา อุปฺปาทิโน ธมฺมา – เต อตฺถิ; อนาคตา อนุปฺปาทิโน ธมฺมา – เต นตฺถีติ. อนาคตา อุปฺปาทิโน ธมฺมา – เต อตฺถีติ? อามนฺตา. อนาคตา อนุปฺปาทิโน ธมฺมา – เต อตฺถีติ ¶ ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป… อนาคตา อนุปฺปาทิโน ธมฺมา – เต นตฺถีติ? อามนฺตา. อนาคตา อุปฺปาทิโน ธมฺมา – เต นตฺถีติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….
อนาคตา อุปฺปาทิโน ธมฺมา – เต อตฺถีติ? อามนฺตา. นนุ อนาคตา อุปฺปาทิโน ธมฺมา อชาตาติ? อามนฺตา. หฺจิ อนาคตา อุปฺปาทิโน ธมฺมา อชาตา, โน จ วต เร วตฺตพฺเพ – ‘‘อนาคตา อุปฺปาทิโน ธมฺมา – เต อตฺถี’’ติ.
อนาคตา อุปฺปาทิโน ธมฺมา อชาตา – เต อตฺถีติ? อามนฺตา. อนาคตา อนุปฺปาทิโน ธมฺมา อชาตา – เต อตฺถีติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป… อนาคตา อนุปฺปาทิโน ธมฺมา อชาตา – เต นตฺถีติ? อามนฺตา. อนาคตา อุปฺปาทิโน ธมฺมา อชาตา – เต นตฺถีติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….
น วตฺตพฺพํ – ‘‘อนาคตา อุปฺปาทิโน ธมฺมา – เต อตฺถี’’ติ? อามนฺตา. นนุ อนาคตา อุปฺปาทิโน ธมฺมา อุปฺปชฺชิสฺสนฺตีติ? อามนฺตา ¶ . หฺจิ อนาคตา อุปฺปาทิโน ธมฺมา อุปฺปชฺชิสฺสนฺติ, เตน วต เร วตฺตพฺเพ – ‘‘อนาคตา อุปฺปาทิโน ธมฺมา – เต อตฺถี’’ติ.
อนาคตา อุปฺปาทิโน ธมฺมา อุปฺปชฺชิสฺสนฺตีติ กตฺวา เต อตฺถีติ? อามนฺตา. อุปฺปชฺชิสฺสนฺตีติ ¶ กตฺวา ปจฺจุปฺปนฺนาติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป… อุปฺปชฺชิสฺสนฺตีติ กตฺวา ปจฺจุปฺปนฺนาติ? อามนฺตา. ปจฺจุปฺปนฺนา ธมฺมา นิรุชฺฌิสฺสนฺตีติ กตฺวา เต นตฺถีติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….
เอกจฺจํ อตฺถีติกถา นิฏฺิตา.
๘. สติปฏฺานกถา
๓๐๑. สพฺเพ ธมฺมา สติปฏฺานาติ? อามนฺตา. สพฺเพ ธมฺมา สติ สตินฺทฺริยํ สติพลํ สมฺมาสติ สติสมฺโพชฺฌงฺโค เอกายนมคฺโค ขยคามี โพธคามี ¶ อปจยคามี อนาสวา อสํโยชนิยา ¶ อคนฺถนิยา อโนฆนิยา อโยคนิยา อนีวรณิยา อปรามฏฺา อนุปาทานิยา อสํกิเลสิกา, สพฺเพ ธมฺมา พุทฺธานุสฺสติ ธมฺมานุสฺสติ สงฺฆานุสฺสติ สีลานุสฺสติ จาคานุสฺสติ เทวตานุสฺสติ อานาปานสฺสติ มรณานุสฺสติ กายคตาสติ อุปสมานุสฺสตีติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….
สพฺเพ ธมฺมา สติปฏฺานาติ? อามนฺตา. จกฺขายตนํ สติปฏฺานนฺติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป… จกฺขายตนํ สติปฏฺานนฺติ ¶ ? อามนฺตา. จกฺขายตนํ สติ สตินฺทฺริยํ สติพลํ สมฺมาสติ สติสมฺโพชฺฌงฺโค เอกายนมคฺโค ขยคามี โพธคามี อปจยคามี อนาสวํ อสํโยชนิยํ…เป… อสํกิเลสิกํ, จกฺขายตนํ พุทฺธานุสฺสติ ธมฺมานุสฺสติ สงฺฆานุสฺสติ สีลานุสฺสติ จาคานุสฺสติ เทวตานุสฺสติ อานาปานสฺสติ มรณานุสฺสติ กายคตาสติ อุปสมานุสฺสตีติ? น ¶ เหวํ วตฺตพฺเพ…เป… โสตายตนํ… ฆานายตนํ… ชิวฺหายตนํ… กายายตนํ… รูปายตนํ… สทฺทายตนํ… คนฺธายตนํ… รสายตนํ… โผฏฺพฺพายตนํ… ราโค… โทโส… โมโห… มาโน… ทิฏฺิ… วิจิกิจฺฉา… ถินํ… อุทฺธจฺจํ… อหิริกํ… อโนตฺตปฺปํ สติปฏฺานนฺติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป… อโนตฺตปฺปํ สติปฏฺานนฺติ? อามนฺตา. อโนตฺตปฺปํ สติ สตินฺทฺริยํ สติพลํ สมฺมาสติ…เป… กายคตาสติ อุปสมานุสฺสตีติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….
สติ สติปฏฺานา, สา จ สตีติ? อามนฺตา. จกฺขายตนํ สติปฏฺานํ, ตฺจ สตีติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป… สติ สติปฏฺานา, สา จ สตีติ? อามนฺตา. โสตายตนํ…เป… กายายตนํ… รูปายตนํ…เป… โผฏฺพฺพายตนํ… ราโค… โทโส… โมโห…เป… อโนตฺตปฺปํ สติปฏฺานํ, ตฺจ สตีติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….
จกฺขายตนํ สติปฏฺานํ, ตฺจ น สตีติ? อามนฺตา. สติ สติปฏฺานา, สา จ น สตีติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป… โสตายตนํ…เป… กายายตนํ… รูปายตนํ…เป… โผฏฺพฺพายตนํ… ราโค ¶ … โทโส… โมโห…เป… อโนตฺตปฺปํ สติปฏฺานํ, ตฺจ น สตีติ? อามนฺตา ¶ . สติ สติปฏฺานา, สา จ น สตีติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….
๓๐๒. น ¶ วตฺตพฺพํ – ‘‘สพฺเพ ธมฺมา สติปฏฺานา’’ติ? อามนฺตา. นนุ สพฺเพ ธมฺเม อารพฺภ ¶ สติ สนฺติฏฺตีติ? อามนฺตา. หฺจิ สพฺเพ ธมฺเม อารพฺภ สติ สนฺติฏฺตีติ, เตน วต เร วตฺตพฺเพ – ‘‘สพฺเพ ธมฺมา สติปฏฺานา’’ติ.
สพฺพํ ธมฺมํ อารพฺภ สติ สนฺติฏฺตีติ สพฺเพ ธมฺมา สติปฏฺานาติ? อามนฺตา. สพฺพํ ธมฺมํ อารพฺภ ผสฺโส สนฺติฏฺตีติ สพฺเพ ธมฺมา ผสฺสปฏฺานาติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….
สพฺพํ ธมฺมํ อารพฺภ สติ สนฺติฏฺตีติ สพฺเพ ธมฺมา สติปฏฺานาติ? อามนฺตา. สพฺพํ ธมฺมํ อารพฺภ เวทนา สนฺติฏฺติ… สฺา สนฺติฏฺติ… เจตนา สนฺติฏฺติ… จิตฺตํ สนฺติฏฺตีติ สพฺเพ ธมฺมา จิตฺตปฏฺานาติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….
สพฺเพ ธมฺมา สติปฏฺานาติ? อามนฺตา. สพฺเพ สตฺตา อุปฏฺิตสติโน สติยา สมนฺนาคตา สติยา สโมหิตา; สพฺเพสํ สตฺตานํ สติ ปจฺจุปฏฺิตาติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….
๓๐๓. สพฺเพ ธมฺมา สติปฏฺานาติ? อามนฺตา. นนุ วุตฺตํ ภควตา – ‘‘อมตํ เต, ภิกฺขเว, น ปริภฺุชนฺติ เย กายคตาสตึ น ปริภฺุชนฺติ. อมตํ เต, ภิกฺขเว, ปริภฺุชนฺติ เย กายคตาสตึ ปริภฺุชนฺตี’’ติ ¶ [อ. นิ. ๑.๖๐๐]. อตฺเถว สุตฺตนฺโตติ? อามนฺตา. สพฺเพ สตฺตา กายคตาสตึ ปริภฺุชนฺติ ปฏิลภนฺติ อาเสวนฺติ ภาเวนฺติ พหุลีกโรนฺตีติ? น ¶ เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….
สพฺเพ ธมฺมา สติปฏฺานาติ? อามนฺตา. นนุ วุตฺตํ ภควตา – ‘‘เอกายโน อยํ, ภิกฺขเว, มคฺโค สตฺตานํ วิสุทฺธิยา โสกปริเทวานํ สมติกฺกมาย ทุกฺขโทมนสฺสานํ อตฺถงฺคมาย ายสฺส อธิคมาย นิพฺพานสฺส สจฺฉิกิริยาย ยทิทํ จตฺตาโร สติปฏฺานา’’ติ [ที. นิ. ๒.๓๗๓; ม. นิ. ๑.๑๐๖; สํ. นิ. ๕.๓๖๗]! อตฺเถว สุตฺตนฺโตติ? อามนฺตา? สพฺเพ ธมฺมา เอกายนมคฺโคติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….
สพฺเพ ธมฺมา สติปฏฺานาติ? อามนฺตา. นนุ วุตฺตํ ภควตา – ‘‘รฺโ, ภิกฺขเว, จกฺกวตฺติสฺส ปาตุภาวา สตฺตนฺนํ รตนานํ ปาตุภาโว โหติ. กตเมสํ สตฺตนฺนํ? จกฺกรตนสฺส ปาตุภาโว โหติ, หตฺถิรตนสฺส ปาตุภาโว โหติ, อสฺสรตนสฺส… มณิรตนสฺส… อิตฺถิรตนสฺส ¶ … คหปติรตนสฺส… ปริณายกรตนสฺส ปาตุภาโว โหติ ¶ . รฺโ, ภิกฺขเว, จกฺกวตฺติสฺส ปาตุภาวา อิเมสํ สตฺตนฺนํ รตนานํ ปาตุภาโว โหติ.
‘‘ตถาคตสฺส, ภิกฺขเว, ปาตุภาวา อรหโต สมฺมาสมฺพุทฺธสฺส สตฺตนฺนํ โพชฺฌงฺครตนานํ ปาตุภาโว โหติ. กตเมสํ สตฺตนฺนํ? สติสมฺโพชฺฌงฺครตนสฺส ปาตุภาโว โหติ, ธมฺมวิจยสมฺโพชฺฌงฺครตนสฺส ¶ ปาตุภาโว โหติ, วีริยสมฺโพชฺฌงฺครตนสฺส ปาตุภาโว โหติ, ปีติสมฺโพชฺฌงฺครตนสฺส ปาตุภาโว โหติ, ปสฺสทฺธิสมฺโพชฺฌงฺครตนสฺส ปาตุภาโว โหติ, สมาธิสมฺโพชฺฌงฺครตนสฺส ปาตุภาโว โหติ, อุเปกฺขาสมฺโพชฺฌงฺครตนสฺส ปาตุภาโว โหติ. ตถาคตสฺส, ภิกฺขเว, ปาตุภาวา อรหโต สมฺมาสมฺพุทฺธสฺส อิเมสํ สตฺตนฺนํ โพชฺฌงฺครตนานํ ปาตุภาโว โหตี’’ติ [สํ. นิ. ๕.๒๒๓]. อตฺเถว สุตฺตนฺโตติ? อามนฺตา. ตถาคตสฺส ปาตุภาวา อรหโต สมฺมาสมฺพุทฺธสฺส สพฺเพ ธมฺมา สติสมฺโพชฺฌงฺครตนาว โหนฺตีติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป… สพฺเพ ¶ ธมฺมา สติปฏฺานาติ? อามนฺตา. สพฺเพ ธมฺมา สมฺมปฺปธานา… อิทฺธิปาทา… อินฺทฺริยา… พลา… โพชฺฌงฺคาติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….
สติปฏฺานกถา นิฏฺิตา.
๙. เหวตฺถิกถา
๓๐๔. อตีตํ อตฺถีติ? เหวตฺถิ, เหว นตฺถีติ. เสวตฺถิ, เสว นตฺถีติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป… เสวตฺถิ, เสว นตฺถีติ? อามนฺตา. อตฺถฏฺโ นตฺถฏฺโ, นตฺถฏฺโ อตฺถฏฺโ, อตฺถิภาโว นตฺถิภาโว, นตฺถิภาโว อตฺถิภาโว, อตฺถีติ วา นตฺถีติ วา, นตฺถีติ วา ¶ อตฺถีติ วา เอเสเส เอกฏฺเ สเม สมภาเค ตชฺชาเตติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….
อนาคตํ อตฺถีติ? เหวตฺถิ, เหว นตฺถีติ. เสวตฺถิ, เสว นตฺถีติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป… เสวตฺถิ, เสว นตฺถีติ? อามนฺตา. อตฺถฏฺโ นตฺถฏฺโ, นตฺถฏฺโ อตฺถฏฺโ, อตฺถิภาโว ¶ นตฺถิภาโว, นตฺถิภาโว อตฺถิภาโว, อตฺถีติ วา นตฺถีติ วา, นตฺถีติ วา อตฺถีติ วา เอเสเส เอกฏฺเ สเม สมภาเค ตชฺชาเตติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….
ปจฺจุปฺปนฺนํ ¶ อตฺถีติ? เหวตฺถิ, เหว นตฺถีติ. เสวตฺถิ, เสว นตฺถีติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป… เสวตฺถิ, เสว นตฺถีติ? อามนฺตา ¶ . อตฺถฏฺโ นตฺถฏฺโ…เป… สเม สมภาเค ตชฺชาเตติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….
๓๐๕. อตีตํ เหวตฺถิ, เหว นตฺถีติ? อามนฺตา. กินฺตตฺถิ, กินฺติ นตฺถีติ? อตีตํ อตีตนฺติ เหวตฺถิ, อตีตํ อนาคตนฺติ เหว นตฺถิ, อตีตํ ปจฺจุปฺปนฺนนฺติ เหว นตฺถีติ. เสวตฺถิ, เสว นตฺถีติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป… เสวตฺถิ, เสว นตฺถีติ? อามนฺตา. อตฺถฏฺโ นตฺถฏฺโ, นตฺถฏฺโ อตฺถฏฺโ, อตฺถิภาโว นตฺถิภาโว, นตฺถิภาโว อตฺถิภาโว, อตฺถีติ วา นตฺถีติ วา, นตฺถีติ วา อตฺถีติ วา เอเสเส เอกฏฺเ สเม สมภาเค ตชฺชาเตติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….
อนาคตํ ¶ เหวตฺถิ, เหว นตฺถีติ? อามนฺตา. กินฺตตฺถิ, กินฺติ นตฺถีติ? อนาคตํ อนาคตนฺติ เหวตฺถิ, อนาคตํ อตีตนฺติ เหว นตฺถิ, อนาคตํ ปจฺจุปฺปนฺนนฺติ เหว นตฺถีติ. เสวตฺถิ, เสว นตฺถีติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป… เสวตฺถิ, เสว นตฺถีติ? อามนฺตา. อตฺถฏฺโ นตฺถฏฺโ, นตฺถฏฺโ อตฺถฏฺโ…เป… สเม สมภาเค ตชฺชาเตติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….
ปจฺจุปฺปนฺนํ เหวตฺถิ, เหว นตฺถีติ? อามนฺตา. กินฺตตฺถิ, กินฺติ นตฺถีติ? ปจฺจุปฺปนฺนํ ปจฺจุปฺปนฺนนฺติ เหวตฺถิ, ปจฺจุปฺปนฺนํ ¶ อตีตนฺติ เหว นตฺถิ, ปจฺจุปฺปนฺนํ อนาคตนฺติ เหว นตฺถีติ. เสวตฺถิ, เสว นตฺถีติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป… เสวตฺถิ, เสว นตฺถีติ? อามนฺตา. อตฺถฏฺโ นตฺถฏฺโ…เป… สเม สมภาเค ตชฺชาเตติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….
น วตฺตพฺพํ – ‘‘อตีตํ เหวตฺถิ, เหว นตฺถิ; อนาคตํ เหวตฺถิ, เหว นตฺถิ; ปจฺจุปฺปนฺนํ เหวตฺถิ, เหว นตฺถี’’ติ? อามนฺตา. อตีตํ อนาคตนฺติ เหวตฺถิ, อตีตํ ปจฺจุปฺปนฺนนฺติ เหวตฺถิ, อนาคตํ อตีตนฺติ เหวตฺถิ, อนาคตํ ปจฺจุปฺปนฺนนฺติ เหวตฺถิ, ปจฺจุปฺปนฺนํ อตีตนฺติ เหวตฺถิ ¶ , ปจฺจุปฺปนฺนํ อนาคตนฺติ เหวตฺถีติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ.…เป…. เตน หิ อตีตํ เหวตฺถิ เหว นตฺถิ, อนาคตํ เหวตฺถิ เหว นตฺถิ, ปจฺจุปฺปนฺนํ เหวตฺถิ, เหว นตฺถีติ.
๓๐๖. รูปํ อตฺถีติ? เหวตฺถิ, เหว นตฺถีติ. เสวตฺถิ, เสว นตฺถีติ ¶ ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป… เสวตฺถิ, เสว นตฺถีติ? อามนฺตา. อตฺถฏฺโ นตฺถฏฺโ, นตฺถฏฺโ ¶ อตฺถฏฺโ, อตฺถิภาโว นตฺถิภาโว, นตฺถิภาโว อตฺถิภาโว, อตฺถีติ วา นตฺถีติ วา, นตฺถีติ วา อตฺถีติ วา เอเสเส เอกฏฺเ สเม สมภาเค ตชฺชาเตติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….
เวทนา… สฺา… สงฺขารา… วิฺาณํ อตฺถีติ? เหวตฺถิ, เหว นตฺถีติ. เสวตฺถิ ¶ , เสว นตฺถีติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป… เสวตฺถิ, เสว นตฺถีติ? อามนฺตา. อตฺถฏฺโ นตฺถฏฺโ…เป… สเม สมภาเค ตชฺชาเตติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….
รูปํ เหวตฺถิ, เหว นตฺถีติ? อามนฺตา. กินฺตตฺถิ, กินฺติ นตฺถีติ? รูปํ รูปนฺติ เหวตฺถิ, รูปํ เวทนาติ เหวํ นตฺถิ…เป… รูปํ สฺาติ เหว นตฺถิ…เป… รูปํ สงฺขาราติ เหว นตฺถิ…เป… รูปํ วิฺาณนฺติ เหว นตฺถีติ. เสวตฺถิ, เสว นตฺถีติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป… เสวตฺถิ, เสว นตฺถีติ? อามนฺตา. อตฺถฏฺโ นตฺถฏฺโ…เป… สเม สมภาเค ตชฺชาเตติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….
เวทนา… สฺา… สงฺขารา… วิฺาณํ เหวตฺถิ, เหว นตฺถีติ? อามนฺตา. กินฺตตฺถิ, กินฺติ นตฺถีติ? วิฺาณํ วิฺาณนฺติ เหวตฺถิ. วิฺาณํ รูปนฺติ เหว นตฺถิ…เป… วิฺาณํ เวทนาติ เหว นตฺถิ…เป… วิฺาณํ สฺาติ เหว นตฺถิ…เป… วิฺาณํ สงฺขาราติ เหว นตฺถีติ. เสวตฺถิ, เสว นตฺถีติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป… เสวตฺถิ ¶ , เสว นตฺถีติ? อามนฺตา. อตฺถฏฺโ นตฺถฏฺโ…เป… สเม สมภาเค ตชฺชาเตติ? น ¶ เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….
น วตฺตพฺพํ – ‘‘รูปํ เหวตฺถิ, เหว นตฺถีติ; เวทนา… สฺา… สงฺขารา… วิฺาณํ เหวตฺถิ, เหว นตฺถีติ? อามนฺตา. รูปํ เวทนาติ เหวตฺถิ…เป… รูปํ สฺาติ เหวตฺถิ…เป… รูปํ สงฺขาราติ เหวตฺถิ…เป… รูปํ วิฺาณนฺติ เหวตฺถิ… เวทนา… สฺา ¶ … สงฺขารา… วิฺาณํ รูปนฺติ เหวตฺถิ… วิฺาณํ เวทนาติ เหวตฺถิ… วิฺาณํ สฺาติ เหวตฺถิ… วิฺาณํ สงฺขาราติ เหวตฺถีติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป… เตน หิ รูปํ เหวตฺถิ, เหว นตฺถิ; เวทนา… สฺา… สงฺขารา… วิฺาณํ เหวตฺถิ, เหว นตฺถีติ.
เหวตฺถิกถา นิฏฺิตา.
ตสฺสุทฺทานํ –
อุปลพฺโภ ¶ ปริหานิ, พฺรหฺมจริยวาโส โอธิโส;
ปริฺา กามราคปฺปหานํ, สพฺพตฺถิวาโท อายตนํ;
อตีตานาคโต สุภงฺโค [อตีตานาคเตสุ ภาโค (สฺยา.)], สพฺเพ ธมฺมา สติปฏฺานา.
เหวตฺถิ เหว นตฺถีติ.
ปมวคฺโค
มหาวคฺโค.
๒. ทุติยวคฺโค
(๑๐) ๑. ปรูปหารกถา
๓๐๗. อตฺถิ ¶ อรหโต อสุจิ สุกฺกวิสฺสฏฺีติ? อามนฺตา. อตฺถิ ¶ อรหโต ราโค กามราโค กามราคปริยุฏฺานํ กามราคสํโยชนํ กาโมโฆ กามโยโค กามจฺฉนฺทนีวรณนฺติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….
นตฺถิ ¶ อรหโต ราโค กามราโค กามราคปริยุฏฺานํ กามราคสํโยชนํ กาโมโฆ กามโยโค กามจฺฉนฺทนีวรณนฺติ? อามนฺตา. หฺจิ นตฺถิ อรหโต ราโค กามราโค กามราคปริยุฏฺานํ กามราคสํโยชนํ กาโมโฆ กามโยโค กามจฺฉนฺทนีวรณํ, โน จ วต เร วตฺตพฺเพ – ‘‘อตฺถิ อรหโต อสุจิ สุกฺกวิสฺสฏฺี’’ติ.
อตฺถิ ปุถุชฺชนสฺส อสุจิ สุกฺกวิสฺสฏฺิ, อตฺถิ ตสฺส ราโค กามราโค กามราคปริยุฏฺานํ กามราคสํโยชนํ กาโมโฆ กามโยโค กามจฺฉนฺทนีวรณนฺติ? อามนฺตา. อตฺถิ อรหโต อสุจิ สุกฺกวิสฺสฏฺิ, อตฺถิ ตสฺส ราโค กามราโค กามราคปริยุฏฺานํ…เป… กามจฺฉนฺทนีวรณนฺติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….
อตฺถิ อรหโต อสุจิ สุกฺกวิสฺสฏฺิ, นตฺถิ ตสฺส ราโค กามราโค กามราคปริยุฏฺานํ…เป… กามจฺฉนฺทนีวรณนฺติ? อามนฺตา. อตฺถิ ปุถุชฺชนสฺส อสุจิ สุกฺกวิสฺสฏฺิ, นตฺถิ ตสฺส ราโค กามราโค กามราคปริยุฏฺานํ…เป… กามจฺฉนฺทนีวรณนฺติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….
อตฺถิ ¶ ¶ อรหโต อสุจิ สุกฺกวิสฺสฏฺีติ? อามนฺตา. เกนฏฺเนาติ? หนฺท หิ มารกายิกา เทวตา อรหโต อสุจึ สุกฺกวิสฺสฏฺึ อุปสํหรนฺตีติ.
มารกายิกา เทวตา อรหโต อสุจึ สุกฺกวิสฺสฏฺึ อุปสํหรนฺตีติ? อามนฺตา. อตฺถิ มารกายิกานํ เทวตานํ อสุจิ สุกฺกวิสฺสฏฺีติ? น ¶ เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….
นตฺถิ มารกายิกานํ เทวตานํ อสุจิ สุกฺกวิสฺสฏฺีติ? อามนฺตา. หฺจิ นตฺถิ มารกายิกานํ เทวตานํ อสุจิ สุกฺกวิสฺสฏฺิ, โน จ วต เร วตฺตพฺเพ – ‘‘มารกายิกา เทวตา อรหโต อสุจึ สุกฺกวิสฺสฏฺึ อุปสํหรนฺตี’’ติ.
มารกายิกา เทวตา อรหโต อสุจึ สุกฺกวิสฺสฏฺึ อุปสํหรนฺตีติ? อามนฺตา. มารกายิกา เทวตา อตฺตโน อสุจึ สุกฺกวิสฺสฏฺึ อุปสํหรนฺติ, อฺเสํ อสุจึ สุกฺกวิสฺสฏฺึ ¶ อุปสํหรนฺติ, ตสฺส อสุจึ สุกฺกวิสฺสฏฺึ อุปสํหรนฺตีติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….
มารกายิกา เทวตา เนว อตฺตโน น อฺเสํ น ตสฺส อสุจึ สุกฺกวิสฺสฏฺึ อุปสํหรนฺตีติ? อามนฺตา. หฺจิ มารกายิกา เทวตา เนว อตฺตโน น อฺเสํ น ตสฺส อสุจึ สุกฺกวิสฺสฏฺึ อุปสํหรนฺติ, โน จ วต เร วตฺตพฺเพ – ‘‘มารกายิกา เทวตา อรหโต อสุจึ สุกฺกวิสฺสฏฺึ อุปสํหรนฺตี’’ติ.
มารกายิกา เทวตา อรหโต อสุจึ สุกฺกวิสฺสฏฺึ อุปสํหรนฺตีติ ¶ ? อามนฺตา. โลมกูเปหิ อุปสํหรนฺตีติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….
๓๐๘. มารกายิกา เทวตา อรหโต อสุจึ สุกฺกวิสฺสฏฺึ อุปสํหรนฺตีติ? อามนฺตา. กึ การณาติ? หนฺท หิ วิมตึ คาหยิสฺสามาติ. อตฺถิ อรหโต วิมตีติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….
อตฺถิ อรหโต วิมตีติ? อามนฺตา. อตฺถิ อรหโต สตฺถริ วิมติ, ธมฺเม วิมติ, สงฺเฆ วิมติ, สิกฺขาย วิมติ, ปุพฺพนฺเต วิมติ, อปรนฺเต วิมติ, ปุพฺพนฺตาปรนฺเต วิมติ, อิทปฺปจฺจยตาปฏิจฺจสมุปฺปนฺเนสุ ธมฺเมสุ วิมตีติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….
นตฺถิ ¶ อรหโต สตฺถริ วิมติ, ธมฺเม วิมติ, สงฺเฆ วิมติ, สิกฺขาย วิมติ, ปุพฺพนฺเต วิมติ, อปรนฺเต วิมติ ¶ , ปุพฺพนฺตาปรนฺเต วิมติ, อิทปฺปจฺจยตาปฏิจฺจสมุปฺปนฺเนสุ ธมฺเมสุ วิมตีติ? อามนฺตา. หฺจิ นตฺถิ อรหโต สตฺถริ วิมติ…เป… อิทปฺปจฺจยตาปฏิจฺจสมุปฺปนฺเนสุ ธมฺเมสุ วิมติ, โน จ วต เร วตฺตพฺเพ – ‘‘อตฺถิ อรหโต วิมตี’’ติ.
อตฺถิ ปุถุชฺชนสฺส วิมติ, อตฺถิ ตสฺส สตฺถริ วิมติ…เป… อิทปฺปจฺจยตาปฏิจฺจสมุปฺปนฺเนสุ ธมฺเมสุ วิมตีติ? อามนฺตา. อตฺถิ อรหโต วิมติ, อตฺถิ ตสฺส ¶ สตฺถริ วิมติ…เป… อิทปฺปจฺจยตาปฏิจฺจสมุปฺปนฺเนสุ ธมฺเมสุ วิมตีติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….
อตฺถิ อรหโต วิมติ, นตฺถิ ตสฺส สตฺถริ วิมติ…เป… อิทปฺปจฺจยตาปฏิจฺจสมุปฺปนฺเนสุ ¶ ธมฺเมสุ วิมตีติ? อามนฺตา. อตฺถิ ปุถุชฺชนสฺส วิมติ, นตฺถิ ตสฺส สตฺถริ วิมติ…เป… อิทปฺปจฺจยตาปฏิจฺจสมุปฺปนฺเนสุ ธมฺเมสุ วิมตีติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….
อตฺถิ อรหโต อสุจิ สุกฺกวิสฺสฏฺีติ? อามนฺตา. อรหโต อสุจิ สุกฺกวิสฺสฏฺิ กิสฺส นิสฺสนฺโทติ? อสิตปีตขายิตสายิตสฺส นิสฺสนฺโทติ. อรหโต อสุจิ สุกฺกวิสฺสฏฺิ อสิตปีตขายิตสายิตสฺส นิสฺสนฺโทติ? อามนฺตา. เย เกจิ อสนฺติ ปิวนฺติ ขาทนฺติ สายนฺติ, สพฺเพสํเยว อตฺถิ อสุจิ สุกฺกวิสฺสฏฺีติ? น ¶ เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….
เย เกจิ อสนฺติ ปิวนฺติ ขาทนฺติ สายนฺติ, สพฺเพสํเยว อตฺถิ อสุจิ สุกฺกวิสฺสฏฺีติ? อามนฺตา. ทารกา อสนฺติ ปิวนฺติ ขาทนฺติ สายนฺติ, อตฺถิ ทารกานํ อสุจิ สุกฺกวิสฺสฏฺีติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ.
ปณฺฑกา อสนฺติ ปิวนฺติ ขาทนฺติ สายนฺติ, อตฺถิ ปณฺฑกานํ อสุจิ สุกฺกวิสฺสฏฺีติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….
เทวา อสนฺติ ปิวนฺติ ขาทนฺติ สายนฺติ, อตฺถิ เทวตานํ อสุจิ สุกฺกวิสฺสฏฺีติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….
๓๐๙. อรหโต อสุจิ สุกฺกวิสฺสฏฺิ อสิตปีตขายิตสายิตสฺส นิสฺสนฺโทติ? อามนฺตา. อตฺถิ ตสฺส อาสโยติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….
อรหโต ¶ อุจฺจารปสฺสาโว อสิตปีตขายิตสายิตสฺส นิสฺสนฺโท, อตฺถิ ตสฺส อาสโยติ ¶ ? อามนฺตา. อรหโต อสุจิ สุกฺกวิสฺสฏฺิ อสิตปีตขายิตสายิตสฺส ¶ นิสฺสนฺโท, อตฺถิ ตสฺส อาสโยติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….
อรหโต อสุจิ สุกฺกวิสฺสฏฺิ อสิตปีตขายิตสายิตสฺส นิสฺสนฺโท, นตฺถิ ตสฺส อาสโยติ? อามนฺตา. อรหโต อุจฺจารปสฺสาโว อสิตปีตขายิตสายิตสฺส นิสฺสนฺโท, นตฺถิ ตสฺส อาสโยติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….
๓๑๐. อตฺถิ อรหโต อสุจิ สุกฺกวิสฺสฏฺีติ? อามนฺตา. อรหา เมถุนํ ธมฺมํ ปฏิเสเวยฺย, เมถุนํ อุปฺปาเทยฺย [เมถุนํ ธมฺมํ อุปฺปาเทยฺย (สี. สฺยา.)], ปุตฺตสมฺพาธสยนํ อชฺฌาวเสยฺย, กาสิกจนฺทนํ ปจฺจนุภเวยฺย, มาลาคนฺธวิเลปนํ ธาเรยฺย, ชาตรูปรชตํ สาทิเยยฺยาติ? น ¶ เหวํ วตฺตพฺเพ.
อตฺถิ ปุถุชฺชนสฺส อสุจิ สุกฺกวิสฺสฏฺิ, ปุถุชฺชโน เมถุนํ ธมฺมํ ปฏิเสเวยฺย, เมถุนํ อุปฺปาเทยฺย, ปุตฺตสมฺพาธสยนํ อชฺฌาวเสยฺย, กาสิกจนฺทนํ ปจฺจนุภเวยฺย, มาลาคนฺธวิเลปนํ ธาเรยฺย, ชาตรูปรชตํ สาทิเยยฺยาติ? อามนฺตา. อตฺถิ อรหโต อสุจิ สุกฺกวิสฺสฏฺิ, อรหา เมถุนํ ธมฺมํ ปฏิเสเวยฺย, เมถุนํ อุปฺปาเทยฺย, ปุตฺตสมฺพาธสยนํ อชฺฌาวเสยฺย, กาสิกจนฺทนํ ปจฺจนุภเวยฺย, มาลาคนฺธวิเลปนํ ธาเรยฺย, ชาตรูปรชตํ สาทิเยยฺยาติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….
อตฺถิ อรหโต อสุจิ สุกฺกวิสฺสฏฺิ, น จ อรหา เมถุนํ ธมฺมํ ปฏิเสเวยฺย, เมถุนํ อุปฺปาเทยฺย, ปุตฺตสมฺพาธสยนํ อชฺฌาวเสยฺย, กาสิกจนฺทนํ ปจฺจนุภเวยฺย, มาลาคนฺธวิเลปนํ ธาเรยฺย, ชาตรูปรชตํ สาทิเยยฺยาติ? อามนฺตา. อตฺถิ ปุถุชฺชนสฺส อสุจิ สุกฺกวิสฺสฏฺิ, น จ ปุถุชฺชโน เมถุนํ ธมฺมํ ปฏิเสเวยฺย, เมถุนํ อุปฺปาเทยฺย ¶ , ปุตฺตสมฺพาธสยนํ อชฺฌาวเสยฺย, กาสิกจนฺทนํ ปจฺจนุภเวยฺย, มาลาคนฺธวิเลปนํ ธาเรยฺย, ชาตรูปรชตํ สาทิเยยฺยาติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ.
อตฺถิ อรหโต อสุจิ สุกฺกวิสฺสฏฺีติ? อามนฺตา. นนุ อรหโต ราโค ปหีโน อุจฺฉินฺนมูโล ตาลาวตฺถุกโต อนภาวงฺกโต อายตึ ¶ อนุปฺปาทธมฺโมติ? อามนฺตา. หฺจิ อรหโต ¶ ราโค ปหีโน อุจฺฉินฺนมูโล ตาลาวตฺถุกโต อนภาวงฺกโต อายตึ อนุปฺปาทธมฺโม, โน จ วต เร วตฺตพฺเพ – ‘‘อตฺถิ อรหโต อสุจิ สุกฺกวิสฺสฏฺี’’ติ.
อตฺถิ อรหโต อสุจิ สุกฺกวิสฺสฏฺีติ? อามนฺตา. นนุ อรหโต โทโส ปหีโน…เป… โมโห ปหีโน… มาโน ปหีโน… ทิฏฺิ ปหีนา… วิจิกิจฺฉา ปหีนา… ถินํ ปหีนํ… อุทฺธจฺจํ ปหีนํ… อหิริกํ ปหีนํ…เป… อโนตฺตปฺปํ ปหีนํ อุจฺฉินฺนมูลํ ตาลาวตฺถุกตํ อนภาวงฺกตํ อายตึ อนุปฺปาทธมฺมนฺติ? อามนฺตา. หฺจิ อรหโต อโนตฺตปฺปํ ปหีนํ อุจฺฉินฺนมูลํ ตาลาวตฺถุกตํ อนภาวงฺกตํ อายตึ อนุปฺปาทธมฺมํ, โน จ วต เร วตฺตพฺเพ – ‘‘อตฺถิ อรหโต อสุจิ สุกฺกวิสฺสฏฺี’’ติ.
๓๑๑. อตฺถิ ¶ อรหโต อสุจิ สุกฺกวิสฺสฏฺีติ? อามนฺตา. นนุ อรหโต ราคปฺปหานาย มคฺโค ภาวิโตติ? อามนฺตา. หฺจิ อรหโต ราคปฺปหานาย มคฺโค ภาวิโต, โน จ วต เร วตฺตพฺเพ – ‘‘อตฺถิ อรหโต อสุจิ สุกฺกวิสฺสฏฺี’’ติ.
อตฺถิ ¶ อรหโต อสุจิ สุกฺกวิสฺสฏฺีติ? อามนฺตา. นนุ อรหโต ราคปฺปหานาย สติปฏฺานา ภาวิตา…เป… สมฺมปฺปธานา ภาวิตา… อิทฺธิปาทา ภาวิตา… อินฺทฺริยา ภาวิตา… พลา ภาวิตา…เป… โพชฺฌงฺคา ภาวิตาติ? อามนฺตา. หฺจิ อรหโต ราคปฺปหานาย โพชฺฌงฺคา ภาวิตา, โน จ วต เร วตฺตพฺเพ – ‘‘อตฺถิ อรหโต อสุจิ สุกฺกวิสฺสฏฺี’’ติ.
อตฺถิ อรหโต อสุจิ สุกฺกวิสฺสฏฺีติ? อามนฺตา. นนุ อรหโต โทสปฺปหานาย…เป… โมหปฺปหานาย…เป… อโนตฺตปฺปปหานาย มคฺโค ภาวิโต…เป… โพชฺฌงฺคา ภาวิตาติ? อามนฺตา. หฺจิ อรหโต อโนตฺตปฺปปหานาย โพชฺฌงฺคา ภาวิตา, โน จ วต เร วตฺตพฺเพ – ‘‘อตฺถิ อรหโต อสุจิ สุกฺกวิสฺสฏฺี’’ติ.
อตฺถิ อรหโต อสุจิ สุกฺกวิสฺสฏฺีติ? อามนฺตา. นนุ อรหา วีตราโค วีตโทโส วีตโมโห กตกรณีโย โอหิตภาโร อนุปฺปตฺตสทตฺโถ ปริกฺขีณภวสํโยชโน สมฺมทฺาวิมุตฺโต อุกฺขิตฺตปลิโฆ สงฺกิณฺณปริโข อพฺพูฬฺเหสิโก นิรคฺคโฬ อริโย ปนฺนทฺธโช ¶ ¶ ปนฺนภาโร วิสฺุตฺโต สุวิชิตวิชโย, ทุกฺขํ ตสฺส ปริฺาตํ, สมุทโย ปหีโน, นิโรโธ สจฺฉิกโต, มคฺโค ภาวิโต, อภิฺเยฺยํ อภิฺาตํ, ปริฺเยฺยํ ปริฺาตํ, ปหาตพฺพํ ¶ ปหีนํ, ภาเวตพฺพํ ภาวิตํ, สจฺฉิกาตพฺพํ สจฺฉิกตนฺติ? อามนฺตา. หฺจิ อรหา วีตราโค วีตโทโส วีตโมโห กตกรณีโย…เป… สจฺฉิกาตพฺพํ สจฺฉิกตํ ¶ , โน จ วต เร วตฺตพฺเพ – ‘‘อตฺถิ อรหโต อสุจิ สุกฺกวิสฺสฏฺี’’ติ.
๓๑๒. อตฺถิ อรหโต อสุจิ สุกฺกวิสฺสฏฺีติ? สธมฺมกุสลสฺส อรหโต อตฺถิ อสุจิ สุกฺกวิสฺสฏฺิ, ปรธมฺมกุสลสฺส อรหโต นตฺถิ อสุจิ สุกฺกวิสฺสฏฺีติ. สธมฺมกุสลสฺส อรหโต อตฺถิ อสุจิ สุกฺกวิสฺสฏฺีติ? อามนฺตา. ปรธมฺมกุสลสฺส อรหโต อตฺถิ อสุจิ สุกฺกวิสฺสฏฺีติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….
ปรธมฺมกุสลสฺส อรหโต นตฺถิ อสุจิ สุกฺกวิสฺสฏฺีติ? อามนฺตา. สธมฺมกุสลสฺส อรหโต นตฺถิ อสุจิ สุกฺกวิสฺสฏฺีติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….
สธมฺมกุสลสฺส อรหโต ราโค ปหีโน, อตฺถิ ตสฺส อสุจิ สุกฺกวิสฺสฏฺีติ? อามนฺตา. ปรธมฺมกุสลสฺส อรหโต ราโค ปหีโน, อตฺถิ ตสฺส อสุจิ สุกฺกวิสฺสฏฺีติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….
สธมฺมกุสลสฺส อรหโต โทโส ปหีโน…เป… โมโห ปหีโน…เป… อโนตฺตปฺปํ ปหีนํ, อตฺถิ ตสฺส อสุจิ สุกฺกวิสฺสฏฺีติ? อามนฺตา. ปรธมฺมกุสลสฺส อรหโต อโนตฺตปฺปํ ปหีนํ, อตฺถิ ตสฺส อสุจิ สุกฺกวิสฺสฏฺีติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….
สธมฺมกุสลสฺส อรหโต ราคปฺปหานาย มคฺโค ภาวิโต…เป… โพชฺฌงฺคา ภาวิตา…เป… โทสปฺปหานาย…เป… โมหปฺปหานาย…เป… อโนตฺตปฺปปหานาย มคฺโค ภาวิโต…เป… โพชฺฌงฺคา ภาวิตา, อตฺถิ ตสฺส อสุจิ สุกฺกวิสฺสฏฺีติ? อามนฺตา ¶ . ปรธมฺมกุสลสฺส ¶ อรหโต อโนตฺตปฺปปหานาย โพชฺฌงฺคา ภาวิตา, อตฺถิ ตสฺส อสุจิ สุกฺกวิสฺสฏฺีติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….
สธมฺมกุสโล ¶ อรหา วีตราโค วีตโทโส วีตโมโห…เป… สจฺฉิกาตพฺพํ สจฺฉิกตํ, อตฺถิ ตสฺส อสุจิ สุกฺกวิสฺสฏฺีติ? อามนฺตา. ปรธมฺมกุสโล ¶ อรหา วีตราโค วีตโทโส วีตโมโห…เป… สจฺฉิกาตพฺพํ สจฺฉิกตํ, อตฺถิ ตสฺส อสุจิ สุกฺกวิสฺสฏฺีติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….
ปรธมฺมกุสลสฺส อรหโต ราโค ปหีโน, นตฺถิ ตสฺส อสุจิ สุกฺกวิสฺสฏฺีติ? อามนฺตา. สธมฺมกุสลสฺส อรหโต ราโค ปหีโน, นตฺถิ ตสฺส อสุจิ สุกฺกวิสฺสฏฺีติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….
ปรธมฺมกุสลสฺส อรหโต โทโส ปหีโน…เป… โมโห ปหีโน…เป… อโนตฺตปฺปํ ปหีนํ, นตฺถิ ตสฺส อสุจิ สุกฺกวิสฺสฏฺีติ? อามนฺตา. สธมฺมกุสลสฺส อรหโต อโนตฺตปฺปํ ปหีนํ, นตฺถิ ตสฺส อสุจิ สุกฺกวิสฺสฏฺีติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….
ปรธมฺมกุสลสฺส อรหโต ราคปฺปหานาย มคฺโค ภาวิโต…เป… โพชฺฌงฺคา ภาวิตา…เป… โทสปฺปหานาย…เป… โมหปฺปหานาย…เป… อโนตฺตปฺปปหานาย มคฺโค ภาวิโต…เป… โพชฺฌงฺคา ภาวิตา, นตฺถิ ตสฺส อสุจิ สุกฺกวิสฺสฏฺีติ? อามนฺตา. สธมฺมกุสลสฺส อรหโต อโนตฺตปฺปปหานาย โพชฺฌงฺคา ภาวิตา, นตฺถิ ตสฺส อสุจิ สุกฺกวิสฺสฏฺีติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….
ปรธมฺมกุสโล อรหา วีตราโค วีตโทโส วีตโมโห…เป… สจฺฉิกาตพฺพํ ¶ สจฺฉิกตํ, นตฺถิ ตสฺส อสุจิ สุกฺกวิสฺสฏฺีติ? อามนฺตา. สธมฺมกุสโล ¶ อรหา วีตราโค วีตโทโส วีตโมโห…เป… สจฺฉิกาตพฺพํ สจฺฉิกตํ, นตฺถิ ตสฺส อสุจิ สุกฺกวิสฺสฏฺีติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….
๓๑๓. อตฺถิ อรหโต อสุจิ สุกฺกวิสฺสฏฺีติ? อามนฺตา. นนุ วุตฺตํ ภควตา – ‘‘เย เต [เย เกจิ (สี.)], ภิกฺขเว, ภิกฺขู ปุถุชฺชนา สีลสมฺปนฺนา สตา สมฺปชานา นิทฺทํ โอกฺกมนฺติ, เตสํ อสุจิ น มุจฺจติ. เยปิ เต, ภิกฺขเว, พาหิรกา อิสโย กาเมสุ วีตราคา, เตสมฺปิ อสุจิ น มุจฺจติ. อฏฺานเมตํ, ภิกฺขเว, อนวกาโส ยํ อรหโต อสุจิ มุจฺเจยฺยา’’ติ [มหาว. ๓๕๓ อตฺถโต สมานํ; อ. นิ. ๕.๒๑๐ ปสฺสิตพฺพํ]. อตฺเถว ¶ สุตฺตนฺโตติ? อามนฺตา. เตน หิ น วตฺตพฺพํ – ‘‘อตฺถิ อรหโต อสุจิ สุกฺกวิสฺสฏฺี’’ติ.
น ¶ วตฺตพฺพํ – ‘‘อตฺถิ อรหโต ปรูปหาโร’’ติ? อามนฺตา. นนุ อรหโต จีวรปิณฺฑปาตเสนาสนคิลานปจฺจยเภสชฺชปริกฺขารํ ปเร อุปสํหเรยฺยุนฺติ? อามนฺตา. หฺจิ อรหโต จีวรปิณฺฑปาตเสนาสนคิลานปจฺจยเภสชฺชปริกฺขารํ ปเร อุปสํหเรยฺยุํ, เตน วต เร วตฺตพฺเพ – ‘‘อตฺถิ อรหโต ปรูปหาโร’’ติ.
อรหโต จีวรปิณฺฑปาตเสนาสนคิลานปจฺจยเภสชฺชปริกฺขารํ ปเร อุปสํหเรยฺยุนฺติ, อตฺถิ อรหโต ปรูปหาโรติ? อามนฺตา. อรหโต โสตาปตฺติผลํ วา สกทาคามิผลํ วา อนาคามิผลํ วา อรหตฺตํ วา ปเร อุปสํหเรยฺยุนฺติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….
ปรูปหารกถา นิฏฺิตา.
๒. ทุติยวคฺโค
(๑๑) ๒. อฺาณกถา
๓๑๔. อตฺถิ ¶ ¶ อรหโต อฺาณนฺติ? อามนฺตา. อตฺถิ อรหโต อวิชฺชา อวิชฺโชโฆ อวิชฺชาโยโค อวิชฺชานุสโย อวิชฺชาปริยุฏฺานํ อวิชฺชาสํโยชนํ อวิชฺชานีวรณนฺติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ. นตฺถิ อรหโต อวิชฺชา อวิชฺโชโฆ อวิชฺชาโยโค อวิชฺชานุสโย อวิชฺชาปริยุฏฺานํ อวิชฺชาสํโยชนํ อวิชฺชานีวรณนฺติ? อามนฺตา. หฺจิ นตฺถิ อรหโต อวิชฺชา อวิชฺโชโฆ อวิชฺชาโยโค อวิชฺชานุสโย อวิชฺชาปริยุฏฺานํ อวิชฺชาสํโยชนํ อวิชฺชานีวรณํ, โน จ วต เร วตฺตพฺเพ – ‘‘อตฺถิ อรหโต อฺาณ’’นฺติ.
อตฺถิ ¶ ปุถุชฺชนสฺส อฺาณํ, อตฺถิ ตสฺส อวิชฺชา อวิชฺโชโฆ อวิชฺชาโยโค อวิชฺชานุสโย อวิชฺชาปริยุฏฺานํ อวิชฺชาสํโยชนํ อวิชฺชานีวรณนฺติ? อามนฺตา. อตฺถิ อรหโต อฺาณํ, อตฺถิ ตสฺส อวิชฺชา อวิชฺโชโฆ อวิชฺชาโยโค อวิชฺชานุสโย อวิชฺชาปริยุฏฺานํ อวิชฺชาสํโยชนํ อวิชฺชานีวรณนฺติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ.
อตฺถิ อรหโต อฺาณํ, นตฺถิ ตสฺส อวิชฺชา อวิชฺโชโฆ อวิชฺชาโยโค อวิชฺชานุสโย อวิชฺชาปริยุฏฺานํ อวิชฺชาสํโยชนํ อวิชฺชานีวรณนฺติ ¶ ? อามนฺตา. อตฺถิ ปุถุชฺชนสฺส อฺาณํ ¶ , นตฺถิ ตสฺส อวิชฺชา อวิชฺโชโฆ อวิชฺชาโยโค อวิชฺชานุสโย อวิชฺชาปริยุฏฺานํ อวิชฺชาสํโยชนํ อวิชฺชานีวรณนฺติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ.
อตฺถิ อรหโต อฺาณนฺติ? อามนฺตา. อรหา อฺาณปกโต ปาณํ หเนยฺย, อทินฺนํ อาทิเยยฺย, มุสา ภเณยฺย, ปิสุณํ ภเณยฺย, ผรุสํ ภเณยฺย, สมฺผํ ปลเปยฺย, สนฺธึ ฉินฺเทยฺย, นิลฺโลปํ หเรยฺย, เอกาคาริยํ กเรยฺย, ปริปนฺเถ ติฏฺเยฺย, ปรทารํ คจฺเฉยฺย, คามฆาตํ กเรยฺย, นิคมฆาตํ กเรยฺยาติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ.
อตฺถิ ปุถุชฺชนสฺส อฺาณํ, ปุถุชฺชโน อฺาณปกโต ปาณํ ¶ หเนยฺย, อทินฺนํ อาทิเยยฺย, มุสา ภเณยฺย…เป… คามฆาตํ กเรยฺย, นิคมฆาตํ กเรยฺยาติ? อามนฺตา. อตฺถิ อรหโต อฺาณํ, อรหา อฺาณปกโต ปาณํ หเนยฺย, อทินฺนํ อาทิเยยฺย…เป… คามฆาตํ กเรยฺย, นิคมฆาตํ กเรยฺยาติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ.
อตฺถิ อรหโต อฺาณํ, น จ อรหา อฺาณปกโต ปาณํ หเนยฺย, อทินฺนํ อาทิเยยฺย…เป… คามฆาตํ กเรยฺย, นิคมฆาตํ กเรยฺยาติ? อามนฺตา. อตฺถิ ปุถุชฺชนสฺส อฺาณํ, น จ ปุถุชฺชโน อฺาณปกโต ปาณํ หเนยฺย, อทินฺนํ อาทิเยยฺย…เป… คามฆาตํ กเรยฺย, นิคมฆาตํ กเรยฺยาติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ.
อตฺถิ ¶ อรหโต อฺาณนฺติ? อามนฺตา. อตฺถิ อรหโต สตฺถริ อฺาณํ, ธมฺเม อฺาณํ, สงฺเฆ อฺาณํ, สิกฺขาย อฺาณํ, ปุพฺพนฺเต อฺาณํ, อปรนฺเต อฺาณํ, ปุพฺพนฺตาปรนฺเต อฺาณํ, อิทปฺปจฺจยตาปฏิจฺจสมุปฺปนฺเนสุ ธมฺเมสุ อฺาณนฺติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ.
นตฺถิ ¶ อรหโต สตฺถริ อฺาณํ, ธมฺเม อฺาณํ, สงฺเฆ อฺาณํ, สิกฺขาย อฺาณํ, ปุพฺพนฺเต อฺาณํ, อปรนฺเต อฺาณํ, ปุพฺพนฺตาปรนฺเต อฺาณํ, อิทปฺปจฺจยตาปฏิจฺจสมุปฺปนฺเนสุ ธมฺเมสุ อฺาณนฺติ? อามนฺตา. หฺจิ นตฺถิ อรหโต สตฺถริ อฺาณํ, ธมฺเม อฺาณํ, สงฺเฆ อฺาณํ…เป… อิทปฺปจฺจยตาปฏิจฺจสมุปฺปนฺเนสุ ธมฺเมสุ อฺาณํ, โน จ วต เร วตฺตพฺเพ – ‘‘อตฺถิ อรหโต อฺาณ’’นฺติ.
อตฺถิ ปุถุชฺชนสฺส อฺาณํ, อตฺถิ ตสฺส สตฺถริ อฺาณํ, ธมฺเม อฺาณํ, สงฺเฆ อฺาณํ…เป… อิทปฺปจฺจยตาปฏิจฺจสมุปฺปนฺเนสุ ธมฺเมสุ อฺาณนฺติ ¶ ? อามนฺตา. อตฺถิ อรหโต อฺาณํ, อตฺถิ ตสฺส สตฺถริ อฺาณํ, ธมฺเม อฺาณํ, สงฺเฆ อฺาณํ…เป… อิทปฺปจฺจยตาปฏิจฺจสมุปฺปนฺเนสุ ธมฺเมสุ อฺาณนฺติ? น ¶ เหวํ วตฺตพฺเพ.
อตฺถิ อรหโต อฺาณํ, นตฺถิ ตสฺส สตฺถริ อฺาณํ, ธมฺเม อฺาณํ, สงฺเฆ อฺาณํ…เป… อิทปฺปจฺจยตาปฏิจฺจสมุปฺปนฺเนสุ ¶ ธมฺเมสุ อฺาณนฺติ? อามนฺตา. อตฺถิ ปุถุชฺชนสฺส อฺาณํ, นตฺถิ ตสฺส สตฺถริ อฺาณํ, ธมฺเม อฺาณํ, สงฺเฆ อฺาณํ…เป… อิทปฺปจฺจยตาปฏิจฺจสมุปฺปนฺเนสุ ธมฺเมสุ อฺาณนฺติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ.
๓๑๕. อตฺถิ อรหโต อฺาณนฺติ? อามนฺตา. นนุ อรหโต ราโค ปหีโน อุจฺฉินฺนมูโล ตาลาวตฺถุกโต อนภาวงฺกโต อายตึ อนุปฺปาทธมฺโมติ? อามนฺตา. หฺจิ อรหโต ราโค ปหีโน อุจฺฉินฺนมูโล ตาลาวตฺถุกโต อนภาวงฺกโต อายตึ อนุปฺปาทธมฺโม, โน จ วต เร วตฺตพฺเพ – ‘‘อตฺถิ อรหโต อฺาณ’’นฺติ.
อตฺถิ อรหโต อฺาณนฺติ? อามนฺตา. นนุ อรหโต โทโส ปหีโน…เป… โมโห ปหีโน…เป… อโนตฺตปฺปํ ปหีนํ อุจฺฉินฺนมูลํ ตาลาวตฺถุกตํ อนภาวงฺกตํ อายตึ อนุปฺปาทธมฺมนฺติ? อามนฺตา. หฺจิ อรหโต อโนตฺตปฺปํ ปหีนํ อุจฺฉินฺนมูลํ ตาลาวตฺถุกตํ อนภาวงฺกตํ อายตึ อนุปฺปาทธมฺมํ, โน จ วต เร วตฺตพฺเพ – ‘‘อตฺถิ อรหโต อฺาณ’’นฺติ.
อตฺถิ อรหโต อฺาณนฺติ? อามนฺตา. นนุ อรหโต ราคปฺปหานาย มคฺโค ภาวิโต…เป… โพชฺฌงฺคา ภาวิตาติ? อามนฺตา. หฺจิ อรหโต ราคปฺปหานาย โพชฺฌงฺคา ภาวิตา, โน จ วต เร วตฺตพฺเพ – ‘‘อตฺถิ อรหโต อฺาณ’’นฺติ.
อตฺถิ อรหโต อฺาณนฺติ? อามนฺตา. นนุ อรหโต โทสปฺปหานาย…เป… โมหปฺปหานาย…เป… อโนตฺตปฺปปหานาย มคฺโค ภาวิโต ¶ …เป… โพชฺฌงฺคา ¶ ภาวิตาติ? อามนฺตา ¶ . หฺจิ อรหโต อโนตฺตปฺปปหานาย โพชฺฌงฺคา ภาวิตา, โน จ วต เร วตฺตพฺเพ – ‘‘อตฺถิ อรหโต อฺาณ’’นฺติ.
อตฺถิ ¶ อรหโต อฺาณนฺติ? อามนฺตา. นนุ อรหา วีตราโค วีตโทโส วีตโมโห…เป… สจฺฉิกาตพฺพํ สจฺฉิกตนฺติ? อามนฺตา. หฺจิ อรหา วีตราโค…เป… สจฺฉิกาตพฺพํ สจฺฉิกตํ, โน จ วต เร วตฺตพฺเพ – ‘‘อตฺถิ อรหโต อฺาณ’’นฺติ.
๓๑๖. อตฺถิ อรหโต อฺาณนฺติ? สธมฺมกุสลสฺส อรหโต อตฺถิ อฺาณํ, ปรธมฺมกุสลสฺส อรหโต นตฺถิ อฺาณนฺติ. สธมฺมกุสลสฺส อรหโต อตฺถิ อฺาณนฺติ? อามนฺตา. ปรธมฺมกุสลสฺส อรหโต อตฺถิ อฺาณนฺติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….
ปรธมฺมกุสลสฺส อรหโต นตฺถิ อฺาณนฺติ? อามนฺตา. สธมฺมกุสลสฺส อรหโต นตฺถิ อฺาณนฺติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….
สธมฺมกุสลสฺส อรหโต ราโค ปหีโน, อตฺถิ ตสฺส อฺาณนฺติ? อามนฺตา. ปรธมฺมกุสลสฺส อรหโต ราโค ปหีโน, อตฺถิ ตสฺส อฺาณนฺติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….
สธมฺมกุสลสฺส อรหโต โทโส ปหีโน…เป… โมโห ปหีโน…เป… อโนตฺตปฺปํ ปหีนํ, อตฺถิ ตสฺส อฺาณนฺติ? อามนฺตา. ปรธมฺมกุสลสฺส อรหโต อโนตฺตปฺปํ ปหีนํ, อตฺถิ ตสฺส อฺาณนฺติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….
สธมฺมกุสลสฺส ¶ อรหโต ราคปฺปหานาย มคฺโค ภาวิโต…เป… โพชฺฌงฺคา ภาวิตา, อตฺถิ ¶ ตสฺส อฺาณนฺติ? อามนฺตา. ปรธมฺมกุสลสฺส อรหโต ราคปฺปหานาย โพชฺฌงฺคา ภาวิตา, อตฺถิ ตสฺส อฺาณนฺติ? น ¶ เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….
สธมฺมกุสลสฺส อรหโต โทสปฺปหานาย…เป… โมหปฺปหานาย…เป… อโนตฺตปฺปปหานาย มคฺโค ภาวิโต…เป… โพชฺฌงฺคา ภาวิตา, อตฺถิ ตสฺส อฺาณนฺติ? อามนฺตา. ปรธมฺมกุสลสฺส อรหโต อโนตฺตปฺปปหานาย โพชฺฌงฺคา ภาวิตา, อตฺถิ ตสฺส อฺาณนฺติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….
สธมฺมกุสโล อรหา วีตราโค วีตโทโส วีตโมโห…เป… สจฺฉิกาตพฺพํ สจฺฉิกตํ, อตฺถิ ตสฺส อฺาณนฺติ? อามนฺตา. ปรธมฺมกุสโล อรหา วีตราโค วีตโทโส วีตโมโห…เป… สจฺฉิกาตพฺพํ สจฺฉิกตํ, อตฺถิ ตสฺส อฺาณนฺติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….
ปรธมฺมกุสลสฺส ¶ อรหโต ราโค ปหีโน, นตฺถิ ตสฺส อฺาณนฺติ? อามนฺตา. สธมฺมกุสลสฺส อรหโต ราโค ปหีโน, นตฺถิ ตสฺส อฺาณนฺติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….
ปรธมฺมกุสลสฺส อรหโต โทโส ปหีโน…เป… โมโห ปหีโน…เป… อโนตฺตปฺปํ ปหีนํ, นตฺถิ ตสฺส อฺาณนฺติ? อามนฺตา. สธมฺมกุสลสฺส อรหโต อโนตฺตปฺปํ ปหีนํ, นตฺถิ ตสฺส อฺาณนฺติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….
ปรธมฺมกุสลสฺส อรหโต ราคปฺปหานาย มคฺโค ภาวิโต…เป… โพชฺฌงฺคา ¶ ภาวิตา…เป… โทสปฺปหานาย โมหปฺปหานาย…เป… อโนตฺตปฺปปหานาย มคฺโค ภาวิโต…เป… โพชฺฌงฺคา ภาวิตา, นตฺถิ ตสฺส อฺาณนฺติ? อามนฺตา. สธมฺมกุสลสฺส อรหโต อโนตฺตปฺปปหานาย โพชฺฌงฺคา ภาวิตา, นตฺถิ ตสฺส อฺาณนฺติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….
ปรธมฺมกุสโล อรหา วีตราโค วีตโทโส วีตโมโห…เป… สจฺฉิกาตพฺพํ สจฺฉิกตํ, นตฺถิ ตสฺส อฺาณนฺติ? อามนฺตา ¶ . สธมฺมกุสโล อรหา วีตราโค วีตโทโส วีตโมโห ¶ …เป… สจฺฉิกาตพฺพํ สจฺฉิกตํ, นตฺถิ ตสฺส อฺาณนฺติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….
๓๑๗. อตฺถิ อรหโต อฺาณนฺติ? อามนฺตา. นนุ วุตฺตํ ภควตา – ‘‘ชานโตหํ [ชานตาหํ (สี.), ชานตฺวาหํ (สฺยา. ปี. ก.)], ภิกฺขเว, ปสฺสโต อาสวานํ ขยํ วทามิ, โน อชานโต โน อปสฺสโต. กิฺจ, ภิกฺขเว, ชานโต กึ ปสฺสโต อาสวานํ ขโย โหติ? ‘อิติ รูปํ, อิติ รูปสฺส สมุทโย, อิติ รูปสฺส อตฺถงฺคโม, อิติ เวทนา…เป… อิติ สฺา… อิติ สงฺขารา… อิติ วิฺาณํ, อิติ วิฺาณสฺส สมุทโย, อิติ วิฺาณสฺส อตฺถงฺคโม’ติ – เอวํ โข, ภิกฺขเว, ชานโต เอวํ ปสฺสโต อาสวานํ ขโย โหตี’’ติ [สํ. นิ. ๓.๑๐๑; อิติวุ. ๑๐๒; สํ. นิ. ๕.๑๐๙๕]. อตฺเถว สุตฺตนฺโตติ? อามนฺตา. เตน หิ น วตฺตพฺพํ – ‘‘อตฺถิ อรหโต อฺาณ’’นฺติ.
อตฺถิ อรหโต อฺาณนฺติ? อามนฺตา. นนุ วุตฺตํ ภควตา – ‘‘ชานโตหํ, ภิกฺขเว, ปสฺสโต อาสวานํ ขยํ วทามิ, โน อชานโต ¶ โน อปสฺสโต. กิฺจ, ภิกฺขเว, ชานโต กึ ปสฺสโต อาสวานํ ขโย ¶ โหติ? ‘อิทํ ทุกฺข’นฺติ – ภิกฺขเว, ชานโต ปสฺสโต อาสวานํ ขโย โหติ, ‘อยํ ทุกฺขสมุทโย’ติ – ชานโต ปสฺสโต อาสวานํ ขโย โหติ, ‘อยํ ทุกฺขนิโรโธ’ติ – ชานโต ปสฺสโต อาสวานํ ขโย โหติ, ‘อยํ ทุกฺขนิโรธคามินี ปฏิปทา’ติ – ชานโต ปสฺสโต อาสวานํ ขโย โหติ. เอวํ โข, ภิกฺขเว, ชานโต เอวํ ปสฺสโต อาสวานํ ขโย โหตี’’ติ [สํ. นิ. ๕.๑๐๙๕]. อตฺเถว สุตฺตนฺโตติ? อามนฺตา. เตน หิ น วตฺตพฺพํ – ‘‘อตฺถิ อรหโต อฺาณ’’นฺติ.
อตฺถิ อรหโต อฺาณนฺติ? อามนฺตา. นนุ วุตฺตํ ภควตา – ‘‘สพฺพํ, ภิกฺขเว, อนภิชานํ อปริชานํ อวิราชยํ อปฺปชหํ อภพฺโพ ทุกฺขกฺขยาย, สพฺพฺจ โข, ภิกฺขเว, อภิชานํ ปริชานํ ¶ วิราชยํ ปชหํ ภพฺโพ ทุกฺขกฺขยายา’’ติ [สํ. นิ. ๔.๒๖; อิติวุ. ๗ อิติวุตฺตเกปิ]! อตฺเถว สุตฺตนฺโตติ? อามนฺตา. เตน หิ น วตฺตพฺพํ – ‘‘อตฺถิ อรหโต อฺาณ’’นฺติ.
อตฺถิ อรหโต อฺาณนฺติ? อามนฺตา. นนุ วุตฺตํ ภควตา –
‘‘สหาวสฺส ¶ ทสฺสนสมฺปทาย,
ตยสฺสุ ธมฺมา ชหิตา ภวนฺติ;
สกฺกายทิฏฺี วิจิกิจฺฉิตฺจ,
สีลพฺพตํ วาปิ ยทตฺถิ กิฺจิ;
จตูหปาเยหิ จ วิปฺปมุตฺโต,
ฉจฺจาภิานานิ อภพฺพ กาตุ’’นฺติ.
อตฺเถว ¶ สุตฺตนฺโตติ? อามนฺตา. เตน หิ น วตฺตพฺพํ – ‘‘อตฺถิ อรหโต อฺาณ’’นฺติ.
อตฺถิ อรหโต อฺาณนฺติ? อามนฺตา. นนุ วุตฺตํ ภควตา – ‘‘ยสฺมึ, ภิกฺขเว, สมเย อริยสาวกสฺส วิรชํ วีตมลํ ธมฺมจกฺขุํ อุทปาทิ – ‘ยํ กิฺจิ สมุทยธมฺมํ สพฺพํ ตํ นิโรธธมฺม’นฺติ, สห ทสฺสนุปฺปาทา, ภิกฺขเว, อริยสาวกสฺส ตีณิ สํโยชนานิ ปหียนฺติ – สกฺกายทิฏฺิ, วิจิกิจฺฉา, สีลพฺพตปรามาโส’’ติ. อตฺเถว สุตฺตนฺโตติ? อามนฺตา. เตน หิ น วตฺตพฺพํ – ‘‘อตฺถิ อรหโต อฺาณ’’นฺติ.
น ¶ วตฺตพฺพํ – ‘‘อตฺถิ อรหโต อฺาณ’’นฺติ? อามนฺตา. นนุ อรหา อิตฺถิปุริสานํ นามโคตฺตํ น ชาเนยฺย, มคฺคามคฺคํ น ชาเนยฺย, ติณกฏฺวนปฺปตีนํ นามํ น ชาเนยฺยาติ? อามนฺตา. หฺจิ อรหา อิตฺถิปุริสานํ นามโคตฺตํ น ชาเนยฺย, มคฺคามคฺคํ ¶ น ชาเนยฺย, ติณกฏฺวนปฺปตีนํ นามํ น ชาเนยฺย, เตน วต เร วตฺตพฺเพ – ‘‘อตฺถิ อรหโต อฺาณ’’นฺติ.
อรหา อิตฺถิปุริสานํ นามโคตฺตํ น ชาเนยฺย, มคฺคามคฺคํ น ชาเนยฺย, ติณกฏฺวนปฺปตีนํ นามํ น ชาเนยฺยาติ, อตฺถิ อรหโต อฺาณนฺติ? อามนฺตา. อรหา โสตาปตฺติผลํ วา สกทาคามิผลํ วา อนาคามิผลํ วา อรหตฺตํ วา น ชาเนยฺยาติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….
อฺาณกถา นิฏฺิตา.
๒. ทุติยวคฺโค
(๑๒) ๓. กงฺขากถา
๓๑๘. อตฺถิ ¶ ¶ อรหโต กงฺขาติ? อามนฺตา. อตฺถิ อรหโต วิจิกิจฺฉา วิจิกิจฺฉาปริยุฏฺานํ วิจิกิจฺฉาสํโยชนํ วิจิกิจฺฉานีวรณนฺติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….
นตฺถิ อรหโต วิจิกิจฺฉา วิจิกิจฺฉาปริยุฏฺานํ วิจิกิจฺฉาสํโยชนํ วิจิกิจฺฉานีวรณนฺติ? อามนฺตา. หฺจิ นตฺถิ อรหโต วิจิกิจฺฉา วิจิกิจฺฉาปริยุฏฺานํ วิจิกิจฺฉาสํโยชนํ วิจิกิจฺฉานีวรณํ, โน จ วต เร วตฺตพฺเพ – ‘‘อตฺถิ อรหโต กงฺขา’’ติ.
อตฺถิ ปุถุชฺชนสฺส กงฺขา, อตฺถิ ตสฺส วิจิกิจฺฉา วิจิกิจฺฉาปริยุฏฺานํ วิจิกิจฺฉาสํโยชนํ วิจิกิจฺฉานีวรณนฺติ? อามนฺตา. อตฺถิ อรหโต กงฺขา, อตฺถิ ตสฺส วิจิกิจฺฉา วิจิกิจฺฉาปริยุฏฺานํ วิจิกิจฺฉาสํโยชนํ วิจิกิจฺฉานีวรณนฺติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….
อตฺถิ อรหโต กงฺขา, นตฺถิ ตสฺส วิจิกิจฺฉา วิจิกิจฺฉาปริยุฏฺานํ วิจิกิจฺฉาสํโยชนํ วิจิกิจฺฉานีวรณนฺติ? อามนฺตา ¶ . อตฺถิ ปุถุชฺชนสฺส กงฺขา, นตฺถิ ¶ ตสฺส วิจิกิจฺฉา วิจิกิจฺฉาปริยุฏฺานํ วิจิกิจฺฉาสํโยชนํ วิจิกิจฺฉานีวรณนฺติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….
อตฺถิ อรหโต กงฺขาติ? อามนฺตา. อตฺถิ อรหโต สตฺถริ กงฺขา, ธมฺเม กงฺขา, สงฺเฆ กงฺขา, สิกฺขาย กงฺขา, ปุพฺพนฺเต กงฺขา, อปรนฺเต กงฺขา, ปุพฺพนฺตาปรนฺเต กงฺขา, อิทปฺปจฺจยตาปฏิจฺจสมุปฺปนฺเนสุ ธมฺเมสุ กงฺขาติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ.
นตฺถิ ¶ อรหโต สตฺถริ กงฺขา, ธมฺเม กงฺขา…เป… อิทปฺปจฺจยตาปฏิจฺจสมุปฺปนฺเนสุ ธมฺเมสุ กงฺขาติ ¶ ? อามนฺตา. หฺจิ นตฺถิ อรหโต สตฺถริ กงฺขา, ธมฺเม กงฺขา…เป… อิทปฺปจฺจยตาปฏิจฺจสมุปฺปนฺเนสุ ธมฺเมสุ กงฺขา, โน จ วต เร วตฺตพฺเพ – ‘‘อตฺถิ อรหโต กงฺขา’’ติ.
อตฺถิ ปุถุชฺชนสฺส กงฺขา, อตฺถิ ตสฺส สตฺถริ กงฺขา, ธมฺเม กงฺขา…เป… อิทปฺปจฺจยตาปฏิจฺจสมุปฺปนฺเนสุ ธมฺเมสุ กงฺขาติ? อามนฺตา. อตฺถิ อรหโต กงฺขา, อตฺถิ ตสฺส สตฺถริ กงฺขา, ธมฺเม กงฺขา…เป… อิทปฺปจฺจยตาปฏิจฺจสมุปฺปนฺเนสุ ธมฺเมสุ กงฺขาติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ.
อตฺถิ อรหโต กงฺขา, นตฺถิ ตสฺส สตฺถริ กงฺขา, ธมฺเม กงฺขา…เป… อิทปฺปจฺจยตาปฏิจฺจสมุปฺปนฺเนสุ ธมฺเมสุ กงฺขาติ? อามนฺตา. อตฺถิ ปุถุชฺชนสฺส กงฺขา, นตฺถิ ตสฺส สตฺถริ กงฺขา, ธมฺเม กงฺขา…เป… อิทปฺปจฺจยตาปฏิจฺจสมุปฺปนฺเนสุ ธมฺเมสุ กงฺขาติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ.
๓๑๙. อตฺถิ อรหโต กงฺขาติ? อามนฺตา ¶ . นนุ อรหโต ราโค ปหีโน อุจฺฉินฺนมูโล ตาลาวตฺถุกโต อนภาวงฺกโต อายตึ อนุปฺปาทธมฺโมติ? อามนฺตา. หฺจิ อรหโต ราโค ปหีโน อุจฺฉินฺนมูโล ตาลาวตฺถุกโต อนภาวงฺกโต อายตึ อนุปฺปาทธมฺโม, โน จ วต เร วตฺตพฺเพ – ‘‘อตฺถิ อรหโต กงฺขา’’ติ.
อตฺถิ ¶ อรหโต กงฺขาติ? อามนฺตา. นนุ อรหโต โทโส ปหีโน…เป… โมโห ปหีโน…เป… อโนตฺตปฺปํ ปหีนํ…เป… ราคปฺปหานาย มคฺโค ภาวิโต…เป… โพชฺฌงฺคา ภาวิตา…เป… โทสปฺปหานาย…เป… อโนตฺตปฺปปหานาย มคฺโค ภาวิโต…เป… โพชฺฌงฺคา ภาวิตา; นนุ อรหา วีตราโค วีตโทโส วีตโมโห…เป… สจฺฉิกาตพฺพํ สจฺฉิกตนฺติ? อามนฺตา. หฺจิ อรหา วีตราโค วีตโทโส วีตโมโห…เป… สจฺฉิกาตพฺพํ สจฺฉิกตํ, โน จ วต เร วตฺตพฺเพ – ‘‘อตฺถิ อรหโต กงฺขา’’ติ.
๓๒๐. อตฺถิ ¶ อรหโต กงฺขาติ? สธมฺมกุสลสฺส อรหโต ¶ อตฺถิ กงฺขา, ปรธมฺมกุสลสฺส ¶ อรหโต นตฺถิ กงฺขาติ. สธมฺมกุสลสฺส อรหโต อตฺถิ กงฺขาติ? อามนฺตา. ปรธมฺมกุสลสฺส อรหโต อตฺถิ กงฺขาติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….
ปรธมฺมกุสลสฺส อรหโต นตฺถิ กงฺขาติ? อามนฺตา. สธมฺมกุสลสฺส อรหโต นตฺถิ กงฺขาติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….
สธมฺมกุสลสฺส อรหโต ราโค ปหีโน, อตฺถิ ตสฺส กงฺขาติ? อามนฺตา. ปรธมฺมกุสลสฺส อรหโต ราโค ปหีโน, อตฺถิ ตสฺส กงฺขาติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….
สธมฺมกุสลสฺส อรหโต โทโส ปหีโน…เป… โมโห ปหีโน…เป… อโนตฺตปฺปํ ปหีนํ…เป… ราคปฺปหานาย มคฺโค ภาวิโต…เป… โพชฺฌงฺคา ภาวิตา…เป… โทสปฺปหานาย…เป… โมหปฺปหานาย…เป… อโนตฺตปฺปปหานาย ¶ มคฺโค ภาวิโต…เป… โพชฺฌงฺคา ภาวิตา…เป… สธมฺมกุสโล อรหา วีตราโค วีตโทโส วีตโมโห ¶ …เป… สจฺฉิกาตพฺพํ สจฺฉิกตํ, อตฺถิ ตสฺส กงฺขาติ? อามนฺตา. ปรธมฺมกุสโล อรหา วีตราโค วีตโทโส วีตโมโห…เป… สจฺฉิกาตพฺพํ สจฺฉิกตํ, อตฺถิ ตสฺส กงฺขาติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป… ปรธมฺมกุสลสฺส อรหโต ราโค ปหีโน, นตฺถิ ตสฺส กงฺขาติ? อามนฺตา. สธมฺมกุสลสฺส อรหโต ราโค ปหีโน, นตฺถิ ตสฺส กงฺขาติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….
ปรธมฺมกุสลสฺส อรหโต โทโส ปหีโน…เป… โมโห ปหีโน…เป… อโนตฺตปฺปํ ปหีนํ…เป… ราคปฺปหานาย มคฺโค ภาวิโต…เป… โพชฺฌงฺคา ภาวิตา…เป… โทสปฺปหานาย…เป… โมหปฺปหานาย…เป… อโนตฺตปฺปปหานาย มคฺโค ภาวิโต…เป… โพชฺฌงฺคา ภาวิตา…เป… ปรธมฺมกุสโล อรหา วีตราโค วีตโทโส วีตโมโห…เป… สจฺฉิกาตพฺพํ สจฺฉิกตํ, นตฺถิ ตสฺส กงฺขาติ? อามนฺตา. สธมฺมกุสโล อรหา วีตราโค วีตโทโส วีตโมโห…เป… สจฺฉิกาตพฺพํ สจฺฉิกตํ, นตฺถิ ตสฺส กงฺขาติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….
๓๒๑. อตฺถิ อรหโต กงฺขาติ? อามนฺตา. นนุ วุตฺตํ ภควตา – ‘‘ชานโตหํ, ภิกฺขเว, ปสฺสโต อาสวานํ ขยํ วทามิ, โน อชานโต โน ¶ อปสฺสโต! กิฺจ, ภิกฺขเว ¶ , ชานโต กึ ปสฺสโต อาสวานํ ขโย โหติ ¶ ? ‘อิติ รูปํ’…เป… ‘อิติ วิฺาณสฺส อตฺถงฺคโม’ติ – เอวํ โข, ภิกฺขเว, ชานโต เอวํ ปสฺสโต อาสวานํ ขโย โหตี’’ติ. อตฺเถว สุตฺตนฺโตติ? อามนฺตา. เตน หิ น วตฺตพฺพํ – ‘‘อตฺถิ อรหโต กงฺขา’’ติ.
อตฺถิ อรหโต กงฺขาติ? อามนฺตา. นนุ วุตฺตํ ภควตา – ‘‘ชานโตหํ, ภิกฺขเว, ปสฺสโต อาสวานํ ขยํ วทามิ, โน อชานโต โน อปสฺสโต! กิฺจ, ภิกฺขเว, ชานโต กึ ปสฺสโต อาสวานํ ขโย โหติ? ‘อิทํ ทุกฺข’นฺติ, ภิกฺขเว…เป… ‘อยํ ทุกฺขนิโรธคามินี ปฏิปทา’ติ ชานโต ปสฺสโต อาสวานํ ขโย โหติ. เอวํ โข ¶ , ภิกฺขเว, ชานโต เอวํ ปสฺสโต อาสวานํ ขโย โหตี’’ติ. อตฺเถว สุตฺตนฺโตติ? อามนฺตา. เตน หิ น วตฺตพฺพํ – ‘‘อตฺถิ อรหโต กงฺขา’’ติ.
อตฺถิ อรหโต กงฺขาติ? อามนฺตา. นนุ วุตฺตํ ภควตา – ‘‘สพฺพํ, ภิกฺขเว, อนภิชานํ อปริชานํ อวิราชยํ อปฺปชหํ อภพฺโพ ทุกฺขกฺขยาย; สพฺพฺจ โข, ภิกฺขเว, อภิชานํ ปริชานํ วิราชยํ ปชหํ ภพฺโพ ทุกฺขกฺขยายา’’ติ! อตฺเถว สุตฺตนฺโตติ? อามนฺตา. เตน หิ น วตฺตพฺพํ – ‘‘อตฺถิ อรหโต กงฺขา’’ติ.
อตฺถิ อรหโต กงฺขาติ? อามนฺตา. นนุ วุตฺตํ ภควตา – ‘‘สหาวสฺส ทสฺสนสมฺปทาย ¶ …เป… ฉจฺจาภิานานิ อภพฺพ กาตุ’’นฺติ. อตฺเถว สุตฺตนฺโตติ? อามนฺตา. เตน หิ น วตฺตพฺพํ – ‘‘อตฺถิ อรหโต กงฺขา’’ติ.
อตฺถิ อรหโต กงฺขาติ? อามนฺตา. นนุ วุตฺตํ ภควตา – ‘‘ยสฺมึ, ภิกฺขเว, สมเย อริยสาวกสฺส วิรชํ วีตมลํ ธมฺมจกฺขุํ อุทปาทิ ¶ – ‘ยํ กิฺจิ สมุทยธมฺมํ สพฺพํ ตํ นิโรธธมฺม’นฺติ, สห ทสฺสนุปฺปาทา, ภิกฺขเว, อริยสาวกสฺส ตีณิ สํโยชนานิ ปหียนฺติ – สกฺกายทิฏฺิ, วิจิกิจฺฉา, สีลพฺพตปรามาโส’’ติ! อตฺเถว สุตฺตนฺโตติ? อามนฺตา. เตน หิ น วตฺตพฺพํ – ‘‘อตฺถิ อรหโต กงฺขา’’ติ.
อตฺถิ อรหโต กงฺขาติ? อามนฺตา. นนุ วุตฺตํ ภควตา –
‘‘ยทา ¶ หเว ปาตุภวนฺติ ธมฺมา,
อาตาปิโน ฌายโต พฺราหฺมณสฺส;
อถสฺส กงฺขา วปยนฺติ สพฺพา,
ยโต ปชานาติ สเหตุธมฺมนฺติ.
‘‘ยทา ¶ หเว ปาตุภวนฺติ ธมฺมา,
อาตาปิโน ฌายโต พฺราหฺมณสฺส;
อถสฺส กงฺขา วปยนฺติ สพฺพา,
ยโต ขยํ ปจฺจยานํ อเวทีติ.
‘‘ยทา หเว ปาตุภวนฺติ ธมฺมา,
อาตาปิโน ฌายโต พฺราหฺมณสฺส;
วิธูปยํ ติฏฺติ มารเสนํ,
สูริโยว [สุริโยว (สี. สฺยา. กํ. ปี.)] โอภาสยมนฺตลิกฺขนฺติ [มหาว. ๓; อุทา. ๓].
‘‘ยา กาจิ กงฺขา อิธ วา หุรํ วา,
สกเวทิยา วา ปรเวทิยา วา;
ฌายิโน ¶ [เย ฌายิโน (อุทาเน)] ตา ปชหนฺติ สพฺพา,
อาตาปิโน ¶ พฺรหฺมจริยํ จรนฺตาติ [อุทา. ๔๗ อุทาเนปิ].
‘‘เย กงฺขาสมติกฺกนฺตา, กงฺขาภูเตสุ ปาณิสุ;
อสํสยา วิสํยุตฺตา, เตสุ ทินฺนํ มหปฺผลนฺติ.
‘‘เอตาทิสี ธมฺมปกาสเนตฺถ,
น ตตฺถ กึ กงฺขติ โกจิ สาวโก;
นิตฺถิณฺณโอฆํ [นิติณฺณโอฆํ (สี. ก.), นิตฺติณฺณโอฆํ (สฺยา. กํ.)] วิจิกิจฺฉฉินฺนํ,
พุทฺธํ นมสฺสาม ชินํ ชนินฺทา’’ติ [ที. นิ. ๒.๓๕๔].
อตฺเถว ¶ สุตฺตนฺโตติ? อามนฺตา. เตน หิ น วตฺตพฺพํ – ‘‘อตฺถิ อรหโต กงฺขา’’ติ.
น วตฺตพฺพํ – ‘‘อตฺถิ อรหโต กงฺขา’’ติ? อามนฺตา. นนุ อรหา อิตฺถิปุริสานํ นามโคตฺเต กงฺเขยฺย, มคฺคามคฺเค กงฺเขยฺย, ติณกฏฺวนปฺปตีนํ นาเม กงฺเขยฺยา’’ติ? อามนฺตา. หฺจิ อรหา อิตฺถิปุริสานํ นามโคตฺเต กงฺเขยฺย, มคฺคามคฺเค กงฺเขยฺย, ติณกฏฺวนปฺปตีนํ นาเม กงฺเขยฺย; เตน วต เร วตฺตพฺเพ – ‘‘อตฺถิ อรหโต กงฺขา’’ติ.
อรหา ¶ อิตฺถิปุริสานํ นามโคตฺเต กงฺเขยฺย, มคฺคามคฺเค กงฺเขยฺย, ติณกฏฺวนปฺปตีนํ นาเม กงฺเขยฺยาติ, อตฺถิ อรหโต กงฺขาติ? อามนฺตา. อรหา โสตาปตฺติผเล วา สกทาคามิผเล วา อนาคามิผเล วา อรหตฺเต วา กงฺเขยฺยาติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….
กงฺขากถา นิฏฺิตา.
๒. ทุติยวคฺโค
(๑๓) ๔. ปรวิตารณกถา
๓๒๒. อตฺถิ ¶ อรหโต ปรวิตารณาติ? อามนฺตา ¶ . อรหา ปรเนยฺโย ปรปตฺติโย ปรปจฺจโย ปรปฏิพทฺธภู, น ชานาติ น ปสฺสติ สมฺมูฬฺโห อสมฺปชาโนติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….
นนุ อรหา น ปรเนยฺโย น ปรปตฺติโย น ปรปจฺจโย น ปรปฏิพทฺธภู ชานาติ ปสฺสติ อสมฺมูฬฺโห สมฺปชาโนติ? อามนฺตา. หฺจิ อรหา น ปรเนยฺโย น ปรปตฺติโย น ปรปจฺจโย น ปรปฏิพทฺธภู, ชานาติ ปสฺสติ อสมฺมูฬฺโห สมฺปชาโน, โน จ วต เร วตฺตพฺเพ – ‘‘อตฺถิ อรหโต ปรวิตารณา’’ติ.
อตฺถิ ¶ ปุถุชฺชนสฺส ปรวิตารณา, โส จ ปรเนยฺโย ปรปตฺติโย ปรปจฺจโย ปรปฏิพทฺธภู, น ชานาติ น ปสฺสติ สมฺมูฬฺโห อสมฺปชาโนติ? อามนฺตา. อตฺถิ อรหโต ปรวิตารณา, โส จ ปรเนยฺโย ปรปตฺติโย ปรปจฺจโย ปรปฏิพทฺธภู, น ชานาติ น ปสฺสติ สมฺมูฬฺโห อสมฺปชาโนติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….
อตฺถิ อรหโต ปรวิตารณา, โส จ น ปรเนยฺโย น ปรปตฺติโย น ปรปจฺจโย น ปรปฏิพทฺธภู, ชานาติ ปสฺสติ อสมฺมูฬฺโห สมฺปชาโนติ? อามนฺตา. อตฺถิ ปุถุชฺชนสฺส ปรวิตารณา, โส จ น ปรเนยฺโย น ปรปตฺติโย น ปรปจฺจโย น ปรปฏิพทฺธภู, ชานาติ ปสฺสติ อสมฺมูฬฺโห สมฺปชาโนติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….
อตฺถิ ¶ อรหโต ปรวิตารณาติ? อามนฺตา. อตฺถิ อรหโต สตฺถริ ปรวิตารณา, ธมฺเม ปรวิตารณา, สงฺเฆ ปรวิตารณา, สิกฺขาย ¶ ปรวิตารณา, ปุพฺพนฺเต ปรวิตารณา, อปรนฺเต ปรวิตารณา, ปุพฺพนฺตาปรนฺเต ปรวิตารณา, อิทปฺปจฺจยตาปฏิจฺจสมุปฺปนฺเนสุ ธมฺเมสุ ปรวิตารณาติ? น ¶ เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….
นตฺถิ อรหโต สตฺถริ ปรวิตารณา, ธมฺเม ปรวิตารณา…เป… อิทปจฺจยตาปฏิจฺจสมุปฺปนฺเนสุ ธมฺเมสุ ปรวิตารณาติ? อามนฺตา. หฺจิ นตฺถิ อรหโต สตฺถริ ปรวิตารณา, ธมฺเม ปรวิตารณา…เป… อิทปฺปจฺจยตาปฏิจฺจสมุปฺปนฺเนสุ ธมฺเมสุ ปรวิตารณา, โน จ วต เร วตฺตพฺเพ – ‘‘อตฺถิ อรหโต ปรวิตารณา’’ติ.
อตฺถิ ปุถุชฺชนสฺส ปรวิตารณา, อตฺถิ ตสฺส สตฺถริ ปรวิตารณา, ธมฺเม ปรวิตารณา…เป… อิทปฺปจฺจยตาปฏิจฺจสมุปฺปนฺเนสุ ธมฺเมสุ ปรวิตารณาติ? อามนฺตา. อตฺถิ อรหโต ปรวิตารณา, อตฺถิ ตสฺส สตฺถริ ปรวิตารณา, ธมฺเม ปรวิตารณา…เป… อิทปฺปจฺจยตาปฏิจฺจสมุปฺปนฺเนสุ ธมฺเมสุ ปรวิตารณาติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….
อตฺถิ อรหโต ปรวิตารณา, นตฺถิ ตสฺส สตฺถริ ปรวิตารณา, ธมฺเม ปรวิตารณา…เป… อิทปฺปจฺจยตาปฏิจฺจสมุปฺปนฺเนสุ ธมฺเมสุ ปรวิตารณาติ? อามนฺตา. อตฺถิ ปุถุชฺชนสฺส ¶ ปรวิตารณา, นตฺถิ ตสฺส สตฺถริ ปรวิตารณา, ธมฺเม ปรวิตารณา…เป… อิทปฺปจฺจยตาปฏิจฺจสมุปฺปนฺเนสุ ¶ ธมฺเมสุ ปรวิตารณาติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….
๓๒๓. อตฺถิ อรหโต ปรวิตารณาติ? อามนฺตา. นนุ อรหโต ราโค ปหีโน อุจฺฉินฺนมูโล ตาลาวตฺถุกโต อนภาวงฺกโต อายตึ อนุปฺปาทธมฺโมติ? อามนฺตา. หฺจิ อรหโต ราโค ปหีโน อุจฺฉินฺนมูโล ตาลาวตฺถุกโต อนภาวงฺกโต อายตึ อนุปฺปาทธมฺโม, โน จ วต เร วตฺตพฺเพ – ‘‘อตฺถิ อรหโต ปรวิตารณา’’ติ.
อตฺถิ อรหโต ปรวิตารณาติ? อามนฺตา. นนุ ¶ อรหโต โทโส ปหีโน…เป… โมโห ปหีโน…เป… อโนตฺตปฺปํ ปหีนํ อุจฺฉินฺนมูลํ ตาลาวตฺถุกตํ อนภาวงฺกตํ อายตึ อนุปฺปาทธมฺมํ…เป… ราคปฺปหานาย มคฺโค ภาวิโต…เป… โพชฺฌงฺคา ภาวิตา…เป… โทสปฺปหานาย…เป… อโนตฺตปฺปปหานาย มคฺโค ภาวิโต…เป… โพชฺฌงฺคา ภาวิตา…เป… นนุ ¶ อรหา วีตราโค วีตโทโส วีตโมโห…เป… สจฺฉิกาตพฺพํ สจฺฉิกตนฺติ? อามนฺตา. หฺจิ อรหา วีตราโค วีตโทโส วีตโมโห สจฺฉิกาตพฺพํ สจฺฉิกตํ, โน จ วต เร วตฺตพฺเพ – ‘‘อตฺถิ อรหโต ปรวิตารณา’’ติ.
๓๒๔. อตฺถิ อรหโต ปรวิตารณาติ? สธมฺมกุสลสฺส อรหโต อตฺถิ ปรวิตารณา, ปรธมฺมกุสลสฺส อรหโต นตฺถิ ปรวิตารณาติ. สธมฺมกุสลสฺส อรหโต อตฺถิ ปรวิตารณาติ? อามนฺตา. ปรธมฺมกุสลสฺส อรหโต อตฺถิ ปรวิตารณาติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….
ปรธมฺมกุสลสฺส อรหโต นตฺถิ ปรวิตารณาติ? อามนฺตา ¶ . สธมฺมกุสลสฺส อรหโต นตฺถิ ปรวิตารณาติ? น เหวํ ¶ วตฺตพฺเพ…เป….
สธมฺมกุสลสฺส อรหโต ราโค ปหีโน, อตฺถิ ตสฺส ปรวิตารณาติ? อามนฺตา. ปรธมฺมกุสลสฺส อรหโต ราโค ปหีโน, อตฺถิ ตสฺส ปรวิตารณาติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ.
สธมฺมกุสลสฺส อรหโต โทโส ปหีโน…เป… โมโห ปหีโน…เป… อโนตฺตปฺปํ ปหีนํ ¶ …เป… ราคปฺปหานาย มคฺโค ภาวิโต…เป… โพชฺฌงฺคา ภาวิตา…เป… โทสปฺปหานาย…เป… อโนตฺตปฺปปหานาย มคฺโค ภาวิโต…เป… โพชฺฌงฺคา ภาวิตา…เป… สธมฺมกุสโล อรหา วีตราโค วีตโทโส วีตโมโห…เป… สจฺฉิกาตพฺพํ สจฺฉิกตํ, อตฺถิ ตสฺส ปรวิตารณาติ? อามนฺตา. ปรธมฺมกุสโล อรหา วีตราโค วีตโทโส วีตโมโห…เป… สจฺฉิกาตพฺพํ สจฺฉิกตํ, อตฺถิ ตสฺส ปรวิตารณาติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….
ปรธมฺมกุสลสฺส ¶ อรหโต ราโค ปหีโน, นตฺถิ ตสฺส ปรวิตารณาติ? อามนฺตา. สธมฺมกุสลสฺส อรหโต ราโค ปหีโน, นตฺถิ ตสฺส ปรวิตารณาติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ.
ปรธมฺมกุสลสฺส อรหโต โทโส ปหีโน, โมโห ปหีโน…เป… อโนตฺตปฺปํ ปหีนํ…เป… ราคปฺปหานาย มคฺโค ภาวิโต…เป… โพชฺฌงฺคา ภาวิตา…เป… โทสปฺปหานาย…เป… อโนตฺตปฺปปหานาย ¶ มคฺโค ภาวิโต…เป… โพชฺฌงฺคา ภาวิตา…เป… ปรธมฺมกุสโล อรหา วีตราโค ¶ วีตโทโส วีตโมโห…เป… สจฺฉิกาตพฺพํ สจฺฉิกตํ, นตฺถิ ตสฺส ปรวิตารณาติ? อามนฺตา. สธมฺมกุสโล อรหา วีตราโค วีตโทโส วีตโมโห…เป… สจฺฉิกาตพฺพํ สจฺฉิกตํ, นตฺถิ ตสฺส ปรวิตารณาติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….
๓๒๕. อตฺถิ อรหโต ปรวิตารณาติ? อามนฺตา. นนุ วุตฺตํ ภควตา – ‘‘ชานโตหํ, ภิกฺขเว, ปสฺสโต อาสวานํ ขยํ วทามิ, โน อชานโต โน อปสฺสโต! กิฺจ, ภิกฺขเว, ชานโต กึ ปสฺสโต อาสวานํ ขโย โหติ? ‘อิติ รูปํ’…เป… ‘อิติ วิฺาณสฺส อตฺถงฺคโม’ติ – เอวํ โข, ภิกฺขเว, ชานโต เอวํ ปสฺสโต อาสวานํ ขโย โหตี’’ติ. อตฺเถว สุตฺตนฺโตติ? อามนฺตา ¶ . เตน หิ น วตฺตพฺพํ – ‘‘อตฺถิ อรหโต ปรวิตารณา’’ติ.
อตฺถิ อรหโต ปรวิตารณาติ? อามนฺตา. นนุ วุตฺตํ ภควตา – ‘‘ชานโตหํ, ภิกฺขเว, ปสฺสโต อาสวานํ ขยํ วทามิ, โน อชานโต โน อปสฺสโต! กิฺจ, ภิกฺขเว, ชานโต กึ ปสฺสโต อาสวานํ ขโย โหติ? ‘อิทํ ทุกฺข’นฺติ – ภิกฺขเว, ชานโต ปสฺสโต อาสวานํ ขโย ¶ โหติ, ‘อยํ ทุกฺขสมุทโย’ติ…เป… ‘อยํ ทุกฺขนิโรโธ’ติ…เป… ‘อยํ ทุกฺขนิโรธคามินี ปฏิปทา’ติ – ชานโต ปสฺสโต อาสวานํ ขโย โหติ. เอวํ โข, ภิกฺขเว, ชานโต เอวํ ปสฺสโต อาสวานํ ขโย โหตี’’ติ. อตฺเถว สุตฺตนฺโตติ? อามนฺตา. เตน หิ น วตฺตพฺพํ ¶ – ‘‘อตฺถิ อรหโต ปรวิตารณา’’ติ.
อตฺถิ อรหโต ปรวิตารณาติ? อามนฺตา. นนุ วุตฺตํ ภควตา – ‘‘สพฺพํ, ภิกฺขเว, อนภิชานํ อปริชานํ อวิราชยํ อปฺปชหํ อภพฺโพ ทุกฺขกฺขยาย; สพฺพฺจ โข, ภิกฺขเว, อภิชานํ ปริชานํ วิราชยํ ปชหํ ภพฺโพ ทุกฺขกฺขยายา’’ติ! อตฺเถว สุตฺตนฺโตติ? อามนฺตา. เตน หิ น วตฺตพฺพํ – ‘‘อตฺถิ อรหโต ปรวิตารณา’’ติ.
อตฺถิ อรหโต ปรวิตารณาติ? อามนฺตา. นนุ วุตฺตํ ภควตา – ‘‘สหาวสฺส ทสฺสนสมฺปทาย…เป… ฉจฺจาภิานานิ อภพฺพ กาตุ’’นฺติ. อตฺเถว สุตฺตนฺโตติ? อามนฺตา. เตน ¶ หิ น วตฺตพฺพํ – ‘‘อตฺถิ อรหโต ปรวิตารณา’’ติ.
อตฺถิ ¶ อรหโต ปรวิตารณาติ? อามนฺตา. นนุ วุตฺตํ ภควตา – ‘‘ยสฺมึ, ภิกฺขเว, สมเย อริยสาวกสฺส วิรชํ วีตมลํ ธมฺมจกฺขุํ อุทปาทิ – ‘ยํ กิฺจิ สมุทยธมฺมํ, สพฺพํ ตํ นิโรธธมฺม’นฺติ, สห ทสฺสนุปฺปาทา, ภิกฺขเว, อริยสาวกสฺส ตีณิ สํโยชนานิ ปหียนฺติ – สกฺกายทิฏฺิ, วิจิกิจฺฉา, สีลพฺพตปรามาโส’’ติ! อตฺเถว สุตฺตนฺโตติ? อามนฺตา. เตน หิ น วตฺตพฺพํ – ‘‘อตฺถิ อรหโต ปรวิตารณา’’ติ.
อตฺถิ อรหโต ปรวิตารณาติ? อามนฺตา. นนุ วุตฺตํ ภควตา –
‘‘นาหํ สหิสฺสามิ [คมิสฺสามิ (สี. สฺยา. ก.), สมีหามิ (ปี.)] ปโมจนาย,
กถงฺกถึ โธตก กฺจิ [กิฺจิ (ก.)] โลเก;
ธมฺมฺจ ¶ เสฏฺํ อภิชานมาโน,
เอวํ ตุวํ โอฆมิมํ ตเรสี’’ติ [สุ. นิ. ๑๐๗๐ สุตฺตนิปาเต; จูฬนิ. ๓๓ โธตกมาณวปุจฺฉานิทฺเทส].
อตฺเถว ¶ สุตฺตนฺโตติ? อามนฺตา. เตน หิ น วตฺตพฺพํ – ‘‘อตฺถิ อรหโต ปรวิตารณา’’ติ.
น วตฺตพฺพํ – ‘‘อตฺถิ อรหโต ปรวิตารณา’’ติ? อามนฺตา. นนุ อรหโต อิตฺถิปุริสานํ นามโคตฺตํ ปเร วิตาเรยฺยุํ, มคฺคามคฺคํ ปเร วิตาเรยฺยุํ, ติณกฏฺวนปฺปตีนํ นามํ ปเร วิตาเรยฺยุนฺติ? อามนฺตา. หฺจิ อรหโต อิตฺถิปุริสานํ นามโคตฺตํ ปเร วิตาเรยฺยุํ, มคฺคามคฺคํ ปเร วิตาเรยฺยุํ, ติณกฏฺวนปฺปตีนํ ¶ นามํ ปเร วิตาเรยฺยุํ, เตน วต เร วตฺตพฺเพ – ‘‘อตฺถิ อรหโต ปรวิตารณา’’ติ.
อรหโต อิตฺถิปุริสานํ นามโคตฺตํ ปเร วิตาเรยฺยุํ, มคฺคามคฺคํ ปเร วิตาเรยฺยุํ, ติณกฏฺวนปฺปตีนํ นามํ ปเร วิตาเรยฺยุนฺติ, อตฺถิ อรหโต ปรวิตารณาติ? อามนฺตา. อรหโต โสตาปตฺติผลํ วา สกทาคามิผลํ วา อนาคามิผลํ วา อรหตฺตํ วา ปเร วิตาเรยฺยุนฺติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….
ปรวิตารณกถา นิฏฺิตา.
๒. ทุติยวคฺโค
(๑๔) ๕. วจีเภทกถา
๓๒๖. สมาปนฺนสฺส ¶ ¶ อตฺถิ วจีเภโทติ? อามนฺตา. สพฺพตฺถ สมาปนฺนานํ อตฺถิ วจีเภโทติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….
สมาปนฺนสฺส อตฺถิ วจีเภโทติ? อามนฺตา. สพฺพทา สมาปนฺนานํ อตฺถิ วจีเภโทติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….
สมาปนฺนสฺส ¶ อตฺถิ วจีเภโทติ? อามนฺตา. สพฺเพสํ สมาปนฺนานํ อตฺถิ วจีเภโทติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….
สมาปนฺนสฺส อตฺถิ วจีเภโทติ? อามนฺตา. สพฺพสมาปตฺตีสุ อตฺถิ วจีเภโทติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….
สมาปนฺนสฺส อตฺถิ วจีเภโทติ? อามนฺตา. สมาปนฺนสฺส อตฺถิ กายเภโทติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….
สมาปนฺนสฺส ¶ นตฺถิ กายเภโทติ? อามนฺตา. สมาปนฺนสฺส นตฺถิ วจีเภโทติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….
สมาปนฺนสฺส อตฺถิ วาจา, อตฺถิ วจีเภโทติ? อามนฺตา. สมาปนฺนสฺส อตฺถิ กาโย, อตฺถิ กายเภโทติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….
สมาปนฺนสฺส อตฺถิ กาโย, นตฺถิ กายเภโทติ? อามนฺตา. สมาปนฺนสฺส อตฺถิ วาจา, นตฺถิ วจีเภโทติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….
๓๒๗. ทุกฺขนฺติ ¶ ชานนฺโต ทุกฺขนฺติ วาจํ ภาสตีติ? อามนฺตา. สมุทโยติ ชานนฺโต สมุทโยติ วาจํ ภาสตีติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….
ทุกฺขนฺติ ชานนฺโต ทุกฺขนฺติ วาจํ ภาสตีติ? อามนฺตา. นิโรโธติ ชานนฺโต นิโรโธติ วาจํ ภาสตีติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….
ทุกฺขนฺติ ชานนฺโต ทุกฺขนฺติ วาจํ ภาสตีติ? อามนฺตา. มคฺโคติ ชานนฺโต มคฺโคติ วาจํ ภาสตีติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….
สมุทโยติ ¶ ¶ ชานนฺโต น จ สมุทโยติ วาจํ ภาสตีติ? อามนฺตา. ทุกฺขนฺติ ชานนฺโต น จ ทุกฺขนฺติ วาจํ ภาสตีติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….
นิโรโธติ ชานนฺโต น จ นิโรโธติ วาจํ ภาสตีติ? อามนฺตา. ทุกฺขนฺติ ชานนฺโต น จ ทุกฺขนฺติ วาจํ ภาสตีติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….
มคฺโคติ ชานนฺโต น จ มคฺโคติ วาจํ ภาสตีติ? อามนฺตา. ทุกฺขนฺติ ชานนฺโต น จ ทุกฺขนฺติ วาจํ ภาสตีติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….
๓๒๘. สมาปนฺนสฺส อตฺถิ วจีเภโทติ? อามนฺตา ¶ . าณํ กึโคจรนฺติ? าณํ สจฺจโคจรนฺติ. โสตํ สจฺจโคจรนฺติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….
สมาปนฺนสฺส อตฺถิ วจีเภโทติ? อามนฺตา. โสตํ กึ โคจรนฺติ? โสตํ สทฺทโคจรนฺติ. าณํ สทฺทโคจรนฺติ? น เหวํ ¶ วตฺตพฺเพ.
สมาปนฺนสฺส อตฺถิ วจีเภโท าณํ สจฺจโคจรํ, โสตํ สทฺทโคจรนฺติ? อามนฺตา. หฺจิ าณํ สจฺจโคจรํ, โสตํ สทฺทโคจรํ, โน จ วต เร วตฺตพฺเพ – ‘‘สมาปนฺนสฺส อตฺถิ วจีเภโท’’ติ.
สมาปนฺนสฺส อตฺถิ วจีเภโท าณํ สจฺจโคจรํ, โสตํ สทฺทโคจรนฺติ? อามนฺตา. ทฺวินฺนํ ผสฺสานํ, ทฺวินฺนํ เวทนานํ, ทฺวินฺนํ สฺานํ, ทฺวินฺนํ เจตนานํ, ทฺวินฺนํ จิตฺตานํ สโมธานํ โหตีติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ.
๓๒๙. สมาปนฺนสฺส อตฺถิ วจีเภโทติ? อามนฺตา. ปถวีกสิณํ สมาปตฺตึ สมาปนฺนสฺส อตฺถิ วจีเภโทติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ.
สมาปนฺนสฺส อตฺถิ วจีเภโทติ? อามนฺตา. อาโปกสิณํ…เป… เตโชกสิณํ… วาโยกสิณํ… นีลกสิณํ… ปีตกสิณํ… โลหิตกสิณํ… โอทาตกสิณํ… อากาสานฺจายตนํ ¶ … วิฺาณฺจายตนํ… อากิฺจฺายตนํ…เป… เนวสฺานาสฺายตนํ สมาปนฺนสฺส อตฺถิ วจีเภโทติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….
ปถวีกสิณํ ¶ สมาปตฺตึ สมาปนฺนสฺส นตฺถิ วจีเภโทติ? อามนฺตา. หฺจิ ปถวีกสิณํ สมาปตฺตึ สมาปนฺนสฺส นตฺถิ วจีเภโท, โน จ วต เร วตฺตพฺเพ – ‘‘สมาปนฺนสฺส อตฺถิ วจีเภโท’’ติ.
อาโปกสิณํ ¶ … เตโชกสิณํ… วาโยกสิณํ… นีลกสิณํ… ปีตกสิณํ… โลหิตกสิณํ… โอทาตกสิณํ… อากาสานฺจายตนํ ¶ … วิฺาณฺจายตนํ… อากิฺจฺายตนํ… เนวสฺานาสฺายตนํ สมาปนฺนสฺส นตฺถิ วจีเภโทติ? อามนฺตา. หฺจิ เนวสฺานาสฺายตนํ สมาปนฺนสฺส นตฺถิ วจีเภโท, โน จ วต เร วตฺตพฺเพ – ‘‘สมาปนฺนสฺส อตฺถิ วจีเภโท’’ติ.
สมาปนฺนสฺส อตฺถิ วจีเภโทติ? อามนฺตา. โลกิยสมาปตฺตึ สมาปนฺนสฺส อตฺถิ วจีเภโทติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….
สมาปนฺนสฺส อตฺถิ วจีเภโทติ? อามนฺตา. โลกิยํ ปมํ ฌานํ สมาปนฺนสฺส อตฺถิ วจีเภโทติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป…. สมาปนฺนสฺส อตฺถิ วจีเภโทติ? อามนฺตา. โลกิยํ ทุติยํ ฌานํ… ตติยํ ฌานํ… จตุตฺถํ ฌานํ สมาปนฺนสฺส อตฺถิ วจีเภโทติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….
โลกิยํ สมาปตฺตึ สมาปนฺนสฺส นตฺถิ วจีเภโทติ? อามนฺตา. หฺจิ โลกิยํ สมาปตฺตึ สมาปนฺนสฺส นตฺถิ วจีเภโท, โน จ วต เร วตฺตพฺเพ – ‘‘สมาปนฺนสฺส อตฺถิ วจีเภโท’’ติ.
โลกิยํ ปมํ ฌานํ สมาปนฺนสฺส นตฺถิ วจีเภโทติ? อามนฺตา ¶ . หฺจิ โลกิยํ ปมํ ฌานํ สมาปนฺนสฺส นตฺถิ วจีเภโท, โน จ วต เร วตฺตพฺเพ – ‘‘สมาปนฺนสฺส อตฺถิ วจีเภโท’’ติ.
โลกิยํ ¶ ทุติยํ ฌานํ… ตติยํ ฌานํ… จตุตฺถํ ฌานํ สมาปนฺนสฺส นตฺถิ วจีเภโทติ? อามนฺตา. หฺจิ โลกิยํ จตุตฺถํ ฌานํ สมาปนฺนสฺส นตฺถิ วจีเภโท, โน จ วต เร วตฺตพฺเพ – ‘‘สมาปนฺนสฺส ¶ อตฺถิ วจีเภโท’’ติ.
๓๓๐. โลกุตฺตรํ ปมํ ฌานํ สมาปนฺนสฺส อตฺถิ วจีเภโทติ? อามนฺตา. โลกิยํ ปมํ ฌานํ สมาปนฺนสฺส อตฺถิ วจีเภโทติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….
โลกุตฺตรํ ปมํ ฌานํ สมาปนฺนสฺส อตฺถิ วจีเภโทติ? อามนฺตา. โลกิยํ ทุติยํ ฌานํ… ตติยํ ฌานํ… จตุตฺถํ ฌานํ สมาปนฺนสฺส อตฺถิ วจีเภโทติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….
โลกิยํ ¶ ปมํ ฌานํ สมาปนฺนสฺส นตฺถิ วจีเภโทติ? อามนฺตา. โลกุตฺตรํ ปมํ ฌานํ สมาปนฺนสฺส นตฺถิ วจีเภโทติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….
โลกิยํ ทุติยํ ฌานํ… ตติยํ ฌานํ… จตุตฺถํ ฌานํ สมาปนฺนสฺส นตฺถิ วจีเภโทติ? อามนฺตา. โลกุตฺตรํ ปมํ ฌานํ สมาปนฺนสฺส นตฺถิ วจีเภโทติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….
๓๓๑. โลกุตฺตรํ ปมํ ฌานํ สมาปนฺนสฺส อตฺถิ วจีเภโทติ? อามนฺตา. โลกุตฺตรํ ทุติยํ ฌานํ สมาปนฺนสฺส อตฺถิ วจีเภโทติ? น ¶ เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….
โลกุตฺตรํ ปมํ ฌานํ สมาปนฺนสฺส อตฺถิ วจีเภโทติ? อามนฺตา. โลกุตฺตรํ ตติยํ ฌานํ… จตุตฺถํ ฌานํ สมาปนฺนสฺส อตฺถิ วจีเภโทติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….
โลกุตฺตรํ ทุติยํ ฌานํ สมาปนฺนสฺส นตฺถิ วจีเภโทติ? อามนฺตา ¶ . โลกุตฺตรํ ปมํ ฌานํ สมาปนฺนสฺส นตฺถิ วจีเภโทติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….
โลกุตฺตรํ ทุติยํ ฌานํ… ตติยํ ฌานํ… จตุตฺถํ ฌานํ สมาปนฺนสฺส นตฺถิ วจีเภโทติ ¶ ? อามนฺตา. โลกุตฺตรํ ปมํ ฌานํ สมาปนฺนสฺส นตฺถิ วจีเภโทติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….
๓๓๒. น วตฺตพฺพํ – ‘‘สมาปนฺนสฺส อตฺถิ วจีเภโท’’ติ? อามนฺตา. นนุ วิตกฺกวิจารา วจีสงฺขารา วุตฺตา ภควตา – ‘‘ปมํ ฌานํ สมาปนฺนสฺส อตฺถิ วิตกฺกวิจารา’’ติ? อามนฺตา. หฺจิ วิตกฺกวิจารา วจีสงฺขารา วุตฺตา ภควตา – ‘‘ปมํ ฌานํ สมาปนฺนสฺส อตฺถิ วิตกฺกวิจารา,’’ เตน วต เร วตฺตพฺเพ – ‘‘สมาปนฺนสฺส อตฺถิ วจีเภโท’’ติ.
วิตกฺกวิจารา วจีสงฺขารา วุตฺตา ภควตา – ‘‘ปมํ ฌานํ สมาปนฺนสฺส อตฺถิ วิตกฺกวิจารา’’ติ [อตฺถิ วิตกฺกวิจารา (สฺยา.) เอวมุปริปิ], อตฺถิ ตสฺส วจีเภโทติ? อามนฺตา. ปถวีกสิณํ ปมํ ฌานํ สมาปนฺนสฺส อตฺถิ วิตกฺกวิจารา, อตฺถิ ตสฺส วจีเภโทติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….
วิตกฺกวิจารา ¶ วจีสงฺขารา วุตฺตา ภควตา – ‘‘ปมํ ฌานํ สมาปนฺนสฺส อตฺถิ วิตกฺกวิจารา’’ติ, อตฺถิ ตสฺส วจีเภโทติ? อามนฺตา ¶ . อาโปกสิณํ… เตโชกสิณํ… วาโยกสิณํ… นีลกสิณํ… ปีตกสิณํ… โลหิตกสิณํ… โอทาตกสิณํ ปมํ ฌานํ สมาปนฺนสฺส อตฺถิ วิตกฺกวิจารา, อตฺถิ ตสฺส วจีเภโทติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….
น ¶ วตฺตพฺพํ – ‘‘สมาปนฺนสฺส อตฺถิ วจีเภโท’’ติ? อามนฺตา. นนุ วิตกฺกสมุฏฺานา วาจา วุตฺตา ภควตา – ‘‘ปมํ ฌานํ สมาปนฺนสฺส อตฺถิ วิตกฺกวิจารา’’ติ? อามนฺตา. หฺจิ วิตกฺกสมุฏฺานา วาจา วุตฺตา ภควตา – ‘‘ปมํ ฌานํ สมาปนฺนสฺส อตฺถิ วิตกฺกวิจารา,’’ เตน วต เร วตฺตพฺเพ – ‘‘สมาปนฺนสฺส อตฺถิ วจีเภโท’’ติ.
วิตกฺกสมุฏฺานา วาจา วุตฺตา ภควตา – ‘‘ปมํ ฌานํ สมาปนฺนสฺส อตฺถิ วิตกฺกวิจารา’’ติ, อตฺถิ ตสฺส วจีเภโทติ? อามนฺตา. สฺาสมุฏฺานา วาจา วุตฺตา ภควตา – ‘‘ทุติยํ ฌานํ สมาปนฺนสฺส อตฺถิ สฺา, อตฺถิ ตสฺส วิตกฺกวิจารา’’ติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….
วิตกฺกสมุฏฺานา ¶ วาจา วุตฺตา ภควตา – ‘‘ปมํ ฌานํ สมาปนฺนสฺส อตฺถิ วิตกฺกวิจารา’’ติ, อตฺถิ ตสฺส วจีเภโทติ? อามนฺตา. สฺาสมุฏฺานา วาจา วุตฺตา ภควตา – ตติยํ ฌานํ…เป… จตุตฺถํ ฌานํ… อากาสานฺจายตนํ… วิฺาณฺจายตนํ… อากิฺจฺายตนํ สมาปนฺนสฺส อตฺถิ สฺา, อตฺถิ ตสฺส วิตกฺกวิจาราติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….
๓๓๓. สมาปนฺนสฺส อตฺถิ วจีเภโทติ? อามนฺตา. นนุ ‘‘ปมํ ฌานํ สมาปนฺนสฺส วาจา นิรุทฺธา โหตี’’ติ [สํ. นิ. ๔.๒๕๙, ๒๖๓]! อตฺเถว สุตฺตนฺโตติ? อามนฺตา ¶ . หฺจิ ‘‘ปมํ ฌานํ สมาปนฺนสฺส วาจา นิรุทฺธา โหตี’’ติ, อตฺเถว ¶ สุตฺตนฺโตติ, โน จ วต เร วตฺตพฺเพ – ‘‘สมาปนฺนสฺส อตฺถิ วจีเภโท’’ติ.
‘‘ปมํ ฌานํ สมาปนฺนสฺส วาจา นิรุทฺธา โหตี’’ติ [สํ. นิ. ๔.๒๕๙, ๒๖๓], อตฺเถว สุตฺตนฺโตติ, อตฺถิ ตสฺส วจีเภโทติ? อามนฺตา. ‘‘ทุติยํ ฌานํ สมาปนฺนสฺส วิตกฺกวิจารา นิรุทฺธา โหนฺตี’’ติ [สํ. นิ. ๔.๒๕๙, ๒๖๓], อตฺเถว สุตฺตนฺโตติ, อตฺถิ ตสฺส วิตกฺกวิจาราติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….
‘‘ปมํ ฌานํ สมาปนฺนสฺส วาจา นิรุทฺธา โหตี’’ติ [สํ. นิ. ๔.๒๕๙, ๒๖๓], อตฺเถว สุตฺตนฺโตติ, อตฺถิ ตสฺส วจีเภโทติ? อามนฺตา. ‘‘ตติยํ ฌานํ สมาปนฺนสฺส ¶ ปีติ นิรุทฺธา โหติ, จตุตฺถํ ฌานํ สมาปนฺนสฺส อสฺสาสปสฺสาสา นิรุทฺธา โหนฺติ, อากาสานฺจายตนํ สมาปนฺนสฺส รูปสฺา นิรุทฺธา โหติ, วิฺาณฺจายตนํ สมาปนฺนสฺส อากาสานฺจายตนสฺา นิรุทฺธา โหติ, อากิฺจฺายตนํ สมาปนฺนสฺส วิฺาณฺจายตนสฺา นิรุทฺธา โหติ, เนวสฺานาสฺายตนํ สมาปนฺนสฺส อากิฺจฺายตนสฺา นิรุทฺธา โหติ, สฺาเวทยิตนิโรธํ สมาปนฺนสฺส สฺา จ เวทนา จ นิรุทฺธา โหนฺตี’’ติ [สํ. นิ. ๔.๒๕๙, ๒๖๓; อ. นิ. ๙.๓๑; ที. นิ. ๓.๓๔๔], อตฺเถว สุตฺตนฺโตติ, อตฺถิ ตสฺส สฺา จ เวทนา จาติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….
น วตฺตพฺพํ – ‘‘สมาปนฺนสฺส อตฺถิ วจีเภโท’’ติ? อามนฺตา. นนุ ปมสฺส ฌานสฺส สทฺโท กณฺฑโก [กณฺฏโก (สฺยา.) อ. นิ. ๑๐.๗๒] วุตฺโต ภควตาติ [อ. นิ. ๑๐.๗๒ กณฺฏกสุตฺตํ นิสฺสาย ปุจฺฉติ]? อามนฺตา. หฺจิ ¶ ปมสฺส ฌานสฺส สทฺโท กณฺฏโก วุตฺโต ภควตา, เตน วต เร วตฺตพฺเพ – ‘‘สมาปนฺนสฺส อตฺถิ วจีเภโท’’ติ.
ปมสฺส ¶ ฌานสฺส สทฺโท กณฺฏโก วุตฺโต ภควตาติ, สมาปนฺนสฺส อตฺถิ วจีเภโทติ? อามนฺตา. ทุติยสฺส ¶ ฌานสฺส วิตกฺกวิจารา กณฺฏโก วุตฺโต ภควตา… ตติยสฺส ฌานสฺส ปีติ กณฺฏโก วุตฺโต ภควตา… จตุตฺถสฺส ฌานสฺส อสฺสาสปสฺสาสา กณฺฏโก วุตฺโต ภควตา [อ. นิ. ๑๐.๗๒] … อากาสานฺจายตนํ สมาปนฺนสฺส รูปสฺา กณฺฏโก วุตฺโต ภควตา… วิฺาณฺจายตนํ สมาปนฺนสฺส อากาสานฺจายตนสฺา กณฺฏโก วุตฺโต ภควตา… อากิฺจฺายตนํ สมาปนฺนสฺส วิฺาณฺจายตนสฺา กณฺฏโก วุตฺโต ภควตา… เนวสฺานาสฺายตนํ สมาปนฺนสฺส อากิฺจฺายตนสฺา กณฺฏโก วุตฺโต ภควตา… สฺาเวทยิตนิโรธํ สมาปนฺนสฺส สฺา จ เวทนา จ กณฺฏโก วุตฺโต ภควตา [อ. นิ. ๑๐.๗๒], อตฺถิ ตสฺส สฺา จ เวทนา จาติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….
น วตฺตพฺพํ – ‘‘สมาปนฺนสฺส อตฺถิ วจีเภโท’’ติ? อามนฺตา. นนุ วุตฺตํ ภควตา – ‘‘สิขิสฺส, อานนฺท, ภควโต อรหโต สมฺมาสมฺพุทฺธสฺส อภิภู นาม สาวโก พฺรหฺมโลเก ิโต ทสสหสฺสิโลกธาตุํ สเรน วิฺาเปสิ –
‘อารพฺภถ ¶ นิกฺกมถ, ยฺุชถ พุทฺธสาสเน;
ธุนาถ มจฺจุโน เสนํ, นฬาคารํว กฺุชโร.
‘โย ¶ อิมสฺมึ ธมฺมวินเย, อปฺปมตฺโต วิหสฺสติ [วิเหสฺสติ (สี. สฺยา. กํ.) วิหริสฺสติ (ก.)];
ปหาย ชาติสํสารํ, ทุกฺขสฺสนฺตํ กริสฺสตี’’’ติ [อ. นิ. ๑ ติกนิปาเต; สํ. นิ. ๑.๒๘๕].
อตฺเถว สุตฺตนฺโตติ? อามนฺตา. เตน หิ สมาปนฺนสฺส อตฺถิ วจีเภโทติ.
วจีเภทกถา นิฏฺิตา.
๒. ทุติยวคฺโค
(๑๕) ๖. ทุกฺขาหารกถา
๓๓๔. ทุกฺขาหาโร ¶ มคฺคงฺคํ มคฺคปริยาปนฺนนฺติ? อามนฺตา ¶ . เย เกจิ ทุกฺขนฺติ วาจํ ภาสนฺติ, สพฺเพ เต มคฺคํ ภาเวนฺตีติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ.
เย เกจิ ทุกฺขนฺติ วาจํ ภาสนฺติ, สพฺเพ เต มคฺคํ ภาเวนฺตีติ? อามนฺตา. พาลปุถุชฺชนา ทุกฺขนฺติ วาจํ ภาสนฺติ, พาลปุถุชฺชนา มคฺคํ ภาเวนฺตีติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ. มาตุฆาตโก… ปิตุฆาตโก… อรหนฺตฆาตโก… รุหิรุปฺปาทโก [โลหิตุปฺปาทโก (สี. ก.) อฺฏฺาเนสุ ปน รุหิรุปฺปาทโกตฺเวว ทิสฺสติ] … สงฺฆเภทโก ทุกฺขนฺติ วาจํ ภาสติ, สงฺฆเภทโก มคฺคํ ภาเวตีติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….
ทุกฺขาหารกถา นิฏฺิตา.
๒. ทุติยวคฺโค
(๑๖) ๗. จิตฺตฏฺิติกถา
๓๓๕. เอกํ ¶ จิตฺตํ ทิวสํ ติฏฺตีติ? อามนฺตา. อุปฑฺฒทิวโส อุปฺปาทกฺขโณ, อุปฑฺฒทิวโส วยกฺขโณติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ.
เอกํ ¶ จิตฺตํ ทฺเว ทิวเส ติฏฺตีติ? อามนฺตา. ทิวโส อุปฺปาทกฺขโณ, ทิวโส วยกฺขโณติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ.
เอกํ จิตฺตํ จตฺตาโร ทิวเส ติฏฺติ… อฏฺ ทิวเส ติฏฺติ… ทส ทิวเส ติฏฺติ… วีสติ ทิวเส ติฏฺติ… มาสํ ติฏฺติ… ทฺเว มาเส ติฏฺติ… จตฺตาโร มาเส ติฏฺติ… อฏฺ มาเส ¶ ติฏฺติ… ทส มาเส ติฏฺติ… สํวจฺฉรํ ติฏฺติ… ทฺเว วสฺสานิ ติฏฺติ… จตฺตาริ วสฺสานิ ติฏฺติ… อฏฺ วสฺสานิ ติฏฺติ… ทส วสฺสานิ ติฏฺติ… วีสติ วสฺสานิ ติฏฺติ… ตึส วสฺสานิ ติฏฺติ… จตฺตารีส วสฺสานิ ติฏฺติ… ปฺาส วสฺสานิ ติฏฺติ… วสฺสสตํ ติฏฺติ… ทฺเว วสฺสสตานิ ¶ ติฏฺติ… จตฺตาริ วสฺสสตานิ ติฏฺติ… ปฺจ วสฺสสตานิ ติฏฺติ… วสฺสสหสฺสํ ติฏฺติ… ทฺเว วสฺสสหสฺสานิ ติฏฺติ… จตฺตาริ วสฺสสหสฺสานิ ติฏฺติ… อฏฺ วสฺสสหสฺสานิ ติฏฺติ… โสฬส วสฺสสหสฺสานิ ติฏฺติ… กปฺปํ ติฏฺติ… ทฺเว กปฺเป ติฏฺติ… จตฺตาโร กปฺเป ติฏฺติ… อฏฺ กปฺเป ติฏฺติ… โสฬส กปฺเป ติฏฺติ… พาตฺตึส กปฺเป ติฏฺติ… จตุสฏฺิ กปฺเป ติฏฺติ… ปฺจ กปฺปสตานิ ติฏฺติ… กปฺปสหสฺสานิ ติฏฺติ… ทฺเว กปฺปสหสฺสานิ ติฏฺติ… จตฺตาริ กปฺปสหสฺสานิ ¶ ติฏฺติ… อฏฺ กปฺปสหสฺสานิ ติฏฺติ… โสฬส กปฺปสหสฺสานิ ติฏฺติ… วีสติ กปฺปสหสฺสานิ ติฏฺติ… จตฺตารีส กปฺปสหสฺสานิ ติฏฺติ… สฏฺิ กปฺปสหสฺสานิ ติฏฺติ… จตุราสีติ กปฺปสหสฺสานิ ติฏฺตีติ? อามนฺตา. ทฺเวจตฺตารีส กปฺปสหสฺสานิ อุปฺปาทกฺขโณ, ทฺเวจตฺตารีส กปฺปสหสฺสานิ วยกฺขโณติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ.
เอกํ จิตฺตํ ทิวสํ ติฏฺตีติ? อามนฺตา. อตฺถฺเ ธมฺมา เอกาหํ พหุมฺปิ อุปฺปชฺชิตฺวา นิรุชฺฌนฺตีติ? อามนฺตา. เต ธมฺมา จิตฺเตน ลหุปริวตฺตาติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ.
เต ธมฺมา จิตฺเตน ลหุปริวตฺตาติ? อามนฺตา. นนุ วุตฺตํ ภควตา – ‘‘นาหํ, ภิกฺขเว, อฺํ เอกธมฺมมฺปิ สมนุปสฺสามิ เอวํ ลหุปริวตฺตํ ยถยิทํ จิตฺตํ. ยาวฺจิทํ, ภิกฺขเว, อุปมาปิ น สุกรา ยาว ลหุปริวตฺตํ จิตฺต’’นฺติ [อ. นิ. ๑.๔๘]. อตฺเถว สุตฺตนฺโตติ? อามนฺตา. เตน หิ น วตฺตพฺพํ – ‘‘เต ธมฺมา จิตฺเตน ลหุปริวตฺตา’’ติ.
เต ¶ ธมฺมา จิตฺเตน ลหุปริวตฺตาติ? อามนฺตา. นนุ วุตฺตํ ภควตา – ‘‘เสยฺยถาปิ, ภิกฺขเว, มกฺกโฏ ¶ อรฺเ ปวเน จรมาโน สาขํ คณฺหติ, ตํ มฺุจิตฺวา อฺํ คณฺหติ, ตํ มฺุจิตฺวา อฺํ คณฺหติ; เอวเมว โข, ภิกฺขเว, ยมิทํ [ยทิทํ (พหูสุ)] วุจฺจติ จิตฺตํ อิติปิ มโน อิติปิ วิฺาณํ อิติปิ ตํ รตฺติยา จ ทิวสสฺส จ อฺเทว อุปฺปชฺชติ ¶ อฺํ นิรุชฺฌตี’’ติ [สํ. นิ. ๒.๖๑]. อตฺเถว สุตฺตนฺโตติ? อามนฺตา. เตน หิ น วตฺตพฺพํ – ‘‘เต ธมฺมา จิตฺเตน ลหุปริวตฺตา’’ติ.
๓๓๖. เอกํ ¶ จิตฺตํ ทิวสํ ติฏฺตีติ? อามนฺตา. จกฺขุวิฺาณํ ทิวสํ ติฏฺตีติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ. โสตวิฺาณํ…เป… ฆานวิฺาณํ… ชิวฺหาวิฺาณํ… กายวิฺาณํ… อกุสลํ จิตฺตํ… ราคสหคตํ… โทสสหคตํ… โมหสหคตํ… มานสหคตํ… ทิฏฺิสหคตํ… วิจิกิจฺฉาสหคตํ… ถินสหคตํ… อุทฺธจฺจสหคตํ… อหิริกสหคตํ… อโนตฺตปฺปสหคตํ จิตฺตํ ทิวสํ ติฏฺตีติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….
เอกํ จิตฺตํ ทิวสํ ติฏฺตีติ? อามนฺตา. เยเนว จิตฺเตน จกฺขุนา รูปํ ปสฺสติ, เตเนว จิตฺเตน โสเตน สทฺทํ สุณาติ…เป… ฆาเนน คนฺธํ ฆายติ… ชิวฺหาย รสํ สายติ… กาเยน โผฏฺพฺพํ ผุสติ… มนสา ธมฺมํ วิชานาติ…เป… เยเนว จิตฺเตน มนสา ธมฺมํ วิชานาติ, เตเนว จิตฺเตน จกฺขุนา รูปํ ปสฺสติ…เป… โสเตน สทฺทํ สุณาติ… ฆาเนน คนฺธํ ฆายติ… ชิวฺหาย รสํ สายติ…เป… กาเยน โผฏฺพฺพํ ผุสตีติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….
เอกํ จิตฺตํ ทิวสํ ติฏฺตีติ? อามนฺตา. เยเนว จิตฺเตน อภิกฺกมติ, เตเนว จิตฺเตน ปฏิกฺกมติ; เยเนว จิตฺเตน ปฏิกฺกมติ, เตเนว จิตฺเตน อภิกฺกมติ; เยเนว จิตฺเตน อาโลเกติ, เตเนว จิตฺเตน วิโลเกติ; เยเนว ¶ จิตฺเตน วิโลเกติ, เตเนว จิตฺเตน อาโลเกติ; เยเนว จิตฺเตน สมิฺเชติ, เตเนว จิตฺเตน ปสาเรติ ¶ ; เยเนว จิตฺเตน ปสาเรติ, เตเนว จิตฺเตน สมิฺเชตีติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….
๓๓๗. อากาสานฺจายตนูปคานํ ¶ เทวานํ เอกํ จิตฺตํ ยาวตายุกํ ติฏฺตีติ? อามนฺตา. มนุสฺสานํ เอกํ จิตฺตํ ยาวตายุกํ ติฏฺตีติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ.
อากาสานฺจายตนูปคานํ เทวานํ เอกํ จิตฺตํ ยาวตายุกํ ติฏฺตีติ? อามนฺตา. จาตุมหาราชิกานํ เทวานํ…เป… ตาวตึสานํ เทวานํ… ยามานํ เทวานํ… ตุสิตานํ เทวานํ… นิมฺมานรตีนํ เทวานํ… ปรนิมฺมิตวสวตฺตีนํ เทวานํ… พฺรหฺมปาริสชฺชานํ เทวานํ… พฺรหฺมปุโรหิตานํ เทวานํ… มหาพฺรหฺมานํ เทวานํ… ปริตฺตาภานํ เทวานํ… อปฺปมาณาภานํ เทวานํ… อาภสฺสรานํ เทวานํ… ปริตฺตสุภานํ เทวานํ… อปฺปมาณสุภานํ เทวานํ… สุภกิณฺหานํ เทวานํ ¶ … เวหปฺผลานํ เทวานํ… อวิหานํ เทวานํ… อตปฺปานํ เทวานํ… สุทสฺสานํ เทวานํ… สุทสฺสีนํ เทวานํ… อกนิฏฺานํ เทวานํ เอกํ จิตฺตํ ยาวตายุกํ ติฏฺตีติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ.
อากาสานฺจายตนูปคานํ เทวานํ วีสติ กปฺปสหสฺสานิ อายุปฺปมาณํ, อากาสานฺจายตนูปคานํ เทวานํ เอกํ จิตฺตํ วีสติ กปฺปสหสฺสานิ ติฏฺตีติ? อามนฺตา. มนุสฺสานํ วสฺสสตํ อายุปฺปมาณํ, มนุสฺสานํ เอกํ จิตฺตํ วสฺสสตํ ติฏฺตีติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ.
อากาสานฺจายตนูปคานํ ¶ เทวานํ วีสติ กปฺปสหสฺสานิ อายุปฺปมาณํ, อากาสานฺจายตนูปคานํ เทวานํ เอกํ จิตฺตํ วีสติ กปฺปสหสฺสานิ ติฏฺตีติ? อามนฺตา. จาตุมหาราชิกานํ ¶ เทวานํ ปฺจ วสฺสสตานิ อายุปฺปมาณํ, จาตุมหาราชิกานํ เทวานํ เอกํ จิตฺตํ ปฺจ วสฺสสตานิ ติฏฺติ… วสฺสสหสฺสํ ติฏฺติ… ทฺเว วสฺสสหสฺสานิ ติฏฺติ… จตฺตาริ วสฺสสหสฺสานิ ติฏฺติ… อฏฺ วสฺสสหสฺสานิ ติฏฺติ… โสฬส วสฺสสหสฺสานิ ติฏฺติ… กปฺปสฺส ตติยภาคํ ติฏฺติ… อุปฑฺฒกปฺปํ ติฏฺติ… เอกํ กปฺปํ ติฏฺติ… ทฺเว กปฺเป ติฏฺติ… จตฺตาโร กปฺเป ติฏฺติ… อฏฺ กปฺเป ติฏฺติ… โสฬส กปฺเป ติฏฺติ… พาตฺตึส กปฺเป ติฏฺติ… จตุสฏฺิ กปฺเป ติฏฺติ… ปฺจ กปฺปสตานิ ติฏฺติ… กปฺปสหสฺสํ ติฏฺติ… ทฺเว กปฺปสหสฺสานิ ติฏฺติ… จตฺตาริ กปฺปสหสฺสานิ ติฏฺติ… อฏฺ กปฺปสหสฺสานิ ติฏฺติ… อกนิฏฺานํ เทวานํ โสฬส กปฺปสหสฺสานิ อายุปฺปมาณํ, อกนิฏฺานํ เทวานํ เอกํ จิตฺตํ โสฬส กปฺปสหสฺสานิ ติฏฺตีติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ.
อากาสานฺจายตนูปคานํ ¶ เทวานํ จิตฺตํ มุหุตฺตํ มุหุตฺตํ อุปฺปชฺชติ มุหุตฺตํ มุหุตฺตํ นิรุชฺฌตีติ? อามนฺตา. อากาสานฺจายตนูปคา เทวา มุหุตฺตํ มุหุตฺตํ จวนฺติ มุหุตฺตํ มุหุตฺตํ อุปฺปชฺชนฺตีติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ.
อากาสานฺจายตนูปคานํ เทวานํ เอกํ จิตฺตํ ยาวตายุกํ ติฏฺตีติ ¶ ? อามนฺตา. อากาสานฺจายตนูปคา เทวา เยเนว จิตฺเตน อุปฺปชฺชนฺติ, เตเนว จิตฺเตน จวนฺตีติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….
จิตฺตฏฺิติกถา นิฏฺิตา.
๒. ทุติยวคฺโค
(๑๗) ๘. กุกฺกุฬกถา
๓๓๘. สพฺเพ ¶ สงฺขารา อโนธึ กตฺวา กุกฺกุฬาติ? อามนฺตา. นนุ อตฺถิ สุขา เวทนา, กายิกํ สุขํ, เจตสิกํ สุขํ ¶ , ทิพฺพํ สุขํ, มานุสกํ สุขํ, ลาภสุขํ, สกฺการสุขํ, ยานสุขํ, สยนสุขํ, อิสฺสริยสุขํ, อาธิปจฺจสุขํ, คิหิสุขํ, สามฺสุขํ, สาสวํ สุขํ, อนาสวํ สุขํ, อุปธิสุขํ, นิรูปธิสุขํ, สามิสํ สุขํ, นิรามิสํ สุขํ, สปฺปีติกํ สุขํ, นิปฺปีติกํ สุขํ, ฌานสุขํ, วิมุตฺติสุขํ, กามสุขํ, เนกฺขมฺมสุขํ, วิเวกสุขํ, อุปสมสุขํ, สมฺโพธสุขนฺติ? อามนฺตา. หฺจิ อตฺถิ สุขา เวทนา…เป… สมฺโพธสุขํ, โน จ วต เร วตฺตพฺเพ – ‘‘สพฺเพ สงฺขารา อโนธึ กตฺวา กุกฺกุฬา’’ติ.
สพฺเพ สงฺขารา อโนธึ กตฺวา กุกฺกุฬาติ? อามนฺตา. สพฺเพ สงฺขารา ทุกฺขา เวทนา กายิกํ ทุกฺขํ เจตสิกํ ทุกฺขํ โสกปริเทวทุกฺขโทมนสฺสอุปายาสาติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ.
น วตฺตพฺพํ – ‘‘สพฺเพ สงฺขารา อโนธึ กตฺวา กุกฺกุฬา’’ติ? อามนฺตา. นนุ วุตฺตํ ภควตา – ‘‘สพฺพํ, ภิกฺขเว, อาทิตฺตํ! กิฺจ, ภิกฺขเว, สพฺพํ อาทิตฺตํ? จกฺขุํ, ภิกฺขเว, อาทิตฺตํ, รูปา อาทิตฺตา, จกฺขุวิฺาณํ ¶ อาทิตฺตํ, จกฺขุสมฺผสฺโส อาทิตฺโต; ยมิทํ [ยมฺปิทํ (สํ. นิ. ๔.๒๘)] จกฺขุสมฺผสฺสปจฺจยา อุปฺปชฺชติ เวทยิตํ สุขํ วา ทุกฺขํ วา อทุกฺขมสุขํ วา, ตมฺปิ อาทิตฺตํ. เกน อาทิตฺตํ? ‘ราคคฺคินา โทสคฺคินา โมหคฺคินา อาทิตฺตํ, ชาติยา ชราย มรเณน โสเกหิ ปริเทเวหิ ทุกฺเขหิ ¶ โทมนสฺเสหิ อุปายาเสหิ อาทิตฺต’นฺติ วทามิ. โสตํ อาทิตฺตํ, สทฺทา อาทิตฺตา…เป… ฆานํ อาทิตฺตํ, คนฺธา อาทิตฺตา…เป… ชิวฺหา อาทิตฺตา, รสา อาทิตฺตา…เป… กาโย อาทิตฺโต, โผฏฺพฺพา อาทิตฺตา…เป… มโน อาทิตฺโต, ธมฺมา อาทิตฺตา, มโนวิฺาณํ อาทิตฺตํ, มโนสมฺผสฺโส อาทิตฺโต; ยมิทํ มโนสมฺผสฺสปจฺจยา อุปฺปชฺชติ เวทยิตํ สุขํ วา ทุกฺขํ วา อทุกฺขมสุขํ วา, ตมฺปิ อาทิตฺตํ. เกน อาทิตฺตํ? ‘ราคคฺคินา โทสคฺคินา โมหคฺคินา อาทิตฺตํ, ชาติยา ชราย มรเณน โสเกหิ ปริเทเวหิ ทุกฺเขหิ โทมนสฺเสหิ อุปายาเสหิ อาทิตฺต’นฺติ วทามี’’ติ [มหาว. ๕๔; สํ. นิ. ๔.๒๘]. อตฺเถว ¶ สุตฺตนฺโตติ? อามนฺตา. เตน ¶ หิ วตฺตพฺพํ [เตน หิ (สี. สฺยา.), เตน หิ น วตฺตพฺพํ (ก.)] – ‘‘สพฺเพ สงฺขารา อโนธึ กตฺวา กุกฺกุฬา’’ติ.
สพฺเพ สงฺขารา อโนธึ กตฺวา กุกฺกุฬาติ? อามนฺตา. นนุ วุตฺตํ ภควตา – ‘‘ปฺจิเม, ภิกฺขเว, กามคุณา! กตเม ปฺจ? จกฺขุวิฺเยฺยา รูปา อิฏฺา กนฺตา มนาปา ปิยรูปา กามูปสํหิตา รชนียา, โสตวิฺเยฺยา สทฺทา…เป… ฆานวิฺเยฺยา คนฺธา… ชิวฺหาวิฺเยฺยา รสา… กายวิฺเยฺยา โผฏฺพฺพา อิฏฺา กนฺตา ¶ มนาปา ปิยรูปา กามูปสํหิตา รชนียา. อิเม โข, ภิกฺขเว, ปฺจ กามคุณา’’ติ [ม. นิ. ๑.๑๖๖; สํ. นิ. ๔.๒๖๘]. อตฺเถว สุตฺตนฺโตติ? อามนฺตา. เตน หิ น วตฺตพฺพํ – ‘‘สพฺเพ สงฺขารา อโนธึ กตฺวา กุกฺกุฬา’’ติ.
น วตฺตพฺพํ – ‘‘สพฺเพ สงฺขารา อโนธึ กตฺวา กุกฺกุฬา’’ติ? อามนฺตา. นนุ วุตฺตํ ภควตา – ‘‘ลาภา โว, ภิกฺขเว, สุลทฺธํ โว, ภิกฺขเว, ขโณ โว ปฏิลทฺโธ [ปฏิวิทฺโธ (พหูสุ)] พฺรหฺมจริยวาสาย! ทิฏฺา มยา, ภิกฺขเว, ฉ ผสฺสายตนิกา นาม นิรยา. ตตฺถ ยํ กิฺจิ จกฺขุนา รูปํ ปสฺสติ, อนิฏฺรูปฺเว ปสฺสติ โน อิฏฺรูปํ, อกนฺตรูปฺเว ปสฺสติ โน กนฺตรูปํ, อมนาปรูปฺเว ปสฺสติ โน มนาปรูปํ. ยํ กิฺจิ โสเตน สทฺทํ สุณาติ…เป… ฆาเนน คนฺธํ ฆายติ… ชิวฺหาย รสํ สายติ… กาเยน โผฏฺพฺพํ ผุสติ… มนสา ธมฺมํ วิชานาติ, อนิฏฺรูปฺเว วิชานาติ โน อิฏฺรูปํ, อกนฺตรูปฺเว วิชานาติ โน กนฺตรูปํ, อมนาปรูปฺเว วิชานาติ โน มนาปรูป’’นฺติ [สํ. นิ. ๔.๑๓๕]. อตฺเถว สุตฺตนฺโตติ? อามนฺตา. เตน หิ วตฺตพฺพํ [เตน หิ น วตฺตพฺพํ (สฺยา. ก.)] – ‘‘สพฺเพ สงฺขารา อโนธึ กตฺวา กุกฺกุฬา’’ติ.
สพฺเพ ¶ สงฺขารา อโนธึ กตฺวา กุกฺกุฬาติ? อามนฺตา. นนุ วุตฺตํ ภควตา – ‘‘ลาภา โว, ภิกฺขเว, สุลทฺธํ โว, ภิกฺขเว, ขโณ โว ปฏิลทฺโธ พฺรหฺมจริยวาสาย! ทิฏฺา มยา, ภิกฺขเว, ฉ ผสฺสายตนิกา ¶ นาม สคฺคา. ตตฺถ ยํ กิฺจิ จกฺขุนา รูปํ ปสฺสติ, อิฏฺรูปฺเว ¶ ปสฺสติ โน อนิฏฺรูปํ, กนฺตรูปฺเว ปสฺสติ โน อกนฺตรูปํ, มนาปรูปฺเว ปสฺสติ โน อมนาปรูปํ. ยํ กิฺจิ โสเตน สทฺทํ สุณาติ…เป… ฆาเนน คนฺธํ ฆายติ… ชิวฺหาย รสํ สายติ… กาเยน โผฏฺพฺพํ ผุสติ… มนสา ธมฺมํ วิชานาติ, อิฏฺรูปฺเว วิชานาติ โน อนิฏฺรูปํ, กนฺตรูปฺเว วิชานาติ ¶ โน อกนฺตรูปํ, มนาปรูปฺเว วิชานาติ โน อมนาปรูป’’นฺติ [สํ. นิ. ๔.๑๓๕]. อตฺเถว สุตฺตนฺโตติ? อามนฺตา. เตน หิ น วตฺตพฺพํ – ‘‘สพฺเพ สงฺขารา อโนธึ กตฺวา กุกฺกุฬา’’ติ.
น วตฺตพฺพํ – ‘‘สพฺเพ สงฺขารา อโนธึ กตฺวา กุกฺกุฬา’’ติ? อามนฺตา. นนุ ‘‘ยทนิจฺจํ ตํ ทุกฺขํ [สํ. นิ. ๓.๑๕],’’ วุตฺตํ ภควตา, ‘‘สพฺเพ สงฺขารา อนิจฺจา’’ติ [ธ. ป. ๒๗๗; ม. นิ. ๑.๓๕๖]? อามนฺตา. หฺจิ ‘‘ยทนิจฺจํ ตํ ทุกฺขํ,’’ วุตฺตํ ภควตา, ‘‘สพฺเพ สงฺขารา อนิจฺจา,’’ เตน วต เร วตฺตพฺเพ – ‘‘สพฺเพ สงฺขารา อโนธึ กตฺวา กุกฺกุฬา’’ติ.
สพฺเพ สงฺขารา อโนธึ กตฺวา กุกฺกุฬาติ? อามนฺตา. ทานํ อนิฏฺผลํ อกนฺตผลํ อมนฺุผลํ เสจนกผลํ ทุกฺขุทฺรยํ ทุกฺขวิปากนฺติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ.
สีลํ…เป… อุโปสโถ…เป… ภาวนา…เป… พฺรหฺมจริยํ อนิฏฺผลํ อกนฺตผลํ อมนฺุผลํ เสจนกผลํ ทุกฺขุทฺรยํ ทุกฺขวิปากนฺติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ.
นนุ ทานํ อิฏฺผลํ กนฺตผลํ มนฺุผลํ อเสจนกผลํ สุขุทฺรยํ สุขวิปากนฺติ ¶ ? อามนฺตา. หฺจิ ทานํ อิฏฺผลํ กนฺตผลํ มนฺุผลํ อเสจนกผลํ สุขุทฺรยํ สุขวิปากํ, โน ¶ จ วต เร วตฺตพฺเพ – ‘‘สพฺเพ สงฺขารา อโนธึ กตฺวา กุกฺกุฬา’’ติ.
นนุ สีลํ… อุโปสโถ… ภาวนา… พฺรหฺมจริยํ อิฏฺผลํ กนฺตผลํ มนฺุผลํ อเสจนกผลํ สุขุทฺรยํ สุขวิปากนฺติ? อามนฺตา. หฺจิ พฺรหฺมจริยํ อิฏฺผลํ กนฺตผลํ มนฺุผลํ อเสจนกผลํ สุขุทฺรยํ สุขวิปากนฺติ, โน จ วต เร วตฺตพฺเพ – ‘‘สพฺเพ สงฺขารา อโนธึ กตฺวา กุกฺกุฬา’’ติ.
สพฺเพ ¶ สงฺขารา อโนธึ กตฺวา กุกฺกุฬาติ? อามนฺตา. นนุ วุตฺตํ ภควตา –
‘‘สุโข วิเวโก ตุฏฺสฺส, สุตธมฺมสฺส ปสฺสโต;
อพฺยาปชฺชํ สุขํ โลเก, ปาณภูเตสุ สํยโม.
‘‘สุขา ¶ วิราคตา โลเก, กามานํ สมติกฺกโม;
อสฺมิมานสฺส โย วินโย, เอตํ เว ปรมํ สุขํ [มหาว. ๕; อุทา. ๑๑ อุทาเน จ].
‘‘ตํ สุเขน สุขํ ปตฺตํ, อจฺจนฺตสุขเมว ตํ;
ติสฺโส วิชฺชา อนุปฺปตฺตา, เอตํ เว ปรมํ สุข’’นฺติ.
อตฺเถว สุตฺตนฺโตติ? อามนฺตา. เตน หิ น วตฺตพฺพํ – ‘‘สพฺเพ สงฺขารา อโนธึ กตฺวา กุกฺกุฬา’’ติ.
กุกฺกุฬกถา นิฏฺิตา.
๒. ทุติยวคฺโค
(๑๘) ๙. อนุปุพฺพาภิสมยกถา
๓๓๙. อนุปุพฺพาภิสมโยติ ¶ ? อามนฺตา. อนุปุพฺเพน ¶ โสตาปตฺติมคฺคํ ภาเวตีติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ. อนุปุพฺเพน โสตาปตฺติมคฺคํ ภาเวตีติ? อามนฺตา. อนุปุพฺเพน โสตาปตฺติผลํ สจฺฉิกโรตีติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ.
อนุปุพฺพาภิสมโยติ? อามนฺตา. อนุปุพฺเพน สกทาคามิมคฺคํ ภาเวตีติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ. อนุปุพฺเพน สกทาคามิมคฺคํ ภาเวตีติ? อามนฺตา. อนุปุพฺเพน สกทาคามิผลํ สจฺฉิกโรตีติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ.
อนุปุพฺพาภิสมโยติ? อามนฺตา. อนุปุพฺเพน อนาคามิมคฺคํ ภาเวตีติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ. อนุปุพฺเพน อนาคามิมคฺคํ ภาเวตีติ? อามนฺตา. อนุปุพฺเพน อนาคามิผลํ สจฺฉิกโรตีติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ.
อนุปุพฺพาภิสมโยติ ¶ ? อามนฺตา. อนุปุพฺเพน อรหตฺตมคฺคํ ภาเวตีติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ. อนุปุพฺเพน อรหตฺตมคฺคํ ภาเวตีติ? อามนฺตา. อนุปุพฺเพน อรหตฺตผลํ สจฺฉิกโรตีติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ.
๓๔๐. โสตาปตฺติผลสจฺฉิกิริยาย ¶ ปฏิปนฺโน ปุคฺคโล ทุกฺขทสฺสเนน กึ ชหตีติ? สกฺกายทิฏฺึ, วิจิกิจฺฉํ, สีลพฺพตปรามาสํ, ตเทกฏฺเ จ กิเลเส ¶ จตุภาคํ ชหตีติ. จตุภาคํ โสตาปนฺโน, จตุภาคํ น โสตาปนฺโน, จตุภาคํ โสตาปตฺติผลปฺปตฺโต ปฏิลทฺโธ อธิคโต สจฺฉิกโต ¶ อุปสมฺปชฺช วิหรติ, กาเยน ผุสิตฺวา วิหรติ, จตุภาคํ น กาเยน ผุสิตฺวา วิหรติ, จตุภาคํ สตฺตกฺขตฺตุปรโม โกลงฺโกโล เอกพีชี พุทฺเธ อเวจฺจปฺปสาเทน สมนฺนาคโต, ธมฺเม…เป… สงฺเฆ…เป… อริยกนฺเตหิ สีเลหิ สมนฺนาคโต จตุภาคํ น อริยกนฺเตหิ สีเลหิ สมนฺนาคโตติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ.
สมุทยทสฺสเนน…เป… นิโรธทสฺสเนน…เป… มคฺคทสฺสเนน กึ ชหตีติ? สกฺกายทิฏฺึ, วิจิกิจฺฉํ, สีลพฺพตปรามาสํ, ตเทกฏฺเ จ กิเลเส จตุภาคํ ชหตีติ. จตุภาคํ โสตาปนฺโน, จตุภาคํ น โสตาปนฺโน, จตุภาคํ โสตาปตฺติผลปฺปตฺโต ปฏิลทฺโธ อธิคโต สจฺฉิกโต อุปสมฺปชฺช วิหรติ, กาเยน ผุสิตฺวา วิหรติ, จตุภาคํ น กาเยน ผุสิตฺวา วิหรติ, จตุภาคํ สตฺตกฺขตฺตุปรโม โกลงฺโกโล เอกพีชี พุทฺเธ อเวจฺจปฺปสาเทน สมนฺนาคโต, ธมฺเม…เป… สงฺเฆ…เป… อริยกนฺเตหิ สีเลหิ สมนฺนาคโต, จตุภาคํ น อริยกนฺเตหิ สีเลหิ สมนฺนาคโตติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….
๓๔๑. สกทาคามิผลสจฺฉิกิริยาย ปฏิปนฺโน ปุคฺคโล ทุกฺขทสฺสเนน กึ ชหตีติ? โอฬาริกํ กามราคํ, โอฬาริกํ พฺยาปาทํ, ตเทกฏฺเ จ กิเลเส จตุภาคํ ชหตีติ. จตุภาคํ สกทาคามี, จตุภาคํ น สกทาคามี, จตุภาคํ สกทาคามิผลปฺปตฺโต ปฏิลทฺโธ อธิคโต สจฺฉิกโต อุปสมฺปชฺช วิหรติ, กาเยน ผุสิตฺวา วิหรติ, จตุภาคํ น กาเยน ¶ ผุสิตฺวา วิหรตีติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป… สมุทยทสฺสเนน…เป… นิโรธทสฺสเนน…เป… มคฺคทสฺสเนน กึ ชหตีติ? โอฬาริกํ กามราคํ, โอฬาริกํ พฺยาปาทํ, ตเทกฏฺเ จ กิเลเส จตุภาคํ ชหตีติ. จตุภาคํ สกทาคามี, จตุภาคํ น สกทาคามี, จตุภาคํ สกทาคามิผลปฺปตฺโต ปฏิลทฺโธ อธิคโต สจฺฉิกโต ¶ อุปสมฺปชฺช วิหรติ ¶ , กาเยน ผุสิตฺวา วิหรติ, จตุภาคํ น กาเยน ผุสิตฺวา วิหรตีติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….
๓๔๒. อนาคามิผลสจฺฉิกิริยาย ¶ ปฏิปนฺโน ปุคฺคโล ทุกฺขทสฺสเนน กึ ชหตีติ? อณุสหคตํ กามราคํ, อณุสหคตํ พฺยาปาทํ, ตเทกฏฺเ จ กิเลเส จตุภาคํ ชหตีติ. จตุภาคํ อนาคามี, จตุภาคํ น อนาคามี, จตุภาคํ อนาคามิผลปฺปตฺโต ปฏิลทฺโธ อธิคโต สจฺฉิกโต อุปสมฺปชฺช วิหรติ, กาเยน ผุสิตฺวา วิหรติ, จตุภาคํ น กาเยน ผุสิตฺวา วิหรติ, จตุภาคํ อนฺตราปรินิพฺพายี…เป… อุปหจฺจปรินิพฺพายี… อสงฺขารปรินิพฺพายี… สสงฺขารปรินิพฺพายี… อุทฺธํโสโต อกนิฏฺคามี, จตุภาคํ น อุทฺธํโสโต น อกนิฏฺคามีติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….
สมุทยทสฺสเนน…เป… นิโรธทสฺสเนน…เป… มคฺคทสฺสเนน กึ ชหตีติ? อณุสหคตํ กามราคํ, อณุสหคตํ พฺยาปาทํ, ตเทกฏฺเ จ กิเลเส จตุภาคํ ชหตีติ. จตุภาคํ อนาคามี, จตุภาคํ น อนาคามี, จตุภาคํ อนาคามิผลปฺปตฺโต ปฏิลทฺโธ อธิคโต สจฺฉิกโต อุปสมฺปชฺช วิหรติ, กาเยน ¶ ผุสิตฺวา วิหรติ, จตุภาคํ น กาเยน ผุสิตฺวา วิหรติ, จตุภาคํ อนฺตราปรินิพฺพายี…เป… อุปหจฺจปรินิพฺพายี… อสงฺขารปรินิพฺพายี… สสงฺขารปรินิพฺพายี… อุทฺธํโสโต อกนิฏฺคามี, จตุภาคํ น อุทฺธํโสโต อกนิฏฺคามีติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….
๓๔๓. อรหตฺตสจฺฉิกิริยาย ปฏิปนฺโน ปุคฺคโล ทุกฺขทสฺสเนน กึ ชหตีติ? รูปราคํ, อรูปราคํ, มานํ, อุทฺธจฺจํ, อวิชฺชํ, ตเทกฏฺเ จ กิเลเส จตุภาคํ ชหตีติ. จตุภาคํ อรหา, จตุภาคํ น อรหา, จตุภาคํ อรหตฺตปฺปตฺโต ปฏิลทฺโธ อธิคโต สจฺฉิกโต อุปสมฺปชฺช วิหรติ, กาเยน ผุสิตฺวา วิหรติ, จตุภาคํ น กาเยน ¶ ผุสิตฺวา วิหรติ, จตุภาคํ วีตราโค…เป… วีตโทโส… วีตโมโห…เป… กตกรณีโย โอหิตภาโร อนุปฺปตฺตสทตฺโถ ปริกฺขีณภวสํโยชโน สมฺมทฺาวิมุตฺโต อุกฺขิตฺตปลิโฆ สงฺกิณฺณปริโข อพฺพูฬฺเหสิโก นิรคฺคโฬ อริโย ปนฺนทฺธโช ปนฺนภาโร วิสฺุตฺโต สุวิชิตวิชโย, ทุกฺขํ ตสฺส ปริฺาตํ, สมุทโย ปหีโน, นิโรโธ สจฺฉิกโต, มคฺโค ภาวิโต, อภิฺเยฺยํ อภิฺาตํ, ปริฺเยฺยํ ปริฺาตํ, ปหาตพฺพํ ปหีนํ, ภาเวตพฺพํ ภาวิตํ…เป… สจฺฉิกาตพฺพํ ¶ สจฺฉิกตํ, จตุภาคํ สจฺฉิกาตพฺพํ น สจฺฉิกตนฺติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….
สมุทยทสฺสเนน ¶ … นิโรธทสฺสเนน… มคฺคทสฺสเนน กึ ชหตีติ? รูปราคํ, อรูปราคํ, มานํ, อุทฺธจฺจํ, อวิชฺชํ, ตเทกฏฺเ จ กิเลเส จตุภาคํ ชหตีติ. จตุภาคํ อรหา, จตุภาคํ น อรหา, จตุภาคํ อรหตฺตปฺปตฺโต ¶ ปฏิลทฺโธ อธิคโต สจฺฉิกโต อุปสมฺปชฺช วิหรติ, กาเยน ผุสิตฺวา วิหรติ, จตุภาคํ น กาเยน ผุสิตฺวา วิหรติ, จตุภาคํ วีตราโค… วีตโทโส… วีตโมโห… กตกรณีโย โอหิตภาโร อนุปฺปตฺตสทตฺโถ ปริกฺขีณภวสํโยชโน สมฺมทฺาวิมุตฺโต อุกฺขิตฺตปลิโฆ สงฺกิณฺณปริโข อพฺพูฬฺเหสิโก นิรคฺคโฬ อริโย ปนฺนทฺธโช ปนฺนภาโร วิสฺุตฺโต สุวิชิตวิชโย, ทุกฺขํ ตสฺส ปริฺาตํ, สมุทโย ปหีโน, นิโรโธ สจฺฉิกโต, มคฺโค ภาวิโต, อภิฺเยฺยํ อภิฺาตํ, ปริฺเยฺยํ ปริฺาตํ, ปหาตพฺพํ ปหีนํ, ภาเวตพฺพํ ภาวิตํ…เป… สจฺฉิกาตพฺพํ สจฺฉิกตํ, จตุภาคํ สจฺฉิกาตพฺพํ น สจฺฉิกตนฺติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….
๓๔๔. โสตาปตฺติผลสจฺฉิกิริยาย ปฏิปนฺโน ปุคฺคโล ทุกฺขํ ทกฺขนฺโต ปฏิปนฺนโกติ วตฺตพฺโพติ? อามนฺตา. ทุกฺเข ทิฏฺเ ผเล ิโตติ วตฺตพฺโพติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ. สมุทยํ ทกฺขนฺโต…เป… นิโรธํ ทกฺขนฺโต ปฏิปนฺนโกติ วตฺตพฺโพติ? อามนฺตา ¶ . นิโรเธ ทิฏฺเ ผเล ิโตติ วตฺตพฺโพติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ.
โสตาปตฺติผลสจฺฉิกิริยาย ปฏิปนฺโน ปุคฺคโล มคฺคํ ทกฺขนฺโต ปฏิปนฺนโกติ วตฺตพฺโพ, มคฺเค ทิฏฺเ ผเล ิโตติ วตฺตพฺโพติ? อามนฺตา. ทุกฺขํ ทกฺขนฺโต ปฏิปนฺนโกติ วตฺตพฺโพ, ทุกฺเข ทิฏฺเ ผเล ิโตติ วตฺตพฺโพติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป… มคฺคํ ¶ ทกฺขนฺโต ปฏิปนฺนโกติ วตฺตพฺโพ, มคฺเค ทิฏฺเ ผเล ิโตติ วตฺตพฺโพติ? อามนฺตา. สมุทยํ ทกฺขนฺโต…เป… นิโรธํ ทกฺขนฺโต ปฏิปนฺนโกติ วตฺตพฺโพ, นิโรเธ ทิฏฺเ ผเล ิโตติ วตฺตพฺโพติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….
โสตาปตฺติผลสจฺฉิกิริยาย ปฏิปนฺโน ปุคฺคโล ทุกฺขํ ทกฺขนฺโต ปฏิปนฺนโกติ วตฺตพฺโพ, ทุกฺเข ทิฏฺเ น วตฺตพฺพํ – ‘‘ผเล ิโตติ วตฺตพฺโพ’’ติ? อามนฺตา. มคฺคํ ทกฺขนฺโต ปฏิปนฺนโกติ วตฺตพฺโพ, มคฺเค ทิฏฺเ น วตฺตพฺพํ – ‘‘ผเล ิโตติ วตฺตพฺโพ’’ติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป… สมุทยํ ทกฺขนฺโต… นิโรธํ ทกฺขนฺโต ปฏิปนฺนโกติ ¶ วตฺตพฺโพ, นิโรเธ ทิฏฺเ น วตฺตพฺพํ – ‘‘ผเล ิโตติ วตฺตพฺโพ’’ติ? อามนฺตา. มคฺคํ ทกฺขนฺโต ‘‘ปฏิปนฺนโก’’ติ ¶ วตฺตพฺโพ, มคฺเค ทิฏฺเ น วตฺตพฺพํ – ‘‘ผเล ิโตติ วตฺตพฺโพ’’ติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….
[สกวาทีปุจฺฉาลกฺขณํ] โสตาปตฺติผลสจฺฉิกิริยาย ปฏิปนฺโน ปุคฺคโล ทุกฺขํ ทกฺขนฺโต ปฏิปนฺนโกติ วตฺตพฺโพ, ทุกฺเข ทิฏฺเ น วตฺตพฺพํ – ‘‘ผเล ิโตติ วตฺตพฺโพ’’ติ? อามนฺตา. นิรตฺถิยํ ทุกฺขทสฺสนนฺติ? น ¶ เหวํ วตฺตพฺเพ…เป… สมุทยํ ทกฺขนฺโต…เป… นิโรธํ ทกฺขนฺโต ปฏิปนฺนโกติ วตฺตพฺโพ, นิโรเธ ทิฏฺเ น วตฺตพฺพํ – ‘‘ผเล ิโตติ วตฺตพฺโพ’’ติ? อามนฺตา. นิรตฺถิยํ นิโรธทสฺสนนฺติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….
๓๔๕. [ปรวาทีปุจฺฉาลกฺขณํ] ทุกฺเข ¶ ทิฏฺเ จตฺตาริ สจฺจานิ ทิฏฺานิ โหนฺตีติ? อามนฺตา. ทุกฺขสจฺจํ จตฺตาริ สจฺจานีติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….
[สกวาทีปุจฺฉาลกฺขณํ] รูปกฺขนฺเธ อนิจฺจโต ทิฏฺเ ปฺจกฺขนฺธา อนิจฺจโต ทิฏฺา โหนฺตีติ? อามนฺตา. รูปกฺขนฺโธ ปฺจกฺขนฺธาติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….
[สกวาทีปุจฺฉาลกฺขณํ] จกฺขายตเน อนิจฺจโต ทิฏฺเ ทฺวาทสายตนานิ อนิจฺจโต ทิฏฺานิ โหนฺตีติ? อามนฺตา. จกฺขายตนํ ทฺวาทสายตนานีติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….
[สกวาทีปุจฺฉาลกฺขณํ] จกฺขุธาตุยา อนิจฺจโต ทิฏฺาย อฏฺารส ธาตุโย อนิจฺจโต ทิฏฺา โหนฺตีติ? อามนฺตา. จกฺขุธาตุ อฏฺารส ธาตุโยติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….
[สกวาทีปุจฺฉาลกฺขณํ] จกฺขุนฺทฺริเย อนิจฺจโต ทิฏฺเ พาวีสตินฺทฺริยานิ อนิจฺจโต ทิฏฺานิ โหนฺตีติ? อามนฺตา. จกฺขุนฺทฺริยํ พาวีสตินฺทฺริยานีติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….
[สกวาทีปุจฺฉาลกฺขณํ] จตูหิ าเณหิ โสตาปตฺติผลํ สจฺฉิกโรตีติ? อามนฺตา. จตฺตาริ โสตาปตฺติผลานีติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป… อฏฺหิ าเณหิ โสตาปตฺติผลํ สจฺฉิกโรตีติ? อามนฺตา ¶ ¶ . อฏฺ โสตาปตฺติผลานีติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป… ทฺวาทสหิ าเณหิ โสตาปตฺติผลํ สจฺฉิกโรตีติ? อามนฺตา. ทฺวาทส โสตาปตฺติผลานีติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป… จตุจตฺตารีสาย าเณหิ โสตาปตฺติผลํ สจฺฉิกโรตีติ ¶ ? อามนฺตา. จตุจตฺตารีสํ โสตาปตฺติผลานีติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป… สตฺตสตฺตติยา าเณหิ โสตาปตฺติผลํ สจฺฉิกโรตีติ? อามนฺตา. สตฺตสตฺตติ โสตาปตฺติผลานีติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….
๓๔๖. น ¶ วตฺตพฺพํ – ‘‘อนุปุพฺพาภิสมโย’’ติ? อามนฺตา. นนุ วุตฺตํ ภควตา – ‘‘เสยฺยถาปิ, ภิกฺขเว, มหาสมุทฺโท อนุปุพฺพนินฺโน อนุปุพฺพโปโณ อนุปุพฺพปพฺภาโร, น อายตเกเนว ปปาโต; เอวเมว โข, ภิกฺขเว, อิมสฺมึ ธมฺมวินเย อนุปุพฺพสิกฺขา อนุปุพฺพกิริยา อนุปุพฺพปฏิปทา, น อายตเกเนว อฺาปฏิเวโธ’’ติ [จูฬว. ๓๘๕; อ. นิ. ๘.๒๐; อุทา. ๔๕ อุทาเน จ]. อตฺเถว สุตฺตนฺโตติ? อามนฺตา. เตน หิ อนุปุพฺพาภิสมโยติ.
น วตฺตพฺพํ – ‘‘อนุปุพฺพาภิสมโย’’ติ? อามนฺตา. นนุ วุตฺตํ ภควตา –
‘‘อนุปุพฺเพน เมธาวี, โถกํ โถกํ ขเณ ขเณ;
กมฺมาโร รชตสฺเสว, นิทฺธเม มลมตฺตโน’’ติ [ธ. ป. ๒๓๙ ธมฺมปเท].
อตฺเถว สุตฺตนฺโตติ? อามนฺตา. เตน หิ อนุปุพฺพาภิสมโยติ.
อนุปุพฺพาภิสมโยติ ¶ ? อามนฺตา. นนฺวายสฺมา ควมฺปติ เถโร ภิกฺขู เอตทโวจ – ‘‘สมฺมุขา เมตํ, อาวุโส, ภควโต สุตํ สมฺมุขา ปฏิคฺคหิตํ – ‘โย, ภิกฺขเว, ทุกฺขํ ปสฺสติ ทุกฺขสมุทยมฺปิ โส ปสฺสติ, ทุกฺขนิโรธมฺปิ ปสฺสติ, ทุกฺขนิโรธคามินึ ¶ ปฏิปทมฺปิ ปสฺสติ; โย ทุกฺขสมุทยํ ปสฺสติ ทุกฺขมฺปิ โส ปสฺสติ, ทุกฺขนิโรธมฺปิ ปสฺสติ, ทุกฺขนิโรธคามินึ ปฏิปทมฺปิ ปสฺสติ; โย ทุกฺขนิโรธํ ปสฺสติ ทุกฺขมฺปิ โส ปสฺสติ, ทุกฺขสมุทยมฺปิ ปสฺสติ, ทุกฺขนิโรธคามินึ ปฏิปทมฺปิ ปสฺสติ; โย ทุกฺขนิโรธคามินึ ปฏิปทํ ปสฺสติ ทุกฺขมฺปิ โส ปสฺสติ, ทุกฺขสมุทยมฺปิ ปสฺสติ, ทุกฺขนิโรธมฺปิ ปสฺสตี’’’ติ [สํ. นิ. ๕.๑๑๐๐]! อตฺเถว สุตฺตนฺโตติ? อามนฺตา. เตน หิ น วตฺตพฺพํ – ‘‘อนุปุพฺพาภิสมโย’’ติ.
อนุปุพฺพาภิสมโยติ ¶ ? อามนฺตา. นนุ วุตฺตํ ภควตา –
‘‘สหาวสฺส ทสฺสนสมฺปทาย,
ตยสฺสุ ธมฺมา ชหิตา ภวนฺติ;
สกฺกายทิฏฺี วิจิกิจฺฉิตฺจ,
สีลพฺพตํ วาปิ ยทตฺถิ กิฺจิ;
จตูหปาเยหิ จ วิปฺปมุตฺโต,
ฉจฺจาภิานานิ อภพฺพ กาตุ’’นฺติ.
อตฺเถว ¶ สุตฺตนฺโตติ? อามนฺตา. เตน หิ น วตฺตพฺพํ – ‘‘อนุปุพฺพาภิสมโย’’ติ.
อนุปุพฺพาภิสมโยติ? อามนฺตา. นนุ วุตฺตํ ภควตา – ‘‘ยสฺมึ, ภิกฺขเว, สมเย อริยสาวกสฺส วิรชํ วีตมลํ ธมฺมจกฺขุํ อุทปาทิ – ‘ยํ กิฺจิ สมุทยธมฺมํ สพฺพํ ตํ นิโรธธมฺม’นฺติ, สห ทสฺสนุปฺปาทา, ภิกฺขเว, อริยสาวกสฺส ตีณิ สํโยชนานิ ปหียนฺติ – สกฺกายทิฏฺิ, วิจิกิจฺฉา, สีลพฺพตปรามาโส’’ติ! อตฺเถว สุตฺตนฺโตติ? อามนฺตา. เตน หิ น วตฺตพฺพํ – ‘‘อนุปุพฺพาภิสมโย’’ติ.
อนุปุพฺพาภิสมยกถา นิฏฺิตา.
๒. ทุติยวคฺโค
(๑๙) ๑๐. โวหารกถา
๓๔๗. พุทฺธสฺส ¶ ¶ ภควโต โวหาโร โลกุตฺตโรติ? อามนฺตา. โลกุตฺตเร โสเต ปฏิหฺติ โน โลกิเย, โลกุตฺตเรน วิฺาเณน ปฏิวิชานนฺติ โน โลกิเยน, สาวกา ปฏิวิชานนฺติ โน ปุถุชฺชนาติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….
นนุ ¶ พุทฺธสฺส ภควโต โวหาโร โลกิเย โสเต ปฏิหฺตีติ? อามนฺตา. หฺจิ พุทฺธสฺส ภควโต โวหาโร โลกิเย โสเต ปฏิหฺติ, โน จ วต เร วตฺตพฺเพ – ‘‘พุทฺธสฺส ภควโต โวหาโร โลกุตฺตโร’’ติ.
นนุ พุทฺธสฺส ภควโต โวหารํ โลกิเยน วิฺาเณน ปฏิวิชานนฺตีติ? อามนฺตา. หฺจิ พุทฺธสฺส ภควโต โวหารํ โลกิเยน วิฺาเณน ปฏิวิชานนฺติ, โน จ วต เร วตฺตพฺเพ – ‘‘พุทฺธสฺส ภควโต โวหาโร โลกุตฺตโร’’ติ.
นนุ พุทฺธสฺส ภควโต โวหารํ ปุถุชฺชนา ปฏิวิชานนฺตีติ? อามนฺตา. หฺจิ พุทฺธสฺส ภควโต โวหารํ ปุถุชฺชนา ปฏิวิชานนฺติ, โน จ วต เร วตฺตพฺเพ – ‘‘พุทฺธสฺส ภควโต โวหาโร โลกุตฺตโร’’ติ.
๓๔๘. พุทฺธสฺส ¶ ภควโต โวหาโร โลกุตฺตโรติ? อามนฺตา. มคฺโค ผลํ นิพฺพานํ, โสตาปตฺติมคฺโค โสตาปตฺติผลํ, สกทาคามิมคฺโค สกทาคามิผลํ, อนาคามิมคฺโค อนาคามิผลํ, อรหตฺตมคฺโค อรหตฺตผลํ, สติปฏฺานํ ¶ สมฺมปฺปธานํ อิทฺธิปาโท อินฺทฺริยํ พลํ โพชฺฌงฺโคติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….
พุทฺธสฺส ภควโต โวหาโร โลกุตฺตโรติ? อามนฺตา. อตฺถิ เกจิ พุทฺธสฺส ภควโต โวหารํ สุณนฺตีติ? อามนฺตา. โลกุตฺตโร ¶ ธมฺโม โสตวิฺเยฺโย, โสตสฺมึ ปฏิหฺติ, โสตสฺส อาปาถํ อาคจฺฉตีติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….
นนุ โลกุตฺตโร ธมฺโม น โสตวิฺเยฺโย, น โสตสฺมึ ปฏิหฺติ, น โสตสฺส อาปาถํ อาคจฺฉตีติ? อามนฺตา. หฺจิ โลกุตฺตโร ธมฺโม น โสตวิฺเยฺโย, น โสตสฺมึ ปฏิหฺติ, น โสตสฺส อาปาถํ อาคจฺฉติ, โน จ วต เร วตฺตพฺเพ – ‘‘พุทฺธสฺส ภควโต โวหาโร โลกุตฺตโร’’ติ.
๓๔๙. พุทฺธสฺส ภควโต โวหาโร โลกุตฺตโรติ? อามนฺตา. อตฺถิ เกจิ พุทฺธสฺส ภควโต ¶ โวหาเร รชฺเชยฺยุนฺติ? อามนฺตา. โลกุตฺตโร ธมฺโม ราคฏฺานิโย รชนีโย กมนีโย มทนีโย พนฺธนีโย มุจฺฉนีโยติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….
นนุ โลกุตฺตโร ธมฺโม น ราคฏฺานิโย น รชนีโย น กมนีโย น มทนีโย น พนฺธนีโย น มุจฺฉนีโยติ? อามนฺตา. หฺจิ โลกุตฺตโร ธมฺโม น ราคฏฺานิโย น รชนีโย น กมนีโย น มทนีโย น พนฺธนีโย น มุจฺฉนีโย, โน จ วต เร วตฺตพฺเพ – ‘‘พุทฺธสฺส ภควโต โวหาโร โลกุตฺตโร’’ติ.
พุทฺธสฺส ¶ ภควโต โวหาโร โลกุตฺตโรติ? อามนฺตา. อตฺถิ เกจิ พุทฺธสฺส ภควโต โวหาเร ทุสฺเสยฺยุนฺติ? อามนฺตา. โลกุตฺตโร ธมฺโม โทสฏฺานิโย โกปฏฺานิโย ปฏิฆฏฺานิโยติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….
นนุ โลกุตฺตโร ธมฺโม น โทสฏฺานิโย น โกปฏฺานิโย น ปฏิฆฏฺานิโยติ? อามนฺตา. หฺจิ โลกุตฺตโร ธมฺโม น โทสฏฺานิโย น ¶ โกปฏฺานิโย ¶ น ปฏิฆฏฺานิโย, โน จ วต เร วตฺตพฺเพ – ‘‘พุทฺธสฺส ภควโต โวหาโร โลกุตฺตโร’’ติ.
พุทฺธสฺส ภควโต โวหาโร โลกุตฺตโรติ? อามนฺตา. อตฺถิ เกจิ พุทฺธสฺส ภควโต โวหาเร มุยฺเหยฺยุนฺติ? อามนฺตา. โลกุตฺตโร ธมฺโม โมหฏฺานิโย อฺาณกรโณ อจกฺขุกรโณ ปฺานิโรธิโก วิฆาตปกฺขิโก อนิพฺพานสํวตฺตนิโกติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….
นนุ โลกุตฺตโร ธมฺโม น โมหฏฺานิโย น อฺาณกรโณ น อจกฺขุกรโณ ปฺาวุทฺธิโก อวิฆาตปกฺขิโก นิพฺพานสํวตฺตนิโกติ? อามนฺตา. หฺจิ โลกุตฺตโร ธมฺโม น โมหฏฺานิโย น อฺาณกรโณ น อจกฺขุกรโณ ปฺาวุทฺธิโก อวิฆาตปกฺขิโก นิพฺพานสํวตฺตนิโก, โน จ วต เร วตฺตพฺเพ – ‘‘พุทฺธสฺส ภควโต โวหาโร โลกุตฺตโร’’ติ.
๓๕๐. พุทฺธสฺส ภควโต โวหาโร โลกุตฺตโรติ? อามนฺตา. เย ¶ เกจิ พุทฺธสฺส ภควโต โวหารํ สุณนฺติ, สพฺเพ เต มคฺคํ ภาเวนฺตีติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….
เย ¶ เกจิ พุทฺธสฺส ภควโต โวหารํ สุณนฺติ, สพฺเพ เต มคฺคํ ภาเวนฺตีติ? อามนฺตา. พาลปุถุชฺชนา พุทฺธสฺส ภควโต โวหารํ สุณนฺติ, พาลปุถุชฺชนา มคฺคํ ภาเวนฺตีติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป… มาตุฆาตโก มคฺคํ ภาเวติ…เป… ปิตุฆาตโก… อรหนฺตฆาตโก… รุหิรุปฺปาทโก… สงฺฆเภทโก พุทฺธสฺส ภควโต โวหารํ สุณาติ, สงฺฆเภทโก มคฺคํ ภาเวตีติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….
๓๕๑. ลพฺภา ¶ โสวณฺณมยาย ลฏฺิยา ธฺปฺุโชปิ สุวณฺณปฺุโชปิ อาจิกฺขิตุนฺติ? อามนฺตา. เอวเมวํ ภควา โลกุตฺตเรน โวหาเรน โลกิยมฺปิ โลกุตฺตรมฺปิ ธมฺมํ โวหรตีติ.
ลพฺภา เอลณฺฑิยาย ลฏฺิยา ธฺปฺุโชปิ สุวณฺณปฺุโชปิ อาจิกฺขิตุนฺติ? อามนฺตา. เอวเมวํ ภควา โลกิเยน โวหาเรน โลกิยมฺปิ โลกุตฺตรมฺปิ ธมฺมํ โวหรตีติ.
๓๕๒. พุทฺธสฺส ¶ ภควโต โวหาโร โลกิยํ โวหรนฺตสฺส โลกิโย โหติ, โลกุตฺตรํ โวหรนฺตสฺส โลกุตฺตโร โหตีติ? อามนฺตา. โลกิยํ โวหรนฺตสฺส โลกิเย โสเต ปฏิหฺติ, โลกุตฺตรํ โวหรนฺตสฺส โลกุตฺตเร โสเต ปฏิหฺติ; โลกิยํ โวหรนฺตสฺส โลกิเยน วิฺาเณน ปฏิวิชานนฺติ, โลกุตฺตรํ โวหรนฺตสฺส โลกุตฺตเรน วิฺาเณน ปฏิวิชานนฺติ; โลกิยํ โวหรนฺตสฺส ปุถุชฺชนา ปฏิวิชานนฺติ ¶ , โลกุตฺตรํ โวหรนฺตสฺส สาวกา ปฏิวิชานนฺตีติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….
น วตฺตพฺพํ – ‘‘พุทฺธสฺส ภควโต โวหาโร โลกิยํ โวหรนฺตสฺส โลกิโย โหติ, โลกุตฺตรํ โวหรนฺตสฺส โลกุตฺตโร โหตีติ? อามนฺตา. นนุ ภควา โลกิยมฺปิ โลกุตฺตรมฺปิ ธมฺมํ โวหรตีติ? อามนฺตา. หฺจิ ภควา โลกิยมฺปิ โลกุตฺตรมฺปิ ธมฺมํ โวหรติ, เตน วต เร วตฺตพฺเพ – ‘‘พุทฺธสฺส ภควโต โวหาโร โลกิยํ โวหรนฺตสฺส โลกิโย โหติ, โลกุตฺตรํ โวหรนฺตสฺส โลกุตฺตโร โหตี’’ติ.
พุทฺธสฺส ภควโต โวหาโร โลกิยํ โวหรนฺตสฺส โลกิโย โหติ, โลกุตฺตรํ โวหรนฺตสฺส โลกุตฺตโร โหตีติ? อามนฺตา. มคฺคํ โวหรนฺตสฺส มคฺโค โหติ, อมคฺคํ โวหรนฺตสฺส ¶ อมคฺโค ¶ โหติ, ผลํ โวหรนฺตสฺส ผลํ โหติ, อผลํ โวหรนฺตสฺส อผลํ โหติ, นิพฺพานํ โวหรนฺตสฺส นิพฺพานํ โหติ, อนิพฺพานํ โวหรนฺตสฺส อนิพฺพานํ โหติ, สงฺขตํ โวหรนฺตสฺส สงฺขตํ โหติ, อสงฺขตํ โวหรนฺตสฺส อสงฺขตํ โหติ, รูปํ โวหรนฺตสฺส รูปํ โหติ, อรูปํ โวหรนฺตสฺส อรูปํ โหติ, เวทนํ โวหรนฺตสฺส เวทนา โหติ, อเวทนํ โวหรนฺตสฺส อเวทนา โหติ, สฺํ โวหรนฺตสฺส สฺา โหติ, อสฺํ โวหรนฺตสฺส อสฺา โหติ, สงฺขาเร โวหรนฺตสฺส สงฺขารา โหนฺติ, อสงฺขาเร โวหรนฺตสฺส อสงฺขารา โหนฺติ, วิฺาณํ โวหรนฺตสฺส วิฺาณํ โหติ, อวิฺาณํ โวหรนฺตสฺส อวิฺาณํ โหตีติ ¶ ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….
โวหารกถา นิฏฺิตา.
๒. ทุติยวคฺโค
(๒๐) ๑๑. นิโรธกถา
๓๕๓. ทฺเว ¶ นิโรธาติ? อามนฺตา. ทฺเว ทุกฺขนิโรธาติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป… ทฺเว ทุกฺขนิโรธาติ? อามนฺตา. ทฺเว นิโรธสจฺจานีติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป… ทฺเว นิโรธสจฺจานีติ? อามนฺตา. ทฺเว ทุกฺขสจฺจานีติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป… ทฺเว นิโรธสจฺจานีติ? อามนฺตา. ทฺเว สมุทยสจฺจานีติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป… ทฺเว นิโรธสจฺจานีติ? อามนฺตา. ทฺเว ¶ มคฺคสจฺจานีติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….
ทฺเว นิโรธสจฺจานีติ? อามนฺตา. ทฺเว ตาณานิ…เป… ทฺเว เลณานิ… ทฺเว สรณานิ… ทฺเว ปรายณานิ… ทฺเว อจฺจุตานิ… ทฺเว อมตานิ… ทฺเว นิพฺพานานีติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….
ทฺเว นิพฺพานานีติ? อามนฺตา. อตฺถิ ทฺวินฺนํ นิพฺพานานํ อุจฺจนีจตา หีนปณีตตา อุกฺกํสาวกํโส สีมา วา เภโท วา ราชิ วา อนฺตริกา วาติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….
ทฺเว นิโรธาติ? อามนฺตา. นนุ อปฺปฏิสงฺขานิรุทฺเธ สงฺขาเร ปฏิสงฺขา นิโรเธนฺตีติ? อามนฺตา. หฺจิ อปฺปฏิสงฺขานิรุทฺเธ สงฺขาเร ¶ ปฏิสงฺขา นิโรเธนฺติ, โน จ วต เร วตฺตพฺเพ – ‘‘ทฺเว นิโรธา’’ติ.
น วตฺตพฺพํ – ‘‘ทฺเว นิโรธา’’ติ? อามนฺตา. นนุ อปฺปฏิสงฺขานิรุทฺธาปิ สงฺขารา อจฺจนฺตภคฺคา, ปฏิสงฺขานิรุทฺธาปิ สงฺขารา อจฺจนฺตภคฺคาติ? อามนฺตา. หฺจิ อปฺปฏิสงฺขานิรุทฺธาปิ สงฺขารา อจฺจนฺตภคฺคา, ปฏิสงฺขานิรุทฺธาปิ สงฺขารา อจฺจนฺตภคฺคา, เตน วต เร วตฺตพฺเพ – ‘‘ทฺเว นิโรธา’’ติ.
ทฺเว ¶ นิโรธาติ? อามนฺตา. ปฏิสงฺขานิรุทฺธาปิ [ปฏิสงฺขานิรุทฺธา (?)] สงฺขารา อริยมคฺคํ อาคมฺม นิรุทฺธาติ? อามนฺตา. อปฺปฏิสงฺขานิรุทฺธา ¶ สงฺขารา อริยมคฺคํ อาคมฺม นิรุทฺธาติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….
ทฺเว ¶ นิโรธาติ? อามนฺตา. ปฏิสงฺขานิรุทฺธา สงฺขารา น ปุน อุปฺปชฺชนฺตีติ? อามนฺตา. อปฺปฏิสงฺขานิรุทฺธา สงฺขารา น ปุน อุปฺปชฺชนฺตีติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป… เตน หิ น วตฺตพฺพํ – ‘‘ทฺเว นิโรธา’’ติ.
นิโรธกถา นิฏฺิตา.
ทุติยวคฺโค.
ตสฺสุทฺทานํ –
ปรูปหาโร อฺาณํ, กงฺขา ปรวิตารณา;
วจีเภโท ทุกฺขาหาโร, จิตฺตฏฺิติ จ กุกฺกุฬา;
อนุปุพฺพาภิสมโย, โวหาโร จ นิโรธโกติ.
๓. ตติยวคฺโค
(๒๑) ๑. พลกถา
๓๕๔. ตถาคตพลํ ¶ ¶ ¶ สาวกสาธารณนฺติ? อามนฺตา. ตถาคตพลํ สาวกพลํ, สาวกพลํ ตถาคตพลนฺติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….
ตถาคตพลํ สาวกสาธารณนฺติ? อามนฺตา. ตฺเว ตถาคตพลํ ตํ สาวกพลํ, ตฺเว สาวกพลํ ตํ ตถาคตพลนฺติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….
ตถาคตพลํ สาวกสาธารณนฺติ? อามนฺตา. ยาทิสํ ตถาคตพลํ ตาทิสํ สาวกพลํ, ยาทิสํ สาวกพลํ ตาทิสํ ตถาคตพลนฺติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….
ตถาคตพลํ สาวกสาธารณนฺติ? อามนฺตา. ยาทิโส ตถาคตสฺส ปุพฺพโยโค ปุพฺพจริยา ธมฺมกฺขานํ ธมฺมเทสนา ตาทิโส สาวกสฺส ปุพฺพโยโค ปุพฺพจริยา ธมฺมกฺขานํ ธมฺมเทสนาติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….
ตถาคตพลํ สาวกสาธารณนฺติ? อามนฺตา. ตถาคโต ชิโน สตฺถา สมฺมาสมฺพุทฺโธ สพฺพฺู สพฺพทสฺสาวี ธมฺมสฺสามี ธมฺมปฺปฏิสรโณติ? อามนฺตา ¶ . สาวโก ชิโน สตฺถา สมฺมาสมฺพุทฺโธ สพฺพฺู สพฺพทสฺสาวี ธมฺมสฺสามี ธมฺมปฺปฏิสรโณติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….
ตถาคตพลํ สาวกสาธารณนฺติ? อามนฺตา. ตถาคโต อนุปฺปนฺนสฺส ¶ มคฺคสฺส อุปฺปาเทตา อสฺชาตสฺส มคฺคสฺส ¶ สฺชเนตา อนกฺขาตสฺส มคฺคสฺส อกฺขาตา มคฺคฺู มคฺควิทู มคฺคโกวิโทติ? อามนฺตา. สาวโก อนุปฺปนฺนสฺส มคฺคสฺส อุปฺปาเทตา อสฺชาตสฺส มคฺคสฺส สฺชเนตา อนกฺขาตสฺส มคฺคสฺส อกฺขาตา มคฺคฺู มคฺควิทู มคฺคโกวิโทติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….
อินฺทฺริยปโรปริยตฺตํ ¶ ยถาภูตํ าณํ ตถาคตพลํ สาวกสาธารณนฺติ? อามนฺตา. สาวโก สพฺพฺู สพฺพทสฺสาวีติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….
๓๕๕. สาวโก านาานํ ชานาตีติ? อามนฺตา. หฺจิ สาวโก านาานํ ชานาติ, เตน วต เร วตฺตพฺเพ – ‘‘านาานํ ยถาภูตํ าณํ ตถาคตพลํ สาวกสาธารณ’’นฺติ.
สาวโก อตีตานาคตปจฺจุปฺปนฺนานํ กมฺมสมาทานานํ านโส เหตุโส วิปากํ ชานาตีติ? อามนฺตา. หฺจิ สาวโก อตีตานาคตปจฺจุปฺปนฺนานํ กมฺมสมาทานานํ านโส เหตุโส วิปากํ ชานาติ, เตน วต เร วตฺตพฺเพ – ‘‘อตีตานาคตปจฺจุปฺปนฺนานํ กมฺมสมาทานานํ านโส เหตุโส วิปากํ ยถาภูตํ าณํ ตถาคตพลํ สาวกสาธารณ’’นฺติ.
สาวโก สพฺพตฺถคามินึ ปฏิปทํ ชานาตีติ? อามนฺตา. หฺจิ สาวโก สพฺพตฺถคามินึ ปฏิปทํ ชานาติ, เตน วต เร วตฺตพฺเพ – ‘‘สพฺพตฺถคามินึ ปฏิปทํ ยถาภูตํ าณํ ตถาคตพลํ สาวกสาธารณ’’นฺติ.
สาวโก ¶ อเนกธาตุํ นานาธาตุํ โลกํ ชานาตีติ? อามนฺตา. หฺจิ สาวโก อเนกธาตุํ นานาธาตุํ โลกํ ชานาติ, เตน วต เร วตฺตพฺเพ – ‘‘อเนกธาตุํ นานาธาตุํ โลกํ ยถาภูตํ าณํ ตถาคตพลํ สาวกสาธารณ’’นฺติ.
สาวโก ¶ สตฺตานํ นานาธิมุตฺติกตํ ชานาตีติ? อามนฺตา. หฺจิ สาวโก สตฺตานํ นานาธิมุตฺติกตํ ชานาติ, เตน วต เร วตฺตพฺเพ – ‘‘สตฺตานํ ¶ นานาธิมุตฺติกตํ ยถาภูตํ าณํ ตถาคตพลํ สาวกสาธารณ’’นฺติ.
สาวโก ฌานวิโมกฺขสมาธิสมาปตฺตีนํ สํกิเลสํ โวทานํ วุฏฺานํ ชานาตีติ? อามนฺตา. หฺจิ สาวโก ฌานวิโมกฺขสมาธิสมาปตฺตีนํ สํกิเลสํ โวทานํ วุฏฺานํ ชานาติ, เตน วต เร วตฺตพฺเพ – ‘‘ฌานวิโมกฺขสมาธิสมาปตฺตีนํ สํกิเลสํ โวทานํ วุฏฺานํ ยถาภูตํ าณํ ตถาคตพลํ สาวกสาธารณ’’นฺติ.
สาวโก ¶ ปุพฺเพนิวาสานุสฺสตึ ชานาตีติ? อามนฺตา. หฺจิ สาวโก ปุพฺเพนิวาสานุสฺสตึ ชานาติ, เตน วต เร วตฺตพฺเพ – ‘‘ปุพฺเพนิวาสานุสฺสติ ยถาภูตํ าณํ ตถาคตพลํ สาวกสาธารณ’’นฺติ.
สาวโก สตฺตานํ จุตูปปาตํ ชานาตีติ? อามนฺตา. หฺจิ สาวโก สตฺตานํ จุตูปปาตํ ชานาติ, เตน วต เร วตฺตพฺเพ – ‘‘สตฺตานํ จุตูปปาตํ ยถาภูตํ าณํ ตถาคตพลํ สาวกสาธารณ’’นฺติ.
นนุ ตถาคตสฺสาปิ อาสวา ขีณา สาวกสฺสาปิ อาสวา ขีณาติ ¶ ? อามนฺตา. อตฺถิ กิฺจิ นานากรณํ ตถาคตสฺส วา สาวกสฺส วา อาสวกฺขเยน วา อาสวกฺขยํ วิมุตฺติยา วา วิมุตฺตีติ? นตฺถิ. หฺจิ นตฺถิ กิฺจิ นานากรณํ ตถาคตสฺส วา สาวกสฺส วา อาสวกฺขเยน วา อาสวกฺขยํ วิมุตฺติยา วา วิมุตฺติ, เตน วต เร วตฺตพฺเพ – ‘‘อาสวานํ ขเย ยถาภูตํ าณํ ตถาคตพลํ สาวกสาธารณ’’นฺติ.
๓๕๖. อาสวานํ ขเย ยถาภูตํ าณํ ตถาคตพลํ สาวกสาธารณนฺติ? อามนฺตา ¶ . านาาเน ยถาภูตํ าณํ ตถาคตพลํ สาวกสาธารณนฺติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….
อาสวานํ ขเย ยถาภูตํ าณํ ตถาคตพลํ สาวกสาธารณนฺติ? อามนฺตา. สตฺตานํ จุตูปปาเต ยถาภูตํ าณํ ตถาคตพลํ สาวกสาธารณนฺติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….
านาาเน ยถาภูตํ าณํ ตถาคตพลํ สาวกอสาธารณนฺติ? อามนฺตา. อาสวานํ ขเย ยถาภูตํ าณํ ตถาคตพลํ สาวกอสาธารณนฺติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….
สตฺตานํ ¶ จุตูปปาเต ยถาภูตํ าณํ ตถาคตพลํ สาวกอสาธารณนฺติ? อามนฺตา. อาสวานํ ขเย ยถาภูตํ าณํ ตถาคตพลํ สาวกอสาธารณนฺติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….
อินฺทฺริยปโรปริยตฺตํ ยถาภูตํ าณํ ตถาคตพลํ สาวกอสาธารณนฺติ? อามนฺตา. านาาเน ยถาภูตํ าณํ ตถาคตพลํ สาวกอสาธารณนฺติ ¶ ? น เหวํ วตฺตพฺเพ [อยเมตฺถ สาธารณปกฺขํ สนฺธาย ปฏิกฺเขโป (ฏีกา โอโลเกตพฺพา)] …เป….
อินฺทฺริยปโรปริยตฺตํ ¶ ยถาภูตํ าณํ ตถาคตพลํ สาวกอสาธารณนฺติ? อามนฺตา…เป…. อาสวานํ ขเย ยถาภูตํ าณํ ตถาคตพลํ สาวกอสาธารณนฺติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….
านาาเน ยถาภูตํ าณํ ตถาคตพลํ สาวกสาธารณนฺติ? อามนฺตา. อินฺทฺริยปโรปริยตฺตํ ยถาภูตํ าณํ ตถาคตพลํ สาวกสาธารณนฺติ? น ¶ เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….
อาสวานํ ขเย ยถาภูตํ าณํ ตถาคตพลํ สาวกสาธารณนฺติ? อามนฺตา. อินฺทฺริยปโรปริยตฺตํ ยถาภูตํ าณํ ตถาคตพลํ สาวกสาธารณนฺติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….
พลกถา นิฏฺิตา.
๓. ตติยวคฺโค
(๒๒) ๒. อริยนฺติกถา
๓๕๗. านาาเน ยถาภูตํ าณํ ตถาคตพลํ อริยนฺติ? อามนฺตา. มคฺโค ผลํ นิพฺพานํ, โสตาปตฺติมคฺโค โสตาปตฺติผลํ, สกทาคามิมคฺโค สกทาคามิผลํ, อนาคามิมคฺโค อนาคามิผลํ, อรหตฺตมคฺโค อรหตฺตผลํ, สติปฏฺานํ สมฺมปฺปธานํ อิทฺธิปาโท อินฺทฺริยํ พลํ โพชฺฌงฺโคติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….
านาาเน ยถาภูตํ าณํ ตถาคตพลํ อริยนฺติ? อามนฺตา ¶ . สฺุตารมฺมณนฺติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป…. สฺุตารมฺมณนฺติ? อามนฺตา. านาานฺจ ¶ มนสิ กโรติ, สฺุตฺจ มนสิ กโรตีติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….
านาานฺจ ¶ มนสิ กโรติ, สฺุตฺจ มนสิ กโรตีติ? อามนฺตา. ทฺวินฺนํ ผสฺสานํ ทฺวินฺนํ จิตฺตานํ สโมธานํ โหตีติ? น ¶ เหวํ วตฺตพฺเพ…เป… านาาเน ยถาภูตํ าณํ ตถาคตพลํ อริยนฺติ? อามนฺตา. อนิมิตฺตารมฺมณํ…เป… อปฺปณิหิตารมฺมณนฺติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป… อปฺปณิหิตารมฺมณนฺติ? อามนฺตา. านาานฺจ มนสิ กโรติ, อปฺปณิหิตฺจ มนสิ กโรตีติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….
านาานฺจ มนสิ กโรติ, อปฺปณิหิตฺจ มนสิ กโรตีติ? อามนฺตา. ทฺวินฺนํ ผสฺสานํ ทฺวินฺนํ จิตฺตานํ สโมธานํ โหตีติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….
๓๕๘. สติปฏฺานา อริยา สฺุตารมฺมณาติ? อามนฺตา. านาาเน ยถาภูตํ าณํ ตถาคตพลํ อริยํ สฺุตารมฺมณนฺติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….
สติปฏฺานา อริยา อนิมิตฺตารมฺมณา…เป… อปฺปณิหิตารมฺมณาติ? อามนฺตา. านาาเน ยถาภูตํ าณํ ตถาคตพลํ อริยํ อปฺปณิหิตารมฺมณนฺติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….
สมฺมปฺปธานา, อิทฺธิปาทา, อินฺทฺริยา, พลา, โพชฺฌงฺคา อริยา สฺุตารมฺมณาติ? อามนฺตา. านาาเน ยถาภูตํ าณํ ¶ ตถาคตพลํ อริยํ สฺุตารมฺมณนฺติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….
โพชฺฌงฺคา อริยา อนิมิตฺตารมฺมณา… อปฺปณิหิตารมฺมณาติ? อามนฺตา ¶ . านาาเน ยถาภูตํ าณํ ตถาคตพลํ อริยํ อปฺปณิหิตารมฺมณนฺติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….
๓๕๙. านาาเน ยถาภูตํ าณํ ตถาคตพลํ อริยํ น วตฺตพฺพํ – ‘‘สฺุตารมฺมณ’’นฺติ? อามนฺตา. สติปฏฺานา อริยา น วตฺตพฺพา – ‘‘สฺุตารมฺมณา’’ติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….
านาาเน ยถาภูตํ าณํ ตถาคตพลํ อริยํ น วตฺตพฺพํ – อนิมิตฺตารมฺมณํ…เป… อปฺปณิหิตารมฺมณนฺติ ¶ ? อามนฺตา. สติปฏฺานา อริยา น วตฺตพฺพา – ‘‘อปฺปณิหิตารมฺมณา’’ติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….
านาาเน ¶ ยถาภูตํ าณํ ตถาคตพลํ อริยํ น วตฺตพฺพํ – สฺุตารมฺมณํ…เป… อนิมิตฺตารมฺมณํ…เป… อปฺปณิหิตารมฺมณนฺติ? อามนฺตา. สมฺมปฺปธานํ…เป… โพชฺฌงฺคา อริยา น วตฺตพฺพา – ‘‘อปฺปณิหิตารมฺมณา’’ติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….
๓๖๐. สตฺตานํ จุตูปปาเต ยถาภูตํ าณํ ตถาคตพลํ อริยนฺติ? อามนฺตา. มคฺโค ผลํ นิพฺพานํ, โสตาปตฺติมคฺโค โสตาปตฺติผลํ…เป… โพชฺฌงฺโคติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….
สตฺตานํ จุตูปปาเต ยถาภูตํ าณํ ตถาคตพลํ อริยนฺติ? อามนฺตา. สฺุตารมฺมณนฺติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป… สฺุาตารมฺมณนฺติ ¶ ? อามนฺตา. สตฺตานํ จุตูปปาตฺจ มนสิ กโรติ ¶ , สฺุตฺจ มนสิ กโรตีติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….
สตฺตานํ จุตูปปาตฺจ มนสิ กโรติ, สฺุตฺจ มนสิ กโรตีติ? อามนฺตา. ทฺวินฺนํ ผสฺสานํ ทฺวินฺนํ จิตฺตานํ สโมธานํ โหตีติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….
สตฺตานํ จุตูปปาเต ยถาภูตํ าณํ ตถาคตพลํ อริยนฺติ? อามนฺตา. อนิมิตฺตารมฺมณํ อปฺปณิหิตารมฺมณนฺติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป… อปฺปณิหิตารมฺมณนฺติ? อามนฺตา. สตฺตานํ จุตูปปาตฺจ มนสิ กโรติ, อปฺปณิหิตฺจ มนสิ กโรตีติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….
สตฺตานํ จุตูปปาตฺจ มนสิ กโรติ, อปฺปณิหิตฺจ มนสิ กโรตีติ? อามนฺตา. ทฺวินฺนํ ผสฺสานํ ทฺวินฺนํ จิตฺตานํ สโมธานํ โหตีติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….
๓๖๑. สติปฏฺานา อริยา สฺุตารมฺมณา…เป… อนิมิตฺตารมฺมณา…เป… อปฺปณิหิตารมฺมณาติ? อามนฺตา. สตฺตานํ จุตูปปาเต ยถาภูตํ าณํ ตถาคตพลํ อริยํ อปฺปณิหิตารมฺมณนฺติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….
สมฺมปฺปธานํ ¶ ¶ …เป… โพชฺฌงฺคา อริยา สฺุตารมฺมณา…เป… อนิมิตฺตารมฺมณา…เป… อปฺปณิหิตารมฺมณาติ? อามนฺตา. สตฺตานํ จุตูปปาเต ยถาภูตํ าณํ ตถาคตพลํ อริยํ อปฺปณิหิตารมฺมณนฺติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….
สตฺตานํ ¶ จุตูปปาเต ยถาภูตํ าณํ ตถาคตพลํ อริยํ น วตฺตพฺพํ – สฺุตารมฺมณํ…เป… อนิมิตฺตารมฺมณํ…เป… อปฺปณิหิตารมฺมณนฺติ? อามนฺตา. สติปฏฺานา อริยา น วตฺตพฺพา – ‘‘อปฺปปณิหิตารมฺมณา’’ติ ¶ ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….
๓๖๒. สตฺตานํ จุตูปปาเต ยถาภูตํ าณํ ตถาคตพลํ อริยํ น วตฺตพฺพํ – สฺุตารมฺมณํ…เป… อนิมิตฺตารมฺมณํ…เป… อปฺปณิหิตารมฺมณนฺติ? อามนฺตา. สมฺมปฺปธานา…เป… โพชฺฌงฺคา อริยา น วตฺตพฺพา – ‘‘อปฺปณิหิตารมฺมณา’’ติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….
อาสวานํ ขเย ยถาภูตํ าณํ ตถาคตพลํ อริยนฺติ? อามนฺตา. านาาเน ยถาภูตํ าณํ ตถาคตพลํ อริยนฺติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….
อาสวานํ ¶ ขเย ยถาภูตํ าณํ ตถาคตพลํ อริยนฺติ? อามนฺตา. สตฺตานํ จุตูปปาเต ยถาภูตํ าณํ ตถาคตพลํ อริยนฺติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….
านาาเน ยถาภูตํ าณํ ตถาคตพลํ น วตฺตพฺพํ – ‘‘อริย’’นฺติ? อามนฺตา. อาสวานํ ขเย ยถาภูตํ าณํ ตถาคตพลํ น วตฺตพฺพํ – ‘‘อริย’’นฺติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ …เป….
สตฺตานํ จุตูปปาเต ยถาภูตํ าณํ ตถาคตพลํ น วตฺตพฺพํ – ‘‘อริย’’นฺติ? อามนฺตา. อาสวานํ ขเย ยถาภูตํ าณํ ตถาคตพลํ น วตฺตพฺพํ – ‘‘อริย’’นฺติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….
อาสวานํ ¶ ขเย ยถาภูตํ าณํ ตถาคตพลํ อริยํ สฺุตารมฺมณนฺติ? อามนฺตา. านาาเน ยถาภูตํ าณํ ตถาคตพลํ อริยํ สฺุตารมฺมณนฺติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….
อาสวานํ ขเย ¶ ยถาภูตํ าณํ ตถาคตพลํ อริยํ อนิมิตฺตารมฺมณํ… อปฺปณิหิตารมฺมณนฺติ? อามนฺตา. านาาเน ยถาภูตํ าณํ ตถาคตพลํ อริยํ อปฺปณิหิตารมฺมณนฺติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….
อาสวานํ ขเย ยถาภูตํ าณํ ตถาคตพลํ อริยํ สฺุตารมฺมณํ…เป… อนิมิตฺตารมฺมณํ…เป… อปฺปณิหิตารมฺมณนฺติ? อามนฺตา…เป…. สตฺตานํ จุตูปปาเต ¶ ยถาภูตํ าณํ ตถาคตพลํ อริยํ อปฺปณิหิตารมฺมณนฺติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….
านาาเน ¶ ยถาภูตํ าณํ ตถาคตพลํ อริยํ น วตฺตพฺพํ – ‘‘สฺุตารมฺมณ’’นฺติ? อามนฺตา. อาสวานํ ขเย ยถาภูตํ าณํ ตถาคตพลํ อริยํ น วตฺตพฺพํ – ‘‘สฺุตารมฺมณ’’นฺติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….
านาาเน ยถาภูตํ าณํ ตถาคตพลํ อริยํ น วตฺตพฺพํ – อนิมิตฺตารมฺมณํ… อปฺปณิหิตารมฺมณนฺติ? อามนฺตา. อาสวานํ ขเย ยถาภูตํ าณํ ตถาคตพลํ อริยํ น วตฺตพฺพํ – ‘‘อปฺปณิหิตารมฺมณ’’นฺติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….
สตฺตานํ จุตูปปาเต ยถาภูตํ าณํ ตถาคตพลํ อริยํ น วตฺตพฺพํ – สฺุตารมฺมณํ…เป… อนิมิตฺตารมฺมณํ…เป… อปฺปณิหิตารมฺมณนฺติ? อามนฺตา. อาสวานํ ขเย ยถาภูตํ าณํ ตถาคตพลํ อริยํ น วตฺตพฺพํ – ‘‘อปฺปณิหิตารมฺมณ’’นฺติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….
อริยนฺติกถา นิฏฺิตา.
๓. ตติยวคฺโค
(๒๓) ๓. วิมุตฺติกถา
๓๖๓. สราคํ ¶ ¶ จิตฺตํ วิมุจฺจตีติ? อามนฺตา. ราคสหคตํ ราคสหชาตํ ราคสํสฏฺํ ราคสมฺปยุตฺตํ ราคสหภุ ราคานุปริวตฺติ อกุสลํ โลกิยํ สาสวํ สํโยชนิยํ คนฺถนิยํ โอฆนิยํ โยคนิยํ นีวรณิยํ ปรามฏฺํ อุปาทานิยํ สํกิเลสิยํ จิตฺตํ วิมุจฺจตีติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….
สผสฺสํ จิตฺตํ วิมุจฺจติ, ผสฺโส จ จิตฺตฺจ อุโภ วิมุจฺจนฺตีติ? อามนฺตา. สราคํ ¶ จิตฺตํ วิมุจฺจติ, ราโค จ จิตฺตฺจ อุโภ วิมุจฺจนฺตีติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….
สเวทนํ…เป… สสฺํ…เป… สเจตนํ…เป… สปฺํ [สสฺํ (สี. ก.)] จิตฺตํ วิมุจฺจติ, ปฺา จ จิตฺตฺจ อุโภ วิมุจฺจนฺตีติ? อามนฺตา. สราคํ จิตฺตํ วิมุจฺจติ, ราโค จ จิตฺตฺจ อุโภ วิมุจฺจนฺตีติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….
สผสฺสํ ¶ สราคํ จิตฺตํ วิมุจฺจติ, ผสฺโส จ จิตฺตฺจ อุโภ วิมุจฺจนฺตีติ? อามนฺตา. ราโค จ จิตฺตฺจ อุโภ วิมุจฺจนฺตีติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….
สเวทนํ สราคํ…เป… สสฺํ สราคํ…เป… สเจตนํ สราคํ…เป… สปฺํ สราคํ จิตฺตํ วิมุจฺจติ, ปฺา จ จิตฺตฺจ อุโภ วิมุจฺจนฺตีติ? อามนฺตา. ราโค จ จิตฺตฺจ อุโภ วิมุจฺจนฺตีติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….
๓๖๔. สโทสํ ¶ จิตฺตํ วิมุจฺจตีติ? อามนฺตา. โทสสหคตํ โทสสหชาตํ โทสสํสฏฺํ โทสสมฺปยุตฺตํ โทสสหภุ โทสานุปริวตฺติ อกุสลํ โลกิยํ สาสวํ…เป… สํกิเลสิยํ จิตฺตํ วิมุจฺจตีติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….
สผสฺสํ ¶ จิตฺตํ วิมุจฺจติ, ผสฺโส จ จิตฺตฺจ อุโภ วิมุจฺจนฺตีติ? อามนฺตา. สโทสํ จิตฺตํ วิมุจฺจติ, โทโส จ จิตฺตฺจ อุโภ วิมุจฺจนฺตีติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….
สเวทนํ…เป… สสฺํ…เป… สเจตนํ…เป… สปฺํ จิตฺตํ วิมุจฺจติ, ปฺา จ จิตฺตฺจ อุโภ วิมุจฺจนฺตีติ? อามนฺตา ¶ . สโทสํ จิตฺตํ วิมุจฺจติ, โทโส จ จิตฺตฺจ อุโภ วิมุจฺจนฺตีติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….
สผสฺสํ สโทสํ จิตฺตํ วิมุจฺจติ, ผสฺโส จ จิตฺตฺจ อุโภ วิมุจฺจนฺตีติ? อามนฺตา. สโทสํ จิตฺตํ วิมุจฺจติ, โทโส จ จิตฺตฺจ อุโภ วิมุจฺจนฺตีติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….
สเวทนํ สโทสํ… สสฺํ สโทสํ… สเจตนํ สโทสํ… สปฺํ สโทสํ จิตฺตํ วิมุจฺจติ, ปฺา จ จิตฺตฺจ อุโภ วิมุจฺจนฺตีติ? อามนฺตา. โทโส จ จิตฺตฺจ อุโภ วิมุจฺจนฺตีติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….
๓๖๕. สโมหํ จิตฺตํ วิมุจฺจตีติ? อามนฺตา. โมหสหคตํ โมหสหชาตํ โมหสํสฏฺํ โมหสมฺปยุตฺตํ โมหสหภุ โมหานุปริวตฺติ อกุสลํ ¶ โลกิยํ สาสวํ…เป… สํกิเลสิยํ จิตฺตํ วิมุจฺจตีติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….
สผสฺสํ จิตฺตํ วิมุจฺจติ, ผสฺโส จ จิตฺตฺจ อุโภ วิมุจฺจนฺตีติ? อามนฺตา. สโมหํ จิตฺตํ วิมุจฺจติ, โมโห จ จิตฺตฺจ อุโภ วิมุจฺจนฺตีติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….
สเวทนํ ¶ … สสฺํ… สเจตนํ… สปฺํ จิตฺตํ วิมุจฺจติ, ปฺา จ จิตฺตฺจ อุโภ วิมุจฺจนฺตีติ? อามนฺตา. สโมหํ จิตฺตํ วิมุจฺจติ, โมโห จ จิตฺตฺจ อุโภ วิมุจฺจนฺตีติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….
สผสฺสํ ¶ สโมหํ จิตฺตํ วิมุจฺจติ, ผสฺโส จ จิตฺตฺจ อุโภ วิมุจฺจนฺตีติ? อามนฺตา ¶ . โมโห จ จิตฺตฺจ อุโภ วิมุจฺจนฺตีติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….
สเวทนํ สโมหํ… สสฺํ สโมหํ… สเจตนํ สโมหํ…เป… สปฺํ สโมหํ จิตฺตํ วิมุจฺจติ, ปฺา จ จิตฺตฺจ อุโภ วิมุจฺจนฺตีติ? อามนฺตา. โมโห จ จิตฺตฺจ อุโภ วิมุจฺจนฺตีติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….
สราคํ สโทสํ สโมหํ จิตฺตํ วิมุจฺจตีติ? อามนฺตา. วีตราคํ วีตโทสํ วีตโมหํ นิกฺกิเลสํ จิตฺตํ วิมุจฺจตีติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป… เตน หิ น วตฺตพฺพํ – ‘‘สราคํ สโทสํ สโมหํ จิตฺตํ วิมุจฺจตี’’ติ.
วิมุตฺติกถา นิฏฺิตา.
๓. ตติยวคฺโค
(๒๔) ๔. วิมุจฺจมานกถา
๓๖๖. วิมุตฺตํ ¶ วิมุจฺจมานนฺติ? อามนฺตา. เอกเทสํ วิมุตฺตํ, เอกเทสํ อวิมุตฺตนฺติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….
เอกเทสํ วิมุตฺตํ, เอกเทสํ อวิมุตฺตนฺติ? อามนฺตา. เอกเทสํ โสตาปนฺโน, เอกเทสํ น โสตาปนฺโน, เอกเทสํ โสตาปตฺติผลปฺปตฺโต ปฏิลทฺโธ อธิคโต สจฺฉิกโต อุปสมฺปชฺช วิหรติ, กาเยน ผุสิตฺวา วิหรติ, เอกเทสํ น กาเยน ผุสิตฺวา วิหรติ, เอกเทสํ สตฺตกฺขตฺตุปรโม โกลงฺโกโล เอกพีชี พุทฺเธ อเวจฺจปฺปสาเทน สมนฺนาคโต ธมฺเม…เป… สงฺเฆ…เป… อริยกนฺเตหิ สีเลหิ สมนฺนาคโต, เอกเทสํ อริยกนฺเตหิ สีเลหิ น สมนฺนาคโตติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….
เอกเทสํ ¶ วิมุตฺตํ, เอกเทสํ อวิมุตฺตนฺติ? อามนฺตา ¶ . เอกเทสํ สกทาคามี, เอกเทสํ น สกทาคามี, เอกเทสํ สกทาคามิผลปฺปตฺโต ปฏิลทฺโธ อธิคโต สจฺฉิกโต อุปสมฺปชฺช วิหรติ, กาเยน ผุสิตฺวา วิหรติ, เอกเทสํ น กาเยน ผุสิตฺวา วิหรตีติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….
เอกเทสํ ¶ วิมุตฺตํ, เอกเทสํ อวิมุตฺตนฺติ? อามนฺตา. เอกเทสํ อนาคามี, เอกเทสํ น อนาคามี, เอกเทสํ อนาคามิผลปฺปตฺโต ปฏิลทฺโธ อธิคโต สจฺฉิกโต อุปสมฺปชฺช วิหรติ, กาเยน ผุสิตฺวา วิหรติ, เอกเทสํ น กาเยน ผุสิตฺวา วิหรติ, เอกเทสํ อนฺตราปรินิพฺพายี ¶ , อุปหจฺจปรินิพฺพายี, อสงฺขารปรินิพฺพายี, สสงฺขารปรินิพฺพายี, อุทฺธํโสโตอกนิฏฺคามี, เอกเทสํ น อุทฺธํโสโตอกนิฏฺคามีติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….
เอกเทสํ วิมุตฺตํ, เอกเทสํ อวิมุตฺตนฺติ? อามนฺตา. เอกเทสํ อรหา เอกเทสํ น อรหา, เอกเทสํ อรหตฺตปฺปตฺโต ปฏิลทฺโธ อธิคโต สจฺฉิกโต อุปสมฺปชฺช วิหรติ, กาเยน ผุสิตฺวา วิหรติ, เอกเทสํ น กาเยน ผุสิตฺวา วิหรติ, เอกเทสํ วีตราโค วีตโทโส วีตโมโห…เป… เอกเทสํ สจฺฉิกาตพฺพํ สจฺฉิกตํ, เอกเทสํ สจฺฉิกาตพฺพํ น สจฺฉิกตนฺติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….
วิมุตฺตํ วิมุจฺจมานนฺติ? อามนฺตา. อุปฺปาทกฺขเณ วิมุตฺตํ, ภงฺคกฺขเณ วิมุจฺจมานนฺติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….
๓๖๗. น วตฺตพฺพํ – ‘‘วิมุตฺตํ วิมุจฺจมาน’’นฺติ? อามนฺตา. นนุ วุตฺตํ ภควตา – ‘‘ตสฺส เอวํ ชานโต เอวํ ปสฺสโต กามาสวาปิ จิตฺตํ วิมุจฺจติ, ภวาสวาปิ จิตฺตํ วิมุจฺจติ, อวิชฺชาสวาปิ จิตฺตํ วิมุจฺจตี’’ติ [ที. นิ. ๑.๒๔๘ อาทโย]! อตฺเถว สุตฺตนฺโตติ? อามนฺตา ¶ . เตน หิ วตฺตพฺพํ [เตน หิ (สี. สฺยา. กํ.), เตน หิ น วตฺตพฺพํ (ก.)] – ‘‘วิมุตฺตํ วิมุจฺจมาน’’นฺติ.
วิมุตฺตํ วิมุจฺจมานนฺติ? อามนฺตา. นนุ วุตฺตํ ภควตา – ‘‘โส เอวํ สมาหิเต จิตฺเต ปริสุทฺเธ ปริโยทาเต อนงฺคเณ วิคตูปกฺกิเลเส มุทุภูเต กมฺมนิเย ิเต อาเนฺชปฺปตฺเต อาสวานํ ¶ ขยาณาย จิตฺตํ อภินินฺนาเมตี’’ติ! อตฺเถว สุตฺตนฺโตติ? อามนฺตา. เตน ¶ หิ น วตฺตพฺพํ – ‘‘วิมุตฺตํ วิมุจฺจมาน’’นฺติ.
อตฺถิ จิตฺตํ วิมุจฺจมานนฺติ? อามนฺตา. อตฺถิ จิตฺตํ รชฺชมานํ ทุสฺสมานํ มุยฺหมานํ กิลิสฺสมานนฺติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป… นนุ รตฺตฺเจว อรตฺตฺจ, ทุฏฺฺเจว อทุฏฺฺจ, มูฬฺหฺเจว อมูฬฺหฺจ, ฉินฺนฺเจว อฉินฺนฺจ, ภินฺนฺเจว อภินฺนฺจ, กตฺเจว อกตฺจาติ ¶ ? อามนฺตา. หฺจิ รตฺตฺเจว อรตฺตฺจ, ทุฏฺฺเจว อทุฏฺฺจ, มูฬฺหฺเจว อมูฬฺหฺจ, ฉินฺนฺเจว อฉินฺนฺจ, ภินฺนฺเจว อภินฺนฺจ, กตฺเจว อกตฺจ, โน จ วต เร วตฺตพฺเพ – ‘‘อตฺถิ จิตฺตํ วิมุจฺจมาน’’นฺติ.
วิมุจฺจมานกถา นิฏฺิตา.
๓. ตติยวคฺโค
(๒๕) ๕. อฏฺมกกถา
๓๖๘. อฏฺมกสฺส ปุคฺคลสฺส ทิฏฺิปริยุฏฺานํ ปหีนนฺติ? อามนฺตา. อฏฺมโก ปุคฺคโล โสตาปนฺโน โสตาปตฺติผลปฺปตฺโต ปฏิลทฺโธ อธิคโต สจฺฉิกโต อุปสมฺปชฺช วิหรติ, กาเยน ผุสิตฺวา วิหรตีติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….
อฏฺมกสฺส ปุคฺคลสฺส วิจิกิจฺฉาปริยุฏฺานํ ปหีนนฺติ? อามนฺตา. อฏฺมโก ¶ ปุคฺคโล โสตาปนฺโน โสตาปตฺติผลปฺปตฺโต…เป… กาเยน ผุสิตฺวา วิหรตีติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….
อฏฺมกสฺส ¶ ปุคฺคลสฺส ทิฏฺิปริยุฏฺานํ ปหีนนฺติ? อามนฺตา. อฏฺมกสฺส ปุคฺคลสฺส ทิฏฺานุสโย ปหีโนติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป… อฏฺมกสฺส ปุคฺคลสฺส ทิฏฺิปริยุฏฺานํ ปหีนนฺติ ¶ ? อามนฺตา. อฏฺมกสฺส ปุคฺคลสฺส วิจิกิจฺฉานุสโย… สีลพฺพตปรามาโส ปหีโนติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….
อฏฺมกสฺส ปุคฺคลสฺส วิจิกิจฺฉาปริยุฏฺานํ ปหีนนฺติ? อามนฺตา. อฏฺมกสฺส ปุคฺคลสฺส วิจิกิจฺฉานุสโย ปหีโนติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป… อฏฺมกสฺส ปุคฺคลสฺส วิจิกิจฺฉาปริยุฏฺานํ ปหีนนฺติ? อามนฺตา. อฏฺมกสฺส ปุคฺคลสฺส ทิฏฺานุสโย… สีลพฺพตปรามาโส ปหีโนติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….
อฏฺมกสฺส ปุคฺคลสฺส ทิฏฺานุสโย อปฺปหีโนติ? อามนฺตา. อฏฺมกสฺส ปุคฺคลสฺส ทิฏฺิปริยุฏฺานํ อปฺปหีนนฺติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป… อฏฺมกสฺส ปุคฺคลสฺส ทิฏฺานุสโย อปฺปหีโนติ? อามนฺตา. อฏฺมกสฺส ปุคฺคลสฺส วิจิกิจฺฉาปริยุฏฺานํ อปฺปหีนนฺติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….
อฏฺมกสฺส ¶ ปุคฺคลสฺส วิจิกิจฺฉานุสโย… สีลพฺพตปรามาโส อปฺปหีโนติ? อามนฺตา. อฏฺมกสฺส ¶ ปุคฺคลสฺส ทิฏฺิปริยุฏฺานํ อปฺปหีนนฺติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป… อฏฺมกสฺส ปุคฺคลสฺส สีลพฺพตปรามาโส อปฺปหีโนติ? อามนฺตา. อฏฺมกสฺส ปุคฺคลสฺส วิจิกิจฺฉาปริยุฏฺานํ อปฺปหีนนฺติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….
๓๖๙. อฏฺมกสฺส ¶ ปุคฺคลสฺส ทิฏฺิปริยุฏฺานํ ปหีนนฺติ? อามนฺตา. อฏฺมกสฺส ปุคฺคลสฺส ทิฏฺิปริยุฏฺานปหานาย มคฺโค ภาวิโตติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป… อฏฺมกสฺส ปุคฺคลสฺส ทิฏฺิปริยุฏฺานํ ปหีนนฺติ? อามนฺตา. อฏฺมกสฺส ปุคฺคลสฺส ทิฏฺิปริยุฏฺานปหานาย สติปฏฺานา ภาวิตา…เป… สมฺมปฺปธานา…เป… โพชฺฌงฺคา ภาวิตาติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ.
อฏฺมกสฺส ปุคฺคลสฺส วิจิกิจฺฉาปริยุฏฺานํ ปหีนนฺติ? อามนฺตา. อฏฺมกสฺส ปุคฺคลสฺส วิจิกิจฺฉาปริยุฏฺานปหานาย มคฺโค ภาวิโต…เป… โพชฺฌงฺคา ภาวิตาติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….
อฏฺมกสฺส ¶ ปุคฺคลสฺส ทิฏฺิปริยุฏฺานปหานาย มคฺโค อภาวิโตติ? อามนฺตา. อมคฺเคน ปหีนํ โลกิเยน สาสเวน…เป… สํกิเลสิเยนาติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป… อฏฺมกสฺส ปุคฺคลสฺส ทิฏฺิปริยุฏฺานปหานาย สติปฏฺานา…เป… โพชฺฌงฺคา อภาวิตาติ? อามนฺตา. อมคฺเคน ปหีนํ โลกิเยน สาสเวน…เป… สํกิเลสิเยนาติ? น ¶ เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….
อฏฺมกสฺส ปุคฺคลสฺส วิจิกิจฺฉาปริยุฏฺานปหานาย มคฺโค อภาวิโต…เป… สติปฏฺานา…เป… โพชฺฌงฺคา อภาวิตาติ? อามนฺตา. อมคฺเคน ปหีนํ โลกิเยน สาสเวน…เป… สํกิเลสิเยนาติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….
๓๗๐. น ¶ วตฺตพฺพํ – ‘‘อฏฺมกสฺส ปุคฺคลสฺส ทิฏฺิปริยุฏฺานํ ปหีน’’นฺติ? อามนฺตา. อุปฺปชฺชิสฺสตีติ? นุปฺปชฺชิสฺสติ. หฺจิ นุปฺปชฺชิสฺสติ, เตน วต เร วตฺตพฺเพ – ‘‘อฏฺมกสฺส ปุคฺคลสฺส ทิฏฺิปริยุฏฺานํ ปหีน’’นฺติ.
น วตฺตพฺพํ – ‘‘อฏฺมกสฺส ปุคฺคลสฺส วิจิกิจฺฉาปริยุฏฺานํ ปหีน’’นฺติ? อามนฺตา. อุปฺปชฺชิสฺสตีติ? นุปฺปชฺชิสฺสติ. หฺจิ นุปฺปชฺชิสฺสติ, เตน วต เร วตฺตพฺเพ – ‘‘อฏฺมกสฺส ปุคฺคลสฺส วิจิกิจฺฉาปริยุฏฺานํ ปหีน’’นฺติ.
อฏฺมกสฺส ¶ ปุคฺคลสฺส ทิฏฺิปริยุฏฺานํ นุปฺปชฺชิสฺสตีติ กตฺวา ปหีนนฺติ? อามนฺตา. อฏฺมกสฺส ปุคฺคลสฺส ทิฏฺานุสโย นุปฺปชฺชิสฺสตีติ กตฺวา ปหีโนติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….
อฏฺมกสฺส ปุคฺคลสฺส ทิฏฺิปริยุฏฺานํ นุปฺปชฺชิสฺสตีติ กตฺวา ปหีนนฺติ? อามนฺตา. อฏฺมกสฺส ปุคฺคลสฺส วิจิกิจฺฉานุสโย… สีลพฺพตปรามาโส นุปฺปชฺชิสฺสตีติ กตฺวา ปหีโนติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….
อฏฺมกสฺส ปุคฺคลสฺส วิจิกิจฺฉาปริยุฏฺานํ นุปฺปชฺชิสฺสตีติ กตฺวา ปหีนนฺติ? อามนฺตา ¶ . อฏฺมกสฺส ปุคฺคลสฺส วิจิกิจฺฉานุสโย… สีลพฺพตปรามาโส นุปฺปชฺชิสฺสตีติ กตฺวา ปหีโนติ? น ¶ เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….
อฏฺมกสฺส ปุคฺคลสฺส ทิฏฺิปริยุฏฺานํ นุปฺปชฺชิสฺสตีติ กตฺวา ¶ ปหีนนฺติ? อามนฺตา. โคตฺรภุโน ปุคฺคลสฺส ทิฏฺิปริยุฏฺานํ นุปฺปชฺชิสฺสตีติ กตฺวา ปหีนนฺติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป… อฏฺมกสฺส ปุคฺคลสฺส วิจิกิจฺฉาปริยุฏฺานํ นุปฺปชฺชิสฺสตีติ กตฺวา ปหีนนฺติ? อามนฺตา. โคตฺรภุโน ปุคฺคลสฺส วิจิกิจฺฉาปริยุฏฺานํ นุปฺปชฺชิสฺสตีติ กตฺวา ปหีนนฺติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….
อฏฺมกกถา นิฏฺิตา.
๓. ตติยวคฺโค
(๒๖) ๖. อฏฺมกสฺสอินฺทฺริยกถา
๓๗๑. อฏฺมกสฺส ปุคฺคลสฺส นตฺถิ สทฺธินฺทฺริยนฺติ? อามนฺตา. อฏฺมกสฺส ปุคฺคลสฺส นตฺถิ สทฺธาติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ. อฏฺมกสฺส ปุคฺคลสฺส นตฺถิ วีริยินฺทฺริยํ…เป… นตฺถิ สตินฺทฺริยํ…เป… นตฺถิ สมาธินฺทฺริยํ…เป… นตฺถิ ปฺินฺทฺริยนฺติ? อามนฺตา. อฏฺมกสฺส ปุคฺคลสฺส นตฺถิ ปฺาติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….
อฏฺมกสฺส ปุคฺคลสฺส อตฺถิ สทฺธาติ? อามนฺตา. อฏฺมกสฺส ปุคฺคลสฺส อตฺถิ สทฺธินฺทฺริยนฺติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป… อฏฺมกสฺส ปุคฺคลสฺส อตฺถิ วีริยํ…เป… อตฺถิ สติ… อตฺถิ สมาธิ… อตฺถิ ปฺาติ? อามนฺตา. อฏฺมกสฺส ปุคฺคลสฺส ¶ อตฺถิ ปฺินฺทฺริยนฺติ? น ¶ เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….
อฏฺมกสฺส ปุคฺคลสฺส อตฺถิ มโน, อตฺถิ มนินฺทฺริยนฺติ? อามนฺตา. อฏฺมกสฺส ปุคฺคลสฺส ¶ อตฺถิ สทฺธา, อตฺถิ สทฺธินฺทฺริยนฺติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป… อฏฺมกสฺส ¶ ปุคฺคลสฺส อตฺถิ มโน, อตฺถิ มนินฺทฺริยนฺติ? อามนฺตา. อฏฺมกสฺส ปุคฺคลสฺส อตฺถิ ปฺา, อตฺถิ ปฺินฺทฺริยนฺติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….
อฏฺมกสฺส ปุคฺคลสฺส อตฺถิ โสมนสฺสํ, อตฺถิ โสมนสฺสินฺทฺริยํ, อตฺถิ ชีวิตํ, อตฺถิ ชีวิตินฺทฺริยนฺติ? อามนฺตา. อฏฺมกสฺส ปุคฺคลสฺส อตฺถิ สทฺธา, อตฺถิ สทฺธินฺทฺริยนฺติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป… อฏฺมกสฺส ปุคฺคลสฺส อตฺถิ ชีวิตํ, อตฺถิ ชีวิตินฺทฺริยนฺติ? อามนฺตา. อฏฺมกสฺส ปุคฺคลสฺส…เป… อตฺถิ ปฺา, อตฺถิ ปฺินฺทฺริยนฺติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….
อฏฺมกสฺส ปุคฺคลสฺส อตฺถิ สทฺธา, นตฺถิ สทฺธินฺทฺริยนฺติ? อามนฺตา. อฏฺมกสฺส ปุคฺคลสฺส อตฺถิ มโน, นตฺถิ มนินฺทฺริยนฺติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….
อฏฺมกสฺส ปุคฺคลสฺส อตฺถิ สทฺธา, นตฺถิ สทฺธินฺทฺริยนฺติ? อามนฺตา. อฏฺมกสฺส ปุคฺคลสฺส อตฺถิ โสมนสฺสํ, นตฺถิ โสมนสฺสินฺทฺริยนฺติ…เป… อตฺถิ ชีวิตํ, นตฺถิ ชีวิตินฺทฺริยนฺติ? น ¶ เหวํ วตฺตพฺเพ…เป… อฏฺมกสฺส ¶ ปุคฺคลสฺส อตฺถิ ปฺา, นตฺถิ ปฺินฺทฺริยนฺติ? อามนฺตา. อฏฺมกสฺส ปุคฺคลสฺส อตฺถิ มโน, นตฺถิ มนินฺทฺริยนฺติ? อตฺถิ โสมนสฺสํ, นตฺถิ โสมนสฺสินฺทฺริยนฺติ? อตฺถิ ชีวิตํ, นตฺถิ ชีวิตินฺทฺริยนฺติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….
อฏฺมกสฺส ปุคฺคลสฺส นตฺถิ สทฺธินฺทฺริยนฺติ? อามนฺตา. อฏฺมโก ปุคฺคโล อสฺสทฺโธติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป… อฏฺมกสฺส ปุคฺคลสฺส นตฺถิ วีริยินฺทฺริยนฺติ? อามนฺตา. อฏฺมโก ปุคฺคโล กุสีโต หีนวีริโยติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป… อฏฺมกสฺส ปุคฺคลสฺส นตฺถิ สตินฺทฺริยนฺติ? อามนฺตา. อฏฺมโก ปุคฺคโล มุฏฺสฺสติ อสมฺปชาโนติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป… อฏฺมกสฺส ปุคฺคลสฺส นตฺถิ สมาธินฺทฺริยนฺติ? อามนฺตา. อฏฺมโก ปุคฺคโล อสมาหิโต วิพฺภนฺตจิตฺโตติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป… อฏฺมกสฺส ปุคฺคลสฺส นตฺถิ ปฺินฺทฺริยนฺติ? อามนฺตา. อฏฺมโก ปุคฺคโล ทุปฺปฺโ เอลมูโคติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….
อฏฺมกสฺส ¶ ปุคฺคลสฺส อตฺถิ สทฺธา, สา จ สทฺธา นิยฺยานิกาติ? อามนฺตา. หฺจิ อฏฺมกสฺส ปุคฺคลสฺส อตฺถิ สทฺธา, สา จ สทฺธา นิยฺยานิกา, โน จ วต เร วตฺตพฺเพ – ‘‘อฏฺมกสฺส ปุคฺคลสฺส นตฺถิ สทฺธินฺทฺริย’’นฺติ. อฏฺมกสฺส ปุคฺคลสฺส อตฺถิ วีริยํ, ตฺจ วีริยํ นิยฺยานิกํ; อตฺถิ สติ, สา จ สติ นิยฺยานิกา; อตฺถิ ¶ สมาธิ, โส จ สมาธิ นิยฺยานิโก; อตฺถิ ปฺา, สา จ ปฺา นิยฺยานิกาติ? อามนฺตา ¶ . หฺจิ อฏฺมกสฺส ปุคฺคลสฺส ¶ อตฺถิ ปฺา, สา จ ปฺา นิยฺยานิกา, โน จ วต เร วตฺตพฺเพ – ‘‘อฏฺมกสฺส ปุคฺคลสฺส นตฺถิ ปฺินฺทฺริย’’นฺติ.
๓๗๒. สกทาคามิผลสจฺฉิกิริยาย ปฏิปนฺนสฺส ปุคฺคลสฺส อตฺถิ สทฺธา, อตฺถิ สทฺธินฺทฺริยนฺติ? อามนฺตา. อฏฺมกสฺส ปุคฺคลสฺส อตฺถิ สทฺธา, อตฺถิ สทฺธินฺทฺริยนฺติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป… สกทาคามิผลสจฺฉิกิริยาย ปฏิปนฺนสฺส ปุคฺคลสฺส อตฺถิ ปฺา, อตฺถิ ปฺินฺทฺริยนฺติ? อามนฺตา. อฏฺมกสฺส ปุคฺคลสฺส อตฺถิ ปฺา, อตฺถิ ปฺินฺทฺริยนฺติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….
อนาคามิผลสจฺฉิกิริยาย ปฏิปนฺนสฺส ปุคฺคลสฺส… อรหตฺตสจฺฉิกิริยาย ปฏิปนฺนสฺส ปุคฺคลสฺส อตฺถิ สทฺธา, อตฺถิ สทฺธินฺทฺริยํ…เป… อตฺถิ ปฺา, อตฺถิ ปฺินฺทฺริยนฺติ? อามนฺตา. อฏฺมกสฺส ปุคฺคลสฺส อตฺถิ ปฺา, อตฺถิ ปฺินฺทฺริยนฺติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….
อฏฺมกสฺส ปุคฺคลสฺส อตฺถิ สทฺธา, นตฺถิ สทฺธินฺทฺริยนฺติ? อามนฺตา. สกทาคามิผลสจฺฉิกิริยาย ปฏิปนฺนสฺส ปุคฺคลสฺส อตฺถิ สทฺธา, นตฺถิ สทฺธินฺทฺริยนฺติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป… อฏฺมกสฺส ปุคฺคลสฺส อตฺถิ ปฺา, นตฺถิ ปฺินฺทฺริยนฺติ? อามนฺตา. สกทาคามิผลสจฺฉิกิริยาย ปฏิปนฺนสฺส ปุคฺคลสฺส ¶ อตฺถิ ปฺา, นตฺถิ ปฺินฺทฺริยนฺติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….
อฏฺมกสฺส ปุคฺคลสฺส อตฺถิ สทฺธา, นตฺถิ สทฺธินฺทฺริยนฺติ…เป… อตฺถิ ปฺา, นตฺถิ ปฺินฺทฺริยนฺติ? อามนฺตา ¶ . อนาคามิผลสจฺฉิกิริยาย ปฏิปนฺนสฺส ปุคฺคลสฺส… อรหตฺตสจฺฉิกิริยาย ¶ ปฏิปนฺนสฺส ปุคฺคลสฺส อตฺถิ ปฺา, นตฺถิ ปฺินฺทฺริยนฺติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….
อฏฺมกสฺส ปุคฺคลสฺส นตฺถิ ปฺจินฺทฺริยานีติ? อามนฺตา. นนุ วุตฺตํ ภควตา – ‘‘ปฺจิมานิ, ภิกฺขเว, อินฺทฺริยานิ! กตมานิ ปฺจ? สทฺธินฺทฺริยํ, วีริยินฺทฺริยํ, สตินฺทฺริยํ, สมาธินฺทฺริยํ, ปฺินฺทฺริยํ – อิมานิ โข, ภิกฺขเว, ปฺจินฺทฺริยานิ. อิเมสํ โข, ภิกฺขเว, ปฺจนฺนํ อินฺทฺริยานํ สมตฺตา ปริปูรตฺตา อรหา โหติ. ตโต มุทุตเรหิ อรหตฺตสจฺฉิกิริยาย ปฏิปนฺโน โหติ, ตโต มุทุตเรหิ อนาคามี โหติ, ตโต มุทุตเรหิ อนาคามิผลสจฺฉิกิริยาย ปฏิปนฺโน โหติ, ตโต มุทุตเรหิ สกทาคามี โหติ, ตโต มุทุตเรหิ สกทาคามิผลสจฺฉิกิริยาย ปฏิปนฺโน โหติ, ตโต มุทุตเรหิ โสตาปนฺโน โหติ, ตโต มุทุตเรหิ โสตาปตฺติผลสจฺฉิกิริยาย ปฏิปนฺโน โหติ. ยสฺส โข, ภิกฺขเว, อิมานิ ¶ ปฺจินฺทฺริยานิ สพฺเพน สพฺพํ สพฺพถา สพฺพํ นตฺถิ, ตมหํ ‘พาหิโร ปุถุชฺชนปกฺเข ิโต’ติ วทามี’’ติ [สํ. นิ. ๕.๔๘๘]. อตฺเถว สุตฺตนฺโตติ? อามนฺตา. อฏฺมโก ¶ ปุคฺคโล พาหิโร ปุถุชฺชนปกฺเข ิโตติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป… เตน หิ อฏฺมกสฺส ปุคฺคลสฺส อตฺถิ ปฺจินฺทฺริยานีติ.
อฏฺมกสฺส อินฺทฺริยกถา นิฏฺิตา.
๓. ตติยวคฺโค
(๒๗) ๗. ทิพฺพจกฺขุกถา
๓๗๓. มํสจกฺขุํ ธมฺมุปตฺถทฺธํ ทิพฺพจกฺขุํ โหตีติ? อามนฺตา. มํสจกฺขุํ ทิพฺพจกฺขุํ, ทิพฺพจกฺขุํ มํสจกฺขุนฺติ? น ¶ เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….
มํสจกฺขุํ ธมฺมุปตฺถทฺธํ ทิพฺพจกฺขุํ โหตีติ? อามนฺตา. ยาทิสํ มํสจกฺขุํ ตาทิสํ ทิพฺพจกฺขุํ, ยาทิสํ ทิพฺพจกฺขุํ ตาทิสํ มํสจกฺขุนฺติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….
มํสจกฺขุํ ¶ ธมฺมุปตฺถทฺธํ ทิพฺพจกฺขุํ โหตีติ? อามนฺตา. ตฺเว มํสจกฺขุํ ตํ ทิพฺพจกฺขุํ, ตํ ทิพฺพจกฺขุํ ตํ มํสจกฺขุนฺติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….
มํสจกฺขุํ ธมฺมุปตฺถทฺธํ ทิพฺพจกฺขุํ โหตีติ? อามนฺตา. ยาทิโส มํสจกฺขุสฺส วิสโย อานุภาโว โคจโร ตาทิโส ทิพฺพสฺส จกฺขุสฺส วิสโย อานุภาโว โคจโรติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….
มํสจกฺขุํ ธมฺมุปตฺถทฺธํ ทิพฺพจกฺขุํ โหตีติ? อามนฺตา. อุปาทิณฺณํ [อุปาทินฺนํ (สฺยา. กํ.)] หุตฺวา อนุปาทิณฺณํ โหตีติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….
อุปาทิณฺณํ หุตฺวา อนุปาทิณฺณํ โหตีติ? อามนฺตา. กามาวจรํ ¶ หุตฺวา รูปาวจรํ โหตีติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….
กามาวจรํ หุตฺวา รูปาวจรํ โหตีติ? อามนฺตา. รูปาวจรํ หุตฺวา อรูปาวจรํ โหตีติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….
รูปาวจรํ หุตฺวา อรูปาวจรํ โหตีติ? อามนฺตา. ปริยาปนฺนํ หุตฺวา อปริยาปนฺนํ โหตีติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….
๓๗๔. มํสจกฺขุํ ¶ ¶ ธมฺมุปตฺถทฺธํ ทิพฺพจกฺขุํ โหตีติ? อามนฺตา. ทิพฺพจกฺขุํ ธมฺมุปตฺถทฺธํ มํสจกฺขุํ โหตีติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….
มํสจกฺขุํ ธมฺมุปตฺถทฺธํ ทิพฺพจกฺขุํ โหตีติ? อามนฺตา. ทิพฺพจกฺขุํ ธมฺมุปตฺถทฺธํ ปฺาจกฺขุํ โหตีติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….
มํสจกฺขุํ ธมฺมุปตฺถทฺธํ ทิพฺพจกฺขุํ โหตีติ? อามนฺตา. ทิพฺพจกฺขุํ ธมฺมุปตฺถทฺธํ มํสจกฺขุํ โหตีติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….
มํสจกฺขุํ ¶ ธมฺมุปตฺถทฺธํ ทิพฺพจกฺขุํ โหตีติ? อามนฺตา. ทฺเวว จกฺขูนีติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป… ทฺเวว จกฺขูนีติ? อามนฺตา. นนุ ตีณิ จกฺขูนิ วุตฺตานิ ภควตา – มํสจกฺขุํ, ทิพฺพจกฺขุํ, ปฺาจกฺขุนฺติ? อามนฺตา. หฺจิ ตีณิ จกฺขูนิ วุตฺตานิ ภควตา – มํสจกฺขุํ, ทิพฺพจกฺขุํ, ปฺาจกฺขุํ, โน จ วต เร วตฺตพฺเพ – ‘‘ทฺเวว จกฺขูนี’’ติ.
ทฺเวว จกฺขูนีติ? อามนฺตา. นนุ วุตฺตํ ภควตา – ‘‘ตีณิมานิ, ภิกฺขเว, จกฺขูนิ! กตมานิ ตีณิ? มํสจกฺขุํ, ทิพฺพจกฺขุํ, ปฺาจกฺขุนฺติ – อิมานิ โข, ภิกฺขเว, ตีณิ จกฺขูนี’’ติ.
‘‘มํสจกฺขุํ ¶ ¶ ทิพฺพจกฺขุํ, ปฺาจกฺขุํ อนุตฺตรํ;
เอตานิ ตีณิ จกฺขูนิ, อกฺขาสิ ปุริสุตฺตโม.
‘‘มํสจกฺขุสฺส อุปฺปาโท, มคฺโค ทิพฺพสฺส จกฺขุโน;
ยทา จ าณํ อุทปาทิ, ปฺาจกฺขุํ อนุตฺตรํ;
ตสฺส จกฺขุสฺส ปฏิลาภา, สพฺพทุกฺขา ปมุจฺจตี’’ติ [อิติวุ. ๖๑ อิติวุตฺตเก].
อตฺเถว สุตฺตนฺโตติ? อามนฺตา. เตน หิ น วตฺตพฺพํ – ‘‘ทฺเวว จกฺขูนี’’ติ.
ทิพฺพจกฺขุกถา นิฏฺิตา.
๓. ตติยวคฺโค
(๒๘) ๘. ทิพฺพโสตกถา
๓๗๕. มํสโสตํ ธมฺมุปตฺถทฺธํ ทิพฺพโสตํ โหตีติ? อามนฺตา. มํสโสตํ ทิพฺพโสตํ, ทิพฺพโสตํ มํสโสตนฺติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….
มํสโสตํ ¶ ¶ ธมฺมุปตฺถทฺธํ ทิพฺพโสตํ โหตีติ? อามนฺตา. ยาทิสํ มํสโสตํ ตาทิสํ ทิพฺพโสตํ, ยาทิสํ ทิพฺพโสตํ ตาทิสํ มํสโสตนฺติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….
มํสโสตํ ธมฺมุปตฺถทฺธํ ทิพฺพโสตํ โหตีติ? อามนฺตา. ตฺเว มํสโสตํ ตํ ทิพฺพโสตํ, ตํ ทิพฺพโสตํ ตํ มํสโสตนฺติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….
มํสโสตํ ¶ ธมฺมุปตฺถทฺธํ ทิพฺพโสตํ โหตีติ? อามนฺตา. ยาทิโส มํสโสตสฺส วิสโย อานุภาโว โคจโร ตาทิโส ทิพฺพสฺส โสตสฺส วิสโย อานุภาโว โคจโรติ? น ¶ เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….
มํสโสตํ ธมฺมุปตฺถทฺธํ ทิพฺพโสตํ โหตีติ? อามนฺตา. อุปาทิณฺณํ หุตฺวา อนุปาทิณฺณํ โหตีติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….
อุปาทิณฺณํ หุตฺวา อนุปาทิณฺณํ โหตีติ? อามนฺตา. กามาวจรํ หุตฺวา รูปาวจรํ โหตีติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….
กามาวจรํ หุตฺวา รูปาวจรํ โหตีติ? อามนฺตา. รูปาวจรํ หุตฺวา อรูปาวจรํ โหตีติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….
รูปาวจรํ หุตฺวา อรูปาวจรํ โหตีติ? อามนฺตา. ปริยาปนฺนํ หุตฺวา อปริยาปนฺนํ โหตีติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….
๓๗๖. มํสโสตํ ธมฺมุปตฺถทฺธํ ทิพฺพโสตํ โหตีติ? อามนฺตา. ทิพฺพโสตํ ธมฺมุปตฺถทฺธํ มํสโสตํ โหตีติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….
มํสโสตํ ธมฺมุปตฺถทฺธํ ทิพฺพโสตํ โหตีติ? อามนฺตา. เอกํเยว โสตนฺติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….
เอกํเยว ¶ โสตนฺติ? อามนฺตา. นนุ ทฺเว โสตานิ วุตฺตานิ ภควตา – ‘‘มํสโสตํ, ทิพฺพโสต’’นฺติ? อามนฺตา. หฺจิ ทฺเว โสตานิ วุตฺตานิ ภควตา – มํสโสตํ, ทิพฺพโสตํ, โน จ วต เร วตฺตพฺเพ – ‘‘เอกฺเว โสต’’นฺติ.
ทิพฺพโสตกถา นิฏฺิตา.
๓. ตติยวคฺโค
(๒๙) ๙. ยถากมฺมูปคตาณกถา
๓๗๗. ยถากมฺมูปคตํ ¶ ¶ ¶ าณํ [ยถากมฺมูปคตาณํ (สฺยา. กํ.)] ทิพฺพจกฺขุนฺติ? อามนฺตา. ยถากมฺมูปคตฺจ มนสิ กโรติ, ทิพฺเพน จกฺขุนา รูปํ ปสฺสตีติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….
ยถากมฺมูปคตฺจ มนสิ กโรติ, ทิพฺเพน จกฺขุนา รูปํ ปสฺสตีติ? อามนฺตา. ทฺวินฺนํ ผสฺสานํ ทฺวินฺนํ จิตฺตานํ สโมธานํ โหตีติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….
ยถากมฺมูปคตํ าณํ ทิพฺพจกฺขุนฺติ? อามนฺตา. ‘‘อิเม วต โภนฺโต สตฺตา’’ติ จ มนสิ กโรติ, ‘‘กายทุจฺจริเตน สมนฺนาคตา’’ติ จ มนสิ กโรติ, ‘‘วจีทุจฺจริเตน สมนฺนาคตา’’ติ จ มนสิ กโรติ, ‘‘มโนทุจฺจริเตน สมนฺนาคตา’’ติ จ มนสิ กโรติ, ‘‘อริยานํ อุปวาทกา’’ติ จ มนสิ กโรติ, ‘‘มิจฺฉาทิฏฺิกา’’ติ จ มนสิ กโรติ, ‘‘มิจฺฉาทิฏฺิกมฺมสมาทานา’’ติ จ มนสิ กโรติ, ‘‘เต กายสฺส เภทา ปรํ มรณา อปายํ ทุคฺคตึ วินิปาตํ นิรยํ อุปปนฺนา’’ติ จ มนสิ กโรติ, ‘‘อิเม วา ปน โภนฺโต สตฺตา’’ติ จ มนสิ กโรติ, ‘‘กายสุจริเตน สมนฺนาคตา’’ติ จ มนสิ กโรติ, ‘‘วจีสุจริเตน สมนฺนาคตา’’ติ จ มนสิ กโรติ, ‘‘มโนสุจริเตน สมนฺนาคตา’’ติ จ มนสิ กโรติ, ‘‘อริยานํ อนุปวาทกา’’ติ จ มนสิ กโรติ, ‘‘สมฺมาทิฏฺิกา’’ติ จ มนสิ กโรติ, ‘‘สมฺมาทิฏฺิกมฺมสมฺมาทานา’’ติ จ มนสิ กโรติ, ‘‘เต กายสฺส ¶ เภทา ปรํ มรณา สุคตึ ¶ สคฺคํ ¶ โลกํ อุปปนฺนา’’ติ จ มนสิ กโรติ, ทิพฺเพน จกฺขุนา รูปํ ปสฺสตีติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….
‘‘เต กายสฺส เภทา ปรํ มรณา สุคตึ สคฺคํ โลกํ อุปปนฺนา’’ติ จ มนสิ กโรติ, ทิพฺเพน จกฺขุนา รูปํ ปสฺสตีติ? อามนฺตา. ทฺวินฺนํ ผสฺสานํ ทฺวินฺนํ จิตฺตานํ สโมธานํ โหตีติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….
๓๗๘. ยถากมฺมูปคตํ าณํ ทิพฺพจกฺขุนฺติ? อามนฺตา. อตฺถิ โกจิ อทิพฺพจกฺขุโก ทิพฺพจกฺขุํ อปฺปฏิลทฺโธ อนธิคโต อสจฺฉิกโต ยถากมฺมูปคตํ ชานาตีติ? อามนฺตา. หฺจิ อตฺถิ โกจิ อทิพฺพจกฺขุโก ทิพฺพจกฺขุํ ¶ อปฺปฏิลทฺโธ อนธิคโต อสจฺฉิกโต ยถากมฺมูปคตํ ชานาติ, โน จ วต เร วตฺตพฺเพ – ‘‘ยถากมฺมูปคตํ าณํ ทิพฺพจกฺขุ’’นฺติ.
ยถากมฺมูปคตํ าณํ ทิพฺพจกฺขุนฺติ? อามนฺตา. อายสฺมา สาริปุตฺโต ยถากมฺมูปคตํ าณํ ชานาตีติ? อามนฺตา. หฺจิ อายสฺมา สาริปุตฺโต ยถากมฺมูปคตํ าณํ ชานาติ, โน จ วต เร วตฺตพฺเพ – ‘‘ยถากมฺมูปคตํ าณํ ทิพฺพจกฺขุ’’นฺติ.
ยถากมฺมูปคตํ าณํ ทิพฺพจกฺขุนฺติ? อามนฺตา. อายสฺมา สาริปุตฺโต ยถากมฺมูปคตํ าณํ ชานาตีติ? อามนฺตา. อตฺถายสฺมโต สาริปุตฺตสฺส ทิพฺพจกฺขุนฺติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….
อตฺถายสฺมโต สาริปุตฺตสฺส ทิพฺพจกฺขุนฺติ? อามนฺตา. นนุ อายสฺมา สาริปุตฺโต เอตทโวจ –
‘‘เนว ¶ ปุพฺเพนิวาสาย, นปิ ทิพฺพสฺส จกฺขุโน;
เจโตปริยาย อิทฺธิยา, โสตธาตุวิสุทฺธิยา;
จุติยา อุปปตฺติยา, ปณิธิ เม น วิชฺชตี’’ติ [เถรคา. ๙๙๖ เถรคาถายํ].
อตฺเถว ¶ ¶ สุตฺตนฺโตติ? อามนฺตา. เตน หิ น วตฺตพฺพํ – ‘‘ยถากมฺมูปคตํ าณํ ทิพฺพจกฺขุ’’นฺติ.
ยถากมฺมูปคตาณกถา นิฏฺิตา.
๓. ตติยวคฺโค
(๓๐) ๑๐. สํวรกถา
๓๗๙. อตฺถิ เทเวสุ สํวโรติ? อามนฺตา. อตฺถิ เทเวสุ อสํวโรติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….
นตฺถิ เทเวสุ อสํวโรติ? อามนฺตา. นตฺถิ เทเวสุ สํวโรติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….
นนุ ¶ อสํวรา สํวโร สีลํ, อตฺถิ เทเวสุ สํวโรติ? อามนฺตา. อตฺถิ เทเวสุ อสํวโร, ยมฺหา อสํวรา สํวโร สีลนฺติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….
อาชานาหิ นิคฺคหํ. หฺจิ อสํวรา สํวโร สีลํ, อตฺถิ เทเวสุ สํวโร, เตน วต เร วตฺตพฺเพ – ‘‘อตฺถิ เทเวสุ อสํวโร, ยมฺหา อสํวรา สํวโร สีล’’นฺติ. ยํ ตตฺถ วเทสิ – ‘‘วตฺตพฺเพ โข – ‘อสํวรา สํวโร สีลํ, อตฺถิ เทเวสุ สํวโร,’ โน จ วตฺตพฺเพ – ‘อตฺถิ เทเวสุ อสํวโร, ยมฺหา อสํวรา สํวโร สีล’’’นฺติ มิจฺฉา.
โน ¶ เจ ปน วตฺตพฺเพ – ‘‘อตฺถิ เทเวสุ อสํวโร, ยมฺหา อสํวรา สํวโร สีล’’นฺติ, โน จ วต เร วตฺตพฺเพ – ‘‘อสํวรา สํวโร สีลํ, อตฺถิ เทเวสุ สํวโร’’ติ. ยํ ตตฺถ วเทสิ – ‘‘วตฺตพฺเพ โข ‘อสํวรา สํวโร สีลํ, อตฺถิ เทเวสุ สํวโร,’ โน จ วตฺตพฺเพ – ‘อตฺถิ เทเวสุ อสํวโร, ยมฺหา อสํวรา สํวโร สีล’’’นฺติ มิจฺฉา.
อตฺถิ ¶ ¶ มนุสฺเสสุ สํวโร, อตฺถิ ตตฺถ อสํวโรติ? อามนฺตา. อตฺถิ เทเวสุ สํวโร, อตฺถิ ตตฺถ อสํวโรติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….
อตฺถิ เทเวสุ สํวโร, นตฺถิ ตตฺถ อสํวโรติ? อามนฺตา. อตฺถิ มนุสฺเสสุ สํวโร, นตฺถิ ตตฺถ อสํวโรติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….
๓๘๐. อตฺถิ เทเวสุ ปาณาติปาตา เวรมณีติ? อามนฺตา. อตฺถิ เทเวสุ ปาณาติปาโตติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….
อตฺถิ เทเวสุ สุราเมรยมชฺชปมาทฏฺานา เวรมณีติ? อามนฺตา. อตฺถิ เทเวสุ สุราเมรยมชฺชปมาทฏฺานนฺติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….
นตฺถิ เทเวสุ ปาณาติปาโตติ? อามนฺตา. นตฺถิ เทเวสุ ปาณาติปาตา เวรมณีติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….
นตฺถิ เทเวสุ สุราเมรยมชฺชปมาทฏฺานนฺติ? อามนฺตา. นตฺถิ เทเวสุ สุราเมรยมชฺชปมาทฏฺานา เวรมณีติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….
อตฺถิ มนุสฺเสสุ ปาณาติปาตา เวรมณิ, อตฺถิ ตตฺถ ปาณาติปาโตติ ¶ ? อามนฺตา. อตฺถิ เทเวสุ ปาณาติปาตา เวรมณิ, อตฺถิ ตตฺถ ปาณาติปาโตติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….
อตฺถิ ¶ มนุสฺเสสุ สุราเมรยมชฺชปมาทฏฺานา เวรมณิ, อตฺถิ ตตฺถ สุราเมรยมชฺชปมาทฏฺานนฺติ? อามนฺตา. อตฺถิ เทเวสุ สุราเมรยมชฺชปมาทฏฺานา เวรมณิ, อตฺถิ ตตฺถ สุราเมรยมชฺชปมาทฏฺานนฺติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….
อตฺถิ ¶ เทเวสุ ปาณาติปาตา เวรมณิ, นตฺถิ ตตฺถ ปาณาติปาโตติ? อามนฺตา. อตฺถิ มนุสฺเสสุ ปาณาติปาตา เวรมณิ, นตฺถิ ตตฺถ ปาณาติปาโตติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….
อตฺถิ ¶ เทเวสุ สุราเมรยมชฺชปมาทฏฺานา เวรมณิ, นตฺถิ ตตฺถ สุราเมรยมชฺชปมาทฏฺานนฺติ? อามนฺตา. อตฺถิ มนุสฺเสสุ สุราเมรยมชฺชปมาทฏฺานา เวรมณิ, นตฺถิ ตตฺถ สุราเมรยมชฺชปมาทฏฺานนฺติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….
นตฺถิ เทเวสุ สํวโรติ? อามนฺตา. สพฺเพ เทวา ปาณาติปาติโน อทินฺนาทายิโน กาเมสุมิจฺฉาจาริโน มุสาวาทิโน สุราเมรยมชฺชปมาทฏฺายิโนติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป… เตน หิ อตฺถิ เทเวสุ สํวโรติ.
สํวรกถา นิฏฺิตา.
๓. ตติยวคฺโค
(๓๑) ๑๑. อสฺกถา
๓๘๑. อสฺสตฺเตสุ ¶ สฺา อตฺถีติ? อามนฺตา. สฺาภโว สฺาคติ สฺาสตฺตาวาโส สฺาสํสาโร สฺาโยนิ สฺตฺตภาวปฏิลาโภติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….
นนุ อสฺภโว อสฺคติ อสฺสตฺตาวาโส อสฺสํสาโร อสฺโยนิ อสฺตฺตภาวปฏิลาโภติ? อามนฺตา. หฺจิ อสฺภโว อสฺคติ อสฺสตฺตาวาโส อสฺสํสาโร อสฺโยนิ อสฺตฺตภาวปฏิลาโภ, โน จ วต เร วตฺตพฺเพ – ‘‘อสฺสตฺเตสุ สฺา อตฺถี’’ติ.
อสฺสตฺเตสุ ¶ สฺา อตฺถีติ? อามนฺตา ¶ . ปฺจโวการภโว คติ สตฺตาวาโส สํสาโร โยนิ อตฺตภาวปฏิลาโภติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….
นนุ เอกโวการภโว คติ สตฺตาวาโส สํสาโร โยนิ อตฺตภาวปฏิลาโภติ? อามนฺตา ¶ . หฺจิ เอกโวการภโว คติ สตฺตาวาโส สํสาโร โยนิ อตฺตภาวปฏิลาโภ, โน จ วต เร วตฺตพฺเพ – ‘‘อสฺสตฺเตสุ สฺา อตฺถี’’ติ.
อสฺสตฺเตสุ สฺา อตฺถีติ? อามนฺตา. ตาย สฺาย สฺากรณียํ กโรตีติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….
๓๘๒. มนุสฺเสสุ สฺา อตฺถิ, โส จ สฺาภโว สฺาคติ สฺาสตฺตาวาโส ¶ สฺาสํสาโร สฺาโยนิ สฺตฺตภาวปฏิลาโภติ? อามนฺตา. อสฺสตฺเตสุ สฺา อตฺถิ, โส จ สฺาภโว สฺาคติ สตฺตาวาโส สํสาโร โยนิ อตฺตภาวปฏิลาโภติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….
มนุสฺเสสุ สฺา อตฺถิ, โส จ ปฺจโวการภโว คติ สตฺตาวาโส สํสาโร โยนิ อตฺตภาวปฏิลาโภติ? อามนฺตา. อสฺสตฺเตสุ สฺา อตฺถิ, โส จ ปฺจโวการภโว คติ สตฺตาวาโส สํสาโร โยนิ อตฺตภาวปฏิลาโภติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….
มนุสฺเสสุ สฺา อตฺถิ, ตาย สฺาย สฺากรณียํ กโรตีติ? อามนฺตา. อสฺสตฺเตสุ สฺา อตฺถิ, ตาย สฺาย สฺากรณียํ กโรตีติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….
อสฺสตฺเตสุ สฺา อตฺถิ, โส จ อสฺภโว อสฺคติ อสฺสตฺตาวาโส อสฺสํสาโร อสฺโยนิ อสฺตฺตภาวปฏิลาโภติ? อามนฺตา. มนุสฺเสสุ ¶ สฺา อตฺถิ, โส จ อสฺภโว อสฺคติ…เป… อสฺตฺตภาวปฏิลาโภติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….
อสฺสตฺเตสุ สฺา อตฺถิ, โส จ เอกโวการภโว คติ สตฺตาวาโส สํสาโร โยนิ อตฺตภาวปฏิลาโภติ? อามนฺตา. มนุสฺเสสุ สฺา อตฺถิ, โส จ เอกโวการภโว คติ…เป… อตฺตภาวปฏิลาโภติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….
อสฺสตฺเตสุ ¶ สฺา อตฺถิ, น จ ตาย สฺาย สฺากรณียํ กโรตีติ? อามนฺตา. มนุสฺเสสุ สฺา อตฺถิ, น จ ตาย สฺาย สฺากรณียํ กโรตีติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….
๓๘๓. น วตฺตพฺพํ – ‘‘อสฺสตฺเตสุ สฺา อตฺถี’’ติ? อามนฺตา. นนุ วุตฺตํ ภควตา – ‘‘สนฺติ, ภิกฺขเว, อสฺสตฺตา นาม เทวา; สฺุปฺปาทา จ ปน เต เทวา ตมฺหา กายา จวนฺตี’’ติ [ที. นิ. ๑.๖๘]! อตฺเถว สุตฺตนฺโตติ? อามนฺตา. เตน หิ อสฺสตฺเตสุ สฺา อตฺถีติ.
อสฺสตฺเตสุ ¶ ¶ สฺา อตฺถีติ? กิฺจิ [กฺจิ (สฺยา.)] กาเล อตฺถิ, กิฺจิ กาเล นตฺถีติ. กิฺจิ กาเล สฺสตฺตา กิฺจิ กาเล อสฺสตฺตา, กิฺจิ กาเล สฺภโว กิฺจิ กาเล อสฺภโว, กิฺจิ กาเล ปฺจโวการภโว กิฺจิ กาเล เอกโวการภโวติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….
อสฺสตฺเตสุ สฺา กิฺจิ กาเล อตฺถิ, กิฺจิ กาเล นตฺถีติ? อามนฺตา. กํ กาลํ อตฺถิ, กํ กาลํ นตฺถีติ? จุติกาเล อุปปตฺติกาเล อตฺถิ, ิติกาเล นตฺถีติ. จุติกาเล อุปปตฺติกาเล สฺสตฺตา, ิติกาเล อสฺสตฺตา; จุติกาเล อุปปตฺติกาเล สฺภโว, ิติกาเล อสฺภโว; จุติกาเล อุปปตฺติกาเล ปฺจโวการภโว, ิติกาเล เอกโวการภโวติ? น ¶ เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….
อสฺกถา นิฏฺิตา.
๓. ตติยวคฺโค
(๓๒) ๑๒. เนวสฺานาสฺายตนกถา
๓๘๔. เนวสฺานาสฺายตเน ¶ น วตฺตพฺพํ – ‘‘สฺา อตฺถี’’ติ? อามนฺตา. อสฺภโว ¶ อสฺคติ อสฺสตฺตาวาโส อสฺสํสาโร อสฺโยนิ อสฺตฺตภาวปฏิลาโภติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….
นนุ ¶ สฺาภโว สฺาคติ สฺาสตฺตาวาโส สฺาสํสาโร สฺาโยนิ สฺตฺตภาวปฏิลาโภติ? อามนฺตา. หฺจิ สฺาภโว สฺาคติ…เป… สฺตฺตภาวปฏิลาโภ, โน จ วต เร วตฺตพฺเพ – ‘‘เนวสฺานาสฺายตเน น วตฺตพฺพํ – ‘สฺา อตฺถี’’’ติ.
เนวสฺานาสฺายตเน น วตฺตพฺพํ – ‘‘สฺา อตฺถี’’ติ? อามนฺตา. เอกโวการภโว คติ…เป… อตฺตภาวปฏิลาโภติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….
นนุ จตุโวการภโว คติ…เป… อตฺตภาวปฏิลาโภติ? อามนฺตา. หฺจิ จตุโวการภโว คติ…เป… อตฺตภาวปฏิลาโภ, โน จ วต เร วตฺตพฺเพ – ‘‘เนวสฺานาสฺายตเน น วตฺตพฺพํ – ‘สฺา อตฺถี’’’ติ.
๓๘๕. อสฺสตฺเตสุ น วตฺตพฺพํ – ‘‘สฺา อตฺถิ’’, โส จ อสฺภโว อสฺคติ อสฺสตฺตาวาโส อสฺสํสาโร อสฺโยนิ อสฺตฺตภาวปฏิลาโภติ? อามนฺตา. เนวสฺานาสฺายตเน น วตฺตพฺพํ – ‘‘สฺา อตฺถิ,’’ โส จ อสฺภโว อสฺคติ อสฺสตฺตาวาโส อสฺสํสาโร อสฺโยนิ อสฺตฺตภาวปฏิลาโภติ ¶ ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….
อสฺสตฺเตสุ น วตฺตพฺพํ – ‘‘สฺา อตฺถิ,’’ โส จ เอกโวการภโว คติ…เป… อตฺตภาวปฏิลาโภติ? อามนฺตา. เนวสฺานาสฺายตเน ¶ น วตฺตพฺพํ – ‘‘สฺา อตฺถิ,’’ โส จ เอกโวการภโว คติ สตฺตาวาโส สํสาโร โยนิ อตฺตภาวปฏิลาโภติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….
เนวสฺานาสฺายตเน น วตฺตพฺพํ – ‘‘สฺา อตฺถิ,’’ โส จ สฺาภโว สฺาคติ…เป… สฺตฺตภาวปฏิลาโภติ? อามนฺตา. อสฺสตฺเตสุ น วตฺตพฺพํ – ‘‘สฺา ¶ อตฺถิ,’’ โส จ สฺาภโว สฺาคติ…เป… สฺตฺตภาวปฏิลาโภติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….
เนวสฺานาสฺายตเน น วตฺตพฺพํ – ‘‘สฺา อตฺถิ,’’ โส จ จตุโวการภโว คติ…เป… อตฺตภาวปฏิลาโภติ? อามนฺตา. อสฺสตฺเตสุ น วตฺตพฺพํ – ‘‘สฺา อตฺถิ,’’ โส จ จตุโวการภโว คติ…เป… อตฺตภาวปฏิลาโภติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….
เนวสฺานาสฺายตเน ¶ น วตฺตพฺพํ – ‘‘สฺา อตฺถี’’ติ? อามนฺตา. นนุ เนวสฺานาสฺายตนํ จตุโวการภโวติ? อามนฺตา. หฺจิ เนวสฺานาสฺายตนํ จตุโวการภโว, โน จ วต เร วตฺตพฺเพ – ‘‘เนวสฺานาสฺายตเน น วตฺตพฺพํ – ‘สฺา อตฺถี’’’ติ.
๓๘๖. เนวสฺานาสฺายตนํ จตุโวการภโว เนวสฺานาสฺายตเน ¶ น วตฺตพฺพํ – ‘‘สฺา อตฺถี’’ติ? อามนฺตา. อากาสานฺจายตนํ จตุโวการภโว อากาสานฺจายตเน น วตฺตพฺพํ – ‘‘สฺา อตฺถี’’ติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….
เนวสฺานาสฺายตนํ จตุโวการภโว, เนวสฺานาสฺายตเน น วตฺตพฺพํ – ‘‘สฺา อตฺถี’’ติ? อามนฺตา. วิฺาณฺจายตนํ…เป… อากิฺจฺายตนํ จตุโวการภโว, อากิฺจฺายตเน น วตฺตพฺพํ – ‘‘สฺา อตฺถี’’ติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….
อากาสานฺจายตนํ ¶ จตุโวการภโว, อตฺถิ ตตฺถ สฺาติ? อามนฺตา. เนวสฺานาสฺายตนํ จตุโวการภโว, อตฺถิ ตตฺถ สฺาติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….
วิฺาณฺจายตนํ…เป… อากิฺจฺายตนํ จตุโวการภโว, อตฺถิ ตตฺถ สฺาติ? อามนฺตา. เนวสฺานาสฺายตนํ จตุโวการภโว, อตฺถิ ตตฺถ สฺาติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….
เนวสฺานาสฺายตเน ¶ น วตฺตพฺพํ – ‘‘สฺา อตฺถี’’ติ วา ‘‘นตฺถี’’ติ วาติ? อามนฺตา ¶ . นนุ เนวสฺานาสฺายตนํ จตุโวการภโวติ? อามนฺตา. หฺจิ เนวสฺานาสฺายตนํ จตุโวการภโว, โน จ วต เร วตฺตพฺเพ – ‘‘เนวสฺานาสฺายตเน น วตฺตพฺพํ – ‘สฺา อตฺถี’ติ วา ‘นตฺถี’ติ วา’’ติ.
เนวสฺานาสฺายตนํ จตุโวการภโว, เนวสฺานาสฺายตเน น วตฺตพฺพํ – ‘‘สฺา อตฺถี’’ติ วา ‘‘นตฺถี’’ติ วาติ? อามนฺตา. อากาสานฺจายตนํ…เป… วิฺาณฺจายตนํ…เป… อากิฺจฺายตนํ จตุโวการภโว, อากิฺจฺายตเน น วตฺตพฺพํ – ‘‘สฺา อตฺถี’’ติ วา ‘‘นตฺถี’’ติ วาติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….
อากาสานฺจายตนํ ¶ จตุโวการภโว, อตฺถิ ตตฺถ สฺาติ? อามนฺตา. เนวสฺานาสฺายตนํ จตุโวการภโว, อตฺถิ ตตฺถ สฺาติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….
วิฺาณฺจายตนํ…เป… อากิฺจฺายตนํ จตุโวการภโว, อตฺถิ ตตฺถ สฺาติ? อามนฺตา. เนวสฺานาสฺายตนํ จตุโวการภโว, อตฺถิ ตตฺถ สฺาติ? น ¶ เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….
เนวสฺานาสฺายตเน น วตฺตพฺพํ [เนวสฺานาสฺายตเน วตฺตพฺพํ (?)] – ‘‘สฺา อตฺถี’’ติ วา ‘‘นตฺถี’’ติ วาติ? อามนฺตา. นนุ เนวสฺานาสฺายตนนฺติ? อามนฺตา. หฺจิ เนวสฺานาสฺายตนํ, เตน วต เร วตฺตพฺเพ – ‘‘เนวสฺานาสฺายตเน น วตฺตพฺพํ – ‘สฺา อตฺถี’ติ วา ‘นตฺถี’ติ วา’’ติ.
เนวสฺานาสฺายตนนฺติ กตฺวา เนวสฺานาสฺายตเน น วตฺตพฺพํ – ‘‘สฺา อตฺถี’’ติ วา ‘‘นตฺถี’’ติ วาติ? อามนฺตา. อทุกฺขมสุขา เวทนาติ กตฺวา อทุกฺขมสุขาย เวทนาย [อทุกฺขมสุขา เวทนา (สี. ก.)] น วตฺตพฺพํ – ‘‘เวทนา’’ติ วา ‘‘อเวทนา’’ติ วาติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….
เนวสฺานาสฺายตนกถา นิฏฺิตา.
ตติยวคฺโค.
ตสฺสุทฺทานํ –
พลํ ¶ ¶ สาธารณํ อริยํ, สราคํ จิตฺตํ วิมุจฺจติ;
วิมุตฺตํ วิมุจฺจมานํ, อตฺถิ จิตฺตํ วิมุจฺจมานํ.
อฏฺมกสฺส ปุคฺคลสฺส, ทิฏฺิปริยุฏฺานํ ปหีนํ;
อฏฺมกสฺส ปุคฺคลสฺส, นตฺถิ ปฺจินฺทฺริยานิ จกฺขุํ.
โสตํ ธมฺมุปตฺถทฺธํ, ยถากมฺมูปคตํ าณํ;
เทเวสุ สํวโร อสฺ-สตฺเตสุ สฺา เอวเมว ภวคฺคนฺติ.
๔. จตุตฺถวคฺโค
(๓๓) ๑. คิหิสฺส อรหาติกถา
๓๘๗. คิหิสฺส ¶ ¶ อรหาติ? อามนฺตา. อตฺถิ อรหโต คิหิสํโยชนนฺติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป… นตฺถิ อรหโต คิหิสํโยชนนฺติ? อามนฺตา. หฺจิ นตฺถิ อรหโต คิหิสํโยชนํ, โน จ วต เร วตฺตพฺเพ – ‘‘คิหิสฺส อรหา’’ติ.
คิหิสฺส อรหาติ? อามนฺตา. นนุ อรหโต คิหิสํโยชนํ ปหีนํ อุจฺฉินฺนมูลํ ตาลาวตฺถุกตํ อนภาวงฺกตํ อายตึ อนุปฺปาทธมฺมนฺติ? อามนฺตา. หฺจิ อรหโต คิหิสํโยชนํ ปหีนํ อุจฺฉินฺนมูลํ ตาลาวตฺถุกตํ อนภาวงฺกตํ อายตึ อนุปฺปาทธมฺมํ, โน จ วต เร วตฺตพฺเพ – ‘‘คิหิสฺส อรหา’’ติ.
คิหิสฺส อรหาติ? อามนฺตา. อตฺถิ โกจิ คิหี คิหิสํโยชนํ ¶ อปฺปหาย ทิฏฺเว ธมฺเม ¶ ทุกฺขสฺสนฺตกโรติ [ม. นิ. ๒.๑๘๖]? นตฺถิ. หฺจิ นตฺถิ โกจิ คิหี คิหิสํโยชนํ อปฺปหาย ทิฏฺเว ธมฺเม ทุกฺขสฺสนฺตกโร, โน จ วต เร วตฺตพฺเพ – ‘‘คิหิสฺส อรหา’’ติ.
คิหิสฺส อรหาติ? อามนฺตา. นนุ วจฺฉโคตฺโต ปริพฺพาชโก ภควนฺตํ เอตทโวจ – ‘‘อตฺถิ นุ โข, โภ โคตม, โกจิ คิหี คิหิสํโยชนํ อปฺปหาย กายสฺส เภทา ทุกฺขสฺสนฺตกโร’’ติ? ‘‘นตฺถิ โข, วจฺฉ, โกจิ คิหี คิหิสํโยชนํ อปฺปหาย กายสฺส เภทา ทุกฺขสฺสนฺตกโร’’ติ. อตฺเถว สุตฺตนฺโตติ? อามนฺตา ¶ . เตน หิ น วตฺตพฺพํ – ‘‘คิหิสฺส อรหา’’ติ.
คิหิสฺส อรหาติ? อามนฺตา. อรหา เมถุนํ ธมฺมํ ปฏิเสเวยฺย, เมถุนํ อุปฺปาเทยฺย, ปุตฺตสมฺพาธสยนํ อชฺฌาวเสยฺย, กาสิกจนฺทนํ ปจฺจนุภเวยฺย, มาลาคนฺธวิเลปนํ ธาเรยฺย, ชาตรูปรชตํ สาทิเยยฺย, อเชฬกํ ปฏิคฺคณฺเหยฺย, กุกฺกุฏสูกรํ ปฏิคฺคณฺเหยฺย, หตฺถิควสฺสวฬวํ ปฏิคฺคณฺเหยฺย, ติตฺติรวฏฺฏกโมรกปิฺชรํ [… กปิฺชลํ (สฺยา. กํ. ปี.)] ปฏิคฺคณฺเหยฺย, จิตฺตวณฺฑวาลโมฬึ [ปีตวณฺฏวาลโมฬิกํ (สฺยา. กํ. ปี.)] ธาเรยฺย, โอทาตานิ วตฺถานิ ทีฆทสานิ ธาเรยฺย, ยาวชีวํ อคาริยภูโต อสฺสาติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….
น ¶ วตฺตพฺพํ – ‘‘คิหิสฺส อรหา’’ติ? อามนฺตา. นนุ ยโส กุลปุตฺโต, อุตฺติโย คหปติ, เสตุ มาณโว, คิหิพฺยฺชเนน อรหตฺตํ ปตฺโตติ? อามนฺตา. หฺจิ ยโส กุลปุตฺโต, อุตฺติโย คหปติ, เสตุ มาณโว, คิหิพฺยฺชเนน อรหตฺตํ ¶ ปตฺโต, เตน วต เร วตฺตพฺเพ – ‘‘คิหิสฺส อรหา’’ติ.
คิหิสฺส อรหาติกถา นิฏฺิตา.
๔. จตุตฺถวคฺโค
(๓๔) ๒. อุปปตฺติกถา
๓๘๘. สห อุปปตฺติยา อรหาติ? อามนฺตา. สห อุปปตฺติยา โสตาปนฺโน โหตีติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….
สห ¶ อุปปตฺติยา อรหาติ? อามนฺตา ¶ . สห อุปปตฺติยา สกทาคามี โหตีติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….
สห อุปปตฺติยา อรหาติ? อามนฺตา. สห อุปปตฺติยา อนาคามี โหตีติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….
สห อุปปตฺติยา โสตาปนฺโน น โหตีติ? อามนฺตา. หฺจิ สห อุปปตฺติยา โสตาปนฺโน น โหติ, โน จ วต เร วตฺตพฺเพ – ‘‘สห อุปปตฺติยา อรหา’’ติ.
สห อุปปตฺติยา สกทาคามี น โหตีติ? อามนฺตา. หฺจิ สห อุปปตฺติยา สกทาคามี น โหติ, โน จ วต เร วตฺตพฺเพ – ‘‘สห อุปปตฺติยา อรหา’’ติ.
สห อุปปตฺติยา อนาคามี น โหตีติ? อามนฺตา. หฺจิ ¶ สห อุปปตฺติยา อนาคามี น โหติ, โน จ วต เร วตฺตพฺเพ – ‘‘สห อุปปตฺติยา อรหา’’ติ.
๓๘๙. สห อุปปตฺติยา อรหาติ? อามนฺตา. สาริปุตฺโต เถโร สห อุปปตฺติยา อรหาติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ. มหาโมคฺคลฺลาโน เถโร ¶ …เป… มหากสฺสโป เถโร…เป… มหากจฺจาโน เถโร…เป… มหาโกฏฺิโก เถโร…เป… มหาปนฺถโก เถโร สห อุปปตฺติยา อรหาติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….
สาริปุตฺโต เถโร น สห อุปปตฺติยา อรหาติ? อามนฺตา. หฺจิ สาริปุตฺโต เถโร น สห อุปปตฺติยา อรหา, โน จ วต เร วตฺตพฺเพ – ‘‘สห อุปปตฺติยา อรหา’’ติ.
มหาโมคฺคลฺลาโน เถโร…เป… มหากสฺสโป เถโร…เป… มหากจฺจาโน เถโร…เป… มหาโกฏฺิโก เถโร…เป… มหาปนฺถโก เถโร น สห อุปปตฺติยา อรหาติ? อามนฺตา. หฺจิ ¶ มหาปนฺถโก เถโร น สห อุปปตฺติยา อรหา, โน จ วต เร วตฺตพฺเพ – ‘‘สห อุปปตฺติยา อรหา’’ติ.
๓๙๐. สห ¶ อุปปตฺติยา อรหาติ? อามนฺตา. อุปปตฺเตสิเยน จิตฺเตน อรหตฺตํ สจฺฉิกโรติ โลกิเยน สาสเวน…เป… สํกิเลสิเยนาติ ¶ ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….
สห อุปปตฺติยา อรหาติ? อามนฺตา. อุปปตฺเตสิยํ จิตฺตํ นิยฺยานิกํ ขยคามี โพธคามี อปจยคามี อนาสวํ…เป… อสํกิเลสิยนฺติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….
นนุ อุปปตฺเตสิยํ จิตฺตํ อนิยฺยานิกํ น ขยคามิ น โพธคามิ น อปจยคามิ สาสวํ…เป… สํกิเลสิยนฺติ? อามนฺตา. หฺจิ อุปปตฺเตสิยํ จิตฺตํ อนิยฺยานิกํ น ขยคามิ น โพธคามิ น อปจยคามิ สาสวํ…เป… สํกิเลสิยํ, โน จ วต เร วตฺตพฺเพ – ‘‘สห อุปปตฺติยา อรหา’’ติ.
สห อุปปตฺติยา อรหาติ? อามนฺตา. อุปปตฺเตสิเยน จิตฺเตน ราคํ ปชหติ, โทสํ ปชหติ, โมหํ ปชหติ, อโนตฺตปฺปํ ปชหตีติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….
สห อุปปตฺติยา อรหาติ? อามนฺตา. อุปปตฺเตสิยํ จิตฺตํ มคฺโค… สติปฏฺานํ…เป… สมฺมปฺปธานํ… อิทฺธิปาโท… อินฺทฺริยํ… พลํ… โพชฺฌงฺโคติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….
สห อุปปตฺติยา อรหาติ? อามนฺตา. อุปปตฺเตสิเยน จิตฺเตน ทุกฺขํ ปริชานาติ, สมุทยํ ปชหติ, นิโรธํ สจฺฉิกโรติ, มคฺคํ ภาเวตีติ? น ¶ เหวํ วตฺตพฺเพ …เป… สห อุปปตฺติยา อรหาติ? อามนฺตา. จุติจิตฺตํ ¶ มคฺคจิตฺตํ อุปปตฺเตสิยํ จิตฺตํ ผลจิตฺตนฺติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….
อุปปตฺติกถา นิฏฺิตา.
๔. จตุตฺถวคฺโค
(๓๕) ๓. อนาสวกถา
๓๙๑. อรหโต ¶ ¶ สพฺเพ ธมฺมา อนาสวาติ? อามนฺตา. มคฺโค ผลํ นิพฺพานํ, โสตาปตฺติมคฺโค โสตาปตฺติผลํ, สกทาคามิมคฺโค สกทาคามิผลํ, อนาคามิมคฺโค อนาคามิผลํ, อรหตฺตมคฺโค อรหตฺตผลํ, สติปฏฺานํ สมฺมปฺปธานํ อิทฺธิปาโท อินฺทฺริยํ พลํ โพชฺฌงฺโคติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….
อรหโต สพฺเพ ธมฺมา อนาสวาติ? อามนฺตา. อรหโต จกฺขุํ อนาสวนฺติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป…. อรหโต จกฺขุํ อนาสวนฺติ? อามนฺตา. มคฺโค ผลํ นิพฺพานํ, โสตาปตฺติมคฺโค โสตาปตฺติผลํ…เป… โพชฺฌงฺโคติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….
อรหโต โสตํ…เป… อรหโต ฆานํ… อรหโต ชิวฺหา… อรหโต กาโย อนาสโวติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ …เป… อรหโต กาโย อนาสโวติ? อามนฺตา. มคฺโค ผลํ นิพฺพานํ, โสตาปตฺติมคฺโค โสตาปตฺติผลํ…เป… โพชฺฌงฺโคติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….
อรหโต กาโย อนาสโวติ? อามนฺตา. อรหโต กาโย ปคฺคหนิคฺคหุปโค เฉทนเภทนุปโค กาเกหิ คิชฺเฌหิ กุลเลหิ สาธารโณติ? อามนฺตา. อนาสโว ¶ ธมฺโม ปคฺคหนิคฺคหุปโค เฉทนเภทนุปโค กาเกหิ คิชฺเฌหิ กุลเลหิ สาธารโณติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ ¶ …เป….
อรหโต กาเย วิสํ กเมยฺย, สตฺถํ กเมยฺย, อคฺคิ กเมยฺยาติ? อามนฺตา. อนาสเว ธมฺเม วิสํ กเมยฺย, สตฺถํ กเมยฺย, อคฺคิ กเมยฺยาติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….
ลพฺภา ¶ อรหโต กาโย อทฺทุพนฺธเนน พนฺธิตุํ, รชฺชุพนฺธเนน พนฺธิตุํ, สงฺขลิกพนฺธเนน พนฺธิตุํ, คามพนฺธเนน พนฺธิตุํ, นิคมพนฺธเนน พนฺธิตุํ, นครพนฺธเนน พนฺธิตุํ, ชนปทพนฺธเนน พนฺธิตุํ ¶ , กณฺปฺจเมหิ พนฺธเนหิ พนฺธิตุนฺติ? อามนฺตา. ลพฺภา อนาสโว ธมฺโม อทฺทุพนฺธเนน พนฺธิตุํ, รชฺชุพนฺธเนน พนฺธิตุํ, สงฺขลิกพนฺธเนน พนฺธิตุํ, คามนิคมนครชนปทพนฺธเนน พนฺธิตุํ, กณฺปฺจเมหิ พนฺธเนหิ พนฺธิตุนฺติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….
๓๙๒. ยทิ อรหา ปุถุชฺชนสฺส จีวรํ เทติ, อนาสวํ หุตฺวา สาสวํ โหตีติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป… อนาสวํ หุตฺวา สาสวํ โหตีติ? อามนฺตา. ตฺเว อนาสวํ ตํ สาสวนฺติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป… ตฺเว อนาสวํ ตํ สาสวนฺติ? อามนฺตา. มคฺโค อนาสโว หุตฺวา สาสโว โหตีติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป… ผลํ… สติปฏฺานํ… สมฺมปฺปธานํ… อิทฺธิปาโท… อินฺทฺริยํ… พลํ… โพชฺฌงฺโค อนาสโว หุตฺวา สาสโว โหตีติ? น ¶ เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….
ยทิ อรหา ปุถุชฺชนสฺส ปิณฺฑปาตํ เทติ, เสนาสนํ เทติ ¶ , คิลานปจฺจยเภสชฺชปริกฺขารํ เทติ, อนาสโว หุตฺวา สาสโว โหตีติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป… อนาสโว หุตฺวา สาสโว โหตีติ? อามนฺตา. ตฺเว อนาสวํ ตํ สาสวนฺติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป… ตฺเว อนาสวํ ตํ สาสวนฺติ? อามนฺตา. มคฺโค อนาสโว หุตฺวา สาสโว โหตีติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป… ผลํ… สติปฏฺานํ… สมฺมปฺปธานํ… อิทฺธิปาโท… อินฺทฺริยํ… พลํ… โพชฺฌงฺโค อนาสโว หุตฺวา สาสโว โหตีติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….
ยทิ ปุถุชฺชโน อรหโต จีวรํ เทติ, สาสวํ หุตฺวา อนาสวํ โหตีติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป… สาสวํ หุตฺวา อนาสวํ โหตีติ? อามนฺตา. ตฺเว สาสวํ ตํ อนาสวนฺติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป… ตฺเว สาสวํ ตํ อนาสวนฺติ? อามนฺตา. ราโค สาสโว หุตฺวา อนาสโว โหตีติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป… โทโส…เป… โมโห…เป… อโนตฺตปฺปํ สาสวํ หุตฺวา อนาสวํ โหตีติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….
ยทิ ปุถุชฺชโน อรหโต ปิณฺฑปาตํ เทติ, เสนาสนํ เทติ, คิลานปจฺจยเภสชฺชปริกฺขารํ เทติ, สาสโว หุตฺวา อนาสโว โหตีติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป… สาสโว หุตฺวา อนาสโว โหตีติ? อามนฺตา. ตฺเว ¶ สาสวํ ตํ อนาสวนฺติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป… ตฺเว สาสวํ ¶ ตํ อนาสวนฺติ? อามนฺตา. ราโค สาสโว หุตฺวา อนาสโว ¶ โหตีติ ¶ ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป… โทโส…เป… โมโห…เป… อโนตฺตปฺปํ สาสวํ หุตฺวา อนาสวํ โหตีติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….
น วตฺตพฺพํ – ‘‘อรหโต สพฺเพ ธมฺมา อนาสวา’’ติ? อามนฺตา. นนุ อรหา อนาสโวติ? อามนฺตา. หฺจิ อรหา อนาสโว, เตน วต เร วตฺตพฺเพ – ‘‘อรหโต สพฺเพ ธมฺมา อนาสวา’’ติ.
อนาสวกถา นิฏฺิตา.
๔. จตุตฺถวคฺโค
(๓๖) ๔. สมนฺนาคตกถา
๓๙๓. อรหา จตูหิ ผเลหิ สมนฺนาคโตติ? อามนฺตา. อรหา จตูหิ ผสฺเสหิ จตูหิ เวทนาหิ จตูหิ สฺาหิ จตูหิ เจตนาหิ จตูหิ จิตฺเตหิ จตูหิ สทฺธาหิ จตูหิ วีริเยหิ จตูหิ สตีหิ จตูหิ สมาธีหิ จตูหิ ปฺาหิ สมนฺนาคโตติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….
อนาคามี ตีหิ ผเลหิ สมนฺนาคโตติ? อามนฺตา. อนาคามี ตีหิ ผสฺเสหิ…เป… ตีหิ ปฺาหิ สมนฺนาคโตติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….
สกทาคามี ทฺวีหิ ผเลหิ สมนฺนาคโตติ? อามนฺตา. สกทาคามี ทฺวีหิ ผสฺเสหิ…เป… ทฺวีหิ ปฺาหิ สมนฺนาคโตติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….
อรหา ¶ โสตาปตฺติผเลน สมนฺนาคโตติ? อามนฺตา. อรหา ¶ โสตาปนฺโน สตฺตกฺขตฺตุปรโม, โกลงฺโกโล, เอกพีชีติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป… อรหา สกทาคามิผเลน สมนฺนาคโตติ? อามนฺตา. อรหา สกทาคามีติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ ¶ …เป… อรหา อนาคามิผเลน สมนฺนาคโตติ? อามนฺตา. อรหา อนาคามี, อนฺตราปรินิพฺพายี, อุปหจฺจปรินิพฺพายี, อสงฺขารปรินิพฺพายี, สสงฺขารปรินิพฺพายี, อุทฺธํโสโต อกนิฏฺคามีติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….
อนาคามี โสตาปตฺติผเลน สมนฺนาคโตติ? อามนฺตา. อนาคามี โสตาปนฺโน สตฺตกฺขตฺตุปรโม, โกลงฺโกโล, เอกพีชีติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ ¶ …เป… อนาคามี สกทาคามิผเลน สมนฺนาคโตติ? อามนฺตา. อนาคามี สกทาคามีติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….
สกทาคามี โสตาปตฺติผเลน สมนฺนาคโตติ? อามนฺตา. สกทาคามี โสตาปนฺโน สตฺตกฺขตฺตุปรโม, โกลงฺโกโล, เอกพีชีติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….
๓๙๔. โสตาปตฺติผเลน สมนฺนาคโต ‘‘โสตาปนฺโน’’ติ วตฺตพฺโพติ? อามนฺตา. อรหา โสตาปตฺติผเลน สมนฺนาคโตติ? อามนฺตา. สฺเวว อรหา, โส โสตาปนฺโนติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….
สกทาคามิผเลน สมนฺนาคโต ‘‘สกทาคามี’’ติ วตฺตพฺโพติ? อามนฺตา ¶ . อรหา สกทาคามิผเลน สมนฺนาคโตติ? อามนฺตา. สฺเวว อรหา, โส สกทาคามีติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….
อนาคามิผเลน สมนฺนาคโต ‘‘อนาคามี’’ติ วตฺตพฺโพติ? อามนฺตา ¶ . อรหา อนาคามิผเลน สมนฺนาคโตติ? อามนฺตา. สฺเวว อรหา, โส อนาคามีติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….
โสตาปตฺติผเลน สมนฺนาคโต ‘‘โสตาปนฺโน’’ติ วตฺตพฺโพติ? อามนฺตา. อนาคามี โสตาปตฺติผเลน สมนฺนาคโตติ? อามนฺตา. สฺเวว อนาคามี, โส โสตาปนฺโนติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….
สกทาคามิผเลน ¶ สมนฺนาคโต ‘‘สกทาคามี’’ติ วตฺตพฺโพติ? อามนฺตา. อนาคามี สกทาคามิผเลน สมนฺนาคโตติ? อามนฺตา. สฺเวว อนาคามี, โส สกทาคามีติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….
โสตาปตฺติผเลน สมนฺนาคโต ‘‘โสตาปนฺโน’’ติ วตฺตพฺโพติ? อามนฺตา. สกทาคามี โสตาปตฺติผเลน สมนฺนาคโตติ? อามนฺตา. สฺเวว สกทาคามี, โส โสตาปนฺโนติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….
๓๙๕. อรหา โสตาปตฺติผเลน สมนฺนาคโตติ? อามนฺตา. นนุ อรหา โสตาปตฺติผลํ วีติวตฺโตติ? อามนฺตา. หฺจิ อรหา โสตาปตฺติผลํ วีติวตฺโต, โน จ วต เร วตฺตพฺเพ – ‘‘อรหา โสตาปตฺติผเลน สมนฺนาคโต’’ติ.
อรหา ¶ โสตาปตฺติผลํ วีติวตฺโต เตน สมนฺนาคโตติ? อามนฺตา. อรหา ¶ โสตาปตฺติมคฺคํ วีติวตฺโต, สกฺกายทิฏฺึ วิจิกิจฺฉํ สีลพฺพตปรามาสํ, อปายคมนียํ ราคํ, อปายคมนียํ โทสํ, อปายคมนียํ โมหํ วีติวตฺโต เตน สมนฺนาคโตติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….
อรหา สกทาคามิผเลน สมนฺนาคโตติ? อามนฺตา. นนุ ¶ อรหา สกทาคามิผลํ วีติวตฺโตติ? อามนฺตา. หฺจิ อรหา สกทาคามิผลํ วีติวตฺโต, โน จ วต เร วตฺตพฺเพ – ‘‘อรหา สกทาคามิผเลน สมนฺนาคโต’’ติ.
อรหา สกทาคามิผลํ วีติวตฺโต เตน สมนฺนาคโตติ? อามนฺตา. อรหา สกทาคามิมคฺคํ วีติวตฺโต, โอฬาริกํ กามราคํ, โอฬาริกํ พฺยาปาทํ วีติวตฺโต เตน สมนฺนาคโตติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….
อรหา อนาคามิผเลน สมนฺนาคโตติ? อามนฺตา. นนุ อรหา อนาคามิผลํ วีติวตฺโตติ? อามนฺตา. หฺจิ อรหา อนาคามิผลํ วีติวตฺโต, โน จ วต เร วตฺตพฺเพ – ‘‘อรหา อนาคามิผเลน สมนฺนาคโต’’ติ.
อรหา ¶ อนาคามิผลํ วีติวตฺโต เตน สมนฺนาคโตติ? อามนฺตา. อรหา อนาคามิมคฺคํ วีติวตฺโต, อณุสหคตํ กามราคํ, อณุสหคตํ พฺยาปาทํ วีติวตฺโต เตน สมนฺนาคโตติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….
อนาคามี โสตาปตฺติผเลน สมนฺนาคโตติ? อามนฺตา. นนุ อนาคามี โสตาปตฺติผลํ วีติวตฺโตติ? อามนฺตา. หฺจิ อนาคามี โสตาปตฺติผลํ วีติวตฺโต, โน จ วต เร วตฺตพฺเพ – ‘‘อนาคามี โสตาปตฺติผเลน สมนฺนาคโต’’ติ.
อนาคามี โสตาปตฺติผลํ วีติวตฺโต เตน สมนฺนาคโตติ? อามนฺตา ¶ ¶ . อนาคามี โสตาปตฺติมคฺคํ วีติวตฺโต, สกฺกายทิฏฺึ…เป… อปายคมนียํ โมหํ วีติวตฺโต เตน สมนฺนาคโตติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….
อนาคามี สกทาคามิผเลน สมนฺนาคโตติ? อามนฺตา. นนุ อนาคามี สกทาคามิผลํ วีติวตฺโตติ? อามนฺตา. หฺจิ อนาคามี สกทาคามิผลํ วีติวตฺโต, โน จ วต เร วตฺตพฺเพ – ‘‘อนาคามี สกทาคามิผเลน สมนฺนาคโต’’ติ.
อนาคามี ¶ สกทาคามิผลํ วีติวตฺโต เตน สมนฺนาคโตติ? อามนฺตา. อนาคามี สกทาคามิมคฺคํ วีติวตฺโต, โอฬาริกํ กามราคํ, โอฬาริกํ พฺยาปาทํ วีติวตฺโต เตน สมนฺนาคโตติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….
สกทาคามี โสตาปตฺติผเลน สมนฺนาคโตติ? อามนฺตา. นนุ สกทาคามี โสตาปตฺติผลํ วีติวตฺโตติ? อามนฺตา. หฺจิ สกทาคามี โสตาปตฺติผลํ วีติวตฺโต, โน จ วต เร วตฺตพฺเพ – ‘‘สกทาคามี โสตาปตฺติผเลน สมนฺนาคโต’’ติ.
สกทาคามี โสตาปตฺติผลํ วีติวตฺโต เตน สมนฺนาคโตติ? อามนฺตา. สกทาคามี โสตาปตฺติมคฺคํ วีติวตฺโต, สกฺกายทิฏฺึ…เป… อปายคมนียํ โมหํ วีติวตฺโต เตน สมนฺนาคโตติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….
๓๙๖. น ¶ วตฺตพฺพํ – ‘‘อรหา จตูหิ ผเลหิ สมนฺนาคโต’’ติ? อามนฺตา ¶ . นนุ อรหตา จตฺตาริ ผลานิ ปฏิลทฺธานิ, เตหิ จ อปริหีโนติ? อามนฺตา ¶ . หฺจิ อรหตา จตฺตาริ ผลานิ ปฏิลทฺธานิ เตหิ จ อปริหีโน, เตน วต เร วตฺตพฺเพ – ‘‘อรหา จตูหิ ผเลหิ สมนฺนาคโต’’ติ.
น วตฺตพฺพํ – ‘‘อนาคามี ตีหิ ผเลหิ สมนฺนาคโต’’ติ? อามนฺตา. นนุ อนาคามินา ตีณิ ผลานิ ปฏิลทฺธานิ, เตหิ จ อปริหีโนติ? อามนฺตา. หฺจิ อนาคามินา ต