📜
นโม ตสฺส ภควโต อรหโต สมฺมาสมฺพุทฺธสฺส
อภิธมฺมปิฏเก
กถาวตฺถุปาฬิ
๑. ปุคฺคลกถา
๑. สุทฺธสจฺจิกฏฺโ
๑. อนุโลมปจฺจนีกํ
๑. [อิมินา ลกฺขเณน สกวาทีปุจฺฉา ทสฺสิตา] ปุคฺคโล ¶ ¶ ¶ ¶ อุปลพฺภติ สจฺจิกฏฺปรมตฺเถนาติ [สจฺจิกฏฺปรมฏฺเนาติ (สฺยา. ปี. ก. สี.)]? อามนฺตา. โย สจฺจิกฏฺโ ปรมตฺโถ, ตโต โส ปุคฺคโล อุปลพฺภติ สจฺจิกฏฺปรมตฺเถนาติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ.
อาชานาหิ ¶ นิคฺคหํ. หฺจิ ปุคฺคโล อุปลพฺภติ สจฺจิกฏฺปรมตฺเถน, เตน วต เร วตฺตพฺเพ – ‘‘โย สจฺจิกฏฺโ ปรมตฺโถ, ตโต โส ปุคฺคโล อุปลพฺภติ สจฺจิกฏฺปรมตฺเถนา’’ติ. ยํ ตตฺถ วเทสิ – ‘‘วตฺตพฺเพ โข – ‘ปุคฺคโล อุปลพฺภติ สจฺจิกฏฺปรมตฺเถน,’ โน จ วตฺตพฺเพ – ‘โย สจฺจิกฏฺโ ปรมตฺโถ, ตโต โส ปุคฺคโล อุปลพฺภติ สจฺจิกฏฺปรมตฺเถนา’’’ติ มิจฺฉา.
โน เจ ปน วตฺตพฺเพ – ‘‘โย สจฺจิกฏฺโ ปรมตฺโถ, ตโต โส ปุคฺคโล อุปลพฺภติ สจฺจิกฏฺปรมตฺเถนา’’ติ, โน จ วต เร [โน วต เร (สฺยา. ปี.)] วตฺตพฺเพ – ‘‘ปุคฺคโล ¶ อุปลพฺภติ สจฺจิกฏฺปรมตฺเถนา’’ติ. ยํ ตตฺถ วเทสิ – ‘‘วตฺตพฺเพ โข – ‘ปุคฺคโล อุปลพฺภติ สจฺจิกฏฺปรมตฺเถน,’ โน จ วตฺตพฺเพ – ‘โย สจฺจิกฏฺโ ปรมตฺโถ, ตโต โส ปุคฺคโล อุปลพฺภติ สจฺจิกฏฺปรมตฺเถนา’’’ติ มิจฺฉา.
อนุโลมปฺจกํ.
๒. [อิมินา ลกฺขเณน ปรวาทีปุจฺฉา ทสฺสิตา] ปุคฺคโล ¶ นุปลพฺภติ สจฺจิกฏฺปรมตฺเถนาติ? อามนฺตา. โย ¶ สจฺจิกฏฺโ ปรมตฺโถ, ตโต โส ปุคฺคโล นุปลพฺภติ สจฺจิกฏฺปรมตฺเถนาติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ.
อาชานาหิ ปฏิกมฺมํ. หฺจิ ปุคฺคโล นุปลพฺภติ สจฺจิกฏฺปรมตฺเถน, เตน วต เร วตฺตพฺเพ – ‘‘โย สจฺจิกฏฺโ ปรมตฺโถ, ตโต โส ปุคฺคโล นุปลพฺภติ สจฺจิกฏฺปรมตฺเถนา’’ติ. ยํ ตตฺถ วเทสิ – ‘‘วตฺตพฺเพ โข – ‘ปุคฺคโล นุปลพฺภติ สจฺจิกฏฺปรมตฺเถน,’ โน จ วตฺตพฺเพ – ‘โย สจฺจิกฏฺโ ปรมตฺโถ, ตโต โส ปุคฺคโล นุปลพฺภติ สจฺจิกฏฺปรมตฺเถนา’’’ติ มิจฺฉา.
โน เจ ปน วตฺตพฺเพ – ‘‘โย สจฺจิกฏฺโ ปรมตฺโถ, ตโต โส ปุคฺคโล นุปลพฺภติ สจฺจิกฏฺปรมตฺเถนา’’ติ, โน จ วต เร วตฺตพฺเพ – ‘‘ปุคฺคโล นุปลพฺภติ สจฺจิกฏฺปรมตฺเถนา’’ติ. ยํ ตตฺถ วเทสิ – ‘‘วตฺตพฺเพ โข – ‘ปุคฺคโล นุปลพฺภติ สจฺจิกฏฺปรมตฺเถน,’ โน จ วตฺตพฺเพ – ‘โย สจฺจิกฏฺโ ปรมตฺโถ, ตโต โส ปุคฺคโล นุปลพฺภติ สจฺจิกฏฺปรมตฺเถนา’’’ติ มิจฺฉา.
ปฏิกมฺมจตุกฺกํ.
๓. ตฺวํ เจ ปน มฺสิ – ‘‘วตฺตพฺเพ โข – ‘ปุคฺคโล นุปลพฺภติ สจฺจิกฏฺปรมตฺเถน,’ ¶ โน จ วตฺตพฺเพ – ‘โย สจฺจิกฏฺโ ปรมตฺโถ, ตโต โส ปุคฺคโล นุปลพฺภติ สจฺจิกฏฺปรมตฺเถนา’ติ, เตน ตว [ตฺวํ (สฺยา.) ฏีกา โอโลเกตพฺพา] ตตฺถ เหตาย ปฏิฺาย เหวํ ปฏิชานนฺตํ [ฏีกา โอโลเกตพฺพา] เหวํ นิคฺคเหตพฺเพ. อถ ตํ นิคฺคณฺหาม. สุนิคฺคหิโต จ [สุนิคฺคหิโตว (สฺยา.)] โหสิ.
หฺจิ ¶ ปุคฺคโล นุปลพฺภติ สจฺจิกฏฺปรมตฺเถน ¶ , เตน วต เร วตฺตพฺเพ – ‘‘โย สจฺจิกฏฺโ ปรมตฺโถ, ตโต โส ปุคฺคโล นุปลพฺภติ สจฺจิกฏฺปรมตฺเถนา’’ติ. ยํ ตตฺถ วเทสิ – ‘‘วตฺตพฺเพ โข – ‘ปุคฺคโล นุปลพฺภติ สจฺจิกฏฺปรมตฺเถน,’ โน จ วตฺตพฺเพ – ‘โย สจฺจิกฏฺโ ปรมตฺโถ, ตโต โส ปุคฺคโล นุปลพฺภติ สจฺจิกฏฺปรมตฺเถนา’’’ติ มิจฺฉา.
โน ¶ เจ ปน วตฺตพฺเพ – ‘‘โย สจฺจิกฏฺโ ปรมตฺโถ, ตโต โส ปุคฺคโล นุปลพฺภติ สจฺจิกฏฺปรมตฺเถนา’’ติ, โน จ วต เร วตฺตพฺเพ – ‘‘ปุคฺคโล นุปลพฺภติ สจฺจิกฏฺปรมตฺเถนา’’ติ. ยํ ตตฺถ วเทสิ – ‘‘วตฺตพฺเพ โข – ‘ปุคฺคโล นุปลพฺภติ สจฺจิกฏฺปรมตฺเถน,’ โน จ วตฺตพฺเพ – ‘โย สจฺจิกฏฺโ ปรมตฺโถ, ตโต โส ปุคฺคโล นุปลพฺภติ สจฺจิกฏฺปรมตฺเถนา’’’ติ อิทํ เต มิจฺฉา.
นิคฺคหจตุกฺกํ.
๔. เอเส เจ ทุนฺนิคฺคหิเต เหวเมวํ [เหวเมว (สฺยา.)] ตตฺถ ทกฺข. วตฺตพฺเพ โข – ‘‘ปุคฺคโล อุปลพฺภติ สจฺจิกฏฺปรมตฺเถน,’’ โน จ วตฺตพฺเพ – ‘‘โย สจฺจิกฏฺโ ปรมตฺโถ, ตโต โส ปุคฺคโล อุปลพฺภติ สจฺจิกฏฺปรมตฺเถนา’’ติ. โน จ มยํ ตยา ตตฺถ เหตาย ปฏิฺาย เหวํ ปฏิชานนฺตา เหวํ นิคฺคเหตพฺพา. อถ มํ นิคฺคณฺหาสิ. ทุนฺนิคฺคหิตา จ [ทุนฺนิคฺคหิตาว (สฺยา.)] โหม.
หฺจิ ปุคฺคโล อุปลพฺภติ สจฺจิกฏฺปรมตฺเถน, เตน วต เร วตฺตพฺเพ – ‘‘โย สจฺจิกฏฺโ ปรมตฺโถ, ตโต โส ปุคฺคโล อุปลพฺภติ สจฺจิกฏฺปรมตฺเถนา’’ติ. ยํ ตตฺถ วเทสิ – ‘‘วตฺตพฺเพ โข – ‘ปุคฺคโล อุปลพฺภติ สจฺจิกฏฺปรมตฺเถน,’ โน จ วตฺตพฺเพ – ‘โย สจฺจิกฏฺโ ปรมตฺโถ, ตโต โส ปุคฺคโล อุปลพฺภติ สจฺจิกฏฺปรมตฺเถนา’’’ติ มิจฺฉา.
โน เจ ปน วตฺตพฺเพ – ‘‘โย สจฺจิกฏฺโ ปรมตฺโถ ¶ , ตโต โส ปุคฺคโล อุปลพฺภติ สจฺจิกฏฺปรมตฺเถนา’’ติ, โน จ วต เร วตฺตพฺเพ – ‘‘ปุคฺคโล อุปลพฺภติ สจฺจิกฏฺปรมตฺเถนา’’ติ ¶ . ยํ ตตฺถ วเทสิ – ‘‘วตฺตพฺเพ โข – ‘ปุคฺคโล อุปลพฺภติ สจฺจิกฏฺปรมตฺเถน,’ โน จ วตฺตพฺเพ – ‘โย สจฺจิกฏฺโ ¶ ปรมตฺโถ, ตโต โส ปุคฺคโล อุปลพฺภติ สจฺจิกฏฺปรมตฺเถนา’’’ติ อิทํ เต มิจฺฉา.
อุปนยนจตุกฺกํ.
๕. น ¶ เหวํ นิคฺคเหตพฺเพ. เตน หิ ยํ นิคฺคณฺหาสิ – ‘‘หฺจิ ปุคฺคโล อุปลพฺภติ สจฺจิกฏฺปรมตฺเถน, เตน วต เร วตฺตพฺเพ – ‘โย สจฺจิกฏฺโ ปรมตฺโถ, ตโต โส ปุคฺคโล อุปลพฺภติ สจฺจิกฏฺปรมตฺเถนา’ติ. ยํ ตตฺถ วเทสิ – ‘‘วตฺตพฺเพ โข – ‘ปุคฺคโล อุปลพฺภติ สจฺจิกฏฺปรมตฺเถน, โน จ วตฺตพฺเพ – โย สจฺจิกฏฺโ ปรมตฺโถ, ตโต โส ปุคฺคโล อุปลพฺภติ สจฺจิกฏฺปรมตฺเถนา’’’ติ มิจฺฉา.
โน เจ ปน วตฺตพฺเพ – ‘‘โย สจฺจิกฏฺโ ปรมตฺโถ, ตโต โส ปุคฺคโล อุปลพฺภติ สจฺจิกฏฺปรมตฺเถนา’’ติ, โน จ วต เร วตฺตพฺเพ – ‘‘ปุคฺคโล อุปลพฺภติ สจฺจิกฏฺปรมตฺเถนา’’ติ. ยํ ตตฺถ วเทสิ – ‘‘วตฺตพฺเพ โข – ‘ปุคฺคโล อุปลพฺภติ สจฺจิกฏฺปรมตฺเถน,’ โน จ วตฺตพฺเพ – ‘โย สจฺจิกฏฺโ ปรมตฺโถ, ตโต โส ปุคฺคโล อุปลพฺภติ สจฺจิกฏฺปรมตฺเถนา’’’ติ อิทํ เต มิจฺฉา. เตน หิ เย กเต นิคฺคเห เส นิคฺคเห ¶ ทุกฺกเฏ. สุกเต ปฏิกมฺเม. สุกตา ปฏิปาทนาติ.
นิคฺคมนจตุกฺกํ.
ปโม นิคฺคโห.
๑. สุทฺธสจฺจิกฏฺโ
๒. ปจฺจนีกานุโลมํ
๖. ปุคฺคโล นุปลพฺภติ สจฺจิกฏฺปรมตฺเถนาติ? อามนฺตา. โย สจฺจิกฏฺโ ปรมตฺโถ, ตโต โส ปุคฺคโล นุปลพฺภติ สจฺจิกฏฺปรมตฺเถนาติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ.
อาชานาหิ ¶ นิคฺคหํ. หฺจิ ปุคฺคโล นุปลพฺภติ สจฺจิกฏฺปรมตฺเถน, เตน วต เร วตฺตพฺเพ – ‘‘โย สจฺจิกฏฺโ ปรมตฺโถ, ตโต โส ปุคฺคโล นุปลพฺภติ สจฺจิกฏฺปรมตฺเถนา’’ติ. ยํ ตตฺถ วเทสิ – ‘‘วตฺตพฺเพ โข – ‘ปุคฺคโล ¶ นุปลพฺภติ สจฺจิกฏฺปรมตฺเถน,’ โน จ วตฺตพฺเพ – ‘โย สจฺจิกฏฺโ ¶ ปรมตฺโถ, ตโต โส ปุคฺคโล นุปลพฺภติ สจฺจิกฏฺปรมตฺเถนา’’’ติ มิจฺฉา.
โน เจ ปน วตฺตพฺเพ – ‘‘โย สจฺจิกฏฺโ ปรมตฺโถ, ตโต โส ปุคฺคโล นุปลพฺภติ สจฺจิกฏฺปรมตฺเถนา’’ติ, โน จ วต เร วตฺตพฺเพ – ‘‘ปุคฺคโล นุปลพฺภติ สจฺจิกฏฺปรมตฺเถนา’’ติ. ยํ ตตฺถ วเทสิ – ‘‘วตฺตพฺเพ โข – ‘ปุคฺคโล นุปลพฺภติ สจฺจิกฏฺปรมตฺเถน,’ โน จ วตฺตพฺเพ – ‘โย สจฺจิกฏฺโ ปรมตฺโถ, ตโต โส ปุคฺคโล นุปลพฺภติ สจฺจิกฏฺปรมตฺเถนา’’’ติ มิจฺฉา.
ปจฺจนีกปฺจกํ.
๗. ปุคฺคโล อุปลพฺภติ สจฺจิกฏฺปรมตฺเถนาติ? อามนฺตา. โย สจฺจิกฏฺโ ปรมตฺโถ, ตโต โส ปุคฺคโล อุปลพฺภติ สจฺจิกฏฺปรมตฺเถนาติ ¶ ? น เหวํ วตฺตพฺเพ.
อาชานาหิ ปฏิกมฺมํ. หฺจิ ปุคฺคโล อุปลพฺภติ สจฺจิกฏฺปรมตฺเถน, เตน วต เร วตฺตพฺเพ – ‘‘โย สจฺจิกฏฺโ ปรมตฺโถ, ตโต โส ปุคฺคโล อุปลพฺภติ สจฺจิกฏฺปรมตฺเถนา’’ติ. ยํ ตตฺถ วเทสิ – ‘‘วตฺตพฺเพ โข – ‘ปุคฺคโล อุปลพฺภติ สจฺจิกฏฺปรมตฺเถน,’ โน จ วตฺตพฺเพ – ‘โย สจฺจิกฏฺโ ปรมตฺโถ, ตโต โส ปุคฺคโล อุปลพฺภติ สจฺจิกฏฺปรมตฺเถนา’’’ติ มิจฺฉา.
โน เจ ปน วตฺตพฺเพ – ‘‘โย สจฺจิกฏฺโ ปรมตฺโถ, ตโต โส ปุคฺคโล อุปลพฺภติ สจฺจิกฏฺปรมตฺเถนา’’ติ, โน จ วต เร วตฺตพฺเพ – ‘‘ปุคฺคโล อุปลพฺภติ สจฺจิกฏฺปรมตฺเถนา’’ติ. ยํ ตตฺถ วเทสิ – ‘‘วตฺตพฺเพ โข – ‘ปุคฺคโล อุปลพฺภติ สจฺจิกฏฺปรมตฺเถน,’ โน จ วตฺตพฺเพ – ‘โย สจฺจิกฏฺโ ปรมตฺโถ, ตโต โส ปุคฺคโล อุปลพฺภติ สจฺจิกฏฺปรมตฺเถนา’’’ติ มิจฺฉา.
ปฏิกมฺมจตุกฺกํ.
๘. ตฺวํ ¶ เจ ปน มฺสิ – ‘‘วตฺตพฺเพ โข – ‘ปุคฺคโล อุปลพฺภติ สจฺจิกฏฺปรมตฺเถน’ ¶ , โน จ วตฺตพฺเพ – ‘โย สจฺจิกฏฺโ ปรมตฺโถ, ตโต โส ปุคฺคโล ¶ อุปลพฺภติ สจฺจิกฏฺปรมตฺเถนา’’’ติ, เตน ตว ตตฺถ เหตาย ปฏิฺาย เหวํ ปฏิชานนฺตํ เหวํ นิคฺคเหตพฺเพ. อถ ตํ นิคฺคณฺหาม. สุนิคฺคหิโต จ โหสิ.
หฺจิ ปุคฺคโล อุปลพฺภติ สจฺจิกฏฺปรมตฺเถน, เตน วต เร วตฺตพฺเพ – ‘‘โย สจฺจิกฏฺโ ปรมตฺโถ, ตโต โส ปุคฺคโล อุปลพฺภติ สจฺจิกฏฺปรมตฺเถนา’’ติ. ยํ ตตฺถ ¶ วเทสิ – ‘‘วตฺตพฺเพ โข – ‘ปุคฺคโล อุปลพฺภติ สจฺจิกฏฺปรมตฺเถน,’ โน จ วตฺตพฺเพ – ‘โย สจฺจิกฏฺโ ปรมตฺโถ, ตโต โส ปุคฺคโล อุปลพฺภติ สจฺจิกฏฺปรมตฺเถนา’’’ติ มิจฺฉา.
โน เจ ปน วตฺตพฺเพ – ‘‘โย สจฺจิกฏฺโ ปรมตฺโถ, ตโต โส ปุคฺคโล อุปลพฺภติ สจฺจิกฏฺปรมตฺเถนา’’ติ, โน จ วต เร วตฺตพฺเพ – ‘‘ปุคฺคโล อุปลพฺภติ สจฺจิกฏฺปรมตฺเถนา’’ติ. ยํ ตตฺถ วเทสิ – ‘‘วตฺตพฺเพ โข – ‘ปุคฺคโล อุปลพฺภติ สจฺจิกฏฺปรมตฺเถน,’ โน จ วตฺตพฺเพ – ‘โย สจฺจิกฏฺโ ปรมตฺโถ, ตโต โส ปุคฺคโล อุปลพฺภติ สจฺจิกฏฺปรมตฺเถนา’’’ติ อิทํ เต มิจฺฉา.
๙. เอเส เจ ทุนฺนิคฺคหิเต เหวเมวํ ตตฺถ ทกฺข. วตฺตพฺเพ โข – ‘‘ปุคฺคโล นุปลพฺภติ สจฺจิกฏฺปรมตฺเถน,’’ โน จ วตฺตพฺเพ – ‘‘โย สจฺจิกฏฺโ ปรมตฺโถ, ตโต โส ปุคฺคโล นุปลพฺภติ สจฺจิกฏฺปรมตฺเถนา’’ติ. โน จ มยํ ตยา ตตฺถ เหตาย ปฏิฺาย เหวํ ปฏิชานนฺตา เหวํ นิคฺคเหตพฺพา. อถ มํ นิคฺคณฺหาสิ. ทุนฺนิคฺคหิตา จ โหม.
หฺจิ ปุคฺคโล นุปลพฺภติ สจฺจิกฏฺปรมตฺเถน, เตน วต เร วตฺตพฺเพ – ‘‘โย สจฺจิกฏฺโ ปรมตฺโถ, ตโต โส ปุคฺคโล นุปลพฺภติ สจฺจิกฏฺปรมตฺเถนา’’ติ. ยํ ตตฺถ วเทสิ – ‘‘วตฺตพฺเพ โข – ‘ปุคฺคโล นุปลพฺภติ ¶ สจฺจิกฏฺปรมตฺเถน,’ โน จ วตฺตพฺเพ – ‘โย สจฺจิกฏฺโ ปรมตฺโถ, ตโต โส ปุคฺคโล นุปลพฺภติ สจฺจิกฏฺปรมตฺเถนา’’’ติ มิจฺฉา.
โน เจ ปน วตฺตพฺเพ – ‘‘โย สจฺจิกฏฺโ ปรมตฺโถ, ตโต โส ปุคฺคโล นุปลพฺภติ สจฺจิกฏฺปรมตฺเถนา’’ติ, โน จ วต ¶ เร วตฺตพฺเพ – ‘‘ปุคฺคโล นุปลพฺภติ สจฺจิกฏฺปรมตฺเถนา’’ติ. ยํ ตตฺถ วเทสิ – ‘‘วตฺตพฺเพ โข – ‘ปุคฺคโล นุปลพฺภติ สจฺจิกฏฺปรมตฺเถน,’ ¶ โน จ วตฺตพฺเพ – ‘โย สจฺจิกฏฺโ ¶ ปรมตฺโถ, ตโต โส ปุคฺคโล นุปลพฺภติ สจฺจิกฏฺปรมตฺเถนา’’’ติ อิทํ เต มิจฺฉา.
อุปนยนจตุกฺกํ.
๑๐. น เหวํ นิคฺคเหตพฺเพ. เตน หิ ยํ นิคฺคณฺหาสิ – ‘‘หฺจิ ปุคฺคโล นุปลพฺภติ สจฺจิกฏฺปรมตฺเถน, เตน วต เร วตฺตพฺเพ – ‘โย สจฺจิกฏฺโ ปรมตฺโถ, ตโต โส ปุคฺคโล นุปลพฺภติ สจฺจิกฏฺปรมตฺเถนา’ติ. ยํ ตตฺถ วเทสิ – ‘วตฺตพฺเพ โข – ปุคฺคโล นุปลพฺภติ สจฺจิกฏฺปรมตฺเถน, โน จ วตฺตพฺเพ – โย สจฺจิกฏฺโ ปรมตฺโถ, ตโต โส ปุคฺคโล นุปลพฺภติ สจฺจิกฏฺปรมตฺเถนา’’’ติ มิจฺฉา.
โน เจ ปน วตฺตพฺเพ – ‘‘โย สจฺจิกฏฺโ ปรมตฺโถ, ตโต โส ปุคฺคโล นุปลพฺภติ สจฺจิกฏฺปรมตฺเถนา’’ติ, โน จ วต เร วตฺตพฺเพ – ‘‘ปุคฺคโล นุปลพฺภติ สจฺจิกฏฺปรมตฺเถนา’’ติ. ยํ ตตฺถ วเทสิ – ‘‘วตฺตพฺเพ โข – ‘ปุคฺคโล นุปลพฺภติ สจฺจิกฏฺปรมตฺเถน,’ โน จ วตฺตพฺเพ – ‘โย สจฺจิกฏฺโ ปรมตฺโถ, ตโต โส ปุคฺคโล นุปลพฺภติ สจฺจิกฏฺปรมตฺเถนา’’’ติ อิทํ เต มิจฺฉา. เตน หิ เย กเต นิคฺคเห เส นิคฺคเห ทุกฺกเฏ. สุกเต ปฏิกมฺเม. สุกตา ปฏิปาทนาติ.
นิคฺคมนจตุกฺกํ.
ทุติโย นิคฺคโห.
๒. (ก) โอกาสสจฺจิกฏฺโ
๑. อนุโลมปจฺจนีกํ
๑๑. ปุคฺคโล ¶ ¶ อุปลพฺภติ สจฺจิกฏฺปรมตฺเถนาติ? อามนฺตา. สพฺพตฺถ ปุคฺคโล อุปลพฺภติ สจฺจิกฏฺปรมตฺเถนาติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ.
อาชานาหิ ¶ นิคฺคหํ. หฺจิ ปุคฺคโล อุปลพฺภติ สจฺจิกฏฺปรมตฺเถน, เตน วต เร วตฺตพฺเพ – ‘‘สพฺพตฺถ ปุคฺคโล อุปลพฺภติ สจฺจิกฏฺปรมตฺเถนา’’ติ. ยํ ตตฺถ วเทสิ – ‘‘วตฺตพฺเพ โข – ‘ปุคฺคโล อุปลพฺภติ สจฺจิกฏฺปรมตฺเถน,’ โน จ วตฺตพฺเพ – ‘สพฺพตฺถ ปุคฺคโล อุปลพฺภติ สจฺจิกฏฺปรมตฺเถนา’’’ติ มิจฺฉา.
โน ¶ เจ ปน วตฺตพฺเพ – ‘‘สพฺพตฺถ ปุคฺคโล อุปลพฺภติ สจฺจิกฏฺปรมตฺเถนา’’ติ, โน จ วต เร วตฺตพฺเพ – ‘‘ปุคฺคโล อุปลพฺภติ สจฺจิกฏฺปรมตฺเถนา’’ติ. ยํ ตตฺถ วเทสิ – ‘‘วตฺตพฺเพ โข – ‘ปุคฺคโล อุปลพฺภติ สจฺจิกฏฺปรมตฺเถน,’ โน จ วตฺตพฺเพ – ‘สพฺพตฺถ ปุคฺคโล อุปลพฺภติ สจฺจิกฏฺปรมตฺเถนา’’’ติ มิจฺฉา…เป….
ตติโย นิคฺคโห.
๓. (ก) กาลสจฺจิกฏฺโ
๑. อนุโลมปจฺจนีกํ
๑๒. ปุคฺคโล อุปลพฺภติ สจฺจิกฏฺปรมตฺเถนาติ? อามนฺตา. สพฺพทา ปุคฺคโล อุปลพฺภติ สจฺจิกฏฺปรมตฺเถนาติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ.
อาชานาหิ นิคฺคหํ. หฺจิ ปุคฺคโล อุปลพฺภติ สจฺจิกฏฺปรมตฺเถน, เตน วต เร วตฺตพฺเพ – ‘‘สพฺพทา ปุคฺคโล อุปลพฺภติ สจฺจิกฏฺปรมตฺเถนา’’ติ. ยํ ตตฺถ วเทสิ – ‘‘วตฺตพฺเพ โข – ‘ปุคฺคโล อุปลพฺภติ สจฺจิกฏฺปรมตฺเถน,’ โน จ วตฺตพฺเพ – ‘สพฺพทา ปุคฺคโล อุปลพฺภติ สจฺจิกฏฺปรมตฺเถนา’’’ติ มิจฺฉา.
โน เจ ปน วตฺตพฺเพ – ‘‘สพฺพทา ¶ ปุคฺคโล อุปลพฺภติ สจฺจิกฏฺปรมตฺเถนา’’ติ, โน จ วต เร วตฺตพฺเพ – ‘‘ปุคฺคโล อุปลพฺภติ สจฺจิกฏฺปรมตฺเถนา’’ติ. ยํ ตตฺถ วเทสิ – ‘‘วตฺตพฺเพ โข ¶ – ‘ปุคฺคโล อุปลพฺภติ สจฺจิกฏฺปรมตฺเถน,’ โน จ วตฺตพฺเพ – ‘สพฺพทา ¶ ปุคฺคโล อุปลพฺภติ สจฺจิกฏฺปรมตฺเถนา’’’ติ มิจฺฉา…เป….
จตุตฺโถ นิคฺคโห.
๔. (ก) อวยวสจฺจิกฏฺโ
๑. อนุโลมปจฺจนีกํ
๑๓. ปุคฺคโล อุปลพฺภติ สจฺจิกฏฺปรมตฺเถนาติ? อามนฺตา. สพฺเพสุ ปุคฺคโล อุปลพฺภติ สจฺจิกฏฺปรมตฺเถนาติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ.
อาชานาหิ ¶ นิคฺคหํ. หฺจิ ปุคฺคโล อุปลพฺภติ สจฺจิกฏฺปรมตฺเถน, เตน วต เร วตฺตพฺเพ – ‘‘สพฺเพสุ ปุคฺคโล อุปลพฺภติ สจฺจิกฏฺปรมตฺเถนา’’ติ. ยํ ตตฺถ วเทสิ – ‘‘วตฺตพฺเพ โข – ‘ปุคฺคโล อุปลพฺภติ สจฺจิกฏฺปรมตฺเถน,’ โน จ วตฺตพฺเพ – ‘สพฺเพสุ ปุคฺคโล อุปลพฺภติ สจฺจิกฏฺปรมตฺเถนา’’’ติ มิจฺฉา.
โน เจ ปน วตฺตพฺเพ – ‘‘สพฺเพสุ ปุคฺคโล อุปลพฺภติ สจฺจิกฏฺปรมตฺเถนา’’ติ, โน จ วต เร วตฺตพฺเพ – ‘‘ปุคฺคโล อุปลพฺภติ สจฺจิกฏฺปรมตฺเถนา’’ติ. ยํ ตตฺถ วเทสิ – ‘‘วตฺตพฺเพ โข – ‘ปุคฺคโล อุปลพฺภติ สจฺจิกฏฺปรมตฺเถน,’ โน จ วตฺตพฺเพ – ‘สพฺเพสุ ปุคฺคโล อุปลพฺภติ สจฺจิกฏฺปรมตฺเถนา’’’ติ มิจฺฉา…เป….
ปฺจโม นิคฺคโห.
๒. (ข) โอกาสสจฺจิกฏฺโ
๒. ปจฺจนีกานุโลมํ
๑๔. ปุคฺคโล ¶ นุปลพฺภติ สจฺจิกฏฺปรมตฺเถนาติ? อามนฺตา. สพฺพตฺถ ปุคฺคโล นุปลพฺภติ สจฺจิกฏฺปรมตฺเถนาติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ.
อาชานาหิ นิคฺคหํ. หฺจิ ปุคฺคโล นุปลพฺภติ สจฺจิกฏฺปรมตฺเถน ¶ , เตน วต เร วตฺตพฺเพ – ‘‘สพฺพตฺถ ปุคฺคโล นุปลพฺภติ สจฺจิกฏฺปรมตฺเถนา’’ติ. ยํ ตตฺถ วเทสิ – ‘‘วตฺตพฺเพ โข – ‘ปุคฺคโล นุปลพฺภติ สจฺจิกฏฺปรมตฺเถน,’ โน จ วตฺตพฺเพ – ‘สพฺพตฺถ ปุคฺคโล นุปลพฺภติ สจฺจิกฏฺปรมตฺเถนา’’’ติ มิจฺฉา.
โน ¶ เจ ปน วตฺตพฺเพ – ‘‘สพฺพตฺถ ปุคฺคโล นุปลพฺภติ สจฺจิกฏฺปรมตฺเถนา’’ติ, โน จ วต เร วตฺตพฺเพ – ‘‘ปุคฺคโล นุปลพฺภติ สจฺจิกฏฺปรมตฺเถนา’’ติ. ยํ ตตฺถ วเทสิ – ‘‘วตฺตพฺเพ โข – ‘ปุคฺคโล นุปลพฺภติ สจฺจิกฏฺปรมตฺเถน,’ โน จ วตฺตพฺเพ – ‘สพฺพตฺถ ปุคฺคโล นุปลพฺภติ สจฺจิกฏฺปรมตฺเถนา’’’ติ มิจฺฉา…เป….
ฉฏฺโ นิคฺคโห.
๓. (ข) กาลสจฺจิกฏฺโ
๒. ปจฺจนีกานุโลมํ
๑๕. ปุคฺคโล ¶ นุปลพฺภติ สจฺจิกฏฺปรมตฺเถนาติ? อามนฺตา. สพฺพทา ปุคฺคโล นุปลพฺภติ สจฺจิกฏฺปรมตฺเถนาติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ.
อาชานาหิ ¶ นิคฺคหํ. หฺจิ ปุคฺคโล นุปลพฺภติ สจฺจิกฏฺปรมตฺเถน, เตน วต เร วตฺตพฺเพ – ‘‘สพฺพทา ปุคฺคโล นุปลพฺภติ สจฺจิกฏฺปรมตฺเถนา’’ติ. ยํ ตตฺถ วเทสิ – ‘‘วตฺตพฺเพ โข – ‘ปุคฺคโล นุปลพฺภติ สจฺจิกฏฺปรมตฺเถน,’ โน จ วตฺตพฺเพ – ‘สพฺพทา ปุคฺคโล นุปลพฺภติ สจฺจิกฏฺปรมตฺเถนา’’’ติ มิจฺฉา.
โน เจ ปน วตฺตพฺเพ – ‘‘สพฺพทา ปุคฺคโล นุปลพฺภติ สจฺจิกฏฺปรมตฺเถนา’’ติ, โน จ วต เร วตฺตพฺเพ – ‘‘ปุคฺคโล นุปลพฺภติ สจฺจิกฏฺปรมตฺเถนา’’ติ. ยํ ตตฺถ วเทสิ – ‘‘วตฺตพฺเพ โข – ‘ปุคฺคโล นุปลพฺภติ สจฺจิกฏฺปรมตฺเถน,’ โน จ วตฺตพฺเพ – ‘สพฺพทา ปุคฺคโล นุปลพฺภติ สจฺจิกฏฺปรมตฺเถนา’’’ติ มิจฺฉา…เป….
สตฺตโม นิคฺคโห.
๔. (ข) อวยวสจฺจิกฏฺโ
๒. ปจฺจนีกานุโลมํ
๑๖. ปุคฺคโล ¶ นุปลพฺภติ สจฺจิกฏฺปรมตฺเถนาติ? อามนฺตา. สพฺเพสุ ปุคฺคโล นุปลพฺภติ สจฺจิกฏฺปรมตฺเถนาติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ.
อาชานาหิ ¶ นิคฺคหํ. หฺจิ ปุคฺคโล นุปลพฺภติ สจฺจิกฏฺปรมตฺเถน, เตน วต เร วตฺตพฺเพ – ‘‘สพฺเพสุ ปุคฺคโล นุปลพฺภติ สจฺจิกฏฺปรมตฺเถนา’’ติ. ยํ ตตฺถ วเทสิ – ‘‘วตฺตพฺเพ โข – ‘ปุคฺคโล นุปลพฺภติ สจฺจิกฏฺปรมตฺเถน,’ โน จ วตฺตพฺเพ – ‘สพฺเพสุ ปุคฺคโล นุปลพฺภติ สจฺจิกฏฺปรมตฺเถนา’’’ติ มิจฺฉา.
โน เจ ปน วตฺตพฺเพ – ‘‘สพฺเพสุ ปุคฺคโล นุปลพฺภติ สจฺจิกฏฺปรมตฺเถนา’’ติ, โน จ วต เร วตฺตพฺเพ – ‘‘ปุคฺคโล นุปลพฺภติ สจฺจิกฏฺปรมตฺเถนา’’ติ. ยํ ตตฺถ วเทสิ – ‘‘วตฺตพฺเพ โข ¶ – ‘ปุคฺคโล นุปลพฺภติ สจฺจิกฏฺปรมตฺเถน’ ¶ , โน จ วตฺตพฺเพ – ‘สพฺเพสุ ปุคฺคโล นุปลพฺภติ สจฺจิกฏฺปรมตฺเถนา’’’ติ มิจฺฉา…เป….
อฏฺกนิคฺคโห.
๕. สุทฺธิกสํสนฺทนํ
๑๗. ปุคฺคโล อุปลพฺภติ สจฺจิกฏฺปรมตฺเถน, รูปฺจ อุปลพฺภติ สจฺจิกฏฺปรมตฺเถนาติ? อามนฺตา. อฺํ รูปํ อฺโ ปุคฺคโลติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ.
อาชานาหิ นิคฺคหํ. หฺจิ ปุคฺคโล อุปลพฺภติ สจฺจิกฏฺปรมตฺเถน, รูปฺจ อุปลพฺภติ สจฺจิกฏฺปรมตฺเถน, เตน วต เร วตฺตพฺเพ – ‘‘อฺํ รูปํ อฺโ ปุคฺคโล’’ติ. ยํ ตตฺถ วเทสิ – ‘‘วตฺตพฺเพ โข – ‘ปุคฺคโล อุปลพฺภติ สจฺจิกฏฺปรมตฺเถน, รูปฺจ อุปลพฺภติ สจฺจิกฏฺปรมตฺเถน,’ โน จ วตฺตพฺเพ – ‘อฺํ รูปํ อฺโ ปุคฺคโล’’’ติ ¶ มิจฺฉา.
โน เจ ปน วตฺตพฺเพ – ‘‘อฺํ รูปํ อฺโ ปุคฺคโล’’ติ, โน จ วต เร วตฺตพฺเพ – ‘‘ปุคฺคโล อุปลพฺภติ สจฺจิกฏฺปรมตฺเถน, รูปฺจ อุปลพฺภติ สจฺจิกฏฺปรมตฺเถนา’’ติ. ยํ ตตฺถ วเทสิ – ‘‘วตฺตพฺเพ โข – ‘ปุคฺคโล อุปลพฺภติ สจฺจิกฏฺปรมตฺเถน, รูปฺจ อุปลพฺภติ สจฺจิกฏฺปรมตฺเถน’ ¶ , โน จ วตฺตพฺเพ – ‘อฺํ รูปํ อฺโ ปุคฺคโล’’’ติ มิจฺฉา…เป….
๑๘. ปุคฺคโล อุปลพฺภติ สจฺจิกฏฺปรมตฺเถน, เวทนา จ อุปลพฺภติ สจฺจิกฏฺปรมตฺเถน…เป… สฺา จ อุปลพฺภติ…เป… สงฺขารา จ อุปลพฺภนฺติ…เป… วิฺาณฺจ อุปลพฺภติ สจฺจิกฏฺปรมตฺเถนาติ? อามนฺตา. อฺํ วิฺาณํ อฺโ ปุคฺคโลติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ.
อาชานาหิ นิคฺคหํ. หฺจิ ปุคฺคโล อุปลพฺภติ สจฺจิกฏฺปรมตฺเถน, วิฺาณฺจ อุปลพฺภติ ¶ สจฺจิกฏฺปรมตฺเถน, เตน วต เร วตฺตพฺเพ – ‘‘อฺํ วิฺาณํ อฺโ ปุคฺคโล’’ติ. ยํ ตตฺถ วเทสิ – ‘‘วตฺตพฺเพ โข – ‘ปุคฺคโล อุปลพฺภติ สจฺจิกฏฺปรมตฺเถน, วิฺาณฺจ อุปลพฺภติ สจฺจิกฏฺปรมตฺเถน,’ โน จ วตฺตพฺเพ – ‘อฺํ วิฺาณํ อฺโ ปุคฺคโล’’’ติ มิจฺฉา.
โน ¶ เจ ปน วตฺตพฺเพ – ‘‘อฺํ วิฺาณํ อฺโ ปุคฺคโล’’ติ, โน จ วต เร วตฺตพฺเพ – ‘‘ปุคฺคโล อุปลพฺภติ สจฺจิกฏฺปรมตฺเถน, วิฺาณฺจ อุปลพฺภติ สจฺจิกฏฺปรมตฺเถนา’’ติ. ยํ ตตฺถ วเทสิ – ‘‘วตฺตพฺเพ โข – ‘ปุคฺคโล อุปลพฺภติ สจฺจิกฏฺปรมตฺเถน, วิฺาณฺจ อุปลพฺภติ สจฺจิกฏฺปรมตฺเถน,’ โน ¶ จ วตฺตพฺเพ – ‘อฺํ วิฺาณํ อฺโ ปุคฺคโล’’’ติ มิจฺฉา…เป….
๑๙. ปุคฺคโล อุปลพฺภติ สจฺจิกฏฺปรมตฺเถน, จกฺขายตนฺจ อุปลพฺภติ สจฺจิกฏฺปรมตฺเถน…เป… โสตายตนฺจ อุปลพฺภติ… ฆานายตนฺจ อุปลพฺภติ… ชิวฺหายตนฺจ อุปลพฺภติ… กายายตนฺจ อุปลพฺภติ… รูปายตนฺจ อุปลพฺภติ… สทฺทายตนฺจ อุปลพฺภติ… คนฺธายตนฺจ อุปลพฺภติ… รสายตนฺจ อุปลพฺภติ… โผฏฺพฺพายตนฺจ อุปลพฺภติ… มนายตนฺจ อุปลพฺภติ… ธมฺมายตนฺจ อุปลพฺภติ สจฺจิกฏฺปรมตฺเถน…เป….
๒๐. จกฺขุธาตุ จ อุปลพฺภติ สจฺจิกฏฺปรมตฺเถน…เป… โสตธาตุ จ อุปลพฺภติ… ฆานธาตุ จ อุปลพฺภติ… ชิวฺหาธาตุ จ อุปลพฺภติ… กายธาตุ จ อุปลพฺภติ… รูปธาตุ จ อุปลพฺภติ… สทฺทธาตุ จ อุปลพฺภติ… คนฺธธาตุ จ อุปลพฺภติ… รสธาตุ จ อุปลพฺภติ… โผฏฺพฺพธาตุ จ อุปลพฺภติ… จกฺขุวิฺาณธาตุ จ อุปลพฺภติ… โสตวิฺาณธาตุ จ อุปลพฺภติ… ฆานวิฺาณธาตุ จ อุปลพฺภติ… ชิวฺหาวิฺาณธาตุ จ อุปลพฺภติ… กายวิฺาณธาตุ จ อุปลพฺภติ… มโนธาตุ จ อุปลพฺภติ… มโนวิฺาณธาตุ จ อุปลพฺภติ… ธมฺมธาตุ จ อุปลพฺภติ สจฺจิกฏฺปรมตฺเถน…เป….
๒๑. จกฺขุนฺทฺริยฺจ ¶ ¶ อุปลพฺภติ สจฺจิกฏฺปรมตฺเถน…เป… โสตินฺทฺริยฺจ อุปลพฺภติ… ฆานินฺทฺริยฺจ อุปลพฺภติ… ชิวฺหินฺทฺริยฺจ อุปลพฺภติ… กายินฺทฺริยฺจ อุปลพฺภติ ¶ … มนินฺทฺริยฺจ อุปลพฺภติ… ชีวิตินฺทฺริยฺจ อุปลพฺภติ… อิตฺถินฺทฺริยฺจ อุปลพฺภติ… ปุริสินฺทฺริยฺจ อุปลพฺภติ… สุขินฺทฺริยฺจ อุปลพฺภติ… ทุกฺขินฺทฺริยฺจ อุปลพฺภติ… โสมนสฺสินฺทฺริยฺจ อุปลพฺภติ… โทมนสฺสินฺทฺริยฺจ อุปลพฺภติ… อุเปกฺขินฺทฺริยฺจ อุปลพฺภติ… สทฺธินฺทฺริยฺจ อุปลพฺภติ… วีริยินฺทฺริยฺจ อุปลพฺภติ… สตินฺทฺริยฺจ อุปลพฺภติ… สมาธินฺทฺริยฺจ อุปลพฺภติ… ปฺินฺทฺริยฺจ อุปลพฺภติ… อนฺาตฺสฺสามีตินฺทฺริยฺจ อุปลพฺภติ… อฺินฺทฺริยฺจ อุปลพฺภติ… อฺาตาวินฺทฺริยฺจ อุปลพฺภติ สจฺจิกฏฺปรมตฺเถนาติ? อามนฺตา. อฺํ อฺาตาวินฺทฺริยํ อฺโ ปุคฺคโลติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ.
อาชานาหิ ¶ นิคฺคหํ. หฺจิ ปุคฺคโล อุปลพฺภติ สจฺจิกฏฺปรมตฺเถน, อฺาตาวินฺทฺริยฺจ อุปลพฺภติ สจฺจิกฏฺปรมตฺเถน, เตน วต เร วตฺตพฺเพ – ‘‘อฺํ อฺาตาวินฺทฺริยํ อฺโ ปุคฺคโล’’ติ. ยํ ตตฺถ วเทสิ – ‘‘วตฺตพฺเพ โข – ‘ปุคฺคโล อุปลพฺภติ สจฺจิกฏฺปรมตฺเถน, อฺาตาวินฺทฺริยฺจ อุปลพฺภติ สจฺจิกฏฺปรมตฺเถน,’ โน จ วตฺตพฺเพ – ‘อฺํ อฺาตาวินฺทฺริยํ อฺโ ปุคฺคโล’’’ติ มิจฺฉา.
โน เจ ปน วตฺตพฺเพ – ‘‘อฺํ อฺาตาวินฺทฺริยํ ¶ อฺโ ปุคฺคโล’’ติ, โน จ วต เร วตฺตพฺเพ – ‘‘ปุคฺคโล อุปลพฺภติ สจฺจิกฏฺปรมตฺเถน, อฺาตาวินฺทฺริยฺจ อุปลพฺภติ สจฺจิกฏฺปรมตฺเถนา’’ติ. ยํ ตตฺถ วเทสิ – ‘‘วตฺตพฺเพ โข – ‘ปุคฺคโล อุปลพฺภติ สจฺจิกฏฺปรมตฺเถน, อฺาตาวินฺทฺริยฺจ อุปลพฺภติ สจฺจิกฏฺปรมตฺเถน,’ โน จ วตฺตพฺเพ – ‘อฺํ อฺาตาวินฺทฺริยํ อฺโ ปุคฺคโล’’’ติ มิจฺฉา…เป….
๒๒. [ปุ. ป. มาติกา ๔.๒๔; อ. นิ. ๔.๙๕-๙๖] ปุคฺคโล นุปลพฺภติ สจฺจิกฏฺปรมตฺเถนาติ? อามนฺตา. วุตฺตํ ภควตา – ‘‘อตฺถิ ปุคฺคโล อตฺตหิตาย ปฏิปนฺโน,’’ รูปฺจ อุปลพฺภติ สจฺจิกฏฺปรมตฺเถนาติ? อามนฺตา. อฺํ รูปํ อฺโ ปุคฺคโลติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ.
อาชานาหิ ปฏิกมฺมํ. หฺจิ วุตฺตํ ภควตา – ‘‘อตฺถิ ปุคฺคโล อตฺตหิตาย ปฏิปนฺโน,’’ รูปฺจ อุปลพฺภติ สจฺจิกฏฺปรมตฺเถน, เตน วต เร วตฺตพฺเพ – ‘‘อฺํ รูปํ อฺโ ปุคฺคโล’’ติ. ยํ ตตฺถ วเทสิ – ‘‘วตฺตพฺเพ โข – ‘วุตฺตํ ภควตา – อตฺถิ ปุคฺคโล อตฺตหิตาย ¶ ปฏิปนฺโน, รูปฺจ อุปลพฺภติ สจฺจิกฏฺปรมตฺเถน,’ โน จ วตฺตพฺเพ – ‘อฺํ รูปํ อฺโ ปุคฺคโล’’’ติ มิจฺฉา.
โน ¶ เจ ปน วตฺตพฺเพ – ‘‘อฺํ รูปํ อฺโ ปุคฺคโล’’ติ, โน จ วต เร วตฺตพฺเพ – ‘‘วุตฺตํ ภควตา – ‘อตฺถิ ปุคฺคโล อตฺตหิตาย ปฏิปนฺโน,’ รูปฺจ อุปลพฺภติ สจฺจิกฏฺปรมตฺเถนา’’ติ. ยํ ตตฺถ วเทสิ – ‘‘วตฺตพฺเพ โข – ‘วุตฺตํ ภควตา – อตฺถิ ปุคฺคโล อตฺตหิตาย ปฏิปนฺโน, รูปฺจ อุปลพฺภติ ¶ สจฺจิกฏฺปรมตฺเถน,’ โน จ วตฺตพฺเพ – ‘อฺํ รูปํ อฺโ ปุคฺคโล’’’ติ มิจฺฉา…เป….
๒๓. ปุคฺคโล ¶ นุปลพฺภติ สจฺจิกฏฺปรมตฺเถนาติ? อามนฺตา. วุตฺตํ ภควตา – ‘‘อตฺถิ ปุคฺคโล อตฺตหิตาย ปฏิปนฺโน,’’ เวทนา จ อุปลพฺภติ…เป… สฺา จ อุปลพฺภติ…เป… สงฺขารา จ อุปลพฺภนฺติ…เป… วิฺาณฺจ อุปลพฺภติ สจฺจิกฏฺปรมตฺเถนาติ? อามนฺตา. อฺํ วิฺาณํ อฺโ ปุคฺคโลติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ.
อาชานาหิ ปฏิกมฺมํ. หฺจิ วุตฺตํ ภควตา – ‘‘อตฺถิ ปุคฺคโล อตฺตหิตาย ปฏิปนฺโน,’’ วิฺาณฺจ อุปลพฺภติ สจฺจิกฏฺปรมตฺเถน, เตน วต เร วตฺตพฺเพ – ‘‘อฺํ วิฺาณํ อฺโ ปุคฺคโล’’ติ. ยํ ตตฺถ วเทสิ – ‘‘วตฺตพฺเพ โข – ‘วุตฺตํ ภควตา – อตฺถิ ปุคฺคโล อตฺตหิตาย ปฏิปนฺโน, วิฺาณฺจ อุปลพฺภติ สจฺจิกฏฺปรมตฺเถน,’ โน จ วตฺตพฺเพ – ‘อฺํ วิฺาณํ อฺโ ปุคฺคโล’’’ติ มิจฺฉา.
โน เจ ปน วตฺตพฺเพ – ‘‘อฺํ วิฺาณํ อฺโ ปุคฺคโล’’ติ, โน จ วต เร วตฺตพฺเพ – ‘‘วุตฺตํ ภควตา – ‘อตฺถิ ปุคฺคโล อตฺตหิตาย ปฏิปนฺโน,’ วิฺาณฺจ อุปลพฺภติ สจฺจิกฏฺปรมตฺเถนา’’ติ. ยํ ตตฺถ วเทสิ – ‘‘วตฺตพฺเพ โข – ‘วุตฺตํ ภควตา – อตฺถิ ปุคฺคโล อตฺตหิตาย ปฏิปนฺโน,’ วิฺาณฺจ อุปลพฺภติ สจฺจิกฏฺปรมตฺเถน, โน จ วตฺตพฺเพ – ‘อฺํ วิฺาณํ อฺโ ปุคฺคโล’’’ติ มิจฺฉา…เป….
๒๔. ปุคฺคโล นุปลพฺภติ สจฺจิกฏฺปรมตฺเถนาติ? อามนฺตา. วุตฺตํ ภควตา – ‘‘อตฺถิ ปุคฺคโล ¶ อตฺตหิตาย ปฏิปนฺโน,’’ จกฺขายตนฺจ อุปลพฺภติ ¶ สจฺจิกฏฺปรมตฺเถน…เป… โสตายตนฺจ อุปลพฺภติ…เป… ธมฺมายตนฺจ อุปลพฺภติ สจฺจิกฏฺปรมตฺเถน…เป….
๒๕. จกฺขุธาตุ จ อุปลพฺภติ สจฺจิกฏฺปรมตฺเถน…เป… กายธาตุ จ อุปลพฺภติ…เป… รูปธาตุ จ อุปลพฺภติ…เป… โผฏฺพฺพธาตุ จ อุปลพฺภติ…เป… จกฺขุวิฺาณธาตุ จ อุปลพฺภติ…เป… มโนวิฺาณธาตุ จ อุปลพฺภติ…เป… ธมฺมธาตุ จ อุปลพฺภติ สจฺจิกฏฺปรมตฺเถน…เป….
๒๖. จกฺขุนฺทฺริยฺจ อุปลพฺภติ สจฺจิกฏฺปรมตฺเถน…เป… โสตินฺทฺริยฺจ อุปลพฺภติ สจฺจิกฏฺปรมตฺเถน…เป… อฺินฺทฺริยฺจ [อฺาตาวินฺทฺริยฺจ (พหูสุ)] อุปลพฺภติ สจฺจิกฏฺปรมตฺเถน…เป….
๒๗. ปุคฺคโล ¶ นุปลพฺภติ สจฺจิกฏฺปรมตฺเถนาติ? อามนฺตา. วุตฺตํ ภควตา – ‘‘อตฺถิ ปุคฺคโล อตฺตหิตาย ปฏิปนฺโน,’’ อฺาตาวินฺทฺริยฺจ อุปลพฺภติ สจฺจิกฏฺปรมตฺเถนาติ? อามนฺตา. อฺํ อฺาตาวินฺทฺริยํ อฺโ ปุคฺคโลติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ.
อาชานาหิ ปฏิกมฺมํ. หฺจิ วุตฺตํ ภควตา – ‘‘อตฺถิ ปุคฺคโล อตฺตหิตาย ปฏิปนฺโน,’’ อฺาตาวินฺทฺริยฺจ อุปลพฺภติ สจฺจิกฏฺปรมตฺเถน, เตน วต เร วตฺตพฺเพ – ‘‘อฺํ อฺาตาวินฺทฺริยํ อฺโ ปุคฺคโล’’ติ. ยํ ตตฺถ วเทสิ – ‘‘วตฺตพฺเพ โข – ‘วุตฺตํ ภควตา – อตฺถิ ปุคฺคโล อตฺตหิตาย ปฏิปนฺโน, อฺาตาวินฺทฺริยฺจ อุปลพฺภติ สจฺจิกฏฺปรมตฺเถน,’ โน จ วตฺตพฺเพ – ‘อฺํ อฺาตาวินฺทฺริยํ อฺโ ปุคฺคโล’’’ติ มิจฺฉา.
โน เจ ปน วตฺตพฺเพ – ‘‘อฺํ อฺาตาวินฺทฺริยํ อฺโ ¶ ปุคฺคโล’’ติ, โน จ วต เร วตฺตพฺเพ – ‘‘วุตฺตํ ภควตา – ‘อตฺถิ ปุคฺคโล อตฺตหิตาย ปฏิปนฺโน,’ อฺาตาวินฺทฺริยฺจ อุปลพฺภติ สจฺจิกฏฺปรมตฺเถนา’’ติ. ยํ ตตฺถ วเทสิ – ‘‘วตฺตพฺเพ โข – ‘วุตฺตํ ภควตา – อตฺถิ ปุคฺคโล อตฺตหิตาย ปฏิปนฺโน, อฺาตาวินฺทฺริยฺจ อุปลพฺภติ สจฺจิกฏฺปรมตฺเถน,’ โน จ วตฺตพฺเพ – ‘อฺํ อฺาตาวินฺทฺริยํ อฺโ ปุคฺคโล’’’ติ มิจฺฉา…เป….
สุทฺธิกสํสนฺทนา.
๖. โอปมฺมสํสนฺทนํ
๒๘. รูปํ ¶ อุปลพฺภติ สจฺจิกฏฺปรมตฺเถน, เวทนา จ อุปลพฺภติ สจฺจิกฏฺปรมตฺเถน, อฺํ รูปํ อฺา เวทนาติ? อามนฺตา. ปุคฺคโล อุปลพฺภติ สจฺจิกฏฺปรมตฺเถน, รูปฺจ อุปลพฺภติ สจฺจิกฏฺปรมตฺเถนาติ? อามนฺตา. อฺํ รูปํ อฺโ ปุคฺคโลติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ.
อาชานาหิ นิคฺคหํ. หฺจิ รูปํ อุปลพฺภติ สจฺจิกฏฺปรมตฺเถน, เวทนา จ อุปลพฺภติ สจฺจิกฏฺปรมตฺเถน, อฺํ รูปํ อฺา เวทนา, ปุคฺคโล อุปลพฺภติ สจฺจิกฏฺปรมตฺเถน, รูปฺจ อุปลพฺภติ สจฺจิกฏฺปรมตฺเถน; เตน วต เร วตฺตพฺเพ – ‘‘อฺํ รูปํ อฺโ ปุคฺคโล’’ติ. ยํ ตตฺถ วเทสิ – ‘‘วตฺตพฺเพ โข – ‘รูปํ อุปลพฺภติ สจฺจิกฏฺปรมตฺเถน, เวทนา จ อุปลพฺภติ สจฺจิกฏฺปรมตฺเถน, อฺํ รูปํ อฺา เวทนา, ปุคฺคโล อุปลพฺภติ สจฺจิกฏฺปรมตฺเถน, รูปฺจ ¶ อุปลพฺภติ สจฺจิกฏฺปรมตฺเถน,’ โน จ วตฺตพฺเพ – ‘อฺํ รูปํ อฺโ ปุคฺคโล’’’ติ มิจฺฉา.
โน ¶ เจ ปน วตฺตพฺเพ ¶ – ‘‘อฺํ รูปํ อฺโ ปุคฺคโล’’ติ, โน จ วต เร วตฺตพฺเพ – ‘‘รูปํ อุปลพฺภติ สจฺจิกฏฺปรมตฺเถน, เวทนา จ อุปลพฺภติ สจฺจิกฏฺปรมตฺเถน, อฺํ รูปํ อฺา เวทนา, ปุคฺคโล อุปลพฺภติ สจฺจิกฏฺปรมตฺเถน, รูปฺจ อุปลพฺภติ สจฺจิกฏฺปรมตฺเถนา’’ติ. ยํ ตตฺถ วเทสิ – ‘‘วตฺตพฺเพ โข – ‘รูปํ อุปลพฺภติ สจฺจิกฏฺปรมตฺเถน, เวทนา จ อุปลพฺภติ สจฺจิกฏฺปรมตฺเถน, อฺํ รูปํ อฺา เวทนา, ปุคฺคโล อุปลพฺภติ สจฺจิกฏฺปรมตฺเถน, รูปฺจ อุปลพฺภติ สจฺจิกฏฺปรมตฺเถน,’ โน จ วตฺตพฺเพ – ‘อฺํ รูปํ อฺโ ปุคฺคโล’’’ติ มิจฺฉา…เป….
๒๙. รูปํ อุปลพฺภติ สจฺจิกฏฺปรมตฺเถน, สฺา จ อุปลพฺภติ…เป… สงฺขารา จ อุปลพฺภนฺติ…เป… วิฺาณฺจ อุปลพฺภติ สจฺจิกฏฺปรมตฺเถน, อฺํ รูปํ อฺํ วิฺาณนฺติ? อามนฺตา. ปุคฺคโล อุปลพฺภติ สจฺจิกฏฺปรมตฺเถน, รูปฺจ อุปลพฺภติ สจฺจิกฏฺปรมตฺเถนาติ? อามนฺตา. อฺํ รูปํ อฺโ ปุคฺคโลติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ.
อาชานาหิ ¶ นิคฺคหํ. หฺจิ รูปํ อุปลพฺภติ สจฺจิกฏฺปรมตฺเถน, วิฺาณฺจ อุปลพฺภติ สจฺจิกฏฺปรมตฺเถน, อฺํ รูปํ อฺํ วิฺาณํ, ปุคฺคโล อุปลพฺภติ สจฺจิกฏฺปรมตฺเถน, รูปฺจ อุปลพฺภติ สจฺจิกฏฺปรมตฺเถน; เตน วต เร วตฺตพฺเพ – ‘‘อฺํ รูปํ อฺโ ปุคฺคโล’’ติ. ยํ ตตฺถ วเทสิ – ‘‘วตฺตพฺเพ โข – ‘รูปํ อุปลพฺภติ สจฺจิกฏฺปรมตฺเถน, วิฺาณฺจ อุปลพฺภติ สจฺจิกฏฺปรมตฺเถน ¶ , อฺํ รูปํ อฺํ วิฺาณํ, ปุคฺคโล อุปลพฺภติ สจฺจิกฏฺปรมตฺเถน, รูปฺจ อุปลพฺภติ สจฺจิกฏฺปรมตฺเถน,’ โน จ วตฺตพฺเพ – ‘อฺํ รูปํ อฺโ ปุคฺคโล’’’ติ มิจฺฉา.
โน เจ ปน วตฺตพฺเพ – ‘‘อฺํ รูปํ อฺโ ปุคฺคโล’’ติ, โน จ วต เร วตฺตพฺเพ – ‘‘รูปํ อุปลพฺภติ สจฺจิกฏฺปรมตฺเถน, วิฺาณฺจ อุปลพฺภติ สจฺจิกฏฺปรมตฺเถน, อฺํ รูปํ อฺํ วิฺาณํ, ปุคฺคโล อุปลพฺภติ สจฺจิกฏฺปรมตฺเถน, รูปฺจ อุปลพฺภติ สจฺจิกฏฺปรมตฺเถนา’’ติ. ยํ ตตฺถ วเทสิ – ‘‘วตฺตพฺเพ โข – ‘รูปํ อุปลพฺภติ สจฺจิกฏฺปรมตฺเถน, วิฺาณฺจ อุปลพฺภติ สจฺจิกฏฺปรมตฺเถน, อฺํ รูปํ อฺํ วิฺาณํ, ปุคฺคโล อุปลพฺภติ สจฺจิกฏฺปรมตฺเถน, รูปฺจ อุปลพฺภติ ¶ สจฺจิกฏฺปรมตฺเถน,’ โน จ วตฺตพฺเพ – ‘อฺํ รูปํ อฺโ ปุคฺคโล’’’ติ มิจฺฉา…เป….
๓๐. เวทนา อุปลพฺภติ สจฺจิกฏฺปรมตฺเถน, สฺา จ อุปลพฺภติ…เป… สงฺขารา จ อุปลพฺภนฺติ…เป… วิฺาณฺจ อุปลพฺภติ…เป… รูปฺจ อุปลพฺภติ สจฺจิกฏฺปรมตฺเถน…เป….
๓๑. สฺา อุปลพฺภติ สจฺจิกฏฺปรมตฺเถน, สงฺขารา จ อุปลพฺภนฺติ…เป… วิฺาณฺจ อุปลพฺภติ…เป… รูปฺจ อุปลพฺภติ…เป… เวทนา จ อุปลพฺภติ สจฺจิกฏฺปรมตฺเถน…เป….
๓๒. สงฺขารา อุปลพฺภนฺติ สจฺจิกฏฺปรมตฺเถน, วิฺาณฺจ อุปลพฺภติ…เป… รูปฺจ อุปลพฺภติ…เป… เวทนา จ อุปลพฺภติ…เป… สฺา ¶ จ อุปลพฺภติ สจฺจิกฏฺปรมตฺเถน…เป….
๓๓. วิฺาณํ ¶ อุปลพฺภติ สจฺจิกฏฺปรมตฺเถน, รูปฺจ อุปลพฺภติ…เป… เวทนา จ อุปลพฺภติ…เป… สฺา จ อุปลพฺภติ…เป… สงฺขารา จ อุปลพฺภนฺติ สจฺจิกฏฺปรมตฺเถน, อฺํ วิฺาณํ อฺเ สงฺขาราติ? อามนฺตา. ปุคฺคโล อุปลพฺภติ สจฺจิกฏฺปรมตฺเถน, วิฺาณฺจ อุปลพฺภติ สจฺจิกฏฺปรมตฺเถนาติ? อามนฺตา. อฺํ วิฺาณํ อฺโ ปุคฺคโลติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ.
อาชานาหิ ¶ นิคฺคหํ. หฺจิ วิฺาณํ อุปลพฺภติ สจฺจิกฏฺปรมตฺเถน, สงฺขารา จ อุปลพฺภนฺติ สจฺจิกฏฺปรมตฺเถน, อฺํ วิฺาณํ อฺเ สงฺขารา, ปุคฺคโล อุปลพฺภติ สจฺจิกฏฺปรมตฺเถน, วิฺาณฺจ อุปลพฺภติ สจฺจิกฏฺปรมตฺเถน; เตน วต เร วตฺตพฺเพ – ‘‘อฺํ วิฺาณํ อฺโ ปุคฺคโล’’ติ. ยํ ตตฺถ วเทสิ – ‘‘วตฺตพฺเพ โข – ‘วิฺาณํ อุปลพฺภติ สจฺจิกฏฺปรมตฺเถน, สงฺขารา จ อุปลพฺภนฺติ สจฺจิกฏฺปรมตฺเถน, อฺํ วิฺาณํ อฺเ สงฺขารา, ปุคฺคโล อุปลพฺภติ สจฺจิกฏฺปรมตฺเถน, วิฺาณฺจ อุปลพฺภติ สจฺจิกฏฺปรมตฺเถน,’ โน จ วตฺตพฺเพ – ‘อฺํ วิฺาณํ อฺโ ปุคฺคโล’’’ติ มิจฺฉา.
โน เจ ปน วตฺตพฺเพ – ‘‘อฺํ วิฺาณํ อฺโ ปุคฺคโล’’ติ, โน จ วต เร วตฺตพฺเพ – ‘‘วิฺาณํ อุปลพฺภติ สจฺจิกฏฺปรมตฺเถน, สงฺขารา จ อุปลพฺภนฺติ สจฺจิกฏฺปรมตฺเถน, อฺํ วิฺาณํ อฺเ สงฺขารา, ปุคฺคโล อุปลพฺภติ สจฺจิกฏฺปรมตฺเถน, วิฺาณฺจ ¶ อุปลพฺภติ สจฺจิกฏฺปรมตฺเถนา’’ติ. ยํ ตตฺถ วเทสิ ¶ – ‘‘วตฺตพฺเพ โข – ‘วิฺาณํ อุปลพฺภติ สจฺจิกฏฺปรมตฺเถน, สงฺขารา จ อุปลพฺภนฺติ สจฺจิกฏฺปรมตฺเถน, อฺํ วิฺาณํ อฺเ สงฺขารา, ปุคฺคโล อุปลพฺภติ สจฺจิกฏฺปรมตฺเถน, วิฺาณฺจ อุปลพฺภติ สจฺจิกฏฺปรมตฺเถน,’ โน จ วตฺตพฺเพ – ‘อฺํ วิฺาณํ อฺโ ปุคฺคโล’’’ติ มิจฺฉา…เป….
๓๔. จกฺขายตนํ อุปลพฺภติ สจฺจิกฏฺปรมตฺเถน, โสตายตนฺจ อุปลพฺภติ…เป… ธมฺมายตนฺจ อุปลพฺภติ สจฺจิกฏฺปรมตฺเถน…เป… โสตายตนํ อุปลพฺภติ…เป… ธมฺมายตนํ อุปลพฺภติ สจฺจิกฏฺปรมตฺเถน, จกฺขายตนฺจ อุปลพฺภติ…เป… มนายตนฺจ อุปลพฺภติ สจฺจิกฏฺปรมตฺเถน…เป….
๓๕. จกฺขุธาตุ ¶ อุปลพฺภติ สจฺจิกฏฺปรมตฺเถน, โสตธาตุ จ อุปลพฺภติ…เป… ธมฺมธาตุ จ อุปลพฺภติ สจฺจิกฏฺปรมตฺเถน…เป… โสตธาตุ อุปลพฺภติ…เป… ธมฺมธาตุ อุปลพฺภติ สจฺจิกฏฺปรมตฺเถน, จกฺขุธาตุ จ อุปลพฺภติ…เป… มโนวิฺาณธาตุ จ อุปลพฺภติ สจฺจิกฏฺปรมตฺเถน…เป….
๓๖. จกฺขุนฺทฺริยํ ¶ อุปลพฺภติ สจฺจิกฏฺปรมตฺเถน, โสตินฺทฺริยฺจ อุปลพฺภติ…เป… อฺาตาวินฺทฺริยฺจ อุปลพฺภติ สจฺจิกฏฺปรมตฺเถน…เป… โสตินฺทฺริยํ ¶ อุปลพฺภติ…เป… อฺาตาวินฺทฺริยํ อุปลพฺภติ สจฺจิกฏฺปรมตฺเถน…เป… จกฺขุนฺทฺริยฺจ อุปลพฺภติ…เป… อฺินฺทฺริยฺจ อุปลพฺภติ สจฺจิกฏฺปรมตฺเถน, อฺํ อฺาตาวินฺทฺริยํ อฺํ อฺินฺทฺริยนฺติ? อามนฺตา. ปุคฺคโล อุปลพฺภติ สจฺจิกฏฺปรมตฺเถน, อฺาตาวินฺทฺริยฺจ อุปลพฺภติ สจฺจิกฏฺปรมตฺเถนาติ? อามนฺตา. อฺํ อฺาตาวินฺทฺริยํ อฺโ ปุคฺคโลติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ.
อาชานาหิ นิคฺคหํ. หฺจิ อฺาตาวินฺทฺริยํ อุปลพฺภติ สจฺจิกฏฺปรมตฺเถน, อฺินฺทฺริยฺจ อุปลพฺภติ สจฺจิกฏฺปรมตฺเถน, อฺํ อฺาตาวินฺทฺริยํ อฺํ อฺินฺทฺริยํ, ปุคฺคโล อุปลพฺภติ สจฺจิกฏฺปรมตฺเถน, อฺาตาวินฺทฺริยฺจ อุปลพฺภติ สจฺจิกฏฺปรมตฺเถน; เตน วต เร วตฺตพฺเพ – ‘‘อฺํ อฺาตาวินฺทฺริยํ อฺโ ปุคฺคโล’’ติ. ยํ ตตฺถ วเทสิ – ‘‘วตฺตพฺเพ โข – ‘อฺาตาวินฺทฺริยํ อุปลพฺภติ สจฺจิกฏฺปรมตฺเถน, อฺินฺทฺริยฺจ อุปลพฺภติ สจฺจิกฏฺปรมตฺเถน, อฺํ อฺาตาวินฺทฺริยํ อฺํ อฺินฺทฺริยํ, ปุคฺคโล อุปลพฺภติ สจฺจิกฏฺปรมตฺเถน, อฺาตาวินฺทฺริยฺจ อุปลพฺภติ สจฺจิกฏฺปรมตฺเถน,’ โน จ วตฺตพฺเพ – ‘อฺํ อฺาตาวินฺทฺริยํ อฺโ ปุคฺคโล’’’ติ มิจฺฉา.
โน ¶ เจ ปน วตฺตพฺเพ – ‘‘อฺํ อฺาตาวินฺทฺริยํ อฺโ ปุคฺคโล’’ติ, โน จ วต เร วตฺตพฺเพ – ‘‘อฺาตาวินฺทฺริยํ อุปลพฺภติ สจฺจิกฏฺปรมตฺเถน, อฺินฺทฺริยฺจ อุปลพฺภติ สจฺจิกฏฺปรมตฺเถน, อฺํ อฺาตาวินฺทฺริยํ อฺํ อฺินฺทฺริยํ, ปุคฺคโล อุปลพฺภติ สจฺจิกฏฺปรมตฺเถน, อฺาตาวินฺทฺริยฺจ ¶ อุปลพฺภติ สจฺจิกฏฺปรมตฺเถนา’’ติ. ยํ ตตฺถ วเทสิ – ‘‘วตฺตพฺเพ โข – ‘อฺาตาวินฺทฺริยํ อุปลพฺภติ สจฺจิกฏฺปรมตฺเถน, อฺินฺทฺริยฺจ อุปลพฺภติ สจฺจิกฏฺปรมตฺเถน, อฺํ อฺาตาวินฺทฺริยํ อฺํ อฺินฺทฺริยํ, ปุคฺคโล อุปลพฺภติ ¶ สจฺจิกฏฺปรมตฺเถน, อฺาตาวินฺทฺริยฺจ อุปลพฺภติ สจฺจิกฏฺปรมตฺเถน,’ โน จ วตฺตพฺเพ – ‘อฺํ อฺาตาวินฺทฺริยํ อฺโ ปุคฺคโล’’’ติ มิจฺฉา…เป….
๓๗. รูปํ อุปลพฺภติ สจฺจิกฏฺปรมตฺเถน, เวทนา จ อุปลพฺภติ สจฺจิกฏฺปรมตฺเถน, อฺํ รูปํ อฺา เวทนาติ? อามนฺตา. วุตฺตํ ¶ ภควตา – ‘‘อตฺถิ ปุคฺคโล อตฺตหิตาย ปฏิปนฺโน,’’ รูปฺจ อุปลพฺภติ สจฺจิกฏฺปรมตฺเถนาติ? อามนฺตา. อฺํ รูปํ อฺโ ปุคฺคโลติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ.
อาชานาหิ ปฏิกมฺมํ. หฺจิ รูปํ อุปลพฺภติ สจฺจิกฏฺปรมตฺเถน, เวทนา จ อุปลพฺภติ สจฺจิกฏฺปรมตฺเถน, อฺํ รูปํ อฺา เวทนา, วุตฺตํ ภควตา – ‘‘อตฺถิ ปุคฺคโล อตฺตหิตาย ปฏิปนฺโน,’’ รูปฺจ อุปลพฺภติ สจฺจิกฏฺปรมตฺเถน; เตน วต เร วตฺตพฺเพ – อฺํ รูปํ อฺโ ปุคฺคโลติ. ยํ ตตฺถ วเทสิ – ‘‘วตฺตพฺเพ โข – ‘รูปํ อุปลพฺภติ สจฺจิกฏฺปรมตฺเถน, เวทนา จ อุปลพฺภติ สจฺจิกฏฺปรมตฺเถน, อฺํ รูปํ อฺา เวทนา, วุตฺตํ ภควตา – อตฺถิ ปุคฺคโล อตฺตหิตาย ปฏิปนฺโน, รูปฺจ อุปลพฺภติ สจฺจิกฏฺปรมตฺเถน,’ โน จ วตฺตพฺเพ – ‘อฺํ รูปํ อฺโ ปุคฺคโล’’’ติ มิจฺฉา.
โน เจ ปน วตฺตพฺเพ – ‘‘อฺํ รูปํ อฺโ ปุคฺคโล’’ติ, โน จ วต เร วตฺตพฺเพ ¶ – ‘‘รูปํ อุปลพฺภติ สจฺจิกฏฺปรมตฺเถน, เวทนา จ อุปลพฺภติ สจฺจิกฏฺปรมตฺเถน, อฺํ รูปํ อฺา เวทนา, วุตฺตํ ภควตา – ‘อตฺถิ ปุคฺคโล อตฺตหิตาย ปฏิปนฺโน,’ รูปฺจ อุปลพฺภติ สจฺจิกฏฺปรมตฺเถนา’’ติ. ยํ ตตฺถ วเทสิ – ‘‘วตฺตพฺเพ โข – ‘รูปํ อุปลพฺภติ สจฺจิกฏฺปรมตฺเถน, เวทนา จ อุปลพฺภติ สจฺจิกฏฺปรมตฺเถน, อฺํ รูปํ อฺา เวทนา, วุตฺตํ ภควตา – อตฺถิ ปุคฺคโล อตฺตหิตาย ปฏิปนฺโน, รูปฺจ อุปลพฺภติ สจฺจิกฏฺปรมตฺเถน,’ โน จ วตฺตพฺเพ – ‘อฺํ รูปํ อฺโ ปุคฺคโล’’’ติ มิจฺฉา…เป….
๓๘. รูปํ ¶ อุปลพฺภติ สจฺจิกฏฺปรมตฺเถน, สฺา จ อุปลพฺภติ… สงฺขารา จ อุปลพฺภนฺติ… วิฺาณฺจ อุปลพฺภติ สจฺจิกฏฺปรมตฺเถน…เป….
๓๙. เวทนา ¶ อุปลพฺภติ สจฺจิกฏฺปรมตฺเถน, สฺา จ อุปลพฺภติ… สงฺขารา จ อุปลพฺภนฺติ… วิฺาณฺจ อุปลพฺภติ… รูปฺจ อุปลพฺภติ สจฺจิกฏฺปรมตฺเถน…เป….
๔๐. สฺา อุปลพฺภติ สจฺจิกฏฺปรมตฺเถน, สงฺขารา จ ¶ อุปลพฺภนฺติ… วิฺาณฺจ อุปลพฺภติ… รูปฺจ อุปลพฺภติ… เวทนา จ อุปลพฺภติ สจฺจิกฏฺปรมตฺเถน…เป….
๔๑. สงฺขารา อุปลพฺภนฺติ สจฺจิกฏฺปรมตฺเถน, วิฺาณฺจ อุปลพฺภติ… รูปฺจ อุปลพฺภติ… เวทนา จ อุปลพฺภติ… สฺา จ อุปลพฺภติ สจฺจิกฏฺปรมตฺเถน…เป….
๔๒. วิฺาณํ ¶ อุปลพฺภติ สจฺจิกฏฺปรมตฺเถน, รูปฺจ อุปลพฺภติ… เวทนา จ อุปลพฺภติ… สฺา จ อุปลพฺภติ… สงฺขารา จ อุปลพฺภนฺติ สจฺจิกฏฺปรมตฺเถน…เป….
๔๓. จกฺขายตนํ อุปลพฺภติ สจฺจิกฏฺปรมตฺเถน, โสตายตนฺจ อุปลพฺภติ…เป… ธมฺมายตนฺจ อุปลพฺภติ สจฺจิกฏฺปรมตฺเถน…เป… โสตายตนํ อุปลพฺภติ…เป… ธมฺมายตนํ อุปลพฺภติ สจฺจิกฏฺปรมตฺเถน จกฺขายตนฺจ อุปลพฺภติ…เป… มนายตนฺจ อุปลพฺภติ สจฺจิกฏฺปรมตฺเถน…เป….
๔๔. จกฺขุธาตุ อุปลพฺภติ สจฺจิกฏฺปรมตฺเถน, โสตธาตุ จ อุปลพฺภติ…เป… ธมฺมธาตุ จ อุปลพฺภติ สจฺจิกฏฺปรมตฺเถน…เป… โสตธาตุ อุปลพฺภติ สจฺจิกฏฺปรมตฺเถน…เป… ธมฺมธาตุ อุปลพฺภติ สจฺจิกฏฺปรมตฺเถน, จกฺขุธาตุ จ อุปลพฺภติ…เป… มโนวิฺาณธาตุ จ อุปลพฺภติ สจฺจิกฏฺปรมตฺเถน…เป….
๔๕. จกฺขุนฺทฺริยํ อุปลพฺภติ สจฺจิกฏฺปรมตฺเถน, โสตินฺทฺริยฺจ อุปลพฺภติ…เป… อฺาตาวินฺทฺริยฺจ อุปลพฺภติ สจฺจิกฏฺปรมตฺเถน…เป… โสตินฺทฺริยํ อุปลพฺภติ…เป… อฺาตาวินฺทฺริยํ อุปลพฺภติ สจฺจิกฏฺปรมตฺเถน, จกฺขุนฺทฺริยฺจ อุปลพฺภติ…เป… อฺินฺทฺริยฺจ อุปลพฺภติ สจฺจิกฏฺปรมตฺเถน; อฺํ ¶ อฺาตาวินฺทฺริยํ ¶ อฺํ อฺินฺทฺริยนฺติ? อามนฺตา. วุตฺตํ ภควตา – ‘‘อตฺถิ ปุคฺคโล อตฺตหิตาย ปฏิปนฺโน,’’ อฺาตาวินฺทฺริยฺจ ¶ อุปลพฺภติ สจฺจิกฏฺปรมตฺเถนาติ? อามนฺตา. อฺํ อฺาตาวินฺทฺริยํ อฺโ ปุคฺคโลติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ.
อาชานาหิ ¶ ปฏิกมฺมํ. หฺจิ อฺาตาวินฺทฺริยํ อุปลพฺภติ สจฺจิกฏฺปรมตฺเถน, อฺินฺทฺริยฺจ อุปลพฺภติ สจฺจิกฏฺปรมตฺเถน, อฺํ อฺาตาวินฺทฺริยํ อฺํ อฺินฺทฺริยํ, วุตฺตํ ภควตา – ‘‘อตฺถิ ปุคฺคโล อตฺตหิตาย ปฏิปนฺโน,’’ อฺาตาวินฺทฺริยฺจ อุปลพฺภติ สจฺจิกฏฺปรมตฺเถน; เตน วต เร วตฺตพฺเพ – ‘‘อฺํ อฺาตาวินฺทฺริยํ อฺโ ปุคฺคโล’’ติ. ยํ ตตฺถ วเทสิ – ‘‘วตฺตพฺเพ โข – ‘อฺาตาวินฺทฺริยํ อุปลพฺภติ สจฺจิกฏฺปรมตฺเถน, อฺินฺทฺริยฺจ อุปลพฺภติ สจฺจิกฏฺปรมตฺเถน, อฺํ อฺาตาวินฺทฺริยํ อฺํ อฺินฺทฺริยํ, วุตฺตํ ภควตา – อตฺถิ ปุคฺคโล อตฺตหิตาย ปฏิปนฺโน, อฺาตาวินฺทฺริยฺจ อุปลพฺภติ สจฺจิกฏฺปรมตฺเถน,’ โน จ วตฺตพฺเพ – ‘อฺํ อฺาตาวินฺทฺริยํ อฺโ ปุคฺคโล’’’ติ มิจฺฉา.
โน เจ ปน วตฺตพฺเพ – ‘‘อฺํ อฺาตาวินฺทฺริยํ อฺโ ปุคฺคโล’’ติ, โน จ วต เร วตฺตพฺเพ – ‘‘อฺาตาวินฺทฺริยํ อุปลพฺภติ สจฺจิกฏฺปรมตฺเถน, อฺินฺทฺริยฺจ อุปลพฺภติ สจฺจิกฏฺปรมตฺเถน, อฺํ อฺาตาวินฺทฺริยํ อฺํ อฺินฺทฺริยํ, วุตฺตํ ภควตา – ‘อตฺถิ ปุคฺคโล อตฺตหิตาย ปฏิปนฺโน,’ อฺาตาวินฺทฺริยฺจ อุปลพฺภติ สจฺจิกฏฺปรมตฺเถนา’’ติ. ยํ ตตฺถ วเทสิ – ‘‘วตฺตพฺเพ โข – ‘อฺาตาวินฺทฺริยํ อุปลพฺภติ สจฺจิกฏฺปรมตฺเถน, อฺินฺทฺริยฺจ อุปลพฺภติ ¶ สจฺจิกฏฺปรมตฺเถน, อฺํ อฺาตาวินฺทฺริยํ อฺํ อฺินฺทฺริยํ, วุตฺตํ ภควตา – อตฺถิ ปุคฺคโล อตฺตหิตาย ปฏิปนฺโน, อฺาตาวินฺทฺริยฺจ อุปลพฺภติ สจฺจิกฏฺปรมตฺเถน,’ โน จ วตฺตพฺเพ – ‘อฺํ อฺาตาวินฺทฺริยํ อฺโ ปุคฺคโล’’’ติ มิจฺฉา…เป….
โอปมฺมสํสนฺทนํ.
๗. จตุกฺกนยสํสนฺทนํ
๔๖. ปุคฺคโล ¶ อุปลพฺภติ สจฺจิกฏฺปรมตฺเถนาติ? อามนฺตา. รูปํ ปุคฺคโลติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ.
อาชานาหิ ¶ นิคฺคหํ. หฺจิ ปุคฺคโล อุปลพฺภติ สจฺจิกฏฺปรมตฺเถน, เตน วต เร วตฺตพฺเพ – ‘‘รูปํ ปุคฺคโล’’ติ. ยํ ตตฺถ วเทสิ – ‘‘วตฺตพฺเพ โข – ‘ปุคฺคโล อุปลพฺภติ สจฺจิกฏฺปรมตฺเถน,’ โน จ วตฺตพฺเพ – ‘รูปํ ปุคฺคโล’’’ติ มิจฺฉา.
โน เจ ปน วตฺตพฺเพ – ‘‘รูปํ ปุคฺคโล’’ติ, โน จ วต เร วตฺตพฺเพ – ‘‘ปุคฺคโล อุปลพฺภติ สจฺจิกฏฺปรมตฺเถนา’’ติ. ยํ ตตฺถ วเทสิ – ‘‘วตฺตพฺเพ โข – ‘ปุคฺคโล อุปลพฺภติ สจฺจิกฏฺปรมตฺเถน,’ โน จ วตฺตพฺเพ – ‘รูปํ ปุคฺคโล’’’ติ มิจฺฉา…เป….
๔๗. ปุคฺคโล อุปลพฺภติ สจฺจิกฏฺปรมตฺเถนาติ? อามนฺตา. รูปสฺมึ ปุคฺคโล…เป… อฺตฺร รูปา ปุคฺคโล…เป… ปุคฺคลสฺมึ รูปนฺติ? น ¶ เหวํ วตฺตพฺเพ.
อาชานาหิ นิคฺคหํ. หฺจิ ปุคฺคโล อุปลพฺภติ สจฺจิกฏฺปรมตฺเถน, เตน วต เร วตฺตพฺเพ – ‘‘ปุคฺคลสฺมึ รูป’’นฺติ. ยํ ตตฺถ วเทสิ – ‘‘วตฺตพฺเพ โข – ‘ปุคฺคโล อุปลพฺภติ สจฺจิกฏฺปรมตฺเถน ¶ ,’ โน จ วตฺตพฺเพ – ‘ปุคฺคลสฺมึ รูป’’’นฺติ มิจฺฉา.
โน เจ ปน วตฺตพฺเพ – ‘‘ปุคฺคลสฺมึ รูป’’นฺติ, โน จ วต เร วตฺตพฺเพ – ‘‘ปุคฺคโล อุปลพฺภติ สจฺจิกฏฺปรมตฺเถนา’’ติ. ยํ ตตฺถ วเทสิ – ‘‘วตฺตพฺเพ โข – ‘ปุคฺคโล อุปลพฺภติ สจฺจิกฏฺปรมตฺเถน,’ โน จ วตฺตพฺเพ – ‘ปุคฺคลสฺมึ รูป’’’นฺติ มิจฺฉา…เป….
๔๘. ปุคฺคโล อุปลพฺภติ สจฺจิกฏฺปรมตฺเถนาติ? อามนฺตา. เวทนา ปุคฺคโล…เป… เวทนาย ปุคฺคโล…เป… อฺตฺร เวทนาย ปุคฺคโล…เป… ปุคฺคลสฺมึ เวทนา…เป….
สฺา ¶ ปุคฺคโล…เป… สฺาย ปุคฺคโล…เป… อฺตฺร สฺาย ปุคฺคโล…เป… ปุคฺคลสฺมึ สฺา…เป….
สงฺขารา ปุคฺคโล…เป… สงฺขาเรสุ ปุคฺคโล…เป… อฺตฺร สงฺขาเรหิ ปุคฺคโล…เป… ปุคฺคลสฺมึ สงฺขารา…เป….
วิฺาณํ ปุคฺคโล…เป… วิฺาณสฺมึ ปุคฺคโล…เป… อฺตฺร วิฺาณา ปุคฺคโล…เป… ปุคฺคลสฺมึ วิฺาณนฺติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ.
อาชานาหิ นิคฺคหํ. หฺจิ ปุคฺคโล อุปลพฺภติ สจฺจิกฏฺปรมตฺเถน, เตน วต เร วตฺตพฺเพ – ‘‘ปุคฺคลสฺมึ วิฺาณ’’นฺติ. ยํ ตตฺถ วเทสิ – ‘‘วตฺตพฺเพ โข ¶ – ‘ปุคฺคโล อุปลพฺภติ สจฺจิกฏฺปรมตฺเถน,’ โน จ วตฺตพฺเพ – ‘ปุคฺคลสฺมึ วิฺาณ’’’นฺติ มิจฺฉา.
โน เจ ปน วตฺตพฺเพ – ‘‘ปุคฺคลสฺมึ วิฺาณ’’นฺติ, โน จ วต เร วตฺตพฺเพ – ‘‘ปุคฺคโล อุปลพฺภติ สจฺจิกฏฺปรมตฺเถนา’’ติ. ยํ ตตฺถ วเทสิ – ‘‘วตฺตพฺเพ โข – ‘ปุคฺคโล อุปลพฺภติ สจฺจิกฏฺปรมตฺเถน,’ โน จ วตฺตพฺเพ – ‘ปุคฺคลสฺมึ ¶ วิฺาณ’’’นฺติ มิจฺฉา…เป….
๔๙. ปุคฺคโล อุปลพฺภติ สจฺจิกฏฺปรมตฺเถนาติ? อามนฺตา. จกฺขายตนํ ปุคฺคโล…เป… จกฺขายตนสฺมึ ปุคฺคโล…เป… อฺตฺร จกฺขายตนา ปุคฺคโล…เป… ปุคฺคลสฺมึ จกฺขายตนํ…เป… ธมฺมายตนํ ปุคฺคโล…เป… ธมฺมายตนสฺมึ ปุคฺคโล…เป… อฺตฺร ธมฺมายตนา ปุคฺคโล…เป… ปุคฺคลสฺมึ ธมฺมายตนํ…เป….
จกฺขุธาตุ ปุคฺคโล…เป… จกฺขุธาตุยา ปุคฺคโล…เป… อฺตฺร จกฺขุธาตุยา ปุคฺคโล…เป… ปุคฺคลสฺมึ จกฺขุธาตุ…เป… ธมฺมธาตุ ปุคฺคโล…เป… ธมฺมธาตุยา ปุคฺคโล…เป… อฺตฺร ธมฺมธาตุยา ปุคฺคโล…เป… ปุคฺคลสฺมึ ธมฺมธาตุ…เป….
จกฺขุนฺทฺริยํ ปุคฺคโล…เป… จกฺขุนฺทฺริยสฺมึ ปุคฺคโล…เป… อฺตฺร จกฺขุนฺทฺริยา ปุคฺคโล ¶ …เป… ปุคฺคลสฺมึ จกฺขุนฺทฺริยํ…เป… อฺาตาวินฺทฺริยํ ¶ ปุคฺคโล…เป… อฺาตาวินฺทฺริยสฺมึ ปุคฺคโล…เป… อฺตฺร อฺาตาวินฺทฺริยา ปุคฺคโล…เป… ปุคฺคลสฺมึ อฺาตาวินฺทฺริยนฺติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ.
อาชานาหิ นิคฺคหํ. หฺจิ ปุคฺคโล อุปลพฺภติ สจฺจิกฏฺปรมตฺเถน, เตน วต เร วตฺตพฺเพ – ‘‘ปุคฺคลสฺมึ อฺาตาวินฺทฺริย’’นฺติ. ยํ ตตฺถ วเทสิ – ‘‘วตฺตพฺเพ โข – ‘ปุคฺคโล อุปลพฺภติ สจฺจิกฏฺปรมตฺเถน,’ โน จ วตฺตพฺเพ – ‘ปุคฺคลสฺมึ อฺาตาวินฺทฺริย’’’นฺติ มิจฺฉา.
โน เจ ปน วตฺตพฺเพ – ‘‘ปุคฺคลสฺมึ อฺาตาวินฺทฺริย’’นฺติ, โน จ วต เร วตฺตพฺเพ – ‘‘ปุคฺคโล อุปลพฺภติ สจฺจิกฏฺปรมตฺเถนา’’ติ ¶ . ยํ ตตฺถ วเทสิ – ‘‘วตฺตพฺเพ โข – ‘ปุคฺคโล อุปลพฺภติ สจฺจิกฏฺปรมตฺเถน,’ โน จ วตฺตพฺเพ – ‘ปุคฺคลสฺมึ อฺาตาวินฺทฺริย’’’นฺติ มิจฺฉา…เป….
๕๐. ปุคฺคโล นุปลพฺภติ สจฺจิกฏฺปรมตฺเถนาติ? อามนฺตา. วุตฺตํ ภควตา – ‘‘อตฺถิ ปุคฺคโล อตฺตหิตาย ปฏิปนฺโน’’ติ? อามนฺตา. รูปํ ปุคฺคโลติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ.
อาชานาหิ ¶ ปฏิกมฺมํ. หฺจิ วุตฺตํ ภควตา – ‘‘อตฺถิ ปุคฺคโล อตฺตหิตาย ปฏิปนฺโน,’’ เตน วต เร วตฺตพฺเพ – ‘‘รูปํ ปุคฺคโล’’ติ. ยํ ตตฺถ วเทสิ – ‘‘วตฺตพฺเพ โข – ‘วุตฺตํ ภควตา – อตฺถิ ปุคฺคโล อตฺตหิตาย ปฏิปนฺโน,’ โน จ วตฺตพฺเพ – ‘รูปํ ปุคฺคโลติ’’’ มิจฺฉา.
โน เจ ปน วตฺตพฺเพ – ‘‘รูปํ ปุคฺคโล’’ติ, โน จ วต เร วตฺตพฺเพ – ‘‘วุตฺตํ ภควตา – ‘อตฺถิ ปุคฺคโล อตฺตหิตาย ปฏิปนฺโน’’’ติ. ยํ ตตฺถ วเทสิ – ‘‘วตฺตพฺเพ โข – ‘วุตฺตํ ภควตา – อตฺถิ ปุคฺคโล อตฺตหิตาย ปฏิปนฺโน,’ โน จ วตฺตพฺเพ – ‘รูปํ ปุคฺคโล’’’ติ มิจฺฉา…เป….
๕๑. ปุคฺคโล นุปลพฺภติ สจฺจิกฏฺปรมตฺเถนาติ? อามนฺตา. วุตฺตํ ภควตา – ‘‘อตฺถิ ปุคฺคโล อตฺตหิตาย ปฏิปนฺโน’’ติ? อามนฺตา. รูปสฺมึ ปุคฺคโล…เป… อฺตฺร รูปา ปุคฺคโล…เป… ปุคฺคลสฺมึ รูปํ…เป….
เวทนา ¶ ปุคฺคโล…เป… เวทนาย ปุคฺคโล…เป… อฺตฺร เวทนาย ปุคฺคโล…เป… ปุคฺคลสฺมึ เวทนา…เป….
สฺา ปุคฺคโล…เป… สฺาย ปุคฺคโล…เป… อฺตฺร สฺาย ปุคฺคโล…เป… ปุคฺคลสฺมึ ¶ สฺา…เป….
สงฺขารา ปุคฺคโล…เป… สงฺขาเรสุ ปุคฺคโล…เป… อฺตฺร สงฺขาเรหิ ปุคฺคโล…เป… ปุคฺคลสฺมึ สงฺขารา…เป….
วิฺาณํ ปุคฺคโล…เป… วิฺาณสฺมึ ปุคฺคโล…เป… อฺตฺร วิฺาณา ปุคฺคโล…เป… ปุคฺคลสฺมึ วิฺาณนฺติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ.
อาชานาหิ ปฏิกมฺมํ. หฺจิ วุตฺตํ ภควตา – ‘‘อตฺถิ ปุคฺคโล อตฺตหิตาย ปฏิปนฺโน,’’ เตน วต เร วตฺตพฺเพ – ‘‘ปุคฺคลสฺมึ วิฺาณ’’นฺติ. ยํ ตตฺถ วเทสิ – ‘‘วตฺตพฺเพ โข – ‘วุตฺตํ ภควตา – อตฺถิ ปุคฺคโล อตฺตหิตาย ปฏิปนฺโน,’ โน จ วตฺตพฺเพ – ‘ปุคฺคลสฺมึ วิฺาณ’’’นฺติ มิจฺฉา.
โน ¶ เจ ปน วตฺตพฺเพ – ‘‘ปุคฺคลสฺมึ วิฺาณ’’นฺติ, โน จ วต เร วตฺตพฺเพ – ‘‘วุตฺตํ ภควตา – ‘อตฺถิ ปุคฺคโล อตฺตหิตาย ปฏิปนฺโน’’’ติ. ยํ ตตฺถ วเทสิ – ‘‘วตฺตพฺเพ โข – ‘วุตฺตํ ภควตา – อตฺถิ ปุคฺคโล อตฺตหิตาย ปฏิปนฺโน,’ โน จ วตฺตพฺเพ – ‘ปุคฺคลสฺมึ วิฺาณ’’’นฺติ มิจฺฉา…เป….
๕๒. ปุคฺคโล ¶ นุปลพฺภติ สจฺจิกฏฺปรมตฺเถนาติ? อามนฺตา. วุตฺตํ ภควตา – ‘‘อตฺถิ ปุคฺคโล อตฺตหิตาย ปฏิปนฺโน’’ติ? อามนฺตา. จกฺขายตนํ ปุคฺคโล…เป… จกฺขายตนสฺมึ ปุคฺคโล…เป… อฺตฺร จกฺขายตนา ปุคฺคโล…เป… ปุคฺคลสฺมึ จกฺขายตนํ…เป… ธมฺมายตนํ ปุคฺคโล…เป… ธมฺมายตนสฺมึ ปุคฺคโล…เป… อฺตฺร ธมฺมายตนา ปุคฺคโล…เป… ปุคฺคลสฺมึ ธมฺมายตนํ…เป….
จกฺขุธาตุ ¶ ปุคฺคโล…เป… จกฺขุธาตุยา ปุคฺคโล…เป… อฺตฺร ¶ จกฺขุธาตุยา ปุคฺคโล…เป… ปุคฺคลสฺมึ จกฺขุธาตุ…เป… ธมฺมธาตุ ปุคฺคโล…เป… ธมฺมธาตุยา ปุคฺคโล…เป… อฺตฺร ธมฺมธาตุยา ปุคฺคโล…เป… ปุคฺคลสฺมึ ธมฺมธาตุ…เป….
จกฺขุนฺทฺริยํ ปุคฺคโล…เป… จกฺขุนฺทฺริยสฺมึ ปุคฺคโล…เป… อฺตฺร จกฺขุนฺทฺริยา ปุคฺคโล…เป… ปุคฺคลสฺมึ จกฺขุนฺทฺริยํ…เป… อฺาตาวินฺทฺริยํ ปุคฺคโล…เป… อฺาตาวินฺทฺริยสฺมึ ปุคฺคโล…เป… อฺตฺร อฺาตาวินฺทฺริยา ปุคฺคโล…เป… ปุคฺคลสฺมึ อฺาตาวินฺทฺริยนฺติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ.
อาชานาหิ ปฏิกมฺมํ. หฺจิ วุตฺตํ ภควตา – ‘‘อตฺถิ ปุคฺคโล อตฺตหิตาย ปฏิปนฺโน,’’ เตน วต เร วตฺตพฺเพ – ‘‘ปุคฺคลสฺมึ ¶ อฺาตาวินฺทฺริย’’นฺติ. ยํ ตตฺถ วเทสิ – ‘‘วตฺตพฺเพ โข – ‘วุตฺตํ ภควตา – อตฺถิ ปุคฺคโล อตฺตหิตาย ปฏิปนฺโน,’ โน จ วตฺตพฺเพ – ‘ปุคฺคลสฺมึ อฺาตาวินฺทฺริย’’’นฺติ มิจฺฉา.
โน เจ ปน วตฺตพฺเพ – ‘‘ปุคฺคลสฺมึ อฺาตาวินฺทฺริย’’นฺติ, โน จ วต เร วตฺตพฺเพ – ‘‘วุตฺตํ ภควตา – ‘อตฺถิ ปุคฺคโล อตฺตหิตาย ปฏิปนฺโน’’’ติ. ยํ ตตฺถ วเทสิ – ‘‘วตฺตพฺเพ โข – ‘วุตฺตํ ภควตา – อตฺถิ ปุคฺคโล อตฺตหิตาย ปฏิปนฺโน,’ โน จ วตฺตพฺเพ – ‘ปุคฺคลสฺมึ อฺาตาวินฺทฺริย’’’นฺติ มิจฺฉา…เป….
จตุกฺกนยสํสนฺทนํ.
๘. ลกฺขณยุตฺติกถา
๕๓. ปุคฺคโล อุปลพฺภติ สจฺจิกฏฺปรมตฺเถนาติ? อามนฺตา. ปุคฺคโล สปฺปจฺจโย…เป… ปุคฺคโล อปฺปจฺจโย… ปุคฺคโล สงฺขโต ¶ … ปุคฺคโล อสงฺขโต… ปุคฺคโล สสฺสโต ¶ … ปุคฺคโล อสสฺสโต… ปุคฺคโล สนิมิตฺโต… ปุคฺคโล อนิมิตฺโตติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ. (สํขิตฺตํ)
๕๔. ปุคฺคโล ¶ นุปลพฺภติ สจฺจิกฏฺปรมตฺเถนาติ? อามนฺตา. วุตฺตํ ภควตา – ‘‘อตฺถิ ปุคฺคโล อตฺตหิตาย ปฏิปนฺโน’’ติ? อามนฺตา. ปุคฺคโล สปฺปจฺจโย…เป… ปุคฺคโล อปฺปจฺจโย… ปุคฺคโล สงฺขโต… ปุคฺคโล อสงฺขโต… ปุคฺคโล สสฺสโต… ปุคฺคโล อสสฺสโต… ปุคฺคโล สนิมิตฺโต… ปุคฺคโล อนิมิตฺโตติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ. (สํขิตฺตํ)
ลกฺขณยุตฺติกถา.
๙. วจนโสธนํ
๕๕. ปุคฺคโล อุปลพฺภติ, อุปลพฺภติ ปุคฺคโลติ? ปุคฺคโล อุปลพฺภติ, อุปลพฺภติ เกหิจิ ปุคฺคโล เกหิจิ น ปุคฺคโลติ. ปุคฺคโล เกหิจิ อุปลพฺภติ เกหิจิ น อุปลพฺภตีติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….
๕๖. ปุคฺคโล สจฺจิกฏฺโ, สจฺจิกฏฺโ ปุคฺคโลติ? ปุคฺคโล สจฺจิกฏฺโ, สจฺจิกฏฺโ เกหิจิ ปุคฺคโล เกหิจิ น ปุคฺคโลติ. ปุคฺคโล ¶ เกหิจิ สจฺจิกฏฺโ เกหิจิ น สจฺจิกฏฺโติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….
๕๗. ปุคฺคโล วิชฺชมาโน, วิชฺชมาโน ปุคฺคโลติ? ปุคฺคโล วิชฺชมาโน, วิชฺชมาโน เกหิจิ ปุคฺคโล เกหิจิ น ปุคฺคโลติ. ปุคฺคโล เกหิจิ วิชฺชมาโน เกหิจิ น วิชฺชมาโนติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….
๕๘. ปุคฺคโล ¶ สํวิชฺชมาโน, สํวิชฺชมาโน ปุคฺคโลติ? ปุคฺคโล สํวิชฺชมาโน, สํวิชฺชมาโน ¶ เกหิจิ ปุคฺคโล เกหิจิ น ปุคฺคโลติ. ปุคฺคโล เกหิจิ สํวิชฺชมาโน เกหิจิ น สํวิชฺชมาโนติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….
๕๙. ปุคฺคโล อตฺถิ, อตฺถิ ปุคฺคโลติ? ปุคฺคโล อตฺถิ, อตฺถิ เกหิจิ ปุคฺคโล เกหิจิ น ปุคฺคโลติ. ปุคฺคโล เกหิจิ อตฺถิ เกหิจิ นตฺถีติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….
๖๐. ปุคฺคโล อตฺถิ, อตฺถิ น สพฺโพ ปุคฺคโลติ? อามนฺตา…เป… ปุคฺคโล นตฺถิ, นตฺถิ น สพฺโพ ปุคฺคโลติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ. (สํขิตฺตํ)
วจนโสธนํ.
๑๐. ปฺตฺตานุโยโค
๖๑. รูปธาตุยา ¶ รูปี ปุคฺคโลติ? อามนฺตา. กามธาตุยา กามี ปุคฺคโลติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….
๖๒. รูปธาตุยา รูปิโน สตฺตาติ? อามนฺตา. กามธาตุยา กามิโน สตฺตาติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….
๖๓. อรูปธาตุยา อรูปี ปุคฺคโลติ? อามนฺตา. กามธาตุยา ¶ กามี ปุคฺคโลติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….
๖๔. อรูปธาตุยา อรูปิโน สตฺตาติ? อามนฺตา. กามธาตุยา กามิโน สตฺตาติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….
๖๕. รูปธาตุยา รูปี ปุคฺคโล อรูปธาตุยา อรูปี ปุคฺคโล, อตฺถิ ¶ จ โกจิ รูปธาตุยา ¶ จุโต อรูปธาตุํ อุปปชฺชตีติ? อามนฺตา. รูปี ปุคฺคโล อุปจฺฉินฺโน, อรูปี ปุคฺคโล ชาโตติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….
๖๖. รูปธาตุยา รูปิโน สตฺตา อรูปธาตุยา อรูปิโน สตฺตา, อตฺถิ จ โกจิ รูปธาตุยา จุโต อรูปธาตุํ อุปปชฺชตีติ? อามนฺตา. รูปี สตฺโต อุปจฺฉินฺโน, อรูปี สตฺโต ชาโตติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….
๖๗. กาโยติ วา สรีรนฺติ วา, สรีรนฺติ วา กาโยติ วา, กายํ อปฺปิยํ กริตฺวา เอเสเส เอกฏฺเ สเม สมภาเค ตชฺชาเตติ? อามนฺตา. ปุคฺคโลติ วา ชีโวติ วา, ชีโวติ วา ปุคฺคโลติ วา, ปุคฺคลํ อปฺปิยํ กริตฺวา เอเสเส เอกฏฺเ สเม สมภาเค ตชฺชาเตติ? อามนฺตา. อฺโ กาโย, อฺโ ปุคฺคโลติ? อามนฺตา. อฺํ ชีวํ, อฺํ สรีรนฺติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ.
อาชานาหิ นิคฺคหํ. หฺจิ กาโยติ วา สรีรนฺติ วา, สรีรนฺติ วา กาโยติ วา, กายํ อปฺปิยํ กริตฺวา เอเสเส เอกฏฺเ สเม สมภาเค ตชฺชาเต, ปุคฺคโลติ วา ชีโวติ วา, ชีโวติ วา ปุคฺคโลติ วา, ปุคฺคลํ อปฺปิยํ กริตฺวา เอเสเส เอกฏฺเ ¶ สเม สมภาเค ตชฺชาเต, อฺโ กาโย อฺโ ปุคฺคโล; เตน วต เร วตฺตพฺเพ – ‘‘อฺํ ชีวํ อฺํ สรีร’’นฺติ. ยํ ตตฺถ วเทสิ – ‘‘วตฺตพฺเพ โข – ‘กาโยติ ¶ วา สรีรนฺติ วา, สรีรนฺติ วา กาโยติ วา, กายํ อปฺปิยํ กริตฺวา เอเสเส ¶ เอกฏฺเ สเม สมภาเค ตชฺชาเต, ปุคฺคโลติ วา ชีโวติ วา, ชีโวติ วา ปุคฺคโลติ วา, ปุคฺคลํ อปฺปิยํ กริตฺวา เอเสเส เอกฏฺเ สเม สมภาเค ตชฺชาเต, อฺโ กาโย อฺโ ปุคฺคโล,’ โน จ วตฺตพฺเพ – ‘อฺํ ชีวํ อฺํ สรีร’’’นฺติ มิจฺฉา.
โน เจ ปน วตฺตพฺเพ – ‘‘อฺํ ชีวํ อฺํ สรีร’’นฺติ, โน จ วต เร วตฺตพฺเพ – ‘‘กาโยติ วา สรีรนฺติ วา, สรีรนฺติ วา กาโยติ วา, กายํ อปฺปิยํ กริตฺวา เอเสเส เอกฏฺเ สเม สมภาเค ตชฺชาเต, ปุคฺคโลติ วา ชีโวติ วา, ชีโวติ วา ปุคฺคโลติ วา, ปุคฺคลํ อปฺปิยํ กริตฺวา เอเสเส เอกฏฺเ สเม สมภาเค ตชฺชาเต, อฺโ กาโย อฺโ ปุคฺคโล’’ติ. ยํ ตตฺถ วเทสิ – ‘‘วตฺตพฺเพ โข – ‘กาโยติ ¶ วา สรีรนฺติ วา, สรีรนฺติ วา กาโยติ วา, กายํ อปฺปิยํ กริตฺวา เอเสเส เอกฏฺเ สเม สมภาเค ตชฺชาเต, ปุคฺคโลติ วา ชีโวติ วา, ชีโวติ วา ปุคฺคโลติ วา, ปุคฺคลํ อปฺปิยํ กริตฺวา เอเสเส เอกฏฺเ สเม สมภาเค ตชฺชาเต, อฺโ กาโย อฺโ ปุคฺคโล’, โน จ วตฺตพฺเพ – ‘อฺํ ชีวํ อฺํ สรีร’’’นฺติ มิจฺฉา…เป….
๖๘. กาโยติ วา สรีรนฺติ วา, สรีรนฺติ วา กาโยติ วา, กายํ อปฺปิยํ กริตฺวา เอเสเส เอกฏฺเ สเม สมภาเค ตชฺชาเตติ? อามนฺตา. วุตฺตํ ภควตา – ‘‘อตฺถิ ปุคฺคโล อตฺตหิตาย ปฏิปนฺโน’’ติ? อามนฺตา. อฺโ กาโย อฺโ ปุคฺคโลติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ.
อาชานาหิ ปฏิกมฺมํ. หฺจิ กาโยติ วา สรีรนฺติ ¶ วา, สรีรนฺติ วา กาโยติ วา, กายํ อปฺปิยํ กริตฺวา เอเสเส เอกฏฺเ สเม สมภาเค ตชฺชาเต, วุตฺตํ ภควตา – ‘‘อตฺถิ ปุคฺคโล อตฺตหิตาย ปฏิปนฺโน,’’ เตน วต เร วตฺตพฺเพ – ‘‘อฺโ กาโย อฺโ ปุคฺคโล’’ติ. ยํ ตตฺถ วเทสิ – ‘‘วตฺตพฺเพ โข – ‘กาโยติ วา สรีรนฺติ วา, สรีรนฺติ วา กาโยติ วา, กายํ อปฺปิยํ กริตฺวา เอเสเส เอกฏฺเ สเม สมภาเค ตชฺชาเต, วุตฺตํ ภควตา – อตฺถิ ¶ ปุคฺคโล อตฺตหิตาย ปฏิปนฺโน,’ โน จ วตฺตพฺเพ – ‘อฺโ กาโย อฺโ ปุคฺคโล’’’ติ มิจฺฉา.
โน ¶ เจ ปน วตฺตพฺเพ – ‘‘อฺโ กาโย อฺโ ปุคฺคโล’’ติ, โน จ วต เร วตฺตพฺเพ – ‘‘กาโยติ วา สรีรนฺติ วา, สรีรนฺติ วา กาโยติ วา, กายํ อปฺปิยํ กริตฺวา เอเสเส เอกฏฺเ สเม สมภาเค ตชฺชาเต, วุตฺตํ ภควตา – ‘อตฺถิ ปุคฺคโล อตฺตหิตาย ปฏิปนฺโน’’’ติ. ยํ ตตฺถ วเทสิ – ‘‘วตฺตพฺเพ โข – ‘กาโยติ วา สรีรนฺติ วา, สรีรนฺติ วา กาโยติ วา, กายํ อปฺปิยํ กริตฺวา เอเสเส เอกฏฺเ สเม สมภาเค ตชฺชาเต, วุตฺตํ ภควตา – อตฺถิ ปุคฺคโล อตฺตหิตาย ปฏิปนฺโน,’ โน จ วตฺตพฺเพ – ‘อฺโ กาโย อฺโ ปุคฺคโล’’’ติ มิจฺฉา. (สํขิตฺตํ)
ปฺตฺตานุโยโค.
๑๑. คติอนุโยโค
๖๙. ปุคฺคโล ¶ สนฺธาวติ อสฺมา โลกา ปรํ โลกํ, ปรสฺมา โลกา อิมํ โลกนฺติ? อามนฺตา. โส ปุคฺคโล สนฺธาวติ อสฺมา โลกา ปรํ โลกํ, ปรสฺมา โลกา อิมํ โลกนฺติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ ¶ …เป….
๗๐. ปุคฺคโล สนฺธาวติ อสฺมา โลกา ปรํ โลกํ, ปรสฺมา โลกา อิมํ โลกนฺติ? อามนฺตา. อฺโ ปุคฺคโล สนฺธาวติ อสฺมา โลกา ปรํ โลกํ, ปรสฺมา โลกา อิมํ โลกนฺติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….
๗๑. ปุคฺคโล สนฺธาวติ อสฺมา โลกา ปรํ โลกํ, ปรสฺมา โลกา อิมํ โลกนฺติ? อามนฺตา. โส จ อฺโ จ สนฺธาวติ อสฺมา โลกา ปรํ โลกํ, ปรสฺมา โลกา อิมํ โลกนฺติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….
๗๒. ปุคฺคโล สนฺธาวติ อสฺมา โลกา ปรํ โลกํ, ปรสฺมา โลกา อิมํ โลกนฺติ? อามนฺตา. เนว โส สนฺธาวติ, น อฺโ สนฺธาวติ อสฺมา โลกา ปรํ โลกํ, ปรสฺมา โลกา อิมํ โลกนฺติ? น ¶ เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….
๗๓. ปุคฺคโล ¶ สนฺธาวติ อสฺมา โลกา ปรํ โลกํ, ปรสฺมา โลกา อิมํ โลกนฺติ? อามนฺตา. โส ปุคฺคโล สนฺธาวติ, อฺโ ปุคฺคโล สนฺธาวติ, โส จ อฺโ จ สนฺธาวติ, เนว โส สนฺธาวติ น อฺโ สนฺธาวติ อสฺมา โลกา ปรํ โลกํ, ปรสฺมา โลกา อิมํ โลกนฺติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….
๗๔. น วตฺตพฺพํ – ‘‘ปุคฺคโล สนฺธาวติ อสฺมา โลกา ปรํ โลกํ, ปรสฺมา โลกา อิมํ โลก’’นฺติ? อามนฺตา. นนุ วุตฺตํ ¶ ภควตา –
‘‘ส สตฺตกฺขตฺตุปรมํ, สนฺธาวิตฺวาน ปุคฺคโล;
ทุกฺขสฺสนฺตกโร โหติ, สพฺพสํโยชนกฺขยา’’ติ [สํ. นิ. ๒.๑๓๓; อิติวุ. ๒๔ อิติวุตฺตเกปิ].
อตฺเถว ¶ สุตฺตนฺโตติ? อามนฺตา. เตน หิ ปุคฺคโล สนฺธาวติ อสฺมา โลกา ปรํ โลกํ, ปรสฺมา โลกา อิมํ โลกนฺติ.
๗๕. น วตฺตพฺพํ – ‘‘ปุคฺคโล สนฺธาวติ อสฺมา โลกา ปรํ โลกํ, ปรสฺมา โลกา อิมํ โลก’’นฺติ? อามนฺตา. นนุ วุตฺตํ ภควตา – ‘‘อนมตคฺโคยํ [อนมตคฺคายํ (ก.)], ภิกฺขเว, สํสาโร. ปุพฺพโกฏิ น ปฺายติ, อวิชฺชานีวรณานํ สตฺตานํ ตณฺหาสํโยชนานํ สนฺธาวตํ สํสรต’’นฺติ [สํ. นิ. ๒.๑๒๔]! อตฺเถว สุตฺตนฺโตติ? อามนฺตา. เตน หิ ปุคฺคโล สนฺธาวติ อสฺมา โลกา ปรํ โลกํ, ปรสฺมา โลกา อิมํ โลกนฺติ.
๗๖. ปุคฺคโล สนฺธาวติ อสฺมา โลกา ปรํ โลกํ, ปรสฺมา โลกา อิมํ โลกนฺติ? อามนฺตา. สฺเวว ปุคฺคโล สนฺธาวติ อสฺมา โลกา ปรํ โลกํ, ปรสฺมา โลกา อิมํ โลกนฺติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….
๗๗. สฺเวว ปุคฺคโล สนฺธาวติ อสฺมา โลกา ปรํ โลกํ, ปรสฺมา โลกา อิมํ โลกนฺติ? อามนฺตา. อตฺถิ โกจิ มนุสฺโส หุตฺวา เทโว โหตีติ? อามนฺตา. สฺเวว มนุสฺโส โส เทโวติ? น ¶ เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….
๗๘. สฺเวว มนุสฺโส โส เทโวติ? อามนฺตา. มนุสฺโส หุตฺวา เทโว โหติ, เทโว หุตฺวา มนุสฺโส ¶ โหติ, มนุสฺสภูโต อฺโ, เทโว อฺโ, มนุสฺสภูโต สฺเววายํ สนฺธาวตีติ มิจฺฉา…เป….
สเจ ¶ หิ สนฺธาวติ สฺเวว ปุคฺคโล อิโต จุโต ปรํ โลกํ อนฺโ, เหวํ มรณํ น เหหิติ, ปาณาติปาโตปิ นุปลพฺภติ. กมฺมํ อตฺถิ, กมฺมวิปาโก อตฺถิ, กตานํ กมฺมานํ วิปาโก อตฺถิ, กุสลากุสเล วิปจฺจมาเน สฺเววายํ สนฺธาวตีติ มิจฺฉา.
๗๙. สฺเวว ปุคฺคโล สนฺธาวติ อสฺมา โลกา ปรํ โลกํ, ปรสฺมา โลกา อิมํ โลกนฺติ? อามนฺตา. อตฺถิ โกจิ มนุสฺโส หุตฺวา ยกฺโข โหติ, เปโต โหติ, เนรยิโก โหติ ¶ , ติรจฺฉานคโต โหติ, โอฏฺโ โหติ, โคโณ โหติ, คทฺรโภ โหติ, สูกโร โหติ, มหึโส [มหิโส (สี. สฺยา. กํ. ปี.)] โหตีติ? อามนฺตา. สฺเวว มนุสฺโส โส มหึโสติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….
๘๐. สฺเวว มนุสฺโส โส มหึโสติ? อามนฺตา. มนุสฺโส หุตฺวา มหึโส โหติ, มหึโส หุตฺวา มนุสฺโส โหติ, มนุสฺสภูโต อฺโ, มหึโส อฺโ, มนุสฺสภูโต สฺเววายํ สนฺธาวตีติ มิจฺฉา…เป….
สเจ หิ สนฺธาวติ สฺเวว ปุคฺคโล อิโต จุโต ปรํ โลกํ อนฺโ, เหวํ มรณํ น เหหิติ, ปาณาติปาโตปิ นุปลพฺภติ. กมฺมํ อตฺถิ, กมฺมวิปาโก อตฺถิ, กตานํ กมฺมานํ วิปาโก อตฺถิ, กุสลากุสเล วิปจฺจมาเน สฺเววายํ สนฺธาวตีติ มิจฺฉา.
๘๑. สฺเวว ปุคฺคโล สนฺธาวติ อสฺมา โลกา ปรํ โลกํ, ปรสฺมา โลกา อิมํ โลกนฺติ? อามนฺตา ¶ . อตฺถิ โกจิ ขตฺติโย หุตฺวา พฺราหฺมโณ โหตีติ? อามนฺตา. สฺเวว ขตฺติโย โส พฺราหฺมโณติ ¶ ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….
๘๒. อตฺถิ โกจิ ขตฺติโย หุตฺวา เวสฺโส โหติ, สุทฺโท โหตีติ? อามนฺตา. สฺเวว ขตฺติโย โส สุทฺโทติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….
๘๓. อตฺถิ โกจิ พฺราหฺมโณ หุตฺวา เวสฺโส โหติ, สุทฺโท โหติ, ขตฺติโย โหตีติ? อามนฺตา. สฺเวว พฺราหฺมโณ โส ขตฺติโยติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….
๘๔. อตฺถิ ¶ โกจิ เวสฺโส หุตฺวา สุทฺโท โหติ, ขตฺติโย โหติ, พฺราหฺมโณ โหตีติ? อามนฺตา. สฺเวว เวสฺโส โส พฺราหฺมโณติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….
๘๕. อตฺถิ โกจิ สุทฺโท หุตฺวา ขตฺติโย โหติ, พฺราหฺมโณ โหติ, เวสฺโส โหตีติ? อามนฺตา. สฺเวว สุทฺโท โส เวสฺโสติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….
๘๖. สฺเวว ปุคฺคโล สนฺธาวติ อสฺมา โลกา ปรํ โลกํ, ปรสฺมา โลกา อิมํ โลกนฺติ ¶ ? อามนฺตา. หตฺถจฺฉินฺโน หตฺถจฺฉินฺโนว โหติ, ปาทจฺฉินฺโน ปาทจฺฉินฺโนว โหติ, หตฺถปาทจฺฉินฺโน หตฺถปาทจฺฉินฺโนว โหติ, กณฺณจฺฉินฺโน… นาสจฺฉินฺโน… กณฺณนาสจฺฉินฺโน… องฺคุลิจฺฉินฺโน… อฬจฺฉินฺโน… กณฺฑรจฺฉินฺโน… กุณิหตฺถโก… ผณหตฺถโก… กุฏฺิโย… คณฺฑิโย… กิลาสิโย… โสสิโย… อปมาริโย… โอฏฺโ… โคโณ… คทฺรโภ… สูกโร… มหึโส มหึโสว โหตีติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….
๘๗. น วตฺตพฺพํ – ‘‘สฺเวว ปุคฺคโล สนฺธาวติ อสฺมา โลกา ปรํ โลกํ, ปรสฺมา โลกา อิมํ โลก’’นฺติ? อามนฺตา. นนุ ¶ โสตาปนฺโน ปุคฺคโล มนุสฺสโลกา จุโต เทวโลกํ อุปปนฺโน ตตฺถปิ โสตาปนฺโนว ¶ โหตีติ? อามนฺตา.
หฺจิ โสตาปนฺโน ปุคฺคโล มนุสฺสโลกา จุโต เทวโลกํ อุปปนฺโน ตตฺถปิ โสตาปนฺโนว โหติ, เตน วต เร วตฺตพฺเพ – ‘‘สฺเวว ปุคฺคโล สนฺธาวติ อสฺมา โลกา ปรํ โลกํ, ปรสฺมา โลกา อิมํ โลก’’นฺติ.
๘๘. โสตาปนฺโน ปุคฺคโล มนุสฺสโลกา จุโต เทวโลกํ อุปปนฺโน ตตฺถปิ โสตาปนฺโนว โหตีติ กตฺวา เตน จ การเณน สฺเวว ปุคฺคโล สนฺธาวติ อสฺมา โลกา ปรํ โลกํ, ปรสฺมา โลกา อิมํ โลกนฺติ? อามนฺตา. โสตาปนฺโน ปุคฺคโล มนุสฺสโลกา จุโต เทวโลกํ อุปปนฺโน ตตฺถปิ มนุสฺโส โหตีติ กตฺวา? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….
๘๙. สฺเวว ¶ ปุคฺคโล สนฺธาวติ อสฺมา โลกา ปรํ โลกํ, ปรสฺมา โลกา อิมํ โลกนฺติ? อามนฺตา. อนฺโ อวิคโต สนฺธาวตีติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….
๙๐. อนฺโ อวิคโต สนฺธาวตีติ? อามนฺตา. หตฺถจฺฉินฺโน หตฺถจฺฉินฺโนว โหติ, ปาทจฺฉินฺโน ปาทจฺฉินฺโนว โหติ, หตฺถปาทจฺฉินฺโน หตฺถปาทจฺฉินฺโนว โหติ, กณฺณจฺฉินฺโน… นาสจฺฉินฺโน… กณฺณนาสจฺฉินฺโน… องฺคุลิจฺฉินฺโน… อฬจฺฉินฺโน… กณฺฑรจฺฉินฺโน… กุณิหตฺถโก… ผณหตฺถโก… กุฏฺิโย… คณฺฑิโย… กิลาสิโย… โสสิโย… อปมาริโย… โอฏฺโ… โคโณ… คทฺรโภ… สูกโร… มหึโส มหึโสว โหตีติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….
๙๑. สฺเวว ¶ ปุคฺคโล สนฺธาวติ อสฺมา โลกา ปรํ โลกํ, ปรสฺมา ¶ โลกา อิมํ โลกนฺติ? อามนฺตา. สรูโป สนฺธาวตีติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป… สรูโป สนฺธาวตีติ? อามนฺตา. ตํ ชีวํ ตํ สรีรนฺติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….
สเวทโน…เป… สสฺโ…เป… สสงฺขาโร…เป… สวิฺาโณ สนฺธาวตีติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป… สวิฺาโณ สนฺธาวตีติ? อามนฺตา ¶ . ตํ ชีวํ ตํ สรีรนฺติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….
๙๒. สฺเวว ปุคฺคโล สนฺธาวติ อสฺมา โลกา ปรํ โลกํ, ปรสฺมา โลกา อิมํ โลกนฺติ? อามนฺตา. อรูโป สนฺธาวตีติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป… อรูโป สนฺธาวตีติ? อามนฺตา. อฺํ ชีวํ อฺํ สรีรนฺติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….
อเวทโน…เป… อสฺโ…เป… อสงฺขาโร…เป… อวิฺาโณ สนฺธาวตีติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป… อวิฺาโณ สนฺธาวตีติ? อามนฺตา. อฺํ ชีวํ อฺํ สรีรนฺติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….
๙๓. สฺเวว ปุคฺคโล สนฺธาวติ อสฺมา โลกา ปรํ โลกํ, ปรสฺมา โลกา อิมํ โลกนฺติ? อามนฺตา. รูปํ สนฺธาวตีติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป… รูปํ สนฺธาวตีติ? อามนฺตา. ตํ ชีวํ ตํ สรีรนฺติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….
เวทนา ¶ …เป… สฺา…เป… สงฺขารา…เป… วิฺาณํ สนฺธาวตีติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป… วิฺาณํ สนฺธาวตีติ? อามนฺตา. ตํ ชีวํ ตํ สรีรนฺติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….
๙๔. สฺเวว ¶ ปุคฺคโล สนฺธาวติ อสฺมา โลกา ปรํ โลกํ, ปรสฺมา โลกา อิมํ โลกนฺติ? อามนฺตา. รูปํ น สนฺธาวตีติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป… รูปํ น สนฺธาวตีติ? อามนฺตา. อฺํ ¶ ชีวํ อฺํ สรีรนฺติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….
เวทนา ¶ …เป… สฺา…เป… สงฺขารา…เป… วิฺาณํ น สนฺธาวตีติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป… วิฺาณํ น สนฺธาวตีติ? อามนฺตา. อฺํ ชีวํ อฺํ สรีรนฺติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ. (สํขิตฺตํ).
ขนฺเธสุ ภิชฺชมาเนสุ, โส เจ ภิชฺชติ ปุคฺคโล;
อุจฺเฉทา ภวติ ทิฏฺิ, ยา พุทฺเธน วิวชฺชิตา.
ขนฺเธสุ ภิชฺชมาเนสุ, โน เจ ภิชฺชติ ปุคฺคโล;
ปุคฺคโล สสฺสโต โหติ, นิพฺพาเนน สมสโมติ.
คติอนุโยโค.
๑๒. อุปาทาปฺตฺตานุโยโค
๙๕. รูปํ อุปาทาย ปุคฺคลสฺส ปฺตฺตีติ? อามนฺตา. รูปํ อนิจฺจํ สงฺขตํ ปฏิจฺจสมุปฺปนฺนํ ขยธมฺมํ วยธมฺมํ วิราคธมฺมํ นิโรธธมฺมํ วิปริณามธมฺมนฺติ? อามนฺตา? ปุคฺคโลปิ อนิจฺโจ สงฺขโต ปฏิจฺจสมุปฺปนฺโน ขยธมฺโม วยธมฺโม วิราคธมฺโม นิโรธธมฺโม วิปริณามธมฺโมติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….
๙๖. เวทนํ อุปาทาย… สฺํ อุปาทาย… สงฺขาเร อุปาทาย… วิฺาณํ อุปาทาย ปุคฺคลสฺส ปฺตฺตีติ? อามนฺตา. วิฺาณํ ¶ อนิจฺจํ สงฺขตํ ปฏิจฺจสมุปฺปนฺนํ ขยธมฺมํ วยธมฺมํ วิราคธมฺมํ นิโรธธมฺมํ วิปริณามธมฺมนฺติ? อามนฺตา. ปุคฺคโลปิ อนิจฺโจ สงฺขโต ปฏิจฺจสมุปฺปนฺโน ขยธมฺโม วยธมฺโม วิราคธมฺโม นิโรธธมฺโม วิปริณามธมฺโมติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….
๙๗. รูปํ อุปาทาย ปุคฺคลสฺส ปฺตฺตีติ? อามนฺตา. นีลํ รูปํ อุปาทาย นีลกสฺส ¶ ปุคฺคลสฺส ปฺตฺตีติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป… ปีตํ ¶ รูปํ อุปาทาย… โลหิตํ ¶ รูปํ อุปาทาย… โอทาตํ รูปํ อุปาทาย… สนิทสฺสนํ รูปํ อุปาทาย… อนิทสฺสนํ รูปํ อุปาทาย… สปฺปฏิฆํ รูปํ อุปาทาย… อปฺปฏิฆํ รูปํ อุปาทาย อปฺปฏิฆสฺส ปุคฺคลสฺส ปฺตฺตีติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….
๙๘. เวทนํ อุปาทาย ปุคฺคลสฺส ปฺตฺตีติ? อามนฺตา. กุสลํ เวทนํ อุปาทาย กุสลสฺส ปุคฺคลสฺส ปฺตฺตีติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป… กุสลํ เวทนํ อุปาทาย กุสลสฺส ปุคฺคลสฺส ปฺตฺตีติ? อามนฺตา. กุสลา เวทนา สผลา สวิปากา อิฏฺผลา กนฺตผลา มนฺุผลา อเสจนกผลา สุขุทฺรยา สุขวิปากาติ? อามนฺตา. กุสโลปิ ปุคฺคโล สผโล สวิปาโก อิฏฺผโล กนฺตผโล มนฺุผโล อเสจนกผโล สุขุทฺรโย สุขวิปาโกติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….
๙๙. เวทนํ อุปาทาย ปุคฺคลสฺส ปฺตฺตีติ? อามนฺตา. อกุสลํ ¶ เวทนํ อุปาทาย อกุสลสฺส ปุคฺคลสฺส ปฺตฺตีติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป… อกุสลํ เวทนํ อุปาทาย อกุสลสฺส ปุคฺคลสฺส ปฺตฺตีติ? อามนฺตา. อกุสลา เวทนา สผลา สวิปากา อนิฏฺผลา อกนฺตผลา ¶ อมนฺุผลา เสจนกผลา ทุกฺขุทฺรยา ทุกฺขวิปากาติ? อามนฺตา. อกุสโลปิ ปุคฺคโล สผโล สวิปาโก อนิฏฺผโล อกนฺตผโล อมนฺุผโล เสจนกผโล ทุกฺขุทฺรโย ทุกฺขวิปาโกติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….
๑๐๐. เวทนํ อุปาทาย ปุคฺคลสฺส ปฺตฺตีติ? อามนฺตา. อพฺยากตํ เวทนํ อุปาทาย อพฺยากตสฺส ปุคฺคลสฺส ปฺตฺตีติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป… อพฺยากตํ เวทนํ อุปาทาย อพฺยากตสฺส ปุคฺคลสฺส ปฺตฺตีติ? อามนฺตา. อพฺยากตา เวทนา อนิจฺจา สงฺขตา ปฏิจฺจสมุปฺปนฺนา ขยธมฺมา วยธมฺมา วิราคธมฺมา นิโรธธมฺมา วิปริณามธมฺมาติ? อามนฺตา. อพฺยากโตปิ ปุคฺคโล อนิจฺโจ สงฺขโต ปฏิจฺจสมุปฺปนฺโน ขยธมฺโม วยธมฺโม วิราคธมฺโม นิโรธธมฺโม วิปริณามธมฺโมติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….
๑๐๑. สฺํ อุปาทาย… สงฺขาเร อุปาทาย… วิฺาณํ อุปาทาย ปุคฺคลสฺส ปฺตฺตีติ? อามนฺตา. กุสลํ วิฺาณํ อุปาทาย กุสลสฺส ปุคฺคลสฺส ปฺตฺตีติ? น เหวํ ¶ วตฺตพฺเพ…เป… กุสลํ วิฺาณํ อุปาทาย กุสลสฺส ปุคฺคลสฺส ปฺตฺตีติ? อามนฺตา. กุสลํ วิฺาณํ สผลํ สวิปากํ อิฏฺผลํ กนฺตผลํ มนฺุผลํ อเสจนกผลํ ¶ สุขุทฺรยํ สุขวิปากนฺติ ¶ ? อามนฺตา. กุสโลปิ ปุคฺคโล สผโล สวิปาโก อิฏฺผโล กนฺตผโล มนฺุผโล อเสจนกผโล สุขุทฺรโย สุขวิปาโกติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….
๑๐๒. วิฺาณํ อุปาทาย ปุคฺคลสฺส ปฺตฺตีติ? อามนฺตา. อกุสลํ ¶ วิฺาณํ อุปาทาย อกุสลสฺส ปุคฺคลสฺส ปฺตฺตีติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป… อกุสลํ วิฺาณํ อุปาทาย อกุสลสฺส ปุคฺคลสฺส ปฺตฺตีติ? อามนฺตา. อกุสลํ วิฺาณํ สผลํ สวิปากํ อนิฏฺผลํ อกนฺตผลํ อมนฺุผลํ เสจนกผลํ ทุกฺขุทฺรยํ ทุกฺขวิปากนฺติ? อามนฺตา. อกุสโลปิ ปุคฺคโล สผโล สวิปาโก อนิฏฺผโล อกนฺตผโล อมนฺุผโล เสจนกผโล ทุกฺขุทฺรโย ทุกฺขวิปาโกติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….
๑๐๓. วิฺาณํ อุปาทาย ปุคฺคลสฺส ปฺตฺตีติ? อามนฺตา. อพฺยากตํ วิฺาณํ อุปาทาย อพฺยากตสฺส ปุคฺคลสฺส ปฺตฺตีติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป… อพฺยากตํ วิฺาณํ อุปาทาย อพฺยากตสฺส ปุคฺคลสฺส ปฺตฺตีติ? อามนฺตา. อพฺยากตํ วิฺาณํ อนิจฺจํ สงฺขตํ ปฏิจฺจสมุปฺปนฺนํ ขยธมฺมํ วยธมฺมํ วิราคธมฺมํ นิโรธธมฺมํ วิปริณามธมฺมนฺติ? อามนฺตา. อพฺยากโตปิ ปุคฺคโล อนิจฺโจ สงฺขโต ปฏิจฺจสมุปฺปนฺโน ขยธมฺโม วยธมฺโม วิราคธมฺโม นิโรธธมฺโม วิปริณามธมฺโมติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….
๑๐๔. จกฺขุํ อุปาทาย ‘‘จกฺขุมา ปุคฺคโล’’ติ วตฺตพฺโพติ? อามนฺตา ¶ . จกฺขุมฺหิ นิรุทฺเธ ‘‘จกฺขุมา ปุคฺคโล นิรุทฺโธ’’ติ วตฺตพฺโพติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป… โสตํ อุปาทาย… ฆานํ อุปาทาย… ชิวฺหํ อุปาทาย… กายํ ¶ อุปาทาย… มนํ อุปาทาย ‘‘มนวา ปุคฺคโล’’ติ วตฺตพฺโพติ? อามนฺตา. มนมฺหิ นิรุทฺเธ ‘‘มนวา ปุคฺคโล นิรุทฺโธ’’ติ วตฺตพฺโพติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ.
๑๐๕. มิจฺฉาทิฏฺึ อุปาทาย ‘‘มิจฺฉาทิฏฺิโย ปุคฺคโล’’ติ วตฺตพฺโพติ? อามนฺตา. มิจฺฉาทิฏฺิยา นิรุทฺธาย ‘‘มิจฺฉาทิฏฺิโย ปุคฺคโล นิรุทฺโธ’’ติ วตฺตพฺโพติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ. มิจฺฉาสงฺกปฺปํ อุปาทาย… มิจฺฉาวาจํ อุปาทาย… มิจฺฉากมฺมนฺตํ อุปาทาย… มิจฺฉาอาชีวํ อุปาทาย ¶ … มิจฺฉาวายามํ อุปาทาย… มิจฺฉาสตึ อุปาทาย… มิจฺฉาสมาธึ อุปาทาย ‘‘มิจฺฉาสมาธิโย ปุคฺคโล’’ติ วตฺตพฺโพติ? อามนฺตา. มิจฺฉาสมาธิมฺหิ นิรุทฺเธ ‘‘มิจฺฉาสมาธิโย ปุคฺคโล นิรุทฺโธ’’ติ วตฺตพฺโพติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ.
๑๐๖. สมฺมาทิฏฺึ ¶ อุปาทาย ‘‘สมฺมาทิฏฺิโย ปุคฺคโล’’ติ วตฺตพฺโพติ? อามนฺตา. สมฺมาทิฏฺิยา นิรุทฺธาย ‘‘สมฺมาทิฏฺิโย ปุคฺคโล นิรุทฺโธ’’ติ วตฺตพฺโพติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป… สมฺมาสงฺกปฺปํ อุปาทาย… สมฺมาวาจํ อุปาทาย… สมฺมากมฺมนฺตํ อุปาทาย… สมฺมาอาชีวํ อุปาทาย… สมฺมาวายามํ อุปาทาย… สมฺมาสตึ อุปาทาย… สมฺมาสมาธึ ¶ อุปาทาย ‘‘สมฺมาสมาธิโย ปุคฺคโล’’ติ วตฺตพฺโพติ? อามนฺตา. สมฺมาสมาธิมฺหิ ¶ นิรุทฺเธ ‘‘สมฺมาสมาธิโย ปุคฺคโล นิรุทฺโธ’’ติ วตฺตพฺโพติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….
๑๐๗. รูปํ อุปาทาย, เวทนํ อุปาทาย ปุคฺคลสฺส ปฺตฺตีติ? อามนฺตา. ทฺวินฺนํ ขนฺธานํ อุปาทาย ทฺวินฺนํ ปุคฺคลานํ ปฺตฺตีติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป… รูปํ อุปาทาย, เวทนํ อุปาทาย, สฺํ อุปาทาย, สงฺขาเร อุปาทาย, วิฺาณํ อุปาทาย ปุคฺคลสฺส ปฺตฺตีติ? อามนฺตา. ปฺจนฺนํ ขนฺธานํ อุปาทาย ปฺจนฺนํ ปุคฺคลานํ ปฺตฺตีติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….
๑๐๘. จกฺขายตนํ อุปาทาย, โสตายตนํ อุปาทาย ปุคฺคลสฺส ปฺตฺตีติ? อามนฺตา. ทฺวินฺนํ อายตนานํ อุปาทาย ทฺวินฺนํ ปุคฺคลานํ ปฺตฺตีติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป… จกฺขายตนํ อุปาทาย, โสตายตนํ อุปาทาย…เป… ธมฺมายตนํ อุปาทาย ปุคฺคลสฺส ปฺตฺตีติ? อามนฺตา. ทฺวาทสนฺนํ อายตนานํ อุปาทาย ทฺวาทสนฺนํ ปุคฺคลานํ ปฺตฺตีติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….
๑๐๙. จกฺขุธาตุํ อุปาทาย, โสตธาตุํ อุปาทาย ปุคฺคลสฺส ปฺตฺตีติ? อามนฺตา. ทฺวินฺนํ ธาตูนํ อุปาทาย ทฺวินฺนํ ปุคฺคลานํ ปฺตฺตีติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป… จกฺขุธาตุํ อุปาทาย, โสตธาตุํ อุปาทาย…เป… ธมฺมธาตุํ อุปาทาย ¶ ปุคฺคลสฺส ปฺตฺตีติ? อามนฺตา ¶ . อฏฺารสนฺนํ ธาตูนํ อุปาทาย อฏฺารสนฺนํ ปุคฺคลานํ ปฺตฺตีติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….
๑๑๐. จกฺขุนฺทฺริยํ ¶ อุปาทาย, โสตินฺทฺริยํ อุปาทาย ปุคฺคลสฺส ปฺตฺตีติ? อามนฺตา. ทฺวินฺนํ อินฺทฺริยานํ อุปาทาย ทฺวินฺนํ ปุคฺคลานํ ปฺตฺตีติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป… จกฺขุนฺทฺริยํ อุปาทาย, โสตินฺทฺริยํ อุปาทาย…เป… อฺาตาวินฺทฺริยํ อุปาทาย ปุคฺคลสฺส ปฺตฺตีติ? อามนฺตา. พาวีสตีนํ [พาวีสติยา (?)] อินฺทฺริยานํ อุปาทาย พาวีสตีนํ ปุคฺคลานํ ปฺตฺตีติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….
๑๑๑. เอกโวการภวํ ¶ อุปาทาย เอกสฺส ปุคฺคลสฺส ปฺตฺตีติ? อามนฺตา. จตุโวการภวํ อุปาทาย จตุนฺนํ ปุคฺคลานํ ปฺตฺตีติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป… เอกโวการภวํ อุปาทาย เอกสฺส ปุคฺคลสฺส ปฺตฺตีติ? อามนฺตา. ปฺจโวการภวํ อุปาทาย ปฺจนฺนํ ปุคฺคลานํ ปฺตฺตีติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป… เอกโวการภเว เอโกว ปุคฺคโลติ? อามนฺตา. จตุโวการภเว จตฺตาโรว [จตฺตาโร (?)] ปุคฺคลาติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป… เอกโวการภเว เอโกว ปุคฺคโลติ? อามนฺตา. ปฺจโวการภเว ปฺเจว ปุคฺคลาติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….
๑๑๒. ยถา ¶ รุกฺขํ อุปาทาย ฉายาย ปฺตฺติ, เอวเมวํ รูปํ ¶ อุปาทาย ปุคฺคลสฺส ปฺตฺตีติ? ( ) [(อามนฺตา) (?) เอวํ อนนฺตรวารตฺตเยปิ] ยถา รุกฺขํ อุปาทาย ฉายาย ปฺตฺติ, รุกฺโขปิ อนิจฺโจ ฉายาปิ อนิจฺจา, เอวเมวํ รูปํ อุปาทาย ปุคฺคลสฺส ปฺตฺติ, รูปมฺปิ อนิจฺจํ ปุคฺคโลปิ อนิจฺโจติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป… ยถา รุกฺขํ อุปาทาย ฉายาย ปฺตฺติ, อฺโ รุกฺโข อฺา ฉายา, เอวเมวํ รูปํ อุปาทาย ปุคฺคลสฺส ปฺตฺติ, อฺํ รูปํ อฺโ ปุคฺคโลติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….
๑๑๓. ยถา คามํ อุปาทาย คามิกสฺส ปฺตฺติ, เอวเมวํ รูปํ อุปาทาย ปุคฺคลสฺส ปฺตฺตีติ? ยถา คามํ อุปาทาย คามิกสฺส ปฺตฺติ, อฺโ คาโม อฺโ คามิโก, เอวเมวํ รูปํ อุปาทาย ปุคฺคลสฺส ปฺตฺติ, อฺํ รูปํ อฺโ ปุคฺคโลติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….
๑๑๔. ยถา รฏฺํ อุปาทาย รฺโ ปฺตฺติ, เอวเมวํ รูปํ อุปาทาย ปุคฺคลสฺส ปฺตฺตีติ ¶ ? ยถา รฏฺํ อุปาทาย รฺโ ปฺตฺติ, อฺํ รฏฺํ อฺโ ราชา, เอวเมวํ รูปํ อุปาทาย ปุคฺคลสฺส ปฺตฺติ, อฺํ รูปํ อฺโ ปุคฺคโลติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….
๑๑๕. ยถา น นิคโฬ เนคฬิโก, ยสฺส นิคโฬ โส เนคฬิโก, เอวเมวํ น รูปํ รูปวา, ยสฺส รูปํ โส รูปวาติ? ยถา น นิคโฬ เนคฬิโก, ยสฺส นิคโฬ โส เนคฬิโก, อฺโ นิคโฬ อฺโ เนคฬิโก, เอวเมวํ น รูปํ รูปวา, ยสฺส รูปํ โส รูปวา, อฺํ รูปํ อฺโ รูปวาติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….
๑๑๖. จิตฺเต ¶ จิตฺเต ปุคฺคลสฺส ปฺตฺตีติ? อามนฺตา. จิตฺเต ¶ จิตฺเต ปุคฺคโล ชายติ ชียติ มียติ จวติ อุปปชฺชตีติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป… ทุติเย จิตฺเต อุปฺปนฺเน น วตฺตพฺพํ โสติ วา อฺโติ วาติ? อามนฺตา ¶ . ทุติเย จิตฺเต อุปฺปนฺเน น วตฺตพฺพํ กุมารโกติ วา กุมาริกาติ วาติ? วตฺตพฺพํ.
อาชานาหิ นิคฺคหํ. หฺจิ ทุติเย จิตฺเต อุปฺปนฺเน น วตฺตพฺพํ – ‘‘โสติ วา อฺโติ วา,’’ เตน วต เร วตฺตพฺเพ – ‘‘ทุติเย จิตฺเต อุปฺปนฺเน น วตฺตพฺพํ – ‘กุมารโกติ วา กุมาริกาติ วา’’’ติ. ยํ ตตฺถ วเทสิ – ‘‘วตฺตพฺเพ โข – ‘ทุติเย จิตฺเต อุปฺปนฺเน น วตฺตพฺพํ – โสติ วา อฺโติ วา, ทุติเย จิตฺเต อุปฺปนฺเน วตฺตพฺพํ – กุมารโกติ วา กุมาริกาติ วา’’’ติ มิจฺฉา.
หฺจิ วา ปน ทุติเย จิตฺเต อุปฺปนฺเน วตฺตพฺพํ – ‘‘กุมารโกติ วา กุมาริกา’’ติ วา, เตน วต เร วตฺตพฺเพ – ‘‘ทุติเย จิตฺเต อุปฺปนฺเน วตฺตพฺพํ – ‘โสติ วา อฺโติ วา’’’ติ. ยํ ตตฺถ วเทสิ – ‘‘วตฺตพฺเพ โข – ‘ทุติเย จิตฺเต อุปฺปนฺเน น วตฺตพฺพํ – โสติ วา อฺโติ วา, ทุติเย จิตฺเต อุปฺปนฺเน วตฺตพฺพํ – กุมารโกติ วา กุมาริกาติ วา’’’ติ มิจฺฉา.
๑๑๗. ทุติเย จิตฺเต อุปฺปนฺเน น วตฺตพฺพํ – ‘‘โสติ วา อฺโติ วา’’ติ? อามนฺตา. ทุติเย จิตฺเต อุปฺปนฺเน น วตฺตพฺพํ – ‘‘อิตฺถีติ วา ปุริโสติ วา คหฏฺโติ วา ปพฺพชิโตติ วา เทโวติ วา มนุสฺโสติ วา’’ติ? วตฺตพฺพํ.
อาชานาหิ ¶ นิคฺคหํ. หฺจิ ทุติเย จิตฺเต อุปฺปนฺเน น วตฺตพฺพํ – ‘‘โสติ วา อฺโติ วา,’’ เตน วต เร วตฺตพฺเพ – ‘‘ทุติเย จิตฺเต ¶ อุปฺปนฺเน น วตฺตพฺพํ – ‘เทโวติ วา มนุสฺโสติ วา’’’ติ. ยํ ตตฺถ วเทสิ – ‘‘วตฺตพฺเพ โข – ‘ทุติเย จิตฺเต อุปฺปนฺเน น วตฺตพฺพํ – โสติ วา อฺโติ วา, ทุติเย จิตฺเต อุปฺปนฺเน วตฺตพฺพํ – เทโวติ วา มนุสฺโสติ วา’’’ติ มิจฺฉา.
หฺจิ วา ปน ทุติเย จิตฺเต อุปฺปนฺเน วตฺตพฺพํ – ‘‘เทโวติ วา มนุสฺโสติ วา,’’ เตน วต เร วตฺตพฺเพ – ‘‘ทุติเย จิตฺเต อุปฺปนฺเน วตฺตพฺพํ – ‘โสติ วา อฺโติ วา’’’ติ. ยํ ตตฺถ วเทสิ – ‘‘วตฺตพฺเพ โข – ‘ทุติเย จิตฺเต อุปฺปนฺเน น วตฺตพฺพํ – โสติ วา อฺโติ วา, ทุติเย จิตฺเต อุปฺปนฺเน วตฺตพฺพํ – เทโวติ วา มนุสฺโสติ วา’’’ติ มิจฺฉา…เป….
๑๑๘. น ¶ วตฺตพฺพํ – ‘‘ปุคฺคโล อุปลพฺภติ สจฺจิกฏฺปรมตฺเถนา’’ติ? อามนฺตา. นนุ ¶ โย ปสฺสติ ยํ ปสฺสติ เยน ปสฺสติ, โส ปสฺสติ ตํ ปสฺสติ เตน ปสฺสตีติ? อามนฺตา. หฺจิ โย ปสฺสติ ยํ ปสฺสติ เยน ปสฺสติ, โส ปสฺสติ ตํ ปสฺสติ เตน ปสฺสติ; เตน วต เร วตฺตพฺเพ – ‘‘ปุคฺคโล อุปลพฺภติ สจฺจิกฏฺปรมตฺเถนา’’ติ.
๑๑๙. น วตฺตพฺพํ – ‘‘ปุคฺคโล อุปลพฺภติ สจฺจิกฏฺปรมตฺเถนา’’ติ? อามนฺตา. นนุ โย สุณาติ…เป… โย ฆายติ… โย สายติ… โย ผุสติ… โย วิชานาติ ยํ วิชานาติ เยน วิชานาติ, โส วิชานาติ ตํ วิชานาติ เตน วิชานาตีติ? อามนฺตา. หฺจิ โย วิชานาติ ยํ วิชานาติ เยน วิชานาติ, โส วิชานาติ ตํ วิชานาติ เตน วิชานาติ; เตน วต เร วตฺตพฺเพ – ‘‘ปุคฺคโล อุปลพฺภติ ¶ สจฺจิกฏฺปรมตฺเถนา’’ติ.
๑๒๐. ปุคฺคโล อุปลพฺภติ สจฺจิกฏฺปรมตฺเถนาติ? อามนฺตา. นนุ โย น ปสฺสติ ยํ น ปสฺสติ เยน น ปสฺสติ, โส น ปสฺสติ ตํ น ปสฺสติ เตน น ปสฺสตีติ? อามนฺตา. หฺจิ โย น ปสฺสติ ยํ น ปสฺสติ เยน น ปสฺสติ, โส น ปสฺสติ ตํ น ปสฺสติ เตน น ปสฺสติ; โน จ วต เร วตฺตพฺเพ – ‘‘ปุคฺคโล อุปลพฺภติ สจฺจิกฏฺปรมตฺเถนา’’ติ.
ปุคฺคโล อุปลพฺภติ สจฺจิกฏฺปรมตฺเถนาติ? อามนฺตา. นนุ โย น สุณาติ…เป… โย ¶ น ฆายติ… โย น สายติ… โย น ผุสติ… โย น วิชานาติ ยํ น วิชานาติ เยน น วิชานาติ, โส น วิชานาติ ตํ น วิชานาติ เตน น วิชานาตีติ? อามนฺตา. หฺจิ โย น วิชานาติ ยํ น วิชานาติ เยน น วิชานาติ, โส น วิชานาติ ตํ น วิชานาติ เตน น วิชานาติ; โน จ วต เร ¶ วตฺตพฺเพ – ‘‘ปุคฺคโล อุปลพฺภติ สจฺจิกฏฺปรมตฺเถนา’’ติ.
๑๒๑. น วตฺตพฺพํ – ‘‘ปุคฺคโล อุปลพฺภติ สจฺจิกฏฺปรมตฺเถนา’’ติ? อามนฺตา. นนุ วุตฺตํ ภควตา – ‘‘ปสฺสามหํ, ภิกฺขเว, ทิพฺเพน จกฺขุนา วิสุทฺเธน อติกฺกนฺตมานุสเกน สตฺเต จวมาเน อุปปชฺชมาเน หีเน ปณีเต สุวณฺเณ ทุพฺพณฺเณ, สุคเต ทุคฺคเต ยถากมฺมูปเค สตฺเต ปชานามี’’ติ [ม. นิ. ๑.๒๑๓ โถกํ วิสทิสํ]! อตฺเถว สุตฺตนฺโตติ? อามนฺตา. เตน หิ ปุคฺคโล อุปลพฺภติ สจฺจิกฏฺปรมตฺเถนาติ.
๑๒๒. วุตฺตํ ¶ ภควตา – ‘‘ปสฺสามหํ, ภิกฺขเว, ทิพฺเพน จกฺขุนา วิสุทฺเธน อติกฺกนฺตมานุสเกน สตฺเต จวมาเน อุปปชฺชมาเน ¶ หีเน ปณีเต สุวณฺเณ ทุพฺพณฺเณ, สุคเต ทุคฺคเต ยถากมฺมูปเค สตฺเต ปชานามี’’ติ กตฺวา เตเนว การเณน ปุคฺคโล อุปลพฺภติ สจฺจิกฏฺปรมตฺเถนาติ? อามนฺตา. ภควา ทิพฺเพน จกฺขุนา วิสุทฺเธน อติกฺกนฺตมานุสเกน รูปํ ปสฺสติ ปุคฺคลํ ปสฺสตีติ? รูปํ ปสฺสติ. รูปํ ปุคฺคโล, รูปํ จวติ, รูปํ อุปปชฺชติ, รูปํ ยถากมฺมูปคนฺติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ.
ภควา ทิพฺเพน จกฺขุนา วิสุทฺเธน อติกฺกนฺตมานุสเกน รูปํ ปสฺสติ ปุคฺคลํ ปสฺสตีติ? ปุคฺคลํ ปสฺสติ. ปุคฺคโล รูปํ รูปายตนํ รูปธาตุ นีลํ ปีตกํ โลหิตกํ โอทาตํ จกฺขุวิฺเยฺยํ จกฺขุสฺมึ ปฏิหฺติ, จกฺขุสฺส อาปาถํ อาคจฺฉตีติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ.
ภควา ทิพฺเพน จกฺขุนา วิสุทฺเธน อติกฺกนฺตมานุสเกน รูปํ ปสฺสติ ปุคฺคลํ ปสฺสตีติ? อุโภ ปสฺสติ. อุโภ รูปํ รูปายตนํ รูปธาตุ, อุโภ นีลา, อุโภ ปีตกา, อุโภ โลหิตกา, อุโภ โอทาตา, อุโภ จกฺขุวิฺเยฺยา, อุโภ ¶ จกฺขุสฺมึ ปฏิหฺนฺติ, อุโภ ¶ จกฺขุสฺส อาปาถํ อาคจฺฉนฺติ, อุโภ จวนฺติ, อุโภ อุปปชฺชนฺติ, อุโภ ยถากมฺมูปคาติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ.
อุปาทาปฺตฺตานุโยโค.
๑๓. ปุริสการานุโยโค
๑๒๓. กลฺยาณปาปกานิ กมฺมานิ อุปลพฺภนฺตีติ? อามนฺตา. กลฺยาณปาปกานํ กมฺมานํ กตฺตา กาเรตา อุปลพฺภตีติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….
๑๒๔. กลฺยาณปาปกานิ กมฺมานิ อุปลพฺภนฺตีติ, กลฺยาณปาปกานํ ¶ กมฺมานํ กตฺตา กาเรตา อุปลพฺภตีติ? อามนฺตา. ตสฺส กตฺตา กาเรตา อุปลพฺภตีติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….
๑๒๕. ตสฺส กตฺตา กาเรตา อุปลพฺภตีติ? อามนฺตา. ตสฺส ตสฺเสว นตฺถิ ทุกฺขสฺส อนฺตกิริยา, นตฺถิ วฏฺฏุปจฺเฉโท, นตฺถิ อนุปาทาปรินิพฺพานนฺติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….
๑๒๖. กลฺยาณปาปกานิ ¶ กมฺมานิ อุปลพฺภนฺตีติ, กลฺยาณปาปกานํ กมฺมานํ กตฺตา กาเรตา อุปลพฺภตีติ? อามนฺตา. ปุคฺคโล อุปลพฺภตีติ, ปุคฺคลสฺส กตฺตา กาเรตา อุปลพฺภตีติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….
๑๒๗. กลฺยาณปาปกานิ กมฺมานิ อุปลพฺภนฺตีติ, กลฺยาณปาปกานํ กมฺมานํ กตฺตา กาเรตา อุปลพฺภตีติ? อามนฺตา. นิพฺพานํ อุปลพฺภตีติ, นิพฺพานสฺส กตฺตา กาเรตา อุปลพฺภตีติ? น ¶ เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….
๑๒๘. กลฺยาณปาปกานิ กมฺมานิ อุปลพฺภนฺตีติ, กลฺยาณปาปกานํ กมฺมานํ กตฺตา กาเรตา ¶ อุปลพฺภตีติ? อามนฺตา. มหาปถวี อุปลพฺภตีติ, มหาปถวิยา กตฺตา กาเรตา อุปลพฺภตีติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….
๑๒๙. กลฺยาณปาปกานิ กมฺมานิ อุปลพฺภนฺตีติ, กลฺยาณปาปกานํ กมฺมานํ กตฺตา กาเรตา อุปลพฺภตีติ? อามนฺตา. มหาสมุทฺโท อุปลพฺภตีติ, มหาสมุทฺทสฺส กตฺตา กาเรตา อุปลพฺภตีติ? น ¶ เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….
๑๓๐. กลฺยาณปาปกานิ กมฺมานิ อุปลพฺภนฺตีติ, กลฺยาณปาปกานํ กมฺมานํ กตฺตา กาเรตา อุปลพฺภตีติ? อามนฺตา. สิเนรุปพฺพตราชา อุปลพฺภตีติ, สิเนรุสฺส ปพฺพตราชสฺส กตฺตา กาเรตา อุปลพฺภตีติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….
๑๓๑. กลฺยาณปาปกานิ กมฺมานิ อุปลพฺภนฺตีติ, กลฺยาณปาปกานํ กมฺมานํ กตฺตา กาเรตา อุปลพฺภตีติ? อามนฺตา. อาโป อุปลพฺภตีติ, อาปสฺส กตฺตา กาเรตา อุปลพฺภตีติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….
๑๓๒. กลฺยาณปาปกานิ กมฺมานิ อุปลพฺภนฺตีติ, กลฺยาณปาปกานํ กมฺมานํ กตฺตา กาเรตา อุปลพฺภตีติ? อามนฺตา. เตโช อุปลพฺภตีติ, เตชสฺส กตฺตา กาเรตา อุปลพฺภตีติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….
๑๓๓. กลฺยาณปาปกานิ กมฺมานิ อุปลพฺภนฺตีติ, กลฺยาณปาปกานํ กมฺมานํ กตฺตา กาเรตา อุปลพฺภตีติ? อามนฺตา. วาโย อุปลพฺภตีติ, วายสฺส กตฺตา กาเรตา อุปลพฺภตีติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….
๑๓๔. กลฺยาณปาปกานิ กมฺมานิ อุปลพฺภนฺตีติ, กลฺยาณปาปกานํ กมฺมานํ กตฺตา กาเรตา อุปลพฺภตีติ? อามนฺตา. ติณกฏฺวนปฺปตโย อุปลพฺภนฺตีติ ¶ , ติณกฏฺวนปฺปตีนํ กตฺตา กาเรตา ¶ อุปลพฺภตีติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….
๑๓๕. กลฺยาณปาปกานิ กมฺมานิ อุปลพฺภนฺตีติ, กลฺยาณปาปกานํ กมฺมานํ กตฺตา กาเรตา ¶ อุปลพฺภตีติ? อามนฺตา. อฺานิ กลฺยาณปาปกานิ กมฺมานิ อฺโ กลฺยาณปาปกานํ กมฺมานํ กตฺตา กาเรตาติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….
๑๓๖. กลฺยาณปาปกานํ ¶ กมฺมานํ วิปาโก อุปลพฺภตีติ? อามนฺตา. กลฺยาณปาปกานํ กมฺมานํ วิปากปฏิสํเวที อุปลพฺภตีติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….
๑๓๗. กลฺยาณปาปกานํ กมฺมานํ วิปาโก อุปลพฺภตีติ, กลฺยาณปาปกานํ กมฺมานํ วิปากปฏิสํเวที อุปลพฺภตีติ? อามนฺตา. ตสฺส ปฏิสํเวที อุปลพฺภตีติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….
๑๓๘. ตสฺส ปฏิสํเวที อุปลพฺภตีติ? อามนฺตา. ตสฺส ตสฺเสว นตฺถิ ทุกฺขสฺส อนฺตกิริยา, นตฺถิ วฏฺฏุปจฺเฉโท, นตฺถิ อนุปาทาปรินิพฺพานนฺติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….
๑๓๙. กลฺยาณปาปกานํ กมฺมานํ วิปาโก อุปลพฺภตีติ, กลฺยาณปาปกานํ กมฺมานํ วิปากปฏิสํเวที อุปลพฺภตีติ? อามนฺตา. ปุคฺคโล อุปลพฺภตีติ, ปุคฺคลสฺส ปฏิสํเวที อุปลพฺภตีติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….
๑๔๐. กลฺยาณปาปกานํ กมฺมานํ วิปาโก อุปลพฺภตีติ, กลฺยาณปาปกานํ กมฺมานํ วิปากปฏิสํเวที อุปลพฺภตีติ? อามนฺตา. นิพฺพานํ อุปลพฺภตีติ, นิพฺพานสฺส ปฏิสํเวที อุปลพฺภตีติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….
๑๔๑. กลฺยาณปาปกานํ กมฺมานํ วิปาโก อุปลพฺภตีติ, กลฺยาณปาปกานํ กมฺมานํ วิปากปฏิสํเวที ¶ อุปลพฺภตีติ? อามนฺตา. มหาปถวี อุปลพฺภตีติ…เป… มหาสมุทฺโท อุปลพฺภตีติ… สิเนรุปพฺพตราชา อุปลพฺภตีติ… อาโป อุปลพฺภตีติ… เตโช ¶ อุปลพฺภตีติ… วาโย อุปลพฺภตีติ…เป… ติณกฏฺวนปฺปตโย อุปลพฺภนฺตีติ, ติณกฏฺวนปฺปตีนํ ปฏิสํเวที อุปลพฺภตีติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….
๑๔๒. กลฺยาณปาปกานํ ¶ กมฺมานํ วิปาโก อุปลพฺภตีติ, กลฺยาณปาปกานํ กมฺมานํ วิปากปฏิสํเวที ¶ อุปลพฺภตีติ? อามนฺตา. อฺโ กลฺยาณปาปกานํ กมฺมานํ วิปาโก, อฺโ กลฺยาณปาปกานํ กมฺมานํ วิปากปฏิสํเวทีติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….
๑๔๓. ทิพฺพํ สุขํ อุปลพฺภตีติ? อามนฺตา. ทิพฺพสฺส สุขสฺส ปฏิสํเวที อุปลพฺภตีติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….
๑๔๔. ทิพฺพํ สุขํ อุปลพฺภตีติ, ทิพฺพสฺส สุขสฺส ปฏิสํเวที อุปลพฺภตีติ? อามนฺตา. ตสฺส ปฏิสํเวที อุปลพฺภตีติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….
๑๔๕. ตสฺส ปฏิสํเวที อุปลพฺภตีติ? อามนฺตา. ตสฺส ตสฺเสว นตฺถิ ทุกฺขสฺส อนฺตกิริยา, นตฺถิ วฏฺฏุปจฺเฉโท, นตฺถิ อนุปาทาปรินิพฺพานนฺติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….
๑๔๖. ทิพฺพํ สุขํ อุปลพฺภตีติ, ทิพฺพสฺส สุขสฺส ปฏิสํเวที อุปลพฺภตีติ ¶ ? อามนฺตา. ปุคฺคโล อุปลพฺภตีติ, ปุคฺคลสฺส ปฏิสํเวที อุปลพฺภตีติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….
๑๔๗. ทิพฺพํ สุขํ อุปลพฺภตีติ, ทิพฺพสฺส สุขสฺส ปฏิสํเวที อุปลพฺภตีติ? อามนฺตา. นิพฺพานํ อุปลพฺภตีติ, นิพฺพานสฺส ปฏิสํเวที อุปลพฺภตีติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….
๑๔๘. ทิพฺพํ สุขํ อุปลพฺภตีติ, ทิพฺพสฺส สุขสฺส ปฏิสํเวที อุปลพฺภตีติ? อามนฺตา ¶ . มหาปถวี อุปลพฺภตีติ… มหาสมุทฺโท อุปลพฺภตีติ… สิเนรุปพฺพตราชา อุปลพฺภตีติ… อาโป อุปลพฺภตีติ… เตโช อุปลพฺภตีติ… วาโย อุปลพฺภตีติ…เป… ติณกฏฺวนปฺปตโย อุปลพฺภนฺตีติ, ติณกฏฺวนปฺปตีนํ ปฏิสํเวที อุปลพฺภตีติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….
๑๔๙. ทิพฺพํ สุขํ อุปลพฺภตีติ, ทิพฺพสฺส สุขสฺส ปฏิสํเวที อุปลพฺภตีติ? อามนฺตา ¶ . อฺํ ทิพฺพํ สุขํ, อฺโ ทิพฺพสฺส สุขสฺส ปฏิสํเวทีติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….
๑๕๐. มานุสกํ สุขํ อุปลพฺภตีติ? อามนฺตา. มานุสกสฺส สุขสฺส ปฏิสํเวที อุปลพฺภตีติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….
๑๕๑. มานุสกํ ¶ สุขํ อุปลพฺภตีติ, มานุสกสฺส สุขสฺส ปฏิสํเวที อุปลพฺภตีติ? อามนฺตา. ตสฺส ปฏิสํเวที อุปลพฺภตีติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….
๑๕๒. ตสฺส ปฏิสํเวที อุปลพฺภตีติ? อามนฺตา. ตสฺส ตสฺเสว นตฺถิ ทุกฺขสฺส อนฺตกิริยา, นตฺถิ วฏฺฏุปจฺเฉโท, นตฺถิ อนุปาทาปรินิพฺพานนฺติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….
๑๕๓. มานุสกํ สุขํ อุปลพฺภตีติ, มานุสกสฺส สุขสฺส ปฏิสํเวที อุปลพฺภตีติ? อามนฺตา. ปุคฺคโล อุปลพฺภตีติ, ปุคฺคลสฺส ¶ ปฏิสํเวที อุปลพฺภตีติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….
๑๕๔. มานุสกํ สุขํ อุปลพฺภตีติ, มานุสกสฺส สุขสฺส ปฏิสํเวที อุปลพฺภตีติ? อามนฺตา. นิพฺพานํ อุปลพฺภตีติ, นิพฺพานสฺส ปฏิสํเวที อุปลพฺภตีติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….
๑๕๕. มานุสกํ ¶ สุขํ อุปลพฺภตีติ, มานุสกสฺส สุขสฺส ปฏิสํเวที อุปลพฺภตีติ? อามนฺตา. มหาปถวี อุปลพฺภตีติ…เป… มหาสมุทฺโท อุปลพฺภตีติ… สิเนรุปพฺพตราชา อุปลพฺภตีติ… อาโป อุปลพฺภตีติ… เตโช อุปลพฺภตีติ… วาโย อุปลพฺภตีติ… ติณกฏฺวนปฺปตโย อุปลพฺภนฺตีติ, ติณกฏฺวนปฺปตีนํ ปฏิสํเวที อุปลพฺภตีติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….
๑๕๖. มานุสกํ สุขํ อุปลพฺภตีติ, มานุสกสฺส สุขสฺส ปฏิสํเวที อุปลพฺภตีติ ¶ ? อามนฺตา. อฺํ มานุสกํ สุขํ อฺโ มานุสกสฺส สุขสฺส ปฏิสํเวทีติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….
๑๕๗. อาปายิกํ ทุกฺขํ อุปลพฺภตีติ? อามนฺตา. อาปายิกสฺส ทุกฺขสฺส ปฏิสํเวที อุปลพฺภตีติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….
๑๕๘. อาปายิกํ ทุกฺขํ อุปลพฺภตีติ, อาปายิกสฺส ทุกฺขสฺส ปฏิสํเวที อุปลพฺภตีติ? อามนฺตา. ตสฺส ปฏิสํเวที อุปลพฺภตีติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….
๑๕๙. ตสฺส ปฏิสํเวที อุปลพฺภตีติ? อามนฺตา. ตสฺส ตสฺเสว นตฺถิ ทุกฺขสฺส อนฺตกิริยา, นตฺถิ วฏฺฏุปจฺเฉโท, นตฺถิ อนุปาทาปรินิพฺพานนฺติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….
๑๖๐. อาปายิกํ ¶ ¶ ทุกฺขํ อุปลพฺภตีติ, อาปายิกสฺส ทุกฺขสฺส ปฏิสํเวที อุปลพฺภตีติ? อามนฺตา. ปุคฺคโล อุปลพฺภตีติ, ปุคฺคลสฺส ปฏิสํเวที อุปลพฺภตีติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….
๑๖๑. อาปายิกํ ทุกฺขํ อุปลพฺภตีติ, อาปายิกสฺส ทุกฺขสฺส ปฏิสํเวที อุปลพฺภตีติ? อามนฺตา. นิพฺพานํ อุปลพฺภตีติ, นิพฺพานสฺส ปฏิสํเวที อุปลพฺภตีติ? น ¶ เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….
๑๖๒. อาปายิกํ ทุกฺขํ อุปลพฺภตีติ, อาปายิกสฺส ทุกฺขสฺส ปฏิสํเวที อุปลพฺภตีติ? อามนฺตา. มหาปถวี อุปลพฺภตีติ…เป… มหาสมุทฺโท อุปลพฺภตีติ… สิเนรุปพฺพตราชา อุปลพฺภตีติ… อาโป อุปลพฺภตีติ… เตโช อุปลพฺภตีติ… วาโย อุปลพฺภตีติ… ติณกฏฺวนปฺปตโย อุปลพฺภนฺตีติ, ติณกฏฺวนปฺปตีนํ ปฏิสํเวที อุปลพฺภตีติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….
๑๖๓. อาปายิกํ ทุกฺขํ อุปลพฺภตีติ, อาปายิกสฺส ทุกฺขสฺส ปฏิสํเวที อุปลพฺภตีติ ¶ ? อามนฺตา. อฺํ อาปายิกํ ทุกฺขํ, อฺโ อาปายิกสฺส ทุกฺขสฺส ปฏิสํเวทีติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….
๑๖๔. เนรยิกํ ทุกฺขํ อุปลพฺภตีติ? อามนฺตา. เนรยิกสฺส ทุกฺขสฺส ปฏิสํเวที อุปลพฺภตีติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ.
เนรยิกํ ทุกฺขํ อุปลพฺภตีติ, เนรยิกสฺส ทุกฺขสฺส ปฏิสํเวที อุปลพฺภตีติ? อามนฺตา. ตสฺส ปฏิสํเวที อุปลพฺภตีติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….
๑๖๕. ตสฺส ปฏิสํเวที อุปลพฺภตีติ? อามนฺตา. ตสฺส ¶ ตสฺเสว นตฺถิ ทุกฺขสฺส อนฺตกิริยา, นตฺถิ วฏฺฏุปจฺเฉโท, นตฺถิ อนุปาทาปรินิพฺพานนฺติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….
๑๖๖. เนรยิกํ ทุกฺขํ อุปลพฺภตีติ, เนรยิกสฺส ทุกฺขสฺส ปฏิสํเวที อุปลพฺภตีติ? อามนฺตา. ปุคฺคโล อุปลพฺภตีติ, ปุคฺคลสฺส ปฏิสํเวที อุปลพฺภตีติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….
๑๖๗. เนรยิกํ ทุกฺขํ อุปลพฺภตีติ, เนรยิกสฺส ทุกฺขสฺส ปฏิสํเวที อุปลพฺภตีติ? อามนฺตา. นิพฺพานํ ¶ อุปลพฺภตีติ, นิพฺพานสฺส ปฏิสํเวที อุปลพฺภตีติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….
๑๖๘. เนรยิกํ ¶ ทุกฺขํ อุปลพฺภตีติ, เนรยิกสฺส ทุกฺขสฺส ปฏิสํเวที อุปลพฺภตีติ? อามนฺตา. มหาปถวี อุปลพฺภตีติ…เป… มหาสมุทฺโท อุปลพฺภตีติ… สิเนรุปพฺพตราชา อุปลพฺภตีติ… อาโป อุปลพฺภตีติ… เตโช อุปลพฺภตีติ… วาโย อุปลพฺภตีติ… ติณกฏฺวนปฺปตโย อุปลพฺภนฺตีติ, ติณกฏฺวนปฺปตีนํ ปฏิสํเวที อุปลพฺภตีติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….
๑๖๙. เนรยิกํ ทุกฺขํ อุปลพฺภตีติ, เนรยิกสฺส ทุกฺขสฺส ปฏิสํเวที อุปลพฺภตีติ ¶ ? อามนฺตา. อฺํ เนรยิกํ ทุกฺขํ, อฺโ เนรยิกสฺส ทุกฺขสฺส ปฏิสํเวทีติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….
๑๗๐. กลฺยาณปาปกานิ กมฺมานิ อุปลพฺภนฺตีติ, กลฺยาณปาปกานํ กมฺมานํ กตฺตา กาเรตา วิปากปฏิสํเวที อุปลพฺภตีติ? อามนฺตา. โส กโรติ โส ปฏิสํเวเทตีติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….
๑๗๑. โส ¶ กโรติ โส ปฏิสํเวเทตีติ? อามนฺตา. สยงฺกตํ สุขทุกฺขนฺติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….
๑๗๒. กลฺยาณปาปกานิ กมฺมานิ อุปลพฺภนฺตีติ, กลฺยาณปาปกานํ กมฺมานํ กตฺตา กาเรตา วิปากปฏิสํเวที อุปลพฺภตีติ? อามนฺตา. อฺโ กโรติ อฺโ ปฏิสํเวเทตีติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….
๑๗๓. อฺโ กโรติ อฺโ ปฏิสํเวเทตีติ? อามนฺตา. ปรงฺกตํ สุขทุกฺขนฺติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….
๑๗๔. กลฺยาณปาปกานิ กมฺมานิ อุปลพฺภนฺตีติ, กลฺยาณปาปกานํ กมฺมานํ กตฺตา กาเรตา วิปากปฏิสํเวที อุปลพฺภตีติ? อามนฺตา ¶ . โส จ อฺโ จ กโรนฺติ โส จ อฺโ จ ปฏิสํเวเทนฺตีติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….
๑๗๕. โส จ อฺโ จ กโรนฺติ, โส จ อฺโ จ ปฏิสํเวเทนฺตีติ? อามนฺตา. สยงฺกตฺจ ปรงฺกตฺจ สุขทุกฺขนฺติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….
๑๗๖. กลฺยาณปาปกานิ กมฺมานิ อุปลพฺภนฺตีติ, กลฺยาณปาปกานํ กมฺมานํ กตฺตา กาเรตา วิปากปฏิสํเวที อุปลพฺภตีติ? อามนฺตา. เนว โส ¶ กโรติ น โส ปฏิสํเวเทติ, น อฺโ กโรติ น อฺโ ปฏิสํเวเทตีติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….
๑๗๗. เนว ¶ โส กโรติ น โส ปฏิสํเวเทติ, น อฺโ กโรติ น อฺโ ปฏิสํเวเทตีติ? อามนฺตา. อสยงฺการํ อปรงฺการํ อธิจฺจสมุปฺปนฺนํ สุขทุกฺขนฺติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….
๑๗๘. กลฺยาณปาปกานิ ¶ กมฺมานิ อุปลพฺภนฺตีติ, กลฺยาณปาปกานํ กมฺมานํ กตฺตา กาเรตา วิปากปฏิสํเวที อุปลพฺภตีติ? อามนฺตา. โส กโรติ โส ปฏิสํเวเทติ, อฺโ กโรติ อฺโ ปฏิสํเวเทติ, โส จ อฺโ จ กโรนฺติ โส จ อฺโ จ ปฏิสํเวเทนฺติ, เนว โส กโรติ น โส ปฏิสํเวเทติ, น อฺโ กโรติ น อฺโ ปฏิสํเวเทตีติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….
๑๗๙. โส กโรติ โส ปฏิสํเวเทติ, อฺโ กโรติ อฺโ ปฏิสํเวเทติ, โส จ อฺโ จ กโรนฺติ โส จ อฺโ จ ปฏิสํเวเทนฺติ, เนว โส กโรติ น โส ปฏิสํเวเทติ, น อฺโ กโรติ น อฺโ ปฏิสํเวเทตีติ? อามนฺตา. สยงฺกตํ สุขทุกฺขํ, ปรงฺกตํ สุขทุกฺขํ, สยงฺกตฺจ ปรงฺกตฺจ สุขทุกฺขํ, อสยงฺการํ อปรงฺการํ อธิจฺจสมุปฺปนฺนํ สุขทุกฺขนฺติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….
๑๘๐. กมฺมํ อตฺถีติ? อามนฺตา ¶ . กมฺมการโก อตฺถีติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….
๑๘๑. กมฺมํ อตฺถีติ, กมฺมการโก อตฺถีติ? อามนฺตา. ตสฺส การโก อตฺถีติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….
๑๘๒. ตสฺส การโก อตฺถีติ? อามนฺตา. ตสฺส ตสฺเสว นตฺถิ ทุกฺขสฺส อนฺตกิริยา, นตฺถิ วฏฺฏุปจฺเฉโท, นตฺถิ อนุปาทาปรินิพฺพานนฺติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….
๑๘๓. กมฺมํ อตฺถีติ, กมฺมการโก อตฺถีติ? อามนฺตา. ปุคฺคโล อตฺถีติ, ปุคฺคลสฺส การโก อตฺถีติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….
๑๘๔. กมฺมํ ¶ ¶ อตฺถีติ, กมฺมการโก อตฺถีติ? อามนฺตา. นิพฺพานํ ¶ อตฺถีติ, นิพฺพานสฺส การโก อตฺถีติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….
๑๘๕. กมฺมํ อตฺถีติ, กมฺมการโก อตฺถีติ? อามนฺตา. มหาปถวี อตฺถีติ…เป… มหาสมุทฺโท อตฺถีติ… สิเนรุปพฺพตราชา อตฺถีติ… อาโป อตฺถีติ… เตโช อตฺถีติ… วาโย อตฺถีติ… ติณกฏฺวนปฺปตโย อตฺถีติ, ติณกฏฺวนปฺปตีนํ การโก อตฺถีติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….
๑๘๖. กมฺมํ อตฺถีติ, กมฺมการโก อตฺถีติ? อามนฺตา. อฺํ กมฺมํ, อฺโ กมฺมการโกติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….
๑๘๗. วิปาโก อตฺถีติ? อามนฺตา. วิปากปฏิสํเวที อตฺถีติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….
๑๘๘. วิปาโก อตฺถีติ, วิปากปฏิสํเวที อตฺถีติ? อามนฺตา. ตสฺส ปฏิสํเวที อตฺถีติ? น ¶ เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….
๑๘๙. ตสฺส ปฏิสํเวที อตฺถีติ? อามนฺตา. ตสฺส ตสฺเสว นตฺถิ ทุกฺขสฺส อนฺตกิริยา, นตฺถิ วฏฺฏุปจฺเฉโท, นตฺถิ อนุปาทาปรินิพฺพานนฺติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป… วิปาโก อตฺถีติ, วิปากปฏิสํเวที อตฺถีติ? อามนฺตา. ปุคฺคโล อตฺถีติ, ปุคฺคลสฺส ปฏิสํเวที อตฺถีติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….
๑๙๐. วิปาโก อตฺถีติ, วิปากปฏิสํเวที อตฺถีติ? อามนฺตา. นิพฺพานํ อตฺถีติ, นิพฺพานสฺส ปฏิสํเวที อตฺถีติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….
๑๙๑. วิปาโก อตฺถีติ, วิปากปฏิสํเวที อตฺถีติ? อามนฺตา. มหาปถวี อตฺถีติ…เป… มหาสมุทฺโท อตฺถีติ… สิเนรุปพฺพตราชา อตฺถีติ… อาโป อตฺถีติ… เตโช ¶ อตฺถีติ… วาโย อตฺถีติ… ติณกฏฺวนปฺปตโย ¶ อตฺถีติ, ติณกฏฺวนปฺปตีนํ ปฏิสํเวที อตฺถีติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….
๑๙๒. วิปาโก อตฺถีติ, วิปากปฏิสํเวที อตฺถีติ? อามนฺตา. อฺโ วิปาโก, อฺโ วิปากปฏิสํเวทีติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ. (สํขิตฺตํ)
ปุริสการานุโยโค.
กลฺยาณวคฺโค ปโม.
๑๔. อภิฺานุโยโค
๑๙๓. น ¶ วตฺตพฺพํ – ‘‘ปุคฺคโล อุปลพฺภติ สจฺจิกฏฺปรมตฺเถนา’’ติ? อามนฺตา. นนุ อตฺถิ โกจิ อิทฺธึ วิกุพฺพตีติ? อามนฺตา. หฺจิ อตฺถิ โกจิ อิทฺธึ วิกุพฺพติ, เตน วต เร วตฺตพฺเพ – ‘‘ปุคฺคโล อุปลพฺภติ สจฺจิกฏฺปรมตฺเถนา’’ติ.
๑๙๔. น ¶ วตฺตพฺพํ – ‘‘ปุคฺคโล อุปลพฺภติ สจฺจิกฏฺปรมตฺเถนา’’ติ? อามนฺตา. นนุ อตฺถิ โกจิ ทิพฺพาย โสตธาตุยา สทฺทํ สุณาติ…เป… ปรจิตฺตํ วิชานาติ… ปุพฺเพนิวาสํ อนุสฺสรติ… ทิพฺเพน จกฺขุนา รูปํ ปสฺสติ… อาสวานํ ขยํ สจฺฉิกโรตีติ? อามนฺตา. หฺจิ อตฺถิ โกจิ อาสวานํ ขยํ สจฺฉิกโรติ, เตน วต เร วตฺตพฺเพ – ‘‘ปุคฺคโล อุปลพฺภติ สจฺจิกฏฺปรมตฺเถนา’’ติ.
๑๙๕. อตฺถิ โกจิ อิทฺธึ วิกุพฺพตีติ กตฺวา เตน จ การเณน ปุคฺคโล อุปลพฺภติ สจฺจิกฏฺปรมตฺเถนาติ? อามนฺตา. โย อิทฺธึ วิกุพฺพติ, สฺเวว ปุคฺคโล? โย อิทฺธึ น วิกุพฺพติ, น โส ปุคฺคโลติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….
๑๙๖. โย ทิพฺพาย โสตธาตุยา สทฺทํ สุณาติ…เป… โย ปรจิตฺตํ วิชานาติ… โย ¶ ปุพฺเพนิวาสํ อนุสฺสรติ… โย ทิพฺเพน จกฺขุนา รูปํ ปสฺสติ… โย อาสวานํ ¶ ขยํ สจฺฉิกโรติ, สฺเวว ปุคฺคโล? โย อาสวานํ ขยํ น สจฺฉิกโรติ, น โส ปุคฺคโลติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….
อภิฺานุโยโค.
๑๕-๑๘. าตกานุโยคาทิ
๑๙๗. น วตฺตพฺพํ – ‘‘ปุคฺคโล อุปลพฺภติ สจฺจิกฏฺปรมตฺเถนา’’ติ? อามนฺตา. นนุ มาตา อตฺถีติ? อามนฺตา. หฺจิ มาตา อตฺถิ, เตน วต เร วตฺตพฺเพ – ‘‘ปุคฺคโล อุปลพฺภติ สจฺจิกฏฺปรมตฺเถนา’’ติ.
๑๙๘. น วตฺตพฺพํ – ‘‘ปุคฺคโล อุปลพฺภติ สจฺจิกฏฺปรมตฺเถนา’’ติ? อามนฺตา. นนุ ¶ ปิตา อตฺถิ…เป… ภาตา อตฺถิ… ภคินี อตฺถิ… ขตฺติโย อตฺถิ ¶ … พฺราหฺมโณ อตฺถิ… เวสฺโส อตฺถิ… สุทฺโท อตฺถิ… คหฏฺโ อตฺถิ… ปพฺพชิโต อตฺถิ… เทโว อตฺถิ… มนุสฺโส อตฺถีติ? อามนฺตา. หฺจิ มนุสฺโส อตฺถิ, เตน วต เร วตฺตพฺเพ – ‘‘ปุคฺคโล อุปลพฺภติ สจฺจิกฏฺปรมตฺเถนา’’ติ.
๑๙๙. มาตา อตฺถีติ กตฺวา เตน จ การเณน ปุคฺคโล อุปลพฺภติ สจฺจิกฏฺปรมตฺเถนาติ? อามนฺตา. อตฺถิ โกจิ น มาตา หุตฺวา มาตา โหตีติ? อามนฺตา. อตฺถิ โกจิ น ปุคฺคโล หุตฺวา ปุคฺคโล โหตีติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป… อตฺถิ โกจิ น ปิตา หุตฺวา…เป… น ภาตา หุตฺวา… น ภคินี หุตฺวา… น ขตฺติโย หุตฺวา… น พฺราหฺมโณ หุตฺวา… น เวสฺโส หุตฺวา… น สุทฺโท หุตฺวา… น คหฏฺโ หุตฺวา… น ปพฺพชิโต หุตฺวา… น เทโว หุตฺวา… น มนุสฺโส หุตฺวา มนุสฺโส โหตีติ? อามนฺตา. อตฺถิ ¶ โกจิ น ปุคฺคโล หุตฺวา ปุคฺคโล โหตีติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….
๒๐๐. มาตา อตฺถีติ กตฺวา เตน จ การเณน ปุคฺคโล อุปลพฺภติ สจฺจิกฏฺปรมตฺเถนาติ ¶ ? อามนฺตา. อตฺถิ โกจิ มาตา หุตฺวา น มาตา โหตีติ? อามนฺตา. อตฺถิ โกจิ ปุคฺคโล หุตฺวา น ปุคฺคโล โหตีติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….
อตฺถิ โกจิ ปิตา หุตฺวา… ภาตา หุตฺวา… ภคินี หุตฺวา… ขตฺติโย หุตฺวา… พฺราหฺมโณ หุตฺวา… เวสฺโส หุตฺวา… สุทฺโท หุตฺวา… คหฏฺโ หุตฺวา… ปพฺพชิโต หุตฺวา… เทโว หุตฺวา… มนุสฺโส หุตฺวา น มนุสฺโส โหตีติ? อามนฺตา. อตฺถิ โกจิ ปุคฺคโล หุตฺวา น ปุคฺคโล โหตีติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….
๑๙. ปฏิเวธานุโยโค
๒๐๑. น ¶ วตฺตพฺพํ – ‘‘ปุคฺคโล อุปลพฺภติ สจฺจิกฏฺปรมตฺเถนา’’ติ? อามนฺตา. นนุ โสตาปนฺโน อตฺถีติ? อามนฺตา. หฺจิ โสตาปนฺโน อตฺถิ, เตน วต เร วตฺตพฺเพ – ‘‘ปุคฺคโล อุปลพฺภติ สจฺจิกฏฺปรมตฺเถนา’’ติ.
๒๐๒. น วตฺตพฺพํ – ‘‘ปุคฺคโล อุปลพฺภติ สจฺจิกฏฺปรมตฺเถนา’’ติ? อามนฺตา. นนุ สกทาคามี อตฺถิ…เป… อนาคามี อตฺถิ… อรหา อตฺถิ… อุภโตภาควิมุตฺโต อตฺถิ… ปฺาวิมุตฺโต อตฺถิ… กายสกฺขิ [กายสกฺขี (สฺยา.)] อตฺถิ… ทิฏฺิปฺปตฺโต ¶ อตฺถิ… สทฺธาวิมุตฺโต อตฺถิ… ธมฺมานุสารี อตฺถิ… สทฺธานุสารี อตฺถีติ? อามนฺตา.
หฺจิ สทฺธานุสารี อตฺถิ, เตน วต เร วตฺตพฺเพ ¶ – ‘‘ปุคฺคโล อุปลพฺภติ สจฺจิกฏฺปรมตฺเถนา’’ติ.
๒๐๓. โสตาปนฺโน อตฺถีติ กตฺวา เตน จ การเณน ปุคฺคโล อุปลพฺภติ สจฺจิกฏฺปรมตฺเถนาติ? อามนฺตา. อตฺถิ โกจิ น โสตาปนฺโน หุตฺวา โสตาปนฺโน โหตีติ? อามนฺตา. อตฺถิ โกจิ น ปุคฺคโล หุตฺวา ปุคฺคโล โหตีติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….
๒๐๔. อตฺถิ โกจิ น สกทาคามี หุตฺวา… น อนาคามี หุตฺวา… น อรหา หุตฺวา… น อุภโตภาควิมุตฺโต หุตฺวา… น ปฺาวิมุตฺโต หุตฺวา… น กายสกฺขิ หุตฺวา… น ¶ ทิฏฺิปฺปตฺโต หุตฺวา… น สทฺธาวิมุตฺโต หุตฺวา… น ธมฺมานุสารี หุตฺวา… น สทฺธานุสารี หุตฺวา สทฺธานุสารี โหตีติ? อามนฺตา. อตฺถิ โกจิ น ปุคฺคโล หุตฺวา ปุคฺคโล โหตีติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….
๒๐๕. โสตาปนฺโน อตฺถีติ กตฺวา เตน จ การเณน ปุคฺคโล อุปลพฺภติ สจฺจิกฏฺปรมตฺเถนาติ? อามนฺตา. อตฺถิ โกจิ โสตาปนฺโน หุตฺวา น โสตาปนฺโน โหตีติ? อามนฺตา. อตฺถิ โกจิ ปุคฺคโล หุตฺวา น ปุคฺคโล โหตีติ? น ¶ เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….
อตฺถิ โกจิ สกทาคามี หุตฺวา… อนาคามี หุตฺวา น อนาคามี โหตีติ? อามนฺตา. อตฺถิ โกจิ ปุคฺคโล หุตฺวา น ปุคฺคโล โหตีติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….
ปฏิเวธานุโยโค.
๒๐. สงฺฆานุโยโค
๒๐๖. น วตฺตพฺพํ – ‘‘ปุคฺคโล อุปลพฺภติ สจฺจิกฏฺปรมตฺเถนา’’ติ? อามนฺตา. นนุ จตฺตาโร ปุริสยุคา อฏฺ ปุริสปุคฺคลา อตฺถีติ? อามนฺตา ¶ . หฺจิ จตฺตาโร ปุริสยุคา อฏฺ ปุริสปุคฺคลา อตฺถิ, เตน วต เร วตฺตพฺเพ – ‘‘ปุคฺคโล อุปลพฺภติ สจฺจิกฏฺปรมตฺเถนา’’ติ.
๒๐๗. จตฺตาโร ปุริสยุคา อฏฺ ปุริสปุคฺคลา อตฺถีติ กตฺวา เตน จ การเณน ปุคฺคโล อุปลพฺภติ สจฺจิกฏฺปรมตฺเถนาติ? อามนฺตา. จตฺตาโร ¶ ปุริสยุคา อฏฺ ปุริสปุคฺคลา พุทฺธปาตุภาวา ปาตุภวนฺตีติ? อามนฺตา. ปุคฺคโล พุทฺธปาตุภาวา ปาตุภวตีติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….
ปุคฺคโล พุทฺธปาตุภาวา ปาตุภวตีติ? อามนฺตา. พุทฺธสฺส ภควโต ปรินิพฺพุเต อุจฺฉินฺโน ปุคฺคโล, นตฺถิ ปุคฺคโลติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….
สงฺฆานุโยโค.
๒๑. สจฺจิกฏฺสภาคานุโยโค
๒๐๘. ปุคฺคโล ¶ อุปลพฺภติ สจฺจิกฏฺปรมตฺเถนาติ? อามนฺตา. ปุคฺคโล สงฺขโตติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป… ปุคฺคโล อสงฺขโตติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป… ปุคฺคโล เนว สงฺขโต นาสงฺขโตติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ.
๒๐๙. ปุคฺคโล เนว สงฺขโต นาสงฺขโตติ? อามนฺตา ¶ . สงฺขตฺจ อสงฺขตฺจ เปตฺวา อตฺถฺา ตติยา โกฏีติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….
๒๑๐. สงฺขตฺจ อสงฺขตฺจ เปตฺวา อตฺถฺา ตติยา โกฏีติ? อามนฺตา. นนุ วุตฺตํ ภควตา – ‘‘ทฺเวมา, ภิกฺขเว, ธาตุโย. กตมา ทฺเว? สงฺขตา จ ธาตุ อสงฺขตา จ ธาตุ. อิมา โข, ภิกฺขเว, ทฺเว ธาตุโย’’ติ [ม. นิ. ๑.๑๒๕, อาลปนมตฺตเมว นานํ]! อตฺเถว สุตฺตนฺโตติ? อามนฺตา. เตน หิ น วตฺตพฺพํ – ‘‘สงฺขตฺจ อสงฺขตฺจ เปตฺวา อตฺถฺา ตติยา โกฏี’’ติ.
๒๑๑. ปุคฺคโล เนว สงฺขโต นาสงฺขโตติ? อามนฺตา. อฺํ ¶ สงฺขตํ, อฺํ อสงฺขตํ, อฺโ ปุคฺคโลติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….
๒๑๒. ขนฺธา สงฺขตา, นิพฺพานํ อสงฺขตํ, ปุคฺคโล เนว สงฺขโต นาสงฺขโตติ? อามนฺตา. อฺเ ขนฺธา, อฺํ นิพฺพานํ, อฺโ ปุคฺคโลติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….
๒๑๓. รูปํ สงฺขตํ, นิพฺพานํ อสงฺขตํ, ปุคฺคโล เนว สงฺขโต นาสงฺขโตติ? อามนฺตา. อฺํ รูปํ, อฺํ นิพฺพานํ, อฺโ ปุคฺคโลติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ. เวทนา… สฺา… สงฺขารา… วิฺาณํ สงฺขตํ, นิพฺพานํ อสงฺขตํ, ปุคฺคโล เนว สงฺขโต นาสงฺขโตติ? อามนฺตา. อฺํ วิฺาณํ, อฺํ นิพฺพานํ, อฺโ ปุคฺคโลติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….
๒๑๔. ปุคฺคลสฺส ¶ อุปฺปาโท ปฺายติ, วโย ปฺายติ, ิตสฺส อฺถตฺตํ ปฺายตีติ? อามนฺตา. ปุคฺคโล สงฺขโตติ? น ¶ เหวํ วตฺตพฺเพ…เป… วุตฺตํ ภควตา – ‘‘ตีณิมานิ, ภิกฺขเว, สงฺขตสฺส สงฺขตลกฺขณานิ. สงฺขตานํ, ภิกฺขเว, ธมฺมานํ [กตมานิ ตีณิ (อ. นิ. ๓.๔๗)] อุปฺปาโท ปฺายติ ¶ , วโย ปฺายติ, ิตานํ อฺถตฺตํ ปฺายตี’’ติ [อ. นิ. ๓.๔๗]. ปุคฺคลสฺส อุปฺปาโท ปฺายติ, วโย ปฺายติ, ิตสฺส อฺถตฺตํ ปฺายติ; เตน หิ ปุคฺคโล สงฺขโตติ.
๒๑๕. ปุคฺคลสฺส น อุปฺปาโท ปฺายติ, น วโย ปฺายติ, น ิตสฺส อฺถตฺตํ ปฺายตีติ? อามนฺตา. ปุคฺคโล อสงฺขโตติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป… วุตฺตํ ¶ ภควตา – ‘‘ตีณิมานิ, ภิกฺขเว, อสงฺขตสฺส อสงฺขตลกฺขณานิ. อสงฺขตานํ, ภิกฺขเว, ธมฺมานํ น อุปฺปาโท ปฺายติ, น วโย ปฺายติ, น ิตานํ อฺถตฺตํ ปฺายตี’’ติ [อ. นิ. ๓.๔๘]. ปุคฺคลสฺส น อุปฺปาโท ปฺายติ, น วโย ปฺายติ, น ิตสฺส อฺถตฺตํ ปฺายติ; เตน หิ ปุคฺคโล อสงฺขโตติ.
๒๑๖. ปรินิพฺพุโต ปุคฺคโล อตฺถตฺถมฺหิ, นตฺถตฺถมฺหีติ? อตฺถตฺถมฺหีติ. ปรินิพฺพุโต ปุคฺคโล สสฺสโตติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป… นตฺถตฺถมฺหีติ. ปรินิพฺพุโต ปุคฺคโล อุจฺฉินฺโนติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….
๒๑๗. ปุคฺคโล กึ นิสฺสาย ติฏฺตีติ? ภวํ นิสฺสาย ติฏฺตีติ. ภโว อนิจฺโจ สงฺขโต ปฏิจฺจสมุปฺปนฺโน ขยธมฺโม วยธมฺโม วิราคธมฺโม นิโรธธมฺโม วิปริณามธมฺโมติ? อามนฺตา. ปุคฺคโลปิ อนิจฺโจ สงฺขโต ปฏิจฺจสมุปฺปนฺโน ขยธมฺโม วยธมฺโม วิราคธมฺโม นิโรธธมฺโม วิปริณามธมฺโมติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….
๒๑๘. น วตฺตพฺพํ – ‘‘ปุคฺคโล อุปลพฺภติ สจฺจิกฏฺปรมตฺเถนา’’ติ? อามนฺตา. นนุ อตฺถิ โกจิ สุขํ เวทนํ เวทิยมาโน ‘‘สุขํ เวทนํ เวทิยามี’’ติ ปชานาตีติ? อามนฺตา ¶ . หฺจิ อตฺถิ โกจิ สุขํ เวทนํ เวทิยมาโน ‘‘สุขํ เวทนํ เวทิยามี’’ติ ปชานาติ, เตน วต เร วตฺตพฺเพ – ‘‘ปุคฺคโล อุปลพฺภติ สจฺจิกฏฺปรมตฺเถนา’’ติ.
๒๑๙. น ¶ วตฺตพฺพํ – ‘‘ปุคฺคโล อุปลพฺภติ สจฺจิกฏฺปรมตฺเถนา’’ติ? อามนฺตา. นนุ อตฺถิ โกจิ ทุกฺขํ ¶ เวทนํ เวทิยมาโน…เป… อทุกฺขมสุขํ เวทนํ เวทิยมาโน ‘‘อทุกฺขมสุขํ เวทนํ เวทิยามี’’ติ ปชานาตีติ? อามนฺตา. หฺจิ อตฺถิ โกจิ อทุกฺขมสุขํ ¶ เวทนํ เวทิยมาโน ‘‘อทุกฺขมสุขํ เวทนํ เวทิยามี’’ติ ปชานาติ, เตน วต เร วตฺตพฺเพ – ‘‘ปุคฺคโล อุปลพฺภติ สจฺจิกฏฺปรมตฺเถนา’’ติ.
๒๒๐. อตฺถิ โกจิ สุขํ เวทนํ เวทิยมาโน ‘‘สุขํ เวทนํ เวทิยามี’’ติ ปชานาตีติ กตฺวา เตน จ การเณน ปุคฺคโล อุปลพฺภติ สจฺจิกฏฺปรมตฺเถนาติ? อามนฺตา. โย สุขํ เวทนํ เวทิยมาโน ‘‘สุขํ เวทนํ เวทิยามี’’ติ ปชานาติ, สฺเวว ปุคฺคโล; โย สุขํ เวทนํ เวทิยมาโน ‘‘สุขํ เวทนํ เวทิยามี’’ติ น ปชานาติ, น โส ปุคฺคโลติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….
โย ทุกฺขํ เวทนํ เวทิยมาโน…เป… โย อทุกฺขมสุขํ เวทนํ เวทิยมาโน ‘‘อทุกฺขมสุขํ เวทนํ เวทิยามี’’ติ ปชานาติ, สฺเวว ปุคฺคโล; โย อทุกฺขมสุขํ เวทนํ เวทิยมาโน ‘‘อทุกฺขมสุขํ เวทนํ เวทิยามี’’ติ น ปชานาติ, น โส ปุคฺคโลติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….
๒๒๑. อตฺถิ โกจิ สุขํ เวทนํ เวทิยมาโน ‘‘สุขํ เวทนํ เวทิยามี’’ติ ปชานาตีติ กตฺวา เตน จ การเณน ปุคฺคโล อุปลพฺภติ สจฺจิกฏฺปรมตฺเถนาติ? อามนฺตา. อฺา สุขา เวทนา, อฺโ สุขํ เวทนํ เวทิยมาโน ‘‘สุขํ เวทนํ เวทิยามี’’ติ ปชานาตีติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป… อฺา ¶ ทุกฺขา เวทนา…เป… อฺา อทุกฺขมสุขา เวทนา, อฺโ อทุกฺขมสุขํ เวทนํ เวทิยมาโน ‘‘อทุกฺขมสุขํ เวทนํ เวทิยามี’’ติ ปชานาตีติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ ¶ …เป….
๒๒๒. น วตฺตพฺพํ – ‘‘ปุคฺคโล อุปลพฺภติ สจฺจิกฏฺปรมตฺเถนา’’ติ? อามนฺตา. นนุ อตฺถิ โกจิ กาเย กายานุปสฺสี วิหรตีติ? อามนฺตา. หฺจิ อตฺถิ โกจิ กาเย กายานุปสฺสี วิหรติ, เตน วต เร วตฺตพฺเพ – ‘‘ปุคฺคโล อุปลพฺภติ สจฺจิกฏฺปรมตฺเถนา’’ติ.
๒๒๓. น วตฺตพฺพํ – ‘‘ปุคฺคโล อุปลพฺภติ สจฺจิกฏฺปรมตฺเถนา’’ติ? อามนฺตา. นนุ อตฺถิ โกจิ เวทนาสุ…เป… จิตฺเต… ธมฺเมสุ ธมฺมานุปสฺสี วิหรตีติ ¶ ? อามนฺตา. หฺจิ อตฺถิ ¶ โกจิ ธมฺเมสุ ธมฺมานุปสฺสี วิหรติ, เตน วต เร วตฺตพฺเพ – ‘‘ปุคฺคโล อุปลพฺภติ สจฺจิกฏฺปรมตฺเถนา’’ติ.
๒๒๔. อตฺถิ โกจิ กาเย กายานุปสฺสี วิหรตีติ กตฺวา เตน จ การเณน ปุคฺคโล อุปลพฺภติ สจฺจิกฏฺปรมตฺเถนาติ? อามนฺตา. โย กาเย กายานุปสฺสี วิหรติ, สฺเวว ปุคฺคโล; โย น กาเย กายานุปสฺสี วิหรติ, น โส ปุคฺคโลติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….
โย เวทนาสุ…เป… จิตฺเต… ธมฺเมสุ ธมฺมานุปสฺสี วิหรติ, สฺเวว ปุคฺคโล; โย น ธมฺเมสุ ธมฺมานุปสฺสี วิหรติ, น โส ปุคฺคโลติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….
๒๒๕. อตฺถิ โกจิ กาเย กายานุปสฺสี วิหรตีติ กตฺวา เตน จ การเณน ปุคฺคโล อุปลพฺภติ สจฺจิกฏฺปรมตฺเถนาติ? อามนฺตา. อฺโ กาโย, อฺโ กาเย กายานุปสฺสี วิหรตีติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป… อฺา ¶ เวทนา… อฺํ จิตฺตํ… อฺเ ธมฺมา, อฺโ ธมฺเมสุ ธมฺมานุปสฺสี วิหรตีติ? น ¶ เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….
๒๒๖. ปุคฺคโล อุปลพฺภติ สจฺจิกฏฺปรมตฺเถนาติ? อามนฺตา. นนุ วุตฺตํ ภควตา –
‘‘สฺุโต โลกํ อเวกฺขสฺสุ, โมฆราช สทา สโต;
อตฺตานุทิฏฺึ อูหจฺจ [โอหจฺจ (สฺยา.), อุหจฺจ (ก.)], เอวํ มจฺจุตโร สิยา;
เอวํ โลกํ อเวกฺขนฺตํ, มจฺจุราชา น ปสฺสตี’’ติ [สุ. นิ. ๑๑๒๕; จูฬนิ. ๘๘ โมฆราชมาณวปุจฺฉานิทฺเทส].
อตฺเถว สุตฺตนฺโตติ? อามนฺตา. เตน หิ น วตฺตพฺพํ – ‘‘ปุคฺคโล อุปลพฺภติ สจฺจิกฏฺปรมตฺเถนา’’ติ.
๒๒๗. ปุคฺคโล อเวกฺขตีติ? อามนฺตา. สห รูเปน อเวกฺขติ, วินา รูเปน อเวกฺขตีติ? สห รูเปน อเวกฺขตีติ. ตํ ชีวํ ตํ สรีรนฺติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป… วินา รูเปน อเวกฺขตีติ, อฺํ ชีวํ อฺํ สรีรนฺติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….
๒๒๘. ปุคฺคโล ¶ ¶ อเวกฺขตีติ? อามนฺตา. อพฺภนฺตรคโต อเวกฺขติ, พหิทฺธา นิกฺขมิตฺวา อเวกฺขตีติ? อพฺภนฺตรคโต อเวกฺขตีติ. ตํ ชีวํ ตํ สรีรนฺติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป… พหิทฺธา นิกฺขมิตฺวา อเวกฺขตีติ, อฺํ ชีวํ อฺํ สรีรนฺติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….
๒๒๙. น ¶ วตฺตพฺพํ – ‘‘ปุคฺคโล อุปลพฺภติ สจฺจิกฏฺปรมตฺเถนา’’ติ? อามนฺตา. นนุ ภควา สจฺจวาที กาลวาที ภูตวาที ตถวาที อวิตถวาที อนฺถวาทีติ? อามนฺตา. วุตฺตํ ภควตา – ‘‘อตฺถิ ปุคฺคโล ¶ อตฺตหิตาย ปฏิปนฺโน’’ติ. อตฺเถว สุตฺตนฺโตติ? อามนฺตา. เตน หิ ปุคฺคโล อุปลพฺภติ สจฺจิกฏฺปรมตฺเถนาติ.
๒๓๐. น วตฺตพฺพํ – ‘‘ปุคฺคโล อุปลพฺภติ สจฺจิกฏฺปรมตฺเถนา’’ติ? อามนฺตา. นนุ ภควา สจฺจวาที กาลวาที ภูตวาที ตถวาที อวิตถวาที อนฺถวาทีติ? อามนฺตา. วุตฺตํ ภควตา – ‘‘เอกปุคฺคโล, ภิกฺขเว, โลเก อุปฺปชฺชมาโน อุปฺปชฺชติ พหุชนหิตาย พหุชนสุขาย โลกานุกมฺปาย อตฺถาย หิตาย สุขาย เทวมนุสฺสาน’’นฺติ [อ. นิ. ๑.๑๖๒-๑๖๙]. อตฺเถว สุตฺตนฺโตติ? อามนฺตา. เตน หิ ปุคฺคโล อุปลพฺภติ สจฺจิกฏฺปรมตฺเถนาติ.
๒๓๑. ปุคฺคโล อุปลพฺภติ สจฺจิกฏฺปรมตฺเถนาติ? อามนฺตา. นนุ ภควา สจฺจวาที กาลวาที ภูตวาที ตถวาที อวิตถวาที อนฺถวาทีติ? อามนฺตา. วุตฺตํ ภควตา – ‘‘สพฺเพ ธมฺมา อนตฺตา’’ติ [ม. นิ. ๑.๓๕๖; ธ. ป. ๒๗๙ ธมฺมปเท]. อตฺเถว สุตฺตนฺโตติ? อามนฺตา. เตน หิ น วตฺตพฺพํ – ‘‘ปุคฺคโล อุปลพฺภติ สจฺจิกฏฺปรมตฺเถนา’’ติ.
๒๓๒. ปุคฺคโล อุปลพฺภติ สจฺจิกฏฺปรมตฺเถนาติ? อามนฺตา. นนุ ¶ ภควา สจฺจวาที กาลวาที ภูตวาที ตถวาที อวิตถวาที อนฺถวาทีติ? อามนฺตา. วุตฺตํ ภควตา – ‘‘ทุกฺขเมว อุปฺปชฺชมานํ อุปฺปชฺชติ, ทุกฺขเมว [ทุกฺขํ (สํ. นิ. ๒.๑๕)] นิรุชฺฌมานํ นิรุชฺฌตีติ น กงฺขติ น วิจิกิจฺฉติ, อปรปฺปจฺจยฺาณเมวสฺส เอตฺถ โหติ. เอตฺตาวตา โข, กจฺจาน, สมฺมาทิฏฺิ โหตี’’ติ [สํ. นิ. ๒.๑๕]. อตฺเถว สุตฺตนฺโตติ? อามนฺตา. เตน หิ น วตฺตพฺพํ ¶ – ‘‘ปุคฺคโล อุปลพฺภติ สจฺจิกฏฺปรมตฺเถนา’’ติ.
๒๓๓. ปุคฺคโล ¶ ¶ อุปลพฺภติ สจฺจิกฏฺปรมตฺเถนาติ? อามนฺตา. นนุ วชิรา ภิกฺขุนี มารํ ปาปิมนฺตํ เอตทโวจ –
‘‘กินฺนุ สตฺโตติ ปจฺเจสิ, มาร ทิฏฺิคตํ นุ เต;
สุทฺธสงฺขารปฺุโชยํ, นยิธ สตฺตุปลพฺภติ.
‘‘ยถา หิ [ยถาปิ (พหูสุ)] องฺคสมฺภารา, โหติ สทฺโท รโถ อิติ;
เอวํ ขนฺเธสุ สนฺเตสุ, โหติ สตฺโตติ สมฺมุติ [สมฺมติ (สฺยา. กํ.)].
‘‘ทุกฺขเมว หิ สมฺโภติ, ทุกฺขํ ติฏฺติ เวติ จ;
นาฺตฺร ทุกฺขา สมฺโภติ, นาฺํ ทุกฺขา นิรุชฺฌตี’’ติ [สํ. นิ. ๑.๑๗๑].
อตฺเถว สุตฺตนฺโตติ? อามนฺตา. เตน หิ น วตฺตพฺพํ – ‘‘ปุคฺคโล อุปลพฺภติ สจฺจิกฏฺปรมตฺเถนา’’ติ.
๒๓๔. ปุคฺคโล อุปลพฺภติ สจฺจิกฏฺปรมตฺเถนาติ? อามนฺตา. นนุ อายสฺมา อานนฺโท ภควนฺตํ เอตทโวจ – ‘‘‘สฺุโ ¶ โลโก สฺุโ โลโก’ติ, ภนฺเต, วุจฺจติ. กิตฺตาวตา นุ โข, ภนฺเต, ‘สฺุโ โลโก’ติ วุจฺจตี’’ติ? ‘‘ยสฺมา โข, อานนฺท, สฺุํ อตฺเตน วา อตฺตนิเยน วา, ตสฺมา ‘สฺุโ โลโก’ติ วุจฺจติ. กิฺจานนฺท, สฺุํ อตฺเตน วา อตฺตนิเยน วา? จกฺขุํ โข, อานนฺท, สฺุํ อตฺเตน วา อตฺตนิเยน วา, รูปา สฺุา…เป… จกฺขุวิฺาณํ สฺุํ… จกฺขุสมฺผสฺโส สฺุโ… ยมฺปิทํ จกฺขุสมฺผสฺสปจฺจยา อุปฺปชฺชติ เวทยิตํ ¶ สุขํ วา ทุกฺขํ วา อทุกฺขมสุขํ วา, ตมฺปิ สฺุํ อตฺเตน วา อตฺตนิเยน วา, โสตํ สฺุํ…เป… สทฺทา สฺุา… ฆานํ สฺุํ… คนฺธา สฺุา… ชิวฺหา สฺุา… รสา สฺุา… กาโย สฺุโ… โผฏฺพฺพา สฺุา… มโน สฺุโ… ธมฺมา สฺุา… มโนวิฺาณํ สฺุํ… มโนสมฺผสฺโส สฺุโ… ยมฺปิทํ มโนสมฺผสฺสปจฺจยา อุปฺปชฺชติ เวทยิตํ สุขํ วา ทุกฺขํ วา อทุกฺขมสุขํ วา, ตมฺปิ สฺุํ อตฺเตน วา อตฺตนิเยน วา. ยสฺมา โข, อานนฺท, สฺุํ อตฺเตน วา อตฺตนิเยน วา, ตสฺมา ¶ ‘สฺุโ โลโก’ติ วุจฺจตี’’ติ [สํ. นิ. ๔.๘๕]. อตฺเถว สุตฺตนฺโตติ? อามนฺตา. เตน หิ น วตฺตพฺพํ – ‘‘ปุคฺคโล อุปลพฺภติ สจฺจิกฏฺปรมตฺเถนา’’ติ.
๒๓๕. ปุคฺคโล ¶ อุปลพฺภติ สจฺจิกฏฺปรมตฺเถนาติ? อามนฺตา. นนุ ภควา สจฺจวาที กาลวาที ภูตวาที ตถวาที อวิตถวาที อนฺถวาทีติ? อามนฺตา. วุตฺตํ ภควตา – ‘‘อตฺตนิ วา, ภิกฺขเว, สติ ‘อตฺตนิยํ เม’ติ อสฺสา’’ติ? ‘‘เอวํ, ภนฺเต’’. ‘‘อตฺตนิเย วา, ภิกฺขเว, สติ ‘อตฺตา เม’ติ อสฺสา’’ติ? ‘‘เอวํ, ภนฺเต’’. ‘‘อตฺตนิ จ, ภิกฺขเว, อตฺตนิเย จ สจฺจโต เถตโต อนุปลพฺภิยมาเน [อนุปลพฺภมาเน (ม. นิ. ๑.๒๔๔)] ยมฺปิทํ [ยมิทํ (สฺยา.) ยมฺปิตํ (ม. นิ. ๑.๒๔๔)] ทิฏฺิฏฺานํ โส โลโก โส อตฺตา โส เปจฺจ ภวิสฺสามิ นิจฺโจ ธุโว สสฺสโต อวิปริณามธมฺโม, สสฺสติสมํ ตเถว สฺสามีติ – ‘นนฺวายํ, ภิกฺขเว, เกวโล ปริปูโร พาลธมฺโม’’’ติ? ‘‘กิฺหิ โน สิยา, ภนฺเต, เกวโล หิ, ภนฺเต, ปริปูโร พาลธมฺโม’’ติ ¶ [ม. นิ. ๑.๒๔๔]. อตฺเถว สุตฺตนฺโตติ? อามนฺตา. เตน หิ น วตฺตพฺพํ – ‘‘ปุคฺคโล อุปลพฺภติ สจฺจิกฏฺปรมตฺเถนา’’ติ.
๒๓๖. ปุคฺคโล ¶ อุปลพฺภติ สจฺจิกฏฺปรมตฺเถนาติ? อามนฺตา. นนุ ภควา สจฺจวาที กาลวาที ภูตวาที ตถวาที อวิตถวาที อนฺถวาทีติ? อามนฺตา. วุตฺตํ ภควตา – ‘‘ตโย เม, เสนิย, สตฺถาโร สนฺโต สํวิชฺชมานา โลกสฺมึ. กตเม ตโย? อิธ, เสนิย, เอกจฺโจ สตฺถา ทิฏฺเว ธมฺเม อตฺตานํ สจฺจโต เถตโต ปฺาเปติ, อภิสมฺปรายฺจ อตฺตานํ สจฺจโต เถตโต ปฺาเปติ.
‘‘อิธ ปน, เสนิย, เอกจฺโจ สตฺถา ทิฏฺเว หิ โข ธมฺเม อตฺตานํ สจฺจโต เถตโต ปฺาเปติ, โน จ โข อภิสมฺปรายํ อตฺตานํ สจฺจโต เถตโต ปฺาเปติ.
‘‘อิธ ปน, เสนิย, เอกจฺโจ สตฺถา ทิฏฺเ เจว ธมฺเม อตฺตานํ สจฺจโต เถตโต น ปฺาเปติ, อภิสมฺปรายฺจ อตฺตานํ สจฺจโต เถตโต น ปฺาเปติ.
‘‘ตตฺร, เสนิย, ยฺวายํ สตฺถา ทิฏฺเ เจว ธมฺเม อตฺตานํ สจฺจโต เถตโต ปฺาเปติ, อภิสมฺปรายฺจ อตฺตานํ สจฺจโต เถตโต ปฺาเปติ – อยํ วุจฺจติ, เสนิย, สตฺถา สสฺสตวาโท.
‘‘ตตฺร ¶ ¶ , เสนิย, ยฺวายํ สตฺถา ทิฏฺเว หิ โข ธมฺเม อตฺตานํ สจฺจโต เถตโต ปฺาเปติ, โน จ โข อภิสมฺปรายํ อตฺตานํ สจฺจโต เถตโต ปฺาเปติ – อยํ วุจฺจติ, เสนิย, สตฺถา อุจฺเฉทวาโท.
‘‘ตตฺร, เสนิย, ยฺวายํ สตฺถา ทิฏฺเ เจว ธมฺเม อตฺตานํ สจฺจโต เถตโต ¶ น ปฺาเปติ, อภิสมฺปรายฺจ อตฺตานํ สจฺจโต เถตโต น ปฺาเปติ – อยํ วุจฺจติ, เสนิย, สตฺถา สมฺมาสมฺพุทฺโธ. อิเม โข, เสนิย, ตโย สตฺถาโร สนฺโต สํวิชฺชมานา โลกสฺมิ’’นฺติ [ปุ. ป. ๑๓๑ ปุคฺคลปฺตฺติยํ, อตฺถโต เอกํ]. อตฺเถว สุตฺตนฺโตติ? อามนฺตา. เตน หิ น วตฺตพฺพํ – ‘‘ปุคฺคโล อุปลพฺภติ สจฺจิกฏฺปรมตฺเถนา’’ติ.
๒๓๗. ปุคฺคโล อุปลพฺภติ สจฺจิกฏฺปรมตฺเถนาติ? อามนฺตา. นนุ ภควา สจฺจวาที กาลวาที ภูตวาที ตถวาที อวิตถวาที อนฺถวาทีติ? อามนฺตา. วุตฺตํ ภควตา – ‘‘สปฺปิกุมฺโภ’’ติ? อามนฺตา ¶ . อตฺถิ โกจิ สปฺปิสฺส กุมฺภํ กโรตีติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป… เตน หิ น วตฺตพฺพํ – ‘‘ปุคฺคโล อุปลพฺภติ สจฺจิกฏฺปรมตฺเถนา’’ติ.
๒๓๘. ปุคฺคโล อุปลพฺภติ สจฺจิกฏฺปรมตฺเถนาติ? อามนฺตา. นนุ ภควา สจฺจวาที กาลวาที ภูตวาที ตถวาที อวิตถวาที อนฺถวาทีติ? อามนฺตา. วุตฺตํ ภควตา – ‘‘เตลกุมฺโภ… มธุกุมฺโภ… ผาณิตกุมฺโภ… ขีรกุมฺโภ… อุทกกุมฺโภ… ปานียถาลกํ… ปานียโกสกํ… ปานียสราวกํ… นิจฺจภตฺตํ… ธุวยาคู’’ติ? อามนฺตา. อตฺถิ กาจิ ยาคุ นิจฺจา ธุวา สสฺสตา อวิปริณามธมฺมาติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ.…เป…. เตน หิ น วตฺตพฺพํ – ‘‘ปุคฺคโล อุปลพฺภติ สจฺจิกฏฺปรมตฺเถนา’’ติ. (สํขิตฺตํ)
อฏฺกนิคฺคหเปยฺยาลา, สนฺธาวนิยา อุปาทาย;
จิตฺเตน ปฺจมํ กลฺยาณํ, อิทฺธิสุตฺตาหรเณน อฏฺมํ.
สจฺจิกฏฺสภาคานุโยโค.
ปุคฺคลกถา นิฏฺิตา.
๒. ปริหานิกถา
๑. วาทยุตฺติปริหานิ
๒๓๙. ปริหายติ ¶ ¶ ¶ อรหา อรหตฺตาติ? อามนฺตา. สพฺพตฺถ อรหา อรหตฺตา ปริหายตีติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป… สพฺพตฺถ อรหา อรหตฺตา ปริหายตีติ? อามนฺตา. สพฺพตฺถ อรหโต ปริหานีติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….
ปริหายติ อรหา อรหตฺตาติ? อามนฺตา ¶ . สพฺพทา อรหา อรหตฺตา ปริหายตีติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป… สพฺพทา อรหา อรหตฺตา ปริหายตีติ? อามนฺตา. สพฺพทา อรหโต ปริหานีติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….
ปริหายติ อรหา อรหตฺตาติ? อามนฺตา. สพฺเพว อรหนฺโต อรหตฺตา ปริหายนฺตีติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป… สพฺเพว อรหนฺโต อรหตฺตา ปริหายนฺตีติ? อามนฺตา. สพฺเพสํเยว อรหนฺตานํ ปริหานีติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….
ปริหายติ อรหา อรหตฺตาติ? อามนฺตา. อรหา อรหตฺตา ปริหายมาโน จตูหิ ผเลหิ ปริหายตีติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….
จตูหิ สตสหสฺเสหิ เสฏฺี เสฏฺิตฺตํ กาเรนฺโต สตสหสฺเส ปริหีเน เสฏฺิตฺตา ปริหีโน โหตีติ? อามนฺตา. สพฺพสาปเตยฺยา ปริหีโน โหตีติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….
จตูหิ ¶ สตสหสฺเสหิ เสฏฺี เสฏฺิตฺตํ กาเรนฺโต สตสหสฺเส ปริหีเน ภพฺโพ สพฺพสาปเตยฺยา ปริหายิตุนฺติ? อามนฺตา. อรหา อรหตฺตา ปริหายมาโน ¶ ภพฺโพ จตูหิ ผเลหิ ปริหายิตุนฺติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….
๒. อริยปุคฺคลสํสนฺทนปริหานิ
๒๔๐. ปริหายติ อรหา อรหตฺตาติ? อามนฺตา. ปริหายติ โสตาปนฺโน โสตาปตฺติผลาติ? น ¶ เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….
ปริหายติ ¶ อรหา อรหตฺตาติ? อามนฺตา. ปริหายติ สกทาคามี สกทาคามิผลาติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….
ปริหายติ อรหา อรหตฺตาติ? อามนฺตา. ปริหายติ อนาคามี อนาคามิผลาติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….
ปริหายติ อนาคามี อนาคามิผลาติ? อามนฺตา. ปริหายติ โสตาปนฺโน โสตาปตฺติผลาติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….
ปริหายติ อนาคามี อนาคามิผลาติ? อามนฺตา. ปริหายติ สกทาคามี สกทาคามิผลาติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….
ปริหายติ สกทาคามี สกทาคามิผลาติ? อามนฺตา. ปริหายติ โสตาปนฺโน โสตาปตฺติผลาติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….
น ¶ ปริหายติ โสตาปนฺโน โสตาปตฺติผลาติ? อามนฺตา. น ปริหายติ อรหา อรหตฺตาติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….
น ¶ ปริหายติ สกทาคามี สกทาคามิผลาติ? อามนฺตา. น ปริหายติ อรหา อรหตฺตาติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….
น ปริหายติ อนาคามี อนาคามิผลาติ? อามนฺตา. น ปริหายติ อรหา อรหตฺตาติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….
น ปริหายติ โสตาปนฺโน โสตาปตฺติผลาติ? อามนฺตา. น ปริหายติ อนาคามี อนาคามิผลาติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….
น ปริหายติ สกทาคามี สกทาคามิผลาติ? อามนฺตา ¶ . น ปริหายติ อนาคามี อนาคามิผลาติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….
น ปริหายติ โสตาปนฺโน โสตาปตฺติผลาติ? อามนฺตา. น ปริหายติ สกทาคามี สกทาคามิผลาติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….
๒๔๑. ปริหายติ อรหา อรหตฺตาติ? อามนฺตา. อรหา อรหตฺตา ปริหายมาโน กตฺถ สณฺาตีติ? อนาคามิผเลติ. อนาคามี อนาคามิผลา ปริหายมาโน กตฺถ สณฺาตีติ? สกทาคามิผเลติ. สกทาคามี สกทาคามิผลา ปริหายมาโน กตฺถ สณฺาตีติ? โสตาปตฺติผเลติ. โสตาปนฺโน โสตาปตฺติผลา ปริหายมาโน ปุถุชฺชนภูมิยํ สณฺาตีติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ.
อาชานาหิ ¶ นิคฺคหํ. หฺจิ อรหา อรหตฺตา ปริหายมาโน อนาคามิผเล สณฺาติ, อนาคามี อนาคามิผลา ปริหายมาโน สกทาคามิผเล สณฺาติ, สกทาคามี สกทาคามิผลา ปริหายมาโน โสตาปตฺติผเล สณฺาติ; เตน วต เร วตฺตพฺเพ – ‘‘โสตาปนฺโน โสตาปตฺติผลา ปริหายมาโน ปุถุชฺชนภูมิยํ สณฺาตี’’ติ.
อรหา อรหตฺตา ปริหายมาโน โสตาปตฺติผเล สณฺาตีติ? อามนฺตา. โสตาปตฺติผลสฺส อนนฺตรา อรหตฺตํเยว สจฺฉิกโรตีติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….
๒๔๒. ปริหายติ ¶ อรหา อรหตฺตาติ? อามนฺตา. ปริหายติ ¶ โสตาปนฺโน โสตาปตฺติผลาติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป… กสฺส ¶ พหุตรา กิเลสา ปหีนา อรหโต วา โสตาปนฺนสฺส วาติ? อรหโต. หฺจิ อรหโต พหุตรา กิเลสา ปหีนา, ปริหายติ อรหา อรหตฺตา; เตน วต เร วตฺตพฺเพ – ‘‘ปริหายติ โสตาปนฺโน โสตาปตฺติผลา’’ติ.
ปริหายติ อรหา อรหตฺตาติ? อามนฺตา. ปริหายติ สกทาคามี สกทาคามิผลาติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป… กสฺส พหุตรา กิเลสา ปหีนา อรหโต วา สกทาคามิสฺส วาติ? อรหโต. หฺจิ อรหโต พหุตรา กิเลสา ปหีนา, ปริหายติ อรหา อรหตฺตา; เตน วต เร วตฺตพฺเพ – ‘‘ปริหายติ สกทาคามี สกทาคามิผลา’’ติ.
ปริหายติ อรหา อรหตฺตาติ? อามนฺตา. ปริหายติ อนาคามี อนาคามิผลาติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป… กสฺส พหุตรา กิเลสา ปหีนา อรหโต วา อนาคามิสฺส วาติ? อรหโต. หฺจิ อรหโต พหุตรา กิเลสา ปหีนา, ปริหายติ อรหา อรหตฺตา; เตน วต เร วตฺตพฺเพ – ‘‘ปริหายติ อนาคามี อนาคามิผลา’’ติ.
ปริหายติ อนาคามี อนาคามิผลาติ? อามนฺตา. ปริหายติ โสตาปนฺโน โสตาปตฺติผลาติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป… กสฺส พหุตรา กิเลสา ปหีนา อนาคามิสฺส วา โสตาปนฺนสฺส วาติ? อนาคามิสฺส. หฺจิ อนาคามิสฺส พหุตรา กิเลสา ปหีนา, ปริหายติ อนาคามี อนาคามิผลา; เตน วต เร วตฺตพฺเพ – ‘‘ปริหายติ โสตาปนฺโน โสตาปตฺติผลา’’ติ.
๒๔๓. ปริหายติ ¶ ¶ อนาคามี อนาคามิผลาติ? อามนฺตา. ปริหายติ ¶ สกทาคามี สกทาคามิผลาติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป… กสฺส พหุตรา กิเลสา ปหีนา อนาคามิสฺส วา สกทาคามิสฺส วาติ? อนาคามิสฺส. หฺจิ อนาคามิสฺส พหุตรา กิเลสา ปหีนา, ปริหายติ อนาคามี อนาคามิผลา; เตน วต เร วตฺตพฺเพ – ‘‘ปริหายติ สกทาคามี สกทาคามิผลา’’ติ.
ปริหายติ สกทาคามี สกทาคามิผลาติ? อามนฺตา. ปริหายติ โสตาปนฺโน โสตาปตฺติผลาติ ¶ ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป… กสฺส พหุตรา กิเลสา ปหีนา สกทาคามิสฺส วา โสตาปนฺนสฺส วาติ? สกทาคามิสฺส. หฺจิ สกทาคามิสฺส พหุตรา กิเลสา ปหีนา, ปริหายติ สกทาคามี สกทาคามิผลา; เตน วต เร วตฺตพฺเพ – ‘‘ปริหายติ โสตาปนฺโน โสตาปตฺติผลา’’ติ.
๒๔๔. ปริหายติ อรหา อรหตฺตาติ? อามนฺตา. ปริหายติ โสตาปนฺโน โสตาปตฺติผลาติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป… กสฺส อธิมตฺตา มคฺคภาวนา อรหโต วา โสตาปนฺนสฺส วาติ? อรหโต. หฺจิ อรหโต อธิมตฺตา มคฺคภาวนา, ปริหายติ อรหา อรหตฺตา; เตน วต เร วตฺตพฺเพ – ‘‘ปริหายติ โสตาปนฺโน โสตาปตฺติผลา’’ติ.
ปริหายติ อรหา อรหตฺตาติ? อามนฺตา. ปริหายติ โสตาปนฺโน โสตาปตฺติผลาติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป… กสฺส อธิมตฺตา สติปฏฺานภาวนา…เป… สมฺมปฺปธานภาวนา… อิทฺธิปาทภาวนา… อินฺทฺริยภาวนา ¶ … พลภาวนา… โพชฺฌงฺคภาวนา อรหโต วา โสตาปนฺนสฺส วาติ? อรหโต. หฺจิ อรหโต อธิมตฺตา โพชฺฌงฺคภาวนา, ปริหายติ อรหา อรหตฺตา; เตน วต เร วตฺตพฺเพ – ‘‘ปริหายติ โสตาปนฺโน โสตาปตฺติผลา’’ติ.
ปริหายติ ¶ อรหา อรหตฺตาติ? อามนฺตา. ปริหายติ สกทาคามี สกทาคามิผลาติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป… กสฺส อธิมตฺตา มคฺคภาวนา…เป… โพชฺฌงฺคภาวนา อรหโต วา สกทาคามิสฺส วาติ? อรหโต. หฺจิ อรหโต อธิมตฺตา โพชฺฌงฺคภาวนา, ปริหายติ อรหา อรหตฺตา; เตน วต เร วตฺตพฺเพ – ‘‘ปริหายติ สกทาคามี สกทาคามิผลา’’ติ.
ปริหายติ ¶ อรหา อรหตฺตาติ? อามนฺตา. ปริหายติ อนาคามี อนาคามิผลาติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป… กสฺส อธิมตฺตา มคฺคภาวนา…เป… โพชฺฌงฺคภาวนา อรหโต วา อนาคามิสฺส วาติ? อรหโต. หฺจิ อรหโต อธิมตฺตา โพชฺฌงฺคภาวนา, ปริหายติ อรหา อรหตฺตา; เตน วต เร วตฺตพฺเพ – ‘‘ปริหายติ อนาคามี อนาคามิผลา’’ติ.
๒๔๕. ปริหายติ ¶ อนาคามี อนาคามิผลาติ? อามนฺตา. ปริหายติ โสตาปนฺโน โสตาปตฺติผลาติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป… กสฺส อธิมตฺตา มคฺคภาวนา…เป… โพชฺฌงฺคภาวนา อนาคามิสฺส วา โสตาปนฺนสฺส วาติ? อนาคามิสฺส. หฺจิ อนาคามิสฺส อธิมตฺตา ¶ โพชฺฌงฺคภาวนา, ปริหายติ อนาคามี อนาคามิผลา; เตน วต เร วตฺตพฺเพ – ‘‘ปริหายติ โสตาปนฺโน โสตาปตฺติผลา’’ติ.
ปริหายติ อนาคามี อนาคามิผลาติ? อามนฺตา. ปริหายติ สกทาคามี สกทาคามิผลาติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป… กสฺส อธิมตฺตา มคฺคภาวนา…เป… โพชฺฌงฺคภาวนา อนาคามิสฺส วา สกทาคามิสฺส วาติ? อนาคามิสฺส. หฺจิ อนาคามิสฺส อธิมตฺตา โพชฺฌงฺคภาวนา, ปริหายติ ¶ อนาคามี อนาคามิผลา; เตน วต เร วตฺตพฺเพ – ‘‘ปริหายติ สกทาคามี สกทาคามิผลา’’ติ.
๒๔๖. ปริหายติ สกทาคามี สกทาคามิผลาติ? อามนฺตา. ปริหายติ โสตาปนฺโน โสตาปตฺติผลาติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป… กสฺส อธิมตฺตา มคฺคภาวนา…เป… โพชฺฌงฺคภาวนา สกทาคามิสฺส วา โสตาปนฺนสฺส วาติ? สกทาคามิสฺส. หฺจิ สกทาคามิสฺส อธิมตฺตา โพชฺฌงฺคภาวนา, ปริหายติ สกทาคามี สกทาคามิผลา; เตน วต เร วตฺตพฺเพ – ‘‘ปริหายติ โสตาปนฺโน โสตาปตฺติผลา’’ติ…เป….
๒๔๗. อรหตา ทุกฺขํ ทิฏฺํ, ปริหายติ อรหา อรหตฺตาติ? อามนฺตา. โสตาปนฺเนน ทุกฺขํ ทิฏฺํ, ปริหายติ โสตาปนฺโน โสตาปตฺติผลาติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….
อรหตา สมุทโย ทิฏฺโ, ปริหายติ อรหา อรหตฺตาติ ¶ ? อามนฺตา. โสตาปนฺเนน สมุทโย ทิฏฺโ, ปริหายติ โสตาปนฺโน โสตาปตฺติผลาติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….
อรหตา ¶ นิโรโธ ทิฏฺโ, ปริหายติ อรหา อรหตฺตาติ? อามนฺตา. โสตาปนฺเนน นิโรโธ ทิฏฺโ, ปริหายติ โสตาปนฺโน โสตาปตฺติผลาติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….
อรหตา ¶ มคฺโค ทิฏฺโ, ปริหายติ อรหา อรหตฺตาติ? อามนฺตา. โสตาปนฺเนน มคฺโค ทิฏฺโ, ปริหายติ โสตาปนฺโน โสตาปตฺติผลาติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….
อรหตา จตฺตาริ สจฺจานิ ทิฏฺานิ, ปริหายติ อรหา อรหตฺตาติ? อามนฺตา. โสตาปนฺเนน จตฺตาริ สจฺจานิ ทิฏฺานิ, ปริหายติ โสตาปนฺโน โสตาปตฺติผลาติ? น ¶ เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….
อรหตา ทุกฺขํ ทิฏฺํ, ปริหายติ อรหา อรหตฺตาติ? อามนฺตา. สกทาคามินา ทุกฺขํ ทิฏฺํ, ปริหายติ สกทาคามี สกทาคามิผลาติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….
อรหตา สมุทโย ทิฏฺโ…เป… นิโรโธ ทิฏฺโ…เป… มคฺโค ทิฏฺโ…เป… จตฺตาริ สจฺจานิ ทิฏฺานิ, ปริหายติ อรหา อรหตฺตาติ? อามนฺตา. สกทาคามินา จตฺตาริ สจฺจานิ ทิฏฺานิ, ปริหายติ สกทาคามี สกทาคามิผลาติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….
อรหตา ทุกฺขํ ทิฏฺํ, ปริหายติ อรหา อรหตฺตาติ? อามนฺตา. อนาคามินา ทุกฺขํ ทิฏฺํ, ปริหายติ อนาคามี อนาคามิผลาติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….
อรหตา สมุทโย ทิฏฺโ…เป… นิโรโธ ทิฏฺโ…เป… มคฺโค ทิฏฺโ…เป… จตฺตาริ สจฺจานิ ทิฏฺานิ, ปริหายติ อรหา อรหตฺตาติ? อามนฺตา. อนาคามินา จตฺตาริ สจฺจานิ ¶ ทิฏฺานิ, ปริหายติ อนาคามี อนาคามิผลาติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….
๒๔๘. อนาคามินา ทุกฺขํ ทิฏฺํ, ปริหายติ อนาคามี อนาคามิผลาติ? อามนฺตา. โสตาปนฺเนน ทุกฺขํ ทิฏฺํ, ปริหายติ โสตาปนฺโน โสตาปตฺติผลาติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….
อนาคามินา สมุทโย ทิฏฺโ…เป… นิโรโธ ทิฏฺโ…เป… มคฺโค ทิฏฺโ…เป… จตฺตาริ สจฺจานิ ทิฏฺานิ, ปริหายติ อนาคามี อนาคามิผลาติ? อามนฺตา ¶ . โสตาปนฺเนน ¶ จตฺตาริ สจฺจานิ ทิฏฺานิ, ปริหายติ โสตาปนฺโน โสตาปตฺติผลาติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….
อนาคามินา ¶ ทุกฺขํ ทิฏฺํ, ปริหายติ อนาคามี อนาคามิผลาติ? อามนฺตา. สกทาคามินา ทุกฺขํ ทิฏฺํ, ปริหายติ สกทาคามี สกทาคามิผลาติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….
อนาคามินา สมุทโย ทิฏฺโ…เป… นิโรโธ ทิฏฺโ…เป… มคฺโค ทิฏฺโ…เป… จตฺตาริ สจฺจานิ ทิฏฺานิ, ปริหายติ อนาคามี อนาคามิผลาติ? อามนฺตา. สกทาคามินา จตฺตาริ สจฺจานิ ทิฏฺานิ, ปริหายติ สกทาคามี สกทาคามิผลาติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….
๒๔๙. สกทาคามินา ทุกฺขํ ทิฏฺํ, ปริหายติ สกทาคามี สกทาคามิผลาติ? อามนฺตา. โสตาปนฺเนน ทุกฺขํ ทิฏฺํ, ปริหายติ โสตาปนฺโน โสตาปตฺติผลาติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….
สกทาคามินา สมุทโย ทิฏฺโ…เป… นิโรโธ ทิฏฺโ…เป… มคฺโค ทิฏฺโ…เป… จตฺตาริ ¶ สจฺจานิ ทิฏฺานิ, ปริหายติ สกทาคามี สกทาคามิผลาติ? อามนฺตา. โสตาปนฺเนน จตฺตาริ สจฺจานิ ทิฏฺานิ, ปริหายติ โสตาปนฺโน โสตาปตฺติผลาติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….
๒๕๐. โสตาปนฺเนน ทุกฺขํ ทิฏฺํ, น ปริหายติ โสตาปนฺโน โสตาปตฺติผลาติ? อามนฺตา. อรหตา ทุกฺขํ ทิฏฺํ, น ปริหายติ อรหา อรหตฺตาติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….
โสตาปนฺเนน สมุทโย ทิฏฺโ…เป… นิโรโธ ทิฏฺโ…เป… มคฺโค ทิฏฺโ…เป… จตฺตาริ สจฺจานิ ทิฏฺานิ, น ปริหายติ โสตาปนฺโน โสตาปตฺติผลาติ? อามนฺตา. อรหตา จตฺตาริ สจฺจานิ ทิฏฺานิ, น ปริหายติ อรหา อรหตฺตาติ? น ¶ เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….
สกทาคามินา ¶ ทุกฺขํ ทิฏฺํ…เป… จตฺตาริ สจฺจานิ ทิฏฺานิ, น ปริหายติ สกทาคามี สกทาคามิผลาติ? อามนฺตา. อรหตา จตฺตาริ สจฺจานิ ทิฏฺานิ, น ปริหายติ อรหา อรหตฺตาติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….
อนาคามินา ทุกฺขํ ทิฏฺํ…เป… จตฺตาริ สจฺจานิ ทิฏฺานิ, น ปริหายติ อนาคามี อนาคามิผลาติ? อามนฺตา. อรหตา จตฺตาริ สจฺจานิ ทิฏฺานิ, น ปริหายติ อรหา อรหตฺตาติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….
โสตาปนฺเนน ¶ ทุกฺขํ ทิฏฺํ…เป… จตฺตาริ สจฺจานิ ทิฏฺานิ, น ปริหายติ โสตาปนฺโน โสตาปตฺติผลาติ? อามนฺตา.
อนาคามินา ทุกฺขํ ¶ ทิฏฺํ…เป… จตฺตาริ สจฺจานิ ทิฏฺานิ, น ปริหายติ อนาคามี อนาคามิผลาติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….
สกทาคามินา ทุกฺขํ ทิฏฺํ…เป… จตฺตาริ สจฺจานิ ทิฏฺานิ, น ปริหายติ สกทาคามี สกทาคามิผลาติ? อามนฺตา. อนาคามินา ทุกฺขํ ทิฏฺํ…เป… จตฺตาริ สจฺจานิ ทิฏฺานิ, น ปริหายติ อนาคามี อนาคามิผลาติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….
โสตาปนฺเนน ทุกฺขํ ทิฏฺํ…เป… จตฺตาริ สจฺจานิ ทิฏฺานิ, น ปริหายติ โสตาปนฺโน โสตาปตฺติผลาติ? อามนฺตา. สกทาคามินา ทุกฺขํ ทิฏฺํ…เป… จตฺตาริ สจฺจานิ ทิฏฺานิ, น ปริหายติ สกทาคามี สกทาคามิผลาติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….
๒๕๑. อรหโต ราโค ปหีโน, ปริหายติ อรหา อรหตฺตาติ? อามนฺตา. โสตาปนฺนสฺส สกฺกายทิฏฺิ ปหีนา, ปริหายติ โสตาปนฺโน โสตาปตฺติผลาติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….
อรหโต ¶ ราโค ปหีโน, ปริหายติ อรหา อรหตฺตาติ? อามนฺตา. โสตาปนฺนสฺส วิจิกิจฺฉา ปหีนา…เป… สีลพฺพตปรามาโส ปหีโน…เป… อปายคมนีโย ราโค ปหีโน ¶ …เป… อปายคมนีโย โทโส ปหีโน…เป… อปายคมนีโย โมโห ปหีโน, ปริหายติ โสตาปนฺโน โสตาปตฺติผลาติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….
อรหโต โทโส ปหีโน…เป… โมโห ปหีโน… มาโน ปหีโน… ทิฏฺิ ปหีนา… วิจิกิจฺฉา ปหีนา… ถินํ [ถีนํ (สี. สฺยา. กํ. ปี.)] ปหีนํ… อุทฺธจฺจํ ปหีนํ… อหิริกํ ปหีนํ…เป… อโนตฺตปฺปํ ปหีนํ, ปริหายติ อรหา อรหตฺตาติ ¶ ? อามนฺตา. โสตาปนฺนสฺส สกฺกายทิฏฺิ ปหีนา, ปริหายติ โสตาปนฺโน โสตาปตฺติผลาติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….
อรหโต อโนตฺตปฺปํ ปหีนํ, ปริหายติ อรหา อรหตฺตาติ? อามนฺตา. โสตาปนฺนสฺส วิจิกิจฺฉา ปหีนา…เป… สีลพฺพตปรามาโส ปหีโน…เป… อปายคมนีโย ราโค ปหีโน…เป… อปายคมนีโย โทโส ¶ ปหีโน…เป… อปายคมนีโย โมโห ปหีโน, ปริหายติ โสตาปนฺโน โสตาปตฺติผลาติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….
อรหโต ราโค ปหีโน, ปริหายติ อรหา อรหตฺตาติ? อามนฺตา. สกทาคามิสฺส สกฺกายทิฏฺิ ปหีนา, ปริหายติ สกทาคามี สกทาคามิผลาติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ.
อรหโต ราโค ปหีโน, ปริหายติ อรหา อรหตฺตาติ? อามนฺตา. สกทาคามิสฺส วิจิกิจฺฉา ปหีนา…เป… สีลพฺพตปรามาโส ปหีโน…เป… โอฬาริโก กามราโค ปหีโน… โอฬาริโก พฺยาปาโท ปหีโน, ปริหายติ สกทาคามี สกทาคามิผลาติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….
อรหโต ¶ โทโส ปหีโน…เป… อโนตฺตปฺปํ ปหีนํ, ปริหายติ อรหา อรหตฺตาติ? อามนฺตา. สกทาคามิสฺส สกฺกายทิฏฺิ ปหีนา…เป… โอฬาริโก พฺยาปาโท ปหีโน, ปริหายติ สกทาคามี สกทาคามิผลาติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ.
อรหโต ราโค ปหีโน, ปริหายติ อรหา อรหตฺตาติ? อามนฺตา. อนาคามิสฺส สกฺกายทิฏฺิ ปหีนา, ปริหายติ อนาคามี อนาคามิผลาติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….
อรหโต ¶ ราโค ปหีโน, ปริหายติ ¶ อรหา อรหตฺตาติ? อามนฺตา. อนาคามิสฺส วิจิกิจฺฉา ปหีนา…เป… สีลพฺพตปรามาโส ปหีโน… อณุสหคโต กามราโค ปหีโน… อณุสหคโต พฺยาปาโท ปหีโน, ปริหายติ อนาคามี อนาคามิผลาติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ.
อรหโต โทโส ปหีโน…เป… อโนตฺตปฺปํ ปหีนํ, ปริหายติ อรหา อรหตฺตาติ? อามนฺตา. อนาคามิสฺส สกฺกายทิฏฺิ ปหีนา…เป… อณุสหคโต พฺยาปาโท ปหีโน, ปริหายติ อนาคามี อนาคามิผลาติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ.
๒๕๒. อนาคามิสฺส สกฺกายทิฏฺิ ปหีนา, ปริหายติ อนาคามี อนาคามิผลาติ? อามนฺตา. โสตาปนฺนสฺส สกฺกายทิฏฺิ ปหีนา, ปริหายติ โสตาปนฺโน โสตาปตฺติผลาติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ.
อนาคามิสฺส ¶ สกฺกายทิฏฺิ ปหีนา, ปริหายติ อนาคามี อนาคามิผลาติ? อามนฺตา. โสตาปนฺนสฺส วิจิกิจฺฉา ปหีนา…เป… อปายคมนีโย โมโห ปหีโน, ปริหายติ โสตาปนฺโน โสตาปตฺติผลาติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ.
อนาคามิสฺส วิจิกิจฺฉา ปหีนา…เป… อณุสหคโต พฺยาปาโท ปหีโน, ปริหายติ อนาคามี อนาคามิผลาติ? อามนฺตา ¶ . โสตาปนฺนสฺส สกฺกายทิฏฺิ ปหีนา…เป… อปายคมนีโย โมโห ปหีโน, ปริหายติ โสตาปนฺโน โสตาปตฺติผลาติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ.
อนาคามิสฺส สกฺกายทิฏฺิ ปหีนา, ปริหายติ อนาคามี อนาคามิผลาติ? อามนฺตา. สกทาคามิสฺส สกฺกายทิฏฺิ ปหีนา, ปริหายติ ¶ สกทาคามี สกทาคามิผลาติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ.
อนาคามิสฺส สกฺกายทิฏฺิ ปหีนา, ปริหายติ อนาคามี อนาคามิผลาติ? อามนฺตา. สกทาคามิสฺส วิจิกิจฺฉา ปหีนา…เป… สีลพฺพตปรามาโส ปหีโน… โอฬาริโก กามราโค ปหีโน… โอฬาริโก พฺยาปาโท ปหีโน, ปริหายติ สกทาคามี สกทาคามิผลาติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ.
อนาคามิสฺส ¶ วิจิกิจฺฉา ปหีนา…เป… อณุสหคโต พฺยาปาโท ปหีโน, ปริหายติ อนาคามี อนาคามิผลาติ? อามนฺตา. สกทาคามิสฺส สกฺกายทิฏฺิ ปหีนา…เป… โอฬาริโก พฺยาปาโท ปหีโน, ปริหายติ สกทาคามี สกทาคามิผลาติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ.
๒๕๓. สกทาคามิสฺส สกฺกายทิฏฺิ ปหีนา, ปริหายติ สกทาคามี สกทาคามิผลาติ? อามนฺตา. โสตาปนฺนสฺส สกฺกายทิฏฺิ ปหีนา, ปริหายติ โสตาปนฺโน โสตาปตฺติผลาติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ.
สกทาคามิสฺส สกฺกายทิฏฺิ ปหีนา, ปริหายติ สกทาคามี สกทาคามิผลาติ? อามนฺตา. โสตาปนฺนสฺส วิจิกิจฺฉา ปหีนา…เป… อปายคมนีโย โมโห ปหีโน, ปริหายติ โสตาปนฺโน โสตาปตฺติผลาติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ.
สกทาคามิสฺส วิจิกิจฺฉา ปหีนา…เป… โอฬาริโก กามราโค ปหีโน… โอฬาริโก พฺยาปาโท ปหีโน, ปริหายติ สกทาคามี สกทาคามิผลาติ ¶ ? อามนฺตา ¶ . โสตาปนฺนสฺส สกฺกายทิฏฺิ ปหีนา…เป… อปายคมนีโย โมโห ปหีโน, ปริหายติ โสตาปนฺโน โสตาปตฺติผลาติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ.
๒๕๔. โสตาปนฺนสฺส ¶ สกฺกายทิฏฺิ ปหีนา, น ปริหายติ โสตาปนฺโน โสตาปตฺติผลาติ? อามนฺตา. อรหโต ราโค ปหีโน, น ปริหายติ อรหา อรหตฺตาติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ.
โสตาปนฺนสฺส สกฺกายทิฏฺิ ปหีนา, น ปริหายติ โสตาปนฺโน โสตาปตฺติผลาติ? อามนฺตา. อรหโต โทโส ปหีโน…เป… อโนตฺตปฺปํ ปหีนํ, น ปริหายติ อรหา อรหตฺตาติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ.
โสตาปนฺนสฺส วิจิกิจฺฉา ปหีนา…เป… อปายคมนีโย โมโห ปหีโน, น ปริหายติ โสตาปนฺโน โสตาปตฺติผลาติ? อามนฺตา. อรหโต ราโค ปหีโน…เป… อโนตฺตปฺปํ ปหีนํ, น ปริหายติ อรหา อรหตฺตาติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ.
๒๕๕. สกทาคามิสฺส ¶ สกฺกายทิฏฺิ ปหีนา, น ปริหายติ สกทาคามี สกทาคามิผลาติ? อามนฺตา. อรหโต ราโค ปหีโน…เป… อโนตฺตปฺปํ ปหีนํ, น ปริหายติ อรหา อรหตฺตาติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ.
สกทาคามิสฺส วิจิกิจฺฉา ปหีนา…เป… โอฬาริโก พฺยาปาโท ปหีโน, น ปริหายติ สกทาคามี สกทาคามิผลาติ? อามนฺตา. อรหโต ราโค ปหีโน…เป… อโนตฺตปฺปํ ปหีนํ, น ปริหายติ อรหา อรหตฺตาติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ.
๒๕๖. อนาคามิสฺส สกฺกายทิฏฺิ ปหีนา, น ปริหายติ อนาคามี อนาคามิผลาติ? อามนฺตา. อรหโต ราโค ปหีโน…เป… อโนตฺตปฺปํ ปหีนํ, น ปริหายติ อรหา อรหตฺตาติ? น ¶ เหวํ วตฺตพฺเพ ¶ .
อนาคามิสฺส วิจิกิจฺฉา ปหีนา…เป… อณุสหคโต พฺยาปาโท ปหีโน, น ปริหายติ อนาคามี อนาคามิผลาติ? อามนฺตา. อรหโต ราโค ปหีโน…เป… อโนตฺตปฺปํ ปหีนํ, น ปริหายติ อรหา อรหตฺตาติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ.
๒๕๗. โสตาปนฺนสฺส ¶ สกฺกายทิฏฺิ ปหีนา, น ปริหายติ โสตาปนฺโน โสตาปตฺติผลาติ? อามนฺตา. อนาคามิสฺส สกฺกายทิฏฺิ ปหีนา… อณุสหคโต พฺยาปาโท ปหีโน, น ปริหายติ อนาคามี อนาคามิผลาติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ.
โสตาปนฺนสฺส วิจิกิจฺฉา ปหีนา…เป… อปายคมนีโย โมโห ปหีโน, น ปริหายติ โสตาปนฺโน โสตาปตฺติผลาติ? อามนฺตา. อนาคามิสฺส สกฺกายทิฏฺิ ปหีนา…เป… อณุสหคโต พฺยาปาโท ปหีโน, น ปริหายติ อนาคามี อนาคามิผลาติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ.
๒๕๘. สกทาคามิสฺส สกฺกายทิฏฺิ ปหีนา, น ปริหายติ สกทาคามี สกทาคามิผลาติ? อามนฺตา. อนาคามิสฺส สกฺกายทิฏฺิ ปหีนา…เป… อณุสหคโต พฺยาปาโท ปหีโน, น ปริหายติ อนาคามี อนาคามิผลาติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ.
สกทาคามิสฺส ¶ วิจิกิจฺฉา ปหีนา…เป… โอฬาริโก พฺยาปาโท ปหีโน, น ปริหายติ สกทาคามี สกทาคามิผลาติ? อามนฺตา. อนาคามิสฺส สกฺกายทิฏฺิ ปหีนา…เป… อณุสหคโต พฺยาปาโท ปหีโน, น ปริหายติ อนาคามี อนาคามิผลาติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ.
๒๕๙. โสตาปนฺนสฺส ¶ สกฺกายทิฏฺิ ปหีนา, น ปริหายติ โสตาปนฺโน โสตาปตฺติผลาติ? อามนฺตา. สกทาคามิสฺส สกฺกายทิฏฺิ ปหีนา…เป… โอฬาริโก พฺยาปาโท ปหีโน, น ปริหายติ สกทาคามี สกทาคามิผลาติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ.
โสตาปนฺนสฺส วิจิกิจฺฉา ปหีนา…เป… อปายคมนีโย โมโห ¶ ปหีโน, น ปริหายติ โสตาปนฺโน โสตาปตฺติผลาติ? อามนฺตา. สกทาคามิสฺส สกฺกายทิฏฺิ ปหีนา…เป… โอฬาริโก พฺยาปาโท ปหีโน, น ปริหายติ สกทาคามี สกทาคามิผลาติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ.
๒๖๐. ปริหายติ อรหา อรหตฺตาติ? อามนฺตา. นนุ อรหโต ราโค ปหีโน อุจฺฉินฺนมูโล ตาลาวตฺถุกโต อนภาวงฺกโต [อนภาวกโต (สี.)] อายตึ อนุปฺปาทธมฺโมติ? อามนฺตา. หฺจิ อรหโต ราโค ปหีโน อุจฺฉินฺนมูโล ¶ ตาลาวตฺถุกโต อนภาวงฺกโต อายตึ อนุปฺปาทธมฺโม, โน จ วต เร [โน วต เร (สฺยา. ปี.) เอวมุปริปิ] วตฺตพฺเพ – ‘‘ปริหายติ อรหา อรหตฺตา’’ติ.
ปริหายติ อรหา อรหตฺตาติ? อามนฺตา. นนุ อรหโต โทโส ปหีโน…เป… โมโห ปหีโน… มาโน ปหีโน… ทิฏฺิ ปหีนา… วิจิกิจฺฉา ปหีนา… ถินํ ปหีนํ… อุทฺธจฺจํ ปหีนํ… อหิริกํ ปหีนํ… อโนตฺตปฺปํ ปหีนํ อุจฺฉินฺนมูลํ ตาลาวตฺถุกตํ อนภาวงฺกตํ อายตึ อนุปฺปาทธมฺมนฺติ? อามนฺตา. หฺจิ อรหโต อโนตฺตปฺปํ ปหีนํ อุจฺฉินฺนมูลํ ตาลาวตฺถุกตํ อนภาวงฺกตํ อายตึ อนุปฺปาทธมฺมํ, โน จ วต เร วตฺตพฺเพ – ‘‘ปริหายติ อรหา อรหตฺตา’’ติ.
ปริหายติ ¶ อรหา อรหตฺตาติ? อามนฺตา. นนุ อรหโต ราคปฺปหานาย มคฺโค ภาวิโตติ ¶ ? อามนฺตา. หฺจิ อรหโต ราคปฺปหานาย มคฺโค ภาวิโต, โน จ วต เร วตฺตพฺเพ – ‘‘ปริหายติ อรหา อรหตฺตา’’ติ.
ปริหายติ อรหา อรหตฺตาติ? อามนฺตา. นนุ อรหโต ราคปฺปหานาย สติปฏฺานา ภาวิตา…เป… สมฺมปฺปธานา ภาวิตา… อิทฺธิปาทา ภาวิตา… อินฺทฺริยา ภาวิตา… พลา ภาวิตา… โพชฺฌงฺคา ภาวิตาติ? อามนฺตา. หฺจิ ¶ อรหโต ราคปฺปหานาย โพชฺฌงฺคา ภาวิตา, โน จ วต เร วตฺตพฺเพ – ‘‘ปริหายติ อรหา อรหตฺตา’’ติ.
ปริหายติ อรหา อรหตฺตาติ? อามนฺตา. นนุ อรหโต โทสปฺปหานาย…เป… อโนตฺตปฺปปหานาย มคฺโค ภาวิโต…เป… โพชฺฌงฺคา ภาวิตาติ? อามนฺตา. หฺจิ อรหโต อโนตฺตปฺปปหานาย โพชฺฌงฺคา ภาวิตา, โน จ วต เร วตฺตพฺเพ – ‘‘ปริหายติ อรหา อรหตฺตา’’ติ.
๒๖๑. ปริหายติ อรหา อรหตฺตาติ? อามนฺตา. นนุ อรหา วีตราโค วีตโทโส วีตโมโห กตกรณีโย โอหิตภาโร อนุปฺปตฺตสทตฺโถ ปริกฺขีณภวสํโยชโน สมฺมทฺาวิมุตฺโต อุกฺขิตฺตปลิโฆ สงฺกิณฺณปริโข อพฺพูฬฺเหสิโก นิรคฺคโฬ อริโย ปนฺนทฺธโช ปนฺนภาโร วิสฺุตฺโต สุวิชิตวิชโย; ทุกฺขํ ตสฺส ปริฺาตํ, สมุทโย ปหีโน, นิโรโธ สจฺฉิกโต, มคฺโค ภาวิโต, อภิฺเยฺยํ ¶ อภิฺาตํ ¶ , ปริฺเยฺยํ ปริฺาตํ, ปหาตพฺพํ ปหีนํ, ภาเวตพฺพํ ภาวิตํ, สจฺฉิกาตพฺพํ สจฺฉิกตนฺติ? อามนฺตา. หฺจิ อรหา วีตราโค วีตโทโส วีตโมโห…เป… สจฺฉิกาตพฺพํ สจฺฉิกตํ, โน จ วต เร วตฺตพฺเพ – ‘‘ปริหายติ อรหา อรหตฺตา’’ติ.
๒๖๒. ปริหายติ อรหา อรหตฺตาติ? ( ) [(อามนฺตา) (ก.)] สมยวิมุตฺโต อรหา อรหตฺตา ปริหายติ, อสมยวิมุตฺโต อรหา อรหตฺตา น ปริหายตีติ. สมยวิมุตฺโต อรหา อรหตฺตา ปริหายตีติ? อามนฺตา. อสมยวิมุตฺโต อรหา อรหตฺตา ปริหายตีติ [น ปริหายตีติ (ก.)]? น เหวํ วตฺตพฺเพ.
อสมยวิมุตฺโต อรหา อรหตฺตา น ปริหายตีติ? อามนฺตา. สมยวิมุตฺโต อรหา อรหตฺตา น ปริหายตีติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ.
สมยวิมุตฺตสฺส ¶ ¶ อรหโต ราโค ปหีโน, ปริหายติ สมยวิมุตฺโต อรหา อรหตฺตาติ? อามนฺตา. อสมยวิมุตฺตสฺส อรหโต ราโค ปหีโน, ปริหายติ อสมยวิมุตฺโต อรหา อรหตฺตาติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ.
สมยวิมุตฺตสฺส อรหโต โทโส ปหีโน…เป… อโนตฺตปฺปํ ปหีนํ, ปริหายติ สมยวิมุตฺโต อรหา อรหตฺตาติ? อามนฺตา. อสมยวิมุตฺตสฺส อรหโต อโนตฺตปฺปํ ปหีนํ, ปริหายติ อสมยวิมุตฺโต อรหา อรหตฺตาติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ.
สมยวิมุตฺตสฺส อรหโต ราคปฺปหานาย มคฺโค ภาวิโต, ปริหายติ สมยวิมุตฺโต อรหา อรหตฺตาติ? อามนฺตา. อสมยวิมุตฺตสฺส อรหโต ราคปฺปหานาย มคฺโค ภาวิโต, ปริหายติ อสมยวิมุตฺโต อรหา ¶ อรหตฺตาติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ.
สมยวิมุตฺตสฺส อรหโต ราคปฺปหานาย สติปฏฺานา ภาวิตา…เป… สมฺมปฺปธานา ภาวิตา… อิทฺธิปาทา ภาวิตา… อินฺทฺริยา ภาวิตา… พลา ภาวิตา… โพชฺฌงฺคา ภาวิตา, ปริหายติ สมยวิมุตฺโต อรหา อรหตฺตาติ? อามนฺตา. อสมยวิมุตฺตสฺส อรหโต ราคปฺปหานาย สติปฏฺานา ¶ ภาวิตา…เป… โพชฺฌงฺคา ภาวิตา, ปริหายติ อสมยวิมุตฺโต อรหา อรหตฺตาติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ.
สมยวิมุตฺตสฺส อรหโต โทสปฺปหานาย…เป… อโนตฺตปฺปปหานาย มคฺโค ภาวิโต…เป… โพชฺฌงฺคา ภาวิตา, ปริหายติ สมยวิมุตฺโต อรหา อรหตฺตาติ? อามนฺตา. อสมยวิมุตฺตสฺส อรหโต อโนตฺตปฺปปหานาย มคฺโค ภาวิโต…เป… โพชฺฌงฺคา ภาวิตา, ปริหายติ อสมยวิมุตฺโต อรหา อรหตฺตาติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….
สมยวิมุตฺโต อรหา วีตราโค วีตโทโส วีตโมโห กตกรณีโย โอหิตภาโร อนุปฺปตฺตสทตฺโถ ปริกฺขีณภวสํโยชโน ¶ สมฺมทฺาวิมุตฺโต อุกฺขิตฺตปลิโฆ สงฺกิณฺณปริโข อพฺพูฬฺเหสิโก นิรคฺคโฬ อริโย ปนฺนทฺธโช ปนฺนภาโร วิสฺุตฺโต สุวิชิตวิชโย, ทุกฺขํ ตสฺส ปริฺาตํ, สมุทโย ปหีโน, นิโรโธ สจฺฉิกโต, มคฺโค ภาวิโต, อภิฺเยฺยํ อภิฺาตํ, ปริฺเยฺยํ ปริฺาตํ, ปหาตพฺพํ ปหีนํ, ภาเวตพฺพํ ภาวิตํ, สจฺฉิกาตพฺพํ สจฺฉิกตํ ¶ , ปริหายติ สมยวิมุตฺโต อรหา อรหตฺตาติ? อามนฺตา. อสมยวิมุตฺโต อรหา วีตราโค วีตโทโส ¶ วีตโมโห…เป… สจฺฉิกาตพฺพํ สจฺฉิกตํ, ปริหายติ อสมยวิมุตฺโต อรหา อรหตฺตาติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ.
๒๖๓. อสมยวิมุตฺตสฺส อรหโต ราโค ปหีโน, น ปริหายติ อสมยวิมุตฺโต อรหา อรหตฺตาติ? อามนฺตา. สมยวิมุตฺตสฺส อรหโต ราโค ปหีโน, น ปริหายติ สมยวิมุตฺโต อรหา อรหตฺตาติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ.
อสมยวิมุตฺตสฺส อรหโต โทโส ปหีโน…เป… อโนตฺตปฺปํ ปหีนํ, น ปริหายติ อสมยวิมุตฺโต อรหา อรหตฺตาติ? อามนฺตา. สมยวิมุตฺตสฺส อรหโต อโนตฺตปฺปํ ปหีนํ, น ปริหายติ สมยวิมุตฺโต อรหา อรหตฺตาติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ.
อสมยวิมุตฺตสฺส อรหโต ราคปฺปหานาย มคฺโค ภาวิโต…เป… โพชฺฌงฺคา ภาวิตา, น ปริหายติ อสมยวิมุตฺโต อรหา อรหตฺตาติ? อามนฺตา. สมยวิมุตฺตสฺส อรหโต ราคปฺปหานาย มคฺโค ¶ ภาวิโต…เป… โพชฺฌงฺคา ภาวิตา, น ปริหายติ สมยวิมุตฺโต อรหา อรหตฺตาติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ.
อสมยวิมุตฺตสฺส อรหโต โทสปฺปหานาย…เป… อโนตฺตปฺปปหานาย มคฺโค ภาวิโต…เป… โพชฺฌงฺคา ภาวิตา, น ปริหายติ อสมยวิมุตฺโต อรหา อรหตฺตาติ? อามนฺตา. สมยวิมุตฺตสฺส ¶ อรหโต อโนตฺตปฺปปหานาย มคฺโค ภาวิโต…เป… โพชฺฌงฺคา ภาวิตา, น ปริหายติ สมยวิมุตฺโต อรหา อรหตฺตาติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ.
อสมยวิมุตฺโต อรหา วีตราโค วีตโทโส วีตโมโห…เป… สจฺฉิกาตพฺพํ สจฺฉิกตํ, น ปริหายติ อสมยวิมุตฺโต ¶ อรหา อรหตฺตาติ? อามนฺตา. สมยวิมุตฺโต อรหา วีตราโค วีตโทโส วีตโมโห…เป… สจฺฉิกาตพฺพํ สจฺฉิกตํ, น ปริหายติ สมยวิมุตฺโต อรหา อรหตฺตาติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….
๒๖๔. ปริหายติ อรหา อรหตฺตาติ? อามนฺตา. สาริปุตฺโต เถโร ปริหายิตฺถ อรหตฺตาติ ¶ ? น เหวํ วตฺตพฺเพ. มหาโมคฺคลฺลาโน [มหาโมคฺคลาโน (ก.)] เถโร… มหากสฺสโป เถโร… มหากจฺจายโน [มหากจฺจาโน (ม. นิ. ๑.๒๐๒ อาทโย)] เถโร… มหาโกฏฺิโก [มหาโกฏฺิโต (สี. สฺยา. กํ. ปี.)] เถโร… มหาปนฺถโก เถโร ปริหายิตฺถ อรหตฺตาติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ.
สาริปุตฺโต เถโร น ปริหายิตฺถ อรหตฺตาติ? อามนฺตา. หฺจิ สาริปุตฺโต เถโร น ปริหายิตฺถ อรหตฺตา, โน จ วต เร วตฺตพฺเพ – ‘‘ปริหายติ อรหา อรหตฺตา’’ติ.
มหาโมคฺคลฺลาโน เถโร… มหากสฺสโป เถโร… มหากจฺจายโน เถโร… มหาโกฏฺิโก เถโร… มหาปนฺถโก เถโร น ปริหายิตฺถ อรหตฺตาติ? อามนฺตา. หฺจิ มหาปนฺถโก เถโร น ปริหายิตฺถ อรหตฺตา, โน จ วต เร วตฺตพฺเพ – ‘‘ปริหายติ อรหา อรหตฺตา’’ติ.
อริยปุคฺคลสํสนฺทนํ.
๓. สุตฺตสาธนปริหานิ
๒๖๕. ปริหายติ ¶ อรหา อรหตฺตาติ? อามนฺตา. นนุ วุตฺตํ ภควตา –
‘‘อุจฺจาวจา หิ ปฏิปทา [ปฏิปาทา (อฏฺ.)], สมเณน ปกาสิตา;
น ปารํ ทิคุณํ ยนฺติ, นยิทํ เอกคุณํ มุต’’นฺติ [สุ. นิ. ๗๑๙ สุตฺตนิปาเต].
อตฺเถว ¶ สุตฺตนฺโตติ? อามนฺตา. เตน หิ น วตฺตพฺพํ – ‘‘ปริหายติ อรหา ¶ อรหตฺตา’’ติ.
ปริหายติ อรหา อรหตฺตาติ? อามนฺตา. อตฺถิ ฉินฺนสฺส เฉทิยนฺติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ.
อตฺถิ ฉินฺนสฺส เฉทิยนฺติ? อามนฺตา. นนุ วุตฺตํ ภควตา –
‘‘วีตตณฺโห ¶ อนาทาโน, กิจฺจํ ยสฺส น วิชฺชติ;
ฉินฺนสฺส เฉทิยํ นตฺถิ, โอฆปาโส สมูหโต’’ติ.
อตฺเถว สุตฺตนฺโตติ? อามนฺตา. เตน หิ น วตฺตพฺพํ – ‘‘อตฺถิ ฉินฺนสฺส เฉทิย’’นฺติ.
๒๖๖. ปริหายติ อรหา อรหตฺตาติ? อามนฺตา. อตฺถิ กตสฺส ปติจโยติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ.
อตฺถิ กตสฺส ปติจโยติ? อามนฺตา. นนุ วุตฺตํ ภควตา –
‘‘ตสฺส สมฺมา วิมุตฺตสฺส, สนฺตจิตฺตสฺส ภิกฺขุโน;
กตสฺส ปติจโย นตฺถิ, กรณียํ น วิชฺชติ.
‘‘เสโล ยถา เอกคฺฆโน, วาเตน น สมีรติ;
เอวํ รูปา รสา สทฺทา, คนฺธา ผสฺสา จ เกวลา.
‘‘อิฏฺา ธมฺมา อนิฏฺา จ, นปฺปเวเธนฺติ ตาทิโน;
ิตํ จิตฺตํ วิปฺปมุตฺตํ, วยํ จสฺสานุปสฺสตี’’ติ [มหาว. ๒๔๔; อ. นิ. ๖.๕๕].
อตฺเถว สุตฺตนฺโตติ? อามนฺตา. เตน ¶ หิ น วตฺตพฺพํ – ‘‘อตฺถิ กตสฺส ปติจโย’’ติ.
๒๖๗. น ¶ ¶ วตฺตพฺพํ – ‘‘ปริหายติ อรหา อรหตฺตา’’ติ? อามนฺตา. นนุ วุตฺตํ ภควตา – ‘‘ปฺจิเม, ภิกฺขเว, ธมฺมา สมยวิมุตฺตสฺส ภิกฺขุโน ปริหานาย สํวตฺตนฺติ. กตเม ปฺจ? กมฺมารามตา, ภสฺสารามตา, นิทฺทารามตา, สงฺคณิการามตา, ยถาวิมุตฺตํ จิตฺตํ น ปจฺจเวกฺขติ. อิเม โข, ภิกฺขเว, ปฺจ ธมฺมา สมยวิมุตฺตสฺส ภิกฺขุโน ปริหานาย สํวตฺตนฺตี’’ติ [อ. นิ. ๕.๑๔๙]. อตฺเถว สุตฺตนฺโตติ? อามนฺตา. เตน หิ ปริหายติ อรหา อรหตฺตาติ.
อตฺถิ อรหโต กมฺมารามตาติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ.
อตฺถิ ¶ อรหโต กมฺมารามตาติ? อามนฺตา. อตฺถิ อรหโต ราโค กามราโค กามราคปริยุฏฺานํ กามราคสํโยชนํ กาโมโฆ กามโยโค กามจฺฉนฺทนีวรณนฺติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ.
อตฺถิ อรหโต ภสฺสารามตา, อตฺถิ อรหโต นิทฺทารามตา, อตฺถิ อรหโต สงฺคณิการามตาติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ.
อตฺถิ อรหโต สงฺคณิการามตาติ? อามนฺตา. อตฺถิ อรหโต ราโค กามราโค กามราคปริยุฏฺานํ กามราคสํโยชนํ กาโมโฆ กามโยโค กามจฺฉนฺทนีวรณนฺติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ.
๒๖๘. ปริหายติ อรหา อรหตฺตาติ? อามนฺตา. อรหา อรหตฺตา ปริหายมาโน กึ ปริยุฏฺิโต ปริหายตีติ? ราคปริยุฏฺิโต ปริหายตีติ. ปริยุฏฺานํ กึ ปฏิจฺจ อุปฺปชฺชตีติ? อนุสยํ ปฏิจฺจ อุปฺปชฺชตีติ. อตฺถิ อรหโต อนุสยาติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ.
อตฺถิ ¶ ¶ อรหโต อนุสยาติ? อามนฺตา. อตฺถิ อรหโต กามราคานุสโย ปฏิฆานุสโย มานานุสโย ทิฏฺานุสโย วิจิกิจฺฉานุสโย ภวราคานุสโย อวิชฺชานุสโยติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ.
โทสปริยุฏฺิโต ปริหายตีติ…เป… โมหปริยุฏฺิโต ปริหายตีติ…. ปริยุฏฺานํ กึ ปฏิจฺจ อุปฺปชฺชตีติ? อนุสยํ ปฏิจฺจ อุปฺปชฺชตีติ. อตฺถิ อรหโต อนุสยาติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….
อตฺถิ อรหโต อนุสยาติ? อามนฺตา. อตฺถิ อรหโต กามราคานุสโย…เป… อวิชฺชานุสโยติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ.
ปริหายติ ¶ อรหา อรหตฺตาติ? อามนฺตา. อรหโต อรหตฺตา ปริหายมานสฺส กึ อุปจยํ ¶ คจฺฉตีติ? ราโค อุปจยํ คจฺฉตีติ. สกฺกายทิฏฺิ อุปจยํ คจฺฉตีติ, วิจิกิจฺฉา อุปจยํ คจฺฉตีติ, สีลพฺพตปรามาโส อุปจยํ คจฺฉตีติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ. โทโส อุปจยํ คจฺฉตีติ…เป… โมโห อุปจยํ คจฺฉตีติ, สกฺกายทิฏฺิ อุปจยํ คจฺฉตีติ, วิจิกิจฺฉา อุปจยํ คจฺฉตีติ, สีลพฺพตปรามาโส อุปจยํ คจฺฉตีติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ.
ปริหายติ อรหา อรหตฺตาติ? อามนฺตา. อรหา อาจินตีติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ. อรหา อปจินตีติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ. อรหา ปชหตีติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ. อรหา อุปาทิยตีติ? น ¶ เหวํ วตฺตพฺเพ. อรหา วิสิเนตีติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ. อรหา อุสฺสิเนตีติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ. อรหา ¶ วิธูเปตีติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ. อรหา สนฺธูเปตีติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ.
นนุ อรหา เนวาจินติ น อปจินติ อปจินิตฺวา ิโตติ? อามนฺตา. หฺจิ อรหา เนวาจินติ น อปจินติ อปจินิตฺวา ิโต, โน จ วต เร วตฺตพฺเพ – ‘‘ปริหายติ อรหา อรหตฺตา’’ติ.
นนุ อรหา เนว ปชหติ น อุปาทิยติ ปชหิตฺวา ิโตติ? อามนฺตา. หฺจิ อรหา เนว ปชหติ น อุปาทิยติ ปชหิตฺวา ิโต, โน จ วต เร วตฺตพฺเพ – ‘‘ปริหายติ อรหา อรหตฺตา’’ติ.
นนุ อรหา เนว วิสิเนติ น อุสฺสิเนติ วิสินิตฺวา ิโตติ? อามนฺตา. หฺจิ อรหา เนว วิสิเนติ น อุสฺสิเนติ วิสินิตฺวา ิโต, โน จ วต เร วตฺตพฺเพ – ‘‘ปริหายติ อรหา อรหตฺตา’’ติ.
นนุ อรหา เนว วิธูเปติ น สนฺธูเปติ วิธูเปตฺวา ิโตติ? อามนฺตา. หฺจิ อรหา เนว วิธูเปติ น สนฺธูเปติ วิธูเปตฺวา ิโต, โน จ วต เร วตฺตพฺเพ – ‘‘ปริหายติ อรหา อรหตฺตา’’ติ.
ปริหานิกถา นิฏฺิตา.
๓. พฺรหฺมจริยกถา
๑. สุทฺธพฺรหฺมจริยกถา
๒๖๙. นตฺถิ ¶ ¶ เทเวสุ พฺรหฺมจริยวาโสติ? อามนฺตา. สพฺเพ ¶ เทวา ชฬา เอลมูคา [เอฬมูคา (สฺยา.)] อวิฺู หตฺถสํวาจิกา นปฺปฏิพลา สุภาสิตทุพฺภาสิตานํ อตฺถมฺาตุํ, สพฺเพ เทวา น พุทฺเธ ปสนฺนา น ธมฺเม ¶ ปสนฺนา น สงฺเฆ ปสนฺนา, น พุทฺธํ ภควนฺตํ ปยิรุปาสนฺติ, น พุทฺธํ ภควนฺตํ ปฺหํ ปุจฺฉนฺติ, น พุทฺเธน ภควตา ปฺเห วิสฺสชฺชิเต อตฺตมนา, สพฺเพ เทวา กมฺมาวรเณน สมนฺนาคตา กิเลสาวรเณน สมนฺนาคตา วิปากาวรเณน สมนฺนาคตา อสฺสทฺธา อจฺฉนฺทิกา ทุปฺปฺา อภพฺพา นิยามํ โอกฺกมิตุํ กุสเลสุ ธมฺเมสุ สมฺมตฺตํ, สพฺเพ เทวา มาตุฆาตกา ปิตุฆาตกา อรหนฺตฆาตกา รุหิรุปฺปาทกา สงฺฆเภทกา, สพฺเพ เทวา ปาณาติปาติโน อทินฺนาทายิโน กาเมสุมิจฺฉาจาริโน มุสาวาทิโน ปิสุณวาจา ผรุสาวาจา สมฺผปฺปลาปิโน อภิชฺฌาลุโน พฺยาปนฺนจิตฺตา มิจฺฉาทิฏฺิกาติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….
นนุ อตฺถิ เทวา อชฬา อเนลมูคา วิฺู น หตฺถสํวาจิกา ปฏิพลา สุภาสิตทุพฺภาสิตานํ อตฺถมฺาตุํ, อตฺถิ เทวา พุทฺเธ ปสนฺนา ธมฺเม ปสนฺนา สงฺเฆ ปสนฺนา, พุทฺธํ ภควนฺตํ ปยิรุปาสนฺติ, พุทฺธํ ภควนฺตํ ปฺหํ ปุจฺฉนฺติ, พุทฺเธน ภควตา ปฺเห วิสฺสชฺชิเต อตฺตมนา โหนฺติ, อตฺถิ เทวา น กมฺมาวรเณน สมนฺนาคตา น กิเลสาวรเณน สมนฺนาคตา น วิปากาวรเณน สมนฺนาคตา สทฺธา ฉนฺทิกา ปฺวนฺโต ภพฺพา นิยามํ โอกฺกมิตุํ กุสเลสุ ธมฺเมสุ สมฺมตฺตํ, อตฺถิ เทวา น มาตุฆาตกา น ปิตุฆาตกา น อรหนฺตฆาตกา น รุหิรุปฺปาทกา น สงฺฆเภทกา, อตฺถิ เทวา น ปาณาติปาติโน น อทินฺนาทายิโน น กาเมสุมิจฺฉาจาริโน ¶ น มุสาวาทิโน น ปิสุณาวาจา น ผรุสาวาจา น สมฺผปฺปลาปิโน น อภิชฺฌาลุโน ¶ อพฺยาปนฺนจิตฺตา สมฺมาทิฏฺิกาติ? อามนฺตา.
หฺจิ อตฺถิ เทวา อชฬา อเนลมูคา วิฺู น หตฺถสํวาจิกา ¶ ปฏิพลา สุภาสิตทุพฺภาสิตานํ อตฺถมฺาตุํ…เป… อตฺถิ เทวา พุทฺเธ ปสนฺนา…เป… สมฺมาทิฏฺิกา, โน จ วต เร วตฺตพฺเพ – ‘‘นตฺถิ เทเวสุ พฺรหฺมจริยวาโส’’ติ.
๒๗๐. อตฺถิ ¶ เทเวสุ พฺรหฺมจริยวาโสติ? อามนฺตา. อตฺถิ ตตฺถ ปพฺพชฺชา มุณฺฑิยํ กาสาวธารณา ปตฺตธารณา, เทเวสุ สมฺมาสมฺพุทฺธา อุปฺปชฺชนฺติ, ปจฺเจกสมฺพุทฺธา อุปฺปชฺชนฺติ, สาวกยุคํ อุปฺปชฺชตีติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….
เทเวสุ ปพฺพชฺชา นตฺถีติ, นตฺถิ เทเวสุ พฺรหฺมจริยวาโสติ? อามนฺตา. ยตฺถ อตฺถิ ปพฺพชฺชา ตตฺเถว พฺรหฺมจริยวาโส, ยตฺถ นตฺถิ ปพฺพชฺชา นตฺถิ ตตฺถ พฺรหฺมจริยวาโสติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป… ยตฺถ อตฺถิ ปพฺพชฺชา ตตฺเถว พฺรหฺมจริยวาโส, ยตฺถ นตฺถิ ปพฺพชฺชา นตฺถิ ตตฺถ พฺรหฺมจริยวาโสติ? อามนฺตา. โย ปพฺพชติ ตสฺเสว พฺรหฺมจริยวาโส, โย น ปพฺพชติ นตฺถิ ตสฺส พฺรหฺมจริยวาโสติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….
เทเวสุ มุณฺฑิยํ นตฺถีติ, นตฺถิ เทเวสุ พฺรหฺมจริยวาโสติ? อามนฺตา. ยตฺถ อตฺถิ มุณฺฑิยํ ตตฺเถว พฺรหฺมจริยวาโส, ยตฺถ นตฺถิ มุณฺฑิยํ นตฺถิ ตตฺถ พฺรหฺมจริยวาโสติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป… ยตฺถ อตฺถิ มุณฺฑิยํ ตตฺเถว พฺรหฺมจริยวาโส, ยตฺถ ¶ นตฺถิ มุณฺฑิยํ นตฺถิ ตตฺถ พฺรหฺมจริยวาโสติ? อามนฺตา. โย มุณฺโฑ โหติ ตสฺเสว พฺรหฺมจริยวาโส, โย มุณฺโฑ น โหติ นตฺถิ ตสฺส พฺรหฺมจริยวาโสติ? น ¶ เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….
เทเวสุ กาสาวธารณา นตฺถีติ, นตฺถิ เทเวสุ พฺรหฺมจริยวาโสติ? อามนฺตา. ยตฺถ อตฺถิ กาสาวธารณา ตตฺเถว พฺรหฺมจริยวาโส, ยตฺถ นตฺถิ กาสาวธารณา นตฺถิ ตตฺถ พฺรหฺมจริยวาโสติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป… ยตฺถ อตฺถิ กาสาวธารณา ตตฺเถว พฺรหฺมจริยวาโส, ยตฺถ นตฺถิ กาสาวธารณา นตฺถิ ตตฺถ พฺรหฺมจริยวาโสติ? อามนฺตา. โย กาสาวํ ¶ ธาเรติ ตสฺเสว พฺรหฺมจริยวาโส, โย กาสาวํ น ธาเรติ นตฺถิ ตสฺส พฺรหฺมจริยวาโสติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….
เทเวสุ ปตฺตธารณา นตฺถีติ, นตฺถิ เทเวสุ พฺรหฺมจริยวาโสติ? อามนฺตา. ยตฺถ อตฺถิ ปตฺตธารณา ตตฺเถว พฺรหฺมจริยวาโส, ยตฺถ นตฺถิ ปตฺตธารณา นตฺถิ ตตฺถ พฺรหฺมจริยวาโสติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป… ยตฺถ อตฺถิ ปตฺตธารณา ตตฺเถว พฺรหฺมจริยวาโส, ยตฺถ นตฺถิ ปตฺตธารณา นตฺถิ ตตฺถ พฺรหฺมจริยวาโสติ? อามนฺตา? โย ปตฺตํ ธาเรติ ตสฺเสว พฺรหฺมจริยวาโส, โย ปตฺตํ น ธาเรติ นตฺถิ ตสฺส พฺรหฺมจริยวาโสติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….
เทเวสุ ¶ สมฺมาสมฺพุทฺธา นุปฺปชฺชนฺตีติ, นตฺถิ เทเวสุ พฺรหฺมจริยวาโสติ ¶ ? อามนฺตา. ยตฺถ สมฺมาสมฺพุทฺธา อุปฺปชฺชนฺติ ตตฺเถว พฺรหฺมจริยวาโส, ยตฺถ สมฺมาสมฺพุทฺธา นุปฺปชฺชนฺติ นตฺถิ ตตฺถ พฺรหฺมจริยวาโสติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป… ยตฺถ สมฺมาสมฺพุทฺธา อุปฺปชฺชนฺติ ตตฺเถว พฺรหฺมจริยวาโส, ยตฺถ สมฺมาสมฺพุทฺธา นุปฺปชฺชนฺติ นตฺถิ ตตฺถ พฺรหฺมจริยวาโสติ? อามนฺตา ¶ . ลุมฺพินิยา ภควา ชาโต, โพธิยา มูเล อภิสมฺพุทฺโธ, พาราณสิยํ ภควตา ธมฺมจกฺกํ ปวตฺติตํ; ตตฺเถว พฺรหฺมจริยวาโส, นตฺถฺตฺร พฺรหฺมจริยวาโสติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….
เทเวสุ ปจฺเจกสมฺพุทฺธา นุปฺปชฺชนฺตีติ, นตฺถิ เทเวสุ พฺรหฺมจริยวาโสติ? อามนฺตา. ยตฺถ ปจฺเจกสมฺพุทฺธา อุปฺปชฺชนฺติ ตตฺเถว พฺรหฺมจริยวาโส, ยตฺถ ปจฺเจกสมฺพุทฺธา นุปฺปชฺชนฺติ นตฺถิ ตตฺถ พฺรหฺมจริยวาโสติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป… ยตฺถ ปจฺเจกสมฺพุทฺธา อุปฺปชฺชนฺติ ตตฺเถว พฺรหฺมจริยวาโส, ยตฺถ ปจฺเจกสมฺพุทฺธา นุปฺปชฺชนฺติ นตฺถิ ตตฺถ พฺรหฺมจริยวาโสติ? อามนฺตา. มชฺฌิเมสุ ชนปเทสุ ปจฺเจกสมฺพุทฺธา อุปฺปชฺชนฺติ, ตตฺเถว พฺรหฺมจริยวาโส, นตฺถฺตฺร พฺรหฺมจริยวาโสติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….
เทเวสุ สาวกยุคํ นุปฺปชฺชตีติ, นตฺถิ เทเวสุ พฺรหฺมจริยวาโสติ? อามนฺตา. ยตฺถ สาวกยุคํ อุปฺปชฺชติ ตตฺเถว พฺรหฺมจริยวาโส, ยตฺถ สาวกยุคํ นุปฺปชฺชติ นตฺถิ ตตฺถ พฺรหฺมจริยวาโสติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป… ยตฺถ สาวกยุคํ อุปฺปชฺชติ ตตฺเถว ¶ พฺรหฺมจริยวาโส, ยตฺถ สาวกยุคํ นุปฺปชฺชติ นตฺถิ ตตฺถ พฺรหฺมจริยวาโสติ? อามนฺตา. มคเธสุ ¶ สาวกยุคํ อุปฺปนฺนํ, ตตฺเถว พฺรหฺมจริยวาโส, นตฺถฺตฺร พฺรหฺมจริยวาโสติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….
๒๗๑. อตฺถิ เทเวสุ พฺรหฺมจริยวาโสติ? อามนฺตา ¶ . สพฺพเทเวสุ อตฺถิ พฺรหฺมจริยวาโสติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….
อตฺถิ มนุสฺเสสุ พฺรหฺมจริยวาโสติ? อามนฺตา. สพฺพมนุสฺเสสุ อตฺถิ พฺรหฺมจริยวาโสติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….
อตฺถิ เทเวสุ พฺรหฺมจริยวาโสติ? อามนฺตา. อสฺสตฺเตสุ เทเวสุ อตฺถิ พฺรหฺมจริยวาโสติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….
อตฺถิ ¶ มนุสฺเสสุ พฺรหฺมจริยวาโสติ? อามนฺตา. ปจฺจนฺติเมสุ ชนปเทสุ อตฺถิ พฺรหฺมจริยวาโส มิลกฺเขสุ [มิลกฺขูสุ (สฺยา. ก.)] อวิฺาตาเรสุ ยตฺถ นตฺถิ คติ ภิกฺขูนํ ภิกฺขุนีนํ อุปาสกานํ อุปาสิกานนฺติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ.
อตฺถิ เทเวสุ พฺรหฺมจริยวาโสติ? อตฺถิ ยตฺถ อตฺถิ, อตฺถิ ยตฺถ นตฺถีติ. อสฺสตฺเตสุ เทเวสุ อตฺถิ ยตฺถ อตฺถิ, อตฺถิ ยตฺถ นตฺถิ พฺรหฺมจริยวาโส, สฺสตฺเตสุ [อสฺสตฺเตสุ (ก.)] เทเวสุ อตฺถิ ยตฺถ อตฺถิ, อตฺถิ ยตฺถ นตฺถิ พฺรหฺมจริยวาโสติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ.
เทเวสุ อตฺถิ ยตฺถ อตฺถิ, อตฺถิ ยตฺถ นตฺถิ พฺรหฺมจริยวาโสติ? อามนฺตา. กตฺถ อตฺถิ, กตฺถ นตฺถีติ? อสฺสตฺเตสุ ¶ เทเวสุ นตฺถิ พฺรหฺมจริยวาโส, สฺสตฺเตสุ [อสฺสตฺเตสุ (ก.)] เทเวสุ อตฺถิ พฺรหฺมจริยวาโสติ. อสฺสตฺเตสุ เทเวสุ นตฺถิ พฺรหฺมจริยวาโสติ? อามนฺตา. สฺสตฺเตสุ [อสฺสตฺเตสุ (ก.)] เทเวสุ นตฺถิ พฺรหฺมจริยวาโสติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ.
สฺสตฺเตสุ เทเวสุ อตฺถิ พฺรหฺมจริยวาโสติ? อามนฺตา. อสฺสตฺเตสุ ¶ เทเวสุ อตฺถิ พฺรหฺมจริยวาโสติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ.
อตฺถิ ¶ มนุสฺเสสุ พฺรหฺมจริยวาโสติ? อตฺถิ ยตฺถ อตฺถิ, อตฺถิ ยตฺถ นตฺถีติ. ปจฺจนฺติเมสุ ชนปเทสุ อตฺถิ ยตฺถ อตฺถิ, อตฺถิ ยตฺถ นตฺถิ พฺรหฺมจริยวาโส มิลกฺเขสุ อวิฺาตาเรสุ ยตฺถ นตฺถิ คติ ภิกฺขูนํ ภิกฺขุนีนํ อุปาสกานํ อุปาสิกานํ, มชฺฌิเมสุ ชนปเทสุ อตฺถิ ยตฺถ อตฺถิ, อตฺถิ ยตฺถ นตฺถิ พฺรหฺมจริยวาโสติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ.
มนุสฺเสสุ อตฺถิ ยตฺถ อตฺถิ, อตฺถิ ยตฺถ นตฺถิ พฺรหฺมจริยวาโสติ? อามนฺตา. กตฺถ อตฺถิ, กตฺถ นตฺถีติ? ปจฺจนฺติเมสุ ชนปเทสุ นตฺถิ พฺรหฺมจริยวาโส มิลกฺเขสุ อวิฺาตาเรสุ ยตฺถ นตฺถิ คติ ภิกฺขูนํ ภิกฺขุนีนํ อุปาสกานํ อุปาสิกานํ, มชฺฌิเมสุ ชนปเทสุ อตฺถิ พฺรหฺมจริยวาโสติ. ปจฺจนฺติเมสุ ชนปเทสุ นตฺถิ พฺรหฺมจริยวาโส มิลกฺเขสุ อวิฺาตาเรสุ ยตฺถ นตฺถิ คติ ภิกฺขูนํ ภิกฺขุนีนํ อุปาสกานํ อุปาสิกานนฺติ? อามนฺตา. มชฺฌิเมสุ ชนปเทสุ นตฺถิ พฺรหฺมจริยวาโสติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ.
มชฺฌิเมสุ ¶ ชนปเทสุ ¶ อตฺถิ พฺรหฺมจริยวาโสติ? อามนฺตา. ปจฺจนฺติเมสุ ชนปเทสุ อตฺถิ พฺรหฺมจริยวาโส มิลกฺเขสุ อวิฺาตาเรสุ ยตฺถ นตฺถิ คติ ภิกฺขูนํ ภิกฺขุนีนํ อุปาสกานํ อุปาสิกานนฺติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ.
อตฺถิ เทเวสุ พฺรหฺมจริยวาโสติ? อามนฺตา. นนุ วุตฺตํ ภควตา – ‘‘ตีหิ, ภิกฺขเว, าเนหิ ชมฺพุทีปกา มนุสฺสา อุตฺตรกุรุเก จ มนุสฺเส อธิคฺคณฺหนฺติ เทเว จ ตาวตึเส! กตเมหิ ตีหิ? สูรา, สติมนฺโต, อิธ พฺรหฺมจริยวาโส’’ติ [อ. นิ. ๙.๒๑]. อตฺเถว สุตฺตนฺโตติ? อามนฺตา. เตน ¶ หิ นตฺถิ เทเวสุ พฺรหฺมจริยวาโสติ.
สาวตฺถิยํ วุตฺตํ ภควตา – ‘‘อิธ พฺรหฺมจริยวาโส’’ติ? อามนฺตา. สาวตฺถิยํเยว พฺรหฺมจริยวาโส, นตฺถิ อฺตฺร พฺรหฺมจริยวาโสติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ.
๒๗๒. อนาคามิสฺส ปุคฺคลสฺส ปฺโจรมฺภาคิยานิ สํโยชนานิ ปหีนานิ, ปฺจุทฺธมฺภาคิยานิ สํโยชนานิ อปฺปหีนานิ, อิโต จุตสฺส ตตฺถ อุปปนฺนสฺส กุหึ ผลุปฺปตฺตีติ? ตตฺเถว. หฺจิ อนาคามิสฺส ปุคฺคลสฺส ปฺโจรมฺภาคิยานิ สํโยชนานิ ปหีนานิ ¶ , ปฺจุทฺธมฺภาคิยานิ สํโยชนานิ อปฺปหีนานิ, อิโต จุตสฺส ตตฺถ อุปปนฺนสฺส ตหึ ผลุปฺปตฺติ; โน จ วต เร วตฺตพฺเพ – ‘‘นตฺถิ เทเวสุ พฺรหฺมจริยวาโส’’ติ.
อนาคามิสฺส ปุคฺคลสฺส ปฺโจรมฺภาคิยานิ สํโยชนานิ ปหีนานิ, ปฺจุทฺธมฺภาคิยานิ สํโยชนานิ อปฺปหีนานิ ¶ , อิโต จุตสฺส ตตฺถ อุปปนฺนสฺส กุหึ ภาโรหรณํ, กุหึ ทุกฺขปริฺาตํ, กุหึ กิเลสปฺปหานํ, กุหึ นิโรธสจฺฉิกิริยา, กุหึ อกุปฺปปฏิเวโธติ? ตตฺเถว. หฺจิ อนาคามิสฺส ปุคฺคลสฺส ปฺโจรมฺภาคิยานิ สํโยชนานิ ปหีนานิ, ปฺจุทฺธมฺภาคิยานิ สํโยชนานิ อปฺปหีนานิ, อิโต จุตสฺส ตตฺถ อุปปนฺนสฺส ตหึ อกุปฺปปฏิเวโธ; โน จ วต เร วตฺตพฺเพ – ‘‘นตฺถิ เทเวสุ พฺรหฺมจริยวาโส’’ติ.
อนาคามิสฺส ปุคฺคลสฺส ปฺโจรมฺภาคิยานิ สํโยชนานิ ปหีนานิ, ปฺจุทฺธมฺภาคิยานิ สํโยชนานิ อปฺปหีนานิ, อิโต จุตสฺส ตตฺถ อุปปนฺนสฺส ตหึ ¶ ผลุปฺปตฺติ, ตหึ ภาโรหรณํ, ตหึ ทุกฺขปริฺาตํ, ตหึ กิเลสปฺปหานํ, ตหึ นิโรธสจฺฉิกิริยา, ตหึ อกุปฺปปฏิเวโธ; เกนฏฺเน วเทสิ – ‘‘นตฺถิ เทเวสุ พฺรหฺมจริยวาโส’’ติ? หนฺท หิ อนาคามี ปุคฺคโล อิธ ภาวิเตน มคฺเคน ตตฺถ ผลํ สจฺฉิกโรตีติ [สจฺฉิกโรติ (พหูสุ)].
๒. สํสนฺทนพฺรหฺมจริยกถา
๒๗๓. อนาคามี ¶ ปุคฺคโล อิธ ภาวิเตน มคฺเคน ตตฺถ ผลํ สจฺฉิกโรตีติ? อามนฺตา. โสตาปนฺโน ปุคฺคโล ตตฺถ ภาวิเตน มคฺเคน อิธ ผลํ สจฺฉิกโรตีติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ.
อนาคามี ปุคฺคโล อิธ ภาวิเตน มคฺเคน ตตฺถ ผลํ สจฺฉิกโรตีติ? อามนฺตา. สกทาคามี ปุคฺคโล อิธ ปรินิพฺพายิปุคฺคโล [อิธปรินิพฺพายี (?)] ตตฺถ ภาวิเตน มคฺเคน อิธ ผลํ สจฺฉิกโรตีติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ.
โสตาปนฺโน ปุคฺคโล อิธ ภาวิเตน มคฺเคน อิธ ผลํ สจฺฉิกโรตีติ? อามนฺตา. อนาคามี ปุคฺคโล ตตฺถ ภาวิเตน มคฺเคน ตตฺถ ผลํ สจฺฉิกโรตีติ? น ¶ เหวํ วตฺตพฺเพ.
สกทาคามี ¶ ปุคฺคโล อิธ ปรินิพฺพายิปุคฺคโล อิธ ภาวิเตน มคฺเคน อิธ ผลํ สจฺฉิกโรตีติ? อามนฺตา. อนาคามี ปุคฺคโล ตตฺถ ภาวิเตน มคฺเคน ตตฺถ ผลํ สจฺฉิกโรตีติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….
อิธ วิหาย นิฏฺสฺส ปุคฺคลสฺส มคฺโค จ ภาวียติ, น จ กิเลสา ปหียนฺตีติ? อามนฺตา. โสตาปตฺติผลสจฺฉิกิริยาย ปฏิปนฺนสฺส ปุคฺคลสฺส มคฺโค จ ภาวียติ, น จ กิเลสา ปหียนฺตีติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….
อิธ วิหาย นิฏฺสฺส ปุคฺคลสฺส มคฺโค จ ภาวียติ, น จ กิเลสา ปหียนฺตีติ? อามนฺตา. สกทาคามิผลสจฺฉิกิริยาย ปฏิปนฺนสฺส ปุคฺคลสฺส…เป… อรหตฺตสจฺฉิกิริยาย ปฏิปนฺนสฺส ปุคฺคลสฺส มคฺโค จ ภาวียติ, น จ กิเลสา ปหียนฺตีติ? น ¶ เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….
โสตาปตฺติผลสจฺฉิกิริยาย ปฏิปนฺนสฺส ปุคฺคลสฺส อปุพฺพํ อจริมํ มคฺโค จ ภาวียติ, กิเลสา จ ปหียนฺตีติ? อามนฺตา. อิธ วิหาย นิฏฺสฺส ¶ ปุคฺคลสฺส อปุพฺพํ อจริมํ มคฺโค จ ภาวียติ, กิเลสา จ ปหียนฺตีติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ.
สกทาคามิผลสจฺฉิกิริยาย ปฏิปนฺนสฺส ปุคฺคลสฺส…เป… อรหตฺตสจฺฉิกิริยาย ปฏิปนฺนสฺส ปุคฺคลสฺส อปุพฺพํ อจริมํ มคฺโค จ ภาวียติ, กิเลสา จ ปหียนฺตีติ? อามนฺตา. อิธ วิหาย นิฏฺสฺส ปุคฺคลสฺส อปุพฺพํ อจริมํ มคฺโค จ ภาวียติ, กิเลสา จ ปหียนฺตีติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ ¶ .
อนาคามี ปุคฺคโล กตกรณีโย ภาวิตภาวโน ตตฺถ อุปปชฺชตีติ? อามนฺตา. อรหา อุปปชฺชตีติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ.
อรหา อุปปชฺชตีติ? อามนฺตา. อตฺถิ อรหโต ปุนพฺภโวติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ.
อตฺถิ ¶ อรหโต ปุนพฺภโวติ? อามนฺตา. อรหา ภเวน ภวํ คจฺฉติ, คติยา คตึ คจฺฉติ, สํสาเรน สํสารํ คจฺฉติ, อุปปตฺติยา อุปปตฺตึ คจฺฉตีติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ.
อนาคามี ปุคฺคโล กตกรณีโย ภาวิตภาวโน อโนหฏภาโร ตตฺถ อุปปชฺชตีติ? อามนฺตา. ภาโรหรณาย ปุน มคฺคํ ภาเวตีติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ.
อนาคามี ¶ ปุคฺคโล กตกรณีโย ภาวิตภาวโน อปริฺาตทุกฺโข อปฺปหีนกิเลโส อสจฺฉิกตนิโรโธ อปฺปฏิวิทฺธากุปฺโป ตตฺถ อุปปชฺชตีติ? อามนฺตา. อกุปฺปปฏิเวธาย ปุน มคฺคํ ภาเวตีติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ.
อนาคามี ปุคฺคโล กตกรณีโย ภาวิตภาวโน อโนหฏภาโร ตตฺถ อุปปชฺชติ, น จ ภาโรหรณาย ปุน มคฺคํ ภาเวตีติ? อามนฺตา. อโนหฏภาโร จ ตตฺถ ปรินิพฺพายตีติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ.
อนาคามี ปุคฺคโล กตกรณีโย ภาวิตภาวโน อปริฺาตทุกฺโข อปฺปหีนกิเลโส อสจฺฉิกตนิโรโธ อปฺปฏิวิทฺธากุปฺโป ตตฺถ อุปปชฺชติ, น จ อกุปฺปปฏิเวธาย ปุน มคฺคํ ภาเวตีติ ¶ ? อามนฺตา. อปฺปฏิวิทฺธากุปฺโป จ ตตฺถ ปรินิพฺพายตีติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ. ยถา มิโค สลฺเลน วิทฺโธ ทูรมฺปิ คนฺตฺวา กาลํ กโรติ, เอวเมวํ อนาคามี ปุคฺคโล อิธ ภาวิเตน มคฺเคน ตตฺถ ผลํ สจฺฉิกโรตีติ.
ยถา ¶ มิโค สลฺเลน วิทฺโธ ทูรมฺปิ คนฺตฺวา สสลฺโลว กาลํ กโรติ, เอวเมวํ อนาคามี ปุคฺคโล อิธ ภาวิเตน มคฺเคน ตตฺถ สสลฺโลว ปรินิพฺพายตีติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….
พฺรหฺมจริยกถา นิฏฺิตา.
๓. โอธิโสกถา
๒๗๔. โอธิโสธิโส ¶ กิเลเส ชหตีติ? อามนฺตา. โสตาปตฺติผลสจฺฉิกิริยาย ปฏิปนฺโน ปุคฺคโล ทุกฺขทสฺสเนน กึ ชหตีติ? สกฺกายทิฏฺึ ¶ วิจิกิจฺฉํ สีลพฺพตปรามาสํ ตเทกฏฺเ จ กิเลเส เอกเทเส ชหตีติ. เอกเทสํ โสตาปนฺโน, เอกเทสํ น โสตาปนฺโน, เอกเทสํ โสตาปตฺติผลปฺปตฺโต [โสตาปตฺติผลํ ปตฺโต (?)] ปฏิลทฺโธ อธิคโต สจฺฉิกโต อุปสมฺปชฺช วิหรติ, กาเยน ผุสิตฺวา วิหรติ, เอกเทสํ น กาเยน ผุสิตฺวา วิหรติ, เอกเทสํ สตฺตกฺขตฺตุปรโม, โกลงฺโกโล, เอกพีชี, พุทฺเธ อเวจฺจปฺปสาเทน สมนฺนาคโต, ธมฺเม…เป… สงฺเฆ…เป… อริยกนฺเตหิ สีเลหิ สมนฺนาคโต เอกเทสํ อริยกนฺเตหิ สีเลหิ น สมนฺนาคโตติ? น เหวํ ¶ วตฺตพฺเพ…เป….
สมุทยทสฺสเนน กึ ชหตีติ? สกฺกายทิฏฺึ ชหติ, วิจิกิจฺฉํ สีลพฺพตปรามาสํ ตเทกฏฺเ จ กิเลเส เอกเทเส ชหตีติ. เอกเทสํ โสตาปนฺโน, เอกเทสํ น โสตาปนฺโน…เป… เอกเทสํ อริยกนฺเตหิ สีเลหิ สมนฺนาคโต, เอกเทสํ อริยกนฺเตหิ สีเลหิ น สมนฺนาคโตติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….
นิโรธทสฺสเนน กึ ชหตีติ? วิจิกิจฺฉํ สีลพฺพตปรามาสํ ตเทกฏฺเ จ กิเลเส เอกเทเส ชหตีติ. เอกเทสํ โสตาปนฺโน, เอกเทสํ น โสตาปนฺโน…เป… เอกเทสํ อริยกนฺเตหิ สีเลหิ สมนฺนาคโต, เอกเทสํ อริยกนฺเตหิ สีเลหิ น สมนฺนาคโตติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….
มคฺคทสฺสเนน กึ ชหตีติ? สีลพฺพตปรามาสํ ตเทกฏฺเ จ กิเลเส ชหตีติ. เอกเทสํ โสตาปนฺโน, เอกเทสํ น โสตาปนฺโน, เอกเทสํ ¶ โสตาปตฺติผลปฺปตฺโต ปฏิลทฺโธ อธิคโต สจฺฉิกโต อุปสมฺปชฺช วิหรติ, กาเยน ผุสิตฺวา วิหรติ, เอกเทสํ น กาเยน ผุสิตฺวา วิหรติ, เอกเทสํ สตฺตกฺขตฺตุปรโม, โกลงฺโกโล, เอกพีชี, พุทฺเธ อเวจฺจปฺปสาเทน สมนฺนาคโต, ธมฺเม…เป… สงฺเฆ…เป… อริยกนฺเตหิ สีเลหิ สมนฺนาคโต, เอกเทสํ อริยกนฺเตหิ สีเลหิ น สมนฺนาคโตติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….
๒๗๕. สกทาคามิผลสจฺฉิกิริยาย ¶ ปฏิปนฺโน ปุคฺคโล ทุกฺขทสฺสเนน กึ ชหตีติ? โอฬาริกํ กามราคํ ชหติ, โอฬาริกํ พฺยาปาทํ ตเทกฏฺเ จ กิเลเส เอกเทเส ชหตีติ. เอกเทสํ สกทาคามี, เอกเทสํ น สกทาคามี, เอกเทสํ ¶ สกทาคามิผลปฺปตฺโต [สกทาคามิผลํ ปตฺโต (?)] ปฏิลทฺโธ อธิคโต สจฺฉิกโต อุปสมฺปชฺช วิหรติ, กาเยน ผุสิตฺวา วิหรติ, เอกเทสํ น กาเยน ผุสิตฺวา วิหรตีติ? น ¶ เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….
สมุทยทสฺสเนน กึ ชหตีติ? โอฬาริกํ กามราคํ ชหติ, โอฬาริกํ พฺยาปาทํ ตเทกฏฺเ จ กิเลเส เอกเทเส ชหตีติ. เอกเทสํ สกทาคามี, เอกเทสํ น สกทาคามี, เอกเทสํ สกทาคามิผลปฺปตฺโต ปฏิลทฺโธ อธิคโต สจฺฉิกโต อุปสมฺปชฺช วิหรติ, กาเยน ผุสิตฺวา วิหรติ, เอกเทสํ น กาเยน ผุสิตฺวา วิหรตีติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….
นิโรธทสฺสเนน กึ ชหตีติ? โอฬาริกํ พฺยาปาทํ ชหติ, ตเทกฏฺเ จ กิเลเส เอกเทเส ชหตีติ. เอกเทสํ สกทาคามี, เอกเทสํ น สกทาคามี, เอกเทสํ สกทาคามิผลปฺปตฺโต ปฏิลทฺโธ อธิคโต สจฺฉิกโต อุปสมฺปชฺช วิหรติ, กาเยน ผุสิตฺวา วิหรติ, เอกเทสํ น กาเยน ผุสิตฺวา วิหรตีติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….
มคฺคทสฺสเนน กึ ชหตีติ? โอฬาริกํ พฺยาปาทํ ชหติ, ตเทกฏฺเ จ กิเลเส ชหตีติ. เอกเทสํ สกทาคามี, เอกเทสํ น สกทาคามี, เอกเทสํ สกทาคามิผลปฺปตฺโต ปฏิลทฺโธ อธิคโต สจฺฉิกโต อุปสมฺปชฺช วิหรติ, กาเยน ผุสิตฺวา วิหรติ, เอกเทสํ น กาเยน ผุสิตฺวา วิหรตีติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….
๒๗๖. อนาคามิผลสจฺฉิกิริยาย ¶ ปฏิปนฺโน ปุคฺคโล ทุกฺขทสฺสเนน กึ ชหตีติ? อณุสหคตํ กามราคํ ชหติ, อณุสหคตํ พฺยาปาทํ ตเทกฏฺเ จ กิเลเส เอกเทเส ชหตีติ. เอกเทสํ อนาคามี, เอกเทสํ น อนาคามี ¶ , เอกเทสํ อนาคามิผลปฺปตฺโต [อนาคามิผลํ ปตฺโต (?)] ปฏิลทฺโธ อธิคโต สจฺฉิกโต อุปสมฺปชฺช วิหรติ, กาเยน ผุสิตฺวา วิหรติ, เอกเทสํ น กาเยน ผุสิตฺวา วิหรติ, เอกเทสํ อนฺตราปรินิพฺพายี, อุปหจฺจปรินิพฺพายี, อสงฺขารปรินิพฺพายี, สสงฺขารปรินิพฺพายี, อุทฺธํโสโต อกนิฏฺคามี, เอกเทสํ น อุทฺธํโสโต อกนิฏฺคามีติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….
สมุทยทสฺสเนน ¶ กึ ชหตีติ? อณุสหคตํ ¶ กามราคํ ชหติ, อณุสหคตํ พฺยาปาทํ ตเทกฏฺเ จ กิเลเส เอกเทเส ชหตีติ. เอกเทสํ อนาคามี, เอกเทสํ น อนาคามี…เป… เอกเทสํ อุทฺธํโสโต อกนิฏฺคามี, เอกเทสํ น อุทฺธํโสโต อกนิฏฺคามีติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….
นิโรธทสฺสเนน กึ ชหตีติ? อณุสหคตํ พฺยาปาทํ ชหติ, ตเทกฏฺเ จ กิเลเส เอกเทเส ชหตีติ. เอกเทสํ อนาคามี, เอกเทสํ น อนาคามี…เป… เอกเทสํ อุทฺธํโสโต อกนิฏฺคามี, เอกเทสํ น อุทฺธํโสโต อกนิฏฺคามีติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….
มคฺคทสฺสเนน กึ ชหตีติ? ตเทกฏฺเ จ กิเลเส ชหตีติ. เอกเทสํ อนาคามี, เอกเทสํ น อนาคามี, เอกเทสํ อนาคามิผลปฺปตฺโต ปฏิลทฺโธ อธิคโต สจฺฉิกโต อุปสมฺปชฺช วิหรติ, กาเยน ผุสิตฺวา วิหรติ, เอกเทสํ น กาเยน ผุสิตฺวา วิหรติ, เอกเทสํ อนฺตราปรินิพฺพายี, อุปหจฺจปรินิพฺพายี, อสงฺขารปรินิพฺพายี, สสงฺขารปรินิพฺพายี, อุทฺธํโสโต อกนิฏฺคามี, เอกเทสํ น อุทฺธํโสโต อกนิฏฺคามีติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….
๒๗๗. อรหตฺตสจฺฉิกิริยาย ¶ ปฏิปนฺโน ปุคฺคโล ทุกฺขทสฺสเนน กึ ชหตีติ? รูปราคํ อรูปราคํ มานํ อุทฺธจฺจํ อวิชฺชํ ตเทกฏฺเ จ กิเลเส เอกเทเส ชหตีติ. เอกเทสํ อรหา, เอกเทสํ น อรหา, เอกเทสํ อรหตฺตปฺปตฺโต ¶ [อรหตฺตํ ปตฺโต (?)] ปฏิลทฺโธ อธิคโต สจฺฉิกโต อุปสมฺปชฺช วิหรติ, กาเยน ผุสิตฺวา วิหรติ, เอกเทสํ น กาเยน ผุสิตฺวา ¶ วิหรติ, เอกเทสํ วีตราโค วีตโทโส วีตโมโห กตกรณีโย โอหิตภาโร อนุปฺปตฺตสทตฺโถ ปริกฺขีณภวสํโยชโน สมฺมทฺาวิมุตฺโต อุกฺขิตฺตปลิโฆ สงฺกิณฺณปริโข อพฺพูฬฺเหสิโก นิรคฺคโฬ อริโย ปนฺนทฺธโช ปนฺนภาโร วิสฺุตฺโต สุวิชิตวิชโย, ทุกฺขํ ตสฺส ปริฺาตํ, สมุทโย ปหีโน, นิโรโธ สจฺฉิกโต, มคฺโค ภาวิโต, อภิฺเยฺยํ อภิฺาตํ, ปริฺเยฺยํ ปริฺาตํ, ปหาตพฺพํ ปหีนํ, ภาเวตพฺพํ ภาวิตํ, สจฺฉิกาตพฺพํ สจฺฉิกตํ, (เอกเทสํ สจฺฉิกาตพฺพํ สจฺฉิกตํ,) [( ) (?)] เอกเทสํ สจฺฉิกาตพฺพํ น สจฺฉิกตนฺติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….
สมุทยทสฺสเนน ¶ กึ ชหตีติ? รูปราคํ อรูปราคํ ชหติ, มานํ อุทฺธจฺจํ อวิชฺชํ ตเทกฏฺเ จ กิเลเส เอกเทเส ชหตีติ. เอกเทสํ อรหา, เอกเทสํ น อรหา…เป… เอกเทสํ สจฺฉิกาตพฺพํ สจฺฉิกตํ, เอกเทสํ สจฺฉิกาตพฺพํ น สจฺฉิกตนฺติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….
นิโรธทสฺสเนน กึ ชหตีติ? มานํ ชหติ, อุทฺธจฺจํ อวิชฺชํ ตเทกฏฺเ จ กิเลเส เอกเทเส ชหตีติ. เอกเทสํ อรหา, เอกเทสํ น อรหา ¶ …เป… เอกเทสํ สจฺฉิกาตพฺพํ สจฺฉิกตํ, เอกเทสํ สจฺฉิกาตพฺพํ น สจฺฉิกตนฺติ? น ¶ เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….
มคฺคทสฺสเนน กึ ชหตีติ? อุทฺธจฺจํ อวิชฺชํ ตเทกฏฺเ จ กิเลเส ชหตีติ. เอกเทสํ อรหา, เอกเทสํ น อรหา, เอกเทสํ อรหตฺตปฺปตฺโต ปฏิลทฺโธ อธิคโต สจฺฉิกโต อุปสมฺปชฺช วิหรติ, กาเยน ผุสิตฺวา วิหรติ, เอกเทสํ น กาเยน ผุสิตฺวา วิหรติ, เอกเทสํ วีตราโค วีตโทโส วีตโมโห กตกรณีโย โอหิตภาโร อนุปฺปตฺตสทตฺโถ ปริกฺขีณภวสํโยชโน สมฺมทฺาวิมุตฺโต อุกฺขิตฺตปลิโฆ สงฺกิณฺณปริโข อพฺพูฬฺเหสิโก นิรคฺคโฬ อริโย ปนฺนทฺธโช ปนฺนภาโร วิสฺุตฺโต สุวิชิตวิชโย, ทุกฺขํ ตสฺส ปริฺาตํ, สมุทโย ปหีโน, นิโรโธ สจฺฉิกโต, มคฺโค ภาวิโต, อภิฺเยฺยํ อภิฺาตํ, ปริฺเยฺยํ ปริฺาตํ, ปหาตพฺพํ ปหีนํ, ภาเวตพฺพํ ภาวิตํ ¶ , สจฺฉิกาตพฺพํ สจฺฉิกตํ, เอกเทสํ สจฺฉิกาตพฺพํ สจฺฉิกตํ, เอกเทสํ สจฺฉิกาตพฺพํ น สจฺฉิกตนฺติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….
๒๗๘. น วตฺตพฺพํ – ‘‘โอธิโสธิโส กิเลเส ชหตี’’ติ? อามนฺตา. นนุ วุตฺตํ ภควตา –
‘‘อนุปุพฺเพน เมธาวี, โถกํ โถกํ ขเณ ขเณ;
กมฺมาโร รชตสฺเสว, นิทฺธเม มลมตฺตโน’’ติ [ธ. ป. ๒๓๙ ธมฺมปเท].
อตฺเถว สุตฺตนฺโตติ? อามนฺตา. เตน หิ น วตฺตพฺพํ – ‘‘โอธิโสธิโส กิเลเส ชหตี’’ติ.
โอธิโสธิโส ¶ ¶ ¶ กิเลเส ชหตีติ? อามนฺตา. นนุ วุตฺตํ ภควตา –
‘‘สหาวสฺส ทสฺสนสมฺปทาย,
ตยสฺสุ ธมฺมา ชหิตา ภวนฺติ;
สกฺกายทิฏฺี วิจิกิจฺฉิตฺจ,
สีลพฺพตํ วาปิ ยทตฺถิ กิฺจิ;
จตูหปาเยหิ จ วิปฺปมุตฺโต,
ฉจฺจาภิานานิ อภพฺพ [อภพฺโพ (สี. สฺยา.)] กาตุ’’นฺติ [ขุ. ปา. ๖.๑๐; สุ. นิ. ๒๓๓].
อตฺเถว สุตฺตนฺโตติ? อามนฺตา. เตน หิ น วตฺตพฺพํ – ‘‘โอธิโสธิโส กิเลเส ชหตี’’ติ.
โอธิโสธิโส กิเลเส ชหตีติ? อามนฺตา. นนุ วุตฺตํ ภควตา – ‘‘ยสฺมึ, ภิกฺขเว, สมเย อริยสาวกสฺส วิรชํ วีตมลํ ธมฺมจกฺขุํ อุทปาทิ – ‘ยํ กิฺจิ สมุทยธมฺมํ, สพฺพํ ตํ นิโรธธมฺม’นฺติ, สห ทสฺสนุปฺปาทา, ภิกฺขเว, อริยสาวกสฺส ตีณิ สํโยชนานิ ปหียนฺติ – สกฺกายทิฏฺิ วิจิกิจฺฉา สีลพฺพตปรามาโส’’ติ [องฺคุตฺตรนิกาเย]. อตฺเถว สุตฺตนฺโตติ? อามนฺตา. เตน หิ น วตฺตพฺพํ – ‘‘โอธิโสธิโส กิเลเส ชหตี’’ติ.
โอธิโสกถา นิฏฺิตา.
๔. ชหติกถา
๑. นสุตฺตาหรณกถา
๒๗๙. ชหติ ¶ ¶ ปุถุชฺชโน กามราคพฺยาปาทนฺติ? อามนฺตา. อจฺจนฺตํ ชหติ, อนวเสสํ ชหติ, อปฺปฏิสนฺธิยํ ชหติ, สมูลํ ชหติ, สตณฺหํ ชหติ, สานุสยํ ชหติ, อริเยน ¶ าเณน ชหติ, อริเยน มคฺเคน ชหติ, อกุปฺปํ ¶ ปฏิวิชฺฌนฺโต ชหติ, อนาคามิผลํ สจฺฉิกโรนฺโต ชหตีติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….
วิกฺขมฺเภติ ปุถุชฺชโน กามราคพฺยาปาทนฺติ? อามนฺตา. อจฺจนฺตํ วิกฺขมฺเภติ, อนวเสสํ วิกฺขมฺเภติ, อปฺปฏิสนฺธิยํ วิกฺขมฺเภติ, สมูลํ วิกฺขมฺเภติ, สตณฺหํ วิกฺขมฺเภติ, สานุสยํ วิกฺขมฺเภติ, อริเยน าเณน วิกฺขมฺเภติ, อริเยน มคฺเคน วิกฺขมฺเภติ, อกุปฺปํ ปฏิวิชฺฌนฺโต วิกฺขมฺเภติ, อนาคามิผลํ สจฺฉิกโรนฺโต วิกฺขมฺเภตีติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….
ชหติ อนาคามิผลสจฺฉิกิริยาย ปฏิปนฺโน ปุคฺคโล กามราคพฺยาปาทํ, โส จ อจฺจนฺตํ ชหติ, อนวเสสํ ชหติ…เป… อนาคามิผลํ สจฺฉิกโรนฺโต ชหตีติ? อามนฺตา. ชหติ ปุถุชฺชโน กามราคพฺยาปาทํ, โส จ อจฺจนฺตํ ชหติ, อนวเสสํ ชหติ…เป… อนาคามิผลํ สจฺฉิกโรนฺโต ชหตีติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….
วิกฺขมฺเภติ อนาคามิผลสจฺฉิกิริยาย ปฏิปนฺโน ปุคฺคโล กามราคพฺยาปาทํ, โส จ อจฺจนฺตํ วิกฺขมฺเภติ, อนวเสสํ วิกฺขมฺเภติ…เป… อนาคามิผลํ สจฺฉิกโรนฺโต วิกฺขมฺเภตีติ? อามนฺตา. วิกฺขมฺเภติ ¶ ปุถุชฺชโน กามราคพฺยาปาทํ, โส จ อจฺจนฺตํ ¶ วิกฺขมฺเภติ, อนวเสสํ วิกฺขมฺเภติ ¶ …เป… อนาคามิผลํ สจฺฉิกโรนฺโต วิกฺขมฺเภตีติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….
ชหติ ปุถุชฺชโน กามราคพฺยาปาทํ, โส จ น อจฺจนฺตํ ชหติ, น อนวเสสํ ชหติ…เป… น อนาคามิผลํ สจฺฉิกโรนฺโต ชหตีติ? อามนฺตา. ชหติ อนาคามิผลสจฺฉิกิริยาย ปฏิปนฺโน ปุคฺคโล กามราคพฺยาปาทํ, โส จ น อจฺจนฺตํ ชหติ…เป… น อนาคามิผลํ สจฺฉิกโรนฺโต ชหตีติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….
วิกฺขมฺเภติ ¶ ปุถุชฺชโน กามราคพฺยาปาทํ, โส จ น อจฺจนฺตํ วิกฺขมฺเภติ, น อนวเสสํ วิกฺขมฺเภติ…เป… น อนาคามิผลํ สจฺฉิกโรนฺโต วิกฺขมฺเภตีติ? อามนฺตา. วิกฺขมฺเภติ อนาคามิผลสจฺฉิกิริยาย ปฏิปนฺโน ปุคฺคโล กามราคพฺยาปาทํ, โส จ น อจฺจนฺตํ วิกฺขมฺเภติ, น อนวเสสํ วิกฺขมฺเภติ…เป… น อนาคามิผลํ สจฺฉิกโรนฺโต วิกฺขมฺเภตีติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….
ชหติ ปุถุชฺชโน กามราคพฺยาปาทนฺติ? อามนฺตา. กตเมน มคฺเคนาติ? รูปาวจเรน มคฺเคนาติ. รูปาวจโร มคฺโค นิยฺยานิโก ขยคามี โพธคามี อปจยคามี อนาสโว อสํโยชนิโย อคนฺถนิโย ¶ อโนฆนิโย อโยคนิโย อนีวรณิโย อปรามฏฺโ อนุปาทานิโย อสํกิเลสิโยติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ. นนุ รูปาวจโร มคฺโค อนิยฺยานิโก น ขยคามี น โพธคามี น อปจยคามี สาสโว สํโยชนิโย…เป… สํกิเลสิโยติ? อามนฺตา. หฺจิ รูปาวจโร มคฺโค อนิยฺยานิโก น ขยคามี…เป… สํกิเลสิโย, โน จ วต เร วตฺตพฺเพ – ‘‘ชหติ ปุถุชฺชโน รูปาวจเรน มคฺเคน กามราคพฺยาปาท’’นฺติ.
ชหติ ¶ อนาคามิผลสจฺฉิกิริยาย ปฏิปนฺโน ปุคฺคโล อนาคามิมคฺเคน กามราคพฺยาปาทํ, โส จ มคฺโค นิยฺยานิโก ขยคามี โพธคามี อปจยคามี อนาสโว…เป… อสํกิเลสิโยติ? อามนฺตา. ชหติ ปุถุชฺชโน รูปาวจเรน มคฺเคน กามราคพฺยาปาทํ, โส จ มคฺโค นิยฺยานิโก ขยคามี โพธคามี อปจยคามี อนาสโว…เป… อสํกิเลสิโยติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….
ชหติ ปุถุชฺชโน รูปาวจเรน มคฺเคน กามราคพฺยาปาทํ, โส จ มคฺโค อนิยฺยานิโก น ขยคามี น โพธคามี น อปจยคามี สาสโว…เป… สํกิเลสิโยติ? อามนฺตา. ชหติ อนาคามิผลสจฺฉิกิริยาย ปฏิปนฺโน ปุคฺคโล อนาคามิมคฺเคน กามราคพฺยาปาทํ, โส จ มคฺโค อนิยฺยานิโก น ขยคามี น โพธคามี น อปจยคามี สาสโว…เป… สํกิเลสิโยติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….
๒๘๐. ปุถุชฺชโน ¶ กาเมสุ วีตราโค สห ธมฺมาภิสมยา อนาคามิผเล สณฺาตีติ? อามนฺตา. อรหตฺเต สณฺาตีติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….
ปุถุชฺชโน ¶ กาเมสุ วีตราโค สห ธมฺมาภิสมยา อนาคามิผเล สณฺาตีติ? อามนฺตา. อปุพฺพํ อจริมํ ตโย มคฺเค ภาเวตีติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….
อปุพฺพํ ¶ อจริมํ ตโย มคฺเค ภาเวตีติ? อามนฺตา. อปุพฺพํ อจริมํ ตีณิ สามฺผลานิ สจฺฉิกโรตีติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….
อปุพฺพํ อจริมํ ตีณิ สามฺผลานิ สจฺฉิกโรตีติ? อามนฺตา. ติณฺณํ ผสฺสานํ ติสฺสนฺนํ เวทนานํ ติสฺสนฺนํ สฺานํ ติสฺสนฺนํ เจตนานํ ติณฺณํ จิตฺตานํ ติสฺสนฺนํ สทฺธานํ ¶ ติณฺณํ วีริยานํ ติสฺสนฺนํ สตีนํ ติณฺณํ สมาธีนํ ติสฺสนฺนํ ปฺานํ สโมธานํ โหตีติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….
ปุถุชฺชโน กาเมสุ วีตราโค สห ธมฺมาภิสมยา อนาคามิผเล สณฺาตีติ? อามนฺตา. โสตาปตฺติมคฺเคนาติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….
สกทาคามิมคฺเคนาติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ. กตเมน มคฺเคนาติ? อนาคามิมคฺเคนาติ. อนาคามิมคฺเคน สกฺกายทิฏฺึ วิจิกิจฺฉํ สีลพฺพตปรามาสํ ชหตีติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….
๒. สุตฺตาหรณกถา
๒๘๑. อนาคามิมคฺเคน สกฺกายทิฏฺึ วิจิกิจฺฉํ สีลพฺพตปรามาสํ ชหตีติ? อามนฺตา. นนุ ติณฺณํ สํโยชนานํ ปหานา โสตาปตฺติผลํ ¶ วุตฺตํ ภควตาติ? อามนฺตา. หฺจิ ติณฺณํ สํโยชนานํ ปหานา โสตาปตฺติผลํ วุตฺตํ ภควตา, โน จ วต เร วตฺตพฺเพ – ‘‘อนาคามิมคฺเคน สกฺกายทิฏฺึ วิจิกิจฺฉํ สีลพฺพตปรามาสํ ชหตี’’ติ. อนาคามิมคฺเคน โอฬาริกํ กามราคํ โอฬาริกํ พฺยาปาทํ ชหตีติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….
อนาคามิมคฺเคน โอฬาริกํ กามราคํ โอฬาริกํ พฺยาปาทํ ชหตีติ? อามนฺตา. นนุ กามราคพฺยาปาทานํ ตนุภาวา สกทาคามิผลํ วุตฺตํ ภควตาติ? อามนฺตา. หฺจิ กามราคพฺยาปาทานํ ตนุภาวา สกทาคามิผลํ วุตฺตํ ภควตา, โน จ วต เร วตฺตพฺเพ – ‘‘อนาคามิมคฺเคน ¶ โอฬาริกํ กามราคํ โอฬาริกํ พฺยาปาทํ ชหตี’’ติ.
ปุถุชฺชโน ¶ กาเมสุ วีตราโค สห ธมฺมาภิสมยา อนาคามิผเล สณฺาตีติ? อามนฺตา. เย เกจิ ธมฺมํ อภิสเมนฺติ, สพฺเพ เต สห ธมฺมาภิสมยา อนาคามิผเล สณฺหนฺตีติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….
น ¶ วตฺตพฺพํ – ‘‘ชหติ ปุถุชฺชโน กามราคพฺยาปาท’’นฺติ? อามนฺตา. นนุ วุตฺตํ ภควตา –
‘‘อเหสุํ เต [อหึสกา (อ. นิ. ๖.๕๔)] อตีตํเส, ฉ สตฺถาโร ยสสฺสิโน;
นิรามคนฺธา กรุเณธิมุตฺตา [กรุณาธิมุตฺตา (สี. ก.)], กามสํโยชนาติคา.
‘‘กามราคํ วิราเชตฺวา, พฺรหฺมโลกูปคา อหุ;
อเหสุํ สาวกา เตสํ, อเนกานิ สตานิปิ.
‘‘นิรามคนฺธา กรุเณธิมุตฺตา, กามสํโยชนาติคา;
กามราคํ วิราเชตฺวา, พฺรหฺมโลกูปคา อหู’’ติ [อ. นิ. ๖.๕๔].
อตฺเถว ¶ สุตฺตนฺโตติ? อามนฺตา. เตน หิ ชหติ ปุถุชฺชโน กามราคพฺยาปาทนฺติ.
ชหติ ปุถุชฺชโน กามราคพฺยาปาทนฺติ? อามนฺตา. นนุ ¶ วุตฺตํ ภควตา – ‘‘โส หิ นาม, ภิกฺขเว, สุเนตฺโต สตฺถา เอวํ ทีฆายุโก สมาโน เอวํ จิรฏฺิติโก อปริมุตฺโต อโหสิ ชาติยา ชราย มรเณน โสเกหิ ปริเทเวหิ ทุกฺเขหิ โทมนสฺเสหิ อุปายาเสหิ อปริมุตฺโต ทุกฺขสฺมาติ วทามิ. ตํ กิสฺส เหตุ? จตุนฺนํ ธมฺมานํ อนนุโพธา อปฺปฏิเวธา. กตเมสํ จตุนฺนํ? อริยสฺส สีลสฺส อนนุโพธา อปฺปฏิเวธา, อริยสฺส สมาธิสฺส, อริยาย ปฺาย, อริยาย วิมุตฺติยา อนนุโพธา อปฺปฏิเวธา. ตยิทํ, ภิกฺขเว, อริยํ สีลํ อนุพุทฺธํ ปฏิวิทฺธํ, อริโย สมาธิ อนุพุทฺโธ ปฏิวิทฺโธ, อริยา ปฺา อนุพุทฺธา ปฏิวิทฺธา, อริยา วิมุตฺติ อนุพุทฺธา ปฏิวิทฺธา, อุจฺฉินฺนา ภวตณฺหา, ขีณา ภวเนตฺติ, นตฺถิ ทานิ ปุนพฺภโวติ.
‘‘สีลํ ¶ สมาธิ ปฺา จ, วิมุตฺติ จ อนุตฺตรา;
อนุพุทฺธา อิเม ธมฺมา, โคตเมน ยสสฺสินา.
‘‘อิติ พุทฺโธ อภิฺาย, ธมฺมมกฺขาสิ ภิกฺขุนํ;
ทุกฺขสฺสนฺตกโร สตฺถา, จกฺขุมา ปรินิพฺพุโต’’ติ [อ. นิ. ๗.๖๖].
อตฺเถว สุตฺตนฺโตติ? อามนฺตา. เตน หิ น วตฺตพฺพํ – ‘‘ชหติ ปุถุชฺชโน กามราคพฺยาปาท’’นฺติ.
ชหติกถา นิฏฺิตา.
๕. สพฺพมตฺถีติกถา
๑. วาทยุตฺติ
๒๘๒. สพฺพมตฺถีติ ¶ ¶ ? อามนฺตา. สพฺพตฺถ สพฺพมตฺถีติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ. สพฺพมตฺถีติ? อามนฺตา. สพฺพทา สพฺพมตฺถีติ? น ¶ เหวํ วตฺตพฺเพ. สพฺพมตฺถีติ? อามนฺตา. สพฺเพน สพฺพํ สพฺพมตฺถีติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ. สพฺพมตฺถีติ? อามนฺตา. สพฺเพสุ สพฺพมตฺถีติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ. สพฺพมตฺถีติ? อามนฺตา. อโยคนฺติ กตฺวา สพฺพมตฺถีติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ. สพฺพมตฺถีติ? อามนฺตา. ยมฺปิ นตฺถิ, ตมฺปตฺถีติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ. สพฺพมตฺถีติ? อามนฺตา. สพฺพมตฺถีติ ยา ทิฏฺิ สา ทิฏฺิ มิจฺฉาทิฏฺีติ, ยา ทิฏฺิ สา ทิฏฺิ สมฺมาทิฏฺีติ, เหวมตฺถีติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ. (สํขิตฺตํ). วาทยุตฺติ.
๒. กาลสํสนฺทนา
๒๘๓. อตีตํ อตฺถีติ? อามนฺตา. นนุ อตีตํ นิรุทฺธํ วิคตํ วิปริณตํ อตฺถงฺคตํ อพฺภตฺถงฺคตนฺติ? อามนฺตา. หฺจิ อตีตํ นิรุทฺธํ วิคตํ วิปริณตํ อตฺถงฺคตํ อพฺภตฺถงฺคตํ, โน จ วต เร วตฺตพฺเพ – ‘‘อตีตํ อตฺถี’’ติ.
อนาคตํ ¶ อตฺถีติ? อามนฺตา. นนุ อนาคตํ อชาตํ อภูตํ อสฺชาตํ อนิพฺพตฺตํ ¶ อนภินิพฺพตฺตํ อปาตุภูตนฺติ? อามนฺตา. หฺจิ อนาคตํ อชาตํ อภูตํ อสฺชาตํ อนิพฺพตฺตํ อนภินิพฺพตฺตํ อปาตุภูตํ, โน จ วต เร วตฺตพฺเพ – ‘‘อนาคตํ อตฺถี’’ติ.
ปจฺจุปฺปนฺนํ อตฺถิ ปจฺจุปฺปนฺนํ อนิรุทฺธํ อวิคตํ อวิปริณตํ น อตฺถงฺคตํ น อพฺภตฺถงฺคตนฺติ? อามนฺตา. อตีตํ อตฺถิ อตีตํ อนิรุทฺธํ ¶ อวิคตํ อวิปริณตํ น อตฺถงฺคตํ น อพฺภตฺถงฺคตนฺติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป… ปจฺจุปฺปนฺนํ อตฺถิ ปจฺจุปฺปนฺนํ ชาตํ ภูตํ สฺชาตํ นิพฺพตฺตํ อภินิพฺพตฺตํ ปาตุภูตนฺติ? อามนฺตา. อนาคตํ อตฺถิ อนาคตํ ชาตํ ภูตํ สฺชาตํ นิพฺพตฺตํ อภินิพฺพตฺตํ ปาตุภูตนฺติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….
อตีตํ อตฺถิ อตีตํ นิรุทฺธํ วิคตํ วิปริณตํ อตฺถงฺคตํ อพฺภตฺถงฺคตนฺติ? อามนฺตา. ปจฺจุปฺปนฺนํ อตฺถิ ปจฺจุปฺปนฺนํ นิรุทฺธํ วิคตํ วิปริณตํ อตฺถงฺคตํ อพฺภตฺถงฺคตนฺติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป… อนาคตํ อตฺถิ อนาคตํ อชาตํ อภูตํ ¶ อสฺชาตํ อนิพฺพตฺตํ อนภินิพฺพตฺตํ อปาตุภูตนฺติ? อามนฺตา. ปจฺจุปฺปนฺนํ อตฺถิ ปจฺจุปฺปนฺนํ อชาตํ อภูตํ อสฺชาตํ อนิพฺพตฺตํ อนภินิพฺพตฺตํ อปาตุภูตนฺติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ.
๒๘๔. อตีตํ รูปํ อตฺถีติ? อามนฺตา. นนุ อตีตํ รูปํ นิรุทฺธํ วิคตํ วิปริณตํ อตฺถงฺคตํ อพฺภตฺถงฺคตนฺติ? อามนฺตา. หฺจิ อตีตํ รูปํ นิรุทฺธํ…เป… อพฺภตฺถงฺคตํ, โน จ วต เร วตฺตพฺเพ – ‘‘อตีตํ รูปํ อตฺถี’’ติ.
อนาคตํ รูปํ อตฺถีติ? อามนฺตา. นนุ ¶ อนาคตํ รูปํ อชาตํ อภูตํ อสฺชาตํ อนิพฺพตฺตํ อนภินิพฺพตฺตํ อปาตุภูตนฺติ? อามนฺตา. หฺจิ อนาคตํ รูปํ อชาตํ…เป… อปาตุภูตํ, โน จ วต ¶ เร วตฺตพฺเพ – ‘‘อนาคตํ รูปํ อตฺถี’’ติ.
ปจฺจุปฺปนฺนํ รูปํ อตฺถิ ปจฺจุปฺปนฺนํ รูปํ อนิรุทฺธํ อวิคตํ อวิปริณตํ น อตฺถงฺคตํ น อพฺภตฺถงฺคตนฺติ? อามนฺตา. อตีตํ รูปํ อตฺถิ อตีตํ รูปํ อนิรุทฺธํ อวิคตํ อวิปริณตํ น อตฺถงฺคตํ น อพฺภตฺถงฺคตนฺติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ.
ปจฺจุปฺปนฺนํ ¶ รูปํ อตฺถิ ปจฺจุปฺปนฺนํ รูปํ ชาตํ ภูตํ สฺชาตํ นิพฺพตฺตํ อภินิพฺพตฺตํ ปาตุภูตนฺติ? อามนฺตา. อนาคตํ รูปํ อตฺถิ อนาคตํ รูปํ ชาตํ ภูตํ สฺชาตํ นิพฺพตฺตํ อภินิพฺพตฺตํ ปาตุภูตนฺติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ.
อตีตํ รูปํ อตฺถิ อตีตํ รูปํ นิรุทฺธํ วิคตํ วิปริณตํ อตฺถงฺคตํ อพฺภตฺถงฺคตนฺติ? อามนฺตา. ปจฺจุปฺปนฺนํ รูปํ อตฺถิ ปจฺจุปฺปนฺนํ รูปํ นิรุทฺธํ วิคตํ วิปริณตํ อตฺถงฺคตํ อพฺภตฺถงฺคตนฺติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ.
อนาคตํ รูปํ อตฺถิ อนาคตํ รูปํ อชาตํ อภูตํ อสฺชาตํ อนิพฺพตฺตํ อนภินิพฺพตฺตํ อปาตุภูตนฺติ? อามนฺตา. ปจฺจุปฺปนฺนํ รูปํ อตฺถิ ปจฺจุปฺปนฺนํ รูปํ อชาตํ อภูตํ อสฺชาตํ อนิพฺพตฺตํ อนภินิพฺพตฺตํ อปาตุภูตนฺติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ.
อตีตา เวทนา อตฺถิ…เป… สฺา อตฺถิ, สงฺขารา อตฺถิ, วิฺาณํ อตฺถีติ? อามนฺตา. นนุ อตีตํ วิฺาณํ นิรุทฺธํ วิคตํ วิปริณตํ อตฺถงฺคตํ อพฺภตฺถงฺคตนฺติ? อามนฺตา ¶ . หฺจิ ¶ อตีตํ วิฺาณํ นิรุทฺธํ…เป… อพฺภตฺถงฺคตํ, โน จ วต เร วตฺตพฺเพ – ‘‘อตีตํ วิฺาณํ อตฺถี’’ติ.
อนาคตํ ¶ วิฺาณํ อตฺถีติ? อามนฺตา. นนุ อนาคตํ วิฺาณํ อชาตํ อภูตํ อสฺชาตํ อนิพฺพตฺตํ อนภินิพฺพตฺตํ อปาตุภูตนฺติ? อามนฺตา. หฺจิ อนาคตํ วิฺาณํ อชาตํ…เป… อปาตุภูตํ, โน จ วต เร วตฺตพฺเพ – ‘‘อนาคตํ วิฺาณํ อตฺถี’’ติ.
ปจฺจุปฺปนฺนํ วิฺาณํ อตฺถิ ปจฺจุปฺปนฺนํ วิฺาณํ อนิรุทฺธํ…เป… น อพฺภตฺถงฺคตนฺติ? อามนฺตา. อตีตํ วิฺาณํ อตฺถิ อตีตํ วิฺาณํ อนิรุทฺธํ…เป… น อพฺภตฺถงฺคตนฺติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ.
ปจฺจุปฺปนฺนํ วิฺาณํ อตฺถิ ปจฺจุปฺปนฺนํ วิฺาณํ ชาตํ…เป… ปาตุภูตนฺติ? อามนฺตา. อนาคตํ วิฺาณํ อตฺถิ อนาคตํ วิฺาณํ ชาตํ…เป… ปาตุภูตนฺติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ.
อตีตํ ¶ วิฺาณํ อตฺถิ อตีตํ วิฺาณํ นิรุทฺธํ…เป… อพฺภตฺถงฺคตนฺติ? อามนฺตา. ปจฺจุปฺปนฺนํ วิฺาณํ อตฺถิ ปจฺจุปฺปนฺนํ วิฺาณํ นิรุทฺธํ…เป… อพฺภตฺถงฺคตนฺติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ. อนาคตํ วิฺาณํ อตฺถิ อนาคตํ วิฺาณํ อชาตํ…เป… อปาตุภูตนฺติ? อามนฺตา.
ปจฺจุปฺปนฺนํ วิฺาณํ อตฺถิ ปจฺจุปฺปนฺนํ ¶ วิฺาณํ อชาตํ…เป… อปาตุภูตนฺติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ.
๒๘๕. ‘‘ปจฺจุปฺปนฺนนฺติ วา รูป’’นฺติ วา, ‘‘รูปนฺติ วา ปจฺจุปฺปนฺน’’นฺติ วา ปจฺจุปฺปนฺนํ รูปํ อปฺปิยํ กริตฺวา เอเสเส เอกฏฺเ สเม สมภาเค ตชฺชาเตติ? อามนฺตา. ปจฺจุปฺปนฺนํ ¶ รูปํ นิรุชฺฌมานํ ปจฺจุปฺปนฺนภาวํ ชหตีติ? อามนฺตา. รูปภาวํ ชหตีติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….
‘‘ปจฺจุปฺปนฺนนฺติ วา รูป’’นฺติ วา, ‘‘รูปนฺติ วา ปจฺจุปฺปนฺน’’นฺติ วา ปจฺจุปฺปนฺนํ รูปํ อปฺปิยํ กริตฺวา เอเสเส เอกฏฺเ สเม สมภาเค ตชฺชาเตติ? อามนฺตา. ปจฺจุปฺปนฺนํ รูปํ นิรุชฺฌมานํ รูปภาวํ น ชหตีติ? อามนฺตา. ปจฺจุปฺปนฺนภาวํ น ชหตีติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….
‘‘โอทาตนฺติ วา วตฺถ’’นฺติ วา, ‘‘วตฺถนฺติ วา โอทาต’’นฺติ วา โอทาตํ วตฺถํ อปฺปิยํ กริตฺวา เอเสเส เอกฏฺเ สเม สมภาเค ตชฺชาเตติ? อามนฺตา. โอทาตํ วตฺถํ รชฺชมานํ โอทาตภาวํ ชหตีติ? อามนฺตา. วตฺถภาวํ ชหตีติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ.
‘‘โอทาตนฺติ ¶ วา วตฺถ’’นฺติ วา, ‘‘วตฺถนฺติ วา โอทาต’’นฺติ วา โอทาตํ วตฺถํ อปฺปิยํ กริตฺวา เอเสเส เอกฏฺเ สเม สมภาเค ตชฺชาเตติ? อามนฺตา. โอทาตํ วตฺถํ รชฺชมานํ วตฺถภาวํ น ชหตีติ? อามนฺตา. โอทาตภาวํ น ชหตีติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ.…เป….
๒๘๖. รูปํ รูปภาวํ น ชหตีติ? อามนฺตา. รูปํ นิจฺจํ ธุวํ สสฺสตํ ¶ อวิปริณามธมฺมนฺติ ¶ ? น เหวํ วตฺตพฺเพ. นนุ รูปํ รูปภาวํ น ชหตีติ รูปํ อนิจฺจํ อธุวํ อสสฺสตํ วิปริณามธมฺมนฺติ? อามนฺตา. หฺจิ ¶ รูปํ อนิจฺจํ อธุวํ อสสฺสตํ วิปริณามธมฺมํ, โน จ วต เร วตฺตพฺเพ – ‘‘รูปํ รูปภาวํ น ชหตี’’ติ.
นิพฺพานํ นิพฺพานภาวํ น ชหตีติ นิพฺพานํ นิจฺจํ ธุวํ สสฺสตํ อวิปริณามธมฺมนฺติ? อามนฺตา. รูปํ รูปภาวํ น ชหตีติ [น ชหติ (สี. ก.)] รูปํ นิจฺจํ ธุวํ สสฺสตํ อวิปริณามธมฺมนฺติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป… รูปํ รูปภาวํ น ชหติ รูปํ อนิจฺจํ อธุวํ อสสฺสตํ วิปริณามธมฺมนฺติ? อามนฺตา. นิพฺพานํ นิพฺพานภาวํ น ชหติ นิพฺพานํ อนิจฺจํ อธุวํ อสสฺสตํ วิปริณามธมฺมนฺติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….
อตีตํ อตฺถิ อตีตํ อตีตภาวํ น ชหตีติ? อามนฺตา. อนาคตํ อตฺถิ อนาคตํ อนาคตภาวํ น ชหตีติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ. อตีตํ อตฺถิ อตีตํ อตีตภาวํ น ชหตีติ? อามนฺตา. ปจฺจุปฺปนฺนํ อตฺถิ ปจฺจุปฺปนฺนํ ปจฺจุปฺปนฺนภาวํ น ชหตีติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….
อนาคตํ อตฺถิ อนาคตํ อนาคตภาวํ ชหตีติ [น ชหตีติ (พหูสุ) อฏฺกถา โอโลเกตพฺพา]? อามนฺตา. อตีตํ อตฺถิ อตีตํ อตีตภาวํ ชหตีติ [น ชหตีติ (พหูสุ) อฏฺกถา โอโลเกตพฺพา]? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….
ปจฺจุปฺปนฺนํ อตฺถิ ปจฺจุปฺปนฺนํ ปจฺจุปฺปนฺนภาวํ ชหตีติ [น ชหตีติ (พหูสุ) อฏฺกถา โอโลเกตพฺพา]? อามนฺตา. อตีตํ อตฺถิ อตีตํ อตีตภาวํ ชหตีติ [น ชหตีติ (พหูสุ) อฏฺกถา โอโลเกตพฺพา]? น เหวํ ¶ วตฺตพฺเพ.
อตีตํ อตฺถิ อตีตํ อตีตภาวํ น ชหตีติ? อามนฺตา. อตีตํ นิจฺจํ ธุวํ สสฺสตํ อวิปริณามธมฺมนฺติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป… นนุ ¶ อตีตํ อนิจฺจํ อธุวํ อสสฺสตํ วิปริณามธมฺมนฺติ? อามนฺตา. หฺจิ อตีตํ อนิจฺจํ อธุวํ อสสฺสตํ วิปริณามธมฺมํ, โน จ วต เร วตฺตพฺเพ – ‘‘อตีตํ อตฺถิ อตีตํ อตีตภาวํ น ชหตี’’ติ.
นิพฺพานํ ¶ อตฺถิ นิพฺพานํ นิพฺพานภาวํ น ชหตีติ นิพฺพานํ นิจฺจํ ธุวํ สสฺสตํ อวิปริณามธมฺมนฺติ ¶ ? อามนฺตา. อตีตํ อตฺถิ อตีตํ อตีตภาวํ น ชหตีติ อตีตํ นิจฺจํ ธุวํ สสฺสตํ อวิปริณามธมฺมนฺติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….
อตีตํ อตฺถิ อตีตํ อตีตภาวํ น ชหติ อตีตํ อนิจฺจํ อธุวํ อสสฺสตํ วิปริณามธมฺมนฺติ? อามนฺตา. นิพฺพานํ อตฺถิ นิพฺพานํ นิพฺพานภาวํ น ชหติ นิพฺพานํ อนิจฺจํ อธุวํ อสสฺสตํ วิปริณามธมฺมนฺติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….
๒๘๗. อตีตํ รูปํ อตฺถิ อตีตํ รูปํ อตีตภาวํ น ชหตีติ? อามนฺตา. อนาคตํ รูปํ อตฺถิ อนาคตํ รูปํ อนาคตภาวํ น ชหตีติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป… อตีตํ รูปํ อตฺถิ อตีตํ รูปํ อตีตภาวํ น ชหตีติ? อามนฺตา. ปจฺจุปฺปนฺนํ รูปํ อตฺถิ ปจฺจุปฺปนฺนํ รูปํ ปจฺจุปฺปนฺนภาวํ น ชหตีติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….
อนาคตํ รูปํ อตฺถิ อนาคตํ รูปํ อนาคตภาวํ ชหตีติ [น ชหตีติ (พหูสุ) อนุโลมปฺโหเยว] ¶ ? อามนฺตา. อตีตํ รูปํ อตฺถิ อตีตํ รูปํ อตีตภาวํ ชหตีติ [น ชหตีติ (พหูสุ) อนุโลมปฺโหเยว]? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….
ปจฺจุปฺปนฺนํ ¶ รูปํ อตฺถิ ปจฺจุปฺปนฺนํ รูปํ ปจฺจุปฺปนฺนภาวํ ชหตีติ [น ชหตีติ (พหูสุ) อนุโลมปฺโหเยว]? อามนฺตา. อตีตํ รูปํ อตฺถิ อตีตํ รูปํ อตีตภาวํ ชหตีติ [น ชหตีติ (พหูสุ) อนุโลมปฺโหเยว]? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….
อตีตํ รูปํ อตฺถิ อตีตํ รูปํ อตีตภาวํ น ชหตีติ? อามนฺตา. อตีตํ รูปํ นิจฺจํ ธุวํ สสฺสตํ อวิปริณามธมฺมนฺติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป… นนุ อตีตํ รูปํ อนิจฺจํ อธุวํ อสสฺสตํ วิปริณามธมฺมนฺติ? อามนฺตา. หฺจิ อตีตํ รูปํ อนิจฺจํ…เป… วิปริณามธมฺมํ, โน จ วต เร วตฺตพฺเพ – ‘‘อตีตํ รูปํ อตฺถิ อตีตํ รูปํ อตีตภาวํ น ชหตี’’ติ.
นิพฺพานํ อตฺถิ นิพฺพานํ นิพฺพานภาวํ น ชหติ [น ชหตีติ (?) ปุริมปฺเหหิ สํสนฺเทตพฺพํ] นิพฺพานํ นิจฺจํ ธุวํ สสฺสตํ อวิปริณามธมฺมนฺติ? อามนฺตา. อตีตํ รูปํ อตฺถิ อตีตํ รูปํ อตีตภาวํ น ชหติ [น ชหตีติ (?) ปุริมฺเหหิ สํสนฺเทตพฺพํ] อตีตํ รูปํ นิจฺจํ ธุวํ สสฺสตํ อวิปริณามธมฺมนฺติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….
อตีตํ ¶ ¶ รูปํ อตฺถิ อตีตํ รูปํ อตีตภาวํ น ชหติ อตีตํ รูปํ อนิจฺจํ อธุวํ อสสฺสตํ วิปริณามธมฺมนฺติ? อามนฺตา. นิพฺพานํ อตฺถิ นิพฺพานํ นิพฺพานภาวํ น ชหติ นิพฺพานํ อนิจฺจํ อธุวํ อสสฺสตํ วิปริณามธมฺมนฺติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….
อตีตา เวทนา อตฺถิ… อตีตา สฺา อตฺถิ… อตีตา ¶ สงฺขารา อตฺถิ… อตีตํ วิฺาณํ อตฺถิ อตีตํ วิฺาณํ อตีตภาวํ น ชหตีติ? อามนฺตา. อนาคตํ ¶ วิฺาณํ อตฺถิ อนาคตํ วิฺาณํ อนาคตภาวํ น ชหตีติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป… อตีตํ วิฺาณํ อตฺถิ อตีตํ วิฺาณํ อตีตภาวํ น ชหตีติ? อามนฺตา. ปจฺจุปฺปนฺนํ วิฺาณํ อตฺถิ ปจฺจุปฺปนฺนํ วิฺาณํ ปจฺจุปฺปนฺนภาวํ น ชหตีติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….
อนาคตํ วิฺาณํ อตฺถิ อนาคตํ วิฺาณํ อนาคตภาวํ ชหตีติ? อามนฺตา. อตีตํ วิฺาณํ อตฺถิ อตีตํ วิฺาณํ อตีตภาวํ ชหตีติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….
ปจฺจุปฺปนฺนํ วิฺาณํ อตฺถิ ปจฺจุปฺปนฺนํ วิฺาณํ ปจฺจุปฺปนฺนภาวํ ชหตีติ [น ชหตีติ (พหูสุ) อนุโลมปฺโหเยว]? อามนฺตา. อตีตํ วิฺาณํ อตฺถิ อตีตํ วิฺาณํ อตีตภาวํ ชหตีติ [น ชหตีติ (พหูสุ) อนุโลมปฺโหเยว]? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….
อตีตํ วิฺาณํ อตฺถิ อตีตํ วิฺาณํ อตีตภาวํ น ชหตีติ? อามนฺตา. อตีตํ วิฺาณํ นิจฺจํ ธุวํ สสฺสตํ อวิปริณามธมฺมนฺติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป… นนุ อตีตํ วิฺาณํ อนิจฺจํ อธุวํ อสสฺสตํ วิปริณามธมฺมนฺติ? อามนฺตา. หฺจิ อตีตํ วิฺาณํ อนิจฺจํ อธุวํ อสสฺสตํ วิปริณามธมฺมํ, โน จ วต เร วตฺตพฺเพ – ‘‘อตีตํ วิฺาณํ อตฺถิ อตีตํ วิฺาณํ อตีตภาวํ น ชหตี’’ติ.
นิพฺพานํ ¶ อตฺถิ นิพฺพานํ นิพฺพานภาวํ น ชหติ [น ชหตีติ (?) ปุริมปฺเหหิ สํสนฺเทตพฺพํ] นิพฺพานํ นิจฺจํ ธุวํ สสฺสตํ อวิปริณามธมฺมนฺติ? อามนฺตา. อตีตํ วิฺาณํ อตฺถิ อตีตํ วิฺาณํ อตีตภาวํ ¶ น ชหติ [น ชหตีติ (?) ปุริมปฺเหหิ สํสนฺเทตพฺพํ] อตีตํ วิฺาณํ นิจฺจํ ธุวํ สสฺสตํ อวิปริณามธมฺมนฺติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….
อตีตํ วิฺาณํ อตฺถิ อตีตํ วิฺาณํ อตีตภาวํ น ชหติ อตีตํ วิฺาณํ อนิจฺจํ ¶ อธุวํ อสสฺสตํ วิปริณามธมฺมนฺติ? อามนฺตา. นิพฺพานํ อตฺถิ นิพฺพานํ ¶ นิพฺพานภาวํ น ชหติ นิพฺพานํ อนิจฺจํ อธุวํ อสสฺสตํ วิปริณามธมฺมนฺติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….
วจนโสธนา
๒๘๘. อตีตํ นฺวตฺถีติ? อามนฺตา. หฺจิ อตีตํ นฺวตฺถิ, อตีตํ อตฺถีติ มิจฺฉา. หฺจิ วา ปน อตฺถิ นฺวาตีตํ, อตฺถิ อตีตนฺติ มิจฺฉา. อนาคตํ นฺวตฺถีติ? อามนฺตา. หฺจิ อนาคตํ นฺวตฺถิ, อนาคตํ อตฺถีติ มิจฺฉา. หฺจิ วา ปน อตฺถิ นฺวานาคตํ, อตฺถิ อนาคตนฺติ มิจฺฉา.
อนาคตํ หุตฺวา ปจฺจุปฺปนฺนํ โหตีติ? อามนฺตา. ตฺเว อนาคตํ ตํ ปจฺจุปฺปนฺนนฺติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป… ตฺเว อนาคตํ ตํ ปจฺจุปฺปนฺนนฺติ? อามนฺตา. หุตฺวา โหติ หุตฺวา โหตีติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป… หุตฺวา โหติ หุตฺวา โหตีติ? อามนฺตา. น หุตฺวา น โหติ น หุตฺวา น โหตีติ? น เหวํ ¶ วตฺตพฺเพ…เป….
ปจฺจุปฺปนฺนํ หุตฺวา อตีตํ โหตีติ? อามนฺตา. ตฺเว ปจฺจุปฺปนฺนํ ตํ อตีตนฺติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป… ตฺเว ปจฺจุปฺปนฺนํ ตํ อตีตนฺติ? อามนฺตา ¶ . หุตฺวา โหติ หุตฺวา โหตีติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป… หุตฺวา โหติ หุตฺวา โหตีติ? อามนฺตา. น หุตฺวา น โหติ น หุตฺวา น โหตีติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….
อนาคตํ หุตฺวา ปจฺจุปฺปนฺนํ โหติ, ปจฺจุปฺปนฺนํ หุตฺวา อตีตํ โหตีติ? อามนฺตา. ตฺเว อนาคตํ ตํ ปจฺจุปฺปนฺนํ ตํ อตีตนฺติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป… ตฺเว อนาคตํ ตํ ปจฺจุปฺปนฺนํ ตํ อตีตนฺติ? อามนฺตา. หุตฺวา โหติ หุตฺวา โหตีติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป… หุตฺวา โหติ หุตฺวา โหตีติ? อามนฺตา. น หุตฺวา น โหติ น หุตฺวา น โหตีติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ.
อตีตจกฺขุรูปาทิกถา
๒๘๙. อตีตํ ¶ จกฺขุํ อตฺถิ รูปา อตฺถิ จกฺขุวิฺาณํ อตฺถิ อาโลโก อตฺถิ มนสิกาโร อตฺถีติ? อามนฺตา. อตีเตน จกฺขุนา อตีตํ รูปํ ปสฺสตีติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป… อตีตํ โสตํ อตฺถิ สทฺทา อตฺถิ โสตวิฺาณํ อตฺถิ อากาโส อตฺถิ มนสิกาโร อตฺถีติ? อามนฺตา. อตีเตน ¶ โสเตน อตีตํ สทฺทํ สุณาตีติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป… อตีตํ ฆานํ อตฺถิ คนฺธา อตฺถิ ฆานวิฺาณํ ¶ อตฺถิ วาโย อตฺถิ มนสิกาโร อตฺถีติ? อามนฺตา. อตีเตน ฆาเนน อตีตํ คนฺธํ ฆายตีติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป… อตีตา ชิวฺหา อตฺถิ รสา อตฺถิ ชิวฺหาวิฺาณํ อตฺถิ อาโป อตฺถิ มนสิกาโร อตฺถีติ? อามนฺตา ¶ . อตีตาย ชิวฺหาย อตีตํ รสํ สายตีติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป… อตีโต กาโย อตฺถิ โผฏฺพฺพา อตฺถิ กายวิฺาณํ อตฺถิ ปถวี อตฺถิ มนสิกาโร อตฺถีติ? อามนฺตา. อตีเตน กาเยน อตีตํ โผฏฺพฺพํ ผุสตีติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป… อตีโต มโน อตฺถิ ธมฺมา อตฺถิ มโนวิฺาณํ อตฺถิ วตฺถุํ อตฺถิ มนสิกาโร อตฺถีติ? อามนฺตา. อตีเตน มเนน อตีตํ ธมฺมํ วิชานาตีติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….
อนาคตํ จกฺขุํ อตฺถิ รูปา อตฺถิ จกฺขุวิฺาณํ อตฺถิ อาโลโก อตฺถิ มนสิกาโร อตฺถีติ? อามนฺตา. อนาคเตน จกฺขุนา อนาคตํ รูปํ ปสฺสตีติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป… อนาคตํ โสตํ อตฺถิ… ฆานํ อตฺถิ… ชิวฺหา อตฺถิ… กาโย อตฺถิ ¶ … มโน อตฺถิ ธมฺมา อตฺถิ มโนวิฺาณํ อตฺถิ วตฺถุํ อตฺถิ มนสิกาโร อตฺถีติ? อามนฺตา. อนาคเตน มเนน อนาคตํ ธมฺมํ วิชานาตีติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….
ปจฺจุปฺปนฺนํ จกฺขุํ อตฺถิ รูปา อตฺถิ จกฺขุวิฺาณํ อตฺถิ อาโลโก อตฺถิ มนสิกาโร อตฺถิ, ปจฺจุปฺปนฺเนน จกฺขุนา ปจฺจุปฺปนฺนํ รูปํ ปสฺสตีติ? อามนฺตา. อตีตํ จกฺขุํ อตฺถิ รูปา ¶ อตฺถิ จกฺขุวิฺาณํ อตฺถิ อาโลโก อตฺถิ มนสิกาโร อตฺถิ, อตีเตน จกฺขุนา อตีตํ รูปํ ปสฺสตีติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป…. ปจฺจุปฺปนฺนํ โสตํ อตฺถิ… ฆานํ อตฺถิ… ชิวฺหา อตฺถิ… กาโย อตฺถิ… มโน อตฺถิ ธมฺมา อตฺถิ มโนวิฺาณํ อตฺถิ วตฺถุํ อตฺถิ มนสิกาโร อตฺถิ, ปจฺจุปฺปนฺเนน มเนน ปจฺจุปฺปนฺนํ ธมฺมํ วิชานาตีติ? อามนฺตา. อตีโต มโน ¶ อตฺถิ ธมฺมา อตฺถิ มโนวิฺาณํ อตฺถิ วตฺถุํ อตฺถิ มนสิกาโร อตฺถิ, อตีเตน มเนน อตีตํ ธมฺมํ วิชานาตีติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….
ปจฺจุปฺปนฺนํ จกฺขุํ อตฺถิ รูปา อตฺถิ จกฺขุวิฺาณํ อตฺถิ อาโลโก อตฺถิ มนสิกาโร อตฺถิ, ปจฺจุปฺปนฺเนน จกฺขุนา ปจฺจุปฺปนฺนํ รูปํ ปสฺสตีติ? อามนฺตา. อนาคตํ จกฺขุํ อตฺถิ รูปา อตฺถิ จกฺขุวิฺาณํ อตฺถิ อาโลโก อตฺถิ มนสิกาโร ¶ อตฺถิ, อนาคเตน จกฺขุนา อนาคตํ รูปํ ปสฺสตีติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป… ปจฺจุปฺปนฺนํ โสตํ อตฺถิ… ฆานํ อตฺถิ… ชิวฺหา อตฺถิ… กาโย อตฺถิ… มโน อตฺถิ ธมฺมา อตฺถิ มโนวิฺาณํ อตฺถิ วตฺถุํ อตฺถิ มนสิกาโร อตฺถิ, ปจฺจุปฺปนฺเนน มเนน ปจฺจุปฺปนฺนํ ธมฺมํ วิชานาตีติ? อามนฺตา. อนาคโต มโน อตฺถิ ธมฺมา อตฺถิ มโนวิฺาณํ อตฺถิ วตฺถุํ อตฺถิ มนสิกาโร อตฺถิ, อนาคเตน มเนน อนาคตํ ธมฺมํ วิชานาตีติ? น ¶ เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….
อตีตํ ¶ จกฺขุํ อตฺถิ รูปา อตฺถิ จกฺขุวิฺาณํ อตฺถิ อาโลโก อตฺถิ มนสิกาโร อตฺถิ, น จ อตีเตน จกฺขุนา อตีตํ รูปํ ปสฺสตีติ? อามนฺตา. ปจฺจุปฺปนฺนํ จกฺขุํ อตฺถิ รูปา อตฺถิ จกฺขุวิฺาณํ อตฺถิ อาโลโก อตฺถิ มนสิกาโร อตฺถิ, น จ ปจฺจุปฺปนฺเนน จกฺขุนา ปจฺจุปฺปนฺนํ รูปํ ปสฺสตีติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป… อตีตํ โสตํ อตฺถิ… ฆานํ อตฺถิ… ชิวฺหา อตฺถิ… กาโย อตฺถิ… มโน อตฺถิ ธมฺมา อตฺถิ มโนวิฺาณํ อตฺถิ วตฺถุํ อตฺถิ มนสิกาโร อตฺถิ, น จ อตีเตน มเนน อตีตํ ธมฺมํ วิชานาตีติ? อามนฺตา. ปจฺจุปฺปนฺโน มโน อตฺถิ ธมฺมา อตฺถิ มโนวิฺาณํ อตฺถิ วตฺถุํ อตฺถิ มนสิกาโร อตฺถิ, น จ ปจฺจุปฺปนฺเนน มเนน ปจฺจุปฺปนฺนํ ธมฺมํ วิชานาตีติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….
อนาคตํ จกฺขุํ อตฺถิ รูปา อตฺถิ จกฺขุวิฺาณํ อตฺถิ อาโลโก อตฺถิ มนสิกาโร อตฺถิ, น จ อนาคเตน จกฺขุนา อนาคตํ รูปํ ปสฺสตีติ? อามนฺตา. ปจฺจุปฺปนฺนํ จกฺขุํ อตฺถิ รูปา อตฺถิ จกฺขุวิฺาณํ อตฺถิ อาโลโก อตฺถิ มนสิกาโร อตฺถิ, น จ ปจฺจุปฺปนฺเนน จกฺขุนา ปจฺจุปฺปนฺนํ รูปํ ปสฺสตีติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป… อนาคตํ โสตํ อตฺถิ… ฆานํ อตฺถิ… ชิวฺหา อตฺถิ… กาโย อตฺถิ… มโน อตฺถิ ธมฺมา อตฺถิ มโนวิฺาณํ อตฺถิ วตฺถุํ อตฺถิ มนสิกาโร อตฺถิ, น ¶ จ อนาคเตน มเนน อนาคตํ ธมฺมํ วิชานาตีติ ¶ ? อามนฺตา. ปจฺจุปฺปนฺโน มโน อตฺถิ ธมฺมา อตฺถิ มโนวิฺาณํ อตฺถิ วตฺถุํ อตฺถิ มนสิกาโร อตฺถิ, น จ ปจฺจุปฺปนฺเนน มเนน ปจฺจุปฺปนฺนํ ธมฺมํ วิชานาตีติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….
อตีตาณาทิกถา
๒๙๐. อตีตํ าณํ อตฺถีติ? อามนฺตา. เตน าเณน าณกรณียํ กโรตีติ? น ¶ เหวํ วตฺตพฺเพ…เป… เตน าเณน าณกรณียํ กโรตีติ ¶ ? อามนฺตา. เตน าเณน ทุกฺขํ ปริชานาติ, สมุทยํ ปชหติ, นิโรธํ สจฺฉิกโรติ, มคฺคํ ภาเวตีติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….
อนาคตํ าณํ อตฺถีติ? อามนฺตา. เตน าเณน าณกรณียํ กโรตีติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป… เตน าเณน าณกรณียํ กโรตีติ? อามนฺตา. เตน าเณน ทุกฺขํ ปริชานาติ, สมุทยํ ปชหติ, นิโรธํ สจฺฉิกโรติ ¶ , มคฺคํ ภาเวตีติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….
ปจฺจุปฺปนฺนํ าณํ อตฺถิ, เตน าเณน าณกรณียํ กโรตีติ? อามนฺตา. อตีตํ าณํ อตฺถิ, เตน าเณน าณกรณียํ กโรตีติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป… ปจฺจุปฺปนฺนํ าณํ อตฺถิ, เตน าเณน ทุกฺขํ ปริชานาติ, สมุทยํ ปชหติ, นิโรธํ สจฺฉิกโรติ, มคฺคํ ภาเวตีติ? อามนฺตา. อตีตํ าณํ อตฺถิ, เตน าเณน ทุกฺขํ ปริชานาติ, สมุทยํ ปชหติ, นิโรธํ สจฺฉิกโรติ, มคฺคํ ภาเวตีติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป… ปจฺจุปฺปนฺนํ าณํ อตฺถิ, เตน าเณน าณกรณียํ กโรตีติ? อามนฺตา. อนาคตํ าณํ อตฺถิ, เตน าเณน าณกรณียํ กโรตีติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป… ปจฺจุปฺปนฺนํ าณํ อตฺถิ, เตน าเณน ทุกฺขํ ปริชานาติ, สมุทยํ ปชหติ, นิโรธํ สจฺฉิกโรติ, มคฺคํ ภาเวตีติ? อามนฺตา ¶ . อนาคตํ าณํ อตฺถิ, เตน าเณน ทุกฺขํ ปริชานาติ, สมุทยํ ปชหติ, นิโรธํ สจฺฉิกโรติ, มคฺคํ ภาเวตีติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….
อตีตํ าณํ อตฺถิ, น จ เตน าเณน าณกรณียํ กโรตีติ? อามนฺตา. ปจฺจุปฺปนฺนํ าณํ อตฺถิ, น จ เตน าเณน าณกรณียํ กโรตีติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป… อตีตํ าณํ อตฺถิ, น จ เตน าเณน ทุกฺขํ ปริชานาติ, สมุทยํ ปชหติ, นิโรธํ สจฺฉิกโรติ, มคฺคํ ภาเวตีติ? อามนฺตา. ปจฺจุปฺปนฺนํ าณํ อตฺถิ, น จ เตน าเณน ทุกฺขํ ปริชานาติ, สมุทยํ ปชหติ, นิโรธํ สจฺฉิกโรติ, มคฺคํ ภาเวตีติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….
อนาคตํ าณํ อตฺถิ, น จ เตน าเณน าณกรณียํ กโรตีติ? อามนฺตา. ปจฺจุปฺปนฺนํ ¶ าณํ อตฺถิ, น จ เตน าเณน าณกรณียํ กโรตีติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป…. อนาคตํ าณํ อตฺถิ, น จ เตน าเณน ทุกฺขํ ปริชานาติ, สมุทยํ ปชหติ ¶ , นิโรธํ สจฺฉิกโรติ, มคฺคํ ภาเวตีติ? อามนฺตา ¶ . ปจฺจุปฺปนฺนํ าณํ อตฺถิ, น จ เตน าเณน ทุกฺขํ ปริชานาติ, สมุทยํ ปชหติ, นิโรธํ สจฺฉิกโรติ, มคฺคํ ภาเวตีติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….
อรหนฺตาทิกถา
๒๙๑. อรหโต อตีโต ราโค อตฺถีติ? อามนฺตา. อรหา เตน ราเคน สราโคติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป… อรหโต อตีโต โทโส อตฺถีติ? อามนฺตา ¶ . อรหา เตน โทเสน สโทโสติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป… อรหโต อตีโต โมโห อตฺถีติ? อามนฺตา. อรหา เตน โมเหน สโมโหติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป… อรหโต อตีโต มาโน อตฺถีติ? อามนฺตา. อรหา เตน มาเนน สมาโนติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป… อรหโต อตีตา ทิฏฺิ อตฺถีติ? อามนฺตา. อรหา ตาย ทิฏฺิยา สทิฏฺิโกติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป… อรหโต อตีตา วิจิกิจฺฉา อตฺถีติ? อามนฺตา. อรหา ตาย วิจิกิจฺฉาย สวิจิกิจฺโฉติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป… อรหโต อตีตํ ถินํ อตฺถีติ? อามนฺตา. อรหา เตน ถิเนน สถิโนติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป… อรหโต อตีตํ อุทฺธจฺจํ อตฺถีติ? อามนฺตา. อรหา เตน อุทฺธจฺเจน สอุทฺธจฺโจติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป… อรหโต อตีตํ อหิริกํ อตฺถีติ? อามนฺตา. อรหา เตน อหิริเกน สอหิริโกติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป… อรหโต อตีตํ อโนตฺตปฺปํ อตฺถีติ? อามนฺตา. อรหา เตน อโนตฺตปฺเปน ¶ สอโนตฺตปฺปีติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….
อนาคามิสฺส ¶ อตีตา สกฺกายทิฏฺิ อตฺถีติ? อามนฺตา ¶ . อนาคามี ตาย ทิฏฺิยา สทิฏฺิโกติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป… อนาคามิสฺส อตีตา วิจิกิจฺฉา อตฺถิ… อตีโต สีลพฺพตปรามาโส อตฺถิ… อตีโต อณุสหคโต กามราโค อตฺถิ… อตีโต อณุสหคโต พฺยาปาโท อตฺถีติ? อามนฺตา. อนาคามี เตน พฺยาปาเทน พฺยาปนฺนจิตฺโตติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….
สกทาคามิสฺส อตีตา สกฺกายทิฏฺิ อตฺถีติ? อามนฺตา. สกทาคามี ตาย ทิฏฺิยา สทิฏฺิโกติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป… สกทาคามิสฺส อตีตา วิจิกิจฺฉา อตฺถิ… อตีโต สีลพฺพตปรามาโส อตฺถิ… อตีโต ¶ โอฬาริโก กามราโค อตฺถิ… อตีโต โอฬาริโก พฺยาปาโท อตฺถีติ? อามนฺตา. สกทาคามี เตน พฺยาปาเทน พฺยาปนฺนจิตฺโตติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….
โสตาปนฺนสฺส อตีตา สกฺกายทิฏฺิ อตฺถีติ? อามนฺตา. โสตาปนฺโน ตาย ทิฏฺิยา สทิฏฺิโกติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป… โสตาปนฺนสฺส อตีตา วิจิกิจฺฉา อตฺถิ… อตีโต สีลพฺพตปรามาโส อตฺถิ… อตีโต อปายคมนีโย ราโค อตฺถิ… อตีโต อปายคมนีโย โทโส อตฺถิ… อตีโต อปายคมนีโย โมโห อตฺถีติ? อามนฺตา. โสตาปนฺโน เตน โมเหน สโมโหติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….
๒๙๒. ปุถุชฺชนสฺส ¶ อตีโต ราโค อตฺถิ, ปุถุชฺชโน เตน ราเคน สราโคติ? อามนฺตา. อรหโต อตีโต ราโค อตฺถิ, อรหา เตน ราเคน สราโคติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป… ปุถุชฺชนสฺส อตีโต โทโส อตฺถิ…เป… อตีตํ อโนตฺตปฺปํ อตฺถิ ปุถุชฺชโน เตน อโนตฺตปฺเปน อโนตฺตปฺปีติ? อามนฺตา. อรหโต อตีตํ อโนตฺตปฺปํ อตฺถิ, อรหา เตน อโนตฺตปฺเปน อโนตฺตปฺปีติ? น ¶ เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….
ปุถุชฺชนสฺส อตีตา สกฺกายทิฏฺิ อตฺถิ, ปุถุชฺชโน ตาย ทิฏฺิยา สทิฏฺิโกติ? อามนฺตา. อนาคามิสฺส อตีตา สกฺกายทิฏฺิ อตฺถิ, อนาคามี ตาย ทิฏฺิยา สทิฏฺิโกติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป… ปุถุชฺชนสฺส อตีตา วิจิกิจฺฉา อตฺถิ…เป… อตีโต อณุสหคโต พฺยาปาโท อตฺถิ, ปุถุชฺชโน เตน พฺยาปาเทน พฺยาปนฺนจิตฺโตติ? อามนฺตา. อนาคามิสฺส ¶ อตีโต อณุสหคโต พฺยาปาโท อตฺถิ, อนาคามี เตน พฺยาปาเทน พฺยาปนฺนจิตฺโตติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….
ปุถุชฺชนสฺส อตีตา สกฺกายทิฏฺิ อตฺถิ, ปุถุชฺชโน ตาย ทิฏฺิยา สทิฏฺิโกติ? อามนฺตา. สกทาคามิสฺส อตีตา สกฺกายทิฏฺิ อตฺถิ, สกทาคามี ตาย ทิฏฺิยา สทิฏฺิโกติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป… ปุถุชฺชนสฺส อตีตา วิจิกิจฺฉา อตฺถิ… อตีโต โอฬาริโก พฺยาปาโท อตฺถิ, ปุถุชฺชโน เตน พฺยาปาเทน พฺยาปนฺนจิตฺโตติ ¶ ? อามนฺตา. สกทาคามิสฺส อตีโต โอฬาริโก พฺยาปาโท อตฺถิ, สกทาคามี เตน พฺยาปาเทน พฺยาปนฺนจิตฺโตติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….
ปุถุชฺชนสฺส ¶ อตีตา สกฺกายทิฏฺิ อตฺถิ, ปุถุชฺชโน ตาย ทิฏฺิยา สทิฏฺิโกติ? อามนฺตา. โสตาปนฺนสฺส อตีตา สกฺกายทิฏฺิ อตฺถิ, โสตาปนฺโน ตาย ทิฏฺิยา สทิฏฺิโกติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป… ปุถุชฺชนสฺส อตีตา วิจิกิจฺฉา อตฺถิ…เป… อตีโต อปายคมนีโย โมโห อตฺถิ, ปุถุชฺชโน เตน โมเหน สโมโหติ? อามนฺตา. โสตาปนฺนสฺส อตีโต อปายคมนีโย โมโห อตฺถิ, โสตาปนฺโน เตน โมเหน สโมโหติ? น ¶ เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….
อรหโต อตีโต ราโค อตฺถิ, น จ อรหา เตน ราเคน สราโคติ? อามนฺตา. ปุถุชฺชนสฺส อตีโต ราโค อตฺถิ, น จ ปุถุชฺชโน เตน ราเคน สราโคติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป… อรหโต อตีโต โทโส อตฺถิ…เป… อตีตํ อโนตฺตปฺปํ อตฺถิ, น จ อรหา เตน อโนตฺตปฺเปน อโนตฺตปฺปีติ? อามนฺตา. ปุถุชฺชนสฺส อตีตํ อโนตฺตปฺปํ อตฺถิ, น จ ปุถุชฺชโน เตน อโนตฺตปฺเปน อโนตฺตปฺปีติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….
อนาคามิสฺส อตีตา สกฺกายทิฏฺิ อตฺถิ, น จ อนาคามี ตาย ทิฏฺิยา สทิฏฺิโกติ? อามนฺตา. ปุถุชฺชนสฺส อตีตา สกฺกายทิฏฺิ ¶ อตฺถิ, น จ ปุถุชฺชโน ตาย ทิฏฺิยา สทิฏฺิโกติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป… อนาคามิสฺส อตีตา วิจิกิจฺฉา อตฺถิ…เป… อตีโต อณุสหคโต พฺยาปาโท อตฺถิ, น จ อนาคามี เตน พฺยาปาเทน พฺยาปนฺนจิตฺโตติ ¶ ? อามนฺตา. ปุถุชฺชนสฺส อตีโต อณุสหคโต พฺยาปาโท อตฺถิ, น จ ปุถุชฺชโน เตน พฺยาปาเทน พฺยาปนฺนจิตฺโตติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….
สกทาคามิสฺส อตีตา สกฺกายทิฏฺิ อตฺถิ, น จ สกทาคามี ตาย ทิฏฺิยา สทิฏฺิโกติ? อามนฺตา. ปุถุชฺชนสฺส อตีตา สกฺกายทิฏฺิ อตฺถิ, น จ ปุถุชฺชโน ตาย ทิฏฺิยา สทิฏฺิโกติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป… สกทาคามิสฺส อตีตา วิจิกิจฺฉา อตฺถิ…เป… อตีโต โอฬาริโก พฺยาปาโท อตฺถิ, น จ สกทาคามี เตน พฺยาปาเทน พฺยาปนฺนจิตฺโตติ? อามนฺตา. ปุถุชฺชนสฺส อตีโต โอฬาริโก พฺยาปาโท อตฺถิ, น จ ปุถุชฺชโน เตน พฺยาปาเทน พฺยาปนฺนจิตฺโตติ? น ¶ เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….
โสตาปนฺนสฺส อตีตา สกฺกายทิฏฺิ อตฺถิ, น จ โสตาปนฺโน ตาย ทิฏฺิยา สทิฏฺิโกติ? อามนฺตา. ปุถุชฺชนสฺส อตีตา สกฺกายทิฏฺิ ¶ อตฺถิ, น จ ปุถุชฺชโน ตาย ทิฏฺิยา สทิฏฺิโกติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป… โสตาปนฺนสฺส อตีตา วิจิกิจฺฉา อตฺถิ…เป… อตีโต อปายคมนีโย โมโห อตฺถิ, น จ โสตาปนฺโน เตน โมเหน สโมโหติ? อามนฺตา. ปุถุชฺชนสฺส อตีโต อปายคมนีโย ¶ โมโห อตฺถิ, น จ ปุถุชฺชโน เตน โมเหน สโมโหติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….
อตีตหตฺถาทิกถา
๒๙๓. อตีตา หตฺถา อตฺถีติ? อามนฺตา. อตีเตสุ หตฺเถสุ สติ อาทานนิกฺเขปนํ ปฺายตีติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป… อตีตา ปาทา อตฺถีติ? อามนฺตา. อตีเตสุ ปาเทสุ สติ อภิกฺกมปฏิกฺกโม ปฺายตีติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป… อตีตา ปพฺพา อตฺถีติ? อามนฺตา. อตีเตสุ ปพฺเพสุ สติ สมิฺชนปสารณํ ปฺายตีติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป… อตีโต กุจฺฉิ อตฺถีติ? อามนฺตา. อตีตสฺมึ กุจฺฉิสฺมึ สติ ชิฆจฺฉา ปิปาสา ปฺายตีติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….
อตีโต กาโย อตฺถีติ? อามนฺตา. อตีโต กาโย ปคฺคหนิคฺคหุปโค เฉทนเภทนุปโค กาเกหิ คิชฺเฌหิ กุลเลหิ สาธารโณติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป… อตีเต ¶ กาเย วิสํ กเมยฺย ¶ , สตฺถํ กเมยฺย, อคฺคิ กเมยฺยาติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป… ลพฺภา อตีโต กาโย อทฺทุพนฺธเนน พนฺธิตุํ, รชฺชุพนฺธเนน พนฺธิตุํ, สงฺขลิกพนฺธเนน พนฺธิตุํ, คามพนฺธเนน พนฺธิตุํ, นิคมพนฺธเนน พนฺธิตุํ, นครพนฺธเนน พนฺธิตุํ, ชนปทพนฺธเนน พนฺธิตุํ, กณฺปฺจเมหิ พนฺธเนหิ พนฺธิตุนฺติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….
อตีโต อาโป อตฺถีติ? อามนฺตา. เตน อาเปน อาปกรณียํ กโรตีติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป… อตีโต เตโช อตฺถีติ? อามนฺตา. เตน เตเชน เตชกรณียํ กโรตีติ? น ¶ เหวํ วตฺตพฺเพ…เป… อตีโต วาโย อตฺถีติ? อามนฺตา. เตน วาเยน วายกรณียํ กโรตีติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….
อตีตกฺขนฺธาทิสโมธานกถา
๒๙๔. อตีโต รูปกฺขนฺโธ อตฺถิ, อนาคโต รูปกฺขนฺโธ อตฺถิ, ปจฺจุปฺปนฺโน รูปกฺขนฺโธ อตฺถีติ? อามนฺตา. ตโย รูปกฺขนฺธาติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ ¶ …เป… อตีตา ปฺจกฺขนฺธา อตฺถิ, อนาคตา ปฺจกฺขนฺธา อตฺถิ, ปจฺจุปฺปนฺนา ปฺจกฺขนฺธา อตฺถีติ? อามนฺตา. ปนฺนรสกฺขนฺธาติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….
อตีตํ จกฺขายตนํ อตฺถิ, อนาคตํ จกฺขายตนํ อตฺถิ, ปจฺจุปฺปนฺนํ จกฺขายตนํ อตฺถีติ? อามนฺตา. ตีณิ จกฺขายตนานีติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป… อตีตานิ ¶ ทฺวาทสายตนานิ อตฺถิ, อนาคตานิ ทฺวาทสายตนานิ อตฺถิ, ปจฺจุปฺปนฺนานิ ทฺวาทสายตนานิ อตฺถีติ? อามนฺตา. ฉตฺตึสายตนานีติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….
อตีตา จกฺขุธาตุ อตฺถิ, อนาคตา จกฺขุธาตุ อตฺถิ, ปจฺจุปฺปนฺนา จกฺขุธาตุ อตฺถีติ? อามนฺตา. ติสฺโส จกฺขุธาตุโยติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป… อตีตา อฏฺารส ธาตุโย อตฺถิ, อนาคตา อฏฺารส ธาตุโย อตฺถิ, ปจฺจุปฺปนฺนา อฏฺารส ธาตุโย อตฺถีติ? อามนฺตา. จตุปฺาส ธาตุโยติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….
อตีตํ จกฺขุนฺทฺริยํ อตฺถิ, อนาคตํ จกฺขุนฺทฺริยํ อตฺถิ, ปจฺจุปฺปนฺนํ จกฺขุนฺทฺริยํ อตฺถีติ ¶ ? อามนฺตา. ตีณิ จกฺขุนฺทฺริยานีติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป… อตีตานิ พาวีสตินฺทฺริยานิ อตฺถิ, อนาคตานิ พาวีสตินฺทฺริยานิ ¶ อตฺถิ, ปจฺจุปฺปนฺนานิ พาวีสตินฺทฺริยานิ อตฺถีติ? อามนฺตา. ฉสฏฺินฺทฺริยานีติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….
อตีโต ราชา จกฺกวตฺตี อตฺถิ, อนาคโต ราชา จกฺกวตฺตี อตฺถิ, ปจฺจุปฺปนฺโน ราชา จกฺกวตฺตี อตฺถีติ? อามนฺตา. ติณฺณนฺนํ ราชูนํ จกฺกวตฺตีนํ สมฺมุขีภาโว โหตีติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….
อตีโต สมฺมาสมฺมุทฺโธ อตฺถิ, อนาคโต สมฺมาสมฺพุทฺโธ อตฺถิ, ปจฺจุปฺปนฺโน สมฺมาสมฺพุทฺโธ อตฺถีติ? อามนฺตา. ติณฺณนฺนํ สมฺมาสมฺพุทฺธานํ สมฺมุขีภาโว โหตีติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….
ปทโสธนกถา
๒๙๕. อตีตํ อตฺถีติ? อามนฺตา ¶ . อตฺถิ อตีตนฺติ? อตฺถิ สิยา อตีตํ, สิยา นฺวาตีตนฺติ.
อาชานาหิ นิคฺคหํ. หฺจิ อตีตํ อตฺถิ, อตฺถิ สิยา อตีตํ, สิยา นฺวาตีตํ, เตนาตีตํ นฺวาตีตํ, นฺวาตีตํ อตีตนฺติ. ยํ ตตฺถ วเทสิ ¶ – ‘‘วตฺตพฺเพ โข – ‘อตีตํ อตฺถิ อตฺถิ สิยา อตีตํ, สิยา นฺวาตีตํ, เตนาตีตํ นฺวาตีตํ, นฺวาตีตํ อตีต’’’นฺติ มิจฺฉา.
โน เจ ปน อตีตํ นฺวาตีตํ นฺวาตีตํ อตีตนฺติ, โน จ วต เร วตฺตพฺเพ – ‘‘อตีตํ อตฺถิ อตฺถิ สิยา อตีตํ, สิยา นฺวาตีต’’นฺติ. ยํ ตตฺถ วเทสิ – ‘‘วตฺตพฺเพ โข – ‘อตีตํ อตฺถิ อตฺถิ สิยา อตีตํ, สิยา นฺวาตีตํ, เตนาตีตํ นฺวาตีตํ, นฺวาตีตํ อตีต’’’นฺติ มิจฺฉา.
อนาคตํ อตฺถีติ? อามนฺตา. อตฺถิ อนาคตนฺติ? อตฺถิ สิยา อนาคตํ, สิยา นฺวานาคตนฺติ.
อาชานาหิ ¶ นิคฺคหํ. หฺจิ อนาคตํ อตฺถิ อตฺถิ สิยา อนาคตํ สิยา นฺวานาคตํ, เตนานาคตํ ¶ นฺวานาคตํ, นฺวานาคตํ อนาคตนฺติ. ยํ ตตฺถ วเทสิ – ‘‘วตฺตพฺเพ โข – ‘อนาคตํ อตฺถิ อตฺถิ สิยา อนาคตํ, สิยา นฺวานาคตํ, เตนานาคตํ นฺวานาคตํ, นฺวานาคตํ อนาคต’’’นฺติ มิจฺฉา.
โน เจ ปนานาคตํ นฺวานาคตํ นฺวานาคตํ อนาคตนฺติ, โน จ วต เร วตฺตพฺเพ – ‘‘อนาคตํ อตฺถิ อตฺถิ สิยา อนาคตํ, สิยา นฺวานาคต’’นฺติ. ยํ ตตฺถ วเทสิ – ‘‘วตฺตพฺเพ โข – ‘อนาคตํ อตฺถิ อตฺถิ สิยา อนาคตํ, สิยา นฺวานาคตํ, เตนานาคตํ นฺวานาคตํ, นฺวานาคตํ อนาคต’’’นฺติ มิจฺฉา.
ปจฺจุปฺปนฺนํ อตฺถีติ, อามนฺตา. อตฺถิ ปจฺจุปฺปนฺนนฺติ? อตฺถิ สิยา ปจฺจุปฺปนฺนํ, สิยา โน ปจฺจุปฺปนฺนนฺติ.
อาชานาหิ นิคฺคหํ. หฺจิ ปจฺจุปฺปนฺนํ อตฺถิ อตฺถิ สิยา ปจฺจุปฺปนฺนํ, สิยา โน ปจฺจุปฺปนฺนํ, เตน ปจฺจุปฺปนฺนํ, โน ปจฺจุปฺปนฺนํ, โน ปจฺจุปฺปนฺนํ ปจฺจุปฺปนฺนนฺติ. ยํ ตตฺถ วเทสิ – ‘‘วตฺตพฺเพ โข – ‘ปจฺจุปฺปนฺนํ อตฺถิ อตฺถิ สิยา ปจฺจุปฺปนฺนํ, สิยา โน ปจฺจุปฺปนฺนํ, เตน ปจฺจุปฺปนฺนํ โน ปจฺจุปฺปนฺนํ, โน ปจฺจุปฺปนฺนํ ปจฺจุปฺปนฺน’’’นฺติ มิจฺฉา.
โน เจ ปน ปจฺจุปฺปนฺนํ ¶ โน ปจฺจุปฺปนฺนํ, โน ปจฺจุปฺปนฺนํ ปจฺจุปฺปนฺนนฺติ, โน จ วต เร วตฺตพฺเพ – ‘‘ปจฺจุปฺปนฺนํ อตฺถิ อตฺถิ สิยา ปจฺจุปฺปนฺนํ, สิยา โน ปจฺจุปฺปนฺน’’นฺติ. ยํ ตตฺถ วเทสิ – ‘‘วตฺตพฺเพ โข – ‘ปจฺจุปฺปนฺนํ อตฺถิ อตฺถิ สิยา ¶ ปจฺจุปฺปนฺนํ, สิยา โน ปจฺจุปฺปนฺนํ, เตน ปจฺจุปฺปนฺนํ โน ปจฺจุปฺปนฺนํ, โน ปจฺจุปฺปนฺนํ ปจฺจุปฺปนฺน’’’นฺติ มิจฺฉา.
นิพฺพานํ อตฺถีติ? อามนฺตา. อตฺถิ นิพฺพานนฺติ? อตฺถิ ¶ สิยา นิพฺพานํ สิยา โน นิพฺพานนฺติ.
อาชานาหิ นิคฺคหํ. หฺจิ นิพฺพานํ อตฺถิ อตฺถิ สิยา นิพฺพานํ, สิยา โน นิพฺพานํ, เตน นิพฺพานํ โน นิพฺพานํ, โน นิพฺพานํ นิพฺพานนฺติ. ยํ ตตฺถ วเทสิ – ‘‘วตฺตพฺเพ โข ¶ – ‘นิพฺพานํ อตฺถิ อตฺถิ สิยา นิพฺพานํ, สิยา โน นิพฺพานํ, เตน นิพฺพานํ โน นิพฺพานํ, โน นิพฺพานํ นิพฺพาน’’’นฺติ มิจฺฉา.
โน เจ ปน นิพฺพานํ โน นิพฺพานํ, โน นิพฺพานํ นิพฺพานนฺติ, โน จ วต เร วตฺตพฺเพ – ‘‘นิพฺพานํ อตฺถิ อตฺถิ สิยา นิพฺพานํ, สิยา โน นิพฺพาน’’นฺติ. ยํ ตตฺถ วเทสิ – ‘‘วตฺตพฺเพ โข – ‘นิพฺพานํ อตฺถิ อตฺถิ สิยา นิพฺพานํ, สิยา โน นิพฺพานํ, เตน นิพฺพานํ โน นิพฺพานํ, โน นิพฺพานํ นิพฺพาน’’’นฺติ มิจฺฉา.
สุตฺตสาธนํ
๒๙๖. น วตฺตพฺพํ – ‘‘อตีตํ อตฺถิ, อนาคตํ อตฺถี’’ติ? อามนฺตา. นนุ วุตฺตํ ภควตา – ‘‘ยํ กิฺจิ, ภิกฺขเว, รูปํ อตีตานาคตปจฺจุปฺปนฺนํ อชฺฌตฺตํ วา พหิทฺธา วา โอฬาริกํ วา สุขุมํ วา หีนํ วา ปณีตํ วา ยํ ทูเร สนฺติเก วา – อยํ วุจฺจติ รูปกฺขนฺโธ. ยา กาจิ เวทนา… ยา กาจิ สฺา… เย เกจิ สงฺขารา… ยํ กิฺจิ วิฺาณํ อตีตานาคตปจฺจุปฺปนฺนํ อชฺฌตฺตํ วา พหิทฺธา วา โอฬาริกํ วา สุขุมํ วา หีนํ วา ปณีตํ วา ยํ ทูเร สนฺติเก วา – อยํ วุจฺจติ วิฺาณกฺขนฺโธ’’ติ [สํ. นิ. ๓.๔๘]. อตฺเถว สุตฺตนฺโตติ? อามนฺตา. เตน หิ อตีตํ อตฺถิ, อนาคตํ อตฺถีติ.
อตีตํ อตฺถิ, อนาคตํ อตฺถีติ? อามนฺตา. นนุ วุตฺตํ ภควตา ¶ – ‘‘ตโยเม, ภิกฺขเว, นิรุตฺติปถา ¶ อธิวจนปถา ปฺตฺติปถา อสงฺกิณฺณา อสงฺกิณฺณปุพฺพา น สงฺกิยนฺติ น สงฺกิยิสฺสนฺติ อปฺปฏิกุฏฺา สมเณหิ พฺราหฺมเณหิ วิฺูหิ. กตเม ตโย? ยํ, ภิกฺขเว, รูปํ อตีตํ นิรุทฺธํ วิคตํ วิปริณตํ ‘อโหสี’ติ ตสฺส สงฺขา, ‘อโหสี’ติ ตสฺส สมฺา, ‘อโหสี’ติ ตสฺส ปฺตฺติ; น ตสฺส สงฺขา ‘อตฺถี’ติ, น ตสฺส สงฺขา ‘ภวิสฺสตี’ติ. ยา เวทนา…เป… ยา สฺา… เย สงฺขารา… ยํ วิฺาณํ ¶ อตีตํ นิรุทฺธํ วิคตํ วิปริณตํ ‘อโหสี’ติ ตสฺส สงฺขา, ‘อโหสี’ติ ตสฺส สมฺา, ‘อโหสี’ติ ตสฺส ปฺตฺติ; น ตสฺส สงฺขา ‘อตฺถี’ติ, น ตสฺส สงฺขา ‘ภวิสฺสตี’ติ.
‘‘ยํ, ภิกฺขเว, รูปํ อชาตํ อปาตุภูตํ ‘ภวิสฺสตี’ติ ตสฺส สงฺขา, ‘ภวิสฺสตี’ติ ตสฺส ¶ สมฺา, ‘ภวิสฺสตี’ติ ตสฺส ปฺตฺติ; น ตสฺส สงฺขา ‘อตฺถี’ติ, น ตสฺส สงฺขา ‘อโหสี’ติ. ยา เวทนา…เป… ยา สฺา… เย สงฺขารา… ยํ วิฺาณํ อชาตํ อปาตุภูตํ ‘ภวิสฺสตี’ติ ตสฺส สงฺขา, ‘ภวิสฺสตี’ติ ตสฺส สมฺา, ‘ภวิสฺสตี’ติ ตสฺส ปฺตฺติ; น ตสฺส สงฺขา ‘อตฺถี’ติ, น ตสฺส สงฺขา ‘อโหสี’ติ.
‘‘ยํ, ภิกฺขเว, รูปํ ชาตํ ปาตุภูตํ ‘อตฺถี’ติ ตสฺส สงฺขา, ‘อตฺถี’ติ ตสฺส สมฺา, ‘อตฺถี’ติ ตสฺส ปฺตฺติ; น ตสฺส สงฺขา ‘อโหสี’ติ, น ตสฺส สงฺขา ‘ภวิสฺสตี’ติ. ยา เวทนา…เป… ยา สฺา… เย สงฺขารา… ยํ วิฺาณํ ชาตํ ปาตุภูตํ ‘อตฺถี’ติ ตสฺส สงฺขา, ‘อตฺถี’ติ ตสฺส สมฺา, ‘อตฺถี’ติ ตสฺส ปฺตฺติ; น ตสฺส สงฺขา ‘อโหสี’ติ, น ¶ ตสฺส สงฺขา ‘ภวิสฺสตี’ติ. อิเม โข, ภิกฺขเว, ตโย นิรุตฺติปถา อธิวจนปถา ปฺตฺติปถา อสงฺกิณฺณา อสงฺกิณฺณปุพฺพา น สงฺกิยนฺติ น สงฺกิยิสฺสนฺติ อปฺปฏิกุฏฺา สมเณหิ พฺราหฺมเณหิ วิฺูหิ.
‘‘เยปิ เต, ภิกฺขเว, อเหสุํ อุกฺกลา วสฺสภฺา อเหตุกวาทา อกิริยวาทา นตฺถิกวาทา, เตปิเม ตโย นิรุตฺติปเถ อธิวจนปเถ ปฺตฺติปเถ น ครหิตพฺพํ น ปฏิกฺโกสิตพฺพํ อมฺึสุ. ตํ กิสฺส เหตุ? นินฺทาพฺยาโรสอุปารมฺภภยา’’ติ [สํยุตฺตนิกาเย]. อตฺเถว สุตฺตนฺโตติ? อามนฺตา. เตน หิ น วตฺตพฺพํ – ‘‘อตีตํ อตฺถิ, อนาคตํ อตฺถี’’ติ.
อตีตํ ¶ อตฺถีติ? อามนฺตา. นนุ อายสฺมา ผคฺคุโน ภควนฺตํ เอตทโวจ – ‘‘อตฺถิ นุ โข ตํ, ภนฺเต, จกฺขุํ เยน จกฺขุนา อตีเต พุทฺเธ ปรินิพฺพุเต ฉินฺนปปฺเจ ฉินฺนวฏุเม ปริยาทินฺนวฏฺเฏ สพฺพทุกฺขวีติวตฺเต ปฺาปยมาโน ปฺาเปยฺยาติ. อตฺถิ นุ โข สา, ภนฺเต, ชิวฺหา…เป… อตฺถิ นุ โข โส, ภนฺเต, มโน เยน มเนน อตีเต พุทฺเธ ปรินิพฺพุเต ฉินฺนปปฺเจ ฉินฺนวฏุเม ปริยาทินฺนวฏฺเฏ สพฺพทุกฺขวีติวตฺเต ปฺาปยมาโน ปฺาเปยฺยา’’ติ.
‘‘นตฺถิ ¶ โข ตํ, ผคฺคุน, จกฺขุํ เยน จกฺขุนา อตีเต พุทฺเธ ปรินิพฺพุเต ฉินฺนปปฺเจ ฉินฺนวฏุเม ปริยาทินฺนวฏฺเฏ สพฺพทุกฺขวีติวตฺเต ปฺาปยมาโน ปฺาเปยฺย. นตฺถิ โข สา, ผคฺคุน, ชิวฺหา…เป… นตฺถิ นุ โข โส, ผคฺคุน, มโน เยน มเนน อตีเต พุทฺเธ ปรินิพฺพุเต ฉินฺนปปฺเจ ฉินฺนวฏุเม ¶ ปริยาทินฺนวฏฺเฏ สพฺพทุกฺขวีติวตฺเต ปฺาปยมาโน ปฺาเปยฺยา’’ติ ¶ [สํ. นิ. ๔.๘๓]. อตฺเถว สุตฺตนฺโตติ? อามนฺตา. เตน หิ น วตฺตพฺพํ – ‘‘อตีตํ อตฺถี’’ติ.
อตีตํ อตฺถีติ? อามนฺตา. นนุ อายสฺมา นนฺทโก เอตทโวจ – ‘‘อหุ ปุพฺเพ โลโภ ตทหุ อกุสลํ, โส เอตรหิ นตฺถิ, อิจฺเจตํ กุสลํ. อหุ ปุพฺเพ โทโส… อหุ ปุพฺเพ โมโห, ตทหุ อกุสลํ, โส เอตรหิ นตฺถิ, อิจฺเจตํ กุสล’’นฺติ [องฺคุตฺตรนิกาเย]. อตฺเถว สุตฺตนฺโตติ? อามนฺตา. เตน หิ น วตฺตพฺพํ – ‘‘อตีตํ อตฺถี’’ติ.
น วตฺตพฺพํ – ‘‘อนาคตํ อตฺถี’’ติ? อามนฺตา. นนุ วุตฺตํ ภควตา – ‘‘กพฬีกาเร เจ, ภิกฺขเว, อาหาเร อตฺถิ ราโค, อตฺถิ นนฺที, อตฺถิ ตณฺหา; ปติฏฺิตํ ตตฺถ วิฺาณํ วิรูฬฺหํ. ยตฺถ ปติฏฺิตํ วิฺาณํ วิรูฬฺหํ, อตฺถิ ตตฺถ นามรูปสฺส อวกฺกนฺติ. ยตฺถ อตฺถิ นามรูปสฺส ¶ อวกฺกนฺติ, อตฺถิ ตตฺถ สงฺขารานํ วุทฺธิ. ยตฺถ อตฺถิ สงฺขารานํ วุทฺธิ, อตฺถิ ตตฺถ อายตึ ปุนพฺภวาภินิพฺพตฺติ. ยตฺถ อตฺถิ อายตึ ปุนพฺภวาภินิพฺพตฺติ, อตฺถิ ตตฺถ อายตึ ชาติชรามรณํ. ยตฺถ อตฺถิ อายตึ ชาติชรามรณํ, สโสกํ ตํ, ภิกฺขเว, สรชํ [สทรํ (สํ. นิ. ๒.๖๔) ตเทว ยุตฺตตรํ] สอุปายาสนฺติ วทามิ.
‘‘ผสฺเส เจ, ภิกฺขเว, อาหาเร… มโนสฺเจตนาย เจ, ภิกฺขเว, อาหาเร… วิฺาเณ เจ, ภิกฺขเว, อาหาเร อตฺถิ ราโค, อตฺถิ นนฺที…เป… สรชํ สอุปายาสนฺติ วทามี’’ติ [สํ. นิ. ๒.๖๔]. อตฺเถว สุตฺตนฺโตติ? อามนฺตา ¶ . เตน หิ อนาคตํ อตฺถีติ.
อนาคตํ อตฺถีติ? อามนฺตา. นนุ วุตฺตํ ภควตา – ‘‘กพฬีกาเร เจ, ภิกฺขเว, อาหาเร นตฺถิ ราโค, นตฺถิ นนฺที, นตฺถิ ตณฺหา; อปฺปติฏฺิตํ ตตฺถ วิฺาณํ อวิรูฬฺหํ. ยตฺถ วิฺาณํ อปฺปติฏฺิตํ อวิรูฬฺหํ, นตฺถิ ตตฺถ นามรูปสฺส อวกฺกนฺติ. ยตฺถ นตฺถิ นามรูปสฺส อวกฺกนฺติ, นตฺถิ ตตฺถ สงฺขารานํ วุทฺธิ. ยตฺถ นตฺถิ สงฺขารานํ วุทฺธิ, นตฺถิ ตตฺถ อายตึ ปุนพฺภวาภินิพฺพตฺติ. ยตฺถ ¶ นตฺถิ อายตึ ปุนพฺภวาภินิพฺพตฺติ, นตฺถิ ตตฺถ อายตึ ชาติชรามรณํ. ยตฺถ นตฺถิ อายตึ ชาติชรามรณํ, อโสกํ ตํ, ภิกฺขเว, อรชํ อนุปายาสนฺติ วทามิ.
‘‘ผสฺเส ¶ เจ, ภิกฺขเว, อาหาเร… มโนสฺเจตนาย เจ, ภิกฺขเว, อาหาเร… วิฺาเณ เจ, ภิกฺขเว, อาหาเร นตฺถิ ราโค, นตฺถิ นนฺที…เป… อรชํ อนุปายาสนฺติ วทามี’’ติ [สํ. นิ. ๒.๖๔]. อตฺเถว สุตฺตนฺโตติ? อามนฺตา. เตน หิ น วตฺตพฺพํ – ‘‘อนาคตํ อตฺถี’’ติ.
สพฺพมตฺถีติกถา นิฏฺิตา.
๖. อตีตกฺขนฺธาทิกถา
๑. นสุตฺตสาธนํ
๒๙๗. อตีตํ ขนฺธาติ? อามนฺตา. อตีตํ อตฺถีติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป… อตีตํ ¶ อายตนนฺติ? อามนฺตา. อตีตํ อตฺถีติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป… อตีตํ ธาตูติ? อามนฺตา. อตีตํ อตฺถีติ ¶ ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป… อตีตํ ขนฺธา ธาตุ อายตนนฺติ [ขนฺธธาตุอายตนนฺติ (สฺยา.)]? อามนฺตา. อตีตํ อตฺถีติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….
อนาคตํ ขนฺธาติ? อามนฺตา. อนาคตํ อตฺถีติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป… อนาคตํ อายตนนฺติ? อามนฺตา. อนาคตํ อตฺถีติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป… อนาคตํ ธาตูติ? อามนฺตา. อนาคตํ อตฺถีติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป… อนาคตํ ขนฺธา ธาตุ อายตนนฺติ? อามนฺตา. อนาคตํ อตฺถีติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….
ปจฺจุปฺปนฺนํ ขนฺธา ปจฺจุปฺปนฺนํ อตฺถีติ? อามนฺตา. อตีตํ ขนฺธา อตีตํ อตฺถีติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป… ปจฺจุปฺปนฺนํ อายตนํ ปจฺจุปฺปนฺนํ อตฺถีติ? อามนฺตา. อตีตํ อายตนํ อตีตํ อตฺถีติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป… ปจฺจุปฺปนฺนํ ธาตุ ปจฺจุปฺปนฺนํ อตฺถีติ? อามนฺตา. อตีตํ ¶ ธาตุ อตีตํ อตฺถีติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป… ปจฺจุปฺปนฺนํ ขนฺธา ธาตุ อายตนํ ปจฺจุปฺปนฺนํ อตฺถีติ? อามนฺตา. อตีตํ ขนฺธา ธาตุ อายตนํ อตีตํ อตฺถีติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….
ปจฺจุปฺปนฺนํ ¶ ¶ ขนฺธา ปจฺจุปฺปนฺนํ อตฺถีติ? อามนฺตา. อนาคตํ ขนฺธา อนาคตํ อตฺถีติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป… ปจฺจุปฺปนฺนํ อายตนํ ปจฺจุปฺปนฺนํ อตฺถีติ? อามนฺตา. อนาคตํ อายตนํ อนาคตํ อตฺถีติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป… ปจฺจุปฺปนฺนํ ธาตุ ปจฺจุปฺปนฺนํ อตฺถีติ? อามนฺตา. อนาคตํ ธาตุ อนาคตํ อตฺถีติ ¶ ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป… ปจฺจุปฺปนฺนํ ขนฺธา ธาตุ อายตนํ ปจฺจุปฺปนฺนํ อตฺถีติ? อามนฺตา. อนาคตํ ขนฺธา ธาตุ อายตนํ อนาคตํ อตฺถีติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….
อตีตํ ขนฺธา อตีตํ นตฺถีติ? อามนฺตา. ปจฺจุปฺปนฺนํ ขนฺธา ปจฺจุปฺปนฺนํ นตฺถีติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป… อตีตํ อายตนํ อตีตํ นตฺถีติ? อามนฺตา. ปจฺจุปฺปนฺนํ อายตนํ ปจฺจุปฺปนฺนํ นตฺถีติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป… อตีตํ ธาตุ อตีตํ นตฺถีติ? อามนฺตา. ปจฺจุปฺปนฺนํ ธาตุ ปจฺจุปฺปนฺนํ นตฺถีติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป… อตีตํ ขนฺธา ธาตุ อายตนํ อตีตํ นตฺถีติ? อามนฺตา. ปจฺจุปฺปนฺนํ ¶ ขนฺธา ธาตุ อายตนํ ปจฺจุปฺปนฺนํ นตฺถีติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….
อนาคตํ ขนฺธา อนาคตํ นตฺถีติ? อามนฺตา. ปจฺจุปฺปนฺนํ ขนฺธา ปจฺจุปฺปนฺนํ นตฺถีติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป… อนาคตํ อายตนํ…เป… อนาคตํ ธาตุ…เป… อนาคตํ ขนฺธา ธาตุ อายตนํ อนาคตํ นตฺถีติ? อามนฺตา. ปจฺจุปฺปนฺนํ ขนฺธา ธาตุ อายตนํ ปจฺจุปฺปนฺนํ นตฺถีติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….
อตีตํ รูปํ ขนฺโธติ? อามนฺตา. อตีตํ รูปํ อตฺถีติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป… อตีตํ รูปํ อายตนนฺติ? อามนฺตา. อตีตํ รูปํ อตฺถีติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป… อตีตํ รูปํ ธาตูติ? อามนฺตา. อตีตํ รูปํ อตฺถีติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป… อตีตํ รูปํ ขนฺธา ธาตุ อายตนนฺติ ¶ ? อามนฺตา. อตีตํ รูปํ อตฺถีติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….
อนาคตํ รูปํ ขนฺโธติ? อามนฺตา. อนาคตํ ¶ รูปํ อตฺถีติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป… อนาคตํ รูปํ อายตนํ…เป… อนาคตํ รูปํ ธาตุ…เป… อนาคตํ รูปํ ขนฺธา ธาตุ อายตนนฺติ? อามนฺตา. อนาคตํ รูปํ อตฺถีติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….
ปจฺจุปฺปนฺนํ ¶ รูปํ ขนฺโธ ปจฺจุปฺปนฺนํ รูปํ อตฺถีติ? อามนฺตา. อตีตํ รูปํ ขนฺโธ อตีตํ รูปํ อตฺถีติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป… ปจฺจุปฺปนฺนํ รูปํ อายตนํ…เป… ปจฺจุปฺปนฺนํ รูปํ ธาตุ…เป… ปจฺจุปฺปนฺนํ รูปํ ขนฺธา ธาตุ อายตนํ ปจฺจุปฺปนฺนํ รูปํ อตฺถีติ? อามนฺตา. อตีตํ รูปํ ขนฺธา ธาตุ อายตนํ อตีตํ รูปํ อตฺถีติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….
ปจฺจุปฺปนฺนํ ¶ รูปํ ขนฺโธ ปจฺจุปฺปนฺนํ รูปํ อตฺถีติ? อามนฺตา. อนาคตํ รูปํ ขนฺโธ อนาคตํ รูปํ อตฺถีติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป… ปจฺจุปฺปนฺนํ รูปํ อายตนํ…เป… ปจฺจุปฺปนฺนํ รูปํ ธาตุ…เป… ปจฺจุปฺปนฺนํ รูปํ ขนฺธา ธาตุ อายตนํ ปจฺจุปฺปนฺนํ รูปํ อตฺถีติ? อามนฺตา. อนาคตํ รูปํ ขนฺธา ธาตุ อายตนํ อนาคตํ รูปํ อตฺถีติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….
อตีตํ ¶ รูปํ ขนฺโธ อตีตํ รูปํ นตฺถีติ? อามนฺตา. ปจฺจุปฺปนฺนํ รูปํ ขนฺโธ ปจฺจุปฺปนฺนํ รูปํ นตฺถีติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป… อตีตํ ¶ รูปํ อายตนํ…เป… อตีตํ รูปํ ธาตุ…เป… อตีตํ รูปํ ขนฺธา ธาตุ อายตนํ อตีตํ รูปํ นตฺถีติ? อามนฺตา. ปจฺจุปฺปนฺนํ รูปํ ขนฺธา ธาตุ อายตนํ ปจฺจุปฺปนฺนํ รูปํ นตฺถีติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….
อนาคตํ รูปํ ขนฺโธ อนาคตํ รูปํ นตฺถีติ? อามนฺตา. ปจฺจุปฺปนฺนํ รูปํ ขนฺโธ ปจฺจุปฺปนฺนํ รูปํ นตฺถีติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป… อนาคตํ รูปํ อายตนํ…เป… อนาคตํ รูปํ ธาตุ…เป… อนาคตํ รูปํ ขนฺธา ธาตุ อายตนํ อนาคตํ รูปํ นตฺถีติ? อามนฺตา. ปจฺจุปฺปนฺนํ รูปํ ขนฺธา ธาตุ อายตนํ ปจฺจุปฺปนฺนํ รูปํ นตฺถีติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….
อตีตา เวทนา… อตีตา สฺา… อตีตา สงฺขารา… อตีตํ วิฺาณํ ขนฺโธติ? อามนฺตา. อตีตํ วิฺาณํ อตฺถีติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป… อตีตํ วิฺาณํ อายตนํ ¶ …เป… อตีตํ วิฺาณํ ธาตุ…เป… อตีตํ วิฺาณํ ขนฺธา ธาตุ อายตนนฺติ? อามนฺตา. อตีตํ วิฺาณํ อตฺถีติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….
อนาคตํ วิฺาณํ ขนฺโธติ? อามนฺตา. อนาคตํ ¶ วิฺาณํ อตฺถีติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป… อนาคตํ วิฺาณํ อายตนํ…เป… อนาคตํ วิฺาณํ ธาตุ…เป… อนาคตํ วิฺาณํ ขนฺธา ธาตุ อายตนนฺติ? อามนฺตา. อนาคตํ วิฺาณํ อตฺถีติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….
ปจฺจุปฺปนฺนํ ¶ วิฺาณํ ขนฺโธ ปจฺจุปฺปนฺนํ วิฺาณํ อตฺถีติ? อามนฺตา. อตีตํ วิฺาณํ ขนฺโธ อตีตํ วิฺาณํ อตฺถีติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป… ปจฺจุปฺปนฺนํ วิฺาณํ อายตนํ…เป… ปจฺจุปฺปนฺนํ วิฺาณํ ธาตุ…เป… ปจฺจุปฺปนฺนํ วิฺาณํ ขนฺธา ธาตุ อายตนํ ปจฺจุปฺปนฺนํ วิฺาณํ อตฺถีติ? อามนฺตา. อตีตํ วิฺาณํ ขนฺธา ธาตุ อายตนํ อตีตํ วิฺาณํ อตฺถีติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….
ปจฺจุปฺปนฺนํ ¶ วิฺาณํ ขนฺโธ ปจฺจุปฺปนฺนํ วิฺาณํ อตฺถีติ? อามนฺตา. อนาคตํ วิฺาณํ ขนฺโธ อนาคตํ วิฺาณํ อตฺถีติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป… ปจฺจุปฺปนฺนํ วิฺาณํ อายตนํ…เป… ปจฺจุปฺปนฺนํ วิฺาณํ ธาตุ…เป… ปจฺจุปฺปนฺนํ วิฺาณํ ขนฺธา ธาตุ อายตนํ ปจฺจุปฺปนฺนํ วิฺาณํ อตฺถีติ? อามนฺตา. อนาคตํ วิฺาณํ ขนฺธา ธาตุ อายตนํ อนาคตํ วิฺาณํ อตฺถีติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….
อตีตํ วิฺาณํ ขนฺโธ อตีตํ วิฺาณํ นตฺถีติ? อามนฺตา. ปจฺจุปฺปนฺนํ วิฺาณํ ขนฺโธ ปจฺจุปฺปนฺนํ วิฺาณํ นตฺถีติ? น ¶ เหวํ วตฺตพฺเพ…เป… อตีตํ วิฺาณํ อายตนํ…เป… อตีตํ วิฺาณํ ธาตุ…เป… อตีตํ วิฺาณํ ขนฺธา ธาตุ อายตนํ อตีตํ วิฺาณํ นตฺถีติ? อามนฺตา. ปจฺจุปฺปนฺนํ วิฺาณํ ขนฺธา ธาตุ อายตนํ ปจฺจุปฺปนฺนํ วิฺาณํ นตฺถีติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป… อนาคตํ ¶ วิฺาณํ ขนฺโธ อนาคตํ วิฺาณํ นตฺถีติ? อามนฺตา. ปจฺจุปฺปนฺนํ วิฺาณํ ขนฺโธ ปจฺจุปฺปนฺนํ วิฺาณํ นตฺถีติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป… อนาคตํ วิฺาณํ อายตนํ…เป… อนาคตํ วิฺาณํ ธาตุ…เป… อนาคตํ วิฺาณํ ขนฺธา ธาตุ อายตนํ อนาคตํ วิฺาณํ นตฺถีติ? อามนฺตา. ปจฺจุปฺปนฺนํ วิฺาณํ ขนฺธา ธาตุ อายตนํ ปจฺจุปฺปนฺนํ วิฺาณํ นตฺถีติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….
๒. สุตฺตสาธนํ
๒๙๘. น วตฺตพฺพํ – ‘‘อตีตานาคตา ขนฺธา ธาตุ อายตนํ นตฺถิ เจเต’’ติ? อามนฺตา ¶ . นนุ วุตฺตํ ภควตา – ‘‘ตโยเม, ภิกฺขเว, นิรุตฺติปถา อธิวจนปถา ปฺตฺติ…เป… วิฺูหีติ…เป…’’. อตฺเถว สุตฺตนฺโตติ? อามนฺตา. เตน หิ น วตฺตพฺพํ – ‘‘อตีตานาคตา ขนฺธา ธาตุ อายตนํ นตฺถิ เจเต’’ติ.
อตีตานาคตา ขนฺธา ธาตุ อายตนํ นตฺถิ เจเตติ? อามนฺตา. นนุ วุตฺตํ ภควตา – ‘‘ยํ กิฺจิ, ภิกฺขเว, รูปํ อตีตานาคตปจฺจุปฺปนฺนํ อชฺฌตฺตํ วา พหิทฺธา ¶ วา โอฬาริกํ วา สุขุมํ วา หีนํ วา ปณีตํ วา ยํ ทูเร สนฺติเก วา, อยํ วุจฺจติ รูปกฺขนฺโธ. ยา กาจิ เวทนา… ยา กาจิ สฺา… เย เกจิ สงฺขารา… ยํ กิฺจิ วิฺาณํ อตีตานาคตปจฺจุปฺปนฺนํ…เป… อยํ วุจฺจติ วิฺาณกฺขนฺโธ’’ติ. อตฺเถว สุตฺตนฺโตติ? อามนฺตา. เตน หิ น วตฺตพฺพํ – ‘‘อตีตานาคตา ขนฺธา ธาตุ อายตนํ นตฺถิ เจเต’’ติ.
อตีตกฺขนฺธาทิกถา นิฏฺิตา.
๗. เอกจฺจํ อตฺถีติกถา
๑. อตีตาทิเอกจฺจกถา
๒๙๙. อตีตํ ¶ ¶ อตฺถีติ? เอกจฺจํ อตฺถิ, เอกจฺจํ นตฺถีติ. เอกจฺจํ นิรุทฺธํ, เอกจฺจํ น นิรุทฺธํ; เอกจฺจํ วิคตํ, เอกจฺจํ อวิคตํ; เอกจฺจํ อตฺถงฺคตํ, เอกจฺจํ น อตฺถงฺคตํ; เอกจฺจํ อพฺภตฺถงฺคตํ, เอกจฺจํ น อพฺภตฺถงฺคตนฺติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….
อตีตํ เอกจฺจํ อตฺถิ, เอกจฺจํ นตฺถีติ? อามนฺตา. อตีตา อวิปกฺกวิปากา ธมฺมา เอกจฺเจ อตฺถิ, เอกจฺเจ นตฺถีติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป… อตีตํ เอกจฺจํ อตฺถิ, เอกจฺจํ นตฺถีติ? อามนฺตา. อตีตา วิปกฺกวิปากา ธมฺมา เอกจฺเจ อตฺถิ, เอกจฺเจ นตฺถีติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป… อตีตํ เอกจฺจํ อตฺถิ, เอกจฺจํ นตฺถีติ? อามนฺตา. อตีตา อวิปากา ธมฺมา เอกจฺเจ อตฺถิ เอกจฺเจ นตฺถีติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….
อตีตํ ¶ เอกจฺจํ อตฺถิ เอกจฺจํ นตฺถีติ? อามนฺตา. กึ อตฺถิ กึ นตฺถีติ? อตีตา อวิปกฺกวิปากา ธมฺมา – เต อตฺถิ; อตีตา วิปกฺกวิปากา ธมฺมา – เต นตฺถีติ. อตีตา อวิปกฺกวิปากา ธมฺมา – เต อตฺถีติ? อามนฺตา ¶ . อตีตา วิปกฺกวิปากา ธมฺมา – เต อตฺถีติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป… อตีตา อวิปกฺกวิปากา ธมฺมา – เต อตฺถีติ? อามนฺตา. อตีตา อวิปากา ธมฺมา – เต อตฺถีติ [อตีตา อวิปกฺกวิปากา ธมฺมา เต นตฺถีติ (ก.)]? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….
อตีตา วิปกฺกวิปากา ธมฺมา – เต นตฺถีติ? อามนฺตา. อตีตา อวิปกฺกวิปากา ธมฺมา – เต นตฺถีติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ ¶ …เป….
อตีตา อวิปากา [วิปกฺกวิปากา (สฺยา.), อวิปกฺกวิปากา (ก.)] ธมฺมา – เต นตฺถีติ? อามนฺตา. อตีตา อวิปกฺกวิปากา [อวิปากา (สฺยา.)] ธมฺมา – เต นตฺถีติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….
อตีตา อวิปกฺกวิปากา ธมฺมา – เต อตฺถีติ? อามนฺตา. นนุ อตีตา อวิปกฺกวิปากา ธมฺมา นิรุทฺธาติ? อามนฺตา. หฺจิ อตีตา อวิปกฺกวิปากา ธมฺมา นิรุทฺธา, โน จ วต เร วตฺตพฺเพ – ‘‘อตีตา อวิปกฺกวิปากา ธมฺมา – เต [ธมฺมา นิรุทฺธา เต (สฺยา. ก.)] อตฺถี’’ติ.
อตีตา ¶ อวิปกฺกวิปากา ธมฺมา นิรุทฺธา – เต อตฺถีติ? อามนฺตา. อตีตา วิปกฺกวิปากา ธมฺมา นิรุทฺธา – เต อตฺถีติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป… อตีตา อวิปกฺกวิปากา ธมฺมา นิรุทฺธา – เต อตฺถีติ? อามนฺตา. อตีตา อวิปากา [อวิปกฺกวิปากา (สี. ก.)] ธมฺมา นิรุทฺธา – เต อตฺถีติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….
อตีตา วิปกฺกวิปากา ธมฺมา นิรุทฺธา – เต นตฺถีติ? อามนฺตา. อตีตา อวิปกฺกวิปากา ธมฺมา นิรุทฺธา – เต นตฺถีติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….
อตีตา อวิปากา [วิปกฺกวิปากา (สฺยา.), อวิปกฺกวิปากา (ก.)] ธมฺมา นิรุทฺธา – เต นตฺถีติ? อามนฺตา. อตีตา อวิปกฺกวิปากา ¶ [อวิปากา (สฺยา.)] ธมฺมา นิรุทฺธา – เต นตฺถีติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….
อตีตา อวิปกฺกวิปากา ธมฺมา นิรุทฺธา – เต อตฺถีติ? อามนฺตา ¶ . อตีตา วิปกฺกวิปากา ¶ ธมฺมา นิรุทฺธา – เต นตฺถีติ? อามนฺตา. อตีตา เอกเทสํ วิปกฺกวิปากา ธมฺมา เอกเทสํ อวิปกฺกวิปากา ธมฺมา นิรุทฺธา – เต เอกจฺเจ อตฺถิ เอกจฺเจ นตฺถีติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….
น วตฺตพฺพํ – ‘‘อตีตา อวิปกฺกวิปากา ธมฺมา – เต อตฺถี’’ติ? อามนฺตา. นนุ อตีตา อวิปกฺกวิปากา ธมฺมา วิปจฺจิสฺสนฺตีติ? อามนฺตา. หฺจิ อตีตา อวิปกฺกวิปากา ธมฺมา วิปจฺจิสฺสนฺติ, เตน วต เร วตฺตพฺเพ – ‘‘อตีตา อวิปกฺกวิปากา ธมฺมา – เต อตฺถี’’ติ.
อตีตา อวิปกฺกวิปากา ธมฺมา วิปจฺจิสฺสนฺตีติ กตฺวา เต อตฺถีติ? อามนฺตา. วิปจฺจิสฺสนฺตีติ กตฺวา ปจฺจุปฺปนฺนาติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป… วิปจฺจิสฺสนฺตีติ กตฺวา ปจฺจุปฺปนฺนาติ? อามนฺตา. ปจฺจุปฺปนฺนา ธมฺมา นิรุชฺฌิสฺสนฺตีติ กตฺวา เต นตฺถีติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….
๒. อนาคตาทิเอกจฺจกถา
๓๐๐. อนาคตํ อตฺถีติ? เอกจฺจํ อตฺถิ, เอกจฺจํ นตฺถีติ. เอกจฺจํ ชาตํ, เอกจฺจํ อชาตํ; เอกจฺจํ สฺชาตํ, เอกจฺจํ อสฺชาตํ; เอกจฺจํ นิพฺพตฺตํ, เอกจฺจํ อนิพฺพตฺตํ; เอกจฺจํ ปาตุภูตํ, เอกจฺจํ อปาตุภูตนฺติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….
อนาคตํ เอกจฺจํ อตฺถิ, เอกจฺจํ นตฺถีติ? อามนฺตา. อนาคตา ¶ อุปฺปาทิโน ธมฺมา เอกจฺเจ อตฺถิ, เอกจฺเจ นตฺถีติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป… อนาคตํ ¶ เอกจฺจํ อตฺถิ, เอกจฺจํ นตฺถีติ? อามนฺตา. อนาคตา อนุปฺปาทิโน ธมฺมา เอกจฺเจ อตฺถิ, เอกจฺเจ นตฺถีติ? น ¶ เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….
อนาคตํ เอกจฺจํ อตฺถิ, เอกจฺจํ นตฺถีติ? อามนฺตา. กึ อตฺถิ, กึ นตฺถีติ? อนาคตา อุปฺปาทิโน ธมฺมา – เต อตฺถิ; อนาคตา อนุปฺปาทิโน ธมฺมา – เต นตฺถีติ. อนาคตา อุปฺปาทิโน ธมฺมา – เต อตฺถีติ? อามนฺตา. อนาคตา อนุปฺปาทิโน ธมฺมา – เต อตฺถีติ ¶ ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป… อนาคตา อนุปฺปาทิโน ธมฺมา – เต นตฺถีติ? อามนฺตา. อนาคตา อุปฺปาทิโน ธมฺมา – เต นตฺถีติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….
อนาคตา อุปฺปาทิโน ธมฺมา – เต อตฺถีติ? อามนฺตา. นนุ อนาคตา อุปฺปาทิโน ธมฺมา อชาตาติ? อามนฺตา. หฺจิ อนาคตา อุปฺปาทิโน ธมฺมา อชาตา, โน จ วต เร วตฺตพฺเพ – ‘‘อนาคตา อุปฺปาทิโน ธมฺมา – เต อตฺถี’’ติ.
อนาคตา อุปฺปาทิโน ธมฺมา อชาตา – เต อตฺถีติ? อามนฺตา. อนาคตา อนุปฺปาทิโน ธมฺมา อชาตา – เต อตฺถีติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป… อนาคตา อนุปฺปาทิโน ธมฺมา อชาตา – เต นตฺถีติ? อามนฺตา. อนาคตา อุปฺปาทิโน ธมฺมา อชาตา – เต นตฺถีติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….
น วตฺตพฺพํ – ‘‘อนาคตา อุปฺปาทิโน ธมฺมา – เต อตฺถี’’ติ? อามนฺตา. นนุ อนาคตา อุปฺปาทิโน ธมฺมา อุปฺปชฺชิสฺสนฺตีติ? อามนฺตา ¶ . หฺจิ อนาคตา อุปฺปาทิโน ธมฺมา อุปฺปชฺชิสฺสนฺติ, เตน วต เร วตฺตพฺเพ – ‘‘อนาคตา อุปฺปาทิโน ธมฺมา – เต อตฺถี’’ติ.
อนาคตา อุปฺปาทิโน ธมฺมา อุปฺปชฺชิสฺสนฺตีติ กตฺวา เต อตฺถีติ? อามนฺตา. อุปฺปชฺชิสฺสนฺตีติ ¶ กตฺวา ปจฺจุปฺปนฺนาติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป… อุปฺปชฺชิสฺสนฺตีติ กตฺวา ปจฺจุปฺปนฺนาติ? อามนฺตา. ปจฺจุปฺปนฺนา ธมฺมา นิรุชฺฌิสฺสนฺตีติ กตฺวา เต นตฺถีติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….
เอกจฺจํ อตฺถีติกถา นิฏฺิตา.
๘. สติปฏฺานกถา
๓๐๑. สพฺเพ ธมฺมา สติปฏฺานาติ? อามนฺตา. สพฺเพ ธมฺมา สติ สตินฺทฺริยํ สติพลํ สมฺมาสติ สติสมฺโพชฺฌงฺโค เอกายนมคฺโค ขยคามี โพธคามี ¶ อปจยคามี อนาสวา อสํโยชนิยา ¶ อคนฺถนิยา อโนฆนิยา อโยคนิยา อนีวรณิยา อปรามฏฺา อนุปาทานิยา อสํกิเลสิกา, สพฺเพ ธมฺมา พุทฺธานุสฺสติ ธมฺมานุสฺสติ สงฺฆานุสฺสติ สีลานุสฺสติ จาคานุสฺสติ เทวตานุสฺสติ อานาปานสฺสติ มรณานุสฺสติ กายคตาสติ อุปสมานุสฺสตีติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….
สพฺเพ ธมฺมา สติปฏฺานาติ? อามนฺตา. จกฺขายตนํ สติปฏฺานนฺติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป… จกฺขายตนํ สติปฏฺานนฺติ ¶ ? อามนฺตา. จกฺขายตนํ สติ สตินฺทฺริยํ สติพลํ สมฺมาสติ สติสมฺโพชฺฌงฺโค เอกายนมคฺโค ขยคามี โพธคามี อปจยคามี อนาสวํ อสํโยชนิยํ…เป… อสํกิเลสิกํ, จกฺขายตนํ พุทฺธานุสฺสติ ธมฺมานุสฺสติ สงฺฆานุสฺสติ สีลานุสฺสติ จาคานุสฺสติ เทวตานุสฺสติ อานาปานสฺสติ มรณานุสฺสติ กายคตาสติ อุปสมานุสฺสตีติ? น ¶ เหวํ วตฺตพฺเพ…เป… โสตายตนํ… ฆานายตนํ… ชิวฺหายตนํ… กายายตนํ… รูปายตนํ… สทฺทายตนํ… คนฺธายตนํ… รสายตนํ… โผฏฺพฺพายตนํ… ราโค… โทโส… โมโห… มาโน… ทิฏฺิ… วิจิกิจฺฉา… ถินํ… อุทฺธจฺจํ… อหิริกํ… อโนตฺตปฺปํ สติปฏฺานนฺติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป… อโนตฺตปฺปํ สติปฏฺานนฺติ? อามนฺตา. อโนตฺตปฺปํ สติ สตินฺทฺริยํ สติพลํ สมฺมาสติ…เป… กายคตาสติ อุปสมานุสฺสตีติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….
สติ สติปฏฺานา, สา จ สตีติ? อามนฺตา. จกฺขายตนํ สติปฏฺานํ, ตฺจ สตีติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป… สติ สติปฏฺานา, สา จ สตีติ? อามนฺตา. โสตายตนํ…เป… กายายตนํ… รูปายตนํ…เป… โผฏฺพฺพายตนํ… ราโค… โทโส… โมโห…เป… อโนตฺตปฺปํ สติปฏฺานํ, ตฺจ สตีติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….
จกฺขายตนํ สติปฏฺานํ, ตฺจ น สตีติ? อามนฺตา. สติ สติปฏฺานา, สา จ น สตีติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป… โสตายตนํ…เป… กายายตนํ… รูปายตนํ…เป… โผฏฺพฺพายตนํ… ราโค ¶ … โทโส… โมโห…เป… อโนตฺตปฺปํ สติปฏฺานํ, ตฺจ น สตีติ? อามนฺตา ¶ . สติ สติปฏฺานา, สา จ น สตีติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….
๓๐๒. น ¶ วตฺตพฺพํ – ‘‘สพฺเพ ธมฺมา สติปฏฺานา’’ติ? อามนฺตา. นนุ สพฺเพ ธมฺเม อารพฺภ ¶ สติ สนฺติฏฺตีติ? อามนฺตา. หฺจิ สพฺเพ ธมฺเม อารพฺภ สติ สนฺติฏฺตีติ, เตน วต เร วตฺตพฺเพ – ‘‘สพฺเพ ธมฺมา สติปฏฺานา’’ติ.
สพฺพํ ธมฺมํ อารพฺภ สติ สนฺติฏฺตีติ สพฺเพ ธมฺมา สติปฏฺานาติ? อามนฺตา. สพฺพํ ธมฺมํ อารพฺภ ผสฺโส สนฺติฏฺตีติ สพฺเพ ธมฺมา ผสฺสปฏฺานาติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….
สพฺพํ ธมฺมํ อารพฺภ สติ สนฺติฏฺตีติ สพฺเพ ธมฺมา สติปฏฺานาติ? อามนฺตา. สพฺพํ ธมฺมํ อารพฺภ เวทนา สนฺติฏฺติ… สฺา สนฺติฏฺติ… เจตนา สนฺติฏฺติ… จิตฺตํ สนฺติฏฺตีติ สพฺเพ ธมฺมา จิตฺตปฏฺานาติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….
สพฺเพ ธมฺมา สติปฏฺานาติ? อามนฺตา. สพฺเพ สตฺตา อุปฏฺิตสติโน สติยา สมนฺนาคตา สติยา สโมหิตา; สพฺเพสํ สตฺตานํ สติ ปจฺจุปฏฺิตาติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….
๓๐๓. สพฺเพ ธมฺมา สติปฏฺานาติ? อามนฺตา. นนุ วุตฺตํ ภควตา – ‘‘อมตํ เต, ภิกฺขเว, น ปริภฺุชนฺติ เย กายคตาสตึ น ปริภฺุชนฺติ. อมตํ เต, ภิกฺขเว, ปริภฺุชนฺติ เย กายคตาสตึ ปริภฺุชนฺตี’’ติ ¶ [อ. นิ. ๑.๖๐๐]. อตฺเถว สุตฺตนฺโตติ? อามนฺตา. สพฺเพ สตฺตา กายคตาสตึ ปริภฺุชนฺติ ปฏิลภนฺติ อาเสวนฺติ ภาเวนฺติ พหุลีกโรนฺตีติ? น ¶ เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….
สพฺเพ ธมฺมา สติปฏฺานาติ? อามนฺตา. นนุ วุตฺตํ ภควตา – ‘‘เอกายโน อยํ, ภิกฺขเว, มคฺโค สตฺตานํ วิสุทฺธิยา โสกปริเทวานํ สมติกฺกมาย ทุกฺขโทมนสฺสานํ อตฺถงฺคมาย ายสฺส อธิคมาย นิพฺพานสฺส สจฺฉิกิริยาย ยทิทํ จตฺตาโร สติปฏฺานา’’ติ [ที. นิ. ๒.๓๗๓; ม. นิ. ๑.๑๐๖; สํ. นิ. ๕.๓๖๗]! อตฺเถว สุตฺตนฺโตติ? อามนฺตา? สพฺเพ ธมฺมา เอกายนมคฺโคติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….
สพฺเพ ธมฺมา สติปฏฺานาติ? อามนฺตา. นนุ วุตฺตํ ภควตา – ‘‘รฺโ, ภิกฺขเว, จกฺกวตฺติสฺส ปาตุภาวา สตฺตนฺนํ รตนานํ ปาตุภาโว โหติ. กตเมสํ สตฺตนฺนํ? จกฺกรตนสฺส ปาตุภาโว โหติ, หตฺถิรตนสฺส ปาตุภาโว โหติ, อสฺสรตนสฺส… มณิรตนสฺส… อิตฺถิรตนสฺส ¶ … คหปติรตนสฺส… ปริณายกรตนสฺส ปาตุภาโว โหติ ¶ . รฺโ, ภิกฺขเว, จกฺกวตฺติสฺส ปาตุภาวา อิเมสํ สตฺตนฺนํ รตนานํ ปาตุภาโว โหติ.
‘‘ตถาคตสฺส, ภิกฺขเว, ปาตุภาวา อรหโต สมฺมาสมฺพุทฺธสฺส สตฺตนฺนํ โพชฺฌงฺครตนานํ ปาตุภาโว โหติ. กตเมสํ สตฺตนฺนํ? สติสมฺโพชฺฌงฺครตนสฺส ปาตุภาโว โหติ, ธมฺมวิจยสมฺโพชฺฌงฺครตนสฺส ¶ ปาตุภาโว โหติ, วีริยสมฺโพชฺฌงฺครตนสฺส ปาตุภาโว โหติ, ปีติสมฺโพชฺฌงฺครตนสฺส ปาตุภาโว โหติ, ปสฺสทฺธิสมฺโพชฺฌงฺครตนสฺส ปาตุภาโว โหติ, สมาธิสมฺโพชฺฌงฺครตนสฺส ปาตุภาโว โหติ, อุเปกฺขาสมฺโพชฺฌงฺครตนสฺส ปาตุภาโว โหติ. ตถาคตสฺส, ภิกฺขเว, ปาตุภาวา อรหโต สมฺมาสมฺพุทฺธสฺส อิเมสํ สตฺตนฺนํ โพชฺฌงฺครตนานํ ปาตุภาโว โหตี’’ติ [สํ. นิ. ๕.๒๒๓]. อตฺเถว สุตฺตนฺโตติ? อามนฺตา. ตถาคตสฺส ปาตุภาวา อรหโต สมฺมาสมฺพุทฺธสฺส สพฺเพ ธมฺมา สติสมฺโพชฺฌงฺครตนาว โหนฺตีติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป… สพฺเพ ¶ ธมฺมา สติปฏฺานาติ? อามนฺตา. สพฺเพ ธมฺมา สมฺมปฺปธานา… อิทฺธิปาทา… อินฺทฺริยา… พลา… โพชฺฌงฺคาติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….
สติปฏฺานกถา นิฏฺิตา.
๙. เหวตฺถิกถา
๓๐๔. อตีตํ อตฺถีติ? เหวตฺถิ, เหว นตฺถีติ. เสวตฺถิ, เสว นตฺถีติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป… เสวตฺถิ, เสว นตฺถีติ? อามนฺตา. อตฺถฏฺโ นตฺถฏฺโ, นตฺถฏฺโ อตฺถฏฺโ, อตฺถิภาโว นตฺถิภาโว, นตฺถิภาโว อตฺถิภาโว, อตฺถีติ วา นตฺถีติ วา, นตฺถีติ วา ¶ อตฺถีติ วา เอเสเส เอกฏฺเ สเม สมภาเค ตชฺชาเตติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….
อนาคตํ อตฺถีติ? เหวตฺถิ, เหว นตฺถีติ. เสวตฺถิ, เสว นตฺถีติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป… เสวตฺถิ, เสว นตฺถีติ? อามนฺตา. อตฺถฏฺโ นตฺถฏฺโ, นตฺถฏฺโ อตฺถฏฺโ, อตฺถิภาโว ¶ นตฺถิภาโว, นตฺถิภาโว อตฺถิภาโว, อตฺถีติ วา นตฺถีติ วา, นตฺถีติ วา อตฺถีติ วา เอเสเส เอกฏฺเ สเม สมภาเค ตชฺชาเตติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….
ปจฺจุปฺปนฺนํ ¶ อตฺถีติ? เหวตฺถิ, เหว นตฺถีติ. เสวตฺถิ, เสว นตฺถีติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป… เสวตฺถิ, เสว นตฺถีติ? อามนฺตา ¶ . อตฺถฏฺโ นตฺถฏฺโ…เป… สเม สมภาเค ตชฺชาเตติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….
๓๐๕. อตีตํ เหวตฺถิ, เหว นตฺถีติ? อามนฺตา. กินฺตตฺถิ, กินฺติ นตฺถีติ? อตีตํ อตีตนฺติ เหวตฺถิ, อตีตํ อนาคตนฺติ เหว นตฺถิ, อตีตํ ปจฺจุปฺปนฺนนฺติ เหว นตฺถีติ. เสวตฺถิ, เสว นตฺถีติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป… เสวตฺถิ, เสว นตฺถีติ? อามนฺตา. อตฺถฏฺโ นตฺถฏฺโ, นตฺถฏฺโ อตฺถฏฺโ, อตฺถิภาโว นตฺถิภาโว, นตฺถิภาโว อตฺถิภาโว, อตฺถีติ วา นตฺถีติ วา, นตฺถีติ วา อตฺถีติ วา เอเสเส เอกฏฺเ สเม สมภาเค ตชฺชาเตติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….
อนาคตํ ¶ เหวตฺถิ, เหว นตฺถีติ? อามนฺตา. กินฺตตฺถิ, กินฺติ นตฺถีติ? อนาคตํ อนาคตนฺติ เหวตฺถิ, อนาคตํ อตีตนฺติ เหว นตฺถิ, อนาคตํ ปจฺจุปฺปนฺนนฺติ เหว นตฺถีติ. เสวตฺถิ, เสว นตฺถีติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป… เสวตฺถิ, เสว นตฺถีติ? อามนฺตา. อตฺถฏฺโ นตฺถฏฺโ, นตฺถฏฺโ อตฺถฏฺโ…เป… สเม สมภาเค ตชฺชาเตติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….
ปจฺจุปฺปนฺนํ เหวตฺถิ, เหว นตฺถีติ? อามนฺตา. กินฺตตฺถิ, กินฺติ นตฺถีติ? ปจฺจุปฺปนฺนํ ปจฺจุปฺปนฺนนฺติ เหวตฺถิ, ปจฺจุปฺปนฺนํ ¶ อตีตนฺติ เหว นตฺถิ, ปจฺจุปฺปนฺนํ อนาคตนฺติ เหว นตฺถีติ. เสวตฺถิ, เสว นตฺถีติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป… เสวตฺถิ, เสว นตฺถีติ? อามนฺตา. อตฺถฏฺโ นตฺถฏฺโ…เป… สเม สมภาเค ตชฺชาเตติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….
น วตฺตพฺพํ – ‘‘อตีตํ เหวตฺถิ, เหว นตฺถิ; อนาคตํ เหวตฺถิ, เหว นตฺถิ; ปจฺจุปฺปนฺนํ เหวตฺถิ, เหว นตฺถี’’ติ? อามนฺตา. อตีตํ อนาคตนฺติ เหวตฺถิ, อตีตํ ปจฺจุปฺปนฺนนฺติ เหวตฺถิ, อนาคตํ อตีตนฺติ เหวตฺถิ, อนาคตํ ปจฺจุปฺปนฺนนฺติ เหวตฺถิ, ปจฺจุปฺปนฺนํ อตีตนฺติ เหวตฺถิ ¶ , ปจฺจุปฺปนฺนํ อนาคตนฺติ เหวตฺถีติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ.…เป…. เตน หิ อตีตํ เหวตฺถิ เหว นตฺถิ, อนาคตํ เหวตฺถิ เหว นตฺถิ, ปจฺจุปฺปนฺนํ เหวตฺถิ, เหว นตฺถีติ.
๓๐๖. รูปํ อตฺถีติ? เหวตฺถิ, เหว นตฺถีติ. เสวตฺถิ, เสว นตฺถีติ ¶ ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป… เสวตฺถิ, เสว นตฺถีติ? อามนฺตา. อตฺถฏฺโ นตฺถฏฺโ, นตฺถฏฺโ ¶ อตฺถฏฺโ, อตฺถิภาโว นตฺถิภาโว, นตฺถิภาโว อตฺถิภาโว, อตฺถีติ วา นตฺถีติ วา, นตฺถีติ วา อตฺถีติ วา เอเสเส เอกฏฺเ สเม สมภาเค ตชฺชาเตติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….
เวทนา… สฺา… สงฺขารา… วิฺาณํ อตฺถีติ? เหวตฺถิ, เหว นตฺถีติ. เสวตฺถิ ¶ , เสว นตฺถีติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป… เสวตฺถิ, เสว นตฺถีติ? อามนฺตา. อตฺถฏฺโ นตฺถฏฺโ…เป… สเม สมภาเค ตชฺชาเตติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….
รูปํ เหวตฺถิ, เหว นตฺถีติ? อามนฺตา. กินฺตตฺถิ, กินฺติ นตฺถีติ? รูปํ รูปนฺติ เหวตฺถิ, รูปํ เวทนาติ เหวํ นตฺถิ…เป… รูปํ สฺาติ เหว นตฺถิ…เป… รูปํ สงฺขาราติ เหว นตฺถิ…เป… รูปํ วิฺาณนฺติ เหว นตฺถีติ. เสวตฺถิ, เสว นตฺถีติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป… เสวตฺถิ, เสว นตฺถีติ? อามนฺตา. อตฺถฏฺโ นตฺถฏฺโ…เป… สเม สมภาเค ตชฺชาเตติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….
เวทนา… สฺา… สงฺขารา… วิฺาณํ เหวตฺถิ, เหว นตฺถีติ? อามนฺตา. กินฺตตฺถิ, กินฺติ นตฺถีติ? วิฺาณํ วิฺาณนฺติ เหวตฺถิ. วิฺาณํ รูปนฺติ เหว นตฺถิ…เป… วิฺาณํ เวทนาติ เหว นตฺถิ…เป… วิฺาณํ สฺาติ เหว นตฺถิ…เป… วิฺาณํ สงฺขาราติ เหว นตฺถีติ. เสวตฺถิ, เสว นตฺถีติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป… เสวตฺถิ ¶ , เสว นตฺถีติ? อามนฺตา. อตฺถฏฺโ นตฺถฏฺโ…เป… สเม สมภาเค ตชฺชาเตติ? น ¶ เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….
น วตฺตพฺพํ – ‘‘รูปํ เหวตฺถิ, เหว นตฺถีติ; เวทนา… สฺา… สงฺขารา… วิฺาณํ เหวตฺถิ, เหว นตฺถีติ? อามนฺตา. รูปํ เวทนาติ เหวตฺถิ…เป… รูปํ สฺาติ เหวตฺถิ…เป… รูปํ สงฺขาราติ เหวตฺถิ…เป… รูปํ วิฺาณนฺติ เหวตฺถิ… เวทนา… สฺา ¶ … สงฺขารา… วิฺาณํ รูปนฺติ เหวตฺถิ… วิฺาณํ เวทนาติ เหวตฺถิ… วิฺาณํ สฺาติ เหวตฺถิ… วิฺาณํ สงฺขาราติ เหวตฺถีติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป… เตน หิ รูปํ เหวตฺถิ, เหว นตฺถิ; เวทนา… สฺา… สงฺขารา… วิฺาณํ เหวตฺถิ, เหว นตฺถีติ.
เหวตฺถิกถา นิฏฺิตา.
ตสฺสุทฺทานํ –
อุปลพฺโภ ¶ ปริหานิ, พฺรหฺมจริยวาโส โอธิโส;
ปริฺา กามราคปฺปหานํ, สพฺพตฺถิวาโท อายตนํ;
อตีตานาคโต สุภงฺโค [อตีตานาคเตสุ ภาโค (สฺยา.)], สพฺเพ ธมฺมา สติปฏฺานา.
เหวตฺถิ เหว นตฺถีติ.
ปมวคฺโค
มหาวคฺโค.
๒. ทุติยวคฺโค
(๑๐) ๑. ปรูปหารกถา
๓๐๗. อตฺถิ ¶ อรหโต อสุจิ สุกฺกวิสฺสฏฺีติ? อามนฺตา. อตฺถิ ¶ อรหโต ราโค กามราโค กามราคปริยุฏฺานํ กามราคสํโยชนํ กาโมโฆ กามโยโค กามจฺฉนฺทนีวรณนฺติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….
นตฺถิ ¶ อรหโต ราโค กามราโค กามราคปริยุฏฺานํ กามราคสํโยชนํ กาโมโฆ กามโยโค กามจฺฉนฺทนีวรณนฺติ? อามนฺตา. หฺจิ นตฺถิ อรหโต ราโค กามราโค กามราคปริยุฏฺานํ กามราคสํโยชนํ กาโมโฆ กามโยโค กามจฺฉนฺทนีวรณํ, โน จ วต เร วตฺตพฺเพ – ‘‘อตฺถิ อรหโต อสุจิ สุกฺกวิสฺสฏฺี’’ติ.
อตฺถิ ปุถุชฺชนสฺส อสุจิ สุกฺกวิสฺสฏฺิ, อตฺถิ ตสฺส ราโค กามราโค กามราคปริยุฏฺานํ กามราคสํโยชนํ กาโมโฆ กามโยโค กามจฺฉนฺทนีวรณนฺติ? อามนฺตา. อตฺถิ อรหโต อสุจิ สุกฺกวิสฺสฏฺิ, อตฺถิ ตสฺส ราโค กามราโค กามราคปริยุฏฺานํ…เป… กามจฺฉนฺทนีวรณนฺติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….
อตฺถิ อรหโต อสุจิ สุกฺกวิสฺสฏฺิ, นตฺถิ ตสฺส ราโค กามราโค กามราคปริยุฏฺานํ…เป… กามจฺฉนฺทนีวรณนฺติ? อามนฺตา. อตฺถิ ปุถุชฺชนสฺส อสุจิ สุกฺกวิสฺสฏฺิ, นตฺถิ ตสฺส ราโค กามราโค กามราคปริยุฏฺานํ…เป… กามจฺฉนฺทนีวรณนฺติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….
อตฺถิ ¶ ¶ อรหโต อสุจิ สุกฺกวิสฺสฏฺีติ? อามนฺตา. เกนฏฺเนาติ? หนฺท หิ มารกายิกา เทวตา อรหโต อสุจึ สุกฺกวิสฺสฏฺึ อุปสํหรนฺตีติ.
มารกายิกา เทวตา อรหโต อสุจึ สุกฺกวิสฺสฏฺึ อุปสํหรนฺตีติ? อามนฺตา. อตฺถิ มารกายิกานํ เทวตานํ อสุจิ สุกฺกวิสฺสฏฺีติ? น ¶ เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….
นตฺถิ มารกายิกานํ เทวตานํ อสุจิ สุกฺกวิสฺสฏฺีติ? อามนฺตา. หฺจิ นตฺถิ มารกายิกานํ เทวตานํ อสุจิ สุกฺกวิสฺสฏฺิ, โน จ วต เร วตฺตพฺเพ – ‘‘มารกายิกา เทวตา อรหโต อสุจึ สุกฺกวิสฺสฏฺึ อุปสํหรนฺตี’’ติ.
มารกายิกา เทวตา อรหโต อสุจึ สุกฺกวิสฺสฏฺึ อุปสํหรนฺตีติ? อามนฺตา. มารกายิกา เทวตา อตฺตโน อสุจึ สุกฺกวิสฺสฏฺึ อุปสํหรนฺติ, อฺเสํ อสุจึ สุกฺกวิสฺสฏฺึ ¶ อุปสํหรนฺติ, ตสฺส อสุจึ สุกฺกวิสฺสฏฺึ อุปสํหรนฺตีติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….
มารกายิกา เทวตา เนว อตฺตโน น อฺเสํ น ตสฺส อสุจึ สุกฺกวิสฺสฏฺึ อุปสํหรนฺตีติ? อามนฺตา. หฺจิ มารกายิกา เทวตา เนว อตฺตโน น อฺเสํ น ตสฺส อสุจึ สุกฺกวิสฺสฏฺึ อุปสํหรนฺติ, โน จ วต เร วตฺตพฺเพ – ‘‘มารกายิกา เทวตา อรหโต อสุจึ สุกฺกวิสฺสฏฺึ อุปสํหรนฺตี’’ติ.
มารกายิกา เทวตา อรหโต อสุจึ สุกฺกวิสฺสฏฺึ อุปสํหรนฺตีติ ¶ ? อามนฺตา. โลมกูเปหิ อุปสํหรนฺตีติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….
๓๐๘. มารกายิกา เทวตา อรหโต อสุจึ สุกฺกวิสฺสฏฺึ อุปสํหรนฺตีติ? อามนฺตา. กึ การณาติ? หนฺท หิ วิมตึ คาหยิสฺสามาติ. อตฺถิ อรหโต วิมตีติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….
อตฺถิ อรหโต วิมตีติ? อามนฺตา. อตฺถิ อรหโต สตฺถริ วิมติ, ธมฺเม วิมติ, สงฺเฆ วิมติ, สิกฺขาย วิมติ, ปุพฺพนฺเต วิมติ, อปรนฺเต วิมติ, ปุพฺพนฺตาปรนฺเต วิมติ, อิทปฺปจฺจยตาปฏิจฺจสมุปฺปนฺเนสุ ธมฺเมสุ วิมตีติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….
นตฺถิ ¶ อรหโต สตฺถริ วิมติ, ธมฺเม วิมติ, สงฺเฆ วิมติ, สิกฺขาย วิมติ, ปุพฺพนฺเต วิมติ, อปรนฺเต วิมติ ¶ , ปุพฺพนฺตาปรนฺเต วิมติ, อิทปฺปจฺจยตาปฏิจฺจสมุปฺปนฺเนสุ ธมฺเมสุ วิมตีติ? อามนฺตา. หฺจิ นตฺถิ อรหโต สตฺถริ วิมติ…เป… อิทปฺปจฺจยตาปฏิจฺจสมุปฺปนฺเนสุ ธมฺเมสุ วิมติ, โน จ วต เร วตฺตพฺเพ – ‘‘อตฺถิ อรหโต วิมตี’’ติ.
อตฺถิ ปุถุชฺชนสฺส วิมติ, อตฺถิ ตสฺส สตฺถริ วิมติ…เป… อิทปฺปจฺจยตาปฏิจฺจสมุปฺปนฺเนสุ ธมฺเมสุ วิมตีติ? อามนฺตา. อตฺถิ อรหโต วิมติ, อตฺถิ ตสฺส ¶ สตฺถริ วิมติ…เป… อิทปฺปจฺจยตาปฏิจฺจสมุปฺปนฺเนสุ ธมฺเมสุ วิมตีติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….
อตฺถิ อรหโต วิมติ, นตฺถิ ตสฺส สตฺถริ วิมติ…เป… อิทปฺปจฺจยตาปฏิจฺจสมุปฺปนฺเนสุ ¶ ธมฺเมสุ วิมตีติ? อามนฺตา. อตฺถิ ปุถุชฺชนสฺส วิมติ, นตฺถิ ตสฺส สตฺถริ วิมติ…เป… อิทปฺปจฺจยตาปฏิจฺจสมุปฺปนฺเนสุ ธมฺเมสุ วิมตีติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….
อตฺถิ อรหโต อสุจิ สุกฺกวิสฺสฏฺีติ? อามนฺตา. อรหโต อสุจิ สุกฺกวิสฺสฏฺิ กิสฺส นิสฺสนฺโทติ? อสิตปีตขายิตสายิตสฺส นิสฺสนฺโทติ. อรหโต อสุจิ สุกฺกวิสฺสฏฺิ อสิตปีตขายิตสายิตสฺส นิสฺสนฺโทติ? อามนฺตา. เย เกจิ อสนฺติ ปิวนฺติ ขาทนฺติ สายนฺติ, สพฺเพสํเยว อตฺถิ อสุจิ สุกฺกวิสฺสฏฺีติ? น ¶ เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….
เย เกจิ อสนฺติ ปิวนฺติ ขาทนฺติ สายนฺติ, สพฺเพสํเยว อตฺถิ อสุจิ สุกฺกวิสฺสฏฺีติ? อามนฺตา. ทารกา อสนฺติ ปิวนฺติ ขาทนฺติ สายนฺติ, อตฺถิ ทารกานํ อสุจิ สุกฺกวิสฺสฏฺีติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ.
ปณฺฑกา อสนฺติ ปิวนฺติ ขาทนฺติ สายนฺติ, อตฺถิ ปณฺฑกานํ อสุจิ สุกฺกวิสฺสฏฺีติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….
เทวา อสนฺติ ปิวนฺติ ขาทนฺติ สายนฺติ, อตฺถิ เทวตานํ อสุจิ สุกฺกวิสฺสฏฺีติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….
๓๐๙. อรหโต อสุจิ สุกฺกวิสฺสฏฺิ อสิตปีตขายิตสายิตสฺส นิสฺสนฺโทติ? อามนฺตา. อตฺถิ ตสฺส อาสโยติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….
อรหโต ¶ อุจฺจารปสฺสาโว อสิตปีตขายิตสายิตสฺส นิสฺสนฺโท, อตฺถิ ตสฺส อาสโยติ ¶ ? อามนฺตา. อรหโต อสุจิ สุกฺกวิสฺสฏฺิ อสิตปีตขายิตสายิตสฺส ¶ นิสฺสนฺโท, อตฺถิ ตสฺส อาสโยติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….
อรหโต อสุจิ สุกฺกวิสฺสฏฺิ อสิตปีตขายิตสายิตสฺส นิสฺสนฺโท, นตฺถิ ตสฺส อาสโยติ? อามนฺตา. อรหโต อุจฺจารปสฺสาโว อสิตปีตขายิตสายิตสฺส นิสฺสนฺโท, นตฺถิ ตสฺส อาสโยติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….
๓๑๐. อตฺถิ อรหโต อสุจิ สุกฺกวิสฺสฏฺีติ? อามนฺตา. อรหา เมถุนํ ธมฺมํ ปฏิเสเวยฺย, เมถุนํ อุปฺปาเทยฺย [เมถุนํ ธมฺมํ อุปฺปาเทยฺย (สี. สฺยา.)], ปุตฺตสมฺพาธสยนํ อชฺฌาวเสยฺย, กาสิกจนฺทนํ ปจฺจนุภเวยฺย, มาลาคนฺธวิเลปนํ ธาเรยฺย, ชาตรูปรชตํ สาทิเยยฺยาติ? น ¶ เหวํ วตฺตพฺเพ.
อตฺถิ ปุถุชฺชนสฺส อสุจิ สุกฺกวิสฺสฏฺิ, ปุถุชฺชโน เมถุนํ ธมฺมํ ปฏิเสเวยฺย, เมถุนํ อุปฺปาเทยฺย, ปุตฺตสมฺพาธสยนํ อชฺฌาวเสยฺย, กาสิกจนฺทนํ ปจฺจนุภเวยฺย, มาลาคนฺธวิเลปนํ ธาเรยฺย, ชาตรูปรชตํ สาทิเยยฺยาติ? อามนฺตา. อตฺถิ อรหโต อสุจิ สุกฺกวิสฺสฏฺิ, อรหา เมถุนํ ธมฺมํ ปฏิเสเวยฺย, เมถุนํ อุปฺปาเทยฺย, ปุตฺตสมฺพาธสยนํ อชฺฌาวเสยฺย, กาสิกจนฺทนํ ปจฺจนุภเวยฺย, มาลาคนฺธวิเลปนํ ธาเรยฺย, ชาตรูปรชตํ สาทิเยยฺยาติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….
อตฺถิ อรหโต อสุจิ สุกฺกวิสฺสฏฺิ, น จ อรหา เมถุนํ ธมฺมํ ปฏิเสเวยฺย, เมถุนํ อุปฺปาเทยฺย, ปุตฺตสมฺพาธสยนํ อชฺฌาวเสยฺย, กาสิกจนฺทนํ ปจฺจนุภเวยฺย, มาลาคนฺธวิเลปนํ ธาเรยฺย, ชาตรูปรชตํ สาทิเยยฺยาติ? อามนฺตา. อตฺถิ ปุถุชฺชนสฺส อสุจิ สุกฺกวิสฺสฏฺิ, น จ ปุถุชฺชโน เมถุนํ ธมฺมํ ปฏิเสเวยฺย, เมถุนํ อุปฺปาเทยฺย ¶ , ปุตฺตสมฺพาธสยนํ อชฺฌาวเสยฺย, กาสิกจนฺทนํ ปจฺจนุภเวยฺย, มาลาคนฺธวิเลปนํ ธาเรยฺย, ชาตรูปรชตํ สาทิเยยฺยาติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ.
อตฺถิ อรหโต อสุจิ สุกฺกวิสฺสฏฺีติ? อามนฺตา. นนุ อรหโต ราโค ปหีโน อุจฺฉินฺนมูโล ตาลาวตฺถุกโต อนภาวงฺกโต อายตึ ¶ อนุปฺปาทธมฺโมติ? อามนฺตา. หฺจิ อรหโต ¶ ราโค ปหีโน อุจฺฉินฺนมูโล ตาลาวตฺถุกโต อนภาวงฺกโต อายตึ อนุปฺปาทธมฺโม, โน จ วต เร วตฺตพฺเพ – ‘‘อตฺถิ อรหโต อสุจิ สุกฺกวิสฺสฏฺี’’ติ.
อตฺถิ อรหโต อสุจิ สุกฺกวิสฺสฏฺีติ? อามนฺตา. นนุ อรหโต โทโส ปหีโน…เป… โมโห ปหีโน… มาโน ปหีโน… ทิฏฺิ ปหีนา… วิจิกิจฺฉา ปหีนา… ถินํ ปหีนํ… อุทฺธจฺจํ ปหีนํ… อหิริกํ ปหีนํ…เป… อโนตฺตปฺปํ ปหีนํ อุจฺฉินฺนมูลํ ตาลาวตฺถุกตํ อนภาวงฺกตํ อายตึ อนุปฺปาทธมฺมนฺติ? อามนฺตา. หฺจิ อรหโต อโนตฺตปฺปํ ปหีนํ อุจฺฉินฺนมูลํ ตาลาวตฺถุกตํ อนภาวงฺกตํ อายตึ อนุปฺปาทธมฺมํ, โน จ วต เร วตฺตพฺเพ – ‘‘อตฺถิ อรหโต อสุจิ สุกฺกวิสฺสฏฺี’’ติ.
๓๑๑. อตฺถิ ¶ อรหโต อสุจิ สุกฺกวิสฺสฏฺีติ? อามนฺตา. นนุ อรหโต ราคปฺปหานาย มคฺโค ภาวิโตติ? อามนฺตา. หฺจิ อรหโต ราคปฺปหานาย มคฺโค ภาวิโต, โน จ วต เร วตฺตพฺเพ – ‘‘อตฺถิ อรหโต อสุจิ สุกฺกวิสฺสฏฺี’’ติ.
อตฺถิ ¶ อรหโต อสุจิ สุกฺกวิสฺสฏฺีติ? อามนฺตา. นนุ อรหโต ราคปฺปหานาย สติปฏฺานา ภาวิตา…เป… สมฺมปฺปธานา ภาวิตา… อิทฺธิปาทา ภาวิตา… อินฺทฺริยา ภาวิตา… พลา ภาวิตา…เป… โพชฺฌงฺคา ภาวิตาติ? อามนฺตา. หฺจิ อรหโต ราคปฺปหานาย โพชฺฌงฺคา ภาวิตา, โน จ วต เร วตฺตพฺเพ – ‘‘อตฺถิ อรหโต อสุจิ สุกฺกวิสฺสฏฺี’’ติ.
อตฺถิ อรหโต อสุจิ สุกฺกวิสฺสฏฺีติ? อามนฺตา. นนุ อรหโต โทสปฺปหานาย…เป… โมหปฺปหานาย…เป… อโนตฺตปฺปปหานาย มคฺโค ภาวิโต…เป… โพชฺฌงฺคา ภาวิตาติ? อามนฺตา. หฺจิ อรหโต อโนตฺตปฺปปหานาย โพชฺฌงฺคา ภาวิตา, โน จ วต เร วตฺตพฺเพ – ‘‘อตฺถิ อรหโต อสุจิ สุกฺกวิสฺสฏฺี’’ติ.
อตฺถิ อรหโต อสุจิ สุกฺกวิสฺสฏฺีติ? อามนฺตา. นนุ อรหา วีตราโค วีตโทโส วีตโมโห กตกรณีโย โอหิตภาโร อนุปฺปตฺตสทตฺโถ ปริกฺขีณภวสํโยชโน สมฺมทฺาวิมุตฺโต อุกฺขิตฺตปลิโฆ สงฺกิณฺณปริโข อพฺพูฬฺเหสิโก นิรคฺคโฬ อริโย ปนฺนทฺธโช ¶ ¶ ปนฺนภาโร วิสฺุตฺโต สุวิชิตวิชโย, ทุกฺขํ ตสฺส ปริฺาตํ, สมุทโย ปหีโน, นิโรโธ สจฺฉิกโต, มคฺโค ภาวิโต, อภิฺเยฺยํ อภิฺาตํ, ปริฺเยฺยํ ปริฺาตํ, ปหาตพฺพํ ¶ ปหีนํ, ภาเวตพฺพํ ภาวิตํ, สจฺฉิกาตพฺพํ สจฺฉิกตนฺติ? อามนฺตา. หฺจิ อรหา วีตราโค วีตโทโส วีตโมโห กตกรณีโย…เป… สจฺฉิกาตพฺพํ สจฺฉิกตํ ¶ , โน จ วต เร วตฺตพฺเพ – ‘‘อตฺถิ อรหโต อสุจิ สุกฺกวิสฺสฏฺี’’ติ.
๓๑๒. อตฺถิ อรหโต อสุจิ สุกฺกวิสฺสฏฺีติ? สธมฺมกุสลสฺส อรหโต อตฺถิ อสุจิ สุกฺกวิสฺสฏฺิ, ปรธมฺมกุสลสฺส อรหโต นตฺถิ อสุจิ สุกฺกวิสฺสฏฺีติ. สธมฺมกุสลสฺส อรหโต อตฺถิ อสุจิ สุกฺกวิสฺสฏฺีติ? อามนฺตา. ปรธมฺมกุสลสฺส อรหโต อตฺถิ อสุจิ สุกฺกวิสฺสฏฺีติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….
ปรธมฺมกุสลสฺส อรหโต นตฺถิ อสุจิ สุกฺกวิสฺสฏฺีติ? อามนฺตา. สธมฺมกุสลสฺส อรหโต นตฺถิ อสุจิ สุกฺกวิสฺสฏฺีติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….
สธมฺมกุสลสฺส อรหโต ราโค ปหีโน, อตฺถิ ตสฺส อสุจิ สุกฺกวิสฺสฏฺีติ? อามนฺตา. ปรธมฺมกุสลสฺส อรหโต ราโค ปหีโน, อตฺถิ ตสฺส อสุจิ สุกฺกวิสฺสฏฺีติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….
สธมฺมกุสลสฺส อรหโต โทโส ปหีโน…เป… โมโห ปหีโน…เป… อโนตฺตปฺปํ ปหีนํ, อตฺถิ ตสฺส อสุจิ สุกฺกวิสฺสฏฺีติ? อามนฺตา. ปรธมฺมกุสลสฺส อรหโต อโนตฺตปฺปํ ปหีนํ, อตฺถิ ตสฺส อสุจิ สุกฺกวิสฺสฏฺีติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….
สธมฺมกุสลสฺส อรหโต ราคปฺปหานาย มคฺโค ภาวิโต…เป… โพชฺฌงฺคา ภาวิตา…เป… โทสปฺปหานาย…เป… โมหปฺปหานาย…เป… อโนตฺตปฺปปหานาย มคฺโค ภาวิโต…เป… โพชฺฌงฺคา ภาวิตา, อตฺถิ ตสฺส อสุจิ สุกฺกวิสฺสฏฺีติ? อามนฺตา ¶ . ปรธมฺมกุสลสฺส ¶ อรหโต อโนตฺตปฺปปหานาย โพชฺฌงฺคา ภาวิตา, อตฺถิ ตสฺส อสุจิ สุกฺกวิสฺสฏฺีติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….
สธมฺมกุสโล ¶ อรหา วีตราโค วีตโทโส วีตโมโห…เป… สจฺฉิกาตพฺพํ สจฺฉิกตํ, อตฺถิ ตสฺส อสุจิ สุกฺกวิสฺสฏฺีติ? อามนฺตา. ปรธมฺมกุสโล ¶ อรหา วีตราโค วีตโทโส วีตโมโห…เป… สจฺฉิกาตพฺพํ สจฺฉิกตํ, อตฺถิ ตสฺส อสุจิ สุกฺกวิสฺสฏฺีติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….
ปรธมฺมกุสลสฺส อรหโต ราโค ปหีโน, นตฺถิ ตสฺส อสุจิ สุกฺกวิสฺสฏฺีติ? อามนฺตา. สธมฺมกุสลสฺส อรหโต ราโค ปหีโน, นตฺถิ ตสฺส อสุจิ สุกฺกวิสฺสฏฺีติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….
ปรธมฺมกุสลสฺส อรหโต โทโส ปหีโน…เป… โมโห ปหีโน…เป… อโนตฺตปฺปํ ปหีนํ, นตฺถิ ตสฺส อสุจิ สุกฺกวิสฺสฏฺีติ? อามนฺตา. สธมฺมกุสลสฺส อรหโต อโนตฺตปฺปํ ปหีนํ, นตฺถิ ตสฺส อสุจิ สุกฺกวิสฺสฏฺีติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….
ปรธมฺมกุสลสฺส อรหโต ราคปฺปหานาย มคฺโค ภาวิโต…เป… โพชฺฌงฺคา ภาวิตา…เป… โทสปฺปหานาย…เป… โมหปฺปหานาย…เป… อโนตฺตปฺปปหานาย มคฺโค ภาวิโต…เป… โพชฺฌงฺคา ภาวิตา, นตฺถิ ตสฺส อสุจิ สุกฺกวิสฺสฏฺีติ? อามนฺตา. สธมฺมกุสลสฺส อรหโต อโนตฺตปฺปปหานาย โพชฺฌงฺคา ภาวิตา, นตฺถิ ตสฺส อสุจิ สุกฺกวิสฺสฏฺีติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….
ปรธมฺมกุสโล อรหา วีตราโค วีตโทโส วีตโมโห…เป… สจฺฉิกาตพฺพํ ¶ สจฺฉิกตํ, นตฺถิ ตสฺส อสุจิ สุกฺกวิสฺสฏฺีติ? อามนฺตา. สธมฺมกุสโล ¶ อรหา วีตราโค วีตโทโส วีตโมโห…เป… สจฺฉิกาตพฺพํ สจฺฉิกตํ, นตฺถิ ตสฺส อสุจิ สุกฺกวิสฺสฏฺีติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….
๓๑๓. อตฺถิ อรหโต อสุจิ สุกฺกวิสฺสฏฺีติ? อามนฺตา. นนุ วุตฺตํ ภควตา – ‘‘เย เต [เย เกจิ (สี.)], ภิกฺขเว, ภิกฺขู ปุถุชฺชนา สีลสมฺปนฺนา สตา สมฺปชานา นิทฺทํ โอกฺกมนฺติ, เตสํ อสุจิ น มุจฺจติ. เยปิ เต, ภิกฺขเว, พาหิรกา อิสโย กาเมสุ วีตราคา, เตสมฺปิ อสุจิ น มุจฺจติ. อฏฺานเมตํ, ภิกฺขเว, อนวกาโส ยํ อรหโต อสุจิ มุจฺเจยฺยา’’ติ [มหาว. ๓๕๓ อตฺถโต สมานํ; อ. นิ. ๕.๒๑๐ ปสฺสิตพฺพํ]. อตฺเถว ¶ สุตฺตนฺโตติ? อามนฺตา. เตน หิ น วตฺตพฺพํ – ‘‘อตฺถิ อรหโต อสุจิ สุกฺกวิสฺสฏฺี’’ติ.
น ¶ วตฺตพฺพํ – ‘‘อตฺถิ อรหโต ปรูปหาโร’’ติ? อามนฺตา. นนุ อรหโต จีวรปิณฺฑปาตเสนาสนคิลานปจฺจยเภสชฺชปริกฺขารํ ปเร อุปสํหเรยฺยุนฺติ? อามนฺตา. หฺจิ อรหโต จีวรปิณฺฑปาตเสนาสนคิลานปจฺจยเภสชฺชปริกฺขารํ ปเร อุปสํหเรยฺยุํ, เตน วต เร วตฺตพฺเพ – ‘‘อตฺถิ อรหโต ปรูปหาโร’’ติ.
อรหโต จีวรปิณฺฑปาตเสนาสนคิลานปจฺจยเภสชฺชปริกฺขารํ ปเร อุปสํหเรยฺยุนฺติ, อตฺถิ อรหโต ปรูปหาโรติ? อามนฺตา. อรหโต โสตาปตฺติผลํ วา สกทาคามิผลํ วา อนาคามิผลํ วา อรหตฺตํ วา ปเร อุปสํหเรยฺยุนฺติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….
ปรูปหารกถา นิฏฺิตา.
๒. ทุติยวคฺโค
(๑๑) ๒. อฺาณกถา
๓๑๔. อตฺถิ ¶ ¶ อรหโต อฺาณนฺติ? อามนฺตา. อตฺถิ อรหโต อวิชฺชา อวิชฺโชโฆ อวิชฺชาโยโค อวิชฺชานุสโย อวิชฺชาปริยุฏฺานํ อวิชฺชาสํโยชนํ อวิชฺชานีวรณนฺติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ. นตฺถิ อรหโต อวิชฺชา อวิชฺโชโฆ อวิชฺชาโยโค อวิชฺชานุสโย อวิชฺชาปริยุฏฺานํ อวิชฺชาสํโยชนํ อวิชฺชานีวรณนฺติ? อามนฺตา. หฺจิ นตฺถิ อรหโต อวิชฺชา อวิชฺโชโฆ อวิชฺชาโยโค อวิชฺชานุสโย อวิชฺชาปริยุฏฺานํ อวิชฺชาสํโยชนํ อวิชฺชานีวรณํ, โน จ วต เร วตฺตพฺเพ – ‘‘อตฺถิ อรหโต อฺาณ’’นฺติ.
อตฺถิ ¶ ปุถุชฺชนสฺส อฺาณํ, อตฺถิ ตสฺส อวิชฺชา อวิชฺโชโฆ อวิชฺชาโยโค อวิชฺชานุสโย อวิชฺชาปริยุฏฺานํ อวิชฺชาสํโยชนํ อวิชฺชานีวรณนฺติ? อามนฺตา. อตฺถิ อรหโต อฺาณํ, อตฺถิ ตสฺส อวิชฺชา อวิชฺโชโฆ อวิชฺชาโยโค อวิชฺชานุสโย อวิชฺชาปริยุฏฺานํ อวิชฺชาสํโยชนํ อวิชฺชานีวรณนฺติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ.
อตฺถิ อรหโต อฺาณํ, นตฺถิ ตสฺส อวิชฺชา อวิชฺโชโฆ อวิชฺชาโยโค อวิชฺชานุสโย อวิชฺชาปริยุฏฺานํ อวิชฺชาสํโยชนํ อวิชฺชานีวรณนฺติ ¶ ? อามนฺตา. อตฺถิ ปุถุชฺชนสฺส อฺาณํ ¶ , นตฺถิ ตสฺส อวิชฺชา อวิชฺโชโฆ อวิชฺชาโยโค อวิชฺชานุสโย อวิชฺชาปริยุฏฺานํ อวิชฺชาสํโยชนํ อวิชฺชานีวรณนฺติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ.
อตฺถิ อรหโต อฺาณนฺติ? อามนฺตา. อรหา อฺาณปกโต ปาณํ หเนยฺย, อทินฺนํ อาทิเยยฺย, มุสา ภเณยฺย, ปิสุณํ ภเณยฺย, ผรุสํ ภเณยฺย, สมฺผํ ปลเปยฺย, สนฺธึ ฉินฺเทยฺย, นิลฺโลปํ หเรยฺย, เอกาคาริยํ กเรยฺย, ปริปนฺเถ ติฏฺเยฺย, ปรทารํ คจฺเฉยฺย, คามฆาตํ กเรยฺย, นิคมฆาตํ กเรยฺยาติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ.
อตฺถิ ปุถุชฺชนสฺส อฺาณํ, ปุถุชฺชโน อฺาณปกโต ปาณํ ¶ หเนยฺย, อทินฺนํ อาทิเยยฺย, มุสา ภเณยฺย…เป… คามฆาตํ กเรยฺย, นิคมฆาตํ กเรยฺยาติ? อามนฺตา. อตฺถิ อรหโต อฺาณํ, อรหา อฺาณปกโต ปาณํ หเนยฺย, อทินฺนํ อาทิเยยฺย…เป… คามฆาตํ กเรยฺย, นิคมฆาตํ กเรยฺยาติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ.
อตฺถิ อรหโต อฺาณํ, น จ อรหา อฺาณปกโต ปาณํ หเนยฺย, อทินฺนํ อาทิเยยฺย…เป… คามฆาตํ กเรยฺย, นิคมฆาตํ กเรยฺยาติ? อามนฺตา. อตฺถิ ปุถุชฺชนสฺส อฺาณํ, น จ ปุถุชฺชโน อฺาณปกโต ปาณํ หเนยฺย, อทินฺนํ อาทิเยยฺย…เป… คามฆาตํ กเรยฺย, นิคมฆาตํ กเรยฺยาติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ.
อตฺถิ ¶ อรหโต อฺาณนฺติ? อามนฺตา. อตฺถิ อรหโต สตฺถริ อฺาณํ, ธมฺเม อฺาณํ, สงฺเฆ อฺาณํ, สิกฺขาย อฺาณํ, ปุพฺพนฺเต อฺาณํ, อปรนฺเต อฺาณํ, ปุพฺพนฺตาปรนฺเต อฺาณํ, อิทปฺปจฺจยตาปฏิจฺจสมุปฺปนฺเนสุ ธมฺเมสุ อฺาณนฺติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ.
นตฺถิ ¶ อรหโต สตฺถริ อฺาณํ, ธมฺเม อฺาณํ, สงฺเฆ อฺาณํ, สิกฺขาย อฺาณํ, ปุพฺพนฺเต อฺาณํ, อปรนฺเต อฺาณํ, ปุพฺพนฺตาปรนฺเต อฺาณํ, อิทปฺปจฺจยตาปฏิจฺจสมุปฺปนฺเนสุ ธมฺเมสุ อฺาณนฺติ? อามนฺตา. หฺจิ นตฺถิ อรหโต สตฺถริ อฺาณํ, ธมฺเม อฺาณํ, สงฺเฆ อฺาณํ…เป… อิทปฺปจฺจยตาปฏิจฺจสมุปฺปนฺเนสุ ธมฺเมสุ อฺาณํ, โน จ วต เร วตฺตพฺเพ – ‘‘อตฺถิ อรหโต อฺาณ’’นฺติ.
อตฺถิ ปุถุชฺชนสฺส อฺาณํ, อตฺถิ ตสฺส สตฺถริ อฺาณํ, ธมฺเม อฺาณํ, สงฺเฆ อฺาณํ…เป… อิทปฺปจฺจยตาปฏิจฺจสมุปฺปนฺเนสุ ธมฺเมสุ อฺาณนฺติ ¶ ? อามนฺตา. อตฺถิ อรหโต อฺาณํ, อตฺถิ ตสฺส สตฺถริ อฺาณํ, ธมฺเม อฺาณํ, สงฺเฆ อฺาณํ…เป… อิทปฺปจฺจยตาปฏิจฺจสมุปฺปนฺเนสุ ธมฺเมสุ อฺาณนฺติ? น ¶ เหวํ วตฺตพฺเพ.
อตฺถิ อรหโต อฺาณํ, นตฺถิ ตสฺส สตฺถริ อฺาณํ, ธมฺเม อฺาณํ, สงฺเฆ อฺาณํ…เป… อิทปฺปจฺจยตาปฏิจฺจสมุปฺปนฺเนสุ ¶ ธมฺเมสุ อฺาณนฺติ? อามนฺตา. อตฺถิ ปุถุชฺชนสฺส อฺาณํ, นตฺถิ ตสฺส สตฺถริ อฺาณํ, ธมฺเม อฺาณํ, สงฺเฆ อฺาณํ…เป… อิทปฺปจฺจยตาปฏิจฺจสมุปฺปนฺเนสุ ธมฺเมสุ อฺาณนฺติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ.
๓๑๕. อตฺถิ อรหโต อฺาณนฺติ? อามนฺตา. นนุ อรหโต ราโค ปหีโน อุจฺฉินฺนมูโล ตาลาวตฺถุกโต อนภาวงฺกโต อายตึ อนุปฺปาทธมฺโมติ? อามนฺตา. หฺจิ อรหโต ราโค ปหีโน อุจฺฉินฺนมูโล ตาลาวตฺถุกโต อนภาวงฺกโต อายตึ อนุปฺปาทธมฺโม, โน จ วต เร วตฺตพฺเพ – ‘‘อตฺถิ อรหโต อฺาณ’’นฺติ.
อตฺถิ อรหโต อฺาณนฺติ? อามนฺตา. นนุ อรหโต โทโส ปหีโน…เป… โมโห ปหีโน…เป… อโนตฺตปฺปํ ปหีนํ อุจฺฉินฺนมูลํ ตาลาวตฺถุกตํ อนภาวงฺกตํ อายตึ อนุปฺปาทธมฺมนฺติ? อามนฺตา. หฺจิ อรหโต อโนตฺตปฺปํ ปหีนํ อุจฺฉินฺนมูลํ ตาลาวตฺถุกตํ อนภาวงฺกตํ อายตึ อนุปฺปาทธมฺมํ, โน จ วต เร วตฺตพฺเพ – ‘‘อตฺถิ อรหโต อฺาณ’’นฺติ.
อตฺถิ อรหโต อฺาณนฺติ? อามนฺตา. นนุ อรหโต ราคปฺปหานาย มคฺโค ภาวิโต…เป… โพชฺฌงฺคา ภาวิตาติ? อามนฺตา. หฺจิ อรหโต ราคปฺปหานาย โพชฺฌงฺคา ภาวิตา, โน จ วต เร วตฺตพฺเพ – ‘‘อตฺถิ อรหโต อฺาณ’’นฺติ.
อตฺถิ อรหโต อฺาณนฺติ? อามนฺตา. นนุ อรหโต โทสปฺปหานาย…เป… โมหปฺปหานาย…เป… อโนตฺตปฺปปหานาย มคฺโค ภาวิโต ¶ …เป… โพชฺฌงฺคา ¶ ภาวิตาติ? อามนฺตา ¶ . หฺจิ อรหโต อโนตฺตปฺปปหานาย โพชฺฌงฺคา ภาวิตา, โน จ วต เร วตฺตพฺเพ – ‘‘อตฺถิ อรหโต อฺาณ’’นฺติ.
อตฺถิ ¶ อรหโต อฺาณนฺติ? อามนฺตา. นนุ อรหา วีตราโค วีตโทโส วีตโมโห…เป… สจฺฉิกาตพฺพํ สจฺฉิกตนฺติ? อามนฺตา. หฺจิ อรหา วีตราโค…เป… สจฺฉิกาตพฺพํ สจฺฉิกตํ, โน จ วต เร วตฺตพฺเพ – ‘‘อตฺถิ อรหโต อฺาณ’’นฺติ.
๓๑๖. อตฺถิ อรหโต อฺาณนฺติ? สธมฺมกุสลสฺส อรหโต อตฺถิ อฺาณํ, ปรธมฺมกุสลสฺส อรหโต นตฺถิ อฺาณนฺติ. สธมฺมกุสลสฺส อรหโต อตฺถิ อฺาณนฺติ? อามนฺตา. ปรธมฺมกุสลสฺส อรหโต อตฺถิ อฺาณนฺติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….
ปรธมฺมกุสลสฺส อรหโต นตฺถิ อฺาณนฺติ? อามนฺตา. สธมฺมกุสลสฺส อรหโต นตฺถิ อฺาณนฺติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….
สธมฺมกุสลสฺส อรหโต ราโค ปหีโน, อตฺถิ ตสฺส อฺาณนฺติ? อามนฺตา. ปรธมฺมกุสลสฺส อรหโต ราโค ปหีโน, อตฺถิ ตสฺส อฺาณนฺติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….
สธมฺมกุสลสฺส อรหโต โทโส ปหีโน…เป… โมโห ปหีโน…เป… อโนตฺตปฺปํ ปหีนํ, อตฺถิ ตสฺส อฺาณนฺติ? อามนฺตา. ปรธมฺมกุสลสฺส อรหโต อโนตฺตปฺปํ ปหีนํ, อตฺถิ ตสฺส อฺาณนฺติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….
สธมฺมกุสลสฺส ¶ อรหโต ราคปฺปหานาย มคฺโค ภาวิโต…เป… โพชฺฌงฺคา ภาวิตา, อตฺถิ ¶ ตสฺส อฺาณนฺติ? อามนฺตา. ปรธมฺมกุสลสฺส อรหโต ราคปฺปหานาย โพชฺฌงฺคา ภาวิตา, อตฺถิ ตสฺส อฺาณนฺติ? น ¶ เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….
สธมฺมกุสลสฺส อรหโต โทสปฺปหานาย…เป… โมหปฺปหานาย…เป… อโนตฺตปฺปปหานาย มคฺโค ภาวิโต…เป… โพชฺฌงฺคา ภาวิตา, อตฺถิ ตสฺส อฺาณนฺติ? อามนฺตา. ปรธมฺมกุสลสฺส อรหโต อโนตฺตปฺปปหานาย โพชฺฌงฺคา ภาวิตา, อตฺถิ ตสฺส อฺาณนฺติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….
สธมฺมกุสโล อรหา วีตราโค วีตโทโส วีตโมโห…เป… สจฺฉิกาตพฺพํ สจฺฉิกตํ, อตฺถิ ตสฺส อฺาณนฺติ? อามนฺตา. ปรธมฺมกุสโล อรหา วีตราโค วีตโทโส วีตโมโห…เป… สจฺฉิกาตพฺพํ สจฺฉิกตํ, อตฺถิ ตสฺส อฺาณนฺติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….
ปรธมฺมกุสลสฺส ¶ อรหโต ราโค ปหีโน, นตฺถิ ตสฺส อฺาณนฺติ? อามนฺตา. สธมฺมกุสลสฺส อรหโต ราโค ปหีโน, นตฺถิ ตสฺส อฺาณนฺติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….
ปรธมฺมกุสลสฺส อรหโต โทโส ปหีโน…เป… โมโห ปหีโน…เป… อโนตฺตปฺปํ ปหีนํ, นตฺถิ ตสฺส อฺาณนฺติ? อามนฺตา. สธมฺมกุสลสฺส อรหโต อโนตฺตปฺปํ ปหีนํ, นตฺถิ ตสฺส อฺาณนฺติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….
ปรธมฺมกุสลสฺส อรหโต ราคปฺปหานาย มคฺโค ภาวิโต…เป… โพชฺฌงฺคา ¶ ภาวิตา…เป… โทสปฺปหานาย โมหปฺปหานาย…เป… อโนตฺตปฺปปหานาย มคฺโค ภาวิโต…เป… โพชฺฌงฺคา ภาวิตา, นตฺถิ ตสฺส อฺาณนฺติ? อามนฺตา. สธมฺมกุสลสฺส อรหโต อโนตฺตปฺปปหานาย โพชฺฌงฺคา ภาวิตา, นตฺถิ ตสฺส อฺาณนฺติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….
ปรธมฺมกุสโล อรหา วีตราโค วีตโทโส วีตโมโห…เป… สจฺฉิกาตพฺพํ สจฺฉิกตํ, นตฺถิ ตสฺส อฺาณนฺติ? อามนฺตา ¶ . สธมฺมกุสโล อรหา วีตราโค วีตโทโส วีตโมโห ¶ …เป… สจฺฉิกาตพฺพํ สจฺฉิกตํ, นตฺถิ ตสฺส อฺาณนฺติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….
๓๑๗. อตฺถิ อรหโต อฺาณนฺติ? อามนฺตา. นนุ วุตฺตํ ภควตา – ‘‘ชานโตหํ [ชานตาหํ (สี.), ชานตฺวาหํ (สฺยา. ปี. ก.)], ภิกฺขเว, ปสฺสโต อาสวานํ ขยํ วทามิ, โน อชานโต โน อปสฺสโต. กิฺจ, ภิกฺขเว, ชานโต กึ ปสฺสโต อาสวานํ ขโย โหติ? ‘อิติ รูปํ, อิติ รูปสฺส สมุทโย, อิติ รูปสฺส อตฺถงฺคโม, อิติ เวทนา…เป… อิติ สฺา… อิติ สงฺขารา… อิติ วิฺาณํ, อิติ วิฺาณสฺส สมุทโย, อิติ วิฺาณสฺส อตฺถงฺคโม’ติ – เอวํ โข, ภิกฺขเว, ชานโต เอวํ ปสฺสโต อาสวานํ ขโย โหตี’’ติ [สํ. นิ. ๓.๑๐๑; อิติวุ. ๑๐๒; สํ. นิ. ๕.๑๐๙๕]. อตฺเถว สุตฺตนฺโตติ? อามนฺตา. เตน หิ น วตฺตพฺพํ – ‘‘อตฺถิ อรหโต อฺาณ’’นฺติ.
อตฺถิ อรหโต อฺาณนฺติ? อามนฺตา. นนุ วุตฺตํ ภควตา – ‘‘ชานโตหํ, ภิกฺขเว, ปสฺสโต อาสวานํ ขยํ วทามิ, โน อชานโต ¶ โน อปสฺสโต. กิฺจ, ภิกฺขเว, ชานโต กึ ปสฺสโต อาสวานํ ขโย ¶ โหติ? ‘อิทํ ทุกฺข’นฺติ – ภิกฺขเว, ชานโต ปสฺสโต อาสวานํ ขโย โหติ, ‘อยํ ทุกฺขสมุทโย’ติ – ชานโต ปสฺสโต อาสวานํ ขโย โหติ, ‘อยํ ทุกฺขนิโรโธ’ติ – ชานโต ปสฺสโต อาสวานํ ขโย โหติ, ‘อยํ ทุกฺขนิโรธคามินี ปฏิปทา’ติ – ชานโต ปสฺสโต อาสวานํ ขโย โหติ. เอวํ โข, ภิกฺขเว, ชานโต เอวํ ปสฺสโต อาสวานํ ขโย โหตี’’ติ [สํ. นิ. ๕.๑๐๙๕]. อตฺเถว สุตฺตนฺโตติ? อามนฺตา. เตน หิ น วตฺตพฺพํ – ‘‘อตฺถิ อรหโต อฺาณ’’นฺติ.
อตฺถิ อรหโต อฺาณนฺติ? อามนฺตา. นนุ วุตฺตํ ภควตา – ‘‘สพฺพํ, ภิกฺขเว, อนภิชานํ อปริชานํ อวิราชยํ อปฺปชหํ อภพฺโพ ทุกฺขกฺขยาย, สพฺพฺจ โข, ภิกฺขเว, อภิชานํ ปริชานํ ¶ วิราชยํ ปชหํ ภพฺโพ ทุกฺขกฺขยายา’’ติ [สํ. นิ. ๔.๒๖; อิติวุ. ๗ อิติวุตฺตเกปิ]! อตฺเถว สุตฺตนฺโตติ? อามนฺตา. เตน หิ น วตฺตพฺพํ – ‘‘อตฺถิ อรหโต อฺาณ’’นฺติ.
อตฺถิ อรหโต อฺาณนฺติ? อามนฺตา. นนุ วุตฺตํ ภควตา –
‘‘สหาวสฺส ¶ ทสฺสนสมฺปทาย,
ตยสฺสุ ธมฺมา ชหิตา ภวนฺติ;
สกฺกายทิฏฺี วิจิกิจฺฉิตฺจ,
สีลพฺพตํ วาปิ ยทตฺถิ กิฺจิ;
จตูหปาเยหิ จ วิปฺปมุตฺโต,
ฉจฺจาภิานานิ อภพฺพ กาตุ’’นฺติ.
อตฺเถว ¶ สุตฺตนฺโตติ? อามนฺตา. เตน หิ น วตฺตพฺพํ – ‘‘อตฺถิ อรหโต อฺาณ’’นฺติ.
อตฺถิ อรหโต อฺาณนฺติ? อามนฺตา. นนุ วุตฺตํ ภควตา – ‘‘ยสฺมึ, ภิกฺขเว, สมเย อริยสาวกสฺส วิรชํ วีตมลํ ธมฺมจกฺขุํ อุทปาทิ – ‘ยํ กิฺจิ สมุทยธมฺมํ สพฺพํ ตํ นิโรธธมฺม’นฺติ, สห ทสฺสนุปฺปาทา, ภิกฺขเว, อริยสาวกสฺส ตีณิ สํโยชนานิ ปหียนฺติ – สกฺกายทิฏฺิ, วิจิกิจฺฉา, สีลพฺพตปรามาโส’’ติ. อตฺเถว สุตฺตนฺโตติ? อามนฺตา. เตน หิ น วตฺตพฺพํ – ‘‘อตฺถิ อรหโต อฺาณ’’นฺติ.
น ¶ วตฺตพฺพํ – ‘‘อตฺถิ อรหโต อฺาณ’’นฺติ? อามนฺตา. นนุ อรหา อิตฺถิปุริสานํ นามโคตฺตํ น ชาเนยฺย, มคฺคามคฺคํ น ชาเนยฺย, ติณกฏฺวนปฺปตีนํ นามํ น ชาเนยฺยาติ? อามนฺตา. หฺจิ อรหา อิตฺถิปุริสานํ นามโคตฺตํ น ชาเนยฺย, มคฺคามคฺคํ ¶ น ชาเนยฺย, ติณกฏฺวนปฺปตีนํ นามํ น ชาเนยฺย, เตน วต เร วตฺตพฺเพ – ‘‘อตฺถิ อรหโต อฺาณ’’นฺติ.
อรหา อิตฺถิปุริสานํ นามโคตฺตํ น ชาเนยฺย, มคฺคามคฺคํ น ชาเนยฺย, ติณกฏฺวนปฺปตีนํ นามํ น ชาเนยฺยาติ, อตฺถิ อรหโต อฺาณนฺติ? อามนฺตา. อรหา โสตาปตฺติผลํ วา สกทาคามิผลํ วา อนาคามิผลํ วา อรหตฺตํ วา น ชาเนยฺยาติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….
อฺาณกถา นิฏฺิตา.
๒. ทุติยวคฺโค
(๑๒) ๓. กงฺขากถา
๓๑๘. อตฺถิ ¶ ¶ อรหโต กงฺขาติ? อามนฺตา. อตฺถิ อรหโต วิจิกิจฺฉา วิจิกิจฺฉาปริยุฏฺานํ วิจิกิจฺฉาสํโยชนํ วิจิกิจฺฉานีวรณนฺติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….
นตฺถิ อรหโต วิจิกิจฺฉา วิจิกิจฺฉาปริยุฏฺานํ วิจิกิจฺฉาสํโยชนํ วิจิกิจฺฉานีวรณนฺติ? อามนฺตา. หฺจิ นตฺถิ อรหโต วิจิกิจฺฉา วิจิกิจฺฉาปริยุฏฺานํ วิจิกิจฺฉาสํโยชนํ วิจิกิจฺฉานีวรณํ, โน จ วต เร วตฺตพฺเพ – ‘‘อตฺถิ อรหโต กงฺขา’’ติ.
อตฺถิ ปุถุชฺชนสฺส กงฺขา, อตฺถิ ตสฺส วิจิกิจฺฉา วิจิกิจฺฉาปริยุฏฺานํ วิจิกิจฺฉาสํโยชนํ วิจิกิจฺฉานีวรณนฺติ? อามนฺตา. อตฺถิ อรหโต กงฺขา, อตฺถิ ตสฺส วิจิกิจฺฉา วิจิกิจฺฉาปริยุฏฺานํ วิจิกิจฺฉาสํโยชนํ วิจิกิจฺฉานีวรณนฺติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….
อตฺถิ อรหโต กงฺขา, นตฺถิ ตสฺส วิจิกิจฺฉา วิจิกิจฺฉาปริยุฏฺานํ วิจิกิจฺฉาสํโยชนํ วิจิกิจฺฉานีวรณนฺติ? อามนฺตา ¶ . อตฺถิ ปุถุชฺชนสฺส กงฺขา, นตฺถิ ¶ ตสฺส วิจิกิจฺฉา วิจิกิจฺฉาปริยุฏฺานํ วิจิกิจฺฉาสํโยชนํ วิจิกิจฺฉานีวรณนฺติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….
อตฺถิ อรหโต กงฺขาติ? อามนฺตา. อตฺถิ อรหโต สตฺถริ กงฺขา, ธมฺเม กงฺขา, สงฺเฆ กงฺขา, สิกฺขาย กงฺขา, ปุพฺพนฺเต กงฺขา, อปรนฺเต กงฺขา, ปุพฺพนฺตาปรนฺเต กงฺขา, อิทปฺปจฺจยตาปฏิจฺจสมุปฺปนฺเนสุ ธมฺเมสุ กงฺขาติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ.
นตฺถิ ¶ อรหโต สตฺถริ กงฺขา, ธมฺเม กงฺขา…เป… อิทปฺปจฺจยตาปฏิจฺจสมุปฺปนฺเนสุ ธมฺเมสุ กงฺขาติ ¶ ? อามนฺตา. หฺจิ นตฺถิ อรหโต สตฺถริ กงฺขา, ธมฺเม กงฺขา…เป… อิทปฺปจฺจยตาปฏิจฺจสมุปฺปนฺเนสุ ธมฺเมสุ กงฺขา, โน จ วต เร วตฺตพฺเพ – ‘‘อตฺถิ อรหโต กงฺขา’’ติ.
อตฺถิ ปุถุชฺชนสฺส กงฺขา, อตฺถิ ตสฺส สตฺถริ กงฺขา, ธมฺเม กงฺขา…เป… อิทปฺปจฺจยตาปฏิจฺจสมุปฺปนฺเนสุ ธมฺเมสุ กงฺขาติ? อามนฺตา. อตฺถิ อรหโต กงฺขา, อตฺถิ ตสฺส สตฺถริ กงฺขา, ธมฺเม กงฺขา…เป… อิทปฺปจฺจยตาปฏิจฺจสมุปฺปนฺเนสุ ธมฺเมสุ กงฺขาติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ.
อตฺถิ อรหโต กงฺขา, นตฺถิ ตสฺส สตฺถริ กงฺขา, ธมฺเม กงฺขา…เป… อิทปฺปจฺจยตาปฏิจฺจสมุปฺปนฺเนสุ ธมฺเมสุ กงฺขาติ? อามนฺตา. อตฺถิ ปุถุชฺชนสฺส กงฺขา, นตฺถิ ตสฺส สตฺถริ กงฺขา, ธมฺเม กงฺขา…เป… อิทปฺปจฺจยตาปฏิจฺจสมุปฺปนฺเนสุ ธมฺเมสุ กงฺขาติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ.
๓๑๙. อตฺถิ อรหโต กงฺขาติ? อามนฺตา ¶ . นนุ อรหโต ราโค ปหีโน อุจฺฉินฺนมูโล ตาลาวตฺถุกโต อนภาวงฺกโต อายตึ อนุปฺปาทธมฺโมติ? อามนฺตา. หฺจิ อรหโต ราโค ปหีโน อุจฺฉินฺนมูโล ตาลาวตฺถุกโต อนภาวงฺกโต อายตึ อนุปฺปาทธมฺโม, โน จ วต เร วตฺตพฺเพ – ‘‘อตฺถิ อรหโต กงฺขา’’ติ.
อตฺถิ ¶ อรหโต กงฺขาติ? อามนฺตา. นนุ อรหโต โทโส ปหีโน…เป… โมโห ปหีโน…เป… อโนตฺตปฺปํ ปหีนํ…เป… ราคปฺปหานาย มคฺโค ภาวิโต…เป… โพชฺฌงฺคา ภาวิตา…เป… โทสปฺปหานาย…เป… อโนตฺตปฺปปหานาย มคฺโค ภาวิโต…เป… โพชฺฌงฺคา ภาวิตา; นนุ อรหา วีตราโค วีตโทโส วีตโมโห…เป… สจฺฉิกาตพฺพํ สจฺฉิกตนฺติ? อามนฺตา. หฺจิ อรหา วีตราโค วีตโทโส วีตโมโห…เป… สจฺฉิกาตพฺพํ สจฺฉิกตํ, โน จ วต เร วตฺตพฺเพ – ‘‘อตฺถิ อรหโต กงฺขา’’ติ.
๓๒๐. อตฺถิ ¶ อรหโต กงฺขาติ? สธมฺมกุสลสฺส อรหโต ¶ อตฺถิ กงฺขา, ปรธมฺมกุสลสฺส ¶ อรหโต นตฺถิ กงฺขาติ. สธมฺมกุสลสฺส อรหโต อตฺถิ กงฺขาติ? อามนฺตา. ปรธมฺมกุสลสฺส อรหโต อตฺถิ กงฺขาติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….
ปรธมฺมกุสลสฺส อรหโต นตฺถิ กงฺขาติ? อามนฺตา. สธมฺมกุสลสฺส อรหโต นตฺถิ กงฺขาติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….
สธมฺมกุสลสฺส อรหโต ราโค ปหีโน, อตฺถิ ตสฺส กงฺขาติ? อามนฺตา. ปรธมฺมกุสลสฺส อรหโต ราโค ปหีโน, อตฺถิ ตสฺส กงฺขาติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….
สธมฺมกุสลสฺส อรหโต โทโส ปหีโน…เป… โมโห ปหีโน…เป… อโนตฺตปฺปํ ปหีนํ…เป… ราคปฺปหานาย มคฺโค ภาวิโต…เป… โพชฺฌงฺคา ภาวิตา…เป… โทสปฺปหานาย…เป… โมหปฺปหานาย…เป… อโนตฺตปฺปปหานาย ¶ มคฺโค ภาวิโต…เป… โพชฺฌงฺคา ภาวิตา…เป… สธมฺมกุสโล อรหา วีตราโค วีตโทโส วีตโมโห ¶ …เป… สจฺฉิกาตพฺพํ สจฺฉิกตํ, อตฺถิ ตสฺส กงฺขาติ? อามนฺตา. ปรธมฺมกุสโล อรหา วีตราโค วีตโทโส วีตโมโห…เป… สจฺฉิกาตพฺพํ สจฺฉิกตํ, อตฺถิ ตสฺส กงฺขาติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป… ปรธมฺมกุสลสฺส อรหโต ราโค ปหีโน, นตฺถิ ตสฺส กงฺขาติ? อามนฺตา. สธมฺมกุสลสฺส อรหโต ราโค ปหีโน, นตฺถิ ตสฺส กงฺขาติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….
ปรธมฺมกุสลสฺส อรหโต โทโส ปหีโน…เป… โมโห ปหีโน…เป… อโนตฺตปฺปํ ปหีนํ…เป… ราคปฺปหานาย มคฺโค ภาวิโต…เป… โพชฺฌงฺคา ภาวิตา…เป… โทสปฺปหานาย…เป… โมหปฺปหานาย…เป… อโนตฺตปฺปปหานาย มคฺโค ภาวิโต…เป… โพชฺฌงฺคา ภาวิตา…เป… ปรธมฺมกุสโล อรหา วีตราโค วีตโทโส วีตโมโห…เป… สจฺฉิกาตพฺพํ สจฺฉิกตํ, นตฺถิ ตสฺส กงฺขาติ? อามนฺตา. สธมฺมกุสโล อรหา วีตราโค วีตโทโส วีตโมโห…เป… สจฺฉิกาตพฺพํ สจฺฉิกตํ, นตฺถิ ตสฺส กงฺขาติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….
๓๒๑. อตฺถิ อรหโต กงฺขาติ? อามนฺตา. นนุ วุตฺตํ ภควตา – ‘‘ชานโตหํ, ภิกฺขเว, ปสฺสโต อาสวานํ ขยํ วทามิ, โน อชานโต โน ¶ อปสฺสโต! กิฺจ, ภิกฺขเว ¶ , ชานโต กึ ปสฺสโต อาสวานํ ขโย โหติ ¶ ? ‘อิติ รูปํ’…เป… ‘อิติ วิฺาณสฺส อตฺถงฺคโม’ติ – เอวํ โข, ภิกฺขเว, ชานโต เอวํ ปสฺสโต อาสวานํ ขโย โหตี’’ติ. อตฺเถว สุตฺตนฺโตติ? อามนฺตา. เตน หิ น วตฺตพฺพํ – ‘‘อตฺถิ อรหโต กงฺขา’’ติ.
อตฺถิ อรหโต กงฺขาติ? อามนฺตา. นนุ วุตฺตํ ภควตา – ‘‘ชานโตหํ, ภิกฺขเว, ปสฺสโต อาสวานํ ขยํ วทามิ, โน อชานโต โน อปสฺสโต! กิฺจ, ภิกฺขเว, ชานโต กึ ปสฺสโต อาสวานํ ขโย โหติ? ‘อิทํ ทุกฺข’นฺติ, ภิกฺขเว…เป… ‘อยํ ทุกฺขนิโรธคามินี ปฏิปทา’ติ ชานโต ปสฺสโต อาสวานํ ขโย โหติ. เอวํ โข ¶ , ภิกฺขเว, ชานโต เอวํ ปสฺสโต อาสวานํ ขโย โหตี’’ติ. อตฺเถว สุตฺตนฺโตติ? อามนฺตา. เตน หิ น วตฺตพฺพํ – ‘‘อตฺถิ อรหโต กงฺขา’’ติ.
อตฺถิ อรหโต กงฺขาติ? อามนฺตา. นนุ วุตฺตํ ภควตา – ‘‘สพฺพํ, ภิกฺขเว, อนภิชานํ อปริชานํ อวิราชยํ อปฺปชหํ อภพฺโพ ทุกฺขกฺขยาย; สพฺพฺจ โข, ภิกฺขเว, อภิชานํ ปริชานํ วิราชยํ ปชหํ ภพฺโพ ทุกฺขกฺขยายา’’ติ! อตฺเถว สุตฺตนฺโตติ? อามนฺตา. เตน หิ น วตฺตพฺพํ – ‘‘อตฺถิ อรหโต กงฺขา’’ติ.
อตฺถิ อรหโต กงฺขาติ? อามนฺตา. นนุ วุตฺตํ ภควตา – ‘‘สหาวสฺส ทสฺสนสมฺปทาย ¶ …เป… ฉจฺจาภิานานิ อภพฺพ กาตุ’’นฺติ. อตฺเถว สุตฺตนฺโตติ? อามนฺตา. เตน หิ น วตฺตพฺพํ – ‘‘อตฺถิ อรหโต กงฺขา’’ติ.
อตฺถิ อรหโต กงฺขาติ? อามนฺตา. นนุ วุตฺตํ ภควตา – ‘‘ยสฺมึ, ภิกฺขเว, สมเย อริยสาวกสฺส วิรชํ วีตมลํ ธมฺมจกฺขุํ อุทปาทิ ¶ – ‘ยํ กิฺจิ สมุทยธมฺมํ สพฺพํ ตํ นิโรธธมฺม’นฺติ, สห ทสฺสนุปฺปาทา, ภิกฺขเว, อริยสาวกสฺส ตีณิ สํโยชนานิ ปหียนฺติ – สกฺกายทิฏฺิ, วิจิกิจฺฉา, สีลพฺพตปรามาโส’’ติ! อตฺเถว สุตฺตนฺโตติ? อามนฺตา. เตน หิ น วตฺตพฺพํ – ‘‘อตฺถิ อรหโต กงฺขา’’ติ.
อตฺถิ อรหโต กงฺขาติ? อามนฺตา. นนุ วุตฺตํ ภควตา –
‘‘ยทา ¶ หเว ปาตุภวนฺติ ธมฺมา,
อาตาปิโน ฌายโต พฺราหฺมณสฺส;
อถสฺส กงฺขา วปยนฺติ สพฺพา,
ยโต ปชานาติ สเหตุธมฺมนฺติ.
‘‘ยทา ¶ หเว ปาตุภวนฺติ ธมฺมา,
อาตาปิโน ฌายโต พฺราหฺมณสฺส;
อถสฺส กงฺขา วปยนฺติ สพฺพา,
ยโต ขยํ ปจฺจยานํ อเวทีติ.
‘‘ยทา หเว ปาตุภวนฺติ ธมฺมา,
อาตาปิโน ฌายโต พฺราหฺมณสฺส;
วิธูปยํ ติฏฺติ มารเสนํ,
สูริโยว [สุริโยว (สี. สฺยา. กํ. ปี.)] โอภาสยมนฺตลิกฺขนฺติ [มหาว. ๓; อุทา. ๓].
‘‘ยา กาจิ กงฺขา อิธ วา หุรํ วา,
สกเวทิยา วา ปรเวทิยา วา;
ฌายิโน ¶ [เย ฌายิโน (อุทาเน)] ตา ปชหนฺติ สพฺพา,
อาตาปิโน ¶ พฺรหฺมจริยํ จรนฺตาติ [อุทา. ๔๗ อุทาเนปิ].
‘‘เย กงฺขาสมติกฺกนฺตา, กงฺขาภูเตสุ ปาณิสุ;
อสํสยา วิสํยุตฺตา, เตสุ ทินฺนํ มหปฺผลนฺติ.
‘‘เอตาทิสี ธมฺมปกาสเนตฺถ,
น ตตฺถ กึ กงฺขติ โกจิ สาวโก;
นิตฺถิณฺณโอฆํ [นิติณฺณโอฆํ (สี. ก.), นิตฺติณฺณโอฆํ (สฺยา. กํ.)] วิจิกิจฺฉฉินฺนํ,
พุทฺธํ นมสฺสาม ชินํ ชนินฺทา’’ติ [ที. นิ. ๒.๓๕๔].
อตฺเถว ¶ สุตฺตนฺโตติ? อามนฺตา. เตน หิ น วตฺตพฺพํ – ‘‘อตฺถิ อรหโต กงฺขา’’ติ.
น วตฺตพฺพํ – ‘‘อตฺถิ อรหโต กงฺขา’’ติ? อามนฺตา. นนุ อรหา อิตฺถิปุริสานํ นามโคตฺเต กงฺเขยฺย, มคฺคามคฺเค กงฺเขยฺย, ติณกฏฺวนปฺปตีนํ นาเม กงฺเขยฺยา’’ติ? อามนฺตา. หฺจิ อรหา อิตฺถิปุริสานํ นามโคตฺเต กงฺเขยฺย, มคฺคามคฺเค กงฺเขยฺย, ติณกฏฺวนปฺปตีนํ นาเม กงฺเขยฺย; เตน วต เร วตฺตพฺเพ – ‘‘อตฺถิ อรหโต กงฺขา’’ติ.
อรหา ¶ อิตฺถิปุริสานํ นามโคตฺเต กงฺเขยฺย, มคฺคามคฺเค กงฺเขยฺย, ติณกฏฺวนปฺปตีนํ นาเม กงฺเขยฺยาติ, อตฺถิ อรหโต กงฺขาติ? อามนฺตา. อรหา โสตาปตฺติผเล วา สกทาคามิผเล วา อนาคามิผเล วา อรหตฺเต วา กงฺเขยฺยาติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….
กงฺขากถา นิฏฺิตา.
๒. ทุติยวคฺโค
(๑๓) ๔. ปรวิตารณกถา
๓๒๒. อตฺถิ ¶ อรหโต ปรวิตารณาติ? อามนฺตา ¶ . อรหา ปรเนยฺโย ปรปตฺติโย ปรปจฺจโย ปรปฏิพทฺธภู, น ชานาติ น ปสฺสติ สมฺมูฬฺโห อสมฺปชาโนติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….
นนุ อรหา น ปรเนยฺโย น ปรปตฺติโย น ปรปจฺจโย น ปรปฏิพทฺธภู ชานาติ ปสฺสติ อสมฺมูฬฺโห สมฺปชาโนติ? อามนฺตา. หฺจิ อรหา น ปรเนยฺโย น ปรปตฺติโย น ปรปจฺจโย น ปรปฏิพทฺธภู, ชานาติ ปสฺสติ อสมฺมูฬฺโห สมฺปชาโน, โน จ วต เร วตฺตพฺเพ – ‘‘อตฺถิ อรหโต ปรวิตารณา’’ติ.
อตฺถิ ¶ ปุถุชฺชนสฺส ปรวิตารณา, โส จ ปรเนยฺโย ปรปตฺติโย ปรปจฺจโย ปรปฏิพทฺธภู, น ชานาติ น ปสฺสติ สมฺมูฬฺโห อสมฺปชาโนติ? อามนฺตา. อตฺถิ อรหโต ปรวิตารณา, โส จ ปรเนยฺโย ปรปตฺติโย ปรปจฺจโย ปรปฏิพทฺธภู, น ชานาติ น ปสฺสติ สมฺมูฬฺโห อสมฺปชาโนติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….
อตฺถิ อรหโต ปรวิตารณา, โส จ น ปรเนยฺโย น ปรปตฺติโย น ปรปจฺจโย น ปรปฏิพทฺธภู, ชานาติ ปสฺสติ อสมฺมูฬฺโห สมฺปชาโนติ? อามนฺตา. อตฺถิ ปุถุชฺชนสฺส ปรวิตารณา, โส จ น ปรเนยฺโย น ปรปตฺติโย น ปรปจฺจโย น ปรปฏิพทฺธภู, ชานาติ ปสฺสติ อสมฺมูฬฺโห สมฺปชาโนติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….
อตฺถิ ¶ อรหโต ปรวิตารณาติ? อามนฺตา. อตฺถิ อรหโต สตฺถริ ปรวิตารณา, ธมฺเม ปรวิตารณา, สงฺเฆ ปรวิตารณา, สิกฺขาย ¶ ปรวิตารณา, ปุพฺพนฺเต ปรวิตารณา, อปรนฺเต ปรวิตารณา, ปุพฺพนฺตาปรนฺเต ปรวิตารณา, อิทปฺปจฺจยตาปฏิจฺจสมุปฺปนฺเนสุ ธมฺเมสุ ปรวิตารณาติ? น ¶ เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….
นตฺถิ อรหโต สตฺถริ ปรวิตารณา, ธมฺเม ปรวิตารณา…เป… อิทปจฺจยตาปฏิจฺจสมุปฺปนฺเนสุ ธมฺเมสุ ปรวิตารณาติ? อามนฺตา. หฺจิ นตฺถิ อรหโต สตฺถริ ปรวิตารณา, ธมฺเม ปรวิตารณา…เป… อิทปฺปจฺจยตาปฏิจฺจสมุปฺปนฺเนสุ ธมฺเมสุ ปรวิตารณา, โน จ วต เร วตฺตพฺเพ – ‘‘อตฺถิ อรหโต ปรวิตารณา’’ติ.
อตฺถิ ปุถุชฺชนสฺส ปรวิตารณา, อตฺถิ ตสฺส สตฺถริ ปรวิตารณา, ธมฺเม ปรวิตารณา…เป… อิทปฺปจฺจยตาปฏิจฺจสมุปฺปนฺเนสุ ธมฺเมสุ ปรวิตารณาติ? อามนฺตา. อตฺถิ อรหโต ปรวิตารณา, อตฺถิ ตสฺส สตฺถริ ปรวิตารณา, ธมฺเม ปรวิตารณา…เป… อิทปฺปจฺจยตาปฏิจฺจสมุปฺปนฺเนสุ ธมฺเมสุ ปรวิตารณาติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….
อตฺถิ อรหโต ปรวิตารณา, นตฺถิ ตสฺส สตฺถริ ปรวิตารณา, ธมฺเม ปรวิตารณา…เป… อิทปฺปจฺจยตาปฏิจฺจสมุปฺปนฺเนสุ ธมฺเมสุ ปรวิตารณาติ? อามนฺตา. อตฺถิ ปุถุชฺชนสฺส ¶ ปรวิตารณา, นตฺถิ ตสฺส สตฺถริ ปรวิตารณา, ธมฺเม ปรวิตารณา…เป… อิทปฺปจฺจยตาปฏิจฺจสมุปฺปนฺเนสุ ¶ ธมฺเมสุ ปรวิตารณาติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….
๓๒๓. อตฺถิ อรหโต ปรวิตารณาติ? อามนฺตา. นนุ อรหโต ราโค ปหีโน อุจฺฉินฺนมูโล ตาลาวตฺถุกโต อนภาวงฺกโต อายตึ อนุปฺปาทธมฺโมติ? อามนฺตา. หฺจิ อรหโต ราโค ปหีโน อุจฺฉินฺนมูโล ตาลาวตฺถุกโต อนภาวงฺกโต อายตึ อนุปฺปาทธมฺโม, โน จ วต เร วตฺตพฺเพ – ‘‘อตฺถิ อรหโต ปรวิตารณา’’ติ.
อตฺถิ อรหโต ปรวิตารณาติ? อามนฺตา. นนุ ¶ อรหโต โทโส ปหีโน…เป… โมโห ปหีโน…เป… อโนตฺตปฺปํ ปหีนํ อุจฺฉินฺนมูลํ ตาลาวตฺถุกตํ อนภาวงฺกตํ อายตึ อนุปฺปาทธมฺมํ…เป… ราคปฺปหานาย มคฺโค ภาวิโต…เป… โพชฺฌงฺคา ภาวิตา…เป… โทสปฺปหานาย…เป… อโนตฺตปฺปปหานาย มคฺโค ภาวิโต…เป… โพชฺฌงฺคา ภาวิตา…เป… นนุ ¶ อรหา วีตราโค วีตโทโส วีตโมโห…เป… สจฺฉิกาตพฺพํ สจฺฉิกตนฺติ? อามนฺตา. หฺจิ อรหา วีตราโค วีตโทโส วีตโมโห สจฺฉิกาตพฺพํ สจฺฉิกตํ, โน จ วต เร วตฺตพฺเพ – ‘‘อตฺถิ อรหโต ปรวิตารณา’’ติ.
๓๒๔. อตฺถิ อรหโต ปรวิตารณาติ? สธมฺมกุสลสฺส อรหโต อตฺถิ ปรวิตารณา, ปรธมฺมกุสลสฺส อรหโต นตฺถิ ปรวิตารณาติ. สธมฺมกุสลสฺส อรหโต อตฺถิ ปรวิตารณาติ? อามนฺตา. ปรธมฺมกุสลสฺส อรหโต อตฺถิ ปรวิตารณาติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….
ปรธมฺมกุสลสฺส อรหโต นตฺถิ ปรวิตารณาติ? อามนฺตา ¶ . สธมฺมกุสลสฺส อรหโต นตฺถิ ปรวิตารณาติ? น เหวํ ¶ วตฺตพฺเพ…เป….
สธมฺมกุสลสฺส อรหโต ราโค ปหีโน, อตฺถิ ตสฺส ปรวิตารณาติ? อามนฺตา. ปรธมฺมกุสลสฺส อรหโต ราโค ปหีโน, อตฺถิ ตสฺส ปรวิตารณาติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ.
สธมฺมกุสลสฺส อรหโต โทโส ปหีโน…เป… โมโห ปหีโน…เป… อโนตฺตปฺปํ ปหีนํ ¶ …เป… ราคปฺปหานาย มคฺโค ภาวิโต…เป… โพชฺฌงฺคา ภาวิตา…เป… โทสปฺปหานาย…เป… อโนตฺตปฺปปหานาย มคฺโค ภาวิโต…เป… โพชฺฌงฺคา ภาวิตา…เป… สธมฺมกุสโล อรหา วีตราโค วีตโทโส วีตโมโห…เป… สจฺฉิกาตพฺพํ สจฺฉิกตํ, อตฺถิ ตสฺส ปรวิตารณาติ? อามนฺตา. ปรธมฺมกุสโล อรหา วีตราโค วีตโทโส วีตโมโห…เป… สจฺฉิกาตพฺพํ สจฺฉิกตํ, อตฺถิ ตสฺส ปรวิตารณาติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….
ปรธมฺมกุสลสฺส ¶ อรหโต ราโค ปหีโน, นตฺถิ ตสฺส ปรวิตารณาติ? อามนฺตา. สธมฺมกุสลสฺส อรหโต ราโค ปหีโน, นตฺถิ ตสฺส ปรวิตารณาติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ.
ปรธมฺมกุสลสฺส อรหโต โทโส ปหีโน, โมโห ปหีโน…เป… อโนตฺตปฺปํ ปหีนํ…เป… ราคปฺปหานาย มคฺโค ภาวิโต…เป… โพชฺฌงฺคา ภาวิตา…เป… โทสปฺปหานาย…เป… อโนตฺตปฺปปหานาย ¶ มคฺโค ภาวิโต…เป… โพชฺฌงฺคา ภาวิตา…เป… ปรธมฺมกุสโล อรหา วีตราโค ¶ วีตโทโส วีตโมโห…เป… สจฺฉิกาตพฺพํ สจฺฉิกตํ, นตฺถิ ตสฺส ปรวิตารณาติ? อามนฺตา. สธมฺมกุสโล อรหา วีตราโค วีตโทโส วีตโมโห…เป… สจฺฉิกาตพฺพํ สจฺฉิกตํ, นตฺถิ ตสฺส ปรวิตารณาติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….
๓๒๕. อตฺถิ อรหโต ปรวิตารณาติ? อามนฺตา. นนุ วุตฺตํ ภควตา – ‘‘ชานโตหํ, ภิกฺขเว, ปสฺสโต อาสวานํ ขยํ วทามิ, โน อชานโต โน อปสฺสโต! กิฺจ, ภิกฺขเว, ชานโต กึ ปสฺสโต อาสวานํ ขโย โหติ? ‘อิติ รูปํ’…เป… ‘อิติ วิฺาณสฺส อตฺถงฺคโม’ติ – เอวํ โข, ภิกฺขเว, ชานโต เอวํ ปสฺสโต อาสวานํ ขโย โหตี’’ติ. อตฺเถว สุตฺตนฺโตติ? อามนฺตา ¶ . เตน หิ น วตฺตพฺพํ – ‘‘อตฺถิ อรหโต ปรวิตารณา’’ติ.
อตฺถิ อรหโต ปรวิตารณาติ? อามนฺตา. นนุ วุตฺตํ ภควตา – ‘‘ชานโตหํ, ภิกฺขเว, ปสฺสโต อาสวานํ ขยํ วทามิ, โน อชานโต โน อปสฺสโต! กิฺจ, ภิกฺขเว, ชานโต กึ ปสฺสโต อาสวานํ ขโย โหติ? ‘อิทํ ทุกฺข’นฺติ – ภิกฺขเว, ชานโต ปสฺสโต อาสวานํ ขโย ¶ โหติ, ‘อยํ ทุกฺขสมุทโย’ติ…เป… ‘อยํ ทุกฺขนิโรโธ’ติ…เป… ‘อยํ ทุกฺขนิโรธคามินี ปฏิปทา’ติ – ชานโต ปสฺสโต อาสวานํ ขโย โหติ. เอวํ โข, ภิกฺขเว, ชานโต เอวํ ปสฺสโต อาสวานํ ขโย โหตี’’ติ. อตฺเถว สุตฺตนฺโตติ? อามนฺตา. เตน หิ น วตฺตพฺพํ ¶ – ‘‘อตฺถิ อรหโต ปรวิตารณา’’ติ.
อตฺถิ อรหโต ปรวิตารณาติ? อามนฺตา. นนุ วุตฺตํ ภควตา – ‘‘สพฺพํ, ภิกฺขเว, อนภิชานํ อปริชานํ อวิราชยํ อปฺปชหํ อภพฺโพ ทุกฺขกฺขยาย; สพฺพฺจ โข, ภิกฺขเว, อภิชานํ ปริชานํ วิราชยํ ปชหํ ภพฺโพ ทุกฺขกฺขยายา’’ติ! อตฺเถว สุตฺตนฺโตติ? อามนฺตา. เตน หิ น วตฺตพฺพํ – ‘‘อตฺถิ อรหโต ปรวิตารณา’’ติ.
อตฺถิ อรหโต ปรวิตารณาติ? อามนฺตา. นนุ วุตฺตํ ภควตา – ‘‘สหาวสฺส ทสฺสนสมฺปทาย…เป… ฉจฺจาภิานานิ อภพฺพ กาตุ’’นฺติ. อตฺเถว สุตฺตนฺโตติ? อามนฺตา. เตน ¶ หิ น วตฺตพฺพํ – ‘‘อตฺถิ อรหโต ปรวิตารณา’’ติ.
อตฺถิ ¶ อรหโต ปรวิตารณาติ? อามนฺตา. นนุ วุตฺตํ ภควตา – ‘‘ยสฺมึ, ภิกฺขเว, สมเย อริยสาวกสฺส วิรชํ วีตมลํ ธมฺมจกฺขุํ อุทปาทิ – ‘ยํ กิฺจิ สมุทยธมฺมํ, สพฺพํ ตํ นิโรธธมฺม’นฺติ, สห ทสฺสนุปฺปาทา, ภิกฺขเว, อริยสาวกสฺส ตีณิ สํโยชนานิ ปหียนฺติ – สกฺกายทิฏฺิ, วิจิกิจฺฉา, สีลพฺพตปรามาโส’’ติ! อตฺเถว สุตฺตนฺโตติ? อามนฺตา. เตน หิ น วตฺตพฺพํ – ‘‘อตฺถิ อรหโต ปรวิตารณา’’ติ.
อตฺถิ อรหโต ปรวิตารณาติ? อามนฺตา. นนุ วุตฺตํ ภควตา –
‘‘นาหํ สหิสฺสามิ [คมิสฺสามิ (สี. สฺยา. ก.), สมีหามิ (ปี.)] ปโมจนาย,
กถงฺกถึ โธตก กฺจิ [กิฺจิ (ก.)] โลเก;
ธมฺมฺจ ¶ เสฏฺํ อภิชานมาโน,
เอวํ ตุวํ โอฆมิมํ ตเรสี’’ติ [สุ. นิ. ๑๐๗๐ สุตฺตนิปาเต; จูฬนิ. ๓๓ โธตกมาณวปุจฺฉานิทฺเทส].
อตฺเถว ¶ สุตฺตนฺโตติ? อามนฺตา. เตน หิ น วตฺตพฺพํ – ‘‘อตฺถิ อรหโต ปรวิตารณา’’ติ.
น วตฺตพฺพํ – ‘‘อตฺถิ อรหโต ปรวิตารณา’’ติ? อามนฺตา. นนุ อรหโต อิตฺถิปุริสานํ นามโคตฺตํ ปเร วิตาเรยฺยุํ, มคฺคามคฺคํ ปเร วิตาเรยฺยุํ, ติณกฏฺวนปฺปตีนํ นามํ ปเร วิตาเรยฺยุนฺติ? อามนฺตา. หฺจิ อรหโต อิตฺถิปุริสานํ นามโคตฺตํ ปเร วิตาเรยฺยุํ, มคฺคามคฺคํ ปเร วิตาเรยฺยุํ, ติณกฏฺวนปฺปตีนํ ¶ นามํ ปเร วิตาเรยฺยุํ, เตน วต เร วตฺตพฺเพ – ‘‘อตฺถิ อรหโต ปรวิตารณา’’ติ.
อรหโต อิตฺถิปุริสานํ นามโคตฺตํ ปเร วิตาเรยฺยุํ, มคฺคามคฺคํ ปเร วิตาเรยฺยุํ, ติณกฏฺวนปฺปตีนํ นามํ ปเร วิตาเรยฺยุนฺติ, อตฺถิ อรหโต ปรวิตารณาติ? อามนฺตา. อรหโต โสตาปตฺติผลํ วา สกทาคามิผลํ วา อนาคามิผลํ วา อรหตฺตํ วา ปเร วิตาเรยฺยุนฺติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….
ปรวิตารณกถา นิฏฺิตา.
๒. ทุติยวคฺโค
(๑๔) ๕. วจีเภทกถา
๓๒๖. สมาปนฺนสฺส ¶ ¶ อตฺถิ วจีเภโทติ? อามนฺตา. สพฺพตฺถ สมาปนฺนานํ อตฺถิ วจีเภโทติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….
สมาปนฺนสฺส อตฺถิ วจีเภโทติ? อามนฺตา. สพฺพทา สมาปนฺนานํ อตฺถิ วจีเภโทติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….
สมาปนฺนสฺส ¶ อตฺถิ วจีเภโทติ? อามนฺตา. สพฺเพสํ สมาปนฺนานํ อตฺถิ วจีเภโทติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….
สมาปนฺนสฺส อตฺถิ วจีเภโทติ? อามนฺตา. สพฺพสมาปตฺตีสุ อตฺถิ วจีเภโทติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….
สมาปนฺนสฺส อตฺถิ วจีเภโทติ? อามนฺตา. สมาปนฺนสฺส อตฺถิ กายเภโทติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….
สมาปนฺนสฺส ¶ นตฺถิ กายเภโทติ? อามนฺตา. สมาปนฺนสฺส นตฺถิ วจีเภโทติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….
สมาปนฺนสฺส อตฺถิ วาจา, อตฺถิ วจีเภโทติ? อามนฺตา. สมาปนฺนสฺส อตฺถิ กาโย, อตฺถิ กายเภโทติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….
สมาปนฺนสฺส อตฺถิ กาโย, นตฺถิ กายเภโทติ? อามนฺตา. สมาปนฺนสฺส อตฺถิ วาจา, นตฺถิ วจีเภโทติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….
๓๒๗. ทุกฺขนฺติ ¶ ชานนฺโต ทุกฺขนฺติ วาจํ ภาสตีติ? อามนฺตา. สมุทโยติ ชานนฺโต สมุทโยติ วาจํ ภาสตีติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….
ทุกฺขนฺติ ชานนฺโต ทุกฺขนฺติ วาจํ ภาสตีติ? อามนฺตา. นิโรโธติ ชานนฺโต นิโรโธติ วาจํ ภาสตีติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….
ทุกฺขนฺติ ชานนฺโต ทุกฺขนฺติ วาจํ ภาสตีติ? อามนฺตา. มคฺโคติ ชานนฺโต มคฺโคติ วาจํ ภาสตีติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….
สมุทโยติ ¶ ¶ ชานนฺโต น จ สมุทโยติ วาจํ ภาสตีติ? อามนฺตา. ทุกฺขนฺติ ชานนฺโต น จ ทุกฺขนฺติ วาจํ ภาสตีติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….
นิโรโธติ ชานนฺโต น จ นิโรโธติ วาจํ ภาสตีติ? อามนฺตา. ทุกฺขนฺติ ชานนฺโต น จ ทุกฺขนฺติ วาจํ ภาสตีติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….
มคฺโคติ ชานนฺโต น จ มคฺโคติ วาจํ ภาสตีติ? อามนฺตา. ทุกฺขนฺติ ชานนฺโต น จ ทุกฺขนฺติ วาจํ ภาสตีติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….
๓๒๘. สมาปนฺนสฺส อตฺถิ วจีเภโทติ? อามนฺตา ¶ . าณํ กึโคจรนฺติ? าณํ สจฺจโคจรนฺติ. โสตํ สจฺจโคจรนฺติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….
สมาปนฺนสฺส อตฺถิ วจีเภโทติ? อามนฺตา. โสตํ กึ โคจรนฺติ? โสตํ สทฺทโคจรนฺติ. าณํ สทฺทโคจรนฺติ? น เหวํ ¶ วตฺตพฺเพ.
สมาปนฺนสฺส อตฺถิ วจีเภโท าณํ สจฺจโคจรํ, โสตํ สทฺทโคจรนฺติ? อามนฺตา. หฺจิ าณํ สจฺจโคจรํ, โสตํ สทฺทโคจรํ, โน จ วต เร วตฺตพฺเพ – ‘‘สมาปนฺนสฺส อตฺถิ วจีเภโท’’ติ.
สมาปนฺนสฺส อตฺถิ วจีเภโท าณํ สจฺจโคจรํ, โสตํ สทฺทโคจรนฺติ? อามนฺตา. ทฺวินฺนํ ผสฺสานํ, ทฺวินฺนํ เวทนานํ, ทฺวินฺนํ สฺานํ, ทฺวินฺนํ เจตนานํ, ทฺวินฺนํ จิตฺตานํ สโมธานํ โหตีติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ.
๓๒๙. สมาปนฺนสฺส อตฺถิ วจีเภโทติ? อามนฺตา. ปถวีกสิณํ สมาปตฺตึ สมาปนฺนสฺส อตฺถิ วจีเภโทติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ.
สมาปนฺนสฺส อตฺถิ วจีเภโทติ? อามนฺตา. อาโปกสิณํ…เป… เตโชกสิณํ… วาโยกสิณํ… นีลกสิณํ… ปีตกสิณํ… โลหิตกสิณํ… โอทาตกสิณํ… อากาสานฺจายตนํ ¶ … วิฺาณฺจายตนํ… อากิฺจฺายตนํ…เป… เนวสฺานาสฺายตนํ สมาปนฺนสฺส อตฺถิ วจีเภโทติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….
ปถวีกสิณํ ¶ สมาปตฺตึ สมาปนฺนสฺส นตฺถิ วจีเภโทติ? อามนฺตา. หฺจิ ปถวีกสิณํ สมาปตฺตึ สมาปนฺนสฺส นตฺถิ วจีเภโท, โน จ วต เร วตฺตพฺเพ – ‘‘สมาปนฺนสฺส อตฺถิ วจีเภโท’’ติ.
อาโปกสิณํ ¶ … เตโชกสิณํ… วาโยกสิณํ… นีลกสิณํ… ปีตกสิณํ… โลหิตกสิณํ… โอทาตกสิณํ… อากาสานฺจายตนํ ¶ … วิฺาณฺจายตนํ… อากิฺจฺายตนํ… เนวสฺานาสฺายตนํ สมาปนฺนสฺส นตฺถิ วจีเภโทติ? อามนฺตา. หฺจิ เนวสฺานาสฺายตนํ สมาปนฺนสฺส นตฺถิ วจีเภโท, โน จ วต เร วตฺตพฺเพ – ‘‘สมาปนฺนสฺส อตฺถิ วจีเภโท’’ติ.
สมาปนฺนสฺส อตฺถิ วจีเภโทติ? อามนฺตา. โลกิยสมาปตฺตึ สมาปนฺนสฺส อตฺถิ วจีเภโทติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….
สมาปนฺนสฺส อตฺถิ วจีเภโทติ? อามนฺตา. โลกิยํ ปมํ ฌานํ สมาปนฺนสฺส อตฺถิ วจีเภโทติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป…. สมาปนฺนสฺส อตฺถิ วจีเภโทติ? อามนฺตา. โลกิยํ ทุติยํ ฌานํ… ตติยํ ฌานํ… จตุตฺถํ ฌานํ สมาปนฺนสฺส อตฺถิ วจีเภโทติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….
โลกิยํ สมาปตฺตึ สมาปนฺนสฺส นตฺถิ วจีเภโทติ? อามนฺตา. หฺจิ โลกิยํ สมาปตฺตึ สมาปนฺนสฺส นตฺถิ วจีเภโท, โน จ วต เร วตฺตพฺเพ – ‘‘สมาปนฺนสฺส อตฺถิ วจีเภโท’’ติ.
โลกิยํ ปมํ ฌานํ สมาปนฺนสฺส นตฺถิ วจีเภโทติ? อามนฺตา ¶ . หฺจิ โลกิยํ ปมํ ฌานํ สมาปนฺนสฺส นตฺถิ วจีเภโท, โน จ วต เร วตฺตพฺเพ – ‘‘สมาปนฺนสฺส อตฺถิ วจีเภโท’’ติ.
โลกิยํ ¶ ทุติยํ ฌานํ… ตติยํ ฌานํ… จตุตฺถํ ฌานํ สมาปนฺนสฺส นตฺถิ วจีเภโทติ? อามนฺตา. หฺจิ โลกิยํ จตุตฺถํ ฌานํ สมาปนฺนสฺส นตฺถิ วจีเภโท, โน จ วต เร วตฺตพฺเพ – ‘‘สมาปนฺนสฺส ¶ อตฺถิ วจีเภโท’’ติ.
๓๓๐. โลกุตฺตรํ ปมํ ฌานํ สมาปนฺนสฺส อตฺถิ วจีเภโทติ? อามนฺตา. โลกิยํ ปมํ ฌานํ สมาปนฺนสฺส อตฺถิ วจีเภโทติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….
โลกุตฺตรํ ปมํ ฌานํ สมาปนฺนสฺส อตฺถิ วจีเภโทติ? อามนฺตา. โลกิยํ ทุติยํ ฌานํ… ตติยํ ฌานํ… จตุตฺถํ ฌานํ สมาปนฺนสฺส อตฺถิ วจีเภโทติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….
โลกิยํ ¶ ปมํ ฌานํ สมาปนฺนสฺส นตฺถิ วจีเภโทติ? อามนฺตา. โลกุตฺตรํ ปมํ ฌานํ สมาปนฺนสฺส นตฺถิ วจีเภโทติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….
โลกิยํ ทุติยํ ฌานํ… ตติยํ ฌานํ… จตุตฺถํ ฌานํ สมาปนฺนสฺส นตฺถิ วจีเภโทติ? อามนฺตา. โลกุตฺตรํ ปมํ ฌานํ สมาปนฺนสฺส นตฺถิ วจีเภโทติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….
๓๓๑. โลกุตฺตรํ ปมํ ฌานํ สมาปนฺนสฺส อตฺถิ วจีเภโทติ? อามนฺตา. โลกุตฺตรํ ทุติยํ ฌานํ สมาปนฺนสฺส อตฺถิ วจีเภโทติ? น ¶ เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….
โลกุตฺตรํ ปมํ ฌานํ สมาปนฺนสฺส อตฺถิ วจีเภโทติ? อามนฺตา. โลกุตฺตรํ ตติยํ ฌานํ… จตุตฺถํ ฌานํ สมาปนฺนสฺส อตฺถิ วจีเภโทติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….
โลกุตฺตรํ ทุติยํ ฌานํ สมาปนฺนสฺส นตฺถิ วจีเภโทติ? อามนฺตา ¶ . โลกุตฺตรํ ปมํ ฌานํ สมาปนฺนสฺส นตฺถิ วจีเภโทติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….
โลกุตฺตรํ ทุติยํ ฌานํ… ตติยํ ฌานํ… จตุตฺถํ ฌานํ สมาปนฺนสฺส นตฺถิ วจีเภโทติ ¶ ? อามนฺตา. โลกุตฺตรํ ปมํ ฌานํ สมาปนฺนสฺส นตฺถิ วจีเภโทติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….
๓๓๒. น วตฺตพฺพํ – ‘‘สมาปนฺนสฺส อตฺถิ วจีเภโท’’ติ? อามนฺตา. นนุ วิตกฺกวิจารา วจีสงฺขารา วุตฺตา ภควตา – ‘‘ปมํ ฌานํ สมาปนฺนสฺส อตฺถิ วิตกฺกวิจารา’’ติ? อามนฺตา. หฺจิ วิตกฺกวิจารา วจีสงฺขารา วุตฺตา ภควตา – ‘‘ปมํ ฌานํ สมาปนฺนสฺส อตฺถิ วิตกฺกวิจารา,’’ เตน วต เร วตฺตพฺเพ – ‘‘สมาปนฺนสฺส อตฺถิ วจีเภโท’’ติ.
วิตกฺกวิจารา วจีสงฺขารา วุตฺตา ภควตา – ‘‘ปมํ ฌานํ สมาปนฺนสฺส อตฺถิ วิตกฺกวิจารา’’ติ [อตฺถิ วิตกฺกวิจารา (สฺยา.) เอวมุปริปิ], อตฺถิ ตสฺส วจีเภโทติ? อามนฺตา. ปถวีกสิณํ ปมํ ฌานํ สมาปนฺนสฺส อตฺถิ วิตกฺกวิจารา, อตฺถิ ตสฺส วจีเภโทติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….
วิตกฺกวิจารา ¶ วจีสงฺขารา วุตฺตา ภควตา – ‘‘ปมํ ฌานํ สมาปนฺนสฺส อตฺถิ วิตกฺกวิจารา’’ติ, อตฺถิ ตสฺส วจีเภโทติ? อามนฺตา ¶ . อาโปกสิณํ… เตโชกสิณํ… วาโยกสิณํ… นีลกสิณํ… ปีตกสิณํ… โลหิตกสิณํ… โอทาตกสิณํ ปมํ ฌานํ สมาปนฺนสฺส อตฺถิ วิตกฺกวิจารา, อตฺถิ ตสฺส วจีเภโทติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….
น ¶ วตฺตพฺพํ – ‘‘สมาปนฺนสฺส อตฺถิ วจีเภโท’’ติ? อามนฺตา. นนุ วิตกฺกสมุฏฺานา วาจา วุตฺตา ภควตา – ‘‘ปมํ ฌานํ สมาปนฺนสฺส อตฺถิ วิตกฺกวิจารา’’ติ? อามนฺตา. หฺจิ วิตกฺกสมุฏฺานา วาจา วุตฺตา ภควตา – ‘‘ปมํ ฌานํ สมาปนฺนสฺส อตฺถิ วิตกฺกวิจารา,’’ เตน วต เร วตฺตพฺเพ – ‘‘สมาปนฺนสฺส อตฺถิ วจีเภโท’’ติ.
วิตกฺกสมุฏฺานา วาจา วุตฺตา ภควตา – ‘‘ปมํ ฌานํ สมาปนฺนสฺส อตฺถิ วิตกฺกวิจารา’’ติ, อตฺถิ ตสฺส วจีเภโทติ? อามนฺตา. สฺาสมุฏฺานา วาจา วุตฺตา ภควตา – ‘‘ทุติยํ ฌานํ สมาปนฺนสฺส อตฺถิ สฺา, อตฺถิ ตสฺส วิตกฺกวิจารา’’ติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….
วิตกฺกสมุฏฺานา ¶ วาจา วุตฺตา ภควตา – ‘‘ปมํ ฌานํ สมาปนฺนสฺส อตฺถิ วิตกฺกวิจารา’’ติ, อตฺถิ ตสฺส วจีเภโทติ? อามนฺตา. สฺาสมุฏฺานา วาจา วุตฺตา ภควตา – ตติยํ ฌานํ…เป… จตุตฺถํ ฌานํ… อากาสานฺจายตนํ… วิฺาณฺจายตนํ… อากิฺจฺายตนํ สมาปนฺนสฺส อตฺถิ สฺา, อตฺถิ ตสฺส วิตกฺกวิจาราติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….
๓๓๓. สมาปนฺนสฺส อตฺถิ วจีเภโทติ? อามนฺตา. นนุ ‘‘ปมํ ฌานํ สมาปนฺนสฺส วาจา นิรุทฺธา โหตี’’ติ [สํ. นิ. ๔.๒๕๙, ๒๖๓]! อตฺเถว สุตฺตนฺโตติ? อามนฺตา ¶ . หฺจิ ‘‘ปมํ ฌานํ สมาปนฺนสฺส วาจา นิรุทฺธา โหตี’’ติ, อตฺเถว ¶ สุตฺตนฺโตติ, โน จ วต เร วตฺตพฺเพ – ‘‘สมาปนฺนสฺส อตฺถิ วจีเภโท’’ติ.
‘‘ปมํ ฌานํ สมาปนฺนสฺส วาจา นิรุทฺธา โหตี’’ติ [สํ. นิ. ๔.๒๕๙, ๒๖๓], อตฺเถว สุตฺตนฺโตติ, อตฺถิ ตสฺส วจีเภโทติ? อามนฺตา. ‘‘ทุติยํ ฌานํ สมาปนฺนสฺส วิตกฺกวิจารา นิรุทฺธา โหนฺตี’’ติ [สํ. นิ. ๔.๒๕๙, ๒๖๓], อตฺเถว สุตฺตนฺโตติ, อตฺถิ ตสฺส วิตกฺกวิจาราติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….
‘‘ปมํ ฌานํ สมาปนฺนสฺส วาจา นิรุทฺธา โหตี’’ติ [สํ. นิ. ๔.๒๕๙, ๒๖๓], อตฺเถว สุตฺตนฺโตติ, อตฺถิ ตสฺส วจีเภโทติ? อามนฺตา. ‘‘ตติยํ ฌานํ สมาปนฺนสฺส ¶ ปีติ นิรุทฺธา โหติ, จตุตฺถํ ฌานํ สมาปนฺนสฺส อสฺสาสปสฺสาสา นิรุทฺธา โหนฺติ, อากาสานฺจายตนํ สมาปนฺนสฺส รูปสฺา นิรุทฺธา โหติ, วิฺาณฺจายตนํ สมาปนฺนสฺส อากาสานฺจายตนสฺา นิรุทฺธา โหติ, อากิฺจฺายตนํ สมาปนฺนสฺส วิฺาณฺจายตนสฺา นิรุทฺธา โหติ, เนวสฺานาสฺายตนํ สมาปนฺนสฺส อากิฺจฺายตนสฺา นิรุทฺธา โหติ, สฺาเวทยิตนิโรธํ สมาปนฺนสฺส สฺา จ เวทนา จ นิรุทฺธา โหนฺตี’’ติ [สํ. นิ. ๔.๒๕๙, ๒๖๓; อ. นิ. ๙.๓๑; ที. นิ. ๓.๓๔๔], อตฺเถว สุตฺตนฺโตติ, อตฺถิ ตสฺส สฺา จ เวทนา จาติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….
น วตฺตพฺพํ – ‘‘สมาปนฺนสฺส อตฺถิ วจีเภโท’’ติ? อามนฺตา. นนุ ปมสฺส ฌานสฺส สทฺโท กณฺฑโก [กณฺฏโก (สฺยา.) อ. นิ. ๑๐.๗๒] วุตฺโต ภควตาติ [อ. นิ. ๑๐.๗๒ กณฺฏกสุตฺตํ นิสฺสาย ปุจฺฉติ]? อามนฺตา. หฺจิ ¶ ปมสฺส ฌานสฺส สทฺโท กณฺฏโก วุตฺโต ภควตา, เตน วต เร วตฺตพฺเพ – ‘‘สมาปนฺนสฺส อตฺถิ วจีเภโท’’ติ.
ปมสฺส ¶ ฌานสฺส สทฺโท กณฺฏโก วุตฺโต ภควตาติ, สมาปนฺนสฺส อตฺถิ วจีเภโทติ? อามนฺตา. ทุติยสฺส ¶ ฌานสฺส วิตกฺกวิจารา กณฺฏโก วุตฺโต ภควตา… ตติยสฺส ฌานสฺส ปีติ กณฺฏโก วุตฺโต ภควตา… จตุตฺถสฺส ฌานสฺส อสฺสาสปสฺสาสา กณฺฏโก วุตฺโต ภควตา [อ. นิ. ๑๐.๗๒] … อากาสานฺจายตนํ สมาปนฺนสฺส รูปสฺา กณฺฏโก วุตฺโต ภควตา… วิฺาณฺจายตนํ สมาปนฺนสฺส อากาสานฺจายตนสฺา กณฺฏโก วุตฺโต ภควตา… อากิฺจฺายตนํ สมาปนฺนสฺส วิฺาณฺจายตนสฺา กณฺฏโก วุตฺโต ภควตา… เนวสฺานาสฺายตนํ สมาปนฺนสฺส อากิฺจฺายตนสฺา กณฺฏโก วุตฺโต ภควตา… สฺาเวทยิตนิโรธํ สมาปนฺนสฺส สฺา จ เวทนา จ กณฺฏโก วุตฺโต ภควตา [อ. นิ. ๑๐.๗๒], อตฺถิ ตสฺส สฺา จ เวทนา จาติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….
น วตฺตพฺพํ – ‘‘สมาปนฺนสฺส อตฺถิ วจีเภโท’’ติ? อามนฺตา. นนุ วุตฺตํ ภควตา – ‘‘สิขิสฺส, อานนฺท, ภควโต อรหโต สมฺมาสมฺพุทฺธสฺส อภิภู นาม สาวโก พฺรหฺมโลเก ิโต ทสสหสฺสิโลกธาตุํ สเรน วิฺาเปสิ –
‘อารพฺภถ ¶ นิกฺกมถ, ยฺุชถ พุทฺธสาสเน;
ธุนาถ มจฺจุโน เสนํ, นฬาคารํว กฺุชโร.
‘โย ¶ อิมสฺมึ ธมฺมวินเย, อปฺปมตฺโต วิหสฺสติ [วิเหสฺสติ (สี. สฺยา. กํ.) วิหริสฺสติ (ก.)];
ปหาย ชาติสํสารํ, ทุกฺขสฺสนฺตํ กริสฺสตี’’’ติ [อ. นิ. ๑ ติกนิปาเต; สํ. นิ. ๑.๒๘๕].
อตฺเถว สุตฺตนฺโตติ? อามนฺตา. เตน หิ สมาปนฺนสฺส อตฺถิ วจีเภโทติ.
วจีเภทกถา นิฏฺิตา.
๒. ทุติยวคฺโค
(๑๕) ๖. ทุกฺขาหารกถา
๓๓๔. ทุกฺขาหาโร ¶ มคฺคงฺคํ มคฺคปริยาปนฺนนฺติ? อามนฺตา ¶ . เย เกจิ ทุกฺขนฺติ วาจํ ภาสนฺติ, สพฺเพ เต มคฺคํ ภาเวนฺตีติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ.
เย เกจิ ทุกฺขนฺติ วาจํ ภาสนฺติ, สพฺเพ เต มคฺคํ ภาเวนฺตีติ? อามนฺตา. พาลปุถุชฺชนา ทุกฺขนฺติ วาจํ ภาสนฺติ, พาลปุถุชฺชนา มคฺคํ ภาเวนฺตีติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ. มาตุฆาตโก… ปิตุฆาตโก… อรหนฺตฆาตโก… รุหิรุปฺปาทโก [โลหิตุปฺปาทโก (สี. ก.) อฺฏฺาเนสุ ปน รุหิรุปฺปาทโกตฺเวว ทิสฺสติ] … สงฺฆเภทโก ทุกฺขนฺติ วาจํ ภาสติ, สงฺฆเภทโก มคฺคํ ภาเวตีติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….
ทุกฺขาหารกถา นิฏฺิตา.
๒. ทุติยวคฺโค
(๑๖) ๗. จิตฺตฏฺิติกถา
๓๓๕. เอกํ ¶ จิตฺตํ ทิวสํ ติฏฺตีติ? อามนฺตา. อุปฑฺฒทิวโส อุปฺปาทกฺขโณ, อุปฑฺฒทิวโส วยกฺขโณติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ.
เอกํ ¶ จิตฺตํ ทฺเว ทิวเส ติฏฺตีติ? อามนฺตา. ทิวโส อุปฺปาทกฺขโณ, ทิวโส วยกฺขโณติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ.
เอกํ จิตฺตํ จตฺตาโร ทิวเส ติฏฺติ… อฏฺ ทิวเส ติฏฺติ… ทส ทิวเส ติฏฺติ… วีสติ ทิวเส ติฏฺติ… มาสํ ติฏฺติ… ทฺเว มาเส ติฏฺติ… จตฺตาโร มาเส ติฏฺติ… อฏฺ มาเส ¶ ติฏฺติ… ทส มาเส ติฏฺติ… สํวจฺฉรํ ติฏฺติ… ทฺเว วสฺสานิ ติฏฺติ… จตฺตาริ วสฺสานิ ติฏฺติ… อฏฺ วสฺสานิ ติฏฺติ… ทส วสฺสานิ ติฏฺติ… วีสติ วสฺสานิ ติฏฺติ… ตึส วสฺสานิ ติฏฺติ… จตฺตารีส วสฺสานิ ติฏฺติ… ปฺาส วสฺสานิ ติฏฺติ… วสฺสสตํ ติฏฺติ… ทฺเว วสฺสสตานิ ¶ ติฏฺติ… จตฺตาริ วสฺสสตานิ ติฏฺติ… ปฺจ วสฺสสตานิ ติฏฺติ… วสฺสสหสฺสํ ติฏฺติ… ทฺเว วสฺสสหสฺสานิ ติฏฺติ… จตฺตาริ วสฺสสหสฺสานิ ติฏฺติ… อฏฺ วสฺสสหสฺสานิ ติฏฺติ… โสฬส วสฺสสหสฺสานิ ติฏฺติ… กปฺปํ ติฏฺติ… ทฺเว กปฺเป ติฏฺติ… จตฺตาโร กปฺเป ติฏฺติ… อฏฺ กปฺเป ติฏฺติ… โสฬส กปฺเป ติฏฺติ… พาตฺตึส กปฺเป ติฏฺติ… จตุสฏฺิ กปฺเป ติฏฺติ… ปฺจ กปฺปสตานิ ติฏฺติ… กปฺปสหสฺสานิ ติฏฺติ… ทฺเว กปฺปสหสฺสานิ ติฏฺติ… จตฺตาริ กปฺปสหสฺสานิ ¶ ติฏฺติ… อฏฺ กปฺปสหสฺสานิ ติฏฺติ… โสฬส กปฺปสหสฺสานิ ติฏฺติ… วีสติ กปฺปสหสฺสานิ ติฏฺติ… จตฺตารีส กปฺปสหสฺสานิ ติฏฺติ… สฏฺิ กปฺปสหสฺสานิ ติฏฺติ… จตุราสีติ กปฺปสหสฺสานิ ติฏฺตีติ? อามนฺตา. ทฺเวจตฺตารีส กปฺปสหสฺสานิ อุปฺปาทกฺขโณ, ทฺเวจตฺตารีส กปฺปสหสฺสานิ วยกฺขโณติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ.
เอกํ จิตฺตํ ทิวสํ ติฏฺตีติ? อามนฺตา. อตฺถฺเ ธมฺมา เอกาหํ พหุมฺปิ อุปฺปชฺชิตฺวา นิรุชฺฌนฺตีติ? อามนฺตา. เต ธมฺมา จิตฺเตน ลหุปริวตฺตาติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ.
เต ธมฺมา จิตฺเตน ลหุปริวตฺตาติ? อามนฺตา. นนุ วุตฺตํ ภควตา – ‘‘นาหํ, ภิกฺขเว, อฺํ เอกธมฺมมฺปิ สมนุปสฺสามิ เอวํ ลหุปริวตฺตํ ยถยิทํ จิตฺตํ. ยาวฺจิทํ, ภิกฺขเว, อุปมาปิ น สุกรา ยาว ลหุปริวตฺตํ จิตฺต’’นฺติ [อ. นิ. ๑.๔๘]. อตฺเถว สุตฺตนฺโตติ? อามนฺตา. เตน หิ น วตฺตพฺพํ – ‘‘เต ธมฺมา จิตฺเตน ลหุปริวตฺตา’’ติ.
เต ¶ ธมฺมา จิตฺเตน ลหุปริวตฺตาติ? อามนฺตา. นนุ วุตฺตํ ภควตา – ‘‘เสยฺยถาปิ, ภิกฺขเว, มกฺกโฏ ¶ อรฺเ ปวเน จรมาโน สาขํ คณฺหติ, ตํ มฺุจิตฺวา อฺํ คณฺหติ, ตํ มฺุจิตฺวา อฺํ คณฺหติ; เอวเมว โข, ภิกฺขเว, ยมิทํ [ยทิทํ (พหูสุ)] วุจฺจติ จิตฺตํ อิติปิ มโน อิติปิ วิฺาณํ อิติปิ ตํ รตฺติยา จ ทิวสสฺส จ อฺเทว อุปฺปชฺชติ ¶ อฺํ นิรุชฺฌตี’’ติ [สํ. นิ. ๒.๖๑]. อตฺเถว สุตฺตนฺโตติ? อามนฺตา. เตน หิ น วตฺตพฺพํ – ‘‘เต ธมฺมา จิตฺเตน ลหุปริวตฺตา’’ติ.
๓๓๖. เอกํ ¶ จิตฺตํ ทิวสํ ติฏฺตีติ? อามนฺตา. จกฺขุวิฺาณํ ทิวสํ ติฏฺตีติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ. โสตวิฺาณํ…เป… ฆานวิฺาณํ… ชิวฺหาวิฺาณํ… กายวิฺาณํ… อกุสลํ จิตฺตํ… ราคสหคตํ… โทสสหคตํ… โมหสหคตํ… มานสหคตํ… ทิฏฺิสหคตํ… วิจิกิจฺฉาสหคตํ… ถินสหคตํ… อุทฺธจฺจสหคตํ… อหิริกสหคตํ… อโนตฺตปฺปสหคตํ จิตฺตํ ทิวสํ ติฏฺตีติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….
เอกํ จิตฺตํ ทิวสํ ติฏฺตีติ? อามนฺตา. เยเนว จิตฺเตน จกฺขุนา รูปํ ปสฺสติ, เตเนว จิตฺเตน โสเตน สทฺทํ สุณาติ…เป… ฆาเนน คนฺธํ ฆายติ… ชิวฺหาย รสํ สายติ… กาเยน โผฏฺพฺพํ ผุสติ… มนสา ธมฺมํ วิชานาติ…เป… เยเนว จิตฺเตน มนสา ธมฺมํ วิชานาติ, เตเนว จิตฺเตน จกฺขุนา รูปํ ปสฺสติ…เป… โสเตน สทฺทํ สุณาติ… ฆาเนน คนฺธํ ฆายติ… ชิวฺหาย รสํ สายติ…เป… กาเยน โผฏฺพฺพํ ผุสตีติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….
เอกํ จิตฺตํ ทิวสํ ติฏฺตีติ? อามนฺตา. เยเนว จิตฺเตน อภิกฺกมติ, เตเนว จิตฺเตน ปฏิกฺกมติ; เยเนว จิตฺเตน ปฏิกฺกมติ, เตเนว จิตฺเตน อภิกฺกมติ; เยเนว จิตฺเตน อาโลเกติ, เตเนว จิตฺเตน วิโลเกติ; เยเนว ¶ จิตฺเตน วิโลเกติ, เตเนว จิตฺเตน อาโลเกติ; เยเนว จิตฺเตน สมิฺเชติ, เตเนว จิตฺเตน ปสาเรติ ¶ ; เยเนว จิตฺเตน ปสาเรติ, เตเนว จิตฺเตน สมิฺเชตีติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….
๓๓๗. อากาสานฺจายตนูปคานํ ¶ เทวานํ เอกํ จิตฺตํ ยาวตายุกํ ติฏฺตีติ? อามนฺตา. มนุสฺสานํ เอกํ จิตฺตํ ยาวตายุกํ ติฏฺตีติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ.
อากาสานฺจายตนูปคานํ เทวานํ เอกํ จิตฺตํ ยาวตายุกํ ติฏฺตีติ? อามนฺตา. จาตุมหาราชิกานํ เทวานํ…เป… ตาวตึสานํ เทวานํ… ยามานํ เทวานํ… ตุสิตานํ เทวานํ… นิมฺมานรตีนํ เทวานํ… ปรนิมฺมิตวสวตฺตีนํ เทวานํ… พฺรหฺมปาริสชฺชานํ เทวานํ… พฺรหฺมปุโรหิตานํ เทวานํ… มหาพฺรหฺมานํ เทวานํ… ปริตฺตาภานํ เทวานํ… อปฺปมาณาภานํ เทวานํ… อาภสฺสรานํ เทวานํ… ปริตฺตสุภานํ เทวานํ… อปฺปมาณสุภานํ เทวานํ… สุภกิณฺหานํ เทวานํ ¶ … เวหปฺผลานํ เทวานํ… อวิหานํ เทวานํ… อตปฺปานํ เทวานํ… สุทสฺสานํ เทวานํ… สุทสฺสีนํ เทวานํ… อกนิฏฺานํ เทวานํ เอกํ จิตฺตํ ยาวตายุกํ ติฏฺตีติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ.
อากาสานฺจายตนูปคานํ เทวานํ วีสติ กปฺปสหสฺสานิ อายุปฺปมาณํ, อากาสานฺจายตนูปคานํ เทวานํ เอกํ จิตฺตํ วีสติ กปฺปสหสฺสานิ ติฏฺตีติ? อามนฺตา. มนุสฺสานํ วสฺสสตํ อายุปฺปมาณํ, มนุสฺสานํ เอกํ จิตฺตํ วสฺสสตํ ติฏฺตีติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ.
อากาสานฺจายตนูปคานํ ¶ เทวานํ วีสติ กปฺปสหสฺสานิ อายุปฺปมาณํ, อากาสานฺจายตนูปคานํ เทวานํ เอกํ จิตฺตํ วีสติ กปฺปสหสฺสานิ ติฏฺตีติ? อามนฺตา. จาตุมหาราชิกานํ ¶ เทวานํ ปฺจ วสฺสสตานิ อายุปฺปมาณํ, จาตุมหาราชิกานํ เทวานํ เอกํ จิตฺตํ ปฺจ วสฺสสตานิ ติฏฺติ… วสฺสสหสฺสํ ติฏฺติ… ทฺเว วสฺสสหสฺสานิ ติฏฺติ… จตฺตาริ วสฺสสหสฺสานิ ติฏฺติ… อฏฺ วสฺสสหสฺสานิ ติฏฺติ… โสฬส วสฺสสหสฺสานิ ติฏฺติ… กปฺปสฺส ตติยภาคํ ติฏฺติ… อุปฑฺฒกปฺปํ ติฏฺติ… เอกํ กปฺปํ ติฏฺติ… ทฺเว กปฺเป ติฏฺติ… จตฺตาโร กปฺเป ติฏฺติ… อฏฺ กปฺเป ติฏฺติ… โสฬส กปฺเป ติฏฺติ… พาตฺตึส กปฺเป ติฏฺติ… จตุสฏฺิ กปฺเป ติฏฺติ… ปฺจ กปฺปสตานิ ติฏฺติ… กปฺปสหสฺสํ ติฏฺติ… ทฺเว กปฺปสหสฺสานิ ติฏฺติ… จตฺตาริ กปฺปสหสฺสานิ ติฏฺติ… อฏฺ กปฺปสหสฺสานิ ติฏฺติ… อกนิฏฺานํ เทวานํ โสฬส กปฺปสหสฺสานิ อายุปฺปมาณํ, อกนิฏฺานํ เทวานํ เอกํ จิตฺตํ โสฬส กปฺปสหสฺสานิ ติฏฺตีติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ.
อากาสานฺจายตนูปคานํ ¶ เทวานํ จิตฺตํ มุหุตฺตํ มุหุตฺตํ อุปฺปชฺชติ มุหุตฺตํ มุหุตฺตํ นิรุชฺฌตีติ? อามนฺตา. อากาสานฺจายตนูปคา เทวา มุหุตฺตํ มุหุตฺตํ จวนฺติ มุหุตฺตํ มุหุตฺตํ อุปฺปชฺชนฺตีติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ.
อากาสานฺจายตนูปคานํ เทวานํ เอกํ จิตฺตํ ยาวตายุกํ ติฏฺตีติ ¶ ? อามนฺตา. อากาสานฺจายตนูปคา เทวา เยเนว จิตฺเตน อุปฺปชฺชนฺติ, เตเนว จิตฺเตน จวนฺตีติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….
จิตฺตฏฺิติกถา นิฏฺิตา.
๒. ทุติยวคฺโค
(๑๗) ๘. กุกฺกุฬกถา
๓๓๘. สพฺเพ ¶ สงฺขารา อโนธึ กตฺวา กุกฺกุฬาติ? อามนฺตา. นนุ อตฺถิ สุขา เวทนา, กายิกํ สุขํ, เจตสิกํ สุขํ ¶ , ทิพฺพํ สุขํ, มานุสกํ สุขํ, ลาภสุขํ, สกฺการสุขํ, ยานสุขํ, สยนสุขํ, อิสฺสริยสุขํ, อาธิปจฺจสุขํ, คิหิสุขํ, สามฺสุขํ, สาสวํ สุขํ, อนาสวํ สุขํ, อุปธิสุขํ, นิรูปธิสุขํ, สามิสํ สุขํ, นิรามิสํ สุขํ, สปฺปีติกํ สุขํ, นิปฺปีติกํ สุขํ, ฌานสุขํ, วิมุตฺติสุขํ, กามสุขํ, เนกฺขมฺมสุขํ, วิเวกสุขํ, อุปสมสุขํ, สมฺโพธสุขนฺติ? อามนฺตา. หฺจิ อตฺถิ สุขา เวทนา…เป… สมฺโพธสุขํ, โน จ วต เร วตฺตพฺเพ – ‘‘สพฺเพ สงฺขารา อโนธึ กตฺวา กุกฺกุฬา’’ติ.
สพฺเพ สงฺขารา อโนธึ กตฺวา กุกฺกุฬาติ? อามนฺตา. สพฺเพ สงฺขารา ทุกฺขา เวทนา กายิกํ ทุกฺขํ เจตสิกํ ทุกฺขํ โสกปริเทวทุกฺขโทมนสฺสอุปายาสาติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ.
น วตฺตพฺพํ – ‘‘สพฺเพ สงฺขารา อโนธึ กตฺวา กุกฺกุฬา’’ติ? อามนฺตา. นนุ วุตฺตํ ภควตา – ‘‘สพฺพํ, ภิกฺขเว, อาทิตฺตํ! กิฺจ, ภิกฺขเว, สพฺพํ อาทิตฺตํ? จกฺขุํ, ภิกฺขเว, อาทิตฺตํ, รูปา อาทิตฺตา, จกฺขุวิฺาณํ ¶ อาทิตฺตํ, จกฺขุสมฺผสฺโส อาทิตฺโต; ยมิทํ [ยมฺปิทํ (สํ. นิ. ๔.๒๘)] จกฺขุสมฺผสฺสปจฺจยา อุปฺปชฺชติ เวทยิตํ สุขํ วา ทุกฺขํ วา อทุกฺขมสุขํ วา, ตมฺปิ อาทิตฺตํ. เกน อาทิตฺตํ? ‘ราคคฺคินา โทสคฺคินา โมหคฺคินา อาทิตฺตํ, ชาติยา ชราย มรเณน โสเกหิ ปริเทเวหิ ทุกฺเขหิ ¶ โทมนสฺเสหิ อุปายาเสหิ อาทิตฺต’นฺติ วทามิ. โสตํ อาทิตฺตํ, สทฺทา อาทิตฺตา…เป… ฆานํ อาทิตฺตํ, คนฺธา อาทิตฺตา…เป… ชิวฺหา อาทิตฺตา, รสา อาทิตฺตา…เป… กาโย อาทิตฺโต, โผฏฺพฺพา อาทิตฺตา…เป… มโน อาทิตฺโต, ธมฺมา อาทิตฺตา, มโนวิฺาณํ อาทิตฺตํ, มโนสมฺผสฺโส อาทิตฺโต; ยมิทํ มโนสมฺผสฺสปจฺจยา อุปฺปชฺชติ เวทยิตํ สุขํ วา ทุกฺขํ วา อทุกฺขมสุขํ วา, ตมฺปิ อาทิตฺตํ. เกน อาทิตฺตํ? ‘ราคคฺคินา โทสคฺคินา โมหคฺคินา อาทิตฺตํ, ชาติยา ชราย มรเณน โสเกหิ ปริเทเวหิ ทุกฺเขหิ โทมนสฺเสหิ อุปายาเสหิ อาทิตฺต’นฺติ วทามี’’ติ [มหาว. ๕๔; สํ. นิ. ๔.๒๘]. อตฺเถว ¶ สุตฺตนฺโตติ? อามนฺตา. เตน ¶ หิ วตฺตพฺพํ [เตน หิ (สี. สฺยา.), เตน หิ น วตฺตพฺพํ (ก.)] – ‘‘สพฺเพ สงฺขารา อโนธึ กตฺวา กุกฺกุฬา’’ติ.
สพฺเพ สงฺขารา อโนธึ กตฺวา กุกฺกุฬาติ? อามนฺตา. นนุ วุตฺตํ ภควตา – ‘‘ปฺจิเม, ภิกฺขเว, กามคุณา! กตเม ปฺจ? จกฺขุวิฺเยฺยา รูปา อิฏฺา กนฺตา มนาปา ปิยรูปา กามูปสํหิตา รชนียา, โสตวิฺเยฺยา สทฺทา…เป… ฆานวิฺเยฺยา คนฺธา… ชิวฺหาวิฺเยฺยา รสา… กายวิฺเยฺยา โผฏฺพฺพา อิฏฺา กนฺตา ¶ มนาปา ปิยรูปา กามูปสํหิตา รชนียา. อิเม โข, ภิกฺขเว, ปฺจ กามคุณา’’ติ [ม. นิ. ๑.๑๖๖; สํ. นิ. ๔.๒๖๘]. อตฺเถว สุตฺตนฺโตติ? อามนฺตา. เตน หิ น วตฺตพฺพํ – ‘‘สพฺเพ สงฺขารา อโนธึ กตฺวา กุกฺกุฬา’’ติ.
น วตฺตพฺพํ – ‘‘สพฺเพ สงฺขารา อโนธึ กตฺวา กุกฺกุฬา’’ติ? อามนฺตา. นนุ วุตฺตํ ภควตา – ‘‘ลาภา โว, ภิกฺขเว, สุลทฺธํ โว, ภิกฺขเว, ขโณ โว ปฏิลทฺโธ [ปฏิวิทฺโธ (พหูสุ)] พฺรหฺมจริยวาสาย! ทิฏฺา มยา, ภิกฺขเว, ฉ ผสฺสายตนิกา นาม นิรยา. ตตฺถ ยํ กิฺจิ จกฺขุนา รูปํ ปสฺสติ, อนิฏฺรูปฺเว ปสฺสติ โน อิฏฺรูปํ, อกนฺตรูปฺเว ปสฺสติ โน กนฺตรูปํ, อมนาปรูปฺเว ปสฺสติ โน มนาปรูปํ. ยํ กิฺจิ โสเตน สทฺทํ สุณาติ…เป… ฆาเนน คนฺธํ ฆายติ… ชิวฺหาย รสํ สายติ… กาเยน โผฏฺพฺพํ ผุสติ… มนสา ธมฺมํ วิชานาติ, อนิฏฺรูปฺเว วิชานาติ โน อิฏฺรูปํ, อกนฺตรูปฺเว วิชานาติ โน กนฺตรูปํ, อมนาปรูปฺเว วิชานาติ โน มนาปรูป’’นฺติ [สํ. นิ. ๔.๑๓๕]. อตฺเถว สุตฺตนฺโตติ? อามนฺตา. เตน หิ วตฺตพฺพํ [เตน หิ น วตฺตพฺพํ (สฺยา. ก.)] – ‘‘สพฺเพ สงฺขารา อโนธึ กตฺวา กุกฺกุฬา’’ติ.
สพฺเพ ¶ สงฺขารา อโนธึ กตฺวา กุกฺกุฬาติ? อามนฺตา. นนุ วุตฺตํ ภควตา – ‘‘ลาภา โว, ภิกฺขเว, สุลทฺธํ โว, ภิกฺขเว, ขโณ โว ปฏิลทฺโธ พฺรหฺมจริยวาสาย! ทิฏฺา มยา, ภิกฺขเว, ฉ ผสฺสายตนิกา ¶ นาม สคฺคา. ตตฺถ ยํ กิฺจิ จกฺขุนา รูปํ ปสฺสติ, อิฏฺรูปฺเว ¶ ปสฺสติ โน อนิฏฺรูปํ, กนฺตรูปฺเว ปสฺสติ โน อกนฺตรูปํ, มนาปรูปฺเว ปสฺสติ โน อมนาปรูปํ. ยํ กิฺจิ โสเตน สทฺทํ สุณาติ…เป… ฆาเนน คนฺธํ ฆายติ… ชิวฺหาย รสํ สายติ… กาเยน โผฏฺพฺพํ ผุสติ… มนสา ธมฺมํ วิชานาติ, อิฏฺรูปฺเว วิชานาติ โน อนิฏฺรูปํ, กนฺตรูปฺเว วิชานาติ ¶ โน อกนฺตรูปํ, มนาปรูปฺเว วิชานาติ โน อมนาปรูป’’นฺติ [สํ. นิ. ๔.๑๓๕]. อตฺเถว สุตฺตนฺโตติ? อามนฺตา. เตน หิ น วตฺตพฺพํ – ‘‘สพฺเพ สงฺขารา อโนธึ กตฺวา กุกฺกุฬา’’ติ.
น วตฺตพฺพํ – ‘‘สพฺเพ สงฺขารา อโนธึ กตฺวา กุกฺกุฬา’’ติ? อามนฺตา. นนุ ‘‘ยทนิจฺจํ ตํ ทุกฺขํ [สํ. นิ. ๓.๑๕],’’ วุตฺตํ ภควตา, ‘‘สพฺเพ สงฺขารา อนิจฺจา’’ติ [ธ. ป. ๒๗๗; ม. นิ. ๑.๓๕๖]? อามนฺตา. หฺจิ ‘‘ยทนิจฺจํ ตํ ทุกฺขํ,’’ วุตฺตํ ภควตา, ‘‘สพฺเพ สงฺขารา อนิจฺจา,’’ เตน วต เร วตฺตพฺเพ – ‘‘สพฺเพ สงฺขารา อโนธึ กตฺวา กุกฺกุฬา’’ติ.
สพฺเพ สงฺขารา อโนธึ กตฺวา กุกฺกุฬาติ? อามนฺตา. ทานํ อนิฏฺผลํ อกนฺตผลํ อมนฺุผลํ เสจนกผลํ ทุกฺขุทฺรยํ ทุกฺขวิปากนฺติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ.
สีลํ…เป… อุโปสโถ…เป… ภาวนา…เป… พฺรหฺมจริยํ อนิฏฺผลํ อกนฺตผลํ อมนฺุผลํ เสจนกผลํ ทุกฺขุทฺรยํ ทุกฺขวิปากนฺติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ.
นนุ ทานํ อิฏฺผลํ กนฺตผลํ มนฺุผลํ อเสจนกผลํ สุขุทฺรยํ สุขวิปากนฺติ ¶ ? อามนฺตา. หฺจิ ทานํ อิฏฺผลํ กนฺตผลํ มนฺุผลํ อเสจนกผลํ สุขุทฺรยํ สุขวิปากํ, โน ¶ จ วต เร วตฺตพฺเพ – ‘‘สพฺเพ สงฺขารา อโนธึ กตฺวา กุกฺกุฬา’’ติ.
นนุ สีลํ… อุโปสโถ… ภาวนา… พฺรหฺมจริยํ อิฏฺผลํ กนฺตผลํ มนฺุผลํ อเสจนกผลํ สุขุทฺรยํ สุขวิปากนฺติ? อามนฺตา. หฺจิ พฺรหฺมจริยํ อิฏฺผลํ กนฺตผลํ มนฺุผลํ อเสจนกผลํ สุขุทฺรยํ สุขวิปากนฺติ, โน จ วต เร วตฺตพฺเพ – ‘‘สพฺเพ สงฺขารา อโนธึ กตฺวา กุกฺกุฬา’’ติ.
สพฺเพ ¶ สงฺขารา อโนธึ กตฺวา กุกฺกุฬาติ? อามนฺตา. นนุ วุตฺตํ ภควตา –
‘‘สุโข วิเวโก ตุฏฺสฺส, สุตธมฺมสฺส ปสฺสโต;
อพฺยาปชฺชํ สุขํ โลเก, ปาณภูเตสุ สํยโม.
‘‘สุขา ¶ วิราคตา โลเก, กามานํ สมติกฺกโม;
อสฺมิมานสฺส โย วินโย, เอตํ เว ปรมํ สุขํ [มหาว. ๕; อุทา. ๑๑ อุทาเน จ].
‘‘ตํ สุเขน สุขํ ปตฺตํ, อจฺจนฺตสุขเมว ตํ;
ติสฺโส วิชฺชา อนุปฺปตฺตา, เอตํ เว ปรมํ สุข’’นฺติ.
อตฺเถว สุตฺตนฺโตติ? อามนฺตา. เตน หิ น วตฺตพฺพํ – ‘‘สพฺเพ สงฺขารา อโนธึ กตฺวา กุกฺกุฬา’’ติ.
กุกฺกุฬกถา นิฏฺิตา.
๒. ทุติยวคฺโค
(๑๘) ๙. อนุปุพฺพาภิสมยกถา
๓๓๙. อนุปุพฺพาภิสมโยติ ¶ ? อามนฺตา. อนุปุพฺเพน ¶ โสตาปตฺติมคฺคํ ภาเวตีติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ. อนุปุพฺเพน โสตาปตฺติมคฺคํ ภาเวตีติ? อามนฺตา. อนุปุพฺเพน โสตาปตฺติผลํ สจฺฉิกโรตีติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ.
อนุปุพฺพาภิสมโยติ? อามนฺตา. อนุปุพฺเพน สกทาคามิมคฺคํ ภาเวตีติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ. อนุปุพฺเพน สกทาคามิมคฺคํ ภาเวตีติ? อามนฺตา. อนุปุพฺเพน สกทาคามิผลํ สจฺฉิกโรตีติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ.
อนุปุพฺพาภิสมโยติ? อามนฺตา. อนุปุพฺเพน อนาคามิมคฺคํ ภาเวตีติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ. อนุปุพฺเพน อนาคามิมคฺคํ ภาเวตีติ? อามนฺตา. อนุปุพฺเพน อนาคามิผลํ สจฺฉิกโรตีติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ.
อนุปุพฺพาภิสมโยติ ¶ ? อามนฺตา. อนุปุพฺเพน อรหตฺตมคฺคํ ภาเวตีติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ. อนุปุพฺเพน อรหตฺตมคฺคํ ภาเวตีติ? อามนฺตา. อนุปุพฺเพน อรหตฺตผลํ สจฺฉิกโรตีติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ.
๓๔๐. โสตาปตฺติผลสจฺฉิกิริยาย ¶ ปฏิปนฺโน ปุคฺคโล ทุกฺขทสฺสเนน กึ ชหตีติ? สกฺกายทิฏฺึ, วิจิกิจฺฉํ, สีลพฺพตปรามาสํ, ตเทกฏฺเ จ กิเลเส ¶ จตุภาคํ ชหตีติ. จตุภาคํ โสตาปนฺโน, จตุภาคํ น โสตาปนฺโน, จตุภาคํ โสตาปตฺติผลปฺปตฺโต ปฏิลทฺโธ อธิคโต สจฺฉิกโต ¶ อุปสมฺปชฺช วิหรติ, กาเยน ผุสิตฺวา วิหรติ, จตุภาคํ น กาเยน ผุสิตฺวา วิหรติ, จตุภาคํ สตฺตกฺขตฺตุปรโม โกลงฺโกโล เอกพีชี พุทฺเธ อเวจฺจปฺปสาเทน สมนฺนาคโต, ธมฺเม…เป… สงฺเฆ…เป… อริยกนฺเตหิ สีเลหิ สมนฺนาคโต จตุภาคํ น อริยกนฺเตหิ สีเลหิ สมนฺนาคโตติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ.
สมุทยทสฺสเนน…เป… นิโรธทสฺสเนน…เป… มคฺคทสฺสเนน กึ ชหตีติ? สกฺกายทิฏฺึ, วิจิกิจฺฉํ, สีลพฺพตปรามาสํ, ตเทกฏฺเ จ กิเลเส จตุภาคํ ชหตีติ. จตุภาคํ โสตาปนฺโน, จตุภาคํ น โสตาปนฺโน, จตุภาคํ โสตาปตฺติผลปฺปตฺโต ปฏิลทฺโธ อธิคโต สจฺฉิกโต อุปสมฺปชฺช วิหรติ, กาเยน ผุสิตฺวา วิหรติ, จตุภาคํ น กาเยน ผุสิตฺวา วิหรติ, จตุภาคํ สตฺตกฺขตฺตุปรโม โกลงฺโกโล เอกพีชี พุทฺเธ อเวจฺจปฺปสาเทน สมนฺนาคโต, ธมฺเม…เป… สงฺเฆ…เป… อริยกนฺเตหิ สีเลหิ สมนฺนาคโต, จตุภาคํ น อริยกนฺเตหิ สีเลหิ สมนฺนาคโตติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….
๓๔๑. สกทาคามิผลสจฺฉิกิริยาย ปฏิปนฺโน ปุคฺคโล ทุกฺขทสฺสเนน กึ ชหตีติ? โอฬาริกํ กามราคํ, โอฬาริกํ พฺยาปาทํ, ตเทกฏฺเ จ กิเลเส จตุภาคํ ชหตีติ. จตุภาคํ สกทาคามี, จตุภาคํ น สกทาคามี, จตุภาคํ สกทาคามิผลปฺปตฺโต ปฏิลทฺโธ อธิคโต สจฺฉิกโต อุปสมฺปชฺช วิหรติ, กาเยน ผุสิตฺวา วิหรติ, จตุภาคํ น กาเยน ¶ ผุสิตฺวา วิหรตีติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป… สมุทยทสฺสเนน…เป… นิโรธทสฺสเนน…เป… มคฺคทสฺสเนน กึ ชหตีติ? โอฬาริกํ กามราคํ, โอฬาริกํ พฺยาปาทํ, ตเทกฏฺเ จ กิเลเส จตุภาคํ ชหตีติ. จตุภาคํ สกทาคามี, จตุภาคํ น สกทาคามี, จตุภาคํ สกทาคามิผลปฺปตฺโต ปฏิลทฺโธ อธิคโต สจฺฉิกโต ¶ อุปสมฺปชฺช วิหรติ ¶ , กาเยน ผุสิตฺวา วิหรติ, จตุภาคํ น กาเยน ผุสิตฺวา วิหรตีติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….
๓๔๒. อนาคามิผลสจฺฉิกิริยาย ¶ ปฏิปนฺโน ปุคฺคโล ทุกฺขทสฺสเนน กึ ชหตีติ? อณุสหคตํ กามราคํ, อณุสหคตํ พฺยาปาทํ, ตเทกฏฺเ จ กิเลเส จตุภาคํ ชหตีติ. จตุภาคํ อนาคามี, จตุภาคํ น อนาคามี, จตุภาคํ อนาคามิผลปฺปตฺโต ปฏิลทฺโธ อธิคโต สจฺฉิกโต อุปสมฺปชฺช วิหรติ, กาเยน ผุสิตฺวา วิหรติ, จตุภาคํ น กาเยน ผุสิตฺวา วิหรติ, จตุภาคํ อนฺตราปรินิพฺพายี…เป… อุปหจฺจปรินิพฺพายี… อสงฺขารปรินิพฺพายี… สสงฺขารปรินิพฺพายี… อุทฺธํโสโต อกนิฏฺคามี, จตุภาคํ น อุทฺธํโสโต น อกนิฏฺคามีติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….
สมุทยทสฺสเนน…เป… นิโรธทสฺสเนน…เป… มคฺคทสฺสเนน กึ ชหตีติ? อณุสหคตํ กามราคํ, อณุสหคตํ พฺยาปาทํ, ตเทกฏฺเ จ กิเลเส จตุภาคํ ชหตีติ. จตุภาคํ อนาคามี, จตุภาคํ น อนาคามี, จตุภาคํ อนาคามิผลปฺปตฺโต ปฏิลทฺโธ อธิคโต สจฺฉิกโต อุปสมฺปชฺช วิหรติ, กาเยน ¶ ผุสิตฺวา วิหรติ, จตุภาคํ น กาเยน ผุสิตฺวา วิหรติ, จตุภาคํ อนฺตราปรินิพฺพายี…เป… อุปหจฺจปรินิพฺพายี… อสงฺขารปรินิพฺพายี… สสงฺขารปรินิพฺพายี… อุทฺธํโสโต อกนิฏฺคามี, จตุภาคํ น อุทฺธํโสโต อกนิฏฺคามีติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….
๓๔๓. อรหตฺตสจฺฉิกิริยาย ปฏิปนฺโน ปุคฺคโล ทุกฺขทสฺสเนน กึ ชหตีติ? รูปราคํ, อรูปราคํ, มานํ, อุทฺธจฺจํ, อวิชฺชํ, ตเทกฏฺเ จ กิเลเส จตุภาคํ ชหตีติ. จตุภาคํ อรหา, จตุภาคํ น อรหา, จตุภาคํ อรหตฺตปฺปตฺโต ปฏิลทฺโธ อธิคโต สจฺฉิกโต อุปสมฺปชฺช วิหรติ, กาเยน ผุสิตฺวา วิหรติ, จตุภาคํ น กาเยน ¶ ผุสิตฺวา วิหรติ, จตุภาคํ วีตราโค…เป… วีตโทโส… วีตโมโห…เป… กตกรณีโย โอหิตภาโร อนุปฺปตฺตสทตฺโถ ปริกฺขีณภวสํโยชโน สมฺมทฺาวิมุตฺโต อุกฺขิตฺตปลิโฆ สงฺกิณฺณปริโข อพฺพูฬฺเหสิโก นิรคฺคโฬ อริโย ปนฺนทฺธโช ปนฺนภาโร วิสฺุตฺโต สุวิชิตวิชโย, ทุกฺขํ ตสฺส ปริฺาตํ, สมุทโย ปหีโน, นิโรโธ สจฺฉิกโต, มคฺโค ภาวิโต, อภิฺเยฺยํ อภิฺาตํ, ปริฺเยฺยํ ปริฺาตํ, ปหาตพฺพํ ปหีนํ, ภาเวตพฺพํ ภาวิตํ…เป… สจฺฉิกาตพฺพํ ¶ สจฺฉิกตํ, จตุภาคํ สจฺฉิกาตพฺพํ น สจฺฉิกตนฺติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….
สมุทยทสฺสเนน ¶ … นิโรธทสฺสเนน… มคฺคทสฺสเนน กึ ชหตีติ? รูปราคํ, อรูปราคํ, มานํ, อุทฺธจฺจํ, อวิชฺชํ, ตเทกฏฺเ จ กิเลเส จตุภาคํ ชหตีติ. จตุภาคํ อรหา, จตุภาคํ น อรหา, จตุภาคํ อรหตฺตปฺปตฺโต ¶ ปฏิลทฺโธ อธิคโต สจฺฉิกโต อุปสมฺปชฺช วิหรติ, กาเยน ผุสิตฺวา วิหรติ, จตุภาคํ น กาเยน ผุสิตฺวา วิหรติ, จตุภาคํ วีตราโค… วีตโทโส… วีตโมโห… กตกรณีโย โอหิตภาโร อนุปฺปตฺตสทตฺโถ ปริกฺขีณภวสํโยชโน สมฺมทฺาวิมุตฺโต อุกฺขิตฺตปลิโฆ สงฺกิณฺณปริโข อพฺพูฬฺเหสิโก นิรคฺคโฬ อริโย ปนฺนทฺธโช ปนฺนภาโร วิสฺุตฺโต สุวิชิตวิชโย, ทุกฺขํ ตสฺส ปริฺาตํ, สมุทโย ปหีโน, นิโรโธ สจฺฉิกโต, มคฺโค ภาวิโต, อภิฺเยฺยํ อภิฺาตํ, ปริฺเยฺยํ ปริฺาตํ, ปหาตพฺพํ ปหีนํ, ภาเวตพฺพํ ภาวิตํ…เป… สจฺฉิกาตพฺพํ สจฺฉิกตํ, จตุภาคํ สจฺฉิกาตพฺพํ น สจฺฉิกตนฺติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….
๓๔๔. โสตาปตฺติผลสจฺฉิกิริยาย ปฏิปนฺโน ปุคฺคโล ทุกฺขํ ทกฺขนฺโต ปฏิปนฺนโกติ วตฺตพฺโพติ? อามนฺตา. ทุกฺเข ทิฏฺเ ผเล ิโตติ วตฺตพฺโพติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ. สมุทยํ ทกฺขนฺโต…เป… นิโรธํ ทกฺขนฺโต ปฏิปนฺนโกติ วตฺตพฺโพติ? อามนฺตา ¶ . นิโรเธ ทิฏฺเ ผเล ิโตติ วตฺตพฺโพติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ.
โสตาปตฺติผลสจฺฉิกิริยาย ปฏิปนฺโน ปุคฺคโล มคฺคํ ทกฺขนฺโต ปฏิปนฺนโกติ วตฺตพฺโพ, มคฺเค ทิฏฺเ ผเล ิโตติ วตฺตพฺโพติ? อามนฺตา. ทุกฺขํ ทกฺขนฺโต ปฏิปนฺนโกติ วตฺตพฺโพ, ทุกฺเข ทิฏฺเ ผเล ิโตติ วตฺตพฺโพติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป… มคฺคํ ¶ ทกฺขนฺโต ปฏิปนฺนโกติ วตฺตพฺโพ, มคฺเค ทิฏฺเ ผเล ิโตติ วตฺตพฺโพติ? อามนฺตา. สมุทยํ ทกฺขนฺโต…เป… นิโรธํ ทกฺขนฺโต ปฏิปนฺนโกติ วตฺตพฺโพ, นิโรเธ ทิฏฺเ ผเล ิโตติ วตฺตพฺโพติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….
โสตาปตฺติผลสจฺฉิกิริยาย ปฏิปนฺโน ปุคฺคโล ทุกฺขํ ทกฺขนฺโต ปฏิปนฺนโกติ วตฺตพฺโพ, ทุกฺเข ทิฏฺเ น วตฺตพฺพํ – ‘‘ผเล ิโตติ วตฺตพฺโพ’’ติ? อามนฺตา. มคฺคํ ทกฺขนฺโต ปฏิปนฺนโกติ วตฺตพฺโพ, มคฺเค ทิฏฺเ น วตฺตพฺพํ – ‘‘ผเล ิโตติ วตฺตพฺโพ’’ติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป… สมุทยํ ทกฺขนฺโต… นิโรธํ ทกฺขนฺโต ปฏิปนฺนโกติ ¶ วตฺตพฺโพ, นิโรเธ ทิฏฺเ น วตฺตพฺพํ – ‘‘ผเล ิโตติ วตฺตพฺโพ’’ติ? อามนฺตา. มคฺคํ ทกฺขนฺโต ‘‘ปฏิปนฺนโก’’ติ ¶ วตฺตพฺโพ, มคฺเค ทิฏฺเ น วตฺตพฺพํ – ‘‘ผเล ิโตติ วตฺตพฺโพ’’ติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….
[สกวาทีปุจฺฉาลกฺขณํ] โสตาปตฺติผลสจฺฉิกิริยาย ปฏิปนฺโน ปุคฺคโล ทุกฺขํ ทกฺขนฺโต ปฏิปนฺนโกติ วตฺตพฺโพ, ทุกฺเข ทิฏฺเ น วตฺตพฺพํ – ‘‘ผเล ิโตติ วตฺตพฺโพ’’ติ? อามนฺตา. นิรตฺถิยํ ทุกฺขทสฺสนนฺติ? น ¶ เหวํ วตฺตพฺเพ…เป… สมุทยํ ทกฺขนฺโต…เป… นิโรธํ ทกฺขนฺโต ปฏิปนฺนโกติ วตฺตพฺโพ, นิโรเธ ทิฏฺเ น วตฺตพฺพํ – ‘‘ผเล ิโตติ วตฺตพฺโพ’’ติ? อามนฺตา. นิรตฺถิยํ นิโรธทสฺสนนฺติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….
๓๔๕. [ปรวาทีปุจฺฉาลกฺขณํ] ทุกฺเข ¶ ทิฏฺเ จตฺตาริ สจฺจานิ ทิฏฺานิ โหนฺตีติ? อามนฺตา. ทุกฺขสจฺจํ จตฺตาริ สจฺจานีติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….
[สกวาทีปุจฺฉาลกฺขณํ] รูปกฺขนฺเธ อนิจฺจโต ทิฏฺเ ปฺจกฺขนฺธา อนิจฺจโต ทิฏฺา โหนฺตีติ? อามนฺตา. รูปกฺขนฺโธ ปฺจกฺขนฺธาติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….
[สกวาทีปุจฺฉาลกฺขณํ] จกฺขายตเน อนิจฺจโต ทิฏฺเ ทฺวาทสายตนานิ อนิจฺจโต ทิฏฺานิ โหนฺตีติ? อามนฺตา. จกฺขายตนํ ทฺวาทสายตนานีติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….
[สกวาทีปุจฺฉาลกฺขณํ] จกฺขุธาตุยา อนิจฺจโต ทิฏฺาย อฏฺารส ธาตุโย อนิจฺจโต ทิฏฺา โหนฺตีติ? อามนฺตา. จกฺขุธาตุ อฏฺารส ธาตุโยติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….
[สกวาทีปุจฺฉาลกฺขณํ] จกฺขุนฺทฺริเย อนิจฺจโต ทิฏฺเ พาวีสตินฺทฺริยานิ อนิจฺจโต ทิฏฺานิ โหนฺตีติ? อามนฺตา. จกฺขุนฺทฺริยํ พาวีสตินฺทฺริยานีติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….
[สกวาทีปุจฺฉาลกฺขณํ] จตูหิ าเณหิ โสตาปตฺติผลํ สจฺฉิกโรตีติ? อามนฺตา. จตฺตาริ โสตาปตฺติผลานีติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป… อฏฺหิ าเณหิ โสตาปตฺติผลํ สจฺฉิกโรตีติ? อามนฺตา ¶ ¶ . อฏฺ โสตาปตฺติผลานีติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป… ทฺวาทสหิ าเณหิ โสตาปตฺติผลํ สจฺฉิกโรตีติ? อามนฺตา. ทฺวาทส โสตาปตฺติผลานีติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป… จตุจตฺตารีสาย าเณหิ โสตาปตฺติผลํ สจฺฉิกโรตีติ ¶ ? อามนฺตา. จตุจตฺตารีสํ โสตาปตฺติผลานีติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป… สตฺตสตฺตติยา าเณหิ โสตาปตฺติผลํ สจฺฉิกโรตีติ? อามนฺตา. สตฺตสตฺตติ โสตาปตฺติผลานีติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….
๓๔๖. น ¶ วตฺตพฺพํ – ‘‘อนุปุพฺพาภิสมโย’’ติ? อามนฺตา. นนุ วุตฺตํ ภควตา – ‘‘เสยฺยถาปิ, ภิกฺขเว, มหาสมุทฺโท อนุปุพฺพนินฺโน อนุปุพฺพโปโณ อนุปุพฺพปพฺภาโร, น อายตเกเนว ปปาโต; เอวเมว โข, ภิกฺขเว, อิมสฺมึ ธมฺมวินเย อนุปุพฺพสิกฺขา อนุปุพฺพกิริยา อนุปุพฺพปฏิปทา, น อายตเกเนว อฺาปฏิเวโธ’’ติ [จูฬว. ๓๘๕; อ. นิ. ๘.๒๐; อุทา. ๔๕ อุทาเน จ]. อตฺเถว สุตฺตนฺโตติ? อามนฺตา. เตน หิ อนุปุพฺพาภิสมโยติ.
น วตฺตพฺพํ – ‘‘อนุปุพฺพาภิสมโย’’ติ? อามนฺตา. นนุ วุตฺตํ ภควตา –
‘‘อนุปุพฺเพน เมธาวี, โถกํ โถกํ ขเณ ขเณ;
กมฺมาโร รชตสฺเสว, นิทฺธเม มลมตฺตโน’’ติ [ธ. ป. ๒๓๙ ธมฺมปเท].
อตฺเถว สุตฺตนฺโตติ? อามนฺตา. เตน หิ อนุปุพฺพาภิสมโยติ.
อนุปุพฺพาภิสมโยติ ¶ ? อามนฺตา. นนฺวายสฺมา ควมฺปติ เถโร ภิกฺขู เอตทโวจ – ‘‘สมฺมุขา เมตํ, อาวุโส, ภควโต สุตํ สมฺมุขา ปฏิคฺคหิตํ – ‘โย, ภิกฺขเว, ทุกฺขํ ปสฺสติ ทุกฺขสมุทยมฺปิ โส ปสฺสติ, ทุกฺขนิโรธมฺปิ ปสฺสติ, ทุกฺขนิโรธคามินึ ¶ ปฏิปทมฺปิ ปสฺสติ; โย ทุกฺขสมุทยํ ปสฺสติ ทุกฺขมฺปิ โส ปสฺสติ, ทุกฺขนิโรธมฺปิ ปสฺสติ, ทุกฺขนิโรธคามินึ ปฏิปทมฺปิ ปสฺสติ; โย ทุกฺขนิโรธํ ปสฺสติ ทุกฺขมฺปิ โส ปสฺสติ, ทุกฺขสมุทยมฺปิ ปสฺสติ, ทุกฺขนิโรธคามินึ ปฏิปทมฺปิ ปสฺสติ; โย ทุกฺขนิโรธคามินึ ปฏิปทํ ปสฺสติ ทุกฺขมฺปิ โส ปสฺสติ, ทุกฺขสมุทยมฺปิ ปสฺสติ, ทุกฺขนิโรธมฺปิ ปสฺสตี’’’ติ [สํ. นิ. ๕.๑๑๐๐]! อตฺเถว สุตฺตนฺโตติ? อามนฺตา. เตน หิ น วตฺตพฺพํ – ‘‘อนุปุพฺพาภิสมโย’’ติ.
อนุปุพฺพาภิสมโยติ ¶ ? อามนฺตา. นนุ วุตฺตํ ภควตา –
‘‘สหาวสฺส ทสฺสนสมฺปทาย,
ตยสฺสุ ธมฺมา ชหิตา ภวนฺติ;
สกฺกายทิฏฺี วิจิกิจฺฉิตฺจ,
สีลพฺพตํ วาปิ ยทตฺถิ กิฺจิ;
จตูหปาเยหิ จ วิปฺปมุตฺโต,
ฉจฺจาภิานานิ อภพฺพ กาตุ’’นฺติ.
อตฺเถว ¶ สุตฺตนฺโตติ? อามนฺตา. เตน หิ น วตฺตพฺพํ – ‘‘อนุปุพฺพาภิสมโย’’ติ.
อนุปุพฺพาภิสมโยติ? อามนฺตา. นนุ วุตฺตํ ภควตา – ‘‘ยสฺมึ, ภิกฺขเว, สมเย อริยสาวกสฺส วิรชํ วีตมลํ ธมฺมจกฺขุํ อุทปาทิ – ‘ยํ กิฺจิ สมุทยธมฺมํ สพฺพํ ตํ นิโรธธมฺม’นฺติ, สห ทสฺสนุปฺปาทา, ภิกฺขเว, อริยสาวกสฺส ตีณิ สํโยชนานิ ปหียนฺติ – สกฺกายทิฏฺิ, วิจิกิจฺฉา, สีลพฺพตปรามาโส’’ติ! อตฺเถว สุตฺตนฺโตติ? อามนฺตา. เตน หิ น วตฺตพฺพํ – ‘‘อนุปุพฺพาภิสมโย’’ติ.
อนุปุพฺพาภิสมยกถา นิฏฺิตา.
๒. ทุติยวคฺโค
(๑๙) ๑๐. โวหารกถา
๓๔๗. พุทฺธสฺส ¶ ¶ ภควโต โวหาโร โลกุตฺตโรติ? อามนฺตา. โลกุตฺตเร โสเต ปฏิหฺติ โน โลกิเย, โลกุตฺตเรน วิฺาเณน ปฏิวิชานนฺติ โน โลกิเยน, สาวกา ปฏิวิชานนฺติ โน ปุถุชฺชนาติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….
นนุ ¶ พุทฺธสฺส ภควโต โวหาโร โลกิเย โสเต ปฏิหฺตีติ? อามนฺตา. หฺจิ พุทฺธสฺส ภควโต โวหาโร โลกิเย โสเต ปฏิหฺติ, โน จ วต เร วตฺตพฺเพ – ‘‘พุทฺธสฺส ภควโต โวหาโร โลกุตฺตโร’’ติ.
นนุ พุทฺธสฺส ภควโต โวหารํ โลกิเยน วิฺาเณน ปฏิวิชานนฺตีติ? อามนฺตา. หฺจิ พุทฺธสฺส ภควโต โวหารํ โลกิเยน วิฺาเณน ปฏิวิชานนฺติ, โน จ วต เร วตฺตพฺเพ – ‘‘พุทฺธสฺส ภควโต โวหาโร โลกุตฺตโร’’ติ.
นนุ พุทฺธสฺส ภควโต โวหารํ ปุถุชฺชนา ปฏิวิชานนฺตีติ? อามนฺตา. หฺจิ พุทฺธสฺส ภควโต โวหารํ ปุถุชฺชนา ปฏิวิชานนฺติ, โน จ วต เร วตฺตพฺเพ – ‘‘พุทฺธสฺส ภควโต โวหาโร โลกุตฺตโร’’ติ.
๓๔๘. พุทฺธสฺส ¶ ภควโต โวหาโร โลกุตฺตโรติ? อามนฺตา. มคฺโค ผลํ นิพฺพานํ, โสตาปตฺติมคฺโค โสตาปตฺติผลํ, สกทาคามิมคฺโค สกทาคามิผลํ, อนาคามิมคฺโค อนาคามิผลํ, อรหตฺตมคฺโค อรหตฺตผลํ, สติปฏฺานํ ¶ สมฺมปฺปธานํ อิทฺธิปาโท อินฺทฺริยํ พลํ โพชฺฌงฺโคติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….
พุทฺธสฺส ภควโต โวหาโร โลกุตฺตโรติ? อามนฺตา. อตฺถิ เกจิ พุทฺธสฺส ภควโต โวหารํ สุณนฺตีติ? อามนฺตา. โลกุตฺตโร ¶ ธมฺโม โสตวิฺเยฺโย, โสตสฺมึ ปฏิหฺติ, โสตสฺส อาปาถํ อาคจฺฉตีติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….
นนุ โลกุตฺตโร ธมฺโม น โสตวิฺเยฺโย, น โสตสฺมึ ปฏิหฺติ, น โสตสฺส อาปาถํ อาคจฺฉตีติ? อามนฺตา. หฺจิ โลกุตฺตโร ธมฺโม น โสตวิฺเยฺโย, น โสตสฺมึ ปฏิหฺติ, น โสตสฺส อาปาถํ อาคจฺฉติ, โน จ วต เร วตฺตพฺเพ – ‘‘พุทฺธสฺส ภควโต โวหาโร โลกุตฺตโร’’ติ.
๓๔๙. พุทฺธสฺส ภควโต โวหาโร โลกุตฺตโรติ? อามนฺตา. อตฺถิ เกจิ พุทฺธสฺส ภควโต ¶ โวหาเร รชฺเชยฺยุนฺติ? อามนฺตา. โลกุตฺตโร ธมฺโม ราคฏฺานิโย รชนีโย กมนีโย มทนีโย พนฺธนีโย มุจฺฉนีโยติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….
นนุ โลกุตฺตโร ธมฺโม น ราคฏฺานิโย น รชนีโย น กมนีโย น มทนีโย น พนฺธนีโย น มุจฺฉนีโยติ? อามนฺตา. หฺจิ โลกุตฺตโร ธมฺโม น ราคฏฺานิโย น รชนีโย น กมนีโย น มทนีโย น พนฺธนีโย น มุจฺฉนีโย, โน จ วต เร วตฺตพฺเพ – ‘‘พุทฺธสฺส ภควโต โวหาโร โลกุตฺตโร’’ติ.
พุทฺธสฺส ¶ ภควโต โวหาโร โลกุตฺตโรติ? อามนฺตา. อตฺถิ เกจิ พุทฺธสฺส ภควโต โวหาเร ทุสฺเสยฺยุนฺติ? อามนฺตา. โลกุตฺตโร ธมฺโม โทสฏฺานิโย โกปฏฺานิโย ปฏิฆฏฺานิโยติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….
นนุ โลกุตฺตโร ธมฺโม น โทสฏฺานิโย น โกปฏฺานิโย น ปฏิฆฏฺานิโยติ? อามนฺตา. หฺจิ โลกุตฺตโร ธมฺโม น โทสฏฺานิโย น ¶ โกปฏฺานิโย ¶ น ปฏิฆฏฺานิโย, โน จ วต เร วตฺตพฺเพ – ‘‘พุทฺธสฺส ภควโต โวหาโร โลกุตฺตโร’’ติ.
พุทฺธสฺส ภควโต โวหาโร โลกุตฺตโรติ? อามนฺตา. อตฺถิ เกจิ พุทฺธสฺส ภควโต โวหาเร มุยฺเหยฺยุนฺติ? อามนฺตา. โลกุตฺตโร ธมฺโม โมหฏฺานิโย อฺาณกรโณ อจกฺขุกรโณ ปฺานิโรธิโก วิฆาตปกฺขิโก อนิพฺพานสํวตฺตนิโกติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….
นนุ โลกุตฺตโร ธมฺโม น โมหฏฺานิโย น อฺาณกรโณ น อจกฺขุกรโณ ปฺาวุทฺธิโก อวิฆาตปกฺขิโก นิพฺพานสํวตฺตนิโกติ? อามนฺตา. หฺจิ โลกุตฺตโร ธมฺโม น โมหฏฺานิโย น อฺาณกรโณ น อจกฺขุกรโณ ปฺาวุทฺธิโก อวิฆาตปกฺขิโก นิพฺพานสํวตฺตนิโก, โน จ วต เร วตฺตพฺเพ – ‘‘พุทฺธสฺส ภควโต โวหาโร โลกุตฺตโร’’ติ.
๓๕๐. พุทฺธสฺส ภควโต โวหาโร โลกุตฺตโรติ? อามนฺตา. เย ¶ เกจิ พุทฺธสฺส ภควโต โวหารํ สุณนฺติ, สพฺเพ เต มคฺคํ ภาเวนฺตีติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….
เย ¶ เกจิ พุทฺธสฺส ภควโต โวหารํ สุณนฺติ, สพฺเพ เต มคฺคํ ภาเวนฺตีติ? อามนฺตา. พาลปุถุชฺชนา พุทฺธสฺส ภควโต โวหารํ สุณนฺติ, พาลปุถุชฺชนา มคฺคํ ภาเวนฺตีติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป… มาตุฆาตโก มคฺคํ ภาเวติ…เป… ปิตุฆาตโก… อรหนฺตฆาตโก… รุหิรุปฺปาทโก… สงฺฆเภทโก พุทฺธสฺส ภควโต โวหารํ สุณาติ, สงฺฆเภทโก มคฺคํ ภาเวตีติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….
๓๕๑. ลพฺภา ¶ โสวณฺณมยาย ลฏฺิยา ธฺปฺุโชปิ สุวณฺณปฺุโชปิ อาจิกฺขิตุนฺติ? อามนฺตา. เอวเมวํ ภควา โลกุตฺตเรน โวหาเรน โลกิยมฺปิ โลกุตฺตรมฺปิ ธมฺมํ โวหรตีติ.
ลพฺภา เอลณฺฑิยาย ลฏฺิยา ธฺปฺุโชปิ สุวณฺณปฺุโชปิ อาจิกฺขิตุนฺติ? อามนฺตา. เอวเมวํ ภควา โลกิเยน โวหาเรน โลกิยมฺปิ โลกุตฺตรมฺปิ ธมฺมํ โวหรตีติ.
๓๕๒. พุทฺธสฺส ¶ ภควโต โวหาโร โลกิยํ โวหรนฺตสฺส โลกิโย โหติ, โลกุตฺตรํ โวหรนฺตสฺส โลกุตฺตโร โหตีติ? อามนฺตา. โลกิยํ โวหรนฺตสฺส โลกิเย โสเต ปฏิหฺติ, โลกุตฺตรํ โวหรนฺตสฺส โลกุตฺตเร โสเต ปฏิหฺติ; โลกิยํ โวหรนฺตสฺส โลกิเยน วิฺาเณน ปฏิวิชานนฺติ, โลกุตฺตรํ โวหรนฺตสฺส โลกุตฺตเรน วิฺาเณน ปฏิวิชานนฺติ; โลกิยํ โวหรนฺตสฺส ปุถุชฺชนา ปฏิวิชานนฺติ ¶ , โลกุตฺตรํ โวหรนฺตสฺส สาวกา ปฏิวิชานนฺตีติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….
น วตฺตพฺพํ – ‘‘พุทฺธสฺส ภควโต โวหาโร โลกิยํ โวหรนฺตสฺส โลกิโย โหติ, โลกุตฺตรํ โวหรนฺตสฺส โลกุตฺตโร โหตีติ? อามนฺตา. นนุ ภควา โลกิยมฺปิ โลกุตฺตรมฺปิ ธมฺมํ โวหรตีติ? อามนฺตา. หฺจิ ภควา โลกิยมฺปิ โลกุตฺตรมฺปิ ธมฺมํ โวหรติ, เตน วต เร วตฺตพฺเพ – ‘‘พุทฺธสฺส ภควโต โวหาโร โลกิยํ โวหรนฺตสฺส โลกิโย โหติ, โลกุตฺตรํ โวหรนฺตสฺส โลกุตฺตโร โหตี’’ติ.
พุทฺธสฺส ภควโต โวหาโร โลกิยํ โวหรนฺตสฺส โลกิโย โหติ, โลกุตฺตรํ โวหรนฺตสฺส โลกุตฺตโร โหตีติ? อามนฺตา. มคฺคํ โวหรนฺตสฺส มคฺโค โหติ, อมคฺคํ โวหรนฺตสฺส ¶ อมคฺโค ¶ โหติ, ผลํ โวหรนฺตสฺส ผลํ โหติ, อผลํ โวหรนฺตสฺส อผลํ โหติ, นิพฺพานํ โวหรนฺตสฺส นิพฺพานํ โหติ, อนิพฺพานํ โวหรนฺตสฺส อนิพฺพานํ โหติ, สงฺขตํ โวหรนฺตสฺส สงฺขตํ โหติ, อสงฺขตํ โวหรนฺตสฺส อสงฺขตํ โหติ, รูปํ โวหรนฺตสฺส รูปํ โหติ, อรูปํ โวหรนฺตสฺส อรูปํ โหติ, เวทนํ โวหรนฺตสฺส เวทนา โหติ, อเวทนํ โวหรนฺตสฺส อเวทนา โหติ, สฺํ โวหรนฺตสฺส สฺา โหติ, อสฺํ โวหรนฺตสฺส อสฺา โหติ, สงฺขาเร โวหรนฺตสฺส สงฺขารา โหนฺติ, อสงฺขาเร โวหรนฺตสฺส อสงฺขารา โหนฺติ, วิฺาณํ โวหรนฺตสฺส วิฺาณํ โหติ, อวิฺาณํ โวหรนฺตสฺส อวิฺาณํ โหตีติ ¶ ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….
โวหารกถา นิฏฺิตา.
๒. ทุติยวคฺโค
(๒๐) ๑๑. นิโรธกถา
๓๕๓. ทฺเว ¶ นิโรธาติ? อามนฺตา. ทฺเว ทุกฺขนิโรธาติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป… ทฺเว ทุกฺขนิโรธาติ? อามนฺตา. ทฺเว นิโรธสจฺจานีติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป… ทฺเว นิโรธสจฺจานีติ? อามนฺตา. ทฺเว ทุกฺขสจฺจานีติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป… ทฺเว นิโรธสจฺจานีติ? อามนฺตา. ทฺเว สมุทยสจฺจานีติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป… ทฺเว นิโรธสจฺจานีติ? อามนฺตา. ทฺเว ¶ มคฺคสจฺจานีติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….
ทฺเว นิโรธสจฺจานีติ? อามนฺตา. ทฺเว ตาณานิ…เป… ทฺเว เลณานิ… ทฺเว สรณานิ… ทฺเว ปรายณานิ… ทฺเว อจฺจุตานิ… ทฺเว อมตานิ… ทฺเว นิพฺพานานีติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….
ทฺเว นิพฺพานานีติ? อามนฺตา. อตฺถิ ทฺวินฺนํ นิพฺพานานํ อุจฺจนีจตา หีนปณีตตา อุกฺกํสาวกํโส สีมา วา เภโท วา ราชิ วา อนฺตริกา วาติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….
ทฺเว นิโรธาติ? อามนฺตา. นนุ อปฺปฏิสงฺขานิรุทฺเธ สงฺขาเร ปฏิสงฺขา นิโรเธนฺตีติ? อามนฺตา. หฺจิ อปฺปฏิสงฺขานิรุทฺเธ สงฺขาเร ¶ ปฏิสงฺขา นิโรเธนฺติ, โน จ วต เร วตฺตพฺเพ – ‘‘ทฺเว นิโรธา’’ติ.
น วตฺตพฺพํ – ‘‘ทฺเว นิโรธา’’ติ? อามนฺตา. นนุ อปฺปฏิสงฺขานิรุทฺธาปิ สงฺขารา อจฺจนฺตภคฺคา, ปฏิสงฺขานิรุทฺธาปิ สงฺขารา อจฺจนฺตภคฺคาติ? อามนฺตา. หฺจิ อปฺปฏิสงฺขานิรุทฺธาปิ สงฺขารา อจฺจนฺตภคฺคา, ปฏิสงฺขานิรุทฺธาปิ สงฺขารา อจฺจนฺตภคฺคา, เตน วต เร วตฺตพฺเพ – ‘‘ทฺเว นิโรธา’’ติ.
ทฺเว ¶ นิโรธาติ? อามนฺตา. ปฏิสงฺขานิรุทฺธาปิ [ปฏิสงฺขานิรุทฺธา (?)] สงฺขารา อริยมคฺคํ อาคมฺม นิรุทฺธาติ? อามนฺตา. อปฺปฏิสงฺขานิรุทฺธา ¶ สงฺขารา อริยมคฺคํ อาคมฺม นิรุทฺธาติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….
ทฺเว ¶ นิโรธาติ? อามนฺตา. ปฏิสงฺขานิรุทฺธา สงฺขารา น ปุน อุปฺปชฺชนฺตีติ? อามนฺตา. อปฺปฏิสงฺขานิรุทฺธา สงฺขารา น ปุน อุปฺปชฺชนฺตีติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป… เตน หิ น วตฺตพฺพํ – ‘‘ทฺเว นิโรธา’’ติ.
นิโรธกถา นิฏฺิตา.
ทุติยวคฺโค.
ตสฺสุทฺทานํ –
ปรูปหาโร อฺาณํ, กงฺขา ปรวิตารณา;
วจีเภโท ทุกฺขาหาโร, จิตฺตฏฺิติ จ กุกฺกุฬา;
อนุปุพฺพาภิสมโย, โวหาโร จ นิโรธโกติ.
๓. ตติยวคฺโค
(๒๑) ๑. พลกถา
๓๕๔. ตถาคตพลํ ¶ ¶ ¶ สาวกสาธารณนฺติ? อามนฺตา. ตถาคตพลํ สาวกพลํ, สาวกพลํ ตถาคตพลนฺติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….
ตถาคตพลํ สาวกสาธารณนฺติ? อามนฺตา. ตฺเว ตถาคตพลํ ตํ สาวกพลํ, ตฺเว สาวกพลํ ตํ ตถาคตพลนฺติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….
ตถาคตพลํ สาวกสาธารณนฺติ? อามนฺตา. ยาทิสํ ตถาคตพลํ ตาทิสํ สาวกพลํ, ยาทิสํ สาวกพลํ ตาทิสํ ตถาคตพลนฺติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….
ตถาคตพลํ สาวกสาธารณนฺติ? อามนฺตา. ยาทิโส ตถาคตสฺส ปุพฺพโยโค ปุพฺพจริยา ธมฺมกฺขานํ ธมฺมเทสนา ตาทิโส สาวกสฺส ปุพฺพโยโค ปุพฺพจริยา ธมฺมกฺขานํ ธมฺมเทสนาติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….
ตถาคตพลํ สาวกสาธารณนฺติ? อามนฺตา. ตถาคโต ชิโน สตฺถา สมฺมาสมฺพุทฺโธ สพฺพฺู สพฺพทสฺสาวี ธมฺมสฺสามี ธมฺมปฺปฏิสรโณติ? อามนฺตา ¶ . สาวโก ชิโน สตฺถา สมฺมาสมฺพุทฺโธ สพฺพฺู สพฺพทสฺสาวี ธมฺมสฺสามี ธมฺมปฺปฏิสรโณติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….
ตถาคตพลํ สาวกสาธารณนฺติ? อามนฺตา. ตถาคโต อนุปฺปนฺนสฺส ¶ มคฺคสฺส อุปฺปาเทตา อสฺชาตสฺส มคฺคสฺส ¶ สฺชเนตา อนกฺขาตสฺส มคฺคสฺส อกฺขาตา มคฺคฺู มคฺควิทู มคฺคโกวิโทติ? อามนฺตา. สาวโก อนุปฺปนฺนสฺส มคฺคสฺส อุปฺปาเทตา อสฺชาตสฺส มคฺคสฺส สฺชเนตา อนกฺขาตสฺส มคฺคสฺส อกฺขาตา มคฺคฺู มคฺควิทู มคฺคโกวิโทติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….
อินฺทฺริยปโรปริยตฺตํ ¶ ยถาภูตํ าณํ ตถาคตพลํ สาวกสาธารณนฺติ? อามนฺตา. สาวโก สพฺพฺู สพฺพทสฺสาวีติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….
๓๕๕. สาวโก านาานํ ชานาตีติ? อามนฺตา. หฺจิ สาวโก านาานํ ชานาติ, เตน วต เร วตฺตพฺเพ – ‘‘านาานํ ยถาภูตํ าณํ ตถาคตพลํ สาวกสาธารณ’’นฺติ.
สาวโก อตีตานาคตปจฺจุปฺปนฺนานํ กมฺมสมาทานานํ านโส เหตุโส วิปากํ ชานาตีติ? อามนฺตา. หฺจิ สาวโก อตีตานาคตปจฺจุปฺปนฺนานํ กมฺมสมาทานานํ านโส เหตุโส วิปากํ ชานาติ, เตน วต เร วตฺตพฺเพ – ‘‘อตีตานาคตปจฺจุปฺปนฺนานํ กมฺมสมาทานานํ านโส เหตุโส วิปากํ ยถาภูตํ าณํ ตถาคตพลํ สาวกสาธารณ’’นฺติ.
สาวโก สพฺพตฺถคามินึ ปฏิปทํ ชานาตีติ? อามนฺตา. หฺจิ สาวโก สพฺพตฺถคามินึ ปฏิปทํ ชานาติ, เตน วต เร วตฺตพฺเพ – ‘‘สพฺพตฺถคามินึ ปฏิปทํ ยถาภูตํ าณํ ตถาคตพลํ สาวกสาธารณ’’นฺติ.
สาวโก ¶ อเนกธาตุํ นานาธาตุํ โลกํ ชานาตีติ? อามนฺตา. หฺจิ สาวโก อเนกธาตุํ นานาธาตุํ โลกํ ชานาติ, เตน วต เร วตฺตพฺเพ – ‘‘อเนกธาตุํ นานาธาตุํ โลกํ ยถาภูตํ าณํ ตถาคตพลํ สาวกสาธารณ’’นฺติ.
สาวโก ¶ สตฺตานํ นานาธิมุตฺติกตํ ชานาตีติ? อามนฺตา. หฺจิ สาวโก สตฺตานํ นานาธิมุตฺติกตํ ชานาติ, เตน วต เร วตฺตพฺเพ – ‘‘สตฺตานํ ¶ นานาธิมุตฺติกตํ ยถาภูตํ าณํ ตถาคตพลํ สาวกสาธารณ’’นฺติ.
สาวโก ฌานวิโมกฺขสมาธิสมาปตฺตีนํ สํกิเลสํ โวทานํ วุฏฺานํ ชานาตีติ? อามนฺตา. หฺจิ สาวโก ฌานวิโมกฺขสมาธิสมาปตฺตีนํ สํกิเลสํ โวทานํ วุฏฺานํ ชานาติ, เตน วต เร วตฺตพฺเพ – ‘‘ฌานวิโมกฺขสมาธิสมาปตฺตีนํ สํกิเลสํ โวทานํ วุฏฺานํ ยถาภูตํ าณํ ตถาคตพลํ สาวกสาธารณ’’นฺติ.
สาวโก ¶ ปุพฺเพนิวาสานุสฺสตึ ชานาตีติ? อามนฺตา. หฺจิ สาวโก ปุพฺเพนิวาสานุสฺสตึ ชานาติ, เตน วต เร วตฺตพฺเพ – ‘‘ปุพฺเพนิวาสานุสฺสติ ยถาภูตํ าณํ ตถาคตพลํ สาวกสาธารณ’’นฺติ.
สาวโก สตฺตานํ จุตูปปาตํ ชานาตีติ? อามนฺตา. หฺจิ สาวโก สตฺตานํ จุตูปปาตํ ชานาติ, เตน วต เร วตฺตพฺเพ – ‘‘สตฺตานํ จุตูปปาตํ ยถาภูตํ าณํ ตถาคตพลํ สาวกสาธารณ’’นฺติ.
นนุ ตถาคตสฺสาปิ อาสวา ขีณา สาวกสฺสาปิ อาสวา ขีณาติ ¶ ? อามนฺตา. อตฺถิ กิฺจิ นานากรณํ ตถาคตสฺส วา สาวกสฺส วา อาสวกฺขเยน วา อาสวกฺขยํ วิมุตฺติยา วา วิมุตฺตีติ? นตฺถิ. หฺจิ นตฺถิ กิฺจิ นานากรณํ ตถาคตสฺส วา สาวกสฺส วา อาสวกฺขเยน วา อาสวกฺขยํ วิมุตฺติยา วา วิมุตฺติ, เตน วต เร วตฺตพฺเพ – ‘‘อาสวานํ ขเย ยถาภูตํ าณํ ตถาคตพลํ สาวกสาธารณ’’นฺติ.
๓๕๖. อาสวานํ ขเย ยถาภูตํ าณํ ตถาคตพลํ สาวกสาธารณนฺติ? อามนฺตา ¶ . านาาเน ยถาภูตํ าณํ ตถาคตพลํ สาวกสาธารณนฺติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….
อาสวานํ ขเย ยถาภูตํ าณํ ตถาคตพลํ สาวกสาธารณนฺติ? อามนฺตา. สตฺตานํ จุตูปปาเต ยถาภูตํ าณํ ตถาคตพลํ สาวกสาธารณนฺติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….
านาาเน ยถาภูตํ าณํ ตถาคตพลํ สาวกอสาธารณนฺติ? อามนฺตา. อาสวานํ ขเย ยถาภูตํ าณํ ตถาคตพลํ สาวกอสาธารณนฺติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….
สตฺตานํ ¶ จุตูปปาเต ยถาภูตํ าณํ ตถาคตพลํ สาวกอสาธารณนฺติ? อามนฺตา. อาสวานํ ขเย ยถาภูตํ าณํ ตถาคตพลํ สาวกอสาธารณนฺติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….
อินฺทฺริยปโรปริยตฺตํ ยถาภูตํ าณํ ตถาคตพลํ สาวกอสาธารณนฺติ? อามนฺตา. านาาเน ยถาภูตํ าณํ ตถาคตพลํ สาวกอสาธารณนฺติ ¶ ? น เหวํ วตฺตพฺเพ [อยเมตฺถ สาธารณปกฺขํ สนฺธาย ปฏิกฺเขโป (ฏีกา โอโลเกตพฺพา)] …เป….
อินฺทฺริยปโรปริยตฺตํ ¶ ยถาภูตํ าณํ ตถาคตพลํ สาวกอสาธารณนฺติ? อามนฺตา…เป…. อาสวานํ ขเย ยถาภูตํ าณํ ตถาคตพลํ สาวกอสาธารณนฺติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….
านาาเน ยถาภูตํ าณํ ตถาคตพลํ สาวกสาธารณนฺติ? อามนฺตา. อินฺทฺริยปโรปริยตฺตํ ยถาภูตํ าณํ ตถาคตพลํ สาวกสาธารณนฺติ? น ¶ เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….
อาสวานํ ขเย ยถาภูตํ าณํ ตถาคตพลํ สาวกสาธารณนฺติ? อามนฺตา. อินฺทฺริยปโรปริยตฺตํ ยถาภูตํ าณํ ตถาคตพลํ สาวกสาธารณนฺติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….
พลกถา นิฏฺิตา.
๓. ตติยวคฺโค
(๒๒) ๒. อริยนฺติกถา
๓๕๗. านาาเน ยถาภูตํ าณํ ตถาคตพลํ อริยนฺติ? อามนฺตา. มคฺโค ผลํ นิพฺพานํ, โสตาปตฺติมคฺโค โสตาปตฺติผลํ, สกทาคามิมคฺโค สกทาคามิผลํ, อนาคามิมคฺโค อนาคามิผลํ, อรหตฺตมคฺโค อรหตฺตผลํ, สติปฏฺานํ สมฺมปฺปธานํ อิทฺธิปาโท อินฺทฺริยํ พลํ โพชฺฌงฺโคติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….
านาาเน ยถาภูตํ าณํ ตถาคตพลํ อริยนฺติ? อามนฺตา ¶ . สฺุตารมฺมณนฺติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป…. สฺุตารมฺมณนฺติ? อามนฺตา. านาานฺจ ¶ มนสิ กโรติ, สฺุตฺจ มนสิ กโรตีติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….
านาานฺจ ¶ มนสิ กโรติ, สฺุตฺจ มนสิ กโรตีติ? อามนฺตา. ทฺวินฺนํ ผสฺสานํ ทฺวินฺนํ จิตฺตานํ สโมธานํ โหตีติ? น ¶ เหวํ วตฺตพฺเพ…เป… านาาเน ยถาภูตํ าณํ ตถาคตพลํ อริยนฺติ? อามนฺตา. อนิมิตฺตารมฺมณํ…เป… อปฺปณิหิตารมฺมณนฺติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป… อปฺปณิหิตารมฺมณนฺติ? อามนฺตา. านาานฺจ มนสิ กโรติ, อปฺปณิหิตฺจ มนสิ กโรตีติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….
านาานฺจ มนสิ กโรติ, อปฺปณิหิตฺจ มนสิ กโรตีติ? อามนฺตา. ทฺวินฺนํ ผสฺสานํ ทฺวินฺนํ จิตฺตานํ สโมธานํ โหตีติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….
๓๕๘. สติปฏฺานา อริยา สฺุตารมฺมณาติ? อามนฺตา. านาาเน ยถาภูตํ าณํ ตถาคตพลํ อริยํ สฺุตารมฺมณนฺติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….
สติปฏฺานา อริยา อนิมิตฺตารมฺมณา…เป… อปฺปณิหิตารมฺมณาติ? อามนฺตา. านาาเน ยถาภูตํ าณํ ตถาคตพลํ อริยํ อปฺปณิหิตารมฺมณนฺติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….
สมฺมปฺปธานา, อิทฺธิปาทา, อินฺทฺริยา, พลา, โพชฺฌงฺคา อริยา สฺุตารมฺมณาติ? อามนฺตา. านาาเน ยถาภูตํ าณํ ¶ ตถาคตพลํ อริยํ สฺุตารมฺมณนฺติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….
โพชฺฌงฺคา อริยา อนิมิตฺตารมฺมณา… อปฺปณิหิตารมฺมณาติ? อามนฺตา ¶ . านาาเน ยถาภูตํ าณํ ตถาคตพลํ อริยํ อปฺปณิหิตารมฺมณนฺติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….
๓๕๙. านาาเน ยถาภูตํ าณํ ตถาคตพลํ อริยํ น วตฺตพฺพํ – ‘‘สฺุตารมฺมณ’’นฺติ? อามนฺตา. สติปฏฺานา อริยา น วตฺตพฺพา – ‘‘สฺุตารมฺมณา’’ติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….
านาาเน ยถาภูตํ าณํ ตถาคตพลํ อริยํ น วตฺตพฺพํ – อนิมิตฺตารมฺมณํ…เป… อปฺปณิหิตารมฺมณนฺติ ¶ ? อามนฺตา. สติปฏฺานา อริยา น วตฺตพฺพา – ‘‘อปฺปณิหิตารมฺมณา’’ติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….
านาาเน ¶ ยถาภูตํ าณํ ตถาคตพลํ อริยํ น วตฺตพฺพํ – สฺุตารมฺมณํ…เป… อนิมิตฺตารมฺมณํ…เป… อปฺปณิหิตารมฺมณนฺติ? อามนฺตา. สมฺมปฺปธานํ…เป… โพชฺฌงฺคา อริยา น วตฺตพฺพา – ‘‘อปฺปณิหิตารมฺมณา’’ติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….
๓๖๐. สตฺตานํ จุตูปปาเต ยถาภูตํ าณํ ตถาคตพลํ อริยนฺติ? อามนฺตา. มคฺโค ผลํ นิพฺพานํ, โสตาปตฺติมคฺโค โสตาปตฺติผลํ…เป… โพชฺฌงฺโคติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….
สตฺตานํ จุตูปปาเต ยถาภูตํ าณํ ตถาคตพลํ อริยนฺติ? อามนฺตา. สฺุตารมฺมณนฺติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป… สฺุาตารมฺมณนฺติ ¶ ? อามนฺตา. สตฺตานํ จุตูปปาตฺจ มนสิ กโรติ ¶ , สฺุตฺจ มนสิ กโรตีติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….
สตฺตานํ จุตูปปาตฺจ มนสิ กโรติ, สฺุตฺจ มนสิ กโรตีติ? อามนฺตา. ทฺวินฺนํ ผสฺสานํ ทฺวินฺนํ จิตฺตานํ สโมธานํ โหตีติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….
สตฺตานํ จุตูปปาเต ยถาภูตํ าณํ ตถาคตพลํ อริยนฺติ? อามนฺตา. อนิมิตฺตารมฺมณํ อปฺปณิหิตารมฺมณนฺติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป… อปฺปณิหิตารมฺมณนฺติ? อามนฺตา. สตฺตานํ จุตูปปาตฺจ มนสิ กโรติ, อปฺปณิหิตฺจ มนสิ กโรตีติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….
สตฺตานํ จุตูปปาตฺจ มนสิ กโรติ, อปฺปณิหิตฺจ มนสิ กโรตีติ? อามนฺตา. ทฺวินฺนํ ผสฺสานํ ทฺวินฺนํ จิตฺตานํ สโมธานํ โหตีติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….
๓๖๑. สติปฏฺานา อริยา สฺุตารมฺมณา…เป… อนิมิตฺตารมฺมณา…เป… อปฺปณิหิตารมฺมณาติ? อามนฺตา. สตฺตานํ จุตูปปาเต ยถาภูตํ าณํ ตถาคตพลํ อริยํ อปฺปณิหิตารมฺมณนฺติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….
สมฺมปฺปธานํ ¶ ¶ …เป… โพชฺฌงฺคา อริยา สฺุตารมฺมณา…เป… อนิมิตฺตารมฺมณา…เป… อปฺปณิหิตารมฺมณาติ? อามนฺตา. สตฺตานํ จุตูปปาเต ยถาภูตํ าณํ ตถาคตพลํ อริยํ อปฺปณิหิตารมฺมณนฺติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….
สตฺตานํ ¶ จุตูปปาเต ยถาภูตํ าณํ ตถาคตพลํ อริยํ น วตฺตพฺพํ – สฺุตารมฺมณํ…เป… อนิมิตฺตารมฺมณํ…เป… อปฺปณิหิตารมฺมณนฺติ? อามนฺตา. สติปฏฺานา อริยา น วตฺตพฺพา – ‘‘อปฺปปณิหิตารมฺมณา’’ติ ¶ ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….
๓๖๒. สตฺตานํ จุตูปปาเต ยถาภูตํ าณํ ตถาคตพลํ อริยํ น วตฺตพฺพํ – สฺุตารมฺมณํ…เป… อนิมิตฺตารมฺมณํ…เป… อปฺปณิหิตารมฺมณนฺติ? อามนฺตา. สมฺมปฺปธานา…เป… โพชฺฌงฺคา อริยา น วตฺตพฺพา – ‘‘อปฺปณิหิตารมฺมณา’’ติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….
อาสวานํ ขเย ยถาภูตํ าณํ ตถาคตพลํ อริยนฺติ? อามนฺตา. านาาเน ยถาภูตํ าณํ ตถาคตพลํ อริยนฺติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….
อาสวานํ ¶ ขเย ยถาภูตํ าณํ ตถาคตพลํ อริยนฺติ? อามนฺตา. สตฺตานํ จุตูปปาเต ยถาภูตํ าณํ ตถาคตพลํ อริยนฺติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….
านาาเน ยถาภูตํ าณํ ตถาคตพลํ น วตฺตพฺพํ – ‘‘อริย’’นฺติ? อามนฺตา. อาสวานํ ขเย ยถาภูตํ าณํ ตถาคตพลํ น วตฺตพฺพํ – ‘‘อริย’’นฺติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ …เป….
สตฺตานํ จุตูปปาเต ยถาภูตํ าณํ ตถาคตพลํ น วตฺตพฺพํ – ‘‘อริย’’นฺติ? อามนฺตา. อาสวานํ ขเย ยถาภูตํ าณํ ตถาคตพลํ น วตฺตพฺพํ – ‘‘อริย’’นฺติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….
อาสวานํ ¶ ขเย ยถาภูตํ าณํ ตถาคตพลํ อริยํ สฺุตารมฺมณนฺติ? อามนฺตา. านาาเน ยถาภูตํ าณํ ตถาคตพลํ อริยํ สฺุตารมฺมณนฺติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….
อาสวานํ ขเย ¶ ยถาภูตํ าณํ ตถาคตพลํ อริยํ อนิมิตฺตารมฺมณํ… อปฺปณิหิตารมฺมณนฺติ? อามนฺตา. านาาเน ยถาภูตํ าณํ ตถาคตพลํ อริยํ อปฺปณิหิตารมฺมณนฺติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….
อาสวานํ ขเย ยถาภูตํ าณํ ตถาคตพลํ อริยํ สฺุตารมฺมณํ…เป… อนิมิตฺตารมฺมณํ…เป… อปฺปณิหิตารมฺมณนฺติ? อามนฺตา…เป…. สตฺตานํ จุตูปปาเต ¶ ยถาภูตํ าณํ ตถาคตพลํ อริยํ อปฺปณิหิตารมฺมณนฺติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….
านาาเน ¶ ยถาภูตํ าณํ ตถาคตพลํ อริยํ น วตฺตพฺพํ – ‘‘สฺุตารมฺมณ’’นฺติ? อามนฺตา. อาสวานํ ขเย ยถาภูตํ าณํ ตถาคตพลํ อริยํ น วตฺตพฺพํ – ‘‘สฺุตารมฺมณ’’นฺติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….
านาาเน ยถาภูตํ าณํ ตถาคตพลํ อริยํ น วตฺตพฺพํ – อนิมิตฺตารมฺมณํ… อปฺปณิหิตารมฺมณนฺติ? อามนฺตา. อาสวานํ ขเย ยถาภูตํ าณํ ตถาคตพลํ อริยํ น วตฺตพฺพํ – ‘‘อปฺปณิหิตารมฺมณ’’นฺติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….
สตฺตานํ จุตูปปาเต ยถาภูตํ าณํ ตถาคตพลํ อริยํ น วตฺตพฺพํ – สฺุตารมฺมณํ…เป… อนิมิตฺตารมฺมณํ…เป… อปฺปณิหิตารมฺมณนฺติ? อามนฺตา. อาสวานํ ขเย ยถาภูตํ าณํ ตถาคตพลํ อริยํ น วตฺตพฺพํ – ‘‘อปฺปณิหิตารมฺมณ’’นฺติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….
อริยนฺติกถา นิฏฺิตา.
๓. ตติยวคฺโค
(๒๓) ๓. วิมุตฺติกถา
๓๖๓. สราคํ ¶ ¶ จิตฺตํ วิมุจฺจตีติ? อามนฺตา. ราคสหคตํ ราคสหชาตํ ราคสํสฏฺํ ราคสมฺปยุตฺตํ ราคสหภุ ราคานุปริวตฺติ อกุสลํ โลกิยํ สาสวํ สํโยชนิยํ คนฺถนิยํ โอฆนิยํ โยคนิยํ นีวรณิยํ ปรามฏฺํ อุปาทานิยํ สํกิเลสิยํ จิตฺตํ วิมุจฺจตีติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….
สผสฺสํ จิตฺตํ วิมุจฺจติ, ผสฺโส จ จิตฺตฺจ อุโภ วิมุจฺจนฺตีติ? อามนฺตา. สราคํ ¶ จิตฺตํ วิมุจฺจติ, ราโค จ จิตฺตฺจ อุโภ วิมุจฺจนฺตีติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….
สเวทนํ…เป… สสฺํ…เป… สเจตนํ…เป… สปฺํ [สสฺํ (สี. ก.)] จิตฺตํ วิมุจฺจติ, ปฺา จ จิตฺตฺจ อุโภ วิมุจฺจนฺตีติ? อามนฺตา. สราคํ จิตฺตํ วิมุจฺจติ, ราโค จ จิตฺตฺจ อุโภ วิมุจฺจนฺตีติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….
สผสฺสํ ¶ สราคํ จิตฺตํ วิมุจฺจติ, ผสฺโส จ จิตฺตฺจ อุโภ วิมุจฺจนฺตีติ? อามนฺตา. ราโค จ จิตฺตฺจ อุโภ วิมุจฺจนฺตีติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….
สเวทนํ สราคํ…เป… สสฺํ สราคํ…เป… สเจตนํ สราคํ…เป… สปฺํ สราคํ จิตฺตํ วิมุจฺจติ, ปฺา จ จิตฺตฺจ อุโภ วิมุจฺจนฺตีติ? อามนฺตา. ราโค จ จิตฺตฺจ อุโภ วิมุจฺจนฺตีติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….
๓๖๔. สโทสํ ¶ จิตฺตํ วิมุจฺจตีติ? อามนฺตา. โทสสหคตํ โทสสหชาตํ โทสสํสฏฺํ โทสสมฺปยุตฺตํ โทสสหภุ โทสานุปริวตฺติ อกุสลํ โลกิยํ สาสวํ…เป… สํกิเลสิยํ จิตฺตํ วิมุจฺจตีติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….
สผสฺสํ ¶ จิตฺตํ วิมุจฺจติ, ผสฺโส จ จิตฺตฺจ อุโภ วิมุจฺจนฺตีติ? อามนฺตา. สโทสํ จิตฺตํ วิมุจฺจติ, โทโส จ จิตฺตฺจ อุโภ วิมุจฺจนฺตีติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….
สเวทนํ…เป… สสฺํ…เป… สเจตนํ…เป… สปฺํ จิตฺตํ วิมุจฺจติ, ปฺา จ จิตฺตฺจ อุโภ วิมุจฺจนฺตีติ? อามนฺตา ¶ . สโทสํ จิตฺตํ วิมุจฺจติ, โทโส จ จิตฺตฺจ อุโภ วิมุจฺจนฺตีติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….
สผสฺสํ สโทสํ จิตฺตํ วิมุจฺจติ, ผสฺโส จ จิตฺตฺจ อุโภ วิมุจฺจนฺตีติ? อามนฺตา. สโทสํ จิตฺตํ วิมุจฺจติ, โทโส จ จิตฺตฺจ อุโภ วิมุจฺจนฺตีติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….
สเวทนํ สโทสํ… สสฺํ สโทสํ… สเจตนํ สโทสํ… สปฺํ สโทสํ จิตฺตํ วิมุจฺจติ, ปฺา จ จิตฺตฺจ อุโภ วิมุจฺจนฺตีติ? อามนฺตา. โทโส จ จิตฺตฺจ อุโภ วิมุจฺจนฺตีติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….
๓๖๕. สโมหํ จิตฺตํ วิมุจฺจตีติ? อามนฺตา. โมหสหคตํ โมหสหชาตํ โมหสํสฏฺํ โมหสมฺปยุตฺตํ โมหสหภุ โมหานุปริวตฺติ อกุสลํ ¶ โลกิยํ สาสวํ…เป… สํกิเลสิยํ จิตฺตํ วิมุจฺจตีติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….
สผสฺสํ จิตฺตํ วิมุจฺจติ, ผสฺโส จ จิตฺตฺจ อุโภ วิมุจฺจนฺตีติ? อามนฺตา. สโมหํ จิตฺตํ วิมุจฺจติ, โมโห จ จิตฺตฺจ อุโภ วิมุจฺจนฺตีติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….
สเวทนํ ¶ … สสฺํ… สเจตนํ… สปฺํ จิตฺตํ วิมุจฺจติ, ปฺา จ จิตฺตฺจ อุโภ วิมุจฺจนฺตีติ? อามนฺตา. สโมหํ จิตฺตํ วิมุจฺจติ, โมโห จ จิตฺตฺจ อุโภ วิมุจฺจนฺตีติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….
สผสฺสํ ¶ สโมหํ จิตฺตํ วิมุจฺจติ, ผสฺโส จ จิตฺตฺจ อุโภ วิมุจฺจนฺตีติ? อามนฺตา ¶ . โมโห จ จิตฺตฺจ อุโภ วิมุจฺจนฺตีติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….
สเวทนํ สโมหํ… สสฺํ สโมหํ… สเจตนํ สโมหํ…เป… สปฺํ สโมหํ จิตฺตํ วิมุจฺจติ, ปฺา จ จิตฺตฺจ อุโภ วิมุจฺจนฺตีติ? อามนฺตา. โมโห จ จิตฺตฺจ อุโภ วิมุจฺจนฺตีติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….
สราคํ สโทสํ สโมหํ จิตฺตํ วิมุจฺจตีติ? อามนฺตา. วีตราคํ วีตโทสํ วีตโมหํ นิกฺกิเลสํ จิตฺตํ วิมุจฺจตีติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป… เตน หิ น วตฺตพฺพํ – ‘‘สราคํ สโทสํ สโมหํ จิตฺตํ วิมุจฺจตี’’ติ.
วิมุตฺติกถา นิฏฺิตา.
๓. ตติยวคฺโค
(๒๔) ๔. วิมุจฺจมานกถา
๓๖๖. วิมุตฺตํ ¶ วิมุจฺจมานนฺติ? อามนฺตา. เอกเทสํ วิมุตฺตํ, เอกเทสํ อวิมุตฺตนฺติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….
เอกเทสํ วิมุตฺตํ, เอกเทสํ อวิมุตฺตนฺติ? อามนฺตา. เอกเทสํ โสตาปนฺโน, เอกเทสํ น โสตาปนฺโน, เอกเทสํ โสตาปตฺติผลปฺปตฺโต ปฏิลทฺโธ อธิคโต สจฺฉิกโต อุปสมฺปชฺช วิหรติ, กาเยน ผุสิตฺวา วิหรติ, เอกเทสํ น กาเยน ผุสิตฺวา วิหรติ, เอกเทสํ สตฺตกฺขตฺตุปรโม โกลงฺโกโล เอกพีชี พุทฺเธ อเวจฺจปฺปสาเทน สมนฺนาคโต ธมฺเม…เป… สงฺเฆ…เป… อริยกนฺเตหิ สีเลหิ สมนฺนาคโต, เอกเทสํ อริยกนฺเตหิ สีเลหิ น สมนฺนาคโตติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….
เอกเทสํ ¶ วิมุตฺตํ, เอกเทสํ อวิมุตฺตนฺติ? อามนฺตา ¶ . เอกเทสํ สกทาคามี, เอกเทสํ น สกทาคามี, เอกเทสํ สกทาคามิผลปฺปตฺโต ปฏิลทฺโธ อธิคโต สจฺฉิกโต อุปสมฺปชฺช วิหรติ, กาเยน ผุสิตฺวา วิหรติ, เอกเทสํ น กาเยน ผุสิตฺวา วิหรตีติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….
เอกเทสํ ¶ วิมุตฺตํ, เอกเทสํ อวิมุตฺตนฺติ? อามนฺตา. เอกเทสํ อนาคามี, เอกเทสํ น อนาคามี, เอกเทสํ อนาคามิผลปฺปตฺโต ปฏิลทฺโธ อธิคโต สจฺฉิกโต อุปสมฺปชฺช วิหรติ, กาเยน ผุสิตฺวา วิหรติ, เอกเทสํ น กาเยน ผุสิตฺวา วิหรติ, เอกเทสํ อนฺตราปรินิพฺพายี ¶ , อุปหจฺจปรินิพฺพายี, อสงฺขารปรินิพฺพายี, สสงฺขารปรินิพฺพายี, อุทฺธํโสโตอกนิฏฺคามี, เอกเทสํ น อุทฺธํโสโตอกนิฏฺคามีติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….
เอกเทสํ วิมุตฺตํ, เอกเทสํ อวิมุตฺตนฺติ? อามนฺตา. เอกเทสํ อรหา เอกเทสํ น อรหา, เอกเทสํ อรหตฺตปฺปตฺโต ปฏิลทฺโธ อธิคโต สจฺฉิกโต อุปสมฺปชฺช วิหรติ, กาเยน ผุสิตฺวา วิหรติ, เอกเทสํ น กาเยน ผุสิตฺวา วิหรติ, เอกเทสํ วีตราโค วีตโทโส วีตโมโห…เป… เอกเทสํ สจฺฉิกาตพฺพํ สจฺฉิกตํ, เอกเทสํ สจฺฉิกาตพฺพํ น สจฺฉิกตนฺติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….
วิมุตฺตํ วิมุจฺจมานนฺติ? อามนฺตา. อุปฺปาทกฺขเณ วิมุตฺตํ, ภงฺคกฺขเณ วิมุจฺจมานนฺติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….
๓๖๗. น วตฺตพฺพํ – ‘‘วิมุตฺตํ วิมุจฺจมาน’’นฺติ? อามนฺตา. นนุ วุตฺตํ ภควตา – ‘‘ตสฺส เอวํ ชานโต เอวํ ปสฺสโต กามาสวาปิ จิตฺตํ วิมุจฺจติ, ภวาสวาปิ จิตฺตํ วิมุจฺจติ, อวิชฺชาสวาปิ จิตฺตํ วิมุจฺจตี’’ติ [ที. นิ. ๑.๒๔๘ อาทโย]! อตฺเถว สุตฺตนฺโตติ? อามนฺตา ¶ . เตน หิ วตฺตพฺพํ [เตน หิ (สี. สฺยา. กํ.), เตน หิ น วตฺตพฺพํ (ก.)] – ‘‘วิมุตฺตํ วิมุจฺจมาน’’นฺติ.
วิมุตฺตํ วิมุจฺจมานนฺติ? อามนฺตา. นนุ วุตฺตํ ภควตา – ‘‘โส เอวํ สมาหิเต จิตฺเต ปริสุทฺเธ ปริโยทาเต อนงฺคเณ วิคตูปกฺกิเลเส มุทุภูเต กมฺมนิเย ิเต อาเนฺชปฺปตฺเต อาสวานํ ¶ ขยาณาย จิตฺตํ อภินินฺนาเมตี’’ติ! อตฺเถว สุตฺตนฺโตติ? อามนฺตา. เตน ¶ หิ น วตฺตพฺพํ – ‘‘วิมุตฺตํ วิมุจฺจมาน’’นฺติ.
อตฺถิ จิตฺตํ วิมุจฺจมานนฺติ? อามนฺตา. อตฺถิ จิตฺตํ รชฺชมานํ ทุสฺสมานํ มุยฺหมานํ กิลิสฺสมานนฺติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป… นนุ รตฺตฺเจว อรตฺตฺจ, ทุฏฺฺเจว อทุฏฺฺจ, มูฬฺหฺเจว อมูฬฺหฺจ, ฉินฺนฺเจว อฉินฺนฺจ, ภินฺนฺเจว อภินฺนฺจ, กตฺเจว อกตฺจาติ ¶ ? อามนฺตา. หฺจิ รตฺตฺเจว อรตฺตฺจ, ทุฏฺฺเจว อทุฏฺฺจ, มูฬฺหฺเจว อมูฬฺหฺจ, ฉินฺนฺเจว อฉินฺนฺจ, ภินฺนฺเจว อภินฺนฺจ, กตฺเจว อกตฺจ, โน จ วต เร วตฺตพฺเพ – ‘‘อตฺถิ จิตฺตํ วิมุจฺจมาน’’นฺติ.
วิมุจฺจมานกถา นิฏฺิตา.
๓. ตติยวคฺโค
(๒๕) ๕. อฏฺมกกถา
๓๖๘. อฏฺมกสฺส ปุคฺคลสฺส ทิฏฺิปริยุฏฺานํ ปหีนนฺติ? อามนฺตา. อฏฺมโก ปุคฺคโล โสตาปนฺโน โสตาปตฺติผลปฺปตฺโต ปฏิลทฺโธ อธิคโต สจฺฉิกโต อุปสมฺปชฺช วิหรติ, กาเยน ผุสิตฺวา วิหรตีติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….
อฏฺมกสฺส ปุคฺคลสฺส วิจิกิจฺฉาปริยุฏฺานํ ปหีนนฺติ? อามนฺตา. อฏฺมโก ¶ ปุคฺคโล โสตาปนฺโน โสตาปตฺติผลปฺปตฺโต…เป… กาเยน ผุสิตฺวา วิหรตีติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….
อฏฺมกสฺส ¶ ปุคฺคลสฺส ทิฏฺิปริยุฏฺานํ ปหีนนฺติ? อามนฺตา. อฏฺมกสฺส ปุคฺคลสฺส ทิฏฺานุสโย ปหีโนติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป… อฏฺมกสฺส ปุคฺคลสฺส ทิฏฺิปริยุฏฺานํ ปหีนนฺติ ¶ ? อามนฺตา. อฏฺมกสฺส ปุคฺคลสฺส วิจิกิจฺฉานุสโย… สีลพฺพตปรามาโส ปหีโนติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….
อฏฺมกสฺส ปุคฺคลสฺส วิจิกิจฺฉาปริยุฏฺานํ ปหีนนฺติ? อามนฺตา. อฏฺมกสฺส ปุคฺคลสฺส วิจิกิจฺฉานุสโย ปหีโนติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป… อฏฺมกสฺส ปุคฺคลสฺส วิจิกิจฺฉาปริยุฏฺานํ ปหีนนฺติ? อามนฺตา. อฏฺมกสฺส ปุคฺคลสฺส ทิฏฺานุสโย… สีลพฺพตปรามาโส ปหีโนติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….
อฏฺมกสฺส ปุคฺคลสฺส ทิฏฺานุสโย อปฺปหีโนติ? อามนฺตา. อฏฺมกสฺส ปุคฺคลสฺส ทิฏฺิปริยุฏฺานํ อปฺปหีนนฺติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป… อฏฺมกสฺส ปุคฺคลสฺส ทิฏฺานุสโย อปฺปหีโนติ? อามนฺตา. อฏฺมกสฺส ปุคฺคลสฺส วิจิกิจฺฉาปริยุฏฺานํ อปฺปหีนนฺติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….
อฏฺมกสฺส ¶ ปุคฺคลสฺส วิจิกิจฺฉานุสโย… สีลพฺพตปรามาโส อปฺปหีโนติ? อามนฺตา. อฏฺมกสฺส ¶ ปุคฺคลสฺส ทิฏฺิปริยุฏฺานํ อปฺปหีนนฺติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป… อฏฺมกสฺส ปุคฺคลสฺส สีลพฺพตปรามาโส อปฺปหีโนติ? อามนฺตา. อฏฺมกสฺส ปุคฺคลสฺส วิจิกิจฺฉาปริยุฏฺานํ อปฺปหีนนฺติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….
๓๖๙. อฏฺมกสฺส ¶ ปุคฺคลสฺส ทิฏฺิปริยุฏฺานํ ปหีนนฺติ? อามนฺตา. อฏฺมกสฺส ปุคฺคลสฺส ทิฏฺิปริยุฏฺานปหานาย มคฺโค ภาวิโตติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป… อฏฺมกสฺส ปุคฺคลสฺส ทิฏฺิปริยุฏฺานํ ปหีนนฺติ? อามนฺตา. อฏฺมกสฺส ปุคฺคลสฺส ทิฏฺิปริยุฏฺานปหานาย สติปฏฺานา ภาวิตา…เป… สมฺมปฺปธานา…เป… โพชฺฌงฺคา ภาวิตาติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ.
อฏฺมกสฺส ปุคฺคลสฺส วิจิกิจฺฉาปริยุฏฺานํ ปหีนนฺติ? อามนฺตา. อฏฺมกสฺส ปุคฺคลสฺส วิจิกิจฺฉาปริยุฏฺานปหานาย มคฺโค ภาวิโต…เป… โพชฺฌงฺคา ภาวิตาติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….
อฏฺมกสฺส ¶ ปุคฺคลสฺส ทิฏฺิปริยุฏฺานปหานาย มคฺโค อภาวิโตติ? อามนฺตา. อมคฺเคน ปหีนํ โลกิเยน สาสเวน…เป… สํกิเลสิเยนาติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป… อฏฺมกสฺส ปุคฺคลสฺส ทิฏฺิปริยุฏฺานปหานาย สติปฏฺานา…เป… โพชฺฌงฺคา อภาวิตาติ? อามนฺตา. อมคฺเคน ปหีนํ โลกิเยน สาสเวน…เป… สํกิเลสิเยนาติ? น ¶ เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….
อฏฺมกสฺส ปุคฺคลสฺส วิจิกิจฺฉาปริยุฏฺานปหานาย มคฺโค อภาวิโต…เป… สติปฏฺานา…เป… โพชฺฌงฺคา อภาวิตาติ? อามนฺตา. อมคฺเคน ปหีนํ โลกิเยน สาสเวน…เป… สํกิเลสิเยนาติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….
๓๗๐. น ¶ วตฺตพฺพํ – ‘‘อฏฺมกสฺส ปุคฺคลสฺส ทิฏฺิปริยุฏฺานํ ปหีน’’นฺติ? อามนฺตา. อุปฺปชฺชิสฺสตีติ? นุปฺปชฺชิสฺสติ. หฺจิ นุปฺปชฺชิสฺสติ, เตน วต เร วตฺตพฺเพ – ‘‘อฏฺมกสฺส ปุคฺคลสฺส ทิฏฺิปริยุฏฺานํ ปหีน’’นฺติ.
น วตฺตพฺพํ – ‘‘อฏฺมกสฺส ปุคฺคลสฺส วิจิกิจฺฉาปริยุฏฺานํ ปหีน’’นฺติ? อามนฺตา. อุปฺปชฺชิสฺสตีติ? นุปฺปชฺชิสฺสติ. หฺจิ นุปฺปชฺชิสฺสติ, เตน วต เร วตฺตพฺเพ – ‘‘อฏฺมกสฺส ปุคฺคลสฺส วิจิกิจฺฉาปริยุฏฺานํ ปหีน’’นฺติ.
อฏฺมกสฺส ¶ ปุคฺคลสฺส ทิฏฺิปริยุฏฺานํ นุปฺปชฺชิสฺสตีติ กตฺวา ปหีนนฺติ? อามนฺตา. อฏฺมกสฺส ปุคฺคลสฺส ทิฏฺานุสโย นุปฺปชฺชิสฺสตีติ กตฺวา ปหีโนติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….
อฏฺมกสฺส ปุคฺคลสฺส ทิฏฺิปริยุฏฺานํ นุปฺปชฺชิสฺสตีติ กตฺวา ปหีนนฺติ? อามนฺตา. อฏฺมกสฺส ปุคฺคลสฺส วิจิกิจฺฉานุสโย… สีลพฺพตปรามาโส นุปฺปชฺชิสฺสตีติ กตฺวา ปหีโนติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….
อฏฺมกสฺส ปุคฺคลสฺส วิจิกิจฺฉาปริยุฏฺานํ นุปฺปชฺชิสฺสตีติ กตฺวา ปหีนนฺติ? อามนฺตา ¶ . อฏฺมกสฺส ปุคฺคลสฺส วิจิกิจฺฉานุสโย… สีลพฺพตปรามาโส นุปฺปชฺชิสฺสตีติ กตฺวา ปหีโนติ? น ¶ เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….
อฏฺมกสฺส ปุคฺคลสฺส ทิฏฺิปริยุฏฺานํ นุปฺปชฺชิสฺสตีติ กตฺวา ¶ ปหีนนฺติ? อามนฺตา. โคตฺรภุโน ปุคฺคลสฺส ทิฏฺิปริยุฏฺานํ นุปฺปชฺชิสฺสตีติ กตฺวา ปหีนนฺติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป… อฏฺมกสฺส ปุคฺคลสฺส วิจิกิจฺฉาปริยุฏฺานํ นุปฺปชฺชิสฺสตีติ กตฺวา ปหีนนฺติ? อามนฺตา. โคตฺรภุโน ปุคฺคลสฺส วิจิกิจฺฉาปริยุฏฺานํ นุปฺปชฺชิสฺสตีติ กตฺวา ปหีนนฺติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….
อฏฺมกกถา นิฏฺิตา.
๓. ตติยวคฺโค
(๒๖) ๖. อฏฺมกสฺสอินฺทฺริยกถา
๓๗๑. อฏฺมกสฺส ปุคฺคลสฺส นตฺถิ สทฺธินฺทฺริยนฺติ? อามนฺตา. อฏฺมกสฺส ปุคฺคลสฺส นตฺถิ สทฺธาติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ. อฏฺมกสฺส ปุคฺคลสฺส นตฺถิ วีริยินฺทฺริยํ…เป… นตฺถิ สตินฺทฺริยํ…เป… นตฺถิ สมาธินฺทฺริยํ…เป… นตฺถิ ปฺินฺทฺริยนฺติ? อามนฺตา. อฏฺมกสฺส ปุคฺคลสฺส นตฺถิ ปฺาติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….
อฏฺมกสฺส ปุคฺคลสฺส อตฺถิ สทฺธาติ? อามนฺตา. อฏฺมกสฺส ปุคฺคลสฺส อตฺถิ สทฺธินฺทฺริยนฺติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป… อฏฺมกสฺส ปุคฺคลสฺส อตฺถิ วีริยํ…เป… อตฺถิ สติ… อตฺถิ สมาธิ… อตฺถิ ปฺาติ? อามนฺตา. อฏฺมกสฺส ปุคฺคลสฺส ¶ อตฺถิ ปฺินฺทฺริยนฺติ? น ¶ เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….
อฏฺมกสฺส ปุคฺคลสฺส อตฺถิ มโน, อตฺถิ มนินฺทฺริยนฺติ? อามนฺตา. อฏฺมกสฺส ปุคฺคลสฺส ¶ อตฺถิ สทฺธา, อตฺถิ สทฺธินฺทฺริยนฺติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป… อฏฺมกสฺส ¶ ปุคฺคลสฺส อตฺถิ มโน, อตฺถิ มนินฺทฺริยนฺติ? อามนฺตา. อฏฺมกสฺส ปุคฺคลสฺส อตฺถิ ปฺา, อตฺถิ ปฺินฺทฺริยนฺติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….
อฏฺมกสฺส ปุคฺคลสฺส อตฺถิ โสมนสฺสํ, อตฺถิ โสมนสฺสินฺทฺริยํ, อตฺถิ ชีวิตํ, อตฺถิ ชีวิตินฺทฺริยนฺติ? อามนฺตา. อฏฺมกสฺส ปุคฺคลสฺส อตฺถิ สทฺธา, อตฺถิ สทฺธินฺทฺริยนฺติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป… อฏฺมกสฺส ปุคฺคลสฺส อตฺถิ ชีวิตํ, อตฺถิ ชีวิตินฺทฺริยนฺติ? อามนฺตา. อฏฺมกสฺส ปุคฺคลสฺส…เป… อตฺถิ ปฺา, อตฺถิ ปฺินฺทฺริยนฺติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….
อฏฺมกสฺส ปุคฺคลสฺส อตฺถิ สทฺธา, นตฺถิ สทฺธินฺทฺริยนฺติ? อามนฺตา. อฏฺมกสฺส ปุคฺคลสฺส อตฺถิ มโน, นตฺถิ มนินฺทฺริยนฺติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….
อฏฺมกสฺส ปุคฺคลสฺส อตฺถิ สทฺธา, นตฺถิ สทฺธินฺทฺริยนฺติ? อามนฺตา. อฏฺมกสฺส ปุคฺคลสฺส อตฺถิ โสมนสฺสํ, นตฺถิ โสมนสฺสินฺทฺริยนฺติ…เป… อตฺถิ ชีวิตํ, นตฺถิ ชีวิตินฺทฺริยนฺติ? น ¶ เหวํ วตฺตพฺเพ…เป… อฏฺมกสฺส ¶ ปุคฺคลสฺส อตฺถิ ปฺา, นตฺถิ ปฺินฺทฺริยนฺติ? อามนฺตา. อฏฺมกสฺส ปุคฺคลสฺส อตฺถิ มโน, นตฺถิ มนินฺทฺริยนฺติ? อตฺถิ โสมนสฺสํ, นตฺถิ โสมนสฺสินฺทฺริยนฺติ? อตฺถิ ชีวิตํ, นตฺถิ ชีวิตินฺทฺริยนฺติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….
อฏฺมกสฺส ปุคฺคลสฺส นตฺถิ สทฺธินฺทฺริยนฺติ? อามนฺตา. อฏฺมโก ปุคฺคโล อสฺสทฺโธติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป… อฏฺมกสฺส ปุคฺคลสฺส นตฺถิ วีริยินฺทฺริยนฺติ? อามนฺตา. อฏฺมโก ปุคฺคโล กุสีโต หีนวีริโยติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป… อฏฺมกสฺส ปุคฺคลสฺส นตฺถิ สตินฺทฺริยนฺติ? อามนฺตา. อฏฺมโก ปุคฺคโล มุฏฺสฺสติ อสมฺปชาโนติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป… อฏฺมกสฺส ปุคฺคลสฺส นตฺถิ สมาธินฺทฺริยนฺติ? อามนฺตา. อฏฺมโก ปุคฺคโล อสมาหิโต วิพฺภนฺตจิตฺโตติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป… อฏฺมกสฺส ปุคฺคลสฺส นตฺถิ ปฺินฺทฺริยนฺติ? อามนฺตา. อฏฺมโก ปุคฺคโล ทุปฺปฺโ เอลมูโคติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….
อฏฺมกสฺส ¶ ปุคฺคลสฺส อตฺถิ สทฺธา, สา จ สทฺธา นิยฺยานิกาติ? อามนฺตา. หฺจิ อฏฺมกสฺส ปุคฺคลสฺส อตฺถิ สทฺธา, สา จ สทฺธา นิยฺยานิกา, โน จ วต เร วตฺตพฺเพ – ‘‘อฏฺมกสฺส ปุคฺคลสฺส นตฺถิ สทฺธินฺทฺริย’’นฺติ. อฏฺมกสฺส ปุคฺคลสฺส อตฺถิ วีริยํ, ตฺจ วีริยํ นิยฺยานิกํ; อตฺถิ สติ, สา จ สติ นิยฺยานิกา; อตฺถิ ¶ สมาธิ, โส จ สมาธิ นิยฺยานิโก; อตฺถิ ปฺา, สา จ ปฺา นิยฺยานิกาติ? อามนฺตา ¶ . หฺจิ อฏฺมกสฺส ปุคฺคลสฺส ¶ อตฺถิ ปฺา, สา จ ปฺา นิยฺยานิกา, โน จ วต เร วตฺตพฺเพ – ‘‘อฏฺมกสฺส ปุคฺคลสฺส นตฺถิ ปฺินฺทฺริย’’นฺติ.
๓๗๒. สกทาคามิผลสจฺฉิกิริยาย ปฏิปนฺนสฺส ปุคฺคลสฺส อตฺถิ สทฺธา, อตฺถิ สทฺธินฺทฺริยนฺติ? อามนฺตา. อฏฺมกสฺส ปุคฺคลสฺส อตฺถิ สทฺธา, อตฺถิ สทฺธินฺทฺริยนฺติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป… สกทาคามิผลสจฺฉิกิริยาย ปฏิปนฺนสฺส ปุคฺคลสฺส อตฺถิ ปฺา, อตฺถิ ปฺินฺทฺริยนฺติ? อามนฺตา. อฏฺมกสฺส ปุคฺคลสฺส อตฺถิ ปฺา, อตฺถิ ปฺินฺทฺริยนฺติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….
อนาคามิผลสจฺฉิกิริยาย ปฏิปนฺนสฺส ปุคฺคลสฺส… อรหตฺตสจฺฉิกิริยาย ปฏิปนฺนสฺส ปุคฺคลสฺส อตฺถิ สทฺธา, อตฺถิ สทฺธินฺทฺริยํ…เป… อตฺถิ ปฺา, อตฺถิ ปฺินฺทฺริยนฺติ? อามนฺตา. อฏฺมกสฺส ปุคฺคลสฺส อตฺถิ ปฺา, อตฺถิ ปฺินฺทฺริยนฺติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….
อฏฺมกสฺส ปุคฺคลสฺส อตฺถิ สทฺธา, นตฺถิ สทฺธินฺทฺริยนฺติ? อามนฺตา. สกทาคามิผลสจฺฉิกิริยาย ปฏิปนฺนสฺส ปุคฺคลสฺส อตฺถิ สทฺธา, นตฺถิ สทฺธินฺทฺริยนฺติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป… อฏฺมกสฺส ปุคฺคลสฺส อตฺถิ ปฺา, นตฺถิ ปฺินฺทฺริยนฺติ? อามนฺตา. สกทาคามิผลสจฺฉิกิริยาย ปฏิปนฺนสฺส ปุคฺคลสฺส ¶ อตฺถิ ปฺา, นตฺถิ ปฺินฺทฺริยนฺติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….
อฏฺมกสฺส ปุคฺคลสฺส อตฺถิ สทฺธา, นตฺถิ สทฺธินฺทฺริยนฺติ…เป… อตฺถิ ปฺา, นตฺถิ ปฺินฺทฺริยนฺติ? อามนฺตา ¶ . อนาคามิผลสจฺฉิกิริยาย ปฏิปนฺนสฺส ปุคฺคลสฺส… อรหตฺตสจฺฉิกิริยาย ¶ ปฏิปนฺนสฺส ปุคฺคลสฺส อตฺถิ ปฺา, นตฺถิ ปฺินฺทฺริยนฺติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….
อฏฺมกสฺส ปุคฺคลสฺส นตฺถิ ปฺจินฺทฺริยานีติ? อามนฺตา. นนุ วุตฺตํ ภควตา – ‘‘ปฺจิมานิ, ภิกฺขเว, อินฺทฺริยานิ! กตมานิ ปฺจ? สทฺธินฺทฺริยํ, วีริยินฺทฺริยํ, สตินฺทฺริยํ, สมาธินฺทฺริยํ, ปฺินฺทฺริยํ – อิมานิ โข, ภิกฺขเว, ปฺจินฺทฺริยานิ. อิเมสํ โข, ภิกฺขเว, ปฺจนฺนํ อินฺทฺริยานํ สมตฺตา ปริปูรตฺตา อรหา โหติ. ตโต มุทุตเรหิ อรหตฺตสจฺฉิกิริยาย ปฏิปนฺโน โหติ, ตโต มุทุตเรหิ อนาคามี โหติ, ตโต มุทุตเรหิ อนาคามิผลสจฺฉิกิริยาย ปฏิปนฺโน โหติ, ตโต มุทุตเรหิ สกทาคามี โหติ, ตโต มุทุตเรหิ สกทาคามิผลสจฺฉิกิริยาย ปฏิปนฺโน โหติ, ตโต มุทุตเรหิ โสตาปนฺโน โหติ, ตโต มุทุตเรหิ โสตาปตฺติผลสจฺฉิกิริยาย ปฏิปนฺโน โหติ. ยสฺส โข, ภิกฺขเว, อิมานิ ¶ ปฺจินฺทฺริยานิ สพฺเพน สพฺพํ สพฺพถา สพฺพํ นตฺถิ, ตมหํ ‘พาหิโร ปุถุชฺชนปกฺเข ิโต’ติ วทามี’’ติ [สํ. นิ. ๕.๔๘๘]. อตฺเถว สุตฺตนฺโตติ? อามนฺตา. อฏฺมโก ¶ ปุคฺคโล พาหิโร ปุถุชฺชนปกฺเข ิโตติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป… เตน หิ อฏฺมกสฺส ปุคฺคลสฺส อตฺถิ ปฺจินฺทฺริยานีติ.
อฏฺมกสฺส อินฺทฺริยกถา นิฏฺิตา.
๓. ตติยวคฺโค
(๒๗) ๗. ทิพฺพจกฺขุกถา
๓๗๓. มํสจกฺขุํ ธมฺมุปตฺถทฺธํ ทิพฺพจกฺขุํ โหตีติ? อามนฺตา. มํสจกฺขุํ ทิพฺพจกฺขุํ, ทิพฺพจกฺขุํ มํสจกฺขุนฺติ? น ¶ เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….
มํสจกฺขุํ ธมฺมุปตฺถทฺธํ ทิพฺพจกฺขุํ โหตีติ? อามนฺตา. ยาทิสํ มํสจกฺขุํ ตาทิสํ ทิพฺพจกฺขุํ, ยาทิสํ ทิพฺพจกฺขุํ ตาทิสํ มํสจกฺขุนฺติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….
มํสจกฺขุํ ¶ ธมฺมุปตฺถทฺธํ ทิพฺพจกฺขุํ โหตีติ? อามนฺตา. ตฺเว มํสจกฺขุํ ตํ ทิพฺพจกฺขุํ, ตํ ทิพฺพจกฺขุํ ตํ มํสจกฺขุนฺติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….
มํสจกฺขุํ ธมฺมุปตฺถทฺธํ ทิพฺพจกฺขุํ โหตีติ? อามนฺตา. ยาทิโส มํสจกฺขุสฺส วิสโย อานุภาโว โคจโร ตาทิโส ทิพฺพสฺส จกฺขุสฺส วิสโย อานุภาโว โคจโรติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….
มํสจกฺขุํ ธมฺมุปตฺถทฺธํ ทิพฺพจกฺขุํ โหตีติ? อามนฺตา. อุปาทิณฺณํ [อุปาทินฺนํ (สฺยา. กํ.)] หุตฺวา อนุปาทิณฺณํ โหตีติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….
อุปาทิณฺณํ หุตฺวา อนุปาทิณฺณํ โหตีติ? อามนฺตา. กามาวจรํ ¶ หุตฺวา รูปาวจรํ โหตีติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….
กามาวจรํ หุตฺวา รูปาวจรํ โหตีติ? อามนฺตา. รูปาวจรํ หุตฺวา อรูปาวจรํ โหตีติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….
รูปาวจรํ หุตฺวา อรูปาวจรํ โหตีติ? อามนฺตา. ปริยาปนฺนํ หุตฺวา อปริยาปนฺนํ โหตีติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….
๓๗๔. มํสจกฺขุํ ¶ ¶ ธมฺมุปตฺถทฺธํ ทิพฺพจกฺขุํ โหตีติ? อามนฺตา. ทิพฺพจกฺขุํ ธมฺมุปตฺถทฺธํ มํสจกฺขุํ โหตีติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….
มํสจกฺขุํ ธมฺมุปตฺถทฺธํ ทิพฺพจกฺขุํ โหตีติ? อามนฺตา. ทิพฺพจกฺขุํ ธมฺมุปตฺถทฺธํ ปฺาจกฺขุํ โหตีติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….
มํสจกฺขุํ ธมฺมุปตฺถทฺธํ ทิพฺพจกฺขุํ โหตีติ? อามนฺตา. ทิพฺพจกฺขุํ ธมฺมุปตฺถทฺธํ มํสจกฺขุํ โหตีติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….
มํสจกฺขุํ ¶ ธมฺมุปตฺถทฺธํ ทิพฺพจกฺขุํ โหตีติ? อามนฺตา. ทฺเวว จกฺขูนีติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป… ทฺเวว จกฺขูนีติ? อามนฺตา. นนุ ตีณิ จกฺขูนิ วุตฺตานิ ภควตา – มํสจกฺขุํ, ทิพฺพจกฺขุํ, ปฺาจกฺขุนฺติ? อามนฺตา. หฺจิ ตีณิ จกฺขูนิ วุตฺตานิ ภควตา – มํสจกฺขุํ, ทิพฺพจกฺขุํ, ปฺาจกฺขุํ, โน จ วต เร วตฺตพฺเพ – ‘‘ทฺเวว จกฺขูนี’’ติ.
ทฺเวว จกฺขูนีติ? อามนฺตา. นนุ วุตฺตํ ภควตา – ‘‘ตีณิมานิ, ภิกฺขเว, จกฺขูนิ! กตมานิ ตีณิ? มํสจกฺขุํ, ทิพฺพจกฺขุํ, ปฺาจกฺขุนฺติ – อิมานิ โข, ภิกฺขเว, ตีณิ จกฺขูนี’’ติ.
‘‘มํสจกฺขุํ ¶ ¶ ทิพฺพจกฺขุํ, ปฺาจกฺขุํ อนุตฺตรํ;
เอตานิ ตีณิ จกฺขูนิ, อกฺขาสิ ปุริสุตฺตโม.
‘‘มํสจกฺขุสฺส อุปฺปาโท, มคฺโค ทิพฺพสฺส จกฺขุโน;
ยทา จ าณํ อุทปาทิ, ปฺาจกฺขุํ อนุตฺตรํ;
ตสฺส จกฺขุสฺส ปฏิลาภา, สพฺพทุกฺขา ปมุจฺจตี’’ติ [อิติวุ. ๖๑ อิติวุตฺตเก].
อตฺเถว สุตฺตนฺโตติ? อามนฺตา. เตน หิ น วตฺตพฺพํ – ‘‘ทฺเวว จกฺขูนี’’ติ.
ทิพฺพจกฺขุกถา นิฏฺิตา.
๓. ตติยวคฺโค
(๒๘) ๘. ทิพฺพโสตกถา
๓๗๕. มํสโสตํ ธมฺมุปตฺถทฺธํ ทิพฺพโสตํ โหตีติ? อามนฺตา. มํสโสตํ ทิพฺพโสตํ, ทิพฺพโสตํ มํสโสตนฺติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….
มํสโสตํ ¶ ¶ ธมฺมุปตฺถทฺธํ ทิพฺพโสตํ โหตีติ? อามนฺตา. ยาทิสํ มํสโสตํ ตาทิสํ ทิพฺพโสตํ, ยาทิสํ ทิพฺพโสตํ ตาทิสํ มํสโสตนฺติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….
มํสโสตํ ธมฺมุปตฺถทฺธํ ทิพฺพโสตํ โหตีติ? อามนฺตา. ตฺเว มํสโสตํ ตํ ทิพฺพโสตํ, ตํ ทิพฺพโสตํ ตํ มํสโสตนฺติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….
มํสโสตํ ¶ ธมฺมุปตฺถทฺธํ ทิพฺพโสตํ โหตีติ? อามนฺตา. ยาทิโส มํสโสตสฺส วิสโย อานุภาโว โคจโร ตาทิโส ทิพฺพสฺส โสตสฺส วิสโย อานุภาโว โคจโรติ? น ¶ เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….
มํสโสตํ ธมฺมุปตฺถทฺธํ ทิพฺพโสตํ โหตีติ? อามนฺตา. อุปาทิณฺณํ หุตฺวา อนุปาทิณฺณํ โหตีติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….
อุปาทิณฺณํ หุตฺวา อนุปาทิณฺณํ โหตีติ? อามนฺตา. กามาวจรํ หุตฺวา รูปาวจรํ โหตีติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….
กามาวจรํ หุตฺวา รูปาวจรํ โหตีติ? อามนฺตา. รูปาวจรํ หุตฺวา อรูปาวจรํ โหตีติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….
รูปาวจรํ หุตฺวา อรูปาวจรํ โหตีติ? อามนฺตา. ปริยาปนฺนํ หุตฺวา อปริยาปนฺนํ โหตีติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….
๓๗๖. มํสโสตํ ธมฺมุปตฺถทฺธํ ทิพฺพโสตํ โหตีติ? อามนฺตา. ทิพฺพโสตํ ธมฺมุปตฺถทฺธํ มํสโสตํ โหตีติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….
มํสโสตํ ธมฺมุปตฺถทฺธํ ทิพฺพโสตํ โหตีติ? อามนฺตา. เอกํเยว โสตนฺติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….
เอกํเยว ¶ โสตนฺติ? อามนฺตา. นนุ ทฺเว โสตานิ วุตฺตานิ ภควตา – ‘‘มํสโสตํ, ทิพฺพโสต’’นฺติ? อามนฺตา. หฺจิ ทฺเว โสตานิ วุตฺตานิ ภควตา – มํสโสตํ, ทิพฺพโสตํ, โน จ วต เร วตฺตพฺเพ – ‘‘เอกฺเว โสต’’นฺติ.
ทิพฺพโสตกถา นิฏฺิตา.
๓. ตติยวคฺโค
(๒๙) ๙. ยถากมฺมูปคตาณกถา
๓๗๗. ยถากมฺมูปคตํ ¶ ¶ ¶ าณํ [ยถากมฺมูปคตาณํ (สฺยา. กํ.)] ทิพฺพจกฺขุนฺติ? อามนฺตา. ยถากมฺมูปคตฺจ มนสิ กโรติ, ทิพฺเพน จกฺขุนา รูปํ ปสฺสตีติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….
ยถากมฺมูปคตฺจ มนสิ กโรติ, ทิพฺเพน จกฺขุนา รูปํ ปสฺสตีติ? อามนฺตา. ทฺวินฺนํ ผสฺสานํ ทฺวินฺนํ จิตฺตานํ สโมธานํ โหตีติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….
ยถากมฺมูปคตํ าณํ ทิพฺพจกฺขุนฺติ? อามนฺตา. ‘‘อิเม วต โภนฺโต สตฺตา’’ติ จ มนสิ กโรติ, ‘‘กายทุจฺจริเตน สมนฺนาคตา’’ติ จ มนสิ กโรติ, ‘‘วจีทุจฺจริเตน สมนฺนาคตา’’ติ จ มนสิ กโรติ, ‘‘มโนทุจฺจริเตน สมนฺนาคตา’’ติ จ มนสิ กโรติ, ‘‘อริยานํ อุปวาทกา’’ติ จ มนสิ กโรติ, ‘‘มิจฺฉาทิฏฺิกา’’ติ จ มนสิ กโรติ, ‘‘มิจฺฉาทิฏฺิกมฺมสมาทานา’’ติ จ มนสิ กโรติ, ‘‘เต กายสฺส เภทา ปรํ มรณา อปายํ ทุคฺคตึ วินิปาตํ นิรยํ อุปปนฺนา’’ติ จ มนสิ กโรติ, ‘‘อิเม วา ปน โภนฺโต สตฺตา’’ติ จ มนสิ กโรติ, ‘‘กายสุจริเตน สมนฺนาคตา’’ติ จ มนสิ กโรติ, ‘‘วจีสุจริเตน สมนฺนาคตา’’ติ จ มนสิ กโรติ, ‘‘มโนสุจริเตน สมนฺนาคตา’’ติ จ มนสิ กโรติ, ‘‘อริยานํ อนุปวาทกา’’ติ จ มนสิ กโรติ, ‘‘สมฺมาทิฏฺิกา’’ติ จ มนสิ กโรติ, ‘‘สมฺมาทิฏฺิกมฺมสมฺมาทานา’’ติ จ มนสิ กโรติ, ‘‘เต กายสฺส ¶ เภทา ปรํ มรณา สุคตึ ¶ สคฺคํ ¶ โลกํ อุปปนฺนา’’ติ จ มนสิ กโรติ, ทิพฺเพน จกฺขุนา รูปํ ปสฺสตีติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….
‘‘เต กายสฺส เภทา ปรํ มรณา สุคตึ สคฺคํ โลกํ อุปปนฺนา’’ติ จ มนสิ กโรติ, ทิพฺเพน จกฺขุนา รูปํ ปสฺสตีติ? อามนฺตา. ทฺวินฺนํ ผสฺสานํ ทฺวินฺนํ จิตฺตานํ สโมธานํ โหตีติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….
๓๗๘. ยถากมฺมูปคตํ าณํ ทิพฺพจกฺขุนฺติ? อามนฺตา. อตฺถิ โกจิ อทิพฺพจกฺขุโก ทิพฺพจกฺขุํ อปฺปฏิลทฺโธ อนธิคโต อสจฺฉิกโต ยถากมฺมูปคตํ ชานาตีติ? อามนฺตา. หฺจิ อตฺถิ โกจิ อทิพฺพจกฺขุโก ทิพฺพจกฺขุํ ¶ อปฺปฏิลทฺโธ อนธิคโต อสจฺฉิกโต ยถากมฺมูปคตํ ชานาติ, โน จ วต เร วตฺตพฺเพ – ‘‘ยถากมฺมูปคตํ าณํ ทิพฺพจกฺขุ’’นฺติ.
ยถากมฺมูปคตํ าณํ ทิพฺพจกฺขุนฺติ? อามนฺตา. อายสฺมา สาริปุตฺโต ยถากมฺมูปคตํ าณํ ชานาตีติ? อามนฺตา. หฺจิ อายสฺมา สาริปุตฺโต ยถากมฺมูปคตํ าณํ ชานาติ, โน จ วต เร วตฺตพฺเพ – ‘‘ยถากมฺมูปคตํ าณํ ทิพฺพจกฺขุ’’นฺติ.
ยถากมฺมูปคตํ าณํ ทิพฺพจกฺขุนฺติ? อามนฺตา. อายสฺมา สาริปุตฺโต ยถากมฺมูปคตํ าณํ ชานาตีติ? อามนฺตา. อตฺถายสฺมโต สาริปุตฺตสฺส ทิพฺพจกฺขุนฺติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….
อตฺถายสฺมโต สาริปุตฺตสฺส ทิพฺพจกฺขุนฺติ? อามนฺตา. นนุ อายสฺมา สาริปุตฺโต เอตทโวจ –
‘‘เนว ¶ ปุพฺเพนิวาสาย, นปิ ทิพฺพสฺส จกฺขุโน;
เจโตปริยาย อิทฺธิยา, โสตธาตุวิสุทฺธิยา;
จุติยา อุปปตฺติยา, ปณิธิ เม น วิชฺชตี’’ติ [เถรคา. ๙๙๖ เถรคาถายํ].
อตฺเถว ¶ ¶ สุตฺตนฺโตติ? อามนฺตา. เตน หิ น วตฺตพฺพํ – ‘‘ยถากมฺมูปคตํ าณํ ทิพฺพจกฺขุ’’นฺติ.
ยถากมฺมูปคตาณกถา นิฏฺิตา.
๓. ตติยวคฺโค
(๓๐) ๑๐. สํวรกถา
๓๗๙. อตฺถิ เทเวสุ สํวโรติ? อามนฺตา. อตฺถิ เทเวสุ อสํวโรติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….
นตฺถิ เทเวสุ อสํวโรติ? อามนฺตา. นตฺถิ เทเวสุ สํวโรติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….
นนุ ¶ อสํวรา สํวโร สีลํ, อตฺถิ เทเวสุ สํวโรติ? อามนฺตา. อตฺถิ เทเวสุ อสํวโร, ยมฺหา อสํวรา สํวโร สีลนฺติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….
อาชานาหิ นิคฺคหํ. หฺจิ อสํวรา สํวโร สีลํ, อตฺถิ เทเวสุ สํวโร, เตน วต เร วตฺตพฺเพ – ‘‘อตฺถิ เทเวสุ อสํวโร, ยมฺหา อสํวรา สํวโร สีล’’นฺติ. ยํ ตตฺถ วเทสิ – ‘‘วตฺตพฺเพ โข – ‘อสํวรา สํวโร สีลํ, อตฺถิ เทเวสุ สํวโร,’ โน จ วตฺตพฺเพ – ‘อตฺถิ เทเวสุ อสํวโร, ยมฺหา อสํวรา สํวโร สีล’’’นฺติ มิจฺฉา.
โน ¶ เจ ปน วตฺตพฺเพ – ‘‘อตฺถิ เทเวสุ อสํวโร, ยมฺหา อสํวรา สํวโร สีล’’นฺติ, โน จ วต เร วตฺตพฺเพ – ‘‘อสํวรา สํวโร สีลํ, อตฺถิ เทเวสุ สํวโร’’ติ. ยํ ตตฺถ วเทสิ – ‘‘วตฺตพฺเพ โข ‘อสํวรา สํวโร สีลํ, อตฺถิ เทเวสุ สํวโร,’ โน จ วตฺตพฺเพ – ‘อตฺถิ เทเวสุ อสํวโร, ยมฺหา อสํวรา สํวโร สีล’’’นฺติ มิจฺฉา.
อตฺถิ ¶ ¶ มนุสฺเสสุ สํวโร, อตฺถิ ตตฺถ อสํวโรติ? อามนฺตา. อตฺถิ เทเวสุ สํวโร, อตฺถิ ตตฺถ อสํวโรติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….
อตฺถิ เทเวสุ สํวโร, นตฺถิ ตตฺถ อสํวโรติ? อามนฺตา. อตฺถิ มนุสฺเสสุ สํวโร, นตฺถิ ตตฺถ อสํวโรติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….
๓๘๐. อตฺถิ เทเวสุ ปาณาติปาตา เวรมณีติ? อามนฺตา. อตฺถิ เทเวสุ ปาณาติปาโตติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….
อตฺถิ เทเวสุ สุราเมรยมชฺชปมาทฏฺานา เวรมณีติ? อามนฺตา. อตฺถิ เทเวสุ สุราเมรยมชฺชปมาทฏฺานนฺติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….
นตฺถิ เทเวสุ ปาณาติปาโตติ? อามนฺตา. นตฺถิ เทเวสุ ปาณาติปาตา เวรมณีติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….
นตฺถิ เทเวสุ สุราเมรยมชฺชปมาทฏฺานนฺติ? อามนฺตา. นตฺถิ เทเวสุ สุราเมรยมชฺชปมาทฏฺานา เวรมณีติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….
อตฺถิ มนุสฺเสสุ ปาณาติปาตา เวรมณิ, อตฺถิ ตตฺถ ปาณาติปาโตติ ¶ ? อามนฺตา. อตฺถิ เทเวสุ ปาณาติปาตา เวรมณิ, อตฺถิ ตตฺถ ปาณาติปาโตติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….
อตฺถิ ¶ มนุสฺเสสุ สุราเมรยมชฺชปมาทฏฺานา เวรมณิ, อตฺถิ ตตฺถ สุราเมรยมชฺชปมาทฏฺานนฺติ? อามนฺตา. อตฺถิ เทเวสุ สุราเมรยมชฺชปมาทฏฺานา เวรมณิ, อตฺถิ ตตฺถ สุราเมรยมชฺชปมาทฏฺานนฺติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….
อตฺถิ ¶ เทเวสุ ปาณาติปาตา เวรมณิ, นตฺถิ ตตฺถ ปาณาติปาโตติ? อามนฺตา. อตฺถิ มนุสฺเสสุ ปาณาติปาตา เวรมณิ, นตฺถิ ตตฺถ ปาณาติปาโตติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….
อตฺถิ ¶ เทเวสุ สุราเมรยมชฺชปมาทฏฺานา เวรมณิ, นตฺถิ ตตฺถ สุราเมรยมชฺชปมาทฏฺานนฺติ? อามนฺตา. อตฺถิ มนุสฺเสสุ สุราเมรยมชฺชปมาทฏฺานา เวรมณิ, นตฺถิ ตตฺถ สุราเมรยมชฺชปมาทฏฺานนฺติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….
นตฺถิ เทเวสุ สํวโรติ? อามนฺตา. สพฺเพ เทวา ปาณาติปาติโน อทินฺนาทายิโน กาเมสุมิจฺฉาจาริโน มุสาวาทิโน สุราเมรยมชฺชปมาทฏฺายิโนติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป… เตน หิ อตฺถิ เทเวสุ สํวโรติ.
สํวรกถา นิฏฺิตา.
๓. ตติยวคฺโค
(๓๑) ๑๑. อสฺกถา
๓๘๑. อสฺสตฺเตสุ ¶ สฺา อตฺถีติ? อามนฺตา. สฺาภโว สฺาคติ สฺาสตฺตาวาโส สฺาสํสาโร สฺาโยนิ สฺตฺตภาวปฏิลาโภติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….
นนุ อสฺภโว อสฺคติ อสฺสตฺตาวาโส อสฺสํสาโร อสฺโยนิ อสฺตฺตภาวปฏิลาโภติ? อามนฺตา. หฺจิ อสฺภโว อสฺคติ อสฺสตฺตาวาโส อสฺสํสาโร อสฺโยนิ อสฺตฺตภาวปฏิลาโภ, โน จ วต เร วตฺตพฺเพ – ‘‘อสฺสตฺเตสุ สฺา อตฺถี’’ติ.
อสฺสตฺเตสุ ¶ สฺา อตฺถีติ? อามนฺตา ¶ . ปฺจโวการภโว คติ สตฺตาวาโส สํสาโร โยนิ อตฺตภาวปฏิลาโภติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….
นนุ เอกโวการภโว คติ สตฺตาวาโส สํสาโร โยนิ อตฺตภาวปฏิลาโภติ? อามนฺตา ¶ . หฺจิ เอกโวการภโว คติ สตฺตาวาโส สํสาโร โยนิ อตฺตภาวปฏิลาโภ, โน จ วต เร วตฺตพฺเพ – ‘‘อสฺสตฺเตสุ สฺา อตฺถี’’ติ.
อสฺสตฺเตสุ สฺา อตฺถีติ? อามนฺตา. ตาย สฺาย สฺากรณียํ กโรตีติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….
๓๘๒. มนุสฺเสสุ สฺา อตฺถิ, โส จ สฺาภโว สฺาคติ สฺาสตฺตาวาโส ¶ สฺาสํสาโร สฺาโยนิ สฺตฺตภาวปฏิลาโภติ? อามนฺตา. อสฺสตฺเตสุ สฺา อตฺถิ, โส จ สฺาภโว สฺาคติ สตฺตาวาโส สํสาโร โยนิ อตฺตภาวปฏิลาโภติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….
มนุสฺเสสุ สฺา อตฺถิ, โส จ ปฺจโวการภโว คติ สตฺตาวาโส สํสาโร โยนิ อตฺตภาวปฏิลาโภติ? อามนฺตา. อสฺสตฺเตสุ สฺา อตฺถิ, โส จ ปฺจโวการภโว คติ สตฺตาวาโส สํสาโร โยนิ อตฺตภาวปฏิลาโภติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….
มนุสฺเสสุ สฺา อตฺถิ, ตาย สฺาย สฺากรณียํ กโรตีติ? อามนฺตา. อสฺสตฺเตสุ สฺา อตฺถิ, ตาย สฺาย สฺากรณียํ กโรตีติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….
อสฺสตฺเตสุ สฺา อตฺถิ, โส จ อสฺภโว อสฺคติ อสฺสตฺตาวาโส อสฺสํสาโร อสฺโยนิ อสฺตฺตภาวปฏิลาโภติ? อามนฺตา. มนุสฺเสสุ ¶ สฺา อตฺถิ, โส จ อสฺภโว อสฺคติ…เป… อสฺตฺตภาวปฏิลาโภติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….
อสฺสตฺเตสุ สฺา อตฺถิ, โส จ เอกโวการภโว คติ สตฺตาวาโส สํสาโร โยนิ อตฺตภาวปฏิลาโภติ? อามนฺตา. มนุสฺเสสุ สฺา อตฺถิ, โส จ เอกโวการภโว คติ…เป… อตฺตภาวปฏิลาโภติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….
อสฺสตฺเตสุ ¶ สฺา อตฺถิ, น จ ตาย สฺาย สฺากรณียํ กโรตีติ? อามนฺตา. มนุสฺเสสุ สฺา อตฺถิ, น จ ตาย สฺาย สฺากรณียํ กโรตีติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….
๓๘๓. น วตฺตพฺพํ – ‘‘อสฺสตฺเตสุ สฺา อตฺถี’’ติ? อามนฺตา. นนุ วุตฺตํ ภควตา – ‘‘สนฺติ, ภิกฺขเว, อสฺสตฺตา นาม เทวา; สฺุปฺปาทา จ ปน เต เทวา ตมฺหา กายา จวนฺตี’’ติ [ที. นิ. ๑.๖๘]! อตฺเถว สุตฺตนฺโตติ? อามนฺตา. เตน หิ อสฺสตฺเตสุ สฺา อตฺถีติ.
อสฺสตฺเตสุ ¶ ¶ สฺา อตฺถีติ? กิฺจิ [กฺจิ (สฺยา.)] กาเล อตฺถิ, กิฺจิ กาเล นตฺถีติ. กิฺจิ กาเล สฺสตฺตา กิฺจิ กาเล อสฺสตฺตา, กิฺจิ กาเล สฺภโว กิฺจิ กาเล อสฺภโว, กิฺจิ กาเล ปฺจโวการภโว กิฺจิ กาเล เอกโวการภโวติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….
อสฺสตฺเตสุ สฺา กิฺจิ กาเล อตฺถิ, กิฺจิ กาเล นตฺถีติ? อามนฺตา. กํ กาลํ อตฺถิ, กํ กาลํ นตฺถีติ? จุติกาเล อุปปตฺติกาเล อตฺถิ, ิติกาเล นตฺถีติ. จุติกาเล อุปปตฺติกาเล สฺสตฺตา, ิติกาเล อสฺสตฺตา; จุติกาเล อุปปตฺติกาเล สฺภโว, ิติกาเล อสฺภโว; จุติกาเล อุปปตฺติกาเล ปฺจโวการภโว, ิติกาเล เอกโวการภโวติ? น ¶ เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….
อสฺกถา นิฏฺิตา.
๓. ตติยวคฺโค
(๓๒) ๑๒. เนวสฺานาสฺายตนกถา
๓๘๔. เนวสฺานาสฺายตเน ¶ น วตฺตพฺพํ – ‘‘สฺา อตฺถี’’ติ? อามนฺตา. อสฺภโว ¶ อสฺคติ อสฺสตฺตาวาโส อสฺสํสาโร อสฺโยนิ อสฺตฺตภาวปฏิลาโภติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….
นนุ ¶ สฺาภโว สฺาคติ สฺาสตฺตาวาโส สฺาสํสาโร สฺาโยนิ สฺตฺตภาวปฏิลาโภติ? อามนฺตา. หฺจิ สฺาภโว สฺาคติ…เป… สฺตฺตภาวปฏิลาโภ, โน จ วต เร วตฺตพฺเพ – ‘‘เนวสฺานาสฺายตเน น วตฺตพฺพํ – ‘สฺา อตฺถี’’’ติ.
เนวสฺานาสฺายตเน น วตฺตพฺพํ – ‘‘สฺา อตฺถี’’ติ? อามนฺตา. เอกโวการภโว คติ…เป… อตฺตภาวปฏิลาโภติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….
นนุ จตุโวการภโว คติ…เป… อตฺตภาวปฏิลาโภติ? อามนฺตา. หฺจิ จตุโวการภโว คติ…เป… อตฺตภาวปฏิลาโภ, โน จ วต เร วตฺตพฺเพ – ‘‘เนวสฺานาสฺายตเน น วตฺตพฺพํ – ‘สฺา อตฺถี’’’ติ.
๓๘๕. อสฺสตฺเตสุ น วตฺตพฺพํ – ‘‘สฺา อตฺถิ’’, โส จ อสฺภโว อสฺคติ อสฺสตฺตาวาโส อสฺสํสาโร อสฺโยนิ อสฺตฺตภาวปฏิลาโภติ? อามนฺตา. เนวสฺานาสฺายตเน น วตฺตพฺพํ – ‘‘สฺา อตฺถิ,’’ โส จ อสฺภโว อสฺคติ อสฺสตฺตาวาโส อสฺสํสาโร อสฺโยนิ อสฺตฺตภาวปฏิลาโภติ ¶ ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….
อสฺสตฺเตสุ น วตฺตพฺพํ – ‘‘สฺา อตฺถิ,’’ โส จ เอกโวการภโว คติ…เป… อตฺตภาวปฏิลาโภติ? อามนฺตา. เนวสฺานาสฺายตเน ¶ น วตฺตพฺพํ – ‘‘สฺา อตฺถิ,’’ โส จ เอกโวการภโว คติ สตฺตาวาโส สํสาโร โยนิ อตฺตภาวปฏิลาโภติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….
เนวสฺานาสฺายตเน น วตฺตพฺพํ – ‘‘สฺา อตฺถิ,’’ โส จ สฺาภโว สฺาคติ…เป… สฺตฺตภาวปฏิลาโภติ? อามนฺตา. อสฺสตฺเตสุ น วตฺตพฺพํ – ‘‘สฺา ¶ อตฺถิ,’’ โส จ สฺาภโว สฺาคติ…เป… สฺตฺตภาวปฏิลาโภติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….
เนวสฺานาสฺายตเน น วตฺตพฺพํ – ‘‘สฺา อตฺถิ,’’ โส จ จตุโวการภโว คติ…เป… อตฺตภาวปฏิลาโภติ? อามนฺตา. อสฺสตฺเตสุ น วตฺตพฺพํ – ‘‘สฺา อตฺถิ,’’ โส จ จตุโวการภโว คติ…เป… อตฺตภาวปฏิลาโภติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….
เนวสฺานาสฺายตเน ¶ น วตฺตพฺพํ – ‘‘สฺา อตฺถี’’ติ? อามนฺตา. นนุ เนวสฺานาสฺายตนํ จตุโวการภโวติ? อามนฺตา. หฺจิ เนวสฺานาสฺายตนํ จตุโวการภโว, โน จ วต เร วตฺตพฺเพ – ‘‘เนวสฺานาสฺายตเน น วตฺตพฺพํ – ‘สฺา อตฺถี’’’ติ.
๓๘๖. เนวสฺานาสฺายตนํ จตุโวการภโว เนวสฺานาสฺายตเน ¶ น วตฺตพฺพํ – ‘‘สฺา อตฺถี’’ติ? อามนฺตา. อากาสานฺจายตนํ จตุโวการภโว อากาสานฺจายตเน น วตฺตพฺพํ – ‘‘สฺา อตฺถี’’ติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….
เนวสฺานาสฺายตนํ จตุโวการภโว, เนวสฺานาสฺายตเน น วตฺตพฺพํ – ‘‘สฺา อตฺถี’’ติ? อามนฺตา. วิฺาณฺจายตนํ…เป… อากิฺจฺายตนํ จตุโวการภโว, อากิฺจฺายตเน น วตฺตพฺพํ – ‘‘สฺา อตฺถี’’ติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….
อากาสานฺจายตนํ ¶ จตุโวการภโว, อตฺถิ ตตฺถ สฺาติ? อามนฺตา. เนวสฺานาสฺายตนํ จตุโวการภโว, อตฺถิ ตตฺถ สฺาติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….
วิฺาณฺจายตนํ…เป… อากิฺจฺายตนํ จตุโวการภโว, อตฺถิ ตตฺถ สฺาติ? อามนฺตา. เนวสฺานาสฺายตนํ จตุโวการภโว, อตฺถิ ตตฺถ สฺาติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….
เนวสฺานาสฺายตเน ¶ น วตฺตพฺพํ – ‘‘สฺา อตฺถี’’ติ วา ‘‘นตฺถี’’ติ วาติ? อามนฺตา ¶ . นนุ เนวสฺานาสฺายตนํ จตุโวการภโวติ? อามนฺตา. หฺจิ เนวสฺานาสฺายตนํ จตุโวการภโว, โน จ วต เร วตฺตพฺเพ – ‘‘เนวสฺานาสฺายตเน น วตฺตพฺพํ – ‘สฺา อตฺถี’ติ วา ‘นตฺถี’ติ วา’’ติ.
เนวสฺานาสฺายตนํ จตุโวการภโว, เนวสฺานาสฺายตเน น วตฺตพฺพํ – ‘‘สฺา อตฺถี’’ติ วา ‘‘นตฺถี’’ติ วาติ? อามนฺตา. อากาสานฺจายตนํ…เป… วิฺาณฺจายตนํ…เป… อากิฺจฺายตนํ จตุโวการภโว, อากิฺจฺายตเน น วตฺตพฺพํ – ‘‘สฺา อตฺถี’’ติ วา ‘‘นตฺถี’’ติ วาติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….
อากาสานฺจายตนํ ¶ จตุโวการภโว, อตฺถิ ตตฺถ สฺาติ? อามนฺตา. เนวสฺานาสฺายตนํ จตุโวการภโว, อตฺถิ ตตฺถ สฺาติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….
วิฺาณฺจายตนํ…เป… อากิฺจฺายตนํ จตุโวการภโว, อตฺถิ ตตฺถ สฺาติ? อามนฺตา. เนวสฺานาสฺายตนํ จตุโวการภโว, อตฺถิ ตตฺถ สฺาติ? น ¶ เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….
เนวสฺานาสฺายตเน น วตฺตพฺพํ [เนวสฺานาสฺายตเน วตฺตพฺพํ (?)] – ‘‘สฺา อตฺถี’’ติ วา ‘‘นตฺถี’’ติ วาติ? อามนฺตา. นนุ เนวสฺานาสฺายตนนฺติ? อามนฺตา. หฺจิ เนวสฺานาสฺายตนํ, เตน วต เร วตฺตพฺเพ – ‘‘เนวสฺานาสฺายตเน น วตฺตพฺพํ – ‘สฺา อตฺถี’ติ วา ‘นตฺถี’ติ วา’’ติ.
เนวสฺานาสฺายตนนฺติ กตฺวา เนวสฺานาสฺายตเน น วตฺตพฺพํ – ‘‘สฺา อตฺถี’’ติ วา ‘‘นตฺถี’’ติ วาติ? อามนฺตา. อทุกฺขมสุขา เวทนาติ กตฺวา อทุกฺขมสุขาย เวทนาย [อทุกฺขมสุขา เวทนา (สี. ก.)] น วตฺตพฺพํ – ‘‘เวทนา’’ติ วา ‘‘อเวทนา’’ติ วาติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….
เนวสฺานาสฺายตนกถา นิฏฺิตา.
ตติยวคฺโค.
ตสฺสุทฺทานํ –
พลํ ¶ ¶ สาธารณํ อริยํ, สราคํ จิตฺตํ วิมุจฺจติ;
วิมุตฺตํ วิมุจฺจมานํ, อตฺถิ จิตฺตํ วิมุจฺจมานํ.
อฏฺมกสฺส ปุคฺคลสฺส, ทิฏฺิปริยุฏฺานํ ปหีนํ;
อฏฺมกสฺส ปุคฺคลสฺส, นตฺถิ ปฺจินฺทฺริยานิ จกฺขุํ.
โสตํ ธมฺมุปตฺถทฺธํ, ยถากมฺมูปคตํ าณํ;
เทเวสุ สํวโร อสฺ-สตฺเตสุ สฺา เอวเมว ภวคฺคนฺติ.
๔. จตุตฺถวคฺโค
(๓๓) ๑. คิหิสฺส อรหาติกถา
๓๘๗. คิหิสฺส ¶ ¶ อรหาติ? อามนฺตา. อตฺถิ อรหโต คิหิสํโยชนนฺติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป… นตฺถิ อรหโต คิหิสํโยชนนฺติ? อามนฺตา. หฺจิ นตฺถิ อรหโต คิหิสํโยชนํ, โน จ วต เร วตฺตพฺเพ – ‘‘คิหิสฺส อรหา’’ติ.
คิหิสฺส อรหาติ? อามนฺตา. นนุ อรหโต คิหิสํโยชนํ ปหีนํ อุจฺฉินฺนมูลํ ตาลาวตฺถุกตํ อนภาวงฺกตํ อายตึ อนุปฺปาทธมฺมนฺติ? อามนฺตา. หฺจิ อรหโต คิหิสํโยชนํ ปหีนํ อุจฺฉินฺนมูลํ ตาลาวตฺถุกตํ อนภาวงฺกตํ อายตึ อนุปฺปาทธมฺมํ, โน จ วต เร วตฺตพฺเพ – ‘‘คิหิสฺส อรหา’’ติ.
คิหิสฺส อรหาติ? อามนฺตา. อตฺถิ โกจิ คิหี คิหิสํโยชนํ ¶ อปฺปหาย ทิฏฺเว ธมฺเม ¶ ทุกฺขสฺสนฺตกโรติ [ม. นิ. ๒.๑๘๖]? นตฺถิ. หฺจิ นตฺถิ โกจิ คิหี คิหิสํโยชนํ อปฺปหาย ทิฏฺเว ธมฺเม ทุกฺขสฺสนฺตกโร, โน จ วต เร วตฺตพฺเพ – ‘‘คิหิสฺส อรหา’’ติ.
คิหิสฺส อรหาติ? อามนฺตา. นนุ วจฺฉโคตฺโต ปริพฺพาชโก ภควนฺตํ เอตทโวจ – ‘‘อตฺถิ นุ โข, โภ โคตม, โกจิ คิหี คิหิสํโยชนํ อปฺปหาย กายสฺส เภทา ทุกฺขสฺสนฺตกโร’’ติ? ‘‘นตฺถิ โข, วจฺฉ, โกจิ คิหี คิหิสํโยชนํ อปฺปหาย กายสฺส เภทา ทุกฺขสฺสนฺตกโร’’ติ. อตฺเถว สุตฺตนฺโตติ? อามนฺตา ¶ . เตน หิ น วตฺตพฺพํ – ‘‘คิหิสฺส อรหา’’ติ.
คิหิสฺส อรหาติ? อามนฺตา. อรหา เมถุนํ ธมฺมํ ปฏิเสเวยฺย, เมถุนํ อุปฺปาเทยฺย, ปุตฺตสมฺพาธสยนํ อชฺฌาวเสยฺย, กาสิกจนฺทนํ ปจฺจนุภเวยฺย, มาลาคนฺธวิเลปนํ ธาเรยฺย, ชาตรูปรชตํ สาทิเยยฺย, อเชฬกํ ปฏิคฺคณฺเหยฺย, กุกฺกุฏสูกรํ ปฏิคฺคณฺเหยฺย, หตฺถิควสฺสวฬวํ ปฏิคฺคณฺเหยฺย, ติตฺติรวฏฺฏกโมรกปิฺชรํ [… กปิฺชลํ (สฺยา. กํ. ปี.)] ปฏิคฺคณฺเหยฺย, จิตฺตวณฺฑวาลโมฬึ [ปีตวณฺฏวาลโมฬิกํ (สฺยา. กํ. ปี.)] ธาเรยฺย, โอทาตานิ วตฺถานิ ทีฆทสานิ ธาเรยฺย, ยาวชีวํ อคาริยภูโต อสฺสาติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….
น ¶ วตฺตพฺพํ – ‘‘คิหิสฺส อรหา’’ติ? อามนฺตา. นนุ ยโส กุลปุตฺโต, อุตฺติโย คหปติ, เสตุ มาณโว, คิหิพฺยฺชเนน อรหตฺตํ ปตฺโตติ? อามนฺตา. หฺจิ ยโส กุลปุตฺโต, อุตฺติโย คหปติ, เสตุ มาณโว, คิหิพฺยฺชเนน อรหตฺตํ ¶ ปตฺโต, เตน วต เร วตฺตพฺเพ – ‘‘คิหิสฺส อรหา’’ติ.
คิหิสฺส อรหาติกถา นิฏฺิตา.
๔. จตุตฺถวคฺโค
(๓๔) ๒. อุปปตฺติกถา
๓๘๘. สห อุปปตฺติยา อรหาติ? อามนฺตา. สห อุปปตฺติยา โสตาปนฺโน โหตีติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….
สห ¶ อุปปตฺติยา อรหาติ? อามนฺตา ¶ . สห อุปปตฺติยา สกทาคามี โหตีติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….
สห อุปปตฺติยา อรหาติ? อามนฺตา. สห อุปปตฺติยา อนาคามี โหตีติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….
สห อุปปตฺติยา โสตาปนฺโน น โหตีติ? อามนฺตา. หฺจิ สห อุปปตฺติยา โสตาปนฺโน น โหติ, โน จ วต เร วตฺตพฺเพ – ‘‘สห อุปปตฺติยา อรหา’’ติ.
สห อุปปตฺติยา สกทาคามี น โหตีติ? อามนฺตา. หฺจิ สห อุปปตฺติยา สกทาคามี น โหติ, โน จ วต เร วตฺตพฺเพ – ‘‘สห อุปปตฺติยา อรหา’’ติ.
สห อุปปตฺติยา อนาคามี น โหตีติ? อามนฺตา. หฺจิ ¶ สห อุปปตฺติยา อนาคามี น โหติ, โน จ วต เร วตฺตพฺเพ – ‘‘สห อุปปตฺติยา อรหา’’ติ.
๓๘๙. สห อุปปตฺติยา อรหาติ? อามนฺตา. สาริปุตฺโต เถโร สห อุปปตฺติยา อรหาติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ. มหาโมคฺคลฺลาโน เถโร ¶ …เป… มหากสฺสโป เถโร…เป… มหากจฺจาโน เถโร…เป… มหาโกฏฺิโก เถโร…เป… มหาปนฺถโก เถโร สห อุปปตฺติยา อรหาติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….
สาริปุตฺโต เถโร น สห อุปปตฺติยา อรหาติ? อามนฺตา. หฺจิ สาริปุตฺโต เถโร น สห อุปปตฺติยา อรหา, โน จ วต เร วตฺตพฺเพ – ‘‘สห อุปปตฺติยา อรหา’’ติ.
มหาโมคฺคลฺลาโน เถโร…เป… มหากสฺสโป เถโร…เป… มหากจฺจาโน เถโร…เป… มหาโกฏฺิโก เถโร…เป… มหาปนฺถโก เถโร น สห อุปปตฺติยา อรหาติ? อามนฺตา. หฺจิ ¶ มหาปนฺถโก เถโร น สห อุปปตฺติยา อรหา, โน จ วต เร วตฺตพฺเพ – ‘‘สห อุปปตฺติยา อรหา’’ติ.
๓๙๐. สห ¶ อุปปตฺติยา อรหาติ? อามนฺตา. อุปปตฺเตสิเยน จิตฺเตน อรหตฺตํ สจฺฉิกโรติ โลกิเยน สาสเวน…เป… สํกิเลสิเยนาติ ¶ ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….
สห อุปปตฺติยา อรหาติ? อามนฺตา. อุปปตฺเตสิยํ จิตฺตํ นิยฺยานิกํ ขยคามี โพธคามี อปจยคามี อนาสวํ…เป… อสํกิเลสิยนฺติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….
นนุ อุปปตฺเตสิยํ จิตฺตํ อนิยฺยานิกํ น ขยคามิ น โพธคามิ น อปจยคามิ สาสวํ…เป… สํกิเลสิยนฺติ? อามนฺตา. หฺจิ อุปปตฺเตสิยํ จิตฺตํ อนิยฺยานิกํ น ขยคามิ น โพธคามิ น อปจยคามิ สาสวํ…เป… สํกิเลสิยํ, โน จ วต เร วตฺตพฺเพ – ‘‘สห อุปปตฺติยา อรหา’’ติ.
สห อุปปตฺติยา อรหาติ? อามนฺตา. อุปปตฺเตสิเยน จิตฺเตน ราคํ ปชหติ, โทสํ ปชหติ, โมหํ ปชหติ, อโนตฺตปฺปํ ปชหตีติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….
สห อุปปตฺติยา อรหาติ? อามนฺตา. อุปปตฺเตสิยํ จิตฺตํ มคฺโค… สติปฏฺานํ…เป… สมฺมปฺปธานํ… อิทฺธิปาโท… อินฺทฺริยํ… พลํ… โพชฺฌงฺโคติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….
สห อุปปตฺติยา อรหาติ? อามนฺตา. อุปปตฺเตสิเยน จิตฺเตน ทุกฺขํ ปริชานาติ, สมุทยํ ปชหติ, นิโรธํ สจฺฉิกโรติ, มคฺคํ ภาเวตีติ? น ¶ เหวํ วตฺตพฺเพ …เป… สห อุปปตฺติยา อรหาติ? อามนฺตา. จุติจิตฺตํ ¶ มคฺคจิตฺตํ อุปปตฺเตสิยํ จิตฺตํ ผลจิตฺตนฺติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….
อุปปตฺติกถา นิฏฺิตา.
๔. จตุตฺถวคฺโค
(๓๕) ๓. อนาสวกถา
๓๙๑. อรหโต ¶ ¶ สพฺเพ ธมฺมา อนาสวาติ? อามนฺตา. มคฺโค ผลํ นิพฺพานํ, โสตาปตฺติมคฺโค โสตาปตฺติผลํ, สกทาคามิมคฺโค สกทาคามิผลํ, อนาคามิมคฺโค อนาคามิผลํ, อรหตฺตมคฺโค อรหตฺตผลํ, สติปฏฺานํ สมฺมปฺปธานํ อิทฺธิปาโท อินฺทฺริยํ พลํ โพชฺฌงฺโคติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….
อรหโต สพฺเพ ธมฺมา อนาสวาติ? อามนฺตา. อรหโต จกฺขุํ อนาสวนฺติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป…. อรหโต จกฺขุํ อนาสวนฺติ? อามนฺตา. มคฺโค ผลํ นิพฺพานํ, โสตาปตฺติมคฺโค โสตาปตฺติผลํ…เป… โพชฺฌงฺโคติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….
อรหโต โสตํ…เป… อรหโต ฆานํ… อรหโต ชิวฺหา… อรหโต กาโย อนาสโวติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ …เป… อรหโต กาโย อนาสโวติ? อามนฺตา. มคฺโค ผลํ นิพฺพานํ, โสตาปตฺติมคฺโค โสตาปตฺติผลํ…เป… โพชฺฌงฺโคติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….
อรหโต กาโย อนาสโวติ? อามนฺตา. อรหโต กาโย ปคฺคหนิคฺคหุปโค เฉทนเภทนุปโค กาเกหิ คิชฺเฌหิ กุลเลหิ สาธารโณติ? อามนฺตา. อนาสโว ¶ ธมฺโม ปคฺคหนิคฺคหุปโค เฉทนเภทนุปโค กาเกหิ คิชฺเฌหิ กุลเลหิ สาธารโณติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ ¶ …เป….
อรหโต กาเย วิสํ กเมยฺย, สตฺถํ กเมยฺย, อคฺคิ กเมยฺยาติ? อามนฺตา. อนาสเว ธมฺเม วิสํ กเมยฺย, สตฺถํ กเมยฺย, อคฺคิ กเมยฺยาติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….
ลพฺภา ¶ อรหโต กาโย อทฺทุพนฺธเนน พนฺธิตุํ, รชฺชุพนฺธเนน พนฺธิตุํ, สงฺขลิกพนฺธเนน พนฺธิตุํ, คามพนฺธเนน พนฺธิตุํ, นิคมพนฺธเนน พนฺธิตุํ, นครพนฺธเนน พนฺธิตุํ, ชนปทพนฺธเนน พนฺธิตุํ ¶ , กณฺปฺจเมหิ พนฺธเนหิ พนฺธิตุนฺติ? อามนฺตา. ลพฺภา อนาสโว ธมฺโม อทฺทุพนฺธเนน พนฺธิตุํ, รชฺชุพนฺธเนน พนฺธิตุํ, สงฺขลิกพนฺธเนน พนฺธิตุํ, คามนิคมนครชนปทพนฺธเนน พนฺธิตุํ, กณฺปฺจเมหิ พนฺธเนหิ พนฺธิตุนฺติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….
๓๙๒. ยทิ อรหา ปุถุชฺชนสฺส จีวรํ เทติ, อนาสวํ หุตฺวา สาสวํ โหตีติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป… อนาสวํ หุตฺวา สาสวํ โหตีติ? อามนฺตา. ตฺเว อนาสวํ ตํ สาสวนฺติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป… ตฺเว อนาสวํ ตํ สาสวนฺติ? อามนฺตา. มคฺโค อนาสโว หุตฺวา สาสโว โหตีติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป… ผลํ… สติปฏฺานํ… สมฺมปฺปธานํ… อิทฺธิปาโท… อินฺทฺริยํ… พลํ… โพชฺฌงฺโค อนาสโว หุตฺวา สาสโว โหตีติ? น ¶ เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….
ยทิ อรหา ปุถุชฺชนสฺส ปิณฺฑปาตํ เทติ, เสนาสนํ เทติ ¶ , คิลานปจฺจยเภสชฺชปริกฺขารํ เทติ, อนาสโว หุตฺวา สาสโว โหตีติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป… อนาสโว หุตฺวา สาสโว โหตีติ? อามนฺตา. ตฺเว อนาสวํ ตํ สาสวนฺติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป… ตฺเว อนาสวํ ตํ สาสวนฺติ? อามนฺตา. มคฺโค อนาสโว หุตฺวา สาสโว โหตีติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป… ผลํ… สติปฏฺานํ… สมฺมปฺปธานํ… อิทฺธิปาโท… อินฺทฺริยํ… พลํ… โพชฺฌงฺโค อนาสโว หุตฺวา สาสโว โหตีติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….
ยทิ ปุถุชฺชโน อรหโต จีวรํ เทติ, สาสวํ หุตฺวา อนาสวํ โหตีติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป… สาสวํ หุตฺวา อนาสวํ โหตีติ? อามนฺตา. ตฺเว สาสวํ ตํ อนาสวนฺติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป… ตฺเว สาสวํ ตํ อนาสวนฺติ? อามนฺตา. ราโค สาสโว หุตฺวา อนาสโว โหตีติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป… โทโส…เป… โมโห…เป… อโนตฺตปฺปํ สาสวํ หุตฺวา อนาสวํ โหตีติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….
ยทิ ปุถุชฺชโน อรหโต ปิณฺฑปาตํ เทติ, เสนาสนํ เทติ, คิลานปจฺจยเภสชฺชปริกฺขารํ เทติ, สาสโว หุตฺวา อนาสโว โหตีติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป… สาสโว หุตฺวา อนาสโว โหตีติ? อามนฺตา. ตฺเว ¶ สาสวํ ตํ อนาสวนฺติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป… ตฺเว สาสวํ ¶ ตํ อนาสวนฺติ? อามนฺตา. ราโค สาสโว หุตฺวา อนาสโว ¶ โหตีติ ¶ ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป… โทโส…เป… โมโห…เป… อโนตฺตปฺปํ สาสวํ หุตฺวา อนาสวํ โหตีติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….
น วตฺตพฺพํ – ‘‘อรหโต สพฺเพ ธมฺมา อนาสวา’’ติ? อามนฺตา. นนุ อรหา อนาสโวติ? อามนฺตา. หฺจิ อรหา อนาสโว, เตน วต เร วตฺตพฺเพ – ‘‘อรหโต สพฺเพ ธมฺมา อนาสวา’’ติ.
อนาสวกถา นิฏฺิตา.
๔. จตุตฺถวคฺโค
(๓๖) ๔. สมนฺนาคตกถา
๓๙๓. อรหา จตูหิ ผเลหิ สมนฺนาคโตติ? อามนฺตา. อรหา จตูหิ ผสฺเสหิ จตูหิ เวทนาหิ จตูหิ สฺาหิ จตูหิ เจตนาหิ จตูหิ จิตฺเตหิ จตูหิ สทฺธาหิ จตูหิ วีริเยหิ จตูหิ สตีหิ จตูหิ สมาธีหิ จตูหิ ปฺาหิ สมนฺนาคโตติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….
อนาคามี ตีหิ ผเลหิ สมนฺนาคโตติ? อามนฺตา. อนาคามี ตีหิ ผสฺเสหิ…เป… ตีหิ ปฺาหิ สมนฺนาคโตติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….
สกทาคามี ทฺวีหิ ผเลหิ สมนฺนาคโตติ? อามนฺตา. สกทาคามี ทฺวีหิ ผสฺเสหิ…เป… ทฺวีหิ ปฺาหิ สมนฺนาคโตติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….
อรหา ¶ โสตาปตฺติผเลน สมนฺนาคโตติ? อามนฺตา. อรหา ¶ โสตาปนฺโน สตฺตกฺขตฺตุปรโม, โกลงฺโกโล, เอกพีชีติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป… อรหา สกทาคามิผเลน สมนฺนาคโตติ? อามนฺตา. อรหา สกทาคามีติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ ¶ …เป… อรหา อนาคามิผเลน สมนฺนาคโตติ? อามนฺตา. อรหา อนาคามี, อนฺตราปรินิพฺพายี, อุปหจฺจปรินิพฺพายี, อสงฺขารปรินิพฺพายี, สสงฺขารปรินิพฺพายี, อุทฺธํโสโต อกนิฏฺคามีติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….
อนาคามี โสตาปตฺติผเลน สมนฺนาคโตติ? อามนฺตา. อนาคามี โสตาปนฺโน สตฺตกฺขตฺตุปรโม, โกลงฺโกโล, เอกพีชีติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ ¶ …เป… อนาคามี สกทาคามิผเลน สมนฺนาคโตติ? อามนฺตา. อนาคามี สกทาคามีติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….
สกทาคามี โสตาปตฺติผเลน สมนฺนาคโตติ? อามนฺตา. สกทาคามี โสตาปนฺโน สตฺตกฺขตฺตุปรโม, โกลงฺโกโล, เอกพีชีติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….
๓๙๔. โสตาปตฺติผเลน สมนฺนาคโต ‘‘โสตาปนฺโน’’ติ วตฺตพฺโพติ? อามนฺตา. อรหา โสตาปตฺติผเลน สมนฺนาคโตติ? อามนฺตา. สฺเวว อรหา, โส โสตาปนฺโนติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….
สกทาคามิผเลน สมนฺนาคโต ‘‘สกทาคามี’’ติ วตฺตพฺโพติ? อามนฺตา ¶ . อรหา สกทาคามิผเลน สมนฺนาคโตติ? อามนฺตา. สฺเวว อรหา, โส สกทาคามีติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….
อนาคามิผเลน สมนฺนาคโต ‘‘อนาคามี’’ติ วตฺตพฺโพติ? อามนฺตา ¶ . อรหา อนาคามิผเลน สมนฺนาคโตติ? อามนฺตา. สฺเวว อรหา, โส อนาคามีติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….
โสตาปตฺติผเลน สมนฺนาคโต ‘‘โสตาปนฺโน’’ติ วตฺตพฺโพติ? อามนฺตา. อนาคามี โสตาปตฺติผเลน สมนฺนาคโตติ? อามนฺตา. สฺเวว อนาคามี, โส โสตาปนฺโนติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….
สกทาคามิผเลน ¶ สมนฺนาคโต ‘‘สกทาคามี’’ติ วตฺตพฺโพติ? อามนฺตา. อนาคามี สกทาคามิผเลน สมนฺนาคโตติ? อามนฺตา. สฺเวว อนาคามี, โส สกทาคามีติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….
โสตาปตฺติผเลน สมนฺนาคโต ‘‘โสตาปนฺโน’’ติ วตฺตพฺโพติ? อามนฺตา. สกทาคามี โสตาปตฺติผเลน สมนฺนาคโตติ? อามนฺตา. สฺเวว สกทาคามี, โส โสตาปนฺโนติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….
๓๙๕. อรหา โสตาปตฺติผเลน สมนฺนาคโตติ? อามนฺตา. นนุ อรหา โสตาปตฺติผลํ วีติวตฺโตติ? อามนฺตา. หฺจิ อรหา โสตาปตฺติผลํ วีติวตฺโต, โน จ วต เร วตฺตพฺเพ – ‘‘อรหา โสตาปตฺติผเลน สมนฺนาคโต’’ติ.
อรหา ¶ โสตาปตฺติผลํ วีติวตฺโต เตน สมนฺนาคโตติ? อามนฺตา. อรหา ¶ โสตาปตฺติมคฺคํ วีติวตฺโต, สกฺกายทิฏฺึ วิจิกิจฺฉํ สีลพฺพตปรามาสํ, อปายคมนียํ ราคํ, อปายคมนียํ โทสํ, อปายคมนียํ โมหํ วีติวตฺโต เตน สมนฺนาคโตติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….
อรหา สกทาคามิผเลน สมนฺนาคโตติ? อามนฺตา. นนุ ¶ อรหา สกทาคามิผลํ วีติวตฺโตติ? อามนฺตา. หฺจิ อรหา สกทาคามิผลํ วีติวตฺโต, โน จ วต เร วตฺตพฺเพ – ‘‘อรหา สกทาคามิผเลน สมนฺนาคโต’’ติ.
อรหา สกทาคามิผลํ วีติวตฺโต เตน สมนฺนาคโตติ? อามนฺตา. อรหา สกทาคามิมคฺคํ วีติวตฺโต, โอฬาริกํ กามราคํ, โอฬาริกํ พฺยาปาทํ วีติวตฺโต เตน สมนฺนาคโตติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….
อรหา อนาคามิผเลน สมนฺนาคโตติ? อามนฺตา. นนุ อรหา อนาคามิผลํ วีติวตฺโตติ? อามนฺตา. หฺจิ อรหา อนาคามิผลํ วีติวตฺโต, โน จ วต เร วตฺตพฺเพ – ‘‘อรหา อนาคามิผเลน สมนฺนาคโต’’ติ.
อรหา ¶ อนาคามิผลํ วีติวตฺโต เตน สมนฺนาคโตติ? อามนฺตา. อรหา อนาคามิมคฺคํ วีติวตฺโต, อณุสหคตํ กามราคํ, อณุสหคตํ พฺยาปาทํ วีติวตฺโต เตน สมนฺนาคโตติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….
อนาคามี โสตาปตฺติผเลน สมนฺนาคโตติ? อามนฺตา. นนุ อนาคามี โสตาปตฺติผลํ วีติวตฺโตติ? อามนฺตา. หฺจิ อนาคามี โสตาปตฺติผลํ วีติวตฺโต, โน จ วต เร วตฺตพฺเพ – ‘‘อนาคามี โสตาปตฺติผเลน สมนฺนาคโต’’ติ.
อนาคามี โสตาปตฺติผลํ วีติวตฺโต เตน สมนฺนาคโตติ? อามนฺตา ¶ ¶ . อนาคามี โสตาปตฺติมคฺคํ วีติวตฺโต, สกฺกายทิฏฺึ…เป… อปายคมนียํ โมหํ วีติวตฺโต เตน สมนฺนาคโตติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….
อนาคามี สกทาคามิผเลน สมนฺนาคโตติ? อามนฺตา. นนุ อนาคามี สกทาคามิผลํ วีติวตฺโตติ? อามนฺตา. หฺจิ อนาคามี สกทาคามิผลํ วีติวตฺโต, โน จ วต เร วตฺตพฺเพ – ‘‘อนาคามี สกทาคามิผเลน สมนฺนาคโต’’ติ.
อนาคามี ¶ สกทาคามิผลํ วีติวตฺโต เตน สมนฺนาคโตติ? อามนฺตา. อนาคามี สกทาคามิมคฺคํ วีติวตฺโต, โอฬาริกํ กามราคํ, โอฬาริกํ พฺยาปาทํ วีติวตฺโต เตน สมนฺนาคโตติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….
สกทาคามี โสตาปตฺติผเลน สมนฺนาคโตติ? อามนฺตา. นนุ สกทาคามี โสตาปตฺติผลํ วีติวตฺโตติ? อามนฺตา. หฺจิ สกทาคามี โสตาปตฺติผลํ วีติวตฺโต, โน จ วต เร วตฺตพฺเพ – ‘‘สกทาคามี โสตาปตฺติผเลน สมนฺนาคโต’’ติ.
สกทาคามี โสตาปตฺติผลํ วีติวตฺโต เตน สมนฺนาคโตติ? อามนฺตา. สกทาคามี โสตาปตฺติมคฺคํ วีติวตฺโต, สกฺกายทิฏฺึ…เป… อปายคมนียํ โมหํ วีติวตฺโต เตน สมนฺนาคโตติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….
๓๙๖. น ¶ วตฺตพฺพํ – ‘‘อรหา จตูหิ ผเลหิ สมนฺนาคโต’’ติ? อามนฺตา ¶ . นนุ อรหตา จตฺตาริ ผลานิ ปฏิลทฺธานิ, เตหิ จ อปริหีโนติ? อามนฺตา ¶ . หฺจิ อรหตา จตฺตาริ ผลานิ ปฏิลทฺธานิ เตหิ จ อปริหีโน, เตน วต เร วตฺตพฺเพ – ‘‘อรหา จตูหิ ผเลหิ สมนฺนาคโต’’ติ.
น วตฺตพฺพํ – ‘‘อนาคามี ตีหิ ผเลหิ สมนฺนาคโต’’ติ? อามนฺตา. นนุ อนาคามินา ตีณิ ผลานิ ปฏิลทฺธานิ, เตหิ จ อปริหีโนติ? อามนฺตา. หฺจิ อนาคามินา ตีณิ ผลานิ ปฏิลทฺธานิ เตหิ จ อปริหีโน, เตน วต เร วตฺตพฺเพ – ‘‘อนาคามี ตีหิ ผเลหิ สมนฺนาคโต’’ติ.
น วตฺตพฺพํ – ‘‘สกทาคามี ทฺวีหิ ผเลหิ สมนฺนาคโต’’ติ? อามนฺตา. นนุ สกทาคามินา ทฺเว ผลานิ ปฏิลทฺธานิ, เตหิ จ อปริหีโนติ? อามนฺตา. หฺจิ สกทาคามินา ทฺเว ผลานิ ปฏิลทฺธานิ เตหิ จ อปริหีโน, เตน วต เร วตฺตพฺเพ – ‘‘สกทาคามี ทฺวีหิ ผเลหิ สมนฺนาคโต’’ติ.
อรหตา จตฺตาริ ผลานิ ปฏิลทฺธานิ เตหิ จ อปริหีโนติ, อรหา จตูหิ ผเลหิ สมนฺนาคโตติ? อามนฺตา. อรหตา จตฺตาโร มคฺคา ปฏิลทฺธา เตหิ จ อปริหีโนติ, อรหา จตูหิ มคฺเคหิ สมนฺนาคโตติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….
อนาคามินา ตีณิ ผลานิ ปฏิลทฺธานิ เตหิ จ อปริหีโนติ, อนาคามี ตีหิ ผเลหิ สมนฺนาคโตติ? อามนฺตา. อนาคามินา ¶ ตโย ¶ มคฺคา ปฏิลทฺธา เตหิ จ อปริหีโนติ, อนาคามี ตีหิ มคฺเคหิ สมนฺนาคโตติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….
สกทาคามินา ทฺเว ผลานิ ปฏิลทฺธานิ เตหิ จ อปริหีโนติ, สกทาคามี ทฺวีหิ ผเลหิ สมนฺนาคโตติ? อามนฺตา. สกทาคามินา ¶ ทฺเว มคฺคา ปฏิลทฺธา, เตหิ จ อปริหีโนติ, สกทาคามี ทฺวีหิ มคฺเคหิ สมนฺนาคโตติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….
สมนฺนาคตกถา นิฏฺิตา.
๔. จตุตฺถวคฺโค
(๓๗) ๕. อุเปกฺขาสมนฺนาคตกถา
๓๙๗. อรหา ¶ ฉหิ อุเปกฺขาหิ สมนฺนาคโตติ? อามนฺตา. อรหา ฉหิ ผสฺเสหิ, ฉหิ เวทนาหิ, ฉหิ สฺาหิ…เป… ฉหิ ปฺาหิ สมนฺนาคโตติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….
อรหา ฉหิ อุเปกฺขาหิ สมนฺนาคโตติ? อามนฺตา. อรหา จกฺขุนา รูปํ ปสฺสนฺโต โสเตน สทฺทํ สุณาติ, ฆาเนน คนฺธํ ฆายติ, ชิวฺหาย รสํ สายติ, กาเยน โผฏฺพฺพํ ผุสติ, มนสา ธมฺมํ วิชานาติ…เป… มนสา ธมฺมํ วิชานนฺโต จกฺขุนา รูปํ ปสฺสติ, โสเตน สทฺทํ สุณาติ, ฆาเนน คนฺธํ ฆายติ, ชิวฺหาย รสํ สายติ, กาเยน โผฏฺพฺพํ ผุสตีติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….
อรหา ฉหิ อุเปกฺขาหิ สมนฺนาคโตติ? อามนฺตา. สตตํ ¶ สมิตํ อพฺโพกิณฺณํ ฉหิ อุเปกฺขาหิ สมนฺนาคโต สโมหิโต [สมาหิโต (สฺยา.)], ฉ อุเปกฺขาโย ปจฺจุปฏฺิตาติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….
น วตฺตพฺพํ – ‘‘อรหา ฉหิ อุเปกฺขาหิ สมนฺนาคโต’’ติ? อามนฺตา. นนุ อรหา ฉฬงฺคุเปกฺโขติ? อามนฺตา. หฺจิ อรหา ฉฬงฺคุเปกฺโข, เตน วต เร วตฺตพฺเพ – ‘‘อรหา ฉหิ อุเปกฺขาหิ สมนฺนาคโต’’ติ…เป….
อุเปกฺขาสมนฺนาคตกถา นิฏฺิตา.
๔. จตุตฺถวคฺโค
(๓๘) ๖. โพธิยา พุทฺโธติกถา
๓๙๘. โพธิยา ¶ ¶ พุทฺโธติ? อามนฺตา. โพธิยา นิรุทฺธาย วิคตาย ปฏิปสฺสทฺธาย อพุทฺโธ โหตีติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….
โพธิยา ¶ พุทฺโธติ? อามนฺตา. อตีตาย โพธิยา พุทฺโธติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป… อตีตาย โพธิยา พุทฺโธติ? อามนฺตา. ตาย โพธิยา โพธิกรณียํ กโรตีติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….
ตาย โพธิยา โพธิกรณียํ กโรตีติ? อามนฺตา. ตาย โพธิยา ทุกฺขํ ปริชานาติ, สมุทยํ ปชหติ, นิโรธํ สจฺฉิกโรติ, มคฺคํ ภาเวตีติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….
โพธิยา พุทฺโธติ? อามนฺตา. อนาคตาย โพธิยา พุทฺโธติ ¶ ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….
อนาคตาย โพธิยา พุทฺโธติ? อามนฺตา. ตาย โพธิยา โพธิกรณียํ กโรตีติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….
ตาย โพธิยา โพธิกรณียํ กโรตีติ? อามนฺตา. ตาย โพธิยา ทุกฺขํ ปริชานาติ…เป… มคฺคํ ภาเวตีติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….
ปจฺจุปฺปนฺนาย โพธิยา พุทฺโธ, ตาย โพธิยา โพธิกรณียํ กโรตีติ? อามนฺตา. อตีตาย โพธิยา พุทฺโธ, ตาย โพธิยา โพธิกรณียํ กโรตีติ? น ¶ เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….
ปจฺจุปฺปนฺนาย โพธิยา พุทฺโธ, ตาย โพธิยา ทุกฺขํ ปริชานาติ, สมุทยํ ปชหติ, นิโรธํ สจฺฉิกโรติ, มคฺคํ ภาเวตีติ? อามนฺตา. อตีตาย โพธิยา พุทฺโธ, ตาย โพธิยา ทุกฺขํ ปริชานาติ…เป… มคฺคํ ภาเวตีติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….
ปจฺจุปฺปนฺนาย โพธิยา พุทฺโธ, ตาย โพธิยา โพธิกรณียํ กโรตีติ? อามนฺตา. อนาคตาย โพธิยา พุทฺโธ, ตาย โพธิยา โพธิกรณียํ กโรตีติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….
ปจฺจุปฺปนฺนาย ¶ โพธิยา พุทฺโธ, ตาย โพธิยา ทุกฺขํ ปริชานาติ…เป… มคฺคํ ภาเวตีติ ¶ ? อามนฺตา. อนาคตาย โพธิยา พุทฺโธ, ตาย โพธิยา ทุกฺขํ ปริชานาติ…เป… มคฺคํ ภาเวตีติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….
อตีตาย ¶ โพธิยา พุทฺโธ, น จ ตาย โพธิยา โพธิกรณียํ กโรตีติ? อามนฺตา. ปจฺจุปฺปนฺนาย โพธิยา พุทฺโธ, น จ ตาย โพธิยา โพธิกรณียํ กโรตีติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….
อตีตาย โพธิยา พุทฺโธ, น จ ตาย โพธิยา ทุกฺขํ ปริชานาติ…เป… มคฺคํ ภาเวตีติ? อามนฺตา. ปจฺจุปฺปนฺนาย โพธิยา พุทฺโธ, น จ ตาย โพธิยา ทุกฺขํ ปริชานาติ…เป… มคฺคํ ภาเวตีติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….
อนาคตาย โพธิยา พุทฺโธ, น จ ตาย โพธิยา โพธิกรณียํ กโรตีติ? อามนฺตา. ปจฺจุปฺปนฺนาย โพธิยา พุทฺโธ, น จ ตาย โพธิยา โพธิกรณียํ กโรตีติ? น ¶ เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….
อนาคตาย โพธิยา พุทฺโธ, น จ ตาย โพธิยา ทุกฺขํ ปริชานาติ…เป… มคฺคํ ภาเวตีติ? อามนฺตา. ปจฺจุปฺปนฺนาย โพธิยา พุทฺโธ, น จ ตาย โพธิยา ทุกฺขํ ปริชานาติ…เป… มคฺคํ ภาเวตีติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….
๓๙๙. อตีตาย โพธิยา พุทฺโธ, อนาคตาย โพธิยา พุทฺโธ, ปจฺจุปฺปนฺนาย โพธิยา พุทฺโธติ? อามนฺตา. ตีหิ โพธีหิ พุทฺโธติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….
ตีหิ โพธีหิ พุทฺโธติ? อามนฺตา. สตตํ สมิตํ อพฺโพกิณฺณํ ตีหิ โพธีหิ สมนฺนาคโต สโมหิโต, ติสฺโส โพธิโย ปจฺจุปฏฺิตาติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….
น ¶ วตฺตพฺพํ – ‘‘โพธิยา พุทฺโธ’’ติ? อามนฺตา. นนุ โพธิปฏิลาภา พุทฺโธติ? อามนฺตา. หฺจิ โพธิปฏิลาภา พุทฺโธ, เตน วต เร วตฺตพฺเพ – ‘‘โพธิยา พุทฺโธ’’ติ.
โพธิปฏิลาภา ¶ พุทฺโธติ, โพธิยา พุทฺโธติ? อามนฺตา. โพธิปฏิลาภา โพธีติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….
โพธิยา พุทฺโธติกถา นิฏฺิตา.
๔. จตุตฺถวคฺโค
(๓๙) ๗. ลกฺขณกถา
๔๐๐. ลกฺขณสมนฺนาคโต ¶ โพธิสตฺโตติ? อามนฺตา. ปเทสลกฺขเณหิ สมนฺนาคโต ปเทสโพธิสตฺโตติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….
ลกฺขณสมนฺนาคโต โพธิสตฺโตติ? อามนฺตา ¶ . ติภาคลกฺขเณหิ สมนฺนาคโต ติภาคโพธิสตฺโตติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….
ลกฺขณสมนฺนาคโต โพธิสตฺโตติ? อามนฺตา. อุปฑฺฒลกฺขเณหิ สมนฺนาคโต อุปฑฺฒโพธิสตฺโตติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….
ลกฺขณสมนฺนาคโต โพธิสตฺโตติ? อามนฺตา. จกฺกวตฺติสตฺโต ลกฺขณสมนฺนาคโต, จกฺกวตฺติสตฺโต โพธิสตฺโตติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….
จกฺกวตฺติสตฺโต ลกฺขณสมนฺนาคโต, จกฺกวตฺติสตฺโต โพธิสตฺโตติ? อามนฺตา. ยาทิโส โพธิสตฺตสฺส ปุพฺพโยโค ปุพฺพจริยา ธมฺมกฺขานํ ¶ ธมฺมเทสนา, ตาทิโส จกฺกวตฺติสตฺตสฺส ปุพฺพโยโค ปุพฺพจริยา ธมฺมกฺขานํ ธมฺมเทสนาติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….
๔๐๑. ยถา โพธิสตฺตสฺส ชายมานสฺส เทวา ปมํ ปฏิคฺคณฺหนฺติ ปจฺฉา มนุสฺสา [ที. นิ. ๒.๒๗; ม. นิ. ๓.๒๐๕ วุตฺตํ ทิสฺสาย ปุจฺฉติ], เอวเมวํ ¶ จกฺกวตฺติสตฺตสฺส ชายมานสฺส เทวา ปมํ ปฏิคฺคณฺหนฺติ ปจฺฉา มนุสฺสาติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….
ยถา โพธิสตฺตสฺส ชายมานสฺส จตฺตาโร นํ เทวปุตฺตา ปฏิคฺคเหตฺวา มาตุ ปุรโต เปนฺติ – ‘‘อตฺตมนา, เทวิ, โหหิ! มเหสกฺโข เต ปุตฺโต อุปฺปนฺโน’’ติ, เอวเมวํ จกฺกวตฺติสตฺตสฺส ชายมานสฺส จตฺตาโร นํ เทวปุตฺตา ปฏิคฺคเหตฺวา มาตุ ปุรโต เปนฺติ – ‘‘อตฺตมนา, เทวิ, โหหิ! มเหสกฺโข เต ปุตฺโต อุปฺปนฺโน’’ติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….
ยถา โพธิสตฺตสฺส ชายมานสฺส ทฺเว อุทกสฺส ธารา อนฺตลิกฺขา ปาตุภวนฺติ – เอกา สีตสฺส, เอกา อุณฺหสฺส – เยน โพธิสตฺตสฺส อุทกกิจฺจํ กโรนฺติ มาตุ จ, เอวเมวํ จกฺกวตฺติสตฺตสฺส ¶ ชายมานสฺส ทฺเว อุทกสฺส ธารา อนฺตลิกฺขา ปาตุภวนฺติ – เอกา สีตสฺส, เอกา อุณฺหสฺส – เยน ¶ จกฺกวตฺติสตฺตสฺส อุทกกิจฺจํ กโรนฺติ มาตุ จาติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….
ยถา สมฺปติชาโต โพธิสตฺโต สเมหิ ปาเทหิ ปติฏฺหิตฺวา อุตฺตเรน อภิมุโข สตฺตปทวีติหาเรน คจฺฉติ เสตมฺหิ ฉตฺเต อนุธาริยมาเน, สพฺพา จ ทิสา วิโลเกติ, อาสภิฺจ วาจํ ภาสติ – ‘‘อคฺโคหมสฺมิ ¶ โลกสฺส, เชฏฺโหมสฺมิ โลกสฺส, เสฏฺโหมสฺมิ โลกสฺส, อยมนฺติมา ชาติ, นตฺถิ ทานิ ปุนพฺภโว’’ติ, เอวเมวํ สมฺปติชาโต จกฺกวตฺติสตฺโต สเมหิ ปาเทหิ ปติฏฺหิตฺวา อุตฺตเรน อภิมุโข สตฺตปทวีติหาเรน คจฺฉติ เสตมฺหิ ฉตฺเต อนุธาริยมาเน, สพฺพา จ ทิสา วิโลเกติ, อาสภิฺจ วาจํ ภาสติ – ‘‘อคฺโคหมสฺมิ โลกสฺส, เชฏฺโหมสฺมิ โลกสฺส, เสฏฺโหมสฺมิ โลกสฺส, อยมนฺติมา ชาติ, นตฺถิ ทานิ ปุนพฺภโว’’ติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….
ยถา โพธิสตฺตสฺส ชายมานสฺส มหโต อาโลกสฺส มหโต โอภาสสฺส มหโต ภูมิจาลสฺส ปาตุภาโว โหติ, เอวเมวํ จกฺกวตฺติสตฺตสฺส ชายมานสฺส มหโต อาโลกสฺส มหโต โอภาสสฺส มหโต ภูมิจาลสฺส ปาตุภาโว โหตีติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….
ยถา ¶ โพธิสตฺตสฺส ปกติกาโย สมนฺตา พฺยามํ โอภาสติ, เอวเมวํ จกฺกวตฺติสตฺตสฺส ปกติกาโย สมนฺตา พฺยามํ โอภาสตีติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….
ยถา โพธิสตฺโต มหาสุปินํ ปสฺสติ, เอวเมวํ จกฺกวตฺติสตฺโต มหาสุปินํ ปสฺสตีติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….
๔๐๒. น วตฺตพฺพํ – ‘‘ลกฺขณสมนฺนาคโต โพธิสตฺโต’’ติ? อามนฺตา. นนุ วุตฺตํ ภควตา – ‘‘ทฺวตฺตึสิมานิ, ภิกฺขเว, มหาปุริสสฺส มหาปุริสลกฺขณานิ, เยหิ สมนฺนาคตสฺส ¶ มหาปุริสสฺส ทฺเวว คติโย ภวนฺติ อนฺา [น อฺา (ก.)]! สเจ อคารํ อชฺฌาวสติ, ราชา โหติ จกฺกวตฺตี ธมฺมิโก ธมฺมราชา ¶ จาตุรนฺโต วิชิตาวี ชนปทตฺถาวริยปฺปตฺโต สตฺตรตนสมนฺนาคโต. ตสฺสิมานิ สตฺต รตนานิ ภวนฺติ, เสยฺยถิทํ – จกฺกรตนํ, หตฺถิรตนํ, อสฺสรตนํ ¶ , มณิรตนํ, อิตฺถิรตนํ, คหปติรตนํ, ปริณายกรตนเมว สตฺตมํ. ปโรสหสฺสํ โข ปนสฺส ปุตฺตา ภวนฺติ สูรา วีรงฺครูปา ปรเสนปฺปมทฺทนา. โส อิมํ ปถวึ สาครปริยนฺตํ อทณฺเฑน อสตฺเถน ธมฺเมน อภิวิชิย อชฺฌาวสติ. สเจ โข ปน อคารสฺมา อนคาริยํ ปพฺพชติ, อรหํ โหติ สมฺมาสมฺพุทฺโธ โลเก วิวฏฺฏจฺฉโท’’ติ [ที. นิ. ๓.๒๐๐]. อตฺเถว สุตฺตนฺโตติ? อามนฺตา. เตน หิ ลกฺขณสมนฺนาคโต โพธิสตฺโตติ.
ลกฺขณกถา นิฏฺิตา.
๔. จตุตฺถวคฺโค
(๔๐) ๘. นิยาโมกฺกนฺติกถา
๔๐๓. โพธิสตฺโต กสฺสปสฺส ภควโต ปาวจเน โอกฺกนฺตนิยาโม จริตพฺรหฺมจริโยติ [ม. นิ. ๒.๒๘๒ ฆฏิการสุตฺตํ นิสฺสาย ปุจฺฉติ]? อามนฺตา. โพธิสตฺโต กสฺสปสฺส ภควโต สาวโกติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….
โพธิสตฺโต ¶ กสฺสปสฺส ภควโต สาวโกติ? อามนฺตา. สาวโก หุตฺวา พุทฺโธ โหตีติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….
สาวโก หุตฺวา พุทฺโธ โหตีติ? อามนฺตา. อนุสฺสวิโยติ? น ¶ เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….
อนุสฺสวิโยติ ¶ ? อามนฺตา. นนุ ภควา สยมฺภูติ? อามนฺตา. หฺจิ ภควา สยมฺภู, โน จ วต เร วตฺตพฺเพ – ‘‘อนุสฺสวิโย’’ติ.
โพธิสตฺโต กสฺสปสฺส ภควโต ปาวจเน โอกฺกนฺตนิยาโม จริตพฺรหฺมจริโยติ? อามนฺตา. ภควตา โพธิยา มูเล ตีเณว สามฺผลานิ อภิสมฺพุทฺธานีติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….
นนุ ภควตา โพธิยา มูเล จตฺตาริ สามฺผลานิ อภิสมฺพุทฺธานีติ? อามนฺตา. หฺจิ ภควตา โพธิยา มูเล จตฺตาริ สามฺผลานิ อภิสมฺพุทฺธานิ, โน จ วต เร วตฺตพฺเพ – ‘‘โพธิสตฺโต กสฺสปสฺส ภควโต ปาวจเน โอกฺกนฺตนิยาโม จริตพฺรหฺมจริโย’’ติ.
๔๐๔. โพธิสตฺโต ¶ กสฺสปสฺส ภควโต ปาวจเน โอกฺกนฺตนิยาโม จริตพฺรหฺมจริโยติ? อามนฺตา. โพธิสตฺโต ทุกฺกรการิยํ อกาสีติ? อามนฺตา. ทสฺสนสมฺปนฺโน ปุคฺคโล ทุกฺกรการิยํ กเรยฺยาติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….
โพธิสตฺโต อปรนฺตปํ [อมรํ ตปํ (สํ. นิ. ๑.๑๓๗)] อกาสิ, อฺํ สตฺถารํ อุทฺทิสีติ? อามนฺตา. ทสฺสนสมฺปนฺโน ปุคฺคโล อฺํ สตฺถารํ อุทฺทิเสยฺยาติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….
อายสฺมา อานนฺโท ภควโต ปาวจเน โอกฺกนฺตนิยาโม จริตพฺรหฺมจริโย, อายสฺมา อานนฺโท ภควโต สาวโกติ? อามนฺตา. โพธิสตฺโต กสฺสปสฺส ภควโต ปาวจเน โอกฺกนฺตนิยาโม จริตพฺรหฺมจริโย ¶ , โพธิสตฺโต กสฺสปสฺส ภควโต สาวโกติ? น ¶ เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….
จิตฺโต ¶ คหปติ หตฺถโก อาฬวโก ภควโต ปาวจเน โอกฺกนฺตนิยาโม จริตพฺรหฺมจริโย, จิตฺโต คหปติ หตฺถโก อาฬวโก ภควโต สาวโกติ? อามนฺตา. โพธิสตฺโต กสฺสปสฺส ภควโต ปาวจเน โอกฺกนฺตนิยาโม จริตพฺรหฺมจริโย, โพธิสตฺโต กสฺสปสฺส ภควโต สาวโกติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….
โพธิสตฺโต กสฺสปสฺส ภควโต ปาวจเน โอกฺกนฺตนิยาโม จริตพฺรหฺมจริโย, น จ กสฺสปสฺส ภควโต สาวโกติ? อามนฺตา. อายสฺมา อานนฺโท ภควโต ปาวจเน โอกฺกนฺตนิยาโม จริตพฺรหฺมจริโย, น จ ภควโต สาวโกติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….
โพธิสตฺโต กสฺสปสฺส ภควโต ปาวจเน โอกฺกนฺตนิยาโม จริตพฺรหฺมจริโย, น จ กสฺสปสฺส ภควโต สาวโกติ? อามนฺตา. จิตฺโต คหปติ หตฺถโก อาฬวโก ภควโต ปาวจเน โอกฺกนฺตนิยาโม จริตพฺรหฺมจริโย, น จ ภควโต สาวโกติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….
โพธิสตฺโต กสฺสปสฺส ภควโต ปาวจเน โอกฺกนฺตนิยาโม จริตพฺรหฺมจริโย, น จ กสฺสปสฺส ภควโต สาวโกติ? อามนฺตา. สาวโก ชาตึ วีติวตฺโต อสาวโก โหตีติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….
๔๐๕. น ¶ วตฺตพฺพํ – ‘‘โพธิสตฺโต กสฺสปสฺส ภควโต ปาวจเน โอกฺกนฺตนิยาโม จริตพฺรหฺมจริโย’’ติ? อามนฺตา. นนุ วุตฺตํ ภควตา ¶ – ‘‘กสฺสเป อหํ, อานนฺท, ภควติ พฺรหฺมจริยํ อจรึ อายตึ สมฺโพธายา’’ติ! อตฺเถว สุตฺตนฺโตติ? อามนฺตา ¶ . เตน หิ น วตฺตพฺพํ – ‘‘โพธิสตฺโต กสฺสปสฺส ภควโต ปาวจเน โอกฺกนฺตนิยาโม จริตพฺรหฺมจริโย’’ติ.
โพธิสตฺโต กสฺสปสฺส ภควโต ปาวจเน โอกฺกนฺตนิยาโม จริตพฺรหฺมจริโยติ? อามนฺตา. นนุ วุตฺตํ ภควตา –
‘‘สพฺพาภิภู สพฺพวิทูหมสฺมิ,
สพฺเพสุ ธมฺเมสุ อนุปลิตฺโต;
สพฺพฺชโห ¶ ตณฺหกฺขเย วิมุตฺโต,
สยํ อภิฺาย กมุทฺทิเสยฺยํ.
‘‘น เม อาจริโย อตฺถิ, สทิโส เม น วิชฺชติ;
สเทวกสฺมึ โลกสฺมึ, นตฺถิ เม ปฏิปุคฺคโล.
‘‘อหฺหิ อรหา โลเก, อหํ สตฺถา อนุตฺตโร;
เอโกมฺหิ สมฺมาสมฺพุทฺโธ, สีติภูโตสฺมิ นิพฺพุโต.
‘‘ธมฺมจกฺกํ ปวตฺเตตุํ, คจฺฉามิ กาสินํ ปุรํ;
อนฺธีภูตสฺมึ [อนฺธภูตสฺมึ (สี. สฺยา. กํ. ปี.)] โลกสฺมึ, อาหฺฉํ [อาหฺึ (ก.)] อมตทุนฺทุภิ’’นฺติ [ทุทฺรภินฺติ (ก.)].
‘‘ยถา โข ตฺวํ, อาวุโส, ปฏิชานาสิ, อรหสิ อนนฺตชิโน’’ติ?
‘‘มาทิสา เว ชินา โหนฺติ, เย ปตฺตา อาสวกฺขยํ;
ชิตา เม ปาปกา ธมฺมา, ตสฺมาหํ อุปก ชิโน’’ติ [มหาว. ๑๑; ม. นิ. ๑.๒๘๕; ๒.๓๔๑].
อตฺเถว สุตฺตนฺโตติ? อามนฺตา. เตน ¶ หิ น วตฺตพฺพํ – ‘‘โพธิสตฺโต กสฺสปสฺส ¶ ภควโต ปาวจเน โอกฺกนฺตนิยาโม จริตพฺรหฺมจริโย’’ติ.
โพธิสตฺโต กสฺสปสฺส ภควโต ปาวจเน โอกฺกนฺตนิยาโม จริตพฺรหฺมจริโยติ? อามนฺตา. นนุ วุตฺตํ ภควตา – ‘‘‘อิทํ ทุกฺขํ อริยสจฺจ’นฺติ เม, ภิกฺขเว, ปุพฺเพ อนนุสฺสุเตสุ ธมฺเมสุ จกฺขุํ อุทปาทิ, าณํ อุทปาทิ, ปฺา ¶ อุทปาทิ, วิชฺชา อุทปาทิ, อาโลโก อุทปาทิ. ‘ตํ โข ปนิทํ ทุกฺขํ อริยสจฺจํ ปริฺเยฺย’นฺติ เม, ภิกฺขเว…เป… ปริฺาตนฺติ เม, ภิกฺขเว, ปุพฺเพ อนนุสฺสุเตสุ ธมฺเมสุ จกฺขุํ อุทปาทิ…เป… อาโลโก อุทปาทิ. ‘อิทํ ทุกฺขสมุทยํ อริยสจฺจ’นฺติ เม, ภิกฺขเว…เป… ‘ตํ โข ปนิทํ ทุกฺขสมุทยํ [ทุกฺขสมุทโย (สฺยา. กํ.)] อริยสจฺจํ ปหาตพฺพ’นฺติ เม, ภิกฺขเว…เป… ปหีนนฺติ เม, ภิกฺขเว…เป… ‘อิทํ ทุกฺขนิโรธํ [ทุกฺขนิโรโธ (สฺยา. กํ.)] อริยสจฺจ’นฺติ เม, ภิกฺขเว…เป… ‘ตํ โข ปนิทํ ทุกฺขนิโรธํ ¶ อริยสจฺจํ สจฺฉิกาตพฺพ’นฺติ เม, ภิกฺขเว…เป… สจฺฉิกตนฺติ เม, ภิกฺขเว…เป… ‘อิทํ ทุกฺขนิโรธคามินี ปฏิปทา อริยสจฺจ’นฺติ เม, ภิกฺขเว…เป… ‘ตํ โข ปนิทํ ทุกฺขนิโรธคามินี ปฏิปทา อริยสจฺจํ ภาเวตพฺพ’นฺติ เม, ภิกฺขเว…เป… ภาวิตนฺติ เม, ภิกฺขเว, ปุพฺเพ อนนุสฺสุเตสุ ธมฺเมสุ จกฺขุํ อุทปาทิ, าณํ อุทปาทิ, ปฺา อุทปาทิ, วิชฺชา อุทปาทิ, อาโลโก อุทปาที’’ติ [มหาว. ๑๕; สํ. นิ. ๕.๑๐๘๑; ปฏิ. ม. ๒.๓๐]. อตฺเถว สุตฺตนฺโตติ? อามนฺตา. เตน หิ น วตฺตพฺพํ – ‘‘โพธิสตฺโต กสฺสปสฺส ภควโต ปาวจเน โอกฺกนฺตนิยาโม จริตพฺรหฺมจริโย’’ติ.
นิยาโมกฺกนฺติกถา นิฏฺิตา.
๔. จตุตฺถวคฺโค
(๔๑) ๙. อปราปิ สมนฺนาคตกถา
๔๐๖. อรหตฺตสจฺฉิกิริยาย ¶ ปฏิปนฺโน ปุคฺคโล ตีหิ ผเลหิ สมนฺนาคโตติ? อามนฺตา. อรหตฺตสจฺฉิกิริยาย ปฏิปนฺโน ปุคฺคโล จตูหิ ผสฺเสหิ ¶ จตูหิ เวทนาหิ จตูหิ สฺาหิ จตูหิ เจตนาหิ จตูหิ จิตฺเตหิ จตูหิ สทฺธาหิ จตูหิ วีริเยหิ จตูหิ สตีหิ จตูหิ สมาธีหิ จตูหิ ปฺาหิ สมนฺนาคโตติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….
อนาคามิผลสจฺฉิกิริยาย ปฏิปนฺโน ปุคฺคโล ทฺวีหิ ผเลหิ สมนฺนาคโตติ? อามนฺตา. อนาคามิผลสจฺฉิกิริยาย ปฏิปนฺโน ปุคฺคโล ตีหิ ผสฺเสหิ ตีหิ เวทนาหิ…เป… ตีหิ ปฺาหิ สมนฺนาคโตติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….
สกทาคามิผลสจฺฉิกิริยาย ¶ ปฏิปนฺโน ปุคฺคโล โสตาปตฺติผเลน สมนฺนาคโตติ? อามนฺตา. สกทาคามิผลสจฺฉิกิริยาย ปฏิปนฺโน ปุคฺคโล ทฺวีหิ ผสฺเสหิ ทฺวีหิ เวทนาหิ…เป… ทฺวีหิ ปฺาหิ สมนฺนาคโตติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….
อรหตฺตสจฺฉิกิริยาย ¶ ปฏิปนฺโน ปุคฺคโล โสตาปตฺติผเลน สมนฺนาคโตติ? อามนฺตา. อรหตฺตสจฺฉิกิริยาย ปฏิปนฺโน ปุคฺคโล โสตาปนฺโน สตฺตกฺขตฺตุปรโม, โกลงฺโกโล, เอกพีชีติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….
อรหตฺตสจฺฉิกิริยาย ¶ ปฏิปนฺโน ปุคฺคโล สกทาคามิผเลน สมนฺนาคโตติ? อามนฺตา. อรหตฺตสจฺฉิกิริยาย ปฏิปนฺโน ปุคฺคโล สกทาคามีติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….
อรหตฺตสจฺฉิกิริยาย ปฏิปนฺโน ปุคฺคโล อนาคามิผเลน สมนฺนาคโตติ? อามนฺตา. อรหตฺตสจฺฉิกิริยาย ปฏิปนฺโน ปุคฺคโล อนาคามี อนฺตราปรินิพฺพายี, อุปหจฺจปรินิพฺพายี, อสงฺขารปรินิพฺพายี, สสงฺขารปรินิพฺพายี, อุทฺธํโสโต อกนิฏฺคามีติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….
อนาคามิผลสจฺฉิกิริยาย ปฏิปนฺโน ปุคฺคโล โสตาปตฺติผเลน สมนฺนาคโตติ? อามนฺตา ¶ . อนาคามิผลสจฺฉิกิริยาย ปฏิปนฺโน ปุคฺคโล โสตาปนฺโน สตฺตกฺขตฺตุปรโม, โกลงฺโกโล, เอกพีชีติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….
อนาคามิผลสจฺฉิกิริยาย ปฏิปนฺโน ปุคฺคโล สกทาคามิผเลน สมนฺนาคโตติ? อามนฺตา. อนาคามิผลสจฺฉิกิริยาย ปฏิปนฺโน ปุคฺคโล สกทาคามีติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….
สกทาคามิผลสจฺฉิกิริยาย ปฏิปนฺโน ปุคฺคโล โสตาปตฺติผเลน สมนฺนาคโตติ? อามนฺตา. สกทาคามิผลสจฺฉิกิริยาย ปฏิปนฺโน ปุคฺคโล โสตาปนฺโน สตฺตกฺขตฺตุปรโม, โกลงฺโกโล, เอกพีชีติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….
๔๐๗. โสตาปตฺติผเลน สมนฺนาคโต โสตาปนฺโนติ วตฺตพฺโพติ? อามนฺตา ¶ . อรหตฺตสจฺฉิกิริยาย ปฏิปนฺโน ปุคฺคโล โสตาปตฺติผเลน ¶ สมนฺนาคโตติ? อามนฺตา. สฺเวว อรหตฺตสจฺฉิกิริยาย ปฏิปนฺโน ปุคฺคโล, โส โสตาปนฺโนติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….
สกทาคามิผเลน ¶ สมนฺนาคโต สกทาคามีติ วตฺตพฺโพติ? อามนฺตา. อรหตฺตสจฺฉิกิริยาย ปฏิปนฺโน ปุคฺคโล สกทาคามิผเลน สมนฺนาคโตติ? อามนฺตา. สฺเวว อรหตฺตสจฺฉิกิริยาย ปฏิปนฺโน ปุคฺคโล, โส สกทาคามีติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….
อนาคามิผเลน สมนฺนาคโต อนาคามีติ วตฺตพฺโพติ? อามนฺตา. อรหตฺตสจฺฉิกิริยาย ปฏิปนฺโน ปุคฺคโล อนาคามิผเลน สมนฺนาคโตติ? อามนฺตา ¶ . สฺเวว อรหตฺตสจฺฉิกิริยาย ปฏิปนฺโน ปุคฺคโล, โส อนาคามีติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….
โสตาปตฺติผเลน สมนฺนาคโต โสตาปนฺโนติ วตฺตพฺโพติ? อามนฺตา. อนาคามิผลสจฺฉิกิริยาย ปฏิปนฺโน ปุคฺคโล โสตาปตฺติผเลน สมนฺนาคโตติ? อามนฺตา. สฺเวว อนาคามิผลสจฺฉิกิริยาย ปฏิปนฺโน ปุคฺคโล, โส โสตาปนฺโนติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….
สกทาคามิผเลน สมนฺนาคโต สกทาคามีติ วตฺตพฺโพติ? อามนฺตา. อนาคามิผลสจฺฉิกิริยาย ปฏิปนฺโน ปุคฺคโล สกทาคามิผเลน สมนฺนาคโตติ? อามนฺตา. สฺเวว อนาคามิผลสจฺฉิกิริยาย ปฏิปนฺโน ปุคฺคโล, โส สกทาคามีติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….
โสตาปตฺติผเลน สมนฺนาคโต โสตาปนฺโนติ วตฺตพฺโพติ? อามนฺตา ¶ . สกทาคามิผลสจฺฉิกิริยาย ปฏิปนฺโน ปุคฺคโล โสตาปตฺติผเลน สมนฺนาคโตติ? อามนฺตา. สฺเวว สกทาคามิผลสจฺฉิกิริยาย ปฏิปนฺโน ปุคฺคโล, โส โสตาปนฺโนติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….
๔๐๘. อรหตฺตสจฺฉิกิริยาย ปฏิปนฺโน ปุคฺคโล โสตาปตฺติผเลน สมนฺนาคโตติ? อามนฺตา. นนุ อรหตฺตสจฺฉิกิริยาย ปฏิปนฺโน ปุคฺคโล โสตาปตฺติผลํ วีติวตฺโตติ? อามนฺตา. หฺจิ อรหตฺตสจฺฉิกิริยาย ปฏิปนฺโน ปุคฺคโล โสตาปตฺติผลํ วีติวตฺโต, โน จ วต เร วตฺตพฺเพ – ‘‘อรหตฺตสจฺฉิกิริยาย ¶ ปฏิปนฺโน ปุคฺคโล โสตาปตฺติผเลน สมนฺนาคโต’’ติ.
อรหตฺตสจฺฉิกิริยาย ¶ ¶ ปฏิปนฺโน ปุคฺคโล โสตาปตฺติผลํ วีติวตฺโต, เตน สมนฺนาคโตติ? อามนฺตา. อรหตฺตสจฺฉิกิริยาย ปฏิปนฺโน ปุคฺคโล โสตาปตฺติมคฺคํ วีติวตฺโต, สกฺกายทิฏฺึ วิจิกิจฺฉํ สีลพฺพตปรามาสํ อปายคมนียํ ราคํ อปายคมนียํ โทสํ อปายคมนียํ โมหํ วีติวตฺโต, เตน สมนฺนาคโตติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….
อรหตฺตสจฺฉิกิริยาย ปฏิปนฺโน ปุคฺคโล สกทาคามิผเลน สมนฺนาคโตติ? อามนฺตา. นนุ อรหตฺตสจฺฉิกิริยาย ปฏิปนฺโน ปุคฺคโล สกทาคามิผลํ วีติวตฺโตติ? อามนฺตา. หฺจิ อรหตฺตสจฺฉิกิริยาย ปฏิปนฺโน ปุคฺคโล สกทาคามิผลํ วีติวตฺโต, โน จ วต เร วตฺตพฺเพ – ‘‘อรหตฺตสจฺฉิกิริยาย ปฏิปนฺโน ปุคฺคโล สกทาคามิผเลน สมนฺนาคโต’’ติ.
อรหตฺตสจฺฉิกิริยาย ¶ ปฏิปนฺโน ปุคฺคโล สกทาคามิผลํ วีติวตฺโต, เตน สมนฺนาคโตติ? อามนฺตา. อรหตฺตสจฺฉิกิริยาย ปฏิปนฺโน ปุคฺคโล สกทาคามิมคฺคํ วีติวตฺโต, โอฬาริกํ กามราคํ โอฬาริกํ พฺยาปาทํ วีติวตฺโต, เตน สมนฺนาคโตติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….
อรหตฺตสจฺฉิกิริยาย ปฏิปนฺโน ปุคฺคโล อนาคามิผเลน สมนฺนาคโตติ? อามนฺตา. นนุ อรหตฺตสจฺฉิกิริยาย ปฏิปนฺโน ปุคฺคโล อนาคามิผลํ วีติวตฺโตติ? อามนฺตา. หฺจิ อรหตฺตสจฺฉิกิริยาย ปฏิปนฺโน ปุคฺคโล อนาคามิผลํ วีติวตฺโต, โน จ วต เร วตฺตพฺเพ – ‘‘อรหตฺตสจฺฉิกิริยาย ปฏิปนฺโน ปุคฺคโล อนาคามิผเลน สมนฺนาคโต’’ติ.
อรหตฺตสจฺฉิกิริยาย ¶ ปฏิปนฺโน ปุคฺคโล อนาคามิผลํ วีติวตฺโต, เตน สมนฺนาคโตติ? อามนฺตา. อรหตฺตสจฺฉิกิริยาย ปฏิปนฺโน ปุคฺคโล อนาคามิมคฺคํ วีติวตฺโต, อณุสหคตํ กามราคํ อณุสหคตํ พฺยาปาทํ วีติวตฺโต, เตน สมนฺนาคโตติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….
๔๐๙. อนาคามิผลสจฺฉิกิริยาย ปฏิปนฺโน ปุคฺคโล โสตาปตฺติผเลน สมนฺนาคโตติ? อามนฺตา. นนุ อนาคามิผลสจฺฉิกิริยาย ปฏิปนฺโน ปุคฺคโล โสตาปตฺติผลํ วีติวตฺโตติ? อามนฺตา. หฺจิ อนาคามิผลสจฺฉิกิริยาย ปฏิปนฺโน ปุคฺคโล โสตาปตฺติผลํ ¶ วีติวตฺโต, โน ¶ จ วต เร วตฺตพฺเพ – ‘‘อนาคามิผลสจฺฉิกิริยาย ปฏิปนฺโน ปุคฺคโล โสตาปตฺติผเลน สมนฺนาคโต’’ติ.
อนาคามิผลสจฺฉิกิริยาย ¶ ปฏิปนฺโน ปุคฺคโล โสตาปตฺติผลํ วีติวตฺโต, เตน สมนฺนาคโตติ? อามนฺตา. อนาคามิผลสจฺฉิกิริยาย ปฏิปนฺโน ปุคฺคโล โสตาปตฺติมคฺคํ วีติวตฺโต, สกฺกายทิฏฺึ…เป… อปายคมนียํ โมหํ วีติวตฺโต, เตน สมนฺนาคโตติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….
อนาคามิผลสจฺฉิกิริยาย ปฏิปนฺโน ปุคฺคโล สกทาคามิผเลน สมนฺนาคโตติ? อามนฺตา. นนุ อนาคามิผลสจฺฉิกิริยาย ปฏิปนฺโน ปุคฺคโล สกทาคามิผลํ วีติวตฺโตติ? อามนฺตา. หฺจิ อนาคามิผลสจฺฉิกิริยาย ปฏิปนฺโน ปุคฺคโล สกทาคามิผลํ วีติวตฺโต, โน จ วต เร วตฺตพฺเพ – ‘‘อนาคามิผลสจฺฉิกิริยาย ปฏิปนฺโน ปุคฺคโล สกทาคามิผเลน สมนฺนาคโต’’ติ.
อนาคามิผลสจฺฉิกิริยาย ปฏิปนฺโน ปุคฺคโล สกทาคามิผลํ วีติวตฺโต, เตน สมนฺนาคโตติ? อามนฺตา ¶ . อนาคามิผลสจฺฉิกิริยาย ปฏิปนฺโน ปุคฺคโล สกทาคามิมคฺคํ วีติวตฺโต, โอฬาริกํ กามราคํ โอฬาริกํ พฺยาปาทํ วีติวตฺโต, เตน สมนฺนาคโตติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….
๔๑๐. สกทาคามิผลสจฺฉิกิริยาย ปฏิปนฺโน ปุคฺคโล โสตาปตฺติผเลน สมนฺนาคโตติ? อามนฺตา. นนุ สกทาคามิผลสจฺฉิกิริยาย ¶ ปฏิปนฺโน ปุคฺคโล โสตาปตฺติผลํ วีติวตฺโตติ? อามนฺตา. หฺจิ สกทาคามิผลสจฺฉิกิริยาย ปฏิปนฺโน ปุคฺคโล โสตาปตฺติผลํ วีติวตฺโต, โน จ วต เร วตฺตพฺเพ – ‘‘สกทาคามิผลสจฺฉิกิริยาย ปฏิปนฺโน ปุคฺคโล โสตาปตฺติผเลน สมนฺนาคโต’’ติ.
สกทาคามิผลสจฺฉิกิริยาย ปฏิปนฺโน ปุคฺคโล โสตาปตฺติผลํ วีติวตฺโต, เตน สมนฺนาคโตติ? อามนฺตา. สกทาคามิผลสจฺฉิกิริยาย ปฏิปนฺโน ปุคฺคโล โสตาปตฺติมคฺคํ วีติวตฺโต ¶ , สกฺกายทิฏฺึ…เป… อปายคมนียํ โมหํ วีติวตฺโต, เตน สมนฺนาคโตติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….
๔๑๑. น วตฺตพฺพํ – ‘‘อรหตฺตสจฺฉิกิริยาย ปฏิปนฺโน ปุคฺคโล ตีหิ ผเลหิ สมนฺนาคโต’’ติ? อามนฺตา. นนุ อรหตฺตสจฺฉิกิริยาย ปฏิปนฺเนน ปุคฺคเลน ตีณิ ผลานิ ปฏิลทฺธานิ, เตหิ จ อปริหีโนติ? อามนฺตา. หฺจิ อรหตฺตสจฺฉิกิริยาย ปฏิปนฺเนน ปุคฺคเลน ตีณิ ผลานิ ปฏิลทฺธานิ เตหิ ¶ จ อปริหีโน, เตน วต เร วตฺตพฺเพ – ‘‘อรหตฺตสจฺฉิกิริยาย ปฏิปนฺโน ปุคฺคโล ตีหิ ผเลหิ สมนฺนาคโต’’ติ.
น วตฺตพฺพํ – ‘‘อนาคามิผลสจฺฉิกิริยาย ปฏิปนฺโน ปุคฺคโล ทฺวีหิ ผเลหิ สมนฺนาคโต’’ติ? อามนฺตา. นนุ อนาคามิผลสจฺฉิกิริยาย ปฏิปนฺเนน ปุคฺคเลน ¶ ทฺเว ผลานิ ปฏิลทฺธานิ, เตหิ จ อปริหีโนติ? อามนฺตา. หฺจิ อนาคามิผลสจฺฉิกิริยาย ปฏิปนฺเนน ปุคฺคเลน ทฺเว ผลานิ ปฏิลทฺธานิ เตหิ จ อปริหีโน, เตน วต ¶ เร วตฺตพฺเพ – ‘‘อนาคามิผลสจฺฉิกิริยาย ปฏิปนฺโน ปุคฺคโล ทฺวีหิ ผเลหิ สมนฺนาคโต’’ติ.
น วตฺตพฺพํ – ‘‘สกทาคามิผลสจฺฉิกิริยาย ปฏิปนฺโน ปุคฺคโล โสตาปตฺติผเลน สมนฺนาคโต’’ติ? อามนฺตา. นนุ สกทาคามิผลสจฺฉิกิริยาย ปฏิปนฺเนน ปุคฺคเลน โสตาปตฺติผลํ ปฏิลทฺธํ, เตน จ อปริหีโนติ? อามนฺตา. หฺจิ สกทาคามิผลสจฺฉิกิริยาย ปฏิปนฺเนน ปุคฺคเลน โสตาปตฺติผลํ ปฏิลทฺธํ เตน จ อปริหีโน, เตน วต เร วตฺตพฺเพ – ‘‘สกทาคามิผลสจฺฉิกิริยาย ปฏิปนฺโน ปุคฺคโล โสตาปตฺติผเลน สมนฺนาคโต’’ติ.
๔๑๒. อรหตฺตสจฺฉิกิริยาย ปฏิปนฺเนน ปุคฺคเลน ตีณิ ผลานิ ปฏิลทฺธานิ เตหิ จ อปริหีโนติ, อรหตฺตสจฺฉิกิริยาย ปฏิปนฺโน ปุคฺคโล ตีหิ ผเลหิ สมนฺนาคโตติ? อามนฺตา. อรหตฺตสจฺฉิกิริยาย ปฏิปนฺเนน ปุคฺคเลน จตฺตาโร มคฺคา ปฏิลทฺธา เตหิ จ อปริหีโนติ, อรหตฺตสจฺฉิกิริยาย ปฏิปนฺโน ปุคฺคโล จตูหิ มคฺเคหิ สมนฺนาคโตติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….
อนาคามิผลสจฺฉิกิริยาย ปฏิปนฺเนน ปุคฺคเลน ทฺเว ผลานิ ปฏิลทฺธานิ เตหิ จ อปริหีโนติ ¶ , อนาคามิผลสจฺฉิกิริยาย ปฏิปนฺโน ปุคฺคโล ทฺวีหิ ผเลหิ สมนฺนาคโตติ? อามนฺตา. อนาคามิผลสจฺฉิกิริยาย ปฏิปนฺเนน ปุคฺคเลน ตโย มคฺคา ปฏิลทฺธา เตหิ จ อปริหีโนติ, อนาคามิผลสจฺฉิกิริยาย ปฏิปนฺโน ปุคฺคโล ตีหิ ¶ มคฺเคหิ สมนฺนาคโตติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….
สกทาคามิผลสจฺฉิกิริยาย ปฏิปนฺเนน ปุคฺคเลน โสตาปตฺติผลํ ปฏิลทฺธํ เตน จ อปริหีโนติ, สกทาคามิผลสจฺฉิกิริยาย ¶ ปฏิปนฺโน ปุคฺคโล ¶ โสตาปตฺติผเลน สมนฺนาคโตติ? อามนฺตา. สกทาคามิผลสจฺฉิกิริยาย ปฏิปนฺเนน ปุคฺคเลน ทฺเว มคฺคา ปฏิลทฺธา เตหิ จ อปริหีโนติ, สกทาคามิผลสจฺฉิกิริยาย ปฏิปนฺโน ปุคฺคโล ทฺวีหิ มคฺเคหิ สมนฺนาคโตติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….
อปราปิ สมนฺนาคตกถา นิฏฺิตา.
๔. จตุตฺถวคฺโค
(๔๒) ๑๐. สพฺพสํโยชนปฺปหานกถา
๔๑๓. สพฺพสํโยชนานํ ปหานํ อรหตฺตนฺติ? อามนฺตา. อรหตฺตมคฺเคน สพฺเพ สํโยชนา ปหียนฺตีติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….
อรหตฺตมคฺเคน สพฺเพ สํโยชนา ปหียนฺตีติ? อามนฺตา. อรหตฺตมคฺเคน สกฺกายทิฏฺึ วิจิกิจฺฉํ สีลพฺพตปรามาสํ ปชหตีติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….
อรหตฺตมคฺเคน สกฺกายทิฏฺึ วิจิกิจฺฉํ สีลพฺพตปรามาสํ ปชหตีติ? อามนฺตา. นนุ ติณฺณํ สํโยชนานํ ปหานํ โสตาปตฺติผลํ วุตฺตํ ภควตาติ? อามนฺตา. หฺจิ ติณฺณํ สํโยชนานํ ปหานํ โสตาปตฺติผลํ วุตฺตํ ภควตา, โน จ วต เร วตฺตพฺเพ – ‘‘อรหตฺตมคฺเคน สพฺเพ สํโยชนา ปหียนฺตี’’ติ.
๔๑๔. อรหตฺตมคฺเคน ¶ ¶ สพฺเพ สํโยชนา ปหียนฺตีติ? อามนฺตา. อรหตฺตมคฺเคน โอฬาริกํ กามราคํ โอฬาริกํ พฺยาปาทํ ปชหตีติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….
๔๑๕. อรหตฺตมคฺเคน ¶ โอฬาริกํ กามราคํ โอฬาริกํ พฺยาปาทํ ปชหตีติ? อามนฺตา. นนุ กามราคพฺยาปาทานํ ตนุภาวํ สกทาคามิผลํ วุตฺตํ ภควตาติ? อามนฺตา. หฺจิ กามราคพฺยาปาทานํ ตนุภาวํ สกทาคามิผลํ วุตฺตํ ภควตา, โน จ วต เร วตฺตพฺเพ – ‘‘อรหตฺตมคฺเคน สพฺเพ สํโยชนา ปหียนฺตี’’ติ.
อรหตฺตมคฺเคน ¶ สพฺเพ สํโยชนา ปหียนฺตีติ? อามนฺตา. อรหตฺตมคฺเคน อณุสหคตํ กามราคํ อณุสหคตํ พฺยาปาทํ ปชหตีติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….
๔๑๖. อรหตฺตมคฺเคน อณุสหคตํ กามราคํ อณุสหคตํ พฺยาปาทํ ปชหตีติ? อามนฺตา. นนุ กามราคพฺยาปาทานํ อนวเสสปฺปหานํ อนาคามิผลํ วุตฺตํ ภควตาติ? อามนฺตา. หฺจิ กามราคพฺยาปาทานํ อนวเสสปฺปหานํ อนาคามิผลํ วุตฺตํ ภควตา, โน จ วต เร วตฺตพฺเพ – ‘‘อรหตฺตมคฺเคน สพฺเพ สํโยชนา ปหียนฺตี’’ติ.
อรหตฺตมคฺเคน สพฺเพ สํโยชนา ปหียนฺตีติ? อามนฺตา. นนุ รูปราคอรูปราคมานอุทฺธจฺจอวิชฺชาย อนวเสสปฺปหานํ ¶ อรหตฺตํ วุตฺตํ ภควตาติ? อามนฺตา. หฺจิ รูปราคอรูปราคมานอุทฺธจฺจอวิชฺชาย อนวเสสปฺปหานํ อรหตฺตํ วุตฺตํ ภควตา, โน จ วต เร วตฺตพฺเพ – ‘‘อรหตฺตมคฺเคน สพฺเพ สํโยชนา ปหียนฺตี’’ติ.
๔๑๗. น วตฺตพฺพํ – ‘‘สพฺพสํโยชนานํ ปหานํ อรหตฺต’’นฺติ? อามนฺตา. นนุ อรหโต สพฺเพ สํโยชนา ปหีนาติ? อามนฺตา ¶ . หฺจิ อรหโต สพฺเพ สํโยชนา ปหีนา, เตน วต เร วตฺตพฺเพ – ‘‘สพฺพสํโยชนานํ ปหานํ อรหตฺต’’นฺติ.
สพฺพสํโยชนปฺปหานกถา นิฏฺิตา.
จตุตฺถวคฺโค.
ตสฺสุทฺทานํ –
คิหิสฺส ¶ อรหา, สห อุปปตฺติยา อรหา, อรหโต สพฺเพ ธมฺมา อนาสวา, อรหา จตูหิ ผเลหิ สมนฺนาคโต, เอวเมวํ ฉหิ อุเปกฺขาหิ, โพธิยา พุทฺโธ, สลกฺขณสมนฺนาคโต, โพธิสตฺโต โอกฺกนฺตนิยาโม จริตพฺรหฺมจริโย, ปฏิปนฺนโก ผเลน สมนฺนาคโต, สพฺพสํโยชนานํ ปหานํ อรหตฺตนฺติ.
๕. ปฺจมวคฺโค
(๔๓) ๑. วิมุตฺติกถา
๔๑๘. วิมุตฺติาณํ ¶ ¶ ¶ วิมุตฺตนฺติ? อามนฺตา. ยํ กิฺจิ วิมุตฺติาณํ สพฺพํ ตํ วิมุตฺตนฺติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป…. วิมุตฺติาณํ วิมุตฺตนฺติ? อามนฺตา. ปจฺจเวกฺขณาณํ วิมุตฺตนฺติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….
วิมุตฺติาณํ วิมุตฺตนฺติ? อามนฺตา. โคตฺรภุโน ปุคฺคลสฺส วิมุตฺติาณํ วิมุตฺตนฺติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป… โสตาปตฺติผลสจฺฉิกิริยาย ปฏิปนฺนสฺส ปุคฺคลสฺส วิมุตฺติาณํ วิมุตฺตนฺติ? อามนฺตา. โสตาปนฺนสฺส าณํ, โสตาปตฺติผลํ ปตฺตสฺส ปฏิลทฺธสฺส อธิคตสฺส สจฺฉิกตสฺส าณนฺติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป… สกทาคามิผลสจฺฉิกิริยาย ปฏิปนฺนสฺส ปุคฺคลสฺส วิมุตฺติาณํ วิมุตฺตนฺติ? อามนฺตา. สกทาคามิสฺส าณํ, สกทาคามิผลํ ปตฺตสฺส ปฏิลทฺธสฺส อธิคตสฺส สจฺฉิกตสฺส าณนฺติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป… อนาคามิผลสจฺฉิกิริยาย ปฏิปนฺนสฺส ปุคฺคลสฺส วิมุตฺติาณํ วิมุตฺตนฺติ? อามนฺตา. อนาคามิสฺส าณํ, อนาคามิผลํ ปตฺตสฺส ปฏิลทฺธสฺส อธิคตสฺส สจฺฉิกตสฺส าณนฺติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป… อรหตฺตสจฺฉิกิริยาย ปฏิปนฺนสฺส ปุคฺคลสฺส วิมุตฺติาณํ วิมุตฺตนฺติ? อามนฺตา. อรหโต ¶ าณํ, อรหตฺตํ ปตฺตสฺส ปฏิลทฺธสฺส อธิคตสฺส สจฺฉิกตสฺส าณนฺติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….
๔๑๙. โสตาปตฺติผลสมงฺคิสฺส ¶ ¶ ปุคฺคลสฺส วิมุตฺติาณํ วิมุตฺตนฺติ? อามนฺตา. โสตาปตฺติผลสจฺฉิกิริยาย ปฏิปนฺนสฺส ปุคฺคลสฺส วิมุตฺติาณํ วิมุตฺตนฺติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป… สกทาคามิผลสมงฺคิสฺส ปุคฺคลสฺส วิมุตฺติาณํ วิมุตฺตนฺติ? อามนฺตา. สกทาคามิผลสจฺฉิกิริยาย ปฏิปนฺนสฺส ปุคฺคลสฺส วิมุตฺติาณํ วิมุตฺตนฺติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป… อนาคามิผลสมงฺคิสฺส ปุคฺคลสฺส วิมุตฺติาณํ วิมุตฺตนฺติ? อามนฺตา. อนาคามิผลสจฺฉิกิริยาย ปฏิปนฺนสฺส ปุคฺคลสฺส วิมุตฺติาณํ วิมุตฺตนฺติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป… อรหตฺตผลสมงฺคิสฺส ปุคฺคลสฺส วิมุตฺติาณํ วิมุตฺตนฺติ? อามนฺตา. อรหตฺตสจฺฉิกิริยาย ปฏิปนฺนสฺส ปุคฺคลสฺส วิมุตฺติาณํ วิมุตฺตนฺติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….
๔๒๐. โสตาปตฺติผลสมงฺคิสฺส ปุคฺคลสฺส วิมุตฺติาณํ วิมุตฺตํ ตฺจ ผลํ ปตฺตสฺส าณนฺติ? อามนฺตา. โสตาปตฺติผลสจฺฉิกิริยาย ปฏิปนฺนสฺส ปุคฺคลสฺส ¶ วิมุตฺติาณํ วิมุตฺตํ ตฺจ ผลํ ปตฺตสฺส าณนฺติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป… สกทาคามิผลสมงฺคิสฺส ปุคฺคลสฺส วิมุตฺติาณํ วิมุตฺตํ ตฺจ ผลํ ปตฺตสฺส าณนฺติ? อามนฺตา ¶ . สกทาคามิผลสจฺฉิกิริยาย ปฏิปนฺนสฺส ปุคฺคลสฺส วิมุตฺติาณํ วิมุตฺตํ ตฺจ ผลํ ปตฺตสฺส าณนฺติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป… อนาคามิผลสมงฺคิสฺส ปุคฺคลสฺส วิมุตฺติาณํ วิมุตฺตํ ตฺจ ผลํ ปตฺตสฺส าณนฺติ? อามนฺตา. อนาคามิผลสจฺฉิกิริยาย ปฏิปนฺนสฺส ¶ ปุคฺคลสฺส วิมุตฺติาณํ วิมุตฺตํ ตฺจ ผลํ ปตฺตสฺส าณนฺติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป… อรหตฺตผลสมงฺคิสฺส ปุคฺคลสฺส วิมุตฺติาณํ วิมุตฺตํ ตฺจ ผลํ ปตฺตสฺส าณนฺติ? อามนฺตา. อรหตฺตสจฺฉิกิริยาย ปฏิปนฺนสฺส ปุคฺคลสฺส วิมุตฺติาณํ วิมุตฺตํ ตฺจ ผลํ ปตฺตสฺส าณนฺติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….
วิมุตฺติกถา นิฏฺิตา.
๕. ปฺจมวคฺโค
(๔๔) ๒. อเสขาณกถา
๔๒๑. เสขสฺส ¶ อเสขํ าณํ อตฺถีติ? อามนฺตา. เสโข อเสขํ ธมฺมํ ชานาติ ปสฺสติ, ทิฏฺํ วิทิตํ สจฺฉิกตํ อุปสมฺปชฺช วิหรติ, กาเยน ผุสิตฺวา วิหรตีติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป… นนุ เสโข อเสขํ ธมฺมํ น ชานาติ น ปสฺสติ, อทิฏฺํ อวิทิตํ อสจฺฉิกตํ น อุปสมฺปชฺช วิหรติ, น กาเยน ผุสิตฺวา วิหรตีติ? อามนฺตา. หฺจิ เสโข อเสขํ ธมฺมํ น ชานาติ น ปสฺสติ, อทิฏฺํ อวิทิตํ อสจฺฉิกตํ น อุปสมฺปชฺช วิหรติ, น กาเยน ผุสิตฺวา วิหรติ, โน จ วต เร วตฺตพฺเพ – ‘‘เสขสฺส อเสขํ าณํ อตฺถี’’ติ.
อเสขสฺส ¶ อเสขํ าณํ อตฺถิ, อเสโข อเสขํ ธมฺมํ ชานาติ ปสฺสติ, ทิฏฺํ วิทิตํ สจฺฉิกตํ อุปสมฺปชฺช วิหรติ, กาเยน ผุสิตฺวา วิหรตีติ? อามนฺตา. เสขสฺส อเสขํ าณํ อตฺถิ ¶ , เสโข อเสขํ ธมฺมํ ชานาติ ปสฺสติ, ทิฏฺํ วิทิตํ สจฺฉิกตํ อุปสมฺปชฺช วิหรติ, กาเยน ผุสิตฺวา วิหรตีติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….
๔๒๒. เสขสฺส ¶ อเสขํ าณํ อตฺถิ, เสโข อเสขํ ธมฺมํ น ชานาติ น ปสฺสติ, อทิฏฺํ อวิทิตํ อสจฺฉิกตํ น อุปสมฺปชฺช วิหรติ, น กาเยน ผุสิตฺวา วิหรตีติ? อามนฺตา. อเสขสฺส อเสขํ าณํ อตฺถิ, อเสโข อเสขํ ธมฺมํ น ชานาติ น ปสฺสติ, อทิฏฺํ อวิทิตํ อสจฺฉิกตํ น อุปสมฺปชฺช วิหรติ, น กาเยน ผุสิตฺวา วิหรตีติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….
เสขสฺส อเสขํ าณํ อตฺถีติ? อามนฺตา. โคตฺรภุโน ปุคฺคลสฺส โสตาปตฺติมคฺเค าณํ อตฺถีติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป… โสตาปตฺติผลสจฺฉิกิริยาย ปฏิปนฺนสฺส ปุคฺคลสฺส โสตาปตฺติผเล าณํ อตฺถีติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป… สกทาคามิผล… อนาคามิผล… อรหตฺตสจฺฉิกิริยาย ปฏิปนฺนสฺส ปุคฺคลสฺส อรหตฺเต าณํ อตฺถีติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….
๔๒๓. น ¶ วตฺตพฺพํ – ‘‘เสขสฺส อเสขํ าณํ อตฺถี’’ติ? อามนฺตา. นนุ อายสฺมา อานนฺโท เสโข – ‘‘ภควา อุฬาโร’’ติ ชานาติ, ‘‘สาริปุตฺโต เถโร, มหาโมคฺคลฺลาโน เถโร อุฬาโร’’ติ ชานาตีติ? อามนฺตา. หฺจิ อายสฺมา อานนฺโท เสโข – ‘‘ภควา อุฬาโร’’ติ ¶ ชานาติ, ‘‘สาริปุตฺโต ¶ เถโร, มหาโมคฺคลฺลาโน เถโร อุฬาโร’’ติ ชานาติ, เตน วต เร วตฺตพฺเพ – ‘‘เสขสฺส อเสขํ าณํ อตฺถี’’ติ.
อเสขาณกถา นิฏฺิตา.
๕. ปฺจมวคฺโค
(๔๕) ๓. วิปรีตกถา
๔๒๔. ปถวีกสิณํ สมาปตฺตึ [ปถวีกสิณสมาปตฺตึ (สี. ก.)] สมาปนฺนสฺส วิปรีเต าณนฺติ? อามนฺตา. อนิจฺเจ นิจฺจนฺติ วิปริเยโสติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป… ทุกฺเข สุขนฺติ…เป… อนตฺตนิ อตฺตาติ…เป… อสุเภ สุภนฺติ วิปริเยโสติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….
ปถวีกสิณํ ¶ สมาปตฺตึ สมาปนฺนสฺส วิปรีเต าณนฺติ? อามนฺตา. อกุสลนฺติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป… นนุ กุสลนฺติ? อามนฺตา. หฺจิ กุสลํ, โน จ วต เร วตฺตพฺเพ – ‘‘ปถวีกสิณํ สมาปตฺตึ สมาปนฺนสฺส วิปรีเต าณ’’นฺติ.
อนิจฺเจ นิจฺจนฺติ วิปริเยโส, โส จ อกุสโลติ? อามนฺตา. ปถวีกสิณํ สมาปตฺตึ สมาปนฺนสฺส วิปรีเต าณํ, ตฺจ อกุสลนฺติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป… ทุกฺเข สุขนฺติ…เป… อนตฺตนิ อตฺตาติ…เป… อสุเภ สุภนฺติ วิปริเยโส, โส จ อกุสโลติ? อามนฺตา. ปถวีกสิณํ สมาปตฺตึ สมาปนฺนสฺส วิปรีเต าณํ, ตฺจ อกุสลนฺติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….
๔๒๕. ปถวีกสิณํ ¶ ¶ ¶ สมาปตฺตึ สมาปนฺนสฺส วิปรีเต าณํ, ตฺจ อกุสลนฺติ? อามนฺตา. อนิจฺเจ นิจฺจนฺติ วิปริเยโส, โส จ กุสโลติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป… ปถวีกสิณํ สมาปตฺตึ สมาปนฺนสฺส วิปรีเต าณํ, ตฺจ อกุสลนฺติ? อามนฺตา. ทุกฺเข สุขนฺติ…เป… อนตฺตนิ อตฺตาติ…เป… อสุเภ สุภนฺติ วิปริเยโส, โส จ กุสโลติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….
๔๒๖. ปถวีกสิณํ สมาปตฺตึ สมาปนฺนสฺส วิปรีเต าณนฺติ? อามนฺตา. อรหา ปถวีกสิณํ สมาปตฺตึ สมาปชฺเชยฺยาติ? อามนฺตา. หฺจิ อรหา ปถวีกสิณํ สมาปตฺตึ สมาปชฺเชยฺย, โน จ วต เร วตฺตพฺเพ – ‘‘ปถวีกสิณํ สมาปตฺตึ สมาปนฺนสฺส วิปรีเต าณ’’นฺติ.
ปถวีกสิณํ สมาปตฺตึ สมาปนฺนสฺส วิปรีเต าณํ, อรหา ปถวีกสิณํ สมาปตฺตึ สมาปชฺเชยฺยาติ? อามนฺตา. อตฺถิ อรหโต วิปริเยโสติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….
อตฺถิ อรหโต วิปริเยโสติ? อามนฺตา. อตฺถิ อรหโต สฺาวิปริเยโส จิตฺตวิปริเยโส ทิฏฺิวิปริเยโสติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….
นตฺถิ อรหโต สฺาวิปริเยโส จิตฺตวิปริเยโส ทิฏฺิวิปริเยโสติ? อามนฺตา. หฺจิ นตฺถิ อรหโต สฺาวิปริเยโส จิตฺตวิปริเยโส ¶ ทิฏฺิวิปริเยโส, โน จ วต เร วตฺตพฺเพ – ‘‘อตฺถิ อรหโต วิปริเยโส’’ติ.
๔๒๗. น ¶ วตฺตพฺพํ – ปถวีกสิณํ สมาปตฺตึ สมาปนฺนสฺส วิปรีเต าณนฺติ? อามนฺตา. ปถวีกสิณํ ¶ สมาปตฺตึ สมาปชฺชนฺตสฺส สพฺเพว ปถวีติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ. เตน หิ ปถวีกสิณํ สมาปตฺตึ สมาปนฺนสฺส วิปรีเต าณนฺติ.
ปถวีกสิณํ สมาปตฺตึ สมาปนฺนสฺส วิปรีเต าณนฺติ? อามนฺตา. นนุ ปถวี อตฺถิ, อตฺถิ จ โกจิ ปถวึ ปถวิโต สมาปชฺชตีติ? อามนฺตา. หฺจิ ปถวี อตฺถิ, อตฺถิ จ ¶ โกจิ ปถวึ ปถวิโต สมาปชฺชติ, โน จ วต เร วตฺตพฺเพ – ‘‘ปถวีกสิณํ สมาปตฺตึ สมาปนฺนสฺส วิปรีเต าณ’’นฺติ.
ปถวี อตฺถิ, ปถวึ ปถวิโต สมาปชฺชนฺตสฺส วิปรีตํ โหตีติ? อามนฺตา. นิพฺพานํ อตฺถิ, นิพฺพานํ นิพฺพานโต สมาปชฺชนฺตสฺส วิปรีตํ โหตีติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป… เตน หิ น วตฺตพฺพํ – ‘‘ปถวีกสิณํ สมาปตฺตึ สมาปนฺนสฺส วิปรีเต าณ’’นฺติ.
วิปรีตกถา นิฏฺิตา.
๕. ปฺจมวคฺโค
(๔๖) ๔. นิยามกถา
๔๒๘. อนิยตสฺส นิยามคมนาย อตฺถิ าณนฺติ? อามนฺตา. นิยตสฺส อนิยามคมนาย อตฺถิ าณนฺติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….
นิยตสฺส อนิยามคมนาย นตฺถิ าณนฺติ? อามนฺตา. อนิยตสฺส ¶ นิยามคมนาย นตฺถิ าณนฺติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….
อนิยตสฺส นิยามคมนาย อตฺถิ าณนฺติ? อามนฺตา ¶ . นิยตสฺส นิยามคมนาย อตฺถิ าณนฺติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….
นิยตสฺส นิยามคมนาย นตฺถิ าณนฺติ? อามนฺตา. อนิยตสฺส นิยามคมนาย นตฺถิ าณนฺติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….
อนิยตสฺส ¶ ¶ นิยามคมนาย อตฺถิ าณนฺติ? อามนฺตา. อนิยตสฺส อนิยามคมนาย อตฺถิ าณนฺติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….
อนิยตสฺส อนิยามคมนาย นตฺถิ าณนฺติ? อามนฺตา. อนิยตสฺส นิยามคมนาย นตฺถิ าณนฺติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….
๔๒๙. อนิยตสฺส นิยามคมนาย อตฺถิ าณนฺติ? อามนฺตา. อนิยตสฺส นิยามคมนาย อตฺถิ นิยาโมติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….
อนิยตสฺส นิยามคมนาย อตฺถิ าณนฺติ? อามนฺตา. อนิยตสฺส นิยามคมนาย อตฺถิ สติปฏฺานา… สมฺมปฺปธานา… อิทฺธิปาทา… อินฺทฺริยา… พลา… โพชฺฌงฺคาติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….
อนิยตสฺส นิยามคมนาย นตฺถิ นิยาโมติ? อามนฺตา. หฺจิ อนิยตสฺส นิยามคมนาย นตฺถิ นิยาโม, โน วต เร วตฺตพฺเพ – ‘‘อนิยตสฺส นิยามคมนาย อตฺถิ าณ’’นฺติ.
อนิยตสฺส นิยามคมนาย นตฺถิ สติปฏฺานา…เป… โพชฺฌงฺคาติ? อามนฺตา. หฺจิ อนิยตสฺส นิยามคมนาย นตฺถิ โพชฺฌงฺคา, โน วต เร วตฺตพฺเพ – ‘‘อนิยตสฺส นิยามคมนาย อตฺถิ ¶ าณ’’นฺติ.
๔๓๐. อนิยตสฺส นิยามคมนาย อตฺถิ าณนฺติ? อามนฺตา. โคตฺรภุโน ¶ ปุคฺคลสฺส โสตาปตฺติมคฺเค าณํ อตฺถีติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป… โสตาปตฺติผลสจฺฉิกิริยาย ปฏิปนฺนสฺส ปุคฺคลสฺส โสตาปตฺติผเล าณํ อตฺถีติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ …เป… อรหตฺตสจฺฉิกิริยาย ปฏิปนฺนสฺส ปุคฺคลสฺส อรหตฺเต าณํ อตฺถีติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….
๔๓๑. น วตฺตพฺพํ – ‘‘อนิยตสฺส นิยามคมนาย อตฺถิ าณ’’นฺติ? อามนฺตา. นนุ ¶ ภควา ชานาติ – ‘‘อยํ ปุคฺคโล สมฺมตฺตนิยามํ โอกฺกมิสฺสติ, ภพฺโพ อยํ ปุคฺคโล ธมฺมํ อภิสเมตุ’’นฺติ? อามนฺตา. หฺจิ ภควา ชานาติ – ‘‘อยํ ปุคฺคโล สมฺมตฺตนิยามํ โอกฺกมิสฺสติ, ภพฺโพ อยํ ปุคฺคโล ธมฺมํ อภิสเมตุํ,’’ เตน วต เร วตฺตพฺเพ – ‘‘อนิยตสฺส นิยามคมนาย อตฺถิ าณ’’นฺติ.
นิยามกถา นิฏฺิตา.
๕. ปฺจมวคฺโค
(๔๗) ๕. ปฏิสมฺภิทากถา
๔๓๒. สพฺพํ ¶ าณํ ปฏิสมฺภิทาติ? อามนฺตา. สมฺมุติาณํ ปฏิสมฺภิทาติ ¶ ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป… สมฺมุติาณํ ปฏิสมฺภิทาติ? อามนฺตา. เย เกจิ สมฺมุตึ ชานนฺติ, สพฺเพ เต ปฏิสมฺภิทาปตฺตาติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป… สพฺพํ าณํ ปฏิสมฺภิทาติ? อามนฺตา. เจโตปริยาเย ¶ าณํ ปฏิสมฺภิทาติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป… เจโตปริยาเย าณํ ปฏิสมฺภิทาติ? อามนฺตา. เย เกจิ ปรจิตฺตํ ชานนฺติ, สพฺเพ เต ปฏิสมฺภิทาปตฺตาติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….
สพฺพํ าณํ ปฏิสมฺภิทาติ? อามนฺตา. สพฺพา ปฺา ปฏิสมฺภิทาติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป… สพฺพา ปฺา ปฏิสมฺภิทาติ? อามนฺตา. ปถวีกสิณํ สมาปตฺตึ สมาปนฺนสฺส อตฺถิ ปฺา, สา ปฺา ปฏิสมฺภิทาติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป… อาโปกสิณํ…เป… เตโชกสิณํ…เป… วาโยกสิณํ…เป… นีลกสิณํ…เป… ปีตกสิณํ…เป… โลหิตกสิณํ…เป… โอทาตกสิณํ…เป… อากาสานฺจายตนํ…เป… วิฺาณฺจายตนํ…เป… อากิฺจฺายตนํ…เป… เนวสฺานาสฺายตนํ สมาปนฺนสฺส…เป… ทานํ ททนฺตสฺส…เป… จีวรํ ททนฺตสฺส…เป… ปิณฺฑปาตํ ททนฺตสฺส…เป… เสนาสนํ ททนฺตสฺส…เป… คิลานปจฺจยเภสชฺชปริกฺขารํ ¶ ททนฺตสฺส อตฺถิ ปฺา, สา ปฺา ปฏิสมฺภิทาติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….
๔๓๓. น วตฺตพฺพํ – ‘‘สพฺพํ าณํ ปฏิสมฺภิทา’’ติ? อามนฺตา. อตฺถิ ¶ โลกุตฺตรา ปฺา, สา ปฺา น ปฏิสมฺภิทาติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป… เตน หิ สพฺพํ าณํ ปฏิสมฺภิทาติ.
ปฏิสมฺภิทากถา นิฏฺิตา.
๕. ปฺจมวคฺโค
(๔๘) ๖. สมฺมุติาณกถา
๔๓๔. น วตฺตพฺพํ – ‘‘สมฺมุติาณํ สจฺจารมฺมณฺเว น อฺารมฺมณ’’นฺติ? อามนฺตา. นนุ ¶ ปถวีกสิณํ สมาปตฺตึ สมาปนฺนสฺส อตฺถิ าณํ, ปถวีกสิณฺจ ¶ สมฺมุติสจฺจมฺหีติ? อามนฺตา. หฺจิ ปถวีกสิณํ สมาปตฺตึ สมาปนฺนสฺส อตฺถิ าณํ, ปถวีกสิณฺจ สมฺมุติสจฺจมฺหิ, เตน วต เร วตฺตพฺเพ – ‘‘สมฺมุติาณํ สจฺจารมฺมณฺเว น อฺารมฺมณ’’นฺติ.
น วตฺตพฺพํ – ‘‘สมฺมุติาณํ สจฺจารมฺมณฺเว น อฺารมฺมณ’’นฺติ? อามนฺตา…เป… นนุ อาโปกสิณํ…เป… เตโชกสิณํ…เป… คิลานปจฺจยเภสชฺชปริกฺขารํ ททนฺตสฺส อตฺถิ าณํ, คิลานปจฺจยเภสชฺชปริกฺขาโร จ สมฺมุติสจฺจมฺหีติ? อามนฺตา. หฺจิ คิลานปจฺจยเภสชฺชปริกฺขารํ ททนฺตสฺส อตฺถิ าณํ, คิลานปจฺจยเภสชฺชปริกฺขาโร จ สมฺมุติสจฺจมฺหิ, เตน วต เร วตฺตพฺเพ – ‘‘สมฺมุติาณํ สจฺจารมฺมณฺเว น อฺารมฺมณ’’นฺติ.
๔๓๕. สมฺมุติาณํ ¶ สจฺจารมฺมณฺเว น อฺารมฺมณนฺติ? อามนฺตา ¶ . เตน าเณน ทุกฺขํ ปริชานาติ, สมุทยํ ปชหติ, นิโรธํ สจฺฉิกโรติ, มคฺคํ ภาเวตีติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….
สมฺมุติาณกถา นิฏฺิตา.
๕. ปฺจมวคฺโค
(๔๙) ๗. จิตฺตารมฺมณกถา
๔๓๖. เจโตปริยาเย าณํ จิตฺตารมฺมณฺเว น อฺารมฺมณนฺติ? อามนฺตา. นนุ อตฺถิ โกจิ ‘‘สราคํ จิตฺตํ สราคํ จิตฺต’’นฺติ ปชานาตีติ? อามนฺตา. หฺจิ อตฺถิ โกจิ ‘‘สราคํ จิตฺตํ สราคํ จิตฺต’’นฺติ ปชานาติ, โน จ วต เร วตฺตพฺเพ – ‘‘เจโตปริยาเย าณํ จิตฺตารมฺมณฺเว น อฺารมฺมณ’’นฺติ.
นนุ ¶ อตฺถิ โกจิ วีตราคํ จิตฺตํ…เป… สโทสํ จิตฺตํ… วีตโทสํ จิตฺตํ… สโมหํ จิตฺตํ… วีตโมหํ จิตฺตํ… สํขิตฺตํ จิตฺตํ… วิกฺขิตฺตํ จิตฺตํ… มหคฺคตํ จิตฺตํ… อมหคฺคตํ จิตฺตํ… สอุตฺตรํ จิตฺตํ… อนุตฺตรํ จิตฺตํ… สมาหิตํ จิตฺตํ… อสมาหิตํ จิตฺตํ… วิมุตฺตํ จิตฺตํ…เป… อวิมุตฺตํ จิตฺตํ ‘‘อวิมุตฺตํ จิตฺต’’นฺติ ปชานาตีติ? อามนฺตา. หฺจิ อตฺถิ โกจิ ‘‘อวิมุตฺตํ จิตฺตํ อวิมุตฺตํ จิตฺต’’นฺติ ปชานาติ, โน จ วต เร วตฺตพฺเพ – ‘‘เจโตปริยาเย าณํ จิตฺตารมฺมณฺเว น อฺารมฺมณ’’นฺติ.
๔๓๗. ผสฺสารมฺมเณ ¶ าณํ วตฺตพฺพํ – ‘‘เจโตปริยาเย าณ’’นฺติ? อามนฺตา ¶ . หฺจิ ผสฺสารมฺมเณ าณํ วตฺตพฺพํ เจโตปริยาเย าณํ, โน จ วต เร วตฺตพฺเพ – ‘‘เจโตปริยาเย าณํ จิตฺตารมฺมณฺเว น อฺารมฺมณ’’นฺติ. เวทนารมฺมเณ าณํ…เป… สฺารมฺมเณ าณํ… เจตนารมฺมเณ าณํ… จิตฺตารมฺมเณ าณํ… สทฺธารมฺมเณ าณํ… วีริยารมฺมเณ าณํ… สตารมฺมเณ าณํ… สมาธารมฺมเณ าณํ… ปฺารมฺมเณ าณํ… ราคารมฺมเณ าณํ ¶ … โทสารมฺมเณ าณํ… โมหารมฺมเณ าณํ…เป… อโนตฺตปฺปารมฺมเณ าณํ วตฺตพฺพํ – ‘‘เจโตปริยาเย าณ’’นฺติ? อามนฺตา. หฺจิ อโนตฺตปฺปารมฺมเณ าณํ วตฺตพฺพํ เจโตปริยาเย าณํ, โน จ วต เร วตฺตพฺเพ – ‘‘เจโตปริยาเย าณํ จิตฺตารมฺมณฺเว น อฺารมฺมณ’’นฺติ.
ผสฺสารมฺมเณ าณํ น วตฺตพฺพํ – ‘‘เจโตปริยาเย าณ’’นฺติ? อามนฺตา. ผสฺสปริยาเย าณนฺติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป… เวทนารมฺมเณ าณํ…เป… สฺารมฺมเณ าณํ…เป… อโนตฺตปฺปารมฺมเณ าณํ น วตฺตพฺพํ – ‘‘เจโตปริยาเย าณ’’นฺติ? อามนฺตา. อโนตฺตปฺปปริยาเย าณนฺติ? น ¶ เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….
๔๓๘. น วตฺตพฺพํ – ‘‘เจโตปริยาเย าณํ จิตฺตารมฺมณฺเว น อฺารมฺมณ’’นฺติ? อามนฺตา. นนุ เจโตปริยาเย าณนฺติ? อามนฺตา. หฺจิ เจโตปริยาเย าณํ, เตน วต เร วตฺตพฺเพ – ‘‘เจโตปริยาเย ¶ าณํ จิตฺตารมฺมณฺเว น อฺารมฺมณ’’นฺติ.
จิตฺตารมฺมณกถา นิฏฺิตา.
๕. ปฺจมวคฺโค
(๕๐) ๘. อนาคตาณกถา
๔๓๙. อนาคเต าณํ อตฺถีติ? อามนฺตา. อนาคตํ มูลโต ชานาติ, เหตุโต ชานาติ, นิทานโต ชานาติ, สมฺภวโต ชานาติ, ปภวโต ชานาติ, สมุฏฺานโต ชานาติ, อาหารโต ชานาติ ¶ , อารมฺมณโต ชานาติ, ปจฺจยโต ชานาติ, สมุทยโต ชานาตีติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….
อนาคเต าณํ อตฺถีติ? อามนฺตา. อนาคตํ เหตุปจฺจยตํ ชานาติ, อารมฺมณปจฺจยตํ ชานาติ, อธิปติปจฺจยตํ ¶ ชานาติ, อนนฺตรปจฺจยตํ ชานาติ, สมนนฺตรปจฺจยตํ ชานาตีติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….
อนาคเต าณํ อตฺถีติ? อามนฺตา. โคตฺรภุโน ปุคฺคลสฺส โสตาปตฺติมคฺเค าณํ อตฺถีติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป…. โสตาปตฺติผลสจฺฉิกิริยาย ปฏิปนฺนสฺส ปุคฺคลสฺส โสตาปตฺติผเล าณํ อตฺถีติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….
สกทาคามิ…เป… อนาคามิ ¶ …เป… อรหตฺตสจฺฉิกิริยาย ปฏิปนฺนสฺส ปุคฺคลสฺส อรหตฺเต าณํ อตฺถีติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….
๔๔๐. น ¶ วตฺตพฺพํ – ‘‘อนาคเต าณํ อตฺถี’’ติ? อามนฺตา. นนุ วุตฺตํ ภควตา – ‘‘ปาฏลิปุตฺตสฺส โข, อานนฺท, ตโย อนฺตรายา ภวิสฺสนฺติ – อคฺคิโต วา อุทกโต วา มิถุเภทา วา’’ติ [มหาว. ๒๘๖; ที. นิ. ๒.๑๕๒; อุทา. ๗๖]! อตฺเถว สุตฺตนฺโตติ? อามนฺตา. เตน หิ อนาคเต าณํ อตฺถีติ.
อนาคตาณกถา นิฏฺิตา.
๕. ปฺจมวคฺโค
(๕๑) ๙. ปฏุปฺปนฺนกถา
๔๔๑. ปฏุปฺปนฺเน [ปจฺจุปฺปนฺเน (สี. สฺยา.)] าณํ อตฺถีติ? อามนฺตา. เตน าเณน ตํ าณํ ชานาตีติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป… เตน าเณน ตํ าณํ ชานาตีติ? อามนฺตา. เตน าเณน ตํ าณํ ‘‘าณ’’นฺติ ชานาตีติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป… เตน าเณน ตํ าณํ ‘‘าณ’’นฺติ ชานาตีติ? อามนฺตา. ตํ าณํ ตสฺส าณสฺส อารมฺมณนฺติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….
ตํ ¶ าณํ ตสฺส าณสฺส อารมฺมณนฺติ? อามนฺตา. เตน ผสฺเสน ตํ ผสฺสํ ผุสติ, ตาย ¶ เวทนาย ตํ เวทนํ เวเทติ, ตาย สฺาย ตํ สฺํ สฺชานาติ, ตาย เจตนาย ตํ เจตนํ เจเตติ, เตน จิตฺเตน ตํ จิตฺตํ จินฺเตติ, เตน วิตกฺเกน ตํ วิตกฺกํ วิตกฺเกติ, เตน วิจาเรน ตํ วิจารํ วิจาเรติ, ตาย ปีติยา ตํ ปีตึ ปิยายติ, ตาย สติยา ตํ สตึ สรติ, ตาย ปฺาย ¶ ตํ ปฺํ ปชานาติ, เตน ขคฺเคน ตํ ขคฺคํ ฉินฺทติ, เตน ผรสุนา ¶ ตํ ผรสุํ ตจฺฉติ, ตาย กุธาริยา ตํ กุธารึ ตจฺฉติ, ตาย วาสิยา ตํ วาสึ ตจฺฉติ, ตาย สูจิยา ตํ สูจึ สิพฺเพติ, เตน องฺคุลคฺเคน ตํ องฺคุลคฺคํ ปรามสติ, เตน นาสิกคฺเคน ตํ นาสิกคฺคํ ปรามสติ, เตน มตฺถเกน ตํ มตฺถกํ ปรามสติ, เตน คูเถน ตํ คูถํ โธวติ, เตน มุตฺเตน ตํ มุตฺตํ โธวติ, เตน เขเฬน ตํ เขฬํ โธวติ, เตน ปุพฺเพน ตํ ปุพฺพํ โธวติ, เตน โลหิเตน ตํ โลหิตํ โธวตีติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ …เป….
๔๔๒. น วตฺตพฺพํ – ‘‘ปฏุปฺปนฺเน าณํ อตฺถี’’ติ? อามนฺตา. นนุ สพฺพสงฺขาเร อนิจฺจโต ทิฏฺเ ตมฺปิ าณํ อนิจฺจโต ทิฏฺํ โหตีติ? อามนฺตา. หฺจิ สพฺพสงฺขาเร อนิจฺจโต ทิฏฺเ ตมฺปิ าณํ อนิจฺจโต ทิฏฺํ โหติ, เตน วต เร วตฺตพฺเพ – ‘‘ปฏุปฺปนฺเน าณํ อตฺถี’’ติ.
ปฏุปฺปนฺนาณกถา [ปจฺจุปฺปนฺนกถา (สี.)] นิฏฺิตา.
๕. ปฺจมวคฺโค
(๕๒) ๑๐. ผลาณกถา
๔๔๓. สาวกสฺส ผเล าณํ อตฺถีติ? อามนฺตา. สาวโก ผลสฺส กตํ ปฺาเปตีติ? น เหวํ วตฺตพฺพ…เป….
สาวกสฺส ผเล าณํ อตฺถีติ? อามนฺตา. อตฺถิ สาวกสฺส ผลปโรปริยตฺติ อินฺทฺริยปโรปริยตฺติ ¶ ปุคฺคลปโรปริยตฺตีติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….
สาวกสฺส ¶ ¶ ผเล าณํ อตฺถีติ? อามนฺตา. อตฺถิ สาวกสฺส ขนฺธปฺตฺติ อายตนปฺตฺติ ธาตุปฺตฺติ ¶ สจฺจปฺตฺติ อินฺทฺริยปฺตฺติ ปุคฺคลปฺตฺตีติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….
สาวกสฺส ผเล าณํ อตฺถีติ? อามนฺตา. สาวโก ชิโน สตฺถา สมฺมาสมฺพุทฺโธ สพฺพฺู สพฺพทสฺสาวี ธมฺมสฺสามี ธมฺมปฺปฏิสรโณติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….
สาวกสฺส ผเล าณํ อตฺถีติ? อามนฺตา. สาวโก อนุปฺปนฺนสฺส มคฺคสฺส อุปฺปาเทตา อสฺชาตสฺส มคฺคสฺส สฺชเนตา อนกฺขาตสฺส มคฺคสฺส อกฺขาตา มคฺคฺู มคฺควิทู มคฺคโกวิโทติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….
๔๔๔. น วตฺตพฺพํ – ‘‘สาวกสฺส ผเล าณํ อตฺถี’’ติ? อามนฺตา. สาวโก อฺาณีติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป… เตน หิ สาวกสฺส ผเล าณํ อตฺถีติ…เป….
ผลาณกถา นิฏฺิตา.
ปฺจมวคฺโค.
ตสฺสุทฺทานํ –
วิมุตฺติาณํ วิมุตฺตํ, เสขสฺส อเสขํ าณํ, วิปรีเต าณํ, อนิยตสฺส นิยามคมนาย อตฺถิ าณํ, สพฺพํ าณํ ปฏิสมฺภิทาติ, สมฺมุติาณํ, เจโตปริยาเย าณํ, อนาคเต าณํ, ปฏุปฺปนฺเน ¶ าณํ, สาวกสฺส ผเล าณนฺติ.
มหาปณฺณาสโก.
ตสฺสาปิ อุทฺทานํ –
สตฺตุปลทฺธึ, อุปหรโต, พลํ, คิหิสฺส อรหา จ, วิมุตฺติปฺจมนฺติ.
๖. ฉฏฺวคฺโค
(๕๓) ๑. นิยามกถา
๔๔๕. นิยาโม ¶ ¶ ¶ อสงฺขโตติ? อามนฺตา. นิพฺพานํ ตาณํ เลณํ สรณํ ปรายนํ อจฺจุตํ อมตนฺติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….
นิยาโม อสงฺขโต, นิพฺพานํ อสงฺขตนฺติ? อามนฺตา. ทฺเว อสงฺขตานีติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….
ทฺเว อสงฺขตานีติ? อามนฺตา. ทฺเว ตาณานิ ทฺเว เลณานิ ทฺเว สรณานิ ทฺเว ปรายนานิ ทฺเว อจฺจุตานิ ทฺเว อมตานิ ทฺเว นิพฺพานานีติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….
ทฺเว นิพฺพานานีติ? อามนฺตา. อตฺถิ ทฺวินฺนํ นิพฺพานานํ อุจฺจนีจตา หีนปณีตตา อุกฺกํสาวกํโส สีมา วา เภโท วา ราชิ วา อนฺตริกา วาติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….
นิยาโม อสงฺขโตติ? อามนฺตา. อตฺถิ เกจิ นิยามํ โอกฺกมนฺติ ปฏิลภนฺติ อุปฺปาเทนฺติ สมุปฺปาเทนฺติ อุฏฺาเปนฺติ สมุฏฺาเปนฺติ นิพฺพตฺเตนฺติ อภินิพฺพตฺเตนฺติ ชเนนฺติ สฺชเนนฺตีติ? อามนฺตา. อตฺถิ เกจิ อสงฺขตํ โอกฺกมนฺติ ปฏิลภนฺติ อุปฺปาเทนฺติ สมุปฺปาเทนฺติ อุฏฺาเปนฺติ สมุฏฺาเปนฺติ นิพฺพตฺเตนฺติ อภินิพฺพตฺเตนฺติ ชเนนฺติ ¶ สฺชเนนฺตีติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….
๔๔๖. นิยาโม อสงฺขโตติ? อามนฺตา. มคฺโค อสงฺขโตติ? น ¶ เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….
มคฺโค สงฺขโตติ? อามนฺตา. นิยาโม สงฺขโตติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….
โสตาปตฺตินิยาโม ¶ อสงฺขโตติ? อามนฺตา. โสตาปตฺติมคฺโค อสงฺขโตติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….
โสตาปตฺติมคฺโค สงฺขโตติ? อามนฺตา. โสตาปตฺตินิยาโม สงฺขโตติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….
สกทาคามินิยาโม…เป… อนาคามินิยาโม…เป… อรหตฺตนิยาโม อสงฺขโตติ? อามนฺตา. อรหตฺตมคฺโค อสงฺขโตติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ ¶ …เป… อรหตฺตมคฺโค สงฺขโตติ? อามนฺตา. อรหตฺตนิยาโม สงฺขโตติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….
โสตาปตฺตินิยาโม อสงฺขโต…เป… อรหตฺตนิยาโม อสงฺขโต, นิพฺพานํ อสงฺขตนฺติ? อามนฺตา. ปฺจ อสงฺขตานีติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป… ปฺจ อสงฺขตานีติ? อามนฺตา. ปฺจ ตาณานิ…เป… อนฺตริกา วาติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….
นิยาโม อสงฺขโตติ? อามนฺตา. มิจฺฉตฺตนิยาโม อสงฺขโตติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป… มิจฺฉตฺตนิยาโม สงฺขโตติ? อามนฺตา. สมฺมตฺตนิยาโม สงฺขโตติ? น ¶ เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….
๔๔๗. น วตฺตพฺพํ – ‘‘นิยาโม อสงฺขโต’’ติ? อามนฺตา. นิยาเม อุปฺปชฺช นิรุทฺเธ อนิยโต โหตีติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป…. เตน ¶ หิ นิยาโม อสงฺขโตติ. มิจฺฉตฺตนิยาเม อุปฺปชฺช นิรุทฺเธ อนิยโต โหตีติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป… เตน หิ มิจฺฉตฺตนิยาโม อสงฺขโตติ.
นิยามกถา นิฏฺิตา.
๖. ฉฏฺวคฺโค
(๕๔) ๒. ปฏิจฺจสมุปฺปาทกถา
๔๔๘. ปฏิจฺจสมุปฺปาโท ¶ อสงฺขโตติ? อามนฺตา. นิพฺพานํ ตาณํ เลณํ สรณํ ปรายนํ อจฺจุตํ อมตนฺติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป… ปฏิจฺจสมุปฺปาโท อสงฺขโต, นิพฺพานํ อสงฺขตนฺติ? อามนฺตา. ทฺเว อสงฺขตานีติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป… ทฺเว อสงฺขตานีติ? อามนฺตา. ทฺเว ตาณานิ ทฺเว เลณานิ ทฺเว สรณานิ ทฺเว ปรายนานิ ทฺเว อจฺจุตานิ ทฺเว อมตานิ ทฺเว นิพฺพานานีติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป… ทฺเว นิพฺพานานีติ? อามนฺตา. อตฺถิ ทฺวินฺนํ นิพฺพานานํ อุจฺจนีจตา หีนปณีตตา อุกฺกํสาวกํโส สีมา วา เภโท วา ราชิ วา อนฺตริกา วาติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….
๔๔๙. ปฏิจฺจสมุปฺปาโท ¶ อสงฺขโตติ? อามนฺตา. อวิชฺชา อสงฺขตาติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป… อวิชฺชา สงฺขตาติ? อามนฺตา. ปฏิจฺจสมุปฺปาโท สงฺขโตติ ¶ ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป… ปฏิจฺจสมุปฺปาโท ¶ อสงฺขโตติ? อามนฺตา. อวิชฺชาปจฺจยา สงฺขารา อสงฺขตาติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป… อวิชฺชาปจฺจยา สงฺขารา สงฺขตาติ? อามนฺตา. ปฏิจฺจสมุปฺปาโท สงฺขโตติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป… ปฏิจฺจสมุปฺปาโท อสงฺขโตติ? อามนฺตา. สงฺขารปจฺจยา วิฺาณํ อสงฺขตนฺติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป… สงฺขารปจฺจยา วิฺาณํ สงฺขตนฺติ? อามนฺตา. ปฏิจฺจสมุปฺปาโท สงฺขโตติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป… ปฏิจฺจสมุปฺปาโท อสงฺขโตติ? อามนฺตา. วิฺาณปจฺจยา นามรูปํ อสงฺขตนฺติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป… วิฺาณปจฺจยา นามรูปํ สงฺขตนฺติ? อามนฺตา. ปฏิจฺจสมุปฺปาโท สงฺขโตติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป… ปฏิจฺจสมุปฺปาโท อสงฺขโตติ? อามนฺตา. ชาติปจฺจยา ชรามรณํ อสงฺขตนฺติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป… ชาติปจฺจยา ชรามรณํ สงฺขตนฺติ? อามนฺตา. ปฏิจฺจสมุปฺปาโท ¶ สงฺขโตติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….
๔๕๐. น วตฺตพฺพํ – ‘‘ปฏิจฺจสมุปฺปาโท อสงฺขโต’’ติ? อามนฺตา. นนุ วุตฺตํ ภควตา – ‘‘ชาติปจฺจยา, ภิกฺขเว, ชรามรณํ. อุปฺปาทา วา ตถาคตานํ อนุปฺปาทา วา ตถาคตานํ ิตาว สา ธาตุ ธมฺมฏฺิตตา ธมฺมนิยามตา อิทปฺปจฺจยตา. ตํ ตถาคโต อภิสมฺพุชฺฌติ ¶ อภิสเมติ. อภิสมฺพุชฺฌิตฺวา อภิสเมตฺวา อาจิกฺขติ เทเสติ ปฺาเปติ ปฏฺเปติ วิวรติ วิภชติ อุตฺตานึ กโรติ. ‘ปสฺสถา’ติ จาห – ชาติปจฺจยา, ภิกฺขเว, ชรามรณํ ¶ . ภวปจฺจยา, ภิกฺขเว, ชาติ…เป… อวิชฺชาปจฺจยา, ภิกฺขเว, สงฺขารา. อุปฺปาทา วา ตถาคตานํ อนุปฺปาทา วา ตถาคตานํ ิตาว สา ธาตุ…เป… ‘ปสฺสถา’ติ จาห – อวิชฺชาปจฺจยา, ภิกฺขเว, สงฺขารา. อิติ โข, ภิกฺขเว, ยา ตตฺร ตถตา อวิตถตา อนฺถตา อิทปฺปจฺจยตา – อยํ วุจฺจติ, ภิกฺขเว, ปฏิจฺจสมุปฺปาโท’’ติ [สํ. นิ. ๒.๒๐]. อตฺเถว สุตฺตนฺโตติ? อามนฺตา. เตน หิ ปฏิจฺจสมุปฺปาโท อสงฺขโตติ.
๔๕๑. อวิชฺชาปจฺจยา สงฺขาราติ ยา ตตฺถ ธมฺมฏฺิตตา ธมฺมนิยามตา อสงฺขตา, นิพฺพานํ อสงฺขตนฺติ? อามนฺตา. ทฺเว อสงฺขตานีติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป… ทฺเว อสงฺขตานีติ? อามนฺตา. ทฺเว ตาณานิ…เป… อนฺตริกา วาติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….
อวิชฺชาปจฺจยา ¶ สงฺขาราติ ยา ตตฺถ ธมฺมฏฺิตตา ธมฺมนิยามตา อสงฺขตา, สงฺขารปจฺจยา วิฺาณนฺติ ยา ตตฺถ ธมฺมฏฺิตตา ธมฺมนิยามตา อสงฺขตา, นิพฺพานํ อสงฺขตนฺติ? อามนฺตา. ตีณิ อสงฺขตานีติ? น ¶ เหวํ วตฺตพฺเพ…เป…. ตีณิ อสงฺขตานีติ? อามนฺตา. ตีณิ ตาณานิ…เป… อนฺตริกา วาติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….
อวิชฺชาปจฺจยา สงฺขาราติ ยา ตตฺถ ธมฺมฏฺิตตา ธมฺมนิยามตา อสงฺขตา, สงฺขารปจฺจยา วิฺาณนฺติ ยา ตตฺถ ธมฺมฏฺิตตา ธมฺมนิยามตา อสงฺขตา…เป… ชาติปจฺจยา ชรามรณนฺติ ยา ¶ ตตฺถ ธมฺมฏฺิตตา ธมฺมนิยามตา อสงฺขตา, นิพฺพานํ อสงฺขตนฺติ? อามนฺตา. ทฺวาทส อสงฺขตานีติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป… ทฺวาทส อสงฺขตานีติ? อามนฺตา. ทฺวาทส ตาณานิ ทฺวาทส เลณานิ…เป… อนฺตริกา วาติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….
ปฏิจฺจสมุปฺปาทกถา นิฏฺิตา.
๖. ฉฏฺวคฺโค
(๕๕) ๓. สจฺจกถา
๔๕๒. จตฺตาริ ¶ สจฺจานิ อสงฺขตานีติ? อามนฺตา. จตฺตาริ ตาณานิ จตฺตาริ เลณานิ จตฺตาริ สรณานิ จตฺตาริ ปรายนานิ จตฺตาริ อจฺจุตานิ จตฺตาริ อมตานิ จตฺตาริ นิพฺพานานีติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป… จตฺตาริ นิพฺพานานีติ? อามนฺตา. อตฺถิ จตุนฺนํ นิพฺพานานํ อุจฺจนีจตา หีนปณีตตา อุกฺกํสาวกํโส สีมา วา เภโท วา ราชิ วา อนฺตริกา วาติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….
ทุกฺขสจฺจํ อสงฺขตนฺติ? อามนฺตา ¶ . ทุกฺขํ อสงฺขตนฺติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป… ทุกฺขสจฺจํ อสงฺขตนฺติ? อามนฺตา. กายิกํ ทุกฺขํ เจตสิกํ ทุกฺขํ โสกปริเทวทุกฺขโทมนสฺสอุปายาสา อสงฺขตาติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป… สมุทยสจฺจํ อสงฺขตนฺติ? อามนฺตา. สมุทโย อสงฺขโตติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป… สมุทยสจฺจํ อสงฺขตนฺติ? อามนฺตา. กามตณฺหา ภวตณฺหา วิภวตณฺหา ¶ อสงฺขตาติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป… มคฺคสจฺจํ อสงฺขตนฺติ? อามนฺตา. มคฺโค อสงฺขโตติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป… มคฺคสจฺจํ อสงฺขตนฺติ? อามนฺตา. สมฺมาทิฏฺิ…เป… สมฺมาสมาธิ อสงฺขโตติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….
ทุกฺขํ ¶ สงฺขตนฺติ? อามนฺตา. ทุกฺขสจฺจํ สงฺขตนฺติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป… กายิกํ ทุกฺขํ เจตสิกํ ทุกฺขํ โสกปริเทวทุกฺขโทมนสฺสอุปายาสา สงฺขตาติ? อามนฺตา. ทุกฺขสจฺจํ สงฺขตนฺติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป… สมุทโย สงฺขโตติ? อามนฺตา. สมุทยสจฺจํ สงฺขตนฺติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป… กามตณฺหา ภวตณฺหา วิภวตณฺหา สงฺขตาติ? อามนฺตา ¶ . สมุทยสจฺจํ สงฺขตนฺติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป… มคฺโค สงฺขโตติ? อามนฺตา. มคฺคสจฺจํ สงฺขตนฺติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป… สมฺมาทิฏฺิ…เป… สมฺมาสมาธิ สงฺขโตติ? อามนฺตา. มคฺคสจฺจํ สงฺขตนฺติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….
๔๕๓. นิโรธสจฺจํ อสงฺขตํ, นิโรโธ อสงฺขโตติ? อามนฺตา. ทุกฺขสจฺจํ อสงฺขตํ, ทุกฺขํ ¶ อสงฺขตนฺติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป… นิโรธสจฺจํ อสงฺขตํ, นิโรโธ อสงฺขโตติ? อามนฺตา. สมุทยสจฺจํ อสงฺขตํ, สมุทโย อสงฺขโตติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป… นิโรธสจฺจํ อสงฺขตํ, นิโรโธ อสงฺขโตติ? อามนฺตา. มคฺคสจฺจํ อสงฺขตํ, มคฺโค อสงฺขโตติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….
ทุกฺขสจฺจํ ¶ อสงฺขตํ, ทุกฺขํ สงฺขตนฺติ? อามนฺตา. นิโรธสจฺจํ อสงฺขตํ, นิโรโธ สงฺขโตติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป… สมุทยสจฺจํ อสงฺขตํ, สมุทโย สงฺขโตติ? อามนฺตา. นิโรธสจฺจํ อสงฺขตํ, นิโรโธ สงฺขโตติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป… มคฺคสจฺจํ อสงฺขตํ, มคฺโค สงฺขโตติ? อามนฺตา. นิโรธสจฺจํ อสงฺขตํ, นิโรโธ สงฺขโตติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….
๔๕๔. น วตฺตพฺพํ – ‘‘จตฺตาริ สจฺจานิ อสงฺขตานี’’ติ? อามนฺตา ¶ . นนุ วุตฺตํ ภควตา – ‘‘จตฺตาริมานิ, ภิกฺขเว, ตถานิ อวิตถานิ อนฺถานิ! กตมานิ จตฺตาริ? ‘อิทํ ทุกฺข’นฺติ, ภิกฺขเว, ตถเมตํ อวิตถเมตํ อนฺถเมตํ…เป… ‘อยํ ทุกฺขสมุทโย’ติ…เป… ‘อยํ ทุกฺขนิโรโธ’ติ…เป… ‘อยํ ทุกฺขนิโรธคามินี ปฏิปทา’ติ ตถเมตํ อวิตถเมตํ อนฺถเมตํ. อิมานิ โข, ภิกฺขเว, จตฺตาริ ตถานิ อวิตถานิ อนฺถานี’’ติ [สํ. นิ. ๕.๑๐๙๐]. อตฺเถว สุตฺตนฺโตติ? อามนฺตา. เตน หิ จตฺตาริ สจฺจานิ อสงฺขตานีติ.
สจฺจกถา นิฏฺิตา.
๖. ฉฏฺวคฺโค
(๕๖) ๔. อารุปฺปกถา
๔๕๕. อากาสานฺจายตนํ ¶ อสงฺขตนฺติ? อามนฺตา. นิพฺพานํ ตาณํ ¶ เลณํ สรณํ ปรายนํ อจฺจุตํ อมตนฺติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป… อากาสานฺจายตนํ อสงฺขตํ, นิพฺพานํ ¶ อสงฺขตนฺติ? อามนฺตา. ทฺเว อสงฺขตานีติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป… ทฺเว อสงฺขตานีติ? อามนฺตา. ทฺเว ตาณานิ…เป… อนฺตริกา วาติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….
อากาสานฺจายตนํ อสงฺขตนฺติ? อามนฺตา. อากาสานฺจายตนํ ภโว คติ สตฺตาวาโส สํสาโร โยนิ วิฺาณฏฺิติ อตฺตภาวปฏิลาโภติ? อามนฺตา. อสงฺขตํ ¶ ภโว คติ สตฺตาวาโส สํสาโร โยนิ วิฺาณฏฺิติ อตฺตภาวปฏิลาโภติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….
อตฺถิ อากาสานฺจายตนูปคํ กมฺมนฺติ? อามนฺตา. อตฺถิ อสงฺขตูปคํ กมฺมนฺติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป… อตฺถิ อากาสานฺจายตนูปคา สตฺตาติ? อามนฺตา. อตฺถิ อสงฺขตูปคา สตฺตาติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….
อากาสานฺจายตเน สตฺตา ชายนฺติ ชียนฺติ มียนฺติ จวนฺติ อุปปชฺชนฺตีติ? อามนฺตา. อสงฺขเต สตฺตา ชายนฺติ ชียนฺติ มียนฺติ จวนฺติ อุปปชฺชนฺตีติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป… อากาสานฺจายตเน อตฺถิ เวทนา สฺา สงฺขารา วิฺาณนฺติ? อามนฺตา. อสงฺขเต อตฺถิ เวทนา สฺา สงฺขารา วิฺาณนฺติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป… อากาสานฺจายตนํ จตุโวการภโวติ? อามนฺตา. อสงฺขตํ จตุโวการภโวติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….
๔๕๖. น ¶ วตฺตพฺพํ – ‘‘จตฺตาโร อารุปฺปา อสงฺขตา’’ติ? อามนฺตา. นนุ จตฺตาโร อารุปฺปา อเนชา วุตฺตา ภควตาติ? อามนฺตา. หฺจิ จตฺตาโร อารุปฺปา อเนชา วุตฺตา ภควตา, เตน วต เร วตฺตพฺเพ ‘‘จตฺตาโร อารุปฺปา อสงฺขตา’’ติ.
อารุปฺปกถา นิฏฺิตา.
๖. ฉฏฺวคฺโค
(๕๗) ๕. นิโรธสมาปตฺติกถา
๔๕๗. นิโรธสมาปตฺติ ¶ ¶ ¶ อสงฺขตาติ? อามนฺตา. นิพฺพานํ ตาณํ เลณํ สรณํ ปรายนํ อจฺจุตํ อมตนฺติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป… นิโรธสมาปตฺติ อสงฺขตา, นิพฺพานํ อสงฺขตนฺติ? อามนฺตา. ทฺเว อสงฺขตานีติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป… ทฺเว อสงฺขตานีติ? อามนฺตา. ทฺเว ตาณานิ…เป… อนฺตริกา วาติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….
นิโรธสมาปตฺติ อสงฺขตาติ? อามนฺตา. อตฺถิ เกจิ นิโรธํ สมาปชฺชนฺติ ปฏิลภนฺติ อุปฺปาเทนฺติ สมุปฺปาเทนฺติ อุฏฺเปนฺติ สมุฏฺเปนฺติ นิพฺพตฺเตนฺติ อภินิพฺพตฺเตนฺติ ชเนนฺติ สฺชเนนฺตีติ? อามนฺตา. อตฺถิ เกจิ อสงฺขตํ สมาปชฺชนฺติ ปฏิลภนฺติ อุปฺปาเทนฺติ สมุปฺปาเทนฺติ อุฏฺเปนฺติ สมุฏฺเปนฺติ นิพฺพตฺเตนฺติ อภินิพฺพตฺเตนฺติ ชเนนฺติ สฺชเนนฺตีติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….
๔๕๘. นิโรธา โวทานํ วุฏฺานํ ปฺายตีติ? อามนฺตา. อสงฺขตา โวทานํ วุฏฺานํ ปฺายตีติ ¶ ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป… นิโรธํ สมาปชฺชนฺตสฺส ปมํ นิรุชฺฌติ วจีสงฺขาโร, ตโต กายสงฺขาโร, ตโต จิตฺตสงฺขาโรติ? อามนฺตา. อสงฺขตํ สมาปชฺชนฺตสฺส ปมํ นิรุชฺฌติ วจีสงฺขาโร, ตโต กายสงฺขาโร, ตโต จิตฺตสงฺขาโรติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป… นิโรธา วุฏฺหนฺตสฺส ปมํ อุปฺปชฺชติ จิตฺตสงฺขาโร, ตโต กายสงฺขาโร, ตโต วจีสงฺขาโรติ? อามนฺตา ¶ . อสงฺขตา วุฏฺหนฺตสฺส ปมํ อุปฺปชฺชติ จิตฺตสงฺขาโร, ตโต กายสงฺขาโร, ตโต วจีสงฺขาโรติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….
นิโรธา วุฏฺิตํ ตโย ผสฺสา ผุสนฺติ – สฺุโต ผสฺโส, อนิมิตฺโต ผสฺโส, อปฺปณิหิโต ผสฺโสติ? อามนฺตา. อสงฺขตา วุฏฺิตํ ตโย ผสฺสา ผุสนฺติ – สฺุโต ผสฺโส, อนิมิตฺโต ผสฺโส, อปฺปณิหิโต ผสฺโสติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….
นิโรธา วุฏฺิตสฺส วิเวกนินฺนํ จิตฺตํ โหติ วิเวกโปณํ วิเวกปพฺภารนฺติ? อามนฺตา. อสงฺขตา ¶ วุฏฺิตสฺส วิเวกนินฺนํ จิตฺตํ โหติ วิเวกโปณํ วิเวกปพฺภารนฺติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….
๔๕๙. น ¶ วตฺตพฺพํ – ‘‘นิโรธสมาปตฺติ อสงฺขตา’’ติ? อามนฺตา. สงฺขตาติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป… เตน หิ นิโรธสมาปตฺติ อสงฺขตาติ.
นิโรธสมาปตฺติกถา นิฏฺิตา.
๖. ฉฏฺวคฺโค
(๕๘) ๖. อากาสกถา
๔๖๐. อากาโส ¶ อสงฺขโตติ? อามนฺตา. นิพฺพานํ ตาณํ เลณํ สรณํ ปรายนํ อจฺจุตํ อมตนฺติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป… อากาโส อสงฺขโต, นิพฺพานํ อสงฺขตนฺติ? อามนฺตา. ทฺเว อสงฺขตานีติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป…. ทฺเว อสงฺขตานีติ? อามนฺตา ¶ . ทฺเว ตาณานิ…เป… อนฺตริกา วาติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….
อากาโส อสงฺขโตติ? อามนฺตา. อตฺถิ เกจิ อนากาสํ อากาสํ กโรนฺตีติ? อามนฺตา. อตฺถิ เกจิ สงฺขตํ อสงฺขตํ กโรนฺตีติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป… อตฺถิ เกจิ อากาสํ อนากาสํ กโรนฺตีติ? อามนฺตา. อตฺถิ เกจิ อสงฺขตํ สงฺขตํ กโรนฺตีติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….
อากาเส ปกฺขิโน คจฺฉนฺติ, จนฺทิมสูริยา คจฺฉนฺติ, ตารกรูปานิ คจฺฉนฺติ, อิทฺธึ วิกุพฺพนฺติ, พาหุํ จาเลนฺติ, ปาณึ จาเลนฺติ, เลฑฺฑุํ ขิปนฺติ, ลคุฬํ ขิปนฺติ, อิทฺธึ [สตฺตึ (?)] ขิปนฺติ, อุสุํ ขิปนฺตีติ? อามนฺตา. อสงฺขเต ปกฺขิโน คจฺฉนฺติ, จนฺทิมสูริยา คจฺฉนฺติ, ตารกรูปานิ ¶ คจฺฉนฺติ, อิทฺธึ วิกุพฺพนฺติ, พาหุํ จาเลนฺติ, ปาณึ จาเลนฺติ, เลฑฺฑุํ ขิปนฺติ, ลคุฬํ ขิปนฺติ, อิทฺธึ ขิปนฺติ, อุสุํ ขิปนฺตีติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….
๔๖๑. อากาสํ ¶ ปริวาเรตฺวา ฆรานิ กโรนฺติ โกฏฺานิ กโรนฺตีติ? อามนฺตา. อสงฺขตํ ปริวาเรตฺวา ฆรานิ กโรนฺติ โกฏฺานิ กโรนฺตีติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….
อุทปาเน ¶ ขฺมาเน อนากาโส อากาโส โหตีติ? อามนฺตา. สงฺขตํ อสงฺขตํ โหตีติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….
ตุจฺฉอุทปาเน ปูริยมาเน, ตุจฺฉโกฏฺเ ปูริยมาเน, ตุจฺฉกุมฺภิยา ปูริยมานาย อากาโส อนฺตรธายตีติ? อามนฺตา. อสงฺขตํ ¶ อนฺตรธายตีติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….
๔๖๒. น วตฺตพฺพํ – ‘‘อากาโส อสงฺขโต’’ติ? อามนฺตา. อากาโส สงฺขโตติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป… เตน หิ อากาโส อสงฺขโตติ.
อากาสกถา นิฏฺิตา.
๖. ฉฏฺวคฺโค
(๕๙) ๗. อากาโส สนิทสฺสโนติกถา
๔๖๓. อากาโส สนิทสฺสโนติ? อามนฺตา. รูปํ รูปายตนํ รูปธาตุ นีลํ ปีตกํ โลหิตกํ โอทาตํ จกฺขุวิฺเยฺยํ จกฺขุสฺมึ ปฏิหฺติ จกฺขุสฺส อาปาถํ อาคจฺฉตีติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….
อากาโส ¶ สนิทสฺสโนติ? อามนฺตา. จกฺขฺุจ ปฏิจฺจ อากาสฺจ อุปฺปชฺชติ จกฺขุวิฺาณนฺติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ ¶ …เป….
จกฺขฺุจ ปฏิจฺจ อากาสฺจ อุปฺปชฺชติ จกฺขุวิฺาณนฺติ? อามนฺตา. ‘‘จกฺขฺุจ ปฏิจฺจ อากาสฺจ อุปฺปชฺชติ จกฺขุวิฺาณ’’นฺติ – อตฺเถว [อตฺถิ (?)] สุตฺตนฺโตติ? นตฺถิ. ‘‘จกฺขฺุจ ปฏิจฺจ รูเป จ อุปฺปชฺชติ จกฺขุวิฺาณ’’นฺติ [ม. นิ. ๑.๔๐๐; ๓.๔๒๑; สํ. นิ. ๔.๖๐] – อตฺเถว สุตฺตนฺโตติ? อามนฺตา. หฺจิ ‘‘จกฺขฺุจ ปฏิจฺจ รูเป จ อุปฺปชฺชติ จกฺขุวิฺาณ’’นฺติ – อตฺเถว สุตฺตนฺโต, โน จ วต เร วตฺตพฺเพ – ‘‘จกฺขฺุจ ¶ ปฏิจฺจ อากาสฺจ อุปฺปชฺชติ จกฺขุวิฺาณ’’นฺติ.
๔๖๔. น วตฺตพฺพํ – ‘‘อากาโส สนิทสฺสโน’’ติ? อามนฺตา. นนุ ปสฺสติ ทฺวินฺนํ รุกฺขานํ อนฺตรํ, ทฺวินฺนํ ถมฺภานํ อนฺตรํ, ตาฬจฺฉิทฺทํ วาตปานจฺฉิทฺทนฺติ? อามนฺตา ¶ . หฺจิ ปสฺสติ ทฺวินฺนํ รุกฺขานํ อนฺตรํ, ทฺวินฺนํ ถมฺภานํ อนฺตรํ, ตาฬจฺฉิทฺทํ วาตปานจฺฉิทฺทํ, เตน วต เร วตฺตพฺเพ – ‘‘อากาโส สนิทสฺสโน’’ติ.
อากาโส สนิทสฺสโนติกถา นิฏฺิตา.
๖. ฉฏฺวคฺโค
(๖๐) ๘. ปถวีธาตุ สนิทสฺสนาติอาทิกถา
๔๖๕. ปถวีธาตุ สนิทสฺสนาติ? อามนฺตา. รูปํ รูปายตนํ รูปธาตุ นีลํ ปีตกํ โลหิตกํ โอทาตํ จกฺขุวิฺเยฺยํ จกฺขุสฺมึ ปฏิหฺติ จกฺขุสฺส ¶ อาปาถํ อาคจฺฉตีติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….
ปถวีธาตุ สนิทสฺสนาติ? อามนฺตา. จกฺขฺุจ ปฏิจฺจ ปถวีธาตฺุจ อุปฺปชฺชติ จกฺขุวิฺาณนฺติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….
จกฺขฺุจ ¶ ปฏิจฺจ ปถวีธาตฺุจ อุปฺปชฺชติ จกฺขุวิฺาณนฺติ? อามนฺตา. ‘‘จกฺขฺุจ ปฏิจฺจ ปถวีธาตฺุจ อุปฺปชฺชติ จกฺขุวิฺาณ’’นฺติ – อตฺเถว สุตฺตนฺโตติ? นตฺถิ. ‘‘จกฺขฺุจ ปฏิจฺจ รูเป จ อุปฺปชฺชติ จกฺขุวิฺาณ’’นฺติ – อตฺเถว สุตฺตนฺโตติ? อามนฺตา. หฺจิ ¶ ‘‘จกฺขฺุจ ปฏิจฺจ รูเป จ อุปฺปชฺชติ จกฺขุวิฺาณ’’นฺติ – อตฺเถว สุตฺตนฺโต, โน จ วต เร วตฺตพฺเพ – ‘‘จกฺขฺุจ ปฏิจฺจ ปถวีธาตฺุจ อุปฺปชฺชติ จกฺขุวิฺาณ’’นฺติ.
๔๖๖. น วตฺตพฺพํ – ‘‘ปถวีธาตุ สนิทสฺสนา’’ติ? อามนฺตา. นนุ ปสฺสติ ภูมึ ปาสาณํ ปพฺพตนฺติ? อามนฺตา. หฺจิ ปสฺสติ [ปสฺสสิ (สี. สฺยา. ก.) เอวมุปริปิ] ภูมึ ปาสาณํ ปพฺพตํ, เตน วต เร วตฺตพฺเพ – ‘‘ปถวีธาตุ สนิทสฺสนา’’ติ…เป….
น วตฺตพฺพํ – ‘‘อาโปธาตุ สนิทสฺสนา’’ติ? อามนฺตา. นนุ ปสฺสติ อุทกนฺติ? อามนฺตา. หฺจิ ปสฺสติ อุทกํ, เตน วต เร วตฺตพฺเพ – ‘‘อาโปธาตุ สนิทสฺสนาติ…เป….
น วตฺตพฺพํ – เตโชธาตุ สนิทสฺสนาติ? อามนฺตา. นนุ ปสฺสติ อคฺคึ ชลนฺตนฺติ? อามนฺตา. หฺจิ ปสฺสติ อคฺคึ ชลนฺตํ, เตน วต เร วตฺตพฺเพ – ‘‘เตโชธาตุ สนิทสฺสนา’’ติ…เป….
น ¶ วตฺตพฺพํ – ‘‘วาโยธาตุ ¶ สนิทสฺสนา’’ติ? อามนฺตา. นนุ ปสฺสติ วาเตน รุกฺเข สฺจาลิยมาเนติ? อามนฺตา. หฺจิ ปสฺสติ วาเตน รุกฺเข สฺจาลิยมาเน, เตน วต เร วตฺตพฺเพ – ‘‘วาโยธาตุ สนิทสฺสนา’’ติ…เป….
ปถวีธาตุ สนิทสฺสนาติอาทิกถา นิฏฺิตา.
๖. ฉฏฺวคฺโค
(๖๑) ๙. จกฺขุนฺทฺริยํ สนิทสฺสนนฺติอาทิกถา
๔๖๗. จกฺขุนฺทฺริยํ ¶ สนิทสฺสนนฺติ? อามนฺตา. รูปํ รูปายตนํ รูปธาตุ…เป… จกฺขุสฺส อาปาถํ อาคจฺฉตีติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….
จกฺขุนฺทฺริยํ สนิทสฺสนนฺติ? อามนฺตา. จกฺขฺุจ ปฏิจฺจ จกฺขุนฺทฺริยฺจ อุปฺปชฺชติ จกฺขุวิฺาณนฺติ? น ¶ เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….
จกฺขฺุจ ปฏิจฺจ จกฺขุนฺทฺริยฺจ อุปฺปชฺชติ จกฺขุวิฺาณนฺติ? อามนฺตา. ‘‘จกฺขฺุจ ปฏิจฺจ จกฺขุนฺทฺริยฺจ อุปฺปชฺชติ จกฺขุวิฺาณ’’นฺติ – อตฺเถว สุตฺตนฺโตติ? นตฺถิ. ‘‘จกฺขฺุจ ปฏิจฺจ รูเป จ อุปฺปชฺชติ จกฺขุวิฺาณ’’นฺติ – อตฺเถว สุตฺตนฺโตติ? อามนฺตา. หฺจิ ‘‘จกฺขฺุจ ปฏิจฺจ รูเป จ อุปฺปชฺชติ จกฺขุวิฺาณ’’นฺติ – อตฺเถว สุตฺตนฺโต, โน จ วต เร วตฺตพฺเพ – ‘‘จกฺขฺุจ ปฏิจฺจ จกฺขุนฺทฺริยฺจ อุปฺปชฺชติ จกฺขุวิฺาณ’’นฺติ.
๔๖๘. น ¶ วตฺตพฺพํ – ‘‘ปฺจินฺทฺริยานิ สนิทสฺสนานี’’ติ? อามนฺตา. นนุ ปสฺสติ จกฺขุํ โสตํ ฆานํ ชิวฺหํ กายนฺติ? อามนฺตา. หฺจิ ปสฺสติ จกฺขุํ โสตํ ฆานํ ชิวฺหํ กายํ, เตน วต เร วตฺตพฺเพ – ‘‘ปฺจินฺทฺริยานิ สนิทสฺสนานี’’ติ…เป….
จกฺขุนฺทฺริยํ สนิทสฺสนนฺติอาทิกถา นิฏฺิตา.
๖. ฉฏฺวคฺโค
(๖๒) ๑๐. กายกมฺมํ สนิทสฺสนนฺติกถา
๔๖๙. กายกมฺมํ สนิทสฺสนนฺติ? อามนฺตา. รูปํ รูปายตนํ รูปธาตุ นีลํ ปีตกํ โลหิตกํ ¶ โอทาตํ จกฺขุวิฺเยฺยํ จกฺขุสฺมึ ปฏิหฺติ จกฺขุสฺส อาปาถํ อาคจฺฉตีติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….
กายกมฺมํ ¶ สนิทสฺสนนฺติ? อามนฺตา. จกฺขฺุจ ปฏิจฺจ กายกมฺมฺจ อุปฺปชฺชติ จกฺขุวิฺาณนฺติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….
จกฺขฺุจ ปฏิจฺจ กายกมฺมฺจ อุปฺปชฺชติ จกฺขุวิฺาณนฺติ? อามนฺตา. ‘‘จกฺขฺุจ ปฏิจฺจ กายกมฺมฺจ อุปฺปชฺชติ จกฺขุวิฺาณ’’นฺติ – อตฺเถว สุตฺตนฺโตติ? นตฺถิ. ‘‘จกฺขฺุจ ¶ ปฏิจฺจ รูเป จ อุปฺปชฺชติ จกฺขุวิฺาณ’’นฺติ – อตฺเถว สุตฺตนฺโตติ? อามนฺตา. หฺจิ ‘‘จกฺขฺุจ ปฏิจฺจ รูเป จ อุปฺปชฺชติ จกฺขุวิฺาณ’’นฺติ – อตฺเถว สุตฺตนฺโต, โน จ วต เร วตฺตพฺเพ – ‘‘จกฺขฺุจ ปฏิจฺจ กายกมฺมฺจ อุปฺปชฺชติ จกฺขุวิฺาณ’’นฺติ.
๔๗๐. น ¶ วตฺตพฺพํ – ‘‘กายกมฺมํ สนิทสฺสน’’นฺติ? อามนฺตา. นนุ ปสฺสติ อภิกฺกมนฺตํ ปฏิกฺกมนฺตํ อาโลเกนฺตํ วิโลเกนฺตํ สมิฺเชนฺตํ ปสาเรนฺตนฺติ? อามนฺตา. หฺจิ ปสฺสติ อภิกฺกมนฺตํ ปฏิกฺกมนฺตํ อาโลเกนฺตํ วิโลเกนฺตํ สมิฺเชนฺตํ ปสาเรนฺตํ, เตน วต เร วตฺตพฺเพ – ‘‘กายกมฺมํ สนิทสฺสน’’นฺติ.
กายกมฺมํ สนิทสฺสนนฺติกถา นิฏฺิตา.
ฉฏฺวคฺโค.
ตสฺสุทฺทานํ –
นิยโม อสงฺขโต, ปฏิจฺจสมุปฺปาโท อสงฺขโต, จตฺตาริ สจฺจานิ อสงฺขตานิ, จตฺตาโร อารุปฺปา อสงฺขตา, นิโรธสมาปตฺติ อสงฺขตา, อากาโส อสงฺขโต, อากาโส สนิทสฺสโน, จตฺตาโร มหาภูตา, ปฺจินฺทฺริยานิ, ตเถว กายกมฺมนฺติ.
๗. สตฺตมวคฺโค
(๖๓) ๑. สงฺคหิตกถา
๔๗๑. นตฺถิ ¶ ¶ ¶ เกจิ ธมฺมา เกหิจิ ธมฺเมหิ สงฺคหิตาติ [สงฺคหีตาติ (ปี.)]? อามนฺตา. นนุ อตฺถิ เกจิ ธมฺมา เกหิจิ ธมฺเมหิ คณนํ คจฺฉนฺติ อุทฺเทสํ คจฺฉนฺติ ปริยาปนฺนาติ? อามนฺตา. หฺจิ อตฺถิ เกจิ ธมฺมา เกหิจิ ธมฺเมหิ คณนํ คจฺฉนฺติ ¶ อุทฺเทสํ คจฺฉนฺติ ปริยาปนฺนา, โน จ วต เร วตฺตพฺเพ – ‘‘นตฺถิ เกจิ ธมฺมา เกหิจิ ธมฺเมหิ สงฺคหิตา’’ติ.
จกฺขายตนํ กตมกฺขนฺธคณนํ [กตมํ ขนฺธคณนํ (สี. ปี. ก.)] คจฺฉตีติ? รูปกฺขนฺธคณนํ คจฺฉตีติ. หฺจิ จกฺขายตนํ รูปกฺขนฺธคณนํ คจฺฉติ, เตน วต เร วตฺตพฺเพ – ‘‘จกฺขายตนํ รูปกฺขนฺเธน สงฺคหิต’’นฺติ. โสตายตนํ…เป… ฆานายตนํ…เป… ชิวฺหายตนํ…เป… กายายตนํ กตมกฺขนฺธคณนํ คจฺฉตีติ? รูปกฺขนฺธคณนํ คจฺฉตีติ. หฺจิ กายายตนํ รูปกฺขนฺธคณนํ คจฺฉติ, เตน วต เร วตฺตพฺเพ – ‘‘กายายตนํ รูปกฺขนฺเธน สงฺคหิต’’นฺติ.
รูปายตนํ…เป… สทฺทายตนํ…เป… คนฺธายตนํ…เป… รสายตนํ…เป… โผฏฺพฺพายตนํ กตมกฺขนฺธคณนํ คจฺฉตีติ? รูปกฺขนฺธคณนํ คจฺฉตีติ. หฺจิ โผฏฺพฺพายตนํ รูปกฺขนฺธคณนํ คจฺฉติ, เตน วต เร วตฺตพฺเพ – ‘‘โผฏฺพฺพายตนํ รูปกฺขนฺเธน สงฺคหิต’’นฺติ.
สุขา ¶ เวทนา กตมกฺขนฺธคณนํ คจฺฉตีติ? เวทนากฺขนฺธคณนํ คจฺฉตีติ. หฺจิ สุขา เวทนา เวทนากฺขนฺธคณนํ คจฺฉติ, เตน วต เร วตฺตพฺเพ – ‘‘สุขา เวทนา เวทนากฺขนฺเธน สงฺคหิตา’’ติ. ทุกฺขา เวทนา…เป… อทุกฺขมสุขา เวทนา กตมกฺขนฺธคณนํ คจฺฉตีติ? เวทนากฺขนฺธคณนํ ¶ คจฺฉตีติ. หฺจิ อทุกฺขมสุขา เวทนา เวทนากฺขนฺธคณนํ คจฺฉติ, เตน วต เร วตฺตพฺเพ – ‘‘อทุกฺขมสุขา เวทนา เวทนากฺขนฺเธน สงฺคหิตา’’ติ.
จกฺขุสมฺผสฺสชา สฺา กตมกฺขนฺธคณนํ คจฺฉตีติ? สฺากฺขนฺธคณนํ คจฺฉตีติ. หฺจิ จกฺขุสมฺผสฺสชา สฺา สฺากฺขนฺธคณนํ คจฺฉติ, เตน วต เร วตฺตพฺเพ – ‘‘จกฺขุสมฺผสฺสชา สฺา สฺากฺขนฺเธน สงฺคหิตา’’ติ. โสตสมฺผสฺสชา สฺา…เป… มโนสมฺผสฺสชา สฺา กตมกฺขนฺธคณนํ คจฺฉตีติ? สฺากฺขนฺธคณนํ คจฺฉตีติ. หฺจิ มโนสมฺผสฺสชา ¶ สฺา สฺากฺขนฺธคณนํ คจฺฉติ, เตน วต เร วตฺตพฺเพ – ‘‘มโนสมฺผสฺสชา สฺา สฺากฺขนฺเธน สงฺคหิตา’’ติ.
จกฺขุสมฺผสฺสชา เจตนา…เป… มโนสมฺผสฺสชา เจตนา กตมกฺขนฺธคณนํ คจฺฉตีติ? สงฺขารกฺขนฺธคณนํ คจฺฉตีติ. หฺจิ มโนสมฺผสฺสชา เจตนา สงฺขารกฺขนฺธคณนํ คจฺฉติ, เตน วต เร วตฺตพฺเพ – ‘‘มโนสมฺผสฺสชา เจตนา สงฺขารกฺขนฺเธน สงฺคหิตา’’ติ.
จกฺขุวิฺาณํ ¶ …เป… มโนวิฺาณํ กตมกฺขนฺธคณนํ คจฺฉตีติ ¶ ? วิฺาณกฺขนฺธคณนํ คจฺฉตีติ. หฺจิ มโนวิฺาณํ วิฺาณกฺขนฺธคณนํ คจฺฉติ, เตน วต เร วตฺตพฺเพ – ‘‘มโนวิฺาณํ วิฺาณกฺขนฺเธน สงฺคหิต’’นฺติ.
๔๗๒. ยถา ทาเมน วา โยตฺเตน วา ทฺเว พลิพทฺทา สงฺคหิตา, สิกฺกาย ปิณฺฑปาโต สงฺคหิโต, สา คทฺทุเลน สงฺคหิโต; เอวเมว เต ธมฺมา เตหิ ธมฺเมหิ สงฺคหิตาติ [สกวาทิวจนํ (อฏฺกถา ปสฺสิตพฺพา)]? หฺจิ ทาเมน วา โยตฺเตน วา ทฺเว พลีพทฺทา สงฺคหิตา, สิกฺกาย ¶ ปิณฺฑปาโต สงฺคหิโต, สา คทฺทุเลน สงฺคหิโต, เตน วต เร วตฺตพฺเพ – ‘‘อตฺถิ เกจิ ธมฺมา เกหิจิ ธมฺเมหิ สงฺคหิตา’’ติ [สกวาทิวจนํ (อฏฺกถา ปสฺสิตพฺพา)].
สงฺคหิตกถา นิฏฺิตา.
๗. สตฺตมวคฺโค
(๖๔) ๒. สมฺปยุตฺตกถา
๔๗๓. นตฺถิ เกจิ ธมฺมา เกหิจิ ธมฺเมหิ สมฺปยุตฺตาติ? อามนฺตา. นนุ อตฺถิ เกจิ ธมฺมา เกหิจิ ธมฺเมหิ สหคตา สหชาตา สํสฏฺา เอกุปฺปาทา เอกนิโรธา เอกวตฺถุกา เอการมฺมณาติ? อามนฺตา. หฺจิ อตฺถิ เกจิ ธมฺมา เกหิจิ ธมฺเมหิ สหคตา สหชาตา สํสฏฺา ¶ เอกุปฺปาทา เอกนิโรธา เอกวตฺถุกา เอการมฺมณา, โน จ วต เร วตฺตพฺเพ – ‘‘นตฺถิ เกจิ ธมฺมา เกหิจิ ธมฺเมหิ สมฺปยุตฺตา’’ติ.
เวทนากฺขนฺโธ สฺากฺขนฺเธน สหชาโตติ? อามนฺตา. หฺจิ เวทนากฺขนฺโธ สฺากฺขนฺเธน สหชาโต, เตน วต เร วตฺตพฺเพ – ‘‘เวทนากฺขนฺโธ สฺากฺขนฺเธน สมฺปยุตฺโต’’ติ.
เวทนากฺขนฺโธ สงฺขารกฺขนฺเธน… วิฺาณกฺขนฺเธน สหชาโตติ? อามนฺตา. หฺจิ ¶ เวทนากฺขนฺโธ วิฺาณกฺขนฺเธน สหชาโต, เตน วต เร วตฺตพฺเพ – ‘‘เวทนากฺขนฺโธ วิฺาณกฺขนฺเธน สมฺปยุตฺโต’’ติ.
สฺากฺขนฺโธ ¶ … สงฺขารกฺขนฺโธ… วิฺาณกฺขนฺโธ เวทนาขนฺเธน… สฺากฺขนฺเธน… สงฺขารกฺขนฺเธน สหชาโตติ? อามนฺตา. หฺจิ วิฺาณกฺขนฺโธ สงฺขารกฺขนฺเธน สหชาโต ¶ , เตน วต เร วตฺตพฺเพ – ‘‘วิฺาณกฺขนฺโธ สงฺขารกฺขนฺเธน สมฺปยุตฺโต’’ติ.
๔๗๔. ยถา ติลมฺหิ เตลํ อนุคตํ อนุปวิฏฺํ, อุจฺฉุมฺหิ รโส อนุคโต อนุปวิฏฺโ; เอวเมว เต ธมฺมา เตหิ ธมฺเมหิ อนุคตา อนุปวิฏฺาติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….
สมฺปยุตฺตกถา นิฏฺิตา.
๗. สตฺตมวคฺโค
(๖๕) ๓. เจตสิกกถา
๔๗๕. นตฺถิ เจตสิโก ธมฺโมติ? อามนฺตา. นนุ อตฺถิ เกจิ ธมฺมา จิตฺเตน สหคตา สหชาตา สํสฏฺา สมฺปยุตฺตา เอกุปฺปาทา เอกนิโรธา เอกวตฺถุกา เอการมฺมณาติ? อามนฺตา. หฺจิ อตฺถิ เกจิ ธมฺมา จิตฺเตน สหคตา สหชาตา สํสฏฺา สมฺปยุตฺตา ¶ เอกุปฺปาทา เอกนิโรธา เอกวตฺถุกา เอการมฺมณา, โน จ วต เร วตฺตพฺเพ – ‘‘นตฺถิ เจตสิโก ธมฺโม’’ติ.
ผสฺโส ¶ จิตฺเตน สหชาโตติ? อามนฺตา. หฺจิ ผสฺโส จิตฺเตน สหชาโต, เตน วต เร วตฺตพฺเพ – ‘‘ผสฺโส เจตสิโก’’ติ. เวทนา…เป… สฺา… เจตนา… สทฺธา… วีริยํ… สติ… สมาธิ… ปฺา… ราโค… โทโส… โมโห…เป… อโนตฺตปฺปํ จิตฺเตน สหชาตนฺติ? อามนฺตา. หฺจิ อโนตฺตปฺปํ จิตฺเตน สหชาตํ, เตน วต เร วตฺตพฺเพ – ‘‘อโนตฺตปฺปํ เจตสิก’’นฺติ.
๔๗๖. จิตฺเตน สหชาตาติ กตฺวา เจตสิกาติ? อามนฺตา. ผสฺเสน สหชาตาติ ¶ กตฺวา ผสฺสสิกาติ [ผสฺสิกาติ (ปี. อฏฺ.)]? อามนฺตา. จิตฺเตน สหชาตาติ กตฺวา เจตสิกาติ? อามนฺตา ¶ . เวทนาย… สฺาย… เจตนาย… สทฺธาย… วีริเยน… สติยา… สมาธินา… ปฺาย… ราเคน… โทเสน… โมเหน…เป… อโนตฺตปฺเปน สหชาตาติ กตฺวา อโนตฺตปฺปาสิกาติ [อโนตฺตปฺปิกาติ (?)]? อามนฺตา.
๔๗๗. นตฺถิ เจตสิโก ธมฺโมติ? อามนฺตา. นนุ วุตฺตํ ภควตา –
‘‘จิตฺตฺหิทํ เจตสิกา จ ธมฺมา,
อนตฺตโต สํวิทิตสฺส โหนฺติ;
หีนปฺปณีตํ ตทุภเย วิทิตฺวา,
สมฺมทฺทโส เวทิ ปโลกธมฺม’’นฺติ.
อตฺเถว สุตฺตนฺโตติ? อามนฺตา. เตน หิ อตฺถิ เจตสิโก ธมฺโมติ.
นตฺถิ เจตสิโก ธมฺโมติ? อามนฺตา. นนุ วุตฺตํ ภควตา ¶ – ‘‘อิธ, เกวฏฺฏ, ภิกฺขุ ปรสตฺตานํ ปรปุคฺคลานํ จิตฺตมฺปิ อาทิสติ เจตสิกมฺปิ อาทิสติ วิตกฺกิตมฺปิ อาทิสติ วิจาริตมฺปิ อาทิสติ – ‘เอวมฺปิ เต มโน, อิตฺถมฺปิ เต มโน, อิติปิ เต จิตฺต’’’นฺติ [ที. นิ. ๑.๔๘๕]. อตฺเถว สุตฺตนฺโตติ? อามนฺตา. เตน หิ อตฺถิ เจตสิโก ธมฺโมติ.
เจตสิกกถา นิฏฺิตา.
๗. สตฺตมวคฺโค
(๖๖) ๔. ทานกถา
๔๗๘. เจตสิโก ¶ ธมฺโม ทานนฺติ? อามนฺตา. ลพฺภา ¶ เจตสิโก ธมฺโม ปเรสํ ทาตุนฺติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ …เป… ลพฺภา เจตสิโก ธมฺโม ปเรสํ ทาตุนฺติ? อามนฺตา. ลพฺภา ผสฺโส ปเรสํ ทาตุนฺติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ …เป… ลพฺภา เวทนา…เป… สฺา… เจตนา… สทฺธา… วีริยํ… สติ… สมาธิ… ปฺา ปเรสํ ทาตุนฺติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….
๔๗๙. น ¶ วตฺตพฺพํ – เจตสิโก ธมฺโม ทานนฺติ? อามนฺตา. ทานํ อนิฏฺผลํ อกนฺตผลํ อมนฺุผลํ เสจนกผลํ ทุกฺขุทฺรยํ ทุกฺขวิปากนฺติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป… นนุ ทานํ อิฏฺผลํ กนฺตผลํ มนฺุผลํ อเสจนกผลํ สุขุทฺรยํ สุขวิปากนฺติ? อามนฺตา. หฺจิ ทานํ อิฏฺผลํ กนฺตผลํ มนฺุผลํ อเสจนกผลํ สุขุทฺรยํ สุขวิปากํ ¶ , เตน วต เร วตฺตพฺเพ – ‘‘เจตสิโก ธมฺโม ทาน’’นฺติ.
ทานํ อิฏฺผลํ วุตฺตํ ภควตา, จีวรํ ทานนฺติ [อุปริ วุจฺจมานาย ปรวาทีปุจฺฉาย สทิสา, อฏฺกถา โอโลเกตพฺพา]? อามนฺตา. จีวรํ อิฏฺผลํ กนฺตผลํ มนฺุผลํ อเสจนกผลํ สุขุทฺรยํ สุขวิปากนฺติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป… ทานํ อิฏฺผลํ วุตฺตํ ภควตา, ปิณฺฑปาโต เสนาสนํ คิลานปจฺจยเภสชฺชปริกฺขาโร ทานนฺติ? อามนฺตา. คิลานปจฺจยเภสชฺชปริกฺขาโร อิฏฺผโล กนฺตผโล มนฺุผโล อเสจนกผโล สุขุทฺรโย สุขวิปาโกติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….
๔๘๐. น วตฺตพฺพํ – ‘‘เจตสิโก ธมฺโม ทาน’’นฺติ? อามนฺตา. นนุ วุตฺตํ ภควตา –
‘‘สทฺธา ¶ หิริยํ กุสลฺจ ทานํ,
ธมฺมา เอเต สปฺปุริสานุยาตา;
เอตฺหิ มคฺคํ ทิวิยํ วทนฺติ,
เอเตน หิ คจฺฉติ เทวโลก’’นฺติ [อ. นิ. ๘.๓๒].
อตฺเถว ¶ สุตฺตนฺโตติ? อามนฺตา. เตน หิ เจตสิโก ธมฺโม ทานนฺติ.
น วตฺตพฺพํ – ‘‘เจตสิโก ธมฺโม ทาน’’นฺติ? อามนฺตา. นนุ วุตฺตํ ภควตา – ‘‘ปฺจิมานิ, ภิกฺขเว, ทานานิ มหาทานานิ อคฺคฺานิ รตฺตฺานิ วํสฺานิ โปราณานิ อสงฺกิณฺณานิ อสงฺกิณฺณปุพฺพานิ, น สงฺกิยนฺติ น สงฺกิยิสฺสนฺติ, อปฺปฏิกุฏฺานิ สมเณหิ ¶ พฺราหฺมเณหิ วิฺูหิ! กตมานิ ปฺจ? อิธ, ภิกฺขเว, อริยสาวโก ปาณาติปาตํ ปหาย ปาณาติปาตา ปฏิวิรโต โหติ. ปาณาติปาตา ปฏิวิรโต, ภิกฺขเว, อริยสาวโก อปริมาณานํ สตฺตานํ อภยํ เทติ อเวรํ เทติ อพฺยาพชฺฌํ [อพฺยาปชฺฌํ (สฺยา. ก.)] เทติ. อปริมาณานํ สตฺตานํ อภยํ ทตฺวา อเวรํ ทตฺวา อพฺยาพชฺฌํ ทตฺวา อปริมาณสฺส อภยสฺส อเวรสฺส อพฺยาพชฺฌสฺส ภาคี โหติ. อิทํ, ภิกฺขเว ¶ , ปมํ ทานํ มหาทานํ อคฺคฺํ รตฺตฺํ วํสฺํ โปราณํ อสงฺกิณฺณํ อสงฺกิณฺณปุพฺพํ, น สงฺกิยติ น สงฺกิยิสฺสติ, อปฺปฏิกุฏฺํ สมเณหิ พฺราหฺมเณหิ วิฺูหิ. ปุน จปรํ, ภิกฺขเว, อริยสาวโก อทินฺนาทานํ ปหาย…เป… กาเมสุมิจฺฉาจารํ ปหาย…เป… มุสาวาทํ ปหาย…เป… สุราเมรยมชฺชปมาทฏฺานํ ปหาย สุราเมรยมชฺชปมาทฏฺานา ปฏิวิรโต โหติ. สุราเมรยมชฺชปมาทฏฺานา ปฏิวิรโต, ภิกฺขเว, อริยสาวโก อปริมาณานํ สตฺตานํ อภยํ เทติ อเวรํ เทติ อพฺยาพชฺฌํ เทติ. อปริมาณานํ สตฺตานํ อภยํ ทตฺวา อเวรํ ทตฺวา อพฺยาพชฺฌํ ทตฺวา อปริมาณสฺส อภยสฺส อเวรสฺส อพฺยาพชฺฌสฺส ภาคี โหติ. อิทํ, ภิกฺขเว ¶ , ปฺจมํ ทานํ มหาทานํ อคฺคฺํ รตฺตฺํ วํสฺํ โปราณํ อสงฺกิณฺณํ อสงฺกิณฺณปุพฺพํ, น สงฺกิยติ น สงฺกิยิสฺสติ, อปฺปฏิกุฏฺํ สมเณหิ พฺราหฺมเณหิ วิฺูหิ. อิมานิ โข, ภิกฺขเว, ปฺจ ทานานิ มหาทานานิ อคฺคฺานิ รตฺตฺานิ วํสฺานิ โปราณานิ อสงฺกิณฺณานิ อสงฺกิณฺณปุพฺพานิ, น ¶ สงฺกิยนฺติ น สงฺกิยิสฺสนฺติ, อปฺปฏิกุฏฺานิ สมเณหิ พฺราหฺมเณหิ วิฺูหี’’ติ [อ. นิ. ๘.๓๙]. อตฺเถว สุตฺตนฺโตติ? อามนฺตา. เตน หิ เจตสิโก ธมฺโม ทานนฺติ.
๔๘๑. น วตฺตพฺพํ – ‘‘เทยฺยธมฺโม ทาน’’นฺติ? อามนฺตา. นนุ วุตฺตํ ภควตา – ‘‘อิเธกจฺโจ อนฺนํ เทติ, ปานํ เทติ, วตฺถํ เทติ, ยานํ เทติ, มาลํ เทติ, คนฺธํ เทติ, วิเลปนํ เทติ, เสยฺยํ เทติ, อาวสถํ เทติ, ปทีเปยฺยํ เทตี’’ติ [สํ. นิ. ๓.๓๖๒-๓๙๑ โถกํ วิสทิสํ]! อตฺเถว สุตฺตนฺโตติ? อามนฺตา. เตน หิ เทยฺยธมฺโม ทานนฺติ.
๔๘๒. เทยฺยธมฺโม ¶ ทานนฺติ? อามนฺตา. เทยฺยธมฺโม อิฏฺผโล กนฺตผโล มนฺุผโล อเสจนกผโล สุขุทฺรโย สุขวิปาโกติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป… ทานํ อิฏฺผลํ วุตฺตํ ภควตา, จีวรํ ทานนฺติ? อามนฺตา. จีวรํ อิฏฺผลํ กนฺตผลํ มนฺุผลํ อเสจนกผลํ สุขุทฺรยํ สุขวิปากนฺติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป… ทานํ อิฏฺผลํ วุตฺตํ ภควตา, ปิณฺฑปาโต ทานํ… เสนาสนํ ทานํ… คิลานปจฺจยเภสชฺชปริกฺขาโร ทานนฺติ? อามนฺตา. คิลานปจฺจยเภสชฺชปริกฺขาโร อิฏฺผโล กนฺตผโล มนฺุผโล อเสจนกผโล ¶ สุขุทฺรโย สุขวิปาโกติ? น ¶ เหวํ วตฺตพฺเพ…เป… เตน หิ น วตฺตพฺพํ – ‘‘เทยฺยธมฺโม ทาน’’นฺติ.
ทานกถา นิฏฺิตา.
๗. สตฺตมวคฺโค
(๖๗) ๕. ปริโภคมยปฺุกถา
๔๘๓. ปริโภคมยํ ¶ ปฺุํ วฑฺฒตีติ? อามนฺตา. ปริโภคมโย ผสฺโส วฑฺฒติ, เวทนา วฑฺฒติ, สฺา วฑฺฒติ, เจตนา วฑฺฒติ, จิตฺตํ วฑฺฒติ, สทฺธา วฑฺฒติ, วีริยํ วฑฺฒติ, สติ วฑฺฒติ, สมาธิ วฑฺฒติ, ปฺา วฑฺฒตีติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….
ปริโภคมยํ ปฺุํ วฑฺฒตีติ? อามนฺตา. ลตา วิย วฑฺฒติ, มาลุวา วิย วฑฺฒติ, รุกฺโข วิย วฑฺฒติ, ติณํ วิย วฑฺฒติ, มฺุชปฺุโช วิย วฑฺฒตีติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….
๔๘๔. ปริโภคมยํ ปฺุํ วฑฺฒตีติ? อามนฺตา. ทายโก ทานํ ทตฺวา น สมนฺนาหรติ, โหติ ปฺุนฺติ? อามนฺตา. อนาวฏฺเฏนฺตสฺส [อนาวฏฺฏนฺตสฺส (สี. ปี. ก.), อนาวชฺฌนฺตสฺส (สฺยา.)] โหติ… อนาโภคสฺส โหติ… อสมนฺนาหรนฺตสฺส โหติ… อมนสิกโรนฺตสฺส โหติ… อเจตยนฺตสฺส โหติ… อปตฺถยนฺตสฺส โหติ… อปฺปณิทหนฺตสฺส โหตีติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป… นนุ อาวฏฺเฏนฺตสฺส โหติ… อาโภคสฺส ¶ โหติ… สมนฺนาหรนฺตสฺส โหติ… มนสิกโรนฺตสฺส โหติ… เจตยนฺตสฺส โหติ… ปตฺถยนฺตสฺส โหติ… ปณิทหนฺตสฺส โหตีติ? อามนฺตา. หฺจิ ¶ อาวฏฺเฏนฺตสฺส โหติ… อาโภคสฺส โหติ… สมนฺนาหรนฺตสฺส โหติ… มนสิกโรนฺตสฺส โหติ… เจตยนฺตสฺส โหติ… ปตฺถยนฺตสฺส โหติ… ปณิทหนฺตสฺส โหติ, โน จ วต เร วตฺตพฺเพ – ‘‘ปริโภคมยํ ปฺุํ วฑฺฒตี’’ติ.
๔๘๕. ปริโภคมยํ ¶ ปฺุํ วฑฺฒตีติ? อามนฺตา. ทายโก ทานํ ทตฺวา กามวิตกฺกํ วิตกฺเกติ, พฺยาปาทวิตกฺกํ วิตกฺเกติ, วิหึสาวิตกฺกํ วิตกฺเกติ ¶ , โหติ ปฺุนฺติ? อามนฺตา. ทฺวินฺนํ ผสฺสานํ…เป… ทฺวินฺนํ จิตฺตานํ สโมธานํ โหตีติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป… ทฺวินฺนํ ผสฺสานํ…เป… ทฺวินฺนํ จิตฺตานํ สโมธานํ โหตีติ? อามนฺตา. กุสลากุสลา สาวชฺชานวชฺชา หีนปณีตา กณฺหสุกฺกสปฺปฏิภาคา ธมฺมา สมฺมุขีภาวํ อาคจฺฉนฺตีติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป… กุสลากุสลา สาวชฺชานวชฺชา หีนปณีตา กณฺหสุกฺกสปฺปฏิภาคา ธมฺมา สมฺมุขีภาวํ อาคจฺฉนฺตีติ? อามนฺตา. นนุ วุตฺตํ ภควตา – ‘‘จตฺตาริมานิ, ภิกฺขเว, สุวิทูรวิทูรานิ! กตมานิ จตฺตาริ? นภฺจ, ภิกฺขเว, ปถวี จ – อิทํ ปมํ สุวิทูรวิทูรํ. โอริมฺจ, ภิกฺขเว, ตีรํ สมุทฺทสฺส ปาริมฺจ ตีรํ – อิทํ ทุติยํ สุวิทูรวิทูรํ. ยโต จ, ภิกฺขเว, เวโรจโน อพฺภุเทติ ยตฺถ จ อตฺถเมติ – อิทํ ตติยํ สุวิทูรวิทูรํ. สตฺจ, ภิกฺขเว, ธมฺโม อสตฺจ ธมฺโม – อิทํ จตุตฺถํ สุวิทูรวิทูรํ. อิมานิ โข, ภิกฺขเว, จตฺตาริ สุวิทูรวิทูรานีติ.
‘‘นภฺจ ทูเร ปถวี จ ทูเร,
ปารํ สมุทฺทสฺส ตทาหุ ทูเร;
ยโต ¶ จ เวโรจโน อพฺภุเทติ,
ปภงฺกโร ยตฺถ จ อตฺถเมติ.
‘‘ตโต ¶ หเว ทูรตรํ วทนฺติ,
สตฺจ ธมฺมํ อสตฺจ ธมฺมํ;
อพฺยายิโก โหติ สตํ สมาคโม,
ยาวมฺปิ ติฏฺเยฺย ตเถว โหติ.
‘‘ขิปฺปฺหิ ¶ เวติ [ขิปฺปํหเวติ (พหูสุ)] อสตํ สมาคโม;
ตสฺมา สตํ ธมฺโม อสพฺภิ อารกา’’ติ [อ. นิ. ๔.๔๗].
อตฺเถว สุตฺตนฺโตติ? อามนฺตา. เตน หิ น วตฺตพฺพํ – ‘‘กุสลากุสลา สาวชฺชานวชฺชา หีนปณีตา กณฺหสุกฺกสปฺปฏิภาคา ธมฺมา สมฺมุขีภาวํ อาคจฺฉนฺตี’’ติ.
๔๘๖. น วตฺตพฺพํ – ‘‘ปริโภคมยํ ปฺุํ วฑฺฒตี’’ติ? อามนฺตา. นนุ วุตฺตํ ภควตา –
‘‘อารามโรปา วนโรปา, เย ชนา เสตุการกา;
ปปฺจ อุทปานฺจ, เย ททนฺติ อุปสฺสยํ.
‘‘เตสํ ¶ ทิวา จ รตฺโต จ, สทา ปฺุํ ปวฑฺฒติ;
ธมฺมฏฺา สีลสมฺปนฺนา, เต ชนา สคฺคคามิโน’’ติ [สํ. นิ. ๑.๔๗].
อตฺเถว สุตฺตนฺโตติ? อามนฺตา. เตน หิ ปริโภคมยํ ปฺุํ วฑฺฒตีติ.
น วตฺตพฺพํ – ‘‘ปริโภคมยํ ปฺุํ วฑฺฒตี’’ติ? อามนฺตา. นนุ วุตฺตํ ภควตา – ‘‘จตฺตาโรเม, ภิกฺขเว, ปฺุาภิสนฺทา ¶ กุสลาภิสนฺทา ¶ สุขสฺสาหารา โสวคฺคิกา สุขวิปากา สคฺคสํวตฺตนิกา อิฏฺาย กนฺตาย มนาปาย หิตาย สุขาย สํวตฺตนฺติ! กตเม จตฺตาโร? ยสฺส, ภิกฺขเว, ภิกฺขุ จีวรํ ปริภฺุชมาโน อปฺปมาณํ เจโตสมาธึ อุปสมฺปชฺช วิหรติ, อปฺปมาโณ ตสฺส ปฺุาภิสนฺโท กุสลาภิสนฺโท สุขสฺสาหาโร โสวคฺคิโก สุขวิปาโก สคฺคสํวตฺตนิโก อิฏฺาย กนฺตาย มนาปาย หิตาย สุขาย สํวตฺตติ. ยสฺส, ภิกฺขเว, ภิกฺขุ ปิณฺฑปาตํ ปริภฺุชมาโน…เป… เสนาสนํ ปริภฺุชมาโน…เป… คิลานปจฺจยเภสชฺชปริกฺขารํ ปริภฺุชมาโน อปฺปมาณํ เจโตสมาธึ อุปสมฺปชฺช วิหรติ, อปฺปมาโณ ตสฺส ปฺุาภิสนฺโท กุสลาภิสนฺโท สุขสฺสาหาโร โสวคฺคิโก สุขวิปาโก สคฺคสํวตฺตนิโก อิฏฺาย กนฺตาย มนาปาย หิตาย สุขาย สํวตฺตติ. อิเม โข, ภิกฺขเว, จตฺตาโร ปฺุาภิสนฺทา กุสลาภิสนฺทา สุขสฺสาหารา โสวคฺคิกา สุขวิปากา สคฺคสํวตฺตนิกา อิฏฺาย กนฺตาย ¶ มนาปาย หิตาย สุขาย สํวตฺตนฺตี’’ติ [อ. นิ. ๔.๕๑]. อตฺเถว สุตฺตนฺโตติ? อามนฺตา. เตน หิ ปริโภคมยํ ปฺุํ วฑฺฒตีติ.
๔๘๗. ปริโภคมยํ ปฺุํ วฑฺฒตีติ? อามนฺตา. ทายโก ทานํ เทติ, ปฏิคฺคาหโก ปฏิคฺคเหตฺวา น ปริภฺุชติ ฉฑฺเฑติ วิสฺสชฺเชติ, โหติ ปฺุนฺติ? อามนฺตา. หฺจิ ทายโก ทานํ เทติ, ปฏิคฺคาหโก ปฏิคฺคเหตฺวา น ปริภฺุชติ ฉฑฺเฑติ วิสฺสชฺเชติ, โหติ ¶ ปฺุํ; โน จ วต เร วตฺตพฺเพ – ‘‘ปริโภคมยํ ปฺุํ วฑฺฒตี’’ติ.
ปริโภคมยํ ปฺุํ วฑฺฒตีติ? อามนฺตา. ทายโก ทานํ เทติ, ปฏิคฺคาหเก ปฏิคฺคหิเต ราชาโน วา หรนฺติ, โจรา วา หรนฺติ, อคฺคิ วา ทหติ, อุทกํ วา วหติ, อปฺปิยา วา ทายาทา หรนฺติ, โหติ ปฺุนฺติ? อามนฺตา ¶ . หฺจิ ทายโก ทานํ เทติ, ปฏิคฺคาหเก ปฏิคฺคหิเต ราชาโน วา หรนฺติ, โจรา วา หรนฺติ, อคฺคิ วา ทหติ, อุทกํ วา วหติ, อปฺปิยา วา ทายาทา หรนฺติ, โหติ ปฺุํ; โน จ วต ¶ เร วตฺตพฺเพ – ‘‘ปริโภคมยํ ปฺุํ วฑฺฒตี’’ติ.
ปริโภคมยปฺุกถา นิฏฺิตา.
๗. สตฺตมวคฺโค
(๖๘) ๖. อิโตทินฺนกถา
๔๘๘. อิโต ทินฺเนน ตตฺถ ยาเปนฺตีติ? อามนฺตา. อิโต จีวรํ เทนฺติ ตํ จีวรํ ตตฺถ ปริภฺุชนฺตีติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป… อิโต ปิณฺฑปาตํ เทนฺติ, อิโต เสนาสนํ เทนฺติ, อิโต คิลานปจฺจยเภสชฺชปริกฺขารํ เทนฺติ, อิโต ขาทนียํ เทนฺติ, อิโต โภชนียํ เทนฺติ, อิโต ปานียํ เทนฺติ; ตํ ปานียํ ตตฺถ ปริภฺุชนฺตีติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….
อิโต ¶ ทินฺเนน ตตฺถ ยาเปนฺตีติ? อามนฺตา. อฺโ อฺสฺส ¶ การโก ปรกตํ สุขทุกฺขํ อฺโ กโรติ, อฺโ ปฏิสํเวเทตีติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….
๔๘๙. น วตฺตพฺพํ – ‘‘อิโต ทินฺเนน ตตฺถ ยาเปนฺตี’’ติ? อามนฺตา. นนุ เปตา อตฺตโน อตฺถาย ทานํ เทนฺตํ อนุโมเทนฺติ, จิตฺตํ ปสาเทนฺติ, ปีตึ อุปฺปาเทนฺติ, โสมนสฺสํ ปฏิลภนฺตีติ? อามนฺตา. หฺจิ เปตา อตฺตโน อตฺถาย ทานํ เทนฺตํ อนุโมเทนฺติ, จิตฺตํ ปสาเทนฺติ, ปีตึ อุปฺปาเทนฺติ, โสมนสฺสํ ปฏิลภนฺติ; เตน วต เร วตฺตพฺเพ – ‘‘อิโต ทินฺเนน ตตฺถ ยาเปนฺตี’’ติ.
๔๙๐. น วตฺตพฺพํ – ‘‘อิโต ทินฺเนน ตตฺถ ยาเปนฺตี’’ติ? อามนฺตา. นนุ วุตฺตํ ภควตา –
‘‘อุนฺนเม อุทกํ วุฏฺํ, ยถานินฺนํ ปวตฺตติ;
เอวเมว ¶ อิโต ทินฺนํ, เปตานํ อุปกปฺปติ.
‘‘ยถา ¶ วาริวหา ปูรา, ปริปูเรนฺติ สาครํ;
เอวเมว อิโต ทินฺนํ, เปตานํ อุปกปฺปติ.
‘‘น หิ ตตฺถ กสี อตฺถิ, โครกฺเขตฺถ น วิชฺชติ;
วณิชฺชา ตาทิสี นตฺถิ, หิรฺเน กยากยํ [กยกฺกยํ (สี. ปี.)];
อิโต ทินฺเนน ยาเปนฺติ, เปตา กาลงฺกตา ตหิ’’นฺติ [ขุ. ปา. ๗.๖; เป. ว. ๑๙].
อตฺเถว สุตฺตนฺโตติ? อามนฺตา. เตน หิ อิโต ทินฺเนน ตตฺถ ยาเปนฺตีติ.
๔๙๑. น ¶ วตฺตพฺพํ – ‘‘อิโต ทินฺเนน ตตฺถ ยาเปนฺตี’’ติ? อามนฺตา. นนุ วุตฺตํ ภควตา – ‘‘ปฺจิมานิ, ภิกฺขเว, านานิ สมฺปสฺสนฺตา มาตาปิตโร ปุตฺตํ อิจฺฉนฺติ กุเล ชายมานํ! กตมานิ ปฺจ? ภโฏ วา โน ภริสฺสติ, กิจฺจํ วา โน กริสฺสติ, กุลวํโส จิรํ สฺสติ, ทายชฺชํ ปฏิปชฺชิสฺสติ, อถ วา ปน เปตานํ กาลงฺกตานํ ทกฺขิณํ อนุปฺปทสฺสติ ¶ – อิมานิ โข, ภิกฺขเว, ปฺจ านานิ สมฺปสฺสนฺตา มาตาปิตโร ปุตฺตํ อิจฺฉนฺติ กุเล ชายมาน’’นฺติ.
‘‘ปฺจ านานิ สมฺปสฺสํ, ปุตฺตํ อิจฺฉนฺติ ปณฺฑิตา;
ภโฏ วา โน ภริสฺสติ, กิจฺจํ วา โน กริสฺสติ.
‘‘กุลวํโส จิรํ ติฏฺเ, ทายชฺชํ ปฏิปชฺชติ;
อถ ¶ วา ปน เปตานํ, ทกฺขิณํ อนุปฺปทสฺสติ.
‘‘านาเนตานิ สมฺปสฺสํ, ปุตฺตํ อิจฺฉนฺติ ปณฺฑิตา;
ตสฺมา สนฺโต สปฺปุริสา, กตฺู กตเวทิโน.
‘‘ภรนฺติ มาตาปิตโร, ปุพฺเพ กตมนุสฺสรํ;
กโรนฺติ เตสํ กิจฺจานิ, ยถา ตํ ปุพฺพการินํ.
‘‘โอวาทการี ภฏโปสี, กุลวํสํ อหาปยํ;
สทฺโธ สีเลน สมฺปนฺโน, ปุตฺโต โหติ ปสํสิโย’’ติ [อ. นิ. ๕.๓๑].
อตฺเถว สุตฺตนฺโตติ? อามนฺตา. เตน หิ อิโต ทินฺเนน ตตฺถ ยาเปนฺตีติ.
อิโต ทินฺนกถา นิฏฺิตา.
๗. สตฺตมวคฺโค
(๖๙) ๗. ปถวี กมฺมวิปาโกติกถา
๔๙๒. ปถวี ¶ ¶ กมฺมวิปาโกติ? อามนฺตา. สุขเวทนิยา ทุกฺขเวทนิยา อทุกฺขมสุขเวทนิยา, สุขาย เวทนาย สมฺปยุตฺตา, ทุกฺขาย เวทนาย สมฺปยุตฺตา, อทุกฺขมสุขาย ¶ เวทนาย สมฺปยุตฺตา, ผสฺเสน สมฺปยุตฺตา, เวทนาย สมฺปยุตฺตา, สฺาย สมฺปยุตฺตา, เจตนาย สมฺปยุตฺตา, จิตฺเตน สมฺปยุตฺตา, สารมฺมณา; อตฺถิ ตาย อาวฏฺฏนา [อาวชฺชนา (สฺยา. กํ.)] อาโภโค สมนฺนาหาโร มนสิกาโร เจตนา ปตฺถนา ปณิธีติ? น ¶ เหวํ วตฺตพฺเพ…เป… นนุ น สุขเวทนิยา น ทุกฺขเวทนิยา น อทุกฺขมสุขเวทนิยา, น สุขาย เวทนาย สมฺปยุตฺตา, น ทุกฺขาย เวทนาย สมฺปยุตฺตา, น อทุกฺขมสุขาย เวทนาย สมฺปยุตฺตา, น ผสฺเสน สมฺปยุตฺตา, น เวทนาย สมฺปยุตฺตา, น สฺาย สมฺปยุตฺตา, น เจตนาย สมฺปยุตฺตา, น จิตฺเตน สมฺปยุตฺตา, อนารมฺมณา; นตฺถิ ตาย อาวฏฺฏนา อาโภโค สมนฺนาหาโร มนสิกาโร เจตนา ปตฺถนา ปณิธีติ? อามนฺตา. หฺจิ น สุขเวทนิยา น ทุกฺขเวทนิยา…เป… อนารมฺมณา; นตฺถิ ตาย อาวฏฺฏนา…เป… ปณิธิ, โน จ วต เร วตฺตพฺเพ – ‘‘ปถวี กมฺมวิปาโก’’ติ.
ผสฺโส กมฺมวิปาโก, ผสฺโส สุขเวทนิโย ทุกฺขเวทนิโย อทุกฺขมสุขเวทนิโย สุขาย เวทนาย สมฺปยุตฺโต ทุกฺขาย…เป… อทุกฺขมสุขาย เวทนาย สมฺปยุตฺโต ผสฺเสน สมฺปยุตฺโต เวทนาย สมฺปยุตฺโต ¶ สฺาย สมฺปยุตฺโต เจตนาย สมฺปยุตฺโต จิตฺเตน สมฺปยุตฺโต สารมฺมโณ; อตฺถิ ตสฺส อาวฏฺฏนา…เป… ปณิธีติ? อามนฺตา. ปถวี กมฺมวิปาโก, ปถวี สุขเวทนิยา ทุกฺขเวทนิยา อทุกฺขมสุขเวทนิยา สุขาย เวทนาย สมฺปยุตฺตา ทุกฺขาย…เป… อทุกฺขมสุขาย เวทนาย สมฺปยุตฺตา ผสฺเสน สมฺปยุตฺตา เวทนาย สมฺปยุตฺตา สฺาย สมฺปยุตฺตา เจตนาย สมฺปยุตฺตา จิตฺเตน สมฺปยุตฺตา สารมฺมณา; อตฺถิ ตาย อาวฏฺฏนา อาโภโค สมนฺนาหาโร มนสิกาโร เจตนา ปตฺถนา ปณิธีติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ …เป… ปถวี กมฺมวิปาโก, ปถวี น สุขเวทนิยา น ทุกฺขเวทนิยา…เป… อนารมฺมณา; นตฺถิ ตาย อาวฏฺฏนา…เป… ปณิธีติ? อามนฺตา. ผสฺโส กมฺมวิปาโก, ผสฺโส น สุขเวทนิโย น ทุกฺขเวทนิโย ¶ …เป… อนารมฺมโณ; นตฺถิ ตสฺส อาวฏฺฏนา…เป… ปณิธีติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….
ปถวี กมฺมวิปาโกติ? อามนฺตา. ปถวี ปคฺคหนิคฺคหุปคา เฉทนเภทนุปคาติ? อามนฺตา ¶ . กมฺมวิปาโก ปคฺคหนิคฺคหุปโค เฉทนเภทนุปโคติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….
ลพฺภา ¶ ปถวี เกตุํ วิกฺเกตุํ อาเปตุํ โอจินิตุํ วิจินิตุนฺติ? อามนฺตา. ลพฺภา กมฺมวิปาโก เกตุํ วิกฺเกตุํ อาเปตุํ โอจินิตุํ วิจินิตุนฺติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….
๔๙๓. ปถวี ¶ ปเรสํ สาธารณาติ? อามนฺตา. กมฺมวิปาโก ปเรสํ สาธารโณติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….
กมฺมวิปาโก ปเรสํ สาธารโณติ? อามนฺตา. นนุ วุตฺตํ ภควตา –
‘‘อสาธารณมฺเสํ, อโจรหรโณ นิธิ;
กยิราถ มจฺโจ ปฺุานิ, สเจ สุจริตํ จเร’’ติ [ขุ. ปา. ๘.๙ ขุทฺทกปาเ, โถกํ วิสทิสํ].
อตฺเถว สุตฺตนฺโตติ? อามนฺตา. เตน หิ น วตฺตพฺพํ – ‘‘กมฺมวิปาโก ปเรสํ สาธารโณ’’ติ.
ปถวี กมฺมวิปาโกติ? อามนฺตา. ปมํ ปถวี สณฺาติ, ปจฺฉา สตฺตา อุปฺปชฺชนฺตีติ? อามนฺตา. ปมํ วิปาโก อุปฺปชฺชติ, ปจฺฉา วิปากปฏิลาภาย กมฺมํ กโรนฺตีติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….
ปถวี สพฺพสตฺตานํ กมฺมวิปาโกติ? อามนฺตา ¶ . สพฺเพ สตฺตา ปถวึ ปริภฺุชนฺตีติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป… สพฺเพ สตฺตา ปถวึ ปริภฺุชนฺตีติ? อามนฺตา. อตฺถิ เกจิ ปถวึ อปริภฺุชิตฺวา ปรินิพฺพายนฺตีติ? อามนฺตา. อตฺถิ เกจิ กมฺมวิปากํ อเขเปตฺวา ปรินิพฺพายนฺตีติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….
ปถวี จกฺกวตฺติสตฺตสฺส กมฺมวิปาโกติ? อามนฺตา. อฺเ สตฺตา ปถวึ ปริภฺุชนฺตีติ? อามนฺตา. จกฺกวตฺติสตฺตสฺส กมฺมวิปากํ อฺเ สตฺตา ปริภฺุชนฺตีติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป… จกฺกวตฺติสตฺตสฺส กมฺมวิปากํ อฺเ สตฺตา ปริภฺุชนฺตีติ? อามนฺตา ¶ . จกฺกวตฺติสตฺตสฺส ผสฺสํ เวทนํ สฺํ เจตนํ ¶ จิตฺตํ สทฺธํ วีริยํ สตึ สมาธึ ปฺํ อฺเ สตฺตา ปริภฺุชนฺตีติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….
๔๙๔. น ¶ วตฺตพฺพํ – ‘‘ปถวี กมฺมวิปาโก’’ติ? อามนฺตา. นนุ อตฺถิ อิสฺสริยสํวตฺตนิยํ กมฺมํ อธิปจฺจสํวตฺตนิยํ กมฺมนฺติ? อามนฺตา. หฺจิ อตฺถิ อิสฺสริยสํวตฺตนิยํ กมฺมํ อธิปจฺจสํวตฺตนิยํ กมฺมํ, เตน วต เร วตฺตพฺเพ – ‘‘ปถวี กมฺมวิปาโก’’ติ.
ปถวี กมฺมวิปาโกติกถา นิฏฺิตา.
๗. สตฺตมวคฺโค
(๗๐) ๘. ชรามรณํ วิปาโกติกถา
๔๙๕. ชรามรณํ ¶ วิปาโกติ? อามนฺตา. สุขเวทนิยํ ทุกฺขเวทนิยํ อทุกฺขมสุขเวทนิยํ, สุขาย เวทนาย สมฺปยุตฺตํ, ทุกฺขาย เวทนาย สมฺปยุตฺตํ, อทุกฺขมสุขาย เวทนาย สมฺปยุตฺตํ, ผสฺเสน สมฺปยุตฺตํ, เวทนาย สมฺปยุตฺตํ, สฺาย สมฺปยุตฺตํ, เจตนาย สมฺปยุตฺตํ, จิตฺเตน สมฺปยุตฺตํ, สารมฺมณํ; อตฺถิ ตสฺส อาวฏฺฏนา อาโภโค สมนฺนาหาโร มนสิกาโร เจตนา ปตฺถนา ปณิธีติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป… นนุ น สุขเวทนิยํ น ทุกฺขเวทนิยํ…เป… อนารมฺมณํ; นตฺถิ ตสฺส อาวฏฺฏนา…เป… ปณิธีติ? อามนฺตา. หฺจิ น สุขเวทนิยํ น ทุกฺขเวทนิยํ…เป… อนารมฺมณํ; นตฺถิ ตสฺส อาวฏฺฏนา ¶ …เป… ปณิธิ, โน จ วต เร วตฺตพฺเพ – ‘‘ชรามรณํ วิปาโก’’ติ.
ผสฺโส วิปาโก, ผสฺโส สุขเวทนิโย ทุกฺขเวทนิโย…เป… สารมฺมโณ; อตฺถิ ตสฺส อาวฏฺฏนา…เป… ปณิธีติ? อามนฺตา. ชรามรณํ วิปาโก, ชรามรณํ สุขเวทนิยํ ทุกฺขเวทนิยํ…เป… สารมฺมณํ; อตฺถิ ตสฺส อาวฏฺฏนา…เป… ปณิธีติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….
ชรามรณํ วิปาโก, ชรามรณํ น สุขเวทนิยํ น ทุกฺขเวทนิยํ…เป… อนารมฺมณํ; นตฺถิ ตสฺส อาวฏฺฏนา…เป… ปณิธีติ? อามนฺตา. ผสฺโส วิปาโก, ผสฺโส น สุขเวทนิโย ¶ น ทุกฺขเวทนิโย…เป… อนารมฺมโณ; นตฺถิ ตสฺส อาวฏฺฏนา…เป… ปณิธีติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….
๔๙๖. อกุสลานํ ¶ ธมฺมานํ ชรามรณํ, อกุสลานํ ธมฺมานํ วิปาโกติ? อามนฺตา. กุสลานํ ธมฺมานํ ชรามรณํ, กุสลานํ ธมฺมานํ วิปาโกติ? น ¶ เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….
กุสลานํ ธมฺมานํ ชรามรณํ, น วตฺตพฺพํ – ‘‘กุสลานํ ธมฺมานํ วิปาโก’’ติ? อามนฺตา. อกุสลานํ ธมฺมานํ ชรามรณํ, น วตฺตพฺพํ – ‘‘อกุสลานํ ธมฺมานํ วิปาโก’’ติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….
กุสลานํ ¶ ธมฺมานํ ชรามรณํ, อกุสลานํ ธมฺมานํ วิปาโกติ? อามนฺตา. อกุสลานํ ธมฺมานํ ชรามรณํ, กุสลานํ ธมฺมานํ วิปาโกติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….
อกุสลานํ ธมฺมานํ ชรามรณํ, น วตฺตพฺพํ – ‘‘กุสลานํ ธมฺมานํ วิปาโก’’ติ? อามนฺตา. กุสลานํ ธมฺมานํ ชรามรณํ, น วตฺตพฺพํ – ‘‘อกุสลานํ ธมฺมานํ วิปาโก’’ติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….
กุสลานฺจ อกุสลานฺจ ธมฺมานํ ชรามรณํ, อกุสลานํ ธมฺมานํ วิปาโกติ? อามนฺตา. กุสลานฺจ อกุสลานฺจ ธมฺมานํ ชรามรณํ, กุสลานํ ธมฺมานํ วิปาโกติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….
กุสลานฺจ อกุสลานฺจ ธมฺมานํ ชรามรณํ, น วตฺตพฺพํ – ‘‘กุสลานํ ธมฺมานํ วิปาโก’’ติ? อามนฺตา. กุสลานฺจ อกุสลานฺจ ธมฺมานํ ชรามรณํ, น วตฺตพฺพํ – ‘‘อกุสลานํ ธมฺมานํ วิปาโก’’ติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….
๔๙๗. น วตฺตพฺพํ – ‘‘ชรามรณํ วิปาโก’’ติ? อามนฺตา. นนุ อตฺถิ ทุพฺพณฺณสํวตฺตนิยํ กมฺมํ อปฺปายุกสํวตฺตนิยํ กมฺมนฺติ? อามนฺตา. หฺจิ อตฺถิ ทุพฺพณฺณสํวตฺตนิยํ ¶ กมฺมํ อปฺปายุกสํวตฺตนิยํ ¶ กมฺมํ, เตน วต เร วตฺตพฺเพ – ‘‘ชรามรณํ วิปาโก’’ติ.
ชรามรณํ วิปาโกติกถา นิฏฺิตา.
๗. สตฺตมวคฺโค
(๗๑) ๙. อริยธมฺมวิปากกถา
๔๙๘. นตฺถิ ¶ อริยธมฺมวิปาโกติ? อามนฺตา. นนุ มหปฺผลํ สามฺํ มหปฺผลํ พฺรหฺมฺนฺติ? อามนฺตา. หฺจิ มหปฺผลํ สามฺํ ¶ มหปฺผลํ พฺรหฺมฺํ, โน จ วต เร วตฺตพฺเพ – ‘‘นตฺถิ อริยธมฺมวิปาโก’’ติ.
นตฺถิ อริยธมฺมวิปาโกติ? อามนฺตา. นนุ อตฺถิ โสตาปตฺติผลนฺติ? อามนฺตา. หฺจิ อตฺถิ โสตาปตฺติผลํ, โน จ วต เร วตฺตพฺเพ – ‘‘นตฺถิ อริยธมฺมวิปาโก’’ติ. นนุ อตฺถิ สกทาคามิผลํ…เป… อนาคามิผลํ…เป… อรหตฺตผลนฺติ? อามนฺตา. หฺจิ อตฺถิ อรหตฺตผลํ, โน จ วต เร วตฺตพฺเพ – ‘‘นตฺถิ อริยธมฺมวิปาโก’’ติ.
โสตาปตฺติผลํ น วิปาโกติ? อามนฺตา. ทานผลํ น วิปาโกติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป… โสตาปตฺติผลํ น วิปาโกติ? อามนฺตา. สีลผลํ…เป… ภาวนาผลํ น วิปาโกติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….
สกทาคามิผลํ…เป… อนาคามิผลํ…เป… อรหตฺตผลํ น วิปาโกติ? อามนฺตา. ทานผลํ ¶ น วิปาโกติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป… อรหตฺตผลํ น วิปาโกติ? อามนฺตา. สีลผลํ…เป… ภาวนาผลํ น วิปาโกติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป… ทานผลํ วิปาโกติ? อามนฺตา. โสตาปตฺติผลํ วิปาโกติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….
ทานผลํ ¶ วิปาโกติ? อามนฺตา. สกทาคามิผลํ…เป… อนาคามิผลํ…เป… อรหตฺตผลํ วิปาโกติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป… สีลผลํ…เป… ภาวนาผลํ วิปาโกติ? อามนฺตา. โสตาปตฺติผลํ วิปาโกติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป… ภาวนาผลํ วิปาโกติ? อามนฺตา. สกทาคามิผลํ…เป… อนาคามิผลํ ¶ …เป… อรหตฺตผลํ วิปาโกติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….
๔๙๙. กามาวจรํ กุสลํ สวิปากนฺติ? อามนฺตา. โลกุตฺตรํ กุสลํ สวิปากนฺติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป… รูปาวจรํ กุสลํ…เป… อรูปาวจรํ กุสลํ สวิปากนฺติ? อามนฺตา. โลกุตฺตรํ กุสลํ สวิปากนฺติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….
โลกุตฺตรํ ¶ กุสลํ อวิปากนฺติ? อามนฺตา. กามาวจรํ กุสลํ อวิปากนฺติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป… โลกุตฺตรํ กุสลํ อวิปากนฺติ? อามนฺตา ¶ . รูปาวจรํ…เป… อรูปาวจรํ กุสลํ อวิปากนฺติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….
๕๐๐. กามาวจรํ กุสลํ สวิปากํ อาจยคามีติ? อามนฺตา. โลกุตฺตรํ กุสลํ สวิปากํ อาจยคามีติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป… รูปาวจรํ…เป… อรูปาวจรํ กุสลํ สวิปากํ อาจยคามีติ? อามนฺตา. โลกุตฺตรํ กุสลํ สวิปากํ อาจยคามีติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….
โลกุตฺตรํ กุสลํ สวิปากํ อปจยคามีติ? อามนฺตา. กามาวจรํ กุสลํ สวิปากํ อปจยคามีติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป…. โลกุตฺตรํ กุสลํ สวิปากํ อปจยคามีติ? อามนฺตา. รูปาวจรํ…เป… อรูปาวจรํ กุสลํ สวิปากํ อปจยคามีติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….
อริยธมฺมวิปากกถา นิฏฺิตา.
๗. สตฺตมวคฺโค
(๗๒) ๑๐. วิปาโก วิปากธมฺมธมฺโมติกถา
๕๐๑. วิปาโก ¶ ¶ วิปากธมฺมธมฺโมติ? อามนฺตา. ตสฺส วิปาโก วิปากธมฺมธมฺโมติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป… ตสฺส วิปาโก วิปากธมฺมธมฺโมติ? อามนฺตา. ตสฺส ตสฺเสว นตฺถิ ทุกฺขสฺส อนฺตกิริยา นตฺถิ วฏฺฏุปจฺเฉโท นตฺถิ อนุปาทาปรินิพฺพานนฺติ? น ¶ เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….
วิปาโก วิปากธมฺมธมฺโมติ? อามนฺตา. วิปาโกติ วา วิปากธมฺมธมฺโมติ วา วิปากธมฺมธมฺโมติ วา วิปาโกติ วา เอเสเส เอกฏฺเ สเม สมภาเค ตชฺชาเตติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….
วิปาโก วิปากธมฺมธมฺโมติ? อามนฺตา. วิปาโก จ วิปากธมฺมธมฺโม จ วิปากธมฺมธมฺโม จ วิปาโก จ สหคตา สหชาตา สํสฏฺา สมฺปยุตฺตา เอกุปฺปาทา เอกนิโรธา เอกวตฺถุกา เอการมฺมณาติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….
วิปาโก ¶ วิปากธมฺมธมฺโมติ? อามนฺตา. ตฺเว อกุสลํ โส อกุสลสฺส วิปาโก, ตฺเว กุสลํ โส กุสลสฺส วิปาโกติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….
วิปาโก วิปากธมฺมธมฺโมติ? อามนฺตา. เยเนว จิตฺเตน ปาณํ หนติ เตเนว จิตฺเตน นิรเย ปจฺจติ, เยเนว จิตฺเตน ทานํ เทติ เตเนว จิตฺเตน สคฺเค โมทตีติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….
๕๐๒. น ¶ วตฺตพฺพํ – ‘‘วิปาโก วิปากธมฺมธมฺโม’’ติ? อามนฺตา. นนุ วิปากา จตฺตาโร ¶ ขนฺธา อรูปิโน อฺมฺปจฺจยาติ? อามนฺตา. หฺจิ วิปากา จตฺตาโร ขนฺธา อรูปิโน อฺมฺปจฺจยา, เตน วต เร วตฺตพฺเพ – ‘‘วิปาโก วิปากธมฺมธมฺโม’’ติ.
วิปาโก วิปากธมฺมธมฺโมติกถา นิฏฺิตา.
สตฺตมวคฺโค.
ตสฺสุทฺทานํ –
สงฺคโห ¶ , สมฺปยุตฺโต, เจตสิโก ธมฺโม, เจตสิกํ ทานํ, ปริโภคมยํ ปฺุํ วฑฺฒติ, อิโต ทินฺเนน ตตฺถ ยาเปนฺติ, ปถวี กมฺมวิปาโก, ชรามรณํ วิปาโก, นตฺถิ อริยธมฺมวิปาโก, วิปาโก วิปากธมฺมธมฺโมติ.
๘. อฏฺมวคฺโค
(๗๓) ๑. ฉคติกถา
๕๐๓. ฉ ¶ คติโยติ? อามนฺตา. นนุ ปฺจ คติโย วุตฺตา ภควตา – นิรโย, ติรจฺฉานโยนิ, เปตฺติวิสโย, มนุสฺสา, เทวาติ [ม. นิ. ๑.๑๕๓]? อามนฺตา. หฺจิ ปฺจ คติโย วุตฺตา ภควตา – นิรโย, ติรจฺฉานโยนิ, เปตฺติวิสโย, มนุสฺสา, เทวา; โน จ วต เร วตฺตพฺเพ – ‘‘ฉ คติโย’’ติ.
ฉ ¶ คติโยติ? อามนฺตา. นนุ กาลกฺจิกา [กาลกฺชิกา (สี. สฺยา. กํ.), กาฬกฺชกา (ปี.)] สุรา เปตานํ สมานวณฺณา สมานโภคา สมานาหารา สมานายุกา เปเตหิ สห ¶ อาวาหวิวาหํ คจฺฉนฺตีติ? อามนฺตา. หฺจิ กาลกฺจิกา อสุรา เปตานํ สมานวณฺณา สมานโภคา สมานาหารา สมานายุกา เปเตหิ สห อาวาหวิวาหํ คจฺฉนฺติ, โน จ วต เร วตฺตพฺเพ – ‘‘ฉ คติโย’’ติ.
ฉ คติโยติ? อามนฺตา. นนุ เวปจิตฺติปริสา เทวานํ สมานวณฺณา สมานโภคา สมานาหารา สมานายุกา เทเวหิ สห อาวาหวิวาหํ คจฺฉนฺตีติ? อามนฺตา. หฺจิ เวปจิตฺติปริสา ¶ เทวานํ สมานวณฺณา สมานโภคา สมานาหารา สมานายุกา เทเวหิ สห อาวาหวิวาหํ คจฺฉนฺติ, โน จ วต เร วตฺตพฺเพ – ‘‘ฉ คติโย’’ติ.
ฉ คติโยติ? อามนฺตา. นนุ เวปจิตฺติปริสา ปุพฺพเทวาติ? อามนฺตา. หฺจิ เวปจิตฺติปริสา ปุพฺพเทวา, โน จ วต เร วตฺตพฺเพ – ‘‘ฉ คติโย’’ติ.
๕๐๔. น วตฺตพฺพํ – ‘‘ฉ คติโย’’ติ? อามนฺตา. นนุ ¶ อตฺถิ อสุรกาโยติ, อามนฺตา. หฺจิ อตฺถิ อสุรกาโย, เตน วต เร วตฺตพฺเพ – ‘‘ฉ คติโย’’ติ.
ฉคติกถา นิฏฺิตา.
๘. อฏฺมวคฺโค
(๗๔) ๒. อนฺตราภวกถา
๕๐๕. อตฺถิ อนฺตราภโวติ? อามนฺตา. กามภโวติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป… อตฺถิ อนฺตราภโวติ? อามนฺตา. รูปภโวติ ¶ ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป… อตฺถิ อนฺตราภโวติ? อามนฺตา. อรูปภโวติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป… อตฺถิ อนฺตราภโวติ? อามนฺตา. กามภวสฺส จ รูปภวสฺส จ อนฺตเร อตฺถิ อนฺตราภโวติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป… อตฺถิ อนฺตราภโวติ? อามนฺตา. รูปภวสฺส จ อรูปภวสฺส จ อนฺตเร อตฺถิ อนฺตราภโวติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….
กามภวสฺส ¶ จ รูปภวสฺส จ อนฺตเร นตฺถิ อนฺตราภโวติ? อามนฺตา. หฺจิ กามภวสฺส จ รูปภวสฺส จ อนฺตเร นตฺถิ อนฺตราภโว, โน จ วต เร วตฺตพฺเพ – ‘‘อตฺถิ อนฺตราภโว’’ติ. รูปภวสฺส จ อรูปภวสฺส จ อนฺตเร นตฺถิ อนฺตราภโวติ? อามนฺตา ¶ . หฺจิ ¶ รูปภวสฺส จ อรูปภวสฺส จ อนฺตเร นตฺถิ อนฺตราภโว, โน จ วต เร วตฺตพฺเพ – ‘‘อตฺถิ อนฺตราภโว’’ติ.
๕๐๖. อตฺถิ อนฺตราภโวติ? อามนฺตา. ปฺจมี สา โยนิ, ฉฏฺมี สา คติ, อฏฺมี สา วิฺาณฏฺิติ, ทสโม โส สตฺตาวาโสติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป… อตฺถิ อนฺตราภโวติ? อามนฺตา. อนฺตราภโว ภโว คติ สตฺตาวาโส สํสาโร โยนิ วิฺาณฏฺิติ อตฺตภาวปฏิลาโภติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป… อตฺถิ อนฺตราภวูปคํ กมฺมนฺติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป… อตฺถิ อนฺตราภวูปคา สตฺตาติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป… อนฺตราภเว สตฺตา ชายนฺติ ชียนฺติ มียนฺติ จวนฺติ อุปปชฺชนฺตีติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป… อนฺตราภเว ¶ อตฺถิ รูปํ เวทนา สฺา สงฺขารา วิฺาณนฺติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป… อนฺตราภโว ปฺจโวการภโวติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….
๕๐๗. อตฺถิ กามภโว, กามภโว ภโว คติ สตฺตาวาโส สํสาโร โยนิ วิฺาณฏฺิติ อตฺตภาวปฏิลาโภติ? อามนฺตา. อตฺถิ อนฺตราภโว, อนฺตราภโว ภโว คติ สตฺตาวาโส สํสาโร โยนิ วิฺาณฏฺิติ อตฺตภาวปฏิลาโภติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป… อตฺถิ กามภวูปคํ กมฺมนฺติ? อามนฺตา. อตฺถิ อนฺตราภวูปคํ กมฺมนฺติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป… อตฺถิ กามภวูปคา สตฺตาติ? อามนฺตา. อตฺถิ ¶ อนฺตราภวูปคา สตฺตาติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป… กามภเว สตฺตา ชายนฺติ ชียนฺติ มียนฺติ จวนฺติ อุปปชฺชนฺตีติ? อามนฺตา. อนฺตราภเว สตฺตา ชายนฺติ ชียนฺติ มียนฺติ จวนฺติ อุปปชฺชนฺตีติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป… กามภเว อตฺถิ รูปํ เวทนา สฺา สงฺขารา วิฺาณนฺติ? อามนฺตา. อนฺตราภเว อตฺถิ รูปํ เวทนา สฺา สงฺขารา วิฺาณนฺติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป… กามภโว ปฺจโวการภโวติ? อามนฺตา. อนฺตราภโว ปฺจโวการภโวติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….
อตฺถิ รูปภโว, รูปภโว ภโว คติ สตฺตาวาโส สํสาโร โยนิ วิฺาณฏฺิติ อตฺตภาวปฏิลาโภติ? อามนฺตา. อตฺถิ อนฺตราภโว, อนฺตราภโว ภโว คติ สตฺตาวาโส สํสาโร โยนิ ¶ วิฺาณฏฺิติ ¶ อตฺตภาวปฏิลาโภติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป… อตฺถิ รูปภวูปคํ กมฺมนฺติ? อามนฺตา. อตฺถิ อนฺตราภวูปคํ กมฺมนฺติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป… อตฺถิ ¶ รูปภวูปคา สตฺตาติ? อามนฺตา. อตฺถิ อนฺตราภวูปคา สตฺตาติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป… รูปภเว สตฺตา ชายนฺติ ชียนฺติ มียนฺติ จวนฺติ อุปปชฺชนฺตีติ? อามนฺตา. อนฺตราภเว สตฺตา ชายนฺติ ชียนฺติ มียนฺติ จวนฺติ อุปปชฺชนฺตีติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป… รูปภเว ¶ อตฺถิ รูปํ เวทนา สฺา สงฺขารา วิฺาณนฺติ? อามนฺตา. อนฺตราภเว อตฺถิ รูปํ เวทนา สฺา สงฺขารา วิฺาณนฺติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป… รูปภโว ปฺจโวการภโวติ? อามนฺตา. อนฺตราภโว ปฺจโวการภโวติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….
อตฺถิ อรูปภโว, อรูปภโว ภโว คติ สตฺตาวาโส สํสาโร โยนิ วิฺาณฏฺิติ อตฺตภาวปฏิลาโภติ? อามนฺตา. อตฺถิ อนฺตราภโว, อนฺตราภโว ภโว คติ สตฺตาวาโส สํสาโร โยนิ วิฺาณฏฺิติ อตฺตภาวปฏิลาโภติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป… อตฺถิ อรูปภวูปคํ กมฺมนฺติ? อามนฺตา. อตฺถิ อนฺตราภวูปคํ กมฺมนฺติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป… อตฺถิ อรูปภวูปคา สตฺตาติ? อามนฺตา. อตฺถิ อนฺตราภวูปคา สตฺตาติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป… อรูปภเว สตฺตา ชายนฺติ ชียนฺติ มียนฺติ จวนฺติ อุปปชฺชนฺตีติ? อามนฺตา. อนฺตราภเว สตฺตา ชายนฺติ ชียนฺติ มียนฺติ จวนฺติ ¶ อุปปชฺชนฺตีติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป… อรูปภเว อตฺถิ เวทนา สฺา สงฺขารา วิฺาณนฺติ? อามนฺตา. อนฺตราภเว อตฺถิ เวทนา สฺา สงฺขารา วิฺาณนฺติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป… อรูปภโว จตุโวการภโวติ? อามนฺตา. อนฺตราภโว ¶ จตุโวการภโวติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….
๕๐๘. อตฺถิ อนฺตราภโวติ? อามนฺตา. สพฺเพสฺเว สตฺตานํ อตฺถิ อนฺตราภโวติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ …เป… สพฺเพสฺเว สตฺตานํ นตฺถิ อนฺตราภโวติ? อามนฺตา. หฺจิ สพฺเพสฺเว สตฺตานํ นตฺถิ อนฺตราภโว, โน จ วต เร วตฺตพฺเพ – ‘‘อตฺถิ อนฺตราภโว’’ติ.
อตฺถิ อนฺตราภโวติ? อามนฺตา. อานนฺตริยสฺส ปุคฺคลสฺส อตฺถิ อนฺตราภโวติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป… อานนฺตริยสฺส ปุคฺคลสฺส นตฺถิ อนฺตราภโวติ? อามนฺตา. หฺจิ อานนฺตริยสฺส ปุคฺคลสฺส นตฺถิ อนฺตราภโว, โน จ วต เร วตฺตพฺเพ – ‘‘อตฺถิ อนฺตราภโว’’ติ.
น ¶ ¶ อานนฺตริยสฺส ปุคฺคลสฺส อตฺถิ อนฺตราภโวติ? อามนฺตา. อานนฺตริยสฺส ปุคฺคลสฺส อตฺถิ อนฺตราภโวติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป… อานนฺตริยสฺส ปุคฺคลสฺส นตฺถิ อนฺตราภโวติ? อามนฺตา. น อานนฺตริยสฺส ปุคฺคลสฺส นตฺถิ อนฺตราภโวติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป… นิรยูปคสฺส ปุคฺคลสฺส…เป… อสฺสตฺตูปคสฺส ปุคฺคลสฺส ¶ …เป… อรูปูปคสฺส ปุคฺคลสฺส อตฺถิ อนฺตราภโวติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป… อรูปูปคสฺส ปุคฺคลสฺส นตฺถิ อนฺตราภโวติ? อามนฺตา. หฺจิ อรูปูปคสฺส ปุคฺคลสฺส นตฺถิ อนฺตราภโว, โน จ วต เร วตฺตพฺเพ – ‘‘อตฺถิ อนฺตราภโว’’ติ.
น อรูปูปคสฺส ปุคฺคลสฺส อตฺถิ อนฺตราภโวติ? อามนฺตา. อรูปูปคสฺส ¶ ปุคฺคลสฺส อตฺถิ อนฺตราภโวติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป… อรูปูปคสฺส ปุคฺคลสฺส นตฺถิ อนฺตราภโวติ? อามนฺตา. น อรูปูปคสฺส ปุคฺคลสฺส นตฺถิ อนฺตราภโวติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….
๕๐๙. น วตฺตพฺพํ อตฺถิ อนฺตราภโวติ? อามนฺตา. นนุ อนฺตราปรินิพฺพายี ปุคฺคโล อตฺถีติ? อามนฺตา. หฺจิ อนฺตราปรินิพฺพายี ปุคฺคโล อตฺถิ, เตน วต เร [โน จ วต เร (สี. ก.), โน วต เร (สฺยา.)] วตฺตพฺเพ – ‘‘อตฺถิ อนฺตราภโว’’ติ.
อนฺตราปรินิพฺพายี ปุคฺคโล อตฺถีติ กตฺวา อตฺถิ อนฺตราภโวติ? อามนฺตา. อุปหจฺจปรินิพฺพายี ปุคฺคโล อตฺถีติ กตฺวา อตฺถิ อุปหจฺจภโวติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป… อนฺตราปรินิพฺพายี ปุคฺคโล อตฺถีติ กตฺวา อตฺถิ อนฺตราภโวติ? อามนฺตา. อสงฺขารปรินิพฺพายี ปุคฺคโล…เป… สสงฺขารปรินิพฺพายี ปุคฺคโล อตฺถีติ กตฺวา อตฺถิ สสงฺขารภโวติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….
อนฺตราภวกถา นิฏฺิตา.
๘. อฏฺมวคฺโค
(๗๕) ๓. กามคุณกถา
๕๑๐. ปฺเจว ¶ ¶ กามคุณา กามธาตูติ? อามนฺตา. นนุ อตฺถิ ตปฺปฏิสฺุตฺโต ฉนฺโทติ? อามนฺตา. หฺจิ อตฺถิ ตปฺปฏิสฺุตฺโต ฉนฺโท, โน จ ¶ วต เร วตฺตพฺเพ – ‘‘ปฺเจว กามคุณา กามธาตู’’ติ. นนุ อตฺถิ ตปฺปฏิสฺุตฺโต ราโค ตปฺปฏิสฺุตฺโต ฉนฺโท ตปฺปฏิสฺุตฺโต ฉนฺทราโค ¶ ตปฺปฏิสฺุตฺโต สงฺกปฺโป ตปฺปฏิสฺุตฺโต ราโค ตปฺปฏิสฺุตฺโต สงฺกปฺปราโค ตปฺปฏิสฺุตฺตา ปีติ ตปฺปฏิสฺุตฺตํ โสมนสฺสํ ตปฺปฏิสฺุตฺตํ ปีติโสมนสฺสนฺติ? อามนฺตา. หฺจิ อตฺถิ ตปฺปฏิสฺุตฺตํ ปีติโสมนสฺสํ, โน จ วต เร วตฺตพฺเพ – ‘‘ปฺเจว กามคุณา กามธาตู’’ติ.
ปฺเจว กามคุณา กามธาตูติ? อามนฺตา. มนุสฺสานํ จกฺขุ น กามธาตูติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป… มนุสฺสานํ โสตํ…เป… มนุสฺสานํ ฆานํ…เป… มนุสฺสานํ ชิวฺหา…เป… มนุสฺสานํ กาโย…เป… มนุสฺสานํ มโน น กามธาตูติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….
มนุสฺสานํ มโน น กามธาตูติ? อามนฺตา. นนุ วุตฺตํ ภควตา –
‘‘ปฺจ กามคุณา โลเก, มโนจฺฉฏฺา ปเวทิตา;
เอตฺถ ฉนฺทํ วิราเชตฺวา, เอวํ ทุกฺขา ปมุจฺจตี’’ติ [สุ. นิ. ๑๗๓; สํ. นิ. ๑.๓๐].
อตฺเถว ¶ สุตฺตนฺโตติ? อามนฺตา. เตน หิ น วตฺตพฺพํ – ‘‘มนุสฺสานํ มโน น กามธาตู’’ติ.
๕๑๑. ปฺเจว กามคุณา กามธาตูติ? อามนฺตา. กามคุณา ภโว คติ สตฺตาวาโส สํสาโร โยนิ วิฺาณฏฺิติ อตฺตภาวปฏิลาโภติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป… อตฺถิ กามคุณูปคํ กมฺมนฺติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป… อตฺถิ กามคุณูปคา สตฺตาติ? น เหวํ ¶ วตฺตพฺเพ…เป… กามคุเณ สตฺตา ชายนฺติ ชียนฺติ มียนฺติ จวนฺติ อุปปชฺชนฺตีติ? น ¶ เหวํ วตฺตพฺเพ…เป… กามคุเณ อตฺถิ รูปํ เวทนา สฺา สงฺขารา วิฺาณนฺติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป… กามคุณา ปฺจโวการภโวติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป… กามคุเณ สมฺมาสมฺพุทฺธา อุปฺปชฺชนฺติ, ปจฺเจกสมฺพุทฺธา อุปฺปชฺชนฺติ, สาวกยุคํ อุปฺปชฺชตีติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….
กามธาตุ ภโว คติ สตฺตาวาโส สํสาโร โยนิ วิฺาณฏฺิติ อตฺตภาวปฏิลาโภติ? อามนฺตา. กามคุณา ภโว คติ สตฺตาวาโส สํสาโร โยนิ วิฺาณฏฺิติ อตฺตภาวปฏิลาโภติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป… อตฺถิ กามธาตูปคํ กมฺมนฺติ? อามนฺตา. อตฺถิ กามคุณูปคํ กมฺมนฺติ ¶ ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป… อตฺถิ กามธาตูปคา สตฺตาติ? อามนฺตา. อตฺถิ กามคุณูปคา สตฺตาติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….
กามธาตุยา สตฺตา ชายนฺติ ชียนฺติ มียนฺติ จวนฺติ อุปปชฺชนฺตีติ? อามนฺตา. กามคุเณ สตฺตา ¶ ชายนฺติ ชียนฺติ มียนฺติ จวนฺติ อุปปชฺชนฺตีติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ …เป… กามธาตุยา อตฺถิ รูปํ เวทนา สฺา สงฺขารา วิฺาณนฺติ? อามนฺตา. กามคุเณ อตฺถิ รูปํ เวทนา สฺา สงฺขารา วิฺาณนฺติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป… กามธาตุ ปฺจโวการภโวติ? อามนฺตา. กามคุณา ปฺจโวการภโวติ? น ¶ เหวํ วตฺตพฺเพ…เป… กามธาตุยา สมฺมาสมฺพุทฺธา อุปฺปชฺชนฺติ, ปจฺเจกสพุทฺธา อุปฺปชฺชนฺติ, สาวกยุคํ อุปฺปชฺชตีติ? อามนฺตา. กามคุเณ สมฺมาสมฺพุทฺธา อุปฺปชฺชนฺติ, ปจฺเจกสมฺพุทฺธา อุปฺปชฺชนฺติ, สาวกยุคํ อุปฺปชฺชตีติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….
๕๑๒. น วตฺตพฺพํ – ‘‘ปฺเจว กามคุณา กามธาตู’’ติ? อามนฺตา. นนุ วุตฺตํ ภควตา – ‘‘ปฺจิเม, ภิกฺขเว, กามคุณา! กตเม ปฺจ? จกฺขุวิฺเยฺยา รูปา อิฏฺา กนฺตา มนาปา ปิยรูปา กามูปสํหิตา รชนียา, โสตวิฺเยฺยา สทฺทา…เป… ฆานวิฺเยฺยา คนฺธา…เป… ชิวฺหาวิฺเยฺยา รสา…เป… กายวิฺเยฺยา โผฏฺพฺพา อิฏฺา กนฺตา มนาปา ปิยรูปา กามูปสํหิตา รชนียา – อิเม โข, ภิกฺขเว, ปฺจ กามคุณา’’ติ. อตฺเถว สุตฺตนฺโตติ? อามนฺตา. เตน หิ ปฺเจว กามคุณา กามธาตูติ.
กามคุณกถา นิฏฺิตา.
๘. อฏฺมวคฺโค
(๗๖) ๔. กามกถา
๕๑๓. ปฺเจวายตนา ¶ ¶ กามาติ? อามนฺตา. นนุ อตฺถิ ตปฺปฏิสํยุตฺโต ฉนฺโทติ? อามนฺตา. หฺจิ อตฺถิ ตปฺปฏิสํยุตฺโต ฉนฺโท, โน จ วต เร วตฺตพฺเพ – ‘‘ปฺเจวายตนา กามา’’ติ. นนุ อตฺถิ ตปฺปฏิสํยุตฺโต ราโค ตปฺปฏิสํยุตฺโต ฉนฺโท ตปฺปฏิสํยุตฺโต ฉนฺทราโค ตปฺปฏิสํยุตฺโต สงฺกปฺโป ตปฺปฏิสํยุตฺโต ราโค ตปฺปฏิสํยุตฺโต สงฺกปฺปราโค ตปฺปฏิสํยุตฺตา ปีติ ตปฺปฏิสํยุตฺตํ โสมนสฺสํ ตปฺปฏิสํยุตฺตํ ปีติโสมนสฺสนฺติ? อามนฺตา ¶ . หฺจิ อตฺถิ ตปฺปฏิสํยุตฺตํ ปีติโสมนสฺสํ, โน จ วต เร วตฺตพฺเพ – ‘‘ปฺเจวายตนา กามา’’ติ.
๕๑๔. น ¶ วตฺตพฺพํ – ‘‘ปฺเจวายตนา กามา’’ติ? อามนฺตา. นนุ วุตฺตํ ภควตา – ‘‘ปฺจิเม, ภิกฺขเว, กามคุณา! กตเม ปฺจ? จกฺขุวิฺเยฺยา รูปา…เป… กายวิฺเยฺยา โผฏฺพฺพา อิฏฺา กนฺตา มนาปา ปิยรูปา กามูปสํหิตา รชนียา – อิเม โข, ภิกฺขเว, ปฺจ กามคุณา’’ติ. อตฺเถว สุตฺตนฺโตติ? อามนฺตา. เตน หิ ปฺเจวายตนา กามาติ.
ปฺเจวายตนา กามาติ? อามนฺตา. นนุ วุตฺตํ ภควตา – ‘‘ปฺจิเม, ภิกฺขเว, กามคุณา! กตเม ปฺจ? จกฺขุวิฺเยฺยา รูปา…เป… กายวิฺเยฺยา โผฏฺพฺพา อิฏฺา กนฺตา มนาปา ปิยรูปา กามูปสํหิตา รชนียา – อิเม โข, ภิกฺขเว, ปฺจ กามคุณา ¶ . อปิ จ, ภิกฺขเว, เนเต กามา กามคุณา นาเมเต อริยสฺส วินเย วุจฺจ’’นฺติ –
‘‘สงฺกปฺปราโค ปุริสสฺส กาโม,
น เต กามา ยานิ จิตฺรานิ โลเก;
สงฺกปฺปราโค ปุริสสฺส กาโม,
ติฏฺนฺติ จิตฺรานิ ตเถว โลเก;
อเถตฺถ ธีรา วินยนฺติ ฉนฺท’’นฺติ [อ. นิ. ๖.๖๓ นิพฺเพธิกสุตฺเต].
อตฺเถว สุตฺตนฺโตติ? อามนฺตา. เตน หิ น วตฺตพฺพํ – ‘‘ปฺเจวายตนา กามา’’ติ.
กามกถา นิฏฺิตา.
๘. อฏฺมวคฺโค
(๗๗) ๕. รูปธาตุกถา
๕๑๕. รูปิโน ¶ ธมฺมา รูปธาตูติ? อามนฺตา. รูปํ ¶ ภโว คติ สตฺตาวาโส สํสาโร โยนิ วิฺาณฏฺิติ อตฺตภาวปฏิลาโภติ? น เหวํ ¶ วตฺตพฺเพ…เป… อตฺถิ รูปูปคํ กมฺมนฺติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป… อตฺถิ รูปูปคา สตฺตาติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป… รูเป สตฺตา ชายนฺติ ชียนฺติ มียนฺติ จวนฺติ อุปปชฺชนฺตีติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป… รูเป อตฺถิ รูปํ เวทนา สฺา สงฺขารา ¶ วิฺาณนฺติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป… รูปํ ปฺจโวการภโวติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….
รูปธาตุ ภโว คติ…เป… อตฺตภาวปฏิลาโภติ? อามนฺตา. รูปํ ภโว คติ…เป… อตฺตภาวปฏิลาโภติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป… อตฺถิ รูปธาตูปคํ กมฺมนฺติ? อามนฺตา. อตฺถิ รูปูปคํ กมฺมนฺติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป… อตฺถิ รูปธาตูปคา สตฺตาติ? อามนฺตา. อตฺถิ รูปูปคา สตฺตาติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….
รูปธาตุยา สตฺตา ชายนฺติ ชียนฺติ มียนฺติ จวนฺติ อุปปชฺชนฺตีติ? อามนฺตา. รูเป สตฺตา ชายนฺติ ชียนฺติ มียนฺติ จวนฺติ อุปปชฺชนฺตีติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป… รูปธาตุยา อตฺถิ รูปํ เวทนา สฺา สงฺขารา วิฺาณนฺติ? อามนฺตา. รูเป อตฺถิ รูปํ เวทนา สฺา สงฺขารา วิฺาณนฺติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป… รูปธาตุ ¶ ปฺจโวการภโวติ? อามนฺตา. รูปํ ปฺจโวการภโวติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….
๕๑๖. รูปิโน ธมฺมา รูปธาตุ, กามธาตุยา อตฺถิ รูปนฺติ? อามนฺตา. สาว กามธาตุ, สา รูปธาตูติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป… สาว กามธาตุ, สา รูปธาตูติ? อามนฺตา. กามภเวน สมนฺนาคโต ปุคฺคโล ทฺวีหิ ภเวหิ สมนฺนาคโต โหติ – กามภเวน จ รูปภเวน จาติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ.
รูปธาตุกถา นิฏฺิตา.
๘. อฏฺมวคฺโค
(๗๘) ๖. อรูปธาตุกถา
๕๑๗. อรูปิโน ¶ ¶ ธมฺมา อรูปธาตูติ? อามนฺตา. เวทนา ภโว คติ สตฺตาวาโส สํสาโร โยนิ วิฺาณฏฺิติ อตฺตภาวปฏิลาโภติ? น ¶ เหวํ วตฺตพฺเพ…เป… อตฺถิ เวทนูปคํ กมฺมนฺติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป… อตฺถิ เวทนูปคา สตฺตาติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป… เวทนาย สตฺตา ชายนฺติ ชียนฺติ มียนฺติ จวนฺติ อุปปชฺชนฺตีติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป… เวทนาย อตฺถิ เวทนา สฺา สงฺขารา วิฺาณนฺติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป… เวทนา จตุโวการภโวติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….
อรูปธาตุ ภโว คติ…เป… อตฺตภาวปฏิลาโภติ? อามนฺตา. เวทนา ¶ ภโว คติ…เป… อตฺตภาวปฏิลาโภติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป… อตฺถิ อรูปธาตูปคํ กมฺมนฺติ? อามนฺตา. อตฺถิ เวทนูปคํ กมฺมนฺติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป… อตฺถิ อรูปธาตูปคา สตฺตาติ? อามนฺตา. อตฺถิ เวทนูปคา สตฺตาติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….
อรูปธาตุยา สตฺตา ชายนฺติ ชียนฺติ มียนฺติ จวนฺติ อุปปชฺชนฺตีติ? อามนฺตา. เวทนาย สตฺตา ชายนฺติ ชียนฺติ มียนฺติ จวนฺติ อุปปชฺชนฺตีติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป… อรูปธาตุยา อตฺถิ เวทนา สฺา สงฺขารา วิฺาณนฺติ? อามนฺตา. เวทนาย อตฺถิ เวทนา สฺา สงฺขารา วิฺาณนฺติ? น ¶ เหวํ วตฺตพฺเพ…เป… อรูปธาตุ จตุโวการภโวติ? อามนฺตา. เวทนา จตุโวการภโวติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….
๕๑๘. อรูปิโน ธมฺมา อรูปธาตุ, กามธาตุยา อตฺถิ เวทนา สฺา สงฺขารา วิฺาณนฺติ? อามนฺตา. สาว กามธาตุ, สา อรูปธาตูติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป… สาว กามธาตุ, สา อรูปธาตูติ? อามนฺตา. กามภเวน สมนฺนาคโต ปุคฺคโล ทฺวีหิ ภเวหิ สมนฺนาคโต โหติ – กามภเวน จ อรูปภเวน จาติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….
รูปิโน ธมฺมา รูปธาตุ, อรูปิโน ธมฺมา อรูปธาตุ, กามธาตุยา อตฺถิ รูปํ เวทนา สฺา ¶ สงฺขารา วิฺาณนฺติ? อามนฺตา ¶ . สาว กามธาตุ, สา รูปธาตุ, สา อรูปธาตูติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป… สาว กามธาตุ, สา รูปธาตุ, สา อรูปธาตูติ? อามนฺตา. กามภเวน สมนฺนาคโต ปุคฺคโล ตีหิ ภเวหิ สมนฺนาคโต โหติ – กามภเวน จ รูปภเวน จ อรูปภเวน จาติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….
อรูปธาตุกถา นิฏฺิตา.
๘. อฏฺมวคฺโค
(๗๙) ๗. รูปธาตุยาอายตนกถา
๕๑๙. อตฺถิ ¶ สฬายตนิโก อตฺตภาโว รูปธาตุยาติ? อามนฺตา. อตฺถิ ตตฺถ ฆานายตนนฺติ? อามนฺตา. อตฺถิ ตตฺถ คนฺธายตนนฺติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป… อตฺถิ ตตฺถ ชิวฺหายตนนฺติ? อามนฺตา ¶ . อตฺถิ ตตฺถ รสายตนนฺติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป… อตฺถิ ตตฺถ กายายตนนฺติ? อามนฺตา. อตฺถิ ตตฺถ โผฏฺพฺพายตนนฺติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….
นตฺถิ ตตฺถ คนฺธายตนนฺติ? อามนฺตา. นตฺถิ ตตฺถ ฆานายตนนฺติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป… นตฺถิ ตตฺถ รสายตนนฺติ? อามนฺตา. นตฺถิ ตตฺถ ชิวฺหายตนนฺติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป… นตฺถิ ตตฺถ โผฏฺพฺพายตนนฺติ? อามนฺตา ¶ . นตฺถิ ตตฺถ กายายตนนฺติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….
๕๒๐. อตฺถิ ตตฺถ จกฺขายตนํ, อตฺถิ รูปายตนนฺติ? อามนฺตา. อตฺถิ ตตฺถ ฆานายตนํ, อตฺถิ คนฺธายตนนฺติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป… อตฺถิ ตตฺถ จกฺขายตนํ, อตฺถิ รูปายตนนฺติ? อามนฺตา. อตฺถิ ตตฺถ ชิวฺหายตนํ, อตฺถิ รสายตนํ…เป… อตฺถิ ตตฺถ กายายตนํ, อตฺถิ โผฏฺพฺพายตนนฺติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป… อตฺถิ ตตฺถ โสตายตนํ, อตฺถิ สทฺทายตนํ…เป… อตฺถิ ตตฺถ มนายตนํ, อตฺถิ ธมฺมายตนนฺติ? อามนฺตา. อตฺถิ ตตฺถ ฆานายตนํ, อตฺถิ คนฺธายตนนฺติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป… อตฺถิ ตตฺถ มนายตนํ, อตฺถิ ธมฺมายตนนฺติ? อามนฺตา. อตฺถิ ตตฺถ ชิวฺหายตนํ, อตฺถิ รสายตนนฺติ…เป… อตฺถิ ตตฺถ กายายตนํ, อตฺถิ โผฏฺพฺพายตนนฺติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….
อตฺถิ ตตฺถ ฆานายตนํ, นตฺถิ คนฺธายตนนฺติ? อามนฺตา ¶ . อตฺถิ ตตฺถ จกฺขายตนํ, นตฺถิ รูปายตนนฺติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป… อตฺถิ ตตฺถ ฆานายตนํ, นตฺถิ คนฺธายตนนฺติ? อามนฺตา. อตฺถิ ตตฺถ โสตายตนํ, นตฺถิ สทฺทายตนํ…เป… อตฺถิ ตตฺถ มนายตนํ, นตฺถิ ธมฺมายตนนฺติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป… อตฺถิ ตตฺถ ชิวฺหายตนํ, นตฺถิ รสายตนํ…เป… อตฺถิ ตตฺถ กายายตนํ, นตฺถิ โผฏฺพฺพายตนนฺติ? อามนฺตา. อตฺถิ ตตฺถ จกฺขายตนํ, นตฺถิ รูปายตนนฺติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป… อตฺถิ ¶ ตตฺถ กายายตนํ, นตฺถิ โผฏฺพฺพายตนนฺติ? อามนฺตา. อตฺถิ ตตฺถ โสตายตนํ, นตฺถิ สทฺทายตนํ ¶ …เป… อตฺถิ ตตฺถ มนายตนํ, นตฺถิ ธมฺมายตนนฺติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….
๕๒๑. อตฺถิ ตตฺถ จกฺขายตนํ อตฺถิ รูปายตนํ, เตน จกฺขุนา ตํ รูปํ ปสฺสตีติ? อามนฺตา. อตฺถิ ตตฺถ ฆานายตนํ อตฺถิ คนฺธายตนํ, เตน ฆาเนน ตํ คนฺธํ ฆายตีติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป… อตฺถิ ตตฺถ จกฺขายตนํ อตฺถิ รูปายตนํ, เตน จกฺขุนา ตํ รูปํ ปสฺสตีติ? อามนฺตา. อตฺถิ ตตฺถ ชิวฺหายตนํ อตฺถิ รสายตนํ, ตาย ชิวฺหาย ตํ รสํ สายติ…เป… อตฺถิ ตตฺถ กายายตนํ อตฺถิ โผฏฺพฺพายตนํ, เตน กาเยน ตํ โผฏฺพฺพํ ผุสตีติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….
อตฺถิ ตตฺถ โสตายตนํ อตฺถิ สทฺทายตนํ…เป… อตฺถิ ¶ ตตฺถ มนายตนํ อตฺถิ ธมฺมายตนํ, เตน มเนน ตํ ธมฺมํ วิชานาตีติ? อามนฺตา. อตฺถิ ตตฺถ ฆานายตนํ อตฺถิ คนฺธายตนํ, เตน ฆาเนน ตํ คนฺธํ ฆายตีติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป… อตฺถิ ตตฺถ มนายตนํ อตฺถิ ธมฺมายตนํ, เตน มเนน ตํ ธมฺมํ วิชานาตีติ? อามนฺตา. อตฺถิ ตตฺถ ชิวฺหายตนํ อตฺถิ รสายตนํ…เป… อตฺถิ ตตฺถ กายายตนํ อตฺถิ โผฏฺพฺพายตนํ, เตน กาเยน ตํ โผฏฺพฺพํ ผุสตีติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….
อตฺถิ ¶ ตตฺถ ฆานายตนํ อตฺถิ คนฺธายตนํ, น จ เตน ฆาเนน ตํ คนฺธํ ฆายตีติ? อามนฺตา. อตฺถิ ตตฺถ จกฺขายตนํ อตฺถิ รูปายตนํ, น จ เตน จกฺขุนา ตํ รูปํ ปสฺสตีติ? น ¶ เหวํ วตฺตพฺเพ…เป… อตฺถิ ตตฺถ ฆานายตนํ อตฺถิ คนฺธายตนํ, น จ เตน ฆาเนน ตํ คนฺธํ ฆายตีติ? อามนฺตา. อตฺถิ ตตฺถ โสตายตนํ อตฺถิ สทฺทายตนํ…เป… อตฺถิ ตตฺถ มนายตนํ อตฺถิ ธมฺมายตนํ, น จ เตน มเนน ตํ ธมฺมํ วิชานาตีติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….
อตฺถิ ตตฺถ ชิวฺหายตนํ อตฺถิ รสายตนํ…เป… อตฺถิ ตตฺถ กายายตนํ อตฺถิ โผฏฺพฺพายตนํ, น จ เตน กาเยน ตํ โผฏฺพฺพํ ผุสตีติ? อามนฺตา. อตฺถิ ¶ ตตฺถ โสตายตนํ อตฺถิ สทฺทายตนํ…เป… อตฺถิ ตตฺถ มนายตนํ อตฺถิ ธมฺมายตนํ, น จ เตน มเนน ตํ ธมฺมํ วิชานาตีติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….
๕๒๒. อตฺถิ ¶ ตตฺถ ฆานายตนํ อตฺถิ คนฺธายตนํ, เตน ฆาเนน ตํ คนฺธํ ฆายตีติ? อามนฺตา. อตฺถิ ตตฺถ มูลคนฺโธ สารคนฺโธ ตจคนฺโธ ปตฺตคนฺโธ ปุปฺผคนฺโธ ผลคนฺโธ อามคนฺโธ วิสฺสคนฺโธ สุคนฺโธ ทุคฺคนฺโธติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….
อตฺถิ ตตฺถ ชิวฺหายตนํ อตฺถิ รสายตนํ, ตาย ชิวฺหาย ตํ รสํ สายตีติ? อามนฺตา. อตฺถิ ตตฺถ มูลรโส ขนฺธรโส ตจรโส ปตฺตรโส ปุปฺผรโส ผลรโส อมฺพิลํ มธุรํ ติตฺตกํ กฏุกํ โลณิยํ ขาริยํ ลมฺพิลํ กสาโว สาทุ อสาทูติ? น ¶ เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….
อตฺถิ ตตฺถ กายายตนํ อตฺถิ โผฏฺพฺพายตนํ, เตน กาเยน ตํ โผฏฺพฺพํ ผุสตีติ? อามนฺตา. อตฺถิ ตตฺถ กกฺขฬํ มุทุกํ สณฺหํ ผรุสํ สุขสมฺผสฺสํ ทุกฺขสมฺผสฺสํ ครุกํ ลหุกนฺติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….
๕๒๓. น วตฺตพฺพํ – ‘‘สฬายตนิโก อตฺตภาโว รูปธาตุยา’’ติ? อามนฺตา. นนุ อตฺถิ ตตฺถ ฆานนิมิตฺตํ ชิวฺหานิมิตฺตํ กายนิมิตฺตนฺติ? อามนฺตา. หฺจิ อตฺถิ ตตฺถ ฆานนิมิตฺตํ ¶ ชิวฺหานิมิตฺตํ กายนิมิตฺตํ, เตน ¶ วต เร วตฺตพฺเพ – ‘‘สฬายตนิโก อตฺตภาโว รูปธาตุยา’’ติ.
รูปธาตุยา อายตนกถา นิฏฺิตา.
๘. อฏฺมวคฺโค
(๘๐) ๘. อรูเป รูปกถา
๕๒๔. อตฺถิ รูปํ อรูเปสูติ? อามนฺตา. รูปภโว รูปคติ รูปสตฺตาวาโส รูปสํสาโร รูปโยนิ รูปตฺตภาวปฏิลาโภติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป… นนุ อรูปภโว อรูปคติ อรูปสตฺตาวาโส อรูปสํสาโร อรูปโยนิ อรูปตฺตภาวปฏิลาโภติ? อามนฺตา. หฺจิ อรูปภโว…เป… อรูปตฺตภาวปฏิลาโภ, โน จ วต เร วตฺตพฺเพ – ‘‘อตฺถิ รูปํ อรูเปสู’’ติ.
อตฺถิ รูปํ อรูเปสูติ? อามนฺตา. ปฺจโวการภโว คติ สตฺตาวาโส สํสาโร โยนิ วิฺาณฏฺิติ อตฺตภาวปฏิลาโภติ? น ¶ เหวํ ¶ วตฺตพฺเพ…เป… นนุ จตุโวการภโว…เป… อตฺตภาวปฏิลาโภติ? อามนฺตา. หฺจิ จตุโวการภโว คติ…เป… อตฺตภาวปฏิลาโภ, โน จ วต เร วตฺตพฺเพ – ‘‘อตฺถิ รูปํ อรูเปสู’’ติ.
๕๒๕. อตฺถิ รูปํ รูปธาตุยา, โส จ รูปภโว รูปคติ รูปสตฺตาวาโส รูปสํสาโร รูปโยนิ รูปตฺตภาวปฏิลาโภติ? อามนฺตา. อตฺถิ รูปํ อรูเปสุ, โส จ รูปภโว รูปคติ…เป… รูปตฺตภาวปฏิลาโภติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป… อตฺถิ รูปํ รูปธาตุยา, โส จ ปฺจโวการภโว คติ…เป… อตฺตภาวปฏิลาโภติ? อามนฺตา ¶ . อตฺถิ รูปํ อรูเปสุ, โส จ ปฺจโวการภโว คติ…เป… อตฺตภาวปฏิลาโภติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป…. อตฺถิ รูปํ อรูเปสุ, โส จ ¶ อรูปภโว อรูปคติ อรูปสตฺตาวาโส อรูปสํสาโร อรูปโยนิ อรูปตฺตภาวปฏิลาโภติ? อามนฺตา. อตฺถิ รูปํ รูปธาตุยา [อรูปธาตุยา (สพฺพตฺถ)], โส จ อรูปภโว อรูปคติ…เป… อรูปตฺตภาวปฏิลาโภติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป… อตฺถิ รูปํ อรูเปสุ, โส จ จตุโวการภโว คติ…เป… อตฺตภาวปฏิลาโภติ? อามนฺตา. อตฺถิ รูปํ รูปธาตุยา [อรูปธาตุยา (สพฺพตฺถ)], โส จ จตุโวการภโว คติ…เป… อตฺตภาวปฏิลาโภติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….
๕๒๖. อตฺถิ รูปํ อรูเปสูติ? อามนฺตา. นนุ รูปานํ นิสฺสรณํ อรูปํ [อิติวุ. ๗๒; อ. นิ. ๕.๒๐๐; ที. นิ. ๓.๓๒๑] วุตฺตํ ภควตาติ? อามนฺตา. หฺจิ รูปานํ นิสฺสรณํ อรูปํ [อิติวุ. ๗๒; อ. นิ. ๕.๒๐๐; ที. นิ. ๓.๓๒๑] วุตฺตํ ภควตา, โน จ วต เร วตฺตพฺเพ – ‘‘อตฺถิ รูปํ อรูเปสู’’ติ.
รูปานํ นิสฺสรณํ อรูปํ วุตฺตํ ภควตา, อตฺถิ รูปํ อรูเปสูติ? อามนฺตา ¶ . กามานํ นิสฺสรณํ เนกฺขมฺมํ วุตฺตํ ภควตา, อตฺถิ เนกฺขมฺเมสุ กามา, อตฺถิ อนาสเวสุ อาสวา, อตฺถิ อปริยาปนฺเนสุ ปริยาปนฺนาติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….
อรูเป รูปกถา นิฏฺิตา.
๘. อฏฺมวคฺโค
(๘๑) ๙. รูปํ กมฺมนฺติกถา
๕๒๗. กุสเลน ¶ ¶ จิตฺเตน สมุฏฺิตํ กายกมฺมํ รูปํ กุสลนฺติ? อามนฺตา. สารมฺมณํ, อตฺถิ ตสฺส อาวฏฺฏนา อาโภโค สมนฺนาหาโร มนสิกาโร เจตนา ปตฺถนา ปณิธีติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป… นนุ อนารมฺมณํ, นตฺถิ ตสฺส อาวฏฺฏนา อาโภโค สมนฺนาหาโร มนสิกาโร เจตนา ปตฺถนา ปณิธีติ? อามนฺตา. หฺจิ อนารมฺมณํ, นตฺถิ ตสฺส อาวฏฺฏนา…เป… ปณิธีติ, โน จ วต เร วตฺตพฺเพ – ‘‘กุสเลน จิตฺเตน สมุฏฺิตํ กายกมฺมํ รูปํ กุสล’’นฺติ.
กุสเลน ¶ จิตฺเตน สมุฏฺิโต ผสฺโส กุสโล สารมฺมโณ, อตฺถิ ตสฺส อาวฏฺฏนา…เป… ปณิธีติ? อามนฺตา. กุสเลน จิตฺเตน สมุฏฺิตํ กายกมฺมํ รูปํ กุสลํ สารมฺมณํ, อตฺถิ ตสฺส อาวฏฺฏนา…เป… ปณิธีติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป… กุสเลน จิตฺเตน สมุฏฺิตา เวทนา…เป… สฺา… เจตนา… สทฺธา… วีริยํ… สติ… สมาธิ…เป… ปฺา กุสลา สารมฺมณา, อตฺถิ ตาย อาวฏฺฏนา…เป… ปณิธีติ? อามนฺตา. กุสเลน ¶ จิตฺเตน สมุฏฺิตํ กายกมฺมํ รูปํ กุสลํ สารมฺมณํ, อตฺถิ ตสฺส อาวฏฺฏนา…เป… ปณิธีติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….
กุสเลน จิตฺเตน สมุฏฺิตํ กายกมฺมํ รูปํ กุสลํ อนารมฺมณํ, นตฺถิ ตสฺส อาวฏฺฏนา…เป… ปณิธีติ? อามนฺตา. กุสเลน ¶ จิตฺเตน สมุฏฺิโต ผสฺโส กุสโล อนารมฺมโณ, นตฺถิ ตสฺส อาวฏฺฏนา…เป… ปณิธีติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป… กุสเลน จิตฺเตน สมุฏฺิตํ กายกมฺมํ รูปํ กุสลํ อนารมฺมณํ, นตฺถิ ตสฺส อาวฏฺฏนา…เป… ปณิธีติ? อามนฺตา. กุสเลน จิตฺเตน สมุฏฺิตา เวทนา…เป… สฺา… เจตนา… สทฺธา… วีริยํ… สติ… สมาธิ…เป… ปฺา กุสลา อนารมฺมณา, นตฺถิ ตาย อาวฏฺฏนา…เป… ปณิธีติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….
๕๒๘. กุสเลน จิตฺเตน สมุฏฺิตํ กายกมฺมํ รูปํ กุสลนฺติ? อามนฺตา. ยํ กิฺจิ กุสเลน จิตฺเตน สมุฏฺิตํ รูปํ สพฺพํ ตํ กุสลนฺติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….
กุสเลน ¶ จิตฺเตน สมุฏฺิตํ กายกมฺมํ รูปํ กุสลนฺติ? อามนฺตา. กุสเลน จิตฺเตน สมุฏฺิตํ รูปายตนํ กุสลนฺติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป… กุสเลน จิตฺเตน สมุฏฺิตํ กายกมฺมํ รูปํ กุสลนฺติ? อามนฺตา. กุสเลน จิตฺเตน สมุฏฺิตํ สทฺทายตนํ…เป… คนฺธายตนํ… รสายตนํ… โผฏฺพฺพายตนํ…เป… ปถวีธาตุ ¶ … อาโปธาตุ… เตโชธาตุ…เป… วาโยธาตุ กุสลาติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….
กุสเลน จิตฺเตน สมุฏฺิตํ รูปายตนํ อพฺยากตนฺติ? อามนฺตา. กุสเลน จิตฺเตน สมุฏฺิตํ กายกมฺมํ รูปํ อพฺยากตนฺติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป… กุสเลน จิตฺเตน สมุฏฺิตํ สทฺทายตนํ…เป… คนฺธายตนํ… รสายตนํ… โผฏฺพฺพายตนํ…เป… ปถวีธาตุ… อาโปธาตุ ¶ … เตโชธาตุ ¶ …เป… วาโยธาตุ อพฺยากตาติ? อามนฺตา. กุสเลน จิตฺเตน สมุฏฺิตํ กายกมฺมํ รูปํ อพฺยากตนฺติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….
๕๒๙. กุสเลน จิตฺเตน สมุฏฺิตํ กายกมฺมํ รูปํ อนารมฺมณํ กุสลนฺติ? อามนฺตา. กุสเลน จิตฺเตน สมุฏฺิตํ รูปายตนํ อนารมฺมณํ กุสลนฺติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป… กุสเลน จิตฺเตน สมุฏฺิตํ กายกมฺมํ รูปํ อนารมฺมณํ กุสลนฺติ? อามนฺตา. กุสเลน จิตฺเตน สมุฏฺิตํ สทฺทายตนํ…เป… คนฺธายตนํ… รสายตนํ… โผฏฺพฺพายตนํ…เป… ปถวีธาตุ… อาโปธาตุ… เตโชธาตุ…เป… วาโยธาตุ อนารมฺมณา กุสลาติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….
กุสเลน จิตฺเตน สมุฏฺิตํ รูปายตนํ อนารมฺมณํ อพฺยากตนฺติ? อามนฺตา. กุสเลน จิตฺเตน สมุฏฺิตํ กายกมฺมํ รูปํ อนารมฺมณํ อพฺยากตนฺติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป… กุสเลน จิตฺเตน สมุฏฺิตํ สทฺทายตนํ…เป… คนฺธายตนํ ¶ … รสายตนํ… โผฏฺพฺพายตนํ…เป… ปถวีธาตุ… อาโปธาตุ… เตโชธาตุ…เป… วาโยธาตุ อนารมฺมณา อพฺยากตาติ? อามนฺตา. กุสเลน จิตฺเตน สมุฏฺิตํ กายกมฺมํ รูปํ อนารมฺมณํ อพฺยากตนฺติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….
๕๓๐. กุสเลน จิตฺเตน สมุฏฺิตํ กายกมฺมํ รูปํ ผสฺสวิปฺปยุตฺตํ กุสลนฺติ? อามนฺตา. กุสเลน จิตฺเตน สมุฏฺิตํ รูปายตนํ ผสฺสวิปฺปยุตฺตํ กุสลนฺติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป… กุสเลน จิตฺเตน สมุฏฺิตํ กายกมฺมํ รูปํ ผสฺสวิปฺปยุตฺตํ ¶ กุสลนฺติ? อามนฺตา. กุสเลน ¶ จิตฺเตน สมุฏฺิตํ สทฺทายตนํ…เป… คนฺธายตนํ… รสายตนํ… โผฏฺพฺพายตนํ…เป… ปถวีธาตุ… อาโปธาตุ… เตโชธาตุ…เป… วาโยธาตุ ผสฺสวิปฺปยุตฺตา กุสลาติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….
กุสเลน จิตฺเตน สมุฏฺิตํ รูปายตนํ ผสฺสวิปฺปยุตฺตํ อพฺยากตนฺติ? อามนฺตา. กุสเลน จิตฺเตน สมุฏฺิตํ กายกมฺมํ รูปํ ผสฺสวิปฺปยุตฺตํ อพฺยากตนฺติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป… กุสเลน จิตฺเตน สมุฏฺิตํ สทฺทายตนํ…เป… คนฺธายตนํ… รสายตนํ… โผฏฺพฺพายตนํ…เป… ปถวีธาตุ… อาโปธาตุ… เตโชธาตุ…เป… วาโยธาตุ ผสฺสวิปฺปยุตฺตา อพฺยากตาติ ¶ ? อามนฺตา. กุสเลน จิตฺเตน สมุฏฺิตํ กายกมฺมํ รูปํ ผสฺสวิปฺปยุตฺตํ อพฺยากตนฺติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….
๕๓๑. กุสเลน จิตฺเตน สมุฏฺิตํ กายกมฺมํ รูปํ อนารมฺมณํ ผสฺสวิปฺปยุตฺตํ กุสลนฺติ? อามนฺตา. กุสเลน ¶ จิตฺเตน สมุฏฺิตํ รูปายตนํ อนารมฺมณํ ผสฺสวิปฺปยุตฺตํ กุสลนฺติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป… กุสเลน จิตฺเตน สมุฏฺิตํ กายกมฺมํ รูปํ อนารมฺมณํ ผสฺสวิปฺปยุตฺตํ กุสลนฺติ? อามนฺตา. กุสเลน จิตฺเตน สมุฏฺิตํ สทฺทายตนํ…เป… คนฺธายตนํ… รสายตนํ… โผฏฺพฺพายตนํ…เป… ปถวีธาตุ… อาโปธาตุ… เตโชธาตุ…เป… วาโยธาตุ อนารมฺมณา ผสฺสวิปฺปยุตฺตา กุสลาติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….
กุสเลน จิตฺเตน สมุฏฺิตํ รูปายตนํ อนารมฺมณํ ผสฺสวิปฺปยุตฺตํ อพฺยากตนฺติ? อามนฺตา. กุสเลน จิตฺเตน สมุฏฺิตํ กายกมฺมํ ¶ รูปํ อนารมฺมณํ ผสฺสวิปฺปยุตฺตํ อพฺยากตนฺติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป… กุสเลน จิตฺเตน สมุฏฺิตํ สทฺทายตนํ…เป… คนฺธายตนํ… รสายตนํ… โผฏฺพฺพายตนํ…เป… ปถวีธาตุ… อาโปธาตุ… เตโชธาตุ…เป… วาโยธาตุ อนารมฺมณา ผสฺสวิปฺปยุตฺตา อพฺยากตาติ? อามนฺตา. กุสเลน จิตฺเตน สมุฏฺิตํ กายกมฺมํ รูปํ อนารมฺมณํ ผสฺสวิปฺปยุตฺตํ อพฺยากตนฺติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….
๕๓๒. กุสเลน จิตฺเตน สมุฏฺิตํ วจีกมฺมํ รูปํ กุสลนฺติ? อามนฺตา. สารมฺมณํ, อตฺถิ ตสฺส อาวฏฺฏนา…เป… ปณิธีติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป… นนุ อนารมฺมณํ ¶ , นตฺถิ ตสฺส อาวฏฺฏนา…เป… ปณิธีติ? อามนฺตา. หฺจิ อนารมฺมณํ, นตฺถิ ตสฺส อาวฏฺฏนา…เป… ปณิธิ; โน จ วต เร วตฺตพฺเพ – ‘‘กุสเลน จิตฺเตน สมุฏฺิตํ วจีกมฺมํ รูปํ กุสล’’นฺติ.
กุสเลน ¶ จิตฺเตน สมุฏฺิโต ผสฺโส กุสโล สารมฺมโณ, อตฺถิ ตสฺส อาวฏฺฏนา…เป… ปณิธีติ? อามนฺตา. กุสเลน จิตฺเตน สมุฏฺิตํ วจีกมฺมํ รูปํ กุสลํ สารมฺมณํ, อตฺถิ ตสฺส อาวฏฺฏนา…เป… ปณิธีติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป… กุสเลน จิตฺเตน สมุฏฺิตา เวทนา…เป… สฺา… เจตนา… สทฺธา… วีริยํ… สติ… สมาธิ…เป… ปฺา กุสลา สารมฺมณา, อตฺถิ ตาย อาวฏฺฏนา…เป… ปณิธีติ? อามนฺตา. กุสเลน จิตฺเตน สมุฏฺิตํ ¶ วจีกมฺมํ รูปํ กุสลํ สารมฺมณํ, อตฺถิ ตสฺส อาวฏฺฏนา…เป… ปณิธีติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….
กุสเลน ¶ จิตฺเตน สมุฏฺิตํ วจีกมฺมํ รูปํ กุสลํ อนารมฺมณํ, นตฺถิ ตสฺส อาวฏฺฏนา…เป… ปณิธีติ? อามนฺตา. กุสเลน จิตฺเตน สมุฏฺิโต ผสฺโส กุสโล อนารมฺมโณ, นตฺถิ ตสฺส อาวฏฺฏนา…เป… ปณิธีติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป… กุสเลน จิตฺเตน สมุฏฺิตํ วจีกมฺมํ รูปํ กุสลํ อนารมฺมณํ, นตฺถิ ตสฺส อาวฏฺฏนา…เป… ปณิธีติ? อามนฺตา. กุสเลน จิตฺเตน สมุฏฺิตา เวทนา…เป… สฺา… เจตนา… สทฺธา… วีริยํ… สติ… สมาธิ…เป… ปฺา กุสลา อนารมฺมณา, นตฺถิ ตาย อาวฏฺฏนา…เป… ปณิธีติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….
กุสเลน จิตฺเตน สมุฏฺิตํ วจีกมฺมํ รูปํ กุสลนฺติ? อามนฺตา. ยํ กิฺจิ กุสเลน จิตฺเตน สมุฏฺิตํ รูปํ สพฺพํ ตํ กุสลนฺติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป… ยถา กายกมฺมํ ตถา วจีกมฺมนฺติ.
๕๓๓. อกุสเลน จิตฺเตน สมุฏฺิตํ กายกมฺมํ รูปํ อกุสลนฺติ? อามนฺตา ¶ . สารมฺมณํ, อตฺถิ ตสฺส อาวฏฺฏนา อาโภโค สมนฺนาหาโร มนสิกาโร เจตนา ปตฺถนา ปณิธีติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป… นนุ อนารมฺมณํ, นตฺถิ ตสฺส อาวฏฺฏนา อาโภโค สมนฺนาหาโร มนสิกาโร เจตนา ปตฺถนา ปณิธีติ? อามนฺตา. หฺจิ อนารมฺมณํ, นตฺถิ ตสฺส อาวฏฺฏนา อาโภโค สมนฺนาหาโร มนสิกาโร เจตนา ปตฺถนา ปณิธิ; โน จ วต เร วตฺตพฺเพ – ‘‘อกุสเลน จิตฺเตน สมุฏฺิตํ กายกมฺมํ รูปํ อกุสล’’นฺติ.
อกุสเลน ¶ ¶ จิตฺเตน สมุฏฺิโต ผสฺโส อกุสโล สารมฺมโณ, อตฺถิ ตสฺส อาวฏฺฏนา…เป… ปณิธีติ? อามนฺตา. อกุสเลน จิตฺเตน สมุฏฺิตํ กายกมฺมํ รูปํ อกุสลํ สารมฺมณํ, อตฺถิ ตสฺส อาวฏฺฏนา…เป… ปณิธีติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป… อกุสเลน จิตฺเตน สมุฏฺิตา เวทนา…เป… สฺา… เจตนา… ราโค… โทโส… โมโห… มาโน… ทิฏฺิ… วิจิกิจฺฉา… ถินํ… อุทฺธจฺจํ… อหิริกํ…เป… อโนตฺตปฺปํ อกุสลํ สารมฺมณํ, อตฺถิ ตสฺส อาวฏฺฏนา…เป… ปณิธีติ? อามนฺตา. อกุสเลน จิตฺเตน สมุฏฺิตํ กายกมฺมํ ¶ รูปํ อกุสลํ สารมฺมณํ, อตฺถิ ตสฺส อาวฏฺฏนา…เป… ปณิธีติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….
อกุสเลน จิตฺเตน สมุฏฺิตํ กายกมฺมํ รูปํ อกุสลํ อนารมฺมณํ, นตฺถิ ตสฺส อาวฏฺฏนา…เป… ปณิธีติ? อามนฺตา. อกุสเลน จิตฺเตน สมุฏฺิโต ผสฺโส อกุสโล อนารมฺมโณ, นตฺถิ ตสฺส อาวฏฺฏนา…เป… ปณิธีติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป… อกุสเลน จิตฺเตน สมุฏฺิตํ กายกมฺมํ รูปํ อกุสลํ อนารมฺมณํ, นตฺถิ ตสฺส อาวฏฺฏนา…เป… ปณิธีติ? อามนฺตา. อกุสเลน ¶ จิตฺเตน สมุฏฺิตา เวทนา…เป… สฺา… เจตนา… ราโค… โทโส… โมโห… มาโน… ทิฏฺิ… วิจิกิจฺฉา… ถินํ… อุทฺธจฺจํ… อหิริกํ…เป… อโนตฺตปฺปํ อกุสลํ อนารมฺมณํ, นตฺถิ ตสฺส อาวฏฺฏนา…เป… ปณิธีติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….
อกุสเลน จิตฺเตน สมุฏฺิตํ กายกมฺมํ รูปํ อกุสลนฺติ? อามนฺตา ¶ . ยํ กิฺจิ อกุสเลน จิตฺเตน สมุฏฺิตํ รูปํ สพฺพํ ตํ อกุสลนฺติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….
๕๓๔. อกุสเลน จิตฺเตน สมุฏฺิตํ วจีกมฺมํ รูปํ อกุสลนฺติ? อามนฺตา. สารมฺมณํ, อตฺถิ ตสฺส อาวฏฺฏนา…เป… ปณิธีติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป… นนุ อนารมฺมณํ, นตฺถิ ตสฺส อาวฏฺฏนา…เป… ปณิธีติ? อามนฺตา. หฺจิ อนารมฺมณํ, นตฺถิ ตสฺส อาวฏฺฏนา…เป… ปณิธิ; โน จ วต เร วตฺตพฺเพ – ‘‘อกุสเลน จิตฺเตน สมุฏฺิตํ วจีกมฺมํ รูปํ อกุสล’’นฺติ.
อกุสเลน จิตฺเตน สมุฏฺิโต ผสฺโส อกุสโล สารมฺมโณ, อตฺถิ ตสฺส อาวฏฺฏนา…เป… ปณิธีติ? อามนฺตา. อกุสเลน จิตฺเตน สมุฏฺิตํ วจีกมฺมํ รูปํ อกุสลํ สารมฺมณํ, อตฺถิ ตสฺส อาวฏฺฏนา…เป… ปณิธีติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป… อกุสเลน จิตฺเตน สมุฏฺิตา เวทนา…เป… สฺา ¶ … เจตนา… ราโค… โทโส… โมโห… มาโน… ทิฏฺิ… วิจิกิจฺฉา… ถินํ… อุทฺธจฺจํ… อหิริกํ…เป… อโนตฺตปฺปํ อกุสลํ สารมฺมณํ, อตฺถิ ตสฺส อาวฏฺฏนา…เป… ปณิธีติ? อามนฺตา. อกุสเลน จิตฺเตน สมุฏฺิตํ วจีกมฺมํ ¶ รูปํ อกุสลํ สารมฺมณํ, อตฺถิ ตสฺส อาวฏฺฏนา…เป… ปณิธีติ? น ¶ เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….
อกุสเลน จิตฺเตน สมุฏฺิตํ วจีกมฺมํ รูปํ อกุสลํ อนารมฺมณํ, นตฺถิ ตสฺส อาวฏฺฏนา…เป… ปณิธีติ? อามนฺตา. อกุสเลน ¶ จิตฺเตน สมุฏฺิโต ผสฺโส อกุสโล อนารมฺมโณ, นตฺถิ ตสฺส อาวฏฺฏนา…เป… ปณิธีติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป… อกุสเลน จิตฺเตน สมุฏฺิตํ วจีกมฺมํ รูปํ อกุสลํ อนารมฺมณํ, นตฺถิ ตสฺส อาวฏฺฏนา…เป… ปณิธีติ? อามนฺตา. อกุสเลน จิตฺเตน สมุฏฺิตา เวทนา…เป… สฺา… เจตนา… ราโค… โทโส… โมโห… มาโน… ทิฏฺิ… วิจิกิจฺฉา… ถินํ… อุทฺธจฺจํ… อหิริกํ…เป… อโนตฺตปฺปํ อกุสลํ อนารมฺมณํ, นตฺถิ ตสฺส อาวฏฺฏนา…เป… ปณิธีติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….
อกุสเลน จิตฺเตน สมุฏฺิตํ วจีกมฺมํ รูปํ อกุสลนฺติ? อามนฺตา. ยํ กิฺจิ อกุสเลน จิตฺเตน สมุฏฺิตํ รูปํ สพฺพํ ตํ อกุสลนฺติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….
๕๓๕. อกุสเลน จิตฺเตน สมุฏฺิตํ วจีกมฺมํ รูปํ อกุสลนฺติ? อามนฺตา. อกุสเลน จิตฺเตน สมุฏฺิตํ รูปายตนํ อกุสลนฺติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป… อกุสเลน จิตฺเตน สมุฏฺิตํ วจีกมฺมํ รูปํ อกุสลนฺติ? อามนฺตา. อกุสเลน จิตฺเตน สมุฏฺิตํ สทฺทายตนํ…เป… คนฺธายตนํ… รสายตนํ… โผฏฺพฺพายตนํ…เป… ปถวีธาตุ… อาโปธาตุ… เตโชธาตุ…เป… วาโยธาตุ อสุจิ อสฺสุ โลหิตํ เสโท อกุสโลติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….
อกุสเลน จิตฺเตน สมุฏฺิตํ รูปายตนํ อพฺยากตนฺติ? อามนฺตา ¶ . อกุสเลน จิตฺเตน สมุฏฺิตํ วจีกมฺมํ รูปํ อพฺยากตนฺติ ¶ ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป… อกุสเลน จิตฺเตน สมุฏฺิตํ สทฺทายตนํ…เป… คนฺธายตนํ… รสายตนํ… โผฏฺพฺพายตนํ…เป… ปถวีธาตุ… อาโปธาตุ… เตโชธาตุ…เป… วาโยธาตุ อสุจิ อสฺสุ โลหิตํ เสโท อพฺยากโตติ? อามนฺตา. อกุสเลน จิตฺเตน สมุฏฺิตํ วจีกมฺมํ รูปํ อพฺยากตนฺติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….
๕๓๖. อกุสเลน ¶ ¶ จิตฺเตน สมุฏฺิตํ วจีกมฺมํ รูปํ อนารมฺมณํ อกุสลนฺติ? อามนฺตา. อกุสเลน จิตฺเตน สมุฏฺิตํ รูปายตนํ อนารมฺมณํ อกุสลนฺติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป… อกุสเลน จิตฺเตน สมุฏฺิตํ วจีกมฺมํ รูปํ อนารมฺมณํ อกุสลนฺติ? อามนฺตา. อกุสเลน จิตฺเตน สมุฏฺิตํ สทฺทายตนํ…เป… คนฺธายตนํ…เป… รสายตนํ…เป… โผฏฺพฺพายตนํ… ปถวีธาตุ… อาโปธาตุ… เตโชธาตุ…เป… วาโยธาตุ อสุจิ อสฺสุ โลหิตํ เสโท อนารมฺมโณ อกุสโลติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….
อกุสเลน จิตฺเตน สมุฏฺิตํ รูปายตนํ อนารมฺมณํ อพฺยากตนฺติ? อามนฺตา. อกุสเลน จิตฺเตน สมุฏฺิตํ วจีกมฺมํ รูปํ อนารมฺมณํ อพฺยากตนฺติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป… อกุสเลน จิตฺเตน สมุฏฺิตํ สทฺทายตนํ…เป… คนฺธายตนํ… รสายตนํ… โผฏฺพฺพายตนํ…เป… ปถวีธาตุ… อาโปธาตุ… เตโชธาตุ…เป… วาโยธาตุ อสุจิ อสฺสุ โลหิตํ เสโท อนารมฺมโณ อพฺยากโตติ? อามนฺตา. อกุสเลน จิตฺเตน สมุฏฺิตํ วจีกมฺมํ รูปํ อนารมฺมณํ อพฺยากตนฺติ? น ¶ เหวํ ¶ วตฺตพฺเพ…เป….
๕๓๗. อกุสเลน จิตฺเตน สมุฏฺิตํ วจีกมฺมํ รูปํ ผสฺสวิปฺปยุตฺตํ อกุสลนฺติ? อามนฺตา. อกุสเลน จิตฺเตน สมุฏฺิตํ รูปายตนํ ผสฺสวิปฺปยุตฺตํ อกุสลนฺติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป… อกุสเลน จิตฺเตน สมุฏฺิตํ วจีกมฺมํ รูปํ ผสฺสวิปฺปยุตฺตํ อกุสลนฺติ? อามนฺตา. อกุสเลน จิตฺเตน สมุฏฺิตํ สทฺทายตนํ…เป… คนฺธายตนํ… รสายตนํ… โผฏฺพฺพายตนํ… ปถวีธาตุ… อาโปธาตุ… เตโชธาตุ…เป… วาโยธาตุ อสุจิ อสฺสุ โลหิตํ เสโท ผสฺสวิปฺปยุตฺโต อกุสโลติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….
อกุสเลน จิตฺเตน สมุฏฺิตํ รูปายตนํ ผสฺสวิปฺปยุตฺตํ อพฺยากตนฺติ? อามนฺตา. อกุสเลน จิตฺเตน สมุฏฺิตํ วจีกมฺมํ รูปํ อนารมฺมณํ ผสฺสวิปฺปยุตฺตํ อพฺยากตนฺติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป… อกุสเลน จิตฺเตน สมุฏฺิตํ สทฺทายตนํ…เป… คนฺธายตนํ… รสายตนํ… โผฏฺพฺพายตนํ… ปถวีธาตุ… อาโปธาตุ… เตโชธาตุ…เป… วาโยธาตุ อสุจิ อสฺสุ โลหิตํ เสโท อนารมฺมโณ ผสฺสวิปฺปยุตฺโต อพฺยากโตติ? อามนฺตา. อกุสเลน จิตฺเตน สมุฏฺิตํ วจีกมฺมํ รูปํ อนารมฺมณํ ผสฺสวิปฺปยุตฺตํ อพฺยากตนฺติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….
อกุสเลน ¶ ¶ จิตฺเตน สมุฏฺิตํ วจีกมฺมํ รูปํ อนารมฺมณํ ผสฺสวิปฺปยุตฺตํ อกุสลนฺติ? อามนฺตา. อกุสเลน จิตฺเตน สมุฏฺิตํ รูปายตนํ อนารมฺมณํ ผสฺสวิปฺปยุตฺตํ อกุสลนฺติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป… อกุสเลน ¶ จิตฺเตน สมุฏฺิตํ วจีกมฺมํ รูปํ อนารมฺมณํ ผสฺสวิปฺปยุตฺตํ อกุสลนฺติ? อามนฺตา. อกุสเลน ¶ จิตฺเตน สมุฏฺิตํ สทฺทายตนํ…เป… คนฺธายตนํ… รสายตนํ… โผฏฺพฺพายตนํ… ปถวีธาตุ… อาโปธาตุ… เตโชธาตุ…เป… วาโยธาตุ อสุจิ อสฺสุ โลหิตํ เสโท อนารมฺมโณ ผสฺสวิปฺปยุตฺโต อกุสโลติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….
อกุสเลน จิตฺเตน สมุฏฺิตํ รูปายตนํ อนารมฺมณํ ผสฺสวิปฺปยุตฺตํ อพฺยากตนฺติ? อามนฺตา. อกุสเลน จิตฺเตน สมุฏฺิตํ วจีกมฺมํ รูปํ อนารมฺมณํ ผสฺสวิปฺปยุตฺตํ อพฺยากตนฺติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป… อกุสเลน จิตฺเตน สมุฏฺิตํ สทฺทายตนํ…เป… คนฺธายตนํ… รสายตนํ… โผฏฺพฺพายตนํ… ปถวีธาตุ… อาโปธาตุ… เตโชธาตุ…เป… วาโยธาตุ อสุจิ อสฺสุ โลหิตํ เสโท อนารมฺมโณ ผสฺสวิปฺปยุตฺโต อพฺยากโตติ? อามนฺตา. อกุสเลน จิตฺเตน สมุฏฺิตํ วจีกมฺมํ รูปํ อนารมฺมณํ ผสฺสวิปฺปยุตฺตํ อพฺยากตนฺติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….
๕๓๘. น วตฺตพฺพํ – ‘‘รูปํ กุสลมฺปิ อกุสลมฺปี’’ติ? อามนฺตา. นนุ กายกมฺมํ วจีกมฺมํ กุสลมฺปิ อกุสลมฺปีติ? อามนฺตา. หฺจิ กายกมฺมํ วจีกมฺมํ กุสลมฺปิ อกุสลมฺปิ, เตน วต เร วตฺตพฺเพ – ‘‘รูปํ กุสลมฺปิ อกุสลมฺปี’’ติ.
รูปํ กุสลมฺปิ อกุสลมฺปีติ? อามนฺตา. จกฺขายตนํ กุสลมฺปิ ¶ อกุสลมฺปีติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป… รูปํ กุสลมฺปิ อกุสลมฺปีติ? อามนฺตา. โสตายตนํ…เป… ฆานายตนํ… ชิวฺหายตนํ… กายายตนํ… รูปายตนํ… สทฺทายตนํ… คนฺธายตนํ… รสายตนํ ¶ … โผฏฺพฺพายตนํ… ปถวีธาตุ… อาโปธาตุ… เตโชธาตุ…เป… วาโยธาตุ อสุจิ อสฺสุ โลหิตํ เสโท กุสโลปิ อกุสโลปีติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….
กาโย รูปํ, กายกมฺมํ รูปนฺติ? อามนฺตา. มโน รูปํ, มโนกมฺมํ รูปนฺติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ ¶ …เป… มโน อรูปํ, มโนกมฺมํ อรูปนฺติ? อามนฺตา. กาโย อรูปํ, กายกมฺมํ อรูปนฺติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….
กาโย ¶ รูปนฺติ, กายกมฺมํ รูปนฺติ? อามนฺตา. จกฺขายตนํ รูปนฺติ, จกฺขุวิฺาณํ รูปนฺติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป… กาโย รูปนฺติ, กายกมฺมํ รูปนฺติ? อามนฺตา. โสตายตนํ รูปนฺติ, โสตวิฺาณํ รูปนฺติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป… กาโย รูปนฺติ, กายกมฺมํ รูปนฺติ? อามนฺตา. ฆานายตนํ รูปนฺติ, ฆานวิฺาณํ รูปนฺติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป… กาโย รูปนฺติ, กายกมฺมํ รูปนฺติ? อามนฺตา. ชิวฺหายตนํ รูปนฺติ, ชิวฺหาวิฺาณํ รูปนฺติ ¶ ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป… กาโย รูปนฺติ, กายกมฺมํ รูปนฺติ? อามนฺตา. กายายตนํ ¶ รูปนฺติ, กายวิฺาณํ รูปนฺติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….
๕๓๙. รูปํ กมฺมนฺติ? อามนฺตา. นนุ วุตฺตํ ภควตา – ‘‘เจตนาหํ, ภิกฺขเว, กมฺมํ วทามิ; เจตยิตฺวา กมฺมํ กโรติ กาเยน วาจาย มนสา’’ติ [อ. นิ. ๖.๖๓ นิพฺเพธิกสุตฺเต]! อตฺเถว สุตฺตนฺโตติ? อามนฺตา. เตน หิ น วตฺตพฺพํ – ‘‘รูปํ กมฺม’’นฺติ.
รูปํ กมฺมนฺติ? อามนฺตา. นนุ วุตฺตํ ภควตา – ‘‘กาเย วา, อานนฺท [หานนฺท (สํ. นิ. ๒.๒๕)], สติ กายสฺเจตนาเหตุ อุปฺปชฺชติ อชฺฌตฺตํ สุขทุกฺขํ; วาจาย วา, อานนฺท [หานนฺท (สํ. นิ. ๒.๒๕)], สติ วจีสฺเจตนาเหตุ อุปฺปชฺชติ อชฺฌตฺตํ สุขทุกฺขํ; มเน วา, อานนฺท [หานนฺท (สํ. นิ. ๒.๒๕)], สติ มโนสฺเจตนาเหตุ อุปฺปชฺชติ อชฺฌตฺตํ สุขทุกฺข’’นฺติ [สํ. นิ. ๒.๒๕; อ. นิ. ๔.๑๗๑]! อตฺเถว สุตฺตนฺโตติ? อามนฺตา. เตน หิ น วตฺตพฺพํ – ‘‘รูปํ กมฺม’’นฺติ.
รูปํ กมฺมนฺติ? อามนฺตา. นนุ วุตฺตํ ภควตา – ‘‘ติวิธา, ภิกฺขเว, กายสฺเจตนา อกุสลํ กายกมฺมํ ทุกฺขุทฺรยํ ทุกฺขวิปากํ; จตุพฺพิธา, ภิกฺขเว, วจีสฺเจตนา อกุสลํ วจีกมฺมํ ทุกฺขุทฺรยํ ทุกฺขวิปากํ; ติวิธา, ภิกฺขเว, มโนสฺเจตนา อกุสลํ มโนกมฺมํ ทุกฺขุทฺรยํ ทุกฺขวิปากํ; ติวิธา, ภิกฺขเว, กายสฺเจตนา กุสลํ กายกมฺมํ สุขุทฺรยํ สุขวิปากํ; จตุพฺพิธา, ภิกฺขเว, วจีสฺเจตนา กุสลํ วจีกมฺมํ สุขุทฺรยํ สุขวิปากํ; ติวิธา ¶ , ภิกฺขเว, มโนสฺเจตนา กุสลํ มโนกมฺมํ สุขุทฺรยํ สุขวิปาก’’นฺติ [อ. นิ. ๑๐.๒๑๗ โถกํ ปน วิสทิสํ]! อตฺเถว สุตฺตนฺโตติ? อามนฺตา. เตน ¶ หิ น วตฺตพฺพํ – ‘‘รูปํ กมฺม’’นฺติ.
รูปํ ¶ กมฺมนฺติ? อามนฺตา. นนุ วุตฺตํ ภควตา – ‘‘สจายํ, อานนฺท, สมิทฺธิ โมฆปุริโส ปาฏลิปุตฺตสฺส [โปตลิปุตฺตสฺส (ม. นิ. ๓.๓๐๐)] ปริพฺพาชกสฺส เอวํ ปุฏฺโ เอวํ พฺยากเรยฺย – ‘สฺเจตนิยํ ¶ , อาวุโส ปาฏลิปุตฺต, กมฺมํ กตฺวา กาเยน วาจาย มนสา สุขเวทนิยํ สุขํ โส เวทยติ; สฺเจตนิยํ, อาวุโส ปาฏลิปุตฺต, กมฺมํ กตฺวา กาเยน วาจาย มนสา ทุกฺขเวทนิยํ ทุกฺขํ โส เวทยติ; สฺเจตนิยํ, อาวุโส ปาฏลิปุตฺต, กมฺมํ กตฺวา กาเยน วาจาย มนสา อทุกฺขมสุขเวทนิยํ อทุกฺขมสุขํ โส เวทยตี’ติ, เอวํ พฺยากรมาโน โข, อานนฺท, สมิทฺธิ โมฆปุริโส ปาฏลิปุตฺตสฺส ปริพฺพาชกสฺส สมฺมา พฺยากรมาโน พฺยากเรยฺยา’’ติ [ม. นิ. ๓.๓๐๐]! อตฺเถว สุตฺตนฺโตติ? อามนฺตา. เตน หิ น วตฺตพฺพํ – ‘‘รูปํ กมฺม’’นฺติ.
รูปํ กมฺมนฺติกถา นิฏฺิตา.
๘. อฏฺมวคฺโค
(๘๒) ๑๐. ชีวิตินฺทฺริยกถา
๕๔๐. นตฺถิ รูปชีวิตินฺทฺริยนฺติ? อามนฺตา. นตฺถิ รูปีนํ ธมฺมานํ อายุ ิติ ยปนา ยาปนา อิริยนา วตฺตนา ปาลนาติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป… อตฺถิ รูปีนํ ธมฺมานํ อายุ ิติ ยปนา ยาปนา ¶ อิริยนา วตฺตนา ปาลนาติ? อามนฺตา. หฺจิ อตฺถิ รูปีนํ ธมฺมานํ อายุ ิติ ยปนา ยาปนา อิริยนา วตฺตนา ปาลนา, โน จ วต เร วตฺตพฺเพ – ‘‘นตฺถิ รูปชีวิตินฺทฺริย’’นฺติ.
อตฺถิ ¶ อรูปีนํ ธมฺมานํ อายุ ิติ ยปนา ยาปนา อิริยนา วตฺตนา ปาลนา, อตฺถิ อรูปชีวิตินฺทฺริยนฺติ? อามนฺตา. อตฺถิ รูปีนํ ธมฺมานํ อายุ ิติ ยปนา ยาปนา อิริยนา วตฺตนา ปาลนา, อตฺถิ รูปชีวิตินฺทฺริยนฺติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป… อตฺถิ รูปีนํ ธมฺมานํ อายุ ิติ ยปนา ยาปนา อิริยนา วตฺตนา ปาลนา, นตฺถิ รูปชีวิตินฺทฺริยนฺติ? อามนฺตา ¶ . อตฺถิ อรูปีนํ ธมฺมานํ อายุ ิติ ยปนา ยาปนา อิริยนา วตฺตนา ปาลนา, นตฺถิ อรูปชีวิตินฺทฺริยนฺติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….
อรูปีนํ ธมฺมานํ อายุ อรูปชีวิตินฺทฺริยนฺติ? อามนฺตา. รูปีนํ ธมฺมานํ อายุ รูปชีวิตินฺทฺริยนฺติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป… รูปีนํ ธมฺมานํ อายุ น วตฺตพฺพํ – ‘‘รูปชีวิตินฺทฺริย’’นฺติ? อามนฺตา. อรูปีนํ ธมฺมานํ อายุ น วตฺตพฺพํ – ‘‘อรูปชีวิตินฺทฺริย’’นฺติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….
๕๔๑. รูปีนํ ¶ ธมฺมานํ อายุ อรูปชีวิตินฺทฺริยนฺติ? อามนฺตา. อรูปีนํ ธมฺมานํ อายุ รูปชีวิตินฺทฺริยนฺติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….
อรูปีนํ ธมฺมานํ อายุ น วตฺตพฺพํ – ‘‘รูปชีวิตินฺทฺริย’’นฺติ? อามนฺตา. รูปีนํ ธมฺมานํ อายุ น วตฺตพฺพํ – ‘‘อรูปชีวิตินฺทฺริย’’นฺติ? น ¶ เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….
รูปีนฺจ อรูปีนฺจ ธมฺมานํ อายุ อรูปชีวิตินฺทฺริยนฺติ? อามนฺตา. รูปีนฺจ อรูปีนฺจ ธมฺมานํ อายุ รูปชีวิตินฺทฺริยนฺติ? น ¶ เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….
รูปีนฺจ อรูปีนฺจ ธมฺมานํ อายุ น วตฺตพฺพํ – ‘‘รูปชีวิตินฺทฺริย’’นฺติ? อามนฺตา. รูปีนฺจ อรูปีนฺจ ธมฺมานํ อายุ น วตฺตพฺพํ – ‘‘อรูปชีวิตินฺทฺริย’’นฺติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป… นตฺถิ รูปชีวิตินฺทฺริยนฺติ? อามนฺตา. นิโรธํ สมาปนฺนสฺส นตฺถิ ชีวิตินฺทฺริยนฺติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….
๕๔๒. นิโรธํ สมาปนฺนสฺส อตฺถิ ชีวิตินฺทฺริยนฺติ? อามนฺตา. หฺจิ นิโรธํ สมาปนฺนสฺส อตฺถิ ชีวิตินฺทฺริยํ, โน จ วต เร วตฺตพฺเพ – ‘‘นตฺถิ รูปชีวิตินฺทฺริย’’นฺติ.
นิโรธํ สมาปนฺนสฺส อตฺถิ ชีวิตินฺทฺริยนฺติ? อามนฺตา. กตมกฺขนฺธปริยาปนฺนนฺติ? สงฺขารกฺขนฺธปริยาปนฺนนฺติ. นิโรธํ สมาปนฺนสฺส อตฺถิ สงฺขารกฺขนฺโธติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….
นิโรธํ ¶ สมาปนฺนสฺส อตฺถิ สงฺขารกฺขนฺโธติ? อามนฺตา. นิโรธํ สมาปนฺนสฺส อตฺถิ เวทนากฺขนฺโธ…เป… สฺากฺขนฺโธ…เป… วิฺาณกฺขนฺโธติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….
นิโรธํ สมาปนฺนสฺส อตฺถิ เวทนากฺขนฺโธ…เป… สฺากฺขนฺโธ…เป… วิฺาณกฺขนฺโธติ? อามนฺตา. น นิโรธํ ¶ สมาปนฺโนติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….
๕๔๓. นตฺถิ รูปชีวิตินฺทฺริยนฺติ? อามนฺตา. อสฺสตฺตานํ นตฺถิ ชีวิตินฺทฺริยนฺติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….
อสฺสตฺตานํ อตฺถิ ชีวิตินฺทฺริยนฺติ? อามนฺตา. หฺจิ ¶ อสฺสตฺตานํ อตฺถิ ชีวิตินฺทฺริยํ, โน จ วต เร วตฺตพฺเพ – ‘‘นตฺถิ รูปชีวิตินฺทฺริย’’นฺติ. อสฺสตฺตานํ อตฺถิ ชีวิตินฺทฺริยนฺติ? อามนฺตา. กตมกฺขนฺธปริยาปนฺนนฺติ? สงฺขารกฺขนฺธปริยาปนฺนนฺติ. อสฺสตฺตานํ อตฺถิ สงฺขารกฺขนฺโธติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….
อสฺสตฺตานํ ¶ อตฺถิ สงฺขารกฺขนฺโธติ? อามนฺตา. อสฺสตฺตานํ อตฺถิ เวทนากฺขนฺโธ…เป… สฺากฺขนฺโธ…เป… วิฺาณกฺขนฺโธติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….
อสฺสตฺตานํ อตฺถิ เวทนากฺขนฺโธ…เป… สฺากฺขนฺโธ…เป… วิฺาณกฺขนฺโธติ? อามนฺตา. ปฺจโวการภโวติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….
๕๔๔. อุปปตฺเตสิเยน จิตฺเตน สมุฏฺิตํ ชีวิตินฺทฺริยํ อุปปตฺเตสิเย จิตฺเต ภิชฺชมาเน เอกเทสํ ภิชฺชตีติ? อามนฺตา. อุปปตฺเตสิเยน จิตฺเตน สมุฏฺิโต ผสฺโส อุปปตฺเตสิเย จิตฺเต ภิชฺชมาเน เอกเทโส ภิชฺชตีติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….
อุปปตฺเตสิเยน จิตฺเตน สมุฏฺิโต ผสฺโส อุปปตฺเตสิเย จิตฺเต ภิชฺชมาเน อนวเสโส ภิชฺชตีติ? อามนฺตา. อุปปตฺเตสิเยน จิตฺเตน สมุฏฺิตํ ชีวิตินฺทฺริยํ อุปปตฺเตสิเย จิตฺเต ภิชฺชมาเน อนวเสสํ ¶ ภิชฺชตีติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….
๕๔๕. ทฺเว ¶ ชีวิตินฺทฺริยานีติ? อามนฺตา. ทฺวีหิ ชีวิเตหิ ชีวติ, ทฺวีหิ มรเณหิ มียตีติ? อามนฺตา [น เหวํ วตฺตพฺเพ (สฺยา. กํ. ปี.)].
ชีวิตินฺทฺริยกถา นิฏฺิตา.
๘. อฏฺมวคฺโค
(๘๓) ๑๑. กมฺมเหตุกถา
๕๔๖. กมฺมเหตุ ¶ อรหา อรหตฺตา ปริหายตีติ? อามนฺตา. กมฺมเหตุ โสตาปนฺโน โสตาปตฺติผลา ปริหายตีติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป… กมฺมเหตุ อรหา อรหตฺตา ปริหายตีติ? อามนฺตา. กมฺมเหตุ สกทาคามี…เป… อนาคามี อนาคามิผลา ปริหายตีติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….
กมฺมเหตุ โสตาปนฺโน โสตาปตฺติผลา น ปริหายตีติ? อามนฺตา. กมฺมเหตุ อรหา อรหตฺตา น ปริหายตีติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ ¶ …เป… กมฺมเหตุ สกทาคามี…เป… อนาคามี อนาคามิผลา น ปริหายตีติ? อามนฺตา. กมฺมเหตุ อรหา อรหตฺตา น ปริหายตีติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….
กมฺมเหตุ อรหา อรหตฺตา ปริหายตีติ? อามนฺตา. ปาณาติปาตกมฺมสฺส เหตูติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป… อทินฺนาทานกมฺมสฺส เหตุ…เป… กาเมสุมิจฺฉาจารกมฺมสฺส เหตุ… มุสาวาทกมฺมสฺส ¶ เหตุ… ปิสุณวาจากมฺมสฺส เหตุ… ผรุสวาจากมฺมสฺส เหตุ… สมฺผปฺปลาปกมฺมสฺส เหตุ… มาตุฆาตกมฺมสฺส [มาตุฆาตกกมฺมสฺส (สฺยา.), มาตุฆาติกมฺมสฺส (ก.) ตถา ปิตุฆาตอรหนฺตฆาตกมฺมสฺสาติปเทสุ] เหตุ… ปิตุฆาตกมฺมสฺส เหตุ… อรหนฺตฆาตกมฺมสฺส เหตุ… รุหิรุปฺปาทกมฺมสฺส เหตุ…เป… สงฺฆเภทกมฺมสฺส เหตูติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….
กตมสฺส ¶ กมฺมสฺส เหตูติ? หนฺท หิ อรหนฺตานํ อพฺภาจิกฺขตีติ. อรหนฺตานํ ¶ อพฺภาจิกฺขนกมฺมสฺส เหตุ อรหา อรหตฺตา ปริหายตีติ? อามนฺตา. เย เกจิ อรหนฺตานํ อพฺภาจิกฺขนฺติ, สพฺเพ เต อรหตฺตํ สจฺฉิกโรนฺตีติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….
กมฺมเหตุกถา นิฏฺิตา.
อฏฺมวคฺโค.
ตสฺสุทฺทานํ –
ฉ คติโย, อนฺตราภโว, ปฺเจว กามคุณา กามธาตุ, ปฺเจว อายตนา กามา, รูปิโน ธมฺมา รูปธาตุ, อรูปิโน ธมฺมา อรูปธาตุ, สฬายตนิโก อตฺตภาโว รูปธาตุยา, อตฺถิ รูปํ อรูเปสุ, รูปํ กมฺมํ, รูปํ ชีวิตํ, กมฺมเหตุกา ปริหายตีติ.
๙. นวมวคฺโค
(๘๔) ๑. อานิสํสทสฺสาวีกถา
๕๔๗. อานิสํสทสฺสาวิสฺส ¶ ¶ สํโยชนานํ ปหานนฺติ? อามนฺตา. นนุ สงฺขาเร อนิจฺจโต มนสิกโรโต สํโยชนา ปหียนฺตีติ? อามนฺตา. หฺจิ ¶ สงฺขาเร อนิจฺจโต มนสิกโรโต สํโยชนา ปหียนฺติ, โน จ วต เร วตฺตพฺเพ – ‘‘อานิสํสทสฺสาวิสฺส สํโยชนานํ ปหาน’’นฺติ.
นนุ สงฺขาเร ทุกฺขโต…เป… โรคโต… คณฺฑโต… สลฺลโต… อฆโต… อาพาธโต… ปรโต… ปโลกโต… อีติโต… อุปทฺทวโต… ภยโต… อุปสคฺคโต… จลโต… ปภงฺคุโต… อทฺธุวโต… อตาณโต… อเลณโต… อสรณโต… อสรณีภูตโต… ริตฺตโต… ตุจฺฉโต… สฺุโต… อนตฺตโต… อาทีนวโต…เป… วิปริณามธมฺมโต มนสิกโรโต สํโยชนา ปหียนฺตีติ? อามนฺตา. หฺจิ สงฺขาเร วิปริณามธมฺมโต มนสิกโรโต สํโยชนา ปหียนฺติ, โน จ วต เร วตฺตพฺเพ – ‘‘อานิสํสทสฺสาวิสฺส สํโยชนานํ ปหาน’’นฺติ.
สงฺขาเร ¶ จ อนิจฺจโต มนสิ กโรติ นิพฺพาเน จ อานิสํสทสฺสาวี โหตีติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป… สงฺขาเร จ อนิจฺจโต มนสิ กโรติ นิพฺพาเน จ อานิสํสทสฺสาวี โหตีติ? อามนฺตา. ทฺวินฺนํ ผสฺสานํ…เป… ทฺวินฺนํ จิตฺตานํ สโมธานํ โหตีติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป… สงฺขาเร จ ทุกฺขโต…เป… วิปริณามธมฺมโต มนสิ กโรติ นิพฺพาเน จ อานิสํสทสฺสาวี โหตีติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป… สงฺขาเร จ ¶ วิปริณามธมฺมโต มนสิ กโรติ นิพฺพาเน จ อานิสํสทสฺสาวี โหตีติ? อามนฺตา ¶ . ทฺวินฺนํ ผสฺสานํ…เป… ทฺวินฺนํ จิตฺตานํ สโมธานํ โหตีติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….
๕๔๘. น วตฺตพฺพํ – ‘‘อานิสํสทสฺสาวิสฺส สํโยชนานํ ปหาน’’นฺติ? อามนฺตา. นนุ วุตฺตํ ภควตา – ‘‘อิธ, ภิกฺขเว, ภิกฺขุ นิพฺพาเน สุขานุปสฺสี วิหรติ สุขสฺี สุขปฏิสํเวที, สตตํ สมิตํ อพฺโพกิณฺณํ เจตสา อธิมุจฺจมาโน ปฺาย ปริโยคาหมาโน’’ติ [อ. นิ. ๗.๑๙]! อตฺเถว สุตฺตนฺโตติ? อามนฺตา. เตน หิ อานิสํสทสฺสาวิสฺส สํโยชนานํ ปหานนฺติ.
อานิสํสทสฺสาวีกถา นิฏฺิตา.
๙. นวมวคฺโค
(๘๕) ๒. อมตารมฺมณกถา
๕๔๙. อมตารมฺมณํ สํโยชนนฺติ? อามนฺตา. อมตํ สํโยชนิยํ คนฺถนิยํ โอฆนิยํ โยคนิยํ นีวรณิยํ ปรามฏฺํ อุปาทานิยํ สํกิเลสิยนฺติ? น ¶ เหวํ วตฺตพฺเพ…เป… นนุ อมตํ อสํโยชนิยํ อคนฺถนิยํ…เป… อสํกิเลสิยนฺติ? อามนฺตา. หฺจิ อมตํ อสํโยชนิยํ…เป… อสํกิเลสิยํ, โน จ วต เร วตฺตพฺเพ – ‘‘อมตารมฺมณํ สํโยชน’’นฺติ.
อมตํ อารพฺภ ราโค อุปฺปชฺชตีติ? อามนฺตา. อมตํ ราคฏฺานิยํ รชนิยํ กมนิยํ มทนิยํ พนฺธนิยํ มุจฺฉนิยนฺติ? น ¶ เหวํ ¶ วตฺตพฺเพ…เป… นนุ อมตํ น ราคฏฺานิยํ น รชนิยํ น กมนิยํ น มทนิยํ น พนฺธนิยํ น มุจฺฉนิยนฺติ? อามนฺตา. หฺจิ อมตํ น ราคฏฺานิยํ น รชนิยํ น กมนิยํ น มทนิยํ น พนฺธนิยํ น มุจฺฉนิยํ, โน จ วต เร วตฺตพฺเพ – ‘‘อมตํ อารพฺภ ราโค อุปฺปชฺชตี’’ติ.
อมตํ อารพฺภ โทโส อุปฺปชฺชตีติ? อามนฺตา. อมตํ โทสฏฺานิยํ โกปฏฺานิยํ ปฏิฆฏฺานิยนฺติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป… นนุ อมตํ น โทสฏฺานิยํ น โกปฏฺานิยํ น ปฏิฆฏฺานิยนฺติ? อามนฺตา. หฺจิ อมตํ น โทสฏฺานิยํ น โกปฏฺานิยํ น ปฏิฆฏฺานิยํ, โน จ วต เร วตฺตพฺเพ – ‘‘อมตํ อารพฺภ โทโส อุปฺปชฺชตี’’ติ.
อมตํ อารพฺภ โมโห อุปฺปชฺชตีติ? อามนฺตา. อมตํ โมหฏฺานิยํ อฺาณกรณํ อจกฺขุกรณํ ปฺานิโรธิยํ วิฆาตปกฺขิยํ อนิพฺพานสํวตฺตนิยนฺติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป… นนุ อมตํ น โมหฏฺานิยํ น อฺาณกรณํ น อจกฺขุกรณํ ปฺาพุทฺธิยํ อวิฆาตปกฺขิยํ นิพฺพานสํวตฺตนิยนฺติ? อามนฺตา. หฺจิ อมตํ น โมหฏฺานิยํ น อฺาณกรณํ…เป… นิพฺพานสํวตฺตนิยํ, โน จ วต เร วตฺตพฺเพ – ‘‘อมตํ อารพฺภ โมโห อุปฺปชฺชตี’’ติ.
๕๕๐. รูปํ ¶ อารพฺภ สํโยชนา อุปฺปชฺชนฺติ, รูปํ สํโยชนิยํ คนฺถนิยํ…เป… สํกิเลสิยนฺติ? อามนฺตา ¶ . อมตํ อารพฺภ สํโยชนา อุปฺปชฺชนฺติ, อมตํ สํโยชนิยํ…เป… สํกิเลสิยนฺติ ¶ ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….
รูปํ อารพฺภ ราโค อุปฺปชฺชติ, รูปํ ราคฏฺานิยํ รชนิยํ กมนิยํ มทนิยํ พนฺธนิยํ มุจฺฉนิยนฺติ? อามนฺตา. อมตํ อารพฺภ ราโค อุปฺปชฺชติ, อมตํ ราคฏฺานิยํ…เป… มุจฺฉนิยนฺติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….
รูปํ อารพฺภ โทโส อุปฺปชฺชติ, รูปํ โทสฏฺานิยํ โกปฏฺานิยํ ปฏิฆฏฺานิยนฺติ? อามนฺตา. อมตํ อารพฺภ โทโส อุปฺปชฺชติ, อมตํ โทสฏฺานิยํ โกปฏฺานิยํ ปฏิฆฏฺานิยนฺติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….
รูปํ ¶ อารพฺภ โมโห อุปฺปชฺชติ, รูปํ โมหฏฺานิยํ อฺาณกรณํ…เป… อนิพฺพานสํวตฺตนิยนฺติ? อามนฺตา. อมตํ อารพฺภ โมโห อุปฺปชฺชติ, อมตํ โมหฏฺานิยํ อฺาณกรณํ…เป… อนิพฺพานสํวตฺตนิยนฺติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….
อมตํ อารพฺภ สํโยชนา อุปฺปชฺชนฺติ, อมตํ อสํโยชนิยํ อคนฺถนิยํ อโนฆนิยํ อโยคนิยํ อนีวรณิยํ อปรามฏฺํ อนุปาทานิยํ อสํกิเลสิยนฺติ? อามนฺตา. รูปํ อารพฺภ สํโยชนา อุปฺปชฺชนฺติ, รูปํ อสํโยชนิยํ อคนฺถนิยํ…เป… อสํกิเลสิยนฺติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….
อมตํ อารพฺภ ราโค อุปฺปชฺชติ, อมตํ น ราคฏฺานิยํ น รชนิยํ น กมนิยํ น มทนิยํ น พนฺธนิยํ น มุจฺฉนิยนฺติ? อามนฺตา ¶ . รูปํ อารพฺภ ราโค อุปฺปชฺชติ, รูปํ น ราคฏฺานิยํ…เป… น มุจฺฉนิยนฺติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….
อมตํ ¶ อารพฺภ โทโส อุปฺปชฺชติ, อมตํ น โทสฏฺานิยํ น โกปฏฺานิยํ น ปฏิฆฏฺานิยนฺติ? อามนฺตา. รูปํ อารพฺภ โทโส อุปฺปชฺชติ, รูปํ น โทสฏฺานิยํ น โกปฏฺานิยํ น ปฏิฆฏฺานิยนฺติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….
อมตํ อารพฺภ โมโห อุปฺปชฺชติ, อมตํ น โมหฏฺานิยํ น อฺาณกรณํ…เป… นิพฺพานสํวตฺตนิยนฺติ? อามนฺตา. รูปํ อารพฺภ โมโห อุปฺปชฺชติ, รูปํ น โมหฏฺานิยํ น อฺาณกรณํ…เป… นิพฺพานสํวตฺตนิยนฺติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….
๕๕๑. น วตฺตพฺพํ – ‘‘อมตารมฺมณํ สํโยชน’’นฺติ? อามนฺตา. นนุ วุตฺตํ ภควตา – ‘‘นิพฺพานํ นิพฺพานโต สฺชานาติ, นิพฺพานํ นิพฺพานโต สฺชานิตฺวา นิพฺพานํ มฺติ, นิพฺพานสฺมึ มฺติ, นิพฺพานโต มฺติ, นิพฺพานํ เมติ มฺติ, นิพฺพานํ อภินนฺทตี’’ติ [ม. นิ. ๑.๖]! อตฺเถว สุตฺตนฺโตติ? อามนฺตา. เตน หิ อมตารมฺมณํ สํโยชนนฺติ.
อมตารมฺมณกถา นิฏฺิตา.
๙. นวมวคฺโค
(๘๖) ๓. รูปํ สารมฺมณนฺติกถา
๕๕๒. รูปํ ¶ ¶ ¶ สารมฺมณนฺติ? อามนฺตา. อตฺถิ ตสฺส อาวฏฺฏนา อาโภโค สมนฺนาหาโร มนสิกาโร เจตนา ปตฺถนา ปณิธีติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป… นนุ นตฺถิ ตสฺส อาวฏฺฏนา อาโภโค…เป… ปณิธีติ? อามนฺตา. หฺจิ นตฺถิ ตสฺส อาวฏฺฏนา อาโภโค…เป… ปณิธิ, โน จ วต เร วตฺตพฺเพ – ‘‘รูปํ สารมฺมณ’’นฺติ.
ผสฺโส สารมฺมโณ, อตฺถิ ตสฺส อาวฏฺฏนา อาโภโค…เป… ปณิธีติ? อามนฺตา ¶ . รูปํ สารมฺมณํ, อตฺถิ ตสฺส อาวฏฺฏนา อาโภโค…เป… ปณิธีติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….
เวทนา…เป… สฺา เจตนา จิตฺตํ สทฺธา วีริยํ สติ สมาธิ ปฺา ราโค โทโส โมโห มาโน ทิฏฺิ วิจิกิจฺฉา ถินํ อุทฺธจฺจํ อหิริกํ…เป… อโนตฺตปฺปํ สารมฺมณํ, อตฺถิ ตสฺส อาวฏฺฏนา อาโภโค…เป… ปณิธีติ? อามนฺตา. รูปํ สารมฺมณํ, อตฺถิ ตสฺส อาวฏฺฏนา อาโภโค…เป… ปณิธีติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….
รูปํ สารมฺมณํ, นตฺถิ ตสฺส อาวฏฺฏนา อาโภโค…เป… ปณิธีติ? อามนฺตา. ผสฺโส สารมฺมโณ, นตฺถิ ตสฺส อาวฏฺฏนา อาโภโค…เป… ปณิธีติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….
รูปํ ¶ สารมฺมณํ, นตฺถิ ตสฺส อาวฏฺฏนา อาโภโค…เป… ปณิธีติ? อามนฺตา. เวทนา…เป… อโนตฺตปฺปํ สารมฺมณํ, นตฺถิ ตสฺส อาวฏฺฏนา อาโภโค…เป… ปณิธีติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….
๕๕๓. น วตฺตพฺพํ – ‘‘รูปํ สารมฺมณ’’นฺติ? อามนฺตา. นนุ รูปํ สปฺปจฺจยนฺติ? อามนฺตา. หฺจิ รูปํ สปฺปจฺจยํ, เตน วต เร วตฺตพฺเพ – ‘‘รูปํ สารมฺมณ’’นฺติ.
รูปํ สารมฺมณนฺติกถา นิฏฺิตา.
๙. นวมวคฺโค
(๘๗) ๔. อนุสยา อนารมฺมณกถา
๕๕๔. อนุสยา ¶ ¶ อนารมฺมณาติ? อามนฺตา. รูปํ ¶ นิพฺพานํ จกฺขายตนํ…เป… โผฏฺพฺพายตนนฺติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….
กามราคานุสโย อนารมฺมโณติ? อามนฺตา. กามราโค กามราคปริยุฏฺานํ กามราคสํโยชนํ กาโมโฆ กามโยโค กามจฺฉนฺทนีวรณํ อนารมฺมณนฺติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป… กามราโค กามราคปริยุฏฺานํ กามราคสํโยชนํ กาโมโฆ กามโยโค กามจฺฉนฺทนีวรณํ สารมฺมณนฺติ? อามนฺตา. กามราคานุสโย สารมฺมโณติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….
กามราคานุสโย อนารมฺมโณติ? อามนฺตา. กตมกฺขนฺธปริยาปนฺโนติ ¶ ? สงฺขารกฺขนฺธปริยาปนฺโนติ. สงฺขารกฺขนฺโธ อนารมฺมโณติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป… สงฺขารกฺขนฺโธ อนารมฺมโณติ? อามนฺตา. เวทนากฺขนฺโธ สฺากฺขนฺโธ วิฺาณกฺขนฺโธ อนารมฺมโณติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….
กามราคานุสโย สงฺขารกฺขนฺธปริยาปนฺโน อนารมฺมโณติ? อามนฺตา. กามราโค สงฺขารกฺขนฺธปริยาปนฺโน อนารมฺมโณติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป… กามราโค สงฺขารกฺขนฺธปริยาปนฺโน สารมฺมโณติ? อามนฺตา. กามราคานุสโย สงฺขารกฺขนฺธปริยาปนฺโน สารมฺมโณติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….
กามราคานุสโย ¶ สงฺขารกฺขนฺธปริยาปนฺโน อนารมฺมโณ, กามราโค สงฺขารกฺขนฺธปริยาปนฺโน สารมฺมโณติ? อามนฺตา. สงฺขารกฺขนฺโธ เอกเทโส สารมฺมโณ เอกเทโส อนารมฺมโณติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป… สงฺขารกฺขนฺโธ เอกเทโส สารมฺมโณ เอกเทโส อนารมฺมโณติ? อามนฺตา. เวทนากฺขนฺโธ สฺากฺขนฺโธ วิฺาณกฺขนฺโธ เอกเทโส สารมฺมโณ เอกเทโส อนารมฺมโณติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….
๕๕๕. ปฏิฆานุสโย ¶ มานานุสโย ทิฏฺานุสโย วิจิกิจฺฉานุสโย ภวราคานุสโย อวิชฺชานุสโย อนารมฺมโณติ? อามนฺตา. อวิชฺชา อวิชฺโชโฆ อวิชฺชาโยโค อวิชฺชานุสโย อวิชฺชาปริยุฏฺานํ อวิชฺชาสํโยชนํ ¶ อวิชฺชานีวรณํ อนารมฺมณนฺติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป… อวิชฺชา ¶ อวิชฺโชโฆ…เป… อวิชฺชานีวรณํ สารมฺมณนฺติ? อามนฺตา. อวิชฺชานุสโย สารมฺมโณติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….
อวิชฺชานุสโย อนารมฺมโณติ? อามนฺตา. กตมกฺขนฺธปริยาปนฺโนติ? สงฺขารกฺขนฺธปริยาปนฺโนติ. สงฺขารกฺขนฺโธ อนารมฺมโณติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป… สงฺขารกฺขนฺโธ อนารมฺมโณติ? อามนฺตา. เวทนากฺขนฺโธ สฺากฺขนฺโธ วิฺาณกฺขนฺโธ อนารมฺมโณติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….
อวิชฺชานุสโย สงฺขารกฺขนฺธปริยาปนฺโน อนารมฺมโณติ? อามนฺตา. อวิชฺชา ¶ สงฺขารกฺขนฺธปริยาปนฺนา อนารมฺมณาติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป… อวิชฺชา สงฺขารกฺขนฺธปริยาปนฺนา สารมฺมณาติ? อามนฺตา. อวิชฺชานุสโย สงฺขารกฺขนฺธปริยาปนฺโน สารมฺมโณติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….
อวิชฺชานุสโย สงฺขารกฺขนฺธปริยาปนฺโน อนารมฺมโณ, อวิชฺชา สงฺขารกฺขนฺธปริยาปนฺนา สารมฺมณาติ? อามนฺตา. สงฺขารกฺขนฺโธ เอกเทโส สารมฺมโณ เอกเทโส อนารมฺมโณติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป… สงฺขารกฺขนฺโธ เอกเทโส สารมฺมโณ เอกเทโส อนารมฺมโณติ? อามนฺตา. เวทนากฺขนฺโธ สฺากฺขนฺโธ วิฺาณกฺขนฺโธ เอกเทโส สารมฺมโณ เอกเทโส อนารมฺมโณติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….
๕๕๖. น ¶ วตฺตพฺพํ – ‘‘อนุสยา อนารมฺมณา’’ติ? อามนฺตา. ปุถุชฺชโน กุสลาพฺยากเต จิตฺเต วตฺตมาเน สานุสโยติ วตฺตพฺโพติ? อามนฺตา. อตฺถิ เตสํ อนุสยานํ อารมฺมณนฺติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป… เตน หิ อนุสยา อนารมฺมณาติ. ปุถุชฺชโน กุสลาพฺยากเต จิตฺเต วตฺตมาเน สราโคติ วตฺตพฺโพติ? อามนฺตา. อตฺถิ ตสฺส ราคสฺส อารมฺมณนฺติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป…. เตน หิ ราโค อนารมฺมโณติ.
อนุสยา อนารมฺมณาติกถา นิฏฺิตา.
๙. นวมวคฺโค
(๘๘) ๕. าณํ อนารมฺมณนฺติกถา
๕๕๗. าณํ ¶ ¶ อนารมฺมณนฺติ? อามนฺตา. รูปํ นิพฺพานํ จกฺขายตนํ…เป… โผฏฺพฺพายตนนฺติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป… าณํ อนารมฺมณนฺติ? อามนฺตา. ปฺา ¶ ปฺินฺทฺริยํ ปฺาพลํ สมฺมาทิฏฺิ ธมฺมวิจยสมฺโพชฺฌงฺโค อนารมฺมโณติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป… ปฺา ปฺินฺทฺริยํ ปฺาพลํ สมฺมาทิฏฺิ ธมฺมวิจยสมฺโพชฺฌงฺโค สารมฺมโณติ? อามนฺตา. าณํ สารมฺมณนฺติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….
าณํ อนารมฺมณนฺติ? อามนฺตา. กตมกฺขนฺธปริยาปนฺนนฺติ? สงฺขารกฺขนฺธปริยาปนฺนนฺติ. สงฺขารกฺขนฺโธ อนารมฺมโณติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป… สงฺขารกฺขนฺโธ อนารมฺมโณติ ¶ ? อามนฺตา. เวทนากฺขนฺโธ สฺากฺขนฺโธ วิฺาณกฺขนฺโธ อนารมฺมโณติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป… าณํ สงฺขารกฺขนฺธปริยาปนฺนํ อนารมฺมณนฺติ? อามนฺตา. ปฺา สงฺขารกฺขนฺธปริยาปนฺนา อนารมฺมณาติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป… ปฺา สงฺขารกฺขนฺธปริยาปนฺนา สารมฺมณาติ? อามนฺตา. าณํ สงฺขารกฺขนฺธปริยาปนฺนํ สารมฺมณนฺติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….
าณํ ¶ สงฺขารกฺขนฺธปริยาปนฺนํ อนารมฺมณํ, ปฺา สงฺขารกฺขนฺธปริยาปนฺนา สารมฺมณาติ? อามนฺตา. สงฺขารกฺขนฺโธ เอกเทโส สารมฺมโณ เอกเทโส อนารมฺมโณติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป… สงฺขารกฺขนฺโธ เอกเทโส สารมฺมโณ เอกเทโส อนารมฺมโณติ? อามนฺตา. เวทนากฺขนฺโธ สฺากฺขนฺโธ วิฺาณกฺขนฺโธ เอกเทโส สารมฺมโณ เอกเทโส อนารมฺมโณติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….
๕๕๘. น วตฺตพฺพํ – ‘‘าณํ อนารมฺมณ’’นฺติ? อามนฺตา. อรหา จกฺขุวิฺาณสมงฺคี าณีติ วตฺตพฺโพติ? อามนฺตา. อตฺถิ ตสฺส าณสฺส อารมฺมณนฺติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป… เตน หิ าณํ อนารมฺมณนฺติ. อรหา จกฺขุวิฺาณสมงฺคี ปฺวาติ ¶ วตฺตพฺโพติ? อามนฺตา. อตฺถิ ตาย ปฺาย อารมฺมณนฺติ? น ¶ เหวํ วตฺตพฺเพ…เป…. เตน หิ ปฺา อนารมฺมณาติ.
าณํ อนารมฺมณนฺติกถา นิฏฺิตา.
๙. นวมวคฺโค
(๘๙) ๖. อตีตานาคตารมฺมณกถา
๕๕๙. อตีตารมฺมณํ จิตฺตํ อนารมฺมณนฺติ? อามนฺตา. นนุ อตีตารมฺมณนฺติ? อามนฺตา. หฺจิ อตีตารมฺมณํ, โน จ วต เร วตฺตพฺเพ – ‘‘อตีตารมฺมณํ ¶ จิตฺตํ อนารมฺมณ’’นฺติ. อตีตารมฺมณํ ¶ จิตฺตํ อนารมฺมณนฺติ มิจฺฉา. หฺจิ วา ปน อนารมฺมณํ, โน จ วต เร วตฺตพฺเพ – ‘‘อตีตารมฺมณ’’นฺติ. อนารมฺมณํ อตีตารมฺมณนฺติ มิจฺฉา.
อตีตารมฺมณํ จิตฺตํ อนารมฺมณนฺติ? อามนฺตา. นนุ อตีตํ อารพฺภ อตฺถิ อาวฏฺฏนา…เป… ปณิธีติ? อามนฺตา. หฺจิ อตีตํ อารพฺภ อตฺถิ อาวฏฺฏนา…เป… ปณิธิ, โน จ วต เร วตฺตพฺเพ – ‘‘อตีตารมฺมณํ จิตฺตํ อนารมฺมณ’’นฺติ.
๕๖๐. อนาคตารมฺมณํ จิตฺตํ อนารมฺมณนฺติ? อามนฺตา. นนุ อนาคตารมฺมณนฺติ? อามนฺตา. หฺจิ อนาคตารมฺมณํ, โน ¶ จ วต เร วตฺตพฺเพ – ‘‘อนาคตารมฺมณํ จิตฺตํ อนารมฺมณ’’นฺติ. อนาคตารมฺมณํ จิตฺตํ อนารมฺมณนฺติ มิจฺฉา. หฺจิ วา ปน อนารมฺมณํ, โน จ วต เร วตฺตพฺเพ – ‘‘อนาคตารมฺมณ’’นฺติ. อนารมฺมณํ อนาคตารมฺมณนฺติ มิจฺฉา.
อนาคตารมฺมณํ จิตฺตํ อนารมฺมณนฺติ? อามนฺตา. นนุ อนาคตํ อารพฺภ อตฺถิ อาวฏฺฏนา…เป… ปณิธีติ? อามนฺตา. หฺจิ อนาคตํ อารพฺภ อตฺถิ อาวฏฺฏนา…เป… ปณิธิ, โน จ วต เร วตฺตพฺเพ – ‘‘อนาคตารมฺมณํ จิตฺตํ อนารมฺมณ’’นฺติ.
ปจฺจุปฺปนฺนํ ¶ อารพฺภ อตฺถิ อาวฏฺฏนา…เป… ปณิธิ, ปจฺจุปฺปนฺนารมฺมณํ จิตฺตํ สารมฺมณนฺติ? อามนฺตา. อตีตํ ¶ อารพฺภ อตฺถิ อาวฏฺฏนา…เป… ปณิธิ, อตีตารมฺมณํ จิตฺตํ สารมฺมณนฺติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป… ปจฺจุปฺปนฺนํ อารพฺภ อตฺถิ อาวฏฺฏนา…เป… ปณิธิ, ปจฺจุปฺปนฺนารมฺมณํ จิตฺตํ สารมฺมณนฺติ? อามนฺตา. อนาคตํ อารพฺภ อตฺถิ อาวฏฺฏนา…เป… ปณิธิ, อนาคตารมฺมณํ จิตฺตํ สารมฺมณนฺติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….
อตีตํ อารพฺภ อตฺถิ อาวฏฺฏนา…เป… ปณิธิ, อตีตารมฺมณํ จิตฺตํ อนารมฺมณนฺติ? อามนฺตา. ปจฺจุปฺปนฺนํ อารพฺภ อตฺถิ อาวฏฺฏนา…เป… ปณิธิ, ปจฺจุปฺปนฺนารมฺมณํ จิตฺตํ อนารมฺมณนฺติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….
อนาคตํ ¶ อารพฺภ อตฺถิ อาวฏฺฏนา…เป… ปณิธิ, อนาคตารมฺมณํ จิตฺตํ อนารมฺมณนฺติ? อามนฺตา. ปจฺจุปฺปนฺนํ อารพฺภ อตฺถิ อาวฏฺฏนา…เป… ปณิธิ, ปจฺจุปฺปนฺนารมฺมณํ จิตฺตํ อนารมฺมณนฺติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….
๕๖๑. น ¶ วตฺตพฺพํ – ‘‘อตีตานาคตารมฺมณํ จิตฺตํ อนารมฺมณ’’นฺติ? อามนฺตา. นนุ อตีตานาคตํ นตฺถีติ? อามนฺตา. หฺจิ อตีตานาคตํ นตฺถิ, เตน วต เร วตฺตพฺเพ – ‘‘อตีตานาคตารมฺมณํ จิตฺตํ อนารมฺมณ’’นฺติ…เป….
อตีตานาคตารมฺมณกถา นิฏฺิตา.
๙. นวมวคฺโค
(๙๐) ๗. วิตกฺกานุปติตกถา
๕๖๒. สพฺพํ จิตฺตํ วิตกฺกานุปติตนฺติ? อามนฺตา. สพฺพํ จิตฺตํ วิจารานุปติตํ ปีตานุปติตํ สุขานุปติตํ ทุกฺขานุปติตํ โสมนสฺสานุปติตํ โทมนสฺสานุปติตํ ¶ อุเปกฺขานุปติตํ ¶ สทฺธานุปติตํ วีริยานุปติตํ สตานุปติตํ สมาธานุปติตํ ปฺานุปติตํ ราคานุปติตํ โทสานุปติตํ…เป… อโนตฺตปฺปานุปติตนฺติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….
สพฺพํ จิตฺตํ วิตกฺกานุปติตนฺติ? อามนฺตา. นนุ อตฺถิ อวิตกฺโก วิจารมตฺโต สมาธีติ? อามนฺตา. หฺจิ อตฺถิ อวิตกฺโก วิจารมตฺโต สมาธิ, โน จ วต เร วตฺตพฺเพ – ‘‘สพฺพํ จิตฺตํ วิตกฺกานุปติต’’นฺติ ¶ .
สพฺพํ จิตฺตํ วิตกฺกานุปติตนฺติ? อามนฺตา. นนุ อตฺถิ อวิตกฺโก อวิจาโร สมาธีติ? อามนฺตา. หฺจิ อตฺถิ อวิตกฺโก อวิจาโร สมาธิ, โน จ วต เร วตฺตพฺเพ – ‘‘สพฺพํ จิตฺตํ วิตกฺกานุปติต’’นฺติ. สพฺพํ จิตฺตํ วิตกฺกานุปติตนฺติ? อามนฺตา. นนุ ตโย สมาธี วุตฺตา ภควตา – สวิตกฺโก สวิจาโร สมาธิ, อวิตกฺโก วิจารมตฺโต สมาธิ, อวิตกฺโก อวิจาโร สมาธีติ [ที. นิ. ๓.๓๐๕, ๓๕๓]? อามนฺตา. หฺจิ ตโย สมาธี วุตฺตา ภควตา – สวิตกฺโก สวิจาโร สมาธิ, อวิตกฺโก วิจารมตฺโต สมาธิ, อวิตกฺโก อวิจาโร สมาธิ, โน จ วต เร วตฺตพฺเพ – ‘‘สพฺพํ จิตฺตํ วิตกฺกานุปติต’’นฺติ.
วิตกฺกานุปติตกถา นิฏฺิตา.
๙. นวมวคฺโค
(๙๑) ๘. วิตกฺกวิปฺผารสทฺทกถา
๕๖๓. สพฺพโส ¶ วิตกฺกยโต วิจารยโต วิตกฺกวิปฺผาโร สทฺโทติ? อามนฺตา. สพฺพโส ผุสยโต ผสฺสวิปฺผาโร สทฺโท, สพฺพโส เวทยโต ¶ เวทนาวิปฺผาโร สทฺโท, สพฺพโส สฺชานโต สฺาวิปฺผาโร สทฺโท, สพฺพโส เจตยโต เจตนาวิปฺผาโร สทฺโท, สพฺพโส จินฺตยโต จิตฺตวิปฺผาโร ¶ สทฺโท, สพฺพโส สรโต สติวิปฺผาโร สทฺโท, สพฺพโส ปชานโต ¶ ปฺาวิปฺผาโร สทฺโทติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….
สพฺพโส วิตกฺกยโต วิจารยโต วิตกฺกวิปฺผาโร สทฺโทติ? อามนฺตา. วิตกฺกวิปฺผาโร สทฺโท โสตวิฺเยฺโย โสตสฺมึ ปฏิหฺติ โสตสฺส อาปาถํ อาคจฺฉตีติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป…. นนุ วิตกฺกวิปฺผาโร สทฺโท น โสตวิฺเยฺโย น โสตสฺมึ ปฏิหฺติ น โสตสฺส อาปาถํ อาคจฺฉตีติ? อามนฺตา. หฺจิ วิตกฺกวิปฺผาโร สทฺโท น โสตวิฺเยฺโย น โสตสฺมึ ปฏิหฺติ น โสตสฺส อาปาถํ อาคจฺฉติ, โน จ วต เร วตฺตพฺเพ – ‘‘สพฺพโส วิตกฺกยโต วิจารยโต วิตกฺกวิปฺผาโร สทฺโท’’ติ.
วิตกฺกวิปฺผารสทฺทกถา นิฏฺิตา.
๙. นวมวคฺโค
(๙๒) ๙. น ยถาจิตฺตสฺส วาจาติกถา
๕๖๔. น ยถาจิตฺตสฺส วาจาติ? อามนฺตา. อผสฺสกสฺส วาจา อเวทนกสฺส วาจา อสฺกสฺส วาจา อเจตนกสฺส วาจา อจิตฺตกสฺส วาจาติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป… นนุ สผสฺสกสฺส วาจา สเวทนกสฺส วาจา สสฺกสฺส วาจา สเจตนกสฺส วาจา สจิตฺตกสฺส วาจาติ? อามนฺตา. หฺจิ สผสฺสกสฺส วาจา…เป… สจิตฺตกสฺส วาจา, โน จ วต เร วตฺตพฺเพ – ‘‘น ยถาจิตฺตสฺส วาจา’’ติ.
น ¶ ¶ ¶ ยถาจิตฺตสฺส วาจาติ? อามนฺตา. อนาวฏฺเฏนฺตสฺส [อนาวฏฺฏนฺตสฺส (ปี.), อนาวชฺชนฺตสฺส (สี. สฺยา. ก.) กถา. ๔๘๔ ปสฺสิตพฺพํ] วาจา…เป… อนาโภคสฺส วาจา…เป… อปฺปณิทหนฺตสฺส วาจาติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป… นนุ อาวฏฺเฏนฺตสฺส วาจา อาโภคสฺส วาจา…เป… ปณิทหนฺตสฺส วาจาติ? อามนฺตา. หฺจิ อาวฏฺเฏนฺตสฺส วาจา อาโภคสฺส วาจา ปณิทหนฺตสฺส วาจา, โน จ วต เร วตฺตพฺเพ – ‘‘น ยถาจิตฺตสฺส วาจา’’ติ.
น ¶ ยถาจิตฺตสฺส วาจาติ? อามนฺตา. นนุ วาจา จิตฺตสมุฏฺานา จิตฺเตน สหชาตา จิตฺเตน สห เอกุปฺปาทาติ? อามนฺตา. หฺจิ วาจา จิตฺตสมุฏฺานา จิตฺเตน สหชาตา จิตฺเตน สห เอกุปฺปาทา, โน จ วต เร วตฺตพฺเพ – ‘‘น ยถาจิตฺตสฺส วาจา’’ติ.
น ยถาจิตฺตสฺส วาจาติ? อามนฺตา. น ภณิตุกาโม ภณติ, น กเถตุกาโม กเถติ, น อาลปิตุกาโม อาลปติ, น โวหริตุกาโม โวหรตีติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป… นนุ ภณิตุกาโม ภณติ, กเถตุกาโม กเถติ, อาลปิตุกาโม อาลปติ, โวหริตุกาโม โวหรตีติ? อามนฺตา. หฺจิ ภณิตุกาโม ภณติ, กเถตุกาโม กเถติ, อาลปิตุกาโม อาลปติ, โวหริตุกาโม โวหรติ, โน จ วต เร วตฺตพฺเพ – ‘‘น ยถาจิตฺตสฺส วาจา’’ติ.
๕๖๕. น วตฺตพฺพํ – ‘‘น ยถาจิตฺตสฺส วาจา’’ติ? อามนฺตา. นนุ อตฺถิ โกจิ ‘‘อฺํ ภณิสฺสามี’’ติ อฺํ ภณติ, ‘‘อฺํ กเถสฺสามี’’ติ อฺํ กเถติ, ‘‘อฺํ อาลปิสฺสามี’’ติ อฺํ อาลปติ, ‘‘อฺํ โวหริสฺสามี’’ติ ¶ อฺํ โวหรตีติ? อามนฺตา. หฺจิ อตฺถิ โกจิ ‘‘อฺํ ภณิสฺสามี’’ติ อฺํ ภณติ,…เป… ¶ ‘‘อฺํ โวหริสฺสามี’’ติ อฺํ โวหรติ, เตน วต เร วตฺตพฺเพ – ‘‘น ยถาจิตฺตสฺส วาจา’’ติ.
น ยถาจิตฺตสฺส วาจาติกถา นิฏฺิตา.
๙. นวมวคฺโค
(๙๓) ๑๐. น ยถาจิตฺตสฺส กายกมฺมนฺติกถา
๕๖๖. น ¶ ยถาจิตฺตสฺส กายกมฺมนฺติ? อามนฺตา. อผสฺสกสฺส กายกมฺมํ…เป… อจิตฺตกสฺส กายกมฺมนฺติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป… นนุ สผสฺสกสฺส กายกมฺมํ…เป… สจิตฺตกสฺส กายกมฺมนฺติ? อามนฺตา. หฺจิ สผสฺสกสฺส กายกมฺมํ…เป… สจิตฺตกสฺส กายกมฺมํ, โน จ วต เร วตฺตพฺเพ – ‘‘น ยถาจิตฺตสฺส กายกมฺม’’นฺติ.
น ¶ ยถาจิตฺตสฺส กายกมฺมนฺติ? อามนฺตา. อนาวฏฺเฏนฺตสฺส กายกมฺมํ…เป… อปฺปณิทหนฺตสฺส กายกมฺมนฺติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป… นนุ อาวฏฺเฏนฺตสฺส กายกมฺมํ…เป… ปณิทหนฺตสฺส กายกมฺมนฺติ? อามนฺตา. หฺจิ อาวฏฺเฏนฺตสฺส กายกมฺมํ…เป… ปณิทหนฺตสฺส กายกมฺมํ, โน จ วต เร วตฺตพฺเพ – ‘‘น ยถาจิตฺตสฺส กายกมฺม’’นฺติ.
น ยถาจิตฺตสฺส กายกมฺมนฺติ? อามนฺตา. นนุ กายกมฺมํ จิตฺตสมุฏฺานํ จิตฺเตน สหชาตํ จิตฺเตน สห เอกุปฺปาทนฺติ? อามนฺตา ¶ . หฺจิ ¶ กายกมฺมํ จิตฺตสมุฏฺานํ จิตฺเตน สหชาตํ จิตฺเตน สห เอกุปฺปาทํ, โน จ วต เร วตฺตพฺเพ – ‘‘น ยถาจิตฺตสฺส กายกมฺม’’นฺติ.
น ยถาจิตฺตสฺส กายกมฺมนฺติ? อามนฺตา. น อภิกฺกมิตุกาโม อภิกฺกมติ, น ปฏิกฺกมิตุกาโม ปฏิกฺกมติ, น อาโลเกตุกาโม อาโลเกติ, น วิโลเกตุกาโม วิโลเกติ, น สมิฺชิตุกาโม สมิฺเชติ, น ปสาเรตุกาโม ปสาเรตีติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป…. นนุ อภิกฺกมิตุกาโม อภิกฺกมติ, ปฏิกฺกมิตุกาโม ปฏิกฺกมติ, อาโลเกตุกาโม อาโลเกติ, วิโลเกตุกาโม วิโลเกติ, สมิฺชิตุกาโม สมิฺเชติ, ปสาเรตุกาโม ปสาเรตีติ? อามนฺตา. หฺจิ อภิกฺกมิตุกาโม อภิกฺกมติ…เป… ปสาเรตุกาโม ปสาเรติ, โน จ วต เร วตฺตพฺเพ – ‘‘น ยถาจิตฺตสฺส กายกมฺม’’นฺติ.
๕๖๗. น วตฺตพฺพํ – ‘‘น ยถาจิตฺตสฺส กายกมฺม’’นฺติ? อามนฺตา. นนุ อตฺถิ โกจิ ‘‘อฺตฺร คจฺฉิสฺสามี’’ติ อฺตฺร คจฺฉติ…เป… ‘‘อฺํ ปสาเรสฺสามี’’ติ อฺํ ปสาเรตีติ? อามนฺตา. หฺจิ อตฺถิ โกจิ ‘‘อฺตฺร ¶ คจฺฉิสฺสามี’’ติ อฺตฺร คจฺฉติ…เป… ‘‘อฺํ ปสาเรสฺสามี’’ติ อฺํ ปสาเรติ, เตน วต เร วตฺตพฺเพ – ‘‘น ยถาจิตฺตสฺส กายกมฺม’’นฺติ.
น ยถาจิตฺตสฺส กายกมฺมนฺติกถา นิฏฺิตา.
๙. นวมวคฺโค
(๙๔) ๑๑. อตีตานาคตสมนฺนาคตกถา
๕๖๘. อตีเตน ¶ ¶ สมนฺนาคโตติ? อามนฺตา. นนุ อตีตํ นิรุทฺธํ วิคตํ วิปริณตํ อตฺถงฺคตํ อพฺภตฺถงฺคตนฺติ? อามนฺตา. หฺจิ ¶ อตีตํ นิรุทฺธํ วิคตํ วิปริณตํ อตฺถงฺคตํ อพฺภตฺถงฺคตํ, โน จ วต เร วตฺตพฺเพ – ‘‘อตีเตน สมนฺนาคโต’’ติ.
อนาคเตน สมนฺนาคโตติ? อามนฺตา. นนุ อนาคตํ อชาตํ อภูตํ อสฺชาตํ อนิพฺพตฺตํ อนภินิพฺพตฺตํ อปาตุภูตนฺติ? อามนฺตา. หฺจิ อนาคตํ อชาตํ อภูตํ อสฺชาตํ อนิพฺพตฺตํ อนภินิพฺพตฺตํ อปาตุภูตํ, โน จ วต เร วตฺตพฺเพ – ‘‘อนาคเตน สมนฺนาคโต’’ติ.
๕๖๙. อตีเตน รูปกฺขนฺเธน สมนฺนาคโต, อนาคเตน รูปกฺขนฺเธน สมนฺนาคโต, ปจฺจุปฺปนฺเนน รูปกฺขนฺเธน สมนฺนาคโตติ? อามนฺตา. ตีหิ รูปกฺขนฺเธหิ สมนฺนาคโตติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป… อตีเตหิ ปฺจหิ ขนฺเธหิ สมนฺนาคโต, อนาคเตหิ ปฺจหิ ขนฺเธหิ สมนฺนาคโต, ปจฺจุปฺปนฺเนหิ ปฺจหิ ขนฺเธหิ สมนฺนาคโตติ? อามนฺตา. ปนฺนรสหิ ขนฺเธหิ สมนฺนาคโตติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….
อตีเตน จกฺขายตเนน สมนฺนาคโต, อนาคเตน จกฺขายตเนน สมนฺนาคโต, ปจฺจุปฺปนฺเนน จกฺขายตเนน สมนฺนาคโตติ? อามนฺตา. ตีหิ จกฺขายตเนหิ สมนฺนาคโตติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป… อตีเตหิ ¶ ทฺวาทสหิ อายตเนหิ สมนฺนาคโต, อนาคเตหิ ทฺวาทสหิ อายตเนหิ สมนฺนาคโต, ปจฺจุปฺปนฺเนหิ ทฺวาทสหิ อายตเนหิ สมนฺนาคโตติ? อามนฺตา. ฉตฺตึสายตเนหิ สมนฺนาคโตติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….
อตีตาย จกฺขุธาตุยา สมนฺนาคโต, อนาคตาย จกฺขุธาตุยา สมนฺนาคโต, ปจฺจุปฺปนฺนาย จกฺขุธาตุยา สมนฺนาคโตติ? อามนฺตา ¶ ¶ . ตีหิ จกฺขุธาตูหิ สมนฺนาคโตติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป… อตีตาหิ อฏฺารสหิ ธาตูหิ สมนฺนาคโต, อนาคตาหิ อฏฺารสหิ ธาตูหิ สมนฺนาคโต ¶ , ปจฺจุปฺปนฺนาหิ อฏฺารสหิ ธาตูหิ สมนฺนาคโตติ? อามนฺตา. จตุปฺาสธาตูหิ สมนฺนาคโตติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….
อตีเตน จกฺขุนฺทฺริเยน สมนฺนาคโต, อนาคเตน จกฺขุนฺทฺริเยน สมนฺนาคโต, ปจฺจุปฺปนฺเนน จกฺขุนฺทฺริเยน สมนฺนาคโตติ? อามนฺตา. ตีหิ จกฺขุนฺทฺริเยหิ สมนฺนาคโตติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป… อตีเตหิ พาวีสตินฺทฺริเยหิ สมนฺนาคโต, อนาคเตหิ พาวีสตินฺทฺริเยหิ สมนฺนาคโต, ปจฺจุปฺปนฺเนหิ พาวีสตินฺทฺริเยหิ สมนฺนาคโตติ? อามนฺตา. ฉสฏฺินฺทฺริเยหิ สมนฺนาคโตติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….
๕๗๐. น วตฺตพฺพํ – ‘‘อตีตานาคเตหิ สมนฺนาคโต’’ติ? อามนฺตา. นนุ อตฺถิ อฏฺวิโมกฺขฌายี จตุนฺนํ ฌานานํ นิกามลาภี นวนฺนํ อนุปุพฺพวิหารสมาปตฺตีนํ ¶ ลาภีติ? อามนฺตา. หฺจิ อตฺถิ อฏฺวิโมกฺขฌายี จตุนฺนํ ฌานานํ นิกามลาภี นวนฺนํ อนุปุพฺพวิหารสมาปตฺตีนํ ลาภี, เตน วต เร วตฺตพฺเพ – ‘‘อตีตานาคเตหิ สมนฺนาคโต’’ติ.
อตีตานาคตสมนฺนาคตกถา นิฏฺิตา.
นวมวคฺโค.
ตสฺสุทฺทานํ –
อานิสํสทสฺสาวิสฺส สํโยชนานํ ปหานํ, อมตารมฺมณํ สํโยชนํ, รูปํ ¶ สารมฺมณํ, อนุสยา อนารมฺมณา, เอวเมวํ าณํ, อตีตานาคตารมฺมณํ จิตฺตํ, สพฺพํ จิตฺตํ วิตกฺกานุปติตํ, สพฺพโส วิตกฺกยโต วิจารยโต วิตกฺกวิปฺผาโร สทฺโท, น ยถาจิตฺตสฺส วาจา, ตเถว กายกมฺมํ อตีตานาคเตหิ สมนฺนาคโตติ.
๑๐. ทสมวคฺโค
(๙๕) ๑. นิโรธกถา
๕๗๑. อุปปตฺเตสิเย ¶ ¶ ปฺจกฺขนฺเธ อนิรุทฺเธ กิริยา ปฺจกฺขนฺธา อุปฺปชฺชนฺตีติ? อามนฺตา. ทสนฺนํ ขนฺธานํ สโมธานํ โหติ, ทส ขนฺธา สมฺมุขีภาวํ อาคจฺฉนฺตีติ ¶ ¶ ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป… ทสนฺนํ ขนฺธานํ สโมธานํ โหติ, ทส ขนฺธา สมฺมุขีภาวํ อาคจฺฉนฺตีติ? อามนฺตา. ทฺวินฺนํ ผสฺสานํ…เป… ทฺวินฺนํ จิตฺตานํ สโมธานํ โหตีติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….
อุปปตฺเตสิเย ปฺจกฺขนฺเธ อนิรุทฺเธ กิริยา จตฺตาโร ขนฺธา อุปฺปชฺชนฺตีติ? อามนฺตา. นวนฺนํ ขนฺธานํ สโมธานํ โหติ, นว ขนฺธา สมฺมุขีภาวํ อาคจฺฉนฺตีติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป… นวนฺนํ ขนฺธานํ สโมธานํ โหติ, นว ขนฺธา สมฺมุขีภาวํ อาคจฺฉนฺตีติ? อามนฺตา. ทฺวินฺนํ ผสฺสานํ…เป… ทฺวินฺนํ จิตฺตานํ สโมธานํ โหตีติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….
อุปปตฺเตสิเย ปฺจกฺขนฺเธ อนิรุทฺเธ กิริยาาณํ อุปฺปชฺชตีติ? อามนฺตา. ฉนฺนํ ขนฺธานํ สโมธานํ โหติ, ฉ ขนฺธา สมฺมุขีภาวํ อาคจฺฉนฺตีติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป… ฉนฺนํ ขนฺธานํ สโมธานํ โหติ, ฉ ขนฺธา สมฺมุขีภาวํ อาคจฺฉนฺตีติ? อามนฺตา. ทฺวินฺนํ ผสฺสานํ…เป… ทฺวินฺนํ จิตฺตานํ สโมธานํ โหตีติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….
๕๗๒. อุปปตฺเตสิเย ¶ ปฺจกฺขนฺเธ นิรุทฺเธ มคฺโค อุปฺปชฺชตีติ? อามนฺตา. มโต มคฺคํ ภาเวติ, กาลงฺกโต มคฺคํ ภาเวตีติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….
นิโรธกถา นิฏฺิตา.
๑๐. ทสมวคฺโค
(๙๖) ๒. รูปํ มคฺโคติกถา
๕๗๓. มคฺคสมงฺคิสฺส ¶ ¶ รูปํ มคฺโคติ? อามนฺตา. สารมฺมณํ, อตฺถิ ตสฺส อาวฏฺฏนา อาโภโค สมนฺนาหาโร มนสิกาโร เจตนา ปตฺถนา ปณิธีติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป… นนุ อนารมฺมณํ, นตฺถิ ตสฺส อาวฏฺฏนา…เป… ปณิธีติ? อามนฺตา. หฺจิ อนารมฺมณํ, นตฺถิ ตสฺส อาวฏฺฏนา…เป… ปณิธิ; โน จ วต เร วตฺตพฺเพ – ‘‘มคฺคสมงฺคิสฺส รูปํ มคฺโค’’ติ.
สมฺมาวาจา มคฺโคติ? อามนฺตา. สารมฺมณา, อตฺถิ ตาย อาวฏฺฏนา…เป… ปณิธีติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป… นนุ อนารมฺมณา, นตฺถิ ตาย อาวฏฺฏนา…เป… ปณิธีติ? อามนฺตา. หฺจิ อนารมฺมณา, นตฺถิ ตาย อาวฏฺฏนา…เป… ปณิธิ; โน จ วต เร วตฺตพฺเพ – ‘‘สมฺมาวาจา มคฺโค’’ติ.
สมฺมากมฺมนฺโต ¶ …เป… สมฺมาอาชีโว มคฺโคติ? อามนฺตา. สารมฺมโณ, อตฺถิ ตสฺส อาวฏฺฏนา…เป… ปณิธีติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป… นนุ อนารมฺมโณ, นตฺถิ ตสฺส อาวฏฺฏนา…เป… ปณิธีติ? อามนฺตา ¶ . หฺจิ อนารมฺมโณ, นตฺถิ ตสฺส อาวฏฺฏนา…เป… ปณิธิ; โน จ วต เร วตฺตพฺเพ – ‘‘สมฺมาอาชีโว มคฺโค’’ติ.
๕๗๔. สมฺมาทิฏฺิ มคฺโค, สา จ สารมฺมณา, อตฺถิ ตาย อาวฏฺฏนา…เป… ปณิธีติ? อามนฺตา. สมฺมาวาจา มคฺโค, สา จ สารมฺมณา, อตฺถิ ตาย อาวฏฺฏนา…เป… ปณิธีติ? น ¶ เหวํ วตฺตพฺเพ …เป… สมฺมาทิฏฺิ มคฺโค, สา จ สารมฺมณา, อตฺถิ ตาย อาวฏฺฏนา…เป… ปณิธีติ? อามนฺตา. สมฺมากมฺมนฺโต…เป… สมฺมาอาชีโว มคฺโค, โส จ สารมฺมโณ, อตฺถิ ตสฺส อาวฏฺฏนา…เป… ปณิธีติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป… สมฺมาสงฺกปฺโป…เป… สมฺมาวายาโม…เป… สมฺมาสติ…เป….
สมฺมาสมาธิ มคฺโค, โส จ สารมฺมโณ, อตฺถิ ตสฺส อาวฏฺฏนา…เป… ปณิธีติ? อามนฺตา. สมฺมาวาจา มคฺโค, สา จ สารมฺมณา, อตฺถิ ตาย อาวฏฺฏนา…เป… ปณิธีติ? น ¶ เหวํ วตฺตพฺเพ…เป… สมฺมาสมาธิ มคฺโค, โส จ สารมฺมโณ, อตฺถิ ตสฺส อาวฏฺฏนา…เป… ปณิธีติ? อามนฺตา. สมฺมากมฺมนฺโต…เป… สมฺมาอาชีโว มคฺโค, โส จ สารมฺมโณ, อตฺถิ ตสฺส อาวฏฺฏนา…เป… ปณิธีติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….
สมฺมาวาจา มคฺโค, สา จ อนารมฺมณา, นตฺถิ ตาย อาวฏฺฏนา…เป… ปณิธีติ? อามนฺตา. สมฺมาทิฏฺิ มคฺโค, สา จ อนารมฺมณา, นตฺถิ ตาย อาวฏฺฏนา…เป… ปณิธีติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป… สมฺมาวาจา มคฺโค, สา จ อนารมฺมณา, นตฺถิ ตาย อาวฏฺฏนา…เป… ปณิธีติ? อามนฺตา. สมฺมาสงฺกปฺโป…เป… สมฺมาวายาโม… สมฺมาสติ ¶ … สมฺมาสมาธิ มคฺโค, โส จ อนารมฺมโณ, นตฺถิ ตสฺส อาวฏฺฏนา…เป… ปณิธีติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….
สมฺมากมฺมนฺโต ¶ …เป… สมฺมาอาชีโว มคฺโค, โส จ อนารมฺมโณ, นตฺถิ ตสฺส อาวฏฺฏนา…เป… ปณิธีติ? อามนฺตา. สมฺมาทิฏฺิ… สมฺมาสงฺกปฺโป… สมฺมาวายาโม… สมฺมาสติ…เป… สมฺมาสมาธิ มคฺโค, โส จ อนารมฺมโณ, นตฺถิ ตสฺส อาวฏฺฏนา…เป… ปณิธีติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….
๕๗๕. น ¶ วตฺตพฺพํ – ‘‘มคฺคสมงฺคิสฺส รูปํ มคฺโค’’ติ? อามนฺตา. นนุ สมฺมาวาจา สมฺมากมฺมนฺโต สมฺมาอาชีโว มคฺโคติ? อามนฺตา. หฺจิ สมฺมาวาจา สมฺมากมฺมนฺโต สมฺมาอาชีโว มคฺโค, เตน วต เร วตฺตพฺเพ – ‘‘มคฺคสมงฺคิสฺส รูปํ มคฺโค’’ติ.
รูปํ มคฺโคติกถา นิฏฺิตา.
๑๐. ทสมวคฺโค
(๙๗) ๓. ปฺจวิฺาณสมงฺคิสฺส มคฺคกถา
๕๗๖. ปฺจวิฺาณสมงฺคิสฺส ¶ อตฺถิ มคฺคภาวนาติ? อามนฺตา. นนุ ปฺจวิฺาณา อุปฺปนฺนวตฺถุกา อุปฺปนฺนารมฺมณาติ? อามนฺตา. หฺจิ ปฺจวิฺาณา อุปฺปนฺนวตฺถุกา อุปฺปนฺนารมฺมณา, โน จ วต เร วตฺตพฺเพ – ‘‘ปฺจวิฺาณสมงฺคิสฺส อตฺถิ มคฺคภาวนา’’ติ.
นนุ ปฺจวิฺาณา ปุเรชาตวตฺถุกา ปุเรชาตารมฺมณา อชฺฌตฺติกวตฺถุกา พาหิรารมฺมณา อสมฺภินฺนวตฺถุกา อสมฺภินฺนารมฺมณา นานาวตฺถุกา นานารมฺมณา ¶ น อฺมฺสฺส โคจรวิสยํ ¶ ปจฺจนุโภนฺติ, น อสมนฺนาหารา อุปฺปชฺชนฺติ, น อมนสิการา อุปฺปชฺชนฺติ, น อพฺโพกิณฺณา อุปฺปชฺชนฺติ, น อปุพฺพํ อจริมํ อุปฺปชฺชนฺติ, น อฺมฺสฺส สมนนฺตรา อุปฺปชฺชนฺติ, นนุ ปฺจวิฺาณา อนาโภคาติ? อามนฺตา. หฺจิ ปฺจวิฺาณา อนาโภคา, โน จ วต เร วตฺตพฺเพ – ‘‘ปฺจวิฺาณสมงฺคิสฺส อตฺถิ มคฺคภาวนา’’ติ.
๕๗๗. จกฺขุวิฺาณสมงฺคิสฺส อตฺถิ มคฺคภาวนาติ? อามนฺตา. จกฺขุวิฺาณํ สฺุตํ อารพฺภ อุปฺปชฺชตีติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป… จกฺขุวิฺาณํ สฺุตํ อารพฺภ อุปฺปชฺชตีติ? อามนฺตา. จกฺขฺุจ ปฏิจฺจ สฺุตฺจ อุปฺปชฺชติ จกฺขุวิฺาณนฺติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป… จกฺขฺุจ ปฏิจฺจ สฺุตฺจ อุปฺปชฺชติ จกฺขุวิฺาณนฺติ? อามนฺตา. ‘‘จกฺขฺุจ ปฏิจฺจ สฺุตฺจ อุปฺปชฺชติ จกฺขุวิฺาณ’’นฺติ – อตฺเถว สุตฺตนฺโตติ? นตฺถิ. ‘‘จกฺขฺุจ ปฏิจฺจ รูเป จ อุปฺปชฺชติ จกฺขุวิฺาณ’’นฺติ – อตฺเถว สุตฺตนฺโตติ? อามนฺตา. หฺจิ ‘‘จกฺขฺุจ ปฏิจฺจ รูเป จ อุปฺปชฺชติ จกฺขุวิฺาณ’’นฺติ – อตฺเถว สุตฺตนฺโต, โน จ วต เร วตฺตพฺเพ – ‘‘จกฺขฺุจ ปฏิจฺจ สฺุตฺจ อุปฺปชฺชติ จกฺขุวิฺาณ’’นฺติ.
๕๗๘. จกฺขุวิฺาณสมงฺคิสฺส ¶ อตฺถิ มคฺคภาวนาติ? อามนฺตา. จกฺขุวิฺาณํ อตีตานาคตํ อารพฺภ อุปฺปชฺชตีติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป… จกฺขุวิฺาณสมงฺคิสฺส อตฺถิ มคฺคภาวนาติ? อามนฺตา. จกฺขุวิฺาณํ ¶ ¶ ผสฺสํ อารพฺภ…เป… เวทนํ อารพฺภ… สฺํ อารพฺภ ¶ … เจตนํ อารพฺภ… จิตฺตํ อารพฺภ… จกฺขุํ อารพฺภ… กายํ อารพฺภ…เป… สทฺทํ อารพฺภ…เป… โผฏฺพฺพํ อารพฺภ อุปฺปชฺชตีติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….
มโนวิฺาณสมงฺคิสฺส อตฺถิ มคฺคภาวนา, มโนวิฺาณํ สฺุตํ อารพฺภ อุปฺปชฺชตีติ? อามนฺตา. จกฺขุวิฺาณสมงฺคิสฺส อตฺถิ มคฺคภาวนา, จกฺขุวิฺาณํ สฺุตํ อารพฺภ อุปฺปชฺชตีติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป… มโนวิฺาณสมงฺคิสฺส อตฺถิ มคฺคภาวนา, มโนวิฺาณํ อตีตานาคตํ อารพฺภ อุปฺปชฺชตีติ? อามนฺตา. จกฺขุวิฺาณสมงฺคิสฺส อตฺถิ มคฺคภาวนา, จกฺขุวิฺาณํ อตีตานาคตํ อารพฺภ อุปฺปชฺชตีติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป… มโนวิฺาณสมงฺคิสฺส อตฺถิ มคฺคภาวนา, มโนวิฺาณํ ผสฺสํ อารพฺภ… เวทนํ อารพฺภ…เป… โผฏฺพฺพํ อารพฺภ อุปฺปชฺชตีติ? อามนฺตา. จกฺขุวิฺาณสมงฺคิสฺส อตฺถิ มคฺคภาวนา, จกฺขุวิฺาณํ ผสฺสํ อารพฺภ… เวทนํ อารพฺภ…เป… โผฏฺพฺพํ อารพฺภ อุปฺปชฺชตีติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….
๕๗๙. น วตฺตพฺพํ – ‘‘ปฺจวิฺาณสมงฺคิสฺส อตฺถิ มคฺคภาวนา’’ติ? อามนฺตา. นนุ วุตฺตํ ภควตา – ‘‘อิธ, ภิกฺขเว, ภิกฺขุ จกฺขุนา รูปํ ทิสฺวา น นิมิตฺตคฺคาหี โหติ นานุพฺยฺชนคฺคาหี…เป… โสเตน สทฺทํ สุตฺวา…เป… ฆาเนน คนฺธํ ฆายิตฺวา…เป… ชิวฺหาย รสํ สายิตฺวา…เป… กาเยน โผฏฺพฺพํ ผุสิตฺวา น นิมิตฺตคฺคาหี โหติ นานุพฺยฺชนคฺคาหี’’ติ! [ม. นิ. ๑.๓๔๙; อ. นิ. ๔.๓๗] อตฺเถว สุตฺตนฺโตติ? อามนฺตา ¶ . เตน หิ ปฺจวิฺาณสมงฺคิสฺส อตฺถิ มคฺคภาวนาติ.
ปฺจวิฺาณสมงฺคิสฺส มคฺคกถา นิฏฺิตา.
๑๐. ทสมวคฺโค
(๙๘) ๔. ปฺจวิฺาณา กุสลาปิ อกุสลาปีติกถา
๕๘๐. ปฺจวิฺาณา ¶ กุสลาปิ อกุสลาปีติ? อามนฺตา. นนุ ปฺจวิฺาณา อุปฺปนฺนวตฺถุกา อุปฺปนฺนารมฺมณาติ? อามนฺตา. หฺจิ ปฺจวิฺาณา อุปฺปนฺนวตฺถุกา ¶ อุปฺปนฺนารมฺมณา, โน จ วต เร วตฺตพฺเพ – ‘‘ปฺจวิฺาณา กุสลาปิ อกุสลาปี’’ติ. นนุ ปฺจวิฺาณา ¶ ปุเรชาตวตฺถุกา ปุเรชาตารมฺมณา อชฺฌตฺติกวตฺถุกา พาหิรารมฺมณา อสมฺภินฺนวตฺถุกา อสมฺภินฺนารมฺมณา นานาวตฺถุกา นานารมฺมณา น อฺมฺสฺส โคจรวิสยํ ปจฺจนุโภนฺติ, น อสมนฺนาหารา อุปฺปชฺชนฺติ, น อมนสิการา อุปฺปชฺชนฺติ, น อพฺโพกิณฺณา อุปฺปชฺชนฺติ, น อปุพฺพํ อจริมํ อุปฺปชฺชนฺติ, น อฺมฺสฺส สมนนฺตรา อุปฺปชฺชนฺติ, นนุ ปฺจวิฺาณา อนาโภคาติ? อามนฺตา. หฺจิ ปฺจวิฺาณา อนาโภคา, โน จ วต เร วตฺตพฺเพ – ‘‘ปฺจวิฺาณา กุสลาปิ อกุสลาปี’’ติ.
๕๘๑. จกฺขุวิฺาณํ กุสลนฺติ? อามนฺตา. จกฺขุวิฺาณํ สฺุตํ อารพฺภ อุปฺปชฺชตีติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป… จกฺขุวิฺาณํ สฺุตํ อารพฺภ อุปฺปชฺชตีติ? อามนฺตา. จกฺขฺุจ ปฏิจฺจ สฺุตฺจ อุปฺปชฺชติ จกฺขุวิฺาณนฺติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ. จกฺขฺุจ ปฏิจฺจ สฺุตฺจ อุปฺปชฺชติ จกฺขุวิฺาณนฺติ? อามนฺตา. จกฺขฺุจ ปฏิจฺจ ¶ สฺุตฺจ อุปฺปชฺชติ จกฺขุวิฺาณ’’นฺติ – อตฺเถว สุตฺตนฺโตติ? นตฺถิ. ‘‘จกฺขฺุจ ปฏิจฺจ รูเป จ อุปฺปชฺชติ จกฺขุวิฺาณ’’นฺติ – อตฺเถว สุตฺตนฺโตติ? อามนฺตา ¶ . หฺจิ ‘‘จกฺขฺุจ ปฏิจฺจ รูเป จ อุปฺปชฺชติ จกฺขุวิฺาณ’’นฺติ – อตฺเถว สุตฺตนฺโต, โน จ วต เร วตฺตพฺเพ – ‘‘จกฺขฺุจ ปฏิจฺจ สฺุตฺจ อุปฺปชฺชติ จกฺขุวิฺาณ’’นฺติ.
๕๘๒. จกฺขุวิฺาณํ กุสลมฺปิ อกุสลมฺปีติ? อามนฺตา. จกฺขุวิฺาณํ อตีตานาคตํ อารพฺภ อุปฺปชฺชตีติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป…. จกฺขุวิฺาณํ กุสลมฺปิ อกุสลมฺปีติ? อามนฺตา. จกฺขุวิฺาณํ ผสฺสํ อารพฺภ…เป… จิตฺตํ อารพฺภ… จกฺขุํ อารพฺภ…เป… กายํ อารพฺภ… สทฺทํ อารพฺภ…เป… โผฏฺพฺพํ อารพฺภ อุปฺปชฺชตีติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….
มโนวิฺาณํ กุสลมฺปิ อกุสลมฺปิ, มโนวิฺาณํ สฺุตํ อารพฺภ อุปฺปชฺชตีติ? อามนฺตา. จกฺขุวิฺาณํ กุสลมฺปิ อกุสลมฺปิ, จกฺขุวิฺาณํ สฺุตํ อารพฺภ อุปฺปชฺชตีติ? น ¶ เหวํ วตฺตพฺเพ…เป… มโนวิฺาณํ กุสลมฺปิ อกุสลมฺปิ, มโนวิฺาณํ อตีตานาคตํ อารพฺภ อุปฺปชฺชตีติ? อามนฺตา. จกฺขุวิฺาณํ กุสลมฺปิ อกุสลมฺปิ, จกฺขุวิฺาณํ อตีตานาคตํ อารพฺภ อุปฺปชฺชตีติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป… มโนวิฺาณํ กุสลมฺปิ อกุสลมฺปิ, มโนวิฺาณํ ผสฺสํ อารพฺภ…เป… จิตฺตํ อารพฺภ…เป… กายํ อารพฺภ ¶ … สทฺทํ อารพฺภ ¶ …เป… โผฏฺพฺพํ อารพฺภ อุปฺปชฺชตีติ? อามนฺตา. จกฺขุวิฺาณํ กุสลมฺปิ อกุสลมฺปิ, จกฺขุวิฺาณํ ผสฺสํ อารพฺภ…เป… โผฏฺพฺพํ อารพฺภ อุปฺปชฺชตีติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….
๕๘๓. น วตฺตพฺพํ – ‘‘ปฺจวิฺาณา กุสลาปิ อกุสลาปี’’ติ? อามนฺตา. นนุ วุตฺตํ ภควตา – ‘‘อิธ, ภิกฺขเว, ภิกฺขุ จกฺขุนา ¶ รูปํ ทิสฺวา นิมิตฺตคฺคาหี โหติ…เป… น นิมิตฺตคฺคาหี โหติ…เป… โสเตน สทฺทํ สุตฺวา…เป… กาเยน โผฏฺพฺพํ ผุสิตฺวา นิมิตฺตคฺคาหี โหติ…เป… น นิมิตฺตคฺคาหี โหตี’’ติ! อตฺเถว สุตฺตนฺโตติ? อามนฺตา. เตน หิ ปฺจวิฺาณา กุสลาปิ อกุสลาปีติ.
ปฺจวิฺาณา กุสลาปิ อกุสลาปีติกถา นิฏฺิตา.
๑๐. ทสมวคฺโค
(๙๙) ๕. สาโภคาติกถา
๕๘๔. ปฺจวิฺาณา สาโภคาติ? อามนฺตา. นนุ ปฺจวิฺาณา อุปฺปนฺนวตฺถุกา อุปฺปนฺนารมฺมณาติ? อามนฺตา. หฺจิ ปฺจวิฺาณา อุปฺปนฺนวตฺถุกา อุปฺปนฺนารมฺมณา, โน จ วต เร วตฺตพฺเพ – ‘‘ปฺจวิฺาณา สาโภคา’’ติ. นนุ ปฺจวิฺาณา ¶ ปุเรชาตวตฺถุกา ปุเรชาตารมฺมณา อชฺฌตฺติกวตฺถุกา พาหิรารมฺมณา อสมฺภินฺนวตฺถุกา อสมฺภินฺนารมฺมณา นานาวตฺถุกา นานารมฺมณา น อฺมฺสฺส โคจรวิสยํ ปจฺจนุโภนฺติ, น อสมนฺนาหารา อุปฺปชฺชนฺติ, น อมนสิการา อุปฺปชฺชนฺติ, น อพฺโพกิณฺณา อุปฺปชฺชนฺติ, น อปุพฺพํ อจริมํ อุปฺปชฺชนฺติ, นนุ ปฺจวิฺาณา น อฺมฺสฺส สมนนฺตรา อุปฺปชฺชนฺตีติ? อามนฺตา. หฺจิ ปฺจวิฺาณา น อฺมฺสฺส สมนนฺตรา อุปฺปชฺชนฺติ, โน จ วต เร วตฺตพฺเพ – ‘‘ปฺจวิฺาณา สาโภคา’’ติ.
๕๘๕. จกฺขุวิฺาณํ ¶ สาโภคนฺติ? อามนฺตา. จกฺขุวิฺาณํ สฺุตํ อารพฺภ อุปฺปชฺชตีติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป… จกฺขุวิฺาณํ สฺุตํ อารพฺภ อุปฺปชฺชตีติ? อามนฺตา. จกฺขฺุจ ¶ ปฏิจฺจ สฺุตฺจ อุปฺปชฺชติ จกฺขุวิฺาณนฺติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป… จกฺขฺุจ ปฏิจฺจ สฺุตฺจ อุปฺปชฺชติ จกฺขุวิฺาณนฺติ? อามนฺตา. ‘‘จกฺขฺุจ ¶ ปฏิจฺจ สฺุตฺจ อุปฺปชฺชติ จกฺขุวิฺาณ’’นฺติ – อตฺเถว สุตฺตนฺโตติ? นตฺถิ…เป… ‘‘จกฺขฺุจ ปฏิจฺจ รูเป จ อุปฺปชฺชติ จกฺขุวิฺาณ’’นฺติ – อตฺเถว สุตฺตนฺโตติ? อามนฺตา. หฺจิ ‘‘จกฺขฺุจ ปฏิจฺจ รูเป จ อุปฺปชฺชติ จกฺขุวิฺาณ’’นฺติ – อตฺเถว สุตฺตนฺโต, โน จ วต เร วตฺตพฺเพ – ‘‘จกฺขฺุจ ปฏิจฺจ สฺุตฺจ อุปฺปชฺชติ จกฺขุวิฺาณ’’นฺติ.
จกฺขุวิฺาณํ สาโภคนฺติ? อามนฺตา. จกฺขุวิฺาณํ ¶ อตีตานาคตํ อารพฺภ อุปฺปชฺชตีติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป… จกฺขุวิฺาณํ สาโภคนฺติ? อามนฺตา. จกฺขุวิฺาณํ ผสฺสํ อารพฺภ…เป… โผฏฺพฺพํ อารพฺภ อุปฺปชฺชตีติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป… มโนวิฺาณํ สาโภคํ, มโนวิฺาณํ สฺุตํ อารพฺภ อุปฺปชฺชตีติ? อามนฺตา. จกฺขุวิฺาณํ สาโภคํ, จกฺขุวิฺาณํ สฺุตํ อารพฺภ อุปฺปชฺชตีติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป… มโนวิฺาณํ ¶ สาโภคํ, มโนวิฺาณํ อตีตานาคตํ อารพฺภ อุปฺปชฺชตีติ? อามนฺตา. จกฺขุวิฺาณํ สาโภคํ, จกฺขุวิฺาณํ อตีตานาคตํ อารพฺภ อุปฺปชฺชตีติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป… มโนวิฺาณํ สาโภคํ, มโนวิฺาณํ ผสฺสํ อารพฺภ…เป… โผฏฺพฺพํ อารพฺภ อุปฺปชฺชตีติ? อามนฺตา. จกฺขุวิฺาณํ สาโภคํ, จกฺขุวิฺาณํ ผสฺสํ อารพฺภ…เป… โผฏฺพฺพํ อารพฺภ อุปฺปชฺชตีติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….
๕๘๖. น วตฺตพฺพํ – ‘‘ปฺจวิฺาณา สาโภคา’’ติ? อามนฺตา. นนุ วุตฺตํ ภควตา – ‘‘อิธ, ภิกฺขเว, ภิกฺขุ จกฺขุนา รูปํ ทิสฺวา นิมิตฺตคฺคาหี โหติ…เป… น นิมิตฺตคฺคาหี โหติ…เป… กาเยน โผฏฺพฺพํ ผุสิตฺวา นิมิตฺตคฺคาหี โหติ…เป… น นิมิตฺตคฺคาหี โหตี’’ติ! อตฺเถว สุตฺตนฺโตติ? อามนฺตา. เตน หิ ปฺจวิฺาณา สาโภคาติ…เป….
สาโภคาติกถา นิฏฺิตา.
๑๐. ทสมวคฺโค
(๑๐๐) ๖. ทฺวีหิสีเลหิกถา
๕๘๗. มคฺคสมงฺคี ¶ ¶ ทฺวีหิ สีเลหิ สมนฺนาคโตติ? อามนฺตา. มคฺคสมงฺคี ทฺวีหิ ผสฺเสหิ ทฺวีหิ เวทนาหิ ทฺวีหิ สฺาหิ ทฺวีหิ เจตนาหิ ทฺวีหิ จิตฺเตหิ ¶ ทฺวีหิ สทฺธาหิ ทฺวีหิ วีริเยหิ ทฺวีหิ สตีหิ ทฺวีหิ สมาธีหิ ทฺวีหิ ปฺาหิ สมนฺนาคโตติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….
มคฺคสมงฺคี โลกิเยน สีเลน สมนฺนาคโตติ? อามนฺตา. มคฺคสมงฺคี โลกิเยน ผสฺเสน โลกิยาย เวทนาย โลกิยาย ปฺาย โลกิยาย เจตนาย โลกิเยน จิตฺเตน โลกิยาย สทฺธาย โลกิเยน วีริเยน โลกิยาย สติยา โลกิเยน สมาธินา โลกิยาย ปฺาย สมนฺนาคโตติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….
มคฺคสมงฺคี โลกิเยน จ โลกุตฺตเรน จ สีเลน สมนฺนาคโตติ? อามนฺตา. มคฺคสมงฺคี ¶ โลกิเยน จ โลกุตฺตเรน จ ผสฺเสน สมนฺนาคโต…เป… โลกิยาย จ โลกุตฺตราย จ ปฺาย สมนฺนาคโตติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป… มคฺคสมงฺคี โลกิเยน สีเลน สมนฺนาคโตติ? อามนฺตา. มคฺคสมงฺคี ปุถุชฺชโนติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….
๕๘๘. มคฺคสมงฺคี โลกิยาย สมฺมาวาจาย สมนฺนาคโตติ? อามนฺตา. มคฺคสมงฺคี โลกิยาย สมฺมาทิฏฺิยา สมนฺนาคโตติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป… มคฺคสมงฺคี โลกิยาย สมฺมาวาจาย สมนฺนาคโตติ ¶ ? อามนฺตา. มคฺคสมงฺคี โลกิเยน สมฺมาสงฺกปฺเปน…เป… โลกิเยน สมฺมาวายาเมน…เป… โลกิยาย สมฺมาสติยา…เป… โลกิเยน สมฺมาสมาธินา สมนฺนาคโตติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป… มคฺคสมงฺคี โลกิเยน สมฺมากมฺมนฺเตน…เป… โลกิเยน สมฺมาอาชีเวน สมนฺนาคโตติ? อามนฺตา. มคฺคสมงฺคี โลกิยาย สมฺมาทิฏฺิยา…เป… โลกิเยน สมฺมาสมาธินา สมนฺนาคโตติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….
มคฺคสมงฺคี โลกิยาย จ โลกุตฺตราย จ สมฺมาวาจาย สมนฺนาคโตติ? อามนฺตา. มคฺคสมงฺคี ¶ โลกิยาย จ โลกุตฺตราย จ สมฺมาทิฏฺิยา สมนฺนาคโตติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป… มคฺคสมงฺคี โลกิยาย จ โลกุตฺตราย จ สมฺมาวาจาย สมนฺนาคโตติ? อามนฺตา. มคฺคสมงฺคี โลกิเยน จ โลกุตฺตเรน จ สมฺมาสงฺกปฺเปน…เป… โลกิเยน จ โลกุตฺตเรน จ สมฺมาวายาเมน ¶ …เป… โลกิยาย จ โลกุตฺตราย จ สมฺมาสติยา…เป… โลกิเยน จ โลกุตฺตเรน จ สมฺมาสมาธินา สมนฺนาคโตติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….
มคฺคสมงฺคี ¶ โลกิเยน จ โลกุตฺตเรน จ สมฺมากมฺมนฺเตน…เป… สมฺมาอาชีเวน สมนฺนาคโตติ? อามนฺตา. มคฺคสมงฺคี โลกิยาย จ โลกุตฺตราย จ สมฺมาทิฏฺิยา สมนฺนาคโตติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป… มคฺคสมงฺคี โลกิเยน จ โลกุตฺตเรน จ สมฺมาอาชีเวน สมนฺนาคโตติ? อามนฺตา ¶ . มคฺคสมงฺคี โลกิเยน จ โลกุตฺตเรน จ สมฺมาสงฺกปฺเปน…เป… โลกิเยน จ โลกุตฺตเรน จ สมฺมาสมาธินา สมนฺนาคโตติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….
๕๘๙. น วตฺตพฺพํ – ‘‘มคฺคสมงฺคี ทฺวีหิ สีเลหิ สมนฺนาคโต’’ติ? อามนฺตา. โลกิเย สีเล นิรุทฺเธ มคฺโค อุปฺปชฺชตีติ? อามนฺตา. ทุสฺสีโล ขณฺฑสีโล ฉินฺนสีโล มคฺคํ ภาเวตีติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ …เป… เตน หิ มคฺคสมงฺคี ทฺวีหิ สีเลหิ สมนฺนาคโตติ.
ทฺวีหิสีเลหิกถา นิฏฺิตา.
๑๐. ทสมวคฺโค
(๑๐๑) ๗. สีลํ อเจตสิกนฺติกถา
๕๙๐. สีลํ อเจตสิกนฺติ? อามนฺตา. รูปํ…เป… นิพฺพานํ…เป… จกฺขายตนํ ¶ …เป… กายายตนํ… รูปายตนํ…เป… โผฏฺพฺพายตนนฺติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป… สีลํ อเจตสิกนฺติ? อามนฺตา. ผสฺโส อเจตสิโกติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ ¶ …เป… สีลํ อเจตสิกนฺติ? อามนฺตา. เวทนา…เป… สฺา…เป… เจตนา…เป… สทฺธา…เป… วีริยํ…เป… สติ…เป… สมาธิ…เป… ปฺา อเจตสิกาติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….
ผสฺโส เจตสิโกติ? อามนฺตา. สีลํ เจตสิกนฺติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป… เวทนา…เป… สฺา…เป… เจตนา…เป… สทฺธา…เป… วีริยํ…เป… สติ…เป… สมาธิ…เป… ปฺา เจตสิกาติ? อามนฺตา. สีลํ เจตสิกนฺติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….
๕๙๑. สีลํ อเจตสิกนฺติ? อามนฺตา. อนิฏฺผลนฺติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป… นนุ อิฏฺผลนฺติ? อามนฺตา. หฺจิ อิฏฺผลํ, โน จ วต เร วตฺตพฺเพ – ‘‘สีลํ อเจตสิก’’นฺติ.
สทฺธา ¶ อิฏฺผลา, สทฺธา เจตสิกาติ? อามนฺตา. สีลํ อิฏฺผลํ, สีลํ เจตสิกนฺติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป… วีริยํ…เป… สติ…เป… สมาธิ…เป… ปฺา อิฏฺผลา, ปฺา เจตสิกาติ? อามนฺตา. สีลํ อิฏฺผลํ, สีลํ เจตสิกนฺติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….
สีลํ อิฏฺผลํ, สีลํ อเจตสิกนฺติ? อามนฺตา ¶ . สทฺธา อิฏฺผลา, สทฺธา อเจตสิกาติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป… สีลํ อิฏฺผลํ, สีลํ อเจตสิกนฺติ? อามนฺตา. วีริยํ…เป… สติ…เป… สมาธิ…เป… ปฺา อิฏฺผลา, ปฺา อเจตสิกาติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….
๕๙๒. สีลํ อเจตสิกนฺติ? อามนฺตา. อผลํ อวิปากนฺติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป… นนุ สผลํ สวิปากนฺติ? อามนฺตา. หฺจิ สผลํ สวิปากํ, โน จ วต เร วตฺตพฺเพ – ‘‘สีลํ อเจตสิก’’นฺติ…เป….
จกฺขายตนํ อเจตสิกํ อวิปากนฺติ? อามนฺตา. สีลํ อเจตสิกํ อวิปากนฺติ? น ¶ เหวํ วตฺตพฺเพ…เป… โสตายตนํ…เป… กายายตนํ ¶ …เป… รูปายตนํ…เป… โผฏฺพฺพายตนํ อเจตสิกํ อวิปากนฺติ? อามนฺตา. สีลํ อเจตสิกํ อวิปากนฺติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….
สีลํ อเจตสิกํ สวิปากนฺติ? อามนฺตา. จกฺขายตนํ อเจตสิกํ สวิปากนฺติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป… สีลํ อเจตสิกํ สวิปากนฺติ? อามนฺตา. โสตายตนํ…เป… กายายตนํ… รูปายตนํ…เป… โผฏฺพฺพายตนํ อเจตสิกํ สวิปากนฺติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….
๕๙๓. สมฺมาวาจา อเจตสิกาติ? อามนฺตา. สมฺมาทิฏฺิ อเจตสิกาติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป… สมฺมาวาจา ¶ อเจตสิกาติ? อามนฺตา. สมฺมาสงฺกปฺโป…เป… สมฺมาวายาโม…เป… สมฺมาสติ…เป… สมฺมาสมาธิ อเจตสิโกติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป… สมฺมากมฺมนฺโต…เป… สมฺมาอาชีโว อเจตสิโกติ? อามนฺตา. สมฺมาทิฏฺิ อเจตสิกาติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป… สมฺมาอาชีโว อเจตสิโกติ? อามนฺตา. สมฺมาสงฺกปฺโป… สมฺมาวายาโม… สมฺมาสติ… สมฺมาสมาธิ อเจตสิโกติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….
สมฺมาทิฏฺิ เจตสิกาติ? อามนฺตา. สมฺมาวาจา เจตสิกาติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป… สมฺมาทิฏฺิ เจตสิกาติ? อามนฺตา. สมฺมากมฺมนฺโต…เป… สมฺมาอาชีโว ¶ เจตสิโกติ? น ¶ เหวํ วตฺตพฺเพ…เป… สมฺมาสงฺกปฺโป…เป… สมฺมาวายาโม…เป… สมฺมาสติ…เป… สมฺมาสมาธิ เจตสิโกติ? อามนฺตา. สมฺมาวาจา เจตสิกาติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป… สมฺมาสมาธิ เจตสิโกติ? อามนฺตา. สมฺมากมฺมนฺโต…เป… สมฺมาอาชีโว เจตสิโกติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….
๕๙๔. น วตฺตพฺพํ – ‘‘สีลํ อเจตสิก’’นฺติ? อามนฺตา. สีเล อุปฺปชฺชิตฺวา นิรุทฺเธ ทุสฺสีโล โหตีติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ. เตน หิ สีลํ อเจตสิกนฺติ.
สีลํ อเจตสิกนฺติกถา นิฏฺิตา.
๑๐. ทสมวคฺโค
(๑๐๒) ๘. สีลํ น จิตฺตานุปริวตฺตีติกถา
๕๙๕. สีลํ ¶ ¶ น จิตฺตานุปริวตฺตีติ? อามนฺตา. รูปํ… นิพฺพานํ… จกฺขายตนํ…เป… โผฏฺพฺพายตนนฺติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป… สีลํ น จิตฺตานุปริวตฺตีติ? อามนฺตา. ผสฺโส น จิตฺตานุปริวตฺตีติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป… สีลํ น จิตฺตานุปริวตฺตีติ? อามนฺตา. เวทนา…เป… สฺา… เจตนา… สทฺธา… วีริยํ… สติ… สมาธิ…เป… ปฺา น จิตฺตานุปริวตฺตีติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….
ผสฺโส จิตฺตานุปริวตฺตีติ? อามนฺตา. สีลํ จิตฺตานุปริวตฺตีติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป… เวทนา…เป… สฺา… เจตนา ¶ … สทฺธา… วีริยํ… สติ… สมาธิ…เป… ปฺา จิตฺตานุปริวตฺตีติ? อามนฺตา. สีลํ จิตฺตานุปริวตฺตีติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….
๕๙๖. สมฺมาวาจา น จิตฺตานุปริวตฺตีติ? อามนฺตา. สมฺมาทิฏฺิ น จิตฺตานุปริวตฺตีติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป… สมฺมาวาจา น จิตฺตานุปริวตฺตีติ? อามนฺตา. สมฺมาสงฺกปฺโป… สมฺมาวายาโม… สมฺมาสติ…เป… สมฺมาสมาธิ น จิตฺตานุปริวตฺตีติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….
สมฺมากมฺมนฺโต…เป… สมฺมาอาชีโว น จิตฺตานุปริวตฺตีติ? อามนฺตา ¶ . สมฺมาทิฏฺิ น จิตฺตานุปริวตฺตีติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป… สมฺมาอาชีโว น จิตฺตานุปริวตฺตีติ ¶ ? อามนฺตา. สมฺมาสงฺกปฺโป… สมฺมาวายาโม… สมฺมาสติ…เป… สมฺมาสมาธิ น จิตฺตานุปริวตฺตีติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….
สมฺมาทิฏฺิ จิตฺตานุปริวตฺตีติ? อามนฺตา. สมฺมาวาจา จิตฺตานุปริวตฺตีติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป… สมฺมาทิฏฺิ จิตฺตานุปริวตฺตีติ? อามนฺตา. สมฺมากมฺมนฺโต…เป… สมฺมาอาชีโว จิตฺตานุปริวตฺตีติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….
สมฺมาสงฺกปฺโป ¶ … สมฺมาวายาโม… สมฺมาสติ…เป… สมฺมาสมาธิ จิตฺตานุปริวตฺตีติ? อามนฺตา. สมฺมาวาจา จิตฺตานุปริวตฺตีติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป… สมฺมาสมาธิ จิตฺตานุปริวตฺตีติ? อามนฺตา. สมฺมากมฺมนฺโต…เป… สมฺมาอาชีโว จิตฺตานุปริวตฺตีติ ¶ ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….
๕๙๗. น วตฺตพฺพํ – ‘‘สีลํ น จิตฺตานุปริวตฺตี’’ติ? อามนฺตา. สีเล อุปฺปชฺชิตฺวา นิรุทฺเธ ทุสฺสีโล โหตีติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ. เตน หิ สีลํ น จิตฺตานุปริวตฺตีติ.
สีลํ น จิตฺตานุปริวตฺตีติกถา นิฏฺิตา.
๑๐. ทสมวคฺโค
(๑๐๓) ๙. สมาทานเหตุกถา
๕๙๘. สมาทานเหตุกํ ¶ สีลํ วฑฺฒตีติ? อามนฺตา. สมาทานเหตุโก ผสฺโส วฑฺฒติ, เวทนา วฑฺฒติ, สฺา วฑฺฒติ, เจตนา วฑฺฒติ, จิตฺตํ วฑฺฒติ, สทฺธา วฑฺฒติ, วีริยํ วฑฺฒติ, สติ วฑฺฒติ, สมาธิ วฑฺฒติ, ปฺา วฑฺฒตีติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….
สมาทานเหตุกํ สีลํ วฑฺฒตีติ? อามนฺตา. ลตา วิย วฑฺฒติ, มาลุวา วิย วฑฺฒติ, รุกฺโข วิย วฑฺฒติ, ติณํ วิย วฑฺฒติ, มฺุชปฺุโช วิย วฑฺฒตีติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….
๕๙๙. สมาทานเหตุกํ สีลํ วฑฺฒตีติ? อามนฺตา. สีลํ สมาทิยิตฺวา กามวิตกฺกํ วิตกฺเกนฺตสฺส พฺยาปาทวิตกฺกํ วิตกฺเกนฺตสฺส วิหึสาวิตกฺกํ วิตกฺเกนฺตสฺส สีลํ วฑฺฒตีติ? อามนฺตา. ทฺวินฺนํ ผสฺสานํ…เป… ทฺวินฺนํ จิตฺตานํ สโมธานํ ¶ โหตีติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป… ทฺวินฺนํ ผสฺสานํ…เป… ทฺวินฺนํ จิตฺตานํ สโมธานํ โหตีติ ¶ ? อามนฺตา. กุสลากุสลา ¶ สาวชฺชานวชฺชา หีนปณีตา กณฺหสุกฺกสปฺปฏิภาคา ธมฺมา สมฺมุขีภาวํ อาคจฺฉนฺตีติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….
กุสลากุสลา สาวชฺชานวชฺชา หีนปณีตา กณฺหสุกฺกสปฺปฏิภาคา ธมฺมา สมฺมุขีภาวํ อาคจฺฉนฺตีติ? อามนฺตา. นนุ วุตฺตํ ภควตา – ‘‘จตฺตาริมานิ, ภิกฺขเว, สุวิทูรวิทูรานิ! กตมานิ จตฺตาริ? นภฺจ, ภิกฺขเว, ปถวี จ – อิทํ ปมํ สุวิทูรวิทูรํ…เป… ตสฺมา สตํ ธมฺโม อสพฺภิ อารกา’’ติ. อตฺเถว สุตฺตนฺโตติ? อามนฺตา ¶ . เตน หิ น วตฺตพฺพํ – ‘‘กุสลากุสลา สาวชฺชานวชฺชา หีนปณีตา กณฺหสุกฺกสปฺปฏิภาคา ธมฺมา สมฺมุขีภาวํ อาคจฺฉนฺตี’’ติ.
๖๐๐. น วตฺตพฺพํ – ‘‘สมาทานเหตุกํ สีลํ วฑฺฒตี’’ติ? อามนฺตา. นนุ วุตฺตํ ภควตา – ‘‘อารามโรปา วนโรปา…เป… ธมฺมฏฺา สีลสมฺปนฺนา เต ชนา สคฺคคามิโน’’ติ. อตฺเถว สุตฺตนฺโตติ? อามนฺตา. เตน หิ สมาทานเหตุกํ สีลํ วฑฺฒตีติ.
สมาทานเหตุกถา นิฏฺิตา.
๑๐. ทสมวคฺโค
(๑๐๔) ๑๐. วิฺตฺติ สีลนฺติกถา
๖๐๑. วิฺตฺติ สีลนฺติ? อามนฺตา. ปาณาติปาตา เวรมณีติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป… อทินฺนาทานา เวรมณีติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป… กาเมสุมิจฺฉาจารา เวรมณีติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ ¶ …เป… มุสาวาทา เวรมณีติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป… สุราเมรยมชฺชปมาทฏฺานา เวรมณีติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….
อภิวาทนํ สีลํ, ปจฺจุฏฺานํ สีลํ, อฺชลิกมฺมํ สีลํ, สามีจิกมฺมํ สีลํ, อาสนาภิหาโร ¶ สีลํ, เสยฺยาภิหาโร สีลํ, ปาโททกาภิหาโร สีลํ, ปาทกถลิกาภิหาโร สีลํ, นฺหาเน ปิฏฺิปริกมฺมํ สีลนฺติ? อามนฺตา ¶ . ปาณาติปาตา เวรมณีติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป… สุราเมรยมชฺชปมาทฏฺานา เวรมณีติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….
๖๐๒. น ¶ วตฺตพฺพํ – ‘‘วิฺตฺติ สีล’’นฺติ? อามนฺตา. ทุสฺสิลฺยนฺติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป… เตน หิ วิฺตฺติ สีลนฺติ.
วิฺตฺติ สีลนฺติกถา นิฏฺิตา.
๑๐. ทสมวคฺโค
(๑๐๕) ๑๑. อวิฺตฺติ ทุสฺสิลฺยนฺติกถา
๖๐๓. อวิฺตฺติ ทุสฺสิลฺยนฺติ? อามนฺตา. ปาณาติปาโตติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป… อทินฺนาทานนฺติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป… กาเมสุมิจฺฉาจาโรติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป… มุสาวาโทติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป… สุราเมรยมชฺชปมาทฏฺานนฺติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….
ปาปกมฺมํ สมาทิยิตฺวา ทานํ ททนฺตสฺส ปฺฺุจ อปฺฺุจ อุโภ วฑฺฒนฺตีติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป… ปฺฺุจ อปฺฺุจ อุโภ วฑฺฒนฺตีติ? อามนฺตา ¶ . ทฺวินฺนํ ผสฺสานํ…เป… ทฺวินฺนํ จิตฺตานํ สโมธานํ โหตีติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป… ทฺวินฺนํ ผสฺสานํ…เป… ทฺวินฺนํ จิตฺตานํ สโมธานํ โหตีติ? อามนฺตา. กุสลากุสลา ¶ สาวชฺชานวชฺชา หีนปณีตา กณฺหสุกฺกสปฺปฏิภาคา ธมฺมา สมฺมุขีภาวํ อาคจฺฉนฺตีติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….
กุสลากุสลา สาวชฺชานวชฺชา หีนปณีตา กณฺหสุกฺกสปฺปฏิภาคา ธมฺมา สมฺมุขีภาวํ อาคจฺฉนฺตีติ? อามนฺตา. นนุ ¶ วุตฺตํ ภควตา – ‘‘จตฺตาริมานิ, ภิกฺขเว, สุวิทูรวิทูรานิ ¶ ! กตมานิ จตฺตาริ? นภฺจ, ภิกฺขเว, ปถวี จ – อิทํ ปมํ สุวิทูรวิทูรํ…เป… ตสฺมา สตํ ธมฺโม อสพฺภิ อารกา’’ติ. อตฺเถว สุตฺตนฺโตติ? อามนฺตา. เตน หิ น วตฺตพฺพํ – ‘‘กุสลากุสลา สาวชฺชานวชฺชา หีนปณีตา กณฺหสุกฺกสปฺปฏิภาคา ธมฺมา สมฺมุขีภาวํ อาคจฺฉนฺตี’’ติ.
๖๐๔. น วตฺตพฺพํ – ‘‘อวิฺตฺติ ทุสฺสิลฺย’’นฺติ? อามนฺตา. นนุ ปาปกมฺมํ สมาทินฺโน อาสีติ? อามนฺตา. หฺจิ ปาปกมฺมํ สมาทินฺโน อาสิ, เตน วต เร วตฺตพฺเพ – ‘‘อวิฺตฺติ ทุสฺสิลฺย’’นฺติ.
อวิฺตฺติ ทุสฺสิลฺยนฺติกถา นิฏฺิตา.
ทสมวคฺโค.
ตสฺสุทฺทานํ –
อุปปตฺเตสิเย ¶ ปฺจกฺขนฺเธ อนิรุทฺเธ กิริยา ปฺจกฺขนฺธา อุปฺปชฺชนฺติ, มคฺคสมงฺคิสฺส รูปํ มคฺโค, ปฺจวิฺาณสมงฺคิสฺส อตฺถิ มคฺคภาวนา, ปฺจวิฺาณา กุสลาปิ อกุสลาปิ, ปฺจวิฺาณา สาโภคา, มคฺคสมงฺคี ทฺวีหิ สีเลหิ สมนฺนาคโต, สีลํ อเจตสิกํ, สีลํ น จิตฺตานุปริวตฺติ, สมาทานเหตุกํ สีลํ ¶ วฑฺฒตีติ, วิฺตฺติสีลํ อวิฺตฺติ ทุสฺสิลฺยนฺติ.
ทุติโย ปณฺณาสโก.
ตสฺสุทฺทานํ –
นิยามสงฺคหคตานิสํสตา จ นิโรโธติ [นิยาม สงฺคหคตานิสํสตา อตฺถิ ปฺจโวการภโว นิโรโธ มคฺคสมงฺคิสฺส ปฺจโวการภโวติ (สี. สฺยา. ก.), นิยาม สงฺคห คตานิสํสตา อตฺถิ ปฺจโวการภโว มคฺคสมงฺคิสฺส โน ปฺจโวการภโว (ปี.)].
๑๑. เอกาทสมวคฺโค
(๑๐๖-๑๐๘) ๑-๓. ติสฺโสปิ อนุสยกถา
๖๐๕. อนุสยา ¶ ¶ อพฺยากตาติ? อามนฺตา. วิปากาพฺยากตา กิริยาพฺยากตา รูปํ นิพฺพานํ จกฺขายตนํ…เป… โผฏฺพฺพายตนนฺติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….
กามราคานุสโย อพฺยากโตติ? อามนฺตา. กามราโค กามราคปริยุฏฺานํ กามราคสํโยชนํ กาโมโฆ กามโยโค กามจฺฉนฺทนีวรณํ อพฺยากตนฺติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป… กามราโค กามราคปริยุฏฺานํ…เป… กามจฺฉนฺทนีวรณํ อกุสลนฺติ? อามนฺตา. กามราคานุสโย อกุสโลติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….
ปฏิฆานุสโย อพฺยากโตติ? อามนฺตา. ปฏิฆํ ปฏิฆปริยุฏฺานํ ปฏิฆสํโยชนํ อพฺยากตนฺติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป… ปฏิฆํ ปฏิฆปริยุฏฺานํ ปฏิฆสํโยชนํ อกุสลนฺติ? อามนฺตา. ปฏิฆานุสโย อกุสโลติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….
มานานุสโย ¶ อพฺยากโตติ? อามนฺตา. มาโน มานปริยุฏฺานํ ¶ มานสํโยชนํ อพฺยากตนฺติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ …เป… มาโน มานปริยุฏฺานํ มานสํโยชนํ อกุสลนฺติ? อามนฺตา. มานานุสโย อกุสโลติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ …เป….
ทิฏฺานุสโย ¶ อพฺยากโตติ? อามนฺตา. ทิฏฺิ ทิฏฺโโฆ ทิฏฺิโยโค ทิฏฺิปริยุฏฺานํ ทิฏฺิสํโยชนํ อพฺยากตนฺติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป… ทิฏฺิ ทิฏฺโโฆ ทิฏฺิโยโค ทิฏฺิปริยุฏฺานํ ทิฏฺิสํโยชนํ อกุสลนฺติ? อามนฺตา. ทิฏฺานุสโย อกุสโลติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….
วิจิกิจฺฉานุสโย อพฺยากโตติ? อามนฺตา. วิจิกิจฺฉา วิจิกิจฺฉาปริยุฏฺานํ วิจิกิจฺฉาสํโยชนํ วิจิกิจฺฉานีวรณํ อพฺยากตนฺติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป… วิจิกิจฺฉา ¶ วิจิกิจฺฉาปริยุฏฺานํ วิจิกิจฺฉาสํโยชนํ วิจิกิจฺฉานีวรณํ อกุสลนฺติ? อามนฺตา. วิจิกิจฺฉานุสโย อกุสโลติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….
ภวราคานุสโย อพฺยากโตติ? อามนฺตา. ภวราโค ภวราคปริยุฏฺานํ ภวราคสํโยชนํ อพฺยากตนฺติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป… ภวราโค ภวราคปริยุฏฺานํ ภวราคสํโยชนํ อกุสลนฺติ? อามนฺตา. ภวราคานุสโย อกุสโลติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….
อวิชฺชานุสโย อพฺยากโตติ? อามนฺตา. อวิชฺชา อวิชฺโชโฆ อวิชฺชาโยโค อวิชฺชาปริยุฏฺานํ อวิชฺชาสํโยชนํ อวิชฺชานีวรณํ อพฺยากตนฺติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป… อวิชฺชา อวิชฺโชโฆ อวิชฺชาโยโค ¶ อวิชฺชาปริยุฏฺานํ อวิชฺชาสํโยชนํ อวิชฺชานีวรณํ อกุสลนฺติ? อามนฺตา. อวิชฺชานุสโย ¶ อกุสโลติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….
๖๐๖. น วตฺตพฺพํ – ‘‘อนุสยา อพฺยากตา’’ติ? อามนฺตา. ปุถุชฺชโน กุสลาพฺยากเต จิตฺเต วตฺตมาเน ‘‘สานุสโย’’ติ วตฺตพฺโพติ? อามนฺตา. กุสลากุสลา ธมฺมา สมฺมุขีภาวํ อาคจฺฉนฺตีติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป… เตน หิ อนุสยา อพฺยากตาติ. ปุถุชฺชโน กุสลาพฺยากเต จิตฺเต วตฺตมาเน ‘‘สราโค’’ติ วตฺตพฺโพติ? อามนฺตา. กุสลากุสลา ธมฺมา สมฺมุขีภาวํ อาคจฺฉนฺตีติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป… เตน หิ ราโค อพฺยากโตติ.
๖๐๗. อนุสยา ¶ อเหตุกาติ? อามนฺตา. รูปํ นิพฺพานํ จกฺขายตนํ…เป… โผฏฺพฺพายตนนฺติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….
กามราคานุสโย อเหตุโกติ? อามนฺตา. กามราโค กามราคปริยุฏฺานํ กามราคสํโยชนํ กามจฺฉนฺทนีวรณํ อเหตุกนฺติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป… กามราโค กามราคปริยุฏฺานํ…เป… กามจฺฉนฺทนีวรณํ สเหตุกนฺติ? อามนฺตา. กามราคานุสโย สเหตุโกติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป… ปฏิฆานุสโย…เป… มานานุสโย… ทิฏฺานุสโย… วิจิกิจฺฉานุสโย… ภวราคานุสโย… อวิชฺชานุสโย อเหตุโกติ? อามนฺตา. อวิชฺชา อวิชฺโชโฆ อวิชฺชาโยโค อวิชฺชาปริยุฏฺานํ อวิชฺชาสํโยชนํ อวิชฺชานีวรณํ อเหตุกนฺติ ¶ ? น เหวํ วตฺตพฺเพ ¶ …เป… อวิชฺชา ¶ อวิชฺโชโฆ…เป… อวิชฺชานีวรณํ สเหตุกนฺติ? อามนฺตา. อวิชฺชานุสโย สเหตุโกติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….
๖๐๘. น วตฺตพฺพํ – ‘‘อนุสยา อเหตุกา’’ติ? อามนฺตา. ปุถุชฺชโน กุสลาพฺยากเต จิตฺเต วตฺตมาเน ‘‘สานุสโย’’ติ วตฺตพฺโพติ? อามนฺตา. อนุสยา เตน เหตุนา สเหตุกาติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป… เตน หิ อนุสยา อเหตุกาติ. ปุถุชฺชโน กุสลาพฺยากเต จิตฺเต วตฺตมาเน ‘‘สราโค’’ติ วตฺตพฺโพติ? อามนฺตา. ราโค เตน เหตุนา สเหตุโกติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป… เตน หิ ราโค อเหตุโกติ.
๖๐๙. อนุสยา จิตฺตวิปฺปยุตฺตาติ? อามนฺตา. รูปํ นิพฺพานํ จกฺขายตนํ…เป… โผฏฺพฺพายตนนฺติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….
กามราคานุสโย จิตฺตวิปฺปยุตฺโตติ? อามนฺตา. กามราโค กามราคปริยุฏฺานํ กามราคสํโยชนํ กาโมโฆ กามโยโค กามจฺฉนฺทนีวรณํ จิตฺตวิปฺปยุตฺตนฺติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป… กามราโค กามราคปริยุฏฺานํ…เป… กามจฺฉนฺทนีวรณํ จิตฺตสมฺปยุตฺตนฺติ? อามนฺตา. กามราคานุสโย จิตฺตสมฺปยุตฺโตติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….
๖๑๐. กามราคานุสโย จิตฺตวิปฺปยุตฺโตติ? อามนฺตา. กตมกฺขนฺธปริยาปนฺโนติ? สงฺขารกฺขนฺธปริยาปนฺโนติ. สงฺขารกฺขนฺโธ ¶ จิตฺตวิปฺปยุตฺโตติ? น ¶ เหวํ วตฺตพฺเพ. สงฺขารกฺขนฺโธ จิตฺตวิปฺปยุตฺโตติ? อามนฺตา. เวทนากฺขนฺโธ สฺากฺขนฺโธ จิตฺตวิปฺปยุตฺโตติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….
กามราคานุสโย ¶ สงฺขารกฺขนฺธปริยาปนฺโน จิตฺตวิปฺปยุตฺโตติ? อามนฺตา. กามราโค สงฺขารกฺขนฺธปริยาปนฺโน จิตฺตวิปฺปยุตฺโตติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป… กามราโค สงฺขารกฺขนฺธปริยาปนฺโน จิตฺตสมฺปยุตฺโตติ? อามนฺตา. กามราคานุสโย สงฺขารกฺขนฺธปริยาปนฺโน จิตฺตสมฺปยุตฺโตติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….
กามราคานุสโย สงฺขารกฺขนฺธปริยาปนฺโน จิตฺตวิปฺปยุตฺโต, กามราโค สงฺขารกฺขนฺธปริยาปนฺโน ¶ จิตฺตสมฺปยุตฺโตติ? อามนฺตา. สงฺขารกฺขนฺโธ เอกเทโส จิตฺตสมฺปยุตฺโต เอกเทโส จิตฺตวิปฺปยุตฺโตติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….
สงฺขารกฺขนฺโธ เอกเทโส จิตฺตสมฺปยุตฺโต เอกเทโส จิตฺตวิปฺปยุตฺโตติ? อามนฺตา. เวทนากฺขนฺโธ สฺากฺขนฺโธ เอกเทโส จิตฺตสมฺปยุตฺโต เอกเทโส จิตฺตวิปฺปยุตฺโตติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….
๖๑๑. ปฏิฆานุสโย มานานุสโย ทิฏฺานุสโย วิจิกิจฺฉานุสโย ภวราคานุสโย อวิชฺชานุสโย จิตฺตวิปฺปยุตฺโตติ? อามนฺตา. อวิชฺชา อวิชฺโชโฆ อวิชฺชาโยโค อวิชฺชานีวรณํ จิตฺตวิปฺปยุตฺตนฺติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป… อวิชฺชา ¶ อวิชฺโชโฆ อวิชฺชาโยโค อวิชฺชานีวรณํ จิตฺตสมฺปยุตฺตนฺติ? อามนฺตา. อวิชฺชานุสโย จิตฺตสมฺปยุตฺโตติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….
๖๑๒. อวิชฺชานุสโย จิตฺตวิปฺปยุตฺโตติ? อามนฺตา. กตมกฺขนฺธปริยาปนฺโนติ? สงฺขารกฺขนฺธปริยาปนฺโนติ. สงฺขารกฺขนฺโธ จิตฺตวิปฺปยุตฺโตติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ ¶ . สงฺขารกฺขนฺโธ จิตฺตวิปฺปยุตฺโตติ? อามนฺตา. เวทนากฺขนฺโธ สฺากฺขนฺโธ จิตฺตวิปฺปยุตฺโตติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….
อวิชฺชานุสโย สงฺขารกฺขนฺธปริยาปนฺโน จิตฺตวิปฺปยุตฺโตติ? อามนฺตา. อวิชฺชา สงฺขารกฺขนฺธปริยาปนฺนา จิตฺตวิปฺปยุตฺตาติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป… อวิชฺชา สงฺขารกฺขนฺธปริยาปนฺนา จิตฺตสมฺปยุตฺตาติ? อามนฺตา. อวิชฺชานุสโย สงฺขารกฺขนฺธปริยาปนฺโน จิตฺตสมฺปยุตฺโตติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….
อวิชฺชานุสโย ¶ สงฺขารกฺขนฺธปริยาปนฺโน จิตฺตวิปฺปยุตฺโต, อวิชฺชาสงฺขารกฺขนฺธปริยาปนฺนา จิตฺตสมฺปยุตฺตาติ? อามนฺตา. สงฺขารกฺขนฺโธ เอกเทโส จิตฺตสมฺปยุตฺโต เอกเทโส จิตฺตวิปฺปยุตฺโตติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ.
สงฺขารกฺขนฺโธ เอกเทโส จิตฺตสมฺปยุตฺโต เอกเทโส จิตฺตวิปฺปยุตฺโตติ? อามนฺตา. เวทนากฺขนฺโธ ¶ สฺากฺขนฺโธ เอกเทโส จิตฺตสมฺปยุตฺโต เอกเทโส จิตฺตวิปฺปยุตฺโตติ? น ¶ เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….
๖๑๓. น วตฺตพฺพํ – ‘‘อนุสยา จิตฺตวิปฺปยุตฺตา’’ติ? อามนฺตา. ปุถุชฺชโน กุสลาพฺยากเต จิตฺเต วตฺตมาเน ‘‘สานุสโย’’ติ วตฺตพฺโพติ? อามนฺตา. อนุสยา เตน จิตฺเตน สมฺปยุตฺตาติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ. เตน หิ อนุสยา จิตฺตวิปฺปยุตฺตาติ. ปุถุชฺชโน กุสลาพฺยากเต จิตฺเต วตฺตมาเน ‘‘สราโค’’ติ วตฺตพฺโพติ? อามนฺตา. ราโค เตน จิตฺเตน สมฺปยุตฺโตติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ. เตน หิ ราโค จิตฺตวิปฺปยุตฺโตติ.
ติสฺโสปิ อนุสยกถา นิฏฺิตา.
๑๑. เอกาทสมวคฺโค
(๑๐๙) ๔. าณกถา
๖๑๔. อฺาเณ ¶ วิคเต าณวิปฺปยุตฺเต จิตฺเต วตฺตมาเน น วตฺตพฺพํ – ‘‘าณี’’ติ? อามนฺตา. ราเค วิคเต น วตฺตพฺพํ – ‘‘วีตราโค’’ติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป… อฺาเณ วิคเต าณวิปฺปยุตฺเต จิตฺเต วตฺตมาเน น วตฺตพฺพํ – ‘‘าณี’’ติ? อามนฺตา. โทเส วิคเต… โมเห วิคเต… กิเลเส วิคเต น วตฺตพฺพํ – ‘‘นิกฺกิเลโส’’ติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….
ราเค วิคเต วตฺตพฺพํ – ‘‘วีตราโค’’ติ? อามนฺตา. อฺาเณ วิคเต าณวิปฺปยุตฺเต จิตฺเต วตฺตมาเน วตฺตพฺพํ – ‘‘าณี’’ติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป… โทเส ¶ วิคเต… โมเห วิคเต… กิเลเส วิคเต วตฺตพฺพํ – ‘‘นิกฺกิเลโส’’ติ? อามนฺตา. อฺาเณ วิคเต าณวิปฺปยุตฺเต จิตฺเต วตฺตมาเน วตฺตพฺพํ – ‘‘าณี’’ติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….
๖๑๕. อฺาเณ ¶ วิคเต าณวิปฺปยุตฺเต จิตฺเต วตฺตมาเน วตฺตพฺพํ – ‘‘าณี’’ติ? อามนฺตา ¶ . อตีเตน าเณน าณี นิรุทฺเธน วิคเตน ปฏิปสฺสทฺเธน าเณน าณีติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….
าณกถา นิฏฺิตา.
๑๑. เอกาทสมวคฺโค
(๑๑๐) ๕. าณํ จิตฺตวิปฺปยุตฺตนฺติกถา
๖๑๖. าณํ ¶ จิตฺตวิปฺปยุตฺตนฺติ? อามนฺตา. รูปํ นิพฺพานํ จกฺขายตนํ…เป… โผฏฺพฺพายตนนฺติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป… าณํ จิตฺตวิปฺปยุตฺตนฺติ? อามนฺตา. ปฺา ปฺินฺทฺริยํ ปฺาพลํ สมฺมาทิฏฺิ ธมฺมวิจยสมฺโพชฺฌงฺโค จิตฺตวิปฺปยุตฺโตติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป… ปฺา ปฺินฺทฺริยํ ปฺาพลํ สมฺมาทิฏฺิ ธมฺมวิจยสมฺโพชฺฌงฺโค จิตฺตสมฺปยุตฺโตติ? อามนฺตา. าณํ จิตฺตสมฺปยุตฺตนฺติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….
าณํ จิตฺตวิปฺปยุตฺตนฺติ? อามนฺตา. กตมกฺขนฺธปริยาปนฺนนฺติ ¶ ? สงฺขารกฺขนฺธปริยาปนฺนนฺติ. สงฺขารกฺขนฺโธ จิตฺตวิปฺปยุตฺโตติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป… สงฺขารกฺขนฺโธ จิตฺตวิปฺปยุตฺโตติ? อามนฺตา. เวทนากฺขนฺโธ สฺากฺขนฺโธ จิตฺตวิปฺปยุตฺโตติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป… าณํ สงฺขารกฺขนฺธปริยาปนฺนํ จิตฺตวิปฺปยุตฺตนฺติ? อามนฺตา. ปฺา สงฺขารกฺขนฺธปริยาปนฺนา จิตฺตวิปฺปยุตฺตาติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป… ปฺา สงฺขารกฺขนฺธปริยาปนฺนา จิตฺตสมฺปยุตฺตาติ? อามนฺตา. าณํ สงฺขารกฺขนฺธปริยาปนฺนํ จิตฺตสมฺปยุตฺตนฺติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป… าณํ สงฺขารกฺขนฺธปริยาปนฺนํ จิตฺตวิปฺปยุตฺตํ, ปฺา สงฺขารกฺขนฺธปริยาปนฺนา ¶ จิตฺตสมฺปยุตฺตาติ? อามนฺตา. สงฺขารกฺขนฺโธ เอกเทโส จิตฺตสมฺปยุตฺโต เอกเทโส จิตฺตวิปฺปยุตฺโตติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป… สงฺขารกฺขนฺโธ เอกเทโส จิตฺตสมฺปยุตฺโต เอกเทโส จิตฺตวิปฺปยุตฺโตติ? อามนฺตา. เวทนากฺขนฺโธ สฺากฺขนฺโธ เอกเทโส จิตฺตสมฺปยุตฺโต เอกเทโส จิตฺตวิปฺปยุตฺโตติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….
๖๑๗. น ¶ วตฺตพฺพํ – ‘‘าณํ จิตฺตวิปฺปยุตฺต’’นฺติ? อามนฺตา. อรหา จกฺขุวิฺาณสมงฺคี ‘‘าณี’’ติ วตฺตพฺโพติ? อามนฺตา. าณํ เตน จิตฺเตน สมฺปยุตฺตนฺติ? น ¶ เหวํ วตฺตพฺเพ. เตน หิ าณํ จิตฺตวิปฺปยุตฺตนฺติ.
อรหา ¶ จกฺขุวิฺาณสมงฺคี ‘‘ปฺวา’’ติ วตฺตพฺโพติ [สกวาทีปุจฺฉา วิย ทิสฺสติ]? อามนฺตา. ปฺา เตน จิตฺเตน สมฺปยุตฺตาติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ. เตน หิ ปฺา จิตฺตวิปฺปยุตฺตาติ.
าณํ จิตฺตวิปฺปยุตฺตนฺติกถา นิฏฺิตา.
๑๑. เอกาทสมวคฺโค
(๑๑๑) ๖. อิทํ ทุกฺขนฺติกถา
๖๑๘. ‘‘อิทํ ทุกฺข’’นฺติ วาจํ ภาสโต ‘‘อิทํ ทุกฺข’’นฺติ าณํ ปวตฺตตีติ? อามนฺตา. ‘‘อยํ ทุกฺขสมุทโย’’ติ วาจํ ภาสโต ‘‘อยํ ทุกฺขสมุทโย’’ติ าณํ ปวตฺตตีติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป… ‘‘อิทํ ทุกฺข’’นฺติ วาจํ ภาสโต ‘‘อิทํ ทุกฺข’’นฺติ าณํ ปวตฺตตีติ? อามนฺตา. ‘‘อยํ ทุกฺขนิโรโธ’’ติ วาจํ ภาสโต ‘‘อยํ ทุกฺขนิโรโธ’’ติ าณํ ปวตฺตตีติ? น ¶ เหวํ วตฺตพฺเพ…เป… ‘‘อิทํ ทุกฺข’’นฺติ วาจํ ภาสโต ‘‘อิทํ ทุกฺข’’นฺติ าณํ ปวตฺตตีติ? อามนฺตา. ‘‘อยํ มคฺโค’’ติ วาจํ ภาสโต ‘‘อยํ มคฺโค’’ติ าณํ ปวตฺตตีติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….
‘‘อยํ สมุทโย’’ติ วาจํ ภาสโต น จ ‘‘อยํ สมุทโย’’ติ าณํ ปวตฺตตีติ? อามนฺตา. ‘‘อิทํ ทุกฺข’’นฺติ วาจํ ภาสโต น จ ‘‘อิทํ ทุกฺข’’นฺติ าณํ ปวตฺตตีติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป… ‘‘อยํ ¶ นิโรโธ’’ติ… ‘‘อยํ มคฺโค’’ติ วาจํ ภาสโต น จ ‘‘อยํ มคฺโค’’ติ าณํ ปวตฺตตีติ? อามนฺตา. ‘‘อิทํ ทุกฺข’’นฺติ วาจํ ภาสโต น จ ‘‘อิทํ ทุกฺข’’นฺติ าณํ ปวตฺตตีติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….
๖๑๙. ‘‘อิทํ ¶ ทุกฺข’’นฺติ วาจํ ภาสโต ‘‘อิทํ ทุกฺข’’นฺติ าณํ ปวตฺตตีติ? อามนฺตา. ‘‘รูปํ อนิจฺจ’’นฺติ วาจํ ภาสโต ‘‘รูปํ อนิจฺจ’’นฺติ าณํ ปวตฺตตีติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป… ‘‘อิทํ ทุกฺข’’นฺติ วาจํ ภาสโต ‘‘อิทํ ทุกฺข’’นฺติ าณํ ปวตฺตตีติ? อามนฺตา. เวทนา… สฺา… สงฺขารา… ‘‘วิฺาณํ อนิจฺจ’’นฺติ วาจํ ภาสโต ‘‘วิฺาณํ อนิจฺจ’’นฺติ าณํ ปวตฺตตีติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….
‘‘อิทํ ¶ ทุกฺข’’นฺติ วาจํ ภาสโต ‘‘อิทํ ทุกฺข’’นฺติ าณํ ปวตฺตตีติ? อามนฺตา. ‘‘รูปํ อนตฺตา’’ติ วาจํ ภาสโต ‘‘รูปํ อนตฺตา’’ติ าณํ ปวตฺตตีติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป… ‘‘อิทํ ทุกฺข’’นฺติ วาจํ ภาสโต ‘‘อิทํ ทุกฺข’’นฺติ าณํ ปวตฺตตีติ? อามนฺตา. เวทนา ¶ … สฺา… สงฺขารา… ‘‘วิฺาณํ อนตฺตา’’ติ วาจํ ภาสโต ‘‘วิฺาณํ อนตฺตา’’ติ าณํ ปวตฺตตีติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….
‘‘รูปํ ¶ อนิจฺจ’’นฺติ วาจํ ภาสโต น จ ‘‘รูปํ อนิจฺจ’’นฺติ าณํ ปวตฺตตีติ? อามนฺตา. ‘‘อิทํ ทุกฺข’’นฺติ วาจํ ภาสโต น จ ‘‘อิทํ ทุกฺข’’นฺติ าณํ ปวตฺตตีติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป… เวทนา… สฺา… สงฺขารา… ‘‘วิฺาณํ อนิจฺจ’’นฺติ วาจํ ภาสโต น จ ‘‘วิฺาณํ อนิจฺจ’’นฺติ าณํ ปวตฺตตีติ? อามนฺตา. ‘‘อิทํ ทุกฺข’’นฺติ วาจํ ภาสโต น จ ‘‘อิทํ ทุกฺข’’นฺติ าณํ ปวตฺตตีติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….
‘‘รูปํ อนตฺตา’’ติ วาจํ ภาสโต น จ ‘‘รูปํ อนตฺตา’’ติ าณํ ปวตฺตตีติ? อามนฺตา. ‘‘อิทํ ทุกฺข’’นฺติ วาจํ ภาสโต น จ ‘‘อิทํ ทุกฺข’’นฺติ าณํ ปวตฺตตีติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ …เป… เวทนา… สฺา… สงฺขารา… ‘‘วิฺาณํ อนตฺตา’’ติ วาจํ ภาสโต น จ ‘‘วิฺาณํ อนตฺตา’’ติ าณํ ปวตฺตตีติ? อามนฺตา. ‘‘อิทํ ทุกฺข’’นฺติ วาจํ ภาสโต น จ ‘‘ทุกฺข’’นฺติ าณํ ปวตฺตตีติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….
๖๒๐. ‘‘อิทํ ทุกฺข’’นฺติ วาจํ ภาสโต ‘‘อิทํ ทุกฺข’’นฺติ าณํ ปวตฺตตีติ? อามนฺตา. ‘‘อิ’’ติ [อีติ (สฺยา. ปี.)] จ ‘‘ท’’นฺติ จ ‘‘ทุ’’ติ [ทูติ (สฺยา. ปี.)] จ ‘‘ข’’นฺติ จ าณํ ปวตฺตตีติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….
อิทํ ทุกฺขนฺติกถา นิฏฺิตา.
๑๑. เอกาทสมวคฺโค
(๑๑๒) ๗. อิทฺธิพลกถา
๖๒๑. อิทฺธิพเลน ¶ ¶ ¶ สมนฺนาคโต กปฺปํ ติฏฺเยฺยาติ? อามนฺตา. อิทฺธิมยิโก โส อายุ, อิทฺธิมยิกา สา คติ, อิทฺธิมยิโก โส อตฺตภาวปฺปฏิลาโภติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….
อิทฺธิพเลน ¶ สมนฺนาคโต กปฺปํ ติฏฺเยฺยาติ? อามนฺตา. อตีตํ กปฺปํ ติฏฺเยฺย, อนาคตํ กปฺปํ ติฏฺเยฺยาติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป… อิทฺธิพเลน สมนฺนาคโต กปฺปํ ติฏฺเยฺยาติ? อามนฺตา. ทฺเว กปฺเป ติฏฺเยฺย, ตโย กปฺเป ติฏฺเยฺย, จตฺตาโร กปฺเป ติฏฺเยฺยาติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป… อิทฺธิพเลน สมนฺนาคโต กปฺปํ ติฏฺเยฺยาติ? อามนฺตา. สติ ชีวิเต ชีวิตาวเสเส ติฏฺเยฺย, อสติ ชีวิเต ชีวิตาวเสเส ติฏฺเยฺยาติ? สติ ชีวิเต ชีวิตาวเสเส ติฏฺเยฺยาติ. หฺจิ สติ ชีวิเต ชีวิตาวเสเส ติฏฺเยฺย, โน จ วต เร วตฺตพฺเพ – ‘‘อิทฺธิพเลน สมนฺนาคโต กปฺปํ ติฏฺเยฺยา’’ติ. อสติ ชีวิเต ชีวิตาวเสเส ติฏฺเยฺยาติ, มโต ติฏฺเยฺย, กาลงฺกโต ติฏฺเยฺยาติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….
๖๒๒. อิทฺธิพเลน สมนฺนาคโต กปฺปํ ติฏฺเยฺยาติ? อามนฺตา. อุปฺปนฺโน ผสฺโส มา นิรุชฺฌีติ ลพฺภา อิทฺธิยา ปคฺคเหตุนฺติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป… อุปฺปนฺนา เวทนา…เป… อุปฺปนฺนา สฺา ¶ …เป… อุปฺปนฺนา เจตนา…เป… อุปฺปนฺนํ จิตฺตํ… อุปฺปนฺนา สทฺธา… อุปฺปนฺนํ วีริยํ… อุปฺปนฺนา สติ… อุปฺปนฺโน สมาธิ ¶ …เป… อุปฺปนฺนา ปฺา มา นิรุชฺฌีติ ลพฺภา อิทฺธิยา ปคฺคเหตุนฺติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….
อิทฺธิพเลน สมนฺนาคโต กปฺปํ ติฏฺเยฺยาติ? อามนฺตา. รูปํ นิจฺจํ โหตูติ ลพฺภา อิทฺธิยา ปคฺคเหตุนฺติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป… เวทนา…เป… สฺา… สงฺขารา… วิฺาณํ นิจฺจํ โหตูติ ลพฺภา อิทฺธิยา ปคฺคเหตุนฺติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….
อิทฺธิพเลน สมนฺนาคโต กปฺปํ ติฏฺเยฺยาติ? อามนฺตา. ชาติธมฺมา สตฺตา มา ชายึสูติ ลพฺภา ¶ อิทฺธิยา ปคฺคเหตุนฺติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป… ชราธมฺมา สตฺตา มา ชีรึสูติ…เป… พฺยาธิธมฺมา สตฺตา มา พฺยาธิยึสูติ…เป… มรณธมฺมา สตฺตา มา มียึสูติ ลพฺภา อิทฺธิยา ปคฺคเหตุนฺติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….
๖๒๓. น วตฺตพฺพํ – ‘‘อิทฺธิพเลน สมนฺนาคโต กปฺปํ ติฏฺเยฺยา’’ติ? อามนฺตา. นนุ วุตฺตํ ภควตา – ‘‘ยสฺส กสฺสจิ, อานนฺท, จตฺตาโร อิทฺธิปาทา ภาวิตา พหุลีกตา ยานีกตา วตฺถุกตา อนุฏฺิตา ปริจิตา สุสมารทฺธา, โส อากงฺขมาโน กปฺปํ วา ติฏฺเยฺย กปฺปาวเสสํ วา’’ติ [ที. นิ. ๒.๑๖๖; สํ. นิ. ๕.๘๒๒; อุทา. ๕๑]! อตฺเถว ¶ สุตฺตนฺโตติ? อามนฺตา. เตน หิ อิทฺธิพเลน สมนฺนาคโต กปฺปํ ติฏฺเยฺยาติ.
๖๒๔. อิทฺธิพเลน ¶ สมนฺนาคโต กปฺปํ ติฏฺเยฺยาติ? อามนฺตา. นนุ วุตฺตํ ภควตา – ‘‘จตุนฺนํ, ภิกฺขเว, ธมฺมานํ นตฺถิ โกจิ ปาฏิโภโค สมโณ วา พฺราหฺมโณ วา เทโว วา มาโร วา พฺรหฺมา วา โกจิ วา โลกสฺมึ! กตเมสํ จตุนฺนํ? ชราธมฺโม ‘‘มา ชีรี’’ติ นตฺถิ โกจิ ปาฏิโภโค ¶ สมโณ วา พฺราหฺมโณ วา เทโว วา มาโร วา พฺรหฺมา วา โกจิ วา โลกสฺมึ. พฺยาธิธมฺโม ‘‘มา พฺยาธิยี’’ติ…เป… มรณธมฺโม ‘‘มา มียี’’ติ…เป… ยานิ โข ปน ตานิ ปุพฺเพ กตานิ ปาปกานิ กมฺมานิ สํกิเลสิกานิ โปโนพฺภวิกานิ [โปโนภวิกานิ (สี. ปี.)] สทรานิ [นิสฺสารานิ (สี. ปี. ก.), ทุกฺขุทฺรยานิ (สฺยา.)] ทุกฺขวิปากานิ อายตึ ชาติชรามรณิยานิ เตสํ วิปาโก ‘‘มา นิพฺพตฺตี’’ติ นตฺถิ โกจิ ปาฏิโภโค สมโณ วา พฺราหฺมโณ วา เทโว วา มาโร วา พฺรหฺมา วา โกจิ วา โลกสฺมึ. อิเมสํ โข, ภิกฺขเว, จตุนฺนํ ธมฺมานํ นตฺถิ โกจิ ปาฏิโภโค สมโณ วา พฺราหฺมโณ วา เทโว วา มาโร วา พฺรหฺมา วา โกจิ วา โลกสฺมิ’’นฺติ [อ. นิ. ๔.๑๘๒]. อตฺเถว สุตฺตนฺโตติ? อามนฺตา. เตน หิ น วตฺตพฺพํ – ‘‘อิทฺธิพเลน สมนฺนาคโต กปฺปํ ติฏฺเยฺยา’’ติ.
อิทฺธิพลกถา นิฏฺิตา.
๑๑. เอกาทสมวคฺโค
(๑๑๓) ๘. สมาธิกถา
๖๒๕. จิตฺตสนฺตติ ¶ สมาธีติ? อามนฺตา. อตีตา จิตฺตสนฺตติ สมาธีติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ ¶ …เป… จิตฺตสนฺตติ สมาธีติ? อามนฺตา. อนาคตา จิตฺตสนฺตติ สมาธีติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป… จิตฺตสนฺตติ สมาธีติ? อามนฺตา. นนุ อตีตํ นิรุทฺธํ อนาคตํ อชาตนฺติ? อามนฺตา. หฺจิ อตีตํ นิรุทฺธํ อนาคตํ อชาตํ, โน จ วต เร วตฺตพฺเพ – ‘‘จิตฺตสนฺตติ สมาธี’’ติ.
๖๒๖. เอกจิตฺตกฺขณิโก ¶ สมาธีติ? อามนฺตา. จกฺขุวิฺาณสมงฺคี สมาปนฺโนติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป… โสตวิฺาณสมงฺคี…เป… ฆานวิฺาณสมงฺคี… ชิวฺหาวิฺาณสมงฺคี… กายวิฺาณสมงฺคี…เป… อกุสลจิตฺตสมงฺคี ¶ …เป… ราคสหคตจิตฺตสมงฺคี…เป… โทสสหคตจิตฺตสมงฺคี…เป… โมหสหคตจิตฺตสมงฺคี…เป… อโนตฺตปฺปสหคตจิตฺตสมงฺคี สมาปนฺโนติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….
จิตฺตสนฺตติ สมาธีติ? อามนฺตา. อกุสลจิตฺตสนฺตติ สมาธีติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป… ราคสหคตา…เป… โทสสหคตา…เป… โมหสหคตา…เป… อโนตฺตปฺปสหคตา จิตฺตสนฺตติ สมาธีติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….
น วตฺตพฺพํ – ‘‘จิตฺตสนฺตติ สมาธี’’ติ? อามนฺตา. นนุ วุตฺตํ ¶ ภควตา – ‘‘อหํ โข, อาวุโส นิคณฺา, ปโหมิ อนิฺชมาโน กาเยน, อภาสมาโน วาจํ, สตฺต รตฺตินฺทิวานิ [รตฺติทิวานิ (ก.)] เอกนฺตสุขํ ปฏิสํเวที วิหริตุ’’นฺติ [ม. นิ. ๑.๑๘๐]! อตฺเถว สุตฺตนฺโตติ? อามนฺตา. เตน หิ จิตฺตสนฺตติ สมาธีติ.
สมาธิกถา นิฏฺิตา.
๑๑. เอกาทสมวคฺโค
(๑๑๔) ๙. ธมฺมฏฺิตตากถา
๖๒๗. ธมฺมฏฺิตตา ปรินิปฺผนฺนาติ? อามนฺตา. ตาย ิตตา ปรินิปฺผนฺนาติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป… ตาย ิตตา ปรินิปฺผนฺนาติ? อามนฺตา. ตาย ตาเยว นตฺถิ ทุกฺขสฺสนฺตกิริยา ¶ , นตฺถิ วฏฺฏุปจฺเฉโท, นตฺถิ อนุปาทาปรินิพฺพานนฺติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….
รูปสฺส ¶ ิตตา ปรินิปฺผนฺนาติ? อามนฺตา. ตาย ิตตา ปรินิปฺผนฺนาติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป… ตาย ิตตา ปรินิปฺผนฺนาติ? อามนฺตา. ตาย ตาเยว นตฺถิ ทุกฺขสฺสนฺตกิริยา, นตฺถิ วฏฺฏุปจฺเฉโท, นตฺถิ อนุปาทาปรินิพฺพานนฺติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….
เวทนาย ¶ ิตตา…เป… สฺาย ิตตา…เป… สงฺขารานํ ิตตา…เป… วิฺาณสฺส ิตตา ปรินิปฺผนฺนาติ? อามนฺตา. ตาย ิตตา ปรินิปฺผนฺนาติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป… ตาย ิตตา ปรินิปฺผนฺนาติ? อามนฺตา. ตาย ¶ ตาเยว นตฺถิ ทุกฺขสฺสนฺตกิริยา, นตฺถิ วฏฺฏุปจฺเฉโท, นตฺถิ อนุปาทาปรินิพฺพานนฺติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….
ธมฺมฏฺิตตากถา นิฏฺิตา.
๑๑. เอกาทสมวคฺโค
(๑๑๕) ๑๐. อนิจฺจตากถา
๖๒๘. อนิจฺจตา ปรินิปฺผนฺนาติ? อามนฺตา. ตาย อนิจฺจตาย อนิจฺจตา ปรินิปฺผนฺนาติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป… ตาย อนิจฺจตาย อนิจฺจตา ปรินิปฺผนฺนาติ? อามนฺตา. ตาย ตาเยว นตฺถิ ทุกฺขสฺสนฺตกิริยา, นตฺถิ วฏฺฏุปจฺเฉโท, นตฺถิ อนุปาทาปรินิพฺพานนฺติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ.
ชรา ปรินิปฺผนฺนาติ? อามนฺตา. ตาย ชราย ชรา ปรินิปฺผนฺนาติ? น ¶ เหวํ วตฺตพฺเพ…เป… ตาย ชราย ชรา ปรินิปฺผนฺนาติ? อามนฺตา. ตาย ตาเยว นตฺถิ ทุกฺขสฺสนฺตกิริยา ¶ , นตฺถิ วฏฺฏุปจฺเฉโท, นตฺถิ อนุปาทาปรินิพฺพานนฺติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….
มรณํ ปรินิปฺผนฺนนฺติ? อามนฺตา. ตสฺส มรณสฺส มรณํ ปรินิปฺผนฺนนฺติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ. ตสฺส มรณสฺส มรณํ ปรินิปฺผนฺนนฺติ? อามนฺตา. ตสฺส ตสฺเสว นตฺถิ ทุกฺขสฺสนฺตกิริยา, นตฺถิ วฏฺฏุปจฺเฉโท, นตฺถิ อนุปาทาปรินิพฺพานนฺติ? น ¶ เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….
๖๒๙. รูปํ ปรินิปฺผนฺนํ, รูปสฺส อนิจฺจตา อตฺถีติ? อามนฺตา. อนิจฺจตา ปรินิปฺผนฺนา, อนิจฺจตาย อนิจฺจตา อตฺถีติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป… รูปํ ปรินิปฺผนฺนํ, รูปสฺส ชรา อตฺถีติ? อามนฺตา. ชรา ปรินิปฺผนฺนา, ชราย ชรา อตฺถีติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….
รูปํ ปรินิปฺผนฺนํ, รูปสฺส เภโท อตฺถิ, อนฺตรธานํ อตฺถีติ? อามนฺตา. มรณํ ปรินิปฺผนฺนํ, มรณสฺส เภโท อตฺถิ, อนฺตรธานํ อตฺถีติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….
เวทนา ¶ …เป… สฺา… สงฺขารา…เป… วิฺาณํ ปรินิปฺผนฺนํ, วิฺาณสฺส อนิจฺจตา อตฺถีติ? อามนฺตา. อนิจฺจตา ปรินิปฺผนฺนา, อนิจฺจตาย อนิจฺจตา อตฺถีติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ …เป… วิฺาณํ ปรินิปฺผนฺนํ, วิฺาณสฺส ชรา อตฺถีติ? อามนฺตา. ชรา ปรินิปฺผนฺนา, ชราย ชรา อตฺถีติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….
วิฺาณํ ¶ ปรินิปฺผนฺนํ, วิฺาณสฺส เภโท อตฺถิ, อนฺตรธานํ อตฺถีติ? อามนฺตา. มรณํ ปรินิปฺผนฺนํ, มรณสฺส เภโท อตฺถิ, อนฺตรธานํ อตฺถีติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….
อนิจฺจตากถา นิฏฺิตา.
เอกาทสมวคฺโค.
ตสฺสุทฺทานํ –
อนุสยา ¶ อพฺยากตา, อเหตุกา, จิตฺตวิปฺปยุตฺตา, อฺาเณ ¶ วิคเต าณี, าณํ จิตฺตวิปฺปยุตฺตํ, ยตฺถ สทฺเท [ยตฺถ สทฺโท (สี.), ยถาสทฺทํ (?)] าณํ ปวตฺตติ, อิทฺธิพเลน สมนฺนาคโต กปฺปํ ติฏฺเยฺย, จิตฺตสนฺตติ สมาธิ, ธมฺมฏฺิตตา, อนิจฺจตาติ.
๑๒. ทฺวาทสมวคฺโค
(๑๑๖) ๑. สํวโร กมฺมนฺติกถา
๖๓๐. สํวโร ¶ กมฺมนฺติ? อามนฺตา. จกฺขุนฺทฺริยสํวโร จกฺขุกมฺมนฺติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป… โสตินฺทฺริยสํวโร…เป… ฆานินฺทฺริยสํวโร…เป… ชิวฺหินฺทฺริยสํวโร…เป… กายินฺทฺริยสํวโร กายกมฺมนฺติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….
กายินฺทฺริยสํวโร กายกมฺมนฺติ? อามนฺตา. จกฺขุนฺทฺริยสํวโร จกฺขุกมฺมนฺติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป… กายินฺทฺริยสํวโร กายกมฺมนฺติ? อามนฺตา. โสตินฺทฺริยสํวโร…เป… ฆานินฺทฺริยสํวโร…เป… ชิวฺหินฺทฺริยสํวโร ชิวฺหากมฺมนฺติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป… มนินฺทฺริยสํวโร มโนกมฺมนฺติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….
มนินฺทฺริยสํวโร มโนกมฺมนฺติ? อามนฺตา. จกฺขุนฺทฺริยสํวโร จกฺขุกมฺมนฺติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป… มนินฺทฺริยสํวโร มโนกมฺมนฺติ? อามนฺตา. โสตินฺทฺริยสํวโร ¶ …เป… ฆานินฺทฺริยสํวโร… ชิวฺหินฺทฺริยสํวโร…เป… กายินฺทฺริยสํวโร กายกมฺมนฺติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….
๖๓๑. อสํวโร กมฺมนฺติ? อามนฺตา. จกฺขุนฺทฺริยอสํวโร จกฺขุกมฺมนฺติ ¶ ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป… โสตินฺทฺริยอสํวโร…เป… ฆานินฺทฺริยอสํวโร…เป… ชิวฺหินฺทฺริยอสํวโร… กายินฺทฺริยอสํวโร กายกมฺมนฺติ? น ¶ เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….
กายินฺทฺริยอสํวโร ¶ กายกมฺมนฺติ? อามนฺตา. จกฺขุนฺทฺริยอสํวโร จกฺขุกมฺมนฺติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป… กายินฺทฺริยอสํวโร กายกมฺมนฺติ? อามนฺตา. โสตินฺทฺริยอสํวโร…เป… ฆานินฺทฺริยอสํวโร…เป… ชิวฺหินฺทฺริยอสํวโร ชิวฺหากมฺมนฺติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป… มนินฺทฺริยอสํวโร มโนกมฺมนฺติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….
มนินฺทฺริยอสํวโร มโนกมฺมนฺติ? อามนฺตา. จกฺขุนฺทฺริยอสํวโร จกฺขุกมฺมนฺติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป… มนินฺทฺริยอสํวโร มโนกมฺมนฺติ? อามนฺตา. โสตินฺทฺริยอสํวโร…เป… ฆานินฺทฺริยอสํวโร…เป… ชิวฺหินฺทฺริยอสํวโร…เป… กายินฺทฺริยอสํวโร กายกมฺมนฺติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….
๖๓๒. น วตฺตพฺพํ – ‘‘สํวโรปิ อสํวโรปิ กมฺม’’นฺติ? อามนฺตา. นนุ วุตฺตํ ภควตา – ‘‘อิธ, ภิกฺขเว, ภิกฺขุ จกฺขุนา รูปํ ทิสฺวา นิมิตฺตคฺคาหี โหติ…เป… น นิมิตฺตคฺคาหี โหติ, โสเตน สทฺทํ สุตฺวา…เป… มนสา ธมฺมํ วิฺาย นิมิตฺตคฺคาหี โหติ…เป… น นิมิตฺตคฺคาหี โหตี’’ติ! อตฺเถว สุตฺตนฺโตติ? อามนฺตา. เตน หิ สํวโรปิ อสํวโรปิ กมฺมนฺติ.
สํวโร กมฺมนฺติกถา นิฏฺิตา.
๑๒. ทฺวาทสมวคฺโค
(๑๑๗) ๒. กมฺมกถา
๖๓๓. สพฺพํ ¶ กมฺมํ สวิปากนฺติ? อามนฺตา. สพฺพา ¶ เจตนา สวิปากาติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป… สพฺพา เจตนา สวิปากาติ? อามนฺตา. วิปากาพฺยากตา เจตนา สวิปากาติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป… สพฺพา เจตนา สวิปากาติ ¶ ? อามนฺตา. กิริยาพฺยากตา เจตนา สวิปากาติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….
สพฺพา ¶ เจตนา สวิปากาติ? อามนฺตา. กามาวจรา วิปากาพฺยากตา เจตนา สวิปากาติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป… สพฺพา เจตนา สวิปากาติ? อามนฺตา. รูปาวจรา อรูปาวจรา อปริยาปนฺนา วิปากาพฺยากตา เจตนา สวิปากาติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….
สพฺพา เจตนา สวิปากาติ? อามนฺตา. กามาวจรา กิริยาพฺยากตา เจตนา สวิปากาติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป… สพฺพา เจตนา สวิปากาติ? อามนฺตา. รูปาวจรา อรูปาวจรา กิริยาพฺยากตา เจตนา สวิปากาติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….
๖๓๔. วิปากาพฺยากตา เจตนา อวิปากาติ? อามนฺตา. หฺจิ วิปากาพฺยากตา เจตนา อวิปากา, โน จ วต เร วตฺตพฺเพ – ‘‘สพฺพา เจตนา สวิปากา’’ติ.
กิริยาพฺยากตา เจตนา อวิปากาติ? อามนฺตา. หฺจิ กิริยาพฺยากตา เจตนา อวิปากา, โน จ วต เร วตฺตพฺเพ – ‘‘สพฺพา ¶ เจตนา สวิปากา’’ติ.
กามาวจรา รูปาวจรา อรูปาวจรา อปริยาปนฺนา วิปากาพฺยากตา เจตนา อวิปากาติ? อามนฺตา ¶ . หฺจิ อปริยาปนฺนา วิปากาพฺยากตา เจตนา อวิปากา, โน จ วต เร วตฺตพฺเพ – ‘‘สพฺพา เจตนา สวิปากา’’ติ.
กามาวจรา รูปาวจรา อรูปาวจรา กิริยาพฺยากตา เจตนา อวิปากาติ? อามนฺตา. หฺจิ อรูปาวจรา กิริยาพฺยากตา เจตนา อวิปากา, โน จ วต เร วตฺตพฺเพ – ‘‘สพฺพา เจตนา สวิปากา’’ติ.
๖๓๕. น วตฺตพฺพํ – ‘‘สพฺพํ กมฺมํ สวิปาก’’นฺติ? อามนฺตา. นนุ วุตฺตํ ภควตา – ‘‘นาหํ, ภิกฺขเว, สฺเจตนิกานํ กมฺมานํ กตานํ อุปจิตานํ อปฺปฏิสํวิทิตฺวา พฺยนฺติภาวํ วทามิ, ตฺจ โข ทิฏฺเว ธมฺเม อุปปชฺเช [อุปปชฺชํ (อ. นิ. ๑๐.๑๗)] วา อปเร วา ปริยาเย’’ติ [อ. นิ. ๑๐.๒๑๗]! อตฺเถว สุตฺตนฺโตติ? อามนฺตา. เตน หิ สพฺพํ กมฺมํ สวิปากนฺติ.
กมฺมกถา นิฏฺิตา.
๑๒. ทฺวาทสมวคฺโค
(๑๑๘) ๓. สทฺโท วิปาโกติกถา
๖๓๖. สทฺโท ¶ ¶ วิปาโกติ? อามนฺตา. สุขเวทนิโย ทุกฺขเวทนิโย อทุกฺขมสุขเวทนิโย, สุขาย เวทนาย สมฺปยุตฺโต, ทุกฺขาย เวทนาย สมฺปยุตฺโต ¶ , อทุกฺขมสุขาย เวทนาย สมฺปยุตฺโต, ผสฺเสน สมฺปยุตฺโต, เวทนาย สมฺปยุตฺโต, สฺาย สมฺปยุตฺโต, เจตนาย สมฺปยุตฺโต, จิตฺเตน สมฺปยุตฺโต, สารมฺมโณ; อตฺถิ ตสฺส อาวฏฺฏนา อาโภโค สมนฺนาหาโร มนสิกาโร เจตนา ปตฺถนา ปณิธีติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป… นนุ น สุขเวทนิโย น ทุกฺขเวทนิโย…เป… อนารมฺมโณ, นตฺถิ ตสฺส อาวฏฺฏนา…เป… ปณิธีติ? อามนฺตา. หฺจิ ¶ น สุขเวทนิโย…เป… อนารมฺมโณ, นตฺถิ ตสฺส อาวฏฺฏนา…เป… ปณิธิ, โน จ วต เร วตฺตพฺเพ – ‘‘สทฺโท วิปาโก’’ติ.
ผสฺโส วิปาโก, ผสฺโส สุขเวทนิโย…เป… สารมฺมโณ, อตฺถิ ตสฺส อาวฏฺฏนา…เป… ปณิธีติ? อามนฺตา. สทฺโท วิปาโก, สทฺโท สุขเวทนิโย…เป… สารมฺมโณ, อตฺถิ ตสฺส อาวฏฺฏนา…เป… ปณิธีติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….
สทฺโท วิปาโก, สทฺโท น สุขเวทนิโย…เป… อนารมฺมโณ, นตฺถิ ตสฺส อาวฏฺฏนา…เป… ปณิธีติ? อามนฺตา. ผสฺโส วิปาโก, ผสฺโส น สุขเวทนิโย, น ทุกฺขเวทนิโย…เป… อนารมฺมโณ, นตฺถิ ตสฺส อาวฏฺฏนา…เป… ปณิธีติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….
๖๓๗. น วตฺตพฺพํ – ‘‘สทฺโท วิปาโก’’ติ? อามนฺตา. นนุ วุตฺตํ ภควตา – ‘‘โส ตสฺส กมฺมสฺส กตตฺตา อุปจิตตฺตา อุสฺสนฺนตฺตา วิปุลตฺตา พฺรหฺมสฺสโร โหติ กรวิกภาณี’’ติ [ทีฆนิกาเย]! อตฺเถว สุตฺตนฺโตติ? อามนฺตา ¶ . เตน หิ สทฺโท วิปาโกติ.
สทฺโท วิปาโกติกถา นิฏฺิตา.
๑๒. ทฺวาทสมวคฺโค
(๑๑๙) ๔. สฬายตนกถา
๖๓๘. จกฺขายตนํ ¶ ¶ วิปาโกติ? อามนฺตา. สุขเวทนิยํ ทุกฺขเวทนิยํ…เป… สารมฺมณํ, อตฺถิ ตสฺส อาวฏฺฏนา…เป… ปณิธีติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป… นนุ น สุขเวทนิยํ…เป… อนารมฺมณํ, นตฺถิ ตสฺส อาวฏฺฏนา…เป… ปณิธีติ? อามนฺตา. หฺจิ ¶ น สุขเวทนิยํ…เป… อนารมฺมณํ, นตฺถิ ตสฺส อาวฏฺฏนา…เป… ปณิธิ, โน จ วต เร วตฺตพฺเพ – ‘‘จกฺขายตนํ วิปาโก’’ติ…เป….
ผสฺโส วิปาโก, ผสฺโส สุขเวทนิโย…เป… สารมฺมโณ, อตฺถิ ตสฺส อาวฏฺฏนา…เป… ปณิธีติ? อามนฺตา. จกฺขายตนํ วิปาโก, จกฺขายตนํ สุขเวทนิยํ…เป… สารมฺมณํ, อตฺถิ ตสฺส อาวฏฺฏนา…เป… ปณิธีติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….
จกฺขายตนํ วิปาโก, จกฺขายตนํ น สุขเวทนิยํ…เป… อนารมฺมณํ, นตฺถิ ตสฺส อาวฏฺฏนา…เป… ปณิธีติ? อามนฺตา. ผสฺโส วิปาโก, ผสฺโส น สุขเวทนิโย…เป… อนารมฺมโณ, นตฺถิ ตสฺส อาวฏฺฏนา…เป… ปณิธีติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….
๖๓๙. โสตายตนํ…เป… ฆานายตนํ…เป… ชิวฺหายตนํ…เป… กายายตนํ ¶ วิปาโกติ? อามนฺตา. สุขเวทนิยํ…เป… สารมฺมณํ, อตฺถิ ตสฺส อาวฏฺฏนา…เป… ปณิธีติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ …เป… นนุ น สุขเวทนิยํ…เป… อนารมฺมณํ, นตฺถิ ตสฺส อาวฏฺฏนา…เป… ปณิธีติ? อามนฺตา. หฺจิ น สุขเวทนิยํ…เป… อนารมฺมณํ, นตฺถิ ตสฺส อาวฏฺฏนา…เป… ปณิธิ, โน จ วต เร วตฺตพฺเพ – ‘‘กายายตนํ วิปาโก’’ติ.
ผสฺโส วิปาโก, ผสฺโส สุขเวทนิโย…เป… สารมฺมโณ, อตฺถิ ตสฺส อาวฏฺฏนา…เป… ปณิธีติ? อามนฺตา. กายายตนํ วิปาโก, กายายตนํ สุขเวทนิยํ…เป… สารมฺมณํ, อตฺถิ ตสฺส อาวฏฺฏนา…เป… ปณิธีติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ ¶ …เป… กายายตนํ วิปาโก, กายายตนํ น สุขเวทนิยํ…เป… อนารมฺมณํ, นตฺถิ ตสฺส อาวฏฺฏนา…เป… ปณิธีติ? อามนฺตา ¶ . ผสฺโส วิปาโก, ผสฺโส น สุขเวทนิโย…เป… อนารมฺมโณ, นตฺถิ ตสฺส อาวฏฺฏนา…เป… ปณิธีติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….
๖๔๐. น ¶ วตฺตพฺพํ – ‘‘สฬายตนํ วิปาโก’’ติ? อามนฺตา. นนุ สฬายตนํ กมฺมสฺส กตตฺตา อุปฺปนฺนนฺติ? อามนฺตา. หฺจิ สฬายตนํ กมฺมสฺส กตตฺตา อุปฺปนฺนํ, เตน วต เร วตฺตพฺเพ – ‘‘สฬายตนํ วิปาโก’’ติ.
สฬายตนกถา นิฏฺิตา.
๑๒. ทฺวาทสมวคฺโค
(๑๒๐) ๕. สตฺตกฺขตฺตุปรมกถา
๖๔๑. สตฺตกฺขตฺตุปรโม ¶ ปุคฺคโล สตฺตกฺขตฺตุปรมตานิยโตติ? อามนฺตา. มาตา ชีวิตา โวโรปิตา… ปิตา ชีวิตา โวโรปิโต… อรหา ชีวิตา โวโรปิโต… ทุฏฺเน จิตฺเตน ตถาคตสฺส โลหิตํ อุปฺปาทิตํ… สงฺโฆ ภินฺโนติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….
สตฺตกฺขตฺตุปรโม ปุคฺคโล สตฺตกฺขตฺตุปรมตานิยโตติ? อามนฺตา. อภพฺโพ อนฺตรา ธมฺมํ อภิสเมตุนฺติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป…. อภพฺโพ อนฺตรา ธมฺมํ อภิสเมตุนฺติ? อามนฺตา. มาตา ชีวิตา โวโรปิตา… ปิตา ชีวิตา โวโรปิโต… อรหา ชีวิตา โวโรปิโต… ทุฏฺเน จิตฺเตน ตถาคตสฺส โลหิตํ อุปฺปาทิตํ… สงฺโฆ ภินฺโนติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….
๖๔๒. สตฺตกฺขตฺตุปรโม ปุคฺคโล สตฺตกฺขตฺตุปรมตานิยโตติ? อามนฺตา. อตฺถิ โส นิยโม ¶ เยน นิยเมน สตฺตกฺขตฺตุปรโม ปุคฺคโล สตฺตกฺขตฺตุปรมตานิยโตติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป… อตฺถิ ¶ เต สติปฏฺานา…เป… สมฺมปฺปธานา… อิทฺธิปาทา… อินฺทฺริยา… พลา… โพชฺฌงฺคา เยหิ โพชฺฌงฺเคหิ สตฺตกฺขตฺตุปรโม ปุคฺคโล สตฺตกฺขตฺตุปรมตานิยโตติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….
๖๔๓. นตฺถิ โส นิยโม เยน นิยเมน สตฺตกฺขตฺตุปรโม ปุคฺคโล สตฺตกฺขตฺตุปรมตานิยโตติ? อามนฺตา. หฺจิ นตฺถิ โส ¶ นิยโม เยน นิยเมน สตฺตกฺขตฺตุปรโม ปุคฺคโล สตฺตกฺขตฺตุปรมตานิยโต, โน จ วต เร วตฺตพฺเพ – ‘‘สตฺตกฺขตฺตุปรโม ปุคฺคโล สตฺตกฺขตฺตุปรมตานิยโต’’ติ.
นตฺถิ ¶ เต สติปฏฺานา… โพชฺฌงฺคา เยหิ โพชฺฌงฺเคหิ สตฺตกฺขตฺตุปรโม ปุคฺคโล สตฺตกฺขตฺตุปรมตานิยโตติ? อามนฺตา. หฺจิ นตฺถิ เต โพชฺฌงฺคา เยหิ โพชฺฌงฺเคหิ สตฺตกฺขตฺตุปรโม ปุคฺคโล สตฺตกฺขตฺตุปรมตานิยโต, โน จ วต เร วตฺตพฺเพ – ‘‘สตฺตกฺขตฺตุปรโม ปุคฺคโล สตฺตกฺขตฺตุปรมตานิยโต’’ติ.
๖๔๔. สตฺตกฺขตฺตุปรโม ปุคฺคโล สตฺตกฺขตฺตุปรมตานิยโตติ? อามนฺตา. สกทาคามินิยเมนาติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป… อนาคามินิยเมนาติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป… อรหตฺตนิยเมนาติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….
กตเมน นิยเมนาติ? โสตาปตฺตินิยเมนาติ. สตฺตกฺขตฺตุปรโม ปุคฺคโล สตฺตกฺขตฺตุปรมตานิยโตติ? อามนฺตา. เย เกจิ โสตาปตฺตินิยามํ โอกฺกมนฺติ, สพฺเพ เต สตฺตกฺขตฺตุปรมตานิยตาติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….
๖๔๕. น วตฺตพฺพํ – ‘‘สตฺตกฺขตฺตุปรโม ปุคฺคโล สตฺตกฺขตฺตุปรมตานิยโต’’ติ? อามนฺตา ¶ . นนุ โส สตฺตกฺขตฺตุปรโมติ? อามนฺตา. หฺจิ โส สตฺตกฺขตฺตุปรโม, เตน วต เร วตฺตพฺเพ – ‘‘สตฺตกฺขตฺตุปรโม ปุคฺคโล สตฺตกฺขตฺตุปรมตานิยโต’’ติ.
สตฺตกฺขตฺตุปรมกถา นิฏฺิตา.
๑๒. ทฺวาทสมวคฺโค
(๑๒๑) ๖. โกลงฺโกลกถา
๖๔๖. น ¶ ¶ วตฺตพฺพํ – ‘‘โกลงฺโกโล ปุคฺคโล โกลงฺโกลตานิยโต’’ติ? อามนฺตา. นนุ โส โกลงฺโกโลติ? อามนฺตา. หฺจิ โส โกลงฺโกโล, เตน วต เร วตฺตพฺเพ – ‘‘โกลงฺโกโล ปุคฺคโล โกลงฺโกลตานิยโต’’ติ.
โกลงฺโกลกถา นิฏฺิตา.
๑๒. ทฺวาทสมวคฺโค
(๑๒๒) ๗. เอกพีชีกถา
๖๔๗. น ¶ วตฺตพฺพํ – ‘‘เอกพีชี ปุคฺคโล เอกพีชิตานิยโต’’ติ? อามนฺตา. นนุ โส เอกพีชีติ? อามนฺตา. หฺจิ โส เอกพีชี, เตน วต เร วตฺตพฺเพ – ‘‘เอกพีชี ปุคฺคโล เอกพีชิตานิยโต’’ติ.
เอกพีชีกถา นิฏฺิตา.
๑๒. ทฺวาทสมวคฺโค
(๑๒๓) ๘. ชีวิตา โวโรปนกถา
๖๔๘. ทิฏฺิสมฺปนฺโน ปุคฺคโล สฺจิจฺจ ปาณํ ชีวิตา โวโรเปยฺยาติ? อามนฺตา. ทิฏฺิสมฺปนฺโน ปุคฺคโล สฺจิจฺจ มาตรํ ชีวิตา โวโรเปยฺย…เป… ปิตรํ ชีวิตา โวโรเปยฺย ¶ …เป… อรหนฺตํ ชีวิตา โวโรเปยฺย…เป… ทุฏฺเน จิตฺเตน ตถาคตสฺส โลหิตํ อุปฺปาเทยฺย…เป… สงฺฆํ ภินฺเทยฺยาติ? น ¶ เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….
ทิฏฺิสมฺปนฺโน ปุคฺคโล สฺจิจฺจ ปาณํ ชีวิตา โวโรเปยฺยาติ? อามนฺตา. ทิฏฺิสมฺปนฺโน ปุคฺคโล สตฺถริ อคารโวติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป… ธมฺเม…เป… สงฺเฆ…เป… สิกฺขาย ¶ อคารโวติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….
นนุ ทิฏฺิสมฺปนฺโน ปุคฺคโล สตฺถริ สคารโวติ? อามนฺตา. หฺจิ ทิฏฺิสมฺปนฺโน ปุคฺคโล สตฺถริ สคารโว, โน จ วต เร วตฺตพฺเพ – ‘‘ทิฏฺิสมฺปนฺโน ปุคฺคโล สฺจิจฺจ ปาณํ ชีวิตา โวโรเปยฺยา’’ติ. นนุ ทิฏฺิสมฺปนฺโน ปุคฺคโล ธมฺเม…เป… สงฺเฆ…เป… สิกฺขาย สคารโวติ? อามนฺตา. หฺจิ ทิฏฺิสมฺปนฺโน ปุคฺคโล สิกฺขาย สคารโว, โน จ วต เร วตฺตพฺเพ – ‘‘ทิฏฺิสมฺปนฺโน ปุคฺคโล สฺจิจฺจ ปาณํ ชีวิตา โวโรเปยฺยา’’ติ.
๖๔๙. ทิฏฺิสมฺปนฺโน ปุคฺคโล สตฺถริ อคารโวติ? อามนฺตา. ทิฏฺิสมฺปนฺโน ปุคฺคโล พุทฺธถูเป โอหเทยฺย โอมุตฺเตยฺย นิฏฺุเภยฺย พุทฺธถูเป อปพฺยามโต [อสพฺยากโต (สี. ก.)] กเรยฺยาติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….
ทิฏฺิสมฺปนฺโน ¶ ปุคฺคโล สฺจิจฺจ ปาณํ ชีวิตา โวโรเปยฺยาติ? อามนฺตา. นนุ วุตฺตํ ภควตา – ‘‘เสยฺยถาปิ, ภิกฺขเว, มหาสมุทฺโท ิตธมฺโม เวลํ นาติวตฺตติ; เอวเมว โข, ภิกฺขเว, ยํ มยา สาวกานํ สิกฺขาปทํ ปฺตฺตํ ตํ มม สาวกา ชีวิตเหตุปิ นาติกฺกมนฺตี’’ติ [จูฬว. ๓๘๕; อ. นิ. ๘.๒๐; อุทา. ๔๕]! อตฺเถว สุตฺตนฺโตติ? อามนฺตา ¶ . เตน หิ น วตฺตพฺพํ – ‘‘ทิฏฺิสมฺปนฺโน ปุคฺคโล สฺจิจฺจ ปาณํ ชีวิตา โวโรเปยฺยา’’ติ.
ชีวิตา โวโรปนกถา นิฏฺิตา.
๑๒. ทฺวาทสมวคฺโค
(๑๒๔) ๙. ทุคฺคติกถา
๖๕๐. ทิฏฺิสมฺปนฺนสฺส ¶ ¶ ปุคฺคลสฺส ปหีนา ทุคฺคตีติ? อามนฺตา. ทิฏฺิสมฺปนฺโน ปุคฺคโล อาปายิเก รูเป รชฺเชยฺยาติ? อามนฺตา. หฺจิ ทิฏฺิสมฺปนฺโน ปุคฺคโล อาปายิเก รูเป รชฺเชยฺย, โน จ วต เร วตฺตพฺเพ – ‘‘ทิฏฺิสมฺปนฺนสฺส ปุคฺคลสฺส ปหีนา ทุคฺคตี’’ติ.
ทิฏฺิสมฺปนฺนสฺส ปุคฺคลสฺส ปหีนา ทุคฺคตีติ? อามนฺตา. ทิฏฺิสมฺปนฺโน ปุคฺคโล อาปายิเก สทฺเท…เป… คนฺเธ… รเส… โผฏฺพฺเพ…เป… อมนุสฺสิตฺถิยา ติรจฺฉานคติตฺถิยา นาคกฺาย เมถุนํ ธมฺมํ ปฏิเสเวยฺย, อเชฬกํ ปฏิคฺคณฺเหยฺย, กุกฺกุฏสูกรํ ปฏิคฺคณฺเหยฺย, หตฺถิควสฺสวฬวํ ปฏิคฺคณฺเหยฺย… ติตฺติรวฏฺฏกโมรกปิฺชรํ [… กปิฺชลํ (สฺยา. กํ. ปี.)] ปฏิคฺคณฺเหยฺยาติ? อามนฺตา. หฺจิ ทิฏฺิสมฺปนฺโน ปุคฺคโล ติตฺติรวฏฺฏกโมรกปิฺชรํ ปฏิคฺคณฺเหยฺย, โน จ วต เร วตฺตพฺเพ – ‘‘ทิฏฺิสมฺปนฺนสฺส ปุคฺคลสฺส ปหีนา ทุคฺคตี’’ติ.
๖๕๑. ทิฏฺิสมฺปนฺนสฺส ปุคฺคลสฺส ปหีนา ทุคฺคติ, ทิฏฺิสมฺปนฺโน ปุคฺคโล อาปายิเก รูเป รชฺเชยฺยาติ? อามนฺตา. อรหโต ปหีนา ทุคฺคติ, อรหา อาปายิเก รูเป รชฺเชยฺยาติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป… ทิฏฺิสมฺปนฺนสฺส ปุคฺคลสฺส ปหีนา ทุคฺคติ, ทิฏฺิสมฺปนฺโน ปุคฺคโล อาปายิเก สทฺเท… คนฺเธ… รเส… โผฏฺพฺเพ…เป… ติตฺติรวฏฺฏกโมรกปิฺชรํ ปฏิคฺคณฺเหยฺยาติ? อามนฺตา ¶ ¶ . อรหโต ¶ ปหีนา ทุคฺคติ, อรหา ติตฺติรวฏฺฏกโมรกปิฺชรํ ปฏิคฺคณฺเหยฺยาติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….
อรหโต ปหีนา ทุคฺคติ, น จ อรหา อาปายิเก รูเป รชฺเชยฺยาติ? อามนฺตา. ทิฏฺิสมฺปนฺนสฺส ปุคฺคลสฺส ปหีนา ทุคฺคติ, น จ ทิฏฺิสมฺปนฺโน ปุคฺคโล อาปายิเก รูเป รชฺเชยฺยาติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป… อรหโต ปหีนา ทุคฺคติ, น จ อรหา อาปายิเก สทฺเท…เป… คนฺเธ…เป… รเส…เป… โผฏฺพฺเพ…เป… อมนุสฺสิตฺถิยา ติรจฺฉานคติตฺถิยา นาคกฺาย เมถุนํ ธมฺมํ ปฏิเสเวยฺย, อเชฬกํ ปฏิคฺคณฺเหยฺย, กุกฺกุฏสูกรํ ปฏิคฺคณฺเหยฺย, หตฺถิควสฺสวฬวํ ปฏิคฺคณฺเหยฺย…เป… ติตฺติรวฏฺฏกโมรกปิฺชรํ ปฏิคฺคณฺเหยฺยาติ? อามนฺตา ¶ . ทิฏฺิสมฺปนฺนสฺส ปุคฺคลสฺส ปหีนา ทุคฺคติ, น จ ทิฏฺิสมฺปนฺโน ปุคฺคโล ติตฺติรวฏฺฏกโมรกปิฺชรํ ปฏิคฺคณฺเหยฺยาติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….
๖๕๒. [อฏฺกถานุโลมํ ปรวาทีปุจฺฉาลกฺขณํ. ตถาปายํ ปุจฺฉา สกวาทิสฺส, ปุริมาโย จ อิมิสฺสํ ทุคฺคติกถายํ ปรวาทิสฺสาติ คเหตพฺพา วิย ทิสฺสนฺติ] น วตฺตพฺพํ – ‘‘ทิฏฺิสมฺปนฺนสฺส ปุคฺคลสฺส ปหีนา ทุคฺคตี’’ติ? อามนฺตา. ทิฏฺิสมฺปนฺโน ปุคฺคโล นิรยํ อุปปชฺเชยฺย…เป… ติรจฺฉานโยนึ อุปปชฺเชยฺย… เปตฺติวิสยํ อุปปชฺเชยฺยาติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ. เตน หิ ทิฏฺิสมฺปนฺนสฺส ปุคฺคลสฺส ปหีนา ทุคฺคตีติ.
ทุคฺคติกถา นิฏฺิตา.
๑๒. ทฺวาทสมวคฺโค
(๑๒๕) ๑๐. สตฺตมภวิกกถา
๖๕๓. น ¶ ¶ วตฺตพฺพํ ‘‘สตฺตมภวิกสฺส ปุคฺคลสฺส ปหีนา ทุคฺคตี’’ติ? อามนฺตา. สตฺตมภวิโก ปุคฺคโล นิรยํ อุปปชฺเชยฺย, ติรจฺฉานโยนึ อุปปชฺเชยฺย, เปตฺติวิสยํ อุปปชฺเชยฺยาติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ. เตน หิ สตฺตมภวิกสฺส ปุคฺคลสฺส ปหีนา ทุคฺคตีติ.
สตฺตมภวิกกถา นิฏฺิตา.
ทฺวาทสมวคฺโค.
ตสฺสุทฺทานํ –
สํวโร ¶ กมฺมํ ตเถว อสํวโร, สพฺพกมฺมํ สวิปากํ, สทฺโท วิปาโก, สฬายตนํ วิปาโก, สตฺตกฺขตฺตุปรโม ปุคฺคโล สตฺตกฺขตฺตุปรมตานิยโต, โกลงฺโกลปุคฺคโล โกลงฺโกลตานิยโต, เอกพีชี ปุคฺคโล เอกพีชิตานิยโต, ทิฏฺิสมฺปนฺโน ปุคฺคโล สฺจิจฺจ ปาณํ ชีวิตา โวโรเปยฺย, ทิฏฺิสมฺปนฺนสฺส ปุคฺคลสฺส ปหีนา ทุคฺคติ, ตเถว สตฺตมภวิกสฺสาติ.
๑๓. เตรสมวคฺโค
(๑๒๖) ๑. กปฺปฏฺกถา
๖๕๔. กปฺปฏฺโ ¶ ¶ กปฺปํ ติฏฺเยฺยาติ? อามนฺตา. กปฺโป จ สณฺาติ พุทฺโธ จ โลเก อุปฺปชฺชตีติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป…. กปฺปฏฺโ ¶ กปฺปํ ติฏฺเยฺยาติ? อามนฺตา. กปฺโป จ สณฺาติ สงฺโฆ จ ภิชฺชตีติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป… กปฺปฏฺโ กปฺปํ ติฏฺเยฺยาติ? อามนฺตา. กปฺโป จ สณฺาติ กปฺปฏฺโ จ กปฺปฏฺิยํ กมฺมํ กโรตีติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป… กปฺปฏฺโ กปฺปํ ติฏฺเยฺยาติ? อามนฺตา. กปฺโป จ สณฺาติ กปฺปฏฺโ จ ปุคฺคโล กาลํ กโรตีติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….
๖๕๕. กปฺปฏฺโ กปฺปํ ติฏฺเยฺยาติ? อามนฺตา. อตีตํ กปฺปํ ติฏฺเยฺย, อนาคตํ กปฺปํ ติฏฺเยฺยาติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป… กปฺปฏฺโ กปฺปํ ติฏฺเยฺยาติ? อามนฺตา. ทฺเว กปฺเป ติฏฺเยฺย… ตโย กปฺเป ติฏฺเยฺย… จตฺตาโร กปฺเป ติฏฺเยฺยาติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….
๖๕๖. กปฺปฏฺโ กปฺปํ ติฏฺเยฺยาติ? อามนฺตา. กปฺปฏฺโ กปฺเป ฑยฺหนฺเต กตฺถ คจฺฉตีติ? อฺํ โลกธาตุํ คจฺฉตีติ. มโต คจฺฉติ, เวหาสํ คจฺฉตีติ? มโต คจฺฉตีติ. กปฺปฏฺิยํ กมฺมํ อปราปริยเวปกฺกนฺติ? น ¶ เหวํ วตฺตพฺเพ…เป… [เวหาสํ คจฺฉตีติ (?) อยํ หิ ปรวาทิสฺส ปฏิฺาเยว, กถา. ๖๒๑-๖๒๓ นวมปนฺติยํ วิย] เวหาสํ คจฺฉตีติ? อามนฺตา [เวหาสํ คจฺฉตีติ (?) อยํ หิ ปรวาทิสฺส ปฏิฺาเยว, กถา. ๖๒๑-๖๒๓ นวมปนฺติยํ วิย]. กปฺปฏฺโ อิทฺธิมาติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป… กปฺปฏฺโ อิทฺธิมาติ? อามนฺตา. กปฺปฏฺเน ¶ ฉนฺทิทฺธิปาโท ภาวิโต วีริยิทฺธิปาโท ภาวิโต จิตฺติทฺธิปาโท ภาวิโต วีมํสิทฺธิปาโท ภาวิโตติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….
๖๕๗. น วตฺตพฺพํ – ‘‘กปฺปฏฺโ กปฺปํ ติฏฺเยฺยา’’ติ? อามนฺตา. นนุ วุตฺตํ ภควตา –
‘‘อาปายิโก ¶ เนรยิโก, กปฺปฏฺโ สงฺฆเภทโก;
วคฺครโต อธมฺมฏฺโ, โยคกฺเขมา ปธํสติ;
สงฺฆํ สมคฺคํ เภตฺวาน [ภินฺทิตฺวา (สี. ก.)], กปฺปํ นิรยมฺหิ ปจฺจตี’’ติ [จูฬว. ๓๕๔; อ. นิ. ๑๐.๓๙; อิติวุ. ๑๘].
อตฺเถว ¶ สุตฺตนฺโตติ? อามนฺตา. เตน หิ กปฺปฏฺโ กปฺปํ ติฏฺเยฺยาติ.
กปฺปฏฺกถา นิฏฺิตา.
๑๓. เตรสมวคฺโค
(๑๒๗) ๒. กุสลปฏิลาภกถา
๖๕๘. กปฺปฏฺโ กุสลํ จิตฺตํ น ปฏิลเภยฺยาติ? อามนฺตา. กปฺปฏฺโ ทานํ ทเทยฺยาติ? อามนฺตา. หฺจิ กปฺปฏฺโ ทานํ ทเทยฺย, โน จ วต เร วตฺตพฺเพ – ‘‘กปฺปฏฺโ กุสลํ จิตฺตํ น ปฏิลเภยฺยา’’ติ.
กปฺปฏฺโ กุสลํ จิตฺตํ น ปฏิลเภยฺยาติ? อามนฺตา. กปฺปฏฺโ จีวรํ ทเทยฺย…เป… ปิณฺฑปาตํ ทเทยฺย…เป… เสนาสนํ ทเทยฺย…เป… คิลานปจฺจยเภสชฺชปริกฺขารํ ทเทยฺย ¶ … ขาทนียํ ทเทยฺย… โภชนียํ ทเทยฺย… ปานียํ ทเทยฺย… เจติยํ วนฺเทยฺย… เจติเย มาลํ อาโรเปยฺย… คนฺธํ อาโรเปยฺย… วิเลปนํ อาโรเปยฺย…เป… เจติยํ อภิทกฺขิณํ [ปทกฺขิณํ (ปี.)] กเรยฺยาติ? อามนฺตา. หฺจิ กปฺปฏฺโ เจติยํ อภิทกฺขิณํ กเรยฺย, โน จ วต เร วตฺตพฺเพ – ‘‘กปฺปฏฺโ กุสลํ จิตฺตํ น ปฏิลเภยฺยา’’ติ…เป….
๖๕๙. กปฺปฏฺโ ¶ ¶ กุสลํ จิตฺตํ ปฏิลเภยฺยาติ? อามนฺตา. ตโต วุฏฺานํ กุสลํ จิตฺตํ ปฏิลเภยฺยาติ? อามนฺตา. รูปาวจรํ…เป… อรูปาวจรํ…เป… โลกุตฺตรํ กุสลํ จิตฺตํ ปฏิลเภยฺยาติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….
กุสลปฏิลาภกถา นิฏฺิตา.
๑๓. เตรสมวคฺโค
(๑๒๘) ๓. อนนฺตราปยุตฺตกถา
๖๖๐. อนนฺตราปยุตฺโต ¶ ปุคฺคโล สมฺมตฺตนิยามํ โอกฺกเมยฺยาติ? อามนฺตา. มิจฺฉตฺตนิยามฺจ สมฺมตฺตนิยามฺจ อุโภ โอกฺกเมยฺยาติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป… อนนฺตราปยุตฺโต ปุคฺคโล สมฺมตฺตนิยามํ โอกฺกเมยฺยาติ? อามนฺตา. นนุ ตํ กมฺมํ ปยุตฺตํ กุกฺกุจฺจํ อุปฺปาทิตํ วิปฺปฏิสาริยํ ชนิตนฺติ? อามนฺตา. หฺจิ ตํ กมฺมํ ปยุตฺตํ กุกฺกุจฺจํ อุปฺปาทิตํ วิปฺปฏิสาริยํ ชนิตํ, โน จ วต เร วตฺตพฺเพ – ‘‘อนนฺตราปยุตฺโต ปุคฺคโล สมฺมตฺตนิยามํ โอกฺกเมยฺยา’’ติ.
๖๖๑. อนนฺตราปยุตฺโต ¶ ปุคฺคโล อภพฺโพ สมฺมตฺตนิยามํ โอกฺกมิตุนฺติ? อามนฺตา. มาตา ชีวิตา โวโรปิตา… ปิตา ชีวิตา โวโรปิโต… อรหา ชีวิตา โวโรปิโต… ทุฏฺเน จิตฺเตน ตถาคตสฺส โลหิตํ อุปฺปาทิตํ… สงฺโฆ ภินฺโนติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….
อนนฺตราปยุตฺโต ปุคฺคโล ตํ กมฺมํ ปฏิสํหริตฺวา กุกฺกุจฺจํ ปฏิวิโนเทตฺวา วิปฺปฏิสาริยํ ¶ ปฏิวิเนตฺวา [ปฏิวิโนเทตฺวา (สี. ปี. ก.)] อภพฺโพ สมฺมตฺตนิยามํ โอกฺกมิตุนฺติ? อามนฺตา. มาตา ชีวิตา โวโรปิตา… ปิตา ชีวิตา โวโรปิโต…เป… สงฺโฆ ภินฺโนติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….
อนนฺตราปยุตฺโต ปุคฺคโล ตํ กมฺมํ ปฏิสํหริตฺวา กุกฺกุจฺจํ ปฏิวิโนเทตฺวา วิปฺปฏิสาริยํ ปฏิวิเนตฺวา อภพฺโพ สมฺมตฺตนิยามํ โอกฺกมิตุนฺติ? อามนฺตา. นนุ ตํ กมฺมํ ปฏิสํหฏํ กุกฺกุจฺจํ ปฏิวิโนทิตํ วิปฺปฏิสาริยํ ปฏิวินีตนฺติ? อามนฺตา. หฺจิ ตํ กมฺมํ ปฏิสํหฏํ กุกฺกุจฺจํ ปฏิวิโนทิตํ วิปฺปฏิสาริยํ ¶ ปฏิวินีตํ, โน จ วต เร วตฺตพฺเพ – ‘‘อนนฺตราปยุตฺโต ปุคฺคโล ตํ กมฺมํ ปฏิสํหริตฺวา กุกฺกุจฺจํ ปฏิวิโนเทตฺวา วิปฺปฏิสาริยํ ปฏิวิเนตฺวา อภพฺโพ สมฺมตฺตนิยามํ โอกฺกมิตุ’’นฺติ.
๖๖๒. อนนฺตราปยุตฺโต ปุคฺคโล สมฺมตฺตนิยามํ โอกฺกเมยฺยาติ? อามนฺตา. นนุ ตํ กมฺมํ ¶ ปยุตฺโต อาสีติ? อามนฺตา. หฺจิ ตํ กมฺมํ ปยุตฺโต อาสิ, โน จ วต เร วตฺตพฺเพ – ‘‘อนนฺตราปยุตฺโต ปุคฺคโล สมฺมตฺตนิยามํ โอกฺกเมยฺยา’’ติ.
อนนฺตราปยุตฺตกถา นิฏฺิตา.
๑๓. เตรสมวคฺโค
(๑๒๙) ๔. นิยตสฺส นิยามกถา
๖๖๓. นิยโต ¶ นิยามํ โอกฺกมตีติ? อามนฺตา. มิจฺฉตฺตนิยโต สมฺมตฺตนิยามํ โอกฺกมติ, สมฺมตฺตนิยโต มิจฺฉตฺตนิยามํ โอกฺกมตีติ? น ¶ เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….
นิยโต นิยามํ โอกฺกมตีติ? อามนฺตา. ปุพฺเพ มคฺคํ ภาเวตฺวา ปจฺฉา นิยามํ โอกฺกมตีติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป… ปุพฺเพ โสตาปตฺติมคฺคํ ภาเวตฺวา ปจฺฉา โสตาปตฺตินิยามํ โอกฺกมตีติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป… ปุพฺเพ สกทาคามิ…เป… อนาคามิ…เป… อรหตฺตมคฺคํ ภาเวตฺวา ปจฺฉา อรหตฺตนิยามํ โอกฺกมตีติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….
ปุพฺเพ สติปฏฺานํ…เป… สมฺมปฺปธานํ… อิทฺธิปาทํ… อินฺทฺริยํ… พลํ… โพชฺฌงฺคํ ภาเวตฺวา ปจฺฉา นิยามํ โอกฺกมตีติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….
๖๖๔. น วตฺตพฺพํ – ‘‘นิยโต นิยามํ โอกฺกมตี’’ติ? อามนฺตา. ภพฺโพ โพธิสตฺโต ตาย ชาติยา ธมฺมํ นาภิสเมตุนฺติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ. เตน หิ นิยโต นิยามํ โอกฺกมตีติ.
นิยตสฺส นิยามกถา นิฏฺิตา.
๑๓. เตรสมวคฺโค
(๑๓๐) ๕. นิวุตกถา
๖๖๕. นิวุโต ¶ ¶ นีวรณํ ชหตีติ? อามนฺตา. รตฺโต ราคํ ชหติ, ทุฏฺโ โทสํ ชหติ, มูฬฺโห โมหํ ชหติ, กิลิฏฺโ กิเลเส ชหตีติ? น ¶ เหวํ วตฺตพฺเพ…เป… ราเคน ราคํ ชหติ, โทเสน โทสํ ชหติ, โมเหน โมหํ ชหติ, กิเลเสหิ กิเลเส ชหตีติ ¶ ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….
ราโค จิตฺตสมฺปยุตฺโต, มคฺโค จิตฺตสมฺปยุตฺโตติ? อามนฺตา. ทฺวินฺนํ ผสฺสานํ…เป… ทฺวินฺนํ จิตฺตานํ สโมธานํ โหตีติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป… ราโค อกุสโล, มคฺโค กุสโลติ? อามนฺตา. กุสลากุสลา สาวชฺชานวชฺชา หีนปณีตา กณฺหสุกฺกสปฺปฏิภาคา ธมฺมา สมฺมุขีภาวํ อาคจฺฉนฺตีติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….
๖๖๖. กุสลากุสลา สาวชฺชานวชฺชา หีนปณีตา กณฺหสุกฺกสปฺปฏิภาคา ธมฺมา สมฺมุขีภาวํ อาคจฺฉนฺตีติ? อามนฺตา. นนุ วุตฺตํ ภควตา – ‘‘จตฺตาริมานิ, ภิกฺขเว, สุวิทูรวิทูรานิ! กตมานิ จตฺตาริ? นภฺจ, ภิกฺขเว, ปถวี จ – อิทํ ปมํ สุวิทูรวิทูรํ…เป… ตสฺมา สตํ ธมฺโม อสพฺภิ อารกา’’ติ. อตฺเถว สุตฺตนฺโตติ? อามนฺตา. เตน หิ น วตฺตพฺพํ – ‘‘กุสลากุสลา…เป… สมฺมุขีภาวํ อาคจฺฉนฺตี’’ติ.
นิวุโต นีวรณํ ชหตีติ? อามนฺตา. นนุ วุตฺตํ ภควตา – ‘‘โส เอวํ สมาหิเต จิตฺเต ปริสุทฺเธ ปริโยทาเต อนงฺคเณ วิคตูปกฺกิเลเส มุทุภูเต กมฺมนิเย ิเต อาเนฺชปฺปตฺเต อาสวานํ ขยาณาย จิตฺตํ อภินินฺนาเมตี’’ติ! อตฺเถว สุตฺตนฺโตติ? อามนฺตา. เตน หิ น วตฺตพฺพํ – ‘‘นิวุโต นีวรณํ ชหตี’’ติ…เป….
๖๖๗. น วตฺตพฺพํ – ‘‘นิวุโต นีวรณํ ชหตี’’ติ? อามนฺตา. นนุ วุตฺตํ ภควตา – ‘‘ตสฺส เอวํ ชานโต เอวํ ปสฺสโต ¶ กามาสวาปิ จิตฺตํ วิมุจฺจติ…เป… อวิชฺชาสวาปิ ¶ จิตฺตํ วิมุจฺจตี’’ติ! อตฺเถว สุตฺตนฺโตติ ¶ ? อามนฺตา. เตน หิ นิวุโต นีวรณํ ชหตีติ.
นิวุตกถา นิฏฺิตา.
๑๓. เตรสมวคฺโค
(๑๓๑) ๖. สมฺมุขีภูตกถา
๖๖๘. สมฺมุขีภูโต ¶ สํโยชนํ ชหตีติ? อามนฺตา. รตฺโต ราคํ ชหติ, ทุฏฺโ โทสํ ชหติ, มูฬฺโห โมหํ ชหติ, กิลิฏฺโ กิเลเส ชหตีติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป… ราเคน ราคํ ชหติ, โทเสน โทสํ ชหติ, โมเหน โมหํ ชหติ, กิเลเสหิ กิเลเส ชหตีติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….
ราโค จิตฺตสมฺปยุตฺโต, มคฺโค จิตฺตสมฺปยุตฺโตติ? อามนฺตา. ทฺวินฺนํ ผสฺสานํ…เป… ทฺวินฺนํ จิตฺตานํ สโมธานํ โหตีติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป… ราโค อกุสโล, มคฺโค กุสโลติ? อามนฺตา. กุสลากุสลา สาวชฺชานวชฺชา หีนปณีตา กณฺหสุกฺกสปฺปฏิภาคา ธมฺมา สมฺมุขีภาวํ อาคจฺฉนฺตีติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….
๖๖๙. กุสลากุสลา…เป… สมฺมุขีภาวํ อาคจฺฉนฺตีติ? อามนฺตา. นนุ วุตฺตํ ภควตา – ‘‘จตฺตาริมานิ, ภิกฺขเว, สุวิทูรวิทูรานิ! กตมานิ จตฺตาริ? นภฺจ, ภิกฺขเว, ปถวี จ – อิทํ ปมํ สุวิทูรวิทูรํ…เป… ตสฺมา สตํ ธมฺโม อสพฺภิ อารกา’’ติ. อตฺเถว สุตฺตนฺโตติ? อามนฺตา. เตน หิ น วตฺตพฺพํ – ‘‘กุสลากุสลา…เป… สมฺมุขีภาวํ ¶ อาคจฺฉนฺตี’’ติ.
สมฺมุขีภูโต ¶ สํโยชนํ ชหตีติ? อามนฺตา. นนุ วุตฺตํ ภควตา – ‘‘โส เอวํ สมาหิเต ¶ จิตฺเต…เป… อาสวานํ ขยาณาย จิตฺตํ อภินินฺนาเมตี’’ติ! อตฺเถว สุตฺตนฺโตติ? อามนฺตา. เตน หิ น วตฺตพฺพํ – ‘‘สมฺมุขีภูโต สํโยชนํ ชหตี’’ติ.
๖๗๐. น วตฺตพฺพํ – ‘‘สมฺมุขีภูโต สํโยชนํ ชหตี’’ติ? อามนฺตา. นนุ วุตฺตํ ภควตา – ‘‘ตสฺส เอวํ ชานโต เอวํ ปสฺสโต กามาสวาปิ จิตฺตํ วิมุจฺจติ…เป… อวิชฺชาสวาปิ จิตฺตํ วิมุจฺจตี’’ติ! อตฺเถว สุตฺตนฺโตติ? อามนฺตา. เตน หิ สมฺมุขีภูโต สํโยชนํ ชหตีติ.
สมฺมุขีภูตกถา นิฏฺิตา.
๑๓. เตรสมวคฺโค
(๑๓๒) ๗. สมาปนฺโน อสฺสาเทติกถา
๖๗๑. สมาปนฺโน ¶ อสฺสาเทติ, ฌานนิกนฺติ ฌานารมฺมณาติ? อามนฺตา. ตํ ฌานํ ตสฺส ฌานสฺส อารมฺมณนฺติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป… ตํ ฌานํ ตสฺส ฌานสฺส อารมฺมณนฺติ? อามนฺตา. เตน ผสฺเสน ตํ ผสฺสํ ผุสติ, ตาย เวทนาย ตํ เวทนํ เวเทติ, ตาย สฺาย ตํ สฺํ สฺชานาติ, ตาย เจตนาย ตํ เจตนํ เจเตติ, เตน จิตฺเตน ตํ จิตฺตํ จินฺเตติ, เตน วิตกฺเกน ตํ วิตกฺกํ วิตกฺเกติ, เตน วิจาเรน ตํ วิจารํ วิจาเรติ ¶ , ตาย ปีติยา ตํ ปีติ ปิยายติ, ตาย สติยา ตํ สตึ สรติ, ตาย ปฺาย ตํ ปฺํ ปชานาตีติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….
ฌานนิกนฺติ ¶ จิตฺตสมฺปยุตฺตา, ฌานํ จิตฺตสมฺปยุตฺตนฺติ? อามนฺตา. ทฺวินฺนํ ผสฺสานํ…เป… ทฺวินฺนํ จิตฺตานํ สโมธานํ โหตีติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….
ฌานนิกนฺติ อกุสลํ, ฌานํ กุสลนฺติ? อามนฺตา. กุสลากุสลา สาวชฺชานวชฺชา หีนปณีตา ¶ กณฺหสุกฺกสปฺปฏิภาคา ธมฺมา สมฺมุขีภาวํ อาคจฺฉนฺตีติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….
๖๗๒. กุสลากุสลา สาวชฺชานวชฺชา หีนปณีตา กณฺหสุกฺกสปฺปฏิภาคา ธมฺมา สมฺมุขีภาวํ อาคจฺฉนฺตีติ? อามนฺตา. นนุ วุตฺตํ ภควตา – ‘‘จตฺตาริมานิ, ภิกฺขเว, สุวิทูรวิทูรานิ! กตมานิ จตฺตาริ? นภฺจ, ภิกฺขเว, ปถวี จ – อิทํ ปมํ สุวิทูรวิทูรํ…เป… ตสฺมา สตํ ธมฺโม อสพฺภิ อารกา’’ติ. อตฺเถว สุตฺตนฺโตติ? อามนฺตา. เตน หิ น วตฺตพฺพํ – ‘‘กุสลากุสลา สาวชฺชานวชฺชา หีนปณีตา กณฺหสุกฺกสปฺปฏิภาคา ธมฺมา สมฺมุขีภาวํ อาคจฺฉนฺตี’’ติ.
๖๗๓. น วตฺตพฺพํ – ‘‘สมาปนฺโน อสฺสาเทติ, ฌานนิกนฺติ ฌานารมฺมณา’’ติ? อามนฺตา. นนุ วุตฺตํ ภควตา – ‘‘อิธ, ภิกฺขเว, ภิกฺขุ วิวิจฺเจว กาเมหิ วิวิจฺจ อกุสเลหิ ธมฺเมหิ ปมํ ฌานํ อุปสมฺปชฺช วิหรติ, โส ตํ อสฺสาเทติ ตํ นิกาเมติ เตน จ วิตฺตึ อาปชฺชติ; วิตกฺกวิจารานํ วูปสมา…เป… ทุติยํ ฌานํ…เป… ตติยํ ฌานํ…เป… จตุตฺถํ ฌานํ อุปสมฺปชฺช วิหรติ ¶ , โส ตํ อสฺสาเทติ ตํ นิกาเมติ ¶ เตน จ วิตฺตึ อาปชฺชตี’’ติ [อ. นิ. ๔.๑๒๓]! อตฺเถว สุตฺตนฺโตติ? อามนฺตา. เตน หิ สมาปนฺโน อสฺสาเทติ, ฌานนิกนฺติ ฌานารมฺมณาติ.
สมาปนฺโน อสฺสาเทติกถา นิฏฺิตา.
๑๓. เตรสมวคฺโค
(๑๓๓) ๘. อสาตราคกถา
๖๗๔. อตฺถิ ¶ อสาตราโคติ? อามนฺตา. ทุกฺขาภินนฺทิโน สตฺตา, อตฺถิ เกจิ ทุกฺขํ ปตฺเถนฺติ ปิเหนฺติ เอสนฺติ คเวสนฺติ ปริเยสนฺติ, ทุกฺขํ อชฺโฌสาย ติฏฺนฺตีติ? น เหวํ ¶ วตฺตพฺเพ…เป… นนุ สุขาภินนฺทิโน สตฺตา, อตฺถิ เกจิ สุขํ ปตฺเถนฺติ ปิเหนฺติ เอสนฺติ คเวสนฺติ ปริเยสนฺติ, สุขํ อชฺโฌสาย ติฏฺนฺตีติ? อามนฺตา. หฺจิ สุขาภินนฺทิโน สตฺตา, อตฺถิ เกจิ สุขํ ปตฺเถนฺติ ปิเหนฺติ เอสนฺติ คเวสนฺติ ปริเยสนฺติ, สุขํ อชฺโฌสาย ติฏฺนฺติ, โน จ วต เร วตฺตพฺเพ – ‘‘อตฺถิ อสาตราโค’’ติ.
อตฺถิ อสาตราโคติ? อามนฺตา. ทุกฺขาย เวทนาย ราคานุสโย อนุเสติ, สุขาย เวทนาย ปฏิฆานุสโย อนุเสตีติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป… นนุ สุขาย เวทนาย ราคานุสโย อนุเสติ, ทุกฺขาย เวทนาย ปฏิฆานุสโย อนุเสตีติ? อามนฺตา. หฺจิ สุขาย เวทนาย ราคานุสโย อนุเสติ, ทุกฺขาย เวทนาย ปฏิฆานุสโย อนุเสติ, โน จ วต เร วตฺตพฺเพ – ‘‘อตฺถิ อสาตราโค’’ติ.
๖๗๕. น ¶ วตฺตพฺพํ – ‘‘อตฺถิ อสาตราโค’’ติ? อามนฺตา. นนุ วุตฺตํ ภควตา – ‘‘โส เอวํ อนุโรธวิโรธํ สมาปนฺโน ยํ กิฺจิ เวทนํ เวทยติ สุขํ วา ทุกฺขํ วา อทุกฺขมสุขํ วา, โส ตํ เวทนํ อภินนฺทติ อภิวทติ อชฺโฌสาย ติฏฺตี’’ติ [ม. นิ. ๓.๔๐๙ มหาตณฺหาสงฺขเย]! อตฺเถว สุตฺตนฺโตติ? อามนฺตา. เตน หิ อตฺถิ อสาตราโคติ.
อสาตราคกถา นิฏฺิตา.
๑๓. เตรสมวคฺโค
(๑๓๔) ๙. ธมฺมตณฺหา อพฺยากตาติกถา
๖๗๖. ธมฺมตณฺหา ¶ ¶ อพฺยากตาติ? อามนฺตา. วิปากาพฺยากตา กิริยาพฺยากตา รูปํ นิพฺพานํ จกฺขายตนํ…เป… โผฏฺพฺพายตนนฺติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….
ธมฺมตณฺหา อพฺยากตาติ? อามนฺตา. รูปตณฺหา อพฺยากตาติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ ¶ …เป… ธมฺมตณฺหา อพฺยากตาติ? อามนฺตา. สทฺทตณฺหา…เป… คนฺธตณฺหา…เป… รสตณฺหา…เป… โผฏฺพฺพตณฺหา อพฺยากตาติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….
รูปตณฺหา อกุสลาติ? อามนฺตา. ธมฺมตณฺหา อกุสลาติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป… สทฺทตณฺหา…เป… โผฏฺพฺพตณฺหา อกุสลาติ? อามนฺตา. ธมฺมตณฺหา อกุสลาติ? น ¶ เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….
๖๗๗. ธมฺมตณฺหา อพฺยากตาติ? อามนฺตา. นนุ ตณฺหา อกุสลา วุตฺตา ภควตาติ? อามนฺตา. หฺจิ ตณฺหา อกุสลา วุตฺตา ภควตา, โน จ วต เร วตฺตพฺเพ – ‘‘ธมฺมตณฺหา อพฺยากตา’’ติ.
ธมฺมตณฺหา อพฺยากตาติ? อามนฺตา. นนุ โลโภ อกุสโล วุตฺโต ภควตา, ธมฺมตณฺหา โลโภติ? อามนฺตา. หฺจิ โลโภ อกุสโล วุตฺโต ภควตา, ธมฺมตณฺหา โลโภ, โน จ วต เร วตฺตพฺเพ – ‘‘ธมฺมตณฺหา อพฺยากตา’’ติ.
๖๗๘. ธมฺมตณฺหา โลโภ อพฺยากโตติ? อามนฺตา ¶ . รูปตณฺหา โลโภ อพฺยากโตติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป… ธมฺมตณฺหา โลโภ อพฺยากโตติ? อามนฺตา. สทฺทตณฺหา…เป… โผฏฺพฺพตณฺหา โลโภ อพฺยากโตติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….
รูปตณฺหา โลโภ อกุสโลติ? อามนฺตา. ธมฺมตณฺหา โลโภ อกุสโลติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป… สทฺทตณฺหา…เป… โผฏฺพฺพตณฺหา โลโภ อกุสโลติ? อามนฺตา. ธมฺมตณฺหา โลโภ อกุสโลติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….
๖๗๙. ธมฺมตณฺหา ¶ อพฺยากตาติ? อามนฺตา. นนุ วุตฺตํ ภควตา – ‘‘ยายํ ตณฺหา โปโนพฺภวิกา นนฺทีราคสหคตา ตตฺรตตฺราภินนฺทินี, เสยฺยถิทํ – กามตณฺหา, ภวตณฺหา, วิภวตณฺหา’’ติ [มหาว. ๑๔; ที. นิ. ๒.๔๐๐]! อตฺเถว สุตฺตนฺโตติ ¶ ? อามนฺตา. เตน หิ น วตฺตพฺพํ – ‘‘ธมฺมตณฺหา อพฺยากตา’’ติ.
๖๘๐. น ¶ วตฺตพฺพํ – ‘‘ธมฺมตณฺหา อพฺยากตา’’ติ? อามนฺตา. นนุ สา ธมฺมตณฺหาติ? อามนฺตา. หฺจิ สา ธมฺมตณฺหา, เตน วต เร วตฺตพฺเพ – ‘‘ธมฺมตณฺหา อพฺยากตา’’ติ.
ธมฺมตณฺหา อพฺยากตาติกถา นิฏฺิตา.
๑๓. เตรสมวคฺโค
(๑๓๕) ๑๐. ธมฺมตณฺหา น ทุกฺขสมุทโยติกถา
๖๘๑. ธมฺมตณฺหา ¶ น ทุกฺขสมุทโยติ? อามนฺตา. รูปตณฺหา น ทุกฺขสมุทโยติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป… ธมฺมตณฺหา น ทุกฺขสมุทโยติ? อามนฺตา. สทฺทตณฺหา…เป… คนฺธตณฺหา…เป… รสตณฺหา…เป… โผฏฺพฺพตณฺหา น ทุกฺขสมุทโยติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….
รูปตณฺหา ทุกฺขสมุทโยติ? อามนฺตา. ธมฺมตณฺหา ทุกฺขสมุทโยติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป… สทฺทตณฺหา…เป… คนฺธตณฺหา…เป… รสตณฺหา…เป… โผฏฺพฺพตณฺหา ทุกฺขสมุทโยติ? อามนฺตา. ธมฺมตณฺหา ทุกฺขสมุทโยติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….
๖๘๒. ธมฺมตณฺหา น ทุกฺขสมุทโยติ? อามนฺตา. นนุ ตณฺหา ทุกฺขสมุทโย วุตฺโต ภควตาติ? อามนฺตา. หฺจิ ตณฺหา ทุกฺขสมุทโย ¶ วุตฺโต ภควตา, โน จ วต เร วตฺตพฺเพ – ‘‘ธมฺมตณฺหา น ทุกฺขสมุทโย’’ติ. ธมฺมตณฺหา น ทุกฺขสมุทโยติ? อามนฺตา. นนุ โลโภ ทุกฺขสมุทโย ¶ วุตฺโต ภควตา, ธมฺมตณฺหา โลโภติ? อามนฺตา. หฺจิ โลโภ ทุกฺขสมุทโย วุตฺโต ภควตา, ธมฺมตณฺหา โลโภ, โน จ วต เร วตฺตพฺเพ – ‘‘ธมฺมตณฺหา น ทุกฺขสมุทโย’’ติ.
๖๘๓. ธมฺมตณฺหา โลโภ, น ทุกฺขสมุทโยติ? อามนฺตา. รูปตณฺหา โลโภ, น ทุกฺขสมุทโยติ ¶ ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป… ธมฺมตณฺหา ¶ โลโภ, น ทุกฺขสมุทโยติ? อามนฺตา. สทฺทตณฺหา…เป… คนฺธตณฺหา…เป… รสตณฺหา…เป… โผฏฺพฺพตณฺหา โลโภ, น ทุกฺขสมุทโยติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….
รูปตณฺหา โลโภ ทุกฺขสมุทโยติ? อามนฺตา. ธมฺมตณฺหา โลโภ ทุกฺขสมุทโยติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป… สทฺทตณฺหา…เป… โผฏฺพฺพตณฺหา โลโภ ทุกฺขสมุทโยติ? อามนฺตา. ธมฺมตณฺหา โลโภ ทุกฺขสมุทโยติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….
๖๘๔. ธมฺมตณฺหา น ทุกฺขสมุทโยติ? อามนฺตา. นนุ วุตฺตํ ภควตา – ‘‘ยายํ ตณฺหา โปโนพฺภวิกา นนฺทีราคสหคตา ตตฺรตตฺราภินนฺทินี, เสยฺยถิทํ – กามตณฺหา, ภวตณฺหา, วิภวตณฺหา’’ติ! อตฺเถว สุตฺตนฺโตติ? อามนฺตา. เตน หิ น วตฺตพฺพํ – ‘‘ธมฺมตณฺหา น ทุกฺขสมุทโย’’ติ.
๖๘๕. น ¶ วตฺตพฺพํ – ‘‘ธมฺมตณฺหา น ทุกฺขสมุทโย’’ติ? อามนฺตา. นนุ สา ธมฺมตณฺหาติ? อามนฺตา. หฺจิ สา ธมฺมตณฺหา, เตน วต เร วตฺตพฺเพ – ‘‘ธมฺมตณฺหา น ทุกฺขสมุทโย’’ติ.
ธมฺมตณฺหา น ทุกฺขสมุทโยติกถา นิฏฺิตา.
เตรสมวคฺโค.
ตสฺสุทฺทานํ –
กปฺปฏฺโ ¶ กปฺปํ ติฏฺเยฺย, กปฺปฏฺโ กุสลํ จิตฺตํ น ปฏิลเภยฺย, อนนฺตราปยุตฺโต ปุคฺคโล สมฺมตฺตนิยามํ โอกฺกเมยฺย, นิยโต นิยามํ โอกฺกมติ, นิวุโต นีวรณํ ชหติ, สมฺมุขีภูโต สํโยชนํ ชหติ, ฌานนิกนฺติ, อสาตราโค, ธมฺมตณฺหา อพฺยากตา, ธมฺมตณฺหา น ทุกฺขสมุทโยติ.
๑๔. จุทฺทสมวคฺโค
(๑๓๖) ๑. กุสลากุสลปฏิสนฺทหนกถา
๖๘๖. อกุสลมูลํ ¶ ¶ ¶ ปฏิสนฺทหติ กุสลมูลนฺติ? อามนฺตา. ยา อกุสลสฺส อุปฺปาทาย อาวฏฺฏนา…เป… ปณิธิ, สาว กุสลสฺส อุปฺปาทาย อาวฏฺฏนา…เป… ปณิธีติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….
อกุสลมูลํ ปฏิสนฺทหติ กุสลมูลํ, น วตฺตพฺพํ – ‘‘ยา อกุสลสฺส อุปฺปาทาย อาวฏฺฏนา…เป… ปณิธิ, สาว กุสลสฺส อุปฺปาทาย อาวฏฺฏนา…เป… ปณิธี’’ติ? อามนฺตา. กุสลํ อนาวฏฺเฏนฺตสฺส [อนาวฏฺฏนฺตสฺส (สี. ปี. ก.), อนาวชฺชนฺตสฺส (สฺยา. กํ.)] อุปฺปชฺชติ ¶ …เป… อปฺปณิทหนฺตสฺส อุปฺปชฺชตีติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป… นนุ กุสลํ อาวฏฺเฏนฺตสฺส อุปฺปชฺชติ…เป… ปณิทหนฺตสฺส อุปฺปชฺชตีติ? อามนฺตา. หฺจิ กุสลํ อาวฏฺเฏนฺตสฺส อุปฺปชฺชติ…เป… ปณิทหนฺตสฺส อุปฺปชฺชติ, โน จ วต เร วตฺตพฺเพ – ‘‘อกุสลมูลํ ปฏิสนฺทหติ กุสลมูล’’นฺติ.
๖๘๗. อกุสลมูลํ ปฏิสนฺทหติ กุสลมูลนฺติ? อามนฺตา. อกุสลมูลํ อโยนิโส มนสิกโรโต อุปฺปชฺชตีติ? อามนฺตา. กุสลํ อโยนิโส มนสิกโรโต อุปฺปชฺชตีติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป… นนุ กุสลํ โยนิโส มนสิกโรโต อุปฺปชฺชตีติ? อามนฺตา. หฺจิ กุสลํ โยนิโส มนสิกโรโต อุปฺปชฺชติ, โน จ วต เร วตฺตพฺเพ – ‘‘อกุสลมูลํ ปฏิสนฺทหติ กุสลมูล’’นฺติ.
อกุสลมูลํ ปฏิสนฺทหติ กุสลมูลนฺติ? อามนฺตา. กามสฺาย อนนฺตรา เนกฺขมฺมสฺา อุปฺปชฺชติ, พฺยาปาทสฺาย อนนฺตรา อพฺยาปาทสฺา อุปฺปชฺชติ, วิหึสาสฺาย อนนฺตรา อวิหึสาสฺา อุปฺปชฺชติ, พฺยาปาทสฺส ¶ อนนฺตรา เมตฺตา อุปฺปชฺชติ, วิหึสาย อนนฺตรา กรุณา อุปฺปชฺชติ, อรติยา อนนฺตรา มุทิตา อุปฺปชฺชติ, ปฏิฆสฺส อนนฺตรา อุเปกฺขา อุปฺปชฺชตีติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….
๖๘๘. กุสลมูลํ ¶ ปฏิสนฺทหติ อกุสลมูลนฺติ? อามนฺตา. ยา กุสลสฺส อุปฺปาทาย อาวฏฺฏนา…เป… ปณิธิ, สาว อกุสลสฺส อุปฺปาทาย ¶ อาวฏฺฏนา…เป… ปณิธีติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….
กุสลมูลํ ¶ ปฏิสนฺทหติ อกุสลมูลํ, น วตฺตพฺพํ – ‘‘ยา กุสลสฺส อุปฺปาทาย อาวฏฺฏนา…เป… ปณิธิ, สาว อกุสลสฺส อุปฺปาทาย อาวฏฺฏนา…เป… ปณิธี’’ติ? อามนฺตา. อกุสลํ อนาวฏฺเฏนฺตสฺส อุปฺปชฺชติ…เป… อปฺปณิทหนฺตสฺส อุปฺปชฺชตีติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป… นนุ อกุสลํ อาวฏฺเฏนฺตสฺส อุปฺปชฺชติ…เป… ปณิทหนฺตสฺส อุปฺปชฺชตีติ? อามนฺตา. หฺจิ อกุสลํ อาวฏฺเฏนฺตสฺส อุปฺปชฺชติ…เป… ปณิทหนฺตสฺส อุปฺปชฺชติ, โน จ วต เร วตฺตพฺเพ – ‘‘กุสลมูลํ ปฏิสนฺทหติ อกุสลมูล’’นฺติ.
๖๘๙. กุสลมูลํ ปฏิสนฺทหติ อกุสลมูลนฺติ? อามนฺตา. กุสลํ โยนิโส มนสิกโรโต อุปฺปชฺชตีติ? อามนฺตา. อกุสลํ โยนิโส มนสิกโรโต อุปฺปชฺชตีติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป… นนุ อกุสลํ อโยนิโส มนสิกโรโต อุปฺปชฺชตีติ? อามนฺตา. หฺจิ อกุสลํ อโยนิโส มนสิกโรโต อุปฺปชฺชติ, โน จ วต เร วตฺตพฺเพ – ‘‘กุสลมูลํ ปฏิสนฺทหติ อกุสลมูล’’นฺติ.
กุสลมูลํ ปฏิสนฺทหติ อกุสลมูลนฺติ? อามนฺตา. เนกฺขมฺมสฺาย อนนฺตรา กามสฺา อุปฺปชฺชติ, อพฺยาปาทสฺาย ¶ อนนฺตรา พฺยาปาทสฺา อุปฺปชฺชติ, อวิหึสาสฺาย อนนฺตรา วิหึสาสฺา อุปฺปชฺชติ, เมตฺตาย อนนฺตรา พฺยาปาโท อุปฺปชฺชติ, กรุณาย อนนฺตรา วิหึสา อุปฺปชฺชติ, มุทิตาย อนนฺตรา อรติ ¶ อุปฺปชฺชติ, อุเปกฺขาย อนนฺตรา ปฏิฆํ อุปฺปชฺชตีติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….
๖๙๐. น วตฺตพฺพํ – ‘‘อกุสลมูลํ ปฏิสนฺทหติ กุสลมูลํ, กุสลมูลํ ปฏิสนฺทหติ อกุสลมูล’’นฺติ? อามนฺตา. นนุ ยสฺมึเยว วตฺถุสฺมึ รชฺชติ ตสฺมิฺเว วตฺถุสฺมึ วิรชฺชติ, ยสฺมึเยว วตฺถุสฺมึ วิรชฺชติ ตสฺมิฺเว วตฺถุสฺมึ รชฺชตีติ? อามนฺตา. หฺจิ ยสฺมิฺเว วตฺถุสฺมึ รชฺชติ ตสฺมิฺเว วตฺถุสฺมึ วิรชฺชติ, ยสฺมิฺเว วตฺถุสฺมึ วิรชฺชติ ตสฺมิฺเว ¶ วตฺถุสฺมึ รชฺชติ, เตน วต เร วตฺตพฺเพ – ‘‘อกุสลมูลํ ปฏิสนฺทหติ กุสลมูลํ, กุสลมูลํ ปฏิสนฺทหติ อกุสลมูล’’นฺติ.
กุสลากุสลปฏิสนฺทหนกถา นิฏฺิตา.
๑๔. จุทฺทสมวคฺโค
(๑๓๗) ๒. สฬายตนุปฺปตฺติกถา
๖๙๑. สฬายตนํ ¶ อปุพฺพํ อจริมํ มาตุกุจฺฉิสฺมึ สณฺาตีติ? อามนฺตา. สพฺพงฺคปจฺจงฺคี อหีนินฺทฺริโย มาตุกุจฺฉิสฺมึ โอกฺกมตีติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….
อุปปตฺเตสิเยน จิตฺเตน จกฺขายตนํ สณฺาตีติ? อามนฺตา. อุปปตฺเตสิเยน จิตฺเตน หตฺถา สณฺนฺติ, ปาทา สณฺนฺติ, สีสํ สณฺาติ, กณฺโณ สณฺาติ, นาสิกา สณฺาติ, มุขํ สณฺาติ, ทนฺตา สณฺนฺตีติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….
อุปปตฺเตสิเยน ¶ ¶ จิตฺเตน โสตายตนํ…เป… ฆานายตนํ…เป… ชิวฺหายตนํ สณฺาตีติ? อามนฺตา. อุปปตฺเตสิเยน จิตฺเตน หตฺถา สณฺนฺติ, ปาทา สณฺนฺติ, สีสํ สณฺาติ, กณฺโณ สณฺาติ, นาสิกา สณฺาติ, มุขํ สณฺาติ, ทนฺตา สณฺนฺตีติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….
๖๙๒. มาตุกุจฺฉิคตสฺส ปจฺฉา จกฺขายตนํ อุปฺปชฺชตีติ? อามนฺตา. มาตุกุจฺฉิสฺมึ จกฺขุปฏิลาภาย กมฺมํ กโรตีติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป… มาตุกุจฺฉิคตสฺส ปจฺฉา โสตายตนํ…เป… ฆานายตนํ…เป… ชิวฺหายตนํ อุปฺปชฺชตีติ? อามนฺตา. มาตุกุจฺฉิสฺมึ ชิวฺหาปฏิลาภาย กมฺมํ กโรตีติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….
มาตุกุจฺฉิคตสฺส ¶ ปจฺฉา เกสา โลมา นขา ทนฺตา อฏฺี อุปฺปชฺชนฺตีติ? อามนฺตา. มาตุกุจฺฉิสฺมึ อฏฺิปฏิลาภาย กมฺมํ กโรตีติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….
น วตฺตพฺพํ – ‘‘มาตุกุจฺฉิคตสฺส ปจฺฉา เกสา โลมา นขา ทนฺตา อฏฺี อุปฺปชฺชนฺตี’’ติ? อามนฺตา. นนุ วุตฺตํ ภควตา –
‘‘ปมํ กลลํ โหติ, กลลา โหติ อพฺพุทํ;
อพฺพุทา ชายเต เปสิ [เปสี (สฺยา. กํ. ปี.)], เปสิ นิพฺพตฺตเต [นิพฺพตฺตตี (สี. สฺยา., สํ. นิ. ๑.๒๓๕), นิพฺพตฺตติ (ปี. ก.)] ฆโน;
ฆนา ปสาขา ชายนฺติ, เกสา โลมา นขาปิ จ.
‘‘ยฺจสฺส ¶ ภฺุชติ มาตา, อนฺนํ ปานฺจ โภชนํ;
เตน โส ตตฺถ ยาเปติ, มาตุกุจฺฉิคโต นโร’’ติ [สํ. นิ. ๑.๒๓๕].
อตฺเถว ¶ สุตฺตนฺโตติ? อามนฺตา. เตน หิ มาตุกุจฺฉิคตสฺส ปจฺฉา เกสา โลมา นขา ทนฺตา อฏฺี อุปฺปชฺชนฺตีติ.
สฬายตนุปฺปตฺติกถา นิฏฺิตา.
๑๔. จุทฺทสมวคฺโค
(๑๓๘) ๓. อนนฺตรปจฺจยกถา
๖๙๓. จกฺขุวิฺาณสฺส ¶ อนนฺตรา โสตวิฺาณํ อุปฺปชฺชตีติ? อามนฺตา. ยา จกฺขุวิฺาณสฺส อุปฺปาทาย อาวฏฺฏนา…เป… ปณิธิ, สาว โสตวิฺาณสฺส อุปฺปาทาย อาวฏฺฏนา…เป… ปณิธีติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….
จกฺขุวิฺาณสฺส ¶ อนนฺตรา โสตวิฺาณํ อุปฺปชฺชติ, น วตฺตพฺพํ – ‘‘ยา จกฺขุวิฺาณสฺส อุปฺปาทาย อาวฏฺฏนา…เป… ปณิธิ, สาว โสตวิฺาณสฺส อุปฺปาทาย อาวฏฺฏนา…เป… ปณิธีติ? อามนฺตา. โสตวิฺาณํ อนาวฏฺเฏนฺตสฺส อุปฺปชฺชติ…เป… อปฺปณิทหนฺตสฺส อุปฺปชฺชตีติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป…. นนุ โสตวิฺาณํ อาวฏฺเฏนฺตสฺส อุปฺปชฺชติ…เป… ปณิทหนฺตสฺส อุปฺปชฺชตีติ, อามนฺตา. หฺจิ โสตวิฺาณํ อาวฏฺเฏนฺตสฺส อุปฺปชฺชติ…เป… ปณิทหนฺตสฺส อุปฺปชฺชติ, โน จ วต เร วตฺตพฺเพ – ‘‘จกฺขุวิฺาณสฺส อนนฺตรา โสตวิฺาณํ อุปฺปชฺชตี’’ติ.
๖๙๔. จกฺขุวิฺาณสฺส อนนฺตรา โสตวิฺาณํ อุปฺปชฺชตีติ? อามนฺตา. จกฺขุวิฺาณํ รูปนิมิตฺตํ มนสิกโรโต อุปฺปชฺชตีติ ¶ ? อามนฺตา. โสตวิฺาณํ รูปนิมิตฺตํ มนสิกโรโต อุปฺปชฺชตีติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….
จกฺขุวิฺาณํ รูปารมฺมณฺเว น อฺารมฺมณนฺติ? อามนฺตา. โสตวิฺาณํ รูปารมฺมณฺเว น อฺารมฺมณนฺติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….
จกฺขฺุจ ปฏิจฺจ รูเป จ อุปฺปชฺชติ จกฺขุวิฺาณนฺติ? อามนฺตา. จกฺขฺุจ ¶ ปฏิจฺจ รูเป จ อุปฺปชฺชติ โสตวิฺาณนฺติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….
จกฺขฺุจ ¶ ปฏิจฺจ รูเป จ อุปฺปชฺชติ โสตวิฺาณนฺติ? อามนฺตา. ‘‘จกฺขฺุจ ปฏิจฺจ รูเป จ อุปฺปชฺชติ โสตวิฺาณ’’นฺติ – อตฺเถว สุตฺตนฺโตติ? นตฺถิ. ‘‘จกฺขฺุจ ปฏิจฺจ รูเป จ อุปฺปชฺชติ จกฺขุวิฺาณ’’นฺติ – อตฺเถว สุตฺตนฺโตติ? อามนฺตา. หฺจิ ‘‘จกฺขฺุจ ปฏิจฺจ รูเป จ อุปฺปชฺชติ จกฺขุวิฺาณ’’นฺติ – อตฺเถว สุตฺตนฺโต, โน จ วต เร วตฺตพฺเพ – ‘‘จกฺขฺุจ ปฏิจฺจ รูเป จ อุปฺปชฺชติ โสตวิฺาณ’’นฺติ.
จกฺขุวิฺาณสฺส อนนฺตรา โสตวิฺาณํ อุปฺปชฺชตีติ? อามนฺตา. ตฺเว จกฺขุวิฺาณํ ตํ โสตวิฺาณนฺติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….
๖๙๕. โสตวิฺาณสฺส อนนฺตรา ฆานวิฺาณํ อุปฺปชฺชติ…เป… ฆานวิฺาณสฺส อนนฺตรา ¶ ชิวฺหาวิฺาณํ อุปฺปชฺชติ…เป… ชิวฺหาวิฺาณสฺส อนนฺตรา กายวิฺาณํ อุปฺปชฺชตีติ? อามนฺตา. ยา ชิวฺหาวิฺาณสฺส อุปฺปาทาย อาวฏฺฏนา…เป… ปณิธิ, สาว กายวิฺาณสฺส อุปฺปาทาย อาวฏฺฏนา…เป… ปณิธีติ ¶ ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป… ชิวฺหาวิฺาณสฺส อนนฺตรา กายวิฺาณํ อุปฺปชฺชติ, น วตฺตพฺพํ – ‘‘ยา ชิวฺหาวิฺาณสฺส อุปฺปาทาย อาวฏฺฏนา…เป… ปณิธิ, สาว กายวิฺาณสฺส อุปฺปาทาย อาวฏฺฏนา…เป… ปณิธี’’ติ? อามนฺตา. กายวิฺาณํ อนาวฏฺเฏนฺตสฺส อุปฺปชฺชติ…เป… อปฺปณิทหนฺตสฺส อุปฺปชฺชตีติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป… นนุ กายวิฺาณํ อาวฏฺเฏนฺตสฺส อุปฺปชฺชติ…เป… ปณิทหนฺตสฺส อุปฺปชฺชตีติ? อามนฺตา. หฺจิ กายวิฺาณํ อาวฏฺเฏนฺตสฺส อุปฺปชฺชติ…เป… ปณิทหนฺตสฺส อุปฺปชฺชติ, โน จ วต เร วตฺตพฺเพ – ‘‘ชิวฺหาวิฺาณสฺส อนนฺตรา กายวิฺาณํ อุปฺปชฺชตี’’ติ.
๖๙๖. ชิวฺหาวิฺาณสฺส ¶ อนนฺตรา กายวิฺาณํ อุปฺปชฺชตีติ? อามนฺตา. ชิวฺหาวิฺาณํ รสนิมิตฺตํ มนสิกโรโต อุปฺปชฺชตีติ? อามนฺตา. กายวิฺาณํ รสนิมิตฺตํ มนสิกโรโต อุปฺปชฺชตีติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….
ชิวฺหาวิฺาณํ รสารมฺมณฺเว น อฺารมฺมณนฺติ? อามนฺตา. กายวิฺาณํ รสารมฺมณฺเว น อฺารมฺมณนฺติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….
ชิวฺหฺจ ปฏิจฺจ รเส จ อุปฺปชฺชติ ชิวฺหาวิฺาณนฺติ? อามนฺตา. ชิวฺหฺจ ปฏิจฺจ รเส จ อุปฺปชฺชติ กายวิฺาณนฺติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….
ชิวฺหฺจ ปฏิจฺจ รเส จ อุปฺปชฺชติ กายวิฺาณนฺติ? อามนฺตา. ‘‘ชิวฺหฺจ ปฏิจฺจ รเส จ อุปฺปชฺชติ กายวิฺาณ’’นฺติ – อตฺเถว ¶ สุตฺตนฺโตติ? นตฺถิ. ‘‘ชิวฺหฺจ ¶ ปฏิจฺจ รเส จ อุปฺปชฺชติ ชิวฺหาวิฺาณ’’นฺติ – อตฺเถว สุตฺตนฺโตติ? อามนฺตา. หฺจิ ‘‘ชิวฺหฺจ ปฏิจฺจ รเส จ อุปฺปชฺชติ ชิวฺหาวิฺาณ’’นฺติ – อตฺเถว สุตฺตนฺโตติ, โน จ วต เร วตฺตพฺเพ – ‘‘ชิวฺหฺจ ปฏิจฺจ รเส จ อุปฺปชฺชติ กายวิฺาณ’’นฺติ.
ชิวฺหาวิฺาณสฺส ¶ อนนฺตรา กายวิฺาณํ อุปฺปชฺชตีติ? อามนฺตา. ตฺเว ชิวฺหาวิฺาณํ ตํ กายวิฺาณนฺติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….
๖๙๗. น วตฺตพฺพํ – ‘‘ปฺจวิฺาณา อฺมฺสฺส สมนนฺตรา อุปฺปชฺชนฺตี’’ติ? อามนฺตา. นนุ อตฺถิ โกจิ นจฺจติ คายติ วาเทติ, รูปฺจ ปสฺสติ, สทฺทฺจ ¶ สุณาติ, คนฺธฺจ ฆายติ, รสฺจ สายติ, โผฏฺพฺพฺจ ผุสตีติ? อามนฺตา. หฺจิ อตฺถิ โกจิ นจฺจติ คายติ วาเทติ, รูปฺจ ปสฺสติ, สทฺทฺจ สุณาติ, คนฺธฺจ ฆายติ, รสฺจ สายติ, โผฏฺพฺพฺจ ผุสติ, เตน วต เร วตฺตพฺเพ – ‘‘ปฺจวิฺาณา อฺมฺสฺส สมนนฺตรา อุปฺปชฺชนฺตี’’ติ.
อนนฺตรปจฺจยกถา นิฏฺิตา.
๑๔. จุทฺทสมวคฺโค
(๑๓๙) ๔. อริยรูปกถา
๖๙๘. อริยรูปํ มหาภูตานํ อุปาทายาติ? อามนฺตา. อริยรูปํ กุสลนฺติ? อามนฺตา. มหาภูตา กุสลาติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ ¶ …เป… มหาภูตา อพฺยากตาติ? อามนฺตา. อริยรูปํ อพฺยากตนฺติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป… อริยรูปํ มหาภูตานํ อุปาทายาติ? อามนฺตา. อริยรูปํ อนาสวํ อสํโยชนิยํ อคนฺถนิยํ อโนฆนิยํ อโยคนิยํ อนีวรณิยํ อปรามฏฺํ อนุปาทานิยํ อสํกิเลสิยนฺติ? อามนฺตา. มหาภูตา อนาสวา…เป… อสํกิเลสิยาติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป… มหาภูตา สาสวา สํโยชนิยา…เป… สํกิเลสิยาติ? อามนฺตา. อริยรูปํ สาสวํ สํโยชนิยํ…เป… สํกิเลสิยนฺติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….
๖๙๙. น วตฺตพฺพํ – ‘‘อริยรูปํ มหาภูตานํ อุปาทายา’’ติ? อามนฺตา. นนุ ¶ วุตฺตํ ภควตา – ‘‘ยํ กิฺจิ, ภิกฺขเว, รูปํ จตฺตาริ มหาภูตานิ จตุนฺนฺจ มหาภูตานํ ¶ อุปาทายรูป’’นฺติ ¶ [ม. นิ. ๑.๓๔๗; อ. นิ. ๑๑.๑๕]! อตฺเถว สุตฺตนฺโตติ? อามนฺตา. เตน หิ อริยรูปํ มหาภูตานํ อุปาทายาติ.
อริยรูปกถา นิฏฺิตา.
๑๔. จุทฺทสมวคฺโค
(๑๔๐) ๕. อฺโ อนุสโยติกถา
๗๐๐. อฺโ กามราคานุสโย อฺํ กามราคปริยุฏฺานนฺติ? อามนฺตา. อฺโ กามราโค อฺํ กามราคปริยุฏฺานนฺติ ¶ ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป… สฺเวว กามราโค ตํ กามราคปริยุฏฺานนฺติ? อามนฺตา. สฺเวว กามราคานุสโย ตํ กามราคปริยุฏฺานนฺติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….
อฺโ ปฏิฆานุสโย อฺํ ปฏิฆปริยุฏฺานนฺติ? อามนฺตา. อฺํ ปฏิฆํ อฺํ ปฏิฆปริยุฏฺานนฺติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป… ตฺเว ปฏิฆํ ตํ ปฏิฆปริยุฏฺานนฺติ? อามนฺตา. สฺเวว ปฏิฆานุสโย ตํ ปฏิฆปริยุฏฺานนฺติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….
อฺโ มานานุสโย อฺํ มานปริยุฏฺานนฺติ? อามนฺตา. อฺโ มาโน อฺํ มานปริยุฏฺานนฺติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป… สฺเวว มาโน ตํ มานปริยุฏฺานนฺติ? อามนฺตา. สฺเวว มานานุสโย ตํ มานปริยุฏฺานนฺติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….
อฺโ ¶ ทิฏฺานุสโย อฺํ ทิฏฺิปริยุฏฺานนฺติ? อามนฺตา. อฺา ทิฏฺิ อฺํ ทิฏฺิปริยุฏฺานนฺติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป… สาว ทิฏฺิ ตํ ทิฏฺิปริยุฏฺานนฺติ? อามนฺตา. สฺเวว ทิฏฺานุสโย ตํ ทิฏฺิปริยุฏฺานนฺติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….
อฺโ วิจิกิจฺฉานุสโย อฺํ วิจิกิจฺฉาปริยุฏฺานนฺติ? อามนฺตา. อฺา วิจิกิจฺฉา ¶ อฺํ วิจิกิจฺฉาปริยุฏฺานนฺติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป… สาว วิจิกิจฺฉา ตํ วิจิกิจฺฉาปริยุฏฺานนฺติ? อามนฺตา. สฺเวว วิจิกิจฺฉานุสโย ตํ วิจิกิจฺฉาปริยุฏฺานนฺติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….
อฺโ ¶ ¶ ภวราคานุสโย อฺํ ภวราคปริยุฏฺานนฺติ? อามนฺตา. อฺโ ภวราโค อฺํ ภวราคปริยุฏฺานนฺติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป… สฺเวว ภวราโค ตํ ภวราคปริยุฏฺานนฺติ? อามนฺตา. สฺเวว ภวราคานุสโย ตํ ภวราคปริยุฏฺานนฺติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….
อฺโ อวิชฺชานุสโย อฺํ อวิชฺชาปริยุฏฺานนฺติ? อามนฺตา. อฺา อวิชฺชา อฺํ อวิชฺชาปริยุฏฺานนฺติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป… สาว อวิชฺชา ตํ อวิชฺชาปริยุฏฺานนฺติ? อามนฺตา. สฺเวว อวิชฺชานุสโย ตํ อวิชฺชาปริยุฏฺานนฺติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….
๗๐๑. น วตฺตพฺพํ – ‘‘อฺโ อนุสโย อฺํ ปริยุฏฺาน’’นฺติ? อามนฺตา ¶ . ปุถุชฺชโน กุสลาพฺยากเต จิตฺเต วตฺตมาเน ‘‘สานุสโย’’ติ วตฺตพฺโพติ? อามนฺตา. ‘‘ปริยุฏฺิโต’’ติ วตฺตพฺโพติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ. เตน หิ อฺโ อนุสโย อฺํ ปริยุฏฺานนฺติ. ปุถุชฺชโน กุสลาพฺยากเต จิตฺเต วตฺตมาเน ‘‘สราโค’’ติ วตฺตพฺโพติ? อามนฺตา. ‘‘ปริยุฏฺิโต’’ติ วตฺตพฺโพติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ. เตน หิ อฺโ ราโค อฺํ ปริยุฏฺานนฺติ.
อฺโ อนุสโยติกถา นิฏฺิตา.
๑๔. จุทฺทสมวคฺโค
(๑๔๑) ๖. ปริยุฏฺานํ จิตฺตวิปฺปยุตฺตนฺติกถา
๗๐๒. ปริยุฏฺานํ ¶ จิตฺตวิปฺปยุตฺตนฺติ? อามนฺตา. รูปํ นิพฺพานํ จกฺขายตนํ…เป… โผฏฺพฺพายตนนฺติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป… ปริยุฏฺานํ จิตฺตวิปฺปยุตฺตนฺติ? อามนฺตา. นตฺถิ สราคํ จิตฺตํ สโทสํ จิตฺตํ สโมหํ ¶ จิตฺตํ…เป… อกุสลํ จิตฺตํ สํกิลิฏฺํ จิตฺตนฺติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป… นนุ อตฺถิ สราคํ จิตฺตํ สโทสํ จิตฺตํ สโมหํ จิตฺตํ…เป… อกุสลํ จิตฺตํ สํกิลิฏฺํ จิตฺตนฺติ? อามนฺตา. หฺจิ อตฺถิ สราคํ จิตฺตํ สโทสํ จิตฺตํ สโมหํ จิตฺตํ…เป… อกุสลํ จิตฺตํ สํกิลิฏฺํ จิตฺตํ, โน จ วต เร วตฺตพฺเพ – ‘‘ปริยุฏฺานํ จิตฺตวิปฺปยุตฺต’’นฺติ.
ปริยุฏฺานํ จิตฺตวิปฺปยุตฺตนฺติกถา นิฏฺิตา.
๑๔. จุทฺทสมวคฺโค
(๑๔๒) ๗. ปริยาปนฺนกถา
๗๐๓. รูปราโค ¶ ¶ รูปธาตุํ อนุเสติ, รูปธาตุปริยาปนฺโนติ? อามนฺตา. สมาปตฺเตสิโย อุปปตฺเตสิโย ทิฏฺธมฺมสุขวิหาโร, สมาปตฺเตสิเยน จิตฺเตน อุปปตฺเตสิเยน จิตฺเตน ทิฏฺธมฺมสุขวิหาเรน จิตฺเตน สหคโต สหชาโต สํสฏฺโ สมฺปยุตฺโต เอกุปฺปาโท เอกนิโรโธ เอกวตฺถุโก เอการมฺมโณติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป… นนุ ¶ น สมาปตฺเตสิโย น อุปปตฺเตสิโย น ทิฏฺธมฺมสุขวิหาโร, น สมาปตฺเตสิเยน จิตฺเตน น อุปปตฺเตสิเยน จิตฺเตน น ทิฏฺธมฺมสุขวิหาเรน จิตฺเตน สหคโต สหชาโต สํสฏฺโ สมฺปยุตฺโต เอกุปฺปาโท เอกนิโรโธ เอกวตฺถุโก เอการมฺมโณติ? อามนฺตา. หฺจิ น สมาปตฺเตสิโย น อุปปตฺเตสิโย น ทิฏฺธมฺมสุขวิหาโร…เป… เอการมฺมโณ, โน จ วต เร วตฺตพฺเพ – ‘‘รูปราโค รูปธาตุํ อนุเสติ, รูปธาตุปริยาปนฺโน’’ติ…เป….
รูปราโค รูปธาตุํ อนุเสติ, รูปธาตุปริยาปนฺโนติ? อามนฺตา. สทฺทราโค สทฺทธาตุํ อนุเสติ, สทฺทธาตุปริยาปนฺโนติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป… รูปราโค รูปธาตุํ อนุเสติ, รูปธาตุปริยาปนฺโนติ? อามนฺตา. คนฺธราโค…เป… รสราโค…เป… โผฏฺพฺพราโค โผฏฺพฺพธาตุํ อนุเสติ, โผฏฺพฺพธาตุปริยาปนฺโนติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….
สทฺทราโค ¶ สทฺทธาตุํ อนุเสติ, น วตฺตพฺพํ – ‘‘สทฺทธาตุปริยาปนฺโน’’ติ? อามนฺตา. รูปราโค รูปธาตุํ อนุเสติ, น วตฺตพฺพํ – ‘‘รูปธาตุปริยาปนฺโน’’ติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป… คนฺธราโค…เป… รสราโค…เป… โผฏฺพฺพราโค ¶ โผฏฺพฺพธาตุํ อนุเสติ, น วตฺตพฺพํ – ‘‘โผฏฺพฺพธาตุปริยาปนฺโน’’ติ? อามนฺตา. รูปราโค รูปธาตุํ อนุเสติ, น วตฺตพฺพํ – ‘‘รูปธาตุปริยาปนฺโน’’ติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….
๗๐๔. อรูปราโค อรูปธาตุํ อนุเสติ, อรูปธาตุปริยาปนฺโนติ? อามนฺตา ¶ . สมาปตฺเตสิโย อุปปตฺเตสิโย ทิฏฺธมฺมสุขวิหาโร, สมาปตฺเตสิเยน จิตฺเตน อุปปตฺเตสิเยน จิตฺเตน ทิฏฺธมฺมสุขวิหาเรน จิตฺเตน สหคโต สหชาโต สํสฏฺโ สมฺปยุตฺโต เอกุปฺปาโท เอกนิโรโธ เอกวตฺถุโก ¶ เอการมฺมโณติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป…. นนุ น สมาปตฺเตสิโย น อุปปตฺเตสิโย น ทิฏฺธมฺมสุขวิหาโร, น สมาปตฺเตสิเยน จิตฺเตน…เป… เอการมฺมโณติ? อามนฺตา. หฺจิ น สมาปตฺเตสิโย น อุปปตฺเตสิโย…เป… เอการมฺมโณ, โน จ วต เร วตฺตพฺเพ – ‘‘อรูปราโค อรูปธาตุํ อนุเสติ, อรูปธาตุปริยาปนฺโน’’ติ.
อรูปราโค อรูปธาตุํ อนุเสติ, อรูปธาตุปริยาปนฺโนติ? อามนฺตา. สทฺทราโค สทฺทธาตุํ อนุเสติ, สทฺทธาตุปริยาปนฺโนติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป… อรูปราโค อรูปธาตุํ อนุเสติ, อรูปธาตุปริยาปนฺโนติ? อามนฺตา. คนฺธราโค…เป… รสราโค…เป… โผฏฺพฺพราโค โผฏฺพฺพธาตุํ อนุเสติ, โผฏฺพฺพธาตุปริยาปนฺโนติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….
สทฺทราโค สทฺทธาตุํ อนุเสติ, น วตฺตพฺพํ – ‘‘สทฺทธาตุปริยาปนฺโน’’ติ? อามนฺตา ¶ . อรูปราโค อรูปธาตุํ อนุเสติ, น วตฺตพฺพํ – ‘‘อรูปธาตุปริยาปนฺโน’’ติ, น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป… คนฺธราโค…เป… รสราโค…เป… โผฏฺพฺพราโค โผฏฺพฺพธาตุํ อนุเสติ, น วตฺตพฺพํ – ‘‘โผฏฺพฺพธาตุปริยาปนฺโน’’ติ? อามนฺตา. อรูปราโค ¶ อรูปธาตุํ อนุเสติ, น วตฺตพฺพํ – ‘‘อรูปธาตุปริยาปนฺโน’’ติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….
๗๐๕. น วตฺตพฺพํ – ‘‘รูปราโค รูปธาตุํ อนุเสติ รูปธาตุปริยาปนฺโน, อรูปราโค อรูปธาตุํ อนุเสติ อรูปธาตุปริยาปนฺโน’’ติ? อามนฺตา. นนุ กามราโค กามธาตุํ อนุเสติ, กามธาตุปริยาปนฺโนติ? อามนฺตา. หฺจิ กามราโค กามธาตุํ อนุเสติ กามธาตุปริยาปนฺโน ¶ , เตน วต เร วตฺตพฺเพ – ‘‘รูปราโค รูปธาตุํ อนุเสติ รูปธาตุปริยาปนฺโน, อรูปราโค อรูปธาตุํ อนุเสติ อรูปธาตุปริยาปนฺโน’’ติ.
ปริยาปนฺนกถา นิฏฺิตา.
๑๔. จุทฺทสมวคฺโค
(๑๔๓) ๘. อพฺยากตกถา
๗๐๖. ทิฏฺิคตํ อพฺยากตนฺติ? อามนฺตา. วิปากาพฺยากตํ กิริยาพฺยากตํ รูปํ นิพฺพานํ จกฺขายตนํ…เป… โผฏฺพฺพายตนนฺติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป… ทิฏฺิคตํ ¶ อพฺยากตนฺติ? อามนฺตา. ทิฏฺิคตสมฺปยุตฺโต ผสฺโส อพฺยากโตติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป… ทิฏฺิคตํ อพฺยากตนฺติ? อามนฺตา. ทิฏฺิคตสมฺปยุตฺตา ¶ เวทนา…เป… สฺา…เป… เจตนา…เป… จิตฺตํ อพฺยากตนฺติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….
ทิฏฺิคตสมฺปยุตฺโต ¶ ผสฺโส อกุสโลติ? อามนฺตา. ทิฏฺิคตํ อกุสลนฺติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป… ทิฏฺิคตสมฺปยุตฺตา เวทนา สฺา เจตนา จิตฺตํ อกุสลนฺติ? อามนฺตา. ทิฏฺิคตํ อกุสลนฺติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….
๗๐๗. ทิฏฺิคตํ อพฺยากตนฺติ? อามนฺตา. อผลํ อวิปากนฺติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป… นนุ สผลํ สวิปากนฺติ? อามนฺตา. หฺจิ สผลํ สวิปากํ, โน จ วต เร วตฺตพฺเพ – ‘‘ทิฏฺิคตํ อพฺยากต’’นฺติ.
ทิฏฺิคตํ อพฺยากตนฺติ? อามนฺตา. นนุ มิจฺฉาทิฏฺิปรมานิ วชฺชานิ [องฺคุตฺตรนิกาเย] วุตฺตานิ ภควตาติ? อามนฺตา. หฺจิ มิจฺฉาทิฏฺิปรมานิ วชฺชานิ วุตฺตานิ ภควตา, โน จ วต เร วตฺตพฺเพ – ‘‘ทิฏฺิคตํ อพฺยากต’’นฺติ.
ทิฏฺิคตํ ¶ อพฺยากตนฺติ? อามนฺตา. นนุ วุตฺตํ ภควตา – ‘‘มิจฺฉาทิฏฺิ โข, วจฺฉ, อกุสลา [อกุสลํ (ม. นิ. ๒.๑๙๔)], สมฺมาทิฏฺิ กุสลา’’ [กุสลํ (ม. นิ. ๒.๑๐๔)] ติ [ม. นิ. ๒.๑๙๔]! อตฺเถว สุตฺตนฺโตติ? อามนฺตา. เตน หิ น วตฺตพฺพํ – ‘‘ทิฏฺิคตํ อพฺยากต’’นฺติ.
ทิฏฺิคตํ อพฺยากตนฺติ? อามนฺตา. นนุ ¶ วุตฺตํ ภควตา – ‘‘มิจฺฉาทิฏฺิสฺส โข อหํ, ปุณฺณ, ทฺวินฺนํ คตีนํ อฺตรํ คตึ วทามิ – นิรยํ วา ติรจฺฉานโยนึ วา’’ติ [ม. นิ. ๒.๗๙]! อตฺเถว สุตฺตนฺโตติ? อามนฺตา. เตน หิ น วตฺตพฺพํ – ‘‘ทิฏฺิคตํ อพฺยากต’’นฺติ.
๗๐๘. น ¶ วตฺตพฺพํ – ‘‘ทิฏฺิคตํ อพฺยากต’’นฺติ? อามนฺตา. นนุ วุตฺตํ ภควตา – ‘‘‘สสฺสโต โลโก’ติ โข, วจฺฉ, อพฺยากตเมตํ, ‘อสสฺสโต โลโก’ติ โข, วจฺฉ, อพฺยากตเมตํ, ‘อนฺตวา โลโก’ติ โข, วจฺฉ, อพฺยากตเมตํ, ‘อนนฺตวา โลโก’ติ โข, วจฺฉ…เป… ‘ตํ ชีวํ ตํ สรีร’นฺติ โข, วจฺฉ…เป… ‘อฺํ ชีวํ อฺํ สรีร’นฺติ โข ¶ , วจฺฉ…เป… ‘โหติ ตถาคโต ปรํ มรณา’ติ โข, วจฺฉ…เป… ‘น โหติ ตถาคโต ปรํ มรณา’ติ โข, วจฺฉ…เป… ‘โหติ จ น จ โหติ ตถาคโต ปรํ มรณา’ติ โข, วจฺฉ…เป… ‘เนว โหติ น น โหติ ตถาคโต ปรํ มรณา’ติ โข, วจฺฉ, อพฺยากตเมต’’นฺติ [สํ. นิ. ๔.๔๑๖, โถกํ ปน วิสทิสํ]! อตฺเถว สุตฺตนฺโตติ? อามนฺตา. เตน หิ ทิฏฺิคตํ อพฺยากตนฺติ.
ทิฏฺิคตํ อพฺยากตนฺติ? อามนฺตา. นนุ วุตฺตํ ภควตา – ‘‘มิจฺฉาทิฏฺิกสฺส, ภิกฺขเว, ปุริสปุคฺคลสฺส ยฺเจว กายกมฺมํ ยถาทิฏฺิสมตฺตํ สมาทินฺนํ, ยฺจ วจีกมฺมํ…เป… ยฺจ มโนกมฺมํ, ยา จ เจตนา, ยา จ ปตฺถนา, โย จ ปณิธิ, เย จ สงฺขารา, สพฺเพ เต ธมฺมา อนิฏฺาย อกนฺตาย อมนาปาย อหิตาย ทุกฺขาย สํวตฺตนฺตี’’ติ [อ. นิ. ๑.๓๐๖]! อตฺเถว สุตฺตนฺโตติ? อามนฺตา. เตน หิ น วตฺตพฺพํ – ‘‘ทิฏฺิคตํ อพฺยากต’’นฺติ.
อพฺยากตกถา นิฏฺิตา.
๑๔. จุทฺทสมวคฺโค
(๑๔๔) ๙. อปริยาปนฺนกถา
๗๐๙. ทิฏฺิคตํ ¶ ¶ ¶ อปริยาปนฺนนฺติ? อามนฺตา. มคฺโค ผลํ นิพฺพานํ, โสตาปตฺติมคฺโค โสตาปตฺติผลํ, สกทาคามิมคฺโค สกทาคามิผลํ, อนาคามิมคฺโค อนาคามิผลํ, อรหตฺตมคฺโค อรหตฺตผลํ, สติปฏฺานํ สมฺมปฺปธานํ อิทฺธิปาโท อินฺทฺริยํ พลํ โพชฺฌงฺโคติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….
๗๑๐. น วตฺตพฺพํ – ‘‘ทิฏฺิคตํ อปริยาปนฺน’’นฺติ? อามนฺตา. ปุถุชฺชโน ‘‘กาเมสุ วีตราโค’’ติ วตฺตพฺโพติ? อามนฺตา. ‘‘วิคตทิฏฺิโย’’ติ วตฺตพฺโพติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ. เตน หิ ทิฏฺิคตํ อปริยาปนฺนนฺติ.
อปริยาปนฺนกถา นิฏฺิตา.
จุทฺทสมวคฺโค.
ตสฺสุทฺทานํ –
อกุสลมูลํ ¶ ปฏิสนฺทหติ กุสลมูลํ, กุสลมูลํ ปฏิสนฺทหติ อกุสลมูลํ, สฬายตนํ ฉวิฺาณกายา, อริยรูปํ มหาภูตานํ อุปาทาย, สฺเวว อนุสโย ตํ ปริยุฏฺานํ, ปริยุฏฺานํ จิตฺตวิปฺปยุตฺตํ, ยถาธาตุ ตฺเว อนุเสติ, ทิฏฺิคตํ อพฺยากตํ, ทิฏฺิคตํ อปริยาปนฺนนฺติ.
๑๕. ปนฺนรสมวคฺโค
(๑๔๕) ๑. ปจฺจยตากถา
๗๑๑. ปจฺจยตา ¶ ¶ ววตฺถิตาติ? อามนฺตา. นนุ วีมํสา เหตุ, โส จ อธิปตีติ? อามนฺตา ¶ . หฺจิ วีมํสา เหตุ, โส จ อธิปติ, เตน วต เร วตฺตพฺเพ – ‘‘เหตุปจฺจเยน ปจฺจโย, อธิปติปจฺจเยน ปจฺจโย’’ติ.
นนุ ฉนฺทาธิปติ สหชาตานํ ธมฺมานํ อธิปตีติ? อามนฺตา. หฺจิ ฉนฺทาธิปติ สหชาตานํ ธมฺมานํ อธิปติ, เตน วต เร วตฺตพฺเพ – ‘‘อธิปติปจฺจเยน ปจฺจโย, สหชาตปจฺจเยน ปจฺจโย’’ติ.
๗๑๒. นนุ วีริยาธิปติ สหชาตานํ ธมฺมานํ อธิปตีติ? อามนฺตา. หฺจิ วีริยาธิปติ สหชาตานํ ธมฺมานํ อธิปติ, เตน วต เร วตฺตพฺเพ – ‘‘อธิปติปจฺจเยน ปจฺจโย, สหชาตปจฺจเยน ปจฺจโย’’ติ.
นนุ วีริยาธิปติ สหชาตานํ ธมฺมานํ อธิปติ, ตฺจ อินฺทฺริยนฺติ? อามนฺตา. หฺจิ วีริยาธิปติ สหชาตานํ ธมฺมานํ อธิปติ, ตฺจ อินฺทฺริยํ, เตน วต เร วตฺตพฺเพ – ‘‘อธิปติปจฺจเยน ปจฺจโย, อินฺทฺริยปจฺจเยน ปจฺจโย’’ติ.
นนุ วีริยาธิปติ สหชาตานํ ธมฺมานํ อธิปติ, ตฺจ มคฺคงฺคนฺติ? อามนฺตา. หฺจิ วีริยาธิปติ สหชาตานํ ธมฺมานํ อธิปติ, ตฺจ มคฺคงฺคํ, เตน วต เร วตฺตพฺเพ – ‘‘อธิปติปจฺจเยน ปจฺจโย, มคฺคปจฺจเยน ปจฺจโย’’ติ.
๗๑๓. นนุ ¶ ¶ จิตฺตาธิปติ สหชาตานํ ธมฺมานํ อธิปตีติ? อามนฺตา ¶ . หฺจิ จิตฺตาธิปติ สหชาตานํ ธมฺมานํ อธิปติ, เตน วต เร วตฺตพฺเพ – ‘‘อธิปติปจฺจเยน ปจฺจโย, สหชาตปจฺจเยน ปจฺจโย’’ติ.
นนุ จิตฺตาธิปติ สหชาตานํ ธมฺมานํ อธิปติ, โส จ อาหาโรติ? อามนฺตา. หฺจิ จิตฺตาธิปติ สหชาตานํ ธมฺมานํ อธิปติ, โส จ อาหาโร, เตน วต เร วตฺตพฺเพ – ‘‘อธิปติปจฺจเยน ปจฺจโย, อาหารปจฺจเยน ปจฺจโย’’ติ.
นนุ จิตฺตาธิปติ สหชาตานํ ธมฺมานํ อธิปติ, ตฺจ อินฺทฺริยนฺติ? อามนฺตา. หฺจิ จิตฺตาธิปติ ¶ สหชาตานํ ธมฺมานํ อธิปติ, ตฺจ อินฺทฺริยํ, เตน วต เร วตฺตพฺเพ – ‘‘อธิปติปจฺจเยน ปจฺจโย, อินฺทฺริยปจฺจเยน ปจฺจโย’’ติ.
๗๑๔. นนุ วีมํสาธิปติ สหชาตานํ ธมฺมานํ อธิปตีติ? อามนฺตา. หฺจิ วีมํสาธิปติ สหชาตานํ ธมฺมานํ อธิปติ, เตน วต เร วตฺตพฺเพ – ‘‘อธิปติปจฺจเยน ปจฺจโย, สหชาตปจฺจเยน ปจฺจโย’’ติ.
นนุ วีมํสาธิปติ สหชาตานํ ธมฺมานํ อธิปติ, ตฺจ อินฺทฺริยนฺติ? อามนฺตา. หฺจิ วีมํสาธิปติ สหชาตานํ ธมฺมานํ อธิปติ, ตฺจ อินฺทฺริยํ, เตน วต เร วตฺตพฺเพ – ‘‘อธิปติปจฺจเยน ปจฺจโย, อินฺทฺริยปจฺจเยน ปจฺจโย’’ติ.
นนุ วีมํสาธิปติ สหชาตานํ ธมฺมานํ อธิปติ, ตฺจ มคฺคงฺคนฺติ? อามนฺตา. หฺจิ วีมํสาธิปติ สหชาตานํ ธมฺมานํ อธิปติ ¶ , ตฺจ มคฺคงฺคํ, เตน วต เร วตฺตพฺเพ – ‘‘อธิปติปจฺจเยน ปจฺจโย, มคฺคปจฺจเยน ปจฺจโย’’ติ.
๗๑๕. นนุ อริยํ ธมฺมํ ครุํ กตฺวา อุปฺปชฺชติ ปจฺจเวกฺขณา, ตฺจารมฺมณนฺติ? อามนฺตา. หฺจิ อริยํ ธมฺมํ ครุํ กตฺวา อุปฺปชฺชติ ปจฺจเวกฺขณา, ตฺจารมฺมณํ, เตน วต เร วตฺตพฺเพ – ‘‘อธิปติปจฺจเยน ปจฺจโย, อารมฺมณปจฺจเยน ปจฺจโย’’ติ.
๗๑๖. นนุ ปุริมา ปุริมา กุสลา ธมฺมา ปจฺฉิมานํ ปจฺฉิมานํ กุสลานํ ธมฺมานํ อนนฺตรปจฺจเยน ปจฺจโย, สา จ อาเสวนาติ? อามนฺตา. หฺจิ ¶ ¶ ปุริมา ปุริมา กุสลา ธมฺมา ปจฺฉิมานํ ปจฺฉิมานํ กุสลานํ ธมฺมานํ อนนฺตรปจฺจเยน ปจฺจโย, สา จ อาเสวนา, เตน วต เร วตฺตพฺเพ – ‘‘อนนฺตรปจฺจเยน ปจฺจโย, อาเสวนปจฺจเยน ปจฺจโย’’ติ.
นนุ ปุริมา ปุริมา อกุสลา ธมฺมา ปจฺฉิมานํ ปจฺฉิมานํ อกุสลานํ ธมฺมานํ อนนฺตรปจฺจเยน ปจฺจโย, สา จ อาเสวนาติ? อามนฺตา. หฺจิ ปุริมา ปุริมา อกุสลา ธมฺมา ปจฺฉิมานํ ปจฺฉิมานํ อกุสลานํ ธมฺมานํ อนนฺตรปจฺจเยน ปจฺจโย, สา จ อาเสวนา, เตน วต เร วตฺตพฺเพ – ‘‘อนนฺตรปจฺจเยน ปจฺจโย, อาเสวนปจฺจเยน ปจฺจโย’’ติ.
นนุ ¶ ปุริมา ปุริมา กิริยาพฺยากตา ธมฺมา ปจฺฉิมานํ ปจฺฉิมานํ กิริยาพฺยากตานํ ธมฺมานํ อนนฺตรปจฺจเยน ปจฺจโย, สา จ ¶ อาเสวนาติ? อามนฺตา. หฺจิ ปุริมา ปุริมา กิริยาพฺยากตา ธมฺมา ปจฺฉิมานํ ปจฺฉิมานํ กิริยาพฺยากตานํ ธมฺมานํ อนนฺตรปจฺจเยน ปจฺจโย, สา จ อาเสวนา, เตน วต เร วตฺตพฺเพ – ‘‘อนนฺตรปจฺจเยน ปจฺจโย, อาเสวนปจฺจเยน ปจฺจโย’’ติ.
๗๑๗. น วตฺตพฺพํ – ‘‘ปจฺจยตา ววตฺถิตา’’ติ? อามนฺตา. เหตุปจฺจเยน ปจฺจโย โหติ, อารมฺมณปจฺจเยน ปจฺจโย โหติ, อนนฺตรปจฺจเยน ปจฺจโย โหติ, สมนนฺตรปจฺจเยน ปจฺจโย โหตีติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ. เตน หิ ปจฺจยตา ววตฺถิตาติ.
ปจฺจยตากถา นิฏฺิตา.
๑๕. ปนฺนรสมวคฺโค
(๑๔๖) ๒. อฺมฺปจฺจยกถา
๗๑๘. อวิชฺชาปจฺจยาว สงฺขารา, น วตฺตพฺพํ – ‘‘สงฺขารปจฺจยาปิ อวิชฺชา’’ติ? อามนฺตา. นนุ อวิชฺชา สงฺขาเรน สหชาตาติ? อามนฺตา ¶ . หฺจิ อวิชฺชา สงฺขาเรน สหชาตา, เตน วต เร วตฺตพฺเพ – ‘‘อวิชฺชาปจฺจยาปิ สงฺขารา, สงฺขารปจฺจยาปิ อวิชฺชา’’ติ.
ตณฺหาปจฺจยาว อุปาทานํ, น วตฺตพฺพํ – ‘‘อุปาทานปจฺจยาปิ ตณฺหา’’ติ? อามนฺตา. นนุ ตณฺหา อุปาทาเนน สหชาตาติ? อามนฺตา. หฺจิ ตณฺหา อุปาทาเนน ¶ สหชาตา, เตน วต เร วตฺตพฺเพ – ‘‘ตณฺหาปจฺจยาปิ อุปาทานํ, อุปาทานปจฺจยาปิ ตณฺหา’’ติ.
๗๑๙. ‘‘ชรามรณปจฺจยา ¶ , ภิกฺขเว, ชาติ, ชาติปจฺจยา ภโว’’ติ – อตฺเถว สุตฺตนฺโตติ ¶ ? นตฺถิ. เตน หิ อวิชฺชาปจฺจยาว สงฺขารา, น วตฺตพฺพํ – ‘‘สงฺขารปจฺจยาปิ อวิชฺชา’’ติ. ตณฺหาปจฺจยาว อุปาทานํ, น วตฺตพฺพํ – ‘‘อุปาทานปจฺจยาปิ ตณฺหา’’ติ.
‘‘วิฺาณปจฺจยา, ภิกฺขเว, นามรูปํ, นามรูปปจฺจยาปิ วิฺาณ’’นฺติ [ที. นิ. ๒.๕๘, โถกํ ปน วิสทิสํ] – อตฺเถว สุตฺตนฺโตติ? อามนฺตา. เตน หิ อวิชฺชาปจฺจยาปิ สงฺขารา, สงฺขารปจฺจยาปิ อวิชฺชา; ตณฺหาปจฺจยาปิ อุปาทานํ, อุปาทานปจฺจยาปิ ตณฺหาติ.
อฺมฺปจฺจยกถา นิฏฺิตา.
๑๕. ปนฺนรสมวคฺโค
(๑๔๗) ๓. อทฺธากถา
๗๒๐. อทฺธา ปรินิปฺผนฺโนติ? อามนฺตา. รูปนฺติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป… เวทนา…เป… สฺา…เป… สงฺขารา…เป… วิฺาณนฺติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป… อตีโต อทฺธา ปรินิปฺผนฺโนติ? อามนฺตา. รูปนฺติ ¶ ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป… เวทนา…เป… สฺา…เป… สงฺขารา…เป… วิฺาณนฺติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป… อนาคโต อทฺธา ปรินิปฺผนฺโนติ? อามนฺตา. รูปนฺติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป… เวทนา…เป… สฺา…เป… สงฺขารา…เป… วิฺาณนฺติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป… ปจฺจุปฺปนฺโน ¶ อทฺธา ปรินิปฺผนฺโนติ? อามนฺตา. รูปนฺติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป… เวทนา…เป… สฺา…เป… สงฺขารา…เป… วิฺาณนฺติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….
อตีตํ รูปํ เวทนา สฺา สงฺขารา วิฺาณํ อตีโต อทฺธาติ? อามนฺตา. อตีตา ปฺจทฺธาติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป… อนาคตํ รูปํ เวทนา สฺา สงฺขารา วิฺาณํ อนาคโต อทฺธาติ? อามนฺตา. อนาคตา ปฺจทฺธาติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป… ปจฺจุปฺปนฺนํ รูปํ ¶ เวทนา สฺา สงฺขารา วิฺาณํ ปจฺจุปฺปนฺโน อทฺธาติ? อามนฺตา. ปจฺจุปฺปนฺนา ปฺจทฺธาติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….
อตีตา ปฺจกฺขนฺธา ¶ อตีโต อทฺธา, อนาคตา ปฺจกฺขนฺธา อนาคโต อทฺธา, ปจฺจุปฺปนฺนา ปฺจกฺขนฺธา ปจฺจุปฺปนฺโน อทฺธาติ? อามนฺตา. ปนฺนรสทฺธาติ ¶ ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….
อตีตานิ ทฺวาทสายตนานิ อตีโต อทฺธา, อนาคตานิ ทฺวาทสายตนานิ อนาคโต อทฺธา, ปจฺจุปฺปนฺนานิ ทฺวาทสายตนานิ ปจฺจุปฺปนฺโน อทฺธาติ? อามนฺตา. ฉตฺตึส อทฺธาติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….
อตีตา อฏฺารส ธาตุโย อตีโต อทฺธา, อนาคตา อฏฺารส ธาตุโย อนาคโต อทฺธา, ปจฺจุปฺปนฺนา อฏฺารส ธาตุโย ปจฺจุปฺปนฺโน อทฺธาติ? อามนฺตา. จตุปฺาส อทฺธาติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….
อตีตานิ พาวีสตินฺทฺริยานิ อตีโต อทฺธา, อนาคตานิ พาวีสตินฺทฺริยานิ อนาคโต อทฺธา, ปจฺจุปฺปนฺนานิ พาวีสตินฺทฺริยานิ ปจฺจุปฺปนฺโน ¶ อทฺธาติ? อามนฺตา. ฉสฏฺิ อทฺธาติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….
๗๒๑. น วตฺตพฺพํ – ‘‘อทฺธา ปรินิปฺผนฺโนติ? อามนฺตา. นนุ วุตฺตํ ภควตา – ‘‘ตีณิมานิ, ภิกฺขเว, กถาวตฺถูนิ! กตมานิ ตีณิ? อตีตํ วา, ภิกฺขเว, อทฺธานํ อารพฺภ กถํ กเถยฺย – ‘เอวํ อโหสิ อตีตมทฺธาน’นฺติ; อนาคตํ วา, ภิกฺขเว, อทฺธานํ อารพฺภ กถํ กเถยฺย – ‘เอวํ ภวิสฺสติ อนาคตมทฺธาน’นฺติ; เอตรหิ วา, ภิกฺขเว, ปจฺจุปฺปนฺนํ อทฺธานํ อารพฺภ กถํ กเถยฺย – ‘เอวํ โหติ เอตรหิ ปจฺจุปฺปนฺน’นฺติ. อิมานิ โข, ภิกฺขเว, ตีณิ กถาวตฺถูนี’’ติ [อ. นิ. ๓.๖๘; ที. นิ. ๓.๓๐๕]. อตฺเถว สุตฺตนฺโตติ? อามนฺตา. เตน หิ อทฺธา ปรินิปฺผนฺโนติ.
อทฺธากถา นิฏฺิตา.
๑๕. ปนฺนรสมวคฺโค
(๑๔๘) ๔. ขณลยมุหุตฺตกถา
๗๒๒. ขโณ ¶ ¶ ปรินิปฺผนฺโน, ลโย ปรินิปฺผนฺโน, มุหุตฺตํ ปรินิปฺผนฺนนฺติ? อามนฺตา. รูปนฺติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป… เวทนา… สฺา… สงฺขารา… วิฺาณนฺติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….
๗๒๓. น ¶ วตฺตพฺพํ – ‘‘มุหุตฺตํ ปรินิปฺผนฺนนฺติ? อามนฺตา. นนุ วุตฺตํ ภควตา – ‘‘ตีณิมานิ, ภิกฺขเว, กถาวตฺถูนิ! กตมานิ ตีณิ? อตีตํ วา, ภิกฺขเว, อทฺธานํ อารพฺภ กถํ กเถยฺย – ‘เอวํ อโหสิ อตีตมทฺธาน’นฺติ; อนาคตํ ¶ วา, ภิกฺขเว, อทฺธานํ อารพฺภ กถํ กเถยฺย – ‘เอวํ ภวิสฺสติ อนาคตมทฺธาน’นฺติ; เอตรหิ วา, ภิกฺขเว, ปจฺจุปฺปนฺนํ อทฺธานํ อารพฺภ กถํ กเถยฺย – ‘เอวํ โหติ เอตรหิ ปจฺจุปฺปนฺน’นฺติ. อิมานิ โข, ภิกฺขเว, ตีณิ กถาวตฺถูนี’’ติ. อตฺเถว สุตฺตนฺโตติ? อามนฺตา. เตน หิ มุหุตฺตํ ปรินิปฺผนฺนนฺติ.
ขณลยมุหุตฺตกถา นิฏฺิตา.
๑๕. ปนฺนรสมวคฺโค
(๑๔๙) ๕. อาสวกถา
๗๒๔. จตฺตาโร อาสวา อนาสวาติ? อามนฺตา. มคฺโค ผลํ นิพฺพานํ, โสตาปตฺติมคฺโค โสตาปตฺติผลํ…เป… โพชฺฌงฺโคติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….
๗๒๕. น วตฺตพฺพํ – ‘‘จตฺตาโร อาสวา อนาสวาติ? อามนฺตา. อตฺถฺเว อาสวา เยหิ ¶ อาสเวหิ เต อาสวา สาสวา โหนฺตีติ? น ¶ เหวํ วตฺตพฺเพ. เตน หิ จตฺตาโร อาสวา อนาสวาติ.
อาสวกถา นิฏฺิตา.
๑๕. ปนฺนรสมวคฺโค
(๑๕๐) ๖. ชรามรณกถา
๗๒๖. โลกุตฺตรานํ ธมฺมานํ ชรามรณํ โลกุตฺตรนฺติ? อามนฺตา. มคฺโค ผลํ นิพฺพานํ, โสตาปตฺติมคฺโค โสตาปตฺติผลํ…เป… โพชฺฌงฺโคติ ¶ ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป… โสตาปตฺติมคฺคสฺส ชรามรณํ โสตาปตฺติมคฺโคติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป… โสตาปตฺติมคฺคสฺส ชรามรณํ โสตาปตฺติมคฺโคติ? อามนฺตา. โสตาปตฺติผลสฺส ชรามรณํ โสตาปตฺติผลนฺติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ ¶ …เป… สกทาคามิมคฺคสฺส…เป… สกทาคามิผลสฺส…เป… อนาคามิมคฺคสฺส…เป… อนาคามิผลสฺส…เป… อรหตฺตมคฺคสฺส ชรามรณํ อรหตฺตมคฺโคติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป… อรหตฺตมคฺคสฺส ชรามรณํ อรหตฺตมคฺโคติ? อามนฺตา. อรหตฺตผลสฺส ชรามรณํ อรหตฺตผลนฺติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป… สติปฏฺานานํ… สมฺมปฺปธานานํ… อิทฺธิปาทานํ… อินฺทฺริยานํ… พลานํ… โพชฺฌงฺคานํ ชรามรณํ โพชฺฌงฺโคติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….
๗๒๗. น วตฺตพฺพํ – ‘‘โลกุตฺตรานํ ธมฺมานํ ชรามรณํ โลกุตฺตรนฺติ? อามนฺตา. โลกิยนฺติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ. เตน หิ โลกุตฺตรนฺติ.
ชรามรณกถา นิฏฺิตา.
๑๕. ปนฺนรสมวคฺโค
(๑๕๑) ๗. สฺาเวทยิตกถา
๗๒๘. สฺาเวทยิตนิโรธสมาปตฺติ ¶ ¶ โลกุตฺตราติ? อามนฺตา. มคฺโค ผลํ นิพฺพานํ, โสตาปตฺติมคฺโค โสตาปตฺติผลํ…เป… โพชฺฌงฺโคติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….
๗๒๙. น วตฺตพฺพํ – ‘‘สฺาเวทยิตนิโรธสมาปตฺติ ¶ โลกุตฺตราติ? อามนฺตา. โลกิยาติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ. เตน หิ โลกุตฺตราติ.
สฺาเวทยิตกถา นิฏฺิตา.
๑๕. ปนฺนรสมวคฺโค
(๑๕๒) ๘. ทุติยสฺาเวทยิตกถา
๗๓๐. สฺาเวทยิตนิโรธสมาปตฺติ โลกิยาติ? อามนฺตา. รูปนฺติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป… เวทนา… สฺา… สงฺขารา… วิฺาณนฺติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป… กามาวจราติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป… รูปาวจราติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป… อรูปาวจราติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….
๗๓๑. น ¶ วตฺตพฺพํ – ‘‘สฺาเวทยิตนิโรธสมาปตฺติ โลกิยาติ? อามนฺตา. โลกุตฺตราติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ. เตน หิ โลกิยาติ.
ทุติยสฺาเวทยิตกถา นิฏฺิตา.
๑๕. ปนฺนรสมวคฺโค
(๑๕๓) ๙. ตติยสฺาเวทยิตกถา
๗๓๒. สฺาเวทยิตนิโรธํ ¶ ¶ สมาปนฺโน กาลํ กเรยฺยาติ? อามนฺตา. อตฺถิ สฺาเวทยิตนิโรธํ สมาปนฺนสฺส มารณนฺติโย ผสฺโส, มารณนฺติยา เวทนา, มารณนฺติยา สฺา, มารณนฺติยา เจตนา ¶ , มารณนฺติยํ จิตฺตนฺติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป… นตฺถิ สฺาเวทยิตนิโรธํ สมาปนฺนสฺส มารณนฺติโย ผสฺโส, มารณนฺติยา เวทนา, มารณนฺติยา สฺา, มารณนฺติยา เจตนา, มารณนฺติยํ จิตฺตนฺติ? อามนฺตา. หฺจิ นตฺถิ สฺาเวทยิตนิโรธํ สมาปนฺนสฺส มารณนฺติโย ผสฺโส, มารณนฺติยา เวทนา, มารณนฺติยา สฺา, มารณนฺติยา เจตนา, มารณนฺติยํ จิตฺตํ, โน จ วต เร วตฺตพฺเพ – ‘‘สฺาเวทยิตนิโรธํ สมาปนฺโน กาลํ กเรยฺยา’’ติ.
สฺาเวทยิตนิโรธํ สมาปนฺโน กาลํ กเรยฺยาติ? อามนฺตา. อตฺถิ สฺาเวทยิตนิโรธํ สมาปนฺนสฺส ผสฺโส เวทนา สฺา เจตนา จิตฺตนฺติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป… นตฺถิ สฺาเวทยิตนิโรธํ สมาปนฺนสฺส ผสฺโส เวทนา สฺา เจตนา จิตฺตนฺติ? อามนฺตา. อผสฺสกสฺส กาลํ กิริยา, อเวทนกสฺส กาลํ กิริยา…เป… อจิตฺตกสฺส กาลํ กิริยาติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป… นนุ สผสฺสกสฺส กาลํ กิริยา…เป… สจิตฺตกสฺส กาลํ กิริยาติ? อามนฺตา. หฺจิ สผสฺสกสฺส กาลํ กิริยา…เป… สจิตฺตกสฺส กาลํ กิริยา, โน จ วต เร วตฺตพฺเพ – ‘‘สฺาเวทยิตนิโรธํ สมาปนฺโน กาลํ กเรยฺยา’’ติ.
สฺาเวทยิตนิโรธํ สมาปนฺโน กาลํ กเรยฺยาติ? อามนฺตา. สฺาเวทยิตนิโรธํ สมาปนฺนสฺส กาเย วิสํ กเมยฺย, สตฺถํ กเมยฺย, อคฺคิ กเมยฺยาติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป… สฺาเวทยิตนิโรธํ ¶ สมาปนฺนสฺส กาเย วิสํ น กเมยฺย, สตฺถํ น ¶ กเมยฺย, อคฺคิ น กเมยฺยาติ? อามนฺตา. หฺจิ ¶ สฺาเวทยิตนิโรธํ สมาปนฺนสฺส กาเย วิสํ น กเมยฺย, สตฺถํ น กเมยฺย, อคฺคิ น กเมยฺย, โน จ วต เร วตฺตพฺเพ – ‘‘สฺาเวทยิตนิโรธํ สมาปนฺโน กาลํ กเรยฺยา’’ติ.
สฺาเวทยิตนิโรธํ ¶ สมาปนฺโน กาลํ กเรยฺยาติ? อามนฺตา. สฺาเวทยิตนิโรธํ สมาปนฺนสฺส กาเย วิสํ กเมยฺย, สตฺถํ กเมยฺย, อคฺคิ กเมยฺยาติ? อามนฺตา. น นิโรธํ สมาปนฺโนติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….
๗๓๓. สฺาเวทยิตนิโรธํ สมาปนฺโน น กาลํ กเรยฺยาติ? อามนฺตา. อตฺถิ โส นิยาโม เยน นิยาเมน นิยโต สฺาเวทยิตนิโรธํ สมาปนฺโน น กาลํ กเรยฺยาติ? นตฺถิ. หฺจิ นตฺถิ โส นิยาโม เยน นิยาเมน นิยโต สฺาเวทยิตนิโรธํ สมาปนฺโน น กาลํ กเรยฺย, โน จ วต เร วตฺตพฺเพ – ‘‘สฺาเวทยิตนิโรธํ สมาปนฺโน น กาลํ กเรยฺยาติ.
๗๓๔. จกฺขุวิฺาณสมงฺคี น กาลํ กเรยฺยาติ? อามนฺตา. อตฺถิ โส นิยาโม เยน นิยาเมน นิยโต จกฺขุวิฺาณสมงฺคี น กาลํ กเรยฺยาติ? นตฺถิ. หฺจิ นตฺถิ โส นิยาโม เยน นิยาเมน นิยโต จกฺขุวิฺาณสมงฺคี น กาลํ กเรยฺย, โน จ วต เร วตฺตพฺเพ – ‘‘จกฺขุวิฺาณสมงฺคี น กาลํ กเรยฺยา’’ติ.
ตติยสฺาเวทยิตกถา นิฏฺิตา.
๑๕. ปนฺนรสมวคฺโค
(๑๕๔) ๑๐. อสฺสตฺตุปิกกถา
๗๓๕. สฺาเวทยิตนิโรธสมาปตฺติ ¶ อสฺสตฺตุปิกาติ? อามนฺตา. อตฺถิ สฺาเวทยิตนิโรธํ สมาปนฺนสฺส อโลโภ กุสลมูลํ ¶ , อโทโส กุสลมูลํ, อโมโห กุสลมูลํ, สทฺธา วีริยํ สติ สมาธิ ปฺาติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป… นตฺถิ สฺาเวทยิตนิโรธํ สมาปนฺนสฺส อโลโภ กุสลมูลํ ¶ , อโทโส กุสลมูลํ…เป… ปฺาติ? อามนฺตา. หฺจิ นตฺถิ สฺาเวทยิตนิโรธํ สมาปนฺนสฺส อโลโภ กุสลมูลํ, อโทโส ¶ กุสลมูลํ, อโมโห กุสลมูลํ, สทฺธา วีริยํ สติ สมาธิ ปฺา, โน จ วต เร วตฺตพฺเพ – ‘‘สฺาเวทยิตนิโรธสมาปตฺติ อสฺสตฺตุปิกา’’ติ.
สฺาเวทยิตนิโรธสมาปตฺติ อสฺสตฺตุปิกาติ? อามนฺตา. อตฺถิ สฺาเวทยิตนิโรธํ สมาปนฺนสฺส ผสฺโส เวทนา สฺา เจตนา จิตฺตนฺติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป… นตฺถิ สฺาเวทยิตนิโรธํ สมาปนฺนสฺส ผสฺโส เวทนา สฺา เจตนา จิตฺตนฺติ? อามนฺตา. อผสฺสกสฺส มคฺคภาวนา…เป… อจิตฺตกสฺส มคฺคภาวนาติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป… นนุ สผสฺสกสฺส มคฺคภาวนา…เป… สจิตฺตกสฺส มคฺคภาวนาติ? อามนฺตา. หฺจิ สผสฺสกสฺส มคฺคภาวนา…เป… สจิตฺตกสฺส มคฺคภาวนา, โน จ วต เร วตฺตพฺเพ – ‘‘สฺาเวทยิตนิโรธสมาปตฺติ อสฺสตฺตุปิกา’’ติ.
สฺาเวทยิตนิโรธสมาปตฺติ ¶ อสฺสตฺตุปิกาติ? อามนฺตา. เย เกจิ สฺาเวทยิตนิโรธํ สมาปชฺชนฺติ, สพฺเพ เต อสฺสตฺตุปิกาติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….
๗๓๖. น วตฺตพฺพํ – ‘‘สฺาเวทยิตนิโรธสมาปตฺติ อสฺสตฺตุปิกา’’ติ? อามนฺตา. นนุ อิธาปิ อสฺี ตตฺราปิ อสฺีติ? อามนฺตา. หฺจิ อิธาปิ อสฺี ตตฺราปิ อสฺี, เตน วต เร วตฺตพฺเพ – ‘‘สฺาเวทยิตนิโรธสมาปตฺติ อสฺสตฺตุปิกา’’ติ.
อสฺสตฺตุปิกกถา นิฏฺิตา.
๑๕. ปนฺนรสมวคฺโค
(๑๕๕) ๑๑. กมฺมูปจยกถา
๗๓๗. อฺํ ¶ กมฺมํ อฺโ กมฺมูปจโยติ? อามนฺตา. อฺโ ผสฺโส, อฺโ ผสฺสูปจโย; อฺา เวทนา, อฺโ เวทนูปจโย; อฺา สฺา, อฺโ สฺูปจโย; อฺา ¶ เจตนา, อฺโ เจตนูปจโย; อฺํ จิตฺตํ, อฺโ จิตฺตูปจโย; อฺา สทฺธา, อฺโ สทฺธูปจโย; อฺํ วีริยํ, อฺโ วีริยูปจโย; อฺา สติ, อฺโ สตูปจโย ¶ ; อฺโ สมาธิ, อฺโ สมาธูปจโย; อฺา ปฺา, อฺโ ปฺูปจโย; อฺโ ราโค, อฺโ ราคูปจโย…เป… อฺํ อโนตฺตปฺปํ, อฺโ อโนตฺตปฺปูปจโยติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….
๗๓๘. อฺํ ¶ กมฺมํ, อฺโ กมฺมูปจโยติ? อามนฺตา. กมฺมูปจโย กมฺเมน สหชาโตติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….
กมฺมูปจโย กมฺเมน สหชาโตติ, อามนฺตา. กุสเลน กมฺเมน สหชาโต กมฺมูปจโย กุสโลติ, น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….
กุสเลน กมฺเมน สหชาโต กมฺมูปจโย กุสโลติ? อามนฺตา. สุขาย เวทนาย สมฺปยุตฺเตน กมฺเมน สหชาโต กมฺมูปจโย สุขาย เวทนาย สมฺปยุตฺโตติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป… ทุกฺขาย เวทนาย…เป… อทุกฺขมสุขาย เวทนาย สมฺปยุตฺเตน กมฺเมน สหชาโต กมฺมูปจโย อทุกฺขมสุขาย เวทนาย สมฺปยุตฺโตติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….
๗๓๙. กมฺมูปจโย กมฺเมน สหชาโตติ? อามนฺตา. อกุสเลน กมฺเมน สหชาโต กมฺมูปจโย อกุสโลติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….
อกุสเลน กมฺเมน สหชาโต กมฺมูปจโย อกุสโลติ? อามนฺตา. สุขาย ¶ เวทนาย สมฺปยุตฺเตน กมฺเมน สหชาโต กมฺมูปจโย สุขาย เวทนาย สมฺปยุตฺโตติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป… ทุกฺขาย เวทนาย…เป… อทุกฺขมสุขาย เวทนาย สมฺปยุตฺเตน กมฺเมน สหชาโต กมฺมูปจโย อทุกฺขมสุขาย เวทนาย สมฺปยุตฺโตติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….
๗๔๐. กมฺมํ จิตฺเตน สหชาตํ, กมฺมํ สารมฺมณนฺติ? อามนฺตา. กมฺมูปจโย จิตฺเตน สหชาโต, กมฺมูปจโย สารมฺมโณติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป… กมฺมูปจโย จิตฺเตน สหชาโต ¶ , กมฺมูปจโย อนารมฺมโณติ ¶ ? อามนฺตา. กมฺมํ จิตฺเตน สหชาตํ, กมฺมํ อนารมฺมณนฺติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….
กมฺมํ ¶ จิตฺเตน สหชาตํ, จิตฺตํ ภิชฺชมานํ กมฺมํ ภิชฺชตีติ? อามนฺตา. กมฺมูปจโย จิตฺเตน สหชาโต, จิตฺตํ ภิชฺชมานํ กมฺมูปจโย ภิชฺชตีติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….
กมฺมูปจโย จิตฺเตน สหชาโต, จิตฺตํ ภิชฺชมานํ กมฺมูปจโย น ภิชฺชตีติ? อามนฺตา. กมฺมํ จิตฺเตน สหชาตํ, จิตฺตํ ภิชฺชมานํ กมฺมํ น ภิชฺชตีติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….
๗๔๑. กมฺมมฺหิ กมฺมูปจโยติ? อามนฺตา. ตฺเว กมฺมํ โส กมฺมูปจโยติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….
กมฺมมฺหิ กมฺมูปจโย, กมฺมูปจยโต วิปาโก นิพฺพตฺตตีติ? อามนฺตา. ตฺเว ¶ กมฺมํ, โส กมฺมูปจโย, โส กมฺมวิปาโกติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….
กมฺมมฺหิ กมฺมูปจโย, กมฺมูปจยโต วิปาโก นิพฺพตฺตติ, วิปาโก สารมฺมโณติ? อามนฺตา. กมฺมูปจโย สารมฺมโณติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป… กมฺมูปจโย อนารมฺมโณติ? อามนฺตา. วิปาโก อนารมฺมโณติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….
๗๔๒. อฺํ กมฺมํ อฺโ กมฺมูปจโยติ, อามนฺตา. นนุ วุตฺตํ ภควตา – ‘‘อิธ, ปุณฺณ, เอกจฺโจ สพฺยาพชฺฌมฺปิ อพฺยาพชฺฌมฺปิ [สพฺยาปชฺฌมฺปิ อพฺยาปชฺฌมฺปิ (ก.) ม. นิ. ๒.๘๑ ปสฺสิตพฺพํ] กายสงฺขารํ อภิสงฺขโรติ, สพฺยาพชฺฌมฺปิ อพฺยาพชฺฌมฺปิ วจีสงฺขารํ…เป… มโนสงฺขารํ อภิสงฺขโรติ, โส สพฺยาพชฺฌมฺปิ อพฺยาพชฺฌมฺปิ กายสงฺขารํ อภิสงฺขริตฺวา, สพฺยาพชฺฌมฺปิ ¶ อพฺยาพชฺฌมฺปิ วจีสงฺขารํ…เป… มโนสงฺขารํ อภิสงฺขริตฺวา สพฺยาพชฺฌมฺปิ อพฺยาพชฺฌมฺปิ โลกํ อุปปชฺชติ. ตเมนํ สพฺยาพชฺฌมฺปิ อพฺยาพชฺฌมฺปิ โลกํ อุปปนฺนํ สมานํ สพฺยาพชฺฌาปิ อพฺยาพชฺฌาปิ ผสฺสา ผุสนฺติ. โส สพฺยาพชฺเฌหิปิ อพฺยาพชฺเฌหิปิ ผสฺเสหิ ผุฏฺโ สมาโน สพฺยาพชฺฌมฺปิ อพฺยาพชฺฌมฺปิ เวทนํ เวเทติ โวกิณฺณสุขทุกฺขํ, เสยฺยถาปิ มนุสฺสา เอกจฺเจ จ เทวา เอกจฺเจ ¶ จ วินิปาติกา. อิติ โข, ปุณฺณ, ภูตา ภูตสฺส อุปปตฺติ โหติ, ยํ กโรติ เตน อุปปชฺชติ, อุปปนฺนเมตํ ผสฺสา ผุสนฺติ. เอวมฺปาหํ, ปุณฺณ, ‘กมฺมทายาทา ¶ สตฺตา’ติ วทามี’’ติ [ม. นิ. ๒.๘๑]. อตฺเถว สุตฺตนฺโตติ? อามนฺตา. เตน หิ น วตฺตพฺพํ – ‘‘อฺํ กมฺมํ, อฺโ กมฺมูปจโย’’ติ.
กมฺมูปจยกถา นิฏฺิตา.
ปนฺนรสมวคฺโค.
ตสฺสุทฺทานํ –
ปจฺจยตา ¶ ววตฺถิตา, ปฏิจฺจสมุปฺปาโท, อทฺธา, ขโณ ลโย มุหุตฺตํ, จตฺตาโร อาสวา อนาสวา, โลกุตฺตรานํ ธมฺมานํ ชรามรณํ โลกุตฺตรา, สฺาเวทยิตนิโรธสมาปตฺติ โลกุตฺตรา, สฺาเวทยิตนิโรธสมาปตฺติ โลกิยา, สฺาเวทยิตนิโรธํ สมาปนฺโน กาลํ กเรยฺย, สฺเวว มคฺโค อสฺสตฺตุปปตฺติยา ¶ , อฺํ กมฺมํ อฺโ กมฺมูปจโยติ.
ตติโย ปณฺณาสโก.
ตสฺสุทฺทานํ –
อนุสยา, สํวโร, กปฺโป, มูลฺจ ววตฺถิตาติ.
๑๖. โสฬสมวคฺโค
(๑๕๖) ๑. นิคฺคหกถา
๗๔๓. ปโร ¶ ปรสฺส จิตฺตํ นิคฺคณฺหาตีติ? อามนฺตา. ปโร ปรสฺส จิตฺตํ ‘‘มา รชฺชิ’’, ‘‘มา ทุสฺสิ’’, ‘‘มา มุยฺหิ’’, ‘‘มา กิลิสฺสี’’ติ นิคฺคณฺหาตีติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป… ปโร ปรสฺส จิตฺตํ นิคฺคณฺหาตีติ? อามนฺตา. ปโร ปรสฺส อุปฺปนฺโน ผสฺโส ‘‘มา นิรุชฺฌี’’ติ นิคฺคณฺหาตีติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป… ปโร ปรสฺส อุปฺปนฺนา เวทนา…เป… อุปฺปนฺนา สฺา… อุปฺปนฺนา เจตนา… อุปฺปนฺนํ จิตฺตํ… อุปฺปนฺนา สทฺธา… อุปฺปนฺนํ วีริยํ ¶ … อุปฺปนฺนา สติ… อุปฺปนฺโน สมาธิ…เป… อุปฺปนฺนา ปฺา ‘‘มา นิรุชฺฌี’’ติ นิคฺคณฺหาตีติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….
ปโร ¶ ปรสฺส จิตฺตํ นิคฺคณฺหาตีติ? อามนฺตา. ปโร ปรสฺส อตฺถาย ราคํ ปชหติ… โทสํ ปชหติ…เป… อโนตฺตปฺปํ ปชหตีติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….
ปโร ปรสฺส จิตฺตํ นิคฺคณฺหาตีติ? อามนฺตา. ปโร ปรสฺส อตฺถาย มคฺคํ ภาเวติ… สติปฏฺานํ ภาเวติ…เป… โพชฺฌงฺคํ ภาเวตีติ ¶ ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….
ปโร ปรสฺส จิตฺตํ นิคฺคณฺหาตีติ? อามนฺตา. ปโร ปรสฺส อตฺถาย ทุกฺขํ ปริชานาติ, สมุทยํ ปชหติ, นิโรธํ สจฺฉิกโรติ, มคฺคํ ภาเวตีติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….
ปโร ปรสฺส จิตฺตํ นิคฺคณฺหาตีติ? อามนฺตา. อฺโ ¶ อฺสฺส การโก, ปรงฺกตํ สุขํ ทุกฺขํ อฺโ กโรติ อฺโ ปฏิสํเวเทตีติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….
ปโร ปรสฺส จิตฺตํ นิคฺคณฺหาตีติ? อามนฺตา. นนุ วุตฺตํ ภควตา –
‘‘อตฺตนาว กตํ ปาปํ, อตฺตนา สํกิลิสฺสติ;
อตฺตนา อกตํ ปาปํ, อตฺตนาว วิสุชฺฌติ;
สุทฺธิ อสุทฺธิ ปจฺจตฺตํ, นาฺโ อฺํ วิโสธเย’’ติ [ธ. ป. ๑๖๕].
อตฺเถว สุตฺตนฺโตติ? อามนฺตา. เตน หิ น วตฺตพฺพํ – ‘‘ปโร ปรสฺส จิตฺตํ นิคฺคณฺหาตี’’ติ.
๗๔๔. น วตฺตพฺพํ – ‘‘ปโร ปรสฺส จิตฺตํ นิคฺคณฺหาตี’’ติ? อามนฺตา. นนุ อตฺถิ พลปฺปตฺตา, อตฺถิ วสีภูตาติ? อามนฺตา. หฺจิ อตฺถิ พลปฺปตฺตา, อตฺถิ วสีภูตา, เตน วต เร วตฺตพฺเพ – ‘‘ปโร ปรสฺส จิตฺตํ นิคฺคณฺหาตี’’ติ.
นิคฺคหกถา นิฏฺิตา.
๑๖. โสฬสมวคฺโค
(๑๕๗) ๒. ปคฺคหกถา
๗๔๕. ปโร ¶ ¶ ปรสฺส จิตฺตํ ปคฺคณฺหาตีติ? อามนฺตา. ปโร ปรสฺส จิตฺตํ ‘‘มา รชฺชิ,’’‘‘มา ทุสฺสิ,’’‘‘มา มุยฺหิ,’’‘‘มา กิลิสฺสี’’ติ ปคฺคณฺหาตีติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป… ปโร ¶ ปรสฺส จิตฺตํ ปคฺคณฺหาตีติ? อามนฺตา. ปโร ปรสฺส อโลภํ กุสลมูลํ ชเนติ… อโทสํ กุสลมูลํ ¶ ชเนติ… อโมหํ กุสลมูลํ ชเนติ… สทฺธํ ชเนติ… วีริยํ ชเนติ… สตึ ชเนติ… สมาธึ ชเนติ… ปฺํ ชเนตีติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป… ปโร ปรสฺส จิตฺตํ ปคฺคณฺหาตีติ? อามนฺตา. ปโร ปรสฺส อุปฺปนฺโน ผสฺโส ‘‘มา นิรุชฺฌี’’ติ ปคฺคณฺหาตีติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป… ปโร ปรสฺส อุปฺปนฺนา เวทนา…เป… อุปฺปนฺนา ปฺา ‘‘มา นิรุชฺฌี’’ติ ปคฺคณฺหาตีติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….
ปโร ปรสฺส จิตฺตํ ปคฺคณฺหาตีติ? อามนฺตา. ปโร ปรสฺส อตฺถาย ราคํ ปชหติ… โทสํ ปชหติ… โมหํ ปชหติ…เป… อโนตฺตปฺปํ ปชหตีติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….
ปโร ปรสฺส จิตฺตํ ปคฺคณฺหาตีติ? อามนฺตา. ปโร ปรสฺส อตฺถาย มคฺคํ ภาเวติ… สติปฏฺานํ ภาเวติ…เป… โพชฺฌงฺคํ ภาเวตีติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….
ปโร ปรสฺส จิตฺตํ ปคฺคณฺหาตีติ? อามนฺตา. ปโร ปรสฺส อตฺถาย ทุกฺขํ ปริชานาติ…เป… มคฺคํ ภาเวตีติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….
ปโร ¶ ปรสฺส จิตฺตํ ปคฺคณฺหาตีติ? อามนฺตา. อฺโ อฺสฺส การโก, ปรงฺกตํ สุขํ ทุกฺขํ อฺโ กโรติ อฺโ ปฏิสํเวเทตีติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….
ปโร ปรสฺส จิตฺตํ ปคฺคณฺหาตีติ? อามนฺตา. นนุ วุตฺตํ ภควตา – ‘‘อตฺตนาว ¶ กตํ ปาปํ…เป… นาฺโ อฺํ วิโสธเย’’ติ. อตฺเถว สุตฺตนฺโตติ? อามนฺตา. เตน หิ น วตฺตพฺพํ – ‘‘ปโร ปรสฺส จิตฺตํ ปคฺคณฺหาตี’’ติ.
๗๔๖. น ¶ วตฺตพฺพํ – ‘‘ปโร ปรสฺส จิตฺตํ ปคฺคณฺหาตี’’ติ? อามนฺตา. นนุ อตฺถิ พลปฺปตฺตา, อตฺถิ วสีภูตาติ? อามนฺตา. หฺจิ อตฺถิ พลปฺปตฺตา, อตฺถิ วสีภูตา, เตน วต เร วตฺตพฺเพ – ‘‘ปโร ปรสฺส จิตฺตํ ปคฺคณฺหาตี’’ติ.
ปคฺคหกถา นิฏฺิตา.
๑๖. โสฬสมวคฺโค
(๑๕๘) ๓. สุขานุปฺปทานกถา
๗๔๗. ปโร ¶ ปรสฺส สุขํ อนุปฺปเทตีติ? อามนฺตา. ปโร ปรสฺส ทุกฺขํ อนุปฺปเทตีติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป… ปโร ปรสฺส ทุกฺขํ น อนุปฺปเทตีติ? อามนฺตา. ปโร ปรสฺส สุขํ น ¶ อนุปฺปเทตีติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป… ปโร ปรสฺส สุขํ อนุปฺปเทตีติ? อามนฺตา. ปโร ปรสฺส อตฺตโน สุขํ อนุปฺปเทติ, อฺเสํ สุขํ อนุปฺปเทติ, ตสฺส สุขํ อนุปฺปเทตีติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป… ปโร ปรสฺส เนวตฺตโน, น อฺเสํ, น ตสฺส สุขํ อนุปฺปเทตีติ? อามนฺตา. หฺจิ ปโร ปรสฺส เนวตฺตโน, น อฺเสํ, น ตสฺส สุขํ ¶ อนุปฺปเทติ, โน จ วต เร วตฺตพฺเพ – ‘‘ปโร ปรสฺส สุขํ อนุปฺปเทตี’’ติ.
ปโร ปรสฺส สุขํ อนุปฺปเทตีติ? อามนฺตา. อฺโ อฺสฺส การโก, ปรงฺกตํ สุขํ ทุกฺขํ อฺโ กโรติ อฺโ ปฏิสํเวเทตีติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….
๗๔๘. น วตฺตพฺพํ – ‘‘ปโร ปรสฺส สุขํ อนุปฺปเทตี’’ติ? อามนฺตา. นนุ อายสฺมา อุทายี เอตทโวจ – ‘‘พหูนํ วต โน ภควา ทุกฺขธมฺมานํ อปหตฺตา, พหูนํ วต โน ภควา สุขธมฺมานํ อุปหตฺตา, พหูนํ วต โน ภควา อกุสลานํ ธมฺมานํ อปหตฺตา, พหูนํ วต โน ภควา กุสลานํ ธมฺมานํ อุปหตฺตา’’ติ [ม. นิ. ๒.๑๔๘ ลฏุกิโกปเม]! อตฺเถว สุตฺตนฺโตติ? อามนฺตา. เตน หิ ปโร ปรสฺส สุขํ อนุปฺปเทตีติ.
สุขานุปฺปทานกถา นิฏฺิตา.
๑๖. โสฬสมวคฺโค
(๑๕๙) ๔. อธิคยฺหมนสิการกถา
๗๔๙. อธิคยฺห ¶ ¶ มนสิ กโรตีติ? อามนฺตา. เตน จิตฺเตน ตํ จิตฺตํ ปชานาตีติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป… เตน จิตฺเตน ตํ จิตฺตํ ปชานาตีติ? อามนฺตา ¶ . เตน จิตฺเตน ตํ จิตฺตํ ‘‘จิตฺต’’นฺติ ปชานาตีติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป… เตน จิตฺเตน ตํ จิตฺตํ ‘‘จิตฺต’’นฺติ ปชานาตีติ? อามนฺตา. ตํ จิตฺตํ ตสฺส จิตฺตสฺส อารมฺมณนฺติ? น ¶ เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….
ตํ จิตฺตํ ตสฺส จิตฺตสฺส อารมฺมณนฺติ? อามนฺตา. เตน ผสฺเสน ตํ ผสฺสํ ผุสติ, ตาย เวทนาย…เป… ตาย สฺาย… ตาย เจตนาย… เตน จิตฺเตน… เตน วิตกฺเกน… เตน วิจาเรน… ตาย ปีติยา… ตาย สติยา… ตาย ปฺาย ตํ ปฺํ ปชานาตีติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….
๗๕๐. อตีตํ ‘‘อตีต’’นฺติ มนสิกโรนฺโต, อนาคตํ ‘‘อนาคต’’นฺติ มนสิ กโรตีติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป… อตีตํ ‘‘อตีต’’นฺติ มนสิกโรนฺโต, อนาคตํ ‘‘อนาคต’’นฺติ มนสิ กโรตีติ? อามนฺตา. ทฺวินฺนํ ผสฺสานํ…เป… ทฺวินฺนํ จิตฺตานํ สโมธานํ โหตีติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….
อตีตํ ‘‘อตีต’’นฺติ มนสิกโรนฺโต, ปจฺจุปฺปนฺนํ ‘‘ปจฺจุปฺปนฺน’’นฺติ มนสิ กโรตีติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป… อตีตํ ‘‘อตีต’’นฺติ มนสิกโรนฺโต, ปจฺจุปฺปนฺนํ ‘‘ปจฺจุปฺปนฺน’’นฺติ มนสิ กโรตีติ? อามนฺตา. ทฺวินฺนํ ผสฺสานํ…เป… ทฺวินฺนํ จิตฺตานํ สโมธานํ โหตีติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….
อตีตํ ¶ ‘‘อตีต’’นฺติ มนสิกโรนฺโต, อนาคตํ ‘‘อนาคต’’นฺติ มนสิ กโรติ, ปจฺจุปฺปนฺนํ ‘‘ปจฺจุปฺปนฺน’’นฺติ มนสิ กโรตีติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป… อตีตํ ‘‘อตีต’’นฺติ มนสิกโรนฺโต, อนาคตํ ‘‘อนาคต’’นฺติ ¶ มนสิ กโรติ, ปจฺจุปฺปนฺนํ ‘‘ปจฺจุปฺปนฺน’’นฺติ มนสิ กโรตีติ? อามนฺตา. ติณฺณํ ผสฺสานํ…เป… ติณฺณํ จิตฺตานํ สโมธานํ โหตีติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….
๗๕๑. อนาคตํ ‘‘อนาคต’’นฺติ มนสิกโรนฺโต, อตีตํ ‘‘อตีต’’นฺติ มนสิ กโรตีติ? น ¶ เหวํ วตฺตพฺเพ…เป… อนาคตํ ‘‘อนาคต’’นฺติ มนสิกโรนฺโต, อตีตํ ‘‘อตีต’’นฺติ มนสิ กโรตีติ? อามนฺตา. ทฺวินฺนํ ผสฺสานํ…เป… ทฺวินฺนํ จิตฺตานํ สโมธานํ โหตีติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….
อนาคตํ ‘‘อนาคต’’นฺติ มนสิกโรนฺโต, ปจฺจุปฺปนฺนํ ‘‘ปจฺจุปฺปนฺน’’นฺติ มนสิ กโรตีติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป… อนาคตํ ‘‘อนาคต’’นฺติ มนสิกโรนฺโต, ปจฺจุปฺปนฺนํ ‘‘ปจฺจุปฺปนฺน’’นฺติ มนสิ กโรตีติ? อามนฺตา. ทฺวินฺนํ ผสฺสานํ…เป… ทฺวินฺนํ จิตฺตานํ สโมธานํ โหตีติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….
อนาคตํ ¶ ‘‘อนาคต’’นฺติ มนสิกโรนฺโต, อตีตํ ‘‘อตีต’’นฺติ มนสิ กโรติ, ปจฺจุปฺปนฺนํ ‘‘ปจฺจุปฺปนฺน’’นฺติ มนสิ กโรตีติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป… อนาคตํ ‘‘อนาคต’’นฺติ มนสิกโรนฺโต, อตีตํ ‘‘อตีต’’นฺติ มนสิ กโรติ, ปจฺจุปฺปนฺนํ ‘‘ปจฺจุปฺปนฺน’’นฺติ มนสิ กโรตีติ? อามนฺตา. ติณฺณํ ผสฺสานํ…เป… ติณฺณํ จิตฺตานํ สโมธานํ โหตีติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….
๗๕๒. ปจฺจุปฺปนฺนํ ‘‘ปจฺจุปฺปนฺน’’นฺติ มนสิกโรนฺโต ¶ , อตีตํ ‘‘อตีต’’นฺติ มนสิ กโรตีติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป… ปจฺจุปฺปนฺนํ ‘‘ปจฺจุปฺปนฺน’’นฺติ มนสิกโรนฺโต, อตีตํ ‘‘อตีต’’นฺติ มนสิ กโรตีติ? อามนฺตา. ทฺวินฺนํ ผสฺสานํ…เป… ทฺวินฺนํ จิตฺตานํ สโมธานํ โหตีติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….
ปจฺจุปฺปนฺนํ ‘‘ปจฺจุปฺปนฺน’’นฺติ มนสิกโรนฺโต, อนาคตํ ‘‘อนาคต’’นฺติ มนสิ กโรตีติ? น ¶ เหวํ วตฺตพฺเพ…เป… ปจฺจุปฺปนฺนํ ‘‘ปจฺจุปฺปนฺน’’นฺติ มนสิกโรนฺโต, อนาคตํ ‘‘อนาคต’’นฺติ มนสิ กโรตีติ? อามนฺตา. ทฺวินฺนํ ผสฺสานํ…เป… ทฺวินฺนํ จิตฺตานํ สโมธานํ โหตีติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….
ปจฺจุปฺปนฺนํ ¶ ‘‘ปจฺจุปฺปนฺน’’นฺติ มนสิกโรนฺโต, อตีตํ ‘‘อตีต’’นฺติ มนสิ กโรติ, อนาคตํ ‘‘อนาคต’’นฺติ มนสิ กโรตีติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป… ปจฺจุปฺปนฺนํ ‘‘ปจฺจุปฺปนฺน’’นฺติ มนสิกโรนฺโต, อตีตํ ‘‘อตีต’’นฺติ มนสิ กโรติ, อนาคตํ ‘‘อนาคต’’นฺติ มนสิ กโรตีติ? อามนฺตา. ติณฺณํ ผสฺสานํ…เป… ติณฺณํ จิตฺตานํ สโมธานํ โหตีติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….
๗๕๓. น วตฺตพฺพํ – ‘‘อธิคยฺห มนสิ กโรตี’’ติ? อามนฺตา. นนุ วุตฺตํ ภควตา –
‘‘สพฺเพ สงฺขารา อนิจฺจาติ, ยทา ปฺาย ปสฺสติ;
อถ นิพฺพินฺทติ ทุกฺเข, เอส มคฺโค วิสุทฺธิยา.
‘‘สพฺเพ สงฺขารา ทุกฺขาติ, ยทา ปฺาย ปสฺสติ;
อถ นิพฺพินฺทติ ทุกฺเข, เอส มคฺโค วิสุทฺธิยา.
‘‘สพฺเพ ¶ ธมฺมา อนตฺตาติ, ยทา ปฺาย ปสฺสติ;
อถ นิพฺพินฺทติ ทุกฺเข, เอส มคฺโค วิสุทฺธิยา’’ติ [ธ. ป. ๒๗๗-๒๗๙].
อตฺเถว สุตฺตนฺโตติ? อามนฺตา. เตน หิ อธิคยฺห มนสิ กโรตีติ.
อธิคยฺหมนสิการกถา นิฏฺิตา.
๑๖. โสฬสมวคฺโค
(๑๖๐) ๕. รูปํ เหตูติกถา
๗๕๔. รูปํ ¶ ¶ เหตูติ? อามนฺตา. อโลโภ เหตูติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป… อโทโส เหตุ…เป… อโมโห เหตุ… โลโภ เหตุ… โทโส เหตุ… โมโห เหตูติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….
รูปํ ¶ เหตูติ? อามนฺตา. สารมฺมณํ, อตฺถิ ตสฺส อาวฏฺฏนา…เป… ปณิธีติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป… นนุ อนารมฺมณํ, นตฺถิ ตสฺส อาวฏฺฏนา…เป… ปณิธีติ? อามนฺตา. หฺจิ อนารมฺมณํ, นตฺถิ ตสฺส อาวฏฺฏนา…เป… ปณิธิ, โน จ วต เร วตฺตพฺเพ – ‘‘รูปํ เหตู’’ติ.
๗๕๕. อโลโภ เหตุ สารมฺมโณ, อตฺถิ ตสฺส อาวฏฺฏนา…เป… ปณิธีติ? อามนฺตา. รูปํ เหตุ สารมฺมณํ, อตฺถิ ตสฺส อาวฏฺฏนา…เป… ปณิธีติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป… อโทโส เหตุ… อโมโห เหตุ… โลโภ เหตุ… โทโส เหตุ… โมโห เหตุ สารมฺมโณ, อตฺถิ ตสฺส อาวฏฺฏนา…เป… ปณิธีติ? อามนฺตา. รูปํ ¶ เหตุ สารมฺมณํ, อตฺถิ ตสฺส อาวฏฺฏนา…เป… ปณิธีติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….
รูปํ เหตุ อนารมฺมณํ, นตฺถิ ตสฺส อาวฏฺฏนา…เป… ปณิธีติ? อามนฺตา. อโลโภ เหตุ อนารมฺมโณ, นตฺถิ ตสฺส อาวฏฺฏนา…เป… ปณิธีติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป… รูปํ เหตุ อนารมฺมณํ, นตฺถิ ตสฺส อาวฏฺฏนา…เป… ปณิธีติ? อามนฺตา ¶ . อโทโส เหตุ… อโมโห เหตุ… โลโภ เหตุ… โทโส เหตุ… โมโห เหตุ อนารมฺมโณ, นตฺถิ ตสฺส อาวฏฺฏนา…เป… ปณิธีติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….
๗๕๖. น วตฺตพฺพํ – ‘‘รูปํ เหตู’’ติ? อามนฺตา. นนุ มหาภูตา อุปาทายรูปานํ [อุปาทารูปานํ (สี. ปี. ก.)] อุปาทายเหตูติ? อามนฺตา. หฺจิ มหาภูตา อุปาทายรูปานํ อุปาทายเหตุ, เตน วต เร วตฺตพฺเพ – ‘‘รูปํ เหตู’’ติ.
รูปํ เหตูติกถา นิฏฺิตา.
๑๖. โสฬสมวคฺโค
(๑๖๑) ๖. รูปํ สเหตุกนฺติกถา
๗๕๗. รูปํ ¶ สเหตุกนฺติ? อามนฺตา. อโลภเหตุนาติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป… อโทสเหตุนาติ ¶ …เป… อโมหเหตุนาติ…เป… โลภเหตุนา…เป… โทสเหตุนา…เป… โมหเหตุนาติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….
รูปํ ¶ สเหตุกนฺติ? อามนฺตา. สารมฺมณํ, อตฺถิ ตสฺส อาวฏฺฏนา…เป… ปณิธีติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป… นนุ อนารมฺมณํ, นตฺถิ ตสฺส อาวฏฺฏนา…เป… ปณิธีติ? อามนฺตา. หฺจิ อนารมฺมณํ, นตฺถิ ตสฺส อาวฏฺฏนา…เป… ปณิธิ, โน จ วต เร วตฺตพฺเพ – ‘‘รูปํ สเหตุก’’นฺติ.
๗๕๘. อโลโภ สเหตุโก สารมฺมโณ, อตฺถิ ตสฺส อาวฏฺฏนา…เป… ปณิธีติ? อามนฺตา. รูปํ สเหตุกํ สารมฺมณํ, อตฺถิ ตสฺส อาวฏฺฏนา…เป… ปณิธีติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป… อโทโส ¶ สเหตุโก…เป… อโมโห… สทฺธา… วีริยํ… สติ… สมาธิ… ปฺา… โลโภ… โทโส… โมโห… มาโน… ทิฏฺิ… วิจิกิจฺฉา… ถินํ… อุทฺธจฺจํ… อหิริกํ… อโนตฺตปฺปํ สเหตุกํ สารมฺมณํ, อตฺถิ ตสฺส อาวฏฺฏนา…เป… ปณิธีติ? อามนฺตา. รูปํ สเหตุกํ สารมฺมณํ, อตฺถิ ตสฺส อาวฏฺฏนา…เป… ปณิธีติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….
รูปํ สเหตุกํ อนารมฺมณํ, นตฺถิ ตสฺส อาวฏฺฏนา…เป… ปณิธีติ? อามนฺตา. อโลโภ สเหตุโก อนารมฺมโณ, นตฺถิ ตสฺส อาวฏฺฏนา…เป… ปณิธีติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป… รูปํ สเหตุกํ อนารมฺมณํ, นตฺถิ ตสฺส อาวฏฺฏนา…เป… ปณิธีติ? อามนฺตา. อโทโส สเหตุโก…เป… อโนตฺตปฺปํ สเหตุกํ อนารมฺมณํ, นตฺถิ ตสฺส อาวฏฺฏนา…เป… ปณิธีติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….
๗๕๙. น วตฺตพฺพํ – ‘‘รูปํ สเหตุก’’นฺติ? อามนฺตา. นนุ รูปํ สปฺปจฺจยนฺติ ¶ ? อามนฺตา. หฺจิ รูปํ สปฺปจฺจยํ, เตน วต เร วตฺตพฺเพ – ‘‘รูปํ สเหตุก’’นฺติ.
รูปํ สเหตุกนฺติกถา นิฏฺิตา.
๑๖. โสฬสมวคฺโค
(๑๖๒) ๗. รูปํ กุสลากุสลนฺติกถา
๗๖๐. รูปํ ¶ ¶ กุสลนฺติ? อามนฺตา. สารมฺมณํ, อตฺถิ ตสฺส อาวฏฺฏนา…เป… ปณิธีติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป… นนุ อนารมฺมณํ, นตฺถิ ตสฺส อาวฏฺฏนา…เป… ปณิธีติ? อามนฺตา. หฺจิ ¶ อนารมฺมณํ, นตฺถิ ตสฺส อาวฏฺฏนา…เป… ปณิธิ, โน จ วต เร วตฺตพฺเพ – ‘‘รูปํ กุสล’’นฺติ.
๗๖๑. อโลโภ กุสโล สารมฺมโณ, อตฺถิ ตสฺส อาวฏฺฏนา…เป… ปณิธีติ? อามนฺตา. รูปํ กุสลํ สารมฺมณํ, อตฺถิ ตสฺส อาวฏฺฏนา…เป… ปณิธีติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….
อโทโส กุสโล…เป… อโมโห กุสโล…เป… สทฺธา… วีริยํ… สติ… สมาธิ…เป… ปฺา กุสลา สารมฺมณา, อตฺถิ ตาย อาวฏฺฏนา…เป… ปณิธีติ? อามนฺตา. รูปํ กุสลํ สารมฺมณํ, อตฺถิ ตสฺส อาวฏฺฏนา…เป… ปณิธีติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….
รูปํ กุสลํ อนารมฺมณํ, นตฺถิ ตสฺส อาวฏฺฏนา…เป… ปณิธีติ? อามนฺตา. อโลโภ กุสโล อนารมฺมโณ, นตฺถิ ตสฺส อาวฏฺฏนา ¶ …เป… ปณิธีติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….
รูปํ กุสลํ อนารมฺมณํ, นตฺถิ ตสฺส อาวฏฺฏนา…เป… ปณิธีติ? อามนฺตา. อโทโส กุสโล…เป… ปฺา กุสลา อนารมฺมณา, นตฺถิ ตาย อาวฏฺฏนา…เป… ปณิธีติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….
๗๖๒. รูปํ อกุสลนฺติ? อามนฺตา. สารมฺมณํ, อตฺถิ ตสฺส อาวฏฺฏนา…เป… ปณิธีติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป… นนุ อนารมฺมณํ, นตฺถิ ตสฺส อาวฏฺฏนา…เป… ปณิธีติ ¶ ? อามนฺตา. หฺจิ อนารมฺมณํ, นตฺถิ ตสฺส อาวฏฺฏนา…เป… ปณิธิ, โน จ วต เร วตฺตพฺเพ – ‘‘รูปํ อกุสล’’นฺติ…เป….
๗๖๓. โลโภ อกุสโล สารมฺมโณ, อตฺถิ ตสฺส อาวฏฺฏนา…เป… ปณิธีติ? อามนฺตา ¶ . รูปํ อกุสลํ สารมฺมณํ, อตฺถิ ตสฺส อาวฏฺฏนา…เป… ปณิธีติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป… โทโส… โมโห… มาโน…เป… อโนตฺตปฺปํ อกุสลํ สารมฺมณํ, อตฺถิ ตสฺส อาวฏฺฏนา…เป… ปณิธีติ ¶ ? อามนฺตา. รูปํ อกุสลํ สารมฺมณํ, อตฺถิ ตสฺส อาวฏฺฏนา…เป… ปณิธีติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….
รูปํ อกุสลํ อนารมฺมณํ, นตฺถิ ตสฺส อาวฏฺฏนา…เป… ปณิธีติ? อามนฺตา. โลโภ อกุสโล อนารมฺมโณ, นตฺถิ ตสฺส อาวฏฺฏนา…เป… ปณิธีติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป… รูปํ อกุสลํ อนารมฺมณํ, นตฺถิ ตสฺส อาวฏฺฏนา…เป… ปณิธีติ? อามนฺตา. โทโส… โมโห…เป… อโนตฺตปฺปํ อกุสลํ อนารมฺมณํ, นตฺถิ ตสฺส อาวฏฺฏนา…เป… ปณิธีติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….
๗๖๔. น วตฺตพฺพํ – ‘‘รูปํ กุสลมฺปิ อกุสลมฺปี’’ติ? อามนฺตา. นนุ กายกมฺมํ วจีกมฺมํ กุสลมฺปิ อกุสลมฺปีติ? อามนฺตา. หฺจิ กายกมฺมํ วจีกมฺมํ กุสลมฺปิ อกุสลมฺปิ, เตน วต เร วตฺตพฺเพ – ‘‘รูปํ กุสลมฺปิ อกุสลมฺปี’’ติ.
รูปํ กุสลากุสลนฺติกถา นิฏฺิตา.
๑๖. โสฬสมวคฺโค
(๑๖๓) ๘. รูปํ วิปาโกติกถา
๗๖๕. รูปํ วิปาโกติ? อามนฺตา. รูปํ สุขเวทนิยํ ทุกฺขเวทนิยํ อทุกฺขมสุขเวทนิยํ ¶ , สุขาย เวทนาย สมฺปยุตฺตํ, ทุกฺขาย เวทนาย สมฺปยุตฺตํ, อทุกฺขมสุขาย ¶ เวทนาย สมฺปยุตฺตํ, ผสฺเสน สมฺปยุตฺตํ…เป… จิตฺเตน สมฺปยุตฺตํ, สารมฺมณํ, อตฺถิ ตสฺส อาวฏฺฏนา…เป… ปณิธีติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป… นนุ น สุขเวทนิยํ น ทุกฺขเวทนิยํ…เป… อนารมฺมณํ, นตฺถิ ตสฺส อาวฏฺฏนา…เป… ปณิธีติ? อามนฺตา. หฺจิ น สุขเวทนิยํ น ทุกฺขเวทนิยํ…เป… อนารมฺมณํ, นตฺถิ ตสฺส อาวฏฺฏนา…เป… ปณิธิ, โน จ วต เร วตฺตพฺเพ – ‘‘รูปํ วิปาโก’’ติ.
๗๖๖. ผสฺโส วิปาโก, ผสฺโส สุขเวทนิโย ทุกฺขเวทนิโย…เป… สารมฺมโณ ¶ , อตฺถิ ตสฺส อาวฏฺฏนา…เป… ปณิธีติ? อามนฺตา. รูปํ วิปาโก, รูปํ สุขเวทนิยํ ทุกฺขเวทนิยํ…เป… สารมฺมณํ, อตฺถิ ตสฺส อาวฏฺฏนา…เป… ปณิธีติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….
รูปํ วิปาโก ¶ , รูปํ น สุขเวทนิยํ น ทุกฺขเวทนิยํ…เป… อนารมฺมณํ, นตฺถิ ตสฺส อาวฏฺฏนา…เป… ปณิธีติ? อามนฺตา. ผสฺโส วิปาโก, ผสฺโส น สุขเวทนิโย น ทุกฺขเวทนิโย…เป… อนารมฺมโณ, นตฺถิ ตสฺส อาวฏฺฏนา…เป… ปณิธีติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….
๗๖๗. น วตฺตพฺพํ – ‘‘รูปํ วิปาโก’’ติ? อามนฺตา. นนุ กมฺมสฺส กตตฺตา อุปฺปนฺนา จิตฺตเจตสิกา ธมฺมา วิปาโกติ? อามนฺตา. หฺจิ กมฺมสฺส กตตฺตา อุปฺปนฺนา จิตฺตเจตสิกา ธมฺมา วิปาโก, เตน วต เร วตฺตพฺเพ – ‘‘กมฺมสฺส กตตฺตา อุปฺปนฺนํ รูปํ วิปาโก’’ติ.
รูปํ วิปาโกติกถา นิฏฺิตา.
๑๖. โสฬสมวคฺโค
(๑๖๔) ๙. รูปํ รูปาวจรารูปาวจรนฺติกถา
๗๖๘. อตฺถิ ¶ รูปํ รูปาวจรนฺติ? อามนฺตา. สมาปตฺเตสิยํ อุปปตฺเตสิยํ ทิฏฺธมฺมสุขวิหารํ, สมาปตฺเตสิเยน จิตฺเตน อุปปตฺเตสิเยน จิตฺเตน ทิฏฺธมฺมสุขวิหาเรน จิตฺเตน สหคตํ ¶ สหชาตํ สํสฏฺํ สมฺปยุตฺตํ ¶ เอกุปฺปาทํ เอกนิโรธํ เอกวตฺถุกํ เอการมฺมณนฺติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป… นนุ น สมาปตฺเตสิยํ น อุปปตฺเตสิยํ น ทิฏฺธมฺมสุขวิหารํ, น สมาปตฺเตสิเยน จิตฺเตน น อุปปตฺเตสิเยน จิตฺเตน น ทิฏฺธมฺมสุขวิหาเรน จิตฺเตน สหคตํ สหชาตํ สํสฏฺํ สมฺปยุตฺตํ เอกุปฺปาทํ เอกนิโรธํ เอกวตฺถุกํ เอการมฺมณนฺติ? อามนฺตา. หฺจิ น สมาปตฺเตสิยํ น อุปปตฺเตสิยํ น ทิฏฺธมฺมสุขวิหารํ, น สมาปตฺเตสิเยน จิตฺเตน…เป… เอการมฺมณํ, โน จ วต เร วตฺตพฺเพ – ‘‘อตฺถิ รูปํ รูปาวจร’’นฺติ.
๗๖๙. อตฺถิ รูปํ อรูปาวจรนฺติ? อามนฺตา. สมาปตฺเตสิยํ อุปปตฺเตสิยํ ทิฏฺธมฺมสุขวิหารํ, สมาปตฺเตสิเยน จิตฺเตน อุปปตฺเตสิเยน จิตฺเตน ทิฏฺธมฺมสุขวิหาเรน จิตฺเตน สหคตํ สหชาตํ สํสฏฺํ สมฺปยุตฺตํ เอกุปฺปาทํ เอกนิโรธํ เอกวตฺถุกํ เอการมฺมณนฺติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป… นนุ น สมาปตฺเตสิยํ น อุปปตฺเตสิยํ น ทิฏฺธมฺมสุขวิหารํ, น สมาปตฺเตสิเยน จิตฺเตน ¶ …เป… เอการมฺมณนฺติ? อามนฺตา. หฺจิ น สมาปตฺเตสิยํ น อุปปตฺเตสิยํ…เป… เอกวตฺถุกํ เอการมฺมณํ, โน จ วต เร วตฺตพฺเพ – ‘‘อตฺถิ รูปํ อรูปาวจร’’นฺติ.
๗๗๐. น วตฺตพฺพํ – ‘‘อตฺถิ รูปํ รูปาวจรํ, อตฺถิ รูปํ อรูปาวจร’’นฺติ? อามนฺตา. นนุ กามาวจรกมฺมสฺส กตตฺตา รูปํ กามาวจรนฺติ? อามนฺตา. หฺจิ กามาวจรกมฺมสฺส กตตฺตา รูปํ กามาวจรํ ¶ ¶ , เตน วต เร วตฺตพฺเพ – ‘‘รูปาวจรกมฺมสฺส กตตฺตา รูปํ รูปาวจรํ, อรูปาวจรกมฺมสฺส กตตฺตา รูปํ อรูปาวจร’’นฺติ.
รูปํ รูปาวจรารูปาวจรนฺติกถา นิฏฺิตา.
๑๖. โสฬสมวคฺโค
(๑๖๕) ๑๐. รูปารูปธาตุปริยาปนฺนกถา
๗๗๑. รูปราโค รูปธาตุปริยาปนฺโนติ? อามนฺตา. สมาปตฺเตสิโย อุปปตฺเตสิโย ทิฏฺธมฺมสุขวิหาโร, สมาปตฺเตสิเยน จิตฺเตน อุปปตฺเตสิเยน จิตฺเตน ทิฏฺธมฺมสุขวิหาเรน จิตฺเตน ¶ สหคโต สหชาโต สํสฏฺโ สมฺปยุตฺโต เอกุปฺปาโท เอกนิโรโธ เอกวตฺถุโก เอการมฺมโณติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป… นนุ น สมาปตฺเตสิโย น อุปปตฺเตสิโย น ทิฏฺธมฺมสุขวิหาโร, น สมาปตฺเตสิเยน จิตฺเตน…เป… เอกวตฺถุโก เอการมฺมโณติ? อามนฺตา. หฺจิ น สมาปตฺเตสิโย น อุปปตฺเตสิโย น ทิฏฺธมฺมสุขวิหาโร, น สมาปตฺเตสิเยน จิตฺเตน…เป… เอกวตฺถุโก เอการมฺมโณ, โน จ วต เร วตฺตพฺเพ – ‘‘รูปราโค รูปธาตุปริยาปนฺโน’’ติ.
๗๗๒. รูปราโค รูปธาตุปริยาปนฺโนติ? อามนฺตา. สทฺทราโค สทฺทธาตุปริยาปนฺโนติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ …เป… รูปราโค รูปธาตุปริยาปนฺโนติ? อามนฺตา. คนฺธราโค…เป… รสราโค…เป… โผฏฺพฺพราโค โผฏฺพฺพธาตุปริยาปนฺโนติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….
สทฺทราโค ¶ ¶ น วตฺตพฺพํ – ‘‘สทฺทธาตุปริยาปนฺโน’’ติ? อามนฺตา. รูปราโค น วตฺตพฺพํ – ‘‘รูปธาตุปริยาปนฺโน’’ติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป… คนฺธราโค…เป… รสราโค…เป… โผฏฺพฺพราโค น วตฺตพฺพํ – ‘‘โผฏฺพฺพธาตุปริยาปนฺโน’’ติ? อามนฺตา ¶ . รูปราโค น วตฺตพฺพํ – ‘‘รูปธาตุปริยาปนฺโน’’ติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….
๗๗๓. อรูปราโค อรูปธาตุปริยาปนฺโนติ? อามนฺตา. อรูปราโค น วตฺตพฺพํ – ‘‘อรูปธาตุปริยาปนฺโน’’ติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป… อรูปราโค อรูปธาตุปริยาปนฺโนติ? อามนฺตา. สมาปตฺเตสิโย อุปปตฺเตสิโย ทิฏฺธมฺมสุขวิหาโร, สมาปตฺเตสิเยน จิตฺเตน อุปปตฺเตสิเยน จิตฺเตน ทิฏฺธมฺมสุขวิหาเรน จิตฺเตน สหคโต สหชาโต สํสฏฺโ สมฺปยุตฺโต เอกุปฺปาโท เอกนิโรโธ เอกวตฺถุโก เอการมฺมโณติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป… นนุ น สมาปตฺเตสิโย น อุปปตฺเตสิโย น ทิฏฺธมฺมสุขวิหาโร, น สมาปตฺเตสิเยน จิตฺเตน…เป… เอกวตฺถุโก เอการมฺมโณติ? อามนฺตา. หฺจิ น สมาปตฺเตสิโย น อุปปตฺเตสิโย น ทิฏฺธมฺมสุขวิหาโร, น สมาปตฺเตสิเยน จิตฺเตน น อุปปตฺเตสิเยน จิตฺเตน น ทิฏฺธมฺมสุขวิหาเรน จิตฺเตน สหคโต สหชาโต สํสฏฺโ สมฺปยุตฺโต เอกุปฺปาโท เอกนิโรโธ เอกวตฺถุโก เอการมฺมโณ, โน จ วต เร วตฺตพฺเพ – ‘‘อรูปราโค อรูปธาตุปริยาปนฺโน’’ติ.
๗๗๔. อรูปราโค อรูปธาตุปริยาปนฺโนติ? อามนฺตา. สทฺทราโค สทฺทธาตุปริยาปนฺโนติ ¶ ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป… อรูปราโค อรูปธาตุปริยาปนฺโนติ? อามนฺตา. คนฺธราโค…เป… รสราโค…เป… โผฏฺพฺพราโค โผฏฺพฺพธาตุปริยาปนฺโนติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….
สทฺทราโค น วตฺตพฺพํ – ‘‘สทฺทธาตุปริยาปนฺโน’’ติ? อามนฺตา. อรูปราโค น วตฺตพฺพํ – ‘‘อรูปธาตุปริยาปนฺโน’’ติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป… คนฺธราโค…เป… รสราโค…เป… โผฏฺพฺพราโค น วตฺตพฺพํ – ‘‘โผฏฺพฺพธาตุปริยาปนฺโน’’ติ? อามนฺตา. อรูปราโค น วตฺตพฺพํ – ‘‘อรูปธาตุปริยาปนฺโน’’ติ? น ¶ เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….
๗๗๕. น วตฺตพฺพํ – ‘‘รูปราโค รูปธาตุปริยาปนฺโน, อรูปราโค อรูปธาตุปริยาปนฺโน’’ติ? อามนฺตา. นนุ กามราโค กามธาตุปริยาปนฺโนติ ¶ ? อามนฺตา. หฺจิ กามราโค กามธาตุปริยาปนฺโน, เตน วต เร วตฺตพฺเพ – ‘‘รูปราโค รูปธาตุปริยาปนฺโน, อรูปราโค อรูปธาตุปริยาปนฺโน’’ติ.
รูปราโค รูปธาตุปริยาปนฺโน อรูปราโค อรูปธาตุปริยาปนฺโนติกถา นิฏฺิตา.
รูปารูปธาตุปริยาปนฺนกถา นิฏฺิตา.
โสฬสมวคฺโค.
ตสฺสุทฺทานํ –
จิตฺตนิคฺคโห, จิตฺตปคฺคโห, สุขานุปฺปทานํ, อธิคยฺห มนสิกาโร, รูปํ เหตุ, รูปํ สเหตุกํ, รูปํ กุสลมฺปิ อกุสลมฺปิ, รูปํ วิปาโก, อตฺถิ รูปํ รูปาวจรํ อตฺถิ รูปํ อรูปาวจรํ, สพฺเพ กิเลสา กามธาตุปริยาปนฺนาติ.
๑๗. สตฺตรสมวคฺโค
(๑๖๖) ๑. อรหโต ปฺุูปจยกถา
๗๗๖. อตฺถิ ¶ ¶ อรหโต ปฺุูปจโยติ? อามนฺตา. อตฺถิ อรหโต อปฺุูปจโยติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป… นตฺถิ อรหโต อปฺุูปจโยติ? อามนฺตา. นตฺถิ อรหโต ปฺุูปจโยติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….
๗๗๗. อตฺถิ อรหโต ปฺุูปจโยติ? อามนฺตา. อรหา ปฺุาภิสงฺขารํ อภิสงฺขโรติ, อาเนฺชาภิสงฺขารํ อภิสงฺขโรติ, คติสํวตฺตนิยํ กมฺมํ กโรติ, ภวสํวตฺตนิยํ กมฺมํ กโรติ, อิสฺสริยสํวตฺตนิยํ กมฺมํ กโรติ, อธิปจฺจสํวตฺตนิยํ [อาธิปจฺจสํวตฺตนิกํ (?)] กมฺมํ กโรติ, มหาโภคสํวตฺตนิยํ กมฺมํ กโรติ, มหาปริวารสํวตฺตนิยํ กมฺมํ กโรติ, เทวโสภคฺยสํวตฺตนิยํ กมฺมํ กโรติ, มนุสฺสโสภคฺยสํวตฺตนิยํ กมฺมํ กโรตีติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….
๗๗๘. อตฺถิ อรหโต ปฺุูปจโยติ? อามนฺตา. อรหา อาจินาตีติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป… อรหา อปจินาตีติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ ¶ …เป… อรหา ปชหตีติ…เป… อรหา อุปาทิยตีติ…เป… อรหา วิสิเนตีติ…เป… อรหา อุสฺสิเนตีติ…เป… อรหา วิธูเปตีติ ¶ …เป… อรหา สนฺธูเปตีติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป… นนุ ¶ อรหา เนวาจินาติ น อปจินาติ อปจินิตฺวา ิโตติ? อามนฺตา. หฺจิ อรหา เนวาจินาติ นาปจินาติ อปจินิตฺวา ิโต, โน จ วต เร วตฺตพฺเพ – ‘‘อตฺถิ อรหโต ปฺุูปจโย’’ติ.
นนุ อรหา เนว ปชหติ น อุปาทิยติ ปชหิตฺวา ิโต, เนว วิสิเนติ น อุสฺสิเนติ วิสิเนตฺวา ิโต, เนว วิธูเปติ น สนฺธูเปติ วิธูเปตฺวา ิโตติ? อามนฺตา. หฺจิ อรหา เนว วิธูเปติ น สนฺธูเปติ วิธูเปตฺวา ิโต, โน จ วต เร วตฺตพฺเพ – ‘‘อตฺถิ อรหโต ปฺุูปจโย’’ติ.
๗๗๙. นตฺถิ อรหโต ปฺุูปจโยติ? อามนฺตา. อรหา ทานํ ทเทยฺยาติ? อามนฺตา ¶ . หฺจิ อรหา ทานํ ทเทยฺย, โน จ วต เร วตฺตพฺเพ – ‘‘นตฺถิ อรหโต ปฺุูปจโย’’ติ.
อรหา จีวรํ ทเทยฺย…เป… ปิณฺฑปาตํ ทเทยฺย… เสนาสนํ ทเทยฺย… คิลานปจฺจยเภสชฺชปริกฺขารํ ทเทยฺย… ขาทนียํ ทเทยฺย… โภชนียํ ทเทยฺย… ปานียํ ทเทยฺย… เจติยํ วนฺเทยฺย… เจติเย มาลํ อาโรเปยฺย… คนฺธํ อาโรเปยฺย… วิเลปนํ อาโรเปยฺย…เป… เจติยํ อภิทกฺขิณํ [ปทกฺขิณํ (?)] กเรยฺยาติ? อามนฺตา. หฺจิ อรหา เจติยํ อภิทกฺขิณํ กเรยฺย, โน จ วต เร วตฺตพฺเพ – ‘‘นตฺถิ อรหโต ปฺุูปจโย’’ติ.
อตฺถิ อรหโต ปฺุูปจโยติกถา นิฏฺิตา.
๑๗. สตฺตรสมวคฺโค
(๑๖๗) ๒. นตฺถิ อรหโต อกาลมจฺจูติกถา
๗๘๐. นตฺถิ ¶ อรหโต อกาลมจฺจูติ? อามนฺตา. นตฺถิ อรหนฺตฆาตโกติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป… อตฺถิ อรหนฺตฆาตโกติ? อามนฺตา. อตฺถิ ¶ ¶ อรหโต อกาลมจฺจูติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป… นตฺถิ อรหโต อกาลมจฺจูติ? อามนฺตา. โย อรหนฺตํ ชีวิตา โวโรเปติ, สติ ชีวิเต ชีวิตาวเสเส ชีวิตา โวโรเปติ, อสติ ชีวิเต ชีวิตาวเสเส ชีวิตา โวโรเปตีติ? สติ ชีวิเต ชีวิตาวเสเส ชีวิตา โวโรเปตีติ. หฺจิ สติ ชีวิเต ชีวิตาวเสเส ชีวิตา โวโรเปติ, โน จ วต เร วตฺตพฺเพ – ‘‘นตฺถิ อรหโต อกาลมจฺจู’’ติ. อสติ ชีวิเต ชีวิตาวเสเส ชีวิตา โวโรเปตีติ, นตฺถิ อรหนฺตฆาตโกติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….
๗๘๑. นตฺถิ อรหโต อกาลมจฺจูติ? อามนฺตา. อรหโต กาเย วิสํ น กเมยฺย, สตฺถํ น กเมยฺย, อคฺคิ น กเมยฺยาติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป… นนุ อรหโต กาเย วิสํ กเมยฺย ¶ , สตฺถํ กเมยฺย, อคฺคิ กเมยฺยาติ? อามนฺตา. หฺจิ อรหโต กาเย วิสํ กเมยฺย, สตฺถํ กเมยฺย, อคฺคิ กเมยฺย, โน จ วต เร วตฺตพฺเพ – ‘‘นตฺถิ อรหโต อกาลมจฺจู’’ติ.
อรหโต กาเย วิสํ น กเมยฺย, สตฺถํ น กเมยฺย, อคฺคิ น กเมยฺยาติ? อามนฺตา. นตฺถิ อรหนฺตฆาตโกติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….
๗๘๒. อตฺถิ ¶ อรหโต อกาลมจฺจูติ? อามนฺตา. นนุ วุตฺตํ ภควตา – ‘‘นาหํ, ภิกฺขเว, สฺเจตนิกานํ กมฺมานํ กตานํ อุปจิตานํ อปฺปฏิสํเวทิตฺวา พฺยนฺตีภาวํ วทามิ; ตฺจ โข ทิฏฺเว ธมฺเม อุปปชฺชํ วา อปเร วา ปริยาเย’’ติ. อตฺเถว สุตฺตนฺโตติ? อามนฺตา ¶ . เตน หิ นตฺถิ อรหโต อกาลมจฺจูติ.
นตฺถิ อรหโต อกาลมจฺจูติกถา นิฏฺิตา.
๑๗. สตฺตรสมวคฺโค
(๑๖๘) ๓. สพฺพมิทํ กมฺมโตติกถา
๗๘๓. สพฺพมิทํ กมฺมโตติ? อามนฺตา. กมฺมมฺปิ กมฺมโตติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป… สพฺพมิทํ กมฺมโตติ? อามนฺตา. สพฺพมิทํ ปุพฺเพกตเหตูติ? น เหวํ ¶ วตฺตพฺเพ…เป… สพฺพมิทํ กมฺมโตติ? อามนฺตา. สพฺพมิทํ กมฺมวิปากโตติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….
๗๘๔. สพฺพมิทํ กมฺมวิปากโตติ? อามนฺตา. กมฺมวิปาเกน ปาณํ หเนยฺยาติ? อามนฺตา. ปาณาติปาโต สผโลติ? อามนฺตา. กมฺมวิปาโก สผโลติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป… กมฺมวิปาโก อผโลติ? อามนฺตา. ปาณาติปาโต อผโลติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….
กมฺมวิปาเกน ¶ อทินฺนํ อาทิเยยฺย…เป… มุสา ภเณยฺย… ปิสุณํ ภเณยฺย… ผรุสํ ภเณยฺย… สมฺผํ ปลเปยฺย… สนฺธึ ฉินฺเทยฺย… นิลฺโลปํ หเรยฺย… เอกาคาริกํ กเรยฺย… ปริปนฺเถ ติฏฺเยฺย… ปรทารํ คจฺเฉยฺย… คามฆาตกํ ¶ กเรยฺย… นิคมฆาตกํ กเรยฺย… กมฺมวิปาเกน ทานํ ทเทยฺย… จีวรํ ทเทยฺย ¶ … ปิณฺฑปาตํ ทเทยฺย… เสนาสนํ ทเทยฺย… คิลานปจฺจยเภสชฺชปริกฺขารํ ทเทยฺยาติ? อามนฺตา. คิลานปจฺจยเภสชฺชปริกฺขาโร สผโลติ? อามนฺตา. กมฺมวิปาโก สผโลติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป… กมฺมวิปาโก อผโลติ? อามนฺตา. คิลานปจฺจยเภสชฺชปริกฺขาโร อผโลติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….
๗๘๕. น วตฺตพฺพํ – ‘‘สพฺพมิทํ กมฺมโต’’ติ? อามนฺตา. นนุ วุตฺตํ ภควตา –
‘‘กมฺมุนา วตฺตตี [วตฺตติ (ปี. ก., ม. นิ. ๒.๔๖๐), วตฺตเต (?)] โลโก, กมฺมุนา วตฺตตี [วตฺตติ (ปี. ก., ม. นิ. ๒.๔๖๐), วตฺตเต (?)] ปชา;
กมฺมนิพนฺธนา สตฺตา, รถสฺสาณีว ยายโต [ม. นิ. ๒.๔๖๐; สุ. นิ. ๖๕๙].
‘‘กมฺเมน กิตฺตึ ลภเต ปสํสํ,
กมฺเมน ชานิฺจ วธฺจ พนฺธํ;
ตํ กมฺมํ นานากรณํ วิทิตฺวา,
กสฺมา วเท นตฺถิ กมฺมนฺติ โลเก’’ติ.
อตฺเถว สุตฺตนฺโตติ? อามนฺตา. เตน หิ ‘‘สพฺพมิทํ กมฺมโต’’ติ.
สพฺพมิทํ กมฺมโตติกถา นิฏฺิตา.
๑๗. สตฺตรสมวคฺโค
(๑๖๙) ๔. อินฺทฺริยพทฺธกถา
๗๘๖. อินฺทฺริยพทฺธฺเว ¶ ทุกฺขนฺติ? อามนฺตา. อินฺทฺริยพทฺธฺเว ¶ อนิจฺจํ สงฺขตํ ปฏิจฺจสมุปฺปนฺนํ ¶ ¶ ขยธมฺมํ วยธมฺมํ วิราคธมฺมํ นิโรธธมฺมํ วิปริณามธมฺมนฺติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป… นนุ อนินฺทฺริยพทฺธํ อนิจฺจํ สงฺขตํ ปฏิจฺจสมุปฺปนฺนํ ขยธมฺมํ วยธมฺมํ วิราคธมฺมํ นิโรธธมฺมํ วิปริณามธมฺมนฺติ? อามนฺตา. หฺจิ อนินฺทฺริยพทฺธํ อนิจฺจํ สงฺขตํ ปฏิจฺจสมุปฺปนฺนํ ขยธมฺมํ วยธมฺมํ วิราคธมฺมํ นิโรธธมฺมํ วิปริณามธมฺมํ, โน จ วต เร วตฺตพฺเพ – ‘‘อินฺทฺริยพทฺธฺเว ทุกฺข’’นฺติ.
อนินฺทฺริยพทฺธํ อนิจฺจํ สงฺขตํ ปฏิจฺจสมุปฺปนฺนํ…เป… วิปริณามธมฺมํ, ตฺจ น ทุกฺขนฺติ? อามนฺตา. อินฺทฺริยพทฺธํ อนิจฺจํ สงฺขตํ…เป… วิปริณามธมฺมํ, ตฺจ น ทุกฺขนฺติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….
อินฺทฺริยพทฺธํ อนิจฺจํ สงฺขตํ…เป… วิปริณามธมฺมํ, ตฺจ ทุกฺขนฺติ [อิทํ-ปุจฺฉาทฺวเยน ปุริมปุจฺฉาทฺวยสฺส ปุรโต ภวิตพฺพํ]? อามนฺตา. อนินฺทฺริยพทฺธํ อนิจฺจํ สงฺขตํ…เป… วิปริณามธมฺมํ, ตฺจ ทุกฺขนฺติ [อิทํ-ปุจฺฉาทฺวเยน ปุริมปุจฺฉาทฺวยสฺส ปุรโต ภวิตพฺพํ]? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….
๗๘๗. อินฺทฺริยพทฺธฺเว ทุกฺขนฺติ? อามนฺตา. นนุ ยทนิจฺจํ ตํ ทุกฺขํ [สํ. นิ. ๓.๑๕] วุตฺตํ ภควตา – ‘‘อนินฺทฺริยพทฺธํ อนิจฺจ’’นฺติ? อามนฺตา. หฺจิ ยทนิจฺจํ ตํ ทุกฺขํ [สํ. นิ. ๓.๑๕] วุตฺตํ ภควตา – อนินฺทฺริยพทฺธํ อนิจฺจํ, โน จ วต เร วตฺตพฺเพ – ‘‘อินฺทฺริยพทฺธฺเว ทุกฺข’’นฺติ.
๗๘๘. น วตฺตพฺพํ – ‘‘อินฺทฺริยพทฺธฺเว ทุกฺข’’นฺติ? อามนฺตา. ยถา อินฺทฺริยพทฺธสฺส ทุกฺขสฺส ปริฺาย ภควติ พฺรหฺมจริยํ วุสฺสติ, เอวเมวํ อนินฺทฺริยพทฺธสฺส ทุกฺขสฺส ปริฺาย ภควติ พฺรหฺมจริยํ วุสฺสตีติ ¶ ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป… ยถา อินฺทฺริยพทฺธํ ทุกฺขํ ปริฺาตํ น ปุน อุปฺปชฺชติ ¶ , เอวเมวํ อนินฺทฺริยพทฺธํ ทุกฺขํ ปริฺาตํ น ปุน อุปฺปชฺชตีติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ. เตน หิ อินฺทฺริยพทฺธฺเว ทุกฺขนฺติ.
อินฺทฺริยพทฺธกถา นิฏฺิตา.
๑๗. สตฺตรสมวคฺโค
(๑๗๐) ๕. เปตฺวา อริยมคฺคนฺติกถา
๗๘๙. เปตฺวา ¶ ¶ อริยมคฺคํ อวเสสา สงฺขารา ทุกฺขาติ? อามนฺตา. ทุกฺขสมุทโยปิ ทุกฺโขติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป… ทุกฺขสมุทโยปิ ทุกฺโขติ? อามนฺตา. ตีเณว อริยสจฺจานีติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป… ตีเณว อริยสจฺจานีติ? อามนฺตา. นนุ จตฺตาริ อริยสจฺจานิ วุตฺตานิ ภควตา – ทุกฺขํ, ทุกฺขสมุทโย, ทุกฺขนิโรโธ, ทุกฺขนิโรธคามินี ปฏิปทาติ? อามนฺตา. หฺจิ จตฺตาริ อริยสจฺจานิ วุตฺตานิ ภควตา – ทุกฺขํ, ทุกฺขสมุทโย, ทุกฺขนิโรโธ, ทุกฺขนิโรธคามินี ปฏิปทา; โน จ วต เร วตฺตพฺเพ – ‘‘ตีเณว อริยสจฺจานี’’ติ.
ทุกฺขสมุทโยปิ ทุกฺโขติ? อามนฺตา. เกนฏฺเนาติ? อนิจฺจฏฺเน. อริยมคฺโค อนิจฺโจติ? อามนฺตา. อริยมคฺโค ทุกฺโขติ? น ¶ เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….
อริยมคฺโค อนิจฺโจ, โส จ น ทุกฺโขติ? อามนฺตา. ทุกฺขสมุทโย อนิจฺโจ, โส จ น ทุกฺโขติ? น ¶ เหวํ วตฺตพฺเพ…เป… ทุกฺขสมุทโย อนิจฺโจ, โส จ ทุกฺโขติ? อามนฺตา. อริยมคฺโค อนิจฺโจ, โส จ ทุกฺโขติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….
๗๙๐. น วตฺตพฺพํ – ‘‘เปตฺวา อริยมคฺคํ อวเสสา สงฺขารา ทุกฺขา’’ติ? อามนฺตา. นนุ สา ทุกฺขนิโรธคามินี ปฏิปทาติ? อามนฺตา. หฺจิ สา ทุกฺขนิโรธคามินี ปฏิปทา, เตน วต เร วตฺตพฺเพ – ‘‘เปตฺวา อริยมคฺคํ อวเสสา สงฺขารา ทุกฺขา’’ติ.
เปตฺวา อริยมคฺคนฺติกถา นิฏฺิตา.
๑๗. สตฺตรสมวคฺโค
(๑๗๑) ๖. น วตฺตพฺพํ สงฺโฆ ทกฺขิณํ ปฏิคฺคณฺหาติกถา
๗๙๑. น ¶ วตฺตพฺพํ – ‘‘สงฺโฆ ทกฺขิณํ ปฏิคฺคณฺหาตี’’ติ? อามนฺตา. นนุ สงฺโฆ อาหุเนยฺโย ปาหุเนยฺโย ทกฺขิเณยฺโย อฺชลิกรณีโย อนุตฺตรํ ปฺุกฺเขตฺตํ โลกสฺสาติ? อามนฺตา. หฺจิ สงฺโฆ อาหุเนยฺโย ปาหุเนยฺโย ¶ ทกฺขิเณยฺโย อฺชลิกรณีโย อนุตฺตรํ ปฺุกฺเขตฺตํ โลกสฺส, เตน วต เร วตฺตพฺเพ – ‘‘สงฺโฆ ทกฺขิณํ ปฏิคฺคณฺหาตี’’ติ.
น วตฺตพฺพํ – ‘‘สงฺโฆ ทกฺขิณํ ปฏิคฺคณฺหาตี’’ติ? อามนฺตา. นนุ จตฺตาโร ปุริสยุคา อฏฺปุริสปุคฺคลา ทกฺขิเณยฺยา วุตฺตา ภควตาติ? อามนฺตา. หฺจิ จตฺตาโร ปุริสยุคา อฏฺ ปุริสปุคฺคลา ทกฺขิเณยฺยา ¶ ¶ วุตฺตา ภควตา, เตน วต เร วตฺตพฺเพ – ‘‘สงฺโฆ ทกฺขิณํ ปฏิคฺคณฺหาตี’’ติ.
น วตฺตพฺพํ – ‘‘สงฺโฆ ทกฺขิณํ ปฏิคฺคณฺหาตี’’ติ? อามนฺตา. นนุ อตฺถิ เกจิ สงฺฆสฺส ทานํ เทนฺตีติ? อามนฺตา. หฺจิ อตฺถิ เกจิ สงฺฆสฺส ทานํ เทนฺติ, เตน วต เร วตฺตพฺเพ – ‘‘สงฺโฆ ทกฺขิณํ ปฏิคฺคณฺหาตี’’ติ. นนุ อตฺถิ เกจิ สงฺฆสฺส จีวรํ เทนฺติ…เป… ปิณฺฑปาตํ เทนฺติ… เสนาสนํ เทนฺติ… คิลานปจฺจยเภสชฺชปริกฺขารํ เทนฺติ… ขาทนียํ เทนฺติ… โภชนียํ เทนฺติ…เป… ปานียํ เทนฺตีติ? อามนฺตา. หฺจิ อตฺถิ เกจิ สงฺฆสฺส ปานียํ เทนฺติ, เตน วต เร วตฺตพฺเพ – ‘‘สงฺโฆ ทกฺขิณํ ปฏิคฺคณฺหาตี’’ติ.
น วตฺตพฺพํ – ‘‘สงฺโฆ ทกฺขิณํ ปฏิคฺคณฺหาตี’’ติ? อามนฺตา. นนุ วุตฺตํ ภควตา –
‘‘อาหุตึ ชาตเวโทว, มหาเมฆํว เมทนี;
สงฺโฆ สมาธิสมฺปนฺโน, ปฏิคฺคณฺหาติ ทกฺขิณ’’นฺติ.
อตฺเถว สุตฺตนฺโตติ? อามนฺตา. เตน หิ สงฺโฆ ทกฺขิณํ ปฏิคฺคณฺหาตีติ.
๗๙๒. สงฺโฆ ¶ ทกฺขิณํ ปฏิคฺคณฺหาตีติ? อามนฺตา. มคฺโค ปฏิคฺคณฺหาติ, ผลํ ปฏิคฺคณฺหาตีติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….
น วตฺตพฺพํ สงฺโฆ ทกฺขิณํ ปฏิคฺคณฺหาตีติกถา นิฏฺิตา.
๑๗. สตฺตรสมวคฺโค
(๑๗๒) ๗. น วตฺตพฺพํ สงฺโฆ ทกฺขิณํ วิโสเธตีติกถา
๗๙๓. น ¶ ¶ วตฺตพฺพํ – ‘‘สงฺโฆ ทกฺขิณํ วิโสเธตี’’ติ? อามนฺตา. นนุ สงฺโฆ อาหุเนยฺโย ปาหุเนยฺโย ทกฺขิเณยฺโย อฺชลิกรณีโย อนุตฺตรํ ปฺุกฺเขตฺตํ โลกสฺสาติ? อามนฺตา. หฺจิ สงฺโฆ อาหุเนยฺโย…เป… อนุตฺตรํ ¶ ปฺุกฺเขตฺตํ โลกสฺส, เตน วต เร วตฺตพฺเพ – ‘‘สงฺโฆ ทกฺขิณํ วิโสเธตี’’ติ.
น วตฺตพฺพํ – ‘‘สงฺโฆ ทกฺขิณํ วิโสเธตี’’ติ? อามนฺตา. นนุ จตฺตาโร ปุริสยุคา อฏฺ ปุริสปุคฺคลา ทกฺขิเณยฺยา วุตฺตา ภควตาติ? อามนฺตา. หฺจิ จตฺตาโร ปุริสยุคา อฏฺ ปุริสปุคฺคลา ทกฺขิเณยฺยา วุตฺตา ภควตา, เตน วต เร วตฺตพฺเพ – ‘‘สงฺโฆ ทกฺขิณํ วิโสเธตี’’ติ.
น วตฺตพฺพํ – ‘‘สงฺโฆ ทกฺขิณํ วิโสเธตี’’ติ? อามนฺตา. นนุ อตฺถิ เกจิ สงฺฆสฺส ทานํ ทตฺวา ทกฺขิณํ อาราเธนฺตีติ? อามนฺตา. หฺจิ อตฺถิ เกจิ สงฺฆสฺส ทานํ ทตฺวา ทกฺขิณํ อาราเธนฺติ, เตน วต เร วตฺตพฺเพ – ‘‘สงฺโฆ ทกฺขิณํ วิโสเธตี’’ติ.
นนุ อตฺถิ เกจิ สงฺฆสฺส จีวรํ ทตฺวา…เป… ปิณฺฑปาตํ ทตฺวา…เป… เสนาสนํ ทตฺวา… คิลานปจฺจยเภสชฺชปริกฺขารํ ทตฺวา… ขาทนียํ ทตฺวา… โภชนียํ ทตฺวา…เป… ปานียํ ¶ ทตฺวา ทกฺขิณํ อาราเธนฺตีติ? อามนฺตา. หฺจิ อตฺถิ เกจิ ¶ สงฺฆสฺส ปานียํ ทตฺวา ทกฺขิณํ อาราเธนฺติ, เตน วต เร วตฺตพฺเพ – ‘‘สงฺโฆ ทกฺขิณํ วิโสเธตี’’ติ.
๗๙๔. สงฺโฆ ทกฺขิณํ วิโสเธตีติ? อามนฺตา. มคฺโค ¶ วิโสเธติ, ผลํ วิโสเธตีติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….
น วตฺตพฺพํ สงฺโฆ ทกฺขิณํ วิโสเธตีติกถา นิฏฺิตา.
๑๗. สตฺตรสมวคฺโค
(๑๗๓) ๘. น วตฺตพฺพํ สงฺโฆ ภฺุชตีติกถา
๗๙๕. น วตฺตพฺพํ – ‘‘สงฺโฆ ภฺุชติ ปิวติ ขาทติ สายตี’’ติ? อามนฺตา. นนุ อตฺถิ เกจิ สงฺฆภตฺตานิ กโรนฺติ, อุทฺเทสภตฺตานิ กโรนฺติ, ยาคุปานานิ กโรนฺตีติ? อามนฺตา. หฺจิ อตฺถิ เกจิ สงฺฆภตฺตานิ กโรนฺติ, อุทฺเทสภตฺตานิ กโรนฺติ, ยาคุปานานิ กโรนฺติ, เตน วต เร วตฺตพฺเพ – ‘‘สงฺโฆ ภฺุชติ ปิวติ ขาทติ สายตี’’ติ.
น ¶ วตฺตพฺพํ – ‘‘สงฺโฆ ภฺุชติ ปิวติ ขาทติ สายตี’’ติ? อามนฺตา. นนุ วุตฺตํ ภควตา – ‘‘คณโภชนํ ปรมฺปรโภชนํ อติริตฺตโภชนํ อนติริตฺตโภชน’’นฺติ? อามนฺตา. หฺจิ วุตฺตํ ภควตา – ‘‘คณโภชนํ ปรมฺปรโภชนํ อติริตฺตโภชนํ อนติริตฺตโภชนํ’’, เตน วต เร วตฺตพฺเพ – ‘‘สงฺโฆ ภฺุชติ ปิวติ ขาทติ สายตี’’ติ.
น วตฺตพฺพํ – ‘‘สงฺโฆ ภฺุชติ ปิวติ ขาทติ สายตี’’ติ? อามนฺตา. นนุ อฏฺ ปานานิ วุตฺตานิ ภควตา – อมฺพปานํ, ชมฺพุปานํ ¶ , โจจปานํ, โมจปานํ, มธุกปานํ, [มธุปานํ (สี. สฺยา. กํ. ปี.) มหาว. ๓๐๐ ปน ปสฺสิตพฺพํ] มุทฺทิกปานํ, สาลุกปานํ, ผารุสกปานนฺติ? อามนฺตา. หฺจิ อฏฺ ปานานิ วุตฺตานิ ภควตา – อมฺพปานํ, ชมฺพุปานํ, โจจปานํ, โมจปานํ, มธุกปานํ, มุทฺทิกปานํ ¶ , สาลุกปานํ, ผารุสกปานํ, เตน วต เร วตฺตพฺเพ – ‘‘สงฺโฆ ภฺุชติ ปิวติ ขาทติ สายตี’’ติ.
๗๙๖. สงฺโฆ ภฺุชติ ปิวติ ขาทติ สายตีติ? อามนฺตา. มคฺโค ภฺุชติ ปิวติ ขาทติ สายติ, ผลํ ภฺุชติ ปิวติ ขาทติ สายตีติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….
น วตฺตพฺพํ สงฺโฆ ภฺุชตีติกถา นิฏฺิตา.
๑๗. สตฺตรสมวคฺโค
(๑๗๔) ๙. น วตฺตพฺพํ สงฺฆสฺสทินฺนํ มหปฺผลนฺติกถา
๗๙๗. น วตฺตพฺพํ – ‘‘สงฺฆสฺส ทินฺนํ มหปฺผล’’นฺติ? อามนฺตา. นนุ สงฺโฆ อาหุเนยฺโย ปาหุเนยฺโย ทกฺขิเณยฺโย อฺชลิกรณีโย อนุตฺตรํ ปฺุกฺเขตฺตํ โลกสฺสาติ? อามนฺตา. หฺจิ สงฺโฆ อาหุเนยฺโย…เป… อนุตฺตรํ ปฺุกฺเขตฺตํ โลกสฺส, เตน วต เร วตฺตพฺเพ – ‘‘สงฺฆสฺส ทินฺนํ มหปฺผล’’นฺติ.
น วตฺตพฺพํ – ‘‘สงฺฆสฺส ทินฺนํ มหปฺผล’’นฺติ? อามนฺตา. นนุ จตฺตาโร ปุริสยุคา อฏฺ ปุริสปุคฺคลา ทกฺขิเณยฺยา วุตฺตา ภควตาติ? อามนฺตา. หฺจิ จตฺตาโร ปุริสยุคา อฏฺ ปุริสปุคฺคลา ¶ ทกฺขิเณยฺยา วุตฺตา ภควตา, เตน วต เร วตฺตพฺเพ – ‘‘สงฺฆสฺส ทินฺนํ มหปฺผล’’นฺติ.
๗๙๘. น ¶ วตฺตพฺพํ – ‘‘สงฺฆสฺส ทินฺนํ มหปฺผล’’นฺติ? อามนฺตา. นนุ วุตฺตํ ภควตา – ‘‘สงฺเฆ, โคตมิ, เทหิ, สงฺเฆ เต ทินฺเน อหฺเจว ปูชิโต ภวิสฺสามิ สงฺโฆ จา’’ติ [ม. นิ. ๓.๓๗๖]. อตฺเถว ¶ สุตฺตนฺโตติ? อามนฺตา. เตน หิ สงฺฆสฺส ทินฺนํ มหปฺผลนฺติ.
น ¶ วตฺตพฺพํ – ‘‘สงฺฆสฺส ทินฺนํ มหปฺผล’’นฺติ? อามนฺตา. นนุ สกฺโก เทวานมินฺโท ภควนฺตํ เอตทโวจ –
‘‘ยชมานานํ มนุสฺสานํ, ปฺุเปกฺขาน ปาณินํ;
กโรตํ โอปธิกํ ปฺุํ, กตฺถ ทินฺนํ มหปฺผลนฺติ.
‘‘จตฺตาโร จ ปฏิปนฺนา, จตฺตาโร จ ผเล ิตา;
เอส สงฺโฆ อุชุภูโต, ปฺาสีลสมาหิโต.
‘‘ยชมานานํ มนุสฺสานํ, ปฺุเปกฺขาน ปาณินํ;
กโรตํ โอปธิกํ ปฺุํ, สงฺเฆ ทินฺนํ มหปฺผล’’นฺติ [สํ. นิ. ๑.๒๖๒; วิ. ว. ๖๔๒, ๗๕๑].
‘‘เอโส หิ สงฺโฆ วิปุโล มหคฺคโต,
เอสปฺปเมยฺโย อุทธีว สาคโร;
เอเต หิ เสฏฺา นรวีรสาวกา [นรสีหสาวกา (ก.)],
ปภงฺกรา ธมฺมมุทีรยนฺติ.
‘‘เตสํ สุทินฺนํ สุหุตํ สุยิฏฺํ,
เย สงฺฆมุทฺทิสฺส ททนฺติ ทานํ;
สา ¶ ทกฺขิณา สงฺฆคตา ปติฏฺิตา,
มหปฺผลา โลกวิทูน วณฺณิตา.
‘‘เอตาทิสํ ยฺมนุสฺสรนฺตา,
เย เวทชาตา วิจรนฺติ [วิหรนฺติ (สี. ก.)] โลเก;
วิเนยฺย มจฺเฉรมลํ สมูลํ,
อนินฺทิตา สคฺคมุเปนฺติ าน’’นฺติ [วิ. ว. ๖๔๕, ๗๕๔].
อตฺเถว ¶ สุตฺตนฺโตติ? อามนฺตา. เตน หิ สงฺฆสฺส ทินฺนํ มหปฺผลนฺติ.
น วตฺตพฺพํ สงฺฆสฺส ทินฺนํ มหปฺผลนฺติกถา นิฏฺิตา.
๑๗. สตฺตรสมวคฺโค
(๑๗๕) ๑๐. น วตฺตพฺพํ พุทฺธสฺสทินฺนํ มหปฺผลนฺติกถา
๗๙๙. น ¶ ¶ วตฺตพฺพํ – ‘‘พุทฺธสฺส ทินฺนํ มหปฺผล’’นฺติ? อามนฺตา. นนุ ภควา ทฺวิปทานํ อคฺโค, ทฺวิปทานํ เสฏฺโ, ทฺวิปทานํ ปโมกฺโข, ทฺวิปทานํ อุตฺตโม, ทฺวิปทานํ ปวโร อสโม อสมสโม อปฺปฏิสโม อปฺปฏิภาโค อปฺปฏิปุคฺคโลติ? อามนฺตา. หฺจิ ภควา ทฺวิปทานํ อคฺโค, ทฺวิปทานํ เสฏฺโ, ทฺวิปทานํ ปโมกฺโข, ทฺวิปทานํ อุตฺตโม, ทฺวิปทานํ ปวโร อสโม อสมสโม อปฺปฏิสโม อปฺปฏิภาโค อปฺปฏิปุคฺคโล, เตน วต เร วตฺตพฺเพ – ‘‘พุทฺธสฺส ทินฺนํ มหปฺผล’’นฺติ.
น วตฺตพฺพํ – ‘‘พุทฺธสฺส ทินฺนํ มหปฺผล’’นฺติ? อามนฺตา. อตฺถิ โกจิ พุทฺเธน สมสโม – สีเลน สมาธินา ปฺายาติ? นตฺถิ ¶ . หฺจิ นตฺถิ โกจิ พุทฺเธน สมสโม – สีเลน สมาธินา ปฺาย, เตน วต เร วตฺตพฺเพ – ‘‘พุทฺธสฺส ทินฺนํ มหปฺผล’’นฺติ.
น วตฺตพฺพํ – ‘‘พุทฺธสฺส ทินฺนํ มหปฺผล’’นฺติ? อามนฺตา. นนุ วุตฺตํ ภควตา –
‘‘นยิมสฺมึ วา โลเก ปรสฺมึ ¶ วา ปน,
พุทฺเธน เสฏฺโ จ สโม จ วิชฺชติ;
ยมาหุเนยฺยานํ อคฺคตํ คโต,
ปฺุตฺถิกานํ วิปุลปฺผเลสิน’’นฺติ [วิ. ว. ๑๐๔๗].
อตฺเถว สุตฺตนฺโตติ? อามนฺตา. เตน หิ พุทฺธสฺส ทินฺนํ มหปฺผลนฺติ.
น วตฺตพฺพํ พุทฺธสฺส ทินฺนํ มหปฺผลนฺติกถา นิฏฺิตา.
๑๗. สตฺตรสมวคฺโค
(๑๗๖) ๑๑. ทกฺขิณาวิสุทฺธิกถา
๘๐๐. ทายกโตว ¶ ทานํ วิสุชฺฌติ, โน ปฏิคฺคาหกโตติ? อามนฺตา. นนุ อตฺถิ เกจิ ปฏิคฺคาหกา อาหุเนยฺยา ปาหุเนยฺยา ทกฺขิเณยฺยา อฺชลิกรณียา อนุตฺตรํ ปฺุกฺเขตฺตํ โลกสฺสาติ? อามนฺตา ¶ . หฺจิ อตฺถิ เกจิ ปฏิคฺคาหกา อาหุเนยฺยา ปาหุเนยฺยา ทกฺขิเณยฺยา อฺชลิกรณียา อนุตฺตรํ ปฺุกฺเขตฺตํ โลกสฺส, โน จ วต เร วตฺตพฺเพ – ‘‘ทายกโตว ทานํ วิสุชฺฌติ, โน ปฏิคฺคาหกโต’’ติ.
ทายกโตว ทานํ วิสุชฺฌติ, โน ปฏิคฺคาหกโตติ? อามนฺตา ¶ . นนุ จตฺตาโร ปุริสยุคา อฏฺ ปุริสปุคฺคลา ทกฺขิเณยฺยา วุตฺตา ภควตาติ? อามนฺตา. หฺจิ จตฺตาโร ปุริสยุคา อฏฺ ปุริสปุคฺคลา ทกฺขิเณยฺยา วุตฺตา ภควตา, โน จ วต เร วตฺตพฺเพ – ‘‘ทายกโตว ทานํ วิสุชฺฌติ, โน ปฏิคฺคาหกโต’’ติ.
ทายกโตว ทานํ วิสุชฺฌติ, โน ปฏิคฺคาหกโตติ? อามนฺตา. นนุ ¶ อตฺถิ เกจิ โสตาปนฺเน ทานํ ทตฺวา ทกฺขิณํ อาราเธนฺตีติ? อามนฺตา. หฺจิ อตฺถิ เกจิ โสตาปนฺเน ทานํ ทตฺวา ทกฺขิณํ อาราเธนฺติ, โน จ วต เร วตฺตพฺเพ – ‘‘ทายกโตว ทานํ วิสุชฺฌติ, โน ปฏิคฺคาหกโต’’ติ.
นนุ อตฺถิ เกจิ สกทาคามิสฺส…เป… อนาคามิสฺส…เป… อรหโต ทานํ ทตฺวา ทกฺขิณํ อาราเธนฺตีติ? อามนฺตา. หฺจิ อตฺถิ เกจิ อรหโต ทานํ ทตฺวา ทกฺขิณํ อาราเธนฺติ, โน จ วต เร วตฺตพฺเพ – ‘‘ทายกโตว ทานํ วิสุชฺฌติ, โน ปฏิคฺคาหกโต’’ติ.
๘๐๑. ปฏิคฺคาหกโต ทานํ วิสุชฺฌตีติ? อามนฺตา. อฺโ อฺสฺส การโก, ปรกตํ สุขทุกฺขํ, อฺโ กโรติ อฺโ ปฏิสํเวเทตีติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….
ทายกโตว ทานํ วิสุชฺฌติ, โน ปฏิคฺคาหกโตติ? อามนฺตา. นนุ วุตฺตํ ภควตา – ‘‘จตสฺโส ¶ โข อิมา, อานนฺท, ทกฺขิณา วิสุทฺธิโย! กตมา จตสฺโส? อตฺถานนฺท, ทกฺขิณา ทายกโต วิสุชฺฌติ, โน ปฏิคฺคาหกโต; อตฺถานนฺท, ทกฺขิณา ปฏิคฺคาหกโต วิสุชฺฌติ, โน ทายกโต ¶ ; อตฺถานนฺท, ทกฺขิณา ทายกโต เจว วิสุชฺฌติ ปฏิคฺคาหกโต จ; อตฺถานนฺท, ทกฺขิณา เนว ทายกโต วิสุชฺฌติ, โน ปฏิคฺคาหกโต. อิมา โข, อานนฺท, จตสฺโส ทกฺขิณา วิสุทฺธิโย’’ติ [ม. นิ. ๓.๓๘๑]. อตฺเถว ¶ สุตฺตนฺโตติ? อามนฺตา. เตน หิ น วตฺตพฺพํ – ‘‘ทายกโตว ทานํ วิสุชฺฌติ, โน ปฏิคฺคาหกโต’’ติ.
ทกฺขิณาวิสุทฺธิกถา นิฏฺิตา.
สตฺตรสมวคฺโค.
ตสฺสุทฺทานํ –
อตฺถิ ¶ ¶ อรหโต ปฺุูปจโย, นตฺถิ อรหโต อกาลมจฺจุ, สพฺพมิทํ กมฺมโต, อินฺทฺริยพทฺธฺเว ทุกฺขํ, เปตฺวา อริยมคฺคํ อวเสสา สงฺขารา ทุกฺขา, สงฺโฆ ทกฺขิณํ ปฏิคฺคณฺหาติ, สงฺโฆ ทกฺขิณํ วิโสเธติ, สงฺโฆ ภฺุชติ ปิวติ ขาทติ สายติ, สงฺฆสฺส ทินฺนํ มหปฺผลํ, อตฺถิ ทานํ วิสุทฺธิยาติ [วิสุชฺฌตีติ (สฺยา.)].
๑๘. อฏฺารสมวคฺโค
(๑๗๗) ๑. มนุสฺสโลกกถา
๘๐๒. น ¶ วตฺตพฺพํ – ‘‘พุทฺโธ ภควา มนุสฺสโลเก อฏฺาสี’’ติ? อามนฺตา. นนุ อตฺถิ พุทฺธวุตฺถานิ เจติยานิ อารามวิหารคามนิคมนครานิ รฏฺานิ ชนปทานีติ? อามนฺตา. หฺจิ อตฺถิ พุทฺธวุตฺถานิ เจติยานิ อารามวิหารคามนิคมนครานิ รฏฺานิ ชนปทานิ, เตน วต เร วตฺตพฺเพ – ‘‘พุทฺโธ ภควา มนุสฺสโลเก อฏฺาสี’’ติ.
น วตฺตพฺพํ – ‘‘พุทฺโธ ภควา มนุสฺสโลเก อฏฺาสี’’ติ? อามนฺตา. นนุ ภควา ลุมฺพินิยา ชาโต, โพธิยา มูเล อภิสมฺพุทฺโธ, พาราณสิยํ ภควตา ธมฺมจกฺกํ ปวตฺติตํ, จาปาเล ¶ เจติเย อายุสงฺขาโร โอสฺสฏฺโ, กุสินารายํ ภควา ปรินิพฺพุโตติ? อามนฺตา. หฺจิ ¶ ภควา ลุมฺพินิยา ชาโต…เป… กุสินารายํ ภควา ปรินิพฺพุโต, เตน วต เร วตฺตพฺเพ – ‘‘พุทฺโธ ภควา มนุสฺสโลเก อฏฺาสี’’ติ.
น วตฺตพฺพํ – ‘‘พุทฺโธ ภควา มนุสฺสโลเก อฏฺาสี’’ติ? อามนฺตา. นนุ วุตฺตํ ภควตา – ‘‘เอกมิทาหํ, ภิกฺขเว, สมยํ อุกฺกฏฺายํ วิหรามิ สุภควเน สาลราชมูเล’’ติ ¶ [ที. นิ. ๒.๙๑]; ‘‘เอกมิทาหํ, ภิกฺขเว, สมยํ อุรุเวลายํ วิหรามิ อชปาลนิคฺโรเธ ปมาภิสมฺพุทฺโธ’’ติ [อ. นิ. ๔.๒๑]; ‘‘เอกมิทาหํ, ภิกฺขเว, สมยํ ราชคเห วิหรามิ เวฬุวเน กฬนฺทกนิวาเป’’ติ [ที. นิ. ๒.๑๘๐]; ‘‘เอกมิทาหํ, ภิกฺขเว, สมยํ สาวตฺถิยํ วิหรามิ เชตวเน อนาถปิณฺฑิกสฺส อาราเม’’ติ ¶ ; ‘‘เอกมิทาหํ, ภิกฺขเว, สมยํ เวสาลิยํ วิหรามิ มหาวเน กูฏาคารสาลาย’’นฺติ [ที. นิ. ๓.๑๑]! อตฺเถว สุตฺตนฺโตติ? อามนฺตา. เตน หิ พุทฺโธ ภควา มนุสฺสโลเก อฏฺาสีติ.
๘๐๓. พุทฺโธ ภควา มนุสฺสโลเก อฏฺาสีติ? อามนฺตา. นนุ ภควา โลเก ชาโต, โลเก สํวฑฺโฒ, โลกํ อภิภุยฺย วิหรติ อนุปลิตฺโต โลเกนาติ [อ. นิ. ๔.๓๖]? อามนฺตา. หฺจิ ภควา โลเก ชาโต, โลเก สํวฑฺโฒ, โลกํ อภิภุยฺย วิหรติ อนุปลิตฺโต โลเกน, โน จ วต เร วตฺตพฺเพ – ‘‘พุทฺโธ ภควา มนุสฺสโลเก อฏฺาสี’’ติ.
มนุสฺสโลกกถา นิฏฺิตา.
๑๘. อฏฺารสมวคฺโค
(๑๗๘) ๒. ธมฺมเทสนากถา
๘๐๔. น วตฺตพฺพํ – ‘‘พุทฺเธน ภควตา ธมฺโม เทสิโต’’ติ? อามนฺตา. เกน เทสิโตติ? อภินิมฺมิเตน เทสิโตติ. อภินิมฺมิโต ชิโน สตฺถา สมฺมาสมฺพุทฺโธ สพฺพฺู สพฺพทสฺสาวี ธมฺมสฺสามี ธมฺมปฺปฏิสรโณติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….
น ¶ วตฺตพฺพํ – ‘‘พุทฺเธน ภควตา ธมฺโม เทสิโต’’ติ? อามนฺตา. เกน เทสิโตติ? อายสฺมตา อานนฺเทน เทสิโตติ. อายสฺมา อานนฺโท ชิโน สตฺถา สมฺมาสมฺพุทฺโธ สพฺพฺู สพฺพทสฺสาวี ธมฺมสฺสามี ธมฺมปฺปฏิสรโณติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….
๘๐๕. น วตฺตพฺพํ – ‘‘พุทฺเธน ภควตา ธมฺโม เทสิโต’’ติ? อามนฺตา. นนุ ¶ วุตฺตํ ภควตา – ‘‘สํขิตฺเตนปิ โข อหํ, สาริปุตฺต, ธมฺมํ เทเสยฺยํ; วิตฺถาเรนปิ ¶ โข อหํ, สาริปุตฺต, ธมฺมํ เทเสยฺยํ; สํขิตฺตวิตฺถาเรนปิ โข อหํ, สาริปุตฺต, ธมฺมํ เทเสยฺยํ; อฺาตาโร จ ทุลฺลภา’’ติ [อ. นิ. ๓.๓๓ สาริปุตฺตสุตฺเต]! อตฺเถว สุตฺตนฺโตติ? อามนฺตา. เตน หิ พุทฺเธน ภควตา ธมฺโม เทสิโตติ.
๘๐๖. น วตฺตพฺพํ – ‘‘พุทฺเธน ภควตา ธมฺโม เทสิโต’’ติ? อามนฺตา. นนุ วุตฺตํ ภควตา – ‘‘‘อภิฺายาหํ, ภิกฺขเว, ธมฺมํ เทเสมิ, โน อนภิฺาย; สนิทานาหํ, ภิกฺขเว, ธมฺมํ เทเสมิ, โน อนิทานํ ¶ ; สปฺปาฏิหาริยาหํ, ภิกฺขเว, ธมฺมํ เทเสมิ, โน อปฺปาฏิหาริยํ; ตสฺส [ยฺจสฺส (สี. ปี. ก.)] มยฺหํ, ภิกฺขเว, อภิฺาย ธมฺมํ เทสยโต โน อนภิฺาย, สนิทานํ ธมฺมํ เทสยโต โน อนิทานํ, สปฺปาฏิหาริยํ ธมฺมํ เทสยโต โน อปฺปาฏิหาริยํ กรณีโย โอวาโท กรณียา อนุสาสนี; อลฺจ ปน โว, ภิกฺขเว, ตุฏฺิยา อลํ อตฺตมนตาย อลํ โสมนสฺสาย – สมฺมาสมฺพุทฺโธ ภควา, สฺวากฺขาโต ธมฺโม, สุปฺปฏิปนฺโน สงฺโฆ’ติ. อิมสฺมิฺจ ปน เวยฺยากรณสฺมึ ภฺมาเน ทสสหสฺสิโลกธาตุ อกมฺปิตฺถา’’ติ [อ. นิ. ๓.๑๒๖]! อตฺเถว สุตฺตนฺโตติ? อามนฺตา. เตน หิ พุทฺเธน ภควตา ธมฺโม เทสิโตติ.
ธมฺมเทสนากถา นิฏฺิตา.
๑๘. อฏฺารสมวคฺโค
(๑๗๙) ๓. กรุณากถา
๘๐๗. นตฺถิ พุทฺธสฺส ภควโต กรุณาติ? อามนฺตา. นตฺถิ พุทฺธสฺส ภควโต เมตฺตาติ ¶ ? น ¶ เหวํ วตฺตพฺเพ…เป… นตฺถิ พุทฺธสฺส ภควโต กรุณาติ? อามนฺตา. นตฺถิ พุทฺธสฺส ภควโต มุทิตา…เป… อุเปกฺขาติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….
อตฺถิ พุทฺธสฺส ภควโต เมตฺตาติ? อามนฺตา. อตฺถิ พุทฺธสฺส ภควโต กรุณาติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป… อตฺถิ พุทฺธสฺส ¶ ภควโต มุทิตา…เป… อุเปกฺขาติ? อามนฺตา. อตฺถิ พุทฺธสฺส ภควโต กรุณาติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….
นตฺถิ ¶ พุทฺธสฺส ภควโต กรุณาติ? อามนฺตา. ภควา อการุณิโกติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป… นนุ ภควา การุณิโก โลกหิโต โลกานุกมฺปโก โลกตฺถจโรติ? อามนฺตา. หฺจิ ภควา การุณิโก โลกหิโต โลกานุกมฺปโก โลกตฺถจโร, โน จ วต เร วตฺตพฺเพ – ‘‘นตฺถิ พุทฺธสฺส ภควโต กรุณา’’ติ…เป….
นตฺถิ พุทฺธสฺส ภควโต กรุณาติ? อามนฺตา. นนุ ภควา มหากรุณาสมาปตฺตึ สมาปชฺชีติ? อามนฺตา. หฺจิ ภควา มหากรุณาสมาปตฺตึ สมาปชฺชิ, โน จ วต เร วตฺตพฺเพ – ‘‘นตฺถิ พุทฺธสฺส ภควโต กรุณา’’ติ.
๘๐๘. อตฺถิ พุทฺธสฺส ภควโต กรุณาติ? อามนฺตา. ภควา สราโคติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ. เตน หิ นตฺถิ พุทฺธสฺส ภควโต กรุณาติ.
กรุณากถา นิฏฺิตา.
๑๘. อฏฺารสมวคฺโค
(๑๘๐) ๔. คนฺธชาติกถา
๘๐๙. พุทฺธสฺส ¶ ภควโต อุจฺจารปสฺสาโว อติวิย อฺเ คนฺธชาเต อธิคฺคณฺหาตีติ ¶ ? อามนฺตา. ภควา คนฺธโภชีติ? น ¶ เหวํ วตฺตพฺเพ…เป… นนุ ภควา โอทนกุมฺมาสํ ภฺุชตีติ? อามนฺตา. หฺจิ ภควา โอทนกุมฺมาสํ ภฺุชติ, โน จ วต เร วตฺตพฺเพ – ‘‘พุทฺธสฺส ภควโต อุจฺจารปสฺสาโว อติวิย อฺเ คนฺธชาเต อธิคฺคณฺหาตี’’ติ.
พุทฺธสฺส ภควโต อุจฺจารปสฺสาโว อติวิย อฺเ คนฺธชาเต อธิคฺคณฺหาตีติ? อามนฺตา. อตฺถิ เกจิ พุทฺธสฺส ภควโต อุจฺจารปสฺสาวํ นฺหายนฺติ วิลิมฺปนฺติ อุจฺฉาเทนฺติ [อุจฺจาเรนฺติ (สี. ปี. ก.)] เปฬาย ปฏิสาเมนฺติ กรณฺฑาย นิกฺขิปนฺติ อาปเณ ปสาเรนฺติ, เตน จ คนฺเธน คนฺธกรณียํ กโรนฺตีติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….
คนฺธชาติกถา นิฏฺิตา.
๑๘. อฏฺารสมวคฺโค
(๑๘๑) ๕. เอกมคฺคกถา
๘๑๐. เอเกน ¶ อริยมคฺเคน จตฺตาริ สามฺผลานิ สจฺฉิกโรตีติ? อามนฺตา. จตุนฺนํ ผสฺสานํ…เป… จตุนฺนํ สฺานํ สโมธานํ โหตีติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป… เอเกน อริยมคฺเคน จตฺตาริ สามฺผลานิ สจฺฉิกโรตีติ? อามนฺตา. โสตาปตฺติมคฺเคนาติ ¶ ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป… สกทาคามิ…เป… อนาคามิมคฺเคนาติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….
กตเมน มคฺเคนาติ? อรหตฺตมคฺเคนาติ. อรหตฺตมคฺเคน สกฺกายทิฏฺึ วิจิกิจฺฉํ สีลพฺพตปรามาสํ ¶ ชหตีติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป… อรหตฺตมคฺเคน สกฺกายทิฏฺึ วิจิกิจฺฉํ สีลพฺพตปรามาสํ ชหตีติ? อามนฺตา. นนุ ติณฺณํ สํโยชนานํ ปหานํ โสตาปตฺติผลํ วุตฺตํ ภควตาติ? อามนฺตา. หฺจิ ติณฺณํ สํโยชนานํ ปหานํ โสตาปตฺติผลํ วุตฺตํ ¶ ภควตา, โน จ วต เร วตฺตพฺเพ – ‘‘อรหตฺตมคฺเคน สกฺกายทิฏฺึ วิจิกิจฺฉํ สีลพฺพตปรามาสํ ชหตี’’ติ.
อรหตฺตมคฺเคน โอฬาริกํ กามราคํ โอฬาริกํ พฺยาปาทํ ชหตีติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป… อรหตฺตมคฺเคน โอฬาริกํ กามราคํ โอฬาริกํ พฺยาปาทํ ชหตีติ? อามนฺตา. นนุ กามราคพฺยาปาทานํ ตนุภาวํ สกทาคามิผลํ วุตฺตํ ภควตาติ? อามนฺตา. หฺจิ กามราคพฺยาปาทานํ ตนุภาวํ สกทาคามิผลํ วุตฺตํ ภควตา, โน จ วต เร วตฺตพฺเพ – ‘‘อรหตฺตมคฺเคน โอฬาริกํ กามราคํ โอฬาริกํ พฺยาปาทํ ชหตี’’ติ.
อรหตฺตมคฺเคน อณุสหคตํ กามราคํ อณุสหคตํ พฺยาปาทํ ชหตีติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป… อรหตฺตมคฺเคน อณุสหคตํ กามราคํ อณุสหคตํ พฺยาปาทํ ชหตีติ? อามนฺตา ¶ . นนุ กามราคพฺยาปาทานํ อนวเสสปฺปหานํ อนาคามิผลํ วุตฺตํ ภควตาติ? อามนฺตา. หฺจิ กามราคพฺยาปาทานํ อนวเสสปฺปหานํ อนาคามิผลํ วุตฺตํ ภควตา, โน จ วต เร วตฺตพฺเพ – ‘‘อรหตฺตมคฺเคน อณุสหคตํ กามราคํ อณุสหคตํ พฺยาปาทํ ชหตี’’ติ.
๘๑๑. น วตฺตพฺพํ – ‘‘เอเกน อริยมคฺเคน จตฺตาริ สามฺผลานิ สจฺฉิกโรตี’’ติ? อามนฺตา. ภควตา โสตาปตฺติมคฺโค ภาวิโตติ? อามนฺตา ¶ ¶ . ภควา โสตาปนฺโนติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป… ภควตา สกทาคามิ…เป… อนาคามิมคฺโค ภาวิโตติ? อามนฺตา. ภควา อนาคามีติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….
๘๑๒. ภควา เอเกน อริยมคฺเคน จตฺตาริ สามฺผลานิ สจฺฉิกโรติ, สาวกา จตูหิ อริยมคฺเคหิ จตฺตาริ สามฺผลานิ สจฺฉิกโรนฺตีติ? อามนฺตา. สาวกา พุทฺธสฺส ภควโต อทิฏฺํ ทกฺขนฺติ อนธิคตํ อธิคจฺฉนฺติ อสจฺฉิกตํ สจฺฉิกโรนฺตีติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….
เอกมคฺคกถา นิฏฺิตา.
๑๘. อฏฺารสมวคฺโค
(๑๘๒) ๖. ฌานสงฺกนฺติกถา
๘๑๓. ฌานา ¶ ฌานํ สงฺกมตีติ? อามนฺตา. ปมา ¶ ฌานา ตติยํ ฌานํ สงฺกมตีติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป… ฌานา ฌานํ สงฺกมตีติ? อามนฺตา. ทุติยา ฌานา จตุตฺถํ ฌานํ สงฺกมตีติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….
ปมา ฌานา ทุติยํ ฌานํ สงฺกมตีติ? อามนฺตา. ยา ปมสฺส ฌานสฺส อุปฺปาทาย อาวฏฺฏนา…เป… ปณิธิ, สาว ทุติยสฺส ฌานสฺส อุปฺปาทาย อาวฏฺฏนา…เป… ปณิธีติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….
ปมา ฌานา ทุติยํ ฌานํ สงฺกมติ, น วตฺตพฺพํ ¶ – ‘‘ยา ปมสฺส ฌานสฺส อุปฺปาทาย อาวฏฺฏนา…เป… ปณิธิ, สาว ทุติยสฺส ฌานสฺส อุปฺปาทาย อาวฏฺฏนา…เป… ปณิธี’’ติ? อามนฺตา. ทุติยํ ฌานํ อนาวฏฺเฏนฺตสฺส อุปฺปชฺชติ…เป… อปฺปณิทหนฺตสฺส อุปฺปชฺชตีติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป… นนุ ทุติยํ ฌานํ อาวฏฺเฏนฺตสฺส อุปฺปชฺชติ…เป… ปณิทหนฺตสฺส อุปฺปชฺชตีติ? อามนฺตา. หฺจิ ทุติยํ ฌานํ อาวฏฺเฏนฺตสฺส อุปฺปชฺชติ…เป… ปณิทหนฺตสฺส อุปฺปชฺชติ, โน จ วต เร วตฺตพฺเพ – ‘‘ปมา ฌานา ทุติยํ ฌานํ สงฺกมตี’’ติ…เป….
ปมา ฌานา ทุติยํ ฌานํ สงฺกมตีติ? อามนฺตา. ปมํ ฌานํ กาเม อาทีนวโต มนสิกโรโต อุปฺปชฺชตีติ? อามนฺตา. ทุติยํ ฌานํ กาเม อาทีนวโต มนสิกโรโต อุปฺปชฺชตีติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….
ปมํ ¶ ฌานํ สวิตกฺกํ สวิจารนฺติ? อามนฺตา ¶ . ทุติยํ ฌานํ สวิตกฺกํ สวิจารนฺติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป… ปมา ฌานา ทุติยํ ฌานํ สงฺกมตีติ? อามนฺตา. ตฺเว ปมํ ฌานํ ตํ ทุติยํ ฌานนฺติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….
๘๑๔. ทุติยา ¶ ฌานา ตติยํ ฌานํ สงฺกมตีติ? อามนฺตา. ยา ทุติยสฺส ฌานสฺส อุปฺปาทาย อาวฏฺฏนา…เป… ปณิธิ, สาว ตติยสฺส ฌานสฺส อุปฺปาทาย อาวฏฺฏนา…เป… ปณิธีติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….
ทุติยา ฌานา ตติยํ ฌานํ สงฺกมติ, น วตฺตพฺพํ – ‘‘ยา ทุติยสฺส ฌานสฺส อุปฺปาทาย อาวฏฺฏนา…เป… ปณิธิ, สาว ตติยสฺส ฌานสฺส อุปฺปาทาย อาวฏฺฏนา…เป… ปณิธี’’ติ? อามนฺตา ¶ . ตติยํ ฌานํ อนาวฏฺเฏนฺตสฺส อุปฺปชฺชติ…เป… อปฺปณิทหนฺตสฺส อุปฺปชฺชตีติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ …เป… นนุ ตติยํ ฌานํ อาวฏฺเฏนฺตสฺส อุปฺปชฺชติ…เป… ปณิทหนฺตสฺส อุปฺปชฺชตีติ? อามนฺตา. หฺจิ ตติยํ ฌานํ อาวฏฺเฏนฺตสฺส อุปฺปชฺชติ…เป… ปณิทหนฺตสฺส อุปฺปชฺชติ, โน จ วต เร วตฺตพฺเพ – ‘‘ทุติยา ฌานา ตติยํ ฌานํ สงฺกมตี’’ติ.
ทุติยา ฌานา ตติยํ ฌานํ สงฺกมตีติ? อามนฺตา. ทุติยํ ฌานํ วิตกฺกวิจาเร อาทีนวโต มนสิกโรโต อุปฺปชฺชตีติ? อามนฺตา. ตติยํ ฌานํ วิตกฺกวิจาเร อาทีนวโต มนสิกโรโต อุปฺปชฺชตีติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….
ทุติยํ ฌานํ สปฺปีติกนฺติ? อามนฺตา. ตติยํ ฌานํ สปฺปีติกนฺติ? น ¶ เหวํ วตฺตพฺเพ…เป… ทุติยา ฌานา ตติยํ ฌานํ สงฺกมตีติ? อามนฺตา. ตฺเว ทุติยํ ฌานํ ตํ ตติยํ ฌานนฺติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….
๘๑๕. ตติยา ฌานา จตุตฺถํ ฌานํ สงฺกมตีติ? อามนฺตา. ยา ตติยสฺส ฌานสฺส อุปฺปาทาย อาวฏฺฏนา…เป… ปณิธิ, สาว จตุตฺถสฺส ฌานสฺส อุปฺปาทาย อาวฏฺฏนา…เป… ปณิธีติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….
ตติยา ฌานา จตุตฺถํ ฌานํ สงฺกมติ, น วตฺตพฺพํ – ‘‘ยา ตติยสฺส ฌานสฺส อุปฺปาทาย อาวฏฺฏนา…เป… ปณิธิ, สาว จตุตฺถสฺส ฌานสฺส อุปฺปาทาย อาวฏฺฏนา…เป… ปณิธี’’ติ? อามนฺตา. จตุตฺถํ ฌานํ อนาวฏฺเฏนฺตสฺส อุปฺปชฺชติ…เป… อปฺปณิทหนฺตสฺส ¶ อุปฺปชฺชตีติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป… นนุ จตุตฺถํ ฌานํ อาวฏฺเฏนฺตสฺส อุปฺปชฺชติ…เป… ปณิทหนฺตสฺส ¶ อุปฺปชฺชตีติ? อามนฺตา. หฺจิ ¶ จตุตฺถํ ฌานํ อาวฏฺเฏนฺตสฺส อุปฺปชฺชติ…เป… ปณิทหนฺตสฺส อุปฺปชฺชติ, โน จ วต เร วตฺตพฺเพ – ‘‘ตติยา ฌานา จตุตฺถํ ฌานํ สงฺกมตี’’ติ.
ตติยา ฌานา จตุตฺถํ ฌานํ สงฺกมตีติ? อามนฺตา. ตติยํ ฌานํ ปีตึ อาทีนวโต มนสิกโรโต อุปฺปชฺชตีติ? อามนฺตา. จตุตฺถํ ฌานํ ปีตึ อาทีนวโต มนสิกโรโต อุปฺปชฺชตีติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….
ตติยํ ฌานํ สุขสหคตนฺติ? อามนฺตา. จตุตฺถํ ฌานํ สุขสหคตนฺติ? น ¶ เหวํ วตฺตพฺเพ…เป… ตติยา ฌานา จตุตฺถํ ฌานํ สงฺกมตีติ? อามนฺตา. ตฺเว ตติยํ ฌานํ ตํ จตุตฺถํ ฌานนฺติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….
๘๑๖. น วตฺตพฺพํ – ‘‘ฌานา ฌานํ สงฺกมตี’’ติ? อามนฺตา. นนุ วุตฺตํ ภควตา – ‘‘อิธ, ภิกฺขเว, ภิกฺขุ วิวิจฺเจว กาเมหิ…เป… จตุตฺถํ ฌานํ อุปสมฺปชฺช วิหรตี’’ติ [อ. นิ. ๒.๑๓; ๔.๑๖๓]! อตฺเถว สุตฺตนฺโตติ? อามนฺตา. เตน หิ ฌานา ฌานํ สงฺกมตีติ.
ฌานสงฺกนฺติกถา นิฏฺิตา.
๑๘. อฏฺารสมวคฺโค
(๑๘๓) ๗. ฌานนฺตริกกถา
๘๑๗. อตฺถิ ¶ ฌานนฺตริกาติ? อามนฺตา. อตฺถิ ผสฺสนฺตริกา…เป… อตฺถิ สฺนฺตริกาติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….
อตฺถิ ฌานนฺตริกาติ? อามนฺตา. ทุติยสฺส จ ฌานสฺส ตติยสฺส จ ฌานสฺส อนฺตเร อตฺถิ ฌานนฺตริกาติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….
อตฺถิ ¶ ฌานนฺตริกาติ? อามนฺตา. ตติยสฺส จ ฌานสฺส จตุตฺถสฺส จ ฌานสฺส อนฺตเร อตฺถิ ฌานนฺตริกาติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….
ทุติยสฺส จ ฌานสฺส ตติยสฺส จ ฌานสฺส อนฺตเร นตฺถิ ฌานนฺตริกาติ? อามนฺตา. หฺจิ ทุติยสฺส จ ฌานสฺส ตติยสฺส จ ฌานสฺส อนฺตเร นตฺถิ ¶ ฌานนฺตริกา, โน จ วต เร วตฺตพฺเพ – ‘‘อตฺถิ ฌานนฺตริกา’’ติ.
ตติยสฺส ¶ จ ฌานสฺส จตุตฺถสฺส จ ฌานสฺส อนฺตเร นตฺถิ ฌานนฺตริกาติ? อามนฺตา. หฺจิ ตติยสฺส จ ฌานสฺส จตุตฺถสฺส จ ฌานสฺส อนฺตเร นตฺถิ ฌานนฺตริกา, โน จ วต เร วตฺตพฺเพ – ‘‘อตฺถิ ฌานนฺตริกา’’ติ.
๘๑๘. ปมสฺส จ ฌานสฺส ทุติยสฺส จ ฌานสฺส อนฺตเร อตฺถิ ฌานนฺตริกาติ? อามนฺตา. ทุติยสฺส จ ฌานสฺส ตติยสฺส จ ฌานสฺส อนฺตเร อตฺถิ ฌานนฺตริกาติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….
ปมสฺส จ ฌานสฺส ทุติยสฺส จ ฌานสฺส อนฺตเร อตฺถิ ฌานนฺตริกาติ? อามนฺตา. ตติยสฺส จ ฌานสฺส จตุตฺถสฺส จ ฌานสฺส อนฺตเร ¶ อตฺถิ ฌานนฺตริกาติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….
ทุติยสฺส จ ฌานสฺส ตติยสฺส จ ฌานสฺส อนฺตเร นตฺถิ ฌานนฺตริกาติ? อามนฺตา. ปมสฺส จ ฌานสฺส ทุติยสฺส จ ฌานสฺส อนฺตเร นตฺถิ ฌานนฺตริกาติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….
ตติยสฺส จ ฌานสฺส จตุตฺถสฺส จ ฌานสฺส อนฺตเร นตฺถิ ฌานนฺตริกาติ? อามนฺตา. ปมสฺส จ ฌานสฺส ทุติยสฺส จ ฌานสฺส อนฺตเร นตฺถิ ฌานนฺตริกาติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….
๘๑๙. อวิตกฺโก ¶ วิจารมตฺโต สมาธิ ฌานนฺตริกาติ? อามนฺตา. สวิตกฺโก สวิจาโร สมาธิ ฌานนฺตริกาติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….
อวิตกฺโก วิจารมตฺโต สมาธิ ฌานนฺตริกาติ? อามนฺตา. อวิตกฺโก ¶ อวิจาโร สมาธิ ฌานนฺตริกาติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….
สวิตกฺโก สวิจาโร สมาธิ น ฌานนฺตริกาติ? อามนฺตา. อวิตกฺโก วิจารมตฺโต สมาธิ น ฌานนฺตริกาติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….
อวิตกฺโก อวิจาโร สมาธิ น ฌานนฺตริกาติ? อามนฺตา. อวิตกฺโก วิจารมตฺโต สมาธิ น ฌานนฺตริกาติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….
๘๒๐. ทฺวินฺนํ ฌานานํ ปฏุปฺปนฺนานมนฺตเร อวิตกฺโก วิจารมตฺโต สมาธีติ? อามนฺตา. นนุ อวิตกฺเก วิจารมตฺเต สมาธิมฺหิ วตฺตมาเน ปมํ ฌานํ นิรุทฺธํ ทุติยํ ฌานํ ปฏุปฺปนฺนนฺติ? อามนฺตา. หฺจิ อวิตกฺเก วิจารมตฺเต ¶ สมาธิมฺหิ วตฺตมาเน ปมํ ¶ ฌานํ นิรุทฺธํ ทุติยํ ฌานํ ปฏุปฺปนฺนํ, โน จ วต เร วตฺตพฺเพ – ‘‘ทฺวินฺนํ ฌานานํ ปฏุปฺปนฺนานมนฺตเร อวิตกฺโก วิจารมตฺโต สมาธิ ฌานนฺตริกาติ.
๘๒๑. อวิตกฺโก วิจารมตฺโต สมาธิ น ฌานนฺตริกาติ? อามนฺตา. อวิตกฺโก วิจารมตฺโต สมาธิ ปมํ ฌานํ…เป… ทุติยํ ฌานํ…เป… ตติยํ ฌานํ…เป… จตุตฺถํ ฌานนฺติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ. เตน หิ อวิตกฺโก วิจารมตฺโต สมาธิ ฌานนฺตริกาติ.
๘๒๒. อวิตกฺโก วิจารมตฺโต สมาธิ ฌานนฺตริกาติ? อามนฺตา. นนุ ตโย สมาธี วุตฺตา ภควตา – สวิตกฺโก สวิจาโร สมาธิ, อวิตกฺโก วิจารมตฺโต สมาธิ, อวิตกฺโก อวิจาโร สมาธีติ [ที. นิ. ๓.๓๐๕, ๓๕๓]? อามนฺตา. หฺจิ ตโย สมาธี วุตฺตา ภควตา – สวิตกฺโก…เป… อวิจาโร สมาธิ, โน จ วต เร วตฺตพฺเพ ¶ – ‘‘อวิตกฺโก วิจารมตฺโต สมาธิ ฌานนฺตริกา’’ติ.
ฌานนฺตริกกถา นิฏฺิตา.
๑๘. อฏฺารสมวคฺโค
(๑๘๔) ๘. สทฺทํ สุณาตีติกถา
๘๒๓. สมาปนฺโน ¶ สทฺทํ สุณาตีติ? อามนฺตา. สมาปนฺโน จกฺขุนา รูปํ ปสฺสติ…เป… โสเตน…เป… ฆาเนน…เป… ชิวฺหาย…เป… กาเยน โผฏฺพฺพํ ผุสตีติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….
สมาปนฺโน ¶ สทฺทํ สุณาตีติ? อามนฺตา. โสตวิฺาณสมงฺคี สมาปนฺโนติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ. นนุ สมาธิ มโนวิฺาณสมงฺคิสฺสาติ? อามนฺตา. หฺจิ สมาธิ มโนวิฺาณสมงฺคิสฺส, โน จ วต เร วตฺตพฺเพ – ‘‘สมาปนฺโน สทฺทํ สุณาตี’’ติ.
สมาธิ มโนวิฺาณสมงฺคิสฺส, โสตวิฺาณสมงฺคี สทฺทํ สุณาตีติ? อามนฺตา. หฺจิ สมาธิ มโนวิฺาณสมงฺคิสฺส, โสตวิฺาณสมงฺคี สทฺทํ สุณาติ, โน จ วต เร วตฺตพฺเพ – ‘‘สมาปนฺโน สทฺทํ สุณาตี’’ติ ¶ . สมาธิ มโนวิฺาณสมงฺคิสฺส, โสตวิฺาณสมงฺคี สทฺทํ สุณาตีติ? อามนฺตา. ทฺวินฺนํ ผสฺสานํ…เป… ทฺวินฺนํ จิตฺตานํ สโมธานํ โหตีติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….
๘๒๔. น วตฺตพฺพํ – ‘‘สมาปนฺโน สทฺทํ สุณาตี’’ติ? อามนฺตา. นนุ ปมสฺส ฌานสฺส สทฺโท กณฺฏโก วุตฺโต ภควตาติ? อามนฺตา ¶ . หฺจิ ปมสฺส ฌานสฺส สทฺโท กณฺฏโก วุตฺโต ภควตา, เตน วต เร วตฺตพฺเพ – ‘‘สมาปนฺโน สทฺทํ สุณาตี’’ติ.
๘๒๕. ปมสฺส ฌานสฺส สทฺโท กณฺฏโก วุตฺโต ภควตาติ, สมาปนฺโน สทฺทํ สุณาตีติ? อามนฺตา. ทุติยสฺส ฌานสฺส วิตกฺโก วิจาโร กณฺฏโก วุตฺโต ภควตา, อตฺถิ ตสฺส วิตกฺกวิจาราติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….
ปมสฺส ฌานสฺส สทฺโท กณฺฏโก วุตฺโต ภควตาติ, สมาปนฺโน สทฺทํ สุณาตีติ? อามนฺตา. ตติยสฺส ฌานสฺส ปีติ กณฺฏโก…เป… จตุตฺถสฺส ฌานสฺส อสฺสาสปสฺสาโส กณฺฏโก ¶ … อากาสานฺจายตนํ สมาปนฺนสฺส ¶ รูปสฺา กณฺฏโก… วิฺาณฺจายตนํ สมาปนฺนสฺส อากาสานฺจายตนสฺา กณฺฏโก… อากิฺจฺายตนํ สมาปนฺนสฺส วิฺาณฺจายตนสฺา กณฺฏโก… เนวสฺานาสฺายตนํ สมาปนฺนสฺส อากิฺจฺายตนสฺา กณฺฏโก… สฺาเวทยิตนิโรธํ สมาปนฺนสฺส สฺา จ เวทนา จ กณฺฏโก วุตฺโต ภควตา, อตฺถิ ตสฺส สฺา จ เวทนา จาติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….
สทฺทํ สุณาตีติกถา นิฏฺิตา.
๑๘. อฏฺารสมวคฺโค
(๑๘๕) ๙. จกฺขุนา รูปํ ปสฺสตีติกถา
๘๒๖. จกฺขุนา รูปํ ปสฺสตีติ? อามนฺตา. รูเปน รูปํ ปสฺสตีติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป… รูเปน รูปํ ปสฺสตีติ? อามนฺตา. รูเปน รูปํ ปฏิวิชานาตีติ? น ¶ เหวํ วตฺตพฺเพ…เป… รูเปน รูปํ ปฏิวิชานาตีติ? อามนฺตา. รูปํ มโนวิฺาณนฺติ ¶ ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป… จกฺขุนา รูปํ ปสฺสตีติ? อามนฺตา. อตฺถิ จกฺขุสฺส อาวฏฺฏนา…เป… ปณิธีติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป… นนุ นตฺถิ จกฺขุสฺส อาวฏฺฏนา…เป… ปณิธีติ? อามนฺตา. หฺจิ นตฺถิ จกฺขุสฺส อาวฏฺฏนา…เป… ปณิธิ, โน จ วต เร วตฺตพฺเพ – ‘‘จกฺขุนา รูปํ ปสฺสตี’’ติ.
โสเตน สทฺทํ สุณาตีติ…เป… ฆาเนน คนฺธํ ฆายตีติ…เป… ชิวฺหาย รสํ สายตีติ…เป… กาเยน ¶ โผฏฺพฺพํ ผุสตีติ? อามนฺตา. รูเปน รูปํ ผุสตีติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….
รูเปน รูปํ ผุสตีติ? อามนฺตา. รูเปน รูปํ ปฏิวิชานาตีติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป… รูเปน รูปํ ปฏิวิชานาตีติ? อามนฺตา. รูปํ มโนวิฺาณนฺติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ ¶ …เป… กาเยน โผฏฺพฺพํ ผุสตีติ? อามนฺตา. อตฺถิ กายสฺส อาวฏฺฏนา…เป… ปณิธีติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป… นนุ นตฺถิ กายสฺส อาวฏฺฏนา…เป… ปณิธีติ? อามนฺตา. หฺจิ นตฺถิ กายสฺส อาวฏฺฏนา…เป… ปณิธิ, โน จ วต เร วตฺตพฺเพ – ‘‘กาเยน โผฏฺพฺพํ ผุสตี’’ติ…เป….
๘๒๗. น วตฺตพฺพํ – ‘‘จกฺขุนา รูปํ ปสฺสตี’’ติ…เป… ‘‘กาเยน โผฏฺพฺพํ ผุสตี’’ติ? อามนฺตา. นนุ ¶ วุตฺตํ ภควตา – ‘‘อิธ, ภิกฺขเว, ภิกฺขุ จกฺขุนา รูปํ ปสฺสติ…เป… กาเยน โผฏฺพฺพํ ผุสตี’’ติ [ม. นิ. ๑.๓๔๙; อ. นิ. ๔.๓๗ (อฏฺกถา ปสฺสิตพฺพา)]! อตฺเถว สุตฺตนฺโตติ? อามนฺตา. เตน หิ จกฺขุนา รูปํ ปสฺสติ…เป… กาเยน โผฏฺพฺพํ ผุสตีติ.
จกฺขุนา รูปํ ปสฺสตีติกถา นิฏฺิตา.
อฏฺารสมวคฺโค.
ตสฺสุทฺทานํ –
พุทฺโธ ภควา มนุสฺสโลเก อฏฺาสิ, พุทฺเธน ภควตา ธมฺโม เทสิโต, นตฺถิ พุทฺธสฺส ภควโต กรุณา, พุทฺธสฺส ภควโต อุจฺจารปสฺสาโว อติวิย ¶ อฺเ คนฺธชาเต อธิคฺคณฺหาติ, เอเกน อริยมคฺเคน จตฺตาริ สามฺผลานิ สจฺฉิกโรติ, ฌานา ฌานํ สงฺกมติ, อตฺถิ ฌานนฺตริกา, สมาปนฺโน สทฺทํ สุณาติ, จกฺขุนา รูปํ ปสฺสติ กาเยน โผฏฺพฺพํ ผุสติ.
๑๙. เอกูนวีสติมวคฺโค
(๑๘๖) ๑. กิเลสชหนกถา
๘๒๘. อตีเต ¶ ¶ กิเลเส ชหตีติ? อามนฺตา. นิรุทฺธํ นิโรเธติ, วิคตํ วิคเมติ, ขีณํ เขเปติ, อตฺถงฺคตํ อตฺถงฺคเมติ, อพฺภตฺถงฺคตํ อพฺภตฺถงฺคเมตีติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป… อตีเต กิเลเส ชหตีติ? อามนฺตา. นนุ อตีตํ นิรุทฺธนฺติ? อามนฺตา. หฺจิ อตีตํ นิรุทฺธํ ¶ , โน จ วต เร วตฺตพฺเพ – ‘‘อตีเต กิเลเส ชหตี’’ติ. อตีเต กิเลเส ชหตีติ? อามนฺตา. นนุ อตีตํ นตฺถีติ? อามนฺตา. หฺจิ อตีตํ นตฺถิ, โน จ วต เร วตฺตพฺเพ – ‘‘อตีเต กิเลเส ชหตี’’ติ.
๘๒๙. อนาคเต กิเลเส ชหตีติ? อามนฺตา. อชาตํ อชเนติ, อสฺชาตํ อสฺชเนติ, อนิพฺพตฺตํ อนิพฺพตฺเตติ, อปาตุภูตํ อปาตุภาเวตีติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป… อนาคเต กิเลเส ชหตีติ? อามนฺตา. นนุ อนาคตํ อชาตนฺติ? อามนฺตา. หฺจิ อนาคตํ อชาตํ, โน จ วต เร วตฺตพฺเพ – ‘‘อนาคเต กิเลเส ชหตี’’ติ ¶ . อนาคเต กิเลเส ชหตีติ? อามนฺตา. นนุ อนาคตํ นตฺถีติ? อามนฺตา. หฺจิ อนาคตํ นตฺถิ, โน จ วต เร วตฺตพฺเพ – ‘‘อนาคเต กิเลเส ชหตี’’ติ.
๘๓๐. ปจฺจุปฺปนฺเน ¶ กิเลเส ชหตีติ? อามนฺตา. รตฺโต ราคํ ชหติ, ทุฏฺโ โทสํ ชหติ, มูฬฺโห โมหํ ชหติ, กิลิฏฺโ กิเลเส ชหตีติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป… ราเคน ราคํ ชหติ, โทเสน โทสํ ชหติ, โมเหน โมหํ ชหติ, กิเลเสหิ กิเลเส ชหตีติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….
ราโค จิตฺตสมฺปยุตฺโต, มคฺโค จิตฺตสมฺปยุตฺโตติ? อามนฺตา. ทฺวินฺนํ จิตฺตานํ สโมธานํ โหตีติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….
ราโค อกุสโล, มคฺโค กุสโลติ? อามนฺตา. กุสลากุสลา สาวชฺชานวชฺชา หีนปณีตา กณฺหสุกฺกสปฺปฏิภาคา ธมฺมา สมฺมุขีภาวํ อาคจฺฉนฺตีติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….
กุสลากุสลา ¶ สาวชฺชานวชฺชา หีนปณีตา กณฺหสุกฺกสปฺปฏิภาคา ธมฺมา สมฺมุขีภาวํ อาคจฺฉนฺตีติ? อามนฺตา. นนุ วุตฺตํ ภควตา – ‘‘จตฺตาริมานิ, ภิกฺขเว, สุวิทูรวิทูรานิ! กตมานิ จตฺตาริ? นภฺจ, ภิกฺขเว, ปถวี จ – อิทํ ปมํ สุวิทูรวิทูรํ…เป… ตสฺมา สตํ ธมฺโม อสพฺภิ อารกา’’ติ. อตฺเถว สุตฺตนฺโตติ? อามนฺตา. เตน หิ น วตฺตพฺพํ – ‘‘กุสลากุสลา…เป… สมฺมุขีภาวํ อาคจฺฉนฺตี’’ติ.
๘๓๑. น ¶ วตฺตพฺพํ – ‘‘อตีเต กิเลเส ชหติ, อนาคเต กิเลเส ชหติ, ปจฺจุปฺปนฺเน กิเลเส ชหตี’’ติ? อามนฺตา. นตฺถิ กิเลเส ชหตีติ ¶ ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป… เตน หิ อตีเต กิเลเส ชหติ, อนาคเต กิเลเส ชหติ, ปจฺจุปฺปนฺเน กิเลเส ชหตีติ.
กิเลสชหนกถา นิฏฺิตา.
๑๙. เอกูนวีสติมวคฺโค
(๑๘๗) ๒. สฺุตากถา
๘๓๒. สฺุตา ¶ สงฺขารกฺขนฺธปริยาปนฺนาติ? อามนฺตา. อนิมิตฺตํ สงฺขารกฺขนฺธปริยาปนฺนนฺติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป… สฺุตา สงฺขารกฺขนฺธปริยาปนฺนาติ? อามนฺตา. อปฺปณิหิโต สงฺขารกฺขนฺธปริยาปนฺโนติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป… อนิมิตฺตํ น วตฺตพฺพํ – ‘‘สงฺขารกฺขนฺธปริยาปนฺน’’นฺติ? อามนฺตา. สฺุตา น วตฺตพฺพา – ‘‘สงฺขารกฺขนฺธปริยาปนฺนา’’ติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป… อปฺปณิหิโต น วตฺตพฺโพ – ‘‘สงฺขารกฺขนฺธปริยาปนฺโน’’ติ? อามนฺตา. สฺุตา น วตฺตพฺพา – ‘‘สงฺขารกฺขนฺธปริยาปนฺนา’’ติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….
สฺุตา สงฺขารกฺขนฺธปริยาปนฺนาติ? อามนฺตา. สงฺขารกฺขนฺโธ น อนิจฺโจ น สงฺขโต น ปฏิจฺจสมุปฺปนฺโน น ขยธมฺโม น วยธมฺโม น วิราคธมฺโม น นิโรธธมฺโม น วิปริณามธมฺโมติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป… นนุ สงฺขารกฺขนฺโธ อนิจฺโจ สงฺขโต ปฏิจฺจสมุปฺปนฺโน ขยธมฺโม วยธมฺโม วิราคธมฺโม นิโรธธมฺโม วิปริณามธมฺโมติ? อามนฺตา. หฺจิ สงฺขารกฺขนฺโธ อนิจฺโจ…เป… วิปริณามธมฺโม ¶ , โน จ วต เร วตฺตพฺเพ – ‘‘สฺุตา สงฺขารกฺขนฺธปริยาปนฺนา’’ติ.
๘๓๓. รูปกฺขนฺธสฺส ¶ สฺุตา สงฺขารกฺขนฺธปริยาปนฺนาติ? อามนฺตา. สงฺขารกฺขนฺธสฺส ¶ สฺุตา ¶ รูปกฺขนฺธปริยาปนฺนาติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป… เวทนากฺขนฺธสฺส…เป… สฺากฺขนฺธสฺส… วิฺาณกฺขนฺธสฺส สฺุตา สงฺขารกฺขนฺธปริยาปนฺนาติ? อามนฺตา. สงฺขารกฺขนฺธสฺส สฺุตา วิฺาณกฺขนฺธปริยาปนฺนาติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….
สงฺขารกฺขนฺธสฺส สฺุตา น วตฺตพฺพา – ‘‘รูปกฺขนฺธปริยาปนฺนา’’ติ? อามนฺตา. รูปกฺขนฺธสฺส สฺุตา น วตฺตพฺพา – ‘‘สงฺขารกฺขนฺธปริยาปนฺนา’’ติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป… สงฺขารกฺขนฺธสฺส สฺุตา น วตฺตพฺพา – ‘‘เวทนากฺขนฺธปริยาปนฺนา…เป… สฺากฺขนฺธปริยาปนฺนา… วิฺาณกฺขนฺธปริยาปนฺนา’’ติ? อามนฺตา. วิฺาณกฺขนฺธสฺส สฺุตา น วตฺตพฺพา – ‘‘สงฺขารกฺขนฺธปริยาปนฺนา’’ติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….
๘๓๔. น วตฺตพฺพํ – สฺุตา สงฺขารกฺขนฺธปริยาปนฺนา’’ติ? อามนฺตา. นนุ วุตฺตํ ภควตา – ‘‘สฺุมิทํ, ภิกฺขเว, สงฺขารา อตฺเตน วา อตฺตนิเยน วา’’ติ [ม. นิ. ๓.๖๙ อาเนฺชสปฺปาเย]! อตฺเถว สุตฺตนฺโตติ? อามนฺตา. เตน หิ สฺุตา สงฺขารกฺขนฺธปริยาปนฺนาติ.
สฺุตากถา นิฏฺิตา.
๑๙. เอกูนวีสติมวคฺโค
(๑๘๘) ๓ สามฺผลกถา
๘๓๕. สามฺผลํ ¶ อสงฺขตนฺติ? อามนฺตา. นิพฺพานํ ¶ ตาณํ เลณํ สรณํ ปรายณํ อจฺจุตํ อมตนฺติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป… สามฺผลํ อสงฺขตํ, นิพฺพานํ อสงฺขตนฺติ? อามนฺตา. ทฺเว อสงฺขตานีติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป… ทฺเว อสงฺขตานีติ? อามนฺตา. ทฺเว ตาณานิ…เป… อนฺตริกา วาติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….
๘๓๖. สามฺผลํ อสงฺขตนฺติ? อามนฺตา. สามฺํ อสงฺขตนฺติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ ¶ …เป… สามฺํ สงฺขตนฺติ? อามนฺตา. สามฺผลํ สงฺขตนฺติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….
โสตาปตฺติผลํ ¶ อสงฺขตนฺติ? อามนฺตา. โสตาปตฺติมคฺโค อสงฺขโตติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป… โสตาปตฺติมคฺโค สงฺขโตติ? อามนฺตา. โสตาปตฺติผลํ สงฺขตนฺติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….
สกทาคามิผลํ…เป… อนาคามิผลํ…เป… อรหตฺตผลํ อสงฺขตนฺติ? อามนฺตา. อรหตฺตมคฺโค อสงฺขโตติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป… อรหตฺตมคฺโค สงฺขโตติ? อามนฺตา. อรหตฺตผลํ สงฺขตนฺติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….
โสตาปตฺติผลํ อสงฺขตํ, สกทาคามิผลํ…เป… อนาคามิผลํ ¶ …เป… อรหตฺตผลํ อสงฺขตํ, นิพฺพานํ อสงฺขตนฺติ? อามนฺตา. ปฺจ อสงฺขตานีติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป… ปฺจ อสงฺขตานีติ? อามนฺตา. ปฺจ ตาณานิ…เป… อนฺตริกา วาติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….
สามฺผลกถา นิฏฺิตา.
๑๙. เอกูนวีสติมวคฺโค
(๑๘๙) ๔. ปตฺติกถา
๘๓๗. ปตฺติ ¶ อสงฺขตาติ? อามนฺตา. นิพฺพานํ ตาณํ เลณํ สรณํ ปรายณํ อจฺจุตํ อมตนฺติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป… ปตฺติ อสงฺขตา, นิพฺพานํ อสงฺขตนฺติ? อามนฺตา. ทฺเว อสงฺขตานีติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป… ทฺเว อสงฺขตานีติ? อามนฺตา. ทฺเว ตาณานิ…เป… อนฺตริกา วาติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….
๘๓๘. จีวรสฺส ¶ ปตฺติ อสงฺขตาติ? อามนฺตา. นิพฺพานํ…เป… อมตนฺติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป… จีวรสฺส ปตฺติ อสงฺขตา, นิพฺพานํ อสงฺขตนฺติ? อามนฺตา. ทฺเว อสงฺขตานีติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป… ทฺเว อสงฺขตานีติ? อามนฺตา. ทฺเว ตาณานิ…เป… อนฺตริกา วาติ? น ¶ เหวํ วตฺตพฺเพ…เป… ปิณฺฑปาตสฺส…เป… เสนาสนสฺส…เป… คิลานปจฺจยเภสชฺชปริกฺขารสฺส ปตฺติ อสงฺขตาติ? อามนฺตา. นิพฺพานํ…เป… อจฺจุตํ อมตนฺติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป… คิลานปจฺจยเภสชฺชปริกฺขารสฺส ปตฺติ อสงฺขตา, นิพฺพานํ อสงฺขตนฺติ? อามนฺตา. ทฺเว อสงฺขตานีติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป… ทฺเว อสงฺขตานีติ? อามนฺตา. ทฺเว ตาณานิ…เป… อนฺตริกา วาติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….
จีวรสฺส ¶ ปตฺติ อสงฺขตา…เป… ปิณฺฑปาตสฺส…เป… เสนาสนสฺส…เป… คิลานปจฺจยเภสชฺชปริกฺขารสฺส ¶ ปตฺติ อสงฺขตา, นิพฺพานํ อสงฺขตนฺติ? อามนฺตา. ปฺจ อสงฺขตานีติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป… ปฺจ อสงฺขตานีติ? อามนฺตา. ปฺจ ตาณานิ…เป… อนฺตริกา วาติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….
๘๓๙. ปมสฺส ฌานสฺส ปตฺติ อสงฺขตา (เอวํ สพฺพํ วิตฺถาเรตพฺพํ) ทุติยสฺส ฌานสฺส… ตติยสฺส ฌานสฺส… จตุตฺถสฺส ฌานสฺส… อากาสานฺจายตนสฺส… วิฺาณฺจายตนสฺส… อากิฺจฺายตนสฺส… เนวสฺานาสฺายตนสฺส… โสตาปตฺติมคฺคสฺส… โสตาปตฺติผลสฺส… สกทาคามิมคฺคสฺส… สกทาคามิผลสฺส… อนาคามิมคฺคสฺส… อนาคามิผลสฺส… อรหตฺตมคฺคสฺส… อรหตฺตผลสฺส ปตฺติ อสงฺขตาติ? อามนฺตา. นิพฺพานํ…เป… อจฺจุตํ อมตนฺติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป… อรหตฺตผลสฺส ปตฺติ อสงฺขตา, นิพฺพานํ อสงฺขตนฺติ? อามนฺตา ¶ . ทฺเว อสงฺขตานีติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป… ทฺเว อสงฺขตานีติ? อามนฺตา. ทฺเว ตาณานิ…เป… อนฺตริกา วาติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….
โสตาปตฺติมคฺคสฺส ปตฺติ อสงฺขตา… โสตาปตฺติผลสฺส ปตฺติ อสงฺขตา… อรหตฺตมคฺคสฺส ปตฺติ อสงฺขตา… อรหตฺตผลสฺส ปตฺติ อสงฺขตา… นิพฺพานํ อสงฺขตนฺติ? อามนฺตา. นว อสงฺขตานีติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป… นว อสงฺขตานีติ? อามนฺตา. นว ตาณานิ…เป… อนฺตริกา วาติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….
๘๔๐. น ¶ วตฺตพฺพํ – ปตฺติ อสงฺขตาติ? อามนฺตา. ปตฺติ รูปํ ¶ … เวทนา… สฺา… สงฺขารา… วิฺาณนฺติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ. เตน หิ ปตฺติ อสงฺขตาติ.
ปตฺติกถา นิฏฺิตา.
๑๙. เอกูนวีสติมวคฺโค
(๑๙๐) ๕. ตถตากถา
๘๔๑. สพฺพธมฺมานํ ตถตา อสงฺขตาติ? อามนฺตา. นิพฺพานํ…เป… อมตนฺติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป… สพฺพธมฺมานํ ตถตา อสงฺขตา, นิพฺพานํ อสงฺขตนฺติ ¶ ? อามนฺตา. ทฺเว อสงฺขตานีติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป… ทฺเว ¶ อสงฺขตานีติ? อามนฺตา. ทฺเว ตาณานิ…เป… อนฺตริกา วาติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….
๘๔๒. รูปสฺส รูปตา, นนุ รูปตา อสงฺขตาติ? อามนฺตา. นิพฺพานํ…เป… อมตนฺติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป… รูปสฺส รูปตา, นนุ รูปตา อสงฺขตา, นิพฺพานํ อสงฺขตนฺติ? อามนฺตา. ทฺเว อสงฺขตานีติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป… ทฺเว อสงฺขตานีติ? อามนฺตา. ทฺเว ตาณานิ…เป… อนฺตริกา วาติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….
เวทนาย เวทนตา, นนุ เวทนตา…เป… สฺาย สฺตา, นนุ สฺตา…เป… สงฺขารานํ สงฺขารตา, นนุ สงฺขารตา…เป… วิฺาณสฺส วิฺาณตา, นนุ วิฺาณตา อสงฺขตาติ? อามนฺตา. นิพฺพานํ…เป… อมตนฺติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ ¶ …เป….
รูปสฺส รูปตา, นนุ รูปตา…เป… วิฺาณสฺส วิฺาณตา, นนุ วิฺาณตา อสงฺขตา, นิพฺพานํ อสงฺขตนฺติ? อามนฺตา. ฉ อสงฺขตานีติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป… ฉ ¶ อสงฺขตานีติ? อามนฺตา. ฉ ตาณานิ…เป… อนฺตริกา วาติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….
๘๔๓. น วตฺตพฺพํ – ‘‘สพฺพธมฺมานํ ตถตา อสงฺขตา’’ติ? อามนฺตา. สพฺพธมฺมานํ ตถตา รูปํ… เวทนา… สฺา… สงฺขารา… วิฺาณนฺติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ ¶ . เตน หิ สพฺพธมฺมานํ ตถตา อสงฺขตาติ.
ตถตากถา นิฏฺิตา.
๑๙. เอกูนวีสติมวคฺโค
(๑๙๑) ๖. กุสลกถา
๘๔๔. นิพฺพานธาตุ กุสลาติ? อามนฺตา. สารมฺมณา, อตฺถิ ตาย อาวฏฺฏนา…เป… ปณิธีติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป… นนุ อนารมฺมณา, นตฺถิ ตาย อาวฏฺฏนา…เป… ปณิธีติ? อามนฺตา. หฺจิ อนารมฺมณา, นตฺถิ ตาย ¶ อาวฏฺฏนา…เป… ปณิธิ, โน จ วต เร วตฺตพฺเพ – ‘‘นิพฺพานธาตุ กุสลา’’ติ.
๘๔๕. อโลโภ กุสโล สารมฺมโณ, อตฺถิ ตสฺส อาวฏฺฏนา…เป… ปณิธีติ? อามนฺตา. นิพฺพานธาตุ กุสลา สารมฺมณา, อตฺถิ ตาย อาวฏฺฏนา…เป… ปณิธีติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ …เป… อโทโส ¶ กุสโล…เป… อโมโห กุสโล…เป… สทฺธา… วีริยํ… สติ… สมาธิ…เป… ปฺา กุสลา สารมฺมณา, อตฺถิ ตาย อาวฏฺฏนา…เป… ปณิธีติ? อามนฺตา. นิพฺพานธาตุ กุสลา สารมฺมณา, อตฺถิ ตาย อาวฏฺฏนา…เป… ปณิธีติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….
นิพฺพานธาตุ กุสลา อนารมฺมณา, นตฺถิ ตาย อาวฏฺฏนา…เป… ปณิธีติ? อามนฺตา ¶ . อโลโภ กุสโล อนารมฺมโณ, นตฺถิ ตสฺส อาวฏฺฏนา…เป… ปณิธีติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป… นิพฺพานธาตุ กุสลา อนารมฺมณา, นตฺถิ ตาย อาวฏฺฏนา…เป… ปณิธีติ? อามนฺตา ¶ . อโทโส กุสโล…เป… อโมโห กุสโล…เป… สทฺธา… วีริยํ… สติ… สมาธิ…เป… ปฺา กุสลา อนารมฺมณา, นตฺถิ ตาย อาวฏฺฏนา…เป… ปณิธีติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….
๘๔๖. น วตฺตพฺพํ – ‘‘นิพฺพานธาตุ กุสลา’’ติ? อามนฺตา. นนุ นิพฺพานธาตุ อนวชฺชาติ? อามนฺตา. หฺจิ นิพฺพานธาตุ อนวชฺชา, เตน วต เร วตฺตพฺเพ – ‘‘นิพฺพานธาตุ กุสลา’’ติ.
กุสลกถา นิฏฺิตา.
๑๙. เอกูนวีสติมวคฺโค
(๑๙๒) ๗. อจฺจนฺตนิยามกถา
๘๔๗. อตฺถิ ปุถุชฺชนสฺส อจฺจนฺตนิยามตาติ? อามนฺตา. มาตุฆาตโก อจฺจนฺตนิยโต, ปิตุฆาตโก…เป… อรหนฺตฆาตโก…เป… รุหิรุปฺปาทโก ¶ …เป… สงฺฆเภทโก อจฺจนฺตนิยโตติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….
๘๔๘. อตฺถิ ¶ ปุถุชฺชนสฺส อจฺจนฺตนิยามตาติ? อามนฺตา. อจฺจนฺตนิยตสฺส ปุคฺคลสฺส วิจิกิจฺฉา อุปฺปชฺเชยฺยาติ? อามนฺตา. หฺจิ อจฺจนฺตนิยตสฺส ปุคฺคลสฺส วิจิกิจฺฉา อุปฺปชฺเชยฺย, โน จ วต เร วตฺตพฺเพ – ‘‘อตฺถิ ปุถุชฺชนสฺส อจฺจนฺตนิยามตา’’ติ.
อจฺจนฺตนิยตสฺส ปุคฺคลสฺส วิจิกิจฺฉา นุปฺปชฺเชยฺยาติ? อามนฺตา. ปหีนาติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป… ปหีนาติ? อามนฺตา. โสตาปตฺติมคฺเคนาติ? น ¶ เหวํ วตฺตพฺเพ…เป… สกทาคามิมคฺเคน ¶ …เป… อนาคามิมคฺเคน…เป… อรหตฺตมคฺเคนาติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….
กตเมน มคฺเคนาติ? อกุสเลน มคฺเคนาติ. อกุสโล มคฺโค นิยฺยานิโก ขยคามี โพธคามี อนาสโว…เป… อสํกิเลสิโกติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป… นนุ อกุสโล มคฺโค อนิยฺยานิโก…เป… สํกิเลสิโกติ? อามนฺตา. หฺจิ อกุสโล มคฺโค อนิยฺยานิโก…เป… สํกิเลสิโก, โน จ วต เร วตฺตพฺเพ – ‘‘อจฺจนฺตนิยตสฺส ปุคฺคลสฺส วิจิกิจฺฉา อกุสเลน มคฺเคน ปหีนา’’ติ.
๘๔๙. สสฺสตทิฏฺิยา นิยตสฺส ปุคฺคลสฺส อุจฺเฉททิฏฺิ อุปฺปชฺเชยฺยาติ? อามนฺตา. หฺจิ สสฺสตทิฏฺิยา นิยตสฺส ปุคฺคลสฺส อุจฺเฉททิฏฺิ อุปฺปชฺเชยฺย, โน จ วต เร วตฺตพฺเพ – ‘‘อตฺถิ ปุถุชฺชนสฺส อจฺจนฺตนิยามตา’’ติ.
สสฺสตทิฏฺิยา นิยตสฺส ปุคฺคลสฺส อุจฺเฉททิฏฺิ นุปฺปชฺเชยฺยาติ ¶ ? อามนฺตา. ปหีนาติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป… ปหีนาติ? อามนฺตา. โสตาปตฺติมคฺเคนาติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป… สกทาคามิมคฺเคน…เป… อนาคามิมคฺเคน…เป… อรหตฺตมคฺเคนาติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….
กตเมน มคฺเคนาติ? อกุสเลน มคฺเคน. อกุสโล มคฺโค…เป… โน จ วต เร ¶ วตฺตพฺเพ – ‘‘สสฺสตทิฏฺิยา นิยตสฺส ปุคฺคลสฺส อุจฺเฉททิฏฺิ อกุสเลน มคฺเคน ปหีนา’’ติ.
๘๕๐. อุจฺเฉททิฏฺิยา นิยตสฺส ปุคฺคลสฺส สสฺสตทิฏฺิ อุปฺปชฺเชยฺยาติ? อามนฺตา. หฺจิ อุจฺเฉททิฏฺิยา นิยตสฺส ปุคฺคลสฺส สสฺสตทิฏฺิ อุปฺปชฺเชยฺย, โน จ วต เร วตฺตพฺเพ – ‘‘อตฺถิ ปุถุชฺชนสฺส อจฺจนฺตนิยามตา’’ติ.
อุจฺเฉททิฏฺิยา นิยตสฺส ปุคฺคลสฺส สสฺสตทิฏฺิ นุปฺปชฺเชยฺยาติ? อามนฺตา. ปหีนาติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป… ปหีนาติ? อามนฺตา. โสตาปตฺติมคฺเคนาติ ¶ ? น เหวํ วตฺตพฺเพ ¶ …เป… สกทาคามิมคฺเคน…เป… อนาคามิมคฺเคน…เป… อรหตฺตมคฺเคนาติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….
กตเมน มคฺเคนาติ? อกุสเลน มคฺเคนาติ. อกุสโล มคฺโค…เป… โน จ วต เร วตฺตพฺเพ – ‘‘อุจฺเฉททิฏฺิยา นิยตสฺส ปุคฺคลสฺส สสฺสตทิฏฺิ อกุสเลน มคฺเคน ปหีนา’’ติ.
๘๕๑. น วตฺตพฺพํ – ‘‘อตฺถิ ปุถุชฺชนสฺส อจฺจนฺตนิยามตา’’ติ? อามนฺตา. นนุ วุตฺตํ ภควตา – ‘‘อิธ, ภิกฺขเว, เอกจฺโจ ปุคฺคโล สมนฺนาคโต โหติ เอกนฺตกาฬเกหิ อกุสเลหิ ธมฺเมหิ, โส [เอวํ โข ภิกฺขเว ปุคฺคโล (อ. นิ. ๗.๑๕)] สกึ นิมุคฺโค ¶ นิมุคฺโคว โหตี’’ติ [อ. นิ. ๗.๑๕]! อตฺเถว สุตฺตนฺโตติ? อามนฺตา. เตน ¶ หิ อตฺถิ ปุถุชฺชนสฺส อจฺจนฺตนิยามตาติ.
๘๕๒. วุตฺตํ ภควตา – ‘‘อิธ, ภิกฺขเว, เอกจฺโจ ปุคฺคโล สมนฺนาคโต โหติ เอกนฺตกาฬเกหิ อกุสเลหิ ธมฺเมหิ, โส สกึ นิมุคฺโค นิมุคฺโคว โหตี’’ติ กตฺวา เตน จ การเณน อตฺถิ ปุถุชฺชนสฺส อจฺจนฺตนิยามตาติ? อามนฺตา. วุตฺตํ ภควตา – ‘‘อิธ, ภิกฺขเว, เอกจฺโจ ปุคฺคโล อุมฺมุชฺชิตฺวา นิมุชฺชตี’’ติ [อ. นิ. ๗.๑๕]! อตฺเถว สุตฺตนฺโตติ? อามนฺตา. สพฺพกาลํ อุมฺมุชฺชิตฺวา นิมุชฺชตีติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….
วุตฺตํ ภควตา – ‘‘อิธ, ภิกฺขเว, เอกจฺโจ ปุคฺคโล สมนฺนาคโต โหติ เอกนฺตกาฬเกหิ อกุสเลหิ ธมฺเมหิ, โส สกึ นิมุคฺโค นิมุคฺโคว โหตี’’ติ – กตฺวา เตน จ การเณน อตฺถิ ปุถุชฺชนสฺส อจฺจนฺตนิยามตาติ? อามนฺตา. วุตฺตํ ภควตา – ‘‘อิธ, ภิกฺขเว, เอกจฺโจ ปุคฺคโล อุมฺมุชฺชิตฺวา ิโต โหติ, อุมฺมุชฺชิตฺวา วิปสฺสติ วิโลเกติ, อุมฺมุชฺชิตฺวา ปตรติ, อุมฺมุชฺชิตฺวา ปติคาธปฺปตฺโต โหตี’’ติ [อ. นิ. ๗.๑๕]! อตฺเถว สุตฺตนฺโตติ? อามนฺตา. สพฺพกาลํ อุมฺมุชฺชิตฺวา ปติคาธปฺปตฺโต โหตีติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….
อจฺจนฺตนิยามกถา นิฏฺิตา.
๑๙. เอกูนวีสติมวคฺโค
(๑๙๓) ๘. อินฺทฺริยกถา
๘๕๓. นตฺถิ ¶ ¶ ¶ โลกิยํ สทฺธินฺทฺริยนฺติ? อามนฺตา. นตฺถิ โลกิยา สทฺธาติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป… นตฺถิ โลกิยํ วีริยินฺทฺริยํ…เป… สตินฺทฺริยํ…เป… สมาธินฺทฺริยํ…เป… ปฺินฺทฺริยนฺติ? อามนฺตา ¶ . นตฺถิ โลกิยา ปฺาติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….
อตฺถิ โลกิยา สทฺธาติ? อามนฺตา. อตฺถิ โลกิยํ สทฺธินฺทฺริยนฺติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป… อตฺถิ โลกิยํ วีริยํ…เป… สติ…เป… สมาธิ…เป… ปฺาติ? อามนฺตา. อตฺถิ โลกิยํ ปฺินฺทฺริยนฺติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….
อตฺถิ โลกิโย มโน, อตฺถิ โลกิยํ มนินฺทฺริยนฺติ? อามนฺตา. อตฺถิ โลกิยา สทฺธา, อตฺถิ โลกิยํ สทฺธินฺทฺริยนฺติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป… อตฺถิ โลกิโย มโน, อตฺถิ โลกิยํ มนินฺทฺริยนฺติ? อามนฺตา. อตฺถิ โลกิยา ปฺา, อตฺถิ โลกิยํ ปฺินฺทฺริยนฺติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….
อตฺถิ โลกิยํ โสมนสฺสํ, อตฺถิ โลกิยํ โสมนสฺสินฺทฺริยํ…เป… อตฺถิ โลกิยํ ชีวิตํ, อตฺถิ โลกิยํ ชีวิตินฺทฺริยนฺติ? อามนฺตา. อตฺถิ โลกิยา สทฺธา, อตฺถิ โลกิยํ สทฺธินฺทฺริยนฺติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป… อตฺถิ โลกิยํ ชีวิตํ, อตฺถิ โลกิยํ ชีวิตินฺทฺริยนฺติ? อามนฺตา. อตฺถิ โลกิยา ปฺา, อตฺถิ โลกิยํ ¶ ปฺินฺทฺริยนฺติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….
๘๕๔. อตฺถิ โลกิยา สทฺธา, นตฺถิ โลกิยํ สทฺธินฺทฺริยนฺติ? อามนฺตา. อตฺถิ โลกิโย มโน, นตฺถิ โลกิยํ มนินฺทฺริยนฺติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป… อตฺถิ โลกิยา ปฺา, นตฺถิ โลกิยํ ปฺินฺทฺริยนฺติ? อามนฺตา. อตฺถิ โลกิโย มโน, นตฺถิ โลกิยํ มนินฺทฺริยนฺติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….
อตฺถิ ¶ โลกิยา สทฺธา, นตฺถิ โลกิยํ สทฺธินฺทฺริยนฺติ? อามนฺตา ¶ . อตฺถิ โลกิยํ โสมนสฺสํ, นตฺถิ โลกิยํ โสมนสฺสินฺทฺริยนฺติ… อตฺถิ โลกิยํ ชีวิตํ, นตฺถิ โลกิยํ ชีวิตินฺทฺริยนฺติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป… อตฺถิ โลกิยา ปฺา, นตฺถิ โลกิยํ ปฺินฺทฺริยนฺติ? อามนฺตา. อตฺถิ โลกิโย มโน, นตฺถิ โลกิยํ มนินฺทฺริยนฺติ…เป… อตฺถิ โลกิยํ ชีวิตํ, นตฺถิ โลกิยํ ชีวิตินฺทฺริยนฺติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….
๘๕๕. อตฺถิ ¶ โลกุตฺตรา สทฺธา, อตฺถิ โลกุตฺตรํ สทฺธินฺทฺริยนฺติ? อามนฺตา. อตฺถิ โลกิยา สทฺธา, อตฺถิ โลกิยํ สทฺธินฺทฺริยนฺติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป… อตฺถิ โลกุตฺตรํ วีริยํ…เป… อตฺถิ โลกุตฺตรา ปฺา, อตฺถิ โลกุตฺตรํ ปฺินฺทฺริยนฺติ? อามนฺตา. อตฺถิ โลกิยา ปฺา, อตฺถิ โลกิยํ ปฺินฺทฺริยนฺติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….
อตฺถิ โลกิยา สทฺธา, นตฺถิ โลกิยํ สทฺธินฺทฺริยนฺติ? อามนฺตา. อตฺถิ โลกุตฺตรา สทฺธา, นตฺถิ โลกุตฺตรํ สทฺธินฺทฺริยนฺติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป… อตฺถิ โลกิยํ วีริยํ…เป… อตฺถิ ¶ โลกิยา ปฺา, นตฺถิ โลกิยํ ปฺินฺทฺริยนฺติ? อามนฺตา. อตฺถิ โลกุตฺตรา ปฺา, นตฺถิ โลกุตฺตรํ ปฺินฺทฺริยนฺติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….
๘๕๖. นตฺถิ โลกิยานิ ปฺจินฺทฺริยานีติ? อามนฺตา. นนุ วุตฺตํ ภควตา – ‘‘อทฺทสํ โข อหํ, ภิกฺขเว, พุทฺธจกฺขุนา โลกํ โวโลเกนฺโต สตฺเต อปฺปรชกฺเข มหารชกฺเข, ติกฺขินฺทฺริเย มุทินฺทฺริเย, สฺวากาเร, สุวิฺาปเย ¶ , อปฺเปกจฺเจ ปรโลกวชฺชภยทสฺสาวิโน วิหรนฺเต’’ติ [ม. นิ. ๑.๒๘๓ ตตฺถ ‘‘ทฺวากาเร ทุวิฺาปเย’’ อิจฺจาทีนิปิ ปทานิ ทิสฺสนฺติ]! อตฺเถว สุตฺตนฺโตติ? อามนฺตา. เตน หิ อตฺถิ โลกิยานิ ปฺจินฺทฺริยานีติ.
อินฺทฺริยกถา นิฏฺิตา.
เอกูนวีสติมวคฺโค.
ตสฺสุทฺทานํ –
อตีเต กิเลเส ชหติ อนาคเต กิเลเส ชหติ ปจฺจุปฺปนฺเน กิเลเส ชหติ, สฺุตา สงฺขารกฺขนฺธปริยาปนฺนา, สามฺผลํ อสงฺขตํ, ปตฺติ อสงฺขตา, สพฺพธมฺมานํ ตถตา อสงฺขตา, นิพฺพานธาตุ ¶ กุสลา, อตฺถิ ปุถุชฺชนสฺส อจฺจนฺตนิยามตา, นตฺถิ โลกิยานิ ปฺจินฺทฺริยานีติ.
๒๐. วีสติมวคฺโค
(๑๙๔) ๑. อสฺจิจฺจกถา
๘๕๗. อสฺจิจฺจ ¶ ¶ มาตรํ ชีวิตา โวโรเปตฺวา อานนฺตริโก โหตีติ? อามนฺตา. อสฺจิจฺจ ปาณํ หนฺตฺวา ปาณาติปาตี โหตีติ? น เหวํ ¶ วตฺตพฺเพ…เป… อสฺจิจฺจ มาตรํ ชีวิตา โวโรเปตฺวา อานนฺตริโก โหตีติ? อามนฺตา. อสฺจิจฺจ อทินฺนํ อาทิยิตฺวา…เป… มุสา ภณิตฺวา มุสาวาที โหตีติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….
อสฺจิจฺจ ปาณํ หนฺตฺวา ปาณาติปาตี น โหตีติ? อามนฺตา. อสฺจิจฺจ มาตรํ ชีวิตา โวโรเปตฺวา อานนฺตริโก น โหตีติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป… อสฺจิจฺจ อทินฺนํ อาทิยิตฺวา…เป… มุสา ภณิตฺวา มุสาวาที น โหตีติ? อามนฺตา. อสฺจิจฺจ มาตรํ ชีวิตา โวโรเปตฺวา อานนฺตริโก น โหตีติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….
๘๕๘. อสฺจิจฺจ มาตรํ ชีวิตา โวโรเปตฺวา อานนฺตริโก โหตีติ? อามนฺตา. ‘‘อสฺจิจฺจ มาตรํ ชีวิตา โวโรเปตฺวา อานนฺตริโก โหตี’’ติ – อตฺเถว สุตฺตนฺโตติ? นตฺถิ. ‘‘สฺจิจฺจ มาตรํ ชีวิตา โวโรเปตฺวา อานนฺตริโก โหตี’’ติ – อตฺเถว สุตฺตนฺโตติ? อามนฺตา. หฺจิ ‘‘สฺจิจฺจ มาตรํ ชีวิตา โวโรเปตฺวา อานนฺตริโก โหตี’’ติ – อตฺเถว สุตฺตนฺโต, โน จ วต เร วตฺตพฺเพ – ‘‘อสฺจิจฺจ มาตรํ ¶ ชีวิตา โวโรเปตฺวา อานนฺตริโก โหตี’’ติ.
๘๕๙. น วตฺตพฺพํ – ‘‘มาตุฆาตโก อานนฺตริโก’’ติ? อามนฺตา. นนุ มาตา ชีวิตา โวโรปิตาติ? อามนฺตา. หฺจิ มาตา ชีวิตา โวโรปิตา, เตน วต เร วตฺตพฺเพ – ‘‘มาตุฆาตโก อานนฺตริโก’’ติ.
น ¶ วตฺตพฺพํ – ‘‘ปิตุฆาตโก อานนฺตริโก’’ติ? อามนฺตา ¶ . นนุ ปิตา ชีวิตา โวโรปิโตติ? อามนฺตา. หฺจิ ปิตา ชีวิตา โวโรปิโต, เตน วต เร วตฺตพฺเพ – ‘‘ปิตุฆาตโก อานนฺตริโก’’ติ.
น วตฺตพฺพํ – ‘‘อรหนฺตฆาตโก อานนฺตริโก’’ติ? อามนฺตา. นนุ อรหา ชีวิตา โวโรปิโตติ? อามนฺตา. หฺจิ อรหา ชีวิตา โวโรปิโต, เตน วต เร วตฺตพฺเพ – ‘‘อรหนฺตฆาตโก อานนฺตริโก’’ติ.
น วตฺตพฺพํ – ‘‘รุหิรุปฺปาทโก อานนฺตริโก’’ติ? อามนฺตา. นนุ ตถาคตสฺส โลหิตํ อุปฺปาทิตนฺติ? อามนฺตา. หฺจิ ตถาคตสฺส โลหิตํ อุปฺปาทิตํ, เตน วต เร วตฺตพฺเพ – ‘‘รุหิรุปฺปาทโก อานนฺตริโก’’ติ.
๘๖๐. สงฺฆเภทโก ¶ อานนฺตริโกติ? อามนฺตา. สพฺเพ สงฺฆเภทกา อานนฺตริกาติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป… สพฺเพ สงฺฆเภทกา อานนฺตริกาติ? อามนฺตา. ธมฺมสฺี สงฺฆเภทโก อานนฺตริโกติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….
๘๖๑. ธมฺมสฺี สงฺฆเภทโก อานนฺตริโกติ? อามนฺตา. นนุ วุตฺตํ ภควตา – ‘‘อตฺถุปาลิ, สงฺฆเภทโก อาปายิโก เนรยิโก กปฺปฏฺโ อเตกิจฺโฉ; อตฺถุปาลิ, สงฺฆเภทโก น อาปายิโก น เนรยิโก น กปฺปฏฺโ น อเตกิจฺโฉ’’ติ! อตฺเถว สุตฺตนฺโตติ? อามนฺตา ¶ . เตน หิ น วตฺตพฺพํ – ‘‘ธมฺมสฺี สงฺฆเภทโก อานนฺตริโก’’ติ.
๘๖๒. น วตฺตพฺพํ – ‘‘ธมฺมสฺี สงฺฆเภทโก อานนฺตริโก’’ติ? อามนฺตา ¶ . นนุ วุตฺตํ ภควตา –
‘‘อาปายิโก เนรยิโก, กปฺปฏฺโ สงฺฆเภทโก;
วคฺครโต อธมฺมฏฺโ, โยคกฺเขมา ปธํสติ;
สงฺฆํ สมคฺคํ เภตฺวาน, กปฺปํ นิรยมฺหิ ปจฺจตี’’ติ [จูฬว. ๓๕๔; อ. นิ. ๑๐.๓๙; อิติวุ. ๑๘].
อตฺเถว ¶ สุตฺตนฺโตติ? อามนฺตา. เตน หิ สงฺฆเภทโก อานนฺตริโกติ.
อสฺจิจฺจกถา นิฏฺิตา.
๒๐. วีสติมวคฺโค
(๑๙๕) ๒. าณกถา
๘๖๓. นตฺถิ ปุถุชฺชนสฺส าณนฺติ? อามนฺตา. นตฺถิ ปุถุชฺชนสฺส ปฺา ปชานนา วิจโย ปวิจโย ธมฺมวิจโย สลฺลกฺขณา อุปลกฺขณา ปจฺจุปลกฺขณาติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป… นนุ อตฺถิ ปุถุชฺชนสฺส ปฺา ปชานนา วิจโย…เป… ปจฺจุปลกฺขณาติ? อามนฺตา. หฺจิ อตฺถิ ปุถุชฺชนสฺส ปฺา ปชานนา วิจโย…เป… ปจฺจุปลกฺขณา, โน จ วต เร วตฺตพฺเพ – ‘‘นตฺถิ ปุถุชฺชนสฺส าณ’’นฺติ.
๘๖๔. นตฺถิ ¶ ปุถุชฺชนสฺส าณนฺติ? อามนฺตา. ปุถุชฺชโน ปมํ ฌานํ สมาปชฺเชยฺยาติ? อามนฺตา. หฺจิ ปุถุชฺชโน ปมํ ฌานํ สมาปชฺเชยฺย, โน จ วต เร วตฺตพฺเพ – ‘‘นตฺถิ ปุถุชฺชนสฺส าณ’’นฺติ.
ปุถุชฺชโน ¶ ทุติยํ ฌานํ…เป… ตติยํ ฌานํ…เป… จตุตฺถํ ฌานํ…เป… อากาสานฺจายตนํ สมาปชฺเชยฺย, วิฺาณฺจายตนํ อากิฺจฺายตนํ เนวสฺานาสฺายตนํ สมาปชฺเชยฺย, ปุถุชฺชโน ทานํ ทเทยฺย ¶ …เป… จีวรํ ทเทยฺย, ปิณฺฑปาตํ ทเทยฺย, เสนาสนํ ทเทยฺย, คิลานปจฺจยเภสชฺชปริกฺขารํ ทเทยฺยาติ? อามนฺตา. หฺจิ ปุถุชฺชโน คิลานปจฺจยเภสชฺชปริกฺขารํ ทเทยฺย, โน จ วต เร วตฺตพฺเพ – นตฺถิ ปุถุชฺชนสฺส าณ’’นฺติ.
๘๖๕. อตฺถิ ปุถุชฺชนสฺส าณนฺติ? อามนฺตา. ปุถุชฺชโน เตน าเณน ทุกฺขํ ปริชานาติ ¶ , สมุทยํ ปชหติ, นิโรธํ สจฺฉิกโรติ, มคฺคํ ภาเวตีติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….
าณกถา นิฏฺิตา.
๒๐. วีสติมวคฺโค
(๑๙๖) ๓. นิรยปาลกถา
๘๖๖. นตฺถิ นิรเยสุ นิรยปาลาติ? อามนฺตา. นตฺถิ นิรเยสุ กมฺมการณาติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป… อตฺถิ นิรเยสุ กมฺมการณาติ? อามนฺตา. อตฺถิ นิรเยสุ นิรยปาลาติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….
อตฺถิ มนุสฺเสสุ กมฺมการณา, อตฺถิ จ การณิกาติ? อามนฺตา. อตฺถิ นิรเยสุ กมฺมการณา, อตฺถิ จ การณิกาติ? น ¶ เหวํ วตฺตพฺเพ…เป… อตฺถิ นิรเยสุ กมฺมการณา, นตฺถิ จ การณิกาติ? อามนฺตา. อตฺถิ มนุสฺเสสุ กมฺมการณา, นตฺถิ จ การณิกาติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….
๘๖๗. อตฺถิ นิรเยสุ นิรยปาลาติ? อามนฺตา. นนุ วุตฺตํ ภควตา –
‘‘น ¶ ¶ เวสฺสภู โนปิ จ เปตฺติราชา,
โสโม ยโม เวสฺสวโณ จ ราชา;
สกานิ กมฺมานิ หนนฺติ ตตฺถ, อิโต ปณุนฺนํ [ปณุณฺณํ (สฺยา. ก.), ปนุนฺนํ (สี.)] ปรโลกปตฺต’’นฺติ.
อตฺเถว สุตฺตนฺโตติ? อามนฺตา. เตน หิ นตฺถิ นิรเยสุ นิรยปาลาติ.
๘๖๘. นตฺถิ นิรเยสุ นิรยปาลาติ? อามนฺตา. นนุ วุตฺตํ ภควตา – ‘‘ตเมนํ, ภิกฺขเว ¶ , นิรยปาลา ปฺจวิธพนฺธนํ นาม การณํ กาเรนฺติ [กโรนฺติ (ม. นิ. ๓.๒๕๐; อ. นิ. ๓.๓๖)] – ตตฺตํ อโยขีลํ หตฺเถ คเมนฺติ, ตตฺตํ อโยขีลํ ทุติเย หตฺเถ คเมนฺติ, ตตฺตํ อโยขีลํ ปาเท คเมนฺติ, ตตฺตํ อโยขีลํ ทุติเย ปาเท คเมนฺติ, ตตฺตํ อโยขีลํ มชฺเฌอุรสฺมึ คเมนฺติ; โส ตตฺถ ทุกฺขา ติพฺพา กฏุกา เวทนา เวเทติ; น จ ตาว กาลํ กโรติ ยาว น ตํ ปาปกมฺมํ พฺยนฺตีโหตี’’ติ [ม. นิ. ๓.๒๕๐; อ. นิ. ๓.๓๖]! อตฺเถว สุตฺตนฺโตติ? อามนฺตา. เตน หิ อตฺถิ นิรเยสุ นิรยปาลาติ.
นตฺถิ นิรเยสุ นิรยปาลาติ? อามนฺตา. นนุ วุตฺตํ ภควตา – ‘‘ตเมนํ, ภิกฺขเว, นิรยปาลา สํเวเสตฺวา กุารีหิ [กุธารีหิ (สพฺพตฺถ)] ตจฺฉนฺติ…เป… ตเมนํ, ภิกฺขเว, นิรยปาลา อุทฺธมฺปาทํ อโธสิรํ เปตฺวา วาสีหิ ตจฺฉนฺติ…เป… ตเมนํ ¶ , ภิกฺขเว, นิรยปาลา รเถ โยเชตฺวา อาทิตฺตาย ปถวิยา สมฺปชฺชลิตาย สโชติภูตาย [สฺโชติภูตาย (สฺยา.)] สาเรนฺติปิ ปจฺจาสาเรนฺติปิ…เป… ตเมนํ, ภิกฺขเว, นิรยปาลา มหนฺตํ องฺคารปพฺพตํ อาทิตฺตํ สมฺปชฺชลิตํ สโชติภูตํ ¶ อาโรเปนฺติปิ โอโรเปนฺติปิ…เป… ตเมนํ, ภิกฺขเว, นิรยปาลา อุทฺธมฺปาทํ อโธสิรํ คเหตฺวา ตตฺตาย โลหกุมฺภิยา ปกฺขิปนฺติ อาทิตฺตาย สมฺปชฺชลิตาย สโชติภูตาย. โส ตตฺถ เผณุทฺเทหกํ ปจฺจติ, โส ตตฺถ เผณุทฺเทหกํ ปจฺจมาโน สกิมฺปิ อุทฺธํ คจฺฉติ, สกิมฺปิ อโธ คจฺฉติ, สกิมฺปิ ติริยํ คจฺฉติ. โส ตตฺถ ทุกฺขา ติพฺพา กฏุกา เวทนา เวทยติ, น จ ตาว กาลํ กโรติ ยาว น ¶ ตํ ปาปกมฺมํ พฺยนฺตีโหติ. ตเมนํ, ภิกฺขเว, นิรยปาลา มหานิรเย ปกฺขิปนฺติ! โส โข ปน, ภิกฺขเว, มหานิรโย –
‘‘จตุกฺกณฺโณ จตุทฺวาโร, วิภตฺโต ภาคโส มิโต;
อโยปาการปริยนฺโต, อยสา ปฏิกุชฺชิโต.
‘‘ตสฺส อโยมยา ภูมิ, ชลิตา เตชสา ยุตา;
สมนฺตา โยชนสตํ, ผริตฺวา ติฏฺติ สพฺพทา’’ติ [ม. นิ. ๓.๒๕๐; อ. นิ. ๓.๓๖; เป. ว. ๗๑].
อตฺเถว สุตฺตนฺโตติ? อามนฺตา. เตน หิ อตฺถิ นิรเยสุ นิรยปาลาติ.
นิรยปาลกถา นิฏฺิตา.
๒๐. วีสติมวคฺโค
(๑๙๗) ๔. ติรจฺฉานกถา
๘๖๙. อตฺถิ ¶ ¶ เทเวสุ ติรจฺฉานคตาติ? อามนฺตา. อตฺถิ ติรจฺฉานคเตสุ เทวาติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป… อตฺถิ เทเวสุ ติรจฺฉานคตาติ? อามนฺตา ¶ . เทวโลโก ติรจฺฉานโยนีติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป… อตฺถิ เทเวสุ ติรจฺฉานคตาติ? อามนฺตา. อตฺถิ ตตฺถ กีฏา ปฏงฺคา มกสา มกฺขิกา อหี วิจฺฉิกา สตปที คณฺฑุปฺปาทาติ [คณฺฑุปาทาติ (สฺยา. กํ. ปี.)]? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….
๘๗๐. นตฺถิ เทเวสุ ติรจฺฉานคตาติ? อามนฺตา. นนุ อตฺถิ ตตฺถ เอราวโณ นาม หตฺถินาโค สหสฺสยุตฺตํ ทิพฺพํ ยานนฺติ? อามนฺตา. หฺจิ อตฺถิ ตตฺถ เอราวโณ นาม หตฺถินาโค สหสฺสยุตฺตํ ทิพฺพํ ยานํ, เตน วต เร วตฺตพฺเพ – ‘‘อตฺถิ เทเวสุ ติรจฺฉานคตา’’ติ.
๘๗๑. อตฺถิ เทเวสุ ติรจฺฉานคตาติ? อามนฺตา. อตฺถิ ตตฺถ หตฺถิพนฺธา อสฺสพนฺธา [หตฺถิภณฺฑา อสฺสภณฺฑา (?)] ยาวสิกา การณิกา ภตฺตการกาติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ. เตน หิ นตฺถิ เทเวสุ ติรจฺฉานคตาติ.
ติรจฺฉานกถา นิฏฺิตา.
๒๐. วีสติมวคฺโค
(๑๙๘) ๕. มคฺคกถา
๘๗๒. ปฺจงฺคิโก ¶ ¶ มคฺโคติ? อามนฺตา. นนุ อฏฺงฺคิโก มคฺโค วุตฺโต ภควตา, เสยฺยถิทํ – สมฺมาทิฏฺิ…เป… สมฺมาสมาธีติ? อามนฺตา. หฺจิ อฏฺงฺคิโก มคฺโค วุตฺโต ภควตา ¶ , เสยฺยถิทํ – สมฺมาทิฏฺิ ¶ …เป… สมฺมาสมาธิ, โน จ วต เร วตฺตพฺเพ – ‘‘ปฺจงฺคิโก มคฺโค’’ติ.
ปฺจงฺคิโก มคฺโคติ? อามนฺตา. นนุ วุตฺตํ ภควตา –
‘‘มคฺคานํ อฏฺงฺคิโก เสฏฺโ, สจฺจานํ จตุโร ปทา;
วิราโค เสฏฺโ ธมฺมานํ, ทฺวิปทานฺจ จกฺขุมา’’ติ [ธ. ป. ๒๗๓ ธมฺมปเท].
อตฺเถว สุตฺตนฺโตติ? อามนฺตา. เตน หิ อฏฺงฺคิโก มคฺโคติ.
๘๗๓. สมฺมาวาจา มคฺคงฺคํ, สา จ น มคฺโคติ? อามนฺตา. สมฺมาทิฏฺิ มคฺคงฺคํ, สา จ น มคฺโคติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป… สมฺมาวาจา มคฺคงฺคํ, สา จ น มคฺโคติ? อามนฺตา. สมฺมาสงฺกปฺโป…เป… สมฺมาวายาโม…เป… สมฺมาสติ…เป… สมฺมาสมาธิ มคฺคงฺคํ, โส จ น มคฺโคติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….
สมฺมากมฺมนฺโต…เป… สมฺมาอาชีโว มคฺคงฺคํ, โส จ น มคฺโคติ? อามนฺตา. สมฺมาทิฏฺิ…เป… สมฺมาสมาธิ มคฺคงฺคํ, โส จ น มคฺโคติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….
สมฺมาทิฏฺิ มคฺคงฺคํ, สา จ มคฺโคติ? อามนฺตา. สมฺมาวาจา ¶ มคฺคงฺคํ, สา จ มคฺโคติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป… สมฺมาทิฏฺิ มคฺคงฺคํ, สา จ มคฺโคติ? อามนฺตา. สมฺมากมฺมนฺโต…เป… สมฺมาอาชีโว มคฺคงฺคํ, โส จ มคฺโคติ? น ¶ เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….
สมฺมาสงฺกปฺโป…เป… สมฺมาวายาโม…เป… สมฺมาสติ…เป… สมฺมาสมาธิ มคฺคงฺคํ, โส จ มคฺโคติ? อามนฺตา. สมฺมาวาจา…เป… สมฺมากมฺมนฺโต…เป… สมฺมาอาชีโว มคฺคงฺคํ, โส จ มคฺโคติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….
๘๗๔. อริโย อฏฺงฺคิโก มคฺโคติ? อามนฺตา. นนุ วุตฺตํ ภควตา – ‘‘ปุพฺเพว โข ปนสฺส กายกมฺมํ วจีกมฺมํ อาชีโว สุปริสุทฺโธ โหติ; เอวมสฺสายํ ¶ อริโย อฏฺงฺคิโก มคฺโค ¶ ภาวนาปาริปูรึ คจฺฉตี’’ติ [ม. นิ. ๓.๔๓๑]! อตฺเถว สุตฺตนฺโตติ? อามนฺตา. เตน หิ ปฺจงฺคิโก มคฺโคติ.
๘๗๕. ปฺจงฺคิโก มคฺโคติ? อามนฺตา. นนุ วุตฺตํ ภควตา – ‘‘ยสฺมึ โข, สุภทฺท, ธมฺมวินเย อริโย อฏฺงฺคิโก มคฺโค น อุปลพฺภติ, สมโณปิ ตตฺถ น อุปลพฺภติ, ทุติโยปิ ตตฺถ สมโณ น อุปลพฺภติ, ตติโยปิ ตตฺถ สมโณ น อุปลพฺภติ, จตุตฺโถปิ ตตฺถ สมโณ น อุปลพฺภติ. ยสฺมิฺจ โข, สุภทฺท, ธมฺมวินเย อริโย อฏฺงฺคิโก มคฺโค อุปลพฺภติ, สมโณปิ ตตฺถ อุปลพฺภติ, ทุติโยปิ…เป… ตติโยปิ…เป… จตุตฺโถปิ ตตฺถ สมโณ อุปลพฺภติ. อิมสฺมึ โข, สุภทฺท, ธมฺมวินเย อริโย อฏฺงฺคิโก มคฺโค อุปลพฺภติ. อิเธว, สุภทฺท ¶ , สมโณ, อิธ ทุติโย สมโณ, อิธ ตติโย สมโณ, อิธ จตุตฺโถ สมโณ. สฺุา ปรปฺปวาทา สมเณภิ อฺเหี’’ติ [ที. นิ. ๒.๒๑๔]! อตฺเถว สุตฺตนฺโตติ? อามนฺตา. เตน หิ อฏฺงฺคิโก มคฺโคติ.
มคฺคกถา นิฏฺิตา.
๒๐. วีสติมวคฺโค
(๑๙๙) ๖. าณกถา
๘๗๖. ทฺวาทสวตฺถุกํ ¶ าณํ โลกุตฺตรนฺติ? อามนฺตา. ทฺวาทส โลกุตฺตราณานีติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป… ทฺวาทส โลกุตฺตราณานีติ? อามนฺตา. ทฺวาทส โสตาปตฺติมคฺคาติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป… ทฺวาทส โสตาปตฺติมคฺคาติ? อามนฺตา. ทฺวาทส โสตาปตฺติผลานีติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป… ทฺวาทส สกทาคามิมคฺคา…เป… อนาคามิมคฺคา…เป… อรหตฺตมคฺคาติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป… ทฺวาทส อรหตฺตมคฺคาติ? อามนฺตา. ทฺวาทส อรหตฺตผลานีติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….
๘๗๗. น วตฺตพฺพํ – ‘‘ทฺวาทสวตฺถุกํ าณํ โลกุตฺตร’’นฺติ? อามนฺตา. นนุ วุตฺตํ ภควตา ¶ – ‘‘อิทํ ทุกฺขํ อริยสจฺจ’’นฺติ เม, ภิกฺขเว, ปุพฺเพ อนนุสฺสุเตสุ ธมฺเมสุ ¶ จกฺขุํ อุทปาทิ, าณํ อุทปาทิ, ปฺา อุทปาทิ, วิชฺชา อุทปาทิ, อาโลโก อุทปาทิ. ‘ตํ โข ปนิทํ ทุกฺขํ อริยสจฺจํ ปริฺเยฺย’นฺติ เม, ภิกฺขเว…เป… ปริฺาตนฺติ ¶ เม, ภิกฺขเว…เป… ‘อิทํ ทุกฺขสมุทยํ [ทุกฺขสมุทโย (สฺยา. กํ. ปี.)] อริยสจฺจ’นฺติ เม, ภิกฺขเว…เป… ‘ตํ โข ปนิทํ ทุกฺขสมุทยํ อริยสจฺจํ ปหาตพฺพ’นฺติ เม, ภิกฺขเว…เป… ปหีนนฺติ เม, ภิกฺขเว…เป… ‘อิทํ ทุกฺขนิโรธํ [ทุกฺขนิโรธา (สฺยา. กํ. ปี.)] อริยสจฺจ’นฺติ เม, ภิกฺขเว…เป… ‘ตํ โข ปนิทํ ทุกฺขนิโรธํ อริยสจฺจํ สจฺฉิกาตพฺพ’นฺติ เม, ภิกฺขเว…เป… สจฺฉิกตนฺติ เม, ภิกฺขเว…เป… ‘อิทํ ทุกฺขนิโรธคามินี ปฏิปทา อริยสจฺจ’นฺติ เม, ภิกฺขเว…เป… ‘ตํ โข ปนิทํ ทุกฺขนิโรธคามินี ปฏิปทา อริยสจฺจํ ภาเวตพฺพ’นฺติ ¶ เม, ภิกฺขเว…เป… ภาวิตนฺติ เม, ภิกฺขเว, ปุพฺเพ อนนุสฺสุเตสุ ธมฺเมสุ จกฺขุํ อุทปาทิ…เป… อาโลโก อุทปาที’’ติ [มหาว. ๑๕; สํ. นิ. ๕.๑๐๘๑; ปฏิ. ม. ๒.๓๐]! อตฺเถว สุตฺตนฺโตติ? อามนฺตา. เตน หิ ทฺวาทสวตฺถุกํ าณํ โลกุตฺตรนฺติ.
าณกถา นิฏฺิตา.
วีสติมวคฺโค.
ตสฺสุทฺทานํ –
มาตุฆาตโก อานนฺตริโก ปิตุฆาตโก อานนฺตริโก อรหนฺตฆาตโก อานนฺตริโก รุหิรุปฺปาทโก อานนฺตริโก สงฺฆเภทโก อานนฺตริโก, นตฺถิ ปุถุชฺชนสฺส าณํ, นตฺถิ นิรเยสุ นิรยปาลา, อตฺถิ เทเวสุ ติรจฺฉานคตา, ปฺจงฺคิโก มคฺโค, ทฺวาทสวตฺถุกํ าณํ โลกุตฺตรนฺติ.
จตุตฺโถ ปณฺณาสโก.
ตสฺสุทฺทานํ –
นิคฺคโห, ปฺุสฺจโย, อฏฺาสิ, อตีเตน จ มาตุฆาตโก.
๒๑. เอกวีสติมวคฺโค
(๒๐๐) ๑. สาสนกถา
๘๗๘. สาสนํ ¶ ¶ ¶ ¶ นวํ กตนฺติ? อามนฺตา. สติปฏฺานา นวํ กตาติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป… สาสนํ นวํ กตนฺติ? อามนฺตา. สมฺมปฺปธานา…เป… อิทฺธิปาทา…เป… อินฺทฺริยา…เป… พลา…เป… โพชฺฌงฺคา นวํ กตาติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป… ปุพฺเพ อกุสลํ ปจฺฉา กุสลํ กตนฺติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป… ปุพฺเพ สาสวํ…เป… สํโยชนิยํ คนฺถนิยํ โอฆนิยํ โยคนิยํ นีวรณิยํ ปรามฏฺํ อุปาทานิยํ…เป… สํกิเลสิกํ ปจฺฉา อสํกิเลสิกํ กตนฺติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….
อตฺถิ โกจิ ตถาคตสฺส สาสนํ นวํ กโรตีติ? อามนฺตา. อตฺถิ โกจิ สติปฏฺาเน นวํ กโรตีติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป… อตฺถิ โกจิ สมฺมปฺปธาเน…เป… อิทฺธิปาเท…เป… อินฺทฺริเย…เป… พเล…เป… โพชฺฌงฺเค นวํ กโรตีติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป… อตฺถิ โกจิ ปุพฺเพ อกุสลํ ปจฺฉา กุสลํ กโรตีติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป… อตฺถิ โกจิ ปุพฺเพ สาสวํ…เป… สํกิเลสิกํ ปจฺฉา อสํกิเลสิยํ กโรตีติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….
ลพฺภา ตถาคตสฺส สาสนํ ปุน นวํ กาตุนฺติ? อามนฺตา. ลพฺภา สติปฏฺานา ปุน นวํ กาตุนฺติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป… ลพฺภา สมฺมปฺปธานา…เป… อิทฺธิปาทา…เป… อินฺทฺริยา…เป… พลา…เป… โพชฺฌงฺคา ¶ ปุน นวํ กาตุนฺติ? น ¶ เหวํ วตฺตพฺเพ…เป… ลพฺภา ปุพฺเพ อกุสลํ ปจฺฉา กุสลํ กาตุนฺติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป… ลพฺภา ปุพฺเพ สาสวํ…เป… สํกิเลสิยํ ปจฺฉา อสํกิเลสิยํ กาตุนฺติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….
สาสนกถา นิฏฺิตา.
๒๑. เอกวีสติมวคฺโค
(๒๐๑) ๒. อวิวิตฺตกถา
๘๗๙. ปุถุชฺชโน ¶ เตธาตุเกหิ ธมฺเมหิ อวิวิตฺโตติ? อามนฺตา. ปุถุชฺชโน เตธาตุเกหิ ผสฺเสหิ…เป… เตธาตุกาหิ เวทนาหิ… สฺาหิ ¶ … เจตนาหิ… จิตฺเตหิ… สทฺธาหิ… วีริเยหิ… สตีหิ… สมาธีหิ…เป… เตธาตุกาหิ ปฺาหิ อวิวิตฺโตติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….
ปุถุชฺชโน เตธาตุเกหิ กมฺเมหิ อวิวิตฺโตติ? อามนฺตา. ยสฺมึ ขเณ ปุถุชฺชโน จีวรํ เทติ, ตสฺมึ ขเณ ปมํ ฌานํ อุปสมฺปชฺช วิหรติ…เป… อากาสานฺจายตนํ อุปสมฺปชฺช วิหรตีติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป… ยสฺมึ ขเณ ปุถุชฺชโน ปิณฺฑปาตํ เทติ…เป… เสนาสนํ เทติ…เป… คิลานปจฺจยเภสชฺชปริกฺขารํ เทติ, ตสฺมึ ขเณ จตุตฺถํ ฌานํ อุปสมฺปชฺช วิหรติ… เนวสฺานาสฺายตนํ อุปสมฺปชฺช วิหรตีติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….
๘๘๐. น วตฺตพฺพํ – ‘‘ปุถุชฺชโน เตธาตุเกหิ กมฺเมหิ อวิวิตฺโต’’ติ? อามนฺตา ¶ . ปุถุชฺชนสฺส รูปธาตุอรูปธาตูปคํ กมฺมํ ปริฺาตนฺติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ. เตน หิ ปุถุชฺชโน เตธาตุเกหิ กมฺเมหิ อวิวิตฺโตติ…เป….
อวิวิตฺตกถา นิฏฺิตา.
๒๑. เอกวีสติมวคฺโค
(๒๐๒) ๓. สํโยชนกถา
๘๘๑. อตฺถิ ¶ กิฺจิ สํโยชนํ อปฺปหาย อรหตฺตปฺปตฺตีติ? อามนฺตา. อตฺถิ กิฺจิ สกฺกายทิฏฺึ อปฺปหาย…เป… วิจิกิจฺฉํ อปฺปหาย…เป… สีลพฺพตปรามาสํ อปฺปหาย… ราคํ อปฺปหาย… โทสํ อปฺปหาย… โมหํ อปฺปหาย… อโนตฺตปฺปํ อปฺปหาย อรหตฺตปฺปตฺตีติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….
อตฺถิ ¶ กิฺจิ สํโยชนํ อปฺปหาย อรหตฺตปฺปตฺตีติ? อามนฺตา. อรหา สราโค สโทโส สโมโห สมาโน สมกฺโข สปฬาโส สอุปายาโส สกิเลโสติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป… นนุ อรหา นิราโค นิทฺโทโส นิมฺโมโห นิมฺมาโน นิมฺมกฺโข นิปฺปฬาโส นิรุปายาโส นิกฺกิเลโสติ? อามนฺตา. หฺจิ อรหา นิราโค…เป… นิกฺกิเลโส, โน จ วต เร วตฺตพฺเพ – ‘‘อตฺถิ กิฺจิ สํโยชนํ อปฺปหาย อรหตฺตปฺปตฺตี’’ติ.
๘๘๒. น ¶ วตฺตพฺพํ – ‘‘อตฺถิ กิฺจิ สํโยชนํ อปฺปหาย อรหตฺตปฺปตฺตี’’ติ ¶ ? อามนฺตา. อรหา สพฺพํ พุทฺธวิสยํ ชานาตีติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ. เตน หิ อตฺถิ กิฺจิ สํโยชนํ อปฺปหาย อรหตฺตปฺปตฺตีติ.
สํโยชนกถา นิฏฺิตา.
๒๑. เอกวีสติมวคฺโค
(๒๐๓) ๔. อิทฺธิกถา
๘๘๓. อตฺถิ อธิปฺปายอิทฺธิ พุทฺธานํ วา สาวกานํ วาติ? อามนฺตา. ‘‘นิจฺจปณฺณา ¶ รุกฺขา โหนฺตู’’ติ – อตฺถิ อธิปฺปายอิทฺธิ พุทฺธานํ วา สาวกานํ วาติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป… นิจฺจปุปฺผา รุกฺขา โหนฺตุ…เป… นิจฺจผลิกา รุกฺขา โหนฺตุ… นิจฺจํ ชุณฺหํ โหตุ… นิจฺจํ เขมํ โหตุ… นิจฺจํ สุภิกฺขํ โหตุ… ‘‘นิจฺจํ สุวตฺถิ [สุวุฏฺิกํ (สฺยา.)] โหตู’’ติ – อตฺถิ อธิปฺปายอิทฺธิ พุทฺธานํ วา สาวกานํ วาติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….
อตฺถิ อธิปฺปายอิทฺธิ พุทฺธานํ วา สาวกานํ วาติ? อามนฺตา ¶ . ‘‘อุปฺปนฺโน ผสฺโส มา นิรุชฺฌี’’ติ – อตฺถิ อธิปฺปายอิทฺธิ พุทฺธานํ วา สาวกานํ วาติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….
อุปฺปนฺนา ¶ เวทนา…เป… สฺา… เจตนา… จิตฺตํ… สทฺธา… วีริยํ… สติ… สมาธิ…เป… ปฺา มา นิรุชฺฌีติ – อตฺถิ อธิปฺปายอิทฺธิ พุทฺธานํ วา สาวกานํ วาติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….
อตฺถิ อธิปฺปายอิทฺธิ พุทฺธานํ วา สาวกานํ วาติ? อามนฺตา. ‘‘รูปํ นิจฺจํ โหตู’’ติ – อตฺถิ อธิปฺปายอิทฺธิ… เวทนา…เป… สฺา…เป… สงฺขารา…เป… ‘‘วิฺาณํ นิจฺจํ โหตู’’ติ – อตฺถิ อธิปฺปายอิทฺธิ พุทฺธานํ วา สาวกานํ วาติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….
อตฺถิ อธิปฺปายอิทฺธิ พุทฺธานํ วา สาวกานํ วาติ? อามนฺตา. ‘‘ชาติธมฺมา สตฺตา มา ชายึสู’’ติ อตฺถิ…เป… ‘‘ชราธมฺมา สตฺตา มา ชีรึสู’’ติ…เป… ‘‘พฺยาธิธมฺมา สตฺตา มา พฺยาธิยึสู’’ติ…เป… ‘‘มรณธมฺมา สตฺตา มา มียึสู’’ติ – อตฺถิ อธิปฺปายอิทฺธิ พุทฺธานํ วา สาวกานํ วาติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….
๘๘๔. น ¶ วตฺตพฺพํ – ‘‘อตฺถิ อธิปฺปายอิทฺธิ พุทฺธานํ วา สาวกานํ วา’’ติ? อามนฺตา ¶ . นนุ อายสฺมา ปิลินฺทวจฺโฉ รฺโ มาคธสฺส เสนิยสฺส พิมฺพิสารสฺส ปาสาทํ ‘‘สุวณฺณ’’นฺตฺเวว อธิมุจฺจิ, สุวณฺโณ จ ปน อาสีติ [ปารา. ๖๒๑; มหาว. ๒๗๑]? อามนฺตา. หฺจิ อายสฺมา ปิลินฺทวจฺโฉ รฺโ มาคธสฺส เสนิยสฺส พิมฺพิสารสฺส ปาสาทํ สุวณฺณนฺตฺเวว อธิมุจฺจิ, สุวณฺโณ จ ปน อาสิ, เตน วต เร วตฺตพฺเพ – ‘‘อตฺถิ อธิปฺปายอิทฺธิ พุทฺธานํ วา สาวกานํ วา’’ติ.
อิทฺธิกถา นิฏฺิตา.
๒๑. เอกวีสติมวคฺโค
(๒๐๔) ๕. พุทฺธกถา
๘๘๕. อตฺถิ ¶ พุทฺธานํ พุทฺเธหิ หีนาติเรกตาติ? อามนฺตา. สติปฏฺานโตติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ ¶ …เป… สมฺมปฺปธานโต…เป… อิทฺธิปาทโต… อินฺทฺริยโต… พลโต… โพชฺฌงฺคโต… วสิภาวโต…เป… สพฺพฺุตาณทสฺสนโตติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….
พุทฺธกถา นิฏฺิตา.
๒๑. เอกวีสติมวคฺโค
(๒๐๕) ๖. สพฺพทิสากถา
๘๘๖. สพฺพา ทิสา พุทฺธา ติฏฺนฺตีติ? อามนฺตา. ปุรตฺถิมาย ทิสาย พุทฺโธ ติฏฺตีติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป… ปุรตฺถิมาย ทิสาย พุทฺโธ ติฏฺตีติ? อามนฺตา. กินฺนาโม โส ภควา, กึชจฺโจ, กึโคตฺโต, กินฺนามา ตสฺส ¶ ภควโต มาตาปิตโร, กินฺนามํ ตสฺส ภควโต สาวกยุคํ, โกนาโม ตสฺส ภควโต อุปฏฺาโก, กีทิสํ จีวรํ ธาเรติ, กีทิสํ ปตฺตํ ธาเรติ, กตรสฺมึ คาเม วา นิคเม วา นคเร วา รฏฺเ วา ชนปเท วาติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….
ทกฺขิณาย ทิสาย…เป… ปจฺฉิมาย ทิสาย…เป… อุตฺตราย ทิสาย…เป… เหฏฺิมาย ทิสาย พุทฺโธ ติฏฺตีติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป… เหฏฺิมาย ทิสาย ¶ พุทฺโธ ติฏฺตีติ? อามนฺตา. กินฺนาโม โส ¶ ภควา…เป… ชนปเท วาติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….
อุปริมาย ทิสาย พุทฺโธ ติฏฺตีติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป…. อุปริมาย ทิสาย พุทฺโธ ติฏฺตีติ? อามนฺตา. จาตุมหาราชิเก ติฏฺติ…เป… ตาวตึเส ติฏฺติ…เป… ยาเม ติฏฺติ…เป… ตุสิเต ติฏฺติ…เป… นิมฺมานรติยา ติฏฺติ…เป… ปรนิมฺมิตวสวตฺติยา ติฏฺติ…เป… พฺรหฺมโลเก ติฏฺตีติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….
สพฺพทิสากถา นิฏฺิตา.
๒๑. เอกวีสติมวคฺโค
(๒๐๖) ๗. ธมฺมกถา
๘๘๗. สพฺเพ ¶ ธมฺมา นิยตาติ? อามนฺตา. มิจฺฉตฺตนิยตาติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป… สมฺมตฺตนิยตาติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป… นตฺถิ อนิยโต ราสีติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป… นนุ อตฺถิ อนิยโต ราสีติ? อามนฺตา ¶ . หฺจิ อตฺถิ อนิยโต ราสิ, โน จ วต เร วตฺตพฺเพ – ‘‘สพฺเพ ธมฺมา นิยตา’’ติ.
สพฺเพ ธมฺมา นิยตาติ? อามนฺตา. นนุ ตโย ราสี วุตฺตา ภควตา – มิจฺฉตฺตนิยโต ราสิ, สมฺมตฺตนิยโต ราสิ, อนิยโต ราสีติ [ธ. ส. ติกมาติกา ๑๕]? อามนฺตา. หฺจิ ตโย ราสี วุตฺตา ภควตา – มิจฺฉตฺตนิยโต ราสิ, สมฺมตฺตนิยโต ราสิ, อนิยโต ราสิ, โน จ วต เร วตฺตพฺเพ – ‘‘สพฺเพ ธมฺมา นิยตา’’ติ.
รูปํ ¶ รูปฏฺเน นิยตนฺติ? อามนฺตา. มิจฺฉตฺตนิยตนฺติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป… สมฺมตฺตนิยตนฺติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป… เวทนา…เป… สฺา…เป… สงฺขารา…เป… วิฺาณํ วิฺาณฏฺเน นิยตนฺติ? อามนฺตา. มิจฺฉตฺตนิยตนฺติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป… สมฺมตฺตนิยตนฺติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….
๘๘๘. น วตฺตพฺพํ – รูปํ รูปฏฺเน นิยตํ…เป… เวทนา…เป… สฺา…เป… สงฺขารา…เป… วิฺาณํ วิฺาณฏฺเน นิยตนฺติ? อามนฺตา. รูปํ เวทนา โหติ…เป… ¶ สฺา โหติ… สงฺขารา โหนฺติ… วิฺาณํ โหติ… เวทนา…เป… สฺา…เป… สงฺขารา…เป… วิฺาณํ รูปํ โหติ…เป… เวทนา โหติ… สฺา โหติ… สงฺขารา โหนฺตีติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ. เตน หิ รูปํ รูปฏฺเน นิยตํ, เวทนา…เป… สฺา…เป… สงฺขารา…เป… วิฺาณํ วิฺาณฏฺเน นิยตนฺติ.
ธมฺมกถา นิฏฺิตา.
๒๑. เอกวีสติมวคฺโค
(๒๐๗) ๘. กมฺมกถา
๘๘๙. สพฺเพ ¶ ¶ กมฺมา นิยตาติ? อามนฺตา. มิจฺฉตฺตนิยตาติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป… สมฺมตฺตนิยตาติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป… นตฺถิ อนิยโต ราสีติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป… นนุ อตฺถิ อนิยโต ราสีติ? อามนฺตา. หฺจิ ¶ อตฺถิ อนิยโต ราสิ, โน จ วต เร วตฺตพฺเพ – ‘‘สพฺเพ กมฺมา นิยตา’’ติ.
สพฺเพ กมฺมา นิยตาติ? อามนฺตา. นนุ ตโย ราสี วุตฺตา ภควตา – มิจฺฉตฺตนิยโต ราสิ, สมฺมตฺตนิยโต ราสิ, อนิยโต ราสีติ? อามนฺตา. หฺจิ ตโย ราสี วุตฺตา ภควตา – มิจฺฉตฺตนิยโต ราสิ, สมฺมตฺตนิยโต ราสิ, อนิยโต ราสิ, โน จ วต เร วตฺตพฺเพ – ‘‘สพฺเพ กมฺมา นิยตา’’ติ.
๘๙๐. ทิฏฺธมฺมเวทนียํ กมฺมํ ทิฏฺธมฺมเวทนียฏฺเน นิยตนฺติ? อามนฺตา. มิจฺฉตฺตนิยตนฺติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป… สมฺมตฺตนิยตนฺติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป…. อุปปชฺชเวทนียํ กมฺมํ…เป… อปราปริยเวทนียํ กมฺมํ อปราปริยเวทนียฏฺเน นิยตนฺติ? อามนฺตา. มิจฺฉตฺตนิยตนฺติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป… สมฺมตฺตนิยตนฺติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….
๘๙๑. น วตฺตพฺพํ – ทิฏฺธมฺมเวทนียํ กมฺมํ ทิฏฺธมฺมเวทนียฏฺเน ¶ นิยตํ, อุปปชฺชเวทนียํ กมฺมํ…เป… อปราปริยเวทนียํ กมฺมํ อปราปริยเวทนียฏฺเน นิยตนฺติ? อามนฺตา. ทิฏฺธมฺมเวทนียํ กมฺมํ อุปปชฺชเวทนียํ โหติ, อปราปริยเวทนียํ โหติ…เป… อุปปชฺชเวทนียํ กมฺมํ ทิฏฺธมฺมเวทนียํ โหติ, อปราปริยเวทนียํ ¶ โหติ…เป… อปราปริยเวทนียํ กมฺมํ ทิฏฺธมฺมเวทนียํ โหติ, อุปปชฺชเวทนียํ โหตีติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ ¶ . เตน หิ ทิฏฺธมฺมเวทนียํ กมฺมํ ทิฏฺธมฺมเวทนียฏฺเน นิยตํ, อุปปชฺชเวทนียํ กมฺมํ…เป… อปราปริยเวทนียํ ¶ กมฺมํ อปราปริยเวทนียฏฺเน นิยตนฺติ.
กมฺมกถา นิฏฺิตา.
เอกวีสติมวคฺโค.
ตสฺสุทฺทานํ –
สาสนํ นวํ กตํ อตฺถิ โกจิ ตถาคตสฺส สาสนํ นวํ กโรติ ลพฺภา ตถาคตสฺส สาสนํ ปุน นวํ กาตุํ, ปุถุชฺชโน เตธาตุเกหิ ธมฺเมหิ อวิวิตฺโต, อตฺถิ กิฺจิ สํโยชนํ อปฺปหาย อรหตฺตปฺปตฺติ, อตฺถิ อธิปฺปายิทฺธิ พุทฺธานํ วา สาวกานํ วา, อตฺถิ พุทฺธานํ พุทฺเธหิ หีนาติเรกตา, สพฺพา ทิสา พุทฺธา ติฏฺนฺติ, สพฺเพ ธมฺมา นิยตา, สพฺเพ กมฺมา นิยตาติ.
๒๒. พาวีสติมวคฺโค
(๒๐๘) ๑. ปรินิพฺพานกถา
๘๙๒. อตฺถิ ¶ กิฺจิ สํโยชนํ อปฺปหาย ปรินิพฺพานนฺติ? อามนฺตา. อตฺถิ กิฺจิ สกฺกายทิฏฺึ อปฺปหาย…เป… อโนตฺตปฺปํ อปฺปหาย ปรินิพฺพานนฺติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….
อตฺถิ กิฺจิ สํโยชนํ อปฺปหาย ปรินิพฺพานนฺติ? อามนฺตา. อรหา สราโค…เป… สกิเลโสติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป… นนุ อรหา นิราโค…เป… นิกฺกิเลโสติ? อามนฺตา. หฺจิ ¶ อรหา นิราโค…เป… นิกฺกิเลโส, โน จ วต เร วตฺตพฺเพ – ‘‘อตฺถิ กิฺจิ สํโยชนํ อปฺปหาย ปรินิพฺพาน’’นฺติ.
๘๙๓. น วตฺตพฺพํ – ‘‘อตฺถิ กิฺจิ สํโยชนํ อปฺปหาย ปรินิพฺพาน’’นฺติ? อามนฺตา ¶ . อรหา สพฺพํ พุทฺธวิสยํ ชานาตีติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ. เตน หิ อตฺถิ กิฺจิ สํโยชนํ อปฺปหาย ปรินิพฺพานนฺติ.
ปรินิพฺพานกถา นิฏฺิตา.
๒๒. พาวีสติมวคฺโค
(๒๐๙) ๒. กุสลจิตฺตกถา
๘๙๔. อรหา ¶ กุสลจิตฺโต ปรินิพฺพายตีติ? อามนฺตา. อรหา ปฺุาภิสงฺขารํ อภิสงฺขโรนฺโต… อาเนฺชาภิสงฺขารํ อภิสงฺขโรนฺโต… คติสํวตฺตนิยํ กมฺมํ ¶ กโรนฺโต… ภวสํวตฺตนิยํ กมฺมํ กโรนฺโต… อิสฺสริยสํวตฺตนิยํ กมฺมํ กโรนฺโต… อธิปจฺจสํวตฺตนิยํ กมฺมํ กโรนฺโต… มหาโภคสํวตฺตนิยํ กมฺมํ กโรนฺโต… มหาปริวารสํวตฺตนิยํ กมฺมํ กโรนฺโต… เทวโสภคฺยสํวตฺตนิยํ กมฺมํ กโรนฺโต… มนุสฺสโสภคฺยสํวตฺตนิยํ กมฺมํ กโรนฺโต ปรินิพฺพายตีติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….
อรหา กุสลจิตฺโต ปรินิพฺพายตีติ? อามนฺตา. อรหา อาจินนฺโต อปจินนฺโต ปชหนฺโต อุปาทิยนฺโต วิสิเนนฺโต อุสฺสิเนนฺโต วิธูเปนฺโต สนฺธูเปนฺโต ปรินิพฺพายตีติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ ¶ …เป… นนุ อรหา เนวาจินาติ น อปจินาติ อปจินิตฺวา ิโตติ? อามนฺตา. หฺจิ อรหา เนวาจินาติ น อปจินาติ อปจินิตฺวา ิโต, โน จ วต เร วตฺตพฺเพ – ‘‘อรหา กุสลจิตฺโต ปรินิพฺพายตี’’ติ. นนุ อรหา เนว ปชหติ น อุปาทิยติ ปชหิตฺวา ิโต, เนว วิสิเนติ น อุสฺสิเนติ วิสิเนตฺวา ิโต; นนุ อรหา เนว วิธูเปติ น สนฺธูเปติ วิธูเปตฺวา ิโตติ? อามนฺตา. หฺจิ อรหา เนว วิธูเปติ น สนฺธูเปติ วิธูเปตฺวา ิโต, โน จ วต เร วตฺตพฺเพ – ‘‘อรหา กุสลจิตฺโต ปรินิพฺพายตี’’ติ.
๘๙๕. น วตฺตพฺพํ – ‘‘อรหา กุสลจิตฺโต ปรินิพฺพายตี’’ติ? อามนฺตา. นนุ อรหา ¶ อุปฏฺิตสฺสติ สโต สมฺปชาโน ปรินิพฺพายตีติ? อามนฺตา. หฺจิ อรหา อุปฏฺิตสฺสติ สโต สมฺปชาโน ปรินิพฺพายติ, เตน วต เร วตฺตพฺเพ – ‘‘อรหา กุสลจิตฺโต ปรินิพฺพายตี’’ติ.
กุสลจิตฺตกถา นิฏฺิตา.
๒๒. พาวีสติมวคฺโค
(๒๑๐) ๓. อาเนฺชกถา
๘๙๖. อรหา ¶ ¶ อาเนฺเช ิโต ปรินิพฺพายตีติ? อามนฺตา. นนุ อรหา ปกติจิตฺเต ิโต ปรินิพฺพายตีติ? อามนฺตา. หฺจิ อรหา ปกติจิตฺเต ิโต ปรินิพฺพายติ, โน จ วต เร วตฺตพฺเพ – ‘‘อรหา อาเนฺเช ิโต ปรินิพฺพายตี’’ติ.
อรหา ¶ อาเนฺเช ิโต ปรินิพฺพายตีติ? อามนฺตา. อรหา กิริยมเย จิตฺเต ิโต ปรินิพฺพายตีติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป… นนุ อรหา วิปากจิตฺเต ิโต ปรินิพฺพายตีติ? อามนฺตา. หฺจิ อรหา วิปากจิตฺเต ิโต ปรินิพฺพายติ, โน จ วต เร วตฺตพฺเพ – ‘‘อรหา อาเนฺเช ิโต ปรินิพฺพายตี’’ติ.
อรหา อาเนฺเช ิโต ปรินิพฺพายตีติ? อามนฺตา. อรหา กิริยาพฺยากเต จิตฺเต ิโต ปรินิพฺพายตีติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป… นนุ อรหา วิปากาพฺยากเต จิตฺเต ิโต ปรินิพฺพายตีติ? อามนฺตา. หฺจิ อรหา วิปากาพฺยากเต จิตฺเต ิโต ปรินิพฺพายติ, โน จ วต เร วตฺตพฺเพ – ‘‘อรหา อาเนฺเช ิโต ปรินิพฺพายตี’’ติ.
อรหา อาเนฺเช ิโต ปรินิพฺพายตีติ? อามนฺตา. นนุ ภควา จตุตฺถชฺฌานา วุฏฺหิตฺวา ¶ สมนนฺตรา ปรินิพฺพุโตติ [ที. นิ. ๒.๒๑๙]? อามนฺตา. หฺจิ ภควา จตุตฺถชฺฌานา วุฏฺหิตฺวา สมนนฺตรา ปรินิพฺพุโต, โน จ วต เร วตฺตพฺเพ – ‘‘อรหา อาเนฺเช ิโต ปรินิพฺพายตี’’ติ.
อาเนฺชกถา นิฏฺิตา.
๒๒. พาวีสติมวคฺโค
(๒๑๑) ๔. ธมฺมาภิสมยกถา
๘๙๗. อตฺถิ ¶ คพฺภเสยฺยาย ธมฺมาภิสมโยติ? อามนฺตา. อตฺถิ คพฺภเสยฺยาย ธมฺมเทสนา, ธมฺมสฺสวนํ, ธมฺมสากจฺฉา, ปริปุจฺฉา, สีลสมาทานํ ¶ , อินฺทฺริเยสุ คุตฺตทฺวารตา, โภชเน มตฺตฺุตา, ปุพฺพรตฺตาปรรตฺตํ ชาคริยานุโยโคติ ¶ ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป… นตฺถิ คพฺภเสยฺยาย ธมฺมเทสนา, ธมฺมสฺสวนํ…เป… ปุพฺพรตฺตาปรรตฺตํ ชาคริยานุโยโคติ? อามนฺตา. หฺจิ นตฺถิ คพฺภเสยฺยาย ธมฺมเทสนา, ธมฺมสฺสวนํ…เป… ปุพฺพรตฺตาปรรตฺตํ ชาคริยานุโยโค, โน จ วต เร วตฺตพฺเพ – ‘‘อตฺถิ คพฺภเสยฺยาย ธมฺมาภิสมโย’’ติ.
อตฺถิ คพฺภเสยฺยาย ธมฺมาภิสมโยติ? อามนฺตา. นนุ ทฺเว ปจฺจยา สมฺมาทิฏฺิยา อุปฺปาทาย – ปรโต จ โฆโส, โยนิโส จ มนสิกาโรติ? อามนฺตา. หฺจิ ทฺเว ปจฺจยา สมฺมาทิฏฺิยา อุปฺปาทาย – ปรโต จ โฆโส, โยนิโส จ มนสิกาโร, โน จ วต เร วตฺตพฺเพ – ‘‘อตฺถิ คพฺภเสยฺยาย ธมฺมาภิสมโย’’ติ.
อตฺถิ คพฺภเสยฺยาย ธมฺมาภิสมโยติ? อามนฺตา. สุตฺตสฺส ปมตฺตสฺส มุฏฺสฺสติสฺส อสมฺปชานสฺส ธมฺมาภิสมโยติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….
ธมฺมาภิสมยกถา นิฏฺิตา.
๒๒. พาวีสติมวคฺโค
(๒๑๒-๔) ๕-๗. ติสฺโสปิกถา
๘๙๘. อตฺถิ ¶ คพฺภเสยฺยาย อรหตฺตปฺปตฺตีติ? อามนฺตา. สุตฺตสฺส ¶ ปมตฺตสฺส มุฏฺสฺสติสฺส อสมฺปชานสฺส อรหตฺตปฺปตฺตีติ? น ¶ เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….
๘๙๙. อตฺถิ สุปินคตสฺส ธมฺมาภิสมโยติ? อามนฺตา. สุตฺตสฺส ปมตฺตสฺส มุฏฺสฺสติสฺส อสมฺปชานสฺส ธมฺมาภิสมโยติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….
๙๐๐. อตฺถิ สุปินคตสฺส อรหตฺตปฺปตฺตีติ? อามนฺตา. สุตฺตสฺส ปมตฺตสฺส มุฏฺสฺสติสฺส อสมฺปชานสฺส อรหตฺตปฺปตฺตีติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….
ติสฺโสปิกถา นิฏฺิตา.
๒๒. พาวีสติมวคฺโค
(๒๑๕) ๘. อพฺยากตกถา
๙๐๑. สพฺพํ ¶ สุปินคตสฺส จิตฺตํ อพฺยากตนฺติ? อามนฺตา. สุปินนฺเตน ปาณํ หเนยฺยาติ? อามนฺตา. หฺจิ สุปินนฺเตน ปาณํ หเนยฺย, โน จ วต เร วตฺตพฺเพ – ‘‘สพฺพํ สุปินคตสฺส จิตฺตํ อพฺยากต’’นฺติ.
สุปินนฺเตน อทินฺนํ อาทิเยยฺย…เป… มุสา ภเณยฺย, ปิสุณํ ภเณยฺย, ผรุสํ ภเณยฺย, สมฺผํ ปลเปยฺย, สนฺธึ ฉินฺเทยฺย, นิลฺโลปํ หเรยฺย, เอกาคาริกํ กเรยฺย, ปริปนฺเถ ติฏฺเยฺย, ปรทารํ คจฺเฉยฺย, คามฆาตกํ กเรยฺย, นิคมฆาตกํ กเรยฺย, สุปินนฺเตน เมถุนํ ธมฺมํ ปฏิเสเวยฺย ¶ , สุปินคตสฺส อสุจิ มุจฺเจยฺย, สุปินนฺเตน ทานํ ทเทยฺย, จีวรํ ทเทยฺย, ปิณฺฑปาตํ ทเทยฺย, เสนาสนํ ทเทยฺย, คิลานปจฺจยเภสชฺชปริกฺขารํ ทเทยฺย, ขาทนียํ ทเทยฺย, โภชนียํ ทเทยฺย, ปานียํ ทเทยฺย, เจติยํ วนฺเทยฺย, เจติเย มาลํ อาโรเปยฺย, คนฺธํ อาโรเปยฺย ¶ , วิเลปนํ อาโรเปยฺย…เป… เจติยํ อภิทกฺขิณํ กเรยฺยาติ? อามนฺตา ¶ . หฺจิ สุปินนฺเตน เจติยํ อภิทกฺขิณํ กเรยฺย, โน จ วต เร วตฺตพฺเพ – ‘‘สพฺพํ สุปินคตสฺส จิตฺตํ อพฺยากต’’นฺติ.
๙๐๒. น วตฺตพฺพํ – ‘‘สพฺพํ สุปินคตสฺส จิตฺตํ อพฺยากต’’นฺติ? อามนฺตา. นนุ สุปินคตสฺส จิตฺตํ อพฺโพหาริยํ วุตฺตํ ภควตาติ? อามนฺตา. หฺจิ สุปินคตสฺส จิตฺตํ อพฺโพหาริยํ วุตฺตํ ภควตา, เตน วต เร วตฺตพฺเพ – ‘‘สพฺพํ สุปินคตสฺส จิตฺตํ อพฺยากต’’นฺติ.
อพฺยากตกถา นิฏฺิตา.
๒๒. พาวีสติมวคฺโค
(๒๑๖) ๙. อาเสวนปจฺจยกถา
๙๐๓. นตฺถิ กาจิ อาเสวนปจฺจยตาติ? อามนฺตา. นนุ วุตฺตํ ภควตา – ‘‘ปาณาติปาโต, ภิกฺขเว, อาเสวิโต ภาวิโต พหุลีกโต ¶ นิรยสํวตฺตนิโก ติรจฺฉานโยนิสํวตฺตนิโก เปตฺติวิสยสํวตฺตนิโก, โย สพฺพลหุโส ปาณาติปาตสฺส วิปาโก มนุสฺสภูตสฺส อปฺปายุกสํวตฺตนิโก โหตี’’ติ [อ. นิ. ๘.๔๐]. อตฺเถว สุตฺตนฺโตติ? อามนฺตา. เตน หิ อตฺถิ กาจิ อาเสวนปจฺจยตาติ.
นตฺถิ กาจิ อาเสวนปจฺจยตาติ? อามนฺตา. นนุ วุตฺตํ ภควตา – ‘‘อทินฺนาทานํ, ภิกฺขเว, อาเสวิตํ ภาวิตํ พหุลีกตํ นิรยสํวตฺตนิกํ ¶ ติรจฺฉานโยนิสํวตฺตนิกํ เปตฺติวิสยสํวตฺตนิกํ, โย สพฺพลหุโส อทินฺนาทานสฺส วิปาโก มนุสฺสภูตสฺส โภคพฺยสนสํวตฺตนิโก ¶ โหติ…เป… โย สพฺพลหุโส กาเมสุมิจฺฉาจารสฺส วิปาโก มนุสฺสภูตสฺส สปตฺตเวรสํวตฺตนิโก โหติ…เป… โย สพฺพลหุโส มุสาวาทสฺส วิปาโก ¶ มนุสฺสภูตสฺส อพฺภูตพฺภกฺขานสํวตฺตนิโก โหติ…เป… โย สพฺพลหุโส ปิสุณาย วาจาย วิปาโก มนุสฺสภูตสฺส มิตฺเตหิ เภทนสํวตฺตนิโก โหติ…เป… โย สพฺพลหุโส ผรุสาย วาจาย วิปาโก มนุสฺสภูตสฺส อมนาปสทฺทสํวตฺตนิโก โหติ…เป… โย สพฺพลหุโส สมฺผปฺปลาปสฺส วิปาโก มนุสฺสภูตสฺส อนาเทยฺยวาจาสํวตฺตนิโก โหติ, สุราเมรยปานํ, ภิกฺขเว, อาเสวิตํ…เป… โย สพฺพลหุโส สุราเมรยปานสฺส วิปาโก มนุสฺสภูตสฺส อุมฺมตฺตกสํวตฺตนิโก โหตี’’ติ [อ. นิ. ๘.๔๐]! อตฺเถว สุตฺตนฺโตติ? อามนฺตา. เตน หิ อตฺถิ กาจิ อาเสวนปจฺจยตาติ.
๙๐๔. นตฺถิ กาจิ อาเสวนปจฺจยตาติ? อามนฺตา. นนุ วุตฺตํ ภควตา – ‘‘มิจฺฉาทิฏฺิ, ภิกฺขเว, อาเสวิตา ภาวิตา พหุลีกตา นิรยสํวตฺตนิกา ติรจฺฉานโยนิสํวตฺตนิกา เปตฺติวิสยสํวตฺตนิกา’’ติ. อตฺเถว สุตฺตนฺโตติ? อามนฺตา. เตน หิ อตฺถิ กาจิ อาเสวนปจฺจยตาติ.
นตฺถิ กาจิ อาเสวนปจฺจยตาติ? อามนฺตา. นนุ วุตฺตํ ภควตา – ‘‘มิจฺฉาสงฺกปฺโป…เป… มิจฺฉาสมาธิ, ภิกฺขเว, อาเสวิโต ภาวิโต…เป… เปตฺติวิสยสํวตฺตนิโก’’ติ! อตฺเถว สุตฺตนฺโตติ ¶ ? อามนฺตา. เตน หิ อตฺถิ กาจิ อาเสวนปจฺจยตาติ.
๙๐๕. นตฺถิ ¶ กาจิ อาเสวนปจฺจยตาติ? อามนฺตา. นนุ วุตฺตํ ภควตา – ‘‘สมฺมาทิฏฺิ, ภิกฺขเว, อาเสวิตา ภาวิตา พหุลีกตา อมโตคธา โหติ อมตปรายนา อมตปริโยสานา’’ติ! อตฺเถว สุตฺตนฺโตติ? อามนฺตา. เตน หิ อตฺถิ กาจิ อาเสวนปจฺจยตาติ.
นตฺถิ กาจิ อาเสวนปจฺจยตาติ? อามนฺตา. นนุ วุตฺตํ ภควตา – ‘‘สมฺมาสงฺกปฺโป, ภิกฺขเว, อาเสวิโต ภาวิโต พหุลีกโต…เป… สมฺมาสมาธิ, ภิกฺขเว, อาเสวิโต ภาวิโต ¶ พหุลีกโต อมโตคโธ ¶ โหติ อมตปรายโน อมตปริโยสาโน’’ติ อตฺเถว สุตฺตนฺโตติ, อามนฺตา. เตน หิ อตฺถิ กาจิ อาเสวนปจฺจยตาติ.
อาเสวนปจฺจยกถา นิฏฺิตา.
๒๒. พาวีสติมวคฺโค
(๒๑๗) ๑๐. ขณิกกถา
๙๐๖. เอกจิตฺตกฺขณิกา สพฺเพ ธมฺมาติ? อามนฺตา. จิตฺเต มหาปถวี สณฺาติ, มหาสมุทฺโท สณฺาติ, สิเนรุปพฺพตราชา สณฺาติ, อาโป สณฺาติ, เตโช สณฺาติ, วาโย สณฺาติ, ติณกฏฺวนปฺปตโย สณฺหนฺตีติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….
เอกจิตฺตกฺขณิกา สพฺเพ ธมฺมาติ? อามนฺตา. จกฺขายตนํ จกฺขุวิฺาเณน สหชาตนฺติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป… จกฺขายตนํ ¶ จกฺขุวิฺาเณน สหชาตนฺติ? อามนฺตา. นนุ อายสฺมา สาริปุตฺโต เอตทโวจ – ‘‘อชฺฌตฺติกฺเจว, อาวุโส, จกฺขุํ อปริภินฺนํ โหติ, พาหิรา จ รูปา น อาปาถํ อาคจฺฉนฺติ, โน จ ตชฺโช สมนฺนาหาโร โหติ, เนว ตาว ตชฺชสฺส วิฺาณภาคสฺส [วิฺาณภาวสฺส (พหูสุ)] ปาตุภาโว โหติ. อชฺฌตฺติกฺเจว, อาวุโส, จกฺขุํ อปริภินฺนํ โหติ, พาหิรา จ รูปา อาปาถํ อาคจฺฉนฺติ, โน จ ตชฺโช สมนฺนาหาโร โหติ, เนว ตาว ตชฺชสฺส วิฺาณภาคสฺส ปาตุภาโว โหติ. ยโต จ โข, อาวุโส, อชฺฌตฺติกฺเจว จกฺขุํ อปริภินฺนํ โหติ ¶ , พาหิรา จ รูปา อาปาถํ อาคจฺฉนฺติ, ตชฺโช จ สมนฺนาหาโร โหติ, เอวํ ตชฺชสฺส วิฺาณภาคสฺส ปาตุภาโว โหตี’’ติ [ม. นิ. ๑.๓๐๖]! อตฺเถว สุตฺตนฺโตติ? อามนฺตา. เตน หิ น วตฺตพฺพํ – ‘‘จกฺขายตนํ จกฺขุวิฺาเณน สหชาต’’นฺติ.
โสตายตนํ…เป… ฆานายตนํ…เป… ชิวฺหายตนํ…เป… กายายตนํ กายวิฺาเณน สหชาตนฺติ? น ¶ เหวํ วตฺตพฺเพ…เป… กายายตนํ กายวิฺาเณน ¶ สหชาตนฺติ? อามนฺตา. นนุ อายสฺมา สาริปุตฺโต เอตทโวจ – ‘‘อชฺฌตฺติโก เจว, อาวุโส, กาโย อปริภินฺโน โหติ, พาหิรา จ โผฏฺพฺพา น อาปาถํ อาคจฺฉนฺติ, โน จ…เป… อชฺฌตฺติโก เจว, อาวุโส, กาโย อปริภินฺโน โหติ, พาหิรา จ โผฏฺพฺพา อาปาถํ อาคจฺฉนฺติ, โน จ…เป… ยโต จ โข, อาวุโส, อชฺฌตฺติโก ¶ เจว กาโย อปริภินฺโน โหติ, พาหิรา จ โผฏฺพฺพา อาปาถํ อาคจฺฉนฺติ, ตชฺโช จ สมนฺนาหาโร โหติ, เอวํ ตชฺชสฺส วิฺาณภาคสฺส ปาตุภาโว โหตี’’ติ [ม. นิ. ๑.๓๐๖]! อตฺเถว สุตฺตนฺโตติ? อามนฺตา. เตน หิ น วตฺตพฺพํ – ‘‘กายายตนํ กายวิฺาเณน สหชาต’’นฺติ.
๙๐๗. น วตฺตพฺพํ – ‘‘เอกจิตฺตกฺขณิกา สพฺเพ ธมฺมา’’ติ? อามนฺตา. สพฺเพ ธมฺมา นิจฺจา ธุวา สสฺสตา อวิปริณามธมฺมาติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ. เตน หิ เอกจิตฺตกฺขณิกา สพฺเพ ธมฺมาติ.
ขณิกกถา นิฏฺิตา.
พาวีสติมวคฺโค.
ตสฺสุทฺทานํ –
อตฺถิ กิฺจิ สํโยชนํ อปฺปหาย ปรินิพฺพานํ, อรหา กุสลจิตฺโต ปรินิพฺพายติ, อรหา อาเนฺเช ิโต ปรินิพฺพายติ, อตฺถิ คพฺภเสยฺยาย ธมฺมาภิสมโย, อตฺถิ คพฺภเสยฺยาย อรหตฺตปฺปตฺติ, อตฺถิ สุปินคตสฺส ธมฺมาภิสมโย, อตฺถิ สุปินคตสฺส อรหตฺตปฺปตฺติ, สพฺพํ สุปินคตสฺส จิตฺตํ อพฺยากตํ, นตฺถิ กาจิ อาเสวนปจฺจยตา, เอกจิตฺตกฺขณิกา สพฺเพ ธมฺมาติ.
๒๓. เตวีสติมวคฺโค
(๒๑๘) ๑. เอกาธิปฺปายกถา
๙๐๘. เอกาธิปฺปาเยน ¶ ¶ เมถุโน ธมฺโม ปฏิเสวิตพฺโพติ? อามนฺตา. เอกาธิปฺปาเยน อสฺสมเณน ¶ โหตพฺพํ, อภิกฺขุนา โหตพฺพํ, ฉินฺนมูเลน โหตพฺพํ ปาราชิเกน โหตพฺพนฺติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป… เอกาธิปฺปาเยน เมถุโน ธมฺโม ปฏิเสวิตพฺโพติ? อามนฺตา. เอกาธิปฺปาเยน ปาโณ หนฺตพฺโพ, อทินฺนํ อาทิยิตพฺพํ, มุสา ภณิตพฺพา, ปิสุณํ ภณิตพฺพํ, ผรุสํ ภณิตพฺพํ, สมฺผํ ปลปิตพฺพํ, สนฺธิ เฉทิตพฺโพ, นิลฺโลปํ หาตพฺพํ, เอกาคาริกํ กาตพฺพํ, ปริปนฺเถ าตพฺพํ, ปรทาโร คนฺตพฺโพ, คามฆาตโก กาตพฺโพ, นิคมฆาตโก กาตพฺโพติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….
เอกาธิปฺปายกถา นิฏฺิตา.
๒๓. เตวีสติมวคฺโค
(๒๑๙) ๒. อรหนฺตวณฺณกถา
๙๐๙. อรหนฺตานํ วณฺเณน อมนุสฺสา เมถุนํ ธมฺมํ ปฏิเสวนฺตีติ? อามนฺตา. อรหนฺตานํ วณฺเณน อมนุสฺสา ปาณํ หนนฺติ…เป… อทินฺนํ อาทิยนฺติ, มุสา ภณนฺติ, ปิสุณํ ภณนฺติ, ผรุสํ ภณนฺติ, สมฺผํ ปลปนฺติ, สนฺธึ ฉินฺทนฺติ, นิลฺโลปํ หรนฺติ, เอกาคาริกํ ¶ กโรนฺติ, ปริปนฺเถ ติฏฺนฺติ, ปรทารํ คจฺฉนฺติ, คามฆาตกํ กโรนฺติ…เป… นิคมฆาตกํ กโรนฺตีติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….
อรหนฺตวณฺณกถา นิฏฺิตา.
๒๓. เตวีสติมวคฺโค
(๒๒๐-๔) ๓-๗. อิสฺสริยกามการิกาทิกถา
๙๑๐. โพธิสตฺโต ¶ อิสฺสริยกามการิกาเหตุ วินิปาตํ คจฺฉตีติ? อามนฺตา. โพธิสตฺโต อิสฺสริยกามการิกาเหตุ นิรยํ คจฺฉติ ¶ , สฺชีวํ คจฺฉติ, กาลสุตฺตํ คจฺฉติ, ตาปนํ คจฺฉติ, มหาตาปนํ [ปตาปนํ (สี. สฺยา. กํ. ปี.)] คจฺฉติ, สงฺฆาตกํ คจฺฉติ, โรรุวํ คจฺฉติ…เป… อวีจึ คจฺฉตีติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….
โพธิสตฺโต ¶ อิสฺสริยกามการิกาเหตุ วินิปาตํ คจฺฉตีติ? อามนฺตา. ‘‘โพธิสตฺโต อิสฺสริยกามการิกาเหตุ วินิปาตํ คจฺฉตี’’ติ – อตฺเถว สุตฺตนฺโตติ? นตฺถิ. หฺจิ ‘‘โพธิสตฺโต อิสฺสริยกามการิกาเหตุ วินิปาตํ คจฺฉตี’’ติ – นตฺเถว สุตฺตนฺโต, โน จ วต เร วตฺตพฺเพ – ‘‘โพธิสตฺโต อิสฺสริยกามการิกาเหตุ วินิปาตํ คจฺฉตี’’ติ.
๙๑๑. โพธิสตฺโต อิสฺสริยกามการิกาเหตุ คพฺภเสยฺยํ โอกฺกมตีติ? อามนฺตา. โพธิสตฺโต อิสฺสริยกามการิกาเหตุ นิรยํ อุปปชฺเชยฺย, ติรจฺฉานโยนึ อุปปชฺเชยฺยาติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….
โพธิสตฺโต อิสฺสริยกามการิกาเหตุ คพฺภเสยฺยํ โอกฺกมตีติ ¶ ? อามนฺตา. โพธิสตฺโต อิทฺธิมาติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป… โพธิสตฺโต อิทฺธิมาติ? อามนฺตา. โพธิสตฺเตน ฉนฺทิทฺธิปาโท ภาวิโต…เป… วีริยิทฺธิปาโท…เป… จิตฺติทฺธิปาโท…เป… วีมํสิทฺธิปาโท ภาวิโตติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….
โพธิสตฺโต ¶ อิสฺสริยกามการิกาเหตุ คพฺภเสยฺยํ โอกฺกมตีติ? อามนฺตา. ‘‘โพธิสตฺโต อิสฺสริยกามการิกาเหตุ คพฺภเสยฺยํ โอกฺกมตี’’ติ – อตฺเถว สุตฺตนฺโตติ? นตฺถิ. หฺจิ ‘‘โพธิสตฺโต อิสฺสริยกามการิกาเหตุ คพฺภเสยฺยํ โอกฺกมตี’’ติ – นตฺเถว สุตฺตนฺโต, โน จ วต เร วตฺตพฺเพ – ‘‘โพธิสตฺโต อิสฺสริยกามการิกาเหตุ คพฺภเสยฺยํ โอกฺกมตี’’ติ.
๙๑๒. โพธิสตฺโต อิสฺสริยกามการิกาเหตุ ทุกฺกรการิกํ อกาสีติ? อามนฺตา. โพธิสตฺโต อิสฺสริยกามการิกาเหตุ ‘‘สสฺสโต โลโก’’ติ ปจฺจาคจฺฉิ, ‘‘อสสฺสโต โลโก’’ติ…เป… ‘‘อนฺตวา โลโก’’ติ…เป… ‘‘อนนฺตวา โลโก’’ติ… ‘‘ตํ ชีวํ ตํ สรีร’’นฺติ ¶ … ‘‘อฺํ ชีวํ อฺํ สรีร’’นฺติ… ‘‘โหติ ตถาคโต ปรํ มรณา’’ติ… ‘‘น โหติ ตถาคโต ปรํ มรณา’’ติ… ‘‘โหติ จ น จ โหติ ตถาคโต ปรํ มรณา’’ติ…เป… ‘‘เนว โหติ น น โหติ ตถาคโต ปรํ มรณา’’ติ ปจฺจาคจฺฉีติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….
โพธิสตฺโต อิสฺสริยกามการิกาเหตุ ทุกฺกรการิกํ อกาสีติ? อามนฺตา. ‘‘โพธิสตฺโต อิสฺสริยกามการิกาเหตุ ทุกฺกรการิกํ อกาสี’’ติ – อตฺเถว สุตฺตนฺโตติ? นตฺถิ. หฺจิ ‘‘โพธิสตฺโต ¶ อิสฺสริยกามการิกาเหตุ ¶ ทุกฺกรการิกํ อกาสี’’ติ – นตฺเถว สุตฺตนฺโต, โน จ วต เร วตฺตพฺเพ – ‘‘โพธิสตฺโต อิสฺสริยกามการิกาเหตุ ทุกฺกรการิกํ อกาสี’’ติ.
๙๑๓. โพธิสตฺโต อิสฺสริยกามการิกาเหตุ อปรนฺตปํ [อมรํ ตปํ (สํ. นิ. ๑.๑๓๗)] อกาสิ, อฺํ สตฺถารํ อุทฺทิสีติ? อามนฺตา. โพธิสตฺโต อิสฺสริยกามการิกาเหตุ ‘‘สสฺสโต โลโก’’ติ ปจฺจาคจฺฉิ…เป… ¶ ‘‘เนว โหติ น น โหติ ตถาคโต ปรํ มรณา’’ติ ปจฺจาคจฺฉีติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….
๙๑๔. โพธิสตฺโต อิสฺสริยกามการิกาเหตุ อฺํ สตฺถารํ อุทฺทิสีติ? อามนฺตา. ‘‘โพธิสตฺโต อิสฺสริยกามการิกาเหตุ อฺํ สตฺถารํ อุทฺทิสี’’ติ – อตฺเถว สุตฺตนฺโตติ? นตฺถิ. หฺจิ ‘‘โพธิสตฺโต อิสฺสริยกามการิกาเหตุ อฺํ สตฺถารํ อุทฺทิสี’’ติ – นตฺเถว สุตฺตนฺโต, โน จ วต เร วตฺตพฺเพ – ‘‘โพธิสตฺโต อิสฺสริยกามการิกาเหตุ อฺํ สตฺถารํ อุทฺทิสี’’ติ.
อิสฺสริยกามการิกากถา นิฏฺิตา.
๒๓. เตวีสติมวคฺโค
(๒๒๕) ๘. ปติรูปกถา
๙๑๕. อตฺถิ น ราโค ราคปติรูปโกติ? อามนฺตา. อตฺถิ น ผสฺโส ผสฺสปติรูปโก, อตฺถิ น เวทนา เวทนาปติรูปิกา, อตฺถิ น สฺา สฺาปติรูปิกา ¶ , อตฺถิ น เจตนา เจตนาปติรูปิกา, อตฺถิ น จิตฺตํ จิตฺตปติรูปกํ, อตฺถิ น สทฺธา สทฺธาปติรูปิกา, อตฺถิ น วีริยํ วีริยปติรูปกํ, อตฺถิ น สติ สติปติรูปิกา, อตฺถิ น สมาธิ สมาธิปติรูปโก ¶ , อตฺถิ น ปฺา ปฺาปติรูปิกาติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….
๙๑๖. อตฺถิ น โทโส โทสปติรูปโก, อตฺถิ น โมโห โมหปติรูปโก, อตฺถิ น กิเลโส ¶ กิเลสปติรูปโกติ? อามนฺตา. อตฺถิ ¶ น ผสฺโส ผสฺสปติรูปโก…เป… อตฺถิ น ปฺา ปฺาปติรูปิกาติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….
ปติรูปกถา นิฏฺิตา.
๒๓. เตวีสติมวคฺโค
(๒๒๖) ๙. อปรินิปฺผนฺนกถา
๙๑๗. รูปํ อปรินิปฺผนฺนนฺติ? อามนฺตา. รูปํ น อนิจฺจํ น สงฺขตํ น ปฏิจฺจสมุปฺปนฺนํ น ขยธมฺมํ น วยธมฺมํ น วิราคธมฺมํ น นิโรธธมฺมํ น วิปริณามธมฺมนฺติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป… นนุ รูปํ อนิจฺจํ สงฺขตํ ปฏิจฺจสมุปฺปนฺนํ ขยธมฺมํ วยธมฺมํ วิราคธมฺมํ นิโรธธมฺมํ วิปริณามธมฺมนฺติ? อามนฺตา. หฺจิ รูปํ อนิจฺจํ สงฺขตํ…เป… วิปริณามธมฺมํ, โน จ วต เร วตฺตพฺเพ – ‘‘รูปํ อปรินิปฺผนฺน’’นฺติ.
ทุกฺขฺเว ปรินิปฺผนฺนนฺติ? อามนฺตา. นนุ ยทนิจฺจํ ตํ ทุกฺขํ [สํ. นิ. ๓.๑๕] วุตฺตํ ภควตา – ‘‘รูปํ อนิจฺจ’’นฺติ? อามนฺตา. หฺจิ ยทนิจฺจํ ตํ ทุกฺขํ วุตฺตํ ภควตา – ‘‘รูปํ อนิจฺจํ’’, โน จ วต เร วตฺตพฺเพ – ‘‘ทุกฺขฺเว ปรินิปฺผนฺน’’นฺติ…เป….
๙๑๘. เวทนา ¶ …เป… สฺา… สงฺขารา… วิฺาณํ… จกฺขายตนํ…เป… ธมฺมายตนํ… จกฺขุธาตุ… ธมฺมธาตุ… จกฺขุนฺทฺริยํ…เป… อฺาตาวินฺทฺริยํ อปรินิปฺผนฺนนฺติ? อามนฺตา. อฺาตาวินฺทฺริยํ ¶ น อนิจฺจํ…เป… น วิปริณามธมฺมนฺติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป… นนุ อฺาตาวินฺทฺริยํ อนิจฺจํ สงฺขตํ…เป… วิปริณามธมฺมนฺติ? อามนฺตา. หฺจิ อฺาตาวินฺทฺริยํ อนิจฺจํ สงฺขตํ ปฏิจฺจสมุปฺปนฺนํ ขยธมฺมํ วยธมฺมํ วิราคธมฺมํ นิโรธธมฺมํ วิปริณามธมฺมํ, โน จ วต เร วตฺตพฺเพ – ‘‘อฺาตาวินฺทฺริยํ อปรินิปฺผนฺน’’นฺติ.
ทุกฺขฺเว ¶ ¶ ปรินิปฺผนฺนนฺติ? อามนฺตา. นนุ ยทนิจฺจํ ตํ ทุกฺขํ วุตฺตํ ภควตา – ‘‘อฺาตาวินฺทฺริยํ อนิจฺจ’’นฺติ? อามนฺตา. หฺจิ ยทนิจฺจํ ตํ ทุกฺขํ วุตฺตํ ภควตา – ‘‘อฺาตาวินฺทฺริยํ อนิจฺจํ’’, โน จ วต เร วตฺตพฺเพ – ‘‘ทุกฺขฺเว ปรินิปฺผนฺน’’นฺติ.
อปรินิปฺผนฺนกถา นิฏฺิตา.
เตวีสติมวคฺโค.
ตสฺสุทฺทานํ –
เอกาธิปฺปาเยน เมถุโน ธมฺโม ปฏิเสวิตพฺโพ, อรหนฺตานํ วณฺเณน อมนุสฺสา เมถุนํ ธมฺมํ ปฏิเสวนฺติ, โพธิสตฺโต อิสฺสริยกามการิกาเหตุ วินิปาตํ คจฺฉติ, คพฺภเสยฺยํ โอกฺกมติ, ทุกฺกรการิกํ อกาสิ ¶ , อปรนฺตปํ อกาสิ, อฺํ สตฺถารํ อุทฺทิสิ, อตฺถิ น ราโค ราคปติรูปโก อตฺถิ น โทโส โทสปติรูปโก อตฺถิ น โมโห โมหปติรูปโก อตฺถิ น กิเลโส กิเลสปติรูปโก, รูปํ อปรินิปฺผนฺนํ อฺาตาวินฺทฺริยํ อปรินิปฺผนฺนนฺติ.
ขุทฺทโก อฑฺฒปณฺณาสโก.
ตสฺสุทฺทานํ –
นวํ, นิพฺพุติ, เอกาธิปฺปาโยติ.
ปณฺณาสกุทฺทานํ –
มหานิยาโม ¶ , อนุสยา, นิคฺคโห, ขุทฺทกปฺจโม;
ปรปฺปวาทมทฺทนา, สุตฺตมูลสมาหิตา;
อุชฺโชตนา สตฺถุสมเย, กถาวตฺถุปกรเณติ.
ปฺจตฺตึสภาณวารํ
กถาวตฺถุปกรณํ นิฏฺิตํ.