📜

นโม ตสฺส ภควโต อรหโต สมฺมาสมฺพุทฺธสฺส

อภิธมฺมปิฏเก

กถาวตฺถุปาฬิ

๑. ปุคฺคลกถา

๑. สุทฺธสจฺจิกฏฺโ

๑. อนุโลมปจฺจนีกํ

. [อิมินา ลกฺขเณน สกวาทีปุจฺฉา ทสฺสิตา] ปุคฺคโล อุปลพฺภติ สจฺจิกฏฺปรมตฺเถนาติ [สจฺจิกฏฺปรมฏฺเนาติ (สฺยา. ปี. ก. สี.)]? อามนฺตา. โย สจฺจิกฏฺโ ปรมตฺโถ, ตโต โส ปุคฺคโล อุปลพฺภติ สจฺจิกฏฺปรมตฺเถนาติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ.

อาชานาหิ นิคฺคหํ. หฺจิ ปุคฺคโล อุปลพฺภติ สจฺจิกฏฺปรมตฺเถน, เตน วต เร วตฺตพฺเพ – ‘‘โย สจฺจิกฏฺโ ปรมตฺโถ, ตโต โส ปุคฺคโล อุปลพฺภติ สจฺจิกฏฺปรมตฺเถนา’’ติ. ยํ ตตฺถ วเทสิ – ‘‘วตฺตพฺเพ โข – ‘ปุคฺคโล อุปลพฺภติ สจฺจิกฏฺปรมตฺเถน,’ โน จ วตฺตพฺเพ – ‘โย สจฺจิกฏฺโ ปรมตฺโถ, ตโต โส ปุคฺคโล อุปลพฺภติ สจฺจิกฏฺปรมตฺเถนา’’’ติ มิจฺฉา.

โน เจ ปน วตฺตพฺเพ – ‘‘โย สจฺจิกฏฺโ ปรมตฺโถ, ตโต โส ปุคฺคโล อุปลพฺภติ สจฺจิกฏฺปรมตฺเถนา’’ติ, โน จ วต เร [โน วต เร (สฺยา. ปี.)] วตฺตพฺเพ – ‘‘ปุคฺคโล อุปลพฺภติ สจฺจิกฏฺปรมตฺเถนา’’ติ. ยํ ตตฺถ วเทสิ – ‘‘วตฺตพฺเพ โข – ‘ปุคฺคโล อุปลพฺภติ สจฺจิกฏฺปรมตฺเถน,’ โน จ วตฺตพฺเพ – ‘โย สจฺจิกฏฺโ ปรมตฺโถ, ตโต โส ปุคฺคโล อุปลพฺภติ สจฺจิกฏฺปรมตฺเถนา’’’ติ มิจฺฉา.

อนุโลมปฺจกํ.

. [อิมินา ลกฺขเณน ปรวาทีปุจฺฉา ทสฺสิตา] ปุคฺคโล นุปลพฺภติ สจฺจิกฏฺปรมตฺเถนาติ? อามนฺตา. โย สจฺจิกฏฺโ ปรมตฺโถ, ตโต โส ปุคฺคโล นุปลพฺภติ สจฺจิกฏฺปรมตฺเถนาติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ.

อาชานาหิ ปฏิกมฺมํ. หฺจิ ปุคฺคโล นุปลพฺภติ สจฺจิกฏฺปรมตฺเถน, เตน วต เร วตฺตพฺเพ – ‘‘โย สจฺจิกฏฺโ ปรมตฺโถ, ตโต โส ปุคฺคโล นุปลพฺภติ สจฺจิกฏฺปรมตฺเถนา’’ติ. ยํ ตตฺถ วเทสิ – ‘‘วตฺตพฺเพ โข – ‘ปุคฺคโล นุปลพฺภติ สจฺจิกฏฺปรมตฺเถน,’ โน จ วตฺตพฺเพ – ‘โย สจฺจิกฏฺโ ปรมตฺโถ, ตโต โส ปุคฺคโล นุปลพฺภติ สจฺจิกฏฺปรมตฺเถนา’’’ติ มิจฺฉา.

โน เจ ปน วตฺตพฺเพ – ‘‘โย สจฺจิกฏฺโ ปรมตฺโถ, ตโต โส ปุคฺคโล นุปลพฺภติ สจฺจิกฏฺปรมตฺเถนา’’ติ, โน จ วต เร วตฺตพฺเพ – ‘‘ปุคฺคโล นุปลพฺภติ สจฺจิกฏฺปรมตฺเถนา’’ติ. ยํ ตตฺถ วเทสิ – ‘‘วตฺตพฺเพ โข – ‘ปุคฺคโล นุปลพฺภติ สจฺจิกฏฺปรมตฺเถน,’ โน จ วตฺตพฺเพ – ‘โย สจฺจิกฏฺโ ปรมตฺโถ, ตโต โส ปุคฺคโล นุปลพฺภติ สจฺจิกฏฺปรมตฺเถนา’’’ติ มิจฺฉา.

ปฏิกมฺมจตุกฺกํ.

. ตฺวํ เจ ปน มฺสิ – ‘‘วตฺตพฺเพ โข – ‘ปุคฺคโล นุปลพฺภติ สจฺจิกฏฺปรมตฺเถน,’ โน จ วตฺตพฺเพ – ‘โย สจฺจิกฏฺโ ปรมตฺโถ, ตโต โส ปุคฺคโล นุปลพฺภติ สจฺจิกฏฺปรมตฺเถนา’ติ, เตน ตว [ตฺวํ (สฺยา.) ฏีกา โอโลเกตพฺพา] ตตฺถ เหตาย ปฏิฺาย เหวํ ปฏิชานนฺตํ [ฏีกา โอโลเกตพฺพา] เหวํ นิคฺคเหตพฺเพ. อถ ตํ นิคฺคณฺหาม. สุนิคฺคหิโต จ [สุนิคฺคหิโตว (สฺยา.)] โหสิ.

หฺจิ ปุคฺคโล นุปลพฺภติ สจฺจิกฏฺปรมตฺเถน, เตน วต เร วตฺตพฺเพ – ‘‘โย สจฺจิกฏฺโ ปรมตฺโถ, ตโต โส ปุคฺคโล นุปลพฺภติ สจฺจิกฏฺปรมตฺเถนา’’ติ. ยํ ตตฺถ วเทสิ – ‘‘วตฺตพฺเพ โข – ‘ปุคฺคโล นุปลพฺภติ สจฺจิกฏฺปรมตฺเถน,’ โน จ วตฺตพฺเพ – ‘โย สจฺจิกฏฺโ ปรมตฺโถ, ตโต โส ปุคฺคโล นุปลพฺภติ สจฺจิกฏฺปรมตฺเถนา’’’ติ มิจฺฉา.

โน เจ ปน วตฺตพฺเพ – ‘‘โย สจฺจิกฏฺโ ปรมตฺโถ, ตโต โส ปุคฺคโล นุปลพฺภติ สจฺจิกฏฺปรมตฺเถนา’’ติ, โน จ วต เร วตฺตพฺเพ – ‘‘ปุคฺคโล นุปลพฺภติ สจฺจิกฏฺปรมตฺเถนา’’ติ. ยํ ตตฺถ วเทสิ – ‘‘วตฺตพฺเพ โข – ‘ปุคฺคโล นุปลพฺภติ สจฺจิกฏฺปรมตฺเถน,’ โน จ วตฺตพฺเพ – ‘โย สจฺจิกฏฺโ ปรมตฺโถ, ตโต โส ปุคฺคโล นุปลพฺภติ สจฺจิกฏฺปรมตฺเถนา’’’ติ อิทํ เต มิจฺฉา.

นิคฺคหจตุกฺกํ.

. เอเส เจ ทุนฺนิคฺคหิเต เหวเมวํ [เหวเมว (สฺยา.)] ตตฺถ ทกฺข. วตฺตพฺเพ โข – ‘‘ปุคฺคโล อุปลพฺภติ สจฺจิกฏฺปรมตฺเถน,’’ โน จ วตฺตพฺเพ – ‘‘โย สจฺจิกฏฺโ ปรมตฺโถ, ตโต โส ปุคฺคโล อุปลพฺภติ สจฺจิกฏฺปรมตฺเถนา’’ติ. โน จ มยํ ตยา ตตฺถ เหตาย ปฏิฺาย เหวํ ปฏิชานนฺตา เหวํ นิคฺคเหตพฺพา. อถ มํ นิคฺคณฺหาสิ. ทุนฺนิคฺคหิตา จ [ทุนฺนิคฺคหิตาว (สฺยา.)] โหม.

หฺจิ ปุคฺคโล อุปลพฺภติ สจฺจิกฏฺปรมตฺเถน, เตน วต เร วตฺตพฺเพ – ‘‘โย สจฺจิกฏฺโ ปรมตฺโถ, ตโต โส ปุคฺคโล อุปลพฺภติ สจฺจิกฏฺปรมตฺเถนา’’ติ. ยํ ตตฺถ วเทสิ – ‘‘วตฺตพฺเพ โข – ‘ปุคฺคโล อุปลพฺภติ สจฺจิกฏฺปรมตฺเถน,’ โน จ วตฺตพฺเพ – ‘โย สจฺจิกฏฺโ ปรมตฺโถ, ตโต โส ปุคฺคโล อุปลพฺภติ สจฺจิกฏฺปรมตฺเถนา’’’ติ มิจฺฉา.

โน เจ ปน วตฺตพฺเพ – ‘‘โย สจฺจิกฏฺโ ปรมตฺโถ, ตโต โส ปุคฺคโล อุปลพฺภติ สจฺจิกฏฺปรมตฺเถนา’’ติ, โน จ วต เร วตฺตพฺเพ – ‘‘ปุคฺคโล อุปลพฺภติ สจฺจิกฏฺปรมตฺเถนา’’ติ. ยํ ตตฺถ วเทสิ – ‘‘วตฺตพฺเพ โข – ‘ปุคฺคโล อุปลพฺภติ สจฺจิกฏฺปรมตฺเถน,’ โน จ วตฺตพฺเพ – ‘โย สจฺจิกฏฺโ ปรมตฺโถ, ตโต โส ปุคฺคโล อุปลพฺภติ สจฺจิกฏฺปรมตฺเถนา’’’ติ อิทํ เต มิจฺฉา.

อุปนยนจตุกฺกํ.

. น เหวํ นิคฺคเหตพฺเพ. เตน หิ ยํ นิคฺคณฺหาสิ – ‘‘หฺจิ ปุคฺคโล อุปลพฺภติ สจฺจิกฏฺปรมตฺเถน, เตน วต เร วตฺตพฺเพ – ‘โย สจฺจิกฏฺโ ปรมตฺโถ, ตโต โส ปุคฺคโล อุปลพฺภติ สจฺจิกฏฺปรมตฺเถนา’ติ. ยํ ตตฺถ วเทสิ – ‘‘วตฺตพฺเพ โข – ‘ปุคฺคโล อุปลพฺภติ สจฺจิกฏฺปรมตฺเถน, โน จ วตฺตพฺเพ – โย สจฺจิกฏฺโ ปรมตฺโถ, ตโต โส ปุคฺคโล อุปลพฺภติ สจฺจิกฏฺปรมตฺเถนา’’’ติ มิจฺฉา.

โน เจ ปน วตฺตพฺเพ – ‘‘โย สจฺจิกฏฺโ ปรมตฺโถ, ตโต โส ปุคฺคโล อุปลพฺภติ สจฺจิกฏฺปรมตฺเถนา’’ติ, โน จ วต เร วตฺตพฺเพ – ‘‘ปุคฺคโล อุปลพฺภติ สจฺจิกฏฺปรมตฺเถนา’’ติ. ยํ ตตฺถ วเทสิ – ‘‘วตฺตพฺเพ โข – ‘ปุคฺคโล อุปลพฺภติ สจฺจิกฏฺปรมตฺเถน,’ โน จ วตฺตพฺเพ – ‘โย สจฺจิกฏฺโ ปรมตฺโถ, ตโต โส ปุคฺคโล อุปลพฺภติ สจฺจิกฏฺปรมตฺเถนา’’’ติ อิทํ เต มิจฺฉา. เตน หิ เย กเต นิคฺคเห เส นิคฺคเห ทุกฺกเฏ. สุกเต ปฏิกมฺเม. สุกตา ปฏิปาทนาติ.

นิคฺคมนจตุกฺกํ.

ปโม นิคฺคโห.

๑. สุทฺธสจฺจิกฏฺโ

๒. ปจฺจนีกานุโลมํ

. ปุคฺคโล นุปลพฺภติ สจฺจิกฏฺปรมตฺเถนาติ? อามนฺตา. โย สจฺจิกฏฺโ ปรมตฺโถ, ตโต โส ปุคฺคโล นุปลพฺภติ สจฺจิกฏฺปรมตฺเถนาติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ.

อาชานาหิ นิคฺคหํ. หฺจิ ปุคฺคโล นุปลพฺภติ สจฺจิกฏฺปรมตฺเถน, เตน วต เร วตฺตพฺเพ – ‘‘โย สจฺจิกฏฺโ ปรมตฺโถ, ตโต โส ปุคฺคโล นุปลพฺภติ สจฺจิกฏฺปรมตฺเถนา’’ติ. ยํ ตตฺถ วเทสิ – ‘‘วตฺตพฺเพ โข – ‘ปุคฺคโล นุปลพฺภติ สจฺจิกฏฺปรมตฺเถน,’ โน จ วตฺตพฺเพ – ‘โย สจฺจิกฏฺโ ปรมตฺโถ, ตโต โส ปุคฺคโล นุปลพฺภติ สจฺจิกฏฺปรมตฺเถนา’’’ติ มิจฺฉา.

โน เจ ปน วตฺตพฺเพ – ‘‘โย สจฺจิกฏฺโ ปรมตฺโถ, ตโต โส ปุคฺคโล นุปลพฺภติ สจฺจิกฏฺปรมตฺเถนา’’ติ, โน จ วต เร วตฺตพฺเพ – ‘‘ปุคฺคโล นุปลพฺภติ สจฺจิกฏฺปรมตฺเถนา’’ติ. ยํ ตตฺถ วเทสิ – ‘‘วตฺตพฺเพ โข – ‘ปุคฺคโล นุปลพฺภติ สจฺจิกฏฺปรมตฺเถน,’ โน จ วตฺตพฺเพ – ‘โย สจฺจิกฏฺโ ปรมตฺโถ, ตโต โส ปุคฺคโล นุปลพฺภติ สจฺจิกฏฺปรมตฺเถนา’’’ติ มิจฺฉา.

ปจฺจนีกปฺจกํ.

. ปุคฺคโล อุปลพฺภติ สจฺจิกฏฺปรมตฺเถนาติ? อามนฺตา. โย สจฺจิกฏฺโ ปรมตฺโถ, ตโต โส ปุคฺคโล อุปลพฺภติ สจฺจิกฏฺปรมตฺเถนาติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ.

อาชานาหิ ปฏิกมฺมํ. หฺจิ ปุคฺคโล อุปลพฺภติ สจฺจิกฏฺปรมตฺเถน, เตน วต เร วตฺตพฺเพ – ‘‘โย สจฺจิกฏฺโ ปรมตฺโถ, ตโต โส ปุคฺคโล อุปลพฺภติ สจฺจิกฏฺปรมตฺเถนา’’ติ. ยํ ตตฺถ วเทสิ – ‘‘วตฺตพฺเพ โข – ‘ปุคฺคโล อุปลพฺภติ สจฺจิกฏฺปรมตฺเถน,’ โน จ วตฺตพฺเพ – ‘โย สจฺจิกฏฺโ ปรมตฺโถ, ตโต โส ปุคฺคโล อุปลพฺภติ สจฺจิกฏฺปรมตฺเถนา’’’ติ มิจฺฉา.

โน เจ ปน วตฺตพฺเพ – ‘‘โย สจฺจิกฏฺโ ปรมตฺโถ, ตโต โส ปุคฺคโล อุปลพฺภติ สจฺจิกฏฺปรมตฺเถนา’’ติ, โน จ วต เร วตฺตพฺเพ – ‘‘ปุคฺคโล อุปลพฺภติ สจฺจิกฏฺปรมตฺเถนา’’ติ. ยํ ตตฺถ วเทสิ – ‘‘วตฺตพฺเพ โข – ‘ปุคฺคโล อุปลพฺภติ สจฺจิกฏฺปรมตฺเถน,’ โน จ วตฺตพฺเพ – ‘โย สจฺจิกฏฺโ ปรมตฺโถ, ตโต โส ปุคฺคโล อุปลพฺภติ สจฺจิกฏฺปรมตฺเถนา’’’ติ มิจฺฉา.

ปฏิกมฺมจตุกฺกํ.

. ตฺวํ เจ ปน มฺสิ – ‘‘วตฺตพฺเพ โข – ‘ปุคฺคโล อุปลพฺภติ สจฺจิกฏฺปรมตฺเถน’, โน จ วตฺตพฺเพ – ‘โย สจฺจิกฏฺโ ปรมตฺโถ, ตโต โส ปุคฺคโล อุปลพฺภติ สจฺจิกฏฺปรมตฺเถนา’’’ติ, เตน ตว ตตฺถ เหตาย ปฏิฺาย เหวํ ปฏิชานนฺตํ เหวํ นิคฺคเหตพฺเพ. อถ ตํ นิคฺคณฺหาม. สุนิคฺคหิโต จ โหสิ.

หฺจิ ปุคฺคโล อุปลพฺภติ สจฺจิกฏฺปรมตฺเถน, เตน วต เร วตฺตพฺเพ – ‘‘โย สจฺจิกฏฺโ ปรมตฺโถ, ตโต โส ปุคฺคโล อุปลพฺภติ สจฺจิกฏฺปรมตฺเถนา’’ติ. ยํ ตตฺถ วเทสิ – ‘‘วตฺตพฺเพ โข – ‘ปุคฺคโล อุปลพฺภติ สจฺจิกฏฺปรมตฺเถน,’ โน จ วตฺตพฺเพ – ‘โย สจฺจิกฏฺโ ปรมตฺโถ, ตโต โส ปุคฺคโล อุปลพฺภติ สจฺจิกฏฺปรมตฺเถนา’’’ติ มิจฺฉา.

โน เจ ปน วตฺตพฺเพ – ‘‘โย สจฺจิกฏฺโ ปรมตฺโถ, ตโต โส ปุคฺคโล อุปลพฺภติ สจฺจิกฏฺปรมตฺเถนา’’ติ, โน จ วต เร วตฺตพฺเพ – ‘‘ปุคฺคโล อุปลพฺภติ สจฺจิกฏฺปรมตฺเถนา’’ติ. ยํ ตตฺถ วเทสิ – ‘‘วตฺตพฺเพ โข – ‘ปุคฺคโล อุปลพฺภติ สจฺจิกฏฺปรมตฺเถน,’ โน จ วตฺตพฺเพ – ‘โย สจฺจิกฏฺโ ปรมตฺโถ, ตโต โส ปุคฺคโล อุปลพฺภติ สจฺจิกฏฺปรมตฺเถนา’’’ติ อิทํ เต มิจฺฉา.

. เอเส เจ ทุนฺนิคฺคหิเต เหวเมวํ ตตฺถ ทกฺข. วตฺตพฺเพ โข – ‘‘ปุคฺคโล นุปลพฺภติ สจฺจิกฏฺปรมตฺเถน,’’ โน จ วตฺตพฺเพ – ‘‘โย สจฺจิกฏฺโ ปรมตฺโถ, ตโต โส ปุคฺคโล นุปลพฺภติ สจฺจิกฏฺปรมตฺเถนา’’ติ. โน จ มยํ ตยา ตตฺถ เหตาย ปฏิฺาย เหวํ ปฏิชานนฺตา เหวํ นิคฺคเหตพฺพา. อถ มํ นิคฺคณฺหาสิ. ทุนฺนิคฺคหิตา จ โหม.

หฺจิ ปุคฺคโล นุปลพฺภติ สจฺจิกฏฺปรมตฺเถน, เตน วต เร วตฺตพฺเพ – ‘‘โย สจฺจิกฏฺโ ปรมตฺโถ, ตโต โส ปุคฺคโล นุปลพฺภติ สจฺจิกฏฺปรมตฺเถนา’’ติ. ยํ ตตฺถ วเทสิ – ‘‘วตฺตพฺเพ โข – ‘ปุคฺคโล นุปลพฺภติ สจฺจิกฏฺปรมตฺเถน,’ โน จ วตฺตพฺเพ – ‘โย สจฺจิกฏฺโ ปรมตฺโถ, ตโต โส ปุคฺคโล นุปลพฺภติ สจฺจิกฏฺปรมตฺเถนา’’’ติ มิจฺฉา.

โน เจ ปน วตฺตพฺเพ – ‘‘โย สจฺจิกฏฺโ ปรมตฺโถ, ตโต โส ปุคฺคโล นุปลพฺภติ สจฺจิกฏฺปรมตฺเถนา’’ติ, โน จ วต เร วตฺตพฺเพ – ‘‘ปุคฺคโล นุปลพฺภติ สจฺจิกฏฺปรมตฺเถนา’’ติ. ยํ ตตฺถ วเทสิ – ‘‘วตฺตพฺเพ โข – ‘ปุคฺคโล นุปลพฺภติ สจฺจิกฏฺปรมตฺเถน,’ โน จ วตฺตพฺเพ – ‘โย สจฺจิกฏฺโ ปรมตฺโถ, ตโต โส ปุคฺคโล นุปลพฺภติ สจฺจิกฏฺปรมตฺเถนา’’’ติ อิทํ เต มิจฺฉา.

อุปนยนจตุกฺกํ.

๑๐. น เหวํ นิคฺคเหตพฺเพ. เตน หิ ยํ นิคฺคณฺหาสิ – ‘‘หฺจิ ปุคฺคโล นุปลพฺภติ สจฺจิกฏฺปรมตฺเถน, เตน วต เร วตฺตพฺเพ – ‘โย สจฺจิกฏฺโ ปรมตฺโถ, ตโต โส ปุคฺคโล นุปลพฺภติ สจฺจิกฏฺปรมตฺเถนา’ติ. ยํ ตตฺถ วเทสิ – ‘วตฺตพฺเพ โข – ปุคฺคโล นุปลพฺภติ สจฺจิกฏฺปรมตฺเถน, โน จ วตฺตพฺเพ – โย สจฺจิกฏฺโ ปรมตฺโถ, ตโต โส ปุคฺคโล นุปลพฺภติ สจฺจิกฏฺปรมตฺเถนา’’’ติ มิจฺฉา.

โน เจ ปน วตฺตพฺเพ – ‘‘โย สจฺจิกฏฺโ ปรมตฺโถ, ตโต โส ปุคฺคโล นุปลพฺภติ สจฺจิกฏฺปรมตฺเถนา’’ติ, โน จ วต เร วตฺตพฺเพ – ‘‘ปุคฺคโล นุปลพฺภติ สจฺจิกฏฺปรมตฺเถนา’’ติ. ยํ ตตฺถ วเทสิ – ‘‘วตฺตพฺเพ โข – ‘ปุคฺคโล นุปลพฺภติ สจฺจิกฏฺปรมตฺเถน,’ โน จ วตฺตพฺเพ – ‘โย สจฺจิกฏฺโ ปรมตฺโถ, ตโต โส ปุคฺคโล นุปลพฺภติ สจฺจิกฏฺปรมตฺเถนา’’’ติ อิทํ เต มิจฺฉา. เตน หิ เย กเต นิคฺคเห เส นิคฺคเห ทุกฺกเฏ. สุกเต ปฏิกมฺเม. สุกตา ปฏิปาทนาติ.

นิคฺคมนจตุกฺกํ.

ทุติโย นิคฺคโห.

๒. (ก) โอกาสสจฺจิกฏฺโ

๑. อนุโลมปจฺจนีกํ

๑๑. ปุคฺคโล อุปลพฺภติ สจฺจิกฏฺปรมตฺเถนาติ? อามนฺตา. สพฺพตฺถ ปุคฺคโล อุปลพฺภติ สจฺจิกฏฺปรมตฺเถนาติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ.

อาชานาหิ นิคฺคหํ. หฺจิ ปุคฺคโล อุปลพฺภติ สจฺจิกฏฺปรมตฺเถน, เตน วต เร วตฺตพฺเพ – ‘‘สพฺพตฺถ ปุคฺคโล อุปลพฺภติ สจฺจิกฏฺปรมตฺเถนา’’ติ. ยํ ตตฺถ วเทสิ – ‘‘วตฺตพฺเพ โข – ‘ปุคฺคโล อุปลพฺภติ สจฺจิกฏฺปรมตฺเถน,’ โน จ วตฺตพฺเพ – ‘สพฺพตฺถ ปุคฺคโล อุปลพฺภติ สจฺจิกฏฺปรมตฺเถนา’’’ติ มิจฺฉา.

โน เจ ปน วตฺตพฺเพ – ‘‘สพฺพตฺถ ปุคฺคโล อุปลพฺภติ สจฺจิกฏฺปรมตฺเถนา’’ติ, โน จ วต เร วตฺตพฺเพ – ‘‘ปุคฺคโล อุปลพฺภติ สจฺจิกฏฺปรมตฺเถนา’’ติ. ยํ ตตฺถ วเทสิ – ‘‘วตฺตพฺเพ โข – ‘ปุคฺคโล อุปลพฺภติ สจฺจิกฏฺปรมตฺเถน,’ โน จ วตฺตพฺเพ – ‘สพฺพตฺถ ปุคฺคโล อุปลพฺภติ สจฺจิกฏฺปรมตฺเถนา’’’ติ มิจฺฉา…เป….

ตติโย นิคฺคโห.

๓. (ก) กาลสจฺจิกฏฺโ

๑. อนุโลมปจฺจนีกํ

๑๒. ปุคฺคโล อุปลพฺภติ สจฺจิกฏฺปรมตฺเถนาติ? อามนฺตา. สพฺพทา ปุคฺคโล อุปลพฺภติ สจฺจิกฏฺปรมตฺเถนาติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ.

อาชานาหิ นิคฺคหํ. หฺจิ ปุคฺคโล อุปลพฺภติ สจฺจิกฏฺปรมตฺเถน, เตน วต เร วตฺตพฺเพ – ‘‘สพฺพทา ปุคฺคโล อุปลพฺภติ สจฺจิกฏฺปรมตฺเถนา’’ติ. ยํ ตตฺถ วเทสิ – ‘‘วตฺตพฺเพ โข – ‘ปุคฺคโล อุปลพฺภติ สจฺจิกฏฺปรมตฺเถน,’ โน จ วตฺตพฺเพ – ‘สพฺพทา ปุคฺคโล อุปลพฺภติ สจฺจิกฏฺปรมตฺเถนา’’’ติ มิจฺฉา.

โน เจ ปน วตฺตพฺเพ – ‘‘สพฺพทา ปุคฺคโล อุปลพฺภติ สจฺจิกฏฺปรมตฺเถนา’’ติ, โน จ วต เร วตฺตพฺเพ – ‘‘ปุคฺคโล อุปลพฺภติ สจฺจิกฏฺปรมตฺเถนา’’ติ. ยํ ตตฺถ วเทสิ – ‘‘วตฺตพฺเพ โข – ‘ปุคฺคโล อุปลพฺภติ สจฺจิกฏฺปรมตฺเถน,’ โน จ วตฺตพฺเพ – ‘สพฺพทา ปุคฺคโล อุปลพฺภติ สจฺจิกฏฺปรมตฺเถนา’’’ติ มิจฺฉา…เป….

จตุตฺโถ นิคฺคโห.

๔. (ก) อวยวสจฺจิกฏฺโ

๑. อนุโลมปจฺจนีกํ

๑๓. ปุคฺคโล อุปลพฺภติ สจฺจิกฏฺปรมตฺเถนาติ? อามนฺตา. สพฺเพสุ ปุคฺคโล อุปลพฺภติ สจฺจิกฏฺปรมตฺเถนาติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ.

อาชานาหิ นิคฺคหํ. หฺจิ ปุคฺคโล อุปลพฺภติ สจฺจิกฏฺปรมตฺเถน, เตน วต เร วตฺตพฺเพ – ‘‘สพฺเพสุ ปุคฺคโล อุปลพฺภติ สจฺจิกฏฺปรมตฺเถนา’’ติ. ยํ ตตฺถ วเทสิ – ‘‘วตฺตพฺเพ โข – ‘ปุคฺคโล อุปลพฺภติ สจฺจิกฏฺปรมตฺเถน,’ โน จ วตฺตพฺเพ – ‘สพฺเพสุ ปุคฺคโล อุปลพฺภติ สจฺจิกฏฺปรมตฺเถนา’’’ติ มิจฺฉา.

โน เจ ปน วตฺตพฺเพ – ‘‘สพฺเพสุ ปุคฺคโล อุปลพฺภติ สจฺจิกฏฺปรมตฺเถนา’’ติ, โน จ วต เร วตฺตพฺเพ – ‘‘ปุคฺคโล อุปลพฺภติ สจฺจิกฏฺปรมตฺเถนา’’ติ. ยํ ตตฺถ วเทสิ – ‘‘วตฺตพฺเพ โข – ‘ปุคฺคโล อุปลพฺภติ สจฺจิกฏฺปรมตฺเถน,’ โน จ วตฺตพฺเพ – ‘สพฺเพสุ ปุคฺคโล อุปลพฺภติ สจฺจิกฏฺปรมตฺเถนา’’’ติ มิจฺฉา…เป….

ปฺจโม นิคฺคโห.

๒. (ข) โอกาสสจฺจิกฏฺโ

๒. ปจฺจนีกานุโลมํ

๑๔. ปุคฺคโล นุปลพฺภติ สจฺจิกฏฺปรมตฺเถนาติ? อามนฺตา. สพฺพตฺถ ปุคฺคโล นุปลพฺภติ สจฺจิกฏฺปรมตฺเถนาติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ.

อาชานาหิ นิคฺคหํ. หฺจิ ปุคฺคโล นุปลพฺภติ สจฺจิกฏฺปรมตฺเถน, เตน วต เร วตฺตพฺเพ – ‘‘สพฺพตฺถ ปุคฺคโล นุปลพฺภติ สจฺจิกฏฺปรมตฺเถนา’’ติ. ยํ ตตฺถ วเทสิ – ‘‘วตฺตพฺเพ โข – ‘ปุคฺคโล นุปลพฺภติ สจฺจิกฏฺปรมตฺเถน,’ โน จ วตฺตพฺเพ – ‘สพฺพตฺถ ปุคฺคโล นุปลพฺภติ สจฺจิกฏฺปรมตฺเถนา’’’ติ มิจฺฉา.

โน เจ ปน วตฺตพฺเพ – ‘‘สพฺพตฺถ ปุคฺคโล นุปลพฺภติ สจฺจิกฏฺปรมตฺเถนา’’ติ, โน จ วต เร วตฺตพฺเพ – ‘‘ปุคฺคโล นุปลพฺภติ สจฺจิกฏฺปรมตฺเถนา’’ติ. ยํ ตตฺถ วเทสิ – ‘‘วตฺตพฺเพ โข – ‘ปุคฺคโล นุปลพฺภติ สจฺจิกฏฺปรมตฺเถน,’ โน จ วตฺตพฺเพ – ‘สพฺพตฺถ ปุคฺคโล นุปลพฺภติ สจฺจิกฏฺปรมตฺเถนา’’’ติ มิจฺฉา…เป….

ฉฏฺโ นิคฺคโห.

๓. (ข) กาลสจฺจิกฏฺโ

๒. ปจฺจนีกานุโลมํ

๑๕. ปุคฺคโล นุปลพฺภติ สจฺจิกฏฺปรมตฺเถนาติ? อามนฺตา. สพฺพทา ปุคฺคโล นุปลพฺภติ สจฺจิกฏฺปรมตฺเถนาติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ.

อาชานาหิ นิคฺคหํ. หฺจิ ปุคฺคโล นุปลพฺภติ สจฺจิกฏฺปรมตฺเถน, เตน วต เร วตฺตพฺเพ – ‘‘สพฺพทา ปุคฺคโล นุปลพฺภติ สจฺจิกฏฺปรมตฺเถนา’’ติ. ยํ ตตฺถ วเทสิ – ‘‘วตฺตพฺเพ โข – ‘ปุคฺคโล นุปลพฺภติ สจฺจิกฏฺปรมตฺเถน,’ โน จ วตฺตพฺเพ – ‘สพฺพทา ปุคฺคโล นุปลพฺภติ สจฺจิกฏฺปรมตฺเถนา’’’ติ มิจฺฉา.

โน เจ ปน วตฺตพฺเพ – ‘‘สพฺพทา ปุคฺคโล นุปลพฺภติ สจฺจิกฏฺปรมตฺเถนา’’ติ, โน จ วต เร วตฺตพฺเพ – ‘‘ปุคฺคโล นุปลพฺภติ สจฺจิกฏฺปรมตฺเถนา’’ติ. ยํ ตตฺถ วเทสิ – ‘‘วตฺตพฺเพ โข – ‘ปุคฺคโล นุปลพฺภติ สจฺจิกฏฺปรมตฺเถน,’ โน จ วตฺตพฺเพ – ‘สพฺพทา ปุคฺคโล นุปลพฺภติ สจฺจิกฏฺปรมตฺเถนา’’’ติ มิจฺฉา…เป….

สตฺตโม นิคฺคโห.

๔. (ข) อวยวสจฺจิกฏฺโ

๒. ปจฺจนีกานุโลมํ

๑๖. ปุคฺคโล นุปลพฺภติ สจฺจิกฏฺปรมตฺเถนาติ? อามนฺตา. สพฺเพสุ ปุคฺคโล นุปลพฺภติ สจฺจิกฏฺปรมตฺเถนาติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ.

อาชานาหิ นิคฺคหํ. หฺจิ ปุคฺคโล นุปลพฺภติ สจฺจิกฏฺปรมตฺเถน, เตน วต เร วตฺตพฺเพ – ‘‘สพฺเพสุ ปุคฺคโล นุปลพฺภติ สจฺจิกฏฺปรมตฺเถนา’’ติ. ยํ ตตฺถ วเทสิ – ‘‘วตฺตพฺเพ โข – ‘ปุคฺคโล นุปลพฺภติ สจฺจิกฏฺปรมตฺเถน,’ โน จ วตฺตพฺเพ – ‘สพฺเพสุ ปุคฺคโล นุปลพฺภติ สจฺจิกฏฺปรมตฺเถนา’’’ติ มิจฺฉา.

โน เจ ปน วตฺตพฺเพ – ‘‘สพฺเพสุ ปุคฺคโล นุปลพฺภติ สจฺจิกฏฺปรมตฺเถนา’’ติ, โน จ วต เร วตฺตพฺเพ – ‘‘ปุคฺคโล นุปลพฺภติ สจฺจิกฏฺปรมตฺเถนา’’ติ. ยํ ตตฺถ วเทสิ – ‘‘วตฺตพฺเพ โข – ‘ปุคฺคโล นุปลพฺภติ สจฺจิกฏฺปรมตฺเถน’, โน จ วตฺตพฺเพ – ‘สพฺเพสุ ปุคฺคโล นุปลพฺภติ สจฺจิกฏฺปรมตฺเถนา’’’ติ มิจฺฉา…เป….

อฏฺกนิคฺคโห.

๕. สุทฺธิกสํสนฺทนํ

๑๗. ปุคฺคโล อุปลพฺภติ สจฺจิกฏฺปรมตฺเถน, รูปฺจ อุปลพฺภติ สจฺจิกฏฺปรมตฺเถนาติ? อามนฺตา. อฺํ รูปํ อฺโ ปุคฺคโลติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ.

อาชานาหิ นิคฺคหํ. หฺจิ ปุคฺคโล อุปลพฺภติ สจฺจิกฏฺปรมตฺเถน, รูปฺจ อุปลพฺภติ สจฺจิกฏฺปรมตฺเถน, เตน วต เร วตฺตพฺเพ – ‘‘อฺํ รูปํ อฺโ ปุคฺคโล’’ติ. ยํ ตตฺถ วเทสิ – ‘‘วตฺตพฺเพ โข – ‘ปุคฺคโล อุปลพฺภติ สจฺจิกฏฺปรมตฺเถน, รูปฺจ อุปลพฺภติ สจฺจิกฏฺปรมตฺเถน,’ โน จ วตฺตพฺเพ – ‘อฺํ รูปํ อฺโ ปุคฺคโล’’’ติ มิจฺฉา.

โน เจ ปน วตฺตพฺเพ – ‘‘อฺํ รูปํ อฺโ ปุคฺคโล’’ติ, โน จ วต เร วตฺตพฺเพ – ‘‘ปุคฺคโล อุปลพฺภติ สจฺจิกฏฺปรมตฺเถน, รูปฺจ อุปลพฺภติ สจฺจิกฏฺปรมตฺเถนา’’ติ. ยํ ตตฺถ วเทสิ – ‘‘วตฺตพฺเพ โข – ‘ปุคฺคโล อุปลพฺภติ สจฺจิกฏฺปรมตฺเถน, รูปฺจ อุปลพฺภติ สจฺจิกฏฺปรมตฺเถน’, โน จ วตฺตพฺเพ – ‘อฺํ รูปํ อฺโ ปุคฺคโล’’’ติ มิจฺฉา…เป….

๑๘. ปุคฺคโล อุปลพฺภติ สจฺจิกฏฺปรมตฺเถน, เวทนา จ อุปลพฺภติ สจฺจิกฏฺปรมตฺเถน…เป… สฺา จ อุปลพฺภติ…เป… สงฺขารา จ อุปลพฺภนฺติ…เป… วิฺาณฺจ อุปลพฺภติ สจฺจิกฏฺปรมตฺเถนาติ? อามนฺตา. อฺํ วิฺาณํ อฺโ ปุคฺคโลติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ.

อาชานาหิ นิคฺคหํ. หฺจิ ปุคฺคโล อุปลพฺภติ สจฺจิกฏฺปรมตฺเถน, วิฺาณฺจ อุปลพฺภติ สจฺจิกฏฺปรมตฺเถน, เตน วต เร วตฺตพฺเพ – ‘‘อฺํ วิฺาณํ อฺโ ปุคฺคโล’’ติ. ยํ ตตฺถ วเทสิ – ‘‘วตฺตพฺเพ โข – ‘ปุคฺคโล อุปลพฺภติ สจฺจิกฏฺปรมตฺเถน, วิฺาณฺจ อุปลพฺภติ สจฺจิกฏฺปรมตฺเถน,’ โน จ วตฺตพฺเพ – ‘อฺํ วิฺาณํ อฺโ ปุคฺคโล’’’ติ มิจฺฉา.

โน เจ ปน วตฺตพฺเพ – ‘‘อฺํ วิฺาณํ อฺโ ปุคฺคโล’’ติ, โน จ วต เร วตฺตพฺเพ – ‘‘ปุคฺคโล อุปลพฺภติ สจฺจิกฏฺปรมตฺเถน, วิฺาณฺจ อุปลพฺภติ สจฺจิกฏฺปรมตฺเถนา’’ติ. ยํ ตตฺถ วเทสิ – ‘‘วตฺตพฺเพ โข – ‘ปุคฺคโล อุปลพฺภติ สจฺจิกฏฺปรมตฺเถน, วิฺาณฺจ อุปลพฺภติ สจฺจิกฏฺปรมตฺเถน,’ โน จ วตฺตพฺเพ – ‘อฺํ วิฺาณํ อฺโ ปุคฺคโล’’’ติ มิจฺฉา…เป….

๑๙. ปุคฺคโล อุปลพฺภติ สจฺจิกฏฺปรมตฺเถน, จกฺขายตนฺจ อุปลพฺภติ สจฺจิกฏฺปรมตฺเถน…เป… โสตายตนฺจ อุปลพฺภติ… ฆานายตนฺจ อุปลพฺภติ… ชิวฺหายตนฺจ อุปลพฺภติ… กายายตนฺจ อุปลพฺภติ… รูปายตนฺจ อุปลพฺภติ… สทฺทายตนฺจ อุปลพฺภติ… คนฺธายตนฺจ อุปลพฺภติ… รสายตนฺจ อุปลพฺภติ… โผฏฺพฺพายตนฺจ อุปลพฺภติ… มนายตนฺจ อุปลพฺภติ… ธมฺมายตนฺจ อุปลพฺภติ สจฺจิกฏฺปรมตฺเถน…เป….

๒๐. จกฺขุธาตุ จ อุปลพฺภติ สจฺจิกฏฺปรมตฺเถน…เป… โสตธาตุ จ อุปลพฺภติ… ฆานธาตุ จ อุปลพฺภติ… ชิวฺหาธาตุ จ อุปลพฺภติ… กายธาตุ จ อุปลพฺภติ… รูปธาตุ จ อุปลพฺภติ… สทฺทธาตุ จ อุปลพฺภติ… คนฺธธาตุ จ อุปลพฺภติ… รสธาตุ จ อุปลพฺภติ… โผฏฺพฺพธาตุ จ อุปลพฺภติ… จกฺขุวิฺาณธาตุ จ อุปลพฺภติ… โสตวิฺาณธาตุ จ อุปลพฺภติ… ฆานวิฺาณธาตุ จ อุปลพฺภติ… ชิวฺหาวิฺาณธาตุ จ อุปลพฺภติ… กายวิฺาณธาตุ จ อุปลพฺภติ… มโนธาตุ จ อุปลพฺภติ… มโนวิฺาณธาตุ จ อุปลพฺภติ… ธมฺมธาตุ จ อุปลพฺภติ สจฺจิกฏฺปรมตฺเถน…เป….

๒๑. จกฺขุนฺทฺริยฺจ อุปลพฺภติ สจฺจิกฏฺปรมตฺเถน…เป… โสตินฺทฺริยฺจ อุปลพฺภติ… ฆานินฺทฺริยฺจ อุปลพฺภติ… ชิวฺหินฺทฺริยฺจ อุปลพฺภติ… กายินฺทฺริยฺจ อุปลพฺภติ … มนินฺทฺริยฺจ อุปลพฺภติ… ชีวิตินฺทฺริยฺจ อุปลพฺภติ… อิตฺถินฺทฺริยฺจ อุปลพฺภติ… ปุริสินฺทฺริยฺจ อุปลพฺภติ… สุขินฺทฺริยฺจ อุปลพฺภติ… ทุกฺขินฺทฺริยฺจ อุปลพฺภติ… โสมนสฺสินฺทฺริยฺจ อุปลพฺภติ… โทมนสฺสินฺทฺริยฺจ อุปลพฺภติ… อุเปกฺขินฺทฺริยฺจ อุปลพฺภติ… สทฺธินฺทฺริยฺจ อุปลพฺภติ… วีริยินฺทฺริยฺจ อุปลพฺภติ… สตินฺทฺริยฺจ อุปลพฺภติ… สมาธินฺทฺริยฺจ อุปลพฺภติ… ปฺินฺทฺริยฺจ อุปลพฺภติ… อนฺาตฺสฺสามีตินฺทฺริยฺจ อุปลพฺภติ… อฺินฺทฺริยฺจ อุปลพฺภติ… อฺาตาวินฺทฺริยฺจ อุปลพฺภติ สจฺจิกฏฺปรมตฺเถนาติ? อามนฺตา. อฺํ อฺาตาวินฺทฺริยํ อฺโ ปุคฺคโลติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ.

อาชานาหิ นิคฺคหํ. หฺจิ ปุคฺคโล อุปลพฺภติ สจฺจิกฏฺปรมตฺเถน, อฺาตาวินฺทฺริยฺจ อุปลพฺภติ สจฺจิกฏฺปรมตฺเถน, เตน วต เร วตฺตพฺเพ – ‘‘อฺํ อฺาตาวินฺทฺริยํ อฺโ ปุคฺคโล’’ติ. ยํ ตตฺถ วเทสิ – ‘‘วตฺตพฺเพ โข – ‘ปุคฺคโล อุปลพฺภติ สจฺจิกฏฺปรมตฺเถน, อฺาตาวินฺทฺริยฺจ อุปลพฺภติ สจฺจิกฏฺปรมตฺเถน,’ โน จ วตฺตพฺเพ – ‘อฺํ อฺาตาวินฺทฺริยํ อฺโ ปุคฺคโล’’’ติ มิจฺฉา.

โน เจ ปน วตฺตพฺเพ – ‘‘อฺํ อฺาตาวินฺทฺริยํ อฺโ ปุคฺคโล’’ติ, โน จ วต เร วตฺตพฺเพ – ‘‘ปุคฺคโล อุปลพฺภติ สจฺจิกฏฺปรมตฺเถน, อฺาตาวินฺทฺริยฺจ อุปลพฺภติ สจฺจิกฏฺปรมตฺเถนา’’ติ. ยํ ตตฺถ วเทสิ – ‘‘วตฺตพฺเพ โข – ‘ปุคฺคโล อุปลพฺภติ สจฺจิกฏฺปรมตฺเถน, อฺาตาวินฺทฺริยฺจ อุปลพฺภติ สจฺจิกฏฺปรมตฺเถน,’ โน จ วตฺตพฺเพ – ‘อฺํ อฺาตาวินฺทฺริยํ อฺโ ปุคฺคโล’’’ติ มิจฺฉา…เป….

๒๒. [ปุ. ป. มาติกา ๔.๒๔; อ. นิ. ๔.๙๕-๙๖] ปุคฺคโล นุปลพฺภติ สจฺจิกฏฺปรมตฺเถนาติ? อามนฺตา. วุตฺตํ ภควตา – ‘‘อตฺถิ ปุคฺคโล อตฺตหิตาย ปฏิปนฺโน,’’ รูปฺจ อุปลพฺภติ สจฺจิกฏฺปรมตฺเถนาติ? อามนฺตา. อฺํ รูปํ อฺโ ปุคฺคโลติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ.

อาชานาหิ ปฏิกมฺมํ. หฺจิ วุตฺตํ ภควตา – ‘‘อตฺถิ ปุคฺคโล อตฺตหิตาย ปฏิปนฺโน,’’ รูปฺจ อุปลพฺภติ สจฺจิกฏฺปรมตฺเถน, เตน วต เร วตฺตพฺเพ – ‘‘อฺํ รูปํ อฺโ ปุคฺคโล’’ติ. ยํ ตตฺถ วเทสิ – ‘‘วตฺตพฺเพ โข – ‘วุตฺตํ ภควตา – อตฺถิ ปุคฺคโล อตฺตหิตาย ปฏิปนฺโน, รูปฺจ อุปลพฺภติ สจฺจิกฏฺปรมตฺเถน,’ โน จ วตฺตพฺเพ – ‘อฺํ รูปํ อฺโ ปุคฺคโล’’’ติ มิจฺฉา.

โน เจ ปน วตฺตพฺเพ – ‘‘อฺํ รูปํ อฺโ ปุคฺคโล’’ติ, โน จ วต เร วตฺตพฺเพ – ‘‘วุตฺตํ ภควตา – ‘อตฺถิ ปุคฺคโล อตฺตหิตาย ปฏิปนฺโน,’ รูปฺจ อุปลพฺภติ สจฺจิกฏฺปรมตฺเถนา’’ติ. ยํ ตตฺถ วเทสิ – ‘‘วตฺตพฺเพ โข – ‘วุตฺตํ ภควตา – อตฺถิ ปุคฺคโล อตฺตหิตาย ปฏิปนฺโน, รูปฺจ อุปลพฺภติ สจฺจิกฏฺปรมตฺเถน,’ โน จ วตฺตพฺเพ – ‘อฺํ รูปํ อฺโ ปุคฺคโล’’’ติ มิจฺฉา…เป….

๒๓. ปุคฺคโล นุปลพฺภติ สจฺจิกฏฺปรมตฺเถนาติ? อามนฺตา. วุตฺตํ ภควตา – ‘‘อตฺถิ ปุคฺคโล อตฺตหิตาย ปฏิปนฺโน,’’ เวทนา จ อุปลพฺภติ…เป… สฺา จ อุปลพฺภติ…เป… สงฺขารา จ อุปลพฺภนฺติ…เป… วิฺาณฺจ อุปลพฺภติ สจฺจิกฏฺปรมตฺเถนาติ? อามนฺตา. อฺํ วิฺาณํ อฺโ ปุคฺคโลติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ.

อาชานาหิ ปฏิกมฺมํ. หฺจิ วุตฺตํ ภควตา – ‘‘อตฺถิ ปุคฺคโล อตฺตหิตาย ปฏิปนฺโน,’’ วิฺาณฺจ อุปลพฺภติ สจฺจิกฏฺปรมตฺเถน, เตน วต เร วตฺตพฺเพ – ‘‘อฺํ วิฺาณํ อฺโ ปุคฺคโล’’ติ. ยํ ตตฺถ วเทสิ – ‘‘วตฺตพฺเพ โข – ‘วุตฺตํ ภควตา – อตฺถิ ปุคฺคโล อตฺตหิตาย ปฏิปนฺโน, วิฺาณฺจ อุปลพฺภติ สจฺจิกฏฺปรมตฺเถน,’ โน จ วตฺตพฺเพ – ‘อฺํ วิฺาณํ อฺโ ปุคฺคโล’’’ติ มิจฺฉา.

โน เจ ปน วตฺตพฺเพ – ‘‘อฺํ วิฺาณํ อฺโ ปุคฺคโล’’ติ, โน จ วต เร วตฺตพฺเพ – ‘‘วุตฺตํ ภควตา – ‘อตฺถิ ปุคฺคโล อตฺตหิตาย ปฏิปนฺโน,’ วิฺาณฺจ อุปลพฺภติ สจฺจิกฏฺปรมตฺเถนา’’ติ. ยํ ตตฺถ วเทสิ – ‘‘วตฺตพฺเพ โข – ‘วุตฺตํ ภควตา – อตฺถิ ปุคฺคโล อตฺตหิตาย ปฏิปนฺโน,’ วิฺาณฺจ อุปลพฺภติ สจฺจิกฏฺปรมตฺเถน, โน จ วตฺตพฺเพ – ‘อฺํ วิฺาณํ อฺโ ปุคฺคโล’’’ติ มิจฺฉา…เป….

๒๔. ปุคฺคโล นุปลพฺภติ สจฺจิกฏฺปรมตฺเถนาติ? อามนฺตา. วุตฺตํ ภควตา – ‘‘อตฺถิ ปุคฺคโล อตฺตหิตาย ปฏิปนฺโน,’’ จกฺขายตนฺจ อุปลพฺภติ สจฺจิกฏฺปรมตฺเถน…เป… โสตายตนฺจ อุปลพฺภติ…เป… ธมฺมายตนฺจ อุปลพฺภติ สจฺจิกฏฺปรมตฺเถน…เป….

๒๕. จกฺขุธาตุ จ อุปลพฺภติ สจฺจิกฏฺปรมตฺเถน…เป… กายธาตุ จ อุปลพฺภติ…เป… รูปธาตุ จ อุปลพฺภติ…เป… โผฏฺพฺพธาตุ จ อุปลพฺภติ…เป… จกฺขุวิฺาณธาตุ จ อุปลพฺภติ…เป… มโนวิฺาณธาตุ จ อุปลพฺภติ…เป… ธมฺมธาตุ จ อุปลพฺภติ สจฺจิกฏฺปรมตฺเถน…เป….

๒๖. จกฺขุนฺทฺริยฺจ อุปลพฺภติ สจฺจิกฏฺปรมตฺเถน…เป… โสตินฺทฺริยฺจ อุปลพฺภติ สจฺจิกฏฺปรมตฺเถน…เป… อฺินฺทฺริยฺจ [อฺาตาวินฺทฺริยฺจ (พหูสุ)] อุปลพฺภติ สจฺจิกฏฺปรมตฺเถน…เป….

๒๗. ปุคฺคโล นุปลพฺภติ สจฺจิกฏฺปรมตฺเถนาติ? อามนฺตา. วุตฺตํ ภควตา – ‘‘อตฺถิ ปุคฺคโล อตฺตหิตาย ปฏิปนฺโน,’’ อฺาตาวินฺทฺริยฺจ อุปลพฺภติ สจฺจิกฏฺปรมตฺเถนาติ? อามนฺตา. อฺํ อฺาตาวินฺทฺริยํ อฺโ ปุคฺคโลติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ.

อาชานาหิ ปฏิกมฺมํ. หฺจิ วุตฺตํ ภควตา – ‘‘อตฺถิ ปุคฺคโล อตฺตหิตาย ปฏิปนฺโน,’’ อฺาตาวินฺทฺริยฺจ อุปลพฺภติ สจฺจิกฏฺปรมตฺเถน, เตน วต เร วตฺตพฺเพ – ‘‘อฺํ อฺาตาวินฺทฺริยํ อฺโ ปุคฺคโล’’ติ. ยํ ตตฺถ วเทสิ – ‘‘วตฺตพฺเพ โข – ‘วุตฺตํ ภควตา – อตฺถิ ปุคฺคโล อตฺตหิตาย ปฏิปนฺโน, อฺาตาวินฺทฺริยฺจ อุปลพฺภติ สจฺจิกฏฺปรมตฺเถน,’ โน จ วตฺตพฺเพ – ‘อฺํ อฺาตาวินฺทฺริยํ อฺโ ปุคฺคโล’’’ติ มิจฺฉา.

โน เจ ปน วตฺตพฺเพ – ‘‘อฺํ อฺาตาวินฺทฺริยํ อฺโ ปุคฺคโล’’ติ, โน จ วต เร วตฺตพฺเพ – ‘‘วุตฺตํ ภควตา – ‘อตฺถิ ปุคฺคโล อตฺตหิตาย ปฏิปนฺโน,’ อฺาตาวินฺทฺริยฺจ อุปลพฺภติ สจฺจิกฏฺปรมตฺเถนา’’ติ. ยํ ตตฺถ วเทสิ – ‘‘วตฺตพฺเพ โข – ‘วุตฺตํ ภควตา – อตฺถิ ปุคฺคโล อตฺตหิตาย ปฏิปนฺโน, อฺาตาวินฺทฺริยฺจ อุปลพฺภติ สจฺจิกฏฺปรมตฺเถน,’ โน จ วตฺตพฺเพ – ‘อฺํ อฺาตาวินฺทฺริยํ อฺโ ปุคฺคโล’’’ติ มิจฺฉา…เป….

สุทฺธิกสํสนฺทนา.

๖. โอปมฺมสํสนฺทนํ

๒๘. รูปํ อุปลพฺภติ สจฺจิกฏฺปรมตฺเถน, เวทนา จ อุปลพฺภติ สจฺจิกฏฺปรมตฺเถน, อฺํ รูปํ อฺา เวทนาติ? อามนฺตา. ปุคฺคโล อุปลพฺภติ สจฺจิกฏฺปรมตฺเถน, รูปฺจ อุปลพฺภติ สจฺจิกฏฺปรมตฺเถนาติ? อามนฺตา. อฺํ รูปํ อฺโ ปุคฺคโลติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ.

อาชานาหิ นิคฺคหํ. หฺจิ รูปํ อุปลพฺภติ สจฺจิกฏฺปรมตฺเถน, เวทนา จ อุปลพฺภติ สจฺจิกฏฺปรมตฺเถน, อฺํ รูปํ อฺา เวทนา, ปุคฺคโล อุปลพฺภติ สจฺจิกฏฺปรมตฺเถน, รูปฺจ อุปลพฺภติ สจฺจิกฏฺปรมตฺเถน; เตน วต เร วตฺตพฺเพ – ‘‘อฺํ รูปํ อฺโ ปุคฺคโล’’ติ. ยํ ตตฺถ วเทสิ – ‘‘วตฺตพฺเพ โข – ‘รูปํ อุปลพฺภติ สจฺจิกฏฺปรมตฺเถน, เวทนา จ อุปลพฺภติ สจฺจิกฏฺปรมตฺเถน, อฺํ รูปํ อฺา เวทนา, ปุคฺคโล อุปลพฺภติ สจฺจิกฏฺปรมตฺเถน, รูปฺจ อุปลพฺภติ สจฺจิกฏฺปรมตฺเถน,’ โน จ วตฺตพฺเพ – ‘อฺํ รูปํ อฺโ ปุคฺคโล’’’ติ มิจฺฉา.

โน เจ ปน วตฺตพฺเพ – ‘‘อฺํ รูปํ อฺโ ปุคฺคโล’’ติ, โน จ วต เร วตฺตพฺเพ – ‘‘รูปํ อุปลพฺภติ สจฺจิกฏฺปรมตฺเถน, เวทนา จ อุปลพฺภติ สจฺจิกฏฺปรมตฺเถน, อฺํ รูปํ อฺา เวทนา, ปุคฺคโล อุปลพฺภติ สจฺจิกฏฺปรมตฺเถน, รูปฺจ อุปลพฺภติ สจฺจิกฏฺปรมตฺเถนา’’ติ. ยํ ตตฺถ วเทสิ – ‘‘วตฺตพฺเพ โข – ‘รูปํ อุปลพฺภติ สจฺจิกฏฺปรมตฺเถน, เวทนา จ อุปลพฺภติ สจฺจิกฏฺปรมตฺเถน, อฺํ รูปํ อฺา เวทนา, ปุคฺคโล อุปลพฺภติ สจฺจิกฏฺปรมตฺเถน, รูปฺจ อุปลพฺภติ สจฺจิกฏฺปรมตฺเถน,’ โน จ วตฺตพฺเพ – ‘อฺํ รูปํ อฺโ ปุคฺคโล’’’ติ มิจฺฉา…เป….

๒๙. รูปํ อุปลพฺภติ สจฺจิกฏฺปรมตฺเถน, สฺา จ อุปลพฺภติ…เป… สงฺขารา จ อุปลพฺภนฺติ…เป… วิฺาณฺจ อุปลพฺภติ สจฺจิกฏฺปรมตฺเถน, อฺํ รูปํ อฺํ วิฺาณนฺติ? อามนฺตา. ปุคฺคโล อุปลพฺภติ สจฺจิกฏฺปรมตฺเถน, รูปฺจ อุปลพฺภติ สจฺจิกฏฺปรมตฺเถนาติ? อามนฺตา. อฺํ รูปํ อฺโ ปุคฺคโลติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ.

อาชานาหิ นิคฺคหํ. หฺจิ รูปํ อุปลพฺภติ สจฺจิกฏฺปรมตฺเถน, วิฺาณฺจ อุปลพฺภติ สจฺจิกฏฺปรมตฺเถน, อฺํ รูปํ อฺํ วิฺาณํ, ปุคฺคโล อุปลพฺภติ สจฺจิกฏฺปรมตฺเถน, รูปฺจ อุปลพฺภติ สจฺจิกฏฺปรมตฺเถน; เตน วต เร วตฺตพฺเพ – ‘‘อฺํ รูปํ อฺโ ปุคฺคโล’’ติ. ยํ ตตฺถ วเทสิ – ‘‘วตฺตพฺเพ โข – ‘รูปํ อุปลพฺภติ สจฺจิกฏฺปรมตฺเถน, วิฺาณฺจ อุปลพฺภติ สจฺจิกฏฺปรมตฺเถน, อฺํ รูปํ อฺํ วิฺาณํ, ปุคฺคโล อุปลพฺภติ สจฺจิกฏฺปรมตฺเถน, รูปฺจ อุปลพฺภติ สจฺจิกฏฺปรมตฺเถน,’ โน จ วตฺตพฺเพ – ‘อฺํ รูปํ อฺโ ปุคฺคโล’’’ติ มิจฺฉา.

โน เจ ปน วตฺตพฺเพ – ‘‘อฺํ รูปํ อฺโ ปุคฺคโล’’ติ, โน จ วต เร วตฺตพฺเพ – ‘‘รูปํ อุปลพฺภติ สจฺจิกฏฺปรมตฺเถน, วิฺาณฺจ อุปลพฺภติ สจฺจิกฏฺปรมตฺเถน, อฺํ รูปํ อฺํ วิฺาณํ, ปุคฺคโล อุปลพฺภติ สจฺจิกฏฺปรมตฺเถน, รูปฺจ อุปลพฺภติ สจฺจิกฏฺปรมตฺเถนา’’ติ. ยํ ตตฺถ วเทสิ – ‘‘วตฺตพฺเพ โข – ‘รูปํ อุปลพฺภติ สจฺจิกฏฺปรมตฺเถน, วิฺาณฺจ อุปลพฺภติ สจฺจิกฏฺปรมตฺเถน, อฺํ รูปํ อฺํ วิฺาณํ, ปุคฺคโล อุปลพฺภติ สจฺจิกฏฺปรมตฺเถน, รูปฺจ อุปลพฺภติ สจฺจิกฏฺปรมตฺเถน,’ โน จ วตฺตพฺเพ – ‘อฺํ รูปํ อฺโ ปุคฺคโล’’’ติ มิจฺฉา…เป….

๓๐. เวทนา อุปลพฺภติ สจฺจิกฏฺปรมตฺเถน, สฺา จ อุปลพฺภติ…เป… สงฺขารา จ อุปลพฺภนฺติ…เป… วิฺาณฺจ อุปลพฺภติ…เป… รูปฺจ อุปลพฺภติ สจฺจิกฏฺปรมตฺเถน…เป….

๓๑. สฺา อุปลพฺภติ สจฺจิกฏฺปรมตฺเถน, สงฺขารา จ อุปลพฺภนฺติ…เป… วิฺาณฺจ อุปลพฺภติ…เป… รูปฺจ อุปลพฺภติ…เป… เวทนา จ อุปลพฺภติ สจฺจิกฏฺปรมตฺเถน…เป….

๓๒. สงฺขารา อุปลพฺภนฺติ สจฺจิกฏฺปรมตฺเถน, วิฺาณฺจ อุปลพฺภติ…เป… รูปฺจ อุปลพฺภติ…เป… เวทนา จ อุปลพฺภติ…เป… สฺา จ อุปลพฺภติ สจฺจิกฏฺปรมตฺเถน…เป….

๓๓. วิฺาณํ อุปลพฺภติ สจฺจิกฏฺปรมตฺเถน, รูปฺจ อุปลพฺภติ…เป… เวทนา จ อุปลพฺภติ…เป… สฺา จ อุปลพฺภติ…เป… สงฺขารา จ อุปลพฺภนฺติ สจฺจิกฏฺปรมตฺเถน, อฺํ วิฺาณํ อฺเ สงฺขาราติ? อามนฺตา. ปุคฺคโล อุปลพฺภติ สจฺจิกฏฺปรมตฺเถน, วิฺาณฺจ อุปลพฺภติ สจฺจิกฏฺปรมตฺเถนาติ? อามนฺตา. อฺํ วิฺาณํ อฺโ ปุคฺคโลติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ.

อาชานาหิ นิคฺคหํ. หฺจิ วิฺาณํ อุปลพฺภติ สจฺจิกฏฺปรมตฺเถน, สงฺขารา จ อุปลพฺภนฺติ สจฺจิกฏฺปรมตฺเถน, อฺํ วิฺาณํ อฺเ สงฺขารา, ปุคฺคโล อุปลพฺภติ สจฺจิกฏฺปรมตฺเถน, วิฺาณฺจ อุปลพฺภติ สจฺจิกฏฺปรมตฺเถน; เตน วต เร วตฺตพฺเพ – ‘‘อฺํ วิฺาณํ อฺโ ปุคฺคโล’’ติ. ยํ ตตฺถ วเทสิ – ‘‘วตฺตพฺเพ โข – ‘วิฺาณํ อุปลพฺภติ สจฺจิกฏฺปรมตฺเถน, สงฺขารา จ อุปลพฺภนฺติ สจฺจิกฏฺปรมตฺเถน, อฺํ วิฺาณํ อฺเ สงฺขารา, ปุคฺคโล อุปลพฺภติ สจฺจิกฏฺปรมตฺเถน, วิฺาณฺจ อุปลพฺภติ สจฺจิกฏฺปรมตฺเถน,’ โน จ วตฺตพฺเพ – ‘อฺํ วิฺาณํ อฺโ ปุคฺคโล’’’ติ มิจฺฉา.

โน เจ ปน วตฺตพฺเพ – ‘‘อฺํ วิฺาณํ อฺโ ปุคฺคโล’’ติ, โน จ วต เร วตฺตพฺเพ – ‘‘วิฺาณํ อุปลพฺภติ สจฺจิกฏฺปรมตฺเถน, สงฺขารา จ อุปลพฺภนฺติ สจฺจิกฏฺปรมตฺเถน, อฺํ วิฺาณํ อฺเ สงฺขารา, ปุคฺคโล อุปลพฺภติ สจฺจิกฏฺปรมตฺเถน, วิฺาณฺจ อุปลพฺภติ สจฺจิกฏฺปรมตฺเถนา’’ติ. ยํ ตตฺถ วเทสิ – ‘‘วตฺตพฺเพ โข – ‘วิฺาณํ อุปลพฺภติ สจฺจิกฏฺปรมตฺเถน, สงฺขารา จ อุปลพฺภนฺติ สจฺจิกฏฺปรมตฺเถน, อฺํ วิฺาณํ อฺเ สงฺขารา, ปุคฺคโล อุปลพฺภติ สจฺจิกฏฺปรมตฺเถน, วิฺาณฺจ อุปลพฺภติ สจฺจิกฏฺปรมตฺเถน,’ โน จ วตฺตพฺเพ – ‘อฺํ วิฺาณํ อฺโ ปุคฺคโล’’’ติ มิจฺฉา…เป….

๓๔. จกฺขายตนํ อุปลพฺภติ สจฺจิกฏฺปรมตฺเถน, โสตายตนฺจ อุปลพฺภติ…เป… ธมฺมายตนฺจ อุปลพฺภติ สจฺจิกฏฺปรมตฺเถน…เป… โสตายตนํ อุปลพฺภติ…เป… ธมฺมายตนํ อุปลพฺภติ สจฺจิกฏฺปรมตฺเถน, จกฺขายตนฺจ อุปลพฺภติ…เป… มนายตนฺจ อุปลพฺภติ สจฺจิกฏฺปรมตฺเถน…เป….

๓๕. จกฺขุธาตุ อุปลพฺภติ สจฺจิกฏฺปรมตฺเถน, โสตธาตุ จ อุปลพฺภติ…เป… ธมฺมธาตุ จ อุปลพฺภติ สจฺจิกฏฺปรมตฺเถน…เป… โสตธาตุ อุปลพฺภติ…เป… ธมฺมธาตุ อุปลพฺภติ สจฺจิกฏฺปรมตฺเถน, จกฺขุธาตุ จ อุปลพฺภติ…เป… มโนวิฺาณธาตุ จ อุปลพฺภติ สจฺจิกฏฺปรมตฺเถน…เป….

๓๖. จกฺขุนฺทฺริยํ อุปลพฺภติ สจฺจิกฏฺปรมตฺเถน, โสตินฺทฺริยฺจ อุปลพฺภติ…เป… อฺาตาวินฺทฺริยฺจ อุปลพฺภติ สจฺจิกฏฺปรมตฺเถน…เป… โสตินฺทฺริยํ อุปลพฺภติ…เป… อฺาตาวินฺทฺริยํ อุปลพฺภติ สจฺจิกฏฺปรมตฺเถน…เป… จกฺขุนฺทฺริยฺจ อุปลพฺภติ…เป… อฺินฺทฺริยฺจ อุปลพฺภติ สจฺจิกฏฺปรมตฺเถน, อฺํ อฺาตาวินฺทฺริยํ อฺํ อฺินฺทฺริยนฺติ? อามนฺตา. ปุคฺคโล อุปลพฺภติ สจฺจิกฏฺปรมตฺเถน, อฺาตาวินฺทฺริยฺจ อุปลพฺภติ สจฺจิกฏฺปรมตฺเถนาติ? อามนฺตา. อฺํ อฺาตาวินฺทฺริยํ อฺโ ปุคฺคโลติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ.

อาชานาหิ นิคฺคหํ. หฺจิ อฺาตาวินฺทฺริยํ อุปลพฺภติ สจฺจิกฏฺปรมตฺเถน, อฺินฺทฺริยฺจ อุปลพฺภติ สจฺจิกฏฺปรมตฺเถน, อฺํ อฺาตาวินฺทฺริยํ อฺํ อฺินฺทฺริยํ, ปุคฺคโล อุปลพฺภติ สจฺจิกฏฺปรมตฺเถน, อฺาตาวินฺทฺริยฺจ อุปลพฺภติ สจฺจิกฏฺปรมตฺเถน; เตน วต เร วตฺตพฺเพ – ‘‘อฺํ อฺาตาวินฺทฺริยํ อฺโ ปุคฺคโล’’ติ. ยํ ตตฺถ วเทสิ – ‘‘วตฺตพฺเพ โข – ‘อฺาตาวินฺทฺริยํ อุปลพฺภติ สจฺจิกฏฺปรมตฺเถน, อฺินฺทฺริยฺจ อุปลพฺภติ สจฺจิกฏฺปรมตฺเถน, อฺํ อฺาตาวินฺทฺริยํ อฺํ อฺินฺทฺริยํ, ปุคฺคโล อุปลพฺภติ สจฺจิกฏฺปรมตฺเถน, อฺาตาวินฺทฺริยฺจ อุปลพฺภติ สจฺจิกฏฺปรมตฺเถน,’ โน จ วตฺตพฺเพ – ‘อฺํ อฺาตาวินฺทฺริยํ อฺโ ปุคฺคโล’’’ติ มิจฺฉา.

โน เจ ปน วตฺตพฺเพ – ‘‘อฺํ อฺาตาวินฺทฺริยํ อฺโ ปุคฺคโล’’ติ, โน จ วต เร วตฺตพฺเพ – ‘‘อฺาตาวินฺทฺริยํ อุปลพฺภติ สจฺจิกฏฺปรมตฺเถน, อฺินฺทฺริยฺจ อุปลพฺภติ สจฺจิกฏฺปรมตฺเถน, อฺํ อฺาตาวินฺทฺริยํ อฺํ อฺินฺทฺริยํ, ปุคฺคโล อุปลพฺภติ สจฺจิกฏฺปรมตฺเถน, อฺาตาวินฺทฺริยฺจ อุปลพฺภติ สจฺจิกฏฺปรมตฺเถนา’’ติ. ยํ ตตฺถ วเทสิ – ‘‘วตฺตพฺเพ โข – ‘อฺาตาวินฺทฺริยํ อุปลพฺภติ สจฺจิกฏฺปรมตฺเถน, อฺินฺทฺริยฺจ อุปลพฺภติ สจฺจิกฏฺปรมตฺเถน, อฺํ อฺาตาวินฺทฺริยํ อฺํ อฺินฺทฺริยํ, ปุคฺคโล อุปลพฺภติ สจฺจิกฏฺปรมตฺเถน, อฺาตาวินฺทฺริยฺจ อุปลพฺภติ สจฺจิกฏฺปรมตฺเถน,’ โน จ วตฺตพฺเพ – ‘อฺํ อฺาตาวินฺทฺริยํ อฺโ ปุคฺคโล’’’ติ มิจฺฉา…เป….

๓๗. รูปํ อุปลพฺภติ สจฺจิกฏฺปรมตฺเถน, เวทนา จ อุปลพฺภติ สจฺจิกฏฺปรมตฺเถน, อฺํ รูปํ อฺา เวทนาติ? อามนฺตา. วุตฺตํ ภควตา – ‘‘อตฺถิ ปุคฺคโล อตฺตหิตาย ปฏิปนฺโน,’’ รูปฺจ อุปลพฺภติ สจฺจิกฏฺปรมตฺเถนาติ? อามนฺตา. อฺํ รูปํ อฺโ ปุคฺคโลติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ.

อาชานาหิ ปฏิกมฺมํ. หฺจิ รูปํ อุปลพฺภติ สจฺจิกฏฺปรมตฺเถน, เวทนา จ อุปลพฺภติ สจฺจิกฏฺปรมตฺเถน, อฺํ รูปํ อฺา เวทนา, วุตฺตํ ภควตา – ‘‘อตฺถิ ปุคฺคโล อตฺตหิตาย ปฏิปนฺโน,’’ รูปฺจ อุปลพฺภติ สจฺจิกฏฺปรมตฺเถน; เตน วต เร วตฺตพฺเพ – อฺํ รูปํ อฺโ ปุคฺคโลติ. ยํ ตตฺถ วเทสิ – ‘‘วตฺตพฺเพ โข – ‘รูปํ อุปลพฺภติ สจฺจิกฏฺปรมตฺเถน, เวทนา จ อุปลพฺภติ สจฺจิกฏฺปรมตฺเถน, อฺํ รูปํ อฺา เวทนา, วุตฺตํ ภควตา – อตฺถิ ปุคฺคโล อตฺตหิตาย ปฏิปนฺโน, รูปฺจ อุปลพฺภติ สจฺจิกฏฺปรมตฺเถน,’ โน จ วตฺตพฺเพ – ‘อฺํ รูปํ อฺโ ปุคฺคโล’’’ติ มิจฺฉา.

โน เจ ปน วตฺตพฺเพ – ‘‘อฺํ รูปํ อฺโ ปุคฺคโล’’ติ, โน จ วต เร วตฺตพฺเพ – ‘‘รูปํ อุปลพฺภติ สจฺจิกฏฺปรมตฺเถน, เวทนา จ อุปลพฺภติ สจฺจิกฏฺปรมตฺเถน, อฺํ รูปํ อฺา เวทนา, วุตฺตํ ภควตา – ‘อตฺถิ ปุคฺคโล อตฺตหิตาย ปฏิปนฺโน,’ รูปฺจ อุปลพฺภติ สจฺจิกฏฺปรมตฺเถนา’’ติ. ยํ ตตฺถ วเทสิ – ‘‘วตฺตพฺเพ โข – ‘รูปํ อุปลพฺภติ สจฺจิกฏฺปรมตฺเถน, เวทนา จ อุปลพฺภติ สจฺจิกฏฺปรมตฺเถน, อฺํ รูปํ อฺา เวทนา, วุตฺตํ ภควตา – อตฺถิ ปุคฺคโล อตฺตหิตาย ปฏิปนฺโน, รูปฺจ อุปลพฺภติ สจฺจิกฏฺปรมตฺเถน,’ โน จ วตฺตพฺเพ – ‘อฺํ รูปํ อฺโ ปุคฺคโล’’’ติ มิจฺฉา…เป….

๓๘. รูปํ อุปลพฺภติ สจฺจิกฏฺปรมตฺเถน, สฺา จ อุปลพฺภติ… สงฺขารา จ อุปลพฺภนฺติ… วิฺาณฺจ อุปลพฺภติ สจฺจิกฏฺปรมตฺเถน…เป….

๓๙. เวทนา อุปลพฺภติ สจฺจิกฏฺปรมตฺเถน, สฺา จ อุปลพฺภติ… สงฺขารา จ อุปลพฺภนฺติ… วิฺาณฺจ อุปลพฺภติ… รูปฺจ อุปลพฺภติ สจฺจิกฏฺปรมตฺเถน…เป….

๔๐. สฺา อุปลพฺภติ สจฺจิกฏฺปรมตฺเถน, สงฺขารา จ อุปลพฺภนฺติ… วิฺาณฺจ อุปลพฺภติ… รูปฺจ อุปลพฺภติ… เวทนา จ อุปลพฺภติ สจฺจิกฏฺปรมตฺเถน…เป….

๔๑. สงฺขารา อุปลพฺภนฺติ สจฺจิกฏฺปรมตฺเถน, วิฺาณฺจ อุปลพฺภติ… รูปฺจ อุปลพฺภติ… เวทนา จ อุปลพฺภติ… สฺา จ อุปลพฺภติ สจฺจิกฏฺปรมตฺเถน…เป….

๔๒. วิฺาณํ อุปลพฺภติ สจฺจิกฏฺปรมตฺเถน, รูปฺจ อุปลพฺภติ… เวทนา จ อุปลพฺภติ… สฺา จ อุปลพฺภติ… สงฺขารา จ อุปลพฺภนฺติ สจฺจิกฏฺปรมตฺเถน…เป….

๔๓. จกฺขายตนํ อุปลพฺภติ สจฺจิกฏฺปรมตฺเถน, โสตายตนฺจ อุปลพฺภติ…เป… ธมฺมายตนฺจ อุปลพฺภติ สจฺจิกฏฺปรมตฺเถน…เป… โสตายตนํ อุปลพฺภติ…เป… ธมฺมายตนํ อุปลพฺภติ สจฺจิกฏฺปรมตฺเถน จกฺขายตนฺจ อุปลพฺภติ…เป… มนายตนฺจ อุปลพฺภติ สจฺจิกฏฺปรมตฺเถน…เป….

๔๔. จกฺขุธาตุ อุปลพฺภติ สจฺจิกฏฺปรมตฺเถน, โสตธาตุ จ อุปลพฺภติ…เป… ธมฺมธาตุ จ อุปลพฺภติ สจฺจิกฏฺปรมตฺเถน…เป… โสตธาตุ อุปลพฺภติ สจฺจิกฏฺปรมตฺเถน…เป… ธมฺมธาตุ อุปลพฺภติ สจฺจิกฏฺปรมตฺเถน, จกฺขุธาตุ จ อุปลพฺภติ…เป… มโนวิฺาณธาตุ จ อุปลพฺภติ สจฺจิกฏฺปรมตฺเถน…เป….

๔๕. จกฺขุนฺทฺริยํ อุปลพฺภติ สจฺจิกฏฺปรมตฺเถน, โสตินฺทฺริยฺจ อุปลพฺภติ…เป… อฺาตาวินฺทฺริยฺจ อุปลพฺภติ สจฺจิกฏฺปรมตฺเถน…เป… โสตินฺทฺริยํ อุปลพฺภติ…เป… อฺาตาวินฺทฺริยํ อุปลพฺภติ สจฺจิกฏฺปรมตฺเถน, จกฺขุนฺทฺริยฺจ อุปลพฺภติ…เป… อฺินฺทฺริยฺจ อุปลพฺภติ สจฺจิกฏฺปรมตฺเถน; อฺํ อฺาตาวินฺทฺริยํ อฺํ อฺินฺทฺริยนฺติ? อามนฺตา. วุตฺตํ ภควตา – ‘‘อตฺถิ ปุคฺคโล อตฺตหิตาย ปฏิปนฺโน,’’ อฺาตาวินฺทฺริยฺจ อุปลพฺภติ สจฺจิกฏฺปรมตฺเถนาติ? อามนฺตา. อฺํ อฺาตาวินฺทฺริยํ อฺโ ปุคฺคโลติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ.

อาชานาหิ ปฏิกมฺมํ. หฺจิ อฺาตาวินฺทฺริยํ อุปลพฺภติ สจฺจิกฏฺปรมตฺเถน, อฺินฺทฺริยฺจ อุปลพฺภติ สจฺจิกฏฺปรมตฺเถน, อฺํ อฺาตาวินฺทฺริยํ อฺํ อฺินฺทฺริยํ, วุตฺตํ ภควตา – ‘‘อตฺถิ ปุคฺคโล อตฺตหิตาย ปฏิปนฺโน,’’ อฺาตาวินฺทฺริยฺจ อุปลพฺภติ สจฺจิกฏฺปรมตฺเถน; เตน วต เร วตฺตพฺเพ – ‘‘อฺํ อฺาตาวินฺทฺริยํ อฺโ ปุคฺคโล’’ติ. ยํ ตตฺถ วเทสิ – ‘‘วตฺตพฺเพ โข – ‘อฺาตาวินฺทฺริยํ อุปลพฺภติ สจฺจิกฏฺปรมตฺเถน, อฺินฺทฺริยฺจ อุปลพฺภติ สจฺจิกฏฺปรมตฺเถน, อฺํ อฺาตาวินฺทฺริยํ อฺํ อฺินฺทฺริยํ, วุตฺตํ ภควตา – อตฺถิ ปุคฺคโล อตฺตหิตาย ปฏิปนฺโน, อฺาตาวินฺทฺริยฺจ อุปลพฺภติ สจฺจิกฏฺปรมตฺเถน,’ โน จ วตฺตพฺเพ – ‘อฺํ อฺาตาวินฺทฺริยํ อฺโ ปุคฺคโล’’’ติ มิจฺฉา.

โน เจ ปน วตฺตพฺเพ – ‘‘อฺํ อฺาตาวินฺทฺริยํ อฺโ ปุคฺคโล’’ติ, โน จ วต เร วตฺตพฺเพ – ‘‘อฺาตาวินฺทฺริยํ อุปลพฺภติ สจฺจิกฏฺปรมตฺเถน, อฺินฺทฺริยฺจ อุปลพฺภติ สจฺจิกฏฺปรมตฺเถน, อฺํ อฺาตาวินฺทฺริยํ อฺํ อฺินฺทฺริยํ, วุตฺตํ ภควตา – ‘อตฺถิ ปุคฺคโล อตฺตหิตาย ปฏิปนฺโน,’ อฺาตาวินฺทฺริยฺจ อุปลพฺภติ สจฺจิกฏฺปรมตฺเถนา’’ติ. ยํ ตตฺถ วเทสิ – ‘‘วตฺตพฺเพ โข – ‘อฺาตาวินฺทฺริยํ อุปลพฺภติ สจฺจิกฏฺปรมตฺเถน, อฺินฺทฺริยฺจ อุปลพฺภติ สจฺจิกฏฺปรมตฺเถน, อฺํ อฺาตาวินฺทฺริยํ อฺํ อฺินฺทฺริยํ, วุตฺตํ ภควตา – อตฺถิ ปุคฺคโล อตฺตหิตาย ปฏิปนฺโน, อฺาตาวินฺทฺริยฺจ อุปลพฺภติ สจฺจิกฏฺปรมตฺเถน,’ โน จ วตฺตพฺเพ – ‘อฺํ อฺาตาวินฺทฺริยํ อฺโ ปุคฺคโล’’’ติ มิจฺฉา…เป….

โอปมฺมสํสนฺทนํ.

๗. จตุกฺกนยสํสนฺทนํ

๔๖. ปุคฺคโล อุปลพฺภติ สจฺจิกฏฺปรมตฺเถนาติ? อามนฺตา. รูปํ ปุคฺคโลติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ.

อาชานาหิ นิคฺคหํ. หฺจิ ปุคฺคโล อุปลพฺภติ สจฺจิกฏฺปรมตฺเถน, เตน วต เร วตฺตพฺเพ – ‘‘รูปํ ปุคฺคโล’’ติ. ยํ ตตฺถ วเทสิ – ‘‘วตฺตพฺเพ โข – ‘ปุคฺคโล อุปลพฺภติ สจฺจิกฏฺปรมตฺเถน,’ โน จ วตฺตพฺเพ – ‘รูปํ ปุคฺคโล’’’ติ มิจฺฉา.

โน เจ ปน วตฺตพฺเพ – ‘‘รูปํ ปุคฺคโล’’ติ, โน จ วต เร วตฺตพฺเพ – ‘‘ปุคฺคโล อุปลพฺภติ สจฺจิกฏฺปรมตฺเถนา’’ติ. ยํ ตตฺถ วเทสิ – ‘‘วตฺตพฺเพ โข – ‘ปุคฺคโล อุปลพฺภติ สจฺจิกฏฺปรมตฺเถน,’ โน จ วตฺตพฺเพ – ‘รูปํ ปุคฺคโล’’’ติ มิจฺฉา…เป….

๔๗. ปุคฺคโล อุปลพฺภติ สจฺจิกฏฺปรมตฺเถนาติ? อามนฺตา. รูปสฺมึ ปุคฺคโล…เป… อฺตฺร รูปา ปุคฺคโล…เป… ปุคฺคลสฺมึ รูปนฺติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ.

อาชานาหิ นิคฺคหํ. หฺจิ ปุคฺคโล อุปลพฺภติ สจฺจิกฏฺปรมตฺเถน, เตน วต เร วตฺตพฺเพ – ‘‘ปุคฺคลสฺมึ รูป’’นฺติ. ยํ ตตฺถ วเทสิ – ‘‘วตฺตพฺเพ โข – ‘ปุคฺคโล อุปลพฺภติ สจฺจิกฏฺปรมตฺเถน,’ โน จ วตฺตพฺเพ – ‘ปุคฺคลสฺมึ รูป’’’นฺติ มิจฺฉา.

โน เจ ปน วตฺตพฺเพ – ‘‘ปุคฺคลสฺมึ รูป’’นฺติ, โน จ วต เร วตฺตพฺเพ – ‘‘ปุคฺคโล อุปลพฺภติ สจฺจิกฏฺปรมตฺเถนา’’ติ. ยํ ตตฺถ วเทสิ – ‘‘วตฺตพฺเพ โข – ‘ปุคฺคโล อุปลพฺภติ สจฺจิกฏฺปรมตฺเถน,’ โน จ วตฺตพฺเพ – ‘ปุคฺคลสฺมึ รูป’’’นฺติ มิจฺฉา…เป….

๔๘. ปุคฺคโล อุปลพฺภติ สจฺจิกฏฺปรมตฺเถนาติ? อามนฺตา. เวทนา ปุคฺคโล…เป… เวทนาย ปุคฺคโล…เป… อฺตฺร เวทนาย ปุคฺคโล…เป… ปุคฺคลสฺมึ เวทนา…เป….

สฺา ปุคฺคโล…เป… สฺาย ปุคฺคโล…เป… อฺตฺร สฺาย ปุคฺคโล…เป… ปุคฺคลสฺมึ สฺา…เป….

สงฺขารา ปุคฺคโล…เป… สงฺขาเรสุ ปุคฺคโล…เป… อฺตฺร สงฺขาเรหิ ปุคฺคโล…เป… ปุคฺคลสฺมึ สงฺขารา…เป….

วิฺาณํ ปุคฺคโล…เป… วิฺาณสฺมึ ปุคฺคโล…เป… อฺตฺร วิฺาณา ปุคฺคโล…เป… ปุคฺคลสฺมึ วิฺาณนฺติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ.

อาชานาหิ นิคฺคหํ. หฺจิ ปุคฺคโล อุปลพฺภติ สจฺจิกฏฺปรมตฺเถน, เตน วต เร วตฺตพฺเพ – ‘‘ปุคฺคลสฺมึ วิฺาณ’’นฺติ. ยํ ตตฺถ วเทสิ – ‘‘วตฺตพฺเพ โข – ‘ปุคฺคโล อุปลพฺภติ สจฺจิกฏฺปรมตฺเถน,’ โน จ วตฺตพฺเพ – ‘ปุคฺคลสฺมึ วิฺาณ’’’นฺติ มิจฺฉา.

โน เจ ปน วตฺตพฺเพ – ‘‘ปุคฺคลสฺมึ วิฺาณ’’นฺติ, โน จ วต เร วตฺตพฺเพ – ‘‘ปุคฺคโล อุปลพฺภติ สจฺจิกฏฺปรมตฺเถนา’’ติ. ยํ ตตฺถ วเทสิ – ‘‘วตฺตพฺเพ โข – ‘ปุคฺคโล อุปลพฺภติ สจฺจิกฏฺปรมตฺเถน,’ โน จ วตฺตพฺเพ – ‘ปุคฺคลสฺมึ วิฺาณ’’’นฺติ มิจฺฉา…เป….

๔๙. ปุคฺคโล อุปลพฺภติ สจฺจิกฏฺปรมตฺเถนาติ? อามนฺตา. จกฺขายตนํ ปุคฺคโล…เป… จกฺขายตนสฺมึ ปุคฺคโล…เป… อฺตฺร จกฺขายตนา ปุคฺคโล…เป… ปุคฺคลสฺมึ จกฺขายตนํ…เป… ธมฺมายตนํ ปุคฺคโล…เป… ธมฺมายตนสฺมึ ปุคฺคโล…เป… อฺตฺร ธมฺมายตนา ปุคฺคโล…เป… ปุคฺคลสฺมึ ธมฺมายตนํ…เป….

จกฺขุธาตุ ปุคฺคโล…เป… จกฺขุธาตุยา ปุคฺคโล…เป… อฺตฺร จกฺขุธาตุยา ปุคฺคโล…เป… ปุคฺคลสฺมึ จกฺขุธาตุ…เป… ธมฺมธาตุ ปุคฺคโล…เป… ธมฺมธาตุยา ปุคฺคโล…เป… อฺตฺร ธมฺมธาตุยา ปุคฺคโล…เป… ปุคฺคลสฺมึ ธมฺมธาตุ…เป….

จกฺขุนฺทฺริยํ ปุคฺคโล…เป… จกฺขุนฺทฺริยสฺมึ ปุคฺคโล…เป… อฺตฺร จกฺขุนฺทฺริยา ปุคฺคโล …เป… ปุคฺคลสฺมึ จกฺขุนฺทฺริยํ…เป… อฺาตาวินฺทฺริยํ ปุคฺคโล…เป… อฺาตาวินฺทฺริยสฺมึ ปุคฺคโล…เป… อฺตฺร อฺาตาวินฺทฺริยา ปุคฺคโล…เป… ปุคฺคลสฺมึ อฺาตาวินฺทฺริยนฺติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ.

อาชานาหิ นิคฺคหํ. หฺจิ ปุคฺคโล อุปลพฺภติ สจฺจิกฏฺปรมตฺเถน, เตน วต เร วตฺตพฺเพ – ‘‘ปุคฺคลสฺมึ อฺาตาวินฺทฺริย’’นฺติ. ยํ ตตฺถ วเทสิ – ‘‘วตฺตพฺเพ โข – ‘ปุคฺคโล อุปลพฺภติ สจฺจิกฏฺปรมตฺเถน,’ โน จ วตฺตพฺเพ – ‘ปุคฺคลสฺมึ อฺาตาวินฺทฺริย’’’นฺติ มิจฺฉา.

โน เจ ปน วตฺตพฺเพ – ‘‘ปุคฺคลสฺมึ อฺาตาวินฺทฺริย’’นฺติ, โน จ วต เร วตฺตพฺเพ – ‘‘ปุคฺคโล อุปลพฺภติ สจฺจิกฏฺปรมตฺเถนา’’ติ. ยํ ตตฺถ วเทสิ – ‘‘วตฺตพฺเพ โข – ‘ปุคฺคโล อุปลพฺภติ สจฺจิกฏฺปรมตฺเถน,’ โน จ วตฺตพฺเพ – ‘ปุคฺคลสฺมึ อฺาตาวินฺทฺริย’’’นฺติ มิจฺฉา…เป….

๕๐. ปุคฺคโล นุปลพฺภติ สจฺจิกฏฺปรมตฺเถนาติ? อามนฺตา. วุตฺตํ ภควตา – ‘‘อตฺถิ ปุคฺคโล อตฺตหิตาย ปฏิปนฺโน’’ติ? อามนฺตา. รูปํ ปุคฺคโลติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ.

อาชานาหิ ปฏิกมฺมํ. หฺจิ วุตฺตํ ภควตา – ‘‘อตฺถิ ปุคฺคโล อตฺตหิตาย ปฏิปนฺโน,’’ เตน วต เร วตฺตพฺเพ – ‘‘รูปํ ปุคฺคโล’’ติ. ยํ ตตฺถ วเทสิ – ‘‘วตฺตพฺเพ โข – ‘วุตฺตํ ภควตา – อตฺถิ ปุคฺคโล อตฺตหิตาย ปฏิปนฺโน,’ โน จ วตฺตพฺเพ – ‘รูปํ ปุคฺคโลติ’’’ มิจฺฉา.

โน เจ ปน วตฺตพฺเพ – ‘‘รูปํ ปุคฺคโล’’ติ, โน จ วต เร วตฺตพฺเพ – ‘‘วุตฺตํ ภควตา – ‘อตฺถิ ปุคฺคโล อตฺตหิตาย ปฏิปนฺโน’’’ติ. ยํ ตตฺถ วเทสิ – ‘‘วตฺตพฺเพ โข – ‘วุตฺตํ ภควตา – อตฺถิ ปุคฺคโล อตฺตหิตาย ปฏิปนฺโน,’ โน จ วตฺตพฺเพ – ‘รูปํ ปุคฺคโล’’’ติ มิจฺฉา…เป….

๕๑. ปุคฺคโล นุปลพฺภติ สจฺจิกฏฺปรมตฺเถนาติ? อามนฺตา. วุตฺตํ ภควตา – ‘‘อตฺถิ ปุคฺคโล อตฺตหิตาย ปฏิปนฺโน’’ติ? อามนฺตา. รูปสฺมึ ปุคฺคโล…เป… อฺตฺร รูปา ปุคฺคโล…เป… ปุคฺคลสฺมึ รูปํ…เป….

เวทนา ปุคฺคโล…เป… เวทนาย ปุคฺคโล…เป… อฺตฺร เวทนาย ปุคฺคโล…เป… ปุคฺคลสฺมึ เวทนา…เป….

สฺา ปุคฺคโล…เป… สฺาย ปุคฺคโล…เป… อฺตฺร สฺาย ปุคฺคโล…เป… ปุคฺคลสฺมึ สฺา…เป….

สงฺขารา ปุคฺคโล…เป… สงฺขาเรสุ ปุคฺคโล…เป… อฺตฺร สงฺขาเรหิ ปุคฺคโล…เป… ปุคฺคลสฺมึ สงฺขารา…เป….

วิฺาณํ ปุคฺคโล…เป… วิฺาณสฺมึ ปุคฺคโล…เป… อฺตฺร วิฺาณา ปุคฺคโล…เป… ปุคฺคลสฺมึ วิฺาณนฺติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ.

อาชานาหิ ปฏิกมฺมํ. หฺจิ วุตฺตํ ภควตา – ‘‘อตฺถิ ปุคฺคโล อตฺตหิตาย ปฏิปนฺโน,’’ เตน วต เร วตฺตพฺเพ – ‘‘ปุคฺคลสฺมึ วิฺาณ’’นฺติ. ยํ ตตฺถ วเทสิ – ‘‘วตฺตพฺเพ โข – ‘วุตฺตํ ภควตา – อตฺถิ ปุคฺคโล อตฺตหิตาย ปฏิปนฺโน,’ โน จ วตฺตพฺเพ – ‘ปุคฺคลสฺมึ วิฺาณ’’’นฺติ มิจฺฉา.

โน เจ ปน วตฺตพฺเพ – ‘‘ปุคฺคลสฺมึ วิฺาณ’’นฺติ, โน จ วต เร วตฺตพฺเพ – ‘‘วุตฺตํ ภควตา – ‘อตฺถิ ปุคฺคโล อตฺตหิตาย ปฏิปนฺโน’’’ติ. ยํ ตตฺถ วเทสิ – ‘‘วตฺตพฺเพ โข – ‘วุตฺตํ ภควตา – อตฺถิ ปุคฺคโล อตฺตหิตาย ปฏิปนฺโน,’ โน จ วตฺตพฺเพ – ‘ปุคฺคลสฺมึ วิฺาณ’’’นฺติ มิจฺฉา…เป….

๕๒. ปุคฺคโล นุปลพฺภติ สจฺจิกฏฺปรมตฺเถนาติ? อามนฺตา. วุตฺตํ ภควตา – ‘‘อตฺถิ ปุคฺคโล อตฺตหิตาย ปฏิปนฺโน’’ติ? อามนฺตา. จกฺขายตนํ ปุคฺคโล…เป… จกฺขายตนสฺมึ ปุคฺคโล…เป… อฺตฺร จกฺขายตนา ปุคฺคโล…เป… ปุคฺคลสฺมึ จกฺขายตนํ…เป… ธมฺมายตนํ ปุคฺคโล…เป… ธมฺมายตนสฺมึ ปุคฺคโล…เป… อฺตฺร ธมฺมายตนา ปุคฺคโล…เป… ปุคฺคลสฺมึ ธมฺมายตนํ…เป….

จกฺขุธาตุ ปุคฺคโล…เป… จกฺขุธาตุยา ปุคฺคโล…เป… อฺตฺร จกฺขุธาตุยา ปุคฺคโล…เป… ปุคฺคลสฺมึ จกฺขุธาตุ…เป… ธมฺมธาตุ ปุคฺคโล…เป… ธมฺมธาตุยา ปุคฺคโล…เป… อฺตฺร ธมฺมธาตุยา ปุคฺคโล…เป… ปุคฺคลสฺมึ ธมฺมธาตุ…เป….

จกฺขุนฺทฺริยํ ปุคฺคโล…เป… จกฺขุนฺทฺริยสฺมึ ปุคฺคโล…เป… อฺตฺร จกฺขุนฺทฺริยา ปุคฺคโล…เป… ปุคฺคลสฺมึ จกฺขุนฺทฺริยํ…เป… อฺาตาวินฺทฺริยํ ปุคฺคโล…เป… อฺาตาวินฺทฺริยสฺมึ ปุคฺคโล…เป… อฺตฺร อฺาตาวินฺทฺริยา ปุคฺคโล…เป… ปุคฺคลสฺมึ อฺาตาวินฺทฺริยนฺติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ.

อาชานาหิ ปฏิกมฺมํ. หฺจิ วุตฺตํ ภควตา – ‘‘อตฺถิ ปุคฺคโล อตฺตหิตาย ปฏิปนฺโน,’’ เตน วต เร วตฺตพฺเพ – ‘‘ปุคฺคลสฺมึ อฺาตาวินฺทฺริย’’นฺติ. ยํ ตตฺถ วเทสิ – ‘‘วตฺตพฺเพ โข – ‘วุตฺตํ ภควตา – อตฺถิ ปุคฺคโล อตฺตหิตาย ปฏิปนฺโน,’ โน จ วตฺตพฺเพ – ‘ปุคฺคลสฺมึ อฺาตาวินฺทฺริย’’’นฺติ มิจฺฉา.

โน เจ ปน วตฺตพฺเพ – ‘‘ปุคฺคลสฺมึ อฺาตาวินฺทฺริย’’นฺติ, โน จ วต เร วตฺตพฺเพ – ‘‘วุตฺตํ ภควตา – ‘อตฺถิ ปุคฺคโล อตฺตหิตาย ปฏิปนฺโน’’’ติ. ยํ ตตฺถ วเทสิ – ‘‘วตฺตพฺเพ โข – ‘วุตฺตํ ภควตา – อตฺถิ ปุคฺคโล อตฺตหิตาย ปฏิปนฺโน,’ โน จ วตฺตพฺเพ – ‘ปุคฺคลสฺมึ อฺาตาวินฺทฺริย’’’นฺติ มิจฺฉา…เป….

จตุกฺกนยสํสนฺทนํ.

๘. ลกฺขณยุตฺติกถา

๕๓. ปุคฺคโล อุปลพฺภติ สจฺจิกฏฺปรมตฺเถนาติ? อามนฺตา. ปุคฺคโล สปฺปจฺจโย…เป… ปุคฺคโล อปฺปจฺจโย… ปุคฺคโล สงฺขโต … ปุคฺคโล อสงฺขโต… ปุคฺคโล สสฺสโต … ปุคฺคโล อสสฺสโต… ปุคฺคโล สนิมิตฺโต… ปุคฺคโล อนิมิตฺโตติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ. (สํขิตฺตํ)

๕๔. ปุคฺคโล นุปลพฺภติ สจฺจิกฏฺปรมตฺเถนาติ? อามนฺตา. วุตฺตํ ภควตา – ‘‘อตฺถิ ปุคฺคโล อตฺตหิตาย ปฏิปนฺโน’’ติ? อามนฺตา. ปุคฺคโล สปฺปจฺจโย…เป… ปุคฺคโล อปฺปจฺจโย… ปุคฺคโล สงฺขโต… ปุคฺคโล อสงฺขโต… ปุคฺคโล สสฺสโต… ปุคฺคโล อสสฺสโต… ปุคฺคโล สนิมิตฺโต… ปุคฺคโล อนิมิตฺโตติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ. (สํขิตฺตํ)

ลกฺขณยุตฺติกถา.

๙. วจนโสธนํ

๕๕. ปุคฺคโล อุปลพฺภติ, อุปลพฺภติ ปุคฺคโลติ? ปุคฺคโล อุปลพฺภติ, อุปลพฺภติ เกหิจิ ปุคฺคโล เกหิจิ น ปุคฺคโลติ. ปุคฺคโล เกหิจิ อุปลพฺภติ เกหิจิ น อุปลพฺภตีติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….

๕๖. ปุคฺคโล สจฺจิกฏฺโ, สจฺจิกฏฺโ ปุคฺคโลติ? ปุคฺคโล สจฺจิกฏฺโ, สจฺจิกฏฺโ เกหิจิ ปุคฺคโล เกหิจิ น ปุคฺคโลติ. ปุคฺคโล เกหิจิ สจฺจิกฏฺโ เกหิจิ น สจฺจิกฏฺโติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….

๕๗. ปุคฺคโล วิชฺชมาโน, วิชฺชมาโน ปุคฺคโลติ? ปุคฺคโล วิชฺชมาโน, วิชฺชมาโน เกหิจิ ปุคฺคโล เกหิจิ น ปุคฺคโลติ. ปุคฺคโล เกหิจิ วิชฺชมาโน เกหิจิ น วิชฺชมาโนติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….

๕๘. ปุคฺคโล สํวิชฺชมาโน, สํวิชฺชมาโน ปุคฺคโลติ? ปุคฺคโล สํวิชฺชมาโน, สํวิชฺชมาโน เกหิจิ ปุคฺคโล เกหิจิ น ปุคฺคโลติ. ปุคฺคโล เกหิจิ สํวิชฺชมาโน เกหิจิ น สํวิชฺชมาโนติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….

๕๙. ปุคฺคโล อตฺถิ, อตฺถิ ปุคฺคโลติ? ปุคฺคโล อตฺถิ, อตฺถิ เกหิจิ ปุคฺคโล เกหิจิ น ปุคฺคโลติ. ปุคฺคโล เกหิจิ อตฺถิ เกหิจิ นตฺถีติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….

๖๐. ปุคฺคโล อตฺถิ, อตฺถิ น สพฺโพ ปุคฺคโลติ? อามนฺตา…เป… ปุคฺคโล นตฺถิ, นตฺถิ น สพฺโพ ปุคฺคโลติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ. (สํขิตฺตํ)

วจนโสธนํ.

๑๐. ปฺตฺตานุโยโค

๖๑. รูปธาตุยา รูปี ปุคฺคโลติ? อามนฺตา. กามธาตุยา กามี ปุคฺคโลติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….

๖๒. รูปธาตุยา รูปิโน สตฺตาติ? อามนฺตา. กามธาตุยา กามิโน สตฺตาติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….

๖๓. อรูปธาตุยา อรูปี ปุคฺคโลติ? อามนฺตา. กามธาตุยา กามี ปุคฺคโลติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….

๖๔. อรูปธาตุยา อรูปิโน สตฺตาติ? อามนฺตา. กามธาตุยา กามิโน สตฺตาติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….

๖๕. รูปธาตุยา รูปี ปุคฺคโล อรูปธาตุยา อรูปี ปุคฺคโล, อตฺถิ จ โกจิ รูปธาตุยา จุโต อรูปธาตุํ อุปปชฺชตีติ? อามนฺตา. รูปี ปุคฺคโล อุปจฺฉินฺโน, อรูปี ปุคฺคโล ชาโตติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….

๖๖. รูปธาตุยา รูปิโน สตฺตา อรูปธาตุยา อรูปิโน สตฺตา, อตฺถิ จ โกจิ รูปธาตุยา จุโต อรูปธาตุํ อุปปชฺชตีติ? อามนฺตา. รูปี สตฺโต อุปจฺฉินฺโน, อรูปี สตฺโต ชาโตติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….

๖๗. กาโยติ วา สรีรนฺติ วา, สรีรนฺติ วา กาโยติ วา, กายํ อปฺปิยํ กริตฺวา เอเสเส เอกฏฺเ สเม สมภาเค ตชฺชาเตติ? อามนฺตา. ปุคฺคโลติ วา ชีโวติ วา, ชีโวติ วา ปุคฺคโลติ วา, ปุคฺคลํ อปฺปิยํ กริตฺวา เอเสเส เอกฏฺเ สเม สมภาเค ตชฺชาเตติ? อามนฺตา. อฺโ กาโย, อฺโ ปุคฺคโลติ? อามนฺตา. อฺํ ชีวํ, อฺํ สรีรนฺติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ.

อาชานาหิ นิคฺคหํ. หฺจิ กาโยติ วา สรีรนฺติ วา, สรีรนฺติ วา กาโยติ วา, กายํ อปฺปิยํ กริตฺวา เอเสเส เอกฏฺเ สเม สมภาเค ตชฺชาเต, ปุคฺคโลติ วา ชีโวติ วา, ชีโวติ วา ปุคฺคโลติ วา, ปุคฺคลํ อปฺปิยํ กริตฺวา เอเสเส เอกฏฺเ สเม สมภาเค ตชฺชาเต, อฺโ กาโย อฺโ ปุคฺคโล; เตน วต เร วตฺตพฺเพ – ‘‘อฺํ ชีวํ อฺํ สรีร’’นฺติ. ยํ ตตฺถ วเทสิ – ‘‘วตฺตพฺเพ โข – ‘กาโยติ วา สรีรนฺติ วา, สรีรนฺติ วา กาโยติ วา, กายํ อปฺปิยํ กริตฺวา เอเสเส เอกฏฺเ สเม สมภาเค ตชฺชาเต, ปุคฺคโลติ วา ชีโวติ วา, ชีโวติ วา ปุคฺคโลติ วา, ปุคฺคลํ อปฺปิยํ กริตฺวา เอเสเส เอกฏฺเ สเม สมภาเค ตชฺชาเต, อฺโ กาโย อฺโ ปุคฺคโล,’ โน จ วตฺตพฺเพ – ‘อฺํ ชีวํ อฺํ สรีร’’’นฺติ มิจฺฉา.

โน เจ ปน วตฺตพฺเพ – ‘‘อฺํ ชีวํ อฺํ สรีร’’นฺติ, โน จ วต เร วตฺตพฺเพ – ‘‘กาโยติ วา สรีรนฺติ วา, สรีรนฺติ วา กาโยติ วา, กายํ อปฺปิยํ กริตฺวา เอเสเส เอกฏฺเ สเม สมภาเค ตชฺชาเต, ปุคฺคโลติ วา ชีโวติ วา, ชีโวติ วา ปุคฺคโลติ วา, ปุคฺคลํ อปฺปิยํ กริตฺวา เอเสเส เอกฏฺเ สเม สมภาเค ตชฺชาเต, อฺโ กาโย อฺโ ปุคฺคโล’’ติ. ยํ ตตฺถ วเทสิ – ‘‘วตฺตพฺเพ โข – ‘กาโยติ วา สรีรนฺติ วา, สรีรนฺติ วา กาโยติ วา, กายํ อปฺปิยํ กริตฺวา เอเสเส เอกฏฺเ สเม สมภาเค ตชฺชาเต, ปุคฺคโลติ วา ชีโวติ วา, ชีโวติ วา ปุคฺคโลติ วา, ปุคฺคลํ อปฺปิยํ กริตฺวา เอเสเส เอกฏฺเ สเม สมภาเค ตชฺชาเต, อฺโ กาโย อฺโ ปุคฺคโล’, โน จ วตฺตพฺเพ – ‘อฺํ ชีวํ อฺํ สรีร’’’นฺติ มิจฺฉา…เป….

๖๘. กาโยติ วา สรีรนฺติ วา, สรีรนฺติ วา กาโยติ วา, กายํ อปฺปิยํ กริตฺวา เอเสเส เอกฏฺเ สเม สมภาเค ตชฺชาเตติ? อามนฺตา. วุตฺตํ ภควตา – ‘‘อตฺถิ ปุคฺคโล อตฺตหิตาย ปฏิปนฺโน’’ติ? อามนฺตา. อฺโ กาโย อฺโ ปุคฺคโลติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ.

อาชานาหิ ปฏิกมฺมํ. หฺจิ กาโยติ วา สรีรนฺติ วา, สรีรนฺติ วา กาโยติ วา, กายํ อปฺปิยํ กริตฺวา เอเสเส เอกฏฺเ สเม สมภาเค ตชฺชาเต, วุตฺตํ ภควตา – ‘‘อตฺถิ ปุคฺคโล อตฺตหิตาย ปฏิปนฺโน,’’ เตน วต เร วตฺตพฺเพ – ‘‘อฺโ กาโย อฺโ ปุคฺคโล’’ติ. ยํ ตตฺถ วเทสิ – ‘‘วตฺตพฺเพ โข – ‘กาโยติ วา สรีรนฺติ วา, สรีรนฺติ วา กาโยติ วา, กายํ อปฺปิยํ กริตฺวา เอเสเส เอกฏฺเ สเม สมภาเค ตชฺชาเต, วุตฺตํ ภควตา – อตฺถิ ปุคฺคโล อตฺตหิตาย ปฏิปนฺโน,’ โน จ วตฺตพฺเพ – ‘อฺโ กาโย อฺโ ปุคฺคโล’’’ติ มิจฺฉา.

โน เจ ปน วตฺตพฺเพ – ‘‘อฺโ กาโย อฺโ ปุคฺคโล’’ติ, โน จ วต เร วตฺตพฺเพ – ‘‘กาโยติ วา สรีรนฺติ วา, สรีรนฺติ วา กาโยติ วา, กายํ อปฺปิยํ กริตฺวา เอเสเส เอกฏฺเ สเม สมภาเค ตชฺชาเต, วุตฺตํ ภควตา – ‘อตฺถิ ปุคฺคโล อตฺตหิตาย ปฏิปนฺโน’’’ติ. ยํ ตตฺถ วเทสิ – ‘‘วตฺตพฺเพ โข – ‘กาโยติ วา สรีรนฺติ วา, สรีรนฺติ วา กาโยติ วา, กายํ อปฺปิยํ กริตฺวา เอเสเส เอกฏฺเ สเม สมภาเค ตชฺชาเต, วุตฺตํ ภควตา – อตฺถิ ปุคฺคโล อตฺตหิตาย ปฏิปนฺโน,’ โน จ วตฺตพฺเพ – ‘อฺโ กาโย อฺโ ปุคฺคโล’’’ติ มิจฺฉา. (สํขิตฺตํ)

ปฺตฺตานุโยโค.

๑๑. คติอนุโยโค

๖๙. ปุคฺคโล สนฺธาวติ อสฺมา โลกา ปรํ โลกํ, ปรสฺมา โลกา อิมํ โลกนฺติ? อามนฺตา. โส ปุคฺคโล สนฺธาวติ อสฺมา โลกา ปรํ โลกํ, ปรสฺมา โลกา อิมํ โลกนฺติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ …เป….

๗๐. ปุคฺคโล สนฺธาวติ อสฺมา โลกา ปรํ โลกํ, ปรสฺมา โลกา อิมํ โลกนฺติ? อามนฺตา. อฺโ ปุคฺคโล สนฺธาวติ อสฺมา โลกา ปรํ โลกํ, ปรสฺมา โลกา อิมํ โลกนฺติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….

๗๑. ปุคฺคโล สนฺธาวติ อสฺมา โลกา ปรํ โลกํ, ปรสฺมา โลกา อิมํ โลกนฺติ? อามนฺตา. โส จ อฺโ จ สนฺธาวติ อสฺมา โลกา ปรํ โลกํ, ปรสฺมา โลกา อิมํ โลกนฺติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….

๗๒. ปุคฺคโล สนฺธาวติ อสฺมา โลกา ปรํ โลกํ, ปรสฺมา โลกา อิมํ โลกนฺติ? อามนฺตา. เนว โส สนฺธาวติ, น อฺโ สนฺธาวติ อสฺมา โลกา ปรํ โลกํ, ปรสฺมา โลกา อิมํ โลกนฺติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….

๗๓. ปุคฺคโล สนฺธาวติ อสฺมา โลกา ปรํ โลกํ, ปรสฺมา โลกา อิมํ โลกนฺติ? อามนฺตา. โส ปุคฺคโล สนฺธาวติ, อฺโ ปุคฺคโล สนฺธาวติ, โส จ อฺโ จ สนฺธาวติ, เนว โส สนฺธาวติ น อฺโ สนฺธาวติ อสฺมา โลกา ปรํ โลกํ, ปรสฺมา โลกา อิมํ โลกนฺติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….

๗๔. น วตฺตพฺพํ – ‘‘ปุคฺคโล สนฺธาวติ อสฺมา โลกา ปรํ โลกํ, ปรสฺมา โลกา อิมํ โลก’’นฺติ? อามนฺตา. นนุ วุตฺตํ ภควตา –

‘‘ส สตฺตกฺขตฺตุปรมํ, สนฺธาวิตฺวาน ปุคฺคโล;

ทุกฺขสฺสนฺตกโร โหติ, สพฺพสํโยชนกฺขยา’’ติ [สํ. นิ. ๒.๑๓๓; อิติวุ. ๒๔ อิติวุตฺตเกปิ].

อตฺเถว สุตฺตนฺโตติ? อามนฺตา. เตน หิ ปุคฺคโล สนฺธาวติ อสฺมา โลกา ปรํ โลกํ, ปรสฺมา โลกา อิมํ โลกนฺติ.

๗๕. น วตฺตพฺพํ – ‘‘ปุคฺคโล สนฺธาวติ อสฺมา โลกา ปรํ โลกํ, ปรสฺมา โลกา อิมํ โลก’’นฺติ? อามนฺตา. นนุ วุตฺตํ ภควตา – ‘‘อนมตคฺโคยํ [อนมตคฺคายํ (ก.)], ภิกฺขเว, สํสาโร. ปุพฺพโกฏิ น ปฺายติ, อวิชฺชานีวรณานํ สตฺตานํ ตณฺหาสํโยชนานํ สนฺธาวตํ สํสรต’’นฺติ [สํ. นิ. ๒.๑๒๔]! อตฺเถว สุตฺตนฺโตติ? อามนฺตา. เตน หิ ปุคฺคโล สนฺธาวติ อสฺมา โลกา ปรํ โลกํ, ปรสฺมา โลกา อิมํ โลกนฺติ.

๗๖. ปุคฺคโล สนฺธาวติ อสฺมา โลกา ปรํ โลกํ, ปรสฺมา โลกา อิมํ โลกนฺติ? อามนฺตา. สฺเวว ปุคฺคโล สนฺธาวติ อสฺมา โลกา ปรํ โลกํ, ปรสฺมา โลกา อิมํ โลกนฺติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….

๗๗. สฺเวว ปุคฺคโล สนฺธาวติ อสฺมา โลกา ปรํ โลกํ, ปรสฺมา โลกา อิมํ โลกนฺติ? อามนฺตา. อตฺถิ โกจิ มนุสฺโส หุตฺวา เทโว โหตีติ? อามนฺตา. สฺเวว มนุสฺโส โส เทโวติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….

๗๘. สฺเวว มนุสฺโส โส เทโวติ? อามนฺตา. มนุสฺโส หุตฺวา เทโว โหติ, เทโว หุตฺวา มนุสฺโส โหติ, มนุสฺสภูโต อฺโ, เทโว อฺโ, มนุสฺสภูโต สฺเววายํ สนฺธาวตีติ มิจฺฉา…เป….

สเจ หิ สนฺธาวติ สฺเวว ปุคฺคโล อิโต จุโต ปรํ โลกํ อนฺโ, เหวํ มรณํ น เหหิติ, ปาณาติปาโตปิ นุปลพฺภติ. กมฺมํ อตฺถิ, กมฺมวิปาโก อตฺถิ, กตานํ กมฺมานํ วิปาโก อตฺถิ, กุสลากุสเล วิปจฺจมาเน สฺเววายํ สนฺธาวตีติ มิจฺฉา.

๗๙. สฺเวว ปุคฺคโล สนฺธาวติ อสฺมา โลกา ปรํ โลกํ, ปรสฺมา โลกา อิมํ โลกนฺติ? อามนฺตา. อตฺถิ โกจิ มนุสฺโส หุตฺวา ยกฺโข โหติ, เปโต โหติ, เนรยิโก โหติ, ติรจฺฉานคโต โหติ, โอฏฺโ โหติ, โคโณ โหติ, คทฺรโภ โหติ, สูกโร โหติ, มหึโส [มหิโส (สี. สฺยา. กํ. ปี.)] โหตีติ? อามนฺตา. สฺเวว มนุสฺโส โส มหึโสติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….

๘๐. สฺเวว มนุสฺโส โส มหึโสติ? อามนฺตา. มนุสฺโส หุตฺวา มหึโส โหติ, มหึโส หุตฺวา มนุสฺโส โหติ, มนุสฺสภูโต อฺโ, มหึโส อฺโ, มนุสฺสภูโต สฺเววายํ สนฺธาวตีติ มิจฺฉา…เป….

สเจ หิ สนฺธาวติ สฺเวว ปุคฺคโล อิโต จุโต ปรํ โลกํ อนฺโ, เหวํ มรณํ น เหหิติ, ปาณาติปาโตปิ นุปลพฺภติ. กมฺมํ อตฺถิ, กมฺมวิปาโก อตฺถิ, กตานํ กมฺมานํ วิปาโก อตฺถิ, กุสลากุสเล วิปจฺจมาเน สฺเววายํ สนฺธาวตีติ มิจฺฉา.

๘๑. สฺเวว ปุคฺคโล สนฺธาวติ อสฺมา โลกา ปรํ โลกํ, ปรสฺมา โลกา อิมํ โลกนฺติ? อามนฺตา. อตฺถิ โกจิ ขตฺติโย หุตฺวา พฺราหฺมโณ โหตีติ? อามนฺตา. สฺเวว ขตฺติโย โส พฺราหฺมโณติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….

๘๒. อตฺถิ โกจิ ขตฺติโย หุตฺวา เวสฺโส โหติ, สุทฺโท โหตีติ? อามนฺตา. สฺเวว ขตฺติโย โส สุทฺโทติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….

๘๓. อตฺถิ โกจิ พฺราหฺมโณ หุตฺวา เวสฺโส โหติ, สุทฺโท โหติ, ขตฺติโย โหตีติ? อามนฺตา. สฺเวว พฺราหฺมโณ โส ขตฺติโยติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….

๘๔. อตฺถิ โกจิ เวสฺโส หุตฺวา สุทฺโท โหติ, ขตฺติโย โหติ, พฺราหฺมโณ โหตีติ? อามนฺตา. สฺเวว เวสฺโส โส พฺราหฺมโณติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….

๘๕. อตฺถิ โกจิ สุทฺโท หุตฺวา ขตฺติโย โหติ, พฺราหฺมโณ โหติ, เวสฺโส โหตีติ? อามนฺตา. สฺเวว สุทฺโท โส เวสฺโสติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….

๘๖. สฺเวว ปุคฺคโล สนฺธาวติ อสฺมา โลกา ปรํ โลกํ, ปรสฺมา โลกา อิมํ โลกนฺติ? อามนฺตา. หตฺถจฺฉินฺโน หตฺถจฺฉินฺโนว โหติ, ปาทจฺฉินฺโน ปาทจฺฉินฺโนว โหติ, หตฺถปาทจฺฉินฺโน หตฺถปาทจฺฉินฺโนว โหติ, กณฺณจฺฉินฺโน… นาสจฺฉินฺโน… กณฺณนาสจฺฉินฺโน… องฺคุลิจฺฉินฺโน… อฬจฺฉินฺโน… กณฺฑรจฺฉินฺโน… กุณิหตฺถโก… ผณหตฺถโก… กุฏฺิโย… คณฺฑิโย… กิลาสิโย… โสสิโย… อปมาริโย… โอฏฺโ… โคโณ… คทฺรโภ… สูกโร… มหึโส มหึโสว โหตีติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….

๘๗. น วตฺตพฺพํ – ‘‘สฺเวว ปุคฺคโล สนฺธาวติ อสฺมา โลกา ปรํ โลกํ, ปรสฺมา โลกา อิมํ โลก’’นฺติ? อามนฺตา. นนุ โสตาปนฺโน ปุคฺคโล มนุสฺสโลกา จุโต เทวโลกํ อุปปนฺโน ตตฺถปิ โสตาปนฺโนว โหตีติ? อามนฺตา.

หฺจิ โสตาปนฺโน ปุคฺคโล มนุสฺสโลกา จุโต เทวโลกํ อุปปนฺโน ตตฺถปิ โสตาปนฺโนว โหติ, เตน วต เร วตฺตพฺเพ – ‘‘สฺเวว ปุคฺคโล สนฺธาวติ อสฺมา โลกา ปรํ โลกํ, ปรสฺมา โลกา อิมํ โลก’’นฺติ.

๘๘. โสตาปนฺโน ปุคฺคโล มนุสฺสโลกา จุโต เทวโลกํ อุปปนฺโน ตตฺถปิ โสตาปนฺโนว โหตีติ กตฺวา เตน จ การเณน สฺเวว ปุคฺคโล สนฺธาวติ อสฺมา โลกา ปรํ โลกํ, ปรสฺมา โลกา อิมํ โลกนฺติ? อามนฺตา. โสตาปนฺโน ปุคฺคโล มนุสฺสโลกา จุโต เทวโลกํ อุปปนฺโน ตตฺถปิ มนุสฺโส โหตีติ กตฺวา? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….

๘๙. สฺเวว ปุคฺคโล สนฺธาวติ อสฺมา โลกา ปรํ โลกํ, ปรสฺมา โลกา อิมํ โลกนฺติ? อามนฺตา. อนฺโ อวิคโต สนฺธาวตีติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….

๙๐. อนฺโ อวิคโต สนฺธาวตีติ? อามนฺตา. หตฺถจฺฉินฺโน หตฺถจฺฉินฺโนว โหติ, ปาทจฺฉินฺโน ปาทจฺฉินฺโนว โหติ, หตฺถปาทจฺฉินฺโน หตฺถปาทจฺฉินฺโนว โหติ, กณฺณจฺฉินฺโน… นาสจฺฉินฺโน… กณฺณนาสจฺฉินฺโน… องฺคุลิจฺฉินฺโน… อฬจฺฉินฺโน… กณฺฑรจฺฉินฺโน… กุณิหตฺถโก… ผณหตฺถโก… กุฏฺิโย… คณฺฑิโย… กิลาสิโย… โสสิโย… อปมาริโย… โอฏฺโ… โคโณ… คทฺรโภ… สูกโร… มหึโส มหึโสว โหตีติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….

๙๑. สฺเวว ปุคฺคโล สนฺธาวติ อสฺมา โลกา ปรํ โลกํ, ปรสฺมา โลกา อิมํ โลกนฺติ? อามนฺตา. สรูโป สนฺธาวตีติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป… สรูโป สนฺธาวตีติ? อามนฺตา. ตํ ชีวํ ตํ สรีรนฺติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….

สเวทโน…เป… สสฺโ…เป… สสงฺขาโร…เป… สวิฺาโณ สนฺธาวตีติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป… สวิฺาโณ สนฺธาวตีติ? อามนฺตา. ตํ ชีวํ ตํ สรีรนฺติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….

๙๒. สฺเวว ปุคฺคโล สนฺธาวติ อสฺมา โลกา ปรํ โลกํ, ปรสฺมา โลกา อิมํ โลกนฺติ? อามนฺตา. อรูโป สนฺธาวตีติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป… อรูโป สนฺธาวตีติ? อามนฺตา. อฺํ ชีวํ อฺํ สรีรนฺติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….

อเวทโน…เป… อสฺโ…เป… อสงฺขาโร…เป… อวิฺาโณ สนฺธาวตีติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป… อวิฺาโณ สนฺธาวตีติ? อามนฺตา. อฺํ ชีวํ อฺํ สรีรนฺติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….

๙๓. สฺเวว ปุคฺคโล สนฺธาวติ อสฺมา โลกา ปรํ โลกํ, ปรสฺมา โลกา อิมํ โลกนฺติ? อามนฺตา. รูปํ สนฺธาวตีติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป… รูปํ สนฺธาวตีติ? อามนฺตา. ตํ ชีวํ ตํ สรีรนฺติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….

เวทนา …เป… สฺา…เป… สงฺขารา…เป… วิฺาณํ สนฺธาวตีติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป… วิฺาณํ สนฺธาวตีติ? อามนฺตา. ตํ ชีวํ ตํ สรีรนฺติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….

๙๔. สฺเวว ปุคฺคโล สนฺธาวติ อสฺมา โลกา ปรํ โลกํ, ปรสฺมา โลกา อิมํ โลกนฺติ? อามนฺตา. รูปํ น สนฺธาวตีติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป… รูปํ น สนฺธาวตีติ? อามนฺตา. อฺํ ชีวํ อฺํ สรีรนฺติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….

เวทนา …เป… สฺา…เป… สงฺขารา…เป… วิฺาณํ น สนฺธาวตีติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป… วิฺาณํ น สนฺธาวตีติ? อามนฺตา. อฺํ ชีวํ อฺํ สรีรนฺติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ. (สํขิตฺตํ).

ขนฺเธสุ ภิชฺชมาเนสุ, โส เจ ภิชฺชติ ปุคฺคโล;

อุจฺเฉทา ภวติ ทิฏฺิ, ยา พุทฺเธน วิวชฺชิตา.

ขนฺเธสุ ภิชฺชมาเนสุ, โน เจ ภิชฺชติ ปุคฺคโล;

ปุคฺคโล สสฺสโต โหติ, นิพฺพาเนน สมสโมติ.

คติอนุโยโค.

๑๒. อุปาทาปฺตฺตานุโยโค

๙๕. รูปํ อุปาทาย ปุคฺคลสฺส ปฺตฺตีติ? อามนฺตา. รูปํ อนิจฺจํ สงฺขตํ ปฏิจฺจสมุปฺปนฺนํ ขยธมฺมํ วยธมฺมํ วิราคธมฺมํ นิโรธธมฺมํ วิปริณามธมฺมนฺติ? อามนฺตา? ปุคฺคโลปิ อนิจฺโจ สงฺขโต ปฏิจฺจสมุปฺปนฺโน ขยธมฺโม วยธมฺโม วิราคธมฺโม นิโรธธมฺโม วิปริณามธมฺโมติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….

๙๖. เวทนํ อุปาทาย… สฺํ อุปาทาย… สงฺขาเร อุปาทาย… วิฺาณํ อุปาทาย ปุคฺคลสฺส ปฺตฺตีติ? อามนฺตา. วิฺาณํ อนิจฺจํ สงฺขตํ ปฏิจฺจสมุปฺปนฺนํ ขยธมฺมํ วยธมฺมํ วิราคธมฺมํ นิโรธธมฺมํ วิปริณามธมฺมนฺติ? อามนฺตา. ปุคฺคโลปิ อนิจฺโจ สงฺขโต ปฏิจฺจสมุปฺปนฺโน ขยธมฺโม วยธมฺโม วิราคธมฺโม นิโรธธมฺโม วิปริณามธมฺโมติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….

๙๗. รูปํ อุปาทาย ปุคฺคลสฺส ปฺตฺตีติ? อามนฺตา. นีลํ รูปํ อุปาทาย นีลกสฺส ปุคฺคลสฺส ปฺตฺตีติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป… ปีตํ รูปํ อุปาทาย… โลหิตํ รูปํ อุปาทาย… โอทาตํ รูปํ อุปาทาย… สนิทสฺสนํ รูปํ อุปาทาย… อนิทสฺสนํ รูปํ อุปาทาย… สปฺปฏิฆํ รูปํ อุปาทาย… อปฺปฏิฆํ รูปํ อุปาทาย อปฺปฏิฆสฺส ปุคฺคลสฺส ปฺตฺตีติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….

๙๘. เวทนํ อุปาทาย ปุคฺคลสฺส ปฺตฺตีติ? อามนฺตา. กุสลํ เวทนํ อุปาทาย กุสลสฺส ปุคฺคลสฺส ปฺตฺตีติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป… กุสลํ เวทนํ อุปาทาย กุสลสฺส ปุคฺคลสฺส ปฺตฺตีติ? อามนฺตา. กุสลา เวทนา สผลา สวิปากา อิฏฺผลา กนฺตผลา มนุฺผลา อเสจนกผลา สุขุทฺรยา สุขวิปากาติ? อามนฺตา. กุสโลปิ ปุคฺคโล สผโล สวิปาโก อิฏฺผโล กนฺตผโล มนุฺผโล อเสจนกผโล สุขุทฺรโย สุขวิปาโกติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….

๙๙. เวทนํ อุปาทาย ปุคฺคลสฺส ปฺตฺตีติ? อามนฺตา. อกุสลํ เวทนํ อุปาทาย อกุสลสฺส ปุคฺคลสฺส ปฺตฺตีติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป… อกุสลํ เวทนํ อุปาทาย อกุสลสฺส ปุคฺคลสฺส ปฺตฺตีติ? อามนฺตา. อกุสลา เวทนา สผลา สวิปากา อนิฏฺผลา อกนฺตผลา อมนุฺผลา เสจนกผลา ทุกฺขุทฺรยา ทุกฺขวิปากาติ? อามนฺตา. อกุสโลปิ ปุคฺคโล สผโล สวิปาโก อนิฏฺผโล อกนฺตผโล อมนุฺผโล เสจนกผโล ทุกฺขุทฺรโย ทุกฺขวิปาโกติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….

๑๐๐. เวทนํ อุปาทาย ปุคฺคลสฺส ปฺตฺตีติ? อามนฺตา. อพฺยากตํ เวทนํ อุปาทาย อพฺยากตสฺส ปุคฺคลสฺส ปฺตฺตีติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป… อพฺยากตํ เวทนํ อุปาทาย อพฺยากตสฺส ปุคฺคลสฺส ปฺตฺตีติ? อามนฺตา. อพฺยากตา เวทนา อนิจฺจา สงฺขตา ปฏิจฺจสมุปฺปนฺนา ขยธมฺมา วยธมฺมา วิราคธมฺมา นิโรธธมฺมา วิปริณามธมฺมาติ? อามนฺตา. อพฺยากโตปิ ปุคฺคโล อนิจฺโจ สงฺขโต ปฏิจฺจสมุปฺปนฺโน ขยธมฺโม วยธมฺโม วิราคธมฺโม นิโรธธมฺโม วิปริณามธมฺโมติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….

๑๐๑. สฺํ อุปาทาย… สงฺขาเร อุปาทาย… วิฺาณํ อุปาทาย ปุคฺคลสฺส ปฺตฺตีติ? อามนฺตา. กุสลํ วิฺาณํ อุปาทาย กุสลสฺส ปุคฺคลสฺส ปฺตฺตีติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป… กุสลํ วิฺาณํ อุปาทาย กุสลสฺส ปุคฺคลสฺส ปฺตฺตีติ? อามนฺตา. กุสลํ วิฺาณํ สผลํ สวิปากํ อิฏฺผลํ กนฺตผลํ มนุฺผลํ อเสจนกผลํ สุขุทฺรยํ สุขวิปากนฺติ? อามนฺตา. กุสโลปิ ปุคฺคโล สผโล สวิปาโก อิฏฺผโล กนฺตผโล มนุฺผโล อเสจนกผโล สุขุทฺรโย สุขวิปาโกติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….

๑๐๒. วิฺาณํ อุปาทาย ปุคฺคลสฺส ปฺตฺตีติ? อามนฺตา. อกุสลํ วิฺาณํ อุปาทาย อกุสลสฺส ปุคฺคลสฺส ปฺตฺตีติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป… อกุสลํ วิฺาณํ อุปาทาย อกุสลสฺส ปุคฺคลสฺส ปฺตฺตีติ? อามนฺตา. อกุสลํ วิฺาณํ สผลํ สวิปากํ อนิฏฺผลํ อกนฺตผลํ อมนุฺผลํ เสจนกผลํ ทุกฺขุทฺรยํ ทุกฺขวิปากนฺติ? อามนฺตา. อกุสโลปิ ปุคฺคโล สผโล สวิปาโก อนิฏฺผโล อกนฺตผโล อมนุฺผโล เสจนกผโล ทุกฺขุทฺรโย ทุกฺขวิปาโกติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….

๑๐๓. วิฺาณํ อุปาทาย ปุคฺคลสฺส ปฺตฺตีติ? อามนฺตา. อพฺยากตํ วิฺาณํ อุปาทาย อพฺยากตสฺส ปุคฺคลสฺส ปฺตฺตีติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป… อพฺยากตํ วิฺาณํ อุปาทาย อพฺยากตสฺส ปุคฺคลสฺส ปฺตฺตีติ? อามนฺตา. อพฺยากตํ วิฺาณํ อนิจฺจํ สงฺขตํ ปฏิจฺจสมุปฺปนฺนํ ขยธมฺมํ วยธมฺมํ วิราคธมฺมํ นิโรธธมฺมํ วิปริณามธมฺมนฺติ? อามนฺตา. อพฺยากโตปิ ปุคฺคโล อนิจฺโจ สงฺขโต ปฏิจฺจสมุปฺปนฺโน ขยธมฺโม วยธมฺโม วิราคธมฺโม นิโรธธมฺโม วิปริณามธมฺโมติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….

๑๐๔. จกฺขุํ อุปาทาย ‘‘จกฺขุมา ปุคฺคโล’’ติ วตฺตพฺโพติ? อามนฺตา. จกฺขุมฺหิ นิรุทฺเธ ‘‘จกฺขุมา ปุคฺคโล นิรุทฺโธ’’ติ วตฺตพฺโพติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป… โสตํ อุปาทาย… ฆานํ อุปาทาย… ชิวฺหํ อุปาทาย… กายํ อุปาทาย… มนํ อุปาทาย ‘‘มนวา ปุคฺคโล’’ติ วตฺตพฺโพติ? อามนฺตา. มนมฺหิ นิรุทฺเธ ‘‘มนวา ปุคฺคโล นิรุทฺโธ’’ติ วตฺตพฺโพติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ.

๑๐๕. มิจฺฉาทิฏฺึ อุปาทาย ‘‘มิจฺฉาทิฏฺิโย ปุคฺคโล’’ติ วตฺตพฺโพติ? อามนฺตา. มิจฺฉาทิฏฺิยา นิรุทฺธาย ‘‘มิจฺฉาทิฏฺิโย ปุคฺคโล นิรุทฺโธ’’ติ วตฺตพฺโพติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ. มิจฺฉาสงฺกปฺปํ อุปาทาย… มิจฺฉาวาจํ อุปาทาย… มิจฺฉากมฺมนฺตํ อุปาทาย… มิจฺฉาอาชีวํ อุปาทาย … มิจฺฉาวายามํ อุปาทาย… มิจฺฉาสตึ อุปาทาย… มิจฺฉาสมาธึ อุปาทาย ‘‘มิจฺฉาสมาธิโย ปุคฺคโล’’ติ วตฺตพฺโพติ? อามนฺตา. มิจฺฉาสมาธิมฺหิ นิรุทฺเธ ‘‘มิจฺฉาสมาธิโย ปุคฺคโล นิรุทฺโธ’’ติ วตฺตพฺโพติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ.

๑๐๖. สมฺมาทิฏฺึ อุปาทาย ‘‘สมฺมาทิฏฺิโย ปุคฺคโล’’ติ วตฺตพฺโพติ? อามนฺตา. สมฺมาทิฏฺิยา นิรุทฺธาย ‘‘สมฺมาทิฏฺิโย ปุคฺคโล นิรุทฺโธ’’ติ วตฺตพฺโพติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป… สมฺมาสงฺกปฺปํ อุปาทาย… สมฺมาวาจํ อุปาทาย… สมฺมากมฺมนฺตํ อุปาทาย… สมฺมาอาชีวํ อุปาทาย… สมฺมาวายามํ อุปาทาย… สมฺมาสตึ อุปาทาย… สมฺมาสมาธึ อุปาทาย ‘‘สมฺมาสมาธิโย ปุคฺคโล’’ติ วตฺตพฺโพติ? อามนฺตา. สมฺมาสมาธิมฺหิ นิรุทฺเธ ‘‘สมฺมาสมาธิโย ปุคฺคโล นิรุทฺโธ’’ติ วตฺตพฺโพติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….

๑๐๗. รูปํ อุปาทาย, เวทนํ อุปาทาย ปุคฺคลสฺส ปฺตฺตีติ? อามนฺตา. ทฺวินฺนํ ขนฺธานํ อุปาทาย ทฺวินฺนํ ปุคฺคลานํ ปฺตฺตีติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป… รูปํ อุปาทาย, เวทนํ อุปาทาย, สฺํ อุปาทาย, สงฺขาเร อุปาทาย, วิฺาณํ อุปาทาย ปุคฺคลสฺส ปฺตฺตีติ? อามนฺตา. ปฺจนฺนํ ขนฺธานํ อุปาทาย ปฺจนฺนํ ปุคฺคลานํ ปฺตฺตีติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….

๑๐๘. จกฺขายตนํ อุปาทาย, โสตายตนํ อุปาทาย ปุคฺคลสฺส ปฺตฺตีติ? อามนฺตา. ทฺวินฺนํ อายตนานํ อุปาทาย ทฺวินฺนํ ปุคฺคลานํ ปฺตฺตีติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป… จกฺขายตนํ อุปาทาย, โสตายตนํ อุปาทาย…เป… ธมฺมายตนํ อุปาทาย ปุคฺคลสฺส ปฺตฺตีติ? อามนฺตา. ทฺวาทสนฺนํ อายตนานํ อุปาทาย ทฺวาทสนฺนํ ปุคฺคลานํ ปฺตฺตีติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….

๑๐๙. จกฺขุธาตุํ อุปาทาย, โสตธาตุํ อุปาทาย ปุคฺคลสฺส ปฺตฺตีติ? อามนฺตา. ทฺวินฺนํ ธาตูนํ อุปาทาย ทฺวินฺนํ ปุคฺคลานํ ปฺตฺตีติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป… จกฺขุธาตุํ อุปาทาย, โสตธาตุํ อุปาทาย…เป… ธมฺมธาตุํ อุปาทาย ปุคฺคลสฺส ปฺตฺตีติ? อามนฺตา. อฏฺารสนฺนํ ธาตูนํ อุปาทาย อฏฺารสนฺนํ ปุคฺคลานํ ปฺตฺตีติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….

๑๑๐. จกฺขุนฺทฺริยํ อุปาทาย, โสตินฺทฺริยํ อุปาทาย ปุคฺคลสฺส ปฺตฺตีติ? อามนฺตา. ทฺวินฺนํ อินฺทฺริยานํ อุปาทาย ทฺวินฺนํ ปุคฺคลานํ ปฺตฺตีติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป… จกฺขุนฺทฺริยํ อุปาทาย, โสตินฺทฺริยํ อุปาทาย…เป… อฺาตาวินฺทฺริยํ อุปาทาย ปุคฺคลสฺส ปฺตฺตีติ? อามนฺตา. พาวีสตีนํ [พาวีสติยา (?)] อินฺทฺริยานํ อุปาทาย พาวีสตีนํ ปุคฺคลานํ ปฺตฺตีติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….

๑๑๑. เอกโวการภวํ อุปาทาย เอกสฺส ปุคฺคลสฺส ปฺตฺตีติ? อามนฺตา. จตุโวการภวํ อุปาทาย จตุนฺนํ ปุคฺคลานํ ปฺตฺตีติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป… เอกโวการภวํ อุปาทาย เอกสฺส ปุคฺคลสฺส ปฺตฺตีติ? อามนฺตา. ปฺจโวการภวํ อุปาทาย ปฺจนฺนํ ปุคฺคลานํ ปฺตฺตีติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป… เอกโวการภเว เอโกว ปุคฺคโลติ? อามนฺตา. จตุโวการภเว จตฺตาโรว [จตฺตาโร (?)] ปุคฺคลาติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป… เอกโวการภเว เอโกว ปุคฺคโลติ? อามนฺตา. ปฺจโวการภเว ปฺเจว ปุคฺคลาติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….

๑๑๒. ยถา รุกฺขํ อุปาทาย ฉายาย ปฺตฺติ, เอวเมวํ รูปํ อุปาทาย ปุคฺคลสฺส ปฺตฺตีติ? ( ) [(อามนฺตา) (?) เอวํ อนนฺตรวารตฺตเยปิ] ยถา รุกฺขํ อุปาทาย ฉายาย ปฺตฺติ, รุกฺโขปิ อนิจฺโจ ฉายาปิ อนิจฺจา, เอวเมวํ รูปํ อุปาทาย ปุคฺคลสฺส ปฺตฺติ, รูปมฺปิ อนิจฺจํ ปุคฺคโลปิ อนิจฺโจติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป… ยถา รุกฺขํ อุปาทาย ฉายาย ปฺตฺติ, อฺโ รุกฺโข อฺา ฉายา, เอวเมวํ รูปํ อุปาทาย ปุคฺคลสฺส ปฺตฺติ, อฺํ รูปํ อฺโ ปุคฺคโลติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….

๑๑๓. ยถา คามํ อุปาทาย คามิกสฺส ปฺตฺติ, เอวเมวํ รูปํ อุปาทาย ปุคฺคลสฺส ปฺตฺตีติ? ยถา คามํ อุปาทาย คามิกสฺส ปฺตฺติ, อฺโ คาโม อฺโ คามิโก, เอวเมวํ รูปํ อุปาทาย ปุคฺคลสฺส ปฺตฺติ, อฺํ รูปํ อฺโ ปุคฺคโลติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….

๑๑๔. ยถา รฏฺํ อุปาทาย รฺโ ปฺตฺติ, เอวเมวํ รูปํ อุปาทาย ปุคฺคลสฺส ปฺตฺตีติ? ยถา รฏฺํ อุปาทาย รฺโ ปฺตฺติ, อฺํ รฏฺํ อฺโ ราชา, เอวเมวํ รูปํ อุปาทาย ปุคฺคลสฺส ปฺตฺติ, อฺํ รูปํ อฺโ ปุคฺคโลติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….

๑๑๕. ยถา น นิคโฬ เนคฬิโก, ยสฺส นิคโฬ โส เนคฬิโก, เอวเมวํ น รูปํ รูปวา, ยสฺส รูปํ โส รูปวาติ? ยถา น นิคโฬ เนคฬิโก, ยสฺส นิคโฬ โส เนคฬิโก, อฺโ นิคโฬ อฺโ เนคฬิโก, เอวเมวํ น รูปํ รูปวา, ยสฺส รูปํ โส รูปวา, อฺํ รูปํ อฺโ รูปวาติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….

๑๑๖. จิตฺเต จิตฺเต ปุคฺคลสฺส ปฺตฺตีติ? อามนฺตา. จิตฺเต จิตฺเต ปุคฺคโล ชายติ ชียติ มียติ จวติ อุปปชฺชตีติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป… ทุติเย จิตฺเต อุปฺปนฺเน น วตฺตพฺพํ โสติ วา อฺโติ วาติ? อามนฺตา. ทุติเย จิตฺเต อุปฺปนฺเน น วตฺตพฺพํ กุมารโกติ วา กุมาริกาติ วาติ? วตฺตพฺพํ.

อาชานาหิ นิคฺคหํ. หฺจิ ทุติเย จิตฺเต อุปฺปนฺเน น วตฺตพฺพํ – ‘‘โสติ วา อฺโติ วา,’’ เตน วต เร วตฺตพฺเพ – ‘‘ทุติเย จิตฺเต อุปฺปนฺเน น วตฺตพฺพํ – ‘กุมารโกติ วา กุมาริกาติ วา’’’ติ. ยํ ตตฺถ วเทสิ – ‘‘วตฺตพฺเพ โข – ‘ทุติเย จิตฺเต อุปฺปนฺเน น วตฺตพฺพํ – โสติ วา อฺโติ วา, ทุติเย จิตฺเต อุปฺปนฺเน วตฺตพฺพํ – กุมารโกติ วา กุมาริกาติ วา’’’ติ มิจฺฉา.

หฺจิ วา ปน ทุติเย จิตฺเต อุปฺปนฺเน วตฺตพฺพํ – ‘‘กุมารโกติ วา กุมาริกา’’ติ วา, เตน วต เร วตฺตพฺเพ – ‘‘ทุติเย จิตฺเต อุปฺปนฺเน วตฺตพฺพํ – ‘โสติ วา อฺโติ วา’’’ติ. ยํ ตตฺถ วเทสิ – ‘‘วตฺตพฺเพ โข – ‘ทุติเย จิตฺเต อุปฺปนฺเน น วตฺตพฺพํ – โสติ วา อฺโติ วา, ทุติเย จิตฺเต อุปฺปนฺเน วตฺตพฺพํ – กุมารโกติ วา กุมาริกาติ วา’’’ติ มิจฺฉา.

๑๑๗. ทุติเย จิตฺเต อุปฺปนฺเน น วตฺตพฺพํ – ‘‘โสติ วา อฺโติ วา’’ติ? อามนฺตา. ทุติเย จิตฺเต อุปฺปนฺเน น วตฺตพฺพํ – ‘‘อิตฺถีติ วา ปุริโสติ วา คหฏฺโติ วา ปพฺพชิโตติ วา เทโวติ วา มนุสฺโสติ วา’’ติ? วตฺตพฺพํ.

อาชานาหิ นิคฺคหํ. หฺจิ ทุติเย จิตฺเต อุปฺปนฺเน น วตฺตพฺพํ – ‘‘โสติ วา อฺโติ วา,’’ เตน วต เร วตฺตพฺเพ – ‘‘ทุติเย จิตฺเต อุปฺปนฺเน น วตฺตพฺพํ – ‘เทโวติ วา มนุสฺโสติ วา’’’ติ. ยํ ตตฺถ วเทสิ – ‘‘วตฺตพฺเพ โข – ‘ทุติเย จิตฺเต อุปฺปนฺเน น วตฺตพฺพํ – โสติ วา อฺโติ วา, ทุติเย จิตฺเต อุปฺปนฺเน วตฺตพฺพํ – เทโวติ วา มนุสฺโสติ วา’’’ติ มิจฺฉา.

หฺจิ วา ปน ทุติเย จิตฺเต อุปฺปนฺเน วตฺตพฺพํ – ‘‘เทโวติ วา มนุสฺโสติ วา,’’ เตน วต เร วตฺตพฺเพ – ‘‘ทุติเย จิตฺเต อุปฺปนฺเน วตฺตพฺพํ – ‘โสติ วา อฺโติ วา’’’ติ. ยํ ตตฺถ วเทสิ – ‘‘วตฺตพฺเพ โข – ‘ทุติเย จิตฺเต อุปฺปนฺเน น วตฺตพฺพํ – โสติ วา อฺโติ วา, ทุติเย จิตฺเต อุปฺปนฺเน วตฺตพฺพํ – เทโวติ วา มนุสฺโสติ วา’’’ติ มิจฺฉา…เป….

๑๑๘. น วตฺตพฺพํ – ‘‘ปุคฺคโล อุปลพฺภติ สจฺจิกฏฺปรมตฺเถนา’’ติ? อามนฺตา. นนุ โย ปสฺสติ ยํ ปสฺสติ เยน ปสฺสติ, โส ปสฺสติ ตํ ปสฺสติ เตน ปสฺสตีติ? อามนฺตา. หฺจิ โย ปสฺสติ ยํ ปสฺสติ เยน ปสฺสติ, โส ปสฺสติ ตํ ปสฺสติ เตน ปสฺสติ; เตน วต เร วตฺตพฺเพ – ‘‘ปุคฺคโล อุปลพฺภติ สจฺจิกฏฺปรมตฺเถนา’’ติ.

๑๑๙. น วตฺตพฺพํ – ‘‘ปุคฺคโล อุปลพฺภติ สจฺจิกฏฺปรมตฺเถนา’’ติ? อามนฺตา. นนุ โย สุณาติ…เป… โย ฆายติ… โย สายติ… โย ผุสติ… โย วิชานาติ ยํ วิชานาติ เยน วิชานาติ, โส วิชานาติ ตํ วิชานาติ เตน วิชานาตีติ? อามนฺตา. หฺจิ โย วิชานาติ ยํ วิชานาติ เยน วิชานาติ, โส วิชานาติ ตํ วิชานาติ เตน วิชานาติ; เตน วต เร วตฺตพฺเพ – ‘‘ปุคฺคโล อุปลพฺภติ สจฺจิกฏฺปรมตฺเถนา’’ติ.

๑๒๐. ปุคฺคโล อุปลพฺภติ สจฺจิกฏฺปรมตฺเถนาติ? อามนฺตา. นนุ โย น ปสฺสติ ยํ น ปสฺสติ เยน น ปสฺสติ, โส น ปสฺสติ ตํ น ปสฺสติ เตน น ปสฺสตีติ? อามนฺตา. หฺจิ โย น ปสฺสติ ยํ น ปสฺสติ เยน น ปสฺสติ, โส น ปสฺสติ ตํ น ปสฺสติ เตน น ปสฺสติ; โน จ วต เร วตฺตพฺเพ – ‘‘ปุคฺคโล อุปลพฺภติ สจฺจิกฏฺปรมตฺเถนา’’ติ.

ปุคฺคโล อุปลพฺภติ สจฺจิกฏฺปรมตฺเถนาติ? อามนฺตา. นนุ โย น สุณาติ…เป… โย น ฆายติ… โย น สายติ… โย น ผุสติ… โย น วิชานาติ ยํ น วิชานาติ เยน น วิชานาติ, โส น วิชานาติ ตํ น วิชานาติ เตน น วิชานาตีติ? อามนฺตา. หฺจิ โย น วิชานาติ ยํ น วิชานาติ เยน น วิชานาติ, โส น วิชานาติ ตํ น วิชานาติ เตน น วิชานาติ; โน จ วต เร วตฺตพฺเพ – ‘‘ปุคฺคโล อุปลพฺภติ สจฺจิกฏฺปรมตฺเถนา’’ติ.

๑๒๑. น วตฺตพฺพํ – ‘‘ปุคฺคโล อุปลพฺภติ สจฺจิกฏฺปรมตฺเถนา’’ติ? อามนฺตา. นนุ วุตฺตํ ภควตา – ‘‘ปสฺสามหํ, ภิกฺขเว, ทิพฺเพน จกฺขุนา วิสุทฺเธน อติกฺกนฺตมานุสเกน สตฺเต จวมาเน อุปปชฺชมาเน หีเน ปณีเต สุวณฺเณ ทุพฺพณฺเณ, สุคเต ทุคฺคเต ยถากมฺมูปเค สตฺเต ปชานามี’’ติ [ม. นิ. ๑.๒๑๓ โถกํ วิสทิสํ]! อตฺเถว สุตฺตนฺโตติ? อามนฺตา. เตน หิ ปุคฺคโล อุปลพฺภติ สจฺจิกฏฺปรมตฺเถนาติ.

๑๒๒. วุตฺตํ ภควตา – ‘‘ปสฺสามหํ, ภิกฺขเว, ทิพฺเพน จกฺขุนา วิสุทฺเธน อติกฺกนฺตมานุสเกน สตฺเต จวมาเน อุปปชฺชมาเน หีเน ปณีเต สุวณฺเณ ทุพฺพณฺเณ, สุคเต ทุคฺคเต ยถากมฺมูปเค สตฺเต ปชานามี’’ติ กตฺวา เตเนว การเณน ปุคฺคโล อุปลพฺภติ สจฺจิกฏฺปรมตฺเถนาติ? อามนฺตา. ภควา ทิพฺเพน จกฺขุนา วิสุทฺเธน อติกฺกนฺตมานุสเกน รูปํ ปสฺสติ ปุคฺคลํ ปสฺสตีติ? รูปํ ปสฺสติ. รูปํ ปุคฺคโล, รูปํ จวติ, รูปํ อุปปชฺชติ, รูปํ ยถากมฺมูปคนฺติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ.

ภควา ทิพฺเพน จกฺขุนา วิสุทฺเธน อติกฺกนฺตมานุสเกน รูปํ ปสฺสติ ปุคฺคลํ ปสฺสตีติ? ปุคฺคลํ ปสฺสติ. ปุคฺคโล รูปํ รูปายตนํ รูปธาตุ นีลํ ปีตกํ โลหิตกํ โอทาตํ จกฺขุวิฺเยฺยํ จกฺขุสฺมึ ปฏิหฺติ, จกฺขุสฺส อาปาถํ อาคจฺฉตีติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ.

ภควา ทิพฺเพน จกฺขุนา วิสุทฺเธน อติกฺกนฺตมานุสเกน รูปํ ปสฺสติ ปุคฺคลํ ปสฺสตีติ? อุโภ ปสฺสติ. อุโภ รูปํ รูปายตนํ รูปธาตุ, อุโภ นีลา, อุโภ ปีตกา, อุโภ โลหิตกา, อุโภ โอทาตา, อุโภ จกฺขุวิฺเยฺยา, อุโภ จกฺขุสฺมึ ปฏิหฺนฺติ, อุโภ จกฺขุสฺส อาปาถํ อาคจฺฉนฺติ, อุโภ จวนฺติ, อุโภ อุปปชฺชนฺติ, อุโภ ยถากมฺมูปคาติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ.

อุปาทาปฺตฺตานุโยโค.

๑๓. ปุริสการานุโยโค

๑๒๓. กลฺยาณปาปกานิ กมฺมานิ อุปลพฺภนฺตีติ? อามนฺตา. กลฺยาณปาปกานํ กมฺมานํ กตฺตา กาเรตา อุปลพฺภตีติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….

๑๒๔. กลฺยาณปาปกานิ กมฺมานิ อุปลพฺภนฺตีติ, กลฺยาณปาปกานํ กมฺมานํ กตฺตา กาเรตา อุปลพฺภตีติ? อามนฺตา. ตสฺส กตฺตา กาเรตา อุปลพฺภตีติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….

๑๒๕. ตสฺส กตฺตา กาเรตา อุปลพฺภตีติ? อามนฺตา. ตสฺส ตสฺเสว นตฺถิ ทุกฺขสฺส อนฺตกิริยา, นตฺถิ วฏฺฏุปจฺเฉโท, นตฺถิ อนุปาทาปรินิพฺพานนฺติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….

๑๒๖. กลฺยาณปาปกานิ กมฺมานิ อุปลพฺภนฺตีติ, กลฺยาณปาปกานํ กมฺมานํ กตฺตา กาเรตา อุปลพฺภตีติ? อามนฺตา. ปุคฺคโล อุปลพฺภตีติ, ปุคฺคลสฺส กตฺตา กาเรตา อุปลพฺภตีติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….

๑๒๗. กลฺยาณปาปกานิ กมฺมานิ อุปลพฺภนฺตีติ, กลฺยาณปาปกานํ กมฺมานํ กตฺตา กาเรตา อุปลพฺภตีติ? อามนฺตา. นิพฺพานํ อุปลพฺภตีติ, นิพฺพานสฺส กตฺตา กาเรตา อุปลพฺภตีติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….

๑๒๘. กลฺยาณปาปกานิ กมฺมานิ อุปลพฺภนฺตีติ, กลฺยาณปาปกานํ กมฺมานํ กตฺตา กาเรตา อุปลพฺภตีติ? อามนฺตา. มหาปถวี อุปลพฺภตีติ, มหาปถวิยา กตฺตา กาเรตา อุปลพฺภตีติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….

๑๒๙. กลฺยาณปาปกานิ กมฺมานิ อุปลพฺภนฺตีติ, กลฺยาณปาปกานํ กมฺมานํ กตฺตา กาเรตา อุปลพฺภตีติ? อามนฺตา. มหาสมุทฺโท อุปลพฺภตีติ, มหาสมุทฺทสฺส กตฺตา กาเรตา อุปลพฺภตีติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….

๑๓๐. กลฺยาณปาปกานิ กมฺมานิ อุปลพฺภนฺตีติ, กลฺยาณปาปกานํ กมฺมานํ กตฺตา กาเรตา อุปลพฺภตีติ? อามนฺตา. สิเนรุปพฺพตราชา อุปลพฺภตีติ, สิเนรุสฺส ปพฺพตราชสฺส กตฺตา กาเรตา อุปลพฺภตีติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….

๑๓๑. กลฺยาณปาปกานิ กมฺมานิ อุปลพฺภนฺตีติ, กลฺยาณปาปกานํ กมฺมานํ กตฺตา กาเรตา อุปลพฺภตีติ? อามนฺตา. อาโป อุปลพฺภตีติ, อาปสฺส กตฺตา กาเรตา อุปลพฺภตีติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….

๑๓๒. กลฺยาณปาปกานิ กมฺมานิ อุปลพฺภนฺตีติ, กลฺยาณปาปกานํ กมฺมานํ กตฺตา กาเรตา อุปลพฺภตีติ? อามนฺตา. เตโช อุปลพฺภตีติ, เตชสฺส กตฺตา กาเรตา อุปลพฺภตีติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….

๑๓๓. กลฺยาณปาปกานิ กมฺมานิ อุปลพฺภนฺตีติ, กลฺยาณปาปกานํ กมฺมานํ กตฺตา กาเรตา อุปลพฺภตีติ? อามนฺตา. วาโย อุปลพฺภตีติ, วายสฺส กตฺตา กาเรตา อุปลพฺภตีติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….

๑๓๔. กลฺยาณปาปกานิ กมฺมานิ อุปลพฺภนฺตีติ, กลฺยาณปาปกานํ กมฺมานํ กตฺตา กาเรตา อุปลพฺภตีติ? อามนฺตา. ติณกฏฺวนปฺปตโย อุปลพฺภนฺตีติ, ติณกฏฺวนปฺปตีนํ กตฺตา กาเรตา อุปลพฺภตีติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….

๑๓๕. กลฺยาณปาปกานิ กมฺมานิ อุปลพฺภนฺตีติ, กลฺยาณปาปกานํ กมฺมานํ กตฺตา กาเรตา อุปลพฺภตีติ? อามนฺตา. อฺานิ กลฺยาณปาปกานิ กมฺมานิ อฺโ กลฺยาณปาปกานํ กมฺมานํ กตฺตา กาเรตาติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….

๑๓๖. กลฺยาณปาปกานํ กมฺมานํ วิปาโก อุปลพฺภตีติ? อามนฺตา. กลฺยาณปาปกานํ กมฺมานํ วิปากปฏิสํเวที อุปลพฺภตีติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….

๑๓๗. กลฺยาณปาปกานํ กมฺมานํ วิปาโก อุปลพฺภตีติ, กลฺยาณปาปกานํ กมฺมานํ วิปากปฏิสํเวที อุปลพฺภตีติ? อามนฺตา. ตสฺส ปฏิสํเวที อุปลพฺภตีติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….

๑๓๘. ตสฺส ปฏิสํเวที อุปลพฺภตีติ? อามนฺตา. ตสฺส ตสฺเสว นตฺถิ ทุกฺขสฺส อนฺตกิริยา, นตฺถิ วฏฺฏุปจฺเฉโท, นตฺถิ อนุปาทาปรินิพฺพานนฺติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….

๑๓๙. กลฺยาณปาปกานํ กมฺมานํ วิปาโก อุปลพฺภตีติ, กลฺยาณปาปกานํ กมฺมานํ วิปากปฏิสํเวที อุปลพฺภตีติ? อามนฺตา. ปุคฺคโล อุปลพฺภตีติ, ปุคฺคลสฺส ปฏิสํเวที อุปลพฺภตีติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….

๑๔๐. กลฺยาณปาปกานํ กมฺมานํ วิปาโก อุปลพฺภตีติ, กลฺยาณปาปกานํ กมฺมานํ วิปากปฏิสํเวที อุปลพฺภตีติ? อามนฺตา. นิพฺพานํ อุปลพฺภตีติ, นิพฺพานสฺส ปฏิสํเวที อุปลพฺภตีติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….

๑๔๑. กลฺยาณปาปกานํ กมฺมานํ วิปาโก อุปลพฺภตีติ, กลฺยาณปาปกานํ กมฺมานํ วิปากปฏิสํเวที อุปลพฺภตีติ? อามนฺตา. มหาปถวี อุปลพฺภตีติ…เป… มหาสมุทฺโท อุปลพฺภตีติ… สิเนรุปพฺพตราชา อุปลพฺภตีติ… อาโป อุปลพฺภตีติ… เตโช อุปลพฺภตีติ… วาโย อุปลพฺภตีติ…เป… ติณกฏฺวนปฺปตโย อุปลพฺภนฺตีติ, ติณกฏฺวนปฺปตีนํ ปฏิสํเวที อุปลพฺภตีติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….

๑๔๒. กลฺยาณปาปกานํ กมฺมานํ วิปาโก อุปลพฺภตีติ, กลฺยาณปาปกานํ กมฺมานํ วิปากปฏิสํเวที อุปลพฺภตีติ? อามนฺตา. อฺโ กลฺยาณปาปกานํ กมฺมานํ วิปาโก, อฺโ กลฺยาณปาปกานํ กมฺมานํ วิปากปฏิสํเวทีติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….

๑๔๓. ทิพฺพํ สุขํ อุปลพฺภตีติ? อามนฺตา. ทิพฺพสฺส สุขสฺส ปฏิสํเวที อุปลพฺภตีติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….

๑๔๔. ทิพฺพํ สุขํ อุปลพฺภตีติ, ทิพฺพสฺส สุขสฺส ปฏิสํเวที อุปลพฺภตีติ? อามนฺตา. ตสฺส ปฏิสํเวที อุปลพฺภตีติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….

๑๔๕. ตสฺส ปฏิสํเวที อุปลพฺภตีติ? อามนฺตา. ตสฺส ตสฺเสว นตฺถิ ทุกฺขสฺส อนฺตกิริยา, นตฺถิ วฏฺฏุปจฺเฉโท, นตฺถิ อนุปาทาปรินิพฺพานนฺติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….

๑๔๖. ทิพฺพํ สุขํ อุปลพฺภตีติ, ทิพฺพสฺส สุขสฺส ปฏิสํเวที อุปลพฺภตีติ? อามนฺตา. ปุคฺคโล อุปลพฺภตีติ, ปุคฺคลสฺส ปฏิสํเวที อุปลพฺภตีติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….

๑๔๗. ทิพฺพํ สุขํ อุปลพฺภตีติ, ทิพฺพสฺส สุขสฺส ปฏิสํเวที อุปลพฺภตีติ? อามนฺตา. นิพฺพานํ อุปลพฺภตีติ, นิพฺพานสฺส ปฏิสํเวที อุปลพฺภตีติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….

๑๔๘. ทิพฺพํ สุขํ อุปลพฺภตีติ, ทิพฺพสฺส สุขสฺส ปฏิสํเวที อุปลพฺภตีติ? อามนฺตา. มหาปถวี อุปลพฺภตีติ… มหาสมุทฺโท อุปลพฺภตีติ… สิเนรุปพฺพตราชา อุปลพฺภตีติ… อาโป อุปลพฺภตีติ… เตโช อุปลพฺภตีติ… วาโย อุปลพฺภตีติ…เป… ติณกฏฺวนปฺปตโย อุปลพฺภนฺตีติ, ติณกฏฺวนปฺปตีนํ ปฏิสํเวที อุปลพฺภตีติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….

๑๔๙. ทิพฺพํ สุขํ อุปลพฺภตีติ, ทิพฺพสฺส สุขสฺส ปฏิสํเวที อุปลพฺภตีติ? อามนฺตา. อฺํ ทิพฺพํ สุขํ, อฺโ ทิพฺพสฺส สุขสฺส ปฏิสํเวทีติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….

๑๕๐. มานุสกํ สุขํ อุปลพฺภตีติ? อามนฺตา. มานุสกสฺส สุขสฺส ปฏิสํเวที อุปลพฺภตีติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….

๑๕๑. มานุสกํ สุขํ อุปลพฺภตีติ, มานุสกสฺส สุขสฺส ปฏิสํเวที อุปลพฺภตีติ? อามนฺตา. ตสฺส ปฏิสํเวที อุปลพฺภตีติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….

๑๕๒. ตสฺส ปฏิสํเวที อุปลพฺภตีติ? อามนฺตา. ตสฺส ตสฺเสว นตฺถิ ทุกฺขสฺส อนฺตกิริยา, นตฺถิ วฏฺฏุปจฺเฉโท, นตฺถิ อนุปาทาปรินิพฺพานนฺติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….

๑๕๓. มานุสกํ สุขํ อุปลพฺภตีติ, มานุสกสฺส สุขสฺส ปฏิสํเวที อุปลพฺภตีติ? อามนฺตา. ปุคฺคโล อุปลพฺภตีติ, ปุคฺคลสฺส ปฏิสํเวที อุปลพฺภตีติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….

๑๕๔. มานุสกํ สุขํ อุปลพฺภตีติ, มานุสกสฺส สุขสฺส ปฏิสํเวที อุปลพฺภตีติ? อามนฺตา. นิพฺพานํ อุปลพฺภตีติ, นิพฺพานสฺส ปฏิสํเวที อุปลพฺภตีติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….

๑๕๕. มานุสกํ สุขํ อุปลพฺภตีติ, มานุสกสฺส สุขสฺส ปฏิสํเวที อุปลพฺภตีติ? อามนฺตา. มหาปถวี อุปลพฺภตีติ…เป… มหาสมุทฺโท อุปลพฺภตีติ… สิเนรุปพฺพตราชา อุปลพฺภตีติ… อาโป อุปลพฺภตีติ… เตโช อุปลพฺภตีติ… วาโย อุปลพฺภตีติ… ติณกฏฺวนปฺปตโย อุปลพฺภนฺตีติ, ติณกฏฺวนปฺปตีนํ ปฏิสํเวที อุปลพฺภตีติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….

๑๕๖. มานุสกํ สุขํ อุปลพฺภตีติ, มานุสกสฺส สุขสฺส ปฏิสํเวที อุปลพฺภตีติ? อามนฺตา. อฺํ มานุสกํ สุขํ อฺโ มานุสกสฺส สุขสฺส ปฏิสํเวทีติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….

๑๕๗. อาปายิกํ ทุกฺขํ อุปลพฺภตีติ? อามนฺตา. อาปายิกสฺส ทุกฺขสฺส ปฏิสํเวที อุปลพฺภตีติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….

๑๕๘. อาปายิกํ ทุกฺขํ อุปลพฺภตีติ, อาปายิกสฺส ทุกฺขสฺส ปฏิสํเวที อุปลพฺภตีติ? อามนฺตา. ตสฺส ปฏิสํเวที อุปลพฺภตีติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….

๑๕๙. ตสฺส ปฏิสํเวที อุปลพฺภตีติ? อามนฺตา. ตสฺส ตสฺเสว นตฺถิ ทุกฺขสฺส อนฺตกิริยา, นตฺถิ วฏฺฏุปจฺเฉโท, นตฺถิ อนุปาทาปรินิพฺพานนฺติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….

๑๖๐. อาปายิกํ ทุกฺขํ อุปลพฺภตีติ, อาปายิกสฺส ทุกฺขสฺส ปฏิสํเวที อุปลพฺภตีติ? อามนฺตา. ปุคฺคโล อุปลพฺภตีติ, ปุคฺคลสฺส ปฏิสํเวที อุปลพฺภตีติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….

๑๖๑. อาปายิกํ ทุกฺขํ อุปลพฺภตีติ, อาปายิกสฺส ทุกฺขสฺส ปฏิสํเวที อุปลพฺภตีติ? อามนฺตา. นิพฺพานํ อุปลพฺภตีติ, นิพฺพานสฺส ปฏิสํเวที อุปลพฺภตีติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….

๑๖๒. อาปายิกํ ทุกฺขํ อุปลพฺภตีติ, อาปายิกสฺส ทุกฺขสฺส ปฏิสํเวที อุปลพฺภตีติ? อามนฺตา. มหาปถวี อุปลพฺภตีติ…เป… มหาสมุทฺโท อุปลพฺภตีติ… สิเนรุปพฺพตราชา อุปลพฺภตีติ… อาโป อุปลพฺภตีติ… เตโช อุปลพฺภตีติ… วาโย อุปลพฺภตีติ… ติณกฏฺวนปฺปตโย อุปลพฺภนฺตีติ, ติณกฏฺวนปฺปตีนํ ปฏิสํเวที อุปลพฺภตีติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….

๑๖๓. อาปายิกํ ทุกฺขํ อุปลพฺภตีติ, อาปายิกสฺส ทุกฺขสฺส ปฏิสํเวที อุปลพฺภตีติ? อามนฺตา. อฺํ อาปายิกํ ทุกฺขํ, อฺโ อาปายิกสฺส ทุกฺขสฺส ปฏิสํเวทีติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….

๑๖๔. เนรยิกํ ทุกฺขํ อุปลพฺภตีติ? อามนฺตา. เนรยิกสฺส ทุกฺขสฺส ปฏิสํเวที อุปลพฺภตีติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ.

เนรยิกํ ทุกฺขํ อุปลพฺภตีติ, เนรยิกสฺส ทุกฺขสฺส ปฏิสํเวที อุปลพฺภตีติ? อามนฺตา. ตสฺส ปฏิสํเวที อุปลพฺภตีติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….

๑๖๕. ตสฺส ปฏิสํเวที อุปลพฺภตีติ? อามนฺตา. ตสฺส ตสฺเสว นตฺถิ ทุกฺขสฺส อนฺตกิริยา, นตฺถิ วฏฺฏุปจฺเฉโท, นตฺถิ อนุปาทาปรินิพฺพานนฺติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….

๑๖๖. เนรยิกํ ทุกฺขํ อุปลพฺภตีติ, เนรยิกสฺส ทุกฺขสฺส ปฏิสํเวที อุปลพฺภตีติ? อามนฺตา. ปุคฺคโล อุปลพฺภตีติ, ปุคฺคลสฺส ปฏิสํเวที อุปลพฺภตีติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….

๑๖๗. เนรยิกํ ทุกฺขํ อุปลพฺภตีติ, เนรยิกสฺส ทุกฺขสฺส ปฏิสํเวที อุปลพฺภตีติ? อามนฺตา. นิพฺพานํ อุปลพฺภตีติ, นิพฺพานสฺส ปฏิสํเวที อุปลพฺภตีติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….

๑๖๘. เนรยิกํ ทุกฺขํ อุปลพฺภตีติ, เนรยิกสฺส ทุกฺขสฺส ปฏิสํเวที อุปลพฺภตีติ? อามนฺตา. มหาปถวี อุปลพฺภตีติ…เป… มหาสมุทฺโท อุปลพฺภตีติ… สิเนรุปพฺพตราชา อุปลพฺภตีติ… อาโป อุปลพฺภตีติ… เตโช อุปลพฺภตีติ… วาโย อุปลพฺภตีติ… ติณกฏฺวนปฺปตโย อุปลพฺภนฺตีติ, ติณกฏฺวนปฺปตีนํ ปฏิสํเวที อุปลพฺภตีติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….

๑๖๙. เนรยิกํ ทุกฺขํ อุปลพฺภตีติ, เนรยิกสฺส ทุกฺขสฺส ปฏิสํเวที อุปลพฺภตีติ? อามนฺตา. อฺํ เนรยิกํ ทุกฺขํ, อฺโ เนรยิกสฺส ทุกฺขสฺส ปฏิสํเวทีติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….

๑๗๐. กลฺยาณปาปกานิ กมฺมานิ อุปลพฺภนฺตีติ, กลฺยาณปาปกานํ กมฺมานํ กตฺตา กาเรตา วิปากปฏิสํเวที อุปลพฺภตีติ? อามนฺตา. โส กโรติ โส ปฏิสํเวเทตีติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….

๑๗๑. โส กโรติ โส ปฏิสํเวเทตีติ? อามนฺตา. สยงฺกตํ สุขทุกฺขนฺติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….

๑๗๒. กลฺยาณปาปกานิ กมฺมานิ อุปลพฺภนฺตีติ, กลฺยาณปาปกานํ กมฺมานํ กตฺตา กาเรตา วิปากปฏิสํเวที อุปลพฺภตีติ? อามนฺตา. อฺโ กโรติ อฺโ ปฏิสํเวเทตีติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….

๑๗๓. อฺโ กโรติ อฺโ ปฏิสํเวเทตีติ? อามนฺตา. ปรงฺกตํ สุขทุกฺขนฺติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….

๑๗๔. กลฺยาณปาปกานิ กมฺมานิ อุปลพฺภนฺตีติ, กลฺยาณปาปกานํ กมฺมานํ กตฺตา กาเรตา วิปากปฏิสํเวที อุปลพฺภตีติ? อามนฺตา. โส จ อฺโ จ กโรนฺติ โส จ อฺโ จ ปฏิสํเวเทนฺตีติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….

๑๗๕. โส จ อฺโ จ กโรนฺติ, โส จ อฺโ จ ปฏิสํเวเทนฺตีติ? อามนฺตา. สยงฺกตฺจ ปรงฺกตฺจ สุขทุกฺขนฺติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….

๑๗๖. กลฺยาณปาปกานิ กมฺมานิ อุปลพฺภนฺตีติ, กลฺยาณปาปกานํ กมฺมานํ กตฺตา กาเรตา วิปากปฏิสํเวที อุปลพฺภตีติ? อามนฺตา. เนว โส กโรติ น โส ปฏิสํเวเทติ, น อฺโ กโรติ น อฺโ ปฏิสํเวเทตีติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….

๑๗๗. เนว โส กโรติ น โส ปฏิสํเวเทติ, น อฺโ กโรติ น อฺโ ปฏิสํเวเทตีติ? อามนฺตา. อสยงฺการํ อปรงฺการํ อธิจฺจสมุปฺปนฺนํ สุขทุกฺขนฺติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….

๑๗๘. กลฺยาณปาปกานิ กมฺมานิ อุปลพฺภนฺตีติ, กลฺยาณปาปกานํ กมฺมานํ กตฺตา กาเรตา วิปากปฏิสํเวที อุปลพฺภตีติ? อามนฺตา. โส กโรติ โส ปฏิสํเวเทติ, อฺโ กโรติ อฺโ ปฏิสํเวเทติ, โส จ อฺโ จ กโรนฺติ โส จ อฺโ จ ปฏิสํเวเทนฺติ, เนว โส กโรติ น โส ปฏิสํเวเทติ, น อฺโ กโรติ น อฺโ ปฏิสํเวเทตีติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….

๑๗๙. โส กโรติ โส ปฏิสํเวเทติ, อฺโ กโรติ อฺโ ปฏิสํเวเทติ, โส จ อฺโ จ กโรนฺติ โส จ อฺโ จ ปฏิสํเวเทนฺติ, เนว โส กโรติ น โส ปฏิสํเวเทติ, น อฺโ กโรติ น อฺโ ปฏิสํเวเทตีติ? อามนฺตา. สยงฺกตํ สุขทุกฺขํ, ปรงฺกตํ สุขทุกฺขํ, สยงฺกตฺจ ปรงฺกตฺจ สุขทุกฺขํ, อสยงฺการํ อปรงฺการํ อธิจฺจสมุปฺปนฺนํ สุขทุกฺขนฺติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….

๑๘๐. กมฺมํ อตฺถีติ? อามนฺตา. กมฺมการโก อตฺถีติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….

๑๘๑. กมฺมํ อตฺถีติ, กมฺมการโก อตฺถีติ? อามนฺตา. ตสฺส การโก อตฺถีติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….

๑๘๒. ตสฺส การโก อตฺถีติ? อามนฺตา. ตสฺส ตสฺเสว นตฺถิ ทุกฺขสฺส อนฺตกิริยา, นตฺถิ วฏฺฏุปจฺเฉโท, นตฺถิ อนุปาทาปรินิพฺพานนฺติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….

๑๘๓. กมฺมํ อตฺถีติ, กมฺมการโก อตฺถีติ? อามนฺตา. ปุคฺคโล อตฺถีติ, ปุคฺคลสฺส การโก อตฺถีติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….

๑๘๔. กมฺมํ อตฺถีติ, กมฺมการโก อตฺถีติ? อามนฺตา. นิพฺพานํ อตฺถีติ, นิพฺพานสฺส การโก อตฺถีติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….

๑๘๕. กมฺมํ อตฺถีติ, กมฺมการโก อตฺถีติ? อามนฺตา. มหาปถวี อตฺถีติ…เป… มหาสมุทฺโท อตฺถีติ… สิเนรุปพฺพตราชา อตฺถีติ… อาโป อตฺถีติ… เตโช อตฺถีติ… วาโย อตฺถีติ… ติณกฏฺวนปฺปตโย อตฺถีติ, ติณกฏฺวนปฺปตีนํ การโก อตฺถีติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….

๑๘๖. กมฺมํ อตฺถีติ, กมฺมการโก อตฺถีติ? อามนฺตา. อฺํ กมฺมํ, อฺโ กมฺมการโกติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….

๑๘๗. วิปาโก อตฺถีติ? อามนฺตา. วิปากปฏิสํเวที อตฺถีติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….

๑๘๘. วิปาโก อตฺถีติ, วิปากปฏิสํเวที อตฺถีติ? อามนฺตา. ตสฺส ปฏิสํเวที อตฺถีติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….

๑๘๙. ตสฺส ปฏิสํเวที อตฺถีติ? อามนฺตา. ตสฺส ตสฺเสว นตฺถิ ทุกฺขสฺส อนฺตกิริยา, นตฺถิ วฏฺฏุปจฺเฉโท, นตฺถิ อนุปาทาปรินิพฺพานนฺติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป… วิปาโก อตฺถีติ, วิปากปฏิสํเวที อตฺถีติ? อามนฺตา. ปุคฺคโล อตฺถีติ, ปุคฺคลสฺส ปฏิสํเวที อตฺถีติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….

๑๙๐. วิปาโก อตฺถีติ, วิปากปฏิสํเวที อตฺถีติ? อามนฺตา. นิพฺพานํ อตฺถีติ, นิพฺพานสฺส ปฏิสํเวที อตฺถีติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….

๑๙๑. วิปาโก อตฺถีติ, วิปากปฏิสํเวที อตฺถีติ? อามนฺตา. มหาปถวี อตฺถีติ…เป… มหาสมุทฺโท อตฺถีติ… สิเนรุปพฺพตราชา อตฺถีติ… อาโป อตฺถีติ… เตโช อตฺถีติ… วาโย อตฺถีติ… ติณกฏฺวนปฺปตโย อตฺถีติ, ติณกฏฺวนปฺปตีนํ ปฏิสํเวที อตฺถีติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….

๑๙๒. วิปาโก อตฺถีติ, วิปากปฏิสํเวที อตฺถีติ? อามนฺตา. อฺโ วิปาโก, อฺโ วิปากปฏิสํเวทีติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ. (สํขิตฺตํ)

ปุริสการานุโยโค.

กลฺยาณวคฺโค ปโม.

๑๔. อภิฺานุโยโค

๑๙๓. น วตฺตพฺพํ – ‘‘ปุคฺคโล อุปลพฺภติ สจฺจิกฏฺปรมตฺเถนา’’ติ? อามนฺตา. นนุ อตฺถิ โกจิ อิทฺธึ วิกุพฺพตีติ? อามนฺตา. หฺจิ อตฺถิ โกจิ อิทฺธึ วิกุพฺพติ, เตน วต เร วตฺตพฺเพ – ‘‘ปุคฺคโล อุปลพฺภติ สจฺจิกฏฺปรมตฺเถนา’’ติ.

๑๙๔. น วตฺตพฺพํ – ‘‘ปุคฺคโล อุปลพฺภติ สจฺจิกฏฺปรมตฺเถนา’’ติ? อามนฺตา. นนุ อตฺถิ โกจิ ทิพฺพาย โสตธาตุยา สทฺทํ สุณาติ…เป… ปรจิตฺตํ วิชานาติ… ปุพฺเพนิวาสํ อนุสฺสรติ… ทิพฺเพน จกฺขุนา รูปํ ปสฺสติ… อาสวานํ ขยํ สจฺฉิกโรตีติ? อามนฺตา. หฺจิ อตฺถิ โกจิ อาสวานํ ขยํ สจฺฉิกโรติ, เตน วต เร วตฺตพฺเพ – ‘‘ปุคฺคโล อุปลพฺภติ สจฺจิกฏฺปรมตฺเถนา’’ติ.

๑๙๕. อตฺถิ โกจิ อิทฺธึ วิกุพฺพตีติ กตฺวา เตน จ การเณน ปุคฺคโล อุปลพฺภติ สจฺจิกฏฺปรมตฺเถนาติ? อามนฺตา. โย อิทฺธึ วิกุพฺพติ, สฺเวว ปุคฺคโล? โย อิทฺธึ น วิกุพฺพติ, น โส ปุคฺคโลติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….

๑๙๖. โย ทิพฺพาย โสตธาตุยา สทฺทํ สุณาติ…เป… โย ปรจิตฺตํ วิชานาติ… โย ปุพฺเพนิวาสํ อนุสฺสรติ… โย ทิพฺเพน จกฺขุนา รูปํ ปสฺสติ… โย อาสวานํ ขยํ สจฺฉิกโรติ, สฺเวว ปุคฺคโล? โย อาสวานํ ขยํ น สจฺฉิกโรติ, น โส ปุคฺคโลติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….

อภิฺานุโยโค.

๑๕-๑๘. าตกานุโยคาทิ

๑๙๗. น วตฺตพฺพํ – ‘‘ปุคฺคโล อุปลพฺภติ สจฺจิกฏฺปรมตฺเถนา’’ติ? อามนฺตา. นนุ มาตา อตฺถีติ? อามนฺตา. หฺจิ มาตา อตฺถิ, เตน วต เร วตฺตพฺเพ – ‘‘ปุคฺคโล อุปลพฺภติ สจฺจิกฏฺปรมตฺเถนา’’ติ.

๑๙๘. น วตฺตพฺพํ – ‘‘ปุคฺคโล อุปลพฺภติ สจฺจิกฏฺปรมตฺเถนา’’ติ? อามนฺตา. นนุ ปิตา อตฺถิ…เป… ภาตา อตฺถิ… ภคินี อตฺถิ… ขตฺติโย อตฺถิ … พฺราหฺมโณ อตฺถิ… เวสฺโส อตฺถิ… สุทฺโท อตฺถิ… คหฏฺโ อตฺถิ… ปพฺพชิโต อตฺถิ… เทโว อตฺถิ… มนุสฺโส อตฺถีติ? อามนฺตา. หฺจิ มนุสฺโส อตฺถิ, เตน วต เร วตฺตพฺเพ – ‘‘ปุคฺคโล อุปลพฺภติ สจฺจิกฏฺปรมตฺเถนา’’ติ.

๑๙๙. มาตา อตฺถีติ กตฺวา เตน จ การเณน ปุคฺคโล อุปลพฺภติ สจฺจิกฏฺปรมตฺเถนาติ? อามนฺตา. อตฺถิ โกจิ น มาตา หุตฺวา มาตา โหตีติ? อามนฺตา. อตฺถิ โกจิ น ปุคฺคโล หุตฺวา ปุคฺคโล โหตีติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป… อตฺถิ โกจิ น ปิตา หุตฺวา…เป… น ภาตา หุตฺวา… น ภคินี หุตฺวา… น ขตฺติโย หุตฺวา… น พฺราหฺมโณ หุตฺวา… น เวสฺโส หุตฺวา… น สุทฺโท หุตฺวา… น คหฏฺโ หุตฺวา… น ปพฺพชิโต หุตฺวา… น เทโว หุตฺวา… น มนุสฺโส หุตฺวา มนุสฺโส โหตีติ? อามนฺตา. อตฺถิ โกจิ น ปุคฺคโล หุตฺวา ปุคฺคโล โหตีติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….

๒๐๐. มาตา อตฺถีติ กตฺวา เตน จ การเณน ปุคฺคโล อุปลพฺภติ สจฺจิกฏฺปรมตฺเถนาติ? อามนฺตา. อตฺถิ โกจิ มาตา หุตฺวา น มาตา โหตีติ? อามนฺตา. อตฺถิ โกจิ ปุคฺคโล หุตฺวา น ปุคฺคโล โหตีติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….

อตฺถิ โกจิ ปิตา หุตฺวา… ภาตา หุตฺวา… ภคินี หุตฺวา… ขตฺติโย หุตฺวา… พฺราหฺมโณ หุตฺวา… เวสฺโส หุตฺวา… สุทฺโท หุตฺวา… คหฏฺโ หุตฺวา… ปพฺพชิโต หุตฺวา… เทโว หุตฺวา… มนุสฺโส หุตฺวา น มนุสฺโส โหตีติ? อามนฺตา. อตฺถิ โกจิ ปุคฺคโล หุตฺวา น ปุคฺคโล โหตีติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….

๑๙. ปฏิเวธานุโยโค

๒๐๑. น วตฺตพฺพํ – ‘‘ปุคฺคโล อุปลพฺภติ สจฺจิกฏฺปรมตฺเถนา’’ติ? อามนฺตา. นนุ โสตาปนฺโน อตฺถีติ? อามนฺตา. หฺจิ โสตาปนฺโน อตฺถิ, เตน วต เร วตฺตพฺเพ – ‘‘ปุคฺคโล อุปลพฺภติ สจฺจิกฏฺปรมตฺเถนา’’ติ.

๒๐๒. น วตฺตพฺพํ – ‘‘ปุคฺคโล อุปลพฺภติ สจฺจิกฏฺปรมตฺเถนา’’ติ? อามนฺตา. นนุ สกทาคามี อตฺถิ…เป… อนาคามี อตฺถิ… อรหา อตฺถิ… อุภโตภาควิมุตฺโต อตฺถิ… ปฺาวิมุตฺโต อตฺถิ… กายสกฺขิ [กายสกฺขี (สฺยา.)] อตฺถิ… ทิฏฺิปฺปตฺโต อตฺถิ… สทฺธาวิมุตฺโต อตฺถิ… ธมฺมานุสารี อตฺถิ… สทฺธานุสารี อตฺถีติ? อามนฺตา.

หฺจิ สทฺธานุสารี อตฺถิ, เตน วต เร วตฺตพฺเพ – ‘‘ปุคฺคโล อุปลพฺภติ สจฺจิกฏฺปรมตฺเถนา’’ติ.

๒๐๓. โสตาปนฺโน อตฺถีติ กตฺวา เตน จ การเณน ปุคฺคโล อุปลพฺภติ สจฺจิกฏฺปรมตฺเถนาติ? อามนฺตา. อตฺถิ โกจิ น โสตาปนฺโน หุตฺวา โสตาปนฺโน โหตีติ? อามนฺตา. อตฺถิ โกจิ น ปุคฺคโล หุตฺวา ปุคฺคโล โหตีติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….

๒๐๔. อตฺถิ โกจิ น สกทาคามี หุตฺวา… น อนาคามี หุตฺวา… น อรหา หุตฺวา… น อุภโตภาควิมุตฺโต หุตฺวา… น ปฺาวิมุตฺโต หุตฺวา… น กายสกฺขิ หุตฺวา… น ทิฏฺิปฺปตฺโต หุตฺวา… น สทฺธาวิมุตฺโต หุตฺวา… น ธมฺมานุสารี หุตฺวา… น สทฺธานุสารี หุตฺวา สทฺธานุสารี โหตีติ? อามนฺตา. อตฺถิ โกจิ น ปุคฺคโล หุตฺวา ปุคฺคโล โหตีติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….

๒๐๕. โสตาปนฺโน อตฺถีติ กตฺวา เตน จ การเณน ปุคฺคโล อุปลพฺภติ สจฺจิกฏฺปรมตฺเถนาติ? อามนฺตา. อตฺถิ โกจิ โสตาปนฺโน หุตฺวา น โสตาปนฺโน โหตีติ? อามนฺตา. อตฺถิ โกจิ ปุคฺคโล หุตฺวา น ปุคฺคโล โหตีติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….

อตฺถิ โกจิ สกทาคามี หุตฺวา… อนาคามี หุตฺวา น อนาคามี โหตีติ? อามนฺตา. อตฺถิ โกจิ ปุคฺคโล หุตฺวา น ปุคฺคโล โหตีติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….

ปฏิเวธานุโยโค.

๒๐. สงฺฆานุโยโค

๒๐๖. น วตฺตพฺพํ – ‘‘ปุคฺคโล อุปลพฺภติ สจฺจิกฏฺปรมตฺเถนา’’ติ? อามนฺตา. นนุ จตฺตาโร ปุริสยุคา อฏฺ ปุริสปุคฺคลา อตฺถีติ? อามนฺตา. หฺจิ จตฺตาโร ปุริสยุคา อฏฺ ปุริสปุคฺคลา อตฺถิ, เตน วต เร วตฺตพฺเพ – ‘‘ปุคฺคโล อุปลพฺภติ สจฺจิกฏฺปรมตฺเถนา’’ติ.

๒๐๗. จตฺตาโร ปุริสยุคา อฏฺ ปุริสปุคฺคลา อตฺถีติ กตฺวา เตน จ การเณน ปุคฺคโล อุปลพฺภติ สจฺจิกฏฺปรมตฺเถนาติ? อามนฺตา. จตฺตาโร ปุริสยุคา อฏฺ ปุริสปุคฺคลา พุทฺธปาตุภาวา ปาตุภวนฺตีติ? อามนฺตา. ปุคฺคโล พุทฺธปาตุภาวา ปาตุภวตีติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….

ปุคฺคโล พุทฺธปาตุภาวา ปาตุภวตีติ? อามนฺตา. พุทฺธสฺส ภควโต ปรินิพฺพุเต อุจฺฉินฺโน ปุคฺคโล, นตฺถิ ปุคฺคโลติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….

สงฺฆานุโยโค.

๒๑. สจฺจิกฏฺสภาคานุโยโค

๒๐๘. ปุคฺคโล อุปลพฺภติ สจฺจิกฏฺปรมตฺเถนาติ? อามนฺตา. ปุคฺคโล สงฺขโตติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป… ปุคฺคโล อสงฺขโตติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป… ปุคฺคโล เนว สงฺขโต นาสงฺขโตติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ.

๒๐๙. ปุคฺคโล เนว สงฺขโต นาสงฺขโตติ? อามนฺตา. สงฺขตฺจ อสงฺขตฺจ เปตฺวา อตฺถฺา ตติยา โกฏีติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….

๒๑๐. สงฺขตฺจ อสงฺขตฺจ เปตฺวา อตฺถฺา ตติยา โกฏีติ? อามนฺตา. นนุ วุตฺตํ ภควตา – ‘‘ทฺเวมา, ภิกฺขเว, ธาตุโย. กตมา ทฺเว? สงฺขตา จ ธาตุ อสงฺขตา จ ธาตุ. อิมา โข, ภิกฺขเว, ทฺเว ธาตุโย’’ติ [ม. นิ. ๑.๑๒๕, อาลปนมตฺตเมว นานํ]! อตฺเถว สุตฺตนฺโตติ? อามนฺตา. เตน หิ น วตฺตพฺพํ – ‘‘สงฺขตฺจ อสงฺขตฺจ เปตฺวา อตฺถฺา ตติยา โกฏี’’ติ.

๒๑๑. ปุคฺคโล เนว สงฺขโต นาสงฺขโตติ? อามนฺตา. อฺํ สงฺขตํ, อฺํ อสงฺขตํ, อฺโ ปุคฺคโลติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….

๒๑๒. ขนฺธา สงฺขตา, นิพฺพานํ อสงฺขตํ, ปุคฺคโล เนว สงฺขโต นาสงฺขโตติ? อามนฺตา. อฺเ ขนฺธา, อฺํ นิพฺพานํ, อฺโ ปุคฺคโลติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….

๒๑๓. รูปํ สงฺขตํ, นิพฺพานํ อสงฺขตํ, ปุคฺคโล เนว สงฺขโต นาสงฺขโตติ? อามนฺตา. อฺํ รูปํ, อฺํ นิพฺพานํ, อฺโ ปุคฺคโลติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ. เวทนา… สฺา… สงฺขารา… วิฺาณํ สงฺขตํ, นิพฺพานํ อสงฺขตํ, ปุคฺคโล เนว สงฺขโต นาสงฺขโตติ? อามนฺตา. อฺํ วิฺาณํ, อฺํ นิพฺพานํ, อฺโ ปุคฺคโลติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….

๒๑๔. ปุคฺคลสฺส อุปฺปาโท ปฺายติ, วโย ปฺายติ, ิตสฺส อฺถตฺตํ ปฺายตีติ? อามนฺตา. ปุคฺคโล สงฺขโตติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป… วุตฺตํ ภควตา – ‘‘ตีณิมานิ, ภิกฺขเว, สงฺขตสฺส สงฺขตลกฺขณานิ. สงฺขตานํ, ภิกฺขเว, ธมฺมานํ [กตมานิ ตีณิ (อ. นิ. ๓.๔๗)] อุปฺปาโท ปฺายติ, วโย ปฺายติ, ิตานํ อฺถตฺตํ ปฺายตี’’ติ [อ. นิ. ๓.๔๗]. ปุคฺคลสฺส อุปฺปาโท ปฺายติ, วโย ปฺายติ, ิตสฺส อฺถตฺตํ ปฺายติ; เตน หิ ปุคฺคโล สงฺขโตติ.

๒๑๕. ปุคฺคลสฺส น อุปฺปาโท ปฺายติ, น วโย ปฺายติ, น ิตสฺส อฺถตฺตํ ปฺายตีติ? อามนฺตา. ปุคฺคโล อสงฺขโตติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป… วุตฺตํ ภควตา – ‘‘ตีณิมานิ, ภิกฺขเว, อสงฺขตสฺส อสงฺขตลกฺขณานิ. อสงฺขตานํ, ภิกฺขเว, ธมฺมานํ น อุปฺปาโท ปฺายติ, น วโย ปฺายติ, น ิตานํ อฺถตฺตํ ปฺายตี’’ติ [อ. นิ. ๓.๔๘]. ปุคฺคลสฺส น อุปฺปาโท ปฺายติ, น วโย ปฺายติ, น ิตสฺส อฺถตฺตํ ปฺายติ; เตน หิ ปุคฺคโล อสงฺขโตติ.

๒๑๖. ปรินิพฺพุโต ปุคฺคโล อตฺถตฺถมฺหิ, นตฺถตฺถมฺหีติ? อตฺถตฺถมฺหีติ. ปรินิพฺพุโต ปุคฺคโล สสฺสโตติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป… นตฺถตฺถมฺหีติ. ปรินิพฺพุโต ปุคฺคโล อุจฺฉินฺโนติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….

๒๑๗. ปุคฺคโล กึ นิสฺสาย ติฏฺตีติ? ภวํ นิสฺสาย ติฏฺตีติ. ภโว อนิจฺโจ สงฺขโต ปฏิจฺจสมุปฺปนฺโน ขยธมฺโม วยธมฺโม วิราคธมฺโม นิโรธธมฺโม วิปริณามธมฺโมติ? อามนฺตา. ปุคฺคโลปิ อนิจฺโจ สงฺขโต ปฏิจฺจสมุปฺปนฺโน ขยธมฺโม วยธมฺโม วิราคธมฺโม นิโรธธมฺโม วิปริณามธมฺโมติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….

๒๑๘. น วตฺตพฺพํ – ‘‘ปุคฺคโล อุปลพฺภติ สจฺจิกฏฺปรมตฺเถนา’’ติ? อามนฺตา. นนุ อตฺถิ โกจิ สุขํ เวทนํ เวทิยมาโน ‘‘สุขํ เวทนํ เวทิยามี’’ติ ปชานาตีติ? อามนฺตา. หฺจิ อตฺถิ โกจิ สุขํ เวทนํ เวทิยมาโน ‘‘สุขํ เวทนํ เวทิยามี’’ติ ปชานาติ, เตน วต เร วตฺตพฺเพ – ‘‘ปุคฺคโล อุปลพฺภติ สจฺจิกฏฺปรมตฺเถนา’’ติ.

๒๑๙. น วตฺตพฺพํ – ‘‘ปุคฺคโล อุปลพฺภติ สจฺจิกฏฺปรมตฺเถนา’’ติ? อามนฺตา. นนุ อตฺถิ โกจิ ทุกฺขํ เวทนํ เวทิยมาโน…เป… อทุกฺขมสุขํ เวทนํ เวทิยมาโน ‘‘อทุกฺขมสุขํ เวทนํ เวทิยามี’’ติ ปชานาตีติ? อามนฺตา. หฺจิ อตฺถิ โกจิ อทุกฺขมสุขํ เวทนํ เวทิยมาโน ‘‘อทุกฺขมสุขํ เวทนํ เวทิยามี’’ติ ปชานาติ, เตน วต เร วตฺตพฺเพ – ‘‘ปุคฺคโล อุปลพฺภติ สจฺจิกฏฺปรมตฺเถนา’’ติ.

๒๒๐. อตฺถิ โกจิ สุขํ เวทนํ เวทิยมาโน ‘‘สุขํ เวทนํ เวทิยามี’’ติ ปชานาตีติ กตฺวา เตน จ การเณน ปุคฺคโล อุปลพฺภติ สจฺจิกฏฺปรมตฺเถนาติ? อามนฺตา. โย สุขํ เวทนํ เวทิยมาโน ‘‘สุขํ เวทนํ เวทิยามี’’ติ ปชานาติ, สฺเวว ปุคฺคโล; โย สุขํ เวทนํ เวทิยมาโน ‘‘สุขํ เวทนํ เวทิยามี’’ติ น ปชานาติ, น โส ปุคฺคโลติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….

โย ทุกฺขํ เวทนํ เวทิยมาโน…เป… โย อทุกฺขมสุขํ เวทนํ เวทิยมาโน ‘‘อทุกฺขมสุขํ เวทนํ เวทิยามี’’ติ ปชานาติ, สฺเวว ปุคฺคโล; โย อทุกฺขมสุขํ เวทนํ เวทิยมาโน ‘‘อทุกฺขมสุขํ เวทนํ เวทิยามี’’ติ น ปชานาติ, น โส ปุคฺคโลติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….

๒๒๑. อตฺถิ โกจิ สุขํ เวทนํ เวทิยมาโน ‘‘สุขํ เวทนํ เวทิยามี’’ติ ปชานาตีติ กตฺวา เตน จ การเณน ปุคฺคโล อุปลพฺภติ สจฺจิกฏฺปรมตฺเถนาติ? อามนฺตา. อฺา สุขา เวทนา, อฺโ สุขํ เวทนํ เวทิยมาโน ‘‘สุขํ เวทนํ เวทิยามี’’ติ ปชานาตีติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป… อฺา ทุกฺขา เวทนา…เป… อฺา อทุกฺขมสุขา เวทนา, อฺโ อทุกฺขมสุขํ เวทนํ เวทิยมาโน ‘‘อทุกฺขมสุขํ เวทนํ เวทิยามี’’ติ ปชานาตีติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ …เป….

๒๒๒. น วตฺตพฺพํ – ‘‘ปุคฺคโล อุปลพฺภติ สจฺจิกฏฺปรมตฺเถนา’’ติ? อามนฺตา. นนุ อตฺถิ โกจิ กาเย กายานุปสฺสี วิหรตีติ? อามนฺตา. หฺจิ อตฺถิ โกจิ กาเย กายานุปสฺสี วิหรติ, เตน วต เร วตฺตพฺเพ – ‘‘ปุคฺคโล อุปลพฺภติ สจฺจิกฏฺปรมตฺเถนา’’ติ.

๒๒๓. น วตฺตพฺพํ – ‘‘ปุคฺคโล อุปลพฺภติ สจฺจิกฏฺปรมตฺเถนา’’ติ? อามนฺตา. นนุ อตฺถิ โกจิ เวทนาสุ…เป… จิตฺเต… ธมฺเมสุ ธมฺมานุปสฺสี วิหรตีติ? อามนฺตา. หฺจิ อตฺถิ โกจิ ธมฺเมสุ ธมฺมานุปสฺสี วิหรติ, เตน วต เร วตฺตพฺเพ – ‘‘ปุคฺคโล อุปลพฺภติ สจฺจิกฏฺปรมตฺเถนา’’ติ.

๒๒๔. อตฺถิ โกจิ กาเย กายานุปสฺสี วิหรตีติ กตฺวา เตน จ การเณน ปุคฺคโล อุปลพฺภติ สจฺจิกฏฺปรมตฺเถนาติ? อามนฺตา. โย กาเย กายานุปสฺสี วิหรติ, สฺเวว ปุคฺคโล; โย น กาเย กายานุปสฺสี วิหรติ, น โส ปุคฺคโลติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….

โย เวทนาสุ…เป… จิตฺเต… ธมฺเมสุ ธมฺมานุปสฺสี วิหรติ, สฺเวว ปุคฺคโล; โย น ธมฺเมสุ ธมฺมานุปสฺสี วิหรติ, น โส ปุคฺคโลติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….

๒๒๕. อตฺถิ โกจิ กาเย กายานุปสฺสี วิหรตีติ กตฺวา เตน จ การเณน ปุคฺคโล อุปลพฺภติ สจฺจิกฏฺปรมตฺเถนาติ? อามนฺตา. อฺโ กาโย, อฺโ กาเย กายานุปสฺสี วิหรตีติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป… อฺา เวทนา… อฺํ จิตฺตํ… อฺเ ธมฺมา, อฺโ ธมฺเมสุ ธมฺมานุปสฺสี วิหรตีติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….

๒๒๖. ปุคฺคโล อุปลพฺภติ สจฺจิกฏฺปรมตฺเถนาติ? อามนฺตา. นนุ วุตฺตํ ภควตา –

‘‘สุฺโต โลกํ อเวกฺขสฺสุ, โมฆราช สทา สโต;

อตฺตานุทิฏฺึ อูหจฺจ [โอหจฺจ (สฺยา.), อุหจฺจ (ก.)], เอวํ มจฺจุตโร สิยา;

เอวํ โลกํ อเวกฺขนฺตํ, มจฺจุราชา น ปสฺสตี’’ติ [สุ. นิ. ๑๑๒๕; จูฬนิ. ๘๘ โมฆราชมาณวปุจฺฉานิทฺเทส].

อตฺเถว สุตฺตนฺโตติ? อามนฺตา. เตน หิ น วตฺตพฺพํ – ‘‘ปุคฺคโล อุปลพฺภติ สจฺจิกฏฺปรมตฺเถนา’’ติ.

๒๒๗. ปุคฺคโล อเวกฺขตีติ? อามนฺตา. สห รูเปน อเวกฺขติ, วินา รูเปน อเวกฺขตีติ? สห รูเปน อเวกฺขตีติ. ตํ ชีวํ ตํ สรีรนฺติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป… วินา รูเปน อเวกฺขตีติ, อฺํ ชีวํ อฺํ สรีรนฺติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….

๒๒๘. ปุคฺคโล อเวกฺขตีติ? อามนฺตา. อพฺภนฺตรคโต อเวกฺขติ, พหิทฺธา นิกฺขมิตฺวา อเวกฺขตีติ? อพฺภนฺตรคโต อเวกฺขตีติ. ตํ ชีวํ ตํ สรีรนฺติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป… พหิทฺธา นิกฺขมิตฺวา อเวกฺขตีติ, อฺํ ชีวํ อฺํ สรีรนฺติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….

๒๒๙. น วตฺตพฺพํ – ‘‘ปุคฺคโล อุปลพฺภติ สจฺจิกฏฺปรมตฺเถนา’’ติ? อามนฺตา. นนุ ภควา สจฺจวาที กาลวาที ภูตวาที ตถวาที อวิตถวาที อนฺถวาทีติ? อามนฺตา. วุตฺตํ ภควตา – ‘‘อตฺถิ ปุคฺคโล อตฺตหิตาย ปฏิปนฺโน’’ติ. อตฺเถว สุตฺตนฺโตติ? อามนฺตา. เตน หิ ปุคฺคโล อุปลพฺภติ สจฺจิกฏฺปรมตฺเถนาติ.

๒๓๐. น วตฺตพฺพํ – ‘‘ปุคฺคโล อุปลพฺภติ สจฺจิกฏฺปรมตฺเถนา’’ติ? อามนฺตา. นนุ ภควา สจฺจวาที กาลวาที ภูตวาที ตถวาที อวิตถวาที อนฺถวาทีติ? อามนฺตา. วุตฺตํ ภควตา – ‘‘เอกปุคฺคโล, ภิกฺขเว, โลเก อุปฺปชฺชมาโน อุปฺปชฺชติ พหุชนหิตาย พหุชนสุขาย โลกานุกมฺปาย อตฺถาย หิตาย สุขาย เทวมนุสฺสาน’’นฺติ [อ. นิ. ๑.๑๖๒-๑๖๙]. อตฺเถว สุตฺตนฺโตติ? อามนฺตา. เตน หิ ปุคฺคโล อุปลพฺภติ สจฺจิกฏฺปรมตฺเถนาติ.

๒๓๑. ปุคฺคโล อุปลพฺภติ สจฺจิกฏฺปรมตฺเถนาติ? อามนฺตา. นนุ ภควา สจฺจวาที กาลวาที ภูตวาที ตถวาที อวิตถวาที อนฺถวาทีติ? อามนฺตา. วุตฺตํ ภควตา – ‘‘สพฺเพ ธมฺมา อนตฺตา’’ติ [ม. นิ. ๑.๓๕๖; ธ. ป. ๒๗๙ ธมฺมปเท]. อตฺเถว สุตฺตนฺโตติ? อามนฺตา. เตน หิ น วตฺตพฺพํ – ‘‘ปุคฺคโล อุปลพฺภติ สจฺจิกฏฺปรมตฺเถนา’’ติ.

๒๓๒. ปุคฺคโล อุปลพฺภติ สจฺจิกฏฺปรมตฺเถนาติ? อามนฺตา. นนุ ภควา สจฺจวาที กาลวาที ภูตวาที ตถวาที อวิตถวาที อนฺถวาทีติ? อามนฺตา. วุตฺตํ ภควตา – ‘‘ทุกฺขเมว อุปฺปชฺชมานํ อุปฺปชฺชติ, ทุกฺขเมว [ทุกฺขํ (สํ. นิ. ๒.๑๕)] นิรุชฺฌมานํ นิรุชฺฌตีติ น กงฺขติ น วิจิกิจฺฉติ, อปรปฺปจฺจยฺาณเมวสฺส เอตฺถ โหติ. เอตฺตาวตา โข, กจฺจาน, สมฺมาทิฏฺิ โหตี’’ติ [สํ. นิ. ๒.๑๕]. อตฺเถว สุตฺตนฺโตติ? อามนฺตา. เตน หิ น วตฺตพฺพํ – ‘‘ปุคฺคโล อุปลพฺภติ สจฺจิกฏฺปรมตฺเถนา’’ติ.

๒๓๓. ปุคฺคโล อุปลพฺภติ สจฺจิกฏฺปรมตฺเถนาติ? อามนฺตา. นนุ วชิรา ภิกฺขุนี มารํ ปาปิมนฺตํ เอตทโวจ –

‘‘กินฺนุ สตฺโตติ ปจฺเจสิ, มาร ทิฏฺิคตํ นุ เต;

สุทฺธสงฺขารปุฺโชยํ, นยิธ สตฺตุปลพฺภติ.

‘‘ยถา หิ [ยถาปิ (พหูสุ)] องฺคสมฺภารา, โหติ สทฺโท รโถ อิติ;

เอวํ ขนฺเธสุ สนฺเตสุ, โหติ สตฺโตติ สมฺมุติ [สมฺมติ (สฺยา. กํ.)].

‘‘ทุกฺขเมว หิ สมฺโภติ, ทุกฺขํ ติฏฺติ เวติ จ;

นาฺตฺร ทุกฺขา สมฺโภติ, นาฺํ ทุกฺขา นิรุชฺฌตี’’ติ [สํ. นิ. ๑.๑๗๑].

อตฺเถว สุตฺตนฺโตติ? อามนฺตา. เตน หิ น วตฺตพฺพํ – ‘‘ปุคฺคโล อุปลพฺภติ สจฺจิกฏฺปรมตฺเถนา’’ติ.

๒๓๔. ปุคฺคโล อุปลพฺภติ สจฺจิกฏฺปรมตฺเถนาติ? อามนฺตา. นนุ อายสฺมา อานนฺโท ภควนฺตํ เอตทโวจ – ‘‘‘สุฺโ โลโก สุฺโ โลโก’ติ, ภนฺเต, วุจฺจติ. กิตฺตาวตา นุ โข, ภนฺเต, ‘สุฺโ โลโก’ติ วุจฺจตี’’ติ? ‘‘ยสฺมา โข, อานนฺท, สุฺํ อตฺเตน วา อตฺตนิเยน วา, ตสฺมา ‘สุฺโ โลโก’ติ วุจฺจติ. กิฺจานนฺท, สุฺํ อตฺเตน วา อตฺตนิเยน วา? จกฺขุํ โข, อานนฺท, สุฺํ อตฺเตน วา อตฺตนิเยน วา, รูปา สุฺา…เป… จกฺขุวิฺาณํ สุฺํ… จกฺขุสมฺผสฺโส สุฺโ… ยมฺปิทํ จกฺขุสมฺผสฺสปจฺจยา อุปฺปชฺชติ เวทยิตํ สุขํ วา ทุกฺขํ วา อทุกฺขมสุขํ วา, ตมฺปิ สุฺํ อตฺเตน วา อตฺตนิเยน วา, โสตํ สุฺํ…เป… สทฺทา สุฺา… ฆานํ สุฺํ… คนฺธา สุฺา… ชิวฺหา สุฺา… รสา สุฺา… กาโย สุฺโ… โผฏฺพฺพา สุฺา… มโน สุฺโ… ธมฺมา สุฺา… มโนวิฺาณํ สุฺํ… มโนสมฺผสฺโส สุฺโ… ยมฺปิทํ มโนสมฺผสฺสปจฺจยา อุปฺปชฺชติ เวทยิตํ สุขํ วา ทุกฺขํ วา อทุกฺขมสุขํ วา, ตมฺปิ สุฺํ อตฺเตน วา อตฺตนิเยน วา. ยสฺมา โข, อานนฺท, สุฺํ อตฺเตน วา อตฺตนิเยน วา, ตสฺมา ‘สุฺโ โลโก’ติ วุจฺจตี’’ติ [สํ. นิ. ๔.๘๕]. อตฺเถว สุตฺตนฺโตติ? อามนฺตา. เตน หิ น วตฺตพฺพํ – ‘‘ปุคฺคโล อุปลพฺภติ สจฺจิกฏฺปรมตฺเถนา’’ติ.

๒๓๕. ปุคฺคโล อุปลพฺภติ สจฺจิกฏฺปรมตฺเถนาติ? อามนฺตา. นนุ ภควา สจฺจวาที กาลวาที ภูตวาที ตถวาที อวิตถวาที อนฺถวาทีติ? อามนฺตา. วุตฺตํ ภควตา – ‘‘อตฺตนิ วา, ภิกฺขเว, สติ ‘อตฺตนิยํ เม’ติ อสฺสา’’ติ? ‘‘เอวํ, ภนฺเต’’. ‘‘อตฺตนิเย วา, ภิกฺขเว, สติ ‘อตฺตา เม’ติ อสฺสา’’ติ? ‘‘เอวํ, ภนฺเต’’. ‘‘อตฺตนิ จ, ภิกฺขเว, อตฺตนิเย จ สจฺจโต เถตโต อนุปลพฺภิยมาเน [อนุปลพฺภมาเน (ม. นิ. ๑.๒๔๔)] ยมฺปิทํ [ยมิทํ (สฺยา.) ยมฺปิตํ (ม. นิ. ๑.๒๔๔)] ทิฏฺิฏฺานํ โส โลโก โส อตฺตา โส เปจฺจ ภวิสฺสามิ นิจฺโจ ธุโว สสฺสโต อวิปริณามธมฺโม, สสฺสติสมํ ตเถว สฺสามีติ – ‘นนฺวายํ, ภิกฺขเว, เกวโล ปริปูโร พาลธมฺโม’’’ติ? ‘‘กิฺหิ โน สิยา, ภนฺเต, เกวโล หิ, ภนฺเต, ปริปูโร พาลธมฺโม’’ติ [ม. นิ. ๑.๒๔๔]. อตฺเถว สุตฺตนฺโตติ? อามนฺตา. เตน หิ น วตฺตพฺพํ – ‘‘ปุคฺคโล อุปลพฺภติ สจฺจิกฏฺปรมตฺเถนา’’ติ.

๒๓๖. ปุคฺคโล อุปลพฺภติ สจฺจิกฏฺปรมตฺเถนาติ? อามนฺตา. นนุ ภควา สจฺจวาที กาลวาที ภูตวาที ตถวาที อวิตถวาที อนฺถวาทีติ? อามนฺตา. วุตฺตํ ภควตา – ‘‘ตโย เม, เสนิย, สตฺถาโร สนฺโต สํวิชฺชมานา โลกสฺมึ. กตเม ตโย? อิธ, เสนิย, เอกจฺโจ สตฺถา ทิฏฺเว ธมฺเม อตฺตานํ สจฺจโต เถตโต ปฺาเปติ, อภิสมฺปรายฺจ อตฺตานํ สจฺจโต เถตโต ปฺาเปติ.

‘‘อิธ ปน, เสนิย, เอกจฺโจ สตฺถา ทิฏฺเว หิ โข ธมฺเม อตฺตานํ สจฺจโต เถตโต ปฺาเปติ, โน จ โข อภิสมฺปรายํ อตฺตานํ สจฺจโต เถตโต ปฺาเปติ.

‘‘อิธ ปน, เสนิย, เอกจฺโจ สตฺถา ทิฏฺเ เจว ธมฺเม อตฺตานํ สจฺจโต เถตโต น ปฺาเปติ, อภิสมฺปรายฺจ อตฺตานํ สจฺจโต เถตโต น ปฺาเปติ.

‘‘ตตฺร, เสนิย, ยฺวายํ สตฺถา ทิฏฺเ เจว ธมฺเม อตฺตานํ สจฺจโต เถตโต ปฺาเปติ, อภิสมฺปรายฺจ อตฺตานํ สจฺจโต เถตโต ปฺาเปติ – อยํ วุจฺจติ, เสนิย, สตฺถา สสฺสตวาโท.

‘‘ตตฺร, เสนิย, ยฺวายํ สตฺถา ทิฏฺเว หิ โข ธมฺเม อตฺตานํ สจฺจโต เถตโต ปฺาเปติ, โน จ โข อภิสมฺปรายํ อตฺตานํ สจฺจโต เถตโต ปฺาเปติ – อยํ วุจฺจติ, เสนิย, สตฺถา อุจฺเฉทวาโท.

‘‘ตตฺร, เสนิย, ยฺวายํ สตฺถา ทิฏฺเ เจว ธมฺเม อตฺตานํ สจฺจโต เถตโต น ปฺาเปติ, อภิสมฺปรายฺจ อตฺตานํ สจฺจโต เถตโต น ปฺาเปติ – อยํ วุจฺจติ, เสนิย, สตฺถา สมฺมาสมฺพุทฺโธ. อิเม โข, เสนิย, ตโย สตฺถาโร สนฺโต สํวิชฺชมานา โลกสฺมิ’’นฺติ [ปุ. ป. ๑๓๑ ปุคฺคลปฺตฺติยํ, อตฺถโต เอกํ]. อตฺเถว สุตฺตนฺโตติ? อามนฺตา. เตน หิ น วตฺตพฺพํ – ‘‘ปุคฺคโล อุปลพฺภติ สจฺจิกฏฺปรมตฺเถนา’’ติ.

๒๓๗. ปุคฺคโล อุปลพฺภติ สจฺจิกฏฺปรมตฺเถนาติ? อามนฺตา. นนุ ภควา สจฺจวาที กาลวาที ภูตวาที ตถวาที อวิตถวาที อนฺถวาทีติ? อามนฺตา. วุตฺตํ ภควตา – ‘‘สปฺปิกุมฺโภ’’ติ? อามนฺตา. อตฺถิ โกจิ สปฺปิสฺส กุมฺภํ กโรตีติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป… เตน หิ น วตฺตพฺพํ – ‘‘ปุคฺคโล อุปลพฺภติ สจฺจิกฏฺปรมตฺเถนา’’ติ.

๒๓๘. ปุคฺคโล อุปลพฺภติ สจฺจิกฏฺปรมตฺเถนาติ? อามนฺตา. นนุ ภควา สจฺจวาที กาลวาที ภูตวาที ตถวาที อวิตถวาที อนฺถวาทีติ? อามนฺตา. วุตฺตํ ภควตา – ‘‘เตลกุมฺโภ… มธุกุมฺโภ… ผาณิตกุมฺโภ… ขีรกุมฺโภ… อุทกกุมฺโภ… ปานียถาลกํ… ปานียโกสกํ… ปานียสราวกํ… นิจฺจภตฺตํ… ธุวยาคู’’ติ? อามนฺตา. อตฺถิ กาจิ ยาคุ นิจฺจา ธุวา สสฺสตา อวิปริณามธมฺมาติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ.…เป…. เตน หิ น วตฺตพฺพํ – ‘‘ปุคฺคโล อุปลพฺภติ สจฺจิกฏฺปรมตฺเถนา’’ติ. (สํขิตฺตํ)

อฏฺกนิคฺคหเปยฺยาลา, สนฺธาวนิยา อุปาทาย;

จิตฺเตน ปฺจมํ กลฺยาณํ, อิทฺธิสุตฺตาหรเณน อฏฺมํ.

สจฺจิกฏฺสภาคานุโยโค.

ปุคฺคลกถา นิฏฺิตา.

๒. ปริหานิกถา

๑. วาทยุตฺติปริหานิ

๒๓๙. ปริหายติ อรหา อรหตฺตาติ? อามนฺตา. สพฺพตฺถ อรหา อรหตฺตา ปริหายตีติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป… สพฺพตฺถ อรหา อรหตฺตา ปริหายตีติ? อามนฺตา. สพฺพตฺถ อรหโต ปริหานีติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….

ปริหายติ อรหา อรหตฺตาติ? อามนฺตา. สพฺพทา อรหา อรหตฺตา ปริหายตีติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป… สพฺพทา อรหา อรหตฺตา ปริหายตีติ? อามนฺตา. สพฺพทา อรหโต ปริหานีติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….

ปริหายติ อรหา อรหตฺตาติ? อามนฺตา. สพฺเพว อรหนฺโต อรหตฺตา ปริหายนฺตีติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป… สพฺเพว อรหนฺโต อรหตฺตา ปริหายนฺตีติ? อามนฺตา. สพฺเพสํเยว อรหนฺตานํ ปริหานีติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….

ปริหายติ อรหา อรหตฺตาติ? อามนฺตา. อรหา อรหตฺตา ปริหายมาโน จตูหิ ผเลหิ ปริหายตีติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….

จตูหิ สตสหสฺเสหิ เสฏฺี เสฏฺิตฺตํ กาเรนฺโต สตสหสฺเส ปริหีเน เสฏฺิตฺตา ปริหีโน โหตีติ? อามนฺตา. สพฺพสาปเตยฺยา ปริหีโน โหตีติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….

จตูหิ สตสหสฺเสหิ เสฏฺี เสฏฺิตฺตํ กาเรนฺโต สตสหสฺเส ปริหีเน ภพฺโพ สพฺพสาปเตยฺยา ปริหายิตุนฺติ? อามนฺตา. อรหา อรหตฺตา ปริหายมาโน ภพฺโพ จตูหิ ผเลหิ ปริหายิตุนฺติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….

๒. อริยปุคฺคลสํสนฺทนปริหานิ

๒๔๐. ปริหายติ อรหา อรหตฺตาติ? อามนฺตา. ปริหายติ โสตาปนฺโน โสตาปตฺติผลาติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….

ปริหายติ อรหา อรหตฺตาติ? อามนฺตา. ปริหายติ สกทาคามี สกทาคามิผลาติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….

ปริหายติ อรหา อรหตฺตาติ? อามนฺตา. ปริหายติ อนาคามี อนาคามิผลาติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….

ปริหายติ อนาคามี อนาคามิผลาติ? อามนฺตา. ปริหายติ โสตาปนฺโน โสตาปตฺติผลาติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….

ปริหายติ อนาคามี อนาคามิผลาติ? อามนฺตา. ปริหายติ สกทาคามี สกทาคามิผลาติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….

ปริหายติ สกทาคามี สกทาคามิผลาติ? อามนฺตา. ปริหายติ โสตาปนฺโน โสตาปตฺติผลาติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….

ปริหายติ โสตาปนฺโน โสตาปตฺติผลาติ? อามนฺตา. น ปริหายติ อรหา อรหตฺตาติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….

ปริหายติ สกทาคามี สกทาคามิผลาติ? อามนฺตา. น ปริหายติ อรหา อรหตฺตาติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….

น ปริหายติ อนาคามี อนาคามิผลาติ? อามนฺตา. น ปริหายติ อรหา อรหตฺตาติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….

น ปริหายติ โสตาปนฺโน โสตาปตฺติผลาติ? อามนฺตา. น ปริหายติ อนาคามี อนาคามิผลาติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….

น ปริหายติ สกทาคามี สกทาคามิผลาติ? อามนฺตา. น ปริหายติ อนาคามี อนาคามิผลาติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….

น ปริหายติ โสตาปนฺโน โสตาปตฺติผลาติ? อามนฺตา. น ปริหายติ สกทาคามี สกทาคามิผลาติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….

๒๔๑. ปริหายติ อรหา อรหตฺตาติ? อามนฺตา. อรหา อรหตฺตา ปริหายมาโน กตฺถ สณฺาตีติ? อนาคามิผเลติ. อนาคามี อนาคามิผลา ปริหายมาโน กตฺถ สณฺาตีติ? สกทาคามิผเลติ. สกทาคามี สกทาคามิผลา ปริหายมาโน กตฺถ สณฺาตีติ? โสตาปตฺติผเลติ. โสตาปนฺโน โสตาปตฺติผลา ปริหายมาโน ปุถุชฺชนภูมิยํ สณฺาตีติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ.

อาชานาหิ นิคฺคหํ. หฺจิ อรหา อรหตฺตา ปริหายมาโน อนาคามิผเล สณฺาติ, อนาคามี อนาคามิผลา ปริหายมาโน สกทาคามิผเล สณฺาติ, สกทาคามี สกทาคามิผลา ปริหายมาโน โสตาปตฺติผเล สณฺาติ; เตน วต เร วตฺตพฺเพ – ‘‘โสตาปนฺโน โสตาปตฺติผลา ปริหายมาโน ปุถุชฺชนภูมิยํ สณฺาตี’’ติ.

อรหา อรหตฺตา ปริหายมาโน โสตาปตฺติผเล สณฺาตีติ? อามนฺตา. โสตาปตฺติผลสฺส อนนฺตรา อรหตฺตํเยว สจฺฉิกโรตีติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….

๒๔๒. ปริหายติ อรหา อรหตฺตาติ? อามนฺตา. ปริหายติ โสตาปนฺโน โสตาปตฺติผลาติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป… กสฺส พหุตรา กิเลสา ปหีนา อรหโต วา โสตาปนฺนสฺส วาติ? อรหโต. หฺจิ อรหโต พหุตรา กิเลสา ปหีนา, ปริหายติ อรหา อรหตฺตา; เตน วต เร วตฺตพฺเพ – ‘‘ปริหายติ โสตาปนฺโน โสตาปตฺติผลา’’ติ.

ปริหายติ อรหา อรหตฺตาติ? อามนฺตา. ปริหายติ สกทาคามี สกทาคามิผลาติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป… กสฺส พหุตรา กิเลสา ปหีนา อรหโต วา สกทาคามิสฺส วาติ? อรหโต. หฺจิ อรหโต พหุตรา กิเลสา ปหีนา, ปริหายติ อรหา อรหตฺตา; เตน วต เร วตฺตพฺเพ – ‘‘ปริหายติ สกทาคามี สกทาคามิผลา’’ติ.

ปริหายติ อรหา อรหตฺตาติ? อามนฺตา. ปริหายติ อนาคามี อนาคามิผลาติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป… กสฺส พหุตรา กิเลสา ปหีนา อรหโต วา อนาคามิสฺส วาติ? อรหโต. หฺจิ อรหโต พหุตรา กิเลสา ปหีนา, ปริหายติ อรหา อรหตฺตา; เตน วต เร วตฺตพฺเพ – ‘‘ปริหายติ อนาคามี อนาคามิผลา’’ติ.

ปริหายติ อนาคามี อนาคามิผลาติ? อามนฺตา. ปริหายติ โสตาปนฺโน โสตาปตฺติผลาติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป… กสฺส พหุตรา กิเลสา ปหีนา อนาคามิสฺส วา โสตาปนฺนสฺส วาติ? อนาคามิสฺส. หฺจิ อนาคามิสฺส พหุตรา กิเลสา ปหีนา, ปริหายติ อนาคามี อนาคามิผลา; เตน วต เร วตฺตพฺเพ – ‘‘ปริหายติ โสตาปนฺโน โสตาปตฺติผลา’’ติ.

๒๔๓. ปริหายติ อนาคามี อนาคามิผลาติ? อามนฺตา. ปริหายติ สกทาคามี สกทาคามิผลาติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป… กสฺส พหุตรา กิเลสา ปหีนา อนาคามิสฺส วา สกทาคามิสฺส วาติ? อนาคามิสฺส. หฺจิ อนาคามิสฺส พหุตรา กิเลสา ปหีนา, ปริหายติ อนาคามี อนาคามิผลา; เตน วต เร วตฺตพฺเพ – ‘‘ปริหายติ สกทาคามี สกทาคามิผลา’’ติ.

ปริหายติ สกทาคามี สกทาคามิผลาติ? อามนฺตา. ปริหายติ โสตาปนฺโน โสตาปตฺติผลาติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป… กสฺส พหุตรา กิเลสา ปหีนา สกทาคามิสฺส วา โสตาปนฺนสฺส วาติ? สกทาคามิสฺส. หฺจิ สกทาคามิสฺส พหุตรา กิเลสา ปหีนา, ปริหายติ สกทาคามี สกทาคามิผลา; เตน วต เร วตฺตพฺเพ – ‘‘ปริหายติ โสตาปนฺโน โสตาปตฺติผลา’’ติ.

๒๔๔. ปริหายติ อรหา อรหตฺตาติ? อามนฺตา. ปริหายติ โสตาปนฺโน โสตาปตฺติผลาติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป… กสฺส อธิมตฺตา มคฺคภาวนา อรหโต วา โสตาปนฺนสฺส วาติ? อรหโต. หฺจิ อรหโต อธิมตฺตา มคฺคภาวนา, ปริหายติ อรหา อรหตฺตา; เตน วต เร วตฺตพฺเพ – ‘‘ปริหายติ โสตาปนฺโน โสตาปตฺติผลา’’ติ.

ปริหายติ อรหา อรหตฺตาติ? อามนฺตา. ปริหายติ โสตาปนฺโน โสตาปตฺติผลาติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป… กสฺส อธิมตฺตา สติปฏฺานภาวนา…เป… สมฺมปฺปธานภาวนา… อิทฺธิปาทภาวนา… อินฺทฺริยภาวนา … พลภาวนา… โพชฺฌงฺคภาวนา อรหโต วา โสตาปนฺนสฺส วาติ? อรหโต. หฺจิ อรหโต อธิมตฺตา โพชฺฌงฺคภาวนา, ปริหายติ อรหา อรหตฺตา; เตน วต เร วตฺตพฺเพ – ‘‘ปริหายติ โสตาปนฺโน โสตาปตฺติผลา’’ติ.

ปริหายติ อรหา อรหตฺตาติ? อามนฺตา. ปริหายติ สกทาคามี สกทาคามิผลาติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป… กสฺส อธิมตฺตา มคฺคภาวนา…เป… โพชฺฌงฺคภาวนา อรหโต วา สกทาคามิสฺส วาติ? อรหโต. หฺจิ อรหโต อธิมตฺตา โพชฺฌงฺคภาวนา, ปริหายติ อรหา อรหตฺตา; เตน วต เร วตฺตพฺเพ – ‘‘ปริหายติ สกทาคามี สกทาคามิผลา’’ติ.

ปริหายติ อรหา อรหตฺตาติ? อามนฺตา. ปริหายติ อนาคามี อนาคามิผลาติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป… กสฺส อธิมตฺตา มคฺคภาวนา…เป… โพชฺฌงฺคภาวนา อรหโต วา อนาคามิสฺส วาติ? อรหโต. หฺจิ อรหโต อธิมตฺตา โพชฺฌงฺคภาวนา, ปริหายติ อรหา อรหตฺตา; เตน วต เร วตฺตพฺเพ – ‘‘ปริหายติ อนาคามี อนาคามิผลา’’ติ.

๒๔๕. ปริหายติ อนาคามี อนาคามิผลาติ? อามนฺตา. ปริหายติ โสตาปนฺโน โสตาปตฺติผลาติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป… กสฺส อธิมตฺตา มคฺคภาวนา…เป… โพชฺฌงฺคภาวนา อนาคามิสฺส วา โสตาปนฺนสฺส วาติ? อนาคามิสฺส. หฺจิ อนาคามิสฺส อธิมตฺตา โพชฺฌงฺคภาวนา, ปริหายติ อนาคามี อนาคามิผลา; เตน วต เร วตฺตพฺเพ – ‘‘ปริหายติ โสตาปนฺโน โสตาปตฺติผลา’’ติ.

ปริหายติ อนาคามี อนาคามิผลาติ? อามนฺตา. ปริหายติ สกทาคามี สกทาคามิผลาติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป… กสฺส อธิมตฺตา มคฺคภาวนา…เป… โพชฺฌงฺคภาวนา อนาคามิสฺส วา สกทาคามิสฺส วาติ? อนาคามิสฺส. หฺจิ อนาคามิสฺส อธิมตฺตา โพชฺฌงฺคภาวนา, ปริหายติ อนาคามี อนาคามิผลา; เตน วต เร วตฺตพฺเพ – ‘‘ปริหายติ สกทาคามี สกทาคามิผลา’’ติ.

๒๔๖. ปริหายติ สกทาคามี สกทาคามิผลาติ? อามนฺตา. ปริหายติ โสตาปนฺโน โสตาปตฺติผลาติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป… กสฺส อธิมตฺตา มคฺคภาวนา…เป… โพชฺฌงฺคภาวนา สกทาคามิสฺส วา โสตาปนฺนสฺส วาติ? สกทาคามิสฺส. หฺจิ สกทาคามิสฺส อธิมตฺตา โพชฺฌงฺคภาวนา, ปริหายติ สกทาคามี สกทาคามิผลา; เตน วต เร วตฺตพฺเพ – ‘‘ปริหายติ โสตาปนฺโน โสตาปตฺติผลา’’ติ…เป….

๒๔๗. อรหตา ทุกฺขํ ทิฏฺํ, ปริหายติ อรหา อรหตฺตาติ? อามนฺตา. โสตาปนฺเนน ทุกฺขํ ทิฏฺํ, ปริหายติ โสตาปนฺโน โสตาปตฺติผลาติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….

อรหตา สมุทโย ทิฏฺโ, ปริหายติ อรหา อรหตฺตาติ? อามนฺตา. โสตาปนฺเนน สมุทโย ทิฏฺโ, ปริหายติ โสตาปนฺโน โสตาปตฺติผลาติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….

อรหตา นิโรโธ ทิฏฺโ, ปริหายติ อรหา อรหตฺตาติ? อามนฺตา. โสตาปนฺเนน นิโรโธ ทิฏฺโ, ปริหายติ โสตาปนฺโน โสตาปตฺติผลาติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….

อรหตา มคฺโค ทิฏฺโ, ปริหายติ อรหา อรหตฺตาติ? อามนฺตา. โสตาปนฺเนน มคฺโค ทิฏฺโ, ปริหายติ โสตาปนฺโน โสตาปตฺติผลาติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….

อรหตา จตฺตาริ สจฺจานิ ทิฏฺานิ, ปริหายติ อรหา อรหตฺตาติ? อามนฺตา. โสตาปนฺเนน จตฺตาริ สจฺจานิ ทิฏฺานิ, ปริหายติ โสตาปนฺโน โสตาปตฺติผลาติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….

อรหตา ทุกฺขํ ทิฏฺํ, ปริหายติ อรหา อรหตฺตาติ? อามนฺตา. สกทาคามินา ทุกฺขํ ทิฏฺํ, ปริหายติ สกทาคามี สกทาคามิผลาติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….

อรหตา สมุทโย ทิฏฺโ…เป… นิโรโธ ทิฏฺโ…เป… มคฺโค ทิฏฺโ…เป… จตฺตาริ สจฺจานิ ทิฏฺานิ, ปริหายติ อรหา อรหตฺตาติ? อามนฺตา. สกทาคามินา จตฺตาริ สจฺจานิ ทิฏฺานิ, ปริหายติ สกทาคามี สกทาคามิผลาติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….

อรหตา ทุกฺขํ ทิฏฺํ, ปริหายติ อรหา อรหตฺตาติ? อามนฺตา. อนาคามินา ทุกฺขํ ทิฏฺํ, ปริหายติ อนาคามี อนาคามิผลาติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….

อรหตา สมุทโย ทิฏฺโ…เป… นิโรโธ ทิฏฺโ…เป… มคฺโค ทิฏฺโ…เป… จตฺตาริ สจฺจานิ ทิฏฺานิ, ปริหายติ อรหา อรหตฺตาติ? อามนฺตา. อนาคามินา จตฺตาริ สจฺจานิ ทิฏฺานิ, ปริหายติ อนาคามี อนาคามิผลาติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….

๒๔๘. อนาคามินา ทุกฺขํ ทิฏฺํ, ปริหายติ อนาคามี อนาคามิผลาติ? อามนฺตา. โสตาปนฺเนน ทุกฺขํ ทิฏฺํ, ปริหายติ โสตาปนฺโน โสตาปตฺติผลาติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….

อนาคามินา สมุทโย ทิฏฺโ…เป… นิโรโธ ทิฏฺโ…เป… มคฺโค ทิฏฺโ…เป… จตฺตาริ สจฺจานิ ทิฏฺานิ, ปริหายติ อนาคามี อนาคามิผลาติ? อามนฺตา. โสตาปนฺเนน จตฺตาริ สจฺจานิ ทิฏฺานิ, ปริหายติ โสตาปนฺโน โสตาปตฺติผลาติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….

อนาคามินา ทุกฺขํ ทิฏฺํ, ปริหายติ อนาคามี อนาคามิผลาติ? อามนฺตา. สกทาคามินา ทุกฺขํ ทิฏฺํ, ปริหายติ สกทาคามี สกทาคามิผลาติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….

อนาคามินา สมุทโย ทิฏฺโ…เป… นิโรโธ ทิฏฺโ…เป… มคฺโค ทิฏฺโ…เป… จตฺตาริ สจฺจานิ ทิฏฺานิ, ปริหายติ อนาคามี อนาคามิผลาติ? อามนฺตา. สกทาคามินา จตฺตาริ สจฺจานิ ทิฏฺานิ, ปริหายติ สกทาคามี สกทาคามิผลาติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….

๒๔๙. สกทาคามินา ทุกฺขํ ทิฏฺํ, ปริหายติ สกทาคามี สกทาคามิผลาติ? อามนฺตา. โสตาปนฺเนน ทุกฺขํ ทิฏฺํ, ปริหายติ โสตาปนฺโน โสตาปตฺติผลาติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….

สกทาคามินา สมุทโย ทิฏฺโ…เป… นิโรโธ ทิฏฺโ…เป… มคฺโค ทิฏฺโ…เป… จตฺตาริ สจฺจานิ ทิฏฺานิ, ปริหายติ สกทาคามี สกทาคามิผลาติ? อามนฺตา. โสตาปนฺเนน จตฺตาริ สจฺจานิ ทิฏฺานิ, ปริหายติ โสตาปนฺโน โสตาปตฺติผลาติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….

๒๕๐. โสตาปนฺเนน ทุกฺขํ ทิฏฺํ, น ปริหายติ โสตาปนฺโน โสตาปตฺติผลาติ? อามนฺตา. อรหตา ทุกฺขํ ทิฏฺํ, น ปริหายติ อรหา อรหตฺตาติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….

โสตาปนฺเนน สมุทโย ทิฏฺโ…เป… นิโรโธ ทิฏฺโ…เป… มคฺโค ทิฏฺโ…เป… จตฺตาริ สจฺจานิ ทิฏฺานิ, น ปริหายติ โสตาปนฺโน โสตาปตฺติผลาติ? อามนฺตา. อรหตา จตฺตาริ สจฺจานิ ทิฏฺานิ, น ปริหายติ อรหา อรหตฺตาติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….

สกทาคามินา ทุกฺขํ ทิฏฺํ…เป… จตฺตาริ สจฺจานิ ทิฏฺานิ, น ปริหายติ สกทาคามี สกทาคามิผลาติ? อามนฺตา. อรหตา จตฺตาริ สจฺจานิ ทิฏฺานิ, น ปริหายติ อรหา อรหตฺตาติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….

อนาคามินา ทุกฺขํ ทิฏฺํ…เป… จตฺตาริ สจฺจานิ ทิฏฺานิ, น ปริหายติ อนาคามี อนาคามิผลาติ? อามนฺตา. อรหตา จตฺตาริ สจฺจานิ ทิฏฺานิ, น ปริหายติ อรหา อรหตฺตาติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….

โสตาปนฺเนน ทุกฺขํ ทิฏฺํ…เป… จตฺตาริ สจฺจานิ ทิฏฺานิ, น ปริหายติ โสตาปนฺโน โสตาปตฺติผลาติ? อามนฺตา.

อนาคามินา ทุกฺขํ ทิฏฺํ…เป… จตฺตาริ สจฺจานิ ทิฏฺานิ, น ปริหายติ อนาคามี อนาคามิผลาติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….

สกทาคามินา ทุกฺขํ ทิฏฺํ…เป… จตฺตาริ สจฺจานิ ทิฏฺานิ, น ปริหายติ สกทาคามี สกทาคามิผลาติ? อามนฺตา. อนาคามินา ทุกฺขํ ทิฏฺํ…เป… จตฺตาริ สจฺจานิ ทิฏฺานิ, น ปริหายติ อนาคามี อนาคามิผลาติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….

โสตาปนฺเนน ทุกฺขํ ทิฏฺํ…เป… จตฺตาริ สจฺจานิ ทิฏฺานิ, น ปริหายติ โสตาปนฺโน โสตาปตฺติผลาติ? อามนฺตา. สกทาคามินา ทุกฺขํ ทิฏฺํ…เป… จตฺตาริ สจฺจานิ ทิฏฺานิ, น ปริหายติ สกทาคามี สกทาคามิผลาติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….

๒๕๑. อรหโต ราโค ปหีโน, ปริหายติ อรหา อรหตฺตาติ? อามนฺตา. โสตาปนฺนสฺส สกฺกายทิฏฺิ ปหีนา, ปริหายติ โสตาปนฺโน โสตาปตฺติผลาติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….

อรหโต ราโค ปหีโน, ปริหายติ อรหา อรหตฺตาติ? อามนฺตา. โสตาปนฺนสฺส วิจิกิจฺฉา ปหีนา…เป… สีลพฺพตปรามาโส ปหีโน…เป… อปายคมนีโย ราโค ปหีโน …เป… อปายคมนีโย โทโส ปหีโน…เป… อปายคมนีโย โมโห ปหีโน, ปริหายติ โสตาปนฺโน โสตาปตฺติผลาติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….

อรหโต โทโส ปหีโน…เป… โมโห ปหีโน… มาโน ปหีโน… ทิฏฺิ ปหีนา… วิจิกิจฺฉา ปหีนา… ถินํ [ถีนํ (สี. สฺยา. กํ. ปี.)] ปหีนํ… อุทฺธจฺจํ ปหีนํ… อหิริกํ ปหีนํ…เป… อโนตฺตปฺปํ ปหีนํ, ปริหายติ อรหา อรหตฺตาติ? อามนฺตา. โสตาปนฺนสฺส สกฺกายทิฏฺิ ปหีนา, ปริหายติ โสตาปนฺโน โสตาปตฺติผลาติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….

อรหโต อโนตฺตปฺปํ ปหีนํ, ปริหายติ อรหา อรหตฺตาติ? อามนฺตา. โสตาปนฺนสฺส วิจิกิจฺฉา ปหีนา…เป… สีลพฺพตปรามาโส ปหีโน…เป… อปายคมนีโย ราโค ปหีโน…เป… อปายคมนีโย โทโส ปหีโน…เป… อปายคมนีโย โมโห ปหีโน, ปริหายติ โสตาปนฺโน โสตาปตฺติผลาติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….

อรหโต ราโค ปหีโน, ปริหายติ อรหา อรหตฺตาติ? อามนฺตา. สกทาคามิสฺส สกฺกายทิฏฺิ ปหีนา, ปริหายติ สกทาคามี สกทาคามิผลาติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ.

อรหโต ราโค ปหีโน, ปริหายติ อรหา อรหตฺตาติ? อามนฺตา. สกทาคามิสฺส วิจิกิจฺฉา ปหีนา…เป… สีลพฺพตปรามาโส ปหีโน…เป… โอฬาริโก กามราโค ปหีโน… โอฬาริโก พฺยาปาโท ปหีโน, ปริหายติ สกทาคามี สกทาคามิผลาติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….

อรหโต โทโส ปหีโน…เป… อโนตฺตปฺปํ ปหีนํ, ปริหายติ อรหา อรหตฺตาติ? อามนฺตา. สกทาคามิสฺส สกฺกายทิฏฺิ ปหีนา…เป… โอฬาริโก พฺยาปาโท ปหีโน, ปริหายติ สกทาคามี สกทาคามิผลาติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ.

อรหโต ราโค ปหีโน, ปริหายติ อรหา อรหตฺตาติ? อามนฺตา. อนาคามิสฺส สกฺกายทิฏฺิ ปหีนา, ปริหายติ อนาคามี อนาคามิผลาติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….

อรหโต ราโค ปหีโน, ปริหายติ อรหา อรหตฺตาติ? อามนฺตา. อนาคามิสฺส วิจิกิจฺฉา ปหีนา…เป… สีลพฺพตปรามาโส ปหีโน… อณุสหคโต กามราโค ปหีโน… อณุสหคโต พฺยาปาโท ปหีโน, ปริหายติ อนาคามี อนาคามิผลาติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ.

อรหโต โทโส ปหีโน…เป… อโนตฺตปฺปํ ปหีนํ, ปริหายติ อรหา อรหตฺตาติ? อามนฺตา. อนาคามิสฺส สกฺกายทิฏฺิ ปหีนา…เป… อณุสหคโต พฺยาปาโท ปหีโน, ปริหายติ อนาคามี อนาคามิผลาติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ.

๒๕๒. อนาคามิสฺส สกฺกายทิฏฺิ ปหีนา, ปริหายติ อนาคามี อนาคามิผลาติ? อามนฺตา. โสตาปนฺนสฺส สกฺกายทิฏฺิ ปหีนา, ปริหายติ โสตาปนฺโน โสตาปตฺติผลาติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ.

อนาคามิสฺส สกฺกายทิฏฺิ ปหีนา, ปริหายติ อนาคามี อนาคามิผลาติ? อามนฺตา. โสตาปนฺนสฺส วิจิกิจฺฉา ปหีนา…เป… อปายคมนีโย โมโห ปหีโน, ปริหายติ โสตาปนฺโน โสตาปตฺติผลาติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ.

อนาคามิสฺส วิจิกิจฺฉา ปหีนา…เป… อณุสหคโต พฺยาปาโท ปหีโน, ปริหายติ อนาคามี อนาคามิผลาติ? อามนฺตา. โสตาปนฺนสฺส สกฺกายทิฏฺิ ปหีนา…เป… อปายคมนีโย โมโห ปหีโน, ปริหายติ โสตาปนฺโน โสตาปตฺติผลาติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ.

อนาคามิสฺส สกฺกายทิฏฺิ ปหีนา, ปริหายติ อนาคามี อนาคามิผลาติ? อามนฺตา. สกทาคามิสฺส สกฺกายทิฏฺิ ปหีนา, ปริหายติ สกทาคามี สกทาคามิผลาติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ.

อนาคามิสฺส สกฺกายทิฏฺิ ปหีนา, ปริหายติ อนาคามี อนาคามิผลาติ? อามนฺตา. สกทาคามิสฺส วิจิกิจฺฉา ปหีนา…เป… สีลพฺพตปรามาโส ปหีโน… โอฬาริโก กามราโค ปหีโน… โอฬาริโก พฺยาปาโท ปหีโน, ปริหายติ สกทาคามี สกทาคามิผลาติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ.

อนาคามิสฺส วิจิกิจฺฉา ปหีนา…เป… อณุสหคโต พฺยาปาโท ปหีโน, ปริหายติ อนาคามี อนาคามิผลาติ? อามนฺตา. สกทาคามิสฺส สกฺกายทิฏฺิ ปหีนา…เป… โอฬาริโก พฺยาปาโท ปหีโน, ปริหายติ สกทาคามี สกทาคามิผลาติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ.

๒๕๓. สกทาคามิสฺส สกฺกายทิฏฺิ ปหีนา, ปริหายติ สกทาคามี สกทาคามิผลาติ? อามนฺตา. โสตาปนฺนสฺส สกฺกายทิฏฺิ ปหีนา, ปริหายติ โสตาปนฺโน โสตาปตฺติผลาติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ.

สกทาคามิสฺส สกฺกายทิฏฺิ ปหีนา, ปริหายติ สกทาคามี สกทาคามิผลาติ? อามนฺตา. โสตาปนฺนสฺส วิจิกิจฺฉา ปหีนา…เป… อปายคมนีโย โมโห ปหีโน, ปริหายติ โสตาปนฺโน โสตาปตฺติผลาติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ.

สกทาคามิสฺส วิจิกิจฺฉา ปหีนา…เป… โอฬาริโก กามราโค ปหีโน… โอฬาริโก พฺยาปาโท ปหีโน, ปริหายติ สกทาคามี สกทาคามิผลาติ? อามนฺตา. โสตาปนฺนสฺส สกฺกายทิฏฺิ ปหีนา…เป… อปายคมนีโย โมโห ปหีโน, ปริหายติ โสตาปนฺโน โสตาปตฺติผลาติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ.

๒๕๔. โสตาปนฺนสฺส สกฺกายทิฏฺิ ปหีนา, น ปริหายติ โสตาปนฺโน โสตาปตฺติผลาติ? อามนฺตา. อรหโต ราโค ปหีโน, น ปริหายติ อรหา อรหตฺตาติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ.

โสตาปนฺนสฺส สกฺกายทิฏฺิ ปหีนา, น ปริหายติ โสตาปนฺโน โสตาปตฺติผลาติ? อามนฺตา. อรหโต โทโส ปหีโน…เป… อโนตฺตปฺปํ ปหีนํ, น ปริหายติ อรหา อรหตฺตาติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ.

โสตาปนฺนสฺส วิจิกิจฺฉา ปหีนา…เป… อปายคมนีโย โมโห ปหีโน, น ปริหายติ โสตาปนฺโน โสตาปตฺติผลาติ? อามนฺตา. อรหโต ราโค ปหีโน…เป… อโนตฺตปฺปํ ปหีนํ, น ปริหายติ อรหา อรหตฺตาติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ.

๒๕๕. สกทาคามิสฺส สกฺกายทิฏฺิ ปหีนา, น ปริหายติ สกทาคามี สกทาคามิผลาติ? อามนฺตา. อรหโต ราโค ปหีโน…เป… อโนตฺตปฺปํ ปหีนํ, น ปริหายติ อรหา อรหตฺตาติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ.

สกทาคามิสฺส วิจิกิจฺฉา ปหีนา…เป… โอฬาริโก พฺยาปาโท ปหีโน, น ปริหายติ สกทาคามี สกทาคามิผลาติ? อามนฺตา. อรหโต ราโค ปหีโน…เป… อโนตฺตปฺปํ ปหีนํ, น ปริหายติ อรหา อรหตฺตาติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ.

๒๕๖. อนาคามิสฺส สกฺกายทิฏฺิ ปหีนา, น ปริหายติ อนาคามี อนาคามิผลาติ? อามนฺตา. อรหโต ราโค ปหีโน…เป… อโนตฺตปฺปํ ปหีนํ, น ปริหายติ อรหา อรหตฺตาติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ.

อนาคามิสฺส วิจิกิจฺฉา ปหีนา…เป… อณุสหคโต พฺยาปาโท ปหีโน, น ปริหายติ อนาคามี อนาคามิผลาติ? อามนฺตา. อรหโต ราโค ปหีโน…เป… อโนตฺตปฺปํ ปหีนํ, น ปริหายติ อรหา อรหตฺตาติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ.

๒๕๗. โสตาปนฺนสฺส สกฺกายทิฏฺิ ปหีนา, น ปริหายติ โสตาปนฺโน โสตาปตฺติผลาติ? อามนฺตา. อนาคามิสฺส สกฺกายทิฏฺิ ปหีนา… อณุสหคโต พฺยาปาโท ปหีโน, น ปริหายติ อนาคามี อนาคามิผลาติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ.

โสตาปนฺนสฺส วิจิกิจฺฉา ปหีนา…เป… อปายคมนีโย โมโห ปหีโน, น ปริหายติ โสตาปนฺโน โสตาปตฺติผลาติ? อามนฺตา. อนาคามิสฺส สกฺกายทิฏฺิ ปหีนา…เป… อณุสหคโต พฺยาปาโท ปหีโน, น ปริหายติ อนาคามี อนาคามิผลาติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ.

๒๕๘. สกทาคามิสฺส สกฺกายทิฏฺิ ปหีนา, น ปริหายติ สกทาคามี สกทาคามิผลาติ? อามนฺตา. อนาคามิสฺส สกฺกายทิฏฺิ ปหีนา…เป… อณุสหคโต พฺยาปาโท ปหีโน, น ปริหายติ อนาคามี อนาคามิผลาติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ.

สกทาคามิสฺส วิจิกิจฺฉา ปหีนา…เป… โอฬาริโก พฺยาปาโท ปหีโน, น ปริหายติ สกทาคามี สกทาคามิผลาติ? อามนฺตา. อนาคามิสฺส สกฺกายทิฏฺิ ปหีนา…เป… อณุสหคโต พฺยาปาโท ปหีโน, น ปริหายติ อนาคามี อนาคามิผลาติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ.

๒๕๙. โสตาปนฺนสฺส สกฺกายทิฏฺิ ปหีนา, น ปริหายติ โสตาปนฺโน โสตาปตฺติผลาติ? อามนฺตา. สกทาคามิสฺส สกฺกายทิฏฺิ ปหีนา…เป… โอฬาริโก พฺยาปาโท ปหีโน, น ปริหายติ สกทาคามี สกทาคามิผลาติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ.

โสตาปนฺนสฺส วิจิกิจฺฉา ปหีนา…เป… อปายคมนีโย โมโห ปหีโน, น ปริหายติ โสตาปนฺโน โสตาปตฺติผลาติ? อามนฺตา. สกทาคามิสฺส สกฺกายทิฏฺิ ปหีนา…เป… โอฬาริโก พฺยาปาโท ปหีโน, น ปริหายติ สกทาคามี สกทาคามิผลาติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ.

๒๖๐. ปริหายติ อรหา อรหตฺตาติ? อามนฺตา. นนุ อรหโต ราโค ปหีโน อุจฺฉินฺนมูโล ตาลาวตฺถุกโต อนภาวงฺกโต [อนภาวกโต (สี.)] อายตึ อนุปฺปาทธมฺโมติ? อามนฺตา. หฺจิ อรหโต ราโค ปหีโน อุจฺฉินฺนมูโล ตาลาวตฺถุกโต อนภาวงฺกโต อายตึ อนุปฺปาทธมฺโม, โน จ วต เร [โน วต เร (สฺยา. ปี.) เอวมุปริปิ] วตฺตพฺเพ – ‘‘ปริหายติ อรหา อรหตฺตา’’ติ.

ปริหายติ อรหา อรหตฺตาติ? อามนฺตา. นนุ อรหโต โทโส ปหีโน…เป… โมโห ปหีโน… มาโน ปหีโน… ทิฏฺิ ปหีนา… วิจิกิจฺฉา ปหีนา… ถินํ ปหีนํ… อุทฺธจฺจํ ปหีนํ… อหิริกํ ปหีนํ… อโนตฺตปฺปํ ปหีนํ อุจฺฉินฺนมูลํ ตาลาวตฺถุกตํ อนภาวงฺกตํ อายตึ อนุปฺปาทธมฺมนฺติ? อามนฺตา. หฺจิ อรหโต อโนตฺตปฺปํ ปหีนํ อุจฺฉินฺนมูลํ ตาลาวตฺถุกตํ อนภาวงฺกตํ อายตึ อนุปฺปาทธมฺมํ, โน จ วต เร วตฺตพฺเพ – ‘‘ปริหายติ อรหา อรหตฺตา’’ติ.

ปริหายติ อรหา อรหตฺตาติ? อามนฺตา. นนุ อรหโต ราคปฺปหานาย มคฺโค ภาวิโตติ? อามนฺตา. หฺจิ อรหโต ราคปฺปหานาย มคฺโค ภาวิโต, โน จ วต เร วตฺตพฺเพ – ‘‘ปริหายติ อรหา อรหตฺตา’’ติ.

ปริหายติ อรหา อรหตฺตาติ? อามนฺตา. นนุ อรหโต ราคปฺปหานาย สติปฏฺานา ภาวิตา…เป… สมฺมปฺปธานา ภาวิตา… อิทฺธิปาทา ภาวิตา… อินฺทฺริยา ภาวิตา… พลา ภาวิตา… โพชฺฌงฺคา ภาวิตาติ? อามนฺตา. หฺจิ อรหโต ราคปฺปหานาย โพชฺฌงฺคา ภาวิตา, โน จ วต เร วตฺตพฺเพ – ‘‘ปริหายติ อรหา อรหตฺตา’’ติ.

ปริหายติ อรหา อรหตฺตาติ? อามนฺตา. นนุ อรหโต โทสปฺปหานาย…เป… อโนตฺตปฺปปหานาย มคฺโค ภาวิโต…เป… โพชฺฌงฺคา ภาวิตาติ? อามนฺตา. หฺจิ อรหโต อโนตฺตปฺปปหานาย โพชฺฌงฺคา ภาวิตา, โน จ วต เร วตฺตพฺเพ – ‘‘ปริหายติ อรหา อรหตฺตา’’ติ.

๒๖๑. ปริหายติ อรหา อรหตฺตาติ? อามนฺตา. นนุ อรหา วีตราโค วีตโทโส วีตโมโห กตกรณีโย โอหิตภาโร อนุปฺปตฺตสทตฺโถ ปริกฺขีณภวสํโยชโน สมฺมทฺาวิมุตฺโต อุกฺขิตฺตปลิโฆ สงฺกิณฺณปริโข อพฺพูฬฺเหสิโก นิรคฺคโฬ อริโย ปนฺนทฺธโช ปนฺนภาโร วิสฺุตฺโต สุวิชิตวิชโย; ทุกฺขํ ตสฺส ปริฺาตํ, สมุทโย ปหีโน, นิโรโธ สจฺฉิกโต, มคฺโค ภาวิโต, อภิฺเยฺยํ อภิฺาตํ, ปริฺเยฺยํ ปริฺาตํ, ปหาตพฺพํ ปหีนํ, ภาเวตพฺพํ ภาวิตํ, สจฺฉิกาตพฺพํ สจฺฉิกตนฺติ? อามนฺตา. หฺจิ อรหา วีตราโค วีตโทโส วีตโมโห…เป… สจฺฉิกาตพฺพํ สจฺฉิกตํ, โน จ วต เร วตฺตพฺเพ – ‘‘ปริหายติ อรหา อรหตฺตา’’ติ.

๒๖๒. ปริหายติ อรหา อรหตฺตาติ? ( ) [(อามนฺตา) (ก.)] สมยวิมุตฺโต อรหา อรหตฺตา ปริหายติ, อสมยวิมุตฺโต อรหา อรหตฺตา น ปริหายตีติ. สมยวิมุตฺโต อรหา อรหตฺตา ปริหายตีติ? อามนฺตา. อสมยวิมุตฺโต อรหา อรหตฺตา ปริหายตีติ [น ปริหายตีติ (ก.)]? น เหวํ วตฺตพฺเพ.

อสมยวิมุตฺโต อรหา อรหตฺตา น ปริหายตีติ? อามนฺตา. สมยวิมุตฺโต อรหา อรหตฺตา น ปริหายตีติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ.

สมยวิมุตฺตสฺส อรหโต ราโค ปหีโน, ปริหายติ สมยวิมุตฺโต อรหา อรหตฺตาติ? อามนฺตา. อสมยวิมุตฺตสฺส อรหโต ราโค ปหีโน, ปริหายติ อสมยวิมุตฺโต อรหา อรหตฺตาติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ.

สมยวิมุตฺตสฺส อรหโต โทโส ปหีโน…เป… อโนตฺตปฺปํ ปหีนํ, ปริหายติ สมยวิมุตฺโต อรหา อรหตฺตาติ? อามนฺตา. อสมยวิมุตฺตสฺส อรหโต อโนตฺตปฺปํ ปหีนํ, ปริหายติ อสมยวิมุตฺโต อรหา อรหตฺตาติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ.

สมยวิมุตฺตสฺส อรหโต ราคปฺปหานาย มคฺโค ภาวิโต, ปริหายติ สมยวิมุตฺโต อรหา อรหตฺตาติ? อามนฺตา. อสมยวิมุตฺตสฺส อรหโต ราคปฺปหานาย มคฺโค ภาวิโต, ปริหายติ อสมยวิมุตฺโต อรหา อรหตฺตาติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ.

สมยวิมุตฺตสฺส อรหโต ราคปฺปหานาย สติปฏฺานา ภาวิตา…เป… สมฺมปฺปธานา ภาวิตา… อิทฺธิปาทา ภาวิตา… อินฺทฺริยา ภาวิตา… พลา ภาวิตา… โพชฺฌงฺคา ภาวิตา, ปริหายติ สมยวิมุตฺโต อรหา อรหตฺตาติ? อามนฺตา. อสมยวิมุตฺตสฺส อรหโต ราคปฺปหานาย สติปฏฺานา ภาวิตา…เป… โพชฺฌงฺคา ภาวิตา, ปริหายติ อสมยวิมุตฺโต อรหา อรหตฺตาติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ.

สมยวิมุตฺตสฺส อรหโต โทสปฺปหานาย…เป… อโนตฺตปฺปปหานาย มคฺโค ภาวิโต…เป… โพชฺฌงฺคา ภาวิตา, ปริหายติ สมยวิมุตฺโต อรหา อรหตฺตาติ? อามนฺตา. อสมยวิมุตฺตสฺส อรหโต อโนตฺตปฺปปหานาย มคฺโค ภาวิโต…เป… โพชฺฌงฺคา ภาวิตา, ปริหายติ อสมยวิมุตฺโต อรหา อรหตฺตาติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….

สมยวิมุตฺโต อรหา วีตราโค วีตโทโส วีตโมโห กตกรณีโย โอหิตภาโร อนุปฺปตฺตสทตฺโถ ปริกฺขีณภวสํโยชโน สมฺมทฺาวิมุตฺโต อุกฺขิตฺตปลิโฆ สงฺกิณฺณปริโข อพฺพูฬฺเหสิโก นิรคฺคโฬ อริโย ปนฺนทฺธโช ปนฺนภาโร วิสฺุตฺโต สุวิชิตวิชโย, ทุกฺขํ ตสฺส ปริฺาตํ, สมุทโย ปหีโน, นิโรโธ สจฺฉิกโต, มคฺโค ภาวิโต, อภิฺเยฺยํ อภิฺาตํ, ปริฺเยฺยํ ปริฺาตํ, ปหาตพฺพํ ปหีนํ, ภาเวตพฺพํ ภาวิตํ, สจฺฉิกาตพฺพํ สจฺฉิกตํ, ปริหายติ สมยวิมุตฺโต อรหา อรหตฺตาติ? อามนฺตา. อสมยวิมุตฺโต อรหา วีตราโค วีตโทโส วีตโมโห…เป… สจฺฉิกาตพฺพํ สจฺฉิกตํ, ปริหายติ อสมยวิมุตฺโต อรหา อรหตฺตาติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ.

๒๖๓. อสมยวิมุตฺตสฺส อรหโต ราโค ปหีโน, น ปริหายติ อสมยวิมุตฺโต อรหา อรหตฺตาติ? อามนฺตา. สมยวิมุตฺตสฺส อรหโต ราโค ปหีโน, น ปริหายติ สมยวิมุตฺโต อรหา อรหตฺตาติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ.

อสมยวิมุตฺตสฺส อรหโต โทโส ปหีโน…เป… อโนตฺตปฺปํ ปหีนํ, น ปริหายติ อสมยวิมุตฺโต อรหา อรหตฺตาติ? อามนฺตา. สมยวิมุตฺตสฺส อรหโต อโนตฺตปฺปํ ปหีนํ, น ปริหายติ สมยวิมุตฺโต อรหา อรหตฺตาติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ.

อสมยวิมุตฺตสฺส อรหโต ราคปฺปหานาย มคฺโค ภาวิโต…เป… โพชฺฌงฺคา ภาวิตา, น ปริหายติ อสมยวิมุตฺโต อรหา อรหตฺตาติ? อามนฺตา. สมยวิมุตฺตสฺส อรหโต ราคปฺปหานาย มคฺโค ภาวิโต…เป… โพชฺฌงฺคา ภาวิตา, น ปริหายติ สมยวิมุตฺโต อรหา อรหตฺตาติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ.

อสมยวิมุตฺตสฺส อรหโต โทสปฺปหานาย…เป… อโนตฺตปฺปปหานาย มคฺโค ภาวิโต…เป… โพชฺฌงฺคา ภาวิตา, น ปริหายติ อสมยวิมุตฺโต อรหา อรหตฺตาติ? อามนฺตา. สมยวิมุตฺตสฺส อรหโต อโนตฺตปฺปปหานาย มคฺโค ภาวิโต…เป… โพชฺฌงฺคา ภาวิตา, น ปริหายติ สมยวิมุตฺโต อรหา อรหตฺตาติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ.

อสมยวิมุตฺโต อรหา วีตราโค วีตโทโส วีตโมโห…เป… สจฺฉิกาตพฺพํ สจฺฉิกตํ, น ปริหายติ อสมยวิมุตฺโต อรหา อรหตฺตาติ? อามนฺตา. สมยวิมุตฺโต อรหา วีตราโค วีตโทโส วีตโมโห…เป… สจฺฉิกาตพฺพํ สจฺฉิกตํ, น ปริหายติ สมยวิมุตฺโต อรหา อรหตฺตาติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….

๒๖๔. ปริหายติ อรหา อรหตฺตาติ? อามนฺตา. สาริปุตฺโต เถโร ปริหายิตฺถ อรหตฺตาติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ. มหาโมคฺคลฺลาโน [มหาโมคฺคลาโน (ก.)] เถโร… มหากสฺสโป เถโร… มหากจฺจายโน [มหากจฺจาโน (ม. นิ. ๑.๒๐๒ อาทโย)] เถโร… มหาโกฏฺิโก [มหาโกฏฺิโต (สี. สฺยา. กํ. ปี.)] เถโร… มหาปนฺถโก เถโร ปริหายิตฺถ อรหตฺตาติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ.

สาริปุตฺโต เถโร น ปริหายิตฺถ อรหตฺตาติ? อามนฺตา. หฺจิ สาริปุตฺโต เถโร น ปริหายิตฺถ อรหตฺตา, โน จ วต เร วตฺตพฺเพ – ‘‘ปริหายติ อรหา อรหตฺตา’’ติ.

มหาโมคฺคลฺลาโน เถโร… มหากสฺสโป เถโร… มหากจฺจายโน เถโร… มหาโกฏฺิโก เถโร… มหาปนฺถโก เถโร น ปริหายิตฺถ อรหตฺตาติ? อามนฺตา. หฺจิ มหาปนฺถโก เถโร น ปริหายิตฺถ อรหตฺตา, โน จ วต เร วตฺตพฺเพ – ‘‘ปริหายติ อรหา อรหตฺตา’’ติ.

อริยปุคฺคลสํสนฺทนํ.

๓. สุตฺตสาธนปริหานิ

๒๖๕. ปริหายติ อรหา อรหตฺตาติ? อามนฺตา. นนุ วุตฺตํ ภควตา –

‘‘อุจฺจาวจา หิ ปฏิปทา [ปฏิปาทา (อฏฺ.)], สมเณน ปกาสิตา;

น ปารํ ทิคุณํ ยนฺติ, นยิทํ เอกคุณํ มุต’’นฺติ [สุ. นิ. ๗๑๙ สุตฺตนิปาเต].

อตฺเถว สุตฺตนฺโตติ? อามนฺตา. เตน หิ น วตฺตพฺพํ – ‘‘ปริหายติ อรหา อรหตฺตา’’ติ.

ปริหายติ อรหา อรหตฺตาติ? อามนฺตา. อตฺถิ ฉินฺนสฺส เฉทิยนฺติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ.

อตฺถิ ฉินฺนสฺส เฉทิยนฺติ? อามนฺตา. นนุ วุตฺตํ ภควตา –

‘‘วีตตณฺโห อนาทาโน, กิจฺจํ ยสฺส น วิชฺชติ;

ฉินฺนสฺส เฉทิยํ นตฺถิ, โอฆปาโส สมูหโต’’ติ.

อตฺเถว สุตฺตนฺโตติ? อามนฺตา. เตน หิ น วตฺตพฺพํ – ‘‘อตฺถิ ฉินฺนสฺส เฉทิย’’นฺติ.

๒๖๖. ปริหายติ อรหา อรหตฺตาติ? อามนฺตา. อตฺถิ กตสฺส ปติจโยติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ.

อตฺถิ กตสฺส ปติจโยติ? อามนฺตา. นนุ วุตฺตํ ภควตา –

‘‘ตสฺส สมฺมา วิมุตฺตสฺส, สนฺตจิตฺตสฺส ภิกฺขุโน;

กตสฺส ปติจโย นตฺถิ, กรณียํ น วิชฺชติ.

‘‘เสโล ยถา เอกคฺฆโน, วาเตน น สมีรติ;

เอวํ รูปา รสา สทฺทา, คนฺธา ผสฺสา จ เกวลา.

‘‘อิฏฺา ธมฺมา อนิฏฺา จ, นปฺปเวเธนฺติ ตาทิโน;

ิตํ จิตฺตํ วิปฺปมุตฺตํ, วยํ จสฺสานุปสฺสตี’’ติ [มหาว. ๒๔๔; อ. นิ. ๖.๕๕].

อตฺเถว สุตฺตนฺโตติ? อามนฺตา. เตน หิ น วตฺตพฺพํ – ‘‘อตฺถิ กตสฺส ปติจโย’’ติ.

๒๖๗. น วตฺตพฺพํ – ‘‘ปริหายติ อรหา อรหตฺตา’’ติ? อามนฺตา. นนุ วุตฺตํ ภควตา – ‘‘ปฺจิเม, ภิกฺขเว, ธมฺมา สมยวิมุตฺตสฺส ภิกฺขุโน ปริหานาย สํวตฺตนฺติ. กตเม ปฺจ? กมฺมารามตา, ภสฺสารามตา, นิทฺทารามตา, สงฺคณิการามตา, ยถาวิมุตฺตํ จิตฺตํ น ปจฺจเวกฺขติ. อิเม โข, ภิกฺขเว, ปฺจ ธมฺมา สมยวิมุตฺตสฺส ภิกฺขุโน ปริหานาย สํวตฺตนฺตี’’ติ [อ. นิ. ๕.๑๔๙]. อตฺเถว สุตฺตนฺโตติ? อามนฺตา. เตน หิ ปริหายติ อรหา อรหตฺตาติ.

อตฺถิ อรหโต กมฺมารามตาติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ.

อตฺถิ อรหโต กมฺมารามตาติ? อามนฺตา. อตฺถิ อรหโต ราโค กามราโค กามราคปริยุฏฺานํ กามราคสํโยชนํ กาโมโฆ กามโยโค กามจฺฉนฺทนีวรณนฺติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ.

อตฺถิ อรหโต ภสฺสารามตา, อตฺถิ อรหโต นิทฺทารามตา, อตฺถิ อรหโต สงฺคณิการามตาติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ.

อตฺถิ อรหโต สงฺคณิการามตาติ? อามนฺตา. อตฺถิ อรหโต ราโค กามราโค กามราคปริยุฏฺานํ กามราคสํโยชนํ กาโมโฆ กามโยโค กามจฺฉนฺทนีวรณนฺติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ.

๒๖๘. ปริหายติ อรหา อรหตฺตาติ? อามนฺตา. อรหา อรหตฺตา ปริหายมาโน กึ ปริยุฏฺิโต ปริหายตีติ? ราคปริยุฏฺิโต ปริหายตีติ. ปริยุฏฺานํ กึ ปฏิจฺจ อุปฺปชฺชตีติ? อนุสยํ ปฏิจฺจ อุปฺปชฺชตีติ. อตฺถิ อรหโต อนุสยาติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ.

อตฺถิ อรหโต อนุสยาติ? อามนฺตา. อตฺถิ อรหโต กามราคานุสโย ปฏิฆานุสโย มานานุสโย ทิฏฺานุสโย วิจิกิจฺฉานุสโย ภวราคานุสโย อวิชฺชานุสโยติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ.

โทสปริยุฏฺิโต ปริหายตีติ…เป… โมหปริยุฏฺิโต ปริหายตีติ…. ปริยุฏฺานํ กึ ปฏิจฺจ อุปฺปชฺชตีติ? อนุสยํ ปฏิจฺจ อุปฺปชฺชตีติ. อตฺถิ อรหโต อนุสยาติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….

อตฺถิ อรหโต อนุสยาติ? อามนฺตา. อตฺถิ อรหโต กามราคานุสโย…เป… อวิชฺชานุสโยติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ.

ปริหายติ อรหา อรหตฺตาติ? อามนฺตา. อรหโต อรหตฺตา ปริหายมานสฺส กึ อุปจยํ คจฺฉตีติ? ราโค อุปจยํ คจฺฉตีติ. สกฺกายทิฏฺิ อุปจยํ คจฺฉตีติ, วิจิกิจฺฉา อุปจยํ คจฺฉตีติ, สีลพฺพตปรามาโส อุปจยํ คจฺฉตีติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ. โทโส อุปจยํ คจฺฉตีติ…เป… โมโห อุปจยํ คจฺฉตีติ, สกฺกายทิฏฺิ อุปจยํ คจฺฉตีติ, วิจิกิจฺฉา อุปจยํ คจฺฉตีติ, สีลพฺพตปรามาโส อุปจยํ คจฺฉตีติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ.

ปริหายติ อรหา อรหตฺตาติ? อามนฺตา. อรหา อาจินตีติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ. อรหา อปจินตีติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ. อรหา ปชหตีติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ. อรหา อุปาทิยตีติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ. อรหา วิสิเนตีติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ. อรหา อุสฺสิเนตีติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ. อรหา วิธูเปตีติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ. อรหา สนฺธูเปตีติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ.

นนุ อรหา เนวาจินติ น อปจินติ อปจินิตฺวา ิโตติ? อามนฺตา. หฺจิ อรหา เนวาจินติ น อปจินติ อปจินิตฺวา ิโต, โน จ วต เร วตฺตพฺเพ – ‘‘ปริหายติ อรหา อรหตฺตา’’ติ.

นนุ อรหา เนว ปชหติ น อุปาทิยติ ปชหิตฺวา ิโตติ? อามนฺตา. หฺจิ อรหา เนว ปชหติ น อุปาทิยติ ปชหิตฺวา ิโต, โน จ วต เร วตฺตพฺเพ – ‘‘ปริหายติ อรหา อรหตฺตา’’ติ.

นนุ อรหา เนว วิสิเนติ น อุสฺสิเนติ วิสินิตฺวา ิโตติ? อามนฺตา. หฺจิ อรหา เนว วิสิเนติ น อุสฺสิเนติ วิสินิตฺวา ิโต, โน จ วต เร วตฺตพฺเพ – ‘‘ปริหายติ อรหา อรหตฺตา’’ติ.

นนุ อรหา เนว วิธูเปติ น สนฺธูเปติ วิธูเปตฺวา ิโตติ? อามนฺตา. หฺจิ อรหา เนว วิธูเปติ น สนฺธูเปติ วิธูเปตฺวา ิโต, โน จ วต เร วตฺตพฺเพ – ‘‘ปริหายติ อรหา อรหตฺตา’’ติ.

ปริหานิกถา นิฏฺิตา.

๓. พฺรหฺมจริยกถา

๑. สุทฺธพฺรหฺมจริยกถา

๒๖๙. นตฺถิ เทเวสุ พฺรหฺมจริยวาโสติ? อามนฺตา. สพฺเพ เทวา ชฬา เอลมูคา [เอฬมูคา (สฺยา.)] อวิฺู หตฺถสํวาจิกา นปฺปฏิพลา สุภาสิตทุพฺภาสิตานํ อตฺถมฺาตุํ, สพฺเพ เทวา น พุทฺเธ ปสนฺนา น ธมฺเม ปสนฺนา น สงฺเฆ ปสนฺนา, น พุทฺธํ ภควนฺตํ ปยิรุปาสนฺติ, น พุทฺธํ ภควนฺตํ ปฺหํ ปุจฺฉนฺติ, น พุทฺเธน ภควตา ปฺเห วิสฺสชฺชิเต อตฺตมนา, สพฺเพ เทวา กมฺมาวรเณน สมนฺนาคตา กิเลสาวรเณน สมนฺนาคตา วิปากาวรเณน สมนฺนาคตา อสฺสทฺธา อจฺฉนฺทิกา ทุปฺปฺา อภพฺพา นิยามํ โอกฺกมิตุํ กุสเลสุ ธมฺเมสุ สมฺมตฺตํ, สพฺเพ เทวา มาตุฆาตกา ปิตุฆาตกา อรหนฺตฆาตกา รุหิรุปฺปาทกา สงฺฆเภทกา, สพฺเพ เทวา ปาณาติปาติโน อทินฺนาทายิโน กาเมสุมิจฺฉาจาริโน มุสาวาทิโน ปิสุณวาจา ผรุสาวาจา สมฺผปฺปลาปิโน อภิชฺฌาลุโน พฺยาปนฺนจิตฺตา มิจฺฉาทิฏฺิกาติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….

นนุ อตฺถิ เทวา อชฬา อเนลมูคา วิฺู น หตฺถสํวาจิกา ปฏิพลา สุภาสิตทุพฺภาสิตานํ อตฺถมฺาตุํ, อตฺถิ เทวา พุทฺเธ ปสนฺนา ธมฺเม ปสนฺนา สงฺเฆ ปสนฺนา, พุทฺธํ ภควนฺตํ ปยิรุปาสนฺติ, พุทฺธํ ภควนฺตํ ปฺหํ ปุจฺฉนฺติ, พุทฺเธน ภควตา ปฺเห วิสฺสชฺชิเต อตฺตมนา โหนฺติ, อตฺถิ เทวา น กมฺมาวรเณน สมนฺนาคตา น กิเลสาวรเณน สมนฺนาคตา น วิปากาวรเณน สมนฺนาคตา สทฺธา ฉนฺทิกา ปฺวนฺโต ภพฺพา นิยามํ โอกฺกมิตุํ กุสเลสุ ธมฺเมสุ สมฺมตฺตํ, อตฺถิ เทวา น มาตุฆาตกา น ปิตุฆาตกา น อรหนฺตฆาตกา น รุหิรุปฺปาทกา น สงฺฆเภทกา, อตฺถิ เทวา น ปาณาติปาติโน น อทินฺนาทายิโน น กาเมสุมิจฺฉาจาริโน น มุสาวาทิโน น ปิสุณาวาจา น ผรุสาวาจา น สมฺผปฺปลาปิโน น อภิชฺฌาลุโน อพฺยาปนฺนจิตฺตา สมฺมาทิฏฺิกาติ? อามนฺตา.

หฺจิ อตฺถิ เทวา อชฬา อเนลมูคา วิฺู น หตฺถสํวาจิกา ปฏิพลา สุภาสิตทุพฺภาสิตานํ อตฺถมฺาตุํ…เป… อตฺถิ เทวา พุทฺเธ ปสนฺนา…เป… สมฺมาทิฏฺิกา, โน จ วต เร วตฺตพฺเพ – ‘‘นตฺถิ เทเวสุ พฺรหฺมจริยวาโส’’ติ.

๒๗๐. อตฺถิ เทเวสุ พฺรหฺมจริยวาโสติ? อามนฺตา. อตฺถิ ตตฺถ ปพฺพชฺชา มุณฺฑิยํ กาสาวธารณา ปตฺตธารณา, เทเวสุ สมฺมาสมฺพุทฺธา อุปฺปชฺชนฺติ, ปจฺเจกสมฺพุทฺธา อุปฺปชฺชนฺติ, สาวกยุคํ อุปฺปชฺชตีติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….

เทเวสุ ปพฺพชฺชา นตฺถีติ, นตฺถิ เทเวสุ พฺรหฺมจริยวาโสติ? อามนฺตา. ยตฺถ อตฺถิ ปพฺพชฺชา ตตฺเถว พฺรหฺมจริยวาโส, ยตฺถ นตฺถิ ปพฺพชฺชา นตฺถิ ตตฺถ พฺรหฺมจริยวาโสติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป… ยตฺถ อตฺถิ ปพฺพชฺชา ตตฺเถว พฺรหฺมจริยวาโส, ยตฺถ นตฺถิ ปพฺพชฺชา นตฺถิ ตตฺถ พฺรหฺมจริยวาโสติ? อามนฺตา. โย ปพฺพชติ ตสฺเสว พฺรหฺมจริยวาโส, โย น ปพฺพชติ นตฺถิ ตสฺส พฺรหฺมจริยวาโสติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….

เทเวสุ มุณฺฑิยํ นตฺถีติ, นตฺถิ เทเวสุ พฺรหฺมจริยวาโสติ? อามนฺตา. ยตฺถ อตฺถิ มุณฺฑิยํ ตตฺเถว พฺรหฺมจริยวาโส, ยตฺถ นตฺถิ มุณฺฑิยํ นตฺถิ ตตฺถ พฺรหฺมจริยวาโสติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป… ยตฺถ อตฺถิ มุณฺฑิยํ ตตฺเถว พฺรหฺมจริยวาโส, ยตฺถ นตฺถิ มุณฺฑิยํ นตฺถิ ตตฺถ พฺรหฺมจริยวาโสติ? อามนฺตา. โย มุณฺโฑ โหติ ตสฺเสว พฺรหฺมจริยวาโส, โย มุณฺโฑ น โหติ นตฺถิ ตสฺส พฺรหฺมจริยวาโสติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….

เทเวสุ กาสาวธารณา นตฺถีติ, นตฺถิ เทเวสุ พฺรหฺมจริยวาโสติ? อามนฺตา. ยตฺถ อตฺถิ กาสาวธารณา ตตฺเถว พฺรหฺมจริยวาโส, ยตฺถ นตฺถิ กาสาวธารณา นตฺถิ ตตฺถ พฺรหฺมจริยวาโสติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป… ยตฺถ อตฺถิ กาสาวธารณา ตตฺเถว พฺรหฺมจริยวาโส, ยตฺถ นตฺถิ กาสาวธารณา นตฺถิ ตตฺถ พฺรหฺมจริยวาโสติ? อามนฺตา. โย กาสาวํ ธาเรติ ตสฺเสว พฺรหฺมจริยวาโส, โย กาสาวํ น ธาเรติ นตฺถิ ตสฺส พฺรหฺมจริยวาโสติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….

เทเวสุ ปตฺตธารณา นตฺถีติ, นตฺถิ เทเวสุ พฺรหฺมจริยวาโสติ? อามนฺตา. ยตฺถ อตฺถิ ปตฺตธารณา ตตฺเถว พฺรหฺมจริยวาโส, ยตฺถ นตฺถิ ปตฺตธารณา นตฺถิ ตตฺถ พฺรหฺมจริยวาโสติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป… ยตฺถ อตฺถิ ปตฺตธารณา ตตฺเถว พฺรหฺมจริยวาโส, ยตฺถ นตฺถิ ปตฺตธารณา นตฺถิ ตตฺถ พฺรหฺมจริยวาโสติ? อามนฺตา? โย ปตฺตํ ธาเรติ ตสฺเสว พฺรหฺมจริยวาโส, โย ปตฺตํ น ธาเรติ นตฺถิ ตสฺส พฺรหฺมจริยวาโสติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….

เทเวสุ สมฺมาสมฺพุทฺธา นุปฺปชฺชนฺตีติ, นตฺถิ เทเวสุ พฺรหฺมจริยวาโสติ? อามนฺตา. ยตฺถ สมฺมาสมฺพุทฺธา อุปฺปชฺชนฺติ ตตฺเถว พฺรหฺมจริยวาโส, ยตฺถ สมฺมาสมฺพุทฺธา นุปฺปชฺชนฺติ นตฺถิ ตตฺถ พฺรหฺมจริยวาโสติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป… ยตฺถ สมฺมาสมฺพุทฺธา อุปฺปชฺชนฺติ ตตฺเถว พฺรหฺมจริยวาโส, ยตฺถ สมฺมาสมฺพุทฺธา นุปฺปชฺชนฺติ นตฺถิ ตตฺถ พฺรหฺมจริยวาโสติ? อามนฺตา. ลุมฺพินิยา ภควา ชาโต, โพธิยา มูเล อภิสมฺพุทฺโธ, พาราณสิยํ ภควตา ธมฺมจกฺกํ ปวตฺติตํ; ตตฺเถว พฺรหฺมจริยวาโส, นตฺถฺตฺร พฺรหฺมจริยวาโสติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….

เทเวสุ ปจฺเจกสมฺพุทฺธา นุปฺปชฺชนฺตีติ, นตฺถิ เทเวสุ พฺรหฺมจริยวาโสติ? อามนฺตา. ยตฺถ ปจฺเจกสมฺพุทฺธา อุปฺปชฺชนฺติ ตตฺเถว พฺรหฺมจริยวาโส, ยตฺถ ปจฺเจกสมฺพุทฺธา นุปฺปชฺชนฺติ นตฺถิ ตตฺถ พฺรหฺมจริยวาโสติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป… ยตฺถ ปจฺเจกสมฺพุทฺธา อุปฺปชฺชนฺติ ตตฺเถว พฺรหฺมจริยวาโส, ยตฺถ ปจฺเจกสมฺพุทฺธา นุปฺปชฺชนฺติ นตฺถิ ตตฺถ พฺรหฺมจริยวาโสติ? อามนฺตา. มชฺฌิเมสุ ชนปเทสุ ปจฺเจกสมฺพุทฺธา อุปฺปชฺชนฺติ, ตตฺเถว พฺรหฺมจริยวาโส, นตฺถฺตฺร พฺรหฺมจริยวาโสติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….

เทเวสุ สาวกยุคํ นุปฺปชฺชตีติ, นตฺถิ เทเวสุ พฺรหฺมจริยวาโสติ? อามนฺตา. ยตฺถ สาวกยุคํ อุปฺปชฺชติ ตตฺเถว พฺรหฺมจริยวาโส, ยตฺถ สาวกยุคํ นุปฺปชฺชติ นตฺถิ ตตฺถ พฺรหฺมจริยวาโสติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป… ยตฺถ สาวกยุคํ อุปฺปชฺชติ ตตฺเถว พฺรหฺมจริยวาโส, ยตฺถ สาวกยุคํ นุปฺปชฺชติ นตฺถิ ตตฺถ พฺรหฺมจริยวาโสติ? อามนฺตา. มคเธสุ สาวกยุคํ อุปฺปนฺนํ, ตตฺเถว พฺรหฺมจริยวาโส, นตฺถฺตฺร พฺรหฺมจริยวาโสติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….

๒๗๑. อตฺถิ เทเวสุ พฺรหฺมจริยวาโสติ? อามนฺตา. สพฺพเทเวสุ อตฺถิ พฺรหฺมจริยวาโสติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….

อตฺถิ มนุสฺเสสุ พฺรหฺมจริยวาโสติ? อามนฺตา. สพฺพมนุสฺเสสุ อตฺถิ พฺรหฺมจริยวาโสติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….

อตฺถิ เทเวสุ พฺรหฺมจริยวาโสติ? อามนฺตา. อสฺสตฺเตสุ เทเวสุ อตฺถิ พฺรหฺมจริยวาโสติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….

อตฺถิ มนุสฺเสสุ พฺรหฺมจริยวาโสติ? อามนฺตา. ปจฺจนฺติเมสุ ชนปเทสุ อตฺถิ พฺรหฺมจริยวาโส มิลกฺเขสุ [มิลกฺขูสุ (สฺยา. ก.)] อวิฺาตาเรสุ ยตฺถ นตฺถิ คติ ภิกฺขูนํ ภิกฺขุนีนํ อุปาสกานํ อุปาสิกานนฺติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ.

อตฺถิ เทเวสุ พฺรหฺมจริยวาโสติ? อตฺถิ ยตฺถ อตฺถิ, อตฺถิ ยตฺถ นตฺถีติ. อสฺสตฺเตสุ เทเวสุ อตฺถิ ยตฺถ อตฺถิ, อตฺถิ ยตฺถ นตฺถิ พฺรหฺมจริยวาโส, สฺสตฺเตสุ [อสฺสตฺเตสุ (ก.)] เทเวสุ อตฺถิ ยตฺถ อตฺถิ, อตฺถิ ยตฺถ นตฺถิ พฺรหฺมจริยวาโสติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ.

เทเวสุ อตฺถิ ยตฺถ อตฺถิ, อตฺถิ ยตฺถ นตฺถิ พฺรหฺมจริยวาโสติ? อามนฺตา. กตฺถ อตฺถิ, กตฺถ นตฺถีติ? อสฺสตฺเตสุ เทเวสุ นตฺถิ พฺรหฺมจริยวาโส, สฺสตฺเตสุ [อสฺสตฺเตสุ (ก.)] เทเวสุ อตฺถิ พฺรหฺมจริยวาโสติ. อสฺสตฺเตสุ เทเวสุ นตฺถิ พฺรหฺมจริยวาโสติ? อามนฺตา. สฺสตฺเตสุ [อสฺสตฺเตสุ (ก.)] เทเวสุ นตฺถิ พฺรหฺมจริยวาโสติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ.

สฺสตฺเตสุ เทเวสุ อตฺถิ พฺรหฺมจริยวาโสติ? อามนฺตา. อสฺสตฺเตสุ เทเวสุ อตฺถิ พฺรหฺมจริยวาโสติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ.

อตฺถิ มนุสฺเสสุ พฺรหฺมจริยวาโสติ? อตฺถิ ยตฺถ อตฺถิ, อตฺถิ ยตฺถ นตฺถีติ. ปจฺจนฺติเมสุ ชนปเทสุ อตฺถิ ยตฺถ อตฺถิ, อตฺถิ ยตฺถ นตฺถิ พฺรหฺมจริยวาโส มิลกฺเขสุ อวิฺาตาเรสุ ยตฺถ นตฺถิ คติ ภิกฺขูนํ ภิกฺขุนีนํ อุปาสกานํ อุปาสิกานํ, มชฺฌิเมสุ ชนปเทสุ อตฺถิ ยตฺถ อตฺถิ, อตฺถิ ยตฺถ นตฺถิ พฺรหฺมจริยวาโสติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ.

มนุสฺเสสุ อตฺถิ ยตฺถ อตฺถิ, อตฺถิ ยตฺถ นตฺถิ พฺรหฺมจริยวาโสติ? อามนฺตา. กตฺถ อตฺถิ, กตฺถ นตฺถีติ? ปจฺจนฺติเมสุ ชนปเทสุ นตฺถิ พฺรหฺมจริยวาโส มิลกฺเขสุ อวิฺาตาเรสุ ยตฺถ นตฺถิ คติ ภิกฺขูนํ ภิกฺขุนีนํ อุปาสกานํ อุปาสิกานํ, มชฺฌิเมสุ ชนปเทสุ อตฺถิ พฺรหฺมจริยวาโสติ. ปจฺจนฺติเมสุ ชนปเทสุ นตฺถิ พฺรหฺมจริยวาโส มิลกฺเขสุ อวิฺาตาเรสุ ยตฺถ นตฺถิ คติ ภิกฺขูนํ ภิกฺขุนีนํ อุปาสกานํ อุปาสิกานนฺติ? อามนฺตา. มชฺฌิเมสุ ชนปเทสุ นตฺถิ พฺรหฺมจริยวาโสติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ.

มชฺฌิเมสุ ชนปเทสุ อตฺถิ พฺรหฺมจริยวาโสติ? อามนฺตา. ปจฺจนฺติเมสุ ชนปเทสุ อตฺถิ พฺรหฺมจริยวาโส มิลกฺเขสุ อวิฺาตาเรสุ ยตฺถ นตฺถิ คติ ภิกฺขูนํ ภิกฺขุนีนํ อุปาสกานํ อุปาสิกานนฺติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ.

อตฺถิ เทเวสุ พฺรหฺมจริยวาโสติ? อามนฺตา. นนุ วุตฺตํ ภควตา – ‘‘ตีหิ, ภิกฺขเว, าเนหิ ชมฺพุทีปกา มนุสฺสา อุตฺตรกุรุเก จ มนุสฺเส อธิคฺคณฺหนฺติ เทเว จ ตาวตึเส! กตเมหิ ตีหิ? สูรา, สติมนฺโต, อิธ พฺรหฺมจริยวาโส’’ติ [อ. นิ. ๙.๒๑]. อตฺเถว สุตฺตนฺโตติ? อามนฺตา. เตน หิ นตฺถิ เทเวสุ พฺรหฺมจริยวาโสติ.

สาวตฺถิยํ วุตฺตํ ภควตา – ‘‘อิธ พฺรหฺมจริยวาโส’’ติ? อามนฺตา. สาวตฺถิยํเยว พฺรหฺมจริยวาโส, นตฺถิ อฺตฺร พฺรหฺมจริยวาโสติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ.

๒๗๒. อนาคามิสฺส ปุคฺคลสฺส ปฺโจรมฺภาคิยานิ สํโยชนานิ ปหีนานิ, ปฺจุทฺธมฺภาคิยานิ สํโยชนานิ อปฺปหีนานิ, อิโต จุตสฺส ตตฺถ อุปปนฺนสฺส กุหึ ผลุปฺปตฺตีติ? ตตฺเถว. หฺจิ อนาคามิสฺส ปุคฺคลสฺส ปฺโจรมฺภาคิยานิ สํโยชนานิ ปหีนานิ, ปฺจุทฺธมฺภาคิยานิ สํโยชนานิ อปฺปหีนานิ, อิโต จุตสฺส ตตฺถ อุปปนฺนสฺส ตหึ ผลุปฺปตฺติ; โน จ วต เร วตฺตพฺเพ – ‘‘นตฺถิ เทเวสุ พฺรหฺมจริยวาโส’’ติ.

อนาคามิสฺส ปุคฺคลสฺส ปฺโจรมฺภาคิยานิ สํโยชนานิ ปหีนานิ, ปฺจุทฺธมฺภาคิยานิ สํโยชนานิ อปฺปหีนานิ, อิโต จุตสฺส ตตฺถ อุปปนฺนสฺส กุหึ ภาโรหรณํ, กุหึ ทุกฺขปริฺาตํ, กุหึ กิเลสปฺปหานํ, กุหึ นิโรธสจฺฉิกิริยา, กุหึ อกุปฺปปฏิเวโธติ? ตตฺเถว. หฺจิ อนาคามิสฺส ปุคฺคลสฺส ปฺโจรมฺภาคิยานิ สํโยชนานิ ปหีนานิ, ปฺจุทฺธมฺภาคิยานิ สํโยชนานิ อปฺปหีนานิ, อิโต จุตสฺส ตตฺถ อุปปนฺนสฺส ตหึ อกุปฺปปฏิเวโธ; โน จ วต เร วตฺตพฺเพ – ‘‘นตฺถิ เทเวสุ พฺรหฺมจริยวาโส’’ติ.

อนาคามิสฺส ปุคฺคลสฺส ปฺโจรมฺภาคิยานิ สํโยชนานิ ปหีนานิ, ปฺจุทฺธมฺภาคิยานิ สํโยชนานิ อปฺปหีนานิ, อิโต จุตสฺส ตตฺถ อุปปนฺนสฺส ตหึ ผลุปฺปตฺติ, ตหึ ภาโรหรณํ, ตหึ ทุกฺขปริฺาตํ, ตหึ กิเลสปฺปหานํ, ตหึ นิโรธสจฺฉิกิริยา, ตหึ อกุปฺปปฏิเวโธ; เกนฏฺเน วเทสิ – ‘‘นตฺถิ เทเวสุ พฺรหฺมจริยวาโส’’ติ? หนฺท หิ อนาคามี ปุคฺคโล อิธ ภาวิเตน มคฺเคน ตตฺถ ผลํ สจฺฉิกโรตีติ [สจฺฉิกโรติ (พหูสุ)].

๒. สํสนฺทนพฺรหฺมจริยกถา

๒๗๓. อนาคามี ปุคฺคโล อิธ ภาวิเตน มคฺเคน ตตฺถ ผลํ สจฺฉิกโรตีติ? อามนฺตา. โสตาปนฺโน ปุคฺคโล ตตฺถ ภาวิเตน มคฺเคน อิธ ผลํ สจฺฉิกโรตีติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ.

อนาคามี ปุคฺคโล อิธ ภาวิเตน มคฺเคน ตตฺถ ผลํ สจฺฉิกโรตีติ? อามนฺตา. สกทาคามี ปุคฺคโล อิธ ปรินิพฺพายิปุคฺคโล [อิธปรินิพฺพายี (?)] ตตฺถ ภาวิเตน มคฺเคน อิธ ผลํ สจฺฉิกโรตีติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ.

โสตาปนฺโน ปุคฺคโล อิธ ภาวิเตน มคฺเคน อิธ ผลํ สจฺฉิกโรตีติ? อามนฺตา. อนาคามี ปุคฺคโล ตตฺถ ภาวิเตน มคฺเคน ตตฺถ ผลํ สจฺฉิกโรตีติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ.

สกทาคามี ปุคฺคโล อิธ ปรินิพฺพายิปุคฺคโล อิธ ภาวิเตน มคฺเคน อิธ ผลํ สจฺฉิกโรตีติ? อามนฺตา. อนาคามี ปุคฺคโล ตตฺถ ภาวิเตน มคฺเคน ตตฺถ ผลํ สจฺฉิกโรตีติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….

อิธ วิหาย นิฏฺสฺส ปุคฺคลสฺส มคฺโค จ ภาวียติ, น จ กิเลสา ปหียนฺตีติ? อามนฺตา. โสตาปตฺติผลสจฺฉิกิริยาย ปฏิปนฺนสฺส ปุคฺคลสฺส มคฺโค จ ภาวียติ, น จ กิเลสา ปหียนฺตีติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….

อิธ วิหาย นิฏฺสฺส ปุคฺคลสฺส มคฺโค จ ภาวียติ, น จ กิเลสา ปหียนฺตีติ? อามนฺตา. สกทาคามิผลสจฺฉิกิริยาย ปฏิปนฺนสฺส ปุคฺคลสฺส…เป… อรหตฺตสจฺฉิกิริยาย ปฏิปนฺนสฺส ปุคฺคลสฺส มคฺโค จ ภาวียติ, น จ กิเลสา ปหียนฺตีติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….

โสตาปตฺติผลสจฺฉิกิริยาย ปฏิปนฺนสฺส ปุคฺคลสฺส อปุพฺพํ อจริมํ มคฺโค จ ภาวียติ, กิเลสา จ ปหียนฺตีติ? อามนฺตา. อิธ วิหาย นิฏฺสฺส ปุคฺคลสฺส อปุพฺพํ อจริมํ มคฺโค จ ภาวียติ, กิเลสา จ ปหียนฺตีติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ.

สกทาคามิผลสจฺฉิกิริยาย ปฏิปนฺนสฺส ปุคฺคลสฺส…เป… อรหตฺตสจฺฉิกิริยาย ปฏิปนฺนสฺส ปุคฺคลสฺส อปุพฺพํ อจริมํ มคฺโค จ ภาวียติ, กิเลสา จ ปหียนฺตีติ? อามนฺตา. อิธ วิหาย นิฏฺสฺส ปุคฺคลสฺส อปุพฺพํ อจริมํ มคฺโค จ ภาวียติ, กิเลสา จ ปหียนฺตีติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ.

อนาคามี ปุคฺคโล กตกรณีโย ภาวิตภาวโน ตตฺถ อุปปชฺชตีติ? อามนฺตา. อรหา อุปปชฺชตีติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ.

อรหา อุปปชฺชตีติ? อามนฺตา. อตฺถิ อรหโต ปุนพฺภโวติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ.

อตฺถิ อรหโต ปุนพฺภโวติ? อามนฺตา. อรหา ภเวน ภวํ คจฺฉติ, คติยา คตึ คจฺฉติ, สํสาเรน สํสารํ คจฺฉติ, อุปปตฺติยา อุปปตฺตึ คจฺฉตีติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ.

อนาคามี ปุคฺคโล กตกรณีโย ภาวิตภาวโน อโนหฏภาโร ตตฺถ อุปปชฺชตีติ? อามนฺตา. ภาโรหรณาย ปุน มคฺคํ ภาเวตีติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ.

อนาคามี ปุคฺคโล กตกรณีโย ภาวิตภาวโน อปริฺาตทุกฺโข อปฺปหีนกิเลโส อสจฺฉิกตนิโรโธ อปฺปฏิวิทฺธากุปฺโป ตตฺถ อุปปชฺชตีติ? อามนฺตา. อกุปฺปปฏิเวธาย ปุน มคฺคํ ภาเวตีติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ.

อนาคามี ปุคฺคโล กตกรณีโย ภาวิตภาวโน อโนหฏภาโร ตตฺถ อุปปชฺชติ, น จ ภาโรหรณาย ปุน มคฺคํ ภาเวตีติ? อามนฺตา. อโนหฏภาโร จ ตตฺถ ปรินิพฺพายตีติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ.

อนาคามี ปุคฺคโล กตกรณีโย ภาวิตภาวโน อปริฺาตทุกฺโข อปฺปหีนกิเลโส อสจฺฉิกตนิโรโธ อปฺปฏิวิทฺธากุปฺโป ตตฺถ อุปปชฺชติ, น จ อกุปฺปปฏิเวธาย ปุน มคฺคํ ภาเวตีติ? อามนฺตา. อปฺปฏิวิทฺธากุปฺโป จ ตตฺถ ปรินิพฺพายตีติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ. ยถา มิโค สลฺเลน วิทฺโธ ทูรมฺปิ คนฺตฺวา กาลํ กโรติ, เอวเมวํ อนาคามี ปุคฺคโล อิธ ภาวิเตน มคฺเคน ตตฺถ ผลํ สจฺฉิกโรตีติ.

ยถา มิโค สลฺเลน วิทฺโธ ทูรมฺปิ คนฺตฺวา สสลฺโลว กาลํ กโรติ, เอวเมวํ อนาคามี ปุคฺคโล อิธ ภาวิเตน มคฺเคน ตตฺถ สสลฺโลว ปรินิพฺพายตีติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….

พฺรหฺมจริยกถา นิฏฺิตา.

๓. โอธิโสกถา

๒๗๔. โอธิโสธิโส กิเลเส ชหตีติ? อามนฺตา. โสตาปตฺติผลสจฺฉิกิริยาย ปฏิปนฺโน ปุคฺคโล ทุกฺขทสฺสเนน กึ ชหตีติ? สกฺกายทิฏฺึ วิจิกิจฺฉํ สีลพฺพตปรามาสํ ตเทกฏฺเ จ กิเลเส เอกเทเส ชหตีติ. เอกเทสํ โสตาปนฺโน, เอกเทสํ น โสตาปนฺโน, เอกเทสํ โสตาปตฺติผลปฺปตฺโต [โสตาปตฺติผลํ ปตฺโต (?)] ปฏิลทฺโธ อธิคโต สจฺฉิกโต อุปสมฺปชฺช วิหรติ, กาเยน ผุสิตฺวา วิหรติ, เอกเทสํ น กาเยน ผุสิตฺวา วิหรติ, เอกเทสํ สตฺตกฺขตฺตุปรโม, โกลงฺโกโล, เอกพีชี, พุทฺเธ อเวจฺจปฺปสาเทน สมนฺนาคโต, ธมฺเม…เป… สงฺเฆ…เป… อริยกนฺเตหิ สีเลหิ สมนฺนาคโต เอกเทสํ อริยกนฺเตหิ สีเลหิ น สมนฺนาคโตติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….

สมุทยทสฺสเนน กึ ชหตีติ? สกฺกายทิฏฺึ ชหติ, วิจิกิจฺฉํ สีลพฺพตปรามาสํ ตเทกฏฺเ จ กิเลเส เอกเทเส ชหตีติ. เอกเทสํ โสตาปนฺโน, เอกเทสํ น โสตาปนฺโน…เป… เอกเทสํ อริยกนฺเตหิ สีเลหิ สมนฺนาคโต, เอกเทสํ อริยกนฺเตหิ สีเลหิ น สมนฺนาคโตติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….

นิโรธทสฺสเนน กึ ชหตีติ? วิจิกิจฺฉํ สีลพฺพตปรามาสํ ตเทกฏฺเ จ กิเลเส เอกเทเส ชหตีติ. เอกเทสํ โสตาปนฺโน, เอกเทสํ น โสตาปนฺโน…เป… เอกเทสํ อริยกนฺเตหิ สีเลหิ สมนฺนาคโต, เอกเทสํ อริยกนฺเตหิ สีเลหิ น สมนฺนาคโตติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….

มคฺคทสฺสเนน กึ ชหตีติ? สีลพฺพตปรามาสํ ตเทกฏฺเ จ กิเลเส ชหตีติ. เอกเทสํ โสตาปนฺโน, เอกเทสํ น โสตาปนฺโน, เอกเทสํ โสตาปตฺติผลปฺปตฺโต ปฏิลทฺโธ อธิคโต สจฺฉิกโต อุปสมฺปชฺช วิหรติ, กาเยน ผุสิตฺวา วิหรติ, เอกเทสํ น กาเยน ผุสิตฺวา วิหรติ, เอกเทสํ สตฺตกฺขตฺตุปรโม, โกลงฺโกโล, เอกพีชี, พุทฺเธ อเวจฺจปฺปสาเทน สมนฺนาคโต, ธมฺเม…เป… สงฺเฆ…เป… อริยกนฺเตหิ สีเลหิ สมนฺนาคโต, เอกเทสํ อริยกนฺเตหิ สีเลหิ น สมนฺนาคโตติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….

๒๗๕. สกทาคามิผลสจฺฉิกิริยาย ปฏิปนฺโน ปุคฺคโล ทุกฺขทสฺสเนน กึ ชหตีติ? โอฬาริกํ กามราคํ ชหติ, โอฬาริกํ พฺยาปาทํ ตเทกฏฺเ จ กิเลเส เอกเทเส ชหตีติ. เอกเทสํ สกทาคามี, เอกเทสํ น สกทาคามี, เอกเทสํ สกทาคามิผลปฺปตฺโต [สกทาคามิผลํ ปตฺโต (?)] ปฏิลทฺโธ อธิคโต สจฺฉิกโต อุปสมฺปชฺช วิหรติ, กาเยน ผุสิตฺวา วิหรติ, เอกเทสํ น กาเยน ผุสิตฺวา วิหรตีติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….

สมุทยทสฺสเนน กึ ชหตีติ? โอฬาริกํ กามราคํ ชหติ, โอฬาริกํ พฺยาปาทํ ตเทกฏฺเ จ กิเลเส เอกเทเส ชหตีติ. เอกเทสํ สกทาคามี, เอกเทสํ น สกทาคามี, เอกเทสํ สกทาคามิผลปฺปตฺโต ปฏิลทฺโธ อธิคโต สจฺฉิกโต อุปสมฺปชฺช วิหรติ, กาเยน ผุสิตฺวา วิหรติ, เอกเทสํ น กาเยน ผุสิตฺวา วิหรตีติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….

นิโรธทสฺสเนน กึ ชหตีติ? โอฬาริกํ พฺยาปาทํ ชหติ, ตเทกฏฺเ จ กิเลเส เอกเทเส ชหตีติ. เอกเทสํ สกทาคามี, เอกเทสํ น สกทาคามี, เอกเทสํ สกทาคามิผลปฺปตฺโต ปฏิลทฺโธ อธิคโต สจฺฉิกโต อุปสมฺปชฺช วิหรติ, กาเยน ผุสิตฺวา วิหรติ, เอกเทสํ น กาเยน ผุสิตฺวา วิหรตีติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….

มคฺคทสฺสเนน กึ ชหตีติ? โอฬาริกํ พฺยาปาทํ ชหติ, ตเทกฏฺเ จ กิเลเส ชหตีติ. เอกเทสํ สกทาคามี, เอกเทสํ น สกทาคามี, เอกเทสํ สกทาคามิผลปฺปตฺโต ปฏิลทฺโธ อธิคโต สจฺฉิกโต อุปสมฺปชฺช วิหรติ, กาเยน ผุสิตฺวา วิหรติ, เอกเทสํ น กาเยน ผุสิตฺวา วิหรตีติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….

๒๗๖. อนาคามิผลสจฺฉิกิริยาย ปฏิปนฺโน ปุคฺคโล ทุกฺขทสฺสเนน กึ ชหตีติ? อณุสหคตํ กามราคํ ชหติ, อณุสหคตํ พฺยาปาทํ ตเทกฏฺเ จ กิเลเส เอกเทเส ชหตีติ. เอกเทสํ อนาคามี, เอกเทสํ น อนาคามี, เอกเทสํ อนาคามิผลปฺปตฺโต [อนาคามิผลํ ปตฺโต (?)] ปฏิลทฺโธ อธิคโต สจฺฉิกโต อุปสมฺปชฺช วิหรติ, กาเยน ผุสิตฺวา วิหรติ, เอกเทสํ น กาเยน ผุสิตฺวา วิหรติ, เอกเทสํ อนฺตราปรินิพฺพายี, อุปหจฺจปรินิพฺพายี, อสงฺขารปรินิพฺพายี, สสงฺขารปรินิพฺพายี, อุทฺธํโสโต อกนิฏฺคามี, เอกเทสํ น อุทฺธํโสโต อกนิฏฺคามีติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….

สมุทยทสฺสเนน กึ ชหตีติ? อณุสหคตํ กามราคํ ชหติ, อณุสหคตํ พฺยาปาทํ ตเทกฏฺเ จ กิเลเส เอกเทเส ชหตีติ. เอกเทสํ อนาคามี, เอกเทสํ น อนาคามี…เป… เอกเทสํ อุทฺธํโสโต อกนิฏฺคามี, เอกเทสํ น อุทฺธํโสโต อกนิฏฺคามีติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….

นิโรธทสฺสเนน กึ ชหตีติ? อณุสหคตํ พฺยาปาทํ ชหติ, ตเทกฏฺเ จ กิเลเส เอกเทเส ชหตีติ. เอกเทสํ อนาคามี, เอกเทสํ น อนาคามี…เป… เอกเทสํ อุทฺธํโสโต อกนิฏฺคามี, เอกเทสํ น อุทฺธํโสโต อกนิฏฺคามีติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….

มคฺคทสฺสเนน กึ ชหตีติ? ตเทกฏฺเ จ กิเลเส ชหตีติ. เอกเทสํ อนาคามี, เอกเทสํ น อนาคามี, เอกเทสํ อนาคามิผลปฺปตฺโต ปฏิลทฺโธ อธิคโต สจฺฉิกโต อุปสมฺปชฺช วิหรติ, กาเยน ผุสิตฺวา วิหรติ, เอกเทสํ น กาเยน ผุสิตฺวา วิหรติ, เอกเทสํ อนฺตราปรินิพฺพายี, อุปหจฺจปรินิพฺพายี, อสงฺขารปรินิพฺพายี, สสงฺขารปรินิพฺพายี, อุทฺธํโสโต อกนิฏฺคามี, เอกเทสํ น อุทฺธํโสโต อกนิฏฺคามีติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….

๒๗๗. อรหตฺตสจฺฉิกิริยาย ปฏิปนฺโน ปุคฺคโล ทุกฺขทสฺสเนน กึ ชหตีติ? รูปราคํ อรูปราคํ มานํ อุทฺธจฺจํ อวิชฺชํ ตเทกฏฺเ จ กิเลเส เอกเทเส ชหตีติ. เอกเทสํ อรหา, เอกเทสํ น อรหา, เอกเทสํ อรหตฺตปฺปตฺโต [อรหตฺตํ ปตฺโต (?)] ปฏิลทฺโธ อธิคโต สจฺฉิกโต อุปสมฺปชฺช วิหรติ, กาเยน ผุสิตฺวา วิหรติ, เอกเทสํ น กาเยน ผุสิตฺวา วิหรติ, เอกเทสํ วีตราโค วีตโทโส วีตโมโห กตกรณีโย โอหิตภาโร อนุปฺปตฺตสทตฺโถ ปริกฺขีณภวสํโยชโน สมฺมทฺาวิมุตฺโต อุกฺขิตฺตปลิโฆ สงฺกิณฺณปริโข อพฺพูฬฺเหสิโก นิรคฺคโฬ อริโย ปนฺนทฺธโช ปนฺนภาโร วิสฺุตฺโต สุวิชิตวิชโย, ทุกฺขํ ตสฺส ปริฺาตํ, สมุทโย ปหีโน, นิโรโธ สจฺฉิกโต, มคฺโค ภาวิโต, อภิฺเยฺยํ อภิฺาตํ, ปริฺเยฺยํ ปริฺาตํ, ปหาตพฺพํ ปหีนํ, ภาเวตพฺพํ ภาวิตํ, สจฺฉิกาตพฺพํ สจฺฉิกตํ, (เอกเทสํ สจฺฉิกาตพฺพํ สจฺฉิกตํ,) [( ) (?)] เอกเทสํ สจฺฉิกาตพฺพํ น สจฺฉิกตนฺติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….

สมุทยทสฺสเนน กึ ชหตีติ? รูปราคํ อรูปราคํ ชหติ, มานํ อุทฺธจฺจํ อวิชฺชํ ตเทกฏฺเ จ กิเลเส เอกเทเส ชหตีติ. เอกเทสํ อรหา, เอกเทสํ น อรหา…เป… เอกเทสํ สจฺฉิกาตพฺพํ สจฺฉิกตํ, เอกเทสํ สจฺฉิกาตพฺพํ น สจฺฉิกตนฺติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….

นิโรธทสฺสเนน กึ ชหตีติ? มานํ ชหติ, อุทฺธจฺจํ อวิชฺชํ ตเทกฏฺเ จ กิเลเส เอกเทเส ชหตีติ. เอกเทสํ อรหา, เอกเทสํ น อรหา …เป… เอกเทสํ สจฺฉิกาตพฺพํ สจฺฉิกตํ, เอกเทสํ สจฺฉิกาตพฺพํ น สจฺฉิกตนฺติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….

มคฺคทสฺสเนน กึ ชหตีติ? อุทฺธจฺจํ อวิชฺชํ ตเทกฏฺเ จ กิเลเส ชหตีติ. เอกเทสํ อรหา, เอกเทสํ น อรหา, เอกเทสํ อรหตฺตปฺปตฺโต ปฏิลทฺโธ อธิคโต สจฺฉิกโต อุปสมฺปชฺช วิหรติ, กาเยน ผุสิตฺวา วิหรติ, เอกเทสํ น กาเยน ผุสิตฺวา วิหรติ, เอกเทสํ วีตราโค วีตโทโส วีตโมโห กตกรณีโย โอหิตภาโร อนุปฺปตฺตสทตฺโถ ปริกฺขีณภวสํโยชโน สมฺมทฺาวิมุตฺโต อุกฺขิตฺตปลิโฆ สงฺกิณฺณปริโข อพฺพูฬฺเหสิโก นิรคฺคโฬ อริโย ปนฺนทฺธโช ปนฺนภาโร วิสฺุตฺโต สุวิชิตวิชโย, ทุกฺขํ ตสฺส ปริฺาตํ, สมุทโย ปหีโน, นิโรโธ สจฺฉิกโต, มคฺโค ภาวิโต, อภิฺเยฺยํ อภิฺาตํ, ปริฺเยฺยํ ปริฺาตํ, ปหาตพฺพํ ปหีนํ, ภาเวตพฺพํ ภาวิตํ, สจฺฉิกาตพฺพํ สจฺฉิกตํ, เอกเทสํ สจฺฉิกาตพฺพํ สจฺฉิกตํ, เอกเทสํ สจฺฉิกาตพฺพํ น สจฺฉิกตนฺติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….

๒๗๘. น วตฺตพฺพํ – ‘‘โอธิโสธิโส กิเลเส ชหตี’’ติ? อามนฺตา. นนุ วุตฺตํ ภควตา –

‘‘อนุปุพฺเพน เมธาวี, โถกํ โถกํ ขเณ ขเณ;

กมฺมาโร รชตสฺเสว, นิทฺธเม มลมตฺตโน’’ติ [ธ. ป. ๒๓๙ ธมฺมปเท].

อตฺเถว สุตฺตนฺโตติ? อามนฺตา. เตน หิ น วตฺตพฺพํ – ‘‘โอธิโสธิโส กิเลเส ชหตี’’ติ.

โอธิโสธิโส กิเลเส ชหตีติ? อามนฺตา. นนุ วุตฺตํ ภควตา –

‘‘สหาวสฺส ทสฺสนสมฺปทาย,

ตยสฺสุ ธมฺมา ชหิตา ภวนฺติ;

สกฺกายทิฏฺี วิจิกิจฺฉิตฺจ,

สีลพฺพตํ วาปิ ยทตฺถิ กิฺจิ;

จตูหปาเยหิ จ วิปฺปมุตฺโต,

ฉจฺจาภิานานิ อภพฺพ [อภพฺโพ (สี. สฺยา.)] กาตุ’’นฺติ [ขุ. ปา. ๖.๑๐; สุ. นิ. ๒๓๓].

อตฺเถว สุตฺตนฺโตติ? อามนฺตา. เตน หิ น วตฺตพฺพํ – ‘‘โอธิโสธิโส กิเลเส ชหตี’’ติ.

โอธิโสธิโส กิเลเส ชหตีติ? อามนฺตา. นนุ วุตฺตํ ภควตา – ‘‘ยสฺมึ, ภิกฺขเว, สมเย อริยสาวกสฺส วิรชํ วีตมลํ ธมฺมจกฺขุํ อุทปาทิ – ‘ยํ กิฺจิ สมุทยธมฺมํ, สพฺพํ ตํ นิโรธธมฺม’นฺติ, สห ทสฺสนุปฺปาทา, ภิกฺขเว, อริยสาวกสฺส ตีณิ สํโยชนานิ ปหียนฺติ – สกฺกายทิฏฺิ วิจิกิจฺฉา สีลพฺพตปรามาโส’’ติ [องฺคุตฺตรนิกาเย]. อตฺเถว สุตฺตนฺโตติ? อามนฺตา. เตน หิ น วตฺตพฺพํ – ‘‘โอธิโสธิโส กิเลเส ชหตี’’ติ.

โอธิโสกถา นิฏฺิตา.

๔. ชหติกถา

๑. นสุตฺตาหรณกถา

๒๗๙. ชหติ ปุถุชฺชโน กามราคพฺยาปาทนฺติ? อามนฺตา. อจฺจนฺตํ ชหติ, อนวเสสํ ชหติ, อปฺปฏิสนฺธิยํ ชหติ, สมูลํ ชหติ, สตณฺหํ ชหติ, สานุสยํ ชหติ, อริเยน าเณน ชหติ, อริเยน มคฺเคน ชหติ, อกุปฺปํ ปฏิวิชฺฌนฺโต ชหติ, อนาคามิผลํ สจฺฉิกโรนฺโต ชหตีติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….

วิกฺขมฺเภติ ปุถุชฺชโน กามราคพฺยาปาทนฺติ? อามนฺตา. อจฺจนฺตํ วิกฺขมฺเภติ, อนวเสสํ วิกฺขมฺเภติ, อปฺปฏิสนฺธิยํ วิกฺขมฺเภติ, สมูลํ วิกฺขมฺเภติ, สตณฺหํ วิกฺขมฺเภติ, สานุสยํ วิกฺขมฺเภติ, อริเยน าเณน วิกฺขมฺเภติ, อริเยน มคฺเคน วิกฺขมฺเภติ, อกุปฺปํ ปฏิวิชฺฌนฺโต วิกฺขมฺเภติ, อนาคามิผลํ สจฺฉิกโรนฺโต วิกฺขมฺเภตีติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….

ชหติ อนาคามิผลสจฺฉิกิริยาย ปฏิปนฺโน ปุคฺคโล กามราคพฺยาปาทํ, โส จ อจฺจนฺตํ ชหติ, อนวเสสํ ชหติ…เป… อนาคามิผลํ สจฺฉิกโรนฺโต ชหตีติ? อามนฺตา. ชหติ ปุถุชฺชโน กามราคพฺยาปาทํ, โส จ อจฺจนฺตํ ชหติ, อนวเสสํ ชหติ…เป… อนาคามิผลํ สจฺฉิกโรนฺโต ชหตีติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….

วิกฺขมฺเภติ อนาคามิผลสจฺฉิกิริยาย ปฏิปนฺโน ปุคฺคโล กามราคพฺยาปาทํ, โส จ อจฺจนฺตํ วิกฺขมฺเภติ, อนวเสสํ วิกฺขมฺเภติ…เป… อนาคามิผลํ สจฺฉิกโรนฺโต วิกฺขมฺเภตีติ? อามนฺตา. วิกฺขมฺเภติ ปุถุชฺชโน กามราคพฺยาปาทํ, โส จ อจฺจนฺตํ วิกฺขมฺเภติ, อนวเสสํ วิกฺขมฺเภติ …เป… อนาคามิผลํ สจฺฉิกโรนฺโต วิกฺขมฺเภตีติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….

ชหติ ปุถุชฺชโน กามราคพฺยาปาทํ, โส จ น อจฺจนฺตํ ชหติ, น อนวเสสํ ชหติ…เป… น อนาคามิผลํ สจฺฉิกโรนฺโต ชหตีติ? อามนฺตา. ชหติ อนาคามิผลสจฺฉิกิริยาย ปฏิปนฺโน ปุคฺคโล กามราคพฺยาปาทํ, โส จ น อจฺจนฺตํ ชหติ…เป… น อนาคามิผลํ สจฺฉิกโรนฺโต ชหตีติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….

วิกฺขมฺเภติ ปุถุชฺชโน กามราคพฺยาปาทํ, โส จ น อจฺจนฺตํ วิกฺขมฺเภติ, น อนวเสสํ วิกฺขมฺเภติ…เป… น อนาคามิผลํ สจฺฉิกโรนฺโต วิกฺขมฺเภตีติ? อามนฺตา. วิกฺขมฺเภติ อนาคามิผลสจฺฉิกิริยาย ปฏิปนฺโน ปุคฺคโล กามราคพฺยาปาทํ, โส จ น อจฺจนฺตํ วิกฺขมฺเภติ, น อนวเสสํ วิกฺขมฺเภติ…เป… น อนาคามิผลํ สจฺฉิกโรนฺโต วิกฺขมฺเภตีติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….

ชหติ ปุถุชฺชโน กามราคพฺยาปาทนฺติ? อามนฺตา. กตเมน มคฺเคนาติ? รูปาวจเรน มคฺเคนาติ. รูปาวจโร มคฺโค นิยฺยานิโก ขยคามี โพธคามี อปจยคามี อนาสโว อสํโยชนิโย อคนฺถนิโย อโนฆนิโย อโยคนิโย อนีวรณิโย อปรามฏฺโ อนุปาทานิโย อสํกิเลสิโยติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ. นนุ รูปาวจโร มคฺโค อนิยฺยานิโก น ขยคามี น โพธคามี น อปจยคามี สาสโว สํโยชนิโย…เป… สํกิเลสิโยติ? อามนฺตา. หฺจิ รูปาวจโร มคฺโค อนิยฺยานิโก น ขยคามี…เป… สํกิเลสิโย, โน จ วต เร วตฺตพฺเพ – ‘‘ชหติ ปุถุชฺชโน รูปาวจเรน มคฺเคน กามราคพฺยาปาท’’นฺติ.

ชหติ อนาคามิผลสจฺฉิกิริยาย ปฏิปนฺโน ปุคฺคโล อนาคามิมคฺเคน กามราคพฺยาปาทํ, โส จ มคฺโค นิยฺยานิโก ขยคามี โพธคามี อปจยคามี อนาสโว…เป… อสํกิเลสิโยติ? อามนฺตา. ชหติ ปุถุชฺชโน รูปาวจเรน มคฺเคน กามราคพฺยาปาทํ, โส จ มคฺโค นิยฺยานิโก ขยคามี โพธคามี อปจยคามี อนาสโว…เป… อสํกิเลสิโยติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….

ชหติ ปุถุชฺชโน รูปาวจเรน มคฺเคน กามราคพฺยาปาทํ, โส จ มคฺโค อนิยฺยานิโก น ขยคามี น โพธคามี น อปจยคามี สาสโว…เป… สํกิเลสิโยติ? อามนฺตา. ชหติ อนาคามิผลสจฺฉิกิริยาย ปฏิปนฺโน ปุคฺคโล อนาคามิมคฺเคน กามราคพฺยาปาทํ, โส จ มคฺโค อนิยฺยานิโก น ขยคามี น โพธคามี น อปจยคามี สาสโว…เป… สํกิเลสิโยติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….

๒๘๐. ปุถุชฺชโน กาเมสุ วีตราโค สห ธมฺมาภิสมยา อนาคามิผเล สณฺาตีติ? อามนฺตา. อรหตฺเต สณฺาตีติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….

ปุถุชฺชโน กาเมสุ วีตราโค สห ธมฺมาภิสมยา อนาคามิผเล สณฺาตีติ? อามนฺตา. อปุพฺพํ อจริมํ ตโย มคฺเค ภาเวตีติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….

อปุพฺพํ อจริมํ ตโย มคฺเค ภาเวตีติ? อามนฺตา. อปุพฺพํ อจริมํ ตีณิ สามฺผลานิ สจฺฉิกโรตีติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….

อปุพฺพํ อจริมํ ตีณิ สามฺผลานิ สจฺฉิกโรตีติ? อามนฺตา. ติณฺณํ ผสฺสานํ ติสฺสนฺนํ เวทนานํ ติสฺสนฺนํ สฺานํ ติสฺสนฺนํ เจตนานํ ติณฺณํ จิตฺตานํ ติสฺสนฺนํ สทฺธานํ ติณฺณํ วีริยานํ ติสฺสนฺนํ สตีนํ ติณฺณํ สมาธีนํ ติสฺสนฺนํ ปฺานํ สโมธานํ โหตีติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….

ปุถุชฺชโน กาเมสุ วีตราโค สห ธมฺมาภิสมยา อนาคามิผเล สณฺาตีติ? อามนฺตา. โสตาปตฺติมคฺเคนาติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….

สกทาคามิมคฺเคนาติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ. กตเมน มคฺเคนาติ? อนาคามิมคฺเคนาติ. อนาคามิมคฺเคน สกฺกายทิฏฺึ วิจิกิจฺฉํ สีลพฺพตปรามาสํ ชหตีติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….

๒. สุตฺตาหรณกถา

๒๘๑. อนาคามิมคฺเคน สกฺกายทิฏฺึ วิจิกิจฺฉํ สีลพฺพตปรามาสํ ชหตีติ? อามนฺตา. นนุ ติณฺณํ สํโยชนานํ ปหานา โสตาปตฺติผลํ วุตฺตํ ภควตาติ? อามนฺตา. หฺจิ ติณฺณํ สํโยชนานํ ปหานา โสตาปตฺติผลํ วุตฺตํ ภควตา, โน จ วต เร วตฺตพฺเพ – ‘‘อนาคามิมคฺเคน สกฺกายทิฏฺึ วิจิกิจฺฉํ สีลพฺพตปรามาสํ ชหตี’’ติ. อนาคามิมคฺเคน โอฬาริกํ กามราคํ โอฬาริกํ พฺยาปาทํ ชหตีติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….

อนาคามิมคฺเคน โอฬาริกํ กามราคํ โอฬาริกํ พฺยาปาทํ ชหตีติ? อามนฺตา. นนุ กามราคพฺยาปาทานํ ตนุภาวา สกทาคามิผลํ วุตฺตํ ภควตาติ? อามนฺตา. หฺจิ กามราคพฺยาปาทานํ ตนุภาวา สกทาคามิผลํ วุตฺตํ ภควตา, โน จ วต เร วตฺตพฺเพ – ‘‘อนาคามิมคฺเคน โอฬาริกํ กามราคํ โอฬาริกํ พฺยาปาทํ ชหตี’’ติ.

ปุถุชฺชโน กาเมสุ วีตราโค สห ธมฺมาภิสมยา อนาคามิผเล สณฺาตีติ? อามนฺตา. เย เกจิ ธมฺมํ อภิสเมนฺติ, สพฺเพ เต สห ธมฺมาภิสมยา อนาคามิผเล สณฺหนฺตีติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….

วตฺตพฺพํ – ‘‘ชหติ ปุถุชฺชโน กามราคพฺยาปาท’’นฺติ? อามนฺตา. นนุ วุตฺตํ ภควตา –

‘‘อเหสุํ เต [อหึสกา (อ. นิ. ๖.๕๔)] อตีตํเส, ฉ สตฺถาโร ยสสฺสิโน;

นิรามคนฺธา กรุเณธิมุตฺตา [กรุณาธิมุตฺตา (สี. ก.)], กามสํโยชนาติคา.

‘‘กามราคํ วิราเชตฺวา, พฺรหฺมโลกูปคา อหุ;

อเหสุํ สาวกา เตสํ, อเนกานิ สตานิปิ.

‘‘นิรามคนฺธา กรุเณธิมุตฺตา, กามสํโยชนาติคา;

กามราคํ วิราเชตฺวา, พฺรหฺมโลกูปคา อหู’’ติ [อ. นิ. ๖.๕๔].

อตฺเถว สุตฺตนฺโตติ? อามนฺตา. เตน หิ ชหติ ปุถุชฺชโน กามราคพฺยาปาทนฺติ.

ชหติ ปุถุชฺชโน กามราคพฺยาปาทนฺติ? อามนฺตา. นนุ วุตฺตํ ภควตา – ‘‘โส หิ นาม, ภิกฺขเว, สุเนตฺโต สตฺถา เอวํ ทีฆายุโก สมาโน เอวํ จิรฏฺิติโก อปริมุตฺโต อโหสิ ชาติยา ชราย มรเณน โสเกหิ ปริเทเวหิ ทุกฺเขหิ โทมนสฺเสหิ อุปายาเสหิ อปริมุตฺโต ทุกฺขสฺมาติ วทามิ. ตํ กิสฺส เหตุ? จตุนฺนํ ธมฺมานํ อนนุโพธา อปฺปฏิเวธา. กตเมสํ จตุนฺนํ? อริยสฺส สีลสฺส อนนุโพธา อปฺปฏิเวธา, อริยสฺส สมาธิสฺส, อริยาย ปฺาย, อริยาย วิมุตฺติยา อนนุโพธา อปฺปฏิเวธา. ตยิทํ, ภิกฺขเว, อริยํ สีลํ อนุพุทฺธํ ปฏิวิทฺธํ, อริโย สมาธิ อนุพุทฺโธ ปฏิวิทฺโธ, อริยา ปฺา อนุพุทฺธา ปฏิวิทฺธา, อริยา วิมุตฺติ อนุพุทฺธา ปฏิวิทฺธา, อุจฺฉินฺนา ภวตณฺหา, ขีณา ภวเนตฺติ, นตฺถิ ทานิ ปุนพฺภโวติ.

‘‘สีลํ สมาธิ ปฺา จ, วิมุตฺติ จ อนุตฺตรา;

อนุพุทฺธา อิเม ธมฺมา, โคตเมน ยสสฺสินา.

‘‘อิติ พุทฺโธ อภิฺาย, ธมฺมมกฺขาสิ ภิกฺขุนํ;

ทุกฺขสฺสนฺตกโร สตฺถา, จกฺขุมา ปรินิพฺพุโต’’ติ [อ. นิ. ๗.๖๖].

อตฺเถว สุตฺตนฺโตติ? อามนฺตา. เตน หิ น วตฺตพฺพํ – ‘‘ชหติ ปุถุชฺชโน กามราคพฺยาปาท’’นฺติ.

ชหติกถา นิฏฺิตา.

๕. สพฺพมตฺถีติกถา

๑. วาทยุตฺติ

๒๘๒. สพฺพมตฺถีติ? อามนฺตา. สพฺพตฺถ สพฺพมตฺถีติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ. สพฺพมตฺถีติ? อามนฺตา. สพฺพทา สพฺพมตฺถีติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ. สพฺพมตฺถีติ? อามนฺตา. สพฺเพน สพฺพํ สพฺพมตฺถีติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ. สพฺพมตฺถีติ? อามนฺตา. สพฺเพสุ สพฺพมตฺถีติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ. สพฺพมตฺถีติ? อามนฺตา. อโยคนฺติ กตฺวา สพฺพมตฺถีติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ. สพฺพมตฺถีติ? อามนฺตา. ยมฺปิ นตฺถิ, ตมฺปตฺถีติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ. สพฺพมตฺถีติ? อามนฺตา. สพฺพมตฺถีติ ยา ทิฏฺิ สา ทิฏฺิ มิจฺฉาทิฏฺีติ, ยา ทิฏฺิ สา ทิฏฺิ สมฺมาทิฏฺีติ, เหวมตฺถีติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ. (สํขิตฺตํ). วาทยุตฺติ.

๒. กาลสํสนฺทนา

๒๘๓. อตีตํ อตฺถีติ? อามนฺตา. นนุ อตีตํ นิรุทฺธํ วิคตํ วิปริณตํ อตฺถงฺคตํ อพฺภตฺถงฺคตนฺติ? อามนฺตา. หฺจิ อตีตํ นิรุทฺธํ วิคตํ วิปริณตํ อตฺถงฺคตํ อพฺภตฺถงฺคตํ, โน จ วต เร วตฺตพฺเพ – ‘‘อตีตํ อตฺถี’’ติ.

อนาคตํ อตฺถีติ? อามนฺตา. นนุ อนาคตํ อชาตํ อภูตํ อสฺชาตํ อนิพฺพตฺตํ อนภินิพฺพตฺตํ อปาตุภูตนฺติ? อามนฺตา. หฺจิ อนาคตํ อชาตํ อภูตํ อสฺชาตํ อนิพฺพตฺตํ อนภินิพฺพตฺตํ อปาตุภูตํ, โน จ วต เร วตฺตพฺเพ – ‘‘อนาคตํ อตฺถี’’ติ.

ปจฺจุปฺปนฺนํ อตฺถิ ปจฺจุปฺปนฺนํ อนิรุทฺธํ อวิคตํ อวิปริณตํ น อตฺถงฺคตํ น อพฺภตฺถงฺคตนฺติ? อามนฺตา. อตีตํ อตฺถิ อตีตํ อนิรุทฺธํ อวิคตํ อวิปริณตํ น อตฺถงฺคตํ น อพฺภตฺถงฺคตนฺติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป… ปจฺจุปฺปนฺนํ อตฺถิ ปจฺจุปฺปนฺนํ ชาตํ ภูตํ สฺชาตํ นิพฺพตฺตํ อภินิพฺพตฺตํ ปาตุภูตนฺติ? อามนฺตา. อนาคตํ อตฺถิ อนาคตํ ชาตํ ภูตํ สฺชาตํ นิพฺพตฺตํ อภินิพฺพตฺตํ ปาตุภูตนฺติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….

อตีตํ อตฺถิ อตีตํ นิรุทฺธํ วิคตํ วิปริณตํ อตฺถงฺคตํ อพฺภตฺถงฺคตนฺติ? อามนฺตา. ปจฺจุปฺปนฺนํ อตฺถิ ปจฺจุปฺปนฺนํ นิรุทฺธํ วิคตํ วิปริณตํ อตฺถงฺคตํ อพฺภตฺถงฺคตนฺติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป… อนาคตํ อตฺถิ อนาคตํ อชาตํ อภูตํ อสฺชาตํ อนิพฺพตฺตํ อนภินิพฺพตฺตํ อปาตุภูตนฺติ? อามนฺตา. ปจฺจุปฺปนฺนํ อตฺถิ ปจฺจุปฺปนฺนํ อชาตํ อภูตํ อสฺชาตํ อนิพฺพตฺตํ อนภินิพฺพตฺตํ อปาตุภูตนฺติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ.

๒๘๔. อตีตํ รูปํ อตฺถีติ? อามนฺตา. นนุ อตีตํ รูปํ นิรุทฺธํ วิคตํ วิปริณตํ อตฺถงฺคตํ อพฺภตฺถงฺคตนฺติ? อามนฺตา. หฺจิ อตีตํ รูปํ นิรุทฺธํ…เป… อพฺภตฺถงฺคตํ, โน จ วต เร วตฺตพฺเพ – ‘‘อตีตํ รูปํ อตฺถี’’ติ.

อนาคตํ รูปํ อตฺถีติ? อามนฺตา. นนุ อนาคตํ รูปํ อชาตํ อภูตํ อสฺชาตํ อนิพฺพตฺตํ อนภินิพฺพตฺตํ อปาตุภูตนฺติ? อามนฺตา. หฺจิ อนาคตํ รูปํ อชาตํ…เป… อปาตุภูตํ, โน จ วต เร วตฺตพฺเพ – ‘‘อนาคตํ รูปํ อตฺถี’’ติ.

ปจฺจุปฺปนฺนํ รูปํ อตฺถิ ปจฺจุปฺปนฺนํ รูปํ อนิรุทฺธํ อวิคตํ อวิปริณตํ น อตฺถงฺคตํ น อพฺภตฺถงฺคตนฺติ? อามนฺตา. อตีตํ รูปํ อตฺถิ อตีตํ รูปํ อนิรุทฺธํ อวิคตํ อวิปริณตํ น อตฺถงฺคตํ น อพฺภตฺถงฺคตนฺติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ.

ปจฺจุปฺปนฺนํ รูปํ อตฺถิ ปจฺจุปฺปนฺนํ รูปํ ชาตํ ภูตํ สฺชาตํ นิพฺพตฺตํ อภินิพฺพตฺตํ ปาตุภูตนฺติ? อามนฺตา. อนาคตํ รูปํ อตฺถิ อนาคตํ รูปํ ชาตํ ภูตํ สฺชาตํ นิพฺพตฺตํ อภินิพฺพตฺตํ ปาตุภูตนฺติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ.

อตีตํ รูปํ อตฺถิ อตีตํ รูปํ นิรุทฺธํ วิคตํ วิปริณตํ อตฺถงฺคตํ อพฺภตฺถงฺคตนฺติ? อามนฺตา. ปจฺจุปฺปนฺนํ รูปํ อตฺถิ ปจฺจุปฺปนฺนํ รูปํ นิรุทฺธํ วิคตํ วิปริณตํ อตฺถงฺคตํ อพฺภตฺถงฺคตนฺติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ.

อนาคตํ รูปํ อตฺถิ อนาคตํ รูปํ อชาตํ อภูตํ อสฺชาตํ อนิพฺพตฺตํ อนภินิพฺพตฺตํ อปาตุภูตนฺติ? อามนฺตา. ปจฺจุปฺปนฺนํ รูปํ อตฺถิ ปจฺจุปฺปนฺนํ รูปํ อชาตํ อภูตํ อสฺชาตํ อนิพฺพตฺตํ อนภินิพฺพตฺตํ อปาตุภูตนฺติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ.

อตีตา เวทนา อตฺถิ…เป… สฺา อตฺถิ, สงฺขารา อตฺถิ, วิฺาณํ อตฺถีติ? อามนฺตา. นนุ อตีตํ วิฺาณํ นิรุทฺธํ วิคตํ วิปริณตํ อตฺถงฺคตํ อพฺภตฺถงฺคตนฺติ? อามนฺตา. หฺจิ อตีตํ วิฺาณํ นิรุทฺธํ…เป… อพฺภตฺถงฺคตํ, โน จ วต เร วตฺตพฺเพ – ‘‘อตีตํ วิฺาณํ อตฺถี’’ติ.

อนาคตํ วิฺาณํ อตฺถีติ? อามนฺตา. นนุ อนาคตํ วิฺาณํ อชาตํ อภูตํ อสฺชาตํ อนิพฺพตฺตํ อนภินิพฺพตฺตํ อปาตุภูตนฺติ? อามนฺตา. หฺจิ อนาคตํ วิฺาณํ อชาตํ…เป… อปาตุภูตํ, โน จ วต เร วตฺตพฺเพ – ‘‘อนาคตํ วิฺาณํ อตฺถี’’ติ.

ปจฺจุปฺปนฺนํ วิฺาณํ อตฺถิ ปจฺจุปฺปนฺนํ วิฺาณํ อนิรุทฺธํ…เป… น อพฺภตฺถงฺคตนฺติ? อามนฺตา. อตีตํ วิฺาณํ อตฺถิ อตีตํ วิฺาณํ อนิรุทฺธํ…เป… น อพฺภตฺถงฺคตนฺติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ.

ปจฺจุปฺปนฺนํ วิฺาณํ อตฺถิ ปจฺจุปฺปนฺนํ วิฺาณํ ชาตํ…เป… ปาตุภูตนฺติ? อามนฺตา. อนาคตํ วิฺาณํ อตฺถิ อนาคตํ วิฺาณํ ชาตํ…เป… ปาตุภูตนฺติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ.

อตีตํ วิฺาณํ อตฺถิ อตีตํ วิฺาณํ นิรุทฺธํ…เป… อพฺภตฺถงฺคตนฺติ? อามนฺตา. ปจฺจุปฺปนฺนํ วิฺาณํ อตฺถิ ปจฺจุปฺปนฺนํ วิฺาณํ นิรุทฺธํ…เป… อพฺภตฺถงฺคตนฺติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ. อนาคตํ วิฺาณํ อตฺถิ อนาคตํ วิฺาณํ อชาตํ…เป… อปาตุภูตนฺติ? อามนฺตา.

ปจฺจุปฺปนฺนํ วิฺาณํ อตฺถิ ปจฺจุปฺปนฺนํ วิฺาณํ อชาตํ…เป… อปาตุภูตนฺติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ.

๒๘๕. ‘‘ปจฺจุปฺปนฺนนฺติ วา รูป’’นฺติ วา, ‘‘รูปนฺติ วา ปจฺจุปฺปนฺน’’นฺติ วา ปจฺจุปฺปนฺนํ รูปํ อปฺปิยํ กริตฺวา เอเสเส เอกฏฺเ สเม สมภาเค ตชฺชาเตติ? อามนฺตา. ปจฺจุปฺปนฺนํ รูปํ นิรุชฺฌมานํ ปจฺจุปฺปนฺนภาวํ ชหตีติ? อามนฺตา. รูปภาวํ ชหตีติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….

‘‘ปจฺจุปฺปนฺนนฺติ วา รูป’’นฺติ วา, ‘‘รูปนฺติ วา ปจฺจุปฺปนฺน’’นฺติ วา ปจฺจุปฺปนฺนํ รูปํ อปฺปิยํ กริตฺวา เอเสเส เอกฏฺเ สเม สมภาเค ตชฺชาเตติ? อามนฺตา. ปจฺจุปฺปนฺนํ รูปํ นิรุชฺฌมานํ รูปภาวํ น ชหตีติ? อามนฺตา. ปจฺจุปฺปนฺนภาวํ น ชหตีติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….

‘‘โอทาตนฺติ วา วตฺถ’’นฺติ วา, ‘‘วตฺถนฺติ วา โอทาต’’นฺติ วา โอทาตํ วตฺถํ อปฺปิยํ กริตฺวา เอเสเส เอกฏฺเ สเม สมภาเค ตชฺชาเตติ? อามนฺตา. โอทาตํ วตฺถํ รชฺชมานํ โอทาตภาวํ ชหตีติ? อามนฺตา. วตฺถภาวํ ชหตีติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ.

‘‘โอทาตนฺติ วา วตฺถ’’นฺติ วา, ‘‘วตฺถนฺติ วา โอทาต’’นฺติ วา โอทาตํ วตฺถํ อปฺปิยํ กริตฺวา เอเสเส เอกฏฺเ สเม สมภาเค ตชฺชาเตติ? อามนฺตา. โอทาตํ วตฺถํ รชฺชมานํ วตฺถภาวํ น ชหตีติ? อามนฺตา. โอทาตภาวํ น ชหตีติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ.…เป….

๒๘๖. รูปํ รูปภาวํ น ชหตีติ? อามนฺตา. รูปํ นิจฺจํ ธุวํ สสฺสตํ อวิปริณามธมฺมนฺติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ. นนุ รูปํ รูปภาวํ น ชหตีติ รูปํ อนิจฺจํ อธุวํ อสสฺสตํ วิปริณามธมฺมนฺติ? อามนฺตา. หฺจิ รูปํ อนิจฺจํ อธุวํ อสสฺสตํ วิปริณามธมฺมํ, โน จ วต เร วตฺตพฺเพ – ‘‘รูปํ รูปภาวํ น ชหตี’’ติ.

นิพฺพานํ นิพฺพานภาวํ น ชหตีติ นิพฺพานํ นิจฺจํ ธุวํ สสฺสตํ อวิปริณามธมฺมนฺติ? อามนฺตา. รูปํ รูปภาวํ น ชหตีติ [น ชหติ (สี. ก.)] รูปํ นิจฺจํ ธุวํ สสฺสตํ อวิปริณามธมฺมนฺติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป… รูปํ รูปภาวํ น ชหติ รูปํ อนิจฺจํ อธุวํ อสสฺสตํ วิปริณามธมฺมนฺติ? อามนฺตา. นิพฺพานํ นิพฺพานภาวํ น ชหติ นิพฺพานํ อนิจฺจํ อธุวํ อสสฺสตํ วิปริณามธมฺมนฺติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….

อตีตํ อตฺถิ อตีตํ อตีตภาวํ น ชหตีติ? อามนฺตา. อนาคตํ อตฺถิ อนาคตํ อนาคตภาวํ น ชหตีติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ. อตีตํ อตฺถิ อตีตํ อตีตภาวํ น ชหตีติ? อามนฺตา. ปจฺจุปฺปนฺนํ อตฺถิ ปจฺจุปฺปนฺนํ ปจฺจุปฺปนฺนภาวํ น ชหตีติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….

อนาคตํ อตฺถิ อนาคตํ อนาคตภาวํ ชหตีติ [น ชหตีติ (พหูสุ) อฏฺกถา โอโลเกตพฺพา]? อามนฺตา. อตีตํ อตฺถิ อตีตํ อตีตภาวํ ชหตีติ [น ชหตีติ (พหูสุ) อฏฺกถา โอโลเกตพฺพา]? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….

ปจฺจุปฺปนฺนํ อตฺถิ ปจฺจุปฺปนฺนํ ปจฺจุปฺปนฺนภาวํ ชหตีติ [น ชหตีติ (พหูสุ) อฏฺกถา โอโลเกตพฺพา]? อามนฺตา. อตีตํ อตฺถิ อตีตํ อตีตภาวํ ชหตีติ [น ชหตีติ (พหูสุ) อฏฺกถา โอโลเกตพฺพา]? น เหวํ วตฺตพฺเพ.

อตีตํ อตฺถิ อตีตํ อตีตภาวํ น ชหตีติ? อามนฺตา. อตีตํ นิจฺจํ ธุวํ สสฺสตํ อวิปริณามธมฺมนฺติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป… นนุ อตีตํ อนิจฺจํ อธุวํ อสสฺสตํ วิปริณามธมฺมนฺติ? อามนฺตา. หฺจิ อตีตํ อนิจฺจํ อธุวํ อสสฺสตํ วิปริณามธมฺมํ, โน จ วต เร วตฺตพฺเพ – ‘‘อตีตํ อตฺถิ อตีตํ อตีตภาวํ น ชหตี’’ติ.

นิพฺพานํ อตฺถิ นิพฺพานํ นิพฺพานภาวํ น ชหตีติ นิพฺพานํ นิจฺจํ ธุวํ สสฺสตํ อวิปริณามธมฺมนฺติ? อามนฺตา. อตีตํ อตฺถิ อตีตํ อตีตภาวํ น ชหตีติ อตีตํ นิจฺจํ ธุวํ สสฺสตํ อวิปริณามธมฺมนฺติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….

อตีตํ อตฺถิ อตีตํ อตีตภาวํ น ชหติ อตีตํ อนิจฺจํ อธุวํ อสสฺสตํ วิปริณามธมฺมนฺติ? อามนฺตา. นิพฺพานํ อตฺถิ นิพฺพานํ นิพฺพานภาวํ น ชหติ นิพฺพานํ อนิจฺจํ อธุวํ อสสฺสตํ วิปริณามธมฺมนฺติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….

๒๘๗. อตีตํ รูปํ อตฺถิ อตีตํ รูปํ อตีตภาวํ น ชหตีติ? อามนฺตา. อนาคตํ รูปํ อตฺถิ อนาคตํ รูปํ อนาคตภาวํ น ชหตีติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป… อตีตํ รูปํ อตฺถิ อตีตํ รูปํ อตีตภาวํ น ชหตีติ? อามนฺตา. ปจฺจุปฺปนฺนํ รูปํ อตฺถิ ปจฺจุปฺปนฺนํ รูปํ ปจฺจุปฺปนฺนภาวํ น ชหตีติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….

อนาคตํ รูปํ อตฺถิ อนาคตํ รูปํ อนาคตภาวํ ชหตีติ [น ชหตีติ (พหูสุ) อนุโลมปฺโหเยว]? อามนฺตา. อตีตํ รูปํ อตฺถิ อตีตํ รูปํ อตีตภาวํ ชหตีติ [น ชหตีติ (พหูสุ) อนุโลมปฺโหเยว]? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….

ปจฺจุปฺปนฺนํ รูปํ อตฺถิ ปจฺจุปฺปนฺนํ รูปํ ปจฺจุปฺปนฺนภาวํ ชหตีติ [น ชหตีติ (พหูสุ) อนุโลมปฺโหเยว]? อามนฺตา. อตีตํ รูปํ อตฺถิ อตีตํ รูปํ อตีตภาวํ ชหตีติ [น ชหตีติ (พหูสุ) อนุโลมปฺโหเยว]? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….

อตีตํ รูปํ อตฺถิ อตีตํ รูปํ อตีตภาวํ น ชหตีติ? อามนฺตา. อตีตํ รูปํ นิจฺจํ ธุวํ สสฺสตํ อวิปริณามธมฺมนฺติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป… นนุ อตีตํ รูปํ อนิจฺจํ อธุวํ อสสฺสตํ วิปริณามธมฺมนฺติ? อามนฺตา. หฺจิ อตีตํ รูปํ อนิจฺจํ…เป… วิปริณามธมฺมํ, โน จ วต เร วตฺตพฺเพ – ‘‘อตีตํ รูปํ อตฺถิ อตีตํ รูปํ อตีตภาวํ น ชหตี’’ติ.

นิพฺพานํ อตฺถิ นิพฺพานํ นิพฺพานภาวํ น ชหติ [น ชหตีติ (?) ปุริมปฺเหหิ สํสนฺเทตพฺพํ] นิพฺพานํ นิจฺจํ ธุวํ สสฺสตํ อวิปริณามธมฺมนฺติ? อามนฺตา. อตีตํ รูปํ อตฺถิ อตีตํ รูปํ อตีตภาวํ น ชหติ [น ชหตีติ (?) ปุริมฺเหหิ สํสนฺเทตพฺพํ] อตีตํ รูปํ นิจฺจํ ธุวํ สสฺสตํ อวิปริณามธมฺมนฺติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….

อตีตํ รูปํ อตฺถิ อตีตํ รูปํ อตีตภาวํ น ชหติ อตีตํ รูปํ อนิจฺจํ อธุวํ อสสฺสตํ วิปริณามธมฺมนฺติ? อามนฺตา. นิพฺพานํ อตฺถิ นิพฺพานํ นิพฺพานภาวํ น ชหติ นิพฺพานํ อนิจฺจํ อธุวํ อสสฺสตํ วิปริณามธมฺมนฺติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….

อตีตา เวทนา อตฺถิ… อตีตา สฺา อตฺถิ… อตีตา สงฺขารา อตฺถิ… อตีตํ วิฺาณํ อตฺถิ อตีตํ วิฺาณํ อตีตภาวํ น ชหตีติ? อามนฺตา. อนาคตํ วิฺาณํ อตฺถิ อนาคตํ วิฺาณํ อนาคตภาวํ น ชหตีติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป… อตีตํ วิฺาณํ อตฺถิ อตีตํ วิฺาณํ อตีตภาวํ น ชหตีติ? อามนฺตา. ปจฺจุปฺปนฺนํ วิฺาณํ อตฺถิ ปจฺจุปฺปนฺนํ วิฺาณํ ปจฺจุปฺปนฺนภาวํ น ชหตีติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….

อนาคตํ วิฺาณํ อตฺถิ อนาคตํ วิฺาณํ อนาคตภาวํ ชหตีติ? อามนฺตา. อตีตํ วิฺาณํ อตฺถิ อตีตํ วิฺาณํ อตีตภาวํ ชหตีติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….

ปจฺจุปฺปนฺนํ วิฺาณํ อตฺถิ ปจฺจุปฺปนฺนํ วิฺาณํ ปจฺจุปฺปนฺนภาวํ ชหตีติ [น ชหตีติ (พหูสุ) อนุโลมปฺโหเยว]? อามนฺตา. อตีตํ วิฺาณํ อตฺถิ อตีตํ วิฺาณํ อตีตภาวํ ชหตีติ [น ชหตีติ (พหูสุ) อนุโลมปฺโหเยว]? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….

อตีตํ วิฺาณํ อตฺถิ อตีตํ วิฺาณํ อตีตภาวํ น ชหตีติ? อามนฺตา. อตีตํ วิฺาณํ นิจฺจํ ธุวํ สสฺสตํ อวิปริณามธมฺมนฺติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป… นนุ อตีตํ วิฺาณํ อนิจฺจํ อธุวํ อสสฺสตํ วิปริณามธมฺมนฺติ? อามนฺตา. หฺจิ อตีตํ วิฺาณํ อนิจฺจํ อธุวํ อสสฺสตํ วิปริณามธมฺมํ, โน จ วต เร วตฺตพฺเพ – ‘‘อตีตํ วิฺาณํ อตฺถิ อตีตํ วิฺาณํ อตีตภาวํ น ชหตี’’ติ.

นิพฺพานํ อตฺถิ นิพฺพานํ นิพฺพานภาวํ น ชหติ [น ชหตีติ (?) ปุริมปฺเหหิ สํสนฺเทตพฺพํ] นิพฺพานํ นิจฺจํ ธุวํ สสฺสตํ อวิปริณามธมฺมนฺติ? อามนฺตา. อตีตํ วิฺาณํ อตฺถิ อตีตํ วิฺาณํ อตีตภาวํ น ชหติ [น ชหตีติ (?) ปุริมปฺเหหิ สํสนฺเทตพฺพํ] อตีตํ วิฺาณํ นิจฺจํ ธุวํ สสฺสตํ อวิปริณามธมฺมนฺติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….

อตีตํ วิฺาณํ อตฺถิ อตีตํ วิฺาณํ อตีตภาวํ น ชหติ อตีตํ วิฺาณํ อนิจฺจํ อธุวํ อสสฺสตํ วิปริณามธมฺมนฺติ? อามนฺตา. นิพฺพานํ อตฺถิ นิพฺพานํ นิพฺพานภาวํ น ชหติ นิพฺพานํ อนิจฺจํ อธุวํ อสสฺสตํ วิปริณามธมฺมนฺติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….

วจนโสธนา

๒๘๘. อตีตํ นฺวตฺถีติ? อามนฺตา. หฺจิ อตีตํ นฺวตฺถิ, อตีตํ อตฺถีติ มิจฺฉา. หฺจิ วา ปน อตฺถิ นฺวาตีตํ, อตฺถิ อตีตนฺติ มิจฺฉา. อนาคตํ นฺวตฺถีติ? อามนฺตา. หฺจิ อนาคตํ นฺวตฺถิ, อนาคตํ อตฺถีติ มิจฺฉา. หฺจิ วา ปน อตฺถิ นฺวานาคตํ, อตฺถิ อนาคตนฺติ มิจฺฉา.

อนาคตํ หุตฺวา ปจฺจุปฺปนฺนํ โหตีติ? อามนฺตา. ตฺเว อนาคตํ ตํ ปจฺจุปฺปนฺนนฺติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป… ตฺเว อนาคตํ ตํ ปจฺจุปฺปนฺนนฺติ? อามนฺตา. หุตฺวา โหติ หุตฺวา โหตีติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป… หุตฺวา โหติ หุตฺวา โหตีติ? อามนฺตา. น หุตฺวา น โหติ น หุตฺวา น โหตีติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….

ปจฺจุปฺปนฺนํ หุตฺวา อตีตํ โหตีติ? อามนฺตา. ตฺเว ปจฺจุปฺปนฺนํ ตํ อตีตนฺติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป… ตฺเว ปจฺจุปฺปนฺนํ ตํ อตีตนฺติ? อามนฺตา. หุตฺวา โหติ หุตฺวา โหตีติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป… หุตฺวา โหติ หุตฺวา โหตีติ? อามนฺตา. น หุตฺวา น โหติ น หุตฺวา น โหตีติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….

อนาคตํ หุตฺวา ปจฺจุปฺปนฺนํ โหติ, ปจฺจุปฺปนฺนํ หุตฺวา อตีตํ โหตีติ? อามนฺตา. ตฺเว อนาคตํ ตํ ปจฺจุปฺปนฺนํ ตํ อตีตนฺติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป… ตฺเว อนาคตํ ตํ ปจฺจุปฺปนฺนํ ตํ อตีตนฺติ? อามนฺตา. หุตฺวา โหติ หุตฺวา โหตีติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป… หุตฺวา โหติ หุตฺวา โหตีติ? อามนฺตา. น หุตฺวา น โหติ น หุตฺวา น โหตีติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ.

อตีตจกฺขุรูปาทิกถา

๒๘๙. อตีตํ จกฺขุํ อตฺถิ รูปา อตฺถิ จกฺขุวิฺาณํ อตฺถิ อาโลโก อตฺถิ มนสิกาโร อตฺถีติ? อามนฺตา. อตีเตน จกฺขุนา อตีตํ รูปํ ปสฺสตีติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป… อตีตํ โสตํ อตฺถิ สทฺทา อตฺถิ โสตวิฺาณํ อตฺถิ อากาโส อตฺถิ มนสิกาโร อตฺถีติ? อามนฺตา. อตีเตน โสเตน อตีตํ สทฺทํ สุณาตีติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป… อตีตํ ฆานํ อตฺถิ คนฺธา อตฺถิ ฆานวิฺาณํ อตฺถิ วาโย อตฺถิ มนสิกาโร อตฺถีติ? อามนฺตา. อตีเตน ฆาเนน อตีตํ คนฺธํ ฆายตีติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป… อตีตา ชิวฺหา อตฺถิ รสา อตฺถิ ชิวฺหาวิฺาณํ อตฺถิ อาโป อตฺถิ มนสิกาโร อตฺถีติ? อามนฺตา. อตีตาย ชิวฺหาย อตีตํ รสํ สายตีติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป… อตีโต กาโย อตฺถิ โผฏฺพฺพา อตฺถิ กายวิฺาณํ อตฺถิ ปถวี อตฺถิ มนสิกาโร อตฺถีติ? อามนฺตา. อตีเตน กาเยน อตีตํ โผฏฺพฺพํ ผุสตีติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป… อตีโต มโน อตฺถิ ธมฺมา อตฺถิ มโนวิฺาณํ อตฺถิ วตฺถุํ อตฺถิ มนสิกาโร อตฺถีติ? อามนฺตา. อตีเตน มเนน อตีตํ ธมฺมํ วิชานาตีติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….

อนาคตํ จกฺขุํ อตฺถิ รูปา อตฺถิ จกฺขุวิฺาณํ อตฺถิ อาโลโก อตฺถิ มนสิกาโร อตฺถีติ? อามนฺตา. อนาคเตน จกฺขุนา อนาคตํ รูปํ ปสฺสตีติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป… อนาคตํ โสตํ อตฺถิ… ฆานํ อตฺถิ… ชิวฺหา อตฺถิ… กาโย อตฺถิ … มโน อตฺถิ ธมฺมา อตฺถิ มโนวิฺาณํ อตฺถิ วตฺถุํ อตฺถิ มนสิกาโร อตฺถีติ? อามนฺตา. อนาคเตน มเนน อนาคตํ ธมฺมํ วิชานาตีติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….

ปจฺจุปฺปนฺนํ จกฺขุํ อตฺถิ รูปา อตฺถิ จกฺขุวิฺาณํ อตฺถิ อาโลโก อตฺถิ มนสิกาโร อตฺถิ, ปจฺจุปฺปนฺเนน จกฺขุนา ปจฺจุปฺปนฺนํ รูปํ ปสฺสตีติ? อามนฺตา. อตีตํ จกฺขุํ อตฺถิ รูปา อตฺถิ จกฺขุวิฺาณํ อตฺถิ อาโลโก อตฺถิ มนสิกาโร อตฺถิ, อตีเตน จกฺขุนา อตีตํ รูปํ ปสฺสตีติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป…. ปจฺจุปฺปนฺนํ โสตํ อตฺถิ… ฆานํ อตฺถิ… ชิวฺหา อตฺถิ… กาโย อตฺถิ… มโน อตฺถิ ธมฺมา อตฺถิ มโนวิฺาณํ อตฺถิ วตฺถุํ อตฺถิ มนสิกาโร อตฺถิ, ปจฺจุปฺปนฺเนน มเนน ปจฺจุปฺปนฺนํ ธมฺมํ วิชานาตีติ? อามนฺตา. อตีโต มโน อตฺถิ ธมฺมา อตฺถิ มโนวิฺาณํ อตฺถิ วตฺถุํ อตฺถิ มนสิกาโร อตฺถิ, อตีเตน มเนน อตีตํ ธมฺมํ วิชานาตีติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….

ปจฺจุปฺปนฺนํ จกฺขุํ อตฺถิ รูปา อตฺถิ จกฺขุวิฺาณํ อตฺถิ อาโลโก อตฺถิ มนสิกาโร อตฺถิ, ปจฺจุปฺปนฺเนน จกฺขุนา ปจฺจุปฺปนฺนํ รูปํ ปสฺสตีติ? อามนฺตา. อนาคตํ จกฺขุํ อตฺถิ รูปา อตฺถิ จกฺขุวิฺาณํ อตฺถิ อาโลโก อตฺถิ มนสิกาโร อตฺถิ, อนาคเตน จกฺขุนา อนาคตํ รูปํ ปสฺสตีติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป… ปจฺจุปฺปนฺนํ โสตํ อตฺถิ… ฆานํ อตฺถิ… ชิวฺหา อตฺถิ… กาโย อตฺถิ… มโน อตฺถิ ธมฺมา อตฺถิ มโนวิฺาณํ อตฺถิ วตฺถุํ อตฺถิ มนสิกาโร อตฺถิ, ปจฺจุปฺปนฺเนน มเนน ปจฺจุปฺปนฺนํ ธมฺมํ วิชานาตีติ? อามนฺตา. อนาคโต มโน อตฺถิ ธมฺมา อตฺถิ มโนวิฺาณํ อตฺถิ วตฺถุํ อตฺถิ มนสิกาโร อตฺถิ, อนาคเตน มเนน อนาคตํ ธมฺมํ วิชานาตีติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….

อตีตํ จกฺขุํ อตฺถิ รูปา อตฺถิ จกฺขุวิฺาณํ อตฺถิ อาโลโก อตฺถิ มนสิกาโร อตฺถิ, น จ อตีเตน จกฺขุนา อตีตํ รูปํ ปสฺสตีติ? อามนฺตา. ปจฺจุปฺปนฺนํ จกฺขุํ อตฺถิ รูปา อตฺถิ จกฺขุวิฺาณํ อตฺถิ อาโลโก อตฺถิ มนสิกาโร อตฺถิ, น จ ปจฺจุปฺปนฺเนน จกฺขุนา ปจฺจุปฺปนฺนํ รูปํ ปสฺสตีติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป… อตีตํ โสตํ อตฺถิ… ฆานํ อตฺถิ… ชิวฺหา อตฺถิ… กาโย อตฺถิ… มโน อตฺถิ ธมฺมา อตฺถิ มโนวิฺาณํ อตฺถิ วตฺถุํ อตฺถิ มนสิกาโร อตฺถิ, น จ อตีเตน มเนน อตีตํ ธมฺมํ วิชานาตีติ? อามนฺตา. ปจฺจุปฺปนฺโน มโน อตฺถิ ธมฺมา อตฺถิ มโนวิฺาณํ อตฺถิ วตฺถุํ อตฺถิ มนสิกาโร อตฺถิ, น จ ปจฺจุปฺปนฺเนน มเนน ปจฺจุปฺปนฺนํ ธมฺมํ วิชานาตีติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….

อนาคตํ จกฺขุํ อตฺถิ รูปา อตฺถิ จกฺขุวิฺาณํ อตฺถิ อาโลโก อตฺถิ มนสิกาโร อตฺถิ, น จ อนาคเตน จกฺขุนา อนาคตํ รูปํ ปสฺสตีติ? อามนฺตา. ปจฺจุปฺปนฺนํ จกฺขุํ อตฺถิ รูปา อตฺถิ จกฺขุวิฺาณํ อตฺถิ อาโลโก อตฺถิ มนสิกาโร อตฺถิ, น จ ปจฺจุปฺปนฺเนน จกฺขุนา ปจฺจุปฺปนฺนํ รูปํ ปสฺสตีติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป… อนาคตํ โสตํ อตฺถิ… ฆานํ อตฺถิ… ชิวฺหา อตฺถิ… กาโย อตฺถิ… มโน อตฺถิ ธมฺมา อตฺถิ มโนวิฺาณํ อตฺถิ วตฺถุํ อตฺถิ มนสิกาโร อตฺถิ, น จ อนาคเตน มเนน อนาคตํ ธมฺมํ วิชานาตีติ? อามนฺตา. ปจฺจุปฺปนฺโน มโน อตฺถิ ธมฺมา อตฺถิ มโนวิฺาณํ อตฺถิ วตฺถุํ อตฺถิ มนสิกาโร อตฺถิ, น จ ปจฺจุปฺปนฺเนน มเนน ปจฺจุปฺปนฺนํ ธมฺมํ วิชานาตีติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….

อตีตาณาทิกถา

๒๙๐. อตีตํ าณํ อตฺถีติ? อามนฺตา. เตน าเณน าณกรณียํ กโรตีติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป… เตน าเณน าณกรณียํ กโรตีติ? อามนฺตา. เตน าเณน ทุกฺขํ ปริชานาติ, สมุทยํ ปชหติ, นิโรธํ สจฺฉิกโรติ, มคฺคํ ภาเวตีติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….

อนาคตํ าณํ อตฺถีติ? อามนฺตา. เตน าเณน าณกรณียํ กโรตีติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป… เตน าเณน าณกรณียํ กโรตีติ? อามนฺตา. เตน าเณน ทุกฺขํ ปริชานาติ, สมุทยํ ปชหติ, นิโรธํ สจฺฉิกโรติ, มคฺคํ ภาเวตีติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….

ปจฺจุปฺปนฺนํ าณํ อตฺถิ, เตน าเณน าณกรณียํ กโรตีติ? อามนฺตา. อตีตํ าณํ อตฺถิ, เตน าเณน าณกรณียํ กโรตีติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป… ปจฺจุปฺปนฺนํ าณํ อตฺถิ, เตน าเณน ทุกฺขํ ปริชานาติ, สมุทยํ ปชหติ, นิโรธํ สจฺฉิกโรติ, มคฺคํ ภาเวตีติ? อามนฺตา. อตีตํ าณํ อตฺถิ, เตน าเณน ทุกฺขํ ปริชานาติ, สมุทยํ ปชหติ, นิโรธํ สจฺฉิกโรติ, มคฺคํ ภาเวตีติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป… ปจฺจุปฺปนฺนํ าณํ อตฺถิ, เตน าเณน าณกรณียํ กโรตีติ? อามนฺตา. อนาคตํ าณํ อตฺถิ, เตน าเณน าณกรณียํ กโรตีติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป… ปจฺจุปฺปนฺนํ าณํ อตฺถิ, เตน าเณน ทุกฺขํ ปริชานาติ, สมุทยํ ปชหติ, นิโรธํ สจฺฉิกโรติ, มคฺคํ ภาเวตีติ? อามนฺตา. อนาคตํ าณํ อตฺถิ, เตน าเณน ทุกฺขํ ปริชานาติ, สมุทยํ ปชหติ, นิโรธํ สจฺฉิกโรติ, มคฺคํ ภาเวตีติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….

อตีตํ าณํ อตฺถิ, น จ เตน าเณน าณกรณียํ กโรตีติ? อามนฺตา. ปจฺจุปฺปนฺนํ าณํ อตฺถิ, น จ เตน าเณน าณกรณียํ กโรตีติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป… อตีตํ าณํ อตฺถิ, น จ เตน าเณน ทุกฺขํ ปริชานาติ, สมุทยํ ปชหติ, นิโรธํ สจฺฉิกโรติ, มคฺคํ ภาเวตีติ? อามนฺตา. ปจฺจุปฺปนฺนํ าณํ อตฺถิ, น จ เตน าเณน ทุกฺขํ ปริชานาติ, สมุทยํ ปชหติ, นิโรธํ สจฺฉิกโรติ, มคฺคํ ภาเวตีติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….

อนาคตํ าณํ อตฺถิ, น จ เตน าเณน าณกรณียํ กโรตีติ? อามนฺตา. ปจฺจุปฺปนฺนํ าณํ อตฺถิ, น จ เตน าเณน าณกรณียํ กโรตีติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป…. อนาคตํ าณํ อตฺถิ, น จ เตน าเณน ทุกฺขํ ปริชานาติ, สมุทยํ ปชหติ, นิโรธํ สจฺฉิกโรติ, มคฺคํ ภาเวตีติ? อามนฺตา. ปจฺจุปฺปนฺนํ าณํ อตฺถิ, น จ เตน าเณน ทุกฺขํ ปริชานาติ, สมุทยํ ปชหติ, นิโรธํ สจฺฉิกโรติ, มคฺคํ ภาเวตีติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….

อรหนฺตาทิกถา

๒๙๑. อรหโต อตีโต ราโค อตฺถีติ? อามนฺตา. อรหา เตน ราเคน สราโคติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป… อรหโต อตีโต โทโส อตฺถีติ? อามนฺตา. อรหา เตน โทเสน สโทโสติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป… อรหโต อตีโต โมโห อตฺถีติ? อามนฺตา. อรหา เตน โมเหน สโมโหติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป… อรหโต อตีโต มาโน อตฺถีติ? อามนฺตา. อรหา เตน มาเนน สมาโนติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป… อรหโต อตีตา ทิฏฺิ อตฺถีติ? อามนฺตา. อรหา ตาย ทิฏฺิยา สทิฏฺิโกติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป… อรหโต อตีตา วิจิกิจฺฉา อตฺถีติ? อามนฺตา. อรหา ตาย วิจิกิจฺฉาย สวิจิกิจฺโฉติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป… อรหโต อตีตํ ถินํ อตฺถีติ? อามนฺตา. อรหา เตน ถิเนน สถิโนติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป… อรหโต อตีตํ อุทฺธจฺจํ อตฺถีติ? อามนฺตา. อรหา เตน อุทฺธจฺเจน สอุทฺธจฺโจติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป… อรหโต อตีตํ อหิริกํ อตฺถีติ? อามนฺตา. อรหา เตน อหิริเกน สอหิริโกติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป… อรหโต อตีตํ อโนตฺตปฺปํ อตฺถีติ? อามนฺตา. อรหา เตน อโนตฺตปฺเปน สอโนตฺตปฺปีติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….

อนาคามิสฺส อตีตา สกฺกายทิฏฺิ อตฺถีติ? อามนฺตา. อนาคามี ตาย ทิฏฺิยา สทิฏฺิโกติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป… อนาคามิสฺส อตีตา วิจิกิจฺฉา อตฺถิ… อตีโต สีลพฺพตปรามาโส อตฺถิ… อตีโต อณุสหคโต กามราโค อตฺถิ… อตีโต อณุสหคโต พฺยาปาโท อตฺถีติ? อามนฺตา. อนาคามี เตน พฺยาปาเทน พฺยาปนฺนจิตฺโตติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….

สกทาคามิสฺส อตีตา สกฺกายทิฏฺิ อตฺถีติ? อามนฺตา. สกทาคามี ตาย ทิฏฺิยา สทิฏฺิโกติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป… สกทาคามิสฺส อตีตา วิจิกิจฺฉา อตฺถิ… อตีโต สีลพฺพตปรามาโส อตฺถิ… อตีโต โอฬาริโก กามราโค อตฺถิ… อตีโต โอฬาริโก พฺยาปาโท อตฺถีติ? อามนฺตา. สกทาคามี เตน พฺยาปาเทน พฺยาปนฺนจิตฺโตติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….

โสตาปนฺนสฺส อตีตา สกฺกายทิฏฺิ อตฺถีติ? อามนฺตา. โสตาปนฺโน ตาย ทิฏฺิยา สทิฏฺิโกติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป… โสตาปนฺนสฺส อตีตา วิจิกิจฺฉา อตฺถิ… อตีโต สีลพฺพตปรามาโส อตฺถิ… อตีโต อปายคมนีโย ราโค อตฺถิ… อตีโต อปายคมนีโย โทโส อตฺถิ… อตีโต อปายคมนีโย โมโห อตฺถีติ? อามนฺตา. โสตาปนฺโน เตน โมเหน สโมโหติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….

๒๙๒. ปุถุชฺชนสฺส อตีโต ราโค อตฺถิ, ปุถุชฺชโน เตน ราเคน สราโคติ? อามนฺตา. อรหโต อตีโต ราโค อตฺถิ, อรหา เตน ราเคน สราโคติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป… ปุถุชฺชนสฺส อตีโต โทโส อตฺถิ…เป… อตีตํ อโนตฺตปฺปํ อตฺถิ ปุถุชฺชโน เตน อโนตฺตปฺเปน อโนตฺตปฺปีติ? อามนฺตา. อรหโต อตีตํ อโนตฺตปฺปํ อตฺถิ, อรหา เตน อโนตฺตปฺเปน อโนตฺตปฺปีติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….

ปุถุชฺชนสฺส อตีตา สกฺกายทิฏฺิ อตฺถิ, ปุถุชฺชโน ตาย ทิฏฺิยา สทิฏฺิโกติ? อามนฺตา. อนาคามิสฺส อตีตา สกฺกายทิฏฺิ อตฺถิ, อนาคามี ตาย ทิฏฺิยา สทิฏฺิโกติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป… ปุถุชฺชนสฺส อตีตา วิจิกิจฺฉา อตฺถิ…เป… อตีโต อณุสหคโต พฺยาปาโท อตฺถิ, ปุถุชฺชโน เตน พฺยาปาเทน พฺยาปนฺนจิตฺโตติ? อามนฺตา. อนาคามิสฺส อตีโต อณุสหคโต พฺยาปาโท อตฺถิ, อนาคามี เตน พฺยาปาเทน พฺยาปนฺนจิตฺโตติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….

ปุถุชฺชนสฺส อตีตา สกฺกายทิฏฺิ อตฺถิ, ปุถุชฺชโน ตาย ทิฏฺิยา สทิฏฺิโกติ? อามนฺตา. สกทาคามิสฺส อตีตา สกฺกายทิฏฺิ อตฺถิ, สกทาคามี ตาย ทิฏฺิยา สทิฏฺิโกติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป… ปุถุชฺชนสฺส อตีตา วิจิกิจฺฉา อตฺถิ… อตีโต โอฬาริโก พฺยาปาโท อตฺถิ, ปุถุชฺชโน เตน พฺยาปาเทน พฺยาปนฺนจิตฺโตติ? อามนฺตา. สกทาคามิสฺส อตีโต โอฬาริโก พฺยาปาโท อตฺถิ, สกทาคามี เตน พฺยาปาเทน พฺยาปนฺนจิตฺโตติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….

ปุถุชฺชนสฺส อตีตา สกฺกายทิฏฺิ อตฺถิ, ปุถุชฺชโน ตาย ทิฏฺิยา สทิฏฺิโกติ? อามนฺตา. โสตาปนฺนสฺส อตีตา สกฺกายทิฏฺิ อตฺถิ, โสตาปนฺโน ตาย ทิฏฺิยา สทิฏฺิโกติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป… ปุถุชฺชนสฺส อตีตา วิจิกิจฺฉา อตฺถิ…เป… อตีโต อปายคมนีโย โมโห อตฺถิ, ปุถุชฺชโน เตน โมเหน สโมโหติ? อามนฺตา. โสตาปนฺนสฺส อตีโต อปายคมนีโย โมโห อตฺถิ, โสตาปนฺโน เตน โมเหน สโมโหติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….

อรหโต อตีโต ราโค อตฺถิ, น จ อรหา เตน ราเคน สราโคติ? อามนฺตา. ปุถุชฺชนสฺส อตีโต ราโค อตฺถิ, น จ ปุถุชฺชโน เตน ราเคน สราโคติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป… อรหโต อตีโต โทโส อตฺถิ…เป… อตีตํ อโนตฺตปฺปํ อตฺถิ, น จ อรหา เตน อโนตฺตปฺเปน อโนตฺตปฺปีติ? อามนฺตา. ปุถุชฺชนสฺส อตีตํ อโนตฺตปฺปํ อตฺถิ, น จ ปุถุชฺชโน เตน อโนตฺตปฺเปน อโนตฺตปฺปีติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….

อนาคามิสฺส อตีตา สกฺกายทิฏฺิ อตฺถิ, น จ อนาคามี ตาย ทิฏฺิยา สทิฏฺิโกติ? อามนฺตา. ปุถุชฺชนสฺส อตีตา สกฺกายทิฏฺิ อตฺถิ, น จ ปุถุชฺชโน ตาย ทิฏฺิยา สทิฏฺิโกติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป… อนาคามิสฺส อตีตา วิจิกิจฺฉา อตฺถิ…เป… อตีโต อณุสหคโต พฺยาปาโท อตฺถิ, น จ อนาคามี เตน พฺยาปาเทน พฺยาปนฺนจิตฺโตติ? อามนฺตา. ปุถุชฺชนสฺส อตีโต อณุสหคโต พฺยาปาโท อตฺถิ, น จ ปุถุชฺชโน เตน พฺยาปาเทน พฺยาปนฺนจิตฺโตติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….

สกทาคามิสฺส อตีตา สกฺกายทิฏฺิ อตฺถิ, น จ สกทาคามี ตาย ทิฏฺิยา สทิฏฺิโกติ? อามนฺตา. ปุถุชฺชนสฺส อตีตา สกฺกายทิฏฺิ อตฺถิ, น จ ปุถุชฺชโน ตาย ทิฏฺิยา สทิฏฺิโกติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป… สกทาคามิสฺส อตีตา วิจิกิจฺฉา อตฺถิ…เป… อตีโต โอฬาริโก พฺยาปาโท อตฺถิ, น จ สกทาคามี เตน พฺยาปาเทน พฺยาปนฺนจิตฺโตติ? อามนฺตา. ปุถุชฺชนสฺส อตีโต โอฬาริโก พฺยาปาโท อตฺถิ, น จ ปุถุชฺชโน เตน พฺยาปาเทน พฺยาปนฺนจิตฺโตติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….

โสตาปนฺนสฺส อตีตา สกฺกายทิฏฺิ อตฺถิ, น จ โสตาปนฺโน ตาย ทิฏฺิยา สทิฏฺิโกติ? อามนฺตา. ปุถุชฺชนสฺส อตีตา สกฺกายทิฏฺิ อตฺถิ, น จ ปุถุชฺชโน ตาย ทิฏฺิยา สทิฏฺิโกติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป… โสตาปนฺนสฺส อตีตา วิจิกิจฺฉา อตฺถิ…เป… อตีโต อปายคมนีโย โมโห อตฺถิ, น จ โสตาปนฺโน เตน โมเหน สโมโหติ? อามนฺตา. ปุถุชฺชนสฺส อตีโต อปายคมนีโย โมโห อตฺถิ, น จ ปุถุชฺชโน เตน โมเหน สโมโหติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….

อตีตหตฺถาทิกถา

๒๙๓. อตีตา หตฺถา อตฺถีติ? อามนฺตา. อตีเตสุ หตฺเถสุ สติ อาทานนิกฺเขปนํ ปฺายตีติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป… อตีตา ปาทา อตฺถีติ? อามนฺตา. อตีเตสุ ปาเทสุ สติ อภิกฺกมปฏิกฺกโม ปฺายตีติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป… อตีตา ปพฺพา อตฺถีติ? อามนฺตา. อตีเตสุ ปพฺเพสุ สติ สมิฺชนปสารณํ ปฺายตีติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป… อตีโต กุจฺฉิ อตฺถีติ? อามนฺตา. อตีตสฺมึ กุจฺฉิสฺมึ สติ ชิฆจฺฉา ปิปาสา ปฺายตีติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….

อตีโต กาโย อตฺถีติ? อามนฺตา. อตีโต กาโย ปคฺคหนิคฺคหุปโค เฉทนเภทนุปโค กาเกหิ คิชฺเฌหิ กุลเลหิ สาธารโณติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป… อตีเต กาเย วิสํ กเมยฺย, สตฺถํ กเมยฺย, อคฺคิ กเมยฺยาติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป… ลพฺภา อตีโต กาโย อทฺทุพนฺธเนน พนฺธิตุํ, รชฺชุพนฺธเนน พนฺธิตุํ, สงฺขลิกพนฺธเนน พนฺธิตุํ, คามพนฺธเนน พนฺธิตุํ, นิคมพนฺธเนน พนฺธิตุํ, นครพนฺธเนน พนฺธิตุํ, ชนปทพนฺธเนน พนฺธิตุํ, กณฺปฺจเมหิ พนฺธเนหิ พนฺธิตุนฺติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….

อตีโต อาโป อตฺถีติ? อามนฺตา. เตน อาเปน อาปกรณียํ กโรตีติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป… อตีโต เตโช อตฺถีติ? อามนฺตา. เตน เตเชน เตชกรณียํ กโรตีติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป… อตีโต วาโย อตฺถีติ? อามนฺตา. เตน วาเยน วายกรณียํ กโรตีติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….

อตีตกฺขนฺธาทิสโมธานกถา

๒๙๔. อตีโต รูปกฺขนฺโธ อตฺถิ, อนาคโต รูปกฺขนฺโธ อตฺถิ, ปจฺจุปฺปนฺโน รูปกฺขนฺโธ อตฺถีติ? อามนฺตา. ตโย รูปกฺขนฺธาติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ …เป… อตีตา ปฺจกฺขนฺธา อตฺถิ, อนาคตา ปฺจกฺขนฺธา อตฺถิ, ปจฺจุปฺปนฺนา ปฺจกฺขนฺธา อตฺถีติ? อามนฺตา. ปนฺนรสกฺขนฺธาติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….

อตีตํ จกฺขายตนํ อตฺถิ, อนาคตํ จกฺขายตนํ อตฺถิ, ปจฺจุปฺปนฺนํ จกฺขายตนํ อตฺถีติ? อามนฺตา. ตีณิ จกฺขายตนานีติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป… อตีตานิ ทฺวาทสายตนานิ อตฺถิ, อนาคตานิ ทฺวาทสายตนานิ อตฺถิ, ปจฺจุปฺปนฺนานิ ทฺวาทสายตนานิ อตฺถีติ? อามนฺตา. ฉตฺตึสายตนานีติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….

อตีตา จกฺขุธาตุ อตฺถิ, อนาคตา จกฺขุธาตุ อตฺถิ, ปจฺจุปฺปนฺนา จกฺขุธาตุ อตฺถีติ? อามนฺตา. ติสฺโส จกฺขุธาตุโยติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป… อตีตา อฏฺารส ธาตุโย อตฺถิ, อนาคตา อฏฺารส ธาตุโย อตฺถิ, ปจฺจุปฺปนฺนา อฏฺารส ธาตุโย อตฺถีติ? อามนฺตา. จตุปฺาส ธาตุโยติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….

อตีตํ จกฺขุนฺทฺริยํ อตฺถิ, อนาคตํ จกฺขุนฺทฺริยํ อตฺถิ, ปจฺจุปฺปนฺนํ จกฺขุนฺทฺริยํ อตฺถีติ? อามนฺตา. ตีณิ จกฺขุนฺทฺริยานีติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป… อตีตานิ พาวีสตินฺทฺริยานิ อตฺถิ, อนาคตานิ พาวีสตินฺทฺริยานิ อตฺถิ, ปจฺจุปฺปนฺนานิ พาวีสตินฺทฺริยานิ อตฺถีติ? อามนฺตา. ฉสฏฺินฺทฺริยานีติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….

อตีโต ราชา จกฺกวตฺตี อตฺถิ, อนาคโต ราชา จกฺกวตฺตี อตฺถิ, ปจฺจุปฺปนฺโน ราชา จกฺกวตฺตี อตฺถีติ? อามนฺตา. ติณฺณนฺนํ ราชูนํ จกฺกวตฺตีนํ สมฺมุขีภาโว โหตีติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….

อตีโต สมฺมาสมฺมุทฺโธ อตฺถิ, อนาคโต สมฺมาสมฺพุทฺโธ อตฺถิ, ปจฺจุปฺปนฺโน สมฺมาสมฺพุทฺโธ อตฺถีติ? อามนฺตา. ติณฺณนฺนํ สมฺมาสมฺพุทฺธานํ สมฺมุขีภาโว โหตีติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….

ปทโสธนกถา

๒๙๕. อตีตํ อตฺถีติ? อามนฺตา. อตฺถิ อตีตนฺติ? อตฺถิ สิยา อตีตํ, สิยา นฺวาตีตนฺติ.

อาชานาหิ นิคฺคหํ. หฺจิ อตีตํ อตฺถิ, อตฺถิ สิยา อตีตํ, สิยา นฺวาตีตํ, เตนาตีตํ นฺวาตีตํ, นฺวาตีตํ อตีตนฺติ. ยํ ตตฺถ วเทสิ – ‘‘วตฺตพฺเพ โข – ‘อตีตํ อตฺถิ อตฺถิ สิยา อตีตํ, สิยา นฺวาตีตํ, เตนาตีตํ นฺวาตีตํ, นฺวาตีตํ อตีต’’’นฺติ มิจฺฉา.

โน เจ ปน อตีตํ นฺวาตีตํ นฺวาตีตํ อตีตนฺติ, โน จ วต เร วตฺตพฺเพ – ‘‘อตีตํ อตฺถิ อตฺถิ สิยา อตีตํ, สิยา นฺวาตีต’’นฺติ. ยํ ตตฺถ วเทสิ – ‘‘วตฺตพฺเพ โข – ‘อตีตํ อตฺถิ อตฺถิ สิยา อตีตํ, สิยา นฺวาตีตํ, เตนาตีตํ นฺวาตีตํ, นฺวาตีตํ อตีต’’’นฺติ มิจฺฉา.

อนาคตํ อตฺถีติ? อามนฺตา. อตฺถิ อนาคตนฺติ? อตฺถิ สิยา อนาคตํ, สิยา นฺวานาคตนฺติ.

อาชานาหิ นิคฺคหํ. หฺจิ อนาคตํ อตฺถิ อตฺถิ สิยา อนาคตํ สิยา นฺวานาคตํ, เตนานาคตํ นฺวานาคตํ, นฺวานาคตํ อนาคตนฺติ. ยํ ตตฺถ วเทสิ – ‘‘วตฺตพฺเพ โข – ‘อนาคตํ อตฺถิ อตฺถิ สิยา อนาคตํ, สิยา นฺวานาคตํ, เตนานาคตํ นฺวานาคตํ, นฺวานาคตํ อนาคต’’’นฺติ มิจฺฉา.

โน เจ ปนานาคตํ นฺวานาคตํ นฺวานาคตํ อนาคตนฺติ, โน จ วต เร วตฺตพฺเพ – ‘‘อนาคตํ อตฺถิ อตฺถิ สิยา อนาคตํ, สิยา นฺวานาคต’’นฺติ. ยํ ตตฺถ วเทสิ – ‘‘วตฺตพฺเพ โข – ‘อนาคตํ อตฺถิ อตฺถิ สิยา อนาคตํ, สิยา นฺวานาคตํ, เตนานาคตํ นฺวานาคตํ, นฺวานาคตํ อนาคต’’’นฺติ มิจฺฉา.

ปจฺจุปฺปนฺนํ อตฺถีติ, อามนฺตา. อตฺถิ ปจฺจุปฺปนฺนนฺติ? อตฺถิ สิยา ปจฺจุปฺปนฺนํ, สิยา โน ปจฺจุปฺปนฺนนฺติ.

อาชานาหิ นิคฺคหํ. หฺจิ ปจฺจุปฺปนฺนํ อตฺถิ อตฺถิ สิยา ปจฺจุปฺปนฺนํ, สิยา โน ปจฺจุปฺปนฺนํ, เตน ปจฺจุปฺปนฺนํ, โน ปจฺจุปฺปนฺนํ, โน ปจฺจุปฺปนฺนํ ปจฺจุปฺปนฺนนฺติ. ยํ ตตฺถ วเทสิ – ‘‘วตฺตพฺเพ โข – ‘ปจฺจุปฺปนฺนํ อตฺถิ อตฺถิ สิยา ปจฺจุปฺปนฺนํ, สิยา โน ปจฺจุปฺปนฺนํ, เตน ปจฺจุปฺปนฺนํ โน ปจฺจุปฺปนฺนํ, โน ปจฺจุปฺปนฺนํ ปจฺจุปฺปนฺน’’’นฺติ มิจฺฉา.

โน เจ ปน ปจฺจุปฺปนฺนํ โน ปจฺจุปฺปนฺนํ, โน ปจฺจุปฺปนฺนํ ปจฺจุปฺปนฺนนฺติ, โน จ วต เร วตฺตพฺเพ – ‘‘ปจฺจุปฺปนฺนํ อตฺถิ อตฺถิ สิยา ปจฺจุปฺปนฺนํ, สิยา โน ปจฺจุปฺปนฺน’’นฺติ. ยํ ตตฺถ วเทสิ – ‘‘วตฺตพฺเพ โข – ‘ปจฺจุปฺปนฺนํ อตฺถิ อตฺถิ สิยา ปจฺจุปฺปนฺนํ, สิยา โน ปจฺจุปฺปนฺนํ, เตน ปจฺจุปฺปนฺนํ โน ปจฺจุปฺปนฺนํ, โน ปจฺจุปฺปนฺนํ ปจฺจุปฺปนฺน’’’นฺติ มิจฺฉา.

นิพฺพานํ อตฺถีติ? อามนฺตา. อตฺถิ นิพฺพานนฺติ? อตฺถิ สิยา นิพฺพานํ สิยา โน นิพฺพานนฺติ.

อาชานาหิ นิคฺคหํ. หฺจิ นิพฺพานํ อตฺถิ อตฺถิ สิยา นิพฺพานํ, สิยา โน นิพฺพานํ, เตน นิพฺพานํ โน นิพฺพานํ, โน นิพฺพานํ นิพฺพานนฺติ. ยํ ตตฺถ วเทสิ – ‘‘วตฺตพฺเพ โข – ‘นิพฺพานํ อตฺถิ อตฺถิ สิยา นิพฺพานํ, สิยา โน นิพฺพานํ, เตน นิพฺพานํ โน นิพฺพานํ, โน นิพฺพานํ นิพฺพาน’’’นฺติ มิจฺฉา.

โน เจ ปน นิพฺพานํ โน นิพฺพานํ, โน นิพฺพานํ นิพฺพานนฺติ, โน จ วต เร วตฺตพฺเพ – ‘‘นิพฺพานํ อตฺถิ อตฺถิ สิยา นิพฺพานํ, สิยา โน นิพฺพาน’’นฺติ. ยํ ตตฺถ วเทสิ – ‘‘วตฺตพฺเพ โข – ‘นิพฺพานํ อตฺถิ อตฺถิ สิยา นิพฺพานํ, สิยา โน นิพฺพานํ, เตน นิพฺพานํ โน นิพฺพานํ, โน นิพฺพานํ นิพฺพาน’’’นฺติ มิจฺฉา.

สุตฺตสาธนํ

๒๙๖. น วตฺตพฺพํ – ‘‘อตีตํ อตฺถิ, อนาคตํ อตฺถี’’ติ? อามนฺตา. นนุ วุตฺตํ ภควตา – ‘‘ยํ กิฺจิ, ภิกฺขเว, รูปํ อตีตานาคตปจฺจุปฺปนฺนํ อชฺฌตฺตํ วา พหิทฺธา วา โอฬาริกํ วา สุขุมํ วา หีนํ วา ปณีตํ วา ยํ ทูเร สนฺติเก วา – อยํ วุจฺจติ รูปกฺขนฺโธ. ยา กาจิ เวทนา… ยา กาจิ สฺา… เย เกจิ สงฺขารา… ยํ กิฺจิ วิฺาณํ อตีตานาคตปจฺจุปฺปนฺนํ อชฺฌตฺตํ วา พหิทฺธา วา โอฬาริกํ วา สุขุมํ วา หีนํ วา ปณีตํ วา ยํ ทูเร สนฺติเก วา – อยํ วุจฺจติ วิฺาณกฺขนฺโธ’’ติ [สํ. นิ. ๓.๔๘]. อตฺเถว สุตฺตนฺโตติ? อามนฺตา. เตน หิ อตีตํ อตฺถิ, อนาคตํ อตฺถีติ.

อตีตํ อตฺถิ, อนาคตํ อตฺถีติ? อามนฺตา. นนุ วุตฺตํ ภควตา – ‘‘ตโยเม, ภิกฺขเว, นิรุตฺติปถา อธิวจนปถา ปฺตฺติปถา อสงฺกิณฺณา อสงฺกิณฺณปุพฺพา น สงฺกิยนฺติ น สงฺกิยิสฺสนฺติ อปฺปฏิกุฏฺา สมเณหิ พฺราหฺมเณหิ วิฺูหิ. กตเม ตโย? ยํ, ภิกฺขเว, รูปํ อตีตํ นิรุทฺธํ วิคตํ วิปริณตํ ‘อโหสี’ติ ตสฺส สงฺขา, ‘อโหสี’ติ ตสฺส สมฺา, ‘อโหสี’ติ ตสฺส ปฺตฺติ; น ตสฺส สงฺขา ‘อตฺถี’ติ, น ตสฺส สงฺขา ‘ภวิสฺสตี’ติ. ยา เวทนา…เป… ยา สฺา… เย สงฺขารา… ยํ วิฺาณํ อตีตํ นิรุทฺธํ วิคตํ วิปริณตํ ‘อโหสี’ติ ตสฺส สงฺขา, ‘อโหสี’ติ ตสฺส สมฺา, ‘อโหสี’ติ ตสฺส ปฺตฺติ; น ตสฺส สงฺขา ‘อตฺถี’ติ, น ตสฺส สงฺขา ‘ภวิสฺสตี’ติ.

‘‘ยํ, ภิกฺขเว, รูปํ อชาตํ อปาตุภูตํ ‘ภวิสฺสตี’ติ ตสฺส สงฺขา, ‘ภวิสฺสตี’ติ ตสฺส สมฺา, ‘ภวิสฺสตี’ติ ตสฺส ปฺตฺติ; น ตสฺส สงฺขา ‘อตฺถี’ติ, น ตสฺส สงฺขา ‘อโหสี’ติ. ยา เวทนา…เป… ยา สฺา… เย สงฺขารา… ยํ วิฺาณํ อชาตํ อปาตุภูตํ ‘ภวิสฺสตี’ติ ตสฺส สงฺขา, ‘ภวิสฺสตี’ติ ตสฺส สมฺา, ‘ภวิสฺสตี’ติ ตสฺส ปฺตฺติ; น ตสฺส สงฺขา ‘อตฺถี’ติ, น ตสฺส สงฺขา ‘อโหสี’ติ.

‘‘ยํ, ภิกฺขเว, รูปํ ชาตํ ปาตุภูตํ ‘อตฺถี’ติ ตสฺส สงฺขา, ‘อตฺถี’ติ ตสฺส สมฺา, ‘อตฺถี’ติ ตสฺส ปฺตฺติ; น ตสฺส สงฺขา ‘อโหสี’ติ, น ตสฺส สงฺขา ‘ภวิสฺสตี’ติ. ยา เวทนา…เป… ยา สฺา… เย สงฺขารา… ยํ วิฺาณํ ชาตํ ปาตุภูตํ ‘อตฺถี’ติ ตสฺส สงฺขา, ‘อตฺถี’ติ ตสฺส สมฺา, ‘อตฺถี’ติ ตสฺส ปฺตฺติ; น ตสฺส สงฺขา ‘อโหสี’ติ, น ตสฺส สงฺขา ‘ภวิสฺสตี’ติ. อิเม โข, ภิกฺขเว, ตโย นิรุตฺติปถา อธิวจนปถา ปฺตฺติปถา อสงฺกิณฺณา อสงฺกิณฺณปุพฺพา น สงฺกิยนฺติ น สงฺกิยิสฺสนฺติ อปฺปฏิกุฏฺา สมเณหิ พฺราหฺมเณหิ วิฺูหิ.

‘‘เยปิ เต, ภิกฺขเว, อเหสุํ อุกฺกลา วสฺสภฺา อเหตุกวาทา อกิริยวาทา นตฺถิกวาทา, เตปิเม ตโย นิรุตฺติปเถ อธิวจนปเถ ปฺตฺติปเถ น ครหิตพฺพํ น ปฏิกฺโกสิตพฺพํ อมฺึสุ. ตํ กิสฺส เหตุ? นินฺทาพฺยาโรสอุปารมฺภภยา’’ติ [สํยุตฺตนิกาเย]. อตฺเถว สุตฺตนฺโตติ? อามนฺตา. เตน หิ น วตฺตพฺพํ – ‘‘อตีตํ อตฺถิ, อนาคตํ อตฺถี’’ติ.

อตีตํ อตฺถีติ? อามนฺตา. นนุ อายสฺมา ผคฺคุโน ภควนฺตํ เอตทโวจ – ‘‘อตฺถิ นุ โข ตํ, ภนฺเต, จกฺขุํ เยน จกฺขุนา อตีเต พุทฺเธ ปรินิพฺพุเต ฉินฺนปปฺเจ ฉินฺนวฏุเม ปริยาทินฺนวฏฺเฏ สพฺพทุกฺขวีติวตฺเต ปฺาปยมาโน ปฺาเปยฺยาติ. อตฺถิ นุ โข สา, ภนฺเต, ชิวฺหา…เป… อตฺถิ นุ โข โส, ภนฺเต, มโน เยน มเนน อตีเต พุทฺเธ ปรินิพฺพุเต ฉินฺนปปฺเจ ฉินฺนวฏุเม ปริยาทินฺนวฏฺเฏ สพฺพทุกฺขวีติวตฺเต ปฺาปยมาโน ปฺาเปยฺยา’’ติ.

‘‘นตฺถิ โข ตํ, ผคฺคุน, จกฺขุํ เยน จกฺขุนา อตีเต พุทฺเธ ปรินิพฺพุเต ฉินฺนปปฺเจ ฉินฺนวฏุเม ปริยาทินฺนวฏฺเฏ สพฺพทุกฺขวีติวตฺเต ปฺาปยมาโน ปฺาเปยฺย. นตฺถิ โข สา, ผคฺคุน, ชิวฺหา…เป… นตฺถิ นุ โข โส, ผคฺคุน, มโน เยน มเนน อตีเต พุทฺเธ ปรินิพฺพุเต ฉินฺนปปฺเจ ฉินฺนวฏุเม ปริยาทินฺนวฏฺเฏ สพฺพทุกฺขวีติวตฺเต ปฺาปยมาโน ปฺาเปยฺยา’’ติ [สํ. นิ. ๔.๘๓]. อตฺเถว สุตฺตนฺโตติ? อามนฺตา. เตน หิ น วตฺตพฺพํ – ‘‘อตีตํ อตฺถี’’ติ.

อตีตํ อตฺถีติ? อามนฺตา. นนุ อายสฺมา นนฺทโก เอตทโวจ – ‘‘อหุ ปุพฺเพ โลโภ ตทหุ อกุสลํ, โส เอตรหิ นตฺถิ, อิจฺเจตํ กุสลํ. อหุ ปุพฺเพ โทโส… อหุ ปุพฺเพ โมโห, ตทหุ อกุสลํ, โส เอตรหิ นตฺถิ, อิจฺเจตํ กุสล’’นฺติ [องฺคุตฺตรนิกาเย]. อตฺเถว สุตฺตนฺโตติ? อามนฺตา. เตน หิ น วตฺตพฺพํ – ‘‘อตีตํ อตฺถี’’ติ.

น วตฺตพฺพํ – ‘‘อนาคตํ อตฺถี’’ติ? อามนฺตา. นนุ วุตฺตํ ภควตา – ‘‘กพฬีกาเร เจ, ภิกฺขเว, อาหาเร อตฺถิ ราโค, อตฺถิ นนฺที, อตฺถิ ตณฺหา; ปติฏฺิตํ ตตฺถ วิฺาณํ วิรูฬฺหํ. ยตฺถ ปติฏฺิตํ วิฺาณํ วิรูฬฺหํ, อตฺถิ ตตฺถ นามรูปสฺส อวกฺกนฺติ. ยตฺถ อตฺถิ นามรูปสฺส อวกฺกนฺติ, อตฺถิ ตตฺถ สงฺขารานํ วุทฺธิ. ยตฺถ อตฺถิ สงฺขารานํ วุทฺธิ, อตฺถิ ตตฺถ อายตึ ปุนพฺภวาภินิพฺพตฺติ. ยตฺถ อตฺถิ อายตึ ปุนพฺภวาภินิพฺพตฺติ, อตฺถิ ตตฺถ อายตึ ชาติชรามรณํ. ยตฺถ อตฺถิ อายตึ ชาติชรามรณํ, สโสกํ ตํ, ภิกฺขเว, สรชํ [สทรํ (สํ. นิ. ๒.๖๔) ตเทว ยุตฺตตรํ] สอุปายาสนฺติ วทามิ.

‘‘ผสฺเส เจ, ภิกฺขเว, อาหาเร… มโนสฺเจตนาย เจ, ภิกฺขเว, อาหาเร… วิฺาเณ เจ, ภิกฺขเว, อาหาเร อตฺถิ ราโค, อตฺถิ นนฺที…เป… สรชํ สอุปายาสนฺติ วทามี’’ติ [สํ. นิ. ๒.๖๔]. อตฺเถว สุตฺตนฺโตติ? อามนฺตา. เตน หิ อนาคตํ อตฺถีติ.

อนาคตํ อตฺถีติ? อามนฺตา. นนุ วุตฺตํ ภควตา – ‘‘กพฬีกาเร เจ, ภิกฺขเว, อาหาเร นตฺถิ ราโค, นตฺถิ นนฺที, นตฺถิ ตณฺหา; อปฺปติฏฺิตํ ตตฺถ วิฺาณํ อวิรูฬฺหํ. ยตฺถ วิฺาณํ อปฺปติฏฺิตํ อวิรูฬฺหํ, นตฺถิ ตตฺถ นามรูปสฺส อวกฺกนฺติ. ยตฺถ นตฺถิ นามรูปสฺส อวกฺกนฺติ, นตฺถิ ตตฺถ สงฺขารานํ วุทฺธิ. ยตฺถ นตฺถิ สงฺขารานํ วุทฺธิ, นตฺถิ ตตฺถ อายตึ ปุนพฺภวาภินิพฺพตฺติ. ยตฺถ นตฺถิ อายตึ ปุนพฺภวาภินิพฺพตฺติ, นตฺถิ ตตฺถ อายตึ ชาติชรามรณํ. ยตฺถ นตฺถิ อายตึ ชาติชรามรณํ, อโสกํ ตํ, ภิกฺขเว, อรชํ อนุปายาสนฺติ วทามิ.

‘‘ผสฺเส เจ, ภิกฺขเว, อาหาเร… มโนสฺเจตนาย เจ, ภิกฺขเว, อาหาเร… วิฺาเณ เจ, ภิกฺขเว, อาหาเร นตฺถิ ราโค, นตฺถิ นนฺที…เป… อรชํ อนุปายาสนฺติ วทามี’’ติ [สํ. นิ. ๒.๖๔]. อตฺเถว สุตฺตนฺโตติ? อามนฺตา. เตน หิ น วตฺตพฺพํ – ‘‘อนาคตํ อตฺถี’’ติ.

สพฺพมตฺถีติกถา นิฏฺิตา.

๖. อตีตกฺขนฺธาทิกถา

๑. นสุตฺตสาธนํ

๒๙๗. อตีตํ ขนฺธาติ? อามนฺตา. อตีตํ อตฺถีติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป… อตีตํ อายตนนฺติ? อามนฺตา. อตีตํ อตฺถีติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป… อตีตํ ธาตูติ? อามนฺตา. อตีตํ อตฺถีติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป… อตีตํ ขนฺธา ธาตุ อายตนนฺติ [ขนฺธธาตุอายตนนฺติ (สฺยา.)]? อามนฺตา. อตีตํ อตฺถีติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….

อนาคตํ ขนฺธาติ? อามนฺตา. อนาคตํ อตฺถีติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป… อนาคตํ อายตนนฺติ? อามนฺตา. อนาคตํ อตฺถีติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป… อนาคตํ ธาตูติ? อามนฺตา. อนาคตํ อตฺถีติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป… อนาคตํ ขนฺธา ธาตุ อายตนนฺติ? อามนฺตา. อนาคตํ อตฺถีติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….

ปจฺจุปฺปนฺนํ ขนฺธา ปจฺจุปฺปนฺนํ อตฺถีติ? อามนฺตา. อตีตํ ขนฺธา อตีตํ อตฺถีติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป… ปจฺจุปฺปนฺนํ อายตนํ ปจฺจุปฺปนฺนํ อตฺถีติ? อามนฺตา. อตีตํ อายตนํ อตีตํ อตฺถีติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป… ปจฺจุปฺปนฺนํ ธาตุ ปจฺจุปฺปนฺนํ อตฺถีติ? อามนฺตา. อตีตํ ธาตุ อตีตํ อตฺถีติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป… ปจฺจุปฺปนฺนํ ขนฺธา ธาตุ อายตนํ ปจฺจุปฺปนฺนํ อตฺถีติ? อามนฺตา. อตีตํ ขนฺธา ธาตุ อายตนํ อตีตํ อตฺถีติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….

ปจฺจุปฺปนฺนํ ขนฺธา ปจฺจุปฺปนฺนํ อตฺถีติ? อามนฺตา. อนาคตํ ขนฺธา อนาคตํ อตฺถีติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป… ปจฺจุปฺปนฺนํ อายตนํ ปจฺจุปฺปนฺนํ อตฺถีติ? อามนฺตา. อนาคตํ อายตนํ อนาคตํ อตฺถีติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป… ปจฺจุปฺปนฺนํ ธาตุ ปจฺจุปฺปนฺนํ อตฺถีติ? อามนฺตา. อนาคตํ ธาตุ อนาคตํ อตฺถีติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป… ปจฺจุปฺปนฺนํ ขนฺธา ธาตุ อายตนํ ปจฺจุปฺปนฺนํ อตฺถีติ? อามนฺตา. อนาคตํ ขนฺธา ธาตุ อายตนํ อนาคตํ อตฺถีติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….

อตีตํ ขนฺธา อตีตํ นตฺถีติ? อามนฺตา. ปจฺจุปฺปนฺนํ ขนฺธา ปจฺจุปฺปนฺนํ นตฺถีติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป… อตีตํ อายตนํ อตีตํ นตฺถีติ? อามนฺตา. ปจฺจุปฺปนฺนํ อายตนํ ปจฺจุปฺปนฺนํ นตฺถีติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป… อตีตํ ธาตุ อตีตํ นตฺถีติ? อามนฺตา. ปจฺจุปฺปนฺนํ ธาตุ ปจฺจุปฺปนฺนํ นตฺถีติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป… อตีตํ ขนฺธา ธาตุ อายตนํ อตีตํ นตฺถีติ? อามนฺตา. ปจฺจุปฺปนฺนํ ขนฺธา ธาตุ อายตนํ ปจฺจุปฺปนฺนํ นตฺถีติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….

อนาคตํ ขนฺธา อนาคตํ นตฺถีติ? อามนฺตา. ปจฺจุปฺปนฺนํ ขนฺธา ปจฺจุปฺปนฺนํ นตฺถีติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป… อนาคตํ อายตนํ…เป… อนาคตํ ธาตุ…เป… อนาคตํ ขนฺธา ธาตุ อายตนํ อนาคตํ นตฺถีติ? อามนฺตา. ปจฺจุปฺปนฺนํ ขนฺธา ธาตุ อายตนํ ปจฺจุปฺปนฺนํ นตฺถีติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….

อตีตํ รูปํ ขนฺโธติ? อามนฺตา. อตีตํ รูปํ อตฺถีติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป… อตีตํ รูปํ อายตนนฺติ? อามนฺตา. อตีตํ รูปํ อตฺถีติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป… อตีตํ รูปํ ธาตูติ? อามนฺตา. อตีตํ รูปํ อตฺถีติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป… อตีตํ รูปํ ขนฺธา ธาตุ อายตนนฺติ? อามนฺตา. อตีตํ รูปํ อตฺถีติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….

อนาคตํ รูปํ ขนฺโธติ? อามนฺตา. อนาคตํ รูปํ อตฺถีติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป… อนาคตํ รูปํ อายตนํ…เป… อนาคตํ รูปํ ธาตุ…เป… อนาคตํ รูปํ ขนฺธา ธาตุ อายตนนฺติ? อามนฺตา. อนาคตํ รูปํ อตฺถีติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….

ปจฺจุปฺปนฺนํ รูปํ ขนฺโธ ปจฺจุปฺปนฺนํ รูปํ อตฺถีติ? อามนฺตา. อตีตํ รูปํ ขนฺโธ อตีตํ รูปํ อตฺถีติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป… ปจฺจุปฺปนฺนํ รูปํ อายตนํ…เป… ปจฺจุปฺปนฺนํ รูปํ ธาตุ…เป… ปจฺจุปฺปนฺนํ รูปํ ขนฺธา ธาตุ อายตนํ ปจฺจุปฺปนฺนํ รูปํ อตฺถีติ? อามนฺตา. อตีตํ รูปํ ขนฺธา ธาตุ อายตนํ อตีตํ รูปํ อตฺถีติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….

ปจฺจุปฺปนฺนํ รูปํ ขนฺโธ ปจฺจุปฺปนฺนํ รูปํ อตฺถีติ? อามนฺตา. อนาคตํ รูปํ ขนฺโธ อนาคตํ รูปํ อตฺถีติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป… ปจฺจุปฺปนฺนํ รูปํ อายตนํ…เป… ปจฺจุปฺปนฺนํ รูปํ ธาตุ…เป… ปจฺจุปฺปนฺนํ รูปํ ขนฺธา ธาตุ อายตนํ ปจฺจุปฺปนฺนํ รูปํ อตฺถีติ? อามนฺตา. อนาคตํ รูปํ ขนฺธา ธาตุ อายตนํ อนาคตํ รูปํ อตฺถีติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….

อตีตํ รูปํ ขนฺโธ อตีตํ รูปํ นตฺถีติ? อามนฺตา. ปจฺจุปฺปนฺนํ รูปํ ขนฺโธ ปจฺจุปฺปนฺนํ รูปํ นตฺถีติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป… อตีตํ รูปํ อายตนํ…เป… อตีตํ รูปํ ธาตุ…เป… อตีตํ รูปํ ขนฺธา ธาตุ อายตนํ อตีตํ รูปํ นตฺถีติ? อามนฺตา. ปจฺจุปฺปนฺนํ รูปํ ขนฺธา ธาตุ อายตนํ ปจฺจุปฺปนฺนํ รูปํ นตฺถีติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….

อนาคตํ รูปํ ขนฺโธ อนาคตํ รูปํ นตฺถีติ? อามนฺตา. ปจฺจุปฺปนฺนํ รูปํ ขนฺโธ ปจฺจุปฺปนฺนํ รูปํ นตฺถีติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป… อนาคตํ รูปํ อายตนํ…เป… อนาคตํ รูปํ ธาตุ…เป… อนาคตํ รูปํ ขนฺธา ธาตุ อายตนํ อนาคตํ รูปํ นตฺถีติ? อามนฺตา. ปจฺจุปฺปนฺนํ รูปํ ขนฺธา ธาตุ อายตนํ ปจฺจุปฺปนฺนํ รูปํ นตฺถีติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….

อตีตา เวทนา… อตีตา สฺา… อตีตา สงฺขารา… อตีตํ วิฺาณํ ขนฺโธติ? อามนฺตา. อตีตํ วิฺาณํ อตฺถีติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป… อตีตํ วิฺาณํ อายตนํ …เป… อตีตํ วิฺาณํ ธาตุ…เป… อตีตํ วิฺาณํ ขนฺธา ธาตุ อายตนนฺติ? อามนฺตา. อตีตํ วิฺาณํ อตฺถีติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….

อนาคตํ วิฺาณํ ขนฺโธติ? อามนฺตา. อนาคตํ วิฺาณํ อตฺถีติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป… อนาคตํ วิฺาณํ อายตนํ…เป… อนาคตํ วิฺาณํ ธาตุ…เป… อนาคตํ วิฺาณํ ขนฺธา ธาตุ อายตนนฺติ? อามนฺตา. อนาคตํ วิฺาณํ อตฺถีติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….

ปจฺจุปฺปนฺนํ วิฺาณํ ขนฺโธ ปจฺจุปฺปนฺนํ วิฺาณํ อตฺถีติ? อามนฺตา. อตีตํ วิฺาณํ ขนฺโธ อตีตํ วิฺาณํ อตฺถีติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป… ปจฺจุปฺปนฺนํ วิฺาณํ อายตนํ…เป… ปจฺจุปฺปนฺนํ วิฺาณํ ธาตุ…เป… ปจฺจุปฺปนฺนํ วิฺาณํ ขนฺธา ธาตุ อายตนํ ปจฺจุปฺปนฺนํ วิฺาณํ อตฺถีติ? อามนฺตา. อตีตํ วิฺาณํ ขนฺธา ธาตุ อายตนํ อตีตํ วิฺาณํ อตฺถีติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….

ปจฺจุปฺปนฺนํ วิฺาณํ ขนฺโธ ปจฺจุปฺปนฺนํ วิฺาณํ อตฺถีติ? อามนฺตา. อนาคตํ วิฺาณํ ขนฺโธ อนาคตํ วิฺาณํ อตฺถีติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป… ปจฺจุปฺปนฺนํ วิฺาณํ อายตนํ…เป… ปจฺจุปฺปนฺนํ วิฺาณํ ธาตุ…เป… ปจฺจุปฺปนฺนํ วิฺาณํ ขนฺธา ธาตุ อายตนํ ปจฺจุปฺปนฺนํ วิฺาณํ อตฺถีติ? อามนฺตา. อนาคตํ วิฺาณํ ขนฺธา ธาตุ อายตนํ อนาคตํ วิฺาณํ อตฺถีติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….

อตีตํ วิฺาณํ ขนฺโธ อตีตํ วิฺาณํ นตฺถีติ? อามนฺตา. ปจฺจุปฺปนฺนํ วิฺาณํ ขนฺโธ ปจฺจุปฺปนฺนํ วิฺาณํ นตฺถีติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป… อตีตํ วิฺาณํ อายตนํ…เป… อตีตํ วิฺาณํ ธาตุ…เป… อตีตํ วิฺาณํ ขนฺธา ธาตุ อายตนํ อตีตํ วิฺาณํ นตฺถีติ? อามนฺตา. ปจฺจุปฺปนฺนํ วิฺาณํ ขนฺธา ธาตุ อายตนํ ปจฺจุปฺปนฺนํ วิฺาณํ นตฺถีติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป… อนาคตํ วิฺาณํ ขนฺโธ อนาคตํ วิฺาณํ นตฺถีติ? อามนฺตา. ปจฺจุปฺปนฺนํ วิฺาณํ ขนฺโธ ปจฺจุปฺปนฺนํ วิฺาณํ นตฺถีติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป… อนาคตํ วิฺาณํ อายตนํ…เป… อนาคตํ วิฺาณํ ธาตุ…เป… อนาคตํ วิฺาณํ ขนฺธา ธาตุ อายตนํ อนาคตํ วิฺาณํ นตฺถีติ? อามนฺตา. ปจฺจุปฺปนฺนํ วิฺาณํ ขนฺธา ธาตุ อายตนํ ปจฺจุปฺปนฺนํ วิฺาณํ นตฺถีติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….

๒. สุตฺตสาธนํ

๒๙๘. น วตฺตพฺพํ – ‘‘อตีตานาคตา ขนฺธา ธาตุ อายตนํ นตฺถิ เจเต’’ติ? อามนฺตา. นนุ วุตฺตํ ภควตา – ‘‘ตโยเม, ภิกฺขเว, นิรุตฺติปถา อธิวจนปถา ปฺตฺติ…เป… วิฺูหีติ…เป…’’. อตฺเถว สุตฺตนฺโตติ? อามนฺตา. เตน หิ น วตฺตพฺพํ – ‘‘อตีตานาคตา ขนฺธา ธาตุ อายตนํ นตฺถิ เจเต’’ติ.

อตีตานาคตา ขนฺธา ธาตุ อายตนํ นตฺถิ เจเตติ? อามนฺตา. นนุ วุตฺตํ ภควตา – ‘‘ยํ กิฺจิ, ภิกฺขเว, รูปํ อตีตานาคตปจฺจุปฺปนฺนํ อชฺฌตฺตํ วา พหิทฺธา วา โอฬาริกํ วา สุขุมํ วา หีนํ วา ปณีตํ วา ยํ ทูเร สนฺติเก วา, อยํ วุจฺจติ รูปกฺขนฺโธ. ยา กาจิ เวทนา… ยา กาจิ สฺา… เย เกจิ สงฺขารา… ยํ กิฺจิ วิฺาณํ อตีตานาคตปจฺจุปฺปนฺนํ…เป… อยํ วุจฺจติ วิฺาณกฺขนฺโธ’’ติ. อตฺเถว สุตฺตนฺโตติ? อามนฺตา. เตน หิ น วตฺตพฺพํ – ‘‘อตีตานาคตา ขนฺธา ธาตุ อายตนํ นตฺถิ เจเต’’ติ.

อตีตกฺขนฺธาทิกถา นิฏฺิตา.

๗. เอกจฺจํ อตฺถีติกถา

๑. อตีตาทิเอกจฺจกถา

๒๙๙. อตีตํ อตฺถีติ? เอกจฺจํ อตฺถิ, เอกจฺจํ นตฺถีติ. เอกจฺจํ นิรุทฺธํ, เอกจฺจํ น นิรุทฺธํ; เอกจฺจํ วิคตํ, เอกจฺจํ อวิคตํ; เอกจฺจํ อตฺถงฺคตํ, เอกจฺจํ น อตฺถงฺคตํ; เอกจฺจํ อพฺภตฺถงฺคตํ, เอกจฺจํ น อพฺภตฺถงฺคตนฺติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….

อตีตํ เอกจฺจํ อตฺถิ, เอกจฺจํ นตฺถีติ? อามนฺตา. อตีตา อวิปกฺกวิปากา ธมฺมา เอกจฺเจ อตฺถิ, เอกจฺเจ นตฺถีติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป… อตีตํ เอกจฺจํ อตฺถิ, เอกจฺจํ นตฺถีติ? อามนฺตา. อตีตา วิปกฺกวิปากา ธมฺมา เอกจฺเจ อตฺถิ, เอกจฺเจ นตฺถีติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป… อตีตํ เอกจฺจํ อตฺถิ, เอกจฺจํ นตฺถีติ? อามนฺตา. อตีตา อวิปากา ธมฺมา เอกจฺเจ อตฺถิ เอกจฺเจ นตฺถีติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….

อตีตํ เอกจฺจํ อตฺถิ เอกจฺจํ นตฺถีติ? อามนฺตา. กึ อตฺถิ กึ นตฺถีติ? อตีตา อวิปกฺกวิปากา ธมฺมา – เต อตฺถิ; อตีตา วิปกฺกวิปากา ธมฺมา – เต นตฺถีติ. อตีตา อวิปกฺกวิปากา ธมฺมา – เต อตฺถีติ? อามนฺตา. อตีตา วิปกฺกวิปากา ธมฺมา – เต อตฺถีติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป… อตีตา อวิปกฺกวิปากา ธมฺมา – เต อตฺถีติ? อามนฺตา. อตีตา อวิปากา ธมฺมา – เต อตฺถีติ [อตีตา อวิปกฺกวิปากา ธมฺมา เต นตฺถีติ (ก.)]? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….

อตีตา วิปกฺกวิปากา ธมฺมา – เต นตฺถีติ? อามนฺตา. อตีตา อวิปกฺกวิปากา ธมฺมา – เต นตฺถีติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ …เป….

อตีตา อวิปากา [วิปกฺกวิปากา (สฺยา.), อวิปกฺกวิปากา (ก.)] ธมฺมา – เต นตฺถีติ? อามนฺตา. อตีตา อวิปกฺกวิปากา [อวิปากา (สฺยา.)] ธมฺมา – เต นตฺถีติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….

อตีตา อวิปกฺกวิปากา ธมฺมา – เต อตฺถีติ? อามนฺตา. นนุ อตีตา อวิปกฺกวิปากา ธมฺมา นิรุทฺธาติ? อามนฺตา. หฺจิ อตีตา อวิปกฺกวิปากา ธมฺมา นิรุทฺธา, โน จ วต เร วตฺตพฺเพ – ‘‘อตีตา อวิปกฺกวิปากา ธมฺมา – เต [ธมฺมา นิรุทฺธา เต (สฺยา. ก.)] อตฺถี’’ติ.

อตีตา อวิปกฺกวิปากา ธมฺมา นิรุทฺธา – เต อตฺถีติ? อามนฺตา. อตีตา วิปกฺกวิปากา ธมฺมา นิรุทฺธา – เต อตฺถีติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป… อตีตา อวิปกฺกวิปากา ธมฺมา นิรุทฺธา – เต อตฺถีติ? อามนฺตา. อตีตา อวิปากา [อวิปกฺกวิปากา (สี. ก.)] ธมฺมา นิรุทฺธา – เต อตฺถีติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….

อตีตา วิปกฺกวิปากา ธมฺมา นิรุทฺธา – เต นตฺถีติ? อามนฺตา. อตีตา อวิปกฺกวิปากา ธมฺมา นิรุทฺธา – เต นตฺถีติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….

อตีตา อวิปากา [วิปกฺกวิปากา (สฺยา.), อวิปกฺกวิปากา (ก.)] ธมฺมา นิรุทฺธา – เต นตฺถีติ? อามนฺตา. อตีตา อวิปกฺกวิปากา [อวิปากา (สฺยา.)] ธมฺมา นิรุทฺธา – เต นตฺถีติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….

อตีตา อวิปกฺกวิปากา ธมฺมา นิรุทฺธา – เต อตฺถีติ? อามนฺตา. อตีตา วิปกฺกวิปากา ธมฺมา นิรุทฺธา – เต นตฺถีติ? อามนฺตา. อตีตา เอกเทสํ วิปกฺกวิปากา ธมฺมา เอกเทสํ อวิปกฺกวิปากา ธมฺมา นิรุทฺธา – เต เอกจฺเจ อตฺถิ เอกจฺเจ นตฺถีติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….

น วตฺตพฺพํ – ‘‘อตีตา อวิปกฺกวิปากา ธมฺมา – เต อตฺถี’’ติ? อามนฺตา. นนุ อตีตา อวิปกฺกวิปากา ธมฺมา วิปจฺจิสฺสนฺตีติ? อามนฺตา. หฺจิ อตีตา อวิปกฺกวิปากา ธมฺมา วิปจฺจิสฺสนฺติ, เตน วต เร วตฺตพฺเพ – ‘‘อตีตา อวิปกฺกวิปากา ธมฺมา – เต อตฺถี’’ติ.

อตีตา อวิปกฺกวิปากา ธมฺมา วิปจฺจิสฺสนฺตีติ กตฺวา เต อตฺถีติ? อามนฺตา. วิปจฺจิสฺสนฺตีติ กตฺวา ปจฺจุปฺปนฺนาติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป… วิปจฺจิสฺสนฺตีติ กตฺวา ปจฺจุปฺปนฺนาติ? อามนฺตา. ปจฺจุปฺปนฺนา ธมฺมา นิรุชฺฌิสฺสนฺตีติ กตฺวา เต นตฺถีติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….

๒. อนาคตาทิเอกจฺจกถา

๓๐๐. อนาคตํ อตฺถีติ? เอกจฺจํ อตฺถิ, เอกจฺจํ นตฺถีติ. เอกจฺจํ ชาตํ, เอกจฺจํ อชาตํ; เอกจฺจํ สฺชาตํ, เอกจฺจํ อสฺชาตํ; เอกจฺจํ นิพฺพตฺตํ, เอกจฺจํ อนิพฺพตฺตํ; เอกจฺจํ ปาตุภูตํ, เอกจฺจํ อปาตุภูตนฺติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….

อนาคตํ เอกจฺจํ อตฺถิ, เอกจฺจํ นตฺถีติ? อามนฺตา. อนาคตา อุปฺปาทิโน ธมฺมา เอกจฺเจ อตฺถิ, เอกจฺเจ นตฺถีติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป… อนาคตํ เอกจฺจํ อตฺถิ, เอกจฺจํ นตฺถีติ? อามนฺตา. อนาคตา อนุปฺปาทิโน ธมฺมา เอกจฺเจ อตฺถิ, เอกจฺเจ นตฺถีติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….

อนาคตํ เอกจฺจํ อตฺถิ, เอกจฺจํ นตฺถีติ? อามนฺตา. กึ อตฺถิ, กึ นตฺถีติ? อนาคตา อุปฺปาทิโน ธมฺมา – เต อตฺถิ; อนาคตา อนุปฺปาทิโน ธมฺมา – เต นตฺถีติ. อนาคตา อุปฺปาทิโน ธมฺมา – เต อตฺถีติ? อามนฺตา. อนาคตา อนุปฺปาทิโน ธมฺมา – เต อตฺถีติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป… อนาคตา อนุปฺปาทิโน ธมฺมา – เต นตฺถีติ? อามนฺตา. อนาคตา อุปฺปาทิโน ธมฺมา – เต นตฺถีติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….

อนาคตา อุปฺปาทิโน ธมฺมา – เต อตฺถีติ? อามนฺตา. นนุ อนาคตา อุปฺปาทิโน ธมฺมา อชาตาติ? อามนฺตา. หฺจิ อนาคตา อุปฺปาทิโน ธมฺมา อชาตา, โน จ วต เร วตฺตพฺเพ – ‘‘อนาคตา อุปฺปาทิโน ธมฺมา – เต อตฺถี’’ติ.

อนาคตา อุปฺปาทิโน ธมฺมา อชาตา – เต อตฺถีติ? อามนฺตา. อนาคตา อนุปฺปาทิโน ธมฺมา อชาตา – เต อตฺถีติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป… อนาคตา อนุปฺปาทิโน ธมฺมา อชาตา – เต นตฺถีติ? อามนฺตา. อนาคตา อุปฺปาทิโน ธมฺมา อชาตา – เต นตฺถีติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….

น วตฺตพฺพํ – ‘‘อนาคตา อุปฺปาทิโน ธมฺมา – เต อตฺถี’’ติ? อามนฺตา. นนุ อนาคตา อุปฺปาทิโน ธมฺมา อุปฺปชฺชิสฺสนฺตีติ? อามนฺตา. หฺจิ อนาคตา อุปฺปาทิโน ธมฺมา อุปฺปชฺชิสฺสนฺติ, เตน วต เร วตฺตพฺเพ – ‘‘อนาคตา อุปฺปาทิโน ธมฺมา – เต อตฺถี’’ติ.

อนาคตา อุปฺปาทิโน ธมฺมา อุปฺปชฺชิสฺสนฺตีติ กตฺวา เต อตฺถีติ? อามนฺตา. อุปฺปชฺชิสฺสนฺตีติ กตฺวา ปจฺจุปฺปนฺนาติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป… อุปฺปชฺชิสฺสนฺตีติ กตฺวา ปจฺจุปฺปนฺนาติ? อามนฺตา. ปจฺจุปฺปนฺนา ธมฺมา นิรุชฺฌิสฺสนฺตีติ กตฺวา เต นตฺถีติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….

เอกจฺจํ อตฺถีติกถา นิฏฺิตา.

๘. สติปฏฺานกถา

๓๐๑. สพฺเพ ธมฺมา สติปฏฺานาติ? อามนฺตา. สพฺเพ ธมฺมา สติ สตินฺทฺริยํ สติพลํ สมฺมาสติ สติสมฺโพชฺฌงฺโค เอกายนมคฺโค ขยคามี โพธคามี อปจยคามี อนาสวา อสํโยชนิยา อคนฺถนิยา อโนฆนิยา อโยคนิยา อนีวรณิยา อปรามฏฺา อนุปาทานิยา อสํกิเลสิกา, สพฺเพ ธมฺมา พุทฺธานุสฺสติ ธมฺมานุสฺสติ สงฺฆานุสฺสติ สีลานุสฺสติ จาคานุสฺสติ เทวตานุสฺสติ อานาปานสฺสติ มรณานุสฺสติ กายคตาสติ อุปสมานุสฺสตีติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….

สพฺเพ ธมฺมา สติปฏฺานาติ? อามนฺตา. จกฺขายตนํ สติปฏฺานนฺติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป… จกฺขายตนํ สติปฏฺานนฺติ? อามนฺตา. จกฺขายตนํ สติ สตินฺทฺริยํ สติพลํ สมฺมาสติ สติสมฺโพชฺฌงฺโค เอกายนมคฺโค ขยคามี โพธคามี อปจยคามี อนาสวํ อสํโยชนิยํ…เป… อสํกิเลสิกํ, จกฺขายตนํ พุทฺธานุสฺสติ ธมฺมานุสฺสติ สงฺฆานุสฺสติ สีลานุสฺสติ จาคานุสฺสติ เทวตานุสฺสติ อานาปานสฺสติ มรณานุสฺสติ กายคตาสติ อุปสมานุสฺสตีติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป… โสตายตนํ… ฆานายตนํ… ชิวฺหายตนํ… กายายตนํ… รูปายตนํ… สทฺทายตนํ… คนฺธายตนํ… รสายตนํ… โผฏฺพฺพายตนํ… ราโค… โทโส… โมโห… มาโน… ทิฏฺิ… วิจิกิจฺฉา… ถินํ… อุทฺธจฺจํ… อหิริกํ… อโนตฺตปฺปํ สติปฏฺานนฺติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป… อโนตฺตปฺปํ สติปฏฺานนฺติ? อามนฺตา. อโนตฺตปฺปํ สติ สตินฺทฺริยํ สติพลํ สมฺมาสติ…เป… กายคตาสติ อุปสมานุสฺสตีติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….

สติ สติปฏฺานา, สา จ สตีติ? อามนฺตา. จกฺขายตนํ สติปฏฺานํ, ตฺจ สตีติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป… สติ สติปฏฺานา, สา จ สตีติ? อามนฺตา. โสตายตนํ…เป… กายายตนํ… รูปายตนํ…เป… โผฏฺพฺพายตนํ… ราโค… โทโส… โมโห…เป… อโนตฺตปฺปํ สติปฏฺานํ, ตฺจ สตีติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….

จกฺขายตนํ สติปฏฺานํ, ตฺจ น สตีติ? อามนฺตา. สติ สติปฏฺานา, สา จ น สตีติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป… โสตายตนํ…เป… กายายตนํ… รูปายตนํ…เป… โผฏฺพฺพายตนํ… ราโค … โทโส… โมโห…เป… อโนตฺตปฺปํ สติปฏฺานํ, ตฺจ น สตีติ? อามนฺตา. สติ สติปฏฺานา, สา จ น สตีติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….

๓๐๒. น วตฺตพฺพํ – ‘‘สพฺเพ ธมฺมา สติปฏฺานา’’ติ? อามนฺตา. นนุ สพฺเพ ธมฺเม อารพฺภ สติ สนฺติฏฺตีติ? อามนฺตา. หฺจิ สพฺเพ ธมฺเม อารพฺภ สติ สนฺติฏฺตีติ, เตน วต เร วตฺตพฺเพ – ‘‘สพฺเพ ธมฺมา สติปฏฺานา’’ติ.

สพฺพํ ธมฺมํ อารพฺภ สติ สนฺติฏฺตีติ สพฺเพ ธมฺมา สติปฏฺานาติ? อามนฺตา. สพฺพํ ธมฺมํ อารพฺภ ผสฺโส สนฺติฏฺตีติ สพฺเพ ธมฺมา ผสฺสปฏฺานาติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….

สพฺพํ ธมฺมํ อารพฺภ สติ สนฺติฏฺตีติ สพฺเพ ธมฺมา สติปฏฺานาติ? อามนฺตา. สพฺพํ ธมฺมํ อารพฺภ เวทนา สนฺติฏฺติ… สฺา สนฺติฏฺติ… เจตนา สนฺติฏฺติ… จิตฺตํ สนฺติฏฺตีติ สพฺเพ ธมฺมา จิตฺตปฏฺานาติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….

สพฺเพ ธมฺมา สติปฏฺานาติ? อามนฺตา. สพฺเพ สตฺตา อุปฏฺิตสติโน สติยา สมนฺนาคตา สติยา สโมหิตา; สพฺเพสํ สตฺตานํ สติ ปจฺจุปฏฺิตาติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….

๓๐๓. สพฺเพ ธมฺมา สติปฏฺานาติ? อามนฺตา. นนุ วุตฺตํ ภควตา – ‘‘อมตํ เต, ภิกฺขเว, น ปริภุฺชนฺติ เย กายคตาสตึ น ปริภุฺชนฺติ. อมตํ เต, ภิกฺขเว, ปริภุฺชนฺติ เย กายคตาสตึ ปริภุฺชนฺตี’’ติ [อ. นิ. ๑.๖๐๐]. อตฺเถว สุตฺตนฺโตติ? อามนฺตา. สพฺเพ สตฺตา กายคตาสตึ ปริภุฺชนฺติ ปฏิลภนฺติ อาเสวนฺติ ภาเวนฺติ พหุลีกโรนฺตีติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….

สพฺเพ ธมฺมา สติปฏฺานาติ? อามนฺตา. นนุ วุตฺตํ ภควตา – ‘‘เอกายโน อยํ, ภิกฺขเว, มคฺโค สตฺตานํ วิสุทฺธิยา โสกปริเทวานํ สมติกฺกมาย ทุกฺขโทมนสฺสานํ อตฺถงฺคมาย ายสฺส อธิคมาย นิพฺพานสฺส สจฺฉิกิริยาย ยทิทํ จตฺตาโร สติปฏฺานา’’ติ [ที. นิ. ๒.๓๗๓; ม. นิ. ๑.๑๐๖; สํ. นิ. ๕.๓๖๗]! อตฺเถว สุตฺตนฺโตติ? อามนฺตา? สพฺเพ ธมฺมา เอกายนมคฺโคติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….

สพฺเพ ธมฺมา สติปฏฺานาติ? อามนฺตา. นนุ วุตฺตํ ภควตา – ‘‘รฺโ, ภิกฺขเว, จกฺกวตฺติสฺส ปาตุภาวา สตฺตนฺนํ รตนานํ ปาตุภาโว โหติ. กตเมสํ สตฺตนฺนํ? จกฺกรตนสฺส ปาตุภาโว โหติ, หตฺถิรตนสฺส ปาตุภาโว โหติ, อสฺสรตนสฺส… มณิรตนสฺส… อิตฺถิรตนสฺส … คหปติรตนสฺส… ปริณายกรตนสฺส ปาตุภาโว โหติ. รฺโ, ภิกฺขเว, จกฺกวตฺติสฺส ปาตุภาวา อิเมสํ สตฺตนฺนํ รตนานํ ปาตุภาโว โหติ.

‘‘ตถาคตสฺส, ภิกฺขเว, ปาตุภาวา อรหโต สมฺมาสมฺพุทฺธสฺส สตฺตนฺนํ โพชฺฌงฺครตนานํ ปาตุภาโว โหติ. กตเมสํ สตฺตนฺนํ? สติสมฺโพชฺฌงฺครตนสฺส ปาตุภาโว โหติ, ธมฺมวิจยสมฺโพชฺฌงฺครตนสฺส ปาตุภาโว โหติ, วีริยสมฺโพชฺฌงฺครตนสฺส ปาตุภาโว โหติ, ปีติสมฺโพชฺฌงฺครตนสฺส ปาตุภาโว โหติ, ปสฺสทฺธิสมฺโพชฺฌงฺครตนสฺส ปาตุภาโว โหติ, สมาธิสมฺโพชฺฌงฺครตนสฺส ปาตุภาโว โหติ, อุเปกฺขาสมฺโพชฺฌงฺครตนสฺส ปาตุภาโว โหติ. ตถาคตสฺส, ภิกฺขเว, ปาตุภาวา อรหโต สมฺมาสมฺพุทฺธสฺส อิเมสํ สตฺตนฺนํ โพชฺฌงฺครตนานํ ปาตุภาโว โหตี’’ติ [สํ. นิ. ๕.๒๒๓]. อตฺเถว สุตฺตนฺโตติ? อามนฺตา. ตถาคตสฺส ปาตุภาวา อรหโต สมฺมาสมฺพุทฺธสฺส สพฺเพ ธมฺมา สติสมฺโพชฺฌงฺครตนาว โหนฺตีติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป… สพฺเพ ธมฺมา สติปฏฺานาติ? อามนฺตา. สพฺเพ ธมฺมา สมฺมปฺปธานา… อิทฺธิปาทา… อินฺทฺริยา… พลา… โพชฺฌงฺคาติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….

สติปฏฺานกถา นิฏฺิตา.

๙. เหวตฺถิกถา

๓๐๔. อตีตํ อตฺถีติ? เหวตฺถิ, เหว นตฺถีติ. เสวตฺถิ, เสว นตฺถีติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป… เสวตฺถิ, เสว นตฺถีติ? อามนฺตา. อตฺถฏฺโ นตฺถฏฺโ, นตฺถฏฺโ อตฺถฏฺโ, อตฺถิภาโว นตฺถิภาโว, นตฺถิภาโว อตฺถิภาโว, อตฺถีติ วา นตฺถีติ วา, นตฺถีติ วา อตฺถีติ วา เอเสเส เอกฏฺเ สเม สมภาเค ตชฺชาเตติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….

อนาคตํ อตฺถีติ? เหวตฺถิ, เหว นตฺถีติ. เสวตฺถิ, เสว นตฺถีติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป… เสวตฺถิ, เสว นตฺถีติ? อามนฺตา. อตฺถฏฺโ นตฺถฏฺโ, นตฺถฏฺโ อตฺถฏฺโ, อตฺถิภาโว นตฺถิภาโว, นตฺถิภาโว อตฺถิภาโว, อตฺถีติ วา นตฺถีติ วา, นตฺถีติ วา อตฺถีติ วา เอเสเส เอกฏฺเ สเม สมภาเค ตชฺชาเตติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….

ปจฺจุปฺปนฺนํ อตฺถีติ? เหวตฺถิ, เหว นตฺถีติ. เสวตฺถิ, เสว นตฺถีติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป… เสวตฺถิ, เสว นตฺถีติ? อามนฺตา. อตฺถฏฺโ นตฺถฏฺโ…เป… สเม สมภาเค ตชฺชาเตติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….

๓๐๕. อตีตํ เหวตฺถิ, เหว นตฺถีติ? อามนฺตา. กินฺตตฺถิ, กินฺติ นตฺถีติ? อตีตํ อตีตนฺติ เหวตฺถิ, อตีตํ อนาคตนฺติ เหว นตฺถิ, อตีตํ ปจฺจุปฺปนฺนนฺติ เหว นตฺถีติ. เสวตฺถิ, เสว นตฺถีติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป… เสวตฺถิ, เสว นตฺถีติ? อามนฺตา. อตฺถฏฺโ นตฺถฏฺโ, นตฺถฏฺโ อตฺถฏฺโ, อตฺถิภาโว นตฺถิภาโว, นตฺถิภาโว อตฺถิภาโว, อตฺถีติ วา นตฺถีติ วา, นตฺถีติ วา อตฺถีติ วา เอเสเส เอกฏฺเ สเม สมภาเค ตชฺชาเตติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….

อนาคตํ เหวตฺถิ, เหว นตฺถีติ? อามนฺตา. กินฺตตฺถิ, กินฺติ นตฺถีติ? อนาคตํ อนาคตนฺติ เหวตฺถิ, อนาคตํ อตีตนฺติ เหว นตฺถิ, อนาคตํ ปจฺจุปฺปนฺนนฺติ เหว นตฺถีติ. เสวตฺถิ, เสว นตฺถีติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป… เสวตฺถิ, เสว นตฺถีติ? อามนฺตา. อตฺถฏฺโ นตฺถฏฺโ, นตฺถฏฺโ อตฺถฏฺโ…เป… สเม สมภาเค ตชฺชาเตติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….

ปจฺจุปฺปนฺนํ เหวตฺถิ, เหว นตฺถีติ? อามนฺตา. กินฺตตฺถิ, กินฺติ นตฺถีติ? ปจฺจุปฺปนฺนํ ปจฺจุปฺปนฺนนฺติ เหวตฺถิ, ปจฺจุปฺปนฺนํ อตีตนฺติ เหว นตฺถิ, ปจฺจุปฺปนฺนํ อนาคตนฺติ เหว นตฺถีติ. เสวตฺถิ, เสว นตฺถีติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป… เสวตฺถิ, เสว นตฺถีติ? อามนฺตา. อตฺถฏฺโ นตฺถฏฺโ…เป… สเม สมภาเค ตชฺชาเตติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….

น วตฺตพฺพํ – ‘‘อตีตํ เหวตฺถิ, เหว นตฺถิ; อนาคตํ เหวตฺถิ, เหว นตฺถิ; ปจฺจุปฺปนฺนํ เหวตฺถิ, เหว นตฺถี’’ติ? อามนฺตา. อตีตํ อนาคตนฺติ เหวตฺถิ, อตีตํ ปจฺจุปฺปนฺนนฺติ เหวตฺถิ, อนาคตํ อตีตนฺติ เหวตฺถิ, อนาคตํ ปจฺจุปฺปนฺนนฺติ เหวตฺถิ, ปจฺจุปฺปนฺนํ อตีตนฺติ เหวตฺถิ, ปจฺจุปฺปนฺนํ อนาคตนฺติ เหวตฺถีติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ.…เป…. เตน หิ อตีตํ เหวตฺถิ เหว นตฺถิ, อนาคตํ เหวตฺถิ เหว นตฺถิ, ปจฺจุปฺปนฺนํ เหวตฺถิ, เหว นตฺถีติ.

๓๐๖. รูปํ อตฺถีติ? เหวตฺถิ, เหว นตฺถีติ. เสวตฺถิ, เสว นตฺถีติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป… เสวตฺถิ, เสว นตฺถีติ? อามนฺตา. อตฺถฏฺโ นตฺถฏฺโ, นตฺถฏฺโ อตฺถฏฺโ, อตฺถิภาโว นตฺถิภาโว, นตฺถิภาโว อตฺถิภาโว, อตฺถีติ วา นตฺถีติ วา, นตฺถีติ วา อตฺถีติ วา เอเสเส เอกฏฺเ สเม สมภาเค ตชฺชาเตติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….

เวทนา… สฺา… สงฺขารา… วิฺาณํ อตฺถีติ? เหวตฺถิ, เหว นตฺถีติ. เสวตฺถิ, เสว นตฺถีติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป… เสวตฺถิ, เสว นตฺถีติ? อามนฺตา. อตฺถฏฺโ นตฺถฏฺโ…เป… สเม สมภาเค ตชฺชาเตติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….

รูปํ เหวตฺถิ, เหว นตฺถีติ? อามนฺตา. กินฺตตฺถิ, กินฺติ นตฺถีติ? รูปํ รูปนฺติ เหวตฺถิ, รูปํ เวทนาติ เหวํ นตฺถิ…เป… รูปํ สฺาติ เหว นตฺถิ…เป… รูปํ สงฺขาราติ เหว นตฺถิ…เป… รูปํ วิฺาณนฺติ เหว นตฺถีติ. เสวตฺถิ, เสว นตฺถีติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป… เสวตฺถิ, เสว นตฺถีติ? อามนฺตา. อตฺถฏฺโ นตฺถฏฺโ…เป… สเม สมภาเค ตชฺชาเตติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….

เวทนา… สฺา… สงฺขารา… วิฺาณํ เหวตฺถิ, เหว นตฺถีติ? อามนฺตา. กินฺตตฺถิ, กินฺติ นตฺถีติ? วิฺาณํ วิฺาณนฺติ เหวตฺถิ. วิฺาณํ รูปนฺติ เหว นตฺถิ…เป… วิฺาณํ เวทนาติ เหว นตฺถิ…เป… วิฺาณํ สฺาติ เหว นตฺถิ…เป… วิฺาณํ สงฺขาราติ เหว นตฺถีติ. เสวตฺถิ, เสว นตฺถีติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป… เสวตฺถิ, เสว นตฺถีติ? อามนฺตา. อตฺถฏฺโ นตฺถฏฺโ…เป… สเม สมภาเค ตชฺชาเตติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….

น วตฺตพฺพํ – ‘‘รูปํ เหวตฺถิ, เหว นตฺถีติ; เวทนา… สฺา… สงฺขารา… วิฺาณํ เหวตฺถิ, เหว นตฺถีติ? อามนฺตา. รูปํ เวทนาติ เหวตฺถิ…เป… รูปํ สฺาติ เหวตฺถิ…เป… รูปํ สงฺขาราติ เหวตฺถิ…เป… รูปํ วิฺาณนฺติ เหวตฺถิ… เวทนา… สฺา … สงฺขารา… วิฺาณํ รูปนฺติ เหวตฺถิ… วิฺาณํ เวทนาติ เหวตฺถิ… วิฺาณํ สฺาติ เหวตฺถิ… วิฺาณํ สงฺขาราติ เหวตฺถีติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป… เตน หิ รูปํ เหวตฺถิ, เหว นตฺถิ; เวทนา… สฺา… สงฺขารา… วิฺาณํ เหวตฺถิ, เหว นตฺถีติ.

เหวตฺถิกถา นิฏฺิตา.

ตสฺสุทฺทานํ –

อุปลพฺโภ ปริหานิ, พฺรหฺมจริยวาโส โอธิโส;

ปริฺา กามราคปฺปหานํ, สพฺพตฺถิวาโท อายตนํ;

อตีตานาคโต สุภงฺโค [อตีตานาคเตสุ ภาโค (สฺยา.)], สพฺเพ ธมฺมา สติปฏฺานา.

เหวตฺถิ เหว นตฺถีติ.

ปมวคฺโค

มหาวคฺโค.

๒. ทุติยวคฺโค

(๑๐) ๑. ปรูปหารกถา

๓๐๗. อตฺถิ อรหโต อสุจิ สุกฺกวิสฺสฏฺีติ? อามนฺตา. อตฺถิ อรหโต ราโค กามราโค กามราคปริยุฏฺานํ กามราคสํโยชนํ กาโมโฆ กามโยโค กามจฺฉนฺทนีวรณนฺติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….

นตฺถิ อรหโต ราโค กามราโค กามราคปริยุฏฺานํ กามราคสํโยชนํ กาโมโฆ กามโยโค กามจฺฉนฺทนีวรณนฺติ? อามนฺตา. หฺจิ นตฺถิ อรหโต ราโค กามราโค กามราคปริยุฏฺานํ กามราคสํโยชนํ กาโมโฆ กามโยโค กามจฺฉนฺทนีวรณํ, โน จ วต เร วตฺตพฺเพ – ‘‘อตฺถิ อรหโต อสุจิ สุกฺกวิสฺสฏฺี’’ติ.

อตฺถิ ปุถุชฺชนสฺส อสุจิ สุกฺกวิสฺสฏฺิ, อตฺถิ ตสฺส ราโค กามราโค กามราคปริยุฏฺานํ กามราคสํโยชนํ กาโมโฆ กามโยโค กามจฺฉนฺทนีวรณนฺติ? อามนฺตา. อตฺถิ อรหโต อสุจิ สุกฺกวิสฺสฏฺิ, อตฺถิ ตสฺส ราโค กามราโค กามราคปริยุฏฺานํ…เป… กามจฺฉนฺทนีวรณนฺติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….

อตฺถิ อรหโต อสุจิ สุกฺกวิสฺสฏฺิ, นตฺถิ ตสฺส ราโค กามราโค กามราคปริยุฏฺานํ…เป… กามจฺฉนฺทนีวรณนฺติ? อามนฺตา. อตฺถิ ปุถุชฺชนสฺส อสุจิ สุกฺกวิสฺสฏฺิ, นตฺถิ ตสฺส ราโค กามราโค กามราคปริยุฏฺานํ…เป… กามจฺฉนฺทนีวรณนฺติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….

อตฺถิ อรหโต อสุจิ สุกฺกวิสฺสฏฺีติ? อามนฺตา. เกนฏฺเนาติ? หนฺท หิ มารกายิกา เทวตา อรหโต อสุจึ สุกฺกวิสฺสฏฺึ อุปสํหรนฺตีติ.

มารกายิกา เทวตา อรหโต อสุจึ สุกฺกวิสฺสฏฺึ อุปสํหรนฺตีติ? อามนฺตา. อตฺถิ มารกายิกานํ เทวตานํ อสุจิ สุกฺกวิสฺสฏฺีติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….

นตฺถิ มารกายิกานํ เทวตานํ อสุจิ สุกฺกวิสฺสฏฺีติ? อามนฺตา. หฺจิ นตฺถิ มารกายิกานํ เทวตานํ อสุจิ สุกฺกวิสฺสฏฺิ, โน จ วต เร วตฺตพฺเพ – ‘‘มารกายิกา เทวตา อรหโต อสุจึ สุกฺกวิสฺสฏฺึ อุปสํหรนฺตี’’ติ.

มารกายิกา เทวตา อรหโต อสุจึ สุกฺกวิสฺสฏฺึ อุปสํหรนฺตีติ? อามนฺตา. มารกายิกา เทวตา อตฺตโน อสุจึ สุกฺกวิสฺสฏฺึ อุปสํหรนฺติ, อฺเสํ อสุจึ สุกฺกวิสฺสฏฺึ อุปสํหรนฺติ, ตสฺส อสุจึ สุกฺกวิสฺสฏฺึ อุปสํหรนฺตีติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….

มารกายิกา เทวตา เนว อตฺตโน น อฺเสํ น ตสฺส อสุจึ สุกฺกวิสฺสฏฺึ อุปสํหรนฺตีติ? อามนฺตา. หฺจิ มารกายิกา เทวตา เนว อตฺตโน น อฺเสํ น ตสฺส อสุจึ สุกฺกวิสฺสฏฺึ อุปสํหรนฺติ, โน จ วต เร วตฺตพฺเพ – ‘‘มารกายิกา เทวตา อรหโต อสุจึ สุกฺกวิสฺสฏฺึ อุปสํหรนฺตี’’ติ.

มารกายิกา เทวตา อรหโต อสุจึ สุกฺกวิสฺสฏฺึ อุปสํหรนฺตีติ? อามนฺตา. โลมกูเปหิ อุปสํหรนฺตีติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….

๓๐๘. มารกายิกา เทวตา อรหโต อสุจึ สุกฺกวิสฺสฏฺึ อุปสํหรนฺตีติ? อามนฺตา. กึ การณาติ? หนฺท หิ วิมตึ คาหยิสฺสามาติ. อตฺถิ อรหโต วิมตีติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….

อตฺถิ อรหโต วิมตีติ? อามนฺตา. อตฺถิ อรหโต สตฺถริ วิมติ, ธมฺเม วิมติ, สงฺเฆ วิมติ, สิกฺขาย วิมติ, ปุพฺพนฺเต วิมติ, อปรนฺเต วิมติ, ปุพฺพนฺตาปรนฺเต วิมติ, อิทปฺปจฺจยตาปฏิจฺจสมุปฺปนฺเนสุ ธมฺเมสุ วิมตีติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….

นตฺถิ อรหโต สตฺถริ วิมติ, ธมฺเม วิมติ, สงฺเฆ วิมติ, สิกฺขาย วิมติ, ปุพฺพนฺเต วิมติ, อปรนฺเต วิมติ, ปุพฺพนฺตาปรนฺเต วิมติ, อิทปฺปจฺจยตาปฏิจฺจสมุปฺปนฺเนสุ ธมฺเมสุ วิมตีติ? อามนฺตา. หฺจิ นตฺถิ อรหโต สตฺถริ วิมติ…เป… อิทปฺปจฺจยตาปฏิจฺจสมุปฺปนฺเนสุ ธมฺเมสุ วิมติ, โน จ วต เร วตฺตพฺเพ – ‘‘อตฺถิ อรหโต วิมตี’’ติ.

อตฺถิ ปุถุชฺชนสฺส วิมติ, อตฺถิ ตสฺส สตฺถริ วิมติ…เป… อิทปฺปจฺจยตาปฏิจฺจสมุปฺปนฺเนสุ ธมฺเมสุ วิมตีติ? อามนฺตา. อตฺถิ อรหโต วิมติ, อตฺถิ ตสฺส สตฺถริ วิมติ…เป… อิทปฺปจฺจยตาปฏิจฺจสมุปฺปนฺเนสุ ธมฺเมสุ วิมตีติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….

อตฺถิ อรหโต วิมติ, นตฺถิ ตสฺส สตฺถริ วิมติ…เป… อิทปฺปจฺจยตาปฏิจฺจสมุปฺปนฺเนสุ ธมฺเมสุ วิมตีติ? อามนฺตา. อตฺถิ ปุถุชฺชนสฺส วิมติ, นตฺถิ ตสฺส สตฺถริ วิมติ…เป… อิทปฺปจฺจยตาปฏิจฺจสมุปฺปนฺเนสุ ธมฺเมสุ วิมตีติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….

อตฺถิ อรหโต อสุจิ สุกฺกวิสฺสฏฺีติ? อามนฺตา. อรหโต อสุจิ สุกฺกวิสฺสฏฺิ กิสฺส นิสฺสนฺโทติ? อสิตปีตขายิตสายิตสฺส นิสฺสนฺโทติ. อรหโต อสุจิ สุกฺกวิสฺสฏฺิ อสิตปีตขายิตสายิตสฺส นิสฺสนฺโทติ? อามนฺตา. เย เกจิ อสนฺติ ปิวนฺติ ขาทนฺติ สายนฺติ, สพฺเพสํเยว อตฺถิ อสุจิ สุกฺกวิสฺสฏฺีติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….

เย เกจิ อสนฺติ ปิวนฺติ ขาทนฺติ สายนฺติ, สพฺเพสํเยว อตฺถิ อสุจิ สุกฺกวิสฺสฏฺีติ? อามนฺตา. ทารกา อสนฺติ ปิวนฺติ ขาทนฺติ สายนฺติ, อตฺถิ ทารกานํ อสุจิ สุกฺกวิสฺสฏฺีติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ.

ปณฺฑกา อสนฺติ ปิวนฺติ ขาทนฺติ สายนฺติ, อตฺถิ ปณฺฑกานํ อสุจิ สุกฺกวิสฺสฏฺีติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….

เทวา อสนฺติ ปิวนฺติ ขาทนฺติ สายนฺติ, อตฺถิ เทวตานํ อสุจิ สุกฺกวิสฺสฏฺีติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….

๓๐๙. อรหโต อสุจิ สุกฺกวิสฺสฏฺิ อสิตปีตขายิตสายิตสฺส นิสฺสนฺโทติ? อามนฺตา. อตฺถิ ตสฺส อาสโยติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….

อรหโต อุจฺจารปสฺสาโว อสิตปีตขายิตสายิตสฺส นิสฺสนฺโท, อตฺถิ ตสฺส อาสโยติ? อามนฺตา. อรหโต อสุจิ สุกฺกวิสฺสฏฺิ อสิตปีตขายิตสายิตสฺส นิสฺสนฺโท, อตฺถิ ตสฺส อาสโยติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….

อรหโต อสุจิ สุกฺกวิสฺสฏฺิ อสิตปีตขายิตสายิตสฺส นิสฺสนฺโท, นตฺถิ ตสฺส อาสโยติ? อามนฺตา. อรหโต อุจฺจารปสฺสาโว อสิตปีตขายิตสายิตสฺส นิสฺสนฺโท, นตฺถิ ตสฺส อาสโยติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….

๓๑๐. อตฺถิ อรหโต อสุจิ สุกฺกวิสฺสฏฺีติ? อามนฺตา. อรหา เมถุนํ ธมฺมํ ปฏิเสเวยฺย, เมถุนํ อุปฺปาเทยฺย [เมถุนํ ธมฺมํ อุปฺปาเทยฺย (สี. สฺยา.)], ปุตฺตสมฺพาธสยนํ อชฺฌาวเสยฺย, กาสิกจนฺทนํ ปจฺจนุภเวยฺย, มาลาคนฺธวิเลปนํ ธาเรยฺย, ชาตรูปรชตํ สาทิเยยฺยาติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ.

อตฺถิ ปุถุชฺชนสฺส อสุจิ สุกฺกวิสฺสฏฺิ, ปุถุชฺชโน เมถุนํ ธมฺมํ ปฏิเสเวยฺย, เมถุนํ อุปฺปาเทยฺย, ปุตฺตสมฺพาธสยนํ อชฺฌาวเสยฺย, กาสิกจนฺทนํ ปจฺจนุภเวยฺย, มาลาคนฺธวิเลปนํ ธาเรยฺย, ชาตรูปรชตํ สาทิเยยฺยาติ? อามนฺตา. อตฺถิ อรหโต อสุจิ สุกฺกวิสฺสฏฺิ, อรหา เมถุนํ ธมฺมํ ปฏิเสเวยฺย, เมถุนํ อุปฺปาเทยฺย, ปุตฺตสมฺพาธสยนํ อชฺฌาวเสยฺย, กาสิกจนฺทนํ ปจฺจนุภเวยฺย, มาลาคนฺธวิเลปนํ ธาเรยฺย, ชาตรูปรชตํ สาทิเยยฺยาติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….

อตฺถิ อรหโต อสุจิ สุกฺกวิสฺสฏฺิ, น จ อรหา เมถุนํ ธมฺมํ ปฏิเสเวยฺย, เมถุนํ อุปฺปาเทยฺย, ปุตฺตสมฺพาธสยนํ อชฺฌาวเสยฺย, กาสิกจนฺทนํ ปจฺจนุภเวยฺย, มาลาคนฺธวิเลปนํ ธาเรยฺย, ชาตรูปรชตํ สาทิเยยฺยาติ? อามนฺตา. อตฺถิ ปุถุชฺชนสฺส อสุจิ สุกฺกวิสฺสฏฺิ, น จ ปุถุชฺชโน เมถุนํ ธมฺมํ ปฏิเสเวยฺย, เมถุนํ อุปฺปาเทยฺย, ปุตฺตสมฺพาธสยนํ อชฺฌาวเสยฺย, กาสิกจนฺทนํ ปจฺจนุภเวยฺย, มาลาคนฺธวิเลปนํ ธาเรยฺย, ชาตรูปรชตํ สาทิเยยฺยาติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ.

อตฺถิ อรหโต อสุจิ สุกฺกวิสฺสฏฺีติ? อามนฺตา. นนุ อรหโต ราโค ปหีโน อุจฺฉินฺนมูโล ตาลาวตฺถุกโต อนภาวงฺกโต อายตึ อนุปฺปาทธมฺโมติ? อามนฺตา. หฺจิ อรหโต ราโค ปหีโน อุจฺฉินฺนมูโล ตาลาวตฺถุกโต อนภาวงฺกโต อายตึ อนุปฺปาทธมฺโม, โน จ วต เร วตฺตพฺเพ – ‘‘อตฺถิ อรหโต อสุจิ สุกฺกวิสฺสฏฺี’’ติ.

อตฺถิ อรหโต อสุจิ สุกฺกวิสฺสฏฺีติ? อามนฺตา. นนุ อรหโต โทโส ปหีโน…เป… โมโห ปหีโน… มาโน ปหีโน… ทิฏฺิ ปหีนา… วิจิกิจฺฉา ปหีนา… ถินํ ปหีนํ… อุทฺธจฺจํ ปหีนํ… อหิริกํ ปหีนํ…เป… อโนตฺตปฺปํ ปหีนํ อุจฺฉินฺนมูลํ ตาลาวตฺถุกตํ อนภาวงฺกตํ อายตึ อนุปฺปาทธมฺมนฺติ? อามนฺตา. หฺจิ อรหโต อโนตฺตปฺปํ ปหีนํ อุจฺฉินฺนมูลํ ตาลาวตฺถุกตํ อนภาวงฺกตํ อายตึ อนุปฺปาทธมฺมํ, โน จ วต เร วตฺตพฺเพ – ‘‘อตฺถิ อรหโต อสุจิ สุกฺกวิสฺสฏฺี’’ติ.

๓๑๑. อตฺถิ อรหโต อสุจิ สุกฺกวิสฺสฏฺีติ? อามนฺตา. นนุ อรหโต ราคปฺปหานาย มคฺโค ภาวิโตติ? อามนฺตา. หฺจิ อรหโต ราคปฺปหานาย มคฺโค ภาวิโต, โน จ วต เร วตฺตพฺเพ – ‘‘อตฺถิ อรหโต อสุจิ สุกฺกวิสฺสฏฺี’’ติ.

อตฺถิ อรหโต อสุจิ สุกฺกวิสฺสฏฺีติ? อามนฺตา. นนุ อรหโต ราคปฺปหานาย สติปฏฺานา ภาวิตา…เป… สมฺมปฺปธานา ภาวิตา… อิทฺธิปาทา ภาวิตา… อินฺทฺริยา ภาวิตา… พลา ภาวิตา…เป… โพชฺฌงฺคา ภาวิตาติ? อามนฺตา. หฺจิ อรหโต ราคปฺปหานาย โพชฺฌงฺคา ภาวิตา, โน จ วต เร วตฺตพฺเพ – ‘‘อตฺถิ อรหโต อสุจิ สุกฺกวิสฺสฏฺี’’ติ.

อตฺถิ อรหโต อสุจิ สุกฺกวิสฺสฏฺีติ? อามนฺตา. นนุ อรหโต โทสปฺปหานาย…เป… โมหปฺปหานาย…เป… อโนตฺตปฺปปหานาย มคฺโค ภาวิโต…เป… โพชฺฌงฺคา ภาวิตาติ? อามนฺตา. หฺจิ อรหโต อโนตฺตปฺปปหานาย โพชฺฌงฺคา ภาวิตา, โน จ วต เร วตฺตพฺเพ – ‘‘อตฺถิ อรหโต อสุจิ สุกฺกวิสฺสฏฺี’’ติ.

อตฺถิ อรหโต อสุจิ สุกฺกวิสฺสฏฺีติ? อามนฺตา. นนุ อรหา วีตราโค วีตโทโส วีตโมโห กตกรณีโย โอหิตภาโร อนุปฺปตฺตสทตฺโถ ปริกฺขีณภวสํโยชโน สมฺมทฺาวิมุตฺโต อุกฺขิตฺตปลิโฆ สงฺกิณฺณปริโข อพฺพูฬฺเหสิโก นิรคฺคโฬ อริโย ปนฺนทฺธโช ปนฺนภาโร วิสฺุตฺโต สุวิชิตวิชโย, ทุกฺขํ ตสฺส ปริฺาตํ, สมุทโย ปหีโน, นิโรโธ สจฺฉิกโต, มคฺโค ภาวิโต, อภิฺเยฺยํ อภิฺาตํ, ปริฺเยฺยํ ปริฺาตํ, ปหาตพฺพํ ปหีนํ, ภาเวตพฺพํ ภาวิตํ, สจฺฉิกาตพฺพํ สจฺฉิกตนฺติ? อามนฺตา. หฺจิ อรหา วีตราโค วีตโทโส วีตโมโห กตกรณีโย…เป… สจฺฉิกาตพฺพํ สจฺฉิกตํ, โน จ วต เร วตฺตพฺเพ – ‘‘อตฺถิ อรหโต อสุจิ สุกฺกวิสฺสฏฺี’’ติ.

๓๑๒. อตฺถิ อรหโต อสุจิ สุกฺกวิสฺสฏฺีติ? สธมฺมกุสลสฺส อรหโต อตฺถิ อสุจิ สุกฺกวิสฺสฏฺิ, ปรธมฺมกุสลสฺส อรหโต นตฺถิ อสุจิ สุกฺกวิสฺสฏฺีติ. สธมฺมกุสลสฺส อรหโต อตฺถิ อสุจิ สุกฺกวิสฺสฏฺีติ? อามนฺตา. ปรธมฺมกุสลสฺส อรหโต อตฺถิ อสุจิ สุกฺกวิสฺสฏฺีติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….

ปรธมฺมกุสลสฺส อรหโต นตฺถิ อสุจิ สุกฺกวิสฺสฏฺีติ? อามนฺตา. สธมฺมกุสลสฺส อรหโต นตฺถิ อสุจิ สุกฺกวิสฺสฏฺีติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….

สธมฺมกุสลสฺส อรหโต ราโค ปหีโน, อตฺถิ ตสฺส อสุจิ สุกฺกวิสฺสฏฺีติ? อามนฺตา. ปรธมฺมกุสลสฺส อรหโต ราโค ปหีโน, อตฺถิ ตสฺส อสุจิ สุกฺกวิสฺสฏฺีติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….

สธมฺมกุสลสฺส อรหโต โทโส ปหีโน…เป… โมโห ปหีโน…เป… อโนตฺตปฺปํ ปหีนํ, อตฺถิ ตสฺส อสุจิ สุกฺกวิสฺสฏฺีติ? อามนฺตา. ปรธมฺมกุสลสฺส อรหโต อโนตฺตปฺปํ ปหีนํ, อตฺถิ ตสฺส อสุจิ สุกฺกวิสฺสฏฺีติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….

สธมฺมกุสลสฺส อรหโต ราคปฺปหานาย มคฺโค ภาวิโต…เป… โพชฺฌงฺคา ภาวิตา…เป… โทสปฺปหานาย…เป… โมหปฺปหานาย…เป… อโนตฺตปฺปปหานาย มคฺโค ภาวิโต…เป… โพชฺฌงฺคา ภาวิตา, อตฺถิ ตสฺส อสุจิ สุกฺกวิสฺสฏฺีติ? อามนฺตา. ปรธมฺมกุสลสฺส อรหโต อโนตฺตปฺปปหานาย โพชฺฌงฺคา ภาวิตา, อตฺถิ ตสฺส อสุจิ สุกฺกวิสฺสฏฺีติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….

สธมฺมกุสโล อรหา วีตราโค วีตโทโส วีตโมโห…เป… สจฺฉิกาตพฺพํ สจฺฉิกตํ, อตฺถิ ตสฺส อสุจิ สุกฺกวิสฺสฏฺีติ? อามนฺตา. ปรธมฺมกุสโล อรหา วีตราโค วีตโทโส วีตโมโห…เป… สจฺฉิกาตพฺพํ สจฺฉิกตํ, อตฺถิ ตสฺส อสุจิ สุกฺกวิสฺสฏฺีติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….

ปรธมฺมกุสลสฺส อรหโต ราโค ปหีโน, นตฺถิ ตสฺส อสุจิ สุกฺกวิสฺสฏฺีติ? อามนฺตา. สธมฺมกุสลสฺส อรหโต ราโค ปหีโน, นตฺถิ ตสฺส อสุจิ สุกฺกวิสฺสฏฺีติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….

ปรธมฺมกุสลสฺส อรหโต โทโส ปหีโน…เป… โมโห ปหีโน…เป… อโนตฺตปฺปํ ปหีนํ, นตฺถิ ตสฺส อสุจิ สุกฺกวิสฺสฏฺีติ? อามนฺตา. สธมฺมกุสลสฺส อรหโต อโนตฺตปฺปํ ปหีนํ, นตฺถิ ตสฺส อสุจิ สุกฺกวิสฺสฏฺีติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….

ปรธมฺมกุสลสฺส อรหโต ราคปฺปหานาย มคฺโค ภาวิโต…เป… โพชฺฌงฺคา ภาวิตา…เป… โทสปฺปหานาย…เป… โมหปฺปหานาย…เป… อโนตฺตปฺปปหานาย มคฺโค ภาวิโต…เป… โพชฺฌงฺคา ภาวิตา, นตฺถิ ตสฺส อสุจิ สุกฺกวิสฺสฏฺีติ? อามนฺตา. สธมฺมกุสลสฺส อรหโต อโนตฺตปฺปปหานาย โพชฺฌงฺคา ภาวิตา, นตฺถิ ตสฺส อสุจิ สุกฺกวิสฺสฏฺีติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….

ปรธมฺมกุสโล อรหา วีตราโค วีตโทโส วีตโมโห…เป… สจฺฉิกาตพฺพํ สจฺฉิกตํ, นตฺถิ ตสฺส อสุจิ สุกฺกวิสฺสฏฺีติ? อามนฺตา. สธมฺมกุสโล อรหา วีตราโค วีตโทโส วีตโมโห…เป… สจฺฉิกาตพฺพํ สจฺฉิกตํ, นตฺถิ ตสฺส อสุจิ สุกฺกวิสฺสฏฺีติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….

๓๑๓. อตฺถิ อรหโต อสุจิ สุกฺกวิสฺสฏฺีติ? อามนฺตา. นนุ วุตฺตํ ภควตา – ‘‘เย เต [เย เกจิ (สี.)], ภิกฺขเว, ภิกฺขู ปุถุชฺชนา สีลสมฺปนฺนา สตา สมฺปชานา นิทฺทํ โอกฺกมนฺติ, เตสํ อสุจิ น มุจฺจติ. เยปิ เต, ภิกฺขเว, พาหิรกา อิสโย กาเมสุ วีตราคา, เตสมฺปิ อสุจิ น มุจฺจติ. อฏฺานเมตํ, ภิกฺขเว, อนวกาโส ยํ อรหโต อสุจิ มุจฺเจยฺยา’’ติ [มหาว. ๓๕๓ อตฺถโต สมานํ; อ. นิ. ๕.๒๑๐ ปสฺสิตพฺพํ]. อตฺเถว สุตฺตนฺโตติ? อามนฺตา. เตน หิ น วตฺตพฺพํ – ‘‘อตฺถิ อรหโต อสุจิ สุกฺกวิสฺสฏฺี’’ติ.

วตฺตพฺพํ – ‘‘อตฺถิ อรหโต ปรูปหาโร’’ติ? อามนฺตา. นนุ อรหโต จีวรปิณฺฑปาตเสนาสนคิลานปจฺจยเภสชฺชปริกฺขารํ ปเร อุปสํหเรยฺยุนฺติ? อามนฺตา. หฺจิ อรหโต จีวรปิณฺฑปาตเสนาสนคิลานปจฺจยเภสชฺชปริกฺขารํ ปเร อุปสํหเรยฺยุํ, เตน วต เร วตฺตพฺเพ – ‘‘อตฺถิ อรหโต ปรูปหาโร’’ติ.

อรหโต จีวรปิณฺฑปาตเสนาสนคิลานปจฺจยเภสชฺชปริกฺขารํ ปเร อุปสํหเรยฺยุนฺติ, อตฺถิ อรหโต ปรูปหาโรติ? อามนฺตา. อรหโต โสตาปตฺติผลํ วา สกทาคามิผลํ วา อนาคามิผลํ วา อรหตฺตํ วา ปเร อุปสํหเรยฺยุนฺติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….

ปรูปหารกถา นิฏฺิตา.

๒. ทุติยวคฺโค

(๑๑) ๒. อฺาณกถา

๓๑๔. อตฺถิ อรหโต อฺาณนฺติ? อามนฺตา. อตฺถิ อรหโต อวิชฺชา อวิชฺโชโฆ อวิชฺชาโยโค อวิชฺชานุสโย อวิชฺชาปริยุฏฺานํ อวิชฺชาสํโยชนํ อวิชฺชานีวรณนฺติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ. นตฺถิ อรหโต อวิชฺชา อวิชฺโชโฆ อวิชฺชาโยโค อวิชฺชานุสโย อวิชฺชาปริยุฏฺานํ อวิชฺชาสํโยชนํ อวิชฺชานีวรณนฺติ? อามนฺตา. หฺจิ นตฺถิ อรหโต อวิชฺชา อวิชฺโชโฆ อวิชฺชาโยโค อวิชฺชานุสโย อวิชฺชาปริยุฏฺานํ อวิชฺชาสํโยชนํ อวิชฺชานีวรณํ, โน จ วต เร วตฺตพฺเพ – ‘‘อตฺถิ อรหโต อฺาณ’’นฺติ.

อตฺถิ ปุถุชฺชนสฺส อฺาณํ, อตฺถิ ตสฺส อวิชฺชา อวิชฺโชโฆ อวิชฺชาโยโค อวิชฺชานุสโย อวิชฺชาปริยุฏฺานํ อวิชฺชาสํโยชนํ อวิชฺชานีวรณนฺติ? อามนฺตา. อตฺถิ อรหโต อฺาณํ, อตฺถิ ตสฺส อวิชฺชา อวิชฺโชโฆ อวิชฺชาโยโค อวิชฺชานุสโย อวิชฺชาปริยุฏฺานํ อวิชฺชาสํโยชนํ อวิชฺชานีวรณนฺติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ.

อตฺถิ อรหโต อฺาณํ, นตฺถิ ตสฺส อวิชฺชา อวิชฺโชโฆ อวิชฺชาโยโค อวิชฺชานุสโย อวิชฺชาปริยุฏฺานํ อวิชฺชาสํโยชนํ อวิชฺชานีวรณนฺติ? อามนฺตา. อตฺถิ ปุถุชฺชนสฺส อฺาณํ, นตฺถิ ตสฺส อวิชฺชา อวิชฺโชโฆ อวิชฺชาโยโค อวิชฺชานุสโย อวิชฺชาปริยุฏฺานํ อวิชฺชาสํโยชนํ อวิชฺชานีวรณนฺติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ.

อตฺถิ อรหโต อฺาณนฺติ? อามนฺตา. อรหา อฺาณปกโต ปาณํ หเนยฺย, อทินฺนํ อาทิเยยฺย, มุสา ภเณยฺย, ปิสุณํ ภเณยฺย, ผรุสํ ภเณยฺย, สมฺผํ ปลเปยฺย, สนฺธึ ฉินฺเทยฺย, นิลฺโลปํ หเรยฺย, เอกาคาริยํ กเรยฺย, ปริปนฺเถ ติฏฺเยฺย, ปรทารํ คจฺเฉยฺย, คามฆาตํ กเรยฺย, นิคมฆาตํ กเรยฺยาติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ.

อตฺถิ ปุถุชฺชนสฺส อฺาณํ, ปุถุชฺชโน อฺาณปกโต ปาณํ หเนยฺย, อทินฺนํ อาทิเยยฺย, มุสา ภเณยฺย…เป… คามฆาตํ กเรยฺย, นิคมฆาตํ กเรยฺยาติ? อามนฺตา. อตฺถิ อรหโต อฺาณํ, อรหา อฺาณปกโต ปาณํ หเนยฺย, อทินฺนํ อาทิเยยฺย…เป… คามฆาตํ กเรยฺย, นิคมฆาตํ กเรยฺยาติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ.

อตฺถิ อรหโต อฺาณํ, น จ อรหา อฺาณปกโต ปาณํ หเนยฺย, อทินฺนํ อาทิเยยฺย…เป… คามฆาตํ กเรยฺย, นิคมฆาตํ กเรยฺยาติ? อามนฺตา. อตฺถิ ปุถุชฺชนสฺส อฺาณํ, น จ ปุถุชฺชโน อฺาณปกโต ปาณํ หเนยฺย, อทินฺนํ อาทิเยยฺย…เป… คามฆาตํ กเรยฺย, นิคมฆาตํ กเรยฺยาติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ.

อตฺถิ อรหโต อฺาณนฺติ? อามนฺตา. อตฺถิ อรหโต สตฺถริ อฺาณํ, ธมฺเม อฺาณํ, สงฺเฆ อฺาณํ, สิกฺขาย อฺาณํ, ปุพฺพนฺเต อฺาณํ, อปรนฺเต อฺาณํ, ปุพฺพนฺตาปรนฺเต อฺาณํ, อิทปฺปจฺจยตาปฏิจฺจสมุปฺปนฺเนสุ ธมฺเมสุ อฺาณนฺติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ.

นตฺถิ อรหโต สตฺถริ อฺาณํ, ธมฺเม อฺาณํ, สงฺเฆ อฺาณํ, สิกฺขาย อฺาณํ, ปุพฺพนฺเต อฺาณํ, อปรนฺเต อฺาณํ, ปุพฺพนฺตาปรนฺเต อฺาณํ, อิทปฺปจฺจยตาปฏิจฺจสมุปฺปนฺเนสุ ธมฺเมสุ อฺาณนฺติ? อามนฺตา. หฺจิ นตฺถิ อรหโต สตฺถริ อฺาณํ, ธมฺเม อฺาณํ, สงฺเฆ อฺาณํ…เป… อิทปฺปจฺจยตาปฏิจฺจสมุปฺปนฺเนสุ ธมฺเมสุ อฺาณํ, โน จ วต เร วตฺตพฺเพ – ‘‘อตฺถิ อรหโต อฺาณ’’นฺติ.

อตฺถิ ปุถุชฺชนสฺส อฺาณํ, อตฺถิ ตสฺส สตฺถริ อฺาณํ, ธมฺเม อฺาณํ, สงฺเฆ อฺาณํ…เป… อิทปฺปจฺจยตาปฏิจฺจสมุปฺปนฺเนสุ ธมฺเมสุ อฺาณนฺติ? อามนฺตา. อตฺถิ อรหโต อฺาณํ, อตฺถิ ตสฺส สตฺถริ อฺาณํ, ธมฺเม อฺาณํ, สงฺเฆ อฺาณํ…เป… อิทปฺปจฺจยตาปฏิจฺจสมุปฺปนฺเนสุ ธมฺเมสุ อฺาณนฺติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ.

อตฺถิ อรหโต อฺาณํ, นตฺถิ ตสฺส สตฺถริ อฺาณํ, ธมฺเม อฺาณํ, สงฺเฆ อฺาณํ…เป… อิทปฺปจฺจยตาปฏิจฺจสมุปฺปนฺเนสุ ธมฺเมสุ อฺาณนฺติ? อามนฺตา. อตฺถิ ปุถุชฺชนสฺส อฺาณํ, นตฺถิ ตสฺส สตฺถริ อฺาณํ, ธมฺเม อฺาณํ, สงฺเฆ อฺาณํ…เป… อิทปฺปจฺจยตาปฏิจฺจสมุปฺปนฺเนสุ ธมฺเมสุ อฺาณนฺติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ.

๓๑๕. อตฺถิ อรหโต อฺาณนฺติ? อามนฺตา. นนุ อรหโต ราโค ปหีโน อุจฺฉินฺนมูโล ตาลาวตฺถุกโต อนภาวงฺกโต อายตึ อนุปฺปาทธมฺโมติ? อามนฺตา. หฺจิ อรหโต ราโค ปหีโน อุจฺฉินฺนมูโล ตาลาวตฺถุกโต อนภาวงฺกโต อายตึ อนุปฺปาทธมฺโม, โน จ วต เร วตฺตพฺเพ – ‘‘อตฺถิ อรหโต อฺาณ’’นฺติ.

อตฺถิ อรหโต อฺาณนฺติ? อามนฺตา. นนุ อรหโต โทโส ปหีโน…เป… โมโห ปหีโน…เป… อโนตฺตปฺปํ ปหีนํ อุจฺฉินฺนมูลํ ตาลาวตฺถุกตํ อนภาวงฺกตํ อายตึ อนุปฺปาทธมฺมนฺติ? อามนฺตา. หฺจิ อรหโต อโนตฺตปฺปํ ปหีนํ อุจฺฉินฺนมูลํ ตาลาวตฺถุกตํ อนภาวงฺกตํ อายตึ อนุปฺปาทธมฺมํ, โน จ วต เร วตฺตพฺเพ – ‘‘อตฺถิ อรหโต อฺาณ’’นฺติ.

อตฺถิ อรหโต อฺาณนฺติ? อามนฺตา. นนุ อรหโต ราคปฺปหานาย มคฺโค ภาวิโต…เป… โพชฺฌงฺคา ภาวิตาติ? อามนฺตา. หฺจิ อรหโต ราคปฺปหานาย โพชฺฌงฺคา ภาวิตา, โน จ วต เร วตฺตพฺเพ – ‘‘อตฺถิ อรหโต อฺาณ’’นฺติ.

อตฺถิ อรหโต อฺาณนฺติ? อามนฺตา. นนุ อรหโต โทสปฺปหานาย…เป… โมหปฺปหานาย…เป… อโนตฺตปฺปปหานาย มคฺโค ภาวิโต …เป… โพชฺฌงฺคา ภาวิตาติ? อามนฺตา. หฺจิ อรหโต อโนตฺตปฺปปหานาย โพชฺฌงฺคา ภาวิตา, โน จ วต เร วตฺตพฺเพ – ‘‘อตฺถิ อรหโต อฺาณ’’นฺติ.

อตฺถิ อรหโต อฺาณนฺติ? อามนฺตา. นนุ อรหา วีตราโค วีตโทโส วีตโมโห…เป… สจฺฉิกาตพฺพํ สจฺฉิกตนฺติ? อามนฺตา. หฺจิ อรหา วีตราโค…เป… สจฺฉิกาตพฺพํ สจฺฉิกตํ, โน จ วต เร วตฺตพฺเพ – ‘‘อตฺถิ อรหโต อฺาณ’’นฺติ.

๓๑๖. อตฺถิ อรหโต อฺาณนฺติ? สธมฺมกุสลสฺส อรหโต อตฺถิ อฺาณํ, ปรธมฺมกุสลสฺส อรหโต นตฺถิ อฺาณนฺติ. สธมฺมกุสลสฺส อรหโต อตฺถิ อฺาณนฺติ? อามนฺตา. ปรธมฺมกุสลสฺส อรหโต อตฺถิ อฺาณนฺติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….

ปรธมฺมกุสลสฺส อรหโต นตฺถิ อฺาณนฺติ? อามนฺตา. สธมฺมกุสลสฺส อรหโต นตฺถิ อฺาณนฺติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….

สธมฺมกุสลสฺส อรหโต ราโค ปหีโน, อตฺถิ ตสฺส อฺาณนฺติ? อามนฺตา. ปรธมฺมกุสลสฺส อรหโต ราโค ปหีโน, อตฺถิ ตสฺส อฺาณนฺติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….

สธมฺมกุสลสฺส อรหโต โทโส ปหีโน…เป… โมโห ปหีโน…เป… อโนตฺตปฺปํ ปหีนํ, อตฺถิ ตสฺส อฺาณนฺติ? อามนฺตา. ปรธมฺมกุสลสฺส อรหโต อโนตฺตปฺปํ ปหีนํ, อตฺถิ ตสฺส อฺาณนฺติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….

สธมฺมกุสลสฺส อรหโต ราคปฺปหานาย มคฺโค ภาวิโต…เป… โพชฺฌงฺคา ภาวิตา, อตฺถิ ตสฺส อฺาณนฺติ? อามนฺตา. ปรธมฺมกุสลสฺส อรหโต ราคปฺปหานาย โพชฺฌงฺคา ภาวิตา, อตฺถิ ตสฺส อฺาณนฺติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….

สธมฺมกุสลสฺส อรหโต โทสปฺปหานาย…เป… โมหปฺปหานาย…เป… อโนตฺตปฺปปหานาย มคฺโค ภาวิโต…เป… โพชฺฌงฺคา ภาวิตา, อตฺถิ ตสฺส อฺาณนฺติ? อามนฺตา. ปรธมฺมกุสลสฺส อรหโต อโนตฺตปฺปปหานาย โพชฺฌงฺคา ภาวิตา, อตฺถิ ตสฺส อฺาณนฺติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….

สธมฺมกุสโล อรหา วีตราโค วีตโทโส วีตโมโห…เป… สจฺฉิกาตพฺพํ สจฺฉิกตํ, อตฺถิ ตสฺส อฺาณนฺติ? อามนฺตา. ปรธมฺมกุสโล อรหา วีตราโค วีตโทโส วีตโมโห…เป… สจฺฉิกาตพฺพํ สจฺฉิกตํ, อตฺถิ ตสฺส อฺาณนฺติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….

ปรธมฺมกุสลสฺส อรหโต ราโค ปหีโน, นตฺถิ ตสฺส อฺาณนฺติ? อามนฺตา. สธมฺมกุสลสฺส อรหโต ราโค ปหีโน, นตฺถิ ตสฺส อฺาณนฺติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….

ปรธมฺมกุสลสฺส อรหโต โทโส ปหีโน…เป… โมโห ปหีโน…เป… อโนตฺตปฺปํ ปหีนํ, นตฺถิ ตสฺส อฺาณนฺติ? อามนฺตา. สธมฺมกุสลสฺส อรหโต อโนตฺตปฺปํ ปหีนํ, นตฺถิ ตสฺส อฺาณนฺติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….

ปรธมฺมกุสลสฺส อรหโต ราคปฺปหานาย มคฺโค ภาวิโต…เป… โพชฺฌงฺคา ภาวิตา…เป… โทสปฺปหานาย โมหปฺปหานาย…เป… อโนตฺตปฺปปหานาย มคฺโค ภาวิโต…เป… โพชฺฌงฺคา ภาวิตา, นตฺถิ ตสฺส อฺาณนฺติ? อามนฺตา. สธมฺมกุสลสฺส อรหโต อโนตฺตปฺปปหานาย โพชฺฌงฺคา ภาวิตา, นตฺถิ ตสฺส อฺาณนฺติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….

ปรธมฺมกุสโล อรหา วีตราโค วีตโทโส วีตโมโห…เป… สจฺฉิกาตพฺพํ สจฺฉิกตํ, นตฺถิ ตสฺส อฺาณนฺติ? อามนฺตา. สธมฺมกุสโล อรหา วีตราโค วีตโทโส วีตโมโห …เป… สจฺฉิกาตพฺพํ สจฺฉิกตํ, นตฺถิ ตสฺส อฺาณนฺติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….

๓๑๗. อตฺถิ อรหโต อฺาณนฺติ? อามนฺตา. นนุ วุตฺตํ ภควตา – ‘‘ชานโตหํ [ชานตาหํ (สี.), ชานตฺวาหํ (สฺยา. ปี. ก.)], ภิกฺขเว, ปสฺสโต อาสวานํ ขยํ วทามิ, โน อชานโต โน อปสฺสโต. กิฺจ, ภิกฺขเว, ชานโต กึ ปสฺสโต อาสวานํ ขโย โหติ? ‘อิติ รูปํ, อิติ รูปสฺส สมุทโย, อิติ รูปสฺส อตฺถงฺคโม, อิติ เวทนา…เป… อิติ สฺา… อิติ สงฺขารา… อิติ วิฺาณํ, อิติ วิฺาณสฺส สมุทโย, อิติ วิฺาณสฺส อตฺถงฺคโม’ติ – เอวํ โข, ภิกฺขเว, ชานโต เอวํ ปสฺสโต อาสวานํ ขโย โหตี’’ติ [สํ. นิ. ๓.๑๐๑; อิติวุ. ๑๐๒; สํ. นิ. ๕.๑๐๙๕]. อตฺเถว สุตฺตนฺโตติ? อามนฺตา. เตน หิ น วตฺตพฺพํ – ‘‘อตฺถิ อรหโต อฺาณ’’นฺติ.

อตฺถิ อรหโต อฺาณนฺติ? อามนฺตา. นนุ วุตฺตํ ภควตา – ‘‘ชานโตหํ, ภิกฺขเว, ปสฺสโต อาสวานํ ขยํ วทามิ, โน อชานโต โน อปสฺสโต. กิฺจ, ภิกฺขเว, ชานโต กึ ปสฺสโต อาสวานํ ขโย โหติ? ‘อิทํ ทุกฺข’นฺติ – ภิกฺขเว, ชานโต ปสฺสโต อาสวานํ ขโย โหติ, ‘อยํ ทุกฺขสมุทโย’ติ – ชานโต ปสฺสโต อาสวานํ ขโย โหติ, ‘อยํ ทุกฺขนิโรโธ’ติ – ชานโต ปสฺสโต อาสวานํ ขโย โหติ, ‘อยํ ทุกฺขนิโรธคามินี ปฏิปทา’ติ – ชานโต ปสฺสโต อาสวานํ ขโย โหติ. เอวํ โข, ภิกฺขเว, ชานโต เอวํ ปสฺสโต อาสวานํ ขโย โหตี’’ติ [สํ. นิ. ๕.๑๐๙๕]. อตฺเถว สุตฺตนฺโตติ? อามนฺตา. เตน หิ น วตฺตพฺพํ – ‘‘อตฺถิ อรหโต อฺาณ’’นฺติ.

อตฺถิ อรหโต อฺาณนฺติ? อามนฺตา. นนุ วุตฺตํ ภควตา – ‘‘สพฺพํ, ภิกฺขเว, อนภิชานํ อปริชานํ อวิราชยํ อปฺปชหํ อภพฺโพ ทุกฺขกฺขยาย, สพฺพฺจ โข, ภิกฺขเว, อภิชานํ ปริชานํ วิราชยํ ปชหํ ภพฺโพ ทุกฺขกฺขยายา’’ติ [สํ. นิ. ๔.๒๖; อิติวุ. ๗ อิติวุตฺตเกปิ]! อตฺเถว สุตฺตนฺโตติ? อามนฺตา. เตน หิ น วตฺตพฺพํ – ‘‘อตฺถิ อรหโต อฺาณ’’นฺติ.

อตฺถิ อรหโต อฺาณนฺติ? อามนฺตา. นนุ วุตฺตํ ภควตา –

‘‘สหาวสฺส ทสฺสนสมฺปทาย,

ตยสฺสุ ธมฺมา ชหิตา ภวนฺติ;

สกฺกายทิฏฺี วิจิกิจฺฉิตฺจ,

สีลพฺพตํ วาปิ ยทตฺถิ กิฺจิ;

จตูหปาเยหิ จ วิปฺปมุตฺโต,

ฉจฺจาภิานานิ อภพฺพ กาตุ’’นฺติ.

อตฺเถว สุตฺตนฺโตติ? อามนฺตา. เตน หิ น วตฺตพฺพํ – ‘‘อตฺถิ อรหโต อฺาณ’’นฺติ.

อตฺถิ อรหโต อฺาณนฺติ? อามนฺตา. นนุ วุตฺตํ ภควตา – ‘‘ยสฺมึ, ภิกฺขเว, สมเย อริยสาวกสฺส วิรชํ วีตมลํ ธมฺมจกฺขุํ อุทปาทิ – ‘ยํ กิฺจิ สมุทยธมฺมํ สพฺพํ ตํ นิโรธธมฺม’นฺติ, สห ทสฺสนุปฺปาทา, ภิกฺขเว, อริยสาวกสฺส ตีณิ สํโยชนานิ ปหียนฺติ – สกฺกายทิฏฺิ, วิจิกิจฺฉา, สีลพฺพตปรามาโส’’ติ. อตฺเถว สุตฺตนฺโตติ? อามนฺตา. เตน หิ น วตฺตพฺพํ – ‘‘อตฺถิ อรหโต อฺาณ’’นฺติ.

วตฺตพฺพํ – ‘‘อตฺถิ อรหโต อฺาณ’’นฺติ? อามนฺตา. นนุ อรหา อิตฺถิปุริสานํ นามโคตฺตํ น ชาเนยฺย, มคฺคามคฺคํ น ชาเนยฺย, ติณกฏฺวนปฺปตีนํ นามํ น ชาเนยฺยาติ? อามนฺตา. หฺจิ อรหา อิตฺถิปุริสานํ นามโคตฺตํ น ชาเนยฺย, มคฺคามคฺคํ น ชาเนยฺย, ติณกฏฺวนปฺปตีนํ นามํ น ชาเนยฺย, เตน วต เร วตฺตพฺเพ – ‘‘อตฺถิ อรหโต อฺาณ’’นฺติ.

อรหา อิตฺถิปุริสานํ นามโคตฺตํ น ชาเนยฺย, มคฺคามคฺคํ น ชาเนยฺย, ติณกฏฺวนปฺปตีนํ นามํ น ชาเนยฺยาติ, อตฺถิ อรหโต อฺาณนฺติ? อามนฺตา. อรหา โสตาปตฺติผลํ วา สกทาคามิผลํ วา อนาคามิผลํ วา อรหตฺตํ วา น ชาเนยฺยาติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….

อฺาณกถา นิฏฺิตา.

๒. ทุติยวคฺโค

(๑๒) ๓. กงฺขากถา

๓๑๘. อตฺถิ อรหโต กงฺขาติ? อามนฺตา. อตฺถิ อรหโต วิจิกิจฺฉา วิจิกิจฺฉาปริยุฏฺานํ วิจิกิจฺฉาสํโยชนํ วิจิกิจฺฉานีวรณนฺติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….

นตฺถิ อรหโต วิจิกิจฺฉา วิจิกิจฺฉาปริยุฏฺานํ วิจิกิจฺฉาสํโยชนํ วิจิกิจฺฉานีวรณนฺติ? อามนฺตา. หฺจิ นตฺถิ อรหโต วิจิกิจฺฉา วิจิกิจฺฉาปริยุฏฺานํ วิจิกิจฺฉาสํโยชนํ วิจิกิจฺฉานีวรณํ, โน จ วต เร วตฺตพฺเพ – ‘‘อตฺถิ อรหโต กงฺขา’’ติ.

อตฺถิ ปุถุชฺชนสฺส กงฺขา, อตฺถิ ตสฺส วิจิกิจฺฉา วิจิกิจฺฉาปริยุฏฺานํ วิจิกิจฺฉาสํโยชนํ วิจิกิจฺฉานีวรณนฺติ? อามนฺตา. อตฺถิ อรหโต กงฺขา, อตฺถิ ตสฺส วิจิกิจฺฉา วิจิกิจฺฉาปริยุฏฺานํ วิจิกิจฺฉาสํโยชนํ วิจิกิจฺฉานีวรณนฺติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….

อตฺถิ อรหโต กงฺขา, นตฺถิ ตสฺส วิจิกิจฺฉา วิจิกิจฺฉาปริยุฏฺานํ วิจิกิจฺฉาสํโยชนํ วิจิกิจฺฉานีวรณนฺติ? อามนฺตา. อตฺถิ ปุถุชฺชนสฺส กงฺขา, นตฺถิ ตสฺส วิจิกิจฺฉา วิจิกิจฺฉาปริยุฏฺานํ วิจิกิจฺฉาสํโยชนํ วิจิกิจฺฉานีวรณนฺติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….

อตฺถิ อรหโต กงฺขาติ? อามนฺตา. อตฺถิ อรหโต สตฺถริ กงฺขา, ธมฺเม กงฺขา, สงฺเฆ กงฺขา, สิกฺขาย กงฺขา, ปุพฺพนฺเต กงฺขา, อปรนฺเต กงฺขา, ปุพฺพนฺตาปรนฺเต กงฺขา, อิทปฺปจฺจยตาปฏิจฺจสมุปฺปนฺเนสุ ธมฺเมสุ กงฺขาติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ.

นตฺถิ อรหโต สตฺถริ กงฺขา, ธมฺเม กงฺขา…เป… อิทปฺปจฺจยตาปฏิจฺจสมุปฺปนฺเนสุ ธมฺเมสุ กงฺขาติ? อามนฺตา. หฺจิ นตฺถิ อรหโต สตฺถริ กงฺขา, ธมฺเม กงฺขา…เป… อิทปฺปจฺจยตาปฏิจฺจสมุปฺปนฺเนสุ ธมฺเมสุ กงฺขา, โน จ วต เร วตฺตพฺเพ – ‘‘อตฺถิ อรหโต กงฺขา’’ติ.

อตฺถิ ปุถุชฺชนสฺส กงฺขา, อตฺถิ ตสฺส สตฺถริ กงฺขา, ธมฺเม กงฺขา…เป… อิทปฺปจฺจยตาปฏิจฺจสมุปฺปนฺเนสุ ธมฺเมสุ กงฺขาติ? อามนฺตา. อตฺถิ อรหโต กงฺขา, อตฺถิ ตสฺส สตฺถริ กงฺขา, ธมฺเม กงฺขา…เป… อิทปฺปจฺจยตาปฏิจฺจสมุปฺปนฺเนสุ ธมฺเมสุ กงฺขาติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ.

อตฺถิ อรหโต กงฺขา, นตฺถิ ตสฺส สตฺถริ กงฺขา, ธมฺเม กงฺขา…เป… อิทปฺปจฺจยตาปฏิจฺจสมุปฺปนฺเนสุ ธมฺเมสุ กงฺขาติ? อามนฺตา. อตฺถิ ปุถุชฺชนสฺส กงฺขา, นตฺถิ ตสฺส สตฺถริ กงฺขา, ธมฺเม กงฺขา…เป… อิทปฺปจฺจยตาปฏิจฺจสมุปฺปนฺเนสุ ธมฺเมสุ กงฺขาติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ.

๓๑๙. อตฺถิ อรหโต กงฺขาติ? อามนฺตา. นนุ อรหโต ราโค ปหีโน อุจฺฉินฺนมูโล ตาลาวตฺถุกโต อนภาวงฺกโต อายตึ อนุปฺปาทธมฺโมติ? อามนฺตา. หฺจิ อรหโต ราโค ปหีโน อุจฺฉินฺนมูโล ตาลาวตฺถุกโต อนภาวงฺกโต อายตึ อนุปฺปาทธมฺโม, โน จ วต เร วตฺตพฺเพ – ‘‘อตฺถิ อรหโต กงฺขา’’ติ.

อตฺถิ อรหโต กงฺขาติ? อามนฺตา. นนุ อรหโต โทโส ปหีโน…เป… โมโห ปหีโน…เป… อโนตฺตปฺปํ ปหีนํ…เป… ราคปฺปหานาย มคฺโค ภาวิโต…เป… โพชฺฌงฺคา ภาวิตา…เป… โทสปฺปหานาย…เป… อโนตฺตปฺปปหานาย มคฺโค ภาวิโต…เป… โพชฺฌงฺคา ภาวิตา; นนุ อรหา วีตราโค วีตโทโส วีตโมโห…เป… สจฺฉิกาตพฺพํ สจฺฉิกตนฺติ? อามนฺตา. หฺจิ อรหา วีตราโค วีตโทโส วีตโมโห…เป… สจฺฉิกาตพฺพํ สจฺฉิกตํ, โน จ วต เร วตฺตพฺเพ – ‘‘อตฺถิ อรหโต กงฺขา’’ติ.

๓๒๐. อตฺถิ อรหโต กงฺขาติ? สธมฺมกุสลสฺส อรหโต อตฺถิ กงฺขา, ปรธมฺมกุสลสฺส อรหโต นตฺถิ กงฺขาติ. สธมฺมกุสลสฺส อรหโต อตฺถิ กงฺขาติ? อามนฺตา. ปรธมฺมกุสลสฺส อรหโต อตฺถิ กงฺขาติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….

ปรธมฺมกุสลสฺส อรหโต นตฺถิ กงฺขาติ? อามนฺตา. สธมฺมกุสลสฺส อรหโต นตฺถิ กงฺขาติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….

สธมฺมกุสลสฺส อรหโต ราโค ปหีโน, อตฺถิ ตสฺส กงฺขาติ? อามนฺตา. ปรธมฺมกุสลสฺส อรหโต ราโค ปหีโน, อตฺถิ ตสฺส กงฺขาติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….

สธมฺมกุสลสฺส อรหโต โทโส ปหีโน…เป… โมโห ปหีโน…เป… อโนตฺตปฺปํ ปหีนํ…เป… ราคปฺปหานาย มคฺโค ภาวิโต…เป… โพชฺฌงฺคา ภาวิตา…เป… โทสปฺปหานาย…เป… โมหปฺปหานาย…เป… อโนตฺตปฺปปหานาย มคฺโค ภาวิโต…เป… โพชฺฌงฺคา ภาวิตา…เป… สธมฺมกุสโล อรหา วีตราโค วีตโทโส วีตโมโห …เป… สจฺฉิกาตพฺพํ สจฺฉิกตํ, อตฺถิ ตสฺส กงฺขาติ? อามนฺตา. ปรธมฺมกุสโล อรหา วีตราโค วีตโทโส วีตโมโห…เป… สจฺฉิกาตพฺพํ สจฺฉิกตํ, อตฺถิ ตสฺส กงฺขาติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป… ปรธมฺมกุสลสฺส อรหโต ราโค ปหีโน, นตฺถิ ตสฺส กงฺขาติ? อามนฺตา. สธมฺมกุสลสฺส อรหโต ราโค ปหีโน, นตฺถิ ตสฺส กงฺขาติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….

ปรธมฺมกุสลสฺส อรหโต โทโส ปหีโน…เป… โมโห ปหีโน…เป… อโนตฺตปฺปํ ปหีนํ…เป… ราคปฺปหานาย มคฺโค ภาวิโต…เป… โพชฺฌงฺคา ภาวิตา…เป… โทสปฺปหานาย…เป… โมหปฺปหานาย…เป… อโนตฺตปฺปปหานาย มคฺโค ภาวิโต…เป… โพชฺฌงฺคา ภาวิตา…เป… ปรธมฺมกุสโล อรหา วีตราโค วีตโทโส วีตโมโห…เป… สจฺฉิกาตพฺพํ สจฺฉิกตํ, นตฺถิ ตสฺส กงฺขาติ? อามนฺตา. สธมฺมกุสโล อรหา วีตราโค วีตโทโส วีตโมโห…เป… สจฺฉิกาตพฺพํ สจฺฉิกตํ, นตฺถิ ตสฺส กงฺขาติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….

๓๒๑. อตฺถิ อรหโต กงฺขาติ? อามนฺตา. นนุ วุตฺตํ ภควตา – ‘‘ชานโตหํ, ภิกฺขเว, ปสฺสโต อาสวานํ ขยํ วทามิ, โน อชานโต โน อปสฺสโต! กิฺจ, ภิกฺขเว, ชานโต กึ ปสฺสโต อาสวานํ ขโย โหติ? ‘อิติ รูปํ’…เป… ‘อิติ วิฺาณสฺส อตฺถงฺคโม’ติ – เอวํ โข, ภิกฺขเว, ชานโต เอวํ ปสฺสโต อาสวานํ ขโย โหตี’’ติ. อตฺเถว สุตฺตนฺโตติ? อามนฺตา. เตน หิ น วตฺตพฺพํ – ‘‘อตฺถิ อรหโต กงฺขา’’ติ.

อตฺถิ อรหโต กงฺขาติ? อามนฺตา. นนุ วุตฺตํ ภควตา – ‘‘ชานโตหํ, ภิกฺขเว, ปสฺสโต อาสวานํ ขยํ วทามิ, โน อชานโต โน อปสฺสโต! กิฺจ, ภิกฺขเว, ชานโต กึ ปสฺสโต อาสวานํ ขโย โหติ? ‘อิทํ ทุกฺข’นฺติ, ภิกฺขเว…เป… ‘อยํ ทุกฺขนิโรธคามินี ปฏิปทา’ติ ชานโต ปสฺสโต อาสวานํ ขโย โหติ. เอวํ โข, ภิกฺขเว, ชานโต เอวํ ปสฺสโต อาสวานํ ขโย โหตี’’ติ. อตฺเถว สุตฺตนฺโตติ? อามนฺตา. เตน หิ น วตฺตพฺพํ – ‘‘อตฺถิ อรหโต กงฺขา’’ติ.

อตฺถิ อรหโต กงฺขาติ? อามนฺตา. นนุ วุตฺตํ ภควตา – ‘‘สพฺพํ, ภิกฺขเว, อนภิชานํ อปริชานํ อวิราชยํ อปฺปชหํ อภพฺโพ ทุกฺขกฺขยาย; สพฺพฺจ โข, ภิกฺขเว, อภิชานํ ปริชานํ วิราชยํ ปชหํ ภพฺโพ ทุกฺขกฺขยายา’’ติ! อตฺเถว สุตฺตนฺโตติ? อามนฺตา. เตน หิ น วตฺตพฺพํ – ‘‘อตฺถิ อรหโต กงฺขา’’ติ.

อตฺถิ อรหโต กงฺขาติ? อามนฺตา. นนุ วุตฺตํ ภควตา – ‘‘สหาวสฺส ทสฺสนสมฺปทาย …เป… ฉจฺจาภิานานิ อภพฺพ กาตุ’’นฺติ. อตฺเถว สุตฺตนฺโตติ? อามนฺตา. เตน หิ น วตฺตพฺพํ – ‘‘อตฺถิ อรหโต กงฺขา’’ติ.

อตฺถิ อรหโต กงฺขาติ? อามนฺตา. นนุ วุตฺตํ ภควตา – ‘‘ยสฺมึ, ภิกฺขเว, สมเย อริยสาวกสฺส วิรชํ วีตมลํ ธมฺมจกฺขุํ อุทปาทิ – ‘ยํ กิฺจิ สมุทยธมฺมํ สพฺพํ ตํ นิโรธธมฺม’นฺติ, สห ทสฺสนุปฺปาทา, ภิกฺขเว, อริยสาวกสฺส ตีณิ สํโยชนานิ ปหียนฺติ – สกฺกายทิฏฺิ, วิจิกิจฺฉา, สีลพฺพตปรามาโส’’ติ! อตฺเถว สุตฺตนฺโตติ? อามนฺตา. เตน หิ น วตฺตพฺพํ – ‘‘อตฺถิ อรหโต กงฺขา’’ติ.

อตฺถิ อรหโต กงฺขาติ? อามนฺตา. นนุ วุตฺตํ ภควตา –

‘‘ยทา หเว ปาตุภวนฺติ ธมฺมา,

อาตาปิโน ฌายโต พฺราหฺมณสฺส;

อถสฺส กงฺขา วปยนฺติ สพฺพา,

ยโต ปชานาติ สเหตุธมฺมนฺติ.

‘‘ยทา หเว ปาตุภวนฺติ ธมฺมา,

อาตาปิโน ฌายโต พฺราหฺมณสฺส;

อถสฺส กงฺขา วปยนฺติ สพฺพา,

ยโต ขยํ ปจฺจยานํ อเวทีติ.

‘‘ยทา หเว ปาตุภวนฺติ ธมฺมา,

อาตาปิโน ฌายโต พฺราหฺมณสฺส;

วิธูปยํ ติฏฺติ มารเสนํ,

สูริโยว [สุริโยว (สี. สฺยา. กํ. ปี.)] โอภาสยมนฺตลิกฺขนฺติ [มหาว. ๓; อุทา. ๓].

‘‘ยา กาจิ กงฺขา อิธ วา หุรํ วา,

สกเวทิยา วา ปรเวทิยา วา;

ฌายิโน [เย ฌายิโน (อุทาเน)] ตา ปชหนฺติ สพฺพา,

อาตาปิโน พฺรหฺมจริยํ จรนฺตาติ [อุทา. ๔๗ อุทาเนปิ].

‘‘เย กงฺขาสมติกฺกนฺตา, กงฺขาภูเตสุ ปาณิสุ;

อสํสยา วิสํยุตฺตา, เตสุ ทินฺนํ มหปฺผลนฺติ.

‘‘เอตาทิสี ธมฺมปกาสเนตฺถ,

น ตตฺถ กึ กงฺขติ โกจิ สาวโก;

นิตฺถิณฺณโอฆํ [นิติณฺณโอฆํ (สี. ก.), นิตฺติณฺณโอฆํ (สฺยา. กํ.)] วิจิกิจฺฉฉินฺนํ,

พุทฺธํ นมสฺสาม ชินํ ชนินฺทา’’ติ [ที. นิ. ๒.๓๕๔].

อตฺเถว สุตฺตนฺโตติ? อามนฺตา. เตน หิ น วตฺตพฺพํ – ‘‘อตฺถิ อรหโต กงฺขา’’ติ.

น วตฺตพฺพํ – ‘‘อตฺถิ อรหโต กงฺขา’’ติ? อามนฺตา. นนุ อรหา อิตฺถิปุริสานํ นามโคตฺเต กงฺเขยฺย, มคฺคามคฺเค กงฺเขยฺย, ติณกฏฺวนปฺปตีนํ นาเม กงฺเขยฺยา’’ติ? อามนฺตา. หฺจิ อรหา อิตฺถิปุริสานํ นามโคตฺเต กงฺเขยฺย, มคฺคามคฺเค กงฺเขยฺย, ติณกฏฺวนปฺปตีนํ นาเม กงฺเขยฺย; เตน วต เร วตฺตพฺเพ – ‘‘อตฺถิ อรหโต กงฺขา’’ติ.

อรหา อิตฺถิปุริสานํ นามโคตฺเต กงฺเขยฺย, มคฺคามคฺเค กงฺเขยฺย, ติณกฏฺวนปฺปตีนํ นาเม กงฺเขยฺยาติ, อตฺถิ อรหโต กงฺขาติ? อามนฺตา. อรหา โสตาปตฺติผเล วา สกทาคามิผเล วา อนาคามิผเล วา อรหตฺเต วา กงฺเขยฺยาติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….

กงฺขากถา นิฏฺิตา.

๒. ทุติยวคฺโค

(๑๓) ๔. ปรวิตารณกถา

๓๒๒. อตฺถิ อรหโต ปรวิตารณาติ? อามนฺตา. อรหา ปรเนยฺโย ปรปตฺติโย ปรปจฺจโย ปรปฏิพทฺธภู, น ชานาติ น ปสฺสติ สมฺมูฬฺโห อสมฺปชาโนติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….

นนุ อรหา น ปรเนยฺโย น ปรปตฺติโย น ปรปจฺจโย น ปรปฏิพทฺธภู ชานาติ ปสฺสติ อสมฺมูฬฺโห สมฺปชาโนติ? อามนฺตา. หฺจิ อรหา น ปรเนยฺโย น ปรปตฺติโย น ปรปจฺจโย น ปรปฏิพทฺธภู, ชานาติ ปสฺสติ อสมฺมูฬฺโห สมฺปชาโน, โน จ วต เร วตฺตพฺเพ – ‘‘อตฺถิ อรหโต ปรวิตารณา’’ติ.

อตฺถิ ปุถุชฺชนสฺส ปรวิตารณา, โส จ ปรเนยฺโย ปรปตฺติโย ปรปจฺจโย ปรปฏิพทฺธภู, น ชานาติ น ปสฺสติ สมฺมูฬฺโห อสมฺปชาโนติ? อามนฺตา. อตฺถิ อรหโต ปรวิตารณา, โส จ ปรเนยฺโย ปรปตฺติโย ปรปจฺจโย ปรปฏิพทฺธภู, น ชานาติ น ปสฺสติ สมฺมูฬฺโห อสมฺปชาโนติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….

อตฺถิ อรหโต ปรวิตารณา, โส จ น ปรเนยฺโย น ปรปตฺติโย น ปรปจฺจโย น ปรปฏิพทฺธภู, ชานาติ ปสฺสติ อสมฺมูฬฺโห สมฺปชาโนติ? อามนฺตา. อตฺถิ ปุถุชฺชนสฺส ปรวิตารณา, โส จ น ปรเนยฺโย น ปรปตฺติโย น ปรปจฺจโย น ปรปฏิพทฺธภู, ชานาติ ปสฺสติ อสมฺมูฬฺโห สมฺปชาโนติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….

อตฺถิ อรหโต ปรวิตารณาติ? อามนฺตา. อตฺถิ อรหโต สตฺถริ ปรวิตารณา, ธมฺเม ปรวิตารณา, สงฺเฆ ปรวิตารณา, สิกฺขาย ปรวิตารณา, ปุพฺพนฺเต ปรวิตารณา, อปรนฺเต ปรวิตารณา, ปุพฺพนฺตาปรนฺเต ปรวิตารณา, อิทปฺปจฺจยตาปฏิจฺจสมุปฺปนฺเนสุ ธมฺเมสุ ปรวิตารณาติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….

นตฺถิ อรหโต สตฺถริ ปรวิตารณา, ธมฺเม ปรวิตารณา…เป… อิทปจฺจยตาปฏิจฺจสมุปฺปนฺเนสุ ธมฺเมสุ ปรวิตารณาติ? อามนฺตา. หฺจิ นตฺถิ อรหโต สตฺถริ ปรวิตารณา, ธมฺเม ปรวิตารณา…เป… อิทปฺปจฺจยตาปฏิจฺจสมุปฺปนฺเนสุ ธมฺเมสุ ปรวิตารณา, โน จ วต เร วตฺตพฺเพ – ‘‘อตฺถิ อรหโต ปรวิตารณา’’ติ.

อตฺถิ ปุถุชฺชนสฺส ปรวิตารณา, อตฺถิ ตสฺส สตฺถริ ปรวิตารณา, ธมฺเม ปรวิตารณา…เป… อิทปฺปจฺจยตาปฏิจฺจสมุปฺปนฺเนสุ ธมฺเมสุ ปรวิตารณาติ? อามนฺตา. อตฺถิ อรหโต ปรวิตารณา, อตฺถิ ตสฺส สตฺถริ ปรวิตารณา, ธมฺเม ปรวิตารณา…เป… อิทปฺปจฺจยตาปฏิจฺจสมุปฺปนฺเนสุ ธมฺเมสุ ปรวิตารณาติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….

อตฺถิ อรหโต ปรวิตารณา, นตฺถิ ตสฺส สตฺถริ ปรวิตารณา, ธมฺเม ปรวิตารณา…เป… อิทปฺปจฺจยตาปฏิจฺจสมุปฺปนฺเนสุ ธมฺเมสุ ปรวิตารณาติ? อามนฺตา. อตฺถิ ปุถุชฺชนสฺส ปรวิตารณา, นตฺถิ ตสฺส สตฺถริ ปรวิตารณา, ธมฺเม ปรวิตารณา…เป… อิทปฺปจฺจยตาปฏิจฺจสมุปฺปนฺเนสุ ธมฺเมสุ ปรวิตารณาติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….

๓๒๓. อตฺถิ อรหโต ปรวิตารณาติ? อามนฺตา. นนุ อรหโต ราโค ปหีโน อุจฺฉินฺนมูโล ตาลาวตฺถุกโต อนภาวงฺกโต อายตึ อนุปฺปาทธมฺโมติ? อามนฺตา. หฺจิ อรหโต ราโค ปหีโน อุจฺฉินฺนมูโล ตาลาวตฺถุกโต อนภาวงฺกโต อายตึ อนุปฺปาทธมฺโม, โน จ วต เร วตฺตพฺเพ – ‘‘อตฺถิ อรหโต ปรวิตารณา’’ติ.

อตฺถิ อรหโต ปรวิตารณาติ? อามนฺตา. นนุ อรหโต โทโส ปหีโน…เป… โมโห ปหีโน…เป… อโนตฺตปฺปํ ปหีนํ อุจฺฉินฺนมูลํ ตาลาวตฺถุกตํ อนภาวงฺกตํ อายตึ อนุปฺปาทธมฺมํ…เป… ราคปฺปหานาย มคฺโค ภาวิโต…เป… โพชฺฌงฺคา ภาวิตา…เป… โทสปฺปหานาย…เป… อโนตฺตปฺปปหานาย มคฺโค ภาวิโต…เป… โพชฺฌงฺคา ภาวิตา…เป… นนุ อรหา วีตราโค วีตโทโส วีตโมโห…เป… สจฺฉิกาตพฺพํ สจฺฉิกตนฺติ? อามนฺตา. หฺจิ อรหา วีตราโค วีตโทโส วีตโมโห สจฺฉิกาตพฺพํ สจฺฉิกตํ, โน จ วต เร วตฺตพฺเพ – ‘‘อตฺถิ อรหโต ปรวิตารณา’’ติ.

๓๒๔. อตฺถิ อรหโต ปรวิตารณาติ? สธมฺมกุสลสฺส อรหโต อตฺถิ ปรวิตารณา, ปรธมฺมกุสลสฺส อรหโต นตฺถิ ปรวิตารณาติ. สธมฺมกุสลสฺส อรหโต อตฺถิ ปรวิตารณาติ? อามนฺตา. ปรธมฺมกุสลสฺส อรหโต อตฺถิ ปรวิตารณาติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….

ปรธมฺมกุสลสฺส อรหโต นตฺถิ ปรวิตารณาติ? อามนฺตา. สธมฺมกุสลสฺส อรหโต นตฺถิ ปรวิตารณาติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….

สธมฺมกุสลสฺส อรหโต ราโค ปหีโน, อตฺถิ ตสฺส ปรวิตารณาติ? อามนฺตา. ปรธมฺมกุสลสฺส อรหโต ราโค ปหีโน, อตฺถิ ตสฺส ปรวิตารณาติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ.

สธมฺมกุสลสฺส อรหโต โทโส ปหีโน…เป… โมโห ปหีโน…เป… อโนตฺตปฺปํ ปหีนํ …เป… ราคปฺปหานาย มคฺโค ภาวิโต…เป… โพชฺฌงฺคา ภาวิตา…เป… โทสปฺปหานาย…เป… อโนตฺตปฺปปหานาย มคฺโค ภาวิโต…เป… โพชฺฌงฺคา ภาวิตา…เป… สธมฺมกุสโล อรหา วีตราโค วีตโทโส วีตโมโห…เป… สจฺฉิกาตพฺพํ สจฺฉิกตํ, อตฺถิ ตสฺส ปรวิตารณาติ? อามนฺตา. ปรธมฺมกุสโล อรหา วีตราโค วีตโทโส วีตโมโห…เป… สจฺฉิกาตพฺพํ สจฺฉิกตํ, อตฺถิ ตสฺส ปรวิตารณาติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….

ปรธมฺมกุสลสฺส อรหโต ราโค ปหีโน, นตฺถิ ตสฺส ปรวิตารณาติ? อามนฺตา. สธมฺมกุสลสฺส อรหโต ราโค ปหีโน, นตฺถิ ตสฺส ปรวิตารณาติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ.

ปรธมฺมกุสลสฺส อรหโต โทโส ปหีโน, โมโห ปหีโน…เป… อโนตฺตปฺปํ ปหีนํ…เป… ราคปฺปหานาย มคฺโค ภาวิโต…เป… โพชฺฌงฺคา ภาวิตา…เป… โทสปฺปหานาย…เป… อโนตฺตปฺปปหานาย มคฺโค ภาวิโต…เป… โพชฺฌงฺคา ภาวิตา…เป… ปรธมฺมกุสโล อรหา วีตราโค วีตโทโส วีตโมโห…เป… สจฺฉิกาตพฺพํ สจฺฉิกตํ, นตฺถิ ตสฺส ปรวิตารณาติ? อามนฺตา. สธมฺมกุสโล อรหา วีตราโค วีตโทโส วีตโมโห…เป… สจฺฉิกาตพฺพํ สจฺฉิกตํ, นตฺถิ ตสฺส ปรวิตารณาติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….

๓๒๕. อตฺถิ อรหโต ปรวิตารณาติ? อามนฺตา. นนุ วุตฺตํ ภควตา – ‘‘ชานโตหํ, ภิกฺขเว, ปสฺสโต อาสวานํ ขยํ วทามิ, โน อชานโต โน อปสฺสโต! กิฺจ, ภิกฺขเว, ชานโต กึ ปสฺสโต อาสวานํ ขโย โหติ? ‘อิติ รูปํ’…เป… ‘อิติ วิฺาณสฺส อตฺถงฺคโม’ติ – เอวํ โข, ภิกฺขเว, ชานโต เอวํ ปสฺสโต อาสวานํ ขโย โหตี’’ติ. อตฺเถว สุตฺตนฺโตติ? อามนฺตา. เตน หิ น วตฺตพฺพํ – ‘‘อตฺถิ อรหโต ปรวิตารณา’’ติ.

อตฺถิ อรหโต ปรวิตารณาติ? อามนฺตา. นนุ วุตฺตํ ภควตา – ‘‘ชานโตหํ, ภิกฺขเว, ปสฺสโต อาสวานํ ขยํ วทามิ, โน อชานโต โน อปสฺสโต! กิฺจ, ภิกฺขเว, ชานโต กึ ปสฺสโต อาสวานํ ขโย โหติ? ‘อิทํ ทุกฺข’นฺติ – ภิกฺขเว, ชานโต ปสฺสโต อาสวานํ ขโย โหติ, ‘อยํ ทุกฺขสมุทโย’ติ…เป… ‘อยํ ทุกฺขนิโรโธ’ติ…เป… ‘อยํ ทุกฺขนิโรธคามินี ปฏิปทา’ติ – ชานโต ปสฺสโต อาสวานํ ขโย โหติ. เอวํ โข, ภิกฺขเว, ชานโต เอวํ ปสฺสโต อาสวานํ ขโย โหตี’’ติ. อตฺเถว สุตฺตนฺโตติ? อามนฺตา. เตน หิ น วตฺตพฺพํ – ‘‘อตฺถิ อรหโต ปรวิตารณา’’ติ.

อตฺถิ อรหโต ปรวิตารณาติ? อามนฺตา. นนุ วุตฺตํ ภควตา – ‘‘สพฺพํ, ภิกฺขเว, อนภิชานํ อปริชานํ อวิราชยํ อปฺปชหํ อภพฺโพ ทุกฺขกฺขยาย; สพฺพฺจ โข, ภิกฺขเว, อภิชานํ ปริชานํ วิราชยํ ปชหํ ภพฺโพ ทุกฺขกฺขยายา’’ติ! อตฺเถว สุตฺตนฺโตติ? อามนฺตา. เตน หิ น วตฺตพฺพํ – ‘‘อตฺถิ อรหโต ปรวิตารณา’’ติ.

อตฺถิ อรหโต ปรวิตารณาติ? อามนฺตา. นนุ วุตฺตํ ภควตา – ‘‘สหาวสฺส ทสฺสนสมฺปทาย…เป… ฉจฺจาภิานานิ อภพฺพ กาตุ’’นฺติ. อตฺเถว สุตฺตนฺโตติ? อามนฺตา. เตน หิ น วตฺตพฺพํ – ‘‘อตฺถิ อรหโต ปรวิตารณา’’ติ.

อตฺถิ อรหโต ปรวิตารณาติ? อามนฺตา. นนุ วุตฺตํ ภควตา – ‘‘ยสฺมึ, ภิกฺขเว, สมเย อริยสาวกสฺส วิรชํ วีตมลํ ธมฺมจกฺขุํ อุทปาทิ – ‘ยํ กิฺจิ สมุทยธมฺมํ, สพฺพํ ตํ นิโรธธมฺม’นฺติ, สห ทสฺสนุปฺปาทา, ภิกฺขเว, อริยสาวกสฺส ตีณิ สํโยชนานิ ปหียนฺติ – สกฺกายทิฏฺิ, วิจิกิจฺฉา, สีลพฺพตปรามาโส’’ติ! อตฺเถว สุตฺตนฺโตติ? อามนฺตา. เตน หิ น วตฺตพฺพํ – ‘‘อตฺถิ อรหโต ปรวิตารณา’’ติ.

อตฺถิ อรหโต ปรวิตารณาติ? อามนฺตา. นนุ วุตฺตํ ภควตา –

‘‘นาหํ สหิสฺสามิ [คมิสฺสามิ (สี. สฺยา. ก.), สมีหามิ (ปี.)] ปโมจนาย,

กถงฺกถึ โธตก กฺจิ [กิฺจิ (ก.)] โลเก;

ธมฺมฺจ เสฏฺํ อภิชานมาโน,

เอวํ ตุวํ โอฆมิมํ ตเรสี’’ติ [สุ. นิ. ๑๐๗๐ สุตฺตนิปาเต; จูฬนิ. ๓๓ โธตกมาณวปุจฺฉานิทฺเทส].

อตฺเถว สุตฺตนฺโตติ? อามนฺตา. เตน หิ น วตฺตพฺพํ – ‘‘อตฺถิ อรหโต ปรวิตารณา’’ติ.

น วตฺตพฺพํ – ‘‘อตฺถิ อรหโต ปรวิตารณา’’ติ? อามนฺตา. นนุ อรหโต อิตฺถิปุริสานํ นามโคตฺตํ ปเร วิตาเรยฺยุํ, มคฺคามคฺคํ ปเร วิตาเรยฺยุํ, ติณกฏฺวนปฺปตีนํ นามํ ปเร วิตาเรยฺยุนฺติ? อามนฺตา. หฺจิ อรหโต อิตฺถิปุริสานํ นามโคตฺตํ ปเร วิตาเรยฺยุํ, มคฺคามคฺคํ ปเร วิตาเรยฺยุํ, ติณกฏฺวนปฺปตีนํ นามํ ปเร วิตาเรยฺยุํ, เตน วต เร วตฺตพฺเพ – ‘‘อตฺถิ อรหโต ปรวิตารณา’’ติ.

อรหโต อิตฺถิปุริสานํ นามโคตฺตํ ปเร วิตาเรยฺยุํ, มคฺคามคฺคํ ปเร วิตาเรยฺยุํ, ติณกฏฺวนปฺปตีนํ นามํ ปเร วิตาเรยฺยุนฺติ, อตฺถิ อรหโต ปรวิตารณาติ? อามนฺตา. อรหโต โสตาปตฺติผลํ วา สกทาคามิผลํ วา อนาคามิผลํ วา อรหตฺตํ วา ปเร วิตาเรยฺยุนฺติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….

ปรวิตารณกถา นิฏฺิตา.

๒. ทุติยวคฺโค

(๑๔) ๕. วจีเภทกถา

๓๒๖. สมาปนฺนสฺส อตฺถิ วจีเภโทติ? อามนฺตา. สพฺพตฺถ สมาปนฺนานํ อตฺถิ วจีเภโทติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….

สมาปนฺนสฺส อตฺถิ วจีเภโทติ? อามนฺตา. สพฺพทา สมาปนฺนานํ อตฺถิ วจีเภโทติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….

สมาปนฺนสฺส อตฺถิ วจีเภโทติ? อามนฺตา. สพฺเพสํ สมาปนฺนานํ อตฺถิ วจีเภโทติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….

สมาปนฺนสฺส อตฺถิ วจีเภโทติ? อามนฺตา. สพฺพสมาปตฺตีสุ อตฺถิ วจีเภโทติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….

สมาปนฺนสฺส อตฺถิ วจีเภโทติ? อามนฺตา. สมาปนฺนสฺส อตฺถิ กายเภโทติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….

สมาปนฺนสฺส นตฺถิ กายเภโทติ? อามนฺตา. สมาปนฺนสฺส นตฺถิ วจีเภโทติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….

สมาปนฺนสฺส อตฺถิ วาจา, อตฺถิ วจีเภโทติ? อามนฺตา. สมาปนฺนสฺส อตฺถิ กาโย, อตฺถิ กายเภโทติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….

สมาปนฺนสฺส อตฺถิ กาโย, นตฺถิ กายเภโทติ? อามนฺตา. สมาปนฺนสฺส อตฺถิ วาจา, นตฺถิ วจีเภโทติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….

๓๒๗. ทุกฺขนฺติ ชานนฺโต ทุกฺขนฺติ วาจํ ภาสตีติ? อามนฺตา. สมุทโยติ ชานนฺโต สมุทโยติ วาจํ ภาสตีติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….

ทุกฺขนฺติ ชานนฺโต ทุกฺขนฺติ วาจํ ภาสตีติ? อามนฺตา. นิโรโธติ ชานนฺโต นิโรโธติ วาจํ ภาสตีติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….

ทุกฺขนฺติ ชานนฺโต ทุกฺขนฺติ วาจํ ภาสตีติ? อามนฺตา. มคฺโคติ ชานนฺโต มคฺโคติ วาจํ ภาสตีติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….

สมุทโยติ ชานนฺโต น จ สมุทโยติ วาจํ ภาสตีติ? อามนฺตา. ทุกฺขนฺติ ชานนฺโต น จ ทุกฺขนฺติ วาจํ ภาสตีติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….

นิโรโธติ ชานนฺโต น จ นิโรโธติ วาจํ ภาสตีติ? อามนฺตา. ทุกฺขนฺติ ชานนฺโต น จ ทุกฺขนฺติ วาจํ ภาสตีติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….

มคฺโคติ ชานนฺโต น จ มคฺโคติ วาจํ ภาสตีติ? อามนฺตา. ทุกฺขนฺติ ชานนฺโต น จ ทุกฺขนฺติ วาจํ ภาสตีติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….

๓๒๘. สมาปนฺนสฺส อตฺถิ วจีเภโทติ? อามนฺตา. าณํ กึโคจรนฺติ? าณํ สจฺจโคจรนฺติ. โสตํ สจฺจโคจรนฺติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….

สมาปนฺนสฺส อตฺถิ วจีเภโทติ? อามนฺตา. โสตํ กึ โคจรนฺติ? โสตํ สทฺทโคจรนฺติ. าณํ สทฺทโคจรนฺติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ.

สมาปนฺนสฺส อตฺถิ วจีเภโท าณํ สจฺจโคจรํ, โสตํ สทฺทโคจรนฺติ? อามนฺตา. หฺจิ าณํ สจฺจโคจรํ, โสตํ สทฺทโคจรํ, โน จ วต เร วตฺตพฺเพ – ‘‘สมาปนฺนสฺส อตฺถิ วจีเภโท’’ติ.

สมาปนฺนสฺส อตฺถิ วจีเภโท าณํ สจฺจโคจรํ, โสตํ สทฺทโคจรนฺติ? อามนฺตา. ทฺวินฺนํ ผสฺสานํ, ทฺวินฺนํ เวทนานํ, ทฺวินฺนํ สฺานํ, ทฺวินฺนํ เจตนานํ, ทฺวินฺนํ จิตฺตานํ สโมธานํ โหตีติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ.

๓๒๙. สมาปนฺนสฺส อตฺถิ วจีเภโทติ? อามนฺตา. ปถวีกสิณํ สมาปตฺตึ สมาปนฺนสฺส อตฺถิ วจีเภโทติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ.

สมาปนฺนสฺส อตฺถิ วจีเภโทติ? อามนฺตา. อาโปกสิณํ…เป… เตโชกสิณํ… วาโยกสิณํ… นีลกสิณํ… ปีตกสิณํ… โลหิตกสิณํ… โอทาตกสิณํ… อากาสานฺจายตนํ … วิฺาณฺจายตนํ… อากิฺจฺายตนํ…เป… เนวสฺานาสฺายตนํ สมาปนฺนสฺส อตฺถิ วจีเภโทติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….

ปถวีกสิณํ สมาปตฺตึ สมาปนฺนสฺส นตฺถิ วจีเภโทติ? อามนฺตา. หฺจิ ปถวีกสิณํ สมาปตฺตึ สมาปนฺนสฺส นตฺถิ วจีเภโท, โน จ วต เร วตฺตพฺเพ – ‘‘สมาปนฺนสฺส อตฺถิ วจีเภโท’’ติ.

อาโปกสิณํ … เตโชกสิณํ… วาโยกสิณํ… นีลกสิณํ… ปีตกสิณํ… โลหิตกสิณํ… โอทาตกสิณํ… อากาสานฺจายตนํ … วิฺาณฺจายตนํ… อากิฺจฺายตนํ… เนวสฺานาสฺายตนํ สมาปนฺนสฺส นตฺถิ วจีเภโทติ? อามนฺตา. หฺจิ เนวสฺานาสฺายตนํ สมาปนฺนสฺส นตฺถิ วจีเภโท, โน จ วต เร วตฺตพฺเพ – ‘‘สมาปนฺนสฺส อตฺถิ วจีเภโท’’ติ.

สมาปนฺนสฺส อตฺถิ วจีเภโทติ? อามนฺตา. โลกิยสมาปตฺตึ สมาปนฺนสฺส อตฺถิ วจีเภโทติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….

สมาปนฺนสฺส อตฺถิ วจีเภโทติ? อามนฺตา. โลกิยํ ปมํ ฌานํ สมาปนฺนสฺส อตฺถิ วจีเภโทติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป…. สมาปนฺนสฺส อตฺถิ วจีเภโทติ? อามนฺตา. โลกิยํ ทุติยํ ฌานํ… ตติยํ ฌานํ… จตุตฺถํ ฌานํ สมาปนฺนสฺส อตฺถิ วจีเภโทติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….

โลกิยํ สมาปตฺตึ สมาปนฺนสฺส นตฺถิ วจีเภโทติ? อามนฺตา. หฺจิ โลกิยํ สมาปตฺตึ สมาปนฺนสฺส นตฺถิ วจีเภโท, โน จ วต เร วตฺตพฺเพ – ‘‘สมาปนฺนสฺส อตฺถิ วจีเภโท’’ติ.

โลกิยํ ปมํ ฌานํ สมาปนฺนสฺส นตฺถิ วจีเภโทติ? อามนฺตา. หฺจิ โลกิยํ ปมํ ฌานํ สมาปนฺนสฺส นตฺถิ วจีเภโท, โน จ วต เร วตฺตพฺเพ – ‘‘สมาปนฺนสฺส อตฺถิ วจีเภโท’’ติ.

โลกิยํ ทุติยํ ฌานํ… ตติยํ ฌานํ… จตุตฺถํ ฌานํ สมาปนฺนสฺส นตฺถิ วจีเภโทติ? อามนฺตา. หฺจิ โลกิยํ จตุตฺถํ ฌานํ สมาปนฺนสฺส นตฺถิ วจีเภโท, โน จ วต เร วตฺตพฺเพ – ‘‘สมาปนฺนสฺส อตฺถิ วจีเภโท’’ติ.

๓๓๐. โลกุตฺตรํ ปมํ ฌานํ สมาปนฺนสฺส อตฺถิ วจีเภโทติ? อามนฺตา. โลกิยํ ปมํ ฌานํ สมาปนฺนสฺส อตฺถิ วจีเภโทติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….

โลกุตฺตรํ ปมํ ฌานํ สมาปนฺนสฺส อตฺถิ วจีเภโทติ? อามนฺตา. โลกิยํ ทุติยํ ฌานํ… ตติยํ ฌานํ… จตุตฺถํ ฌานํ สมาปนฺนสฺส อตฺถิ วจีเภโทติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….

โลกิยํ ปมํ ฌานํ สมาปนฺนสฺส นตฺถิ วจีเภโทติ? อามนฺตา. โลกุตฺตรํ ปมํ ฌานํ สมาปนฺนสฺส นตฺถิ วจีเภโทติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….

โลกิยํ ทุติยํ ฌานํ… ตติยํ ฌานํ… จตุตฺถํ ฌานํ สมาปนฺนสฺส นตฺถิ วจีเภโทติ? อามนฺตา. โลกุตฺตรํ ปมํ ฌานํ สมาปนฺนสฺส นตฺถิ วจีเภโทติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….

๓๓๑. โลกุตฺตรํ ปมํ ฌานํ สมาปนฺนสฺส อตฺถิ วจีเภโทติ? อามนฺตา. โลกุตฺตรํ ทุติยํ ฌานํ สมาปนฺนสฺส อตฺถิ วจีเภโทติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….

โลกุตฺตรํ ปมํ ฌานํ สมาปนฺนสฺส อตฺถิ วจีเภโทติ? อามนฺตา. โลกุตฺตรํ ตติยํ ฌานํ… จตุตฺถํ ฌานํ สมาปนฺนสฺส อตฺถิ วจีเภโทติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….

โลกุตฺตรํ ทุติยํ ฌานํ สมาปนฺนสฺส นตฺถิ วจีเภโทติ? อามนฺตา. โลกุตฺตรํ ปมํ ฌานํ สมาปนฺนสฺส นตฺถิ วจีเภโทติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….

โลกุตฺตรํ ทุติยํ ฌานํ… ตติยํ ฌานํ… จตุตฺถํ ฌานํ สมาปนฺนสฺส นตฺถิ วจีเภโทติ? อามนฺตา. โลกุตฺตรํ ปมํ ฌานํ สมาปนฺนสฺส นตฺถิ วจีเภโทติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….

๓๓๒. น วตฺตพฺพํ – ‘‘สมาปนฺนสฺส อตฺถิ วจีเภโท’’ติ? อามนฺตา. นนุ วิตกฺกวิจารา วจีสงฺขารา วุตฺตา ภควตา – ‘‘ปมํ ฌานํ สมาปนฺนสฺส อตฺถิ วิตกฺกวิจารา’’ติ? อามนฺตา. หฺจิ วิตกฺกวิจารา วจีสงฺขารา วุตฺตา ภควตา – ‘‘ปมํ ฌานํ สมาปนฺนสฺส อตฺถิ วิตกฺกวิจารา,’’ เตน วต เร วตฺตพฺเพ – ‘‘สมาปนฺนสฺส อตฺถิ วจีเภโท’’ติ.

วิตกฺกวิจารา วจีสงฺขารา วุตฺตา ภควตา – ‘‘ปมํ ฌานํ สมาปนฺนสฺส อตฺถิ วิตกฺกวิจารา’’ติ [อตฺถิ วิตกฺกวิจารา (สฺยา.) เอวมุปริปิ], อตฺถิ ตสฺส วจีเภโทติ? อามนฺตา. ปถวีกสิณํ ปมํ ฌานํ สมาปนฺนสฺส อตฺถิ วิตกฺกวิจารา, อตฺถิ ตสฺส วจีเภโทติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….

วิตกฺกวิจารา วจีสงฺขารา วุตฺตา ภควตา – ‘‘ปมํ ฌานํ สมาปนฺนสฺส อตฺถิ วิตกฺกวิจารา’’ติ, อตฺถิ ตสฺส วจีเภโทติ? อามนฺตา. อาโปกสิณํ… เตโชกสิณํ… วาโยกสิณํ… นีลกสิณํ… ปีตกสิณํ… โลหิตกสิณํ… โอทาตกสิณํ ปมํ ฌานํ สมาปนฺนสฺส อตฺถิ วิตกฺกวิจารา, อตฺถิ ตสฺส วจีเภโทติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….

วตฺตพฺพํ – ‘‘สมาปนฺนสฺส อตฺถิ วจีเภโท’’ติ? อามนฺตา. นนุ วิตกฺกสมุฏฺานา วาจา วุตฺตา ภควตา – ‘‘ปมํ ฌานํ สมาปนฺนสฺส อตฺถิ วิตกฺกวิจารา’’ติ? อามนฺตา. หฺจิ วิตกฺกสมุฏฺานา วาจา วุตฺตา ภควตา – ‘‘ปมํ ฌานํ สมาปนฺนสฺส อตฺถิ วิตกฺกวิจารา,’’ เตน วต เร วตฺตพฺเพ – ‘‘สมาปนฺนสฺส อตฺถิ วจีเภโท’’ติ.

วิตกฺกสมุฏฺานา วาจา วุตฺตา ภควตา – ‘‘ปมํ ฌานํ สมาปนฺนสฺส อตฺถิ วิตกฺกวิจารา’’ติ, อตฺถิ ตสฺส วจีเภโทติ? อามนฺตา. สฺาสมุฏฺานา วาจา วุตฺตา ภควตา – ‘‘ทุติยํ ฌานํ สมาปนฺนสฺส อตฺถิ สฺา, อตฺถิ ตสฺส วิตกฺกวิจารา’’ติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….

วิตกฺกสมุฏฺานา วาจา วุตฺตา ภควตา – ‘‘ปมํ ฌานํ สมาปนฺนสฺส อตฺถิ วิตกฺกวิจารา’’ติ, อตฺถิ ตสฺส วจีเภโทติ? อามนฺตา. สฺาสมุฏฺานา วาจา วุตฺตา ภควตา – ตติยํ ฌานํ…เป… จตุตฺถํ ฌานํ… อากาสานฺจายตนํ… วิฺาณฺจายตนํ… อากิฺจฺายตนํ สมาปนฺนสฺส อตฺถิ สฺา, อตฺถิ ตสฺส วิตกฺกวิจาราติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….

๓๓๓. สมาปนฺนสฺส อตฺถิ วจีเภโทติ? อามนฺตา. นนุ ‘‘ปมํ ฌานํ สมาปนฺนสฺส วาจา นิรุทฺธา โหตี’’ติ [สํ. นิ. ๔.๒๕๙, ๒๖๓]! อตฺเถว สุตฺตนฺโตติ? อามนฺตา. หฺจิ ‘‘ปมํ ฌานํ สมาปนฺนสฺส วาจา นิรุทฺธา โหตี’’ติ, อตฺเถว สุตฺตนฺโตติ, โน จ วต เร วตฺตพฺเพ – ‘‘สมาปนฺนสฺส อตฺถิ วจีเภโท’’ติ.

‘‘ปมํ ฌานํ สมาปนฺนสฺส วาจา นิรุทฺธา โหตี’’ติ [สํ. นิ. ๔.๒๕๙, ๒๖๓], อตฺเถว สุตฺตนฺโตติ, อตฺถิ ตสฺส วจีเภโทติ? อามนฺตา. ‘‘ทุติยํ ฌานํ สมาปนฺนสฺส วิตกฺกวิจารา นิรุทฺธา โหนฺตี’’ติ [สํ. นิ. ๔.๒๕๙, ๒๖๓], อตฺเถว สุตฺตนฺโตติ, อตฺถิ ตสฺส วิตกฺกวิจาราติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….

‘‘ปมํ ฌานํ สมาปนฺนสฺส วาจา นิรุทฺธา โหตี’’ติ [สํ. นิ. ๔.๒๕๙, ๒๖๓], อตฺเถว สุตฺตนฺโตติ, อตฺถิ ตสฺส วจีเภโทติ? อามนฺตา. ‘‘ตติยํ ฌานํ สมาปนฺนสฺส ปีติ นิรุทฺธา โหติ, จตุตฺถํ ฌานํ สมาปนฺนสฺส อสฺสาสปสฺสาสา นิรุทฺธา โหนฺติ, อากาสานฺจายตนํ สมาปนฺนสฺส รูปสฺา นิรุทฺธา โหติ, วิฺาณฺจายตนํ สมาปนฺนสฺส อากาสานฺจายตนสฺา นิรุทฺธา โหติ, อากิฺจฺายตนํ สมาปนฺนสฺส วิฺาณฺจายตนสฺา นิรุทฺธา โหติ, เนวสฺานาสฺายตนํ สมาปนฺนสฺส อากิฺจฺายตนสฺา นิรุทฺธา โหติ, สฺาเวทยิตนิโรธํ สมาปนฺนสฺส สฺา จ เวทนา จ นิรุทฺธา โหนฺตี’’ติ [สํ. นิ. ๔.๒๕๙, ๒๖๓; อ. นิ. ๙.๓๑; ที. นิ. ๓.๓๔๔], อตฺเถว สุตฺตนฺโตติ, อตฺถิ ตสฺส สฺา จ เวทนา จาติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….

น วตฺตพฺพํ – ‘‘สมาปนฺนสฺส อตฺถิ วจีเภโท’’ติ? อามนฺตา. นนุ ปมสฺส ฌานสฺส สทฺโท กณฺฑโก [กณฺฏโก (สฺยา.) อ. นิ. ๑๐.๗๒] วุตฺโต ภควตาติ [อ. นิ. ๑๐.๗๒ กณฺฏกสุตฺตํ นิสฺสาย ปุจฺฉติ]? อามนฺตา. หฺจิ ปมสฺส ฌานสฺส สทฺโท กณฺฏโก วุตฺโต ภควตา, เตน วต เร วตฺตพฺเพ – ‘‘สมาปนฺนสฺส อตฺถิ วจีเภโท’’ติ.

ปมสฺส ฌานสฺส สทฺโท กณฺฏโก วุตฺโต ภควตาติ, สมาปนฺนสฺส อตฺถิ วจีเภโทติ? อามนฺตา. ทุติยสฺส ฌานสฺส วิตกฺกวิจารา กณฺฏโก วุตฺโต ภควตา… ตติยสฺส ฌานสฺส ปีติ กณฺฏโก วุตฺโต ภควตา… จตุตฺถสฺส ฌานสฺส อสฺสาสปสฺสาสา กณฺฏโก วุตฺโต ภควตา [อ. นิ. ๑๐.๗๒] … อากาสานฺจายตนํ สมาปนฺนสฺส รูปสฺา กณฺฏโก วุตฺโต ภควตา… วิฺาณฺจายตนํ สมาปนฺนสฺส อากาสานฺจายตนสฺา กณฺฏโก วุตฺโต ภควตา… อากิฺจฺายตนํ สมาปนฺนสฺส วิฺาณฺจายตนสฺา กณฺฏโก วุตฺโต ภควตา… เนวสฺานาสฺายตนํ สมาปนฺนสฺส อากิฺจฺายตนสฺา กณฺฏโก วุตฺโต ภควตา… สฺาเวทยิตนิโรธํ สมาปนฺนสฺส สฺา จ เวทนา จ กณฺฏโก วุตฺโต ภควตา [อ. นิ. ๑๐.๗๒], อตฺถิ ตสฺส สฺา จ เวทนา จาติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….

น วตฺตพฺพํ – ‘‘สมาปนฺนสฺส อตฺถิ วจีเภโท’’ติ? อามนฺตา. นนุ วุตฺตํ ภควตา – ‘‘สิขิสฺส, อานนฺท, ภควโต อรหโต สมฺมาสมฺพุทฺธสฺส อภิภู นาม สาวโก พฺรหฺมโลเก ิโต ทสสหสฺสิโลกธาตุํ สเรน วิฺาเปสิ –

‘อารพฺภถ นิกฺกมถ, ยุฺชถ พุทฺธสาสเน;

ธุนาถ มจฺจุโน เสนํ, นฬาคารํว กุฺชโร.

‘โย อิมสฺมึ ธมฺมวินเย, อปฺปมตฺโต วิหสฺสติ [วิเหสฺสติ (สี. สฺยา. กํ.) วิหริสฺสติ (ก.)];

ปหาย ชาติสํสารํ, ทุกฺขสฺสนฺตํ กริสฺสตี’’’ติ [อ. นิ. ๑ ติกนิปาเต; สํ. นิ. ๑.๒๘๕].

อตฺเถว สุตฺตนฺโตติ? อามนฺตา. เตน หิ สมาปนฺนสฺส อตฺถิ วจีเภโทติ.

วจีเภทกถา นิฏฺิตา.

๒. ทุติยวคฺโค

(๑๕) ๖. ทุกฺขาหารกถา

๓๓๔. ทุกฺขาหาโร มคฺคงฺคํ มคฺคปริยาปนฺนนฺติ? อามนฺตา. เย เกจิ ทุกฺขนฺติ วาจํ ภาสนฺติ, สพฺเพ เต มคฺคํ ภาเวนฺตีติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ.

เย เกจิ ทุกฺขนฺติ วาจํ ภาสนฺติ, สพฺเพ เต มคฺคํ ภาเวนฺตีติ? อามนฺตา. พาลปุถุชฺชนา ทุกฺขนฺติ วาจํ ภาสนฺติ, พาลปุถุชฺชนา มคฺคํ ภาเวนฺตีติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ. มาตุฆาตโก… ปิตุฆาตโก… อรหนฺตฆาตโก… รุหิรุปฺปาทโก [โลหิตุปฺปาทโก (สี. ก.) อฺฏฺาเนสุ ปน รุหิรุปฺปาทโกตฺเวว ทิสฺสติ] … สงฺฆเภทโก ทุกฺขนฺติ วาจํ ภาสติ, สงฺฆเภทโก มคฺคํ ภาเวตีติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….

ทุกฺขาหารกถา นิฏฺิตา.

๒. ทุติยวคฺโค

(๑๖) ๗. จิตฺตฏฺิติกถา

๓๓๕. เอกํ จิตฺตํ ทิวสํ ติฏฺตีติ? อามนฺตา. อุปฑฺฒทิวโส อุปฺปาทกฺขโณ, อุปฑฺฒทิวโส วยกฺขโณติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ.

เอกํ จิตฺตํ ทฺเว ทิวเส ติฏฺตีติ? อามนฺตา. ทิวโส อุปฺปาทกฺขโณ, ทิวโส วยกฺขโณติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ.

เอกํ จิตฺตํ จตฺตาโร ทิวเส ติฏฺติ… อฏฺ ทิวเส ติฏฺติ… ทส ทิวเส ติฏฺติ… วีสติ ทิวเส ติฏฺติ… มาสํ ติฏฺติ… ทฺเว มาเส ติฏฺติ… จตฺตาโร มาเส ติฏฺติ… อฏฺ มาเส ติฏฺติ… ทส มาเส ติฏฺติ… สํวจฺฉรํ ติฏฺติ… ทฺเว วสฺสานิ ติฏฺติ… จตฺตาริ วสฺสานิ ติฏฺติ… อฏฺ วสฺสานิ ติฏฺติ… ทส วสฺสานิ ติฏฺติ… วีสติ วสฺสานิ ติฏฺติ… ตึส วสฺสานิ ติฏฺติ… จตฺตารีส วสฺสานิ ติฏฺติ… ปฺาส วสฺสานิ ติฏฺติ… วสฺสสตํ ติฏฺติ… ทฺเว วสฺสสตานิ ติฏฺติ… จตฺตาริ วสฺสสตานิ ติฏฺติ… ปฺจ วสฺสสตานิ ติฏฺติ… วสฺสสหสฺสํ ติฏฺติ… ทฺเว วสฺสสหสฺสานิ ติฏฺติ… จตฺตาริ วสฺสสหสฺสานิ ติฏฺติ… อฏฺ วสฺสสหสฺสานิ ติฏฺติ… โสฬส วสฺสสหสฺสานิ ติฏฺติ… กปฺปํ ติฏฺติ… ทฺเว กปฺเป ติฏฺติ… จตฺตาโร กปฺเป ติฏฺติ… อฏฺ กปฺเป ติฏฺติ… โสฬส กปฺเป ติฏฺติ… พาตฺตึส กปฺเป ติฏฺติ… จตุสฏฺิ กปฺเป ติฏฺติ… ปฺจ กปฺปสตานิ ติฏฺติ… กปฺปสหสฺสานิ ติฏฺติ… ทฺเว กปฺปสหสฺสานิ ติฏฺติ… จตฺตาริ กปฺปสหสฺสานิ ติฏฺติ… อฏฺ กปฺปสหสฺสานิ ติฏฺติ… โสฬส กปฺปสหสฺสานิ ติฏฺติ… วีสติ กปฺปสหสฺสานิ ติฏฺติ… จตฺตารีส กปฺปสหสฺสานิ ติฏฺติ… สฏฺิ กปฺปสหสฺสานิ ติฏฺติ… จตุราสีติ กปฺปสหสฺสานิ ติฏฺตีติ? อามนฺตา. ทฺเวจตฺตารีส กปฺปสหสฺสานิ อุปฺปาทกฺขโณ, ทฺเวจตฺตารีส กปฺปสหสฺสานิ วยกฺขโณติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ.

เอกํ จิตฺตํ ทิวสํ ติฏฺตีติ? อามนฺตา. อตฺถฺเ ธมฺมา เอกาหํ พหุมฺปิ อุปฺปชฺชิตฺวา นิรุชฺฌนฺตีติ? อามนฺตา. เต ธมฺมา จิตฺเตน ลหุปริวตฺตาติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ.

เต ธมฺมา จิตฺเตน ลหุปริวตฺตาติ? อามนฺตา. นนุ วุตฺตํ ภควตา – ‘‘นาหํ, ภิกฺขเว, อฺํ เอกธมฺมมฺปิ สมนุปสฺสามิ เอวํ ลหุปริวตฺตํ ยถยิทํ จิตฺตํ. ยาวฺจิทํ, ภิกฺขเว, อุปมาปิ น สุกรา ยาว ลหุปริวตฺตํ จิตฺต’’นฺติ [อ. นิ. ๑.๔๘]. อตฺเถว สุตฺตนฺโตติ? อามนฺตา. เตน หิ น วตฺตพฺพํ – ‘‘เต ธมฺมา จิตฺเตน ลหุปริวตฺตา’’ติ.

เต ธมฺมา จิตฺเตน ลหุปริวตฺตาติ? อามนฺตา. นนุ วุตฺตํ ภควตา – ‘‘เสยฺยถาปิ, ภิกฺขเว, มกฺกโฏ อรฺเ ปวเน จรมาโน สาขํ คณฺหติ, ตํ มุฺจิตฺวา อฺํ คณฺหติ, ตํ มุฺจิตฺวา อฺํ คณฺหติ; เอวเมว โข, ภิกฺขเว, ยมิทํ [ยทิทํ (พหูสุ)] วุจฺจติ จิตฺตํ อิติปิ มโน อิติปิ วิฺาณํ อิติปิ ตํ รตฺติยา จ ทิวสสฺส จ อฺเทว อุปฺปชฺชติ อฺํ นิรุชฺฌตี’’ติ [สํ. นิ. ๒.๖๑]. อตฺเถว สุตฺตนฺโตติ? อามนฺตา. เตน หิ น วตฺตพฺพํ – ‘‘เต ธมฺมา จิตฺเตน ลหุปริวตฺตา’’ติ.

๓๓๖. เอกํ จิตฺตํ ทิวสํ ติฏฺตีติ? อามนฺตา. จกฺขุวิฺาณํ ทิวสํ ติฏฺตีติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ. โสตวิฺาณํ…เป… ฆานวิฺาณํ… ชิวฺหาวิฺาณํ… กายวิฺาณํ… อกุสลํ จิตฺตํ… ราคสหคตํ… โทสสหคตํ… โมหสหคตํ… มานสหคตํ… ทิฏฺิสหคตํ… วิจิกิจฺฉาสหคตํ… ถินสหคตํ… อุทฺธจฺจสหคตํ… อหิริกสหคตํ… อโนตฺตปฺปสหคตํ จิตฺตํ ทิวสํ ติฏฺตีติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….

เอกํ จิตฺตํ ทิวสํ ติฏฺตีติ? อามนฺตา. เยเนว จิตฺเตน จกฺขุนา รูปํ ปสฺสติ, เตเนว จิตฺเตน โสเตน สทฺทํ สุณาติ…เป… ฆาเนน คนฺธํ ฆายติ… ชิวฺหาย รสํ สายติ… กาเยน โผฏฺพฺพํ ผุสติ… มนสา ธมฺมํ วิชานาติ…เป… เยเนว จิตฺเตน มนสา ธมฺมํ วิชานาติ, เตเนว จิตฺเตน จกฺขุนา รูปํ ปสฺสติ…เป… โสเตน สทฺทํ สุณาติ… ฆาเนน คนฺธํ ฆายติ… ชิวฺหาย รสํ สายติ…เป… กาเยน โผฏฺพฺพํ ผุสตีติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….

เอกํ จิตฺตํ ทิวสํ ติฏฺตีติ? อามนฺตา. เยเนว จิตฺเตน อภิกฺกมติ, เตเนว จิตฺเตน ปฏิกฺกมติ; เยเนว จิตฺเตน ปฏิกฺกมติ, เตเนว จิตฺเตน อภิกฺกมติ; เยเนว จิตฺเตน อาโลเกติ, เตเนว จิตฺเตน วิโลเกติ; เยเนว จิตฺเตน วิโลเกติ, เตเนว จิตฺเตน อาโลเกติ; เยเนว จิตฺเตน สมิฺเชติ, เตเนว จิตฺเตน ปสาเรติ; เยเนว จิตฺเตน ปสาเรติ, เตเนว จิตฺเตน สมิฺเชตีติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….

๓๓๗. อากาสานฺจายตนูปคานํ เทวานํ เอกํ จิตฺตํ ยาวตายุกํ ติฏฺตีติ? อามนฺตา. มนุสฺสานํ เอกํ จิตฺตํ ยาวตายุกํ ติฏฺตีติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ.

อากาสานฺจายตนูปคานํ เทวานํ เอกํ จิตฺตํ ยาวตายุกํ ติฏฺตีติ? อามนฺตา. จาตุมหาราชิกานํ เทวานํ…เป… ตาวตึสานํ เทวานํ… ยามานํ เทวานํ… ตุสิตานํ เทวานํ… นิมฺมานรตีนํ เทวานํ… ปรนิมฺมิตวสวตฺตีนํ เทวานํ… พฺรหฺมปาริสชฺชานํ เทวานํ… พฺรหฺมปุโรหิตานํ เทวานํ… มหาพฺรหฺมานํ เทวานํ… ปริตฺตาภานํ เทวานํ… อปฺปมาณาภานํ เทวานํ… อาภสฺสรานํ เทวานํ… ปริตฺตสุภานํ เทวานํ… อปฺปมาณสุภานํ เทวานํ… สุภกิณฺหานํ เทวานํ … เวหปฺผลานํ เทวานํ… อวิหานํ เทวานํ… อตปฺปานํ เทวานํ… สุทสฺสานํ เทวานํ… สุทสฺสีนํ เทวานํ… อกนิฏฺานํ เทวานํ เอกํ จิตฺตํ ยาวตายุกํ ติฏฺตีติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ.

อากาสานฺจายตนูปคานํ เทวานํ วีสติ กปฺปสหสฺสานิ อายุปฺปมาณํ, อากาสานฺจายตนูปคานํ เทวานํ เอกํ จิตฺตํ วีสติ กปฺปสหสฺสานิ ติฏฺตีติ? อามนฺตา. มนุสฺสานํ วสฺสสตํ อายุปฺปมาณํ, มนุสฺสานํ เอกํ จิตฺตํ วสฺสสตํ ติฏฺตีติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ.

อากาสานฺจายตนูปคานํ เทวานํ วีสติ กปฺปสหสฺสานิ อายุปฺปมาณํ, อากาสานฺจายตนูปคานํ เทวานํ เอกํ จิตฺตํ วีสติ กปฺปสหสฺสานิ ติฏฺตีติ? อามนฺตา. จาตุมหาราชิกานํ เทวานํ ปฺจ วสฺสสตานิ อายุปฺปมาณํ, จาตุมหาราชิกานํ เทวานํ เอกํ จิตฺตํ ปฺจ วสฺสสตานิ ติฏฺติ… วสฺสสหสฺสํ ติฏฺติ… ทฺเว วสฺสสหสฺสานิ ติฏฺติ… จตฺตาริ วสฺสสหสฺสานิ ติฏฺติ… อฏฺ วสฺสสหสฺสานิ ติฏฺติ… โสฬส วสฺสสหสฺสานิ ติฏฺติ… กปฺปสฺส ตติยภาคํ ติฏฺติ… อุปฑฺฒกปฺปํ ติฏฺติ… เอกํ กปฺปํ ติฏฺติ… ทฺเว กปฺเป ติฏฺติ… จตฺตาโร กปฺเป ติฏฺติ… อฏฺ กปฺเป ติฏฺติ… โสฬส กปฺเป ติฏฺติ… พาตฺตึส กปฺเป ติฏฺติ… จตุสฏฺิ กปฺเป ติฏฺติ… ปฺจ กปฺปสตานิ ติฏฺติ… กปฺปสหสฺสํ ติฏฺติ… ทฺเว กปฺปสหสฺสานิ ติฏฺติ… จตฺตาริ กปฺปสหสฺสานิ ติฏฺติ… อฏฺ กปฺปสหสฺสานิ ติฏฺติ… อกนิฏฺานํ เทวานํ โสฬส กปฺปสหสฺสานิ อายุปฺปมาณํ, อกนิฏฺานํ เทวานํ เอกํ จิตฺตํ โสฬส กปฺปสหสฺสานิ ติฏฺตีติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ.

อากาสานฺจายตนูปคานํ เทวานํ จิตฺตํ มุหุตฺตํ มุหุตฺตํ อุปฺปชฺชติ มุหุตฺตํ มุหุตฺตํ นิรุชฺฌตีติ? อามนฺตา. อากาสานฺจายตนูปคา เทวา มุหุตฺตํ มุหุตฺตํ จวนฺติ มุหุตฺตํ มุหุตฺตํ อุปฺปชฺชนฺตีติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ.

อากาสานฺจายตนูปคานํ เทวานํ เอกํ จิตฺตํ ยาวตายุกํ ติฏฺตีติ? อามนฺตา. อากาสานฺจายตนูปคา เทวา เยเนว จิตฺเตน อุปฺปชฺชนฺติ, เตเนว จิตฺเตน จวนฺตีติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….

จิตฺตฏฺิติกถา นิฏฺิตา.

๒. ทุติยวคฺโค

(๑๗) ๘. กุกฺกุฬกถา

๓๓๘. สพฺเพ สงฺขารา อโนธึ กตฺวา กุกฺกุฬาติ? อามนฺตา. นนุ อตฺถิ สุขา เวทนา, กายิกํ สุขํ, เจตสิกํ สุขํ, ทิพฺพํ สุขํ, มานุสกํ สุขํ, ลาภสุขํ, สกฺการสุขํ, ยานสุขํ, สยนสุขํ, อิสฺสริยสุขํ, อาธิปจฺจสุขํ, คิหิสุขํ, สามฺสุขํ, สาสวํ สุขํ, อนาสวํ สุขํ, อุปธิสุขํ, นิรูปธิสุขํ, สามิสํ สุขํ, นิรามิสํ สุขํ, สปฺปีติกํ สุขํ, นิปฺปีติกํ สุขํ, ฌานสุขํ, วิมุตฺติสุขํ, กามสุขํ, เนกฺขมฺมสุขํ, วิเวกสุขํ, อุปสมสุขํ, สมฺโพธสุขนฺติ? อามนฺตา. หฺจิ อตฺถิ สุขา เวทนา…เป… สมฺโพธสุขํ, โน จ วต เร วตฺตพฺเพ – ‘‘สพฺเพ สงฺขารา อโนธึ กตฺวา กุกฺกุฬา’’ติ.

สพฺเพ สงฺขารา อโนธึ กตฺวา กุกฺกุฬาติ? อามนฺตา. สพฺเพ สงฺขารา ทุกฺขา เวทนา กายิกํ ทุกฺขํ เจตสิกํ ทุกฺขํ โสกปริเทวทุกฺขโทมนสฺสอุปายาสาติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ.

น วตฺตพฺพํ – ‘‘สพฺเพ สงฺขารา อโนธึ กตฺวา กุกฺกุฬา’’ติ? อามนฺตา. นนุ วุตฺตํ ภควตา – ‘‘สพฺพํ, ภิกฺขเว, อาทิตฺตํ! กิฺจ, ภิกฺขเว, สพฺพํ อาทิตฺตํ? จกฺขุํ, ภิกฺขเว, อาทิตฺตํ, รูปา อาทิตฺตา, จกฺขุวิฺาณํ อาทิตฺตํ, จกฺขุสมฺผสฺโส อาทิตฺโต; ยมิทํ [ยมฺปิทํ (สํ. นิ. ๔.๒๘)] จกฺขุสมฺผสฺสปจฺจยา อุปฺปชฺชติ เวทยิตํ สุขํ วา ทุกฺขํ วา อทุกฺขมสุขํ วา, ตมฺปิ อาทิตฺตํ. เกน อาทิตฺตํ? ‘ราคคฺคินา โทสคฺคินา โมหคฺคินา อาทิตฺตํ, ชาติยา ชราย มรเณน โสเกหิ ปริเทเวหิ ทุกฺเขหิ โทมนสฺเสหิ อุปายาเสหิ อาทิตฺต’นฺติ วทามิ. โสตํ อาทิตฺตํ, สทฺทา อาทิตฺตา…เป… ฆานํ อาทิตฺตํ, คนฺธา อาทิตฺตา…เป… ชิวฺหา อาทิตฺตา, รสา อาทิตฺตา…เป… กาโย อาทิตฺโต, โผฏฺพฺพา อาทิตฺตา…เป… มโน อาทิตฺโต, ธมฺมา อาทิตฺตา, มโนวิฺาณํ อาทิตฺตํ, มโนสมฺผสฺโส อาทิตฺโต; ยมิทํ มโนสมฺผสฺสปจฺจยา อุปฺปชฺชติ เวทยิตํ สุขํ วา ทุกฺขํ วา อทุกฺขมสุขํ วา, ตมฺปิ อาทิตฺตํ. เกน อาทิตฺตํ? ‘ราคคฺคินา โทสคฺคินา โมหคฺคินา อาทิตฺตํ, ชาติยา ชราย มรเณน โสเกหิ ปริเทเวหิ ทุกฺเขหิ โทมนสฺเสหิ อุปายาเสหิ อาทิตฺต’นฺติ วทามี’’ติ [มหาว. ๕๔; สํ. นิ. ๔.๒๘]. อตฺเถว สุตฺตนฺโตติ? อามนฺตา. เตน หิ วตฺตพฺพํ [เตน หิ (สี. สฺยา.), เตน หิ น วตฺตพฺพํ (ก.)] – ‘‘สพฺเพ สงฺขารา อโนธึ กตฺวา กุกฺกุฬา’’ติ.

สพฺเพ สงฺขารา อโนธึ กตฺวา กุกฺกุฬาติ? อามนฺตา. นนุ วุตฺตํ ภควตา – ‘‘ปฺจิเม, ภิกฺขเว, กามคุณา! กตเม ปฺจ? จกฺขุวิฺเยฺยา รูปา อิฏฺา กนฺตา มนาปา ปิยรูปา กามูปสํหิตา รชนียา, โสตวิฺเยฺยา สทฺทา…เป… ฆานวิฺเยฺยา คนฺธา… ชิวฺหาวิฺเยฺยา รสา… กายวิฺเยฺยา โผฏฺพฺพา อิฏฺา กนฺตา มนาปา ปิยรูปา กามูปสํหิตา รชนียา. อิเม โข, ภิกฺขเว, ปฺจ กามคุณา’’ติ [ม. นิ. ๑.๑๖๖; สํ. นิ. ๔.๒๖๘]. อตฺเถว สุตฺตนฺโตติ? อามนฺตา. เตน หิ น วตฺตพฺพํ – ‘‘สพฺเพ สงฺขารา อโนธึ กตฺวา กุกฺกุฬา’’ติ.

น วตฺตพฺพํ – ‘‘สพฺเพ สงฺขารา อโนธึ กตฺวา กุกฺกุฬา’’ติ? อามนฺตา. นนุ วุตฺตํ ภควตา – ‘‘ลาภา โว, ภิกฺขเว, สุลทฺธํ โว, ภิกฺขเว, ขโณ โว ปฏิลทฺโธ [ปฏิวิทฺโธ (พหูสุ)] พฺรหฺมจริยวาสาย! ทิฏฺา มยา, ภิกฺขเว, ฉ ผสฺสายตนิกา นาม นิรยา. ตตฺถ ยํ กิฺจิ จกฺขุนา รูปํ ปสฺสติ, อนิฏฺรูปฺเว ปสฺสติ โน อิฏฺรูปํ, อกนฺตรูปฺเว ปสฺสติ โน กนฺตรูปํ, อมนาปรูปฺเว ปสฺสติ โน มนาปรูปํ. ยํ กิฺจิ โสเตน สทฺทํ สุณาติ…เป… ฆาเนน คนฺธํ ฆายติ… ชิวฺหาย รสํ สายติ… กาเยน โผฏฺพฺพํ ผุสติ… มนสา ธมฺมํ วิชานาติ, อนิฏฺรูปฺเว วิชานาติ โน อิฏฺรูปํ, อกนฺตรูปฺเว วิชานาติ โน กนฺตรูปํ, อมนาปรูปฺเว วิชานาติ โน มนาปรูป’’นฺติ [สํ. นิ. ๔.๑๓๕]. อตฺเถว สุตฺตนฺโตติ? อามนฺตา. เตน หิ วตฺตพฺพํ [เตน หิ น วตฺตพฺพํ (สฺยา. ก.)] – ‘‘สพฺเพ สงฺขารา อโนธึ กตฺวา กุกฺกุฬา’’ติ.

สพฺเพ สงฺขารา อโนธึ กตฺวา กุกฺกุฬาติ? อามนฺตา. นนุ วุตฺตํ ภควตา – ‘‘ลาภา โว, ภิกฺขเว, สุลทฺธํ โว, ภิกฺขเว, ขโณ โว ปฏิลทฺโธ พฺรหฺมจริยวาสาย! ทิฏฺา มยา, ภิกฺขเว, ฉ ผสฺสายตนิกา นาม สคฺคา. ตตฺถ ยํ กิฺจิ จกฺขุนา รูปํ ปสฺสติ, อิฏฺรูปฺเว ปสฺสติ โน อนิฏฺรูปํ, กนฺตรูปฺเว ปสฺสติ โน อกนฺตรูปํ, มนาปรูปฺเว ปสฺสติ โน อมนาปรูปํ. ยํ กิฺจิ โสเตน สทฺทํ สุณาติ…เป… ฆาเนน คนฺธํ ฆายติ… ชิวฺหาย รสํ สายติ… กาเยน โผฏฺพฺพํ ผุสติ… มนสา ธมฺมํ วิชานาติ, อิฏฺรูปฺเว วิชานาติ โน อนิฏฺรูปํ, กนฺตรูปฺเว วิชานาติ โน อกนฺตรูปํ, มนาปรูปฺเว วิชานาติ โน อมนาปรูป’’นฺติ [สํ. นิ. ๔.๑๓๕]. อตฺเถว สุตฺตนฺโตติ? อามนฺตา. เตน หิ น วตฺตพฺพํ – ‘‘สพฺเพ สงฺขารา อโนธึ กตฺวา กุกฺกุฬา’’ติ.

น วตฺตพฺพํ – ‘‘สพฺเพ สงฺขารา อโนธึ กตฺวา กุกฺกุฬา’’ติ? อามนฺตา. นนุ ‘‘ยทนิจฺจํ ตํ ทุกฺขํ [สํ. นิ. ๓.๑๕],’’ วุตฺตํ ภควตา, ‘‘สพฺเพ สงฺขารา อนิจฺจา’’ติ [ธ. ป. ๒๗๗; ม. นิ. ๑.๓๕๖]? อามนฺตา. หฺจิ ‘‘ยทนิจฺจํ ตํ ทุกฺขํ,’’ วุตฺตํ ภควตา, ‘‘สพฺเพ สงฺขารา อนิจฺจา,’’ เตน วต เร วตฺตพฺเพ – ‘‘สพฺเพ สงฺขารา อโนธึ กตฺวา กุกฺกุฬา’’ติ.

สพฺเพ สงฺขารา อโนธึ กตฺวา กุกฺกุฬาติ? อามนฺตา. ทานํ อนิฏฺผลํ อกนฺตผลํ อมนุฺผลํ เสจนกผลํ ทุกฺขุทฺรยํ ทุกฺขวิปากนฺติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ.

สีลํ…เป… อุโปสโถ…เป… ภาวนา…เป… พฺรหฺมจริยํ อนิฏฺผลํ อกนฺตผลํ อมนุฺผลํ เสจนกผลํ ทุกฺขุทฺรยํ ทุกฺขวิปากนฺติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ.

นนุ ทานํ อิฏฺผลํ กนฺตผลํ มนุฺผลํ อเสจนกผลํ สุขุทฺรยํ สุขวิปากนฺติ? อามนฺตา. หฺจิ ทานํ อิฏฺผลํ กนฺตผลํ มนุฺผลํ อเสจนกผลํ สุขุทฺรยํ สุขวิปากํ, โน จ วต เร วตฺตพฺเพ – ‘‘สพฺเพ สงฺขารา อโนธึ กตฺวา กุกฺกุฬา’’ติ.

นนุ สีลํ… อุโปสโถ… ภาวนา… พฺรหฺมจริยํ อิฏฺผลํ กนฺตผลํ มนุฺผลํ อเสจนกผลํ สุขุทฺรยํ สุขวิปากนฺติ? อามนฺตา. หฺจิ พฺรหฺมจริยํ อิฏฺผลํ กนฺตผลํ มนุฺผลํ อเสจนกผลํ สุขุทฺรยํ สุขวิปากนฺติ, โน จ วต เร วตฺตพฺเพ – ‘‘สพฺเพ สงฺขารา อโนธึ กตฺวา กุกฺกุฬา’’ติ.

สพฺเพ สงฺขารา อโนธึ กตฺวา กุกฺกุฬาติ? อามนฺตา. นนุ วุตฺตํ ภควตา –

‘‘สุโข วิเวโก ตุฏฺสฺส, สุตธมฺมสฺส ปสฺสโต;

อพฺยาปชฺชํ สุขํ โลเก, ปาณภูเตสุ สํยโม.

‘‘สุขา วิราคตา โลเก, กามานํ สมติกฺกโม;

อสฺมิมานสฺส โย วินโย, เอตํ เว ปรมํ สุขํ [มหาว. ๕; อุทา. ๑๑ อุทาเน จ].

‘‘ตํ สุเขน สุขํ ปตฺตํ, อจฺจนฺตสุขเมว ตํ;

ติสฺโส วิชฺชา อนุปฺปตฺตา, เอตํ เว ปรมํ สุข’’นฺติ.

อตฺเถว สุตฺตนฺโตติ? อามนฺตา. เตน หิ น วตฺตพฺพํ – ‘‘สพฺเพ สงฺขารา อโนธึ กตฺวา กุกฺกุฬา’’ติ.

กุกฺกุฬกถา นิฏฺิตา.

๒. ทุติยวคฺโค

(๑๘) ๙. อนุปุพฺพาภิสมยกถา

๓๓๙. อนุปุพฺพาภิสมโยติ? อามนฺตา. อนุปุพฺเพน โสตาปตฺติมคฺคํ ภาเวตีติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ. อนุปุพฺเพน โสตาปตฺติมคฺคํ ภาเวตีติ? อามนฺตา. อนุปุพฺเพน โสตาปตฺติผลํ สจฺฉิกโรตีติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ.

อนุปุพฺพาภิสมโยติ? อามนฺตา. อนุปุพฺเพน สกทาคามิมคฺคํ ภาเวตีติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ. อนุปุพฺเพน สกทาคามิมคฺคํ ภาเวตีติ? อามนฺตา. อนุปุพฺเพน สกทาคามิผลํ สจฺฉิกโรตีติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ.

อนุปุพฺพาภิสมโยติ? อามนฺตา. อนุปุพฺเพน อนาคามิมคฺคํ ภาเวตีติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ. อนุปุพฺเพน อนาคามิมคฺคํ ภาเวตีติ? อามนฺตา. อนุปุพฺเพน อนาคามิผลํ สจฺฉิกโรตีติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ.

อนุปุพฺพาภิสมโยติ? อามนฺตา. อนุปุพฺเพน อรหตฺตมคฺคํ ภาเวตีติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ. อนุปุพฺเพน อรหตฺตมคฺคํ ภาเวตีติ? อามนฺตา. อนุปุพฺเพน อรหตฺตผลํ สจฺฉิกโรตีติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ.

๓๔๐. โสตาปตฺติผลสจฺฉิกิริยาย ปฏิปนฺโน ปุคฺคโล ทุกฺขทสฺสเนน กึ ชหตีติ? สกฺกายทิฏฺึ, วิจิกิจฺฉํ, สีลพฺพตปรามาสํ, ตเทกฏฺเ จ กิเลเส จตุภาคํ ชหตีติ. จตุภาคํ โสตาปนฺโน, จตุภาคํ น โสตาปนฺโน, จตุภาคํ โสตาปตฺติผลปฺปตฺโต ปฏิลทฺโธ อธิคโต สจฺฉิกโต อุปสมฺปชฺช วิหรติ, กาเยน ผุสิตฺวา วิหรติ, จตุภาคํ น กาเยน ผุสิตฺวา วิหรติ, จตุภาคํ สตฺตกฺขตฺตุปรโม โกลงฺโกโล เอกพีชี พุทฺเธ อเวจฺจปฺปสาเทน สมนฺนาคโต, ธมฺเม…เป… สงฺเฆ…เป… อริยกนฺเตหิ สีเลหิ สมนฺนาคโต จตุภาคํ น อริยกนฺเตหิ สีเลหิ สมนฺนาคโตติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ.

สมุทยทสฺสเนน…เป… นิโรธทสฺสเนน…เป… มคฺคทสฺสเนน กึ ชหตีติ? สกฺกายทิฏฺึ, วิจิกิจฺฉํ, สีลพฺพตปรามาสํ, ตเทกฏฺเ จ กิเลเส จตุภาคํ ชหตีติ. จตุภาคํ โสตาปนฺโน, จตุภาคํ น โสตาปนฺโน, จตุภาคํ โสตาปตฺติผลปฺปตฺโต ปฏิลทฺโธ อธิคโต สจฺฉิกโต อุปสมฺปชฺช วิหรติ, กาเยน ผุสิตฺวา วิหรติ, จตุภาคํ น กาเยน ผุสิตฺวา วิหรติ, จตุภาคํ สตฺตกฺขตฺตุปรโม โกลงฺโกโล เอกพีชี พุทฺเธ อเวจฺจปฺปสาเทน สมนฺนาคโต, ธมฺเม…เป… สงฺเฆ…เป… อริยกนฺเตหิ สีเลหิ สมนฺนาคโต, จตุภาคํ น อริยกนฺเตหิ สีเลหิ สมนฺนาคโตติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….

๓๔๑. สกทาคามิผลสจฺฉิกิริยาย ปฏิปนฺโน ปุคฺคโล ทุกฺขทสฺสเนน กึ ชหตีติ? โอฬาริกํ กามราคํ, โอฬาริกํ พฺยาปาทํ, ตเทกฏฺเ จ กิเลเส จตุภาคํ ชหตีติ. จตุภาคํ สกทาคามี, จตุภาคํ น สกทาคามี, จตุภาคํ สกทาคามิผลปฺปตฺโต ปฏิลทฺโธ อธิคโต สจฺฉิกโต อุปสมฺปชฺช วิหรติ, กาเยน ผุสิตฺวา วิหรติ, จตุภาคํ น กาเยน ผุสิตฺวา วิหรตีติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป… สมุทยทสฺสเนน…เป… นิโรธทสฺสเนน…เป… มคฺคทสฺสเนน กึ ชหตีติ? โอฬาริกํ กามราคํ, โอฬาริกํ พฺยาปาทํ, ตเทกฏฺเ จ กิเลเส จตุภาคํ ชหตีติ. จตุภาคํ สกทาคามี, จตุภาคํ น สกทาคามี, จตุภาคํ สกทาคามิผลปฺปตฺโต ปฏิลทฺโธ อธิคโต สจฺฉิกโต อุปสมฺปชฺช วิหรติ, กาเยน ผุสิตฺวา วิหรติ, จตุภาคํ น กาเยน ผุสิตฺวา วิหรตีติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….

๓๔๒. อนาคามิผลสจฺฉิกิริยาย ปฏิปนฺโน ปุคฺคโล ทุกฺขทสฺสเนน กึ ชหตีติ? อณุสหคตํ กามราคํ, อณุสหคตํ พฺยาปาทํ, ตเทกฏฺเ จ กิเลเส จตุภาคํ ชหตีติ. จตุภาคํ อนาคามี, จตุภาคํ น อนาคามี, จตุภาคํ อนาคามิผลปฺปตฺโต ปฏิลทฺโธ อธิคโต สจฺฉิกโต อุปสมฺปชฺช วิหรติ, กาเยน ผุสิตฺวา วิหรติ, จตุภาคํ น กาเยน ผุสิตฺวา วิหรติ, จตุภาคํ อนฺตราปรินิพฺพายี…เป… อุปหจฺจปรินิพฺพายี… อสงฺขารปรินิพฺพายี… สสงฺขารปรินิพฺพายี… อุทฺธํโสโต อกนิฏฺคามี, จตุภาคํ น อุทฺธํโสโต น อกนิฏฺคามีติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….

สมุทยทสฺสเนน…เป… นิโรธทสฺสเนน…เป… มคฺคทสฺสเนน กึ ชหตีติ? อณุสหคตํ กามราคํ, อณุสหคตํ พฺยาปาทํ, ตเทกฏฺเ จ กิเลเส จตุภาคํ ชหตีติ. จตุภาคํ อนาคามี, จตุภาคํ น อนาคามี, จตุภาคํ อนาคามิผลปฺปตฺโต ปฏิลทฺโธ อธิคโต สจฺฉิกโต อุปสมฺปชฺช วิหรติ, กาเยน ผุสิตฺวา วิหรติ, จตุภาคํ น กาเยน ผุสิตฺวา วิหรติ, จตุภาคํ อนฺตราปรินิพฺพายี…เป… อุปหจฺจปรินิพฺพายี… อสงฺขารปรินิพฺพายี… สสงฺขารปรินิพฺพายี… อุทฺธํโสโต อกนิฏฺคามี, จตุภาคํ น อุทฺธํโสโต อกนิฏฺคามีติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….

๓๔๓. อรหตฺตสจฺฉิกิริยาย ปฏิปนฺโน ปุคฺคโล ทุกฺขทสฺสเนน กึ ชหตีติ? รูปราคํ, อรูปราคํ, มานํ, อุทฺธจฺจํ, อวิชฺชํ, ตเทกฏฺเ จ กิเลเส จตุภาคํ ชหตีติ. จตุภาคํ อรหา, จตุภาคํ น อรหา, จตุภาคํ อรหตฺตปฺปตฺโต ปฏิลทฺโธ อธิคโต สจฺฉิกโต อุปสมฺปชฺช วิหรติ, กาเยน ผุสิตฺวา วิหรติ, จตุภาคํ น กาเยน ผุสิตฺวา วิหรติ, จตุภาคํ วีตราโค…เป… วีตโทโส… วีตโมโห…เป… กตกรณีโย โอหิตภาโร อนุปฺปตฺตสทตฺโถ ปริกฺขีณภวสํโยชโน สมฺมทฺาวิมุตฺโต อุกฺขิตฺตปลิโฆ สงฺกิณฺณปริโข อพฺพูฬฺเหสิโก นิรคฺคโฬ อริโย ปนฺนทฺธโช ปนฺนภาโร วิสฺุตฺโต สุวิชิตวิชโย, ทุกฺขํ ตสฺส ปริฺาตํ, สมุทโย ปหีโน, นิโรโธ สจฺฉิกโต, มคฺโค ภาวิโต, อภิฺเยฺยํ อภิฺาตํ, ปริฺเยฺยํ ปริฺาตํ, ปหาตพฺพํ ปหีนํ, ภาเวตพฺพํ ภาวิตํ…เป… สจฺฉิกาตพฺพํ สจฺฉิกตํ, จตุภาคํ สจฺฉิกาตพฺพํ น สจฺฉิกตนฺติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….

สมุทยทสฺสเนน … นิโรธทสฺสเนน… มคฺคทสฺสเนน กึ ชหตีติ? รูปราคํ, อรูปราคํ, มานํ, อุทฺธจฺจํ, อวิชฺชํ, ตเทกฏฺเ จ กิเลเส จตุภาคํ ชหตีติ. จตุภาคํ อรหา, จตุภาคํ น อรหา, จตุภาคํ อรหตฺตปฺปตฺโต ปฏิลทฺโธ อธิคโต สจฺฉิกโต อุปสมฺปชฺช วิหรติ, กาเยน ผุสิตฺวา วิหรติ, จตุภาคํ น กาเยน ผุสิตฺวา วิหรติ, จตุภาคํ วีตราโค… วีตโทโส… วีตโมโห… กตกรณีโย โอหิตภาโร อนุปฺปตฺตสทตฺโถ ปริกฺขีณภวสํโยชโน สมฺมทฺาวิมุตฺโต อุกฺขิตฺตปลิโฆ สงฺกิณฺณปริโข อพฺพูฬฺเหสิโก นิรคฺคโฬ อริโย ปนฺนทฺธโช ปนฺนภาโร วิสฺุตฺโต สุวิชิตวิชโย, ทุกฺขํ ตสฺส ปริฺาตํ, สมุทโย ปหีโน, นิโรโธ สจฺฉิกโต, มคฺโค ภาวิโต, อภิฺเยฺยํ อภิฺาตํ, ปริฺเยฺยํ ปริฺาตํ, ปหาตพฺพํ ปหีนํ, ภาเวตพฺพํ ภาวิตํ…เป… สจฺฉิกาตพฺพํ สจฺฉิกตํ, จตุภาคํ สจฺฉิกาตพฺพํ น สจฺฉิกตนฺติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….

๓๔๔. โสตาปตฺติผลสจฺฉิกิริยาย ปฏิปนฺโน ปุคฺคโล ทุกฺขํ ทกฺขนฺโต ปฏิปนฺนโกติ วตฺตพฺโพติ? อามนฺตา. ทุกฺเข ทิฏฺเ ผเล ิโตติ วตฺตพฺโพติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ. สมุทยํ ทกฺขนฺโต…เป… นิโรธํ ทกฺขนฺโต ปฏิปนฺนโกติ วตฺตพฺโพติ? อามนฺตา. นิโรเธ ทิฏฺเ ผเล ิโตติ วตฺตพฺโพติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ.

โสตาปตฺติผลสจฺฉิกิริยาย ปฏิปนฺโน ปุคฺคโล มคฺคํ ทกฺขนฺโต ปฏิปนฺนโกติ วตฺตพฺโพ, มคฺเค ทิฏฺเ ผเล ิโตติ วตฺตพฺโพติ? อามนฺตา. ทุกฺขํ ทกฺขนฺโต ปฏิปนฺนโกติ วตฺตพฺโพ, ทุกฺเข ทิฏฺเ ผเล ิโตติ วตฺตพฺโพติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป… มคฺคํ ทกฺขนฺโต ปฏิปนฺนโกติ วตฺตพฺโพ, มคฺเค ทิฏฺเ ผเล ิโตติ วตฺตพฺโพติ? อามนฺตา. สมุทยํ ทกฺขนฺโต…เป… นิโรธํ ทกฺขนฺโต ปฏิปนฺนโกติ วตฺตพฺโพ, นิโรเธ ทิฏฺเ ผเล ิโตติ วตฺตพฺโพติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….

โสตาปตฺติผลสจฺฉิกิริยาย ปฏิปนฺโน ปุคฺคโล ทุกฺขํ ทกฺขนฺโต ปฏิปนฺนโกติ วตฺตพฺโพ, ทุกฺเข ทิฏฺเ น วตฺตพฺพํ – ‘‘ผเล ิโตติ วตฺตพฺโพ’’ติ? อามนฺตา. มคฺคํ ทกฺขนฺโต ปฏิปนฺนโกติ วตฺตพฺโพ, มคฺเค ทิฏฺเ น วตฺตพฺพํ – ‘‘ผเล ิโตติ วตฺตพฺโพ’’ติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป… สมุทยํ ทกฺขนฺโต… นิโรธํ ทกฺขนฺโต ปฏิปนฺนโกติ วตฺตพฺโพ, นิโรเธ ทิฏฺเ น วตฺตพฺพํ – ‘‘ผเล ิโตติ วตฺตพฺโพ’’ติ? อามนฺตา. มคฺคํ ทกฺขนฺโต ‘‘ปฏิปนฺนโก’’ติ วตฺตพฺโพ, มคฺเค ทิฏฺเ น วตฺตพฺพํ – ‘‘ผเล ิโตติ วตฺตพฺโพ’’ติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….

[สกวาทีปุจฺฉาลกฺขณํ] โสตาปตฺติผลสจฺฉิกิริยาย ปฏิปนฺโน ปุคฺคโล ทุกฺขํ ทกฺขนฺโต ปฏิปนฺนโกติ วตฺตพฺโพ, ทุกฺเข ทิฏฺเ น วตฺตพฺพํ – ‘‘ผเล ิโตติ วตฺตพฺโพ’’ติ? อามนฺตา. นิรตฺถิยํ ทุกฺขทสฺสนนฺติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป… สมุทยํ ทกฺขนฺโต…เป… นิโรธํ ทกฺขนฺโต ปฏิปนฺนโกติ วตฺตพฺโพ, นิโรเธ ทิฏฺเ น วตฺตพฺพํ – ‘‘ผเล ิโตติ วตฺตพฺโพ’’ติ? อามนฺตา. นิรตฺถิยํ นิโรธทสฺสนนฺติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….

๓๔๕. [ปรวาทีปุจฺฉาลกฺขณํ] ทุกฺเข ทิฏฺเ จตฺตาริ สจฺจานิ ทิฏฺานิ โหนฺตีติ? อามนฺตา. ทุกฺขสจฺจํ จตฺตาริ สจฺจานีติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….

[สกวาทีปุจฺฉาลกฺขณํ] รูปกฺขนฺเธ อนิจฺจโต ทิฏฺเ ปฺจกฺขนฺธา อนิจฺจโต ทิฏฺา โหนฺตีติ? อามนฺตา. รูปกฺขนฺโธ ปฺจกฺขนฺธาติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….

[สกวาทีปุจฺฉาลกฺขณํ] จกฺขายตเน อนิจฺจโต ทิฏฺเ ทฺวาทสายตนานิ อนิจฺจโต ทิฏฺานิ โหนฺตีติ? อามนฺตา. จกฺขายตนํ ทฺวาทสายตนานีติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….

[สกวาทีปุจฺฉาลกฺขณํ] จกฺขุธาตุยา อนิจฺจโต ทิฏฺาย อฏฺารส ธาตุโย อนิจฺจโต ทิฏฺา โหนฺตีติ? อามนฺตา. จกฺขุธาตุ อฏฺารส ธาตุโยติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….

[สกวาทีปุจฺฉาลกฺขณํ] จกฺขุนฺทฺริเย อนิจฺจโต ทิฏฺเ พาวีสตินฺทฺริยานิ อนิจฺจโต ทิฏฺานิ โหนฺตีติ? อามนฺตา. จกฺขุนฺทฺริยํ พาวีสตินฺทฺริยานีติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….

[สกวาทีปุจฺฉาลกฺขณํ] จตูหิ าเณหิ โสตาปตฺติผลํ สจฺฉิกโรตีติ? อามนฺตา. จตฺตาริ โสตาปตฺติผลานีติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป… อฏฺหิ าเณหิ โสตาปตฺติผลํ สจฺฉิกโรตีติ? อามนฺตา. อฏฺ โสตาปตฺติผลานีติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป… ทฺวาทสหิ าเณหิ โสตาปตฺติผลํ สจฺฉิกโรตีติ? อามนฺตา. ทฺวาทส โสตาปตฺติผลานีติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป… จตุจตฺตารีสาย าเณหิ โสตาปตฺติผลํ สจฺฉิกโรตีติ? อามนฺตา. จตุจตฺตารีสํ โสตาปตฺติผลานีติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป… สตฺตสตฺตติยา าเณหิ โสตาปตฺติผลํ สจฺฉิกโรตีติ? อามนฺตา. สตฺตสตฺตติ โสตาปตฺติผลานีติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….

๓๔๖. น วตฺตพฺพํ – ‘‘อนุปุพฺพาภิสมโย’’ติ? อามนฺตา. นนุ วุตฺตํ ภควตา – ‘‘เสยฺยถาปิ, ภิกฺขเว, มหาสมุทฺโท อนุปุพฺพนินฺโน อนุปุพฺพโปโณ อนุปุพฺพปพฺภาโร, น อายตเกเนว ปปาโต; เอวเมว โข, ภิกฺขเว, อิมสฺมึ ธมฺมวินเย อนุปุพฺพสิกฺขา อนุปุพฺพกิริยา อนุปุพฺพปฏิปทา, น อายตเกเนว อฺาปฏิเวโธ’’ติ [จูฬว. ๓๘๕; อ. นิ. ๘.๒๐; อุทา. ๔๕ อุทาเน จ]. อตฺเถว สุตฺตนฺโตติ? อามนฺตา. เตน หิ อนุปุพฺพาภิสมโยติ.

น วตฺตพฺพํ – ‘‘อนุปุพฺพาภิสมโย’’ติ? อามนฺตา. นนุ วุตฺตํ ภควตา –

‘‘อนุปุพฺเพน เมธาวี, โถกํ โถกํ ขเณ ขเณ;

กมฺมาโร รชตสฺเสว, นิทฺธเม มลมตฺตโน’’ติ [ธ. ป. ๒๓๙ ธมฺมปเท].

อตฺเถว สุตฺตนฺโตติ? อามนฺตา. เตน หิ อนุปุพฺพาภิสมโยติ.

อนุปุพฺพาภิสมโยติ? อามนฺตา. นนฺวายสฺมา ควมฺปติ เถโร ภิกฺขู เอตทโวจ – ‘‘สมฺมุขา เมตํ, อาวุโส, ภควโต สุตํ สมฺมุขา ปฏิคฺคหิตํ – ‘โย, ภิกฺขเว, ทุกฺขํ ปสฺสติ ทุกฺขสมุทยมฺปิ โส ปสฺสติ, ทุกฺขนิโรธมฺปิ ปสฺสติ, ทุกฺขนิโรธคามินึ ปฏิปทมฺปิ ปสฺสติ; โย ทุกฺขสมุทยํ ปสฺสติ ทุกฺขมฺปิ โส ปสฺสติ, ทุกฺขนิโรธมฺปิ ปสฺสติ, ทุกฺขนิโรธคามินึ ปฏิปทมฺปิ ปสฺสติ; โย ทุกฺขนิโรธํ ปสฺสติ ทุกฺขมฺปิ โส ปสฺสติ, ทุกฺขสมุทยมฺปิ ปสฺสติ, ทุกฺขนิโรธคามินึ ปฏิปทมฺปิ ปสฺสติ; โย ทุกฺขนิโรธคามินึ ปฏิปทํ ปสฺสติ ทุกฺขมฺปิ โส ปสฺสติ, ทุกฺขสมุทยมฺปิ ปสฺสติ, ทุกฺขนิโรธมฺปิ ปสฺสตี’’’ติ [สํ. นิ. ๕.๑๑๐๐]! อตฺเถว สุตฺตนฺโตติ? อามนฺตา. เตน หิ น วตฺตพฺพํ – ‘‘อนุปุพฺพาภิสมโย’’ติ.

อนุปุพฺพาภิสมโยติ? อามนฺตา. นนุ วุตฺตํ ภควตา –

‘‘สหาวสฺส ทสฺสนสมฺปทาย,

ตยสฺสุ ธมฺมา ชหิตา ภวนฺติ;

สกฺกายทิฏฺี วิจิกิจฺฉิตฺจ,

สีลพฺพตํ วาปิ ยทตฺถิ กิฺจิ;

จตูหปาเยหิ จ วิปฺปมุตฺโต,

ฉจฺจาภิานานิ อภพฺพ กาตุ’’นฺติ.

อตฺเถว สุตฺตนฺโตติ? อามนฺตา. เตน หิ น วตฺตพฺพํ – ‘‘อนุปุพฺพาภิสมโย’’ติ.

อนุปุพฺพาภิสมโยติ? อามนฺตา. นนุ วุตฺตํ ภควตา – ‘‘ยสฺมึ, ภิกฺขเว, สมเย อริยสาวกสฺส วิรชํ วีตมลํ ธมฺมจกฺขุํ อุทปาทิ – ‘ยํ กิฺจิ สมุทยธมฺมํ สพฺพํ ตํ นิโรธธมฺม’นฺติ, สห ทสฺสนุปฺปาทา, ภิกฺขเว, อริยสาวกสฺส ตีณิ สํโยชนานิ ปหียนฺติ – สกฺกายทิฏฺิ, วิจิกิจฺฉา, สีลพฺพตปรามาโส’’ติ! อตฺเถว สุตฺตนฺโตติ? อามนฺตา. เตน หิ น วตฺตพฺพํ – ‘‘อนุปุพฺพาภิสมโย’’ติ.

อนุปุพฺพาภิสมยกถา นิฏฺิตา.

๒. ทุติยวคฺโค

(๑๙) ๑๐. โวหารกถา

๓๔๗. พุทฺธสฺส ภควโต โวหาโร โลกุตฺตโรติ? อามนฺตา. โลกุตฺตเร โสเต ปฏิหฺติ โน โลกิเย, โลกุตฺตเรน วิฺาเณน ปฏิวิชานนฺติ โน โลกิเยน, สาวกา ปฏิวิชานนฺติ โน ปุถุชฺชนาติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….

นนุ พุทฺธสฺส ภควโต โวหาโร โลกิเย โสเต ปฏิหฺตีติ? อามนฺตา. หฺจิ พุทฺธสฺส ภควโต โวหาโร โลกิเย โสเต ปฏิหฺติ, โน จ วต เร วตฺตพฺเพ – ‘‘พุทฺธสฺส ภควโต โวหาโร โลกุตฺตโร’’ติ.

นนุ พุทฺธสฺส ภควโต โวหารํ โลกิเยน วิฺาเณน ปฏิวิชานนฺตีติ? อามนฺตา. หฺจิ พุทฺธสฺส ภควโต โวหารํ โลกิเยน วิฺาเณน ปฏิวิชานนฺติ, โน จ วต เร วตฺตพฺเพ – ‘‘พุทฺธสฺส ภควโต โวหาโร โลกุตฺตโร’’ติ.

นนุ พุทฺธสฺส ภควโต โวหารํ ปุถุชฺชนา ปฏิวิชานนฺตีติ? อามนฺตา. หฺจิ พุทฺธสฺส ภควโต โวหารํ ปุถุชฺชนา ปฏิวิชานนฺติ, โน จ วต เร วตฺตพฺเพ – ‘‘พุทฺธสฺส ภควโต โวหาโร โลกุตฺตโร’’ติ.

๓๔๘. พุทฺธสฺส ภควโต โวหาโร โลกุตฺตโรติ? อามนฺตา. มคฺโค ผลํ นิพฺพานํ, โสตาปตฺติมคฺโค โสตาปตฺติผลํ, สกทาคามิมคฺโค สกทาคามิผลํ, อนาคามิมคฺโค อนาคามิผลํ, อรหตฺตมคฺโค อรหตฺตผลํ, สติปฏฺานํ สมฺมปฺปธานํ อิทฺธิปาโท อินฺทฺริยํ พลํ โพชฺฌงฺโคติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….

พุทฺธสฺส ภควโต โวหาโร โลกุตฺตโรติ? อามนฺตา. อตฺถิ เกจิ พุทฺธสฺส ภควโต โวหารํ สุณนฺตีติ? อามนฺตา. โลกุตฺตโร ธมฺโม โสตวิฺเยฺโย, โสตสฺมึ ปฏิหฺติ, โสตสฺส อาปาถํ อาคจฺฉตีติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….

นนุ โลกุตฺตโร ธมฺโม น โสตวิฺเยฺโย, น โสตสฺมึ ปฏิหฺติ, น โสตสฺส อาปาถํ อาคจฺฉตีติ? อามนฺตา. หฺจิ โลกุตฺตโร ธมฺโม น โสตวิฺเยฺโย, น โสตสฺมึ ปฏิหฺติ, น โสตสฺส อาปาถํ อาคจฺฉติ, โน จ วต เร วตฺตพฺเพ – ‘‘พุทฺธสฺส ภควโต โวหาโร โลกุตฺตโร’’ติ.

๓๔๙. พุทฺธสฺส ภควโต โวหาโร โลกุตฺตโรติ? อามนฺตา. อตฺถิ เกจิ พุทฺธสฺส ภควโต โวหาเร รชฺเชยฺยุนฺติ? อามนฺตา. โลกุตฺตโร ธมฺโม ราคฏฺานิโย รชนีโย กมนีโย มทนีโย พนฺธนีโย มุจฺฉนีโยติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….

นนุ โลกุตฺตโร ธมฺโม น ราคฏฺานิโย น รชนีโย น กมนีโย น มทนีโย น พนฺธนีโย น มุจฺฉนีโยติ? อามนฺตา. หฺจิ โลกุตฺตโร ธมฺโม น ราคฏฺานิโย น รชนีโย น กมนีโย น มทนีโย น พนฺธนีโย น มุจฺฉนีโย, โน จ วต เร วตฺตพฺเพ – ‘‘พุทฺธสฺส ภควโต โวหาโร โลกุตฺตโร’’ติ.

พุทฺธสฺส ภควโต โวหาโร โลกุตฺตโรติ? อามนฺตา. อตฺถิ เกจิ พุทฺธสฺส ภควโต โวหาเร ทุสฺเสยฺยุนฺติ? อามนฺตา. โลกุตฺตโร ธมฺโม โทสฏฺานิโย โกปฏฺานิโย ปฏิฆฏฺานิโยติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….

นนุ โลกุตฺตโร ธมฺโม น โทสฏฺานิโย น โกปฏฺานิโย น ปฏิฆฏฺานิโยติ? อามนฺตา. หฺจิ โลกุตฺตโร ธมฺโม น โทสฏฺานิโย น โกปฏฺานิโย น ปฏิฆฏฺานิโย, โน จ วต เร วตฺตพฺเพ – ‘‘พุทฺธสฺส ภควโต โวหาโร โลกุตฺตโร’’ติ.

พุทฺธสฺส ภควโต โวหาโร โลกุตฺตโรติ? อามนฺตา. อตฺถิ เกจิ พุทฺธสฺส ภควโต โวหาเร มุยฺเหยฺยุนฺติ? อามนฺตา. โลกุตฺตโร ธมฺโม โมหฏฺานิโย อฺาณกรโณ อจกฺขุกรโณ ปฺานิโรธิโก วิฆาตปกฺขิโก อนิพฺพานสํวตฺตนิโกติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….

นนุ โลกุตฺตโร ธมฺโม น โมหฏฺานิโย น อฺาณกรโณ น อจกฺขุกรโณ ปฺาวุทฺธิโก อวิฆาตปกฺขิโก นิพฺพานสํวตฺตนิโกติ? อามนฺตา. หฺจิ โลกุตฺตโร ธมฺโม น โมหฏฺานิโย น อฺาณกรโณ น อจกฺขุกรโณ ปฺาวุทฺธิโก อวิฆาตปกฺขิโก นิพฺพานสํวตฺตนิโก, โน จ วต เร วตฺตพฺเพ – ‘‘พุทฺธสฺส ภควโต โวหาโร โลกุตฺตโร’’ติ.

๓๕๐. พุทฺธสฺส ภควโต โวหาโร โลกุตฺตโรติ? อามนฺตา. เย เกจิ พุทฺธสฺส ภควโต โวหารํ สุณนฺติ, สพฺเพ เต มคฺคํ ภาเวนฺตีติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….

เย เกจิ พุทฺธสฺส ภควโต โวหารํ สุณนฺติ, สพฺเพ เต มคฺคํ ภาเวนฺตีติ? อามนฺตา. พาลปุถุชฺชนา พุทฺธสฺส ภควโต โวหารํ สุณนฺติ, พาลปุถุชฺชนา มคฺคํ ภาเวนฺตีติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป… มาตุฆาตโก มคฺคํ ภาเวติ…เป… ปิตุฆาตโก… อรหนฺตฆาตโก… รุหิรุปฺปาทโก… สงฺฆเภทโก พุทฺธสฺส ภควโต โวหารํ สุณาติ, สงฺฆเภทโก มคฺคํ ภาเวตีติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….

๓๕๑. ลพฺภา โสวณฺณมยาย ลฏฺิยา ธฺปุฺโชปิ สุวณฺณปุฺโชปิ อาจิกฺขิตุนฺติ? อามนฺตา. เอวเมวํ ภควา โลกุตฺตเรน โวหาเรน โลกิยมฺปิ โลกุตฺตรมฺปิ ธมฺมํ โวหรตีติ.

ลพฺภา เอลณฺฑิยาย ลฏฺิยา ธฺปุฺโชปิ สุวณฺณปุฺโชปิ อาจิกฺขิตุนฺติ? อามนฺตา. เอวเมวํ ภควา โลกิเยน โวหาเรน โลกิยมฺปิ โลกุตฺตรมฺปิ ธมฺมํ โวหรตีติ.

๓๕๒. พุทฺธสฺส ภควโต โวหาโร โลกิยํ โวหรนฺตสฺส โลกิโย โหติ, โลกุตฺตรํ โวหรนฺตสฺส โลกุตฺตโร โหตีติ? อามนฺตา. โลกิยํ โวหรนฺตสฺส โลกิเย โสเต ปฏิหฺติ, โลกุตฺตรํ โวหรนฺตสฺส โลกุตฺตเร โสเต ปฏิหฺติ; โลกิยํ โวหรนฺตสฺส โลกิเยน วิฺาเณน ปฏิวิชานนฺติ, โลกุตฺตรํ โวหรนฺตสฺส โลกุตฺตเรน วิฺาเณน ปฏิวิชานนฺติ; โลกิยํ โวหรนฺตสฺส ปุถุชฺชนา ปฏิวิชานนฺติ, โลกุตฺตรํ โวหรนฺตสฺส สาวกา ปฏิวิชานนฺตีติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….

น วตฺตพฺพํ – ‘‘พุทฺธสฺส ภควโต โวหาโร โลกิยํ โวหรนฺตสฺส โลกิโย โหติ, โลกุตฺตรํ โวหรนฺตสฺส โลกุตฺตโร โหตีติ? อามนฺตา. นนุ ภควา โลกิยมฺปิ โลกุตฺตรมฺปิ ธมฺมํ โวหรตีติ? อามนฺตา. หฺจิ ภควา โลกิยมฺปิ โลกุตฺตรมฺปิ ธมฺมํ โวหรติ, เตน วต เร วตฺตพฺเพ – ‘‘พุทฺธสฺส ภควโต โวหาโร โลกิยํ โวหรนฺตสฺส โลกิโย โหติ, โลกุตฺตรํ โวหรนฺตสฺส โลกุตฺตโร โหตี’’ติ.

พุทฺธสฺส ภควโต โวหาโร โลกิยํ โวหรนฺตสฺส โลกิโย โหติ, โลกุตฺตรํ โวหรนฺตสฺส โลกุตฺตโร โหตีติ? อามนฺตา. มคฺคํ โวหรนฺตสฺส มคฺโค โหติ, อมคฺคํ โวหรนฺตสฺส อมคฺโค โหติ, ผลํ โวหรนฺตสฺส ผลํ โหติ, อผลํ โวหรนฺตสฺส อผลํ โหติ, นิพฺพานํ โวหรนฺตสฺส นิพฺพานํ โหติ, อนิพฺพานํ โวหรนฺตสฺส อนิพฺพานํ โหติ, สงฺขตํ โวหรนฺตสฺส สงฺขตํ โหติ, อสงฺขตํ โวหรนฺตสฺส อสงฺขตํ โหติ, รูปํ โวหรนฺตสฺส รูปํ โหติ, อรูปํ โวหรนฺตสฺส อรูปํ โหติ, เวทนํ โวหรนฺตสฺส เวทนา โหติ, อเวทนํ โวหรนฺตสฺส อเวทนา โหติ, สฺํ โวหรนฺตสฺส สฺา โหติ, อสฺํ โวหรนฺตสฺส อสฺา โหติ, สงฺขาเร โวหรนฺตสฺส สงฺขารา โหนฺติ, อสงฺขาเร โวหรนฺตสฺส อสงฺขารา โหนฺติ, วิฺาณํ โวหรนฺตสฺส วิฺาณํ โหติ, อวิฺาณํ โวหรนฺตสฺส อวิฺาณํ โหตีติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….

โวหารกถา นิฏฺิตา.

๒. ทุติยวคฺโค

(๒๐) ๑๑. นิโรธกถา

๓๕๓. ทฺเว นิโรธาติ? อามนฺตา. ทฺเว ทุกฺขนิโรธาติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป… ทฺเว ทุกฺขนิโรธาติ? อามนฺตา. ทฺเว นิโรธสจฺจานีติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป… ทฺเว นิโรธสจฺจานีติ? อามนฺตา. ทฺเว ทุกฺขสจฺจานีติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป… ทฺเว นิโรธสจฺจานีติ? อามนฺตา. ทฺเว สมุทยสจฺจานีติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป… ทฺเว นิโรธสจฺจานีติ? อามนฺตา. ทฺเว มคฺคสจฺจานีติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….

ทฺเว นิโรธสจฺจานีติ? อามนฺตา. ทฺเว ตาณานิ…เป… ทฺเว เลณานิ… ทฺเว สรณานิ… ทฺเว ปรายณานิ… ทฺเว อจฺจุตานิ… ทฺเว อมตานิ… ทฺเว นิพฺพานานีติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….

ทฺเว นิพฺพานานีติ? อามนฺตา. อตฺถิ ทฺวินฺนํ นิพฺพานานํ อุจฺจนีจตา หีนปณีตตา อุกฺกํสาวกํโส สีมา วา เภโท วา ราชิ วา อนฺตริกา วาติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….

ทฺเว นิโรธาติ? อามนฺตา. นนุ อปฺปฏิสงฺขานิรุทฺเธ สงฺขาเร ปฏิสงฺขา นิโรเธนฺตีติ? อามนฺตา. หฺจิ อปฺปฏิสงฺขานิรุทฺเธ สงฺขาเร ปฏิสงฺขา นิโรเธนฺติ, โน จ วต เร วตฺตพฺเพ – ‘‘ทฺเว นิโรธา’’ติ.

น วตฺตพฺพํ – ‘‘ทฺเว นิโรธา’’ติ? อามนฺตา. นนุ อปฺปฏิสงฺขานิรุทฺธาปิ สงฺขารา อจฺจนฺตภคฺคา, ปฏิสงฺขานิรุทฺธาปิ สงฺขารา อจฺจนฺตภคฺคาติ? อามนฺตา. หฺจิ อปฺปฏิสงฺขานิรุทฺธาปิ สงฺขารา อจฺจนฺตภคฺคา, ปฏิสงฺขานิรุทฺธาปิ สงฺขารา อจฺจนฺตภคฺคา, เตน วต เร วตฺตพฺเพ – ‘‘ทฺเว นิโรธา’’ติ.

ทฺเว นิโรธาติ? อามนฺตา. ปฏิสงฺขานิรุทฺธาปิ [ปฏิสงฺขานิรุทฺธา (?)] สงฺขารา อริยมคฺคํ อาคมฺม นิรุทฺธาติ? อามนฺตา. อปฺปฏิสงฺขานิรุทฺธา สงฺขารา อริยมคฺคํ อาคมฺม นิรุทฺธาติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….

ทฺเว นิโรธาติ? อามนฺตา. ปฏิสงฺขานิรุทฺธา สงฺขารา น ปุน อุปฺปชฺชนฺตีติ? อามนฺตา. อปฺปฏิสงฺขานิรุทฺธา สงฺขารา น ปุน อุปฺปชฺชนฺตีติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป… เตน หิ น วตฺตพฺพํ – ‘‘ทฺเว นิโรธา’’ติ.

นิโรธกถา นิฏฺิตา.

ทุติยวคฺโค.

ตสฺสุทฺทานํ –

ปรูปหาโร อฺาณํ, กงฺขา ปรวิตารณา;

วจีเภโท ทุกฺขาหาโร, จิตฺตฏฺิติ จ กุกฺกุฬา;

อนุปุพฺพาภิสมโย, โวหาโร จ นิโรธโกติ.

๓. ตติยวคฺโค

(๒๑) ๑. พลกถา

๓๕๔. ตถาคตพลํ สาวกสาธารณนฺติ? อามนฺตา. ตถาคตพลํ สาวกพลํ, สาวกพลํ ตถาคตพลนฺติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….

ตถาคตพลํ สาวกสาธารณนฺติ? อามนฺตา. ตฺเว ตถาคตพลํ ตํ สาวกพลํ, ตฺเว สาวกพลํ ตํ ตถาคตพลนฺติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….

ตถาคตพลํ สาวกสาธารณนฺติ? อามนฺตา. ยาทิสํ ตถาคตพลํ ตาทิสํ สาวกพลํ, ยาทิสํ สาวกพลํ ตาทิสํ ตถาคตพลนฺติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….

ตถาคตพลํ สาวกสาธารณนฺติ? อามนฺตา. ยาทิโส ตถาคตสฺส ปุพฺพโยโค ปุพฺพจริยา ธมฺมกฺขานํ ธมฺมเทสนา ตาทิโส สาวกสฺส ปุพฺพโยโค ปุพฺพจริยา ธมฺมกฺขานํ ธมฺมเทสนาติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….

ตถาคตพลํ สาวกสาธารณนฺติ? อามนฺตา. ตถาคโต ชิโน สตฺถา สมฺมาสมฺพุทฺโธ สพฺพฺู สพฺพทสฺสาวี ธมฺมสฺสามี ธมฺมปฺปฏิสรโณติ? อามนฺตา. สาวโก ชิโน สตฺถา สมฺมาสมฺพุทฺโธ สพฺพฺู สพฺพทสฺสาวี ธมฺมสฺสามี ธมฺมปฺปฏิสรโณติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….

ตถาคตพลํ สาวกสาธารณนฺติ? อามนฺตา. ตถาคโต อนุปฺปนฺนสฺส มคฺคสฺส อุปฺปาเทตา อสฺชาตสฺส มคฺคสฺส สฺชเนตา อนกฺขาตสฺส มคฺคสฺส อกฺขาตา มคฺคฺู มคฺควิทู มคฺคโกวิโทติ? อามนฺตา. สาวโก อนุปฺปนฺนสฺส มคฺคสฺส อุปฺปาเทตา อสฺชาตสฺส มคฺคสฺส สฺชเนตา อนกฺขาตสฺส มคฺคสฺส อกฺขาตา มคฺคฺู มคฺควิทู มคฺคโกวิโทติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….

อินฺทฺริยปโรปริยตฺตํ ยถาภูตํ าณํ ตถาคตพลํ สาวกสาธารณนฺติ? อามนฺตา. สาวโก สพฺพฺู สพฺพทสฺสาวีติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….

๓๕๕. สาวโก านาานํ ชานาตีติ? อามนฺตา. หฺจิ สาวโก านาานํ ชานาติ, เตน วต เร วตฺตพฺเพ – ‘‘านาานํ ยถาภูตํ าณํ ตถาคตพลํ สาวกสาธารณ’’นฺติ.

สาวโก อตีตานาคตปจฺจุปฺปนฺนานํ กมฺมสมาทานานํ านโส เหตุโส วิปากํ ชานาตีติ? อามนฺตา. หฺจิ สาวโก อตีตานาคตปจฺจุปฺปนฺนานํ กมฺมสมาทานานํ านโส เหตุโส วิปากํ ชานาติ, เตน วต เร วตฺตพฺเพ – ‘‘อตีตานาคตปจฺจุปฺปนฺนานํ กมฺมสมาทานานํ านโส เหตุโส วิปากํ ยถาภูตํ าณํ ตถาคตพลํ สาวกสาธารณ’’นฺติ.

สาวโก สพฺพตฺถคามินึ ปฏิปทํ ชานาตีติ? อามนฺตา. หฺจิ สาวโก สพฺพตฺถคามินึ ปฏิปทํ ชานาติ, เตน วต เร วตฺตพฺเพ – ‘‘สพฺพตฺถคามินึ ปฏิปทํ ยถาภูตํ าณํ ตถาคตพลํ สาวกสาธารณ’’นฺติ.

สาวโก อเนกธาตุํ นานาธาตุํ โลกํ ชานาตีติ? อามนฺตา. หฺจิ สาวโก อเนกธาตุํ นานาธาตุํ โลกํ ชานาติ, เตน วต เร วตฺตพฺเพ – ‘‘อเนกธาตุํ นานาธาตุํ โลกํ ยถาภูตํ าณํ ตถาคตพลํ สาวกสาธารณ’’นฺติ.

สาวโก สตฺตานํ นานาธิมุตฺติกตํ ชานาตีติ? อามนฺตา. หฺจิ สาวโก สตฺตานํ นานาธิมุตฺติกตํ ชานาติ, เตน วต เร วตฺตพฺเพ – ‘‘สตฺตานํ นานาธิมุตฺติกตํ ยถาภูตํ าณํ ตถาคตพลํ สาวกสาธารณ’’นฺติ.

สาวโก ฌานวิโมกฺขสมาธิสมาปตฺตีนํ สํกิเลสํ โวทานํ วุฏฺานํ ชานาตีติ? อามนฺตา. หฺจิ สาวโก ฌานวิโมกฺขสมาธิสมาปตฺตีนํ สํกิเลสํ โวทานํ วุฏฺานํ ชานาติ, เตน วต เร วตฺตพฺเพ – ‘‘ฌานวิโมกฺขสมาธิสมาปตฺตีนํ สํกิเลสํ โวทานํ วุฏฺานํ ยถาภูตํ าณํ ตถาคตพลํ สาวกสาธารณ’’นฺติ.

สาวโก ปุพฺเพนิวาสานุสฺสตึ ชานาตีติ? อามนฺตา. หฺจิ สาวโก ปุพฺเพนิวาสานุสฺสตึ ชานาติ, เตน วต เร วตฺตพฺเพ – ‘‘ปุพฺเพนิวาสานุสฺสติ ยถาภูตํ าณํ ตถาคตพลํ สาวกสาธารณ’’นฺติ.

สาวโก สตฺตานํ จุตูปปาตํ ชานาตีติ? อามนฺตา. หฺจิ สาวโก สตฺตานํ จุตูปปาตํ ชานาติ, เตน วต เร วตฺตพฺเพ – ‘‘สตฺตานํ จุตูปปาตํ ยถาภูตํ าณํ ตถาคตพลํ สาวกสาธารณ’’นฺติ.

นนุ ตถาคตสฺสาปิ อาสวา ขีณา สาวกสฺสาปิ อาสวา ขีณาติ? อามนฺตา. อตฺถิ กิฺจิ นานากรณํ ตถาคตสฺส วา สาวกสฺส วา อาสวกฺขเยน วา อาสวกฺขยํ วิมุตฺติยา วา วิมุตฺตีติ? นตฺถิ. หฺจิ นตฺถิ กิฺจิ นานากรณํ ตถาคตสฺส วา สาวกสฺส วา อาสวกฺขเยน วา อาสวกฺขยํ วิมุตฺติยา วา วิมุตฺติ, เตน วต เร วตฺตพฺเพ – ‘‘อาสวานํ ขเย ยถาภูตํ าณํ ตถาคตพลํ สาวกสาธารณ’’นฺติ.

๓๕๖. อาสวานํ ขเย ยถาภูตํ าณํ ตถาคตพลํ สาวกสาธารณนฺติ? อามนฺตา. านาาเน ยถาภูตํ าณํ ตถาคตพลํ สาวกสาธารณนฺติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….

อาสวานํ ขเย ยถาภูตํ าณํ ตถาคตพลํ สาวกสาธารณนฺติ? อามนฺตา. สตฺตานํ จุตูปปาเต ยถาภูตํ าณํ ตถาคตพลํ สาวกสาธารณนฺติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….

านาาเน ยถาภูตํ าณํ ตถาคตพลํ สาวกอสาธารณนฺติ? อามนฺตา. อาสวานํ ขเย ยถาภูตํ าณํ ตถาคตพลํ สาวกอสาธารณนฺติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….

สตฺตานํ จุตูปปาเต ยถาภูตํ าณํ ตถาคตพลํ สาวกอสาธารณนฺติ? อามนฺตา. อาสวานํ ขเย ยถาภูตํ าณํ ตถาคตพลํ สาวกอสาธารณนฺติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….

อินฺทฺริยปโรปริยตฺตํ ยถาภูตํ าณํ ตถาคตพลํ สาวกอสาธารณนฺติ? อามนฺตา. านาาเน ยถาภูตํ าณํ ตถาคตพลํ สาวกอสาธารณนฺติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ [อยเมตฺถ สาธารณปกฺขํ สนฺธาย ปฏิกฺเขโป (ฏีกา โอโลเกตพฺพา)] …เป….

อินฺทฺริยปโรปริยตฺตํ ยถาภูตํ าณํ ตถาคตพลํ สาวกอสาธารณนฺติ? อามนฺตา…เป…. อาสวานํ ขเย ยถาภูตํ าณํ ตถาคตพลํ สาวกอสาธารณนฺติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….

านาาเน ยถาภูตํ าณํ ตถาคตพลํ สาวกสาธารณนฺติ? อามนฺตา. อินฺทฺริยปโรปริยตฺตํ ยถาภูตํ าณํ ตถาคตพลํ สาวกสาธารณนฺติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….

อาสวานํ ขเย ยถาภูตํ าณํ ตถาคตพลํ สาวกสาธารณนฺติ? อามนฺตา. อินฺทฺริยปโรปริยตฺตํ ยถาภูตํ าณํ ตถาคตพลํ สาวกสาธารณนฺติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….

พลกถา นิฏฺิตา.

๓. ตติยวคฺโค

(๒๒) ๒. อริยนฺติกถา

๓๕๗. านาาเน ยถาภูตํ าณํ ตถาคตพลํ อริยนฺติ? อามนฺตา. มคฺโค ผลํ นิพฺพานํ, โสตาปตฺติมคฺโค โสตาปตฺติผลํ, สกทาคามิมคฺโค สกทาคามิผลํ, อนาคามิมคฺโค อนาคามิผลํ, อรหตฺตมคฺโค อรหตฺตผลํ, สติปฏฺานํ สมฺมปฺปธานํ อิทฺธิปาโท อินฺทฺริยํ พลํ โพชฺฌงฺโคติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….

านาาเน ยถาภูตํ าณํ ตถาคตพลํ อริยนฺติ? อามนฺตา. สุฺตารมฺมณนฺติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป…. สุฺตารมฺมณนฺติ? อามนฺตา. านาานฺจ มนสิ กโรติ, สุฺตฺจ มนสิ กโรตีติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….

านาานฺจ มนสิ กโรติ, สุฺตฺจ มนสิ กโรตีติ? อามนฺตา. ทฺวินฺนํ ผสฺสานํ ทฺวินฺนํ จิตฺตานํ สโมธานํ โหตีติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป… านาาเน ยถาภูตํ าณํ ตถาคตพลํ อริยนฺติ? อามนฺตา. อนิมิตฺตารมฺมณํ…เป… อปฺปณิหิตารมฺมณนฺติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป… อปฺปณิหิตารมฺมณนฺติ? อามนฺตา. านาานฺจ มนสิ กโรติ, อปฺปณิหิตฺจ มนสิ กโรตีติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….

านาานฺจ มนสิ กโรติ, อปฺปณิหิตฺจ มนสิ กโรตีติ? อามนฺตา. ทฺวินฺนํ ผสฺสานํ ทฺวินฺนํ จิตฺตานํ สโมธานํ โหตีติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….

๓๕๘. สติปฏฺานา อริยา สุฺตารมฺมณาติ? อามนฺตา. านาาเน ยถาภูตํ าณํ ตถาคตพลํ อริยํ สุฺตารมฺมณนฺติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….

สติปฏฺานา อริยา อนิมิตฺตารมฺมณา…เป… อปฺปณิหิตารมฺมณาติ? อามนฺตา. านาาเน ยถาภูตํ าณํ ตถาคตพลํ อริยํ อปฺปณิหิตารมฺมณนฺติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….

สมฺมปฺปธานา, อิทฺธิปาทา, อินฺทฺริยา, พลา, โพชฺฌงฺคา อริยา สุฺตารมฺมณาติ? อามนฺตา. านาาเน ยถาภูตํ าณํ ตถาคตพลํ อริยํ สุฺตารมฺมณนฺติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….

โพชฺฌงฺคา อริยา อนิมิตฺตารมฺมณา… อปฺปณิหิตารมฺมณาติ? อามนฺตา. านาาเน ยถาภูตํ าณํ ตถาคตพลํ อริยํ อปฺปณิหิตารมฺมณนฺติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….

๓๕๙. านาาเน ยถาภูตํ าณํ ตถาคตพลํ อริยํ น วตฺตพฺพํ – ‘‘สุฺตารมฺมณ’’นฺติ? อามนฺตา. สติปฏฺานา อริยา น วตฺตพฺพา – ‘‘สุฺตารมฺมณา’’ติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….

านาาเน ยถาภูตํ าณํ ตถาคตพลํ อริยํ น วตฺตพฺพํ – อนิมิตฺตารมฺมณํ…เป… อปฺปณิหิตารมฺมณนฺติ? อามนฺตา. สติปฏฺานา อริยา น วตฺตพฺพา – ‘‘อปฺปณิหิตารมฺมณา’’ติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….

านาาเน ยถาภูตํ าณํ ตถาคตพลํ อริยํ น วตฺตพฺพํ – สุฺตารมฺมณํ…เป… อนิมิตฺตารมฺมณํ…เป… อปฺปณิหิตารมฺมณนฺติ? อามนฺตา. สมฺมปฺปธานํ…เป… โพชฺฌงฺคา อริยา น วตฺตพฺพา – ‘‘อปฺปณิหิตารมฺมณา’’ติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….

๓๖๐. สตฺตานํ จุตูปปาเต ยถาภูตํ าณํ ตถาคตพลํ อริยนฺติ? อามนฺตา. มคฺโค ผลํ นิพฺพานํ, โสตาปตฺติมคฺโค โสตาปตฺติผลํ…เป… โพชฺฌงฺโคติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….

สตฺตานํ จุตูปปาเต ยถาภูตํ าณํ ตถาคตพลํ อริยนฺติ? อามนฺตา. สุฺตารมฺมณนฺติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป… สุฺาตารมฺมณนฺติ? อามนฺตา. สตฺตานํ จุตูปปาตฺจ มนสิ กโรติ, สุฺตฺจ มนสิ กโรตีติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….

สตฺตานํ จุตูปปาตฺจ มนสิ กโรติ, สุฺตฺจ มนสิ กโรตีติ? อามนฺตา. ทฺวินฺนํ ผสฺสานํ ทฺวินฺนํ จิตฺตานํ สโมธานํ โหตีติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….

สตฺตานํ จุตูปปาเต ยถาภูตํ าณํ ตถาคตพลํ อริยนฺติ? อามนฺตา. อนิมิตฺตารมฺมณํ อปฺปณิหิตารมฺมณนฺติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป… อปฺปณิหิตารมฺมณนฺติ? อามนฺตา. สตฺตานํ จุตูปปาตฺจ มนสิ กโรติ, อปฺปณิหิตฺจ มนสิ กโรตีติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….

สตฺตานํ จุตูปปาตฺจ มนสิ กโรติ, อปฺปณิหิตฺจ มนสิ กโรตีติ? อามนฺตา. ทฺวินฺนํ ผสฺสานํ ทฺวินฺนํ จิตฺตานํ สโมธานํ โหตีติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….

๓๖๑. สติปฏฺานา อริยา สุฺตารมฺมณา…เป… อนิมิตฺตารมฺมณา…เป… อปฺปณิหิตารมฺมณาติ? อามนฺตา. สตฺตานํ จุตูปปาเต ยถาภูตํ าณํ ตถาคตพลํ อริยํ อปฺปณิหิตารมฺมณนฺติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….

สมฺมปฺปธานํ …เป… โพชฺฌงฺคา อริยา สุฺตารมฺมณา…เป… อนิมิตฺตารมฺมณา…เป… อปฺปณิหิตารมฺมณาติ? อามนฺตา. สตฺตานํ จุตูปปาเต ยถาภูตํ าณํ ตถาคตพลํ อริยํ อปฺปณิหิตารมฺมณนฺติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….

สตฺตานํ จุตูปปาเต ยถาภูตํ าณํ ตถาคตพลํ อริยํ น วตฺตพฺพํ – สุฺตารมฺมณํ…เป… อนิมิตฺตารมฺมณํ…เป… อปฺปณิหิตารมฺมณนฺติ? อามนฺตา. สติปฏฺานา อริยา น วตฺตพฺพา – ‘‘อปฺปปณิหิตารมฺมณา’’ติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….

๓๖๒. สตฺตานํ จุตูปปาเต ยถาภูตํ าณํ ตถาคตพลํ อริยํ น วตฺตพฺพํ – สุฺตารมฺมณํ…เป… อนิมิตฺตารมฺมณํ…เป… อปฺปณิหิตารมฺมณนฺติ? อามนฺตา. สมฺมปฺปธานา…เป… โพชฺฌงฺคา อริยา น วตฺตพฺพา – ‘‘อปฺปณิหิตารมฺมณา’’ติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….

อาสวานํ ขเย ยถาภูตํ าณํ ตถาคตพลํ อริยนฺติ? อามนฺตา. านาาเน ยถาภูตํ าณํ ตถาคตพลํ อริยนฺติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….

อาสวานํ ขเย ยถาภูตํ าณํ ตถาคตพลํ อริยนฺติ? อามนฺตา. สตฺตานํ จุตูปปาเต ยถาภูตํ าณํ ตถาคตพลํ อริยนฺติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….

านาาเน ยถาภูตํ าณํ ตถาคตพลํ น วตฺตพฺพํ – ‘‘อริย’’นฺติ? อามนฺตา. อาสวานํ ขเย ยถาภูตํ าณํ ตถาคตพลํ น วตฺตพฺพํ – ‘‘อริย’’นฺติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ …เป….

สตฺตานํ จุตูปปาเต ยถาภูตํ าณํ ตถาคตพลํ น วตฺตพฺพํ – ‘‘อริย’’นฺติ? อามนฺตา. อาสวานํ ขเย ยถาภูตํ าณํ ตถาคตพลํ น วตฺตพฺพํ – ‘‘อริย’’นฺติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….

อาสวานํ ขเย ยถาภูตํ าณํ ตถาคตพลํ อริยํ สุฺตารมฺมณนฺติ? อามนฺตา. านาาเน ยถาภูตํ าณํ ตถาคตพลํ อริยํ สุฺตารมฺมณนฺติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….

อาสวานํ ขเย ยถาภูตํ าณํ ตถาคตพลํ อริยํ อนิมิตฺตารมฺมณํ… อปฺปณิหิตารมฺมณนฺติ? อามนฺตา. านาาเน ยถาภูตํ าณํ ตถาคตพลํ อริยํ อปฺปณิหิตารมฺมณนฺติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….

อาสวานํ ขเย ยถาภูตํ าณํ ตถาคตพลํ อริยํ สุฺตารมฺมณํ…เป… อนิมิตฺตารมฺมณํ…เป… อปฺปณิหิตารมฺมณนฺติ? อามนฺตา…เป…. สตฺตานํ จุตูปปาเต ยถาภูตํ าณํ ตถาคตพลํ อริยํ อปฺปณิหิตารมฺมณนฺติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….

านาาเน ยถาภูตํ าณํ ตถาคตพลํ อริยํ น วตฺตพฺพํ – ‘‘สุฺตารมฺมณ’’นฺติ? อามนฺตา. อาสวานํ ขเย ยถาภูตํ าณํ ตถาคตพลํ อริยํ น วตฺตพฺพํ – ‘‘สุฺตารมฺมณ’’นฺติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….

านาาเน ยถาภูตํ าณํ ตถาคตพลํ อริยํ น วตฺตพฺพํ – อนิมิตฺตารมฺมณํ… อปฺปณิหิตารมฺมณนฺติ? อามนฺตา. อาสวานํ ขเย ยถาภูตํ าณํ ตถาคตพลํ อริยํ น วตฺตพฺพํ – ‘‘อปฺปณิหิตารมฺมณ’’นฺติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….

สตฺตานํ จุตูปปาเต ยถาภูตํ าณํ ตถาคตพลํ อริยํ น วตฺตพฺพํ – สุฺตารมฺมณํ…เป… อนิมิตฺตารมฺมณํ…เป… อปฺปณิหิตารมฺมณนฺติ? อามนฺตา. อาสวานํ ขเย ยถาภูตํ าณํ ตถาคตพลํ อริยํ น วตฺตพฺพํ – ‘‘อปฺปณิหิตารมฺมณ’’นฺติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….

อริยนฺติกถา นิฏฺิตา.

๓. ตติยวคฺโค

(๒๓) ๓. วิมุตฺติกถา

๓๖๓. สราคํ จิตฺตํ วิมุจฺจตีติ? อามนฺตา. ราคสหคตํ ราคสหชาตํ ราคสํสฏฺํ ราคสมฺปยุตฺตํ ราคสหภุ ราคานุปริวตฺติ อกุสลํ โลกิยํ สาสวํ สํโยชนิยํ คนฺถนิยํ โอฆนิยํ โยคนิยํ นีวรณิยํ ปรามฏฺํ อุปาทานิยํ สํกิเลสิยํ จิตฺตํ วิมุจฺจตีติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….

สผสฺสํ จิตฺตํ วิมุจฺจติ, ผสฺโส จ จิตฺตฺจ อุโภ วิมุจฺจนฺตีติ? อามนฺตา. สราคํ จิตฺตํ วิมุจฺจติ, ราโค จ จิตฺตฺจ อุโภ วิมุจฺจนฺตีติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….

สเวทนํ…เป… สสฺํ…เป… สเจตนํ…เป… สปฺํ [สสฺํ (สี. ก.)] จิตฺตํ วิมุจฺจติ, ปฺา จ จิตฺตฺจ อุโภ วิมุจฺจนฺตีติ? อามนฺตา. สราคํ จิตฺตํ วิมุจฺจติ, ราโค จ จิตฺตฺจ อุโภ วิมุจฺจนฺตีติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….

สผสฺสํ สราคํ จิตฺตํ วิมุจฺจติ, ผสฺโส จ จิตฺตฺจ อุโภ วิมุจฺจนฺตีติ? อามนฺตา. ราโค จ จิตฺตฺจ อุโภ วิมุจฺจนฺตีติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….

สเวทนํ สราคํ…เป… สสฺํ สราคํ…เป… สเจตนํ สราคํ…เป… สปฺํ สราคํ จิตฺตํ วิมุจฺจติ, ปฺา จ จิตฺตฺจ อุโภ วิมุจฺจนฺตีติ? อามนฺตา. ราโค จ จิตฺตฺจ อุโภ วิมุจฺจนฺตีติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….

๓๖๔. สโทสํ จิตฺตํ วิมุจฺจตีติ? อามนฺตา. โทสสหคตํ โทสสหชาตํ โทสสํสฏฺํ โทสสมฺปยุตฺตํ โทสสหภุ โทสานุปริวตฺติ อกุสลํ โลกิยํ สาสวํ…เป… สํกิเลสิยํ จิตฺตํ วิมุจฺจตีติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….

สผสฺสํ จิตฺตํ วิมุจฺจติ, ผสฺโส จ จิตฺตฺจ อุโภ วิมุจฺจนฺตีติ? อามนฺตา. สโทสํ จิตฺตํ วิมุจฺจติ, โทโส จ จิตฺตฺจ อุโภ วิมุจฺจนฺตีติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….

สเวทนํ…เป… สสฺํ…เป… สเจตนํ…เป… สปฺํ จิตฺตํ วิมุจฺจติ, ปฺา จ จิตฺตฺจ อุโภ วิมุจฺจนฺตีติ? อามนฺตา. สโทสํ จิตฺตํ วิมุจฺจติ, โทโส จ จิตฺตฺจ อุโภ วิมุจฺจนฺตีติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….

สผสฺสํ สโทสํ จิตฺตํ วิมุจฺจติ, ผสฺโส จ จิตฺตฺจ อุโภ วิมุจฺจนฺตีติ? อามนฺตา. สโทสํ จิตฺตํ วิมุจฺจติ, โทโส จ จิตฺตฺจ อุโภ วิมุจฺจนฺตีติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….

สเวทนํ สโทสํ… สสฺํ สโทสํ… สเจตนํ สโทสํ… สปฺํ สโทสํ จิตฺตํ วิมุจฺจติ, ปฺา จ จิตฺตฺจ อุโภ วิมุจฺจนฺตีติ? อามนฺตา. โทโส จ จิตฺตฺจ อุโภ วิมุจฺจนฺตีติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….

๓๖๕. สโมหํ จิตฺตํ วิมุจฺจตีติ? อามนฺตา. โมหสหคตํ โมหสหชาตํ โมหสํสฏฺํ โมหสมฺปยุตฺตํ โมหสหภุ โมหานุปริวตฺติ อกุสลํ โลกิยํ สาสวํ…เป… สํกิเลสิยํ จิตฺตํ วิมุจฺจตีติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….

สผสฺสํ จิตฺตํ วิมุจฺจติ, ผสฺโส จ จิตฺตฺจ อุโภ วิมุจฺจนฺตีติ? อามนฺตา. สโมหํ จิตฺตํ วิมุจฺจติ, โมโห จ จิตฺตฺจ อุโภ วิมุจฺจนฺตีติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….

สเวทนํ … สสฺํ… สเจตนํ… สปฺํ จิตฺตํ วิมุจฺจติ, ปฺา จ จิตฺตฺจ อุโภ วิมุจฺจนฺตีติ? อามนฺตา. สโมหํ จิตฺตํ วิมุจฺจติ, โมโห จ จิตฺตฺจ อุโภ วิมุจฺจนฺตีติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….

สผสฺสํ สโมหํ จิตฺตํ วิมุจฺจติ, ผสฺโส จ จิตฺตฺจ อุโภ วิมุจฺจนฺตีติ? อามนฺตา. โมโห จ จิตฺตฺจ อุโภ วิมุจฺจนฺตีติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….

สเวทนํ สโมหํ… สสฺํ สโมหํ… สเจตนํ สโมหํ…เป… สปฺํ สโมหํ จิตฺตํ วิมุจฺจติ, ปฺา จ จิตฺตฺจ อุโภ วิมุจฺจนฺตีติ? อามนฺตา. โมโห จ จิตฺตฺจ อุโภ วิมุจฺจนฺตีติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….

สราคํ สโทสํ สโมหํ จิตฺตํ วิมุจฺจตีติ? อามนฺตา. วีตราคํ วีตโทสํ วีตโมหํ นิกฺกิเลสํ จิตฺตํ วิมุจฺจตีติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป… เตน หิ น วตฺตพฺพํ – ‘‘สราคํ สโทสํ สโมหํ จิตฺตํ วิมุจฺจตี’’ติ.

วิมุตฺติกถา นิฏฺิตา.

๓. ตติยวคฺโค

(๒๔) ๔. วิมุจฺจมานกถา

๓๖๖. วิมุตฺตํ วิมุจฺจมานนฺติ? อามนฺตา. เอกเทสํ วิมุตฺตํ, เอกเทสํ อวิมุตฺตนฺติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….

เอกเทสํ วิมุตฺตํ, เอกเทสํ อวิมุตฺตนฺติ? อามนฺตา. เอกเทสํ โสตาปนฺโน, เอกเทสํ น โสตาปนฺโน, เอกเทสํ โสตาปตฺติผลปฺปตฺโต ปฏิลทฺโธ อธิคโต สจฺฉิกโต อุปสมฺปชฺช วิหรติ, กาเยน ผุสิตฺวา วิหรติ, เอกเทสํ น กาเยน ผุสิตฺวา วิหรติ, เอกเทสํ สตฺตกฺขตฺตุปรโม โกลงฺโกโล เอกพีชี พุทฺเธ อเวจฺจปฺปสาเทน สมนฺนาคโต ธมฺเม…เป… สงฺเฆ…เป… อริยกนฺเตหิ สีเลหิ สมนฺนาคโต, เอกเทสํ อริยกนฺเตหิ สีเลหิ น สมนฺนาคโตติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….

เอกเทสํ วิมุตฺตํ, เอกเทสํ อวิมุตฺตนฺติ? อามนฺตา. เอกเทสํ สกทาคามี, เอกเทสํ น สกทาคามี, เอกเทสํ สกทาคามิผลปฺปตฺโต ปฏิลทฺโธ อธิคโต สจฺฉิกโต อุปสมฺปชฺช วิหรติ, กาเยน ผุสิตฺวา วิหรติ, เอกเทสํ น กาเยน ผุสิตฺวา วิหรตีติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….

เอกเทสํ วิมุตฺตํ, เอกเทสํ อวิมุตฺตนฺติ? อามนฺตา. เอกเทสํ อนาคามี, เอกเทสํ น อนาคามี, เอกเทสํ อนาคามิผลปฺปตฺโต ปฏิลทฺโธ อธิคโต สจฺฉิกโต อุปสมฺปชฺช วิหรติ, กาเยน ผุสิตฺวา วิหรติ, เอกเทสํ น กาเยน ผุสิตฺวา วิหรติ, เอกเทสํ อนฺตราปรินิพฺพายี, อุปหจฺจปรินิพฺพายี, อสงฺขารปรินิพฺพายี, สสงฺขารปรินิพฺพายี, อุทฺธํโสโตอกนิฏฺคามี, เอกเทสํ น อุทฺธํโสโตอกนิฏฺคามีติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….

เอกเทสํ วิมุตฺตํ, เอกเทสํ อวิมุตฺตนฺติ? อามนฺตา. เอกเทสํ อรหา เอกเทสํ น อรหา, เอกเทสํ อรหตฺตปฺปตฺโต ปฏิลทฺโธ อธิคโต สจฺฉิกโต อุปสมฺปชฺช วิหรติ, กาเยน ผุสิตฺวา วิหรติ, เอกเทสํ น กาเยน ผุสิตฺวา วิหรติ, เอกเทสํ วีตราโค วีตโทโส วีตโมโห…เป… เอกเทสํ สจฺฉิกาตพฺพํ สจฺฉิกตํ, เอกเทสํ สจฺฉิกาตพฺพํ น สจฺฉิกตนฺติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….

วิมุตฺตํ วิมุจฺจมานนฺติ? อามนฺตา. อุปฺปาทกฺขเณ วิมุตฺตํ, ภงฺคกฺขเณ วิมุจฺจมานนฺติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….

๓๖๗. น วตฺตพฺพํ – ‘‘วิมุตฺตํ วิมุจฺจมาน’’นฺติ? อามนฺตา. นนุ วุตฺตํ ภควตา – ‘‘ตสฺส เอวํ ชานโต เอวํ ปสฺสโต กามาสวาปิ จิตฺตํ วิมุจฺจติ, ภวาสวาปิ จิตฺตํ วิมุจฺจติ, อวิชฺชาสวาปิ จิตฺตํ วิมุจฺจตี’’ติ [ที. นิ. ๑.๒๔๘ อาทโย]! อตฺเถว สุตฺตนฺโตติ? อามนฺตา. เตน หิ วตฺตพฺพํ [เตน หิ (สี. สฺยา. กํ.), เตน หิ น วตฺตพฺพํ (ก.)] – ‘‘วิมุตฺตํ วิมุจฺจมาน’’นฺติ.

วิมุตฺตํ วิมุจฺจมานนฺติ? อามนฺตา. นนุ วุตฺตํ ภควตา – ‘‘โส เอวํ สมาหิเต จิตฺเต ปริสุทฺเธ ปริโยทาเต อนงฺคเณ วิคตูปกฺกิเลเส มุทุภูเต กมฺมนิเย ิเต อาเนฺชปฺปตฺเต อาสวานํ ขยาณาย จิตฺตํ อภินินฺนาเมตี’’ติ! อตฺเถว สุตฺตนฺโตติ? อามนฺตา. เตน หิ น วตฺตพฺพํ – ‘‘วิมุตฺตํ วิมุจฺจมาน’’นฺติ.

อตฺถิ จิตฺตํ วิมุจฺจมานนฺติ? อามนฺตา. อตฺถิ จิตฺตํ รชฺชมานํ ทุสฺสมานํ มุยฺหมานํ กิลิสฺสมานนฺติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป… นนุ รตฺตฺเจว อรตฺตฺจ, ทุฏฺฺเจว อทุฏฺฺจ, มูฬฺหฺเจว อมูฬฺหฺจ, ฉินฺนฺเจว อฉินฺนฺจ, ภินฺนฺเจว อภินฺนฺจ, กตฺเจว อกตฺจาติ? อามนฺตา. หฺจิ รตฺตฺเจว อรตฺตฺจ, ทุฏฺฺเจว อทุฏฺฺจ, มูฬฺหฺเจว อมูฬฺหฺจ, ฉินฺนฺเจว อฉินฺนฺจ, ภินฺนฺเจว อภินฺนฺจ, กตฺเจว อกตฺจ, โน จ วต เร วตฺตพฺเพ – ‘‘อตฺถิ จิตฺตํ วิมุจฺจมาน’’นฺติ.

วิมุจฺจมานกถา นิฏฺิตา.

๓. ตติยวคฺโค

(๒๕) ๕. อฏฺมกกถา

๓๖๘. อฏฺมกสฺส ปุคฺคลสฺส ทิฏฺิปริยุฏฺานํ ปหีนนฺติ? อามนฺตา. อฏฺมโก ปุคฺคโล โสตาปนฺโน โสตาปตฺติผลปฺปตฺโต ปฏิลทฺโธ อธิคโต สจฺฉิกโต อุปสมฺปชฺช วิหรติ, กาเยน ผุสิตฺวา วิหรตีติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….

อฏฺมกสฺส ปุคฺคลสฺส วิจิกิจฺฉาปริยุฏฺานํ ปหีนนฺติ? อามนฺตา. อฏฺมโก ปุคฺคโล โสตาปนฺโน โสตาปตฺติผลปฺปตฺโต…เป… กาเยน ผุสิตฺวา วิหรตีติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….

อฏฺมกสฺส ปุคฺคลสฺส ทิฏฺิปริยุฏฺานํ ปหีนนฺติ? อามนฺตา. อฏฺมกสฺส ปุคฺคลสฺส ทิฏฺานุสโย ปหีโนติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป… อฏฺมกสฺส ปุคฺคลสฺส ทิฏฺิปริยุฏฺานํ ปหีนนฺติ? อามนฺตา. อฏฺมกสฺส ปุคฺคลสฺส วิจิกิจฺฉานุสโย… สีลพฺพตปรามาโส ปหีโนติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….

อฏฺมกสฺส ปุคฺคลสฺส วิจิกิจฺฉาปริยุฏฺานํ ปหีนนฺติ? อามนฺตา. อฏฺมกสฺส ปุคฺคลสฺส วิจิกิจฺฉานุสโย ปหีโนติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป… อฏฺมกสฺส ปุคฺคลสฺส วิจิกิจฺฉาปริยุฏฺานํ ปหีนนฺติ? อามนฺตา. อฏฺมกสฺส ปุคฺคลสฺส ทิฏฺานุสโย… สีลพฺพตปรามาโส ปหีโนติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….

อฏฺมกสฺส ปุคฺคลสฺส ทิฏฺานุสโย อปฺปหีโนติ? อามนฺตา. อฏฺมกสฺส ปุคฺคลสฺส ทิฏฺิปริยุฏฺานํ อปฺปหีนนฺติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป… อฏฺมกสฺส ปุคฺคลสฺส ทิฏฺานุสโย อปฺปหีโนติ? อามนฺตา. อฏฺมกสฺส ปุคฺคลสฺส วิจิกิจฺฉาปริยุฏฺานํ อปฺปหีนนฺติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….

อฏฺมกสฺส ปุคฺคลสฺส วิจิกิจฺฉานุสโย… สีลพฺพตปรามาโส อปฺปหีโนติ? อามนฺตา. อฏฺมกสฺส ปุคฺคลสฺส ทิฏฺิปริยุฏฺานํ อปฺปหีนนฺติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป… อฏฺมกสฺส ปุคฺคลสฺส สีลพฺพตปรามาโส อปฺปหีโนติ? อามนฺตา. อฏฺมกสฺส ปุคฺคลสฺส วิจิกิจฺฉาปริยุฏฺานํ อปฺปหีนนฺติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….

๓๖๙. อฏฺมกสฺส ปุคฺคลสฺส ทิฏฺิปริยุฏฺานํ ปหีนนฺติ? อามนฺตา. อฏฺมกสฺส ปุคฺคลสฺส ทิฏฺิปริยุฏฺานปหานาย มคฺโค ภาวิโตติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป… อฏฺมกสฺส ปุคฺคลสฺส ทิฏฺิปริยุฏฺานํ ปหีนนฺติ? อามนฺตา. อฏฺมกสฺส ปุคฺคลสฺส ทิฏฺิปริยุฏฺานปหานาย สติปฏฺานา ภาวิตา…เป… สมฺมปฺปธานา…เป… โพชฺฌงฺคา ภาวิตาติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ.

อฏฺมกสฺส ปุคฺคลสฺส วิจิกิจฺฉาปริยุฏฺานํ ปหีนนฺติ? อามนฺตา. อฏฺมกสฺส ปุคฺคลสฺส วิจิกิจฺฉาปริยุฏฺานปหานาย มคฺโค ภาวิโต…เป… โพชฺฌงฺคา ภาวิตาติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….

อฏฺมกสฺส ปุคฺคลสฺส ทิฏฺิปริยุฏฺานปหานาย มคฺโค อภาวิโตติ? อามนฺตา. อมคฺเคน ปหีนํ โลกิเยน สาสเวน…เป… สํกิเลสิเยนาติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป… อฏฺมกสฺส ปุคฺคลสฺส ทิฏฺิปริยุฏฺานปหานาย สติปฏฺานา…เป… โพชฺฌงฺคา อภาวิตาติ? อามนฺตา. อมคฺเคน ปหีนํ โลกิเยน สาสเวน…เป… สํกิเลสิเยนาติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….

อฏฺมกสฺส ปุคฺคลสฺส วิจิกิจฺฉาปริยุฏฺานปหานาย มคฺโค อภาวิโต…เป… สติปฏฺานา…เป… โพชฺฌงฺคา อภาวิตาติ? อามนฺตา. อมคฺเคน ปหีนํ โลกิเยน สาสเวน…เป… สํกิเลสิเยนาติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….

๓๗๐. น วตฺตพฺพํ – ‘‘อฏฺมกสฺส ปุคฺคลสฺส ทิฏฺิปริยุฏฺานํ ปหีน’’นฺติ? อามนฺตา. อุปฺปชฺชิสฺสตีติ? นุปฺปชฺชิสฺสติ. หฺจิ นุปฺปชฺชิสฺสติ, เตน วต เร วตฺตพฺเพ – ‘‘อฏฺมกสฺส ปุคฺคลสฺส ทิฏฺิปริยุฏฺานํ ปหีน’’นฺติ.

น วตฺตพฺพํ – ‘‘อฏฺมกสฺส ปุคฺคลสฺส วิจิกิจฺฉาปริยุฏฺานํ ปหีน’’นฺติ? อามนฺตา. อุปฺปชฺชิสฺสตีติ? นุปฺปชฺชิสฺสติ. หฺจิ นุปฺปชฺชิสฺสติ, เตน วต เร วตฺตพฺเพ – ‘‘อฏฺมกสฺส ปุคฺคลสฺส วิจิกิจฺฉาปริยุฏฺานํ ปหีน’’นฺติ.

อฏฺมกสฺส ปุคฺคลสฺส ทิฏฺิปริยุฏฺานํ นุปฺปชฺชิสฺสตีติ กตฺวา ปหีนนฺติ? อามนฺตา. อฏฺมกสฺส ปุคฺคลสฺส ทิฏฺานุสโย นุปฺปชฺชิสฺสตีติ กตฺวา ปหีโนติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….

อฏฺมกสฺส ปุคฺคลสฺส ทิฏฺิปริยุฏฺานํ นุปฺปชฺชิสฺสตีติ กตฺวา ปหีนนฺติ? อามนฺตา. อฏฺมกสฺส ปุคฺคลสฺส วิจิกิจฺฉานุสโย… สีลพฺพตปรามาโส นุปฺปชฺชิสฺสตีติ กตฺวา ปหีโนติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….

อฏฺมกสฺส ปุคฺคลสฺส วิจิกิจฺฉาปริยุฏฺานํ นุปฺปชฺชิสฺสตีติ กตฺวา ปหีนนฺติ? อามนฺตา. อฏฺมกสฺส ปุคฺคลสฺส วิจิกิจฺฉานุสโย… สีลพฺพตปรามาโส นุปฺปชฺชิสฺสตีติ กตฺวา ปหีโนติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….

อฏฺมกสฺส ปุคฺคลสฺส ทิฏฺิปริยุฏฺานํ นุปฺปชฺชิสฺสตีติ กตฺวา ปหีนนฺติ? อามนฺตา. โคตฺรภุโน ปุคฺคลสฺส ทิฏฺิปริยุฏฺานํ นุปฺปชฺชิสฺสตีติ กตฺวา ปหีนนฺติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป… อฏฺมกสฺส ปุคฺคลสฺส วิจิกิจฺฉาปริยุฏฺานํ นุปฺปชฺชิสฺสตีติ กตฺวา ปหีนนฺติ? อามนฺตา. โคตฺรภุโน ปุคฺคลสฺส วิจิกิจฺฉาปริยุฏฺานํ นุปฺปชฺชิสฺสตีติ กตฺวา ปหีนนฺติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….

อฏฺมกกถา นิฏฺิตา.

๓. ตติยวคฺโค

(๒๖) ๖. อฏฺมกสฺสอินฺทฺริยกถา

๓๗๑. อฏฺมกสฺส ปุคฺคลสฺส นตฺถิ สทฺธินฺทฺริยนฺติ? อามนฺตา. อฏฺมกสฺส ปุคฺคลสฺส นตฺถิ สทฺธาติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ. อฏฺมกสฺส ปุคฺคลสฺส นตฺถิ วีริยินฺทฺริยํ…เป… นตฺถิ สตินฺทฺริยํ…เป… นตฺถิ สมาธินฺทฺริยํ…เป… นตฺถิ ปฺินฺทฺริยนฺติ? อามนฺตา. อฏฺมกสฺส ปุคฺคลสฺส นตฺถิ ปฺาติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….

อฏฺมกสฺส ปุคฺคลสฺส อตฺถิ สทฺธาติ? อามนฺตา. อฏฺมกสฺส ปุคฺคลสฺส อตฺถิ สทฺธินฺทฺริยนฺติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป… อฏฺมกสฺส ปุคฺคลสฺส อตฺถิ วีริยํ…เป… อตฺถิ สติ… อตฺถิ สมาธิ… อตฺถิ ปฺาติ? อามนฺตา. อฏฺมกสฺส ปุคฺคลสฺส อตฺถิ ปฺินฺทฺริยนฺติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….

อฏฺมกสฺส ปุคฺคลสฺส อตฺถิ มโน, อตฺถิ มนินฺทฺริยนฺติ? อามนฺตา. อฏฺมกสฺส ปุคฺคลสฺส อตฺถิ สทฺธา, อตฺถิ สทฺธินฺทฺริยนฺติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป… อฏฺมกสฺส ปุคฺคลสฺส อตฺถิ มโน, อตฺถิ มนินฺทฺริยนฺติ? อามนฺตา. อฏฺมกสฺส ปุคฺคลสฺส อตฺถิ ปฺา, อตฺถิ ปฺินฺทฺริยนฺติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….

อฏฺมกสฺส ปุคฺคลสฺส อตฺถิ โสมนสฺสํ, อตฺถิ โสมนสฺสินฺทฺริยํ, อตฺถิ ชีวิตํ, อตฺถิ ชีวิตินฺทฺริยนฺติ? อามนฺตา. อฏฺมกสฺส ปุคฺคลสฺส อตฺถิ สทฺธา, อตฺถิ สทฺธินฺทฺริยนฺติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป… อฏฺมกสฺส ปุคฺคลสฺส อตฺถิ ชีวิตํ, อตฺถิ ชีวิตินฺทฺริยนฺติ? อามนฺตา. อฏฺมกสฺส ปุคฺคลสฺส…เป… อตฺถิ ปฺา, อตฺถิ ปฺินฺทฺริยนฺติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….

อฏฺมกสฺส ปุคฺคลสฺส อตฺถิ สทฺธา, นตฺถิ สทฺธินฺทฺริยนฺติ? อามนฺตา. อฏฺมกสฺส ปุคฺคลสฺส อตฺถิ มโน, นตฺถิ มนินฺทฺริยนฺติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….

อฏฺมกสฺส ปุคฺคลสฺส อตฺถิ สทฺธา, นตฺถิ สทฺธินฺทฺริยนฺติ? อามนฺตา. อฏฺมกสฺส ปุคฺคลสฺส อตฺถิ โสมนสฺสํ, นตฺถิ โสมนสฺสินฺทฺริยนฺติ…เป… อตฺถิ ชีวิตํ, นตฺถิ ชีวิตินฺทฺริยนฺติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป… อฏฺมกสฺส ปุคฺคลสฺส อตฺถิ ปฺา, นตฺถิ ปฺินฺทฺริยนฺติ? อามนฺตา. อฏฺมกสฺส ปุคฺคลสฺส อตฺถิ มโน, นตฺถิ มนินฺทฺริยนฺติ? อตฺถิ โสมนสฺสํ, นตฺถิ โสมนสฺสินฺทฺริยนฺติ? อตฺถิ ชีวิตํ, นตฺถิ ชีวิตินฺทฺริยนฺติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….

อฏฺมกสฺส ปุคฺคลสฺส นตฺถิ สทฺธินฺทฺริยนฺติ? อามนฺตา. อฏฺมโก ปุคฺคโล อสฺสทฺโธติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป… อฏฺมกสฺส ปุคฺคลสฺส นตฺถิ วีริยินฺทฺริยนฺติ? อามนฺตา. อฏฺมโก ปุคฺคโล กุสีโต หีนวีริโยติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป… อฏฺมกสฺส ปุคฺคลสฺส นตฺถิ สตินฺทฺริยนฺติ? อามนฺตา. อฏฺมโก ปุคฺคโล มุฏฺสฺสติ อสมฺปชาโนติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป… อฏฺมกสฺส ปุคฺคลสฺส นตฺถิ สมาธินฺทฺริยนฺติ? อามนฺตา. อฏฺมโก ปุคฺคโล อสมาหิโต วิพฺภนฺตจิตฺโตติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป… อฏฺมกสฺส ปุคฺคลสฺส นตฺถิ ปฺินฺทฺริยนฺติ? อามนฺตา. อฏฺมโก ปุคฺคโล ทุปฺปฺโ เอลมูโคติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….

อฏฺมกสฺส ปุคฺคลสฺส อตฺถิ สทฺธา, สา จ สทฺธา นิยฺยานิกาติ? อามนฺตา. หฺจิ อฏฺมกสฺส ปุคฺคลสฺส อตฺถิ สทฺธา, สา จ สทฺธา นิยฺยานิกา, โน จ วต เร วตฺตพฺเพ – ‘‘อฏฺมกสฺส ปุคฺคลสฺส นตฺถิ สทฺธินฺทฺริย’’นฺติ. อฏฺมกสฺส ปุคฺคลสฺส อตฺถิ วีริยํ, ตฺจ วีริยํ นิยฺยานิกํ; อตฺถิ สติ, สา จ สติ นิยฺยานิกา; อตฺถิ สมาธิ, โส จ สมาธิ นิยฺยานิโก; อตฺถิ ปฺา, สา จ ปฺา นิยฺยานิกาติ? อามนฺตา. หฺจิ อฏฺมกสฺส ปุคฺคลสฺส อตฺถิ ปฺา, สา จ ปฺา นิยฺยานิกา, โน จ วต เร วตฺตพฺเพ – ‘‘อฏฺมกสฺส ปุคฺคลสฺส นตฺถิ ปฺินฺทฺริย’’นฺติ.

๓๗๒. สกทาคามิผลสจฺฉิกิริยาย ปฏิปนฺนสฺส ปุคฺคลสฺส อตฺถิ สทฺธา, อตฺถิ สทฺธินฺทฺริยนฺติ? อามนฺตา. อฏฺมกสฺส ปุคฺคลสฺส อตฺถิ สทฺธา, อตฺถิ สทฺธินฺทฺริยนฺติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป… สกทาคามิผลสจฺฉิกิริยาย ปฏิปนฺนสฺส ปุคฺคลสฺส อตฺถิ ปฺา, อตฺถิ ปฺินฺทฺริยนฺติ? อามนฺตา. อฏฺมกสฺส ปุคฺคลสฺส อตฺถิ ปฺา, อตฺถิ ปฺินฺทฺริยนฺติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….

อนาคามิผลสจฺฉิกิริยาย ปฏิปนฺนสฺส ปุคฺคลสฺส… อรหตฺตสจฺฉิกิริยาย ปฏิปนฺนสฺส ปุคฺคลสฺส อตฺถิ สทฺธา, อตฺถิ สทฺธินฺทฺริยํ…เป… อตฺถิ ปฺา, อตฺถิ ปฺินฺทฺริยนฺติ? อามนฺตา. อฏฺมกสฺส ปุคฺคลสฺส อตฺถิ ปฺา, อตฺถิ ปฺินฺทฺริยนฺติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….

อฏฺมกสฺส ปุคฺคลสฺส อตฺถิ สทฺธา, นตฺถิ สทฺธินฺทฺริยนฺติ? อามนฺตา. สกทาคามิผลสจฺฉิกิริยาย ปฏิปนฺนสฺส ปุคฺคลสฺส อตฺถิ สทฺธา, นตฺถิ สทฺธินฺทฺริยนฺติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป… อฏฺมกสฺส ปุคฺคลสฺส อตฺถิ ปฺา, นตฺถิ ปฺินฺทฺริยนฺติ? อามนฺตา. สกทาคามิผลสจฺฉิกิริยาย ปฏิปนฺนสฺส ปุคฺคลสฺส อตฺถิ ปฺา, นตฺถิ ปฺินฺทฺริยนฺติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….

อฏฺมกสฺส ปุคฺคลสฺส อตฺถิ สทฺธา, นตฺถิ สทฺธินฺทฺริยนฺติ…เป… อตฺถิ ปฺา, นตฺถิ ปฺินฺทฺริยนฺติ? อามนฺตา. อนาคามิผลสจฺฉิกิริยาย ปฏิปนฺนสฺส ปุคฺคลสฺส… อรหตฺตสจฺฉิกิริยาย ปฏิปนฺนสฺส ปุคฺคลสฺส อตฺถิ ปฺา, นตฺถิ ปฺินฺทฺริยนฺติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….

อฏฺมกสฺส ปุคฺคลสฺส นตฺถิ ปฺจินฺทฺริยานีติ? อามนฺตา. นนุ วุตฺตํ ภควตา – ‘‘ปฺจิมานิ, ภิกฺขเว, อินฺทฺริยานิ! กตมานิ ปฺจ? สทฺธินฺทฺริยํ, วีริยินฺทฺริยํ, สตินฺทฺริยํ, สมาธินฺทฺริยํ, ปฺินฺทฺริยํ – อิมานิ โข, ภิกฺขเว, ปฺจินฺทฺริยานิ. อิเมสํ โข, ภิกฺขเว, ปฺจนฺนํ อินฺทฺริยานํ สมตฺตา ปริปูรตฺตา อรหา โหติ. ตโต มุทุตเรหิ อรหตฺตสจฺฉิกิริยาย ปฏิปนฺโน โหติ, ตโต มุทุตเรหิ อนาคามี โหติ, ตโต มุทุตเรหิ อนาคามิผลสจฺฉิกิริยาย ปฏิปนฺโน โหติ, ตโต มุทุตเรหิ สกทาคามี โหติ, ตโต มุทุตเรหิ สกทาคามิผลสจฺฉิกิริยาย ปฏิปนฺโน โหติ, ตโต มุทุตเรหิ โสตาปนฺโน โหติ, ตโต มุทุตเรหิ โสตาปตฺติผลสจฺฉิกิริยาย ปฏิปนฺโน โหติ. ยสฺส โข, ภิกฺขเว, อิมานิ ปฺจินฺทฺริยานิ สพฺเพน สพฺพํ สพฺพถา สพฺพํ นตฺถิ, ตมหํ ‘พาหิโร ปุถุชฺชนปกฺเข ิโต’ติ วทามี’’ติ [สํ. นิ. ๕.๔๘๘]. อตฺเถว สุตฺตนฺโตติ? อามนฺตา. อฏฺมโก ปุคฺคโล พาหิโร ปุถุชฺชนปกฺเข ิโตติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป… เตน หิ อฏฺมกสฺส ปุคฺคลสฺส อตฺถิ ปฺจินฺทฺริยานีติ.

อฏฺมกสฺส อินฺทฺริยกถา นิฏฺิตา.

๓. ตติยวคฺโค

(๒๗) ๗. ทิพฺพจกฺขุกถา

๓๗๓. มํสจกฺขุํ ธมฺมุปตฺถทฺธํ ทิพฺพจกฺขุํ โหตีติ? อามนฺตา. มํสจกฺขุํ ทิพฺพจกฺขุํ, ทิพฺพจกฺขุํ มํสจกฺขุนฺติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….

มํสจกฺขุํ ธมฺมุปตฺถทฺธํ ทิพฺพจกฺขุํ โหตีติ? อามนฺตา. ยาทิสํ มํสจกฺขุํ ตาทิสํ ทิพฺพจกฺขุํ, ยาทิสํ ทิพฺพจกฺขุํ ตาทิสํ มํสจกฺขุนฺติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….

มํสจกฺขุํ ธมฺมุปตฺถทฺธํ ทิพฺพจกฺขุํ โหตีติ? อามนฺตา. ตฺเว มํสจกฺขุํ ตํ ทิพฺพจกฺขุํ, ตํ ทิพฺพจกฺขุํ ตํ มํสจกฺขุนฺติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….

มํสจกฺขุํ ธมฺมุปตฺถทฺธํ ทิพฺพจกฺขุํ โหตีติ? อามนฺตา. ยาทิโส มํสจกฺขุสฺส วิสโย อานุภาโว โคจโร ตาทิโส ทิพฺพสฺส จกฺขุสฺส วิสโย อานุภาโว โคจโรติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….

มํสจกฺขุํ ธมฺมุปตฺถทฺธํ ทิพฺพจกฺขุํ โหตีติ? อามนฺตา. อุปาทิณฺณํ [อุปาทินฺนํ (สฺยา. กํ.)] หุตฺวา อนุปาทิณฺณํ โหตีติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….

อุปาทิณฺณํ หุตฺวา อนุปาทิณฺณํ โหตีติ? อามนฺตา. กามาวจรํ หุตฺวา รูปาวจรํ โหตีติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….

กามาวจรํ หุตฺวา รูปาวจรํ โหตีติ? อามนฺตา. รูปาวจรํ หุตฺวา อรูปาวจรํ โหตีติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….

รูปาวจรํ หุตฺวา อรูปาวจรํ โหตีติ? อามนฺตา. ปริยาปนฺนํ หุตฺวา อปริยาปนฺนํ โหตีติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….

๓๗๔. มํสจกฺขุํ ธมฺมุปตฺถทฺธํ ทิพฺพจกฺขุํ โหตีติ? อามนฺตา. ทิพฺพจกฺขุํ ธมฺมุปตฺถทฺธํ มํสจกฺขุํ โหตีติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….

มํสจกฺขุํ ธมฺมุปตฺถทฺธํ ทิพฺพจกฺขุํ โหตีติ? อามนฺตา. ทิพฺพจกฺขุํ ธมฺมุปตฺถทฺธํ ปฺาจกฺขุํ โหตีติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….

มํสจกฺขุํ ธมฺมุปตฺถทฺธํ ทิพฺพจกฺขุํ โหตีติ? อามนฺตา. ทิพฺพจกฺขุํ ธมฺมุปตฺถทฺธํ มํสจกฺขุํ โหตีติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….

มํสจกฺขุํ ธมฺมุปตฺถทฺธํ ทิพฺพจกฺขุํ โหตีติ? อามนฺตา. ทฺเวว จกฺขูนีติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป… ทฺเวว จกฺขูนีติ? อามนฺตา. นนุ ตีณิ จกฺขูนิ วุตฺตานิ ภควตา – มํสจกฺขุํ, ทิพฺพจกฺขุํ, ปฺาจกฺขุนฺติ? อามนฺตา. หฺจิ ตีณิ จกฺขูนิ วุตฺตานิ ภควตา – มํสจกฺขุํ, ทิพฺพจกฺขุํ, ปฺาจกฺขุํ, โน จ วต เร วตฺตพฺเพ – ‘‘ทฺเวว จกฺขูนี’’ติ.

ทฺเวว จกฺขูนีติ? อามนฺตา. นนุ วุตฺตํ ภควตา – ‘‘ตีณิมานิ, ภิกฺขเว, จกฺขูนิ! กตมานิ ตีณิ? มํสจกฺขุํ, ทิพฺพจกฺขุํ, ปฺาจกฺขุนฺติ – อิมานิ โข, ภิกฺขเว, ตีณิ จกฺขูนี’’ติ.

‘‘มํสจกฺขุํ ทิพฺพจกฺขุํ, ปฺาจกฺขุํ อนุตฺตรํ;

เอตานิ ตีณิ จกฺขูนิ, อกฺขาสิ ปุริสุตฺตโม.

‘‘มํสจกฺขุสฺส อุปฺปาโท, มคฺโค ทิพฺพสฺส จกฺขุโน;

ยทา จ าณํ อุทปาทิ, ปฺาจกฺขุํ อนุตฺตรํ;

ตสฺส จกฺขุสฺส ปฏิลาภา, สพฺพทุกฺขา ปมุจฺจตี’’ติ [อิติวุ. ๖๑ อิติวุตฺตเก].

อตฺเถว สุตฺตนฺโตติ? อามนฺตา. เตน หิ น วตฺตพฺพํ – ‘‘ทฺเวว จกฺขูนี’’ติ.

ทิพฺพจกฺขุกถา นิฏฺิตา.

๓. ตติยวคฺโค

(๒๘) ๘. ทิพฺพโสตกถา

๓๗๕. มํสโสตํ ธมฺมุปตฺถทฺธํ ทิพฺพโสตํ โหตีติ? อามนฺตา. มํสโสตํ ทิพฺพโสตํ, ทิพฺพโสตํ มํสโสตนฺติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….

มํสโสตํ ธมฺมุปตฺถทฺธํ ทิพฺพโสตํ โหตีติ? อามนฺตา. ยาทิสํ มํสโสตํ ตาทิสํ ทิพฺพโสตํ, ยาทิสํ ทิพฺพโสตํ ตาทิสํ มํสโสตนฺติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….

มํสโสตํ ธมฺมุปตฺถทฺธํ ทิพฺพโสตํ โหตีติ? อามนฺตา. ตฺเว มํสโสตํ ตํ ทิพฺพโสตํ, ตํ ทิพฺพโสตํ ตํ มํสโสตนฺติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….

มํสโสตํ ธมฺมุปตฺถทฺธํ ทิพฺพโสตํ โหตีติ? อามนฺตา. ยาทิโส มํสโสตสฺส วิสโย อานุภาโว โคจโร ตาทิโส ทิพฺพสฺส โสตสฺส วิสโย อานุภาโว โคจโรติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….

มํสโสตํ ธมฺมุปตฺถทฺธํ ทิพฺพโสตํ โหตีติ? อามนฺตา. อุปาทิณฺณํ หุตฺวา อนุปาทิณฺณํ โหตีติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….

อุปาทิณฺณํ หุตฺวา อนุปาทิณฺณํ โหตีติ? อามนฺตา. กามาวจรํ หุตฺวา รูปาวจรํ โหตีติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….

กามาวจรํ หุตฺวา รูปาวจรํ โหตีติ? อามนฺตา. รูปาวจรํ หุตฺวา อรูปาวจรํ โหตีติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….

รูปาวจรํ หุตฺวา อรูปาวจรํ โหตีติ? อามนฺตา. ปริยาปนฺนํ หุตฺวา อปริยาปนฺนํ โหตีติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….

๓๗๖. มํสโสตํ ธมฺมุปตฺถทฺธํ ทิพฺพโสตํ โหตีติ? อามนฺตา. ทิพฺพโสตํ ธมฺมุปตฺถทฺธํ มํสโสตํ โหตีติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….

มํสโสตํ ธมฺมุปตฺถทฺธํ ทิพฺพโสตํ โหตีติ? อามนฺตา. เอกํเยว โสตนฺติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….

เอกํเยว โสตนฺติ? อามนฺตา. นนุ ทฺเว โสตานิ วุตฺตานิ ภควตา – ‘‘มํสโสตํ, ทิพฺพโสต’’นฺติ? อามนฺตา. หฺจิ ทฺเว โสตานิ วุตฺตานิ ภควตา – มํสโสตํ, ทิพฺพโสตํ, โน จ วต เร วตฺตพฺเพ – ‘‘เอกฺเว โสต’’นฺติ.

ทิพฺพโสตกถา นิฏฺิตา.

๓. ตติยวคฺโค

(๒๙) ๙. ยถากมฺมูปคตาณกถา

๓๗๗. ยถากมฺมูปคตํ าณํ [ยถากมฺมูปคตาณํ (สฺยา. กํ.)] ทิพฺพจกฺขุนฺติ? อามนฺตา. ยถากมฺมูปคตฺจ มนสิ กโรติ, ทิพฺเพน จกฺขุนา รูปํ ปสฺสตีติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….

ยถากมฺมูปคตฺจ มนสิ กโรติ, ทิพฺเพน จกฺขุนา รูปํ ปสฺสตีติ? อามนฺตา. ทฺวินฺนํ ผสฺสานํ ทฺวินฺนํ จิตฺตานํ สโมธานํ โหตีติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….

ยถากมฺมูปคตํ าณํ ทิพฺพจกฺขุนฺติ? อามนฺตา. ‘‘อิเม วต โภนฺโต สตฺตา’’ติ จ มนสิ กโรติ, ‘‘กายทุจฺจริเตน สมนฺนาคตา’’ติ จ มนสิ กโรติ, ‘‘วจีทุจฺจริเตน สมนฺนาคตา’’ติ จ มนสิ กโรติ, ‘‘มโนทุจฺจริเตน สมนฺนาคตา’’ติ จ มนสิ กโรติ, ‘‘อริยานํ อุปวาทกา’’ติ จ มนสิ กโรติ, ‘‘มิจฺฉาทิฏฺิกา’’ติ จ มนสิ กโรติ, ‘‘มิจฺฉาทิฏฺิกมฺมสมาทานา’’ติ จ มนสิ กโรติ, ‘‘เต กายสฺส เภทา ปรํ มรณา อปายํ ทุคฺคตึ วินิปาตํ นิรยํ อุปปนฺนา’’ติ จ มนสิ กโรติ, ‘‘อิเม วา ปน โภนฺโต สตฺตา’’ติ จ มนสิ กโรติ, ‘‘กายสุจริเตน สมนฺนาคตา’’ติ จ มนสิ กโรติ, ‘‘วจีสุจริเตน สมนฺนาคตา’’ติ จ มนสิ กโรติ, ‘‘มโนสุจริเตน สมนฺนาคตา’’ติ จ มนสิ กโรติ, ‘‘อริยานํ อนุปวาทกา’’ติ จ มนสิ กโรติ, ‘‘สมฺมาทิฏฺิกา’’ติ จ มนสิ กโรติ, ‘‘สมฺมาทิฏฺิกมฺมสมฺมาทานา’’ติ จ มนสิ กโรติ, ‘‘เต กายสฺส เภทา ปรํ มรณา สุคตึ สคฺคํ โลกํ อุปปนฺนา’’ติ จ มนสิ กโรติ, ทิพฺเพน จกฺขุนา รูปํ ปสฺสตีติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….

‘‘เต กายสฺส เภทา ปรํ มรณา สุคตึ สคฺคํ โลกํ อุปปนฺนา’’ติ จ มนสิ กโรติ, ทิพฺเพน จกฺขุนา รูปํ ปสฺสตีติ? อามนฺตา. ทฺวินฺนํ ผสฺสานํ ทฺวินฺนํ จิตฺตานํ สโมธานํ โหตีติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….

๓๗๘. ยถากมฺมูปคตํ าณํ ทิพฺพจกฺขุนฺติ? อามนฺตา. อตฺถิ โกจิ อทิพฺพจกฺขุโก ทิพฺพจกฺขุํ อปฺปฏิลทฺโธ อนธิคโต อสจฺฉิกโต ยถากมฺมูปคตํ ชานาตีติ? อามนฺตา. หฺจิ อตฺถิ โกจิ อทิพฺพจกฺขุโก ทิพฺพจกฺขุํ อปฺปฏิลทฺโธ อนธิคโต อสจฺฉิกโต ยถากมฺมูปคตํ ชานาติ, โน จ วต เร วตฺตพฺเพ – ‘‘ยถากมฺมูปคตํ าณํ ทิพฺพจกฺขุ’’นฺติ.

ยถากมฺมูปคตํ าณํ ทิพฺพจกฺขุนฺติ? อามนฺตา. อายสฺมา สาริปุตฺโต ยถากมฺมูปคตํ าณํ ชานาตีติ? อามนฺตา. หฺจิ อายสฺมา สาริปุตฺโต ยถากมฺมูปคตํ าณํ ชานาติ, โน จ วต เร วตฺตพฺเพ – ‘‘ยถากมฺมูปคตํ าณํ ทิพฺพจกฺขุ’’นฺติ.

ยถากมฺมูปคตํ าณํ ทิพฺพจกฺขุนฺติ? อามนฺตา. อายสฺมา สาริปุตฺโต ยถากมฺมูปคตํ าณํ ชานาตีติ? อามนฺตา. อตฺถายสฺมโต สาริปุตฺตสฺส ทิพฺพจกฺขุนฺติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….

อตฺถายสฺมโต สาริปุตฺตสฺส ทิพฺพจกฺขุนฺติ? อามนฺตา. นนุ อายสฺมา สาริปุตฺโต เอตทโวจ –

‘‘เนว ปุพฺเพนิวาสาย, นปิ ทิพฺพสฺส จกฺขุโน;

เจโตปริยาย อิทฺธิยา, โสตธาตุวิสุทฺธิยา;

จุติยา อุปปตฺติยา, ปณิธิ เม น วิชฺชตี’’ติ [เถรคา. ๙๙๖ เถรคาถายํ].

อตฺเถว สุตฺตนฺโตติ? อามนฺตา. เตน หิ น วตฺตพฺพํ – ‘‘ยถากมฺมูปคตํ าณํ ทิพฺพจกฺขุ’’นฺติ.

ยถากมฺมูปคตาณกถา นิฏฺิตา.

๓. ตติยวคฺโค

(๓๐) ๑๐. สํวรกถา

๓๗๙. อตฺถิ เทเวสุ สํวโรติ? อามนฺตา. อตฺถิ เทเวสุ อสํวโรติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….

นตฺถิ เทเวสุ อสํวโรติ? อามนฺตา. นตฺถิ เทเวสุ สํวโรติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….

นนุ อสํวรา สํวโร สีลํ, อตฺถิ เทเวสุ สํวโรติ? อามนฺตา. อตฺถิ เทเวสุ อสํวโร, ยมฺหา อสํวรา สํวโร สีลนฺติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….

อาชานาหิ นิคฺคหํ. หฺจิ อสํวรา สํวโร สีลํ, อตฺถิ เทเวสุ สํวโร, เตน วต เร วตฺตพฺเพ – ‘‘อตฺถิ เทเวสุ อสํวโร, ยมฺหา อสํวรา สํวโร สีล’’นฺติ. ยํ ตตฺถ วเทสิ – ‘‘วตฺตพฺเพ โข – ‘อสํวรา สํวโร สีลํ, อตฺถิ เทเวสุ สํวโร,’ โน จ วตฺตพฺเพ – ‘อตฺถิ เทเวสุ อสํวโร, ยมฺหา อสํวรา สํวโร สีล’’’นฺติ มิจฺฉา.

โน เจ ปน วตฺตพฺเพ – ‘‘อตฺถิ เทเวสุ อสํวโร, ยมฺหา อสํวรา สํวโร สีล’’นฺติ, โน จ วต เร วตฺตพฺเพ – ‘‘อสํวรา สํวโร สีลํ, อตฺถิ เทเวสุ สํวโร’’ติ. ยํ ตตฺถ วเทสิ – ‘‘วตฺตพฺเพ โข ‘อสํวรา สํวโร สีลํ, อตฺถิ เทเวสุ สํวโร,’ โน จ วตฺตพฺเพ – ‘อตฺถิ เทเวสุ อสํวโร, ยมฺหา อสํวรา สํวโร สีล’’’นฺติ มิจฺฉา.

อตฺถิ มนุสฺเสสุ สํวโร, อตฺถิ ตตฺถ อสํวโรติ? อามนฺตา. อตฺถิ เทเวสุ สํวโร, อตฺถิ ตตฺถ อสํวโรติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….

อตฺถิ เทเวสุ สํวโร, นตฺถิ ตตฺถ อสํวโรติ? อามนฺตา. อตฺถิ มนุสฺเสสุ สํวโร, นตฺถิ ตตฺถ อสํวโรติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….

๓๘๐. อตฺถิ เทเวสุ ปาณาติปาตา เวรมณีติ? อามนฺตา. อตฺถิ เทเวสุ ปาณาติปาโตติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….

อตฺถิ เทเวสุ สุราเมรยมชฺชปมาทฏฺานา เวรมณีติ? อามนฺตา. อตฺถิ เทเวสุ สุราเมรยมชฺชปมาทฏฺานนฺติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….

นตฺถิ เทเวสุ ปาณาติปาโตติ? อามนฺตา. นตฺถิ เทเวสุ ปาณาติปาตา เวรมณีติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….

นตฺถิ เทเวสุ สุราเมรยมชฺชปมาทฏฺานนฺติ? อามนฺตา. นตฺถิ เทเวสุ สุราเมรยมชฺชปมาทฏฺานา เวรมณีติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….

อตฺถิ มนุสฺเสสุ ปาณาติปาตา เวรมณิ, อตฺถิ ตตฺถ ปาณาติปาโตติ? อามนฺตา. อตฺถิ เทเวสุ ปาณาติปาตา เวรมณิ, อตฺถิ ตตฺถ ปาณาติปาโตติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….

อตฺถิ มนุสฺเสสุ สุราเมรยมชฺชปมาทฏฺานา เวรมณิ, อตฺถิ ตตฺถ สุราเมรยมชฺชปมาทฏฺานนฺติ? อามนฺตา. อตฺถิ เทเวสุ สุราเมรยมชฺชปมาทฏฺานา เวรมณิ, อตฺถิ ตตฺถ สุราเมรยมชฺชปมาทฏฺานนฺติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….

อตฺถิ เทเวสุ ปาณาติปาตา เวรมณิ, นตฺถิ ตตฺถ ปาณาติปาโตติ? อามนฺตา. อตฺถิ มนุสฺเสสุ ปาณาติปาตา เวรมณิ, นตฺถิ ตตฺถ ปาณาติปาโตติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….

อตฺถิ เทเวสุ สุราเมรยมชฺชปมาทฏฺานา เวรมณิ, นตฺถิ ตตฺถ สุราเมรยมชฺชปมาทฏฺานนฺติ? อามนฺตา. อตฺถิ มนุสฺเสสุ สุราเมรยมชฺชปมาทฏฺานา เวรมณิ, นตฺถิ ตตฺถ สุราเมรยมชฺชปมาทฏฺานนฺติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….

นตฺถิ เทเวสุ สํวโรติ? อามนฺตา. สพฺเพ เทวา ปาณาติปาติโน อทินฺนาทายิโน กาเมสุมิจฺฉาจาริโน มุสาวาทิโน สุราเมรยมชฺชปมาทฏฺายิโนติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป… เตน หิ อตฺถิ เทเวสุ สํวโรติ.

สํวรกถา นิฏฺิตา.

๓. ตติยวคฺโค

(๓๑) ๑๑. อสฺกถา

๓๘๑. อสฺสตฺเตสุ สฺา อตฺถีติ? อามนฺตา. สฺาภโว สฺาคติ สฺาสตฺตาวาโส สฺาสํสาโร สฺาโยนิ สฺตฺตภาวปฏิลาโภติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….

นนุ อสฺภโว อสฺคติ อสฺสตฺตาวาโส อสฺสํสาโร อสฺโยนิ อสฺตฺตภาวปฏิลาโภติ? อามนฺตา. หฺจิ อสฺภโว อสฺคติ อสฺสตฺตาวาโส อสฺสํสาโร อสฺโยนิ อสฺตฺตภาวปฏิลาโภ, โน จ วต เร วตฺตพฺเพ – ‘‘อสฺสตฺเตสุ สฺา อตฺถี’’ติ.

อสฺสตฺเตสุ สฺา อตฺถีติ? อามนฺตา. ปฺจโวการภโว คติ สตฺตาวาโส สํสาโร โยนิ อตฺตภาวปฏิลาโภติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….

นนุ เอกโวการภโว คติ สตฺตาวาโส สํสาโร โยนิ อตฺตภาวปฏิลาโภติ? อามนฺตา. หฺจิ เอกโวการภโว คติ สตฺตาวาโส สํสาโร โยนิ อตฺตภาวปฏิลาโภ, โน จ วต เร วตฺตพฺเพ – ‘‘อสฺสตฺเตสุ สฺา อตฺถี’’ติ.

อสฺสตฺเตสุ สฺา อตฺถีติ? อามนฺตา. ตาย สฺาย สฺากรณียํ กโรตีติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….

๓๘๒. มนุสฺเสสุ สฺา อตฺถิ, โส จ สฺาภโว สฺาคติ สฺาสตฺตาวาโส สฺาสํสาโร สฺาโยนิ สฺตฺตภาวปฏิลาโภติ? อามนฺตา. อสฺสตฺเตสุ สฺา อตฺถิ, โส จ สฺาภโว สฺาคติ สตฺตาวาโส สํสาโร โยนิ อตฺตภาวปฏิลาโภติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….

มนุสฺเสสุ สฺา อตฺถิ, โส จ ปฺจโวการภโว คติ สตฺตาวาโส สํสาโร โยนิ อตฺตภาวปฏิลาโภติ? อามนฺตา. อสฺสตฺเตสุ สฺา อตฺถิ, โส จ ปฺจโวการภโว คติ สตฺตาวาโส สํสาโร โยนิ อตฺตภาวปฏิลาโภติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….

มนุสฺเสสุ สฺา อตฺถิ, ตาย สฺาย สฺากรณียํ กโรตีติ? อามนฺตา. อสฺสตฺเตสุ สฺา อตฺถิ, ตาย สฺาย สฺากรณียํ กโรตีติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….

อสฺสตฺเตสุ สฺา อตฺถิ, โส จ อสฺภโว อสฺคติ อสฺสตฺตาวาโส อสฺสํสาโร อสฺโยนิ อสฺตฺตภาวปฏิลาโภติ? อามนฺตา. มนุสฺเสสุ สฺา อตฺถิ, โส จ อสฺภโว อสฺคติ…เป… อสฺตฺตภาวปฏิลาโภติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….

อสฺสตฺเตสุ สฺา อตฺถิ, โส จ เอกโวการภโว คติ สตฺตาวาโส สํสาโร โยนิ อตฺตภาวปฏิลาโภติ? อามนฺตา. มนุสฺเสสุ สฺา อตฺถิ, โส จ เอกโวการภโว คติ…เป… อตฺตภาวปฏิลาโภติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….

อสฺสตฺเตสุ สฺา อตฺถิ, น จ ตาย สฺาย สฺากรณียํ กโรตีติ? อามนฺตา. มนุสฺเสสุ สฺา อตฺถิ, น จ ตาย สฺาย สฺากรณียํ กโรตีติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….

๓๘๓. น วตฺตพฺพํ – ‘‘อสฺสตฺเตสุ สฺา อตฺถี’’ติ? อามนฺตา. นนุ วุตฺตํ ภควตา – ‘‘สนฺติ, ภิกฺขเว, อสฺสตฺตา นาม เทวา; สฺุปฺปาทา จ ปน เต เทวา ตมฺหา กายา จวนฺตี’’ติ [ที. นิ. ๑.๖๘]! อตฺเถว สุตฺตนฺโตติ? อามนฺตา. เตน หิ อสฺสตฺเตสุ สฺา อตฺถีติ.

อสฺสตฺเตสุ สฺา อตฺถีติ? กิฺจิ [กฺจิ (สฺยา.)] กาเล อตฺถิ, กิฺจิ กาเล นตฺถีติ. กิฺจิ กาเล สฺสตฺตา กิฺจิ กาเล อสฺสตฺตา, กิฺจิ กาเล สฺภโว กิฺจิ กาเล อสฺภโว, กิฺจิ กาเล ปฺจโวการภโว กิฺจิ กาเล เอกโวการภโวติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….

อสฺสตฺเตสุ สฺา กิฺจิ กาเล อตฺถิ, กิฺจิ กาเล นตฺถีติ? อามนฺตา. กํ กาลํ อตฺถิ, กํ กาลํ นตฺถีติ? จุติกาเล อุปปตฺติกาเล อตฺถิ, ิติกาเล นตฺถีติ. จุติกาเล อุปปตฺติกาเล สฺสตฺตา, ิติกาเล อสฺสตฺตา; จุติกาเล อุปปตฺติกาเล สฺภโว, ิติกาเล อสฺภโว; จุติกาเล อุปปตฺติกาเล ปฺจโวการภโว, ิติกาเล เอกโวการภโวติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….

อสฺกถา นิฏฺิตา.

๓. ตติยวคฺโค

(๓๒) ๑๒. เนวสฺานาสฺายตนกถา

๓๘๔. เนวสฺานาสฺายตเน น วตฺตพฺพํ – ‘‘สฺา อตฺถี’’ติ? อามนฺตา. อสฺภโว อสฺคติ อสฺสตฺตาวาโส อสฺสํสาโร อสฺโยนิ อสฺตฺตภาวปฏิลาโภติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….

นนุ สฺาภโว สฺาคติ สฺาสตฺตาวาโส สฺาสํสาโร สฺาโยนิ สฺตฺตภาวปฏิลาโภติ? อามนฺตา. หฺจิ สฺาภโว สฺาคติ…เป… สฺตฺตภาวปฏิลาโภ, โน จ วต เร วตฺตพฺเพ – ‘‘เนวสฺานาสฺายตเน น วตฺตพฺพํ – ‘สฺา อตฺถี’’’ติ.

เนวสฺานาสฺายตเน น วตฺตพฺพํ – ‘‘สฺา อตฺถี’’ติ? อามนฺตา. เอกโวการภโว คติ…เป… อตฺตภาวปฏิลาโภติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….

นนุ จตุโวการภโว คติ…เป… อตฺตภาวปฏิลาโภติ? อามนฺตา. หฺจิ จตุโวการภโว คติ…เป… อตฺตภาวปฏิลาโภ, โน จ วต เร วตฺตพฺเพ – ‘‘เนวสฺานาสฺายตเน น วตฺตพฺพํ – ‘สฺา อตฺถี’’’ติ.

๓๘๕. อสฺสตฺเตสุ น วตฺตพฺพํ – ‘‘สฺา อตฺถิ’’, โส จ อสฺภโว อสฺคติ อสฺสตฺตาวาโส อสฺสํสาโร อสฺโยนิ อสฺตฺตภาวปฏิลาโภติ? อามนฺตา. เนวสฺานาสฺายตเน น วตฺตพฺพํ – ‘‘สฺา อตฺถิ,’’ โส จ อสฺภโว อสฺคติ อสฺสตฺตาวาโส อสฺสํสาโร อสฺโยนิ อสฺตฺตภาวปฏิลาโภติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….

อสฺสตฺเตสุ น วตฺตพฺพํ – ‘‘สฺา อตฺถิ,’’ โส จ เอกโวการภโว คติ…เป… อตฺตภาวปฏิลาโภติ? อามนฺตา. เนวสฺานาสฺายตเน น วตฺตพฺพํ – ‘‘สฺา อตฺถิ,’’ โส จ เอกโวการภโว คติ สตฺตาวาโส สํสาโร โยนิ อตฺตภาวปฏิลาโภติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….

เนวสฺานาสฺายตเน น วตฺตพฺพํ – ‘‘สฺา อตฺถิ,’’ โส จ สฺาภโว สฺาคติ…เป… สฺตฺตภาวปฏิลาโภติ? อามนฺตา. อสฺสตฺเตสุ น วตฺตพฺพํ – ‘‘สฺา อตฺถิ,’’ โส จ สฺาภโว สฺาคติ…เป… สฺตฺตภาวปฏิลาโภติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….

เนวสฺานาสฺายตเน น วตฺตพฺพํ – ‘‘สฺา อตฺถิ,’’ โส จ จตุโวการภโว คติ…เป… อตฺตภาวปฏิลาโภติ? อามนฺตา. อสฺสตฺเตสุ น วตฺตพฺพํ – ‘‘สฺา อตฺถิ,’’ โส จ จตุโวการภโว คติ…เป… อตฺตภาวปฏิลาโภติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….

เนวสฺานาสฺายตเน น วตฺตพฺพํ – ‘‘สฺา อตฺถี’’ติ? อามนฺตา. นนุ เนวสฺานาสฺายตนํ จตุโวการภโวติ? อามนฺตา. หฺจิ เนวสฺานาสฺายตนํ จตุโวการภโว, โน จ วต เร วตฺตพฺเพ – ‘‘เนวสฺานาสฺายตเน น วตฺตพฺพํ – ‘สฺา อตฺถี’’’ติ.

๓๘๖. เนวสฺานาสฺายตนํ จตุโวการภโว เนวสฺานาสฺายตเน น วตฺตพฺพํ – ‘‘สฺา อตฺถี’’ติ? อามนฺตา. อากาสานฺจายตนํ จตุโวการภโว อากาสานฺจายตเน น วตฺตพฺพํ – ‘‘สฺา อตฺถี’’ติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….

เนวสฺานาสฺายตนํ จตุโวการภโว, เนวสฺานาสฺายตเน น วตฺตพฺพํ – ‘‘สฺา อตฺถี’’ติ? อามนฺตา. วิฺาณฺจายตนํ…เป… อากิฺจฺายตนํ จตุโวการภโว, อากิฺจฺายตเน น วตฺตพฺพํ – ‘‘สฺา อตฺถี’’ติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….

อากาสานฺจายตนํ จตุโวการภโว, อตฺถิ ตตฺถ สฺาติ? อามนฺตา. เนวสฺานาสฺายตนํ จตุโวการภโว, อตฺถิ ตตฺถ สฺาติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….

วิฺาณฺจายตนํ…เป… อากิฺจฺายตนํ จตุโวการภโว, อตฺถิ ตตฺถ สฺาติ? อามนฺตา. เนวสฺานาสฺายตนํ จตุโวการภโว, อตฺถิ ตตฺถ สฺาติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….

เนวสฺานาสฺายตเน น วตฺตพฺพํ – ‘‘สฺา อตฺถี’’ติ วา ‘‘นตฺถี’’ติ วาติ? อามนฺตา. นนุ เนวสฺานาสฺายตนํ จตุโวการภโวติ? อามนฺตา. หฺจิ เนวสฺานาสฺายตนํ จตุโวการภโว, โน จ วต เร วตฺตพฺเพ – ‘‘เนวสฺานาสฺายตเน น วตฺตพฺพํ – ‘สฺา อตฺถี’ติ วา ‘นตฺถี’ติ วา’’ติ.

เนวสฺานาสฺายตนํ จตุโวการภโว, เนวสฺานาสฺายตเน น วตฺตพฺพํ – ‘‘สฺา อตฺถี’’ติ วา ‘‘นตฺถี’’ติ วาติ? อามนฺตา. อากาสานฺจายตนํ…เป… วิฺาณฺจายตนํ…เป… อากิฺจฺายตนํ จตุโวการภโว, อากิฺจฺายตเน น วตฺตพฺพํ – ‘‘สฺา อตฺถี’’ติ วา ‘‘นตฺถี’’ติ วาติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….

อากาสานฺจายตนํ จตุโวการภโว, อตฺถิ ตตฺถ สฺาติ? อามนฺตา. เนวสฺานาสฺายตนํ จตุโวการภโว, อตฺถิ ตตฺถ สฺาติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….

วิฺาณฺจายตนํ…เป… อากิฺจฺายตนํ จตุโวการภโว, อตฺถิ ตตฺถ สฺาติ? อามนฺตา. เนวสฺานาสฺายตนํ จตุโวการภโว, อตฺถิ ตตฺถ สฺาติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….

เนวสฺานาสฺายตเน น วตฺตพฺพํ [เนวสฺานาสฺายตเน วตฺตพฺพํ (?)] – ‘‘สฺา อตฺถี’’ติ วา ‘‘นตฺถี’’ติ วาติ? อามนฺตา. นนุ เนวสฺานาสฺายตนนฺติ? อามนฺตา. หฺจิ เนวสฺานาสฺายตนํ, เตน วต เร วตฺตพฺเพ – ‘‘เนวสฺานาสฺายตเน น วตฺตพฺพํ – ‘สฺา อตฺถี’ติ วา ‘นตฺถี’ติ วา’’ติ.

เนวสฺานาสฺายตนนฺติ กตฺวา เนวสฺานาสฺายตเน น วตฺตพฺพํ – ‘‘สฺา อตฺถี’’ติ วา ‘‘นตฺถี’’ติ วาติ? อามนฺตา. อทุกฺขมสุขา เวทนาติ กตฺวา อทุกฺขมสุขาย เวทนาย [อทุกฺขมสุขา เวทนา (สี. ก.)] น วตฺตพฺพํ – ‘‘เวทนา’’ติ วา ‘‘อเวทนา’’ติ วาติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….

เนวสฺานาสฺายตนกถา นิฏฺิตา.

ตติยวคฺโค.

ตสฺสุทฺทานํ –

พลํ สาธารณํ อริยํ, สราคํ จิตฺตํ วิมุจฺจติ;

วิมุตฺตํ วิมุจฺจมานํ, อตฺถิ จิตฺตํ วิมุจฺจมานํ.

อฏฺมกสฺส ปุคฺคลสฺส, ทิฏฺิปริยุฏฺานํ ปหีนํ;

อฏฺมกสฺส ปุคฺคลสฺส, นตฺถิ ปฺจินฺทฺริยานิ จกฺขุํ.

โสตํ ธมฺมุปตฺถทฺธํ, ยถากมฺมูปคตํ าณํ;

เทเวสุ สํวโร อสฺ-สตฺเตสุ สฺา เอวเมว ภวคฺคนฺติ.

๔. จตุตฺถวคฺโค

(๓๓) ๑. คิหิสฺส อรหาติกถา

๓๘๗. คิหิสฺส อรหาติ? อามนฺตา. อตฺถิ อรหโต คิหิสํโยชนนฺติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป… นตฺถิ อรหโต คิหิสํโยชนนฺติ? อามนฺตา. หฺจิ นตฺถิ อรหโต คิหิสํโยชนํ, โน จ วต เร วตฺตพฺเพ – ‘‘คิหิสฺส อรหา’’ติ.

คิหิสฺส อรหาติ? อามนฺตา. นนุ อรหโต คิหิสํโยชนํ ปหีนํ อุจฺฉินฺนมูลํ ตาลาวตฺถุกตํ อนภาวงฺกตํ อายตึ อนุปฺปาทธมฺมนฺติ? อามนฺตา. หฺจิ อรหโต คิหิสํโยชนํ ปหีนํ อุจฺฉินฺนมูลํ ตาลาวตฺถุกตํ อนภาวงฺกตํ อายตึ อนุปฺปาทธมฺมํ, โน จ วต เร วตฺตพฺเพ – ‘‘คิหิสฺส อรหา’’ติ.

คิหิสฺส อรหาติ? อามนฺตา. อตฺถิ โกจิ คิหี คิหิสํโยชนํ อปฺปหาย ทิฏฺเว ธมฺเม ทุกฺขสฺสนฺตกโรติ [ม. นิ. ๒.๑๘๖]? นตฺถิ. หฺจิ นตฺถิ โกจิ คิหี คิหิสํโยชนํ อปฺปหาย ทิฏฺเว ธมฺเม ทุกฺขสฺสนฺตกโร, โน จ วต เร วตฺตพฺเพ – ‘‘คิหิสฺส อรหา’’ติ.

คิหิสฺส อรหาติ? อามนฺตา. นนุ วจฺฉโคตฺโต ปริพฺพาชโก ภควนฺตํ เอตทโวจ – ‘‘อตฺถิ นุ โข, โภ โคตม, โกจิ คิหี คิหิสํโยชนํ อปฺปหาย กายสฺส เภทา ทุกฺขสฺสนฺตกโร’’ติ? ‘‘นตฺถิ โข, วจฺฉ, โกจิ คิหี คิหิสํโยชนํ อปฺปหาย กายสฺส เภทา ทุกฺขสฺสนฺตกโร’’ติ. อตฺเถว สุตฺตนฺโตติ? อามนฺตา. เตน หิ น วตฺตพฺพํ – ‘‘คิหิสฺส อรหา’’ติ.

คิหิสฺส อรหาติ? อามนฺตา. อรหา เมถุนํ ธมฺมํ ปฏิเสเวยฺย, เมถุนํ อุปฺปาเทยฺย, ปุตฺตสมฺพาธสยนํ อชฺฌาวเสยฺย, กาสิกจนฺทนํ ปจฺจนุภเวยฺย, มาลาคนฺธวิเลปนํ ธาเรยฺย, ชาตรูปรชตํ สาทิเยยฺย, อเชฬกํ ปฏิคฺคณฺเหยฺย, กุกฺกุฏสูกรํ ปฏิคฺคณฺเหยฺย, หตฺถิควสฺสวฬวํ ปฏิคฺคณฺเหยฺย, ติตฺติรวฏฺฏกโมรกปิฺชรํ [… กปิฺชลํ (สฺยา. กํ. ปี.)] ปฏิคฺคณฺเหยฺย, จิตฺตวณฺฑวาลโมฬึ [ปีตวณฺฏวาลโมฬิกํ (สฺยา. กํ. ปี.)] ธาเรยฺย, โอทาตานิ วตฺถานิ ทีฆทสานิ ธาเรยฺย, ยาวชีวํ อคาริยภูโต อสฺสาติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….

วตฺตพฺพํ – ‘‘คิหิสฺส อรหา’’ติ? อามนฺตา. นนุ ยโส กุลปุตฺโต, อุตฺติโย คหปติ, เสตุ มาณโว, คิหิพฺยฺชเนน อรหตฺตํ ปตฺโตติ? อามนฺตา. หฺจิ ยโส กุลปุตฺโต, อุตฺติโย คหปติ, เสตุ มาณโว, คิหิพฺยฺชเนน อรหตฺตํ ปตฺโต, เตน วต เร วตฺตพฺเพ – ‘‘คิหิสฺส อรหา’’ติ.

คิหิสฺส อรหาติกถา นิฏฺิตา.

๔. จตุตฺถวคฺโค

(๓๔) ๒. อุปปตฺติกถา

๓๘๘. สห อุปปตฺติยา อรหาติ? อามนฺตา. สห อุปปตฺติยา โสตาปนฺโน โหตีติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….

สห อุปปตฺติยา อรหาติ? อามนฺตา. สห อุปปตฺติยา สกทาคามี โหตีติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….

สห อุปปตฺติยา อรหาติ? อามนฺตา. สห อุปปตฺติยา อนาคามี โหตีติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….

สห อุปปตฺติยา โสตาปนฺโน น โหตีติ? อามนฺตา. หฺจิ สห อุปปตฺติยา โสตาปนฺโน น โหติ, โน จ วต เร วตฺตพฺเพ – ‘‘สห อุปปตฺติยา อรหา’’ติ.

สห อุปปตฺติยา สกทาคามี น โหตีติ? อามนฺตา. หฺจิ สห อุปปตฺติยา สกทาคามี น โหติ, โน จ วต เร วตฺตพฺเพ – ‘‘สห อุปปตฺติยา อรหา’’ติ.

สห อุปปตฺติยา อนาคามี น โหตีติ? อามนฺตา. หฺจิ สห อุปปตฺติยา อนาคามี น โหติ, โน จ วต เร วตฺตพฺเพ – ‘‘สห อุปปตฺติยา อรหา’’ติ.

๓๘๙. สห อุปปตฺติยา อรหาติ? อามนฺตา. สาริปุตฺโต เถโร สห อุปปตฺติยา อรหาติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ. มหาโมคฺคลฺลาโน เถโร …เป… มหากสฺสโป เถโร…เป… มหากจฺจาโน เถโร…เป… มหาโกฏฺิโก เถโร…เป… มหาปนฺถโก เถโร สห อุปปตฺติยา อรหาติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….

สาริปุตฺโต เถโร น สห อุปปตฺติยา อรหาติ? อามนฺตา. หฺจิ สาริปุตฺโต เถโร น สห อุปปตฺติยา อรหา, โน จ วต เร วตฺตพฺเพ – ‘‘สห อุปปตฺติยา อรหา’’ติ.

มหาโมคฺคลฺลาโน เถโร…เป… มหากสฺสโป เถโร…เป… มหากจฺจาโน เถโร…เป… มหาโกฏฺิโก เถโร…เป… มหาปนฺถโก เถโร น สห อุปปตฺติยา อรหาติ? อามนฺตา. หฺจิ มหาปนฺถโก เถโร น สห อุปปตฺติยา อรหา, โน จ วต เร วตฺตพฺเพ – ‘‘สห อุปปตฺติยา อรหา’’ติ.

๓๙๐. สห อุปปตฺติยา อรหาติ? อามนฺตา. อุปปตฺเตสิเยน จิตฺเตน อรหตฺตํ สจฺฉิกโรติ โลกิเยน สาสเวน…เป… สํกิเลสิเยนาติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….

สห อุปปตฺติยา อรหาติ? อามนฺตา. อุปปตฺเตสิยํ จิตฺตํ นิยฺยานิกํ ขยคามี โพธคามี อปจยคามี อนาสวํ…เป… อสํกิเลสิยนฺติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….

นนุ อุปปตฺเตสิยํ จิตฺตํ อนิยฺยานิกํ น ขยคามิ น โพธคามิ น อปจยคามิ สาสวํ…เป… สํกิเลสิยนฺติ? อามนฺตา. หฺจิ อุปปตฺเตสิยํ จิตฺตํ อนิยฺยานิกํ น ขยคามิ น โพธคามิ น อปจยคามิ สาสวํ…เป… สํกิเลสิยํ, โน จ วต เร วตฺตพฺเพ – ‘‘สห อุปปตฺติยา อรหา’’ติ.

สห อุปปตฺติยา อรหาติ? อามนฺตา. อุปปตฺเตสิเยน จิตฺเตน ราคํ ปชหติ, โทสํ ปชหติ, โมหํ ปชหติ, อโนตฺตปฺปํ ปชหตีติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….

สห อุปปตฺติยา อรหาติ? อามนฺตา. อุปปตฺเตสิยํ จิตฺตํ มคฺโค… สติปฏฺานํ…เป… สมฺมปฺปธานํ… อิทฺธิปาโท… อินฺทฺริยํ… พลํ… โพชฺฌงฺโคติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….

สห อุปปตฺติยา อรหาติ? อามนฺตา. อุปปตฺเตสิเยน จิตฺเตน ทุกฺขํ ปริชานาติ, สมุทยํ ปชหติ, นิโรธํ สจฺฉิกโรติ, มคฺคํ ภาเวตีติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ …เป… สห อุปปตฺติยา อรหาติ? อามนฺตา. จุติจิตฺตํ มคฺคจิตฺตํ อุปปตฺเตสิยํ จิตฺตํ ผลจิตฺตนฺติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….

อุปปตฺติกถา นิฏฺิตา.

๔. จตุตฺถวคฺโค

(๓๕) ๓. อนาสวกถา

๓๙๑. อรหโต สพฺเพ ธมฺมา อนาสวาติ? อามนฺตา. มคฺโค ผลํ นิพฺพานํ, โสตาปตฺติมคฺโค โสตาปตฺติผลํ, สกทาคามิมคฺโค สกทาคามิผลํ, อนาคามิมคฺโค อนาคามิผลํ, อรหตฺตมคฺโค อรหตฺตผลํ, สติปฏฺานํ สมฺมปฺปธานํ อิทฺธิปาโท อินฺทฺริยํ พลํ โพชฺฌงฺโคติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….

อรหโต สพฺเพ ธมฺมา อนาสวาติ? อามนฺตา. อรหโต จกฺขุํ อนาสวนฺติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป…. อรหโต จกฺขุํ อนาสวนฺติ? อามนฺตา. มคฺโค ผลํ นิพฺพานํ, โสตาปตฺติมคฺโค โสตาปตฺติผลํ…เป… โพชฺฌงฺโคติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….

อรหโต โสตํ…เป… อรหโต ฆานํ… อรหโต ชิวฺหา… อรหโต กาโย อนาสโวติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ …เป… อรหโต กาโย อนาสโวติ? อามนฺตา. มคฺโค ผลํ นิพฺพานํ, โสตาปตฺติมคฺโค โสตาปตฺติผลํ…เป… โพชฺฌงฺโคติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….

อรหโต กาโย อนาสโวติ? อามนฺตา. อรหโต กาโย ปคฺคหนิคฺคหุปโค เฉทนเภทนุปโค กาเกหิ คิชฺเฌหิ กุลเลหิ สาธารโณติ? อามนฺตา. อนาสโว ธมฺโม ปคฺคหนิคฺคหุปโค เฉทนเภทนุปโค กาเกหิ คิชฺเฌหิ กุลเลหิ สาธารโณติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ …เป….

อรหโต กาเย วิสํ กเมยฺย, สตฺถํ กเมยฺย, อคฺคิ กเมยฺยาติ? อามนฺตา. อนาสเว ธมฺเม วิสํ กเมยฺย, สตฺถํ กเมยฺย, อคฺคิ กเมยฺยาติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….

ลพฺภา อรหโต กาโย อทฺทุพนฺธเนน พนฺธิตุํ, รชฺชุพนฺธเนน พนฺธิตุํ, สงฺขลิกพนฺธเนน พนฺธิตุํ, คามพนฺธเนน พนฺธิตุํ, นิคมพนฺธเนน พนฺธิตุํ, นครพนฺธเนน พนฺธิตุํ, ชนปทพนฺธเนน พนฺธิตุํ, กณฺปฺจเมหิ พนฺธเนหิ พนฺธิตุนฺติ? อามนฺตา. ลพฺภา อนาสโว ธมฺโม อทฺทุพนฺธเนน พนฺธิตุํ, รชฺชุพนฺธเนน พนฺธิตุํ, สงฺขลิกพนฺธเนน พนฺธิตุํ, คามนิคมนครชนปทพนฺธเนน พนฺธิตุํ, กณฺปฺจเมหิ พนฺธเนหิ พนฺธิตุนฺติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….

๓๙๒. ยทิ อรหา ปุถุชฺชนสฺส จีวรํ เทติ, อนาสวํ หุตฺวา สาสวํ โหตีติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป… อนาสวํ หุตฺวา สาสวํ โหตีติ? อามนฺตา. ตฺเว อนาสวํ ตํ สาสวนฺติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป… ตฺเว อนาสวํ ตํ สาสวนฺติ? อามนฺตา. มคฺโค อนาสโว หุตฺวา สาสโว โหตีติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป… ผลํ… สติปฏฺานํ… สมฺมปฺปธานํ… อิทฺธิปาโท… อินฺทฺริยํ… พลํ… โพชฺฌงฺโค อนาสโว หุตฺวา สาสโว โหตีติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….

ยทิ อรหา ปุถุชฺชนสฺส ปิณฺฑปาตํ เทติ, เสนาสนํ เทติ, คิลานปจฺจยเภสชฺชปริกฺขารํ เทติ, อนาสโว หุตฺวา สาสโว โหตีติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป… อนาสโว หุตฺวา สาสโว โหตีติ? อามนฺตา. ตฺเว อนาสวํ ตํ สาสวนฺติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป… ตฺเว อนาสวํ ตํ สาสวนฺติ? อามนฺตา. มคฺโค อนาสโว หุตฺวา สาสโว โหตีติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป… ผลํ… สติปฏฺานํ… สมฺมปฺปธานํ… อิทฺธิปาโท… อินฺทฺริยํ… พลํ… โพชฺฌงฺโค อนาสโว หุตฺวา สาสโว โหตีติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….

ยทิ ปุถุชฺชโน อรหโต จีวรํ เทติ, สาสวํ หุตฺวา อนาสวํ โหตีติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป… สาสวํ หุตฺวา อนาสวํ โหตีติ? อามนฺตา. ตฺเว สาสวํ ตํ อนาสวนฺติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป… ตฺเว สาสวํ ตํ อนาสวนฺติ? อามนฺตา. ราโค สาสโว หุตฺวา อนาสโว โหตีติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป… โทโส…เป… โมโห…เป… อโนตฺตปฺปํ สาสวํ หุตฺวา อนาสวํ โหตีติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….

ยทิ ปุถุชฺชโน อรหโต ปิณฺฑปาตํ เทติ, เสนาสนํ เทติ, คิลานปจฺจยเภสชฺชปริกฺขารํ เทติ, สาสโว หุตฺวา อนาสโว โหตีติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป… สาสโว หุตฺวา อนาสโว โหตีติ? อามนฺตา. ตฺเว สาสวํ ตํ อนาสวนฺติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป… ตฺเว สาสวํ ตํ อนาสวนฺติ? อามนฺตา. ราโค สาสโว หุตฺวา อนาสโว โหตีติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป… โทโส…เป… โมโห…เป… อโนตฺตปฺปํ สาสวํ หุตฺวา อนาสวํ โหตีติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….

น วตฺตพฺพํ – ‘‘อรหโต สพฺเพ ธมฺมา อนาสวา’’ติ? อามนฺตา. นนุ อรหา อนาสโวติ? อามนฺตา. หฺจิ อรหา อนาสโว, เตน วต เร วตฺตพฺเพ – ‘‘อรหโต สพฺเพ ธมฺมา อนาสวา’’ติ.

อนาสวกถา นิฏฺิตา.

๔. จตุตฺถวคฺโค

(๓๖) ๔. สมนฺนาคตกถา

๓๙๓. อรหา จตูหิ ผเลหิ สมนฺนาคโตติ? อามนฺตา. อรหา จตูหิ ผสฺเสหิ จตูหิ เวทนาหิ จตูหิ สฺาหิ จตูหิ เจตนาหิ จตูหิ จิตฺเตหิ จตูหิ สทฺธาหิ จตูหิ วีริเยหิ จตูหิ สตีหิ จตูหิ สมาธีหิ จตูหิ ปฺาหิ สมนฺนาคโตติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….

อนาคามี ตีหิ ผเลหิ สมนฺนาคโตติ? อามนฺตา. อนาคามี ตีหิ ผสฺเสหิ…เป… ตีหิ ปฺาหิ สมนฺนาคโตติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….

สกทาคามี ทฺวีหิ ผเลหิ สมนฺนาคโตติ? อามนฺตา. สกทาคามี ทฺวีหิ ผสฺเสหิ…เป… ทฺวีหิ ปฺาหิ สมนฺนาคโตติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….

อรหา โสตาปตฺติผเลน สมนฺนาคโตติ? อามนฺตา. อรหา โสตาปนฺโน สตฺตกฺขตฺตุปรโม, โกลงฺโกโล, เอกพีชีติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป… อรหา สกทาคามิผเลน สมนฺนาคโตติ? อามนฺตา. อรหา สกทาคามีติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ …เป… อรหา อนาคามิผเลน สมนฺนาคโตติ? อามนฺตา. อรหา อนาคามี, อนฺตราปรินิพฺพายี, อุปหจฺจปรินิพฺพายี, อสงฺขารปรินิพฺพายี, สสงฺขารปรินิพฺพายี, อุทฺธํโสโต อกนิฏฺคามีติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….

อนาคามี โสตาปตฺติผเลน สมนฺนาคโตติ? อามนฺตา. อนาคามี โสตาปนฺโน สตฺตกฺขตฺตุปรโม, โกลงฺโกโล, เอกพีชีติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ …เป… อนาคามี สกทาคามิผเลน สมนฺนาคโตติ? อามนฺตา. อนาคามี สกทาคามีติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….

สกทาคามี โสตาปตฺติผเลน สมนฺนาคโตติ? อามนฺตา. สกทาคามี โสตาปนฺโน สตฺตกฺขตฺตุปรโม, โกลงฺโกโล, เอกพีชีติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….

๓๙๔. โสตาปตฺติผเลน สมนฺนาคโต ‘‘โสตาปนฺโน’’ติ วตฺตพฺโพติ? อามนฺตา. อรหา โสตาปตฺติผเลน สมนฺนาคโตติ? อามนฺตา. สฺเวว อรหา, โส โสตาปนฺโนติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….

สกทาคามิผเลน สมนฺนาคโต ‘‘สกทาคามี’’ติ วตฺตพฺโพติ? อามนฺตา. อรหา สกทาคามิผเลน สมนฺนาคโตติ? อามนฺตา. สฺเวว อรหา, โส สกทาคามีติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….

อนาคามิผเลน สมนฺนาคโต ‘‘อนาคามี’’ติ วตฺตพฺโพติ? อามนฺตา. อรหา อนาคามิผเลน สมนฺนาคโตติ? อามนฺตา. สฺเวว อรหา, โส อนาคามีติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….

โสตาปตฺติผเลน สมนฺนาคโต ‘‘โสตาปนฺโน’’ติ วตฺตพฺโพติ? อามนฺตา. อนาคามี โสตาปตฺติผเลน สมนฺนาคโตติ? อามนฺตา. สฺเวว อนาคามี, โส โสตาปนฺโนติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….

สกทาคามิผเลน สมนฺนาคโต ‘‘สกทาคามี’’ติ วตฺตพฺโพติ? อามนฺตา. อนาคามี สกทาคามิผเลน สมนฺนาคโตติ? อามนฺตา. สฺเวว อนาคามี, โส สกทาคามีติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….

โสตาปตฺติผเลน สมนฺนาคโต ‘‘โสตาปนฺโน’’ติ วตฺตพฺโพติ? อามนฺตา. สกทาคามี โสตาปตฺติผเลน สมนฺนาคโตติ? อามนฺตา. สฺเวว สกทาคามี, โส โสตาปนฺโนติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….

๓๙๕. อรหา โสตาปตฺติผเลน สมนฺนาคโตติ? อามนฺตา. นนุ อรหา โสตาปตฺติผลํ วีติวตฺโตติ? อามนฺตา. หฺจิ อรหา โสตาปตฺติผลํ วีติวตฺโต, โน จ วต เร วตฺตพฺเพ – ‘‘อรหา โสตาปตฺติผเลน สมนฺนาคโต’’ติ.

อรหา โสตาปตฺติผลํ วีติวตฺโต เตน สมนฺนาคโตติ? อามนฺตา. อรหา โสตาปตฺติมคฺคํ วีติวตฺโต, สกฺกายทิฏฺึ วิจิกิจฺฉํ สีลพฺพตปรามาสํ, อปายคมนียํ ราคํ, อปายคมนียํ โทสํ, อปายคมนียํ โมหํ วีติวตฺโต เตน สมนฺนาคโตติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….

อรหา สกทาคามิผเลน สมนฺนาคโตติ? อามนฺตา. นนุ อรหา สกทาคามิผลํ วีติวตฺโตติ? อามนฺตา. หฺจิ อรหา สกทาคามิผลํ วีติวตฺโต, โน จ วต เร วตฺตพฺเพ – ‘‘อรหา สกทาคามิผเลน สมนฺนาคโต’’ติ.

อรหา สกทาคามิผลํ วีติวตฺโต เตน สมนฺนาคโตติ? อามนฺตา. อรหา สกทาคามิมคฺคํ วีติวตฺโต, โอฬาริกํ กามราคํ, โอฬาริกํ พฺยาปาทํ วีติวตฺโต เตน สมนฺนาคโตติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….

อรหา อนาคามิผเลน สมนฺนาคโตติ? อามนฺตา. นนุ อรหา อนาคามิผลํ วีติวตฺโตติ? อามนฺตา. หฺจิ อรหา อนาคามิผลํ วีติวตฺโต, โน จ วต เร วตฺตพฺเพ – ‘‘อรหา อนาคามิผเลน สมนฺนาคโต’’ติ.

อรหา อนาคามิผลํ วีติวตฺโต เตน สมนฺนาคโตติ? อามนฺตา. อรหา อนาคามิมคฺคํ วีติวตฺโต, อณุสหคตํ กามราคํ, อณุสหคตํ พฺยาปาทํ วีติวตฺโต เตน สมนฺนาคโตติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….

อนาคามี โสตาปตฺติผเลน สมนฺนาคโตติ? อามนฺตา. นนุ อนาคามี โสตาปตฺติผลํ วีติวตฺโตติ? อามนฺตา. หฺจิ อนาคามี โสตาปตฺติผลํ วีติวตฺโต, โน จ วต เร วตฺตพฺเพ – ‘‘อนาคามี โสตาปตฺติผเลน สมนฺนาคโต’’ติ.

อนาคามี โสตาปตฺติผลํ วีติวตฺโต เตน สมนฺนาคโตติ? อามนฺตา. อนาคามี โสตาปตฺติมคฺคํ วีติวตฺโต, สกฺกายทิฏฺึ…เป… อปายคมนียํ โมหํ วีติวตฺโต เตน สมนฺนาคโตติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….

อนาคามี สกทาคามิผเลน สมนฺนาคโตติ? อามนฺตา. นนุ อนาคามี สกทาคามิผลํ วีติวตฺโตติ? อามนฺตา. หฺจิ อนาคามี สกทาคามิผลํ วีติวตฺโต, โน จ วต เร วตฺตพฺเพ – ‘‘อนาคามี สกทาคามิผเลน สมนฺนาคโต’’ติ.

อนาคามี สกทาคามิผลํ วีติวตฺโต เตน สมนฺนาคโตติ? อามนฺตา. อนาคามี สกทาคามิมคฺคํ วีติวตฺโต, โอฬาริกํ กามราคํ, โอฬาริกํ พฺยาปาทํ วีติวตฺโต เตน สมนฺนาคโตติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….

สกทาคามี โสตาปตฺติผเลน สมนฺนาคโตติ? อามนฺตา. นนุ สกทาคามี โสตาปตฺติผลํ วีติวตฺโตติ? อามนฺตา. หฺจิ สกทาคามี โสตาปตฺติผลํ วีติวตฺโต, โน จ วต เร วตฺตพฺเพ – ‘‘สกทาคามี โสตาปตฺติผเลน สมนฺนาคโต’’ติ.

สกทาคามี โสตาปตฺติผลํ วีติวตฺโต เตน สมนฺนาคโตติ? อามนฺตา. สกทาคามี โสตาปตฺติมคฺคํ วีติวตฺโต, สกฺกายทิฏฺึ…เป… อปายคมนียํ โมหํ วีติวตฺโต เตน สมนฺนาคโตติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….

๓๙๖. น วตฺตพฺพํ – ‘‘อรหา จตูหิ ผเลหิ สมนฺนาคโต’’ติ? อามนฺตา. นนุ อรหตา จตฺตาริ ผลานิ ปฏิลทฺธานิ, เตหิ จ อปริหีโนติ? อามนฺตา. หฺจิ อรหตา จตฺตาริ ผลานิ ปฏิลทฺธานิ เตหิ จ อปริหีโน, เตน วต เร วตฺตพฺเพ – ‘‘อรหา จตูหิ ผเลหิ สมนฺนาคโต’’ติ.

น วตฺตพฺพํ – ‘‘อนาคามี ตีหิ ผเลหิ สมนฺนาคโต’’ติ? อามนฺตา. นนุ อนาคามินา ตีณิ ผลานิ ปฏิลทฺธานิ, เตหิ จ อปริหีโนติ? อามนฺตา. หฺจิ อนาคามินา ต