📜

นโม ตสฺส ภควโต อรหโต สมฺมาสมฺพุทฺธสฺส

อภิธมฺมปิฏเก

กถาวตฺถุปาฬิ

๑. ปุคฺคลกถา

๑. สุทฺธสจฺจิกฏฺโ

๑. อนุโลมปจฺจนีกํ

. [อิมินา ลกฺขเณน สกวาทีปุจฺฉา ทสฺสิตา] ปุคฺคโล อุปลพฺภติ สจฺจิกฏฺปรมตฺเถนาติ [สจฺจิกฏฺปรมฏฺเนาติ (สฺยา. ปี. ก. สี.)]? อามนฺตา. โย สจฺจิกฏฺโ ปรมตฺโถ, ตโต โส ปุคฺคโล อุปลพฺภติ สจฺจิกฏฺปรมตฺเถนาติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ.

อาชานาหิ นิคฺคหํ. หฺจิ ปุคฺคโล อุปลพฺภติ สจฺจิกฏฺปรมตฺเถน, เตน วต เร วตฺตพฺเพ – ‘‘โย สจฺจิกฏฺโ ปรมตฺโถ, ตโต โส ปุคฺคโล อุปลพฺภติ สจฺจิกฏฺปรมตฺเถนา’’ติ. ยํ ตตฺถ วเทสิ – ‘‘วตฺตพฺเพ โข – ‘ปุคฺคโล อุปลพฺภติ สจฺจิกฏฺปรมตฺเถน,’ โน จ วตฺตพฺเพ – ‘โย สจฺจิกฏฺโ ปรมตฺโถ, ตโต โส ปุคฺคโล อุปลพฺภติ สจฺจิกฏฺปรมตฺเถนา’’’ติ มิจฺฉา.

โน เจ ปน วตฺตพฺเพ – ‘‘โย สจฺจิกฏฺโ ปรมตฺโถ, ตโต โส ปุคฺคโล อุปลพฺภติ สจฺจิกฏฺปรมตฺเถนา’’ติ, โน จ วต เร [โน วต เร (สฺยา. ปี.)] วตฺตพฺเพ – ‘‘ปุคฺคโล อุปลพฺภติ สจฺจิกฏฺปรมตฺเถนา’’ติ. ยํ ตตฺถ วเทสิ – ‘‘วตฺตพฺเพ โข – ‘ปุคฺคโล อุปลพฺภติ สจฺจิกฏฺปรมตฺเถน,’ โน จ วตฺตพฺเพ – ‘โย สจฺจิกฏฺโ ปรมตฺโถ, ตโต โส ปุคฺคโล อุปลพฺภติ สจฺจิกฏฺปรมตฺเถนา’’’ติ มิจฺฉา.

อนุโลมปฺจกํ.

. [อิมินา ลกฺขเณน ปรวาทีปุจฺฉา ทสฺสิตา] ปุคฺคโล นุปลพฺภติ สจฺจิกฏฺปรมตฺเถนาติ? อามนฺตา. โย สจฺจิกฏฺโ ปรมตฺโถ, ตโต โส ปุคฺคโล นุปลพฺภติ สจฺจิกฏฺปรมตฺเถนาติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ.

อาชานาหิ ปฏิกมฺมํ. หฺจิ ปุคฺคโล นุปลพฺภติ สจฺจิกฏฺปรมตฺเถน, เตน วต เร วตฺตพฺเพ – ‘‘โย สจฺจิกฏฺโ ปรมตฺโถ, ตโต โส ปุคฺคโล นุปลพฺภติ สจฺจิกฏฺปรมตฺเถนา’’ติ. ยํ ตตฺถ วเทสิ – ‘‘วตฺตพฺเพ โข – ‘ปุคฺคโล นุปลพฺภติ สจฺจิกฏฺปรมตฺเถน,’ โน จ วตฺตพฺเพ – ‘โย สจฺจิกฏฺโ ปรมตฺโถ, ตโต โส ปุคฺคโล นุปลพฺภติ สจฺจิกฏฺปรมตฺเถนา’’’ติ มิจฺฉา.

โน เจ ปน วตฺตพฺเพ – ‘‘โย สจฺจิกฏฺโ ปรมตฺโถ, ตโต โส ปุคฺคโล นุปลพฺภติ สจฺจิกฏฺปรมตฺเถนา’’ติ, โน จ วต เร วตฺตพฺเพ – ‘‘ปุคฺคโล นุปลพฺภติ สจฺจิกฏฺปรมตฺเถนา’’ติ. ยํ ตตฺถ วเทสิ – ‘‘วตฺตพฺเพ โข – ‘ปุคฺคโล นุปลพฺภติ สจฺจิกฏฺปรมตฺเถน,’ โน จ วตฺตพฺเพ – ‘โย สจฺจิกฏฺโ ปรมตฺโถ, ตโต โส ปุคฺคโล นุปลพฺภติ สจฺจิกฏฺปรมตฺเถนา’’’ติ มิจฺฉา.

ปฏิกมฺมจตุกฺกํ.

. ตฺวํ เจ ปน มฺสิ – ‘‘วตฺตพฺเพ โข – ‘ปุคฺคโล นุปลพฺภติ สจฺจิกฏฺปรมตฺเถน,’ โน จ วตฺตพฺเพ – ‘โย สจฺจิกฏฺโ ปรมตฺโถ, ตโต โส ปุคฺคโล นุปลพฺภติ สจฺจิกฏฺปรมตฺเถนา’ติ, เตน ตว [ตฺวํ (สฺยา.) ฏีกา โอโลเกตพฺพา] ตตฺถ เหตาย ปฏิฺาย เหวํ ปฏิชานนฺตํ [ฏีกา โอโลเกตพฺพา] เหวํ นิคฺคเหตพฺเพ. อถ ตํ นิคฺคณฺหาม. สุนิคฺคหิโต จ [สุนิคฺคหิโตว (สฺยา.)] โหสิ.

หฺจิ ปุคฺคโล นุปลพฺภติ สจฺจิกฏฺปรมตฺเถน, เตน วต เร วตฺตพฺเพ – ‘‘โย สจฺจิกฏฺโ ปรมตฺโถ, ตโต โส ปุคฺคโล นุปลพฺภติ สจฺจิกฏฺปรมตฺเถนา’’ติ. ยํ ตตฺถ วเทสิ – ‘‘วตฺตพฺเพ โข – ‘ปุคฺคโล นุปลพฺภติ สจฺจิกฏฺปรมตฺเถน,’ โน จ วตฺตพฺเพ – ‘โย สจฺจิกฏฺโ ปรมตฺโถ, ตโต โส ปุคฺคโล นุปลพฺภติ สจฺจิกฏฺปรมตฺเถนา’’’ติ มิจฺฉา.

โน เจ ปน วตฺตพฺเพ – ‘‘โย สจฺจิกฏฺโ ปรมตฺโถ, ตโต โส ปุคฺคโล นุปลพฺภติ สจฺจิกฏฺปรมตฺเถนา’’ติ, โน จ วต เร วตฺตพฺเพ – ‘‘ปุคฺคโล นุปลพฺภติ สจฺจิกฏฺปรมตฺเถนา’’ติ. ยํ ตตฺถ วเทสิ – ‘‘วตฺตพฺเพ โข – ‘ปุคฺคโล นุปลพฺภติ สจฺจิกฏฺปรมตฺเถน,’ โน จ วตฺตพฺเพ – ‘โย สจฺจิกฏฺโ ปรมตฺโถ, ตโต โส ปุคฺคโล นุปลพฺภติ สจฺจิกฏฺปรมตฺเถนา’’’ติ อิทํ เต มิจฺฉา.

นิคฺคหจตุกฺกํ.

. เอเส เจ ทุนฺนิคฺคหิเต เหวเมวํ [เหวเมว (สฺยา.)] ตตฺถ ทกฺข. วตฺตพฺเพ โข – ‘‘ปุคฺคโล อุปลพฺภติ สจฺจิกฏฺปรมตฺเถน,’’ โน จ วตฺตพฺเพ – ‘‘โย สจฺจิกฏฺโ ปรมตฺโถ, ตโต โส ปุคฺคโล อุปลพฺภติ สจฺจิกฏฺปรมตฺเถนา’’ติ. โน จ มยํ ตยา ตตฺถ เหตาย ปฏิฺาย เหวํ ปฏิชานนฺตา เหวํ นิคฺคเหตพฺพา. อถ มํ นิคฺคณฺหาสิ. ทุนฺนิคฺคหิตา จ [ทุนฺนิคฺคหิตาว (สฺยา.)] โหม.

หฺจิ ปุคฺคโล อุปลพฺภติ สจฺจิกฏฺปรมตฺเถน, เตน วต เร วตฺตพฺเพ – ‘‘โย สจฺจิกฏฺโ ปรมตฺโถ, ตโต โส ปุคฺคโล อุปลพฺภติ สจฺจิกฏฺปรมตฺเถนา’’ติ. ยํ ตตฺถ วเทสิ – ‘‘วตฺตพฺเพ โข – ‘ปุคฺคโล อุปลพฺภติ สจฺจิกฏฺปรมตฺเถน,’ โน จ วตฺตพฺเพ – ‘โย สจฺจิกฏฺโ ปรมตฺโถ, ตโต โส ปุคฺคโล อุปลพฺภติ สจฺจิกฏฺปรมตฺเถนา’’’ติ มิจฺฉา.

โน เจ ปน วตฺตพฺเพ – ‘‘โย สจฺจิกฏฺโ ปรมตฺโถ, ตโต โส ปุคฺคโล อุปลพฺภติ สจฺจิกฏฺปรมตฺเถนา’’ติ, โน จ วต เร วตฺตพฺเพ – ‘‘ปุคฺคโล อุปลพฺภติ สจฺจิกฏฺปรมตฺเถนา’’ติ. ยํ ตตฺถ วเทสิ – ‘‘วตฺตพฺเพ โข – ‘ปุคฺคโล อุปลพฺภติ สจฺจิกฏฺปรมตฺเถน,’ โน จ วตฺตพฺเพ – ‘โย สจฺจิกฏฺโ ปรมตฺโถ, ตโต โส ปุคฺคโล อุปลพฺภติ สจฺจิกฏฺปรมตฺเถนา’’’ติ อิทํ เต มิจฺฉา.

อุปนยนจตุกฺกํ.

. น เหวํ นิคฺคเหตพฺเพ. เตน หิ ยํ นิคฺคณฺหาสิ – ‘‘หฺจิ ปุคฺคโล อุปลพฺภติ สจฺจิกฏฺปรมตฺเถน, เตน วต เร วตฺตพฺเพ – ‘โย สจฺจิกฏฺโ ปรมตฺโถ, ตโต โส ปุคฺคโล อุปลพฺภติ สจฺจิกฏฺปรมตฺเถนา’ติ. ยํ ตตฺถ วเทสิ – ‘‘วตฺตพฺเพ โข – ‘ปุคฺคโล อุปลพฺภติ สจฺจิกฏฺปรมตฺเถน, โน จ วตฺตพฺเพ – โย สจฺจิกฏฺโ ปรมตฺโถ, ตโต โส ปุคฺคโล อุปลพฺภติ สจฺจิกฏฺปรมตฺเถนา’’’ติ มิจฺฉา.

โน เจ ปน วตฺตพฺเพ – ‘‘โย สจฺจิกฏฺโ ปรมตฺโถ, ตโต โส ปุคฺคโล อุปลพฺภติ สจฺจิกฏฺปรมตฺเถนา’’ติ, โน จ วต เร วตฺตพฺเพ – ‘‘ปุคฺคโล อุปลพฺภติ สจฺจิกฏฺปรมตฺเถนา’’ติ. ยํ ตตฺถ วเทสิ – ‘‘วตฺตพฺเพ โข – ‘ปุคฺคโล อุปลพฺภติ สจฺจิกฏฺปรมตฺเถน,’ โน จ วตฺตพฺเพ – ‘โย สจฺจิกฏฺโ ปรมตฺโถ, ตโต โส ปุคฺคโล อุปลพฺภติ สจฺจิกฏฺปรมตฺเถนา’’’ติ อิทํ เต มิจฺฉา. เตน หิ เย กเต นิคฺคเห เส นิคฺคเห ทุกฺกเฏ. สุกเต ปฏิกมฺเม. สุกตา ปฏิปาทนาติ.

นิคฺคมนจตุกฺกํ.

ปโม นิคฺคโห.

๑. สุทฺธสจฺจิกฏฺโ

๒. ปจฺจนีกานุโลมํ

. ปุคฺคโล นุปลพฺภติ สจฺจิกฏฺปรมตฺเถนาติ? อามนฺตา. โย สจฺจิกฏฺโ ปรมตฺโถ, ตโต โส ปุคฺคโล นุปลพฺภติ สจฺจิกฏฺปรมตฺเถนาติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ.

อาชานาหิ นิคฺคหํ. หฺจิ ปุคฺคโล นุปลพฺภติ สจฺจิกฏฺปรมตฺเถน, เตน วต เร วตฺตพฺเพ – ‘‘โย สจฺจิกฏฺโ ปรมตฺโถ, ตโต โส ปุคฺคโล นุปลพฺภติ สจฺจิกฏฺปรมตฺเถนา’’ติ. ยํ ตตฺถ วเทสิ – ‘‘วตฺตพฺเพ โข – ‘ปุคฺคโล นุปลพฺภติ สจฺจิกฏฺปรมตฺเถน,’ โน จ วตฺตพฺเพ – ‘โย สจฺจิกฏฺโ ปรมตฺโถ, ตโต โส ปุคฺคโล นุปลพฺภติ สจฺจิกฏฺปรมตฺเถนา’’’ติ มิจฺฉา.

โน เจ ปน วตฺตพฺเพ – ‘‘โย สจฺจิกฏฺโ ปรมตฺโถ, ตโต โส ปุคฺคโล นุปลพฺภติ สจฺจิกฏฺปรมตฺเถนา’’ติ, โน จ วต เร วตฺตพฺเพ – ‘‘ปุคฺคโล นุปลพฺภติ สจฺจิกฏฺปรมตฺเถนา’’ติ. ยํ ตตฺถ วเทสิ – ‘‘วตฺตพฺเพ โข – ‘ปุคฺคโล นุปลพฺภติ สจฺจิกฏฺปรมตฺเถน,’ โน จ วตฺตพฺเพ – ‘โย สจฺจิกฏฺโ ปรมตฺโถ, ตโต โส ปุคฺคโล นุปลพฺภติ สจฺจิกฏฺปรมตฺเถนา’’’ติ มิจฺฉา.

ปจฺจนีกปฺจกํ.

. ปุคฺคโล อุปลพฺภติ สจฺจิกฏฺปรมตฺเถนาติ? อามนฺตา. โย สจฺจิกฏฺโ ปรมตฺโถ, ตโต โส ปุคฺคโล อุปลพฺภติ สจฺจิกฏฺปรมตฺเถนาติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ.

อาชานาหิ ปฏิกมฺมํ. หฺจิ ปุคฺคโล อุปลพฺภติ สจฺจิกฏฺปรมตฺเถน, เตน วต เร วตฺตพฺเพ – ‘‘โย สจฺจิกฏฺโ ปรมตฺโถ, ตโต โส ปุคฺคโล อุปลพฺภติ สจฺจิกฏฺปรมตฺเถนา’’ติ. ยํ ตตฺถ วเทสิ – ‘‘วตฺตพฺเพ โข – ‘ปุคฺคโล อุปลพฺภติ สจฺจิกฏฺปรมตฺเถน,’ โน จ วตฺตพฺเพ – ‘โย สจฺจิกฏฺโ ปรมตฺโถ, ตโต โส ปุคฺคโล อุปลพฺภติ สจฺจิกฏฺปรมตฺเถนา’’’ติ มิจฺฉา.

โน เจ ปน วตฺตพฺเพ – ‘‘โย สจฺจิกฏฺโ ปรมตฺโถ, ตโต โส ปุคฺคโล อุปลพฺภติ สจฺจิกฏฺปรมตฺเถนา’’ติ, โน จ วต เร วตฺตพฺเพ – ‘‘ปุคฺคโล อุปลพฺภติ สจฺจิกฏฺปรมตฺเถนา’’ติ. ยํ ตตฺถ วเทสิ – ‘‘วตฺตพฺเพ โข – ‘ปุคฺคโล อุปลพฺภติ สจฺจิกฏฺปรมตฺเถน,’ โน จ วตฺตพฺเพ – ‘โย สจฺจิกฏฺโ ปรมตฺโถ, ตโต โส ปุคฺคโล อุปลพฺภติ สจฺจิกฏฺปรมตฺเถนา’’’ติ มิจฺฉา.

ปฏิกมฺมจตุกฺกํ.

. ตฺวํ เจ ปน มฺสิ – ‘‘วตฺตพฺเพ โข – ‘ปุคฺคโล อุปลพฺภติ สจฺจิกฏฺปรมตฺเถน’, โน จ วตฺตพฺเพ – ‘โย สจฺจิกฏฺโ ปรมตฺโถ, ตโต โส ปุคฺคโล อุปลพฺภติ สจฺจิกฏฺปรมตฺเถนา’’’ติ, เตน ตว ตตฺถ เหตาย ปฏิฺาย เหวํ ปฏิชานนฺตํ เหวํ นิคฺคเหตพฺเพ. อถ ตํ นิคฺคณฺหาม. สุนิคฺคหิโต จ โหสิ.

หฺจิ ปุคฺคโล อุปลพฺภติ สจฺจิกฏฺปรมตฺเถน, เตน วต เร วตฺตพฺเพ – ‘‘โย สจฺจิกฏฺโ ปรมตฺโถ, ตโต โส ปุคฺคโล อุปลพฺภติ สจฺจิกฏฺปรมตฺเถนา’’ติ. ยํ ตตฺถ วเทสิ – ‘‘วตฺตพฺเพ โข – ‘ปุคฺคโล อุปลพฺภติ สจฺจิกฏฺปรมตฺเถน,’ โน จ วตฺตพฺเพ – ‘โย สจฺจิกฏฺโ ปรมตฺโถ, ตโต โส ปุคฺคโล อุปลพฺภติ สจฺจิกฏฺปรมตฺเถนา’’’ติ มิจฺฉา.

โน เจ ปน วตฺตพฺเพ – ‘‘โย สจฺจิกฏฺโ ปรมตฺโถ, ตโต โส ปุคฺคโล อุปลพฺภติ สจฺจิกฏฺปรมตฺเถนา’’ติ, โน จ วต เร วตฺตพฺเพ – ‘‘ปุคฺคโล อุปลพฺภติ สจฺจิกฏฺปรมตฺเถนา’’ติ. ยํ ตตฺถ วเทสิ – ‘‘วตฺตพฺเพ โข – ‘ปุคฺคโล อุปลพฺภติ สจฺจิกฏฺปรมตฺเถน,’ โน จ วตฺตพฺเพ – ‘โย สจฺจิกฏฺโ ปรมตฺโถ, ตโต โส ปุคฺคโล อุปลพฺภติ สจฺจิกฏฺปรมตฺเถนา’’’ติ อิทํ เต มิจฺฉา.

. เอเส เจ ทุนฺนิคฺคหิเต เหวเมวํ ตตฺถ ทกฺข. วตฺตพฺเพ โข – ‘‘ปุคฺคโล นุปลพฺภติ สจฺจิกฏฺปรมตฺเถน,’’ โน จ วตฺตพฺเพ – ‘‘โย สจฺจิกฏฺโ ปรมตฺโถ, ตโต โส ปุคฺคโล นุปลพฺภติ สจฺจิกฏฺปรมตฺเถนา’’ติ. โน จ มยํ ตยา ตตฺถ เหตาย ปฏิฺาย เหวํ ปฏิชานนฺตา เหวํ นิคฺคเหตพฺพา. อถ มํ นิคฺคณฺหาสิ. ทุนฺนิคฺคหิตา จ โหม.

หฺจิ ปุคฺคโล นุปลพฺภติ สจฺจิกฏฺปรมตฺเถน, เตน วต เร วตฺตพฺเพ – ‘‘โย สจฺจิกฏฺโ ปรมตฺโถ, ตโต โส ปุคฺคโล นุปลพฺภติ สจฺจิกฏฺปรมตฺเถนา’’ติ. ยํ ตตฺถ วเทสิ – ‘‘วตฺตพฺเพ โข – ‘ปุคฺคโล นุปลพฺภติ สจฺจิกฏฺปรมตฺเถน,’ โน จ วตฺตพฺเพ – ‘โย สจฺจิกฏฺโ ปรมตฺโถ, ตโต โส ปุคฺคโล นุปลพฺภติ สจฺจิกฏฺปรมตฺเถนา’’’ติ มิจฺฉา.

โน เจ ปน วตฺตพฺเพ – ‘‘โย สจฺจิกฏฺโ ปรมตฺโถ, ตโต โส ปุคฺคโล นุปลพฺภติ สจฺจิกฏฺปรมตฺเถนา’’ติ, โน จ วต เร วตฺตพฺเพ – ‘‘ปุคฺคโล นุปลพฺภติ สจฺจิกฏฺปรมตฺเถนา’’ติ. ยํ ตตฺถ วเทสิ – ‘‘วตฺตพฺเพ โข – ‘ปุคฺคโล นุปลพฺภติ สจฺจิกฏฺปรมตฺเถน,’ โน จ วตฺตพฺเพ – ‘โย สจฺจิกฏฺโ ปรมตฺโถ, ตโต โส ปุคฺคโล นุปลพฺภติ สจฺจิกฏฺปรมตฺเถนา’’’ติ อิทํ เต มิจฺฉา.

อุปนยนจตุกฺกํ.

๑๐. น เหวํ นิคฺคเหตพฺเพ. เตน หิ ยํ นิคฺคณฺหาสิ – ‘‘หฺจิ ปุคฺคโล นุปลพฺภติ สจฺจิกฏฺปรมตฺเถน, เตน วต เร วตฺตพฺเพ – ‘โย สจฺจิกฏฺโ ปรมตฺโถ, ตโต โส ปุคฺคโล นุปลพฺภติ สจฺจิกฏฺปรมตฺเถนา’ติ. ยํ ตตฺถ วเทสิ – ‘วตฺตพฺเพ โข – ปุคฺคโล นุปลพฺภติ สจฺจิกฏฺปรมตฺเถน, โน จ วตฺตพฺเพ – โย สจฺจิกฏฺโ ปรมตฺโถ, ตโต โส ปุคฺคโล นุปลพฺภติ สจฺจิกฏฺปรมตฺเถนา’’’ติ มิจฺฉา.

โน เจ ปน วตฺตพฺเพ – ‘‘โย สจฺจิกฏฺโ ปรมตฺโถ, ตโต โส ปุคฺคโล นุปลพฺภติ สจฺจิกฏฺปรมตฺเถนา’’ติ, โน จ วต เร วตฺตพฺเพ – ‘‘ปุคฺคโล นุปลพฺภติ สจฺจิกฏฺปรมตฺเถนา’’ติ. ยํ ตตฺถ วเทสิ – ‘‘วตฺตพฺเพ โข – ‘ปุคฺคโล นุปลพฺภติ สจฺจิกฏฺปรมตฺเถน,’ โน จ วตฺตพฺเพ – ‘โย สจฺจิกฏฺโ ปรมตฺโถ, ตโต โส ปุคฺคโล นุปลพฺภติ สจฺจิกฏฺปรมตฺเถนา’’’ติ อิทํ เต มิจฺฉา. เตน หิ เย กเต นิคฺคเห เส นิคฺคเห ทุกฺกเฏ. สุกเต ปฏิกมฺเม. สุกตา ปฏิปาทนาติ.

นิคฺคมนจตุกฺกํ.

ทุติโย นิคฺคโห.

๒. (ก) โอกาสสจฺจิกฏฺโ

๑. อนุโลมปจฺจนีกํ

๑๑. ปุคฺคโล อุปลพฺภติ สจฺจิกฏฺปรมตฺเถนาติ? อามนฺตา. สพฺพตฺถ ปุคฺคโล อุปลพฺภติ สจฺจิกฏฺปรมตฺเถนาติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ.

อาชานาหิ นิคฺคหํ. หฺจิ ปุคฺคโล อุปลพฺภติ สจฺจิกฏฺปรมตฺเถน, เตน วต เร วตฺตพฺเพ – ‘‘สพฺพตฺถ ปุคฺคโล อุปลพฺภติ สจฺจิกฏฺปรมตฺเถนา’’ติ. ยํ ตตฺถ วเทสิ – ‘‘วตฺตพฺเพ โข – ‘ปุคฺคโล อุปลพฺภติ สจฺจิกฏฺปรมตฺเถน,’ โน จ วตฺตพฺเพ – ‘สพฺพตฺถ ปุคฺคโล อุปลพฺภติ สจฺจิกฏฺปรมตฺเถนา’’’ติ มิจฺฉา.

โน เจ ปน วตฺตพฺเพ – ‘‘สพฺพตฺถ ปุคฺคโล อุปลพฺภติ สจฺจิกฏฺปรมตฺเถนา’’ติ, โน จ วต เร วตฺตพฺเพ – ‘‘ปุคฺคโล อุปลพฺภติ สจฺจิกฏฺปรมตฺเถนา’’ติ. ยํ ตตฺถ วเทสิ – ‘‘วตฺตพฺเพ โข – ‘ปุคฺคโล อุปลพฺภติ สจฺจิกฏฺปรมตฺเถน,’ โน จ วตฺตพฺเพ – ‘สพฺพตฺถ ปุคฺคโล อุปลพฺภติ สจฺจิกฏฺปรมตฺเถนา’’’ติ มิจฺฉา…เป….

ตติโย นิคฺคโห.

๓. (ก) กาลสจฺจิกฏฺโ

๑. อนุโลมปจฺจนีกํ

๑๒. ปุคฺคโล อุปลพฺภติ สจฺจิกฏฺปรมตฺเถนาติ? อามนฺตา. สพฺพทา ปุคฺคโล อุปลพฺภติ สจฺจิกฏฺปรมตฺเถนาติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ.

อาชานาหิ นิคฺคหํ. หฺจิ ปุคฺคโล อุปลพฺภติ สจฺจิกฏฺปรมตฺเถน, เตน วต เร วตฺตพฺเพ – ‘‘สพฺพทา ปุคฺคโล อุปลพฺภติ สจฺจิกฏฺปรมตฺเถนา’’ติ. ยํ ตตฺถ วเทสิ – ‘‘วตฺตพฺเพ โข – ‘ปุคฺคโล อุปลพฺภติ สจฺจิกฏฺปรมตฺเถน,’ โน จ วตฺตพฺเพ – ‘สพฺพทา ปุคฺคโล อุปลพฺภติ สจฺจิกฏฺปรมตฺเถนา’’’ติ มิจฺฉา.

โน เจ ปน วตฺตพฺเพ – ‘‘สพฺพทา ปุคฺคโล อุปลพฺภติ สจฺจิกฏฺปรมตฺเถนา’’ติ, โน จ วต เร วตฺตพฺเพ – ‘‘ปุคฺคโล อุปลพฺภติ สจฺจิกฏฺปรมตฺเถนา’’ติ. ยํ ตตฺถ วเทสิ – ‘‘วตฺตพฺเพ โข – ‘ปุคฺคโล อุปลพฺภติ สจฺจิกฏฺปรมตฺเถน,’ โน จ วตฺตพฺเพ – ‘สพฺพทา ปุคฺคโล อุปลพฺภติ สจฺจิกฏฺปรมตฺเถนา’’’ติ มิจฺฉา…เป….

จตุตฺโถ นิคฺคโห.

๔. (ก) อวยวสจฺจิกฏฺโ

๑. อนุโลมปจฺจนีกํ

๑๓. ปุคฺคโล อุปลพฺภติ สจฺจิกฏฺปรมตฺเถนาติ? อามนฺตา. สพฺเพสุ ปุคฺคโล อุปลพฺภติ สจฺจิกฏฺปรมตฺเถนาติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ.

อาชานาหิ นิคฺคหํ. หฺจิ ปุคฺคโล อุปลพฺภติ สจฺจิกฏฺปรมตฺเถน, เตน วต เร วตฺตพฺเพ – ‘‘สพฺเพสุ ปุคฺคโล อุปลพฺภติ สจฺจิกฏฺปรมตฺเถนา’’ติ. ยํ ตตฺถ วเทสิ – ‘‘วตฺตพฺเพ โข – ‘ปุคฺคโล อุปลพฺภติ สจฺจิกฏฺปรมตฺเถน,’ โน จ วตฺตพฺเพ – ‘สพฺเพสุ ปุคฺคโล อุปลพฺภติ สจฺจิกฏฺปรมตฺเถนา’’’ติ มิจฺฉา.

โน เจ ปน วตฺตพฺเพ – ‘‘สพฺเพสุ ปุคฺคโล อุปลพฺภติ สจฺจิกฏฺปรมตฺเถนา’’ติ, โน จ วต เร วตฺตพฺเพ – ‘‘ปุคฺคโล อุปลพฺภติ สจฺจิกฏฺปรมตฺเถนา’’ติ. ยํ ตตฺถ วเทสิ – ‘‘วตฺตพฺเพ โข – ‘ปุคฺคโล อุปลพฺภติ สจฺจิกฏฺปรมตฺเถน,’ โน จ วตฺตพฺเพ – ‘สพฺเพสุ ปุคฺคโล อุปลพฺภติ สจฺจิกฏฺปรมตฺเถนา’’’ติ มิจฺฉา…เป….

ปฺจโม นิคฺคโห.

๒. (ข) โอกาสสจฺจิกฏฺโ

๒. ปจฺจนีกานุโลมํ

๑๔. ปุคฺคโล นุปลพฺภติ สจฺจิกฏฺปรมตฺเถนาติ? อามนฺตา. สพฺพตฺถ ปุคฺคโล นุปลพฺภติ สจฺจิกฏฺปรมตฺเถนาติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ.

อาชานาหิ นิคฺคหํ. หฺจิ ปุคฺคโล นุปลพฺภติ สจฺจิกฏฺปรมตฺเถน, เตน วต เร วตฺตพฺเพ – ‘‘สพฺพตฺถ ปุคฺคโล นุปลพฺภติ สจฺจิกฏฺปรมตฺเถนา’’ติ. ยํ ตตฺถ วเทสิ – ‘‘วตฺตพฺเพ โข – ‘ปุคฺคโล นุปลพฺภติ สจฺจิกฏฺปรมตฺเถน,’ โน จ วตฺตพฺเพ – ‘สพฺพตฺถ ปุคฺคโล นุปลพฺภติ สจฺจิกฏฺปรมตฺเถนา’’’ติ มิจฺฉา.

โน เจ ปน วตฺตพฺเพ – ‘‘สพฺพตฺถ ปุคฺคโล นุปลพฺภติ สจฺจิกฏฺปรมตฺเถนา’’ติ, โน จ วต เร วตฺตพฺเพ – ‘‘ปุคฺคโล นุปลพฺภติ สจฺจิกฏฺปรมตฺเถนา’’ติ. ยํ ตตฺถ วเทสิ – ‘‘วตฺตพฺเพ โข – ‘ปุคฺคโล นุปลพฺภติ สจฺจิกฏฺปรมตฺเถน,’ โน จ วตฺตพฺเพ – ‘สพฺพตฺถ ปุคฺคโล นุปลพฺภติ สจฺจิกฏฺปรมตฺเถนา’’’ติ มิจฺฉา…เป….

ฉฏฺโ นิคฺคโห.

๓. (ข) กาลสจฺจิกฏฺโ

๒. ปจฺจนีกานุโลมํ

๑๕. ปุคฺคโล นุปลพฺภติ สจฺจิกฏฺปรมตฺเถนาติ? อามนฺตา. สพฺพทา ปุคฺคโล นุปลพฺภติ สจฺจิกฏฺปรมตฺเถนาติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ.

อาชานาหิ นิคฺคหํ. หฺจิ ปุคฺคโล นุปลพฺภติ สจฺจิกฏฺปรมตฺเถน, เตน วต เร วตฺตพฺเพ – ‘‘สพฺพทา ปุคฺคโล นุปลพฺภติ สจฺจิกฏฺปรมตฺเถนา’’ติ. ยํ ตตฺถ วเทสิ – ‘‘วตฺตพฺเพ โข – ‘ปุคฺคโล นุปลพฺภติ สจฺจิกฏฺปรมตฺเถน,’ โน จ วตฺตพฺเพ – ‘สพฺพทา ปุคฺคโล นุปลพฺภติ สจฺจิกฏฺปรมตฺเถนา’’’ติ มิจฺฉา.

โน เจ ปน วตฺตพฺเพ – ‘‘สพฺพทา ปุคฺคโล นุปลพฺภติ สจฺจิกฏฺปรมตฺเถนา’’ติ, โน จ วต เร วตฺตพฺเพ – ‘‘ปุคฺคโล นุปลพฺภติ สจฺจิกฏฺปรมตฺเถนา’’ติ. ยํ ตตฺถ วเทสิ – ‘‘วตฺตพฺเพ โข – ‘ปุคฺคโล นุปลพฺภติ สจฺจิกฏฺปรมตฺเถน,’ โน จ วตฺตพฺเพ – ‘สพฺพทา ปุคฺคโล นุปลพฺภติ สจฺจิกฏฺปรมตฺเถนา’’’ติ มิจฺฉา…เป….

สตฺตโม นิคฺคโห.

๔. (ข) อวยวสจฺจิกฏฺโ

๒. ปจฺจนีกานุโลมํ

๑๖. ปุคฺคโล นุปลพฺภติ สจฺจิกฏฺปรมตฺเถนาติ? อามนฺตา. สพฺเพสุ ปุคฺคโล นุปลพฺภติ สจฺจิกฏฺปรมตฺเถนาติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ.

อาชานาหิ นิคฺคหํ. หฺจิ ปุคฺคโล นุปลพฺภติ สจฺจิกฏฺปรมตฺเถน, เตน วต เร วตฺตพฺเพ – ‘‘สพฺเพสุ ปุคฺคโล นุปลพฺภติ สจฺจิกฏฺปรมตฺเถนา’’ติ. ยํ ตตฺถ วเทสิ – ‘‘วตฺตพฺเพ โข – ‘ปุคฺคโล นุปลพฺภติ สจฺจิกฏฺปรมตฺเถน,’ โน จ วตฺตพฺเพ – ‘สพฺเพสุ ปุคฺคโล นุปลพฺภติ สจฺจิกฏฺปรมตฺเถนา’’’ติ มิจฺฉา.

โน เจ ปน วตฺตพฺเพ – ‘‘สพฺเพสุ ปุคฺคโล นุปลพฺภติ สจฺจิกฏฺปรมตฺเถนา’’ติ, โน จ วต เร วตฺตพฺเพ – ‘‘ปุคฺคโล นุปลพฺภติ สจฺจิกฏฺปรมตฺเถนา’’ติ. ยํ ตตฺถ วเทสิ – ‘‘วตฺตพฺเพ โข – ‘ปุคฺคโล นุปลพฺภติ สจฺจิกฏฺปรมตฺเถน’, โน จ วตฺตพฺเพ – ‘สพฺเพสุ ปุคฺคโล นุปลพฺภติ สจฺจิกฏฺปรมตฺเถนา’’’ติ มิจฺฉา…เป….

อฏฺกนิคฺคโห.

๕. สุทฺธิกสํสนฺทนํ

๑๗. ปุคฺคโล อุปลพฺภติ สจฺจิกฏฺปรมตฺเถน, รูปฺจ อุปลพฺภติ สจฺจิกฏฺปรมตฺเถนาติ? อามนฺตา. อฺํ รูปํ อฺโ ปุคฺคโลติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ.

อาชานาหิ นิคฺคหํ. หฺจิ ปุคฺคโล อุปลพฺภติ สจฺจิกฏฺปรมตฺเถน, รูปฺจ อุปลพฺภติ สจฺจิกฏฺปรมตฺเถน, เตน วต เร วตฺตพฺเพ – ‘‘อฺํ รูปํ อฺโ ปุคฺคโล’’ติ. ยํ ตตฺถ วเทสิ – ‘‘วตฺตพฺเพ โข – ‘ปุคฺคโล อุปลพฺภติ สจฺจิกฏฺปรมตฺเถน, รูปฺจ อุปลพฺภติ สจฺจิกฏฺปรมตฺเถน,’ โน จ วตฺตพฺเพ – ‘อฺํ รูปํ อฺโ ปุคฺคโล’’’ติ มิจฺฉา.

โน เจ ปน วตฺตพฺเพ – ‘‘อฺํ รูปํ อฺโ ปุคฺคโล’’ติ, โน จ วต เร วตฺตพฺเพ – ‘‘ปุคฺคโล อุปลพฺภติ สจฺจิกฏฺปรมตฺเถน, รูปฺจ อุปลพฺภติ สจฺจิกฏฺปรมตฺเถนา’’ติ. ยํ ตตฺถ วเทสิ – ‘‘วตฺตพฺเพ โข – ‘ปุคฺคโล อุปลพฺภติ สจฺจิกฏฺปรมตฺเถน, รูปฺจ อุปลพฺภติ สจฺจิกฏฺปรมตฺเถน’, โน จ วตฺตพฺเพ – ‘อฺํ รูปํ อฺโ ปุคฺคโล’’’ติ มิจฺฉา…เป….

๑๘. ปุคฺคโล อุปลพฺภติ สจฺจิกฏฺปรมตฺเถน, เวทนา จ อุปลพฺภติ สจฺจิกฏฺปรมตฺเถน…เป… สฺา จ อุปลพฺภติ…เป… สงฺขารา จ อุปลพฺภนฺติ…เป… วิฺาณฺจ อุปลพฺภติ สจฺจิกฏฺปรมตฺเถนาติ? อามนฺตา. อฺํ วิฺาณํ อฺโ ปุคฺคโลติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ.

อาชานาหิ นิคฺคหํ. หฺจิ ปุคฺคโล อุปลพฺภติ สจฺจิกฏฺปรมตฺเถน, วิฺาณฺจ อุปลพฺภติ สจฺจิกฏฺปรมตฺเถน, เตน วต เร วตฺตพฺเพ – ‘‘อฺํ วิฺาณํ อฺโ ปุคฺคโล’’ติ. ยํ ตตฺถ วเทสิ – ‘‘วตฺตพฺเพ โข – ‘ปุคฺคโล อุปลพฺภติ สจฺจิกฏฺปรมตฺเถน, วิฺาณฺจ อุปลพฺภติ สจฺจิกฏฺปรมตฺเถน,’ โน จ วตฺตพฺเพ – ‘อฺํ วิฺาณํ อฺโ ปุคฺคโล’’’ติ มิจฺฉา.

โน เจ ปน วตฺตพฺเพ – ‘‘อฺํ วิฺาณํ อฺโ ปุคฺคโล’’ติ, โน จ วต เร วตฺตพฺเพ – ‘‘ปุคฺคโล อุปลพฺภติ สจฺจิกฏฺปรมตฺเถน, วิฺาณฺจ อุปลพฺภติ สจฺจิกฏฺปรมตฺเถนา’’ติ. ยํ ตตฺถ วเทสิ – ‘‘วตฺตพฺเพ โข – ‘ปุคฺคโล อุปลพฺภติ สจฺจิกฏฺปรมตฺเถน, วิฺาณฺจ อุปลพฺภติ สจฺจิกฏฺปรมตฺเถน,’ โน จ วตฺตพฺเพ – ‘อฺํ วิฺาณํ อฺโ ปุคฺคโล’’’ติ มิจฺฉา…เป….

๑๙. ปุคฺคโล อุปลพฺภติ สจฺจิกฏฺปรมตฺเถน, จกฺขายตนฺจ อุปลพฺภติ สจฺจิกฏฺปรมตฺเถน…เป… โสตายตนฺจ อุปลพฺภติ… ฆานายตนฺจ อุปลพฺภติ… ชิวฺหายตนฺจ อุปลพฺภติ… กายายตนฺจ อุปลพฺภติ… รูปายตนฺจ อุปลพฺภติ… สทฺทายตนฺจ อุปลพฺภติ… คนฺธายตนฺจ อุปลพฺภติ… รสายตนฺจ อุปลพฺภติ… โผฏฺพฺพายตนฺจ อุปลพฺภติ… มนายตนฺจ อุปลพฺภติ… ธมฺมายตนฺจ อุปลพฺภติ สจฺจิกฏฺปรมตฺเถน…เป….

๒๐. จกฺขุธาตุ จ อุปลพฺภติ สจฺจิกฏฺปรมตฺเถน…เป… โสตธาตุ จ อุปลพฺภติ… ฆานธาตุ จ อุปลพฺภติ… ชิวฺหาธาตุ จ อุปลพฺภติ… กายธาตุ จ อุปลพฺภติ… รูปธาตุ จ อุปลพฺภติ… สทฺทธาตุ จ อุปลพฺภติ… คนฺธธาตุ จ อุปลพฺภติ… รสธาตุ จ อุปลพฺภติ… โผฏฺพฺพธาตุ จ อุปลพฺภติ… จกฺขุวิฺาณธาตุ จ อุปลพฺภติ… โสตวิฺาณธาตุ จ อุปลพฺภติ… ฆานวิฺาณธาตุ จ อุปลพฺภติ… ชิวฺหาวิฺาณธาตุ จ อุปลพฺภติ… กายวิฺาณธาตุ จ อุปลพฺภติ… มโนธาตุ จ อุปลพฺภติ… มโนวิฺาณธาตุ จ อุปลพฺภติ… ธมฺมธาตุ จ อุปลพฺภติ สจฺจิกฏฺปรมตฺเถน…เป….

๒๑. จกฺขุนฺทฺริยฺจ อุปลพฺภติ สจฺจิกฏฺปรมตฺเถน…เป… โสตินฺทฺริยฺจ อุปลพฺภติ… ฆานินฺทฺริยฺจ อุปลพฺภติ… ชิวฺหินฺทฺริยฺจ อุปลพฺภติ… กายินฺทฺริยฺจ อุปลพฺภติ … มนินฺทฺริยฺจ อุปลพฺภติ… ชีวิตินฺทฺริยฺจ อุปลพฺภติ… อิตฺถินฺทฺริยฺจ อุปลพฺภติ… ปุริสินฺทฺริยฺจ อุปลพฺภติ… สุขินฺทฺริยฺจ อุปลพฺภติ… ทุกฺขินฺทฺริยฺจ อุปลพฺภติ… โสมนสฺสินฺทฺริยฺจ อุปลพฺภติ… โทมนสฺสินฺทฺริยฺจ อุปลพฺภติ… อุเปกฺขินฺทฺริยฺจ อุปลพฺภติ… สทฺธินฺทฺริยฺจ อุปลพฺภติ… วีริยินฺทฺริยฺจ อุปลพฺภติ… สตินฺทฺริยฺจ อุปลพฺภติ… สมาธินฺทฺริยฺจ อุปลพฺภติ… ปฺินฺทฺริยฺจ อุปลพฺภติ… อนฺาตฺสฺสามีตินฺทฺริยฺจ อุปลพฺภติ… อฺินฺทฺริยฺจ อุปลพฺภติ… อฺาตาวินฺทฺริยฺจ อุปลพฺภติ สจฺจิกฏฺปรมตฺเถนาติ? อามนฺตา. อฺํ อฺาตาวินฺทฺริยํ อฺโ ปุคฺคโลติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ.

อาชานาหิ นิคฺคหํ. หฺจิ ปุคฺคโล อุปลพฺภติ สจฺจิกฏฺปรมตฺเถน, อฺาตาวินฺทฺริยฺจ อุปลพฺภติ สจฺจิกฏฺปรมตฺเถน, เตน วต เร วตฺตพฺเพ – ‘‘อฺํ อฺาตาวินฺทฺริยํ อฺโ ปุคฺคโล’’ติ. ยํ ตตฺถ วเทสิ – ‘‘วตฺตพฺเพ โข – ‘ปุคฺคโล อุปลพฺภติ สจฺจิกฏฺปรมตฺเถน, อฺาตาวินฺทฺริยฺจ อุปลพฺภติ สจฺจิกฏฺปรมตฺเถน,’ โน จ วตฺตพฺเพ – ‘อฺํ อฺาตาวินฺทฺริยํ อฺโ ปุคฺคโล’’’ติ มิจฺฉา.

โน เจ ปน วตฺตพฺเพ – ‘‘อฺํ อฺาตาวินฺทฺริยํ อฺโ ปุคฺคโล’’ติ, โน จ วต เร วตฺตพฺเพ – ‘‘ปุคฺคโล อุปลพฺภติ สจฺจิกฏฺปรมตฺเถน, อฺาตาวินฺทฺริยฺจ อุปลพฺภติ สจฺจิกฏฺปรมตฺเถนา’’ติ. ยํ ตตฺถ วเทสิ – ‘‘วตฺตพฺเพ โข – ‘ปุคฺคโล อุปลพฺภติ สจฺจิกฏฺปรมตฺเถน, อฺาตาวินฺทฺริยฺจ อุปลพฺภติ สจฺจิกฏฺปรมตฺเถน,’ โน จ วตฺตพฺเพ – ‘อฺํ อฺาตาวินฺทฺริยํ อฺโ ปุคฺคโล’’’ติ มิจฺฉา…เป….

๒๒. [ปุ. ป. มาติกา ๔.๒๔; อ. นิ. ๔.๙๕-๙๖] ปุคฺคโล นุปลพฺภติ สจฺจิกฏฺปรมตฺเถนาติ? อามนฺตา. วุตฺตํ ภควตา – ‘‘อตฺถิ ปุคฺคโล อตฺตหิตาย ปฏิปนฺโน,’’ รูปฺจ อุปลพฺภติ สจฺจิกฏฺปรมตฺเถนาติ? อามนฺตา. อฺํ รูปํ อฺโ ปุคฺคโลติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ.

อาชานาหิ ปฏิกมฺมํ. หฺจิ วุตฺตํ ภควตา – ‘‘อตฺถิ ปุคฺคโล อตฺตหิตาย ปฏิปนฺโน,’’ รูปฺจ อุปลพฺภติ สจฺจิกฏฺปรมตฺเถน, เตน วต เร วตฺตพฺเพ – ‘‘อฺํ รูปํ อฺโ ปุคฺคโล’’ติ. ยํ ตตฺถ วเทสิ – ‘‘วตฺตพฺเพ โข – ‘วุตฺตํ ภควตา – อตฺถิ ปุคฺคโล อตฺตหิตาย ปฏิปนฺโน, รูปฺจ อุปลพฺภติ สจฺจิกฏฺปรมตฺเถน,’ โน จ วตฺตพฺเพ – ‘อฺํ รูปํ อฺโ ปุคฺคโล’’’ติ มิจฺฉา.

โน เจ ปน วตฺตพฺเพ – ‘‘อฺํ รูปํ อฺโ ปุคฺคโล’’ติ, โน จ วต เร วตฺตพฺเพ – ‘‘วุตฺตํ ภควตา – ‘อตฺถิ ปุคฺคโล อตฺตหิตาย ปฏิปนฺโน,’ รูปฺจ อุปลพฺภติ สจฺจิกฏฺปรมตฺเถนา’’ติ. ยํ ตตฺถ วเทสิ – ‘‘วตฺตพฺเพ โข – ‘วุตฺตํ ภควตา – อตฺถิ ปุคฺคโล อตฺตหิตาย ปฏิปนฺโน, รูปฺจ อุปลพฺภติ สจฺจิกฏฺปรมตฺเถน,’ โน จ วตฺตพฺเพ – ‘อฺํ รูปํ อฺโ ปุคฺคโล’’’ติ มิจฺฉา…เป….

๒๓. ปุคฺคโล นุปลพฺภติ สจฺจิกฏฺปรมตฺเถนาติ? อามนฺตา. วุตฺตํ ภควตา – ‘‘อตฺถิ ปุคฺคโล อตฺตหิตาย ปฏิปนฺโน,’’ เวทนา จ อุปลพฺภติ…เป… สฺา จ อุปลพฺภติ…เป… สงฺขารา จ อุปลพฺภนฺติ…เป… วิฺาณฺจ อุปลพฺภติ สจฺจิกฏฺปรมตฺเถนาติ? อามนฺตา. อฺํ วิฺาณํ อฺโ ปุคฺคโลติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ.

อาชานาหิ ปฏิกมฺมํ. หฺจิ วุตฺตํ ภควตา – ‘‘อตฺถิ ปุคฺคโล อตฺตหิตาย ปฏิปนฺโน,’’ วิฺาณฺจ อุปลพฺภติ สจฺจิกฏฺปรมตฺเถน, เตน วต เร วตฺตพฺเพ – ‘‘อฺํ วิฺาณํ อฺโ ปุคฺคโล’’ติ. ยํ ตตฺถ วเทสิ – ‘‘วตฺตพฺเพ โข – ‘วุตฺตํ ภควตา – อตฺถิ ปุคฺคโล อตฺตหิตาย ปฏิปนฺโน, วิฺาณฺจ อุปลพฺภติ สจฺจิกฏฺปรมตฺเถน,’ โน จ วตฺตพฺเพ – ‘อฺํ วิฺาณํ อฺโ ปุคฺคโล’’’ติ มิจฺฉา.

โน เจ ปน วตฺตพฺเพ – ‘‘อฺํ วิฺาณํ อฺโ ปุคฺคโล’’ติ, โน จ วต เร วตฺตพฺเพ – ‘‘วุตฺตํ ภควตา – ‘อตฺถิ ปุคฺคโล อตฺตหิตาย ปฏิปนฺโน,’ วิฺาณฺจ อุปลพฺภติ สจฺจิกฏฺปรมตฺเถนา’’ติ. ยํ ตตฺถ วเทสิ – ‘‘วตฺตพฺเพ โข – ‘วุตฺตํ ภควตา – อตฺถิ ปุคฺคโล อตฺตหิตาย ปฏิปนฺโน,’ วิฺาณฺจ อุปลพฺภติ สจฺจิกฏฺปรมตฺเถน, โน จ วตฺตพฺเพ – ‘อฺํ วิฺาณํ อฺโ ปุคฺคโล’’’ติ มิจฺฉา…เป….

๒๔. ปุคฺคโล นุปลพฺภติ สจฺจิกฏฺปรมตฺเถนาติ? อามนฺตา. วุตฺตํ ภควตา – ‘‘อตฺถิ ปุคฺคโล อตฺตหิตาย ปฏิปนฺโน,’’ จกฺขายตนฺจ อุปลพฺภติ สจฺจิกฏฺปรมตฺเถน…เป… โสตายตนฺจ อุปลพฺภติ…เป… ธมฺมายตนฺจ อุปลพฺภติ สจฺจิกฏฺปรมตฺเถน…เป….

๒๕. จกฺขุธาตุ จ อุปลพฺภติ สจฺจิกฏฺปรมตฺเถน…เป… กายธาตุ จ อุปลพฺภติ…เป… รูปธาตุ จ อุปลพฺภติ…เป… โผฏฺพฺพธาตุ จ อุปลพฺภติ…เป… จกฺขุวิฺาณธาตุ จ อุปลพฺภติ…เป… มโนวิฺาณธาตุ จ อุปลพฺภติ…เป… ธมฺมธาตุ จ อุปลพฺภติ สจฺจิกฏฺปรมตฺเถน…เป….

๒๖. จกฺขุนฺทฺริยฺจ อุปลพฺภติ สจฺจิกฏฺปรมตฺเถน…เป… โสตินฺทฺริยฺจ อุปลพฺภติ สจฺจิกฏฺปรมตฺเถน…เป… อฺินฺทฺริยฺจ [อฺาตาวินฺทฺริยฺจ (พหูสุ)] อุปลพฺภติ สจฺจิกฏฺปรมตฺเถน…เป….

๒๗. ปุคฺคโล นุปลพฺภติ สจฺจิกฏฺปรมตฺเถนาติ? อามนฺตา. วุตฺตํ ภควตา – ‘‘อตฺถิ ปุคฺคโล อตฺตหิตาย ปฏิปนฺโน,’’ อฺาตาวินฺทฺริยฺจ อุปลพฺภติ สจฺจิกฏฺปรมตฺเถนาติ? อามนฺตา. อฺํ อฺาตาวินฺทฺริยํ อฺโ ปุคฺคโลติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ.

อาชานาหิ ปฏิกมฺมํ. หฺจิ วุตฺตํ ภควตา – ‘‘อตฺถิ ปุคฺคโล อตฺตหิตาย ปฏิปนฺโน,’’ อฺาตาวินฺทฺริยฺจ อุปลพฺภติ สจฺจิกฏฺปรมตฺเถน, เตน วต เร วตฺตพฺเพ – ‘‘อฺํ อฺาตาวินฺทฺริยํ อฺโ ปุคฺคโล’’ติ. ยํ ตตฺถ วเทสิ – ‘‘วตฺตพฺเพ โข – ‘วุตฺตํ ภควตา – อตฺถิ ปุคฺคโล อตฺตหิตาย ปฏิปนฺโน, อฺาตาวินฺทฺริยฺจ อุปลพฺภติ สจฺจิกฏฺปรมตฺเถน,’ โน จ วตฺตพฺเพ – ‘อฺํ อฺาตาวินฺทฺริยํ อฺโ ปุคฺคโล’’’ติ มิจฺฉา.

โน เจ ปน วตฺตพฺเพ – ‘‘อฺํ อฺาตาวินฺทฺริยํ อฺโ ปุคฺคโล’’ติ, โน จ วต เร วตฺตพฺเพ – ‘‘วุตฺตํ ภควตา – ‘อตฺถิ ปุคฺคโล อตฺตหิตาย ปฏิปนฺโน,’ อฺาตาวินฺทฺริยฺจ อุปลพฺภติ สจฺจิกฏฺปรมตฺเถนา’’ติ. ยํ ตตฺถ วเทสิ – ‘‘วตฺตพฺเพ โข – ‘วุตฺตํ ภควตา – อตฺถิ ปุคฺคโล อตฺตหิตาย ปฏิปนฺโน, อฺาตาวินฺทฺริยฺจ อุปลพฺภติ สจฺจิกฏฺปรมตฺเถน,’ โน จ วตฺตพฺเพ – ‘อฺํ อฺาตาวินฺทฺริยํ อฺโ ปุคฺคโล’’’ติ มิจฺฉา…เป….

สุทฺธิกสํสนฺทนา.

๖. โอปมฺมสํสนฺทนํ

๒๘. รูปํ อุปลพฺภติ สจฺจิกฏฺปรมตฺเถน, เวทนา จ อุปลพฺภติ สจฺจิกฏฺปรมตฺเถน, อฺํ รูปํ อฺา เวทนาติ? อามนฺตา. ปุคฺคโล อุปลพฺภติ สจฺจิกฏฺปรมตฺเถน, รูปฺจ อุปลพฺภติ สจฺจิกฏฺปรมตฺเถนาติ? อามนฺตา. อฺํ รูปํ อฺโ ปุคฺคโลติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ.

อาชานาหิ นิคฺคหํ. หฺจิ รูปํ อุปลพฺภติ สจฺจิกฏฺปรมตฺเถน, เวทนา จ อุปลพฺภติ สจฺจิกฏฺปรมตฺเถน, อฺํ รูปํ อฺา เวทนา, ปุคฺคโล อุปลพฺภติ สจฺจิกฏฺปรมตฺเถน, รูปฺจ อุปลพฺภติ สจฺจิกฏฺปรมตฺเถน; เตน วต เร วตฺตพฺเพ – ‘‘อฺํ รูปํ อฺโ ปุคฺคโล’’ติ. ยํ ตตฺถ วเทสิ – ‘‘วตฺตพฺเพ โข – ‘รูปํ อุปลพฺภติ สจฺจิกฏฺปรมตฺเถน, เวทนา จ อุปลพฺภติ สจฺจิกฏฺปรมตฺเถน, อฺํ รูปํ อฺา เวทนา, ปุคฺคโล อุปลพฺภติ สจฺจิกฏฺปรมตฺเถน, รูปฺจ อุปลพฺภติ สจฺจิกฏฺปรมตฺเถน,’ โน จ วตฺตพฺเพ – ‘อฺํ รูปํ อฺโ ปุคฺคโล’’’ติ มิจฺฉา.

โน เจ ปน วตฺตพฺเพ – ‘‘อฺํ รูปํ อฺโ ปุคฺคโล’’ติ, โน จ วต เร วตฺตพฺเพ – ‘‘รูปํ อุปลพฺภติ สจฺจิกฏฺปรมตฺเถน, เวทนา จ อุปลพฺภติ สจฺจิกฏฺปรมตฺเถน, อฺํ รูปํ อฺา เวทนา, ปุคฺคโล อุปลพฺภติ สจฺจิกฏฺปรมตฺเถน, รูปฺจ อุปลพฺภติ สจฺจิกฏฺปรมตฺเถนา’’ติ. ยํ ตตฺถ วเทสิ – ‘‘วตฺตพฺเพ โข – ‘รูปํ อุปลพฺภติ สจฺจิกฏฺปรมตฺเถน, เวทนา จ อุปลพฺภติ สจฺจิกฏฺปรมตฺเถน, อฺํ รูปํ อฺา เวทนา, ปุคฺคโล อุปลพฺภติ สจฺจิกฏฺปรมตฺเถน, รูปฺจ อุปลพฺภติ สจฺจิกฏฺปรมตฺเถน,’ โน จ วตฺตพฺเพ – ‘อฺํ รูปํ อฺโ ปุคฺคโล’’’ติ มิจฺฉา…เป….

๒๙. รูปํ อุปลพฺภติ สจฺจิกฏฺปรมตฺเถน, สฺา จ อุปลพฺภติ…เป… สงฺขารา จ อุปลพฺภนฺติ…เป… วิฺาณฺจ อุปลพฺภติ สจฺจิกฏฺปรมตฺเถน, อฺํ รูปํ อฺํ วิฺาณนฺติ? อามนฺตา. ปุคฺคโล อุปลพฺภติ สจฺจิกฏฺปรมตฺเถน, รูปฺจ อุปลพฺภติ สจฺจิกฏฺปรมตฺเถนาติ? อามนฺตา. อฺํ รูปํ อฺโ ปุคฺคโลติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ.

อาชานาหิ นิคฺคหํ. หฺจิ รูปํ อุปลพฺภติ สจฺจิกฏฺปรมตฺเถน, วิฺาณฺจ อุปลพฺภติ สจฺจิกฏฺปรมตฺเถน, อฺํ รูปํ อฺํ วิฺาณํ, ปุคฺคโล อุปลพฺภติ สจฺจิกฏฺปรมตฺเถน, รูปฺจ อุปลพฺภติ สจฺจิกฏฺปรมตฺเถน; เตน วต เร วตฺตพฺเพ – ‘‘อฺํ รูปํ อฺโ ปุคฺคโล’’ติ. ยํ ตตฺถ วเทสิ – ‘‘วตฺตพฺเพ โข – ‘รูปํ อุปลพฺภติ สจฺจิกฏฺปรมตฺเถน, วิฺาณฺจ อุปลพฺภติ สจฺจิกฏฺปรมตฺเถน, อฺํ รูปํ อฺํ วิฺาณํ, ปุคฺคโล อุปลพฺภติ สจฺจิกฏฺปรมตฺเถน, รูปฺจ อุปลพฺภติ สจฺจิกฏฺปรมตฺเถน,’ โน จ วตฺตพฺเพ – ‘อฺํ รูปํ อฺโ ปุคฺคโล’’’ติ มิจฺฉา.

โน เจ ปน วตฺตพฺเพ – ‘‘อฺํ รูปํ อฺโ ปุคฺคโล’’ติ, โน จ วต เร วตฺตพฺเพ – ‘‘รูปํ อุปลพฺภติ สจฺจิกฏฺปรมตฺเถน, วิฺาณฺจ อุปลพฺภติ สจฺจิกฏฺปรมตฺเถน, อฺํ รูปํ อฺํ วิฺาณํ, ปุคฺคโล อุปลพฺภติ สจฺจิกฏฺปรมตฺเถน, รูปฺจ อุปลพฺภติ สจฺจิกฏฺปรมตฺเถนา’’ติ. ยํ ตตฺถ วเทสิ – ‘‘วตฺตพฺเพ โข – ‘รูปํ อุปลพฺภติ สจฺจิกฏฺปรมตฺเถน, วิฺาณฺจ อุปลพฺภติ สจฺจิกฏฺปรมตฺเถน, อฺํ รูปํ อฺํ วิฺาณํ, ปุคฺคโล อุปลพฺภติ สจฺจิกฏฺปรมตฺเถน, รูปฺจ อุปลพฺภติ สจฺจิกฏฺปรมตฺเถน,’ โน จ วตฺตพฺเพ – ‘อฺํ รูปํ อฺโ ปุคฺคโล’’’ติ มิจฺฉา…เป….

๓๐. เวทนา อุปลพฺภติ สจฺจิกฏฺปรมตฺเถน, สฺา จ อุปลพฺภติ…เป… สงฺขารา จ อุปลพฺภนฺติ…เป… วิฺาณฺจ อุปลพฺภติ…เป… รูปฺจ อุปลพฺภติ สจฺจิกฏฺปรมตฺเถน…เป….

๓๑. สฺา อุปลพฺภติ สจฺจิกฏฺปรมตฺเถน, สงฺขารา จ อุปลพฺภนฺติ…เป… วิฺาณฺจ อุปลพฺภติ…เป… รูปฺจ อุปลพฺภติ…เป… เวทนา จ อุปลพฺภติ สจฺจิกฏฺปรมตฺเถน…เป….

๓๒. สงฺขารา อุปลพฺภนฺติ สจฺจิกฏฺปรมตฺเถน, วิฺาณฺจ อุปลพฺภติ…เป… รูปฺจ อุปลพฺภติ…เป… เวทนา จ อุปลพฺภติ…เป… สฺา จ อุปลพฺภติ สจฺจิกฏฺปรมตฺเถน…เป….

๓๓. วิฺาณํ อุปลพฺภติ สจฺจิกฏฺปรมตฺเถน, รูปฺจ อุปลพฺภติ…เป… เวทนา จ อุปลพฺภติ…เป… สฺา จ อุปลพฺภติ…เป… สงฺขารา จ อุปลพฺภนฺติ สจฺจิกฏฺปรมตฺเถน, อฺํ วิฺาณํ อฺเ สงฺขาราติ? อามนฺตา. ปุคฺคโล อุปลพฺภติ สจฺจิกฏฺปรมตฺเถน, วิฺาณฺจ อุปลพฺภติ สจฺจิกฏฺปรมตฺเถนาติ? อามนฺตา. อฺํ วิฺาณํ อฺโ ปุคฺคโลติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ.

อาชานาหิ นิคฺคหํ. หฺจิ วิฺาณํ อุปลพฺภติ สจฺจิกฏฺปรมตฺเถน, สงฺขารา จ อุปลพฺภนฺติ สจฺจิกฏฺปรมตฺเถน, อฺํ วิฺาณํ อฺเ สงฺขารา, ปุคฺคโล อุปลพฺภติ สจฺจิกฏฺปรมตฺเถน, วิฺาณฺจ อุปลพฺภติ สจฺจิกฏฺปรมตฺเถน; เตน วต เร วตฺตพฺเพ – ‘‘อฺํ วิฺาณํ อฺโ ปุคฺคโล’’ติ. ยํ ตตฺถ วเทสิ – ‘‘วตฺตพฺเพ โข – ‘วิฺาณํ อุปลพฺภติ สจฺจิกฏฺปรมตฺเถน, สงฺขารา จ อุปลพฺภนฺติ สจฺจิกฏฺปรมตฺเถน, อฺํ วิฺาณํ อฺเ สงฺขารา, ปุคฺคโล อุปลพฺภติ สจฺจิกฏฺปรมตฺเถน, วิฺาณฺจ อุปลพฺภติ สจฺจิกฏฺปรมตฺเถน,’ โน จ วตฺตพฺเพ – ‘อฺํ วิฺาณํ อฺโ ปุคฺคโล’’’ติ มิจฺฉา.

โน เจ ปน วตฺตพฺเพ – ‘‘อฺํ วิฺาณํ อฺโ ปุคฺคโล’’ติ, โน จ วต เร วตฺตพฺเพ – ‘‘วิฺาณํ อุปลพฺภติ สจฺจิกฏฺปรมตฺเถน, สงฺขารา จ อุปลพฺภนฺติ สจฺจิกฏฺปรมตฺเถน, อฺํ วิฺาณํ อฺเ สงฺขารา, ปุคฺคโล อุปลพฺภติ สจฺจิกฏฺปรมตฺเถน, วิฺาณฺจ อุปลพฺภติ สจฺจิกฏฺปรมตฺเถนา’’ติ. ยํ ตตฺถ วเทสิ – ‘‘วตฺตพฺเพ โข – ‘วิฺาณํ อุปลพฺภติ สจฺจิกฏฺปรมตฺเถน, สงฺขารา จ อุปลพฺภนฺติ สจฺจิกฏฺปรมตฺเถน, อฺํ วิฺาณํ อฺเ สงฺขารา, ปุคฺคโล อุปลพฺภติ สจฺจิกฏฺปรมตฺเถน, วิฺาณฺจ อุปลพฺภติ สจฺจิกฏฺปรมตฺเถน,’ โน จ วตฺตพฺเพ – ‘อฺํ วิฺาณํ อฺโ ปุคฺคโล’’’ติ มิจฺฉา…เป….

๓๔. จกฺขายตนํ อุปลพฺภติ สจฺจิกฏฺปรมตฺเถน, โสตายตนฺจ อุปลพฺภติ…เป… ธมฺมายตนฺจ อุปลพฺภติ สจฺจิกฏฺปรมตฺเถน…เป… โสตายตนํ อุปลพฺภติ…เป… ธมฺมายตนํ อุปลพฺภติ สจฺจิกฏฺปรมตฺเถน, จกฺขายตนฺจ อุปลพฺภติ…เป… มนายตนฺจ อุปลพฺภติ สจฺจิกฏฺปรมตฺเถน…เป….

๓๕. จกฺขุธาตุ อุปลพฺภติ สจฺจิกฏฺปรมตฺเถน, โสตธาตุ จ อุปลพฺภติ…เป… ธมฺมธาตุ จ อุปลพฺภติ สจฺจิกฏฺปรมตฺเถน…เป… โสตธาตุ อุปลพฺภติ…เป… ธมฺมธาตุ อุปลพฺภติ สจฺจิกฏฺปรมตฺเถน, จกฺขุธาตุ จ อุปลพฺภติ…เป… มโนวิฺาณธาตุ จ อุปลพฺภติ สจฺจิกฏฺปรมตฺเถน…เป….

๓๖. จกฺขุนฺทฺริยํ อุปลพฺภติ สจฺจิกฏฺปรมตฺเถน, โสตินฺทฺริยฺจ อุปลพฺภติ…เป… อฺาตาวินฺทฺริยฺจ อุปลพฺภติ สจฺจิกฏฺปรมตฺเถน…เป… โสตินฺทฺริยํ อุปลพฺภติ…เป… อฺาตาวินฺทฺริยํ อุปลพฺภติ สจฺจิกฏฺปรมตฺเถน…เป… จกฺขุนฺทฺริยฺจ อุปลพฺภติ…เป… อฺินฺทฺริยฺจ อุปลพฺภติ สจฺจิกฏฺปรมตฺเถน, อฺํ อฺาตาวินฺทฺริยํ อฺํ อฺินฺทฺริยนฺติ? อามนฺตา. ปุคฺคโล อุปลพฺภติ สจฺจิกฏฺปรมตฺเถน, อฺาตาวินฺทฺริยฺจ อุปลพฺภติ สจฺจิกฏฺปรมตฺเถนาติ? อามนฺตา. อฺํ อฺาตาวินฺทฺริยํ อฺโ ปุคฺคโลติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ.

อาชานาหิ นิคฺคหํ. หฺจิ อฺาตาวินฺทฺริยํ อุปลพฺภติ สจฺจิกฏฺปรมตฺเถน, อฺินฺทฺริยฺจ อุปลพฺภติ สจฺจิกฏฺปรมตฺเถน, อฺํ อฺาตาวินฺทฺริยํ อฺํ อฺินฺทฺริยํ, ปุคฺคโล อุปลพฺภติ สจฺจิกฏฺปรมตฺเถน, อฺาตาวินฺทฺริยฺจ อุปลพฺภติ สจฺจิกฏฺปรมตฺเถน; เตน วต เร วตฺตพฺเพ – ‘‘อฺํ อฺาตาวินฺทฺริยํ อฺโ ปุคฺคโล’’ติ. ยํ ตตฺถ วเทสิ – ‘‘วตฺตพฺเพ โข – ‘อฺาตาวินฺทฺริยํ อุปลพฺภติ สจฺจิกฏฺปรมตฺเถน, อฺินฺทฺริยฺจ อุปลพฺภติ สจฺจิกฏฺปรมตฺเถน, อฺํ อฺาตาวินฺทฺริยํ อฺํ อฺินฺทฺริยํ, ปุคฺคโล อุปลพฺภติ สจฺจิกฏฺปรมตฺเถน, อฺาตาวินฺทฺริยฺจ อุปลพฺภติ สจฺจิกฏฺปรมตฺเถน,’ โน จ วตฺตพฺเพ – ‘อฺํ อฺาตาวินฺทฺริยํ อฺโ ปุคฺคโล’’’ติ มิจฺฉา.

โน เจ ปน วตฺตพฺเพ – ‘‘อฺํ อฺาตาวินฺทฺริยํ อฺโ ปุคฺคโล’’ติ, โน จ วต เร วตฺตพฺเพ – ‘‘อฺาตาวินฺทฺริยํ อุปลพฺภติ สจฺจิกฏฺปรมตฺเถน, อฺินฺทฺริยฺจ อุปลพฺภติ สจฺจิกฏฺปรมตฺเถน, อฺํ อฺาตาวินฺทฺริยํ อฺํ อฺินฺทฺริยํ, ปุคฺคโล อุปลพฺภติ สจฺจิกฏฺปรมตฺเถน, อฺาตาวินฺทฺริยฺจ อุปลพฺภติ สจฺจิกฏฺปรมตฺเถนา’’ติ. ยํ ตตฺถ วเทสิ – ‘‘วตฺตพฺเพ โข – ‘อฺาตาวินฺทฺริยํ อุปลพฺภติ สจฺจิกฏฺปรมตฺเถน, อฺินฺทฺริยฺจ อุปลพฺภติ สจฺจิกฏฺปรมตฺเถน, อฺํ อฺาตาวินฺทฺริยํ อฺํ อฺินฺทฺริยํ, ปุคฺคโล อุปลพฺภติ สจฺจิกฏฺปรมตฺเถน, อฺาตาวินฺทฺริยฺจ อุปลพฺภติ สจฺจิกฏฺปรมตฺเถน,’ โน จ วตฺตพฺเพ – ‘อฺํ อฺาตาวินฺทฺริยํ อฺโ ปุคฺคโล’’’ติ มิจฺฉา…เป….

๓๗. รูปํ อุปลพฺภติ สจฺจิกฏฺปรมตฺเถน, เวทนา จ อุปลพฺภติ สจฺจิกฏฺปรมตฺเถน, อฺํ รูปํ อฺา เวทนาติ? อามนฺตา. วุตฺตํ ภควตา – ‘‘อตฺถิ ปุคฺคโล อตฺตหิตาย ปฏิปนฺโน,’’ รูปฺจ อุปลพฺภติ สจฺจิกฏฺปรมตฺเถนาติ? อามนฺตา. อฺํ รูปํ อฺโ ปุคฺคโลติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ.

อาชานาหิ ปฏิกมฺมํ. หฺจิ รูปํ อุปลพฺภติ สจฺจิกฏฺปรมตฺเถน, เวทนา จ อุปลพฺภติ สจฺจิกฏฺปรมตฺเถน, อฺํ รูปํ อฺา เวทนา, วุตฺตํ ภควตา – ‘‘อตฺถิ ปุคฺคโล อตฺตหิตาย ปฏิปนฺโน,’’ รูปฺจ อุปลพฺภติ สจฺจิกฏฺปรมตฺเถน; เตน วต เร วตฺตพฺเพ – อฺํ รูปํ อฺโ ปุคฺคโลติ. ยํ ตตฺถ วเทสิ – ‘‘วตฺตพฺเพ โข – ‘รูปํ อุปลพฺภติ สจฺจิกฏฺปรมตฺเถน, เวทนา จ อุปลพฺภติ สจฺจิกฏฺปรมตฺเถน, อฺํ รูปํ อฺา เวทนา, วุตฺตํ ภควตา – อตฺถิ ปุคฺคโล อตฺตหิตาย ปฏิปนฺโน, รูปฺจ อุปลพฺภติ สจฺจิกฏฺปรมตฺเถน,’ โน จ วตฺตพฺเพ – ‘อฺํ รูปํ อฺโ ปุคฺคโล’’’ติ มิจฺฉา.

โน เจ ปน วตฺตพฺเพ – ‘‘อฺํ รูปํ อฺโ ปุคฺคโล’’ติ, โน จ วต เร วตฺตพฺเพ – ‘‘รูปํ อุปลพฺภติ สจฺจิกฏฺปรมตฺเถน, เวทนา จ อุปลพฺภติ สจฺจิกฏฺปรมตฺเถน, อฺํ รูปํ อฺา เวทนา, วุตฺตํ ภควตา – ‘อตฺถิ ปุคฺคโล อตฺตหิตาย ปฏิปนฺโน,’ รูปฺจ อุปลพฺภติ สจฺจิกฏฺปรมตฺเถนา’’ติ. ยํ ตตฺถ วเทสิ – ‘‘วตฺตพฺเพ โข – ‘รูปํ อุปลพฺภติ สจฺจิกฏฺปรมตฺเถน, เวทนา จ อุปลพฺภติ สจฺจิกฏฺปรมตฺเถน, อฺํ รูปํ อฺา เวทนา, วุตฺตํ ภควตา – อตฺถิ ปุคฺคโล อตฺตหิตาย ปฏิปนฺโน, รูปฺจ อุปลพฺภติ สจฺจิกฏฺปรมตฺเถน,’ โน จ วตฺตพฺเพ – ‘อฺํ รูปํ อฺโ ปุคฺคโล’’’ติ มิจฺฉา…เป….

๓๘. รูปํ อุปลพฺภติ สจฺจิกฏฺปรมตฺเถน, สฺา จ อุปลพฺภติ… สงฺขารา จ อุปลพฺภนฺติ… วิฺาณฺจ อุปลพฺภติ สจฺจิกฏฺปรมตฺเถน…เป….

๓๙. เวทนา อุปลพฺภติ สจฺจิกฏฺปรมตฺเถน, สฺา จ อุปลพฺภติ… สงฺขารา จ อุปลพฺภนฺติ… วิฺาณฺจ อุปลพฺภติ… รูปฺจ อุปลพฺภติ สจฺจิกฏฺปรมตฺเถน…เป….

๔๐. สฺา อุปลพฺภติ สจฺจิกฏฺปรมตฺเถน, สงฺขารา จ อุปลพฺภนฺติ… วิฺาณฺจ อุปลพฺภติ… รูปฺจ อุปลพฺภติ… เวทนา จ อุปลพฺภติ สจฺจิกฏฺปรมตฺเถน…เป….

๔๑. สงฺขารา อุปลพฺภนฺติ สจฺจิกฏฺปรมตฺเถน, วิฺาณฺจ อุปลพฺภติ… รูปฺจ อุปลพฺภติ… เวทนา จ อุปลพฺภติ… สฺา จ อุปลพฺภติ สจฺจิกฏฺปรมตฺเถน…เป….

๔๒. วิฺาณํ อุปลพฺภติ สจฺจิกฏฺปรมตฺเถน, รูปฺจ อุปลพฺภติ… เวทนา จ อุปลพฺภติ… สฺา จ อุปลพฺภติ… สงฺขารา จ อุปลพฺภนฺติ สจฺจิกฏฺปรมตฺเถน…เป….

๔๓. จกฺขายตนํ อุปลพฺภติ สจฺจิกฏฺปรมตฺเถน, โสตายตนฺจ อุปลพฺภติ…เป… ธมฺมายตนฺจ อุปลพฺภติ สจฺจิกฏฺปรมตฺเถน…เป… โสตายตนํ อุปลพฺภติ…เป… ธมฺมายตนํ อุปลพฺภติ สจฺจิกฏฺปรมตฺเถน จกฺขายตนฺจ อุปลพฺภติ…เป… มนายตนฺจ อุปลพฺภติ สจฺจิกฏฺปรมตฺเถน…เป….

๔๔. จกฺขุธาตุ อุปลพฺภติ สจฺจิกฏฺปรมตฺเถน, โสตธาตุ จ อุปลพฺภติ…เป… ธมฺมธาตุ จ อุปลพฺภติ สจฺจิกฏฺปรมตฺเถน…เป… โสตธาตุ อุปลพฺภติ สจฺจิกฏฺปรมตฺเถน…เป… ธมฺมธาตุ อุปลพฺภติ สจฺจิกฏฺปรมตฺเถน, จกฺขุธาตุ จ อุปลพฺภติ…เป… มโนวิฺาณธาตุ จ อุปลพฺภติ สจฺจิกฏฺปรมตฺเถน…เป….

๔๕. จกฺขุนฺทฺริยํ อุปลพฺภติ สจฺจิกฏฺปรมตฺเถน, โสตินฺทฺริยฺจ อุปลพฺภติ…เป… อฺาตาวินฺทฺริยฺจ อุปลพฺภติ สจฺจิกฏฺปรมตฺเถน…เป… โสตินฺทฺริยํ อุปลพฺภติ…เป… อฺาตาวินฺทฺริยํ อุปลพฺภติ สจฺจิกฏฺปรมตฺเถน, จกฺขุนฺทฺริยฺจ อุปลพฺภติ…เป… อฺินฺทฺริยฺจ อุปลพฺภติ สจฺจิกฏฺปรมตฺเถน; อฺํ อฺาตาวินฺทฺริยํ อฺํ อฺินฺทฺริยนฺติ? อามนฺตา. วุตฺตํ ภควตา – ‘‘อตฺถิ ปุคฺคโล อตฺตหิตาย ปฏิปนฺโน,’’ อฺาตาวินฺทฺริยฺจ อุปลพฺภติ สจฺจิกฏฺปรมตฺเถนาติ? อามนฺตา. อฺํ อฺาตาวินฺทฺริยํ อฺโ ปุคฺคโลติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ.

อาชานาหิ ปฏิกมฺมํ. หฺจิ อฺาตาวินฺทฺริยํ อุปลพฺภติ สจฺจิกฏฺปรมตฺเถน, อฺินฺทฺริยฺจ อุปลพฺภติ สจฺจิกฏฺปรมตฺเถน, อฺํ อฺาตาวินฺทฺริยํ อฺํ อฺินฺทฺริยํ, วุตฺตํ ภควตา – ‘‘อตฺถิ ปุคฺคโล อตฺตหิตาย ปฏิปนฺโน,’’ อฺาตาวินฺทฺริยฺจ อุปลพฺภติ สจฺจิกฏฺปรมตฺเถน; เตน วต เร วตฺตพฺเพ – ‘‘อฺํ อฺาตาวินฺทฺริยํ อฺโ ปุคฺคโล’’ติ. ยํ ตตฺถ วเทสิ – ‘‘วตฺตพฺเพ โข – ‘อฺาตาวินฺทฺริยํ อุปลพฺภติ สจฺจิกฏฺปรมตฺเถน, อฺินฺทฺริยฺจ อุปลพฺภติ สจฺจิกฏฺปรมตฺเถน, อฺํ อฺาตาวินฺทฺริยํ อฺํ อฺินฺทฺริยํ, วุตฺตํ ภควตา – อตฺถิ ปุคฺคโล อตฺตหิตาย ปฏิปนฺโน, อฺาตาวินฺทฺริยฺจ อุปลพฺภติ สจฺจิกฏฺปรมตฺเถน,’ โน จ วตฺตพฺเพ – ‘อฺํ อฺาตาวินฺทฺริยํ อฺโ ปุคฺคโล’’’ติ มิจฺฉา.

โน เจ ปน วตฺตพฺเพ – ‘‘อฺํ อฺาตาวินฺทฺริยํ อฺโ ปุคฺคโล’’ติ, โน จ วต เร วตฺตพฺเพ – ‘‘อฺาตาวินฺทฺริยํ อุปลพฺภติ สจฺจิกฏฺปรมตฺเถน, อฺินฺทฺริยฺจ อุปลพฺภติ สจฺจิกฏฺปรมตฺเถน, อฺํ อฺาตาวินฺทฺริยํ อฺํ อฺินฺทฺริยํ, วุตฺตํ ภควตา – ‘อตฺถิ ปุคฺคโล อตฺตหิตาย ปฏิปนฺโน,’ อฺาตาวินฺทฺริยฺจ อุปลพฺภติ สจฺจิกฏฺปรมตฺเถนา’’ติ. ยํ ตตฺถ วเทสิ – ‘‘วตฺตพฺเพ โข – ‘อฺาตาวินฺทฺริยํ อุปลพฺภติ สจฺจิกฏฺปรมตฺเถน, อฺินฺทฺริยฺจ อุปลพฺภติ สจฺจิกฏฺปรมตฺเถน, อฺํ อฺาตาวินฺทฺริยํ อฺํ อฺินฺทฺริยํ, วุตฺตํ ภควตา – อตฺถิ ปุคฺคโล อตฺตหิตาย ปฏิปนฺโน, อฺาตาวินฺทฺริยฺจ อุปลพฺภติ สจฺจิกฏฺปรมตฺเถน,’ โน จ วตฺตพฺเพ – ‘อฺํ อฺาตาวินฺทฺริยํ อฺโ ปุคฺคโล’’’ติ มิจฺฉา…เป….

โอปมฺมสํสนฺทนํ.

๗. จตุกฺกนยสํสนฺทนํ

๔๖. ปุคฺคโล อุปลพฺภติ สจฺจิกฏฺปรมตฺเถนาติ? อามนฺตา. รูปํ ปุคฺคโลติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ.

อาชานาหิ นิคฺคหํ. หฺจิ ปุคฺคโล อุปลพฺภติ สจฺจิกฏฺปรมตฺเถน, เตน วต เร วตฺตพฺเพ – ‘‘รูปํ ปุคฺคโล’’ติ. ยํ ตตฺถ วเทสิ – ‘‘วตฺตพฺเพ โข – ‘ปุคฺคโล อุปลพฺภติ สจฺจิกฏฺปรมตฺเถน,’ โน จ วตฺตพฺเพ – ‘รูปํ ปุคฺคโล’’’ติ มิจฺฉา.

โน เจ ปน วตฺตพฺเพ – ‘‘รูปํ ปุคฺคโล’’ติ, โน จ วต เร วตฺตพฺเพ – ‘‘ปุคฺคโล อุปลพฺภติ สจฺจิกฏฺปรมตฺเถนา’’ติ. ยํ ตตฺถ วเทสิ – ‘‘วตฺตพฺเพ โข – ‘ปุคฺคโล อุปลพฺภติ สจฺจิกฏฺปรมตฺเถน,’ โน จ วตฺตพฺเพ – ‘รูปํ ปุคฺคโล’’’ติ มิจฺฉา…เป….

๔๗. ปุคฺคโล อุปลพฺภติ สจฺจิกฏฺปรมตฺเถนาติ? อามนฺตา. รูปสฺมึ ปุคฺคโล…เป… อฺตฺร รูปา ปุคฺคโล…เป… ปุคฺคลสฺมึ รูปนฺติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ.

อาชานาหิ นิคฺคหํ. หฺจิ ปุคฺคโล อุปลพฺภติ สจฺจิกฏฺปรมตฺเถน, เตน วต เร วตฺตพฺเพ – ‘‘ปุคฺคลสฺมึ รูป’’นฺติ. ยํ ตตฺถ วเทสิ – ‘‘วตฺตพฺเพ โข – ‘ปุคฺคโล อุปลพฺภติ สจฺจิกฏฺปรมตฺเถน,’ โน จ วตฺตพฺเพ – ‘ปุคฺคลสฺมึ รูป’’’นฺติ มิจฺฉา.

โน เจ ปน วตฺตพฺเพ – ‘‘ปุคฺคลสฺมึ รูป’’นฺติ, โน จ วต เร วตฺตพฺเพ – ‘‘ปุคฺคโล อุปลพฺภติ สจฺจิกฏฺปรมตฺเถนา’’ติ. ยํ ตตฺถ วเทสิ – ‘‘วตฺตพฺเพ โข – ‘ปุคฺคโล อุปลพฺภติ สจฺจิกฏฺปรมตฺเถน,’ โน จ วตฺตพฺเพ – ‘ปุคฺคลสฺมึ รูป’’’นฺติ มิจฺฉา…เป….

๔๘. ปุคฺคโล อุปลพฺภติ สจฺจิกฏฺปรมตฺเถนาติ? อามนฺตา. เวทนา ปุคฺคโล…เป… เวทนาย ปุคฺคโล…เป… อฺตฺร เวทนาย ปุคฺคโล…เป… ปุคฺคลสฺมึ เวทนา…เป….

สฺา ปุคฺคโล…เป… สฺาย ปุคฺคโล…เป… อฺตฺร สฺาย ปุคฺคโล…เป… ปุคฺคลสฺมึ สฺา…เป….

สงฺขารา ปุคฺคโล…เป… สงฺขาเรสุ ปุคฺคโล…เป… อฺตฺร สงฺขาเรหิ ปุคฺคโล…เป… ปุคฺคลสฺมึ สงฺขารา…เป….

วิฺาณํ ปุคฺคโล…เป… วิฺาณสฺมึ ปุคฺคโล…เป… อฺตฺร วิฺาณา ปุคฺคโล…เป… ปุคฺคลสฺมึ วิฺาณนฺติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ.

อาชานาหิ นิคฺคหํ. หฺจิ ปุคฺคโล อุปลพฺภติ สจฺจิกฏฺปรมตฺเถน, เตน วต เร วตฺตพฺเพ – ‘‘ปุคฺคลสฺมึ วิฺาณ’’นฺติ. ยํ ตตฺถ วเทสิ – ‘‘วตฺตพฺเพ โข – ‘ปุคฺคโล อุปลพฺภติ สจฺจิกฏฺปรมตฺเถน,’ โน จ วตฺตพฺเพ – ‘ปุคฺคลสฺมึ วิฺาณ’’’นฺติ มิจฺฉา.

โน เจ ปน วตฺตพฺเพ – ‘‘ปุคฺคลสฺมึ วิฺาณ’’นฺติ, โน จ วต เร วตฺตพฺเพ – ‘‘ปุคฺคโล อุปลพฺภติ สจฺจิกฏฺปรมตฺเถนา’’ติ. ยํ ตตฺถ วเทสิ – ‘‘วตฺตพฺเพ โข – ‘ปุคฺคโล อุปลพฺภติ สจฺจิกฏฺปรมตฺเถน,’ โน จ วตฺตพฺเพ – ‘ปุคฺคลสฺมึ วิฺาณ’’’นฺติ มิจฺฉา…เป….

๔๙. ปุคฺคโล อุปลพฺภติ สจฺจิกฏฺปรมตฺเถนาติ? อามนฺตา. จกฺขายตนํ ปุคฺคโล…เป… จกฺขายตนสฺมึ ปุคฺคโล…เป… อฺตฺร จกฺขายตนา ปุคฺคโล…เป… ปุคฺคลสฺมึ จกฺขายตนํ…เป… ธมฺมายตนํ ปุคฺคโล…เป… ธมฺมายตนสฺมึ ปุคฺคโล…เป… อฺตฺร ธมฺมายตนา ปุคฺคโล…เป… ปุคฺคลสฺมึ ธมฺมายตนํ…เป….

จกฺขุธาตุ ปุคฺคโล…เป… จกฺขุธาตุยา ปุคฺคโล…เป… อฺตฺร จกฺขุธาตุยา ปุคฺคโล…เป… ปุคฺคลสฺมึ จกฺขุธาตุ…เป… ธมฺมธาตุ ปุคฺคโล…เป… ธมฺมธาตุยา ปุคฺคโล…เป… อฺตฺร ธมฺมธาตุยา ปุคฺคโล…เป… ปุคฺคลสฺมึ ธมฺมธาตุ…เป….

จกฺขุนฺทฺริยํ ปุคฺคโล…เป… จกฺขุนฺทฺริยสฺมึ ปุคฺคโล…เป… อฺตฺร จกฺขุนฺทฺริยา ปุคฺคโล …เป… ปุคฺคลสฺมึ จกฺขุนฺทฺริยํ…เป… อฺาตาวินฺทฺริยํ ปุคฺคโล…เป… อฺาตาวินฺทฺริยสฺมึ ปุคฺคโล…เป… อฺตฺร อฺาตาวินฺทฺริยา ปุคฺคโล…เป… ปุคฺคลสฺมึ อฺาตาวินฺทฺริยนฺติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ.

อาชานาหิ นิคฺคหํ. หฺจิ ปุคฺคโล อุปลพฺภติ สจฺจิกฏฺปรมตฺเถน, เตน วต เร วตฺตพฺเพ – ‘‘ปุคฺคลสฺมึ อฺาตาวินฺทฺริย’’นฺติ. ยํ ตตฺถ วเทสิ – ‘‘วตฺตพฺเพ โข – ‘ปุคฺคโล อุปลพฺภติ สจฺจิกฏฺปรมตฺเถน,’ โน จ วตฺตพฺเพ – ‘ปุคฺคลสฺมึ อฺาตาวินฺทฺริย’’’นฺติ มิจฺฉา.

โน เจ ปน วตฺตพฺเพ – ‘‘ปุคฺคลสฺมึ อฺาตาวินฺทฺริย’’นฺติ, โน จ วต เร วตฺตพฺเพ – ‘‘ปุคฺคโล อุปลพฺภติ สจฺจิกฏฺปรมตฺเถนา’’ติ. ยํ ตตฺถ วเทสิ – ‘‘วตฺตพฺเพ โข – ‘ปุคฺคโล อุปลพฺภติ สจฺจิกฏฺปรมตฺเถน,’ โน จ วตฺตพฺเพ – ‘ปุคฺคลสฺมึ อฺาตาวินฺทฺริย’’’นฺติ มิจฺฉา…เป….

๕๐. ปุคฺคโล นุปลพฺภติ สจฺจิกฏฺปรมตฺเถนาติ? อามนฺตา. วุตฺตํ ภควตา – ‘‘อตฺถิ ปุคฺคโล อตฺตหิตาย ปฏิปนฺโน’’ติ? อามนฺตา. รูปํ ปุคฺคโลติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ.

อาชานาหิ ปฏิกมฺมํ. หฺจิ วุตฺตํ ภควตา – ‘‘อตฺถิ ปุคฺคโล อตฺตหิตาย ปฏิปนฺโน,’’ เตน วต เร วตฺตพฺเพ – ‘‘รูปํ ปุคฺคโล’’ติ. ยํ ตตฺถ วเทสิ – ‘‘วตฺตพฺเพ โข – ‘วุตฺตํ ภควตา – อตฺถิ ปุคฺคโล อตฺตหิตาย ปฏิปนฺโน,’ โน จ วตฺตพฺเพ – ‘รูปํ ปุคฺคโลติ’’’ มิจฺฉา.

โน เจ ปน วตฺตพฺเพ – ‘‘รูปํ ปุคฺคโล’’ติ, โน จ วต เร วตฺตพฺเพ – ‘‘วุตฺตํ ภควตา – ‘อตฺถิ ปุคฺคโล อตฺตหิตาย ปฏิปนฺโน’’’ติ. ยํ ตตฺถ วเทสิ – ‘‘วตฺตพฺเพ โข – ‘วุตฺตํ ภควตา – อตฺถิ ปุคฺคโล อตฺตหิตาย ปฏิปนฺโน,’ โน จ วตฺตพฺเพ – ‘รูปํ ปุคฺคโล’’’ติ มิจฺฉา…เป….

๕๑. ปุคฺคโล นุปลพฺภติ สจฺจิกฏฺปรมตฺเถนาติ? อามนฺตา. วุตฺตํ ภควตา – ‘‘อตฺถิ ปุคฺคโล อตฺตหิตาย ปฏิปนฺโน’’ติ? อามนฺตา. รูปสฺมึ ปุคฺคโล…เป… อฺตฺร รูปา ปุคฺคโล…เป… ปุคฺคลสฺมึ รูปํ…เป….

เวทนา ปุคฺคโล…เป… เวทนาย ปุคฺคโล…เป… อฺตฺร เวทนาย ปุคฺคโล…เป… ปุคฺคลสฺมึ เวทนา…เป….

สฺา ปุคฺคโล…เป… สฺาย ปุคฺคโล…เป… อฺตฺร สฺาย ปุคฺคโล…เป… ปุคฺคลสฺมึ สฺา…เป….

สงฺขารา ปุคฺคโล…เป… สงฺขาเรสุ ปุคฺคโล…เป… อฺตฺร สงฺขาเรหิ ปุคฺคโล…เป… ปุคฺคลสฺมึ สงฺขารา…เป….

วิฺาณํ ปุคฺคโล…เป… วิฺาณสฺมึ ปุคฺคโล…เป… อฺตฺร วิฺาณา ปุคฺคโล…เป… ปุคฺคลสฺมึ วิฺาณนฺติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ.

อาชานาหิ ปฏิกมฺมํ. หฺจิ วุตฺตํ ภควตา – ‘‘อตฺถิ ปุคฺคโล อตฺตหิตาย ปฏิปนฺโน,’’ เตน วต เร วตฺตพฺเพ – ‘‘ปุคฺคลสฺมึ วิฺาณ’’นฺติ. ยํ ตตฺถ วเทสิ – ‘‘วตฺตพฺเพ โข – ‘วุตฺตํ ภควตา – อตฺถิ ปุคฺคโล อตฺตหิตาย ปฏิปนฺโน,’ โน จ วตฺตพฺเพ – ‘ปุคฺคลสฺมึ วิฺาณ’’’นฺติ มิจฺฉา.

โน เจ ปน วตฺตพฺเพ – ‘‘ปุคฺคลสฺมึ วิฺาณ’’นฺติ, โน จ วต เร วตฺตพฺเพ – ‘‘วุตฺตํ ภควตา – ‘อตฺถิ ปุคฺคโล อตฺตหิตาย ปฏิปนฺโน’’’ติ. ยํ ตตฺถ วเทสิ – ‘‘วตฺตพฺเพ โข – ‘วุตฺตํ ภควตา – อตฺถิ ปุคฺคโล อตฺตหิตาย ปฏิปนฺโน,’ โน จ วตฺตพฺเพ – ‘ปุคฺคลสฺมึ วิฺาณ’’’นฺติ มิจฺฉา…เป….

๕๒. ปุคฺคโล นุปลพฺภติ สจฺจิกฏฺปรมตฺเถนาติ? อามนฺตา. วุตฺตํ ภควตา – ‘‘อตฺถิ ปุคฺคโล อตฺตหิตาย ปฏิปนฺโน’’ติ? อามนฺตา. จกฺขายตนํ ปุคฺคโล…เป… จกฺขายตนสฺมึ ปุคฺคโล…เป… อฺตฺร จกฺขายตนา ปุคฺคโล…เป… ปุคฺคลสฺมึ จกฺขายตนํ…เป… ธมฺมายตนํ ปุคฺคโล…เป… ธมฺมายตนสฺมึ ปุคฺคโล…เป… อฺตฺร ธมฺมายตนา ปุคฺคโล…เป… ปุคฺคลสฺมึ ธมฺมายตนํ…เป….

จกฺขุธาตุ ปุคฺคโล…เป… จกฺขุธาตุยา ปุคฺคโล…เป… อฺตฺร จกฺขุธาตุยา ปุคฺคโล…เป… ปุคฺคลสฺมึ จกฺขุธาตุ…เป… ธมฺมธาตุ ปุคฺคโล…เป… ธมฺมธาตุยา ปุคฺคโล…เป… อฺตฺร ธมฺมธาตุยา ปุคฺคโล…เป… ปุคฺคลสฺมึ ธมฺมธาตุ…เป….

จกฺขุนฺทฺริยํ ปุคฺคโล…เป… จกฺขุนฺทฺริยสฺมึ ปุคฺคโล…เป… อฺตฺร จกฺขุนฺทฺริยา ปุคฺคโล…เป… ปุคฺคลสฺมึ จกฺขุนฺทฺริยํ…เป… อฺาตาวินฺทฺริยํ ปุคฺคโล…เป… อฺาตาวินฺทฺริยสฺมึ ปุคฺคโล…เป… อฺตฺร อฺาตาวินฺทฺริยา ปุคฺคโล…เป… ปุคฺคลสฺมึ อฺาตาวินฺทฺริยนฺติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ.

อาชานาหิ ปฏิกมฺมํ. หฺจิ วุตฺตํ ภควตา – ‘‘อตฺถิ ปุคฺคโล อตฺตหิตาย ปฏิปนฺโน,’’ เตน วต เร วตฺตพฺเพ – ‘‘ปุคฺคลสฺมึ อฺาตาวินฺทฺริย’’นฺติ. ยํ ตตฺถ วเทสิ – ‘‘วตฺตพฺเพ โข – ‘วุตฺตํ ภควตา – อตฺถิ ปุคฺคโล อตฺตหิตาย ปฏิปนฺโน,’ โน จ วตฺตพฺเพ – ‘ปุคฺคลสฺมึ อฺาตาวินฺทฺริย’’’นฺติ มิจฺฉา.

โน เจ ปน วตฺตพฺเพ – ‘‘ปุคฺคลสฺมึ อฺาตาวินฺทฺริย’’นฺติ, โน จ วต เร วตฺตพฺเพ – ‘‘วุตฺตํ ภควตา – ‘อตฺถิ ปุคฺคโล อตฺตหิตาย ปฏิปนฺโน’’’ติ. ยํ ตตฺถ วเทสิ – ‘‘วตฺตพฺเพ โข – ‘วุตฺตํ ภควตา – อตฺถิ ปุคฺคโล อตฺตหิตาย ปฏิปนฺโน,’ โน จ วตฺตพฺเพ – ‘ปุคฺคลสฺมึ อฺาตาวินฺทฺริย’’’นฺติ มิจฺฉา…เป….

จตุกฺกนยสํสนฺทนํ.

๘. ลกฺขณยุตฺติกถา

๕๓. ปุคฺคโล อุปลพฺภติ สจฺจิกฏฺปรมตฺเถนาติ? อามนฺตา. ปุคฺคโล สปฺปจฺจโย…เป… ปุคฺคโล อปฺปจฺจโย… ปุคฺคโล สงฺขโต … ปุคฺคโล อสงฺขโต… ปุคฺคโล สสฺสโต … ปุคฺคโล อสสฺสโต… ปุคฺคโล สนิมิตฺโต… ปุคฺคโล อนิมิตฺโตติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ. (สํขิตฺตํ)

๕๔. ปุคฺคโล นุปลพฺภติ สจฺจิกฏฺปรมตฺเถนาติ? อามนฺตา. วุตฺตํ ภควตา – ‘‘อตฺถิ ปุคฺคโล อตฺตหิตาย ปฏิปนฺโน’’ติ? อามนฺตา. ปุคฺคโล สปฺปจฺจโย…เป… ปุคฺคโล อปฺปจฺจโย… ปุคฺคโล สงฺขโต… ปุคฺคโล อสงฺขโต… ปุคฺคโล สสฺสโต… ปุคฺคโล อสสฺสโต… ปุคฺคโล สนิมิตฺโต… ปุคฺคโล อนิมิตฺโตติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ. (สํขิตฺตํ)

ลกฺขณยุตฺติกถา.

๙. วจนโสธนํ

๕๕. ปุคฺคโล อุปลพฺภติ, อุปลพฺภติ ปุคฺคโลติ? ปุคฺคโล อุปลพฺภติ, อุปลพฺภติ เกหิจิ ปุคฺคโล เกหิจิ น ปุคฺคโลติ. ปุคฺคโล เกหิจิ อุปลพฺภติ เกหิจิ น อุปลพฺภตีติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….

๕๖. ปุคฺคโล สจฺจิกฏฺโ, สจฺจิกฏฺโ ปุคฺคโลติ? ปุคฺคโล สจฺจิกฏฺโ, สจฺจิกฏฺโ เกหิจิ ปุคฺคโล เกหิจิ น ปุคฺคโลติ. ปุคฺคโล เกหิจิ สจฺจิกฏฺโ เกหิจิ น สจฺจิกฏฺโติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….

๕๗. ปุคฺคโล วิชฺชมาโน, วิชฺชมาโน ปุคฺคโลติ? ปุคฺคโล วิชฺชมาโน, วิชฺชมาโน เกหิจิ ปุคฺคโล เกหิจิ น ปุคฺคโลติ. ปุคฺคโล เกหิจิ วิชฺชมาโน เกหิจิ น วิชฺชมาโนติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….

๕๘. ปุคฺคโล สํวิชฺชมาโน, สํวิชฺชมาโน ปุคฺคโลติ? ปุคฺคโล สํวิชฺชมาโน, สํวิชฺชมาโน เกหิจิ ปุคฺคโล เกหิจิ น ปุคฺคโลติ. ปุคฺคโล เกหิจิ สํวิชฺชมาโน เกหิจิ น สํวิชฺชมาโนติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….

๕๙. ปุคฺคโล อตฺถิ, อตฺถิ ปุคฺคโลติ? ปุคฺคโล อตฺถิ, อตฺถิ เกหิจิ ปุคฺคโล เกหิจิ น ปุคฺคโลติ. ปุคฺคโล เกหิจิ อตฺถิ เกหิจิ นตฺถีติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….

๖๐. ปุคฺคโล อตฺถิ, อตฺถิ น สพฺโพ ปุคฺคโลติ? อามนฺตา…เป… ปุคฺคโล นตฺถิ, นตฺถิ น สพฺโพ ปุคฺคโลติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ. (สํขิตฺตํ)

วจนโสธนํ.

๑๐. ปฺตฺตานุโยโค

๖๑. รูปธาตุยา รูปี ปุคฺคโลติ? อามนฺตา. กามธาตุยา กามี ปุคฺคโลติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….

๖๒. รูปธาตุยา รูปิโน สตฺตาติ? อามนฺตา. กามธาตุยา กามิโน สตฺตาติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….

๖๓. อรูปธาตุยา อรูปี ปุคฺคโลติ? อามนฺตา. กามธาตุยา กามี ปุคฺคโลติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….

๖๔. อรูปธาตุยา อรูปิโน สตฺตาติ? อามนฺตา. กามธาตุยา กามิโน สตฺตาติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….

๖๕. รูปธาตุยา รูปี ปุคฺคโล อรูปธาตุยา อรูปี ปุคฺคโล, อตฺถิ จ โกจิ รูปธาตุยา จุโต อรูปธาตุํ อุปปชฺชตีติ? อามนฺตา. รูปี ปุคฺคโล อุปจฺฉินฺโน, อรูปี ปุคฺคโล ชาโตติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….

๖๖. รูปธาตุยา รูปิโน สตฺตา อรูปธาตุยา อรูปิโน สตฺตา, อตฺถิ จ โกจิ รูปธาตุยา จุโต อรูปธาตุํ อุปปชฺชตีติ? อามนฺตา. รูปี สตฺโต อุปจฺฉินฺโน, อรูปี สตฺโต ชาโตติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….

๖๗. กาโยติ วา สรีรนฺติ วา, สรีรนฺติ วา กาโยติ วา, กายํ อปฺปิยํ กริตฺวา เอเสเส เอกฏฺเ สเม สมภาเค ตชฺชาเตติ? อามนฺตา. ปุคฺคโลติ วา ชีโวติ วา, ชีโวติ วา ปุคฺคโลติ วา, ปุคฺคลํ อปฺปิยํ กริตฺวา เอเสเส เอกฏฺเ สเม สมภาเค ตชฺชาเตติ? อามนฺตา. อฺโ กาโย, อฺโ ปุคฺคโลติ? อามนฺตา. อฺํ ชีวํ, อฺํ สรีรนฺติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ.

อาชานาหิ นิคฺคหํ. หฺจิ กาโยติ วา สรีรนฺติ วา, สรีรนฺติ วา กาโยติ วา, กายํ อปฺปิยํ กริตฺวา เอเสเส เอกฏฺเ สเม สมภาเค ตชฺชาเต, ปุคฺคโลติ วา ชีโวติ วา, ชีโวติ วา ปุคฺคโลติ วา, ปุคฺคลํ อปฺปิยํ กริตฺวา เอเสเส เอกฏฺเ สเม สมภาเค ตชฺชาเต, อฺโ กาโย อฺโ ปุคฺคโล; เตน วต เร วตฺตพฺเพ – ‘‘อฺํ ชีวํ อฺํ สรีร’’นฺติ. ยํ ตตฺถ วเทสิ – ‘‘วตฺตพฺเพ โข – ‘กาโยติ วา สรีรนฺติ วา, สรีรนฺติ วา กาโยติ วา, กายํ อปฺปิยํ กริตฺวา เอเสเส เอกฏฺเ สเม สมภาเค ตชฺชาเต, ปุคฺคโลติ วา ชีโวติ วา, ชีโวติ วา ปุคฺคโลติ วา, ปุคฺคลํ อปฺปิยํ กริตฺวา เอเสเส เอกฏฺเ สเม สมภาเค ตชฺชาเต, อฺโ กาโย อฺโ ปุคฺคโล,’ โน จ วตฺตพฺเพ – ‘อฺํ ชีวํ อฺํ สรีร’’’นฺติ มิจฺฉา.

โน เจ ปน วตฺตพฺเพ – ‘‘อฺํ ชีวํ อฺํ สรีร’’นฺติ, โน จ วต เร วตฺตพฺเพ – ‘‘กาโยติ วา สรีรนฺติ วา, สรีรนฺติ วา กาโยติ วา, กายํ อปฺปิยํ กริตฺวา เอเสเส เอกฏฺเ สเม สมภาเค ตชฺชาเต, ปุคฺคโลติ วา ชีโวติ วา, ชีโวติ วา ปุคฺคโลติ วา, ปุคฺคลํ อปฺปิยํ กริตฺวา เอเสเส เอกฏฺเ สเม สมภาเค ตชฺชาเต, อฺโ กาโย อฺโ ปุคฺคโล’’ติ. ยํ ตตฺถ วเทสิ – ‘‘วตฺตพฺเพ โข – ‘กาโยติ วา สรีรนฺติ วา, สรีรนฺติ วา กาโยติ วา, กายํ อปฺปิยํ กริตฺวา เอเสเส เอกฏฺเ สเม สมภาเค ตชฺชาเต, ปุคฺคโลติ วา ชีโวติ วา, ชีโวติ วา ปุคฺคโลติ วา, ปุคฺคลํ อปฺปิยํ กริตฺวา เอเสเส เอกฏฺเ สเม สมภาเค ตชฺชาเต, อฺโ กาโย อฺโ ปุคฺคโล’, โน จ วตฺตพฺเพ – ‘อฺํ ชีวํ อฺํ สรีร’’’นฺติ มิจฺฉา…เป….

๖๘. กาโยติ วา สรีรนฺติ วา, สรีรนฺติ วา กาโยติ วา, กายํ อปฺปิยํ กริตฺวา เอเสเส เอกฏฺเ สเม สมภาเค ตชฺชาเตติ? อามนฺตา. วุตฺตํ ภควตา – ‘‘อตฺถิ ปุคฺคโล อตฺตหิตาย ปฏิปนฺโน’’ติ? อามนฺตา. อฺโ กาโย อฺโ ปุคฺคโลติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ.

อาชานาหิ ปฏิกมฺมํ. หฺจิ กาโยติ วา สรีรนฺติ วา, สรีรนฺติ วา กาโยติ วา, กายํ อปฺปิยํ กริตฺวา เอเสเส เอกฏฺเ สเม สมภาเค ตชฺชาเต, วุตฺตํ ภควตา – ‘‘อตฺถิ ปุคฺคโล อตฺตหิตาย ปฏิปนฺโน,’’ เตน วต เร วตฺตพฺเพ – ‘‘อฺโ กาโย อฺโ ปุคฺคโล’’ติ. ยํ ตตฺถ วเทสิ – ‘‘วตฺตพฺเพ โข – ‘กาโยติ วา สรีรนฺติ วา, สรีรนฺติ วา กาโยติ วา, กายํ อปฺปิยํ กริตฺวา เอเสเส เอกฏฺเ สเม สมภาเค ตชฺชาเต, วุตฺตํ ภควตา – อตฺถิ ปุคฺคโล อตฺตหิตาย ปฏิปนฺโน,’ โน จ วตฺตพฺเพ – ‘อฺโ กาโย อฺโ ปุคฺคโล’’’ติ มิจฺฉา.

โน เจ ปน วตฺตพฺเพ – ‘‘อฺโ กาโย อฺโ ปุคฺคโล’’ติ, โน จ วต เร วตฺตพฺเพ – ‘‘กาโยติ วา สรีรนฺติ วา, สรีรนฺติ วา กาโยติ วา, กายํ อปฺปิยํ กริตฺวา เอเสเส เอกฏฺเ สเม สมภาเค ตชฺชาเต, วุตฺตํ ภควตา – ‘อตฺถิ ปุคฺคโล อตฺตหิตาย ปฏิปนฺโน’’’ติ. ยํ ตตฺถ วเทสิ – ‘‘วตฺตพฺเพ โข – ‘กาโยติ วา สรีรนฺติ วา, สรีรนฺติ วา กาโยติ วา, กายํ อปฺปิยํ กริตฺวา เอเสเส เอกฏฺเ สเม สมภาเค ตชฺชาเต, วุตฺตํ ภควตา – อตฺถิ ปุคฺคโล อตฺตหิตาย ปฏิปนฺโน,’ โน จ วตฺตพฺเพ – ‘อฺโ กาโย อฺโ ปุคฺคโล’’’ติ มิจฺฉา. (สํขิตฺตํ)

ปฺตฺตานุโยโค.

๑๑. คติอนุโยโค

๖๙. ปุคฺคโล สนฺธาวติ อสฺมา โลกา ปรํ โลกํ, ปรสฺมา โลกา อิมํ โลกนฺติ? อามนฺตา. โส ปุคฺคโล สนฺธาวติ อสฺมา โลกา ปรํ โลกํ, ปรสฺมา โลกา อิมํ โลกนฺติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ …เป….

๗๐. ปุคฺคโล สนฺธาวติ อสฺมา โลกา ปรํ โลกํ, ปรสฺมา โลกา อิมํ โลกนฺติ? อามนฺตา. อฺโ ปุคฺคโล สนฺธาวติ อสฺมา โลกา ปรํ โลกํ, ปรสฺมา โลกา อิมํ โลกนฺติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….

๗๑. ปุคฺคโล สนฺธาวติ อสฺมา โลกา ปรํ โลกํ, ปรสฺมา โลกา อิมํ โลกนฺติ? อามนฺตา. โส จ อฺโ จ สนฺธาวติ อสฺมา โลกา ปรํ โลกํ, ปรสฺมา โลกา อิมํ โลกนฺติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….

๗๒. ปุคฺคโล สนฺธาวติ อสฺมา โลกา ปรํ โลกํ, ปรสฺมา โลกา อิมํ โลกนฺติ? อามนฺตา. เนว โส สนฺธาวติ, น อฺโ สนฺธาวติ อสฺมา โลกา ปรํ โลกํ, ปรสฺมา โลกา อิมํ โลกนฺติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….

๗๓. ปุคฺคโล สนฺธาวติ อสฺมา โลกา ปรํ โลกํ, ปรสฺมา โลกา อิมํ โลกนฺติ? อามนฺตา. โส ปุคฺคโล สนฺธาวติ, อฺโ ปุคฺคโล สนฺธาวติ, โส จ อฺโ จ สนฺธาวติ, เนว โส สนฺธาวติ น อฺโ สนฺธาวติ อสฺมา โลกา ปรํ โลกํ, ปรสฺมา โลกา อิมํ โลกนฺติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….

๗๔. น วตฺตพฺพํ – ‘‘ปุคฺคโล สนฺธาวติ อสฺมา โลกา ปรํ โลกํ, ปรสฺมา โลกา อิมํ โลก’’นฺติ? อามนฺตา. นนุ วุตฺตํ ภควตา –

‘‘ส สตฺตกฺขตฺตุปรมํ, สนฺธาวิตฺวาน ปุคฺคโล;

ทุกฺขสฺสนฺตกโร โหติ, สพฺพสํโยชนกฺขยา’’ติ [สํ. นิ. ๒.๑๓๓; อิติวุ. ๒๔ อิติวุตฺตเกปิ].

อตฺเถว สุตฺตนฺโตติ? อามนฺตา. เตน หิ ปุคฺคโล สนฺธาวติ อสฺมา โลกา ปรํ โลกํ, ปรสฺมา โลกา อิมํ โลกนฺติ.

๗๕. น วตฺตพฺพํ – ‘‘ปุคฺคโล สนฺธาวติ อสฺมา โลกา ปรํ โลกํ, ปรสฺมา โลกา อิมํ โลก’’นฺติ? อามนฺตา. นนุ วุตฺตํ ภควตา – ‘‘อนมตคฺโคยํ [อนมตคฺคายํ (ก.)], ภิกฺขเว, สํสาโร. ปุพฺพโกฏิ น ปฺายติ, อวิชฺชานีวรณานํ สตฺตานํ ตณฺหาสํโยชนานํ สนฺธาวตํ สํสรต’’นฺติ [สํ. นิ. ๒.๑๒๔]! อตฺเถว สุตฺตนฺโตติ? อามนฺตา. เตน หิ ปุคฺคโล สนฺธาวติ อสฺมา โลกา ปรํ โลกํ, ปรสฺมา โลกา อิมํ โลกนฺติ.

๗๖. ปุคฺคโล สนฺธาวติ อสฺมา โลกา ปรํ โลกํ, ปรสฺมา โลกา อิมํ โลกนฺติ? อามนฺตา. สฺเวว ปุคฺคโล สนฺธาวติ อสฺมา โลกา ปรํ โลกํ, ปรสฺมา โลกา อิมํ โลกนฺติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….

๗๗. สฺเวว ปุคฺคโล สนฺธาวติ อสฺมา โลกา ปรํ โลกํ, ปรสฺมา โลกา อิมํ โลกนฺติ? อามนฺตา. อตฺถิ โกจิ มนุสฺโส หุตฺวา เทโว โหตีติ? อามนฺตา. สฺเวว มนุสฺโส โส เทโวติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….

๗๘. สฺเวว มนุสฺโส โส เทโวติ? อามนฺตา. มนุสฺโส หุตฺวา เทโว โหติ, เทโว หุตฺวา มนุสฺโส โหติ, มนุสฺสภูโต อฺโ, เทโว อฺโ, มนุสฺสภูโต สฺเววายํ สนฺธาวตีติ มิจฺฉา…เป….

สเจ หิ สนฺธาวติ สฺเวว ปุคฺคโล อิโต จุโต ปรํ โลกํ อนฺโ, เหวํ มรณํ น เหหิติ, ปาณาติปาโตปิ นุปลพฺภติ. กมฺมํ อตฺถิ, กมฺมวิปาโก อตฺถิ, กตานํ กมฺมานํ วิปาโก อตฺถิ, กุสลากุสเล วิปจฺจมาเน สฺเววายํ สนฺธาวตีติ มิจฺฉา.

๗๙. สฺเวว ปุคฺคโล สนฺธาวติ อสฺมา โลกา ปรํ โลกํ, ปรสฺมา โลกา อิมํ โลกนฺติ? อามนฺตา. อตฺถิ โกจิ มนุสฺโส หุตฺวา ยกฺโข โหติ, เปโต โหติ, เนรยิโก โหติ, ติรจฺฉานคโต โหติ, โอฏฺโ โหติ, โคโณ โหติ, คทฺรโภ โหติ, สูกโร โหติ, มหึโส [มหิโส (สี. สฺยา. กํ. ปี.)] โหตีติ? อามนฺตา. สฺเวว มนุสฺโส โส มหึโสติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….

๘๐. สฺเวว มนุสฺโส โส มหึโสติ? อามนฺตา. มนุสฺโส หุตฺวา มหึโส โหติ, มหึโส หุตฺวา มนุสฺโส โหติ, มนุสฺสภูโต อฺโ, มหึโส อฺโ, มนุสฺสภูโต สฺเววายํ สนฺธาวตีติ มิจฺฉา…เป….

สเจ หิ สนฺธาวติ สฺเวว ปุคฺคโล อิโต จุโต ปรํ โลกํ อนฺโ, เหวํ มรณํ น เหหิติ, ปาณาติปาโตปิ นุปลพฺภติ. กมฺมํ อตฺถิ, กมฺมวิปาโก อตฺถิ, กตานํ กมฺมานํ วิปาโก อตฺถิ, กุสลากุสเล วิปจฺจมาเน สฺเววายํ สนฺธาวตีติ มิจฺฉา.

๘๑. สฺเวว ปุคฺคโล สนฺธาวติ อสฺมา โลกา ปรํ โลกํ, ปรสฺมา โลกา อิมํ โลกนฺติ? อามนฺตา. อตฺถิ โกจิ ขตฺติโย หุตฺวา พฺราหฺมโณ โหตีติ? อามนฺตา. สฺเวว ขตฺติโย โส พฺราหฺมโณติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….

๘๒. อตฺถิ โกจิ ขตฺติโย หุตฺวา เวสฺโส โหติ, สุทฺโท โหตีติ? อามนฺตา. สฺเวว ขตฺติโย โส สุทฺโทติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….

๘๓. อตฺถิ โกจิ พฺราหฺมโณ หุตฺวา เวสฺโส โหติ, สุทฺโท โหติ, ขตฺติโย โหตีติ? อามนฺตา. สฺเวว พฺราหฺมโณ โส ขตฺติโยติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….

๘๔. อตฺถิ โกจิ เวสฺโส หุตฺวา สุทฺโท โหติ, ขตฺติโย โหติ, พฺราหฺมโณ โหตีติ? อามนฺตา. สฺเวว เวสฺโส โส พฺราหฺมโณติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….

๘๕. อตฺถิ โกจิ สุทฺโท หุตฺวา ขตฺติโย โหติ, พฺราหฺมโณ โหติ, เวสฺโส โหตีติ? อามนฺตา. สฺเวว สุทฺโท โส เวสฺโสติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….

๘๖. สฺเวว ปุคฺคโล สนฺธาวติ อสฺมา โลกา ปรํ โลกํ, ปรสฺมา โลกา อิมํ โลกนฺติ? อามนฺตา. หตฺถจฺฉินฺโน หตฺถจฺฉินฺโนว โหติ, ปาทจฺฉินฺโน ปาทจฺฉินฺโนว โหติ, หตฺถปาทจฺฉินฺโน หตฺถปาทจฺฉินฺโนว โหติ, กณฺณจฺฉินฺโน… นาสจฺฉินฺโน… กณฺณนาสจฺฉินฺโน… องฺคุลิจฺฉินฺโน… อฬจฺฉินฺโน… กณฺฑรจฺฉินฺโน… กุณิหตฺถโก… ผณหตฺถโก… กุฏฺิโย… คณฺฑิโย… กิลาสิโย… โสสิโย… อปมาริโย… โอฏฺโ… โคโณ… คทฺรโภ… สูกโร… มหึโส มหึโสว โหตีติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….

๘๗. น วตฺตพฺพํ – ‘‘สฺเวว ปุคฺคโล สนฺธาวติ อสฺมา โลกา ปรํ โลกํ, ปรสฺมา โลกา อิมํ โลก’’นฺติ? อามนฺตา. นนุ โสตาปนฺโน ปุคฺคโล มนุสฺสโลกา จุโต เทวโลกํ อุปปนฺโน ตตฺถปิ โสตาปนฺโนว โหตีติ? อามนฺตา.

หฺจิ โสตาปนฺโน ปุคฺคโล มนุสฺสโลกา จุโต เทวโลกํ อุปปนฺโน ตตฺถปิ โสตาปนฺโนว โหติ, เตน วต เร วตฺตพฺเพ – ‘‘สฺเวว ปุคฺคโล สนฺธาวติ อสฺมา โลกา ปรํ โลกํ, ปรสฺมา โลกา อิมํ โลก’’นฺติ.

๘๘. โสตาปนฺโน ปุคฺคโล มนุสฺสโลกา จุโต เทวโลกํ อุปปนฺโน ตตฺถปิ โสตาปนฺโนว โหตีติ กตฺวา เตน จ การเณน สฺเวว ปุคฺคโล สนฺธาวติ อสฺมา โลกา ปรํ โลกํ, ปรสฺมา โลกา อิมํ โลกนฺติ? อามนฺตา. โสตาปนฺโน ปุคฺคโล มนุสฺสโลกา จุโต เทวโลกํ อุปปนฺโน ตตฺถปิ มนุสฺโส โหตีติ กตฺวา? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….

๘๙. สฺเวว ปุคฺคโล สนฺธาวติ อสฺมา โลกา ปรํ โลกํ, ปรสฺมา โลกา อิมํ โลกนฺติ? อามนฺตา. อนฺโ อวิคโต สนฺธาวตีติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….

๙๐. อนฺโ อวิคโต สนฺธาวตีติ? อามนฺตา. หตฺถจฺฉินฺโน หตฺถจฺฉินฺโนว โหติ, ปาทจฺฉินฺโน ปาทจฺฉินฺโนว โหติ, หตฺถปาทจฺฉินฺโน หตฺถปาทจฺฉินฺโนว โหติ, กณฺณจฺฉินฺโน… นาสจฺฉินฺโน… กณฺณนาสจฺฉินฺโน… องฺคุลิจฺฉินฺโน… อฬจฺฉินฺโน… กณฺฑรจฺฉินฺโน… กุณิหตฺถโก… ผณหตฺถโก… กุฏฺิโย… คณฺฑิโย… กิลาสิโย… โสสิโย… อปมาริโย… โอฏฺโ… โคโณ… คทฺรโภ… สูกโร… มหึโส มหึโสว โหตีติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….

๙๑. สฺเวว ปุคฺคโล สนฺธาวติ อสฺมา โลกา ปรํ โลกํ, ปรสฺมา โลกา อิมํ โลกนฺติ? อามนฺตา. สรูโป สนฺธาวตีติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป… สรูโป สนฺธาวตีติ? อามนฺตา. ตํ ชีวํ ตํ สรีรนฺติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….

สเวทโน…เป… สสฺโ…เป… สสงฺขาโร…เป… สวิฺาโณ สนฺธาวตีติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป… สวิฺาโณ สนฺธาวตีติ? อามนฺตา. ตํ ชีวํ ตํ สรีรนฺติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….

๙๒. สฺเวว ปุคฺคโล สนฺธาวติ อสฺมา โลกา ปรํ โลกํ, ปรสฺมา โลกา อิมํ โลกนฺติ? อามนฺตา. อรูโป สนฺธาวตีติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป… อรูโป สนฺธาวตีติ? อามนฺตา. อฺํ ชีวํ อฺํ สรีรนฺติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….

อเวทโน…เป… อสฺโ…เป… อสงฺขาโร…เป… อวิฺาโณ สนฺธาวตีติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป… อวิฺาโณ สนฺธาวตีติ? อามนฺตา. อฺํ ชีวํ อฺํ สรีรนฺติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….

๙๓. สฺเวว ปุคฺคโล สนฺธาวติ อสฺมา โลกา ปรํ โลกํ, ปรสฺมา โลกา อิมํ โลกนฺติ? อามนฺตา. รูปํ สนฺธาวตีติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป… รูปํ สนฺธาวตีติ? อามนฺตา. ตํ ชีวํ ตํ สรีรนฺติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….

เวทนา …เป… สฺา…เป… สงฺขารา…เป… วิฺาณํ สนฺธาวตีติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป… วิฺาณํ สนฺธาวตีติ? อามนฺตา. ตํ ชีวํ ตํ สรีรนฺติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….

๙๔. สฺเวว ปุคฺคโล สนฺธาวติ อสฺมา โลกา ปรํ โลกํ, ปรสฺมา โลกา อิมํ โลกนฺติ? อามนฺตา. รูปํ น สนฺธาวตีติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป… รูปํ น สนฺธาวตีติ? อามนฺตา. อฺํ ชีวํ อฺํ สรีรนฺติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….

เวทนา …เป… สฺา…เป… สงฺขารา…เป… วิฺาณํ น สนฺธาวตีติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป… วิฺาณํ น สนฺธาวตีติ? อามนฺตา. อฺํ ชีวํ อฺํ สรีรนฺติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ. (สํขิตฺตํ).

ขนฺเธสุ ภิชฺชมาเนสุ, โส เจ ภิชฺชติ ปุคฺคโล;

อุจฺเฉทา ภวติ ทิฏฺิ, ยา พุทฺเธน วิวชฺชิตา.

ขนฺเธสุ ภิชฺชมาเนสุ, โน เจ ภิชฺชติ ปุคฺคโล;

ปุคฺคโล สสฺสโต โหติ, นิพฺพาเนน สมสโมติ.

คติอนุโยโค.

๑๒. อุปาทาปฺตฺตานุโยโค

๙๕. รูปํ อุปาทาย ปุคฺคลสฺส ปฺตฺตีติ? อามนฺตา. รูปํ อนิจฺจํ สงฺขตํ ปฏิจฺจสมุปฺปนฺนํ ขยธมฺมํ วยธมฺมํ วิราคธมฺมํ นิโรธธมฺมํ วิปริณามธมฺมนฺติ? อามนฺตา? ปุคฺคโลปิ อนิจฺโจ สงฺขโต ปฏิจฺจสมุปฺปนฺโน ขยธมฺโม วยธมฺโม วิราคธมฺโม นิโรธธมฺโม วิปริณามธมฺโมติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….

๙๖. เวทนํ อุปาทาย… สฺํ อุปาทาย… สงฺขาเร อุปาทาย… วิฺาณํ อุปาทาย ปุคฺคลสฺส ปฺตฺตีติ? อามนฺตา. วิฺาณํ อนิจฺจํ สงฺขตํ ปฏิจฺจสมุปฺปนฺนํ ขยธมฺมํ วยธมฺมํ วิราคธมฺมํ นิโรธธมฺมํ วิปริณามธมฺมนฺติ? อามนฺตา. ปุคฺคโลปิ อนิจฺโจ สงฺขโต ปฏิจฺจสมุปฺปนฺโน ขยธมฺโม วยธมฺโม วิราคธมฺโม นิโรธธมฺโม วิปริณามธมฺโมติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….

๙๗. รูปํ อุปาทาย ปุคฺคลสฺส ปฺตฺตีติ? อามนฺตา. นีลํ รูปํ อุปาทาย นีลกสฺส ปุคฺคลสฺส ปฺตฺตีติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป… ปีตํ รูปํ อุปาทาย… โลหิตํ รูปํ อุปาทาย… โอทาตํ รูปํ อุปาทาย… สนิทสฺสนํ รูปํ อุปาทาย… อนิทสฺสนํ รูปํ อุปาทาย… สปฺปฏิฆํ รูปํ อุปาทาย… อปฺปฏิฆํ รูปํ อุปาทาย อปฺปฏิฆสฺส ปุคฺคลสฺส ปฺตฺตีติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….

๙๘. เวทนํ อุปาทาย ปุคฺคลสฺส ปฺตฺตีติ? อามนฺตา. กุสลํ เวทนํ อุปาทาย กุสลสฺส ปุคฺคลสฺส ปฺตฺตีติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป… กุสลํ เวทนํ อุปาทาย กุสลสฺส ปุคฺคลสฺส ปฺตฺตีติ? อามนฺตา. กุสลา เวทนา สผลา สวิปากา อิฏฺผลา กนฺตผลา มนุฺผลา อเสจนกผลา สุขุทฺรยา สุขวิปากาติ? อามนฺตา. กุสโลปิ ปุคฺคโล สผโล สวิปาโก อิฏฺผโล กนฺตผโล มนุฺผโล อเสจนกผโล สุขุทฺรโย สุขวิปาโกติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….

๙๙. เวทนํ อุปาทาย ปุคฺคลสฺส ปฺตฺตีติ? อามนฺตา. อกุสลํ เวทนํ อุปาทาย อกุสลสฺส ปุคฺคลสฺส ปฺตฺตีติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป… อกุสลํ เวทนํ อุปาทาย อกุสลสฺส ปุคฺคลสฺส ปฺตฺตีติ? อามนฺตา. อกุสลา เวทนา สผลา สวิปากา อนิฏฺผลา อกนฺตผลา อมนุฺผลา เสจนกผลา ทุกฺขุทฺรยา ทุกฺขวิปากาติ? อามนฺตา. อกุสโลปิ ปุคฺคโล สผโล สวิปาโก อนิฏฺผโล อกนฺตผโล อมนุฺผโล เสจนกผโล ทุกฺขุทฺรโย ทุกฺขวิปาโกติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….

๑๐๐. เวทนํ อุปาทาย ปุคฺคลสฺส ปฺตฺตีติ? อามนฺตา. อพฺยากตํ เวทนํ อุปาทาย อพฺยากตสฺส ปุคฺคลสฺส ปฺตฺตีติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป… อพฺยากตํ เวทนํ อุปาทาย อพฺยากตสฺส ปุคฺคลสฺส ปฺตฺตีติ? อามนฺตา. อพฺยากตา เวทนา อนิจฺจา สงฺขตา ปฏิจฺจสมุปฺปนฺนา ขยธมฺมา วยธมฺมา วิราคธมฺมา นิโรธธมฺมา วิปริณามธมฺมาติ? อามนฺตา. อพฺยากโตปิ ปุคฺคโล อนิจฺโจ สงฺขโต ปฏิจฺจสมุปฺปนฺโน ขยธมฺโม วยธมฺโม วิราคธมฺโม นิโรธธมฺโม วิปริณามธมฺโมติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….

๑๐๑. สฺํ อุปาทาย… สงฺขาเร อุปาทาย… วิฺาณํ อุปาทาย ปุคฺคลสฺส ปฺตฺตีติ? อามนฺตา. กุสลํ วิฺาณํ อุปาทาย กุสลสฺส ปุคฺคลสฺส ปฺตฺตีติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป… กุสลํ วิฺาณํ อุปาทาย กุสลสฺส ปุคฺคลสฺส ปฺตฺตีติ? อามนฺตา. กุสลํ วิฺาณํ สผลํ สวิปากํ อิฏฺผลํ กนฺตผลํ มนุฺผลํ อเสจนกผลํ สุขุทฺรยํ สุขวิปากนฺติ? อามนฺตา. กุสโลปิ ปุคฺคโล สผโล สวิปาโก อิฏฺผโล กนฺตผโล มนุฺผโล อเสจนกผโล สุขุทฺรโย สุขวิปาโกติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….

๑๐๒. วิฺาณํ อุปาทาย ปุคฺคลสฺส ปฺตฺตีติ? อามนฺตา. อกุสลํ วิฺาณํ อุปาทาย อกุสลสฺส ปุคฺคลสฺส ปฺตฺตีติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป… อกุสลํ วิฺาณํ อุปาทาย อกุสลสฺส ปุคฺคลสฺส ปฺตฺตีติ? อามนฺตา. อกุสลํ วิฺาณํ สผลํ สวิปากํ อนิฏฺผลํ อกนฺตผลํ อมนุฺผลํ เสจนกผลํ ทุกฺขุทฺรยํ ทุกฺขวิปากนฺติ? อามนฺตา. อกุสโลปิ ปุคฺคโล สผโล สวิปาโก อนิฏฺผโล อกนฺตผโล อมนุฺผโล เสจนกผโล ทุกฺขุทฺรโย ทุกฺขวิปาโกติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….

๑๐๓. วิฺาณํ อุปาทาย ปุคฺคลสฺส ปฺตฺตีติ? อามนฺตา. อพฺยากตํ วิฺาณํ อุปาทาย อพฺยากตสฺส ปุคฺคลสฺส ปฺตฺตีติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป… อพฺยากตํ วิฺาณํ อุปาทาย อพฺยากตสฺส ปุคฺคลสฺส ปฺตฺตีติ? อามนฺตา. อพฺยากตํ วิฺาณํ อนิจฺจํ สงฺขตํ ปฏิจฺจสมุปฺปนฺนํ ขยธมฺมํ วยธมฺมํ วิราคธมฺมํ นิโรธธมฺมํ วิปริณามธมฺมนฺติ? อามนฺตา. อพฺยากโตปิ ปุคฺคโล อนิจฺโจ สงฺขโต ปฏิจฺจสมุปฺปนฺโน ขยธมฺโม วยธมฺโม วิราคธมฺโม นิโรธธมฺโม วิปริณามธมฺโมติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….

๑๐๔. จกฺขุํ อุปาทาย ‘‘จกฺขุมา ปุคฺคโล’’ติ วตฺตพฺโพติ? อามนฺตา. จกฺขุมฺหิ นิรุทฺเธ ‘‘จกฺขุมา ปุคฺคโล นิรุทฺโธ’’ติ วตฺตพฺโพติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป… โสตํ อุปาทาย… ฆานํ อุปาทาย… ชิวฺหํ อุปาทาย… กายํ อุปาทาย… มนํ อุปาทาย ‘‘มนวา ปุคฺคโล’’ติ วตฺตพฺโพติ? อามนฺตา. มนมฺหิ นิรุทฺเธ ‘‘มนวา ปุคฺคโล นิรุทฺโธ’’ติ วตฺตพฺโพติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ.

๑๐๕. มิจฺฉาทิฏฺึ อุปาทาย ‘‘มิจฺฉาทิฏฺิโย ปุคฺคโล’’ติ วตฺตพฺโพติ? อามนฺตา. มิจฺฉาทิฏฺิยา นิรุทฺธาย ‘‘มิจฺฉาทิฏฺิโย ปุคฺคโล นิรุทฺโธ’’ติ วตฺตพฺโพติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ. มิจฺฉาสงฺกปฺปํ อุปาทาย… มิจฺฉาวาจํ อุปาทาย… มิจฺฉากมฺมนฺตํ อุปาทาย… มิจฺฉาอาชีวํ อุปาทาย … มิจฺฉาวายามํ อุปาทาย… มิจฺฉาสตึ อุปาทาย… มิจฺฉาสมาธึ อุปาทาย ‘‘มิจฺฉาสมาธิโย ปุคฺคโล’’ติ วตฺตพฺโพติ? อามนฺตา. มิจฺฉาสมาธิมฺหิ นิรุทฺเธ ‘‘มิจฺฉาสมาธิโย ปุคฺคโล นิรุทฺโธ’’ติ วตฺตพฺโพติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ.

๑๐๖. สมฺมาทิฏฺึ อุปาทาย ‘‘สมฺมาทิฏฺิโย ปุคฺคโล’’ติ วตฺตพฺโพติ? อามนฺตา. สมฺมาทิฏฺิยา นิรุทฺธาย ‘‘สมฺมาทิฏฺิโย ปุคฺคโล นิรุทฺโธ’’ติ วตฺตพฺโพติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป… สมฺมาสงฺกปฺปํ อุปาทาย… สมฺมาวาจํ อุปาทาย… สมฺมากมฺมนฺตํ อุปาทาย… สมฺมาอาชีวํ อุปาทาย… สมฺมาวายามํ อุปาทาย… สมฺมาสตึ อุปาทาย… สมฺมาสมาธึ อุปาทาย ‘‘สมฺมาสมาธิโย ปุคฺคโล’’ติ วตฺตพฺโพติ? อามนฺตา. สมฺมาสมาธิมฺหิ นิรุทฺเธ ‘‘สมฺมาสมาธิโย ปุคฺคโล นิรุทฺโธ’’ติ วตฺตพฺโพติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….

๑๐๗. รูปํ อุปาทาย, เวทนํ อุปาทาย ปุคฺคลสฺส ปฺตฺตีติ? อามนฺตา. ทฺวินฺนํ ขนฺธานํ อุปาทาย ทฺวินฺนํ ปุคฺคลานํ ปฺตฺตีติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป… รูปํ อุปาทาย, เวทนํ อุปาทาย, สฺํ อุปาทาย, สงฺขาเร อุปาทาย, วิฺาณํ อุปาทาย ปุคฺคลสฺส ปฺตฺตีติ? อามนฺตา. ปฺจนฺนํ ขนฺธานํ อุปาทาย ปฺจนฺนํ ปุคฺคลานํ ปฺตฺตีติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….

๑๐๘. จกฺขายตนํ อุปาทาย, โสตายตนํ อุปาทาย ปุคฺคลสฺส ปฺตฺตีติ? อามนฺตา. ทฺวินฺนํ อายตนานํ อุปาทาย ทฺวินฺนํ ปุคฺคลานํ ปฺตฺตีติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป… จกฺขายตนํ อุปาทาย, โสตายตนํ อุปาทาย…เป… ธมฺมายตนํ อุปาทาย ปุคฺคลสฺส ปฺตฺตีติ? อามนฺตา. ทฺวาทสนฺนํ อายตนานํ อุปาทาย ทฺวาทสนฺนํ ปุคฺคลานํ ปฺตฺตีติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….

๑๐๙. จกฺขุธาตุํ อุปาทาย, โสตธาตุํ อุปาทาย ปุคฺคลสฺส ปฺตฺตีติ? อามนฺตา. ทฺวินฺนํ ธาตูนํ อุปาทาย ทฺวินฺนํ ปุคฺคลานํ ปฺตฺตีติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป… จกฺขุธาตุํ อุปาทาย, โสตธาตุํ อุปาทาย…เป… ธมฺมธาตุํ อุปาทาย ปุคฺคลสฺส ปฺตฺตีติ? อามนฺตา. อฏฺารสนฺนํ ธาตูนํ อุปาทาย อฏฺารสนฺนํ ปุคฺคลานํ ปฺตฺตีติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….

๑๑๐. จกฺขุนฺทฺริยํ อุปาทาย, โสตินฺทฺริยํ อุปาทาย ปุคฺคลสฺส ปฺตฺตีติ? อามนฺตา. ทฺวินฺนํ อินฺทฺริยานํ อุปาทาย ทฺวินฺนํ ปุคฺคลานํ ปฺตฺตีติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป… จกฺขุนฺทฺริยํ อุปาทาย, โสตินฺทฺริยํ อุปาทาย…เป… อฺาตาวินฺทฺริยํ อุปาทาย ปุคฺคลสฺส ปฺตฺตีติ? อามนฺตา. พาวีสตีนํ [พาวีสติยา (?)] อินฺทฺริยานํ อุปาทาย พาวีสตีนํ ปุคฺคลานํ ปฺตฺตีติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….

๑๑๑. เอกโวการภวํ อุปาทาย เอกสฺส ปุคฺคลสฺส ปฺตฺตีติ? อามนฺตา. จตุโวการภวํ อุปาทาย จตุนฺนํ ปุคฺคลานํ ปฺตฺตีติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป… เอกโวการภวํ อุปาทาย เอกสฺส ปุคฺคลสฺส ปฺตฺตีติ? อามนฺตา. ปฺจโวการภวํ อุปาทาย ปฺจนฺนํ ปุคฺคลานํ ปฺตฺตีติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป… เอกโวการภเว เอโกว ปุคฺคโลติ? อามนฺตา. จตุโวการภเว จตฺตาโรว [จตฺตาโร (?)] ปุคฺคลาติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป… เอกโวการภเว เอโกว ปุคฺคโลติ? อามนฺตา. ปฺจโวการภเว ปฺเจว ปุคฺคลาติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….

๑๑๒. ยถา รุกฺขํ อุปาทาย ฉายาย ปฺตฺติ, เอวเมวํ รูปํ อุปาทาย ปุคฺคลสฺส ปฺตฺตีติ? ( ) [(อามนฺตา) (?) เอวํ อนนฺตรวารตฺตเยปิ] ยถา รุกฺขํ อุปาทาย ฉายาย ปฺตฺติ, รุกฺโขปิ อนิจฺโจ ฉายาปิ อนิจฺจา, เอวเมวํ รูปํ อุปาทาย ปุคฺคลสฺส ปฺตฺติ, รูปมฺปิ อนิจฺจํ ปุคฺคโลปิ อนิจฺโจติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป… ยถา รุกฺขํ อุปาทาย ฉายาย ปฺตฺติ, อฺโ รุกฺโข อฺา ฉายา, เอวเมวํ รูปํ อุปาทาย ปุคฺคลสฺส ปฺตฺติ, อฺํ รูปํ อฺโ ปุคฺคโลติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….

๑๑๓. ยถา คามํ อุปาทาย คามิกสฺส ปฺตฺติ, เอวเมวํ รูปํ อุปาทาย ปุคฺคลสฺส ปฺตฺตีติ? ยถา คามํ อุปาทาย คามิกสฺส ปฺตฺติ, อฺโ คาโม อฺโ คามิโก, เอวเมวํ รูปํ อุปาทาย ปุคฺคลสฺส ปฺตฺติ, อฺํ รูปํ อฺโ ปุคฺคโลติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….

๑๑๔. ยถา รฏฺํ อุปาทาย รฺโ ปฺตฺติ, เอวเมวํ รูปํ อุปาทาย ปุคฺคลสฺส ปฺตฺตีติ? ยถา รฏฺํ อุปาทาย รฺโ ปฺตฺติ, อฺํ รฏฺํ อฺโ ราชา, เอวเมวํ รูปํ อุปาทาย ปุคฺคลสฺส ปฺตฺติ, อฺํ รูปํ อฺโ ปุคฺคโลติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….

๑๑๕. ยถา น นิคโฬ เนคฬิโก, ยสฺส นิคโฬ โส เนคฬิโก, เอวเมวํ น รูปํ รูปวา, ยสฺส รูปํ โส รูปวาติ? ยถา น นิคโฬ เนคฬิโก, ยสฺส นิคโฬ โส เนคฬิโก, อฺโ นิคโฬ อฺโ เนคฬิโก, เอวเมวํ น รูปํ รูปวา, ยสฺส รูปํ โส รูปวา, อฺํ รูปํ อฺโ รูปวาติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….

๑๑๖. จิตฺเต จิตฺเต ปุคฺคลสฺส ปฺตฺตีติ? อามนฺตา. จิตฺเต จิตฺเต ปุคฺคโล ชายติ ชียติ มียติ จวติ อุปปชฺชตีติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป… ทุติเย จิตฺเต อุปฺปนฺเน น วตฺตพฺพํ โสติ วา อฺโติ วาติ? อามนฺตา. ทุติเย จิตฺเต อุปฺปนฺเน น วตฺตพฺพํ กุมารโกติ วา กุมาริกาติ วาติ? วตฺตพฺพํ.

อาชานาหิ นิคฺคหํ. หฺจิ ทุติเย จิตฺเต อุปฺปนฺเน น วตฺตพฺพํ – ‘‘โสติ วา อฺโติ วา,’’ เตน วต เร วตฺตพฺเพ – ‘‘ทุติเย จิตฺเต อุปฺปนฺเน น วตฺตพฺพํ – ‘กุมารโกติ วา กุมาริกาติ วา’’’ติ. ยํ ตตฺถ วเทสิ – ‘‘วตฺตพฺเพ โข – ‘ทุติเย จิตฺเต อุปฺปนฺเน น วตฺตพฺพํ – โสติ วา อฺโติ วา, ทุติเย จิตฺเต อุปฺปนฺเน วตฺตพฺพํ – กุมารโกติ วา กุมาริกาติ วา’’’ติ มิจฺฉา.

หฺจิ วา ปน ทุติเย จิตฺเต อุปฺปนฺเน วตฺตพฺพํ – ‘‘กุมารโกติ วา กุมาริกา’’ติ วา, เตน วต เร วตฺตพฺเพ – ‘‘ทุติเย จิตฺเต อุปฺปนฺเน วตฺตพฺพํ – ‘โสติ วา อฺโติ วา’’’ติ. ยํ ตตฺถ วเทสิ – ‘‘วตฺตพฺเพ โข – ‘ทุติเย จิตฺเต อุปฺปนฺเน น วตฺตพฺพํ – โสติ วา อฺโติ วา, ทุติเย จิตฺเต อุปฺปนฺเน วตฺตพฺพํ – กุมารโกติ วา กุมาริกาติ วา’’’ติ มิจฺฉา.

๑๑๗. ทุติเย จิตฺเต อุปฺปนฺเน น วตฺตพฺพํ – ‘‘โสติ วา อฺโติ วา’’ติ? อามนฺตา. ทุติเย จิตฺเต อุปฺปนฺเน น วตฺตพฺพํ – ‘‘อิตฺถีติ วา ปุริโสติ วา คหฏฺโติ วา ปพฺพชิโตติ วา เทโวติ วา มนุสฺโสติ วา’’ติ? วตฺตพฺพํ.

อาชานาหิ นิคฺคหํ. หฺจิ ทุติเย จิตฺเต อุปฺปนฺเน น วตฺตพฺพํ – ‘‘โสติ วา อฺโติ วา,’’ เตน วต เร วตฺตพฺเพ – ‘‘ทุติเย จิตฺเต อุปฺปนฺเน น วตฺตพฺพํ – ‘เทโวติ วา มนุสฺโสติ วา’’’ติ. ยํ ตตฺถ วเทสิ – ‘‘วตฺตพฺเพ โข – ‘ทุติเย จิตฺเต อุปฺปนฺเน น วตฺตพฺพํ – โสติ วา อฺโติ วา, ทุติเย จิตฺเต อุปฺปนฺเน วตฺตพฺพํ – เทโวติ วา มนุสฺโสติ วา’’’ติ มิจฺฉา.

หฺจิ วา ปน ทุติเย จิตฺเต อุปฺปนฺเน วตฺตพฺพํ – ‘‘เทโวติ วา มนุสฺโสติ วา,’’ เตน วต เร วตฺตพฺเพ – ‘‘ทุติเย จิตฺเต อุปฺปนฺเน วตฺตพฺพํ – ‘โสติ วา อฺโติ วา’’’ติ. ยํ ตตฺถ วเทสิ – ‘‘วตฺตพฺเพ โข – ‘ทุติเย จิตฺเต อุปฺปนฺเน น วตฺตพฺพํ – โสติ วา อฺโติ วา, ทุติเย จิตฺเต อุปฺปนฺเน วตฺตพฺพํ – เทโวติ วา มนุสฺโสติ วา’’’ติ มิจฺฉา…เป….

๑๑๘. น วตฺตพฺพํ – ‘‘ปุคฺคโล อุปลพฺภติ สจฺจิกฏฺปรมตฺเถนา’’ติ? อามนฺตา. นนุ โย ปสฺสติ ยํ ปสฺสติ เยน ปสฺสติ, โส ปสฺสติ ตํ ปสฺสติ เตน ปสฺสตีติ? อามนฺตา. หฺจิ โย ปสฺสติ ยํ ปสฺสติ เยน ปสฺสติ, โส ปสฺสติ ตํ ปสฺสติ เตน ปสฺสติ; เตน วต เร วตฺตพฺเพ – ‘‘ปุคฺคโล อุปลพฺภติ สจฺจิกฏฺปรมตฺเถนา’’ติ.

๑๑๙. น วตฺตพฺพํ – ‘‘ปุคฺคโล อุปลพฺภติ สจฺจิกฏฺปรมตฺเถนา’’ติ? อามนฺตา. นนุ โย สุณาติ…เป… โย ฆายติ… โย สายติ… โย ผุสติ… โย วิชานาติ ยํ วิชานาติ เยน วิชานาติ, โส วิชานาติ ตํ วิชานาติ เตน วิชานาตีติ? อามนฺตา. หฺจิ โย วิชานาติ ยํ วิชานาติ เยน วิชานาติ, โส วิชานาติ ตํ วิชานาติ เตน วิชานาติ; เตน วต เร วตฺตพฺเพ – ‘‘ปุคฺคโล อุปลพฺภติ สจฺจิกฏฺปรมตฺเถนา’’ติ.

๑๒๐. ปุคฺคโล อุปลพฺภติ สจฺจิกฏฺปรมตฺเถนาติ? อามนฺตา. นนุ โย น ปสฺสติ ยํ น ปสฺสติ เยน น ปสฺสติ, โส น ปสฺสติ ตํ น ปสฺสติ เตน น ปสฺสตีติ? อามนฺตา. หฺจิ โย น ปสฺสติ ยํ น ปสฺสติ เยน น ปสฺสติ, โส น ปสฺสติ ตํ น ปสฺสติ เตน น ปสฺสติ; โน จ วต เร วตฺตพฺเพ – ‘‘ปุคฺคโล อุปลพฺภติ สจฺจิกฏฺปรมตฺเถนา’’ติ.

ปุคฺคโล อุปลพฺภติ สจฺจิกฏฺปรมตฺเถนาติ? อามนฺตา. นนุ โย น สุณาติ…เป… โย น ฆายติ… โย น สายติ… โย น ผุสติ… โย น วิชานาติ ยํ น วิชานาติ เยน น วิชานาติ, โส น วิชานาติ ตํ น วิชานาติ เตน น วิชานาตีติ? อามนฺตา. หฺจิ โย น วิชานาติ ยํ น วิชานาติ เยน น วิชานาติ, โส น วิชานาติ ตํ น วิชานาติ เตน น วิชานาติ; โน จ วต เร วตฺตพฺเพ – ‘‘ปุคฺคโล อุปลพฺภติ สจฺจิกฏฺปรมตฺเถนา’’ติ.

๑๒๑. น วตฺตพฺพํ – ‘‘ปุคฺคโล อุปลพฺภติ สจฺจิกฏฺปรมตฺเถนา’’ติ? อามนฺตา. นนุ วุตฺตํ ภควตา – ‘‘ปสฺสามหํ, ภิกฺขเว, ทิพฺเพน จกฺขุนา วิสุทฺเธน อติกฺกนฺตมานุสเกน สตฺเต จวมาเน อุปปชฺชมาเน หีเน ปณีเต สุวณฺเณ ทุพฺพณฺเณ, สุคเต ทุคฺคเต ยถากมฺมูปเค สตฺเต ปชานามี’’ติ [ม. นิ. ๑.๒๑๓ โถกํ วิสทิสํ]! อตฺเถว สุตฺตนฺโตติ? อามนฺตา. เตน หิ ปุคฺคโล อุปลพฺภติ สจฺจิกฏฺปรมตฺเถนาติ.

๑๒๒. วุตฺตํ ภควตา – ‘‘ปสฺสามหํ, ภิกฺขเว, ทิพฺเพน จกฺขุนา วิสุทฺเธน อติกฺกนฺตมานุสเกน สตฺเต จวมาเน อุปปชฺชมาเน หีเน ปณีเต สุวณฺเณ ทุพฺพณฺเณ, สุคเต ทุคฺคเต ยถากมฺมูปเค สตฺเต ปชานามี’’ติ กตฺวา เตเนว การเณน ปุคฺคโล อุปลพฺภติ สจฺจิกฏฺปรมตฺเถนาติ? อามนฺตา. ภควา ทิพฺเพน จกฺขุนา วิสุทฺเธน อติกฺกนฺตมานุสเกน รูปํ ปสฺสติ ปุคฺคลํ ปสฺสตีติ? รูปํ ปสฺสติ. รูปํ ปุคฺคโล, รูปํ จวติ, รูปํ อุปปชฺชติ, รูปํ ยถากมฺมูปคนฺติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ.

ภควา ทิพฺเพน จกฺขุนา วิสุทฺเธน อติกฺกนฺตมานุสเกน รูปํ ปสฺสติ ปุคฺคลํ ปสฺสตีติ? ปุคฺคลํ ปสฺสติ. ปุคฺคโล รูปํ รูปายตนํ รูปธาตุ นีลํ ปีตกํ โลหิตกํ โอทาตํ จกฺขุวิฺเยฺยํ จกฺขุสฺมึ ปฏิหฺติ, จกฺขุสฺส อาปาถํ อาคจฺฉตีติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ.

ภควา ทิพฺเพน จกฺขุนา วิสุทฺเธน อติกฺกนฺตมานุสเกน รูปํ ปสฺสติ ปุคฺคลํ ปสฺสตีติ? อุโภ ปสฺสติ. อุโภ รูปํ รูปายตนํ รูปธาตุ, อุโภ นีลา, อุโภ ปีตกา, อุโภ โลหิตกา, อุโภ โอทาตา, อุโภ จกฺขุวิฺเยฺยา, อุโภ จกฺขุสฺมึ ปฏิหฺนฺติ, อุโภ จกฺขุสฺส อาปาถํ อาคจฺฉนฺติ, อุโภ จวนฺติ, อุโภ อุปปชฺชนฺติ, อุโภ ยถากมฺมูปคาติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ.

อุปาทาปฺตฺตานุโยโค.

๑๓. ปุริสการานุโยโค

๑๒๓. กลฺยาณปาปกานิ กมฺมานิ อุปลพฺภนฺตีติ? อามนฺตา. กลฺยาณปาปกานํ กมฺมานํ กตฺตา กาเรตา อุปลพฺภตีติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….

๑๒๔. กลฺยาณปาปกานิ กมฺมานิ อุปลพฺภนฺตีติ, กลฺยาณปาปกานํ กมฺมานํ กตฺตา กาเรตา อุปลพฺภตีติ? อามนฺตา. ตสฺส กตฺตา กาเรตา อุปลพฺภตีติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….

๑๒๕. ตสฺส กตฺตา กาเรตา อุปลพฺภตีติ? อามนฺตา. ตสฺส ตสฺเสว นตฺถิ ทุกฺขสฺส อนฺตกิริยา, นตฺถิ วฏฺฏุปจฺเฉโท, นตฺถิ อนุปาทาปรินิพฺพานนฺติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….

๑๒๖. กลฺยาณปาปกานิ กมฺมานิ อุปลพฺภนฺตีติ, กลฺยาณปาปกานํ กมฺมานํ กตฺตา กาเรตา อุปลพฺภตีติ? อามนฺตา. ปุคฺคโล อุปลพฺภตีติ, ปุคฺคลสฺส กตฺตา กาเรตา อุปลพฺภตีติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….

๑๒๗. กลฺยาณปาปกานิ กมฺมานิ อุปลพฺภนฺตีติ, กลฺยาณปาปกานํ กมฺมานํ กตฺตา กาเรตา อุปลพฺภตีติ? อามนฺตา. นิพฺพานํ อุปลพฺภตีติ, นิพฺพานสฺส กตฺตา กาเรตา อุปลพฺภตีติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….

๑๒๘. กลฺยาณปาปกานิ กมฺมานิ อุปลพฺภนฺตีติ, กลฺยาณปาปกานํ กมฺมานํ กตฺตา กาเรตา อุปลพฺภตีติ? อามนฺตา. มหาปถวี อุปลพฺภตีติ, มหาปถวิยา กตฺตา กาเรตา อุปลพฺภตีติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….

๑๒๙. กลฺยาณปาปกานิ กมฺมานิ อุปลพฺภนฺตีติ, กลฺยาณปาปกานํ กมฺมานํ กตฺตา กาเรตา อุปลพฺภตีติ? อามนฺตา. มหาสมุทฺโท อุปลพฺภตีติ, มหาสมุทฺทสฺส กตฺตา กาเรตา อุปลพฺภตีติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….

๑๓๐. กลฺยาณปาปกานิ กมฺมานิ อุปลพฺภนฺตีติ, กลฺยาณปาปกานํ กมฺมานํ กตฺตา กาเรตา อุปลพฺภตีติ? อามนฺตา. สิเนรุปพฺพตราชา อุปลพฺภตีติ, สิเนรุสฺส ปพฺพตราชสฺส กตฺตา กาเรตา อุปลพฺภตีติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….

๑๓๑. กลฺยาณปาปกานิ กมฺมานิ อุปลพฺภนฺตีติ, กลฺยาณปาปกานํ กมฺมานํ กตฺตา กาเรตา อุปลพฺภตีติ? อามนฺตา. อาโป อุปลพฺภตีติ, อาปสฺส กตฺตา กาเรตา อุปลพฺภตีติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….

๑๓๒. กลฺยาณปาปกานิ กมฺมานิ อุปลพฺภนฺตีติ, กลฺยาณปาปกานํ กมฺมานํ กตฺตา กาเรตา อุปลพฺภตีติ? อามนฺตา. เตโช อุปลพฺภตีติ, เตชสฺส กตฺตา กาเรตา อุปลพฺภตีติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….

๑๓๓. กลฺยาณปาปกานิ กมฺมานิ อุปลพฺภนฺตีติ, กลฺยาณปาปกานํ กมฺมานํ กตฺตา กาเรตา อุปลพฺภตีติ? อามนฺตา. วาโย อุปลพฺภตีติ, วายสฺส กตฺตา กาเรตา อุปลพฺภตีติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….

๑๓๔. กลฺยาณปาปกานิ กมฺมานิ อุปลพฺภนฺตีติ, กลฺยาณปาปกานํ กมฺมานํ กตฺตา กาเรตา อุปลพฺภตีติ? อามนฺตา. ติณกฏฺวนปฺปตโย อุปลพฺภนฺตีติ, ติณกฏฺวนปฺปตีนํ กตฺตา กาเรตา อุปลพฺภตีติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….

๑๓๕. กลฺยาณปาปกานิ กมฺมานิ อุปลพฺภนฺตีติ, กลฺยาณปาปกานํ กมฺมานํ กตฺตา กาเรตา อุปลพฺภตีติ? อามนฺตา. อฺานิ กลฺยาณปาปกานิ กมฺมานิ อฺโ กลฺยาณปาปกานํ กมฺมานํ กตฺตา กาเรตาติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….

๑๓๖. กลฺยาณปาปกานํ กมฺมานํ วิปาโก อุปลพฺภตีติ? อามนฺตา. กลฺยาณปาปกานํ กมฺมานํ วิปากปฏิสํเวที อุปลพฺภตีติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….

๑๓๗. กลฺยาณปาปกานํ กมฺมานํ วิปาโก อุปลพฺภตีติ, กลฺยาณปาปกานํ กมฺมานํ วิปากปฏิสํเวที อุปลพฺภตีติ? อามนฺตา. ตสฺส ปฏิสํเวที อุปลพฺภตีติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….

๑๓๘. ตสฺส ปฏิสํเวที อุปลพฺภตีติ? อามนฺตา. ตสฺส ตสฺเสว นตฺถิ ทุกฺขสฺส อนฺตกิริยา, นตฺถิ วฏฺฏุปจฺเฉโท, นตฺถิ อนุปาทาปรินิพฺพานนฺติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….

๑๓๙. กลฺยาณปาปกานํ กมฺมานํ วิปาโก อุปลพฺภตีติ, กลฺยาณปาปกานํ กมฺมานํ วิปากปฏิสํเวที อุปลพฺภตีติ? อามนฺตา. ปุคฺคโล อุปลพฺภตีติ, ปุคฺคลสฺส ปฏิสํเวที อุปลพฺภตีติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….

๑๔๐. กลฺยาณปาปกานํ กมฺมานํ วิปาโก อุปลพฺภตีติ, กลฺยาณปาปกานํ กมฺมานํ วิปากปฏิสํเวที อุปลพฺภตีติ? อามนฺตา. นิพฺพานํ อุปลพฺภตีติ, นิพฺพานสฺส ปฏิสํเวที อุปลพฺภตีติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….

๑๔๑. กลฺยาณปาปกานํ กมฺมานํ วิปาโก อุปลพฺภตีติ, กลฺยาณปาปกานํ กมฺมานํ วิปากปฏิสํเวที อุปลพฺภตีติ? อามนฺตา. มหาปถวี อุปลพฺภตีติ…เป… มหาสมุทฺโท อุปลพฺภตีติ… สิเนรุปพฺพตราชา อุปลพฺภตีติ… อาโป อุปลพฺภตีติ… เตโช อุปลพฺภตีติ… วาโย อุปลพฺภตีติ…เป… ติณกฏฺวนปฺปตโย อุปลพฺภนฺตีติ, ติณกฏฺวนปฺปตีนํ ปฏิสํเวที อุปลพฺภตีติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….

๑๔๒. กลฺยาณปาปกานํ กมฺมานํ วิปาโก อุปลพฺภตีติ, กลฺยาณปาปกานํ กมฺมานํ วิปากปฏิสํเวที อุปลพฺภตีติ? อามนฺตา. อฺโ กลฺยาณปาปกานํ กมฺมานํ วิปาโก, อฺโ กลฺยาณปาปกานํ กมฺมานํ วิปากปฏิสํเวทีติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….

๑๔๓. ทิพฺพํ สุขํ อุปลพฺภตีติ? อามนฺตา. ทิพฺพสฺส สุขสฺส ปฏิสํเวที อุปลพฺภตีติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….

๑๔๔. ทิพฺพํ สุขํ อุปลพฺภตีติ, ทิพฺพสฺส สุขสฺส ปฏิสํเวที อุปลพฺภตีติ? อามนฺตา. ตสฺส ปฏิสํเวที อุปลพฺภตีติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….

๑๔๕. ตสฺส ปฏิสํเวที อุปลพฺภตีติ? อามนฺตา. ตสฺส ตสฺเสว นตฺถิ ทุกฺขสฺส อนฺตกิริยา, นตฺถิ วฏฺฏุปจฺเฉโท, นตฺถิ อนุปาทาปรินิพฺพานนฺติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….

๑๔๖. ทิพฺพํ สุขํ อุปลพฺภตีติ, ทิพฺพสฺส สุขสฺส ปฏิสํเวที อุปลพฺภตีติ? อามนฺตา. ปุคฺคโล อุปลพฺภตีติ, ปุคฺคลสฺส ปฏิสํเวที อุปลพฺภตีติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….

๑๔๗. ทิพฺพํ สุขํ อุปลพฺภตีติ, ทิพฺพสฺส สุขสฺส ปฏิสํเวที อุปลพฺภตีติ? อามนฺตา. นิพฺพานํ อุปลพฺภตีติ, นิพฺพานสฺส ปฏิสํเวที อุปลพฺภตีติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….

๑๔๘. ทิพฺพํ สุขํ อุปลพฺภตีติ, ทิพฺพสฺส สุขสฺส ปฏิสํเวที อุปลพฺภตีติ? อามนฺตา. มหาปถวี อุปลพฺภตีติ… มหาสมุทฺโท อุปลพฺภตีติ… สิเนรุปพฺพตราชา อุปลพฺภตีติ… อาโป อุปลพฺภตีติ… เตโช อุปลพฺภตีติ… วาโย อุปลพฺภตีติ…เป… ติณกฏฺวนปฺปตโย อุปลพฺภนฺตีติ, ติณกฏฺวนปฺปตีนํ ปฏิสํเวที อุปลพฺภตีติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….

๑๔๙. ทิพฺพํ สุขํ อุปลพฺภตีติ, ทิพฺพสฺส สุขสฺส ปฏิสํเวที อุปลพฺภตีติ? อามนฺตา. อฺํ ทิพฺพํ สุขํ, อฺโ ทิพฺพสฺส สุขสฺส ปฏิสํเวทีติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….

๑๕๐. มานุสกํ สุขํ อุปลพฺภตีติ? อามนฺตา. มานุสกสฺส สุขสฺส ปฏิสํเวที อุปลพฺภตีติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….

๑๕๑. มานุสกํ สุขํ อุปลพฺภตีติ, มานุสกสฺส สุขสฺส ปฏิสํเวที อุปลพฺภตีติ? อามนฺตา. ตสฺส ปฏิสํเวที อุปลพฺภตีติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….

๑๕๒. ตสฺส ปฏิสํเวที อุปลพฺภตีติ? อามนฺตา. ตสฺส ตสฺเสว นตฺถิ ทุกฺขสฺส อนฺตกิริยา, นตฺถิ วฏฺฏุปจฺเฉโท, นตฺถิ อนุปาทาปรินิพฺพานนฺติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….

๑๕๓. มานุสกํ สุขํ อุปลพฺภตีติ, มานุสกสฺส สุขสฺส ปฏิสํเวที อุปลพฺภตีติ? อามนฺตา. ปุคฺคโล อุปลพฺภตีติ, ปุคฺคลสฺส ปฏิสํเวที อุปลพฺภตีติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….

๑๕๔. มานุสกํ สุขํ อุปลพฺภตีติ, มานุสกสฺส สุขสฺส ปฏิสํเวที อุปลพฺภตีติ? อามนฺตา. นิพฺพานํ อุปลพฺภตีติ, นิพฺพานสฺส ปฏิสํเวที อุปลพฺภตีติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….

๑๕๕. มานุสกํ สุขํ อุปลพฺภตีติ, มานุสกสฺส สุขสฺส ปฏิสํเวที อุปลพฺภตีติ? อามนฺตา. มหาปถวี อุปลพฺภตีติ…เป… มหาสมุทฺโท อุปลพฺภตีติ… สิเนรุปพฺพตราชา อุปลพฺภตีติ… อาโป อุปลพฺภตีติ… เตโช อุปลพฺภตีติ… วาโย อุปลพฺภตีติ… ติณกฏฺวนปฺปตโย อุปลพฺภนฺตีติ, ติณกฏฺวนปฺปตีนํ ปฏิสํเวที อุปลพฺภตีติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….

๑๕๖. มานุสกํ สุขํ อุปลพฺภตีติ, มานุสกสฺส สุขสฺส ปฏิสํเวที อุปลพฺภตีติ? อามนฺตา. อฺํ มานุสกํ สุขํ อฺโ มานุสกสฺส สุขสฺส ปฏิสํเวทีติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….

๑๕๗. อาปายิกํ ทุกฺขํ อุปลพฺภตีติ? อามนฺตา. อาปายิกสฺส ทุกฺขสฺส ปฏิสํเวที อุปลพฺภตีติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….

๑๕๘. อาปายิกํ ทุกฺขํ อุปลพฺภตีติ, อาปายิกสฺส ทุกฺขสฺส ปฏิสํเวที อุปลพฺภตีติ? อามนฺตา. ตสฺส ปฏิสํเวที อุปลพฺภตีติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….

๑๕๙. ตสฺส ปฏิสํเวที อุปลพฺภตีติ? อามนฺตา. ตสฺส ตสฺเสว นตฺถิ ทุกฺขสฺส อนฺตกิริยา, นตฺถิ วฏฺฏุปจฺเฉโท, นตฺถิ อนุปาทาปรินิพฺพานนฺติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….

๑๖๐. อาปายิกํ ทุกฺขํ อุปลพฺภตีติ, อาปายิกสฺส ทุกฺขสฺส ปฏิสํเวที อุปลพฺภตีติ? อามนฺตา. ปุคฺคโล อุปลพฺภตีติ, ปุคฺคลสฺส ปฏิสํเวที อุปลพฺภตีติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….

๑๖๑. อาปายิกํ ทุกฺขํ อุปลพฺภตีติ, อาปายิกสฺส ทุกฺขสฺส ปฏิสํเวที อุปลพฺภตีติ? อามนฺตา. นิพฺพานํ อุปลพฺภตีติ, นิพฺพานสฺส ปฏิสํเวที อุปลพฺภตีติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….

๑๖๒. อาปายิกํ ทุกฺขํ อุปลพฺภตีติ, อาปายิกสฺส ทุกฺขสฺส ปฏิสํเวที อุปลพฺภตีติ? อามนฺตา. มหาปถวี อุปลพฺภตีติ…เป… มหาสมุทฺโท อุปลพฺภตีติ… สิเนรุปพฺพตราชา อุปลพฺภตีติ… อาโป อุปลพฺภตีติ… เตโช อุปลพฺภตีติ… วาโย อุปลพฺภตีติ… ติณกฏฺวนปฺปตโย อุปลพฺภนฺตีติ, ติณกฏฺวนปฺปตีนํ ปฏิสํเวที อุปลพฺภตีติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….

๑๖๓. อาปายิกํ ทุกฺขํ อุปลพฺภตีติ, อาปายิกสฺส ทุกฺขสฺส ปฏิสํเวที อุปลพฺภตีติ? อามนฺตา. อฺํ อาปายิกํ ทุกฺขํ, อฺโ อาปายิกสฺส ทุกฺขสฺส ปฏิสํเวทีติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….

๑๖๔. เนรยิกํ ทุกฺขํ อุปลพฺภตีติ? อามนฺตา. เนรยิกสฺส ทุกฺขสฺส ปฏิสํเวที อุปลพฺภตีติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ.

เนรยิกํ ทุกฺขํ อุปลพฺภตีติ, เนรยิกสฺส ทุกฺขสฺส ปฏิสํเวที อุปลพฺภตีติ? อามนฺตา. ตสฺส ปฏิสํเวที อุปลพฺภตีติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….

๑๖๕. ตสฺส ปฏิสํเวที อุปลพฺภตีติ? อามนฺตา. ตสฺส ตสฺเสว นตฺถิ ทุกฺขสฺส อนฺตกิริยา, นตฺถิ วฏฺฏุปจฺเฉโท, นตฺถิ อนุปาทาปรินิพฺพานนฺติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….

๑๖๖. เนรยิกํ ทุกฺขํ อุปลพฺภตีติ, เนรยิกสฺส ทุกฺขสฺส ปฏิสํเวที อุปลพฺภตีติ? อามนฺตา. ปุคฺคโล อุปลพฺภตีติ, ปุคฺคลสฺส ปฏิสํเวที อุปลพฺภตีติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….

๑๖๗. เนรยิกํ ทุกฺขํ อุปลพฺภตีติ, เนรยิกสฺส ทุกฺขสฺส ปฏิสํเวที อุปลพฺภตีติ? อามนฺตา. นิพฺพานํ อุปลพฺภตีติ, นิพฺพานสฺส ปฏิสํเวที อุปลพฺภตีติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….

๑๖๘. เนรยิกํ ทุกฺขํ อุปลพฺภตีติ, เนรยิกสฺส ทุกฺขสฺส ปฏิสํเวที อุปลพฺภตีติ? อามนฺตา. มหาปถวี อุปลพฺภตีติ…เป… มหาสมุทฺโท อุปลพฺภตีติ… สิเนรุปพฺพตราชา อุปลพฺภตีติ… อาโป อุปลพฺภตีติ… เตโช อุปลพฺภตีติ… วาโย อุปลพฺภตีติ… ติณกฏฺวนปฺปตโย อุปลพฺภนฺตีติ, ติณกฏฺวนปฺปตีนํ ปฏิสํเวที อุปลพฺภตีติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….

๑๖๙. เนรยิกํ ทุกฺขํ อุปลพฺภตีติ, เนรยิกสฺส ทุกฺขสฺส ปฏิสํเวที อุปลพฺภตีติ? อามนฺตา. อฺํ เนรยิกํ ทุกฺขํ, อฺโ เนรยิกสฺส ทุกฺขสฺส ปฏิสํเวทีติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….

๑๗๐. กลฺยาณปาปกานิ กมฺมานิ อุปลพฺภนฺตีติ, กลฺยาณปาปกานํ กมฺมานํ กตฺตา กาเรตา วิปากปฏิสํเวที อุปลพฺภตีติ? อามนฺตา. โส กโรติ โส ปฏิสํเวเทตีติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….

๑๗๑. โส กโรติ โส ปฏิสํเวเทตีติ? อามนฺตา. สยงฺกตํ สุขทุกฺขนฺติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….

๑๗๒. กลฺยาณปาปกานิ กมฺมานิ อุปลพฺภนฺตีติ, กลฺยาณปาปกานํ กมฺมานํ กตฺตา กาเรตา วิปากปฏิสํเวที อุปลพฺภตีติ? อามนฺตา. อฺโ กโรติ อฺโ ปฏิสํเวเทตีติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….

๑๗๓. อฺโ กโรติ อฺโ ปฏิสํเวเทตีติ? อามนฺตา. ปรงฺกตํ สุขทุกฺขนฺติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….

๑๗๔. กลฺยาณปาปกานิ กมฺมานิ อุปลพฺภนฺตีติ, กลฺยาณปาปกานํ กมฺมานํ กตฺตา กาเรตา วิปากปฏิสํเวที อุปลพฺภตีติ? อามนฺตา. โส จ อฺโ จ กโรนฺติ โส จ อฺโ จ ปฏิสํเวเทนฺตีติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….

๑๗๕. โส จ อฺโ จ กโรนฺติ, โส จ อฺโ จ ปฏิสํเวเทนฺตีติ? อามนฺตา. สยงฺกตฺจ ปรงฺกตฺจ สุขทุกฺขนฺติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….

๑๗๖. กลฺยาณปาปกานิ กมฺมานิ อุปลพฺภนฺตีติ, กลฺยาณปาปกานํ กมฺมานํ กตฺตา กาเรตา วิปากปฏิสํเวที อุปลพฺภตีติ? อามนฺตา. เนว โส กโรติ น โส ปฏิสํเวเทติ, น อฺโ กโรติ น อฺโ ปฏิสํเวเทตีติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….

๑๗๗. เนว โส กโรติ น โส ปฏิสํเวเทติ, น อฺโ กโรติ น อฺโ ปฏิสํเวเทตีติ? อามนฺตา. อสยงฺการํ อปรงฺการํ อธิจฺจสมุปฺปนฺนํ สุขทุกฺขนฺติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….

๑๗๘. กลฺยาณปาปกานิ กมฺมานิ อุปลพฺภนฺตีติ, กลฺยาณปาปกานํ กมฺมานํ กตฺตา กาเรตา วิปากปฏิสํเวที อุปลพฺภตีติ? อามนฺตา. โส กโรติ โส ปฏิสํเวเทติ, อฺโ กโรติ อฺโ ปฏิสํเวเทติ, โส จ อฺโ จ กโรนฺติ โส จ อฺโ จ ปฏิสํเวเทนฺติ, เนว โส กโรติ น โส ปฏิสํเวเทติ, น อฺโ กโรติ น อฺโ ปฏิสํเวเทตีติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….

๑๗๙. โส กโรติ โส ปฏิสํเวเทติ, อฺโ กโรติ อฺโ ปฏิสํเวเทติ, โส จ อฺโ จ กโรนฺติ โส จ อฺโ จ ปฏิสํเวเทนฺติ, เนว โส กโรติ น โส ปฏิสํเวเทติ, น อฺโ กโรติ น อฺโ ปฏิสํเวเทตีติ? อามนฺตา. สยงฺกตํ สุขทุกฺขํ, ปรงฺกตํ สุขทุกฺขํ, สยงฺกตฺจ ปรงฺกตฺจ สุขทุกฺขํ, อสยงฺการํ อปรงฺการํ อธิจฺจสมุปฺปนฺนํ สุขทุกฺขนฺติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….

๑๘๐. กมฺมํ อตฺถีติ? อามนฺตา. กมฺมการโก อตฺถีติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….

๑๘๑. กมฺมํ อตฺถีติ, กมฺมการโก อตฺถีติ? อามนฺตา. ตสฺส การโก อตฺถีติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….

๑๘๒. ตสฺส การโก อตฺถีติ? อามนฺตา. ตสฺส ตสฺเสว นตฺถิ ทุกฺขสฺส อนฺตกิริยา, นตฺถิ วฏฺฏุปจฺเฉโท, นตฺถิ อนุปาทาปรินิพฺพานนฺติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….

๑๘๓. กมฺมํ อตฺถีติ, กมฺมการโก อตฺถีติ? อามนฺตา. ปุคฺคโล อตฺถีติ, ปุคฺคลสฺส การโก อตฺถีติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….

๑๘๔. กมฺมํ อตฺถีติ, กมฺมการโก อตฺถีติ? อามนฺตา. นิพฺพานํ อตฺถีติ, นิพฺพานสฺส การโก อตฺถีติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….

๑๘๕. กมฺมํ อตฺถีติ, กมฺมการโก อตฺถีติ? อามนฺตา. มหาปถวี อตฺถีติ…เป… มหาสมุทฺโท อตฺถีติ… สิเนรุปพฺพตราชา อตฺถีติ… อาโป อตฺถีติ… เตโช อตฺถีติ… วาโย อตฺถีติ… ติณกฏฺวนปฺปตโย อตฺถีติ, ติณกฏฺวนปฺปตีนํ การโก อตฺถีติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….

๑๘๖. กมฺมํ อตฺถีติ, กมฺมการโก อตฺถีติ? อามนฺตา. อฺํ กมฺมํ, อฺโ กมฺมการโกติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….

๑๘๗. วิปาโก อตฺถีติ? อามนฺตา. วิปากปฏิสํเวที อตฺถีติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….

๑๘๘. วิปาโก อตฺถีติ, วิปากปฏิสํเวที อตฺถีติ? อามนฺตา. ตสฺส ปฏิสํเวที อตฺถีติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….

๑๘๙. ตสฺส ปฏิสํเวที อตฺถีติ? อามนฺตา. ตสฺส ตสฺเสว นตฺถิ ทุกฺขสฺส อนฺตกิริยา, นตฺถิ วฏฺฏุปจฺเฉโท, นตฺถิ อนุปาทาปรินิพฺพานนฺติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป… วิปาโก อตฺถีติ, วิปากปฏิสํเวที อตฺถีติ? อามนฺตา. ปุคฺคโล อตฺถีติ, ปุคฺคลสฺส ปฏิสํเวที อตฺถีติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….

๑๙๐. วิปาโก อตฺถีติ, วิปากปฏิสํเวที อตฺถีติ? อามนฺตา. นิพฺพานํ อตฺถีติ, นิพฺพานสฺส ปฏิสํเวที อตฺถีติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….

๑๙๑. วิปาโก อตฺถีติ, วิปากปฏิสํเวที อตฺถีติ? อามนฺตา. มหาปถวี อตฺถีติ…เป… มหาสมุทฺโท อตฺถีติ… สิเนรุปพฺพตราชา อตฺถีติ… อาโป อตฺถีติ… เตโช อตฺถีติ… วาโย อตฺถีติ… ติณกฏฺวนปฺปตโย อตฺถีติ, ติณกฏฺวนปฺปตีนํ ปฏิสํเวที อตฺถีติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….

๑๙๒. วิปาโก อตฺถีติ, วิปากปฏิสํเวที อตฺถีติ? อามนฺตา. อฺโ วิปาโก, อฺโ วิปากปฏิสํเวทีติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ. (สํขิตฺตํ)

ปุริสการานุโยโค.

กลฺยาณวคฺโค ปโม.

๑๔. อภิฺานุโยโค

๑๙๓. น วตฺตพฺพํ – ‘‘ปุคฺคโล อุปลพฺภติ สจฺจิกฏฺปรมตฺเถนา’’ติ? อามนฺตา. นนุ อตฺถิ โกจิ อิทฺธึ วิกุพฺพตีติ? อามนฺตา. หฺจิ อตฺถิ โกจิ อิทฺธึ วิกุพฺพติ, เตน วต เร วตฺตพฺเพ – ‘‘ปุคฺคโล อุปลพฺภติ สจฺจิกฏฺปรมตฺเถนา’’ติ.

๑๙๔. น วตฺตพฺพํ – ‘‘ปุคฺคโล อุปลพฺภติ สจฺจิกฏฺปรมตฺเถนา’’ติ? อามนฺตา. นนุ อตฺถิ โกจิ ทิพฺพาย โสตธาตุยา สทฺทํ สุณาติ…เป… ปรจิตฺตํ วิชานาติ… ปุพฺเพนิวาสํ อนุสฺสรติ… ทิพฺเพน จกฺขุนา รูปํ ปสฺสติ… อาสวานํ ขยํ สจฺฉิกโรตีติ? อามนฺตา. หฺจิ อตฺถิ โกจิ อาสวานํ ขยํ สจฺฉิกโรติ, เตน วต เร วตฺตพฺเพ – ‘‘ปุคฺคโล อุปลพฺภติ สจฺจิกฏฺปรมตฺเถนา’’ติ.

๑๙๕. อตฺถิ โกจิ อิทฺธึ วิกุพฺพตีติ กตฺวา เตน จ การเณน ปุคฺคโล อุปลพฺภติ สจฺจิกฏฺปรมตฺเถนาติ? อามนฺตา. โย อิทฺธึ วิกุพฺพติ, สฺเวว ปุคฺคโล? โย อิทฺธึ น วิกุพฺพติ, น โส ปุคฺคโลติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….

๑๙๖. โย ทิพฺพาย โสตธาตุยา สทฺทํ สุณาติ…เป… โย ปรจิตฺตํ วิชานาติ… โย ปุพฺเพนิวาสํ อนุสฺสรติ… โย ทิพฺเพน จกฺขุนา รูปํ ปสฺสติ… โย อาสวานํ ขยํ สจฺฉิกโรติ, สฺเวว ปุคฺคโล? โย อาสวานํ ขยํ น สจฺฉิกโรติ, น โส ปุคฺคโลติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….

อภิฺานุโยโค.

๑๕-๑๘. าตกานุโยคาทิ

๑๙๗. น วตฺตพฺพํ – ‘‘ปุคฺคโล อุปลพฺภติ สจฺจิกฏฺปรมตฺเถนา’’ติ? อามนฺตา. นนุ มาตา อตฺถีติ? อามนฺตา. หฺจิ มาตา อตฺถิ, เตน วต เร วตฺตพฺเพ – ‘‘ปุคฺคโล อุปลพฺภติ สจฺจิกฏฺปรมตฺเถนา’’ติ.

๑๙๘. น วตฺตพฺพํ – ‘‘ปุคฺคโล อุปลพฺภติ สจฺจิกฏฺปรมตฺเถนา’’ติ? อามนฺตา. นนุ ปิตา อตฺถิ…เป… ภาตา อตฺถิ… ภคินี อตฺถิ… ขตฺติโย อตฺถิ … พฺราหฺมโณ อตฺถิ… เวสฺโส อตฺถิ… สุทฺโท อตฺถิ… คหฏฺโ อตฺถิ… ปพฺพชิโต อตฺถิ… เทโว อตฺถิ… มนุสฺโส อตฺถีติ? อามนฺตา. หฺจิ มนุสฺโส อตฺถิ, เตน วต เร วตฺตพฺเพ – ‘‘ปุคฺคโล อุปลพฺภติ สจฺจิกฏฺปรมตฺเถนา’’ติ.

๑๙๙. มาตา อตฺถีติ กตฺวา เตน จ การเณน ปุคฺคโล อุปลพฺภติ สจฺจิกฏฺปรมตฺเถนาติ? อามนฺตา. อตฺถิ โกจิ น มาตา หุตฺวา มาตา โหตีติ? อามนฺตา. อตฺถิ โกจิ น ปุคฺคโล หุตฺวา ปุคฺคโล โหตีติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป… อตฺถิ โกจิ น ปิตา หุตฺวา…เป… น ภาตา หุตฺวา… น ภคินี หุตฺวา… น ขตฺติโย หุตฺวา… น พฺราหฺมโณ หุตฺวา… น เวสฺโส หุตฺวา… น สุทฺโท หุตฺวา… น คหฏฺโ หุตฺวา… น ปพฺพชิโต หุตฺวา… น เทโว หุตฺวา… น มนุสฺโส หุตฺวา มนุสฺโส โหตีติ? อามนฺตา. อตฺถิ โกจิ น ปุคฺคโล หุตฺวา ปุคฺคโล โหตีติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….

๒๐๐. มาตา อตฺถีติ กตฺวา เตน จ การเณน ปุคฺคโล อุปลพฺภติ สจฺจิกฏฺปรมตฺเถนาติ? อามนฺตา. อตฺถิ โกจิ มาตา หุตฺวา น มาตา โหตีติ? อามนฺตา. อตฺถิ โกจิ ปุคฺคโล หุตฺวา น ปุคฺคโล โหตีติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….

อตฺถิ โกจิ ปิตา หุตฺวา… ภาตา หุตฺวา… ภคินี หุตฺวา… ขตฺติโย หุตฺวา… พฺราหฺมโณ หุตฺวา… เวสฺโส หุตฺวา… สุทฺโท หุตฺวา… คหฏฺโ หุตฺวา… ปพฺพชิโต หุตฺวา… เทโว หุตฺวา… มนุสฺโส หุตฺวา น มนุสฺโส โหตีติ? อามนฺตา. อตฺถิ โกจิ ปุคฺคโล หุตฺวา น ปุคฺคโล โหตีติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….

๑๙. ปฏิเวธานุโยโค

๒๐๑. น วตฺตพฺพํ – ‘‘ปุคฺคโล อุปลพฺภติ สจฺจิกฏฺปรมตฺเถนา’’ติ? อามนฺตา. นนุ โสตาปนฺโน อตฺถีติ? อามนฺตา. หฺจิ โสตาปนฺโน อตฺถิ, เตน วต เร วตฺตพฺเพ – ‘‘ปุคฺคโล อุปลพฺภติ สจฺจิกฏฺปรมตฺเถนา’’ติ.

๒๐๒. น วตฺตพฺพํ – ‘‘ปุคฺคโล อุปลพฺภติ สจฺจิกฏฺปรมตฺเถนา’’ติ? อามนฺตา. นนุ สกทาคามี อตฺถิ…เป… อนาคามี อตฺถิ… อรหา อตฺถิ… อุภโตภาควิมุตฺโต อตฺถิ… ปฺาวิมุตฺโต อตฺถิ… กายสกฺขิ [กายสกฺขี (สฺยา.)] อตฺถิ… ทิฏฺิปฺปตฺโต อตฺถิ… สทฺธาวิมุตฺโต อตฺถิ… ธมฺมานุสารี อตฺถิ… สทฺธานุสารี อตฺถีติ? อามนฺตา.

หฺจิ สทฺธานุสารี อตฺถิ, เตน วต เร วตฺตพฺเพ – ‘‘ปุคฺคโล อุปลพฺภติ สจฺจิกฏฺปรมตฺเถนา’’ติ.

๒๐๓. โสตาปนฺโน อตฺถีติ กตฺวา เตน จ การเณน ปุคฺคโล อุปลพฺภติ สจฺจิกฏฺปรมตฺเถนาติ? อามนฺตา. อตฺถิ โกจิ น โสตาปนฺโน หุตฺวา โสตาปนฺโน โหตีติ? อามนฺตา. อตฺถิ โกจิ น ปุคฺคโล หุตฺวา ปุคฺคโล โหตีติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….

๒๐๔. อตฺถิ โกจิ น สกทาคามี หุตฺวา… น อนาคามี หุตฺวา… น อรหา หุตฺวา… น อุภโตภาควิมุตฺโต หุตฺวา… น ปฺาวิมุตฺโต หุตฺวา… น กายสกฺขิ หุตฺวา… น ทิฏฺิปฺปตฺโต หุตฺวา… น สทฺธาวิมุตฺโต หุตฺวา… น ธมฺมานุสารี หุตฺวา… น สทฺธานุสารี หุตฺวา สทฺธานุสารี โหตีติ? อามนฺตา. อตฺถิ โกจิ น ปุคฺคโล หุตฺวา ปุคฺคโล โหตีติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….

๒๐๕. โสตาปนฺโน อตฺถีติ กตฺวา เตน จ การเณน ปุคฺคโล อุปลพฺภติ สจฺจิกฏฺปรมตฺเถนาติ? อามนฺตา. อตฺถิ โกจิ โสตาปนฺโน หุตฺวา น โสตาปนฺโน โหตีติ? อามนฺตา. อตฺถิ โกจิ ปุคฺคโล หุตฺวา น ปุคฺคโล โหตีติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….

อตฺถิ โกจิ สกทาคามี หุตฺวา… อนาคามี หุตฺวา น อนาคามี โหตีติ? อามนฺตา. อตฺถิ โกจิ ปุคฺคโล หุตฺวา น ปุคฺคโล โหตีติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….

ปฏิเวธานุโยโค.

๒๐. สงฺฆานุโยโค

๒๐๖. น วตฺตพฺพํ – ‘‘ปุคฺคโล อุปลพฺภติ สจฺจิกฏฺปรมตฺเถนา’’ติ? อามนฺตา. นนุ จตฺตาโร ปุริสยุคา อฏฺ ปุริสปุคฺคลา อตฺถีติ? อามนฺตา. หฺจิ จตฺตาโร ปุริสยุคา อฏฺ ปุริสปุคฺคลา อตฺถิ, เตน วต เร วตฺตพฺเพ – ‘‘ปุคฺคโล อุปลพฺภติ สจฺจิกฏฺปรมตฺเถนา’’ติ.

๒๐๗. จตฺตาโร ปุริสยุคา อฏฺ ปุริสปุคฺคลา อตฺถีติ กตฺวา เตน จ การเณน ปุคฺคโล อุปลพฺภติ สจฺจิกฏฺปรมตฺเถนาติ? อามนฺตา. จตฺตาโร ปุริสยุคา อฏฺ ปุริสปุคฺคลา พุทฺธปาตุภาวา ปาตุภวนฺตีติ? อามนฺตา. ปุคฺคโล พุทฺธปาตุภาวา ปาตุภวตีติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….

ปุคฺคโล พุทฺธปาตุภาวา ปาตุภวตีติ? อามนฺตา. พุทฺธสฺส ภควโต ปรินิพฺพุเต อุจฺฉินฺโน ปุคฺคโล, นตฺถิ ปุคฺคโลติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….

สงฺฆานุโยโค.

๒๑. สจฺจิกฏฺสภาคานุโยโค

๒๐๘. ปุคฺคโล อุปลพฺภติ สจฺจิกฏฺปรมตฺเถนาติ? อามนฺตา. ปุคฺคโล สงฺขโตติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป… ปุคฺคโล อสงฺขโตติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป… ปุคฺคโล เนว สงฺขโต นาสงฺขโตติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ.

๒๐๙. ปุคฺคโล เนว สงฺขโต นาสงฺขโตติ? อามนฺตา. สงฺขตฺจ อสงฺขตฺจ เปตฺวา อตฺถฺา ตติยา โกฏีติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….

๒๑๐. สงฺขตฺจ อสงฺขตฺจ เปตฺวา อตฺถฺา ตติยา โกฏีติ? อามนฺตา. นนุ วุตฺตํ ภควตา – ‘‘ทฺเวมา, ภิกฺขเว, ธาตุโย. กตมา ทฺเว? สงฺขตา จ ธาตุ อสงฺขตา จ ธาตุ. อิมา โข, ภิกฺขเว, ทฺเว ธาตุโย’’ติ [ม. นิ. ๑.๑๒๕, อาลปนมตฺตเมว นานํ]! อตฺเถว สุตฺตนฺโตติ? อามนฺตา. เตน หิ น วตฺตพฺพํ – ‘‘สงฺขตฺจ อสงฺขตฺจ เปตฺวา อตฺถฺา ตติยา โกฏี’’ติ.

๒๑๑. ปุคฺคโล เนว สงฺขโต นาสงฺขโตติ? อามนฺตา. อฺํ สงฺขตํ, อฺํ อสงฺขตํ, อฺโ ปุคฺคโลติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….

๒๑๒. ขนฺธา สงฺขตา, นิพฺพานํ อสงฺขตํ, ปุคฺคโล เนว สงฺขโต นาสงฺขโตติ? อามนฺตา. อฺเ ขนฺธา, อฺํ นิพฺพานํ, อฺโ ปุคฺคโลติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….

๒๑๓. รูปํ สงฺขตํ, นิพฺพานํ อสงฺขตํ, ปุคฺคโล เนว สงฺขโต นาสงฺขโตติ? อามนฺตา. อฺํ รูปํ, อฺํ นิพฺพานํ, อฺโ ปุคฺคโลติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ. เวทนา… สฺา… สงฺขารา… วิฺาณํ สงฺขตํ, นิพฺพานํ อสงฺขตํ, ปุคฺคโล เนว สงฺขโต นาสงฺขโตติ? อามนฺตา. อฺํ วิฺาณํ, อฺํ นิพฺพานํ, อฺโ ปุคฺคโลติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….

๒๑๔. ปุคฺคลสฺส อุปฺปาโท ปฺายติ, วโย ปฺายติ, ิตสฺส อฺถตฺตํ ปฺายตีติ? อามนฺตา. ปุคฺคโล สงฺขโตติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป… วุตฺตํ ภควตา – ‘‘ตีณิมานิ, ภิกฺขเว, สงฺขตสฺส สงฺขตลกฺขณานิ. สงฺขตานํ, ภิกฺขเว, ธมฺมานํ [กตมานิ ตีณิ (อ. นิ. ๓.๔๗)] อุปฺปาโท ปฺายติ, วโย ปฺายติ, ิตานํ อฺถตฺตํ ปฺายตี’’ติ [อ. นิ. ๓.๔๗]. ปุคฺคลสฺส อุปฺปาโท ปฺายติ, วโย ปฺายติ, ิตสฺส อฺถตฺตํ ปฺายติ; เตน หิ ปุคฺคโล สงฺขโตติ.

๒๑๕. ปุคฺคลสฺส น อุปฺปาโท ปฺายติ, น วโย ปฺายติ, น ิตสฺส อฺถตฺตํ ปฺายตีติ? อามนฺตา. ปุคฺคโล อสงฺขโตติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป… วุตฺตํ ภควตา – ‘‘ตีณิมานิ, ภิกฺขเว, อสงฺขตสฺส อสงฺขตลกฺขณานิ. อสงฺขตานํ, ภิกฺขเว, ธมฺมานํ น อุปฺปาโท ปฺายติ, น วโย ปฺายติ, น ิตานํ อฺถตฺตํ ปฺายตี’’ติ [อ. นิ. ๓.๔๘]. ปุคฺคลสฺส น อุปฺปาโท ปฺายติ, น วโย ปฺายติ, น ิตสฺส อฺถตฺตํ ปฺายติ; เตน หิ ปุคฺคโล อสงฺขโตติ.

๒๑๖. ปรินิพฺพุโต ปุคฺคโล อตฺถตฺถมฺหิ, นตฺถตฺถมฺหีติ? อตฺถตฺถมฺหีติ. ปรินิพฺพุโต ปุคฺคโล สสฺสโตติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป… นตฺถตฺถมฺหีติ. ปรินิพฺพุโต ปุคฺคโล อุจฺฉินฺโนติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….

๒๑๗. ปุคฺคโล กึ นิสฺสาย ติฏฺตีติ? ภวํ นิสฺสาย ติฏฺตีติ. ภโว อนิจฺโจ สงฺขโต ปฏิจฺจสมุปฺปนฺโน ขยธมฺโม วยธมฺโม วิราคธมฺโม นิโรธธมฺโม วิปริณามธมฺโมติ? อามนฺตา. ปุคฺคโลปิ อนิจฺโจ สงฺขโต ปฏิจฺจสมุปฺปนฺโน ขยธมฺโม วยธมฺโม วิราคธมฺโม นิโรธธมฺโม วิปริณามธมฺโมติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….

๒๑๘. น วตฺตพฺพํ – ‘‘ปุคฺคโล อุปลพฺภติ สจฺจิกฏฺปรมตฺเถนา’’ติ? อามนฺตา. นนุ อตฺถิ โกจิ สุขํ เวทนํ เวทิยมาโน ‘‘สุขํ เวทนํ เวทิยามี’’ติ ปชานาตีติ? อามนฺตา. หฺจิ อตฺถิ โกจิ สุขํ เวทนํ เวทิยมาโน ‘‘สุขํ เวทนํ เวทิยามี’’ติ ปชานาติ, เตน วต เร วตฺตพฺเพ – ‘‘ปุคฺคโล อุปลพฺภติ สจฺจิกฏฺปรมตฺเถนา’’ติ.

๒๑๙. น วตฺตพฺพํ – ‘‘ปุคฺคโล อุปลพฺภติ สจฺจิกฏฺปรมตฺเถนา’’ติ? อามนฺตา. นนุ อตฺถิ โกจิ ทุกฺขํ เวทนํ เวทิยมาโน…เป… อทุกฺขมสุขํ เวทนํ เวทิยมาโน ‘‘อทุกฺขมสุขํ เวทนํ เวทิยามี’’ติ ปชานาตีติ? อามนฺตา. หฺจิ อตฺถิ โกจิ อทุกฺขมสุขํ เวทนํ เวทิยมาโน ‘‘อทุกฺขมสุขํ เวทนํ เวทิยามี’’ติ ปชานาติ, เตน วต เร วตฺตพฺเพ – ‘‘ปุคฺคโล อุปลพฺภติ สจฺจิกฏฺปรมตฺเถนา’’ติ.

๒๒๐. อตฺถิ โกจิ สุขํ เวทนํ เวทิยมาโน ‘‘สุขํ เวทนํ เวทิยามี’’ติ ปชานาตีติ กตฺวา เตน จ การเณน ปุคฺคโล อุปลพฺภติ สจฺจิกฏฺปรมตฺเถนาติ? อามนฺตา. โย สุขํ เวทนํ เวทิยมาโน ‘‘สุขํ เวทนํ เวทิยามี’’ติ ปชานาติ, สฺเวว ปุคฺคโล; โย สุขํ เวทนํ เวทิยมาโน ‘‘สุขํ เวทนํ เวทิยามี’’ติ น ปชานาติ, น โส ปุคฺคโลติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….

โย ทุกฺขํ เวทนํ เวทิยมาโน…เป… โย อทุกฺขมสุขํ เวทนํ เวทิยมาโน ‘‘อทุกฺขมสุขํ เวทนํ เวทิยามี’’ติ ปชานาติ, สฺเวว ปุคฺคโล; โย อทุกฺขมสุขํ เวทนํ เวทิยมาโน ‘‘อทุกฺขมสุขํ เวทนํ เวทิยามี’’ติ น ปชานาติ, น โส ปุคฺคโลติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….

๒๒๑. อตฺถิ โกจิ สุขํ เวทนํ เวทิยมาโน ‘‘สุขํ เวทนํ เวทิยามี’’ติ ปชานาตีติ กตฺวา เตน จ การเณน ปุคฺคโล อุปลพฺภติ สจฺจิกฏฺปรมตฺเถนาติ? อามนฺตา. อฺา สุขา เวทนา, อฺโ สุขํ เวทนํ เวทิยมาโน ‘‘สุขํ เวทนํ เวทิยามี’’ติ ปชานาตีติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป… อฺา ทุกฺขา เวทนา…เป… อฺา อทุกฺขมสุขา เวทนา, อฺโ อทุกฺขมสุขํ เวทนํ เวทิยมาโน ‘‘อทุกฺขมสุขํ เวทนํ เวทิยามี’’ติ ปชานาตีติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ …เป….

๒๒๒. น วตฺตพฺพํ – ‘‘ปุคฺคโล อุปลพฺภติ สจฺจิกฏฺปรมตฺเถนา’’ติ? อามนฺตา. นนุ อตฺถิ โกจิ กาเย กายานุปสฺสี วิหรตีติ? อามนฺตา. หฺจิ อตฺถิ โกจิ กาเย กายานุปสฺสี วิหรติ, เตน วต เร วตฺตพฺเพ – ‘‘ปุคฺคโล อุปลพฺภติ สจฺจิกฏฺปรมตฺเถนา’’ติ.

๒๒๓. น วตฺตพฺพํ – ‘‘ปุคฺคโล อุปลพฺภติ สจฺจิกฏฺปรมตฺเถนา’’ติ? อามนฺตา. นนุ อตฺถิ โกจิ เวทนาสุ…เป… จิตฺเต… ธมฺเมสุ ธมฺมานุปสฺสี วิหรตีติ? อามนฺตา. หฺจิ อตฺถิ โกจิ ธมฺเมสุ ธมฺมานุปสฺสี วิหรติ, เตน วต เร วตฺตพฺเพ – ‘‘ปุคฺคโล อุปลพฺภติ สจฺจิกฏฺปรมตฺเถนา’’ติ.

๒๒๔. อตฺถิ โกจิ กาเย กายานุปสฺสี วิหรตีติ กตฺวา เตน จ การเณน ปุคฺคโล อุปลพฺภติ สจฺจิกฏฺปรมตฺเถนาติ? อามนฺตา. โย กาเย กายานุปสฺสี วิหรติ, สฺเวว ปุคฺคโล; โย น กาเย กายานุปสฺสี วิหรติ, น โส ปุคฺคโลติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….

โย เวทนาสุ…เป… จิตฺเต… ธมฺเมสุ ธมฺมานุปสฺสี วิหรติ, สฺเวว ปุคฺคโล; โย น ธมฺเมสุ ธมฺมานุปสฺสี วิหรติ, น โส ปุคฺคโลติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….

๒๒๕. อตฺถิ โกจิ กาเย กายานุปสฺสี วิหรตีติ กตฺวา เตน จ การเณน ปุคฺคโล อุปลพฺภติ สจฺจิกฏฺปรมตฺเถนาติ? อามนฺตา. อฺโ กาโย, อฺโ กาเย กายานุปสฺสี วิหรตีติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป… อฺา เวทนา… อฺํ จิตฺตํ… อฺเ ธมฺมา, อฺโ ธมฺเมสุ ธมฺมานุปสฺสี วิหรตีติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….

๒๒๖. ปุคฺคโล อุปลพฺภติ สจฺจิกฏฺปรมตฺเถนาติ? อามนฺตา. นนุ วุตฺตํ ภควตา –

‘‘สุฺโต โลกํ อเวกฺขสฺสุ, โมฆราช สทา สโต;

อตฺตานุทิฏฺึ อูหจฺจ [โอหจฺจ (สฺยา.), อุหจฺจ (ก.)], เอวํ มจฺจุตโร สิยา;

เอวํ โลกํ อเวกฺขนฺตํ, มจฺจุราชา น ปสฺสตี’’ติ [สุ. นิ. ๑๑๒๕; จูฬนิ. ๘๘ โมฆราชมาณวปุจฺฉานิทฺเทส].

อตฺเถว สุตฺตนฺโตติ? อามนฺตา. เตน หิ น วตฺตพฺพํ – ‘‘ปุคฺคโล อุปลพฺภติ สจฺจิกฏฺปรมตฺเถนา’’ติ.

๒๒๗. ปุคฺคโล อเวกฺขตีติ? อามนฺตา. สห รูเปน อเวกฺขติ, วินา รูเปน อเวกฺขตีติ? สห รูเปน อเวกฺขตีติ. ตํ ชีวํ ตํ สรีรนฺติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป… วินา รูเปน อเวกฺขตีติ, อฺํ ชีวํ อฺํ สรีรนฺติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….

๒๒๘. ปุคฺคโล อเวกฺขตีติ? อามนฺตา. อพฺภนฺตรคโต อเวกฺขติ, พหิทฺธา นิกฺขมิตฺวา อเวกฺขตีติ? อพฺภนฺตรคโต อเวกฺขตีติ. ตํ ชีวํ ตํ สรีรนฺติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป… พหิทฺธา นิกฺขมิตฺวา อเวกฺขตีติ, อฺํ ชีวํ อฺํ สรีรนฺติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….

๒๒๙. น วตฺตพฺพํ – ‘‘ปุคฺคโล อุปลพฺภติ สจฺจิกฏฺปรมตฺเถนา’’ติ? อามนฺตา. นนุ ภควา สจฺจวาที กาลวาที ภูตวาที ตถวาที อวิตถวาที อนฺถวาทีติ? อามนฺตา. วุตฺตํ ภควตา – ‘‘อตฺถิ ปุคฺคโล อตฺตหิตาย ปฏิปนฺโน’’ติ. อตฺเถว สุตฺตนฺโตติ? อามนฺตา. เตน หิ ปุคฺคโล อุปลพฺภติ สจฺจิกฏฺปรมตฺเถนาติ.

๒๓๐. น วตฺตพฺพํ – ‘‘ปุคฺคโล อุปลพฺภติ สจฺจิกฏฺปรมตฺเถนา’’ติ? อามนฺตา. นนุ ภควา สจฺจวาที กาลวาที ภูตวาที ตถวาที อวิตถวาที อนฺถวาทีติ? อามนฺตา. วุตฺตํ ภควตา – ‘‘เอกปุคฺคโล, ภิกฺขเว, โลเก อุปฺปชฺชมาโน อุปฺปชฺชติ พหุชนหิตาย พหุชนสุขาย โลกานุกมฺปาย อตฺถาย หิตาย สุขาย เทวมนุสฺสาน’’นฺติ [อ. นิ. ๑.๑๖๒-๑๖๙]. อตฺเถว สุตฺตนฺโตติ? อามนฺตา. เตน หิ ปุคฺคโล อุปลพฺภติ สจฺจิกฏฺปรมตฺเถนาติ.

๒๓๑. ปุคฺคโล อุปลพฺภติ สจฺจิกฏฺปรมตฺเถนาติ? อามนฺตา. นนุ ภควา สจฺจวาที กาลวาที ภูตวาที ตถวาที อวิตถวาที อนฺถวาทีติ? อามนฺตา. วุตฺตํ ภควตา – ‘‘สพฺเพ ธมฺมา อนตฺตา’’ติ [ม. นิ. ๑.๓๕๖; ธ. ป. ๒๗๙ ธมฺมปเท]. อตฺเถว สุตฺตนฺโตติ? อามนฺตา. เตน หิ น วตฺตพฺพํ – ‘‘ปุคฺคโล อุปลพฺภติ สจฺจิกฏฺปรมตฺเถนา’’ติ.

๒๓๒. ปุคฺคโล อุปลพฺภติ สจฺจิกฏฺปรมตฺเถนาติ? อามนฺตา. นนุ ภควา สจฺจวาที กาลวาที ภูตวาที ตถวาที อวิตถวาที อนฺถวาทีติ? อามนฺตา. วุตฺตํ ภควตา – ‘‘ทุกฺขเมว อุปฺปชฺชมานํ อุปฺปชฺชติ, ทุกฺขเมว [ทุกฺขํ (สํ. นิ. ๒.๑๕)] นิรุชฺฌมานํ นิรุชฺฌตีติ น กงฺขติ น วิจิกิจฺฉติ, อปรปฺปจฺจยฺาณเมวสฺส เอตฺถ โหติ. เอตฺตาวตา โข, กจฺจาน, สมฺมาทิฏฺิ โหตี’’ติ [สํ. นิ. ๒.๑๕]. อตฺเถว สุตฺตนฺโตติ? อามนฺตา. เตน หิ น วตฺตพฺพํ – ‘‘ปุคฺคโล อุปลพฺภติ สจฺจิกฏฺปรมตฺเถนา’’ติ.

๒๓๓. ปุคฺคโล อุปลพฺภติ สจฺจิกฏฺปรมตฺเถนาติ? อามนฺตา. นนุ วชิรา ภิกฺขุนี มารํ ปาปิมนฺตํ เอตทโวจ –

‘‘กินฺนุ สตฺโตติ ปจฺเจสิ, มาร ทิฏฺิคตํ นุ เต;

สุทฺธสงฺขารปุฺโชยํ, นยิธ สตฺตุปลพฺภติ.

‘‘ยถา หิ [ยถาปิ (พหูสุ)] องฺคสมฺภารา, โหติ สทฺโท รโถ อิติ;

เอวํ ขนฺเธสุ สนฺเตสุ, โหติ สตฺโตติ สมฺมุติ [สมฺมติ (สฺยา. กํ.)].

‘‘ทุกฺขเมว หิ สมฺโภติ, ทุกฺขํ ติฏฺติ เวติ จ;

นาฺตฺร ทุกฺขา สมฺโภติ, นาฺํ ทุกฺขา นิรุชฺฌตี’’ติ [สํ. นิ. ๑.๑๗๑].

อตฺเถว สุตฺตนฺโตติ? อามนฺตา. เตน หิ น วตฺตพฺพํ – ‘‘ปุคฺคโล อุปลพฺภติ สจฺจิกฏฺปรมตฺเถนา’’ติ.

๒๓๔. ปุคฺคโล อุปลพฺภติ สจฺจิกฏฺปรมตฺเถนาติ? อามนฺตา. นนุ อายสฺมา อานนฺโท ภควนฺตํ เอตทโวจ – ‘‘‘สุฺโ โลโก สุฺโ โลโก’ติ, ภนฺเต, วุจฺจติ. กิตฺตาวตา นุ โข, ภนฺเต, ‘สุฺโ โลโก’ติ วุจฺจตี’’ติ? ‘‘ยสฺมา โข, อานนฺท, สุฺํ อตฺเตน วา อตฺตนิเยน วา, ตสฺมา ‘สุฺโ โลโก’ติ วุจฺจติ. กิฺจานนฺท, สุฺํ อตฺเตน วา อตฺตนิเยน วา? จกฺขุํ โข, อานนฺท, สุฺํ อตฺเตน วา อตฺตนิเยน วา, รูปา สุฺา…เป… จกฺขุวิฺาณํ สุฺํ… จกฺขุสมฺผสฺโส สุฺโ… ยมฺปิทํ จกฺขุสมฺผสฺสปจฺจยา อุปฺปชฺชติ เวทยิตํ สุขํ วา ทุกฺขํ วา อทุกฺขมสุขํ วา, ตมฺปิ สุฺํ อตฺเตน วา อตฺตนิเยน วา, โสตํ สุฺํ…เป… สทฺทา สุฺา… ฆานํ สุฺํ… คนฺธา สุฺา… ชิวฺหา สุฺา… รสา สุฺา… กาโย สุฺโ… โผฏฺพฺพา สุฺา… มโน สุฺโ… ธมฺมา สุฺา… มโนวิฺาณํ สุฺํ… มโนสมฺผสฺโส สุฺโ… ยมฺปิทํ มโนสมฺผสฺสปจฺจยา อุปฺปชฺชติ เวทยิตํ สุขํ วา ทุกฺขํ วา อทุกฺขมสุขํ วา, ตมฺปิ สุฺํ อตฺเตน วา อตฺตนิเยน วา. ยสฺมา โข, อานนฺท, สุฺํ อตฺเตน วา อตฺตนิเยน วา, ตสฺมา ‘สุฺโ โลโก’ติ วุจฺจตี’’ติ [สํ. นิ. ๔.๘๕]. อตฺเถว สุตฺตนฺโตติ? อามนฺตา. เตน หิ น วตฺตพฺพํ – ‘‘ปุคฺคโล อุปลพฺภติ สจฺจิกฏฺปรมตฺเถนา’’ติ.

๒๓๕. ปุคฺคโล อุปลพฺภติ สจฺจิกฏฺปรมตฺเถนาติ? อามนฺตา. นนุ ภควา สจฺจวาที กาลวาที ภูตวาที ตถวาที อวิตถวาที อนฺถวาทีติ? อามนฺตา. วุตฺตํ ภควตา – ‘‘อตฺตนิ วา, ภิกฺขเว, สติ ‘อตฺตนิยํ เม’ติ อสฺสา’’ติ? ‘‘เอวํ, ภนฺเต’’. ‘‘อตฺตนิเย วา, ภิกฺขเว, สติ ‘อตฺตา เม’ติ อสฺสา’’ติ? ‘‘เอวํ, ภนฺเต’’. ‘‘อตฺตนิ จ, ภิกฺขเว, อตฺตนิเย จ สจฺจโต เถตโต อนุปลพฺภิยมาเน [อนุปลพฺภมาเน (ม. นิ. ๑.๒๔๔)] ยมฺปิทํ [ยมิทํ (สฺยา.) ยมฺปิตํ (ม. นิ. ๑.๒๔๔)] ทิฏฺิฏฺานํ โส โลโก โส อตฺตา โส เปจฺจ ภวิสฺสามิ นิจฺโจ ธุโว สสฺสโต อวิปริณามธมฺโม, สสฺสติสมํ ตเถว สฺสามีติ – ‘นนฺวายํ, ภิกฺขเว, เกวโล ปริปูโร พาลธมฺโม’’’ติ? ‘‘กิฺหิ โน สิยา, ภนฺเต, เกวโล หิ, ภนฺเต, ปริปูโร พาลธมฺโม’’ติ [ม. นิ. ๑.๒๔๔]. อตฺเถว สุตฺตนฺโตติ? อามนฺตา. เตน หิ น วตฺตพฺพํ – ‘‘ปุคฺคโล อุปลพฺภติ สจฺจิกฏฺปรมตฺเถนา’’ติ.

๒๓๖. ปุคฺคโล อุปลพฺภติ สจฺจิกฏฺปรมตฺเถนาติ? อามนฺตา. นนุ ภควา สจฺจวาที กาลวาที ภูตวาที ตถวาที อวิตถวาที อนฺถวาทีติ? อามนฺตา. วุตฺตํ ภควตา – ‘‘ตโย เม, เสนิย, สตฺถาโร สนฺโต สํวิชฺชมานา โลกสฺมึ. กตเม ตโย? อิธ, เสนิย, เอกจฺโจ สตฺถา ทิฏฺเว ธมฺเม อตฺตานํ สจฺจโต เถตโต ปฺาเปติ, อภิสมฺปรายฺจ อตฺตานํ สจฺจโต เถตโต ปฺาเปติ.

‘‘อิธ ปน, เสนิย, เอกจฺโจ สตฺถา ทิฏฺเว หิ โข ธมฺเม อตฺตานํ สจฺจโต เถตโต ปฺาเปติ, โน จ โข อภิสมฺปรายํ อตฺตานํ สจฺจโต เถตโต ปฺาเปติ.

‘‘อิธ ปน, เสนิย, เอกจฺโจ สตฺถา ทิฏฺเ เจว ธมฺเม อตฺตานํ สจฺจโต เถตโต น ปฺาเปติ, อภิสมฺปรายฺจ อตฺตานํ สจฺจโต เถตโต น ปฺาเปติ.

‘‘ตตฺร, เสนิย, ยฺวายํ สตฺถา ทิฏฺเ เจว ธมฺเม อตฺตานํ สจฺจโต เถตโต ปฺาเปติ, อภิสมฺปรายฺจ อตฺตานํ สจฺจโต เถตโต ปฺาเปติ – อยํ วุจฺจติ, เสนิย, สตฺถา สสฺสตวาโท.

‘‘ตตฺร, เสนิย, ยฺวายํ สตฺถา ทิฏฺเว หิ โข ธมฺเม อตฺตานํ สจฺจโต เถตโต ปฺาเปติ, โน จ โข อภิสมฺปรายํ อตฺตานํ สจฺจโต เถตโต ปฺาเปติ – อยํ วุจฺจติ, เสนิย, สตฺถา อุจฺเฉทวาโท.

‘‘ตตฺร, เสนิย, ยฺวายํ สตฺถา ทิฏฺเ เจว ธมฺเม อตฺตานํ สจฺจโต เถตโต น ปฺาเปติ, อภิสมฺปรายฺจ อตฺตานํ สจฺจโต เถตโต น ปฺาเปติ – อยํ วุจฺจติ, เสนิย, สตฺถา สมฺมาสมฺพุทฺโธ. อิเม โข, เสนิย, ตโย สตฺถาโร สนฺโต สํวิชฺชมานา โลกสฺมิ’’นฺติ [ปุ. ป. ๑๓๑ ปุคฺคลปฺตฺติยํ, อตฺถโต เอกํ]. อตฺเถว สุตฺตนฺโตติ? อามนฺตา. เตน หิ น วตฺตพฺพํ – ‘‘ปุคฺคโล อุปลพฺภติ สจฺจิกฏฺปรมตฺเถนา’’ติ.

๒๓๗. ปุคฺคโล อุปลพฺภติ สจฺจิกฏฺปรมตฺเถนาติ? อามนฺตา. นนุ ภควา สจฺจวาที กาลวาที ภูตวาที ตถวาที อวิตถวาที อนฺถวาทีติ? อามนฺตา. วุตฺตํ ภควตา – ‘‘สปฺปิกุมฺโภ’’ติ? อามนฺตา. อตฺถิ โกจิ สปฺปิสฺส กุมฺภํ กโรตีติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป… เตน หิ น วตฺตพฺพํ – ‘‘ปุคฺคโล อุปลพฺภติ สจฺจิกฏฺปรมตฺเถนา’’ติ.

๒๓๘. ปุคฺคโล อุปลพฺภติ สจฺจิกฏฺปรมตฺเถนาติ? อามนฺตา. นนุ ภควา สจฺจวาที กาลวาที ภูตวาที ตถวาที อวิตถวาที อนฺถวาทีติ? อามนฺตา. วุตฺตํ ภควตา – ‘‘เตลกุมฺโภ… มธุกุมฺโภ… ผาณิตกุมฺโภ… ขีรกุมฺโภ… อุทกกุมฺโภ… ปานียถาลกํ… ปานียโกสกํ… ปานียสราวกํ… นิจฺจภตฺตํ… ธุวยาคู’’ติ? อามนฺตา. อตฺถิ กาจิ ยาคุ นิจฺจา ธุวา สสฺสตา อวิปริณามธมฺมาติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ.…เป…. เตน หิ น วตฺตพฺพํ – ‘‘ปุคฺคโล อุปลพฺภติ สจฺจิกฏฺปรมตฺเถนา’’ติ. (สํขิตฺตํ)

อฏฺกนิคฺคหเปยฺยาลา, สนฺธาวนิยา อุปาทาย;

จิตฺเตน ปฺจมํ กลฺยาณํ, อิทฺธิสุตฺตาหรเณน อฏฺมํ.

สจฺจิกฏฺสภาคานุโยโค.

ปุคฺคลกถา นิฏฺิตา.

๒. ปริหานิกถา

๑. วาทยุตฺติปริหานิ

๒๓๙. ปริหายติ อรหา อรหตฺตาติ? อามนฺตา. สพฺพตฺถ อรหา อรหตฺตา ปริหายตีติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป… สพฺพตฺถ อรหา อรหตฺตา ปริหายตีติ? อามนฺตา. สพฺพตฺถ อรหโต ปริหานีติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….

ปริหายติ อรหา อรหตฺตาติ? อามนฺตา. สพฺพทา อรหา อรหตฺตา ปริหายตีติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป… สพฺพทา อรหา อรหตฺตา ปริหายตีติ? อามนฺตา. สพฺพทา อรหโต ปริหานีติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….

ปริหายติ อรหา อรหตฺตาติ? อามนฺตา. สพฺเพว อรหนฺโต อรหตฺตา ปริหายนฺตีติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป… สพฺเพว อรหนฺโต อรหตฺตา ปริหายนฺตีติ? อามนฺตา. สพฺเพสํเยว อรหนฺตานํ ปริหานีติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….

ปริหายติ อรหา อรหตฺตาติ? อามนฺตา. อรหา อรหตฺตา ปริหายมาโน จตูหิ ผเลหิ ปริหายตีติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….

จตูหิ สตสหสฺเสหิ เสฏฺี เสฏฺิตฺตํ กาเรนฺโต สตสหสฺเส ปริหีเน เสฏฺิตฺตา ปริหีโน โหตีติ? อามนฺตา. สพฺพสาปเตยฺยา ปริหีโน โหตีติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….

จตูหิ สตสหสฺเสหิ เสฏฺี เสฏฺิตฺตํ กาเรนฺโต สตสหสฺเส ปริหีเน ภพฺโพ สพฺพสาปเตยฺยา ปริหายิตุนฺติ? อามนฺตา. อรหา อรหตฺตา ปริหายมาโน ภพฺโพ จตูหิ ผเลหิ ปริหายิตุนฺติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….

๒. อริยปุคฺคลสํสนฺทนปริหานิ

๒๔๐. ปริหายติ อรหา อรหตฺตาติ? อามนฺตา. ปริหายติ โสตาปนฺโน โสตาปตฺติผลาติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….

ปริหายติ อรหา อรหตฺตาติ? อามนฺตา. ปริหายติ สกทาคามี สกทาคามิผลาติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….

ปริหายติ อรหา อรหตฺตาติ? อามนฺตา. ปริหายติ อนาคามี อนาคามิผลาติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….

ปริหายติ อนาคามี อนาคามิผลาติ? อามนฺตา. ปริหายติ โสตาปนฺโน โสตาปตฺติผลาติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….

ปริหายติ อนาคามี อนาคามิผลาติ? อามนฺตา. ปริหายติ สกทาคามี สกทาคามิผลาติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….

ปริหายติ สกทาคามี สกทาคามิผลาติ? อามนฺตา. ปริหายติ โสตาปนฺโน โสตาปตฺติผลาติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….

ปริหายติ โสตาปนฺโน โสตาปตฺติผลาติ? อามนฺตา. น ปริหายติ อรหา อรหตฺตาติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….

ปริหายติ สกทาคามี สกทาคามิผลาติ? อามนฺตา. น ปริหายติ อรหา อรหตฺตาติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….

น ปริหายติ อนาคามี อนาคามิผลาติ? อามนฺตา. น ปริหายติ อรหา อรหตฺตาติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….

น ปริหายติ โสตาปนฺโน โสตาปตฺติผลาติ? อามนฺตา. น ปริหายติ อนาคามี อนาคามิผลาติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….

น ปริหายติ สกทาคามี สกทาคามิผลาติ? อามนฺตา. น ปริหายติ อนาคามี อนาคามิผลาติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….

น ปริหายติ โสตาปนฺโน โสตาปตฺติผลาติ? อามนฺตา. น ปริหายติ สกทาคามี สกทาคามิผลาติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….

๒๔๑. ปริหายติ อรหา อรหตฺตาติ? อามนฺตา. อรหา อรหตฺตา ปริหายมาโน กตฺถ สณฺาตีติ? อนาคามิผเลติ. อนาคามี อนาคามิผลา ปริหายมาโน กตฺถ สณฺาตีติ? สกทาคามิผเลติ. สกทาคามี สกทาคามิผลา ปริหายมาโน กตฺถ สณฺาตีติ? โสตาปตฺติผเลติ. โสตาปนฺโน โสตาปตฺติผลา ปริหายมาโน ปุถุชฺชนภูมิยํ สณฺาตีติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ.

อาชานาหิ นิคฺคหํ. หฺจิ อรหา อรหตฺตา ปริหายมาโน อนาคามิผเล สณฺาติ, อนาคามี อนาคามิผลา ปริหายมาโน สกทาคามิผเล สณฺาติ, สกทาคามี สกทาคามิผลา ปริหายมาโน โสตาปตฺติผเล สณฺาติ; เตน วต เร วตฺตพฺเพ – ‘‘โสตาปนฺโน โสตาปตฺติผลา ปริหายมาโน ปุถุชฺชนภูมิยํ สณฺาตี’’ติ.

อรหา อรหตฺตา ปริหายมาโน โสตาปตฺติผเล สณฺาตีติ? อามนฺตา. โสตาปตฺติผลสฺส อนนฺตรา อรหตฺตํเยว สจฺฉิกโรตีติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….

๒๔๒. ปริหายติ อรหา อรหตฺตาติ? อามนฺตา. ปริหายติ โสตาปนฺโน โสตาปตฺติผลาติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป… กสฺส พหุตรา กิเลสา ปหีนา อรหโต วา โสตาปนฺนสฺส วาติ? อรหโต. หฺจิ อรหโต พหุตรา กิเลสา ปหีนา, ปริหายติ อรหา อรหตฺตา; เตน วต เร วตฺตพฺเพ – ‘‘ปริหายติ โสตาปนฺโน โสตาปตฺติผลา’’ติ.

ปริหายติ อรหา อรหตฺตาติ? อามนฺตา. ปริหายติ สกทาคามี สกทาคามิผลาติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป… กสฺส พหุตรา กิเลสา ปหีนา อรหโต วา สกทาคามิสฺส วาติ? อรหโต. หฺจิ อรหโต พหุตรา กิเลสา ปหีนา, ปริหายติ อรหา อรหตฺตา; เตน วต เร วตฺตพฺเพ – ‘‘ปริหายติ สกทาคามี สกทาคามิผลา’’ติ.

ปริหายติ อรหา อรหตฺตาติ? อามนฺตา. ปริหายติ อนาคามี อนาคามิผลาติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป… กสฺส พหุตรา กิเลสา ปหีนา อรหโต วา อนาคามิสฺส วาติ? อรหโต. หฺจิ อรหโต พหุตรา กิเลสา ปหีนา, ปริหายติ อรหา อรหตฺตา; เตน วต เร วตฺตพฺเพ – ‘‘ปริหายติ อนาคามี อนาคามิผลา’’ติ.

ปริหายติ อนาคามี อนาคามิผลาติ? อามนฺตา. ปริหายติ โสตาปนฺโน โสตาปตฺติผลาติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป… กสฺส พหุตรา กิเลสา ปหีนา อนาคามิสฺส วา โสตาปนฺนสฺส วาติ? อนาคามิสฺส. หฺจิ อนาคามิสฺส พหุตรา กิเลสา ปหีนา, ปริหายติ อนาคามี อนาคามิผลา; เตน วต เร วตฺตพฺเพ – ‘‘ปริหายติ โสตาปนฺโน โสตาปตฺติผลา’’ติ.

๒๔๓. ปริหายติ อนาคามี อนาคามิผลาติ? อามนฺตา. ปริหายติ สกทาคามี สกทาคามิผลาติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป… กสฺส พหุตรา กิเลสา ปหีนา อนาคามิสฺส วา สกทาคามิสฺส วาติ? อนาคามิสฺส. หฺจิ อนาคามิสฺส พหุตรา กิเลสา ปหีนา, ปริหายติ อนาคามี อนาคามิผลา; เตน วต เร วตฺตพฺเพ – ‘‘ปริหายติ สกทาคามี สกทาคามิผลา’’ติ.

ปริหายติ สกทาคามี สกทาคามิผลาติ? อามนฺตา. ปริหายติ โสตาปนฺโน โสตาปตฺติผลาติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป… กสฺส พหุตรา กิเลสา ปหีนา สกทาคามิสฺส วา โสตาปนฺนสฺส วาติ? สกทาคามิสฺส. หฺจิ สกทาคามิสฺส พหุตรา กิเลสา ปหีนา, ปริหายติ สกทาคามี สกทาคามิผลา; เตน วต เร วตฺตพฺเพ – ‘‘ปริหายติ โสตาปนฺโน โสตาปตฺติผลา’’ติ.

๒๔๔. ปริหายติ อรหา อรหตฺตาติ? อามนฺตา. ปริหายติ โสตาปนฺโน โสตาปตฺติผลาติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป… กสฺส อธิมตฺตา มคฺคภาวนา อรหโต วา โสตาปนฺนสฺส วาติ? อรหโต. หฺจิ อรหโต อธิมตฺตา มคฺคภาวนา, ปริหายติ อรหา อรหตฺตา; เตน วต เร วตฺตพฺเพ – ‘‘ปริหายติ โสตาปนฺโน โสตาปตฺติผลา’’ติ.

ปริหายติ อรหา อรหตฺตาติ? อามนฺตา. ปริหายติ โสตาปนฺโน โสตาปตฺติผลาติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป… กสฺส อธิมตฺตา สติปฏฺานภาวนา…เป… สมฺมปฺปธานภาวนา… อิทฺธิปาทภาวนา… อินฺทฺริยภาวนา … พลภาวนา… โพชฺฌงฺคภาวนา อรหโต วา โสตาปนฺนสฺส วาติ? อรหโต. หฺจิ อรหโต อธิมตฺตา โพชฺฌงฺคภาวนา, ปริหายติ อรหา อรหตฺตา; เตน วต เร วตฺตพฺเพ – ‘‘ปริหายติ โสตาปนฺโน โสตาปตฺติผลา’’ติ.

ปริหายติ อรหา อรหตฺตาติ? อามนฺตา. ปริหายติ สกทาคามี สกทาคามิผลาติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป… กสฺส อธิมตฺตา มคฺคภาวนา…เป… โพชฺฌงฺคภาวนา อรหโต วา สกทาคามิสฺส วาติ? อรหโต. หฺจิ อรหโต อธิมตฺตา โพชฺฌงฺคภาวนา, ปริหายติ อรหา อรหตฺตา; เตน วต เร วตฺตพฺเพ – ‘‘ปริหายติ สกทาคามี สกทาคามิผลา’’ติ.

ปริหายติ อรหา อรหตฺตาติ? อามนฺตา. ปริหายติ อนาคามี อนาคามิผลาติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป… กสฺส อธิมตฺตา มคฺคภาวนา…เป… โพชฺฌงฺคภาวนา อรหโต วา อนาคามิสฺส วาติ? อรหโต. หฺจิ อรหโต อธิมตฺตา โพชฺฌงฺคภาวนา, ปริหายติ อรหา อรหตฺตา; เตน วต เร วตฺตพฺเพ – ‘‘ปริหายติ อนาคามี อนาคามิผลา’’ติ.

๒๔๕. ปริหายติ อนาคามี อนาคามิผลาติ? อามนฺตา. ปริหายติ โสตาปนฺโน โสตาปตฺติผลาติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป… กสฺส อธิมตฺตา มคฺคภาวนา…เป… โพชฺฌงฺคภาวนา อนาคามิสฺส วา โสตาปนฺนสฺส วาติ? อนาคามิสฺส. หฺจิ อนาคามิสฺส อธิมตฺตา โพชฺฌงฺคภาวนา, ปริหายติ อนาคามี อนาคามิผลา; เตน วต เร วตฺตพฺเพ – ‘‘ปริหายติ โสตาปนฺโน โสตาปตฺติผลา’’ติ.

ปริหายติ อนาคามี อนาคามิผลาติ? อามนฺตา. ปริหายติ สกทาคามี สกทาคามิผลาติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป… กสฺส อธิมตฺตา มคฺคภาวนา…เป… โพชฺฌงฺคภาวนา อนาคามิสฺส วา สกทาคามิสฺส วาติ? อนาคามิสฺส. หฺจิ อนาคามิสฺส อธิมตฺตา โพชฺฌงฺคภาวนา, ปริหายติ อนาคามี อนาคามิผลา; เตน วต เร วตฺตพฺเพ – ‘‘ปริหายติ สกทาคามี สกทาคามิผลา’’ติ.

๒๔๖. ปริหายติ สกทาคามี สกทาคามิผลาติ? อามนฺตา. ปริหายติ โสตาปนฺโน โสตาปตฺติผลาติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป… กสฺส อธิมตฺตา มคฺคภาวนา…เป… โพชฺฌงฺคภาวนา สกทาคามิสฺส วา โสตาปนฺนสฺส วาติ? สกทาคามิสฺส. หฺจิ สกทาคามิสฺส อธิมตฺตา โพชฺฌงฺคภาวนา, ปริหายติ สกทาคามี สกทาคามิผลา; เตน วต เร วตฺตพฺเพ – ‘‘ปริหายติ โสตาปนฺโน โสตาปตฺติผลา’’ติ…เป….

๒๔๗. อรหตา ทุกฺขํ ทิฏฺํ, ปริหายติ อรหา อรหตฺตาติ? อามนฺตา. โสตาปนฺเนน ทุกฺขํ ทิฏฺํ, ปริหายติ โสตาปนฺโน โสตาปตฺติผลาติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….

อรหตา สมุทโย ทิฏฺโ, ปริหายติ อรหา อรหตฺตาติ? อามนฺตา. โสตาปนฺเนน สมุทโย ทิฏฺโ, ปริหายติ โสตาปนฺโน โสตาปตฺติผลาติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….

อรหตา นิโรโธ ทิฏฺโ, ปริหายติ อรหา อรหตฺตาติ? อามนฺตา. โสตาปนฺเนน นิโรโธ ทิฏฺโ, ปริหายติ โสตาปนฺโน โสตาปตฺติผลาติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….

อรหตา มคฺโค ทิฏฺโ, ปริหายติ อรหา อรหตฺตาติ? อามนฺตา. โสตาปนฺเนน มคฺโค ทิฏฺโ, ปริหายติ โสตาปนฺโน โสตาปตฺติผลาติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….

อรหตา จตฺตาริ สจฺจานิ ทิฏฺานิ, ปริหายติ อรหา อรหตฺตาติ? อามนฺตา. โสตาปนฺเนน จตฺตาริ สจฺจานิ ทิฏฺานิ, ปริหายติ โสตาปนฺโน โสตาปตฺติผลาติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….

อรหตา ทุกฺขํ ทิฏฺํ, ปริหายติ อรหา อรหตฺตาติ? อามนฺตา. สกทาคามินา ทุกฺขํ ทิฏฺํ, ปริหายติ สกทาคามี สกทาคามิผลาติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….

อรหตา สมุทโย ทิฏฺโ…เป… นิโรโธ ทิฏฺโ…เป… มคฺโค ทิฏฺโ…เป… จตฺตาริ สจฺจานิ ทิฏฺานิ, ปริหายติ อรหา อรหตฺตาติ? อามนฺตา. สกทาคามินา จตฺตาริ สจฺจานิ ทิฏฺานิ, ปริหายติ สกทาคามี สกทาคามิผลาติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….

อรหตา ทุกฺขํ ทิฏฺํ, ปริหายติ อรหา อรหตฺตาติ? อามนฺตา. อนาคามินา ทุกฺขํ ทิฏฺํ, ปริหายติ อนาคามี อนาคามิผลาติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….

อรหตา สมุทโย ทิฏฺโ…เป… นิโรโธ ทิฏฺโ…เป… มคฺโค ทิฏฺโ…เป… จตฺตาริ สจฺจานิ ทิฏฺานิ, ปริหายติ อรหา อรหตฺตาติ? อามนฺตา. อนาคามินา จตฺตาริ สจฺจานิ ทิฏฺานิ, ปริหายติ อนาคามี อนาคามิผลาติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….

๒๔๘. อนาคามินา ทุกฺขํ ทิฏฺํ, ปริหายติ อนาคามี อนาคามิผลาติ? อามนฺตา. โสตาปนฺเนน ทุกฺขํ ทิฏฺํ, ปริหายติ โสตาปนฺโน โสตาปตฺติผลาติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….

อนาคามินา สมุทโย ทิฏฺโ…เป… นิโรโธ ทิฏฺโ…เป… มคฺโค ทิฏฺโ…เป… จตฺตาริ สจฺจานิ ทิฏฺานิ, ปริหายติ อนาคามี อนาคามิผลาติ? อามนฺตา. โสตาปนฺเนน จตฺตาริ สจฺจานิ ทิฏฺานิ, ปริหายติ โสตาปนฺโน โสตาปตฺติผลาติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….

อนาคามินา ทุกฺขํ ทิฏฺํ, ปริหายติ อนาคามี อนาคามิผลาติ? อามนฺตา. สกทาคามินา ทุกฺขํ ทิฏฺํ, ปริหายติ สกทาคามี สกทาคามิผลาติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….

อนาคามินา สมุทโย ทิฏฺโ…เป… นิโรโธ ทิฏฺโ…เป… มคฺโค ทิฏฺโ…เป… จตฺตาริ สจฺจานิ ทิฏฺานิ, ปริหายติ อนาคามี อนาคามิผลาติ? อามนฺตา. สกทาคามินา จตฺตาริ สจฺจานิ ทิฏฺานิ, ปริหายติ สกทาคามี สกทาคามิผลาติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….

๒๔๙. สกทาคามินา ทุกฺขํ ทิฏฺํ, ปริหายติ สกทาคามี สกทาคามิผลาติ? อามนฺตา. โสตาปนฺเนน ทุกฺขํ ทิฏฺํ, ปริหายติ โสตาปนฺโน โสตาปตฺติผลาติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….

สกทาคามินา สมุทโย ทิฏฺโ…เป… นิโรโธ ทิฏฺโ…เป… มคฺโค ทิฏฺโ…เป… จตฺตาริ สจฺจานิ ทิฏฺานิ, ปริหายติ สกทาคามี สกทาคามิผลาติ? อามนฺตา. โสตาปนฺเนน จตฺตาริ สจฺจานิ ทิฏฺานิ, ปริหายติ โสตาปนฺโน โสตาปตฺติผลาติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….

๒๕๐. โสตาปนฺเนน ทุกฺขํ ทิฏฺํ, น ปริหายติ โสตาปนฺโน โสตาปตฺติผลาติ? อามนฺตา. อรหตา ทุกฺขํ ทิฏฺํ, น ปริหายติ อรหา อรหตฺตาติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….

โสตาปนฺเนน สมุทโย ทิฏฺโ…เป… นิโรโธ ทิฏฺโ…เป… มคฺโค ทิฏฺโ…เป… จตฺตาริ สจฺจานิ ทิฏฺานิ, น ปริหายติ โสตาปนฺโน โสตาปตฺติผลาติ? อามนฺตา. อรหตา จตฺตาริ สจฺจานิ ทิฏฺานิ, น ปริหายติ อรหา อรหตฺตาติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….

สกทาคามินา ทุกฺขํ ทิฏฺํ…เป… จตฺตาริ สจฺจานิ ทิฏฺานิ, น ปริหายติ สกทาคามี สกทาคามิผลาติ? อามนฺตา. อรหตา จตฺตาริ สจฺจานิ ทิฏฺานิ, น ปริหายติ อรหา อรหตฺตาติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….

อนาคามินา ทุกฺขํ ทิฏฺํ…เป… จตฺตาริ สจฺจานิ ทิฏฺานิ, น ปริหายติ อนาคามี อนาคามิผลาติ? อามนฺตา. อรหตา จตฺตาริ สจฺจานิ ทิฏฺานิ, น ปริหายติ อรหา อรหตฺตาติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….

โสตาปนฺเนน ทุกฺขํ ทิฏฺํ…เป… จตฺตาริ สจฺจานิ ทิฏฺานิ, น ปริหายติ โสตาปนฺโน โสตาปตฺติผลาติ? อามนฺตา.

อนาคามินา ทุกฺขํ ทิฏฺํ…เป… จตฺตาริ สจฺจานิ ทิฏฺานิ, น ปริหายติ อนาคามี อนาคามิผลาติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….

สกทาคามินา ทุกฺขํ ทิฏฺํ…เป… จตฺตาริ สจฺจานิ ทิฏฺานิ, น ปริหายติ สกทาคามี สกทาคามิผลาติ? อามนฺตา. อนาคามินา ทุกฺขํ ทิฏฺํ…เป… จตฺตาริ สจฺจานิ ทิฏฺานิ, น ปริหายติ อนาคามี อนาคามิผลาติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….

โสตาปนฺเนน ทุกฺขํ ทิฏฺํ…เป… จตฺตาริ สจฺจานิ ทิฏฺานิ, น ปริหายติ โสตาปนฺโน โสตาปตฺติผลาติ? อามนฺตา. สกทาคามินา ทุกฺขํ ทิฏฺํ…เป… จตฺตาริ สจฺจานิ ทิฏฺานิ, น ปริหายติ สกทาคามี สกทาคามิผลาติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….

๒๕๑. อรหโต ราโค ปหีโน, ปริหายติ อรหา อรหตฺตาติ? อามนฺตา. โสตาปนฺนสฺส สกฺกายทิฏฺิ ปหีนา, ปริหายติ โสตาปนฺโน โสตาปตฺติผลาติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….

อรหโต ราโค ปหีโน, ปริหายติ อรหา อรหตฺตาติ? อามนฺตา. โสตาปนฺนสฺส วิจิกิจฺฉา ปหีนา…เป… สีลพฺพตปรามาโส ปหีโน…เป… อปายคมนีโย ราโค ปหีโน …เป… อปายคมนีโย โทโส ปหีโน…เป… อปายคมนีโย โมโห ปหีโน, ปริหายติ โสตาปนฺโน โสตาปตฺติผลาติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….

อรหโต โทโส ปหีโน…เป… โมโห ปหีโน… มาโน ปหีโน… ทิฏฺิ ปหีนา… วิจิกิจฺฉา ปหีนา… ถินํ [ถีนํ (สี. สฺยา. กํ. ปี.)] ปหีนํ… อุทฺธจฺจํ ปหีนํ… อหิริกํ ปหีนํ…เป… อโนตฺตปฺปํ ปหีนํ, ปริหายติ อรหา อรหตฺตาติ? อามนฺตา. โสตาปนฺนสฺส สกฺกายทิฏฺิ ปหีนา, ปริหายติ โสตาปนฺโน โสตาปตฺติผลาติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….

อรหโต อโนตฺตปฺปํ ปหีนํ, ปริหายติ อรหา อรหตฺตาติ? อามนฺตา. โสตาปนฺนสฺส วิจิกิจฺฉา ปหีนา…เป… สีลพฺพตปรามาโส ปหีโน…เป… อปายคมนีโย ราโค ปหีโน…เป… อปายคมนีโย โทโส ปหีโน…เป… อปายคมนีโย โมโห ปหีโน, ปริหายติ โสตาปนฺโน โสตาปตฺติผลาติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….

อรหโต ราโค ปหีโน, ปริหายติ อรหา อรหตฺตาติ? อามนฺตา. สกทาคามิสฺส สกฺกายทิฏฺิ ปหีนา, ปริหายติ สกทาคามี สกทาคามิผลาติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ.

อรหโต ราโค ปหีโน, ปริหายติ อรหา อรหตฺตาติ? อามนฺตา. สกทาคามิสฺส วิจิกิจฺฉา ปหีนา…เป… สีลพฺพตปรามาโส ปหีโน…เป… โอฬาริโก กามราโค ปหีโน… โอฬาริโก พฺยาปาโท ปหีโน, ปริหายติ สกทาคามี สกทาคามิผลาติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….

อรหโต โทโส ปหีโน…เป… อโนตฺตปฺปํ ปหีนํ, ปริหายติ อรหา อรหตฺตาติ? อามนฺตา. สกทาคามิสฺส สกฺกายทิฏฺิ ปหีนา…เป… โอฬาริโก พฺยาปาโท ปหีโน, ปริหายติ สกทาคามี สกทาคามิผลาติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ.

อรหโต ราโค ปหีโน, ปริหายติ อรหา อรหตฺตาติ? อามนฺตา. อนาคามิสฺส สกฺกายทิฏฺิ ปหีนา, ปริหายติ อนาคามี อนาคามิผลาติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….

อรหโต ราโค ปหีโน, ปริหายติ อรหา อรหตฺตาติ? อามนฺตา. อนาคามิสฺส วิจิกิจฺฉา ปหีนา…เป… สีลพฺพตปรามาโส ปหีโน… อณุสหคโต กามราโค ปหีโน… อณุสหคโต พฺยาปาโท ปหีโน, ปริหายติ อนาคามี อนาคามิผลาติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ.

อรหโต โทโส ปหีโน…เป… อโนตฺตปฺปํ ปหีนํ, ปริหายติ อรหา อรหตฺตาติ? อามนฺตา. อนาคามิสฺส สกฺกายทิฏฺิ ปหีนา…เป… อณุสหคโต พฺยาปาโท ปหีโน, ปริหายติ อนาคามี อนาคามิผลาติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ.

๒๕๒. อนาคามิสฺส สกฺกายทิฏฺิ ปหีนา, ปริหายติ อนาคามี อนาคามิผลาติ? อามนฺตา. โสตาปนฺนสฺส สกฺกายทิฏฺิ ปหีนา, ปริหายติ โสตาปนฺโน โสตาปตฺติผลาติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ.

อนาคามิสฺส สกฺกายทิฏฺิ ปหีนา, ปริหายติ อนาคามี อนาคามิผลาติ? อามนฺตา. โสตาปนฺนสฺส วิจิกิจฺฉา ปหีนา…เป… อปายคมนีโย โมโห ปหีโน, ปริหายติ โสตาปนฺโน โสตาปตฺติผลาติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ.

อนาคามิสฺส วิจิกิจฺฉา ปหีนา…เป… อณุสหคโต พฺยาปาโท ปหีโน, ปริหายติ อนาคามี อนาคามิผลาติ? อามนฺตา. โสตาปนฺนสฺส สกฺกายทิฏฺิ ปหีนา…เป… อปายคมนีโย โมโห ปหีโน, ปริหายติ โสตาปนฺโน โสตาปตฺติผลาติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ.

อนาคามิสฺส สกฺกายทิฏฺิ ปหีนา, ปริหายติ อนาคามี อนาคามิผลาติ? อามนฺตา. สกทาคามิสฺส สกฺกายทิฏฺิ ปหีนา, ปริหายติ สกทาคามี สกทาคามิผลาติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ.

อนาคามิสฺส สกฺกายทิฏฺิ ปหีนา, ปริหายติ อนาคามี อนาคามิผลาติ? อามนฺตา. สกทาคามิสฺส วิจิกิจฺฉา ปหีนา…เป… สีลพฺพตปรามาโส ปหีโน… โอฬาริโก กามราโค ปหีโน… โอฬาริโก พฺยาปาโท ปหีโน, ปริหายติ สกทาคามี สกทาคามิผลาติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ.

อนาคามิสฺส วิจิกิจฺฉา ปหีนา…เป… อณุสหคโต พฺยาปาโท ปหีโน, ปริหายติ อนาคามี อนาคามิผลาติ? อามนฺตา. สกทาคามิสฺส สกฺกายทิฏฺิ ปหีนา…เป… โอฬาริโก พฺยาปาโท ปหีโน, ปริหายติ สกทาคามี สกทาคามิผลาติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ.

๒๕๓. สกทาคามิสฺส สกฺกายทิฏฺิ ปหีนา, ปริหายติ สกทาคามี สกทาคามิผลาติ? อามนฺตา. โสตาปนฺนสฺส สกฺกายทิฏฺิ ปหีนา, ปริหายติ โสตาปนฺโน โสตาปตฺติผลาติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ.

สกทาคามิสฺส สกฺกายทิฏฺิ ปหีนา, ปริหายติ สกทาคามี สกทาคามิผลาติ? อามนฺตา. โสตาปนฺนสฺส วิจิกิจฺฉา ปหีนา…เป… อปายคมนีโย โมโห ปหีโน, ปริหายติ โสตาปนฺโน โสตาปตฺติผลาติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ.

สกทาคามิสฺส วิจิกิจฺฉา ปหีนา…เป… โอฬาริโก กามราโค ปหีโน… โอฬาริโก พฺยาปาโท ปหีโน, ปริหายติ สกทาคามี สกทาคามิผลาติ? อามนฺตา. โสตาปนฺนสฺส สกฺกายทิฏฺิ ปหีนา…เป… อปายคมนีโย โมโห ปหีโน, ปริหายติ โสตาปนฺโน โสตาปตฺติผลาติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ.

๒๕๔. โสตาปนฺนสฺส สกฺกายทิฏฺิ ปหีนา, น ปริหายติ โสตาปนฺโน โสตาปตฺติผลาติ? อามนฺตา. อรหโต ราโค ปหีโน, น ปริหายติ อรหา อรหตฺตาติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ.

โสตาปนฺนสฺส สกฺกายทิฏฺิ ปหีนา, น ปริหายติ โสตาปนฺโน โสตาปตฺติผลาติ? อามนฺตา. อรหโต โทโส ปหีโน…เป… อโนตฺตปฺปํ ปหีนํ, น ปริหายติ อรหา อรหตฺตาติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ.

โสตาปนฺนสฺส วิจิกิจฺฉา ปหีนา…เป… อปายคมนีโย โมโห ปหีโน, น ปริหายติ โสตาปนฺโน โสตาปตฺติผลาติ? อามนฺตา. อรหโต ราโค ปหีโน…เป… อโนตฺตปฺปํ ปหีนํ, น ปริหายติ อรหา อรหตฺตาติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ.

๒๕๕. สกทาคามิสฺส สกฺกายทิฏฺิ ปหีนา, น ปริหายติ สกทาคามี สกทาคามิผลาติ? อามนฺตา. อรหโต ราโค ปหีโน…เป… อโนตฺตปฺปํ ปหีนํ, น ปริหายติ อรหา อรหตฺตาติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ.

สกทาคามิสฺส วิจิกิจฺฉา ปหีนา…เป… โอฬาริโก พฺยาปาโท ปหีโน, น ปริหายติ สกทาคามี สกทาคามิผลาติ? อามนฺตา. อรหโต ราโค ปหีโน…เป… อโนตฺตปฺปํ ปหีนํ, น ปริหายติ อรหา อรหตฺตาติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ.

๒๕๖. อนาคามิสฺส สกฺกายทิฏฺิ ปหีนา, น ปริหายติ อนาคามี อนาคามิผลาติ? อามนฺตา. อรหโต ราโค ปหีโน…เป… อโนตฺตปฺปํ ปหีนํ, น ปริหายติ อรหา อรหตฺตาติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ.

อนาคามิสฺส วิจิกิจฺฉา ปหีนา…เป… อณุสหคโต พฺยาปาโท ปหีโน, น ปริหายติ อนาคามี อนาคามิผลาติ? อามนฺตา. อรหโต ราโค ปหีโน…เป… อโนตฺตปฺปํ ปหีนํ, น ปริหายติ อรหา อรหตฺตาติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ.

๒๕๗. โสตาปนฺนสฺส สกฺกายทิฏฺิ ปหีนา, น ปริหายติ โสตาปนฺโน โสตาปตฺติผลาติ? อามนฺตา. อนาคามิสฺส สกฺกายทิฏฺิ ปหีนา… อณุสหคโต พฺยาปาโท ปหีโน, น ปริหายติ อนาคามี อนาคามิผลาติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ.

โสตาปนฺนสฺส วิจิกิจฺฉา ปหีนา…เป… อปายคมนีโย โมโห ปหีโน, น ปริหายติ โสตาปนฺโน โสตาปตฺติผลาติ? อามนฺตา. อนาคามิสฺส สกฺกายทิฏฺิ ปหีนา…เป… อณุสหคโต พฺยาปาโท ปหีโน, น ปริหายติ อนาคามี อนาคามิผลาติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ.

๒๕๘. สกทาคามิสฺส สกฺกายทิฏฺิ ปหีนา, น ปริหายติ สกทาคามี สกทาคามิผลาติ? อามนฺตา. อนาคามิสฺส สกฺกายทิฏฺิ ปหีนา…เป… อณุสหคโต พฺยาปาโท ปหีโน, น ปริหายติ อนาคามี อนาคามิผลาติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ.

สกทาคามิสฺส วิจิกิจฺฉา ปหีนา…เป… โอฬาริโก พฺยาปาโท ปหีโน, น ปริหายติ สกทาคามี สกทาคามิผลาติ? อามนฺตา. อนาคามิสฺส สกฺกายทิฏฺิ ปหีนา…เป… อณุสหคโต พฺยาปาโท ปหีโน, น ปริหายติ อนาคามี อนาคามิผลาติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ.

๒๕๙. โสตาปนฺนสฺส สกฺกายทิฏฺิ ปหีนา, น ปริหายติ โสตาปนฺโน โสตาปตฺติผลาติ? อามนฺตา. สกทาคามิสฺส สกฺกายทิฏฺิ ปหีนา…เป… โอฬาริโก พฺยาปาโท ปหีโน, น ปริหายติ สกทาคามี สกทาคามิผลาติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ.

โสตาปนฺนสฺส วิจิกิจฺฉา ปหีนา…เป… อปายคมนีโย โมโห ปหีโน, น ปริหายติ โสตาปนฺโน โสตาปตฺติผลาติ? อามนฺตา. สกทาคามิสฺส สกฺกายทิฏฺิ ปหีนา…เป… โอฬาริโก พฺยาปาโท ปหีโน, น ปริหายติ สกทาคามี สกทาคามิผลาติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ.

๒๖๐. ปริหายติ อรหา อรหตฺตาติ? อามนฺตา. นนุ อรหโต ราโค ปหีโน อุจฺฉินฺนมูโล ตาลาวตฺถุกโต อนภาวงฺกโต [อนภาวกโต (สี.)] อายตึ อนุปฺปาทธมฺโมติ? อามนฺตา. หฺจิ อรหโต ราโค ปหีโน อุจฺฉินฺนมูโล ตาลาวตฺถุกโต อนภาวงฺกโต อายตึ อนุปฺปาทธมฺโม, โน จ วต เร [โน วต เร (สฺยา. ปี.) เอวมุปริปิ] วตฺตพฺเพ – ‘‘ปริหายติ อรหา อรหตฺตา’’ติ.

ปริหายติ อรหา อรหตฺตาติ? อามนฺตา. นนุ อรหโต โทโส ปหีโน…เป… โมโห ปหีโน… มาโน ปหีโน… ทิฏฺิ ปหีนา… วิจิกิจฺฉา ปหีนา… ถินํ ปหีนํ… อุทฺธจฺจํ ปหีนํ… อหิริกํ ปหีนํ… อโนตฺตปฺปํ ปหีนํ อุจฺฉินฺนมูลํ ตาลาวตฺถุกตํ อนภาวงฺกตํ อายตึ อนุปฺปาทธมฺมนฺติ? อามนฺตา. หฺจิ อรหโต อโนตฺตปฺปํ ปหีนํ อุจฺฉินฺนมูลํ ตาลาวตฺถุกตํ อนภาวงฺกตํ อายตึ อนุปฺปาทธมฺมํ, โน จ วต เร วตฺตพฺเพ – ‘‘ปริหายติ อรหา อรหตฺตา’’ติ.

ปริหายติ อรหา อรหตฺตาติ? อามนฺตา. นนุ อรหโต ราคปฺปหานาย มคฺโค ภาวิโตติ? อามนฺตา. หฺจิ อรหโต ราคปฺปหานาย มคฺโค ภาวิโต, โน จ วต เร วตฺตพฺเพ – ‘‘ปริหายติ อรหา อรหตฺตา’’ติ.

ปริหายติ อรหา อรหตฺตาติ? อามนฺตา. นนุ อรหโต ราคปฺปหานาย สติปฏฺานา ภาวิตา…เป… สมฺมปฺปธานา ภาวิตา… อิทฺธิปาทา ภาวิตา… อินฺทฺริยา ภาวิตา… พลา ภาวิตา… โพชฺฌงฺคา ภาวิตาติ? อามนฺตา. หฺจิ อรหโต ราคปฺปหานาย โพชฺฌงฺคา ภาวิตา, โน จ วต เร วตฺตพฺเพ – ‘‘ปริหายติ อรหา อรหตฺตา’’ติ.

ปริหายติ อรหา อรหตฺตาติ? อามนฺตา. นนุ อรหโต โทสปฺปหานาย…เป… อโนตฺตปฺปปหานาย มคฺโค ภาวิโต…เป… โพชฺฌงฺคา ภาวิตาติ? อามนฺตา. หฺจิ อรหโต อโนตฺตปฺปปหานาย โพชฺฌงฺคา ภาวิตา, โน จ วต เร วตฺตพฺเพ – ‘‘ปริหายติ อรหา อรหตฺตา’’ติ.

๒๖๑. ปริหายติ อรหา อรหตฺตาติ? อามนฺตา. นนุ อรหา วีตราโค วีตโทโส วีตโมโห กตกรณีโย โอหิตภาโร อนุปฺปตฺตสทตฺโถ ปริกฺขีณภวสํโยชโน สมฺมทฺาวิมุตฺโต อุกฺขิตฺตปลิโฆ สงฺกิณฺณปริโข อพฺพูฬฺเหสิโก นิรคฺคโฬ อริโย ปนฺนทฺธโช ปนฺนภาโร วิสฺุตฺโต สุวิชิตวิชโย; ทุกฺขํ ตสฺส ปริฺาตํ, สมุทโย ปหีโน, นิโรโธ สจฺฉิกโต, มคฺโค ภาวิโต, อภิฺเยฺยํ อภิฺาตํ, ปริฺเยฺยํ ปริฺาตํ, ปหาตพฺพํ ปหีนํ, ภาเวตพฺพํ ภาวิตํ, สจฺฉิกาตพฺพํ สจฺฉิกตนฺติ? อามนฺตา. หฺจิ อรหา วีตราโค วีตโทโส วีตโมโห…เป… สจฺฉิกาตพฺพํ สจฺฉิกตํ, โน จ วต เร วตฺตพฺเพ – ‘‘ปริหายติ อรหา อรหตฺตา’’ติ.

๒๖๒. ปริหายติ อรหา อรหตฺตาติ? ( ) [(อามนฺตา) (ก.)] สมยวิมุตฺโต อรหา อรหตฺตา ปริหายติ, อสมยวิมุตฺโต อรหา อรหตฺตา น ปริหายตีติ. สมยวิมุตฺโต อรหา อรหตฺตา ปริหายตีติ? อามนฺตา. อสมยวิมุตฺโต อรหา อรหตฺตา ปริหายตีติ [น ปริหายตีติ (ก.)]? น เหวํ วตฺตพฺเพ.

อสมยวิมุตฺโต อรหา อรหตฺตา น ปริหายตีติ? อามนฺตา. สมยวิมุตฺโต อรหา อรหตฺตา น ปริหายตีติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ.

สมยวิมุตฺตสฺส อรหโต ราโค ปหีโน, ปริหายติ สมยวิมุตฺโต อรหา อรหตฺตาติ? อามนฺตา. อสมยวิมุตฺตสฺส อรหโต ราโค ปหีโน, ปริหายติ อสมยวิมุตฺโต อรหา อรหตฺตาติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ.

สมยวิมุตฺตสฺส อรหโต โทโส ปหีโน…เป… อโนตฺตปฺปํ ปหีนํ, ปริหายติ สมยวิมุตฺโต อรหา อรหตฺตาติ? อามนฺตา. อสมยวิมุตฺตสฺส อรหโต อโนตฺตปฺปํ ปหีนํ, ปริหายติ อสมยวิมุตฺโต อรหา อรหตฺตาติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ.

สมยวิมุตฺตสฺส อรหโต ราคปฺปหานาย มคฺโค ภาวิโต, ปริหายติ สมยวิมุตฺโต อรหา อรหตฺตาติ? อามนฺตา. อสมยวิมุตฺตสฺส อรหโต ราคปฺปหานาย มคฺโค ภาวิโต, ปริหายติ อสมยวิมุตฺโต อรหา อรหตฺตาติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ.

สมยวิมุตฺตสฺส อรหโต ราคปฺปหานาย สติปฏฺานา ภาวิตา…เป… สมฺมปฺปธานา ภาวิตา… อิทฺธิปาทา ภาวิตา… อินฺทฺริยา ภาวิตา… พลา ภาวิตา… โพชฺฌงฺคา ภาวิตา, ปริหายติ สมยวิมุตฺโต อรหา อรหตฺตาติ? อามนฺตา. อสมยวิมุตฺตสฺส อรหโต ราคปฺปหานาย สติปฏฺานา ภาวิตา…เป… โพชฺฌงฺคา ภาวิตา, ปริหายติ อสมยวิมุตฺโต อรหา อรหตฺตาติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ.

สมยวิมุตฺตสฺส อรหโต โทสปฺปหานาย…เป… อโนตฺตปฺปปหานาย มคฺโค ภาวิโต…เป… โพชฺฌงฺคา ภาวิตา, ปริหายติ สมยวิมุตฺโต อรหา อรหตฺตาติ? อามนฺตา. อสมยวิมุตฺตสฺส อรหโต อโนตฺตปฺปปหานาย มคฺโค ภาวิโต…เป… โพชฺฌงฺคา ภาวิตา, ปริหายติ อสมยวิมุตฺโต อรหา อรหตฺตาติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….

สมยวิมุตฺโต อรหา วีตราโค วีตโทโส วีตโมโห กตกรณีโย โอหิตภาโร อนุปฺปตฺตสทตฺโถ ปริกฺขีณภวสํโยชโน สมฺมทฺาวิมุตฺโต อุกฺขิตฺตปลิโฆ สงฺกิณฺณปริโข อพฺพูฬฺเหสิโก นิรคฺคโฬ อริโย ปนฺนทฺธโช ปนฺนภาโร วิสฺุตฺโต สุวิชิตวิชโย, ทุกฺขํ ตสฺส ปริฺาตํ, สมุทโย ปหีโน, นิโรโธ สจฺฉิกโต, มคฺโค ภาวิโต, อภิฺเยฺยํ อภิฺาตํ, ปริฺเยฺยํ ปริฺาตํ, ปหาตพฺพํ ปหีนํ, ภาเวตพฺพํ ภาวิตํ, สจฺฉิกาตพฺพํ สจฺฉิกตํ, ปริหายติ สมยวิมุตฺโต อรหา อรหตฺตาติ? อามนฺตา. อสมยวิมุตฺโต อรหา วีตราโค วีตโทโส วีตโมโห…เป… สจฺฉิกาตพฺพํ สจฺฉิกตํ, ปริหายติ อสมยวิมุตฺโต อรหา อรหตฺตาติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ.

๒๖๓. อสมยวิมุตฺตสฺส อรหโต ราโค ปหีโน, น ปริหายติ อสมยวิมุตฺโต อรหา อรหตฺตาติ? อามนฺตา. สมยวิมุตฺตสฺส อรหโต ราโค ปหีโน, น ปริหายติ สมยวิมุตฺโต อรหา อรหตฺตาติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ.

อสมยวิมุตฺตสฺส อรหโต โทโส ปหีโน…เป… อโนตฺตปฺปํ ปหีนํ, น ปริหายติ อสมยวิมุตฺโต อรหา อรหตฺตาติ? อามนฺตา. สมยวิมุตฺตสฺส อรหโต อโนตฺตปฺปํ ปหีนํ, น ปริหายติ สมยวิมุตฺโต อรหา อรหตฺตาติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ.

อสมยวิมุตฺตสฺส อรหโต ราคปฺปหานาย มคฺโค ภาวิโต…เป… โพชฺฌงฺคา ภาวิตา, น ปริหายติ อสมยวิมุตฺโต อรหา อรหตฺตาติ? อามนฺตา. สมยวิมุตฺตสฺส อรหโต ราคปฺปหานาย มคฺโค ภาวิโต…เป… โพชฺฌงฺคา ภาวิตา, น ปริหายติ สมยวิมุตฺโต อรหา อรหตฺตาติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ.

อสมยวิมุตฺตสฺส อรหโต โทสปฺปหานาย…เป… อโนตฺตปฺปปหานาย มคฺโค ภาวิโต…เป… โพชฺฌงฺคา ภาวิตา, น ปริหายติ อสมยวิมุตฺโต อรหา อรหตฺตาติ? อามนฺตา. สมยวิมุตฺตสฺส อรหโต อโนตฺตปฺปปหานาย มคฺโค ภาวิโต…เป… โพชฺฌงฺคา ภาวิตา, น ปริหายติ สมยวิมุตฺโต อรหา อรหตฺตาติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ.

อสมยวิมุตฺโต อรหา วีตราโค วีตโทโส วีตโมโห…เป… สจฺฉิกาตพฺพํ สจฺฉิกตํ, น ปริหายติ อสมยวิมุตฺโต อรหา อรหตฺตาติ? อามนฺตา. สมยวิมุตฺโต อรหา วีตราโค วีตโทโส วีตโมโห…เป… สจฺฉิกาตพฺพํ สจฺฉิกตํ, น ปริหายติ สมยวิมุตฺโต อรหา อรหตฺตาติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….

๒๖๔. ปริหายติ อรหา อรหตฺตาติ? อามนฺตา. สาริปุตฺโต เถโร ปริหายิตฺถ อรหตฺตาติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ. มหาโมคฺคลฺลาโน [มหาโมคฺคลาโน (ก.)] เถโร… มหากสฺสโป เถโร… มหากจฺจายโน [มหากจฺจาโน (ม. นิ. ๑.๒๐๒ อาทโย)] เถโร… มหาโกฏฺิโก [มหาโกฏฺิโต (สี. สฺยา. กํ. ปี.)] เถโร… มหาปนฺถโก เถโร ปริหายิตฺถ อรหตฺตาติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ.

สาริปุตฺโต เถโร น ปริหายิตฺถ อรหตฺตาติ? อามนฺตา. หฺจิ สาริปุตฺโต เถโร น ปริหายิตฺถ อรหตฺตา, โน จ วต เร วตฺตพฺเพ – ‘‘ปริหายติ อรหา อรหตฺตา’’ติ.

มหาโมคฺคลฺลาโน เถโร… มหากสฺสโป เถโร… มหากจฺจายโน เถโร… มหาโกฏฺิโก เถโร… มหาปนฺถโก เถโร น ปริหายิตฺถ อรหตฺตาติ? อามนฺตา. หฺจิ มหาปนฺถโก เถโร น ปริหายิตฺถ อรหตฺตา, โน จ วต เร วตฺตพฺเพ – ‘‘ปริหายติ อรหา อรหตฺตา’’ติ.

อริยปุคฺคลสํสนฺทนํ.

๓. สุตฺตสาธนปริหานิ

๒๖๕. ปริหายติ อรหา อรหตฺตาติ? อามนฺตา. นนุ วุตฺตํ ภควตา –

‘‘อุจฺจาวจา หิ ปฏิปทา [ปฏิปาทา (อฏฺ.)], สมเณน ปกาสิตา;

น ปารํ ทิคุณํ ยนฺติ, นยิทํ เอกคุณํ มุต’’นฺติ [สุ. นิ. ๗๑๙ สุตฺตนิปาเต].

อตฺเถว สุตฺตนฺโตติ? อามนฺตา. เตน หิ น วตฺตพฺพํ – ‘‘ปริหายติ อรหา อรหตฺตา’’ติ.

ปริหายติ อรหา อรหตฺตาติ? อามนฺตา. อตฺถิ ฉินฺนสฺส เฉทิยนฺติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ.

อตฺถิ ฉินฺนสฺส เฉทิยนฺติ? อามนฺตา. นนุ วุตฺตํ ภควตา –

‘‘วีตตณฺโห อนาทาโน, กิจฺจํ ยสฺส น วิชฺชติ;

ฉินฺนสฺส เฉทิยํ นตฺถิ, โอฆปาโส สมูหโต’’ติ.

อตฺเถว สุตฺตนฺโตติ? อามนฺตา. เตน หิ น วตฺตพฺพํ – ‘‘อตฺถิ ฉินฺนสฺส เฉทิย’’นฺติ.

๒๖๖. ปริหายติ อรหา อรหตฺตาติ? อามนฺตา. อตฺถิ กตสฺส ปติจโยติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ.

อตฺถิ กตสฺส ปติจโยติ? อามนฺตา. นนุ วุตฺตํ ภควตา –

‘‘ตสฺส สมฺมา วิมุตฺตสฺส, สนฺตจิตฺตสฺส ภิกฺขุโน;

กตสฺส ปติจโย นตฺถิ, กรณียํ น วิชฺชติ.

‘‘เสโล ยถา เอกคฺฆโน, วาเตน น สมีรติ;

เอวํ รูปา รสา สทฺทา, คนฺธา ผสฺสา จ เกวลา.

‘‘อิฏฺา ธมฺมา อนิฏฺา จ, นปฺปเวเธนฺติ ตาทิโน;

ิตํ จิตฺตํ วิปฺปมุตฺตํ, วยํ จสฺสานุปสฺสตี’’ติ [มหาว. ๒๔๔; อ. นิ. ๖.๕๕].

อตฺเถว สุตฺตนฺโตติ? อามนฺตา. เตน หิ น วตฺตพฺพํ – ‘‘อตฺถิ กตสฺส ปติจโย’’ติ.

๒๖๗. น วตฺตพฺพํ – ‘‘ปริหายติ อรหา อรหตฺตา’’ติ? อามนฺตา. นนุ วุตฺตํ ภควตา – ‘‘ปฺจิเม, ภิกฺขเว, ธมฺมา สมยวิมุตฺตสฺส ภิกฺขุโน ปริหานาย สํวตฺตนฺติ. กตเม ปฺจ? กมฺมารามตา, ภสฺสารามตา, นิทฺทารามตา, สงฺคณิการามตา, ยถาวิมุตฺตํ จิตฺตํ น ปจฺจเวกฺขติ. อิเม โข, ภิกฺขเว, ปฺจ ธมฺมา สมยวิมุตฺตสฺส ภิกฺขุโน ปริหานาย สํวตฺตนฺตี’’ติ [อ. นิ. ๕.๑๔๙]. อตฺเถว สุตฺตนฺโตติ? อามนฺตา. เตน หิ ปริหายติ อรหา อรหตฺตาติ.

อตฺถิ อรหโต กมฺมารามตาติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ.

อตฺถิ อรหโต กมฺมารามตาติ? อามนฺตา. อตฺถิ อรหโต ราโค กามราโค กามราคปริยุฏฺานํ กามราคสํโยชนํ กาโมโฆ กามโยโค กามจฺฉนฺทนีวรณนฺติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ.

อตฺถิ อรหโต ภสฺสารามตา, อตฺถิ อรหโต นิทฺทารามตา, อตฺถิ อรหโต สงฺคณิการามตาติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ.

อตฺถิ อรหโต สงฺคณิการามตาติ? อามนฺตา. อตฺถิ อรหโต ราโค กามราโค กามราคปริยุฏฺานํ กามราคสํโยชนํ กาโมโฆ กามโยโค กามจฺฉนฺทนีวรณนฺติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ.

๒๖๘. ปริหายติ อรหา อรหตฺตาติ? อามนฺตา. อรหา อรหตฺตา ปริหายมาโน กึ ปริยุฏฺิโต ปริหายตีติ? ราคปริยุฏฺิโต ปริหายตีติ. ปริยุฏฺานํ กึ ปฏิจฺจ อุปฺปชฺชตีติ? อนุสยํ ปฏิจฺจ อุปฺปชฺชตีติ. อตฺถิ อรหโต อนุสยาติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ.

อตฺถิ อรหโต อนุสยาติ? อามนฺตา. อตฺถิ อรหโต กามราคานุสโย ปฏิฆานุสโย มานานุสโย ทิฏฺานุสโย วิจิกิจฺฉานุสโย ภวราคานุสโย อวิชฺชานุสโยติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ.

โทสปริยุฏฺิโต ปริหายตีติ…เป… โมหปริยุฏฺิโต ปริหายตีติ…. ปริยุฏฺานํ กึ ปฏิจฺจ อุปฺปชฺชตีติ? อนุสยํ ปฏิจฺจ อุปฺปชฺชตีติ. อตฺถิ อรหโต อนุสยาติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….

อตฺถิ อรหโต อนุสยาติ? อามนฺตา. อตฺถิ อรหโต กามราคานุสโย…เป… อวิชฺชานุสโยติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ.

ปริหายติ อรหา อรหตฺตาติ? อามนฺตา. อรหโต อรหตฺตา ปริหายมานสฺส กึ อุปจยํ คจฺฉตีติ? ราโค อุปจยํ คจฺฉตีติ. สกฺกายทิฏฺิ อุปจยํ คจฺฉตีติ, วิจิกิจฺฉา อุปจยํ คจฺฉตีติ, สีลพฺพตปรามาโส อุปจยํ คจฺฉตีติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ. โทโส อุปจยํ คจฺฉตีติ…เป… โมโห อุปจยํ คจฺฉตีติ, สกฺกายทิฏฺิ อุปจยํ คจฺฉตีติ, วิจิกิจฺฉา อุปจยํ คจฺฉตีติ, สีลพฺพตปรามาโส อุปจยํ คจฺฉตีติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ.

ปริหายติ อรหา อรหตฺตาติ? อามนฺตา. อรหา อาจินตีติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ. อรหา อปจินตีติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ. อรหา ปชหตีติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ. อรหา อุปาทิยตีติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ. อรหา วิสิเนตีติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ. อรหา อุสฺสิเนตีติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ. อรหา วิธูเปตีติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ. อรหา สนฺธูเปตีติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ.

นนุ อรหา เนวาจินติ น อปจินติ อปจินิตฺวา ิโตติ? อามนฺตา. หฺจิ อรหา เนวาจินติ น อปจินติ อปจินิตฺวา ิโต, โน จ วต เร วตฺตพฺเพ – ‘‘ปริหายติ อรหา อรหตฺตา’’ติ.

นนุ อรหา เนว ปชหติ น อุปาทิยติ ปชหิตฺวา ิโตติ? อามนฺตา. หฺจิ อรหา เนว ปชหติ น อุปาทิยติ ปชหิตฺวา ิโต, โน จ วต เร วตฺตพฺเพ – ‘‘ปริหายติ อรหา อรหตฺตา’’ติ.

นนุ อรหา เนว วิสิเนติ น อุสฺสิเนติ วิสินิตฺวา ิโตติ? อามนฺตา. หฺจิ อรหา เนว วิสิเนติ น อุสฺสิเนติ วิสินิตฺวา ิโต, โน จ วต เร วตฺตพฺเพ – ‘‘ปริหายติ อรหา อรหตฺตา’’ติ.

นนุ อรหา เนว วิธูเปติ น สนฺธูเปติ วิธูเปตฺวา ิโตติ? อามนฺตา. หฺจิ อรหา เนว วิธูเปติ น สนฺธูเปติ วิธูเปตฺวา ิโต, โน จ วต เร วตฺตพฺเพ – ‘‘ปริหายติ อรหา อรหตฺตา’’ติ.

ปริหานิกถา นิฏฺิตา.

๓. พฺรหฺมจริยกถา

๑. สุทฺธพฺรหฺมจริยกถา

๒๖๙. นตฺถิ เทเวสุ พฺรหฺมจริยวาโสติ? อามนฺตา. สพฺเพ เทวา ชฬา เอลมูคา [เอฬมูคา (สฺยา.)] อวิฺู หตฺถสํวาจิกา นปฺปฏิพลา สุภาสิตทุพฺภาสิตานํ อตฺถมฺาตุํ, สพฺเพ เทวา น พุทฺเธ ปสนฺนา น ธมฺเม ปสนฺนา น สงฺเฆ ปสนฺนา, น พุทฺธํ ภควนฺตํ ปยิรุปาสนฺติ, น พุทฺธํ ภควนฺตํ ปฺหํ ปุจฺฉนฺติ, น พุทฺเธน ภควตา ปฺเห วิสฺสชฺชิเต อตฺตมนา, สพฺเพ เทวา กมฺมาวรเณน สมนฺนาคตา กิเลสาวรเณน สมนฺนาคตา วิปากาวรเณน สมนฺนาคตา อสฺสทฺธา อจฺฉนฺทิกา ทุปฺปฺา อภพฺพา นิยามํ โอกฺกมิตุํ กุสเลสุ ธมฺเมสุ สมฺมตฺตํ, สพฺเพ เทวา มาตุฆาตกา ปิตุฆาตกา อรหนฺตฆาตกา รุหิรุปฺปาทกา สงฺฆเภทกา, สพฺเพ เทวา ปาณาติปาติโน อทินฺนาทายิโน กาเมสุมิจฺฉาจาริโน มุสาวาทิโน ปิสุณวาจา ผรุสาวาจา สมฺผปฺปลาปิโน อภิชฺฌาลุโน พฺยาปนฺนจิตฺตา มิจฺฉาทิฏฺิกาติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….

นนุ อตฺถิ เทวา อชฬา อเนลมูคา วิฺู น หตฺถสํวาจิกา ปฏิพลา สุภาสิตทุพฺภาสิตานํ อตฺถมฺาตุํ, อตฺถิ เทวา พุทฺเธ ปสนฺนา ธมฺเม ปสนฺนา สงฺเฆ ปสนฺนา, พุทฺธํ ภควนฺตํ ปยิรุปาสนฺติ, พุทฺธํ ภควนฺตํ ปฺหํ ปุจฺฉนฺติ, พุทฺเธน ภควตา ปฺเห วิสฺสชฺชิเต อตฺตมนา โหนฺติ, อตฺถิ เทวา น กมฺมาวรเณน สมนฺนาคตา น กิเลสาวรเณน สมนฺนาคตา น วิปากาวรเณน สมนฺนาคตา สทฺธา ฉนฺทิกา ปฺวนฺโต ภพฺพา นิยามํ โอกฺกมิตุํ กุสเลสุ ธมฺเมสุ สมฺมตฺตํ, อตฺถิ เทวา น มาตุฆาตกา น ปิตุฆาตกา น อรหนฺตฆาตกา น รุหิรุปฺปาทกา น สงฺฆเภทกา, อตฺถิ เทวา น ปาณาติปาติโน น อทินฺนาทายิโน น กาเมสุมิจฺฉาจาริโน น มุสาวาทิโน น ปิสุณาวาจา น ผรุสาวาจา น สมฺผปฺปลาปิโน น อภิชฺฌาลุโน อพฺยาปนฺนจิตฺตา สมฺมาทิฏฺิกาติ? อามนฺตา.

หฺจิ อตฺถิ เทวา อชฬา อเนลมูคา วิฺู น หตฺถสํวาจิกา ปฏิพลา สุภาสิตทุพฺภาสิตานํ อตฺถมฺาตุํ…เป… อตฺถิ เทวา พุทฺเธ ปสนฺนา…เป… สมฺมาทิฏฺิกา, โน จ วต เร วตฺตพฺเพ – ‘‘นตฺถิ เทเวสุ พฺรหฺมจริยวาโส’’ติ.

๒๗๐. อตฺถิ เทเวสุ พฺรหฺมจริยวาโสติ? อามนฺตา. อตฺถิ ตตฺถ ปพฺพชฺชา มุณฺฑิยํ กาสาวธารณา ปตฺตธารณา, เทเวสุ สมฺมาสมฺพุทฺธา อุปฺปชฺชนฺติ, ปจฺเจกสมฺพุทฺธา อุปฺปชฺชนฺติ, สาวกยุคํ อุปฺปชฺชตีติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….

เทเวสุ ปพฺพชฺชา นตฺถีติ, นตฺถิ เทเวสุ พฺรหฺมจริยวาโสติ? อามนฺตา. ยตฺถ อตฺถิ ปพฺพชฺชา ตตฺเถว พฺรหฺมจริยวาโส, ยตฺถ นตฺถิ ปพฺพชฺชา นตฺถิ ตตฺถ พฺรหฺมจริยวาโสติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป… ยตฺถ อตฺถิ ปพฺพชฺชา ตตฺเถว พฺรหฺมจริยวาโส, ยตฺถ นตฺถิ ปพฺพชฺชา นตฺถิ ตตฺถ พฺรหฺมจริยวาโสติ? อามนฺตา. โย ปพฺพชติ ตสฺเสว พฺรหฺมจริยวาโส, โย น ปพฺพชติ นตฺถิ ตสฺส พฺรหฺมจริยวาโสติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….

เทเวสุ มุณฺฑิยํ นตฺถีติ, นตฺถิ เทเวสุ พฺรหฺมจริยวาโสติ? อามนฺตา. ยตฺถ อตฺถิ มุณฺฑิยํ ตตฺเถว พฺรหฺมจริยวาโส, ยตฺถ นตฺถิ มุณฺฑิยํ นตฺถิ ตตฺถ พฺรหฺมจริยวาโสติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป… ยตฺถ อตฺถิ มุณฺฑิยํ ตตฺเถว พฺรหฺมจริยวาโส, ยตฺถ นตฺถิ มุณฺฑิยํ นตฺถิ ตตฺถ พฺรหฺมจริยวาโสติ? อามนฺตา. โย มุณฺโฑ โหติ ตสฺเสว พฺรหฺมจริยวาโส, โย มุณฺโฑ น โหติ นตฺถิ ตสฺส พฺรหฺมจริยวาโสติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….

เทเวสุ กาสาวธารณา นตฺถีติ, นตฺถิ เทเวสุ พฺรหฺมจริยวาโสติ? อามนฺตา. ยตฺถ อตฺถิ กาสาวธารณา ตตฺเถว พฺรหฺมจริยวาโส, ยตฺถ นตฺถิ กาสาวธารณา นตฺถิ ตตฺถ พฺรหฺมจริยวาโสติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป… ยตฺถ อตฺถิ กาสาวธารณา ตตฺเถว พฺรหฺมจริยวาโส, ยตฺถ นตฺถิ กาสาวธารณา นตฺถิ ตตฺถ พฺรหฺมจริยวาโสติ? อามนฺตา. โย กาสาวํ ธาเรติ ตสฺเสว พฺรหฺมจริยวาโส, โย กาสาวํ น ธาเรติ นตฺถิ ตสฺส พฺรหฺมจริยวาโสติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….

เทเวสุ ปตฺตธารณา นตฺถีติ, นตฺถิ เทเวสุ พฺรหฺมจริยวาโสติ? อามนฺตา. ยตฺถ อตฺถิ ปตฺตธารณา ตตฺเถว พฺรหฺมจริยวาโส, ยตฺถ นตฺถิ ปตฺตธารณา นตฺถิ ตตฺถ พฺรหฺมจริยวาโสติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป… ยตฺถ อตฺถิ ปตฺตธารณา ตตฺเถว พฺรหฺมจริยวาโส, ยตฺถ นตฺถิ ปตฺตธารณา นตฺถิ ตตฺถ พฺรหฺมจริยวาโสติ? อามนฺตา? โย ปตฺตํ ธาเรติ ตสฺเสว พฺรหฺมจริยวาโส, โย ปตฺตํ น ธาเรติ นตฺถิ ตสฺส พฺรหฺมจริยวาโสติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….

เทเวสุ สมฺมาสมฺพุทฺธา นุปฺปชฺชนฺตีติ, นตฺถิ เทเวสุ พฺรหฺมจริยวาโสติ? อามนฺตา. ยตฺถ สมฺมาสมฺพุทฺธา อุปฺปชฺชนฺติ ตตฺเถว พฺรหฺมจริยวาโส, ยตฺถ สมฺมาสมฺพุทฺธา นุปฺปชฺชนฺติ นตฺถิ ตตฺถ พฺรหฺมจริยวาโสติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป… ยตฺถ สมฺมาสมฺพุทฺธา อุปฺปชฺชนฺติ ตตฺเถว พฺรหฺมจริยวาโส, ยตฺถ สมฺมาสมฺพุทฺธา นุปฺปชฺชนฺติ นตฺถิ ตตฺถ พฺรหฺมจริยวาโสติ? อามนฺตา. ลุมฺพินิยา ภควา ชาโต, โพธิยา มูเล อภิสมฺพุทฺโธ, พาราณสิยํ ภควตา ธมฺมจกฺกํ ปวตฺติตํ; ตตฺเถว พฺรหฺมจริยวาโส, นตฺถฺตฺร พฺรหฺมจริยวาโสติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….

เทเวสุ ปจฺเจกสมฺพุทฺธา นุปฺปชฺชนฺตีติ, นตฺถิ เทเวสุ พฺรหฺมจริยวาโสติ? อามนฺตา. ยตฺถ ปจฺเจกสมฺพุทฺธา อุปฺปชฺชนฺติ ตตฺเถว พฺรหฺมจริยวาโส, ยตฺถ ปจฺเจกสมฺพุทฺธา นุปฺปชฺชนฺติ นตฺถิ ตตฺถ พฺรหฺมจริยวาโสติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป… ยตฺถ ปจฺเจกสมฺพุทฺธา อุปฺปชฺชนฺติ ตตฺเถว พฺรหฺมจริยวาโส, ยตฺถ ปจฺเจกสมฺพุทฺธา นุปฺปชฺชนฺติ นตฺถิ ตตฺถ พฺรหฺมจริยวาโสติ? อามนฺตา. มชฺฌิเมสุ ชนปเทสุ ปจฺเจกสมฺพุทฺธา อุปฺปชฺชนฺติ, ตตฺเถว พฺรหฺมจริยวาโส, นตฺถฺตฺร พฺรหฺมจริยวาโสติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….

เทเวสุ สาวกยุคํ นุปฺปชฺชตีติ, นตฺถิ เทเวสุ พฺรหฺมจริยวาโสติ? อามนฺตา. ยตฺถ สาวกยุคํ อุปฺปชฺชติ ตตฺเถว พฺรหฺมจริยวาโส, ยตฺถ สาวกยุคํ นุปฺปชฺชติ นตฺถิ ตตฺถ พฺรหฺมจริยวาโสติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป… ยตฺถ สาวกยุคํ อุปฺปชฺชติ ตตฺเถว พฺรหฺมจริยวาโส, ยตฺถ สาวกยุคํ นุปฺปชฺชติ นตฺถิ ตตฺถ พฺรหฺมจริยวาโสติ? อามนฺตา. มคเธสุ สาวกยุคํ อุปฺปนฺนํ, ตตฺเถว พฺรหฺมจริยวาโส, นตฺถฺตฺร พฺรหฺมจริยวาโสติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….

๒๗๑. อตฺถิ เทเวสุ พฺรหฺมจริยวาโสติ? อามนฺตา. สพฺพเทเวสุ อตฺถิ พฺรหฺมจริยวาโสติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….

อตฺถิ มนุสฺเสสุ พฺรหฺมจริยวาโสติ? อามนฺตา. สพฺพมนุสฺเสสุ อตฺถิ พฺรหฺมจริยวาโสติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….

อตฺถิ เทเวสุ พฺรหฺมจริยวาโสติ? อามนฺตา. อสฺสตฺเตสุ เทเวสุ อตฺถิ พฺรหฺมจริยวาโสติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….

อตฺถิ มนุสฺเสสุ พฺรหฺมจริยวาโสติ? อามนฺตา. ปจฺจนฺติเมสุ ชนปเทสุ อตฺถิ พฺรหฺมจริยวาโส มิลกฺเขสุ [มิลกฺขูสุ (สฺยา. ก.)] อวิฺาตาเรสุ ยตฺถ นตฺถิ คติ ภิกฺขูนํ ภิกฺขุนีนํ อุปาสกานํ อุปาสิกานนฺติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ.

อตฺถิ เทเวสุ พฺรหฺมจริยวาโสติ? อตฺถิ ยตฺถ อตฺถิ, อตฺถิ ยตฺถ นตฺถีติ. อสฺสตฺเตสุ เทเวสุ อตฺถิ ยตฺถ อตฺถิ, อตฺถิ ยตฺถ นตฺถิ พฺรหฺมจริยวาโส, สฺสตฺเตสุ [อสฺสตฺเตสุ (ก.)] เทเวสุ อตฺถิ ยตฺถ อตฺถิ, อตฺถิ ยตฺถ นตฺถิ พฺรหฺมจริยวาโสติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ.

เทเวสุ อตฺถิ ยตฺถ อตฺถิ, อตฺถิ ยตฺถ นตฺถิ พฺรหฺมจริยวาโสติ? อามนฺตา. กตฺถ อตฺถิ, กตฺถ นตฺถีติ? อสฺสตฺเตสุ เทเวสุ นตฺถิ พฺรหฺมจริยวาโส, สฺสตฺเตสุ [อสฺสตฺเตสุ (ก.)] เทเวสุ อตฺถิ พฺรหฺมจริยวาโสติ. อสฺสตฺเตสุ เทเวสุ นตฺถิ พฺรหฺมจริยวาโสติ? อามนฺตา. สฺสตฺเตสุ [อสฺสตฺเตสุ (ก.)] เทเวสุ นตฺถิ พฺรหฺมจริยวาโสติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ.

สฺสตฺเตสุ เทเวสุ อตฺถิ พฺรหฺมจริยวาโสติ? อามนฺตา. อสฺสตฺเตสุ เทเวสุ อตฺถิ พฺรหฺมจริยวาโสติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ.

อตฺถิ มนุสฺเสสุ พฺรหฺมจริยวาโสติ? อตฺถิ ยตฺถ อตฺถิ, อตฺถิ ยตฺถ นตฺถีติ. ปจฺจนฺติเมสุ ชนปเทสุ อตฺถิ ยตฺถ อตฺถิ, อตฺถิ ยตฺถ นตฺถิ พฺรหฺมจริยวาโส มิลกฺเขสุ อวิฺาตาเรสุ ยตฺถ นตฺถิ คติ ภิกฺขูนํ ภิกฺขุนีนํ อุปาสกานํ อุปาสิกานํ, มชฺฌิเมสุ ชนปเทสุ อตฺถิ ยตฺถ อตฺถิ, อตฺถิ ยตฺถ นตฺถิ พฺรหฺมจริยวาโสติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ.

มนุสฺเสสุ อตฺถิ ยตฺถ อตฺถิ, อตฺถิ ยตฺถ นตฺถิ พฺรหฺมจริยวาโสติ? อามนฺตา. กตฺถ อตฺถิ, กตฺถ นตฺถีติ? ปจฺจนฺติเมสุ ชนปเทสุ นตฺถิ พฺรหฺมจริยวาโส มิลกฺเขสุ อวิฺาตาเรสุ ยตฺถ นตฺถิ คติ ภิกฺขูนํ ภิกฺขุนีนํ อุปาสกานํ อุปาสิกานํ, มชฺฌิเมสุ ชนปเทสุ อตฺถิ พฺรหฺมจริยวาโสติ. ปจฺจนฺติเมสุ ชนปเทสุ นตฺถิ พฺรหฺมจริยวาโส มิลกฺเขสุ อวิฺาตาเรสุ ยตฺถ นตฺถิ คติ ภิกฺขูนํ ภิกฺขุนีนํ อุปาสกานํ อุปาสิกานนฺติ? อามนฺตา. มชฺฌิเมสุ ชนปเทสุ นตฺถิ พฺรหฺมจริยวาโสติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ.

มชฺฌิเมสุ ชนปเทสุ อตฺถิ พฺรหฺมจริยวาโสติ? อามนฺตา. ปจฺจนฺติเมสุ ชนปเทสุ อตฺถิ พฺรหฺมจริยวาโส มิลกฺเขสุ อวิฺาตาเรสุ ยตฺถ นตฺถิ คติ ภิกฺขูนํ ภิกฺขุนีนํ อุปาสกานํ อุปาสิกานนฺติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ.

อตฺถิ เทเวสุ พฺรหฺมจริยวาโสติ? อามนฺตา. นนุ วุตฺตํ ภควตา – ‘‘ตีหิ, ภิกฺขเว, าเนหิ ชมฺพุทีปกา มนุสฺสา อุตฺตรกุรุเก จ มนุสฺเส อธิคฺคณฺหนฺติ เทเว จ ตาวตึเส! กตเมหิ ตีหิ? สูรา, สติมนฺโต, อิธ พฺรหฺมจริยวาโส’’ติ [อ. นิ. ๙.๒๑]. อตฺเถว สุตฺตนฺโตติ? อามนฺตา. เตน หิ นตฺถิ เทเวสุ พฺรหฺมจริยวาโสติ.

สาวตฺถิยํ วุตฺตํ ภควตา – ‘‘อิธ พฺรหฺมจริยวาโส’’ติ? อามนฺตา. สาวตฺถิยํเยว พฺรหฺมจริยวาโส, นตฺถิ อฺตฺร พฺรหฺมจริยวาโสติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ.

๒๗๒. อนาคามิสฺส ปุคฺคลสฺส ปฺโจรมฺภาคิยานิ สํโยชนานิ ปหีนานิ, ปฺจุทฺธมฺภาคิยานิ สํโยชนานิ อปฺปหีนานิ, อิโต จุตสฺส ตตฺถ อุปปนฺนสฺส กุหึ ผลุปฺปตฺตีติ? ตตฺเถว. หฺจิ อนาคามิสฺส ปุคฺคลสฺส ปฺโจรมฺภาคิยานิ สํโยชนานิ ปหีนานิ, ปฺจุทฺธมฺภาคิยานิ สํโยชนานิ อปฺปหีนานิ, อิโต จุตสฺส ตตฺถ อุปปนฺนสฺส ตหึ ผลุปฺปตฺติ; โน จ วต เร วตฺตพฺเพ – ‘‘นตฺถิ เทเวสุ พฺรหฺมจริยวาโส’’ติ.

อนาคามิสฺส ปุคฺคลสฺส ปฺโจรมฺภาคิยานิ สํโยชนานิ ปหีนานิ, ปฺจุทฺธมฺภาคิยานิ สํโยชนานิ อปฺปหีนานิ, อิโต จุตสฺส ตตฺถ อุปปนฺนสฺส กุหึ ภาโรหรณํ, กุหึ ทุกฺขปริฺาตํ, กุหึ กิเลสปฺปหานํ, กุหึ นิโรธสจฺฉิกิริยา, กุหึ อกุปฺปปฏิเวโธติ? ตตฺเถว. หฺจิ อนาคามิสฺส ปุคฺคลสฺส ปฺโจรมฺภาคิยานิ สํโยชนานิ ปหีนานิ, ปฺจุทฺธมฺภาคิยานิ สํโยชนานิ อปฺปหีนานิ, อิโต จุตสฺส ตตฺถ อุปปนฺนสฺส ตหึ อกุปฺปปฏิเวโธ; โน จ วต เร วตฺตพฺเพ – ‘‘นตฺถิ เทเวสุ พฺรหฺมจริยวาโส’’ติ.

อนาคามิสฺส ปุคฺคลสฺส ปฺโจรมฺภาคิยานิ สํโยชนานิ ปหีนานิ, ปฺจุทฺธมฺภาคิยานิ สํโยชนานิ อปฺปหีนานิ, อิโต จุตสฺส ตตฺถ อุปปนฺนสฺส ตหึ ผลุปฺปตฺติ, ตหึ ภาโรหรณํ, ตหึ ทุกฺขปริฺาตํ, ตหึ กิเลสปฺปหานํ, ตหึ นิโรธสจฺฉิกิริยา, ตหึ อกุปฺปปฏิเวโธ; เกนฏฺเน วเทสิ – ‘‘นตฺถิ เทเวสุ พฺรหฺมจริยวาโส’’ติ? หนฺท หิ อนาคามี ปุคฺคโล อิธ ภาวิเตน มคฺเคน ตตฺถ ผลํ สจฺฉิกโรตีติ [สจฺฉิกโรติ (พหูสุ)].

๒. สํสนฺทนพฺรหฺมจริยกถา

๒๗๓. อนาคามี ปุคฺคโล อิธ ภาวิเตน มคฺเคน ตตฺถ ผลํ สจฺฉิกโรตีติ? อามนฺตา. โสตาปนฺโน ปุคฺคโล ตตฺถ ภาวิเตน มคฺเคน อิธ ผลํ สจฺฉิกโรตีติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ.

อนาคามี ปุคฺคโล อิธ ภาวิเตน มคฺเคน ตตฺถ ผลํ สจฺฉิกโรตีติ? อามนฺตา. สกทาคามี ปุคฺคโล อิธ ปรินิพฺพายิปุคฺคโล [อิธปรินิพฺพายี (?)] ตตฺถ ภาวิเตน มคฺเคน อิธ ผลํ สจฺฉิกโรตีติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ.

โสตาปนฺโน ปุคฺคโล อิธ ภาวิเตน มคฺเคน อิธ ผลํ สจฺฉิกโรตีติ? อามนฺตา. อนาคามี ปุคฺคโล ตตฺถ ภาวิเตน มคฺเคน ตตฺถ ผลํ สจฺฉิกโรตีติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ.

สกทาคามี ปุคฺคโล อิธ ปรินิพฺพายิปุคฺคโล อิธ ภาวิเตน มคฺเคน อิธ ผลํ สจฺฉิกโรตีติ? อามนฺตา. อนาคามี ปุคฺคโล ตตฺถ ภาวิเตน มคฺเคน ตตฺถ ผลํ สจฺฉิกโรตีติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….

อิธ วิหาย นิฏฺสฺส ปุคฺคลสฺส มคฺโค จ ภาวียติ, น จ กิเลสา ปหียนฺตีติ? อามนฺตา. โสตาปตฺติผลสจฺฉิกิริยาย ปฏิปนฺนสฺส ปุคฺคลสฺส มคฺโค จ ภาวียติ, น จ กิเลสา ปหียนฺตีติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….

อิธ วิหาย นิฏฺสฺส ปุคฺคลสฺส มคฺโค จ ภาวียติ, น จ กิเลสา ปหียนฺตีติ? อามนฺตา. สกทาคามิผลสจฺฉิกิริยาย ปฏิปนฺนสฺส ปุคฺคลสฺส…เป… อรหตฺตสจฺฉิกิริยาย ปฏิปนฺนสฺส ปุคฺคลสฺส มคฺโค จ ภาวียติ, น จ กิเลสา ปหียนฺตีติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….

โสตาปตฺติผลสจฺฉิกิริยาย ปฏิปนฺนสฺส ปุคฺคลสฺส อปุพฺพํ อจริมํ มคฺโค จ ภาวียติ, กิเลสา จ ปหียนฺตีติ? อามนฺตา. อิธ วิหาย นิฏฺสฺส ปุคฺคลสฺส อปุพฺพํ อจริมํ มคฺโค จ ภาวียติ, กิเลสา จ ปหียนฺตีติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ.

สกทาคามิผลสจฺฉิกิริยาย ปฏิปนฺนสฺส ปุคฺคลสฺส…เป… อรหตฺตสจฺฉิกิริยาย ปฏิปนฺนสฺส ปุคฺคลสฺส อปุพฺพํ อจริมํ มคฺโค จ ภาวียติ, กิเลสา จ ปหียนฺตีติ? อามนฺตา. อิธ วิหาย นิฏฺสฺส ปุคฺคลสฺส อปุพฺพํ อจริมํ มคฺโค จ ภาวียติ, กิเลสา จ ปหียนฺตีติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ.

อนาคามี ปุคฺคโล กตกรณีโย ภาวิตภาวโน ตตฺถ อุปปชฺชตีติ? อามนฺตา. อรหา อุปปชฺชตีติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ.

อรหา อุปปชฺชตีติ? อามนฺตา. อตฺถิ อรหโต ปุนพฺภโวติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ.

อตฺถิ อรหโต ปุนพฺภโวติ? อามนฺตา. อรหา ภเวน ภวํ คจฺฉติ, คติยา คตึ คจฺฉติ, สํสาเรน สํสารํ คจฺฉติ, อุปปตฺติยา อุปปตฺตึ คจฺฉตีติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ.

อนาคามี ปุคฺคโล กตกรณีโย ภาวิตภาวโน อโนหฏภาโร ตตฺถ อุปปชฺชตีติ? อามนฺตา. ภาโรหรณาย ปุน มคฺคํ ภาเวตีติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ.

อนาคามี ปุคฺคโล กตกรณีโย ภาวิตภาวโน อปริฺาตทุกฺโข อปฺปหีนกิเลโส อสจฺฉิกตนิโรโธ อปฺปฏิวิทฺธากุปฺโป ตตฺถ อุปปชฺชตีติ? อามนฺตา. อกุปฺปปฏิเวธาย ปุน มคฺคํ ภาเวตีติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ.

อนาคามี ปุคฺคโล กตกรณีโย ภาวิตภาวโน อโนหฏภาโร ตตฺถ อุปปชฺชติ, น จ ภาโรหรณาย ปุน มคฺคํ ภาเวตีติ? อามนฺตา. อโนหฏภาโร จ ตตฺถ ปรินิพฺพายตีติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ.

อนาคามี ปุคฺคโล กตกรณีโย ภาวิตภาวโน อปริฺาตทุกฺโข อปฺปหีนกิเลโส อสจฺฉิกตนิโรโธ อปฺปฏิวิทฺธากุปฺโป ตตฺถ อุปปชฺชติ, น จ อกุปฺปปฏิเวธาย ปุน มคฺคํ ภาเวตีติ? อามนฺตา. อปฺปฏิวิทฺธากุปฺโป จ ตตฺถ ปรินิพฺพายตีติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ. ยถา มิโค สลฺเลน วิทฺโธ ทูรมฺปิ คนฺตฺวา กาลํ กโรติ, เอวเมวํ อนาคามี ปุคฺคโล อิธ ภาวิเตน มคฺเคน ตตฺถ ผลํ สจฺฉิกโรตีติ.

ยถา มิโค สลฺเลน วิทฺโธ ทูรมฺปิ คนฺตฺวา สสลฺโลว กาลํ กโรติ, เอวเมวํ อนาคามี ปุคฺคโล อิธ ภาวิเตน มคฺเคน ตตฺถ สสลฺโลว ปรินิพฺพายตีติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….

พฺรหฺมจริยกถา นิฏฺิตา.

๓. โอธิโสกถา

๒๗๔. โอธิโสธิโส กิเลเส ชหตีติ? อามนฺตา. โสตาปตฺติผลสจฺฉิกิริยาย ปฏิปนฺโน ปุคฺคโล ทุกฺขทสฺสเนน กึ ชหตีติ? สกฺกายทิฏฺึ วิจิกิจฺฉํ สีลพฺพตปรามาสํ ตเทกฏฺเ จ กิเลเส เอกเทเส ชหตีติ. เอกเทสํ โสตาปนฺโน, เอกเทสํ น โสตาปนฺโน, เอกเทสํ โสตาปตฺติผลปฺปตฺโต [โสตาปตฺติผลํ ปตฺโต (?)] ปฏิลทฺโธ อธิคโต สจฺฉิกโต อุปสมฺปชฺช วิหรติ, กาเยน ผุสิตฺวา วิหรติ, เอกเทสํ น กาเยน ผุสิตฺวา วิหรติ, เอกเทสํ สตฺตกฺขตฺตุปรโม, โกลงฺโกโล, เอกพีชี, พุทฺเธ อเวจฺจปฺปสาเทน สมนฺนาคโต, ธมฺเม…เป… สงฺเฆ…เป… อริยกนฺเตหิ สีเลหิ สมนฺนาคโต เอกเทสํ อริยกนฺเตหิ สีเลหิ น สมนฺนาคโตติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….

สมุทยทสฺสเนน กึ ชหตีติ? สกฺกายทิฏฺึ ชหติ, วิจิกิจฺฉํ สีลพฺพตปรามาสํ ตเทกฏฺเ จ กิเลเส เอกเทเส ชหตีติ. เอกเทสํ โสตาปนฺโน, เอกเทสํ น โสตาปนฺโน…เป… เอกเทสํ อริยกนฺเตหิ สีเลหิ สมนฺนาคโต, เอกเทสํ อริยกนฺเตหิ สีเลหิ น สมนฺนาคโตติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….

นิโรธทสฺสเนน กึ ชหตีติ? วิจิกิจฺฉํ สีลพฺพตปรามาสํ ตเทกฏฺเ จ กิเลเส เอกเทเส ชหตีติ. เอกเทสํ โสตาปนฺโน, เอกเทสํ น โสตาปนฺโน…เป… เอกเทสํ อริยกนฺเตหิ สีเลหิ สมนฺนาคโต, เอกเทสํ อริยกนฺเตหิ สีเลหิ น สมนฺนาคโตติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….

มคฺคทสฺสเนน กึ ชหตีติ? สีลพฺพตปรามาสํ ตเทกฏฺเ จ กิเลเส ชหตีติ. เอกเทสํ โสตาปนฺโน, เอกเทสํ น โสตาปนฺโน, เอกเทสํ โสตาปตฺติผลปฺปตฺโต ปฏิลทฺโธ อธิคโต สจฺฉิกโต อุปสมฺปชฺช วิหรติ, กาเยน ผุสิตฺวา วิหรติ, เอกเทสํ น กาเยน ผุสิตฺวา วิหรติ, เอกเทสํ สตฺตกฺขตฺตุปรโม, โกลงฺโกโล, เอกพีชี, พุทฺเธ อเวจฺจปฺปสาเทน สมนฺนาคโต, ธมฺเม…เป… สงฺเฆ…เป… อริยกนฺเตหิ สีเลหิ สมนฺนาคโต, เอกเทสํ อริยกนฺเตหิ สีเลหิ น สมนฺนาคโตติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….

๒๗๕. สกทาคามิผลสจฺฉิกิริยาย ปฏิปนฺโน ปุคฺคโล ทุกฺขทสฺสเนน กึ ชหตีติ? โอฬาริกํ กามราคํ ชหติ, โอฬาริกํ พฺยาปาทํ ตเทกฏฺเ จ กิเลเส เอกเทเส ชหตีติ. เอกเทสํ สกทาคามี, เอกเทสํ น สกทาคามี, เอกเทสํ สกทาคามิผลปฺปตฺโต [สกทาคามิผลํ ปตฺโต (?)] ปฏิลทฺโธ อธิคโต สจฺฉิกโต อุปสมฺปชฺช วิหรติ, กาเยน ผุสิตฺวา วิหรติ, เอกเทสํ น กาเยน ผุสิตฺวา วิหรตีติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….

สมุทยทสฺสเนน กึ ชหตีติ? โอฬาริกํ กามราคํ ชหติ, โอฬาริกํ พฺยาปาทํ ตเทกฏฺเ จ กิเลเส เอกเทเส ชหตีติ. เอกเทสํ สกทาคามี, เอกเทสํ น สกทาคามี, เอกเทสํ สกทาคามิผลปฺปตฺโต ปฏิลทฺโธ อธิคโต สจฺฉิกโต อุปสมฺปชฺช วิหรติ, กาเยน ผุสิตฺวา วิหรติ, เอกเทสํ น กาเยน ผุสิตฺวา วิหรตีติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….

นิโรธทสฺสเนน กึ ชหตีติ? โอฬาริกํ พฺยาปาทํ ชหติ, ตเทกฏฺเ จ กิเลเส เอกเทเส ชหตีติ. เอกเทสํ สกทาคามี, เอกเทสํ น สกทาคามี, เอกเทสํ สกทาคามิผลปฺปตฺโต ปฏิลทฺโธ อธิคโต สจฺฉิกโต อุปสมฺปชฺช วิหรติ, กาเยน ผุสิตฺวา วิหรติ, เอกเทสํ น กาเยน ผุสิตฺวา วิหรตีติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….

มคฺคทสฺสเนน กึ ชหตีติ? โอฬาริกํ พฺยาปาทํ ชหติ, ตเทกฏฺเ จ กิเลเส ชหตีติ. เอกเทสํ สกทาคามี, เอกเทสํ น สกทาคามี, เอกเทสํ สกทาคามิผลปฺปตฺโต ปฏิลทฺโธ อธิคโต สจฺฉิกโต อุปสมฺปชฺช วิหรติ, กาเยน ผุสิตฺวา วิหรติ, เอกเทสํ น กาเยน ผุสิตฺวา วิหรตีติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….

๒๗๖. อนาคามิผลสจฺฉิกิริยาย ปฏิปนฺโน ปุคฺคโล ทุกฺขทสฺสเนน กึ ชหตีติ? อณุสหคตํ กามราคํ ชหติ, อณุสหคตํ พฺยาปาทํ ตเทกฏฺเ จ กิเลเส เอกเทเส ชหตีติ. เอกเทสํ อนาคามี, เอกเทสํ น อนาคามี, เอกเทสํ อนาคามิผลปฺปตฺโต [อนาคามิผลํ ปตฺโต (?)] ปฏิลทฺโธ อธิคโต สจฺฉิกโต อุปสมฺปชฺช วิหรติ, กาเยน ผุสิตฺวา วิหรติ, เอกเทสํ น กาเยน ผุสิตฺวา วิหรติ, เอกเทสํ อนฺตราปรินิพฺพายี, อุปหจฺจปรินิพฺพายี, อสงฺขารปรินิพฺพายี, สสงฺขารปรินิพฺพายี, อุทฺธํโสโต อกนิฏฺคามี, เอกเทสํ น อุทฺธํโสโต อกนิฏฺคามีติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….

สมุทยทสฺสเนน กึ ชหตีติ? อณุสหคตํ กามราคํ ชหติ, อณุสหคตํ พฺยาปาทํ ตเทกฏฺเ จ กิเลเส เอกเทเส ชหตีติ. เอกเทสํ อนาคามี, เอกเทสํ น อนาคามี…เป… เอกเทสํ อุทฺธํโสโต อกนิฏฺคามี, เอกเทสํ น อุทฺธํโสโต อกนิฏฺคามีติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….

นิโรธทสฺสเนน กึ ชหตีติ? อณุสหคตํ พฺยาปาทํ ชหติ, ตเทกฏฺเ จ กิเลเส เอกเทเส ชหตีติ. เอกเทสํ อนาคามี, เอกเทสํ น อนาคามี…เป… เอกเทสํ อุทฺธํโสโต อกนิฏฺคามี, เอกเทสํ น อุทฺธํโสโต อกนิฏฺคามีติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….

มคฺคทสฺสเนน กึ ชหตีติ? ตเทกฏฺเ จ กิเลเส ชหตีติ. เอกเทสํ อนาคามี, เอกเทสํ น อนาคามี, เอกเทสํ อนาคามิผลปฺปตฺโต ปฏิลทฺโธ อธิคโต สจฺฉิกโต อุปสมฺปชฺช วิหรติ, กาเยน ผุสิตฺวา วิหรติ, เอกเทสํ น กาเยน ผุสิตฺวา วิหรติ, เอกเทสํ อนฺตราปรินิพฺพายี, อุปหจฺจปรินิพฺพายี, อสงฺขารปรินิพฺพายี, สสงฺขารปรินิพฺพายี, อุทฺธํโสโต อกนิฏฺคามี, เอกเทสํ น อุทฺธํโสโต อกนิฏฺคามีติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….

๒๗๗. อรหตฺตสจฺฉิกิริยาย ปฏิปนฺโน ปุคฺคโล ทุกฺขทสฺสเนน กึ ชหตีติ? รูปราคํ อรูปราคํ มานํ อุทฺธจฺจํ อวิชฺชํ ตเทกฏฺเ จ กิเลเส เอกเทเส ชหตีติ. เอกเทสํ อรหา, เอกเทสํ น อรหา, เอกเทสํ อรหตฺตปฺปตฺโต [อรหตฺตํ ปตฺโต (?)] ปฏิลทฺโธ อธิคโต สจฺฉิกโต อุปสมฺปชฺช วิหรติ, กาเยน ผุสิตฺวา วิหรติ, เอกเทสํ น กาเยน ผุสิตฺวา วิหรติ, เอกเทสํ วีตราโค วีตโทโส วีตโมโห กตกรณีโย โอหิตภาโร อนุปฺปตฺตสทตฺโถ ปริกฺขีณภวสํโยชโน สมฺมทฺาวิมุตฺโต อุกฺขิตฺตปลิโฆ สงฺกิณฺณปริโข อพฺพูฬฺเหสิโก นิรคฺคโฬ อริโย ปนฺนทฺธโช ปนฺนภาโร วิสฺุตฺโต สุวิชิตวิชโย, ทุกฺขํ ตสฺส ปริฺาตํ, สมุทโย ปหีโน, นิโรโธ สจฺฉิกโต, มคฺโค ภาวิโต, อภิฺเยฺยํ อภิฺาตํ, ปริฺเยฺยํ ปริฺาตํ, ปหาตพฺพํ ปหีนํ, ภาเวตพฺพํ ภาวิตํ, สจฺฉิกาตพฺพํ สจฺฉิกตํ, (เอกเทสํ สจฺฉิกาตพฺพํ สจฺฉิกตํ,) [( ) (?)] เอกเทสํ สจฺฉิกาตพฺพํ น สจฺฉิกตนฺติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….

สมุทยทสฺสเนน กึ ชหตีติ? รูปราคํ อรูปราคํ ชหติ, มานํ อุทฺธจฺจํ อวิชฺชํ ตเทกฏฺเ จ กิเลเส เอกเทเส ชหตีติ. เอกเทสํ อรหา, เอกเทสํ น อรหา…เป… เอกเทสํ สจฺฉิกาตพฺพํ สจฺฉิกตํ, เอกเทสํ สจฺฉิกาตพฺพํ น สจฺฉิกตนฺติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….

นิโรธทสฺสเนน กึ ชหตีติ? มานํ ชหติ, อุทฺธจฺจํ อวิชฺชํ ตเทกฏฺเ จ กิเลเส เอกเทเส ชหตีติ. เอกเทสํ อรหา, เอกเทสํ น อรหา …เป… เอกเทสํ สจฺฉิกาตพฺพํ สจฺฉิกตํ, เอกเทสํ สจฺฉิกาตพฺพํ น สจฺฉิกตนฺติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….

มคฺคทสฺสเนน กึ ชหตีติ? อุทฺธจฺจํ อวิชฺชํ ตเทกฏฺเ จ กิเลเส ชหตีติ. เอกเทสํ อรหา, เอกเทสํ น อรหา, เอกเทสํ อรหตฺตปฺปตฺโต ปฏิลทฺโธ อธิคโต สจฺฉิกโต อุปสมฺปชฺช วิหรติ, กาเยน ผุสิตฺวา วิหรติ, เอกเทสํ น กาเยน ผุสิตฺวา วิหรติ, เอกเทสํ วีตราโค วีตโทโส วีตโมโห กตกรณีโย โอหิตภาโร อนุปฺปตฺตสทตฺโถ ปริกฺขีณภวสํโยชโน สมฺมทฺาวิมุตฺโต อุกฺขิตฺตปลิโฆ สงฺกิณฺณปริโข อพฺพูฬฺเหสิโก นิรคฺคโฬ อริโย ปนฺนทฺธโช ปนฺนภาโร วิสฺุตฺโต สุวิชิตวิชโย, ทุกฺขํ ตสฺส ปริฺาตํ, สมุทโย ปหีโน, นิโรโธ สจฺฉิกโต, มคฺโค ภาวิโต, อภิฺเยฺยํ อภิฺาตํ, ปริฺเยฺยํ ปริฺาตํ, ปหาตพฺพํ ปหีนํ, ภาเวตพฺพํ ภาวิตํ, สจฺฉิกาตพฺพํ สจฺฉิกตํ, เอกเทสํ สจฺฉิกาตพฺพํ สจฺฉิกตํ, เอกเทสํ สจฺฉิกาตพฺพํ น สจฺฉิกตนฺติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….

๒๗๘. น วตฺตพฺพํ – ‘‘โอธิโสธิโส กิเลเส ชหตี’’ติ? อามนฺตา. นนุ วุตฺตํ ภควตา –

‘‘อนุปุพฺเพน เมธาวี, โถกํ โถกํ ขเณ ขเณ;

กมฺมาโร รชตสฺเสว, นิทฺธเม มลมตฺตโน’’ติ [ธ. ป. ๒๓๙ ธมฺมปเท].

อตฺเถว สุตฺตนฺโตติ? อามนฺตา. เตน หิ น วตฺตพฺพํ – ‘‘โอธิโสธิโส กิเลเส ชหตี’’ติ.

โอธิโสธิโส กิเลเส ชหตีติ? อามนฺตา. นนุ วุตฺตํ ภควตา –

‘‘สหาวสฺส ทสฺสนสมฺปทาย,

ตยสฺสุ ธมฺมา ชหิตา ภวนฺติ;

สกฺกายทิฏฺี วิจิกิจฺฉิตฺจ,

สีลพฺพตํ วาปิ ยทตฺถิ กิฺจิ;

จตูหปาเยหิ จ วิปฺปมุตฺโต,

ฉจฺจาภิานานิ อภพฺพ [อภพฺโพ (สี. สฺยา.)] กาตุ’’นฺติ [ขุ. ปา. ๖.๑๐; สุ. นิ. ๒๓๓].

อตฺเถว สุตฺตนฺโตติ? อามนฺตา. เตน หิ น วตฺตพฺพํ – ‘‘โอธิโสธิโส กิเลเส ชหตี’’ติ.

โอธิโสธิโส กิเลเส ชหตีติ? อามนฺตา. นนุ วุตฺตํ ภควตา – ‘‘ยสฺมึ, ภิกฺขเว, สมเย อริยสาวกสฺส วิรชํ วีตมลํ ธมฺมจกฺขุํ อุทปาทิ – ‘ยํ กิฺจิ สมุทยธมฺมํ, สพฺพํ ตํ นิโรธธมฺม’นฺติ, สห ทสฺสนุปฺปาทา, ภิกฺขเว, อริยสาวกสฺส ตีณิ สํโยชนานิ ปหียนฺติ – สกฺกายทิฏฺิ วิจิกิจฺฉา สีลพฺพตปรามาโส’’ติ [องฺคุตฺตรนิกาเย]. อตฺเถว สุตฺตนฺโตติ? อามนฺตา. เตน หิ น วตฺตพฺพํ – ‘‘โอธิโสธิโส กิเลเส ชหตี’’ติ.

โอธิโสกถา นิฏฺิตา.

๔. ชหติกถา

๑. นสุตฺตาหรณกถา

๒๗๙. ชหติ ปุถุชฺชโน กามราคพฺยาปาทนฺติ? อามนฺตา. อจฺจนฺตํ ชหติ, อนวเสสํ ชหติ, อปฺปฏิสนฺธิยํ ชหติ, สมูลํ ชหติ, สตณฺหํ ชหติ, สานุสยํ ชหติ, อริเยน าเณน ชหติ, อริเยน มคฺเคน ชหติ, อกุปฺปํ ปฏิวิชฺฌนฺโต ชหติ, อนาคามิผลํ สจฺฉิกโรนฺโต ชหตีติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….

วิกฺขมฺเภติ ปุถุชฺชโน กามราคพฺยาปาทนฺติ? อามนฺตา. อจฺจนฺตํ วิกฺขมฺเภติ, อนวเสสํ วิกฺขมฺเภติ, อปฺปฏิสนฺธิยํ วิกฺขมฺเภติ, สมูลํ วิกฺขมฺเภติ, สตณฺหํ วิกฺขมฺเภติ, สานุสยํ วิกฺขมฺเภติ, อริเยน าเณน วิกฺขมฺเภติ, อริเยน มคฺเคน วิกฺขมฺเภติ, อกุปฺปํ ปฏิวิชฺฌนฺโต วิกฺขมฺเภติ, อนาคามิผลํ สจฺฉิกโรนฺโต วิกฺขมฺเภตีติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….

ชหติ อนาคามิผลสจฺฉิกิริยาย ปฏิปนฺโน ปุคฺคโล กามราคพฺยาปาทํ, โส จ อจฺจนฺตํ ชหติ, อนวเสสํ ชหติ…เป… อนาคามิผลํ สจฺฉิกโรนฺโต ชหตีติ? อามนฺตา. ชหติ ปุถุชฺชโน กามราคพฺยาปาทํ, โส จ อจฺจนฺตํ ชหติ, อนวเสสํ ชหติ…เป… อนาคามิผลํ สจฺฉิกโรนฺโต ชหตีติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….

วิกฺขมฺเภติ อนาคามิผลสจฺฉิกิริยาย ปฏิปนฺโน ปุคฺคโล กามราคพฺยาปาทํ, โส จ อจฺจนฺตํ วิกฺขมฺเภติ, อนวเสสํ วิกฺขมฺเภติ…เป… อนาคามิผลํ สจฺฉิกโรนฺโต วิกฺขมฺเภตีติ? อามนฺตา. วิกฺขมฺเภติ ปุถุชฺชโน กามราคพฺยาปาทํ, โส จ อจฺจนฺตํ วิกฺขมฺเภติ, อนวเสสํ วิกฺขมฺเภติ …เป… อนาคามิผลํ สจฺฉิกโรนฺโต วิกฺขมฺเภตีติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….

ชหติ ปุถุชฺชโน กามราคพฺยาปาทํ, โส จ น อจฺจนฺตํ ชหติ, น อนวเสสํ ชหติ…เป… น อนาคามิผลํ สจฺฉิกโรนฺโต ชหตีติ? อามนฺตา. ชหติ อนาคามิผลสจฺฉิกิริยาย ปฏิปนฺโน ปุคฺคโล กามราคพฺยาปาทํ, โส จ น อจฺจนฺตํ ชหติ…เป… น อนาคามิผลํ สจฺฉิกโรนฺโต ชหตีติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….

วิกฺขมฺเภติ ปุถุชฺชโน กามราคพฺยาปาทํ, โส จ น อจฺจนฺตํ วิกฺขมฺเภติ, น อนวเสสํ วิกฺขมฺเภติ…เป… น อนาคามิผลํ สจฺฉิกโรนฺโต วิกฺขมฺเภตีติ? อามนฺตา. วิกฺขมฺเภติ อนาคามิผลสจฺฉิกิริยาย ปฏิปนฺโน ปุคฺคโล กามราคพฺยาปาทํ, โส จ น อจฺจนฺตํ วิกฺขมฺเภติ, น อนวเสสํ วิกฺขมฺเภติ…เป… น อนาคามิผลํ สจฺฉิกโรนฺโต วิกฺขมฺเภตีติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….

ชหติ ปุถุชฺชโน กามราคพฺยาปาทนฺติ? อามนฺตา. กตเมน มคฺเคนาติ? รูปาวจเรน มคฺเคนาติ. รูปาวจโร มคฺโค นิยฺยานิโก ขยคามี โพธคามี อปจยคามี อนาสโว อสํโยชนิโย อคนฺถนิโย อโนฆนิโย อโยคนิโย อนีวรณิโย อปรามฏฺโ อนุปาทานิโย อสํกิเลสิโยติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ. นนุ รูปาวจโร มคฺโค อนิยฺยานิโก น ขยคามี น โพธคามี น อปจยคามี สาสโว สํโยชนิโย…เป… สํกิเลสิโยติ? อามนฺตา. หฺจิ รูปาวจโร มคฺโค อนิยฺยานิโก น ขยคามี…เป… สํกิเลสิโย, โน จ วต เร วตฺตพฺเพ – ‘‘ชหติ ปุถุชฺชโน รูปาวจเรน มคฺเคน กามราคพฺยาปาท’’นฺติ.

ชหติ อนาคามิผลสจฺฉิกิริยาย ปฏิปนฺโน ปุคฺคโล อนาคามิมคฺเคน กามราคพฺยาปาทํ, โส จ มคฺโค นิยฺยานิโก ขยคามี โพธคามี อปจยคามี อนาสโว…เป… อสํกิเลสิโยติ? อามนฺตา. ชหติ ปุถุชฺชโน รูปาวจเรน มคฺเคน กามราคพฺยาปาทํ, โส จ มคฺโค นิยฺยานิโก ขยคามี โพธคามี อปจยคามี อนาสโว…เป… อสํกิเลสิโยติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….

ชหติ ปุถุชฺชโน รูปาวจเรน มคฺเคน กามราคพฺยาปาทํ, โส จ มคฺโค อนิยฺยานิโก น ขยคามี น โพธคามี น อปจยคามี สาสโว…เป… สํกิเลสิโยติ? อามนฺตา. ชหติ อนาคามิผลสจฺฉิกิริยาย ปฏิปนฺโน ปุคฺคโล อนาคามิมคฺเคน กามราคพฺยาปาทํ, โส จ มคฺโค อนิยฺยานิโก น ขยคามี น โพธคามี น อปจยคามี สาสโว…เป… สํกิเลสิโยติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….

๒๘๐. ปุถุชฺชโน กาเมสุ วีตราโค สห ธมฺมาภิสมยา อนาคามิผเล สณฺาตีติ? อามนฺตา. อรหตฺเต สณฺาตีติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….

ปุถุชฺชโน กาเมสุ วีตราโค สห ธมฺมาภิสมยา อนาคามิผเล สณฺาตีติ? อามนฺตา. อปุพฺพํ อจริมํ ตโย มคฺเค ภาเวตีติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….

อปุพฺพํ อจริมํ ตโย มคฺเค ภาเวตีติ? อามนฺตา. อปุพฺพํ อจริมํ ตีณิ สามฺผลานิ สจฺฉิกโรตีติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….

อปุพฺพํ อจริมํ ตีณิ สามฺผลานิ สจฺฉิกโรตีติ? อามนฺตา. ติณฺณํ ผสฺสานํ ติสฺสนฺนํ เวทนานํ ติสฺสนฺนํ สฺานํ ติสฺสนฺนํ เจตนานํ ติณฺณํ จิตฺตานํ ติสฺสนฺนํ สทฺธานํ ติณฺณํ วีริยานํ ติสฺสนฺนํ สตีนํ ติณฺณํ สมาธีนํ ติสฺสนฺนํ ปฺานํ สโมธานํ โหตีติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….

ปุถุชฺชโน กาเมสุ วีตราโค สห ธมฺมาภิสมยา อนาคามิผเล สณฺาตีติ? อามนฺตา. โสตาปตฺติมคฺเคนาติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….

สกทาคามิมคฺเคนาติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ. กตเมน มคฺเคนาติ? อนาคามิมคฺเคนาติ. อนาคามิมคฺเคน สกฺกายทิฏฺึ วิจิกิจฺฉํ สีลพฺพตปรามาสํ ชหตีติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….

๒. สุตฺตาหรณกถา

๒๘๑. อนาคามิมคฺเคน สกฺกายทิฏฺึ วิจิกิจฺฉํ สีลพฺพตปรามาสํ ชหตีติ? อามนฺตา. นนุ ติณฺณํ สํโยชนานํ ปหานา โสตาปตฺติผลํ วุตฺตํ ภควตาติ? อามนฺตา. หฺจิ ติณฺณํ สํโยชนานํ ปหานา โสตาปตฺติผลํ วุตฺตํ ภควตา, โน จ วต เร วตฺตพฺเพ – ‘‘อนาคามิมคฺเคน สกฺกายทิฏฺึ วิจิกิจฺฉํ สีลพฺพตปรามาสํ ชหตี’’ติ. อนาคามิมคฺเคน โอฬาริกํ กามราคํ โอฬาริกํ พฺยาปาทํ ชหตีติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….

อนาคามิมคฺเคน โอฬาริกํ กามราคํ โอฬาริกํ พฺยาปาทํ ชหตีติ? อามนฺตา. นนุ กามราคพฺยาปาทานํ ตนุภาวา สกทาคามิผลํ วุตฺตํ ภควตาติ? อามนฺตา. หฺจิ กามราคพฺยาปาทานํ ตนุภาวา สกทาคามิผลํ วุตฺตํ ภควตา, โน จ วต เร วตฺตพฺเพ – ‘‘อนาคามิมคฺเคน โอฬาริกํ กามราคํ โอฬาริกํ พฺยาปาทํ ชหตี’’ติ.

ปุถุชฺชโน กาเมสุ วีตราโค สห ธมฺมาภิสมยา อนาคามิผเล สณฺาตีติ? อามนฺตา. เย เกจิ ธมฺมํ อภิสเมนฺติ, สพฺเพ เต สห ธมฺมาภิสมยา อนาคามิผเล สณฺหนฺตีติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….

วตฺตพฺพํ – ‘‘ชหติ ปุถุชฺชโน กามราคพฺยาปาท’’นฺติ? อามนฺตา. นนุ วุตฺตํ ภควตา –

‘‘อเหสุํ เต [อหึสกา (อ. นิ. ๖.๕๔)] อตีตํเส, ฉ สตฺถาโร ยสสฺสิโน;

นิรามคนฺธา กรุเณธิมุตฺตา [กรุณาธิมุตฺตา (สี. ก.)], กามสํโยชนาติคา.

‘‘กามราคํ วิราเชตฺวา, พฺรหฺมโลกูปคา อหุ;

อเหสุํ สาวกา เตสํ, อเนกานิ สตานิปิ.

‘‘นิรามคนฺธา กรุเณธิมุตฺตา, กามสํโยชนาติคา;

กามราคํ วิราเชตฺวา, พฺรหฺมโลกูปคา อหู’’ติ [อ. นิ. ๖.๕๔].

อตฺเถว สุตฺตนฺโตติ? อามนฺตา. เตน หิ ชหติ ปุถุชฺชโน กามราคพฺยาปาทนฺติ.

ชหติ ปุถุชฺชโน กามราคพฺยาปาทนฺติ? อามนฺตา. นนุ วุตฺตํ ภควตา – ‘‘โส หิ นาม, ภิกฺขเว, สุเนตฺโต สตฺถา เอวํ ทีฆายุโก สมาโน เอวํ จิรฏฺิติโก อปริมุตฺโต อโหสิ ชาติยา ชราย มรเณน โสเกหิ ปริเทเวหิ ทุกฺเขหิ โทมนสฺเสหิ อุปายาเสหิ อปริมุตฺโต ทุกฺขสฺมาติ วทามิ. ตํ กิสฺส เหตุ? จตุนฺนํ ธมฺมานํ อนนุโพธา อปฺปฏิเวธา. กตเมสํ จตุนฺนํ? อริยสฺส สีลสฺส อนนุโพธา อปฺปฏิเวธา, อริยสฺส สมาธิสฺส, อริยาย ปฺาย, อริยาย วิมุตฺติยา อนนุโพธา อปฺปฏิเวธา. ตยิทํ, ภิกฺขเว, อริยํ สีลํ อนุพุทฺธํ ปฏิวิทฺธํ, อริโย สมาธิ อนุพุทฺโธ ปฏิวิทฺโธ, อริยา ปฺา อนุพุทฺธา ปฏิวิทฺธา, อริยา วิมุตฺติ อนุพุทฺธา ปฏิวิทฺธา, อุจฺฉินฺนา ภวตณฺหา, ขีณา ภวเนตฺติ, นตฺถิ ทานิ ปุนพฺภโวติ.

‘‘สีลํ สมาธิ ปฺา จ, วิมุตฺติ จ อนุตฺตรา;

อนุพุทฺธา อิเม ธมฺมา, โคตเมน ยสสฺสินา.

‘‘อิติ พุทฺโธ อภิฺาย, ธมฺมมกฺขาสิ ภิกฺขุนํ;

ทุกฺขสฺสนฺตกโร สตฺถา, จกฺขุมา ปรินิพฺพุโต’’ติ [อ. นิ. ๗.๖๖].

อตฺเถว สุตฺตนฺโตติ? อามนฺตา. เตน หิ น วตฺตพฺพํ – ‘‘ชหติ ปุถุชฺชโน กามราคพฺยาปาท’’นฺติ.

ชหติกถา นิฏฺิตา.

๕. สพฺพมตฺถีติกถา

๑. วาทยุตฺติ

๒๘๒. สพฺพมตฺถีติ? อามนฺตา. สพฺพตฺถ สพฺพมตฺถีติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ. สพฺพมตฺถีติ? อามนฺตา. สพฺพทา สพฺพมตฺถีติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ. สพฺพมตฺถีติ? อามนฺตา. สพฺเพน สพฺพํ สพฺพมตฺถีติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ. สพฺพมตฺถีติ? อามนฺตา. สพฺเพสุ สพฺพมตฺถีติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ. สพฺพมตฺถีติ? อามนฺตา. อโยคนฺติ กตฺวา สพฺพมตฺถีติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ. สพฺพมตฺถีติ? อามนฺตา. ยมฺปิ นตฺถิ, ตมฺปตฺถีติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ. สพฺพมตฺถีติ? อามนฺตา. สพฺพมตฺถีติ ยา ทิฏฺิ สา ทิฏฺิ มิจฺฉาทิฏฺีติ, ยา ทิฏฺิ สา ทิฏฺิ สมฺมาทิฏฺีติ, เหวมตฺถีติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ. (สํขิตฺตํ). วาทยุตฺติ.

๒. กาลสํสนฺทนา

๒๘๓. อตีตํ อตฺถีติ? อามนฺตา. นนุ อตีตํ นิรุทฺธํ วิคตํ วิปริณตํ อตฺถงฺคตํ อพฺภตฺถงฺคตนฺติ? อามนฺตา. หฺจิ อตีตํ นิรุทฺธํ วิคตํ วิปริณตํ อตฺถงฺคตํ อพฺภตฺถงฺคตํ, โน จ วต เร วตฺตพฺเพ – ‘‘อตีตํ อตฺถี’’ติ.

อนาคตํ อตฺถีติ? อามนฺตา. นนุ อนาคตํ อชาตํ อภูตํ อสฺชาตํ อนิพฺพตฺตํ อนภินิพฺพตฺตํ อปาตุภูตนฺติ? อามนฺตา. หฺจิ อนาคตํ อชาตํ อภูตํ อสฺชาตํ อนิพฺพตฺตํ อนภินิพฺพตฺตํ อปาตุภูตํ, โน จ วต เร วตฺตพฺเพ – ‘‘อนาคตํ อตฺถี’’ติ.

ปจฺจุปฺปนฺนํ อตฺถิ ปจฺจุปฺปนฺนํ อนิรุทฺธํ อวิคตํ อวิปริณตํ น อตฺถงฺคตํ น อพฺภตฺถงฺคตนฺติ? อามนฺตา. อตีตํ อตฺถิ อตีตํ อนิรุทฺธํ อวิคตํ อวิปริณตํ น อตฺถงฺคตํ น อพฺภตฺถงฺคตนฺติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป… ปจฺจุปฺปนฺนํ อตฺถิ ปจฺจุปฺปนฺนํ ชาตํ ภูตํ สฺชาตํ นิพฺพตฺตํ อภินิพฺพตฺตํ ปาตุภูตนฺติ? อามนฺตา. อนาคตํ อตฺถิ อนาคตํ ชาตํ ภูตํ สฺชาตํ นิพฺพตฺตํ อภินิพฺพตฺตํ ปาตุภูตนฺติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….

อตีตํ อตฺถิ อตีตํ นิรุทฺธํ วิคตํ วิปริณตํ อตฺถงฺคตํ อพฺภตฺถงฺคตนฺติ? อามนฺตา. ปจฺจุปฺปนฺนํ อตฺถิ ปจฺจุปฺปนฺนํ นิรุทฺธํ วิคตํ วิปริณตํ อตฺถงฺคตํ อพฺภตฺถงฺคตนฺติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป… อนาคตํ อตฺถิ อนาคตํ อชาตํ อภูตํ อสฺชาตํ อนิพฺพตฺตํ อนภินิพฺพตฺตํ อปาตุภูตนฺติ? อามนฺตา. ปจฺจุปฺปนฺนํ อตฺถิ ปจฺจุปฺปนฺนํ อชาตํ อภูตํ อสฺชาตํ อนิพฺพตฺตํ อนภินิพฺพตฺตํ อปาตุภูตนฺติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ.

๒๘๔. อตีตํ รูปํ อตฺถีติ? อามนฺตา. นนุ อตีตํ รูปํ นิรุทฺธํ วิคตํ วิปริณตํ อตฺถงฺคตํ อพฺภตฺถงฺคตนฺติ? อามนฺตา. หฺจิ อตีตํ รูปํ นิรุทฺธํ…เป… อพฺภตฺถงฺคตํ, โน จ วต เร วตฺตพฺเพ – ‘‘อตีตํ รูปํ อตฺถี’’ติ.

อนาคตํ รูปํ อตฺถีติ? อามนฺตา. นนุ อนาคตํ รูปํ อชาตํ อภูตํ อสฺชาตํ อนิพฺพตฺตํ อนภินิพฺพตฺตํ อปาตุภูตนฺติ? อามนฺตา. หฺจิ อนาคตํ รูปํ อชาตํ…เป… อปาตุภูตํ, โน จ วต เร วตฺตพฺเพ – ‘‘อนาคตํ รูปํ อตฺถี’’ติ.

ปจฺจุปฺปนฺนํ รูปํ อตฺถิ ปจฺจุปฺปนฺนํ รูปํ อนิรุทฺธํ อวิคตํ อวิปริณตํ น อตฺถงฺคตํ น อพฺภตฺถงฺคตนฺติ? อามนฺตา. อตีตํ รูปํ อตฺถิ อตีตํ รูปํ อนิรุทฺธํ อวิคตํ อวิปริณตํ น อตฺถงฺคตํ น อพฺภตฺถงฺคตนฺติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ.

ปจฺจุปฺปนฺนํ รูปํ อตฺถิ ปจฺจุปฺปนฺนํ รูปํ ชาตํ ภูตํ สฺชาตํ นิพฺพตฺตํ อภินิพฺพตฺตํ ปาตุภูตนฺติ? อามนฺตา. อนาคตํ รูปํ อตฺถิ อนาคตํ รูปํ ชาตํ ภูตํ สฺชาตํ นิพฺพตฺตํ อภินิพฺพตฺตํ ปาตุภูตนฺติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ.

อตีตํ รูปํ อตฺถิ อตีตํ รูปํ นิรุทฺธํ วิคตํ วิปริณตํ อตฺถงฺคตํ อพฺภตฺถงฺคตนฺติ? อามนฺตา. ปจฺจุปฺปนฺนํ รูปํ อตฺถิ ปจฺจุปฺปนฺนํ รูปํ นิรุทฺธํ วิคตํ วิปริณตํ อตฺถงฺคตํ อพฺภตฺถงฺคตนฺติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ.

อนาคตํ รูปํ อตฺถิ อนาคตํ รูปํ อชาตํ อภูตํ อสฺชาตํ อนิพฺพตฺตํ อนภินิพฺพตฺตํ อปาตุภูตนฺติ? อามนฺตา. ปจฺจุปฺปนฺนํ รูปํ อตฺถิ ปจฺจุปฺปนฺนํ รูปํ อชาตํ อภูตํ อสฺชาตํ อนิพฺพตฺตํ อนภินิพฺพตฺตํ อปาตุภูตนฺติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ.

อตีตา เวทนา อตฺถิ…เป… สฺา อตฺถิ, สงฺขารา อตฺถิ, วิฺาณํ อตฺถีติ? อามนฺตา. นนุ อตีตํ วิฺาณํ นิรุทฺธํ วิคตํ วิปริณตํ อตฺถงฺคตํ อพฺภตฺถงฺคตนฺติ? อามนฺตา. หฺจิ อตีตํ วิฺาณํ นิรุทฺธํ…เป… อพฺภตฺถงฺคตํ, โน จ วต เร วตฺตพฺเพ – ‘‘อตีตํ วิฺาณํ อตฺถี’’ติ.

อนาคตํ วิฺาณํ อตฺถีติ? อามนฺตา. นนุ อนาคตํ วิฺาณํ อชาตํ อภูตํ อสฺชาตํ อนิพฺพตฺตํ อนภินิพฺพตฺตํ อปาตุภูตนฺติ? อามนฺตา. หฺจิ อนาคตํ วิฺาณํ อชาตํ…เป… อปาตุภูตํ, โน จ วต เร วตฺตพฺเพ – ‘‘อนาคตํ วิฺาณํ อตฺถี’’ติ.

ปจฺจุปฺปนฺนํ วิฺาณํ อตฺถิ ปจฺจุปฺปนฺนํ วิฺาณํ อนิรุทฺธํ…เป… น อพฺภตฺถงฺคตนฺติ? อามนฺตา. อตีตํ วิฺาณํ อตฺถิ อตีตํ วิฺาณํ อนิรุทฺธํ…เป… น อพฺภตฺถงฺคตนฺติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ.

ปจฺจุปฺปนฺนํ วิฺาณํ อตฺถิ ปจฺจุปฺปนฺนํ วิฺาณํ ชาตํ…เป… ปาตุภูตนฺติ? อามนฺตา. อนาคตํ วิฺาณํ อตฺถิ อนาคตํ วิฺาณํ ชาตํ…เป… ปาตุภูตนฺติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ.

อตีตํ วิฺาณํ อตฺถิ อตีตํ วิฺาณํ นิรุทฺธํ…เป… อพฺภตฺถงฺคตนฺติ? อามนฺตา. ปจฺจุปฺปนฺนํ วิฺาณํ อตฺถิ ปจฺจุปฺปนฺนํ วิฺาณํ นิรุทฺธํ…เป… อพฺภตฺถงฺคตนฺติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ. อนาคตํ วิฺาณํ อตฺถิ อนาคตํ วิฺาณํ อชาตํ…เป… อปาตุภูตนฺติ? อามนฺตา.

ปจฺจุปฺปนฺนํ วิฺาณํ อตฺถิ ปจฺจุปฺปนฺนํ วิฺาณํ อชาตํ…เป… อปาตุภูตนฺติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ.

๒๘๕. ‘‘ปจฺจุปฺปนฺนนฺติ วา รูป’’นฺติ วา, ‘‘รูปนฺติ วา ปจฺจุปฺปนฺน’’นฺติ วา ปจฺจุปฺปนฺนํ รูปํ อปฺปิยํ กริตฺวา เอเสเส เอกฏฺเ สเม สมภาเค ตชฺชาเตติ? อามนฺตา. ปจฺจุปฺปนฺนํ รูปํ นิรุชฺฌมานํ ปจฺจุปฺปนฺนภาวํ ชหตีติ? อามนฺตา. รูปภาวํ ชหตีติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….

‘‘ปจฺจุปฺปนฺนนฺติ วา รูป’’นฺติ วา, ‘‘รูปนฺติ วา ปจฺจุปฺปนฺน’’นฺติ วา ปจฺจุปฺปนฺนํ รูปํ อปฺปิยํ กริตฺวา เอเสเส เอกฏฺเ สเม สมภาเค ตชฺชาเตติ? อามนฺตา. ปจฺจุปฺปนฺนํ รูปํ นิรุชฺฌมานํ รูปภาวํ น ชหตีติ? อามนฺตา. ปจฺจุปฺปนฺนภาวํ น ชหตีติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….

‘‘โอทาตนฺติ วา วตฺถ’’นฺติ วา, ‘‘วตฺถนฺติ วา โอทาต’’นฺติ วา โอทาตํ วตฺถํ อปฺปิยํ กริตฺวา เอเสเส เอกฏฺเ สเม สมภาเค ตชฺชาเตติ? อามนฺตา. โอทาตํ วตฺถํ รชฺชมานํ โอทาตภาวํ ชหตีติ? อามนฺตา. วตฺถภาวํ ชหตีติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ.

‘‘โอทาตนฺติ วา วตฺถ’’นฺติ วา, ‘‘วตฺถนฺติ วา โอทาต’’นฺติ วา โอทาตํ วตฺถํ อปฺปิยํ กริตฺวา เอเสเส เอกฏฺเ สเม สมภาเค ตชฺชาเตติ? อามนฺตา. โอทาตํ วตฺถํ รชฺชมานํ วตฺถภาวํ น ชหตีติ? อามนฺตา. โอทาตภาวํ น ชหตีติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ.…เป….

๒๘๖. รูปํ รูปภาวํ น ชหตีติ? อามนฺตา. รูปํ นิจฺจํ ธุวํ สสฺสตํ อวิปริณามธมฺมนฺติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ. นนุ รูปํ รูปภาวํ น ชหตีติ รูปํ อนิจฺจํ อธุวํ อสสฺสตํ วิปริณามธมฺมนฺติ? อามนฺตา. หฺจิ รูปํ อนิจฺจํ อธุวํ อสสฺสตํ วิปริณามธมฺมํ, โน จ วต เร วตฺตพฺเพ – ‘‘รูปํ รูปภาวํ น ชหตี’’ติ.

นิพฺพานํ นิพฺพานภาวํ น ชหตีติ นิพฺพานํ นิจฺจํ ธุวํ สสฺสตํ อวิปริณามธมฺมนฺติ? อามนฺตา. รูปํ รูปภาวํ น ชหตีติ [น ชหติ (สี. ก.)] รูปํ นิจฺจํ ธุวํ สสฺสตํ อวิปริณามธมฺมนฺติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป… รูปํ รูปภาวํ น ชหติ รูปํ อนิจฺจํ อธุวํ อสสฺสตํ วิปริณามธมฺมนฺติ? อามนฺตา. นิพฺพานํ นิพฺพานภาวํ น ชหติ นิพฺพานํ อนิจฺจํ อธุวํ อสสฺสตํ วิปริณามธมฺมนฺติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….

อตีตํ อตฺถิ อตีตํ อตีตภาวํ น ชหตีติ? อามนฺตา. อนาคตํ อตฺถิ อนาคตํ อนาคตภาวํ น ชหตีติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ. อตีตํ อตฺถิ อตีตํ อตีตภาวํ น ชหตีติ? อามนฺตา. ปจฺจุปฺปนฺนํ อตฺถิ ปจฺจุปฺปนฺนํ ปจฺจุปฺปนฺนภาวํ น ชหตีติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….

อนาคตํ อตฺถิ อนาคตํ อนาคตภาวํ ชหตีติ [น ชหตีติ (พหูสุ) อฏฺกถา โอโลเกตพฺพา]? อามนฺตา. อตีตํ อตฺถิ อตีตํ อตีตภาวํ ชหตีติ [น ชหตีติ (พหูสุ) อฏฺกถา โอโลเกตพฺพา]? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….

ปจฺจุปฺปนฺนํ อตฺถิ ปจฺจุปฺปนฺนํ ปจฺจุปฺปนฺนภาวํ ชหตีติ [น ชหตีติ (พหูสุ) อฏฺกถา โอโลเกตพฺพา]? อามนฺตา. อตีตํ อตฺถิ อตีตํ อตีตภาวํ ชหตีติ [น ชหตีติ (พหูสุ) อฏฺกถา โอโลเกตพฺพา]? น เหวํ วตฺตพฺเพ.

อตีตํ อตฺถิ อตีตํ อตีตภาวํ น ชหตีติ? อามนฺตา. อตีตํ นิจฺจํ ธุวํ สสฺสตํ อวิปริณามธมฺมนฺติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป… นนุ อตีตํ อนิจฺจํ อธุวํ อสสฺสตํ วิปริณามธมฺมนฺติ? อามนฺตา. หฺจิ อตีตํ อนิจฺจํ อธุวํ อสสฺสตํ วิปริณามธมฺมํ, โน จ วต เร วตฺตพฺเพ – ‘‘อตีตํ อตฺถิ อตีตํ อตีตภาวํ น ชหตี’’ติ.

นิพฺพานํ อตฺถิ นิพฺพานํ นิพฺพานภาวํ น ชหตีติ นิพฺพานํ นิจฺจํ ธุวํ สสฺสตํ อวิปริณามธมฺมนฺติ? อามนฺตา. อตีตํ อตฺถิ อตีตํ อตีตภาวํ น ชหตีติ อตีตํ นิจฺจํ ธุวํ สสฺสตํ อวิปริณามธมฺมนฺติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….

อตีตํ อตฺถิ อตีตํ อตีตภาวํ น ชหติ อตีตํ อนิจฺจํ อธุวํ อสสฺสตํ วิปริณามธมฺมนฺติ? อามนฺตา. นิพฺพานํ อตฺถิ นิพฺพานํ นิพฺพานภาวํ น ชหติ นิพฺพานํ อนิจฺจํ อธุวํ อสสฺสตํ วิปริณามธมฺมนฺติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….

๒๘๗. อตีตํ รูปํ อตฺถิ อตีตํ รูปํ อตีตภาวํ น ชหตีติ? อามนฺตา. อนาคตํ รูปํ อตฺถิ อนาคตํ รูปํ อนาคตภาวํ น ชหตีติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป… อตีตํ รูปํ อตฺถิ อตีตํ รูปํ อตีตภาวํ น ชหตีติ? อามนฺตา. ปจฺจุปฺปนฺนํ รูปํ อตฺถิ ปจฺจุปฺปนฺนํ รูปํ ปจฺจุปฺปนฺนภาวํ น ชหตีติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….

อนาคตํ รูปํ อตฺถิ อนาคตํ รูปํ อนาคตภาวํ ชหตีติ [น ชหตีติ (พหูสุ) อนุโลมปฺโหเยว]? อามนฺตา. อตีตํ รูปํ อตฺถิ อตีตํ รูปํ อตีตภาวํ ชหตีติ [น ชหตีติ (พหูสุ) อนุโลมปฺโหเยว]? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….

ปจฺจุปฺปนฺนํ รูปํ อตฺถิ ปจฺจุปฺปนฺนํ รูปํ ปจฺจุปฺปนฺนภาวํ ชหตีติ [น ชหตีติ (พหูสุ) อนุโลมปฺโหเยว]? อามนฺตา. อตีตํ รูปํ อตฺถิ อตีตํ รูปํ อตีตภาวํ ชหตีติ [น ชหตีติ (พหูสุ) อนุโลมปฺโหเยว]? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….

อตีตํ รูปํ อตฺถิ อตีตํ รูปํ อตีตภาวํ น ชหตีติ? อามนฺตา. อตีตํ รูปํ นิจฺจํ ธุวํ สสฺสตํ อวิปริณามธมฺมนฺติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป… นนุ อตีตํ รูปํ อนิจฺจํ อธุวํ อสสฺสตํ วิปริณามธมฺมนฺติ? อามนฺตา. หฺจิ อตีตํ รูปํ อนิจฺจํ…เป… วิปริณามธมฺมํ, โน จ วต เร วตฺตพฺเพ – ‘‘อตีตํ รูปํ อตฺถิ อตีตํ รูปํ อตีตภาวํ น ชหตี’’ติ.

นิพฺพานํ อตฺถิ นิพฺพานํ นิพฺพานภาวํ น ชหติ [น ชหตีติ (?) ปุริมปฺเหหิ สํสนฺเทตพฺพํ] นิพฺพานํ นิจฺจํ ธุวํ สสฺสตํ อวิปริณามธมฺมนฺติ? อามนฺตา. อตีตํ รูปํ อตฺถิ อตีตํ รูปํ อตีตภาวํ น ชหติ [น ชหตีติ (?) ปุริมฺเหหิ สํสนฺเทตพฺพํ] อตีตํ รูปํ นิจฺจํ ธุวํ สสฺสตํ อวิปริณามธมฺมนฺติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….

อตีตํ รูปํ อตฺถิ อตีตํ รูปํ อตีตภาวํ น ชหติ อตีตํ รูปํ อนิจฺจํ อธุวํ อสสฺสตํ วิปริณามธมฺมนฺติ? อามนฺตา. นิพฺพานํ อตฺถิ นิพฺพานํ นิพฺพานภาวํ น ชหติ นิพฺพานํ อนิจฺจํ อธุวํ อสสฺสตํ วิปริณามธมฺมนฺติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….

อตีตา เวทนา อตฺถิ… อตีตา สฺา อตฺถิ… อตีตา สงฺขารา อตฺถิ… อตีตํ วิฺาณํ อตฺถิ อตีตํ วิฺาณํ อตีตภาวํ น ชหตีติ? อามนฺตา. อนาคตํ วิฺาณํ อตฺถิ อนาคตํ วิฺาณํ อนาคตภาวํ น ชหตีติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป… อตีตํ วิฺาณํ อตฺถิ อตีตํ วิฺาณํ อตีตภาวํ น ชหตีติ? อามนฺตา. ปจฺจุปฺปนฺนํ วิฺาณํ อตฺถิ ปจฺจุปฺปนฺนํ วิฺาณํ ปจฺจุปฺปนฺนภาวํ น ชหตีติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….

อนาคตํ วิฺาณํ อตฺถิ อนาคตํ วิฺาณํ อนาคตภาวํ ชหตีติ? อามนฺตา. อตีตํ วิฺาณํ อตฺถิ อตีตํ วิฺาณํ อตีตภาวํ ชหตีติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….

ปจฺจุปฺปนฺนํ วิฺาณํ อตฺถิ ปจฺจุปฺปนฺนํ วิฺาณํ ปจฺจุปฺปนฺนภาวํ ชหตีติ [น ชหตีติ (พหูสุ) อนุโลมปฺโหเยว]? อามนฺตา. อตีตํ วิฺาณํ อตฺถิ อตีตํ วิฺาณํ อตีตภาวํ ชหตีติ [น ชหตีติ (พหูสุ) อนุโลมปฺโหเยว]? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….

อตีตํ วิฺาณํ อตฺถิ อตีตํ วิฺาณํ อตีตภาวํ น ชหตีติ? อามนฺตา. อตีตํ วิฺาณํ นิจฺจํ ธุวํ สสฺสตํ อวิปริณามธมฺมนฺติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป… นนุ อตีตํ วิฺาณํ อนิจฺจํ อธุวํ อสสฺสตํ วิปริณามธมฺมนฺติ? อามนฺตา. หฺจิ อตีตํ วิฺาณํ อนิจฺจํ อธุวํ อสสฺสตํ วิปริณามธมฺมํ, โน จ วต เร วตฺตพฺเพ – ‘‘อตีตํ วิฺาณํ อตฺถิ อตีตํ วิฺาณํ อตีตภาวํ น ชหตี’’ติ.

นิพฺพานํ อตฺถิ นิพฺพานํ นิพฺพานภาวํ น ชหติ [น ชหตีติ (?) ปุริมปฺเหหิ สํสนฺเทตพฺพํ] นิพฺพานํ นิจฺจํ ธุวํ สสฺสตํ อวิปริณามธมฺมนฺติ? อามนฺตา. อตีตํ วิฺาณํ อตฺถิ อตีตํ วิฺาณํ อตีตภาวํ น ชหติ [น ชหตีติ (?) ปุริมปฺเหหิ สํสนฺเทตพฺพํ] อตีตํ วิฺาณํ นิจฺจํ ธุวํ สสฺสตํ อวิปริณามธมฺมนฺติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….

อตีตํ วิฺาณํ อตฺถิ อตีตํ วิฺาณํ อตีตภาวํ น ชหติ อตีตํ วิฺาณํ อนิจฺจํ อธุวํ อสสฺสตํ วิปริณามธมฺมนฺติ? อามนฺตา. นิพฺพานํ อตฺถิ นิพฺพานํ นิพฺพานภาวํ น ชหติ นิพฺพานํ อนิจฺจํ อธุวํ อสสฺสตํ วิปริณามธมฺมนฺติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….

วจนโสธนา

๒๘๘. อตีตํ นฺวตฺถีติ? อามนฺตา. หฺจิ อตีตํ นฺวตฺถิ, อตีตํ อตฺถีติ มิจฺฉา. หฺจิ วา ปน อตฺถิ นฺวาตีตํ, อตฺถิ อตีตนฺติ มิจฺฉา. อนาคตํ นฺวตฺถีติ? อามนฺตา. หฺจิ อนาคตํ นฺวตฺถิ, อนาคตํ อตฺถีติ มิจฺฉา. หฺจิ วา ปน อตฺถิ นฺวานาคตํ, อตฺถิ อนาคตนฺติ มิจฺฉา.

อนาคตํ หุตฺวา ปจฺจุปฺปนฺนํ โหตีติ? อามนฺตา. ตฺเว อนาคตํ ตํ ปจฺจุปฺปนฺนนฺติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป… ตฺเว อนาคตํ ตํ ปจฺจุปฺปนฺนนฺติ? อามนฺตา. หุตฺวา โหติ หุตฺวา โหตีติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป… หุตฺวา โหติ หุตฺวา โหตีติ? อามนฺตา. น หุตฺวา น โหติ น หุตฺวา น โหตีติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….

ปจฺจุปฺปนฺนํ หุตฺวา อตีตํ โหตีติ? อามนฺตา. ตฺเว ปจฺจุปฺปนฺนํ ตํ อตีตนฺติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป… ตฺเว ปจฺจุปฺปนฺนํ ตํ อตีตนฺติ? อามนฺตา. หุตฺวา โหติ หุตฺวา โหตีติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป… หุตฺวา โหติ หุตฺวา โหตีติ? อามนฺตา. น หุตฺวา น โหติ น หุตฺวา น โหตีติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….

อนาคตํ หุตฺวา ปจฺจุปฺปนฺนํ โหติ, ปจฺจุปฺปนฺนํ หุตฺวา อตีตํ โหตีติ? อามนฺตา. ตฺเว อนาคตํ ตํ ปจฺจุปฺปนฺนํ ตํ อตีตนฺติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป… ตฺเว อนาคตํ ตํ ปจฺจุปฺปนฺนํ ตํ อตีตนฺติ? อามนฺตา. หุตฺวา โหติ หุตฺวา โหตีติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป… หุตฺวา โหติ หุตฺวา โหตีติ? อามนฺตา. น หุตฺวา น โหติ น หุตฺวา น โหตีติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ.

อตีตจกฺขุรูปาทิกถา

๒๘๙. อตีตํ จกฺขุํ อตฺถิ รูปา อตฺถิ จกฺขุวิฺาณํ อตฺถิ อาโลโก อตฺถิ มนสิกาโร อตฺถีติ? อามนฺตา. อตีเตน จกฺขุนา อตีตํ รูปํ ปสฺสตีติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป… อตีตํ โสตํ อตฺถิ สทฺทา อตฺถิ โสตวิฺาณํ อตฺถิ อากาโส อตฺถิ มนสิกาโร อตฺถีติ? อามนฺตา. อตีเตน โสเตน อตีตํ สทฺทํ สุณาตีติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป… อตีตํ ฆานํ อตฺถิ คนฺธา อตฺถิ ฆานวิฺาณํ อตฺถิ วาโย อตฺถิ มนสิกาโร อตฺถีติ? อามนฺตา. อตีเตน ฆาเนน อตีตํ คนฺธํ ฆายตีติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป… อตีตา ชิวฺหา อตฺถิ รสา อตฺถิ ชิวฺหาวิฺาณํ อตฺถิ อาโป อตฺถิ มนสิกาโร อตฺถีติ? อามนฺตา. อตีตาย ชิวฺหาย อตีตํ รสํ สายตีติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป… อตีโต กาโย อตฺถิ โผฏฺพฺพา อตฺถิ กายวิฺาณํ อตฺถิ ปถวี อตฺถิ มนสิกาโร อตฺถีติ? อามนฺตา. อตีเตน กาเยน อตีตํ โผฏฺพฺพํ ผุสตีติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป… อตีโต มโน อตฺถิ ธมฺมา อตฺถิ มโนวิฺาณํ อตฺถิ วตฺถุํ อตฺถิ มนสิกาโร อตฺถีติ? อามนฺตา. อตีเตน มเนน อตีตํ ธมฺมํ วิชานาตีติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….

อนาคตํ จกฺขุํ อตฺถิ รูปา อตฺถิ จกฺขุวิฺาณํ อตฺถิ อาโลโก อตฺถิ มนสิกาโร อตฺถีติ? อามนฺตา. อนาคเตน จกฺขุนา อนาคตํ รูปํ ปสฺสตีติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป… อนาคตํ โสตํ อตฺถิ… ฆานํ อตฺถิ… ชิวฺหา อตฺถิ… กาโย อตฺถิ … มโน อตฺถิ ธมฺมา อตฺถิ มโนวิฺาณํ อตฺถิ วตฺถุํ อตฺถิ มนสิกาโร อตฺถีติ? อามนฺตา. อนาคเตน มเนน อนาคตํ ธมฺมํ วิชานาตีติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….

ปจฺจุปฺปนฺนํ จกฺขุํ อตฺถิ รูปา อตฺถิ จกฺขุวิฺาณํ อตฺถิ อาโลโก อตฺถิ มนสิกาโร อตฺถิ, ปจฺจุปฺปนฺเนน จกฺขุนา ปจฺจุปฺปนฺนํ รูปํ ปสฺสตีติ? อามนฺตา. อตีตํ จกฺขุํ อตฺถิ รูปา อตฺถิ จกฺขุวิฺาณํ อตฺถิ อาโลโก อตฺถิ มนสิกาโร อตฺถิ, อตีเตน จกฺขุนา อตีตํ รูปํ ปสฺสตีติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป…. ปจฺจุปฺปนฺนํ โสตํ อตฺถิ… ฆานํ อตฺถิ… ชิวฺหา อตฺถิ… กาโย อตฺถิ… มโน อตฺถิ ธมฺมา อตฺถิ มโนวิฺาณํ อตฺถิ วตฺถุํ อตฺถิ มนสิกาโร อตฺถิ, ปจฺจุปฺปนฺเนน มเนน ปจฺจุปฺปนฺนํ ธมฺมํ วิชานาตีติ? อามนฺตา. อตีโต มโน อตฺถิ ธมฺมา อตฺถิ มโนวิฺาณํ อตฺถิ วตฺถุํ อตฺถิ มนสิกาโร อตฺถิ, อตีเตน มเนน อตีตํ ธมฺมํ วิชานาตีติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….

ปจฺจุปฺปนฺนํ จกฺขุํ อตฺถิ รูปา อตฺถิ จกฺขุวิฺาณํ อตฺถิ อาโลโก อตฺถิ มนสิกาโร อตฺถิ, ปจฺจุปฺปนฺเนน จกฺขุนา ปจฺจุปฺปนฺนํ รูปํ ปสฺสตีติ? อามนฺตา. อนาคตํ จกฺขุํ อตฺถิ รูปา อตฺถิ จกฺขุวิฺาณํ อตฺถิ อาโลโก อตฺถิ มนสิกาโร อตฺถิ, อนาคเตน จกฺขุนา อนาคตํ รูปํ ปสฺสตีติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป… ปจฺจุปฺปนฺนํ โสตํ อตฺถิ… ฆานํ อตฺถิ… ชิวฺหา อตฺถิ… กาโย อตฺถิ… มโน อตฺถิ ธมฺมา อตฺถิ มโนวิฺาณํ อตฺถิ วตฺถุํ อตฺถิ มนสิกาโร อตฺถิ, ปจฺจุปฺปนฺเนน มเนน ปจฺจุปฺปนฺนํ ธมฺมํ วิชานาตีติ? อามนฺตา. อนาคโต มโน อตฺถิ ธมฺมา อตฺถิ มโนวิฺาณํ อตฺถิ วตฺถุํ อตฺถิ มนสิกาโร อตฺถิ, อนาคเตน มเนน อนาคตํ ธมฺมํ วิชานาตีติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….

อตีตํ จกฺขุํ อตฺถิ รูปา อตฺถิ จกฺขุวิฺาณํ อตฺถิ อาโลโก อตฺถิ มนสิกาโร อตฺถิ, น จ อตีเตน จกฺขุนา อตีตํ รูปํ ปสฺสตีติ? อามนฺตา. ปจฺจุปฺปนฺนํ จกฺขุํ อตฺถิ รูปา อตฺถิ จกฺขุวิฺาณํ อตฺถิ อาโลโก อตฺถิ มนสิกาโร อตฺถิ, น จ ปจฺจุปฺปนฺเนน จกฺขุนา ปจฺจุปฺปนฺนํ รูปํ ปสฺสตีติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป… อตีตํ โสตํ อตฺถิ… ฆานํ อตฺถิ… ชิวฺหา อตฺถิ… กาโย อตฺถิ… มโน อตฺถิ ธมฺมา อตฺถิ มโนวิฺาณํ อตฺถิ วตฺถุํ อตฺถิ มนสิกาโร อตฺถิ, น จ อตีเตน มเนน อตีตํ ธมฺมํ วิชานาตีติ? อามนฺตา. ปจฺจุปฺปนฺโน มโน อตฺถิ ธมฺมา อตฺถิ มโนวิฺาณํ อตฺถิ วตฺถุํ อตฺถิ มนสิกาโร อตฺถิ, น จ ปจฺจุปฺปนฺเนน มเนน ปจฺจุปฺปนฺนํ ธมฺมํ วิชานาตีติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….

อนาคตํ จกฺขุํ อตฺถิ รูปา อตฺถิ จกฺขุวิฺาณํ อตฺถิ อาโลโก อตฺถิ มนสิกาโร อตฺถิ, น จ อนาคเตน จกฺขุนา อนาคตํ รูปํ ปสฺสตีติ? อามนฺตา. ปจฺจุปฺปนฺนํ จกฺขุํ อตฺถิ รูปา อตฺถิ จกฺขุวิฺาณํ อตฺถิ อาโลโก อตฺถิ มนสิกาโร อตฺถิ, น จ ปจฺจุปฺปนฺเนน จกฺขุนา ปจฺจุปฺปนฺนํ รูปํ ปสฺสตีติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป… อนาคตํ โสตํ อตฺถิ… ฆานํ อตฺถิ… ชิวฺหา อตฺถิ… กาโย อตฺถิ… มโน อตฺถิ ธมฺมา อตฺถิ มโนวิฺาณํ อตฺถิ วตฺถุํ อตฺถิ มนสิกาโร อตฺถิ, น จ อนาคเตน มเนน อนาคตํ ธมฺมํ วิชานาตีติ? อามนฺตา. ปจฺจุปฺปนฺโน มโน อตฺถิ ธมฺมา อตฺถิ มโนวิฺาณํ อตฺถิ วตฺถุํ อตฺถิ มนสิกาโร อตฺถิ, น จ ปจฺจุปฺปนฺเนน มเนน ปจฺจุปฺปนฺนํ ธมฺมํ วิชานาตีติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….

อตีตาณาทิกถา

๒๙๐. อตีตํ าณํ อตฺถีติ? อามนฺตา. เตน าเณน าณกรณียํ กโรตีติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป… เตน าเณน าณกรณียํ กโรตีติ? อามนฺตา. เตน าเณน ทุกฺขํ ปริชานาติ, สมุทยํ ปชหติ, นิโรธํ สจฺฉิกโรติ, มคฺคํ ภาเวตีติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….

อนาคตํ าณํ อตฺถีติ? อามนฺตา. เตน าเณน าณกรณียํ กโรตีติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป… เตน าเณน าณกรณียํ กโรตีติ? อามนฺตา. เตน าเณน ทุกฺขํ ปริชานาติ, สมุทยํ ปชหติ, นิโรธํ สจฺฉิกโรติ, มคฺคํ ภาเวตีติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….

ปจฺจุปฺปนฺนํ าณํ อตฺถิ, เตน าเณน าณกรณียํ กโรตีติ? อามนฺตา. อตีตํ าณํ อตฺถิ, เตน าเณน าณกรณียํ กโรตีติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป… ปจฺจุปฺปนฺนํ าณํ อตฺถิ, เตน าเณน ทุกฺขํ ปริชานาติ, สมุทยํ ปชหติ, นิโรธํ สจฺฉิกโรติ, มคฺคํ ภาเวตีติ? อามนฺตา. อตีตํ าณํ อตฺถิ, เตน าเณน ทุกฺขํ ปริชานาติ, สมุทยํ ปชหติ, นิโรธํ สจฺฉิกโรติ, มคฺคํ ภาเวตีติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป… ปจฺจุปฺปนฺนํ าณํ อตฺถิ, เตน าเณน าณกรณียํ กโรตีติ? อามนฺตา. อนาคตํ าณํ อตฺถิ, เตน าเณน าณกรณียํ กโรตีติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป… ปจฺจุปฺปนฺนํ าณํ อตฺถิ, เตน าเณน ทุกฺขํ ปริชานาติ, สมุทยํ ปชหติ, นิโรธํ สจฺฉิกโรติ, มคฺคํ ภาเวตีติ? อามนฺตา. อนาคตํ าณํ อตฺถิ, เตน าเณน ทุกฺขํ ปริชานาติ, สมุทยํ ปชหติ, นิโรธํ สจฺฉิกโรติ, มคฺคํ ภาเวตีติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….

อตีตํ าณํ อตฺถิ, น จ เตน าเณน าณกรณียํ กโรตีติ? อามนฺตา. ปจฺจุปฺปนฺนํ าณํ อตฺถิ, น จ เตน าเณน าณกรณียํ กโรตีติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป… อตีตํ าณํ อตฺถิ, น จ เตน าเณน ทุกฺขํ ปริชานาติ, สมุทยํ ปชหติ, นิโรธํ สจฺฉิกโรติ, มคฺคํ ภาเวตีติ? อามนฺตา. ปจฺจุปฺปนฺนํ าณํ อตฺถิ, น จ เตน าเณน ทุกฺขํ ปริชานาติ, สมุทยํ ปชหติ, นิโรธํ สจฺฉิกโรติ, มคฺคํ ภาเวตีติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….

อนาคตํ าณํ อตฺถิ, น จ เตน าเณน าณกรณียํ กโรตีติ? อามนฺตา. ปจฺจุปฺปนฺนํ าณํ อตฺถิ, น จ เตน าเณน าณกรณียํ กโรตีติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป…. อนาคตํ าณํ อตฺถิ, น จ เตน าเณน ทุกฺขํ ปริชานาติ, สมุทยํ ปชหติ, นิโรธํ สจฺฉิกโรติ, มคฺคํ ภาเวตีติ? อามนฺตา. ปจฺจุปฺปนฺนํ าณํ อตฺถิ, น จ เตน าเณน ทุกฺขํ ปริชานาติ, สมุทยํ ปชหติ, นิโรธํ สจฺฉิกโรติ, มคฺคํ ภาเวตีติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….

อรหนฺตาทิกถา

๒๙๑. อรหโต อตีโต ราโค อตฺถีติ? อามนฺตา. อรหา เตน ราเคน สราโคติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป… อรหโต อตีโต โทโส อตฺถีติ? อามนฺตา. อรหา เตน โทเสน สโทโสติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป… อรหโต อตีโต โมโห อตฺถีติ? อามนฺตา. อรหา เตน โมเหน สโมโหติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป… อรหโต อตีโต มาโน อตฺถีติ? อามนฺตา. อรหา เตน มาเนน สมาโนติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป… อรหโต อตีตา ทิฏฺิ อตฺถีติ? อามนฺตา. อรหา ตาย ทิฏฺิยา สทิฏฺิโกติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป… อรหโต อตีตา วิจิกิจฺฉา อตฺถีติ? อามนฺตา. อรหา ตาย วิจิกิจฺฉาย สวิจิกิจฺโฉติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป… อรหโต อตีตํ ถินํ อตฺถีติ? อามนฺตา. อรหา เตน ถิเนน สถิโนติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป… อรหโต อตีตํ อุทฺธจฺจํ อตฺถีติ? อามนฺตา. อรหา เตน อุทฺธจฺเจน สอุทฺธจฺโจติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป… อรหโต อตีตํ อหิริกํ อตฺถีติ? อามนฺตา. อรหา เตน อหิริเกน สอหิริโกติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป… อรหโต อตีตํ อโนตฺตปฺปํ อตฺถีติ? อามนฺตา. อรหา เตน อโนตฺตปฺเปน สอโนตฺตปฺปีติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….

อนาคามิสฺส อตีตา สกฺกายทิฏฺิ อตฺถีติ? อามนฺตา. อนาคามี ตาย ทิฏฺิยา สทิฏฺิโกติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป… อนาคามิสฺส อตีตา วิจิกิจฺฉา อตฺถิ… อตีโต สีลพฺพตปรามาโส อตฺถิ… อตีโต อณุสหคโต กามราโค อตฺถิ… อตีโต อณุสหคโต พฺยาปาโท อตฺถีติ? อามนฺตา. อนาคามี เตน พฺยาปาเทน พฺยาปนฺนจิตฺโตติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….

สกทาคามิสฺส อตีตา สกฺกายทิฏฺิ อตฺถีติ? อามนฺตา. สกทาคามี ตาย ทิฏฺิยา สทิฏฺิโกติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป… สกทาคามิสฺส อตีตา วิจิกิจฺฉา อตฺถิ… อตีโต สีลพฺพตปรามาโส อตฺถิ… อตีโต โอฬาริโก กามราโค อตฺถิ… อตีโต โอฬาริโก พฺยาปาโท อตฺถีติ? อามนฺตา. สกทาคามี เตน พฺยาปาเทน พฺยาปนฺนจิตฺโตติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….

โสตาปนฺนสฺส อตีตา สกฺกายทิฏฺิ อตฺถีติ? อามนฺตา. โสตาปนฺโน ตาย ทิฏฺิยา สทิฏฺิโกติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป… โสตาปนฺนสฺส อตีตา วิจิกิจฺฉา อตฺถิ… อตีโต สีลพฺพตปรามาโส อตฺถิ… อตีโต อปายคมนีโย ราโค อตฺถิ… อตีโต อปายคมนีโย โทโส อตฺถิ… อตีโต อปายคมนีโย โมโห อตฺถีติ? อามนฺตา. โสตาปนฺโน เตน โมเหน สโมโหติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….

๒๙๒. ปุถุชฺชนสฺส อตีโต ราโค อตฺถิ, ปุถุชฺชโน เตน ราเคน สราโคติ? อามนฺตา. อรหโต อตีโต ราโค อตฺถิ, อรหา เตน ราเคน สราโคติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป… ปุถุชฺชนสฺส อตีโต โทโส อตฺถิ…เป… อตีตํ อโนตฺตปฺปํ อตฺถิ ปุถุชฺชโน เตน อโนตฺตปฺเปน อโนตฺตปฺปีติ? อามนฺตา. อรหโต อตีตํ อโนตฺตปฺปํ อตฺถิ, อรหา เตน อโนตฺตปฺเปน อโนตฺตปฺปีติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….

ปุถุชฺชนสฺส อตีตา สกฺกายทิฏฺิ อตฺถิ, ปุถุชฺชโน ตาย ทิฏฺิยา สทิฏฺิโกติ? อามนฺตา. อนาคามิสฺส อตีตา สกฺกายทิฏฺิ อตฺถิ, อนาคามี ตาย ทิฏฺิยา สทิฏฺิโกติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป… ปุถุชฺชนสฺส อตีตา วิจิกิจฺฉา อตฺถิ…เป… อตีโต อณุสหคโต พฺยาปาโท อตฺถิ, ปุถุชฺชโน เตน พฺยาปาเทน พฺยาปนฺนจิตฺโตติ? อามนฺตา. อนาคามิสฺส อตีโต อณุสหคโต พฺยาปาโท อตฺถิ, อนาคามี เตน พฺยาปาเทน พฺยาปนฺนจิตฺโตติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….

ปุถุชฺชนสฺส อตีตา สกฺกายทิฏฺิ อตฺถิ, ปุถุชฺชโน ตาย ทิฏฺิยา สทิฏฺิโกติ? อามนฺตา. สกทาคามิสฺส อตีตา สกฺกายทิฏฺิ อตฺถิ, สกทาคามี ตาย ทิฏฺิยา สทิฏฺิโกติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป… ปุถุชฺชนสฺส อตีตา วิจิกิจฺฉา อตฺถิ… อตีโต โอฬาริโก พฺยาปาโท อตฺถิ, ปุถุชฺชโน เตน พฺยาปาเทน พฺยาปนฺนจิตฺโตติ? อามนฺตา. สกทาคามิสฺส อตีโต โอฬาริโก พฺยาปาโท อตฺถิ, สกทาคามี เตน พฺยาปาเทน พฺยาปนฺนจิตฺโตติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….

ปุถุชฺชนสฺส อตีตา สกฺกายทิฏฺิ อตฺถิ, ปุถุชฺชโน ตาย ทิฏฺิยา สทิฏฺิโกติ? อามนฺตา. โสตาปนฺนสฺส อตีตา สกฺกายทิฏฺิ อตฺถิ, โสตาปนฺโน ตาย ทิฏฺิยา สทิฏฺิโกติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป… ปุถุชฺชนสฺส อตีตา วิจิกิจฺฉา อตฺถิ…เป… อตีโต อปายคมนีโย โมโห อตฺถิ, ปุถุชฺชโน เตน โมเหน สโมโหติ? อามนฺตา. โสตาปนฺนสฺส อตีโต อปายคมนีโย โมโห อตฺถิ, โสตาปนฺโน เตน โมเหน สโมโหติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….

อรหโต อตีโต ราโค อตฺถิ, น จ อรหา เตน ราเคน สราโคติ? อามนฺตา. ปุถุชฺชนสฺส อตีโต ราโค อตฺถิ, น จ ปุถุชฺชโน เตน ราเคน สราโคติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป… อรหโต อตีโต โทโส อตฺถิ…เป… อตีตํ อโนตฺตปฺปํ อตฺถิ, น จ อรหา เตน อโนตฺตปฺเปน อโนตฺตปฺปีติ? อามนฺตา. ปุถุชฺชนสฺส อตีตํ อโนตฺตปฺปํ อตฺถิ, น จ ปุถุชฺชโน เตน อโนตฺตปฺเปน อโนตฺตปฺปีติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….

อนาคามิสฺส อตีตา สกฺกายทิฏฺิ อตฺถิ, น จ อนาคามี ตาย ทิฏฺิยา สทิฏฺิโกติ? อามนฺตา. ปุถุชฺชนสฺส อตีตา สกฺกายทิฏฺิ อตฺถิ, น จ ปุถุชฺชโน ตาย ทิฏฺิยา สทิฏฺิโกติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป… อนาคามิสฺส อตีตา วิจิกิจฺฉา อตฺถิ…เป… อตีโต อณุสหคโต พฺยาปาโท อตฺถิ, น จ อนาคามี เตน พฺยาปาเทน พฺยาปนฺนจิตฺโตติ? อามนฺตา. ปุถุชฺชนสฺส อตีโต อณุสหคโต พฺยาปาโท อตฺถิ, น จ ปุถุชฺชโน เตน พฺยาปาเทน พฺยาปนฺนจิตฺโตติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….

สกทาคามิสฺส อตีตา สกฺกายทิฏฺิ อตฺถิ, น จ สกทาคามี ตาย ทิฏฺิยา สทิฏฺิโกติ? อามนฺตา. ปุถุชฺชนสฺส อตีตา สกฺกายทิฏฺิ อตฺถิ, น จ ปุถุชฺชโน ตาย ทิฏฺิยา สทิฏฺิโกติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป… สกทาคามิสฺส อตีตา วิจิกิจฺฉา อตฺถิ…เป… อตีโต โอฬาริโก พฺยาปาโท อตฺถิ, น จ สกทาคามี เตน พฺยาปาเทน พฺยาปนฺนจิตฺโตติ? อามนฺตา. ปุถุชฺชนสฺส อตีโต โอฬาริโก พฺยาปาโท อตฺถิ, น จ ปุถุชฺชโน เตน พฺยาปาเทน พฺยาปนฺนจิตฺโตติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….

โสตาปนฺนสฺส อตีตา สกฺกายทิฏฺิ อตฺถิ, น จ โสตาปนฺโน ตาย ทิฏฺิยา สทิฏฺิโกติ? อามนฺตา. ปุถุชฺชนสฺส อตีตา สกฺกายทิฏฺิ อตฺถิ, น จ ปุถุชฺชโน ตาย ทิฏฺิยา สทิฏฺิโกติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป… โสตาปนฺนสฺส อตีตา วิจิกิจฺฉา อตฺถิ…เป… อตีโต อปายคมนีโย โมโห อตฺถิ, น จ โสตาปนฺโน เตน โมเหน สโมโหติ? อามนฺตา. ปุถุชฺชนสฺส อตีโต อปายคมนีโย โมโห อตฺถิ, น จ ปุถุชฺชโน เตน โมเหน สโมโหติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….

อตีตหตฺถาทิกถา

๒๙๓. อตีตา หตฺถา อตฺถีติ? อามนฺตา. อตีเตสุ หตฺเถสุ สติ อาทานนิกฺเขปนํ ปฺายตีติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป… อตีตา ปาทา อตฺถีติ? อามนฺตา. อตีเตสุ ปาเทสุ สติ อภิกฺกมปฏิกฺกโม ปฺายตีติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป… อตีตา ปพฺพา อตฺถีติ? อามนฺตา. อตีเตสุ ปพฺเพสุ สติ สมิฺชนปสารณํ ปฺายตีติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป… อตีโต กุจฺฉิ อตฺถีติ? อามนฺตา. อตีตสฺมึ กุจฺฉิสฺมึ สติ ชิฆจฺฉา ปิปาสา ปฺายตีติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….

อตีโต กาโย อตฺถีติ? อามนฺตา. อตีโต กาโย ปคฺคหนิคฺคหุปโค เฉทนเภทนุปโค กาเกหิ คิชฺเฌหิ กุลเลหิ สาธารโณติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป… อตีเต กาเย วิสํ กเมยฺย, สตฺถํ กเมยฺย, อคฺคิ กเมยฺยาติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป… ลพฺภา อตีโต กาโย อทฺทุพนฺธเนน พนฺธิตุํ, รชฺชุพนฺธเนน พนฺธิตุํ, สงฺขลิกพนฺธเนน พนฺธิตุํ, คามพนฺธเนน พนฺธิตุํ, นิคมพนฺธเนน พนฺธิตุํ, นครพนฺธเนน พนฺธิตุํ, ชนปทพนฺธเนน พนฺธิตุํ, กณฺปฺจเมหิ พนฺธเนหิ พนฺธิตุนฺติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….

อตีโต อาโป อตฺถีติ? อามนฺตา. เตน อาเปน อาปกรณียํ กโรตีติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป… อตีโต เตโช อตฺถีติ? อามนฺตา. เตน เตเชน เตชกรณียํ กโรตีติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป… อตีโต วาโย อตฺถีติ? อามนฺตา. เตน วาเยน วายกรณียํ กโรตีติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….

อตีตกฺขนฺธาทิสโมธานกถา

๒๙๔. อตีโต รูปกฺขนฺโธ อตฺถิ, อนาคโต รูปกฺขนฺโธ อตฺถิ, ปจฺจุปฺปนฺโน รูปกฺขนฺโธ อตฺถีติ? อามนฺตา. ตโย รูปกฺขนฺธาติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ …เป… อตีตา ปฺจกฺขนฺธา อตฺถิ, อนาคตา ปฺจกฺขนฺธา อตฺถิ, ปจฺจุปฺปนฺนา ปฺจกฺขนฺธา อตฺถีติ? อามนฺตา. ปนฺนรสกฺขนฺธาติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….

อตีตํ จกฺขายตนํ อตฺถิ, อนาคตํ จกฺขายตนํ อตฺถิ, ปจฺจุปฺปนฺนํ จกฺขายตนํ อตฺถีติ? อามนฺตา. ตีณิ จกฺขายตนานีติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป… อตีตานิ ทฺวาทสายตนานิ อตฺถิ, อนาคตานิ ทฺวาทสายตนานิ อตฺถิ, ปจฺจุปฺปนฺนานิ ทฺวาทสายตนานิ อตฺถีติ? อามนฺตา. ฉตฺตึสายตนานีติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….

อตีตา จกฺขุธาตุ อตฺถิ, อนาคตา จกฺขุธาตุ อตฺถิ, ปจฺจุปฺปนฺนา จกฺขุธาตุ อตฺถีติ? อามนฺตา. ติสฺโส จกฺขุธาตุโยติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป… อตีตา อฏฺารส ธาตุโย อตฺถิ, อนาคตา อฏฺารส ธาตุโย อตฺถิ, ปจฺจุปฺปนฺนา อฏฺารส ธาตุโย อตฺถีติ? อามนฺตา. จตุปฺาส ธาตุโยติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….

อตีตํ จกฺขุนฺทฺริยํ อตฺถิ, อนาคตํ จกฺขุนฺทฺริยํ อตฺถิ, ปจฺจุปฺปนฺนํ จกฺขุนฺทฺริยํ อตฺถีติ? อามนฺตา. ตีณิ จกฺขุนฺทฺริยานีติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป… อตีตานิ พาวีสตินฺทฺริยานิ อตฺถิ, อนาคตานิ พาวีสตินฺทฺริยานิ อตฺถิ, ปจฺจุปฺปนฺนานิ พาวีสตินฺทฺริยานิ อตฺถีติ? อามนฺตา. ฉสฏฺินฺทฺริยานีติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….

อตีโต ราชา จกฺกวตฺตี อตฺถิ, อนาคโต ราชา จกฺกวตฺตี อตฺถิ, ปจฺจุปฺปนฺโน ราชา จกฺกวตฺตี อตฺถีติ? อามนฺตา. ติณฺณนฺนํ ราชูนํ จกฺกวตฺตีนํ สมฺมุขีภาโว โหตีติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….

อตีโต สมฺมาสมฺมุทฺโธ อตฺถิ, อนาคโต สมฺมาสมฺพุทฺโธ อตฺถิ, ปจฺจุปฺปนฺโน สมฺมาสมฺพุทฺโธ อตฺถีติ? อามนฺตา. ติณฺณนฺนํ สมฺมาสมฺพุทฺธานํ สมฺมุขีภาโว โหตีติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….

ปทโสธนกถา

๒๙๕. อตีตํ อตฺถีติ? อามนฺตา. อตฺถิ อตีตนฺติ? อตฺถิ สิยา อตีตํ, สิยา นฺวาตีตนฺติ.

อาชานาหิ นิคฺคหํ. หฺจิ อตีตํ อตฺถิ, อตฺถิ สิยา อตีตํ, สิยา นฺวาตีตํ, เตนาตีตํ นฺวาตีตํ, นฺวาตีตํ อตีตนฺติ. ยํ ตตฺถ วเทสิ – ‘‘วตฺตพฺเพ โข – ‘อตีตํ อตฺถิ อตฺถิ สิยา อตีตํ, สิยา นฺวาตีตํ, เตนาตีตํ นฺวาตีตํ, นฺวาตีตํ อตีต’’’นฺติ มิจฺฉา.

โน เจ ปน อตีตํ นฺวาตีตํ นฺวาตีตํ อตีตนฺติ, โน จ วต เร วตฺตพฺเพ – ‘‘อตีตํ อตฺถิ อตฺถิ สิยา อตีตํ, สิยา นฺวาตีต’’นฺติ. ยํ ตตฺถ วเทสิ – ‘‘วตฺตพฺเพ โข – ‘อตีตํ อตฺถิ อตฺถิ สิยา อตีตํ, สิยา นฺวาตีตํ, เตนาตีตํ นฺวาตีตํ, นฺวาตีตํ อตีต’’’นฺติ มิจฺฉา.

อนาคตํ อตฺถีติ? อามนฺตา. อตฺถิ อนาคตนฺติ? อตฺถิ สิยา อนาคตํ, สิยา นฺวานาคตนฺติ.

อาชานาหิ นิคฺคหํ. หฺจิ อนาคตํ อตฺถิ อตฺถิ สิยา อนาคตํ สิยา นฺวานาคตํ, เตนานาคตํ นฺวานาคตํ, นฺวานาคตํ อนาคตนฺติ. ยํ ตตฺถ วเทสิ – ‘‘วตฺตพฺเพ โข – ‘อนาคตํ อตฺถิ อตฺถิ สิยา อนาคตํ, สิยา นฺวานาคตํ, เตนานาคตํ นฺวานาคตํ, นฺวานาคตํ อนาคต’’’นฺติ มิจฺฉา.

โน เจ ปนานาคตํ นฺวานาคตํ นฺวานาคตํ อนาคตนฺติ, โน จ วต เร วตฺตพฺเพ – ‘‘อนาคตํ อตฺถิ อตฺถิ สิยา อนาคตํ, สิยา นฺวานาคต’’นฺติ. ยํ ตตฺถ วเทสิ – ‘‘วตฺตพฺเพ โข – ‘อนาคตํ อตฺถิ อตฺถิ สิยา อนาคตํ, สิยา นฺวานาคตํ, เตนานาคตํ นฺวานาคตํ, นฺวานาคตํ อนาคต’’’นฺติ มิจฺฉา.

ปจฺจุปฺปนฺนํ อตฺถีติ, อามนฺตา. อตฺถิ ปจฺจุปฺปนฺนนฺติ? อตฺถิ สิยา ปจฺจุปฺปนฺนํ, สิยา โน ปจฺจุปฺปนฺนนฺติ.

อาชานาหิ นิคฺคหํ. หฺจิ ปจฺจุปฺปนฺนํ อตฺถิ อตฺถิ สิยา ปจฺจุปฺปนฺนํ, สิยา โน ปจฺจุปฺปนฺนํ, เตน ปจฺจุปฺปนฺนํ, โน ปจฺจุปฺปนฺนํ, โน ปจฺจุปฺปนฺนํ ปจฺจุปฺปนฺนนฺติ. ยํ ตตฺถ วเทสิ – ‘‘วตฺตพฺเพ โข – ‘ปจฺจุปฺปนฺนํ อตฺถิ อตฺถิ สิยา ปจฺจุปฺปนฺนํ, สิยา โน ปจฺจุปฺปนฺนํ, เตน ปจฺจุปฺปนฺนํ โน ปจฺจุปฺปนฺนํ, โน ปจฺจุปฺปนฺนํ ปจฺจุปฺปนฺน’’’นฺติ มิจฺฉา.

โน เจ ปน ปจฺจุปฺปนฺนํ โน ปจฺจุปฺปนฺนํ, โน ปจฺจุปฺปนฺนํ ปจฺจุปฺปนฺนนฺติ, โน จ วต เร วตฺตพฺเพ – ‘‘ปจฺจุปฺปนฺนํ อตฺถิ อตฺถิ สิยา ปจฺจุปฺปนฺนํ, สิยา โน ปจฺจุปฺปนฺน’’นฺติ. ยํ ตตฺถ วเทสิ – ‘‘วตฺตพฺเพ โข – ‘ปจฺจุปฺปนฺนํ อตฺถิ อตฺถิ สิยา ปจฺจุปฺปนฺนํ, สิยา โน ปจฺจุปฺปนฺนํ, เตน ปจฺจุปฺปนฺนํ โน ปจฺจุปฺปนฺนํ, โน ปจฺจุปฺปนฺนํ ปจฺจุปฺปนฺน’’’นฺติ มิจฺฉา.

นิพฺพานํ อตฺถีติ? อามนฺตา. อตฺถิ นิพฺพานนฺติ? อตฺถิ สิยา นิพฺพานํ สิยา โน นิพฺพานนฺติ.

อาชานาหิ นิคฺคหํ. หฺจิ นิพฺพานํ อตฺถิ อตฺถิ สิยา นิพฺพานํ, สิยา โน นิพฺพานํ, เตน นิพฺพานํ โน นิพฺพานํ, โน นิพฺพานํ นิพฺพานนฺติ. ยํ ตตฺถ วเทสิ – ‘‘วตฺตพฺเพ โข – ‘นิพฺพานํ อตฺถิ อตฺถิ สิยา นิพฺพานํ, สิยา โน นิพฺพานํ, เตน นิพฺพานํ โน นิพฺพานํ, โน นิพฺพานํ นิพฺพาน’’’นฺติ มิจฺฉา.

โน เจ ปน นิพฺพานํ โน นิพฺพานํ, โน นิพฺพานํ นิพฺพานนฺติ, โน จ วต เร วตฺตพฺเพ – ‘‘นิพฺพานํ อตฺถิ อตฺถิ สิยา นิพฺพานํ, สิยา โน นิพฺพาน’’นฺติ. ยํ ตตฺถ วเทสิ – ‘‘วตฺตพฺเพ โข – ‘นิพฺพานํ อตฺถิ อตฺถิ สิยา นิพฺพานํ, สิยา โน นิพฺพานํ, เตน นิพฺพานํ โน นิพฺพานํ, โน นิพฺพานํ นิพฺพาน’’’นฺติ มิจฺฉา.

สุตฺตสาธนํ

๒๙๖. น วตฺตพฺพํ – ‘‘อตีตํ อตฺถิ, อนาคตํ อตฺถี’’ติ? อามนฺตา. นนุ วุตฺตํ ภควตา – ‘‘ยํ กิฺจิ, ภิกฺขเว, รูปํ อตีตานาคตปจฺจุปฺปนฺนํ อชฺฌตฺตํ วา พหิทฺธา วา โอฬาริกํ วา สุขุมํ วา หีนํ วา ปณีตํ วา ยํ ทูเร สนฺติเก วา – อยํ วุจฺจติ รูปกฺขนฺโธ. ยา กาจิ เวทนา… ยา กาจิ สฺา… เย เกจิ สงฺขารา… ยํ กิฺจิ วิฺาณํ อตีตานาคตปจฺจุปฺปนฺนํ อชฺฌตฺตํ วา พหิทฺธา วา โอฬาริกํ วา สุขุมํ วา หีนํ วา ปณีตํ วา ยํ ทูเร สนฺติเก วา – อยํ วุจฺจติ วิฺาณกฺขนฺโธ’’ติ [สํ. นิ. ๓.๔๘]. อตฺเถว สุตฺตนฺโตติ? อามนฺตา. เตน หิ อตีตํ อตฺถิ, อนาคตํ อตฺถีติ.

อตีตํ อตฺถิ, อนาคตํ อตฺถีติ? อามนฺตา. นนุ วุตฺตํ ภควตา – ‘‘ตโยเม, ภิกฺขเว, นิรุตฺติปถา อธิวจนปถา ปฺตฺติปถา อสงฺกิณฺณา อสงฺกิณฺณปุพฺพา น สงฺกิยนฺติ น สงฺกิยิสฺสนฺติ อปฺปฏิกุฏฺา สมเณหิ พฺราหฺมเณหิ วิฺูหิ. กตเม ตโย? ยํ, ภิกฺขเว, รูปํ อตีตํ นิรุทฺธํ วิคตํ วิปริณตํ ‘อโหสี’ติ ตสฺส สงฺขา, ‘อโหสี’ติ ตสฺส สมฺา, ‘อโหสี’ติ ตสฺส ปฺตฺติ; น ตสฺส สงฺขา ‘อตฺถี’ติ, น ตสฺส สงฺขา ‘ภวิสฺสตี’ติ. ยา เวทนา…เป… ยา สฺา… เย สงฺขารา… ยํ วิฺาณํ อตีตํ นิรุทฺธํ วิคตํ วิปริณตํ ‘อโหสี’ติ ตสฺส สงฺขา, ‘อโหสี’ติ ตสฺส สมฺา, ‘อโหสี’ติ ตสฺส ปฺตฺติ; น ตสฺส สงฺขา ‘อตฺถี’ติ, น ตสฺส สงฺขา ‘ภวิสฺสตี’ติ.

‘‘ยํ, ภิกฺขเว, รูปํ อชาตํ อปาตุภูตํ ‘ภวิสฺสตี’ติ ตสฺส สงฺขา, ‘ภวิสฺสตี’ติ ตสฺส สมฺา, ‘ภวิสฺสตี’ติ ตสฺส ปฺตฺติ; น ตสฺส สงฺขา ‘อตฺถี’ติ, น ตสฺส สงฺขา ‘อโหสี’ติ. ยา เวทนา…เป… ยา สฺา… เย สงฺขารา… ยํ วิฺาณํ อชาตํ อปาตุภูตํ ‘ภวิสฺสตี’ติ ตสฺส สงฺขา, ‘ภวิสฺสตี’ติ ตสฺส สมฺา, ‘ภวิสฺสตี’ติ ตสฺส ปฺตฺติ; น ตสฺส สงฺขา ‘อตฺถี’ติ, น ตสฺส สงฺขา ‘อโหสี’ติ.

‘‘ยํ, ภิกฺขเว, รูปํ ชาตํ ปาตุภูตํ ‘อตฺถี’ติ ตสฺส สงฺขา, ‘อตฺถี’ติ ตสฺส สมฺา, ‘อตฺถี’ติ ตสฺส ปฺตฺติ; น ตสฺส สงฺขา ‘อโหสี’ติ, น ตสฺส สงฺขา ‘ภวิสฺสตี’ติ. ยา เวทนา…เป… ยา สฺา… เย สงฺขารา… ยํ วิฺาณํ ชาตํ ปาตุภูตํ ‘อตฺถี’ติ ตสฺส สงฺขา, ‘อตฺถี’ติ ตสฺส สมฺา, ‘อตฺถี’ติ ตสฺส ปฺตฺติ; น ตสฺส สงฺขา ‘อโหสี’ติ, น ตสฺส สงฺขา ‘ภวิสฺสตี’ติ. อิเม โข, ภิกฺขเว, ตโย นิรุตฺติปถา อธิวจนปถา ปฺตฺติปถา อสงฺกิณฺณา อสงฺกิณฺณปุพฺพา น สงฺกิยนฺติ น สงฺกิยิสฺสนฺติ อปฺปฏิกุฏฺา สมเณหิ พฺราหฺมเณหิ วิฺูหิ.

‘‘เยปิ เต, ภิกฺขเว, อเหสุํ อุกฺกลา วสฺสภฺา อเหตุกวาทา อกิริยวาทา นตฺถิกวาทา, เตปิเม ตโย นิรุตฺติปเถ อธิวจนปเถ ปฺตฺติปเถ น ครหิตพฺพํ น ปฏิกฺโกสิตพฺพํ อมฺึสุ. ตํ กิสฺส เหตุ? นินฺทาพฺยาโรสอุปารมฺภภยา’’ติ [สํยุตฺตนิกาเย]. อตฺเถว สุตฺตนฺโตติ? อามนฺตา. เตน หิ น วตฺตพฺพํ – ‘‘อตีตํ อตฺถิ, อนาคตํ อตฺถี’’ติ.

อตีตํ อตฺถีติ? อามนฺตา. นนุ อายสฺมา ผคฺคุโน ภควนฺตํ เอตทโวจ – ‘‘อตฺถิ นุ โข ตํ, ภนฺเต, จกฺขุํ เยน จกฺขุนา อตีเต พุทฺเธ ปรินิพฺพุเต ฉินฺนปปฺเจ ฉินฺนวฏุเม ปริยาทินฺนวฏฺเฏ สพฺพทุกฺขวีติวตฺเต ปฺาปยมาโน ปฺาเปยฺยาติ. อตฺถิ นุ โข สา, ภนฺเต, ชิวฺหา…เป… อตฺถิ นุ โข โส, ภนฺเต, มโน เยน มเนน อตีเต พุทฺเธ ปรินิพฺพุเต ฉินฺนปปฺเจ ฉินฺนวฏุเม ปริยาทินฺนวฏฺเฏ สพฺพทุกฺขวีติวตฺเต ปฺาปยมาโน ปฺาเปยฺยา’’ติ.

‘‘นตฺถิ โข ตํ, ผคฺคุน, จกฺขุํ เยน จกฺขุนา อตีเต พุทฺเธ ปรินิพฺพุเต ฉินฺนปปฺเจ ฉินฺนวฏุเม ปริยาทินฺนวฏฺเฏ สพฺพทุกฺขวีติวตฺเต ปฺาปยมาโน ปฺาเปยฺย. นตฺถิ โข สา, ผคฺคุน, ชิวฺหา…เป… นตฺถิ นุ โข โส, ผคฺคุน, มโน เยน มเนน อตีเต พุทฺเธ ปรินิพฺพุเต ฉินฺนปปฺเจ ฉินฺนวฏุเม ปริยาทินฺนวฏฺเฏ สพฺพทุกฺขวีติวตฺเต ปฺาปยมาโน ปฺาเปยฺยา’’ติ [สํ. นิ. ๔.๘๓]. อตฺเถว สุตฺตนฺโตติ? อามนฺตา. เตน หิ น วตฺตพฺพํ – ‘‘อตีตํ อตฺถี’’ติ.

อตีตํ อตฺถีติ? อามนฺตา. นนุ อายสฺมา นนฺทโก เอตทโวจ – ‘‘อหุ ปุพฺเพ โลโภ ตทหุ อกุสลํ, โส เอตรหิ นตฺถิ, อิจฺเจตํ กุสลํ. อหุ ปุพฺเพ โทโส… อหุ ปุพฺเพ โมโห, ตทหุ อกุสลํ, โส เอตรหิ นตฺถิ, อิจฺเจตํ กุสล’’นฺติ [องฺคุตฺตรนิกาเย]. อตฺเถว สุตฺตนฺโตติ? อามนฺตา. เตน หิ น วตฺตพฺพํ – ‘‘อตีตํ อตฺถี’’ติ.

น วตฺตพฺพํ – ‘‘อนาคตํ อตฺถี’’ติ? อามนฺตา. นนุ วุตฺตํ ภควตา – ‘‘กพฬีกาเร เจ, ภิกฺขเว, อาหาเร อตฺถิ ราโค, อตฺถิ นนฺที, อตฺถิ ตณฺหา; ปติฏฺิตํ ตตฺถ วิฺาณํ วิรูฬฺหํ. ยตฺถ ปติฏฺิตํ วิฺาณํ วิรูฬฺหํ, อตฺถิ ตตฺถ นามรูปสฺส อวกฺกนฺติ. ยตฺถ อตฺถิ นามรูปสฺส อวกฺกนฺติ, อตฺถิ ตตฺถ สงฺขารานํ วุทฺธิ. ยตฺถ อตฺถิ สงฺขารานํ วุทฺธิ, อตฺถิ ตตฺถ อายตึ ปุนพฺภวาภินิพฺพตฺติ. ยตฺถ อตฺถิ อายตึ ปุนพฺภวาภินิพฺพตฺติ, อตฺถิ ตตฺถ อายตึ ชาติชรามรณํ. ยตฺถ อตฺถิ อายตึ ชาติชรามรณํ, สโสกํ ตํ, ภิกฺขเว, สรชํ [สทรํ (สํ. นิ. ๒.๖๔) ตเทว ยุตฺตตรํ] สอุปายาสนฺติ วทามิ.

‘‘ผสฺเส เจ, ภิกฺขเว, อาหาเร… มโนสฺเจตนาย เจ, ภิกฺขเว, อาหาเร… วิฺาเณ เจ, ภิกฺขเว, อาหาเร อตฺถิ ราโค, อตฺถิ นนฺที…เป… สรชํ สอุปายาสนฺติ วทามี’’ติ [สํ. นิ. ๒.๖๔]. อตฺเถว สุตฺตนฺโตติ? อามนฺตา. เตน หิ อนาคตํ อตฺถีติ.

อนาคตํ อตฺถีติ? อามนฺตา. นนุ วุตฺตํ ภควตา – ‘‘กพฬีกาเร เจ, ภิกฺขเว, อาหาเร นตฺถิ ราโค, นตฺถิ นนฺที, นตฺถิ ตณฺหา; อปฺปติฏฺิตํ ตตฺถ วิฺาณํ อวิรูฬฺหํ. ยตฺถ วิฺาณํ อปฺปติฏฺิตํ อวิรูฬฺหํ, นตฺถิ ตตฺถ นามรูปสฺส อวกฺกนฺติ. ยตฺถ นตฺถิ นามรูปสฺส อวกฺกนฺติ, นตฺถิ ตตฺถ สงฺขารานํ วุทฺธิ. ยตฺถ นตฺถิ สงฺขารานํ วุทฺธิ, นตฺถิ ตตฺถ อายตึ ปุนพฺภวาภินิพฺพตฺติ. ยตฺถ นตฺถิ อายตึ ปุนพฺภวาภินิพฺพตฺติ, นตฺถิ ตตฺถ อายตึ ชาติชรามรณํ. ยตฺถ นตฺถิ อายตึ ชาติชรามรณํ, อโสกํ ตํ, ภิกฺขเว, อรชํ อนุปายาสนฺติ วทามิ.

‘‘ผสฺเส เจ, ภิกฺขเว, อาหาเร… มโนสฺเจตนาย เจ, ภิกฺขเว, อาหาเร… วิฺาเณ เจ, ภิกฺขเว, อาหาเร นตฺถิ ราโค, นตฺถิ นนฺที…เป… อรชํ อนุปายาสนฺติ วทามี’’ติ [สํ. นิ. ๒.๖๔]. อตฺเถว สุตฺตนฺโตติ? อามนฺตา. เตน หิ น วตฺตพฺพํ – ‘‘อนาคตํ อตฺถี’’ติ.

สพฺพมตฺถีติกถา นิฏฺิตา.

๖. อตีตกฺขนฺธาทิกถา

๑. นสุตฺตสาธนํ

๒๙๗. อตีตํ ขนฺธาติ? อามนฺตา. อตีตํ อตฺถีติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป… อตีตํ อายตนนฺติ? อามนฺตา. อตีตํ อตฺถีติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป… อตีตํ ธาตูติ? อามนฺตา. อตีตํ อตฺถีติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป… อตีตํ ขนฺธา ธาตุ อายตนนฺติ [ขนฺธธาตุอายตนนฺติ (สฺยา.)]? อามนฺตา. อตีตํ อตฺถีติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….

อนาคตํ ขนฺธาติ? อามนฺตา. อนาคตํ อตฺถีติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป… อนาคตํ อายตนนฺติ? อามนฺตา. อนาคตํ อตฺถีติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป… อนาคตํ ธาตูติ? อามนฺตา. อนาคตํ อตฺถีติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป… อนาคตํ ขนฺธา ธาตุ อายตนนฺติ? อามนฺตา. อนาคตํ อตฺถีติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….

ปจฺจุปฺปนฺนํ ขนฺธา ปจฺจุปฺปนฺนํ อตฺถีติ? อามนฺตา. อตีตํ ขนฺธา อตีตํ อตฺถีติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป… ปจฺจุปฺปนฺนํ อายตนํ ปจฺจุปฺปนฺนํ อตฺถีติ? อามนฺตา. อตีตํ อายตนํ อตีตํ อตฺถีติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป… ปจฺจุปฺปนฺนํ ธาตุ ปจฺจุปฺปนฺนํ อตฺถีติ? อามนฺตา. อตีตํ ธาตุ อตีตํ อตฺถีติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป… ปจฺจุปฺปนฺนํ ขนฺธา ธาตุ อายตนํ ปจฺจุปฺปนฺนํ อตฺถีติ? อามนฺตา. อตีตํ ขนฺธา ธาตุ อายตนํ อตีตํ อตฺถีติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….

ปจฺจุปฺปนฺนํ ขนฺธา ปจฺจุปฺปนฺนํ อตฺถีติ? อามนฺตา. อนาคตํ ขนฺธา อนาคตํ อตฺถีติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป… ปจฺจุปฺปนฺนํ อายตนํ ปจฺจุปฺปนฺนํ อตฺถีติ? อามนฺตา. อนาคตํ อายตนํ อนาคตํ อตฺถีติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป… ปจฺจุปฺปนฺนํ ธาตุ ปจฺจุปฺปนฺนํ อตฺถีติ? อามนฺตา. อนาคตํ ธาตุ อนาคตํ อตฺถีติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป… ปจฺจุปฺปนฺนํ ขนฺธา ธาตุ อายตนํ ปจฺจุปฺปนฺนํ อตฺถีติ? อามนฺตา. อนาคตํ ขนฺธา ธาตุ อายตนํ อนาคตํ อตฺถีติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….

อตีตํ ขนฺธา อตีตํ นตฺถีติ? อามนฺตา. ปจฺจุปฺปนฺนํ ขนฺธา ปจฺจุปฺปนฺนํ นตฺถีติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป… อตีตํ อายตนํ อตีตํ นตฺถีติ? อามนฺตา. ปจฺจุปฺปนฺนํ อายตนํ ปจฺจุปฺปนฺนํ นตฺถีติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป… อตีตํ ธาตุ อตีตํ นตฺถีติ? อามนฺตา. ปจฺจุปฺปนฺนํ ธาตุ ปจฺจุปฺปนฺนํ นตฺถีติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป… อตีตํ ขนฺธา ธาตุ อายตนํ อตีตํ นตฺถีติ? อามนฺตา. ปจฺจุปฺปนฺนํ ขนฺธา ธาตุ อายตนํ ปจฺจุปฺปนฺนํ นตฺถีติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….

อนาคตํ ขนฺธา อนาคตํ นตฺถีติ? อามนฺตา. ปจฺจุปฺปนฺนํ ขนฺธา ปจฺจุปฺปนฺนํ นตฺถีติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป… อนาคตํ อายตนํ…เป… อนาคตํ ธาตุ…เป… อนาคตํ ขนฺธา ธาตุ อายตนํ อนาคตํ นตฺถีติ? อามนฺตา. ปจฺจุปฺปนฺนํ ขนฺธา ธาตุ อายตนํ ปจฺจุปฺปนฺนํ นตฺถีติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….

อตีตํ รูปํ ขนฺโธติ? อามนฺตา. อตีตํ รูปํ อตฺถีติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป… อตีตํ รูปํ อายตนนฺติ? อามนฺตา. อตีตํ รูปํ อตฺถีติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป… อตีตํ รูปํ ธาตูติ? อามนฺตา. อตีตํ รูปํ อตฺถีติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป… อตีตํ รูปํ ขนฺธา ธาตุ อายตนนฺติ? อามนฺตา. อตีตํ รูปํ อตฺถีติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….

อนาคตํ รูปํ ขนฺโธติ? อามนฺตา. อนาคตํ รูปํ อตฺถีติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป… อนาคตํ รูปํ อายตนํ…เป… อนาคตํ รูปํ ธาตุ…เป… อนาคตํ รูปํ ขนฺธา ธาตุ อายตนนฺติ? อามนฺตา. อนาคตํ รูปํ อตฺถีติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….

ปจฺจุปฺปนฺนํ รูปํ ขนฺโธ ปจฺจุปฺปนฺนํ รูปํ อตฺถีติ? อามนฺตา. อตีตํ รูปํ ขนฺโธ อตีตํ รูปํ อตฺถีติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป… ปจฺจุปฺปนฺนํ รูปํ อายตนํ…เป… ปจฺจุปฺปนฺนํ รูปํ ธาตุ…เป… ปจฺจุปฺปนฺนํ รูปํ ขนฺธา ธาตุ อายตนํ ปจฺจุปฺปนฺนํ รูปํ อตฺถีติ? อามนฺตา. อตีตํ รูปํ ขนฺธา ธาตุ อายตนํ อตีตํ รูปํ อตฺถีติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….

ปจฺจุปฺปนฺนํ รูปํ ขนฺโธ ปจฺจุปฺปนฺนํ รูปํ อตฺถีติ? อามนฺตา. อนาคตํ รูปํ ขนฺโธ อนาคตํ รูปํ อตฺถีติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป… ปจฺจุปฺปนฺนํ รูปํ อายตนํ…เป… ปจฺจุปฺปนฺนํ รูปํ ธาตุ…เป… ปจฺจุปฺปนฺนํ รูปํ ขนฺธา ธาตุ อายตนํ ปจฺจุปฺปนฺนํ รูปํ อตฺถีติ? อามนฺตา. อนาคตํ รูปํ ขนฺธา ธาตุ อายตนํ อนาคตํ รูปํ อตฺถีติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….

อตีตํ รูปํ ขนฺโธ อตีตํ รูปํ นตฺถีติ? อามนฺตา. ปจฺจุปฺปนฺนํ รูปํ ขนฺโธ ปจฺจุปฺปนฺนํ รูปํ นตฺถีติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป… อตีตํ รูปํ อายตนํ…เป… อตีตํ รูปํ ธาตุ…เป… อตีตํ รูปํ ขนฺธา ธาตุ อายตนํ อตีตํ รูปํ นตฺถีติ? อามนฺตา. ปจฺจุปฺปนฺนํ รูปํ ขนฺธา ธาตุ อายตนํ ปจฺจุปฺปนฺนํ รูปํ นตฺถีติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….

อนาคตํ รูปํ ขนฺโธ อนาคตํ รูปํ นตฺถีติ? อามนฺตา. ปจฺจุปฺปนฺนํ รูปํ ขนฺโธ ปจฺจุปฺปนฺนํ รูปํ นตฺถีติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป… อนาคตํ รูปํ อายตนํ…เป… อนาคตํ รูปํ ธาตุ…เป… อนาคตํ รูปํ ขนฺธา ธาตุ อายตนํ อนาคตํ รูปํ นตฺถีติ? อามนฺตา. ปจฺจุปฺปนฺนํ รูปํ ขนฺธา ธาตุ อายตนํ ปจฺจุปฺปนฺนํ รูปํ นตฺถีติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….

อตีตา เวทนา… อตีตา สฺา… อตีตา สงฺขารา… อตีตํ วิฺาณํ ขนฺโธติ? อามนฺตา. อตีตํ วิฺาณํ อตฺถีติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป… อตีตํ วิฺาณํ อายตนํ …เป… อตีตํ วิฺาณํ ธาตุ…เป… อตีตํ วิฺาณํ ขนฺธา ธาตุ อายตนนฺติ? อามนฺตา. อตีตํ วิฺาณํ อตฺถีติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….

อนาคตํ วิฺาณํ ขนฺโธติ? อามนฺตา. อนาคตํ วิฺาณํ อตฺถีติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป… อนาคตํ วิฺาณํ อายตนํ…เป… อนาคตํ วิฺาณํ ธาตุ…เป… อนาคตํ วิฺาณํ ขนฺธา ธาตุ อายตนนฺติ? อามนฺตา. อนาคตํ วิฺาณํ อตฺถีติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….

ปจฺจุปฺปนฺนํ วิฺาณํ ขนฺโธ ปจฺจุปฺปนฺนํ วิฺาณํ อตฺถีติ? อามนฺตา. อตีตํ วิฺาณํ ขนฺโธ อตีตํ วิฺาณํ อตฺถีติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป… ปจฺจุปฺปนฺนํ วิฺาณํ อายตนํ…เป… ปจฺจุปฺปนฺนํ วิฺาณํ ธาตุ…เป… ปจฺจุปฺปนฺนํ วิฺาณํ ขนฺธา ธาตุ อายตนํ ปจฺจุปฺปนฺนํ วิฺาณํ อตฺถีติ? อามนฺตา. อตีตํ วิฺาณํ ขนฺธา ธาตุ อายตนํ อตีตํ วิฺาณํ อตฺถีติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….

ปจฺจุปฺปนฺนํ วิฺาณํ ขนฺโธ ปจฺจุปฺปนฺนํ วิฺาณํ อตฺถีติ? อามนฺตา. อนาคตํ วิฺาณํ ขนฺโธ อนาคตํ วิฺาณํ อตฺถีติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป… ปจฺจุปฺปนฺนํ วิฺาณํ อายตนํ…เป… ปจฺจุปฺปนฺนํ วิฺาณํ ธาตุ…เป… ปจฺจุปฺปนฺนํ วิฺาณํ ขนฺธา ธาตุ อายตนํ ปจฺจุปฺปนฺนํ วิฺาณํ อตฺถีติ? อามนฺตา. อนาคตํ วิฺาณํ ขนฺธา ธาตุ อายตนํ อนาคตํ วิฺาณํ อตฺถีติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….

อตีตํ วิฺาณํ ขนฺโธ อตีตํ วิฺาณํ นตฺถีติ? อามนฺตา. ปจฺจุปฺปนฺนํ วิฺาณํ ขนฺโธ ปจฺจุปฺปนฺนํ วิฺาณํ นตฺถีติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป… อตีตํ วิฺาณํ อายตนํ…เป… อตีตํ วิฺาณํ ธาตุ…เป… อตีตํ วิฺาณํ ขนฺธา ธาตุ อายตนํ อตีตํ วิฺาณํ นตฺถีติ? อามนฺตา. ปจฺจุปฺปนฺนํ วิฺาณํ ขนฺธา ธาตุ อายตนํ ปจฺจุปฺปนฺนํ วิฺาณํ นตฺถีติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป… อนาคตํ วิฺาณํ ขนฺโธ อนาคตํ วิฺาณํ นตฺถีติ? อามนฺตา. ปจฺจุปฺปนฺนํ วิฺาณํ ขนฺโธ ปจฺจุปฺปนฺนํ วิฺาณํ นตฺถีติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป… อนาคตํ วิฺาณํ อายตนํ…เป… อนาคตํ วิฺาณํ ธาตุ…เป… อนาคตํ วิฺาณํ ขนฺธา ธาตุ อายตนํ อนาคตํ วิฺาณํ นตฺถีติ? อามนฺตา. ปจฺจุปฺปนฺนํ วิฺาณํ ขนฺธา ธาตุ อายตนํ ปจฺจุปฺปนฺนํ วิฺาณํ นตฺถีติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….

๒. สุตฺตสาธนํ

๒๙๘. น วตฺตพฺพํ – ‘‘อตีตานาคตา ขนฺธา ธาตุ อายตนํ นตฺถิ เจเต’’ติ? อามนฺตา. นนุ วุตฺตํ ภควตา – ‘‘ตโยเม, ภิกฺขเว, นิรุตฺติปถา อธิวจนปถา ปฺตฺติ…เป… วิฺูหีติ…เป…’’. อตฺเถว สุตฺตนฺโตติ? อามนฺตา. เตน หิ น วตฺตพฺพํ – ‘‘อตีตานาคตา ขนฺธา ธาตุ อายตนํ นตฺถิ เจเต’’ติ.

อตีตานาคตา ขนฺธา ธาตุ อายตนํ นตฺถิ เจเตติ? อามนฺตา. นนุ วุตฺตํ ภควตา – ‘‘ยํ กิฺจิ, ภิกฺขเว, รูปํ อตีตานาคตปจฺจุปฺปนฺนํ อชฺฌตฺตํ วา พหิทฺธา วา โอฬาริกํ วา สุขุมํ วา หีนํ วา ปณีตํ วา ยํ ทูเร สนฺติเก วา, อยํ วุจฺจติ รูปกฺขนฺโธ. ยา กาจิ เวทนา… ยา กาจิ สฺา… เย เกจิ สงฺขารา… ยํ กิฺจิ วิฺาณํ อตีตานาคตปจฺจุปฺปนฺนํ…เป… อยํ วุจฺจติ วิฺาณกฺขนฺโธ’’ติ. อตฺเถว สุตฺตนฺโตติ? อามนฺตา. เตน หิ น วตฺตพฺพํ – ‘‘อตีตานาคตา ขนฺธา ธาตุ อายตนํ นตฺถิ เจเต’’ติ.

อตีตกฺขนฺธาทิกถา นิฏฺิตา.

๗. เอกจฺจํ อตฺถีติกถา

๑. อตีตาทิเอกจฺจกถา

๒๙๙. อตีตํ อตฺถีติ? เอกจฺจํ อตฺถิ, เอกจฺจํ นตฺถีติ. เอกจฺจํ นิรุทฺธํ, เอกจฺจํ น นิรุทฺธํ; เอกจฺจํ วิคตํ, เอกจฺจํ อวิคตํ; เอกจฺจํ อตฺถงฺคตํ, เอกจฺจํ น อตฺถงฺคตํ; เอกจฺจํ อพฺภตฺถงฺคตํ, เอกจฺจํ น อพฺภตฺถงฺคตนฺติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….

อตีตํ เอกจฺจํ อตฺถิ, เอกจฺจํ นตฺถีติ? อามนฺตา. อตีตา อวิปกฺกวิปากา ธมฺมา เอกจฺเจ อตฺถิ, เอกจฺเจ นตฺถีติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป… อตีตํ เอกจฺจํ อตฺถิ, เอกจฺจํ นตฺถีติ? อามนฺตา. อตีตา วิปกฺกวิปากา ธมฺมา เอกจฺเจ อตฺถิ, เอกจฺเจ นตฺถีติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป… อตีตํ เอกจฺจํ อตฺถิ, เอกจฺจํ นตฺถีติ? อามนฺตา. อตีตา อวิปากา ธมฺมา เอกจฺเจ อตฺถิ เอกจฺเจ นตฺถีติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….

อตีตํ เอกจฺจํ อตฺถิ เอกจฺจํ นตฺถีติ? อามนฺตา. กึ อตฺถิ กึ นตฺถีติ? อตีตา อวิปกฺกวิปากา ธมฺมา – เต อตฺถิ; อตีตา วิปกฺกวิปากา ธมฺมา – เต นตฺถีติ. อตีตา อวิปกฺกวิปากา ธมฺมา – เต อตฺถีติ? อามนฺตา. อตีตา วิปกฺกวิปากา ธมฺมา – เต อตฺถีติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป… อตีตา อวิปกฺกวิปากา ธมฺมา – เต อตฺถีติ? อามนฺตา. อตีตา อวิปากา ธมฺมา – เต อตฺถีติ [อตีตา อวิปกฺกวิปากา ธมฺมา เต นตฺถีติ (ก.)]? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….

อตีตา วิปกฺกวิปากา ธมฺมา – เต นตฺถีติ? อามนฺตา. อตีตา อวิปกฺกวิปากา ธมฺมา – เต นตฺถีติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ …เป….

อตีตา อวิปากา [วิปกฺกวิปากา (สฺยา.), อวิปกฺกวิปากา (ก.)] ธมฺมา – เต นตฺถีติ? อามนฺตา. อตีตา อวิปกฺกวิปากา [อวิปากา (สฺยา.)] ธมฺมา – เต นตฺถีติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….

อตีตา อวิปกฺกวิปากา ธมฺมา – เต อตฺถีติ? อามนฺตา. นนุ อตีตา อวิปกฺกวิปากา ธมฺมา นิรุทฺธาติ? อามนฺตา. หฺจิ อตีตา อวิปกฺกวิปากา ธมฺมา นิรุทฺธา, โน จ วต เร วตฺตพฺเพ – ‘‘อตีตา อวิปกฺกวิปากา ธมฺมา – เต [ธมฺมา นิรุทฺธา เต (สฺยา. ก.)] อตฺถี’’ติ.

อตีตา อวิปกฺกวิปากา ธมฺมา นิรุทฺธา – เต อตฺถีติ? อามนฺตา. อตีตา วิปกฺกวิปากา ธมฺมา นิรุทฺธา – เต อตฺถีติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป… อตีตา อวิปกฺกวิปากา ธมฺมา นิรุทฺธา – เต อตฺถีติ? อามนฺตา. อตีตา อวิปากา [อวิปกฺกวิปากา (สี. ก.)] ธมฺมา นิรุทฺธา – เต อตฺถีติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….

อตีตา วิปกฺกวิปากา ธมฺมา นิรุทฺธา – เต นตฺถีติ? อามนฺตา. อตีตา อวิปกฺกวิปากา ธมฺมา นิรุทฺธา – เต นตฺถีติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….

อตีตา อวิปากา [วิปกฺกวิปากา (สฺยา.), อวิปกฺกวิปากา (ก.)] ธมฺมา นิรุทฺธา – เต นตฺถีติ? อามนฺตา. อตีตา อวิปกฺกวิปากา [อวิปากา (สฺยา.)] ธมฺมา นิรุทฺธา – เต นตฺถีติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….

อตีตา อวิปกฺกวิปากา ธมฺมา นิรุทฺธา – เต อตฺถีติ? อามนฺตา. อตีตา วิปกฺกวิปากา ธมฺมา นิรุทฺธา – เต นตฺถีติ? อามนฺตา. อตีตา เอกเทสํ วิปกฺกวิปากา ธมฺมา เอกเทสํ อวิปกฺกวิปากา ธมฺมา นิรุทฺธา – เต เอกจฺเจ อตฺถิ เอกจฺเจ นตฺถีติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….

น วตฺตพฺพํ – ‘‘อตีตา อวิปกฺกวิปากา ธมฺมา – เต อตฺถี’’ติ? อามนฺตา. นนุ อตีตา อวิปกฺกวิปากา ธมฺมา วิปจฺจิสฺสนฺตีติ? อามนฺตา. หฺจิ อตีตา อวิปกฺกวิปากา ธมฺมา วิปจฺจิสฺสนฺติ, เตน วต เร วตฺตพฺเพ – ‘‘อตีตา อวิปกฺกวิปากา ธมฺมา – เต อตฺถี’’ติ.

อตีตา อวิปกฺกวิปากา ธมฺมา วิปจฺจิสฺสนฺตีติ กตฺวา เต อตฺถีติ? อามนฺตา. วิปจฺจิสฺสนฺตีติ กตฺวา ปจฺจุปฺปนฺนาติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป… วิปจฺจิสฺสนฺตีติ กตฺวา ปจฺจุปฺปนฺนาติ? อามนฺตา. ปจฺจุปฺปนฺนา ธมฺมา นิรุชฺฌิสฺสนฺตีติ กตฺวา เต นตฺถีติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….

๒. อนาคตาทิเอกจฺจกถา

๓๐๐. อนาคตํ อตฺถีติ? เอกจฺจํ อตฺถิ, เอกจฺจํ นตฺถีติ. เอกจฺจํ ชาตํ, เอกจฺจํ อชาตํ; เอกจฺจํ สฺชาตํ, เอกจฺจํ อสฺชาตํ; เอกจฺจํ นิพฺพตฺตํ, เอกจฺจํ อนิพฺพตฺตํ; เอกจฺจํ ปาตุภูตํ, เอกจฺจํ อปาตุภูตนฺติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….

อนาคตํ เอกจฺจํ อตฺถิ, เอกจฺจํ นตฺถีติ? อามนฺตา. อนาคตา อุปฺปาทิโน ธมฺมา เอกจฺเจ อตฺถิ, เอกจฺเจ นตฺถีติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป… อนาคตํ เอกจฺจํ อตฺถิ, เอกจฺจํ นตฺถีติ? อามนฺตา. อนาคตา อนุปฺปาทิโน ธมฺมา เอกจฺเจ อตฺถิ, เอกจฺเจ นตฺถีติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….

อนาคตํ เอกจฺจํ อตฺถิ, เอกจฺจํ นตฺถีติ? อามนฺตา. กึ อตฺถิ, กึ นตฺถีติ? อนาคตา อุปฺปาทิโน ธมฺมา – เต อตฺถิ; อนาคตา อนุปฺปาทิโน ธมฺมา – เต นตฺถีติ. อนาคตา อุปฺปาทิโน ธมฺมา – เต อตฺถีติ? อามนฺตา. อนาคตา อนุปฺปาทิโน ธมฺมา – เต อตฺถีติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป… อนาคตา อนุปฺปาทิโน ธมฺมา – เต นตฺถีติ? อามนฺตา. อนาคตา อุปฺปาทิโน ธมฺมา – เต นตฺถีติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….

อนาคตา อุปฺปาทิโน ธมฺมา – เต อตฺถีติ? อามนฺตา. นนุ อนาคตา อุปฺปาทิโน ธมฺมา อชาตาติ? อามนฺตา. หฺจิ อนาคตา อุปฺปาทิโน ธมฺมา อชาตา, โน จ วต เร วตฺตพฺเพ – ‘‘อนาคตา อุปฺปาทิโน ธมฺมา – เต อตฺถี’’ติ.

อนาคตา อุปฺปาทิโน ธมฺมา อชาตา – เต อตฺถีติ? อามนฺตา. อนาคตา อนุปฺปาทิโน ธมฺมา อชาตา – เต อตฺถีติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป… อนาคตา อนุปฺปาทิโน ธมฺมา อชาตา – เต นตฺถีติ? อามนฺตา. อนาคตา อุปฺปาทิโน ธมฺมา อชาตา – เต นตฺถีติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….

น วตฺตพฺพํ – ‘‘อนาคตา อุปฺปาทิโน ธมฺมา – เต อตฺถี’’ติ? อามนฺตา. นนุ อนาคตา อุปฺปาทิโน ธมฺมา อุปฺปชฺชิสฺสนฺตีติ? อามนฺตา. หฺจิ อนาคตา อุปฺปาทิโน ธมฺมา อุปฺปชฺชิสฺสนฺติ, เตน วต เร วตฺตพฺเพ – ‘‘อนาคตา อุปฺปาทิโน ธมฺมา – เต อตฺถี’’ติ.

อนาคตา อุปฺปาทิโน ธมฺมา อุปฺปชฺชิสฺสนฺตีติ กตฺวา เต อตฺถีติ? อามนฺตา. อุปฺปชฺชิสฺสนฺตีติ กตฺวา ปจฺจุปฺปนฺนาติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป… อุปฺปชฺชิสฺสนฺตีติ กตฺวา ปจฺจุปฺปนฺนาติ? อามนฺตา. ปจฺจุปฺปนฺนา ธมฺมา นิรุชฺฌิสฺสนฺตีติ กตฺวา เต นตฺถีติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….

เอกจฺจํ อตฺถีติกถา นิฏฺิตา.

๘. สติปฏฺานกถา

๓๐๑. สพฺเพ ธมฺมา สติปฏฺานาติ? อามนฺตา. สพฺเพ ธมฺมา สติ สตินฺทฺริยํ สติพลํ สมฺมาสติ สติสมฺโพชฺฌงฺโค เอกายนมคฺโค ขยคามี โพธคามี อปจยคามี อนาสวา อสํโยชนิยา อคนฺถนิยา อโนฆนิยา อโยคนิยา อนีวรณิยา อปรามฏฺา อนุปาทานิยา อสํกิเลสิกา, สพฺเพ ธมฺมา พุทฺธานุสฺสติ ธมฺมานุสฺสติ สงฺฆานุสฺสติ สีลานุสฺสติ จาคานุสฺสติ เทวตานุสฺสติ อานาปานสฺสติ มรณานุสฺสติ กายคตาสติ อุปสมานุสฺสตีติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….

สพฺเพ ธมฺมา สติปฏฺานาติ? อามนฺตา. จกฺขายตนํ สติปฏฺานนฺติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป… จกฺขายตนํ สติปฏฺานนฺติ? อามนฺตา. จกฺขายตนํ สติ สตินฺทฺริยํ สติพลํ สมฺมาสติ สติสมฺโพชฺฌงฺโค เอกายนมคฺโค ขยคามี โพธคามี อปจยคามี อนาสวํ อสํโยชนิยํ…เป… อสํกิเลสิกํ, จกฺขายตนํ พุทฺธานุสฺสติ ธมฺมานุสฺสติ สงฺฆานุสฺสติ สีลานุสฺสติ จาคานุสฺสติ เทวตานุสฺสติ อานาปานสฺสติ มรณานุสฺสติ กายคตาสติ อุปสมานุสฺสตีติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป… โสตายตนํ… ฆานายตนํ… ชิวฺหายตนํ… กายายตนํ… รูปายตนํ… สทฺทายตนํ… คนฺธายตนํ… รสายตนํ… โผฏฺพฺพายตนํ… ราโค… โทโส… โมโห… มาโน… ทิฏฺิ… วิจิกิจฺฉา… ถินํ… อุทฺธจฺจํ… อหิริกํ… อโนตฺตปฺปํ สติปฏฺานนฺติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป… อโนตฺตปฺปํ สติปฏฺานนฺติ? อามนฺตา. อโนตฺตปฺปํ สติ สตินฺทฺริยํ สติพลํ สมฺมาสติ…เป… กายคตาสติ อุปสมานุสฺสตีติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….

สติ สติปฏฺานา, สา จ สตีติ? อามนฺตา. จกฺขายตนํ สติปฏฺานํ, ตฺจ สตีติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป… สติ สติปฏฺานา, สา จ สตีติ? อามนฺตา. โสตายตนํ…เป… กายายตนํ… รูปายตนํ…เป… โผฏฺพฺพายตนํ… ราโค… โทโส… โมโห…เป… อโนตฺตปฺปํ สติปฏฺานํ, ตฺจ สตีติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….

จกฺขายตนํ สติปฏฺานํ, ตฺจ น สตีติ? อามนฺตา. สติ สติปฏฺานา, สา จ น สตีติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป… โสตายตนํ…เป… กายายตนํ… รูปายตนํ…เป… โผฏฺพฺพายตนํ… ราโค … โทโส… โมโห…เป… อโนตฺตปฺปํ สติปฏฺานํ, ตฺจ น สตีติ? อามนฺตา. สติ สติปฏฺานา, สา จ น สตีติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….

๓๐๒. น วตฺตพฺพํ – ‘‘สพฺเพ ธมฺมา สติปฏฺานา’’ติ? อามนฺตา. นนุ สพฺเพ ธมฺเม อารพฺภ สติ สนฺติฏฺตีติ? อามนฺตา. หฺจิ สพฺเพ ธมฺเม อารพฺภ สติ สนฺติฏฺตีติ, เตน วต เร วตฺตพฺเพ – ‘‘สพฺเพ ธมฺมา สติปฏฺานา’’ติ.

สพฺพํ ธมฺมํ อารพฺภ สติ สนฺติฏฺตีติ สพฺเพ ธมฺมา สติปฏฺานาติ? อามนฺตา. สพฺพํ ธมฺมํ อารพฺภ ผสฺโส สนฺติฏฺตีติ สพฺเพ ธมฺมา ผสฺสปฏฺานาติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….

สพฺพํ ธมฺมํ อารพฺภ สติ สนฺติฏฺตีติ สพฺเพ ธมฺมา สติปฏฺานาติ? อามนฺตา. สพฺพํ ธมฺมํ อารพฺภ เวทนา สนฺติฏฺติ… สฺา สนฺติฏฺติ… เจตนา สนฺติฏฺติ… จิตฺตํ สนฺติฏฺตีติ สพฺเพ ธมฺมา จิตฺตปฏฺานาติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….

สพฺเพ ธมฺมา สติปฏฺานาติ? อามนฺตา. สพฺเพ สตฺตา อุปฏฺิตสติโน สติยา สมนฺนาคตา สติยา สโมหิตา; สพฺเพสํ สตฺตานํ สติ ปจฺจุปฏฺิตาติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….

๓๐๓. สพฺเพ ธมฺมา สติปฏฺานาติ? อามนฺตา. นนุ วุตฺตํ ภควตา – ‘‘อมตํ เต, ภิกฺขเว, น ปริภุฺชนฺติ เย กายคตาสตึ น ปริภุฺชนฺติ. อมตํ เต, ภิกฺขเว, ปริภุฺชนฺติ เย กายคตาสตึ ปริภุฺชนฺตี’’ติ [อ. นิ. ๑.๖๐๐]. อตฺเถว สุตฺตนฺโตติ? อามนฺตา. สพฺเพ สตฺตา กายคตาสตึ ปริภุฺชนฺติ ปฏิลภนฺติ อาเสวนฺติ ภาเวนฺติ พหุลีกโรนฺตีติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….

สพฺเพ ธมฺมา สติปฏฺานาติ? อามนฺตา. นนุ วุตฺตํ ภควตา – ‘‘เอกายโน อยํ, ภิกฺขเว, มคฺโค สตฺตานํ วิสุทฺธิยา โสกปริเทวานํ สมติกฺกมาย ทุกฺขโทมนสฺสานํ อตฺถงฺคมาย ายสฺส อธิคมาย นิพฺพานสฺส สจฺฉิกิริยาย ยทิทํ จตฺตาโร สติปฏฺานา’’ติ [ที. นิ. ๒.๓๗๓; ม. นิ. ๑.๑๐๖; สํ. นิ. ๕.๓๖๗]! อตฺเถว สุตฺตนฺโตติ? อามนฺตา? สพฺเพ ธมฺมา เอกายนมคฺโคติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….

สพฺเพ ธมฺมา สติปฏฺานาติ? อามนฺตา. นนุ วุตฺตํ ภควตา – ‘‘รฺโ, ภิกฺขเว, จกฺกวตฺติสฺส ปาตุภาวา สตฺตนฺนํ รตนานํ ปาตุภาโว โหติ. กตเมสํ สตฺตนฺนํ? จกฺกรตนสฺส ปาตุภาโว โหติ, หตฺถิรตนสฺส ปาตุภาโว โหติ, อสฺสรตนสฺส… มณิรตนสฺส… อิตฺถิรตนสฺส … คหปติรตนสฺส… ปริณายกรตนสฺส ปาตุภาโว โหติ. รฺโ, ภิกฺขเว, จกฺกวตฺติสฺส ปาตุภาวา อิเมสํ สตฺตนฺนํ รตนานํ ปาตุภาโว โหติ.

‘‘ตถาคตสฺส, ภิกฺขเว, ปาตุภาวา อรหโต สมฺมาสมฺพุทฺธสฺส สตฺตนฺนํ โพชฺฌงฺครตนานํ ปาตุภาโว โหติ. กตเมสํ สตฺตนฺนํ? สติสมฺโพชฺฌงฺครตนสฺส ปาตุภาโว โหติ, ธมฺมวิจยสมฺโพชฺฌงฺครตนสฺส ปาตุภาโว โหติ, วีริยสมฺโพชฺฌงฺครตนสฺส ปาตุภาโว โหติ, ปีติสมฺโพชฺฌงฺครตนสฺส ปาตุภาโว โหติ, ปสฺสทฺธิสมฺโพชฺฌงฺครตนสฺส ปาตุภาโว โหติ, สมาธิสมฺโพชฺฌงฺครตนสฺส ปาตุภาโว โหติ, อุเปกฺขาสมฺโพชฺฌงฺครตนสฺส ปาตุภาโว โหติ. ตถาคตสฺส, ภิกฺขเว, ปาตุภาวา อรหโต สมฺมาสมฺพุทฺธสฺส อิเมสํ สตฺตนฺนํ โพชฺฌงฺครตนานํ ปาตุภาโว โหตี’’ติ [สํ. นิ. ๕.๒๒๓]. อตฺเถว สุตฺตนฺโตติ? อามนฺตา. ตถาคตสฺส ปาตุภาวา อรหโต สมฺมาสมฺพุทฺธสฺส สพฺเพ ธมฺมา สติสมฺโพชฺฌงฺครตนาว โหนฺตีติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป… สพฺเพ ธมฺมา สติปฏฺานาติ? อามนฺตา. สพฺเพ ธมฺมา สมฺมปฺปธานา… อิทฺธิปาทา… อินฺทฺริยา… พลา… โพชฺฌงฺคาติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….

สติปฏฺานกถา นิฏฺิตา.

๙. เหวตฺถิกถา

๓๐๔. อตีตํ อตฺถีติ? เหวตฺถิ, เหว นตฺถีติ. เสวตฺถิ, เสว นตฺถีติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป… เสวตฺถิ, เสว นตฺถีติ? อามนฺตา. อตฺถฏฺโ นตฺถฏฺโ, นตฺถฏฺโ อตฺถฏฺโ, อตฺถิภาโว นตฺถิภาโว, นตฺถิภาโว อตฺถิภาโว, อตฺถีติ วา นตฺถีติ วา, นตฺถีติ วา อตฺถีติ วา เอเสเส เอกฏฺเ สเม สมภาเค ตชฺชาเตติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….

อนาคตํ อตฺถีติ? เหวตฺถิ, เหว นตฺถีติ. เสวตฺถิ, เสว นตฺถีติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป… เสวตฺถิ, เสว นตฺถีติ? อามนฺตา. อตฺถฏฺโ นตฺถฏฺโ, นตฺถฏฺโ อตฺถฏฺโ, อตฺถิภาโว นตฺถิภาโว, นตฺถิภาโว อตฺถิภาโว, อตฺถีติ วา นตฺถีติ วา, นตฺถีติ วา อตฺถีติ วา เอเสเส เอกฏฺเ สเม สมภาเค ตชฺชาเตติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….

ปจฺจุปฺปนฺนํ อตฺถีติ? เหวตฺถิ, เหว นตฺถีติ. เสวตฺถิ, เสว นตฺถีติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป… เสวตฺถิ, เสว นตฺถีติ? อามนฺตา. อตฺถฏฺโ นตฺถฏฺโ…เป… สเม สมภาเค ตชฺชาเตติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….

๓๐๕. อตีตํ เหวตฺถิ, เหว นตฺถีติ? อามนฺตา. กินฺตตฺถิ, กินฺติ นตฺถีติ? อตีตํ อตีตนฺติ เหวตฺถิ, อตีตํ อนาคตนฺติ เหว นตฺถิ, อตีตํ ปจฺจุปฺปนฺนนฺติ เหว นตฺถีติ. เสวตฺถิ, เสว นตฺถีติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป… เสวตฺถิ, เสว นตฺถีติ? อามนฺตา. อตฺถฏฺโ นตฺถฏฺโ, นตฺถฏฺโ อตฺถฏฺโ, อตฺถิภาโว นตฺถิภาโว, นตฺถิภาโว อตฺถิภาโว, อตฺถีติ วา นตฺถีติ วา, นตฺถีติ วา อตฺถีติ วา เอเสเส เอกฏฺเ สเม สมภาเค ตชฺชาเตติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….

อนาคตํ เหวตฺถิ, เหว นตฺถีติ? อามนฺตา. กินฺตตฺถิ, กินฺติ นตฺถีติ? อนาคตํ อนาคตนฺติ เหวตฺถิ, อนาคตํ อตีตนฺติ เหว นตฺถิ, อนาคตํ ปจฺจุปฺปนฺนนฺติ เหว นตฺถีติ. เสวตฺถิ, เสว นตฺถีติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป… เสวตฺถิ, เสว นตฺถีติ? อามนฺตา. อตฺถฏฺโ นตฺถฏฺโ, นตฺถฏฺโ อตฺถฏฺโ…เป… สเม สมภาเค ตชฺชาเตติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….

ปจฺจุปฺปนฺนํ เหวตฺถิ, เหว นตฺถีติ? อามนฺตา. กินฺตตฺถิ, กินฺติ นตฺถีติ? ปจฺจุปฺปนฺนํ ปจฺจุปฺปนฺนนฺติ เหวตฺถิ, ปจฺจุปฺปนฺนํ อตีตนฺติ เหว นตฺถิ, ปจฺจุปฺปนฺนํ อนาคตนฺติ เหว นตฺถีติ. เสวตฺถิ, เสว นตฺถีติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป… เสวตฺถิ, เสว นตฺถีติ? อามนฺตา. อตฺถฏฺโ นตฺถฏฺโ…เป… สเม สมภาเค ตชฺชาเตติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….

น วตฺตพฺพํ – ‘‘อตีตํ เหวตฺถิ, เหว นตฺถิ; อนาคตํ เหวตฺถิ, เหว นตฺถิ; ปจฺจุปฺปนฺนํ เหวตฺถิ, เหว นตฺถี’’ติ? อามนฺตา. อตีตํ อนาคตนฺติ เหวตฺถิ, อตีตํ ปจฺจุปฺปนฺนนฺติ เหวตฺถิ, อนาคตํ อตีตนฺติ เหวตฺถิ, อนาคตํ ปจฺจุปฺปนฺนนฺติ เหวตฺถิ, ปจฺจุปฺปนฺนํ อตีตนฺติ เหวตฺถิ, ปจฺจุปฺปนฺนํ อนาคตนฺติ เหวตฺถีติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ.…เป…. เตน หิ อตีตํ เหวตฺถิ เหว นตฺถิ, อนาคตํ เหวตฺถิ เหว นตฺถิ, ปจฺจุปฺปนฺนํ เหวตฺถิ, เหว นตฺถีติ.

๓๐๖. รูปํ อตฺถีติ? เหวตฺถิ, เหว นตฺถีติ. เสวตฺถิ, เสว นตฺถีติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป… เสวตฺถิ, เสว นตฺถีติ? อามนฺตา. อตฺถฏฺโ นตฺถฏฺโ, นตฺถฏฺโ อตฺถฏฺโ, อตฺถิภาโว นตฺถิภาโว, นตฺถิภาโว อตฺถิภาโว, อตฺถีติ วา นตฺถีติ วา, นตฺถีติ วา อตฺถีติ วา เอเสเส เอกฏฺเ สเม สมภาเค ตชฺชาเตติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….

เวทนา… สฺา… สงฺขารา… วิฺาณํ อตฺถีติ? เหวตฺถิ, เหว นตฺถีติ. เสวตฺถิ, เสว นตฺถีติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป… เสวตฺถิ, เสว นตฺถีติ? อามนฺตา. อตฺถฏฺโ นตฺถฏฺโ…เป… สเม สมภาเค ตชฺชาเตติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….

รูปํ เหวตฺถิ, เหว นตฺถีติ? อามนฺตา. กินฺตตฺถิ, กินฺติ นตฺถีติ? รูปํ รูปนฺติ เหวตฺถิ, รูปํ เวทนาติ เหวํ นตฺถิ…เป… รูปํ สฺาติ เหว นตฺถิ…เป… รูปํ สงฺขาราติ เหว นตฺถิ…เป… รูปํ วิฺาณนฺติ เหว นตฺถีติ. เสวตฺถิ, เสว นตฺถีติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป… เสวตฺถิ, เสว นตฺถีติ? อามนฺตา. อตฺถฏฺโ นตฺถฏฺโ…เป… สเม สมภาเค ตชฺชาเตติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….

เวทนา… สฺา… สงฺขารา… วิฺาณํ เหวตฺถิ, เหว นตฺถีติ? อามนฺตา. กินฺตตฺถิ, กินฺติ นตฺถีติ? วิฺาณํ วิฺาณนฺติ เหวตฺถิ. วิฺาณํ รูปนฺติ เหว นตฺถิ…เป… วิฺาณํ เวทนาติ เหว นตฺถิ…เป… วิฺาณํ สฺาติ เหว นตฺถิ…เป… วิฺาณํ สงฺขาราติ เหว นตฺถีติ. เสวตฺถิ, เสว นตฺถีติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป… เสวตฺถิ, เสว นตฺถีติ? อามนฺตา. อตฺถฏฺโ นตฺถฏฺโ…เป… สเม สมภาเค ตชฺชาเตติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….

น วตฺตพฺพํ – ‘‘รูปํ เหวตฺถิ, เหว นตฺถีติ; เวทนา… สฺา… สงฺขารา… วิฺาณํ เหวตฺถิ, เหว นตฺถีติ? อามนฺตา. รูปํ เวทนาติ เหวตฺถิ…เป… รูปํ สฺาติ เหวตฺถิ…เป… รูปํ สงฺขาราติ เหวตฺถิ…เป… รูปํ วิฺาณนฺติ เหวตฺถิ… เวทนา… สฺา … สงฺขารา… วิฺาณํ รูปนฺติ เหวตฺถิ… วิฺาณํ เวทนาติ เหวตฺถิ… วิฺาณํ สฺาติ เหวตฺถิ… วิฺาณํ สงฺขาราติ เหวตฺถีติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป… เตน หิ รูปํ เหวตฺถิ, เหว นตฺถิ; เวทนา… สฺา… สงฺขารา… วิฺาณํ เหวตฺถิ, เหว นตฺถีติ.

เหวตฺถิกถา นิฏฺิตา.

ตสฺสุทฺทานํ –

อุปลพฺโภ ปริหานิ, พฺรหฺมจริยวาโส โอธิโส;

ปริฺา กามราคปฺปหานํ, สพฺพตฺถิวาโท อายตนํ;

อตีตานาคโต สุภงฺโค [อตีตานาคเตสุ ภาโค (สฺยา.)], สพฺเพ ธมฺมา สติปฏฺานา.

เหวตฺถิ เหว นตฺถีติ.

ปมวคฺโค

มหาวคฺโค.

๒. ทุติยวคฺโค

(๑๐) ๑. ปรูปหารกถา

๓๐๗. อตฺถิ อรหโต อสุจิ สุกฺกวิสฺสฏฺีติ? อามนฺตา. อตฺถิ อรหโต ราโค กามราโค กามราคปริยุฏฺานํ กามราคสํโยชนํ กาโมโฆ กามโยโค กามจฺฉนฺทนีวรณนฺติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….

นตฺถิ อรหโต ราโค กามราโค กามราคปริยุฏฺานํ กามราคสํโยชนํ กาโมโฆ กามโยโค กามจฺฉนฺทนีวรณนฺติ? อามนฺตา. หฺจิ นตฺถิ อรหโต ราโค กามราโค กามราคปริยุฏฺานํ กามราคสํโยชนํ กาโมโฆ กามโยโค กามจฺฉนฺทนีวรณํ, โน จ วต เร วตฺตพฺเพ – ‘‘อตฺถิ อรหโต อสุจิ สุกฺกวิสฺสฏฺี’’ติ.

อตฺถิ ปุถุชฺชนสฺส อสุจิ สุกฺกวิสฺสฏฺิ, อตฺถิ ตสฺส ราโค กามราโค กามราคปริยุฏฺานํ กามราคสํโยชนํ กาโมโฆ กามโยโค กามจฺฉนฺทนีวรณนฺติ? อามนฺตา. อตฺถิ อรหโต อสุจิ สุกฺกวิสฺสฏฺิ, อตฺถิ ตสฺส ราโค กามราโค กามราคปริยุฏฺานํ…เป… กามจฺฉนฺทนีวรณนฺติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….

อตฺถิ อรหโต อสุจิ สุกฺกวิสฺสฏฺิ, นตฺถิ ตสฺส ราโค กามราโค กามราคปริยุฏฺานํ…เป… กามจฺฉนฺทนีวรณนฺติ? อามนฺตา. อตฺถิ ปุถุชฺชนสฺส อสุจิ สุกฺกวิสฺสฏฺิ, นตฺถิ ตสฺส ราโค กามราโค กามราคปริยุฏฺานํ…เป… กามจฺฉนฺทนีวรณนฺติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….

อตฺถิ อรหโต อสุจิ สุกฺกวิสฺสฏฺีติ? อามนฺตา. เกนฏฺเนาติ? หนฺท หิ มารกายิกา เทวตา อรหโต อสุจึ สุกฺกวิสฺสฏฺึ อุปสํหรนฺตีติ.

มารกายิกา เทวตา อรหโต อสุจึ สุกฺกวิสฺสฏฺึ อุปสํหรนฺตีติ? อามนฺตา. อตฺถิ มารกายิกานํ เทวตานํ อสุจิ สุกฺกวิสฺสฏฺีติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….

นตฺถิ มารกายิกานํ เทวตานํ อสุจิ สุกฺกวิสฺสฏฺีติ? อามนฺตา. หฺจิ นตฺถิ มารกายิกานํ เทวตานํ อสุจิ สุกฺกวิสฺสฏฺิ, โน จ วต เร วตฺตพฺเพ – ‘‘มารกายิกา เทวตา อรหโต อสุจึ สุกฺกวิสฺสฏฺึ อุปสํหรนฺตี’’ติ.

มารกายิกา เทวตา อรหโต อสุจึ สุกฺกวิสฺสฏฺึ อุปสํหรนฺตีติ? อามนฺตา. มารกายิกา เทวตา อตฺตโน อสุจึ สุกฺกวิสฺสฏฺึ อุปสํหรนฺติ, อฺเสํ อสุจึ สุกฺกวิสฺสฏฺึ อุปสํหรนฺติ, ตสฺส อสุจึ สุกฺกวิสฺสฏฺึ อุปสํหรนฺตีติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….

มารกายิกา เทวตา เนว อตฺตโน น อฺเสํ น ตสฺส อสุจึ สุกฺกวิสฺสฏฺึ อุปสํหรนฺตีติ? อามนฺตา. หฺจิ มารกายิกา เทวตา เนว อตฺตโน น อฺเสํ น ตสฺส อสุจึ สุกฺกวิสฺสฏฺึ อุปสํหรนฺติ, โน จ วต เร วตฺตพฺเพ – ‘‘มารกายิกา เทวตา อรหโต อสุจึ สุกฺกวิสฺสฏฺึ อุปสํหรนฺตี’’ติ.

มารกายิกา เทวตา อรหโต อสุจึ สุกฺกวิสฺสฏฺึ อุปสํหรนฺตีติ? อามนฺตา. โลมกูเปหิ อุปสํหรนฺตีติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….

๓๐๘. มารกายิกา เทวตา อรหโต อสุจึ สุกฺกวิสฺสฏฺึ อุปสํหรนฺตีติ? อามนฺตา. กึ การณาติ? หนฺท หิ วิมตึ คาหยิสฺสามาติ. อตฺถิ อรหโต วิมตีติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….

อตฺถิ อรหโต วิมตีติ? อามนฺตา. อตฺถิ อรหโต สตฺถริ วิมติ, ธมฺเม วิมติ, สงฺเฆ วิมติ, สิกฺขาย วิมติ, ปุพฺพนฺเต วิมติ, อปรนฺเต วิมติ, ปุพฺพนฺตาปรนฺเต วิมติ, อิทปฺปจฺจยตาปฏิจฺจสมุปฺปนฺเนสุ ธมฺเมสุ วิมตีติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….

นตฺถิ อรหโต สตฺถริ วิมติ, ธมฺเม วิมติ, สงฺเฆ วิมติ, สิกฺขาย วิมติ, ปุพฺพนฺเต วิมติ, อปรนฺเต วิมติ, ปุพฺพนฺตาปรนฺเต วิมติ, อิทปฺปจฺจยตาปฏิจฺจสมุปฺปนฺเนสุ ธมฺเมสุ วิมตีติ? อามนฺตา. หฺจิ นตฺถิ อรหโต สตฺถริ วิมติ…เป… อิทปฺปจฺจยตาปฏิจฺจสมุปฺปนฺเนสุ ธมฺเมสุ วิมติ, โน จ วต เร วตฺตพฺเพ – ‘‘อตฺถิ อรหโต วิมตี’’ติ.

อตฺถิ ปุถุชฺชนสฺส วิมติ, อตฺถิ ตสฺส สตฺถริ วิมติ…เป… อิทปฺปจฺจยตาปฏิจฺจสมุปฺปนฺเนสุ ธมฺเมสุ วิมตีติ? อามนฺตา. อตฺถิ อรหโต วิมติ, อตฺถิ ตสฺส สตฺถริ วิมติ…เป… อิทปฺปจฺจยตาปฏิจฺจสมุปฺปนฺเนสุ ธมฺเมสุ วิมตีติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….

อตฺถิ อรหโต วิมติ, นตฺถิ ตสฺส สตฺถริ วิมติ…เป… อิทปฺปจฺจยตาปฏิจฺจสมุปฺปนฺเนสุ ธมฺเมสุ วิมตีติ? อามนฺตา. อตฺถิ ปุถุชฺชนสฺส วิมติ, นตฺถิ ตสฺส สตฺถริ วิมติ…เป… อิทปฺปจฺจยตาปฏิจฺจสมุปฺปนฺเนสุ ธมฺเมสุ วิมตีติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….

อตฺถิ อรหโต อสุจิ สุกฺกวิสฺสฏฺีติ? อามนฺตา. อรหโต อสุจิ สุกฺกวิสฺสฏฺิ กิสฺส นิสฺสนฺโทติ? อสิตปีตขายิตสายิตสฺส นิสฺสนฺโทติ. อรหโต อสุจิ สุกฺกวิสฺสฏฺิ อสิตปีตขายิตสายิตสฺส นิสฺสนฺโทติ? อามนฺตา. เย เกจิ อสนฺติ ปิวนฺติ ขาทนฺติ สายนฺติ, สพฺเพสํเยว อตฺถิ อสุจิ สุกฺกวิสฺสฏฺีติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….

เย เกจิ อสนฺติ ปิวนฺติ ขาทนฺติ สายนฺติ, สพฺเพสํเยว อตฺถิ อสุจิ สุกฺกวิสฺสฏฺีติ? อามนฺตา. ทารกา อสนฺติ ปิวนฺติ ขาทนฺติ สายนฺติ, อตฺถิ ทารกานํ อสุจิ สุกฺกวิสฺสฏฺีติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ.

ปณฺฑกา อสนฺติ ปิวนฺติ ขาทนฺติ สายนฺติ, อตฺถิ ปณฺฑกานํ อสุจิ สุกฺกวิสฺสฏฺีติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….

เทวา อสนฺติ ปิวนฺติ ขาทนฺติ สายนฺติ, อตฺถิ เทวตานํ อสุจิ สุกฺกวิสฺสฏฺีติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….

๓๐๙. อรหโต อสุจิ สุกฺกวิสฺสฏฺิ อสิตปีตขายิตสายิตสฺส นิสฺสนฺโทติ? อามนฺตา. อตฺถิ ตสฺส อาสโยติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….

อรหโต อุจฺจารปสฺสาโว อสิตปีตขายิตสายิตสฺส นิสฺสนฺโท, อตฺถิ ตสฺส อาสโยติ? อามนฺตา. อรหโต อสุจิ สุกฺกวิสฺสฏฺิ อสิตปีตขายิตสายิตสฺส นิสฺสนฺโท, อตฺถิ ตสฺส อาสโยติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….

อรหโต อสุจิ สุกฺกวิสฺสฏฺิ อสิตปีตขายิตสายิตสฺส นิสฺสนฺโท, นตฺถิ ตสฺส อาสโยติ? อามนฺตา. อรหโต อุจฺจารปสฺสาโว อสิตปีตขายิตสายิตสฺส นิสฺสนฺโท, นตฺถิ ตสฺส อาสโยติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….

๓๑๐. อตฺถิ อรหโต อสุจิ สุกฺกวิสฺสฏฺีติ? อามนฺตา. อรหา เมถุนํ ธมฺมํ ปฏิเสเวยฺย, เมถุนํ อุปฺปาเทยฺย [เมถุนํ ธมฺมํ อุปฺปาเทยฺย (สี. สฺยา.)], ปุตฺตสมฺพาธสยนํ อชฺฌาวเสยฺย, กาสิกจนฺทนํ ปจฺจนุภเวยฺย, มาลาคนฺธวิเลปนํ ธาเรยฺย, ชาตรูปรชตํ สาทิเยยฺยาติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ.

อตฺถิ ปุถุชฺชนสฺส อสุจิ สุกฺกวิสฺสฏฺิ, ปุถุชฺชโน เมถุนํ ธมฺมํ ปฏิเสเวยฺย, เมถุนํ อุปฺปาเทยฺย, ปุตฺตสมฺพาธสยนํ อชฺฌาวเสยฺย, กาสิกจนฺทนํ ปจฺจนุภเวยฺย, มาลาคนฺธวิเลปนํ ธาเรยฺย, ชาตรูปรชตํ สาทิเยยฺยาติ? อามนฺตา. อตฺถิ อรหโต อสุจิ สุกฺกวิสฺสฏฺิ, อรหา เมถุนํ ธมฺมํ ปฏิเสเวยฺย, เมถุนํ อุปฺปาเทยฺย, ปุตฺตสมฺพาธสยนํ อชฺฌาวเสยฺย, กาสิกจนฺทนํ ปจฺจนุภเวยฺย, มาลาคนฺธวิเลปนํ ธาเรยฺย, ชาตรูปรชตํ สาทิเยยฺยาติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….

อตฺถิ อรหโต อสุจิ สุกฺกวิสฺสฏฺิ, น จ อรหา เมถุนํ ธมฺมํ ปฏิเสเวยฺย, เมถุนํ อุปฺปาเทยฺย, ปุตฺตสมฺพาธสยนํ อชฺฌาวเสยฺย, กาสิกจนฺทนํ ปจฺจนุภเวยฺย, มาลาคนฺธวิเลปนํ ธาเรยฺย, ชาตรูปรชตํ สาทิเยยฺยาติ? อามนฺตา. อตฺถิ ปุถุชฺชนสฺส อสุจิ สุกฺกวิสฺสฏฺิ, น จ ปุถุชฺชโน เมถุนํ ธมฺมํ ปฏิเสเวยฺย, เมถุนํ อุปฺปาเทยฺย, ปุตฺตสมฺพาธสยนํ อชฺฌาวเสยฺย, กาสิกจนฺทนํ ปจฺจนุภเวยฺย, มาลาคนฺธวิเลปนํ ธาเรยฺย, ชาตรูปรชตํ สาทิเยยฺยาติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ.

อตฺถิ อรหโต อสุจิ สุกฺกวิสฺสฏฺีติ? อามนฺตา. นนุ อรหโต ราโค ปหีโน อุจฺฉินฺนมูโล ตาลาวตฺถุกโต อนภาวงฺกโต อายตึ อนุปฺปาทธมฺโมติ? อามนฺตา. หฺจิ อรหโต ราโค ปหีโน อุจฺฉินฺนมูโล ตาลาวตฺถุกโต อนภาวงฺกโต อายตึ อนุปฺปาทธมฺโม, โน จ วต เร วตฺตพฺเพ – ‘‘อตฺถิ อรหโต อสุจิ สุกฺกวิสฺสฏฺี’’ติ.

อตฺถิ อรหโต อสุจิ สุกฺกวิสฺสฏฺีติ? อามนฺตา. นนุ อรหโต โทโส ปหีโน…เป… โมโห ปหีโน… มาโน ปหีโน… ทิฏฺิ ปหีนา… วิจิกิจฺฉา ปหีนา… ถินํ ปหีนํ… อุทฺธจฺจํ ปหีนํ… อหิริกํ ปหีนํ…เป… อโนตฺตปฺปํ ปหีนํ อุจฺฉินฺนมูลํ ตาลาวตฺถุกตํ อนภาวงฺกตํ อายตึ อนุปฺปาทธมฺมนฺติ? อามนฺตา. หฺจิ อรหโต อโนตฺตปฺปํ ปหีนํ อุจฺฉินฺนมูลํ ตาลาวตฺถุกตํ อนภาวงฺกตํ อายตึ อนุปฺปาทธมฺมํ, โน จ วต เร วตฺตพฺเพ – ‘‘อตฺถิ อรหโต อสุจิ สุกฺกวิสฺสฏฺี’’ติ.

๓๑๑. อตฺถิ อรหโต อสุจิ สุกฺกวิสฺสฏฺีติ? อามนฺตา. นนุ อรหโต ราคปฺปหานาย มคฺโค ภาวิโตติ? อามนฺตา. หฺจิ อรหโต ราคปฺปหานาย มคฺโค ภาวิโต, โน จ วต เร วตฺตพฺเพ – ‘‘อตฺถิ อรหโต อสุจิ สุกฺกวิสฺสฏฺี’’ติ.

อตฺถิ อรหโต อสุจิ สุกฺกวิสฺสฏฺีติ? อามนฺตา. นนุ อรหโต ราคปฺปหานาย สติปฏฺานา ภาวิตา…เป… สมฺมปฺปธานา ภาวิตา… อิทฺธิปาทา ภาวิตา… อินฺทฺริยา ภาวิตา… พลา ภาวิตา…เป… โพชฺฌงฺคา ภาวิตาติ? อามนฺตา. หฺจิ อรหโต ราคปฺปหานาย โพชฺฌงฺคา ภาวิตา, โน จ วต เร วตฺตพฺเพ – ‘‘อตฺถิ อรหโต อสุจิ สุกฺกวิสฺสฏฺี’’ติ.

อตฺถิ อรหโต อสุจิ สุกฺกวิสฺสฏฺีติ? อามนฺตา. นนุ อรหโต โทสปฺปหานาย…เป… โมหปฺปหานาย…เป… อโนตฺตปฺปปหานาย มคฺโค ภาวิโต…เป… โพชฺฌงฺคา ภาวิตาติ? อามนฺตา. หฺจิ อรหโต อโนตฺตปฺปปหานาย โพชฺฌงฺคา ภาวิตา, โน จ วต เร วตฺตพฺเพ – ‘‘อตฺถิ อรหโต อสุจิ สุกฺกวิสฺสฏฺี’’ติ.

อตฺถิ อรหโต อสุจิ สุกฺกวิสฺสฏฺีติ? อามนฺตา. นนุ อรหา วีตราโค วีตโทโส วีตโมโห กตกรณีโย โอหิตภาโร อนุปฺปตฺตสทตฺโถ ปริกฺขีณภวสํโยชโน สมฺมทฺาวิมุตฺโต อุกฺขิตฺตปลิโฆ สงฺกิณฺณปริโข อพฺพูฬฺเหสิโก นิรคฺคโฬ อริโย ปนฺนทฺธโช ปนฺนภาโร วิสฺุตฺโต สุวิชิตวิชโย, ทุกฺขํ ตสฺส ปริฺาตํ, สมุทโย ปหีโน, นิโรโธ สจฺฉิกโต, มคฺโค ภาวิโต, อภิฺเยฺยํ อภิฺาตํ, ปริฺเยฺยํ ปริฺาตํ, ปหาตพฺพํ ปหีนํ, ภาเวตพฺพํ ภาวิตํ, สจฺฉิกาตพฺพํ สจฺฉิกตนฺติ? อามนฺตา. หฺจิ อรหา วีตราโค วีตโทโส วีตโมโห กตกรณีโย…เป… สจฺฉิกาตพฺพํ สจฺฉิกตํ, โน จ วต เร วตฺตพฺเพ – ‘‘อตฺถิ อรหโต อสุจิ สุกฺกวิสฺสฏฺี’’ติ.

๓๑๒. อตฺถิ อรหโต อสุจิ สุกฺกวิสฺสฏฺีติ? สธมฺมกุสลสฺส อรหโต อตฺถิ อสุจิ สุกฺกวิสฺสฏฺิ, ปรธมฺมกุสลสฺส อรหโต นตฺถิ อสุจิ สุกฺกวิสฺสฏฺีติ. สธมฺมกุสลสฺส อรหโต อตฺถิ อสุจิ สุกฺกวิสฺสฏฺีติ? อามนฺตา. ปรธมฺมกุสลสฺส อรหโต อตฺถิ อสุจิ สุกฺกวิสฺสฏฺีติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….

ปรธมฺมกุสลสฺส อรหโต นตฺถิ อสุจิ สุกฺกวิสฺสฏฺีติ? อามนฺตา. สธมฺมกุสลสฺส อรหโต นตฺถิ อสุจิ สุกฺกวิสฺสฏฺีติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….

สธมฺมกุสลสฺส อรหโต ราโค ปหีโน, อตฺถิ ตสฺส อสุจิ สุกฺกวิสฺสฏฺีติ? อามนฺตา. ปรธมฺมกุสลสฺส อรหโต ราโค ปหีโน, อตฺถิ ตสฺส อสุจิ สุกฺกวิสฺสฏฺีติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….

สธมฺมกุสลสฺส อรหโต โทโส ปหีโน…เป… โมโห ปหีโน…เป… อโนตฺตปฺปํ ปหีนํ, อตฺถิ ตสฺส อสุจิ สุกฺกวิสฺสฏฺีติ? อามนฺตา. ปรธมฺมกุสลสฺส อรหโต อโนตฺตปฺปํ ปหีนํ, อตฺถิ ตสฺส อสุจิ สุกฺกวิสฺสฏฺีติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….

สธมฺมกุสลสฺส อรหโต ราคปฺปหานาย มคฺโค ภาวิโต…เป… โพชฺฌงฺคา ภาวิตา…เป… โทสปฺปหานาย…เป… โมหปฺปหานาย…เป… อโนตฺตปฺปปหานาย มคฺโค ภาวิโต…เป… โพชฺฌงฺคา ภาวิตา, อตฺถิ ตสฺส อสุจิ สุกฺกวิสฺสฏฺีติ? อามนฺตา. ปรธมฺมกุสลสฺส อรหโต อโนตฺตปฺปปหานาย โพชฺฌงฺคา ภาวิตา, อตฺถิ ตสฺส อสุจิ สุกฺกวิสฺสฏฺีติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….

สธมฺมกุสโล อรหา วีตราโค วีตโทโส วีตโมโห…เป… สจฺฉิกาตพฺพํ สจฺฉิกตํ, อตฺถิ ตสฺส อสุจิ สุกฺกวิสฺสฏฺีติ? อามนฺตา. ปรธมฺมกุสโล อรหา วีตราโค วีตโทโส วีตโมโห…เป… สจฺฉิกาตพฺพํ สจฺฉิกตํ, อตฺถิ ตสฺส อสุจิ สุกฺกวิสฺสฏฺีติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….

ปรธมฺมกุสลสฺส อรหโต ราโค ปหีโน, นตฺถิ ตสฺส อสุจิ สุกฺกวิสฺสฏฺีติ? อามนฺตา. สธมฺมกุสลสฺส อรหโต ราโค ปหีโน, นตฺถิ ตสฺส อสุจิ สุกฺกวิสฺสฏฺีติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….

ปรธมฺมกุสลสฺส อรหโต โทโส ปหีโน…เป… โมโห ปหีโน…เป… อโนตฺตปฺปํ ปหีนํ, นตฺถิ ตสฺส อสุจิ สุกฺกวิสฺสฏฺีติ? อามนฺตา. สธมฺมกุสลสฺส อรหโต อโนตฺตปฺปํ ปหีนํ, นตฺถิ ตสฺส อสุจิ สุกฺกวิสฺสฏฺีติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….

ปรธมฺมกุสลสฺส อรหโต ราคปฺปหานาย มคฺโค ภาวิโต…เป… โพชฺฌงฺคา ภาวิตา…เป… โทสปฺปหานาย…เป… โมหปฺปหานาย…เป… อโนตฺตปฺปปหานาย มคฺโค ภาวิโต…เป… โพชฺฌงฺคา ภาวิตา, นตฺถิ ตสฺส อสุจิ สุกฺกวิสฺสฏฺีติ? อามนฺตา. สธมฺมกุสลสฺส อรหโต อโนตฺตปฺปปหานาย โพชฺฌงฺคา ภาวิตา, นตฺถิ ตสฺส อสุจิ สุกฺกวิสฺสฏฺีติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….

ปรธมฺมกุสโล อรหา วีตราโค วีตโทโส วีตโมโห…เป… สจฺฉิกาตพฺพํ สจฺฉิกตํ, นตฺถิ ตสฺส อสุจิ สุกฺกวิสฺสฏฺีติ? อามนฺตา. สธมฺมกุสโล อรหา วีตราโค วีตโทโส วีตโมโห…เป… สจฺฉิกาตพฺพํ สจฺฉิกตํ, นตฺถิ ตสฺส อสุจิ สุกฺกวิสฺสฏฺีติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….

๓๑๓. อตฺถิ อรหโต อสุจิ สุกฺกวิสฺสฏฺีติ? อามนฺตา. นนุ วุตฺตํ ภควตา – ‘‘เย เต [เย เกจิ (สี.)], ภิกฺขเว, ภิกฺขู ปุถุชฺชนา สีลสมฺปนฺนา สตา สมฺปชานา นิทฺทํ โอกฺกมนฺติ, เตสํ อสุจิ น มุจฺจติ. เยปิ เต, ภิกฺขเว, พาหิรกา อิสโย กาเมสุ วีตราคา, เตสมฺปิ อสุจิ น มุจฺจติ. อฏฺานเมตํ, ภิกฺขเว, อนวกาโส ยํ อรหโต อสุจิ มุจฺเจยฺยา’’ติ [มหาว. ๓๕๓ อตฺถโต สมานํ; อ. นิ. ๕.๒๑๐ ปสฺสิตพฺพํ]. อตฺเถว สุตฺตนฺโตติ? อามนฺตา. เตน หิ น วตฺตพฺพํ – ‘‘อตฺถิ อรหโต อสุจิ สุกฺกวิสฺสฏฺี’’ติ.

วตฺตพฺพํ – ‘‘อตฺถิ อรหโต ปรูปหาโร’’ติ? อามนฺตา. นนุ อรหโต จีวรปิณฺฑปาตเสนาสนคิลานปจฺจยเภสชฺชปริกฺขารํ ปเร อุปสํหเรยฺยุนฺติ? อามนฺตา. หฺจิ อรหโต จีวรปิณฺฑปาตเสนาสนคิลานปจฺจยเภสชฺชปริกฺขารํ ปเร อุปสํหเรยฺยุํ, เตน วต เร วตฺตพฺเพ – ‘‘อตฺถิ อรหโต ปรูปหาโร’’ติ.

อรหโต จีวรปิณฺฑปาตเสนาสนคิลานปจฺจยเภสชฺชปริกฺขารํ ปเร อุปสํหเรยฺยุนฺติ, อตฺถิ อรหโต ปรูปหาโรติ? อามนฺตา. อรหโต โสตาปตฺติผลํ วา สกทาคามิผลํ วา อนาคามิผลํ วา อรหตฺตํ วา ปเร อุปสํหเรยฺยุนฺติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….

ปรูปหารกถา นิฏฺิตา.

๒. ทุติยวคฺโค

(๑๑) ๒. อฺาณกถา

๓๑๔. อตฺถิ อรหโต อฺาณนฺติ? อามนฺตา. อตฺถิ อรหโต อวิชฺชา อวิชฺโชโฆ อวิชฺชาโยโค อวิชฺชานุสโย อวิชฺชาปริยุฏฺานํ อวิชฺชาสํโยชนํ อวิชฺชานีวรณนฺติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ. นตฺถิ อรหโต อวิชฺชา อวิชฺโชโฆ อวิชฺชาโยโค อวิชฺชานุสโย อวิชฺชาปริยุฏฺานํ อวิชฺชาสํโยชนํ อวิชฺชานีวรณนฺติ? อามนฺตา. หฺจิ นตฺถิ อรหโต อวิชฺชา อวิชฺโชโฆ อวิชฺชาโยโค อวิชฺชานุสโย อวิชฺชาปริยุฏฺานํ อวิชฺชาสํโยชนํ อวิชฺชานีวรณํ, โน จ วต เร วตฺตพฺเพ – ‘‘อตฺถิ อรหโต อฺาณ’’นฺติ.

อตฺถิ ปุถุชฺชนสฺส อฺาณํ, อตฺถิ ตสฺส อวิชฺชา อวิชฺโชโฆ อวิชฺชาโยโค อวิชฺชานุสโย อวิชฺชาปริยุฏฺานํ อวิชฺชาสํโยชนํ อวิชฺชานีวรณนฺติ? อามนฺตา. อตฺถิ อรหโต อฺาณํ, อตฺถิ ตสฺส อวิชฺชา อวิชฺโชโฆ อวิชฺชาโยโค อวิชฺชานุสโย อวิชฺชาปริยุฏฺานํ อวิชฺชาสํโยชนํ อวิชฺชานีวรณนฺติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ.

อตฺถิ อรหโต อฺาณํ, นตฺถิ ตสฺส อวิชฺชา อวิชฺโชโฆ อวิชฺชาโยโค อวิชฺชานุสโย อวิชฺชาปริยุฏฺานํ อวิชฺชาสํโยชนํ อวิชฺชานีวรณนฺติ? อามนฺตา. อตฺถิ ปุถุชฺชนสฺส อฺาณํ, นตฺถิ ตสฺส อวิชฺชา อวิชฺโชโฆ อวิชฺชาโยโค อวิชฺชานุสโย อวิชฺชาปริยุฏฺานํ อวิชฺชาสํโยชนํ อวิชฺชานีวรณนฺติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ.

อตฺถิ อรหโต อฺาณนฺติ? อามนฺตา. อรหา อฺาณปกโต ปาณํ หเนยฺย, อทินฺนํ อาทิเยยฺย, มุสา ภเณยฺย, ปิสุณํ ภเณยฺย, ผรุสํ ภเณยฺย, สมฺผํ ปลเปยฺย, สนฺธึ ฉินฺเทยฺย, นิลฺโลปํ หเรยฺย, เอกาคาริยํ กเรยฺย, ปริปนฺเถ ติฏฺเยฺย, ปรทารํ คจฺเฉยฺย, คามฆาตํ กเรยฺย, นิคมฆาตํ กเรยฺยาติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ.

อตฺถิ ปุถุชฺชนสฺส อฺาณํ, ปุถุชฺชโน อฺาณปกโต ปาณํ หเนยฺย, อทินฺนํ อาทิเยยฺย, มุสา ภเณยฺย…เป… คามฆาตํ กเรยฺย, นิคมฆาตํ กเรยฺยาติ? อามนฺตา. อตฺถิ อรหโต อฺาณํ, อรหา อฺาณปกโต ปาณํ หเนยฺย, อทินฺนํ อาทิเยยฺย…เป… คามฆาตํ กเรยฺย, นิคมฆาตํ กเรยฺยาติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ.

อตฺถิ อรหโต อฺาณํ, น จ อรหา อฺาณปกโต ปาณํ หเนยฺย, อทินฺนํ อาทิเยยฺย…เป… คามฆาตํ กเรยฺย, นิคมฆาตํ กเรยฺยาติ? อามนฺตา. อตฺถิ ปุถุชฺชนสฺส อฺาณํ, น จ ปุถุชฺชโน อฺาณปกโต ปาณํ หเนยฺย, อทินฺนํ อาทิเยยฺย…เป… คามฆาตํ กเรยฺย, นิคมฆาตํ กเรยฺยาติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ.

อตฺถิ อรหโต อฺาณนฺติ? อามนฺตา. อตฺถิ อรหโต สตฺถริ อฺาณํ, ธมฺเม อฺาณํ, สงฺเฆ อฺาณํ, สิกฺขาย อฺาณํ, ปุพฺพนฺเต อฺาณํ, อปรนฺเต อฺาณํ, ปุพฺพนฺตาปรนฺเต อฺาณํ, อิทปฺปจฺจยตาปฏิจฺจสมุปฺปนฺเนสุ ธมฺเมสุ อฺาณนฺติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ.

นตฺถิ อรหโต สตฺถริ อฺาณํ, ธมฺเม อฺาณํ, สงฺเฆ อฺาณํ, สิกฺขาย อฺาณํ, ปุพฺพนฺเต อฺาณํ, อปรนฺเต อฺาณํ, ปุพฺพนฺตาปรนฺเต อฺาณํ, อิทปฺปจฺจยตาปฏิจฺจสมุปฺปนฺเนสุ ธมฺเมสุ อฺาณนฺติ? อามนฺตา. หฺจิ นตฺถิ อรหโต สตฺถริ อฺาณํ, ธมฺเม อฺาณํ, สงฺเฆ อฺาณํ…เป… อิทปฺปจฺจยตาปฏิจฺจสมุปฺปนฺเนสุ ธมฺเมสุ อฺาณํ, โน จ วต เร วตฺตพฺเพ – ‘‘อตฺถิ อรหโต อฺาณ’’นฺติ.

อตฺถิ ปุถุชฺชนสฺส อฺาณํ, อตฺถิ ตสฺส สตฺถริ อฺาณํ, ธมฺเม อฺาณํ, สงฺเฆ อฺาณํ…เป… อิทปฺปจฺจยตาปฏิจฺจสมุปฺปนฺเนสุ ธมฺเมสุ อฺาณนฺติ? อามนฺตา. อตฺถิ อรหโต อฺาณํ, อตฺถิ ตสฺส สตฺถริ อฺาณํ, ธมฺเม อฺาณํ, สงฺเฆ อฺาณํ…เป… อิทปฺปจฺจยตาปฏิจฺจสมุปฺปนฺเนสุ ธมฺเมสุ อฺาณนฺติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ.

อตฺถิ อรหโต อฺาณํ, นตฺถิ ตสฺส สตฺถริ อฺาณํ, ธมฺเม อฺาณํ, สงฺเฆ อฺาณํ…เป… อิทปฺปจฺจยตาปฏิจฺจสมุปฺปนฺเนสุ ธมฺเมสุ อฺาณนฺติ? อามนฺตา. อตฺถิ ปุถุชฺชนสฺส อฺาณํ, นตฺถิ ตสฺส สตฺถริ อฺาณํ, ธมฺเม อฺาณํ, สงฺเฆ อฺาณํ…เป… อิทปฺปจฺจยตาปฏิจฺจสมุปฺปนฺเนสุ ธมฺเมสุ อฺาณนฺติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ.

๓๑๕. อตฺถิ อรหโต อฺาณนฺติ? อามนฺตา. นนุ อรหโต ราโค ปหีโน อุจฺฉินฺนมูโล ตาลาวตฺถุกโต อนภาวงฺกโต อายตึ อนุปฺปาทธมฺโมติ? อามนฺตา. หฺจิ อรหโต ราโค ปหีโน อุจฺฉินฺนมูโล ตาลาวตฺถุกโต อนภาวงฺกโต อายตึ อนุปฺปาทธมฺโม, โน จ วต เร วตฺตพฺเพ – ‘‘อตฺถิ อรหโต อฺาณ’’นฺติ.

อตฺถิ อรหโต อฺาณนฺติ? อามนฺตา. นนุ อรหโต โทโส ปหีโน…เป… โมโห ปหีโน…เป… อโนตฺตปฺปํ ปหีนํ อุจฺฉินฺนมูลํ ตาลาวตฺถุกตํ อนภาวงฺกตํ อายตึ อนุปฺปาทธมฺมนฺติ? อามนฺตา. หฺจิ อรหโต อโนตฺตปฺปํ ปหีนํ อุจฺฉินฺนมูลํ ตาลาวตฺถุกตํ อนภาวงฺกตํ อายตึ อนุปฺปาทธมฺมํ, โน จ วต เร วตฺตพฺเพ – ‘‘อตฺถิ อรหโต อฺาณ’’นฺติ.

อตฺถิ อรหโต อฺาณนฺติ? อามนฺตา. นนุ อรหโต ราคปฺปหานาย มคฺโค ภาวิโต…เป… โพชฺฌงฺคา ภาวิตาติ? อามนฺตา. หฺจิ อรหโต ราคปฺปหานาย โพชฺฌงฺคา ภาวิตา, โน จ วต เร วตฺตพฺเพ – ‘‘อตฺถิ อรหโต อฺาณ’’นฺติ.

อตฺถิ อรหโต อฺาณนฺติ? อามนฺตา. นนุ อรหโต โทสปฺปหานาย…เป… โมหปฺปหานาย…เป… อโนตฺตปฺปปหานาย มคฺโค ภาวิโต …เป… โพชฺฌงฺคา ภาวิตาติ? อามนฺตา. หฺจิ อรหโต อโนตฺตปฺปปหานาย โพชฺฌงฺคา ภาวิตา, โน จ วต เร วตฺตพฺเพ – ‘‘อตฺถิ อรหโต อฺาณ’’นฺติ.

อตฺถิ อรหโต อฺาณนฺติ? อามนฺตา. นนุ อรหา วีตราโค วีตโทโส วีตโมโห…เป… สจฺฉิกาตพฺพํ สจฺฉิกตนฺติ? อามนฺตา. หฺจิ อรหา วีตราโค…เป… สจฺฉิกาตพฺพํ สจฺฉิกตํ, โน จ วต เร วตฺตพฺเพ – ‘‘อตฺถิ อรหโต อฺาณ’’นฺติ.

๓๑๖. อตฺถิ อรหโต อฺาณนฺติ? สธมฺมกุสลสฺส อรหโต อตฺถิ อฺาณํ, ปรธมฺมกุสลสฺส อรหโต นตฺถิ อฺาณนฺติ. สธมฺมกุสลสฺส อรหโต อตฺถิ อฺาณนฺติ? อามนฺตา. ปรธมฺมกุสลสฺส อรหโต อตฺถิ อฺาณนฺติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….

ปรธมฺมกุสลสฺส อรหโต นตฺถิ อฺาณนฺติ? อามนฺตา. สธมฺมกุสลสฺส อรหโต นตฺถิ อฺาณนฺติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….

สธมฺมกุสลสฺส อรหโต ราโค ปหีโน, อตฺถิ ตสฺส อฺาณนฺติ? อามนฺตา. ปรธมฺมกุสลสฺส อรหโต ราโค ปหีโน, อตฺถิ ตสฺส อฺาณนฺติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….

สธมฺมกุสลสฺส อรหโต โทโส ปหีโน…เป… โมโห ปหีโน…เป… อโนตฺตปฺปํ ปหีนํ, อตฺถิ ตสฺส อฺาณนฺติ? อามนฺตา. ปรธมฺมกุสลสฺส อรหโต อโนตฺตปฺปํ ปหีนํ, อตฺถิ ตสฺส อฺาณนฺติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….

สธมฺมกุสลสฺส อรหโต ราคปฺปหานาย มคฺโค ภาวิโต…เป… โพชฺฌงฺคา ภาวิตา, อตฺถิ ตสฺส อฺาณนฺติ? อามนฺตา. ปรธมฺมกุสลสฺส อรหโต ราคปฺปหานาย โพชฺฌงฺคา ภาวิตา, อตฺถิ ตสฺส อฺาณนฺติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….

สธมฺมกุสลสฺส อรหโต โทสปฺปหานาย…เป… โมหปฺปหานาย…เป… อโนตฺตปฺปปหานาย มคฺโค ภาวิโต…เป… โพชฺฌงฺคา ภาวิตา, อตฺถิ ตสฺส อฺาณนฺติ? อามนฺตา. ปรธมฺมกุสลสฺส อรหโต อโนตฺตปฺปปหานาย โพชฺฌงฺคา ภาวิตา, อตฺถิ ตสฺส อฺาณนฺติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….

สธมฺมกุสโล อรหา วีตราโค วีตโทโส วีตโมโห…เป… สจฺฉิกาตพฺพํ สจฺฉิกตํ, อตฺถิ ตสฺส อฺาณนฺติ? อามนฺตา. ปรธมฺมกุสโล อรหา วีตราโค วีตโทโส วีตโมโห…เป… สจฺฉิกาตพฺพํ สจฺฉิกตํ, อตฺถิ ตสฺส อฺาณนฺติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….

ปรธมฺมกุสลสฺส อรหโต ราโค ปหีโน, นตฺถิ ตสฺส อฺาณนฺติ? อามนฺตา. สธมฺมกุสลสฺส อรหโต ราโค ปหีโน, นตฺถิ ตสฺส อฺาณนฺติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….

ปรธมฺมกุสลสฺส อรหโต โทโส ปหีโน…เป… โมโห ปหีโน…เป… อโนตฺตปฺปํ ปหีนํ, นตฺถิ ตสฺส อฺาณนฺติ? อามนฺตา. สธมฺมกุสลสฺส อรหโต อโนตฺตปฺปํ ปหีนํ, นตฺถิ ตสฺส อฺาณนฺติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….

ปรธมฺมกุสลสฺส อรหโต ราคปฺปหานาย มคฺโค ภาวิโต…เป… โพชฺฌงฺคา ภาวิตา…เป… โทสปฺปหานาย โมหปฺปหานาย…เป… อโนตฺตปฺปปหานาย มคฺโค ภาวิโต…เป… โพชฺฌงฺคา ภาวิตา, นตฺถิ ตสฺส อฺาณนฺติ? อามนฺตา. สธมฺมกุสลสฺส อรหโต อโนตฺตปฺปปหานาย โพชฺฌงฺคา ภาวิตา, นตฺถิ ตสฺส อฺาณนฺติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….

ปรธมฺมกุสโล อรหา วีตราโค วีตโทโส วีตโมโห…เป… สจฺฉิกาตพฺพํ สจฺฉิกตํ, นตฺถิ ตสฺส อฺาณนฺติ? อามนฺตา. สธมฺมกุสโล อรหา วีตราโค วีตโทโส วีตโมโห …เป… สจฺฉิกาตพฺพํ สจฺฉิกตํ, นตฺถิ ตสฺส อฺาณนฺติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….

๓๑๗. อตฺถิ อรหโต อฺาณนฺติ? อามนฺตา. นนุ วุตฺตํ ภควตา – ‘‘ชานโตหํ [ชานตาหํ (สี.), ชานตฺวาหํ (สฺยา. ปี. ก.)], ภิกฺขเว, ปสฺสโต อาสวานํ ขยํ วทามิ, โน อชานโต โน อปสฺสโต. กิฺจ, ภิกฺขเว, ชานโต กึ ปสฺสโต อาสวานํ ขโย โหติ? ‘อิติ รูปํ, อิติ รูปสฺส สมุทโย, อิติ รูปสฺส อตฺถงฺคโม, อิติ เวทนา…เป… อิติ สฺา… อิติ สงฺขารา… อิติ วิฺาณํ, อิติ วิฺาณสฺส สมุทโย, อิติ วิฺาณสฺส อตฺถงฺคโม’ติ – เอวํ โข, ภิกฺขเว, ชานโต เอวํ ปสฺสโต อาสวานํ ขโย โหตี’’ติ [สํ. นิ. ๓.๑๐๑; อิติวุ. ๑๐๒; สํ. นิ. ๕.๑๐๙๕]. อตฺเถว สุตฺตนฺโตติ? อามนฺตา. เตน หิ น วตฺตพฺพํ – ‘‘อตฺถิ อรหโต อฺาณ’’นฺติ.

อตฺถิ อรหโต อฺาณนฺติ? อามนฺตา. นนุ วุตฺตํ ภควตา – ‘‘ชานโตหํ, ภิกฺขเว, ปสฺสโต อาสวานํ ขยํ วทามิ, โน อชานโต โน อปสฺสโต. กิฺจ, ภิกฺขเว, ชานโต กึ ปสฺสโต อาสวานํ ขโย โหติ? ‘อิทํ ทุกฺข’นฺติ – ภิกฺขเว, ชานโต ปสฺสโต อาสวานํ ขโย โหติ, ‘อยํ ทุกฺขสมุทโย’ติ – ชานโต ปสฺสโต อาสวานํ ขโย โหติ, ‘อยํ ทุกฺขนิโรโธ’ติ – ชานโต ปสฺสโต อาสวานํ ขโย โหติ, ‘อยํ ทุกฺขนิโรธคามินี ปฏิปทา’ติ – ชานโต ปสฺสโต อาสวานํ ขโย โหติ. เอวํ โข, ภิกฺขเว, ชานโต เอวํ ปสฺสโต อาสวานํ ขโย โหตี’’ติ [สํ. นิ. ๕.๑๐๙๕]. อตฺเถว สุตฺตนฺโตติ? อามนฺตา. เตน หิ น วตฺตพฺพํ – ‘‘อตฺถิ อรหโต อฺาณ’’นฺติ.

อตฺถิ อรหโต อฺาณนฺติ? อามนฺตา. นนุ วุตฺตํ ภควตา – ‘‘สพฺพํ, ภิกฺขเว, อนภิชานํ อปริชานํ อวิราชยํ อปฺปชหํ อภพฺโพ ทุกฺขกฺขยาย, สพฺพฺจ โข, ภิกฺขเว, อภิชานํ ปริชานํ วิราชยํ ปชหํ ภพฺโพ ทุกฺขกฺขยายา’’ติ [สํ. นิ. ๔.๒๖; อิติวุ. ๗ อิติวุตฺตเกปิ]! อตฺเถว สุตฺตนฺโตติ? อามนฺตา. เตน หิ น วตฺตพฺพํ – ‘‘อตฺถิ อรหโต อฺาณ’’นฺติ.

อตฺถิ อรหโต อฺาณนฺติ? อามนฺตา. นนุ วุตฺตํ ภควตา –

‘‘สหาวสฺส ทสฺสนสมฺปทาย,

ตยสฺสุ ธมฺมา ชหิตา ภวนฺติ;

สกฺกายทิฏฺี วิจิกิจฺฉิตฺจ,

สีลพฺพตํ วาปิ ยทตฺถิ กิฺจิ;

จตูหปาเยหิ จ วิปฺปมุตฺโต,

ฉจฺจาภิานานิ อภพฺพ กาตุ’’นฺติ.

อตฺเถว สุตฺตนฺโตติ? อามนฺตา. เตน หิ น วตฺตพฺพํ – ‘‘อตฺถิ อรหโต อฺาณ’’นฺติ.

อตฺถิ อรหโต อฺาณนฺติ? อามนฺตา. นนุ วุตฺตํ ภควตา – ‘‘ยสฺมึ, ภิกฺขเว, สมเย อริยสาวกสฺส วิรชํ วีตมลํ ธมฺมจกฺขุํ อุทปาทิ – ‘ยํ กิฺจิ สมุทยธมฺมํ สพฺพํ ตํ นิโรธธมฺม’นฺติ, สห ทสฺสนุปฺปาทา, ภิกฺขเว, อริยสาวกสฺส ตีณิ สํโยชนานิ ปหียนฺติ – สกฺกายทิฏฺิ, วิจิกิจฺฉา, สีลพฺพตปรามาโส’’ติ. อตฺเถว สุตฺตนฺโตติ? อามนฺตา. เตน หิ น วตฺตพฺพํ – ‘‘อตฺถิ อรหโต อฺาณ’’นฺติ.

วตฺตพฺพํ – ‘‘อตฺถิ อรหโต อฺาณ’’นฺติ? อามนฺตา. นนุ อรหา อิตฺถิปุริสานํ นามโคตฺตํ น ชาเนยฺย, มคฺคามคฺคํ น ชาเนยฺย, ติณกฏฺวนปฺปตีนํ นามํ น ชาเนยฺยาติ? อามนฺตา. หฺจิ อรหา อิตฺถิปุริสานํ นามโคตฺตํ น ชาเนยฺย, มคฺคามคฺคํ น ชาเนยฺย, ติณกฏฺวนปฺปตีนํ นามํ น ชาเนยฺย, เตน วต เร วตฺตพฺเพ – ‘‘อตฺถิ อรหโต อฺาณ’’นฺติ.

อรหา อิตฺถิปุริสานํ นามโคตฺตํ น ชาเนยฺย, มคฺคามคฺคํ น ชาเนยฺย, ติณกฏฺวนปฺปตีนํ นามํ น ชาเนยฺยาติ, อตฺถิ อรหโต อฺาณนฺติ? อามนฺตา. อรหา โสตาปตฺติผลํ วา สกทาคามิผลํ วา อนาคามิผลํ วา อรหตฺตํ วา น ชาเนยฺยาติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….

อฺาณกถา นิฏฺิตา.

๒. ทุติยวคฺโค

(๑๒) ๓. กงฺขากถา

๓๑๘. อตฺถิ อรหโต กงฺขาติ? อามนฺตา. อตฺถิ อรหโต วิจิกิจฺฉา วิจิกิจฺฉาปริยุฏฺานํ วิจิกิจฺฉาสํโยชนํ วิจิกิจฺฉานีวรณนฺติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….

นตฺถิ อรหโต วิจิกิจฺฉา วิจิกิจฺฉาปริยุฏฺานํ วิจิกิจฺฉาสํโยชนํ วิจิกิจฺฉานีวรณนฺติ? อามนฺตา. หฺจิ นตฺถิ อรหโต วิจิกิจฺฉา วิจิกิจฺฉาปริยุฏฺานํ วิจิกิจฺฉาสํโยชนํ วิจิกิจฺฉานีวรณํ, โน จ วต เร วตฺตพฺเพ – ‘‘อตฺถิ อรหโต กงฺขา’’ติ.

อตฺถิ ปุถุชฺชนสฺส กงฺขา, อตฺถิ ตสฺส วิจิกิจฺฉา วิจิกิจฺฉาปริยุฏฺานํ วิจิกิจฺฉาสํโยชนํ วิจิกิจฺฉานีวรณนฺติ? อามนฺตา. อตฺถิ อรหโต กงฺขา, อตฺถิ ตสฺส วิจิกิจฺฉา วิจิกิจฺฉาปริยุฏฺานํ วิจิกิจฺฉาสํโยชนํ วิจิกิจฺฉานีวรณนฺติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….

อตฺถิ อรหโต กงฺขา, นตฺถิ ตสฺส วิจิกิจฺฉา วิจิกิจฺฉาปริยุฏฺานํ วิจิกิจฺฉาสํโยชนํ วิจิกิจฺฉานีวรณนฺติ? อามนฺตา. อตฺถิ ปุถุชฺชนสฺส กงฺขา, นตฺถิ ตสฺส วิจิกิจฺฉา วิจิกิจฺฉาปริยุฏฺานํ วิจิกิจฺฉาสํโยชนํ วิจิกิจฺฉานีวรณนฺติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….

อตฺถิ อรหโต กงฺขาติ? อามนฺตา. อตฺถิ อรหโต สตฺถริ กงฺขา, ธมฺเม กงฺขา, สงฺเฆ กงฺขา, สิกฺขาย กงฺขา, ปุพฺพนฺเต กงฺขา, อปรนฺเต กงฺขา, ปุพฺพนฺตาปรนฺเต กงฺขา, อิทปฺปจฺจยตาปฏิจฺจสมุปฺปนฺเนสุ ธมฺเมสุ กงฺขาติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ.

นตฺถิ อรหโต สตฺถริ กงฺขา, ธมฺเม กงฺขา…เป… อิทปฺปจฺจยตาปฏิจฺจสมุปฺปนฺเนสุ ธมฺเมสุ กงฺขาติ? อามนฺตา. หฺจิ นตฺถิ อรหโต สตฺถริ กงฺขา, ธมฺเม กงฺขา…เป… อิทปฺปจฺจยตาปฏิจฺจสมุปฺปนฺเนสุ ธมฺเมสุ กงฺขา, โน จ วต เร วตฺตพฺเพ – ‘‘อตฺถิ อรหโต กงฺขา’’ติ.

อตฺถิ ปุถุชฺชนสฺส กงฺขา, อตฺถิ ตสฺส สตฺถริ กงฺขา, ธมฺเม กงฺขา…เป… อิทปฺปจฺจยตาปฏิจฺจสมุปฺปนฺเนสุ ธมฺเมสุ กงฺขาติ? อามนฺตา. อตฺถิ อรหโต กงฺขา, อตฺถิ ตสฺส สตฺถริ กงฺขา, ธมฺเม กงฺขา…เป… อิทปฺปจฺจยตาปฏิจฺจสมุปฺปนฺเนสุ ธมฺเมสุ กงฺขาติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ.

อตฺถิ อรหโต กงฺขา, นตฺถิ ตสฺส สตฺถริ กงฺขา, ธมฺเม กงฺขา…เป… อิทปฺปจฺจยตาปฏิจฺจสมุปฺปนฺเนสุ ธมฺเมสุ กงฺขาติ? อามนฺตา. อตฺถิ ปุถุชฺชนสฺส กงฺขา, นตฺถิ ตสฺส สตฺถริ กงฺขา, ธมฺเม กงฺขา…เป… อิทปฺปจฺจยตาปฏิจฺจสมุปฺปนฺเนสุ ธมฺเมสุ กงฺขาติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ.

๓๑๙. อตฺถิ อรหโต กงฺขาติ? อามนฺตา. นนุ อรหโต ราโค ปหีโน อุจฺฉินฺนมูโล ตาลาวตฺถุกโต อนภาวงฺกโต อายตึ อนุปฺปาทธมฺโมติ? อามนฺตา. หฺจิ อรหโต ราโค ปหีโน อุจฺฉินฺนมูโล ตาลาวตฺถุกโต อนภาวงฺกโต อายตึ อนุปฺปาทธมฺโม, โน จ วต เร วตฺตพฺเพ – ‘‘อตฺถิ อรหโต กงฺขา’’ติ.

อตฺถิ อรหโต กงฺขาติ? อามนฺตา. นนุ อรหโต โทโส ปหีโน…เป… โมโห ปหีโน…เป… อโนตฺตปฺปํ ปหีนํ…เป… ราคปฺปหานาย มคฺโค ภาวิโต…เป… โพชฺฌงฺคา ภาวิตา…เป… โทสปฺปหานาย…เป… อโนตฺตปฺปปหานาย มคฺโค ภาวิโต…เป… โพชฺฌงฺคา ภาวิตา; นนุ อรหา วีตราโค วีตโทโส วีตโมโห…เป… สจฺฉิกาตพฺพํ สจฺฉิกตนฺติ? อามนฺตา. หฺจิ อรหา วีตราโค วีตโทโส วีตโมโห…เป… สจฺฉิกาตพฺพํ สจฺฉิกตํ, โน จ วต เร วตฺตพฺเพ – ‘‘อตฺถิ อรหโต กงฺขา’’ติ.

๓๒๐. อตฺถิ อรหโต กงฺขาติ? สธมฺมกุสลสฺส อรหโต อตฺถิ กงฺขา, ปรธมฺมกุสลสฺส อรหโต นตฺถิ กงฺขาติ. สธมฺมกุสลสฺส อรหโต อตฺถิ กงฺขาติ? อามนฺตา. ปรธมฺมกุสลสฺส อรหโต อตฺถิ กงฺขาติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….

ปรธมฺมกุสลสฺส อรหโต นตฺถิ กงฺขาติ? อามนฺตา. สธมฺมกุสลสฺส อรหโต นตฺถิ กงฺขาติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….

สธมฺมกุสลสฺส อรหโต ราโค ปหีโน, อตฺถิ ตสฺส กงฺขาติ? อามนฺตา. ปรธมฺมกุสลสฺส อรหโต ราโค ปหีโน, อตฺถิ ตสฺส กงฺขาติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….

สธมฺมกุสลสฺส อรหโต โทโส ปหีโน…เป… โมโห ปหีโน…เป… อโนตฺตปฺปํ ปหีนํ…เป… ราคปฺปหานาย มคฺโค ภาวิโต…เป… โพชฺฌงฺคา ภาวิตา…เป… โทสปฺปหานาย…เป… โมหปฺปหานาย…เป… อโนตฺตปฺปปหานาย มคฺโค ภาวิโต…เป… โพชฺฌงฺคา ภาวิตา…เป… สธมฺมกุสโล อรหา วีตราโค วีตโทโส วีตโมโห …เป… สจฺฉิกาตพฺพํ สจฺฉิกตํ, อตฺถิ ตสฺส กงฺขาติ? อามนฺตา. ปรธมฺมกุสโล อรหา วีตราโค วีตโทโส วีตโมโห…เป… สจฺฉิกาตพฺพํ สจฺฉิกตํ, อตฺถิ ตสฺส กงฺขาติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป… ปรธมฺมกุสลสฺส อรหโต ราโค ปหีโน, นตฺถิ ตสฺส กงฺขาติ? อามนฺตา. สธมฺมกุสลสฺส อรหโต ราโค ปหีโน, นตฺถิ ตสฺส กงฺขาติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….

ปรธมฺมกุสลสฺส อรหโต โทโส ปหีโน…เป… โมโห ปหีโน…เป… อโนตฺตปฺปํ ปหีนํ…เป… ราคปฺปหานาย มคฺโค ภาวิโต…เป… โพชฺฌงฺคา ภาวิตา…เป… โทสปฺปหานาย…เป… โมหปฺปหานาย…เป… อโนตฺตปฺปปหานาย มคฺโค ภาวิโต…เป… โพชฺฌงฺคา ภาวิตา…เป… ปรธมฺมกุสโล อรหา วีตราโค วีตโทโส วีตโมโห…เป… สจฺฉิกาตพฺพํ สจฺฉิกตํ, นตฺถิ ตสฺส กงฺขาติ? อามนฺตา. สธมฺมกุสโล อรหา วีตราโค วีตโทโส วีตโมโห…เป… สจฺฉิกาตพฺพํ สจฺฉิกตํ, นตฺถิ ตสฺส กงฺขาติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….

๓๒๑. อตฺถิ อรหโต กงฺขาติ? อามนฺตา. นนุ วุตฺตํ ภควตา – ‘‘ชานโตหํ, ภิกฺขเว, ปสฺสโต อาสวานํ ขยํ วทามิ, โน อชานโต โน อปสฺสโต! กิฺจ, ภิกฺขเว, ชานโต กึ ปสฺสโต อาสวานํ ขโย โหติ? ‘อิติ รูปํ’…เป… ‘อิติ วิฺาณสฺส อตฺถงฺคโม’ติ – เอวํ โข, ภิกฺขเว, ชานโต เอวํ ปสฺสโต อาสวานํ ขโย โหตี’’ติ. อตฺเถว สุตฺตนฺโตติ? อามนฺตา. เตน หิ น วตฺตพฺพํ – ‘‘อตฺถิ อรหโต กงฺขา’’ติ.

อตฺถิ อรหโต กงฺขาติ? อามนฺตา. นนุ วุตฺตํ ภควตา – ‘‘ชานโตหํ, ภิกฺขเว, ปสฺสโต อาสวานํ ขยํ วทามิ, โน อชานโต โน อปสฺสโต! กิฺจ, ภิกฺขเว, ชานโต กึ ปสฺสโต อาสวานํ ขโย โหติ? ‘อิทํ ทุกฺข’นฺติ, ภิกฺขเว…เป… ‘อยํ ทุกฺขนิโรธคามินี ปฏิปทา’ติ ชานโต ปสฺสโต อาสวานํ ขโย โหติ. เอวํ โข, ภิกฺขเว, ชานโต เอวํ ปสฺสโต อาสวานํ ขโย โหตี’’ติ. อตฺเถว สุตฺตนฺโตติ? อามนฺตา. เตน หิ น วตฺตพฺพํ – ‘‘อตฺถิ อรหโต กงฺขา’’ติ.

อตฺถิ อรหโต กงฺขาติ? อามนฺตา. นนุ วุตฺตํ ภควตา – ‘‘สพฺพํ, ภิกฺขเว, อนภิชานํ อปริชานํ อวิราชยํ อปฺปชหํ อภพฺโพ ทุกฺขกฺขยาย; สพฺพฺจ โข, ภิกฺขเว, อภิชานํ ปริชานํ วิราชยํ ปชหํ ภพฺโพ ทุกฺขกฺขยายา’’ติ! อตฺเถว สุตฺตนฺโตติ? อามนฺตา. เตน หิ น วตฺตพฺพํ – ‘‘อตฺถิ อรหโต กงฺขา’’ติ.

อตฺถิ อรหโต กงฺขาติ? อามนฺตา. นนุ วุตฺตํ ภควตา – ‘‘สหาวสฺส ทสฺสนสมฺปทาย …เป… ฉจฺจาภิานานิ อภพฺพ กาตุ’’นฺติ. อตฺเถว สุตฺตนฺโตติ? อามนฺตา. เตน หิ น วตฺตพฺพํ – ‘‘อตฺถิ อรหโต กงฺขา’’ติ.

อตฺถิ อรหโต กงฺขาติ? อามนฺตา. นนุ วุตฺตํ ภควตา – ‘‘ยสฺมึ, ภิกฺขเว, สมเย อริยสาวกสฺส วิรชํ วีตมลํ ธมฺมจกฺขุํ อุทปาทิ – ‘ยํ กิฺจิ สมุทยธมฺมํ สพฺพํ ตํ นิโรธธมฺม’นฺติ, สห ทสฺสนุปฺปาทา, ภิกฺขเว, อริยสาวกสฺส ตีณิ สํโยชนานิ ปหียนฺติ – สกฺกายทิฏฺิ, วิจิกิจฺฉา, สีลพฺพตปรามาโส’’ติ! อตฺเถว สุตฺตนฺโตติ? อามนฺตา. เตน หิ น วตฺตพฺพํ – ‘‘อตฺถิ อรหโต กงฺขา’’ติ.

อตฺถิ อรหโต กงฺขาติ? อามนฺตา. นนุ วุตฺตํ ภควตา –

‘‘ยทา หเว ปาตุภวนฺติ ธมฺมา,

อาตาปิโน ฌายโต พฺราหฺมณสฺส;

อถสฺส กงฺขา วปยนฺติ สพฺพา,

ยโต ปชานาติ สเหตุธมฺมนฺติ.

‘‘ยทา หเว ปาตุภวนฺติ ธมฺมา,

อาตาปิโน ฌายโต พฺราหฺมณสฺส;

อถสฺส กงฺขา วปยนฺติ สพฺพา,

ยโต ขยํ ปจฺจยานํ อเวทีติ.

‘‘ยทา หเว ปาตุภวนฺติ ธมฺมา,

อาตาปิโน ฌายโต พฺราหฺมณสฺส;

วิธูปยํ ติฏฺติ มารเสนํ,

สูริโยว [สุริโยว (สี. สฺยา. กํ. ปี.)] โอภาสยมนฺตลิกฺขนฺติ [มหาว. ๓; อุทา. ๓].

‘‘ยา กาจิ กงฺขา อิธ วา หุรํ วา,

สกเวทิยา วา ปรเวทิยา วา;

ฌายิโน [เย ฌายิโน (อุทาเน)] ตา ปชหนฺติ สพฺพา,

อาตาปิโน พฺรหฺมจริยํ จรนฺตาติ [อุทา. ๔๗ อุทาเนปิ].

‘‘เย กงฺขาสมติกฺกนฺตา, กงฺขาภูเตสุ ปาณิสุ;

อสํสยา วิสํยุตฺตา, เตสุ ทินฺนํ มหปฺผลนฺติ.

‘‘เอตาทิสี ธมฺมปกาสเนตฺถ,

น ตตฺถ กึ กงฺขติ โกจิ สาวโก;

นิตฺถิณฺณโอฆํ [นิติณฺณโอฆํ (สี. ก.), นิตฺติณฺณโอฆํ (สฺยา. กํ.)] วิจิกิจฺฉฉินฺนํ,

พุทฺธํ นมสฺสาม ชินํ ชนินฺทา’’ติ [ที. นิ. ๒.๓๕๔].

อตฺเถว สุตฺตนฺโตติ? อามนฺตา. เตน หิ น วตฺตพฺพํ – ‘‘อตฺถิ อรหโต กงฺขา’’ติ.

น วตฺตพฺพํ – ‘‘อตฺถิ อรหโต กงฺขา’’ติ? อามนฺตา. นนุ อรหา อิตฺถิปุริสานํ นามโคตฺเต กงฺเขยฺย, มคฺคามคฺเค กงฺเขยฺย, ติณกฏฺวนปฺปตีนํ นาเม กงฺเขยฺยา’’ติ? อามนฺตา. หฺจิ อรหา อิตฺถิปุริสานํ นามโคตฺเต กงฺเขยฺย, มคฺคามคฺเค กงฺเขยฺย, ติณกฏฺวนปฺปตีนํ นาเม กงฺเขยฺย; เตน วต เร วตฺตพฺเพ – ‘‘อตฺถิ อรหโต กงฺขา’’ติ.

อรหา อิตฺถิปุริสานํ นามโคตฺเต กงฺเขยฺย, มคฺคามคฺเค กงฺเขยฺย, ติณกฏฺวนปฺปตีนํ นาเม กงฺเขยฺยาติ, อตฺถิ อรหโต กงฺขาติ? อามนฺตา. อรหา โสตาปตฺติผเล วา สกทาคามิผเล วา อนาคามิผเล วา อรหตฺเต วา กงฺเขยฺยาติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….

กงฺขากถา นิฏฺิตา.

๒. ทุติยวคฺโค

(๑๓) ๔. ปรวิตารณกถา

๓๒๒. อตฺถิ อรหโต ปรวิตารณาติ? อามนฺตา. อรหา ปรเนยฺโย ปรปตฺติโย ปรปจฺจโย ปรปฏิพทฺธภู, น ชานาติ น ปสฺสติ สมฺมูฬฺโห อสมฺปชาโนติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….

นนุ อรหา น ปรเนยฺโย น ปรปตฺติโย น ปรปจฺจโย น ปรปฏิพทฺธภู ชานาติ ปสฺสติ อสมฺมูฬฺโห สมฺปชาโนติ? อามนฺตา. หฺจิ อรหา น ปรเนยฺโย น ปรปตฺติโย น ปรปจฺจโย น ปรปฏิพทฺธภู, ชานาติ ปสฺสติ อสมฺมูฬฺโห สมฺปชาโน, โน จ วต เร วตฺตพฺเพ – ‘‘อตฺถิ อรหโต ปรวิตารณา’’ติ.

อตฺถิ ปุถุชฺชนสฺส ปรวิตารณา, โส จ ปรเนยฺโย ปรปตฺติโย ปรปจฺจโย ปรปฏิพทฺธภู, น ชานาติ น ปสฺสติ สมฺมูฬฺโห อสมฺปชาโนติ? อามนฺตา. อตฺถิ อรหโต ปรวิตารณา, โส จ ปรเนยฺโย ปรปตฺติโย ปรปจฺจโย ปรปฏิพทฺธภู, น ชานาติ น ปสฺสติ สมฺมูฬฺโห อสมฺปชาโนติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….

อตฺถิ อรหโต ปรวิตารณา, โส จ น ปรเนยฺโย น ปรปตฺติโย น ปรปจฺจโย น ปรปฏิพทฺธภู, ชานาติ ปสฺสติ อสมฺมูฬฺโห สมฺปชาโนติ? อามนฺตา. อตฺถิ ปุถุชฺชนสฺส ปรวิตารณา, โส จ น ปรเนยฺโย น ปรปตฺติโย น ปรปจฺจโย น ปรปฏิพทฺธภู, ชานาติ ปสฺสติ อสมฺมูฬฺโห สมฺปชาโนติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….

อตฺถิ อรหโต ปรวิตารณาติ? อามนฺตา. อตฺถิ อรหโต สตฺถริ ปรวิตารณา, ธมฺเม ปรวิตารณา, สงฺเฆ ปรวิตารณา, สิกฺขาย ปรวิตารณา, ปุพฺพนฺเต ปรวิตารณา, อปรนฺเต ปรวิตารณา, ปุพฺพนฺตาปรนฺเต ปรวิตารณา, อิทปฺปจฺจยตาปฏิจฺจสมุปฺปนฺเนสุ ธมฺเมสุ ปรวิตารณาติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….

นตฺถิ อรหโต สตฺถริ ปรวิตารณา, ธมฺเม ปรวิตารณา…เป… อิทปจฺจยตาปฏิจฺจสมุปฺปนฺเนสุ ธมฺเมสุ ปรวิตารณาติ? อามนฺตา. หฺจิ นตฺถิ อรหโต สตฺถริ ปรวิตารณา, ธมฺเม ปรวิตารณา…เป… อิทปฺปจฺจยตาปฏิจฺจสมุปฺปนฺเนสุ ธมฺเมสุ ปรวิตารณา, โน จ วต เร วตฺตพฺเพ – ‘‘อตฺถิ อรหโต ปรวิตารณา’’ติ.

อตฺถิ ปุถุชฺชนสฺส ปรวิตารณา, อตฺถิ ตสฺส สตฺถริ ปรวิตารณา, ธมฺเม ปรวิตารณา…เป… อิทปฺปจฺจยตาปฏิจฺจสมุปฺปนฺเนสุ ธมฺเมสุ ปรวิตารณาติ? อามนฺตา. อตฺถิ อรหโต ปรวิตารณา, อตฺถิ ตสฺส สตฺถริ ปรวิตารณา, ธมฺเม ปรวิตารณา…เป… อิทปฺปจฺจยตาปฏิจฺจสมุปฺปนฺเนสุ ธมฺเมสุ ปรวิตารณาติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….

อตฺถิ อรหโต ปรวิตารณา, นตฺถิ ตสฺส สตฺถริ ปรวิตารณา, ธมฺเม ปรวิตารณา…เป… อิทปฺปจฺจยตาปฏิจฺจสมุปฺปนฺเนสุ ธมฺเมสุ ปรวิตารณาติ? อามนฺตา. อตฺถิ ปุถุชฺชนสฺส ปรวิตารณา, นตฺถิ ตสฺส สตฺถริ ปรวิตารณา, ธมฺเม ปรวิตารณา…เป… อิทปฺปจฺจยตาปฏิจฺจสมุปฺปนฺเนสุ ธมฺเมสุ ปรวิตารณาติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….

๓๒๓. อตฺถิ อรหโต ปรวิตารณาติ? อามนฺตา. นนุ อรหโต ราโค ปหีโน อุจฺฉินฺนมูโล ตาลาวตฺถุกโต อนภาวงฺกโต อายตึ อนุปฺปาทธมฺโมติ? อามนฺตา. หฺจิ อรหโต ราโค ปหีโน อุจฺฉินฺนมูโล ตาลาวตฺถุกโต อนภาวงฺกโต อายตึ อนุปฺปาทธมฺโม, โน จ วต เร วตฺตพฺเพ – ‘‘อตฺถิ อรหโต ปรวิตารณา’’ติ.

อตฺถิ อรหโต ปรวิตารณาติ? อามนฺตา. นนุ อรหโต โทโส ปหีโน…เป… โมโห ปหีโน…เป… อโนตฺตปฺปํ ปหีนํ อุจฺฉินฺนมูลํ ตาลาวตฺถุกตํ อนภาวงฺกตํ อายตึ อนุปฺปาทธมฺมํ…เป… ราคปฺปหานาย มคฺโค ภาวิโต…เป… โพชฺฌงฺคา ภาวิตา…เป… โทสปฺปหานาย…เป… อโนตฺตปฺปปหานาย มคฺโค ภาวิโต…เป… โพชฺฌงฺคา ภาวิตา…เป… นนุ อรหา วีตราโค วีตโทโส วีตโมโห…เป… สจฺฉิกาตพฺพํ สจฺฉิกตนฺติ? อามนฺตา. หฺจิ อรหา วีตราโค วีตโทโส วีตโมโห สจฺฉิกาตพฺพํ สจฺฉิกตํ, โน จ วต เร วตฺตพฺเพ – ‘‘อตฺถิ อรหโต ปรวิตารณา’’ติ.

๓๒๔. อตฺถิ อรหโต ปรวิตารณาติ? สธมฺมกุสลสฺส อรหโต อตฺถิ ปรวิตารณา, ปรธมฺมกุสลสฺส อรหโต นตฺถิ ปรวิตารณาติ. สธมฺมกุสลสฺส อรหโต อตฺถิ ปรวิตารณาติ? อามนฺตา. ปรธมฺมกุสลสฺส อรหโต อตฺถิ ปรวิตารณาติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….

ปรธมฺมกุสลสฺส อรหโต นตฺถิ ปรวิตารณาติ? อามนฺตา. สธมฺมกุสลสฺส อรหโต นตฺถิ ปรวิตารณาติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….

สธมฺมกุสลสฺส อรหโต ราโค ปหีโน, อตฺถิ ตสฺส ปรวิตารณาติ? อามนฺตา. ปรธมฺมกุสลสฺส อรหโต ราโค ปหีโน, อตฺถิ ตสฺส ปรวิตารณาติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ.

สธมฺมกุสลสฺส อรหโต โทโส ปหีโน…เป… โมโห ปหีโน…เป… อโนตฺตปฺปํ ปหีนํ …เป… ราคปฺปหานาย มคฺโค ภาวิโต…เป… โพชฺฌงฺคา ภาวิตา…เป… โทสปฺปหานาย…เป… อโนตฺตปฺปปหานาย มคฺโค ภาวิโต…เป… โพชฺฌงฺคา ภาวิตา…เป… สธมฺมกุสโล อรหา วีตราโค วีตโทโส วีตโมโห…เป… สจฺฉิกาตพฺพํ สจฺฉิกตํ, อตฺถิ ตสฺส ปรวิตารณาติ? อามนฺตา. ปรธมฺมกุสโล อรหา วีตราโค วีตโทโส วีตโมโห…เป… สจฺฉิกาตพฺพํ สจฺฉิกตํ, อตฺถิ ตสฺส ปรวิตารณาติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….

ปรธมฺมกุสลสฺส อรหโต ราโค ปหีโน, นตฺถิ ตสฺส ปรวิตารณาติ? อามนฺตา. สธมฺมกุสลสฺส อรหโต ราโค ปหีโน, นตฺถิ ตสฺส ปรวิตารณาติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ.

ปรธมฺมกุสลสฺส อรหโต โทโส ปหีโน, โมโห ปหีโน…เป… อโนตฺตปฺปํ ปหีนํ…เป… ราคปฺปหานาย มคฺโค ภาวิโต…เป… โพชฺฌงฺคา ภาวิตา…เป… โทสปฺปหานาย…เป… อโนตฺตปฺปปหานาย มคฺโค ภาวิโต…เป… โพชฺฌงฺคา ภาวิตา…เป… ปรธมฺมกุสโล อรหา วีตราโค วีตโทโส วีตโมโห…เป… สจฺฉิกาตพฺพํ สจฺฉิกตํ, นตฺถิ ตสฺส ปรวิตารณาติ? อามนฺตา. สธมฺมกุสโล อรหา วีตราโค วีตโทโส วีตโมโห…เป… สจฺฉิกาตพฺพํ สจฺฉิกตํ, นตฺถิ ตสฺส ปรวิตารณาติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….

๓๒๕. อตฺถิ อรหโต ปรวิตารณาติ? อามนฺตา. นนุ วุตฺตํ ภควตา – ‘‘ชานโตหํ, ภิกฺขเว, ปสฺสโต อาสวานํ ขยํ วทามิ, โน อชานโต โน อปสฺสโต! กิฺจ, ภิกฺขเว, ชานโต กึ ปสฺสโต อาสวานํ ขโย โหติ? ‘อิติ รูปํ’…เป… ‘อิติ วิฺาณสฺส อตฺถงฺคโม’ติ – เอวํ โข, ภิกฺขเว, ชานโต เอวํ ปสฺสโต อาสวานํ ขโย โหตี’’ติ. อตฺเถว สุตฺตนฺโตติ? อามนฺตา. เตน หิ น วตฺตพฺพํ – ‘‘อตฺถิ อรหโต ปรวิตารณา’’ติ.

อตฺถิ อรหโต ปรวิตารณาติ? อามนฺตา. นนุ วุตฺตํ ภควตา – ‘‘ชานโตหํ, ภิกฺขเว, ปสฺสโต อาสวานํ ขยํ วทามิ, โน อชานโต โน อปสฺสโต! กิฺจ, ภิกฺขเว, ชานโต กึ ปสฺสโต อาสวานํ ขโย โหติ? ‘อิทํ ทุกฺข’นฺติ – ภิกฺขเว, ชานโต ปสฺสโต อาสวานํ ขโย โหติ, ‘อยํ ทุกฺขสมุทโย’ติ…เป… ‘อยํ ทุกฺขนิโรโธ’ติ…เป… ‘อยํ ทุกฺขนิโรธคามินี ปฏิปทา’ติ – ชานโต ปสฺสโต อาสวานํ ขโย โหติ. เอวํ โข, ภิกฺขเว, ชานโต เอวํ ปสฺสโต อาสวานํ ขโย โหตี’’ติ. อตฺเถว สุตฺตนฺโตติ? อามนฺตา. เตน หิ น วตฺตพฺพํ – ‘‘อตฺถิ อรหโต ปรวิตารณา’’ติ.

อตฺถิ อรหโต ปรวิตารณาติ? อามนฺตา. นนุ วุตฺตํ ภควตา – ‘‘สพฺพํ, ภิกฺขเว, อนภิชานํ อปริชานํ อวิราชยํ อปฺปชหํ อภพฺโพ ทุกฺขกฺขยาย; สพฺพฺจ โข, ภิกฺขเว, อภิชานํ ปริชานํ วิราชยํ ปชหํ ภพฺโพ ทุกฺขกฺขยายา’’ติ! อตฺเถว สุตฺตนฺโตติ? อามนฺตา. เตน หิ น วตฺตพฺพํ – ‘‘อตฺถิ อรหโต ปรวิตารณา’’ติ.

อตฺถิ อรหโต ปรวิตารณาติ? อามนฺตา. นนุ วุตฺตํ ภควตา – ‘‘สหาวสฺส ทสฺสนสมฺปทาย…เป… ฉจฺจาภิานานิ อภพฺพ กาตุ’’นฺติ. อตฺเถว สุตฺตนฺโตติ? อามนฺตา. เตน หิ น วตฺตพฺพํ – ‘‘อตฺถิ อรหโต ปรวิตารณา’’ติ.

อตฺถิ อรหโต ปรวิตารณาติ? อามนฺตา. นนุ วุตฺตํ ภควตา – ‘‘ยสฺมึ, ภิกฺขเว, สมเย อริยสาวกสฺส วิรชํ วีตมลํ ธมฺมจกฺขุํ อุทปาทิ – ‘ยํ กิฺจิ สมุทยธมฺมํ, สพฺพํ ตํ นิโรธธมฺม’นฺติ, สห ทสฺสนุปฺปาทา, ภิกฺขเว, อริยสาวกสฺส ตีณิ สํโยชนานิ ปหียนฺติ – สกฺกายทิฏฺิ, วิจิกิจฺฉา, สีลพฺพตปรามาโส’’ติ! อตฺเถว สุตฺตนฺโตติ? อามนฺตา. เตน หิ น วตฺตพฺพํ – ‘‘อตฺถิ อรหโต ปรวิตารณา’’ติ.

อตฺถิ อรหโต ปรวิตารณาติ? อามนฺตา. นนุ วุตฺตํ ภควตา –

‘‘นาหํ สหิสฺสามิ [คมิสฺสามิ (สี. สฺยา. ก.), สมีหามิ (ปี.)] ปโมจนาย,

กถงฺกถึ โธตก กฺจิ [กิฺจิ (ก.)] โลเก;

ธมฺมฺจ เสฏฺํ อภิชานมาโน,

เอวํ ตุวํ โอฆมิมํ ตเรสี’’ติ [สุ. นิ. ๑๐๗๐ สุตฺตนิปาเต; จูฬนิ. ๓๓ โธตกมาณวปุจฺฉานิทฺเทส].

อตฺเถว สุตฺตนฺโตติ? อามนฺตา. เตน หิ น วตฺตพฺพํ – ‘‘อตฺถิ อรหโต ปรวิตารณา’’ติ.

น วตฺตพฺพํ – ‘‘อตฺถิ อรหโต ปรวิตารณา’’ติ? อามนฺตา. นนุ อรหโต อิตฺถิปุริสานํ นามโคตฺตํ ปเร วิตาเรยฺยุํ, มคฺคามคฺคํ ปเร วิตาเรยฺยุํ, ติณกฏฺวนปฺปตีนํ นามํ ปเร วิตาเรยฺยุนฺติ? อามนฺตา. หฺจิ อรหโต อิตฺถิปุริสานํ นามโคตฺตํ ปเร วิตาเรยฺยุํ, มคฺคามคฺคํ ปเร วิตาเรยฺยุํ, ติณกฏฺวนปฺปตีนํ นามํ ปเร วิตาเรยฺยุํ, เตน วต เร วตฺตพฺเพ – ‘‘อตฺถิ อรหโต ปรวิตารณา’’ติ.

อรหโต อิตฺถิปุริสานํ นามโคตฺตํ ปเร วิตาเรยฺยุํ, มคฺคามคฺคํ ปเร วิตาเรยฺยุํ, ติณกฏฺวนปฺปตีนํ นามํ ปเร วิตาเรยฺยุนฺติ, อตฺถิ อรหโต ปรวิตารณาติ? อามนฺตา. อรหโต โสตาปตฺติผลํ วา สกทาคามิผลํ วา อนาคามิผลํ วา อรหตฺตํ วา ปเร วิตาเรยฺยุนฺติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….

ปรวิตารณกถา นิฏฺิตา.

๒. ทุติยวคฺโค

(๑๔) ๕. วจีเภทกถา

๓๒๖. สมาปนฺนสฺส อตฺถิ วจีเภโทติ? อามนฺตา. สพฺพตฺถ สมาปนฺนานํ อตฺถิ วจีเภโทติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….

สมาปนฺนสฺส อตฺถิ วจีเภโทติ? อามนฺตา. สพฺพทา สมาปนฺนานํ อตฺถิ วจีเภโทติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….

สมาปนฺนสฺส อตฺถิ วจีเภโทติ? อามนฺตา. สพฺเพสํ สมาปนฺนานํ อตฺถิ วจีเภโทติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….

สมาปนฺนสฺส อตฺถิ วจีเภโทติ? อามนฺตา. สพฺพสมาปตฺตีสุ อตฺถิ วจีเภโทติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….

สมาปนฺนสฺส อตฺถิ วจีเภโทติ? อามนฺตา. สมาปนฺนสฺส อตฺถิ กายเภโทติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….

สมาปนฺนสฺส นตฺถิ กายเภโทติ? อามนฺตา. สมาปนฺนสฺส นตฺถิ วจีเภโทติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….

สมาปนฺนสฺส อตฺถิ วาจา, อตฺถิ วจีเภโทติ? อามนฺตา. สมาปนฺนสฺส อตฺถิ กาโย, อตฺถิ กายเภโทติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….

สมาปนฺนสฺส อตฺถิ กาโย, นตฺถิ กายเภโทติ? อามนฺตา. สมาปนฺนสฺส อตฺถิ วาจา, นตฺถิ วจีเภโทติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….

๓๒๗. ทุกฺขนฺติ ชานนฺโต ทุกฺขนฺติ วาจํ ภาสตีติ? อามนฺตา. สมุทโยติ ชานนฺโต สมุทโยติ วาจํ ภาสตีติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….

ทุกฺขนฺติ ชานนฺโต ทุกฺขนฺติ วาจํ ภาสตีติ? อามนฺตา. นิโรโธติ ชานนฺโต นิโรโธติ วาจํ ภาสตีติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….

ทุกฺขนฺติ ชานนฺโต ทุกฺขนฺติ วาจํ ภาสตีติ? อามนฺตา. มคฺโคติ ชานนฺโต มคฺโคติ วาจํ ภาสตีติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….

สมุทโยติ ชานนฺโต น จ สมุทโยติ วาจํ ภาสตีติ? อามนฺตา. ทุกฺขนฺติ ชานนฺโต น จ ทุกฺขนฺติ วาจํ ภาสตีติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….

นิโรโธติ ชานนฺโต น จ นิโรโธติ วาจํ ภาสตีติ? อามนฺตา. ทุกฺขนฺติ ชานนฺโต น จ ทุกฺขนฺติ วาจํ ภาสตีติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….

มคฺโคติ ชานนฺโต น จ มคฺโคติ วาจํ ภาสตีติ? อามนฺตา. ทุกฺขนฺติ ชานนฺโต น จ ทุกฺขนฺติ วาจํ ภาสตีติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….

๓๒๘. สมาปนฺนสฺส อตฺถิ วจีเภโทติ? อามนฺตา. าณํ กึโคจรนฺติ? าณํ สจฺจโคจรนฺติ. โสตํ สจฺจโคจรนฺติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….

สมาปนฺนสฺส อตฺถิ วจีเภโทติ? อามนฺตา. โสตํ กึ โคจรนฺติ? โสตํ สทฺทโคจรนฺติ. าณํ สทฺทโคจรนฺติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ.

สมาปนฺนสฺส อตฺถิ วจีเภโท าณํ สจฺจโคจรํ, โสตํ สทฺทโคจรนฺติ? อามนฺตา. หฺจิ าณํ สจฺจโคจรํ, โสตํ สทฺทโคจรํ, โน จ วต เร วตฺตพฺเพ – ‘‘สมาปนฺนสฺส อตฺถิ วจีเภโท’’ติ.

สมาปนฺนสฺส อตฺถิ วจีเภโท าณํ สจฺจโคจรํ, โสตํ สทฺทโคจรนฺติ? อามนฺตา. ทฺวินฺนํ ผสฺสานํ, ทฺวินฺนํ เวทนานํ, ทฺวินฺนํ สฺานํ, ทฺวินฺนํ เจตนานํ, ทฺวินฺนํ จิตฺตานํ สโมธานํ โหตีติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ.

๓๒๙. สมาปนฺนสฺส อตฺถิ วจีเภโทติ? อามนฺตา. ปถวีกสิณํ สมาปตฺตึ สมาปนฺนสฺส อตฺถิ วจีเภโทติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ.

สมาปนฺนสฺส อตฺถิ วจีเภโทติ? อามนฺตา. อาโปกสิณํ…เป… เตโชกสิณํ… วาโยกสิณํ… นีลกสิณํ… ปีตกสิณํ… โลหิตกสิณํ… โอทาตกสิณํ… อากาสานฺจายตนํ … วิฺาณฺจายตนํ… อากิฺจฺายตนํ…เป… เนวสฺานาสฺายตนํ สมาปนฺนสฺส อตฺถิ วจีเภโทติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….

ปถวีกสิณํ สมาปตฺตึ สมาปนฺนสฺส นตฺถิ วจีเภโทติ? อามนฺตา. หฺจิ ปถวีกสิณํ สมาปตฺตึ สมาปนฺนสฺส นตฺถิ วจีเภโท, โน จ วต เร วตฺตพฺเพ – ‘‘สมาปนฺนสฺส อตฺถิ วจีเภโท’’ติ.

อาโปกสิณํ … เตโชกสิณํ… วาโยกสิณํ… นีลกสิณํ… ปีตกสิณํ… โลหิตกสิณํ… โอทาตกสิณํ… อากาสานฺจายตนํ … วิฺาณฺจายตนํ… อากิฺจฺายตนํ… เนวสฺานาสฺายตนํ สมาปนฺนสฺส นตฺถิ วจีเภโทติ? อามนฺตา. หฺจิ เนวสฺานาสฺายตนํ สมาปนฺนสฺส นตฺถิ วจีเภโท, โน จ วต เร วตฺตพฺเพ – ‘‘สมาปนฺนสฺส อตฺถิ วจีเภโท’’ติ.

สมาปนฺนสฺส อตฺถิ วจีเภโทติ? อามนฺตา. โลกิยสมาปตฺตึ สมาปนฺนสฺส อตฺถิ วจีเภโทติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….

สมาปนฺนสฺส อตฺถิ วจีเภโทติ? อามนฺตา. โลกิยํ ปมํ ฌานํ สมาปนฺนสฺส อตฺถิ วจีเภโทติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป…. สมาปนฺนสฺส อตฺถิ วจีเภโทติ? อามนฺตา. โลกิยํ ทุติยํ ฌานํ… ตติยํ ฌานํ… จตุตฺถํ ฌานํ สมาปนฺนสฺส อตฺถิ วจีเภโทติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….

โลกิยํ สมาปตฺตึ สมาปนฺนสฺส นตฺถิ วจีเภโทติ? อามนฺตา. หฺจิ โลกิยํ สมาปตฺตึ สมาปนฺนสฺส นตฺถิ วจีเภโท, โน จ วต เร วตฺตพฺเพ – ‘‘สมาปนฺนสฺส อตฺถิ วจีเภโท’’ติ.

โลกิยํ ปมํ ฌานํ สมาปนฺนสฺส นตฺถิ วจีเภโทติ? อามนฺตา. หฺจิ โลกิยํ ปมํ ฌานํ สมาปนฺนสฺส นตฺถิ วจีเภโท, โน จ วต เร วตฺตพฺเพ – ‘‘สมาปนฺนสฺส อตฺถิ วจีเภโท’’ติ.

โลกิยํ ทุติยํ ฌานํ… ตติยํ ฌานํ… จตุตฺถํ ฌานํ สมาปนฺนสฺส นตฺถิ วจีเภโทติ? อามนฺตา. หฺจิ โลกิยํ จตุตฺถํ ฌานํ สมาปนฺนสฺส นตฺถิ วจีเภโท, โน จ วต เร วตฺตพฺเพ – ‘‘สมาปนฺนสฺส อตฺถิ วจีเภโท’’ติ.

๓๓๐. โลกุตฺตรํ ปมํ ฌานํ สมาปนฺนสฺส อตฺถิ วจีเภโทติ? อามนฺตา. โลกิยํ ปมํ ฌานํ สมาปนฺนสฺส อตฺถิ วจีเภโทติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….

โลกุตฺตรํ ปมํ ฌานํ สมาปนฺนสฺส อตฺถิ วจีเภโทติ? อามนฺตา. โลกิยํ ทุติยํ ฌานํ… ตติยํ ฌานํ… จตุตฺถํ ฌานํ สมาปนฺนสฺส อตฺถิ วจีเภโทติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….

โลกิยํ ปมํ ฌานํ สมาปนฺนสฺส นตฺถิ วจีเภโทติ? อามนฺตา. โลกุตฺตรํ ปมํ ฌานํ สมาปนฺนสฺส นตฺถิ วจีเภโทติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….

โลกิยํ ทุติยํ ฌานํ… ตติยํ ฌานํ… จตุตฺถํ ฌานํ สมาปนฺนสฺส นตฺถิ วจีเภโทติ? อามนฺตา. โลกุตฺตรํ ปมํ ฌานํ สมาปนฺนสฺส นตฺถิ วจีเภโทติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….

๓๓๑. โลกุตฺตรํ ปมํ ฌานํ สมาปนฺนสฺส อตฺถิ วจีเภโทติ? อามนฺตา. โลกุตฺตรํ ทุติยํ ฌานํ สมาปนฺนสฺส อตฺถิ วจีเภโทติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….

โลกุตฺตรํ ปมํ ฌานํ สมาปนฺนสฺส อตฺถิ วจีเภโทติ? อามนฺตา. โลกุตฺตรํ ตติยํ ฌานํ… จตุตฺถํ ฌานํ สมาปนฺนสฺส อตฺถิ วจีเภโทติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….

โลกุตฺตรํ ทุติยํ ฌานํ สมาปนฺนสฺส นตฺถิ วจีเภโทติ? อามนฺตา. โลกุตฺตรํ ปมํ ฌานํ สมาปนฺนสฺส นตฺถิ วจีเภโทติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….

โลกุตฺตรํ ทุติยํ ฌานํ… ตติยํ ฌานํ… จตุตฺถํ ฌานํ สมาปนฺนสฺส นตฺถิ วจีเภโทติ? อามนฺตา. โลกุตฺตรํ ปมํ ฌานํ สมาปนฺนสฺส นตฺถิ วจีเภโทติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….

๓๓๒. น วตฺตพฺพํ – ‘‘สมาปนฺนสฺส อตฺถิ วจีเภโท’’ติ? อามนฺตา. นนุ วิตกฺกวิจารา วจีสงฺขารา วุตฺตา ภควตา – ‘‘ปมํ ฌานํ สมาปนฺนสฺส อตฺถิ วิตกฺกวิจารา’’ติ? อามนฺตา. หฺจิ วิตกฺกวิจารา วจีสงฺขารา วุตฺตา ภควตา – ‘‘ปมํ ฌานํ สมาปนฺนสฺส อตฺถิ วิตกฺกวิจารา,’’ เตน วต เร วตฺตพฺเพ – ‘‘สมาปนฺนสฺส อตฺถิ วจีเภโท’’ติ.

วิตกฺกวิจารา วจีสงฺขารา วุตฺตา ภควตา – ‘‘ปมํ ฌานํ สมาปนฺนสฺส อตฺถิ วิตกฺกวิจารา’’ติ [อตฺถิ วิตกฺกวิจารา (สฺยา.) เอวมุปริปิ], อตฺถิ ตสฺส วจีเภโทติ? อามนฺตา. ปถวีกสิณํ ปมํ ฌานํ สมาปนฺนสฺส อตฺถิ วิตกฺกวิจารา, อตฺถิ ตสฺส วจีเภโทติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….

วิตกฺกวิจารา วจีสงฺขารา วุตฺตา ภควตา – ‘‘ปมํ ฌานํ สมาปนฺนสฺส อตฺถิ วิตกฺกวิจารา’’ติ, อตฺถิ ตสฺส วจีเภโทติ? อามนฺตา. อาโปกสิณํ… เตโชกสิณํ… วาโยกสิณํ… นีลกสิณํ… ปีตกสิณํ… โลหิตกสิณํ… โอทาตกสิณํ ปมํ ฌานํ สมาปนฺนสฺส อตฺถิ วิตกฺกวิจารา, อตฺถิ ตสฺส วจีเภโทติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….

วตฺตพฺพํ – ‘‘สมาปนฺนสฺส อตฺถิ วจีเภโท’’ติ? อามนฺตา. นนุ วิตกฺกสมุฏฺานา วาจา วุตฺตา ภควตา – ‘‘ปมํ ฌานํ สมาปนฺนสฺส อตฺถิ วิตกฺกวิจารา’’ติ? อามนฺตา. หฺจิ วิตกฺกสมุฏฺานา วาจา วุตฺตา ภควตา – ‘‘ปมํ ฌานํ สมาปนฺนสฺส อตฺถิ วิตกฺกวิจารา,’’ เตน วต เร วตฺตพฺเพ – ‘‘สมาปนฺนสฺส อตฺถิ วจีเภโท’’ติ.

วิตกฺกสมุฏฺานา วาจา วุตฺตา ภควตา – ‘‘ปมํ ฌานํ สมาปนฺนสฺส อตฺถิ วิตกฺกวิจารา’’ติ, อตฺถิ ตสฺส วจีเภโทติ? อามนฺตา. สฺาสมุฏฺานา วาจา วุตฺตา ภควตา – ‘‘ทุติยํ ฌานํ สมาปนฺนสฺส อตฺถิ สฺา, อตฺถิ ตสฺส วิตกฺกวิจารา’’ติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….

วิตกฺกสมุฏฺานา วาจา วุตฺตา ภควตา – ‘‘ปมํ ฌานํ สมาปนฺนสฺส อตฺถิ วิตกฺกวิจารา’’ติ, อตฺถิ ตสฺส วจีเภโทติ? อามนฺตา. สฺาสมุฏฺานา วาจา วุตฺตา ภควตา – ตติยํ ฌานํ…เป… จตุตฺถํ ฌานํ… อากาสานฺจายตนํ… วิฺาณฺจายตนํ… อากิฺจฺายตนํ สมาปนฺนสฺส อตฺถิ สฺา, อตฺถิ ตสฺส วิตกฺกวิจาราติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….

๓๓๓. สมาปนฺนสฺส อตฺถิ วจีเภโทติ? อามนฺตา. นนุ ‘‘ปมํ ฌานํ สมาปนฺนสฺส วาจา นิรุทฺธา โหตี’’ติ [สํ. นิ. ๔.๒๕๙, ๒๖๓]! อตฺเถว สุตฺตนฺโตติ? อามนฺตา. หฺจิ ‘‘ปมํ ฌานํ สมาปนฺนสฺส วาจา นิรุทฺธา โหตี’’ติ, อตฺเถว สุตฺตนฺโตติ, โน จ วต เร วตฺตพฺเพ – ‘‘สมาปนฺนสฺส อตฺถิ วจีเภโท’’ติ.

‘‘ปมํ ฌานํ สมาปนฺนสฺส วาจา นิรุทฺธา โหตี’’ติ [สํ. นิ. ๔.๒๕๙, ๒๖๓], อตฺเถว สุตฺตนฺโตติ, อตฺถิ ตสฺส วจีเภโทติ? อามนฺตา. ‘‘ทุติยํ ฌานํ สมาปนฺนสฺส วิตกฺกวิจารา นิรุทฺธา โหนฺตี’’ติ [สํ. นิ. ๔.๒๕๙, ๒๖๓], อตฺเถว สุตฺตนฺโตติ, อตฺถิ ตสฺส วิตกฺกวิจาราติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….

‘‘ปมํ ฌานํ สมาปนฺนสฺส วาจา นิรุทฺธา โหตี’’ติ [สํ. นิ. ๔.๒๕๙, ๒๖๓], อตฺเถว สุตฺตนฺโตติ, อตฺถิ ตสฺส วจีเภโทติ? อามนฺตา. ‘‘ตติยํ ฌานํ สมาปนฺนสฺส ปีติ นิรุทฺธา โหติ, จตุตฺถํ ฌานํ สมาปนฺนสฺส อสฺสาสปสฺสาสา นิรุทฺธา โหนฺติ, อากาสานฺจายตนํ สมาปนฺนสฺส รูปสฺา นิรุทฺธา โหติ, วิฺาณฺจายตนํ สมาปนฺนสฺส อากาสานฺจายตนสฺา นิรุทฺธา โหติ, อากิฺจฺายตนํ สมาปนฺนสฺส วิฺาณฺจายตนสฺา นิรุทฺธา โหติ, เนวสฺานาสฺายตนํ สมาปนฺนสฺส อากิฺจฺายตนสฺา นิรุทฺธา โหติ, สฺาเวทยิตนิโรธํ สมาปนฺนสฺส สฺา จ เวทนา จ นิรุทฺธา โหนฺตี’’ติ [สํ. นิ. ๔.๒๕๙, ๒๖๓; อ. นิ. ๙.๓๑; ที. นิ. ๓.๓๔๔], อตฺเถว สุตฺตนฺโตติ, อตฺถิ ตสฺส สฺา จ เวทนา จาติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….

น วตฺตพฺพํ – ‘‘สมาปนฺนสฺส อตฺถิ วจีเภโท’’ติ? อามนฺตา. นนุ ปมสฺส ฌานสฺส สทฺโท กณฺฑโก [กณฺฏโก (สฺยา.) อ. นิ. ๑๐.๗๒] วุตฺโต ภควตาติ [อ. นิ. ๑๐.๗๒ กณฺฏกสุตฺตํ นิสฺสาย ปุจฺฉติ]? อามนฺตา. หฺจิ ปมสฺส ฌานสฺส สทฺโท กณฺฏโก วุตฺโต ภควตา, เตน วต เร วตฺตพฺเพ – ‘‘สมาปนฺนสฺส อตฺถิ วจีเภโท’’ติ.

ปมสฺส ฌานสฺส สทฺโท กณฺฏโก วุตฺโต ภควตาติ, สมาปนฺนสฺส อตฺถิ วจีเภโทติ? อามนฺตา. ทุติยสฺส ฌานสฺส วิตกฺกวิจารา กณฺฏโก วุตฺโต ภควตา… ตติยสฺส ฌานสฺส ปีติ กณฺฏโก วุตฺโต ภควตา… จตุตฺถสฺส ฌานสฺส อสฺสาสปสฺสาสา กณฺฏโก วุตฺโต ภควตา [อ. นิ. ๑๐.๗๒] … อากาสานฺจายตนํ สมาปนฺนสฺส รูปสฺา กณฺฏโก วุตฺโต ภควตา… วิฺาณฺจายตนํ สมาปนฺนสฺส อากาสานฺจายตนสฺา กณฺฏโก วุตฺโต ภควตา… อากิฺจฺายตนํ สมาปนฺนสฺส วิฺาณฺจายตนสฺา กณฺฏโก วุตฺโต ภควตา… เนวสฺานาสฺายตนํ สมาปนฺนสฺส อากิฺจฺายตนสฺา กณฺฏโก วุตฺโต ภควตา… สฺาเวทยิตนิโรธํ สมาปนฺนสฺส สฺา จ เวทนา จ กณฺฏโก วุตฺโต ภควตา [อ. นิ. ๑๐.๗๒], อตฺถิ ตสฺส สฺา จ เวทนา จาติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….

น วตฺตพฺพํ – ‘‘สมาปนฺนสฺส อตฺถิ วจีเภโท’’ติ? อามนฺตา. นนุ วุตฺตํ ภควตา – ‘‘สิขิสฺส, อานนฺท, ภควโต อรหโต สมฺมาสมฺพุทฺธสฺส อภิภู นาม สาวโก พฺรหฺมโลเก ิโต ทสสหสฺสิโลกธาตุํ สเรน วิฺาเปสิ –

‘อารพฺภถ นิกฺกมถ, ยุฺชถ พุทฺธสาสเน;

ธุนาถ มจฺจุโน เสนํ, นฬาคารํว กุฺชโร.

‘โย อิมสฺมึ ธมฺมวินเย, อปฺปมตฺโต วิหสฺสติ [วิเหสฺสติ (สี. สฺยา. กํ.) วิหริสฺสติ (ก.)];

ปหาย ชาติสํสารํ, ทุกฺขสฺสนฺตํ กริสฺสตี’’’ติ [อ. นิ. ๑ ติกนิปาเต; สํ. นิ. ๑.๒๘๕].

อตฺเถว สุตฺตนฺโตติ? อามนฺตา. เตน หิ สมาปนฺนสฺส อตฺถิ วจีเภโทติ.

วจีเภทกถา นิฏฺิตา.

๒. ทุติยวคฺโค

(๑๕) ๖. ทุกฺขาหารกถา

๓๓๔. ทุกฺขาหาโร มคฺคงฺคํ มคฺคปริยาปนฺนนฺติ? อามนฺตา. เย เกจิ ทุกฺขนฺติ วาจํ ภาสนฺติ, สพฺเพ เต มคฺคํ ภาเวนฺตีติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ.

เย เกจิ ทุกฺขนฺติ วาจํ ภาสนฺติ, สพฺเพ เต มคฺคํ ภาเวนฺตีติ? อามนฺตา. พาลปุถุชฺชนา ทุกฺขนฺติ วาจํ ภาสนฺติ, พาลปุถุชฺชนา มคฺคํ ภาเวนฺตีติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ. มาตุฆาตโก… ปิตุฆาตโก… อรหนฺตฆาตโก… รุหิรุปฺปาทโก [โลหิตุปฺปาทโก (สี. ก.) อฺฏฺาเนสุ ปน รุหิรุปฺปาทโกตฺเวว ทิสฺสติ] … สงฺฆเภทโก ทุกฺขนฺติ วาจํ ภาสติ, สงฺฆเภทโก มคฺคํ ภาเวตีติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….

ทุกฺขาหารกถา นิฏฺิตา.

๒. ทุติยวคฺโค

(๑๖) ๗. จิตฺตฏฺิติกถา

๓๓๕. เอกํ จิตฺตํ ทิวสํ ติฏฺตีติ? อามนฺตา. อุปฑฺฒทิวโส อุปฺปาทกฺขโณ, อุปฑฺฒทิวโส วยกฺขโณติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ.

เอกํ จิตฺตํ ทฺเว ทิวเส ติฏฺตีติ? อามนฺตา. ทิวโส อุปฺปาทกฺขโณ, ทิวโส วยกฺขโณติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ.

เอกํ จิตฺตํ จตฺตาโร ทิวเส ติฏฺติ… อฏฺ ทิวเส ติฏฺติ… ทส ทิวเส ติฏฺติ… วีสติ ทิวเส ติฏฺติ… มาสํ ติฏฺติ… ทฺเว มาเส ติฏฺติ… จตฺตาโร มาเส ติฏฺติ… อฏฺ มาเส ติฏฺติ… ทส มาเส ติฏฺติ… สํวจฺฉรํ ติฏฺติ… ทฺเว วสฺสานิ ติฏฺติ… จตฺตาริ วสฺสานิ ติฏฺติ… อฏฺ วสฺสานิ ติฏฺติ… ทส วสฺสานิ ติฏฺติ… วีสติ วสฺสานิ ติฏฺติ… ตึส วสฺสานิ ติฏฺติ… จตฺตารีส วสฺสานิ ติฏฺติ… ปฺาส วสฺสานิ ติฏฺติ… วสฺสสตํ ติฏฺติ… ทฺเว วสฺสสตานิ ติฏฺติ… จตฺตาริ วสฺสสตานิ ติฏฺติ… ปฺจ วสฺสสตานิ ติฏฺติ… วสฺสสหสฺสํ ติฏฺติ… ทฺเว วสฺสสหสฺสานิ ติฏฺติ… จตฺตาริ วสฺสสหสฺสานิ ติฏฺติ… อฏฺ วสฺสสหสฺสานิ ติฏฺติ… โสฬส วสฺสสหสฺสานิ ติฏฺติ… กปฺปํ ติฏฺติ… ทฺเว กปฺเป ติฏฺติ… จตฺตาโร กปฺเป ติฏฺติ… อฏฺ กปฺเป ติฏฺติ… โสฬส กปฺเป ติฏฺติ… พาตฺตึส กปฺเป ติฏฺติ… จตุสฏฺิ กปฺเป ติฏฺติ… ปฺจ กปฺปสตานิ ติฏฺติ… กปฺปสหสฺสานิ ติฏฺติ… ทฺเว กปฺปสหสฺสานิ ติฏฺติ… จตฺตาริ กปฺปสหสฺสานิ ติฏฺติ… อฏฺ กปฺปสหสฺสานิ ติฏฺติ… โสฬส กปฺปสหสฺสานิ ติฏฺติ… วีสติ กปฺปสหสฺสานิ ติฏฺติ… จตฺตารีส กปฺปสหสฺสานิ ติฏฺติ… สฏฺิ กปฺปสหสฺสานิ ติฏฺติ… จตุราสีติ กปฺปสหสฺสานิ ติฏฺตีติ? อามนฺตา. ทฺเวจตฺตารีส กปฺปสหสฺสานิ อุปฺปาทกฺขโณ, ทฺเวจตฺตารีส กปฺปสหสฺสานิ วยกฺขโณติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ.

เอกํ จิตฺตํ ทิวสํ ติฏฺตีติ? อามนฺตา. อตฺถฺเ ธมฺมา เอกาหํ พหุมฺปิ อุปฺปชฺชิตฺวา นิรุชฺฌนฺตีติ? อามนฺตา. เต ธมฺมา จิตฺเตน ลหุปริวตฺตาติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ.

เต ธมฺมา จิตฺเตน ลหุปริวตฺตาติ? อามนฺตา. นนุ วุตฺตํ ภควตา – ‘‘นาหํ, ภิกฺขเว, อฺํ เอกธมฺมมฺปิ สมนุปสฺสามิ เอวํ ลหุปริวตฺตํ ยถยิทํ จิตฺตํ. ยาวฺจิทํ, ภิกฺขเว, อุปมาปิ น สุกรา ยาว ลหุปริวตฺตํ จิตฺต’’นฺติ [อ. นิ. ๑.๔๘]. อตฺเถว สุตฺตนฺโตติ? อามนฺตา. เตน หิ น วตฺตพฺพํ – ‘‘เต ธมฺมา จิตฺเตน ลหุปริวตฺตา’’ติ.

เต ธมฺมา จิตฺเตน ลหุปริวตฺตาติ? อามนฺตา. นนุ วุตฺตํ ภควตา – ‘‘เสยฺยถาปิ, ภิกฺขเว, มกฺกโฏ อรฺเ ปวเน จรมาโน สาขํ คณฺหติ, ตํ มุฺจิตฺวา อฺํ คณฺหติ, ตํ มุฺจิตฺวา อฺํ คณฺหติ; เอวเมว โข, ภิกฺขเว, ยมิทํ [ยทิทํ (พหูสุ)] วุจฺจติ จิตฺตํ อิติปิ มโน อิติปิ วิฺาณํ อิติปิ ตํ รตฺติยา จ ทิวสสฺส จ อฺเทว อุปฺปชฺชติ อฺํ นิรุชฺฌตี’’ติ [สํ. นิ. ๒.๖๑]. อตฺเถว สุตฺตนฺโตติ? อามนฺตา. เตน หิ น วตฺตพฺพํ – ‘‘เต ธมฺมา จิตฺเตน ลหุปริวตฺตา’’ติ.

๓๓๖. เอกํ จิตฺตํ ทิวสํ ติฏฺตีติ? อามนฺตา. จกฺขุวิฺาณํ ทิวสํ ติฏฺตีติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ. โสตวิฺาณํ…เป… ฆานวิฺาณํ… ชิวฺหาวิฺาณํ… กายวิฺาณํ… อกุสลํ จิตฺตํ… ราคสหคตํ… โทสสหคตํ… โมหสหคตํ… มานสหคตํ… ทิฏฺิสหคตํ… วิจิกิจฺฉาสหคตํ… ถินสหคตํ… อุทฺธจฺจสหคตํ… อหิริกสหคตํ… อโนตฺตปฺปสหคตํ จิตฺตํ ทิวสํ ติฏฺตีติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….

เอกํ จิตฺตํ ทิวสํ ติฏฺตีติ? อามนฺตา. เยเนว จิตฺเตน จกฺขุนา รูปํ ปสฺสติ, เตเนว จิตฺเตน โสเตน สทฺทํ สุณาติ…เป… ฆาเนน คนฺธํ ฆายติ… ชิวฺหาย รสํ สายติ… กาเยน โผฏฺพฺพํ ผุสติ… มนสา ธมฺมํ วิชานาติ…เป… เยเนว จิตฺเตน มนสา ธมฺมํ วิชานาติ, เตเนว จิตฺเตน จกฺขุนา รูปํ ปสฺสติ…เป… โสเตน สทฺทํ สุณาติ… ฆาเนน คนฺธํ ฆายติ… ชิวฺหาย รสํ สายติ…เป… กาเยน โผฏฺพฺพํ ผุสตีติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….

เอกํ จิตฺตํ ทิวสํ ติฏฺตีติ? อามนฺตา. เยเนว จิตฺเตน อภิกฺกมติ, เตเนว จิตฺเตน ปฏิกฺกมติ; เยเนว จิตฺเตน ปฏิกฺกมติ, เตเนว จิตฺเตน อภิกฺกมติ; เยเนว จิตฺเตน อาโลเกติ, เตเนว จิตฺเตน วิโลเกติ; เยเนว จิตฺเตน วิโลเกติ, เตเนว จิตฺเตน อาโลเกติ; เยเนว จิตฺเตน สมิฺเชติ, เตเนว จิตฺเตน ปสาเรติ; เยเนว จิตฺเตน ปสาเรติ, เตเนว จิตฺเตน สมิฺเชตีติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….

๓๓๗. อากาสานฺจายตนูปคานํ เทวานํ เอกํ จิตฺตํ ยาวตายุกํ ติฏฺตีติ? อามนฺตา. มนุสฺสานํ เอกํ จิตฺตํ ยาวตายุกํ ติฏฺตีติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ.

อากาสานฺจายตนูปคานํ เทวานํ เอกํ จิตฺตํ ยาวตายุกํ ติฏฺตีติ? อามนฺตา. จาตุมหาราชิกานํ เทวานํ…เป… ตาวตึสานํ เทวานํ… ยามานํ เทวานํ… ตุสิตานํ เทวานํ… นิมฺมานรตีนํ เทวานํ… ปรนิมฺมิตวสวตฺตีนํ เทวานํ… พฺรหฺมปาริสชฺชานํ เทวานํ… พฺรหฺมปุโรหิตานํ เทวานํ… มหาพฺรหฺมานํ เทวานํ… ปริตฺตาภานํ เทวานํ… อปฺปมาณาภานํ เทวานํ… อาภสฺสรานํ เทวานํ… ปริตฺตสุภานํ เทวานํ… อปฺปมาณสุภานํ เทวานํ… สุภกิณฺหานํ เทวานํ … เวหปฺผลานํ เทวานํ… อวิหานํ เทวานํ… อตปฺปานํ เทวานํ… สุทสฺสานํ เทวานํ… สุทสฺสีนํ เทวานํ… อกนิฏฺานํ เทวานํ เอกํ จิตฺตํ ยาวตายุกํ ติฏฺตีติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ.

อากาสานฺจายตนูปคานํ เทวานํ วีสติ กปฺปสหสฺสานิ อายุปฺปมาณํ, อากาสานฺจายตนูปคานํ เทวานํ เอกํ จิตฺตํ วีสติ กปฺปสหสฺสานิ ติฏฺตีติ? อามนฺตา. มนุสฺสานํ วสฺสสตํ อายุปฺปมาณํ, มนุสฺสานํ เอกํ จิตฺตํ วสฺสสตํ ติฏฺตีติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ.

อากาสานฺจายตนูปคานํ เทวานํ วีสติ กปฺปสหสฺสานิ อายุปฺปมาณํ, อากาสานฺจายตนูปคานํ เทวานํ เอกํ จิตฺตํ วีสติ กปฺปสหสฺสานิ ติฏฺตีติ? อามนฺตา. จาตุมหาราชิกานํ เทวานํ ปฺจ วสฺสสตานิ อายุปฺปมาณํ, จาตุมหาราชิกานํ เทวานํ เอกํ จิตฺตํ ปฺจ วสฺสสตานิ ติฏฺติ… วสฺสสหสฺสํ ติฏฺติ… ทฺเว วสฺสสหสฺสานิ ติฏฺติ… จตฺตาริ วสฺสสหสฺสานิ ติฏฺติ… อฏฺ วสฺสสหสฺสานิ ติฏฺติ… โสฬส วสฺสสหสฺสานิ ติฏฺติ… กปฺปสฺส ตติยภาคํ ติฏฺติ… อุปฑฺฒกปฺปํ ติฏฺติ… เอกํ กปฺปํ ติฏฺติ… ทฺเว กปฺเป ติฏฺติ… จตฺตาโร กปฺเป ติฏฺติ… อฏฺ กปฺเป ติฏฺติ… โสฬส กปฺเป ติฏฺติ… พาตฺตึส กปฺเป ติฏฺติ… จตุสฏฺิ กปฺเป ติฏฺติ… ปฺจ กปฺปสตานิ ติฏฺติ… กปฺปสหสฺสํ ติฏฺติ… ทฺเว กปฺปสหสฺสานิ ติฏฺติ… จตฺตาริ กปฺปสหสฺสานิ ติฏฺติ… อฏฺ กปฺปสหสฺสานิ ติฏฺติ… อกนิฏฺานํ เทวานํ โสฬส กปฺปสหสฺสานิ อายุปฺปมาณํ, อกนิฏฺานํ เทวานํ เอกํ จิตฺตํ โสฬส กปฺปสหสฺสานิ ติฏฺตีติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ.

อากาสานฺจายตนูปคานํ เทวานํ จิตฺตํ มุหุตฺตํ มุหุตฺตํ อุปฺปชฺชติ มุหุตฺตํ มุหุตฺตํ นิรุชฺฌตีติ? อามนฺตา. อากาสานฺจายตนูปคา เทวา มุหุตฺตํ มุหุตฺตํ จวนฺติ มุหุตฺตํ มุหุตฺตํ อุปฺปชฺชนฺตีติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ.

อากาสานฺจายตนูปคานํ เทวานํ เอกํ จิตฺตํ ยาวตายุกํ ติฏฺตีติ? อามนฺตา. อากาสานฺจายตนูปคา เทวา เยเนว จิตฺเตน อุปฺปชฺชนฺติ, เตเนว จิตฺเตน จวนฺตีติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….

จิตฺตฏฺิติกถา นิฏฺิตา.

๒. ทุติยวคฺโค

(๑๗) ๘. กุกฺกุฬกถา

๓๓๘. สพฺเพ สงฺขารา อโนธึ กตฺวา กุกฺกุฬาติ? อามนฺตา. นนุ อตฺถิ สุขา เวทนา, กายิกํ สุขํ, เจตสิกํ สุขํ, ทิพฺพํ สุขํ, มานุสกํ สุขํ, ลาภสุขํ, สกฺการสุขํ, ยานสุขํ, สยนสุขํ, อิสฺสริยสุขํ, อาธิปจฺจสุขํ, คิหิสุขํ, สามฺสุขํ, สาสวํ สุขํ, อนาสวํ สุขํ, อุปธิสุขํ, นิรูปธิสุขํ, สามิสํ สุขํ, นิรามิสํ สุขํ, สปฺปีติกํ สุขํ, นิปฺปีติกํ สุขํ, ฌานสุขํ, วิมุตฺติสุขํ, กามสุขํ, เนกฺขมฺมสุขํ, วิเวกสุขํ, อุปสมสุขํ, สมฺโพธสุขนฺติ? อามนฺตา. หฺจิ อตฺถิ สุขา เวทนา…เป… สมฺโพธสุขํ, โน จ วต เร วตฺตพฺเพ – ‘‘สพฺเพ สงฺขารา อโนธึ กตฺวา กุกฺกุฬา’’ติ.

สพฺเพ สงฺขารา อโนธึ กตฺวา กุกฺกุฬาติ? อามนฺตา. สพฺเพ สงฺขารา ทุกฺขา เวทนา กายิกํ ทุกฺขํ เจตสิกํ ทุกฺขํ โสกปริเทวทุกฺขโทมนสฺสอุปายาสาติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ.

น วตฺตพฺพํ – ‘‘สพฺเพ สงฺขารา อโนธึ กตฺวา กุกฺกุฬา’’ติ? อามนฺตา. นนุ วุตฺตํ ภควตา – ‘‘สพฺพํ, ภิกฺขเว, อาทิตฺตํ! กิฺจ, ภิกฺขเว, สพฺพํ อาทิตฺตํ? จกฺขุํ, ภิกฺขเว, อาทิตฺตํ, รูปา อาทิตฺตา, จกฺขุวิฺาณํ อาทิตฺตํ, จกฺขุสมฺผสฺโส อาทิตฺโต; ยมิทํ [ยมฺปิทํ (สํ. นิ. ๔.๒๘)] จกฺขุสมฺผสฺสปจฺจยา อุปฺปชฺชติ เวทยิตํ สุขํ วา ทุกฺขํ วา อทุกฺขมสุขํ วา, ตมฺปิ อาทิตฺตํ. เกน อาทิตฺตํ? ‘ราคคฺคินา โทสคฺคินา โมหคฺคินา อาทิตฺตํ, ชาติยา ชราย มรเณน โสเกหิ ปริเทเวหิ ทุกฺเขหิ โทมนสฺเสหิ อุปายาเสหิ อาทิตฺต’นฺติ วทามิ. โสตํ อาทิตฺตํ, สทฺทา อาทิตฺตา…เป… ฆานํ อาทิตฺตํ, คนฺธา อาทิตฺตา…เป… ชิวฺหา อาทิตฺตา, รสา อาทิตฺตา…เป… กาโย อาทิตฺโต, โผฏฺพฺพา อาทิตฺตา…เป… มโน อาทิตฺโต, ธมฺมา อาทิตฺตา, มโนวิฺาณํ อาทิตฺตํ, มโนสมฺผสฺโส อาทิตฺโต; ยมิทํ มโนสมฺผสฺสปจฺจยา อุปฺปชฺชติ เวทยิตํ สุขํ วา ทุกฺขํ วา อทุกฺขมสุขํ วา, ตมฺปิ อาทิตฺตํ. เกน อาทิตฺตํ? ‘ราคคฺคินา โทสคฺคินา โมหคฺคินา อาทิตฺตํ, ชาติยา ชราย มรเณน โสเกหิ ปริเทเวหิ ทุกฺเขหิ โทมนสฺเสหิ อุปายาเสหิ อาทิตฺต’นฺติ วทามี’’ติ [มหาว. ๕๔; สํ. นิ. ๔.๒๘]. อตฺเถว สุตฺตนฺโตติ? อามนฺตา. เตน หิ วตฺตพฺพํ [เตน หิ (สี. สฺยา.), เตน หิ น วตฺตพฺพํ (ก.)] – ‘‘สพฺเพ สงฺขารา อโนธึ กตฺวา กุกฺกุฬา’’ติ.

สพฺเพ สงฺขารา อโนธึ กตฺวา กุกฺกุฬาติ? อามนฺตา. นนุ วุตฺตํ ภควตา – ‘‘ปฺจิเม, ภิกฺขเว, กามคุณา! กตเม ปฺจ? จกฺขุวิฺเยฺยา รูปา อิฏฺา กนฺตา มนาปา ปิยรูปา กามูปสํหิตา รชนียา, โสตวิฺเยฺยา สทฺทา…เป… ฆานวิฺเยฺยา คนฺธา… ชิวฺหาวิฺเยฺยา รสา… กายวิฺเยฺยา โผฏฺพฺพา อิฏฺา กนฺตา มนาปา ปิยรูปา กามูปสํหิตา รชนียา. อิเม โข, ภิกฺขเว, ปฺจ กามคุณา’’ติ [ม. นิ. ๑.๑๖๖; สํ. นิ. ๔.๒๖๘]. อตฺเถว สุตฺตนฺโตติ? อามนฺตา. เตน หิ น วตฺตพฺพํ – ‘‘สพฺเพ สงฺขารา อโนธึ กตฺวา กุกฺกุฬา’’ติ.

น วตฺตพฺพํ – ‘‘สพฺเพ สงฺขารา อโนธึ กตฺวา กุกฺกุฬา’’ติ? อามนฺตา. นนุ วุตฺตํ ภควตา – ‘‘ลาภา โว, ภิกฺขเว, สุลทฺธํ โว, ภิกฺขเว, ขโณ โว ปฏิลทฺโธ [ปฏิวิทฺโธ (พหูสุ)] พฺรหฺมจริยวาสาย! ทิฏฺา มยา, ภิกฺขเว, ฉ ผสฺสายตนิกา นาม นิรยา. ตตฺถ ยํ กิฺจิ จกฺขุนา รูปํ ปสฺสติ, อนิฏฺรูปฺเว ปสฺสติ โน อิฏฺรูปํ, อกนฺตรูปฺเว ปสฺสติ โน กนฺตรูปํ, อมนาปรูปฺเว ปสฺสติ โน มนาปรูปํ. ยํ กิฺจิ โสเตน สทฺทํ สุณาติ…เป… ฆาเนน คนฺธํ ฆายติ… ชิวฺหาย รสํ สายติ… กาเยน โผฏฺพฺพํ ผุสติ… มนสา ธมฺมํ วิชานาติ, อนิฏฺรูปฺเว วิชานาติ โน อิฏฺรูปํ, อกนฺตรูปฺเว วิชานาติ โน กนฺตรูปํ, อมนาปรูปฺเว วิชานาติ โน มนาปรูป’’นฺติ [สํ. นิ. ๔.๑๓๕]. อตฺเถว สุตฺตนฺโตติ? อามนฺตา. เตน หิ วตฺตพฺพํ [เตน หิ น วตฺตพฺพํ (สฺยา. ก.)] – ‘‘สพฺเพ สงฺขารา อโนธึ กตฺวา กุกฺกุฬา’’ติ.

สพฺเพ สงฺขารา อโนธึ กตฺวา กุกฺกุฬาติ? อามนฺตา. นนุ วุตฺตํ ภควตา – ‘‘ลาภา โว, ภิกฺขเว, สุลทฺธํ โว, ภิกฺขเว, ขโณ โว ปฏิลทฺโธ พฺรหฺมจริยวาสาย! ทิฏฺา มยา, ภิกฺขเว, ฉ ผสฺสายตนิกา นาม สคฺคา. ตตฺถ ยํ กิฺจิ จกฺขุนา รูปํ ปสฺสติ, อิฏฺรูปฺเว ปสฺสติ โน อนิฏฺรูปํ, กนฺตรูปฺเว ปสฺสติ โน อกนฺตรูปํ, มนาปรูปฺเว ปสฺสติ โน อมนาปรูปํ. ยํ กิฺจิ โสเตน สทฺทํ สุณาติ…เป… ฆาเนน คนฺธํ ฆายติ… ชิวฺหาย รสํ สายติ… กาเยน โผฏฺพฺพํ ผุสติ… มนสา ธมฺมํ วิชานาติ, อิฏฺรูปฺเว วิชานาติ โน อนิฏฺรูปํ, กนฺตรูปฺเว วิชานาติ โน อกนฺตรูปํ, มนาปรูปฺเว วิชานาติ โน อมนาปรูป’’นฺติ [สํ. นิ. ๔.๑๓๕]. อตฺเถว สุตฺตนฺโตติ? อามนฺตา. เตน หิ น วตฺตพฺพํ – ‘‘สพฺเพ สงฺขารา อโนธึ กตฺวา กุกฺกุฬา’’ติ.

น วตฺตพฺพํ – ‘‘สพฺเพ สงฺขารา อโนธึ กตฺวา กุกฺกุฬา’’ติ? อามนฺตา. นนุ ‘‘ยทนิจฺจํ ตํ ทุกฺขํ [สํ. นิ. ๓.๑๕],’’ วุตฺตํ ภควตา, ‘‘สพฺเพ สงฺขารา อนิจฺจา’’ติ [ธ. ป. ๒๗๗; ม. นิ. ๑.๓๕๖]? อามนฺตา. หฺจิ ‘‘ยทนิจฺจํ ตํ ทุกฺขํ,’’ วุตฺตํ ภควตา, ‘‘สพฺเพ สงฺขารา อนิจฺจา,’’ เตน วต เร วตฺตพฺเพ – ‘‘สพฺเพ สงฺขารา อโนธึ กตฺวา กุกฺกุฬา’’ติ.

สพฺเพ สงฺขารา อโนธึ กตฺวา กุกฺกุฬาติ? อามนฺตา. ทานํ อนิฏฺผลํ อกนฺตผลํ อมนุฺผลํ เสจนกผลํ ทุกฺขุทฺรยํ ทุกฺขวิปากนฺติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ.

สีลํ…เป… อุโปสโถ…เป… ภาวนา…เป… พฺรหฺมจริยํ อนิฏฺผลํ อกนฺตผลํ อมนุฺผลํ เสจนกผลํ ทุกฺขุทฺรยํ ทุกฺขวิปากนฺติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ.

นนุ ทานํ อิฏฺผลํ กนฺตผลํ มนุฺผลํ อเสจนกผลํ สุขุทฺรยํ สุขวิปากนฺติ? อามนฺตา. หฺจิ ทานํ อิฏฺผลํ กนฺตผลํ มนุฺผลํ อเสจนกผลํ สุขุทฺรยํ สุขวิปากํ, โน จ วต เร วตฺตพฺเพ – ‘‘สพฺเพ สงฺขารา อโนธึ กตฺวา กุกฺกุฬา’’ติ.

นนุ สีลํ… อุโปสโถ… ภาวนา… พฺรหฺมจริยํ อิฏฺผลํ กนฺตผลํ มนุฺผลํ อเสจนกผลํ สุขุทฺรยํ สุขวิปากนฺติ? อามนฺตา. หฺจิ พฺรหฺมจริยํ อิฏฺผลํ กนฺตผลํ มนุฺผลํ อเสจนกผลํ สุขุทฺรยํ สุขวิปากนฺติ, โน จ วต เร วตฺตพฺเพ – ‘‘สพฺเพ สงฺขารา อโนธึ กตฺวา กุกฺกุฬา’’ติ.

สพฺเพ สงฺขารา อโนธึ กตฺวา กุกฺกุฬาติ? อามนฺตา. นนุ วุตฺตํ ภควตา –

‘‘สุโข วิเวโก ตุฏฺสฺส, สุตธมฺมสฺส ปสฺสโต;

อพฺยาปชฺชํ สุขํ โลเก, ปาณภูเตสุ สํยโม.

‘‘สุขา วิราคตา โลเก, กามานํ สมติกฺกโม;

อสฺมิมานสฺส โย วินโย, เอตํ เว ปรมํ สุขํ [มหาว. ๕; อุทา. ๑๑ อุทาเน จ].

‘‘ตํ สุเขน สุขํ ปตฺตํ, อจฺจนฺตสุขเมว ตํ;

ติสฺโส วิชฺชา อนุปฺปตฺตา, เอตํ เว ปรมํ สุข’’นฺติ.

อตฺเถว สุตฺตนฺโตติ? อามนฺตา. เตน หิ น วตฺตพฺพํ – ‘‘สพฺเพ สงฺขารา อโนธึ กตฺวา กุกฺกุฬา’’ติ.

กุกฺกุฬกถา นิฏฺิตา.

๒. ทุติยวคฺโค

(๑๘) ๙. อนุปุพฺพาภิสมยกถา

๓๓๙. อนุปุพฺพาภิสมโยติ? อามนฺตา. อนุปุพฺเพน โสตาปตฺติมคฺคํ ภาเวตีติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ. อนุปุพฺเพน โสตาปตฺติมคฺคํ ภาเวตีติ? อามนฺตา. อนุปุพฺเพน โสตาปตฺติผลํ สจฺฉิกโรตีติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ.

อนุปุพฺพาภิสมโยติ? อามนฺตา. อนุปุพฺเพน สกทาคามิมคฺคํ ภาเวตีติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ. อนุปุพฺเพน สกทาคามิมคฺคํ ภาเวตีติ? อามนฺตา. อนุปุพฺเพน สกทาคามิผลํ สจฺฉิกโรตีติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ.

อนุปุพฺพาภิสมโยติ? อามนฺตา. อนุปุพฺเพน อนาคามิมคฺคํ ภาเวตีติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ. อนุปุพฺเพน อนาคามิมคฺคํ ภาเวตีติ? อามนฺตา. อนุปุพฺเพน อนาคามิผลํ สจฺฉิกโรตีติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ.

อนุปุพฺพาภิสมโยติ? อามนฺตา. อนุปุพฺเพน อรหตฺตมคฺคํ ภาเวตีติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ. อนุปุพฺเพน อรหตฺตมคฺคํ ภาเวตีติ? อามนฺตา. อนุปุพฺเพน อรหตฺตผลํ สจฺฉิกโรตีติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ.

๓๔๐. โสตาปตฺติผลสจฺฉิกิริยาย ปฏิปนฺโน ปุคฺคโล ทุกฺขทสฺสเนน กึ ชหตีติ? สกฺกายทิฏฺึ, วิจิกิจฺฉํ, สีลพฺพตปรามาสํ, ตเทกฏฺเ จ กิเลเส จตุภาคํ ชหตีติ. จตุภาคํ โสตาปนฺโน, จตุภาคํ น โสตาปนฺโน, จตุภาคํ โสตาปตฺติผลปฺปตฺโต ปฏิลทฺโธ อธิคโต สจฺฉิกโต อุปสมฺปชฺช วิหรติ, กาเยน ผุสิตฺวา วิหรติ, จตุภาคํ น กาเยน ผุสิตฺวา วิหรติ, จตุภาคํ สตฺตกฺขตฺตุปรโม โกลงฺโกโล เอกพีชี พุทฺเธ อเวจฺจปฺปสาเทน สมนฺนาคโต, ธมฺเม…เป… สงฺเฆ…เป… อริยกนฺเตหิ สีเลหิ สมนฺนาคโต จตุภาคํ น อริยกนฺเตหิ สีเลหิ สมนฺนาคโตติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ.

สมุทยทสฺสเนน…เป… นิโรธทสฺสเนน…เป… มคฺคทสฺสเนน กึ ชหตีติ? สกฺกายทิฏฺึ, วิจิกิจฺฉํ, สีลพฺพตปรามาสํ, ตเทกฏฺเ จ กิเลเส จตุภาคํ ชหตีติ. จตุภาคํ โสตาปนฺโน, จตุภาคํ น โสตาปนฺโน, จตุภาคํ โสตาปตฺติผลปฺปตฺโต ปฏิลทฺโธ อธิคโต สจฺฉิกโต อุปสมฺปชฺช วิหรติ, กาเยน ผุสิตฺวา วิหรติ, จตุภาคํ น กาเยน ผุสิตฺวา วิหรติ, จตุภาคํ สตฺตกฺขตฺตุปรโม โกลงฺโกโล เอกพีชี พุทฺเธ อเวจฺจปฺปสาเทน สมนฺนาคโต, ธมฺเม…เป… สงฺเฆ…เป… อริยกนฺเตหิ สีเลหิ สมนฺนาคโต, จตุภาคํ น อริยกนฺเตหิ สีเลหิ สมนฺนาคโตติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….

๓๔๑. สกทาคามิผลสจฺฉิกิริยาย ปฏิปนฺโน ปุคฺคโล ทุกฺขทสฺสเนน กึ ชหตีติ? โอฬาริกํ กามราคํ, โอฬาริกํ พฺยาปาทํ, ตเทกฏฺเ จ กิเลเส จตุภาคํ ชหตีติ. จตุภาคํ สกทาคามี, จตุภาคํ น สกทาคามี, จตุภาคํ สกทาคามิผลปฺปตฺโต ปฏิลทฺโธ อธิคโต สจฺฉิกโต อุปสมฺปชฺช วิหรติ, กาเยน ผุสิตฺวา วิหรติ, จตุภาคํ น กาเยน ผุสิตฺวา วิหรตีติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป… สมุทยทสฺสเนน…เป… นิโรธทสฺสเนน…เป… มคฺคทสฺสเนน กึ ชหตีติ? โอฬาริกํ กามราคํ, โอฬาริกํ พฺยาปาทํ, ตเทกฏฺเ จ กิเลเส จตุภาคํ ชหตีติ. จตุภาคํ สกทาคามี, จตุภาคํ น สกทาคามี, จตุภาคํ สกทาคามิผลปฺปตฺโต ปฏิลทฺโธ อธิคโต สจฺฉิกโต อุปสมฺปชฺช วิหรติ, กาเยน ผุสิตฺวา วิหรติ, จตุภาคํ น กาเยน ผุสิตฺวา วิหรตีติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….

๓๔๒. อนาคามิผลสจฺฉิกิริยาย ปฏิปนฺโน ปุคฺคโล ทุกฺขทสฺสเนน กึ ชหตีติ? อณุสหคตํ กามราคํ, อณุสหคตํ พฺยาปาทํ, ตเทกฏฺเ จ กิเลเส จตุภาคํ ชหตีติ. จตุภาคํ อนาคามี, จตุภาคํ น อนาคามี, จตุภาคํ อนาคามิผลปฺปตฺโต ปฏิลทฺโธ อธิคโต สจฺฉิกโต อุปสมฺปชฺช วิหรติ, กาเยน ผุสิตฺวา วิหรติ, จตุภาคํ น กาเยน ผุสิตฺวา วิหรติ, จตุภาคํ อนฺตราปรินิพฺพายี…เป… อุปหจฺจปรินิพฺพายี… อสงฺขารปรินิพฺพายี… สสงฺขารปรินิพฺพายี… อุทฺธํโสโต อกนิฏฺคามี, จตุภาคํ น อุทฺธํโสโต น อกนิฏฺคามีติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….

สมุทยทสฺสเนน…เป… นิโรธทสฺสเนน…เป… มคฺคทสฺสเนน กึ ชหตีติ? อณุสหคตํ กามราคํ, อณุสหคตํ พฺยาปาทํ, ตเทกฏฺเ จ กิเลเส จตุภาคํ ชหตีติ. จตุภาคํ อนาคามี, จตุภาคํ น อนาคามี, จตุภาคํ อนาคามิผลปฺปตฺโต ปฏิลทฺโธ อธิคโต สจฺฉิกโต อุปสมฺปชฺช วิหรติ, กาเยน ผุสิตฺวา วิหรติ, จตุภาคํ น กาเยน ผุสิตฺวา วิหรติ, จตุภาคํ อนฺตราปรินิพฺพายี…เป… อุปหจฺจปรินิพฺพายี… อสงฺขารปรินิพฺพายี… สสงฺขารปรินิพฺพายี… อุทฺธํโสโต อกนิฏฺคามี, จตุภาคํ น อุทฺธํโสโต อกนิฏฺคามีติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….

๓๔๓. อรหตฺตสจฺฉิกิริยาย ปฏิปนฺโน ปุคฺคโล ทุกฺขทสฺสเนน กึ ชหตีติ? รูปราคํ, อรูปราคํ, มานํ, อุทฺธจฺจํ, อวิชฺชํ, ตเทกฏฺเ จ กิเลเส จตุภาคํ ชหตีติ. จตุภาคํ อรหา, จตุภาคํ น อรหา, จตุภาคํ อรหตฺตปฺปตฺโต ปฏิลทฺโธ อธิคโต สจฺฉิกโต อุปสมฺปชฺช วิหรติ, กาเยน ผุสิตฺวา วิหรติ, จตุภาคํ น กาเยน ผุสิตฺวา วิหรติ, จตุภาคํ วีตราโค…เป… วีตโทโส… วีตโมโห…เป… กตกรณีโย โอหิตภาโร อนุปฺปตฺตสทตฺโถ ปริกฺขีณภวสํโยชโน สมฺมทฺาวิมุตฺโต อุกฺขิตฺตปลิโฆ สงฺกิณฺณปริโข อพฺพูฬฺเหสิโก นิรคฺคโฬ อริโย ปนฺนทฺธโช ปนฺนภาโร วิสฺุตฺโต สุวิชิตวิชโย, ทุกฺขํ ตสฺส ปริฺาตํ, สมุทโย ปหีโน, นิโรโธ สจฺฉิกโต, มคฺโค ภาวิโต, อภิฺเยฺยํ อภิฺาตํ, ปริฺเยฺยํ ปริฺาตํ, ปหาตพฺพํ ปหีนํ, ภาเวตพฺพํ ภาวิตํ…เป… สจฺฉิกาตพฺพํ สจฺฉิกตํ, จตุภาคํ สจฺฉิกาตพฺพํ น สจฺฉิกตนฺติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….

สมุทยทสฺสเนน … นิโรธทสฺสเนน… มคฺคทสฺสเนน กึ ชหตีติ? รูปราคํ, อรูปราคํ, มานํ, อุทฺธจฺจํ, อวิชฺชํ, ตเทกฏฺเ จ กิเลเส จตุภาคํ ชหตีติ. จตุภาคํ อรหา, จตุภาคํ น อรหา, จตุภาคํ อรหตฺตปฺปตฺโต ปฏิลทฺโธ อธิคโต สจฺฉิกโต อุปสมฺปชฺช วิหรติ, กาเยน ผุสิตฺวา วิหรติ, จตุภาคํ น กาเยน ผุสิตฺวา วิหรติ, จตุภาคํ วีตราโค… วีตโทโส… วีตโมโห… กตกรณีโย โอหิตภาโร อนุปฺปตฺตสทตฺโถ ปริกฺขีณภวสํโยชโน สมฺมทฺาวิมุตฺโต อุกฺขิตฺตปลิโฆ สงฺกิณฺณปริโข อพฺพูฬฺเหสิโก นิรคฺคโฬ อริโย ปนฺนทฺธโช ปนฺนภาโร วิสฺุตฺโต สุวิชิตวิชโย, ทุกฺขํ ตสฺส ปริฺาตํ, สมุทโย ปหีโน, นิโรโธ สจฺฉิกโต, มคฺโค ภาวิโต, อภิฺเยฺยํ อภิฺาตํ, ปริฺเยฺยํ ปริฺาตํ, ปหาตพฺพํ ปหีนํ, ภาเวตพฺพํ ภาวิตํ…เป… สจฺฉิกาตพฺพํ สจฺฉิกตํ, จตุภาคํ สจฺฉิกาตพฺพํ น สจฺฉิกตนฺติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….

๓๔๔. โสตาปตฺติผลสจฺฉิกิริยาย ปฏิปนฺโน ปุคฺคโล ทุกฺขํ ทกฺขนฺโต ปฏิปนฺนโกติ วตฺตพฺโพติ? อามนฺตา. ทุกฺเข ทิฏฺเ ผเล ิโตติ วตฺตพฺโพติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ. สมุทยํ ทกฺขนฺโต…เป… นิโรธํ ทกฺขนฺโต ปฏิปนฺนโกติ วตฺตพฺโพติ? อามนฺตา. นิโรเธ ทิฏฺเ ผเล ิโตติ วตฺตพฺโพติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ.

โสตาปตฺติผลสจฺฉิกิริยาย ปฏิปนฺโน ปุคฺคโล มคฺคํ ทกฺขนฺโต ปฏิปนฺนโกติ วตฺตพฺโพ, มคฺเค ทิฏฺเ ผเล ิโตติ วตฺตพฺโพติ? อามนฺตา. ทุกฺขํ ทกฺขนฺโต ปฏิปนฺนโกติ วตฺตพฺโพ, ทุกฺเข ทิฏฺเ ผเล ิโตติ วตฺตพฺโพติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป… มคฺคํ ทกฺขนฺโต ปฏิปนฺนโกติ วตฺตพฺโพ, มคฺเค ทิฏฺเ ผเล ิโตติ วตฺตพฺโพติ? อามนฺตา. สมุทยํ ทกฺขนฺโต…เป… นิโรธํ ทกฺขนฺโต ปฏิปนฺนโกติ วตฺตพฺโพ, นิโรเธ ทิฏฺเ ผเล ิโตติ วตฺตพฺโพติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….

โสตาปตฺติผลสจฺฉิกิริยาย ปฏิปนฺโน ปุคฺคโล ทุกฺขํ ทกฺขนฺโต ปฏิปนฺนโกติ วตฺตพฺโพ, ทุกฺเข ทิฏฺเ น วตฺตพฺพํ – ‘‘ผเล ิโตติ วตฺตพฺโพ’’ติ? อามนฺตา. มคฺคํ ทกฺขนฺโต ปฏิปนฺนโกติ วตฺตพฺโพ, มคฺเค ทิฏฺเ น วตฺตพฺพํ – ‘‘ผเล ิโตติ วตฺตพฺโพ’’ติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป… สมุทยํ ทกฺขนฺโต… นิโรธํ ทกฺขนฺโต ปฏิปนฺนโกติ วตฺตพฺโพ, นิโรเธ ทิฏฺเ น วตฺตพฺพํ – ‘‘ผเล ิโตติ วตฺตพฺโพ’’ติ? อามนฺตา. มคฺคํ ทกฺขนฺโต ‘‘ปฏิปนฺนโก’’ติ วตฺตพฺโพ, มคฺเค ทิฏฺเ น วตฺตพฺพํ – ‘‘ผเล ิโตติ วตฺตพฺโพ’’ติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….

[สกวาทีปุจฺฉาลกฺขณํ] โสตาปตฺติผลสจฺฉิกิริยาย ปฏิปนฺโน ปุคฺคโล ทุกฺขํ ทกฺขนฺโต ปฏิปนฺนโกติ วตฺตพฺโพ, ทุกฺเข ทิฏฺเ น วตฺตพฺพํ – ‘‘ผเล ิโตติ วตฺตพฺโพ’’ติ? อามนฺตา. นิรตฺถิยํ ทุกฺขทสฺสนนฺติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป… สมุทยํ ทกฺขนฺโต…เป… นิโรธํ ทกฺขนฺโต ปฏิปนฺนโกติ วตฺตพฺโพ, นิโรเธ ทิฏฺเ น วตฺตพฺพํ – ‘‘ผเล ิโตติ วตฺตพฺโพ’’ติ? อามนฺตา. นิรตฺถิยํ นิโรธทสฺสนนฺติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….

๓๔๕. [ปรวาทีปุจฺฉาลกฺขณํ] ทุกฺเข ทิฏฺเ จตฺตาริ สจฺจานิ ทิฏฺานิ โหนฺตีติ? อามนฺตา. ทุกฺขสจฺจํ จตฺตาริ สจฺจานีติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….

[สกวาทีปุจฺฉาลกฺขณํ] รูปกฺขนฺเธ อนิจฺจโต ทิฏฺเ ปฺจกฺขนฺธา อนิจฺจโต ทิฏฺา โหนฺตีติ? อามนฺตา. รูปกฺขนฺโธ ปฺจกฺขนฺธาติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….

[สกวาทีปุจฺฉาลกฺขณํ] จกฺขายตเน อนิจฺจโต ทิฏฺเ ทฺวาทสายตนานิ อนิจฺจโต ทิฏฺานิ โหนฺตีติ? อามนฺตา. จกฺขายตนํ ทฺวาทสายตนานีติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….

[สกวาทีปุจฺฉาลกฺขณํ] จกฺขุธาตุยา อนิจฺจโต ทิฏฺาย อฏฺารส ธาตุโย อนิจฺจโต ทิฏฺา โหนฺตีติ? อามนฺตา. จกฺขุธาตุ อฏฺารส ธาตุโยติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….

[สกวาทีปุจฺฉาลกฺขณํ] จกฺขุนฺทฺริเย อนิจฺจโต ทิฏฺเ พาวีสตินฺทฺริยานิ อนิจฺจโต ทิฏฺานิ โหนฺตีติ? อามนฺตา. จกฺขุนฺทฺริยํ พาวีสตินฺทฺริยานีติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….

[สกวาทีปุจฺฉาลกฺขณํ] จตูหิ าเณหิ โสตาปตฺติผลํ สจฺฉิกโรตีติ? อามนฺตา. จตฺตาริ โสตาปตฺติผลานีติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป… อฏฺหิ าเณหิ โสตาปตฺติผลํ สจฺฉิกโรตีติ? อามนฺตา. อฏฺ โสตาปตฺติผลานีติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป… ทฺวาทสหิ าเณหิ โสตาปตฺติผลํ สจฺฉิกโรตีติ? อามนฺตา. ทฺวาทส โสตาปตฺติผลานีติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป… จตุจตฺตารีสาย าเณหิ โสตาปตฺติผลํ สจฺฉิกโรตีติ? อามนฺตา. จตุจตฺตารีสํ โสตาปตฺติผลานีติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป… สตฺตสตฺตติยา าเณหิ โสตาปตฺติผลํ สจฺฉิกโรตีติ? อามนฺตา. สตฺตสตฺตติ โสตาปตฺติผลานีติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….

๓๔๖. น วตฺตพฺพํ – ‘‘อนุปุพฺพาภิสมโย’’ติ? อามนฺตา. นนุ วุตฺตํ ภควตา – ‘‘เสยฺยถาปิ, ภิกฺขเว, มหาสมุทฺโท อนุปุพฺพนินฺโน อนุปุพฺพโปโณ อนุปุพฺพปพฺภาโร, น อายตเกเนว ปปาโต; เอวเมว โข, ภิกฺขเว, อิมสฺมึ ธมฺมวินเย อนุปุพฺพสิกฺขา อนุปุพฺพกิริยา อนุปุพฺพปฏิปทา, น อายตเกเนว อฺาปฏิเวโธ’’ติ [จูฬว. ๓๘๕; อ. นิ. ๘.๒๐; อุทา. ๔๕ อุทาเน จ]. อตฺเถว สุตฺตนฺโตติ? อามนฺตา. เตน หิ อนุปุพฺพาภิสมโยติ.

น วตฺตพฺพํ – ‘‘อนุปุพฺพาภิสมโย’’ติ? อามนฺตา. นนุ วุตฺตํ ภควตา –

‘‘อนุปุพฺเพน เมธาวี, โถกํ โถกํ ขเณ ขเณ;

กมฺมาโร รชตสฺเสว, นิทฺธเม มลมตฺตโน’’ติ [ธ. ป. ๒๓๙ ธมฺมปเท].

อตฺเถว สุตฺตนฺโตติ? อามนฺตา. เตน หิ อนุปุพฺพาภิสมโยติ.

อนุปุพฺพาภิสมโยติ? อามนฺตา. นนฺวายสฺมา ควมฺปติ เถโร ภิกฺขู เอตทโวจ – ‘‘สมฺมุขา เมตํ, อาวุโส, ภควโต สุตํ สมฺมุขา ปฏิคฺคหิตํ – ‘โย, ภิกฺขเว, ทุกฺขํ ปสฺสติ ทุกฺขสมุทยมฺปิ โส ปสฺสติ, ทุกฺขนิโรธมฺปิ ปสฺสติ, ทุกฺขนิโรธคามินึ ปฏิปทมฺปิ ปสฺสติ; โย ทุกฺขสมุทยํ ปสฺสติ ทุกฺขมฺปิ โส ปสฺสติ, ทุกฺขนิโรธมฺปิ ปสฺสติ, ทุกฺขนิโรธคามินึ ปฏิปทมฺปิ ปสฺสติ; โย ทุกฺขนิโรธํ ปสฺสติ ทุกฺขมฺปิ โส ปสฺสติ, ทุกฺขสมุทยมฺปิ ปสฺสติ, ทุกฺขนิโรธคามินึ ปฏิปทมฺปิ ปสฺสติ; โย ทุกฺขนิโรธคามินึ ปฏิปทํ ปสฺสติ ทุกฺขมฺปิ โส ปสฺสติ, ทุกฺขสมุทยมฺปิ ปสฺสติ, ทุกฺขนิโรธมฺปิ ปสฺสตี’’’ติ [สํ. นิ. ๕.๑๑๐๐]! อตฺเถว สุตฺตนฺโตติ? อามนฺตา. เตน หิ น วตฺตพฺพํ – ‘‘อนุปุพฺพาภิสมโย’’ติ.

อนุปุพฺพาภิสมโยติ? อามนฺตา. นนุ วุตฺตํ ภควตา –

‘‘สหาวสฺส ทสฺสนสมฺปทาย,

ตยสฺสุ ธมฺมา ชหิตา ภวนฺติ;

สกฺกายทิฏฺี วิจิกิจฺฉิตฺจ,

สีลพฺพตํ วาปิ ยทตฺถิ กิฺจิ;

จตูหปาเยหิ จ วิปฺปมุตฺโต,

ฉจฺจาภิานานิ อภพฺพ กาตุ’’นฺติ.

อตฺเถว สุตฺตนฺโตติ? อามนฺตา. เตน หิ น วตฺตพฺพํ – ‘‘อนุปุพฺพาภิสมโย’’ติ.

อนุปุพฺพาภิสมโยติ? อามนฺตา. นนุ วุตฺตํ ภควตา – ‘‘ยสฺมึ, ภิกฺขเว, สมเย อริยสาวกสฺส วิรชํ วีตมลํ ธมฺมจกฺขุํ อุทปาทิ – ‘ยํ กิฺจิ สมุทยธมฺมํ สพฺพํ ตํ นิโรธธมฺม’นฺติ, สห ทสฺสนุปฺปาทา, ภิกฺขเว, อริยสาวกสฺส ตีณิ สํโยชนานิ ปหียนฺติ – สกฺกายทิฏฺิ, วิจิกิจฺฉา, สีลพฺพตปรามาโส’’ติ! อตฺเถว สุตฺตนฺโตติ? อามนฺตา. เตน หิ น วตฺตพฺพํ – ‘‘อนุปุพฺพาภิสมโย’’ติ.

อนุปุพฺพาภิสมยกถา นิฏฺิตา.

๒. ทุติยวคฺโค

(๑๙) ๑๐. โวหารกถา

๓๔๗. พุทฺธสฺส ภควโต โวหาโร โลกุตฺตโรติ? อามนฺตา. โลกุตฺตเร โสเต ปฏิหฺติ โน โลกิเย, โลกุตฺตเรน วิฺาเณน ปฏิวิชานนฺติ โน โลกิเยน, สาวกา ปฏิวิชานนฺติ โน ปุถุชฺชนาติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….

นนุ พุทฺธสฺส ภควโต โวหาโร โลกิเย โสเต ปฏิหฺตีติ? อามนฺตา. หฺจิ พุทฺธสฺส ภควโต โวหาโร โลกิเย โสเต ปฏิหฺติ, โน จ วต เร วตฺตพฺเพ – ‘‘พุทฺธสฺส ภควโต โวหาโร โลกุตฺตโร’’ติ.

นนุ พุทฺธสฺส ภควโต โวหารํ โลกิเยน วิฺาเณน ปฏิวิชานนฺตีติ? อามนฺตา. หฺจิ พุทฺธสฺส ภควโต โวหารํ โลกิเยน วิฺาเณน ปฏิวิชานนฺติ, โน จ วต เร วตฺตพฺเพ – ‘‘พุทฺธสฺส ภควโต โวหาโร โลกุตฺตโร’’ติ.

นนุ พุทฺธสฺส ภควโต โวหารํ ปุถุชฺชนา ปฏิวิชานนฺตีติ? อามนฺตา. หฺจิ พุทฺธสฺส ภควโต โวหารํ ปุถุชฺชนา ปฏิวิชานนฺติ, โน จ วต เร วตฺตพฺเพ – ‘‘พุทฺธสฺส ภควโต โวหาโร โลกุตฺตโร’’ติ.

๓๔๘. พุทฺธสฺส ภควโต โวหาโร โลกุตฺตโรติ? อามนฺตา. มคฺโค ผลํ นิพฺพานํ, โสตาปตฺติมคฺโค โสตาปตฺติผลํ, สกทาคามิมคฺโค สกทาคามิผลํ, อนาคามิมคฺโค อนาคามิผลํ, อรหตฺตมคฺโค อรหตฺตผลํ, สติปฏฺานํ สมฺมปฺปธานํ อิทฺธิปาโท อินฺทฺริยํ พลํ โพชฺฌงฺโคติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….

พุทฺธสฺส ภควโต โวหาโร โลกุตฺตโรติ? อามนฺตา. อตฺถิ เกจิ พุทฺธสฺส ภควโต โวหารํ สุณนฺตีติ? อามนฺตา. โลกุตฺตโร ธมฺโม โสตวิฺเยฺโย, โสตสฺมึ ปฏิหฺติ, โสตสฺส อาปาถํ อาคจฺฉตีติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….

นนุ โลกุตฺตโร ธมฺโม น โสตวิฺเยฺโย, น โสตสฺมึ ปฏิหฺติ, น โสตสฺส อาปาถํ อาคจฺฉตีติ? อามนฺตา. หฺจิ โลกุตฺตโร ธมฺโม น โสตวิฺเยฺโย, น โสตสฺมึ ปฏิหฺติ, น โสตสฺส อาปาถํ อาคจฺฉติ, โน จ วต เร วตฺตพฺเพ – ‘‘พุทฺธสฺส ภควโต โวหาโร โลกุตฺตโร’’ติ.

๓๔๙. พุทฺธสฺส ภควโต โวหาโร โลกุตฺตโรติ? อามนฺตา. อตฺถิ เกจิ พุทฺธสฺส ภควโต โวหาเร รชฺเชยฺยุนฺติ? อามนฺตา. โลกุตฺตโร ธมฺโม ราคฏฺานิโย รชนีโย กมนีโย มทนีโย พนฺธนีโย มุจฺฉนีโยติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….

นนุ โลกุตฺตโร ธมฺโม น ราคฏฺานิโย น รชนีโย น กมนีโย น มทนีโย น พนฺธนีโย น มุจฺฉนีโยติ? อามนฺตา. หฺจิ โลกุตฺตโร ธมฺโม น ราคฏฺานิโย น รชนีโย น กมนีโย น มทนีโย น พนฺธนีโย น มุจฺฉนีโย, โน จ วต เร วตฺตพฺเพ – ‘‘พุทฺธสฺส ภควโต โวหาโร โลกุตฺตโร’’ติ.

พุทฺธสฺส ภควโต โวหาโร โลกุตฺตโรติ? อามนฺตา. อตฺถิ เกจิ พุทฺธสฺส ภควโต โวหาเร ทุสฺเสยฺยุนฺติ? อามนฺตา. โลกุตฺตโร ธมฺโม โทสฏฺานิโย โกปฏฺานิโย ปฏิฆฏฺานิโยติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….

นนุ โลกุตฺตโร ธมฺโม น โทสฏฺานิโย น โกปฏฺานิโย น ปฏิฆฏฺานิโยติ? อามนฺตา. หฺจิ โลกุตฺตโร ธมฺโม น โทสฏฺานิโย น โกปฏฺานิโย น ปฏิฆฏฺานิโย, โน จ วต เร วตฺตพฺเพ – ‘‘พุทฺธสฺส ภควโต โวหาโร โลกุตฺตโร’’ติ.

พุทฺธสฺส ภควโต โวหาโร โลกุตฺตโรติ? อามนฺตา. อตฺถิ เกจิ พุทฺธสฺส ภควโต โวหาเร มุยฺเหยฺยุนฺติ? อามนฺตา. โลกุตฺตโร ธมฺโม โมหฏฺานิโย อฺาณกรโณ อจกฺขุกรโณ ปฺานิโรธิโก วิฆาตปกฺขิโก อนิพฺพานสํวตฺตนิโกติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….

นนุ โลกุตฺตโร ธมฺโม น โมหฏฺานิโย น อฺาณกรโณ น อจกฺขุกรโณ ปฺาวุทฺธิโก อวิฆาตปกฺขิโก นิพฺพานสํวตฺตนิโกติ? อามนฺตา. หฺจิ โลกุตฺตโร ธมฺโม น โมหฏฺานิโย น อฺาณกรโณ น อจกฺขุกรโณ ปฺาวุทฺธิโก อวิฆาตปกฺขิโก นิพฺพานสํวตฺตนิโก, โน จ วต เร วตฺตพฺเพ – ‘‘พุทฺธสฺส ภควโต โวหาโร โลกุตฺตโร’’ติ.

๓๕๐. พุทฺธสฺส ภควโต โวหาโร โลกุตฺตโรติ? อามนฺตา. เย เกจิ พุทฺธสฺส ภควโต โวหารํ สุณนฺติ, สพฺเพ เต มคฺคํ ภาเวนฺตีติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….

เย เกจิ พุทฺธสฺส ภควโต โวหารํ สุณนฺติ, สพฺเพ เต มคฺคํ ภาเวนฺตีติ? อามนฺตา. พาลปุถุชฺชนา พุทฺธสฺส ภควโต โวหารํ สุณนฺติ, พาลปุถุชฺชนา มคฺคํ ภาเวนฺตีติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป… มาตุฆาตโก มคฺคํ ภาเวติ…เป… ปิตุฆาตโก… อรหนฺตฆาตโก… รุหิรุปฺปาทโก… สงฺฆเภทโก พุทฺธสฺส ภควโต โวหารํ สุณาติ, สงฺฆเภทโก มคฺคํ ภาเวตีติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….

๓๕๑. ลพฺภา โสวณฺณมยาย ลฏฺิยา ธฺปุฺโชปิ สุวณฺณปุฺโชปิ อาจิกฺขิตุนฺติ? อามนฺตา. เอวเมวํ ภควา โลกุตฺตเรน โวหาเรน โลกิยมฺปิ โลกุตฺตรมฺปิ ธมฺมํ โวหรตีติ.

ลพฺภา เอลณฺฑิยาย ลฏฺิยา ธฺปุฺโชปิ สุวณฺณปุฺโชปิ อาจิกฺขิตุนฺติ? อามนฺตา. เอวเมวํ ภควา โลกิเยน โวหาเรน โลกิยมฺปิ โลกุตฺตรมฺปิ ธมฺมํ โวหรตีติ.

๓๕๒. พุทฺธสฺส ภควโต โวหาโร โลกิยํ โวหรนฺตสฺส โลกิโย โหติ, โลกุตฺตรํ โวหรนฺตสฺส โลกุตฺตโร โหตีติ? อามนฺตา. โลกิยํ โวหรนฺตสฺส โลกิเย โสเต ปฏิหฺติ, โลกุตฺตรํ โวหรนฺตสฺส โลกุตฺตเร โสเต ปฏิหฺติ; โลกิยํ โวหรนฺตสฺส โลกิเยน วิฺาเณน ปฏิวิชานนฺติ, โลกุตฺตรํ โวหรนฺตสฺส โลกุตฺตเรน วิฺาเณน ปฏิวิชานนฺติ; โลกิยํ โวหรนฺตสฺส ปุถุชฺชนา ปฏิวิชานนฺติ, โลกุตฺตรํ โวหรนฺตสฺส สาวกา ปฏิวิชานนฺตีติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….

น วตฺตพฺพํ – ‘‘พุทฺธสฺส ภควโต โวหาโร โลกิยํ โวหรนฺตสฺส โลกิโย โหติ, โลกุตฺตรํ โวหรนฺตสฺส โลกุตฺตโร โหตีติ? อามนฺตา. นนุ ภควา โลกิยมฺปิ โลกุตฺตรมฺปิ ธมฺมํ โวหรตีติ? อามนฺตา. หฺจิ ภควา โลกิยมฺปิ โลกุตฺตรมฺปิ ธมฺมํ โวหรติ, เตน วต เร วตฺตพฺเพ – ‘‘พุทฺธสฺส ภควโต โวหาโร โลกิยํ โวหรนฺตสฺส โลกิโย โหติ, โลกุตฺตรํ โวหรนฺตสฺส โลกุตฺตโร โหตี’’ติ.

พุทฺธสฺส ภควโต โวหาโร โลกิยํ โวหรนฺตสฺส โลกิโย โหติ, โลกุตฺตรํ โวหรนฺตสฺส โลกุตฺตโร โหตีติ? อามนฺตา. มคฺคํ โวหรนฺตสฺส มคฺโค โหติ, อมคฺคํ โวหรนฺตสฺส อมคฺโค โหติ, ผลํ โวหรนฺตสฺส ผลํ โหติ, อผลํ โวหรนฺตสฺส อผลํ โหติ, นิพฺพานํ โวหรนฺตสฺส นิพฺพานํ โหติ, อนิพฺพานํ โวหรนฺตสฺส อนิพฺพานํ โหติ, สงฺขตํ โวหรนฺตสฺส สงฺขตํ โหติ, อสงฺขตํ โวหรนฺตสฺส อสงฺขตํ โหติ, รูปํ โวหรนฺตสฺส รูปํ โหติ, อรูปํ โวหรนฺตสฺส อรูปํ โหติ, เวทนํ โวหรนฺตสฺส เวทนา โหติ, อเวทนํ โวหรนฺตสฺส อเวทนา โหติ, สฺํ โวหรนฺตสฺส สฺา โหติ, อสฺํ โวหรนฺตสฺส อสฺา โหติ, สงฺขาเร โวหรนฺตสฺส สงฺขารา โหนฺติ, อสงฺขาเร โวหรนฺตสฺส อสงฺขารา โหนฺติ, วิฺาณํ โวหรนฺตสฺส วิฺาณํ โหติ, อวิฺาณํ โวหรนฺตสฺส อวิฺาณํ โหตีติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….

โวหารกถา นิฏฺิตา.

๒. ทุติยวคฺโค

(๒๐) ๑๑. นิโรธกถา

๓๕๓. ทฺเว นิโรธาติ? อามนฺตา. ทฺเว ทุกฺขนิโรธาติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป… ทฺเว ทุกฺขนิโรธาติ? อามนฺตา. ทฺเว นิโรธสจฺจานีติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป… ทฺเว นิโรธสจฺจานีติ? อามนฺตา. ทฺเว ทุกฺขสจฺจานีติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป… ทฺเว นิโรธสจฺจานีติ? อามนฺตา. ทฺเว สมุทยสจฺจานีติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป… ทฺเว นิโรธสจฺจานีติ? อามนฺตา. ทฺเว มคฺคสจฺจานีติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….

ทฺเว นิโรธสจฺจานีติ? อามนฺตา. ทฺเว ตาณานิ…เป… ทฺเว เลณานิ… ทฺเว สรณานิ… ทฺเว ปรายณานิ… ทฺเว อจฺจุตานิ… ทฺเว อมตานิ… ทฺเว นิพฺพานานีติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….

ทฺเว นิพฺพานานีติ? อามนฺตา. อตฺถิ ทฺวินฺนํ นิพฺพานานํ อุจฺจนีจตา หีนปณีตตา อุกฺกํสาวกํโส สีมา วา เภโท วา ราชิ วา อนฺตริกา วาติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….

ทฺเว นิโรธาติ? อามนฺตา. นนุ อปฺปฏิสงฺขานิรุทฺเธ สงฺขาเร ปฏิสงฺขา นิโรเธนฺตีติ? อามนฺตา. หฺจิ อปฺปฏิสงฺขานิรุทฺเธ สงฺขาเร ปฏิสงฺขา นิโรเธนฺติ, โน จ วต เร วตฺตพฺเพ – ‘‘ทฺเว นิโรธา’’ติ.

น วตฺตพฺพํ – ‘‘ทฺเว นิโรธา’’ติ? อามนฺตา. นนุ อปฺปฏิสงฺขานิรุทฺธาปิ สงฺขารา อจฺจนฺตภคฺคา, ปฏิสงฺขานิรุทฺธาปิ สงฺขารา อจฺจนฺตภคฺคาติ? อามนฺตา. หฺจิ อปฺปฏิสงฺขานิรุทฺธาปิ สงฺขารา อจฺจนฺตภคฺคา, ปฏิสงฺขานิรุทฺธาปิ สงฺขารา อจฺจนฺตภคฺคา, เตน วต เร วตฺตพฺเพ – ‘‘ทฺเว นิโรธา’’ติ.

ทฺเว นิโรธาติ? อามนฺตา. ปฏิสงฺขานิรุทฺธาปิ [ปฏิสงฺขานิรุทฺธา (?)] สงฺขารา อริยมคฺคํ อาคมฺม นิรุทฺธาติ? อามนฺตา. อปฺปฏิสงฺขานิรุทฺธา สงฺขารา อริยมคฺคํ อาคมฺม นิรุทฺธาติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….

ทฺเว นิโรธาติ? อามนฺตา. ปฏิสงฺขานิรุทฺธา สงฺขารา น ปุน อุปฺปชฺชนฺตีติ? อามนฺตา. อปฺปฏิสงฺขานิรุทฺธา สงฺขารา น ปุน อุปฺปชฺชนฺตีติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป… เตน หิ น วตฺตพฺพํ – ‘‘ทฺเว นิโรธา’’ติ.

นิโรธกถา นิฏฺิตา.

ทุติยวคฺโค.

ตสฺสุทฺทานํ –

ปรูปหาโร อฺาณํ, กงฺขา ปรวิตารณา;

วจีเภโท ทุกฺขาหาโร, จิตฺตฏฺิติ จ กุกฺกุฬา;

อนุปุพฺพาภิสมโย, โวหาโร จ นิโรธโกติ.

๓. ตติยวคฺโค

(๒๑) ๑. พลกถา

๓๕๔. ตถาคตพลํ สาวกสาธารณนฺติ? อามนฺตา. ตถาคตพลํ สาวกพลํ, สาวกพลํ ตถาคตพลนฺติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….

ตถาคตพลํ สาวกสาธารณนฺติ? อามนฺตา. ตฺเว ตถาคตพลํ ตํ สาวกพลํ, ตฺเว สาวกพลํ ตํ ตถาคตพลนฺติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….

ตถาคตพลํ สาวกสาธารณนฺติ? อามนฺตา. ยาทิสํ ตถาคตพลํ ตาทิสํ สาวกพลํ, ยาทิสํ สาวกพลํ ตาทิสํ ตถาคตพลนฺติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….

ตถาคตพลํ สาวกสาธารณนฺติ? อามนฺตา. ยาทิโส ตถาคตสฺส ปุพฺพโยโค ปุพฺพจริยา ธมฺมกฺขานํ ธมฺมเทสนา ตาทิโส สาวกสฺส ปุพฺพโยโค ปุพฺพจริยา ธมฺมกฺขานํ ธมฺมเทสนาติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….

ตถาคตพลํ สาวกสาธารณนฺติ? อามนฺตา. ตถาคโต ชิโน สตฺถา สมฺมาสมฺพุทฺโธ สพฺพฺู สพฺพทสฺสาวี ธมฺมสฺสามี ธมฺมปฺปฏิสรโณติ? อามนฺตา. สาวโก ชิโน สตฺถา สมฺมาสมฺพุทฺโธ สพฺพฺู สพฺพทสฺสาวี ธมฺมสฺสามี ธมฺมปฺปฏิสรโณติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….

ตถาคตพลํ สาวกสาธารณนฺติ? อามนฺตา. ตถาคโต อนุปฺปนฺนสฺส มคฺคสฺส อุปฺปาเทตา อสฺชาตสฺส มคฺคสฺส สฺชเนตา อนกฺขาตสฺส มคฺคสฺส อกฺขาตา มคฺคฺู มคฺควิทู มคฺคโกวิโทติ? อามนฺตา. สาวโก อนุปฺปนฺนสฺส มคฺคสฺส อุปฺปาเทตา อสฺชาตสฺส มคฺคสฺส สฺชเนตา อนกฺขาตสฺส มคฺคสฺส อกฺขาตา มคฺคฺู มคฺควิทู มคฺคโกวิโทติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….

อินฺทฺริยปโรปริยตฺตํ ยถาภูตํ าณํ ตถาคตพลํ สาวกสาธารณนฺติ? อามนฺตา. สาวโก สพฺพฺู สพฺพทสฺสาวีติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….

๓๕๕. สาวโก านาานํ ชานาตีติ? อามนฺตา. หฺจิ สาวโก านาานํ ชานาติ, เตน วต เร วตฺตพฺเพ – ‘‘านาานํ ยถาภูตํ าณํ ตถาคตพลํ สาวกสาธารณ’’นฺติ.

สาวโก อตีตานาคตปจฺจุปฺปนฺนานํ กมฺมสมาทานานํ านโส เหตุโส วิปากํ ชานาตีติ? อามนฺตา. หฺจิ สาวโก อตีตานาคตปจฺจุปฺปนฺนานํ กมฺมสมาทานานํ านโส เหตุโส วิปากํ ชานาติ, เตน วต เร วตฺตพฺเพ – ‘‘อตีตานาคตปจฺจุปฺปนฺนานํ กมฺมสมาทานานํ านโส เหตุโส วิปากํ ยถาภูตํ าณํ ตถาคตพลํ สาวกสาธารณ’’นฺติ.

สาวโก สพฺพตฺถคามินึ ปฏิปทํ ชานาตีติ? อามนฺตา. หฺจิ สาวโก สพฺพตฺถคามินึ ปฏิปทํ ชานาติ, เตน วต เร วตฺตพฺเพ – ‘‘สพฺพตฺถคามินึ ปฏิปทํ ยถาภูตํ าณํ ตถาคตพลํ สาวกสาธารณ’’นฺติ.

สาวโก อเนกธาตุํ นานาธาตุํ โลกํ ชานาตีติ? อามนฺตา. หฺจิ สาวโก อเนกธาตุํ นานาธาตุํ โลกํ ชานาติ, เตน วต เร วตฺตพฺเพ – ‘‘อเนกธาตุํ นานาธาตุํ โลกํ ยถาภูตํ าณํ ตถาคตพลํ สาวกสาธารณ’’นฺติ.

สาวโก สตฺตานํ นานาธิมุตฺติกตํ ชานาตีติ? อามนฺตา. หฺจิ สาวโก สตฺตานํ นานาธิมุตฺติกตํ ชานาติ, เตน วต เร วตฺตพฺเพ – ‘‘สตฺตานํ นานาธิมุตฺติกตํ ยถาภูตํ าณํ ตถาคตพลํ สาวกสาธารณ’’นฺติ.

สาวโก ฌานวิโมกฺขสมาธิสมาปตฺตีนํ สํกิเลสํ โวทานํ วุฏฺานํ ชานาตีติ? อามนฺตา. หฺจิ สาวโก ฌานวิโมกฺขสมาธิสมาปตฺตีนํ สํกิเลสํ โวทานํ วุฏฺานํ ชานาติ, เตน วต เร วตฺตพฺเพ – ‘‘ฌานวิโมกฺขสมาธิสมาปตฺตีนํ สํกิเลสํ โวทานํ วุฏฺานํ ยถาภูตํ าณํ ตถาคตพลํ สาวกสาธารณ’’นฺติ.

สาวโก ปุพฺเพนิวาสานุสฺสตึ ชานาตีติ? อามนฺตา. หฺจิ สาวโก ปุพฺเพนิวาสานุสฺสตึ ชานาติ, เตน วต เร วตฺตพฺเพ – ‘‘ปุพฺเพนิวาสานุสฺสติ ยถาภูตํ าณํ ตถาคตพลํ สาวกสาธารณ’’นฺติ.

สาวโก สตฺตานํ จุตูปปาตํ ชานาตีติ? อามนฺตา. หฺจิ สาวโก สตฺตานํ จุตูปปาตํ ชานาติ, เตน วต เร วตฺตพฺเพ – ‘‘สตฺตานํ จุตูปปาตํ ยถาภูตํ าณํ ตถาคตพลํ สาวกสาธารณ’’นฺติ.

นนุ ตถาคตสฺสาปิ อาสวา ขีณา สาวกสฺสาปิ อาสวา ขีณาติ? อามนฺตา. อตฺถิ กิฺจิ นานากรณํ ตถาคตสฺส วา สาวกสฺส วา อาสวกฺขเยน วา อาสวกฺขยํ วิมุตฺติยา วา วิมุตฺตีติ? นตฺถิ. หฺจิ นตฺถิ กิฺจิ นานากรณํ ตถาคตสฺส วา สาวกสฺส วา อาสวกฺขเยน วา อาสวกฺขยํ วิมุตฺติยา วา วิมุตฺติ, เตน วต เร วตฺตพฺเพ – ‘‘อาสวานํ ขเย ยถาภูตํ าณํ ตถาคตพลํ สาวกสาธารณ’’นฺติ.

๓๕๖. อาสวานํ ขเย ยถาภูตํ าณํ ตถาคตพลํ สาวกสาธารณนฺติ? อามนฺตา. านาาเน ยถาภูตํ าณํ ตถาคตพลํ สาวกสาธารณนฺติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….

อาสวานํ ขเย ยถาภูตํ าณํ ตถาคตพลํ สาวกสาธารณนฺติ? อามนฺตา. สตฺตานํ จุตูปปาเต ยถาภูตํ าณํ ตถาคตพลํ สาวกสาธารณนฺติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….

านาาเน ยถาภูตํ าณํ ตถาคตพลํ สาวกอสาธารณนฺติ? อามนฺตา. อาสวานํ ขเย ยถาภูตํ าณํ ตถาคตพลํ สาวกอสาธารณนฺติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….

สตฺตานํ จุตูปปาเต ยถาภูตํ าณํ ตถาคตพลํ สาวกอสาธารณนฺติ? อามนฺตา. อาสวานํ ขเย ยถาภูตํ าณํ ตถาคตพลํ สาวกอสาธารณนฺติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….

อินฺทฺริยปโรปริยตฺตํ ยถาภูตํ าณํ ตถาคตพลํ สาวกอสาธารณนฺติ? อามนฺตา. านาาเน ยถาภูตํ าณํ ตถาคตพลํ สาวกอสาธารณนฺติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ [อยเมตฺถ สาธารณปกฺขํ สนฺธาย ปฏิกฺเขโป (ฏีกา โอโลเกตพฺพา)] …เป….

อินฺทฺริยปโรปริยตฺตํ ยถาภูตํ าณํ ตถาคตพลํ สาวกอสาธารณนฺติ? อามนฺตา…เป…. อาสวานํ ขเย ยถาภูตํ าณํ ตถาคตพลํ สาวกอสาธารณนฺติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….

านาาเน ยถาภูตํ าณํ ตถาคตพลํ สาวกสาธารณนฺติ? อามนฺตา. อินฺทฺริยปโรปริยตฺตํ ยถาภูตํ าณํ ตถาคตพลํ สาวกสาธารณนฺติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….

อาสวานํ ขเย ยถาภูตํ าณํ ตถาคตพลํ สาวกสาธารณนฺติ? อามนฺตา. อินฺทฺริยปโรปริยตฺตํ ยถาภูตํ าณํ ตถาคตพลํ สาวกสาธารณนฺติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….

พลกถา นิฏฺิตา.

๓. ตติยวคฺโค

(๒๒) ๒. อริยนฺติกถา

๓๕๗. านาาเน ยถาภูตํ าณํ ตถาคตพลํ อริยนฺติ? อามนฺตา. มคฺโค ผลํ นิพฺพานํ, โสตาปตฺติมคฺโค โสตาปตฺติผลํ, สกทาคามิมคฺโค สกทาคามิผลํ, อนาคามิมคฺโค อนาคามิผลํ, อรหตฺตมคฺโค อรหตฺตผลํ, สติปฏฺานํ สมฺมปฺปธานํ อิทฺธิปาโท อินฺทฺริยํ พลํ โพชฺฌงฺโคติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….

านาาเน ยถาภูตํ าณํ ตถาคตพลํ อริยนฺติ? อามนฺตา. สุฺตารมฺมณนฺติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป…. สุฺตารมฺมณนฺติ? อามนฺตา. านาานฺจ มนสิ กโรติ, สุฺตฺจ มนสิ กโรตีติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….

านาานฺจ มนสิ กโรติ, สุฺตฺจ มนสิ กโรตีติ? อามนฺตา. ทฺวินฺนํ ผสฺสานํ ทฺวินฺนํ จิตฺตานํ สโมธานํ โหตีติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป… านาาเน ยถาภูตํ าณํ ตถาคตพลํ อริยนฺติ? อามนฺตา. อนิมิตฺตารมฺมณํ…เป… อปฺปณิหิตารมฺมณนฺติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป… อปฺปณิหิตารมฺมณนฺติ? อามนฺตา. านาานฺจ มนสิ กโรติ, อปฺปณิหิตฺจ มนสิ กโรตีติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….

านาานฺจ มนสิ กโรติ, อปฺปณิหิตฺจ มนสิ กโรตีติ? อามนฺตา. ทฺวินฺนํ ผสฺสานํ ทฺวินฺนํ จิตฺตานํ สโมธานํ โหตีติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….

๓๕๘. สติปฏฺานา อริยา สุฺตารมฺมณาติ? อามนฺตา. านาาเน ยถาภูตํ าณํ ตถาคตพลํ อริยํ สุฺตารมฺมณนฺติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….

สติปฏฺานา อริยา อนิมิตฺตารมฺมณา…เป… อปฺปณิหิตารมฺมณาติ? อามนฺตา. านาาเน ยถาภูตํ าณํ ตถาคตพลํ อริยํ อปฺปณิหิตารมฺมณนฺติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….

สมฺมปฺปธานา, อิทฺธิปาทา, อินฺทฺริยา, พลา, โพชฺฌงฺคา อริยา สุฺตารมฺมณาติ? อามนฺตา. านาาเน ยถาภูตํ าณํ ตถาคตพลํ อริยํ สุฺตารมฺมณนฺติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….

โพชฺฌงฺคา อริยา อนิมิตฺตารมฺมณา… อปฺปณิหิตารมฺมณาติ? อามนฺตา. านาาเน ยถาภูตํ าณํ ตถาคตพลํ อริยํ อปฺปณิหิตารมฺมณนฺติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….

๓๕๙. านาาเน ยถาภูตํ าณํ ตถาคตพลํ อริยํ น วตฺตพฺพํ – ‘‘สุฺตารมฺมณ’’นฺติ? อามนฺตา. สติปฏฺานา อริยา น วตฺตพฺพา – ‘‘สุฺตารมฺมณา’’ติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….

านาาเน ยถาภูตํ าณํ ตถาคตพลํ อริยํ น วตฺตพฺพํ – อนิมิตฺตารมฺมณํ…เป… อปฺปณิหิตารมฺมณนฺติ? อามนฺตา. สติปฏฺานา อริยา น วตฺตพฺพา – ‘‘อปฺปณิหิตารมฺมณา’’ติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….

านาาเน ยถาภูตํ าณํ ตถาคตพลํ อริยํ น วตฺตพฺพํ – สุฺตารมฺมณํ…เป… อนิมิตฺตารมฺมณํ…เป… อปฺปณิหิตารมฺมณนฺติ? อามนฺตา. สมฺมปฺปธานํ…เป… โพชฺฌงฺคา อริยา น วตฺตพฺพา – ‘‘อปฺปณิหิตารมฺมณา’’ติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….

๓๖๐. สตฺตานํ จุตูปปาเต ยถาภูตํ าณํ ตถาคตพลํ อริยนฺติ? อามนฺตา. มคฺโค ผลํ นิพฺพานํ, โสตาปตฺติมคฺโค โสตาปตฺติผลํ…เป… โพชฺฌงฺโคติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….

สตฺตานํ จุตูปปาเต ยถาภูตํ าณํ ตถาคตพลํ อริยนฺติ? อามนฺตา. สุฺตารมฺมณนฺติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป… สุฺาตารมฺมณนฺติ? อามนฺตา. สตฺตานํ จุตูปปาตฺจ มนสิ กโรติ, สุฺตฺจ มนสิ กโรตีติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….

สตฺตานํ จุตูปปาตฺจ มนสิ กโรติ, สุฺตฺจ มนสิ กโรตีติ? อามนฺตา. ทฺวินฺนํ ผสฺสานํ ทฺวินฺนํ จิตฺตานํ สโมธานํ โหตีติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….

สตฺตานํ จุตูปปาเต ยถาภูตํ าณํ ตถาคตพลํ อริยนฺติ? อามนฺตา. อนิมิตฺตารมฺมณํ อปฺปณิหิตารมฺมณนฺติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป… อปฺปณิหิตารมฺมณนฺติ? อามนฺตา. สตฺตานํ จุตูปปาตฺจ มนสิ กโรติ, อปฺปณิหิตฺจ มนสิ กโรตีติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….

สตฺตานํ จุตูปปาตฺจ มนสิ กโรติ, อปฺปณิหิตฺจ มนสิ กโรตีติ? อามนฺตา. ทฺวินฺนํ ผสฺสานํ ทฺวินฺนํ จิตฺตานํ สโมธานํ โหตีติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….

๓๖๑. สติปฏฺานา อริยา สุฺตารมฺมณา…เป… อนิมิตฺตารมฺมณา…เป… อปฺปณิหิตารมฺมณาติ? อามนฺตา. สตฺตานํ จุตูปปาเต ยถาภูตํ าณํ ตถาคตพลํ อริยํ อปฺปณิหิตารมฺมณนฺติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….

สมฺมปฺปธานํ …เป… โพชฺฌงฺคา อริยา สุฺตารมฺมณา…เป… อนิมิตฺตารมฺมณา…เป… อปฺปณิหิตารมฺมณาติ? อามนฺตา. สตฺตานํ จุตูปปาเต ยถาภูตํ าณํ ตถาคตพลํ อริยํ อปฺปณิหิตารมฺมณนฺติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….

สตฺตานํ จุตูปปาเต ยถาภูตํ าณํ ตถาคตพลํ อริยํ น วตฺตพฺพํ – สุฺตารมฺมณํ…เป… อนิมิตฺตารมฺมณํ…เป… อปฺปณิหิตารมฺมณนฺติ? อามนฺตา. สติปฏฺานา อริยา น วตฺตพฺพา – ‘‘อปฺปปณิหิตารมฺมณา’’ติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….

๓๖๒. สตฺตานํ จุตูปปาเต ยถาภูตํ าณํ ตถาคตพลํ อริยํ น วตฺตพฺพํ – สุฺตารมฺมณํ…เป… อนิมิตฺตารมฺมณํ…เป… อปฺปณิหิตารมฺมณนฺติ? อามนฺตา. สมฺมปฺปธานา…เป… โพชฺฌงฺคา อริยา น วตฺตพฺพา – ‘‘อปฺปณิหิตารมฺมณา’’ติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….

อาสวานํ ขเย ยถาภูตํ าณํ ตถาคตพลํ อริยนฺติ? อามนฺตา. านาาเน ยถาภูตํ าณํ ตถาคตพลํ อริยนฺติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….

อาสวานํ ขเย ยถาภูตํ าณํ ตถาคตพลํ อริยนฺติ? อามนฺตา. สตฺตานํ จุตูปปาเต ยถาภูตํ าณํ ตถาคตพลํ อริยนฺติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….

านาาเน ยถาภูตํ าณํ ตถาคตพลํ น วตฺตพฺพํ – ‘‘อริย’’นฺติ? อามนฺตา. อาสวานํ ขเย ยถาภูตํ าณํ ตถาคตพลํ น วตฺตพฺพํ – ‘‘อริย’’นฺติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ …เป….

สตฺตานํ จุตูปปาเต ยถาภูตํ าณํ ตถาคตพลํ น วตฺตพฺพํ – ‘‘อริย’’นฺติ? อามนฺตา. อาสวานํ ขเย ยถาภูตํ าณํ ตถาคตพลํ น วตฺตพฺพํ – ‘‘อริย’’นฺติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….

อาสวานํ ขเย ยถาภูตํ าณํ ตถาคตพลํ อริยํ สุฺตารมฺมณนฺติ? อามนฺตา. านาาเน ยถาภูตํ าณํ ตถาคตพลํ อริยํ สุฺตารมฺมณนฺติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….

อาสวานํ ขเย ยถาภูตํ าณํ ตถาคตพลํ อริยํ อนิมิตฺตารมฺมณํ… อปฺปณิหิตารมฺมณนฺติ? อามนฺตา. านาาเน ยถาภูตํ าณํ ตถาคตพลํ อริยํ อปฺปณิหิตารมฺมณนฺติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….

อาสวานํ ขเย ยถาภูตํ าณํ ตถาคตพลํ อริยํ สุฺตารมฺมณํ…เป… อนิมิตฺตารมฺมณํ…เป… อปฺปณิหิตารมฺมณนฺติ? อามนฺตา…เป…. สตฺตานํ จุตูปปาเต ยถาภูตํ าณํ ตถาคตพลํ อริยํ อปฺปณิหิตารมฺมณนฺติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….

านาาเน ยถาภูตํ าณํ ตถาคตพลํ อริยํ น วตฺตพฺพํ – ‘‘สุฺตารมฺมณ’’นฺติ? อามนฺตา. อาสวานํ ขเย ยถาภูตํ าณํ ตถาคตพลํ อริยํ น วตฺตพฺพํ – ‘‘สุฺตารมฺมณ’’นฺติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….

านาาเน ยถาภูตํ าณํ ตถาคตพลํ อริยํ น วตฺตพฺพํ – อนิมิตฺตารมฺมณํ… อปฺปณิหิตารมฺมณนฺติ? อามนฺตา. อาสวานํ ขเย ยถาภูตํ าณํ ตถาคตพลํ อริยํ น วตฺตพฺพํ – ‘‘อปฺปณิหิตารมฺมณ’’นฺติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….

สตฺตานํ จุตูปปาเต ยถาภูตํ าณํ ตถาคตพลํ อริยํ น วตฺตพฺพํ – สุฺตารมฺมณํ…เป… อนิมิตฺตารมฺมณํ…เป… อปฺปณิหิตารมฺมณนฺติ? อามนฺตา. อาสวานํ ขเย ยถาภูตํ าณํ ตถาคตพลํ อริยํ น วตฺตพฺพํ – ‘‘อปฺปณิหิตารมฺมณ’’นฺติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….

อริยนฺติกถา นิฏฺิตา.

๓. ตติยวคฺโค

(๒๓) ๓. วิมุตฺติกถา

๓๖๓. สราคํ จิตฺตํ วิมุจฺจตีติ? อามนฺตา. ราคสหคตํ ราคสหชาตํ ราคสํสฏฺํ ราคสมฺปยุตฺตํ ราคสหภุ ราคานุปริวตฺติ อกุสลํ โลกิยํ สาสวํ สํโยชนิยํ คนฺถนิยํ โอฆนิยํ โยคนิยํ นีวรณิยํ ปรามฏฺํ อุปาทานิยํ สํกิเลสิยํ จิตฺตํ วิมุจฺจตีติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….

สผสฺสํ จิตฺตํ วิมุจฺจติ, ผสฺโส จ จิตฺตฺจ อุโภ วิมุจฺจนฺตีติ? อามนฺตา. สราคํ จิตฺตํ วิมุจฺจติ, ราโค จ จิตฺตฺจ อุโภ วิมุจฺจนฺตีติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….

สเวทนํ…เป… สสฺํ…เป… สเจตนํ…เป… สปฺํ [สสฺํ (สี. ก.)] จิตฺตํ วิมุจฺจติ, ปฺา จ จิตฺตฺจ อุโภ วิมุจฺจนฺตีติ? อามนฺตา. สราคํ จิตฺตํ วิมุจฺจติ, ราโค จ จิตฺตฺจ อุโภ วิมุจฺจนฺตีติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….

สผสฺสํ สราคํ จิตฺตํ วิมุจฺจติ, ผสฺโส จ จิตฺตฺจ อุโภ วิมุจฺจนฺตีติ? อามนฺตา. ราโค จ จิตฺตฺจ อุโภ วิมุจฺจนฺตีติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….

สเวทนํ สราคํ…เป… สสฺํ สราคํ…เป… สเจตนํ สราคํ…เป… สปฺํ สราคํ จิตฺตํ วิมุจฺจติ, ปฺา จ จิตฺตฺจ อุโภ วิมุจฺจนฺตีติ? อามนฺตา. ราโค จ จิตฺตฺจ อุโภ วิมุจฺจนฺตีติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….

๓๖๔. สโทสํ จิตฺตํ วิมุจฺจตีติ? อามนฺตา. โทสสหคตํ โทสสหชาตํ โทสสํสฏฺํ โทสสมฺปยุตฺตํ โทสสหภุ โทสานุปริวตฺติ อกุสลํ โลกิยํ สาสวํ…เป… สํกิเลสิยํ จิตฺตํ วิมุจฺจตีติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….

สผสฺสํ จิตฺตํ วิมุจฺจติ, ผสฺโส จ จิตฺตฺจ อุโภ วิมุจฺจนฺตีติ? อามนฺตา. สโทสํ จิตฺตํ วิมุจฺจติ, โทโส จ จิตฺตฺจ อุโภ วิมุจฺจนฺตีติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….

สเวทนํ…เป… สสฺํ…เป… สเจตนํ…เป… สปฺํ จิตฺตํ วิมุจฺจติ, ปฺา จ จิตฺตฺจ อุโภ วิมุจฺจนฺตีติ? อามนฺตา. สโทสํ จิตฺตํ วิมุจฺจติ, โทโส จ จิตฺตฺจ อุโภ วิมุจฺจนฺตีติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….

สผสฺสํ สโทสํ จิตฺตํ วิมุจฺจติ, ผสฺโส จ จิตฺตฺจ อุโภ วิมุจฺจนฺตีติ? อามนฺตา. สโทสํ จิตฺตํ วิมุจฺจติ, โทโส จ จิตฺตฺจ อุโภ วิมุจฺจนฺตีติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….

สเวทนํ สโทสํ… สสฺํ สโทสํ… สเจตนํ สโทสํ… สปฺํ สโทสํ จิตฺตํ วิมุจฺจติ, ปฺา จ จิตฺตฺจ อุโภ วิมุจฺจนฺตีติ? อามนฺตา. โทโส จ จิตฺตฺจ อุโภ วิมุจฺจนฺตีติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….

๓๖๕. สโมหํ จิตฺตํ วิมุจฺจตีติ? อามนฺตา. โมหสหคตํ โมหสหชาตํ โมหสํสฏฺํ โมหสมฺปยุตฺตํ โมหสหภุ โมหานุปริวตฺติ อกุสลํ โลกิยํ สาสวํ…เป… สํกิเลสิยํ จิตฺตํ วิมุจฺจตีติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….

สผสฺสํ จิตฺตํ วิมุจฺจติ, ผสฺโส จ จิตฺตฺจ อุโภ วิมุจฺจนฺตีติ? อามนฺตา. สโมหํ จิตฺตํ วิมุจฺจติ, โมโห จ จิตฺตฺจ อุโภ วิมุจฺจนฺตีติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….

สเวทนํ … สสฺํ… สเจตนํ… สปฺํ จิตฺตํ วิมุจฺจติ, ปฺา จ จิตฺตฺจ อุโภ วิมุจฺจนฺตีติ? อามนฺตา. สโมหํ จิตฺตํ วิมุจฺจติ, โมโห จ จิตฺตฺจ อุโภ วิมุจฺจนฺตีติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….

สผสฺสํ สโมหํ จิตฺตํ วิมุจฺจติ, ผสฺโส จ จิตฺตฺจ อุโภ วิมุจฺจนฺตีติ? อามนฺตา. โมโห จ จิตฺตฺจ อุโภ วิมุจฺจนฺตีติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….

สเวทนํ สโมหํ… สสฺํ สโมหํ… สเจตนํ สโมหํ…เป… สปฺํ สโมหํ จิตฺตํ วิมุจฺจติ, ปฺา จ จิตฺตฺจ อุโภ วิมุจฺจนฺตีติ? อามนฺตา. โมโห จ จิตฺตฺจ อุโภ วิมุจฺจนฺตีติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….

สราคํ สโทสํ สโมหํ จิตฺตํ วิมุจฺจตีติ? อามนฺตา. วีตราคํ วีตโทสํ วีตโมหํ นิกฺกิเลสํ จิตฺตํ วิมุจฺจตีติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป… เตน หิ น วตฺตพฺพํ – ‘‘สราคํ สโทสํ สโมหํ จิตฺตํ วิมุจฺจตี’’ติ.

วิมุตฺติกถา นิฏฺิตา.

๓. ตติยวคฺโค

(๒๔) ๔. วิมุจฺจมานกถา

๓๖๖. วิมุตฺตํ วิมุจฺจมานนฺติ? อามนฺตา. เอกเทสํ วิมุตฺตํ, เอกเทสํ อวิมุตฺตนฺติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….

เอกเทสํ วิมุตฺตํ, เอกเทสํ อวิมุตฺตนฺติ? อามนฺตา. เอกเทสํ โสตาปนฺโน, เอกเทสํ น โสตาปนฺโน, เอกเทสํ โสตาปตฺติผลปฺปตฺโต ปฏิลทฺโธ อธิคโต สจฺฉิกโต อุปสมฺปชฺช วิหรติ, กาเยน ผุสิตฺวา วิหรติ, เอกเทสํ น กาเยน ผุสิตฺวา วิหรติ, เอกเทสํ สตฺตกฺขตฺตุปรโม โกลงฺโกโล เอกพีชี พุทฺเธ อเวจฺจปฺปสาเทน สมนฺนาคโต ธมฺเม…เป… สงฺเฆ…เป… อริยกนฺเตหิ สีเลหิ สมนฺนาคโต, เอกเทสํ อริยกนฺเตหิ สีเลหิ น สมนฺนาคโตติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….

เอกเทสํ วิมุตฺตํ, เอกเทสํ อวิมุตฺตนฺติ? อามนฺตา. เอกเทสํ สกทาคามี, เอกเทสํ น สกทาคามี, เอกเทสํ สกทาคามิผลปฺปตฺโต ปฏิลทฺโธ อธิคโต สจฺฉิกโต อุปสมฺปชฺช วิหรติ, กาเยน ผุสิตฺวา วิหรติ, เอกเทสํ น กาเยน ผุสิตฺวา วิหรตีติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….

เอกเทสํ วิมุตฺตํ, เอกเทสํ อวิมุตฺตนฺติ? อามนฺตา. เอกเทสํ อนาคามี, เอกเทสํ น อนาคามี, เอกเทสํ อนาคามิผลปฺปตฺโต ปฏิลทฺโธ อธิคโต สจฺฉิกโต อุปสมฺปชฺช วิหรติ, กาเยน ผุสิตฺวา วิหรติ, เอกเทสํ น กาเยน ผุสิตฺวา วิหรติ, เอกเทสํ อนฺตราปรินิพฺพายี, อุปหจฺจปรินิพฺพายี, อสงฺขารปรินิพฺพายี, สสงฺขารปรินิพฺพายี, อุทฺธํโสโตอกนิฏฺคามี, เอกเทสํ น อุทฺธํโสโตอกนิฏฺคามีติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….

เอกเทสํ วิมุตฺตํ, เอกเทสํ อวิมุตฺตนฺติ? อามนฺตา. เอกเทสํ อรหา เอกเทสํ น อรหา, เอกเทสํ อรหตฺตปฺปตฺโต ปฏิลทฺโธ อธิคโต สจฺฉิกโต อุปสมฺปชฺช วิหรติ, กาเยน ผุสิตฺวา วิหรติ, เอกเทสํ น กาเยน ผุสิตฺวา วิหรติ, เอกเทสํ วีตราโค วีตโทโส วีตโมโห…เป… เอกเทสํ สจฺฉิกาตพฺพํ สจฺฉิกตํ, เอกเทสํ สจฺฉิกาตพฺพํ น สจฺฉิกตนฺติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….

วิมุตฺตํ วิมุจฺจมานนฺติ? อามนฺตา. อุปฺปาทกฺขเณ วิมุตฺตํ, ภงฺคกฺขเณ วิมุจฺจมานนฺติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….

๓๖๗. น วตฺตพฺพํ – ‘‘วิมุตฺตํ วิมุจฺจมาน’’นฺติ? อามนฺตา. นนุ วุตฺตํ ภควตา – ‘‘ตสฺส เอวํ ชานโต เอวํ ปสฺสโต กามาสวาปิ จิตฺตํ วิมุจฺจติ, ภวาสวาปิ จิตฺตํ วิมุจฺจติ, อวิชฺชาสวาปิ จิตฺตํ วิมุจฺจตี’’ติ [ที. นิ. ๑.๒๔๘ อาทโย]! อตฺเถว สุตฺตนฺโตติ? อามนฺตา. เตน หิ วตฺตพฺพํ [เตน หิ (สี. สฺยา. กํ.), เตน หิ น วตฺตพฺพํ (ก.)] – ‘‘วิมุตฺตํ วิมุจฺจมาน’’นฺติ.

วิมุตฺตํ วิมุจฺจมานนฺติ? อามนฺตา. นนุ วุตฺตํ ภควตา – ‘‘โส เอวํ สมาหิเต จิตฺเต ปริสุทฺเธ ปริโยทาเต อนงฺคเณ วิคตูปกฺกิเลเส มุทุภูเต กมฺมนิเย ิเต อาเนฺชปฺปตฺเต อาสวานํ ขยาณาย จิตฺตํ อภินินฺนาเมตี’’ติ! อตฺเถว สุตฺตนฺโตติ? อามนฺตา. เตน หิ น วตฺตพฺพํ – ‘‘วิมุตฺตํ วิมุจฺจมาน’’นฺติ.

อตฺถิ จิตฺตํ วิมุจฺจมานนฺติ? อามนฺตา. อตฺถิ จิตฺตํ รชฺชมานํ ทุสฺสมานํ มุยฺหมานํ กิลิสฺสมานนฺติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป… นนุ รตฺตฺเจว อรตฺตฺจ, ทุฏฺฺเจว อทุฏฺฺจ, มูฬฺหฺเจว อมูฬฺหฺจ, ฉินฺนฺเจว อฉินฺนฺจ, ภินฺนฺเจว อภินฺนฺจ, กตฺเจว อกตฺจาติ? อามนฺตา. หฺจิ รตฺตฺเจว อรตฺตฺจ, ทุฏฺฺเจว อทุฏฺฺจ, มูฬฺหฺเจว อมูฬฺหฺจ, ฉินฺนฺเจว อฉินฺนฺจ, ภินฺนฺเจว อภินฺนฺจ, กตฺเจว อกตฺจ, โน จ วต เร วตฺตพฺเพ – ‘‘อตฺถิ จิตฺตํ วิมุจฺจมาน’’นฺติ.

วิมุจฺจมานกถา นิฏฺิตา.

๓. ตติยวคฺโค

(๒๕) ๕. อฏฺมกกถา

๓๖๘. อฏฺมกสฺส ปุคฺคลสฺส ทิฏฺิปริยุฏฺานํ ปหีนนฺติ? อามนฺตา. อฏฺมโก ปุคฺคโล โสตาปนฺโน โสตาปตฺติผลปฺปตฺโต ปฏิลทฺโธ อธิคโต สจฺฉิกโต อุปสมฺปชฺช วิหรติ, กาเยน ผุสิตฺวา วิหรตีติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….

อฏฺมกสฺส ปุคฺคลสฺส วิจิกิจฺฉาปริยุฏฺานํ ปหีนนฺติ? อามนฺตา. อฏฺมโก ปุคฺคโล โสตาปนฺโน โสตาปตฺติผลปฺปตฺโต…เป… กาเยน ผุสิตฺวา วิหรตีติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….

อฏฺมกสฺส ปุคฺคลสฺส ทิฏฺิปริยุฏฺานํ ปหีนนฺติ? อามนฺตา. อฏฺมกสฺส ปุคฺคลสฺส ทิฏฺานุสโย ปหีโนติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป… อฏฺมกสฺส ปุคฺคลสฺส ทิฏฺิปริยุฏฺานํ ปหีนนฺติ? อามนฺตา. อฏฺมกสฺส ปุคฺคลสฺส วิจิกิจฺฉานุสโย… สีลพฺพตปรามาโส ปหีโนติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….

อฏฺมกสฺส ปุคฺคลสฺส วิจิกิจฺฉาปริยุฏฺานํ ปหีนนฺติ? อามนฺตา. อฏฺมกสฺส ปุคฺคลสฺส วิจิกิจฺฉานุสโย ปหีโนติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป… อฏฺมกสฺส ปุคฺคลสฺส วิจิกิจฺฉาปริยุฏฺานํ ปหีนนฺติ? อามนฺตา. อฏฺมกสฺส ปุคฺคลสฺส ทิฏฺานุสโย… สีลพฺพตปรามาโส ปหีโนติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….

อฏฺมกสฺส ปุคฺคลสฺส ทิฏฺานุสโย อปฺปหีโนติ? อามนฺตา. อฏฺมกสฺส ปุคฺคลสฺส ทิฏฺิปริยุฏฺานํ อปฺปหีนนฺติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป… อฏฺมกสฺส ปุคฺคลสฺส ทิฏฺานุสโย อปฺปหีโนติ? อามนฺตา. อฏฺมกสฺส ปุคฺคลสฺส วิจิกิจฺฉาปริยุฏฺานํ อปฺปหีนนฺติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….

อฏฺมกสฺส ปุคฺคลสฺส วิจิกิจฺฉานุสโย… สีลพฺพตปรามาโส อปฺปหีโนติ? อามนฺตา. อฏฺมกสฺส ปุคฺคลสฺส ทิฏฺิปริยุฏฺานํ อปฺปหีนนฺติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป… อฏฺมกสฺส ปุคฺคลสฺส สีลพฺพตปรามาโส อปฺปหีโนติ? อามนฺตา. อฏฺมกสฺส ปุคฺคลสฺส วิจิกิจฺฉาปริยุฏฺานํ อปฺปหีนนฺติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….

๓๖๙. อฏฺมกสฺส ปุคฺคลสฺส ทิฏฺิปริยุฏฺานํ ปหีนนฺติ? อามนฺตา. อฏฺมกสฺส ปุคฺคลสฺส ทิฏฺิปริยุฏฺานปหานาย มคฺโค ภาวิโตติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป… อฏฺมกสฺส ปุคฺคลสฺส ทิฏฺิปริยุฏฺานํ ปหีนนฺติ? อามนฺตา. อฏฺมกสฺส ปุคฺคลสฺส ทิฏฺิปริยุฏฺานปหานาย สติปฏฺานา ภาวิตา…เป… สมฺมปฺปธานา…เป… โพชฺฌงฺคา ภาวิตาติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ.

อฏฺมกสฺส ปุคฺคลสฺส วิจิกิจฺฉาปริยุฏฺานํ ปหีนนฺติ? อามนฺตา. อฏฺมกสฺส ปุคฺคลสฺส วิจิกิจฺฉาปริยุฏฺานปหานาย มคฺโค ภาวิโต…เป… โพชฺฌงฺคา ภาวิตาติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….

อฏฺมกสฺส ปุคฺคลสฺส ทิฏฺิปริยุฏฺานปหานาย มคฺโค อภาวิโตติ? อามนฺตา. อมคฺเคน ปหีนํ โลกิเยน สาสเวน…เป… สํกิเลสิเยนาติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป… อฏฺมกสฺส ปุคฺคลสฺส ทิฏฺิปริยุฏฺานปหานาย สติปฏฺานา…เป… โพชฺฌงฺคา อภาวิตาติ? อามนฺตา. อมคฺเคน ปหีนํ โลกิเยน สาสเวน…เป… สํกิเลสิเยนาติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….

อฏฺมกสฺส ปุคฺคลสฺส วิจิกิจฺฉาปริยุฏฺานปหานาย มคฺโค อภาวิโต…เป… สติปฏฺานา…เป… โพชฺฌงฺคา อภาวิตาติ? อามนฺตา. อมคฺเคน ปหีนํ โลกิเยน สาสเวน…เป… สํกิเลสิเยนาติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….

๓๗๐. น วตฺตพฺพํ – ‘‘อฏฺมกสฺส ปุคฺคลสฺส ทิฏฺิปริยุฏฺานํ ปหีน’’นฺติ? อามนฺตา. อุปฺปชฺชิสฺสตีติ? นุปฺปชฺชิสฺสติ. หฺจิ นุปฺปชฺชิสฺสติ, เตน วต เร วตฺตพฺเพ – ‘‘อฏฺมกสฺส ปุคฺคลสฺส ทิฏฺิปริยุฏฺานํ ปหีน’’นฺติ.

น วตฺตพฺพํ – ‘‘อฏฺมกสฺส ปุคฺคลสฺส วิจิกิจฺฉาปริยุฏฺานํ ปหีน’’นฺติ? อามนฺตา. อุปฺปชฺชิสฺสตีติ? นุปฺปชฺชิสฺสติ. หฺจิ นุปฺปชฺชิสฺสติ, เตน วต เร วตฺตพฺเพ – ‘‘อฏฺมกสฺส ปุคฺคลสฺส วิจิกิจฺฉาปริยุฏฺานํ ปหีน’’นฺติ.

อฏฺมกสฺส ปุคฺคลสฺส ทิฏฺิปริยุฏฺานํ นุปฺปชฺชิสฺสตีติ กตฺวา ปหีนนฺติ? อามนฺตา. อฏฺมกสฺส ปุคฺคลสฺส ทิฏฺานุสโย นุปฺปชฺชิสฺสตีติ กตฺวา ปหีโนติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….

อฏฺมกสฺส ปุคฺคลสฺส ทิฏฺิปริยุฏฺานํ นุปฺปชฺชิสฺสตีติ กตฺวา ปหีนนฺติ? อามนฺตา. อฏฺมกสฺส ปุคฺคลสฺส วิจิกิจฺฉานุสโย… สีลพฺพตปรามาโส นุปฺปชฺชิสฺสตีติ กตฺวา ปหีโนติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….

อฏฺมกสฺส ปุคฺคลสฺส วิจิกิจฺฉาปริยุฏฺานํ นุปฺปชฺชิสฺสตีติ กตฺวา ปหีนนฺติ? อามนฺตา. อฏฺมกสฺส ปุคฺคลสฺส วิจิกิจฺฉานุสโย… สีลพฺพตปรามาโส นุปฺปชฺชิสฺสตีติ กตฺวา ปหีโนติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….

อฏฺมกสฺส ปุคฺคลสฺส ทิฏฺิปริยุฏฺานํ นุปฺปชฺชิสฺสตีติ กตฺวา ปหีนนฺติ? อามนฺตา. โคตฺรภุโน ปุคฺคลสฺส ทิฏฺิปริยุฏฺานํ นุปฺปชฺชิสฺสตีติ กตฺวา ปหีนนฺติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป… อฏฺมกสฺส ปุคฺคลสฺส วิจิกิจฺฉาปริยุฏฺานํ นุปฺปชฺชิสฺสตีติ กตฺวา ปหีนนฺติ? อามนฺตา. โคตฺรภุโน ปุคฺคลสฺส วิจิกิจฺฉาปริยุฏฺานํ นุปฺปชฺชิสฺสตีติ กตฺวา ปหีนนฺติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….

อฏฺมกกถา นิฏฺิตา.

๓. ตติยวคฺโค

(๒๖) ๖. อฏฺมกสฺสอินฺทฺริยกถา

๓๗๑. อฏฺมกสฺส ปุคฺคลสฺส นตฺถิ สทฺธินฺทฺริยนฺติ? อามนฺตา. อฏฺมกสฺส ปุคฺคลสฺส นตฺถิ สทฺธาติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ. อฏฺมกสฺส ปุคฺคลสฺส นตฺถิ วีริยินฺทฺริยํ…เป… นตฺถิ สตินฺทฺริยํ…เป… นตฺถิ สมาธินฺทฺริยํ…เป… นตฺถิ ปฺินฺทฺริยนฺติ? อามนฺตา. อฏฺมกสฺส ปุคฺคลสฺส นตฺถิ ปฺาติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….

อฏฺมกสฺส ปุคฺคลสฺส อตฺถิ สทฺธาติ? อามนฺตา. อฏฺมกสฺส ปุคฺคลสฺส อตฺถิ สทฺธินฺทฺริยนฺติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป… อฏฺมกสฺส ปุคฺคลสฺส อตฺถิ วีริยํ…เป… อตฺถิ สติ… อตฺถิ สมาธิ… อตฺถิ ปฺาติ? อามนฺตา. อฏฺมกสฺส ปุคฺคลสฺส อตฺถิ ปฺินฺทฺริยนฺติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….

อฏฺมกสฺส ปุคฺคลสฺส อตฺถิ มโน, อตฺถิ มนินฺทฺริยนฺติ? อามนฺตา. อฏฺมกสฺส ปุคฺคลสฺส อตฺถิ สทฺธา, อตฺถิ สทฺธินฺทฺริยนฺติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป… อฏฺมกสฺส ปุคฺคลสฺส อตฺถิ มโน, อตฺถิ มนินฺทฺริยนฺติ? อามนฺตา. อฏฺมกสฺส ปุคฺคลสฺส อตฺถิ ปฺา, อตฺถิ ปฺินฺทฺริยนฺติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….

อฏฺมกสฺส ปุคฺคลสฺส อตฺถิ โสมนสฺสํ, อตฺถิ โสมนสฺสินฺทฺริยํ, อตฺถิ ชีวิตํ, อตฺถิ ชีวิตินฺทฺริยนฺติ? อามนฺตา. อฏฺมกสฺส ปุคฺคลสฺส อตฺถิ สทฺธา, อตฺถิ สทฺธินฺทฺริยนฺติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป… อฏฺมกสฺส ปุคฺคลสฺส อตฺถิ ชีวิตํ, อตฺถิ ชีวิตินฺทฺริยนฺติ? อามนฺตา. อฏฺมกสฺส ปุคฺคลสฺส…เป… อตฺถิ ปฺา, อตฺถิ ปฺินฺทฺริยนฺติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….

อฏฺมกสฺส ปุคฺคลสฺส อตฺถิ สทฺธา, นตฺถิ สทฺธินฺทฺริยนฺติ? อามนฺตา. อฏฺมกสฺส ปุคฺคลสฺส อตฺถิ มโน, นตฺถิ มนินฺทฺริยนฺติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….

อฏฺมกสฺส ปุคฺคลสฺส อตฺถิ สทฺธา, นตฺถิ สทฺธินฺทฺริยนฺติ? อามนฺตา. อฏฺมกสฺส ปุคฺคลสฺส อตฺถิ โสมนสฺสํ, นตฺถิ โสมนสฺสินฺทฺริยนฺติ…เป… อตฺถิ ชีวิตํ, นตฺถิ ชีวิตินฺทฺริยนฺติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป… อฏฺมกสฺส ปุคฺคลสฺส อตฺถิ ปฺา, นตฺถิ ปฺินฺทฺริยนฺติ? อามนฺตา. อฏฺมกสฺส ปุคฺคลสฺส อตฺถิ มโน, นตฺถิ มนินฺทฺริยนฺติ? อตฺถิ โสมนสฺสํ, นตฺถิ โสมนสฺสินฺทฺริยนฺติ? อตฺถิ ชีวิตํ, นตฺถิ ชีวิตินฺทฺริยนฺติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….

อฏฺมกสฺส ปุคฺคลสฺส นตฺถิ สทฺธินฺทฺริยนฺติ? อามนฺตา. อฏฺมโก ปุคฺคโล อสฺสทฺโธติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป… อฏฺมกสฺส ปุคฺคลสฺส นตฺถิ วีริยินฺทฺริยนฺติ? อามนฺตา. อฏฺมโก ปุคฺคโล กุสีโต หีนวีริโยติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป… อฏฺมกสฺส ปุคฺคลสฺส นตฺถิ สตินฺทฺริยนฺติ? อามนฺตา. อฏฺมโก ปุคฺคโล มุฏฺสฺสติ อสมฺปชาโนติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป… อฏฺมกสฺส ปุคฺคลสฺส นตฺถิ สมาธินฺทฺริยนฺติ? อามนฺตา. อฏฺมโก ปุคฺคโล อสมาหิโต วิพฺภนฺตจิตฺโตติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป… อฏฺมกสฺส ปุคฺคลสฺส นตฺถิ ปฺินฺทฺริยนฺติ? อามนฺตา. อฏฺมโก ปุคฺคโล ทุปฺปฺโ เอลมูโคติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….

อฏฺมกสฺส ปุคฺคลสฺส อตฺถิ สทฺธา, สา จ สทฺธา นิยฺยานิกาติ? อามนฺตา. หฺจิ อฏฺมกสฺส ปุคฺคลสฺส อตฺถิ สทฺธา, สา จ สทฺธา นิยฺยานิกา, โน จ วต เร วตฺตพฺเพ – ‘‘อฏฺมกสฺส ปุคฺคลสฺส นตฺถิ สทฺธินฺทฺริย’’นฺติ. อฏฺมกสฺส ปุคฺคลสฺส อตฺถิ วีริยํ, ตฺจ วีริยํ นิยฺยานิกํ; อตฺถิ สติ, สา จ สติ นิยฺยานิกา; อตฺถิ สมาธิ, โส จ สมาธิ นิยฺยานิโก; อตฺถิ ปฺา, สา จ ปฺา นิยฺยานิกาติ? อามนฺตา. หฺจิ อฏฺมกสฺส ปุคฺคลสฺส อตฺถิ ปฺา, สา จ ปฺา นิยฺยานิกา, โน จ วต เร วตฺตพฺเพ – ‘‘อฏฺมกสฺส ปุคฺคลสฺส นตฺถิ ปฺินฺทฺริย’’นฺติ.

๓๗๒. สกทาคามิผลสจฺฉิกิริยาย ปฏิปนฺนสฺส ปุคฺคลสฺส อตฺถิ สทฺธา, อตฺถิ สทฺธินฺทฺริยนฺติ? อามนฺตา. อฏฺมกสฺส ปุคฺคลสฺส อตฺถิ สทฺธา, อตฺถิ สทฺธินฺทฺริยนฺติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป… สกทาคามิผลสจฺฉิกิริยาย ปฏิปนฺนสฺส ปุคฺคลสฺส อตฺถิ ปฺา, อตฺถิ ปฺินฺทฺริยนฺติ? อามนฺตา. อฏฺมกสฺส ปุคฺคลสฺส อตฺถิ ปฺา, อตฺถิ ปฺินฺทฺริยนฺติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….

อนาคามิผลสจฺฉิกิริยาย ปฏิปนฺนสฺส ปุคฺคลสฺส… อรหตฺตสจฺฉิกิริยาย ปฏิปนฺนสฺส ปุคฺคลสฺส อตฺถิ สทฺธา, อตฺถิ สทฺธินฺทฺริยํ…เป… อตฺถิ ปฺา, อตฺถิ ปฺินฺทฺริยนฺติ? อามนฺตา. อฏฺมกสฺส ปุคฺคลสฺส อตฺถิ ปฺา, อตฺถิ ปฺินฺทฺริยนฺติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….

อฏฺมกสฺส ปุคฺคลสฺส อตฺถิ สทฺธา, นตฺถิ สทฺธินฺทฺริยนฺติ? อามนฺตา. สกทาคามิผลสจฺฉิกิริยาย ปฏิปนฺนสฺส ปุคฺคลสฺส อตฺถิ สทฺธา, นตฺถิ สทฺธินฺทฺริยนฺติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป… อฏฺมกสฺส ปุคฺคลสฺส อตฺถิ ปฺา, นตฺถิ ปฺินฺทฺริยนฺติ? อามนฺตา. สกทาคามิผลสจฺฉิกิริยาย ปฏิปนฺนสฺส ปุคฺคลสฺส อตฺถิ ปฺา, นตฺถิ ปฺินฺทฺริยนฺติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….

อฏฺมกสฺส ปุคฺคลสฺส อตฺถิ สทฺธา, นตฺถิ สทฺธินฺทฺริยนฺติ…เป… อตฺถิ ปฺา, นตฺถิ ปฺินฺทฺริยนฺติ? อามนฺตา. อนาคามิผลสจฺฉิกิริยาย ปฏิปนฺนสฺส ปุคฺคลสฺส… อรหตฺตสจฺฉิกิริยาย ปฏิปนฺนสฺส ปุคฺคลสฺส อตฺถิ ปฺา, นตฺถิ ปฺินฺทฺริยนฺติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….

อฏฺมกสฺส ปุคฺคลสฺส นตฺถิ ปฺจินฺทฺริยานีติ? อามนฺตา. นนุ วุตฺตํ ภควตา – ‘‘ปฺจิมานิ, ภิกฺขเว, อินฺทฺริยานิ! กตมานิ ปฺจ? สทฺธินฺทฺริยํ, วีริยินฺทฺริยํ, สตินฺทฺริยํ, สมาธินฺทฺริยํ, ปฺินฺทฺริยํ – อิมานิ โข, ภิกฺขเว, ปฺจินฺทฺริยานิ. อิเมสํ โข, ภิกฺขเว, ปฺจนฺนํ อินฺทฺริยานํ สมตฺตา ปริปูรตฺตา อรหา โหติ. ตโต มุทุตเรหิ อรหตฺตสจฺฉิกิริยาย ปฏิปนฺโน โหติ, ตโต มุทุตเรหิ อนาคามี โหติ, ตโต มุทุตเรหิ อนาคามิผลสจฺฉิกิริยาย ปฏิปนฺโน โหติ, ตโต มุทุตเรหิ สกทาคามี โหติ, ตโต มุทุตเรหิ สกทาคามิผลสจฺฉิกิริยาย ปฏิปนฺโน โหติ, ตโต มุทุตเรหิ โสตาปนฺโน โหติ, ตโต มุทุตเรหิ โสตาปตฺติผลสจฺฉิกิริยาย ปฏิปนฺโน โหติ. ยสฺส โข, ภิกฺขเว, อิมานิ ปฺจินฺทฺริยานิ สพฺเพน สพฺพํ สพฺพถา สพฺพํ นตฺถิ, ตมหํ ‘พาหิโร ปุถุชฺชนปกฺเข ิโต’ติ วทามี’’ติ [สํ. นิ. ๕.๔๘๘]. อตฺเถว สุตฺตนฺโตติ? อามนฺตา. อฏฺมโก ปุคฺคโล พาหิโร ปุถุชฺชนปกฺเข ิโตติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป… เตน หิ อฏฺมกสฺส ปุคฺคลสฺส อตฺถิ ปฺจินฺทฺริยานีติ.

อฏฺมกสฺส อินฺทฺริยกถา นิฏฺิตา.

๓. ตติยวคฺโค

(๒๗) ๗. ทิพฺพจกฺขุกถา

๓๗๓. มํสจกฺขุํ ธมฺมุปตฺถทฺธํ ทิพฺพจกฺขุํ โหตีติ? อามนฺตา. มํสจกฺขุํ ทิพฺพจกฺขุํ, ทิพฺพจกฺขุํ มํสจกฺขุนฺติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….

มํสจกฺขุํ ธมฺมุปตฺถทฺธํ ทิพฺพจกฺขุํ โหตีติ? อามนฺตา. ยาทิสํ มํสจกฺขุํ ตาทิสํ ทิพฺพจกฺขุํ, ยาทิสํ ทิพฺพจกฺขุํ ตาทิสํ มํสจกฺขุนฺติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….

มํสจกฺขุํ ธมฺมุปตฺถทฺธํ ทิพฺพจกฺขุํ โหตีติ? อามนฺตา. ตฺเว มํสจกฺขุํ ตํ ทิพฺพจกฺขุํ, ตํ ทิพฺพจกฺขุํ ตํ มํสจกฺขุนฺติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….

มํสจกฺขุํ ธมฺมุปตฺถทฺธํ ทิพฺพจกฺขุํ โหตีติ? อามนฺตา. ยาทิโส มํสจกฺขุสฺส วิสโย อานุภาโว โคจโร ตาทิโส ทิพฺพสฺส จกฺขุสฺส วิสโย อานุภาโว โคจโรติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….

มํสจกฺขุํ ธมฺมุปตฺถทฺธํ ทิพฺพจกฺขุํ โหตีติ? อามนฺตา. อุปาทิณฺณํ [อุปาทินฺนํ (สฺยา. กํ.)] หุตฺวา อนุปาทิณฺณํ โหตีติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….

อุปาทิณฺณํ หุตฺวา อนุปาทิณฺณํ โหตีติ? อามนฺตา. กามาวจรํ หุตฺวา รูปาวจรํ โหตีติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….

กามาวจรํ หุตฺวา รูปาวจรํ โหตีติ? อามนฺตา. รูปาวจรํ หุตฺวา อรูปาวจรํ โหตีติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….

รูปาวจรํ หุตฺวา อรูปาวจรํ โหตีติ? อามนฺตา. ปริยาปนฺนํ หุตฺวา อปริยาปนฺนํ โหตีติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….

๓๗๔. มํสจกฺขุํ ธมฺมุปตฺถทฺธํ ทิพฺพจกฺขุํ โหตีติ? อามนฺตา. ทิพฺพจกฺขุํ ธมฺมุปตฺถทฺธํ มํสจกฺขุํ โหตีติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….

มํสจกฺขุํ ธมฺมุปตฺถทฺธํ ทิพฺพจกฺขุํ โหตีติ? อามนฺตา. ทิพฺพจกฺขุํ ธมฺมุปตฺถทฺธํ ปฺาจกฺขุํ โหตีติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….

มํสจกฺขุํ ธมฺมุปตฺถทฺธํ ทิพฺพจกฺขุํ โหตีติ? อามนฺตา. ทิพฺพจกฺขุํ ธมฺมุปตฺถทฺธํ มํสจกฺขุํ โหตีติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….

มํสจกฺขุํ ธมฺมุปตฺถทฺธํ ทิพฺพจกฺขุํ โหตีติ? อามนฺตา. ทฺเวว จกฺขูนีติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป… ทฺเวว จกฺขูนีติ? อามนฺตา. นนุ ตีณิ จกฺขูนิ วุตฺตานิ ภควตา – มํสจกฺขุํ, ทิพฺพจกฺขุํ, ปฺาจกฺขุนฺติ? อามนฺตา. หฺจิ ตีณิ จกฺขูนิ วุตฺตานิ ภควตา – มํสจกฺขุํ, ทิพฺพจกฺขุํ, ปฺาจกฺขุํ, โน จ วต เร วตฺตพฺเพ – ‘‘ทฺเวว จกฺขูนี’’ติ.

ทฺเวว จกฺขูนีติ? อามนฺตา. นนุ วุตฺตํ ภควตา – ‘‘ตีณิมานิ, ภิกฺขเว, จกฺขูนิ! กตมานิ ตีณิ? มํสจกฺขุํ, ทิพฺพจกฺขุํ, ปฺาจกฺขุนฺติ – อิมานิ โข, ภิกฺขเว, ตีณิ จกฺขูนี’’ติ.

‘‘มํสจกฺขุํ ทิพฺพจกฺขุํ, ปฺาจกฺขุํ อนุตฺตรํ;

เอตานิ ตีณิ จกฺขูนิ, อกฺขาสิ ปุริสุตฺตโม.

‘‘มํสจกฺขุสฺส อุปฺปาโท, มคฺโค ทิพฺพสฺส จกฺขุโน;

ยทา จ าณํ อุทปาทิ, ปฺาจกฺขุํ อนุตฺตรํ;

ตสฺส จกฺขุสฺส ปฏิลาภา, สพฺพทุกฺขา ปมุจฺจตี’’ติ [อิติวุ. ๖๑ อิติวุตฺตเก].

อตฺเถว สุตฺตนฺโตติ? อามนฺตา. เตน หิ น วตฺตพฺพํ – ‘‘ทฺเวว จกฺขูนี’’ติ.

ทิพฺพจกฺขุกถา นิฏฺิตา.

๓. ตติยวคฺโค

(๒๘) ๘. ทิพฺพโสตกถา

๓๗๕. มํสโสตํ ธมฺมุปตฺถทฺธํ ทิพฺพโสตํ โหตีติ? อามนฺตา. มํสโสตํ ทิพฺพโสตํ, ทิพฺพโสตํ มํสโสตนฺติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….

มํสโสตํ ธมฺมุปตฺถทฺธํ ทิพฺพโสตํ โหตีติ? อามนฺตา. ยาทิสํ มํสโสตํ ตาทิสํ ทิพฺพโสตํ, ยาทิสํ ทิพฺพโสตํ ตาทิสํ มํสโสตนฺติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….

มํสโสตํ ธมฺมุปตฺถทฺธํ ทิพฺพโสตํ โหตีติ? อามนฺตา. ตฺเว มํสโสตํ ตํ ทิพฺพโสตํ, ตํ ทิพฺพโสตํ ตํ มํสโสตนฺติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….

มํสโสตํ ธมฺมุปตฺถทฺธํ ทิพฺพโสตํ โหตีติ? อามนฺตา. ยาทิโส มํสโสตสฺส วิสโย อานุภาโว โคจโร ตาทิโส ทิพฺพสฺส โสตสฺส วิสโย อานุภาโว โคจโรติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….

มํสโสตํ ธมฺมุปตฺถทฺธํ ทิพฺพโสตํ โหตีติ? อามนฺตา. อุปาทิณฺณํ หุตฺวา อนุปาทิณฺณํ โหตีติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….

อุปาทิณฺณํ หุตฺวา อนุปาทิณฺณํ โหตีติ? อามนฺตา. กามาวจรํ หุตฺวา รูปาวจรํ โหตีติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….

กามาวจรํ หุตฺวา รูปาวจรํ โหตีติ? อามนฺตา. รูปาวจรํ หุตฺวา อรูปาวจรํ โหตีติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….

รูปาวจรํ หุตฺวา อรูปาวจรํ โหตีติ? อามนฺตา. ปริยาปนฺนํ หุตฺวา อปริยาปนฺนํ โหตีติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….

๓๗๖. มํสโสตํ ธมฺมุปตฺถทฺธํ ทิพฺพโสตํ โหตีติ? อามนฺตา. ทิพฺพโสตํ ธมฺมุปตฺถทฺธํ มํสโสตํ โหตีติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….

มํสโสตํ ธมฺมุปตฺถทฺธํ ทิพฺพโสตํ โหตีติ? อามนฺตา. เอกํเยว โสตนฺติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….

เอกํเยว โสตนฺติ? อามนฺตา. นนุ ทฺเว โสตานิ วุตฺตานิ ภควตา – ‘‘มํสโสตํ, ทิพฺพโสต’’นฺติ? อามนฺตา. หฺจิ ทฺเว โสตานิ วุตฺตานิ ภควตา – มํสโสตํ, ทิพฺพโสตํ, โน จ วต เร วตฺตพฺเพ – ‘‘เอกฺเว โสต’’นฺติ.

ทิพฺพโสตกถา นิฏฺิตา.

๓. ตติยวคฺโค

(๒๙) ๙. ยถากมฺมูปคตาณกถา

๓๗๗. ยถากมฺมูปคตํ าณํ [ยถากมฺมูปคตาณํ (สฺยา. กํ.)] ทิพฺพจกฺขุนฺติ? อามนฺตา. ยถากมฺมูปคตฺจ มนสิ กโรติ, ทิพฺเพน จกฺขุนา รูปํ ปสฺสตีติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….

ยถากมฺมูปคตฺจ มนสิ กโรติ, ทิพฺเพน จกฺขุนา รูปํ ปสฺสตีติ? อามนฺตา. ทฺวินฺนํ ผสฺสานํ ทฺวินฺนํ จิตฺตานํ สโมธานํ โหตีติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….

ยถากมฺมูปคตํ าณํ ทิพฺพจกฺขุนฺติ? อามนฺตา. ‘‘อิเม วต โภนฺโต สตฺตา’’ติ จ มนสิ กโรติ, ‘‘กายทุจฺจริเตน สมนฺนาคตา’’ติ จ มนสิ กโรติ, ‘‘วจีทุจฺจริเตน สมนฺนาคตา’’ติ จ มนสิ กโรติ, ‘‘มโนทุจฺจริเตน สมนฺนาคตา’’ติ จ มนสิ กโรติ, ‘‘อริยานํ อุปวาทกา’’ติ จ มนสิ กโรติ, ‘‘มิจฺฉาทิฏฺิกา’’ติ จ มนสิ กโรติ, ‘‘มิจฺฉาทิฏฺิกมฺมสมาทานา’’ติ จ มนสิ กโรติ, ‘‘เต กายสฺส เภทา ปรํ มรณา อปายํ ทุคฺคตึ วินิปาตํ นิรยํ อุปปนฺนา’’ติ จ มนสิ กโรติ, ‘‘อิเม วา ปน โภนฺโต สตฺตา’’ติ จ มนสิ กโรติ, ‘‘กายสุจริเตน สมนฺนาคตา’’ติ จ มนสิ กโรติ, ‘‘วจีสุจริเตน สมนฺนาคตา’’ติ จ มนสิ กโรติ, ‘‘มโนสุจริเตน สมนฺนาคตา’’ติ จ มนสิ กโรติ, ‘‘อริยานํ อนุปวาทกา’’ติ จ มนสิ กโรติ, ‘‘สมฺมาทิฏฺิกา’’ติ จ มนสิ กโรติ, ‘‘สมฺมาทิฏฺิกมฺมสมฺมาทานา’’ติ จ มนสิ กโรติ, ‘‘เต กายสฺส เภทา ปรํ มรณา สุคตึ สคฺคํ โลกํ อุปปนฺนา’’ติ จ มนสิ กโรติ, ทิพฺเพน จกฺขุนา รูปํ ปสฺสตีติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….

‘‘เต กายสฺส เภทา ปรํ มรณา สุคตึ สคฺคํ โลกํ อุปปนฺนา’’ติ จ มนสิ กโรติ, ทิพฺเพน จกฺขุนา รูปํ ปสฺสตีติ? อามนฺตา. ทฺวินฺนํ ผสฺสานํ ทฺวินฺนํ จิตฺตานํ สโมธานํ โหตีติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….

๓๗๘. ยถากมฺมูปคตํ าณํ ทิพฺพจกฺขุนฺติ? อามนฺตา. อตฺถิ โกจิ อทิพฺพจกฺขุโก ทิพฺพจกฺขุํ อปฺปฏิลทฺโธ อนธิคโต อสจฺฉิกโต ยถากมฺมูปคตํ ชานาตีติ? อามนฺตา. หฺจิ อตฺถิ โกจิ อทิพฺพจกฺขุโก ทิพฺพจกฺขุํ อปฺปฏิลทฺโธ อนธิคโต อสจฺฉิกโต ยถากมฺมูปคตํ ชานาติ, โน จ วต เร วตฺตพฺเพ – ‘‘ยถากมฺมูปคตํ าณํ ทิพฺพจกฺขุ’’นฺติ.

ยถากมฺมูปคตํ าณํ ทิพฺพจกฺขุนฺติ? อามนฺตา. อายสฺมา สาริปุตฺโต ยถากมฺมูปคตํ าณํ ชานาตีติ? อามนฺตา. หฺจิ อายสฺมา สาริปุตฺโต ยถากมฺมูปคตํ าณํ ชานาติ, โน จ วต เร วตฺตพฺเพ – ‘‘ยถากมฺมูปคตํ าณํ ทิพฺพจกฺขุ’’นฺติ.

ยถากมฺมูปคตํ าณํ ทิพฺพจกฺขุนฺติ? อามนฺตา. อายสฺมา สาริปุตฺโต ยถากมฺมูปคตํ าณํ ชานาตีติ? อามนฺตา. อตฺถายสฺมโต สาริปุตฺตสฺส ทิพฺพจกฺขุนฺติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….

อตฺถายสฺมโต สาริปุตฺตสฺส ทิพฺพจกฺขุนฺติ? อามนฺตา. นนุ อายสฺมา สาริปุตฺโต เอตทโวจ –

‘‘เนว ปุพฺเพนิวาสาย, นปิ ทิพฺพสฺส จกฺขุโน;

เจโตปริยาย อิทฺธิยา, โสตธาตุวิสุทฺธิยา;

จุติยา อุปปตฺติยา, ปณิธิ เม น วิชฺชตี’’ติ [เถรคา. ๙๙๖ เถรคาถายํ].

อตฺเถว สุตฺตนฺโตติ? อามนฺตา. เตน หิ น วตฺตพฺพํ – ‘‘ยถากมฺมูปคตํ าณํ ทิพฺพจกฺขุ’’นฺติ.

ยถากมฺมูปคตาณกถา นิฏฺิตา.

๓. ตติยวคฺโค

(๓๐) ๑๐. สํวรกถา

๓๗๙. อตฺถิ เทเวสุ สํวโรติ? อามนฺตา. อตฺถิ เทเวสุ อสํวโรติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….

นตฺถิ เทเวสุ อสํวโรติ? อามนฺตา. นตฺถิ เทเวสุ สํวโรติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….

นนุ อสํวรา สํวโร สีลํ, อตฺถิ เทเวสุ สํวโรติ? อามนฺตา. อตฺถิ เทเวสุ อสํวโร, ยมฺหา อสํวรา สํวโร สีลนฺติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….

อาชานาหิ นิคฺคหํ. หฺจิ อสํวรา สํวโร สีลํ, อตฺถิ เทเวสุ สํวโร, เตน วต เร วตฺตพฺเพ – ‘‘อตฺถิ เทเวสุ อสํวโร, ยมฺหา อสํวรา สํวโร สีล’’นฺติ. ยํ ตตฺถ วเทสิ – ‘‘วตฺตพฺเพ โข – ‘อสํวรา สํวโร สีลํ, อตฺถิ เทเวสุ สํวโร,’ โน จ วตฺตพฺเพ – ‘อตฺถิ เทเวสุ อสํวโร, ยมฺหา อสํวรา สํวโร สีล’’’นฺติ มิจฺฉา.

โน เจ ปน วตฺตพฺเพ – ‘‘อตฺถิ เทเวสุ อสํวโร, ยมฺหา อสํวรา สํวโร สีล’’นฺติ, โน จ วต เร วตฺตพฺเพ – ‘‘อสํวรา สํวโร สีลํ, อตฺถิ เทเวสุ สํวโร’’ติ. ยํ ตตฺถ วเทสิ – ‘‘วตฺตพฺเพ โข ‘อสํวรา สํวโร สีลํ, อตฺถิ เทเวสุ สํวโร,’ โน จ วตฺตพฺเพ – ‘อตฺถิ เทเวสุ อสํวโร, ยมฺหา อสํวรา สํวโร สีล’’’นฺติ มิจฺฉา.

อตฺถิ มนุสฺเสสุ สํวโร, อตฺถิ ตตฺถ อสํวโรติ? อามนฺตา. อตฺถิ เทเวสุ สํวโร, อตฺถิ ตตฺถ อสํวโรติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….

อตฺถิ เทเวสุ สํวโร, นตฺถิ ตตฺถ อสํวโรติ? อามนฺตา. อตฺถิ มนุสฺเสสุ สํวโร, นตฺถิ ตตฺถ อสํวโรติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….

๓๘๐. อตฺถิ เทเวสุ ปาณาติปาตา เวรมณีติ? อามนฺตา. อตฺถิ เทเวสุ ปาณาติปาโตติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….

อตฺถิ เทเวสุ สุราเมรยมชฺชปมาทฏฺานา เวรมณีติ? อามนฺตา. อตฺถิ เทเวสุ สุราเมรยมชฺชปมาทฏฺานนฺติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….

นตฺถิ เทเวสุ ปาณาติปาโตติ? อามนฺตา. นตฺถิ เทเวสุ ปาณาติปาตา เวรมณีติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….

นตฺถิ เทเวสุ สุราเมรยมชฺชปมาทฏฺานนฺติ? อามนฺตา. นตฺถิ เทเวสุ สุราเมรยมชฺชปมาทฏฺานา เวรมณีติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….

อตฺถิ มนุสฺเสสุ ปาณาติปาตา เวรมณิ, อตฺถิ ตตฺถ ปาณาติปาโตติ? อามนฺตา. อตฺถิ เทเวสุ ปาณาติปาตา เวรมณิ, อตฺถิ ตตฺถ ปาณาติปาโตติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….

อตฺถิ มนุสฺเสสุ สุราเมรยมชฺชปมาทฏฺานา เวรมณิ, อตฺถิ ตตฺถ สุราเมรยมชฺชปมาทฏฺานนฺติ? อามนฺตา. อตฺถิ เทเวสุ สุราเมรยมชฺชปมาทฏฺานา เวรมณิ, อตฺถิ ตตฺถ สุราเมรยมชฺชปมาทฏฺานนฺติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….

อตฺถิ เทเวสุ ปาณาติปาตา เวรมณิ, นตฺถิ ตตฺถ ปาณาติปาโตติ? อามนฺตา. อตฺถิ มนุสฺเสสุ ปาณาติปาตา เวรมณิ, นตฺถิ ตตฺถ ปาณาติปาโตติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….

อตฺถิ เทเวสุ สุราเมรยมชฺชปมาทฏฺานา เวรมณิ, นตฺถิ ตตฺถ สุราเมรยมชฺชปมาทฏฺานนฺติ? อามนฺตา. อตฺถิ มนุสฺเสสุ สุราเมรยมชฺชปมาทฏฺานา เวรมณิ, นตฺถิ ตตฺถ สุราเมรยมชฺชปมาทฏฺานนฺติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….

นตฺถิ เทเวสุ สํวโรติ? อามนฺตา. สพฺเพ เทวา ปาณาติปาติโน อทินฺนาทายิโน กาเมสุมิจฺฉาจาริโน มุสาวาทิโน สุราเมรยมชฺชปมาทฏฺายิโนติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป… เตน หิ อตฺถิ เทเวสุ สํวโรติ.

สํวรกถา นิฏฺิตา.

๓. ตติยวคฺโค

(๓๑) ๑๑. อสฺกถา

๓๘๑. อสฺสตฺเตสุ สฺา อตฺถีติ? อามนฺตา. สฺาภโว สฺาคติ สฺาสตฺตาวาโส สฺาสํสาโร สฺาโยนิ สฺตฺตภาวปฏิลาโภติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….

นนุ อสฺภโว อสฺคติ อสฺสตฺตาวาโส อสฺสํสาโร อสฺโยนิ อสฺตฺตภาวปฏิลาโภติ? อามนฺตา. หฺจิ อสฺภโว อสฺคติ อสฺสตฺตาวาโส อสฺสํสาโร อสฺโยนิ อสฺตฺตภาวปฏิลาโภ, โน จ วต เร วตฺตพฺเพ – ‘‘อสฺสตฺเตสุ สฺา อตฺถี’’ติ.

อสฺสตฺเตสุ สฺา อตฺถีติ? อามนฺตา. ปฺจโวการภโว คติ สตฺตาวาโส สํสาโร โยนิ อตฺตภาวปฏิลาโภติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….

นนุ เอกโวการภโว คติ สตฺตาวาโส สํสาโร โยนิ อตฺตภาวปฏิลาโภติ? อามนฺตา. หฺจิ เอกโวการภโว คติ สตฺตาวาโส สํสาโร โยนิ อตฺตภาวปฏิลาโภ, โน จ วต เร วตฺตพฺเพ – ‘‘อสฺสตฺเตสุ สฺา อตฺถี’’ติ.

อสฺสตฺเตสุ สฺา อตฺถีติ? อามนฺตา. ตาย สฺาย สฺากรณียํ กโรตีติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….

๓๘๒. มนุสฺเสสุ สฺา อตฺถิ, โส จ สฺาภโว สฺาคติ สฺาสตฺตาวาโส สฺาสํสาโร สฺาโยนิ สฺตฺตภาวปฏิลาโภติ? อามนฺตา. อสฺสตฺเตสุ สฺา อตฺถิ, โส จ สฺาภโว สฺาคติ สตฺตาวาโส สํสาโร โยนิ อตฺตภาวปฏิลาโภติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….

มนุสฺเสสุ สฺา อตฺถิ, โส จ ปฺจโวการภโว คติ สตฺตาวาโส สํสาโร โยนิ อตฺตภาวปฏิลาโภติ? อามนฺตา. อสฺสตฺเตสุ สฺา อตฺถิ, โส จ ปฺจโวการภโว คติ สตฺตาวาโส สํสาโร โยนิ อตฺตภาวปฏิลาโภติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….

มนุสฺเสสุ สฺา อตฺถิ, ตาย สฺาย สฺากรณียํ กโรตีติ? อามนฺตา. อสฺสตฺเตสุ สฺา อตฺถิ, ตาย สฺาย สฺากรณียํ กโรตีติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….

อสฺสตฺเตสุ สฺา อตฺถิ, โส จ อสฺภโว อสฺคติ อสฺสตฺตาวาโส อสฺสํสาโร อสฺโยนิ อสฺตฺตภาวปฏิลาโภติ? อามนฺตา. มนุสฺเสสุ สฺา อตฺถิ, โส จ อสฺภโว อสฺคติ…เป… อสฺตฺตภาวปฏิลาโภติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….

อสฺสตฺเตสุ สฺา อตฺถิ, โส จ เอกโวการภโว คติ สตฺตาวาโส สํสาโร โยนิ อตฺตภาวปฏิลาโภติ? อามนฺตา. มนุสฺเสสุ สฺา อตฺถิ, โส จ เอกโวการภโว คติ…เป… อตฺตภาวปฏิลาโภติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….

อสฺสตฺเตสุ สฺา อตฺถิ, น จ ตาย สฺาย สฺากรณียํ กโรตีติ? อามนฺตา. มนุสฺเสสุ สฺา อตฺถิ, น จ ตาย สฺาย สฺากรณียํ กโรตีติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….

๓๘๓. น วตฺตพฺพํ – ‘‘อสฺสตฺเตสุ สฺา อตฺถี’’ติ? อามนฺตา. นนุ วุตฺตํ ภควตา – ‘‘สนฺติ, ภิกฺขเว, อสฺสตฺตา นาม เทวา; สฺุปฺปาทา จ ปน เต เทวา ตมฺหา กายา จวนฺตี’’ติ [ที. นิ. ๑.๖๘]! อตฺเถว สุตฺตนฺโตติ? อามนฺตา. เตน หิ อสฺสตฺเตสุ สฺา อตฺถีติ.

อสฺสตฺเตสุ สฺา อตฺถีติ? กิฺจิ [กฺจิ (สฺยา.)] กาเล อตฺถิ, กิฺจิ กาเล นตฺถีติ. กิฺจิ กาเล สฺสตฺตา กิฺจิ กาเล อสฺสตฺตา, กิฺจิ กาเล สฺภโว กิฺจิ กาเล อสฺภโว, กิฺจิ กาเล ปฺจโวการภโว กิฺจิ กาเล เอกโวการภโวติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….

อสฺสตฺเตสุ สฺา กิฺจิ กาเล อตฺถิ, กิฺจิ กาเล นตฺถีติ? อามนฺตา. กํ กาลํ อตฺถิ, กํ กาลํ นตฺถีติ? จุติกาเล อุปปตฺติกาเล อตฺถิ, ิติกาเล นตฺถีติ. จุติกาเล อุปปตฺติกาเล สฺสตฺตา, ิติกาเล อสฺสตฺตา; จุติกาเล อุปปตฺติกาเล สฺภโว, ิติกาเล อสฺภโว; จุติกาเล อุปปตฺติกาเล ปฺจโวการภโว, ิติกาเล เอกโวการภโวติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….

อสฺกถา นิฏฺิตา.

๓. ตติยวคฺโค

(๓๒) ๑๒. เนวสฺานาสฺายตนกถา

๓๘๔. เนวสฺานาสฺายตเน น วตฺตพฺพํ – ‘‘สฺา อตฺถี’’ติ? อามนฺตา. อสฺภโว อสฺคติ อสฺสตฺตาวาโส อสฺสํสาโร อสฺโยนิ อสฺตฺตภาวปฏิลาโภติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….

นนุ สฺาภโว สฺาคติ สฺาสตฺตาวาโส สฺาสํสาโร สฺาโยนิ สฺตฺตภาวปฏิลาโภติ? อามนฺตา. หฺจิ สฺาภโว สฺาคติ…เป… สฺตฺตภาวปฏิลาโภ, โน จ วต เร วตฺตพฺเพ – ‘‘เนวสฺานาสฺายตเน น วตฺตพฺพํ – ‘สฺา อตฺถี’’’ติ.

เนวสฺานาสฺายตเน น วตฺตพฺพํ – ‘‘สฺา อตฺถี’’ติ? อามนฺตา. เอกโวการภโว คติ…เป… อตฺตภาวปฏิลาโภติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….

นนุ จตุโวการภโว คติ…เป… อตฺตภาวปฏิลาโภติ? อามนฺตา. หฺจิ จตุโวการภโว คติ…เป… อตฺตภาวปฏิลาโภ, โน จ วต เร วตฺตพฺเพ – ‘‘เนวสฺานาสฺายตเน น วตฺตพฺพํ – ‘สฺา อตฺถี’’’ติ.

๓๘๕. อสฺสตฺเตสุ น วตฺตพฺพํ – ‘‘สฺา อตฺถิ’’, โส จ อสฺภโว อสฺคติ อสฺสตฺตาวาโส อสฺสํสาโร อสฺโยนิ อสฺตฺตภาวปฏิลาโภติ? อามนฺตา. เนวสฺานาสฺายตเน น วตฺตพฺพํ – ‘‘สฺา อตฺถิ,’’ โส จ อสฺภโว อสฺคติ อสฺสตฺตาวาโส อสฺสํสาโร อสฺโยนิ อสฺตฺตภาวปฏิลาโภติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….

อสฺสตฺเตสุ น วตฺตพฺพํ – ‘‘สฺา อตฺถิ,’’ โส จ เอกโวการภโว คติ…เป… อตฺตภาวปฏิลาโภติ? อามนฺตา. เนวสฺานาสฺายตเน น วตฺตพฺพํ – ‘‘สฺา อตฺถิ,’’ โส จ เอกโวการภโว คติ สตฺตาวาโส สํสาโร โยนิ อตฺตภาวปฏิลาโภติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….

เนวสฺานาสฺายตเน น วตฺตพฺพํ – ‘‘สฺา อตฺถิ,’’ โส จ สฺาภโว สฺาคติ…เป… สฺตฺตภาวปฏิลาโภติ? อามนฺตา. อสฺสตฺเตสุ น วตฺตพฺพํ – ‘‘สฺา อตฺถิ,’’ โส จ สฺาภโว สฺาคติ…เป… สฺตฺตภาวปฏิลาโภติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….

เนวสฺานาสฺายตเน น วตฺตพฺพํ – ‘‘สฺา อตฺถิ,’’ โส จ จตุโวการภโว คติ…เป… อตฺตภาวปฏิลาโภติ? อามนฺตา. อสฺสตฺเตสุ น วตฺตพฺพํ – ‘‘สฺา อตฺถิ,’’ โส จ จตุโวการภโว คติ…เป… อตฺตภาวปฏิลาโภติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….

เนวสฺานาสฺายตเน น วตฺตพฺพํ – ‘‘สฺา อตฺถี’’ติ? อามนฺตา. นนุ เนวสฺานาสฺายตนํ จตุโวการภโวติ? อามนฺตา. หฺจิ เนวสฺานาสฺายตนํ จตุโวการภโว, โน จ วต เร วตฺตพฺเพ – ‘‘เนวสฺานาสฺายตเน น วตฺตพฺพํ – ‘สฺา อตฺถี’’’ติ.

๓๘๖. เนวสฺานาสฺายตนํ จตุโวการภโว เนวสฺานาสฺายตเน น วตฺตพฺพํ – ‘‘สฺา อตฺถี’’ติ? อามนฺตา. อากาสานฺจายตนํ จตุโวการภโว อากาสานฺจายตเน น วตฺตพฺพํ – ‘‘สฺา อตฺถี’’ติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….

เนวสฺานาสฺายตนํ จตุโวการภโว, เนวสฺานาสฺายตเน น วตฺตพฺพํ – ‘‘สฺา อตฺถี’’ติ? อามนฺตา. วิฺาณฺจายตนํ…เป… อากิฺจฺายตนํ จตุโวการภโว, อากิฺจฺายตเน น วตฺตพฺพํ – ‘‘สฺา อตฺถี’’ติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….

อากาสานฺจายตนํ จตุโวการภโว, อตฺถิ ตตฺถ สฺาติ? อามนฺตา. เนวสฺานาสฺายตนํ จตุโวการภโว, อตฺถิ ตตฺถ สฺาติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….

วิฺาณฺจายตนํ…เป… อากิฺจฺายตนํ จตุโวการภโว, อตฺถิ ตตฺถ สฺาติ? อามนฺตา. เนวสฺานาสฺายตนํ จตุโวการภโว, อตฺถิ ตตฺถ สฺาติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….

เนวสฺานาสฺายตเน น วตฺตพฺพํ – ‘‘สฺา อตฺถี’’ติ วา ‘‘นตฺถี’’ติ วาติ? อามนฺตา. นนุ เนวสฺานาสฺายตนํ จตุโวการภโวติ? อามนฺตา. หฺจิ เนวสฺานาสฺายตนํ จตุโวการภโว, โน จ วต เร วตฺตพฺเพ – ‘‘เนวสฺานาสฺายตเน น วตฺตพฺพํ – ‘สฺา อตฺถี’ติ วา ‘นตฺถี’ติ วา’’ติ.

เนวสฺานาสฺายตนํ จตุโวการภโว, เนวสฺานาสฺายตเน น วตฺตพฺพํ – ‘‘สฺา อตฺถี’’ติ วา ‘‘นตฺถี’’ติ วาติ? อามนฺตา. อากาสานฺจายตนํ…เป… วิฺาณฺจายตนํ…เป… อากิฺจฺายตนํ จตุโวการภโว, อากิฺจฺายตเน น วตฺตพฺพํ – ‘‘สฺา อตฺถี’’ติ วา ‘‘นตฺถี’’ติ วาติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….

อากาสานฺจายตนํ จตุโวการภโว, อตฺถิ ตตฺถ สฺาติ? อามนฺตา. เนวสฺานาสฺายตนํ จตุโวการภโว, อตฺถิ ตตฺถ สฺาติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….

วิฺาณฺจายตนํ…เป… อากิฺจฺายตนํ จตุโวการภโว, อตฺถิ ตตฺถ สฺาติ? อามนฺตา. เนวสฺานาสฺายตนํ จตุโวการภโว, อตฺถิ ตตฺถ สฺาติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….

เนวสฺานาสฺายตเน น วตฺตพฺพํ [เนวสฺานาสฺายตเน วตฺตพฺพํ (?)] – ‘‘สฺา อตฺถี’’ติ วา ‘‘นตฺถี’’ติ วาติ? อามนฺตา. นนุ เนวสฺานาสฺายตนนฺติ? อามนฺตา. หฺจิ เนวสฺานาสฺายตนํ, เตน วต เร วตฺตพฺเพ – ‘‘เนวสฺานาสฺายตเน น วตฺตพฺพํ – ‘สฺา อตฺถี’ติ วา ‘นตฺถี’ติ วา’’ติ.

เนวสฺานาสฺายตนนฺติ กตฺวา เนวสฺานาสฺายตเน น วตฺตพฺพํ – ‘‘สฺา อตฺถี’’ติ วา ‘‘นตฺถี’’ติ วาติ? อามนฺตา. อทุกฺขมสุขา เวทนาติ กตฺวา อทุกฺขมสุขาย เวทนาย [อทุกฺขมสุขา เวทนา (สี. ก.)] น วตฺตพฺพํ – ‘‘เวทนา’’ติ วา ‘‘อเวทนา’’ติ วาติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….

เนวสฺานาสฺายตนกถา นิฏฺิตา.

ตติยวคฺโค.

ตสฺสุทฺทานํ –

พลํ สาธารณํ อริยํ, สราคํ จิตฺตํ วิมุจฺจติ;

วิมุตฺตํ วิมุจฺจมานํ, อตฺถิ จิตฺตํ วิมุจฺจมานํ.

อฏฺมกสฺส ปุคฺคลสฺส, ทิฏฺิปริยุฏฺานํ ปหีนํ;

อฏฺมกสฺส ปุคฺคลสฺส, นตฺถิ ปฺจินฺทฺริยานิ จกฺขุํ.

โสตํ ธมฺมุปตฺถทฺธํ, ยถากมฺมูปคตํ าณํ;

เทเวสุ สํวโร อสฺ-สตฺเตสุ สฺา เอวเมว ภวคฺคนฺติ.

๔. จตุตฺถวคฺโค

(๓๓) ๑. คิหิสฺส อรหาติกถา

๓๘๗. คิหิสฺส อรหาติ? อามนฺตา. อตฺถิ อรหโต คิหิสํโยชนนฺติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป… นตฺถิ อรหโต คิหิสํโยชนนฺติ? อามนฺตา. หฺจิ นตฺถิ อรหโต คิหิสํโยชนํ, โน จ วต เร วตฺตพฺเพ – ‘‘คิหิสฺส อรหา’’ติ.

คิหิสฺส อรหาติ? อามนฺตา. นนุ อรหโต คิหิสํโยชนํ ปหีนํ อุจฺฉินฺนมูลํ ตาลาวตฺถุกตํ อนภาวงฺกตํ อายตึ อนุปฺปาทธมฺมนฺติ? อามนฺตา. หฺจิ อรหโต คิหิสํโยชนํ ปหีนํ อุจฺฉินฺนมูลํ ตาลาวตฺถุกตํ อนภาวงฺกตํ อายตึ อนุปฺปาทธมฺมํ, โน จ วต เร วตฺตพฺเพ – ‘‘คิหิสฺส อรหา’’ติ.

คิหิสฺส อรหาติ? อามนฺตา. อตฺถิ โกจิ คิหี คิหิสํโยชนํ อปฺปหาย ทิฏฺเว ธมฺเม ทุกฺขสฺสนฺตกโรติ [ม. นิ. ๒.๑๘๖]? นตฺถิ. หฺจิ นตฺถิ โกจิ คิหี คิหิสํโยชนํ อปฺปหาย ทิฏฺเว ธมฺเม ทุกฺขสฺสนฺตกโร, โน จ วต เร วตฺตพฺเพ – ‘‘คิหิสฺส อรหา’’ติ.

คิหิสฺส อรหาติ? อามนฺตา. นนุ วจฺฉโคตฺโต ปริพฺพาชโก ภควนฺตํ เอตทโวจ – ‘‘อตฺถิ นุ โข, โภ โคตม, โกจิ คิหี คิหิสํโยชนํ อปฺปหาย กายสฺส เภทา ทุกฺขสฺสนฺตกโร’’ติ? ‘‘นตฺถิ โข, วจฺฉ, โกจิ คิหี คิหิสํโยชนํ อปฺปหาย กายสฺส เภทา ทุกฺขสฺสนฺตกโร’’ติ. อตฺเถว สุตฺตนฺโตติ? อามนฺตา. เตน หิ น วตฺตพฺพํ – ‘‘คิหิสฺส อรหา’’ติ.

คิหิสฺส อรหาติ? อามนฺตา. อรหา เมถุนํ ธมฺมํ ปฏิเสเวยฺย, เมถุนํ อุปฺปาเทยฺย, ปุตฺตสมฺพาธสยนํ อชฺฌาวเสยฺย, กาสิกจนฺทนํ ปจฺจนุภเวยฺย, มาลาคนฺธวิเลปนํ ธาเรยฺย, ชาตรูปรชตํ สาทิเยยฺย, อเชฬกํ ปฏิคฺคณฺเหยฺย, กุกฺกุฏสูกรํ ปฏิคฺคณฺเหยฺย, หตฺถิควสฺสวฬวํ ปฏิคฺคณฺเหยฺย, ติตฺติรวฏฺฏกโมรกปิฺชรํ [… กปิฺชลํ (สฺยา. กํ. ปี.)] ปฏิคฺคณฺเหยฺย, จิตฺตวณฺฑวาลโมฬึ [ปีตวณฺฏวาลโมฬิกํ (สฺยา. กํ. ปี.)] ธาเรยฺย, โอทาตานิ วตฺถานิ ทีฆทสานิ ธาเรยฺย, ยาวชีวํ อคาริยภูโต อสฺสาติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….

วตฺตพฺพํ – ‘‘คิหิสฺส อรหา’’ติ? อามนฺตา. นนุ ยโส กุลปุตฺโต, อุตฺติโย คหปติ, เสตุ มาณโว, คิหิพฺยฺชเนน อรหตฺตํ ปตฺโตติ? อามนฺตา. หฺจิ ยโส กุลปุตฺโต, อุตฺติโย คหปติ, เสตุ มาณโว, คิหิพฺยฺชเนน อรหตฺตํ ปตฺโต, เตน วต เร วตฺตพฺเพ – ‘‘คิหิสฺส อรหา’’ติ.

คิหิสฺส อรหาติกถา นิฏฺิตา.

๔. จตุตฺถวคฺโค

(๓๔) ๒. อุปปตฺติกถา

๓๘๘. สห อุปปตฺติยา อรหาติ? อามนฺตา. สห อุปปตฺติยา โสตาปนฺโน โหตีติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….

สห อุปปตฺติยา อรหาติ? อามนฺตา. สห อุปปตฺติยา สกทาคามี โหตีติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….

สห อุปปตฺติยา อรหาติ? อามนฺตา. สห อุปปตฺติยา อนาคามี โหตีติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….

สห อุปปตฺติยา โสตาปนฺโน น โหตีติ? อามนฺตา. หฺจิ สห อุปปตฺติยา โสตาปนฺโน น โหติ, โน จ วต เร วตฺตพฺเพ – ‘‘สห อุปปตฺติยา อรหา’’ติ.

สห อุปปตฺติยา สกทาคามี น โหตีติ? อามนฺตา. หฺจิ สห อุปปตฺติยา สกทาคามี น โหติ, โน จ วต เร วตฺตพฺเพ – ‘‘สห อุปปตฺติยา อรหา’’ติ.

สห อุปปตฺติยา อนาคามี น โหตีติ? อามนฺตา. หฺจิ สห อุปปตฺติยา อนาคามี น โหติ, โน จ วต เร วตฺตพฺเพ – ‘‘สห อุปปตฺติยา อรหา’’ติ.

๓๘๙. สห อุปปตฺติยา อรหาติ? อามนฺตา. สาริปุตฺโต เถโร สห อุปปตฺติยา อรหาติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ. มหาโมคฺคลฺลาโน เถโร …เป… มหากสฺสโป เถโร…เป… มหากจฺจาโน เถโร…เป… มหาโกฏฺิโก เถโร…เป… มหาปนฺถโก เถโร สห อุปปตฺติยา อรหาติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….

สาริปุตฺโต เถโร น สห อุปปตฺติยา อรหาติ? อามนฺตา. หฺจิ สาริปุตฺโต เถโร น สห อุปปตฺติยา อรหา, โน จ วต เร วตฺตพฺเพ – ‘‘สห อุปปตฺติยา อรหา’’ติ.

มหาโมคฺคลฺลาโน เถโร…เป… มหากสฺสโป เถโร…เป… มหากจฺจาโน เถโร…เป… มหาโกฏฺิโก เถโร…เป… มหาปนฺถโก เถโร น สห อุปปตฺติยา อรหาติ? อามนฺตา. หฺจิ มหาปนฺถโก เถโร น สห อุปปตฺติยา อรหา, โน จ วต เร วตฺตพฺเพ – ‘‘สห อุปปตฺติยา อรหา’’ติ.

๓๙๐. สห อุปปตฺติยา อรหาติ? อามนฺตา. อุปปตฺเตสิเยน จิตฺเตน อรหตฺตํ สจฺฉิกโรติ โลกิเยน สาสเวน…เป… สํกิเลสิเยนาติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….

สห อุปปตฺติยา อรหาติ? อามนฺตา. อุปปตฺเตสิยํ จิตฺตํ นิยฺยานิกํ ขยคามี โพธคามี อปจยคามี อนาสวํ…เป… อสํกิเลสิยนฺติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….

นนุ อุปปตฺเตสิยํ จิตฺตํ อนิยฺยานิกํ น ขยคามิ น โพธคามิ น อปจยคามิ สาสวํ…เป… สํกิเลสิยนฺติ? อามนฺตา. หฺจิ อุปปตฺเตสิยํ จิตฺตํ อนิยฺยานิกํ น ขยคามิ น โพธคามิ น อปจยคามิ สาสวํ…เป… สํกิเลสิยํ, โน จ วต เร วตฺตพฺเพ – ‘‘สห อุปปตฺติยา อรหา’’ติ.

สห อุปปตฺติยา อรหาติ? อามนฺตา. อุปปตฺเตสิเยน จิตฺเตน ราคํ ปชหติ, โทสํ ปชหติ, โมหํ ปชหติ, อโนตฺตปฺปํ ปชหตีติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….

สห อุปปตฺติยา อรหาติ? อามนฺตา. อุปปตฺเตสิยํ จิตฺตํ มคฺโค… สติปฏฺานํ…เป… สมฺมปฺปธานํ… อิทฺธิปาโท… อินฺทฺริยํ… พลํ… โพชฺฌงฺโคติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….

สห อุปปตฺติยา อรหาติ? อามนฺตา. อุปปตฺเตสิเยน จิตฺเตน ทุกฺขํ ปริชานาติ, สมุทยํ ปชหติ, นิโรธํ สจฺฉิกโรติ, มคฺคํ ภาเวตีติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ …เป… สห อุปปตฺติยา อรหาติ? อามนฺตา. จุติจิตฺตํ มคฺคจิตฺตํ อุปปตฺเตสิยํ จิตฺตํ ผลจิตฺตนฺติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….

อุปปตฺติกถา นิฏฺิตา.

๔. จตุตฺถวคฺโค

(๓๕) ๓. อนาสวกถา

๓๙๑. อรหโต สพฺเพ ธมฺมา อนาสวาติ? อามนฺตา. มคฺโค ผลํ นิพฺพานํ, โสตาปตฺติมคฺโค โสตาปตฺติผลํ, สกทาคามิมคฺโค สกทาคามิผลํ, อนาคามิมคฺโค อนาคามิผลํ, อรหตฺตมคฺโค อรหตฺตผลํ, สติปฏฺานํ สมฺมปฺปธานํ อิทฺธิปาโท อินฺทฺริยํ พลํ โพชฺฌงฺโคติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….

อรหโต สพฺเพ ธมฺมา อนาสวาติ? อามนฺตา. อรหโต จกฺขุํ อนาสวนฺติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป…. อรหโต จกฺขุํ อนาสวนฺติ? อามนฺตา. มคฺโค ผลํ นิพฺพานํ, โสตาปตฺติมคฺโค โสตาปตฺติผลํ…เป… โพชฺฌงฺโคติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….

อรหโต โสตํ…เป… อรหโต ฆานํ… อรหโต ชิวฺหา… อรหโต กาโย อนาสโวติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ …เป… อรหโต กาโย อนาสโวติ? อามนฺตา. มคฺโค ผลํ นิพฺพานํ, โสตาปตฺติมคฺโค โสตาปตฺติผลํ…เป… โพชฺฌงฺโคติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….

อรหโต กาโย อนาสโวติ? อามนฺตา. อรหโต กาโย ปคฺคหนิคฺคหุปโค เฉทนเภทนุปโค กาเกหิ คิชฺเฌหิ กุลเลหิ สาธารโณติ? อามนฺตา. อนาสโว ธมฺโม ปคฺคหนิคฺคหุปโค เฉทนเภทนุปโค กาเกหิ คิชฺเฌหิ กุลเลหิ สาธารโณติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ …เป….

อรหโต กาเย วิสํ กเมยฺย, สตฺถํ กเมยฺย, อคฺคิ กเมยฺยาติ? อามนฺตา. อนาสเว ธมฺเม วิสํ กเมยฺย, สตฺถํ กเมยฺย, อคฺคิ กเมยฺยาติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….

ลพฺภา อรหโต กาโย อทฺทุพนฺธเนน พนฺธิตุํ, รชฺชุพนฺธเนน พนฺธิตุํ, สงฺขลิกพนฺธเนน พนฺธิตุํ, คามพนฺธเนน พนฺธิตุํ, นิคมพนฺธเนน พนฺธิตุํ, นครพนฺธเนน พนฺธิตุํ, ชนปทพนฺธเนน พนฺธิตุํ, กณฺปฺจเมหิ พนฺธเนหิ พนฺธิตุนฺติ? อามนฺตา. ลพฺภา อนาสโว ธมฺโม อทฺทุพนฺธเนน พนฺธิตุํ, รชฺชุพนฺธเนน พนฺธิตุํ, สงฺขลิกพนฺธเนน พนฺธิตุํ, คามนิคมนครชนปทพนฺธเนน พนฺธิตุํ, กณฺปฺจเมหิ พนฺธเนหิ พนฺธิตุนฺติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….

๓๙๒. ยทิ อรหา ปุถุชฺชนสฺส จีวรํ เทติ, อนาสวํ หุตฺวา สาสวํ โหตีติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป… อนาสวํ หุตฺวา สาสวํ โหตีติ? อามนฺตา. ตฺเว อนาสวํ ตํ สาสวนฺติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป… ตฺเว อนาสวํ ตํ สาสวนฺติ? อามนฺตา. มคฺโค อนาสโว หุตฺวา สาสโว โหตีติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป… ผลํ… สติปฏฺานํ… สมฺมปฺปธานํ… อิทฺธิปาโท… อินฺทฺริยํ… พลํ… โพชฺฌงฺโค อนาสโว หุตฺวา สาสโว โหตีติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….

ยทิ อรหา ปุถุชฺชนสฺส ปิณฺฑปาตํ เทติ, เสนาสนํ เทติ, คิลานปจฺจยเภสชฺชปริกฺขารํ เทติ, อนาสโว หุตฺวา สาสโว โหตีติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป… อนาสโว หุตฺวา สาสโว โหตีติ? อามนฺตา. ตฺเว อนาสวํ ตํ สาสวนฺติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป… ตฺเว อนาสวํ ตํ สาสวนฺติ? อามนฺตา. มคฺโค อนาสโว หุตฺวา สาสโว โหตีติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป… ผลํ… สติปฏฺานํ… สมฺมปฺปธานํ… อิทฺธิปาโท… อินฺทฺริยํ… พลํ… โพชฺฌงฺโค อนาสโว หุตฺวา สาสโว โหตีติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….

ยทิ ปุถุชฺชโน อรหโต จีวรํ เทติ, สาสวํ หุตฺวา อนาสวํ โหตีติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป… สาสวํ หุตฺวา อนาสวํ โหตีติ? อามนฺตา. ตฺเว สาสวํ ตํ อนาสวนฺติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป… ตฺเว สาสวํ ตํ อนาสวนฺติ? อามนฺตา. ราโค สาสโว หุตฺวา อนาสโว โหตีติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป… โทโส…เป… โมโห…เป… อโนตฺตปฺปํ สาสวํ หุตฺวา อนาสวํ โหตีติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….

ยทิ ปุถุชฺชโน อรหโต ปิณฺฑปาตํ เทติ, เสนาสนํ เทติ, คิลานปจฺจยเภสชฺชปริกฺขารํ เทติ, สาสโว หุตฺวา อนาสโว โหตีติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป… สาสโว หุตฺวา อนาสโว โหตีติ? อามนฺตา. ตฺเว สาสวํ ตํ อนาสวนฺติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป… ตฺเว สาสวํ ตํ อนาสวนฺติ? อามนฺตา. ราโค สาสโว หุตฺวา อนาสโว โหตีติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป… โทโส…เป… โมโห…เป… อโนตฺตปฺปํ สาสวํ หุตฺวา อนาสวํ โหตีติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….

น วตฺตพฺพํ – ‘‘อรหโต สพฺเพ ธมฺมา อนาสวา’’ติ? อามนฺตา. นนุ อรหา อนาสโวติ? อามนฺตา. หฺจิ อรหา อนาสโว, เตน วต เร วตฺตพฺเพ – ‘‘อรหโต สพฺเพ ธมฺมา อนาสวา’’ติ.

อนาสวกถา นิฏฺิตา.

๔. จตุตฺถวคฺโค

(๓๖) ๔. สมนฺนาคตกถา

๓๙๓. อรหา จตูหิ ผเลหิ สมนฺนาคโตติ? อามนฺตา. อรหา จตูหิ ผสฺเสหิ จตูหิ เวทนาหิ จตูหิ สฺาหิ จตูหิ เจตนาหิ จตูหิ จิตฺเตหิ จตูหิ สทฺธาหิ จตูหิ วีริเยหิ จตูหิ สตีหิ จตูหิ สมาธีหิ จตูหิ ปฺาหิ สมนฺนาคโตติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….

อนาคามี ตีหิ ผเลหิ สมนฺนาคโตติ? อามนฺตา. อนาคามี ตีหิ ผสฺเสหิ…เป… ตีหิ ปฺาหิ สมนฺนาคโตติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….

สกทาคามี ทฺวีหิ ผเลหิ สมนฺนาคโตติ? อามนฺตา. สกทาคามี ทฺวีหิ ผสฺเสหิ…เป… ทฺวีหิ ปฺาหิ สมนฺนาคโตติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….

อรหา โสตาปตฺติผเลน สมนฺนาคโตติ? อามนฺตา. อรหา โสตาปนฺโน สตฺตกฺขตฺตุปรโม, โกลงฺโกโล, เอกพีชีติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป… อรหา สกทาคามิผเลน สมนฺนาคโตติ? อามนฺตา. อรหา สกทาคามีติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ …เป… อรหา อนาคามิผเลน สมนฺนาคโตติ? อามนฺตา. อรหา อนาคามี, อนฺตราปรินิพฺพายี, อุปหจฺจปรินิพฺพายี, อสงฺขารปรินิพฺพายี, สสงฺขารปรินิพฺพายี, อุทฺธํโสโต อกนิฏฺคามีติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….

อนาคามี โสตาปตฺติผเลน สมนฺนาคโตติ? อามนฺตา. อนาคามี โสตาปนฺโน สตฺตกฺขตฺตุปรโม, โกลงฺโกโล, เอกพีชีติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ …เป… อนาคามี สกทาคามิผเลน สมนฺนาคโตติ? อามนฺตา. อนาคามี สกทาคามีติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….

สกทาคามี โสตาปตฺติผเลน สมนฺนาคโตติ? อามนฺตา. สกทาคามี โสตาปนฺโน สตฺตกฺขตฺตุปรโม, โกลงฺโกโล, เอกพีชีติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….

๓๙๔. โสตาปตฺติผเลน สมนฺนาคโต ‘‘โสตาปนฺโน’’ติ วตฺตพฺโพติ? อามนฺตา. อรหา โสตาปตฺติผเลน สมนฺนาคโตติ? อามนฺตา. สฺเวว อรหา, โส โสตาปนฺโนติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….

สกทาคามิผเลน สมนฺนาคโต ‘‘สกทาคามี’’ติ วตฺตพฺโพติ? อามนฺตา. อรหา สกทาคามิผเลน สมนฺนาคโตติ? อามนฺตา. สฺเวว อรหา, โส สกทาคามีติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….

อนาคามิผเลน สมนฺนาคโต ‘‘อนาคามี’’ติ วตฺตพฺโพติ? อามนฺตา. อรหา อนาคามิผเลน สมนฺนาคโตติ? อามนฺตา. สฺเวว อรหา, โส อนาคามีติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….

โสตาปตฺติผเลน สมนฺนาคโต ‘‘โสตาปนฺโน’’ติ วตฺตพฺโพติ? อามนฺตา. อนาคามี โสตาปตฺติผเลน สมนฺนาคโตติ? อามนฺตา. สฺเวว อนาคามี, โส โสตาปนฺโนติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….

สกทาคามิผเลน สมนฺนาคโต ‘‘สกทาคามี’’ติ วตฺตพฺโพติ? อามนฺตา. อนาคามี สกทาคามิผเลน สมนฺนาคโตติ? อามนฺตา. สฺเวว อนาคามี, โส สกทาคามีติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….

โสตาปตฺติผเลน สมนฺนาคโต ‘‘โสตาปนฺโน’’ติ วตฺตพฺโพติ? อามนฺตา. สกทาคามี โสตาปตฺติผเลน สมนฺนาคโตติ? อามนฺตา. สฺเวว สกทาคามี, โส โสตาปนฺโนติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….

๓๙๕. อรหา โสตาปตฺติผเลน สมนฺนาคโตติ? อามนฺตา. นนุ อรหา โสตาปตฺติผลํ วีติวตฺโตติ? อามนฺตา. หฺจิ อรหา โสตาปตฺติผลํ วีติวตฺโต, โน จ วต เร วตฺตพฺเพ – ‘‘อรหา โสตาปตฺติผเลน สมนฺนาคโต’’ติ.

อรหา โสตาปตฺติผลํ วีติวตฺโต เตน สมนฺนาคโตติ? อามนฺตา. อรหา โสตาปตฺติมคฺคํ วีติวตฺโต, สกฺกายทิฏฺึ วิจิกิจฺฉํ สีลพฺพตปรามาสํ, อปายคมนียํ ราคํ, อปายคมนียํ โทสํ, อปายคมนียํ โมหํ วีติวตฺโต เตน สมนฺนาคโตติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….

อรหา สกทาคามิผเลน สมนฺนาคโตติ? อามนฺตา. นนุ อรหา สกทาคามิผลํ วีติวตฺโตติ? อามนฺตา. หฺจิ อรหา สกทาคามิผลํ วีติวตฺโต, โน จ วต เร วตฺตพฺเพ – ‘‘อรหา สกทาคามิผเลน สมนฺนาคโต’’ติ.

อรหา สกทาคามิผลํ วีติวตฺโต เตน สมนฺนาคโตติ? อามนฺตา. อรหา สกทาคามิมคฺคํ วีติวตฺโต, โอฬาริกํ กามราคํ, โอฬาริกํ พฺยาปาทํ วีติวตฺโต เตน สมนฺนาคโตติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….

อรหา อนาคามิผเลน สมนฺนาคโตติ? อามนฺตา. นนุ อรหา อนาคามิผลํ วีติวตฺโตติ? อามนฺตา. หฺจิ อรหา อนาคามิผลํ วีติวตฺโต, โน จ วต เร วตฺตพฺเพ – ‘‘อรหา อนาคามิผเลน สมนฺนาคโต’’ติ.

อรหา อนาคามิผลํ วีติวตฺโต เตน สมนฺนาคโตติ? อามนฺตา. อรหา อนาคามิมคฺคํ วีติวตฺโต, อณุสหคตํ กามราคํ, อณุสหคตํ พฺยาปาทํ วีติวตฺโต เตน สมนฺนาคโตติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….

อนาคามี โสตาปตฺติผเลน สมนฺนาคโตติ? อามนฺตา. นนุ อนาคามี โสตาปตฺติผลํ วีติวตฺโตติ? อามนฺตา. หฺจิ อนาคามี โสตาปตฺติผลํ วีติวตฺโต, โน จ วต เร วตฺตพฺเพ – ‘‘อนาคามี โสตาปตฺติผเลน สมนฺนาคโต’’ติ.

อนาคามี โสตาปตฺติผลํ วีติวตฺโต เตน สมนฺนาคโตติ? อามนฺตา. อนาคามี โสตาปตฺติมคฺคํ วีติวตฺโต, สกฺกายทิฏฺึ…เป… อปายคมนียํ โมหํ วีติวตฺโต เตน สมนฺนาคโตติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….

อนาคามี สกทาคามิผเลน สมนฺนาคโตติ? อามนฺตา. นนุ อนาคามี สกทาคามิผลํ วีติวตฺโตติ? อามนฺตา. หฺจิ อนาคามี สกทาคามิผลํ วีติวตฺโต, โน จ วต เร วตฺตพฺเพ – ‘‘อนาคามี สกทาคามิผเลน สมนฺนาคโต’’ติ.

อนาคามี สกทาคามิผลํ วีติวตฺโต เตน สมนฺนาคโตติ? อามนฺตา. อนาคามี สกทาคามิมคฺคํ วีติวตฺโต, โอฬาริกํ กามราคํ, โอฬาริกํ พฺยาปาทํ วีติวตฺโต เตน สมนฺนาคโตติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….

สกทาคามี โสตาปตฺติผเลน สมนฺนาคโตติ? อามนฺตา. นนุ สกทาคามี โสตาปตฺติผลํ วีติวตฺโตติ? อามนฺตา. หฺจิ สกทาคามี โสตาปตฺติผลํ วีติวตฺโต, โน จ วต เร วตฺตพฺเพ – ‘‘สกทาคามี โสตาปตฺติผเลน สมนฺนาคโต’’ติ.

สกทาคามี โสตาปตฺติผลํ วีติวตฺโต เตน สมนฺนาคโตติ? อามนฺตา. สกทาคามี โสตาปตฺติมคฺคํ วีติวตฺโต, สกฺกายทิฏฺึ…เป… อปายคมนียํ โมหํ วีติวตฺโต เตน สมนฺนาคโตติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….

๓๙๖. น วตฺตพฺพํ – ‘‘อรหา จตูหิ ผเลหิ สมนฺนาคโต’’ติ? อามนฺตา. นนุ อรหตา จตฺตาริ ผลานิ ปฏิลทฺธานิ, เตหิ จ อปริหีโนติ? อามนฺตา. หฺจิ อรหตา จตฺตาริ ผลานิ ปฏิลทฺธานิ เตหิ จ อปริหีโน, เตน วต เร วตฺตพฺเพ – ‘‘อรหา จตูหิ ผเลหิ สมนฺนาคโต’’ติ.

น วตฺตพฺพํ – ‘‘อนาคามี ตีหิ ผเลหิ สมนฺนาคโต’’ติ? อามนฺตา. นนุ อนาคามินา ตีณิ ผลานิ ปฏิลทฺธานิ, เตหิ จ อปริหีโนติ? อามนฺตา. หฺจิ อนาคามินา ตีณิ ผลานิ ปฏิลทฺธานิ เตหิ จ อปริหีโน, เตน วต เร วตฺตพฺเพ – ‘‘อนาคามี ตีหิ ผเลหิ สมนฺนาคโต’’ติ.

น วตฺตพฺพํ – ‘‘สกทาคามี ทฺวีหิ ผเลหิ สมนฺนาคโต’’ติ? อามนฺตา. นนุ สกทาคามินา ทฺเว ผลานิ ปฏิลทฺธานิ, เตหิ จ อปริหีโนติ? อามนฺตา. หฺจิ สกทาคามินา ทฺเว ผลานิ ปฏิลทฺธานิ เตหิ จ อปริหีโน, เตน วต เร วตฺตพฺเพ – ‘‘สกทาคามี ทฺวีหิ ผเลหิ สมนฺนาคโต’’ติ.

อรหตา จตฺตาริ ผลานิ ปฏิลทฺธานิ เตหิ จ อปริหีโนติ, อรหา จตูหิ ผเลหิ สมนฺนาคโตติ? อามนฺตา. อรหตา จตฺตาโร มคฺคา ปฏิลทฺธา เตหิ จ อปริหีโนติ, อรหา จตูหิ มคฺเคหิ สมนฺนาคโตติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….

อนาคามินา ตีณิ ผลานิ ปฏิลทฺธานิ เตหิ จ อปริหีโนติ, อนาคามี ตีหิ ผเลหิ สมนฺนาคโตติ? อามนฺตา. อนาคามินา ตโย มคฺคา ปฏิลทฺธา เตหิ จ อปริหีโนติ, อนาคามี ตีหิ มคฺเคหิ สมนฺนาคโตติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….

สกทาคามินา ทฺเว ผลานิ ปฏิลทฺธานิ เตหิ จ อปริหีโนติ, สกทาคามี ทฺวีหิ ผเลหิ สมนฺนาคโตติ? อามนฺตา. สกทาคามินา ทฺเว มคฺคา ปฏิลทฺธา, เตหิ จ อปริหีโนติ, สกทาคามี ทฺวีหิ มคฺเคหิ สมนฺนาคโตติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….

สมนฺนาคตกถา นิฏฺิตา.

๔. จตุตฺถวคฺโค

(๓๗) ๕. อุเปกฺขาสมนฺนาคตกถา

๓๙๗. อรหา ฉหิ อุเปกฺขาหิ สมนฺนาคโตติ? อามนฺตา. อรหา ฉหิ ผสฺเสหิ, ฉหิ เวทนาหิ, ฉหิ สฺาหิ…เป… ฉหิ ปฺาหิ สมนฺนาคโตติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….

อรหา ฉหิ อุเปกฺขาหิ สมนฺนาคโตติ? อามนฺตา. อรหา จกฺขุนา รูปํ ปสฺสนฺโต โสเตน สทฺทํ สุณาติ, ฆาเนน คนฺธํ ฆายติ, ชิวฺหาย รสํ สายติ, กาเยน โผฏฺพฺพํ ผุสติ, มนสา ธมฺมํ วิชานาติ…เป… มนสา ธมฺมํ วิชานนฺโต จกฺขุนา รูปํ ปสฺสติ, โสเตน สทฺทํ สุณาติ, ฆาเนน คนฺธํ ฆายติ, ชิวฺหาย รสํ สายติ, กาเยน โผฏฺพฺพํ ผุสตีติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….

อรหา ฉหิ อุเปกฺขาหิ สมนฺนาคโตติ? อามนฺตา. สตตํ สมิตํ อพฺโพกิณฺณํ ฉหิ อุเปกฺขาหิ สมนฺนาคโต สโมหิโต [สมาหิโต (สฺยา.)], ฉ อุเปกฺขาโย ปจฺจุปฏฺิตาติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….

น วตฺตพฺพํ – ‘‘อรหา ฉหิ อุเปกฺขาหิ สมนฺนาคโต’’ติ? อามนฺตา. นนุ อรหา ฉฬงฺคุเปกฺโขติ? อามนฺตา. หฺจิ อรหา ฉฬงฺคุเปกฺโข, เตน วต เร วตฺตพฺเพ – ‘‘อรหา ฉหิ อุเปกฺขาหิ สมนฺนาคโต’’ติ…เป….

อุเปกฺขาสมนฺนาคตกถา นิฏฺิตา.

๔. จตุตฺถวคฺโค

(๓๘) ๖. โพธิยา พุทฺโธติกถา

๓๙๘. โพธิยา พุทฺโธติ? อามนฺตา. โพธิยา นิรุทฺธาย วิคตาย ปฏิปสฺสทฺธาย อพุทฺโธ โหตีติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….

โพธิยา พุทฺโธติ? อามนฺตา. อตีตาย โพธิยา พุทฺโธติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป… อตีตาย โพธิยา พุทฺโธติ? อามนฺตา. ตาย โพธิยา โพธิกรณียํ กโรตีติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….

ตาย โพธิยา โพธิกรณียํ กโรตีติ? อามนฺตา. ตาย โพธิยา ทุกฺขํ ปริชานาติ, สมุทยํ ปชหติ, นิโรธํ สจฺฉิกโรติ, มคฺคํ ภาเวตีติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….

โพธิยา พุทฺโธติ? อามนฺตา. อนาคตาย โพธิยา พุทฺโธติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….

อนาคตาย โพธิยา พุทฺโธติ? อามนฺตา. ตาย โพธิยา โพธิกรณียํ กโรตีติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….

ตาย โพธิยา โพธิกรณียํ กโรตีติ? อามนฺตา. ตาย โพธิยา ทุกฺขํ ปริชานาติ…เป… มคฺคํ ภาเวตีติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….

ปจฺจุปฺปนฺนาย โพธิยา พุทฺโธ, ตาย โพธิยา โพธิกรณียํ กโรตีติ? อามนฺตา. อตีตาย โพธิยา พุทฺโธ, ตาย โพธิยา โพธิกรณียํ กโรตีติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….

ปจฺจุปฺปนฺนาย โพธิยา พุทฺโธ, ตาย โพธิยา ทุกฺขํ ปริชานาติ, สมุทยํ ปชหติ, นิโรธํ สจฺฉิกโรติ, มคฺคํ ภาเวตีติ? อามนฺตา. อตีตาย โพธิยา พุทฺโธ, ตาย โพธิยา ทุกฺขํ ปริชานาติ…เป… มคฺคํ ภาเวตีติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….

ปจฺจุปฺปนฺนาย โพธิยา พุทฺโธ, ตาย โพธิยา โพธิกรณียํ กโรตีติ? อามนฺตา. อนาคตาย โพธิยา พุทฺโธ, ตาย โพธิยา โพธิกรณียํ กโรตีติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….

ปจฺจุปฺปนฺนาย โพธิยา พุทฺโธ, ตาย โพธิยา ทุกฺขํ ปริชานาติ…เป… มคฺคํ ภาเวตีติ? อามนฺตา. อนาคตาย โพธิยา พุทฺโธ, ตาย โพธิยา ทุกฺขํ ปริชานาติ…เป… มคฺคํ ภาเวตีติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….

อตีตาย โพธิยา พุทฺโธ, น จ ตาย โพธิยา โพธิกรณียํ กโรตีติ? อามนฺตา. ปจฺจุปฺปนฺนาย โพธิยา พุทฺโธ, น จ ตาย โพธิยา โพธิกรณียํ กโรตีติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….

อตีตาย โพธิยา พุทฺโธ, น จ ตาย โพธิยา ทุกฺขํ ปริชานาติ…เป… มคฺคํ ภาเวตีติ? อามนฺตา. ปจฺจุปฺปนฺนาย โพธิยา พุทฺโธ, น จ ตาย โพธิยา ทุกฺขํ ปริชานาติ…เป… มคฺคํ ภาเวตีติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….

อนาคตาย โพธิยา พุทฺโธ, น จ ตาย โพธิยา โพธิกรณียํ กโรตีติ? อามนฺตา. ปจฺจุปฺปนฺนาย โพธิยา พุทฺโธ, น จ ตาย โพธิยา โพธิกรณียํ กโรตีติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….

อนาคตาย โพธิยา พุทฺโธ, น จ ตาย โพธิยา ทุกฺขํ ปริชานาติ…เป… มคฺคํ ภาเวตีติ? อามนฺตา. ปจฺจุปฺปนฺนาย โพธิยา พุทฺโธ, น จ ตาย โพธิยา ทุกฺขํ ปริชานาติ…เป… มคฺคํ ภาเวตีติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….

๓๙๙. อตีตาย โพธิยา พุทฺโธ, อนาคตาย โพธิยา พุทฺโธ, ปจฺจุปฺปนฺนาย โพธิยา พุทฺโธติ? อามนฺตา. ตีหิ โพธีหิ พุทฺโธติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….

ตีหิ โพธีหิ พุทฺโธติ? อามนฺตา. สตตํ สมิตํ อพฺโพกิณฺณํ ตีหิ โพธีหิ สมนฺนาคโต สโมหิโต, ติสฺโส โพธิโย ปจฺจุปฏฺิตาติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….

วตฺตพฺพํ – ‘‘โพธิยา พุทฺโธ’’ติ? อามนฺตา. นนุ โพธิปฏิลาภา พุทฺโธติ? อามนฺตา. หฺจิ โพธิปฏิลาภา พุทฺโธ, เตน วต เร วตฺตพฺเพ – ‘‘โพธิยา พุทฺโธ’’ติ.

โพธิปฏิลาภา พุทฺโธติ, โพธิยา พุทฺโธติ? อามนฺตา. โพธิปฏิลาภา โพธีติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….

โพธิยา พุทฺโธติกถา นิฏฺิตา.

๔. จตุตฺถวคฺโค

(๓๙) ๗. ลกฺขณกถา

๔๐๐. ลกฺขณสมนฺนาคโต โพธิสตฺโตติ? อามนฺตา. ปเทสลกฺขเณหิ สมนฺนาคโต ปเทสโพธิสตฺโตติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….

ลกฺขณสมนฺนาคโต โพธิสตฺโตติ? อามนฺตา. ติภาคลกฺขเณหิ สมนฺนาคโต ติภาคโพธิสตฺโตติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….

ลกฺขณสมนฺนาคโต โพธิสตฺโตติ? อามนฺตา. อุปฑฺฒลกฺขเณหิ สมนฺนาคโต อุปฑฺฒโพธิสตฺโตติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….

ลกฺขณสมนฺนาคโต โพธิสตฺโตติ? อามนฺตา. จกฺกวตฺติสตฺโต ลกฺขณสมนฺนาคโต, จกฺกวตฺติสตฺโต โพธิสตฺโตติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….

จกฺกวตฺติสตฺโต ลกฺขณสมนฺนาคโต, จกฺกวตฺติสตฺโต โพธิสตฺโตติ? อามนฺตา. ยาทิโส โพธิสตฺตสฺส ปุพฺพโยโค ปุพฺพจริยา ธมฺมกฺขานํ ธมฺมเทสนา, ตาทิโส จกฺกวตฺติสตฺตสฺส ปุพฺพโยโค ปุพฺพจริยา ธมฺมกฺขานํ ธมฺมเทสนาติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….

๔๐๑. ยถา โพธิสตฺตสฺส ชายมานสฺส เทวา ปมํ ปฏิคฺคณฺหนฺติ ปจฺฉา มนุสฺสา [ที. นิ. ๒.๒๗; ม. นิ. ๓.๒๐๕ วุตฺตํ ทิสฺสาย ปุจฺฉติ], เอวเมวํ จกฺกวตฺติสตฺตสฺส ชายมานสฺส เทวา ปมํ ปฏิคฺคณฺหนฺติ ปจฺฉา มนุสฺสาติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….

ยถา โพธิสตฺตสฺส ชายมานสฺส จตฺตาโร นํ เทวปุตฺตา ปฏิคฺคเหตฺวา มาตุ ปุรโต เปนฺติ – ‘‘อตฺตมนา, เทวิ, โหหิ! มเหสกฺโข เต ปุตฺโต อุปฺปนฺโน’’ติ, เอวเมวํ จกฺกวตฺติสตฺตสฺส ชายมานสฺส จตฺตาโร นํ เทวปุตฺตา ปฏิคฺคเหตฺวา มาตุ ปุรโต เปนฺติ – ‘‘อตฺตมนา, เทวิ, โหหิ! มเหสกฺโข เต ปุตฺโต อุปฺปนฺโน’’ติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….

ยถา โพธิสตฺตสฺส ชายมานสฺส ทฺเว อุทกสฺส ธารา อนฺตลิกฺขา ปาตุภวนฺติ – เอกา สีตสฺส, เอกา อุณฺหสฺส – เยน โพธิสตฺตสฺส อุทกกิจฺจํ กโรนฺติ มาตุ จ, เอวเมวํ จกฺกวตฺติสตฺตสฺส ชายมานสฺส ทฺเว อุทกสฺส ธารา อนฺตลิกฺขา ปาตุภวนฺติ – เอกา สีตสฺส, เอกา อุณฺหสฺส – เยน จกฺกวตฺติสตฺตสฺส อุทกกิจฺจํ กโรนฺติ มาตุ จาติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….

ยถา สมฺปติชาโต โพธิสตฺโต สเมหิ ปาเทหิ ปติฏฺหิตฺวา อุตฺตเรน อภิมุโข สตฺตปทวีติหาเรน คจฺฉติ เสตมฺหิ ฉตฺเต อนุธาริยมาเน, สพฺพา จ ทิสา วิโลเกติ, อาสภิฺจ วาจํ ภาสติ – ‘‘อคฺโคหมสฺมิ โลกสฺส, เชฏฺโหมสฺมิ โลกสฺส, เสฏฺโหมสฺมิ โลกสฺส, อยมนฺติมา ชาติ, นตฺถิ ทานิ ปุนพฺภโว’’ติ, เอวเมวํ สมฺปติชาโต จกฺกวตฺติสตฺโต สเมหิ ปาเทหิ ปติฏฺหิตฺวา อุตฺตเรน อภิมุโข สตฺตปทวีติหาเรน คจฺฉติ เสตมฺหิ ฉตฺเต อนุธาริยมาเน, สพฺพา จ ทิสา วิโลเกติ, อาสภิฺจ วาจํ ภาสติ – ‘‘อคฺโคหมสฺมิ โลกสฺส, เชฏฺโหมสฺมิ โลกสฺส, เสฏฺโหมสฺมิ โลกสฺส, อยมนฺติมา ชาติ, นตฺถิ ทานิ ปุนพฺภโว’’ติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….

ยถา โพธิสตฺตสฺส ชายมานสฺส มหโต อาโลกสฺส มหโต โอภาสสฺส มหโต ภูมิจาลสฺส ปาตุภาโว โหติ, เอวเมวํ จกฺกวตฺติสตฺตสฺส ชายมานสฺส มหโต อาโลกสฺส มหโต โอภาสสฺส มหโต ภูมิจาลสฺส ปาตุภาโว โหตีติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….

ยถา โพธิสตฺตสฺส ปกติกาโย สมนฺตา พฺยามํ โอภาสติ, เอวเมวํ จกฺกวตฺติสตฺตสฺส ปกติกาโย สมนฺตา พฺยามํ โอภาสตีติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….

ยถา โพธิสตฺโต มหาสุปินํ ปสฺสติ, เอวเมวํ จกฺกวตฺติสตฺโต มหาสุปินํ ปสฺสตีติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….

๔๐๒. น วตฺตพฺพํ – ‘‘ลกฺขณสมนฺนาคโต โพธิสตฺโต’’ติ? อามนฺตา. นนุ วุตฺตํ ภควตา – ‘‘ทฺวตฺตึสิมานิ, ภิกฺขเว, มหาปุริสสฺส มหาปุริสลกฺขณานิ, เยหิ สมนฺนาคตสฺส มหาปุริสสฺส ทฺเวว คติโย ภวนฺติ อนฺา [น อฺา (ก.)]! สเจ อคารํ อชฺฌาวสติ, ราชา โหติ จกฺกวตฺตี ธมฺมิโก ธมฺมราชา จาตุรนฺโต วิชิตาวี ชนปทตฺถาวริยปฺปตฺโต สตฺตรตนสมนฺนาคโต. ตสฺสิมานิ สตฺต รตนานิ ภวนฺติ, เสยฺยถิทํ – จกฺกรตนํ, หตฺถิรตนํ, อสฺสรตนํ, มณิรตนํ, อิตฺถิรตนํ, คหปติรตนํ, ปริณายกรตนเมว สตฺตมํ. ปโรสหสฺสํ โข ปนสฺส ปุตฺตา ภวนฺติ สูรา วีรงฺครูปา ปรเสนปฺปมทฺทนา. โส อิมํ ปถวึ สาครปริยนฺตํ อทณฺเฑน อสตฺเถน ธมฺเมน อภิวิชิย อชฺฌาวสติ. สเจ โข ปน อคารสฺมา อนคาริยํ ปพฺพชติ, อรหํ โหติ สมฺมาสมฺพุทฺโธ โลเก วิวฏฺฏจฺฉโท’’ติ [ที. นิ. ๓.๒๐๐]. อตฺเถว สุตฺตนฺโตติ? อามนฺตา. เตน หิ ลกฺขณสมนฺนาคโต โพธิสตฺโตติ.

ลกฺขณกถา นิฏฺิตา.

๔. จตุตฺถวคฺโค

(๔๐) ๘. นิยาโมกฺกนฺติกถา

๔๐๓. โพธิสตฺโต กสฺสปสฺส ภควโต ปาวจเน โอกฺกนฺตนิยาโม จริตพฺรหฺมจริโยติ [ม. นิ. ๒.๒๘๒ ฆฏิการสุตฺตํ นิสฺสาย ปุจฺฉติ]? อามนฺตา. โพธิสตฺโต กสฺสปสฺส ภควโต สาวโกติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….

โพธิสตฺโต กสฺสปสฺส ภควโต สาวโกติ? อามนฺตา. สาวโก หุตฺวา พุทฺโธ โหตีติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….

สาวโก หุตฺวา พุทฺโธ โหตีติ? อามนฺตา. อนุสฺสวิโยติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….

อนุสฺสวิโยติ? อามนฺตา. นนุ ภควา สยมฺภูติ? อามนฺตา. หฺจิ ภควา สยมฺภู, โน จ วต เร วตฺตพฺเพ – ‘‘อนุสฺสวิโย’’ติ.

โพธิสตฺโต กสฺสปสฺส ภควโต ปาวจเน โอกฺกนฺตนิยาโม จริตพฺรหฺมจริโยติ? อามนฺตา. ภควตา โพธิยา มูเล ตีเณว สามฺผลานิ อภิสมฺพุทฺธานีติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….

นนุ ภควตา โพธิยา มูเล จตฺตาริ สามฺผลานิ อภิสมฺพุทฺธานีติ? อามนฺตา. หฺจิ ภควตา โพธิยา มูเล จตฺตาริ สามฺผลานิ อภิสมฺพุทฺธานิ, โน จ วต เร วตฺตพฺเพ – ‘‘โพธิสตฺโต กสฺสปสฺส ภควโต ปาวจเน โอกฺกนฺตนิยาโม จริตพฺรหฺมจริโย’’ติ.

๔๐๔. โพธิสตฺโต กสฺสปสฺส ภควโต ปาวจเน โอกฺกนฺตนิยาโม จริตพฺรหฺมจริโยติ? อามนฺตา. โพธิสตฺโต ทุกฺกรการิยํ อกาสีติ? อามนฺตา. ทสฺสนสมฺปนฺโน ปุคฺคโล ทุกฺกรการิยํ กเรยฺยาติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….

โพธิสตฺโต อปรนฺตปํ [อมรํ ตปํ (สํ. นิ. ๑.๑๓๗)] อกาสิ, อฺํ สตฺถารํ อุทฺทิสีติ? อามนฺตา. ทสฺสนสมฺปนฺโน ปุคฺคโล อฺํ สตฺถารํ อุทฺทิเสยฺยาติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….

อายสฺมา อานนฺโท ภควโต ปาวจเน โอกฺกนฺตนิยาโม จริตพฺรหฺมจริโย, อายสฺมา อานนฺโท ภควโต สาวโกติ? อามนฺตา. โพธิสตฺโต กสฺสปสฺส ภควโต ปาวจเน โอกฺกนฺตนิยาโม จริตพฺรหฺมจริโย, โพธิสตฺโต กสฺสปสฺส ภควโต สาวโกติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….

จิตฺโต คหปติ หตฺถโก อาฬวโก ภควโต ปาวจเน โอกฺกนฺตนิยาโม จริตพฺรหฺมจริโย, จิตฺโต คหปติ หตฺถโก อาฬวโก ภควโต สาวโกติ? อามนฺตา. โพธิสตฺโต กสฺสปสฺส ภควโต ปาวจเน โอกฺกนฺตนิยาโม จริตพฺรหฺมจริโย, โพธิสตฺโต กสฺสปสฺส ภควโต สาวโกติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….

โพธิสตฺโต กสฺสปสฺส ภควโต ปาวจเน โอกฺกนฺตนิยาโม จริตพฺรหฺมจริโย, น จ กสฺสปสฺส ภควโต สาวโกติ? อามนฺตา. อายสฺมา อานนฺโท ภควโต ปาวจเน โอกฺกนฺตนิยาโม จริตพฺรหฺมจริโย, น จ ภควโต สาวโกติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….

โพธิสตฺโต กสฺสปสฺส ภควโต ปาวจเน โอกฺกนฺตนิยาโม จริตพฺรหฺมจริโย, น จ กสฺสปสฺส ภควโต สาวโกติ? อามนฺตา. จิตฺโต คหปติ หตฺถโก อาฬวโก ภควโต ปาวจเน โอกฺกนฺตนิยาโม จริตพฺรหฺมจริโย, น จ ภควโต สาวโกติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….

โพธิสตฺโต กสฺสปสฺส ภควโต ปาวจเน โอกฺกนฺตนิยาโม จริตพฺรหฺมจริโย, น จ กสฺสปสฺส ภควโต สาวโกติ? อามนฺตา. สาวโก ชาตึ วีติวตฺโต อสาวโก โหตีติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….

๔๐๕. น วตฺตพฺพํ – ‘‘โพธิสตฺโต กสฺสปสฺส ภควโต ปาวจเน โอกฺกนฺตนิยาโม จริตพฺรหฺมจริโย’’ติ? อามนฺตา. นนุ วุตฺตํ ภควตา – ‘‘กสฺสเป อหํ, อานนฺท, ภควติ พฺรหฺมจริยํ อจรึ อายตึ สมฺโพธายา’’ติ! อตฺเถว สุตฺตนฺโตติ? อามนฺตา. เตน หิ น วตฺตพฺพํ – ‘‘โพธิสตฺโต กสฺสปสฺส ภควโต ปาวจเน โอกฺกนฺตนิยาโม จริตพฺรหฺมจริโย’’ติ.

โพธิสตฺโต กสฺสปสฺส ภควโต ปาวจเน โอกฺกนฺตนิยาโม จริตพฺรหฺมจริโยติ? อามนฺตา. นนุ วุตฺตํ ภควตา –

‘‘สพฺพาภิภู สพฺพวิทูหมสฺมิ,

สพฺเพสุ ธมฺเมสุ อนุปลิตฺโต;

สพฺพฺชโห ตณฺหกฺขเย วิมุตฺโต,

สยํ อภิฺาย กมุทฺทิเสยฺยํ.

‘‘น เม อาจริโย อตฺถิ, สทิโส เม น วิชฺชติ;

สเทวกสฺมึ โลกสฺมึ, นตฺถิ เม ปฏิปุคฺคโล.

‘‘อหฺหิ อรหา โลเก, อหํ สตฺถา อนุตฺตโร;

เอโกมฺหิ สมฺมาสมฺพุทฺโธ, สีติภูโตสฺมิ นิพฺพุโต.

‘‘ธมฺมจกฺกํ ปวตฺเตตุํ, คจฺฉามิ กาสินํ ปุรํ;

อนฺธีภูตสฺมึ [อนฺธภูตสฺมึ (สี. สฺยา. กํ. ปี.)] โลกสฺมึ, อาหฺฉํ [อาหฺึ (ก.)] อมตทุนฺทุภิ’’นฺติ [ทุทฺรภินฺติ (ก.)].

‘‘ยถา โข ตฺวํ, อาวุโส, ปฏิชานาสิ, อรหสิ อนนฺตชิโน’’ติ?

‘‘มาทิสา เว ชินา โหนฺติ, เย ปตฺตา อาสวกฺขยํ;

ชิตา เม ปาปกา ธมฺมา, ตสฺมาหํ อุปก ชิโน’’ติ [มหาว. ๑๑; ม. นิ. ๑.๒๘๕; ๒.๓๔๑].

อตฺเถว สุตฺตนฺโตติ? อามนฺตา. เตน หิ น วตฺตพฺพํ – ‘‘โพธิสตฺโต กสฺสปสฺส ภควโต ปาวจเน โอกฺกนฺตนิยาโม จริตพฺรหฺมจริโย’’ติ.

โพธิสตฺโต กสฺสปสฺส ภควโต ปาวจเน โอกฺกนฺตนิยาโม จริตพฺรหฺมจริโยติ? อามนฺตา. นนุ วุตฺตํ ภควตา – ‘‘‘อิทํ ทุกฺขํ อริยสจฺจ’นฺติ เม, ภิกฺขเว, ปุพฺเพ อนนุสฺสุเตสุ ธมฺเมสุ จกฺขุํ อุทปาทิ, าณํ อุทปาทิ, ปฺา อุทปาทิ, วิชฺชา อุทปาทิ, อาโลโก อุทปาทิ. ‘ตํ โข ปนิทํ ทุกฺขํ อริยสจฺจํ ปริฺเยฺย’นฺติ เม, ภิกฺขเว…เป… ปริฺาตนฺติ เม, ภิกฺขเว, ปุพฺเพ อนนุสฺสุเตสุ ธมฺเมสุ จกฺขุํ อุทปาทิ…เป… อาโลโก อุทปาทิ. ‘อิทํ ทุกฺขสมุทยํ อริยสจฺจ’นฺติ เม, ภิกฺขเว…เป… ‘ตํ โข ปนิทํ ทุกฺขสมุทยํ [ทุกฺขสมุทโย (สฺยา. กํ.)] อริยสจฺจํ ปหาตพฺพ’นฺติ เม, ภิกฺขเว…เป… ปหีนนฺติ เม, ภิกฺขเว…เป… ‘อิทํ ทุกฺขนิโรธํ [ทุกฺขนิโรโธ (สฺยา. กํ.)] อริยสจฺจ’นฺติ เม, ภิกฺขเว…เป… ‘ตํ โข ปนิทํ ทุกฺขนิโรธํ อริยสจฺจํ สจฺฉิกาตพฺพ’นฺติ เม, ภิกฺขเว…เป… สจฺฉิกตนฺติ เม, ภิกฺขเว…เป… ‘อิทํ ทุกฺขนิโรธคามินี ปฏิปทา อริยสจฺจ’นฺติ เม, ภิกฺขเว…เป… ‘ตํ โข ปนิทํ ทุกฺขนิโรธคามินี ปฏิปทา อริยสจฺจํ ภาเวตพฺพ’นฺติ เม, ภิกฺขเว…เป… ภาวิตนฺติ เม, ภิกฺขเว, ปุพฺเพ อนนุสฺสุเตสุ ธมฺเมสุ จกฺขุํ อุทปาทิ, าณํ อุทปาทิ, ปฺา อุทปาทิ, วิชฺชา อุทปาทิ, อาโลโก อุทปาที’’ติ [มหาว. ๑๕; สํ. นิ. ๕.๑๐๘๑; ปฏิ. ม. ๒.๓๐]. อตฺเถว สุตฺตนฺโตติ? อามนฺตา. เตน หิ น วตฺตพฺพํ – ‘‘โพธิสตฺโต กสฺสปสฺส ภควโต ปาวจเน โอกฺกนฺตนิยาโม จริตพฺรหฺมจริโย’’ติ.

นิยาโมกฺกนฺติกถา นิฏฺิตา.

๔. จตุตฺถวคฺโค

(๔๑) ๙. อปราปิ สมนฺนาคตกถา

๔๐๖. อรหตฺตสจฺฉิกิริยาย ปฏิปนฺโน ปุคฺคโล ตีหิ ผเลหิ สมนฺนาคโตติ? อามนฺตา. อรหตฺตสจฺฉิกิริยาย ปฏิปนฺโน ปุคฺคโล จตูหิ ผสฺเสหิ จตูหิ เวทนาหิ จตูหิ สฺาหิ จตูหิ เจตนาหิ จตูหิ จิตฺเตหิ จตูหิ สทฺธาหิ จตูหิ วีริเยหิ จตูหิ สตีหิ จตูหิ สมาธีหิ จตูหิ ปฺาหิ สมนฺนาคโตติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….

อนาคามิผลสจฺฉิกิริยาย ปฏิปนฺโน ปุคฺคโล ทฺวีหิ ผเลหิ สมนฺนาคโตติ? อามนฺตา. อนาคามิผลสจฺฉิกิริยาย ปฏิปนฺโน ปุคฺคโล ตีหิ ผสฺเสหิ ตีหิ เวทนาหิ…เป… ตีหิ ปฺาหิ สมนฺนาคโตติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….

สกทาคามิผลสจฺฉิกิริยาย ปฏิปนฺโน ปุคฺคโล โสตาปตฺติผเลน สมนฺนาคโตติ? อามนฺตา. สกทาคามิผลสจฺฉิกิริยาย ปฏิปนฺโน ปุคฺคโล ทฺวีหิ ผสฺเสหิ ทฺวีหิ เวทนาหิ…เป… ทฺวีหิ ปฺาหิ สมนฺนาคโตติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….

อรหตฺตสจฺฉิกิริยาย ปฏิปนฺโน ปุคฺคโล โสตาปตฺติผเลน สมนฺนาคโตติ? อามนฺตา. อรหตฺตสจฺฉิกิริยาย ปฏิปนฺโน ปุคฺคโล โสตาปนฺโน สตฺตกฺขตฺตุปรโม, โกลงฺโกโล, เอกพีชีติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….

อรหตฺตสจฺฉิกิริยาย ปฏิปนฺโน ปุคฺคโล สกทาคามิผเลน สมนฺนาคโตติ? อามนฺตา. อรหตฺตสจฺฉิกิริยาย ปฏิปนฺโน ปุคฺคโล สกทาคามีติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….

อรหตฺตสจฺฉิกิริยาย ปฏิปนฺโน ปุคฺคโล อนาคามิผเลน สมนฺนาคโตติ? อามนฺตา. อรหตฺตสจฺฉิกิริยาย ปฏิปนฺโน ปุคฺคโล อนาคามี อนฺตราปรินิพฺพายี, อุปหจฺจปรินิพฺพายี, อสงฺขารปรินิพฺพายี, สสงฺขารปรินิพฺพายี, อุทฺธํโสโต อกนิฏฺคามีติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….

อนาคามิผลสจฺฉิกิริยาย ปฏิปนฺโน ปุคฺคโล โสตาปตฺติผเลน สมนฺนาคโตติ? อามนฺตา. อนาคามิผลสจฺฉิกิริยาย ปฏิปนฺโน ปุคฺคโล โสตาปนฺโน สตฺตกฺขตฺตุปรโม, โกลงฺโกโล, เอกพีชีติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….

อนาคามิผลสจฺฉิกิริยาย ปฏิปนฺโน ปุคฺคโล สกทาคามิผเลน สมนฺนาคโตติ? อามนฺตา. อนาคามิผลสจฺฉิกิริยาย ปฏิปนฺโน ปุคฺคโล สกทาคามีติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….

สกทาคามิผลสจฺฉิกิริยาย ปฏิปนฺโน ปุคฺคโล โสตาปตฺติผเลน สมนฺนาคโตติ? อามนฺตา. สกทาคามิผลสจฺฉิกิริยาย ปฏิปนฺโน ปุคฺคโล โสตาปนฺโน สตฺตกฺขตฺตุปรโม, โกลงฺโกโล, เอกพีชีติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….

๔๐๗. โสตาปตฺติผเลน สมนฺนาคโต โสตาปนฺโนติ วตฺตพฺโพติ? อามนฺตา. อรหตฺตสจฺฉิกิริยาย ปฏิปนฺโน ปุคฺคโล โสตาปตฺติผเลน สมนฺนาคโตติ? อามนฺตา. สฺเวว อรหตฺตสจฺฉิกิริยาย ปฏิปนฺโน ปุคฺคโล, โส โสตาปนฺโนติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….

สกทาคามิผเลน สมนฺนาคโต สกทาคามีติ วตฺตพฺโพติ? อามนฺตา. อรหตฺตสจฺฉิกิริยาย ปฏิปนฺโน ปุคฺคโล สกทาคามิผเลน สมนฺนาคโตติ? อามนฺตา. สฺเวว อรหตฺตสจฺฉิกิริยาย ปฏิปนฺโน ปุคฺคโล, โส สกทาคามีติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….

อนาคามิผเลน สมนฺนาคโต อนาคามีติ วตฺตพฺโพติ? อามนฺตา. อรหตฺตสจฺฉิกิริยาย ปฏิปนฺโน ปุคฺคโล อนาคามิผเลน สมนฺนาคโตติ? อามนฺตา. สฺเวว อรหตฺตสจฺฉิกิริยาย ปฏิปนฺโน ปุคฺคโล, โส อนาคามีติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….

โสตาปตฺติผเลน สมนฺนาคโต โสตาปนฺโนติ วตฺตพฺโพติ? อามนฺตา. อนาคามิผลสจฺฉิกิริยาย ปฏิปนฺโน ปุคฺคโล โสตาปตฺติผเลน สมนฺนาคโตติ? อามนฺตา. สฺเวว อนาคามิผลสจฺฉิกิริยาย ปฏิปนฺโน ปุคฺคโล, โส โสตาปนฺโนติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….

สกทาคามิผเลน สมนฺนาคโต สกทาคามีติ วตฺตพฺโพติ? อามนฺตา. อนาคามิผลสจฺฉิกิริยาย ปฏิปนฺโน ปุคฺคโล สกทาคามิผเลน สมนฺนาคโตติ? อามนฺตา. สฺเวว อนาคามิผลสจฺฉิกิริยาย ปฏิปนฺโน ปุคฺคโล, โส สกทาคามีติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….

โสตาปตฺติผเลน สมนฺนาคโต โสตาปนฺโนติ วตฺตพฺโพติ? อามนฺตา. สกทาคามิผลสจฺฉิกิริยาย ปฏิปนฺโน ปุคฺคโล โสตาปตฺติผเลน สมนฺนาคโตติ? อามนฺตา. สฺเวว สกทาคามิผลสจฺฉิกิริยาย ปฏิปนฺโน ปุคฺคโล, โส โสตาปนฺโนติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….

๔๐๘. อรหตฺตสจฺฉิกิริยาย ปฏิปนฺโน ปุคฺคโล โสตาปตฺติผเลน สมนฺนาคโตติ? อามนฺตา. นนุ อรหตฺตสจฺฉิกิริยาย ปฏิปนฺโน ปุคฺคโล โสตาปตฺติผลํ วีติวตฺโตติ? อามนฺตา. หฺจิ อรหตฺตสจฺฉิกิริยาย ปฏิปนฺโน ปุคฺคโล โสตาปตฺติผลํ วีติวตฺโต, โน จ วต เร วตฺตพฺเพ – ‘‘อรหตฺตสจฺฉิกิริยาย ปฏิปนฺโน ปุคฺคโล โสตาปตฺติผเลน สมนฺนาคโต’’ติ.

อรหตฺตสจฺฉิกิริยาย ปฏิปนฺโน ปุคฺคโล โสตาปตฺติผลํ วีติวตฺโต, เตน สมนฺนาคโตติ? อามนฺตา. อรหตฺตสจฺฉิกิริยาย ปฏิปนฺโน ปุคฺคโล โสตาปตฺติมคฺคํ วีติวตฺโต, สกฺกายทิฏฺึ วิจิกิจฺฉํ สีลพฺพตปรามาสํ อปายคมนียํ ราคํ อปายคมนียํ โทสํ อปายคมนียํ โมหํ วีติวตฺโต, เตน สมนฺนาคโตติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….

อรหตฺตสจฺฉิกิริยาย ปฏิปนฺโน ปุคฺคโล สกทาคามิผเลน สมนฺนาคโตติ? อามนฺตา. นนุ อรหตฺตสจฺฉิกิริยาย ปฏิปนฺโน ปุคฺคโล สกทาคามิผลํ วีติวตฺโตติ? อามนฺตา. หฺจิ อรหตฺตสจฺฉิกิริยาย ปฏิปนฺโน ปุคฺคโล สกทาคามิผลํ วีติวตฺโต, โน จ วต เร วตฺตพฺเพ – ‘‘อรหตฺตสจฺฉิกิริยาย ปฏิปนฺโน ปุคฺคโล สกทาคามิผเลน สมนฺนาคโต’’ติ.

อรหตฺตสจฺฉิกิริยาย ปฏิปนฺโน ปุคฺคโล สกทาคามิผลํ วีติวตฺโต, เตน สมนฺนาคโตติ? อามนฺตา. อรหตฺตสจฺฉิกิริยาย ปฏิปนฺโน ปุคฺคโล สกทาคามิมคฺคํ วีติวตฺโต, โอฬาริกํ กามราคํ โอฬาริกํ พฺยาปาทํ วีติวตฺโต, เตน สมนฺนาคโตติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….

อรหตฺตสจฺฉิกิริยาย ปฏิปนฺโน ปุคฺคโล อนาคามิผเลน สมนฺนาคโตติ? อามนฺตา. นนุ อรหตฺตสจฺฉิกิริยาย ปฏิปนฺโน ปุคฺคโล อนาคามิผลํ วีติวตฺโตติ? อามนฺตา. หฺจิ อรหตฺตสจฺฉิกิริยาย ปฏิปนฺโน ปุคฺคโล อนาคามิผลํ วีติวตฺโต, โน จ วต เร วตฺตพฺเพ – ‘‘อรหตฺตสจฺฉิกิริยาย ปฏิปนฺโน ปุคฺคโล อนาคามิผเลน สมนฺนาคโต’’ติ.

อรหตฺตสจฺฉิกิริยาย ปฏิปนฺโน ปุคฺคโล อนาคามิผลํ วีติวตฺโต, เตน สมนฺนาคโตติ? อามนฺตา. อรหตฺตสจฺฉิกิริยาย ปฏิปนฺโน ปุคฺคโล อนาคามิมคฺคํ วีติวตฺโต, อณุสหคตํ กามราคํ อณุสหคตํ พฺยาปาทํ วีติวตฺโต, เตน สมนฺนาคโตติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….

๔๐๙. อนาคามิผลสจฺฉิกิริยาย ปฏิปนฺโน ปุคฺคโล โสตาปตฺติผเลน สมนฺนาคโตติ? อามนฺตา. นนุ อนาคามิผลสจฺฉิกิริยาย ปฏิปนฺโน ปุคฺคโล โสตาปตฺติผลํ วีติวตฺโตติ? อามนฺตา. หฺจิ อนาคามิผลสจฺฉิกิริยาย ปฏิปนฺโน ปุคฺคโล โสตาปตฺติผลํ วีติวตฺโต, โน จ วต เร วตฺตพฺเพ – ‘‘อนาคามิผลสจฺฉิกิริยาย ปฏิปนฺโน ปุคฺคโล โสตาปตฺติผเลน สมนฺนาคโต’’ติ.

อนาคามิผลสจฺฉิกิริยาย ปฏิปนฺโน ปุคฺคโล โสตาปตฺติผลํ วีติวตฺโต, เตน สมนฺนาคโตติ? อามนฺตา. อนาคามิผลสจฺฉิกิริยาย ปฏิปนฺโน ปุคฺคโล โสตาปตฺติมคฺคํ วีติวตฺโต, สกฺกายทิฏฺึ…เป… อปายคมนียํ โมหํ วีติวตฺโต, เตน สมนฺนาคโตติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….

อนาคามิผลสจฺฉิกิริยาย ปฏิปนฺโน ปุคฺคโล สกทาคามิผเลน สมนฺนาคโตติ? อามนฺตา. นนุ อนาคามิผลสจฺฉิกิริยาย ปฏิปนฺโน ปุคฺคโล สกทาคามิผลํ วีติวตฺโตติ? อามนฺตา. หฺจิ อนาคามิผลสจฺฉิกิริยาย ปฏิปนฺโน ปุคฺคโล สกทาคามิผลํ วีติวตฺโต, โน จ วต เร วตฺตพฺเพ – ‘‘อนาคามิผลสจฺฉิกิริยาย ปฏิปนฺโน ปุคฺคโล สกทาคามิผเลน สมนฺนาคโต’’ติ.

อนาคามิผลสจฺฉิกิริยาย ปฏิปนฺโน ปุคฺคโล สกทาคามิผลํ วีติวตฺโต, เตน สมนฺนาคโตติ? อามนฺตา. อนาคามิผลสจฺฉิกิริยาย ปฏิปนฺโน ปุคฺคโล สกทาคามิมคฺคํ วีติวตฺโต, โอฬาริกํ กามราคํ โอฬาริกํ พฺยาปาทํ วีติวตฺโต, เตน สมนฺนาคโตติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….

๔๑๐. สกทาคามิผลสจฺฉิกิริยาย ปฏิปนฺโน ปุคฺคโล โสตาปตฺติผเลน สมนฺนาคโตติ? อามนฺตา. นนุ สกทาคามิผลสจฺฉิกิริยาย ปฏิปนฺโน ปุคฺคโล โสตาปตฺติผลํ วีติวตฺโตติ? อามนฺตา. หฺจิ สกทาคามิผลสจฺฉิกิริยาย ปฏิปนฺโน ปุคฺคโล โสตาปตฺติผลํ วีติวตฺโต, โน จ วต เร วตฺตพฺเพ – ‘‘สกทาคามิผลสจฺฉิกิริยาย ปฏิปนฺโน ปุคฺคโล โสตาปตฺติผเลน สมนฺนาคโต’’ติ.

สกทาคามิผลสจฺฉิกิริยาย ปฏิปนฺโน ปุคฺคโล โสตาปตฺติผลํ วีติวตฺโต, เตน สมนฺนาคโตติ? อามนฺตา. สกทาคามิผลสจฺฉิกิริยาย ปฏิปนฺโน ปุคฺคโล โสตาปตฺติมคฺคํ วีติวตฺโต, สกฺกายทิฏฺึ…เป… อปายคมนียํ โมหํ วีติวตฺโต, เตน สมนฺนาคโตติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….

๔๑๑. น วตฺตพฺพํ – ‘‘อรหตฺตสจฺฉิกิริยาย ปฏิปนฺโน ปุคฺคโล ตีหิ ผเลหิ สมนฺนาคโต’’ติ? อามนฺตา. นนุ อรหตฺตสจฺฉิกิริยาย ปฏิปนฺเนน ปุคฺคเลน ตีณิ ผลานิ ปฏิลทฺธานิ, เตหิ จ อปริหีโนติ? อามนฺตา. หฺจิ อรหตฺตสจฺฉิกิริยาย ปฏิปนฺเนน ปุคฺคเลน ตีณิ ผลานิ ปฏิลทฺธานิ เตหิ จ อปริหีโน, เตน วต เร วตฺตพฺเพ – ‘‘อรหตฺตสจฺฉิกิริยาย ปฏิปนฺโน ปุคฺคโล ตีหิ ผเลหิ สมนฺนาคโต’’ติ.

น วตฺตพฺพํ – ‘‘อนาคามิผลสจฺฉิกิริยาย ปฏิปนฺโน ปุคฺคโล ทฺวีหิ ผเลหิ สมนฺนาคโต’’ติ? อามนฺตา. นนุ อนาคามิผลสจฺฉิกิริยาย ปฏิปนฺเนน ปุคฺคเลน ทฺเว ผลานิ ปฏิลทฺธานิ, เตหิ จ อปริหีโนติ? อามนฺตา. หฺจิ อนาคามิผลสจฺฉิกิริยาย ปฏิปนฺเนน ปุคฺคเลน ทฺเว ผลานิ ปฏิลทฺธานิ เตหิ จ อปริหีโน, เตน วต เร วตฺตพฺเพ – ‘‘อนาคามิผลสจฺฉิกิริยาย ปฏิปนฺโน ปุคฺคโล ทฺวีหิ ผเลหิ สมนฺนาคโต’’ติ.

น วตฺตพฺพํ – ‘‘สกทาคามิผลสจฺฉิกิริยาย ปฏิปนฺโน ปุคฺคโล โสตาปตฺติผเลน สมนฺนาคโต’’ติ? อามนฺตา. นนุ สกทาคามิผลสจฺฉิกิริยาย ปฏิปนฺเนน ปุคฺคเลน โสตาปตฺติผลํ ปฏิลทฺธํ, เตน จ อปริหีโนติ? อามนฺตา. หฺจิ สกทาคามิผลสจฺฉิกิริยาย ปฏิปนฺเนน ปุคฺคเลน โสตาปตฺติผลํ ปฏิลทฺธํ เตน จ อปริหีโน, เตน วต เร วตฺตพฺเพ – ‘‘สกทาคามิผลสจฺฉิกิริยาย ปฏิปนฺโน ปุคฺคโล โสตาปตฺติผเลน สมนฺนาคโต’’ติ.

๔๑๒. อรหตฺตสจฺฉิกิริยาย ปฏิปนฺเนน ปุคฺคเลน ตีณิ ผลานิ ปฏิลทฺธานิ เตหิ จ อปริหีโนติ, อรหตฺตสจฺฉิกิริยาย ปฏิปนฺโน ปุคฺคโล ตีหิ ผเลหิ สมนฺนาคโตติ? อามนฺตา. อรหตฺตสจฺฉิกิริยาย ปฏิปนฺเนน ปุคฺคเลน จตฺตาโร มคฺคา ปฏิลทฺธา เตหิ จ อปริหีโนติ, อรหตฺตสจฺฉิกิริยาย ปฏิปนฺโน ปุคฺคโล จตูหิ มคฺเคหิ สมนฺนาคโตติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….

อนาคามิผลสจฺฉิกิริยาย ปฏิปนฺเนน ปุคฺคเลน ทฺเว ผลานิ ปฏิลทฺธานิ เตหิ จ อปริหีโนติ, อนาคามิผลสจฺฉิกิริยาย ปฏิปนฺโน ปุคฺคโล ทฺวีหิ ผเลหิ สมนฺนาคโตติ? อามนฺตา. อนาคามิผลสจฺฉิกิริยาย ปฏิปนฺเนน ปุคฺคเลน ตโย มคฺคา ปฏิลทฺธา เตหิ จ อปริหีโนติ, อนาคามิผลสจฺฉิกิริยาย ปฏิปนฺโน ปุคฺคโล ตีหิ มคฺเคหิ สมนฺนาคโตติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….

สกทาคามิผลสจฺฉิกิริยาย ปฏิปนฺเนน ปุคฺคเลน โสตาปตฺติผลํ ปฏิลทฺธํ เตน จ อปริหีโนติ, สกทาคามิผลสจฺฉิกิริยาย ปฏิปนฺโน ปุคฺคโล โสตาปตฺติผเลน สมนฺนาคโตติ? อามนฺตา. สกทาคามิผลสจฺฉิกิริยาย ปฏิปนฺเนน ปุคฺคเลน ทฺเว มคฺคา ปฏิลทฺธา เตหิ จ อปริหีโนติ, สกทาคามิผลสจฺฉิกิริยาย ปฏิปนฺโน ปุคฺคโล ทฺวีหิ มคฺเคหิ สมนฺนาคโตติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….

อปราปิ สมนฺนาคตกถา นิฏฺิตา.

๔. จตุตฺถวคฺโค

(๔๒) ๑๐. สพฺพสํโยชนปฺปหานกถา

๔๑๓. สพฺพสํโยชนานํ ปหานํ อรหตฺตนฺติ? อามนฺตา. อรหตฺตมคฺเคน สพฺเพ สํโยชนา ปหียนฺตีติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….

อรหตฺตมคฺเคน สพฺเพ สํโยชนา ปหียนฺตีติ? อามนฺตา. อรหตฺตมคฺเคน สกฺกายทิฏฺึ วิจิกิจฺฉํ สีลพฺพตปรามาสํ ปชหตีติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….

อรหตฺตมคฺเคน สกฺกายทิฏฺึ วิจิกิจฺฉํ สีลพฺพตปรามาสํ ปชหตีติ? อามนฺตา. นนุ ติณฺณํ สํโยชนานํ ปหานํ โสตาปตฺติผลํ วุตฺตํ ภควตาติ? อามนฺตา. หฺจิ ติณฺณํ สํโยชนานํ ปหานํ โสตาปตฺติผลํ วุตฺตํ ภควตา, โน จ วต เร วตฺตพฺเพ – ‘‘อรหตฺตมคฺเคน สพฺเพ สํโยชนา ปหียนฺตี’’ติ.

๔๑๔. อรหตฺตมคฺเคน สพฺเพ สํโยชนา ปหียนฺตีติ? อามนฺตา. อรหตฺตมคฺเคน โอฬาริกํ กามราคํ โอฬาริกํ พฺยาปาทํ ปชหตีติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….

๔๑๕. อรหตฺตมคฺเคน โอฬาริกํ กามราคํ โอฬาริกํ พฺยาปาทํ ปชหตีติ? อามนฺตา. นนุ กามราคพฺยาปาทานํ ตนุภาวํ สกทาคามิผลํ วุตฺตํ ภควตาติ? อามนฺตา. หฺจิ กามราคพฺยาปาทานํ ตนุภาวํ สกทาคามิผลํ วุตฺตํ ภควตา, โน จ วต เร วตฺตพฺเพ – ‘‘อรหตฺตมคฺเคน สพฺเพ สํโยชนา ปหียนฺตี’’ติ.

อรหตฺตมคฺเคน สพฺเพ สํโยชนา ปหียนฺตีติ? อามนฺตา. อรหตฺตมคฺเคน อณุสหคตํ กามราคํ อณุสหคตํ พฺยาปาทํ ปชหตีติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….

๔๑๖. อรหตฺตมคฺเคน อณุสหคตํ กามราคํ อณุสหคตํ พฺยาปาทํ ปชหตีติ? อามนฺตา. นนุ กามราคพฺยาปาทานํ อนวเสสปฺปหานํ อนาคามิผลํ วุตฺตํ ภควตาติ? อามนฺตา. หฺจิ กามราคพฺยาปาทานํ อนวเสสปฺปหานํ อนาคามิผลํ วุตฺตํ ภควตา, โน จ วต เร วตฺตพฺเพ – ‘‘อรหตฺตมคฺเคน สพฺเพ สํโยชนา ปหียนฺตี’’ติ.

อรหตฺตมคฺเคน สพฺเพ สํโยชนา ปหียนฺตีติ? อามนฺตา. นนุ รูปราคอรูปราคมานอุทฺธจฺจอวิชฺชาย อนวเสสปฺปหานํ อรหตฺตํ วุตฺตํ ภควตาติ? อามนฺตา. หฺจิ รูปราคอรูปราคมานอุทฺธจฺจอวิชฺชาย อนวเสสปฺปหานํ อรหตฺตํ วุตฺตํ ภควตา, โน จ วต เร วตฺตพฺเพ – ‘‘อรหตฺตมคฺเคน สพฺเพ สํโยชนา ปหียนฺตี’’ติ.

๔๑๗. น วตฺตพฺพํ – ‘‘สพฺพสํโยชนานํ ปหานํ อรหตฺต’’นฺติ? อามนฺตา. นนุ อรหโต สพฺเพ สํโยชนา ปหีนาติ? อามนฺตา. หฺจิ อรหโต สพฺเพ สํโยชนา ปหีนา, เตน วต เร วตฺตพฺเพ – ‘‘สพฺพสํโยชนานํ ปหานํ อรหตฺต’’นฺติ.

สพฺพสํโยชนปฺปหานกถา นิฏฺิตา.

จตุตฺถวคฺโค.

ตสฺสุทฺทานํ –

คิหิสฺส อรหา, สห อุปปตฺติยา อรหา, อรหโต สพฺเพ ธมฺมา อนาสวา, อรหา จตูหิ ผเลหิ สมนฺนาคโต, เอวเมวํ ฉหิ อุเปกฺขาหิ, โพธิยา พุทฺโธ, สลกฺขณสมนฺนาคโต, โพธิสตฺโต โอกฺกนฺตนิยาโม จริตพฺรหฺมจริโย, ปฏิปนฺนโก ผเลน สมนฺนาคโต, สพฺพสํโยชนานํ ปหานํ อรหตฺตนฺติ.

๕. ปฺจมวคฺโค

(๔๓) ๑. วิมุตฺติกถา

๔๑๘. วิมุตฺติาณํ วิมุตฺตนฺติ? อามนฺตา. ยํ กิฺจิ วิมุตฺติาณํ สพฺพํ ตํ วิมุตฺตนฺติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป…. วิมุตฺติาณํ วิมุตฺตนฺติ? อามนฺตา. ปจฺจเวกฺขณาณํ วิมุตฺตนฺติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….

วิมุตฺติาณํ วิมุตฺตนฺติ? อามนฺตา. โคตฺรภุโน ปุคฺคลสฺส วิมุตฺติาณํ วิมุตฺตนฺติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป… โสตาปตฺติผลสจฺฉิกิริยาย ปฏิปนฺนสฺส ปุคฺคลสฺส วิมุตฺติาณํ วิมุตฺตนฺติ? อามนฺตา. โสตาปนฺนสฺส าณํ, โสตาปตฺติผลํ ปตฺตสฺส ปฏิลทฺธสฺส อธิคตสฺส สจฺฉิกตสฺส าณนฺติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป… สกทาคามิผลสจฺฉิกิริยาย ปฏิปนฺนสฺส ปุคฺคลสฺส วิมุตฺติาณํ วิมุตฺตนฺติ? อามนฺตา. สกทาคามิสฺส าณํ, สกทาคามิผลํ ปตฺตสฺส ปฏิลทฺธสฺส อธิคตสฺส สจฺฉิกตสฺส าณนฺติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป… อนาคามิผลสจฺฉิกิริยาย ปฏิปนฺนสฺส ปุคฺคลสฺส วิมุตฺติาณํ วิมุตฺตนฺติ? อามนฺตา. อนาคามิสฺส าณํ, อนาคามิผลํ ปตฺตสฺส ปฏิลทฺธสฺส อธิคตสฺส สจฺฉิกตสฺส าณนฺติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป… อรหตฺตสจฺฉิกิริยาย ปฏิปนฺนสฺส ปุคฺคลสฺส วิมุตฺติาณํ วิมุตฺตนฺติ? อามนฺตา. อรหโต าณํ, อรหตฺตํ ปตฺตสฺส ปฏิลทฺธสฺส อธิคตสฺส สจฺฉิกตสฺส าณนฺติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….

๔๑๙. โสตาปตฺติผลสมงฺคิสฺส ปุคฺคลสฺส วิมุตฺติาณํ วิมุตฺตนฺติ? อามนฺตา. โสตาปตฺติผลสจฺฉิกิริยาย ปฏิปนฺนสฺส ปุคฺคลสฺส วิมุตฺติาณํ วิมุตฺตนฺติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป… สกทาคามิผลสมงฺคิสฺส ปุคฺคลสฺส วิมุตฺติาณํ วิมุตฺตนฺติ? อามนฺตา. สกทาคามิผลสจฺฉิกิริยาย ปฏิปนฺนสฺส ปุคฺคลสฺส วิมุตฺติาณํ วิมุตฺตนฺติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป… อนาคามิผลสมงฺคิสฺส ปุคฺคลสฺส วิมุตฺติาณํ วิมุตฺตนฺติ? อามนฺตา. อนาคามิผลสจฺฉิกิริยาย ปฏิปนฺนสฺส ปุคฺคลสฺส วิมุตฺติาณํ วิมุตฺตนฺติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป… อรหตฺตผลสมงฺคิสฺส ปุคฺคลสฺส วิมุตฺติาณํ วิมุตฺตนฺติ? อามนฺตา. อรหตฺตสจฺฉิกิริยาย ปฏิปนฺนสฺส ปุคฺคลสฺส วิมุตฺติาณํ วิมุตฺตนฺติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….

๔๒๐. โสตาปตฺติผลสมงฺคิสฺส ปุคฺคลสฺส วิมุตฺติาณํ วิมุตฺตํ ตฺจ ผลํ ปตฺตสฺส าณนฺติ? อามนฺตา. โสตาปตฺติผลสจฺฉิกิริยาย ปฏิปนฺนสฺส ปุคฺคลสฺส วิมุตฺติาณํ วิมุตฺตํ ตฺจ ผลํ ปตฺตสฺส าณนฺติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป… สกทาคามิผลสมงฺคิสฺส ปุคฺคลสฺส วิมุตฺติาณํ วิมุตฺตํ ตฺจ ผลํ ปตฺตสฺส าณนฺติ? อามนฺตา. สกทาคามิผลสจฺฉิกิริยาย ปฏิปนฺนสฺส ปุคฺคลสฺส วิมุตฺติาณํ วิมุตฺตํ ตฺจ ผลํ ปตฺตสฺส าณนฺติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป… อนาคามิผลสมงฺคิสฺส ปุคฺคลสฺส วิมุตฺติาณํ วิมุตฺตํ ตฺจ ผลํ ปตฺตสฺส าณนฺติ? อามนฺตา. อนาคามิผลสจฺฉิกิริยาย ปฏิปนฺนสฺส ปุคฺคลสฺส วิมุตฺติาณํ วิมุตฺตํ ตฺจ ผลํ ปตฺตสฺส าณนฺติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป… อรหตฺตผลสมงฺคิสฺส ปุคฺคลสฺส วิมุตฺติาณํ วิมุตฺตํ ตฺจ ผลํ ปตฺตสฺส าณนฺติ? อามนฺตา. อรหตฺตสจฺฉิกิริยาย ปฏิปนฺนสฺส ปุคฺคลสฺส วิมุตฺติาณํ วิมุตฺตํ ตฺจ ผลํ ปตฺตสฺส าณนฺติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….

วิมุตฺติกถา นิฏฺิตา.

๕. ปฺจมวคฺโค

(๔๔) ๒. อเสขาณกถา

๔๒๑. เสขสฺส อเสขํ าณํ อตฺถีติ? อามนฺตา. เสโข อเสขํ ธมฺมํ ชานาติ ปสฺสติ, ทิฏฺํ วิทิตํ สจฺฉิกตํ อุปสมฺปชฺช วิหรติ, กาเยน ผุสิตฺวา วิหรตีติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป… นนุ เสโข อเสขํ ธมฺมํ น ชานาติ น ปสฺสติ, อทิฏฺํ อวิทิตํ อสจฺฉิกตํ น อุปสมฺปชฺช วิหรติ, น กาเยน ผุสิตฺวา วิหรตีติ? อามนฺตา. หฺจิ เสโข อเสขํ ธมฺมํ น ชานาติ น ปสฺสติ, อทิฏฺํ อวิทิตํ อสจฺฉิกตํ น อุปสมฺปชฺช วิหรติ, น กาเยน ผุสิตฺวา วิหรติ, โน จ วต เร วตฺตพฺเพ – ‘‘เสขสฺส อเสขํ าณํ อตฺถี’’ติ.

อเสขสฺส อเสขํ าณํ อตฺถิ, อเสโข อเสขํ ธมฺมํ ชานาติ ปสฺสติ, ทิฏฺํ วิทิตํ สจฺฉิกตํ อุปสมฺปชฺช วิหรติ, กาเยน ผุสิตฺวา วิหรตีติ? อามนฺตา. เสขสฺส อเสขํ าณํ อตฺถิ, เสโข อเสขํ ธมฺมํ ชานาติ ปสฺสติ, ทิฏฺํ วิทิตํ สจฺฉิกตํ อุปสมฺปชฺช วิหรติ, กาเยน ผุสิตฺวา วิหรตีติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….

๔๒๒. เสขสฺส อเสขํ าณํ อตฺถิ, เสโข อเสขํ ธมฺมํ น ชานาติ น ปสฺสติ, อทิฏฺํ อวิทิตํ อสจฺฉิกตํ น อุปสมฺปชฺช วิหรติ, น กาเยน ผุสิตฺวา วิหรตีติ? อามนฺตา. อเสขสฺส อเสขํ าณํ อตฺถิ, อเสโข อเสขํ ธมฺมํ น ชานาติ น ปสฺสติ, อทิฏฺํ อวิทิตํ อสจฺฉิกตํ น อุปสมฺปชฺช วิหรติ, น กาเยน ผุสิตฺวา วิหรตีติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….

เสขสฺส อเสขํ าณํ อตฺถีติ? อามนฺตา. โคตฺรภุโน ปุคฺคลสฺส โสตาปตฺติมคฺเค าณํ อตฺถีติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป… โสตาปตฺติผลสจฺฉิกิริยาย ปฏิปนฺนสฺส ปุคฺคลสฺส โสตาปตฺติผเล าณํ อตฺถีติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป… สกทาคามิผล… อนาคามิผล… อรหตฺตสจฺฉิกิริยาย ปฏิปนฺนสฺส ปุคฺคลสฺส อรหตฺเต าณํ อตฺถีติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….

๔๒๓. น วตฺตพฺพํ – ‘‘เสขสฺส อเสขํ าณํ อตฺถี’’ติ? อามนฺตา. นนุ อายสฺมา อานนฺโท เสโข – ‘‘ภควา อุฬาโร’’ติ ชานาติ, ‘‘สาริปุตฺโต เถโร, มหาโมคฺคลฺลาโน เถโร อุฬาโร’’ติ ชานาตีติ? อามนฺตา. หฺจิ อายสฺมา อานนฺโท เสโข – ‘‘ภควา อุฬาโร’’ติ ชานาติ, ‘‘สาริปุตฺโต เถโร, มหาโมคฺคลฺลาโน เถโร อุฬาโร’’ติ ชานาติ, เตน วต เร วตฺตพฺเพ – ‘‘เสขสฺส อเสขํ าณํ อตฺถี’’ติ.

อเสขาณกถา นิฏฺิตา.

๕. ปฺจมวคฺโค

(๔๕) ๓. วิปรีตกถา

๔๒๔. ปถวีกสิณํ สมาปตฺตึ [ปถวีกสิณสมาปตฺตึ (สี. ก.)] สมาปนฺนสฺส วิปรีเต าณนฺติ? อามนฺตา. อนิจฺเจ นิจฺจนฺติ วิปริเยโสติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป… ทุกฺเข สุขนฺติ…เป… อนตฺตนิ อตฺตาติ…เป… อสุเภ สุภนฺติ วิปริเยโสติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….

ปถวีกสิณํ สมาปตฺตึ สมาปนฺนสฺส วิปรีเต าณนฺติ? อามนฺตา. อกุสลนฺติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป… นนุ กุสลนฺติ? อามนฺตา. หฺจิ กุสลํ, โน จ วต เร วตฺตพฺเพ – ‘‘ปถวีกสิณํ สมาปตฺตึ สมาปนฺนสฺส วิปรีเต าณ’’นฺติ.

อนิจฺเจ นิจฺจนฺติ วิปริเยโส, โส จ อกุสโลติ? อามนฺตา. ปถวีกสิณํ สมาปตฺตึ สมาปนฺนสฺส วิปรีเต าณํ, ตฺจ อกุสลนฺติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป… ทุกฺเข สุขนฺติ…เป… อนตฺตนิ อตฺตาติ…เป… อสุเภ สุภนฺติ วิปริเยโส, โส จ อกุสโลติ? อามนฺตา. ปถวีกสิณํ สมาปตฺตึ สมาปนฺนสฺส วิปรีเต าณํ, ตฺจ อกุสลนฺติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….

๔๒๕. ปถวีกสิณํ สมาปตฺตึ สมาปนฺนสฺส วิปรีเต าณํ, ตฺจ อกุสลนฺติ? อามนฺตา. อนิจฺเจ นิจฺจนฺติ วิปริเยโส, โส จ กุสโลติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป… ปถวีกสิณํ สมาปตฺตึ สมาปนฺนสฺส วิปรีเต าณํ, ตฺจ อกุสลนฺติ? อามนฺตา. ทุกฺเข สุขนฺติ…เป… อนตฺตนิ อตฺตาติ…เป… อสุเภ สุภนฺติ วิปริเยโส, โส จ กุสโลติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….

๔๒๖. ปถวีกสิณํ สมาปตฺตึ สมาปนฺนสฺส วิปรีเต าณนฺติ? อามนฺตา. อรหา ปถวีกสิณํ สมาปตฺตึ สมาปชฺเชยฺยาติ? อามนฺตา. หฺจิ อรหา ปถวีกสิณํ สมาปตฺตึ สมาปชฺเชยฺย, โน จ วต เร วตฺตพฺเพ – ‘‘ปถวีกสิณํ สมาปตฺตึ สมาปนฺนสฺส วิปรีเต าณ’’นฺติ.

ปถวีกสิณํ สมาปตฺตึ สมาปนฺนสฺส วิปรีเต าณํ, อรหา ปถวีกสิณํ สมาปตฺตึ สมาปชฺเชยฺยาติ? อามนฺตา. อตฺถิ อรหโต วิปริเยโสติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….

อตฺถิ อรหโต วิปริเยโสติ? อามนฺตา. อตฺถิ อรหโต สฺาวิปริเยโส จิตฺตวิปริเยโส ทิฏฺิวิปริเยโสติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….

นตฺถิ อรหโต สฺาวิปริเยโส จิตฺตวิปริเยโส ทิฏฺิวิปริเยโสติ? อามนฺตา. หฺจิ นตฺถิ อรหโต สฺาวิปริเยโส จิตฺตวิปริเยโส ทิฏฺิวิปริเยโส, โน จ วต เร วตฺตพฺเพ – ‘‘อตฺถิ อรหโต วิปริเยโส’’ติ.

๔๒๗. น วตฺตพฺพํ – ปถวีกสิณํ สมาปตฺตึ สมาปนฺนสฺส วิปรีเต าณนฺติ? อามนฺตา. ปถวีกสิณํ สมาปตฺตึ สมาปชฺชนฺตสฺส สพฺเพว ปถวีติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ. เตน หิ ปถวีกสิณํ สมาปตฺตึ สมาปนฺนสฺส วิปรีเต าณนฺติ.

ปถวีกสิณํ สมาปตฺตึ สมาปนฺนสฺส วิปรีเต าณนฺติ? อามนฺตา. นนุ ปถวี อตฺถิ, อตฺถิ จ โกจิ ปถวึ ปถวิโต สมาปชฺชตีติ? อามนฺตา. หฺจิ ปถวี อตฺถิ, อตฺถิ จ โกจิ ปถวึ ปถวิโต สมาปชฺชติ, โน จ วต เร วตฺตพฺเพ – ‘‘ปถวีกสิณํ สมาปตฺตึ สมาปนฺนสฺส วิปรีเต าณ’’นฺติ.

ปถวี อตฺถิ, ปถวึ ปถวิโต สมาปชฺชนฺตสฺส วิปรีตํ โหตีติ? อามนฺตา. นิพฺพานํ อตฺถิ, นิพฺพานํ นิพฺพานโต สมาปชฺชนฺตสฺส วิปรีตํ โหตีติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป… เตน หิ น วตฺตพฺพํ – ‘‘ปถวีกสิณํ สมาปตฺตึ สมาปนฺนสฺส วิปรีเต าณ’’นฺติ.

วิปรีตกถา นิฏฺิตา.

๕. ปฺจมวคฺโค

(๔๖) ๔. นิยามกถา

๔๒๘. อนิยตสฺส นิยามคมนาย อตฺถิ าณนฺติ? อามนฺตา. นิยตสฺส อนิยามคมนาย อตฺถิ าณนฺติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….

นิยตสฺส อนิยามคมนาย นตฺถิ าณนฺติ? อามนฺตา. อนิยตสฺส นิยามคมนาย นตฺถิ าณนฺติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….

อนิยตสฺส นิยามคมนาย อตฺถิ าณนฺติ? อามนฺตา. นิยตสฺส นิยามคมนาย อตฺถิ าณนฺติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….

นิยตสฺส นิยามคมนาย นตฺถิ าณนฺติ? อามนฺตา. อนิยตสฺส นิยามคมนาย นตฺถิ าณนฺติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….

อนิยตสฺส นิยามคมนาย อตฺถิ าณนฺติ? อามนฺตา. อนิยตสฺส อนิยามคมนาย อตฺถิ าณนฺติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….

อนิยตสฺส อนิยามคมนาย นตฺถิ าณนฺติ? อามนฺตา. อนิยตสฺส นิยามคมนาย นตฺถิ าณนฺติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….

๔๒๙. อนิยตสฺส นิยามคมนาย อตฺถิ าณนฺติ? อามนฺตา. อนิยตสฺส นิยามคมนาย อตฺถิ นิยาโมติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….

อนิยตสฺส นิยามคมนาย อตฺถิ าณนฺติ? อามนฺตา. อนิยตสฺส นิยามคมนาย อตฺถิ สติปฏฺานา… สมฺมปฺปธานา… อิทฺธิปาทา… อินฺทฺริยา… พลา… โพชฺฌงฺคาติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….

อนิยตสฺส นิยามคมนาย นตฺถิ นิยาโมติ? อามนฺตา. หฺจิ อนิยตสฺส นิยามคมนาย นตฺถิ นิยาโม, โน วต เร วตฺตพฺเพ – ‘‘อนิยตสฺส นิยามคมนาย อตฺถิ าณ’’นฺติ.

อนิยตสฺส นิยามคมนาย นตฺถิ สติปฏฺานา…เป… โพชฺฌงฺคาติ? อามนฺตา. หฺจิ อนิยตสฺส นิยามคมนาย นตฺถิ โพชฺฌงฺคา, โน วต เร วตฺตพฺเพ – ‘‘อนิยตสฺส นิยามคมนาย อตฺถิ าณ’’นฺติ.

๔๓๐. อนิยตสฺส นิยามคมนาย อตฺถิ าณนฺติ? อามนฺตา. โคตฺรภุโน ปุคฺคลสฺส โสตาปตฺติมคฺเค าณํ อตฺถีติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป… โสตาปตฺติผลสจฺฉิกิริยาย ปฏิปนฺนสฺส ปุคฺคลสฺส โสตาปตฺติผเล าณํ อตฺถีติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ …เป… อรหตฺตสจฺฉิกิริยาย ปฏิปนฺนสฺส ปุคฺคลสฺส อรหตฺเต าณํ อตฺถีติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….

๔๓๑. น วตฺตพฺพํ – ‘‘อนิยตสฺส นิยามคมนาย อตฺถิ าณ’’นฺติ? อามนฺตา. นนุ ภควา ชานาติ – ‘‘อยํ ปุคฺคโล สมฺมตฺตนิยามํ โอกฺกมิสฺสติ, ภพฺโพ อยํ ปุคฺคโล ธมฺมํ อภิสเมตุ’’นฺติ? อามนฺตา. หฺจิ ภควา ชานาติ – ‘‘อยํ ปุคฺคโล สมฺมตฺตนิยามํ โอกฺกมิสฺสติ, ภพฺโพ อยํ ปุคฺคโล ธมฺมํ อภิสเมตุํ,’’ เตน วต เร วตฺตพฺเพ – ‘‘อนิยตสฺส นิยามคมนาย อตฺถิ าณ’’นฺติ.

นิยามกถา นิฏฺิตา.

๕. ปฺจมวคฺโค

(๔๗) ๕. ปฏิสมฺภิทากถา

๔๓๒. สพฺพํ าณํ ปฏิสมฺภิทาติ? อามนฺตา. สมฺมุติาณํ ปฏิสมฺภิทาติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป… สมฺมุติาณํ ปฏิสมฺภิทาติ? อามนฺตา. เย เกจิ สมฺมุตึ ชานนฺติ, สพฺเพ เต ปฏิสมฺภิทาปตฺตาติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป… สพฺพํ าณํ ปฏิสมฺภิทาติ? อามนฺตา. เจโตปริยาเย าณํ ปฏิสมฺภิทาติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป… เจโตปริยาเย าณํ ปฏิสมฺภิทาติ? อามนฺตา. เย เกจิ ปรจิตฺตํ ชานนฺติ, สพฺเพ เต ปฏิสมฺภิทาปตฺตาติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….

สพฺพํ าณํ ปฏิสมฺภิทาติ? อามนฺตา. สพฺพา ปฺา ปฏิสมฺภิทาติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป… สพฺพา ปฺา ปฏิสมฺภิทาติ? อามนฺตา. ปถวีกสิณํ สมาปตฺตึ สมาปนฺนสฺส อตฺถิ ปฺา, สา ปฺา ปฏิสมฺภิทาติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป… อาโปกสิณํ…เป… เตโชกสิณํ…เป… วาโยกสิณํ…เป… นีลกสิณํ…เป… ปีตกสิณํ…เป… โลหิตกสิณํ…เป… โอทาตกสิณํ…เป… อากาสานฺจายตนํ…เป… วิฺาณฺจายตนํ…เป… อากิฺจฺายตนํ…เป… เนวสฺานาสฺายตนํ สมาปนฺนสฺส…เป… ทานํ ททนฺตสฺส…เป… จีวรํ ททนฺตสฺส…เป… ปิณฺฑปาตํ ททนฺตสฺส…เป… เสนาสนํ ททนฺตสฺส…เป… คิลานปจฺจยเภสชฺชปริกฺขารํ ททนฺตสฺส อตฺถิ ปฺา, สา ปฺา ปฏิสมฺภิทาติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….

๔๓๓. น วตฺตพฺพํ – ‘‘สพฺพํ าณํ ปฏิสมฺภิทา’’ติ? อามนฺตา. อตฺถิ โลกุตฺตรา ปฺา, สา ปฺา น ปฏิสมฺภิทาติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป… เตน หิ สพฺพํ าณํ ปฏิสมฺภิทาติ.

ปฏิสมฺภิทากถา นิฏฺิตา.

๕. ปฺจมวคฺโค

(๔๘) ๖. สมฺมุติาณกถา

๔๓๔. น วตฺตพฺพํ – ‘‘สมฺมุติาณํ สจฺจารมฺมณฺเว น อฺารมฺมณ’’นฺติ? อามนฺตา. นนุ ปถวีกสิณํ สมาปตฺตึ สมาปนฺนสฺส อตฺถิ าณํ, ปถวีกสิณฺจ สมฺมุติสจฺจมฺหีติ? อามนฺตา. หฺจิ ปถวีกสิณํ สมาปตฺตึ สมาปนฺนสฺส อตฺถิ าณํ, ปถวีกสิณฺจ สมฺมุติสจฺจมฺหิ, เตน วต เร วตฺตพฺเพ – ‘‘สมฺมุติาณํ สจฺจารมฺมณฺเว น อฺารมฺมณ’’นฺติ.

น วตฺตพฺพํ – ‘‘สมฺมุติาณํ สจฺจารมฺมณฺเว น อฺารมฺมณ’’นฺติ? อามนฺตา…เป… นนุ อาโปกสิณํ…เป… เตโชกสิณํ…เป… คิลานปจฺจยเภสชฺชปริกฺขารํ ททนฺตสฺส อตฺถิ าณํ, คิลานปจฺจยเภสชฺชปริกฺขาโร จ สมฺมุติสจฺจมฺหีติ? อามนฺตา. หฺจิ คิลานปจฺจยเภสชฺชปริกฺขารํ ททนฺตสฺส อตฺถิ าณํ, คิลานปจฺจยเภสชฺชปริกฺขาโร จ สมฺมุติสจฺจมฺหิ, เตน วต เร วตฺตพฺเพ – ‘‘สมฺมุติาณํ สจฺจารมฺมณฺเว น อฺารมฺมณ’’นฺติ.

๔๓๕. สมฺมุติาณํ สจฺจารมฺมณฺเว น อฺารมฺมณนฺติ? อามนฺตา. เตน าเณน ทุกฺขํ ปริชานาติ, สมุทยํ ปชหติ, นิโรธํ สจฺฉิกโรติ, มคฺคํ ภาเวตีติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….

สมฺมุติาณกถา นิฏฺิตา.

๕. ปฺจมวคฺโค

(๔๙) ๗. จิตฺตารมฺมณกถา

๔๓๖. เจโตปริยาเย าณํ จิตฺตารมฺมณฺเว น อฺารมฺมณนฺติ? อามนฺตา. นนุ อตฺถิ โกจิ ‘‘สราคํ จิตฺตํ สราคํ จิตฺต’’นฺติ ปชานาตีติ? อามนฺตา. หฺจิ อตฺถิ โกจิ ‘‘สราคํ จิตฺตํ สราคํ จิตฺต’’นฺติ ปชานาติ, โน จ วต เร วตฺตพฺเพ – ‘‘เจโตปริยาเย าณํ จิตฺตารมฺมณฺเว น อฺารมฺมณ’’นฺติ.

นนุ อตฺถิ โกจิ วีตราคํ จิตฺตํ…เป… สโทสํ จิตฺตํ… วีตโทสํ จิตฺตํ… สโมหํ จิตฺตํ… วีตโมหํ จิตฺตํ… สํขิตฺตํ จิตฺตํ… วิกฺขิตฺตํ จิตฺตํ… มหคฺคตํ จิตฺตํ… อมหคฺคตํ จิตฺตํ… สอุตฺตรํ จิตฺตํ… อนุตฺตรํ จิตฺตํ… สมาหิตํ จิตฺตํ… อสมาหิตํ จิตฺตํ… วิมุตฺตํ จิตฺตํ…เป… อวิมุตฺตํ จิตฺตํ ‘‘อวิมุตฺตํ จิตฺต’’นฺติ ปชานาตีติ? อามนฺตา. หฺจิ อตฺถิ โกจิ ‘‘อวิมุตฺตํ จิตฺตํ อวิมุตฺตํ จิตฺต’’นฺติ ปชานาติ, โน จ วต เร วตฺตพฺเพ – ‘‘เจโตปริยาเย าณํ จิตฺตารมฺมณฺเว น อฺารมฺมณ’’นฺติ.

๔๓๗. ผสฺสารมฺมเณ าณํ วตฺตพฺพํ – ‘‘เจโตปริยาเย าณ’’นฺติ? อามนฺตา. หฺจิ ผสฺสารมฺมเณ าณํ วตฺตพฺพํ เจโตปริยาเย าณํ, โน จ วต เร วตฺตพฺเพ – ‘‘เจโตปริยาเย าณํ จิตฺตารมฺมณฺเว น อฺารมฺมณ’’นฺติ. เวทนารมฺมเณ าณํ…เป… สฺารมฺมเณ าณํ… เจตนารมฺมเณ าณํ… จิตฺตารมฺมเณ าณํ… สทฺธารมฺมเณ าณํ… วีริยารมฺมเณ าณํ… สตารมฺมเณ าณํ… สมาธารมฺมเณ าณํ… ปฺารมฺมเณ าณํ… ราคารมฺมเณ าณํ … โทสารมฺมเณ าณํ… โมหารมฺมเณ าณํ…เป… อโนตฺตปฺปารมฺมเณ าณํ วตฺตพฺพํ – ‘‘เจโตปริยาเย าณ’’นฺติ? อามนฺตา. หฺจิ อโนตฺตปฺปารมฺมเณ าณํ วตฺตพฺพํ เจโตปริยาเย าณํ, โน จ วต เร วตฺตพฺเพ – ‘‘เจโตปริยาเย าณํ จิตฺตารมฺมณฺเว น อฺารมฺมณ’’นฺติ.

ผสฺสารมฺมเณ าณํ น วตฺตพฺพํ – ‘‘เจโตปริยาเย าณ’’นฺติ? อามนฺตา. ผสฺสปริยาเย าณนฺติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป… เวทนารมฺมเณ าณํ…เป… สฺารมฺมเณ าณํ…เป… อโนตฺตปฺปารมฺมเณ าณํ น วตฺตพฺพํ – ‘‘เจโตปริยาเย าณ’’นฺติ? อามนฺตา. อโนตฺตปฺปปริยาเย าณนฺติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….

๔๓๘. น วตฺตพฺพํ – ‘‘เจโตปริยาเย าณํ จิตฺตารมฺมณฺเว น อฺารมฺมณ’’นฺติ? อามนฺตา. นนุ เจโตปริยาเย าณนฺติ? อามนฺตา. หฺจิ เจโตปริยาเย าณํ, เตน วต เร วตฺตพฺเพ – ‘‘เจโตปริยาเย าณํ จิตฺตารมฺมณฺเว น อฺารมฺมณ’’นฺติ.

จิตฺตารมฺมณกถา นิฏฺิตา.

๕. ปฺจมวคฺโค

(๕๐) ๘. อนาคตาณกถา

๔๓๙. อนาคเต าณํ อตฺถีติ? อามนฺตา. อนาคตํ มูลโต ชานาติ, เหตุโต ชานาติ, นิทานโต ชานาติ, สมฺภวโต ชานาติ, ปภวโต ชานาติ, สมุฏฺานโต ชานาติ, อาหารโต ชานาติ, อารมฺมณโต ชานาติ, ปจฺจยโต ชานาติ, สมุทยโต ชานาตีติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….

อนาคเต าณํ อตฺถีติ? อามนฺตา. อนาคตํ เหตุปจฺจยตํ ชานาติ, อารมฺมณปจฺจยตํ ชานาติ, อธิปติปจฺจยตํ ชานาติ, อนนฺตรปจฺจยตํ ชานาติ, สมนนฺตรปจฺจยตํ ชานาตีติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….

อนาคเต าณํ อตฺถีติ? อามนฺตา. โคตฺรภุโน ปุคฺคลสฺส โสตาปตฺติมคฺเค าณํ อตฺถีติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป…. โสตาปตฺติผลสจฺฉิกิริยาย ปฏิปนฺนสฺส ปุคฺคลสฺส โสตาปตฺติผเล าณํ อตฺถีติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….

สกทาคามิ…เป… อนาคามิ …เป… อรหตฺตสจฺฉิกิริยาย ปฏิปนฺนสฺส ปุคฺคลสฺส อรหตฺเต าณํ อตฺถีติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….

๔๔๐. น วตฺตพฺพํ – ‘‘อนาคเต าณํ อตฺถี’’ติ? อามนฺตา. นนุ วุตฺตํ ภควตา – ‘‘ปาฏลิปุตฺตสฺส โข, อานนฺท, ตโย อนฺตรายา ภวิสฺสนฺติ – อคฺคิโต วา อุทกโต วา มิถุเภทา วา’’ติ [มหาว. ๒๘๖; ที. นิ. ๒.๑๕๒; อุทา. ๗๖]! อตฺเถว สุตฺตนฺโตติ? อามนฺตา. เตน หิ อนาคเต าณํ อตฺถีติ.

อนาคตาณกถา นิฏฺิตา.

๕. ปฺจมวคฺโค

(๕๑) ๙. ปฏุปฺปนฺนกถา

๔๔๑. ปฏุปฺปนฺเน [ปจฺจุปฺปนฺเน (สี. สฺยา.)] าณํ อตฺถีติ? อามนฺตา. เตน าเณน ตํ าณํ ชานาตีติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป… เตน าเณน ตํ าณํ ชานาตีติ? อามนฺตา. เตน าเณน ตํ าณํ ‘‘าณ’’นฺติ ชานาตีติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป… เตน าเณน ตํ าณํ ‘‘าณ’’นฺติ ชานาตีติ? อามนฺตา. ตํ าณํ ตสฺส าณสฺส อารมฺมณนฺติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….

ตํ าณํ ตสฺส าณสฺส อารมฺมณนฺติ? อามนฺตา. เตน ผสฺเสน ตํ ผสฺสํ ผุสติ, ตาย เวทนาย ตํ เวทนํ เวเทติ, ตาย สฺาย ตํ สฺํ สฺชานาติ, ตาย เจตนาย ตํ เจตนํ เจเตติ, เตน จิตฺเตน ตํ จิตฺตํ จินฺเตติ, เตน วิตกฺเกน ตํ วิตกฺกํ วิตกฺเกติ, เตน วิจาเรน ตํ วิจารํ วิจาเรติ, ตาย ปีติยา ตํ ปีตึ ปิยายติ, ตาย สติยา ตํ สตึ สรติ, ตาย ปฺาย ตํ ปฺํ ปชานาติ, เตน ขคฺเคน ตํ ขคฺคํ ฉินฺทติ, เตน ผรสุนา ตํ ผรสุํ ตจฺฉติ, ตาย กุธาริยา ตํ กุธารึ ตจฺฉติ, ตาย วาสิยา ตํ วาสึ ตจฺฉติ, ตาย สูจิยา ตํ สูจึ สิพฺเพติ, เตน องฺคุลคฺเคน ตํ องฺคุลคฺคํ ปรามสติ, เตน นาสิกคฺเคน ตํ นาสิกคฺคํ ปรามสติ, เตน มตฺถเกน ตํ มตฺถกํ ปรามสติ, เตน คูเถน ตํ คูถํ โธวติ, เตน มุตฺเตน ตํ มุตฺตํ โธวติ, เตน เขเฬน ตํ เขฬํ โธวติ, เตน ปุพฺเพน ตํ ปุพฺพํ โธวติ, เตน โลหิเตน ตํ โลหิตํ โธวตีติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ …เป….

๔๔๒. น วตฺตพฺพํ – ‘‘ปฏุปฺปนฺเน าณํ อตฺถี’’ติ? อามนฺตา. นนุ สพฺพสงฺขาเร อนิจฺจโต ทิฏฺเ ตมฺปิ าณํ อนิจฺจโต ทิฏฺํ โหตีติ? อามนฺตา. หฺจิ สพฺพสงฺขาเร อนิจฺจโต ทิฏฺเ ตมฺปิ าณํ อนิจฺจโต ทิฏฺํ โหติ, เตน วต เร วตฺตพฺเพ – ‘‘ปฏุปฺปนฺเน าณํ อตฺถี’’ติ.

ปฏุปฺปนฺนาณกถา [ปจฺจุปฺปนฺนกถา (สี.)] นิฏฺิตา.

๕. ปฺจมวคฺโค

(๕๒) ๑๐. ผลาณกถา

๔๔๓. สาวกสฺส ผเล าณํ อตฺถีติ? อามนฺตา. สาวโก ผลสฺส กตํ ปฺาเปตีติ? น เหวํ วตฺตพฺพ…เป….

สาวกสฺส ผเล าณํ อตฺถีติ? อามนฺตา. อตฺถิ สาวกสฺส ผลปโรปริยตฺติ อินฺทฺริยปโรปริยตฺติ ปุคฺคลปโรปริยตฺตีติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….

สาวกสฺส ผเล าณํ อตฺถีติ? อามนฺตา. อตฺถิ สาวกสฺส ขนฺธปฺตฺติ อายตนปฺตฺติ ธาตุปฺตฺติ สจฺจปฺตฺติ อินฺทฺริยปฺตฺติ ปุคฺคลปฺตฺตีติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….

สาวกสฺส ผเล าณํ อตฺถีติ? อามนฺตา. สาวโก ชิโน สตฺถา สมฺมาสมฺพุทฺโธ สพฺพฺู สพฺพทสฺสาวี ธมฺมสฺสามี ธมฺมปฺปฏิสรโณติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….

สาวกสฺส ผเล าณํ อตฺถีติ? อามนฺตา. สาวโก อนุปฺปนฺนสฺส มคฺคสฺส อุปฺปาเทตา อสฺชาตสฺส มคฺคสฺส สฺชเนตา อนกฺขาตสฺส มคฺคสฺส อกฺขาตา มคฺคฺู มคฺควิทู มคฺคโกวิโทติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….

๔๔๔. น วตฺตพฺพํ – ‘‘สาวกสฺส ผเล าณํ อตฺถี’’ติ? อามนฺตา. สาวโก อฺาณีติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป… เตน หิ สาวกสฺส ผเล าณํ อตฺถีติ…เป….

ผลาณกถา นิฏฺิตา.

ปฺจมวคฺโค.

ตสฺสุทฺทานํ –

วิมุตฺติาณํ วิมุตฺตํ, เสขสฺส อเสขํ าณํ, วิปรีเต าณํ, อนิยตสฺส นิยามคมนาย อตฺถิ าณํ, สพฺพํ าณํ ปฏิสมฺภิทาติ, สมฺมุติาณํ, เจโตปริยาเย าณํ, อนาคเต าณํ, ปฏุปฺปนฺเน าณํ, สาวกสฺส ผเล าณนฺติ.

มหาปณฺณาสโก.

ตสฺสาปิ อุทฺทานํ –

สตฺตุปลทฺธึ, อุปหรโต, พลํ, คิหิสฺส อรหา จ, วิมุตฺติปฺจมนฺติ.

๖. ฉฏฺวคฺโค

(๕๓) ๑. นิยามกถา

๔๔๕. นิยาโม อสงฺขโตติ? อามนฺตา. นิพฺพานํ ตาณํ เลณํ สรณํ ปรายนํ อจฺจุตํ อมตนฺติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….

นิยาโม อสงฺขโต, นิพฺพานํ อสงฺขตนฺติ? อามนฺตา. ทฺเว อสงฺขตานีติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….

ทฺเว อสงฺขตานีติ? อามนฺตา. ทฺเว ตาณานิ ทฺเว เลณานิ ทฺเว สรณานิ ทฺเว ปรายนานิ ทฺเว อจฺจุตานิ ทฺเว อมตานิ ทฺเว นิพฺพานานีติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….

ทฺเว นิพฺพานานีติ? อามนฺตา. อตฺถิ ทฺวินฺนํ นิพฺพานานํ อุจฺจนีจตา หีนปณีตตา อุกฺกํสาวกํโส สีมา วา เภโท วา ราชิ วา อนฺตริกา วาติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….

นิยาโม อสงฺขโตติ? อามนฺตา. อตฺถิ เกจิ นิยามํ โอกฺกมนฺติ ปฏิลภนฺติ อุปฺปาเทนฺติ สมุปฺปาเทนฺติ อุฏฺาเปนฺติ สมุฏฺาเปนฺติ นิพฺพตฺเตนฺติ อภินิพฺพตฺเตนฺติ ชเนนฺติ สฺชเนนฺตีติ? อามนฺตา. อตฺถิ เกจิ อสงฺขตํ โอกฺกมนฺติ ปฏิลภนฺติ อุปฺปาเทนฺติ สมุปฺปาเทนฺติ อุฏฺาเปนฺติ สมุฏฺาเปนฺติ นิพฺพตฺเตนฺติ อภินิพฺพตฺเตนฺติ ชเนนฺติ สฺชเนนฺตีติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….

๔๔๖. นิยาโม อสงฺขโตติ? อามนฺตา. มคฺโค อสงฺขโตติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….

มคฺโค สงฺขโตติ? อามนฺตา. นิยาโม สงฺขโตติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….

โสตาปตฺตินิยาโม อสงฺขโตติ? อามนฺตา. โสตาปตฺติมคฺโค อสงฺขโตติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….

โสตาปตฺติมคฺโค สงฺขโตติ? อามนฺตา. โสตาปตฺตินิยาโม สงฺขโตติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….

สกทาคามินิยาโม…เป… อนาคามินิยาโม…เป… อรหตฺตนิยาโม อสงฺขโตติ? อามนฺตา. อรหตฺตมคฺโค อสงฺขโตติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ …เป… อรหตฺตมคฺโค สงฺขโตติ? อามนฺตา. อรหตฺตนิยาโม สงฺขโตติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….

โสตาปตฺตินิยาโม อสงฺขโต…เป… อรหตฺตนิยาโม อสงฺขโต, นิพฺพานํ อสงฺขตนฺติ? อามนฺตา. ปฺจ อสงฺขตานีติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป… ปฺจ อสงฺขตานีติ? อามนฺตา. ปฺจ ตาณานิ…เป… อนฺตริกา วาติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….

นิยาโม อสงฺขโตติ? อามนฺตา. มิจฺฉตฺตนิยาโม อสงฺขโตติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป… มิจฺฉตฺตนิยาโม สงฺขโตติ? อามนฺตา. สมฺมตฺตนิยาโม สงฺขโตติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….

๔๔๗. น วตฺตพฺพํ – ‘‘นิยาโม อสงฺขโต’’ติ? อามนฺตา. นิยาเม อุปฺปชฺช นิรุทฺเธ อนิยโต โหตีติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป…. เตน หิ นิยาโม อสงฺขโตติ. มิจฺฉตฺตนิยาเม อุปฺปชฺช นิรุทฺเธ อนิยโต โหตีติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป… เตน หิ มิจฺฉตฺตนิยาโม อสงฺขโตติ.

นิยามกถา นิฏฺิตา.

๖. ฉฏฺวคฺโค

(๕๔) ๒. ปฏิจฺจสมุปฺปาทกถา

๔๔๘. ปฏิจฺจสมุปฺปาโท อสงฺขโตติ? อามนฺตา. นิพฺพานํ ตาณํ เลณํ สรณํ ปรายนํ อจฺจุตํ อมตนฺติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป… ปฏิจฺจสมุปฺปาโท อสงฺขโต, นิพฺพานํ อสงฺขตนฺติ? อามนฺตา. ทฺเว อสงฺขตานีติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป… ทฺเว อสงฺขตานีติ? อามนฺตา. ทฺเว ตาณานิ ทฺเว เลณานิ ทฺเว สรณานิ ทฺเว ปรายนานิ ทฺเว อจฺจุตานิ ทฺเว อมตานิ ทฺเว นิพฺพานานีติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป… ทฺเว นิพฺพานานีติ? อามนฺตา. อตฺถิ ทฺวินฺนํ นิพฺพานานํ อุจฺจนีจตา หีนปณีตตา อุกฺกํสาวกํโส สีมา วา เภโท วา ราชิ วา อนฺตริกา วาติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….

๔๔๙. ปฏิจฺจสมุปฺปาโท อสงฺขโตติ? อามนฺตา. อวิชฺชา อสงฺขตาติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป… อวิชฺชา สงฺขตาติ? อามนฺตา. ปฏิจฺจสมุปฺปาโท สงฺขโตติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป… ปฏิจฺจสมุปฺปาโท อสงฺขโตติ? อามนฺตา. อวิชฺชาปจฺจยา สงฺขารา อสงฺขตาติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป… อวิชฺชาปจฺจยา สงฺขารา สงฺขตาติ? อามนฺตา. ปฏิจฺจสมุปฺปาโท สงฺขโตติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป… ปฏิจฺจสมุปฺปาโท อสงฺขโตติ? อามนฺตา. สงฺขารปจฺจยา วิฺาณํ อสงฺขตนฺติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป… สงฺขารปจฺจยา วิฺาณํ สงฺขตนฺติ? อามนฺตา. ปฏิจฺจสมุปฺปาโท สงฺขโตติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป… ปฏิจฺจสมุปฺปาโท อสงฺขโตติ? อามนฺตา. วิฺาณปจฺจยา นามรูปํ อสงฺขตนฺติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป… วิฺาณปจฺจยา นามรูปํ สงฺขตนฺติ? อามนฺตา. ปฏิจฺจสมุปฺปาโท สงฺขโตติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป… ปฏิจฺจสมุปฺปาโท อสงฺขโตติ? อามนฺตา. ชาติปจฺจยา ชรามรณํ อสงฺขตนฺติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป… ชาติปจฺจยา ชรามรณํ สงฺขตนฺติ? อามนฺตา. ปฏิจฺจสมุปฺปาโท สงฺขโตติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….

๔๕๐. น วตฺตพฺพํ – ‘‘ปฏิจฺจสมุปฺปาโท อสงฺขโต’’ติ? อามนฺตา. นนุ วุตฺตํ ภควตา – ‘‘ชาติปจฺจยา, ภิกฺขเว, ชรามรณํ. อุปฺปาทา วา ตถาคตานํ อนุปฺปาทา วา ตถาคตานํ ิตาว สา ธาตุ ธมฺมฏฺิตตา ธมฺมนิยามตา อิทปฺปจฺจยตา. ตํ ตถาคโต อภิสมฺพุชฺฌติ อภิสเมติ. อภิสมฺพุชฺฌิตฺวา อภิสเมตฺวา อาจิกฺขติ เทเสติ ปฺาเปติ ปฏฺเปติ วิวรติ วิภชติ อุตฺตานึ กโรติ. ‘ปสฺสถา’ติ จาห – ชาติปจฺจยา, ภิกฺขเว, ชรามรณํ. ภวปจฺจยา, ภิกฺขเว, ชาติ…เป… อวิชฺชาปจฺจยา, ภิกฺขเว, สงฺขารา. อุปฺปาทา วา ตถาคตานํ อนุปฺปาทา วา ตถาคตานํ ิตาว สา ธาตุ…เป… ‘ปสฺสถา’ติ จาห – อวิชฺชาปจฺจยา, ภิกฺขเว, สงฺขารา. อิติ โข, ภิกฺขเว, ยา ตตฺร ตถตา อวิตถตา อนฺถตา อิทปฺปจฺจยตา – อยํ วุจฺจติ, ภิกฺขเว, ปฏิจฺจสมุปฺปาโท’’ติ [สํ. นิ. ๒.๒๐]. อตฺเถว สุตฺตนฺโตติ? อามนฺตา. เตน หิ ปฏิจฺจสมุปฺปาโท อสงฺขโตติ.

๔๕๑. อวิชฺชาปจฺจยา สงฺขาราติ ยา ตตฺถ ธมฺมฏฺิตตา ธมฺมนิยามตา อสงฺขตา, นิพฺพานํ อสงฺขตนฺติ? อามนฺตา. ทฺเว อสงฺขตานีติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป… ทฺเว อสงฺขตานีติ? อามนฺตา. ทฺเว ตาณานิ…เป… อนฺตริกา วาติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….

อวิชฺชาปจฺจยา สงฺขาราติ ยา ตตฺถ ธมฺมฏฺิตตา ธมฺมนิยามตา อสงฺขตา, สงฺขารปจฺจยา วิฺาณนฺติ ยา ตตฺถ ธมฺมฏฺิตตา ธมฺมนิยามตา อสงฺขตา, นิพฺพานํ อสงฺขตนฺติ? อามนฺตา. ตีณิ อสงฺขตานีติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป…. ตีณิ อสงฺขตานีติ? อามนฺตา. ตีณิ ตาณานิ…เป… อนฺตริกา วาติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….

อวิชฺชาปจฺจยา สงฺขาราติ ยา ตตฺถ ธมฺมฏฺิตตา ธมฺมนิยามตา อสงฺขตา, สงฺขารปจฺจยา วิฺาณนฺติ ยา ตตฺถ ธมฺมฏฺิตตา ธมฺมนิยามตา อสงฺขตา…เป… ชาติปจฺจยา ชรามรณนฺติ ยา ตตฺถ ธมฺมฏฺิตตา ธมฺมนิยามตา อสงฺขตา, นิพฺพานํ อสงฺขตนฺติ? อามนฺตา. ทฺวาทส อสงฺขตานีติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป… ทฺวาทส อสงฺขตานีติ? อามนฺตา. ทฺวาทส ตาณานิ ทฺวาทส เลณานิ…เป… อนฺตริกา วาติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….

ปฏิจฺจสมุปฺปาทกถา นิฏฺิตา.

๖. ฉฏฺวคฺโค

(๕๕) ๓. สจฺจกถา

๔๕๒. จตฺตาริ สจฺจานิ อสงฺขตานีติ? อามนฺตา. จตฺตาริ ตาณานิ จตฺตาริ เลณานิ จตฺตาริ สรณานิ จตฺตาริ ปรายนานิ จตฺตาริ อจฺจุตานิ จตฺตาริ อมตานิ จตฺตาริ นิพฺพานานีติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป… จตฺตาริ นิพฺพานานีติ? อามนฺตา. อตฺถิ จตุนฺนํ นิพฺพานานํ อุจฺจนีจตา หีนปณีตตา อุกฺกํสาวกํโส สีมา วา เภโท วา ราชิ วา อนฺตริกา วาติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….

ทุกฺขสจฺจํ อสงฺขตนฺติ? อามนฺตา. ทุกฺขํ อสงฺขตนฺติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป… ทุกฺขสจฺจํ อสงฺขตนฺติ? อามนฺตา. กายิกํ ทุกฺขํ เจตสิกํ ทุกฺขํ โสกปริเทวทุกฺขโทมนสฺสอุปายาสา อสงฺขตาติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป… สมุทยสจฺจํ อสงฺขตนฺติ? อามนฺตา. สมุทโย อสงฺขโตติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป… สมุทยสจฺจํ อสงฺขตนฺติ? อามนฺตา. กามตณฺหา ภวตณฺหา วิภวตณฺหา อสงฺขตาติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป… มคฺคสจฺจํ อสงฺขตนฺติ? อามนฺตา. มคฺโค อสงฺขโตติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป… มคฺคสจฺจํ อสงฺขตนฺติ? อามนฺตา. สมฺมาทิฏฺิ…เป… สมฺมาสมาธิ อสงฺขโตติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….

ทุกฺขํ สงฺขตนฺติ? อามนฺตา. ทุกฺขสจฺจํ สงฺขตนฺติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป… กายิกํ ทุกฺขํ เจตสิกํ ทุกฺขํ โสกปริเทวทุกฺขโทมนสฺสอุปายาสา สงฺขตาติ? อามนฺตา. ทุกฺขสจฺจํ สงฺขตนฺติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป… สมุทโย สงฺขโตติ? อามนฺตา. สมุทยสจฺจํ สงฺขตนฺติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป… กามตณฺหา ภวตณฺหา วิภวตณฺหา สงฺขตาติ? อามนฺตา. สมุทยสจฺจํ สงฺขตนฺติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป… มคฺโค สงฺขโตติ? อามนฺตา. มคฺคสจฺจํ สงฺขตนฺติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป… สมฺมาทิฏฺิ…เป… สมฺมาสมาธิ สงฺขโตติ? อามนฺตา. มคฺคสจฺจํ สงฺขตนฺติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….

๔๕๓. นิโรธสจฺจํ อสงฺขตํ, นิโรโธ อสงฺขโตติ? อามนฺตา. ทุกฺขสจฺจํ อสงฺขตํ, ทุกฺขํ อสงฺขตนฺติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป… นิโรธสจฺจํ อสงฺขตํ, นิโรโธ อสงฺขโตติ? อามนฺตา. สมุทยสจฺจํ อสงฺขตํ, สมุทโย อสงฺขโตติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป… นิโรธสจฺจํ อสงฺขตํ, นิโรโธ อสงฺขโตติ? อามนฺตา. มคฺคสจฺจํ อสงฺขตํ, มคฺโค อสงฺขโตติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….

ทุกฺขสจฺจํ อสงฺขตํ, ทุกฺขํ สงฺขตนฺติ? อามนฺตา. นิโรธสจฺจํ อสงฺขตํ, นิโรโธ สงฺขโตติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป… สมุทยสจฺจํ อสงฺขตํ, สมุทโย สงฺขโตติ? อามนฺตา. นิโรธสจฺจํ อสงฺขตํ, นิโรโธ สงฺขโตติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป… มคฺคสจฺจํ อสงฺขตํ, มคฺโค สงฺขโตติ? อามนฺตา. นิโรธสจฺจํ อสงฺขตํ, นิโรโธ สงฺขโตติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….

๔๕๔. น วตฺตพฺพํ – ‘‘จตฺตาริ สจฺจานิ อสงฺขตานี’’ติ? อามนฺตา. นนุ วุตฺตํ ภควตา – ‘‘จตฺตาริมานิ, ภิกฺขเว, ตถานิ อวิตถานิ อนฺถานิ! กตมานิ จตฺตาริ? ‘อิทํ ทุกฺข’นฺติ, ภิกฺขเว, ตถเมตํ อวิตถเมตํ อนฺถเมตํ…เป… ‘อยํ ทุกฺขสมุทโย’ติ…เป… ‘อยํ ทุกฺขนิโรโธ’ติ…เป… ‘อยํ ทุกฺขนิโรธคามินี ปฏิปทา’ติ ตถเมตํ อวิตถเมตํ อนฺถเมตํ. อิมานิ โข, ภิกฺขเว, จตฺตาริ ตถานิ อวิตถานิ อนฺถานี’’ติ [สํ. นิ. ๕.๑๐๙๐]. อตฺเถว สุตฺตนฺโตติ? อามนฺตา. เตน หิ จตฺตาริ สจฺจานิ อสงฺขตานีติ.

สจฺจกถา นิฏฺิตา.

๖. ฉฏฺวคฺโค

(๕๖) ๔. อารุปฺปกถา

๔๕๕. อากาสานฺจายตนํ อสงฺขตนฺติ? อามนฺตา. นิพฺพานํ ตาณํ เลณํ สรณํ ปรายนํ อจฺจุตํ อมตนฺติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป… อากาสานฺจายตนํ อสงฺขตํ, นิพฺพานํ อสงฺขตนฺติ? อามนฺตา. ทฺเว อสงฺขตานีติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป… ทฺเว อสงฺขตานีติ? อามนฺตา. ทฺเว ตาณานิ…เป… อนฺตริกา วาติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….

อากาสานฺจายตนํ อสงฺขตนฺติ? อามนฺตา. อากาสานฺจายตนํ ภโว คติ สตฺตาวาโส สํสาโร โยนิ วิฺาณฏฺิติ อตฺตภาวปฏิลาโภติ? อามนฺตา. อสงฺขตํ ภโว คติ สตฺตาวาโส สํสาโร โยนิ วิฺาณฏฺิติ อตฺตภาวปฏิลาโภติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….

อตฺถิ อากาสานฺจายตนูปคํ กมฺมนฺติ? อามนฺตา. อตฺถิ อสงฺขตูปคํ กมฺมนฺติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป… อตฺถิ อากาสานฺจายตนูปคา สตฺตาติ? อามนฺตา. อตฺถิ อสงฺขตูปคา สตฺตาติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….

อากาสานฺจายตเน สตฺตา ชายนฺติ ชียนฺติ มียนฺติ จวนฺติ อุปปชฺชนฺตีติ? อามนฺตา. อสงฺขเต สตฺตา ชายนฺติ ชียนฺติ มียนฺติ จวนฺติ อุปปชฺชนฺตีติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป… อากาสานฺจายตเน อตฺถิ เวทนา สฺา สงฺขารา วิฺาณนฺติ? อามนฺตา. อสงฺขเต อตฺถิ เวทนา สฺา สงฺขารา วิฺาณนฺติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป… อากาสานฺจายตนํ จตุโวการภโวติ? อามนฺตา. อสงฺขตํ จตุโวการภโวติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….

๔๕๖. น วตฺตพฺพํ – ‘‘จตฺตาโร อารุปฺปา อสงฺขตา’’ติ? อามนฺตา. นนุ จตฺตาโร อารุปฺปา อเนชา วุตฺตา ภควตาติ? อามนฺตา. หฺจิ จตฺตาโร อารุปฺปา อเนชา วุตฺตา ภควตา, เตน วต เร วตฺตพฺเพ ‘‘จตฺตาโร อารุปฺปา อสงฺขตา’’ติ.

อารุปฺปกถา นิฏฺิตา.

๖. ฉฏฺวคฺโค

(๕๗) ๕. นิโรธสมาปตฺติกถา

๔๕๗. นิโรธสมาปตฺติ อสงฺขตาติ? อามนฺตา. นิพฺพานํ ตาณํ เลณํ สรณํ ปรายนํ อจฺจุตํ อมตนฺติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป… นิโรธสมาปตฺติ อสงฺขตา, นิพฺพานํ อสงฺขตนฺติ? อามนฺตา. ทฺเว อสงฺขตานีติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป… ทฺเว อสงฺขตานีติ? อามนฺตา. ทฺเว ตาณานิ…เป… อนฺตริกา วาติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….

นิโรธสมาปตฺติ อสงฺขตาติ? อามนฺตา. อตฺถิ เกจิ นิโรธํ สมาปชฺชนฺติ ปฏิลภนฺติ อุปฺปาเทนฺติ สมุปฺปาเทนฺติ อุฏฺเปนฺติ สมุฏฺเปนฺติ นิพฺพตฺเตนฺติ อภินิพฺพตฺเตนฺติ ชเนนฺติ สฺชเนนฺตีติ? อามนฺตา. อตฺถิ เกจิ อสงฺขตํ สมาปชฺชนฺติ ปฏิลภนฺติ อุปฺปาเทนฺติ สมุปฺปาเทนฺติ อุฏฺเปนฺติ สมุฏฺเปนฺติ นิพฺพตฺเตนฺติ อภินิพฺพตฺเตนฺติ ชเนนฺติ สฺชเนนฺตีติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….

๔๕๘. นิโรธา โวทานํ วุฏฺานํ ปฺายตีติ? อามนฺตา. อสงฺขตา โวทานํ วุฏฺานํ ปฺายตีติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป… นิโรธํ สมาปชฺชนฺตสฺส ปมํ นิรุชฺฌติ วจีสงฺขาโร, ตโต กายสงฺขาโร, ตโต จิตฺตสงฺขาโรติ? อามนฺตา. อสงฺขตํ สมาปชฺชนฺตสฺส ปมํ นิรุชฺฌติ วจีสงฺขาโร, ตโต กายสงฺขาโร, ตโต จิตฺตสงฺขาโรติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป… นิโรธา วุฏฺหนฺตสฺส ปมํ อุปฺปชฺชติ จิตฺตสงฺขาโร, ตโต กายสงฺขาโร, ตโต วจีสงฺขาโรติ? อามนฺตา. อสงฺขตา วุฏฺหนฺตสฺส ปมํ อุปฺปชฺชติ จิตฺตสงฺขาโร, ตโต กายสงฺขาโร, ตโต วจีสงฺขาโรติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….

นิโรธา วุฏฺิตํ ตโย ผสฺสา ผุสนฺติ – สุฺโต ผสฺโส, อนิมิตฺโต ผสฺโส, อปฺปณิหิโต ผสฺโสติ? อามนฺตา. อสงฺขตา วุฏฺิตํ ตโย ผสฺสา ผุสนฺติ – สุฺโต ผสฺโส, อนิมิตฺโต ผสฺโส, อปฺปณิหิโต ผสฺโสติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….

นิโรธา วุฏฺิตสฺส วิเวกนินฺนํ จิตฺตํ โหติ วิเวกโปณํ วิเวกปพฺภารนฺติ? อามนฺตา. อสงฺขตา วุฏฺิตสฺส วิเวกนินฺนํ จิตฺตํ โหติ วิเวกโปณํ วิเวกปพฺภารนฺติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….

๔๕๙. น วตฺตพฺพํ – ‘‘นิโรธสมาปตฺติ อสงฺขตา’’ติ? อามนฺตา. สงฺขตาติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป… เตน หิ นิโรธสมาปตฺติ อสงฺขตาติ.

นิโรธสมาปตฺติกถา นิฏฺิตา.

๖. ฉฏฺวคฺโค

(๕๘) ๖. อากาสกถา

๔๖๐. อากาโส อสงฺขโตติ? อามนฺตา. นิพฺพานํ ตาณํ เลณํ สรณํ ปรายนํ อจฺจุตํ อมตนฺติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป… อากาโส อสงฺขโต, นิพฺพานํ อสงฺขตนฺติ? อามนฺตา. ทฺเว อสงฺขตานีติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป…. ทฺเว อสงฺขตานีติ? อามนฺตา. ทฺเว ตาณานิ…เป… อนฺตริกา วาติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….

อากาโส อสงฺขโตติ? อามนฺตา. อตฺถิ เกจิ อนากาสํ อากาสํ กโรนฺตีติ? อามนฺตา. อตฺถิ เกจิ สงฺขตํ อสงฺขตํ กโรนฺตีติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป… อตฺถิ เกจิ อากาสํ อนากาสํ กโรนฺตีติ? อามนฺตา. อตฺถิ เกจิ อสงฺขตํ สงฺขตํ กโรนฺตีติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….

อากาเส ปกฺขิโน คจฺฉนฺติ, จนฺทิมสูริยา คจฺฉนฺติ, ตารกรูปานิ คจฺฉนฺติ, อิทฺธึ วิกุพฺพนฺติ, พาหุํ จาเลนฺติ, ปาณึ จาเลนฺติ, เลฑฺฑุํ ขิปนฺติ, ลคุฬํ ขิปนฺติ, อิทฺธึ [สตฺตึ (?)] ขิปนฺติ, อุสุํ ขิปนฺตีติ? อามนฺตา. อสงฺขเต ปกฺขิโน คจฺฉนฺติ, จนฺทิมสูริยา คจฺฉนฺติ, ตารกรูปานิ คจฺฉนฺติ, อิทฺธึ วิกุพฺพนฺติ, พาหุํ จาเลนฺติ, ปาณึ จาเลนฺติ, เลฑฺฑุํ ขิปนฺติ, ลคุฬํ ขิปนฺติ, อิทฺธึ ขิปนฺติ, อุสุํ ขิปนฺตีติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….

๔๖๑. อากาสํ ปริวาเรตฺวา ฆรานิ กโรนฺติ โกฏฺานิ กโรนฺตีติ? อามนฺตา. อสงฺขตํ ปริวาเรตฺวา ฆรานิ กโรนฺติ โกฏฺานิ กโรนฺตีติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….

อุทปาเน ขฺมาเน อนากาโส อากาโส โหตีติ? อามนฺตา. สงฺขตํ อสงฺขตํ โหตีติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….

ตุจฺฉอุทปาเน ปูริยมาเน, ตุจฺฉโกฏฺเ ปูริยมาเน, ตุจฺฉกุมฺภิยา ปูริยมานาย อากาโส อนฺตรธายตีติ? อามนฺตา. อสงฺขตํ อนฺตรธายตีติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….

๔๖๒. น วตฺตพฺพํ – ‘‘อากาโส อสงฺขโต’’ติ? อามนฺตา. อากาโส สงฺขโตติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป… เตน หิ อากาโส อสงฺขโตติ.

อากาสกถา นิฏฺิตา.

๖. ฉฏฺวคฺโค

(๕๙) ๗. อากาโส สนิทสฺสโนติกถา

๔๖๓. อากาโส สนิทสฺสโนติ? อามนฺตา. รูปํ รูปายตนํ รูปธาตุ นีลํ ปีตกํ โลหิตกํ โอทาตํ จกฺขุวิฺเยฺยํ จกฺขุสฺมึ ปฏิหฺติ จกฺขุสฺส อาปาถํ อาคจฺฉตีติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….

อากาโส สนิทสฺสโนติ? อามนฺตา. จกฺขุฺจ ปฏิจฺจ อากาสฺจ อุปฺปชฺชติ จกฺขุวิฺาณนฺติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ …เป….

จกฺขุฺจ ปฏิจฺจ อากาสฺจ อุปฺปชฺชติ จกฺขุวิฺาณนฺติ? อามนฺตา. ‘‘จกฺขุฺจ ปฏิจฺจ อากาสฺจ อุปฺปชฺชติ จกฺขุวิฺาณ’’นฺติ – อตฺเถว [อตฺถิ (?)] สุตฺตนฺโตติ? นตฺถิ. ‘‘จกฺขุฺจ ปฏิจฺจ รูเป จ อุปฺปชฺชติ จกฺขุวิฺาณ’’นฺติ [ม. นิ. ๑.๔๐๐; ๓.๔๒๑; สํ. นิ. ๔.๖๐] – อตฺเถว สุตฺตนฺโตติ? อามนฺตา. หฺจิ ‘‘จกฺขุฺจ ปฏิจฺจ รูเป จ อุปฺปชฺชติ จกฺขุวิฺาณ’’นฺติ – อตฺเถว สุตฺตนฺโต, โน จ วต เร วตฺตพฺเพ – ‘‘จกฺขุฺจ ปฏิจฺจ อากาสฺจ อุปฺปชฺชติ จกฺขุวิฺาณ’’นฺติ.

๔๖๔. น วตฺตพฺพํ – ‘‘อากาโส สนิทสฺสโน’’ติ? อามนฺตา. นนุ ปสฺสติ ทฺวินฺนํ รุกฺขานํ อนฺตรํ, ทฺวินฺนํ ถมฺภานํ อนฺตรํ, ตาฬจฺฉิทฺทํ วาตปานจฺฉิทฺทนฺติ? อามนฺตา. หฺจิ ปสฺสติ ทฺวินฺนํ รุกฺขานํ อนฺตรํ, ทฺวินฺนํ ถมฺภานํ อนฺตรํ, ตาฬจฺฉิทฺทํ วาตปานจฺฉิทฺทํ, เตน วต เร วตฺตพฺเพ – ‘‘อากาโส สนิทสฺสโน’’ติ.

อากาโส สนิทสฺสโนติกถา นิฏฺิตา.

๖. ฉฏฺวคฺโค

(๖๐) ๘. ปถวีธาตุ สนิทสฺสนาติอาทิกถา

๔๖๕. ปถวีธาตุ สนิทสฺสนาติ? อามนฺตา. รูปํ รูปายตนํ รูปธาตุ นีลํ ปีตกํ โลหิตกํ โอทาตํ จกฺขุวิฺเยฺยํ จกฺขุสฺมึ ปฏิหฺติ จกฺขุสฺส อาปาถํ อาคจฺฉตีติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….

ปถวีธาตุ สนิทสฺสนาติ? อามนฺตา. จกฺขุฺจ ปฏิจฺจ ปถวีธาตุฺจ อุปฺปชฺชติ จกฺขุวิฺาณนฺติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….

จกฺขุฺจ ปฏิจฺจ ปถวีธาตุฺจ อุปฺปชฺชติ จกฺขุวิฺาณนฺติ? อามนฺตา. ‘‘จกฺขุฺจ ปฏิจฺจ ปถวีธาตุฺจ อุปฺปชฺชติ จกฺขุวิฺาณ’’นฺติ – อตฺเถว สุตฺตนฺโตติ? นตฺถิ. ‘‘จกฺขุฺจ ปฏิจฺจ รูเป จ อุปฺปชฺชติ จกฺขุวิฺาณ’’นฺติ – อตฺเถว สุตฺตนฺโตติ? อามนฺตา. หฺจิ ‘‘จกฺขุฺจ ปฏิจฺจ รูเป จ อุปฺปชฺชติ จกฺขุวิฺาณ’’นฺติ – อตฺเถว สุตฺตนฺโต, โน จ วต เร วตฺตพฺเพ – ‘‘จกฺขุฺจ ปฏิจฺจ ปถวีธาตุฺจ อุปฺปชฺชติ จกฺขุวิฺาณ’’นฺติ.

๔๖๖. น วตฺตพฺพํ – ‘‘ปถวีธาตุ สนิทสฺสนา’’ติ? อามนฺตา. นนุ ปสฺสติ ภูมึ ปาสาณํ ปพฺพตนฺติ? อามนฺตา. หฺจิ ปสฺสติ [ปสฺสสิ (สี. สฺยา. ก.) เอวมุปริปิ] ภูมึ ปาสาณํ ปพฺพตํ, เตน วต เร วตฺตพฺเพ – ‘‘ปถวีธาตุ สนิทสฺสนา’’ติ…เป….

น วตฺตพฺพํ – ‘‘อาโปธาตุ สนิทสฺสนา’’ติ? อามนฺตา. นนุ ปสฺสติ อุทกนฺติ? อามนฺตา. หฺจิ ปสฺสติ อุทกํ, เตน วต เร วตฺตพฺเพ – ‘‘อาโปธาตุ สนิทสฺสนาติ…เป….

น วตฺตพฺพํ – เตโชธาตุ สนิทสฺสนาติ? อามนฺตา. นนุ ปสฺสติ อคฺคึ ชลนฺตนฺติ? อามนฺตา. หฺจิ ปสฺสติ อคฺคึ ชลนฺตํ, เตน วต เร วตฺตพฺเพ – ‘‘เตโชธาตุ สนิทสฺสนา’’ติ…เป….

วตฺตพฺพํ – ‘‘วาโยธาตุ สนิทสฺสนา’’ติ? อามนฺตา. นนุ ปสฺสติ วาเตน รุกฺเข สฺจาลิยมาเนติ? อามนฺตา. หฺจิ ปสฺสติ วาเตน รุกฺเข สฺจาลิยมาเน, เตน วต เร วตฺตพฺเพ – ‘‘วาโยธาตุ สนิทสฺสนา’’ติ…เป….

ปถวีธาตุ สนิทสฺสนาติอาทิกถา นิฏฺิตา.

๖. ฉฏฺวคฺโค

(๖๑) ๙. จกฺขุนฺทฺริยํ สนิทสฺสนนฺติอาทิกถา

๔๖๗. จกฺขุนฺทฺริยํ สนิทสฺสนนฺติ? อามนฺตา. รูปํ รูปายตนํ รูปธาตุ…เป… จกฺขุสฺส อาปาถํ อาคจฺฉตีติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….

จกฺขุนฺทฺริยํ สนิทสฺสนนฺติ? อามนฺตา. จกฺขุฺจ ปฏิจฺจ จกฺขุนฺทฺริยฺจ อุปฺปชฺชติ จกฺขุวิฺาณนฺติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….

จกฺขุฺจ ปฏิจฺจ จกฺขุนฺทฺริยฺจ อุปฺปชฺชติ จกฺขุวิฺาณนฺติ? อามนฺตา. ‘‘จกฺขุฺจ ปฏิจฺจ จกฺขุนฺทฺริยฺจ อุปฺปชฺชติ จกฺขุวิฺาณ’’นฺติ – อตฺเถว สุตฺตนฺโตติ? นตฺถิ. ‘‘จกฺขุฺจ ปฏิจฺจ รูเป จ อุปฺปชฺชติ จกฺขุวิฺาณ’’นฺติ – อตฺเถว สุตฺตนฺโตติ? อามนฺตา. หฺจิ ‘‘จกฺขุฺจ ปฏิจฺจ รูเป จ อุปฺปชฺชติ จกฺขุวิฺาณ’’นฺติ – อตฺเถว สุตฺตนฺโต, โน จ วต เร วตฺตพฺเพ – ‘‘จกฺขุฺจ ปฏิจฺจ จกฺขุนฺทฺริยฺจ อุปฺปชฺชติ จกฺขุวิฺาณ’’นฺติ.

๔๖๘. น วตฺตพฺพํ – ‘‘ปฺจินฺทฺริยานิ สนิทสฺสนานี’’ติ? อามนฺตา. นนุ ปสฺสติ จกฺขุํ โสตํ ฆานํ ชิวฺหํ กายนฺติ? อามนฺตา. หฺจิ ปสฺสติ จกฺขุํ โสตํ ฆานํ ชิวฺหํ กายํ, เตน วต เร วตฺตพฺเพ – ‘‘ปฺจินฺทฺริยานิ สนิทสฺสนานี’’ติ…เป….

จกฺขุนฺทฺริยํ สนิทสฺสนนฺติอาทิกถา นิฏฺิตา.

๖. ฉฏฺวคฺโค

(๖๒) ๑๐. กายกมฺมํ สนิทสฺสนนฺติกถา

๔๖๙. กายกมฺมํ สนิทสฺสนนฺติ? อามนฺตา. รูปํ รูปายตนํ รูปธาตุ นีลํ ปีตกํ โลหิตกํ โอทาตํ จกฺขุวิฺเยฺยํ จกฺขุสฺมึ ปฏิหฺติ จกฺขุสฺส อาปาถํ อาคจฺฉตีติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….

กายกมฺมํ สนิทสฺสนนฺติ? อามนฺตา. จกฺขุฺจ ปฏิจฺจ กายกมฺมฺจ อุปฺปชฺชติ จกฺขุวิฺาณนฺติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….

จกฺขุฺจ ปฏิจฺจ กายกมฺมฺจ อุปฺปชฺชติ จกฺขุวิฺาณนฺติ? อามนฺตา. ‘‘จกฺขุฺจ ปฏิจฺจ กายกมฺมฺจ อุปฺปชฺชติ จกฺขุวิฺาณ’’นฺติ – อตฺเถว สุตฺตนฺโตติ? นตฺถิ. ‘‘จกฺขุฺจ ปฏิจฺจ รูเป จ อุปฺปชฺชติ จกฺขุวิฺาณ’’นฺติ – อตฺเถว สุตฺตนฺโตติ? อามนฺตา. หฺจิ ‘‘จกฺขุฺจ ปฏิจฺจ รูเป จ อุปฺปชฺชติ จกฺขุวิฺาณ’’นฺติ – อตฺเถว สุตฺตนฺโต, โน จ วต เร วตฺตพฺเพ – ‘‘จกฺขุฺจ ปฏิจฺจ กายกมฺมฺจ อุปฺปชฺชติ จกฺขุวิฺาณ’’นฺติ.

๔๗๐. น วตฺตพฺพํ – ‘‘กายกมฺมํ สนิทสฺสน’’นฺติ? อามนฺตา. นนุ ปสฺสติ อภิกฺกมนฺตํ ปฏิกฺกมนฺตํ อาโลเกนฺตํ วิโลเกนฺตํ สมิฺเชนฺตํ ปสาเรนฺตนฺติ? อามนฺตา. หฺจิ ปสฺสติ อภิกฺกมนฺตํ ปฏิกฺกมนฺตํ อาโลเกนฺตํ วิโลเกนฺตํ สมิฺเชนฺตํ ปสาเรนฺตํ, เตน วต เร วตฺตพฺเพ – ‘‘กายกมฺมํ สนิทสฺสน’’นฺติ.

กายกมฺมํ สนิทสฺสนนฺติกถา นิฏฺิตา.

ฉฏฺวคฺโค.

ตสฺสุทฺทานํ –

นิยโม อสงฺขโต, ปฏิจฺจสมุปฺปาโท อสงฺขโต, จตฺตาริ สจฺจานิ อสงฺขตานิ, จตฺตาโร อารุปฺปา อสงฺขตา, นิโรธสมาปตฺติ อสงฺขตา, อากาโส อสงฺขโต, อากาโส สนิทสฺสโน, จตฺตาโร มหาภูตา, ปฺจินฺทฺริยานิ, ตเถว กายกมฺมนฺติ.

๗. สตฺตมวคฺโค

(๖๓) ๑. สงฺคหิตกถา

๔๗๑. นตฺถิ เกจิ ธมฺมา เกหิจิ ธมฺเมหิ สงฺคหิตาติ [สงฺคหีตาติ (ปี.)]? อามนฺตา. นนุ อตฺถิ เกจิ ธมฺมา เกหิจิ ธมฺเมหิ คณนํ คจฺฉนฺติ อุทฺเทสํ คจฺฉนฺติ ปริยาปนฺนาติ? อามนฺตา. หฺจิ อตฺถิ เกจิ ธมฺมา เกหิจิ ธมฺเมหิ คณนํ คจฺฉนฺติ อุทฺเทสํ คจฺฉนฺติ ปริยาปนฺนา, โน จ วต เร วตฺตพฺเพ – ‘‘นตฺถิ เกจิ ธมฺมา เกหิจิ ธมฺเมหิ สงฺคหิตา’’ติ.

จกฺขายตนํ กตมกฺขนฺธคณนํ [กตมํ ขนฺธคณนํ (สี. ปี. ก.)] คจฺฉตีติ? รูปกฺขนฺธคณนํ คจฺฉตีติ. หฺจิ จกฺขายตนํ รูปกฺขนฺธคณนํ คจฺฉติ, เตน วต เร วตฺตพฺเพ – ‘‘จกฺขายตนํ รูปกฺขนฺเธน สงฺคหิต’’นฺติ. โสตายตนํ…เป… ฆานายตนํ…เป… ชิวฺหายตนํ…เป… กายายตนํ กตมกฺขนฺธคณนํ คจฺฉตีติ? รูปกฺขนฺธคณนํ คจฺฉตีติ. หฺจิ กายายตนํ รูปกฺขนฺธคณนํ คจฺฉติ, เตน วต เร วตฺตพฺเพ – ‘‘กายายตนํ รูปกฺขนฺเธน สงฺคหิต’’นฺติ.

รูปายตนํ…เป… สทฺทายตนํ…เป… คนฺธายตนํ…เป… รสายตนํ…เป… โผฏฺพฺพายตนํ กตมกฺขนฺธคณนํ คจฺฉตีติ? รูปกฺขนฺธคณนํ คจฺฉตีติ. หฺจิ โผฏฺพฺพายตนํ รูปกฺขนฺธคณนํ คจฺฉติ, เตน วต เร วตฺตพฺเพ – ‘‘โผฏฺพฺพายตนํ รูปกฺขนฺเธน สงฺคหิต’’นฺติ.

สุขา เวทนา กตมกฺขนฺธคณนํ คจฺฉตีติ? เวทนากฺขนฺธคณนํ คจฺฉตีติ. หฺจิ สุขา เวทนา เวทนากฺขนฺธคณนํ คจฺฉติ, เตน วต เร วตฺตพฺเพ – ‘‘สุขา เวทนา เวทนากฺขนฺเธน สงฺคหิตา’’ติ. ทุกฺขา เวทนา…เป… อทุกฺขมสุขา เวทนา กตมกฺขนฺธคณนํ คจฺฉตีติ? เวทนากฺขนฺธคณนํ คจฺฉตีติ. หฺจิ อทุกฺขมสุขา เวทนา เวทนากฺขนฺธคณนํ คจฺฉติ, เตน วต เร วตฺตพฺเพ – ‘‘อทุกฺขมสุขา เวทนา เวทนากฺขนฺเธน สงฺคหิตา’’ติ.

จกฺขุสมฺผสฺสชา สฺา กตมกฺขนฺธคณนํ คจฺฉตีติ? สฺากฺขนฺธคณนํ คจฺฉตีติ. หฺจิ จกฺขุสมฺผสฺสชา สฺา สฺากฺขนฺธคณนํ คจฺฉติ, เตน วต เร วตฺตพฺเพ – ‘‘จกฺขุสมฺผสฺสชา สฺา สฺากฺขนฺเธน สงฺคหิตา’’ติ. โสตสมฺผสฺสชา สฺา…เป… มโนสมฺผสฺสชา สฺา กตมกฺขนฺธคณนํ คจฺฉตีติ? สฺากฺขนฺธคณนํ คจฺฉตีติ. หฺจิ มโนสมฺผสฺสชา สฺา สฺากฺขนฺธคณนํ คจฺฉติ, เตน วต เร วตฺตพฺเพ – ‘‘มโนสมฺผสฺสชา สฺา สฺากฺขนฺเธน สงฺคหิตา’’ติ.

จกฺขุสมฺผสฺสชา เจตนา…เป… มโนสมฺผสฺสชา เจตนา กตมกฺขนฺธคณนํ คจฺฉตีติ? สงฺขารกฺขนฺธคณนํ คจฺฉตีติ. หฺจิ มโนสมฺผสฺสชา เจตนา สงฺขารกฺขนฺธคณนํ คจฺฉติ, เตน วต เร วตฺตพฺเพ – ‘‘มโนสมฺผสฺสชา เจตนา สงฺขารกฺขนฺเธน สงฺคหิตา’’ติ.

จกฺขุวิฺาณํ …เป… มโนวิฺาณํ กตมกฺขนฺธคณนํ คจฺฉตีติ? วิฺาณกฺขนฺธคณนํ คจฺฉตีติ. หฺจิ มโนวิฺาณํ วิฺาณกฺขนฺธคณนํ คจฺฉติ, เตน วต เร วตฺตพฺเพ – ‘‘มโนวิฺาณํ วิฺาณกฺขนฺเธน สงฺคหิต’’นฺติ.

๔๗๒. ยถา ทาเมน วา โยตฺเตน วา ทฺเว พลิพทฺทา สงฺคหิตา, สิกฺกาย ปิณฺฑปาโต สงฺคหิโต, สา คทฺทุเลน สงฺคหิโต; เอวเมว เต ธมฺมา เตหิ ธมฺเมหิ สงฺคหิตาติ [สกวาทิวจนํ (อฏฺกถา ปสฺสิตพฺพา)]? หฺจิ ทาเมน วา โยตฺเตน วา ทฺเว พลีพทฺทา สงฺคหิตา, สิกฺกาย ปิณฺฑปาโต สงฺคหิโต, สา คทฺทุเลน สงฺคหิโต, เตน วต เร วตฺตพฺเพ – ‘‘อตฺถิ เกจิ ธมฺมา เกหิจิ ธมฺเมหิ สงฺคหิตา’’ติ [สกวาทิวจนํ (อฏฺกถา ปสฺสิตพฺพา)].

สงฺคหิตกถา นิฏฺิตา.

๗. สตฺตมวคฺโค

(๖๔) ๒. สมฺปยุตฺตกถา

๔๗๓. นตฺถิ เกจิ ธมฺมา เกหิจิ ธมฺเมหิ สมฺปยุตฺตาติ? อามนฺตา. นนุ อตฺถิ เกจิ ธมฺมา เกหิจิ ธมฺเมหิ สหคตา สหชาตา สํสฏฺา เอกุปฺปาทา เอกนิโรธา เอกวตฺถุกา เอการมฺมณาติ? อามนฺตา. หฺจิ อตฺถิ เกจิ ธมฺมา เกหิจิ ธมฺเมหิ สหคตา สหชาตา สํสฏฺา เอกุปฺปาทา เอกนิโรธา เอกวตฺถุกา เอการมฺมณา, โน จ วต เร วตฺตพฺเพ – ‘‘นตฺถิ เกจิ ธมฺมา เกหิจิ ธมฺเมหิ สมฺปยุตฺตา’’ติ.

เวทนากฺขนฺโธ สฺากฺขนฺเธน สหชาโตติ? อามนฺตา. หฺจิ เวทนากฺขนฺโธ สฺากฺขนฺเธน สหชาโต, เตน วต เร วตฺตพฺเพ – ‘‘เวทนากฺขนฺโธ สฺากฺขนฺเธน สมฺปยุตฺโต’’ติ.

เวทนากฺขนฺโธ สงฺขารกฺขนฺเธน… วิฺาณกฺขนฺเธน สหชาโตติ? อามนฺตา. หฺจิ เวทนากฺขนฺโธ วิฺาณกฺขนฺเธน สหชาโต, เตน วต เร วตฺตพฺเพ – ‘‘เวทนากฺขนฺโธ วิฺาณกฺขนฺเธน สมฺปยุตฺโต’’ติ.

สฺากฺขนฺโธ … สงฺขารกฺขนฺโธ… วิฺาณกฺขนฺโธ เวทนาขนฺเธน… สฺากฺขนฺเธน… สงฺขารกฺขนฺเธน สหชาโตติ? อามนฺตา. หฺจิ วิฺาณกฺขนฺโธ สงฺขารกฺขนฺเธน สหชาโต, เตน วต เร วตฺตพฺเพ – ‘‘วิฺาณกฺขนฺโธ สงฺขารกฺขนฺเธน สมฺปยุตฺโต’’ติ.

๔๗๔. ยถา ติลมฺหิ เตลํ อนุคตํ อนุปวิฏฺํ, อุจฺฉุมฺหิ รโส อนุคโต อนุปวิฏฺโ; เอวเมว เต ธมฺมา เตหิ ธมฺเมหิ อนุคตา อนุปวิฏฺาติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….

สมฺปยุตฺตกถา นิฏฺิตา.

๗. สตฺตมวคฺโค

(๖๕) ๓. เจตสิกกถา

๔๗๕. นตฺถิ เจตสิโก ธมฺโมติ? อามนฺตา. นนุ อตฺถิ เกจิ ธมฺมา จิตฺเตน สหคตา สหชาตา สํสฏฺา สมฺปยุตฺตา เอกุปฺปาทา เอกนิโรธา เอกวตฺถุกา เอการมฺมณาติ? อามนฺตา. หฺจิ อตฺถิ เกจิ ธมฺมา จิตฺเตน สหคตา สหชาตา สํสฏฺา สมฺปยุตฺตา เอกุปฺปาทา เอกนิโรธา เอกวตฺถุกา เอการมฺมณา, โน จ วต เร วตฺตพฺเพ – ‘‘นตฺถิ เจตสิโก ธมฺโม’’ติ.

ผสฺโส จิตฺเตน สหชาโตติ? อามนฺตา. หฺจิ ผสฺโส จิตฺเตน สหชาโต, เตน วต เร วตฺตพฺเพ – ‘‘ผสฺโส เจตสิโก’’ติ. เวทนา…เป… สฺา… เจตนา… สทฺธา… วีริยํ… สติ… สมาธิ… ปฺา… ราโค… โทโส… โมโห…เป… อโนตฺตปฺปํ จิตฺเตน สหชาตนฺติ? อามนฺตา. หฺจิ อโนตฺตปฺปํ จิตฺเตน สหชาตํ, เตน วต เร วตฺตพฺเพ – ‘‘อโนตฺตปฺปํ เจตสิก’’นฺติ.

๔๗๖. จิตฺเตน สหชาตาติ กตฺวา เจตสิกาติ? อามนฺตา. ผสฺเสน สหชาตาติ กตฺวา ผสฺสสิกาติ [ผสฺสิกาติ (ปี. อฏฺ.)]? อามนฺตา. จิตฺเตน สหชาตาติ กตฺวา เจตสิกาติ? อามนฺตา. เวทนาย… สฺาย… เจตนาย… สทฺธาย… วีริเยน… สติยา… สมาธินา… ปฺาย… ราเคน… โทเสน… โมเหน…เป… อโนตฺตปฺเปน สหชาตาติ กตฺวา อโนตฺตปฺปาสิกาติ [อโนตฺตปฺปิกาติ (?)]? อามนฺตา.

๔๗๗. นตฺถิ เจตสิโก ธมฺโมติ? อามนฺตา. นนุ วุตฺตํ ภควตา –

‘‘จิตฺตฺหิทํ เจตสิกา จ ธมฺมา,

อนตฺตโต สํวิทิตสฺส โหนฺติ;

หีนปฺปณีตํ ตทุภเย วิทิตฺวา,

สมฺมทฺทโส เวทิ ปโลกธมฺม’’นฺติ.

อตฺเถว สุตฺตนฺโตติ? อามนฺตา. เตน หิ อตฺถิ เจตสิโก ธมฺโมติ.

นตฺถิ เจตสิโก ธมฺโมติ? อามนฺตา. นนุ วุตฺตํ ภควตา – ‘‘อิธ, เกวฏฺฏ, ภิกฺขุ ปรสตฺตานํ ปรปุคฺคลานํ จิตฺตมฺปิ อาทิสติ เจตสิกมฺปิ อาทิสติ วิตกฺกิตมฺปิ อาทิสติ วิจาริตมฺปิ อาทิสติ – ‘เอวมฺปิ เต มโน, อิตฺถมฺปิ เต มโน, อิติปิ เต จิตฺต’’’นฺติ [ที. นิ. ๑.๔๘๕]. อตฺเถว สุตฺตนฺโตติ? อามนฺตา. เตน หิ อตฺถิ เจตสิโก ธมฺโมติ.

เจตสิกกถา นิฏฺิตา.

๗. สตฺตมวคฺโค

(๖๖) ๔. ทานกถา

๔๗๘. เจตสิโก ธมฺโม ทานนฺติ? อามนฺตา. ลพฺภา เจตสิโก ธมฺโม ปเรสํ ทาตุนฺติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ …เป… ลพฺภา เจตสิโก ธมฺโม ปเรสํ ทาตุนฺติ? อามนฺตา. ลพฺภา ผสฺโส ปเรสํ ทาตุนฺติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ …เป… ลพฺภา เวทนา…เป… สฺา… เจตนา… สทฺธา… วีริยํ… สติ… สมาธิ… ปฺา ปเรสํ ทาตุนฺติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….

๔๗๙. น วตฺตพฺพํ – เจตสิโก ธมฺโม ทานนฺติ? อามนฺตา. ทานํ อนิฏฺผลํ อกนฺตผลํ อมนุฺผลํ เสจนกผลํ ทุกฺขุทฺรยํ ทุกฺขวิปากนฺติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป… นนุ ทานํ อิฏฺผลํ กนฺตผลํ มนุฺผลํ อเสจนกผลํ สุขุทฺรยํ สุขวิปากนฺติ? อามนฺตา. หฺจิ ทานํ อิฏฺผลํ กนฺตผลํ มนุฺผลํ อเสจนกผลํ สุขุทฺรยํ สุขวิปากํ, เตน วต เร วตฺตพฺเพ – ‘‘เจตสิโก ธมฺโม ทาน’’นฺติ.

ทานํ อิฏฺผลํ วุตฺตํ ภควตา, จีวรํ ทานนฺติ [อุปริ วุจฺจมานาย ปรวาทีปุจฺฉาย สทิสา, อฏฺกถา โอโลเกตพฺพา]? อามนฺตา. จีวรํ อิฏฺผลํ กนฺตผลํ มนุฺผลํ อเสจนกผลํ สุขุทฺรยํ สุขวิปากนฺติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป… ทานํ อิฏฺผลํ วุตฺตํ ภควตา, ปิณฺฑปาโต เสนาสนํ คิลานปจฺจยเภสชฺชปริกฺขาโร ทานนฺติ? อามนฺตา. คิลานปจฺจยเภสชฺชปริกฺขาโร อิฏฺผโล กนฺตผโล มนุฺผโล อเสจนกผโล สุขุทฺรโย สุขวิปาโกติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….

๔๘๐. น วตฺตพฺพํ – ‘‘เจตสิโก ธมฺโม ทาน’’นฺติ? อามนฺตา. นนุ วุตฺตํ ภควตา –

‘‘สทฺธา หิริยํ กุสลฺจ ทานํ,

ธมฺมา เอเต สปฺปุริสานุยาตา;

เอตฺหิ มคฺคํ ทิวิยํ วทนฺติ,

เอเตน หิ คจฺฉติ เทวโลก’’นฺติ [อ. นิ. ๘.๓๒].

อตฺเถว สุตฺตนฺโตติ? อามนฺตา. เตน หิ เจตสิโก ธมฺโม ทานนฺติ.

น วตฺตพฺพํ – ‘‘เจตสิโก ธมฺโม ทาน’’นฺติ? อามนฺตา. นนุ วุตฺตํ ภควตา – ‘‘ปฺจิมานิ, ภิกฺขเว, ทานานิ มหาทานานิ อคฺคฺานิ รตฺตฺานิ วํสฺานิ โปราณานิ อสงฺกิณฺณานิ อสงฺกิณฺณปุพฺพานิ, น สงฺกิยนฺติ น สงฺกิยิสฺสนฺติ, อปฺปฏิกุฏฺานิ สมเณหิ พฺราหฺมเณหิ วิฺูหิ! กตมานิ ปฺจ? อิธ, ภิกฺขเว, อริยสาวโก ปาณาติปาตํ ปหาย ปาณาติปาตา ปฏิวิรโต โหติ. ปาณาติปาตา ปฏิวิรโต, ภิกฺขเว, อริยสาวโก อปริมาณานํ สตฺตานํ อภยํ เทติ อเวรํ เทติ อพฺยาพชฺฌํ [อพฺยาปชฺฌํ (สฺยา. ก.)] เทติ. อปริมาณานํ สตฺตานํ อภยํ ทตฺวา อเวรํ ทตฺวา อพฺยาพชฺฌํ ทตฺวา อปริมาณสฺส อภยสฺส อเวรสฺส อพฺยาพชฺฌสฺส ภาคี โหติ. อิทํ, ภิกฺขเว, ปมํ ทานํ มหาทานํ อคฺคฺํ รตฺตฺํ วํสฺํ โปราณํ อสงฺกิณฺณํ อสงฺกิณฺณปุพฺพํ, น สงฺกิยติ น สงฺกิยิสฺสติ, อปฺปฏิกุฏฺํ สมเณหิ พฺราหฺมเณหิ วิฺูหิ. ปุน จปรํ, ภิกฺขเว, อริยสาวโก อทินฺนาทานํ ปหาย…เป… กาเมสุมิจฺฉาจารํ ปหาย…เป… มุสาวาทํ ปหาย…เป… สุราเมรยมชฺชปมาทฏฺานํ ปหาย สุราเมรยมชฺชปมาทฏฺานา ปฏิวิรโต โหติ. สุราเมรยมชฺชปมาทฏฺานา ปฏิวิรโต, ภิกฺขเว, อริยสาวโก อปริมาณานํ สตฺตานํ อภยํ เทติ อเวรํ เทติ อพฺยาพชฺฌํ เทติ. อปริมาณานํ สตฺตานํ อภยํ ทตฺวา อเวรํ ทตฺวา อพฺยาพชฺฌํ ทตฺวา อปริมาณสฺส อภยสฺส อเวรสฺส อพฺยาพชฺฌสฺส ภาคี โหติ. อิทํ, ภิกฺขเว, ปฺจมํ ทานํ มหาทานํ อคฺคฺํ รตฺตฺํ วํสฺํ โปราณํ อสงฺกิณฺณํ อสงฺกิณฺณปุพฺพํ, น สงฺกิยติ น สงฺกิยิสฺสติ, อปฺปฏิกุฏฺํ สมเณหิ พฺราหฺมเณหิ วิฺูหิ. อิมานิ โข, ภิกฺขเว, ปฺจ ทานานิ มหาทานานิ อคฺคฺานิ รตฺตฺานิ วํสฺานิ โปราณานิ อสงฺกิณฺณานิ อสงฺกิณฺณปุพฺพานิ, น สงฺกิยนฺติ น สงฺกิยิสฺสนฺติ, อปฺปฏิกุฏฺานิ สมเณหิ พฺราหฺมเณหิ วิฺูหี’’ติ [อ. นิ. ๘.๓๙]. อตฺเถว สุตฺตนฺโตติ? อามนฺตา. เตน หิ เจตสิโก ธมฺโม ทานนฺติ.

๔๘๑. น วตฺตพฺพํ – ‘‘เทยฺยธมฺโม ทาน’’นฺติ? อามนฺตา. นนุ วุตฺตํ ภควตา – ‘‘อิเธกจฺโจ อนฺนํ เทติ, ปานํ เทติ, วตฺถํ เทติ, ยานํ เทติ, มาลํ เทติ, คนฺธํ เทติ, วิเลปนํ เทติ, เสยฺยํ เทติ, อาวสถํ เทติ, ปทีเปยฺยํ เทตี’’ติ [สํ. นิ. ๓.๓๖๒-๓๙๑ โถกํ วิสทิสํ]! อตฺเถว สุตฺตนฺโตติ? อามนฺตา. เตน หิ เทยฺยธมฺโม ทานนฺติ.

๔๘๒. เทยฺยธมฺโม ทานนฺติ? อามนฺตา. เทยฺยธมฺโม อิฏฺผโล กนฺตผโล มนุฺผโล อเสจนกผโล สุขุทฺรโย สุขวิปาโกติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป… ทานํ อิฏฺผลํ วุตฺตํ ภควตา, จีวรํ ทานนฺติ? อามนฺตา. จีวรํ อิฏฺผลํ กนฺตผลํ มนุฺผลํ อเสจนกผลํ สุขุทฺรยํ สุขวิปากนฺติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป… ทานํ อิฏฺผลํ วุตฺตํ ภควตา, ปิณฺฑปาโต ทานํ… เสนาสนํ ทานํ… คิลานปจฺจยเภสชฺชปริกฺขาโร ทานนฺติ? อามนฺตา. คิลานปจฺจยเภสชฺชปริกฺขาโร อิฏฺผโล กนฺตผโล มนุฺผโล อเสจนกผโล สุขุทฺรโย สุขวิปาโกติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป… เตน หิ น วตฺตพฺพํ – ‘‘เทยฺยธมฺโม ทาน’’นฺติ.

ทานกถา นิฏฺิตา.

๗. สตฺตมวคฺโค

(๖๗) ๕. ปริโภคมยปุฺกถา

๔๘๓. ปริโภคมยํ ปุฺํ วฑฺฒตีติ? อามนฺตา. ปริโภคมโย ผสฺโส วฑฺฒติ, เวทนา วฑฺฒติ, สฺา วฑฺฒติ, เจตนา วฑฺฒติ, จิตฺตํ วฑฺฒติ, สทฺธา วฑฺฒติ, วีริยํ วฑฺฒติ, สติ วฑฺฒติ, สมาธิ วฑฺฒติ, ปฺา วฑฺฒตีติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….

ปริโภคมยํ ปุฺํ วฑฺฒตีติ? อามนฺตา. ลตา วิย วฑฺฒติ, มาลุวา วิย วฑฺฒติ, รุกฺโข วิย วฑฺฒติ, ติณํ วิย วฑฺฒติ, มุฺชปุฺโช วิย วฑฺฒตีติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….

๔๘๔. ปริโภคมยํ ปุฺํ วฑฺฒตีติ? อามนฺตา. ทายโก ทานํ ทตฺวา น สมนฺนาหรติ, โหติ ปุฺนฺติ? อามนฺตา. อนาวฏฺเฏนฺตสฺส [อนาวฏฺฏนฺตสฺส (สี. ปี. ก.), อนาวชฺฌนฺตสฺส (สฺยา.)] โหติ… อนาโภคสฺส โหติ… อสมนฺนาหรนฺตสฺส โหติ… อมนสิกโรนฺตสฺส โหติ… อเจตยนฺตสฺส โหติ… อปตฺถยนฺตสฺส โหติ… อปฺปณิทหนฺตสฺส โหตีติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป… นนุ อาวฏฺเฏนฺตสฺส โหติ… อาโภคสฺส โหติ… สมนฺนาหรนฺตสฺส โหติ… มนสิกโรนฺตสฺส โหติ… เจตยนฺตสฺส โหติ… ปตฺถยนฺตสฺส โหติ… ปณิทหนฺตสฺส โหตีติ? อามนฺตา. หฺจิ อาวฏฺเฏนฺตสฺส โหติ… อาโภคสฺส โหติ… สมนฺนาหรนฺตสฺส โหติ… มนสิกโรนฺตสฺส โหติ… เจตยนฺตสฺส โหติ… ปตฺถยนฺตสฺส โหติ… ปณิทหนฺตสฺส โหติ, โน จ วต เร วตฺตพฺเพ – ‘‘ปริโภคมยํ ปุฺํ วฑฺฒตี’’ติ.

๔๘๕. ปริโภคมยํ ปุฺํ วฑฺฒตีติ? อามนฺตา. ทายโก ทานํ ทตฺวา กามวิตกฺกํ วิตกฺเกติ, พฺยาปาทวิตกฺกํ วิตกฺเกติ, วิหึสาวิตกฺกํ วิตกฺเกติ, โหติ ปุฺนฺติ? อามนฺตา. ทฺวินฺนํ ผสฺสานํ…เป… ทฺวินฺนํ จิตฺตานํ สโมธานํ โหตีติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป… ทฺวินฺนํ ผสฺสานํ…เป… ทฺวินฺนํ จิตฺตานํ สโมธานํ โหตีติ? อามนฺตา. กุสลากุสลา สาวชฺชานวชฺชา หีนปณีตา กณฺหสุกฺกสปฺปฏิภาคา ธมฺมา สมฺมุขีภาวํ อาคจฺฉนฺตีติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป… กุสลากุสลา สาวชฺชานวชฺชา หีนปณีตา กณฺหสุกฺกสปฺปฏิภาคา ธมฺมา สมฺมุขีภาวํ อาคจฺฉนฺตีติ? อามนฺตา. นนุ วุตฺตํ ภควตา – ‘‘จตฺตาริมานิ, ภิกฺขเว, สุวิทูรวิทูรานิ! กตมานิ จตฺตาริ? นภฺจ, ภิกฺขเว, ปถวี จ – อิทํ ปมํ สุวิทูรวิทูรํ. โอริมฺจ, ภิกฺขเว, ตีรํ สมุทฺทสฺส ปาริมฺจ ตีรํ – อิทํ ทุติยํ สุวิทูรวิทูรํ. ยโต จ, ภิกฺขเว, เวโรจโน อพฺภุเทติ ยตฺถ จ อตฺถเมติ – อิทํ ตติยํ สุวิทูรวิทูรํ. สตฺจ, ภิกฺขเว, ธมฺโม อสตฺจ ธมฺโม – อิทํ จตุตฺถํ สุวิทูรวิทูรํ. อิมานิ โข, ภิกฺขเว, จตฺตาริ สุวิทูรวิทูรานีติ.

‘‘นภฺจ ทูเร ปถวี จ ทูเร,

ปารํ สมุทฺทสฺส ตทาหุ ทูเร;

ยโต จ เวโรจโน อพฺภุเทติ,

ปภงฺกโร ยตฺถ จ อตฺถเมติ.

‘‘ตโต หเว ทูรตรํ วทนฺติ,

สตฺจ ธมฺมํ อสตฺจ ธมฺมํ;

อพฺยายิโก โหติ สตํ สมาคโม,

ยาวมฺปิ ติฏฺเยฺย ตเถว โหติ.

‘‘ขิปฺปฺหิ เวติ [ขิปฺปํหเวติ (พหูสุ)] อสตํ สมาคโม;

ตสฺมา สตํ ธมฺโม อสพฺภิ อารกา’’ติ [อ. นิ. ๔.๔๗].

อตฺเถว สุตฺตนฺโตติ? อามนฺตา. เตน หิ น วตฺตพฺพํ – ‘‘กุสลากุสลา สาวชฺชานวชฺชา หีนปณีตา กณฺหสุกฺกสปฺปฏิภาคา ธมฺมา สมฺมุขีภาวํ อาคจฺฉนฺตี’’ติ.

๔๘๖. น วตฺตพฺพํ – ‘‘ปริโภคมยํ ปุฺํ วฑฺฒตี’’ติ? อามนฺตา. นนุ วุตฺตํ ภควตา –

‘‘อารามโรปา วนโรปา, เย ชนา เสตุการกา;

ปปฺจ อุทปานฺจ, เย ททนฺติ อุปสฺสยํ.

‘‘เตสํ ทิวา จ รตฺโต จ, สทา ปุฺํ ปวฑฺฒติ;

ธมฺมฏฺา สีลสมฺปนฺนา, เต ชนา สคฺคคามิโน’’ติ [สํ. นิ. ๑.๔๗].

อตฺเถว สุตฺตนฺโตติ? อามนฺตา. เตน หิ ปริโภคมยํ ปุฺํ วฑฺฒตีติ.

น วตฺตพฺพํ – ‘‘ปริโภคมยํ ปุฺํ วฑฺฒตี’’ติ? อามนฺตา. นนุ วุตฺตํ ภควตา – ‘‘จตฺตาโรเม, ภิกฺขเว, ปุฺาภิสนฺทา กุสลาภิสนฺทา สุขสฺสาหารา โสวคฺคิกา สุขวิปากา สคฺคสํวตฺตนิกา อิฏฺาย กนฺตาย มนาปาย หิตาย สุขาย สํวตฺตนฺติ! กตเม จตฺตาโร? ยสฺส, ภิกฺขเว, ภิกฺขุ จีวรํ ปริภุฺชมาโน อปฺปมาณํ เจโตสมาธึ อุปสมฺปชฺช วิหรติ, อปฺปมาโณ ตสฺส ปุฺาภิสนฺโท กุสลาภิสนฺโท สุขสฺสาหาโร โสวคฺคิโก สุขวิปาโก สคฺคสํวตฺตนิโก อิฏฺาย กนฺตาย มนาปาย หิตาย สุขาย สํวตฺตติ. ยสฺส, ภิกฺขเว, ภิกฺขุ ปิณฺฑปาตํ ปริภุฺชมาโน…เป… เสนาสนํ ปริภุฺชมาโน…เป… คิลานปจฺจยเภสชฺชปริกฺขารํ ปริภุฺชมาโน อปฺปมาณํ เจโตสมาธึ อุปสมฺปชฺช วิหรติ, อปฺปมาโณ ตสฺส ปุฺาภิสนฺโท กุสลาภิสนฺโท สุขสฺสาหาโร โสวคฺคิโก สุขวิปาโก สคฺคสํวตฺตนิโก อิฏฺาย กนฺตาย มนาปาย หิตาย สุขาย สํวตฺตติ. อิเม โข, ภิกฺขเว, จตฺตาโร ปุฺาภิสนฺทา กุสลาภิสนฺทา สุขสฺสาหารา โสวคฺคิกา สุขวิปากา สคฺคสํวตฺตนิกา อิฏฺาย กนฺตาย มนาปาย หิตาย สุขาย สํวตฺตนฺตี’’ติ [อ. นิ. ๔.๕๑]. อตฺเถว สุตฺตนฺโตติ? อามนฺตา. เตน หิ ปริโภคมยํ ปุฺํ วฑฺฒตีติ.

๔๘๗. ปริโภคมยํ ปุฺํ วฑฺฒตีติ? อามนฺตา. ทายโก ทานํ เทติ, ปฏิคฺคาหโก ปฏิคฺคเหตฺวา น ปริภุฺชติ ฉฑฺเฑติ วิสฺสชฺเชติ, โหติ ปุฺนฺติ? อามนฺตา. หฺจิ ทายโก ทานํ เทติ, ปฏิคฺคาหโก ปฏิคฺคเหตฺวา น ปริภุฺชติ ฉฑฺเฑติ วิสฺสชฺเชติ, โหติ ปุฺํ; โน จ วต เร วตฺตพฺเพ – ‘‘ปริโภคมยํ ปุฺํ วฑฺฒตี’’ติ.

ปริโภคมยํ ปุฺํ วฑฺฒตีติ? อามนฺตา. ทายโก ทานํ เทติ, ปฏิคฺคาหเก ปฏิคฺคหิเต ราชาโน วา หรนฺติ, โจรา วา หรนฺติ, อคฺคิ วา ทหติ, อุทกํ วา วหติ, อปฺปิยา วา ทายาทา หรนฺติ, โหติ ปุฺนฺติ? อามนฺตา. หฺจิ ทายโก ทานํ เทติ, ปฏิคฺคาหเก ปฏิคฺคหิเต ราชาโน วา หรนฺติ, โจรา วา หรนฺติ, อคฺคิ วา ทหติ, อุทกํ วา วหติ, อปฺปิยา วา ทายาทา หรนฺติ, โหติ ปุฺํ; โน จ วต เร วตฺตพฺเพ – ‘‘ปริโภคมยํ ปุฺํ วฑฺฒตี’’ติ.

ปริโภคมยปุฺกถา นิฏฺิตา.

๗. สตฺตมวคฺโค

(๖๘) ๖. อิโตทินฺนกถา

๔๘๘. อิโต ทินฺเนน ตตฺถ ยาเปนฺตีติ? อามนฺตา. อิโต จีวรํ เทนฺติ ตํ จีวรํ ตตฺถ ปริภุฺชนฺตีติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป… อิโต ปิณฺฑปาตํ เทนฺติ, อิโต เสนาสนํ เทนฺติ, อิโต คิลานปจฺจยเภสชฺชปริกฺขารํ เทนฺติ, อิโต ขาทนียํ เทนฺติ, อิโต โภชนียํ เทนฺติ, อิโต ปานียํ เทนฺติ; ตํ ปานียํ ตตฺถ ปริภุฺชนฺตีติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….

อิโต ทินฺเนน ตตฺถ ยาเปนฺตีติ? อามนฺตา. อฺโ อฺสฺส การโก ปรกตํ สุขทุกฺขํ อฺโ กโรติ, อฺโ ปฏิสํเวเทตีติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….

๔๘๙. น วตฺตพฺพํ – ‘‘อิโต ทินฺเนน ตตฺถ ยาเปนฺตี’’ติ? อามนฺตา. นนุ เปตา อตฺตโน อตฺถาย ทานํ เทนฺตํ อนุโมเทนฺติ, จิตฺตํ ปสาเทนฺติ, ปีตึ อุปฺปาเทนฺติ, โสมนสฺสํ ปฏิลภนฺตีติ? อามนฺตา. หฺจิ เปตา อตฺตโน อตฺถาย ทานํ เทนฺตํ อนุโมเทนฺติ, จิตฺตํ ปสาเทนฺติ, ปีตึ อุปฺปาเทนฺติ, โสมนสฺสํ ปฏิลภนฺติ; เตน วต เร วตฺตพฺเพ – ‘‘อิโต ทินฺเนน ตตฺถ ยาเปนฺตี’’ติ.

๔๙๐. น วตฺตพฺพํ – ‘‘อิโต ทินฺเนน ตตฺถ ยาเปนฺตี’’ติ? อามนฺตา. นนุ วุตฺตํ ภควตา –

‘‘อุนฺนเม อุทกํ วุฏฺํ, ยถานินฺนํ ปวตฺตติ;

เอวเมว อิโต ทินฺนํ, เปตานํ อุปกปฺปติ.

‘‘ยถา วาริวหา ปูรา, ปริปูเรนฺติ สาครํ;

เอวเมว อิโต ทินฺนํ, เปตานํ อุปกปฺปติ.

‘‘น หิ ตตฺถ กสี อตฺถิ, โครกฺเขตฺถ น วิชฺชติ;

วณิชฺชา ตาทิสี นตฺถิ, หิรฺเน กยากยํ [กยกฺกยํ (สี. ปี.)];

อิโต ทินฺเนน ยาเปนฺติ, เปตา กาลงฺกตา ตหิ’’นฺติ [ขุ. ปา. ๗.๖; เป. ว. ๑๙].

อตฺเถว สุตฺตนฺโตติ? อามนฺตา. เตน หิ อิโต ทินฺเนน ตตฺถ ยาเปนฺตีติ.

๔๙๑. น วตฺตพฺพํ – ‘‘อิโต ทินฺเนน ตตฺถ ยาเปนฺตี’’ติ? อามนฺตา. นนุ วุตฺตํ ภควตา – ‘‘ปฺจิมานิ, ภิกฺขเว, านานิ สมฺปสฺสนฺตา มาตาปิตโร ปุตฺตํ อิจฺฉนฺติ กุเล ชายมานํ! กตมานิ ปฺจ? ภโฏ วา โน ภริสฺสติ, กิจฺจํ วา โน กริสฺสติ, กุลวํโส จิรํ สฺสติ, ทายชฺชํ ปฏิปชฺชิสฺสติ, อถ วา ปน เปตานํ กาลงฺกตานํ ทกฺขิณํ อนุปฺปทสฺสติ – อิมานิ โข, ภิกฺขเว, ปฺจ านานิ สมฺปสฺสนฺตา มาตาปิตโร ปุตฺตํ อิจฺฉนฺติ กุเล ชายมาน’’นฺติ.

‘‘ปฺจ านานิ สมฺปสฺสํ, ปุตฺตํ อิจฺฉนฺติ ปณฺฑิตา;

ภโฏ วา โน ภริสฺสติ, กิจฺจํ วา โน กริสฺสติ.

‘‘กุลวํโส จิรํ ติฏฺเ, ทายชฺชํ ปฏิปชฺชติ;

อถ วา ปน เปตานํ, ทกฺขิณํ อนุปฺปทสฺสติ.

‘‘านาเนตานิ สมฺปสฺสํ, ปุตฺตํ อิจฺฉนฺติ ปณฺฑิตา;

ตสฺมา สนฺโต สปฺปุริสา, กตฺู กตเวทิโน.

‘‘ภรนฺติ มาตาปิตโร, ปุพฺเพ กตมนุสฺสรํ;

กโรนฺติ เตสํ กิจฺจานิ, ยถา ตํ ปุพฺพการินํ.

‘‘โอวาทการี ภฏโปสี, กุลวํสํ อหาปยํ;

สทฺโธ สีเลน สมฺปนฺโน, ปุตฺโต โหติ ปสํสิโย’’ติ [อ. นิ. ๕.๓๑].

อตฺเถว สุตฺตนฺโตติ? อามนฺตา. เตน หิ อิโต ทินฺเนน ตตฺถ ยาเปนฺตีติ.

อิโต ทินฺนกถา นิฏฺิตา.

๗. สตฺตมวคฺโค

(๖๙) ๗. ปถวี กมฺมวิปาโกติกถา

๔๙๒. ปถวี กมฺมวิปาโกติ? อามนฺตา. สุขเวทนิยา ทุกฺขเวทนิยา อทุกฺขมสุขเวทนิยา, สุขาย เวทนาย สมฺปยุตฺตา, ทุกฺขาย เวทนาย สมฺปยุตฺตา, อทุกฺขมสุขาย เวทนาย สมฺปยุตฺตา, ผสฺเสน สมฺปยุตฺตา, เวทนาย สมฺปยุตฺตา, สฺาย สมฺปยุตฺตา, เจตนาย สมฺปยุตฺตา, จิตฺเตน สมฺปยุตฺตา, สารมฺมณา; อตฺถิ ตาย อาวฏฺฏนา [อาวชฺชนา (สฺยา. กํ.)] อาโภโค สมนฺนาหาโร มนสิกาโร เจตนา ปตฺถนา ปณิธีติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป… นนุ น สุขเวทนิยา น ทุกฺขเวทนิยา น อทุกฺขมสุขเวทนิยา, น สุขาย เวทนาย สมฺปยุตฺตา, น ทุกฺขาย เวทนาย สมฺปยุตฺตา, น อทุกฺขมสุขาย เวทนาย สมฺปยุตฺตา, น ผสฺเสน สมฺปยุตฺตา, น เวทนาย สมฺปยุตฺตา, น สฺาย สมฺปยุตฺตา, น เจตนาย สมฺปยุตฺตา, น จิตฺเตน สมฺปยุตฺตา, อนารมฺมณา; นตฺถิ ตาย อาวฏฺฏนา อาโภโค สมนฺนาหาโร มนสิกาโร เจตนา ปตฺถนา ปณิธีติ? อามนฺตา. หฺจิ น สุขเวทนิยา น ทุกฺขเวทนิยา…เป… อนารมฺมณา; นตฺถิ ตาย อาวฏฺฏนา…เป… ปณิธิ, โน จ วต เร วตฺตพฺเพ – ‘‘ปถวี กมฺมวิปาโก’’ติ.

ผสฺโส กมฺมวิปาโก, ผสฺโส สุขเวทนิโย ทุกฺขเวทนิโย อทุกฺขมสุขเวทนิโย สุขาย เวทนาย สมฺปยุตฺโต ทุกฺขาย…เป… อทุกฺขมสุขาย เวทนาย สมฺปยุตฺโต ผสฺเสน สมฺปยุตฺโต เวทนาย สมฺปยุตฺโต สฺาย สมฺปยุตฺโต เจตนาย สมฺปยุตฺโต จิตฺเตน สมฺปยุตฺโต สารมฺมโณ; อตฺถิ ตสฺส อาวฏฺฏนา…เป… ปณิธีติ? อามนฺตา. ปถวี กมฺมวิปาโก, ปถวี สุขเวทนิยา ทุกฺขเวทนิยา อทุกฺขมสุขเวทนิยา สุขาย เวทนาย สมฺปยุตฺตา ทุกฺขาย…เป… อทุกฺขมสุขาย เวทนาย สมฺปยุตฺตา ผสฺเสน สมฺปยุตฺตา เวทนาย สมฺปยุตฺตา สฺาย สมฺปยุตฺตา เจตนาย สมฺปยุตฺตา จิตฺเตน สมฺปยุตฺตา สารมฺมณา; อตฺถิ ตาย อาวฏฺฏนา อาโภโค สมนฺนาหาโร มนสิกาโร เจตนา ปตฺถนา ปณิธีติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ …เป… ปถวี กมฺมวิปาโก, ปถวี น สุขเวทนิยา น ทุกฺขเวทนิยา…เป… อนารมฺมณา; นตฺถิ ตาย อาวฏฺฏนา…เป… ปณิธีติ? อามนฺตา. ผสฺโส กมฺมวิปาโก, ผสฺโส น สุขเวทนิโย น ทุกฺขเวทนิโย …เป… อนารมฺมโณ; นตฺถิ ตสฺส อาวฏฺฏนา…เป… ปณิธีติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….

ปถวี กมฺมวิปาโกติ? อามนฺตา. ปถวี ปคฺคหนิคฺคหุปคา เฉทนเภทนุปคาติ? อามนฺตา. กมฺมวิปาโก ปคฺคหนิคฺคหุปโค เฉทนเภทนุปโคติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….

ลพฺภา ปถวี เกตุํ วิกฺเกตุํ อาเปตุํ โอจินิตุํ วิจินิตุนฺติ? อามนฺตา. ลพฺภา กมฺมวิปาโก เกตุํ วิกฺเกตุํ อาเปตุํ โอจินิตุํ วิจินิตุนฺติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….

๔๙๓. ปถวี ปเรสํ สาธารณาติ? อามนฺตา. กมฺมวิปาโก ปเรสํ สาธารโณติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….

กมฺมวิปาโก ปเรสํ สาธารโณติ? อามนฺตา. นนุ วุตฺตํ ภควตา –

‘‘อสาธารณมฺเสํ, อโจรหรโณ นิธิ;

กยิราถ มจฺโจ ปุฺานิ, สเจ สุจริตํ จเร’’ติ [ขุ. ปา. ๘.๙ ขุทฺทกปาเ, โถกํ วิสทิสํ].

อตฺเถว สุตฺตนฺโตติ? อามนฺตา. เตน หิ น วตฺตพฺพํ – ‘‘กมฺมวิปาโก ปเรสํ สาธารโณ’’ติ.

ปถวี กมฺมวิปาโกติ? อามนฺตา. ปมํ ปถวี สณฺาติ, ปจฺฉา สตฺตา อุปฺปชฺชนฺตีติ? อามนฺตา. ปมํ วิปาโก อุปฺปชฺชติ, ปจฺฉา วิปากปฏิลาภาย กมฺมํ กโรนฺตีติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….

ปถวี สพฺพสตฺตานํ กมฺมวิปาโกติ? อามนฺตา. สพฺเพ สตฺตา ปถวึ ปริภุฺชนฺตีติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป… สพฺเพ สตฺตา ปถวึ ปริภุฺชนฺตีติ? อามนฺตา. อตฺถิ เกจิ ปถวึ อปริภุฺชิตฺวา ปรินิพฺพายนฺตีติ? อามนฺตา. อตฺถิ เกจิ กมฺมวิปากํ อเขเปตฺวา ปรินิพฺพายนฺตีติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….

ปถวี จกฺกวตฺติสตฺตสฺส กมฺมวิปาโกติ? อามนฺตา. อฺเ สตฺตา ปถวึ ปริภุฺชนฺตีติ? อามนฺตา. จกฺกวตฺติสตฺตสฺส กมฺมวิปากํ อฺเ สตฺตา ปริภุฺชนฺตีติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป… จกฺกวตฺติสตฺตสฺส กมฺมวิปากํ อฺเ สตฺตา ปริภุฺชนฺตีติ? อามนฺตา. จกฺกวตฺติสตฺตสฺส ผสฺสํ เวทนํ สฺํ เจตนํ จิตฺตํ สทฺธํ วีริยํ สตึ สมาธึ ปฺํ อฺเ สตฺตา ปริภุฺชนฺตีติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….

๔๙๔. น วตฺตพฺพํ – ‘‘ปถวี กมฺมวิปาโก’’ติ? อามนฺตา. นนุ อตฺถิ อิสฺสริยสํวตฺตนิยํ กมฺมํ อธิปจฺจสํวตฺตนิยํ กมฺมนฺติ? อามนฺตา. หฺจิ อตฺถิ อิสฺสริยสํวตฺตนิยํ กมฺมํ อธิปจฺจสํวตฺตนิยํ กมฺมํ, เตน วต เร วตฺตพฺเพ – ‘‘ปถวี กมฺมวิปาโก’’ติ.

ปถวี กมฺมวิปาโกติกถา นิฏฺิตา.

๗. สตฺตมวคฺโค

(๗๐) ๘. ชรามรณํ วิปาโกติกถา

๔๙๕. ชรามรณํ วิปาโกติ? อามนฺตา. สุขเวทนิยํ ทุกฺขเวทนิยํ อทุกฺขมสุขเวทนิยํ, สุขาย เวทนาย สมฺปยุตฺตํ, ทุกฺขาย เวทนาย สมฺปยุตฺตํ, อทุกฺขมสุขาย เวทนาย สมฺปยุตฺตํ, ผสฺเสน สมฺปยุตฺตํ, เวทนาย สมฺปยุตฺตํ, สฺาย สมฺปยุตฺตํ, เจตนาย สมฺปยุตฺตํ, จิตฺเตน สมฺปยุตฺตํ, สารมฺมณํ; อตฺถิ ตสฺส อาวฏฺฏนา อาโภโค สมนฺนาหาโร มนสิกาโร เจตนา ปตฺถนา ปณิธีติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป… นนุ น สุขเวทนิยํ น ทุกฺขเวทนิยํ…เป… อนารมฺมณํ; นตฺถิ ตสฺส อาวฏฺฏนา…เป… ปณิธีติ? อามนฺตา. หฺจิ น สุขเวทนิยํ น ทุกฺขเวทนิยํ…เป… อนารมฺมณํ; นตฺถิ ตสฺส อาวฏฺฏนา …เป… ปณิธิ, โน จ วต เร วตฺตพฺเพ – ‘‘ชรามรณํ วิปาโก’’ติ.

ผสฺโส วิปาโก, ผสฺโส สุขเวทนิโย ทุกฺขเวทนิโย…เป… สารมฺมโณ; อตฺถิ ตสฺส อาวฏฺฏนา…เป… ปณิธีติ? อามนฺตา. ชรามรณํ วิปาโก, ชรามรณํ สุขเวทนิยํ ทุกฺขเวทนิยํ…เป… สารมฺมณํ; อตฺถิ ตสฺส อาวฏฺฏนา…เป… ปณิธีติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….

ชรามรณํ วิปาโก, ชรามรณํ น สุขเวทนิยํ น ทุกฺขเวทนิยํ…เป… อนารมฺมณํ; นตฺถิ ตสฺส อาวฏฺฏนา…เป… ปณิธีติ? อามนฺตา. ผสฺโส วิปาโก, ผสฺโส น สุขเวทนิโย น ทุกฺขเวทนิโย…เป… อนารมฺมโณ; นตฺถิ ตสฺส อาวฏฺฏนา…เป… ปณิธีติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….

๔๙๖. อกุสลานํ ธมฺมานํ ชรามรณํ, อกุสลานํ ธมฺมานํ วิปาโกติ? อามนฺตา. กุสลานํ ธมฺมานํ ชรามรณํ, กุสลานํ ธมฺมานํ วิปาโกติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….

กุสลานํ ธมฺมานํ ชรามรณํ, น วตฺตพฺพํ – ‘‘กุสลานํ ธมฺมานํ วิปาโก’’ติ? อามนฺตา. อกุสลานํ ธมฺมานํ ชรามรณํ, น วตฺตพฺพํ – ‘‘อกุสลานํ ธมฺมานํ วิปาโก’’ติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….

กุสลานํ ธมฺมานํ ชรามรณํ, อกุสลานํ ธมฺมานํ วิปาโกติ? อามนฺตา. อกุสลานํ ธมฺมานํ ชรามรณํ, กุสลานํ ธมฺมานํ วิปาโกติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….

อกุสลานํ ธมฺมานํ ชรามรณํ, น วตฺตพฺพํ – ‘‘กุสลานํ ธมฺมานํ วิปาโก’’ติ? อามนฺตา. กุสลานํ ธมฺมานํ ชรามรณํ, น วตฺตพฺพํ – ‘‘อกุสลานํ ธมฺมานํ วิปาโก’’ติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….

กุสลานฺจ อกุสลานฺจ ธมฺมานํ ชรามรณํ, อกุสลานํ ธมฺมานํ วิปาโกติ? อามนฺตา. กุสลานฺจ อกุสลานฺจ ธมฺมานํ ชรามรณํ, กุสลานํ ธมฺมานํ วิปาโกติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….

กุสลานฺจ อกุสลานฺจ ธมฺมานํ ชรามรณํ, น วตฺตพฺพํ – ‘‘กุสลานํ ธมฺมานํ วิปาโก’’ติ? อามนฺตา. กุสลานฺจ อกุสลานฺจ ธมฺมานํ ชรามรณํ, น วตฺตพฺพํ – ‘‘อกุสลานํ ธมฺมานํ วิปาโก’’ติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….

๔๙๗. น วตฺตพฺพํ – ‘‘ชรามรณํ วิปาโก’’ติ? อามนฺตา. นนุ อตฺถิ ทุพฺพณฺณสํวตฺตนิยํ กมฺมํ อปฺปายุกสํวตฺตนิยํ กมฺมนฺติ? อามนฺตา. หฺจิ อตฺถิ ทุพฺพณฺณสํวตฺตนิยํ กมฺมํ อปฺปายุกสํวตฺตนิยํ กมฺมํ, เตน วต เร วตฺตพฺเพ – ‘‘ชรามรณํ วิปาโก’’ติ.

ชรามรณํ วิปาโกติกถา นิฏฺิตา.

๗. สตฺตมวคฺโค

(๗๑) ๙. อริยธมฺมวิปากกถา

๔๙๘. นตฺถิ อริยธมฺมวิปาโกติ? อามนฺตา. นนุ มหปฺผลํ สามฺํ มหปฺผลํ พฺรหฺมฺนฺติ? อามนฺตา. หฺจิ มหปฺผลํ สามฺํ มหปฺผลํ พฺรหฺมฺํ, โน จ วต เร วตฺตพฺเพ – ‘‘นตฺถิ อริยธมฺมวิปาโก’’ติ.

นตฺถิ อริยธมฺมวิปาโกติ? อามนฺตา. นนุ อตฺถิ โสตาปตฺติผลนฺติ? อามนฺตา. หฺจิ อตฺถิ โสตาปตฺติผลํ, โน จ วต เร วตฺตพฺเพ – ‘‘นตฺถิ อริยธมฺมวิปาโก’’ติ. นนุ อตฺถิ สกทาคามิผลํ…เป… อนาคามิผลํ…เป… อรหตฺตผลนฺติ? อามนฺตา. หฺจิ อตฺถิ อรหตฺตผลํ, โน จ วต เร วตฺตพฺเพ – ‘‘นตฺถิ อริยธมฺมวิปาโก’’ติ.

โสตาปตฺติผลํ น วิปาโกติ? อามนฺตา. ทานผลํ น วิปาโกติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป… โสตาปตฺติผลํ น วิปาโกติ? อามนฺตา. สีลผลํ…เป… ภาวนาผลํ น วิปาโกติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….

สกทาคามิผลํ…เป… อนาคามิผลํ…เป… อรหตฺตผลํ น วิปาโกติ? อามนฺตา. ทานผลํ น วิปาโกติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป… อรหตฺตผลํ น วิปาโกติ? อามนฺตา. สีลผลํ…เป… ภาวนาผลํ น วิปาโกติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป… ทานผลํ วิปาโกติ? อามนฺตา. โสตาปตฺติผลํ วิปาโกติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….

ทานผลํ วิปาโกติ? อามนฺตา. สกทาคามิผลํ…เป… อนาคามิผลํ…เป… อรหตฺตผลํ วิปาโกติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป… สีลผลํ…เป… ภาวนาผลํ วิปาโกติ? อามนฺตา. โสตาปตฺติผลํ วิปาโกติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป… ภาวนาผลํ วิปาโกติ? อามนฺตา. สกทาคามิผลํ…เป… อนาคามิผลํ …เป… อรหตฺตผลํ วิปาโกติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….

๔๙๙. กามาวจรํ กุสลํ สวิปากนฺติ? อามนฺตา. โลกุตฺตรํ กุสลํ สวิปากนฺติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป… รูปาวจรํ กุสลํ…เป… อรูปาวจรํ กุสลํ สวิปากนฺติ? อามนฺตา. โลกุตฺตรํ กุสลํ สวิปากนฺติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….

โลกุตฺตรํ กุสลํ อวิปากนฺติ? อามนฺตา. กามาวจรํ กุสลํ อวิปากนฺติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป… โลกุตฺตรํ กุสลํ อวิปากนฺติ? อามนฺตา. รูปาวจรํ…เป… อรูปาวจรํ กุสลํ อวิปากนฺติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….

๕๐๐. กามาวจรํ กุสลํ สวิปากํ อาจยคามีติ? อามนฺตา. โลกุตฺตรํ กุสลํ สวิปากํ อาจยคามีติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป… รูปาวจรํ…เป… อรูปาวจรํ กุสลํ สวิปากํ อาจยคามีติ? อามนฺตา. โลกุตฺตรํ กุสลํ สวิปากํ อาจยคามีติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….

โลกุตฺตรํ กุสลํ สวิปากํ อปจยคามีติ? อามนฺตา. กามาวจรํ กุสลํ สวิปากํ อปจยคามีติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป…. โลกุตฺตรํ กุสลํ สวิปากํ อปจยคามีติ? อามนฺตา. รูปาวจรํ…เป… อรูปาวจรํ กุสลํ สวิปากํ อปจยคามีติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….

อริยธมฺมวิปากกถา นิฏฺิตา.

๗. สตฺตมวคฺโค

(๗๒) ๑๐. วิปาโก วิปากธมฺมธมฺโมติกถา

๕๐๑. วิปาโก วิปากธมฺมธมฺโมติ? อามนฺตา. ตสฺส วิปาโก วิปากธมฺมธมฺโมติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป… ตสฺส วิปาโก วิปากธมฺมธมฺโมติ? อามนฺตา. ตสฺส ตสฺเสว นตฺถิ ทุกฺขสฺส อนฺตกิริยา นตฺถิ วฏฺฏุปจฺเฉโท นตฺถิ อนุปาทาปรินิพฺพานนฺติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….

วิปาโก วิปากธมฺมธมฺโมติ? อามนฺตา. วิปาโกติ วา วิปากธมฺมธมฺโมติ วา วิปากธมฺมธมฺโมติ วา วิปาโกติ วา เอเสเส เอกฏฺเ สเม สมภาเค ตชฺชาเตติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….

วิปาโก วิปากธมฺมธมฺโมติ? อามนฺตา. วิปาโก จ วิปากธมฺมธมฺโม จ วิปากธมฺมธมฺโม จ วิปาโก จ สหคตา สหชาตา สํสฏฺา สมฺปยุตฺตา เอกุปฺปาทา เอกนิโรธา เอกวตฺถุกา เอการมฺมณาติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….

วิปาโก วิปากธมฺมธมฺโมติ? อามนฺตา. ตฺเว อกุสลํ โส อกุสลสฺส วิปาโก, ตฺเว กุสลํ โส กุสลสฺส วิปาโกติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….

วิปาโก วิปากธมฺมธมฺโมติ? อามนฺตา. เยเนว จิตฺเตน ปาณํ หนติ เตเนว จิตฺเตน นิรเย ปจฺจติ, เยเนว จิตฺเตน ทานํ เทติ เตเนว จิตฺเตน สคฺเค โมทตีติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….

๕๐๒. น วตฺตพฺพํ – ‘‘วิปาโก วิปากธมฺมธมฺโม’’ติ? อามนฺตา. นนุ วิปากา จตฺตาโร ขนฺธา อรูปิโน อฺมฺปจฺจยาติ? อามนฺตา. หฺจิ วิปากา จตฺตาโร ขนฺธา อรูปิโน อฺมฺปจฺจยา, เตน วต เร วตฺตพฺเพ – ‘‘วิปาโก วิปากธมฺมธมฺโม’’ติ.

วิปาโก วิปากธมฺมธมฺโมติกถา นิฏฺิตา.

สตฺตมวคฺโค.

ตสฺสุทฺทานํ –

สงฺคโห, สมฺปยุตฺโต, เจตสิโก ธมฺโม, เจตสิกํ ทานํ, ปริโภคมยํ ปุฺํ วฑฺฒติ, อิโต ทินฺเนน ตตฺถ ยาเปนฺติ, ปถวี กมฺมวิปาโก, ชรามรณํ วิปาโก, นตฺถิ อริยธมฺมวิปาโก, วิปาโก วิปากธมฺมธมฺโมติ.

๘. อฏฺมวคฺโค

(๗๓) ๑. ฉคติกถา

๕๐๓. ฉ คติโยติ? อามนฺตา. นนุ ปฺจ คติโย วุตฺตา ภควตา – นิรโย, ติรจฺฉานโยนิ, เปตฺติวิสโย, มนุสฺสา, เทวาติ [ม. นิ. ๑.๑๕๓]? อามนฺตา. หฺจิ ปฺจ คติโย วุตฺตา ภควตา – นิรโย, ติรจฺฉานโยนิ, เปตฺติวิสโย, มนุสฺสา, เทวา; โน จ วต เร วตฺตพฺเพ – ‘‘ฉ คติโย’’ติ.

คติโยติ? อามนฺตา. นนุ กาลกฺจิกา [กาลกฺชิกา (สี. สฺยา. กํ.), กาฬกฺชกา (ปี.)] สุรา เปตานํ สมานวณฺณา สมานโภคา สมานาหารา สมานายุกา เปเตหิ สห อาวาหวิวาหํ คจฺฉนฺตีติ? อามนฺตา. หฺจิ กาลกฺจิกา อสุรา เปตานํ สมานวณฺณา สมานโภคา สมานาหารา สมานายุกา เปเตหิ สห อาวาหวิวาหํ คจฺฉนฺติ, โน จ วต เร วตฺตพฺเพ – ‘‘ฉ คติโย’’ติ.

ฉ คติโยติ? อามนฺตา. นนุ เวปจิตฺติปริสา เทวานํ สมานวณฺณา สมานโภคา สมานาหารา สมานายุกา เทเวหิ สห อาวาหวิวาหํ คจฺฉนฺตีติ? อามนฺตา. หฺจิ เวปจิตฺติปริสา เทวานํ สมานวณฺณา สมานโภคา สมานาหารา สมานายุกา เทเวหิ สห อาวาหวิวาหํ คจฺฉนฺติ, โน จ วต เร วตฺตพฺเพ – ‘‘ฉ คติโย’’ติ.

ฉ คติโยติ? อามนฺตา. นนุ เวปจิตฺติปริสา ปุพฺพเทวาติ? อามนฺตา. หฺจิ เวปจิตฺติปริสา ปุพฺพเทวา, โน จ วต เร วตฺตพฺเพ – ‘‘ฉ คติโย’’ติ.

๕๐๔. น วตฺตพฺพํ – ‘‘ฉ คติโย’’ติ? อามนฺตา. นนุ อตฺถิ อสุรกาโยติ, อามนฺตา. หฺจิ อตฺถิ อสุรกาโย, เตน วต เร วตฺตพฺเพ – ‘‘ฉ คติโย’’ติ.

ฉคติกถา นิฏฺิตา.

๘. อฏฺมวคฺโค

(๗๔) ๒. อนฺตราภวกถา

๕๐๕. อตฺถิ อนฺตราภโวติ? อามนฺตา. กามภโวติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป… อตฺถิ อนฺตราภโวติ? อามนฺตา. รูปภโวติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป… อตฺถิ อนฺตราภโวติ? อามนฺตา. อรูปภโวติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป… อตฺถิ อนฺตราภโวติ? อามนฺตา. กามภวสฺส จ รูปภวสฺส จ อนฺตเร อตฺถิ อนฺตราภโวติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป… อตฺถิ อนฺตราภโวติ? อามนฺตา. รูปภวสฺส จ อรูปภวสฺส จ อนฺตเร อตฺถิ อนฺตราภโวติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….

กามภวสฺส จ รูปภวสฺส จ อนฺตเร นตฺถิ อนฺตราภโวติ? อามนฺตา. หฺจิ กามภวสฺส จ รูปภวสฺส จ อนฺตเร นตฺถิ อนฺตราภโว, โน จ วต เร วตฺตพฺเพ – ‘‘อตฺถิ อนฺตราภโว’’ติ. รูปภวสฺส จ อรูปภวสฺส จ อนฺตเร นตฺถิ อนฺตราภโวติ? อามนฺตา. หฺจิ รูปภวสฺส จ อรูปภวสฺส จ อนฺตเร นตฺถิ อนฺตราภโว, โน จ วต เร วตฺตพฺเพ – ‘‘อตฺถิ อนฺตราภโว’’ติ.

๕๐๖. อตฺถิ อนฺตราภโวติ? อามนฺตา. ปฺจมี สา โยนิ, ฉฏฺมี สา คติ, อฏฺมี สา วิฺาณฏฺิติ, ทสโม โส สตฺตาวาโสติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป… อตฺถิ อนฺตราภโวติ? อามนฺตา. อนฺตราภโว ภโว คติ สตฺตาวาโส สํสาโร โยนิ วิฺาณฏฺิติ อตฺตภาวปฏิลาโภติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป… อตฺถิ อนฺตราภวูปคํ กมฺมนฺติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป… อตฺถิ อนฺตราภวูปคา สตฺตาติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป… อนฺตราภเว สตฺตา ชายนฺติ ชียนฺติ มียนฺติ จวนฺติ อุปปชฺชนฺตีติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป… อนฺตราภเว อตฺถิ รูปํ เวทนา สฺา สงฺขารา วิฺาณนฺติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป… อนฺตราภโว ปฺจโวการภโวติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….

๕๐๗. อตฺถิ กามภโว, กามภโว ภโว คติ สตฺตาวาโส สํสาโร โยนิ วิฺาณฏฺิติ อตฺตภาวปฏิลาโภติ? อามนฺตา. อตฺถิ อนฺตราภโว, อนฺตราภโว ภโว คติ สตฺตาวาโส สํสาโร โยนิ วิฺาณฏฺิติ อตฺตภาวปฏิลาโภติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป… อตฺถิ กามภวูปคํ กมฺมนฺติ? อามนฺตา. อตฺถิ อนฺตราภวูปคํ กมฺมนฺติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป… อตฺถิ กามภวูปคา สตฺตาติ? อามนฺตา. อตฺถิ อนฺตราภวูปคา สตฺตาติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป… กามภเว สตฺตา ชายนฺติ ชียนฺติ มียนฺติ จวนฺติ อุปปชฺชนฺตีติ? อามนฺตา. อนฺตราภเว สตฺตา ชายนฺติ ชียนฺติ มียนฺติ จวนฺติ อุปปชฺชนฺตีติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป… กามภเว อตฺถิ รูปํ เวทนา สฺา สงฺขารา วิฺาณนฺติ? อามนฺตา. อนฺตราภเว อตฺถิ รูปํ เวทนา สฺา สงฺขารา วิฺาณนฺติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป… กามภโว ปฺจโวการภโวติ? อามนฺตา. อนฺตราภโว ปฺจโวการภโวติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….

อตฺถิ รูปภโว, รูปภโว ภโว คติ สตฺตาวาโส สํสาโร โยนิ วิฺาณฏฺิติ อตฺตภาวปฏิลาโภติ? อามนฺตา. อตฺถิ อนฺตราภโว, อนฺตราภโว ภโว คติ สตฺตาวาโส สํสาโร โยนิ วิฺาณฏฺิติ อตฺตภาวปฏิลาโภติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป… อตฺถิ รูปภวูปคํ กมฺมนฺติ? อามนฺตา. อตฺถิ อนฺตราภวูปคํ กมฺมนฺติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป… อตฺถิ รูปภวูปคา สตฺตาติ? อามนฺตา. อตฺถิ อนฺตราภวูปคา สตฺตาติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป… รูปภเว สตฺตา ชายนฺติ ชียนฺติ มียนฺติ จวนฺติ อุปปชฺชนฺตีติ? อามนฺตา. อนฺตราภเว สตฺตา ชายนฺติ ชียนฺติ มียนฺติ จวนฺติ อุปปชฺชนฺตีติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป… รูปภเว อตฺถิ รูปํ เวทนา สฺา สงฺขารา วิฺาณนฺติ? อามนฺตา. อนฺตราภเว อตฺถิ รูปํ เวทนา สฺา สงฺขารา วิฺาณนฺติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป… รูปภโว ปฺจโวการภโวติ? อามนฺตา. อนฺตราภโว ปฺจโวการภโวติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….

อตฺถิ อรูปภโว, อรูปภโว ภโว คติ สตฺตาวาโส สํสาโร โยนิ วิฺาณฏฺิติ อตฺตภาวปฏิลาโภติ? อามนฺตา. อตฺถิ อนฺตราภโว, อนฺตราภโว ภโว คติ สตฺตาวาโส สํสาโร โยนิ วิฺาณฏฺิติ อตฺตภาวปฏิลาโภติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป… อตฺถิ อรูปภวูปคํ กมฺมนฺติ? อามนฺตา. อตฺถิ อนฺตราภวูปคํ กมฺมนฺติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป… อตฺถิ อรูปภวูปคา สตฺตาติ? อามนฺตา. อตฺถิ อนฺตราภวูปคา สตฺตาติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป… อรูปภเว สตฺตา ชายนฺติ ชียนฺติ มียนฺติ จวนฺติ อุปปชฺชนฺตีติ? อามนฺตา. อนฺตราภเว สตฺตา ชายนฺติ ชียนฺติ มียนฺติ จวนฺติ อุปปชฺชนฺตีติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป… อรูปภเว อตฺถิ เวทนา สฺา สงฺขารา วิฺาณนฺติ? อามนฺตา. อนฺตราภเว อตฺถิ เวทนา สฺา สงฺขารา วิฺาณนฺติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป… อรูปภโว จตุโวการภโวติ? อามนฺตา. อนฺตราภโว จตุโวการภโวติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….

๕๐๘. อตฺถิ อนฺตราภโวติ? อามนฺตา. สพฺเพสฺเว สตฺตานํ อตฺถิ อนฺตราภโวติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ …เป… สพฺเพสฺเว สตฺตานํ นตฺถิ อนฺตราภโวติ? อามนฺตา. หฺจิ สพฺเพสฺเว สตฺตานํ นตฺถิ อนฺตราภโว, โน จ วต เร วตฺตพฺเพ – ‘‘อตฺถิ อนฺตราภโว’’ติ.

อตฺถิ อนฺตราภโวติ? อามนฺตา. อานนฺตริยสฺส ปุคฺคลสฺส อตฺถิ อนฺตราภโวติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป… อานนฺตริยสฺส ปุคฺคลสฺส นตฺถิ อนฺตราภโวติ? อามนฺตา. หฺจิ อานนฺตริยสฺส ปุคฺคลสฺส นตฺถิ อนฺตราภโว, โน จ วต เร วตฺตพฺเพ – ‘‘อตฺถิ อนฺตราภโว’’ติ.

อานนฺตริยสฺส ปุคฺคลสฺส อตฺถิ อนฺตราภโวติ? อามนฺตา. อานนฺตริยสฺส ปุคฺคลสฺส อตฺถิ อนฺตราภโวติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป… อานนฺตริยสฺส ปุคฺคลสฺส นตฺถิ อนฺตราภโวติ? อามนฺตา. น อานนฺตริยสฺส ปุคฺคลสฺส นตฺถิ อนฺตราภโวติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป… นิรยูปคสฺส ปุคฺคลสฺส…เป… อสฺสตฺตูปคสฺส ปุคฺคลสฺส …เป… อรูปูปคสฺส ปุคฺคลสฺส อตฺถิ อนฺตราภโวติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป… อรูปูปคสฺส ปุคฺคลสฺส นตฺถิ อนฺตราภโวติ? อามนฺตา. หฺจิ อรูปูปคสฺส ปุคฺคลสฺส นตฺถิ อนฺตราภโว, โน จ วต เร วตฺตพฺเพ – ‘‘อตฺถิ อนฺตราภโว’’ติ.

น อรูปูปคสฺส ปุคฺคลสฺส อตฺถิ อนฺตราภโวติ? อามนฺตา. อรูปูปคสฺส ปุคฺคลสฺส อตฺถิ อนฺตราภโวติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป… อรูปูปคสฺส ปุคฺคลสฺส นตฺถิ อนฺตราภโวติ? อามนฺตา. น อรูปูปคสฺส ปุคฺคลสฺส นตฺถิ อนฺตราภโวติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….

๕๐๙. น วตฺตพฺพํ อตฺถิ อนฺตราภโวติ? อามนฺตา. นนุ อนฺตราปรินิพฺพายี ปุคฺคโล อตฺถีติ? อามนฺตา. หฺจิ อนฺตราปรินิพฺพายี ปุคฺคโล อตฺถิ, เตน วต เร [โน จ วต เร (สี. ก.), โน วต เร (สฺยา.)] วตฺตพฺเพ – ‘‘อตฺถิ อนฺตราภโว’’ติ.

อนฺตราปรินิพฺพายี ปุคฺคโล อตฺถีติ กตฺวา อตฺถิ อนฺตราภโวติ? อามนฺตา. อุปหจฺจปรินิพฺพายี ปุคฺคโล อตฺถีติ กตฺวา อตฺถิ อุปหจฺจภโวติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป… อนฺตราปรินิพฺพายี ปุคฺคโล อตฺถีติ กตฺวา อตฺถิ อนฺตราภโวติ? อามนฺตา. อสงฺขารปรินิพฺพายี ปุคฺคโล…เป… สสงฺขารปรินิพฺพายี ปุคฺคโล อตฺถีติ กตฺวา อตฺถิ สสงฺขารภโวติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….

อนฺตราภวกถา นิฏฺิตา.

๘. อฏฺมวคฺโค

(๗๕) ๓. กามคุณกถา

๕๑๐. ปฺเจว กามคุณา กามธาตูติ? อามนฺตา. นนุ อตฺถิ ตปฺปฏิสฺุตฺโต ฉนฺโทติ? อามนฺตา. หฺจิ อตฺถิ ตปฺปฏิสฺุตฺโต ฉนฺโท, โน จ วต เร วตฺตพฺเพ – ‘‘ปฺเจว กามคุณา กามธาตู’’ติ. นนุ อตฺถิ ตปฺปฏิสฺุตฺโต ราโค ตปฺปฏิสฺุตฺโต ฉนฺโท ตปฺปฏิสฺุตฺโต ฉนฺทราโค ตปฺปฏิสฺุตฺโต สงฺกปฺโป ตปฺปฏิสฺุตฺโต ราโค ตปฺปฏิสฺุตฺโต สงฺกปฺปราโค ตปฺปฏิสฺุตฺตา ปีติ ตปฺปฏิสฺุตฺตํ โสมนสฺสํ ตปฺปฏิสฺุตฺตํ ปีติโสมนสฺสนฺติ? อามนฺตา. หฺจิ อตฺถิ ตปฺปฏิสฺุตฺตํ ปีติโสมนสฺสํ, โน จ วต เร วตฺตพฺเพ – ‘‘ปฺเจว กามคุณา กามธาตู’’ติ.

ปฺเจว กามคุณา กามธาตูติ? อามนฺตา. มนุสฺสานํ จกฺขุ น กามธาตูติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป… มนุสฺสานํ โสตํ…เป… มนุสฺสานํ ฆานํ…เป… มนุสฺสานํ ชิวฺหา…เป… มนุสฺสานํ กาโย…เป… มนุสฺสานํ มโน น กามธาตูติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….

มนุสฺสานํ มโน น กามธาตูติ? อามนฺตา. นนุ วุตฺตํ ภควตา –

‘‘ปฺจ กามคุณา โลเก, มโนจฺฉฏฺา ปเวทิตา;

เอตฺถ ฉนฺทํ วิราเชตฺวา, เอวํ ทุกฺขา ปมุจฺจตี’’ติ [สุ. นิ. ๑๗๓; สํ. นิ. ๑.๓๐].

อตฺเถว สุตฺตนฺโตติ? อามนฺตา. เตน หิ น วตฺตพฺพํ – ‘‘มนุสฺสานํ มโน น กามธาตู’’ติ.

๕๑๑. ปฺเจว กามคุณา กามธาตูติ? อามนฺตา. กามคุณา ภโว คติ สตฺตาวาโส สํสาโร โยนิ วิฺาณฏฺิติ อตฺตภาวปฏิลาโภติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป… อตฺถิ กามคุณูปคํ กมฺมนฺติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป… อตฺถิ กามคุณูปคา สตฺตาติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป… กามคุเณ สตฺตา ชายนฺติ ชียนฺติ มียนฺติ จวนฺติ อุปปชฺชนฺตีติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป… กามคุเณ อตฺถิ รูปํ เวทนา สฺา สงฺขารา วิฺาณนฺติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป… กามคุณา ปฺจโวการภโวติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป… กามคุเณ สมฺมาสมฺพุทฺธา อุปฺปชฺชนฺติ, ปจฺเจกสมฺพุทฺธา อุปฺปชฺชนฺติ, สาวกยุคํ อุปฺปชฺชตีติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….

กามธาตุ ภโว คติ สตฺตาวาโส สํสาโร โยนิ วิฺาณฏฺิติ อตฺตภาวปฏิลาโภติ? อามนฺตา. กามคุณา ภโว คติ สตฺตาวาโส สํสาโร โยนิ วิฺาณฏฺิติ อตฺตภาวปฏิลาโภติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป… อตฺถิ กามธาตูปคํ กมฺมนฺติ? อามนฺตา. อตฺถิ กามคุณูปคํ กมฺมนฺติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป… อตฺถิ กามธาตูปคา สตฺตาติ? อามนฺตา. อตฺถิ กามคุณูปคา สตฺตาติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….

กามธาตุยา สตฺตา ชายนฺติ ชียนฺติ มียนฺติ จวนฺติ อุปปชฺชนฺตีติ? อามนฺตา. กามคุเณ สตฺตา ชายนฺติ ชียนฺติ มียนฺติ จวนฺติ อุปปชฺชนฺตีติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ …เป… กามธาตุยา อตฺถิ รูปํ เวทนา สฺา สงฺขารา วิฺาณนฺติ? อามนฺตา. กามคุเณ อตฺถิ รูปํ เวทนา สฺา สงฺขารา วิฺาณนฺติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป… กามธาตุ ปฺจโวการภโวติ? อามนฺตา. กามคุณา ปฺจโวการภโวติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป… กามธาตุยา สมฺมาสมฺพุทฺธา อุปฺปชฺชนฺติ, ปจฺเจกสพุทฺธา อุปฺปชฺชนฺติ, สาวกยุคํ อุปฺปชฺชตีติ? อามนฺตา. กามคุเณ สมฺมาสมฺพุทฺธา อุปฺปชฺชนฺติ, ปจฺเจกสมฺพุทฺธา อุปฺปชฺชนฺติ, สาวกยุคํ อุปฺปชฺชตีติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….

๕๑๒. น วตฺตพฺพํ – ‘‘ปฺเจว กามคุณา กามธาตู’’ติ? อามนฺตา. นนุ วุตฺตํ ภควตา – ‘‘ปฺจิเม, ภิกฺขเว, กามคุณา! กตเม ปฺจ? จกฺขุวิฺเยฺยา รูปา อิฏฺา กนฺตา มนาปา ปิยรูปา กามูปสํหิตา รชนียา, โสตวิฺเยฺยา สทฺทา…เป… ฆานวิฺเยฺยา คนฺธา…เป… ชิวฺหาวิฺเยฺยา รสา…เป… กายวิฺเยฺยา โผฏฺพฺพา อิฏฺา กนฺตา มนาปา ปิยรูปา กามูปสํหิตา รชนียา – อิเม โข, ภิกฺขเว, ปฺจ กามคุณา’’ติ. อตฺเถว สุตฺตนฺโตติ? อามนฺตา. เตน หิ ปฺเจว กามคุณา กามธาตูติ.

กามคุณกถา นิฏฺิตา.

๘. อฏฺมวคฺโค

(๗๖) ๔. กามกถา

๕๑๓. ปฺเจวายตนา กามาติ? อามนฺตา. นนุ อตฺถิ ตปฺปฏิสํยุตฺโต ฉนฺโทติ? อามนฺตา. หฺจิ อตฺถิ ตปฺปฏิสํยุตฺโต ฉนฺโท, โน จ วต เร วตฺตพฺเพ – ‘‘ปฺเจวายตนา กามา’’ติ. นนุ อตฺถิ ตปฺปฏิสํยุตฺโต ราโค ตปฺปฏิสํยุตฺโต ฉนฺโท ตปฺปฏิสํยุตฺโต ฉนฺทราโค ตปฺปฏิสํยุตฺโต สงฺกปฺโป ตปฺปฏิสํยุตฺโต ราโค ตปฺปฏิสํยุตฺโต สงฺกปฺปราโค ตปฺปฏิสํยุตฺตา ปีติ ตปฺปฏิสํยุตฺตํ โสมนสฺสํ ตปฺปฏิสํยุตฺตํ ปีติโสมนสฺสนฺติ? อามนฺตา. หฺจิ อตฺถิ ตปฺปฏิสํยุตฺตํ ปีติโสมนสฺสํ, โน จ วต เร วตฺตพฺเพ – ‘‘ปฺเจวายตนา กามา’’ติ.

๕๑๔. น วตฺตพฺพํ – ‘‘ปฺเจวายตนา กามา’’ติ? อามนฺตา. นนุ วุตฺตํ ภควตา – ‘‘ปฺจิเม, ภิกฺขเว, กามคุณา! กตเม ปฺจ? จกฺขุวิฺเยฺยา รูปา…เป… กายวิฺเยฺยา โผฏฺพฺพา อิฏฺา กนฺตา มนาปา ปิยรูปา กามูปสํหิตา รชนียา – อิเม โข, ภิกฺขเว, ปฺจ กามคุณา’’ติ. อตฺเถว สุตฺตนฺโตติ? อามนฺตา. เตน หิ ปฺเจวายตนา กามาติ.

ปฺเจวายตนา กามาติ? อามนฺตา. นนุ วุตฺตํ ภควตา – ‘‘ปฺจิเม, ภิกฺขเว, กามคุณา! กตเม ปฺจ? จกฺขุวิฺเยฺยา รูปา…เป… กายวิฺเยฺยา โผฏฺพฺพา อิฏฺา กนฺตา มนาปา ปิยรูปา กามูปสํหิตา รชนียา – อิเม โข, ภิกฺขเว, ปฺจ กามคุณา. อปิ จ, ภิกฺขเว, เนเต กามา กามคุณา นาเมเต อริยสฺส วินเย วุจฺจ’’นฺติ –

‘‘สงฺกปฺปราโค ปุริสสฺส กาโม,

น เต กามา ยานิ จิตฺรานิ โลเก;

สงฺกปฺปราโค ปุริสสฺส กาโม,

ติฏฺนฺติ จิตฺรานิ ตเถว โลเก;

อเถตฺถ ธีรา วินยนฺติ ฉนฺท’’นฺติ [อ. นิ. ๖.๖๓ นิพฺเพธิกสุตฺเต].

อตฺเถว สุตฺตนฺโตติ? อามนฺตา. เตน หิ น วตฺตพฺพํ – ‘‘ปฺเจวายตนา กามา’’ติ.

กามกถา นิฏฺิตา.

๘. อฏฺมวคฺโค

(๗๗) ๕. รูปธาตุกถา

๕๑๕. รูปิโน ธมฺมา รูปธาตูติ? อามนฺตา. รูปํ ภโว คติ สตฺตาวาโส สํสาโร โยนิ วิฺาณฏฺิติ อตฺตภาวปฏิลาโภติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป… อตฺถิ รูปูปคํ กมฺมนฺติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป… อตฺถิ รูปูปคา สตฺตาติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป… รูเป สตฺตา ชายนฺติ ชียนฺติ มียนฺติ จวนฺติ อุปปชฺชนฺตีติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป… รูเป อตฺถิ รูปํ เวทนา สฺา สงฺขารา วิฺาณนฺติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป… รูปํ ปฺจโวการภโวติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….

รูปธาตุ ภโว คติ…เป… อตฺตภาวปฏิลาโภติ? อามนฺตา. รูปํ ภโว คติ…เป… อตฺตภาวปฏิลาโภติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป… อตฺถิ รูปธาตูปคํ กมฺมนฺติ? อามนฺตา. อตฺถิ รูปูปคํ กมฺมนฺติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป… อตฺถิ รูปธาตูปคา สตฺตาติ? อามนฺตา. อตฺถิ รูปูปคา สตฺตาติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….

รูปธาตุยา สตฺตา ชายนฺติ ชียนฺติ มียนฺติ จวนฺติ อุปปชฺชนฺตีติ? อามนฺตา. รูเป สตฺตา ชายนฺติ ชียนฺติ มียนฺติ จวนฺติ อุปปชฺชนฺตีติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป… รูปธาตุยา อตฺถิ รูปํ เวทนา สฺา สงฺขารา วิฺาณนฺติ? อามนฺตา. รูเป อตฺถิ รูปํ เวทนา สฺา สงฺขารา วิฺาณนฺติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป… รูปธาตุ ปฺจโวการภโวติ? อามนฺตา. รูปํ ปฺจโวการภโวติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….

๕๑๖. รูปิโน ธมฺมา รูปธาตุ, กามธาตุยา อตฺถิ รูปนฺติ? อามนฺตา. สาว กามธาตุ, สา รูปธาตูติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป… สาว กามธาตุ, สา รูปธาตูติ? อามนฺตา. กามภเวน สมนฺนาคโต ปุคฺคโล ทฺวีหิ ภเวหิ สมนฺนาคโต โหติ – กามภเวน จ รูปภเวน จาติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ.

รูปธาตุกถา นิฏฺิตา.

๘. อฏฺมวคฺโค

(๗๘) ๖. อรูปธาตุกถา

๕๑๗. อรูปิโน ธมฺมา อรูปธาตูติ? อามนฺตา. เวทนา ภโว คติ สตฺตาวาโส สํสาโร โยนิ วิฺาณฏฺิติ อตฺตภาวปฏิลาโภติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป… อตฺถิ เวทนูปคํ กมฺมนฺติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป… อตฺถิ เวทนูปคา สตฺตาติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป… เวทนาย สตฺตา ชายนฺติ ชียนฺติ มียนฺติ จวนฺติ อุปปชฺชนฺตีติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป… เวทนาย อตฺถิ เวทนา สฺา สงฺขารา วิฺาณนฺติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป… เวทนา จตุโวการภโวติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….

อรูปธาตุ ภโว คติ…เป… อตฺตภาวปฏิลาโภติ? อามนฺตา. เวทนา ภโว คติ…เป… อตฺตภาวปฏิลาโภติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป… อตฺถิ อรูปธาตูปคํ กมฺมนฺติ? อามนฺตา. อตฺถิ เวทนูปคํ กมฺมนฺติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป… อตฺถิ อรูปธาตูปคา สตฺตาติ? อามนฺตา. อตฺถิ เวทนูปคา สตฺตาติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….

อรูปธาตุยา สตฺตา ชายนฺติ ชียนฺติ มียนฺติ จวนฺติ อุปปชฺชนฺตีติ? อามนฺตา. เวทนาย สตฺตา ชายนฺติ ชียนฺติ มียนฺติ จวนฺติ อุปปชฺชนฺตีติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป… อรูปธาตุยา อตฺถิ เวทนา สฺา สงฺขารา วิฺาณนฺติ? อามนฺตา. เวทนาย อตฺถิ เวทนา สฺา สงฺขารา วิฺาณนฺติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป… อรูปธาตุ จตุโวการภโวติ? อามนฺตา. เวทนา จตุโวการภโวติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….

๕๑๘. อรูปิโน ธมฺมา อรูปธาตุ, กามธาตุยา อตฺถิ เวทนา สฺา สงฺขารา วิฺาณนฺติ? อามนฺตา. สาว กามธาตุ, สา อรูปธาตูติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป… สาว กามธาตุ, สา อรูปธาตูติ? อามนฺตา. กามภเวน สมนฺนาคโต ปุคฺคโล ทฺวีหิ ภเวหิ สมนฺนาคโต โหติ – กามภเวน จ อรูปภเวน จาติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….

รูปิโน ธมฺมา รูปธาตุ, อรูปิโน ธมฺมา อรูปธาตุ, กามธาตุยา อตฺถิ รูปํ เวทนา สฺา สงฺขารา วิฺาณนฺติ? อามนฺตา. สาว กามธาตุ, สา รูปธาตุ, สา อรูปธาตูติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป… สาว กามธาตุ, สา รูปธาตุ, สา อรูปธาตูติ? อามนฺตา. กามภเวน สมนฺนาคโต ปุคฺคโล ตีหิ ภเวหิ สมนฺนาคโต โหติ – กามภเวน จ รูปภเวน จ อรูปภเวน จาติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….

อรูปธาตุกถา นิฏฺิตา.

๘. อฏฺมวคฺโค

(๗๙) ๗. รูปธาตุยาอายตนกถา

๕๑๙. อตฺถิ สฬายตนิโก อตฺตภาโว รูปธาตุยาติ? อามนฺตา. อตฺถิ ตตฺถ ฆานายตนนฺติ? อามนฺตา. อตฺถิ ตตฺถ คนฺธายตนนฺติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป… อตฺถิ ตตฺถ ชิวฺหายตนนฺติ? อามนฺตา. อตฺถิ ตตฺถ รสายตนนฺติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป… อตฺถิ ตตฺถ กายายตนนฺติ? อามนฺตา. อตฺถิ ตตฺถ โผฏฺพฺพายตนนฺติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….

นตฺถิ ตตฺถ คนฺธายตนนฺติ? อามนฺตา. นตฺถิ ตตฺถ ฆานายตนนฺติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป… นตฺถิ ตตฺถ รสายตนนฺติ? อามนฺตา. นตฺถิ ตตฺถ ชิวฺหายตนนฺติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป… นตฺถิ ตตฺถ โผฏฺพฺพายตนนฺติ? อามนฺตา. นตฺถิ ตตฺถ กายายตนนฺติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….

๕๒๐. อตฺถิ ตตฺถ จกฺขายตนํ, อตฺถิ รูปายตนนฺติ? อามนฺตา. อตฺถิ ตตฺถ ฆานายตนํ, อตฺถิ คนฺธายตนนฺติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป… อตฺถิ ตตฺถ จกฺขายตนํ, อตฺถิ รูปายตนนฺติ? อามนฺตา. อตฺถิ ตตฺถ ชิวฺหายตนํ, อตฺถิ รสายตนํ…เป… อตฺถิ ตตฺถ กายายตนํ, อตฺถิ โผฏฺพฺพายตนนฺติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป… อตฺถิ ตตฺถ โสตายตนํ, อตฺถิ สทฺทายตนํ…เป… อตฺถิ ตตฺถ มนายตนํ, อตฺถิ ธมฺมายตนนฺติ? อามนฺตา. อตฺถิ ตตฺถ ฆานายตนํ, อตฺถิ คนฺธายตนนฺติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป… อตฺถิ ตตฺถ มนายตนํ, อตฺถิ ธมฺมายตนนฺติ? อามนฺตา. อตฺถิ ตตฺถ ชิวฺหายตนํ, อตฺถิ รสายตนนฺติ…เป… อตฺถิ ตตฺถ กายายตนํ, อตฺถิ โผฏฺพฺพายตนนฺติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….

อตฺถิ ตตฺถ ฆานายตนํ, นตฺถิ คนฺธายตนนฺติ? อามนฺตา. อตฺถิ ตตฺถ จกฺขายตนํ, นตฺถิ รูปายตนนฺติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป… อตฺถิ ตตฺถ ฆานายตนํ, นตฺถิ คนฺธายตนนฺติ? อามนฺตา. อตฺถิ ตตฺถ โสตายตนํ, นตฺถิ สทฺทายตนํ…เป… อตฺถิ ตตฺถ มนายตนํ, นตฺถิ ธมฺมายตนนฺติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป… อตฺถิ ตตฺถ ชิวฺหายตนํ, นตฺถิ รสายตนํ…เป… อตฺถิ ตตฺถ กายายตนํ, นตฺถิ โผฏฺพฺพายตนนฺติ? อามนฺตา. อตฺถิ ตตฺถ จกฺขายตนํ, นตฺถิ รูปายตนนฺติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป… อตฺถิ ตตฺถ กายายตนํ, นตฺถิ โผฏฺพฺพายตนนฺติ? อามนฺตา. อตฺถิ ตตฺถ โสตายตนํ, นตฺถิ สทฺทายตนํ …เป… อตฺถิ ตตฺถ มนายตนํ, นตฺถิ ธมฺมายตนนฺติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….

๕๒๑. อตฺถิ ตตฺถ จกฺขายตนํ อตฺถิ รูปายตนํ, เตน จกฺขุนา ตํ รูปํ ปสฺสตีติ? อามนฺตา. อตฺถิ ตตฺถ ฆานายตนํ อตฺถิ คนฺธายตนํ, เตน ฆาเนน ตํ คนฺธํ ฆายตีติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป… อตฺถิ ตตฺถ จกฺขายตนํ อตฺถิ รูปายตนํ, เตน จกฺขุนา ตํ รูปํ ปสฺสตีติ? อามนฺตา. อตฺถิ ตตฺถ ชิวฺหายตนํ อตฺถิ รสายตนํ, ตาย ชิวฺหาย ตํ รสํ สายติ…เป… อตฺถิ ตตฺถ กายายตนํ อตฺถิ โผฏฺพฺพายตนํ, เตน กาเยน ตํ โผฏฺพฺพํ ผุสตีติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….

อตฺถิ ตตฺถ โสตายตนํ อตฺถิ สทฺทายตนํ…เป… อตฺถิ ตตฺถ มนายตนํ อตฺถิ ธมฺมายตนํ, เตน มเนน ตํ ธมฺมํ วิชานาตีติ? อามนฺตา. อตฺถิ ตตฺถ ฆานายตนํ อตฺถิ คนฺธายตนํ, เตน ฆาเนน ตํ คนฺธํ ฆายตีติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป… อตฺถิ ตตฺถ มนายตนํ อตฺถิ ธมฺมายตนํ, เตน มเนน ตํ ธมฺมํ วิชานาตีติ? อามนฺตา. อตฺถิ ตตฺถ ชิวฺหายตนํ อตฺถิ รสายตนํ…เป… อตฺถิ ตตฺถ กายายตนํ อตฺถิ โผฏฺพฺพายตนํ, เตน กาเยน ตํ โผฏฺพฺพํ ผุสตีติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….

อตฺถิ ตตฺถ ฆานายตนํ อตฺถิ คนฺธายตนํ, น จ เตน ฆาเนน ตํ คนฺธํ ฆายตีติ? อามนฺตา. อตฺถิ ตตฺถ จกฺขายตนํ อตฺถิ รูปายตนํ, น จ เตน จกฺขุนา ตํ รูปํ ปสฺสตีติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป… อตฺถิ ตตฺถ ฆานายตนํ อตฺถิ คนฺธายตนํ, น จ เตน ฆาเนน ตํ คนฺธํ ฆายตีติ? อามนฺตา. อตฺถิ ตตฺถ โสตายตนํ อตฺถิ สทฺทายตนํ…เป… อตฺถิ ตตฺถ มนายตนํ อตฺถิ ธมฺมายตนํ, น จ เตน มเนน ตํ ธมฺมํ วิชานาตีติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….

อตฺถิ ตตฺถ ชิวฺหายตนํ อตฺถิ รสายตนํ…เป… อตฺถิ ตตฺถ กายายตนํ อตฺถิ โผฏฺพฺพายตนํ, น จ เตน กาเยน ตํ โผฏฺพฺพํ ผุสตีติ? อามนฺตา. อตฺถิ ตตฺถ โสตายตนํ อตฺถิ สทฺทายตนํ…เป… อตฺถิ ตตฺถ มนายตนํ อตฺถิ ธมฺมายตนํ, น จ เตน มเนน ตํ ธมฺมํ วิชานาตีติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….

๕๒๒. อตฺถิ ตตฺถ ฆานายตนํ อตฺถิ คนฺธายตนํ, เตน ฆาเนน ตํ คนฺธํ ฆายตีติ? อามนฺตา. อตฺถิ ตตฺถ มูลคนฺโธ สารคนฺโธ ตจคนฺโธ ปตฺตคนฺโธ ปุปฺผคนฺโธ ผลคนฺโธ อามคนฺโธ วิสฺสคนฺโธ สุคนฺโธ ทุคฺคนฺโธติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….

อตฺถิ ตตฺถ ชิวฺหายตนํ อตฺถิ รสายตนํ, ตาย ชิวฺหาย ตํ รสํ สายตีติ? อามนฺตา. อตฺถิ ตตฺถ มูลรโส ขนฺธรโส ตจรโส ปตฺตรโส ปุปฺผรโส ผลรโส อมฺพิลํ มธุรํ ติตฺตกํ กฏุกํ โลณิยํ ขาริยํ ลมฺพิลํ กสาโว สาทุ อสาทูติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….

อตฺถิ ตตฺถ กายายตนํ อตฺถิ โผฏฺพฺพายตนํ, เตน กาเยน ตํ โผฏฺพฺพํ ผุสตีติ? อามนฺตา. อตฺถิ ตตฺถ กกฺขฬํ มุทุกํ สณฺหํ ผรุสํ สุขสมฺผสฺสํ ทุกฺขสมฺผสฺสํ ครุกํ ลหุกนฺติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….

๕๒๓. น วตฺตพฺพํ – ‘‘สฬายตนิโก อตฺตภาโว รูปธาตุยา’’ติ? อามนฺตา. นนุ อตฺถิ ตตฺถ ฆานนิมิตฺตํ ชิวฺหานิมิตฺตํ กายนิมิตฺตนฺติ? อามนฺตา. หฺจิ อตฺถิ ตตฺถ ฆานนิมิตฺตํ ชิวฺหานิมิตฺตํ กายนิมิตฺตํ, เตน วต เร วตฺตพฺเพ – ‘‘สฬายตนิโก อตฺตภาโว รูปธาตุยา’’ติ.

รูปธาตุยา อายตนกถา นิฏฺิตา.

๘. อฏฺมวคฺโค

(๘๐) ๘. อรูเป รูปกถา

๕๒๔. อตฺถิ รูปํ อรูเปสูติ? อามนฺตา. รูปภโว รูปคติ รูปสตฺตาวาโส รูปสํสาโร รูปโยนิ รูปตฺตภาวปฏิลาโภติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป… นนุ อรูปภโว อรูปคติ อรูปสตฺตาวาโส อรูปสํสาโร อรูปโยนิ อรูปตฺตภาวปฏิลาโภติ? อามนฺตา. หฺจิ อรูปภโว…เป… อรูปตฺตภาวปฏิลาโภ, โน จ วต เร วตฺตพฺเพ – ‘‘อตฺถิ รูปํ อรูเปสู’’ติ.

อตฺถิ รูปํ อรูเปสูติ? อามนฺตา. ปฺจโวการภโว คติ สตฺตาวาโส สํสาโร โยนิ วิฺาณฏฺิติ อตฺตภาวปฏิลาโภติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป… นนุ จตุโวการภโว…เป… อตฺตภาวปฏิลาโภติ? อามนฺตา. หฺจิ จตุโวการภโว คติ…เป… อตฺตภาวปฏิลาโภ, โน จ วต เร วตฺตพฺเพ – ‘‘อตฺถิ รูปํ อรูเปสู’’ติ.

๕๒๕. อตฺถิ รูปํ รูปธาตุยา, โส จ รูปภโว รูปคติ รูปสตฺตาวาโส รูปสํสาโร รูปโยนิ รูปตฺตภาวปฏิลาโภติ? อามนฺตา. อตฺถิ รูปํ อรูเปสุ, โส จ รูปภโว รูปคติ…เป… รูปตฺตภาวปฏิลาโภติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป… อตฺถิ รูปํ รูปธาตุยา, โส จ ปฺจโวการภโว คติ…เป… อตฺตภาวปฏิลาโภติ? อามนฺตา. อตฺถิ รูปํ อรูเปสุ, โส จ ปฺจโวการภโว คติ…เป… อตฺตภาวปฏิลาโภติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป…. อตฺถิ รูปํ อรูเปสุ, โส จ อรูปภโว อรูปคติ อรูปสตฺตาวาโส อรูปสํสาโร อรูปโยนิ อรูปตฺตภาวปฏิลาโภติ? อามนฺตา. อตฺถิ รูปํ รูปธาตุยา [อรูปธาตุยา (สพฺพตฺถ)], โส จ อรูปภโว อรูปคติ…เป… อรูปตฺตภาวปฏิลาโภติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป… อตฺถิ รูปํ อรูเปสุ, โส จ จตุโวการภโว คติ…เป… อตฺตภาวปฏิลาโภติ? อามนฺตา. อตฺถิ รูปํ รูปธาตุยา [อรูปธาตุยา (สพฺพตฺถ)], โส จ จตุโวการภโว คติ…เป… อตฺตภาวปฏิลาโภติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….

๕๒๖. อตฺถิ รูปํ อรูเปสูติ? อามนฺตา. นนุ รูปานํ นิสฺสรณํ อรูปํ [อิติวุ. ๗๒; อ. นิ. ๕.๒๐๐; ที. นิ. ๓.๓๒๑] วุตฺตํ ภควตาติ? อามนฺตา. หฺจิ รูปานํ นิสฺสรณํ อรูปํ [อิติวุ. ๗๒; อ. นิ. ๕.๒๐๐; ที. นิ. ๓.๓๒๑] วุตฺตํ ภควตา, โน จ วต เร วตฺตพฺเพ – ‘‘อตฺถิ รูปํ อรูเปสู’’ติ.

รูปานํ นิสฺสรณํ อรูปํ วุตฺตํ ภควตา, อตฺถิ รูปํ อรูเปสูติ? อามนฺตา. กามานํ นิสฺสรณํ เนกฺขมฺมํ วุตฺตํ ภควตา, อตฺถิ เนกฺขมฺเมสุ กามา, อตฺถิ อนาสเวสุ อาสวา, อตฺถิ อปริยาปนฺเนสุ ปริยาปนฺนาติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….

อรูเป รูปกถา นิฏฺิตา.

๘. อฏฺมวคฺโค

(๘๑) ๙. รูปํ กมฺมนฺติกถา

๕๒๗. กุสเลน จิตฺเตน สมุฏฺิตํ กายกมฺมํ รูปํ กุสลนฺติ? อามนฺตา. สารมฺมณํ, อตฺถิ ตสฺส อาวฏฺฏนา อาโภโค สมนฺนาหาโร มนสิกาโร เจตนา ปตฺถนา ปณิธีติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป… นนุ อนารมฺมณํ, นตฺถิ ตสฺส อาวฏฺฏนา อาโภโค สมนฺนาหาโร มนสิกาโร เจตนา ปตฺถนา ปณิธีติ? อามนฺตา. หฺจิ อนารมฺมณํ, นตฺถิ ตสฺส อาวฏฺฏนา…เป… ปณิธีติ, โน จ วต เร วตฺตพฺเพ – ‘‘กุสเลน จิตฺเตน สมุฏฺิตํ กายกมฺมํ รูปํ กุสล’’นฺติ.

กุสเลน จิตฺเตน สมุฏฺิโต ผสฺโส กุสโล สารมฺมโณ, อตฺถิ ตสฺส อาวฏฺฏนา…เป… ปณิธีติ? อามนฺตา. กุสเลน จิตฺเตน สมุฏฺิตํ กายกมฺมํ รูปํ กุสลํ สารมฺมณํ, อตฺถิ ตสฺส อาวฏฺฏนา…เป… ปณิธีติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป… กุสเลน จิตฺเตน สมุฏฺิตา เวทนา…เป… สฺา… เจตนา… สทฺธา… วีริยํ… สติ… สมาธิ…เป… ปฺา กุสลา สารมฺมณา, อตฺถิ ตาย อาวฏฺฏนา…เป… ปณิธีติ? อามนฺตา. กุสเลน จิตฺเตน สมุฏฺิตํ กายกมฺมํ รูปํ กุสลํ สารมฺมณํ, อตฺถิ ตสฺส อาวฏฺฏนา…เป… ปณิธีติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….

กุสเลน จิตฺเตน สมุฏฺิตํ กายกมฺมํ รูปํ กุสลํ อนารมฺมณํ, นตฺถิ ตสฺส อาวฏฺฏนา…เป… ปณิธีติ? อามนฺตา. กุสเลน จิตฺเตน สมุฏฺิโต ผสฺโส กุสโล อนารมฺมโณ, นตฺถิ ตสฺส อาวฏฺฏนา…เป… ปณิธีติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป… กุสเลน จิตฺเตน สมุฏฺิตํ กายกมฺมํ รูปํ กุสลํ อนารมฺมณํ, นตฺถิ ตสฺส อาวฏฺฏนา…เป… ปณิธีติ? อามนฺตา. กุสเลน จิตฺเตน สมุฏฺิตา เวทนา…เป… สฺา… เจตนา… สทฺธา… วีริยํ… สติ… สมาธิ…เป… ปฺา กุสลา อนารมฺมณา, นตฺถิ ตาย อาวฏฺฏนา…เป… ปณิธีติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….

๕๒๘. กุสเลน จิตฺเตน สมุฏฺิตํ กายกมฺมํ รูปํ กุสลนฺติ? อามนฺตา. ยํ กิฺจิ กุสเลน จิตฺเตน สมุฏฺิตํ รูปํ สพฺพํ ตํ กุสลนฺติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….

กุสเลน จิตฺเตน สมุฏฺิตํ กายกมฺมํ รูปํ กุสลนฺติ? อามนฺตา. กุสเลน จิตฺเตน สมุฏฺิตํ รูปายตนํ กุสลนฺติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป… กุสเลน จิตฺเตน สมุฏฺิตํ กายกมฺมํ รูปํ กุสลนฺติ? อามนฺตา. กุสเลน จิตฺเตน สมุฏฺิตํ สทฺทายตนํ…เป… คนฺธายตนํ… รสายตนํ… โผฏฺพฺพายตนํ…เป… ปถวีธาตุ … อาโปธาตุ… เตโชธาตุ…เป… วาโยธาตุ กุสลาติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….

กุสเลน จิตฺเตน สมุฏฺิตํ รูปายตนํ อพฺยากตนฺติ? อามนฺตา. กุสเลน จิตฺเตน สมุฏฺิตํ กายกมฺมํ รูปํ อพฺยากตนฺติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป… กุสเลน จิตฺเตน สมุฏฺิตํ สทฺทายตนํ…เป… คนฺธายตนํ… รสายตนํ… โผฏฺพฺพายตนํ…เป… ปถวีธาตุ… อาโปธาตุ … เตโชธาตุ …เป… วาโยธาตุ อพฺยากตาติ? อามนฺตา. กุสเลน จิตฺเตน สมุฏฺิตํ กายกมฺมํ รูปํ อพฺยากตนฺติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….

๕๒๙. กุสเลน จิตฺเตน สมุฏฺิตํ กายกมฺมํ รูปํ อนารมฺมณํ กุสลนฺติ? อามนฺตา. กุสเลน จิตฺเตน สมุฏฺิตํ รูปายตนํ อนารมฺมณํ กุสลนฺติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป… กุสเลน จิตฺเตน สมุฏฺิตํ กายกมฺมํ รูปํ อนารมฺมณํ กุสลนฺติ? อามนฺตา. กุสเลน จิตฺเตน สมุฏฺิตํ สทฺทายตนํ…เป… คนฺธายตนํ… รสายตนํ… โผฏฺพฺพายตนํ…เป… ปถวีธาตุ… อาโปธาตุ… เตโชธาตุ…เป… วาโยธาตุ อนารมฺมณา กุสลาติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….

กุสเลน จิตฺเตน สมุฏฺิตํ รูปายตนํ อนารมฺมณํ อพฺยากตนฺติ? อามนฺตา. กุสเลน จิตฺเตน สมุฏฺิตํ กายกมฺมํ รูปํ อนารมฺมณํ อพฺยากตนฺติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป… กุสเลน จิตฺเตน สมุฏฺิตํ สทฺทายตนํ…เป… คนฺธายตนํ … รสายตนํ… โผฏฺพฺพายตนํ…เป… ปถวีธาตุ… อาโปธาตุ… เตโชธาตุ…เป… วาโยธาตุ อนารมฺมณา อพฺยากตาติ? อามนฺตา. กุสเลน จิตฺเตน สมุฏฺิตํ กายกมฺมํ รูปํ อนารมฺมณํ อพฺยากตนฺติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….

๕๓๐. กุสเลน จิตฺเตน สมุฏฺิตํ กายกมฺมํ รูปํ ผสฺสวิปฺปยุตฺตํ กุสลนฺติ? อามนฺตา. กุสเลน จิตฺเตน สมุฏฺิตํ รูปายตนํ ผสฺสวิปฺปยุตฺตํ กุสลนฺติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป… กุสเลน จิตฺเตน สมุฏฺิตํ กายกมฺมํ รูปํ ผสฺสวิปฺปยุตฺตํ กุสลนฺติ? อามนฺตา. กุสเลน จิตฺเตน สมุฏฺิตํ สทฺทายตนํ…เป… คนฺธายตนํ… รสายตนํ… โผฏฺพฺพายตนํ…เป… ปถวีธาตุ… อาโปธาตุ… เตโชธาตุ…เป… วาโยธาตุ ผสฺสวิปฺปยุตฺตา กุสลาติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….

กุสเลน จิตฺเตน สมุฏฺิตํ รูปายตนํ ผสฺสวิปฺปยุตฺตํ อพฺยากตนฺติ? อามนฺตา. กุสเลน จิตฺเตน สมุฏฺิตํ กายกมฺมํ รูปํ ผสฺสวิปฺปยุตฺตํ อพฺยากตนฺติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป… กุสเลน จิตฺเตน สมุฏฺิตํ สทฺทายตนํ…เป… คนฺธายตนํ… รสายตนํ… โผฏฺพฺพายตนํ…เป… ปถวีธาตุ… อาโปธาตุ… เตโชธาตุ…เป… วาโยธาตุ ผสฺสวิปฺปยุตฺตา อพฺยากตาติ? อามนฺตา. กุสเลน จิตฺเตน สมุฏฺิตํ กายกมฺมํ รูปํ ผสฺสวิปฺปยุตฺตํ อพฺยากตนฺติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….

๕๓๑. กุสเลน จิตฺเตน สมุฏฺิตํ กายกมฺมํ รูปํ อนารมฺมณํ ผสฺสวิปฺปยุตฺตํ กุสลนฺติ? อามนฺตา. กุสเลน จิตฺเตน สมุฏฺิตํ รูปายตนํ อนารมฺมณํ ผสฺสวิปฺปยุตฺตํ กุสลนฺติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป… กุสเลน จิตฺเตน สมุฏฺิตํ กายกมฺมํ รูปํ อนารมฺมณํ ผสฺสวิปฺปยุตฺตํ กุสลนฺติ? อามนฺตา. กุสเลน จิตฺเตน สมุฏฺิตํ สทฺทายตนํ…เป… คนฺธายตนํ… รสายตนํ… โผฏฺพฺพายตนํ…เป… ปถวีธาตุ… อาโปธาตุ… เตโชธาตุ…เป… วาโยธาตุ อนารมฺมณา ผสฺสวิปฺปยุตฺตา กุสลาติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….

กุสเลน จิตฺเตน สมุฏฺิตํ รูปายตนํ อนารมฺมณํ ผสฺสวิปฺปยุตฺตํ อพฺยากตนฺติ? อามนฺตา. กุสเลน จิตฺเตน สมุฏฺิตํ กายกมฺมํ รูปํ อนารมฺมณํ ผสฺสวิปฺปยุตฺตํ อพฺยากตนฺติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป… กุสเลน จิตฺเตน สมุฏฺิตํ สทฺทายตนํ…เป… คนฺธายตนํ… รสายตนํ… โผฏฺพฺพายตนํ…เป… ปถวีธาตุ… อาโปธาตุ… เตโชธาตุ…เป… วาโยธาตุ อนารมฺมณา ผสฺสวิปฺปยุตฺตา อพฺยากตาติ? อามนฺตา. กุสเลน จิตฺเตน สมุฏฺิตํ กายกมฺมํ รูปํ อนารมฺมณํ ผสฺสวิปฺปยุตฺตํ อพฺยากตนฺติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….

๕๓๒. กุสเลน จิตฺเตน สมุฏฺิตํ วจีกมฺมํ รูปํ กุสลนฺติ? อามนฺตา. สารมฺมณํ, อตฺถิ ตสฺส อาวฏฺฏนา…เป… ปณิธีติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป… นนุ อนารมฺมณํ, นตฺถิ ตสฺส อาวฏฺฏนา…เป… ปณิธีติ? อามนฺตา. หฺจิ อนารมฺมณํ, นตฺถิ ตสฺส อาวฏฺฏนา…เป… ปณิธิ; โน จ วต เร วตฺตพฺเพ – ‘‘กุสเลน จิตฺเตน สมุฏฺิตํ วจีกมฺมํ รูปํ กุสล’’นฺติ.

กุสเลน จิตฺเตน สมุฏฺิโต ผสฺโส กุสโล สารมฺมโณ, อตฺถิ ตสฺส อาวฏฺฏนา…เป… ปณิธีติ? อามนฺตา. กุสเลน จิตฺเตน สมุฏฺิตํ วจีกมฺมํ รูปํ กุสลํ สารมฺมณํ, อตฺถิ ตสฺส อาวฏฺฏนา…เป… ปณิธีติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป… กุสเลน จิตฺเตน สมุฏฺิตา เวทนา…เป… สฺา… เจตนา… สทฺธา… วีริยํ… สติ… สมาธิ…เป… ปฺา กุสลา สารมฺมณา, อตฺถิ ตาย อาวฏฺฏนา…เป… ปณิธีติ? อามนฺตา. กุสเลน จิตฺเตน สมุฏฺิตํ วจีกมฺมํ รูปํ กุสลํ สารมฺมณํ, อตฺถิ ตสฺส อาวฏฺฏนา…เป… ปณิธีติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….

กุสเลน จิตฺเตน สมุฏฺิตํ วจีกมฺมํ รูปํ กุสลํ อนารมฺมณํ, นตฺถิ ตสฺส อาวฏฺฏนา…เป… ปณิธีติ? อามนฺตา. กุสเลน จิตฺเตน สมุฏฺิโต ผสฺโส กุสโล อนารมฺมโณ, นตฺถิ ตสฺส อาวฏฺฏนา…เป… ปณิธีติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป… กุสเลน จิตฺเตน สมุฏฺิตํ วจีกมฺมํ รูปํ กุสลํ อนารมฺมณํ, นตฺถิ ตสฺส อาวฏฺฏนา…เป… ปณิธีติ? อามนฺตา. กุสเลน จิตฺเตน สมุฏฺิตา เวทนา…เป… สฺา… เจตนา… สทฺธา… วีริยํ… สติ… สมาธิ…เป… ปฺา กุสลา อนารมฺมณา, นตฺถิ ตาย อาวฏฺฏนา…เป… ปณิธีติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….

กุสเลน จิตฺเตน สมุฏฺิตํ วจีกมฺมํ รูปํ กุสลนฺติ? อามนฺตา. ยํ กิฺจิ กุสเลน จิตฺเตน สมุฏฺิตํ รูปํ สพฺพํ ตํ กุสลนฺติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป… ยถา กายกมฺมํ ตถา วจีกมฺมนฺติ.

๕๓๓. อกุสเลน จิตฺเตน สมุฏฺิตํ กายกมฺมํ รูปํ อกุสลนฺติ? อามนฺตา. สารมฺมณํ, อตฺถิ ตสฺส อาวฏฺฏนา อาโภโค สมนฺนาหาโร มนสิกาโร เจตนา ปตฺถนา ปณิธีติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป… นนุ อนารมฺมณํ, นตฺถิ ตสฺส อาวฏฺฏนา อาโภโค สมนฺนาหาโร มนสิกาโร เจตนา ปตฺถนา ปณิธีติ? อามนฺตา. หฺจิ อนารมฺมณํ, นตฺถิ ตสฺส อาวฏฺฏนา อาโภโค สมนฺนาหาโร มนสิกาโร เจตนา ปตฺถนา ปณิธิ; โน จ วต เร วตฺตพฺเพ – ‘‘อกุสเลน จิตฺเตน สมุฏฺิตํ กายกมฺมํ รูปํ อกุสล’’นฺติ.

อกุสเลน จิตฺเตน สมุฏฺิโต ผสฺโส อกุสโล สารมฺมโณ, อตฺถิ ตสฺส อาวฏฺฏนา…เป… ปณิธีติ? อามนฺตา. อกุสเลน จิตฺเตน สมุฏฺิตํ กายกมฺมํ รูปํ อกุสลํ สารมฺมณํ, อตฺถิ ตสฺส อาวฏฺฏนา…เป… ปณิธีติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป… อกุสเลน จิตฺเตน สมุฏฺิตา เวทนา…เป… สฺา… เจตนา… ราโค… โทโส… โมโห… มาโน… ทิฏฺิ… วิจิกิจฺฉา… ถินํ… อุทฺธจฺจํ… อหิริกํ…เป… อโนตฺตปฺปํ อกุสลํ สารมฺมณํ, อตฺถิ ตสฺส อาวฏฺฏนา…เป… ปณิธีติ? อามนฺตา. อกุสเลน จิตฺเตน สมุฏฺิตํ กายกมฺมํ รูปํ อกุสลํ สารมฺมณํ, อตฺถิ ตสฺส อาวฏฺฏนา…เป… ปณิธีติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….

อกุสเลน จิตฺเตน สมุฏฺิตํ กายกมฺมํ รูปํ อกุสลํ อนารมฺมณํ, นตฺถิ ตสฺส อาวฏฺฏนา…เป… ปณิธีติ? อามนฺตา. อกุสเลน จิตฺเตน สมุฏฺิโต ผสฺโส อกุสโล อนารมฺมโณ, นตฺถิ ตสฺส อาวฏฺฏนา…เป… ปณิธีติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป… อกุสเลน จิตฺเตน สมุฏฺิตํ กายกมฺมํ รูปํ อกุสลํ อนารมฺมณํ, นตฺถิ ตสฺส อาวฏฺฏนา…เป… ปณิธีติ? อามนฺตา. อกุสเลน จิตฺเตน สมุฏฺิตา เวทนา…เป… สฺา… เจตนา… ราโค… โทโส… โมโห… มาโน… ทิฏฺิ… วิจิกิจฺฉา… ถินํ… อุทฺธจฺจํ… อหิริกํ…เป… อโนตฺตปฺปํ อกุสลํ อนารมฺมณํ, นตฺถิ ตสฺส อาวฏฺฏนา…เป… ปณิธีติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….

อกุสเลน จิตฺเตน สมุฏฺิตํ กายกมฺมํ รูปํ อกุสลนฺติ? อามนฺตา. ยํ กิฺจิ อกุสเลน จิตฺเตน สมุฏฺิตํ รูปํ สพฺพํ ตํ อกุสลนฺติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….

๕๓๔. อกุสเลน จิตฺเตน สมุฏฺิตํ วจีกมฺมํ รูปํ อกุสลนฺติ? อามนฺตา. สารมฺมณํ, อตฺถิ ตสฺส อาวฏฺฏนา…เป… ปณิธีติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป… นนุ อนารมฺมณํ, นตฺถิ ตสฺส อาวฏฺฏนา…เป… ปณิธีติ? อามนฺตา. หฺจิ อนารมฺมณํ, นตฺถิ ตสฺส อาวฏฺฏนา…เป… ปณิธิ; โน จ วต เร วตฺตพฺเพ – ‘‘อกุสเลน จิตฺเตน สมุฏฺิตํ วจีกมฺมํ รูปํ อกุสล’’นฺติ.

อกุสเลน จิตฺเตน สมุฏฺิโต ผสฺโส อกุสโล สารมฺมโณ, อตฺถิ ตสฺส อาวฏฺฏนา…เป… ปณิธีติ? อามนฺตา. อกุสเลน จิตฺเตน สมุฏฺิตํ วจีกมฺมํ รูปํ อกุสลํ สารมฺมณํ, อตฺถิ ตสฺส อาวฏฺฏนา…เป… ปณิธีติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป… อกุสเลน จิตฺเตน สมุฏฺิตา เวทนา…เป… สฺา … เจตนา… ราโค… โทโส… โมโห… มาโน… ทิฏฺิ… วิจิกิจฺฉา… ถินํ… อุทฺธจฺจํ… อหิริกํ…เป… อโนตฺตปฺปํ อกุสลํ สารมฺมณํ, อตฺถิ ตสฺส อาวฏฺฏนา…เป… ปณิธีติ? อามนฺตา. อกุสเลน จิตฺเตน สมุฏฺิตํ วจีกมฺมํ รูปํ อกุสลํ สารมฺมณํ, อตฺถิ ตสฺส อาวฏฺฏนา…เป… ปณิธีติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….

อกุสเลน จิตฺเตน สมุฏฺิตํ วจีกมฺมํ รูปํ อกุสลํ อนารมฺมณํ, นตฺถิ ตสฺส อาวฏฺฏนา…เป… ปณิธีติ? อามนฺตา. อกุสเลน จิตฺเตน สมุฏฺิโต ผสฺโส อกุสโล อนารมฺมโณ, นตฺถิ ตสฺส อาวฏฺฏนา…เป… ปณิธีติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป… อกุสเลน จิตฺเตน สมุฏฺิตํ วจีกมฺมํ รูปํ อกุสลํ อนารมฺมณํ, นตฺถิ ตสฺส อาวฏฺฏนา…เป… ปณิธีติ? อามนฺตา. อกุสเลน จิตฺเตน สมุฏฺิตา เวทนา…เป… สฺา… เจตนา… ราโค… โทโส… โมโห… มาโน… ทิฏฺิ… วิจิกิจฺฉา… ถินํ… อุทฺธจฺจํ… อหิริกํ…เป… อโนตฺตปฺปํ อกุสลํ อนารมฺมณํ, นตฺถิ ตสฺส อาวฏฺฏนา…เป… ปณิธีติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….

อกุสเลน จิตฺเตน สมุฏฺิตํ วจีกมฺมํ รูปํ อกุสลนฺติ? อามนฺตา. ยํ กิฺจิ อกุสเลน จิตฺเตน สมุฏฺิตํ รูปํ สพฺพํ ตํ อกุสลนฺติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….

๕๓๕. อกุสเลน จิตฺเตน สมุฏฺิตํ วจีกมฺมํ รูปํ อกุสลนฺติ? อามนฺตา. อกุสเลน จิตฺเตน สมุฏฺิตํ รูปายตนํ อกุสลนฺติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป… อกุสเลน จิตฺเตน สมุฏฺิตํ วจีกมฺมํ รูปํ อกุสลนฺติ? อามนฺตา. อกุสเลน จิตฺเตน สมุฏฺิตํ สทฺทายตนํ…เป… คนฺธายตนํ… รสายตนํ… โผฏฺพฺพายตนํ…เป… ปถวีธาตุ… อาโปธาตุ… เตโชธาตุ…เป… วาโยธาตุ อสุจิ อสฺสุ โลหิตํ เสโท อกุสโลติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….

อกุสเลน จิตฺเตน สมุฏฺิตํ รูปายตนํ อพฺยากตนฺติ? อามนฺตา. อกุสเลน จิตฺเตน สมุฏฺิตํ วจีกมฺมํ รูปํ อพฺยากตนฺติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป… อกุสเลน จิตฺเตน สมุฏฺิตํ สทฺทายตนํ…เป… คนฺธายตนํ… รสายตนํ… โผฏฺพฺพายตนํ…เป… ปถวีธาตุ… อาโปธาตุ… เตโชธาตุ…เป… วาโยธาตุ อสุจิ อสฺสุ โลหิตํ เสโท อพฺยากโตติ? อามนฺตา. อกุสเลน จิตฺเตน สมุฏฺิตํ วจีกมฺมํ รูปํ อพฺยากตนฺติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….

๕๓๖. อกุสเลน จิตฺเตน สมุฏฺิตํ วจีกมฺมํ รูปํ อนารมฺมณํ อกุสลนฺติ? อามนฺตา. อกุสเลน จิตฺเตน สมุฏฺิตํ รูปายตนํ อนารมฺมณํ อกุสลนฺติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป… อกุสเลน จิตฺเตน สมุฏฺิตํ วจีกมฺมํ รูปํ อนารมฺมณํ อกุสลนฺติ? อามนฺตา. อกุสเลน จิตฺเตน สมุฏฺิตํ สทฺทายตนํ…เป… คนฺธายตนํ…เป… รสายตนํ…เป… โผฏฺพฺพายตนํ… ปถวีธาตุ… อาโปธาตุ… เตโชธาตุ…เป… วาโยธาตุ อสุจิ อสฺสุ โลหิตํ เสโท อนารมฺมโณ อกุสโลติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….

อกุสเลน จิตฺเตน สมุฏฺิตํ รูปายตนํ อนารมฺมณํ อพฺยากตนฺติ? อามนฺตา. อกุสเลน จิตฺเตน สมุฏฺิตํ วจีกมฺมํ รูปํ อนารมฺมณํ อพฺยากตนฺติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป… อกุสเลน จิตฺเตน สมุฏฺิตํ สทฺทายตนํ…เป… คนฺธายตนํ… รสายตนํ… โผฏฺพฺพายตนํ…เป… ปถวีธาตุ… อาโปธาตุ… เตโชธาตุ…เป… วาโยธาตุ อสุจิ อสฺสุ โลหิตํ เสโท อนารมฺมโณ อพฺยากโตติ? อามนฺตา. อกุสเลน จิตฺเตน สมุฏฺิตํ วจีกมฺมํ รูปํ อนารมฺมณํ อพฺยากตนฺติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….

๕๓๗. อกุสเลน จิตฺเตน สมุฏฺิตํ วจีกมฺมํ รูปํ ผสฺสวิปฺปยุตฺตํ อกุสลนฺติ? อามนฺตา. อกุสเลน จิตฺเตน สมุฏฺิตํ รูปายตนํ ผสฺสวิปฺปยุตฺตํ อกุสลนฺติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป… อกุสเลน จิตฺเตน สมุฏฺิตํ วจีกมฺมํ รูปํ ผสฺสวิปฺปยุตฺตํ อกุสลนฺติ? อามนฺตา. อกุสเลน จิตฺเตน สมุฏฺิตํ สทฺทายตนํ…เป… คนฺธายตนํ… รสายตนํ… โผฏฺพฺพายตนํ… ปถวีธาตุ… อาโปธาตุ… เตโชธาตุ…เป… วาโยธาตุ อสุจิ อสฺสุ โลหิตํ เสโท ผสฺสวิปฺปยุตฺโต อกุสโลติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….

อกุสเลน จิตฺเตน สมุฏฺิตํ รูปายตนํ ผสฺสวิปฺปยุตฺตํ อพฺยากตนฺติ? อามนฺตา. อกุสเลน จิตฺเตน สมุฏฺิตํ วจีกมฺมํ รูปํ อนารมฺมณํ ผสฺสวิปฺปยุตฺตํ อพฺยากตนฺติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป… อกุสเลน จิตฺเตน สมุฏฺิตํ สทฺทายตนํ…เป… คนฺธายตนํ… รสายตนํ… โผฏฺพฺพายตนํ… ปถวีธาตุ… อาโปธาตุ… เตโชธาตุ…เป… วาโยธาตุ อสุจิ อสฺสุ โลหิตํ เสโท อนารมฺมโณ ผสฺสวิปฺปยุตฺโต อพฺยากโตติ? อามนฺตา. อกุสเลน จิตฺเตน สมุฏฺิตํ วจีกมฺมํ รูปํ อนารมฺมณํ ผสฺสวิปฺปยุตฺตํ อพฺยากตนฺติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….

อกุสเลน จิตฺเตน สมุฏฺิตํ วจีกมฺมํ รูปํ อนารมฺมณํ ผสฺสวิปฺปยุตฺตํ อกุสลนฺติ? อามนฺตา. อกุสเลน จิตฺเตน สมุฏฺิตํ รูปายตนํ อนารมฺมณํ ผสฺสวิปฺปยุตฺตํ อกุสลนฺติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป… อกุสเลน จิตฺเตน สมุฏฺิตํ วจีกมฺมํ รูปํ อนารมฺมณํ ผสฺสวิปฺปยุตฺตํ อกุสลนฺติ? อามนฺตา. อกุสเลน จิตฺเตน สมุฏฺิตํ สทฺทายตนํ…เป… คนฺธายตนํ… รสายตนํ… โผฏฺพฺพายตนํ… ปถวีธาตุ… อาโปธาตุ… เตโชธาตุ…เป… วาโยธาตุ อสุจิ อสฺสุ โลหิตํ เสโท อนารมฺมโณ ผสฺสวิปฺปยุตฺโต อกุสโลติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….

อกุสเลน จิตฺเตน สมุฏฺิตํ รูปายตนํ อนารมฺมณํ ผสฺสวิปฺปยุตฺตํ อพฺยากตนฺติ? อามนฺตา. อกุสเลน จิตฺเตน สมุฏฺิตํ วจีกมฺมํ รูปํ อนารมฺมณํ ผสฺสวิปฺปยุตฺตํ อพฺยากตนฺติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป… อกุสเลน จิตฺเตน สมุฏฺิตํ สทฺทายตนํ…เป… คนฺธายตนํ… รสายตนํ… โผฏฺพฺพายตนํ… ปถวีธาตุ… อาโปธาตุ… เตโชธาตุ…เป… วาโยธาตุ อสุจิ อสฺสุ โลหิตํ เสโท อนารมฺมโณ ผสฺสวิปฺปยุตฺโต อพฺยากโตติ? อามนฺตา. อกุสเลน จิตฺเตน สมุฏฺิตํ วจีกมฺมํ รูปํ อนารมฺมณํ ผสฺสวิปฺปยุตฺตํ อพฺยากตนฺติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….

๕๓๘. น วตฺตพฺพํ – ‘‘รูปํ กุสลมฺปิ อกุสลมฺปี’’ติ? อามนฺตา. นนุ กายกมฺมํ วจีกมฺมํ กุสลมฺปิ อกุสลมฺปีติ? อามนฺตา. หฺจิ กายกมฺมํ วจีกมฺมํ กุสลมฺปิ อกุสลมฺปิ, เตน วต เร วตฺตพฺเพ – ‘‘รูปํ กุสลมฺปิ อกุสลมฺปี’’ติ.

รูปํ กุสลมฺปิ อกุสลมฺปีติ? อามนฺตา. จกฺขายตนํ กุสลมฺปิ อกุสลมฺปีติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป… รูปํ กุสลมฺปิ อกุสลมฺปีติ? อามนฺตา. โสตายตนํ…เป… ฆานายตนํ… ชิวฺหายตนํ… กายายตนํ… รูปายตนํ… สทฺทายตนํ… คนฺธายตนํ… รสายตนํ … โผฏฺพฺพายตนํ… ปถวีธาตุ… อาโปธาตุ… เตโชธาตุ…เป… วาโยธาตุ อสุจิ อสฺสุ โลหิตํ เสโท กุสโลปิ อกุสโลปีติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….

กาโย รูปํ, กายกมฺมํ รูปนฺติ? อามนฺตา. มโน รูปํ, มโนกมฺมํ รูปนฺติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ …เป… มโน อรูปํ, มโนกมฺมํ อรูปนฺติ? อามนฺตา. กาโย อรูปํ, กายกมฺมํ อรูปนฺติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….

กาโย รูปนฺติ, กายกมฺมํ รูปนฺติ? อามนฺตา. จกฺขายตนํ รูปนฺติ, จกฺขุวิฺาณํ รูปนฺติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป… กาโย รูปนฺติ, กายกมฺมํ รูปนฺติ? อามนฺตา. โสตายตนํ รูปนฺติ, โสตวิฺาณํ รูปนฺติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป… กาโย รูปนฺติ, กายกมฺมํ รูปนฺติ? อามนฺตา. ฆานายตนํ รูปนฺติ, ฆานวิฺาณํ รูปนฺติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป… กาโย รูปนฺติ, กายกมฺมํ รูปนฺติ? อามนฺตา. ชิวฺหายตนํ รูปนฺติ, ชิวฺหาวิฺาณํ รูปนฺติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป… กาโย รูปนฺติ, กายกมฺมํ รูปนฺติ? อามนฺตา. กายายตนํ รูปนฺติ, กายวิฺาณํ รูปนฺติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….

๕๓๙. รูปํ กมฺมนฺติ? อามนฺตา. นนุ วุตฺตํ ภควตา – ‘‘เจตนาหํ, ภิกฺขเว, กมฺมํ วทามิ; เจตยิตฺวา กมฺมํ กโรติ กาเยน วาจาย มนสา’’ติ [อ. นิ. ๖.๖๓ นิพฺเพธิกสุตฺเต]! อตฺเถว สุตฺตนฺโตติ? อามนฺตา. เตน หิ น วตฺตพฺพํ – ‘‘รูปํ กมฺม’’นฺติ.

รูปํ กมฺมนฺติ? อามนฺตา. นนุ วุตฺตํ ภควตา – ‘‘กาเย วา, อานนฺท [หานนฺท (สํ. นิ. ๒.๒๕)], สติ กายสฺเจตนาเหตุ อุปฺปชฺชติ อชฺฌตฺตํ สุขทุกฺขํ; วาจาย วา, อานนฺท [หานนฺท (สํ. นิ. ๒.๒๕)], สติ วจีสฺเจตนาเหตุ อุปฺปชฺชติ อชฺฌตฺตํ สุขทุกฺขํ; มเน วา, อานนฺท [หานนฺท (สํ. นิ. ๒.๒๕)], สติ มโนสฺเจตนาเหตุ อุปฺปชฺชติ อชฺฌตฺตํ สุขทุกฺข’’นฺติ [สํ. นิ. ๒.๒๕; อ. นิ. ๔.๑๗๑]! อตฺเถว สุตฺตนฺโตติ? อามนฺตา. เตน หิ น วตฺตพฺพํ – ‘‘รูปํ กมฺม’’นฺติ.

รูปํ กมฺมนฺติ? อามนฺตา. นนุ วุตฺตํ ภควตา – ‘‘ติวิธา, ภิกฺขเว, กายสฺเจตนา อกุสลํ กายกมฺมํ ทุกฺขุทฺรยํ ทุกฺขวิปากํ; จตุพฺพิธา, ภิกฺขเว, วจีสฺเจตนา อกุสลํ วจีกมฺมํ ทุกฺขุทฺรยํ ทุกฺขวิปากํ; ติวิธา, ภิกฺขเว, มโนสฺเจตนา อกุสลํ มโนกมฺมํ ทุกฺขุทฺรยํ ทุกฺขวิปากํ; ติวิธา, ภิกฺขเว, กายสฺเจตนา กุสลํ กายกมฺมํ สุขุทฺรยํ สุขวิปากํ; จตุพฺพิธา, ภิกฺขเว, วจีสฺเจตนา กุสลํ วจีกมฺมํ สุขุทฺรยํ สุขวิปากํ; ติวิธา, ภิกฺขเว, มโนสฺเจตนา กุสลํ มโนกมฺมํ สุขุทฺรยํ สุขวิปาก’’นฺติ [อ. นิ. ๑๐.๒๑๗ โถกํ ปน วิสทิสํ]! อตฺเถว สุตฺตนฺโตติ? อามนฺตา. เตน หิ น วตฺตพฺพํ – ‘‘รูปํ กมฺม’’นฺติ.

รูปํ กมฺมนฺติ? อามนฺตา. นนุ วุตฺตํ ภควตา – ‘‘สจายํ, อานนฺท, สมิทฺธิ โมฆปุริโส ปาฏลิปุตฺตสฺส [โปตลิปุตฺตสฺส (ม. นิ. ๓.๓๐๐)] ปริพฺพาชกสฺส เอวํ ปุฏฺโ เอวํ พฺยากเรยฺย – ‘สฺเจตนิยํ, อาวุโส ปาฏลิปุตฺต, กมฺมํ กตฺวา กาเยน วาจาย มนสา สุขเวทนิยํ สุขํ โส เวทยติ; สฺเจตนิยํ, อาวุโส ปาฏลิปุตฺต, กมฺมํ กตฺวา กาเยน วาจาย มนสา ทุกฺขเวทนิยํ ทุกฺขํ โส เวทยติ; สฺเจตนิยํ, อาวุโส ปาฏลิปุตฺต, กมฺมํ กตฺวา กาเยน วาจาย มนสา อทุกฺขมสุขเวทนิยํ อทุกฺขมสุขํ โส เวทยตี’ติ, เอวํ พฺยากรมาโน โข, อานนฺท, สมิทฺธิ โมฆปุริโส ปาฏลิปุตฺตสฺส ปริพฺพาชกสฺส สมฺมา พฺยากรมาโน พฺยากเรยฺยา’’ติ [ม. นิ. ๓.๓๐๐]! อตฺเถว สุตฺตนฺโตติ? อามนฺตา. เตน หิ น วตฺตพฺพํ – ‘‘รูปํ กมฺม’’นฺติ.

รูปํ กมฺมนฺติกถา นิฏฺิตา.

๘. อฏฺมวคฺโค

(๘๒) ๑๐. ชีวิตินฺทฺริยกถา

๕๔๐. นตฺถิ รูปชีวิตินฺทฺริยนฺติ? อามนฺตา. นตฺถิ รูปีนํ ธมฺมานํ อายุ ิติ ยปนา ยาปนา อิริยนา วตฺตนา ปาลนาติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป… อตฺถิ รูปีนํ ธมฺมานํ อายุ ิติ ยปนา ยาปนา อิริยนา วตฺตนา ปาลนาติ? อามนฺตา. หฺจิ อตฺถิ รูปีนํ ธมฺมานํ อายุ ิติ ยปนา ยาปนา อิริยนา วตฺตนา ปาลนา, โน จ วต เร วตฺตพฺเพ – ‘‘นตฺถิ รูปชีวิตินฺทฺริย’’นฺติ.

อตฺถิ อรูปีนํ ธมฺมานํ อายุ ิติ ยปนา ยาปนา อิริยนา วตฺตนา ปาลนา, อตฺถิ อรูปชีวิตินฺทฺริยนฺติ? อามนฺตา. อตฺถิ รูปีนํ ธมฺมานํ อายุ ิติ ยปนา ยาปนา อิริยนา วตฺตนา ปาลนา, อตฺถิ รูปชีวิตินฺทฺริยนฺติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป… อตฺถิ รูปีนํ ธมฺมานํ อายุ ิติ ยปนา ยาปนา อิริยนา วตฺตนา ปาลนา, นตฺถิ รูปชีวิตินฺทฺริยนฺติ? อามนฺตา. อตฺถิ อรูปีนํ ธมฺมานํ อายุ ิติ ยปนา ยาปนา อิริยนา วตฺตนา ปาลนา, นตฺถิ อรูปชีวิตินฺทฺริยนฺติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….

อรูปีนํ ธมฺมานํ อายุ อรูปชีวิตินฺทฺริยนฺติ? อามนฺตา. รูปีนํ ธมฺมานํ อายุ รูปชีวิตินฺทฺริยนฺติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป… รูปีนํ ธมฺมานํ อายุ น วตฺตพฺพํ – ‘‘รูปชีวิตินฺทฺริย’’นฺติ? อามนฺตา. อรูปีนํ ธมฺมานํ อายุ น วตฺตพฺพํ – ‘‘อรูปชีวิตินฺทฺริย’’นฺติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….

๕๔๑. รูปีนํ ธมฺมานํ อายุ อรูปชีวิตินฺทฺริยนฺติ? อามนฺตา. อรูปีนํ ธมฺมานํ อายุ รูปชีวิตินฺทฺริยนฺติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….

อรูปีนํ ธมฺมานํ อายุ น วตฺตพฺพํ – ‘‘รูปชีวิตินฺทฺริย’’นฺติ? อามนฺตา. รูปีนํ ธมฺมานํ อายุ น วตฺตพฺพํ – ‘‘อรูปชีวิตินฺทฺริย’’นฺติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….

รูปีนฺจ อรูปีนฺจ ธมฺมานํ อายุ อรูปชีวิตินฺทฺริยนฺติ? อามนฺตา. รูปีนฺจ อรูปีนฺจ ธมฺมานํ อายุ รูปชีวิตินฺทฺริยนฺติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….

รูปีนฺจ อรูปีนฺจ ธมฺมานํ อายุ น วตฺตพฺพํ – ‘‘รูปชีวิตินฺทฺริย’’นฺติ? อามนฺตา. รูปีนฺจ อรูปีนฺจ ธมฺมานํ อายุ น วตฺตพฺพํ – ‘‘อรูปชีวิตินฺทฺริย’’นฺติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป… นตฺถิ รูปชีวิตินฺทฺริยนฺติ? อามนฺตา. นิโรธํ สมาปนฺนสฺส นตฺถิ ชีวิตินฺทฺริยนฺติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….

๕๔๒. นิโรธํ สมาปนฺนสฺส อตฺถิ ชีวิตินฺทฺริยนฺติ? อามนฺตา. หฺจิ นิโรธํ สมาปนฺนสฺส อตฺถิ ชีวิตินฺทฺริยํ, โน จ วต เร วตฺตพฺเพ – ‘‘นตฺถิ รูปชีวิตินฺทฺริย’’นฺติ.

นิโรธํ สมาปนฺนสฺส อตฺถิ ชีวิตินฺทฺริยนฺติ? อามนฺตา. กตมกฺขนฺธปริยาปนฺนนฺติ? สงฺขารกฺขนฺธปริยาปนฺนนฺติ. นิโรธํ สมาปนฺนสฺส อตฺถิ สงฺขารกฺขนฺโธติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….

นิโรธํ สมาปนฺนสฺส อตฺถิ สงฺขารกฺขนฺโธติ? อามนฺตา. นิโรธํ สมาปนฺนสฺส อตฺถิ เวทนากฺขนฺโธ…เป… สฺากฺขนฺโธ…เป… วิฺาณกฺขนฺโธติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….

นิโรธํ สมาปนฺนสฺส อตฺถิ เวทนากฺขนฺโธ…เป… สฺากฺขนฺโธ…เป… วิฺาณกฺขนฺโธติ? อามนฺตา. น นิโรธํ สมาปนฺโนติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….

๕๔๓. นตฺถิ รูปชีวิตินฺทฺริยนฺติ? อามนฺตา. อสฺสตฺตานํ นตฺถิ ชีวิตินฺทฺริยนฺติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….

อสฺสตฺตานํ อตฺถิ ชีวิตินฺทฺริยนฺติ? อามนฺตา. หฺจิ อสฺสตฺตานํ อตฺถิ ชีวิตินฺทฺริยํ, โน จ วต เร วตฺตพฺเพ – ‘‘นตฺถิ รูปชีวิตินฺทฺริย’’นฺติ. อสฺสตฺตานํ อตฺถิ ชีวิตินฺทฺริยนฺติ? อามนฺตา. กตมกฺขนฺธปริยาปนฺนนฺติ? สงฺขารกฺขนฺธปริยาปนฺนนฺติ. อสฺสตฺตานํ อตฺถิ สงฺขารกฺขนฺโธติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….

อสฺสตฺตานํ อตฺถิ สงฺขารกฺขนฺโธติ? อามนฺตา. อสฺสตฺตานํ อตฺถิ เวทนากฺขนฺโธ…เป… สฺากฺขนฺโธ…เป… วิฺาณกฺขนฺโธติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….

อสฺสตฺตานํ อตฺถิ เวทนากฺขนฺโธ…เป… สฺากฺขนฺโธ…เป… วิฺาณกฺขนฺโธติ? อามนฺตา. ปฺจโวการภโวติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….

๕๔๔. อุปปตฺเตสิเยน จิตฺเตน สมุฏฺิตํ ชีวิตินฺทฺริยํ อุปปตฺเตสิเย จิตฺเต ภิชฺชมาเน เอกเทสํ ภิชฺชตีติ? อามนฺตา. อุปปตฺเตสิเยน จิตฺเตน สมุฏฺิโต ผสฺโส อุปปตฺเตสิเย จิตฺเต ภิชฺชมาเน เอกเทโส ภิชฺชตีติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….

อุปปตฺเตสิเยน จิตฺเตน สมุฏฺิโต ผสฺโส อุปปตฺเตสิเย จิตฺเต ภิชฺชมาเน อนวเสโส ภิชฺชตีติ? อามนฺตา. อุปปตฺเตสิเยน จิตฺเตน สมุฏฺิตํ ชีวิตินฺทฺริยํ อุปปตฺเตสิเย จิตฺเต ภิชฺชมาเน อนวเสสํ ภิชฺชตีติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….

๕๔๕. ทฺเว ชีวิตินฺทฺริยานีติ? อามนฺตา. ทฺวีหิ ชีวิเตหิ ชีวติ, ทฺวีหิ มรเณหิ มียตีติ? อามนฺตา [น เหวํ วตฺตพฺเพ (สฺยา. กํ. ปี.)].

ชีวิตินฺทฺริยกถา นิฏฺิตา.

๘. อฏฺมวคฺโค

(๘๓) ๑๑. กมฺมเหตุกถา

๕๔๖. กมฺมเหตุ อรหา อรหตฺตา ปริหายตีติ? อามนฺตา. กมฺมเหตุ โสตาปนฺโน โสตาปตฺติผลา ปริหายตีติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป… กมฺมเหตุ อรหา อรหตฺตา ปริหายตีติ? อามนฺตา. กมฺมเหตุ สกทาคามี…เป… อนาคามี อนาคามิผลา ปริหายตีติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….

กมฺมเหตุ โสตาปนฺโน โสตาปตฺติผลา น ปริหายตีติ? อามนฺตา. กมฺมเหตุ อรหา อรหตฺตา น ปริหายตีติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ …เป… กมฺมเหตุ สกทาคามี…เป… อนาคามี อนาคามิผลา น ปริหายตีติ? อามนฺตา. กมฺมเหตุ อรหา อรหตฺตา น ปริหายตีติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….

กมฺมเหตุ อรหา อรหตฺตา ปริหายตีติ? อามนฺตา. ปาณาติปาตกมฺมสฺส เหตูติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป… อทินฺนาทานกมฺมสฺส เหตุ…เป… กาเมสุมิจฺฉาจารกมฺมสฺส เหตุ… มุสาวาทกมฺมสฺส เหตุ… ปิสุณวาจากมฺมสฺส เหตุ… ผรุสวาจากมฺมสฺส เหตุ… สมฺผปฺปลาปกมฺมสฺส เหตุ… มาตุฆาตกมฺมสฺส [มาตุฆาตกกมฺมสฺส (สฺยา.), มาตุฆาติกมฺมสฺส (ก.) ตถา ปิตุฆาตอรหนฺตฆาตกมฺมสฺสาติปเทสุ] เหตุ… ปิตุฆาตกมฺมสฺส เหตุ… อรหนฺตฆาตกมฺมสฺส เหตุ… รุหิรุปฺปาทกมฺมสฺส เหตุ…เป… สงฺฆเภทกมฺมสฺส เหตูติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….

กตมสฺส กมฺมสฺส เหตูติ? หนฺท หิ อรหนฺตานํ อพฺภาจิกฺขตีติ. อรหนฺตานํ อพฺภาจิกฺขนกมฺมสฺส เหตุ อรหา อรหตฺตา ปริหายตีติ? อามนฺตา. เย เกจิ อรหนฺตานํ อพฺภาจิกฺขนฺติ, สพฺเพ เต อรหตฺตํ สจฺฉิกโรนฺตีติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….

กมฺมเหตุกถา นิฏฺิตา.

อฏฺมวคฺโค.

ตสฺสุทฺทานํ –

ฉ คติโย, อนฺตราภโว, ปฺเจว กามคุณา กามธาตุ, ปฺเจว อายตนา กามา, รูปิโน ธมฺมา รูปธาตุ, อรูปิโน ธมฺมา อรูปธาตุ, สฬายตนิโก อตฺตภาโว รูปธาตุยา, อตฺถิ รูปํ อรูเปสุ, รูปํ กมฺมํ, รูปํ ชีวิตํ, กมฺมเหตุกา ปริหายตีติ.

๙. นวมวคฺโค

(๘๔) ๑. อานิสํสทสฺสาวีกถา

๕๔๗. อานิสํสทสฺสาวิสฺส สํโยชนานํ ปหานนฺติ? อามนฺตา. นนุ สงฺขาเร อนิจฺจโต มนสิกโรโต สํโยชนา ปหียนฺตีติ? อามนฺตา. หฺจิ สงฺขาเร อนิจฺจโต มนสิกโรโต สํโยชนา ปหียนฺติ, โน จ วต เร วตฺตพฺเพ – ‘‘อานิสํสทสฺสาวิสฺส สํโยชนานํ ปหาน’’นฺติ.

นนุ สงฺขาเร ทุกฺขโต…เป… โรคโต… คณฺฑโต… สลฺลโต… อฆโต… อาพาธโต… ปรโต… ปโลกโต… อีติโต… อุปทฺทวโต… ภยโต… อุปสคฺคโต… จลโต… ปภงฺคุโต… อทฺธุวโต… อตาณโต… อเลณโต… อสรณโต… อสรณีภูตโต… ริตฺตโต… ตุจฺฉโต… สุฺโต… อนตฺตโต… อาทีนวโต…เป… วิปริณามธมฺมโต มนสิกโรโต สํโยชนา ปหียนฺตีติ? อามนฺตา. หฺจิ สงฺขาเร วิปริณามธมฺมโต มนสิกโรโต สํโยชนา ปหียนฺติ, โน จ วต เร วตฺตพฺเพ – ‘‘อานิสํสทสฺสาวิสฺส สํโยชนานํ ปหาน’’นฺติ.

สงฺขาเร จ อนิจฺจโต มนสิ กโรติ นิพฺพาเน จ อานิสํสทสฺสาวี โหตีติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป… สงฺขาเร จ อนิจฺจโต มนสิ กโรติ นิพฺพาเน จ อานิสํสทสฺสาวี โหตีติ? อามนฺตา. ทฺวินฺนํ ผสฺสานํ…เป… ทฺวินฺนํ จิตฺตานํ สโมธานํ โหตีติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป… สงฺขาเร จ ทุกฺขโต…เป… วิปริณามธมฺมโต มนสิ กโรติ นิพฺพาเน จ อานิสํสทสฺสาวี โหตีติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป… สงฺขาเร จ วิปริณามธมฺมโต มนสิ กโรติ นิพฺพาเน จ อานิสํสทสฺสาวี โหตีติ? อามนฺตา. ทฺวินฺนํ ผสฺสานํ…เป… ทฺวินฺนํ จิตฺตานํ สโมธานํ โหตีติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….

๕๔๘. น วตฺตพฺพํ – ‘‘อานิสํสทสฺสาวิสฺส สํโยชนานํ ปหาน’’นฺติ? อามนฺตา. นนุ วุตฺตํ ภควตา – ‘‘อิธ, ภิกฺขเว, ภิกฺขุ นิพฺพาเน สุขานุปสฺสี วิหรติ สุขสฺี สุขปฏิสํเวที, สตตํ สมิตํ อพฺโพกิณฺณํ เจตสา อธิมุจฺจมาโน ปฺาย ปริโยคาหมาโน’’ติ [อ. นิ. ๗.๑๙]! อตฺเถว สุตฺตนฺโตติ? อามนฺตา. เตน หิ อานิสํสทสฺสาวิสฺส สํโยชนานํ ปหานนฺติ.

อานิสํสทสฺสาวีกถา นิฏฺิตา.

๙. นวมวคฺโค

(๘๕) ๒. อมตารมฺมณกถา

๕๔๙. อมตารมฺมณํ สํโยชนนฺติ? อามนฺตา. อมตํ สํโยชนิยํ คนฺถนิยํ โอฆนิยํ โยคนิยํ นีวรณิยํ ปรามฏฺํ อุปาทานิยํ สํกิเลสิยนฺติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป… นนุ อมตํ อสํโยชนิยํ อคนฺถนิยํ…เป… อสํกิเลสิยนฺติ? อามนฺตา. หฺจิ อมตํ อสํโยชนิยํ…เป… อสํกิเลสิยํ, โน จ วต เร วตฺตพฺเพ – ‘‘อมตารมฺมณํ สํโยชน’’นฺติ.

อมตํ อารพฺภ ราโค อุปฺปชฺชตีติ? อามนฺตา. อมตํ ราคฏฺานิยํ รชนิยํ กมนิยํ มทนิยํ พนฺธนิยํ มุจฺฉนิยนฺติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป… นนุ อมตํ น ราคฏฺานิยํ น รชนิยํ น กมนิยํ น มทนิยํ น พนฺธนิยํ น มุจฺฉนิยนฺติ? อามนฺตา. หฺจิ อมตํ น ราคฏฺานิยํ น รชนิยํ น กมนิยํ น มทนิยํ น พนฺธนิยํ น มุจฺฉนิยํ, โน จ วต เร วตฺตพฺเพ – ‘‘อมตํ อารพฺภ ราโค อุปฺปชฺชตี’’ติ.

อมตํ อารพฺภ โทโส อุปฺปชฺชตีติ? อามนฺตา. อมตํ โทสฏฺานิยํ โกปฏฺานิยํ ปฏิฆฏฺานิยนฺติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป… นนุ อมตํ น โทสฏฺานิยํ น โกปฏฺานิยํ น ปฏิฆฏฺานิยนฺติ? อามนฺตา. หฺจิ อมตํ น โทสฏฺานิยํ น โกปฏฺานิยํ น ปฏิฆฏฺานิยํ, โน จ วต เร วตฺตพฺเพ – ‘‘อมตํ อารพฺภ โทโส อุปฺปชฺชตี’’ติ.

อมตํ อารพฺภ โมโห อุปฺปชฺชตีติ? อามนฺตา. อมตํ โมหฏฺานิยํ อฺาณกรณํ อจกฺขุกรณํ ปฺานิโรธิยํ วิฆาตปกฺขิยํ อนิพฺพานสํวตฺตนิยนฺติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป… นนุ อมตํ น โมหฏฺานิยํ น อฺาณกรณํ น อจกฺขุกรณํ ปฺาพุทฺธิยํ อวิฆาตปกฺขิยํ นิพฺพานสํวตฺตนิยนฺติ? อามนฺตา. หฺจิ อมตํ น โมหฏฺานิยํ น อฺาณกรณํ…เป… นิพฺพานสํวตฺตนิยํ, โน จ วต เร วตฺตพฺเพ – ‘‘อมตํ อารพฺภ โมโห อุปฺปชฺชตี’’ติ.

๕๕๐. รูปํ อารพฺภ สํโยชนา อุปฺปชฺชนฺติ, รูปํ สํโยชนิยํ คนฺถนิยํ…เป… สํกิเลสิยนฺติ? อามนฺตา. อมตํ อารพฺภ สํโยชนา อุปฺปชฺชนฺติ, อมตํ สํโยชนิยํ…เป… สํกิเลสิยนฺติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….

รูปํ อารพฺภ ราโค อุปฺปชฺชติ, รูปํ ราคฏฺานิยํ รชนิยํ กมนิยํ มทนิยํ พนฺธนิยํ มุจฺฉนิยนฺติ? อามนฺตา. อมตํ อารพฺภ ราโค อุปฺปชฺชติ, อมตํ ราคฏฺานิยํ…เป… มุจฺฉนิยนฺติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….

รูปํ อารพฺภ โทโส อุปฺปชฺชติ, รูปํ โทสฏฺานิยํ โกปฏฺานิยํ ปฏิฆฏฺานิยนฺติ? อามนฺตา. อมตํ อารพฺภ โทโส อุปฺปชฺชติ, อมตํ โทสฏฺานิยํ โกปฏฺานิยํ ปฏิฆฏฺานิยนฺติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….

รูปํ อารพฺภ โมโห อุปฺปชฺชติ, รูปํ โมหฏฺานิยํ อฺาณกรณํ…เป… อนิพฺพานสํวตฺตนิยนฺติ? อามนฺตา. อมตํ อารพฺภ โมโห อุปฺปชฺชติ, อมตํ โมหฏฺานิยํ อฺาณกรณํ…เป… อนิพฺพานสํวตฺตนิยนฺติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….

อมตํ อารพฺภ สํโยชนา อุปฺปชฺชนฺติ, อมตํ อสํโยชนิยํ อคนฺถนิยํ อโนฆนิยํ อโยคนิยํ อนีวรณิยํ อปรามฏฺํ อนุปาทานิยํ อสํกิเลสิยนฺติ? อามนฺตา. รูปํ อารพฺภ สํโยชนา อุปฺปชฺชนฺติ, รูปํ อสํโยชนิยํ อคนฺถนิยํ…เป… อสํกิเลสิยนฺติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….

อมตํ อารพฺภ ราโค อุปฺปชฺชติ, อมตํ น ราคฏฺานิยํ น รชนิยํ น กมนิยํ น มทนิยํ น พนฺธนิยํ น มุจฺฉนิยนฺติ? อามนฺตา. รูปํ อารพฺภ ราโค อุปฺปชฺชติ, รูปํ น ราคฏฺานิยํ…เป… น มุจฺฉนิยนฺติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….

อมตํ อารพฺภ โทโส อุปฺปชฺชติ, อมตํ น โทสฏฺานิยํ น โกปฏฺานิยํ น ปฏิฆฏฺานิยนฺติ? อามนฺตา. รูปํ อารพฺภ โทโส อุปฺปชฺชติ, รูปํ น โทสฏฺานิยํ น โกปฏฺานิยํ น ปฏิฆฏฺานิยนฺติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….

อมตํ อารพฺภ โมโห อุปฺปชฺชติ, อมตํ น โมหฏฺานิยํ น อฺาณกรณํ…เป… นิพฺพานสํวตฺตนิยนฺติ? อามนฺตา. รูปํ อารพฺภ โมโห อุปฺปชฺชติ, รูปํ น โมหฏฺานิยํ น อฺาณกรณํ…เป… นิพฺพานสํวตฺตนิยนฺติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….

๕๕๑. น วตฺตพฺพํ – ‘‘อมตารมฺมณํ สํโยชน’’นฺติ? อามนฺตา. นนุ วุตฺตํ ภควตา – ‘‘นิพฺพานํ นิพฺพานโต สฺชานาติ, นิพฺพานํ นิพฺพานโต สฺชานิตฺวา นิพฺพานํ มฺติ, นิพฺพานสฺมึ มฺติ, นิพฺพานโต มฺติ, นิพฺพานํ เมติ มฺติ, นิพฺพานํ อภินนฺทตี’’ติ [ม. นิ. ๑.๖]! อตฺเถว สุตฺตนฺโตติ? อามนฺตา. เตน หิ อมตารมฺมณํ สํโยชนนฺติ.

อมตารมฺมณกถา นิฏฺิตา.

๙. นวมวคฺโค

(๘๖) ๓. รูปํ สารมฺมณนฺติกถา

๕๕๒. รูปํ สารมฺมณนฺติ? อามนฺตา. อตฺถิ ตสฺส อาวฏฺฏนา อาโภโค สมนฺนาหาโร มนสิกาโร เจตนา ปตฺถนา ปณิธีติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป… นนุ นตฺถิ ตสฺส อาวฏฺฏนา อาโภโค…เป… ปณิธีติ? อามนฺตา. หฺจิ นตฺถิ ตสฺส อาวฏฺฏนา อาโภโค…เป… ปณิธิ, โน จ วต เร วตฺตพฺเพ – ‘‘รูปํ สารมฺมณ’’นฺติ.

ผสฺโส สารมฺมโณ, อตฺถิ ตสฺส อาวฏฺฏนา อาโภโค…เป… ปณิธีติ? อามนฺตา. รูปํ สารมฺมณํ, อตฺถิ ตสฺส อาวฏฺฏนา อาโภโค…เป… ปณิธีติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….

เวทนา…เป… สฺา เจตนา จิตฺตํ สทฺธา วีริยํ สติ สมาธิ ปฺา ราโค โทโส โมโห มาโน ทิฏฺิ วิจิกิจฺฉา ถินํ อุทฺธจฺจํ อหิริกํ…เป… อโนตฺตปฺปํ สารมฺมณํ, อตฺถิ ตสฺส อาวฏฺฏนา อาโภโค…เป… ปณิธีติ? อามนฺตา. รูปํ สารมฺมณํ, อตฺถิ ตสฺส อาวฏฺฏนา อาโภโค…เป… ปณิธีติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….

รูปํ สารมฺมณํ, นตฺถิ ตสฺส อาวฏฺฏนา อาโภโค…เป… ปณิธีติ? อามนฺตา. ผสฺโส สารมฺมโณ, นตฺถิ ตสฺส อาวฏฺฏนา อาโภโค…เป… ปณิธีติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….

รูปํ สารมฺมณํ, นตฺถิ ตสฺส อาวฏฺฏนา อาโภโค…เป… ปณิธีติ? อามนฺตา. เวทนา…เป… อโนตฺตปฺปํ สารมฺมณํ, นตฺถิ ตสฺส อาวฏฺฏนา อาโภโค…เป… ปณิธีติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….

๕๕๓. น วตฺตพฺพํ – ‘‘รูปํ สารมฺมณ’’นฺติ? อามนฺตา. นนุ รูปํ สปฺปจฺจยนฺติ? อามนฺตา. หฺจิ รูปํ สปฺปจฺจยํ, เตน วต เร วตฺตพฺเพ – ‘‘รูปํ สารมฺมณ’’นฺติ.

รูปํ สารมฺมณนฺติกถา นิฏฺิตา.

๙. นวมวคฺโค

(๘๗) ๔. อนุสยา อนารมฺมณกถา

๕๕๔. อนุสยา อนารมฺมณาติ? อามนฺตา. รูปํ นิพฺพานํ จกฺขายตนํ…เป… โผฏฺพฺพายตนนฺติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….

กามราคานุสโย อนารมฺมโณติ? อามนฺตา. กามราโค กามราคปริยุฏฺานํ กามราคสํโยชนํ กาโมโฆ กามโยโค กามจฺฉนฺทนีวรณํ อนารมฺมณนฺติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป… กามราโค กามราคปริยุฏฺานํ กามราคสํโยชนํ กาโมโฆ กามโยโค กามจฺฉนฺทนีวรณํ สารมฺมณนฺติ? อามนฺตา. กามราคานุสโย สารมฺมโณติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….

กามราคานุสโย อนารมฺมโณติ? อามนฺตา. กตมกฺขนฺธปริยาปนฺโนติ? สงฺขารกฺขนฺธปริยาปนฺโนติ. สงฺขารกฺขนฺโธ อนารมฺมโณติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป… สงฺขารกฺขนฺโธ อนารมฺมโณติ? อามนฺตา. เวทนากฺขนฺโธ สฺากฺขนฺโธ วิฺาณกฺขนฺโธ อนารมฺมโณติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….

กามราคานุสโย สงฺขารกฺขนฺธปริยาปนฺโน อนารมฺมโณติ? อามนฺตา. กามราโค สงฺขารกฺขนฺธปริยาปนฺโน อนารมฺมโณติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป… กามราโค สงฺขารกฺขนฺธปริยาปนฺโน สารมฺมโณติ? อามนฺตา. กามราคานุสโย สงฺขารกฺขนฺธปริยาปนฺโน สารมฺมโณติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….

กามราคานุสโย สงฺขารกฺขนฺธปริยาปนฺโน อนารมฺมโณ, กามราโค สงฺขารกฺขนฺธปริยาปนฺโน สารมฺมโณติ? อามนฺตา. สงฺขารกฺขนฺโธ เอกเทโส สารมฺมโณ เอกเทโส อนารมฺมโณติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป… สงฺขารกฺขนฺโธ เอกเทโส สารมฺมโณ เอกเทโส อนารมฺมโณติ? อามนฺตา. เวทนากฺขนฺโธ สฺากฺขนฺโธ วิฺาณกฺขนฺโธ เอกเทโส สารมฺมโณ เอกเทโส อนารมฺมโณติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….

๕๕๕. ปฏิฆานุสโย มานานุสโย ทิฏฺานุสโย วิจิกิจฺฉานุสโย ภวราคานุสโย อวิชฺชานุสโย อนารมฺมโณติ? อามนฺตา. อวิชฺชา อวิชฺโชโฆ อวิชฺชาโยโค อวิชฺชานุสโย อวิชฺชาปริยุฏฺานํ อวิชฺชาสํโยชนํ อวิชฺชานีวรณํ อนารมฺมณนฺติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป… อวิชฺชา อวิชฺโชโฆ…เป… อวิชฺชานีวรณํ สารมฺมณนฺติ? อามนฺตา. อวิชฺชานุสโย สารมฺมโณติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….

อวิชฺชานุสโย อนารมฺมโณติ? อามนฺตา. กตมกฺขนฺธปริยาปนฺโนติ? สงฺขารกฺขนฺธปริยาปนฺโนติ. สงฺขารกฺขนฺโธ อนารมฺมโณติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป… สงฺขารกฺขนฺโธ อนารมฺมโณติ? อามนฺตา. เวทนากฺขนฺโธ สฺากฺขนฺโธ วิฺาณกฺขนฺโธ อนารมฺมโณติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….

อวิชฺชานุสโย สงฺขารกฺขนฺธปริยาปนฺโน อนารมฺมโณติ? อามนฺตา. อวิชฺชา สงฺขารกฺขนฺธปริยาปนฺนา อนารมฺมณาติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป… อวิชฺชา สงฺขารกฺขนฺธปริยาปนฺนา สารมฺมณาติ? อามนฺตา. อวิชฺชานุสโย สงฺขารกฺขนฺธปริยาปนฺโน สารมฺมโณติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….

อวิชฺชานุสโย สงฺขารกฺขนฺธปริยาปนฺโน อนารมฺมโณ, อวิชฺชา สงฺขารกฺขนฺธปริยาปนฺนา สารมฺมณาติ? อามนฺตา. สงฺขารกฺขนฺโธ เอกเทโส สารมฺมโณ เอกเทโส อนารมฺมโณติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป… สงฺขารกฺขนฺโธ เอกเทโส สารมฺมโณ เอกเทโส อนารมฺมโณติ? อามนฺตา. เวทนากฺขนฺโธ สฺากฺขนฺโธ วิฺาณกฺขนฺโธ เอกเทโส สารมฺมโณ เอกเทโส อนารมฺมโณติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….

๕๕๖. น วตฺตพฺพํ – ‘‘อนุสยา อนารมฺมณา’’ติ? อามนฺตา. ปุถุชฺชโน กุสลาพฺยากเต จิตฺเต วตฺตมาเน สานุสโยติ วตฺตพฺโพติ? อามนฺตา. อตฺถิ เตสํ อนุสยานํ อารมฺมณนฺติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป… เตน หิ อนุสยา อนารมฺมณาติ. ปุถุชฺชโน กุสลาพฺยากเต จิตฺเต วตฺตมาเน สราโคติ วตฺตพฺโพติ? อามนฺตา. อตฺถิ ตสฺส ราคสฺส อารมฺมณนฺติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป…. เตน หิ ราโค อนารมฺมโณติ.

อนุสยา อนารมฺมณาติกถา นิฏฺิตา.

๙. นวมวคฺโค

(๘๘) ๕. าณํ อนารมฺมณนฺติกถา

๕๕๗. าณํ อนารมฺมณนฺติ? อามนฺตา. รูปํ นิพฺพานํ จกฺขายตนํ…เป… โผฏฺพฺพายตนนฺติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป… าณํ อนารมฺมณนฺติ? อามนฺตา. ปฺา ปฺินฺทฺริยํ ปฺาพลํ สมฺมาทิฏฺิ ธมฺมวิจยสมฺโพชฺฌงฺโค อนารมฺมโณติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป… ปฺา ปฺินฺทฺริยํ ปฺาพลํ สมฺมาทิฏฺิ ธมฺมวิจยสมฺโพชฺฌงฺโค สารมฺมโณติ? อามนฺตา. าณํ สารมฺมณนฺติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….

าณํ อนารมฺมณนฺติ? อามนฺตา. กตมกฺขนฺธปริยาปนฺนนฺติ? สงฺขารกฺขนฺธปริยาปนฺนนฺติ. สงฺขารกฺขนฺโธ อนารมฺมโณติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป… สงฺขารกฺขนฺโธ อนารมฺมโณติ? อามนฺตา. เวทนากฺขนฺโธ สฺากฺขนฺโธ วิฺาณกฺขนฺโธ อนารมฺมโณติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป… าณํ สงฺขารกฺขนฺธปริยาปนฺนํ อนารมฺมณนฺติ? อามนฺตา. ปฺา สงฺขารกฺขนฺธปริยาปนฺนา อนารมฺมณาติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป… ปฺา สงฺขารกฺขนฺธปริยาปนฺนา สารมฺมณาติ? อามนฺตา. าณํ สงฺขารกฺขนฺธปริยาปนฺนํ สารมฺมณนฺติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….

าณํ สงฺขารกฺขนฺธปริยาปนฺนํ อนารมฺมณํ, ปฺา สงฺขารกฺขนฺธปริยาปนฺนา สารมฺมณาติ? อามนฺตา. สงฺขารกฺขนฺโธ เอกเทโส สารมฺมโณ เอกเทโส อนารมฺมโณติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป… สงฺขารกฺขนฺโธ เอกเทโส สารมฺมโณ เอกเทโส อนารมฺมโณติ? อามนฺตา. เวทนากฺขนฺโธ สฺากฺขนฺโธ วิฺาณกฺขนฺโธ เอกเทโส สารมฺมโณ เอกเทโส อนารมฺมโณติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….

๕๕๘. น วตฺตพฺพํ – ‘‘าณํ อนารมฺมณ’’นฺติ? อามนฺตา. อรหา จกฺขุวิฺาณสมงฺคี าณีติ วตฺตพฺโพติ? อามนฺตา. อตฺถิ ตสฺส าณสฺส อารมฺมณนฺติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป… เตน หิ าณํ อนารมฺมณนฺติ. อรหา จกฺขุวิฺาณสมงฺคี ปฺวาติ วตฺตพฺโพติ? อามนฺตา. อตฺถิ ตาย ปฺาย อารมฺมณนฺติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป…. เตน หิ ปฺา อนารมฺมณาติ.

าณํ อนารมฺมณนฺติกถา นิฏฺิตา.

๙. นวมวคฺโค

(๘๙) ๖. อตีตานาคตารมฺมณกถา

๕๕๙. อตีตารมฺมณํ จิตฺตํ อนารมฺมณนฺติ? อามนฺตา. นนุ อตีตารมฺมณนฺติ? อามนฺตา. หฺจิ อตีตารมฺมณํ, โน จ วต เร วตฺตพฺเพ – ‘‘อตีตารมฺมณํ จิตฺตํ อนารมฺมณ’’นฺติ. อตีตารมฺมณํ จิตฺตํ อนารมฺมณนฺติ มิจฺฉา. หฺจิ วา ปน อนารมฺมณํ, โน จ วต เร วตฺตพฺเพ – ‘‘อตีตารมฺมณ’’นฺติ. อนารมฺมณํ อตีตารมฺมณนฺติ มิจฺฉา.

อตีตารมฺมณํ จิตฺตํ อนารมฺมณนฺติ? อามนฺตา. นนุ อตีตํ อารพฺภ อตฺถิ อาวฏฺฏนา…เป… ปณิธีติ? อามนฺตา. หฺจิ อตีตํ อารพฺภ อตฺถิ อาวฏฺฏนา…เป… ปณิธิ, โน จ วต เร วตฺตพฺเพ – ‘‘อตีตารมฺมณํ จิตฺตํ อนารมฺมณ’’นฺติ.

๕๖๐. อนาคตารมฺมณํ จิตฺตํ อนารมฺมณนฺติ? อามนฺตา. นนุ อนาคตารมฺมณนฺติ? อามนฺตา. หฺจิ อนาคตารมฺมณํ, โน จ วต เร วตฺตพฺเพ – ‘‘อนาคตารมฺมณํ จิตฺตํ อนารมฺมณ’’นฺติ. อนาคตารมฺมณํ จิตฺตํ อนารมฺมณนฺติ มิจฺฉา. หฺจิ วา ปน อนารมฺมณํ, โน จ วต เร วตฺตพฺเพ – ‘‘อนาคตารมฺมณ’’นฺติ. อนารมฺมณํ อนาคตารมฺมณนฺติ มิจฺฉา.

อนาคตารมฺมณํ จิตฺตํ อนารมฺมณนฺติ? อามนฺตา. นนุ อนาคตํ อารพฺภ อตฺถิ อาวฏฺฏนา…เป… ปณิธีติ? อามนฺตา. หฺจิ อนาคตํ อารพฺภ อตฺถิ อาวฏฺฏนา…เป… ปณิธิ, โน จ วต เร วตฺตพฺเพ – ‘‘อนาคตารมฺมณํ จิตฺตํ อนารมฺมณ’’นฺติ.

ปจฺจุปฺปนฺนํ อารพฺภ อตฺถิ อาวฏฺฏนา…เป… ปณิธิ, ปจฺจุปฺปนฺนารมฺมณํ จิตฺตํ สารมฺมณนฺติ? อามนฺตา. อตีตํ อารพฺภ อตฺถิ อาวฏฺฏนา…เป… ปณิธิ, อตีตารมฺมณํ จิตฺตํ สารมฺมณนฺติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป… ปจฺจุปฺปนฺนํ อารพฺภ อตฺถิ อาวฏฺฏนา…เป… ปณิธิ, ปจฺจุปฺปนฺนารมฺมณํ จิตฺตํ สารมฺมณนฺติ? อามนฺตา. อนาคตํ อารพฺภ อตฺถิ อาวฏฺฏนา…เป… ปณิธิ, อนาคตารมฺมณํ จิตฺตํ สารมฺมณนฺติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….

อตีตํ อารพฺภ อตฺถิ อาวฏฺฏนา…เป… ปณิธิ, อตีตารมฺมณํ จิตฺตํ อนารมฺมณนฺติ? อามนฺตา. ปจฺจุปฺปนฺนํ อารพฺภ อตฺถิ อาวฏฺฏนา…เป… ปณิธิ, ปจฺจุปฺปนฺนารมฺมณํ จิตฺตํ อนารมฺมณนฺติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….

อนาคตํ อารพฺภ อตฺถิ อาวฏฺฏนา…เป… ปณิธิ, อนาคตารมฺมณํ จิตฺตํ อนารมฺมณนฺติ? อามนฺตา. ปจฺจุปฺปนฺนํ อารพฺภ อตฺถิ อาวฏฺฏนา…เป… ปณิธิ, ปจฺจุปฺปนฺนารมฺมณํ จิตฺตํ อนารมฺมณนฺติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….

๕๖๑. น วตฺตพฺพํ – ‘‘อตีตานาคตารมฺมณํ จิตฺตํ อนารมฺมณ’’นฺติ? อามนฺตา. นนุ อตีตานาคตํ นตฺถีติ? อามนฺตา. หฺจิ อตีตานาคตํ นตฺถิ, เตน วต เร วตฺตพฺเพ – ‘‘อตีตานาคตารมฺมณํ จิตฺตํ อนารมฺมณ’’นฺติ…เป….

อตีตานาคตารมฺมณกถา นิฏฺิตา.

๙. นวมวคฺโค

(๙๐) ๗. วิตกฺกานุปติตกถา

๕๖๒. สพฺพํ จิตฺตํ วิตกฺกานุปติตนฺติ? อามนฺตา. สพฺพํ จิตฺตํ วิจารานุปติตํ ปีตานุปติตํ สุขานุปติตํ ทุกฺขานุปติตํ โสมนสฺสานุปติตํ โทมนสฺสานุปติตํ อุเปกฺขานุปติตํ สทฺธานุปติตํ วีริยานุปติตํ สตานุปติตํ สมาธานุปติตํ ปฺานุปติตํ ราคานุปติตํ โทสานุปติตํ…เป… อโนตฺตปฺปานุปติตนฺติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….

สพฺพํ จิตฺตํ วิตกฺกานุปติตนฺติ? อามนฺตา. นนุ อตฺถิ อวิตกฺโก วิจารมตฺโต สมาธีติ? อามนฺตา. หฺจิ อตฺถิ อวิตกฺโก วิจารมตฺโต สมาธิ, โน จ วต เร วตฺตพฺเพ – ‘‘สพฺพํ จิตฺตํ วิตกฺกานุปติต’’นฺติ.

สพฺพํ จิตฺตํ วิตกฺกานุปติตนฺติ? อามนฺตา. นนุ อตฺถิ อวิตกฺโก อวิจาโร สมาธีติ? อามนฺตา. หฺจิ อตฺถิ อวิตกฺโก อวิจาโร สมาธิ, โน จ วต เร วตฺตพฺเพ – ‘‘สพฺพํ จิตฺตํ วิตกฺกานุปติต’’นฺติ. สพฺพํ จิตฺตํ วิตกฺกานุปติตนฺติ? อามนฺตา. นนุ ตโย สมาธี วุตฺตา ภควตา – สวิตกฺโก สวิจาโร สมาธิ, อวิตกฺโก วิจารมตฺโต สมาธิ, อวิตกฺโก อวิจาโร สมาธีติ [ที. นิ. ๓.๓๐๕, ๓๕๓]? อามนฺตา. หฺจิ ตโย สมาธี วุตฺตา ภควตา – สวิตกฺโก สวิจาโร สมาธิ, อวิตกฺโก วิจารมตฺโต สมาธิ, อวิตกฺโก อวิจาโร สมาธิ, โน จ วต เร วตฺตพฺเพ – ‘‘สพฺพํ จิตฺตํ วิตกฺกานุปติต’’นฺติ.

วิตกฺกานุปติตกถา นิฏฺิตา.

๙. นวมวคฺโค

(๙๑) ๘. วิตกฺกวิปฺผารสทฺทกถา

๕๖๓. สพฺพโส วิตกฺกยโต วิจารยโต วิตกฺกวิปฺผาโร สทฺโทติ? อามนฺตา. สพฺพโส ผุสยโต ผสฺสวิปฺผาโร สทฺโท, สพฺพโส เวทยโต เวทนาวิปฺผาโร สทฺโท, สพฺพโส สฺชานโต สฺาวิปฺผาโร สทฺโท, สพฺพโส เจตยโต เจตนาวิปฺผาโร สทฺโท, สพฺพโส จินฺตยโต จิตฺตวิปฺผาโร สทฺโท, สพฺพโส สรโต สติวิปฺผาโร สทฺโท, สพฺพโส ปชานโต ปฺาวิปฺผาโร สทฺโทติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….

สพฺพโส วิตกฺกยโต วิจารยโต วิตกฺกวิปฺผาโร สทฺโทติ? อามนฺตา. วิตกฺกวิปฺผาโร สทฺโท โสตวิฺเยฺโย โสตสฺมึ ปฏิหฺติ โสตสฺส อาปาถํ อาคจฺฉตีติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป…. นนุ วิตกฺกวิปฺผาโร สทฺโท น โสตวิฺเยฺโย น โสตสฺมึ ปฏิหฺติ น โสตสฺส อาปาถํ อาคจฺฉตีติ? อามนฺตา. หฺจิ วิตกฺกวิปฺผาโร สทฺโท น โสตวิฺเยฺโย น โสตสฺมึ ปฏิหฺติ น โสตสฺส อาปาถํ อาคจฺฉติ, โน จ วต เร วตฺตพฺเพ – ‘‘สพฺพโส วิตกฺกยโต วิจารยโต วิตกฺกวิปฺผาโร สทฺโท’’ติ.

วิตกฺกวิปฺผารสทฺทกถา นิฏฺิตา.

๙. นวมวคฺโค

(๙๒) ๙. น ยถาจิตฺตสฺส วาจาติกถา

๕๖๔. น ยถาจิตฺตสฺส วาจาติ? อามนฺตา. อผสฺสกสฺส วาจา อเวทนกสฺส วาจา อสฺกสฺส วาจา อเจตนกสฺส วาจา อจิตฺตกสฺส วาจาติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป… นนุ สผสฺสกสฺส วาจา สเวทนกสฺส วาจา สสฺกสฺส วาจา สเจตนกสฺส วาจา สจิตฺตกสฺส วาจาติ? อามนฺตา. หฺจิ สผสฺสกสฺส วาจา…เป… สจิตฺตกสฺส วาจา, โน จ วต เร วตฺตพฺเพ – ‘‘น ยถาจิตฺตสฺส วาจา’’ติ.

ยถาจิตฺตสฺส วาจาติ? อามนฺตา. อนาวฏฺเฏนฺตสฺส [อนาวฏฺฏนฺตสฺส (ปี.), อนาวชฺชนฺตสฺส (สี. สฺยา. ก.) กถา. ๔๘๔ ปสฺสิตพฺพํ] วาจา…เป… อนาโภคสฺส วาจา…เป… อปฺปณิทหนฺตสฺส วาจาติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป… นนุ อาวฏฺเฏนฺตสฺส วาจา อาโภคสฺส วาจา…เป… ปณิทหนฺตสฺส วาจาติ? อามนฺตา. หฺจิ อาวฏฺเฏนฺตสฺส วาจา อาโภคสฺส วาจา ปณิทหนฺตสฺส วาจา, โน จ วต เร วตฺตพฺเพ – ‘‘น ยถาจิตฺตสฺส วาจา’’ติ.

ยถาจิตฺตสฺส วาจาติ? อามนฺตา. นนุ วาจา จิตฺตสมุฏฺานา จิตฺเตน สหชาตา จิตฺเตน สห เอกุปฺปาทาติ? อามนฺตา. หฺจิ วาจา จิตฺตสมุฏฺานา จิตฺเตน สหชาตา จิตฺเตน สห เอกุปฺปาทา, โน จ วต เร วตฺตพฺเพ – ‘‘น ยถาจิตฺตสฺส วาจา’’ติ.

น ยถาจิตฺตสฺส วาจาติ? อามนฺตา. น ภณิตุกาโม ภณติ, น กเถตุกาโม กเถติ, น อาลปิตุกาโม อาลปติ, น โวหริตุกาโม โวหรตีติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป… นนุ ภณิตุกาโม ภณติ, กเถตุกาโม กเถติ, อาลปิตุกาโม อาลปติ, โวหริตุกาโม โวหรตีติ? อามนฺตา. หฺจิ ภณิตุกาโม ภณติ, กเถตุกาโม กเถติ, อาลปิตุกาโม อาลปติ, โวหริตุกาโม โวหรติ, โน จ วต เร วตฺตพฺเพ – ‘‘น ยถาจิตฺตสฺส วาจา’’ติ.

๕๖๕. น วตฺตพฺพํ – ‘‘น ยถาจิตฺตสฺส วาจา’’ติ? อามนฺตา. นนุ อตฺถิ โกจิ ‘‘อฺํ ภณิสฺสามี’’ติ อฺํ ภณติ, ‘‘อฺํ กเถสฺสามี’’ติ อฺํ กเถติ, ‘‘อฺํ อาลปิสฺสามี’’ติ อฺํ อาลปติ, ‘‘อฺํ โวหริสฺสามี’’ติ อฺํ โวหรตีติ? อามนฺตา. หฺจิ อตฺถิ โกจิ ‘‘อฺํ ภณิสฺสามี’’ติ อฺํ ภณติ,…เป… ‘‘อฺํ โวหริสฺสามี’’ติ อฺํ โวหรติ, เตน วต เร วตฺตพฺเพ – ‘‘น ยถาจิตฺตสฺส วาจา’’ติ.

น ยถาจิตฺตสฺส วาจาติกถา นิฏฺิตา.

๙. นวมวคฺโค

(๙๓) ๑๐. น ยถาจิตฺตสฺส กายกมฺมนฺติกถา

๕๖๖. น ยถาจิตฺตสฺส กายกมฺมนฺติ? อามนฺตา. อผสฺสกสฺส กายกมฺมํ…เป… อจิตฺตกสฺส กายกมฺมนฺติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป… นนุ สผสฺสกสฺส กายกมฺมํ…เป… สจิตฺตกสฺส กายกมฺมนฺติ? อามนฺตา. หฺจิ สผสฺสกสฺส กายกมฺมํ…เป… สจิตฺตกสฺส กายกมฺมํ, โน จ วต เร วตฺตพฺเพ – ‘‘น ยถาจิตฺตสฺส กายกมฺม’’นฺติ.

ยถาจิตฺตสฺส กายกมฺมนฺติ? อามนฺตา. อนาวฏฺเฏนฺตสฺส กายกมฺมํ…เป… อปฺปณิทหนฺตสฺส กายกมฺมนฺติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป… นนุ อาวฏฺเฏนฺตสฺส กายกมฺมํ…เป… ปณิทหนฺตสฺส กายกมฺมนฺติ? อามนฺตา. หฺจิ อาวฏฺเฏนฺตสฺส กายกมฺมํ…เป… ปณิทหนฺตสฺส กายกมฺมํ, โน จ วต เร วตฺตพฺเพ – ‘‘น ยถาจิตฺตสฺส กายกมฺม’’นฺติ.

น ยถาจิตฺตสฺส กายกมฺมนฺติ? อามนฺตา. นนุ กายกมฺมํ จิตฺตสมุฏฺานํ จิตฺเตน สหชาตํ จิตฺเตน สห เอกุปฺปาทนฺติ? อามนฺตา. หฺจิ กายกมฺมํ จิตฺตสมุฏฺานํ จิตฺเตน สหชาตํ จิตฺเตน สห เอกุปฺปาทํ, โน จ วต เร วตฺตพฺเพ – ‘‘น ยถาจิตฺตสฺส กายกมฺม’’นฺติ.

น ยถาจิตฺตสฺส กายกมฺมนฺติ? อามนฺตา. น อภิกฺกมิตุกาโม อภิกฺกมติ, น ปฏิกฺกมิตุกาโม ปฏิกฺกมติ, น อาโลเกตุกาโม อาโลเกติ, น วิโลเกตุกาโม วิโลเกติ, น สมิฺชิตุกาโม สมิฺเชติ, น ปสาเรตุกาโม ปสาเรตีติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป…. นนุ อภิกฺกมิตุกาโม อภิกฺกมติ, ปฏิกฺกมิตุกาโม ปฏิกฺกมติ, อาโลเกตุกาโม อาโลเกติ, วิโลเกตุกาโม วิโลเกติ, สมิฺชิตุกาโม สมิฺเชติ, ปสาเรตุกาโม ปสาเรตีติ? อามนฺตา. หฺจิ อภิกฺกมิตุกาโม อภิกฺกมติ…เป… ปสาเรตุกาโม ปสาเรติ, โน จ วต เร วตฺตพฺเพ – ‘‘น ยถาจิตฺตสฺส กายกมฺม’’นฺติ.

๕๖๗. น วตฺตพฺพํ – ‘‘น ยถาจิตฺตสฺส กายกมฺม’’นฺติ? อามนฺตา. นนุ อตฺถิ โกจิ ‘‘อฺตฺร คจฺฉิสฺสามี’’ติ อฺตฺร คจฺฉติ…เป… ‘‘อฺํ ปสาเรสฺสามี’’ติ อฺํ ปสาเรตีติ? อามนฺตา. หฺจิ อตฺถิ โกจิ ‘‘อฺตฺร คจฺฉิสฺสามี’’ติ อฺตฺร คจฺฉติ…เป… ‘‘อฺํ ปสาเรสฺสามี’’ติ อฺํ ปสาเรติ, เตน วต เร วตฺตพฺเพ – ‘‘น ยถาจิตฺตสฺส กายกมฺม’’นฺติ.

น ยถาจิตฺตสฺส กายกมฺมนฺติกถา นิฏฺิตา.

๙. นวมวคฺโค

(๙๔) ๑๑. อตีตานาคตสมนฺนาคตกถา

๕๖๘. อตีเตน สมนฺนาคโตติ? อามนฺตา. นนุ อตีตํ นิรุทฺธํ วิคตํ วิปริณตํ อตฺถงฺคตํ อพฺภตฺถงฺคตนฺติ? อามนฺตา. หฺจิ อตีตํ นิรุทฺธํ วิคตํ วิปริณตํ อตฺถงฺคตํ อพฺภตฺถงฺคตํ, โน จ วต เร วตฺตพฺเพ – ‘‘อตีเตน สมนฺนาคโต’’ติ.

อนาคเตน สมนฺนาคโตติ? อามนฺตา. นนุ อนาคตํ อชาตํ อภูตํ อสฺชาตํ อนิพฺพตฺตํ อนภินิพฺพตฺตํ อปาตุภูตนฺติ? อามนฺตา. หฺจิ อนาคตํ อชาตํ อภูตํ อสฺชาตํ อนิพฺพตฺตํ อนภินิพฺพตฺตํ อปาตุภูตํ, โน จ วต เร วตฺตพฺเพ – ‘‘อนาคเตน สมนฺนาคโต’’ติ.

๕๖๙. อตีเตน รูปกฺขนฺเธน สมนฺนาคโต, อนาคเตน รูปกฺขนฺเธน สมนฺนาคโต, ปจฺจุปฺปนฺเนน รูปกฺขนฺเธน สมนฺนาคโตติ? อามนฺตา. ตีหิ รูปกฺขนฺเธหิ สมนฺนาคโตติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป… อตีเตหิ ปฺจหิ ขนฺเธหิ สมนฺนาคโต, อนาคเตหิ ปฺจหิ ขนฺเธหิ สมนฺนาคโต, ปจฺจุปฺปนฺเนหิ ปฺจหิ ขนฺเธหิ สมนฺนาคโตติ? อามนฺตา. ปนฺนรสหิ ขนฺเธหิ สมนฺนาคโตติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….

อตีเตน จกฺขายตเนน สมนฺนาคโต, อนาคเตน จกฺขายตเนน สมนฺนาคโต, ปจฺจุปฺปนฺเนน จกฺขายตเนน สมนฺนาคโตติ? อามนฺตา. ตีหิ จกฺขายตเนหิ สมนฺนาคโตติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป… อตีเตหิ ทฺวาทสหิ อายตเนหิ สมนฺนาคโต, อนาคเตหิ ทฺวาทสหิ อายตเนหิ สมนฺนาคโต, ปจฺจุปฺปนฺเนหิ ทฺวาทสหิ อายตเนหิ สมนฺนาคโตติ? อามนฺตา. ฉตฺตึสายตเนหิ สมนฺนาคโตติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….

อตีตาย จกฺขุธาตุยา สมนฺนาคโต, อนาคตาย จกฺขุธาตุยา สมนฺนาคโต, ปจฺจุปฺปนฺนาย จกฺขุธาตุยา สมนฺนาคโตติ? อามนฺตา. ตีหิ จกฺขุธาตูหิ สมนฺนาคโตติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป… อตีตาหิ อฏฺารสหิ ธาตูหิ สมนฺนาคโต, อนาคตาหิ อฏฺารสหิ ธาตูหิ สมนฺนาคโต, ปจฺจุปฺปนฺนาหิ อฏฺารสหิ ธาตูหิ สมนฺนาคโตติ? อามนฺตา. จตุปฺาสธาตูหิ สมนฺนาคโตติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….

อตีเตน จกฺขุนฺทฺริเยน สมนฺนาคโต, อนาคเตน จกฺขุนฺทฺริเยน สมนฺนาคโต, ปจฺจุปฺปนฺเนน จกฺขุนฺทฺริเยน สมนฺนาคโตติ? อามนฺตา. ตีหิ จกฺขุนฺทฺริเยหิ สมนฺนาคโตติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป… อตีเตหิ พาวีสตินฺทฺริเยหิ สมนฺนาคโต, อนาคเตหิ พาวีสตินฺทฺริเยหิ สมนฺนาคโต, ปจฺจุปฺปนฺเนหิ พาวีสตินฺทฺริเยหิ สมนฺนาคโตติ? อามนฺตา. ฉสฏฺินฺทฺริเยหิ สมนฺนาคโตติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….

๕๗๐. น วตฺตพฺพํ – ‘‘อตีตานาคเตหิ สมนฺนาคโต’’ติ? อามนฺตา. นนุ อตฺถิ อฏฺวิโมกฺขฌายี จตุนฺนํ ฌานานํ นิกามลาภี นวนฺนํ อนุปุพฺพวิหารสมาปตฺตีนํ ลาภีติ? อามนฺตา. หฺจิ อตฺถิ อฏฺวิโมกฺขฌายี จตุนฺนํ ฌานานํ นิกามลาภี นวนฺนํ อนุปุพฺพวิหารสมาปตฺตีนํ ลาภี, เตน วต เร วตฺตพฺเพ – ‘‘อตีตานาคเตหิ สมนฺนาคโต’’ติ.

อตีตานาคตสมนฺนาคตกถา นิฏฺิตา.

นวมวคฺโค.

ตสฺสุทฺทานํ –

อานิสํสทสฺสาวิสฺส สํโยชนานํ ปหานํ, อมตารมฺมณํ สํโยชนํ, รูปํ สารมฺมณํ, อนุสยา อนารมฺมณา, เอวเมวํ าณํ, อตีตานาคตารมฺมณํ จิตฺตํ, สพฺพํ จิตฺตํ วิตกฺกานุปติตํ, สพฺพโส วิตกฺกยโต วิจารยโต วิตกฺกวิปฺผาโร สทฺโท, น ยถาจิตฺตสฺส วาจา, ตเถว กายกมฺมํ อตีตานาคเตหิ สมนฺนาคโตติ.

๑๐. ทสมวคฺโค

(๙๕) ๑. นิโรธกถา

๕๗๑. อุปปตฺเตสิเย ปฺจกฺขนฺเธ อนิรุทฺเธ กิริยา ปฺจกฺขนฺธา อุปฺปชฺชนฺตีติ? อามนฺตา. ทสนฺนํ ขนฺธานํ สโมธานํ โหติ, ทส ขนฺธา สมฺมุขีภาวํ อาคจฺฉนฺตีติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป… ทสนฺนํ ขนฺธานํ สโมธานํ โหติ, ทส ขนฺธา สมฺมุขีภาวํ อาคจฺฉนฺตีติ? อามนฺตา. ทฺวินฺนํ ผสฺสานํ…เป… ทฺวินฺนํ จิตฺตานํ สโมธานํ โหตีติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….

อุปปตฺเตสิเย ปฺจกฺขนฺเธ อนิรุทฺเธ กิริยา จตฺตาโร ขนฺธา อุปฺปชฺชนฺตีติ? อามนฺตา. นวนฺนํ ขนฺธานํ สโมธานํ โหติ, นว ขนฺธา สมฺมุขีภาวํ อาคจฺฉนฺตีติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป… นวนฺนํ ขนฺธานํ สโมธานํ โหติ, นว ขนฺธา สมฺมุขีภาวํ อาคจฺฉนฺตีติ? อามนฺตา. ทฺวินฺนํ ผสฺสานํ…เป… ทฺวินฺนํ จิตฺตานํ สโมธานํ โหตีติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….

อุปปตฺเตสิเย ปฺจกฺขนฺเธ อนิรุทฺเธ กิริยาาณํ อุปฺปชฺชตีติ? อามนฺตา. ฉนฺนํ ขนฺธานํ สโมธานํ โหติ, ฉ ขนฺธา สมฺมุขีภาวํ อาคจฺฉนฺตีติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป… ฉนฺนํ ขนฺธานํ สโมธานํ โหติ, ฉ ขนฺธา สมฺมุขีภาวํ อาคจฺฉนฺตีติ? อามนฺตา. ทฺวินฺนํ ผสฺสานํ…เป… ทฺวินฺนํ จิตฺตานํ สโมธานํ โหตีติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….

๕๗๒. อุปปตฺเตสิเย ปฺจกฺขนฺเธ นิรุทฺเธ มคฺโค อุปฺปชฺชตีติ? อามนฺตา. มโต มคฺคํ ภาเวติ, กาลงฺกโต มคฺคํ ภาเวตีติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….

นิโรธกถา นิฏฺิตา.

๑๐. ทสมวคฺโค

(๙๖) ๒. รูปํ มคฺโคติกถา

๕๗๓. มคฺคสมงฺคิสฺส รูปํ มคฺโคติ? อามนฺตา. สารมฺมณํ, อตฺถิ ตสฺส อาวฏฺฏนา อาโภโค สมนฺนาหาโร มนสิกาโร เจตนา ปตฺถนา ปณิธีติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป… นนุ อนารมฺมณํ, นตฺถิ ตสฺส อาวฏฺฏนา…เป… ปณิธีติ? อามนฺตา. หฺจิ อนารมฺมณํ, นตฺถิ ตสฺส อาวฏฺฏนา…เป… ปณิธิ; โน จ วต เร วตฺตพฺเพ – ‘‘มคฺคสมงฺคิสฺส รูปํ มคฺโค’’ติ.

สมฺมาวาจา มคฺโคติ? อามนฺตา. สารมฺมณา, อตฺถิ ตาย อาวฏฺฏนา…เป… ปณิธีติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป… นนุ อนารมฺมณา, นตฺถิ ตาย อาวฏฺฏนา…เป… ปณิธีติ? อามนฺตา. หฺจิ อนารมฺมณา, นตฺถิ ตาย อาวฏฺฏนา…เป… ปณิธิ; โน จ วต เร วตฺตพฺเพ – ‘‘สมฺมาวาจา มคฺโค’’ติ.

สมฺมากมฺมนฺโต …เป… สมฺมาอาชีโว มคฺโคติ? อามนฺตา. สารมฺมโณ, อตฺถิ ตสฺส อาวฏฺฏนา…เป… ปณิธีติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป… นนุ อนารมฺมโณ, นตฺถิ ตสฺส อาวฏฺฏนา…เป… ปณิธีติ? อามนฺตา. หฺจิ อนารมฺมโณ, นตฺถิ ตสฺส อาวฏฺฏนา…เป… ปณิธิ; โน จ วต เร วตฺตพฺเพ – ‘‘สมฺมาอาชีโว มคฺโค’’ติ.

๕๗๔. สมฺมาทิฏฺิ มคฺโค, สา จ สารมฺมณา, อตฺถิ ตาย อาวฏฺฏนา…เป… ปณิธีติ? อามนฺตา. สมฺมาวาจา มคฺโค, สา จ สารมฺมณา, อตฺถิ ตาย อาวฏฺฏนา…เป… ปณิธีติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ …เป… สมฺมาทิฏฺิ มคฺโค, สา จ สารมฺมณา, อตฺถิ ตาย อาวฏฺฏนา…เป… ปณิธีติ? อามนฺตา. สมฺมากมฺมนฺโต…เป… สมฺมาอาชีโว มคฺโค, โส จ สารมฺมโณ, อตฺถิ ตสฺส อาวฏฺฏนา…เป… ปณิธีติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป… สมฺมาสงฺกปฺโป…เป… สมฺมาวายาโม…เป… สมฺมาสติ…เป….

สมฺมาสมาธิ มคฺโค, โส จ สารมฺมโณ, อตฺถิ ตสฺส อาวฏฺฏนา…เป… ปณิธีติ? อามนฺตา. สมฺมาวาจา มคฺโค, สา จ สารมฺมณา, อตฺถิ ตาย อาวฏฺฏนา…เป… ปณิธีติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป… สมฺมาสมาธิ มคฺโค, โส จ สารมฺมโณ, อตฺถิ ตสฺส อาวฏฺฏนา…เป… ปณิธีติ? อามนฺตา. สมฺมากมฺมนฺโต…เป… สมฺมาอาชีโว มคฺโค, โส จ สารมฺมโณ, อตฺถิ ตสฺส อาวฏฺฏนา…เป… ปณิธีติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….

สมฺมาวาจา มคฺโค, สา จ อนารมฺมณา, นตฺถิ ตาย อาวฏฺฏนา…เป… ปณิธีติ? อามนฺตา. สมฺมาทิฏฺิ มคฺโค, สา จ อนารมฺมณา, นตฺถิ ตาย อาวฏฺฏนา…เป… ปณิธีติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป… สมฺมาวาจา มคฺโค, สา จ อนารมฺมณา, นตฺถิ ตาย อาวฏฺฏนา…เป… ปณิธีติ? อามนฺตา. สมฺมาสงฺกปฺโป…เป… สมฺมาวายาโม… สมฺมาสติ … สมฺมาสมาธิ มคฺโค, โส จ อนารมฺมโณ, นตฺถิ ตสฺส อาวฏฺฏนา…เป… ปณิธีติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….

สมฺมากมฺมนฺโต …เป… สมฺมาอาชีโว มคฺโค, โส จ อนารมฺมโณ, นตฺถิ ตสฺส อาวฏฺฏนา…เป… ปณิธีติ? อามนฺตา. สมฺมาทิฏฺิ… สมฺมาสงฺกปฺโป… สมฺมาวายาโม… สมฺมาสติ…เป… สมฺมาสมาธิ มคฺโค, โส จ อนารมฺมโณ, นตฺถิ ตสฺส อาวฏฺฏนา…เป… ปณิธีติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….

๕๗๕. น วตฺตพฺพํ – ‘‘มคฺคสมงฺคิสฺส รูปํ มคฺโค’’ติ? อามนฺตา. นนุ สมฺมาวาจา สมฺมากมฺมนฺโต สมฺมาอาชีโว มคฺโคติ? อามนฺตา. หฺจิ สมฺมาวาจา สมฺมากมฺมนฺโต สมฺมาอาชีโว มคฺโค, เตน วต เร วตฺตพฺเพ – ‘‘มคฺคสมงฺคิสฺส รูปํ มคฺโค’’ติ.

รูปํ มคฺโคติกถา นิฏฺิตา.

๑๐. ทสมวคฺโค

(๙๗) ๓. ปฺจวิฺาณสมงฺคิสฺส มคฺคกถา

๕๗๖. ปฺจวิฺาณสมงฺคิสฺส อตฺถิ มคฺคภาวนาติ? อามนฺตา. นนุ ปฺจวิฺาณา อุปฺปนฺนวตฺถุกา อุปฺปนฺนารมฺมณาติ? อามนฺตา. หฺจิ ปฺจวิฺาณา อุปฺปนฺนวตฺถุกา อุปฺปนฺนารมฺมณา, โน จ วต เร วตฺตพฺเพ – ‘‘ปฺจวิฺาณสมงฺคิสฺส อตฺถิ มคฺคภาวนา’’ติ.

นนุ ปฺจวิฺาณา ปุเรชาตวตฺถุกา ปุเรชาตารมฺมณา อชฺฌตฺติกวตฺถุกา พาหิรารมฺมณา อสมฺภินฺนวตฺถุกา อสมฺภินฺนารมฺมณา นานาวตฺถุกา นานารมฺมณา น อฺมฺสฺส โคจรวิสยํ ปจฺจนุโภนฺติ, น อสมนฺนาหารา อุปฺปชฺชนฺติ, น อมนสิการา อุปฺปชฺชนฺติ, น อพฺโพกิณฺณา อุปฺปชฺชนฺติ, น อปุพฺพํ อจริมํ อุปฺปชฺชนฺติ, น อฺมฺสฺส สมนนฺตรา อุปฺปชฺชนฺติ, นนุ ปฺจวิฺาณา อนาโภคาติ? อามนฺตา. หฺจิ ปฺจวิฺาณา อนาโภคา, โน จ วต เร วตฺตพฺเพ – ‘‘ปฺจวิฺาณสมงฺคิสฺส อตฺถิ มคฺคภาวนา’’ติ.

๕๗๗. จกฺขุวิฺาณสมงฺคิสฺส อตฺถิ มคฺคภาวนาติ? อามนฺตา. จกฺขุวิฺาณํ สุฺตํ อารพฺภ อุปฺปชฺชตีติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป… จกฺขุวิฺาณํ สุฺตํ อารพฺภ อุปฺปชฺชตีติ? อามนฺตา. จกฺขุฺจ ปฏิจฺจ สุฺตฺจ อุปฺปชฺชติ จกฺขุวิฺาณนฺติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป… จกฺขุฺจ ปฏิจฺจ สุฺตฺจ อุปฺปชฺชติ จกฺขุวิฺาณนฺติ? อามนฺตา. ‘‘จกฺขุฺจ ปฏิจฺจ สุฺตฺจ อุปฺปชฺชติ จกฺขุวิฺาณ’’นฺติ – อตฺเถว สุตฺตนฺโตติ? นตฺถิ. ‘‘จกฺขุฺจ ปฏิจฺจ รูเป จ อุปฺปชฺชติ จกฺขุวิฺาณ’’นฺติ – อตฺเถว สุตฺตนฺโตติ? อามนฺตา. หฺจิ ‘‘จกฺขุฺจ ปฏิจฺจ รูเป จ อุปฺปชฺชติ จกฺขุวิฺาณ’’นฺติ – อตฺเถว สุตฺตนฺโต, โน จ วต เร วตฺตพฺเพ – ‘‘จกฺขุฺจ ปฏิจฺจ สุฺตฺจ อุปฺปชฺชติ จกฺขุวิฺาณ’’นฺติ.

๕๗๘. จกฺขุวิฺาณสมงฺคิสฺส อตฺถิ มคฺคภาวนาติ? อามนฺตา. จกฺขุวิฺาณํ อตีตานาคตํ อารพฺภ อุปฺปชฺชตีติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป… จกฺขุวิฺาณสมงฺคิสฺส อตฺถิ มคฺคภาวนาติ? อามนฺตา. จกฺขุวิฺาณํ ผสฺสํ อารพฺภ…เป… เวทนํ อารพฺภ… สฺํ อารพฺภ … เจตนํ อารพฺภ… จิตฺตํ อารพฺภ… จกฺขุํ อารพฺภ… กายํ อารพฺภ…เป… สทฺทํ อารพฺภ…เป… โผฏฺพฺพํ อารพฺภ อุปฺปชฺชตีติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….

มโนวิฺาณสมงฺคิสฺส อตฺถิ มคฺคภาวนา, มโนวิฺาณํ สุฺตํ อารพฺภ อุปฺปชฺชตีติ? อามนฺตา. จกฺขุวิฺาณสมงฺคิสฺส อตฺถิ มคฺคภาวนา, จกฺขุวิฺาณํ สุฺตํ อารพฺภ อุปฺปชฺชตีติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป… มโนวิฺาณสมงฺคิสฺส อตฺถิ มคฺคภาวนา, มโนวิฺาณํ อตีตานาคตํ อารพฺภ อุปฺปชฺชตีติ? อามนฺตา. จกฺขุวิฺาณสมงฺคิสฺส อตฺถิ มคฺคภาวนา, จกฺขุวิฺาณํ อตีตานาคตํ อารพฺภ อุปฺปชฺชตีติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป… มโนวิฺาณสมงฺคิสฺส อตฺถิ มคฺคภาวนา, มโนวิฺาณํ ผสฺสํ อารพฺภ… เวทนํ อารพฺภ…เป… โผฏฺพฺพํ อารพฺภ อุปฺปชฺชตีติ? อามนฺตา. จกฺขุวิฺาณสมงฺคิสฺส อตฺถิ มคฺคภาวนา, จกฺขุวิฺาณํ ผสฺสํ อารพฺภ… เวทนํ อารพฺภ…เป… โผฏฺพฺพํ อารพฺภ อุปฺปชฺชตีติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….

๕๗๙. น วตฺตพฺพํ – ‘‘ปฺจวิฺาณสมงฺคิสฺส อตฺถิ มคฺคภาวนา’’ติ? อามนฺตา. นนุ วุตฺตํ ภควตา – ‘‘อิธ, ภิกฺขเว, ภิกฺขุ จกฺขุนา รูปํ ทิสฺวา น นิมิตฺตคฺคาหี โหติ นานุพฺยฺชนคฺคาหี…เป… โสเตน สทฺทํ สุตฺวา…เป… ฆาเนน คนฺธํ ฆายิตฺวา…เป… ชิวฺหาย รสํ สายิตฺวา…เป… กาเยน โผฏฺพฺพํ ผุสิตฺวา น นิมิตฺตคฺคาหี โหติ นานุพฺยฺชนคฺคาหี’’ติ! [ม. นิ. ๑.๓๔๙; อ. นิ. ๔.๓๗] อตฺเถว สุตฺตนฺโตติ? อามนฺตา. เตน หิ ปฺจวิฺาณสมงฺคิสฺส อตฺถิ มคฺคภาวนาติ.

ปฺจวิฺาณสมงฺคิสฺส มคฺคกถา นิฏฺิตา.

๑๐. ทสมวคฺโค

(๙๘) ๔. ปฺจวิฺาณา กุสลาปิ อกุสลาปีติกถา

๕๘๐. ปฺจวิฺาณา กุสลาปิ อกุสลาปีติ? อามนฺตา. นนุ ปฺจวิฺาณา อุปฺปนฺนวตฺถุกา อุปฺปนฺนารมฺมณาติ? อามนฺตา. หฺจิ ปฺจวิฺาณา อุปฺปนฺนวตฺถุกา อุปฺปนฺนารมฺมณา, โน จ วต เร วตฺตพฺเพ – ‘‘ปฺจวิฺาณา กุสลาปิ อกุสลาปี’’ติ. นนุ ปฺจวิฺาณา ปุเรชาตวตฺถุกา ปุเรชาตารมฺมณา อชฺฌตฺติกวตฺถุกา พาหิรารมฺมณา อสมฺภินฺนวตฺถุกา อสมฺภินฺนารมฺมณา นานาวตฺถุกา นานารมฺมณา น อฺมฺสฺส โคจรวิสยํ ปจฺจนุโภนฺติ, น อสมนฺนาหารา อุปฺปชฺชนฺติ, น อมนสิการา อุปฺปชฺชนฺติ, น อพฺโพกิณฺณา อุปฺปชฺชนฺติ, น อปุพฺพํ อจริมํ อุปฺปชฺชนฺติ, น อฺมฺสฺส สมนนฺตรา อุปฺปชฺชนฺติ, นนุ ปฺจวิฺาณา อนาโภคาติ? อามนฺตา. หฺจิ ปฺจวิฺาณา อนาโภคา, โน จ วต เร วตฺตพฺเพ – ‘‘ปฺจวิฺาณา กุสลาปิ อกุสลาปี’’ติ.

๕๘๑. จกฺขุวิฺาณํ กุสลนฺติ? อามนฺตา. จกฺขุวิฺาณํ สุฺตํ อารพฺภ อุปฺปชฺชตีติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป… จกฺขุวิฺาณํ สุฺตํ อารพฺภ อุปฺปชฺชตีติ? อามนฺตา. จกฺขุฺจ ปฏิจฺจ สุฺตฺจ อุปฺปชฺชติ จกฺขุวิฺาณนฺติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ. จกฺขุฺจ ปฏิจฺจ สุฺตฺจ อุปฺปชฺชติ จกฺขุวิฺาณนฺติ? อามนฺตา. จกฺขุฺจ ปฏิจฺจ สุฺตฺจ อุปฺปชฺชติ จกฺขุวิฺาณ’’นฺติ – อตฺเถว สุตฺตนฺโตติ? นตฺถิ. ‘‘จกฺขุฺจ ปฏิจฺจ รูเป จ อุปฺปชฺชติ จกฺขุวิฺาณ’’นฺติ – อตฺเถว สุตฺตนฺโตติ? อามนฺตา. หฺจิ ‘‘จกฺขุฺจ ปฏิจฺจ รูเป จ อุปฺปชฺชติ จกฺขุวิฺาณ’’นฺติ – อตฺเถว สุตฺตนฺโต, โน จ วต เร วตฺตพฺเพ – ‘‘จกฺขุฺจ ปฏิจฺจ สุฺตฺจ อุปฺปชฺชติ จกฺขุวิฺาณ’’นฺติ.

๕๘๒. จกฺขุวิฺาณํ กุสลมฺปิ อกุสลมฺปีติ? อามนฺตา. จกฺขุวิฺาณํ อตีตานาคตํ อารพฺภ อุปฺปชฺชตีติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป…. จกฺขุวิฺาณํ กุสลมฺปิ อกุสลมฺปีติ? อามนฺตา. จกฺขุวิฺาณํ ผสฺสํ อารพฺภ…เป… จิตฺตํ อารพฺภ… จกฺขุํ อารพฺภ…เป… กายํ อารพฺภ… สทฺทํ อารพฺภ…เป… โผฏฺพฺพํ อารพฺภ อุปฺปชฺชตีติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….

มโนวิฺาณํ กุสลมฺปิ อกุสลมฺปิ, มโนวิฺาณํ สุฺตํ อารพฺภ อุปฺปชฺชตีติ? อามนฺตา. จกฺขุวิฺาณํ กุสลมฺปิ อกุสลมฺปิ, จกฺขุวิฺาณํ สุฺตํ อารพฺภ อุปฺปชฺชตีติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป… มโนวิฺาณํ กุสลมฺปิ อกุสลมฺปิ, มโนวิฺาณํ อตีตานาคตํ อารพฺภ อุปฺปชฺชตีติ? อามนฺตา. จกฺขุวิฺาณํ กุสลมฺปิ อกุสลมฺปิ, จกฺขุวิฺาณํ อตีตานาคตํ อารพฺภ อุปฺปชฺชตีติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป… มโนวิฺาณํ กุสลมฺปิ อกุสลมฺปิ, มโนวิฺาณํ ผสฺสํ อารพฺภ…เป… จิตฺตํ อารพฺภ…เป… กายํ อารพฺภ … สทฺทํ อารพฺภ …เป… โผฏฺพฺพํ อารพฺภ อุปฺปชฺชตีติ? อามนฺตา. จกฺขุวิฺาณํ กุสลมฺปิ อกุสลมฺปิ, จกฺขุวิฺาณํ ผสฺสํ อารพฺภ…เป… โผฏฺพฺพํ อารพฺภ อุปฺปชฺชตีติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….

๕๘๓. น วตฺตพฺพํ – ‘‘ปฺจวิฺาณา กุสลาปิ อกุสลาปี’’ติ? อามนฺตา. นนุ วุตฺตํ ภควตา – ‘‘อิธ, ภิกฺขเว, ภิกฺขุ จกฺขุนา รูปํ ทิสฺวา นิมิตฺตคฺคาหี โหติ…เป… น นิมิตฺตคฺคาหี โหติ…เป… โสเตน สทฺทํ สุตฺวา…เป… กาเยน โผฏฺพฺพํ ผุสิตฺวา นิมิตฺตคฺคาหี โหติ…เป… น นิมิตฺตคฺคาหี โหตี’’ติ! อตฺเถว สุตฺตนฺโตติ? อามนฺตา. เตน หิ ปฺจวิฺาณา กุสลาปิ อกุสลาปีติ.

ปฺจวิฺาณา กุสลาปิ อกุสลาปีติกถา นิฏฺิตา.

๑๐. ทสมวคฺโค

(๙๙) ๕. สาโภคาติกถา

๕๘๔. ปฺจวิฺาณา สาโภคาติ? อามนฺตา. นนุ ปฺจวิฺาณา อุปฺปนฺนวตฺถุกา อุปฺปนฺนารมฺมณาติ? อามนฺตา. หฺจิ ปฺจวิฺาณา อุปฺปนฺนวตฺถุกา อุปฺปนฺนารมฺมณา, โน จ วต เร วตฺตพฺเพ – ‘‘ปฺจวิฺาณา สาโภคา’’ติ. นนุ ปฺจวิฺาณา ปุเรชาตวตฺถุกา ปุเรชาตารมฺมณา อชฺฌตฺติกวตฺถุกา พาหิรารมฺมณา อสมฺภินฺนวตฺถุกา อสมฺภินฺนารมฺมณา นานาวตฺถุกา นานารมฺมณา น อฺมฺสฺส โคจรวิสยํ ปจฺจนุโภนฺติ, น อสมนฺนาหารา อุปฺปชฺชนฺติ, น อมนสิการา อุปฺปชฺชนฺติ, น อพฺโพกิณฺณา อุปฺปชฺชนฺติ, น อปุพฺพํ อจริมํ อุปฺปชฺชนฺติ, นนุ ปฺจวิฺาณา น อฺมฺสฺส สมนนฺตรา อุปฺปชฺชนฺตีติ? อามนฺตา. หฺจิ ปฺจวิฺาณา น อฺมฺสฺส สมนนฺตรา อุปฺปชฺชนฺติ, โน จ วต เร วตฺตพฺเพ – ‘‘ปฺจวิฺาณา สาโภคา’’ติ.

๕๘๕. จกฺขุวิฺาณํ สาโภคนฺติ? อามนฺตา. จกฺขุวิฺาณํ สุฺตํ อารพฺภ อุปฺปชฺชตีติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป… จกฺขุวิฺาณํ สุฺตํ อารพฺภ อุปฺปชฺชตีติ? อามนฺตา. จกฺขุฺจ ปฏิจฺจ สุฺตฺจ อุปฺปชฺชติ จกฺขุวิฺาณนฺติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป… จกฺขุฺจ ปฏิจฺจ สุฺตฺจ อุปฺปชฺชติ จกฺขุวิฺาณนฺติ? อามนฺตา. ‘‘จกฺขุฺจ ปฏิจฺจ สุฺตฺจ อุปฺปชฺชติ จกฺขุวิฺาณ’’นฺติ – อตฺเถว สุตฺตนฺโตติ? นตฺถิ…เป… ‘‘จกฺขุฺจ ปฏิจฺจ รูเป จ อุปฺปชฺชติ จกฺขุวิฺาณ’’นฺติ – อตฺเถว สุตฺตนฺโตติ? อามนฺตา. หฺจิ ‘‘จกฺขุฺจ ปฏิจฺจ รูเป จ อุปฺปชฺชติ จกฺขุวิฺาณ’’นฺติ – อตฺเถว สุตฺตนฺโต, โน จ วต เร วตฺตพฺเพ – ‘‘จกฺขุฺจ ปฏิจฺจ สุฺตฺจ อุปฺปชฺชติ จกฺขุวิฺาณ’’นฺติ.

จกฺขุวิฺาณํ สาโภคนฺติ? อามนฺตา. จกฺขุวิฺาณํ อตีตานาคตํ อารพฺภ อุปฺปชฺชตีติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป… จกฺขุวิฺาณํ สาโภคนฺติ? อามนฺตา. จกฺขุวิฺาณํ ผสฺสํ อารพฺภ…เป… โผฏฺพฺพํ อารพฺภ อุปฺปชฺชตีติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป… มโนวิฺาณํ สาโภคํ, มโนวิฺาณํ สุฺตํ อารพฺภ อุปฺปชฺชตีติ? อามนฺตา. จกฺขุวิฺาณํ สาโภคํ, จกฺขุวิฺาณํ สุฺตํ อารพฺภ อุปฺปชฺชตีติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป… มโนวิฺาณํ สาโภคํ, มโนวิฺาณํ อตีตานาคตํ อารพฺภ อุปฺปชฺชตีติ? อามนฺตา. จกฺขุวิฺาณํ สาโภคํ, จกฺขุวิฺาณํ อตีตานาคตํ อารพฺภ อุปฺปชฺชตีติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป… มโนวิฺาณํ สาโภคํ, มโนวิฺาณํ ผสฺสํ อารพฺภ…เป… โผฏฺพฺพํ อารพฺภ อุปฺปชฺชตีติ? อามนฺตา. จกฺขุวิฺาณํ สาโภคํ, จกฺขุวิฺาณํ ผสฺสํ อารพฺภ…เป… โผฏฺพฺพํ อารพฺภ อุปฺปชฺชตีติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….

๕๘๖. น วตฺตพฺพํ – ‘‘ปฺจวิฺาณา สาโภคา’’ติ? อามนฺตา. นนุ วุตฺตํ ภควตา – ‘‘อิธ, ภิกฺขเว, ภิกฺขุ จกฺขุนา รูปํ ทิสฺวา นิมิตฺตคฺคาหี โหติ…เป… น นิมิตฺตคฺคาหี โหติ…เป… กาเยน โผฏฺพฺพํ ผุสิตฺวา นิมิตฺตคฺคาหี โหติ…เป… น นิมิตฺตคฺคาหี โหตี’’ติ! อตฺเถว สุตฺตนฺโตติ? อามนฺตา. เตน หิ ปฺจวิฺาณา สาโภคาติ…เป….

สาโภคาติกถา นิฏฺิตา.

๑๐. ทสมวคฺโค

(๑๐๐) ๖. ทฺวีหิสีเลหิกถา

๕๘๗. มคฺคสมงฺคี ทฺวีหิ สีเลหิ สมนฺนาคโตติ? อามนฺตา. มคฺคสมงฺคี ทฺวีหิ ผสฺเสหิ ทฺวีหิ เวทนาหิ ทฺวีหิ สฺาหิ ทฺวีหิ เจตนาหิ ทฺวีหิ จิตฺเตหิ ทฺวีหิ สทฺธาหิ ทฺวีหิ วีริเยหิ ทฺวีหิ สตีหิ ทฺวีหิ สมาธีหิ ทฺวีหิ ปฺาหิ สมนฺนาคโตติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….

มคฺคสมงฺคี โลกิเยน สีเลน สมนฺนาคโตติ? อามนฺตา. มคฺคสมงฺคี โลกิเยน ผสฺเสน โลกิยาย เวทนาย โลกิยาย ปฺาย โลกิยาย เจตนาย โลกิเยน จิตฺเตน โลกิยาย สทฺธาย โลกิเยน วีริเยน โลกิยาย สติยา โลกิเยน สมาธินา โลกิยาย ปฺาย สมนฺนาคโตติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….

มคฺคสมงฺคี โลกิเยน จ โลกุตฺตเรน จ สีเลน สมนฺนาคโตติ? อามนฺตา. มคฺคสมงฺคี โลกิเยน จ โลกุตฺตเรน จ ผสฺเสน สมนฺนาคโต…เป… โลกิยาย จ โลกุตฺตราย จ ปฺาย สมนฺนาคโตติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป… มคฺคสมงฺคี โลกิเยน สีเลน สมนฺนาคโตติ? อามนฺตา. มคฺคสมงฺคี ปุถุชฺชโนติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….

๕๘๘. มคฺคสมงฺคี โลกิยาย สมฺมาวาจาย สมนฺนาคโตติ? อามนฺตา. มคฺคสมงฺคี โลกิยาย สมฺมาทิฏฺิยา สมนฺนาคโตติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป… มคฺคสมงฺคี โลกิยาย สมฺมาวาจาย สมนฺนาคโตติ? อามนฺตา. มคฺคสมงฺคี โลกิเยน สมฺมาสงฺกปฺเปน…เป… โลกิเยน สมฺมาวายาเมน…เป… โลกิยาย สมฺมาสติยา…เป… โลกิเยน สมฺมาสมาธินา สมนฺนาคโตติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป… มคฺคสมงฺคี โลกิเยน สมฺมากมฺมนฺเตน…เป… โลกิเยน สมฺมาอาชีเวน สมนฺนาคโตติ? อามนฺตา. มคฺคสมงฺคี โลกิยาย สมฺมาทิฏฺิยา…เป… โลกิเยน สมฺมาสมาธินา สมนฺนาคโตติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….

มคฺคสมงฺคี โลกิยาย จ โลกุตฺตราย จ สมฺมาวาจาย สมนฺนาคโตติ? อามนฺตา. มคฺคสมงฺคี โลกิยาย จ โลกุตฺตราย จ สมฺมาทิฏฺิยา สมนฺนาคโตติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป… มคฺคสมงฺคี โลกิยาย จ โลกุตฺตราย จ สมฺมาวาจาย สมนฺนาคโตติ? อามนฺตา. มคฺคสมงฺคี โลกิเยน จ โลกุตฺตเรน จ สมฺมาสงฺกปฺเปน…เป… โลกิเยน จ โลกุตฺตเรน จ สมฺมาวายาเมน …เป… โลกิยาย จ โลกุตฺตราย จ สมฺมาสติยา…เป… โลกิเยน จ โลกุตฺตเรน จ สมฺมาสมาธินา สมนฺนาคโตติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….

มคฺคสมงฺคี โลกิเยน จ โลกุตฺตเรน จ สมฺมากมฺมนฺเตน…เป… สมฺมาอาชีเวน สมนฺนาคโตติ? อามนฺตา. มคฺคสมงฺคี โลกิยาย จ โลกุตฺตราย จ สมฺมาทิฏฺิยา สมนฺนาคโตติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป… มคฺคสมงฺคี โลกิเยน จ โลกุตฺตเรน จ สมฺมาอาชีเวน สมนฺนาคโตติ? อามนฺตา. มคฺคสมงฺคี โลกิเยน จ โลกุตฺตเรน จ สมฺมาสงฺกปฺเปน…เป… โลกิเยน จ โลกุตฺตเรน จ สมฺมาสมาธินา สมนฺนาคโตติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….

๕๘๙. น วตฺตพฺพํ – ‘‘มคฺคสมงฺคี ทฺวีหิ สีเลหิ สมนฺนาคโต’’ติ? อามนฺตา. โลกิเย สีเล นิรุทฺเธ มคฺโค อุปฺปชฺชตีติ? อามนฺตา. ทุสฺสีโล ขณฺฑสีโล ฉินฺนสีโล มคฺคํ ภาเวตีติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ …เป… เตน หิ มคฺคสมงฺคี ทฺวีหิ สีเลหิ สมนฺนาคโตติ.

ทฺวีหิสีเลหิกถา นิฏฺิตา.

๑๐. ทสมวคฺโค

(๑๐๑) ๗. สีลํ อเจตสิกนฺติกถา

๕๙๐. สีลํ อเจตสิกนฺติ? อามนฺตา. รูปํ…เป… นิพฺพานํ…เป… จกฺขายตนํ …เป… กายายตนํ… รูปายตนํ…เป… โผฏฺพฺพายตนนฺติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป… สีลํ อเจตสิกนฺติ? อามนฺตา. ผสฺโส อเจตสิโกติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ …เป… สีลํ อเจตสิกนฺติ? อามนฺตา. เวทนา…เป… สฺา…เป… เจตนา…เป… สทฺธา…เป… วีริยํ…เป… สติ…เป… สมาธิ…เป… ปฺา อเจตสิกาติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….

ผสฺโส เจตสิโกติ? อามนฺตา. สีลํ เจตสิกนฺติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป… เวทนา…เป… สฺา…เป… เจตนา…เป… สทฺธา…เป… วีริยํ…เป… สติ…เป… สมาธิ…เป… ปฺา เจตสิกาติ? อามนฺตา. สีลํ เจตสิกนฺติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….

๕๙๑. สีลํ อเจตสิกนฺติ? อามนฺตา. อนิฏฺผลนฺติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป… นนุ อิฏฺผลนฺติ? อามนฺตา. หฺจิ อิฏฺผลํ, โน จ วต เร วตฺตพฺเพ – ‘‘สีลํ อเจตสิก’’นฺติ.

สทฺธา อิฏฺผลา, สทฺธา เจตสิกาติ? อามนฺตา. สีลํ อิฏฺผลํ, สีลํ เจตสิกนฺติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป… วีริยํ…เป… สติ…เป… สมาธิ…เป… ปฺา อิฏฺผลา, ปฺา เจตสิกาติ? อามนฺตา. สีลํ อิฏฺผลํ, สีลํ เจตสิกนฺติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….

สีลํ อิฏฺผลํ, สีลํ อเจตสิกนฺติ? อามนฺตา. สทฺธา อิฏฺผลา, สทฺธา อเจตสิกาติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป… สีลํ อิฏฺผลํ, สีลํ อเจตสิกนฺติ? อามนฺตา. วีริยํ…เป… สติ…เป… สมาธิ…เป… ปฺา อิฏฺผลา, ปฺา อเจตสิกาติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….

๕๙๒. สีลํ อเจตสิกนฺติ? อามนฺตา. อผลํ อวิปากนฺติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป… นนุ สผลํ สวิปากนฺติ? อามนฺตา. หฺจิ สผลํ สวิปากํ, โน จ วต เร วตฺตพฺเพ – ‘‘สีลํ อเจตสิก’’นฺติ…เป….

จกฺขายตนํ อเจตสิกํ อวิปากนฺติ? อามนฺตา. สีลํ อเจตสิกํ อวิปากนฺติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป… โสตายตนํ…เป… กายายตนํ …เป… รูปายตนํ…เป… โผฏฺพฺพายตนํ อเจตสิกํ อวิปากนฺติ? อามนฺตา. สีลํ อเจตสิกํ อวิปากนฺติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….

สีลํ อเจตสิกํ สวิปากนฺติ? อามนฺตา. จกฺขายตนํ อเจตสิกํ สวิปากนฺติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป… สีลํ อเจตสิกํ สวิปากนฺติ? อามนฺตา. โสตายตนํ…เป… กายายตนํ… รูปายตนํ…เป… โผฏฺพฺพายตนํ อเจตสิกํ สวิปากนฺติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….

๕๙๓. สมฺมาวาจา อเจตสิกาติ? อามนฺตา. สมฺมาทิฏฺิ อเจตสิกาติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป… สมฺมาวาจา อเจตสิกาติ? อามนฺตา. สมฺมาสงฺกปฺโป…เป… สมฺมาวายาโม…เป… สมฺมาสติ…เป… สมฺมาสมาธิ อเจตสิโกติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป… สมฺมากมฺมนฺโต…เป… สมฺมาอาชีโว อเจตสิโกติ? อามนฺตา. สมฺมาทิฏฺิ อเจตสิกาติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป… สมฺมาอาชีโว อเจตสิโกติ? อามนฺตา. สมฺมาสงฺกปฺโป… สมฺมาวายาโม… สมฺมาสติ… สมฺมาสมาธิ อเจตสิโกติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….

สมฺมาทิฏฺิ เจตสิกาติ? อามนฺตา. สมฺมาวาจา เจตสิกาติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป… สมฺมาทิฏฺิ เจตสิกาติ? อามนฺตา. สมฺมากมฺมนฺโต…เป… สมฺมาอาชีโว เจตสิโกติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป… สมฺมาสงฺกปฺโป…เป… สมฺมาวายาโม…เป… สมฺมาสติ…เป… สมฺมาสมาธิ เจตสิโกติ? อามนฺตา. สมฺมาวาจา เจตสิกาติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป… สมฺมาสมาธิ เจตสิโกติ? อามนฺตา. สมฺมากมฺมนฺโต…เป… สมฺมาอาชีโว เจตสิโกติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….

๕๙๔. น วตฺตพฺพํ – ‘‘สีลํ อเจตสิก’’นฺติ? อามนฺตา. สีเล อุปฺปชฺชิตฺวา นิรุทฺเธ ทุสฺสีโล โหตีติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ. เตน หิ สีลํ อเจตสิกนฺติ.

สีลํ อเจตสิกนฺติกถา นิฏฺิตา.

๑๐. ทสมวคฺโค

(๑๐๒) ๘. สีลํ น จิตฺตานุปริวตฺตีติกถา

๕๙๕. สีลํ น จิตฺตานุปริวตฺตีติ? อามนฺตา. รูปํ… นิพฺพานํ… จกฺขายตนํ…เป… โผฏฺพฺพายตนนฺติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป… สีลํ น จิตฺตานุปริวตฺตีติ? อามนฺตา. ผสฺโส น จิตฺตานุปริวตฺตีติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป… สีลํ น จิตฺตานุปริวตฺตีติ? อามนฺตา. เวทนา…เป… สฺา… เจตนา… สทฺธา… วีริยํ… สติ… สมาธิ…เป… ปฺา น จิตฺตานุปริวตฺตีติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….

ผสฺโส จิตฺตานุปริวตฺตีติ? อามนฺตา. สีลํ จิตฺตานุปริวตฺตีติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป… เวทนา…เป… สฺา… เจตนา … สทฺธา… วีริยํ… สติ… สมาธิ…เป… ปฺา จิตฺตานุปริวตฺตีติ? อามนฺตา. สีลํ จิตฺตานุปริวตฺตีติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….

๕๙๖. สมฺมาวาจา น จิตฺตานุปริวตฺตีติ? อามนฺตา. สมฺมาทิฏฺิ น จิตฺตานุปริวตฺตีติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป… สมฺมาวาจา น จิตฺตานุปริวตฺตีติ? อามนฺตา. สมฺมาสงฺกปฺโป… สมฺมาวายาโม… สมฺมาสติ…เป… สมฺมาสมาธิ น จิตฺตานุปริวตฺตีติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….

สมฺมากมฺมนฺโต…เป… สมฺมาอาชีโว น จิตฺตานุปริวตฺตีติ? อามนฺตา. สมฺมาทิฏฺิ น จิตฺตานุปริวตฺตีติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป… สมฺมาอาชีโว น จิตฺตานุปริวตฺตีติ? อามนฺตา. สมฺมาสงฺกปฺโป… สมฺมาวายาโม… สมฺมาสติ…เป… สมฺมาสมาธิ น จิตฺตานุปริวตฺตีติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….

สมฺมาทิฏฺิ จิตฺตานุปริวตฺตีติ? อามนฺตา. สมฺมาวาจา จิตฺตานุปริวตฺตีติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป… สมฺมาทิฏฺิ จิตฺตานุปริวตฺตีติ? อามนฺตา. สมฺมากมฺมนฺโต…เป… สมฺมาอาชีโว จิตฺตานุปริวตฺตีติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….

สมฺมาสงฺกปฺโป … สมฺมาวายาโม… สมฺมาสติ…เป… สมฺมาสมาธิ จิตฺตานุปริวตฺตีติ? อามนฺตา. สมฺมาวาจา จิตฺตานุปริวตฺตีติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป… สมฺมาสมาธิ จิตฺตานุปริวตฺตีติ? อามนฺตา. สมฺมากมฺมนฺโต…เป… สมฺมาอาชีโว จิตฺตานุปริวตฺตีติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….

๕๙๗. น วตฺตพฺพํ – ‘‘สีลํ น จิตฺตานุปริวตฺตี’’ติ? อามนฺตา. สีเล อุปฺปชฺชิตฺวา นิรุทฺเธ ทุสฺสีโล โหตีติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ. เตน หิ สีลํ น จิตฺตานุปริวตฺตีติ.

สีลํ น จิตฺตานุปริวตฺตีติกถา นิฏฺิตา.

๑๐. ทสมวคฺโค

(๑๐๓) ๙. สมาทานเหตุกถา

๕๙๘. สมาทานเหตุกํ สีลํ วฑฺฒตีติ? อามนฺตา. สมาทานเหตุโก ผสฺโส วฑฺฒติ, เวทนา วฑฺฒติ, สฺา วฑฺฒติ, เจตนา วฑฺฒติ, จิตฺตํ วฑฺฒติ, สทฺธา วฑฺฒติ, วีริยํ วฑฺฒติ, สติ วฑฺฒติ, สมาธิ วฑฺฒติ, ปฺา วฑฺฒตีติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….

สมาทานเหตุกํ สีลํ วฑฺฒตีติ? อามนฺตา. ลตา วิย วฑฺฒติ, มาลุวา วิย วฑฺฒติ, รุกฺโข วิย วฑฺฒติ, ติณํ วิย วฑฺฒติ, มุฺชปุฺโช วิย วฑฺฒตีติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….

๕๙๙. สมาทานเหตุกํ สีลํ วฑฺฒตีติ? อามนฺตา. สีลํ สมาทิยิตฺวา กามวิตกฺกํ วิตกฺเกนฺตสฺส พฺยาปาทวิตกฺกํ วิตกฺเกนฺตสฺส วิหึสาวิตกฺกํ วิตกฺเกนฺตสฺส สีลํ วฑฺฒตีติ? อามนฺตา. ทฺวินฺนํ ผสฺสานํ…เป… ทฺวินฺนํ จิตฺตานํ สโมธานํ โหตีติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป… ทฺวินฺนํ ผสฺสานํ…เป… ทฺวินฺนํ จิตฺตานํ สโมธานํ โหตีติ? อามนฺตา. กุสลากุสลา สาวชฺชานวชฺชา หีนปณีตา กณฺหสุกฺกสปฺปฏิภาคา ธมฺมา สมฺมุขีภาวํ อาคจฺฉนฺตีติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….

กุสลากุสลา สาวชฺชานวชฺชา หีนปณีตา กณฺหสุกฺกสปฺปฏิภาคา ธมฺมา สมฺมุขีภาวํ อาคจฺฉนฺตีติ? อามนฺตา. นนุ วุตฺตํ ภควตา – ‘‘จตฺตาริมานิ, ภิกฺขเว, สุวิทูรวิทูรานิ! กตมานิ จตฺตาริ? นภฺจ, ภิกฺขเว, ปถวี จ – อิทํ ปมํ สุวิทูรวิทูรํ…เป… ตสฺมา สตํ ธมฺโม อสพฺภิ อารกา’’ติ. อตฺเถว สุตฺตนฺโตติ? อามนฺตา. เตน หิ น วตฺตพฺพํ – ‘‘กุสลากุสลา สาวชฺชานวชฺชา หีนปณีตา กณฺหสุกฺกสปฺปฏิภาคา ธมฺมา สมฺมุขีภาวํ อาคจฺฉนฺตี’’ติ.

๖๐๐. น วตฺตพฺพํ – ‘‘สมาทานเหตุกํ สีลํ วฑฺฒตี’’ติ? อามนฺตา. นนุ วุตฺตํ ภควตา – ‘‘อารามโรปา วนโรปา…เป… ธมฺมฏฺา สีลสมฺปนฺนา เต ชนา สคฺคคามิโน’’ติ. อตฺเถว สุตฺตนฺโตติ? อามนฺตา. เตน หิ สมาทานเหตุกํ สีลํ วฑฺฒตีติ.

สมาทานเหตุกถา นิฏฺิตา.

๑๐. ทสมวคฺโค

(๑๐๔) ๑๐. วิฺตฺติ สีลนฺติกถา

๖๐๑. วิฺตฺติ สีลนฺติ? อามนฺตา. ปาณาติปาตา เวรมณีติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป… อทินฺนาทานา เวรมณีติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป… กาเมสุมิจฺฉาจารา เวรมณีติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ …เป… มุสาวาทา เวรมณีติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป… สุราเมรยมชฺชปมาทฏฺานา เวรมณีติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….

อภิวาทนํ สีลํ, ปจฺจุฏฺานํ สีลํ, อฺชลิกมฺมํ สีลํ, สามีจิกมฺมํ สีลํ, อาสนาภิหาโร สีลํ, เสยฺยาภิหาโร สีลํ, ปาโททกาภิหาโร สีลํ, ปาทกถลิกาภิหาโร สีลํ, นฺหาเน ปิฏฺิปริกมฺมํ สีลนฺติ? อามนฺตา. ปาณาติปาตา เวรมณีติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป… สุราเมรยมชฺชปมาทฏฺานา เวรมณีติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….

๖๐๒. น วตฺตพฺพํ – ‘‘วิฺตฺติ สีล’’นฺติ? อามนฺตา. ทุสฺสิลฺยนฺติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป… เตน หิ วิฺตฺติ สีลนฺติ.

วิฺตฺติ สีลนฺติกถา นิฏฺิตา.

๑๐. ทสมวคฺโค

(๑๐๕) ๑๑. อวิฺตฺติ ทุสฺสิลฺยนฺติกถา

๖๐๓. อวิฺตฺติ ทุสฺสิลฺยนฺติ? อามนฺตา. ปาณาติปาโตติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป… อทินฺนาทานนฺติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป… กาเมสุมิจฺฉาจาโรติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป… มุสาวาโทติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป… สุราเมรยมชฺชปมาทฏฺานนฺติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….

ปาปกมฺมํ สมาทิยิตฺวา ทานํ ททนฺตสฺส ปุฺฺจ อปุฺฺจ อุโภ วฑฺฒนฺตีติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป… ปุฺฺจ อปุฺฺจ อุโภ วฑฺฒนฺตีติ? อามนฺตา. ทฺวินฺนํ ผสฺสานํ…เป… ทฺวินฺนํ จิตฺตานํ สโมธานํ โหตีติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป… ทฺวินฺนํ ผสฺสานํ…เป… ทฺวินฺนํ จิตฺตานํ สโมธานํ โหตีติ? อามนฺตา. กุสลากุสลา สาวชฺชานวชฺชา หีนปณีตา กณฺหสุกฺกสปฺปฏิภาคา ธมฺมา สมฺมุขีภาวํ อาคจฺฉนฺตีติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….

กุสลากุสลา สาวชฺชานวชฺชา หีนปณีตา กณฺหสุกฺกสปฺปฏิภาคา ธมฺมา สมฺมุขีภาวํ อาคจฺฉนฺตีติ? อามนฺตา. นนุ วุตฺตํ ภควตา – ‘‘จตฺตาริมานิ, ภิกฺขเว, สุวิทูรวิทูรานิ! กตมานิ จตฺตาริ? นภฺจ, ภิกฺขเว, ปถวี จ – อิทํ ปมํ สุวิทูรวิทูรํ…เป… ตสฺมา สตํ ธมฺโม อสพฺภิ อารกา’’ติ. อตฺเถว สุตฺตนฺโตติ? อามนฺตา. เตน หิ น วตฺตพฺพํ – ‘‘กุสลากุสลา สาวชฺชานวชฺชา หีนปณีตา กณฺหสุกฺกสปฺปฏิภาคา ธมฺมา สมฺมุขีภาวํ อาคจฺฉนฺตี’’ติ.

๖๐๔. น วตฺตพฺพํ – ‘‘อวิฺตฺติ ทุสฺสิลฺย’’นฺติ? อามนฺตา. นนุ ปาปกมฺมํ สมาทินฺโน อาสีติ? อามนฺตา. หฺจิ ปาปกมฺมํ สมาทินฺโน อาสิ, เตน วต เร วตฺตพฺเพ – ‘‘อวิฺตฺติ ทุสฺสิลฺย’’นฺติ.

อวิฺตฺติ ทุสฺสิลฺยนฺติกถา นิฏฺิตา.

ทสมวคฺโค.

ตสฺสุทฺทานํ –

อุปปตฺเตสิเย ปฺจกฺขนฺเธ อนิรุทฺเธ กิริยา ปฺจกฺขนฺธา อุปฺปชฺชนฺติ, มคฺคสมงฺคิสฺส รูปํ มคฺโค, ปฺจวิฺาณสมงฺคิสฺส อตฺถิ มคฺคภาวนา, ปฺจวิฺาณา กุสลาปิ อกุสลาปิ, ปฺจวิฺาณา สาโภคา, มคฺคสมงฺคี ทฺวีหิ สีเลหิ สมนฺนาคโต, สีลํ อเจตสิกํ, สีลํ น จิตฺตานุปริวตฺติ, สมาทานเหตุกํ สีลํ วฑฺฒตีติ, วิฺตฺติสีลํ อวิฺตฺติ ทุสฺสิลฺยนฺติ.

ทุติโย ปณฺณาสโก.

ตสฺสุทฺทานํ –

นิยามสงฺคหคตานิสํสตา จ นิโรโธติ [นิยาม สงฺคหคตานิสํสตา อตฺถิ ปฺจโวการภโว นิโรโธ มคฺคสมงฺคิสฺส ปฺจโวการภโวติ (สี. สฺยา. ก.), นิยาม สงฺคห คตานิสํสตา อตฺถิ ปฺจโวการภโว มคฺคสมงฺคิสฺส โน ปฺจโวการภโว (ปี.)].

๑๑. เอกาทสมวคฺโค

(๑๐๖-๑๐๘) ๑-๓. ติสฺโสปิ อนุสยกถา

๖๐๕. อนุสยา อพฺยากตาติ? อามนฺตา. วิปากาพฺยากตา กิริยาพฺยากตา รูปํ นิพฺพานํ จกฺขายตนํ…เป… โผฏฺพฺพายตนนฺติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….

กามราคานุสโย อพฺยากโตติ? อามนฺตา. กามราโค กามราคปริยุฏฺานํ กามราคสํโยชนํ กาโมโฆ กามโยโค กามจฺฉนฺทนีวรณํ อพฺยากตนฺติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป… กามราโค กามราคปริยุฏฺานํ…เป… กามจฺฉนฺทนีวรณํ อกุสลนฺติ? อามนฺตา. กามราคานุสโย อกุสโลติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….

ปฏิฆานุสโย อพฺยากโตติ? อามนฺตา. ปฏิฆํ ปฏิฆปริยุฏฺานํ ปฏิฆสํโยชนํ อพฺยากตนฺติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป… ปฏิฆํ ปฏิฆปริยุฏฺานํ ปฏิฆสํโยชนํ อกุสลนฺติ? อามนฺตา. ปฏิฆานุสโย อกุสโลติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….

มานานุสโย อพฺยากโตติ? อามนฺตา. มาโน มานปริยุฏฺานํ มานสํโยชนํ อพฺยากตนฺติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ …เป… มาโน มานปริยุฏฺานํ มานสํโยชนํ อกุสลนฺติ? อามนฺตา. มานานุสโย อกุสโลติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ …เป….

ทิฏฺานุสโย อพฺยากโตติ? อามนฺตา. ทิฏฺิ ทิฏฺโโฆ ทิฏฺิโยโค ทิฏฺิปริยุฏฺานํ ทิฏฺิสํโยชนํ อพฺยากตนฺติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป… ทิฏฺิ ทิฏฺโโฆ ทิฏฺิโยโค ทิฏฺิปริยุฏฺานํ ทิฏฺิสํโยชนํ อกุสลนฺติ? อามนฺตา. ทิฏฺานุสโย อกุสโลติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….

วิจิกิจฺฉานุสโย อพฺยากโตติ? อามนฺตา. วิจิกิจฺฉา วิจิกิจฺฉาปริยุฏฺานํ วิจิกิจฺฉาสํโยชนํ วิจิกิจฺฉานีวรณํ อพฺยากตนฺติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป… วิจิกิจฺฉา วิจิกิจฺฉาปริยุฏฺานํ วิจิกิจฺฉาสํโยชนํ วิจิกิจฺฉานีวรณํ อกุสลนฺติ? อามนฺตา. วิจิกิจฺฉานุสโย อกุสโลติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….

ภวราคานุสโย อพฺยากโตติ? อามนฺตา. ภวราโค ภวราคปริยุฏฺานํ ภวราคสํโยชนํ อพฺยากตนฺติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป… ภวราโค ภวราคปริยุฏฺานํ ภวราคสํโยชนํ อกุสลนฺติ? อามนฺตา. ภวราคานุสโย อกุสโลติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….

อวิชฺชานุสโย อพฺยากโตติ? อามนฺตา. อวิชฺชา อวิชฺโชโฆ อวิชฺชาโยโค อวิชฺชาปริยุฏฺานํ อวิชฺชาสํโยชนํ อวิชฺชานีวรณํ อพฺยากตนฺติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป… อวิชฺชา อวิชฺโชโฆ อวิชฺชาโยโค อวิชฺชาปริยุฏฺานํ อวิชฺชาสํโยชนํ อวิชฺชานีวรณํ อกุสลนฺติ? อามนฺตา. อวิชฺชานุสโย อกุสโลติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….

๖๐๖. น วตฺตพฺพํ – ‘‘อนุสยา อพฺยากตา’’ติ? อามนฺตา. ปุถุชฺชโน กุสลาพฺยากเต จิตฺเต วตฺตมาเน ‘‘สานุสโย’’ติ วตฺตพฺโพติ? อามนฺตา. กุสลากุสลา ธมฺมา สมฺมุขีภาวํ อาคจฺฉนฺตีติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป… เตน หิ อนุสยา อพฺยากตาติ. ปุถุชฺชโน กุสลาพฺยากเต จิตฺเต วตฺตมาเน ‘‘สราโค’’ติ วตฺตพฺโพติ? อามนฺตา. กุสลากุสลา ธมฺมา สมฺมุขีภาวํ อาคจฺฉนฺตีติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป… เตน หิ ราโค อพฺยากโตติ.

๖๐๗. อนุสยา อเหตุกาติ? อามนฺตา. รูปํ นิพฺพานํ จกฺขายตนํ…เป… โผฏฺพฺพายตนนฺติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….

กามราคานุสโย อเหตุโกติ? อามนฺตา. กามราโค กามราคปริยุฏฺานํ กามราคสํโยชนํ กามจฺฉนฺทนีวรณํ อเหตุกนฺติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป… กามราโค กามราคปริยุฏฺานํ…เป… กามจฺฉนฺทนีวรณํ สเหตุกนฺติ? อามนฺตา. กามราคานุสโย สเหตุโกติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป… ปฏิฆานุสโย…เป… มานานุสโย… ทิฏฺานุสโย… วิจิกิจฺฉานุสโย… ภวราคานุสโย… อวิชฺชานุสโย อเหตุโกติ? อามนฺตา. อวิชฺชา อวิชฺโชโฆ อวิชฺชาโยโค อวิชฺชาปริยุฏฺานํ อวิชฺชาสํโยชนํ อวิชฺชานีวรณํ อเหตุกนฺติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ …เป… อวิชฺชา อวิชฺโชโฆ…เป… อวิชฺชานีวรณํ สเหตุกนฺติ? อามนฺตา. อวิชฺชานุสโย สเหตุโกติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….

๖๐๘. น วตฺตพฺพํ – ‘‘อนุสยา อเหตุกา’’ติ? อามนฺตา. ปุถุชฺชโน กุสลาพฺยากเต จิตฺเต วตฺตมาเน ‘‘สานุสโย’’ติ วตฺตพฺโพติ? อามนฺตา. อนุสยา เตน เหตุนา สเหตุกาติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป… เตน หิ อนุสยา อเหตุกาติ. ปุถุชฺชโน กุสลาพฺยากเต จิตฺเต วตฺตมาเน ‘‘สราโค’’ติ วตฺตพฺโพติ? อามนฺตา. ราโค เตน เหตุนา สเหตุโกติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป… เตน หิ ราโค อเหตุโกติ.

๖๐๙. อนุสยา จิตฺตวิปฺปยุตฺตาติ? อามนฺตา. รูปํ นิพฺพานํ จกฺขายตนํ…เป… โผฏฺพฺพายตนนฺติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….

กามราคานุสโย จิตฺตวิปฺปยุตฺโตติ? อามนฺตา. กามราโค กามราคปริยุฏฺานํ กามราคสํโยชนํ กาโมโฆ กามโยโค กามจฺฉนฺทนีวรณํ จิตฺตวิปฺปยุตฺตนฺติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป… กามราโค กามราคปริยุฏฺานํ…เป… กามจฺฉนฺทนีวรณํ จิตฺตสมฺปยุตฺตนฺติ? อามนฺตา. กามราคานุสโย จิตฺตสมฺปยุตฺโตติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….

๖๑๐. กามราคานุสโย จิตฺตวิปฺปยุตฺโตติ? อามนฺตา. กตมกฺขนฺธปริยาปนฺโนติ? สงฺขารกฺขนฺธปริยาปนฺโนติ. สงฺขารกฺขนฺโธ จิตฺตวิปฺปยุตฺโตติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ. สงฺขารกฺขนฺโธ จิตฺตวิปฺปยุตฺโตติ? อามนฺตา. เวทนากฺขนฺโธ สฺากฺขนฺโธ จิตฺตวิปฺปยุตฺโตติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….

กามราคานุสโย สงฺขารกฺขนฺธปริยาปนฺโน จิตฺตวิปฺปยุตฺโตติ? อามนฺตา. กามราโค สงฺขารกฺขนฺธปริยาปนฺโน จิตฺตวิปฺปยุตฺโตติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป… กามราโค สงฺขารกฺขนฺธปริยาปนฺโน จิตฺตสมฺปยุตฺโตติ? อามนฺตา. กามราคานุสโย สงฺขารกฺขนฺธปริยาปนฺโน จิตฺตสมฺปยุตฺโตติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….

กามราคานุสโย สงฺขารกฺขนฺธปริยาปนฺโน จิตฺตวิปฺปยุตฺโต, กามราโค สงฺขารกฺขนฺธปริยาปนฺโน จิตฺตสมฺปยุตฺโตติ? อามนฺตา. สงฺขารกฺขนฺโธ เอกเทโส จิตฺตสมฺปยุตฺโต เอกเทโส จิตฺตวิปฺปยุตฺโตติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….

สงฺขารกฺขนฺโธ เอกเทโส จิตฺตสมฺปยุตฺโต เอกเทโส จิตฺตวิปฺปยุตฺโตติ? อามนฺตา. เวทนากฺขนฺโธ สฺากฺขนฺโธ เอกเทโส จิตฺตสมฺปยุตฺโต เอกเทโส จิตฺตวิปฺปยุตฺโตติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….

๖๑๑. ปฏิฆานุสโย มานานุสโย ทิฏฺานุสโย วิจิกิจฺฉานุสโย ภวราคานุสโย อวิชฺชานุสโย จิตฺตวิปฺปยุตฺโตติ? อามนฺตา. อวิชฺชา อวิชฺโชโฆ อวิชฺชาโยโค อวิชฺชานีวรณํ จิตฺตวิปฺปยุตฺตนฺติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป… อวิชฺชา อวิชฺโชโฆ อวิชฺชาโยโค อวิชฺชานีวรณํ จิตฺตสมฺปยุตฺตนฺติ? อามนฺตา. อวิชฺชานุสโย จิตฺตสมฺปยุตฺโตติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….

๖๑๒. อวิชฺชานุสโย จิตฺตวิปฺปยุตฺโตติ? อามนฺตา. กตมกฺขนฺธปริยาปนฺโนติ? สงฺขารกฺขนฺธปริยาปนฺโนติ. สงฺขารกฺขนฺโธ จิตฺตวิปฺปยุตฺโตติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ. สงฺขารกฺขนฺโธ จิตฺตวิปฺปยุตฺโตติ? อามนฺตา. เวทนากฺขนฺโธ สฺากฺขนฺโธ จิตฺตวิปฺปยุตฺโตติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….

อวิชฺชานุสโย สงฺขารกฺขนฺธปริยาปนฺโน จิตฺตวิปฺปยุตฺโตติ? อามนฺตา. อวิชฺชา สงฺขารกฺขนฺธปริยาปนฺนา จิตฺตวิปฺปยุตฺตาติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป… อวิชฺชา สงฺขารกฺขนฺธปริยาปนฺนา จิตฺตสมฺปยุตฺตาติ? อามนฺตา. อวิชฺชานุสโย สงฺขารกฺขนฺธปริยาปนฺโน จิตฺตสมฺปยุตฺโตติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….

อวิชฺชานุสโย สงฺขารกฺขนฺธปริยาปนฺโน จิตฺตวิปฺปยุตฺโต, อวิชฺชาสงฺขารกฺขนฺธปริยาปนฺนา จิตฺตสมฺปยุตฺตาติ? อามนฺตา. สงฺขารกฺขนฺโธ เอกเทโส จิตฺตสมฺปยุตฺโต เอกเทโส จิตฺตวิปฺปยุตฺโตติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ.

สงฺขารกฺขนฺโธ เอกเทโส จิตฺตสมฺปยุตฺโต เอกเทโส จิตฺตวิปฺปยุตฺโตติ? อามนฺตา. เวทนากฺขนฺโธ สฺากฺขนฺโธ เอกเทโส จิตฺตสมฺปยุตฺโต เอกเทโส จิตฺตวิปฺปยุตฺโตติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….

๖๑๓. น วตฺตพฺพํ – ‘‘อนุสยา จิตฺตวิปฺปยุตฺตา’’ติ? อามนฺตา. ปุถุชฺชโน กุสลาพฺยากเต จิตฺเต วตฺตมาเน ‘‘สานุสโย’’ติ วตฺตพฺโพติ? อามนฺตา. อนุสยา เตน จิตฺเตน สมฺปยุตฺตาติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ. เตน หิ อนุสยา จิตฺตวิปฺปยุตฺตาติ. ปุถุชฺชโน กุสลาพฺยากเต จิตฺเต วตฺตมาเน ‘‘สราโค’’ติ วตฺตพฺโพติ? อามนฺตา. ราโค เตน จิตฺเตน สมฺปยุตฺโตติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ. เตน หิ ราโค จิตฺตวิปฺปยุตฺโตติ.

ติสฺโสปิ อนุสยกถา นิฏฺิตา.

๑๑. เอกาทสมวคฺโค

(๑๐๙) ๔. าณกถา

๖๑๔. อฺาเณ วิคเต าณวิปฺปยุตฺเต จิตฺเต วตฺตมาเน น วตฺตพฺพํ – ‘‘าณี’’ติ? อามนฺตา. ราเค วิคเต น วตฺตพฺพํ – ‘‘วีตราโค’’ติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป… อฺาเณ วิคเต าณวิปฺปยุตฺเต จิตฺเต วตฺตมาเน น วตฺตพฺพํ – ‘‘าณี’’ติ? อามนฺตา. โทเส วิคเต… โมเห วิคเต… กิเลเส วิคเต น วตฺตพฺพํ – ‘‘นิกฺกิเลโส’’ติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….

ราเค วิคเต วตฺตพฺพํ – ‘‘วีตราโค’’ติ? อามนฺตา. อฺาเณ วิคเต าณวิปฺปยุตฺเต จิตฺเต วตฺตมาเน วตฺตพฺพํ – ‘‘าณี’’ติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป… โทเส วิคเต… โมเห วิคเต… กิเลเส วิคเต วตฺตพฺพํ – ‘‘นิกฺกิเลโส’’ติ? อามนฺตา. อฺาเณ วิคเต าณวิปฺปยุตฺเต จิตฺเต วตฺตมาเน วตฺตพฺพํ – ‘‘าณี’’ติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….

๖๑๕. อฺาเณ วิคเต าณวิปฺปยุตฺเต จิตฺเต วตฺตมาเน วตฺตพฺพํ – ‘‘าณี’’ติ? อามนฺตา. อตีเตน าเณน าณี นิรุทฺเธน วิคเตน ปฏิปสฺสทฺเธน าเณน าณีติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….

าณกถา นิฏฺิตา.

๑๑. เอกาทสมวคฺโค

(๑๑๐) ๕. าณํ จิตฺตวิปฺปยุตฺตนฺติกถา

๖๑๖. าณํ จิตฺตวิปฺปยุตฺตนฺติ? อามนฺตา. รูปํ นิพฺพานํ จกฺขายตนํ…เป… โผฏฺพฺพายตนนฺติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป… าณํ จิตฺตวิปฺปยุตฺตนฺติ? อามนฺตา. ปฺา ปฺินฺทฺริยํ ปฺาพลํ สมฺมาทิฏฺิ ธมฺมวิจยสมฺโพชฺฌงฺโค จิตฺตวิปฺปยุตฺโตติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป… ปฺา ปฺินฺทฺริยํ ปฺาพลํ สมฺมาทิฏฺิ ธมฺมวิจยสมฺโพชฺฌงฺโค จิตฺตสมฺปยุตฺโตติ? อามนฺตา. าณํ จิตฺตสมฺปยุตฺตนฺติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….

าณํ จิตฺตวิปฺปยุตฺตนฺติ? อามนฺตา. กตมกฺขนฺธปริยาปนฺนนฺติ? สงฺขารกฺขนฺธปริยาปนฺนนฺติ. สงฺขารกฺขนฺโธ จิตฺตวิปฺปยุตฺโตติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป… สงฺขารกฺขนฺโธ จิตฺตวิปฺปยุตฺโตติ? อามนฺตา. เวทนากฺขนฺโธ สฺากฺขนฺโธ จิตฺตวิปฺปยุตฺโตติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป… าณํ สงฺขารกฺขนฺธปริยาปนฺนํ จิตฺตวิปฺปยุตฺตนฺติ? อามนฺตา. ปฺา สงฺขารกฺขนฺธปริยาปนฺนา จิตฺตวิปฺปยุตฺตาติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป… ปฺา สงฺขารกฺขนฺธปริยาปนฺนา จิตฺตสมฺปยุตฺตาติ? อามนฺตา. าณํ สงฺขารกฺขนฺธปริยาปนฺนํ จิตฺตสมฺปยุตฺตนฺติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป… าณํ สงฺขารกฺขนฺธปริยาปนฺนํ จิตฺตวิปฺปยุตฺตํ, ปฺา สงฺขารกฺขนฺธปริยาปนฺนา จิตฺตสมฺปยุตฺตาติ? อามนฺตา. สงฺขารกฺขนฺโธ เอกเทโส จิตฺตสมฺปยุตฺโต เอกเทโส จิตฺตวิปฺปยุตฺโตติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป… สงฺขารกฺขนฺโธ เอกเทโส จิตฺตสมฺปยุตฺโต เอกเทโส จิตฺตวิปฺปยุตฺโตติ? อามนฺตา. เวทนากฺขนฺโธ สฺากฺขนฺโธ เอกเทโส จิตฺตสมฺปยุตฺโต เอกเทโส จิตฺตวิปฺปยุตฺโตติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….

๖๑๗. น วตฺตพฺพํ – ‘‘าณํ จิตฺตวิปฺปยุตฺต’’นฺติ? อามนฺตา. อรหา จกฺขุวิฺาณสมงฺคี ‘‘าณี’’ติ วตฺตพฺโพติ? อามนฺตา. าณํ เตน จิตฺเตน สมฺปยุตฺตนฺติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ. เตน หิ าณํ จิตฺตวิปฺปยุตฺตนฺติ.

อรหา จกฺขุวิฺาณสมงฺคี ‘‘ปฺวา’’ติ วตฺตพฺโพติ [สกวาทีปุจฺฉา วิย ทิสฺสติ]? อามนฺตา. ปฺา เตน จิตฺเตน สมฺปยุตฺตาติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ. เตน หิ ปฺา จิตฺตวิปฺปยุตฺตาติ.

าณํ จิตฺตวิปฺปยุตฺตนฺติกถา นิฏฺิตา.

๑๑. เอกาทสมวคฺโค

(๑๑๑) ๖. อิทํ ทุกฺขนฺติกถา

๖๑๘. ‘‘อิทํ ทุกฺข’’นฺติ วาจํ ภาสโต ‘‘อิทํ ทุกฺข’’นฺติ าณํ ปวตฺตตีติ? อามนฺตา. ‘‘อยํ ทุกฺขสมุทโย’’ติ วาจํ ภาสโต ‘‘อยํ ทุกฺขสมุทโย’’ติ าณํ ปวตฺตตีติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป… ‘‘อิทํ ทุกฺข’’นฺติ วาจํ ภาสโต ‘‘อิทํ ทุกฺข’’นฺติ าณํ ปวตฺตตีติ? อามนฺตา. ‘‘อยํ ทุกฺขนิโรโธ’’ติ วาจํ ภาสโต ‘‘อยํ ทุกฺขนิโรโธ’’ติ าณํ ปวตฺตตีติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป… ‘‘อิทํ ทุกฺข’’นฺติ วาจํ ภาสโต ‘‘อิทํ ทุกฺข’’นฺติ าณํ ปวตฺตตีติ? อามนฺตา. ‘‘อยํ มคฺโค’’ติ วาจํ ภาสโต ‘‘อยํ มคฺโค’’ติ าณํ ปวตฺตตีติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….

‘‘อยํ สมุทโย’’ติ วาจํ ภาสโต น จ ‘‘อยํ สมุทโย’’ติ าณํ ปวตฺตตีติ? อามนฺตา. ‘‘อิทํ ทุกฺข’’นฺติ วาจํ ภาสโต น จ ‘‘อิทํ ทุกฺข’’นฺติ าณํ ปวตฺตตีติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป… ‘‘อยํ นิโรโธ’’ติ… ‘‘อยํ มคฺโค’’ติ วาจํ ภาสโต น จ ‘‘อยํ มคฺโค’’ติ าณํ ปวตฺตตีติ? อามนฺตา. ‘‘อิทํ ทุกฺข’’นฺติ วาจํ ภาสโต น จ ‘‘อิทํ ทุกฺข’’นฺติ าณํ ปวตฺตตีติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….

๖๑๙. ‘‘อิทํ ทุกฺข’’นฺติ วาจํ ภาสโต ‘‘อิทํ ทุกฺข’’นฺติ าณํ ปวตฺตตีติ? อามนฺตา. ‘‘รูปํ อนิจฺจ’’นฺติ วาจํ ภาสโต ‘‘รูปํ อนิจฺจ’’นฺติ าณํ ปวตฺตตีติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป… ‘‘อิทํ ทุกฺข’’นฺติ วาจํ ภาสโต ‘‘อิทํ ทุกฺข’’นฺติ าณํ ปวตฺตตีติ? อามนฺตา. เวทนา… สฺา… สงฺขารา… ‘‘วิฺาณํ อนิจฺจ’’นฺติ วาจํ ภาสโต ‘‘วิฺาณํ อนิจฺจ’’นฺติ าณํ ปวตฺตตีติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….

‘‘อิทํ ทุกฺข’’นฺติ วาจํ ภาสโต ‘‘อิทํ ทุกฺข’’นฺติ าณํ ปวตฺตตีติ? อามนฺตา. ‘‘รูปํ อนตฺตา’’ติ วาจํ ภาสโต ‘‘รูปํ อนตฺตา’’ติ าณํ ปวตฺตตีติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป… ‘‘อิทํ ทุกฺข’’นฺติ วาจํ ภาสโต ‘‘อิทํ ทุกฺข’’นฺติ าณํ ปวตฺตตีติ? อามนฺตา. เวทนา … สฺา… สงฺขารา… ‘‘วิฺาณํ อนตฺตา’’ติ วาจํ ภาสโต ‘‘วิฺาณํ อนตฺตา’’ติ าณํ ปวตฺตตีติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….

‘‘รูปํ อนิจฺจ’’นฺติ วาจํ ภาสโต น จ ‘‘รูปํ อนิจฺจ’’นฺติ าณํ ปวตฺตตีติ? อามนฺตา. ‘‘อิทํ ทุกฺข’’นฺติ วาจํ ภาสโต น จ ‘‘อิทํ ทุกฺข’’นฺติ าณํ ปวตฺตตีติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป… เวทนา… สฺา… สงฺขารา… ‘‘วิฺาณํ อนิจฺจ’’นฺติ วาจํ ภาสโต น จ ‘‘วิฺาณํ อนิจฺจ’’นฺติ าณํ ปวตฺตตีติ? อามนฺตา. ‘‘อิทํ ทุกฺข’’นฺติ วาจํ ภาสโต น จ ‘‘อิทํ ทุกฺข’’นฺติ าณํ ปวตฺตตีติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….

‘‘รูปํ อนตฺตา’’ติ วาจํ ภาสโต น จ ‘‘รูปํ อนตฺตา’’ติ าณํ ปวตฺตตีติ? อามนฺตา. ‘‘อิทํ ทุกฺข’’นฺติ วาจํ ภาสโต น จ ‘‘อิทํ ทุกฺข’’นฺติ าณํ ปวตฺตตีติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ …เป… เวทนา… สฺา… สงฺขารา… ‘‘วิฺาณํ อนตฺตา’’ติ วาจํ ภาสโต น จ ‘‘วิฺาณํ อนตฺตา’’ติ าณํ ปวตฺตตีติ? อามนฺตา. ‘‘อิทํ ทุกฺข’’นฺติ วาจํ ภาสโต น จ ‘‘ทุกฺข’’นฺติ าณํ ปวตฺตตีติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….

๖๒๐. ‘‘อิทํ ทุกฺข’’นฺติ วาจํ ภาสโต ‘‘อิทํ ทุกฺข’’นฺติ าณํ ปวตฺตตีติ? อามนฺตา. ‘‘อิ’’ติ [อีติ (สฺยา. ปี.)] จ ‘‘ท’’นฺติ จ ‘‘ทุ’’ติ [ทูติ (สฺยา. ปี.)] จ ‘‘ข’’นฺติ จ าณํ ปวตฺตตีติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….

อิทํ ทุกฺขนฺติกถา นิฏฺิตา.

๑๑. เอกาทสมวคฺโค

(๑๑๒) ๗. อิทฺธิพลกถา

๖๒๑. อิทฺธิพเลน สมนฺนาคโต กปฺปํ ติฏฺเยฺยาติ? อามนฺตา. อิทฺธิมยิโก โส อายุ, อิทฺธิมยิกา สา คติ, อิทฺธิมยิโก โส อตฺตภาวปฺปฏิลาโภติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….

อิทฺธิพเลน สมนฺนาคโต กปฺปํ ติฏฺเยฺยาติ? อามนฺตา. อตีตํ กปฺปํ ติฏฺเยฺย, อนาคตํ กปฺปํ ติฏฺเยฺยาติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป… อิทฺธิพเลน สมนฺนาคโต กปฺปํ ติฏฺเยฺยาติ? อามนฺตา. ทฺเว กปฺเป ติฏฺเยฺย, ตโย กปฺเป ติฏฺเยฺย, จตฺตาโร กปฺเป ติฏฺเยฺยาติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป… อิทฺธิพเลน สมนฺนาคโต กปฺปํ ติฏฺเยฺยาติ? อามนฺตา. สติ ชีวิเต ชีวิตาวเสเส ติฏฺเยฺย, อสติ ชีวิเต ชีวิตาวเสเส ติฏฺเยฺยาติ? สติ ชีวิเต ชีวิตาวเสเส ติฏฺเยฺยาติ. หฺจิ สติ ชีวิเต ชีวิตาวเสเส ติฏฺเยฺย, โน จ วต เร วตฺตพฺเพ – ‘‘อิทฺธิพเลน สมนฺนาคโต กปฺปํ ติฏฺเยฺยา’’ติ. อสติ ชีวิเต ชีวิตาวเสเส ติฏฺเยฺยาติ, มโต ติฏฺเยฺย, กาลงฺกโต ติฏฺเยฺยาติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….

๖๒๒. อิทฺธิพเลน สมนฺนาคโต กปฺปํ ติฏฺเยฺยาติ? อามนฺตา. อุปฺปนฺโน ผสฺโส มา นิรุชฺฌีติ ลพฺภา อิทฺธิยา ปคฺคเหตุนฺติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป… อุปฺปนฺนา เวทนา…เป… อุปฺปนฺนา สฺา …เป… อุปฺปนฺนา เจตนา…เป… อุปฺปนฺนํ จิตฺตํ… อุปฺปนฺนา สทฺธา… อุปฺปนฺนํ วีริยํ… อุปฺปนฺนา สติ… อุปฺปนฺโน สมาธิ …เป… อุปฺปนฺนา ปฺา มา นิรุชฺฌีติ ลพฺภา อิทฺธิยา ปคฺคเหตุนฺติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….

อิทฺธิพเลน สมนฺนาคโต กปฺปํ ติฏฺเยฺยาติ? อามนฺตา. รูปํ นิจฺจํ โหตูติ ลพฺภา อิทฺธิยา ปคฺคเหตุนฺติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป… เวทนา…เป… สฺา… สงฺขารา… วิฺาณํ นิจฺจํ โหตูติ ลพฺภา อิทฺธิยา ปคฺคเหตุนฺติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….

อิทฺธิพเลน สมนฺนาคโต กปฺปํ ติฏฺเยฺยาติ? อามนฺตา. ชาติธมฺมา สตฺตา มา ชายึสูติ ลพฺภา อิทฺธิยา ปคฺคเหตุนฺติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป… ชราธมฺมา สตฺตา มา ชีรึสูติ…เป… พฺยาธิธมฺมา สตฺตา มา พฺยาธิยึสูติ…เป… มรณธมฺมา สตฺตา มา มียึสูติ ลพฺภา อิทฺธิยา ปคฺคเหตุนฺติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….

๖๒๓. น วตฺตพฺพํ – ‘‘อิทฺธิพเลน สมนฺนาคโต กปฺปํ ติฏฺเยฺยา’’ติ? อามนฺตา. นนุ วุตฺตํ ภควตา – ‘‘ยสฺส กสฺสจิ, อานนฺท, จตฺตาโร อิทฺธิปาทา ภาวิตา พหุลีกตา ยานีกตา วตฺถุกตา อนุฏฺิตา ปริจิตา สุสมารทฺธา, โส อากงฺขมาโน กปฺปํ วา ติฏฺเยฺย กปฺปาวเสสํ วา’’ติ [ที. นิ. ๒.๑๖๖; สํ. นิ. ๕.๘๒๒; อุทา. ๕๑]! อตฺเถว สุตฺตนฺโตติ? อามนฺตา. เตน หิ อิทฺธิพเลน สมนฺนาคโต กปฺปํ ติฏฺเยฺยาติ.

๖๒๔. อิทฺธิพเลน สมนฺนาคโต กปฺปํ ติฏฺเยฺยาติ? อามนฺตา. นนุ วุตฺตํ ภควตา – ‘‘จตุนฺนํ, ภิกฺขเว, ธมฺมานํ นตฺถิ โกจิ ปาฏิโภโค สมโณ วา พฺราหฺมโณ วา เทโว วา มาโร วา พฺรหฺมา วา โกจิ วา โลกสฺมึ! กตเมสํ จตุนฺนํ? ชราธมฺโม ‘‘มา ชีรี’’ติ นตฺถิ โกจิ ปาฏิโภโค สมโณ วา พฺราหฺมโณ วา เทโว วา มาโร วา พฺรหฺมา วา โกจิ วา โลกสฺมึ. พฺยาธิธมฺโม ‘‘มา พฺยาธิยี’’ติ…เป… มรณธมฺโม ‘‘มา มียี’’ติ…เป… ยานิ โข ปน ตานิ ปุพฺเพ กตานิ ปาปกานิ กมฺมานิ สํกิเลสิกานิ โปโนพฺภวิกานิ [โปโนภวิกานิ (สี. ปี.)] สทรานิ [นิสฺสารานิ (สี. ปี. ก.), ทุกฺขุทฺรยานิ (สฺยา.)] ทุกฺขวิปากานิ อายตึ ชาติชรามรณิยานิ เตสํ วิปาโก ‘‘มา นิพฺพตฺตี’’ติ นตฺถิ โกจิ ปาฏิโภโค สมโณ วา พฺราหฺมโณ วา เทโว วา มาโร วา พฺรหฺมา วา โกจิ วา โลกสฺมึ. อิเมสํ โข, ภิกฺขเว, จตุนฺนํ ธมฺมานํ นตฺถิ โกจิ ปาฏิโภโค สมโณ วา พฺราหฺมโณ วา เทโว วา มาโร วา พฺรหฺมา วา โกจิ วา โลกสฺมิ’’นฺติ [อ. นิ. ๔.๑๘๒]. อตฺเถว สุตฺตนฺโตติ? อามนฺตา. เตน หิ น วตฺตพฺพํ – ‘‘อิทฺธิพเลน สมนฺนาคโต กปฺปํ ติฏฺเยฺยา’’ติ.

อิทฺธิพลกถา นิฏฺิตา.

๑๑. เอกาทสมวคฺโค

(๑๑๓) ๘. สมาธิกถา

๖๒๕. จิตฺตสนฺตติ สมาธีติ? อามนฺตา. อตีตา จิตฺตสนฺตติ สมาธีติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ …เป… จิตฺตสนฺตติ สมาธีติ? อามนฺตา. อนาคตา จิตฺตสนฺตติ สมาธีติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป… จิตฺตสนฺตติ สมาธีติ? อามนฺตา. นนุ อตีตํ นิรุทฺธํ อนาคตํ อชาตนฺติ? อามนฺตา. หฺจิ อตีตํ นิรุทฺธํ อนาคตํ อชาตํ, โน จ วต เร วตฺตพฺเพ – ‘‘จิตฺตสนฺตติ สมาธี’’ติ.

๖๒๖. เอกจิตฺตกฺขณิโก สมาธีติ? อามนฺตา. จกฺขุวิฺาณสมงฺคี สมาปนฺโนติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป… โสตวิฺาณสมงฺคี…เป… ฆานวิฺาณสมงฺคี… ชิวฺหาวิฺาณสมงฺคี… กายวิฺาณสมงฺคี…เป… อกุสลจิตฺตสมงฺคี …เป… ราคสหคตจิตฺตสมงฺคี…เป… โทสสหคตจิตฺตสมงฺคี…เป… โมหสหคตจิตฺตสมงฺคี…เป… อโนตฺตปฺปสหคตจิตฺตสมงฺคี สมาปนฺโนติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….

จิตฺตสนฺตติ สมาธีติ? อามนฺตา. อกุสลจิตฺตสนฺตติ สมาธีติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป… ราคสหคตา…เป… โทสสหคตา…เป… โมหสหคตา…เป… อโนตฺตปฺปสหคตา จิตฺตสนฺตติ สมาธีติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….

น วตฺตพฺพํ – ‘‘จิตฺตสนฺตติ สมาธี’’ติ? อามนฺตา. นนุ วุตฺตํ ภควตา – ‘‘อหํ โข, อาวุโส นิคณฺา, ปโหมิ อนิฺชมาโน กาเยน, อภาสมาโน วาจํ, สตฺต รตฺตินฺทิวานิ [รตฺติทิวานิ (ก.)] เอกนฺตสุขํ ปฏิสํเวที วิหริตุ’’นฺติ [ม. นิ. ๑.๑๘๐]! อตฺเถว สุตฺตนฺโตติ? อามนฺตา. เตน หิ จิตฺตสนฺตติ สมาธีติ.

สมาธิกถา นิฏฺิตา.

๑๑. เอกาทสมวคฺโค

(๑๑๔) ๙. ธมฺมฏฺิตตากถา

๖๒๗. ธมฺมฏฺิตตา ปรินิปฺผนฺนาติ? อามนฺตา. ตาย ิตตา ปรินิปฺผนฺนาติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป… ตาย ิตตา ปรินิปฺผนฺนาติ? อามนฺตา. ตาย ตาเยว นตฺถิ ทุกฺขสฺสนฺตกิริยา, นตฺถิ วฏฺฏุปจฺเฉโท, นตฺถิ อนุปาทาปรินิพฺพานนฺติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….

รูปสฺส ิตตา ปรินิปฺผนฺนาติ? อามนฺตา. ตาย ิตตา ปรินิปฺผนฺนาติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป… ตาย ิตตา ปรินิปฺผนฺนาติ? อามนฺตา. ตาย ตาเยว นตฺถิ ทุกฺขสฺสนฺตกิริยา, นตฺถิ วฏฺฏุปจฺเฉโท, นตฺถิ อนุปาทาปรินิพฺพานนฺติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….

เวทนาย ิตตา…เป… สฺาย ิตตา…เป… สงฺขารานํ ิตตา…เป… วิฺาณสฺส ิตตา ปรินิปฺผนฺนาติ? อามนฺตา. ตาย ิตตา ปรินิปฺผนฺนาติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป… ตาย ิตตา ปรินิปฺผนฺนาติ? อามนฺตา. ตาย ตาเยว นตฺถิ ทุกฺขสฺสนฺตกิริยา, นตฺถิ วฏฺฏุปจฺเฉโท, นตฺถิ อนุปาทาปรินิพฺพานนฺติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….

ธมฺมฏฺิตตากถา นิฏฺิตา.

๑๑. เอกาทสมวคฺโค

(๑๑๕) ๑๐. อนิจฺจตากถา

๖๒๘. อนิจฺจตา ปรินิปฺผนฺนาติ? อามนฺตา. ตาย อนิจฺจตาย อนิจฺจตา ปรินิปฺผนฺนาติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป… ตาย อนิจฺจตาย อนิจฺจตา ปรินิปฺผนฺนาติ? อามนฺตา. ตาย ตาเยว นตฺถิ ทุกฺขสฺสนฺตกิริยา, นตฺถิ วฏฺฏุปจฺเฉโท, นตฺถิ อนุปาทาปรินิพฺพานนฺติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ.

ชรา ปรินิปฺผนฺนาติ? อามนฺตา. ตาย ชราย ชรา ปรินิปฺผนฺนาติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป… ตาย ชราย ชรา ปรินิปฺผนฺนาติ? อามนฺตา. ตาย ตาเยว นตฺถิ ทุกฺขสฺสนฺตกิริยา, นตฺถิ วฏฺฏุปจฺเฉโท, นตฺถิ อนุปาทาปรินิพฺพานนฺติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….

มรณํ ปรินิปฺผนฺนนฺติ? อามนฺตา. ตสฺส มรณสฺส มรณํ ปรินิปฺผนฺนนฺติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ. ตสฺส มรณสฺส มรณํ ปรินิปฺผนฺนนฺติ? อามนฺตา. ตสฺส ตสฺเสว นตฺถิ ทุกฺขสฺสนฺตกิริยา, นตฺถิ วฏฺฏุปจฺเฉโท, นตฺถิ อนุปาทาปรินิพฺพานนฺติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….

๖๒๙. รูปํ ปรินิปฺผนฺนํ, รูปสฺส อนิจฺจตา อตฺถีติ? อามนฺตา. อนิจฺจตา ปรินิปฺผนฺนา, อนิจฺจตาย อนิจฺจตา อตฺถีติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป… รูปํ ปรินิปฺผนฺนํ, รูปสฺส ชรา อตฺถีติ? อามนฺตา. ชรา ปรินิปฺผนฺนา, ชราย ชรา อตฺถีติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….

รูปํ ปรินิปฺผนฺนํ, รูปสฺส เภโท อตฺถิ, อนฺตรธานํ อตฺถีติ? อามนฺตา. มรณํ ปรินิปฺผนฺนํ, มรณสฺส เภโท อตฺถิ, อนฺตรธานํ อตฺถีติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….

เวทนา …เป… สฺา… สงฺขารา…เป… วิฺาณํ ปรินิปฺผนฺนํ, วิฺาณสฺส อนิจฺจตา อตฺถีติ? อามนฺตา. อนิจฺจตา ปรินิปฺผนฺนา, อนิจฺจตาย อนิจฺจตา อตฺถีติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ …เป… วิฺาณํ ปรินิปฺผนฺนํ, วิฺาณสฺส ชรา อตฺถีติ? อามนฺตา. ชรา ปรินิปฺผนฺนา, ชราย ชรา อตฺถีติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….

วิฺาณํ ปรินิปฺผนฺนํ, วิฺาณสฺส เภโท อตฺถิ, อนฺตรธานํ อตฺถีติ? อามนฺตา. มรณํ ปรินิปฺผนฺนํ, มรณสฺส เภโท อตฺถิ, อนฺตรธานํ อตฺถีติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….

อนิจฺจตากถา นิฏฺิตา.

เอกาทสมวคฺโค.

ตสฺสุทฺทานํ –

อนุสยา อพฺยากตา, อเหตุกา, จิตฺตวิปฺปยุตฺตา, อฺาเณ วิคเต าณี, าณํ จิตฺตวิปฺปยุตฺตํ, ยตฺถ สทฺเท [ยตฺถ สทฺโท (สี.), ยถาสทฺทํ (?)] าณํ ปวตฺตติ, อิทฺธิพเลน สมนฺนาคโต กปฺปํ ติฏฺเยฺย, จิตฺตสนฺตติ สมาธิ, ธมฺมฏฺิตตา, อนิจฺจตาติ.

๑๒. ทฺวาทสมวคฺโค

(๑๑๖) ๑. สํวโร กมฺมนฺติกถา

๖๓๐. สํวโร กมฺมนฺติ? อามนฺตา. จกฺขุนฺทฺริยสํวโร จกฺขุกมฺมนฺติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป… โสตินฺทฺริยสํวโร…เป… ฆานินฺทฺริยสํวโร…เป… ชิวฺหินฺทฺริยสํวโร…เป… กายินฺทฺริยสํวโร กายกมฺมนฺติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….

กายินฺทฺริยสํวโร กายกมฺมนฺติ? อามนฺตา. จกฺขุนฺทฺริยสํวโร จกฺขุกมฺมนฺติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป… กายินฺทฺริยสํวโร กายกมฺมนฺติ? อามนฺตา. โสตินฺทฺริยสํวโร…เป… ฆานินฺทฺริยสํวโร…เป… ชิวฺหินฺทฺริยสํวโร ชิวฺหากมฺมนฺติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป… มนินฺทฺริยสํวโร มโนกมฺมนฺติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….

มนินฺทฺริยสํวโร มโนกมฺมนฺติ? อามนฺตา. จกฺขุนฺทฺริยสํวโร จกฺขุกมฺมนฺติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป… มนินฺทฺริยสํวโร มโนกมฺมนฺติ? อามนฺตา. โสตินฺทฺริยสํวโร …เป… ฆานินฺทฺริยสํวโร… ชิวฺหินฺทฺริยสํวโร…เป… กายินฺทฺริยสํวโร กายกมฺมนฺติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….

๖๓๑. อสํวโร กมฺมนฺติ? อามนฺตา. จกฺขุนฺทฺริยอสํวโร จกฺขุกมฺมนฺติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป… โสตินฺทฺริยอสํวโร…เป… ฆานินฺทฺริยอสํวโร…เป… ชิวฺหินฺทฺริยอสํวโร… กายินฺทฺริยอสํวโร กายกมฺมนฺติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….

กายินฺทฺริยอสํวโร กายกมฺมนฺติ? อามนฺตา. จกฺขุนฺทฺริยอสํวโร จกฺขุกมฺมนฺติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป… กายินฺทฺริยอสํวโร กายกมฺมนฺติ? อามนฺตา. โสตินฺทฺริยอสํวโร…เป… ฆานินฺทฺริยอสํวโร…เป… ชิวฺหินฺทฺริยอสํวโร ชิวฺหากมฺมนฺติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป… มนินฺทฺริยอสํวโร มโนกมฺมนฺติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….

มนินฺทฺริยอสํวโร มโนกมฺมนฺติ? อามนฺตา. จกฺขุนฺทฺริยอสํวโร จกฺขุกมฺมนฺติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป… มนินฺทฺริยอสํวโร มโนกมฺมนฺติ? อามนฺตา. โสตินฺทฺริยอสํวโร…เป… ฆานินฺทฺริยอสํวโร…เป… ชิวฺหินฺทฺริยอสํวโร…เป… กายินฺทฺริยอสํวโร กายกมฺมนฺติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….

๖๓๒. น วตฺตพฺพํ – ‘‘สํวโรปิ อสํวโรปิ กมฺม’’นฺติ? อามนฺตา. นนุ วุตฺตํ ภควตา – ‘‘อิธ, ภิกฺขเว, ภิกฺขุ จกฺขุนา รูปํ ทิสฺวา นิมิตฺตคฺคาหี โหติ…เป… น นิมิตฺตคฺคาหี โหติ, โสเตน สทฺทํ สุตฺวา…เป… มนสา ธมฺมํ วิฺาย นิมิตฺตคฺคาหี โหติ…เป… น นิมิตฺตคฺคาหี โหตี’’ติ! อตฺเถว สุตฺตนฺโตติ? อามนฺตา. เตน หิ สํวโรปิ อสํวโรปิ กมฺมนฺติ.

สํวโร กมฺมนฺติกถา นิฏฺิตา.

๑๒. ทฺวาทสมวคฺโค

(๑๑๗) ๒. กมฺมกถา

๖๓๓. สพฺพํ กมฺมํ สวิปากนฺติ? อามนฺตา. สพฺพา เจตนา สวิปากาติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป… สพฺพา เจตนา สวิปากาติ? อามนฺตา. วิปากาพฺยากตา เจตนา สวิปากาติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป… สพฺพา เจตนา สวิปากาติ? อามนฺตา. กิริยาพฺยากตา เจตนา สวิปากาติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….

สพฺพา เจตนา สวิปากาติ? อามนฺตา. กามาวจรา วิปากาพฺยากตา เจตนา สวิปากาติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป… สพฺพา เจตนา สวิปากาติ? อามนฺตา. รูปาวจรา อรูปาวจรา อปริยาปนฺนา วิปากาพฺยากตา เจตนา สวิปากาติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….

สพฺพา เจตนา สวิปากาติ? อามนฺตา. กามาวจรา กิริยาพฺยากตา เจตนา สวิปากาติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป… สพฺพา เจตนา สวิปากาติ? อามนฺตา. รูปาวจรา อรูปาวจรา กิริยาพฺยากตา เจตนา สวิปากาติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….

๖๓๔. วิปากาพฺยากตา เจตนา อวิปากาติ? อามนฺตา. หฺจิ วิปากาพฺยากตา เจตนา อวิปากา, โน จ วต เร วตฺตพฺเพ – ‘‘สพฺพา เจตนา สวิปากา’’ติ.

กิริยาพฺยากตา เจตนา อวิปากาติ? อามนฺตา. หฺจิ กิริยาพฺยากตา เจตนา อวิปากา, โน จ วต เร วตฺตพฺเพ – ‘‘สพฺพา เจตนา สวิปากา’’ติ.

กามาวจรา รูปาวจรา อรูปาวจรา อปริยาปนฺนา วิปากาพฺยากตา เจตนา อวิปากาติ? อามนฺตา. หฺจิ อปริยาปนฺนา วิปากาพฺยากตา เจตนา อวิปากา, โน จ วต เร วตฺตพฺเพ – ‘‘สพฺพา เจตนา สวิปากา’’ติ.

กามาวจรา รูปาวจรา อรูปาวจรา กิริยาพฺยากตา เจตนา อวิปากาติ? อามนฺตา. หฺจิ อรูปาวจรา กิริยาพฺยากตา เจตนา อวิปากา, โน จ วต เร วตฺตพฺเพ – ‘‘สพฺพา เจตนา สวิปากา’’ติ.

๖๓๕. น วตฺตพฺพํ – ‘‘สพฺพํ กมฺมํ สวิปาก’’นฺติ? อามนฺตา. นนุ วุตฺตํ ภควตา – ‘‘นาหํ, ภิกฺขเว, สฺเจตนิกานํ กมฺมานํ กตานํ อุปจิตานํ อปฺปฏิสํวิทิตฺวา พฺยนฺติภาวํ วทามิ, ตฺจ โข ทิฏฺเว ธมฺเม อุปปชฺเช [อุปปชฺชํ (อ. นิ. ๑๐.๑๗)] วา อปเร วา ปริยาเย’’ติ [อ. นิ. ๑๐.๒๑๗]! อตฺเถว สุตฺตนฺโตติ? อามนฺตา. เตน หิ สพฺพํ กมฺมํ สวิปากนฺติ.

กมฺมกถา นิฏฺิตา.

๑๒. ทฺวาทสมวคฺโค

(๑๑๘) ๓. สทฺโท วิปาโกติกถา

๖๓๖. สทฺโท วิปาโกติ? อามนฺตา. สุขเวทนิโย ทุกฺขเวทนิโย อทุกฺขมสุขเวทนิโย, สุขาย เวทนาย สมฺปยุตฺโต, ทุกฺขาย เวทนาย สมฺปยุตฺโต, อทุกฺขมสุขาย เวทนาย สมฺปยุตฺโต, ผสฺเสน สมฺปยุตฺโต, เวทนาย สมฺปยุตฺโต, สฺาย สมฺปยุตฺโต, เจตนาย สมฺปยุตฺโต, จิตฺเตน สมฺปยุตฺโต, สารมฺมโณ; อตฺถิ ตสฺส อาวฏฺฏนา อาโภโค สมนฺนาหาโร มนสิกาโร เจตนา ปตฺถนา ปณิธีติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป… นนุ น สุขเวทนิโย น ทุกฺขเวทนิโย…เป… อนารมฺมโณ, นตฺถิ ตสฺส อาวฏฺฏนา…เป… ปณิธีติ? อามนฺตา. หฺจิ น สุขเวทนิโย…เป… อนารมฺมโณ, นตฺถิ ตสฺส อาวฏฺฏนา…เป… ปณิธิ, โน จ วต เร วตฺตพฺเพ – ‘‘สทฺโท วิปาโก’’ติ.

ผสฺโส วิปาโก, ผสฺโส สุขเวทนิโย…เป… สารมฺมโณ, อตฺถิ ตสฺส อาวฏฺฏนา…เป… ปณิธีติ? อามนฺตา. สทฺโท วิปาโก, สทฺโท สุขเวทนิโย…เป… สารมฺมโณ, อตฺถิ ตสฺส อาวฏฺฏนา…เป… ปณิธีติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….

สทฺโท วิปาโก, สทฺโท น สุขเวทนิโย…เป… อนารมฺมโณ, นตฺถิ ตสฺส อาวฏฺฏนา…เป… ปณิธีติ? อามนฺตา. ผสฺโส วิปาโก, ผสฺโส น สุขเวทนิโย, น ทุกฺขเวทนิโย…เป… อนารมฺมโณ, นตฺถิ ตสฺส อาวฏฺฏนา…เป… ปณิธีติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….

๖๓๗. น วตฺตพฺพํ – ‘‘สทฺโท วิปาโก’’ติ? อามนฺตา. นนุ วุตฺตํ ภควตา – ‘‘โส ตสฺส กมฺมสฺส กตตฺตา อุปจิตตฺตา อุสฺสนฺนตฺตา วิปุลตฺตา พฺรหฺมสฺสโร โหติ กรวิกภาณี’’ติ [ทีฆนิกาเย]! อตฺเถว สุตฺตนฺโตติ? อามนฺตา. เตน หิ สทฺโท วิปาโกติ.

สทฺโท วิปาโกติกถา นิฏฺิตา.

๑๒. ทฺวาทสมวคฺโค

(๑๑๙) ๔. สฬายตนกถา

๖๓๘. จกฺขายตนํ วิปาโกติ? อามนฺตา. สุขเวทนิยํ ทุกฺขเวทนิยํ…เป… สารมฺมณํ, อตฺถิ ตสฺส อาวฏฺฏนา…เป… ปณิธีติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป… นนุ น สุขเวทนิยํ…เป… อนารมฺมณํ, นตฺถิ ตสฺส อาวฏฺฏนา…เป… ปณิธีติ? อามนฺตา. หฺจิ น สุขเวทนิยํ…เป… อนารมฺมณํ, นตฺถิ ตสฺส อาวฏฺฏนา…เป… ปณิธิ, โน จ วต เร วตฺตพฺเพ – ‘‘จกฺขายตนํ วิปาโก’’ติ…เป….

ผสฺโส วิปาโก, ผสฺโส สุขเวทนิโย…เป… สารมฺมโณ, อตฺถิ ตสฺส อาวฏฺฏนา…เป… ปณิธีติ? อามนฺตา. จกฺขายตนํ วิปาโก, จกฺขายตนํ สุขเวทนิยํ…เป… สารมฺมณํ, อตฺถิ ตสฺส อาวฏฺฏนา…เป… ปณิธีติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….

จกฺขายตนํ วิปาโก, จกฺขายตนํ น สุขเวทนิยํ…เป… อนารมฺมณํ, นตฺถิ ตสฺส อาวฏฺฏนา…เป… ปณิธีติ? อามนฺตา. ผสฺโส วิปาโก, ผสฺโส น สุขเวทนิโย…เป… อนารมฺมโณ, นตฺถิ ตสฺส อาวฏฺฏนา…เป… ปณิธีติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….

๖๓๙. โสตายตนํ…เป… ฆานายตนํ…เป… ชิวฺหายตนํ…เป… กายายตนํ วิปาโกติ? อามนฺตา. สุขเวทนิยํ…เป… สารมฺมณํ, อตฺถิ ตสฺส อาวฏฺฏนา…เป… ปณิธีติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ …เป… นนุ น สุขเวทนิยํ…เป… อนารมฺมณํ, นตฺถิ ตสฺส อาวฏฺฏนา…เป… ปณิธีติ? อามนฺตา. หฺจิ น สุขเวทนิยํ…เป… อนารมฺมณํ, นตฺถิ ตสฺส อาวฏฺฏนา…เป… ปณิธิ, โน จ วต เร วตฺตพฺเพ – ‘‘กายายตนํ วิปาโก’’ติ.

ผสฺโส วิปาโก, ผสฺโส สุขเวทนิโย…เป… สารมฺมโณ, อตฺถิ ตสฺส อาวฏฺฏนา…เป… ปณิธีติ? อามนฺตา. กายายตนํ วิปาโก, กายายตนํ สุขเวทนิยํ…เป… สารมฺมณํ, อตฺถิ ตสฺส อาวฏฺฏนา…เป… ปณิธีติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ …เป… กายายตนํ วิปาโก, กายายตนํ น สุขเวทนิยํ…เป… อนารมฺมณํ, นตฺถิ ตสฺส อาวฏฺฏนา…เป… ปณิธีติ? อามนฺตา. ผสฺโส วิปาโก, ผสฺโส น สุขเวทนิโย…เป… อนารมฺมโณ, นตฺถิ ตสฺส อาวฏฺฏนา…เป… ปณิธีติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….

๖๔๐. น วตฺตพฺพํ – ‘‘สฬายตนํ วิปาโก’’ติ? อามนฺตา. นนุ สฬายตนํ กมฺมสฺส กตตฺตา อุปฺปนฺนนฺติ? อามนฺตา. หฺจิ สฬายตนํ กมฺมสฺส กตตฺตา อุปฺปนฺนํ, เตน วต เร วตฺตพฺเพ – ‘‘สฬายตนํ วิปาโก’’ติ.

สฬายตนกถา นิฏฺิตา.

๑๒. ทฺวาทสมวคฺโค

(๑๒๐) ๕. สตฺตกฺขตฺตุปรมกถา

๖๔๑. สตฺตกฺขตฺตุปรโม ปุคฺคโล สตฺตกฺขตฺตุปรมตานิยโตติ? อามนฺตา. มาตา ชีวิตา โวโรปิตา… ปิตา ชีวิตา โวโรปิโต… อรหา ชีวิตา โวโรปิโต… ทุฏฺเน จิตฺเตน ตถาคตสฺส โลหิตํ อุปฺปาทิตํ… สงฺโฆ ภินฺโนติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….

สตฺตกฺขตฺตุปรโม ปุคฺคโล สตฺตกฺขตฺตุปรมตานิยโตติ? อามนฺตา. อภพฺโพ อนฺตรา ธมฺมํ อภิสเมตุนฺติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป…. อภพฺโพ อนฺตรา ธมฺมํ อภิสเมตุนฺติ? อามนฺตา. มาตา ชีวิตา โวโรปิตา… ปิตา ชีวิตา โวโรปิโต… อรหา ชีวิตา โวโรปิโต… ทุฏฺเน จิตฺเตน ตถาคตสฺส โลหิตํ อุปฺปาทิตํ… สงฺโฆ ภินฺโนติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….

๖๔๒. สตฺตกฺขตฺตุปรโม ปุคฺคโล สตฺตกฺขตฺตุปรมตานิยโตติ? อามนฺตา. อตฺถิ โส นิยโม เยน นิยเมน สตฺตกฺขตฺตุปรโม ปุคฺคโล สตฺตกฺขตฺตุปรมตานิยโตติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป… อตฺถิ เต สติปฏฺานา…เป… สมฺมปฺปธานา… อิทฺธิปาทา… อินฺทฺริยา… พลา… โพชฺฌงฺคา เยหิ โพชฺฌงฺเคหิ สตฺตกฺขตฺตุปรโม ปุคฺคโล สตฺตกฺขตฺตุปรมตานิยโตติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….

๖๔๓. นตฺถิ โส นิยโม เยน นิยเมน สตฺตกฺขตฺตุปรโม ปุคฺคโล สตฺตกฺขตฺตุปรมตานิยโตติ? อามนฺตา. หฺจิ นตฺถิ โส นิยโม เยน นิยเมน สตฺตกฺขตฺตุปรโม ปุคฺคโล สตฺตกฺขตฺตุปรมตานิยโต, โน จ วต เร วตฺตพฺเพ – ‘‘สตฺตกฺขตฺตุปรโม ปุคฺคโล สตฺตกฺขตฺตุปรมตานิยโต’’ติ.

นตฺถิ เต สติปฏฺานา… โพชฺฌงฺคา เยหิ โพชฺฌงฺเคหิ สตฺตกฺขตฺตุปรโม ปุคฺคโล สตฺตกฺขตฺตุปรมตานิยโตติ? อามนฺตา. หฺจิ นตฺถิ เต โพชฺฌงฺคา เยหิ โพชฺฌงฺเคหิ สตฺตกฺขตฺตุปรโม ปุคฺคโล สตฺตกฺขตฺตุปรมตานิยโต, โน จ วต เร วตฺตพฺเพ – ‘‘สตฺตกฺขตฺตุปรโม ปุคฺคโล สตฺตกฺขตฺตุปรมตานิยโต’’ติ.

๖๔๔. สตฺตกฺขตฺตุปรโม ปุคฺคโล สตฺตกฺขตฺตุปรมตานิยโตติ? อามนฺตา. สกทาคามินิยเมนาติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป… อนาคามินิยเมนาติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป… อรหตฺตนิยเมนาติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….

กตเมน นิยเมนาติ? โสตาปตฺตินิยเมนาติ. สตฺตกฺขตฺตุปรโม ปุคฺคโล สตฺตกฺขตฺตุปรมตานิยโตติ? อามนฺตา. เย เกจิ โสตาปตฺตินิยามํ โอกฺกมนฺติ, สพฺเพ เต สตฺตกฺขตฺตุปรมตานิยตาติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….

๖๔๕. น วตฺตพฺพํ – ‘‘สตฺตกฺขตฺตุปรโม ปุคฺคโล สตฺตกฺขตฺตุปรมตานิยโต’’ติ? อามนฺตา. นนุ โส สตฺตกฺขตฺตุปรโมติ? อามนฺตา. หฺจิ โส สตฺตกฺขตฺตุปรโม, เตน วต เร วตฺตพฺเพ – ‘‘สตฺตกฺขตฺตุปรโม ปุคฺคโล สตฺตกฺขตฺตุปรมตานิยโต’’ติ.

สตฺตกฺขตฺตุปรมกถา นิฏฺิตา.

๑๒. ทฺวาทสมวคฺโค

(๑๒๑) ๖. โกลงฺโกลกถา

๖๔๖. น วตฺตพฺพํ – ‘‘โกลงฺโกโล ปุคฺคโล โกลงฺโกลตานิยโต’’ติ? อามนฺตา. นนุ โส โกลงฺโกโลติ? อามนฺตา. หฺจิ โส โกลงฺโกโล, เตน วต เร วตฺตพฺเพ – ‘‘โกลงฺโกโล ปุคฺคโล โกลงฺโกลตานิยโต’’ติ.

โกลงฺโกลกถา นิฏฺิตา.

๑๒. ทฺวาทสมวคฺโค

(๑๒๒) ๗. เอกพีชีกถา

๖๔๗. น วตฺตพฺพํ – ‘‘เอกพีชี ปุคฺคโล เอกพีชิตานิยโต’’ติ? อามนฺตา. นนุ โส เอกพีชีติ? อามนฺตา. หฺจิ โส เอกพีชี, เตน วต เร วตฺตพฺเพ – ‘‘เอกพีชี ปุคฺคโล เอกพีชิตานิยโต’’ติ.

เอกพีชีกถา นิฏฺิตา.

๑๒. ทฺวาทสมวคฺโค

(๑๒๓) ๘. ชีวิตา โวโรปนกถา

๖๔๘. ทิฏฺิสมฺปนฺโน ปุคฺคโล สฺจิจฺจ ปาณํ ชีวิตา โวโรเปยฺยาติ? อามนฺตา. ทิฏฺิสมฺปนฺโน ปุคฺคโล สฺจิจฺจ มาตรํ ชีวิตา โวโรเปยฺย…เป… ปิตรํ ชีวิตา โวโรเปยฺย …เป… อรหนฺตํ ชีวิตา โวโรเปยฺย…เป… ทุฏฺเน จิตฺเตน ตถาคตสฺส โลหิตํ อุปฺปาเทยฺย…เป… สงฺฆํ ภินฺเทยฺยาติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….

ทิฏฺิสมฺปนฺโน ปุคฺคโล สฺจิจฺจ ปาณํ ชีวิตา โวโรเปยฺยาติ? อามนฺตา. ทิฏฺิสมฺปนฺโน ปุคฺคโล สตฺถริ อคารโวติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป… ธมฺเม…เป… สงฺเฆ…เป… สิกฺขาย อคารโวติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….

นนุ ทิฏฺิสมฺปนฺโน ปุคฺคโล สตฺถริ สคารโวติ? อามนฺตา. หฺจิ ทิฏฺิสมฺปนฺโน ปุคฺคโล สตฺถริ สคารโว, โน จ วต เร วตฺตพฺเพ – ‘‘ทิฏฺิสมฺปนฺโน ปุคฺคโล สฺจิจฺจ ปาณํ ชีวิตา โวโรเปยฺยา’’ติ. นนุ ทิฏฺิสมฺปนฺโน ปุคฺคโล ธมฺเม…เป… สงฺเฆ…เป… สิกฺขาย สคารโวติ? อามนฺตา. หฺจิ ทิฏฺิสมฺปนฺโน ปุคฺคโล สิกฺขาย สคารโว, โน จ วต เร วตฺตพฺเพ – ‘‘ทิฏฺิสมฺปนฺโน ปุคฺคโล สฺจิจฺจ ปาณํ ชีวิตา โวโรเปยฺยา’’ติ.

๖๔๙. ทิฏฺิสมฺปนฺโน ปุคฺคโล สตฺถริ อคารโวติ? อามนฺตา. ทิฏฺิสมฺปนฺโน ปุคฺคโล พุทฺธถูเป โอหเทยฺย โอมุตฺเตยฺย นิฏฺุเภยฺย พุทฺธถูเป อปพฺยามโต [อสพฺยากโต (สี. ก.)] กเรยฺยาติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….

ทิฏฺิสมฺปนฺโน ปุคฺคโล สฺจิจฺจ ปาณํ ชีวิตา โวโรเปยฺยาติ? อามนฺตา. นนุ วุตฺตํ ภควตา – ‘‘เสยฺยถาปิ, ภิกฺขเว, มหาสมุทฺโท ิตธมฺโม เวลํ นาติวตฺตติ; เอวเมว โข, ภิกฺขเว, ยํ มยา สาวกานํ สิกฺขาปทํ ปฺตฺตํ ตํ มม สาวกา ชีวิตเหตุปิ นาติกฺกมนฺตี’’ติ [จูฬว. ๓๘๕; อ. นิ. ๘.๒๐; อุทา. ๔๕]! อตฺเถว สุตฺตนฺโตติ? อามนฺตา. เตน หิ น วตฺตพฺพํ – ‘‘ทิฏฺิสมฺปนฺโน ปุคฺคโล สฺจิจฺจ ปาณํ ชีวิตา โวโรเปยฺยา’’ติ.

ชีวิตา โวโรปนกถา นิฏฺิตา.

๑๒. ทฺวาทสมวคฺโค

(๑๒๔) ๙. ทุคฺคติกถา

๖๕๐. ทิฏฺิสมฺปนฺนสฺส ปุคฺคลสฺส ปหีนา ทุคฺคตีติ? อามนฺตา. ทิฏฺิสมฺปนฺโน ปุคฺคโล อาปายิเก รูเป รชฺเชยฺยาติ? อามนฺตา. หฺจิ ทิฏฺิสมฺปนฺโน ปุคฺคโล อาปายิเก รูเป รชฺเชยฺย, โน จ วต เร วตฺตพฺเพ – ‘‘ทิฏฺิสมฺปนฺนสฺส ปุคฺคลสฺส ปหีนา ทุคฺคตี’’ติ.

ทิฏฺิสมฺปนฺนสฺส ปุคฺคลสฺส ปหีนา ทุคฺคตีติ? อามนฺตา. ทิฏฺิสมฺปนฺโน ปุคฺคโล อาปายิเก สทฺเท…เป… คนฺเธ… รเส… โผฏฺพฺเพ…เป… อมนุสฺสิตฺถิยา ติรจฺฉานคติตฺถิยา นาคกฺาย เมถุนํ ธมฺมํ ปฏิเสเวยฺย, อเชฬกํ ปฏิคฺคณฺเหยฺย, กุกฺกุฏสูกรํ ปฏิคฺคณฺเหยฺย, หตฺถิควสฺสวฬวํ ปฏิคฺคณฺเหยฺย… ติตฺติรวฏฺฏกโมรกปิฺชรํ [… กปิฺชลํ (สฺยา. กํ. ปี.)] ปฏิคฺคณฺเหยฺยาติ? อามนฺตา. หฺจิ ทิฏฺิสมฺปนฺโน ปุคฺคโล ติตฺติรวฏฺฏกโมรกปิฺชรํ ปฏิคฺคณฺเหยฺย, โน จ วต เร วตฺตพฺเพ – ‘‘ทิฏฺิสมฺปนฺนสฺส ปุคฺคลสฺส ปหีนา ทุคฺคตี’’ติ.

๖๕๑. ทิฏฺิสมฺปนฺนสฺส ปุคฺคลสฺส ปหีนา ทุคฺคติ, ทิฏฺิสมฺปนฺโน ปุคฺคโล อาปายิเก รูเป รชฺเชยฺยาติ? อามนฺตา. อรหโต ปหีนา ทุคฺคติ, อรหา อาปายิเก รูเป รชฺเชยฺยาติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป… ทิฏฺิสมฺปนฺนสฺส ปุคฺคลสฺส ปหีนา ทุคฺคติ, ทิฏฺิสมฺปนฺโน ปุคฺคโล อาปายิเก สทฺเท… คนฺเธ… รเส… โผฏฺพฺเพ…เป… ติตฺติรวฏฺฏกโมรกปิฺชรํ ปฏิคฺคณฺเหยฺยาติ? อามนฺตา. อรหโต ปหีนา ทุคฺคติ, อรหา ติตฺติรวฏฺฏกโมรกปิฺชรํ ปฏิคฺคณฺเหยฺยาติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….

อรหโต ปหีนา ทุคฺคติ, น จ อรหา อาปายิเก รูเป รชฺเชยฺยาติ? อามนฺตา. ทิฏฺิสมฺปนฺนสฺส ปุคฺคลสฺส ปหีนา ทุคฺคติ, น จ ทิฏฺิสมฺปนฺโน ปุคฺคโล อาปายิเก รูเป รชฺเชยฺยาติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป… อรหโต ปหีนา ทุคฺคติ, น จ อรหา อาปายิเก สทฺเท…เป… คนฺเธ…เป… รเส…เป… โผฏฺพฺเพ…เป… อมนุสฺสิตฺถิยา ติรจฺฉานคติตฺถิยา นาคกฺาย เมถุนํ ธมฺมํ ปฏิเสเวยฺย, อเชฬกํ ปฏิคฺคณฺเหยฺย, กุกฺกุฏสูกรํ ปฏิคฺคณฺเหยฺย, หตฺถิควสฺสวฬวํ ปฏิคฺคณฺเหยฺย…เป… ติตฺติรวฏฺฏกโมรกปิฺชรํ ปฏิคฺคณฺเหยฺยาติ? อามนฺตา. ทิฏฺิสมฺปนฺนสฺส ปุคฺคลสฺส ปหีนา ทุคฺคติ, น จ ทิฏฺิสมฺปนฺโน ปุคฺคโล ติตฺติรวฏฺฏกโมรกปิฺชรํ ปฏิคฺคณฺเหยฺยาติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….

๖๕๒. [อฏฺกถานุโลมํ ปรวาทีปุจฺฉาลกฺขณํ. ตถาปายํ ปุจฺฉา สกวาทิสฺส, ปุริมาโย จ อิมิสฺสํ ทุคฺคติกถายํ ปรวาทิสฺสาติ คเหตพฺพา วิย ทิสฺสนฺติ] น วตฺตพฺพํ – ‘‘ทิฏฺิสมฺปนฺนสฺส ปุคฺคลสฺส ปหีนา ทุคฺคตี’’ติ? อามนฺตา. ทิฏฺิสมฺปนฺโน ปุคฺคโล นิรยํ อุปปชฺเชยฺย…เป… ติรจฺฉานโยนึ อุปปชฺเชยฺย… เปตฺติวิสยํ อุปปชฺเชยฺยาติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ. เตน หิ ทิฏฺิสมฺปนฺนสฺส ปุคฺคลสฺส ปหีนา ทุคฺคตีติ.

ทุคฺคติกถา นิฏฺิตา.

๑๒. ทฺวาทสมวคฺโค

(๑๒๕) ๑๐. สตฺตมภวิกกถา

๖๕๓. น วตฺตพฺพํ ‘‘สตฺตมภวิกสฺส ปุคฺคลสฺส ปหีนา ทุคฺคตี’’ติ? อามนฺตา. สตฺตมภวิโก ปุคฺคโล นิรยํ อุปปชฺเชยฺย, ติรจฺฉานโยนึ อุปปชฺเชยฺย, เปตฺติวิสยํ อุปปชฺเชยฺยาติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ. เตน หิ สตฺตมภวิกสฺส ปุคฺคลสฺส ปหีนา ทุคฺคตีติ.

สตฺตมภวิกกถา นิฏฺิตา.

ทฺวาทสมวคฺโค.

ตสฺสุทฺทานํ –

สํวโร กมฺมํ ตเถว อสํวโร, สพฺพกมฺมํ สวิปากํ, สทฺโท วิปาโก, สฬายตนํ วิปาโก, สตฺตกฺขตฺตุปรโม ปุคฺคโล สตฺตกฺขตฺตุปรมตานิยโต, โกลงฺโกลปุคฺคโล โกลงฺโกลตานิยโต, เอกพีชี ปุคฺคโล เอกพีชิตานิยโต, ทิฏฺิสมฺปนฺโน ปุคฺคโล สฺจิจฺจ ปาณํ ชีวิตา โวโรเปยฺย, ทิฏฺิสมฺปนฺนสฺส ปุคฺคลสฺส ปหีนา ทุคฺคติ, ตเถว สตฺตมภวิกสฺสาติ.

๑๓. เตรสมวคฺโค

(๑๒๖) ๑. กปฺปฏฺกถา

๖๕๔. กปฺปฏฺโ กปฺปํ ติฏฺเยฺยาติ? อามนฺตา. กปฺโป จ สณฺาติ พุทฺโธ จ โลเก อุปฺปชฺชตีติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป…. กปฺปฏฺโ กปฺปํ ติฏฺเยฺยาติ? อามนฺตา. กปฺโป จ สณฺาติ สงฺโฆ จ ภิชฺชตีติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป… กปฺปฏฺโ กปฺปํ ติฏฺเยฺยาติ? อามนฺตา. กปฺโป จ สณฺาติ กปฺปฏฺโ จ กปฺปฏฺิยํ กมฺมํ กโรตีติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป… กปฺปฏฺโ กปฺปํ ติฏฺเยฺยาติ? อามนฺตา. กปฺโป จ สณฺาติ กปฺปฏฺโ จ ปุคฺคโล กาลํ กโรตีติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….

๖๕๕. กปฺปฏฺโ กปฺปํ ติฏฺเยฺยาติ? อามนฺตา. อตีตํ กปฺปํ ติฏฺเยฺย, อนาคตํ กปฺปํ ติฏฺเยฺยาติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป… กปฺปฏฺโ กปฺปํ ติฏฺเยฺยาติ? อามนฺตา. ทฺเว กปฺเป ติฏฺเยฺย… ตโย กปฺเป ติฏฺเยฺย… จตฺตาโร กปฺเป ติฏฺเยฺยาติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….

๖๕๖. กปฺปฏฺโ กปฺปํ ติฏฺเยฺยาติ? อามนฺตา. กปฺปฏฺโ กปฺเป ฑยฺหนฺเต กตฺถ คจฺฉตีติ? อฺํ โลกธาตุํ คจฺฉตีติ. มโต คจฺฉติ, เวหาสํ คจฺฉตีติ? มโต คจฺฉตีติ. กปฺปฏฺิยํ กมฺมํ อปราปริยเวปกฺกนฺติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป… [เวหาสํ คจฺฉตีติ (?) อยํ หิ ปรวาทิสฺส ปฏิฺาเยว, กถา. ๖๒๑-๖๒๓ นวมปนฺติยํ วิย] เวหาสํ คจฺฉตีติ? อามนฺตา [เวหาสํ คจฺฉตีติ (?) อยํ หิ ปรวาทิสฺส ปฏิฺาเยว, กถา. ๖๒๑-๖๒๓ นวมปนฺติยํ วิย]. กปฺปฏฺโ อิทฺธิมาติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป… กปฺปฏฺโ อิทฺธิมาติ? อามนฺตา. กปฺปฏฺเน ฉนฺทิทฺธิปาโท ภาวิโต วีริยิทฺธิปาโท ภาวิโต จิตฺติทฺธิปาโท ภาวิโต วีมํสิทฺธิปาโท ภาวิโตติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….

๖๕๗. น วตฺตพฺพํ – ‘‘กปฺปฏฺโ กปฺปํ ติฏฺเยฺยา’’ติ? อามนฺตา. นนุ วุตฺตํ ภควตา –

‘‘อาปายิโก เนรยิโก, กปฺปฏฺโ สงฺฆเภทโก;

วคฺครโต อธมฺมฏฺโ, โยคกฺเขมา ปธํสติ;

สงฺฆํ สมคฺคํ เภตฺวาน [ภินฺทิตฺวา (สี. ก.)], กปฺปํ นิรยมฺหิ ปจฺจตี’’ติ [จูฬว. ๓๕๔; อ. นิ. ๑๐.๓๙; อิติวุ. ๑๘].

อตฺเถว สุตฺตนฺโตติ? อามนฺตา. เตน หิ กปฺปฏฺโ กปฺปํ ติฏฺเยฺยาติ.

กปฺปฏฺกถา นิฏฺิตา.

๑๓. เตรสมวคฺโค

(๑๒๗) ๒. กุสลปฏิลาภกถา

๖๕๘. กปฺปฏฺโ กุสลํ จิตฺตํ น ปฏิลเภยฺยาติ? อามนฺตา. กปฺปฏฺโ ทานํ ทเทยฺยาติ? อามนฺตา. หฺจิ กปฺปฏฺโ ทานํ ทเทยฺย, โน จ วต เร วตฺตพฺเพ – ‘‘กปฺปฏฺโ กุสลํ จิตฺตํ น ปฏิลเภยฺยา’’ติ.

กปฺปฏฺโ กุสลํ จิตฺตํ น ปฏิลเภยฺยาติ? อามนฺตา. กปฺปฏฺโ จีวรํ ทเทยฺย…เป… ปิณฺฑปาตํ ทเทยฺย…เป… เสนาสนํ ทเทยฺย…เป… คิลานปจฺจยเภสชฺชปริกฺขารํ ทเทยฺย … ขาทนียํ ทเทยฺย… โภชนียํ ทเทยฺย… ปานียํ ทเทยฺย… เจติยํ วนฺเทยฺย… เจติเย มาลํ อาโรเปยฺย… คนฺธํ อาโรเปยฺย… วิเลปนํ อาโรเปยฺย…เป… เจติยํ อภิทกฺขิณํ [ปทกฺขิณํ (ปี.)] กเรยฺยาติ? อามนฺตา. หฺจิ กปฺปฏฺโ เจติยํ อภิทกฺขิณํ กเรยฺย, โน จ วต เร วตฺตพฺเพ – ‘‘กปฺปฏฺโ กุสลํ จิตฺตํ น ปฏิลเภยฺยา’’ติ…เป….

๖๕๙. กปฺปฏฺโ กุสลํ จิตฺตํ ปฏิลเภยฺยาติ? อามนฺตา. ตโต วุฏฺานํ กุสลํ จิตฺตํ ปฏิลเภยฺยาติ? อามนฺตา. รูปาวจรํ…เป… อรูปาวจรํ…เป… โลกุตฺตรํ กุสลํ จิตฺตํ ปฏิลเภยฺยาติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….

กุสลปฏิลาภกถา นิฏฺิตา.

๑๓. เตรสมวคฺโค

(๑๒๘) ๓. อนนฺตราปยุตฺตกถา

๖๖๐. อนนฺตราปยุตฺโต ปุคฺคโล สมฺมตฺตนิยามํ โอกฺกเมยฺยาติ? อามนฺตา. มิจฺฉตฺตนิยามฺจ สมฺมตฺตนิยามฺจ อุโภ โอกฺกเมยฺยาติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป… อนนฺตราปยุตฺโต ปุคฺคโล สมฺมตฺตนิยามํ โอกฺกเมยฺยาติ? อามนฺตา. นนุ ตํ กมฺมํ ปยุตฺตํ กุกฺกุจฺจํ อุปฺปาทิตํ วิปฺปฏิสาริยํ ชนิตนฺติ? อามนฺตา. หฺจิ ตํ กมฺมํ ปยุตฺตํ กุกฺกุจฺจํ อุปฺปาทิตํ วิปฺปฏิสาริยํ ชนิตํ, โน จ วต เร วตฺตพฺเพ – ‘‘อนนฺตราปยุตฺโต ปุคฺคโล สมฺมตฺตนิยามํ โอกฺกเมยฺยา’’ติ.

๖๖๑. อนนฺตราปยุตฺโต ปุคฺคโล อภพฺโพ สมฺมตฺตนิยามํ โอกฺกมิตุนฺติ? อามนฺตา. มาตา ชีวิตา โวโรปิตา… ปิตา ชีวิตา โวโรปิโต… อรหา ชีวิตา โวโรปิโต… ทุฏฺเน จิตฺเตน ตถาคตสฺส โลหิตํ อุปฺปาทิตํ… สงฺโฆ ภินฺโนติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….

อนนฺตราปยุตฺโต ปุคฺคโล ตํ กมฺมํ ปฏิสํหริตฺวา กุกฺกุจฺจํ ปฏิวิโนเทตฺวา วิปฺปฏิสาริยํ ปฏิวิเนตฺวา [ปฏิวิโนเทตฺวา (สี. ปี. ก.)] อภพฺโพ สมฺมตฺตนิยามํ โอกฺกมิตุนฺติ? อามนฺตา. มาตา ชีวิตา โวโรปิตา… ปิตา ชีวิตา โวโรปิโต…เป… สงฺโฆ ภินฺโนติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….

อนนฺตราปยุตฺโต ปุคฺคโล ตํ กมฺมํ ปฏิสํหริตฺวา กุกฺกุจฺจํ ปฏิวิโนเทตฺวา วิปฺปฏิสาริยํ ปฏิวิเนตฺวา อภพฺโพ สมฺมตฺตนิยามํ โอกฺกมิตุนฺติ? อามนฺตา. นนุ ตํ กมฺมํ ปฏิสํหฏํ กุกฺกุจฺจํ ปฏิวิโนทิตํ วิปฺปฏิสาริยํ ปฏิวินีตนฺติ? อามนฺตา. หฺจิ ตํ กมฺมํ ปฏิสํหฏํ กุกฺกุจฺจํ ปฏิวิโนทิตํ วิปฺปฏิสาริยํ ปฏิวินีตํ, โน จ วต เร วตฺตพฺเพ – ‘‘อนนฺตราปยุตฺโต ปุคฺคโล ตํ กมฺมํ ปฏิสํหริตฺวา กุกฺกุจฺจํ ปฏิวิโนเทตฺวา วิปฺปฏิสาริยํ ปฏิวิเนตฺวา อภพฺโพ สมฺมตฺตนิยามํ โอกฺกมิตุ’’นฺติ.

๖๖๒. อนนฺตราปยุตฺโต ปุคฺคโล สมฺมตฺตนิยามํ โอกฺกเมยฺยาติ? อามนฺตา. นนุ ตํ กมฺมํ ปยุตฺโต อาสีติ? อามนฺตา. หฺจิ ตํ กมฺมํ ปยุตฺโต อาสิ, โน จ วต เร วตฺตพฺเพ – ‘‘อนนฺตราปยุตฺโต ปุคฺคโล สมฺมตฺตนิยามํ โอกฺกเมยฺยา’’ติ.

อนนฺตราปยุตฺตกถา นิฏฺิตา.

๑๓. เตรสมวคฺโค

(๑๒๙) ๔. นิยตสฺส นิยามกถา

๖๖๓. นิยโต นิยามํ โอกฺกมตีติ? อามนฺตา. มิจฺฉตฺตนิยโต สมฺมตฺตนิยามํ โอกฺกมติ, สมฺมตฺตนิยโต มิจฺฉตฺตนิยามํ โอกฺกมตีติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….

นิยโต นิยามํ โอกฺกมตีติ? อามนฺตา. ปุพฺเพ มคฺคํ ภาเวตฺวา ปจฺฉา นิยามํ โอกฺกมตีติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป… ปุพฺเพ โสตาปตฺติมคฺคํ ภาเวตฺวา ปจฺฉา โสตาปตฺตินิยามํ โอกฺกมตีติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป… ปุพฺเพ สกทาคามิ…เป… อนาคามิ…เป… อรหตฺตมคฺคํ ภาเวตฺวา ปจฺฉา อรหตฺตนิยามํ โอกฺกมตีติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….

ปุพฺเพ สติปฏฺานํ…เป… สมฺมปฺปธานํ… อิทฺธิปาทํ… อินฺทฺริยํ… พลํ… โพชฺฌงฺคํ ภาเวตฺวา ปจฺฉา นิยามํ โอกฺกมตีติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….

๖๖๔. น วตฺตพฺพํ – ‘‘นิยโต นิยามํ โอกฺกมตี’’ติ? อามนฺตา. ภพฺโพ โพธิสตฺโต ตาย ชาติยา ธมฺมํ นาภิสเมตุนฺติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ. เตน หิ นิยโต นิยามํ โอกฺกมตีติ.

นิยตสฺส นิยามกถา นิฏฺิตา.

๑๓. เตรสมวคฺโค

(๑๓๐) ๕. นิวุตกถา

๖๖๕. นิวุโต นีวรณํ ชหตีติ? อามนฺตา. รตฺโต ราคํ ชหติ, ทุฏฺโ โทสํ ชหติ, มูฬฺโห โมหํ ชหติ, กิลิฏฺโ กิเลเส ชหตีติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป… ราเคน ราคํ ชหติ, โทเสน โทสํ ชหติ, โมเหน โมหํ ชหติ, กิเลเสหิ กิเลเส ชหตีติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….

ราโค จิตฺตสมฺปยุตฺโต, มคฺโค จิตฺตสมฺปยุตฺโตติ? อามนฺตา. ทฺวินฺนํ ผสฺสานํ…เป… ทฺวินฺนํ จิตฺตานํ สโมธานํ โหตีติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป… ราโค อกุสโล, มคฺโค กุสโลติ? อามนฺตา. กุสลากุสลา สาวชฺชานวชฺชา หีนปณีตา กณฺหสุกฺกสปฺปฏิภาคา ธมฺมา สมฺมุขีภาวํ อาคจฺฉนฺตีติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….

๖๖๖. กุสลากุสลา สาวชฺชานวชฺชา หีนปณีตา กณฺหสุกฺกสปฺปฏิภาคา ธมฺมา สมฺมุขีภาวํ อาคจฺฉนฺตีติ? อามนฺตา. นนุ วุตฺตํ ภควตา – ‘‘จตฺตาริมานิ, ภิกฺขเว, สุวิทูรวิทูรานิ! กตมานิ จตฺตาริ? นภฺจ, ภิกฺขเว, ปถวี จ – อิทํ ปมํ สุวิทูรวิทูรํ…เป… ตสฺมา สตํ ธมฺโม อสพฺภิ อารกา’’ติ. อตฺเถว สุตฺตนฺโตติ? อามนฺตา. เตน หิ น วตฺตพฺพํ – ‘‘กุสลากุสลา…เป… สมฺมุขีภาวํ อาคจฺฉนฺตี’’ติ.

นิวุโต นีวรณํ ชหตีติ? อามนฺตา. นนุ วุตฺตํ ภควตา – ‘‘โส เอวํ สมาหิเต จิตฺเต ปริสุทฺเธ ปริโยทาเต อนงฺคเณ วิคตูปกฺกิเลเส มุทุภูเต กมฺมนิเย ิเต อาเนฺชปฺปตฺเต อาสวานํ ขยาณาย จิตฺตํ อภินินฺนาเมตี’’ติ! อตฺเถว สุตฺตนฺโตติ? อามนฺตา. เตน หิ น วตฺตพฺพํ – ‘‘นิวุโต นีวรณํ ชหตี’’ติ…เป….

๖๖๗. น วตฺตพฺพํ – ‘‘นิวุโต นีวรณํ ชหตี’’ติ? อามนฺตา. นนุ วุตฺตํ ภควตา – ‘‘ตสฺส เอวํ ชานโต เอวํ ปสฺสโต กามาสวาปิ จิตฺตํ วิมุจฺจติ…เป… อวิชฺชาสวาปิ จิตฺตํ วิมุจฺจตี’’ติ! อตฺเถว สุตฺตนฺโตติ? อามนฺตา. เตน หิ นิวุโต นีวรณํ ชหตีติ.

นิวุตกถา นิฏฺิตา.

๑๓. เตรสมวคฺโค

(๑๓๑) ๖. สมฺมุขีภูตกถา

๖๖๘. สมฺมุขีภูโต สํโยชนํ ชหตีติ? อามนฺตา. รตฺโต ราคํ ชหติ, ทุฏฺโ โทสํ ชหติ, มูฬฺโห โมหํ ชหติ, กิลิฏฺโ กิเลเส ชหตีติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป… ราเคน ราคํ ชหติ, โทเสน โทสํ ชหติ, โมเหน โมหํ ชหติ, กิเลเสหิ กิเลเส ชหตีติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….

ราโค จิตฺตสมฺปยุตฺโต, มคฺโค จิตฺตสมฺปยุตฺโตติ? อามนฺตา. ทฺวินฺนํ ผสฺสานํ…เป… ทฺวินฺนํ จิตฺตานํ สโมธานํ โหตีติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป… ราโค อกุสโล, มคฺโค กุสโลติ? อามนฺตา. กุสลากุสลา สาวชฺชานวชฺชา หีนปณีตา กณฺหสุกฺกสปฺปฏิภาคา ธมฺมา สมฺมุขีภาวํ อาคจฺฉนฺตีติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….

๖๖๙. กุสลากุสลา…เป… สมฺมุขีภาวํ อาคจฺฉนฺตีติ? อามนฺตา. นนุ วุตฺตํ ภควตา – ‘‘จตฺตาริมานิ, ภิกฺขเว, สุวิทูรวิทูรานิ! กตมานิ จตฺตาริ? นภฺจ, ภิกฺขเว, ปถวี จ – อิทํ ปมํ สุวิทูรวิทูรํ…เป… ตสฺมา สตํ ธมฺโม อสพฺภิ อารกา’’ติ. อตฺเถว สุตฺตนฺโตติ? อามนฺตา. เตน หิ น วตฺตพฺพํ – ‘‘กุสลากุสลา…เป… สมฺมุขีภาวํ อาคจฺฉนฺตี’’ติ.

สมฺมุขีภูโต สํโยชนํ ชหตีติ? อามนฺตา. นนุ วุตฺตํ ภควตา – ‘‘โส เอวํ สมาหิเต จิตฺเต…เป… อาสวานํ ขยาณาย จิตฺตํ อภินินฺนาเมตี’’ติ! อตฺเถว สุตฺตนฺโตติ? อามนฺตา. เตน หิ น วตฺตพฺพํ – ‘‘สมฺมุขีภูโต สํโยชนํ ชหตี’’ติ.

๖๗๐. น วตฺตพฺพํ – ‘‘สมฺมุขีภูโต สํโยชนํ ชหตี’’ติ? อามนฺตา. นนุ วุตฺตํ ภควตา – ‘‘ตสฺส เอวํ ชานโต เอวํ ปสฺสโต กามาสวาปิ จิตฺตํ วิมุจฺจติ…เป… อวิชฺชาสวาปิ จิตฺตํ วิมุจฺจตี’’ติ! อตฺเถว สุตฺตนฺโตติ? อามนฺตา. เตน หิ สมฺมุขีภูโต สํโยชนํ ชหตีติ.

สมฺมุขีภูตกถา นิฏฺิตา.

๑๓. เตรสมวคฺโค

(๑๓๒) ๗. สมาปนฺโน อสฺสาเทติกถา

๖๗๑. สมาปนฺโน อสฺสาเทติ, ฌานนิกนฺติ ฌานารมฺมณาติ? อามนฺตา. ตํ ฌานํ ตสฺส ฌานสฺส อารมฺมณนฺติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป… ตํ ฌานํ ตสฺส ฌานสฺส อารมฺมณนฺติ? อามนฺตา. เตน ผสฺเสน ตํ ผสฺสํ ผุสติ, ตาย เวทนาย ตํ เวทนํ เวเทติ, ตาย สฺาย ตํ สฺํ สฺชานาติ, ตาย เจตนาย ตํ เจตนํ เจเตติ, เตน จิตฺเตน ตํ จิตฺตํ จินฺเตติ, เตน วิตกฺเกน ตํ วิตกฺกํ วิตกฺเกติ, เตน วิจาเรน ตํ วิจารํ วิจาเรติ, ตาย ปีติยา ตํ ปีติ ปิยายติ, ตาย สติยา ตํ สตึ สรติ, ตาย ปฺาย ตํ ปฺํ ปชานาตีติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….

ฌานนิกนฺติ จิตฺตสมฺปยุตฺตา, ฌานํ จิตฺตสมฺปยุตฺตนฺติ? อามนฺตา. ทฺวินฺนํ ผสฺสานํ…เป… ทฺวินฺนํ จิตฺตานํ สโมธานํ โหตีติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….

ฌานนิกนฺติ อกุสลํ, ฌานํ กุสลนฺติ? อามนฺตา. กุสลากุสลา สาวชฺชานวชฺชา หีนปณีตา กณฺหสุกฺกสปฺปฏิภาคา ธมฺมา สมฺมุขีภาวํ อาคจฺฉนฺตีติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….

๖๗๒. กุสลากุสลา สาวชฺชานวชฺชา หีนปณีตา กณฺหสุกฺกสปฺปฏิภาคา ธมฺมา สมฺมุขีภาวํ อาคจฺฉนฺตีติ? อามนฺตา. นนุ วุตฺตํ ภควตา – ‘‘จตฺตาริมานิ, ภิกฺขเว, สุวิทูรวิทูรานิ! กตมานิ จตฺตาริ? นภฺจ, ภิกฺขเว, ปถวี จ – อิทํ ปมํ สุวิทูรวิทูรํ…เป… ตสฺมา สตํ ธมฺโม อสพฺภิ อารกา’’ติ. อตฺเถว สุตฺตนฺโตติ? อามนฺตา. เตน หิ น วตฺตพฺพํ – ‘‘กุสลากุสลา สาวชฺชานวชฺชา หีนปณีตา กณฺหสุกฺกสปฺปฏิภาคา ธมฺมา สมฺมุขีภาวํ อาคจฺฉนฺตี’’ติ.

๖๗๓. น วตฺตพฺพํ – ‘‘สมาปนฺโน อสฺสาเทติ, ฌานนิกนฺติ ฌานารมฺมณา’’ติ? อามนฺตา. นนุ วุตฺตํ ภควตา – ‘‘อิธ, ภิกฺขเว, ภิกฺขุ วิวิจฺเจว กาเมหิ วิวิจฺจ อกุสเลหิ ธมฺเมหิ ปมํ ฌานํ อุปสมฺปชฺช วิหรติ, โส ตํ อสฺสาเทติ ตํ นิกาเมติ เตน จ วิตฺตึ อาปชฺชติ; วิตกฺกวิจารานํ วูปสมา…เป… ทุติยํ ฌานํ…เป… ตติยํ ฌานํ…เป… จตุตฺถํ ฌานํ อุปสมฺปชฺช วิหรติ, โส ตํ อสฺสาเทติ ตํ นิกาเมติ เตน จ วิตฺตึ อาปชฺชตี’’ติ [อ. นิ. ๔.๑๒๓]! อตฺเถว สุตฺตนฺโตติ? อามนฺตา. เตน หิ สมาปนฺโน อสฺสาเทติ, ฌานนิกนฺติ ฌานารมฺมณาติ.

สมาปนฺโน อสฺสาเทติกถา นิฏฺิตา.

๑๓. เตรสมวคฺโค

(๑๓๓) ๘. อสาตราคกถา

๖๗๔. อตฺถิ อสาตราโคติ? อามนฺตา. ทุกฺขาภินนฺทิโน สตฺตา, อตฺถิ เกจิ ทุกฺขํ ปตฺเถนฺติ ปิเหนฺติ เอสนฺติ คเวสนฺติ ปริเยสนฺติ, ทุกฺขํ อชฺโฌสาย ติฏฺนฺตีติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป… นนุ สุขาภินนฺทิโน สตฺตา, อตฺถิ เกจิ สุขํ ปตฺเถนฺติ ปิเหนฺติ เอสนฺติ คเวสนฺติ ปริเยสนฺติ, สุขํ อชฺโฌสาย ติฏฺนฺตีติ? อามนฺตา. หฺจิ สุขาภินนฺทิโน สตฺตา, อตฺถิ เกจิ สุขํ ปตฺเถนฺติ ปิเหนฺติ เอสนฺติ คเวสนฺติ ปริเยสนฺติ, สุขํ อชฺโฌสาย ติฏฺนฺติ, โน จ วต เร วตฺตพฺเพ – ‘‘อตฺถิ อสาตราโค’’ติ.

อตฺถิ อสาตราโคติ? อามนฺตา. ทุกฺขาย เวทนาย ราคานุสโย อนุเสติ, สุขาย เวทนาย ปฏิฆานุสโย อนุเสตีติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป… นนุ สุขาย เวทนาย ราคานุสโย อนุเสติ, ทุกฺขาย เวทนาย ปฏิฆานุสโย อนุเสตีติ? อามนฺตา. หฺจิ สุขาย เวทนาย ราคานุสโย อนุเสติ, ทุกฺขาย เวทนาย ปฏิฆานุสโย อนุเสติ, โน จ วต เร วตฺตพฺเพ – ‘‘อตฺถิ อสาตราโค’’ติ.

๖๗๕. น วตฺตพฺพํ – ‘‘อตฺถิ อสาตราโค’’ติ? อามนฺตา. นนุ วุตฺตํ ภควตา – ‘‘โส เอวํ อนุโรธวิโรธํ สมาปนฺโน ยํ กิฺจิ เวทนํ เวทยติ สุขํ วา ทุกฺขํ วา อทุกฺขมสุขํ วา, โส ตํ เวทนํ อภินนฺทติ อภิวทติ อชฺโฌสาย ติฏฺตี’’ติ [ม. นิ. ๓.๔๐๙ มหาตณฺหาสงฺขเย]! อตฺเถว สุตฺตนฺโตติ? อามนฺตา. เตน หิ อตฺถิ อสาตราโคติ.

อสาตราคกถา นิฏฺิตา.

๑๓. เตรสมวคฺโค

(๑๓๔) ๙. ธมฺมตณฺหา อพฺยากตาติกถา

๖๗๖. ธมฺมตณฺหา อพฺยากตาติ? อามนฺตา. วิปากาพฺยากตา กิริยาพฺยากตา รูปํ นิพฺพานํ จกฺขายตนํ…เป… โผฏฺพฺพายตนนฺติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….

ธมฺมตณฺหา อพฺยากตาติ? อามนฺตา. รูปตณฺหา อพฺยากตาติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ …เป… ธมฺมตณฺหา อพฺยากตาติ? อามนฺตา. สทฺทตณฺหา…เป… คนฺธตณฺหา…เป… รสตณฺหา…เป… โผฏฺพฺพตณฺหา อพฺยากตาติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….

รูปตณฺหา อกุสลาติ? อามนฺตา. ธมฺมตณฺหา อกุสลาติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป… สทฺทตณฺหา…เป… โผฏฺพฺพตณฺหา อกุสลาติ? อามนฺตา. ธมฺมตณฺหา อกุสลาติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….

๖๗๗. ธมฺมตณฺหา อพฺยากตาติ? อามนฺตา. นนุ ตณฺหา อกุสลา วุตฺตา ภควตาติ? อามนฺตา. หฺจิ ตณฺหา อกุสลา วุตฺตา ภควตา, โน จ วต เร วตฺตพฺเพ – ‘‘ธมฺมตณฺหา อพฺยากตา’’ติ.

ธมฺมตณฺหา อพฺยากตาติ? อามนฺตา. นนุ โลโภ อกุสโล วุตฺโต ภควตา, ธมฺมตณฺหา โลโภติ? อามนฺตา. หฺจิ โลโภ อกุสโล วุตฺโต ภควตา, ธมฺมตณฺหา โลโภ, โน จ วต เร วตฺตพฺเพ – ‘‘ธมฺมตณฺหา อพฺยากตา’’ติ.

๖๗๘. ธมฺมตณฺหา โลโภ อพฺยากโตติ? อามนฺตา. รูปตณฺหา โลโภ อพฺยากโตติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป… ธมฺมตณฺหา โลโภ อพฺยากโตติ? อามนฺตา. สทฺทตณฺหา…เป… โผฏฺพฺพตณฺหา โลโภ อพฺยากโตติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….

รูปตณฺหา โลโภ อกุสโลติ? อามนฺตา. ธมฺมตณฺหา โลโภ อกุสโลติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป… สทฺทตณฺหา…เป… โผฏฺพฺพตณฺหา โลโภ อกุสโลติ? อามนฺตา. ธมฺมตณฺหา โลโภ อกุสโลติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….

๖๗๙. ธมฺมตณฺหา อพฺยากตาติ? อามนฺตา. นนุ วุตฺตํ ภควตา – ‘‘ยายํ ตณฺหา โปโนพฺภวิกา นนฺทีราคสหคตา ตตฺรตตฺราภินนฺทินี, เสยฺยถิทํ – กามตณฺหา, ภวตณฺหา, วิภวตณฺหา’’ติ [มหาว. ๑๔; ที. นิ. ๒.๔๐๐]! อตฺเถว สุตฺตนฺโตติ? อามนฺตา. เตน หิ น วตฺตพฺพํ – ‘‘ธมฺมตณฺหา อพฺยากตา’’ติ.

๖๘๐. น วตฺตพฺพํ – ‘‘ธมฺมตณฺหา อพฺยากตา’’ติ? อามนฺตา. นนุ สา ธมฺมตณฺหาติ? อามนฺตา. หฺจิ สา ธมฺมตณฺหา, เตน วต เร วตฺตพฺเพ – ‘‘ธมฺมตณฺหา อพฺยากตา’’ติ.

ธมฺมตณฺหา อพฺยากตาติกถา นิฏฺิตา.

๑๓. เตรสมวคฺโค

(๑๓๕) ๑๐. ธมฺมตณฺหา น ทุกฺขสมุทโยติกถา

๖๘๑. ธมฺมตณฺหา น ทุกฺขสมุทโยติ? อามนฺตา. รูปตณฺหา น ทุกฺขสมุทโยติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป… ธมฺมตณฺหา น ทุกฺขสมุทโยติ? อามนฺตา. สทฺทตณฺหา…เป… คนฺธตณฺหา…เป… รสตณฺหา…เป… โผฏฺพฺพตณฺหา น ทุกฺขสมุทโยติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….

รูปตณฺหา ทุกฺขสมุทโยติ? อามนฺตา. ธมฺมตณฺหา ทุกฺขสมุทโยติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป… สทฺทตณฺหา…เป… คนฺธตณฺหา…เป… รสตณฺหา…เป… โผฏฺพฺพตณฺหา ทุกฺขสมุทโยติ? อามนฺตา. ธมฺมตณฺหา ทุกฺขสมุทโยติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….

๖๘๒. ธมฺมตณฺหา น ทุกฺขสมุทโยติ? อามนฺตา. นนุ ตณฺหา ทุกฺขสมุทโย วุตฺโต ภควตาติ? อามนฺตา. หฺจิ ตณฺหา ทุกฺขสมุทโย วุตฺโต ภควตา, โน จ วต เร วตฺตพฺเพ – ‘‘ธมฺมตณฺหา น ทุกฺขสมุทโย’’ติ. ธมฺมตณฺหา น ทุกฺขสมุทโยติ? อามนฺตา. นนุ โลโภ ทุกฺขสมุทโย วุตฺโต ภควตา, ธมฺมตณฺหา โลโภติ? อามนฺตา. หฺจิ โลโภ ทุกฺขสมุทโย วุตฺโต ภควตา, ธมฺมตณฺหา โลโภ, โน จ วต เร วตฺตพฺเพ – ‘‘ธมฺมตณฺหา น ทุกฺขสมุทโย’’ติ.

๖๘๓. ธมฺมตณฺหา โลโภ, น ทุกฺขสมุทโยติ? อามนฺตา. รูปตณฺหา โลโภ, น ทุกฺขสมุทโยติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป… ธมฺมตณฺหา โลโภ, น ทุกฺขสมุทโยติ? อามนฺตา. สทฺทตณฺหา…เป… คนฺธตณฺหา…เป… รสตณฺหา…เป… โผฏฺพฺพตณฺหา โลโภ, น ทุกฺขสมุทโยติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….

รูปตณฺหา โลโภ ทุกฺขสมุทโยติ? อามนฺตา. ธมฺมตณฺหา โลโภ ทุกฺขสมุทโยติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป… สทฺทตณฺหา…เป… โผฏฺพฺพตณฺหา โลโภ ทุกฺขสมุทโยติ? อามนฺตา. ธมฺมตณฺหา โลโภ ทุกฺขสมุทโยติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….

๖๘๔. ธมฺมตณฺหา น ทุกฺขสมุทโยติ? อามนฺตา. นนุ วุตฺตํ ภควตา – ‘‘ยายํ ตณฺหา โปโนพฺภวิกา นนฺทีราคสหคตา ตตฺรตตฺราภินนฺทินี, เสยฺยถิทํ – กามตณฺหา, ภวตณฺหา, วิภวตณฺหา’’ติ! อตฺเถว สุตฺตนฺโตติ? อามนฺตา. เตน หิ น วตฺตพฺพํ – ‘‘ธมฺมตณฺหา น ทุกฺขสมุทโย’’ติ.

๖๘๕. น วตฺตพฺพํ – ‘‘ธมฺมตณฺหา น ทุกฺขสมุทโย’’ติ? อามนฺตา. นนุ สา ธมฺมตณฺหาติ? อามนฺตา. หฺจิ สา ธมฺมตณฺหา, เตน วต เร วตฺตพฺเพ – ‘‘ธมฺมตณฺหา น ทุกฺขสมุทโย’’ติ.

ธมฺมตณฺหา น ทุกฺขสมุทโยติกถา นิฏฺิตา.

เตรสมวคฺโค.

ตสฺสุทฺทานํ –

กปฺปฏฺโ กปฺปํ ติฏฺเยฺย, กปฺปฏฺโ กุสลํ จิตฺตํ น ปฏิลเภยฺย, อนนฺตราปยุตฺโต ปุคฺคโล สมฺมตฺตนิยามํ โอกฺกเมยฺย, นิยโต นิยามํ โอกฺกมติ, นิวุโต นีวรณํ ชหติ, สมฺมุขีภูโต สํโยชนํ ชหติ, ฌานนิกนฺติ, อสาตราโค, ธมฺมตณฺหา อพฺยากตา, ธมฺมตณฺหา น ทุกฺขสมุทโยติ.

๑๔. จุทฺทสมวคฺโค

(๑๓๖) ๑. กุสลากุสลปฏิสนฺทหนกถา

๖๘๖. อกุสลมูลํ ปฏิสนฺทหติ กุสลมูลนฺติ? อามนฺตา. ยา อกุสลสฺส อุปฺปาทาย อาวฏฺฏนา…เป… ปณิธิ, สาว กุสลสฺส อุปฺปาทาย อาวฏฺฏนา…เป… ปณิธีติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….

อกุสลมูลํ ปฏิสนฺทหติ กุสลมูลํ, น วตฺตพฺพํ – ‘‘ยา อกุสลสฺส อุปฺปาทาย อาวฏฺฏนา…เป… ปณิธิ, สาว กุสลสฺส อุปฺปาทาย อาวฏฺฏนา…เป… ปณิธี’’ติ? อามนฺตา. กุสลํ อนาวฏฺเฏนฺตสฺส [อนาวฏฺฏนฺตสฺส (สี. ปี. ก.), อนาวชฺชนฺตสฺส (สฺยา. กํ.)] อุปฺปชฺชติ …เป… อปฺปณิทหนฺตสฺส อุปฺปชฺชตีติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป… นนุ กุสลํ อาวฏฺเฏนฺตสฺส อุปฺปชฺชติ…เป… ปณิทหนฺตสฺส อุปฺปชฺชตีติ? อามนฺตา. หฺจิ กุสลํ อาวฏฺเฏนฺตสฺส อุปฺปชฺชติ…เป… ปณิทหนฺตสฺส อุปฺปชฺชติ, โน จ วต เร วตฺตพฺเพ – ‘‘อกุสลมูลํ ปฏิสนฺทหติ กุสลมูล’’นฺติ.

๖๘๗. อกุสลมูลํ ปฏิสนฺทหติ กุสลมูลนฺติ? อามนฺตา. อกุสลมูลํ อโยนิโส มนสิกโรโต อุปฺปชฺชตีติ? อามนฺตา. กุสลํ อโยนิโส มนสิกโรโต อุปฺปชฺชตีติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป… นนุ กุสลํ โยนิโส มนสิกโรโต อุปฺปชฺชตีติ? อามนฺตา. หฺจิ กุสลํ โยนิโส มนสิกโรโต อุปฺปชฺชติ, โน จ วต เร วตฺตพฺเพ – ‘‘อกุสลมูลํ ปฏิสนฺทหติ กุสลมูล’’นฺติ.

อกุสลมูลํ ปฏิสนฺทหติ กุสลมูลนฺติ? อามนฺตา. กามสฺาย อนนฺตรา เนกฺขมฺมสฺา อุปฺปชฺชติ, พฺยาปาทสฺาย อนนฺตรา อพฺยาปาทสฺา อุปฺปชฺชติ, วิหึสาสฺาย อนนฺตรา อวิหึสาสฺา อุปฺปชฺชติ, พฺยาปาทสฺส อนนฺตรา เมตฺตา อุปฺปชฺชติ, วิหึสาย อนนฺตรา กรุณา อุปฺปชฺชติ, อรติยา อนนฺตรา มุทิตา อุปฺปชฺชติ, ปฏิฆสฺส อนนฺตรา อุเปกฺขา อุปฺปชฺชตีติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….

๖๘๘. กุสลมูลํ ปฏิสนฺทหติ อกุสลมูลนฺติ? อามนฺตา. ยา กุสลสฺส อุปฺปาทาย อาวฏฺฏนา…เป… ปณิธิ, สาว อกุสลสฺส อุปฺปาทาย อาวฏฺฏนา…เป… ปณิธีติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….

กุสลมูลํ ปฏิสนฺทหติ อกุสลมูลํ, น วตฺตพฺพํ – ‘‘ยา กุสลสฺส อุปฺปาทาย อาวฏฺฏนา…เป… ปณิธิ, สาว อกุสลสฺส อุปฺปาทาย อาวฏฺฏนา…เป… ปณิธี’’ติ? อามนฺตา. อกุสลํ อนาวฏฺเฏนฺตสฺส อุปฺปชฺชติ…เป… อปฺปณิทหนฺตสฺส อุปฺปชฺชตีติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป… นนุ อกุสลํ อาวฏฺเฏนฺตสฺส อุปฺปชฺชติ…เป… ปณิทหนฺตสฺส อุปฺปชฺชตีติ? อามนฺตา. หฺจิ อกุสลํ อาวฏฺเฏนฺตสฺส อุปฺปชฺชติ…เป… ปณิทหนฺตสฺส อุปฺปชฺชติ, โน จ วต เร วตฺตพฺเพ – ‘‘กุสลมูลํ ปฏิสนฺทหติ อกุสลมูล’’นฺติ.

๖๘๙. กุสลมูลํ ปฏิสนฺทหติ อกุสลมูลนฺติ? อามนฺตา. กุสลํ โยนิโส มนสิกโรโต อุปฺปชฺชตีติ? อามนฺตา. อกุสลํ โยนิโส มนสิกโรโต อุปฺปชฺชตีติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป… นนุ อกุสลํ อโยนิโส มนสิกโรโต อุปฺปชฺชตีติ? อามนฺตา. หฺจิ อกุสลํ อโยนิโส มนสิกโรโต อุปฺปชฺชติ, โน จ วต เร วตฺตพฺเพ – ‘‘กุสลมูลํ ปฏิสนฺทหติ อกุสลมูล’’นฺติ.

กุสลมูลํ ปฏิสนฺทหติ อกุสลมูลนฺติ? อามนฺตา. เนกฺขมฺมสฺาย อนนฺตรา กามสฺา อุปฺปชฺชติ, อพฺยาปาทสฺาย อนนฺตรา พฺยาปาทสฺา อุปฺปชฺชติ, อวิหึสาสฺาย อนนฺตรา วิหึสาสฺา อุปฺปชฺชติ, เมตฺตาย อนนฺตรา พฺยาปาโท อุปฺปชฺชติ, กรุณาย อนนฺตรา วิหึสา อุปฺปชฺชติ, มุทิตาย อนนฺตรา อรติ อุปฺปชฺชติ, อุเปกฺขาย อนนฺตรา ปฏิฆํ อุปฺปชฺชตีติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….

๖๙๐. น วตฺตพฺพํ – ‘‘อกุสลมูลํ ปฏิสนฺทหติ กุสลมูลํ, กุสลมูลํ ปฏิสนฺทหติ อกุสลมูล’’นฺติ? อามนฺตา. นนุ ยสฺมึเยว วตฺถุสฺมึ รชฺชติ ตสฺมิฺเว วตฺถุสฺมึ วิรชฺชติ, ยสฺมึเยว วตฺถุสฺมึ วิรชฺชติ ตสฺมิฺเว วตฺถุสฺมึ รชฺชตีติ? อามนฺตา. หฺจิ ยสฺมิฺเว วตฺถุสฺมึ รชฺชติ ตสฺมิฺเว วตฺถุสฺมึ วิรชฺชติ, ยสฺมิฺเว วตฺถุสฺมึ วิรชฺชติ ตสฺมิฺเว วตฺถุสฺมึ รชฺชติ, เตน วต เร วตฺตพฺเพ – ‘‘อกุสลมูลํ ปฏิสนฺทหติ กุสลมูลํ, กุสลมูลํ ปฏิสนฺทหติ อกุสลมูล’’นฺติ.

กุสลากุสลปฏิสนฺทหนกถา นิฏฺิตา.

๑๔. จุทฺทสมวคฺโค

(๑๓๗) ๒. สฬายตนุปฺปตฺติกถา

๖๙๑. สฬายตนํ อปุพฺพํ อจริมํ มาตุกุจฺฉิสฺมึ สณฺาตีติ? อามนฺตา. สพฺพงฺคปจฺจงฺคี อหีนินฺทฺริโย มาตุกุจฺฉิสฺมึ โอกฺกมตีติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….

อุปปตฺเตสิเยน จิตฺเตน จกฺขายตนํ สณฺาตีติ? อามนฺตา. อุปปตฺเตสิเยน จิตฺเตน หตฺถา สณฺนฺติ, ปาทา สณฺนฺติ, สีสํ สณฺาติ, กณฺโณ สณฺาติ, นาสิกา สณฺาติ, มุขํ สณฺาติ, ทนฺตา สณฺนฺตีติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….

อุปปตฺเตสิเยน จิตฺเตน โสตายตนํ…เป… ฆานายตนํ…เป… ชิวฺหายตนํ สณฺาตีติ? อามนฺตา. อุปปตฺเตสิเยน จิตฺเตน หตฺถา สณฺนฺติ, ปาทา สณฺนฺติ, สีสํ สณฺาติ, กณฺโณ สณฺาติ, นาสิกา สณฺาติ, มุขํ สณฺาติ, ทนฺตา สณฺนฺตีติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….

๖๙๒. มาตุกุจฺฉิคตสฺส ปจฺฉา จกฺขายตนํ อุปฺปชฺชตีติ? อามนฺตา. มาตุกุจฺฉิสฺมึ จกฺขุปฏิลาภาย กมฺมํ กโรตีติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป… มาตุกุจฺฉิคตสฺส ปจฺฉา โสตายตนํ…เป… ฆานายตนํ…เป… ชิวฺหายตนํ อุปฺปชฺชตีติ? อามนฺตา. มาตุกุจฺฉิสฺมึ ชิวฺหาปฏิลาภาย กมฺมํ กโรตีติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….

มาตุกุจฺฉิคตสฺส ปจฺฉา เกสา โลมา นขา ทนฺตา อฏฺี อุปฺปชฺชนฺตีติ? อามนฺตา. มาตุกุจฺฉิสฺมึ อฏฺิปฏิลาภาย กมฺมํ กโรตีติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….

น วตฺตพฺพํ – ‘‘มาตุกุจฺฉิคตสฺส ปจฺฉา เกสา โลมา นขา ทนฺตา อฏฺี อุปฺปชฺชนฺตี’’ติ? อามนฺตา. นนุ วุตฺตํ ภควตา –

‘‘ปมํ กลลํ โหติ, กลลา โหติ อพฺพุทํ;

อพฺพุทา ชายเต เปสิ [เปสี (สฺยา. กํ. ปี.)], เปสิ นิพฺพตฺตเต [นิพฺพตฺตตี (สี. สฺยา., สํ. นิ. ๑.๒๓๕), นิพฺพตฺตติ (ปี. ก.)] ฆโน;

ฆนา ปสาขา ชายนฺติ, เกสา โลมา นขาปิ จ.

‘‘ยฺจสฺส ภุฺชติ มาตา, อนฺนํ ปานฺจ โภชนํ;

เตน โส ตตฺถ ยาเปติ, มาตุกุจฺฉิคโต นโร’’ติ [สํ. นิ. ๑.๒๓๕].

อตฺเถว สุตฺตนฺโตติ? อามนฺตา. เตน หิ มาตุกุจฺฉิคตสฺส ปจฺฉา เกสา โลมา นขา ทนฺตา อฏฺี อุปฺปชฺชนฺตีติ.

สฬายตนุปฺปตฺติกถา นิฏฺิตา.

๑๔. จุทฺทสมวคฺโค

(๑๓๘) ๓. อนนฺตรปจฺจยกถา

๖๙๓. จกฺขุวิฺาณสฺส อนนฺตรา โสตวิฺาณํ อุปฺปชฺชตีติ? อามนฺตา. ยา จกฺขุวิฺาณสฺส อุปฺปาทาย อาวฏฺฏนา…เป… ปณิธิ, สาว โสตวิฺาณสฺส อุปฺปาทาย อาวฏฺฏนา…เป… ปณิธีติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….

จกฺขุวิฺาณสฺส อนนฺตรา โสตวิฺาณํ อุปฺปชฺชติ, น วตฺตพฺพํ – ‘‘ยา จกฺขุวิฺาณสฺส อุปฺปาทาย อาวฏฺฏนา…เป… ปณิธิ, สาว โสตวิฺาณสฺส อุปฺปาทาย อาวฏฺฏนา…เป… ปณิธีติ? อามนฺตา. โสตวิฺาณํ อนาวฏฺเฏนฺตสฺส อุปฺปชฺชติ…เป… อปฺปณิทหนฺตสฺส อุปฺปชฺชตีติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป…. นนุ โสตวิฺาณํ อาวฏฺเฏนฺตสฺส อุปฺปชฺชติ…เป… ปณิทหนฺตสฺส อุปฺปชฺชตีติ, อามนฺตา. หฺจิ โสตวิฺาณํ อาวฏฺเฏนฺตสฺส อุปฺปชฺชติ…เป… ปณิทหนฺตสฺส อุปฺปชฺชติ, โน จ วต เร วตฺตพฺเพ – ‘‘จกฺขุวิฺาณสฺส อนนฺตรา โสตวิฺาณํ อุปฺปชฺชตี’’ติ.

๖๙๔. จกฺขุวิฺาณสฺส อนนฺตรา โสตวิฺาณํ อุปฺปชฺชตีติ? อามนฺตา. จกฺขุวิฺาณํ รูปนิมิตฺตํ มนสิกโรโต อุปฺปชฺชตีติ? อามนฺตา. โสตวิฺาณํ รูปนิมิตฺตํ มนสิกโรโต อุปฺปชฺชตีติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….

จกฺขุวิฺาณํ รูปารมฺมณฺเว น อฺารมฺมณนฺติ? อามนฺตา. โสตวิฺาณํ รูปารมฺมณฺเว น อฺารมฺมณนฺติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….

จกฺขุฺจ ปฏิจฺจ รูเป จ อุปฺปชฺชติ จกฺขุวิฺาณนฺติ? อามนฺตา. จกฺขุฺจ ปฏิจฺจ รูเป จ อุปฺปชฺชติ โสตวิฺาณนฺติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….

จกฺขุฺจ ปฏิจฺจ รูเป จ อุปฺปชฺชติ โสตวิฺาณนฺติ? อามนฺตา. ‘‘จกฺขุฺจ ปฏิจฺจ รูเป จ อุปฺปชฺชติ โสตวิฺาณ’’นฺติ – อตฺเถว สุตฺตนฺโตติ? นตฺถิ. ‘‘จกฺขุฺจ ปฏิจฺจ รูเป จ อุปฺปชฺชติ จกฺขุวิฺาณ’’นฺติ – อตฺเถว สุตฺตนฺโตติ? อามนฺตา. หฺจิ ‘‘จกฺขุฺจ ปฏิจฺจ รูเป จ อุปฺปชฺชติ จกฺขุวิฺาณ’’นฺติ – อตฺเถว สุตฺตนฺโต, โน จ วต เร วตฺตพฺเพ – ‘‘จกฺขุฺจ ปฏิจฺจ รูเป จ อุปฺปชฺชติ โสตวิฺาณ’’นฺติ.

จกฺขุวิฺาณสฺส อนนฺตรา โสตวิฺาณํ อุปฺปชฺชตีติ? อามนฺตา. ตฺเว จกฺขุวิฺาณํ ตํ โสตวิฺาณนฺติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….

๖๙๕. โสตวิฺาณสฺส อนนฺตรา ฆานวิฺาณํ อุปฺปชฺชติ…เป… ฆานวิฺาณสฺส อนนฺตรา ชิวฺหาวิฺาณํ อุปฺปชฺชติ…เป… ชิวฺหาวิฺาณสฺส อนนฺตรา กายวิฺาณํ อุปฺปชฺชตีติ? อามนฺตา. ยา ชิวฺหาวิฺาณสฺส อุปฺปาทาย อาวฏฺฏนา…เป… ปณิธิ, สาว กายวิฺาณสฺส อุปฺปาทาย อาวฏฺฏนา…เป… ปณิธีติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป… ชิวฺหาวิฺาณสฺส อนนฺตรา กายวิฺาณํ อุปฺปชฺชติ, น วตฺตพฺพํ – ‘‘ยา ชิวฺหาวิฺาณสฺส อุปฺปาทาย อาวฏฺฏนา…เป… ปณิธิ, สาว กายวิฺาณสฺส อุปฺปาทาย อาวฏฺฏนา…เป… ปณิธี’’ติ? อามนฺตา. กายวิฺาณํ อนาวฏฺเฏนฺตสฺส อุปฺปชฺชติ…เป… อปฺปณิทหนฺตสฺส อุปฺปชฺชตีติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป… นนุ กายวิฺาณํ อาวฏฺเฏนฺตสฺส อุปฺปชฺชติ…เป… ปณิทหนฺตสฺส อุปฺปชฺชตีติ? อามนฺตา. หฺจิ กายวิฺาณํ อาวฏฺเฏนฺตสฺส อุปฺปชฺชติ…เป… ปณิทหนฺตสฺส อุปฺปชฺชติ, โน จ วต เร วตฺตพฺเพ – ‘‘ชิวฺหาวิฺาณสฺส อนนฺตรา กายวิฺาณํ อุปฺปชฺชตี’’ติ.

๖๙๖. ชิวฺหาวิฺาณสฺส อนนฺตรา กายวิฺาณํ อุปฺปชฺชตีติ? อามนฺตา. ชิวฺหาวิฺาณํ รสนิมิตฺตํ มนสิกโรโต อุปฺปชฺชตีติ? อามนฺตา. กายวิฺาณํ รสนิมิตฺตํ มนสิกโรโต อุปฺปชฺชตีติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….

ชิวฺหาวิฺาณํ รสารมฺมณฺเว น อฺารมฺมณนฺติ? อามนฺตา. กายวิฺาณํ รสารมฺมณฺเว น อฺารมฺมณนฺติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….

ชิวฺหฺจ ปฏิจฺจ รเส จ อุปฺปชฺชติ ชิวฺหาวิฺาณนฺติ? อามนฺตา. ชิวฺหฺจ ปฏิจฺจ รเส จ อุปฺปชฺชติ กายวิฺาณนฺติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….

ชิวฺหฺจ ปฏิจฺจ รเส จ อุปฺปชฺชติ กายวิฺาณนฺติ? อามนฺตา. ‘‘ชิวฺหฺจ ปฏิจฺจ รเส จ อุปฺปชฺชติ กายวิฺาณ’’นฺติ – อตฺเถว สุตฺตนฺโตติ? นตฺถิ. ‘‘ชิวฺหฺจ ปฏิจฺจ รเส จ อุปฺปชฺชติ ชิวฺหาวิฺาณ’’นฺติ – อตฺเถว สุตฺตนฺโตติ? อามนฺตา. หฺจิ ‘‘ชิวฺหฺจ ปฏิจฺจ รเส จ อุปฺปชฺชติ ชิวฺหาวิฺาณ’’นฺติ – อตฺเถว สุตฺตนฺโตติ, โน จ วต เร วตฺตพฺเพ – ‘‘ชิวฺหฺจ ปฏิจฺจ รเส จ อุปฺปชฺชติ กายวิฺาณ’’นฺติ.

ชิวฺหาวิฺาณสฺส อนนฺตรา กายวิฺาณํ อุปฺปชฺชตีติ? อามนฺตา. ตฺเว ชิวฺหาวิฺาณํ ตํ กายวิฺาณนฺติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….

๖๙๗. น วตฺตพฺพํ – ‘‘ปฺจวิฺาณา อฺมฺสฺส สมนนฺตรา อุปฺปชฺชนฺตี’’ติ? อามนฺตา. นนุ อตฺถิ โกจิ นจฺจติ คายติ วาเทติ, รูปฺจ ปสฺสติ, สทฺทฺจ สุณาติ, คนฺธฺจ ฆายติ, รสฺจ สายติ, โผฏฺพฺพฺจ ผุสตีติ? อามนฺตา. หฺจิ อตฺถิ โกจิ นจฺจติ คายติ วาเทติ, รูปฺจ ปสฺสติ, สทฺทฺจ สุณาติ, คนฺธฺจ ฆายติ, รสฺจ สายติ, โผฏฺพฺพฺจ ผุสติ, เตน วต เร วตฺตพฺเพ – ‘‘ปฺจวิฺาณา อฺมฺสฺส สมนนฺตรา อุปฺปชฺชนฺตี’’ติ.

อนนฺตรปจฺจยกถา นิฏฺิตา.

๑๔. จุทฺทสมวคฺโค

(๑๓๙) ๔. อริยรูปกถา

๖๙๘. อริยรูปํ มหาภูตานํ อุปาทายาติ? อามนฺตา. อริยรูปํ กุสลนฺติ? อามนฺตา. มหาภูตา กุสลาติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ …เป… มหาภูตา อพฺยากตาติ? อามนฺตา. อริยรูปํ อพฺยากตนฺติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป… อริยรูปํ มหาภูตานํ อุปาทายาติ? อามนฺตา. อริยรูปํ อนาสวํ อสํโยชนิยํ อคนฺถนิยํ อโนฆนิยํ อโยคนิยํ อนีวรณิยํ อปรามฏฺํ อนุปาทานิยํ อสํกิเลสิยนฺติ? อามนฺตา. มหาภูตา อนาสวา…เป… อสํกิเลสิยาติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป… มหาภูตา สาสวา สํโยชนิยา…เป… สํกิเลสิยาติ? อามนฺตา. อริยรูปํ สาสวํ สํโยชนิยํ…เป… สํกิเลสิยนฺติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….

๖๙๙. น วตฺตพฺพํ – ‘‘อริยรูปํ มหาภูตานํ อุปาทายา’’ติ? อามนฺตา. นนุ วุตฺตํ ภควตา – ‘‘ยํ กิฺจิ, ภิกฺขเว, รูปํ จตฺตาริ มหาภูตานิ จตุนฺนฺจ มหาภูตานํ อุปาทายรูป’’นฺติ [ม. นิ. ๑.๓๔๗; อ. นิ. ๑๑.๑๕]! อตฺเถว สุตฺตนฺโตติ? อามนฺตา. เตน หิ อริยรูปํ มหาภูตานํ อุปาทายาติ.

อริยรูปกถา นิฏฺิตา.

๑๔. จุทฺทสมวคฺโค

(๑๔๐) ๕. อฺโ อนุสโยติกถา

๗๐๐. อฺโ กามราคานุสโย อฺํ กามราคปริยุฏฺานนฺติ? อามนฺตา. อฺโ กามราโค อฺํ กามราคปริยุฏฺานนฺติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป… สฺเวว กามราโค ตํ กามราคปริยุฏฺานนฺติ? อามนฺตา. สฺเวว กามราคานุสโย ตํ กามราคปริยุฏฺานนฺติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….

อฺโ ปฏิฆานุสโย อฺํ ปฏิฆปริยุฏฺานนฺติ? อามนฺตา. อฺํ ปฏิฆํ อฺํ ปฏิฆปริยุฏฺานนฺติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป… ตฺเว ปฏิฆํ ตํ ปฏิฆปริยุฏฺานนฺติ? อามนฺตา. สฺเวว ปฏิฆานุสโย ตํ ปฏิฆปริยุฏฺานนฺติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….

อฺโ มานานุสโย อฺํ มานปริยุฏฺานนฺติ? อามนฺตา. อฺโ มาโน อฺํ มานปริยุฏฺานนฺติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป… สฺเวว มาโน ตํ มานปริยุฏฺานนฺติ? อามนฺตา. สฺเวว มานานุสโย ตํ มานปริยุฏฺานนฺติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….

อฺโ ทิฏฺานุสโย อฺํ ทิฏฺิปริยุฏฺานนฺติ? อามนฺตา. อฺา ทิฏฺิ อฺํ ทิฏฺิปริยุฏฺานนฺติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป… สาว ทิฏฺิ ตํ ทิฏฺิปริยุฏฺานนฺติ? อามนฺตา. สฺเวว ทิฏฺานุสโย ตํ ทิฏฺิปริยุฏฺานนฺติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….

อฺโ วิจิกิจฺฉานุสโย อฺํ วิจิกิจฺฉาปริยุฏฺานนฺติ? อามนฺตา. อฺา วิจิกิจฺฉา อฺํ วิจิกิจฺฉาปริยุฏฺานนฺติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป… สาว วิจิกิจฺฉา ตํ วิจิกิจฺฉาปริยุฏฺานนฺติ? อามนฺตา. สฺเวว วิจิกิจฺฉานุสโย ตํ วิจิกิจฺฉาปริยุฏฺานนฺติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….

อฺโ ภวราคานุสโย อฺํ ภวราคปริยุฏฺานนฺติ? อามนฺตา. อฺโ ภวราโค อฺํ ภวราคปริยุฏฺานนฺติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป… สฺเวว ภวราโค ตํ ภวราคปริยุฏฺานนฺติ? อามนฺตา. สฺเวว ภวราคานุสโย ตํ ภวราคปริยุฏฺานนฺติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….

อฺโ อวิชฺชานุสโย อฺํ อวิชฺชาปริยุฏฺานนฺติ? อามนฺตา. อฺา อวิชฺชา อฺํ อวิชฺชาปริยุฏฺานนฺติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป… สาว อวิชฺชา ตํ อวิชฺชาปริยุฏฺานนฺติ? อามนฺตา. สฺเวว อวิชฺชานุสโย ตํ อวิชฺชาปริยุฏฺานนฺติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….

๗๐๑. น วตฺตพฺพํ – ‘‘อฺโ อนุสโย อฺํ ปริยุฏฺาน’’นฺติ? อามนฺตา. ปุถุชฺชโน กุสลาพฺยากเต จิตฺเต วตฺตมาเน ‘‘สานุสโย’’ติ วตฺตพฺโพติ? อามนฺตา. ‘‘ปริยุฏฺิโต’’ติ วตฺตพฺโพติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ. เตน หิ อฺโ อนุสโย อฺํ ปริยุฏฺานนฺติ. ปุถุชฺชโน กุสลาพฺยากเต จิตฺเต วตฺตมาเน ‘‘สราโค’’ติ วตฺตพฺโพติ? อามนฺตา. ‘‘ปริยุฏฺิโต’’ติ วตฺตพฺโพติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ. เตน หิ อฺโ ราโค อฺํ ปริยุฏฺานนฺติ.

อฺโ อนุสโยติกถา นิฏฺิตา.

๑๔. จุทฺทสมวคฺโค

(๑๔๑) ๖. ปริยุฏฺานํ จิตฺตวิปฺปยุตฺตนฺติกถา

๗๐๒. ปริยุฏฺานํ จิตฺตวิปฺปยุตฺตนฺติ? อามนฺตา. รูปํ นิพฺพานํ จกฺขายตนํ…เป… โผฏฺพฺพายตนนฺติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป… ปริยุฏฺานํ จิตฺตวิปฺปยุตฺตนฺติ? อามนฺตา. นตฺถิ สราคํ จิตฺตํ สโทสํ จิตฺตํ สโมหํ จิตฺตํ…เป… อกุสลํ จิตฺตํ สํกิลิฏฺํ จิตฺตนฺติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป… นนุ อตฺถิ สราคํ จิตฺตํ สโทสํ จิตฺตํ สโมหํ จิตฺตํ…เป… อกุสลํ จิตฺตํ สํกิลิฏฺํ จิตฺตนฺติ? อามนฺตา. หฺจิ อตฺถิ สราคํ จิตฺตํ สโทสํ จิตฺตํ สโมหํ จิตฺตํ…เป… อกุสลํ จิตฺตํ สํกิลิฏฺํ จิตฺตํ, โน จ วต เร วตฺตพฺเพ – ‘‘ปริยุฏฺานํ จิตฺตวิปฺปยุตฺต’’นฺติ.

ปริยุฏฺานํ จิตฺตวิปฺปยุตฺตนฺติกถา นิฏฺิตา.

๑๔. จุทฺทสมวคฺโค

(๑๔๒) ๗. ปริยาปนฺนกถา

๗๐๓. รูปราโค รูปธาตุํ อนุเสติ, รูปธาตุปริยาปนฺโนติ? อามนฺตา. สมาปตฺเตสิโย อุปปตฺเตสิโย ทิฏฺธมฺมสุขวิหาโร, สมาปตฺเตสิเยน จิตฺเตน อุปปตฺเตสิเยน จิตฺเตน ทิฏฺธมฺมสุขวิหาเรน จิตฺเตน สหคโต สหชาโต สํสฏฺโ สมฺปยุตฺโต เอกุปฺปาโท เอกนิโรโธ เอกวตฺถุโก เอการมฺมโณติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป… นนุ น สมาปตฺเตสิโย น อุปปตฺเตสิโย น ทิฏฺธมฺมสุขวิหาโร, น สมาปตฺเตสิเยน จิตฺเตน น อุปปตฺเตสิเยน จิตฺเตน น ทิฏฺธมฺมสุขวิหาเรน จิตฺเตน สหคโต สหชาโต สํสฏฺโ สมฺปยุตฺโต เอกุปฺปาโท เอกนิโรโธ เอกวตฺถุโก เอการมฺมโณติ? อามนฺตา. หฺจิ น สมาปตฺเตสิโย น อุปปตฺเตสิโย น ทิฏฺธมฺมสุขวิหาโร…เป… เอการมฺมโณ, โน จ วต เร วตฺตพฺเพ – ‘‘รูปราโค รูปธาตุํ อนุเสติ, รูปธาตุปริยาปนฺโน’’ติ…เป….

รูปราโค รูปธาตุํ อนุเสติ, รูปธาตุปริยาปนฺโนติ? อามนฺตา. สทฺทราโค สทฺทธาตุํ อนุเสติ, สทฺทธาตุปริยาปนฺโนติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป… รูปราโค รูปธาตุํ อนุเสติ, รูปธาตุปริยาปนฺโนติ? อามนฺตา. คนฺธราโค…เป… รสราโค…เป… โผฏฺพฺพราโค โผฏฺพฺพธาตุํ อนุเสติ, โผฏฺพฺพธาตุปริยาปนฺโนติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….

สทฺทราโค สทฺทธาตุํ อนุเสติ, น วตฺตพฺพํ – ‘‘สทฺทธาตุปริยาปนฺโน’’ติ? อามนฺตา. รูปราโค รูปธาตุํ อนุเสติ, น วตฺตพฺพํ – ‘‘รูปธาตุปริยาปนฺโน’’ติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป… คนฺธราโค…เป… รสราโค…เป… โผฏฺพฺพราโค โผฏฺพฺพธาตุํ อนุเสติ, น วตฺตพฺพํ – ‘‘โผฏฺพฺพธาตุปริยาปนฺโน’’ติ? อามนฺตา. รูปราโค รูปธาตุํ อนุเสติ, น วตฺตพฺพํ – ‘‘รูปธาตุปริยาปนฺโน’’ติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….

๗๐๔. อรูปราโค อรูปธาตุํ อนุเสติ, อรูปธาตุปริยาปนฺโนติ? อามนฺตา. สมาปตฺเตสิโย อุปปตฺเตสิโย ทิฏฺธมฺมสุขวิหาโร, สมาปตฺเตสิเยน จิตฺเตน อุปปตฺเตสิเยน จิตฺเตน ทิฏฺธมฺมสุขวิหาเรน จิตฺเตน สหคโต สหชาโต สํสฏฺโ สมฺปยุตฺโต เอกุปฺปาโท เอกนิโรโธ เอกวตฺถุโก เอการมฺมโณติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป…. นนุ น สมาปตฺเตสิโย น อุปปตฺเตสิโย น ทิฏฺธมฺมสุขวิหาโร, น สมาปตฺเตสิเยน จิตฺเตน…เป… เอการมฺมโณติ? อามนฺตา. หฺจิ น สมาปตฺเตสิโย น อุปปตฺเตสิโย…เป… เอการมฺมโณ, โน จ วต เร วตฺตพฺเพ – ‘‘อรูปราโค อรูปธาตุํ อนุเสติ, อรูปธาตุปริยาปนฺโน’’ติ.

อรูปราโค อรูปธาตุํ อนุเสติ, อรูปธาตุปริยาปนฺโนติ? อามนฺตา. สทฺทราโค สทฺทธาตุํ อนุเสติ, สทฺทธาตุปริยาปนฺโนติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป… อรูปราโค อรูปธาตุํ อนุเสติ, อรูปธาตุปริยาปนฺโนติ? อามนฺตา. คนฺธราโค…เป… รสราโค…เป… โผฏฺพฺพราโค โผฏฺพฺพธาตุํ อนุเสติ, โผฏฺพฺพธาตุปริยาปนฺโนติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….

สทฺทราโค สทฺทธาตุํ อนุเสติ, น วตฺตพฺพํ – ‘‘สทฺทธาตุปริยาปนฺโน’’ติ? อามนฺตา. อรูปราโค อรูปธาตุํ อนุเสติ, น วตฺตพฺพํ – ‘‘อรูปธาตุปริยาปนฺโน’’ติ, น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป… คนฺธราโค…เป… รสราโค…เป… โผฏฺพฺพราโค โผฏฺพฺพธาตุํ อนุเสติ, น วตฺตพฺพํ – ‘‘โผฏฺพฺพธาตุปริยาปนฺโน’’ติ? อามนฺตา. อรูปราโค อรูปธาตุํ อนุเสติ, น วตฺตพฺพํ – ‘‘อรูปธาตุปริยาปนฺโน’’ติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….

๗๐๕. น วตฺตพฺพํ – ‘‘รูปราโค รูปธาตุํ อนุเสติ รูปธาตุปริยาปนฺโน, อรูปราโค อรูปธาตุํ อนุเสติ อรูปธาตุปริยาปนฺโน’’ติ? อามนฺตา. นนุ กามราโค กามธาตุํ อนุเสติ, กามธาตุปริยาปนฺโนติ? อามนฺตา. หฺจิ กามราโค กามธาตุํ อนุเสติ กามธาตุปริยาปนฺโน, เตน วต เร วตฺตพฺเพ – ‘‘รูปราโค รูปธาตุํ อนุเสติ รูปธาตุปริยาปนฺโน, อรูปราโค อรูปธาตุํ อนุเสติ อรูปธาตุปริยาปนฺโน’’ติ.

ปริยาปนฺนกถา นิฏฺิตา.

๑๔. จุทฺทสมวคฺโค

(๑๔๓) ๘. อพฺยากตกถา

๗๐๖. ทิฏฺิคตํ อพฺยากตนฺติ? อามนฺตา. วิปากาพฺยากตํ กิริยาพฺยากตํ รูปํ นิพฺพานํ จกฺขายตนํ…เป… โผฏฺพฺพายตนนฺติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป… ทิฏฺิคตํ อพฺยากตนฺติ? อามนฺตา. ทิฏฺิคตสมฺปยุตฺโต ผสฺโส อพฺยากโตติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป… ทิฏฺิคตํ อพฺยากตนฺติ? อามนฺตา. ทิฏฺิคตสมฺปยุตฺตา เวทนา…เป… สฺา…เป… เจตนา…เป… จิตฺตํ อพฺยากตนฺติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….

ทิฏฺิคตสมฺปยุตฺโต ผสฺโส อกุสโลติ? อามนฺตา. ทิฏฺิคตํ อกุสลนฺติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป… ทิฏฺิคตสมฺปยุตฺตา เวทนา สฺา เจตนา จิตฺตํ อกุสลนฺติ? อามนฺตา. ทิฏฺิคตํ อกุสลนฺติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….

๗๐๗. ทิฏฺิคตํ อพฺยากตนฺติ? อามนฺตา. อผลํ อวิปากนฺติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป… นนุ สผลํ สวิปากนฺติ? อามนฺตา. หฺจิ สผลํ สวิปากํ, โน จ วต เร วตฺตพฺเพ – ‘‘ทิฏฺิคตํ อพฺยากต’’นฺติ.

ทิฏฺิคตํ อพฺยากตนฺติ? อามนฺตา. นนุ มิจฺฉาทิฏฺิปรมานิ วชฺชานิ [องฺคุตฺตรนิกาเย] วุตฺตานิ ภควตาติ? อามนฺตา. หฺจิ มิจฺฉาทิฏฺิปรมานิ วชฺชานิ วุตฺตานิ ภควตา, โน จ วต เร วตฺตพฺเพ – ‘‘ทิฏฺิคตํ อพฺยากต’’นฺติ.

ทิฏฺิคตํ อพฺยากตนฺติ? อามนฺตา. นนุ วุตฺตํ ภควตา – ‘‘มิจฺฉาทิฏฺิ โข, วจฺฉ, อกุสลา [อกุสลํ (ม. นิ. ๒.๑๙๔)], สมฺมาทิฏฺิ กุสลา’’ [กุสลํ (ม. นิ. ๒.๑๐๔)] ติ [ม. นิ. ๒.๑๙๔]! อตฺเถว สุตฺตนฺโตติ? อามนฺตา. เตน หิ น วตฺตพฺพํ – ‘‘ทิฏฺิคตํ อพฺยากต’’นฺติ.

ทิฏฺิคตํ อพฺยากตนฺติ? อามนฺตา. นนุ วุตฺตํ ภควตา – ‘‘มิจฺฉาทิฏฺิสฺส โข อหํ, ปุณฺณ, ทฺวินฺนํ คตีนํ อฺตรํ คตึ วทามิ – นิรยํ วา ติรจฺฉานโยนึ วา’’ติ [ม. นิ. ๒.๗๙]! อตฺเถว สุตฺตนฺโตติ? อามนฺตา. เตน หิ น วตฺตพฺพํ – ‘‘ทิฏฺิคตํ อพฺยากต’’นฺติ.

๗๐๘. น วตฺตพฺพํ – ‘‘ทิฏฺิคตํ อพฺยากต’’นฺติ? อามนฺตา. นนุ วุตฺตํ ภควตา – ‘‘‘สสฺสโต โลโก’ติ โข, วจฺฉ, อพฺยากตเมตํ, ‘อสสฺสโต โลโก’ติ โข, วจฺฉ, อพฺยากตเมตํ, ‘อนฺตวา โลโก’ติ โข, วจฺฉ, อพฺยากตเมตํ, ‘อนนฺตวา โลโก’ติ โข, วจฺฉ…เป… ‘ตํ ชีวํ ตํ สรีร’นฺติ โข, วจฺฉ…เป… ‘อฺํ ชีวํ อฺํ สรีร’นฺติ โข, วจฺฉ…เป… ‘โหติ ตถาคโต ปรํ มรณา’ติ โข, วจฺฉ…เป… ‘น โหติ ตถาคโต ปรํ มรณา’ติ โข, วจฺฉ…เป… ‘โหติ จ น จ โหติ ตถาคโต ปรํ มรณา’ติ โข, วจฺฉ…เป… ‘เนว โหติ น น โหติ ตถาคโต ปรํ มรณา’ติ โข, วจฺฉ, อพฺยากตเมต’’นฺติ [สํ. นิ. ๔.๔๑๖, โถกํ ปน วิสทิสํ]! อตฺเถว สุตฺตนฺโตติ? อามนฺตา. เตน หิ ทิฏฺิคตํ อพฺยากตนฺติ.

ทิฏฺิคตํ อพฺยากตนฺติ? อามนฺตา. นนุ วุตฺตํ ภควตา – ‘‘มิจฺฉาทิฏฺิกสฺส, ภิกฺขเว, ปุริสปุคฺคลสฺส ยฺเจว กายกมฺมํ ยถาทิฏฺิสมตฺตํ สมาทินฺนํ, ยฺจ วจีกมฺมํ…เป… ยฺจ มโนกมฺมํ, ยา จ เจตนา, ยา จ ปตฺถนา, โย จ ปณิธิ, เย จ สงฺขารา, สพฺเพ เต ธมฺมา อนิฏฺาย อกนฺตาย อมนาปาย อหิตาย ทุกฺขาย สํวตฺตนฺตี’’ติ [อ. นิ. ๑.๓๐๖]! อตฺเถว สุตฺตนฺโตติ? อามนฺตา. เตน หิ น วตฺตพฺพํ – ‘‘ทิฏฺิคตํ อพฺยากต’’นฺติ.

อพฺยากตกถา นิฏฺิตา.

๑๔. จุทฺทสมวคฺโค

(๑๔๔) ๙. อปริยาปนฺนกถา

๗๐๙. ทิฏฺิคตํ อปริยาปนฺนนฺติ? อามนฺตา. มคฺโค ผลํ นิพฺพานํ, โสตาปตฺติมคฺโค โสตาปตฺติผลํ, สกทาคามิมคฺโค สกทาคามิผลํ, อนาคามิมคฺโค อนาคามิผลํ, อรหตฺตมคฺโค อรหตฺตผลํ, สติปฏฺานํ สมฺมปฺปธานํ อิทฺธิปาโท อินฺทฺริยํ พลํ โพชฺฌงฺโคติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….

๗๑๐. น วตฺตพฺพํ – ‘‘ทิฏฺิคตํ อปริยาปนฺน’’นฺติ? อามนฺตา. ปุถุชฺชโน ‘‘กาเมสุ วีตราโค’’ติ วตฺตพฺโพติ? อามนฺตา. ‘‘วิคตทิฏฺิโย’’ติ วตฺตพฺโพติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ. เตน หิ ทิฏฺิคตํ อปริยาปนฺนนฺติ.

อปริยาปนฺนกถา นิฏฺิตา.

จุทฺทสมวคฺโค.

ตสฺสุทฺทานํ –

อกุสลมูลํ ปฏิสนฺทหติ กุสลมูลํ, กุสลมูลํ ปฏิสนฺทหติ อกุสลมูลํ, สฬายตนํ ฉวิฺาณกายา, อริยรูปํ มหาภูตานํ อุปาทาย, สฺเวว อนุสโย ตํ ปริยุฏฺานํ, ปริยุฏฺานํ จิตฺตวิปฺปยุตฺตํ, ยถาธาตุ ตฺเว อนุเสติ, ทิฏฺิคตํ อพฺยากตํ, ทิฏฺิคตํ อปริยาปนฺนนฺติ.

๑๕. ปนฺนรสมวคฺโค

(๑๔๕) ๑. ปจฺจยตากถา

๗๑๑. ปจฺจยตา ววตฺถิตาติ? อามนฺตา. นนุ วีมํสา เหตุ, โส จ อธิปตีติ? อามนฺตา. หฺจิ วีมํสา เหตุ, โส จ อธิปติ, เตน วต เร วตฺตพฺเพ – ‘‘เหตุปจฺจเยน ปจฺจโย, อธิปติปจฺจเยน ปจฺจโย’’ติ.

นนุ ฉนฺทาธิปติ สหชาตานํ ธมฺมานํ อธิปตีติ? อามนฺตา. หฺจิ ฉนฺทาธิปติ สหชาตานํ ธมฺมานํ อธิปติ, เตน วต เร วตฺตพฺเพ – ‘‘อธิปติปจฺจเยน ปจฺจโย, สหชาตปจฺจเยน ปจฺจโย’’ติ.

๗๑๒. นนุ วีริยาธิปติ สหชาตานํ ธมฺมานํ อธิปตีติ? อามนฺตา. หฺจิ วีริยาธิปติ สหชาตานํ ธมฺมานํ อธิปติ, เตน วต เร วตฺตพฺเพ – ‘‘อธิปติปจฺจเยน ปจฺจโย, สหชาตปจฺจเยน ปจฺจโย’’ติ.

นนุ วีริยาธิปติ สหชาตานํ ธมฺมานํ อธิปติ, ตฺจ อินฺทฺริยนฺติ? อามนฺตา. หฺจิ วีริยาธิปติ สหชาตานํ ธมฺมานํ อธิปติ, ตฺจ อินฺทฺริยํ, เตน วต เร วตฺตพฺเพ – ‘‘อธิปติปจฺจเยน ปจฺจโย, อินฺทฺริยปจฺจเยน ปจฺจโย’’ติ.

นนุ วีริยาธิปติ สหชาตานํ ธมฺมานํ อธิปติ, ตฺจ มคฺคงฺคนฺติ? อามนฺตา. หฺจิ วีริยาธิปติ สหชาตานํ ธมฺมานํ อธิปติ, ตฺจ มคฺคงฺคํ, เตน วต เร วตฺตพฺเพ – ‘‘อธิปติปจฺจเยน ปจฺจโย, มคฺคปจฺจเยน ปจฺจโย’’ติ.

๗๑๓. นนุ จิตฺตาธิปติ สหชาตานํ ธมฺมานํ อธิปตีติ? อามนฺตา. หฺจิ จิตฺตาธิปติ สหชาตานํ ธมฺมานํ อธิปติ, เตน วต เร วตฺตพฺเพ – ‘‘อธิปติปจฺจเยน ปจฺจโย, สหชาตปจฺจเยน ปจฺจโย’’ติ.

นนุ จิตฺตาธิปติ สหชาตานํ ธมฺมานํ อธิปติ, โส จ อาหาโรติ? อามนฺตา. หฺจิ จิตฺตาธิปติ สหชาตานํ ธมฺมานํ อธิปติ, โส จ อาหาโร, เตน วต เร วตฺตพฺเพ – ‘‘อธิปติปจฺจเยน ปจฺจโย, อาหารปจฺจเยน ปจฺจโย’’ติ.

นนุ จิตฺตาธิปติ สหชาตานํ ธมฺมานํ อธิปติ, ตฺจ อินฺทฺริยนฺติ? อามนฺตา. หฺจิ จิตฺตาธิปติ สหชาตานํ ธมฺมานํ อธิปติ, ตฺจ อินฺทฺริยํ, เตน วต เร วตฺตพฺเพ – ‘‘อธิปติปจฺจเยน ปจฺจโย, อินฺทฺริยปจฺจเยน ปจฺจโย’’ติ.

๗๑๔. นนุ วีมํสาธิปติ สหชาตานํ ธมฺมานํ อธิปตีติ? อามนฺตา. หฺจิ วีมํสาธิปติ สหชาตานํ ธมฺมานํ อธิปติ, เตน วต เร วตฺตพฺเพ – ‘‘อธิปติปจฺจเยน ปจฺจโย, สหชาตปจฺจเยน ปจฺจโย’’ติ.

นนุ วีมํสาธิปติ สหชาตานํ ธมฺมานํ อธิปติ, ตฺจ อินฺทฺริยนฺติ? อามนฺตา. หฺจิ วีมํสาธิปติ สหชาตานํ ธมฺมานํ อธิปติ, ตฺจ อินฺทฺริยํ, เตน วต เร วตฺตพฺเพ – ‘‘อธิปติปจฺจเยน ปจฺจโย, อินฺทฺริยปจฺจเยน ปจฺจโย’’ติ.

นนุ วีมํสาธิปติ สหชาตานํ ธมฺมานํ อธิปติ, ตฺจ มคฺคงฺคนฺติ? อามนฺตา. หฺจิ วีมํสาธิปติ สหชาตานํ ธมฺมานํ อธิปติ, ตฺจ มคฺคงฺคํ, เตน วต เร วตฺตพฺเพ – ‘‘อธิปติปจฺจเยน ปจฺจโย, มคฺคปจฺจเยน ปจฺจโย’’ติ.

๗๑๕. นนุ อริยํ ธมฺมํ ครุํ กตฺวา อุปฺปชฺชติ ปจฺจเวกฺขณา, ตฺจารมฺมณนฺติ? อามนฺตา. หฺจิ อริยํ ธมฺมํ ครุํ กตฺวา อุปฺปชฺชติ ปจฺจเวกฺขณา, ตฺจารมฺมณํ, เตน วต เร วตฺตพฺเพ – ‘‘อธิปติปจฺจเยน ปจฺจโย, อารมฺมณปจฺจเยน ปจฺจโย’’ติ.

๗๑๖. นนุ ปุริมา ปุริมา กุสลา ธมฺมา ปจฺฉิมานํ ปจฺฉิมานํ กุสลานํ ธมฺมานํ อนนฺตรปจฺจเยน ปจฺจโย, สา จ อาเสวนาติ? อามนฺตา. หฺจิ ปุริมา ปุริมา กุสลา ธมฺมา ปจฺฉิมานํ ปจฺฉิมานํ กุสลานํ ธมฺมานํ อนนฺตรปจฺจเยน ปจฺจโย, สา จ อาเสวนา, เตน วต เร วตฺตพฺเพ – ‘‘อนนฺตรปจฺจเยน ปจฺจโย, อาเสวนปจฺจเยน ปจฺจโย’’ติ.

นนุ ปุริมา ปุริมา อกุสลา ธมฺมา ปจฺฉิมานํ ปจฺฉิมานํ อกุสลานํ ธมฺมานํ อนนฺตรปจฺจเยน ปจฺจโย, สา จ อาเสวนาติ? อามนฺตา. หฺจิ ปุริมา ปุริมา อกุสลา ธมฺมา ปจฺฉิมานํ ปจฺฉิมานํ อกุสลานํ ธมฺมานํ อนนฺตรปจฺจเยน ปจฺจโย, สา จ อาเสวนา, เตน วต เร วตฺตพฺเพ – ‘‘อนนฺตรปจฺจเยน ปจฺจโย, อาเสวนปจฺจเยน ปจฺจโย’’ติ.

นนุ ปุริมา ปุริมา กิริยาพฺยากตา ธมฺมา ปจฺฉิมานํ ปจฺฉิมานํ กิริยาพฺยากตานํ ธมฺมานํ อนนฺตรปจฺจเยน ปจฺจโย, สา จ อาเสวนาติ? อามนฺตา. หฺจิ ปุริมา ปุริมา กิริยาพฺยากตา ธมฺมา ปจฺฉิมานํ ปจฺฉิมานํ กิริยาพฺยากตานํ ธมฺมานํ อนนฺตรปจฺจเยน ปจฺจโย, สา จ อาเสวนา, เตน วต เร วตฺตพฺเพ – ‘‘อนนฺตรปจฺจเยน ปจฺจโย, อาเสวนปจฺจเยน ปจฺจโย’’ติ.

๗๑๗. น วตฺตพฺพํ – ‘‘ปจฺจยตา ววตฺถิตา’’ติ? อามนฺตา. เหตุปจฺจเยน ปจฺจโย โหติ, อารมฺมณปจฺจเยน ปจฺจโย โหติ, อนนฺตรปจฺจเยน ปจฺจโย โหติ, สมนนฺตรปจฺจเยน ปจฺจโย โหตีติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ. เตน หิ ปจฺจยตา ววตฺถิตาติ.

ปจฺจยตากถา นิฏฺิตา.

๑๕. ปนฺนรสมวคฺโค

(๑๔๖) ๒. อฺมฺปจฺจยกถา

๗๑๘. อวิชฺชาปจฺจยาว สงฺขารา, น วตฺตพฺพํ – ‘‘สงฺขารปจฺจยาปิ อวิชฺชา’’ติ? อามนฺตา. นนุ อวิชฺชา สงฺขาเรน สหชาตาติ? อามนฺตา. หฺจิ อวิชฺชา สงฺขาเรน สหชาตา, เตน วต เร วตฺตพฺเพ – ‘‘อวิชฺชาปจฺจยาปิ สงฺขารา, สงฺขารปจฺจยาปิ อวิชฺชา’’ติ.

ตณฺหาปจฺจยาว อุปาทานํ, น วตฺตพฺพํ – ‘‘อุปาทานปจฺจยาปิ ตณฺหา’’ติ? อามนฺตา. นนุ ตณฺหา อุปาทาเนน สหชาตาติ? อามนฺตา. หฺจิ ตณฺหา อุปาทาเนน สหชาตา, เตน วต เร วตฺตพฺเพ – ‘‘ตณฺหาปจฺจยาปิ อุปาทานํ, อุปาทานปจฺจยาปิ ตณฺหา’’ติ.

๗๑๙. ‘‘ชรามรณปจฺจยา, ภิกฺขเว, ชาติ, ชาติปจฺจยา ภโว’’ติ – อตฺเถว สุตฺตนฺโตติ? นตฺถิ. เตน หิ อวิชฺชาปจฺจยาว สงฺขารา, น วตฺตพฺพํ – ‘‘สงฺขารปจฺจยาปิ อวิชฺชา’’ติ. ตณฺหาปจฺจยาว อุปาทานํ, น วตฺตพฺพํ – ‘‘อุปาทานปจฺจยาปิ ตณฺหา’’ติ.

‘‘วิฺาณปจฺจยา, ภิกฺขเว, นามรูปํ, นามรูปปจฺจยาปิ วิฺาณ’’นฺติ [ที. นิ. ๒.๕๘, โถกํ ปน วิสทิสํ] – อตฺเถว สุตฺตนฺโตติ? อามนฺตา. เตน หิ อวิชฺชาปจฺจยาปิ สงฺขารา, สงฺขารปจฺจยาปิ อวิชฺชา; ตณฺหาปจฺจยาปิ อุปาทานํ, อุปาทานปจฺจยาปิ ตณฺหาติ.

อฺมฺปจฺจยกถา นิฏฺิตา.

๑๕. ปนฺนรสมวคฺโค

(๑๔๗) ๓. อทฺธากถา

๗๒๐. อทฺธา ปรินิปฺผนฺโนติ? อามนฺตา. รูปนฺติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป… เวทนา…เป… สฺา…เป… สงฺขารา…เป… วิฺาณนฺติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป… อตีโต อทฺธา ปรินิปฺผนฺโนติ? อามนฺตา. รูปนฺติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป… เวทนา…เป… สฺา…เป… สงฺขารา…เป… วิฺาณนฺติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป… อนาคโต อทฺธา ปรินิปฺผนฺโนติ? อามนฺตา. รูปนฺติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป… เวทนา…เป… สฺา…เป… สงฺขารา…เป… วิฺาณนฺติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป… ปจฺจุปฺปนฺโน อทฺธา ปรินิปฺผนฺโนติ? อามนฺตา. รูปนฺติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป… เวทนา…เป… สฺา…เป… สงฺขารา…เป… วิฺาณนฺติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….

อตีตํ รูปํ เวทนา สฺา สงฺขารา วิฺาณํ อตีโต อทฺธาติ? อามนฺตา. อตีตา ปฺจทฺธาติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป… อนาคตํ รูปํ เวทนา สฺา สงฺขารา วิฺาณํ อนาคโต อทฺธาติ? อามนฺตา. อนาคตา ปฺจทฺธาติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป… ปจฺจุปฺปนฺนํ รูปํ เวทนา สฺา สงฺขารา วิฺาณํ ปจฺจุปฺปนฺโน อทฺธาติ? อามนฺตา. ปจฺจุปฺปนฺนา ปฺจทฺธาติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….

อตีตา ปฺจกฺขนฺธา อตีโต อทฺธา, อนาคตา ปฺจกฺขนฺธา อนาคโต อทฺธา, ปจฺจุปฺปนฺนา ปฺจกฺขนฺธา ปจฺจุปฺปนฺโน อทฺธาติ? อามนฺตา. ปนฺนรสทฺธาติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….

อตีตานิ ทฺวาทสายตนานิ อตีโต อทฺธา, อนาคตานิ ทฺวาทสายตนานิ อนาคโต อทฺธา, ปจฺจุปฺปนฺนานิ ทฺวาทสายตนานิ ปจฺจุปฺปนฺโน อทฺธาติ? อามนฺตา. ฉตฺตึส อทฺธาติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….

อตีตา อฏฺารส ธาตุโย อตีโต อทฺธา, อนาคตา อฏฺารส ธาตุโย อนาคโต อทฺธา, ปจฺจุปฺปนฺนา อฏฺารส ธาตุโย ปจฺจุปฺปนฺโน อทฺธาติ? อามนฺตา. จตุปฺาส อทฺธาติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….

อตีตานิ พาวีสตินฺทฺริยานิ อตีโต อทฺธา, อนาคตานิ พาวีสตินฺทฺริยานิ อนาคโต อทฺธา, ปจฺจุปฺปนฺนานิ พาวีสตินฺทฺริยานิ ปจฺจุปฺปนฺโน อทฺธาติ? อามนฺตา. ฉสฏฺิ อทฺธาติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….

๗๒๑. น วตฺตพฺพํ – ‘‘อทฺธา ปรินิปฺผนฺโนติ? อามนฺตา. นนุ วุตฺตํ ภควตา – ‘‘ตีณิมานิ, ภิกฺขเว, กถาวตฺถูนิ! กตมานิ ตีณิ? อตีตํ วา, ภิกฺขเว, อทฺธานํ อารพฺภ กถํ กเถยฺย – ‘เอวํ อโหสิ อตีตมทฺธาน’นฺติ; อนาคตํ วา, ภิกฺขเว, อทฺธานํ อารพฺภ กถํ กเถยฺย – ‘เอวํ ภวิสฺสติ อนาคตมทฺธาน’นฺติ; เอตรหิ วา, ภิกฺขเว, ปจฺจุปฺปนฺนํ อทฺธานํ อารพฺภ กถํ กเถยฺย – ‘เอวํ โหติ เอตรหิ ปจฺจุปฺปนฺน’นฺติ. อิมานิ โข, ภิกฺขเว, ตีณิ กถาวตฺถูนี’’ติ [อ. นิ. ๓.๖๘; ที. นิ. ๓.๓๐๕]. อตฺเถว สุตฺตนฺโตติ? อามนฺตา. เตน หิ อทฺธา ปรินิปฺผนฺโนติ.

อทฺธากถา นิฏฺิตา.

๑๕. ปนฺนรสมวคฺโค

(๑๔๘) ๔. ขณลยมุหุตฺตกถา

๗๒๒. ขโณ ปรินิปฺผนฺโน, ลโย ปรินิปฺผนฺโน, มุหุตฺตํ ปรินิปฺผนฺนนฺติ? อามนฺตา. รูปนฺติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป… เวทนา… สฺา… สงฺขารา… วิฺาณนฺติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….

๗๒๓. น วตฺตพฺพํ – ‘‘มุหุตฺตํ ปรินิปฺผนฺนนฺติ? อามนฺตา. นนุ วุตฺตํ ภควตา – ‘‘ตีณิมานิ, ภิกฺขเว, กถาวตฺถูนิ! กตมานิ ตีณิ? อตีตํ วา, ภิกฺขเว, อทฺธานํ อารพฺภ กถํ กเถยฺย – ‘เอวํ อโหสิ อตีตมทฺธาน’นฺติ; อนาคตํ วา, ภิกฺขเว, อทฺธานํ อารพฺภ กถํ กเถยฺย – ‘เอวํ ภวิสฺสติ อนาคตมทฺธาน’นฺติ; เอตรหิ วา, ภิกฺขเว, ปจฺจุปฺปนฺนํ อทฺธานํ อารพฺภ กถํ กเถยฺย – ‘เอวํ โหติ เอตรหิ ปจฺจุปฺปนฺน’นฺติ. อิมานิ โข, ภิกฺขเว, ตีณิ กถาวตฺถูนี’’ติ. อตฺเถว สุตฺตนฺโตติ? อามนฺตา. เตน หิ มุหุตฺตํ ปรินิปฺผนฺนนฺติ.

ขณลยมุหุตฺตกถา นิฏฺิตา.

๑๕. ปนฺนรสมวคฺโค

(๑๔๙) ๕. อาสวกถา

๗๒๔. จตฺตาโร อาสวา อนาสวาติ? อามนฺตา. มคฺโค ผลํ นิพฺพานํ, โสตาปตฺติมคฺโค โสตาปตฺติผลํ…เป… โพชฺฌงฺโคติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….

๗๒๕. น วตฺตพฺพํ – ‘‘จตฺตาโร อาสวา อนาสวาติ? อามนฺตา. อตฺถฺเว อาสวา เยหิ อาสเวหิ เต อาสวา สาสวา โหนฺตีติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ. เตน หิ จตฺตาโร อาสวา อนาสวาติ.

อาสวกถา นิฏฺิตา.

๑๕. ปนฺนรสมวคฺโค

(๑๕๐) ๖. ชรามรณกถา

๗๒๖. โลกุตฺตรานํ ธมฺมานํ ชรามรณํ โลกุตฺตรนฺติ? อามนฺตา. มคฺโค ผลํ นิพฺพานํ, โสตาปตฺติมคฺโค โสตาปตฺติผลํ…เป… โพชฺฌงฺโคติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป… โสตาปตฺติมคฺคสฺส ชรามรณํ โสตาปตฺติมคฺโคติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป… โสตาปตฺติมคฺคสฺส ชรามรณํ โสตาปตฺติมคฺโคติ? อามนฺตา. โสตาปตฺติผลสฺส ชรามรณํ โสตาปตฺติผลนฺติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ …เป… สกทาคามิมคฺคสฺส…เป… สกทาคามิผลสฺส…เป… อนาคามิมคฺคสฺส…เป… อนาคามิผลสฺส…เป… อรหตฺตมคฺคสฺส ชรามรณํ อรหตฺตมคฺโคติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป… อรหตฺตมคฺคสฺส ชรามรณํ อรหตฺตมคฺโคติ? อามนฺตา. อรหตฺตผลสฺส ชรามรณํ อรหตฺตผลนฺติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป… สติปฏฺานานํ… สมฺมปฺปธานานํ… อิทฺธิปาทานํ… อินฺทฺริยานํ… พลานํ… โพชฺฌงฺคานํ ชรามรณํ โพชฺฌงฺโคติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….

๗๒๗. น วตฺตพฺพํ – ‘‘โลกุตฺตรานํ ธมฺมานํ ชรามรณํ โลกุตฺตรนฺติ? อามนฺตา. โลกิยนฺติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ. เตน หิ โลกุตฺตรนฺติ.

ชรามรณกถา นิฏฺิตา.

๑๕. ปนฺนรสมวคฺโค

(๑๕๑) ๗. สฺาเวทยิตกถา

๗๒๘. สฺาเวทยิตนิโรธสมาปตฺติ โลกุตฺตราติ? อามนฺตา. มคฺโค ผลํ นิพฺพานํ, โสตาปตฺติมคฺโค โสตาปตฺติผลํ…เป… โพชฺฌงฺโคติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….

๗๒๙. น วตฺตพฺพํ – ‘‘สฺาเวทยิตนิโรธสมาปตฺติ โลกุตฺตราติ? อามนฺตา. โลกิยาติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ. เตน หิ โลกุตฺตราติ.

สฺาเวทยิตกถา นิฏฺิตา.

๑๕. ปนฺนรสมวคฺโค

(๑๕๒) ๘. ทุติยสฺาเวทยิตกถา

๗๓๐. สฺาเวทยิตนิโรธสมาปตฺติ โลกิยาติ? อามนฺตา. รูปนฺติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป… เวทนา… สฺา… สงฺขารา… วิฺาณนฺติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป… กามาวจราติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป… รูปาวจราติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป… อรูปาวจราติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….

๗๓๑. น วตฺตพฺพํ – ‘‘สฺาเวทยิตนิโรธสมาปตฺติ โลกิยาติ? อามนฺตา. โลกุตฺตราติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ. เตน หิ โลกิยาติ.

ทุติยสฺาเวทยิตกถา นิฏฺิตา.

๑๕. ปนฺนรสมวคฺโค

(๑๕๓) ๙. ตติยสฺาเวทยิตกถา

๗๓๒. สฺาเวทยิตนิโรธํ สมาปนฺโน กาลํ กเรยฺยาติ? อามนฺตา. อตฺถิ สฺาเวทยิตนิโรธํ สมาปนฺนสฺส มารณนฺติโย ผสฺโส, มารณนฺติยา เวทนา, มารณนฺติยา สฺา, มารณนฺติยา เจตนา, มารณนฺติยํ จิตฺตนฺติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป… นตฺถิ สฺาเวทยิตนิโรธํ สมาปนฺนสฺส มารณนฺติโย ผสฺโส, มารณนฺติยา เวทนา, มารณนฺติยา สฺา, มารณนฺติยา เจตนา, มารณนฺติยํ จิตฺตนฺติ? อามนฺตา. หฺจิ นตฺถิ สฺาเวทยิตนิโรธํ สมาปนฺนสฺส มารณนฺติโย ผสฺโส, มารณนฺติยา เวทนา, มารณนฺติยา สฺา, มารณนฺติยา เจตนา, มารณนฺติยํ จิตฺตํ, โน จ วต เร วตฺตพฺเพ – ‘‘สฺาเวทยิตนิโรธํ สมาปนฺโน กาลํ กเรยฺยา’’ติ.

สฺาเวทยิตนิโรธํ สมาปนฺโน กาลํ กเรยฺยาติ? อามนฺตา. อตฺถิ สฺาเวทยิตนิโรธํ สมาปนฺนสฺส ผสฺโส เวทนา สฺา เจตนา จิตฺตนฺติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป… นตฺถิ สฺาเวทยิตนิโรธํ สมาปนฺนสฺส ผสฺโส เวทนา สฺา เจตนา จิตฺตนฺติ? อามนฺตา. อผสฺสกสฺส กาลํ กิริยา, อเวทนกสฺส กาลํ กิริยา…เป… อจิตฺตกสฺส กาลํ กิริยาติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป… นนุ สผสฺสกสฺส กาลํ กิริยา…เป… สจิตฺตกสฺส กาลํ กิริยาติ? อามนฺตา. หฺจิ สผสฺสกสฺส กาลํ กิริยา…เป… สจิตฺตกสฺส กาลํ กิริยา, โน จ วต เร วตฺตพฺเพ – ‘‘สฺาเวทยิตนิโรธํ สมาปนฺโน กาลํ กเรยฺยา’’ติ.

สฺาเวทยิตนิโรธํ สมาปนฺโน กาลํ กเรยฺยาติ? อามนฺตา. สฺาเวทยิตนิโรธํ สมาปนฺนสฺส กาเย วิสํ กเมยฺย, สตฺถํ กเมยฺย, อคฺคิ กเมยฺยาติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป… สฺาเวทยิตนิโรธํ สมาปนฺนสฺส กาเย วิสํ น กเมยฺย, สตฺถํ น กเมยฺย, อคฺคิ น กเมยฺยาติ? อามนฺตา. หฺจิ สฺาเวทยิตนิโรธํ สมาปนฺนสฺส กาเย วิสํ น กเมยฺย, สตฺถํ น กเมยฺย, อคฺคิ น กเมยฺย, โน จ วต เร วตฺตพฺเพ – ‘‘สฺาเวทยิตนิโรธํ สมาปนฺโน กาลํ กเรยฺยา’’ติ.

สฺาเวทยิตนิโรธํ สมาปนฺโน กาลํ กเรยฺยาติ? อามนฺตา. สฺาเวทยิตนิโรธํ สมาปนฺนสฺส กาเย วิสํ กเมยฺย, สตฺถํ กเมยฺย, อคฺคิ กเมยฺยาติ? อามนฺตา. น นิโรธํ สมาปนฺโนติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….

๗๓๓. สฺาเวทยิตนิโรธํ สมาปนฺโน น กาลํ กเรยฺยาติ? อามนฺตา. อตฺถิ โส นิยาโม เยน นิยาเมน นิยโต สฺาเวทยิตนิโรธํ สมาปนฺโน น กาลํ กเรยฺยาติ? นตฺถิ. หฺจิ นตฺถิ โส นิยาโม เยน นิยาเมน นิยโต สฺาเวทยิตนิโรธํ สมาปนฺโน น กาลํ กเรยฺย, โน จ วต เร วตฺตพฺเพ – ‘‘สฺาเวทยิตนิโรธํ สมาปนฺโน น กาลํ กเรยฺยาติ.

๗๓๔. จกฺขุวิฺาณสมงฺคี น กาลํ กเรยฺยาติ? อามนฺตา. อตฺถิ โส นิยาโม เยน นิยาเมน นิยโต จกฺขุวิฺาณสมงฺคี น กาลํ กเรยฺยาติ? นตฺถิ. หฺจิ นตฺถิ โส นิยาโม เยน นิยาเมน นิยโต จกฺขุวิฺาณสมงฺคี น กาลํ กเรยฺย, โน จ วต เร วตฺตพฺเพ – ‘‘จกฺขุวิฺาณสมงฺคี น กาลํ กเรยฺยา’’ติ.

ตติยสฺาเวทยิตกถา นิฏฺิตา.

๑๕. ปนฺนรสมวคฺโค

(๑๕๔) ๑๐. อสฺสตฺตุปิกกถา

๗๓๕. สฺาเวทยิตนิโรธสมาปตฺติ อสฺสตฺตุปิกาติ? อามนฺตา. อตฺถิ สฺาเวทยิตนิโรธํ สมาปนฺนสฺส อโลโภ กุสลมูลํ, อโทโส กุสลมูลํ, อโมโห กุสลมูลํ, สทฺธา วีริยํ สติ สมาธิ ปฺาติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป… นตฺถิ สฺาเวทยิตนิโรธํ สมาปนฺนสฺส อโลโภ กุสลมูลํ, อโทโส กุสลมูลํ…เป… ปฺาติ? อามนฺตา. หฺจิ นตฺถิ สฺาเวทยิตนิโรธํ สมาปนฺนสฺส อโลโภ กุสลมูลํ, อโทโส กุสลมูลํ, อโมโห กุสลมูลํ, สทฺธา วีริยํ สติ สมาธิ ปฺา, โน จ วต เร วตฺตพฺเพ – ‘‘สฺาเวทยิตนิโรธสมาปตฺติ อสฺสตฺตุปิกา’’ติ.

สฺาเวทยิตนิโรธสมาปตฺติ อสฺสตฺตุปิกาติ? อามนฺตา. อตฺถิ สฺาเวทยิตนิโรธํ สมาปนฺนสฺส ผสฺโส เวทนา สฺา เจตนา จิตฺตนฺติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป… นตฺถิ สฺาเวทยิตนิโรธํ สมาปนฺนสฺส ผสฺโส เวทนา สฺา เจตนา จิตฺตนฺติ? อามนฺตา. อผสฺสกสฺส มคฺคภาวนา…เป… อจิตฺตกสฺส มคฺคภาวนาติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป… นนุ สผสฺสกสฺส มคฺคภาวนา…เป… สจิตฺตกสฺส มคฺคภาวนาติ? อามนฺตา. หฺจิ สผสฺสกสฺส มคฺคภาวนา…เป… สจิตฺตกสฺส มคฺคภาวนา, โน จ วต เร วตฺตพฺเพ – ‘‘สฺาเวทยิตนิโรธสมาปตฺติ อสฺสตฺตุปิกา’’ติ.

สฺาเวทยิตนิโรธสมาปตฺติ อสฺสตฺตุปิกาติ? อามนฺตา. เย เกจิ สฺาเวทยิตนิโรธํ สมาปชฺชนฺติ, สพฺเพ เต อสฺสตฺตุปิกาติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….

๗๓๖. น วตฺตพฺพํ – ‘‘สฺาเวทยิตนิโรธสมาปตฺติ อสฺสตฺตุปิกา’’ติ? อามนฺตา. นนุ อิธาปิ อสฺี ตตฺราปิ อสฺีติ? อามนฺตา. หฺจิ อิธาปิ อสฺี ตตฺราปิ อสฺี, เตน วต เร วตฺตพฺเพ – ‘‘สฺาเวทยิตนิโรธสมาปตฺติ อสฺสตฺตุปิกา’’ติ.

อสฺสตฺตุปิกกถา นิฏฺิตา.

๑๕. ปนฺนรสมวคฺโค

(๑๕๕) ๑๑. กมฺมูปจยกถา

๗๓๗. อฺํ กมฺมํ อฺโ กมฺมูปจโยติ? อามนฺตา. อฺโ ผสฺโส, อฺโ ผสฺสูปจโย; อฺา เวทนา, อฺโ เวทนูปจโย; อฺา สฺา, อฺโ สฺูปจโย; อฺา เจตนา, อฺโ เจตนูปจโย; อฺํ จิตฺตํ, อฺโ จิตฺตูปจโย; อฺา สทฺธา, อฺโ สทฺธูปจโย; อฺํ วีริยํ, อฺโ วีริยูปจโย; อฺา สติ, อฺโ สตูปจโย; อฺโ สมาธิ, อฺโ สมาธูปจโย; อฺา ปฺา, อฺโ ปฺูปจโย; อฺโ ราโค, อฺโ ราคูปจโย…เป… อฺํ อโนตฺตปฺปํ, อฺโ อโนตฺตปฺปูปจโยติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….

๗๓๘. อฺํ กมฺมํ, อฺโ กมฺมูปจโยติ? อามนฺตา. กมฺมูปจโย กมฺเมน สหชาโตติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….

กมฺมูปจโย กมฺเมน สหชาโตติ, อามนฺตา. กุสเลน กมฺเมน สหชาโต กมฺมูปจโย กุสโลติ, น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….

กุสเลน กมฺเมน สหชาโต กมฺมูปจโย กุสโลติ? อามนฺตา. สุขาย เวทนาย สมฺปยุตฺเตน กมฺเมน สหชาโต กมฺมูปจโย สุขาย เวทนาย สมฺปยุตฺโตติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป… ทุกฺขาย เวทนาย…เป… อทุกฺขมสุขาย เวทนาย สมฺปยุตฺเตน กมฺเมน สหชาโต กมฺมูปจโย อทุกฺขมสุขาย เวทนาย สมฺปยุตฺโตติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….

๗๓๙. กมฺมูปจโย กมฺเมน สหชาโตติ? อามนฺตา. อกุสเลน กมฺเมน สหชาโต กมฺมูปจโย อกุสโลติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….

อกุสเลน กมฺเมน สหชาโต กมฺมูปจโย อกุสโลติ? อามนฺตา. สุขาย เวทนาย สมฺปยุตฺเตน กมฺเมน สหชาโต กมฺมูปจโย สุขาย เวทนาย สมฺปยุตฺโตติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป… ทุกฺขาย เวทนาย…เป… อทุกฺขมสุขาย เวทนาย สมฺปยุตฺเตน กมฺเมน สหชาโต กมฺมูปจโย อทุกฺขมสุขาย เวทนาย สมฺปยุตฺโตติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….

๗๔๐. กมฺมํ จิตฺเตน สหชาตํ, กมฺมํ สารมฺมณนฺติ? อามนฺตา. กมฺมูปจโย จิตฺเตน สหชาโต, กมฺมูปจโย สารมฺมโณติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป… กมฺมูปจโย จิตฺเตน สหชาโต, กมฺมูปจโย อนารมฺมโณติ? อามนฺตา. กมฺมํ จิตฺเตน สหชาตํ, กมฺมํ อนารมฺมณนฺติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….

กมฺมํ จิตฺเตน สหชาตํ, จิตฺตํ ภิชฺชมานํ กมฺมํ ภิชฺชตีติ? อามนฺตา. กมฺมูปจโย จิตฺเตน สหชาโต, จิตฺตํ ภิชฺชมานํ กมฺมูปจโย ภิชฺชตีติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….

กมฺมูปจโย จิตฺเตน สหชาโต, จิตฺตํ ภิชฺชมานํ กมฺมูปจโย น ภิชฺชตีติ? อามนฺตา. กมฺมํ จิตฺเตน สหชาตํ, จิตฺตํ ภิชฺชมานํ กมฺมํ น ภิชฺชตีติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….

๗๔๑. กมฺมมฺหิ กมฺมูปจโยติ? อามนฺตา. ตฺเว กมฺมํ โส กมฺมูปจโยติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….

กมฺมมฺหิ กมฺมูปจโย, กมฺมูปจยโต วิปาโก นิพฺพตฺตตีติ? อามนฺตา. ตฺเว กมฺมํ, โส กมฺมูปจโย, โส กมฺมวิปาโกติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….

กมฺมมฺหิ กมฺมูปจโย, กมฺมูปจยโต วิปาโก นิพฺพตฺตติ, วิปาโก สารมฺมโณติ? อามนฺตา. กมฺมูปจโย สารมฺมโณติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป… กมฺมูปจโย อนารมฺมโณติ? อามนฺตา. วิปาโก อนารมฺมโณติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….

๗๔๒. อฺํ กมฺมํ อฺโ กมฺมูปจโยติ, อามนฺตา. นนุ วุตฺตํ ภควตา – ‘‘อิธ, ปุณฺณ, เอกจฺโจ สพฺยาพชฺฌมฺปิ อพฺยาพชฺฌมฺปิ [สพฺยาปชฺฌมฺปิ อพฺยาปชฺฌมฺปิ (ก.) ม. นิ. ๒.๘๑ ปสฺสิตพฺพํ] กายสงฺขารํ อภิสงฺขโรติ, สพฺยาพชฺฌมฺปิ อพฺยาพชฺฌมฺปิ วจีสงฺขารํ…เป… มโนสงฺขารํ อภิสงฺขโรติ, โส สพฺยาพชฺฌมฺปิ อพฺยาพชฺฌมฺปิ กายสงฺขารํ อภิสงฺขริตฺวา, สพฺยาพชฺฌมฺปิ อพฺยาพชฺฌมฺปิ วจีสงฺขารํ…เป… มโนสงฺขารํ อภิสงฺขริตฺวา สพฺยาพชฺฌมฺปิ อพฺยาพชฺฌมฺปิ โลกํ อุปปชฺชติ. ตเมนํ สพฺยาพชฺฌมฺปิ อพฺยาพชฺฌมฺปิ โลกํ อุปปนฺนํ สมานํ สพฺยาพชฺฌาปิ อพฺยาพชฺฌาปิ ผสฺสา ผุสนฺติ. โส สพฺยาพชฺเฌหิปิ อพฺยาพชฺเฌหิปิ ผสฺเสหิ ผุฏฺโ สมาโน สพฺยาพชฺฌมฺปิ อพฺยาพชฺฌมฺปิ เวทนํ เวเทติ โวกิณฺณสุขทุกฺขํ, เสยฺยถาปิ มนุสฺสา เอกจฺเจ จ เทวา เอกจฺเจ จ วินิปาติกา. อิติ โข, ปุณฺณ, ภูตา ภูตสฺส อุปปตฺติ โหติ, ยํ กโรติ เตน อุปปชฺชติ, อุปปนฺนเมตํ ผสฺสา ผุสนฺติ. เอวมฺปาหํ, ปุณฺณ, ‘กมฺมทายาทา สตฺตา’ติ วทามี’’ติ [ม. นิ. ๒.๘๑]. อตฺเถว สุตฺตนฺโตติ? อามนฺตา. เตน หิ น วตฺตพฺพํ – ‘‘อฺํ กมฺมํ, อฺโ กมฺมูปจโย’’ติ.

กมฺมูปจยกถา นิฏฺิตา.

ปนฺนรสมวคฺโค.

ตสฺสุทฺทานํ –

ปจฺจยตา ววตฺถิตา, ปฏิจฺจสมุปฺปาโท, อทฺธา, ขโณ ลโย มุหุตฺตํ, จตฺตาโร อาสวา อนาสวา, โลกุตฺตรานํ ธมฺมานํ ชรามรณํ โลกุตฺตรา, สฺาเวทยิตนิโรธสมาปตฺติ โลกุตฺตรา, สฺาเวทยิตนิโรธสมาปตฺติ โลกิยา, สฺาเวทยิตนิโรธํ สมาปนฺโน กาลํ กเรยฺย, สฺเวว มคฺโค อสฺสตฺตุปปตฺติยา, อฺํ กมฺมํ อฺโ กมฺมูปจโยติ.

ตติโย ปณฺณาสโก.

ตสฺสุทฺทานํ –

อนุสยา, สํวโร, กปฺโป, มูลฺจ ววตฺถิตาติ.

๑๖. โสฬสมวคฺโค

(๑๕๖) ๑. นิคฺคหกถา

๗๔๓. ปโร ปรสฺส จิตฺตํ นิคฺคณฺหาตีติ? อามนฺตา. ปโร ปรสฺส จิตฺตํ ‘‘มา รชฺชิ’’, ‘‘มา ทุสฺสิ’’, ‘‘มา มุยฺหิ’’, ‘‘มา กิลิสฺสี’’ติ นิคฺคณฺหาตีติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป… ปโร ปรสฺส จิตฺตํ นิคฺคณฺหาตีติ? อามนฺตา. ปโร ปรสฺส อุปฺปนฺโน ผสฺโส ‘‘มา นิรุชฺฌี’’ติ นิคฺคณฺหาตีติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป… ปโร ปรสฺส อุปฺปนฺนา เวทนา…เป… อุปฺปนฺนา สฺา… อุปฺปนฺนา เจตนา… อุปฺปนฺนํ จิตฺตํ… อุปฺปนฺนา สทฺธา… อุปฺปนฺนํ วีริยํ … อุปฺปนฺนา สติ… อุปฺปนฺโน สมาธิ…เป… อุปฺปนฺนา ปฺา ‘‘มา นิรุชฺฌี’’ติ นิคฺคณฺหาตีติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….

ปโร ปรสฺส จิตฺตํ นิคฺคณฺหาตีติ? อามนฺตา. ปโร ปรสฺส อตฺถาย ราคํ ปชหติ… โทสํ ปชหติ…เป… อโนตฺตปฺปํ ปชหตีติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….

ปโร ปรสฺส จิตฺตํ นิคฺคณฺหาตีติ? อามนฺตา. ปโร ปรสฺส อตฺถาย มคฺคํ ภาเวติ… สติปฏฺานํ ภาเวติ…เป… โพชฺฌงฺคํ ภาเวตีติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….

ปโร ปรสฺส จิตฺตํ นิคฺคณฺหาตีติ? อามนฺตา. ปโร ปรสฺส อตฺถาย ทุกฺขํ ปริชานาติ, สมุทยํ ปชหติ, นิโรธํ สจฺฉิกโรติ, มคฺคํ ภาเวตีติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….

ปโร ปรสฺส จิตฺตํ นิคฺคณฺหาตีติ? อามนฺตา. อฺโ อฺสฺส การโก, ปรงฺกตํ สุขํ ทุกฺขํ อฺโ กโรติ อฺโ ปฏิสํเวเทตีติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….

ปโร ปรสฺส จิตฺตํ นิคฺคณฺหาตีติ? อามนฺตา. นนุ วุตฺตํ ภควตา –

‘‘อตฺตนาว กตํ ปาปํ, อตฺตนา สํกิลิสฺสติ;

อตฺตนา อกตํ ปาปํ, อตฺตนาว วิสุชฺฌติ;

สุทฺธิ อสุทฺธิ ปจฺจตฺตํ, นาฺโ อฺํ วิโสธเย’’ติ [ธ. ป. ๑๖๕].

อตฺเถว สุตฺตนฺโตติ? อามนฺตา. เตน หิ น วตฺตพฺพํ – ‘‘ปโร ปรสฺส จิตฺตํ นิคฺคณฺหาตี’’ติ.

๗๔๔. น วตฺตพฺพํ – ‘‘ปโร ปรสฺส จิตฺตํ นิคฺคณฺหาตี’’ติ? อามนฺตา. นนุ อตฺถิ พลปฺปตฺตา, อตฺถิ วสีภูตาติ? อามนฺตา. หฺจิ อตฺถิ พลปฺปตฺตา, อตฺถิ วสีภูตา, เตน วต เร วตฺตพฺเพ – ‘‘ปโร ปรสฺส จิตฺตํ นิคฺคณฺหาตี’’ติ.

นิคฺคหกถา นิฏฺิตา.

๑๖. โสฬสมวคฺโค

(๑๕๗) ๒. ปคฺคหกถา

๗๔๕. ปโร ปรสฺส จิตฺตํ ปคฺคณฺหาตีติ? อามนฺตา. ปโร ปรสฺส จิตฺตํ ‘‘มา รชฺชิ,’’‘‘มา ทุสฺสิ,’’‘‘มา มุยฺหิ,’’‘‘มา กิลิสฺสี’’ติ ปคฺคณฺหาตีติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป… ปโร ปรสฺส จิตฺตํ ปคฺคณฺหาตีติ? อามนฺตา. ปโร ปรสฺส อโลภํ กุสลมูลํ ชเนติ… อโทสํ กุสลมูลํ ชเนติ… อโมหํ กุสลมูลํ ชเนติ… สทฺธํ ชเนติ… วีริยํ ชเนติ… สตึ ชเนติ… สมาธึ ชเนติ… ปฺํ ชเนตีติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป… ปโร ปรสฺส จิตฺตํ ปคฺคณฺหาตีติ? อามนฺตา. ปโร ปรสฺส อุปฺปนฺโน ผสฺโส ‘‘มา นิรุชฺฌี’’ติ ปคฺคณฺหาตีติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป… ปโร ปรสฺส อุปฺปนฺนา เวทนา…เป… อุปฺปนฺนา ปฺา ‘‘มา นิรุชฺฌี’’ติ ปคฺคณฺหาตีติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….

ปโร ปรสฺส จิตฺตํ ปคฺคณฺหาตีติ? อามนฺตา. ปโร ปรสฺส อตฺถาย ราคํ ปชหติ… โทสํ ปชหติ… โมหํ ปชหติ…เป… อโนตฺตปฺปํ ปชหตีติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….

ปโร ปรสฺส จิตฺตํ ปคฺคณฺหาตีติ? อามนฺตา. ปโร ปรสฺส อตฺถาย มคฺคํ ภาเวติ… สติปฏฺานํ ภาเวติ…เป… โพชฺฌงฺคํ ภาเวตีติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….

ปโร ปรสฺส จิตฺตํ ปคฺคณฺหาตีติ? อามนฺตา. ปโร ปรสฺส อตฺถาย ทุกฺขํ ปริชานาติ…เป… มคฺคํ ภาเวตีติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….

ปโร ปรสฺส จิตฺตํ ปคฺคณฺหาตีติ? อามนฺตา. อฺโ อฺสฺส การโก, ปรงฺกตํ สุขํ ทุกฺขํ อฺโ กโรติ อฺโ ปฏิสํเวเทตีติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….

ปโร ปรสฺส จิตฺตํ ปคฺคณฺหาตีติ? อามนฺตา. นนุ วุตฺตํ ภควตา – ‘‘อตฺตนาว กตํ ปาปํ…เป… นาฺโ อฺํ วิโสธเย’’ติ. อตฺเถว สุตฺตนฺโตติ? อามนฺตา. เตน หิ น วตฺตพฺพํ – ‘‘ปโร ปรสฺส จิตฺตํ ปคฺคณฺหาตี’’ติ.

๗๔๖. น วตฺตพฺพํ – ‘‘ปโร ปรสฺส จิตฺตํ ปคฺคณฺหาตี’’ติ? อามนฺตา. นนุ อตฺถิ พลปฺปตฺตา, อตฺถิ วสีภูตาติ? อามนฺตา. หฺจิ อตฺถิ พลปฺปตฺตา, อตฺถิ วสีภูตา, เตน วต เร วตฺตพฺเพ – ‘‘ปโร ปรสฺส จิตฺตํ ปคฺคณฺหาตี’’ติ.

ปคฺคหกถา นิฏฺิตา.

๑๖. โสฬสมวคฺโค

(๑๕๘) ๓. สุขานุปฺปทานกถา

๗๔๗. ปโร ปรสฺส สุขํ อนุปฺปเทตีติ? อามนฺตา. ปโร ปรสฺส ทุกฺขํ อนุปฺปเทตีติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป… ปโร ปรสฺส ทุกฺขํ น อนุปฺปเทตีติ? อามนฺตา. ปโร ปรสฺส สุขํ น อนุปฺปเทตีติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป… ปโร ปรสฺส สุขํ อนุปฺปเทตีติ? อามนฺตา. ปโร ปรสฺส อตฺตโน สุขํ อนุปฺปเทติ, อฺเสํ สุขํ อนุปฺปเทติ, ตสฺส สุขํ อนุปฺปเทตีติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป… ปโร ปรสฺส เนวตฺตโน, น อฺเสํ, น ตสฺส สุขํ อนุปฺปเทตีติ? อามนฺตา. หฺจิ ปโร ปรสฺส เนวตฺตโน, น อฺเสํ, น ตสฺส สุขํ อนุปฺปเทติ, โน จ วต เร วตฺตพฺเพ – ‘‘ปโร ปรสฺส สุขํ อนุปฺปเทตี’’ติ.

ปโร ปรสฺส สุขํ อนุปฺปเทตีติ? อามนฺตา. อฺโ อฺสฺส การโก, ปรงฺกตํ สุขํ ทุกฺขํ อฺโ กโรติ อฺโ ปฏิสํเวเทตีติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….

๗๔๘. น วตฺตพฺพํ – ‘‘ปโร ปรสฺส สุขํ อนุปฺปเทตี’’ติ? อามนฺตา. นนุ อายสฺมา อุทายี เอตทโวจ – ‘‘พหูนํ วต โน ภควา ทุกฺขธมฺมานํ อปหตฺตา, พหูนํ วต โน ภควา สุขธมฺมานํ อุปหตฺตา, พหูนํ วต โน ภควา อกุสลานํ ธมฺมานํ อปหตฺตา, พหูนํ วต โน ภควา กุสลานํ ธมฺมานํ อุปหตฺตา’’ติ [ม. นิ. ๒.๑๔๘ ลฏุกิโกปเม]! อตฺเถว สุตฺตนฺโตติ? อามนฺตา. เตน หิ ปโร ปรสฺส สุขํ อนุปฺปเทตีติ.

สุขานุปฺปทานกถา นิฏฺิตา.

๑๖. โสฬสมวคฺโค

(๑๕๙) ๔. อธิคยฺหมนสิการกถา

๗๔๙. อธิคยฺห มนสิ กโรตีติ? อามนฺตา. เตน จิตฺเตน ตํ จิตฺตํ ปชานาตีติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป… เตน จิตฺเตน ตํ จิตฺตํ ปชานาตีติ? อามนฺตา. เตน จิตฺเตน ตํ จิตฺตํ ‘‘จิตฺต’’นฺติ ปชานาตีติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป… เตน จิตฺเตน ตํ จิตฺตํ ‘‘จิตฺต’’นฺติ ปชานาตีติ? อามนฺตา. ตํ จิตฺตํ ตสฺส จิตฺตสฺส อารมฺมณนฺติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….

ตํ จิตฺตํ ตสฺส จิตฺตสฺส อารมฺมณนฺติ? อามนฺตา. เตน ผสฺเสน ตํ ผสฺสํ ผุสติ, ตาย เวทนาย…เป… ตาย สฺาย… ตาย เจตนาย… เตน จิตฺเตน… เตน วิตกฺเกน… เตน วิจาเรน… ตาย ปีติยา… ตาย สติยา… ตาย ปฺาย ตํ ปฺํ ปชานาตีติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….

๗๕๐. อตีตํ ‘‘อตีต’’นฺติ มนสิกโรนฺโต, อนาคตํ ‘‘อนาคต’’นฺติ มนสิ กโรตีติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป… อตีตํ ‘‘อตีต’’นฺติ มนสิกโรนฺโต, อนาคตํ ‘‘อนาคต’’นฺติ มนสิ กโรตีติ? อามนฺตา. ทฺวินฺนํ ผสฺสานํ…เป… ทฺวินฺนํ จิตฺตานํ สโมธานํ โหตีติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….

อตีตํ ‘‘อตีต’’นฺติ มนสิกโรนฺโต, ปจฺจุปฺปนฺนํ ‘‘ปจฺจุปฺปนฺน’’นฺติ มนสิ กโรตีติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป… อตีตํ ‘‘อตีต’’นฺติ มนสิกโรนฺโต, ปจฺจุปฺปนฺนํ ‘‘ปจฺจุปฺปนฺน’’นฺติ มนสิ กโรตีติ? อามนฺตา. ทฺวินฺนํ ผสฺสานํ…เป… ทฺวินฺนํ จิตฺตานํ สโมธานํ โหตีติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….

อตีตํ ‘‘อตีต’’นฺติ มนสิกโรนฺโต, อนาคตํ ‘‘อนาคต’’นฺติ มนสิ กโรติ, ปจฺจุปฺปนฺนํ ‘‘ปจฺจุปฺปนฺน’’นฺติ มนสิ กโรตีติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป… อตีตํ ‘‘อตีต’’นฺติ มนสิกโรนฺโต, อนาคตํ ‘‘อนาคต’’นฺติ มนสิ กโรติ, ปจฺจุปฺปนฺนํ ‘‘ปจฺจุปฺปนฺน’’นฺติ มนสิ กโรตีติ? อามนฺตา. ติณฺณํ ผสฺสานํ…เป… ติณฺณํ จิตฺตานํ สโมธานํ โหตีติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….

๗๕๑. อนาคตํ ‘‘อนาคต’’นฺติ มนสิกโรนฺโต, อตีตํ ‘‘อตีต’’นฺติ มนสิ กโรตีติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป… อนาคตํ ‘‘อนาคต’’นฺติ มนสิกโรนฺโต, อตีตํ ‘‘อตีต’’นฺติ มนสิ กโรตีติ? อามนฺตา. ทฺวินฺนํ ผสฺสานํ…เป… ทฺวินฺนํ จิตฺตานํ สโมธานํ โหตีติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….

อนาคตํ ‘‘อนาคต’’นฺติ มนสิกโรนฺโต, ปจฺจุปฺปนฺนํ ‘‘ปจฺจุปฺปนฺน’’นฺติ มนสิ กโรตีติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป… อนาคตํ ‘‘อนาคต’’นฺติ มนสิกโรนฺโต, ปจฺจุปฺปนฺนํ ‘‘ปจฺจุปฺปนฺน’’นฺติ มนสิ กโรตีติ? อามนฺตา. ทฺวินฺนํ ผสฺสานํ…เป… ทฺวินฺนํ จิตฺตานํ สโมธานํ โหตีติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….

อนาคตํ ‘‘อนาคต’’นฺติ มนสิกโรนฺโต, อตีตํ ‘‘อตีต’’นฺติ มนสิ กโรติ, ปจฺจุปฺปนฺนํ ‘‘ปจฺจุปฺปนฺน’’นฺติ มนสิ กโรตีติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป… อนาคตํ ‘‘อนาคต’’นฺติ มนสิกโรนฺโต, อตีตํ ‘‘อตีต’’นฺติ มนสิ กโรติ, ปจฺจุปฺปนฺนํ ‘‘ปจฺจุปฺปนฺน’’นฺติ มนสิ กโรตีติ? อามนฺตา. ติณฺณํ ผสฺสานํ…เป… ติณฺณํ จิตฺตานํ สโมธานํ โหตีติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….

๗๕๒. ปจฺจุปฺปนฺนํ ‘‘ปจฺจุปฺปนฺน’’นฺติ มนสิกโรนฺโต, อตีตํ ‘‘อตีต’’นฺติ มนสิ กโรตีติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป… ปจฺจุปฺปนฺนํ ‘‘ปจฺจุปฺปนฺน’’นฺติ มนสิกโรนฺโต, อตีตํ ‘‘อตีต’’นฺติ มนสิ กโรตีติ? อามนฺตา. ทฺวินฺนํ ผสฺสานํ…เป… ทฺวินฺนํ จิตฺตานํ สโมธานํ โหตีติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….

ปจฺจุปฺปนฺนํ ‘‘ปจฺจุปฺปนฺน’’นฺติ มนสิกโรนฺโต, อนาคตํ ‘‘อนาคต’’นฺติ มนสิ กโรตีติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป… ปจฺจุปฺปนฺนํ ‘‘ปจฺจุปฺปนฺน’’นฺติ มนสิกโรนฺโต, อนาคตํ ‘‘อนาคต’’นฺติ มนสิ กโรตีติ? อามนฺตา. ทฺวินฺนํ ผสฺสานํ…เป… ทฺวินฺนํ จิตฺตานํ สโมธานํ โหตีติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….

ปจฺจุปฺปนฺนํ ‘‘ปจฺจุปฺปนฺน’’นฺติ มนสิกโรนฺโต, อตีตํ ‘‘อตีต’’นฺติ มนสิ กโรติ, อนาคตํ ‘‘อนาคต’’นฺติ มนสิ กโรตีติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป… ปจฺจุปฺปนฺนํ ‘‘ปจฺจุปฺปนฺน’’นฺติ มนสิกโรนฺโต, อตีตํ ‘‘อตีต’’นฺติ มนสิ กโรติ, อนาคตํ ‘‘อนาคต’’นฺติ มนสิ กโรตีติ? อามนฺตา. ติณฺณํ ผสฺสานํ…เป… ติณฺณํ จิตฺตานํ สโมธานํ โหตีติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….

๗๕๓. น วตฺตพฺพํ – ‘‘อธิคยฺห มนสิ กโรตี’’ติ? อามนฺตา. นนุ วุตฺตํ ภควตา –

‘‘สพฺเพ สงฺขารา อนิจฺจาติ, ยทา ปฺาย ปสฺสติ;

อถ นิพฺพินฺทติ ทุกฺเข, เอส มคฺโค วิสุทฺธิยา.

‘‘สพฺเพ สงฺขารา ทุกฺขาติ, ยทา ปฺาย ปสฺสติ;

อถ นิพฺพินฺทติ ทุกฺเข, เอส มคฺโค วิสุทฺธิยา.

‘‘สพฺเพ ธมฺมา อนตฺตาติ, ยทา ปฺาย ปสฺสติ;

อถ นิพฺพินฺทติ ทุกฺเข, เอส มคฺโค วิสุทฺธิยา’’ติ [ธ. ป. ๒๗๗-๒๗๙].

อตฺเถว สุตฺตนฺโตติ? อามนฺตา. เตน หิ อธิคยฺห มนสิ กโรตีติ.

อธิคยฺหมนสิการกถา นิฏฺิตา.

๑๖. โสฬสมวคฺโค

(๑๖๐) ๕. รูปํ เหตูติกถา

๗๕๔. รูปํ เหตูติ? อามนฺตา. อโลโภ เหตูติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป… อโทโส เหตุ…เป… อโมโห เหตุ… โลโภ เหตุ… โทโส เหตุ… โมโห เหตูติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….

รูปํ เหตูติ? อามนฺตา. สารมฺมณํ, อตฺถิ ตสฺส อาวฏฺฏนา…เป… ปณิธีติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป… นนุ อนารมฺมณํ, นตฺถิ ตสฺส อาวฏฺฏนา…เป… ปณิธีติ? อามนฺตา. หฺจิ อนารมฺมณํ, นตฺถิ ตสฺส อาวฏฺฏนา…เป… ปณิธิ, โน จ วต เร วตฺตพฺเพ – ‘‘รูปํ เหตู’’ติ.

๗๕๕. อโลโภ เหตุ สารมฺมโณ, อตฺถิ ตสฺส อาวฏฺฏนา…เป… ปณิธีติ? อามนฺตา. รูปํ เหตุ สารมฺมณํ, อตฺถิ ตสฺส อาวฏฺฏนา…เป… ปณิธีติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป… อโทโส เหตุ… อโมโห เหตุ… โลโภ เหตุ… โทโส เหตุ… โมโห เหตุ สารมฺมโณ, อตฺถิ ตสฺส อาวฏฺฏนา…เป… ปณิธีติ? อามนฺตา. รูปํ เหตุ สารมฺมณํ, อตฺถิ ตสฺส อาวฏฺฏนา…เป… ปณิธีติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….

รูปํ เหตุ อนารมฺมณํ, นตฺถิ ตสฺส อาวฏฺฏนา…เป… ปณิธีติ? อามนฺตา. อโลโภ เหตุ อนารมฺมโณ, นตฺถิ ตสฺส อาวฏฺฏนา…เป… ปณิธีติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป… รูปํ เหตุ อนารมฺมณํ, นตฺถิ ตสฺส อาวฏฺฏนา…เป… ปณิธีติ? อามนฺตา. อโทโส เหตุ… อโมโห เหตุ… โลโภ เหตุ… โทโส เหตุ… โมโห เหตุ อนารมฺมโณ, นตฺถิ ตสฺส อาวฏฺฏนา…เป… ปณิธีติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….

๗๕๖. น วตฺตพฺพํ – ‘‘รูปํ เหตู’’ติ? อามนฺตา. นนุ มหาภูตา อุปาทายรูปานํ [อุปาทารูปานํ (สี. ปี. ก.)] อุปาทายเหตูติ? อามนฺตา. หฺจิ มหาภูตา อุปาทายรูปานํ อุปาทายเหตุ, เตน วต เร วตฺตพฺเพ – ‘‘รูปํ เหตู’’ติ.

รูปํ เหตูติกถา นิฏฺิตา.

๑๖. โสฬสมวคฺโค

(๑๖๑) ๖. รูปํ สเหตุกนฺติกถา

๗๕๗. รูปํ สเหตุกนฺติ? อามนฺตา. อโลภเหตุนาติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป… อโทสเหตุนาติ …เป… อโมหเหตุนาติ…เป… โลภเหตุนา…เป… โทสเหตุนา…เป… โมหเหตุนาติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….

รูปํ สเหตุกนฺติ? อามนฺตา. สารมฺมณํ, อตฺถิ ตสฺส อาวฏฺฏนา…เป… ปณิธีติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป… นนุ อนารมฺมณํ, นตฺถิ ตสฺส อาวฏฺฏนา…เป… ปณิธีติ? อามนฺตา. หฺจิ อนารมฺมณํ, นตฺถิ ตสฺส อาวฏฺฏนา…เป… ปณิธิ, โน จ วต เร วตฺตพฺเพ – ‘‘รูปํ สเหตุก’’นฺติ.

๗๕๘. อโลโภ สเหตุโก สารมฺมโณ, อตฺถิ ตสฺส อาวฏฺฏนา…เป… ปณิธีติ? อามนฺตา. รูปํ สเหตุกํ สารมฺมณํ, อตฺถิ ตสฺส อาวฏฺฏนา…เป… ปณิธีติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป… อโทโส สเหตุโก…เป… อโมโห… สทฺธา… วีริยํ… สติ… สมาธิ… ปฺา… โลโภ… โทโส… โมโห… มาโน… ทิฏฺิ… วิจิกิจฺฉา… ถินํ… อุทฺธจฺจํ… อหิริกํ… อโนตฺตปฺปํ สเหตุกํ สารมฺมณํ, อตฺถิ ตสฺส อาวฏฺฏนา…เป… ปณิธีติ? อามนฺตา. รูปํ สเหตุกํ สารมฺมณํ, อตฺถิ ตสฺส อาวฏฺฏนา…เป… ปณิธีติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….

รูปํ สเหตุกํ อนารมฺมณํ, นตฺถิ ตสฺส อาวฏฺฏนา…เป… ปณิธีติ? อามนฺตา. อโลโภ สเหตุโก อนารมฺมโณ, นตฺถิ ตสฺส อาวฏฺฏนา…เป… ปณิธีติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป… รูปํ สเหตุกํ อนารมฺมณํ, นตฺถิ ตสฺส อาวฏฺฏนา…เป… ปณิธีติ? อามนฺตา. อโทโส สเหตุโก…เป… อโนตฺตปฺปํ สเหตุกํ อนารมฺมณํ, นตฺถิ ตสฺส อาวฏฺฏนา…เป… ปณิธีติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….

๗๕๙. น วตฺตพฺพํ – ‘‘รูปํ สเหตุก’’นฺติ? อามนฺตา. นนุ รูปํ สปฺปจฺจยนฺติ? อามนฺตา. หฺจิ รูปํ สปฺปจฺจยํ, เตน วต เร วตฺตพฺเพ – ‘‘รูปํ สเหตุก’’นฺติ.

รูปํ สเหตุกนฺติกถา นิฏฺิตา.

๑๖. โสฬสมวคฺโค

(๑๖๒) ๗. รูปํ กุสลากุสลนฺติกถา

๗๖๐. รูปํ กุสลนฺติ? อามนฺตา. สารมฺมณํ, อตฺถิ ตสฺส อาวฏฺฏนา…เป… ปณิธีติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป… นนุ อนารมฺมณํ, นตฺถิ ตสฺส อาวฏฺฏนา…เป… ปณิธีติ? อามนฺตา. หฺจิ อนารมฺมณํ, นตฺถิ ตสฺส อาวฏฺฏนา…เป… ปณิธิ, โน จ วต เร วตฺตพฺเพ – ‘‘รูปํ กุสล’’นฺติ.

๗๖๑. อโลโภ กุสโล สารมฺมโณ, อตฺถิ ตสฺส อาวฏฺฏนา…เป… ปณิธีติ? อามนฺตา. รูปํ กุสลํ สารมฺมณํ, อตฺถิ ตสฺส อาวฏฺฏนา…เป… ปณิธีติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….

อโทโส กุสโล…เป… อโมโห กุสโล…เป… สทฺธา… วีริยํ… สติ… สมาธิ…เป… ปฺา กุสลา สารมฺมณา, อตฺถิ ตาย อาวฏฺฏนา…เป… ปณิธีติ? อามนฺตา. รูปํ กุสลํ สารมฺมณํ, อตฺถิ ตสฺส อาวฏฺฏนา…เป… ปณิธีติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….

รูปํ กุสลํ อนารมฺมณํ, นตฺถิ ตสฺส อาวฏฺฏนา…เป… ปณิธีติ? อามนฺตา. อโลโภ กุสโล อนารมฺมโณ, นตฺถิ ตสฺส อาวฏฺฏนา …เป… ปณิธีติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….

รูปํ กุสลํ อนารมฺมณํ, นตฺถิ ตสฺส อาวฏฺฏนา…เป… ปณิธีติ? อามนฺตา. อโทโส กุสโล…เป… ปฺา กุสลา อนารมฺมณา, นตฺถิ ตาย อาวฏฺฏนา…เป… ปณิธีติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….

๗๖๒. รูปํ อกุสลนฺติ? อามนฺตา. สารมฺมณํ, อตฺถิ ตสฺส อาวฏฺฏนา…เป… ปณิธีติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป… นนุ อนารมฺมณํ, นตฺถิ ตสฺส อาวฏฺฏนา…เป… ปณิธีติ? อามนฺตา. หฺจิ อนารมฺมณํ, นตฺถิ ตสฺส อาวฏฺฏนา…เป… ปณิธิ, โน จ วต เร วตฺตพฺเพ – ‘‘รูปํ อกุสล’’นฺติ…เป….

๗๖๓. โลโภ อกุสโล สารมฺมโณ, อตฺถิ ตสฺส อาวฏฺฏนา…เป… ปณิธีติ? อามนฺตา. รูปํ อกุสลํ สารมฺมณํ, อตฺถิ ตสฺส อาวฏฺฏนา…เป… ปณิธีติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป… โทโส… โมโห… มาโน…เป… อโนตฺตปฺปํ อกุสลํ สารมฺมณํ, อตฺถิ ตสฺส อาวฏฺฏนา…เป… ปณิธีติ? อามนฺตา. รูปํ อกุสลํ สารมฺมณํ, อตฺถิ ตสฺส อาวฏฺฏนา…เป… ปณิธีติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….

รูปํ อกุสลํ อนารมฺมณํ, นตฺถิ ตสฺส อาวฏฺฏนา…เป… ปณิธีติ? อามนฺตา. โลโภ อกุสโล อนารมฺมโณ, นตฺถิ ตสฺส อาวฏฺฏนา…เป… ปณิธีติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป… รูปํ อกุสลํ อนารมฺมณํ, นตฺถิ ตสฺส อาวฏฺฏนา…เป… ปณิธีติ? อามนฺตา. โทโส… โมโห…เป… อโนตฺตปฺปํ อกุสลํ อนารมฺมณํ, นตฺถิ ตสฺส อาวฏฺฏนา…เป… ปณิธีติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….

๗๖๔. น วตฺตพฺพํ – ‘‘รูปํ กุสลมฺปิ อกุสลมฺปี’’ติ? อามนฺตา. นนุ กายกมฺมํ วจีกมฺมํ กุสลมฺปิ อกุสลมฺปีติ? อามนฺตา. หฺจิ กายกมฺมํ วจีกมฺมํ กุสลมฺปิ อกุสลมฺปิ, เตน วต เร วตฺตพฺเพ – ‘‘รูปํ กุสลมฺปิ อกุสลมฺปี’’ติ.

รูปํ กุสลากุสลนฺติกถา นิฏฺิตา.

๑๖. โสฬสมวคฺโค

(๑๖๓) ๘. รูปํ วิปาโกติกถา

๗๖๕. รูปํ วิปาโกติ? อามนฺตา. รูปํ สุขเวทนิยํ ทุกฺขเวทนิยํ อทุกฺขมสุขเวทนิยํ, สุขาย เวทนาย สมฺปยุตฺตํ, ทุกฺขาย เวทนาย สมฺปยุตฺตํ, อทุกฺขมสุขาย เวทนาย สมฺปยุตฺตํ, ผสฺเสน สมฺปยุตฺตํ…เป… จิตฺเตน สมฺปยุตฺตํ, สารมฺมณํ, อตฺถิ ตสฺส อาวฏฺฏนา…เป… ปณิธีติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป… นนุ น สุขเวทนิยํ น ทุกฺขเวทนิยํ…เป… อนารมฺมณํ, นตฺถิ ตสฺส อาวฏฺฏนา…เป… ปณิธีติ? อามนฺตา. หฺจิ น สุขเวทนิยํ น ทุกฺขเวทนิยํ…เป… อนารมฺมณํ, นตฺถิ ตสฺส อาวฏฺฏนา…เป… ปณิธิ, โน จ วต เร วตฺตพฺเพ – ‘‘รูปํ วิปาโก’’ติ.

๗๖๖. ผสฺโส วิปาโก, ผสฺโส สุขเวทนิโย ทุกฺขเวทนิโย…เป… สารมฺมโณ, อตฺถิ ตสฺส อาวฏฺฏนา…เป… ปณิธีติ? อามนฺตา. รูปํ วิปาโก, รูปํ สุขเวทนิยํ ทุกฺขเวทนิยํ…เป… สารมฺมณํ, อตฺถิ ตสฺส อาวฏฺฏนา…เป… ปณิธีติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….

รูปํ วิปาโก, รูปํ น สุขเวทนิยํ น ทุกฺขเวทนิยํ…เป… อนารมฺมณํ, นตฺถิ ตสฺส อาวฏฺฏนา…เป… ปณิธีติ? อามนฺตา. ผสฺโส วิปาโก, ผสฺโส น สุขเวทนิโย น ทุกฺขเวทนิโย…เป… อนารมฺมโณ, นตฺถิ ตสฺส อาวฏฺฏนา…เป… ปณิธีติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….

๗๖๗. น วตฺตพฺพํ – ‘‘รูปํ วิปาโก’’ติ? อามนฺตา. นนุ กมฺมสฺส กตตฺตา อุปฺปนฺนา จิตฺตเจตสิกา ธมฺมา วิปาโกติ? อามนฺตา. หฺจิ กมฺมสฺส กตตฺตา อุปฺปนฺนา จิตฺตเจตสิกา ธมฺมา วิปาโก, เตน วต เร วตฺตพฺเพ – ‘‘กมฺมสฺส กตตฺตา อุปฺปนฺนํ รูปํ วิปาโก’’ติ.

รูปํ วิปาโกติกถา นิฏฺิตา.

๑๖. โสฬสมวคฺโค

(๑๖๔) ๙. รูปํ รูปาวจรารูปาวจรนฺติกถา

๗๖๘. อตฺถิ รูปํ รูปาวจรนฺติ? อามนฺตา. สมาปตฺเตสิยํ อุปปตฺเตสิยํ ทิฏฺธมฺมสุขวิหารํ, สมาปตฺเตสิเยน จิตฺเตน อุปปตฺเตสิเยน จิตฺเตน ทิฏฺธมฺมสุขวิหาเรน จิตฺเตน สหคตํ สหชาตํ สํสฏฺํ สมฺปยุตฺตํ เอกุปฺปาทํ เอกนิโรธํ เอกวตฺถุกํ เอการมฺมณนฺติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป… นนุ น สมาปตฺเตสิยํ น อุปปตฺเตสิยํ น ทิฏฺธมฺมสุขวิหารํ, น สมาปตฺเตสิเยน จิตฺเตน น อุปปตฺเตสิเยน จิตฺเตน น ทิฏฺธมฺมสุขวิหาเรน จิตฺเตน สหคตํ สหชาตํ สํสฏฺํ สมฺปยุตฺตํ เอกุปฺปาทํ เอกนิโรธํ เอกวตฺถุกํ เอการมฺมณนฺติ? อามนฺตา. หฺจิ น สมาปตฺเตสิยํ น อุปปตฺเตสิยํ น ทิฏฺธมฺมสุขวิหารํ, น สมาปตฺเตสิเยน จิตฺเตน…เป… เอการมฺมณํ, โน จ วต เร วตฺตพฺเพ – ‘‘อตฺถิ รูปํ รูปาวจร’’นฺติ.

๗๖๙. อตฺถิ รูปํ อรูปาวจรนฺติ? อามนฺตา. สมาปตฺเตสิยํ อุปปตฺเตสิยํ ทิฏฺธมฺมสุขวิหารํ, สมาปตฺเตสิเยน จิตฺเตน อุปปตฺเตสิเยน จิตฺเตน ทิฏฺธมฺมสุขวิหาเรน จิตฺเตน สหคตํ สหชาตํ สํสฏฺํ สมฺปยุตฺตํ เอกุปฺปาทํ เอกนิโรธํ เอกวตฺถุกํ เอการมฺมณนฺติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป… นนุ น สมาปตฺเตสิยํ น อุปปตฺเตสิยํ น ทิฏฺธมฺมสุขวิหารํ, น สมาปตฺเตสิเยน จิตฺเตน …เป… เอการมฺมณนฺติ? อามนฺตา. หฺจิ น สมาปตฺเตสิยํ น อุปปตฺเตสิยํ…เป… เอกวตฺถุกํ เอการมฺมณํ, โน จ วต เร วตฺตพฺเพ – ‘‘อตฺถิ รูปํ อรูปาวจร’’นฺติ.

๗๗๐. น วตฺตพฺพํ – ‘‘อตฺถิ รูปํ รูปาวจรํ, อตฺถิ รูปํ อรูปาวจร’’นฺติ? อามนฺตา. นนุ กามาวจรกมฺมสฺส กตตฺตา รูปํ กามาวจรนฺติ? อามนฺตา. หฺจิ กามาวจรกมฺมสฺส กตตฺตา รูปํ กามาวจรํ, เตน วต เร วตฺตพฺเพ – ‘‘รูปาวจรกมฺมสฺส กตตฺตา รูปํ รูปาวจรํ, อรูปาวจรกมฺมสฺส กตตฺตา รูปํ อรูปาวจร’’นฺติ.

รูปํ รูปาวจรารูปาวจรนฺติกถา นิฏฺิตา.

๑๖. โสฬสมวคฺโค

(๑๖๕) ๑๐. รูปารูปธาตุปริยาปนฺนกถา

๗๗๑. รูปราโค รูปธาตุปริยาปนฺโนติ? อามนฺตา. สมาปตฺเตสิโย อุปปตฺเตสิโย ทิฏฺธมฺมสุขวิหาโร, สมาปตฺเตสิเยน จิตฺเตน อุปปตฺเตสิเยน จิตฺเตน ทิฏฺธมฺมสุขวิหาเรน จิตฺเตน สหคโต สหชาโต สํสฏฺโ สมฺปยุตฺโต เอกุปฺปาโท เอกนิโรโธ เอกวตฺถุโก เอการมฺมโณติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป… นนุ น สมาปตฺเตสิโย น อุปปตฺเตสิโย น ทิฏฺธมฺมสุขวิหาโร, น สมาปตฺเตสิเยน จิตฺเตน…เป… เอกวตฺถุโก เอการมฺมโณติ? อามนฺตา. หฺจิ น สมาปตฺเตสิโย น อุปปตฺเตสิโย น ทิฏฺธมฺมสุขวิหาโร, น สมาปตฺเตสิเยน จิตฺเตน…เป… เอกวตฺถุโก เอการมฺมโณ, โน จ วต เร วตฺตพฺเพ – ‘‘รูปราโค รูปธาตุปริยาปนฺโน’’ติ.

๗๗๒. รูปราโค รูปธาตุปริยาปนฺโนติ? อามนฺตา. สทฺทราโค สทฺทธาตุปริยาปนฺโนติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ …เป… รูปราโค รูปธาตุปริยาปนฺโนติ? อามนฺตา. คนฺธราโค…เป… รสราโค…เป… โผฏฺพฺพราโค โผฏฺพฺพธาตุปริยาปนฺโนติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….

สทฺทราโค น วตฺตพฺพํ – ‘‘สทฺทธาตุปริยาปนฺโน’’ติ? อามนฺตา. รูปราโค น วตฺตพฺพํ – ‘‘รูปธาตุปริยาปนฺโน’’ติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป… คนฺธราโค…เป… รสราโค…เป… โผฏฺพฺพราโค น วตฺตพฺพํ – ‘‘โผฏฺพฺพธาตุปริยาปนฺโน’’ติ? อามนฺตา. รูปราโค น วตฺตพฺพํ – ‘‘รูปธาตุปริยาปนฺโน’’ติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….

๗๗๓. อรูปราโค อรูปธาตุปริยาปนฺโนติ? อามนฺตา. อรูปราโค น วตฺตพฺพํ – ‘‘อรูปธาตุปริยาปนฺโน’’ติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป… อรูปราโค อรูปธาตุปริยาปนฺโนติ? อามนฺตา. สมาปตฺเตสิโย อุปปตฺเตสิโย ทิฏฺธมฺมสุขวิหาโร, สมาปตฺเตสิเยน จิตฺเตน อุปปตฺเตสิเยน จิตฺเตน ทิฏฺธมฺมสุขวิหาเรน จิตฺเตน สหคโต สหชาโต สํสฏฺโ สมฺปยุตฺโต เอกุปฺปาโท เอกนิโรโธ เอกวตฺถุโก เอการมฺมโณติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป… นนุ น สมาปตฺเตสิโย น อุปปตฺเตสิโย น ทิฏฺธมฺมสุขวิหาโร, น สมาปตฺเตสิเยน จิตฺเตน…เป… เอกวตฺถุโก เอการมฺมโณติ? อามนฺตา. หฺจิ น สมาปตฺเตสิโย น อุปปตฺเตสิโย น ทิฏฺธมฺมสุขวิหาโร, น สมาปตฺเตสิเยน จิตฺเตน น อุปปตฺเตสิเยน จิตฺเตน น ทิฏฺธมฺมสุขวิหาเรน จิตฺเตน สหคโต สหชาโต สํสฏฺโ สมฺปยุตฺโต เอกุปฺปาโท เอกนิโรโธ เอกวตฺถุโก เอการมฺมโณ, โน จ วต เร วตฺตพฺเพ – ‘‘อรูปราโค อรูปธาตุปริยาปนฺโน’’ติ.

๗๗๔. อรูปราโค อรูปธาตุปริยาปนฺโนติ? อามนฺตา. สทฺทราโค สทฺทธาตุปริยาปนฺโนติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป… อรูปราโค อรูปธาตุปริยาปนฺโนติ? อามนฺตา. คนฺธราโค…เป… รสราโค…เป… โผฏฺพฺพราโค โผฏฺพฺพธาตุปริยาปนฺโนติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….

สทฺทราโค น วตฺตพฺพํ – ‘‘สทฺทธาตุปริยาปนฺโน’’ติ? อามนฺตา. อรูปราโค น วตฺตพฺพํ – ‘‘อรูปธาตุปริยาปนฺโน’’ติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป… คนฺธราโค…เป… รสราโค…เป… โผฏฺพฺพราโค น วตฺตพฺพํ – ‘‘โผฏฺพฺพธาตุปริยาปนฺโน’’ติ? อามนฺตา. อรูปราโค น วตฺตพฺพํ – ‘‘อรูปธาตุปริยาปนฺโน’’ติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….

๗๗๕. น วตฺตพฺพํ – ‘‘รูปราโค รูปธาตุปริยาปนฺโน, อรูปราโค อรูปธาตุปริยาปนฺโน’’ติ? อามนฺตา. นนุ กามราโค กามธาตุปริยาปนฺโนติ? อามนฺตา. หฺจิ กามราโค กามธาตุปริยาปนฺโน, เตน วต เร วตฺตพฺเพ – ‘‘รูปราโค รูปธาตุปริยาปนฺโน, อรูปราโค อรูปธาตุปริยาปนฺโน’’ติ.

รูปราโค รูปธาตุปริยาปนฺโน อรูปราโค อรูปธาตุปริยาปนฺโนติกถา นิฏฺิตา.

รูปารูปธาตุปริยาปนฺนกถา นิฏฺิตา.

โสฬสมวคฺโค.

ตสฺสุทฺทานํ –

จิตฺตนิคฺคโห, จิตฺตปคฺคโห, สุขานุปฺปทานํ, อธิคยฺห มนสิกาโร, รูปํ เหตุ, รูปํ สเหตุกํ, รูปํ กุสลมฺปิ อกุสลมฺปิ, รูปํ วิปาโก, อตฺถิ รูปํ รูปาวจรํ อตฺถิ รูปํ อรูปาวจรํ, สพฺเพ กิเลสา กามธาตุปริยาปนฺนาติ.

๑๗. สตฺตรสมวคฺโค

(๑๖๖) ๑. อรหโต ปุฺูปจยกถา

๗๗๖. อตฺถิ อรหโต ปุฺูปจโยติ? อามนฺตา. อตฺถิ อรหโต อปุฺูปจโยติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป… นตฺถิ อรหโต อปุฺูปจโยติ? อามนฺตา. นตฺถิ อรหโต ปุฺูปจโยติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….

๗๗๗. อตฺถิ อรหโต ปุฺูปจโยติ? อามนฺตา. อรหา ปุฺาภิสงฺขารํ อภิสงฺขโรติ, อาเนฺชาภิสงฺขารํ อภิสงฺขโรติ, คติสํวตฺตนิยํ กมฺมํ กโรติ, ภวสํวตฺตนิยํ กมฺมํ กโรติ, อิสฺสริยสํวตฺตนิยํ กมฺมํ กโรติ, อธิปจฺจสํวตฺตนิยํ [อาธิปจฺจสํวตฺตนิกํ (?)] กมฺมํ กโรติ, มหาโภคสํวตฺตนิยํ กมฺมํ กโรติ, มหาปริวารสํวตฺตนิยํ กมฺมํ กโรติ, เทวโสภคฺยสํวตฺตนิยํ กมฺมํ กโรติ, มนุสฺสโสภคฺยสํวตฺตนิยํ กมฺมํ กโรตีติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….

๗๗๘. อตฺถิ อรหโต ปุฺูปจโยติ? อามนฺตา. อรหา อาจินาตีติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป… อรหา อปจินาตีติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ …เป… อรหา ปชหตีติ…เป… อรหา อุปาทิยตีติ…เป… อรหา วิสิเนตีติ…เป… อรหา อุสฺสิเนตีติ…เป… อรหา วิธูเปตีติ …เป… อรหา สนฺธูเปตีติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป… นนุ อรหา เนวาจินาติ น อปจินาติ อปจินิตฺวา ิโตติ? อามนฺตา. หฺจิ อรหา เนวาจินาติ นาปจินาติ อปจินิตฺวา ิโต, โน จ วต เร วตฺตพฺเพ – ‘‘อตฺถิ อรหโต ปุฺูปจโย’’ติ.

นนุ อรหา เนว ปชหติ น อุปาทิยติ ปชหิตฺวา ิโต, เนว วิสิเนติ น อุสฺสิเนติ วิสิเนตฺวา ิโต, เนว วิธูเปติ น สนฺธูเปติ วิธูเปตฺวา ิโตติ? อามนฺตา. หฺจิ อรหา เนว วิธูเปติ น สนฺธูเปติ วิธูเปตฺวา ิโต, โน จ วต เร วตฺตพฺเพ – ‘‘อตฺถิ อรหโต ปุฺูปจโย’’ติ.

๗๗๙. นตฺถิ อรหโต ปุฺูปจโยติ? อามนฺตา. อรหา ทานํ ทเทยฺยาติ? อามนฺตา. หฺจิ อรหา ทานํ ทเทยฺย, โน จ วต เร วตฺตพฺเพ – ‘‘นตฺถิ อรหโต ปุฺูปจโย’’ติ.

อรหา จีวรํ ทเทยฺย…เป… ปิณฺฑปาตํ ทเทยฺย… เสนาสนํ ทเทยฺย… คิลานปจฺจยเภสชฺชปริกฺขารํ ทเทยฺย… ขาทนียํ ทเทยฺย… โภชนียํ ทเทยฺย… ปานียํ ทเทยฺย… เจติยํ วนฺเทยฺย… เจติเย มาลํ อาโรเปยฺย… คนฺธํ อาโรเปยฺย… วิเลปนํ อาโรเปยฺย…เป… เจติยํ อภิทกฺขิณํ [ปทกฺขิณํ (?)] กเรยฺยาติ? อามนฺตา. หฺจิ อรหา เจติยํ อภิทกฺขิณํ กเรยฺย, โน จ วต เร วตฺตพฺเพ – ‘‘นตฺถิ อรหโต ปุฺูปจโย’’ติ.

อตฺถิ อรหโต ปุฺูปจโยติกถา นิฏฺิตา.

๑๗. สตฺตรสมวคฺโค

(๑๖๗) ๒. นตฺถิ อรหโต อกาลมจฺจูติกถา

๗๘๐. นตฺถิ อรหโต อกาลมจฺจูติ? อามนฺตา. นตฺถิ อรหนฺตฆาตโกติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป… อตฺถิ อรหนฺตฆาตโกติ? อามนฺตา. อตฺถิ อรหโต อกาลมจฺจูติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป… นตฺถิ อรหโต อกาลมจฺจูติ? อามนฺตา. โย อรหนฺตํ ชีวิตา โวโรเปติ, สติ ชีวิเต ชีวิตาวเสเส ชีวิตา โวโรเปติ, อสติ ชีวิเต ชีวิตาวเสเส ชีวิตา โวโรเปตีติ? สติ ชีวิเต ชีวิตาวเสเส ชีวิตา โวโรเปตีติ. หฺจิ สติ ชีวิเต ชีวิตาวเสเส ชีวิตา โวโรเปติ, โน จ วต เร วตฺตพฺเพ – ‘‘นตฺถิ อรหโต อกาลมจฺจู’’ติ. อสติ ชีวิเต ชีวิตาวเสเส ชีวิตา โวโรเปตีติ, นตฺถิ อรหนฺตฆาตโกติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….

๗๘๑. นตฺถิ อรหโต อกาลมจฺจูติ? อามนฺตา. อรหโต กาเย วิสํ น กเมยฺย, สตฺถํ น กเมยฺย, อคฺคิ น กเมยฺยาติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป… นนุ อรหโต กาเย วิสํ กเมยฺย, สตฺถํ กเมยฺย, อคฺคิ กเมยฺยาติ? อามนฺตา. หฺจิ อรหโต กาเย วิสํ กเมยฺย, สตฺถํ กเมยฺย, อคฺคิ กเมยฺย, โน จ วต เร วตฺตพฺเพ – ‘‘นตฺถิ อรหโต อกาลมจฺจู’’ติ.

อรหโต กาเย วิสํ น กเมยฺย, สตฺถํ น กเมยฺย, อคฺคิ น กเมยฺยาติ? อามนฺตา. นตฺถิ อรหนฺตฆาตโกติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….

๗๘๒. อตฺถิ อรหโต อกาลมจฺจูติ? อามนฺตา. นนุ วุตฺตํ ภควตา – ‘‘นาหํ, ภิกฺขเว, สฺเจตนิกานํ กมฺมานํ กตานํ อุปจิตานํ อปฺปฏิสํเวทิตฺวา พฺยนฺตีภาวํ วทามิ; ตฺจ โข ทิฏฺเว ธมฺเม อุปปชฺชํ วา อปเร วา ปริยาเย’’ติ. อตฺเถว สุตฺตนฺโตติ? อามนฺตา. เตน หิ นตฺถิ อรหโต อกาลมจฺจูติ.

นตฺถิ อรหโต อกาลมจฺจูติกถา นิฏฺิตา.

๑๗. สตฺตรสมวคฺโค

(๑๖๘) ๓. สพฺพมิทํ กมฺมโตติกถา

๗๘๓. สพฺพมิทํ กมฺมโตติ? อามนฺตา. กมฺมมฺปิ กมฺมโตติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป… สพฺพมิทํ กมฺมโตติ? อามนฺตา. สพฺพมิทํ ปุพฺเพกตเหตูติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป… สพฺพมิทํ กมฺมโตติ? อามนฺตา. สพฺพมิทํ กมฺมวิปากโตติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….

๗๘๔. สพฺพมิทํ กมฺมวิปากโตติ? อามนฺตา. กมฺมวิปาเกน ปาณํ หเนยฺยาติ? อามนฺตา. ปาณาติปาโต สผโลติ? อามนฺตา. กมฺมวิปาโก สผโลติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป… กมฺมวิปาโก อผโลติ? อามนฺตา. ปาณาติปาโต อผโลติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….

กมฺมวิปาเกน อทินฺนํ อาทิเยยฺย…เป… มุสา ภเณยฺย… ปิสุณํ ภเณยฺย… ผรุสํ ภเณยฺย… สมฺผํ ปลเปยฺย… สนฺธึ ฉินฺเทยฺย… นิลฺโลปํ หเรยฺย… เอกาคาริกํ กเรยฺย… ปริปนฺเถ ติฏฺเยฺย… ปรทารํ คจฺเฉยฺย… คามฆาตกํ กเรยฺย… นิคมฆาตกํ กเรยฺย… กมฺมวิปาเกน ทานํ ทเทยฺย… จีวรํ ทเทยฺย … ปิณฺฑปาตํ ทเทยฺย… เสนาสนํ ทเทยฺย… คิลานปจฺจยเภสชฺชปริกฺขารํ ทเทยฺยาติ? อามนฺตา. คิลานปจฺจยเภสชฺชปริกฺขาโร สผโลติ? อามนฺตา. กมฺมวิปาโก สผโลติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป… กมฺมวิปาโก อผโลติ? อามนฺตา. คิลานปจฺจยเภสชฺชปริกฺขาโร อผโลติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….

๗๘๕. น วตฺตพฺพํ – ‘‘สพฺพมิทํ กมฺมโต’’ติ? อามนฺตา. นนุ วุตฺตํ ภควตา –

‘‘กมฺมุนา วตฺตตี [วตฺตติ (ปี. ก., ม. นิ. ๒.๔๖๐), วตฺตเต (?)] โลโก, กมฺมุนา วตฺตตี [วตฺตติ (ปี. ก., ม. นิ. ๒.๔๖๐), วตฺตเต (?)] ปชา;

กมฺมนิพนฺธนา สตฺตา, รถสฺสาณีว ยายโต [ม. นิ. ๒.๔๖๐; สุ. นิ. ๖๕๙].

‘‘กมฺเมน กิตฺตึ ลภเต ปสํสํ,

กมฺเมน ชานิฺจ วธฺจ พนฺธํ;

ตํ กมฺมํ นานากรณํ วิทิตฺวา,

กสฺมา วเท นตฺถิ กมฺมนฺติ โลเก’’ติ.

อตฺเถว สุตฺตนฺโตติ? อามนฺตา. เตน หิ ‘‘สพฺพมิทํ กมฺมโต’’ติ.

สพฺพมิทํ กมฺมโตติกถา นิฏฺิตา.

๑๗. สตฺตรสมวคฺโค

(๑๖๙) ๔. อินฺทฺริยพทฺธกถา

๗๘๖. อินฺทฺริยพทฺธฺเว ทุกฺขนฺติ? อามนฺตา. อินฺทฺริยพทฺธฺเว อนิจฺจํ สงฺขตํ ปฏิจฺจสมุปฺปนฺนํ ขยธมฺมํ วยธมฺมํ วิราคธมฺมํ นิโรธธมฺมํ วิปริณามธมฺมนฺติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป… นนุ อนินฺทฺริยพทฺธํ อนิจฺจํ สงฺขตํ ปฏิจฺจสมุปฺปนฺนํ ขยธมฺมํ วยธมฺมํ วิราคธมฺมํ นิโรธธมฺมํ วิปริณามธมฺมนฺติ? อามนฺตา. หฺจิ อนินฺทฺริยพทฺธํ อนิจฺจํ สงฺขตํ ปฏิจฺจสมุปฺปนฺนํ ขยธมฺมํ วยธมฺมํ วิราคธมฺมํ นิโรธธมฺมํ วิปริณามธมฺมํ, โน จ วต เร วตฺตพฺเพ – ‘‘อินฺทฺริยพทฺธฺเว ทุกฺข’’นฺติ.

อนินฺทฺริยพทฺธํ อนิจฺจํ สงฺขตํ ปฏิจฺจสมุปฺปนฺนํ…เป… วิปริณามธมฺมํ, ตฺจ น ทุกฺขนฺติ? อามนฺตา. อินฺทฺริยพทฺธํ อนิจฺจํ สงฺขตํ…เป… วิปริณามธมฺมํ, ตฺจ น ทุกฺขนฺติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….

อินฺทฺริยพทฺธํ อนิจฺจํ สงฺขตํ…เป… วิปริณามธมฺมํ, ตฺจ ทุกฺขนฺติ [อิทํ-ปุจฺฉาทฺวเยน ปุริมปุจฺฉาทฺวยสฺส ปุรโต ภวิตพฺพํ]? อามนฺตา. อนินฺทฺริยพทฺธํ อนิจฺจํ สงฺขตํ…เป… วิปริณามธมฺมํ, ตฺจ ทุกฺขนฺติ [อิทํ-ปุจฺฉาทฺวเยน ปุริมปุจฺฉาทฺวยสฺส ปุรโต ภวิตพฺพํ]? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….

๗๘๗. อินฺทฺริยพทฺธฺเว ทุกฺขนฺติ? อามนฺตา. นนุ ยทนิจฺจํ ตํ ทุกฺขํ [สํ. นิ. ๓.๑๕] วุตฺตํ ภควตา – ‘‘อนินฺทฺริยพทฺธํ อนิจฺจ’’นฺติ? อามนฺตา. หฺจิ ยทนิจฺจํ ตํ ทุกฺขํ [สํ. นิ. ๓.๑๕] วุตฺตํ ภควตา – อนินฺทฺริยพทฺธํ อนิจฺจํ, โน จ วต เร วตฺตพฺเพ – ‘‘อินฺทฺริยพทฺธฺเว ทุกฺข’’นฺติ.

๗๘๘. น วตฺตพฺพํ – ‘‘อินฺทฺริยพทฺธฺเว ทุกฺข’’นฺติ? อามนฺตา. ยถา อินฺทฺริยพทฺธสฺส ทุกฺขสฺส ปริฺาย ภควติ พฺรหฺมจริยํ วุสฺสติ, เอวเมวํ อนินฺทฺริยพทฺธสฺส ทุกฺขสฺส ปริฺาย ภควติ พฺรหฺมจริยํ วุสฺสตีติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป… ยถา อินฺทฺริยพทฺธํ ทุกฺขํ ปริฺาตํ น ปุน อุปฺปชฺชติ, เอวเมวํ อนินฺทฺริยพทฺธํ ทุกฺขํ ปริฺาตํ น ปุน อุปฺปชฺชตีติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ. เตน หิ อินฺทฺริยพทฺธฺเว ทุกฺขนฺติ.

อินฺทฺริยพทฺธกถา นิฏฺิตา.

๑๗. สตฺตรสมวคฺโค

(๑๗๐) ๕. เปตฺวา อริยมคฺคนฺติกถา

๗๘๙. เปตฺวา อริยมคฺคํ อวเสสา สงฺขารา ทุกฺขาติ? อามนฺตา. ทุกฺขสมุทโยปิ ทุกฺโขติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป… ทุกฺขสมุทโยปิ ทุกฺโขติ? อามนฺตา. ตีเณว อริยสจฺจานีติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป… ตีเณว อริยสจฺจานีติ? อามนฺตา. นนุ จตฺตาริ อริยสจฺจานิ วุตฺตานิ ภควตา – ทุกฺขํ, ทุกฺขสมุทโย, ทุกฺขนิโรโธ, ทุกฺขนิโรธคามินี ปฏิปทาติ? อามนฺตา. หฺจิ จตฺตาริ อริยสจฺจานิ วุตฺตานิ ภควตา – ทุกฺขํ, ทุกฺขสมุทโย, ทุกฺขนิโรโธ, ทุกฺขนิโรธคามินี ปฏิปทา; โน จ วต เร วตฺตพฺเพ – ‘‘ตีเณว อริยสจฺจานี’’ติ.

ทุกฺขสมุทโยปิ ทุกฺโขติ? อามนฺตา. เกนฏฺเนาติ? อนิจฺจฏฺเน. อริยมคฺโค อนิจฺโจติ? อามนฺตา. อริยมคฺโค ทุกฺโขติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….

อริยมคฺโค อนิจฺโจ, โส จ น ทุกฺโขติ? อามนฺตา. ทุกฺขสมุทโย อนิจฺโจ, โส จ น ทุกฺโขติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป… ทุกฺขสมุทโย อนิจฺโจ, โส จ ทุกฺโขติ? อามนฺตา. อริยมคฺโค อนิจฺโจ, โส จ ทุกฺโขติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….

๗๙๐. น วตฺตพฺพํ – ‘‘เปตฺวา อริยมคฺคํ อวเสสา สงฺขารา ทุกฺขา’’ติ? อามนฺตา. นนุ สา ทุกฺขนิโรธคามินี ปฏิปทาติ? อามนฺตา. หฺจิ สา ทุกฺขนิโรธคามินี ปฏิปทา, เตน วต เร วตฺตพฺเพ – ‘‘เปตฺวา อริยมคฺคํ อวเสสา สงฺขารา ทุกฺขา’’ติ.

เปตฺวา อริยมคฺคนฺติกถา นิฏฺิตา.

๑๗. สตฺตรสมวคฺโค

(๑๗๑) ๖. น วตฺตพฺพํ สงฺโฆ ทกฺขิณํ ปฏิคฺคณฺหาติกถา

๗๙๑. น วตฺตพฺพํ – ‘‘สงฺโฆ ทกฺขิณํ ปฏิคฺคณฺหาตี’’ติ? อามนฺตา. นนุ สงฺโฆ อาหุเนยฺโย ปาหุเนยฺโย ทกฺขิเณยฺโย อฺชลิกรณีโย อนุตฺตรํ ปุฺกฺเขตฺตํ โลกสฺสาติ? อามนฺตา. หฺจิ สงฺโฆ อาหุเนยฺโย ปาหุเนยฺโย ทกฺขิเณยฺโย อฺชลิกรณีโย อนุตฺตรํ ปุฺกฺเขตฺตํ โลกสฺส, เตน วต เร วตฺตพฺเพ – ‘‘สงฺโฆ ทกฺขิณํ ปฏิคฺคณฺหาตี’’ติ.

น วตฺตพฺพํ – ‘‘สงฺโฆ ทกฺขิณํ ปฏิคฺคณฺหาตี’’ติ? อามนฺตา. นนุ จตฺตาโร ปุริสยุคา อฏฺปุริสปุคฺคลา ทกฺขิเณยฺยา วุตฺตา ภควตาติ? อามนฺตา. หฺจิ จตฺตาโร ปุริสยุคา อฏฺ ปุริสปุคฺคลา ทกฺขิเณยฺยา วุตฺตา ภควตา, เตน วต เร วตฺตพฺเพ – ‘‘สงฺโฆ ทกฺขิณํ ปฏิคฺคณฺหาตี’’ติ.

น วตฺตพฺพํ – ‘‘สงฺโฆ ทกฺขิณํ ปฏิคฺคณฺหาตี’’ติ? อามนฺตา. นนุ อตฺถิ เกจิ สงฺฆสฺส ทานํ เทนฺตีติ? อามนฺตา. หฺจิ อตฺถิ เกจิ สงฺฆสฺส ทานํ เทนฺติ, เตน วต เร วตฺตพฺเพ – ‘‘สงฺโฆ ทกฺขิณํ ปฏิคฺคณฺหาตี’’ติ. นนุ อตฺถิ เกจิ สงฺฆสฺส จีวรํ เทนฺติ…เป… ปิณฺฑปาตํ เทนฺติ… เสนาสนํ เทนฺติ… คิลานปจฺจยเภสชฺชปริกฺขารํ เทนฺติ… ขาทนียํ เทนฺติ… โภชนียํ เทนฺติ…เป… ปานียํ เทนฺตีติ? อามนฺตา. หฺจิ อตฺถิ เกจิ สงฺฆสฺส ปานียํ เทนฺติ, เตน วต เร วตฺตพฺเพ – ‘‘สงฺโฆ ทกฺขิณํ ปฏิคฺคณฺหาตี’’ติ.

น วตฺตพฺพํ – ‘‘สงฺโฆ ทกฺขิณํ ปฏิคฺคณฺหาตี’’ติ? อามนฺตา. นนุ วุตฺตํ ภควตา –

‘‘อาหุตึ ชาตเวโทว, มหาเมฆํว เมทนี;

สงฺโฆ สมาธิสมฺปนฺโน, ปฏิคฺคณฺหาติ ทกฺขิณ’’นฺติ.

อตฺเถว สุตฺตนฺโตติ? อามนฺตา. เตน หิ สงฺโฆ ทกฺขิณํ ปฏิคฺคณฺหาตีติ.

๗๙๒. สงฺโฆ ทกฺขิณํ ปฏิคฺคณฺหาตีติ? อามนฺตา. มคฺโค ปฏิคฺคณฺหาติ, ผลํ ปฏิคฺคณฺหาตีติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….

น วตฺตพฺพํ สงฺโฆ ทกฺขิณํ ปฏิคฺคณฺหาตีติกถา นิฏฺิตา.

๑๗. สตฺตรสมวคฺโค

(๑๗๒) ๗. น วตฺตพฺพํ สงฺโฆ ทกฺขิณํ วิโสเธตีติกถา

๗๙๓. น วตฺตพฺพํ – ‘‘สงฺโฆ ทกฺขิณํ วิโสเธตี’’ติ? อามนฺตา. นนุ สงฺโฆ อาหุเนยฺโย ปาหุเนยฺโย ทกฺขิเณยฺโย อฺชลิกรณีโย อนุตฺตรํ ปุฺกฺเขตฺตํ โลกสฺสาติ? อามนฺตา. หฺจิ สงฺโฆ อาหุเนยฺโย…เป… อนุตฺตรํ ปุฺกฺเขตฺตํ โลกสฺส, เตน วต เร วตฺตพฺเพ – ‘‘สงฺโฆ ทกฺขิณํ วิโสเธตี’’ติ.

น วตฺตพฺพํ – ‘‘สงฺโฆ ทกฺขิณํ วิโสเธตี’’ติ? อามนฺตา. นนุ จตฺตาโร ปุริสยุคา อฏฺ ปุริสปุคฺคลา ทกฺขิเณยฺยา วุตฺตา ภควตาติ? อามนฺตา. หฺจิ จตฺตาโร ปุริสยุคา อฏฺ ปุริสปุคฺคลา ทกฺขิเณยฺยา วุตฺตา ภควตา, เตน วต เร วตฺตพฺเพ – ‘‘สงฺโฆ ทกฺขิณํ วิโสเธตี’’ติ.

น วตฺตพฺพํ – ‘‘สงฺโฆ ทกฺขิณํ วิโสเธตี’’ติ? อามนฺตา. นนุ อตฺถิ เกจิ สงฺฆสฺส ทานํ ทตฺวา ทกฺขิณํ อาราเธนฺตีติ? อามนฺตา. หฺจิ อตฺถิ เกจิ สงฺฆสฺส ทานํ ทตฺวา ทกฺขิณํ อาราเธนฺติ, เตน วต เร วตฺตพฺเพ – ‘‘สงฺโฆ ทกฺขิณํ วิโสเธตี’’ติ.

นนุ อตฺถิ เกจิ สงฺฆสฺส จีวรํ ทตฺวา…เป… ปิณฺฑปาตํ ทตฺวา…เป… เสนาสนํ ทตฺวา… คิลานปจฺจยเภสชฺชปริกฺขารํ ทตฺวา… ขาทนียํ ทตฺวา… โภชนียํ ทตฺวา…เป… ปานียํ ทตฺวา ทกฺขิณํ อาราเธนฺตีติ? อามนฺตา. หฺจิ อตฺถิ เกจิ สงฺฆสฺส ปานียํ ทตฺวา ทกฺขิณํ อาราเธนฺติ, เตน วต เร วตฺตพฺเพ – ‘‘สงฺโฆ ทกฺขิณํ วิโสเธตี’’ติ.

๗๙๔. สงฺโฆ ทกฺขิณํ วิโสเธตีติ? อามนฺตา. มคฺโค วิโสเธติ, ผลํ วิโสเธตีติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….

น วตฺตพฺพํ สงฺโฆ ทกฺขิณํ วิโสเธตีติกถา นิฏฺิตา.

๑๗. สตฺตรสมวคฺโค

(๑๗๓) ๘. น วตฺตพฺพํ สงฺโฆ ภุฺชตีติกถา

๗๙๕. น วตฺตพฺพํ – ‘‘สงฺโฆ ภุฺชติ ปิวติ ขาทติ สายตี’’ติ? อามนฺตา. นนุ อตฺถิ เกจิ สงฺฆภตฺตานิ กโรนฺติ, อุทฺเทสภตฺตานิ กโรนฺติ, ยาคุปานานิ กโรนฺตีติ? อามนฺตา. หฺจิ อตฺถิ เกจิ สงฺฆภตฺตานิ กโรนฺติ, อุทฺเทสภตฺตานิ กโรนฺติ, ยาคุปานานิ กโรนฺติ, เตน วต เร วตฺตพฺเพ – ‘‘สงฺโฆ ภุฺชติ ปิวติ ขาทติ สายตี’’ติ.

วตฺตพฺพํ – ‘‘สงฺโฆ ภุฺชติ ปิวติ ขาทติ สายตี’’ติ? อามนฺตา. นนุ วุตฺตํ ภควตา – ‘‘คณโภชนํ ปรมฺปรโภชนํ อติริตฺตโภชนํ อนติริตฺตโภชน’’นฺติ? อามนฺตา. หฺจิ วุตฺตํ ภควตา – ‘‘คณโภชนํ ปรมฺปรโภชนํ อติริตฺตโภชนํ อนติริตฺตโภชนํ’’, เตน วต เร วตฺตพฺเพ – ‘‘สงฺโฆ ภุฺชติ ปิวติ ขาทติ สายตี’’ติ.

น วตฺตพฺพํ – ‘‘สงฺโฆ ภุฺชติ ปิวติ ขาทติ สายตี’’ติ? อามนฺตา. นนุ อฏฺ ปานานิ วุตฺตานิ ภควตา – อมฺพปานํ, ชมฺพุปานํ, โจจปานํ, โมจปานํ, มธุกปานํ, [มธุปานํ (สี. สฺยา. กํ. ปี.) มหาว. ๓๐๐ ปน ปสฺสิตพฺพํ] มุทฺทิกปานํ, สาลุกปานํ, ผารุสกปานนฺติ? อามนฺตา. หฺจิ อฏฺ ปานานิ วุตฺตานิ ภควตา – อมฺพปานํ, ชมฺพุปานํ, โจจปานํ, โมจปานํ, มธุกปานํ, มุทฺทิกปานํ, สาลุกปานํ, ผารุสกปานํ, เตน วต เร วตฺตพฺเพ – ‘‘สงฺโฆ ภุฺชติ ปิวติ ขาทติ สายตี’’ติ.

๗๙๖. สงฺโฆ ภุฺชติ ปิวติ ขาทติ สายตีติ? อามนฺตา. มคฺโค ภุฺชติ ปิวติ ขาทติ สายติ, ผลํ ภุฺชติ ปิวติ ขาทติ สายตีติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….

น วตฺตพฺพํ สงฺโฆ ภุฺชตีติกถา นิฏฺิตา.

๑๗. สตฺตรสมวคฺโค

(๑๗๔) ๙. น วตฺตพฺพํ สงฺฆสฺสทินฺนํ มหปฺผลนฺติกถา

๗๙๗. น วตฺตพฺพํ – ‘‘สงฺฆสฺส ทินฺนํ มหปฺผล’’นฺติ? อามนฺตา. นนุ สงฺโฆ อาหุเนยฺโย ปาหุเนยฺโย ทกฺขิเณยฺโย อฺชลิกรณีโย อนุตฺตรํ ปุฺกฺเขตฺตํ โลกสฺสาติ? อามนฺตา. หฺจิ สงฺโฆ อาหุเนยฺโย…เป… อนุตฺตรํ ปุฺกฺเขตฺตํ โลกสฺส, เตน วต เร วตฺตพฺเพ – ‘‘สงฺฆสฺส ทินฺนํ มหปฺผล’’นฺติ.

น วตฺตพฺพํ – ‘‘สงฺฆสฺส ทินฺนํ มหปฺผล’’นฺติ? อามนฺตา. นนุ จตฺตาโร ปุริสยุคา อฏฺ ปุริสปุคฺคลา ทกฺขิเณยฺยา วุตฺตา ภควตาติ? อามนฺตา. หฺจิ จตฺตาโร ปุริสยุคา อฏฺ ปุริสปุคฺคลา ทกฺขิเณยฺยา วุตฺตา ภควตา, เตน วต เร วตฺตพฺเพ – ‘‘สงฺฆสฺส ทินฺนํ มหปฺผล’’นฺติ.

๗๙๘. น วตฺตพฺพํ – ‘‘สงฺฆสฺส ทินฺนํ มหปฺผล’’นฺติ? อามนฺตา. นนุ วุตฺตํ ภควตา – ‘‘สงฺเฆ, โคตมิ, เทหิ, สงฺเฆ เต ทินฺเน อหฺเจว ปูชิโต ภวิสฺสามิ สงฺโฆ จา’’ติ [ม. นิ. ๓.๓๗๖]. อตฺเถว สุตฺตนฺโตติ? อามนฺตา. เตน หิ สงฺฆสฺส ทินฺนํ มหปฺผลนฺติ.

วตฺตพฺพํ – ‘‘สงฺฆสฺส ทินฺนํ มหปฺผล’’นฺติ? อามนฺตา. นนุ สกฺโก เทวานมินฺโท ภควนฺตํ เอตทโวจ –

‘‘ยชมานานํ มนุสฺสานํ, ปุฺเปกฺขาน ปาณินํ;

กโรตํ โอปธิกํ ปุฺํ, กตฺถ ทินฺนํ มหปฺผลนฺติ.

‘‘จตฺตาโร จ ปฏิปนฺนา, จตฺตาโร จ ผเล ิตา;

เอส สงฺโฆ อุชุภูโต, ปฺาสีลสมาหิโต.

‘‘ยชมานานํ มนุสฺสานํ, ปุฺเปกฺขาน ปาณินํ;

กโรตํ โอปธิกํ ปุฺํ, สงฺเฆ ทินฺนํ มหปฺผล’’นฺติ [สํ. นิ. ๑.๒๖๒; วิ. ว. ๖๔๒, ๗๕๑].

‘‘เอโส หิ สงฺโฆ วิปุโล มหคฺคโต,

เอสปฺปเมยฺโย อุทธีว สาคโร;

เอเต หิ เสฏฺา นรวีรสาวกา [นรสีหสาวกา (ก.)],

ปภงฺกรา ธมฺมมุทีรยนฺติ.

‘‘เตสํ สุทินฺนํ สุหุตํ สุยิฏฺํ,

เย สงฺฆมุทฺทิสฺส ททนฺติ ทานํ;

สา ทกฺขิณา สงฺฆคตา ปติฏฺิตา,

มหปฺผลา โลกวิทูน วณฺณิตา.

‘‘เอตาทิสํ ยฺมนุสฺสรนฺตา,

เย เวทชาตา วิจรนฺติ [วิหรนฺติ (สี. ก.)] โลเก;

วิเนยฺย มจฺเฉรมลํ สมูลํ,

อนินฺทิตา สคฺคมุเปนฺติ าน’’นฺติ [วิ. ว. ๖๔๕, ๗๕๔].

อตฺเถว สุตฺตนฺโตติ? อามนฺตา. เตน หิ สงฺฆสฺส ทินฺนํ มหปฺผลนฺติ.

น วตฺตพฺพํ สงฺฆสฺส ทินฺนํ มหปฺผลนฺติกถา นิฏฺิตา.

๑๗. สตฺตรสมวคฺโค

(๑๗๕) ๑๐. น วตฺตพฺพํ พุทฺธสฺสทินฺนํ มหปฺผลนฺติกถา

๗๙๙. น วตฺตพฺพํ – ‘‘พุทฺธสฺส ทินฺนํ มหปฺผล’’นฺติ? อามนฺตา. นนุ ภควา ทฺวิปทานํ อคฺโค, ทฺวิปทานํ เสฏฺโ, ทฺวิปทานํ ปโมกฺโข, ทฺวิปทานํ อุตฺตโม, ทฺวิปทานํ ปวโร อสโม อสมสโม อปฺปฏิสโม อปฺปฏิภาโค อปฺปฏิปุคฺคโลติ? อามนฺตา. หฺจิ ภควา ทฺวิปทานํ อคฺโค, ทฺวิปทานํ เสฏฺโ, ทฺวิปทานํ ปโมกฺโข, ทฺวิปทานํ อุตฺตโม, ทฺวิปทานํ ปวโร อสโม อสมสโม อปฺปฏิสโม อปฺปฏิภาโค อปฺปฏิปุคฺคโล, เตน วต เร วตฺตพฺเพ – ‘‘พุทฺธสฺส ทินฺนํ มหปฺผล’’นฺติ.

น วตฺตพฺพํ – ‘‘พุทฺธสฺส ทินฺนํ มหปฺผล’’นฺติ? อามนฺตา. อตฺถิ โกจิ พุทฺเธน สมสโม – สีเลน สมาธินา ปฺายาติ? นตฺถิ. หฺจิ นตฺถิ โกจิ พุทฺเธน สมสโม – สีเลน สมาธินา ปฺาย, เตน วต เร วตฺตพฺเพ – ‘‘พุทฺธสฺส ทินฺนํ มหปฺผล’’นฺติ.

น วตฺตพฺพํ – ‘‘พุทฺธสฺส ทินฺนํ มหปฺผล’’นฺติ? อามนฺตา. นนุ วุตฺตํ ภควตา –

‘‘นยิมสฺมึ วา โลเก ปรสฺมึ วา ปน,

พุทฺเธน เสฏฺโ จ สโม จ วิชฺชติ;

ยมาหุเนยฺยานํ อคฺคตํ คโต,

ปุฺตฺถิกานํ วิปุลปฺผเลสิน’’นฺติ [วิ. ว. ๑๐๔๗].

อตฺเถว สุตฺตนฺโตติ? อามนฺตา. เตน หิ พุทฺธสฺส ทินฺนํ มหปฺผลนฺติ.

น วตฺตพฺพํ พุทฺธสฺส ทินฺนํ มหปฺผลนฺติกถา นิฏฺิตา.

๑๗. สตฺตรสมวคฺโค

(๑๗๖) ๑๑. ทกฺขิณาวิสุทฺธิกถา

๘๐๐. ทายกโตว ทานํ วิสุชฺฌติ, โน ปฏิคฺคาหกโตติ? อามนฺตา. นนุ อตฺถิ เกจิ ปฏิคฺคาหกา อาหุเนยฺยา ปาหุเนยฺยา ทกฺขิเณยฺยา อฺชลิกรณียา อนุตฺตรํ ปุฺกฺเขตฺตํ โลกสฺสาติ? อามนฺตา. หฺจิ อตฺถิ เกจิ ปฏิคฺคาหกา อาหุเนยฺยา ปาหุเนยฺยา ทกฺขิเณยฺยา อฺชลิกรณียา อนุตฺตรํ ปุฺกฺเขตฺตํ โลกสฺส, โน จ วต เร วตฺตพฺเพ – ‘‘ทายกโตว ทานํ วิสุชฺฌติ, โน ปฏิคฺคาหกโต’’ติ.

ทายกโตว ทานํ วิสุชฺฌติ, โน ปฏิคฺคาหกโตติ? อามนฺตา. นนุ จตฺตาโร ปุริสยุคา อฏฺ ปุริสปุคฺคลา ทกฺขิเณยฺยา วุตฺตา ภควตาติ? อามนฺตา. หฺจิ จตฺตาโร ปุริสยุคา อฏฺ ปุริสปุคฺคลา ทกฺขิเณยฺยา วุตฺตา ภควตา, โน จ วต เร วตฺตพฺเพ – ‘‘ทายกโตว ทานํ วิสุชฺฌติ, โน ปฏิคฺคาหกโต’’ติ.

ทายกโตว ทานํ วิสุชฺฌติ, โน ปฏิคฺคาหกโตติ? อามนฺตา. นนุ อตฺถิ เกจิ โสตาปนฺเน ทานํ ทตฺวา ทกฺขิณํ อาราเธนฺตีติ? อามนฺตา. หฺจิ อตฺถิ เกจิ โสตาปนฺเน ทานํ ทตฺวา ทกฺขิณํ อาราเธนฺติ, โน จ วต เร วตฺตพฺเพ – ‘‘ทายกโตว ทานํ วิสุชฺฌติ, โน ปฏิคฺคาหกโต’’ติ.

นนุ อตฺถิ เกจิ สกทาคามิสฺส…เป… อนาคามิสฺส…เป… อรหโต ทานํ ทตฺวา ทกฺขิณํ อาราเธนฺตีติ? อามนฺตา. หฺจิ อตฺถิ เกจิ อรหโต ทานํ ทตฺวา ทกฺขิณํ อาราเธนฺติ, โน จ วต เร วตฺตพฺเพ – ‘‘ทายกโตว ทานํ วิสุชฺฌติ, โน ปฏิคฺคาหกโต’’ติ.

๘๐๑. ปฏิคฺคาหกโต ทานํ วิสุชฺฌตีติ? อามนฺตา. อฺโ อฺสฺส การโก, ปรกตํ สุขทุกฺขํ, อฺโ กโรติ อฺโ ปฏิสํเวเทตีติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….

ทายกโตว ทานํ วิสุชฺฌติ, โน ปฏิคฺคาหกโตติ? อามนฺตา. นนุ วุตฺตํ ภควตา – ‘‘จตสฺโส โข อิมา, อานนฺท, ทกฺขิณา วิสุทฺธิโย! กตมา จตสฺโส? อตฺถานนฺท, ทกฺขิณา ทายกโต วิสุชฺฌติ, โน ปฏิคฺคาหกโต; อตฺถานนฺท, ทกฺขิณา ปฏิคฺคาหกโต วิสุชฺฌติ, โน ทายกโต; อตฺถานนฺท, ทกฺขิณา ทายกโต เจว วิสุชฺฌติ ปฏิคฺคาหกโต จ; อตฺถานนฺท, ทกฺขิณา เนว ทายกโต วิสุชฺฌติ, โน ปฏิคฺคาหกโต. อิมา โข, อานนฺท, จตสฺโส ทกฺขิณา วิสุทฺธิโย’’ติ [ม. นิ. ๓.๓๘๑]. อตฺเถว สุตฺตนฺโตติ? อามนฺตา. เตน หิ น วตฺตพฺพํ – ‘‘ทายกโตว ทานํ วิสุชฺฌติ, โน ปฏิคฺคาหกโต’’ติ.

ทกฺขิณาวิสุทฺธิกถา นิฏฺิตา.

สตฺตรสมวคฺโค.

ตสฺสุทฺทานํ –

อตฺถิ อรหโต ปุฺูปจโย, นตฺถิ อรหโต อกาลมจฺจุ, สพฺพมิทํ กมฺมโต, อินฺทฺริยพทฺธฺเว ทุกฺขํ, เปตฺวา อริยมคฺคํ อวเสสา สงฺขารา ทุกฺขา, สงฺโฆ ทกฺขิณํ ปฏิคฺคณฺหาติ, สงฺโฆ ทกฺขิณํ วิโสเธติ, สงฺโฆ ภุฺชติ ปิวติ ขาทติ สายติ, สงฺฆสฺส ทินฺนํ มหปฺผลํ, อตฺถิ ทานํ วิสุทฺธิยาติ [วิสุชฺฌตีติ (สฺยา.)].

๑๘. อฏฺารสมวคฺโค

(๑๗๗) ๑. มนุสฺสโลกกถา

๘๐๒. น วตฺตพฺพํ – ‘‘พุทฺโธ ภควา มนุสฺสโลเก อฏฺาสี’’ติ? อามนฺตา. นนุ อตฺถิ พุทฺธวุตฺถานิ เจติยานิ อารามวิหารคามนิคมนครานิ รฏฺานิ ชนปทานีติ? อามนฺตา. หฺจิ อตฺถิ พุทฺธวุตฺถานิ เจติยานิ อารามวิหารคามนิคมนครานิ รฏฺานิ ชนปทานิ, เตน วต เร วตฺตพฺเพ – ‘‘พุทฺโธ ภควา มนุสฺสโลเก อฏฺาสี’’ติ.

น วตฺตพฺพํ – ‘‘พุทฺโธ ภควา มนุสฺสโลเก อฏฺาสี’’ติ? อามนฺตา. นนุ ภควา ลุมฺพินิยา ชาโต, โพธิยา มูเล อภิสมฺพุทฺโธ, พาราณสิยํ ภควตา ธมฺมจกฺกํ ปวตฺติตํ, จาปาเล เจติเย อายุสงฺขาโร โอสฺสฏฺโ, กุสินารายํ ภควา ปรินิพฺพุโตติ? อามนฺตา. หฺจิ ภควา ลุมฺพินิยา ชาโต…เป… กุสินารายํ ภควา ปรินิพฺพุโต, เตน วต เร วตฺตพฺเพ – ‘‘พุทฺโธ ภควา มนุสฺสโลเก อฏฺาสี’’ติ.

น วตฺตพฺพํ – ‘‘พุทฺโธ ภควา มนุสฺสโลเก อฏฺาสี’’ติ? อามนฺตา. นนุ วุตฺตํ ภควตา – ‘‘เอกมิทาหํ, ภิกฺขเว, สมยํ อุกฺกฏฺายํ วิหรามิ สุภควเน สาลราชมูเล’’ติ [ที. นิ. ๒.๙๑]; ‘‘เอกมิทาหํ, ภิกฺขเว, สมยํ อุรุเวลายํ วิหรามิ อชปาลนิคฺโรเธ ปมาภิสมฺพุทฺโธ’’ติ [อ. นิ. ๔.๒๑]; ‘‘เอกมิทาหํ, ภิกฺขเว, สมยํ ราชคเห วิหรามิ เวฬุวเน กฬนฺทกนิวาเป’’ติ [ที. นิ. ๒.๑๘๐]; ‘‘เอกมิทาหํ, ภิกฺขเว, สมยํ สาวตฺถิยํ วิหรามิ เชตวเน อนาถปิณฺฑิกสฺส อาราเม’’ติ; ‘‘เอกมิทาหํ, ภิกฺขเว, สมยํ เวสาลิยํ วิหรามิ มหาวเน กูฏาคารสาลาย’’นฺติ [ที. นิ. ๓.๑๑]! อตฺเถว สุตฺตนฺโตติ? อามนฺตา. เตน หิ พุทฺโธ ภควา มนุสฺสโลเก อฏฺาสีติ.

๘๐๓. พุทฺโธ ภควา มนุสฺสโลเก อฏฺาสีติ? อามนฺตา. นนุ ภควา โลเก ชาโต, โลเก สํวฑฺโฒ, โลกํ อภิภุยฺย วิหรติ อนุปลิตฺโต โลเกนาติ [อ. นิ. ๔.๓๖]? อามนฺตา. หฺจิ ภควา โลเก ชาโต, โลเก สํวฑฺโฒ, โลกํ อภิภุยฺย วิหรติ อนุปลิตฺโต โลเกน, โน จ วต เร วตฺตพฺเพ – ‘‘พุทฺโธ ภควา มนุสฺสโลเก อฏฺาสี’’ติ.

มนุสฺสโลกกถา นิฏฺิตา.

๑๘. อฏฺารสมวคฺโค

(๑๗๘) ๒. ธมฺมเทสนากถา

๘๐๔. น วตฺตพฺพํ – ‘‘พุทฺเธน ภควตา ธมฺโม เทสิโต’’ติ? อามนฺตา. เกน เทสิโตติ? อภินิมฺมิเตน เทสิโตติ. อภินิมฺมิโต ชิโน สตฺถา สมฺมาสมฺพุทฺโธ สพฺพฺู สพฺพทสฺสาวี ธมฺมสฺสามี ธมฺมปฺปฏิสรโณติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….

วตฺตพฺพํ – ‘‘พุทฺเธน ภควตา ธมฺโม เทสิโต’’ติ? อามนฺตา. เกน เทสิโตติ? อายสฺมตา อานนฺเทน เทสิโตติ. อายสฺมา อานนฺโท ชิโน สตฺถา สมฺมาสมฺพุทฺโธ สพฺพฺู สพฺพทสฺสาวี ธมฺมสฺสามี ธมฺมปฺปฏิสรโณติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….

๘๐๕. น วตฺตพฺพํ – ‘‘พุทฺเธน ภควตา ธมฺโม เทสิโต’’ติ? อามนฺตา. นนุ วุตฺตํ ภควตา – ‘‘สํขิตฺเตนปิ โข อหํ, สาริปุตฺต, ธมฺมํ เทเสยฺยํ; วิตฺถาเรนปิ โข อหํ, สาริปุตฺต, ธมฺมํ เทเสยฺยํ; สํขิตฺตวิตฺถาเรนปิ โข อหํ, สาริปุตฺต, ธมฺมํ เทเสยฺยํ; อฺาตาโร จ ทุลฺลภา’’ติ [อ. นิ. ๓.๓๓ สาริปุตฺตสุตฺเต]! อตฺเถว สุตฺตนฺโตติ? อามนฺตา. เตน หิ พุทฺเธน ภควตา ธมฺโม เทสิโตติ.

๘๐๖. น วตฺตพฺพํ – ‘‘พุทฺเธน ภควตา ธมฺโม เทสิโต’’ติ? อามนฺตา. นนุ วุตฺตํ ภควตา – ‘‘‘อภิฺายาหํ, ภิกฺขเว, ธมฺมํ เทเสมิ, โน อนภิฺาย; สนิทานาหํ, ภิกฺขเว, ธมฺมํ เทเสมิ, โน อนิทานํ; สปฺปาฏิหาริยาหํ, ภิกฺขเว, ธมฺมํ เทเสมิ, โน อปฺปาฏิหาริยํ; ตสฺส [ยฺจสฺส (สี. ปี. ก.)] มยฺหํ, ภิกฺขเว, อภิฺาย ธมฺมํ เทสยโต โน อนภิฺาย, สนิทานํ ธมฺมํ เทสยโต โน อนิทานํ, สปฺปาฏิหาริยํ ธมฺมํ เทสยโต โน อปฺปาฏิหาริยํ กรณีโย โอวาโท กรณียา อนุสาสนี; อลฺจ ปน โว, ภิกฺขเว, ตุฏฺิยา อลํ อตฺตมนตาย อลํ โสมนสฺสาย – สมฺมาสมฺพุทฺโธ ภควา, สฺวากฺขาโต ธมฺโม, สุปฺปฏิปนฺโน สงฺโฆ’ติ. อิมสฺมิฺจ ปน เวยฺยากรณสฺมึ ภฺมาเน ทสสหสฺสิโลกธาตุ อกมฺปิตฺถา’’ติ [อ. นิ. ๓.๑๒๖]! อตฺเถว สุตฺตนฺโตติ? อามนฺตา. เตน หิ พุทฺเธน ภควตา ธมฺโม เทสิโตติ.

ธมฺมเทสนากถา นิฏฺิตา.

๑๘. อฏฺารสมวคฺโค

(๑๗๙) ๓. กรุณากถา

๘๐๗. นตฺถิ พุทฺธสฺส ภควโต กรุณาติ? อามนฺตา. นตฺถิ พุทฺธสฺส ภควโต เมตฺตาติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป… นตฺถิ พุทฺธสฺส ภควโต กรุณาติ? อามนฺตา. นตฺถิ พุทฺธสฺส ภควโต มุทิตา…เป… อุเปกฺขาติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….

อตฺถิ พุทฺธสฺส ภควโต เมตฺตาติ? อามนฺตา. อตฺถิ พุทฺธสฺส ภควโต กรุณาติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป… อตฺถิ พุทฺธสฺส ภควโต มุทิตา…เป… อุเปกฺขาติ? อามนฺตา. อตฺถิ พุทฺธสฺส ภควโต กรุณาติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….

นตฺถิ พุทฺธสฺส ภควโต กรุณาติ? อามนฺตา. ภควา อการุณิโกติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป… นนุ ภควา การุณิโก โลกหิโต โลกานุกมฺปโก โลกตฺถจโรติ? อามนฺตา. หฺจิ ภควา การุณิโก โลกหิโต โลกานุกมฺปโก โลกตฺถจโร, โน จ วต เร วตฺตพฺเพ – ‘‘นตฺถิ พุทฺธสฺส ภควโต กรุณา’’ติ…เป….

นตฺถิ พุทฺธสฺส ภควโต กรุณาติ? อามนฺตา. นนุ ภควา มหากรุณาสมาปตฺตึ สมาปชฺชีติ? อามนฺตา. หฺจิ ภควา มหากรุณาสมาปตฺตึ สมาปชฺชิ, โน จ วต เร วตฺตพฺเพ – ‘‘นตฺถิ พุทฺธสฺส ภควโต กรุณา’’ติ.

๘๐๘. อตฺถิ พุทฺธสฺส ภควโต กรุณาติ? อามนฺตา. ภควา สราโคติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ. เตน หิ นตฺถิ พุทฺธสฺส ภควโต กรุณาติ.

กรุณากถา นิฏฺิตา.

๑๘. อฏฺารสมวคฺโค

(๑๘๐) ๔. คนฺธชาติกถา

๘๐๙. พุทฺธสฺส ภควโต อุจฺจารปสฺสาโว อติวิย อฺเ คนฺธชาเต อธิคฺคณฺหาตีติ? อามนฺตา. ภควา คนฺธโภชีติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป… นนุ ภควา โอทนกุมฺมาสํ ภุฺชตีติ? อามนฺตา. หฺจิ ภควา โอทนกุมฺมาสํ ภุฺชติ, โน จ วต เร วตฺตพฺเพ – ‘‘พุทฺธสฺส ภควโต อุจฺจารปสฺสาโว อติวิย อฺเ คนฺธชาเต อธิคฺคณฺหาตี’’ติ.

พุทฺธสฺส ภควโต อุจฺจารปสฺสาโว อติวิย อฺเ คนฺธชาเต อธิคฺคณฺหาตีติ? อามนฺตา. อตฺถิ เกจิ พุทฺธสฺส ภควโต อุจฺจารปสฺสาวํ นฺหายนฺติ วิลิมฺปนฺติ อุจฺฉาเทนฺติ [อุจฺจาเรนฺติ (สี. ปี. ก.)] เปฬาย ปฏิสาเมนฺติ กรณฺฑาย นิกฺขิปนฺติ อาปเณ ปสาเรนฺติ, เตน จ คนฺเธน คนฺธกรณียํ กโรนฺตีติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….

คนฺธชาติกถา นิฏฺิตา.

๑๘. อฏฺารสมวคฺโค

(๑๘๑) ๕. เอกมคฺคกถา

๘๑๐. เอเกน อริยมคฺเคน จตฺตาริ สามฺผลานิ สจฺฉิกโรตีติ? อามนฺตา. จตุนฺนํ ผสฺสานํ…เป… จตุนฺนํ สฺานํ สโมธานํ โหตีติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป… เอเกน อริยมคฺเคน จตฺตาริ สามฺผลานิ สจฺฉิกโรตีติ? อามนฺตา. โสตาปตฺติมคฺเคนาติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป… สกทาคามิ…เป… อนาคามิมคฺเคนาติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….

กตเมน มคฺเคนาติ? อรหตฺตมคฺเคนาติ. อรหตฺตมคฺเคน สกฺกายทิฏฺึ วิจิกิจฺฉํ สีลพฺพตปรามาสํ ชหตีติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป… อรหตฺตมคฺเคน สกฺกายทิฏฺึ วิจิกิจฺฉํ สีลพฺพตปรามาสํ ชหตีติ? อามนฺตา. นนุ ติณฺณํ สํโยชนานํ ปหานํ โสตาปตฺติผลํ วุตฺตํ ภควตาติ? อามนฺตา. หฺจิ ติณฺณํ สํโยชนานํ ปหานํ โสตาปตฺติผลํ วุตฺตํ ภควตา, โน จ วต เร วตฺตพฺเพ – ‘‘อรหตฺตมคฺเคน สกฺกายทิฏฺึ วิจิกิจฺฉํ สีลพฺพตปรามาสํ ชหตี’’ติ.

อรหตฺตมคฺเคน โอฬาริกํ กามราคํ โอฬาริกํ พฺยาปาทํ ชหตีติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป… อรหตฺตมคฺเคน โอฬาริกํ กามราคํ โอฬาริกํ พฺยาปาทํ ชหตีติ? อามนฺตา. นนุ กามราคพฺยาปาทานํ ตนุภาวํ สกทาคามิผลํ วุตฺตํ ภควตาติ? อามนฺตา. หฺจิ กามราคพฺยาปาทานํ ตนุภาวํ สกทาคามิผลํ วุตฺตํ ภควตา, โน จ วต เร วตฺตพฺเพ – ‘‘อรหตฺตมคฺเคน โอฬาริกํ กามราคํ โอฬาริกํ พฺยาปาทํ ชหตี’’ติ.

อรหตฺตมคฺเคน อณุสหคตํ กามราคํ อณุสหคตํ พฺยาปาทํ ชหตีติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป… อรหตฺตมคฺเคน อณุสหคตํ กามราคํ อณุสหคตํ พฺยาปาทํ ชหตีติ? อามนฺตา. นนุ กามราคพฺยาปาทานํ อนวเสสปฺปหานํ อนาคามิผลํ วุตฺตํ ภควตาติ? อามนฺตา. หฺจิ กามราคพฺยาปาทานํ อนวเสสปฺปหานํ อนาคามิผลํ วุตฺตํ ภควตา, โน จ วต เร วตฺตพฺเพ – ‘‘อรหตฺตมคฺเคน อณุสหคตํ กามราคํ อณุสหคตํ พฺยาปาทํ ชหตี’’ติ.

๘๑๑. น วตฺตพฺพํ – ‘‘เอเกน อริยมคฺเคน จตฺตาริ สามฺผลานิ สจฺฉิกโรตี’’ติ? อามนฺตา. ภควตา โสตาปตฺติมคฺโค ภาวิโตติ? อามนฺตา. ภควา โสตาปนฺโนติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป… ภควตา สกทาคามิ…เป… อนาคามิมคฺโค ภาวิโตติ? อามนฺตา. ภควา อนาคามีติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….

๘๑๒. ภควา เอเกน อริยมคฺเคน จตฺตาริ สามฺผลานิ สจฺฉิกโรติ, สาวกา จตูหิ อริยมคฺเคหิ จตฺตาริ สามฺผลานิ สจฺฉิกโรนฺตีติ? อามนฺตา. สาวกา พุทฺธสฺส ภควโต อทิฏฺํ ทกฺขนฺติ อนธิคตํ อธิคจฺฉนฺติ อสจฺฉิกตํ สจฺฉิกโรนฺตีติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….

เอกมคฺคกถา นิฏฺิตา.

๑๘. อฏฺารสมวคฺโค

(๑๘๒) ๖. ฌานสงฺกนฺติกถา

๘๑๓. ฌานา ฌานํ สงฺกมตีติ? อามนฺตา. ปมา ฌานา ตติยํ ฌานํ สงฺกมตีติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป… ฌานา ฌานํ สงฺกมตีติ? อามนฺตา. ทุติยา ฌานา จตุตฺถํ ฌานํ สงฺกมตีติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….

ปมา ฌานา ทุติยํ ฌานํ สงฺกมตีติ? อามนฺตา. ยา ปมสฺส ฌานสฺส อุปฺปาทาย อาวฏฺฏนา…เป… ปณิธิ, สาว ทุติยสฺส ฌานสฺส อุปฺปาทาย อาวฏฺฏนา…เป… ปณิธีติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….

ปมา ฌานา ทุติยํ ฌานํ สงฺกมติ, น วตฺตพฺพํ – ‘‘ยา ปมสฺส ฌานสฺส อุปฺปาทาย อาวฏฺฏนา…เป… ปณิธิ, สาว ทุติยสฺส ฌานสฺส อุปฺปาทาย อาวฏฺฏนา…เป… ปณิธี’’ติ? อามนฺตา. ทุติยํ ฌานํ อนาวฏฺเฏนฺตสฺส อุปฺปชฺชติ…เป… อปฺปณิทหนฺตสฺส อุปฺปชฺชตีติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป… นนุ ทุติยํ ฌานํ อาวฏฺเฏนฺตสฺส อุปฺปชฺชติ…เป… ปณิทหนฺตสฺส อุปฺปชฺชตีติ? อามนฺตา. หฺจิ ทุติยํ ฌานํ อาวฏฺเฏนฺตสฺส อุปฺปชฺชติ…เป… ปณิทหนฺตสฺส อุปฺปชฺชติ, โน จ วต เร วตฺตพฺเพ – ‘‘ปมา ฌานา ทุติยํ ฌานํ สงฺกมตี’’ติ…เป….

ปมา ฌานา ทุติยํ ฌานํ สงฺกมตีติ? อามนฺตา. ปมํ ฌานํ กาเม อาทีนวโต มนสิกโรโต อุปฺปชฺชตีติ? อามนฺตา. ทุติยํ ฌานํ กาเม อาทีนวโต มนสิกโรโต อุปฺปชฺชตีติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….

ปมํ ฌานํ สวิตกฺกํ สวิจารนฺติ? อามนฺตา. ทุติยํ ฌานํ สวิตกฺกํ สวิจารนฺติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป… ปมา ฌานา ทุติยํ ฌานํ สงฺกมตีติ? อามนฺตา. ตฺเว ปมํ ฌานํ ตํ ทุติยํ ฌานนฺติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….

๘๑๔. ทุติยา ฌานา ตติยํ ฌานํ สงฺกมตีติ? อามนฺตา. ยา ทุติยสฺส ฌานสฺส อุปฺปาทาย อาวฏฺฏนา…เป… ปณิธิ, สาว ตติยสฺส ฌานสฺส อุปฺปาทาย อาวฏฺฏนา…เป… ปณิธีติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….

ทุติยา ฌานา ตติยํ ฌานํ สงฺกมติ, น วตฺตพฺพํ – ‘‘ยา ทุติยสฺส ฌานสฺส อุปฺปาทาย อาวฏฺฏนา…เป… ปณิธิ, สาว ตติยสฺส ฌานสฺส อุปฺปาทาย อาวฏฺฏนา…เป… ปณิธี’’ติ? อามนฺตา. ตติยํ ฌานํ อนาวฏฺเฏนฺตสฺส อุปฺปชฺชติ…เป… อปฺปณิทหนฺตสฺส อุปฺปชฺชตีติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ …เป… นนุ ตติยํ ฌานํ อาวฏฺเฏนฺตสฺส อุปฺปชฺชติ…เป… ปณิทหนฺตสฺส อุปฺปชฺชตีติ? อามนฺตา. หฺจิ ตติยํ ฌานํ อาวฏฺเฏนฺตสฺส อุปฺปชฺชติ…เป… ปณิทหนฺตสฺส อุปฺปชฺชติ, โน จ วต เร วตฺตพฺเพ – ‘‘ทุติยา ฌานา ตติยํ ฌานํ สงฺกมตี’’ติ.

ทุติยา ฌานา ตติยํ ฌานํ สงฺกมตีติ? อามนฺตา. ทุติยํ ฌานํ วิตกฺกวิจาเร อาทีนวโต มนสิกโรโต อุปฺปชฺชตีติ? อามนฺตา. ตติยํ ฌานํ วิตกฺกวิจาเร อาทีนวโต มนสิกโรโต อุปฺปชฺชตีติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….

ทุติยํ ฌานํ สปฺปีติกนฺติ? อามนฺตา. ตติยํ ฌานํ สปฺปีติกนฺติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป… ทุติยา ฌานา ตติยํ ฌานํ สงฺกมตีติ? อามนฺตา. ตฺเว ทุติยํ ฌานํ ตํ ตติยํ ฌานนฺติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….

๘๑๕. ตติยา ฌานา จตุตฺถํ ฌานํ สงฺกมตีติ? อามนฺตา. ยา ตติยสฺส ฌานสฺส อุปฺปาทาย อาวฏฺฏนา…เป… ปณิธิ, สาว จตุตฺถสฺส ฌานสฺส อุปฺปาทาย อาวฏฺฏนา…เป… ปณิธีติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….

ตติยา ฌานา จตุตฺถํ ฌานํ สงฺกมติ, น วตฺตพฺพํ – ‘‘ยา ตติยสฺส ฌานสฺส อุปฺปาทาย อาวฏฺฏนา…เป… ปณิธิ, สาว จตุตฺถสฺส ฌานสฺส อุปฺปาทาย อาวฏฺฏนา…เป… ปณิธี’’ติ? อามนฺตา. จตุตฺถํ ฌานํ อนาวฏฺเฏนฺตสฺส อุปฺปชฺชติ…เป… อปฺปณิทหนฺตสฺส อุปฺปชฺชตีติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป… นนุ จตุตฺถํ ฌานํ อาวฏฺเฏนฺตสฺส อุปฺปชฺชติ…เป… ปณิทหนฺตสฺส อุปฺปชฺชตีติ? อามนฺตา. หฺจิ จตุตฺถํ ฌานํ อาวฏฺเฏนฺตสฺส อุปฺปชฺชติ…เป… ปณิทหนฺตสฺส อุปฺปชฺชติ, โน จ วต เร วตฺตพฺเพ – ‘‘ตติยา ฌานา จตุตฺถํ ฌานํ สงฺกมตี’’ติ.

ตติยา ฌานา จตุตฺถํ ฌานํ สงฺกมตีติ? อามนฺตา. ตติยํ ฌานํ ปีตึ อาทีนวโต มนสิกโรโต อุปฺปชฺชตีติ? อามนฺตา. จตุตฺถํ ฌานํ ปีตึ อาทีนวโต มนสิกโรโต อุปฺปชฺชตีติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….

ตติยํ ฌานํ สุขสหคตนฺติ? อามนฺตา. จตุตฺถํ ฌานํ สุขสหคตนฺติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป… ตติยา ฌานา จตุตฺถํ ฌานํ สงฺกมตีติ? อามนฺตา. ตฺเว ตติยํ ฌานํ ตํ จตุตฺถํ ฌานนฺติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….

๘๑๖. น วตฺตพฺพํ – ‘‘ฌานา ฌานํ สงฺกมตี’’ติ? อามนฺตา. นนุ วุตฺตํ ภควตา – ‘‘อิธ, ภิกฺขเว, ภิกฺขุ วิวิจฺเจว กาเมหิ…เป… จตุตฺถํ ฌานํ อุปสมฺปชฺช วิหรตี’’ติ [อ. นิ. ๒.๑๓; ๔.๑๖๓]! อตฺเถว สุตฺตนฺโตติ? อามนฺตา. เตน หิ ฌานา ฌานํ สงฺกมตีติ.

ฌานสงฺกนฺติกถา นิฏฺิตา.

๑๘. อฏฺารสมวคฺโค

(๑๘๓) ๗. ฌานนฺตริกกถา

๘๑๗. อตฺถิ ฌานนฺตริกาติ? อามนฺตา. อตฺถิ ผสฺสนฺตริกา…เป… อตฺถิ สฺนฺตริกาติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….

อตฺถิ ฌานนฺตริกาติ? อามนฺตา. ทุติยสฺส จ ฌานสฺส ตติยสฺส จ ฌานสฺส อนฺตเร อตฺถิ ฌานนฺตริกาติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….

อตฺถิ ฌานนฺตริกาติ? อามนฺตา. ตติยสฺส จ ฌานสฺส จตุตฺถสฺส จ ฌานสฺส อนฺตเร อตฺถิ ฌานนฺตริกาติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….

ทุติยสฺส จ ฌานสฺส ตติยสฺส จ ฌานสฺส อนฺตเร นตฺถิ ฌานนฺตริกาติ? อามนฺตา. หฺจิ ทุติยสฺส จ ฌานสฺส ตติยสฺส จ ฌานสฺส อนฺตเร นตฺถิ ฌานนฺตริกา, โน จ วต เร วตฺตพฺเพ – ‘‘อตฺถิ ฌานนฺตริกา’’ติ.

ตติยสฺส จ ฌานสฺส จตุตฺถสฺส จ ฌานสฺส อนฺตเร นตฺถิ ฌานนฺตริกาติ? อามนฺตา. หฺจิ ตติยสฺส จ ฌานสฺส จตุตฺถสฺส จ ฌานสฺส อนฺตเร นตฺถิ ฌานนฺตริกา, โน จ วต เร วตฺตพฺเพ – ‘‘อตฺถิ ฌานนฺตริกา’’ติ.

๘๑๘. ปมสฺส จ ฌานสฺส ทุติยสฺส จ ฌานสฺส อนฺตเร อตฺถิ ฌานนฺตริกาติ? อามนฺตา. ทุติยสฺส จ ฌานสฺส ตติยสฺส จ ฌานสฺส อนฺตเร อตฺถิ ฌานนฺตริกาติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….

ปมสฺส จ ฌานสฺส ทุติยสฺส จ ฌานสฺส อนฺตเร อตฺถิ ฌานนฺตริกาติ? อามนฺตา. ตติยสฺส จ ฌานสฺส จตุตฺถสฺส จ ฌานสฺส อนฺตเร อตฺถิ ฌานนฺตริกาติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….

ทุติยสฺส จ ฌานสฺส ตติยสฺส จ ฌานสฺส อนฺตเร นตฺถิ ฌานนฺตริกาติ? อามนฺตา. ปมสฺส จ ฌานสฺส ทุติยสฺส จ ฌานสฺส อนฺตเร นตฺถิ ฌานนฺตริกาติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….

ตติยสฺส จ ฌานสฺส จตุตฺถสฺส จ ฌานสฺส อนฺตเร นตฺถิ ฌานนฺตริกาติ? อามนฺตา. ปมสฺส จ ฌานสฺส ทุติยสฺส จ ฌานสฺส อนฺตเร นตฺถิ ฌานนฺตริกาติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….

๘๑๙. อวิตกฺโก วิจารมตฺโต สมาธิ ฌานนฺตริกาติ? อามนฺตา. สวิตกฺโก สวิจาโร สมาธิ ฌานนฺตริกาติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….

อวิตกฺโก วิจารมตฺโต สมาธิ ฌานนฺตริกาติ? อามนฺตา. อวิตกฺโก อวิจาโร สมาธิ ฌานนฺตริกาติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….

สวิตกฺโก สวิจาโร สมาธิ น ฌานนฺตริกาติ? อามนฺตา. อวิตกฺโก วิจารมตฺโต สมาธิ น ฌานนฺตริกาติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….

อวิตกฺโก อวิจาโร สมาธิ น ฌานนฺตริกาติ? อามนฺตา. อวิตกฺโก วิจารมตฺโต สมาธิ น ฌานนฺตริกาติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….

๘๒๐. ทฺวินฺนํ ฌานานํ ปฏุปฺปนฺนานมนฺตเร อวิตกฺโก วิจารมตฺโต สมาธีติ? อามนฺตา. นนุ อวิตกฺเก วิจารมตฺเต สมาธิมฺหิ วตฺตมาเน ปมํ ฌานํ นิรุทฺธํ ทุติยํ ฌานํ ปฏุปฺปนฺนนฺติ? อามนฺตา. หฺจิ อวิตกฺเก วิจารมตฺเต สมาธิมฺหิ วตฺตมาเน ปมํ ฌานํ นิรุทฺธํ ทุติยํ ฌานํ ปฏุปฺปนฺนํ, โน จ วต เร วตฺตพฺเพ – ‘‘ทฺวินฺนํ ฌานานํ ปฏุปฺปนฺนานมนฺตเร อวิตกฺโก วิจารมตฺโต สมาธิ ฌานนฺตริกาติ.

๘๒๑. อวิตกฺโก วิจารมตฺโต สมาธิ น ฌานนฺตริกาติ? อามนฺตา. อวิตกฺโก วิจารมตฺโต สมาธิ ปมํ ฌานํ…เป… ทุติยํ ฌานํ…เป… ตติยํ ฌานํ…เป… จตุตฺถํ ฌานนฺติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ. เตน หิ อวิตกฺโก วิจารมตฺโต สมาธิ ฌานนฺตริกาติ.

๘๒๒. อวิตกฺโก วิจารมตฺโต สมาธิ ฌานนฺตริกาติ? อามนฺตา. นนุ ตโย สมาธี วุตฺตา ภควตา – สวิตกฺโก สวิจาโร สมาธิ, อวิตกฺโก วิจารมตฺโต สมาธิ, อวิตกฺโก อวิจาโร สมาธีติ [ที. นิ. ๓.๓๐๕, ๓๕๓]? อามนฺตา. หฺจิ ตโย สมาธี วุตฺตา ภควตา – สวิตกฺโก…เป… อวิจาโร สมาธิ, โน จ วต เร วตฺตพฺเพ – ‘‘อวิตกฺโก วิจารมตฺโต สมาธิ ฌานนฺตริกา’’ติ.

ฌานนฺตริกกถา นิฏฺิตา.

๑๘. อฏฺารสมวคฺโค

(๑๘๔) ๘. สทฺทํ สุณาตีติกถา

๘๒๓. สมาปนฺโน สทฺทํ สุณาตีติ? อามนฺตา. สมาปนฺโน จกฺขุนา รูปํ ปสฺสติ…เป… โสเตน…เป… ฆาเนน…เป… ชิวฺหาย…เป… กาเยน โผฏฺพฺพํ ผุสตีติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….

สมาปนฺโน สทฺทํ สุณาตีติ? อามนฺตา. โสตวิฺาณสมงฺคี สมาปนฺโนติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ. นนุ สมาธิ มโนวิฺาณสมงฺคิสฺสาติ? อามนฺตา. หฺจิ สมาธิ มโนวิฺาณสมงฺคิสฺส, โน จ วต เร วตฺตพฺเพ – ‘‘สมาปนฺโน สทฺทํ สุณาตี’’ติ.

สมาธิ มโนวิฺาณสมงฺคิสฺส, โสตวิฺาณสมงฺคี สทฺทํ สุณาตีติ? อามนฺตา. หฺจิ สมาธิ มโนวิฺาณสมงฺคิสฺส, โสตวิฺาณสมงฺคี สทฺทํ สุณาติ, โน จ วต เร วตฺตพฺเพ – ‘‘สมาปนฺโน สทฺทํ สุณาตี’’ติ. สมาธิ มโนวิฺาณสมงฺคิสฺส, โสตวิฺาณสมงฺคี สทฺทํ สุณาตีติ? อามนฺตา. ทฺวินฺนํ ผสฺสานํ…เป… ทฺวินฺนํ จิตฺตานํ สโมธานํ โหตีติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….

๘๒๔. น วตฺตพฺพํ – ‘‘สมาปนฺโน สทฺทํ สุณาตี’’ติ? อามนฺตา. นนุ ปมสฺส ฌานสฺส สทฺโท กณฺฏโก วุตฺโต ภควตาติ? อามนฺตา. หฺจิ ปมสฺส ฌานสฺส สทฺโท กณฺฏโก วุตฺโต ภควตา, เตน วต เร วตฺตพฺเพ – ‘‘สมาปนฺโน สทฺทํ สุณาตี’’ติ.

๘๒๕. ปมสฺส ฌานสฺส สทฺโท กณฺฏโก วุตฺโต ภควตาติ, สมาปนฺโน สทฺทํ สุณาตีติ? อามนฺตา. ทุติยสฺส ฌานสฺส วิตกฺโก วิจาโร กณฺฏโก วุตฺโต ภควตา, อตฺถิ ตสฺส วิตกฺกวิจาราติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….

ปมสฺส ฌานสฺส สทฺโท กณฺฏโก วุตฺโต ภควตาติ, สมาปนฺโน สทฺทํ สุณาตีติ? อามนฺตา. ตติยสฺส ฌานสฺส ปีติ กณฺฏโก…เป… จตุตฺถสฺส ฌานสฺส อสฺสาสปสฺสาโส กณฺฏโก … อากาสานฺจายตนํ สมาปนฺนสฺส รูปสฺา กณฺฏโก… วิฺาณฺจายตนํ สมาปนฺนสฺส อากาสานฺจายตนสฺา กณฺฏโก… อากิฺจฺายตนํ สมาปนฺนสฺส วิฺาณฺจายตนสฺา กณฺฏโก… เนวสฺานาสฺายตนํ สมาปนฺนสฺส อากิฺจฺายตนสฺา กณฺฏโก… สฺาเวทยิตนิโรธํ สมาปนฺนสฺส สฺา จ เวทนา จ กณฺฏโก วุตฺโต ภควตา, อตฺถิ ตสฺส สฺา จ เวทนา จาติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….

สทฺทํ สุณาตีติกถา นิฏฺิตา.

๑๘. อฏฺารสมวคฺโค

(๑๘๕) ๙. จกฺขุนา รูปํ ปสฺสตีติกถา

๘๒๖. จกฺขุนา รูปํ ปสฺสตีติ? อามนฺตา. รูเปน รูปํ ปสฺสตีติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป… รูเปน รูปํ ปสฺสตีติ? อามนฺตา. รูเปน รูปํ ปฏิวิชานาตีติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป… รูเปน รูปํ ปฏิวิชานาตีติ? อามนฺตา. รูปํ มโนวิฺาณนฺติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป… จกฺขุนา รูปํ ปสฺสตีติ? อามนฺตา. อตฺถิ จกฺขุสฺส อาวฏฺฏนา…เป… ปณิธีติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป… นนุ นตฺถิ จกฺขุสฺส อาวฏฺฏนา…เป… ปณิธีติ? อามนฺตา. หฺจิ นตฺถิ จกฺขุสฺส อาวฏฺฏนา…เป… ปณิธิ, โน จ วต เร วตฺตพฺเพ – ‘‘จกฺขุนา รูปํ ปสฺสตี’’ติ.

โสเตน สทฺทํ สุณาตีติ…เป… ฆาเนน คนฺธํ ฆายตีติ…เป… ชิวฺหาย รสํ สายตีติ…เป… กาเยน โผฏฺพฺพํ ผุสตีติ? อามนฺตา. รูเปน รูปํ ผุสตีติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….

รูเปน รูปํ ผุสตีติ? อามนฺตา. รูเปน รูปํ ปฏิวิชานาตีติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป… รูเปน รูปํ ปฏิวิชานาตีติ? อามนฺตา. รูปํ มโนวิฺาณนฺติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ …เป… กาเยน โผฏฺพฺพํ ผุสตีติ? อามนฺตา. อตฺถิ กายสฺส อาวฏฺฏนา…เป… ปณิธีติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป… นนุ นตฺถิ กายสฺส อาวฏฺฏนา…เป… ปณิธีติ? อามนฺตา. หฺจิ นตฺถิ กายสฺส อาวฏฺฏนา…เป… ปณิธิ, โน จ วต เร วตฺตพฺเพ – ‘‘กาเยน โผฏฺพฺพํ ผุสตี’’ติ…เป….

๘๒๗. น วตฺตพฺพํ – ‘‘จกฺขุนา รูปํ ปสฺสตี’’ติ…เป… ‘‘กาเยน โผฏฺพฺพํ ผุสตี’’ติ? อามนฺตา. นนุ วุตฺตํ ภควตา – ‘‘อิธ, ภิกฺขเว, ภิกฺขุ จกฺขุนา รูปํ ปสฺสติ…เป… กาเยน โผฏฺพฺพํ ผุสตี’’ติ [ม. นิ. ๑.๓๔๙; อ. นิ. ๔.๓๗ (อฏฺกถา ปสฺสิตพฺพา)]! อตฺเถว สุตฺตนฺโตติ? อามนฺตา. เตน หิ จกฺขุนา รูปํ ปสฺสติ…เป… กาเยน โผฏฺพฺพํ ผุสตีติ.

จกฺขุนา รูปํ ปสฺสตีติกถา นิฏฺิตา.

อฏฺารสมวคฺโค.

ตสฺสุทฺทานํ –

พุทฺโธ ภควา มนุสฺสโลเก อฏฺาสิ, พุทฺเธน ภควตา ธมฺโม เทสิโต, นตฺถิ พุทฺธสฺส ภควโต กรุณา, พุทฺธสฺส ภควโต อุจฺจารปสฺสาโว อติวิย อฺเ คนฺธชาเต อธิคฺคณฺหาติ, เอเกน อริยมคฺเคน จตฺตาริ สามฺผลานิ สจฺฉิกโรติ, ฌานา ฌานํ สงฺกมติ, อตฺถิ ฌานนฺตริกา, สมาปนฺโน สทฺทํ สุณาติ, จกฺขุนา รูปํ ปสฺสติ กาเยน โผฏฺพฺพํ ผุสติ.

๑๙. เอกูนวีสติมวคฺโค

(๑๘๖) ๑. กิเลสชหนกถา

๘๒๘. อตีเต กิเลเส ชหตีติ? อามนฺตา. นิรุทฺธํ นิโรเธติ, วิคตํ วิคเมติ, ขีณํ เขเปติ, อตฺถงฺคตํ อตฺถงฺคเมติ, อพฺภตฺถงฺคตํ อพฺภตฺถงฺคเมตีติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป… อตีเต กิเลเส ชหตีติ? อามนฺตา. นนุ อตีตํ นิรุทฺธนฺติ? อามนฺตา. หฺจิ อตีตํ นิรุทฺธํ, โน จ วต เร วตฺตพฺเพ – ‘‘อตีเต กิเลเส ชหตี’’ติ. อตีเต กิเลเส ชหตีติ? อามนฺตา. นนุ อตีตํ นตฺถีติ? อามนฺตา. หฺจิ อตีตํ นตฺถิ, โน จ วต เร วตฺตพฺเพ – ‘‘อตีเต กิเลเส ชหตี’’ติ.

๘๒๙. อนาคเต กิเลเส ชหตีติ? อามนฺตา. อชาตํ อชเนติ, อสฺชาตํ อสฺชเนติ, อนิพฺพตฺตํ อนิพฺพตฺเตติ, อปาตุภูตํ อปาตุภาเวตีติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป… อนาคเต กิเลเส ชหตีติ? อามนฺตา. นนุ อนาคตํ อชาตนฺติ? อามนฺตา. หฺจิ อนาคตํ อชาตํ, โน จ วต เร วตฺตพฺเพ – ‘‘อนาคเต กิเลเส ชหตี’’ติ. อนาคเต กิเลเส ชหตีติ? อามนฺตา. นนุ อนาคตํ นตฺถีติ? อามนฺตา. หฺจิ อนาคตํ นตฺถิ, โน จ วต เร วตฺตพฺเพ – ‘‘อนาคเต กิเลเส ชหตี’’ติ.

๘๓๐. ปจฺจุปฺปนฺเน กิเลเส ชหตีติ? อามนฺตา. รตฺโต ราคํ ชหติ, ทุฏฺโ โทสํ ชหติ, มูฬฺโห โมหํ ชหติ, กิลิฏฺโ กิเลเส ชหตีติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป… ราเคน ราคํ ชหติ, โทเสน โทสํ ชหติ, โมเหน โมหํ ชหติ, กิเลเสหิ กิเลเส ชหตีติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….

ราโค จิตฺตสมฺปยุตฺโต, มคฺโค จิตฺตสมฺปยุตฺโตติ? อามนฺตา. ทฺวินฺนํ จิตฺตานํ สโมธานํ โหตีติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….

ราโค อกุสโล, มคฺโค กุสโลติ? อามนฺตา. กุสลากุสลา สาวชฺชานวชฺชา หีนปณีตา กณฺหสุกฺกสปฺปฏิภาคา ธมฺมา สมฺมุขีภาวํ อาคจฺฉนฺตีติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….

กุสลากุสลา สาวชฺชานวชฺชา หีนปณีตา กณฺหสุกฺกสปฺปฏิภาคา ธมฺมา สมฺมุขีภาวํ อาคจฺฉนฺตีติ? อามนฺตา. นนุ วุตฺตํ ภควตา – ‘‘จตฺตาริมานิ, ภิกฺขเว, สุวิทูรวิทูรานิ! กตมานิ จตฺตาริ? นภฺจ, ภิกฺขเว, ปถวี จ – อิทํ ปมํ สุวิทูรวิทูรํ…เป… ตสฺมา สตํ ธมฺโม อสพฺภิ อารกา’’ติ. อตฺเถว สุตฺตนฺโตติ? อามนฺตา. เตน หิ น วตฺตพฺพํ – ‘‘กุสลากุสลา…เป… สมฺมุขีภาวํ อาคจฺฉนฺตี’’ติ.

๘๓๑. น วตฺตพฺพํ – ‘‘อตีเต กิเลเส ชหติ, อนาคเต กิเลเส ชหติ, ปจฺจุปฺปนฺเน กิเลเส ชหตี’’ติ? อามนฺตา. นตฺถิ กิเลเส ชหตีติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป… เตน หิ อตีเต กิเลเส ชหติ, อนาคเต กิเลเส ชหติ, ปจฺจุปฺปนฺเน กิเลเส ชหตีติ.

กิเลสชหนกถา นิฏฺิตา.

๑๙. เอกูนวีสติมวคฺโค

(๑๘๗) ๒. สุฺตากถา

๘๓๒. สุฺตา สงฺขารกฺขนฺธปริยาปนฺนาติ? อามนฺตา. อนิมิตฺตํ สงฺขารกฺขนฺธปริยาปนฺนนฺติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป… สุฺตา สงฺขารกฺขนฺธปริยาปนฺนาติ? อามนฺตา. อปฺปณิหิโต สงฺขารกฺขนฺธปริยาปนฺโนติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป… อนิมิตฺตํ น วตฺตพฺพํ – ‘‘สงฺขารกฺขนฺธปริยาปนฺน’’นฺติ? อามนฺตา. สุฺตา น วตฺตพฺพา – ‘‘สงฺขารกฺขนฺธปริยาปนฺนา’’ติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป… อปฺปณิหิโต น วตฺตพฺโพ – ‘‘สงฺขารกฺขนฺธปริยาปนฺโน’’ติ? อามนฺตา. สุฺตา น วตฺตพฺพา – ‘‘สงฺขารกฺขนฺธปริยาปนฺนา’’ติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….

สุฺตา สงฺขารกฺขนฺธปริยาปนฺนาติ? อามนฺตา. สงฺขารกฺขนฺโธ น อนิจฺโจ น สงฺขโต น ปฏิจฺจสมุปฺปนฺโน น ขยธมฺโม น วยธมฺโม น วิราคธมฺโม น นิโรธธมฺโม น วิปริณามธมฺโมติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป… นนุ สงฺขารกฺขนฺโธ อนิจฺโจ สงฺขโต ปฏิจฺจสมุปฺปนฺโน ขยธมฺโม วยธมฺโม วิราคธมฺโม นิโรธธมฺโม วิปริณามธมฺโมติ? อามนฺตา. หฺจิ สงฺขารกฺขนฺโธ อนิจฺโจ…เป… วิปริณามธมฺโม, โน จ วต เร วตฺตพฺเพ – ‘‘สุฺตา สงฺขารกฺขนฺธปริยาปนฺนา’’ติ.

๘๓๓. รูปกฺขนฺธสฺส สุฺตา สงฺขารกฺขนฺธปริยาปนฺนาติ? อามนฺตา. สงฺขารกฺขนฺธสฺส สุฺตา รูปกฺขนฺธปริยาปนฺนาติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป… เวทนากฺขนฺธสฺส…เป… สฺากฺขนฺธสฺส… วิฺาณกฺขนฺธสฺส สุฺตา สงฺขารกฺขนฺธปริยาปนฺนาติ? อามนฺตา. สงฺขารกฺขนฺธสฺส สุฺตา วิฺาณกฺขนฺธปริยาปนฺนาติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….

สงฺขารกฺขนฺธสฺส สุฺตา น วตฺตพฺพา – ‘‘รูปกฺขนฺธปริยาปนฺนา’’ติ? อามนฺตา. รูปกฺขนฺธสฺส สุฺตา น วตฺตพฺพา – ‘‘สงฺขารกฺขนฺธปริยาปนฺนา’’ติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป… สงฺขารกฺขนฺธสฺส สุฺตา น วตฺตพฺพา – ‘‘เวทนากฺขนฺธปริยาปนฺนา…เป… สฺากฺขนฺธปริยาปนฺนา… วิฺาณกฺขนฺธปริยาปนฺนา’’ติ? อามนฺตา. วิฺาณกฺขนฺธสฺส สุฺตา น วตฺตพฺพา – ‘‘สงฺขารกฺขนฺธปริยาปนฺนา’’ติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….

๘๓๔. น วตฺตพฺพํ – สุฺตา สงฺขารกฺขนฺธปริยาปนฺนา’’ติ? อามนฺตา. นนุ วุตฺตํ ภควตา – ‘‘สุฺมิทํ, ภิกฺขเว, สงฺขารา อตฺเตน วา อตฺตนิเยน วา’’ติ [ม. นิ. ๓.๖๙ อาเนฺชสปฺปาเย]! อตฺเถว สุตฺตนฺโตติ? อามนฺตา. เตน หิ สุฺตา สงฺขารกฺขนฺธปริยาปนฺนาติ.

สุฺตากถา นิฏฺิตา.

๑๙. เอกูนวีสติมวคฺโค

(๑๘๘) ๓ สามฺผลกถา

๘๓๕. สามฺผลํ อสงฺขตนฺติ? อามนฺตา. นิพฺพานํ ตาณํ เลณํ สรณํ ปรายณํ อจฺจุตํ อมตนฺติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป… สามฺผลํ อสงฺขตํ, นิพฺพานํ อสงฺขตนฺติ? อามนฺตา. ทฺเว อสงฺขตานีติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป… ทฺเว อสงฺขตานีติ? อามนฺตา. ทฺเว ตาณานิ…เป… อนฺตริกา วาติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….

๘๓๖. สามฺผลํ อสงฺขตนฺติ? อามนฺตา. สามฺํ อสงฺขตนฺติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ …เป… สามฺํ สงฺขตนฺติ? อามนฺตา. สามฺผลํ สงฺขตนฺติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….

โสตาปตฺติผลํ อสงฺขตนฺติ? อามนฺตา. โสตาปตฺติมคฺโค อสงฺขโตติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป… โสตาปตฺติมคฺโค สงฺขโตติ? อามนฺตา. โสตาปตฺติผลํ สงฺขตนฺติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….

สกทาคามิผลํ…เป… อนาคามิผลํ…เป… อรหตฺตผลํ อสงฺขตนฺติ? อามนฺตา. อรหตฺตมคฺโค อสงฺขโตติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป… อรหตฺตมคฺโค สงฺขโตติ? อามนฺตา. อรหตฺตผลํ สงฺขตนฺติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….

โสตาปตฺติผลํ อสงฺขตํ, สกทาคามิผลํ…เป… อนาคามิผลํ …เป… อรหตฺตผลํ อสงฺขตํ, นิพฺพานํ อสงฺขตนฺติ? อามนฺตา. ปฺจ อสงฺขตานีติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป… ปฺจ อสงฺขตานีติ? อามนฺตา. ปฺจ ตาณานิ…เป… อนฺตริกา วาติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….

สามฺผลกถา นิฏฺิตา.

๑๙. เอกูนวีสติมวคฺโค

(๑๘๙) ๔. ปตฺติกถา

๘๓๗. ปตฺติ อสงฺขตาติ? อามนฺตา. นิพฺพานํ ตาณํ เลณํ สรณํ ปรายณํ อจฺจุตํ อมตนฺติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป… ปตฺติ อสงฺขตา, นิพฺพานํ อสงฺขตนฺติ? อามนฺตา. ทฺเว อสงฺขตานีติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป… ทฺเว อสงฺขตานีติ? อามนฺตา. ทฺเว ตาณานิ…เป… อนฺตริกา วาติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….

๘๓๘. จีวรสฺส ปตฺติ อสงฺขตาติ? อามนฺตา. นิพฺพานํ…เป… อมตนฺติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป… จีวรสฺส ปตฺติ อสงฺขตา, นิพฺพานํ อสงฺขตนฺติ? อามนฺตา. ทฺเว อสงฺขตานีติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป… ทฺเว อสงฺขตานีติ? อามนฺตา. ทฺเว ตาณานิ…เป… อนฺตริกา วาติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป… ปิณฺฑปาตสฺส…เป… เสนาสนสฺส…เป… คิลานปจฺจยเภสชฺชปริกฺขารสฺส ปตฺติ อสงฺขตาติ? อามนฺตา. นิพฺพานํ…เป… อจฺจุตํ อมตนฺติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป… คิลานปจฺจยเภสชฺชปริกฺขารสฺส ปตฺติ อสงฺขตา, นิพฺพานํ อสงฺขตนฺติ? อามนฺตา. ทฺเว อสงฺขตานีติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป… ทฺเว อสงฺขตานีติ? อามนฺตา. ทฺเว ตาณานิ…เป… อนฺตริกา วาติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….

จีวรสฺส ปตฺติ อสงฺขตา…เป… ปิณฺฑปาตสฺส…เป… เสนาสนสฺส…เป… คิลานปจฺจยเภสชฺชปริกฺขารสฺส ปตฺติ อสงฺขตา, นิพฺพานํ อสงฺขตนฺติ? อามนฺตา. ปฺจ อสงฺขตานีติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป… ปฺจ อสงฺขตานีติ? อามนฺตา. ปฺจ ตาณานิ…เป… อนฺตริกา วาติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….

๘๓๙. ปมสฺส ฌานสฺส ปตฺติ อสงฺขตา (เอวํ สพฺพํ วิตฺถาเรตพฺพํ) ทุติยสฺส ฌานสฺส… ตติยสฺส ฌานสฺส… จตุตฺถสฺส ฌานสฺส… อากาสานฺจายตนสฺส… วิฺาณฺจายตนสฺส… อากิฺจฺายตนสฺส… เนวสฺานาสฺายตนสฺส… โสตาปตฺติมคฺคสฺส… โสตาปตฺติผลสฺส… สกทาคามิมคฺคสฺส… สกทาคามิผลสฺส… อนาคามิมคฺคสฺส… อนาคามิผลสฺส… อรหตฺตมคฺคสฺส… อรหตฺตผลสฺส ปตฺติ อสงฺขตาติ? อามนฺตา. นิพฺพานํ…เป… อจฺจุตํ อมตนฺติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป… อรหตฺตผลสฺส ปตฺติ อสงฺขตา, นิพฺพานํ อสงฺขตนฺติ? อามนฺตา. ทฺเว อสงฺขตานีติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป… ทฺเว อสงฺขตานีติ? อามนฺตา. ทฺเว ตาณานิ…เป… อนฺตริกา วาติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….

โสตาปตฺติมคฺคสฺส ปตฺติ อสงฺขตา… โสตาปตฺติผลสฺส ปตฺติ อสงฺขตา… อรหตฺตมคฺคสฺส ปตฺติ อสงฺขตา… อรหตฺตผลสฺส ปตฺติ อสงฺขตา… นิพฺพานํ อสงฺขตนฺติ? อามนฺตา. นว อสงฺขตานีติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป… นว อสงฺขตานีติ? อามนฺตา. นว ตาณานิ…เป… อนฺตริกา วาติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….

๘๔๐. น วตฺตพฺพํ – ปตฺติ อสงฺขตาติ? อามนฺตา. ปตฺติ รูปํ … เวทนา… สฺา… สงฺขารา… วิฺาณนฺติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ. เตน หิ ปตฺติ อสงฺขตาติ.

ปตฺติกถา นิฏฺิตา.

๑๙. เอกูนวีสติมวคฺโค

(๑๙๐) ๕. ตถตากถา

๘๔๑. สพฺพธมฺมานํ ตถตา อสงฺขตาติ? อามนฺตา. นิพฺพานํ…เป… อมตนฺติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป… สพฺพธมฺมานํ ตถตา อสงฺขตา, นิพฺพานํ อสงฺขตนฺติ? อามนฺตา. ทฺเว อสงฺขตานีติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป… ทฺเว อสงฺขตานีติ? อามนฺตา. ทฺเว ตาณานิ…เป… อนฺตริกา วาติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….

๘๔๒. รูปสฺส รูปตา, นนุ รูปตา อสงฺขตาติ? อามนฺตา. นิพฺพานํ…เป… อมตนฺติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป… รูปสฺส รูปตา, นนุ รูปตา อสงฺขตา, นิพฺพานํ อสงฺขตนฺติ? อามนฺตา. ทฺเว อสงฺขตานีติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป… ทฺเว อสงฺขตานีติ? อามนฺตา. ทฺเว ตาณานิ…เป… อนฺตริกา วาติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….

เวทนาย เวทนตา, นนุ เวทนตา…เป… สฺาย สฺตา, นนุ สฺตา…เป… สงฺขารานํ สงฺขารตา, นนุ สงฺขารตา…เป… วิฺาณสฺส วิฺาณตา, นนุ วิฺาณตา อสงฺขตาติ? อามนฺตา. นิพฺพานํ…เป… อมตนฺติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ …เป….

รูปสฺส รูปตา, นนุ รูปตา…เป… วิฺาณสฺส วิฺาณตา, นนุ วิฺาณตา อสงฺขตา, นิพฺพานํ อสงฺขตนฺติ? อามนฺตา. ฉ อสงฺขตานีติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป… ฉ อสงฺขตานีติ? อามนฺตา. ฉ ตาณานิ…เป… อนฺตริกา วาติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….

๘๔๓. น วตฺตพฺพํ – ‘‘สพฺพธมฺมานํ ตถตา อสงฺขตา’’ติ? อามนฺตา. สพฺพธมฺมานํ ตถตา รูปํ… เวทนา… สฺา… สงฺขารา… วิฺาณนฺติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ. เตน หิ สพฺพธมฺมานํ ตถตา อสงฺขตาติ.

ตถตากถา นิฏฺิตา.

๑๙. เอกูนวีสติมวคฺโค

(๑๙๑) ๖. กุสลกถา

๘๔๔. นิพฺพานธาตุ กุสลาติ? อามนฺตา. สารมฺมณา, อตฺถิ ตาย อาวฏฺฏนา…เป… ปณิธีติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป… นนุ อนารมฺมณา, นตฺถิ ตาย อาวฏฺฏนา…เป… ปณิธีติ? อามนฺตา. หฺจิ อนารมฺมณา, นตฺถิ ตาย อาวฏฺฏนา…เป… ปณิธิ, โน จ วต เร วตฺตพฺเพ – ‘‘นิพฺพานธาตุ กุสลา’’ติ.

๘๔๕. อโลโภ กุสโล สารมฺมโณ, อตฺถิ ตสฺส อาวฏฺฏนา…เป… ปณิธีติ? อามนฺตา. นิพฺพานธาตุ กุสลา สารมฺมณา, อตฺถิ ตาย อาวฏฺฏนา…เป… ปณิธีติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ …เป… อโทโส กุสโล…เป… อโมโห กุสโล…เป… สทฺธา… วีริยํ… สติ… สมาธิ…เป… ปฺา กุสลา สารมฺมณา, อตฺถิ ตาย อาวฏฺฏนา…เป… ปณิธีติ? อามนฺตา. นิพฺพานธาตุ กุสลา สารมฺมณา, อตฺถิ ตาย อาวฏฺฏนา…เป… ปณิธีติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….

นิพฺพานธาตุ กุสลา อนารมฺมณา, นตฺถิ ตาย อาวฏฺฏนา…เป… ปณิธีติ? อามนฺตา. อโลโภ กุสโล อนารมฺมโณ, นตฺถิ ตสฺส อาวฏฺฏนา…เป… ปณิธีติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป… นิพฺพานธาตุ กุสลา อนารมฺมณา, นตฺถิ ตาย อาวฏฺฏนา…เป… ปณิธีติ? อามนฺตา. อโทโส กุสโล…เป… อโมโห กุสโล…เป… สทฺธา… วีริยํ… สติ… สมาธิ…เป… ปฺา กุสลา อนารมฺมณา, นตฺถิ ตาย อาวฏฺฏนา…เป… ปณิธีติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….

๘๔๖. น วตฺตพฺพํ – ‘‘นิพฺพานธาตุ กุสลา’’ติ? อามนฺตา. นนุ นิพฺพานธาตุ อนวชฺชาติ? อามนฺตา. หฺจิ นิพฺพานธาตุ อนวชฺชา, เตน วต เร วตฺตพฺเพ – ‘‘นิพฺพานธาตุ กุสลา’’ติ.

กุสลกถา นิฏฺิตา.

๑๙. เอกูนวีสติมวคฺโค

(๑๙๒) ๗. อจฺจนฺตนิยามกถา

๘๔๗. อตฺถิ ปุถุชฺชนสฺส อจฺจนฺตนิยามตาติ? อามนฺตา. มาตุฆาตโก อจฺจนฺตนิยโต, ปิตุฆาตโก…เป… อรหนฺตฆาตโก…เป… รุหิรุปฺปาทโก …เป… สงฺฆเภทโก อจฺจนฺตนิยโตติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….

๘๔๘. อตฺถิ ปุถุชฺชนสฺส อจฺจนฺตนิยามตาติ? อามนฺตา. อจฺจนฺตนิยตสฺส ปุคฺคลสฺส วิจิกิจฺฉา อุปฺปชฺเชยฺยาติ? อามนฺตา. หฺจิ อจฺจนฺตนิยตสฺส ปุคฺคลสฺส วิจิกิจฺฉา อุปฺปชฺเชยฺย, โน จ วต เร วตฺตพฺเพ – ‘‘อตฺถิ ปุถุชฺชนสฺส อจฺจนฺตนิยามตา’’ติ.

อจฺจนฺตนิยตสฺส ปุคฺคลสฺส วิจิกิจฺฉา นุปฺปชฺเชยฺยาติ? อามนฺตา. ปหีนาติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป… ปหีนาติ? อามนฺตา. โสตาปตฺติมคฺเคนาติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป… สกทาคามิมคฺเคน …เป… อนาคามิมคฺเคน…เป… อรหตฺตมคฺเคนาติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….

กตเมน มคฺเคนาติ? อกุสเลน มคฺเคนาติ. อกุสโล มคฺโค นิยฺยานิโก ขยคามี โพธคามี อนาสโว…เป… อสํกิเลสิโกติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป… นนุ อกุสโล มคฺโค อนิยฺยานิโก…เป… สํกิเลสิโกติ? อามนฺตา. หฺจิ อกุสโล มคฺโค อนิยฺยานิโก…เป… สํกิเลสิโก, โน จ วต เร วตฺตพฺเพ – ‘‘อจฺจนฺตนิยตสฺส ปุคฺคลสฺส วิจิกิจฺฉา อกุสเลน มคฺเคน ปหีนา’’ติ.

๘๔๙. สสฺสตทิฏฺิยา นิยตสฺส ปุคฺคลสฺส อุจฺเฉททิฏฺิ อุปฺปชฺเชยฺยาติ? อามนฺตา. หฺจิ สสฺสตทิฏฺิยา นิยตสฺส ปุคฺคลสฺส อุจฺเฉททิฏฺิ อุปฺปชฺเชยฺย, โน จ วต เร วตฺตพฺเพ – ‘‘อตฺถิ ปุถุชฺชนสฺส อจฺจนฺตนิยามตา’’ติ.

สสฺสตทิฏฺิยา นิยตสฺส ปุคฺคลสฺส อุจฺเฉททิฏฺิ นุปฺปชฺเชยฺยาติ? อามนฺตา. ปหีนาติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป… ปหีนาติ? อามนฺตา. โสตาปตฺติมคฺเคนาติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป… สกทาคามิมคฺเคน…เป… อนาคามิมคฺเคน…เป… อรหตฺตมคฺเคนาติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….

กตเมน มคฺเคนาติ? อกุสเลน มคฺเคน. อกุสโล มคฺโค…เป… โน จ วต เร วตฺตพฺเพ – ‘‘สสฺสตทิฏฺิยา นิยตสฺส ปุคฺคลสฺส อุจฺเฉททิฏฺิ อกุสเลน มคฺเคน ปหีนา’’ติ.

๘๕๐. อุจฺเฉททิฏฺิยา นิยตสฺส ปุคฺคลสฺส สสฺสตทิฏฺิ อุปฺปชฺเชยฺยาติ? อามนฺตา. หฺจิ อุจฺเฉททิฏฺิยา นิยตสฺส ปุคฺคลสฺส สสฺสตทิฏฺิ อุปฺปชฺเชยฺย, โน จ วต เร วตฺตพฺเพ – ‘‘อตฺถิ ปุถุชฺชนสฺส อจฺจนฺตนิยามตา’’ติ.

อุจฺเฉททิฏฺิยา นิยตสฺส ปุคฺคลสฺส สสฺสตทิฏฺิ นุปฺปชฺเชยฺยาติ? อามนฺตา. ปหีนาติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป… ปหีนาติ? อามนฺตา. โสตาปตฺติมคฺเคนาติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ …เป… สกทาคามิมคฺเคน…เป… อนาคามิมคฺเคน…เป… อรหตฺตมคฺเคนาติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….

กตเมน มคฺเคนาติ? อกุสเลน มคฺเคนาติ. อกุสโล มคฺโค…เป… โน จ วต เร วตฺตพฺเพ – ‘‘อุจฺเฉททิฏฺิยา นิยตสฺส ปุคฺคลสฺส สสฺสตทิฏฺิ อกุสเลน มคฺเคน ปหีนา’’ติ.

๘๕๑. น วตฺตพฺพํ – ‘‘อตฺถิ ปุถุชฺชนสฺส อจฺจนฺตนิยามตา’’ติ? อามนฺตา. นนุ วุตฺตํ ภควตา – ‘‘อิธ, ภิกฺขเว, เอกจฺโจ ปุคฺคโล สมนฺนาคโต โหติ เอกนฺตกาฬเกหิ อกุสเลหิ ธมฺเมหิ, โส [เอวํ โข ภิกฺขเว ปุคฺคโล (อ. นิ. ๗.๑๕)] สกึ นิมุคฺโค นิมุคฺโคว โหตี’’ติ [อ. นิ. ๗.๑๕]! อตฺเถว สุตฺตนฺโตติ? อามนฺตา. เตน หิ อตฺถิ ปุถุชฺชนสฺส อจฺจนฺตนิยามตาติ.

๘๕๒. วุตฺตํ ภควตา – ‘‘อิธ, ภิกฺขเว, เอกจฺโจ ปุคฺคโล สมนฺนาคโต โหติ เอกนฺตกาฬเกหิ อกุสเลหิ ธมฺเมหิ, โส สกึ นิมุคฺโค นิมุคฺโคว โหตี’’ติ กตฺวา เตน จ การเณน อตฺถิ ปุถุชฺชนสฺส อจฺจนฺตนิยามตาติ? อามนฺตา. วุตฺตํ ภควตา – ‘‘อิธ, ภิกฺขเว, เอกจฺโจ ปุคฺคโล อุมฺมุชฺชิตฺวา นิมุชฺชตี’’ติ [อ. นิ. ๗.๑๕]! อตฺเถว สุตฺตนฺโตติ? อามนฺตา. สพฺพกาลํ อุมฺมุชฺชิตฺวา นิมุชฺชตีติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….

วุตฺตํ ภควตา – ‘‘อิธ, ภิกฺขเว, เอกจฺโจ ปุคฺคโล สมนฺนาคโต โหติ เอกนฺตกาฬเกหิ อกุสเลหิ ธมฺเมหิ, โส สกึ นิมุคฺโค นิมุคฺโคว โหตี’’ติ – กตฺวา เตน จ การเณน อตฺถิ ปุถุชฺชนสฺส อจฺจนฺตนิยามตาติ? อามนฺตา. วุตฺตํ ภควตา – ‘‘อิธ, ภิกฺขเว, เอกจฺโจ ปุคฺคโล อุมฺมุชฺชิตฺวา ิโต โหติ, อุมฺมุชฺชิตฺวา วิปสฺสติ วิโลเกติ, อุมฺมุชฺชิตฺวา ปตรติ, อุมฺมุชฺชิตฺวา ปติคาธปฺปตฺโต โหตี’’ติ [อ. นิ. ๗.๑๕]! อตฺเถว สุตฺตนฺโตติ? อามนฺตา. สพฺพกาลํ อุมฺมุชฺชิตฺวา ปติคาธปฺปตฺโต โหตีติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….

อจฺจนฺตนิยามกถา นิฏฺิตา.

๑๙. เอกูนวีสติมวคฺโค

(๑๙๓) ๘. อินฺทฺริยกถา

๘๕๓. นตฺถิ โลกิยํ สทฺธินฺทฺริยนฺติ? อามนฺตา. นตฺถิ โลกิยา สทฺธาติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป… นตฺถิ โลกิยํ วีริยินฺทฺริยํ…เป… สตินฺทฺริยํ…เป… สมาธินฺทฺริยํ…เป… ปฺินฺทฺริยนฺติ? อามนฺตา. นตฺถิ โลกิยา ปฺาติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….

อตฺถิ โลกิยา สทฺธาติ? อามนฺตา. อตฺถิ โลกิยํ สทฺธินฺทฺริยนฺติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป… อตฺถิ โลกิยํ วีริยํ…เป… สติ…เป… สมาธิ…เป… ปฺาติ? อามนฺตา. อตฺถิ โลกิยํ ปฺินฺทฺริยนฺติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….

อตฺถิ โลกิโย มโน, อตฺถิ โลกิยํ มนินฺทฺริยนฺติ? อามนฺตา. อตฺถิ โลกิยา สทฺธา, อตฺถิ โลกิยํ สทฺธินฺทฺริยนฺติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป… อตฺถิ โลกิโย มโน, อตฺถิ โลกิยํ มนินฺทฺริยนฺติ? อามนฺตา. อตฺถิ โลกิยา ปฺา, อตฺถิ โลกิยํ ปฺินฺทฺริยนฺติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….

อตฺถิ โลกิยํ โสมนสฺสํ, อตฺถิ โลกิยํ โสมนสฺสินฺทฺริยํ…เป… อตฺถิ โลกิยํ ชีวิตํ, อตฺถิ โลกิยํ ชีวิตินฺทฺริยนฺติ? อามนฺตา. อตฺถิ โลกิยา สทฺธา, อตฺถิ โลกิยํ สทฺธินฺทฺริยนฺติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป… อตฺถิ โลกิยํ ชีวิตํ, อตฺถิ โลกิยํ ชีวิตินฺทฺริยนฺติ? อามนฺตา. อตฺถิ โลกิยา ปฺา, อตฺถิ โลกิยํ ปฺินฺทฺริยนฺติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….

๘๕๔. อตฺถิ โลกิยา สทฺธา, นตฺถิ โลกิยํ สทฺธินฺทฺริยนฺติ? อามนฺตา. อตฺถิ โลกิโย มโน, นตฺถิ โลกิยํ มนินฺทฺริยนฺติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป… อตฺถิ โลกิยา ปฺา, นตฺถิ โลกิยํ ปฺินฺทฺริยนฺติ? อามนฺตา. อตฺถิ โลกิโย มโน, นตฺถิ โลกิยํ มนินฺทฺริยนฺติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….

อตฺถิ โลกิยา สทฺธา, นตฺถิ โลกิยํ สทฺธินฺทฺริยนฺติ? อามนฺตา. อตฺถิ โลกิยํ โสมนสฺสํ, นตฺถิ โลกิยํ โสมนสฺสินฺทฺริยนฺติ… อตฺถิ โลกิยํ ชีวิตํ, นตฺถิ โลกิยํ ชีวิตินฺทฺริยนฺติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป… อตฺถิ โลกิยา ปฺา, นตฺถิ โลกิยํ ปฺินฺทฺริยนฺติ? อามนฺตา. อตฺถิ โลกิโย มโน, นตฺถิ โลกิยํ มนินฺทฺริยนฺติ…เป… อตฺถิ โลกิยํ ชีวิตํ, นตฺถิ โลกิยํ ชีวิตินฺทฺริยนฺติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….

๘๕๕. อตฺถิ โลกุตฺตรา สทฺธา, อตฺถิ โลกุตฺตรํ สทฺธินฺทฺริยนฺติ? อามนฺตา. อตฺถิ โลกิยา สทฺธา, อตฺถิ โลกิยํ สทฺธินฺทฺริยนฺติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป… อตฺถิ โลกุตฺตรํ วีริยํ…เป… อตฺถิ โลกุตฺตรา ปฺา, อตฺถิ โลกุตฺตรํ ปฺินฺทฺริยนฺติ? อามนฺตา. อตฺถิ โลกิยา ปฺา, อตฺถิ โลกิยํ ปฺินฺทฺริยนฺติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….

อตฺถิ โลกิยา สทฺธา, นตฺถิ โลกิยํ สทฺธินฺทฺริยนฺติ? อามนฺตา. อตฺถิ โลกุตฺตรา สทฺธา, นตฺถิ โลกุตฺตรํ สทฺธินฺทฺริยนฺติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป… อตฺถิ โลกิยํ วีริยํ…เป… อตฺถิ โลกิยา ปฺา, นตฺถิ โลกิยํ ปฺินฺทฺริยนฺติ? อามนฺตา. อตฺถิ โลกุตฺตรา ปฺา, นตฺถิ โลกุตฺตรํ ปฺินฺทฺริยนฺติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….

๘๕๖. นตฺถิ โลกิยานิ ปฺจินฺทฺริยานีติ? อามนฺตา. นนุ วุตฺตํ ภควตา – ‘‘อทฺทสํ โข อหํ, ภิกฺขเว, พุทฺธจกฺขุนา โลกํ โวโลเกนฺโต สตฺเต อปฺปรชกฺเข มหารชกฺเข, ติกฺขินฺทฺริเย มุทินฺทฺริเย, สฺวากาเร, สุวิฺาปเย, อปฺเปกจฺเจ ปรโลกวชฺชภยทสฺสาวิโน วิหรนฺเต’’ติ [ม. นิ. ๑.๒๘๓ ตตฺถ ‘‘ทฺวากาเร ทุวิฺาปเย’’ อิจฺจาทีนิปิ ปทานิ ทิสฺสนฺติ]! อตฺเถว สุตฺตนฺโตติ? อามนฺตา. เตน หิ อตฺถิ โลกิยานิ ปฺจินฺทฺริยานีติ.

อินฺทฺริยกถา นิฏฺิตา.

เอกูนวีสติมวคฺโค.

ตสฺสุทฺทานํ –

อตีเต กิเลเส ชหติ อนาคเต กิเลเส ชหติ ปจฺจุปฺปนฺเน กิเลเส ชหติ, สุฺตา สงฺขารกฺขนฺธปริยาปนฺนา, สามฺผลํ อสงฺขตํ, ปตฺติ อสงฺขตา, สพฺพธมฺมานํ ตถตา อสงฺขตา, นิพฺพานธาตุ กุสลา, อตฺถิ ปุถุชฺชนสฺส อจฺจนฺตนิยามตา, นตฺถิ โลกิยานิ ปฺจินฺทฺริยานีติ.

๒๐. วีสติมวคฺโค

(๑๙๔) ๑. อสฺจิจฺจกถา

๘๕๗. อสฺจิจฺจ มาตรํ ชีวิตา โวโรเปตฺวา อานนฺตริโก โหตีติ? อามนฺตา. อสฺจิจฺจ ปาณํ หนฺตฺวา ปาณาติปาตี โหตีติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป… อสฺจิจฺจ มาตรํ ชีวิตา โวโรเปตฺวา อานนฺตริโก โหตีติ? อามนฺตา. อสฺจิจฺจ อทินฺนํ อาทิยิตฺวา…เป… มุสา ภณิตฺวา มุสาวาที โหตีติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….

อสฺจิจฺจ ปาณํ หนฺตฺวา ปาณาติปาตี น โหตีติ? อามนฺตา. อสฺจิจฺจ มาตรํ ชีวิตา โวโรเปตฺวา อานนฺตริโก น โหตีติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป… อสฺจิจฺจ อทินฺนํ อาทิยิตฺวา…เป… มุสา ภณิตฺวา มุสาวาที น โหตีติ? อามนฺตา. อสฺจิจฺจ มาตรํ ชีวิตา โวโรเปตฺวา อานนฺตริโก น โหตีติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….

๘๕๘. อสฺจิจฺจ มาตรํ ชีวิตา โวโรเปตฺวา อานนฺตริโก โหตีติ? อามนฺตา. ‘‘อสฺจิจฺจ มาตรํ ชีวิตา โวโรเปตฺวา อานนฺตริโก โหตี’’ติ – อตฺเถว สุตฺตนฺโตติ? นตฺถิ. ‘‘สฺจิจฺจ มาตรํ ชีวิตา โวโรเปตฺวา อานนฺตริโก โหตี’’ติ – อตฺเถว สุตฺตนฺโตติ? อามนฺตา. หฺจิ ‘‘สฺจิจฺจ มาตรํ ชีวิตา โวโรเปตฺวา อานนฺตริโก โหตี’’ติ – อตฺเถว สุตฺตนฺโต, โน จ วต เร วตฺตพฺเพ – ‘‘อสฺจิจฺจ มาตรํ ชีวิตา โวโรเปตฺวา อานนฺตริโก โหตี’’ติ.

๘๕๙. น วตฺตพฺพํ – ‘‘มาตุฆาตโก อานนฺตริโก’’ติ? อามนฺตา. นนุ มาตา ชีวิตา โวโรปิตาติ? อามนฺตา. หฺจิ มาตา ชีวิตา โวโรปิตา, เตน วต เร วตฺตพฺเพ – ‘‘มาตุฆาตโก อานนฺตริโก’’ติ.

วตฺตพฺพํ – ‘‘ปิตุฆาตโก อานนฺตริโก’’ติ? อามนฺตา. นนุ ปิตา ชีวิตา โวโรปิโตติ? อามนฺตา. หฺจิ ปิตา ชีวิตา โวโรปิโต, เตน วต เร วตฺตพฺเพ – ‘‘ปิตุฆาตโก อานนฺตริโก’’ติ.

น วตฺตพฺพํ – ‘‘อรหนฺตฆาตโก อานนฺตริโก’’ติ? อามนฺตา. นนุ อรหา ชีวิตา โวโรปิโตติ? อามนฺตา. หฺจิ อรหา ชีวิตา โวโรปิโต, เตน วต เร วตฺตพฺเพ – ‘‘อรหนฺตฆาตโก อานนฺตริโก’’ติ.

น วตฺตพฺพํ – ‘‘รุหิรุปฺปาทโก อานนฺตริโก’’ติ? อามนฺตา. นนุ ตถาคตสฺส โลหิตํ อุปฺปาทิตนฺติ? อามนฺตา. หฺจิ ตถาคตสฺส โลหิตํ อุปฺปาทิตํ, เตน วต เร วตฺตพฺเพ – ‘‘รุหิรุปฺปาทโก อานนฺตริโก’’ติ.

๘๖๐. สงฺฆเภทโก อานนฺตริโกติ? อามนฺตา. สพฺเพ สงฺฆเภทกา อานนฺตริกาติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป… สพฺเพ สงฺฆเภทกา อานนฺตริกาติ? อามนฺตา. ธมฺมสฺี สงฺฆเภทโก อานนฺตริโกติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….

๘๖๑. ธมฺมสฺี สงฺฆเภทโก อานนฺตริโกติ? อามนฺตา. นนุ วุตฺตํ ภควตา – ‘‘อตฺถุปาลิ, สงฺฆเภทโก อาปายิโก เนรยิโก กปฺปฏฺโ อเตกิจฺโฉ; อตฺถุปาลิ, สงฺฆเภทโก น อาปายิโก น เนรยิโก น กปฺปฏฺโ น อเตกิจฺโฉ’’ติ! อตฺเถว สุตฺตนฺโตติ? อามนฺตา. เตน หิ น วตฺตพฺพํ – ‘‘ธมฺมสฺี สงฺฆเภทโก อานนฺตริโก’’ติ.

๘๖๒. น วตฺตพฺพํ – ‘‘ธมฺมสฺี สงฺฆเภทโก อานนฺตริโก’’ติ? อามนฺตา. นนุ วุตฺตํ ภควตา –

‘‘อาปายิโก เนรยิโก, กปฺปฏฺโ สงฺฆเภทโก;

วคฺครโต อธมฺมฏฺโ, โยคกฺเขมา ปธํสติ;

สงฺฆํ สมคฺคํ เภตฺวาน, กปฺปํ นิรยมฺหิ ปจฺจตี’’ติ [จูฬว. ๓๕๔; อ. นิ. ๑๐.๓๙; อิติวุ. ๑๘].

อตฺเถว สุตฺตนฺโตติ? อามนฺตา. เตน หิ สงฺฆเภทโก อานนฺตริโกติ.

อสฺจิจฺจกถา นิฏฺิตา.

๒๐. วีสติมวคฺโค

(๑๙๕) ๒. าณกถา

๘๖๓. นตฺถิ ปุถุชฺชนสฺส าณนฺติ? อามนฺตา. นตฺถิ ปุถุชฺชนสฺส ปฺา ปชานนา วิจโย ปวิจโย ธมฺมวิจโย สลฺลกฺขณา อุปลกฺขณา ปจฺจุปลกฺขณาติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป… นนุ อตฺถิ ปุถุชฺชนสฺส ปฺา ปชานนา วิจโย…เป… ปจฺจุปลกฺขณาติ? อามนฺตา. หฺจิ อตฺถิ ปุถุชฺชนสฺส ปฺา ปชานนา วิจโย…เป… ปจฺจุปลกฺขณา, โน จ วต เร วตฺตพฺเพ – ‘‘นตฺถิ ปุถุชฺชนสฺส าณ’’นฺติ.

๘๖๔. นตฺถิ ปุถุชฺชนสฺส าณนฺติ? อามนฺตา. ปุถุชฺชโน ปมํ ฌานํ สมาปชฺเชยฺยาติ? อามนฺตา. หฺจิ ปุถุชฺชโน ปมํ ฌานํ สมาปชฺเชยฺย, โน จ วต เร วตฺตพฺเพ – ‘‘นตฺถิ ปุถุชฺชนสฺส าณ’’นฺติ.

ปุถุชฺชโน ทุติยํ ฌานํ…เป… ตติยํ ฌานํ…เป… จตุตฺถํ ฌานํ…เป… อากาสานฺจายตนํ สมาปชฺเชยฺย, วิฺาณฺจายตนํ อากิฺจฺายตนํ เนวสฺานาสฺายตนํ สมาปชฺเชยฺย, ปุถุชฺชโน ทานํ ทเทยฺย …เป… จีวรํ ทเทยฺย, ปิณฺฑปาตํ ทเทยฺย, เสนาสนํ ทเทยฺย, คิลานปจฺจยเภสชฺชปริกฺขารํ ทเทยฺยาติ? อามนฺตา. หฺจิ ปุถุชฺชโน คิลานปจฺจยเภสชฺชปริกฺขารํ ทเทยฺย, โน จ วต เร วตฺตพฺเพ – นตฺถิ ปุถุชฺชนสฺส าณ’’นฺติ.

๘๖๕. อตฺถิ ปุถุชฺชนสฺส าณนฺติ? อามนฺตา. ปุถุชฺชโน เตน าเณน ทุกฺขํ ปริชานาติ, สมุทยํ ปชหติ, นิโรธํ สจฺฉิกโรติ, มคฺคํ ภาเวตีติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….

าณกถา นิฏฺิตา.

๒๐. วีสติมวคฺโค

(๑๙๖) ๓. นิรยปาลกถา

๘๖๖. นตฺถิ นิรเยสุ นิรยปาลาติ? อามนฺตา. นตฺถิ นิรเยสุ กมฺมการณาติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป… อตฺถิ นิรเยสุ กมฺมการณาติ? อามนฺตา. อตฺถิ นิรเยสุ นิรยปาลาติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….

อตฺถิ มนุสฺเสสุ กมฺมการณา, อตฺถิ จ การณิกาติ? อามนฺตา. อตฺถิ นิรเยสุ กมฺมการณา, อตฺถิ จ การณิกาติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป… อตฺถิ นิรเยสุ กมฺมการณา, นตฺถิ จ การณิกาติ? อามนฺตา. อตฺถิ มนุสฺเสสุ กมฺมการณา, นตฺถิ จ การณิกาติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….

๘๖๗. อตฺถิ นิรเยสุ นิรยปาลาติ? อามนฺตา. นนุ วุตฺตํ ภควตา –

‘‘น เวสฺสภู โนปิ จ เปตฺติราชา,

โสโม ยโม เวสฺสวโณ จ ราชา;

สกานิ กมฺมานิ หนนฺติ ตตฺถ, อิโต ปณุนฺนํ [ปณุณฺณํ (สฺยา. ก.), ปนุนฺนํ (สี.)] ปรโลกปตฺต’’นฺติ.

อตฺเถว สุตฺตนฺโตติ? อามนฺตา. เตน หิ นตฺถิ นิรเยสุ นิรยปาลาติ.

๘๖๘. นตฺถิ นิรเยสุ นิรยปาลาติ? อามนฺตา. นนุ วุตฺตํ ภควตา – ‘‘ตเมนํ, ภิกฺขเว, นิรยปาลา ปฺจวิธพนฺธนํ นาม การณํ กาเรนฺติ [กโรนฺติ (ม. นิ. ๓.๒๕๐; อ. นิ. ๓.๓๖)] – ตตฺตํ อโยขีลํ หตฺเถ คเมนฺติ, ตตฺตํ อโยขีลํ ทุติเย หตฺเถ คเมนฺติ, ตตฺตํ อโยขีลํ ปาเท คเมนฺติ, ตตฺตํ อโยขีลํ ทุติเย ปาเท คเมนฺติ, ตตฺตํ อโยขีลํ มชฺเฌอุรสฺมึ คเมนฺติ; โส ตตฺถ ทุกฺขา ติพฺพา กฏุกา เวทนา เวเทติ; น จ ตาว กาลํ กโรติ ยาว น ตํ ปาปกมฺมํ พฺยนฺตีโหตี’’ติ [ม. นิ. ๓.๒๕๐; อ. นิ. ๓.๓๖]! อตฺเถว สุตฺตนฺโตติ? อามนฺตา. เตน หิ อตฺถิ นิรเยสุ นิรยปาลาติ.

นตฺถิ นิรเยสุ นิรยปาลาติ? อามนฺตา. นนุ วุตฺตํ ภควตา – ‘‘ตเมนํ, ภิกฺขเว, นิรยปาลา สํเวเสตฺวา กุารีหิ [กุธารีหิ (สพฺพตฺถ)] ตจฺฉนฺติ…เป… ตเมนํ, ภิกฺขเว, นิรยปาลา อุทฺธมฺปาทํ อโธสิรํ เปตฺวา วาสีหิ ตจฺฉนฺติ…เป… ตเมนํ, ภิกฺขเว, นิรยปาลา รเถ โยเชตฺวา อาทิตฺตาย ปถวิยา สมฺปชฺชลิตาย สโชติภูตาย [สฺโชติภูตาย (สฺยา.)] สาเรนฺติปิ ปจฺจาสาเรนฺติปิ…เป… ตเมนํ, ภิกฺขเว, นิรยปาลา มหนฺตํ องฺคารปพฺพตํ อาทิตฺตํ สมฺปชฺชลิตํ สโชติภูตํ อาโรเปนฺติปิ โอโรเปนฺติปิ…เป… ตเมนํ, ภิกฺขเว, นิรยปาลา อุทฺธมฺปาทํ อโธสิรํ คเหตฺวา ตตฺตาย โลหกุมฺภิยา ปกฺขิปนฺติ อาทิตฺตาย สมฺปชฺชลิตาย สโชติภูตาย. โส ตตฺถ เผณุทฺเทหกํ ปจฺจติ, โส ตตฺถ เผณุทฺเทหกํ ปจฺจมาโน สกิมฺปิ อุทฺธํ คจฺฉติ, สกิมฺปิ อโธ คจฺฉติ, สกิมฺปิ ติริยํ คจฺฉติ. โส ตตฺถ ทุกฺขา ติพฺพา กฏุกา เวทนา เวทยติ, น จ ตาว กาลํ กโรติ ยาว น ตํ ปาปกมฺมํ พฺยนฺตีโหติ. ตเมนํ, ภิกฺขเว, นิรยปาลา มหานิรเย ปกฺขิปนฺติ! โส โข ปน, ภิกฺขเว, มหานิรโย –

‘‘จตุกฺกณฺโณ จตุทฺวาโร, วิภตฺโต ภาคโส มิโต;

อโยปาการปริยนฺโต, อยสา ปฏิกุชฺชิโต.

‘‘ตสฺส อโยมยา ภูมิ, ชลิตา เตชสา ยุตา;

สมนฺตา โยชนสตํ, ผริตฺวา ติฏฺติ สพฺพทา’’ติ [ม. นิ. ๓.๒๕๐; อ. นิ. ๓.๓๖; เป. ว. ๗๑].

อตฺเถว สุตฺตนฺโตติ? อามนฺตา. เตน หิ อตฺถิ นิรเยสุ นิรยปาลาติ.

นิรยปาลกถา นิฏฺิตา.

๒๐. วีสติมวคฺโค

(๑๙๗) ๔. ติรจฺฉานกถา

๘๖๙. อตฺถิ เทเวสุ ติรจฺฉานคตาติ? อามนฺตา. อตฺถิ ติรจฺฉานคเตสุ เทวาติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป… อตฺถิ เทเวสุ ติรจฺฉานคตาติ? อามนฺตา. เทวโลโก ติรจฺฉานโยนีติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป… อตฺถิ เทเวสุ ติรจฺฉานคตาติ? อามนฺตา. อตฺถิ ตตฺถ กีฏา ปฏงฺคา มกสา มกฺขิกา อหี วิจฺฉิกา สตปที คณฺฑุปฺปาทาติ [คณฺฑุปาทาติ (สฺยา. กํ. ปี.)]? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….

๘๗๐. นตฺถิ เทเวสุ ติรจฺฉานคตาติ? อามนฺตา. นนุ อตฺถิ ตตฺถ เอราวโณ นาม หตฺถินาโค สหสฺสยุตฺตํ ทิพฺพํ ยานนฺติ? อามนฺตา. หฺจิ อตฺถิ ตตฺถ เอราวโณ นาม หตฺถินาโค สหสฺสยุตฺตํ ทิพฺพํ ยานํ, เตน วต เร วตฺตพฺเพ – ‘‘อตฺถิ เทเวสุ ติรจฺฉานคตา’’ติ.

๘๗๑. อตฺถิ เทเวสุ ติรจฺฉานคตาติ? อามนฺตา. อตฺถิ ตตฺถ หตฺถิพนฺธา อสฺสพนฺธา [หตฺถิภณฺฑา อสฺสภณฺฑา (?)] ยาวสิกา การณิกา ภตฺตการกาติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ. เตน หิ นตฺถิ เทเวสุ ติรจฺฉานคตาติ.

ติรจฺฉานกถา นิฏฺิตา.

๒๐. วีสติมวคฺโค

(๑๙๘) ๕. มคฺคกถา

๘๗๒. ปฺจงฺคิโก มคฺโคติ? อามนฺตา. นนุ อฏฺงฺคิโก มคฺโค วุตฺโต ภควตา, เสยฺยถิทํ – สมฺมาทิฏฺิ…เป… สมฺมาสมาธีติ? อามนฺตา. หฺจิ อฏฺงฺคิโก มคฺโค วุตฺโต ภควตา, เสยฺยถิทํ – สมฺมาทิฏฺิ …เป… สมฺมาสมาธิ, โน จ วต เร วตฺตพฺเพ – ‘‘ปฺจงฺคิโก มคฺโค’’ติ.

ปฺจงฺคิโก มคฺโคติ? อามนฺตา. นนุ วุตฺตํ ภควตา –

‘‘มคฺคานํ อฏฺงฺคิโก เสฏฺโ, สจฺจานํ จตุโร ปทา;

วิราโค เสฏฺโ ธมฺมานํ, ทฺวิปทานฺจ จกฺขุมา’’ติ [ธ. ป. ๒๗๓ ธมฺมปเท].

อตฺเถว สุตฺตนฺโตติ? อามนฺตา. เตน หิ อฏฺงฺคิโก มคฺโคติ.

๘๗๓. สมฺมาวาจา มคฺคงฺคํ, สา จ น มคฺโคติ? อามนฺตา. สมฺมาทิฏฺิ มคฺคงฺคํ, สา จ น มคฺโคติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป… สมฺมาวาจา มคฺคงฺคํ, สา จ น มคฺโคติ? อามนฺตา. สมฺมาสงฺกปฺโป…เป… สมฺมาวายาโม…เป… สมฺมาสติ…เป… สมฺมาสมาธิ มคฺคงฺคํ, โส จ น มคฺโคติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….

สมฺมากมฺมนฺโต…เป… สมฺมาอาชีโว มคฺคงฺคํ, โส จ น มคฺโคติ? อามนฺตา. สมฺมาทิฏฺิ…เป… สมฺมาสมาธิ มคฺคงฺคํ, โส จ น มคฺโคติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….

สมฺมาทิฏฺิ มคฺคงฺคํ, สา จ มคฺโคติ? อามนฺตา. สมฺมาวาจา มคฺคงฺคํ, สา จ มคฺโคติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป… สมฺมาทิฏฺิ มคฺคงฺคํ, สา จ มคฺโคติ? อามนฺตา. สมฺมากมฺมนฺโต…เป… สมฺมาอาชีโว มคฺคงฺคํ, โส จ มคฺโคติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….

สมฺมาสงฺกปฺโป…เป… สมฺมาวายาโม…เป… สมฺมาสติ…เป… สมฺมาสมาธิ มคฺคงฺคํ, โส จ มคฺโคติ? อามนฺตา. สมฺมาวาจา…เป… สมฺมากมฺมนฺโต…เป… สมฺมาอาชีโว มคฺคงฺคํ, โส จ มคฺโคติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….

๘๗๔. อริโย อฏฺงฺคิโก มคฺโคติ? อามนฺตา. นนุ วุตฺตํ ภควตา – ‘‘ปุพฺเพว โข ปนสฺส กายกมฺมํ วจีกมฺมํ อาชีโว สุปริสุทฺโธ โหติ; เอวมสฺสายํ อริโย อฏฺงฺคิโก มคฺโค ภาวนาปาริปูรึ คจฺฉตี’’ติ [ม. นิ. ๓.๔๓๑]! อตฺเถว สุตฺตนฺโตติ? อามนฺตา. เตน หิ ปฺจงฺคิโก มคฺโคติ.

๘๗๕. ปฺจงฺคิโก มคฺโคติ? อามนฺตา. นนุ วุตฺตํ ภควตา – ‘‘ยสฺมึ โข, สุภทฺท, ธมฺมวินเย อริโย อฏฺงฺคิโก มคฺโค น อุปลพฺภติ, สมโณปิ ตตฺถ น อุปลพฺภติ, ทุติโยปิ ตตฺถ สมโณ น อุปลพฺภติ, ตติโยปิ ตตฺถ สมโณ น อุปลพฺภติ, จตุตฺโถปิ ตตฺถ สมโณ น อุปลพฺภติ. ยสฺมิฺจ โข, สุภทฺท, ธมฺมวินเย อริโย อฏฺงฺคิโก มคฺโค อุปลพฺภติ, สมโณปิ ตตฺถ อุปลพฺภติ, ทุติโยปิ…เป… ตติโยปิ…เป… จตุตฺโถปิ ตตฺถ สมโณ อุปลพฺภติ. อิมสฺมึ โข, สุภทฺท, ธมฺมวินเย อริโย อฏฺงฺคิโก มคฺโค อุปลพฺภติ. อิเธว, สุภทฺท, สมโณ, อิธ ทุติโย สมโณ, อิธ ตติโย สมโณ, อิธ จตุตฺโถ สมโณ. สุฺา ปรปฺปวาทา สมเณภิ อฺเหี’’ติ [ที. นิ. ๒.๒๑๔]! อตฺเถว สุตฺตนฺโตติ? อามนฺตา. เตน หิ อฏฺงฺคิโก มคฺโคติ.

มคฺคกถา นิฏฺิตา.

๒๐. วีสติมวคฺโค

(๑๙๙) ๖. าณกถา

๘๗๖. ทฺวาทสวตฺถุกํ าณํ โลกุตฺตรนฺติ? อามนฺตา. ทฺวาทส โลกุตฺตราณานีติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป… ทฺวาทส โลกุตฺตราณานีติ? อามนฺตา. ทฺวาทส โสตาปตฺติมคฺคาติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป… ทฺวาทส โสตาปตฺติมคฺคาติ? อามนฺตา. ทฺวาทส โสตาปตฺติผลานีติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป… ทฺวาทส สกทาคามิมคฺคา…เป… อนาคามิมคฺคา…เป… อรหตฺตมคฺคาติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป… ทฺวาทส อรหตฺตมคฺคาติ? อามนฺตา. ทฺวาทส อรหตฺตผลานีติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….

๘๗๗. น วตฺตพฺพํ – ‘‘ทฺวาทสวตฺถุกํ าณํ โลกุตฺตร’’นฺติ? อามนฺตา. นนุ วุตฺตํ ภควตา – ‘‘อิทํ ทุกฺขํ อริยสจฺจ’’นฺติ เม, ภิกฺขเว, ปุพฺเพ อนนุสฺสุเตสุ ธมฺเมสุ จกฺขุํ อุทปาทิ, าณํ อุทปาทิ, ปฺา อุทปาทิ, วิชฺชา อุทปาทิ, อาโลโก อุทปาทิ. ‘ตํ โข ปนิทํ ทุกฺขํ อริยสจฺจํ ปริฺเยฺย’นฺติ เม, ภิกฺขเว…เป… ปริฺาตนฺติ เม, ภิกฺขเว…เป… ‘อิทํ ทุกฺขสมุทยํ [ทุกฺขสมุทโย (สฺยา. กํ. ปี.)] อริยสจฺจ’นฺติ เม, ภิกฺขเว…เป… ‘ตํ โข ปนิทํ ทุกฺขสมุทยํ อริยสจฺจํ ปหาตพฺพ’นฺติ เม, ภิกฺขเว…เป… ปหีนนฺติ เม, ภิกฺขเว…เป… ‘อิทํ ทุกฺขนิโรธํ [ทุกฺขนิโรธา (สฺยา. กํ. ปี.)] อริยสจฺจ’นฺติ เม, ภิกฺขเว…เป… ‘ตํ โข ปนิทํ ทุกฺขนิโรธํ อริยสจฺจํ สจฺฉิกาตพฺพ’นฺติ เม, ภิกฺขเว…เป… สจฺฉิกตนฺติ เม, ภิกฺขเว…เป… ‘อิทํ ทุกฺขนิโรธคามินี ปฏิปทา อริยสจฺจ’นฺติ เม, ภิกฺขเว…เป… ‘ตํ โข ปนิทํ ทุกฺขนิโรธคามินี ปฏิปทา อริยสจฺจํ ภาเวตพฺพ’นฺติ เม, ภิกฺขเว…เป… ภาวิตนฺติ เม, ภิกฺขเว, ปุพฺเพ อนนุสฺสุเตสุ ธมฺเมสุ จกฺขุํ อุทปาทิ…เป… อาโลโก อุทปาที’’ติ [มหาว. ๑๕; สํ. นิ. ๕.๑๐๘๑; ปฏิ. ม. ๒.๓๐]! อตฺเถว สุตฺตนฺโตติ? อามนฺตา. เตน หิ ทฺวาทสวตฺถุกํ าณํ โลกุตฺตรนฺติ.

าณกถา นิฏฺิตา.

วีสติมวคฺโค.

ตสฺสุทฺทานํ –

มาตุฆาตโก อานนฺตริโก ปิตุฆาตโก อานนฺตริโก อรหนฺตฆาตโก อานนฺตริโก รุหิรุปฺปาทโก อานนฺตริโก สงฺฆเภทโก อานนฺตริโก, นตฺถิ ปุถุชฺชนสฺส าณํ, นตฺถิ นิรเยสุ นิรยปาลา, อตฺถิ เทเวสุ ติรจฺฉานคตา, ปฺจงฺคิโก มคฺโค, ทฺวาทสวตฺถุกํ าณํ โลกุตฺตรนฺติ.

จตุตฺโถ ปณฺณาสโก.

ตสฺสุทฺทานํ –

นิคฺคโห, ปุฺสฺจโย, อฏฺาสิ, อตีเตน จ มาตุฆาตโก.

๒๑. เอกวีสติมวคฺโค

(๒๐๐) ๑. สาสนกถา

๘๗๘. สาสนํ นวํ กตนฺติ? อามนฺตา. สติปฏฺานา นวํ กตาติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป… สาสนํ นวํ กตนฺติ? อามนฺตา. สมฺมปฺปธานา…เป… อิทฺธิปาทา…เป… อินฺทฺริยา…เป… พลา…เป… โพชฺฌงฺคา นวํ กตาติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป… ปุพฺเพ อกุสลํ ปจฺฉา กุสลํ กตนฺติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป… ปุพฺเพ สาสวํ…เป… สํโยชนิยํ คนฺถนิยํ โอฆนิยํ โยคนิยํ นีวรณิยํ ปรามฏฺํ อุปาทานิยํ…เป… สํกิเลสิกํ ปจฺฉา อสํกิเลสิกํ กตนฺติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….

อตฺถิ โกจิ ตถาคตสฺส สาสนํ นวํ กโรตีติ? อามนฺตา. อตฺถิ โกจิ สติปฏฺาเน นวํ กโรตีติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป… อตฺถิ โกจิ สมฺมปฺปธาเน…เป… อิทฺธิปาเท…เป… อินฺทฺริเย…เป… พเล…เป… โพชฺฌงฺเค นวํ กโรตีติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป… อตฺถิ โกจิ ปุพฺเพ อกุสลํ ปจฺฉา กุสลํ กโรตีติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป… อตฺถิ โกจิ ปุพฺเพ สาสวํ…เป… สํกิเลสิกํ ปจฺฉา อสํกิเลสิยํ กโรตีติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….

ลพฺภา ตถาคตสฺส สาสนํ ปุน นวํ กาตุนฺติ? อามนฺตา. ลพฺภา สติปฏฺานา ปุน นวํ กาตุนฺติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป… ลพฺภา สมฺมปฺปธานา…เป… อิทฺธิปาทา…เป… อินฺทฺริยา…เป… พลา…เป… โพชฺฌงฺคา ปุน นวํ กาตุนฺติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป… ลพฺภา ปุพฺเพ อกุสลํ ปจฺฉา กุสลํ กาตุนฺติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป… ลพฺภา ปุพฺเพ สาสวํ…เป… สํกิเลสิยํ ปจฺฉา อสํกิเลสิยํ กาตุนฺติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….

สาสนกถา นิฏฺิตา.

๒๑. เอกวีสติมวคฺโค

(๒๐๑) ๒. อวิวิตฺตกถา

๘๗๙. ปุถุชฺชโน เตธาตุเกหิ ธมฺเมหิ อวิวิตฺโตติ? อามนฺตา. ปุถุชฺชโน เตธาตุเกหิ ผสฺเสหิ…เป… เตธาตุกาหิ เวทนาหิ… สฺาหิ … เจตนาหิ… จิตฺเตหิ… สทฺธาหิ… วีริเยหิ… สตีหิ… สมาธีหิ…เป… เตธาตุกาหิ ปฺาหิ อวิวิตฺโตติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….

ปุถุชฺชโน เตธาตุเกหิ กมฺเมหิ อวิวิตฺโตติ? อามนฺตา. ยสฺมึ ขเณ ปุถุชฺชโน จีวรํ เทติ, ตสฺมึ ขเณ ปมํ ฌานํ อุปสมฺปชฺช วิหรติ…เป… อากาสานฺจายตนํ อุปสมฺปชฺช วิหรตีติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป… ยสฺมึ ขเณ ปุถุชฺชโน ปิณฺฑปาตํ เทติ…เป… เสนาสนํ เทติ…เป… คิลานปจฺจยเภสชฺชปริกฺขารํ เทติ, ตสฺมึ ขเณ จตุตฺถํ ฌานํ อุปสมฺปชฺช วิหรติ… เนวสฺานาสฺายตนํ อุปสมฺปชฺช วิหรตีติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….

๘๘๐. น วตฺตพฺพํ – ‘‘ปุถุชฺชโน เตธาตุเกหิ กมฺเมหิ อวิวิตฺโต’’ติ? อามนฺตา. ปุถุชฺชนสฺส รูปธาตุอรูปธาตูปคํ กมฺมํ ปริฺาตนฺติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ. เตน หิ ปุถุชฺชโน เตธาตุเกหิ กมฺเมหิ อวิวิตฺโตติ…เป….

อวิวิตฺตกถา นิฏฺิตา.

๒๑. เอกวีสติมวคฺโค

(๒๐๒) ๓. สํโยชนกถา

๘๘๑. อตฺถิ กิฺจิ สํโยชนํ อปฺปหาย อรหตฺตปฺปตฺตีติ? อามนฺตา. อตฺถิ กิฺจิ สกฺกายทิฏฺึ อปฺปหาย…เป… วิจิกิจฺฉํ อปฺปหาย…เป… สีลพฺพตปรามาสํ อปฺปหาย… ราคํ อปฺปหาย… โทสํ อปฺปหาย… โมหํ อปฺปหาย… อโนตฺตปฺปํ อปฺปหาย อรหตฺตปฺปตฺตีติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….

อตฺถิ กิฺจิ สํโยชนํ อปฺปหาย อรหตฺตปฺปตฺตีติ? อามนฺตา. อรหา สราโค สโทโส สโมโห สมาโน สมกฺโข สปฬาโส สอุปายาโส สกิเลโสติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป… นนุ อรหา นิราโค นิทฺโทโส นิมฺโมโห นิมฺมาโน นิมฺมกฺโข นิปฺปฬาโส นิรุปายาโส นิกฺกิเลโสติ? อามนฺตา. หฺจิ อรหา นิราโค…เป… นิกฺกิเลโส, โน จ วต เร วตฺตพฺเพ – ‘‘อตฺถิ กิฺจิ สํโยชนํ อปฺปหาย อรหตฺตปฺปตฺตี’’ติ.

๘๘๒. น วตฺตพฺพํ – ‘‘อตฺถิ กิฺจิ สํโยชนํ อปฺปหาย อรหตฺตปฺปตฺตี’’ติ? อามนฺตา. อรหา สพฺพํ พุทฺธวิสยํ ชานาตีติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ. เตน หิ อตฺถิ กิฺจิ สํโยชนํ อปฺปหาย อรหตฺตปฺปตฺตีติ.

สํโยชนกถา นิฏฺิตา.

๒๑. เอกวีสติมวคฺโค

(๒๐๓) ๔. อิทฺธิกถา

๘๘๓. อตฺถิ อธิปฺปายอิทฺธิ พุทฺธานํ วา สาวกานํ วาติ? อามนฺตา. ‘‘นิจฺจปณฺณา รุกฺขา โหนฺตู’’ติ – อตฺถิ อธิปฺปายอิทฺธิ พุทฺธานํ วา สาวกานํ วาติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป… นิจฺจปุปฺผา รุกฺขา โหนฺตุ…เป… นิจฺจผลิกา รุกฺขา โหนฺตุ… นิจฺจํ ชุณฺหํ โหตุ… นิจฺจํ เขมํ โหตุ… นิจฺจํ สุภิกฺขํ โหตุ… ‘‘นิจฺจํ สุวตฺถิ [สุวุฏฺิกํ (สฺยา.)] โหตู’’ติ – อตฺถิ อธิปฺปายอิทฺธิ พุทฺธานํ วา สาวกานํ วาติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….

อตฺถิ อธิปฺปายอิทฺธิ พุทฺธานํ วา สาวกานํ วาติ? อามนฺตา. ‘‘อุปฺปนฺโน ผสฺโส มา นิรุชฺฌี’’ติ – อตฺถิ อธิปฺปายอิทฺธิ พุทฺธานํ วา สาวกานํ วาติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….

อุปฺปนฺนา เวทนา…เป… สฺา… เจตนา… จิตฺตํ… สทฺธา… วีริยํ… สติ… สมาธิ…เป… ปฺา มา นิรุชฺฌีติ – อตฺถิ อธิปฺปายอิทฺธิ พุทฺธานํ วา สาวกานํ วาติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….

อตฺถิ อธิปฺปายอิทฺธิ พุทฺธานํ วา สาวกานํ วาติ? อามนฺตา. ‘‘รูปํ นิจฺจํ โหตู’’ติ – อตฺถิ อธิปฺปายอิทฺธิ… เวทนา…เป… สฺา…เป… สงฺขารา…เป… ‘‘วิฺาณํ นิจฺจํ โหตู’’ติ – อตฺถิ อธิปฺปายอิทฺธิ พุทฺธานํ วา สาวกานํ วาติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….

อตฺถิ อธิปฺปายอิทฺธิ พุทฺธานํ วา สาวกานํ วาติ? อามนฺตา. ‘‘ชาติธมฺมา สตฺตา มา ชายึสู’’ติ อตฺถิ…เป… ‘‘ชราธมฺมา สตฺตา มา ชีรึสู’’ติ…เป… ‘‘พฺยาธิธมฺมา สตฺตา มา พฺยาธิยึสู’’ติ…เป… ‘‘มรณธมฺมา สตฺตา มา มียึสู’’ติ – อตฺถิ อธิปฺปายอิทฺธิ พุทฺธานํ วา สาวกานํ วาติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….

๘๘๔. น วตฺตพฺพํ – ‘‘อตฺถิ อธิปฺปายอิทฺธิ พุทฺธานํ วา สาวกานํ วา’’ติ? อามนฺตา. นนุ อายสฺมา ปิลินฺทวจฺโฉ รฺโ มาคธสฺส เสนิยสฺส พิมฺพิสารสฺส ปาสาทํ ‘‘สุวณฺณ’’นฺตฺเวว อธิมุจฺจิ, สุวณฺโณ จ ปน อาสีติ [ปารา. ๖๒๑; มหาว. ๒๗๑]? อามนฺตา. หฺจิ อายสฺมา ปิลินฺทวจฺโฉ รฺโ มาคธสฺส เสนิยสฺส พิมฺพิสารสฺส ปาสาทํ สุวณฺณนฺตฺเวว อธิมุจฺจิ, สุวณฺโณ จ ปน อาสิ, เตน วต เร วตฺตพฺเพ – ‘‘อตฺถิ อธิปฺปายอิทฺธิ พุทฺธานํ วา สาวกานํ วา’’ติ.

อิทฺธิกถา นิฏฺิตา.

๒๑. เอกวีสติมวคฺโค

(๒๐๔) ๕. พุทฺธกถา

๘๘๕. อตฺถิ พุทฺธานํ พุทฺเธหิ หีนาติเรกตาติ? อามนฺตา. สติปฏฺานโตติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ …เป… สมฺมปฺปธานโต…เป… อิทฺธิปาทโต… อินฺทฺริยโต… พลโต… โพชฺฌงฺคโต… วสิภาวโต…เป… สพฺพฺุตาณทสฺสนโตติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….

พุทฺธกถา นิฏฺิตา.

๒๑. เอกวีสติมวคฺโค

(๒๐๕) ๖. สพฺพทิสากถา

๘๘๖. สพฺพา ทิสา พุทฺธา ติฏฺนฺตีติ? อามนฺตา. ปุรตฺถิมาย ทิสาย พุทฺโธ ติฏฺตีติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป… ปุรตฺถิมาย ทิสาย พุทฺโธ ติฏฺตีติ? อามนฺตา. กินฺนาโม โส ภควา, กึชจฺโจ, กึโคตฺโต, กินฺนามา ตสฺส ภควโต มาตาปิตโร, กินฺนามํ ตสฺส ภควโต สาวกยุคํ, โกนาโม ตสฺส ภควโต อุปฏฺาโก, กีทิสํ จีวรํ ธาเรติ, กีทิสํ ปตฺตํ ธาเรติ, กตรสฺมึ คาเม วา นิคเม วา นคเร วา รฏฺเ วา ชนปเท วาติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….

ทกฺขิณาย ทิสาย…เป… ปจฺฉิมาย ทิสาย…เป… อุตฺตราย ทิสาย…เป… เหฏฺิมาย ทิสาย พุทฺโธ ติฏฺตีติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป… เหฏฺิมาย ทิสาย พุทฺโธ ติฏฺตีติ? อามนฺตา. กินฺนาโม โส ภควา…เป… ชนปเท วาติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….

อุปริมาย ทิสาย พุทฺโธ ติฏฺตีติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป…. อุปริมาย ทิสาย พุทฺโธ ติฏฺตีติ? อามนฺตา. จาตุมหาราชิเก ติฏฺติ…เป… ตาวตึเส ติฏฺติ…เป… ยาเม ติฏฺติ…เป… ตุสิเต ติฏฺติ…เป… นิมฺมานรติยา ติฏฺติ…เป… ปรนิมฺมิตวสวตฺติยา ติฏฺติ…เป… พฺรหฺมโลเก ติฏฺตีติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….

สพฺพทิสากถา นิฏฺิตา.

๒๑. เอกวีสติมวคฺโค

(๒๐๖) ๗. ธมฺมกถา

๘๘๗. สพฺเพ ธมฺมา นิยตาติ? อามนฺตา. มิจฺฉตฺตนิยตาติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป… สมฺมตฺตนิยตาติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป… นตฺถิ อนิยโต ราสีติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป… นนุ อตฺถิ อนิยโต ราสีติ? อามนฺตา. หฺจิ อตฺถิ อนิยโต ราสิ, โน จ วต เร วตฺตพฺเพ – ‘‘สพฺเพ ธมฺมา นิยตา’’ติ.

สพฺเพ ธมฺมา นิยตาติ? อามนฺตา. นนุ ตโย ราสี วุตฺตา ภควตา – มิจฺฉตฺตนิยโต ราสิ, สมฺมตฺตนิยโต ราสิ, อนิยโต ราสีติ [ธ. ส. ติกมาติกา ๑๕]? อามนฺตา. หฺจิ ตโย ราสี วุตฺตา ภควตา – มิจฺฉตฺตนิยโต ราสิ, สมฺมตฺตนิยโต ราสิ, อนิยโต ราสิ, โน จ วต เร วตฺตพฺเพ – ‘‘สพฺเพ ธมฺมา นิยตา’’ติ.

รูปํ รูปฏฺเน นิยตนฺติ? อามนฺตา. มิจฺฉตฺตนิยตนฺติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป… สมฺมตฺตนิยตนฺติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป… เวทนา…เป… สฺา…เป… สงฺขารา…เป… วิฺาณํ วิฺาณฏฺเน นิยตนฺติ? อามนฺตา. มิจฺฉตฺตนิยตนฺติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป… สมฺมตฺตนิยตนฺติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….

๘๘๘. น วตฺตพฺพํ – รูปํ รูปฏฺเน นิยตํ…เป… เวทนา…เป… สฺา…เป… สงฺขารา…เป… วิฺาณํ วิฺาณฏฺเน นิยตนฺติ? อามนฺตา. รูปํ เวทนา โหติ…เป… สฺา โหติ… สงฺขารา โหนฺติ… วิฺาณํ โหติ… เวทนา…เป… สฺา…เป… สงฺขารา…เป… วิฺาณํ รูปํ โหติ…เป… เวทนา โหติ… สฺา โหติ… สงฺขารา โหนฺตีติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ. เตน หิ รูปํ รูปฏฺเน นิยตํ, เวทนา…เป… สฺา…เป… สงฺขารา…เป… วิฺาณํ วิฺาณฏฺเน นิยตนฺติ.

ธมฺมกถา นิฏฺิตา.

๒๑. เอกวีสติมวคฺโค

(๒๐๗) ๘. กมฺมกถา

๘๘๙. สพฺเพ กมฺมา นิยตาติ? อามนฺตา. มิจฺฉตฺตนิยตาติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป… สมฺมตฺตนิยตาติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป… นตฺถิ อนิยโต ราสีติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป… นนุ อตฺถิ อนิยโต ราสีติ? อามนฺตา. หฺจิ อตฺถิ อนิยโต ราสิ, โน จ วต เร วตฺตพฺเพ – ‘‘สพฺเพ กมฺมา นิยตา’’ติ.

สพฺเพ กมฺมา นิยตาติ? อามนฺตา. นนุ ตโย ราสี วุตฺตา ภควตา – มิจฺฉตฺตนิยโต ราสิ, สมฺมตฺตนิยโต ราสิ, อนิยโต ราสีติ? อามนฺตา. หฺจิ ตโย ราสี วุตฺตา ภควตา – มิจฺฉตฺตนิยโต ราสิ, สมฺมตฺตนิยโต ราสิ, อนิยโต ราสิ, โน จ วต เร วตฺตพฺเพ – ‘‘สพฺเพ กมฺมา นิยตา’’ติ.

๘๙๐. ทิฏฺธมฺมเวทนียํ กมฺมํ ทิฏฺธมฺมเวทนียฏฺเน นิยตนฺติ? อามนฺตา. มิจฺฉตฺตนิยตนฺติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป… สมฺมตฺตนิยตนฺติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป…. อุปปชฺชเวทนียํ กมฺมํ…เป… อปราปริยเวทนียํ กมฺมํ อปราปริยเวทนียฏฺเน นิยตนฺติ? อามนฺตา. มิจฺฉตฺตนิยตนฺติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป… สมฺมตฺตนิยตนฺติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….

๘๙๑. น วตฺตพฺพํ – ทิฏฺธมฺมเวทนียํ กมฺมํ ทิฏฺธมฺมเวทนียฏฺเน นิยตํ, อุปปชฺชเวทนียํ กมฺมํ…เป… อปราปริยเวทนียํ กมฺมํ อปราปริยเวทนียฏฺเน นิยตนฺติ? อามนฺตา. ทิฏฺธมฺมเวทนียํ กมฺมํ อุปปชฺชเวทนียํ โหติ, อปราปริยเวทนียํ โหติ…เป… อุปปชฺชเวทนียํ กมฺมํ ทิฏฺธมฺมเวทนียํ โหติ, อปราปริยเวทนียํ โหติ…เป… อปราปริยเวทนียํ กมฺมํ ทิฏฺธมฺมเวทนียํ โหติ, อุปปชฺชเวทนียํ โหตีติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ. เตน หิ ทิฏฺธมฺมเวทนียํ กมฺมํ ทิฏฺธมฺมเวทนียฏฺเน นิยตํ, อุปปชฺชเวทนียํ กมฺมํ…เป… อปราปริยเวทนียํ กมฺมํ อปราปริยเวทนียฏฺเน นิยตนฺติ.

กมฺมกถา นิฏฺิตา.

เอกวีสติมวคฺโค.

ตสฺสุทฺทานํ –

สาสนํ นวํ กตํ อตฺถิ โกจิ ตถาคตสฺส สาสนํ นวํ กโรติ ลพฺภา ตถาคตสฺส สาสนํ ปุน นวํ กาตุํ, ปุถุชฺชโน เตธาตุเกหิ ธมฺเมหิ อวิวิตฺโต, อตฺถิ กิฺจิ สํโยชนํ อปฺปหาย อรหตฺตปฺปตฺติ, อตฺถิ อธิปฺปายิทฺธิ พุทฺธานํ วา สาวกานํ วา, อตฺถิ พุทฺธานํ พุทฺเธหิ หีนาติเรกตา, สพฺพา ทิสา พุทฺธา ติฏฺนฺติ, สพฺเพ ธมฺมา นิยตา, สพฺเพ กมฺมา นิยตาติ.

๒๒. พาวีสติมวคฺโค

(๒๐๘) ๑. ปรินิพฺพานกถา

๘๙๒. อตฺถิ กิฺจิ สํโยชนํ อปฺปหาย ปรินิพฺพานนฺติ? อามนฺตา. อตฺถิ กิฺจิ สกฺกายทิฏฺึ อปฺปหาย…เป… อโนตฺตปฺปํ อปฺปหาย ปรินิพฺพานนฺติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….

อตฺถิ กิฺจิ สํโยชนํ อปฺปหาย ปรินิพฺพานนฺติ? อามนฺตา. อรหา สราโค…เป… สกิเลโสติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป… นนุ อรหา นิราโค…เป… นิกฺกิเลโสติ? อามนฺตา. หฺจิ อรหา นิราโค…เป… นิกฺกิเลโส, โน จ วต เร วตฺตพฺเพ – ‘‘อตฺถิ กิฺจิ สํโยชนํ อปฺปหาย ปรินิพฺพาน’’นฺติ.

๘๙๓. น วตฺตพฺพํ – ‘‘อตฺถิ กิฺจิ สํโยชนํ อปฺปหาย ปรินิพฺพาน’’นฺติ? อามนฺตา. อรหา สพฺพํ พุทฺธวิสยํ ชานาตีติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ. เตน หิ อตฺถิ กิฺจิ สํโยชนํ อปฺปหาย ปรินิพฺพานนฺติ.

ปรินิพฺพานกถา นิฏฺิตา.

๒๒. พาวีสติมวคฺโค

(๒๐๙) ๒. กุสลจิตฺตกถา

๘๙๔. อรหา กุสลจิตฺโต ปรินิพฺพายตีติ? อามนฺตา. อรหา ปุฺาภิสงฺขารํ อภิสงฺขโรนฺโต… อาเนฺชาภิสงฺขารํ อภิสงฺขโรนฺโต… คติสํวตฺตนิยํ กมฺมํ กโรนฺโต… ภวสํวตฺตนิยํ กมฺมํ กโรนฺโต… อิสฺสริยสํวตฺตนิยํ กมฺมํ กโรนฺโต… อธิปจฺจสํวตฺตนิยํ กมฺมํ กโรนฺโต… มหาโภคสํวตฺตนิยํ กมฺมํ กโรนฺโต… มหาปริวารสํวตฺตนิยํ กมฺมํ กโรนฺโต… เทวโสภคฺยสํวตฺตนิยํ กมฺมํ กโรนฺโต… มนุสฺสโสภคฺยสํวตฺตนิยํ กมฺมํ กโรนฺโต ปรินิพฺพายตีติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….

อรหา กุสลจิตฺโต ปรินิพฺพายตีติ? อามนฺตา. อรหา อาจินนฺโต อปจินนฺโต ปชหนฺโต อุปาทิยนฺโต วิสิเนนฺโต อุสฺสิเนนฺโต วิธูเปนฺโต สนฺธูเปนฺโต ปรินิพฺพายตีติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ …เป… นนุ อรหา เนวาจินาติ น อปจินาติ อปจินิตฺวา ิโตติ? อามนฺตา. หฺจิ อรหา เนวาจินาติ น อปจินาติ อปจินิตฺวา ิโต, โน จ วต เร วตฺตพฺเพ – ‘‘อรหา กุสลจิตฺโต ปรินิพฺพายตี’’ติ. นนุ อรหา เนว ปชหติ น อุปาทิยติ ปชหิตฺวา ิโต, เนว วิสิเนติ น อุสฺสิเนติ วิสิเนตฺวา ิโต; นนุ อรหา เนว วิธูเปติ น สนฺธูเปติ วิธูเปตฺวา ิโตติ? อามนฺตา. หฺจิ อรหา เนว วิธูเปติ น สนฺธูเปติ วิธูเปตฺวา ิโต, โน จ วต เร วตฺตพฺเพ – ‘‘อรหา กุสลจิตฺโต ปรินิพฺพายตี’’ติ.

๘๙๕. น วตฺตพฺพํ – ‘‘อรหา กุสลจิตฺโต ปรินิพฺพายตี’’ติ? อามนฺตา. นนุ อรหา อุปฏฺิตสฺสติ สโต สมฺปชาโน ปรินิพฺพายตีติ? อามนฺตา. หฺจิ อรหา อุปฏฺิตสฺสติ สโต สมฺปชาโน ปรินิพฺพายติ, เตน วต เร วตฺตพฺเพ – ‘‘อรหา กุสลจิตฺโต ปรินิพฺพายตี’’ติ.

กุสลจิตฺตกถา นิฏฺิตา.

๒๒. พาวีสติมวคฺโค

(๒๑๐) ๓. อาเนฺชกถา

๘๙๖. อรหา อาเนฺเช ิโต ปรินิพฺพายตีติ? อามนฺตา. นนุ อรหา ปกติจิตฺเต ิโต ปรินิพฺพายตีติ? อามนฺตา. หฺจิ อรหา ปกติจิตฺเต ิโต ปรินิพฺพายติ, โน จ วต เร วตฺตพฺเพ – ‘‘อรหา อาเนฺเช ิโต ปรินิพฺพายตี’’ติ.

อรหา อาเนฺเช ิโต ปรินิพฺพายตีติ? อามนฺตา. อรหา กิริยมเย จิตฺเต ิโต ปรินิพฺพายตีติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป… นนุ อรหา วิปากจิตฺเต ิโต ปรินิพฺพายตีติ? อามนฺตา. หฺจิ อรหา วิปากจิตฺเต ิโต ปรินิพฺพายติ, โน จ วต เร วตฺตพฺเพ – ‘‘อรหา อาเนฺเช ิโต ปรินิพฺพายตี’’ติ.

อรหา อาเนฺเช ิโต ปรินิพฺพายตีติ? อามนฺตา. อรหา กิริยาพฺยากเต จิตฺเต ิโต ปรินิพฺพายตีติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป… นนุ อรหา วิปากาพฺยากเต จิตฺเต ิโต ปรินิพฺพายตีติ? อามนฺตา. หฺจิ อรหา วิปากาพฺยากเต จิตฺเต ิโต ปรินิพฺพายติ, โน จ วต เร วตฺตพฺเพ – ‘‘อรหา อาเนฺเช ิโต ปรินิพฺพายตี’’ติ.

อรหา อาเนฺเช ิโต ปรินิพฺพายตีติ? อามนฺตา. นนุ ภควา จตุตฺถชฺฌานา วุฏฺหิตฺวา สมนนฺตรา ปรินิพฺพุโตติ [ที. นิ. ๒.๒๑๙]? อามนฺตา. หฺจิ ภควา จตุตฺถชฺฌานา วุฏฺหิตฺวา สมนนฺตรา ปรินิพฺพุโต, โน จ วต เร วตฺตพฺเพ – ‘‘อรหา อาเนฺเช ิโต ปรินิพฺพายตี’’ติ.

อาเนฺชกถา นิฏฺิตา.

๒๒. พาวีสติมวคฺโค

(๒๑๑) ๔. ธมฺมาภิสมยกถา

๘๙๗. อตฺถิ คพฺภเสยฺยาย ธมฺมาภิสมโยติ? อามนฺตา. อตฺถิ คพฺภเสยฺยาย ธมฺมเทสนา, ธมฺมสฺสวนํ, ธมฺมสากจฺฉา, ปริปุจฺฉา, สีลสมาทานํ, อินฺทฺริเยสุ คุตฺตทฺวารตา, โภชเน มตฺตฺุตา, ปุพฺพรตฺตาปรรตฺตํ ชาคริยานุโยโคติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป… นตฺถิ คพฺภเสยฺยาย ธมฺมเทสนา, ธมฺมสฺสวนํ…เป… ปุพฺพรตฺตาปรรตฺตํ ชาคริยานุโยโคติ? อามนฺตา. หฺจิ นตฺถิ คพฺภเสยฺยาย ธมฺมเทสนา, ธมฺมสฺสวนํ…เป… ปุพฺพรตฺตาปรรตฺตํ ชาคริยานุโยโค, โน จ วต เร วตฺตพฺเพ – ‘‘อตฺถิ คพฺภเสยฺยาย ธมฺมาภิสมโย’’ติ.

อตฺถิ คพฺภเสยฺยาย ธมฺมาภิสมโยติ? อามนฺตา. นนุ ทฺเว ปจฺจยา สมฺมาทิฏฺิยา อุปฺปาทาย – ปรโต จ โฆโส, โยนิโส จ มนสิกาโรติ? อามนฺตา. หฺจิ ทฺเว ปจฺจยา สมฺมาทิฏฺิยา อุปฺปาทาย – ปรโต จ โฆโส, โยนิโส จ มนสิกาโร, โน จ วต เร วตฺตพฺเพ – ‘‘อตฺถิ คพฺภเสยฺยาย ธมฺมาภิสมโย’’ติ.

อตฺถิ คพฺภเสยฺยาย ธมฺมาภิสมโยติ? อามนฺตา. สุตฺตสฺส ปมตฺตสฺส มุฏฺสฺสติสฺส อสมฺปชานสฺส ธมฺมาภิสมโยติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….

ธมฺมาภิสมยกถา นิฏฺิตา.

๒๒. พาวีสติมวคฺโค

(๒๑๒-๔) ๕-๗. ติสฺโสปิกถา

๘๙๘. อตฺถิ คพฺภเสยฺยาย อรหตฺตปฺปตฺตีติ? อามนฺตา. สุตฺตสฺส ปมตฺตสฺส มุฏฺสฺสติสฺส อสมฺปชานสฺส อรหตฺตปฺปตฺตีติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….

๘๙๙. อตฺถิ สุปินคตสฺส ธมฺมาภิสมโยติ? อามนฺตา. สุตฺตสฺส ปมตฺตสฺส มุฏฺสฺสติสฺส อสมฺปชานสฺส ธมฺมาภิสมโยติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….

๙๐๐. อตฺถิ สุปินคตสฺส อรหตฺตปฺปตฺตีติ? อามนฺตา. สุตฺตสฺส ปมตฺตสฺส มุฏฺสฺสติสฺส อสมฺปชานสฺส อรหตฺตปฺปตฺตีติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….

ติสฺโสปิกถา นิฏฺิตา.

๒๒. พาวีสติมวคฺโค

(๒๑๕) ๘. อพฺยากตกถา

๙๐๑. สพฺพํ สุปินคตสฺส จิตฺตํ อพฺยากตนฺติ? อามนฺตา. สุปินนฺเตน ปาณํ หเนยฺยาติ? อามนฺตา. หฺจิ สุปินนฺเตน ปาณํ หเนยฺย, โน จ วต เร วตฺตพฺเพ – ‘‘สพฺพํ สุปินคตสฺส จิตฺตํ อพฺยากต’’นฺติ.

สุปินนฺเตน อทินฺนํ อาทิเยยฺย…เป… มุสา ภเณยฺย, ปิสุณํ ภเณยฺย, ผรุสํ ภเณยฺย, สมฺผํ ปลเปยฺย, สนฺธึ ฉินฺเทยฺย, นิลฺโลปํ หเรยฺย, เอกาคาริกํ กเรยฺย, ปริปนฺเถ ติฏฺเยฺย, ปรทารํ คจฺเฉยฺย, คามฆาตกํ กเรยฺย, นิคมฆาตกํ กเรยฺย, สุปินนฺเตน เมถุนํ ธมฺมํ ปฏิเสเวยฺย, สุปินคตสฺส อสุจิ มุจฺเจยฺย, สุปินนฺเตน ทานํ ทเทยฺย, จีวรํ ทเทยฺย, ปิณฺฑปาตํ ทเทยฺย, เสนาสนํ ทเทยฺย, คิลานปจฺจยเภสชฺชปริกฺขารํ ทเทยฺย, ขาทนียํ ทเทยฺย, โภชนียํ ทเทยฺย, ปานียํ ทเทยฺย, เจติยํ วนฺเทยฺย, เจติเย มาลํ อาโรเปยฺย, คนฺธํ อาโรเปยฺย, วิเลปนํ อาโรเปยฺย…เป… เจติยํ อภิทกฺขิณํ กเรยฺยาติ? อามนฺตา. หฺจิ สุปินนฺเตน เจติยํ อภิทกฺขิณํ กเรยฺย, โน จ วต เร วตฺตพฺเพ – ‘‘สพฺพํ สุปินคตสฺส จิตฺตํ อพฺยากต’’นฺติ.

๙๐๒. น วตฺตพฺพํ – ‘‘สพฺพํ สุปินคตสฺส จิตฺตํ อพฺยากต’’นฺติ? อามนฺตา. นนุ สุปินคตสฺส จิตฺตํ อพฺโพหาริยํ วุตฺตํ ภควตาติ? อามนฺตา. หฺจิ สุปินคตสฺส จิตฺตํ อพฺโพหาริยํ วุตฺตํ ภควตา, เตน วต เร วตฺตพฺเพ – ‘‘สพฺพํ สุปินคตสฺส จิตฺตํ อพฺยากต’’นฺติ.

อพฺยากตกถา นิฏฺิตา.

๒๒. พาวีสติมวคฺโค

(๒๑๖) ๙. อาเสวนปจฺจยกถา

๙๐๓. นตฺถิ กาจิ อาเสวนปจฺจยตาติ? อามนฺตา. นนุ วุตฺตํ ภควตา – ‘‘ปาณาติปาโต, ภิกฺขเว, อาเสวิโต ภาวิโต พหุลีกโต นิรยสํวตฺตนิโก ติรจฺฉานโยนิสํวตฺตนิโก เปตฺติวิสยสํวตฺตนิโก, โย สพฺพลหุโส ปาณาติปาตสฺส วิปาโก มนุสฺสภูตสฺส อปฺปายุกสํวตฺตนิโก โหตี’’ติ [อ. นิ. ๘.๔๐]. อตฺเถว สุตฺตนฺโตติ? อามนฺตา. เตน หิ อตฺถิ กาจิ อาเสวนปจฺจยตาติ.

นตฺถิ กาจิ อาเสวนปจฺจยตาติ? อามนฺตา. นนุ วุตฺตํ ภควตา – ‘‘อทินฺนาทานํ, ภิกฺขเว, อาเสวิตํ ภาวิตํ พหุลีกตํ นิรยสํวตฺตนิกํ ติรจฺฉานโยนิสํวตฺตนิกํ เปตฺติวิสยสํวตฺตนิกํ, โย สพฺพลหุโส อทินฺนาทานสฺส วิปาโก มนุสฺสภูตสฺส โภคพฺยสนสํวตฺตนิโก โหติ…เป… โย สพฺพลหุโส กาเมสุมิจฺฉาจารสฺส วิปาโก มนุสฺสภูตสฺส สปตฺตเวรสํวตฺตนิโก โหติ…เป… โย สพฺพลหุโส มุสาวาทสฺส วิปาโก มนุสฺสภูตสฺส อพฺภูตพฺภกฺขานสํวตฺตนิโก โหติ…เป… โย สพฺพลหุโส ปิสุณาย วาจาย วิปาโก มนุสฺสภูตสฺส มิตฺเตหิ เภทนสํวตฺตนิโก โหติ…เป… โย สพฺพลหุโส ผรุสาย วาจาย วิปาโก มนุสฺสภูตสฺส อมนาปสทฺทสํวตฺตนิโก โหติ…เป… โย สพฺพลหุโส สมฺผปฺปลาปสฺส วิปาโก มนุสฺสภูตสฺส อนาเทยฺยวาจาสํวตฺตนิโก โหติ, สุราเมรยปานํ, ภิกฺขเว, อาเสวิตํ…เป… โย สพฺพลหุโส สุราเมรยปานสฺส วิปาโก มนุสฺสภูตสฺส อุมฺมตฺตกสํวตฺตนิโก โหตี’’ติ [อ. นิ. ๘.๔๐]! อตฺเถว สุตฺตนฺโตติ? อามนฺตา. เตน หิ อตฺถิ กาจิ อาเสวนปจฺจยตาติ.

๙๐๔. นตฺถิ กาจิ อาเสวนปจฺจยตาติ? อามนฺตา. นนุ วุตฺตํ ภควตา – ‘‘มิจฺฉาทิฏฺิ, ภิกฺขเว, อาเสวิตา ภาวิตา พหุลีกตา นิรยสํวตฺตนิกา ติรจฺฉานโยนิสํวตฺตนิกา เปตฺติวิสยสํวตฺตนิกา’’ติ. อตฺเถว สุตฺตนฺโตติ? อามนฺตา. เตน หิ อตฺถิ กาจิ อาเสวนปจฺจยตาติ.

นตฺถิ กาจิ อาเสวนปจฺจยตาติ? อามนฺตา. นนุ วุตฺตํ ภควตา – ‘‘มิจฺฉาสงฺกปฺโป…เป… มิจฺฉาสมาธิ, ภิกฺขเว, อาเสวิโต ภาวิโต…เป… เปตฺติวิสยสํวตฺตนิโก’’ติ! อตฺเถว สุตฺตนฺโตติ? อามนฺตา. เตน หิ อตฺถิ กาจิ อาเสวนปจฺจยตาติ.

๙๐๕. นตฺถิ กาจิ อาเสวนปจฺจยตาติ? อามนฺตา. นนุ วุตฺตํ ภควตา – ‘‘สมฺมาทิฏฺิ, ภิกฺขเว, อาเสวิตา ภาวิตา พหุลีกตา อมโตคธา โหติ อมตปรายนา อมตปริโยสานา’’ติ! อตฺเถว สุตฺตนฺโตติ? อามนฺตา. เตน หิ อตฺถิ กาจิ อาเสวนปจฺจยตาติ.

นตฺถิ กาจิ อาเสวนปจฺจยตาติ? อามนฺตา. นนุ วุตฺตํ ภควตา – ‘‘สมฺมาสงฺกปฺโป, ภิกฺขเว, อาเสวิโต ภาวิโต พหุลีกโต…เป… สมฺมาสมาธิ, ภิกฺขเว, อาเสวิโต ภาวิโต พหุลีกโต อมโตคโธ โหติ อมตปรายโน อมตปริโยสาโน’’ติ อตฺเถว สุตฺตนฺโตติ, อามนฺตา. เตน หิ อตฺถิ กาจิ อาเสวนปจฺจยตาติ.

อาเสวนปจฺจยกถา นิฏฺิตา.

๒๒. พาวีสติมวคฺโค

(๒๑๗) ๑๐. ขณิกกถา

๙๐๖. เอกจิตฺตกฺขณิกา สพฺเพ ธมฺมาติ? อามนฺตา. จิตฺเต มหาปถวี สณฺาติ, มหาสมุทฺโท สณฺาติ, สิเนรุปพฺพตราชา สณฺาติ, อาโป สณฺาติ, เตโช สณฺาติ, วาโย สณฺาติ, ติณกฏฺวนปฺปตโย สณฺหนฺตีติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….

เอกจิตฺตกฺขณิกา สพฺเพ ธมฺมาติ? อามนฺตา. จกฺขายตนํ จกฺขุวิฺาเณน สหชาตนฺติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป… จกฺขายตนํ จกฺขุวิฺาเณน สหชาตนฺติ? อามนฺตา. นนุ อายสฺมา สาริปุตฺโต เอตทโวจ – ‘‘อชฺฌตฺติกฺเจว, อาวุโส, จกฺขุํ อปริภินฺนํ โหติ, พาหิรา จ รูปา น อาปาถํ อาคจฺฉนฺติ, โน จ ตชฺโช สมนฺนาหาโร โหติ, เนว ตาว ตชฺชสฺส วิฺาณภาคสฺส [วิฺาณภาวสฺส (พหูสุ)] ปาตุภาโว โหติ. อชฺฌตฺติกฺเจว, อาวุโส, จกฺขุํ อปริภินฺนํ โหติ, พาหิรา จ รูปา อาปาถํ อาคจฺฉนฺติ, โน จ ตชฺโช สมนฺนาหาโร โหติ, เนว ตาว ตชฺชสฺส วิฺาณภาคสฺส ปาตุภาโว โหติ. ยโต จ โข, อาวุโส, อชฺฌตฺติกฺเจว จกฺขุํ อปริภินฺนํ โหติ, พาหิรา จ รูปา อาปาถํ อาคจฺฉนฺติ, ตชฺโช จ สมนฺนาหาโร โหติ, เอวํ ตชฺชสฺส วิฺาณภาคสฺส ปาตุภาโว โหตี’’ติ [ม. นิ. ๑.๓๐๖]! อตฺเถว สุตฺตนฺโตติ? อามนฺตา. เตน หิ น วตฺตพฺพํ – ‘‘จกฺขายตนํ จกฺขุวิฺาเณน สหชาต’’นฺติ.

โสตายตนํ…เป… ฆานายตนํ…เป… ชิวฺหายตนํ…เป… กายายตนํ กายวิฺาเณน สหชาตนฺติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป… กายายตนํ กายวิฺาเณน สหชาตนฺติ? อามนฺตา. นนุ อายสฺมา สาริปุตฺโต เอตทโวจ – ‘‘อชฺฌตฺติโก เจว, อาวุโส, กาโย อปริภินฺโน โหติ, พาหิรา จ โผฏฺพฺพา น อาปาถํ อาคจฺฉนฺติ, โน จ…เป… อชฺฌตฺติโก เจว, อาวุโส, กาโย อปริภินฺโน โหติ, พาหิรา จ โผฏฺพฺพา อาปาถํ อาคจฺฉนฺติ, โน จ…เป… ยโต จ โข, อาวุโส, อชฺฌตฺติโก เจว กาโย อปริภินฺโน โหติ, พาหิรา จ โผฏฺพฺพา อาปาถํ อาคจฺฉนฺติ, ตชฺโช จ สมนฺนาหาโร โหติ, เอวํ ตชฺชสฺส วิฺาณภาคสฺส ปาตุภาโว โหตี’’ติ [ม. นิ. ๑.๓๐๖]! อตฺเถว สุตฺตนฺโตติ? อามนฺตา. เตน หิ น วตฺตพฺพํ – ‘‘กายายตนํ กายวิฺาเณน สหชาต’’นฺติ.

๙๐๗. น วตฺตพฺพํ – ‘‘เอกจิตฺตกฺขณิกา สพฺเพ ธมฺมา’’ติ? อามนฺตา. สพฺเพ ธมฺมา นิจฺจา ธุวา สสฺสตา อวิปริณามธมฺมาติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ. เตน หิ เอกจิตฺตกฺขณิกา สพฺเพ ธมฺมาติ.

ขณิกกถา นิฏฺิตา.

พาวีสติมวคฺโค.

ตสฺสุทฺทานํ –

อตฺถิ กิฺจิ สํโยชนํ อปฺปหาย ปรินิพฺพานํ, อรหา กุสลจิตฺโต ปรินิพฺพายติ, อรหา อาเนฺเช ิโต ปรินิพฺพายติ, อตฺถิ คพฺภเสยฺยาย ธมฺมาภิสมโย, อตฺถิ คพฺภเสยฺยาย อรหตฺตปฺปตฺติ, อตฺถิ สุปินคตสฺส ธมฺมาภิสมโย, อตฺถิ สุปินคตสฺส อรหตฺตปฺปตฺติ, สพฺพํ สุปินคตสฺส จิตฺตํ อพฺยากตํ, นตฺถิ กาจิ อาเสวนปจฺจยตา, เอกจิตฺตกฺขณิกา สพฺเพ ธมฺมาติ.

๒๓. เตวีสติมวคฺโค

(๒๑๘) ๑. เอกาธิปฺปายกถา

๙๐๘. เอกาธิปฺปาเยน เมถุโน ธมฺโม ปฏิเสวิตพฺโพติ? อามนฺตา. เอกาธิปฺปาเยน อสฺสมเณน โหตพฺพํ, อภิกฺขุนา โหตพฺพํ, ฉินฺนมูเลน โหตพฺพํ ปาราชิเกน โหตพฺพนฺติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป… เอกาธิปฺปาเยน เมถุโน ธมฺโม ปฏิเสวิตพฺโพติ? อามนฺตา. เอกาธิปฺปาเยน ปาโณ หนฺตพฺโพ, อทินฺนํ อาทิยิตพฺพํ, มุสา ภณิตพฺพา, ปิสุณํ ภณิตพฺพํ, ผรุสํ ภณิตพฺพํ, สมฺผํ ปลปิตพฺพํ, สนฺธิ เฉทิตพฺโพ, นิลฺโลปํ หาตพฺพํ, เอกาคาริกํ กาตพฺพํ, ปริปนฺเถ าตพฺพํ, ปรทาโร คนฺตพฺโพ, คามฆาตโก กาตพฺโพ, นิคมฆาตโก กาตพฺโพติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….

เอกาธิปฺปายกถา นิฏฺิตา.

๒๓. เตวีสติมวคฺโค

(๒๑๙) ๒. อรหนฺตวณฺณกถา

๙๐๙. อรหนฺตานํ วณฺเณน อมนุสฺสา เมถุนํ ธมฺมํ ปฏิเสวนฺตีติ? อามนฺตา. อรหนฺตานํ วณฺเณน อมนุสฺสา ปาณํ หนนฺติ…เป… อทินฺนํ อาทิยนฺติ, มุสา ภณนฺติ, ปิสุณํ ภณนฺติ, ผรุสํ ภณนฺติ, สมฺผํ ปลปนฺติ, สนฺธึ ฉินฺทนฺติ, นิลฺโลปํ หรนฺติ, เอกาคาริกํ กโรนฺติ, ปริปนฺเถ ติฏฺนฺติ, ปรทารํ คจฺฉนฺติ, คามฆาตกํ กโรนฺติ…เป… นิคมฆาตกํ กโรนฺตีติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….

อรหนฺตวณฺณกถา นิฏฺิตา.

๒๓. เตวีสติมวคฺโค

(๒๒๐-๔) ๓-๗. อิสฺสริยกามการิกาทิกถา

๙๑๐. โพธิสตฺโต อิสฺสริยกามการิกาเหตุ วินิปาตํ คจฺฉตีติ? อามนฺตา. โพธิสตฺโต อิสฺสริยกามการิกาเหตุ นิรยํ คจฺฉติ, สฺชีวํ คจฺฉติ, กาลสุตฺตํ คจฺฉติ, ตาปนํ คจฺฉติ, มหาตาปนํ [ปตาปนํ (สี. สฺยา. กํ. ปี.)] คจฺฉติ, สงฺฆาตกํ คจฺฉติ, โรรุวํ คจฺฉติ…เป… อวีจึ คจฺฉตีติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….

โพธิสตฺโต อิสฺสริยกามการิกาเหตุ วินิปาตํ คจฺฉตีติ? อามนฺตา. ‘‘โพธิสตฺโต อิสฺสริยกามการิกาเหตุ วินิปาตํ คจฺฉตี’’ติ – อตฺเถว สุตฺตนฺโตติ? นตฺถิ. หฺจิ ‘‘โพธิสตฺโต อิสฺสริยกามการิกาเหตุ วินิปาตํ คจฺฉตี’’ติ – นตฺเถว สุตฺตนฺโต, โน จ วต เร วตฺตพฺเพ – ‘‘โพธิสตฺโต อิสฺสริยกามการิกาเหตุ วินิปาตํ คจฺฉตี’’ติ.

๙๑๑. โพธิสตฺโต อิสฺสริยกามการิกาเหตุ คพฺภเสยฺยํ โอกฺกมตีติ? อามนฺตา. โพธิสตฺโต อิสฺสริยกามการิกาเหตุ นิรยํ อุปปชฺเชยฺย, ติรจฺฉานโยนึ อุปปชฺเชยฺยาติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….

โพธิสตฺโต อิสฺสริยกามการิกาเหตุ คพฺภเสยฺยํ โอกฺกมตีติ? อามนฺตา. โพธิสตฺโต อิทฺธิมาติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป… โพธิสตฺโต อิทฺธิมาติ? อามนฺตา. โพธิสตฺเตน ฉนฺทิทฺธิปาโท ภาวิโต…เป… วีริยิทฺธิปาโท…เป… จิตฺติทฺธิปาโท…เป… วีมํสิทฺธิปาโท ภาวิโตติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….

โพธิสตฺโต อิสฺสริยกามการิกาเหตุ คพฺภเสยฺยํ โอกฺกมตีติ? อามนฺตา. ‘‘โพธิสตฺโต อิสฺสริยกามการิกาเหตุ คพฺภเสยฺยํ โอกฺกมตี’’ติ – อตฺเถว สุตฺตนฺโตติ? นตฺถิ. หฺจิ ‘‘โพธิสตฺโต อิสฺสริยกามการิกาเหตุ คพฺภเสยฺยํ โอกฺกมตี’’ติ – นตฺเถว สุตฺตนฺโต, โน จ วต เร วตฺตพฺเพ – ‘‘โพธิสตฺโต อิสฺสริยกามการิกาเหตุ คพฺภเสยฺยํ โอกฺกมตี’’ติ.

๙๑๒. โพธิสตฺโต อิสฺสริยกามการิกาเหตุ ทุกฺกรการิกํ อกาสีติ? อามนฺตา. โพธิสตฺโต อิสฺสริยกามการิกาเหตุ ‘‘สสฺสโต โลโก’’ติ ปจฺจาคจฺฉิ, ‘‘อสสฺสโต โลโก’’ติ…เป… ‘‘อนฺตวา โลโก’’ติ…เป… ‘‘อนนฺตวา โลโก’’ติ… ‘‘ตํ ชีวํ ตํ สรีร’’นฺติ … ‘‘อฺํ ชีวํ อฺํ สรีร’’นฺติ… ‘‘โหติ ตถาคโต ปรํ มรณา’’ติ… ‘‘น โหติ ตถาคโต ปรํ มรณา’’ติ… ‘‘โหติ จ น จ โหติ ตถาคโต ปรํ มรณา’’ติ…เป… ‘‘เนว โหติ น น โหติ ตถาคโต ปรํ มรณา’’ติ ปจฺจาคจฺฉีติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….

โพธิสตฺโต อิสฺสริยกามการิกาเหตุ ทุกฺกรการิกํ อกาสีติ? อามนฺตา. ‘‘โพธิสตฺโต อิสฺสริยกามการิกาเหตุ ทุกฺกรการิกํ อกาสี’’ติ – อตฺเถว สุตฺตนฺโตติ? นตฺถิ. หฺจิ ‘‘โพธิสตฺโต อิสฺสริยกามการิกาเหตุ ทุกฺกรการิกํ อกาสี’’ติ – นตฺเถว สุตฺตนฺโต, โน จ วต เร วตฺตพฺเพ – ‘‘โพธิสตฺโต อิสฺสริยกามการิกาเหตุ ทุกฺกรการิกํ อกาสี’’ติ.

๙๑๓. โพธิสตฺโต อิสฺสริยกามการิกาเหตุ อปรนฺตปํ [อมรํ ตปํ (สํ. นิ. ๑.๑๓๗)] อกาสิ, อฺํ สตฺถารํ อุทฺทิสีติ? อามนฺตา. โพธิสตฺโต อิสฺสริยกามการิกาเหตุ ‘‘สสฺสโต โลโก’’ติ ปจฺจาคจฺฉิ…เป… ‘‘เนว โหติ น น โหติ ตถาคโต ปรํ มรณา’’ติ ปจฺจาคจฺฉีติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….

๙๑๔. โพธิสตฺโต อิสฺสริยกามการิกาเหตุ อฺํ สตฺถารํ อุทฺทิสีติ? อามนฺตา. ‘‘โพธิสตฺโต อิสฺสริยกามการิกาเหตุ อฺํ สตฺถารํ อุทฺทิสี’’ติ – อตฺเถว สุตฺตนฺโตติ? นตฺถิ. หฺจิ ‘‘โพธิสตฺโต อิสฺสริยกามการิกาเหตุ อฺํ สตฺถารํ อุทฺทิสี’’ติ – นตฺเถว สุตฺตนฺโต, โน จ วต เร วตฺตพฺเพ – ‘‘โพธิสตฺโต อิสฺสริยกามการิกาเหตุ อฺํ สตฺถารํ อุทฺทิสี’’ติ.

อิสฺสริยกามการิกากถา นิฏฺิตา.

๒๓. เตวีสติมวคฺโค

(๒๒๕) ๘. ปติรูปกถา

๙๑๕. อตฺถิ น ราโค ราคปติรูปโกติ? อามนฺตา. อตฺถิ น ผสฺโส ผสฺสปติรูปโก, อตฺถิ น เวทนา เวทนาปติรูปิกา, อตฺถิ น สฺา สฺาปติรูปิกา, อตฺถิ น เจตนา เจตนาปติรูปิกา, อตฺถิ น จิตฺตํ จิตฺตปติรูปกํ, อตฺถิ น สทฺธา สทฺธาปติรูปิกา, อตฺถิ น วีริยํ วีริยปติรูปกํ, อตฺถิ น สติ สติปติรูปิกา, อตฺถิ น สมาธิ สมาธิปติรูปโก, อตฺถิ น ปฺา ปฺาปติรูปิกาติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….

๙๑๖. อตฺถิ น โทโส โทสปติรูปโก, อตฺถิ น โมโห โมหปติรูปโก, อตฺถิ น กิเลโส กิเลสปติรูปโกติ? อามนฺตา. อตฺถิ น ผสฺโส ผสฺสปติรูปโก…เป… อตฺถิ น ปฺา ปฺาปติรูปิกาติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….

ปติรูปกถา นิฏฺิตา.

๒๓. เตวีสติมวคฺโค

(๒๒๖) ๙. อปรินิปฺผนฺนกถา

๙๑๗. รูปํ อปรินิปฺผนฺนนฺติ? อามนฺตา. รูปํ น อนิจฺจํ น สงฺขตํ น ปฏิจฺจสมุปฺปนฺนํ น ขยธมฺมํ น วยธมฺมํ น วิราคธมฺมํ น นิโรธธมฺมํ น วิปริณามธมฺมนฺติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป… นนุ รูปํ อนิจฺจํ สงฺขตํ ปฏิจฺจสมุปฺปนฺนํ ขยธมฺมํ วยธมฺมํ วิราคธมฺมํ นิโรธธมฺมํ วิปริณามธมฺมนฺติ? อามนฺตา. หฺจิ รูปํ อนิจฺจํ สงฺขตํ…เป… วิปริณามธมฺมํ, โน จ วต เร วตฺตพฺเพ – ‘‘รูปํ อปรินิปฺผนฺน’’นฺติ.

ทุกฺขฺเว ปรินิปฺผนฺนนฺติ? อามนฺตา. นนุ ยทนิจฺจํ ตํ ทุกฺขํ [สํ. นิ. ๓.๑๕] วุตฺตํ ภควตา – ‘‘รูปํ อนิจฺจ’’นฺติ? อามนฺตา. หฺจิ ยทนิจฺจํ ตํ ทุกฺขํ วุตฺตํ ภควตา – ‘‘รูปํ อนิจฺจํ’’, โน จ วต เร วตฺตพฺเพ – ‘‘ทุกฺขฺเว ปรินิปฺผนฺน’’นฺติ…เป….

๙๑๘. เวทนา …เป… สฺา… สงฺขารา… วิฺาณํ… จกฺขายตนํ…เป… ธมฺมายตนํ… จกฺขุธาตุ… ธมฺมธาตุ… จกฺขุนฺทฺริยํ…เป… อฺาตาวินฺทฺริยํ อปรินิปฺผนฺนนฺติ? อามนฺตา. อฺาตาวินฺทฺริยํ น อนิจฺจํ…เป… น วิปริณามธมฺมนฺติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป… นนุ อฺาตาวินฺทฺริยํ อนิจฺจํ สงฺขตํ…เป… วิปริณามธมฺมนฺติ? อามนฺตา. หฺจิ อฺาตาวินฺทฺริยํ อนิจฺจํ สงฺขตํ ปฏิจฺจสมุปฺปนฺนํ ขยธมฺมํ วยธมฺมํ วิราคธมฺมํ นิโรธธมฺมํ วิปริณามธมฺมํ, โน จ วต เร วตฺตพฺเพ – ‘‘อฺาตาวินฺทฺริยํ อปรินิปฺผนฺน’’นฺติ.

ทุกฺขฺเว ปรินิปฺผนฺนนฺติ? อามนฺตา. นนุ ยทนิจฺจํ ตํ ทุกฺขํ วุตฺตํ ภควตา – ‘‘อฺาตาวินฺทฺริยํ อนิจฺจ’’นฺติ? อามนฺตา. หฺจิ ยทนิจฺจํ ตํ ทุกฺขํ วุตฺตํ ภควตา – ‘‘อฺาตาวินฺทฺริยํ อนิจฺจํ’’, โน จ วต เร วตฺตพฺเพ – ‘‘ทุกฺขฺเว ปรินิปฺผนฺน’’นฺติ.

อปรินิปฺผนฺนกถา นิฏฺิตา.

เตวีสติมวคฺโค.

ตสฺสุทฺทานํ –

เอกาธิปฺปาเยน เมถุโน ธมฺโม ปฏิเสวิตพฺโพ, อรหนฺตานํ วณฺเณน อมนุสฺสา เมถุนํ ธมฺมํ ปฏิเสวนฺติ, โพธิสตฺโต อิสฺสริยกามการิกาเหตุ วินิปาตํ คจฺฉติ, คพฺภเสยฺยํ โอกฺกมติ, ทุกฺกรการิกํ อกาสิ, อปรนฺตปํ อกาสิ, อฺํ สตฺถารํ อุทฺทิสิ, อตฺถิ น ราโค ราคปติรูปโก อตฺถิ น โทโส โทสปติรูปโก อตฺถิ น โมโห โมหปติรูปโก อตฺถิ น กิเลโส กิเลสปติรูปโก, รูปํ อปรินิปฺผนฺนํ อฺาตาวินฺทฺริยํ อปรินิปฺผนฺนนฺติ.

ขุทฺทโก อฑฺฒปณฺณาสโก.

ตสฺสุทฺทานํ –

นวํ, นิพฺพุติ, เอกาธิปฺปาโยติ.

ปณฺณาสกุทฺทานํ –

มหานิยาโม, อนุสยา, นิคฺคโห, ขุทฺทกปฺจโม;

ปรปฺปวาทมทฺทนา, สุตฺตมูลสมาหิตา;

อุชฺโชตนา สตฺถุสมเย, กถาวตฺถุปกรเณติ.

ปฺจตฺตึสภาณวารํ

กถาวตฺถุปกรณํ นิฏฺิตํ.