📜
นโม ตสฺส ภควโต อรหโต สมฺมาสมฺพุทฺธสฺส
อภิธมฺมปิฏเก
ปฺจปกรณ-อนุฏีกา
ธาตุกถาปกรณ-อนุฏีกา
คนฺถารมฺภวณฺณนา
ธาตุกถาปกรณเทสนาย ¶ ¶ เทสเทสกปริสาปเทสา วุตฺตปฺปการา เอวาติ กาลาปเทสํ ทสฺเสนฺโต ‘‘ธาตุกถาปกรณํ เทเสนฺโต’’ติอาทิมาห. ‘‘ตสฺเสว อนนฺตรํ อเทสยี’’ติ หิ อิมินา วิภงฺคานนฺตรํ ธาตุกถา เทสิตาติ ตสฺสา เทสนากาโล อปทิฏฺโ โหติ. เย ปน ‘‘วิภงฺคานนฺตรํ ¶ กถาวตฺถุปกรณํ เทสิต’’นฺติ วทนฺติ, เตสํ วาทํ ปฏิกฺขิปนฺโต ‘‘วิภงฺคานนฺตรํ…เป… ทสฺเสตุ’’นฺติ อาห.
‘‘กามา เต ปมา เสนา’’ติอาทิวจนโต (สุ. นิ. ๔๓๘; มหานิ. ๒๘; จูฬนิ. นนฺทมาณวปุจฺฉานิทฺเทส ๔๗) กิเลสวิทฺธํสนมฺปิ เทวปุตฺตมารสฺส พลวิธมนนฺติ สกฺกา วตฺตุํ, ‘‘อปฺปวตฺติกรณวเสน กิเลสาภิสงฺขารมาราน’’นฺติ ปน วุจฺจมานตฺตา ขนฺติพลสทฺธาพลาทิอานุภาเวน อุสฺสาหปริสาพลภฺชนเมว เทวปุตฺตมารสฺส พลวิทฺธํสนํ ทฏฺพฺพํ. วิสยาติกฺกมนํ กามธาตุสมติกฺกโม. สมุทยปฺปหานปริฺาวเสนาติ ปหานาภิสมยปริฺาภิสมยานํ วเสน. นนุ เจตํ ปฺจนฺนํ มารานํ ภฺชนํ สาวเกสุปิ ลพฺภเตวาติ โจทนํ มนสิ กตฺวา อาห ‘‘ปรูปนิสฺสยรหิต’’นฺติอาทิ. วีรสฺส ภาโว วีริยนฺติ กตฺวา วุตฺตํ ‘‘มหาวีริโยติ มหาวีโร’’ติ. มหาวีริยตา จ ปริปุณฺณวีริยปารมิตาย จตุรงฺคสมนฺนาคตวีริยาธิฏฺาเนน ¶ อนฺสาธารณจตุพฺพิธสมฺมปฺปธานสมฺปตฺติยา จ เวทิตพฺพา. ตโต เอว หิสฺส วีริยาหานิสิทฺธิปีติ.
ขนฺธาทิเก ธมฺเม อธิฏฺาย นิสฺสาย วิสยํ กตฺวา อภิธมฺมกถา ปวตฺตาติ อาห ‘‘อภิธมฺมกถาธิฏฺานฏฺเน วา’’ติ. เตสํ กถนโตติ เตสํ ขนฺธาทีนํ กถาภาวโต. เอเตน อตฺถวิเสสสนฺนิสฺสโย พฺยฺชนสมุทาโย ปกรณนฺติ วุตฺตํ โหติ. อถ วา ธาตุโย กถียนฺติ เอตฺถ, เอเตน วาติ ธาตุกถา, ตถาปวตฺโต พฺยฺชนตฺถสมุทาโย. ยทิ เอวํ สตฺตนฺนมฺปิ ปกรณานํ ธาตุกถาภาโว อาปชฺชตีติ โจทนํ สนฺธายาห ‘‘ยทิปี’’ติอาทิ. ตตฺถ สาติสยนฺติ สวิเสสํ วิจิตฺตาติเรกวเสน อนวเสสโต จ เทสนาย ปวตฺตตฺตา. ตถา หิ วุตฺตํ ‘‘สพฺพาปิ ธมฺมสงฺคณี ธาตุกถาย มาติกา’’ติ (ธาตุ. ๕). เตเนวาห ‘‘เอกเทสกถนเมว หิ อฺตฺถ กต’’นฺติ.
อิทานิ สาสเน เยสุ ธาตุ-สทฺโท นิรุฬฺโห, เตสํ วเสน อฺเหิปิ อสาธารณํ อิมสฺส ปกรณสฺส ธาตุกถาภาวํ ทสฺเสนฺโต ‘‘ขนฺธายตนธาตูหิ วา’’ติอาทิมาห. ตตฺถ ตตฺถาติ ขนฺธายตนธาตูสุ. มหนฺโต ปเภทานุคโต วิสโย เอตาสนฺติ มหาวิสยา, ธาตุโย, น ขนฺธายตนานิ อปฺปตรปทตฺตา. เยน วา สภาเวน ธมฺมา สงฺคหาสงฺคหสมฺปโยควิปฺปโยเคหิ อุทฺเทสนิทฺเทเส ลภนฺติ, โส สภาโว ธาตุ. สา ธาตุ อิธ สาติสยํ เทสิตาติ สวิเสสํ ธาตุยา กถนโต อิทํ ปกรณํ ‘‘ธาตุกถา’’ติ วุตฺตํ. สภาวตฺโถ หิ อยํ ธาตุ-สทฺโท ‘‘ธาตุโส, ภิกฺขเว ¶ , สตฺตา สํสนฺทนฺตี’’ติอาทีสุ (สํ. นิ. ๒.๙๘) วิย. ธาตุเภทนฺติ ธาตุวิภาคํ. ปกรณนฺติ วจนเสโส. กุโต ปกรณ-สทฺโท ลพฺภตีติ อาห ‘‘สตฺตนฺนํ ปกรณานํ กเมน วณฺณนาย ปวตฺตตฺตา’’ติ. เตน โยชนํ กตฺวาติ เตน ปกรณ-สทฺเทน ‘‘ธาตุกถาว ปกรณํ ธาตุกถาปกรณ’’นฺติ โยชนํ กตฺวา. ตํ ทีปนนฺติ ตํ ธาตุกถาปกรณสฺส อตฺถทีปนํ, อตฺถทีปนากาเรน ปวตฺตํ วณฺณนํ. ‘‘อตฺถํ ทีปยิสฺสามี’’ติ วตฺวา ‘‘ตํ สุณาถา’’ติ วทนฺโต โสตทฺวารานุสาเรน ตตฺถ อุปธารเณ นิโยเชตีติ อาห ‘‘ตํทีปนวจนสวเนน อุปธาเรถาติ อตฺโถ’’ติ.
คนฺถารมฺภวณฺณนา นิฏฺิตา.
๑. มาติกาวณฺณนา
๑. นยมาติกาวณฺณนา
๑. จุทฺทสวิเธนาติ ¶ ¶ จุทฺทสปฺปกาเรน, จุทฺทสหิ ปเทหีติ อตฺโถ. ตตฺถ ‘‘สงฺคโห อสงฺคโห’’ติ อิทเมกํ ปทํ, ตถา ‘‘สมฺปโยโค วิปฺปโยโค’’ติ. ‘‘สงฺคหิเตน สมฺปยุตฺตํ วิปฺปยุตฺต’’นฺติอาทีนิ ปน ตีณิ ตีณิ ปทานิ เอเกกํ ปทํ. อิตเรสุ ปทวิภาโค สุวิฺเยฺโยว. เอเตหีติ สงฺคหาทิปฺปกาเรหิ. นยนํ ปาปนํ, ตํ ปน ปวตฺตนํ าปนฺจ โหตีติ ‘‘ปวตฺตียติ ายนฺตี’’ติ จ ทฺวิธาปิ อตฺโถ วุตฺโต. นยา เอว อุทฺทิสิยมานา มาติกา. อตฺถทฺวเยปิ ปวตฺตนาณกิริยานํ กรณภาเวน สงฺคหาทิปฺปการา นยาติ วุตฺตา. เตนาห อฏฺกถายํ ‘‘อิมินา สงฺคหาทิเกน นเยนา’’ติ (ธาตุ. อฏฺ. ๑). ปทานนฺติ อตฺถทีปกานํ วจนานํ. ปชฺชติ เอเตน อตฺโถติ หิ ปทํ. ปทานนฺติ จ สํสามิสมฺพนฺเธ สามิวจนํ, ปกรณสฺสาติ ปน อวยวาวยวีสมฺพนฺเธ.
๒. อพฺภนฺตรมาติกาวณฺณนา
๒. ตทตฺถานีติ ปฏิจฺจสมุปฺปาทตฺถานิ. ปฏิจฺจ สมุปฺปชฺชติ สงฺขาราทิกํ เอตสฺมาติ หิ ปฏิจฺจสมุปฺปาโท, ปจฺเจกํ อวิชฺชาทิโก ปจฺจยธมฺโม. ตถา หิ วุตฺตํ สงฺขารปิฏเก ‘‘ทฺวาทส ปจฺจยา, ทฺวาทส ปฏิจฺจสมุปฺปาทา’’ติ. เตสนฺติ ขนฺธาทีนํ. ตถาทสฺสิตานนฺติ คณนุทฺเทสวิภาคมตฺเตน ทสฺสิตานํ. กสฺมา ปเนตฺถ ปฏิจฺจสมุปฺปาโท ทฺวาทสภาเวเนว คหิโต, นนุ ตตฺถ ภโว กมฺมภวาทิเภเทน, โสกาทโย จ สรูปโตเยว อิธ ปาฬิยํ คหิตาติ โจทนํ สนฺธายาห ‘‘ตตฺถา’’ติอาทิ. ตตฺถ ตตฺถาติ ตสฺมึ ‘‘ปฺจวีสาธิเกน ปทสเตนา’’ติ เอวํ วุตฺเต อฏฺกถาวจเน. กมฺมภวสฺส ภาวนภาเวน, อุปปตฺติภวสฺส ภวนภาเวน. ปทตฺถโต ปน กมฺมภโว ¶ ภวติ เอตสฺมาติ ภโว, อิตโร ภวติ, ภวนํ วาติ. ตนฺนิทานทุกฺขภาเวนาติ ชรามรณนิทานทุกฺขภาเวน.
‘‘สพฺพาปิ ธมฺมสงฺคณี ธาตุกถาย มาติกา’’ติ อิทมฺปิ ธาตุกถาย มาติกากิตฺตนเมวาติ ‘‘สพฺพาปิ…เป… มาติกาติ อยํ ธาตุกถามาติกาโต พหิทฺธา วุตฺตา’’ติ วจนํ อสมฺภาเวนฺโต ‘‘อถ วา’’ติอาทิมาห ¶ . ปกรณนฺตรคตา วุตฺตา ธาตุกถาย มาติกาภาเวนาติ อตฺโถ. กามฺเจตฺถ มาติกาภาเวน วุตฺตา, ปกรณนฺตรคตตฺตา ปน อฺโต คเหตพฺพรูปา อิโต พหิภูตา นาม โหนฺติ, สรูปโต คหิตาว ปฺจกฺขนฺธาติอาทิกา อพฺภนฺตรา. เตนาห ‘‘สรูปโต ทสฺเสตฺวา ปิตตฺตา’’ติ. มาติกาย อสงฺคหิตตฺตาติ มาติกาย สรูเปน อสงฺคหิตตฺตา, น อฺถา. น หิ มาติกาย อสงฺคหิโต โกจิ ปทตฺโถ อตฺถิ. วิกิณฺณภาเวนาติ ขนฺธวิภงฺคาทีสุ วิสุํ วิสุํ กิณฺณภาเวน วิสฏภาเวน.
๓. นยมุขมาติกาวณฺณนา
๓. นยานํ สงฺคหาทิปฺปการวิเสสานํ ปวตฺติ เทสนา, ตสฺสา วินิคฺคมฏฺานตาย ทฺวารํ. ยถาวุตฺตธมฺมา ยถารหํ ขนฺธายตนธาตุโย อรูปิโน จ ขนฺธาติ เตสํ อุทฺเทโส นยมุขมาติกา. เตนาห ‘‘นยาน’’นฺติอาทิ. วิยุชฺชนสีลา, วิโยโค วา เอเตสํ อตฺถีติ วิโยคิโน, ตถา สหโยคิโน, สงฺคหาสงฺคหธมฺมา จ วิโยคีสหโยคีธมฺมา จ สงฺคหา…เป… ธมฺมา, สงฺคณฺหนาสงฺคณฺหนวเสน วิยุชฺชนสํยุชฺชนวเสน จ ปวตฺตนกสภาวาติ อตฺโถ. จุทฺทสปีติอาทินา ตเมวตฺถํ ปากฏตรํ กโรติ. เยหีติ เยหิ ขนฺธาทีหิ อรูปกฺขนฺเธหิ จ. เต จตฺตาโรติ เต สงฺคหาทโย จตฺตาโร. สจฺจาทีหิปีติ สจฺจอินฺทฺริยปฏิจฺจสมุปฺปาทาทีหิปิ สห. ยถาสมฺภวนฺติ สมฺภวานุรูปํ, ยํ ยํ ปทํ สงฺคหิโต อสงฺคหิโตติ จ วตฺตุํ ยุตฺตํ, ตํ ตนฺติ อตฺโถ.
โส ปนาติ สงฺคหาสงฺคโห. สงฺคาหกภูเตหีติ สงฺคหณกิริยาย กตฺตุภูเตหิ. เตหีติ สจฺจาทีหิ. น สงฺคหภูเตหีติ สงฺคหณกิริยาย กรณภูเตหิ สจฺจาทีหิ สงฺคหาสงฺคโห น วุตฺโต. ตตฺถาปิ หิ ขนฺธายตนธาตุโย เอว กรณภูตาติ ทสฺเสติ. ขนฺธาทีเหว สงฺคเหหีติ ขนฺธาทีหิเยว สงฺคณฺหนกิริยาย กรณภูเตหิ, ‘‘ขนฺธสงฺคเหน สงฺคหิตา, อายตนสงฺคเหน อสงฺคหิตา ¶ , ธาตุสงฺคเหน อสงฺคหิตา, เต ธมฺมา จตูหิ ขนฺเธหิ, ทฺวีหายตเนหิ, อฏฺหิ ธาตูหิ อสงฺคหิตา’’ติ สงฺคหาสงฺคโห นิยเมตฺวา วุตฺโต. ตสฺมาติ ยสฺมา สจฺจาทีนิ สงฺคาหกภาเวน วุตฺตานิ, น สงฺคหภาเวน, ขนฺธาทีนิเยว จ สงฺคหภาเวน วุตฺตานิ, ตสฺมา.
กสฺมา ¶ ปเนตฺถ สจฺจาทโย สงฺคหวเสน น วุตฺตาติ? ตถาเทสนาย อสมฺภวโต. น หิ สกฺกา รูปกฺขนฺธาทีนํ สมุทยสจฺจาทีหิ, สฺาทีนํ วา อินฺทฺริยาทีหิ สงฺคหนเยน ปุจฺฉิตุํ วิสฺสชฺชิตุํ วาติ. ตถา อริยผลาทีสุ อุปฺปนฺนเวทนาทีนํ สจฺจวินิมุตฺตตาย ‘‘เวทนากฺขนฺโธ กติหิ สจฺเจหิ สงฺคหิโต’’ติ ปุจฺฉิตฺวาปิ ‘‘เอเกน สจฺเจน สงฺคหิโต’’ติอาทินา นิยเมตฺวา สงฺคหํ ทสฺเสตุํ น สกฺกาติ. ยถาสมฺภวนฺติ เยหิ สมฺปโยโค, เยหิ จ วิปฺปโยโค, ตทนุรูปํ.
รูปํ รูเปน นิพฺพาเนน วา วิปฺปยุตฺตํ น โหติ, นิพฺพานํ วา รูเปน. กสฺมา? สมฺปยุตฺตนฺติ อนาสงฺกนียสภาวตฺตา. จตุนฺนฺหิ ขนฺธานํ อฺมฺํ สมฺปโยคีภาวโต ‘‘รูปนิพฺพาเนหิปิ โส อตฺถิ นตฺถี’’ติ สิยา อาสงฺกา, ตสฺมา เตสํ อิตเรหิ, อิตเรสฺจ เตหิ วิปฺปโยโค วุจฺจติ, น ปน รูปสฺส รูเปน, นิพฺพาเนน วา, นิพฺพานสฺส วา รูเปน กตฺถจิ สมฺปโยโค อตฺถีติ ตทาสงฺกาภาวโต วิปฺปโยโคปิ รูปสฺส รูปนิพฺพาเนหิ, นิพฺพานสฺส วา เตน น วุจฺจติ, อรูปกฺขนฺเธหิเยว ปน วุจฺจตีติ อาห ‘‘จตูเหวา’’ติอาทิ. อนารมฺมณสฺส จกฺขายตนาทิกสฺส. อนารมฺมณอนารมฺมณมิสฺสเกหีติ อนารมฺมเณน โสตายตนาทินา อนารมฺมณมิสฺสเกน จ ธมฺมายตนาทินา. มิสฺสกสฺส ธมฺมายตนาทิกสฺส. อนารมฺมณอนารมฺมณมิสฺสเกหิ น โหตีติ โยเชตพฺพํ. เยสํ ปน เยหิ โหติ, ตํ ทสฺเสตุํ ‘‘อนารมฺมณสฺส ปนา’’ติอาทิ วุตฺตํ. ยถา หิ สารมฺมณสฺส อนารมฺมเณน อนารมฺมณมิสฺสเกน จ วิปฺปโยโค โหติ, เอวํ สารมฺมเณนปิ โส โหติเยว. เตน วิย อนารมฺมณสฺส อนารมฺมณมิสฺสกสฺส จาติ ทฏฺพฺพํ.
๔. ลกฺขณมาติกาวณฺณนา
๔. วิสุํ โยชนา กาตพฺพาติ โย ตีหิ สงฺคโห จตูหิ จ สมฺปโยโค วุตฺโต, ตํ สภาโค ภาโว ปโยเชติ, โย จ ตีหิ อสงฺคโห จตูหิ จ วิปฺปโยโค วุตฺโต, ตํ วิสภาโค ภาโวติ อิมมตฺถํ ทสฺเสนฺโต ‘‘สงฺคโห…เป… วิฺายตี’’ติ อาห. ยสฺส สงฺคโห, โส ธมฺโม ขนฺธาทิโก ¶ สภาโค. ยสฺส อสงฺคโห, โส วิสภาโค. ตถา สมฺปโยเคสุปิ เวทิตพฺพํ. อิทานิ ยถาวุตฺตํ สภาคตํ สรูปโต นิทฺธาเรตฺวา ทสฺเสตุํ ‘‘ตตฺถา’’ติอาทิ วุตฺตํ. ตตฺถ ¶ สมานภาโว สงฺคเห สภาคตา, เอกุปฺปาทาทิโก สมฺปโยเคติ อิมินา รุปฺปนาทิวิธุโร อสมานสภาโว อสงฺคเห วิสภาคตา, นานุปฺปาทาทิโก วิปฺปโยเคติ อยมตฺโถ อตฺถสิทฺโธติ น วุตฺโตติ.
๕. พาหิรมาติกาวณฺณนา
๕. เอเตน ปนากาเรนาติ สรูเปน อคฺคเหตฺวา ยถาวุตฺเตน ปกรณนฺตรมาติกาย อิธ มาติกาภาวกิตฺตนสงฺขาเตน ปนากาเรน. ปกรณนฺตรปิตาย มาติกาย อวิภาเคน ปจฺฉโต คหณํ พหิ ปนนฺติ อาห ‘‘พหิ ปิฏฺิโต ปิตตฺตา’’ติ. อิธ อฏฺเปตฺวาติ อิมิสฺสา ธาตุกถาย สรูเปน อวตฺวา. ตถา ปกาสิตตฺตาติ มาติกาภาเวน โชติตตฺตา. ธมฺมสงฺคณีสีเสน หิ ธมฺมสงฺคณิยํ อาคตมาติกาว คหิตาติ. เยหิ นเยหิ ธาตุกถาย นิทฺเทโส, เตสุ นเยสุ, เตหิ วิภชิตพฺเพสุ ขนฺธาทีสุ, เตสํ นยานํ ปวตฺติทฺวารลกฺขเณสุ จ อุทฺทิฏฺเสุ ธาตุกถาย อุทฺเทสวเสน วตฺตพฺพํ วุตฺตเมว โหตีติ ยํ อุทฺเทสวเสน วตฺตพฺพํ, ตํ วตฺวา ปุน ยถาวุตฺตานํ ขนฺธาทีนํ กุสลาทิวิภาคทสฺสนตฺถํ ‘‘สพฺพาปิ ธมฺมสงฺคณี ธาตุกถาย มาติกา’’ติ วุตฺตนฺติ เอวเมตฺถ มาติกาย นิกฺเขปวิธิ เวทิตพฺโพ.
‘‘คาวีติ อยมาหา’’ติ เอตฺถ คาวี-สทฺโท วิย ‘‘สงฺคโห อสงฺคโห’’ติ เอตฺถ ปทตฺถวิปลฺลาสการินา อิติ-สทฺเทน อตฺถปทตฺถโก สงฺคหาสงฺคห-สทฺโท สทฺทปทตฺถโก ชายตีติ อธิปฺปาเยนาห ‘‘อนิทฺธาริตตฺถสฺส สทฺทสฺเสว วุตฺตตฺตา’’ติ. เตน อตฺถุทฺธารโต สงฺคหสทฺทํ สํวณฺเณตีติ ทสฺเสติ. อนิทฺธาริตวิเสโสติ อสงฺคหิตชาติสฺชาติอาทิวิเสโส. สามฺเน คเหตพฺพตนฺติ สงฺคหสทฺทาภิเธยฺยตาสามฺเน วิฺายมาโน วุจฺจมาโน วา. น เจตฺถ สามฺฺจ เอกรูปเมวาติ โจทนา กาตพฺพา เภทาเปกฺขตฺตา ตสฺส. ยตฺตกา หิ ตสฺส วิเสสา, ตทเปกฺขเมว ตนฺติ. ‘‘อตฺตโน ชาติยา’’ติ วิฺายติ ยถา ‘‘มตฺเตยฺยา’’ติ วุตฺเต อตฺตโน มาตุ หิตาติ.
ธมฺมวิเสสํ อนิทฺธาเรตฺวาติ สงฺคหิตตาทินา ปุจฺฉิตพฺพวิสฺสชฺเชตพฺพธมฺมานํ วิเสสนํ อกตฺวา. สามฺเนาติ อวิเสเสน. ธมฺมานนฺติ ขนฺธาทิธมฺมานํ. อวเสสา นิทฺธาเรตฺวาติ ‘‘สงฺคหิเตน ¶ อสงฺคหิต’’นฺติอาทิกา อวเสสา ¶ ทฺวาทสปิ ปุจฺฉิตพฺพวิสฺสชฺเชตพฺพธมฺมวิเสสํ นิทฺธาเรตฺวา ธมฺมานํ ปุจฺฉนวิสฺสชฺชนนยอุทฺเทสาติ โยชนา. นนุ จ ‘‘สงฺคหิเตน อสงฺคหิต’’นฺติอาทโยปิ ยถาวุตฺตวิเสสํ อนิทฺธาเรตฺวา สามฺเน ธมฺมานํ ปุจฺฉนวิสฺสชฺชนนยุทฺเทสาติ โจทนํ สนฺธายาห ‘‘สงฺคหิเตน อสงฺคหิต’’นฺติอาทิ. ยสฺส อตฺโถ ายติ, สทฺโท จ น ปยุชฺชติ, โส โลโปติ เวทิตพฺโพ, อาวุตฺติอาทิวเสน วา อยมตฺโถ ทีเปตพฺโพ. เตนาติ ลุตฺตนิทฺทิฏฺเน อสงฺคหิต-สทฺเทน. สงฺคหิตวิเสสวิสิฏฺโติ จกฺขายตเนน ขนฺธสงฺคเหน สงฺคหิตตาวิเสสวิสิฏฺโ, เตน โสตายตนาทิภาเวน อสงฺคหิโต โสตปสาทาทิโก โย รุปฺปนสภาโว ธมฺมวิเสโส. ตนฺนิสฺสิโต ตํ ธมฺมวิเสสํ นิสฺสาย ลพฺภมาโน. ‘‘เต ธมฺมา กติหิ ขนฺเธหิ…เป… จตูหิ ขนฺเธหิ อสงฺคหิตา’’ติอาทินา อสงฺคหิตตาสงฺขาโต ปุจฺฉาวิสฺสชฺชนนโย ปรโต ปุจฺฉิตฺวา วิสฺสชฺชิยมาโน อิธ อุทฺทิฏฺโ โหติ. วิเสสเน กรณวจนนฺติ อิมินา ตสฺส ธมฺมสฺส ยถาวุตฺตสงฺคหิตตาวิเสสวิสิฏฺตํเยว วิภาเวติ. เอวเมเต ปุจฺฉิตพฺพวิสฺสชฺเชตพฺพธมฺมวิเสสํ นิทฺธาเรตฺวา ปุจฺฉนวิสฺสชฺชนนยุทฺเทสา ปวตฺตาติ เวทิตพฺพา.
นนุ จ ‘‘สงฺคหิเตน อสงฺคหิต’’นฺติ เอตฺตาวตาปิ อยมตฺโถ ลพฺภตีติ? น ลพฺภติ ตสฺส ธมฺมมตฺตทีปนโต. นยุทฺเทโส เหโส, น ธมฺมุทฺเทโส. ตถา หิ ปาฬิยํ สงฺคหิเตนอสงฺคหิตปทนิทฺเทเส ‘‘จกฺขายตเนน เย ธมฺมา ขนฺธสงฺคเหน สงฺคหิตา, อายตน…เป… ธาตุสงฺคเหน อสงฺคหิตา’’ติ วตฺวา ‘‘เต ธมฺมา กติหิ ขนฺเธหิ…เป… อสงฺคหิตา’’ติ (ธาตุ. ๑๗๑) ปุจฺฉิตฺวา ‘‘เต ธมฺมา จตูหิ ขนฺเธหิ ทฺวีหายตเนหิ อฏฺหิ ธาตูหิ อสงฺคหิตา’’ติ ทุติยํ อสงฺคหิตปทํ คหิตํ. อฺถา ‘‘จกฺขายตเนน เย ธมฺมา ขนฺธสงฺคเหน สงฺคหิตา, เต ธมฺมา อายตนสงฺคเหน อสงฺคหิตา, ธาตุสงฺคเหน อสงฺคหิตา. เต กตเม’’อิจฺเจว นิทฺทิสิตพฺพํ สิยา.
เอส นโยติ อติเทเสน ทสฺสิตมตฺถํ ปากฏตรํ กาตุํ ‘‘เตสุปี’’ติอาทิ วุตฺตํ. ตติยปเทนาติ ลุตฺตนิทฺเทเสน คเหตพฺพนฺติ วุตฺตปทํ สนฺธายาห. กตฺตุอตฺเถ กรณนิทฺเทโส สงฺคหิตาสงฺคหิเตหิ เตหิ ธมฺเมหิ ธมฺมานํ สงฺคหิตตาสงฺคหิตตาย วุตฺตตฺตา. ตถา ¶ หิ ตตฺถ ปาฬิยํ ‘‘เตหิ ธมฺเมหิ เย ธมฺมา’’ติ ธมฺมมุเขเนว สงฺคหิตตาสงฺคหิตตา วุตฺตา. ทุติยตติเยสุ ปน สงฺคหิตตาสงฺคหิตตาสงฺขาตวิเสสนทฺวาเรน ธมฺมานํ อสงฺคหิตตาสงฺคหิตตา วุตฺตาติ ตตฺถ ‘‘วิเสสเน กรณวจน’’นฺติ วุตฺตํ. เตนาห ‘‘ตตฺถ หิ…เป… ธมฺมนฺตรสฺสา’’ติ. ตตฺถ สภาวนฺตเรนาติ สงฺคหิตตาสงฺคหิตตาสงฺขาเตน ¶ สภาวนฺตเรน ปการนฺตเรน. สภาวนฺตรสฺสาติ อสงฺคหิตตาสงฺคหิตตาสงฺขาตสฺส สภาวนฺตรสฺส. เอเตสูติ จตุตฺถปฺจเมสุ. ธมฺมนฺตเรนาติ อฺธมฺเมน. ธมฺมนฺตรสฺสาติ ตโต อฺสฺส ธมฺมสฺส วิเสสนํ กตํ. ตตฺถ หิ อนฺตเรน ปการวิเสสามสนํ ธมฺเมเนว ธมฺโม วิเสสิโตติ. อาทิปเทเนวาติ ‘‘สงฺคหิเตนา’’ติอาทินา วุตฺเตน ปมปเทเนว. อิตเรหีติ ‘‘สมฺปยุตฺตํ วิปฺปยุตฺต’’นฺติอาทินา วุตฺเตหิ ทุติยตติยปเทหิ. เอตฺถาติ เอกาทสมาทีสุ จตูสุ. ทุติยตติเยสุ วิย วิเสสเน เอว กรณวจนํ ทฏฺพฺพํ, น จตุตฺถปฺจเมสุ วิย กตฺตุอตฺเถติ อธิปฺปาโย. ปุจฺฉาวิสฺสชฺชนานนฺติอาทินา ตเมวตฺถํ วิภาเวติ.
วิวิธกปฺปนโตติ วิวิธํ พหุธา กปฺปนโต, สงฺคหาสงฺคหานํ วิสุํ สห จ วิเสสนวิเสสิตพฺพภาวกปฺปนโตติ อตฺโถ. ตํ ปน วิกปฺปนํ วุตฺตากาเรน วิภชนํ โหตีติ อาห ‘‘วิภาคโตติ อตฺโถ’’ติ. สนฺนิฏฺานลกฺขเณน อธิโมกฺเขน สมฺปยุตฺตธมฺมา อารมฺมเณ นิจฺฉยนากาเรน ปวตฺติยา สนฺนิฏฺานวเสน วุตฺตธมฺมา. เต จ เตหิ สทฺธึ ตทวสิฏฺเ ทฺวิปฺจวิฺาณวิจิกิจฺฉาสหคตธมฺเม จ สงฺคเหตฺวา อาห ‘‘สนฺนิฏฺานวเสน วุตฺตา จ สพฺเพ จ จิตฺตุปฺปาทา สนฺนิฏฺานวเสน วุตฺตสพฺพจิตฺตุปฺปาทา’’ติ. อิตเรติ ผสฺสาทโย. สพฺเพสนฺติ เอกูนนวุติยา จิตฺตุปฺปาทานํ. ปริคฺคเหตพฺพาติ สงฺคหาทิวเสน ปริคฺคณฺหิตพฺพา. มหาวิสเยน อธิโมกฺเขน. อฺเสนฺติ วิตกฺกาทีนํ. วจนํ สนฺธายาติ ‘‘อธิมุจฺจนํ อธิโมกฺโข, โส สนฺนิฏฺานลกฺขโณ’’ติ ธมฺมสงฺคหวณฺณนายํ (ธ. ส. อฏฺ. เยวาปนกวณฺณนา) ‘‘ตณฺหาปจฺจยา อธิโมกฺโข, อธิโมกฺขปจฺจยา ภโว’’ติ ปฏิจฺจสมุปฺปาทวิภงฺเค จ อาคตํ วจนํ สนฺธาย. อตฺเถ สตีติ ‘‘สนฺนิฏฺาน…เป… สาธารณโต’’ติ เอวมตฺเถ วุจฺจมาเน. วตฺตพฺเพสูติ สงฺคหาทิปริคฺคหตฺถํ วตฺตพฺเพสุ. วุตฺตา ผสฺสาทโย มนสิการปริโยสานา. ตาทิสสฺสาติ ¶ ผสฺสาทิสทิสสฺส สาธารณสฺส อธิโมกฺขสทิสสฺส อสาธารณสฺส อฺสฺส ธมฺมสฺส อภาวา.
นนุ ชีวิตินฺทฺริยจิตฺตฏฺิติโยปิ สาธารณาติ? สจฺจํ สาธารณา, อตฺถิ ปน วิเสโสติ ทสฺเสนฺโต อาห ‘‘ชีวิตินฺทฺริยํ ปนา’’ติอาทิ. อสมาธิสภาวา พลภาวํ อปฺปตฺตา สามฺสทฺเทเนว วตฺตพฺพาติ โยชนา. สามฺวิเสสสทฺเทหิ จาติ สามฺวิเสสสทฺเทหิ วตฺตพฺพา จ สมาธิสภาวา จิตฺเตกคฺคตา. วิเสสสทฺทวจนียํ อฺนฺติ พลปฺปตฺตสมาธิโต อฺํ สามฺสทฺเทน พฺยาเปตพฺพํ, วิเสสสทฺเทน จ นิวตฺเตตพฺพํ นตฺถิ สมาธิสภาวาย เอว จิตฺเตกคฺคตาย คหิตตฺตา. น อฺพฺยาปกนิวตฺตโก สามฺวิเสโส อนฺ…เป… วิเสโส ¶ , ตสฺส ทีปนโต. ตสฺเสว ธมฺมสฺสาติ ตสฺเสว พลปฺปตฺตสมาธิธมฺมสฺส. เภททีปเกหีติ วิเสสทีปเกหิ สมาธิพลาทิวจเนหิ วตฺตพฺพา. วุตฺตลกฺขณา อนฺพฺยาปกนิวตฺตกสามฺวิเสสทีปนา สทฺทา. ตโต วิปรีเตหิ อฺํ พฺยาเปตพฺพํ นิวตฺเตตพฺพฺจ คเหตฺวา ปวตฺเตหิ สามฺวิเสสสทฺเทเหว น สุขาทิสภาวา เวทนา วิย วตฺตพฺพา. ตสฺมาติ ยสฺมา อสมาธิสภาวา สมาธิสภาวาติ ทฺเวธา ภินฺทิตฺวา คหิตา จิตฺเตกคฺคตา, ตสฺมา. อสมาธิสภาวเมว ปกาเสยฺย วิเสสสทฺทนิรเปกฺขํ ปวตฺตมานตฺตา. อิตโรติ สมาธิพลาทิโก วิเสสสทฺโท. อิธาติ อิมสฺมึ อพฺภนฺตรมาติกุทฺเทเส, สาธารเณ ผสฺสาทิเก, มหาวิสเย วา อธิโมกฺเข อุทฺทิสิยมาเน. นนุ จ อภินฺทิตฺวา คยฺหมานา จิตฺเตกคฺคตา เวทนา วิย สาธารณา โหตีติ โจทนํ สนฺธายาห ‘‘อภินฺนาปิ วา’’ติอาทิ. ‘‘จิตฺตสฺส ิติ จิตฺเตกคฺคตา อวิสาหฏมานสตา (ธ. ส. ๑๑, ๑๕). อรูปีนํ ธมฺมานํ อายุ ิตี’’ติ (ธ. ส. ๑๙) วจนโต สมาธิชีวิตินฺทฺริยานํ อฺธมฺมนิสฺสเยน วตฺตพฺพตา เวทิตพฺพา. น อรหตีติ อิธ อุทฺเทสํ น อรหติ สมุเขเนว วตฺตพฺเพสุ ผสฺสาทีสุ อุทฺทิสิยมาเนสูติ อตฺโถ.
มาติกาวณฺณนา นิฏฺิตา.
๒. นิทฺเทสวณฺณนา
๑. ปมนโย สงฺคหาสงฺคหปทวณฺณนา
๑. ขนฺธปทวณฺณนา
๖. ‘‘อภิฺเยฺยธมฺมภาเวน ¶ ¶ วุตฺตา จตฺตาโร ขนฺธา โหนฺตี’’ติอาทินา, ‘‘รูปกฺขนฺโธ อภิฺเยฺโย’’ติอาทินา จ อภิฺาตลกฺขณวิสยาติ อาห ‘‘สภาวโต อภิฺาตาน’’นฺติ. ปริฺเยฺยตาทีติ อาทิ-สทฺเทน ปหาตพฺพสจฺฉิกาตพฺพภาเวตพฺพตา สงฺคยฺหติ. อธิปติยาทีติ อธิปติปจฺจยภาวอุปฏฺานปทหนาทีนิ. สจฺจาทิวิเสโส วิยาติ ทุกฺขสจฺจาทิปริยาโย อภิฺเยฺยปีฬนฏฺาทิวิเสโส วิย. เอวฺจ กตฺวาติ นยมุขมาติกาย อภิฺเยฺยนิสฺสเยน วุจฺจมานตฺตา เอว. เตสํ รูปธมฺมานํ ปฺจนฺนํ ขนฺธานํ ขนฺธภาเวน วิย รูปกฺขนฺธภาเวน สภาคตา โหติ, น เวทนากฺขนฺธาทิภาเวนาติ สงฺคหลกฺขณมาห. อิตีติ ตสฺมา, ยสฺมา รูปธมฺมา อฺมฺํ รูปกฺขนฺธภาเวน สภาคา, ตสฺมาติ อตฺโถ. รูปกฺขนฺธภาวสงฺขาเตน รูปกฺขนฺธภาเวน อตฺถมุเขเนว คหเณ. สทฺททฺวาเรน ปน คหเณ รูปกฺขนฺธวจนสงฺขาเตน วา รูปกฺขนฺธวจนวจนียตาสงฺขาเตน. อิทานิ ตเมวตฺถํ ปากฏตรํ กาตุํ ‘‘รูปกฺขนฺโธติ หี’’ติอาทิ วุตฺตํ.
ปุริเมนาติ รูปกฺขนฺเธน. สฺากฺขนฺธมูลกาติอาทีสุ ‘‘ปุริเมน โยชิยมาเน’’ติอาทึ อาเนตฺวา ยถารหํ โยเชตพฺพํ. อเภทโต ปฺจกปุจฺฉาวิสฺสชฺชนํ ขนฺธปทนิทฺเทเส สพฺพปจฺฉิมเมวาติ อาห ‘‘เภทโต ปฺจกปุจฺฉาวิสฺสชฺชนานนฺตร’’นฺติ.
อายตนปทาทิวณฺณนา
๔๐. ยทิปิ ¶ เอกเกปิ สทิสํ วิสฺสชฺชนํ วิสฺสชฺชนํ สมุทยมคฺคสจฺจานํ ‘‘สมุทยสจฺจํ เอเกน ขนฺเธน…เป… มคฺคสจฺจํ เอเกน ขนฺเธน เอเกนายตเนน เอกาย ธาตุยา สงฺคหิตํ, จตูหิ ขนฺเธหิ เอกาทสหิ อายตเนหิ สตฺตรสหิ ธาตูหิ อสงฺคหิต’’นฺติ (ธาตุ. ๔๑) นิทฺทิฏฺตฺตา. เอตฺถาติ เอตสฺมึ อินฺทฺริยปทนิทฺเทเส ¶ . จกฺขุโสตจกฺขุสุขินฺทฺริยทุกานนฺติ จกฺขุโสตทุกํ จกฺขุสุขินฺทฺริยทุกนฺติ เอเตสํ ทุกานํ. จกฺขุโสตสุขินฺทฺริยานฺหิ ‘‘เอเกน ขนฺเธน เอเกนายตเนน เอกาย ธาตุยา สงฺคหิตํ, จตูหิ ขนฺเธหิ เอกาทสหิ อายตเนหิ สตฺตรสหิ ธาตูหิ อสงฺคหิต’’นฺติ เอกเก สทิสํ วิสฺสชฺชนํ. จกฺขุโสตินฺทฺริยทุกสฺส ปน ‘‘จกฺขุนฺทฺริยฺจ โสตินฺทฺริยฺจ เอเกน ขนฺเธน ทฺวีหายตเนหิ ทฺวีหิ ธาตูหิ สงฺคหิตา, จตูหิ ขนฺเธหิ ทสหายตเนหิ โสฬสหิ ธาตูหิ อสงฺคหิตา’’ติ, ‘‘จกฺขุนฺทฺริยฺจ สุขินฺทฺริยฺจ ทฺวีหิ ขนฺเธหิ ทฺวีหายตเนหิ ทฺวีหิ ธาตูหิ สงฺคหิตา, ตีหิ ขนฺเธหิ ทสหายตเนหิ โสฬสหิ ธาตูหิ อสงฺคหิตา’’ติ จกฺขุสุขินฺทฺริยทุกสฺส จ อสทิสํ วิสฺสชฺชนํ. นาปิ ทุเกหิ ติกสฺสาติ จกฺขุโสตจกฺขุสุขินฺทฺริยาทิทุเกหิ จกฺขุโสตสุขินฺทฺริยาทิติกสฺส นาปิ สทิสํ วิสฺสชฺชนํ. อิธาติ สจฺจปทนิทฺเทเส. ติเกน จาติ ทุกฺขสมุทยมคฺคาทิติเกน จ. ‘‘ปฺจหิ ขนฺเธหิ ทฺวาทสหายตเนหิ อฏฺารสหิ ธาตูหิ สงฺคหิตา, น เกหิจิ ขนฺเธหิ น เกหิจิ อายตเนหิ น กาหิจิ ธาตูหิ อสงฺคหิตา’’ติ สทิสํ วิสฺสชฺชนํ.
๖. ปฏิจฺจสมุปฺปาทวณฺณนา
๖๑. อวิชฺชาวจเนนาติ ‘‘อวิชฺชาปจฺจยา สงฺขารา’’ติ เอตฺถ อวิชฺชาคฺคหเณน. วิเสสนํ น กตฺตพฺพํ, ‘‘สพฺพมฺปิ วิฺาณ’’นฺติ วตฺตพฺพนฺติ อธิปฺปาโย. ตตฺถ การณมาห ‘‘กุสลาทีนมฺปี’’ติอาทินา. วิสฺสชฺชนาสทิเสน สพฺพวิฺาณาทิสงฺคหณโต. เตสนฺติ วิฺาณาทิปทานํ. อิธาติ อิมสฺมึ ปมนเย. อกมฺมชานมฺปิ สงฺคหิตตา วิฺายติ สทฺทายตนสฺสปิ คหิตตฺตา.
๗๑. ชายมาน…เป… มานานนฺติ ชายมานาทิอวตฺถานํ ธมฺมานํ. ชายมานาทิภาวมตฺตตฺตาติ นิพฺพตฺตนาทิอวตฺถามตฺตภาวโต. วินิพฺภุชฺชิตฺวาติ อวตฺถาภาวโต วินิพฺโภคํ กตฺวา. ปรมตฺถโต อวิชฺชมานานิ, สภาวมตฺตภูตานีติ ปรมตฺถธมฺมานํ อวตฺถาภาวมตฺตภูตานิ ¶ . อปรมตฺถสภาวานิปิ รูปธมฺมสฺส นิพฺพตฺติอาทิภาวโต รุปฺปนภาเวน คยฺหนฺติ. ตโต ‘‘รูปกฺขนฺธสฺส สภาคานิ, อรูปานํ ปน ชาติชรามรณานี’’ติ อาเนตฺวา โยชนา. เอเกกภูตานีติ ยถา เอกสฺมึ รูปกลาเป ชาติอาทีนิ เอเกกานิเยว โหนฺติ, เอวํ เอกสฺมึ อรูปกลาเปปีติ วุตฺตํ. เตนาห ¶ ‘‘รูปกลาปชาติอาทีนิ วิยา’’ติอาทิ. อนุภวนสฺชานนวิชานนกิจฺจานํ เวทนาทีนํ นิพฺพตฺติอาทิภูตานิปิ ชาติอาทีนิ ตถา น คยฺหนฺตีติ อาห ‘‘เวทิยน…เป… อคยฺหมานานี’’ติ. เตน เวทนากฺขนฺธาทีหิ ชาติอาทีนํ สงฺคหาภาวมาห. ‘‘ชาติ, ภิกฺขเว, อนิจฺจา สงฺขตา’’ติอาทิวจนโต ชาติอาทีนมฺปิ สงฺขตปริยาโย อตฺถีติ สงฺขตาภิสงฺขรณกิจฺเจน สงฺขารกฺขนฺเธน เตสํ สงฺคโหติ วุตฺตํ ‘‘สงฺขตา…เป… สภาคานี’’ติ. เตเนว จ สงฺขารกฺขนฺธสฺส อเนกนฺตปรมตฺถกิจฺจตา เวทิตพฺพา. ตถา ทุวิธานีติ วุตฺตปฺปกาเรน รูปารูปธมฺมานํ นิพฺพตฺติอาทิภาเวน ทฺวิปฺปการานิ. เตนาติ ยถาวุตฺตสภาคตฺเถน. เตหิ ขนฺธาทีหีติ รูปกฺขนฺธสงฺขารกฺขนฺธธมฺมายตนธมฺมธาตูหิ.
ปมนยสงฺคหาสงฺคหปทวณฺณนา นิฏฺิตา.
๒. ทุติยนโย สงฺคหิเตนอสงฺคหิตปทวณฺณนา
๑๗๑. ‘‘สงฺคหิเตน อสงฺคหิต’’นฺติ เอตฺถ สงฺคหิตาสงฺคหิตสทฺทา ภินฺนาธิกรณา น คเหตพฺพา วิเสสนวิเสสิตพฺพตาย อิจฺฉิตตฺตา. โย หิ ธมฺโม สงฺคหิตตาวิเสสวิสิฏฺโ อสงฺคหิโต เหฏฺา อุทฺทิฏฺโ, สฺเวว อิธ อสงฺคหิตภาเวน ปุจฺฉิตฺวา วิสฺสชฺชียตีติ ทสฺเสนฺโต ‘‘ยํ ตํ…เป… ตเทว ทสฺเสนฺโต’’ติ อาห. เย หิ ธมฺมา จกฺขายตเนน ขนฺธสงฺคเหน สงฺคหิตา, อายตนธาตุสงฺคเหน จ อสงฺคหิตา, เตสํเยว ปุน ขนฺธาทีหิ อสงฺคโห ปุจฺฉิตฺวา วิสฺสชฺชิโต. เตน วุตฺตํ ‘‘จกฺขายตเนน…เป… อาหา’’ติ. สพฺพตฺถาติ สพฺเพสุ นเยสุ วาเรสุ จ. ขนฺธาทิสงฺคหสามฺานนฺติ ‘‘ขนฺธสงฺคเหนา’’ติอาทินา อวิเสเสน วุตฺตานํ ขนฺธาทิสงฺคหานํ. ‘‘สามฺโชตนา วิเสเส อวติฏฺตี’’ติ อาห ‘‘นิจฺจํ วิเสสาเปกฺขตฺตา’’ติ. วิเสสาวโพธนตฺถานิ ปฺหพฺยากรณานีติ วุตฺตํ ‘‘เภทนิสฺสิตตฺตา จ ปุจฺฉาวิสฺสชฺชนาน’’นฺติ. สวิเสสาว ขนฺธาทิคณนาติ ‘‘ขนฺธสงฺคเหนา’’ติอาทินา อวิเสเสน วุตฺตาปิ ¶ รูปกฺขนฺธาทินา สวิเสสาว ขนฺธาทิคณนา, ขนฺธาทินา สงฺคโหติ อตฺโถ. สุทฺธาติ เกวลา อนวเสสา, สามฺภูตาติ วุตฺตํ โหติ.
ตตฺถาติ ยถาธิกเต ทุติยนเย. สามฺโชตนาย วิเสสนิทฺทิฏฺตฺตา อาห ‘‘สงฺคหิ…เป… นิทฺธาริตตฺตา’’ติ. ตีสุ สงฺคเหสูติ ขนฺธาทิสงฺคเหสุ ¶ ตีสุ. อฺเหีติ วุตฺตาวเสเสหิ ทฺวีหิ เอเกน วา. เอตฺตเกเนว ทสฺเสตพฺพา สิยุํ ตาวตาปิ สงฺคหิเตน อสงฺคหิตภาวสฺส ปกาสิตตฺตา. เตสนฺติ สงฺคหิเตนอสงฺคหิตภาเวน วุตฺตธมฺมานํ. เอวํวิธานนฺติ ‘‘จกฺขายตนํ โสตายตน’’นฺติอาทินา อนิทฺธาริตวิเสสานํ. อสมฺภวาติ วุตฺตปฺปกาเรน นิทฺทิสิตุํ อสมฺภวา. สงฺคหาทินยทสฺสนมตฺตํ นยมาติกาย พฺยาปาโร, ยตฺถ ปน สงฺคหาทโย, เต ขนฺธาทโย กุสลาทโย จ เตสํ วิสยภูตาติ เตหิ วินา สงฺคหาทีนํ ปวตฺติ นตฺถิ. เตนาห ‘‘นยมาติกาย อพฺภนฺตรพาหิรมาติกาเปกฺขตฺตา’’ติ. สงฺคาหกํ อสงฺคาหกฺจาติ วตฺตพฺพํ. โย หิ อิธ สงฺคาหกภาเวน วุตฺโต ธมฺโม อสงฺคาหกภาเวนปิ วุตฺโตเยวาติ.
‘‘เย ธมฺมา ขนฺธสงฺคเหน สงฺคหิตา, อายตนธาตุสงฺคเหน อสงฺคหิตา’’ติ, ‘‘เย ธมฺมา ขนฺธสงฺคเหน อสงฺคหิตา, อายตนธาตุสงฺคเหน สงฺคหิตา’’ติ จ ยตฺถ ปุจฺฉิตพฺพวิสฺสชฺชิตพฺพธมฺมวิเสสนิทฺธารณํ นตฺถิ, ตตฺถ ปมนเย ฉฏฺนเย จ ‘‘รูปกฺขนฺโธ กติหิ ขนฺเธหิ สงฺคหิโต? เอเกน ขนฺเธนา’’ติ (ธาตุ. ๖), ‘‘รูปกฺขนฺโธ กติหิ ขนฺเธหิ สมฺปยุตฺโตติ? นตฺถิ. จตูหิ ขนฺเธหิ วิปฺปยุตฺโต’’ติ (ธาตุ. ๒๒๘) จ เอวํ ปุจฺฉิตพฺพวิสฺสชฺชิตพฺพภาเวน. อิตเรสูติ ทุติยาทินเยสุ. ตสฺส ตสฺสาติ ยํ ปุจฺฉิตพฺพํ วิสฺสชฺชิตพฺพฺจ ‘‘เย ธมฺมา’’ติ อนิยมิตรูเปน นิทฺธาริตํ, ตสฺส ตสฺส ‘‘เต ธมฺมา’’ติ นิยามกภาเวน.
เอตฺถาติ เอตสฺมึ ปกรเณ. เยน เยน จกฺขายตนาทินา สงฺคาหเกน. ขนฺธาทิสงฺคเหสูติ ขนฺธายตนธาตุสงฺคเหสุ. เตน เตนาติ ขนฺธาทิสงฺคเหน. อฺนฺติ ตโต ตโต สงฺคาหกโต อฺํ. ตพฺพินิมุตฺตํ สงฺคเหตพฺพาสงฺคเหตพฺพํ ยํ ธมฺมชาตํ อตฺถิ, ตํ ตเทว ‘‘จกฺขายตเนน เย ธมฺมา ขนฺธสงฺคเหน สงฺคหิตา, อายตนธาตุสงฺคเหน อสงฺคหิตา’’ติ สงฺคาหกาสงฺคาหกภาเวน อุทฺธฏํ. อฺโ ธมฺโม นตฺถิ ตสฺส สภาคภาเวน สงฺคาหกสฺเสว อภาวโต. สิยา ปเนตํ สภาเคน เอกเทเสน สงฺคโหติ, ตํ ปฏิกฺขิปนฺโต อาห ‘‘น จ โส…เป… โหตี’’ติ. ยฺจาติอาทินา วจนนฺตรํ ปริหรติ.
ยทิ ¶ ¶ จาติอาทินาปิ ตสฺเสว เตน สงฺคหาภาวํ ปาาภาวทสฺสเนน วิภาเวติ. ตตฺถ โส เอวาติ โย รูปาทิกฺขนฺโธ สงฺคาหกภาเวน วุตฺโต, โส เอว เตน รูปาทิกฺขนฺเธน สงฺคยฺเหยฺย สงฺคเหตพฺโพ ภเวยฺย, เตเนว ตสฺส สงฺคหาภาเว ลกฺขณํ ทสฺเสนฺโต อาห ‘‘น หิ โส เอว ตสฺส สภาโค วิสภาโค จา’’ติ. เอกเทสา วิย จกฺขายตนาทโย สมุทายสฺส รูปกฺขนฺธาทิกสฺส. รูปกฺขนฺโธ จกฺขายตนาทีนํ น สงฺคาหโก อสงฺคาหโก จ สภาควิสภาคภาวาภาวโต. เอส นโย เสเสสุปิ. สมุทายนฺโตคธานนฺติอาทินา วุตฺตเมวตฺถํ ปากฏตรํ กโรติ. ตตฺถ เยนาติ วิภาเคน. เตติ เอกเทสา. เตสนฺติ เอกเทสานํ. เอตฺถ ตทนฺโตคธตาย วิภาคาภาโว, วิภาคาภาเวน สภาควิสภาคตาภาโว, เตน สงฺคาหกาสงฺคาหกตาภาโว ทสฺสิโตติ เวทิตพฺโพ.
ยถา สพฺเพน สพฺพํ สภาควิสภาคาภาเวน เอกเทสานํ สมุทาโย สงฺคาหโก อสงฺคาหโก จ น โหติ, เอวํ เอกเทสสภาควิสภาคานนฺติ ทสฺเสนฺโต ‘‘ตถา’’ติอาทิมาห. ตตฺถ ยถาติอาทิ อุทาหรณทสฺสเนน ยถาวุตฺตสฺส อตฺถสฺส ปากฏกรณํ. ขนฺธสงฺคเหน สงฺคาหกํ อสงฺคาหกฺจาติ โยชนา. ตถา เสเสสุปิ. น หิ เอกเทส…เป… วิสภาคํ เยน สมุทาโย สงฺคาหโก อสงฺคาหโก จ สิยาติ อธิปฺปาโย. เอตฺถ จ สงฺคาหกตฺตํ ตาว มา โหตุ, อสงฺคาหกตฺตํ ปน กสฺมา ปฏิกฺขิปียตีติ โจทนํ มนสิ กตฺวา อาห ‘‘ตสฺมา’’ติอาทิ. ตตฺถ ตสฺมาติ วุตฺตเมวตฺถํ เหตุภาเวน ปรามสติ. อตฺตโต อฺสฺส, อตฺตนิ อนฺโตคธโต อฺสฺส, อตฺเตกเทสสภาคโต อฺสฺส สติปิ อสงฺคาหกตฺเตติ โยชนา. ตํ ปเนตํ ‘‘รูปกฺขนฺโธ รูปกฺขนฺเธน สงฺคหิโต อสงฺคหิโต จ น โหตี’’ติอาทินา วุตฺเต ตโย ปกาเร สนฺธาย วุตฺตํ. สงฺคาหกตฺตเมว เอเตสํ นตฺถีติ เอเตสํ อตฺตา, อตฺตนิ อนฺโตคโธ, อตฺเตกเทสสภาโค จาติ วุตฺตานํ สงฺคาหกภาโว เอว นตฺถิ สภาคาภาวโต. เตน วุตฺตํ ‘‘น หิ โส เอว ตสฺส สภาโค’’ติอาทิ. เยนาติ สงฺคาหกตฺเตน. เอวรูปานนฺติ ยถาวุตฺตานํ ติปฺปการานํ อคฺคหณํ เวทิตพฺพํ สติปิ วิสภาคภาเวติ อธิปฺปาโย.
เตนาติ ¶ ‘‘ธมฺมายตน’’นฺติอาทินา วจเนน. เอกเทสสฺส เวทนากฺขนฺธาทิกสฺส สมุทายสฺส ธมฺมายตนสฺส สงฺคาหกตฺตํ เอกเทเสน สมุทายสฺส สงฺคหิตภาวนฺติ อตฺโถ, สมุทายสฺส รูปกฺขนฺธสฺส เอกเทสสฺส จกฺขายตนสฺส โสตายตนสฺส จ สงฺคาหกตฺตํ สมุทาเยน เอกเทสสฺส สงฺคหิตภาวนฺติ วุตฺตํ โหติ. ยทิ เอวํ น ทสฺเสติ, อถ กึ ทสฺเสตีติ อาห ‘‘จตุกฺขนฺธคณนเภเทหี’’ติอาทิ. ตตฺถ จตุกฺขนฺธคณนเภเทหีติ รูปาทิจตุกฺขนฺธคณนวิภาเคหิ ¶ . ปฺจธาติ รูปาทิจตุกฺขนฺธสงฺคโห วิฺาณกฺขนฺธสงฺคโหติ เอวํ ปฺจปฺปกาเรน ภินฺนตํ. เตนาห ‘‘คเณตพฺพาคเณตพฺพภาเวนา’’ติ. ‘‘เอเกน ขนฺเธนา’’ติอาทีสุ กรณตฺเถ กรณวจนํ, น กตฺตุอตฺเถติ กตฺวา อาห ‘‘สงฺคาหกาสงฺคาหกนิรเปกฺขาน’’นฺติ. เตเนวาห ‘‘กมฺมกรณมตฺตสพฺภาวา’’ติ. ทุติยาทโย ปน นยา. อคณนาทิทสฺสนานีติ อคณนคณนทสฺสนานิ. นนุ จ ทุติยาทีสุ คณนาทีนิปิ วิชฺชนฺตีติ? สจฺจํ วิชฺชนฺติ, ตานิ ปน วิเสสนภูตานิ อปฺปธานานีติ วิเสสิตพฺพภูตานํ ปธานานํ วเสเนวํ วุตฺตํ. ‘‘จกฺขายตเนน เย ธมฺมา ขนฺธสงฺคเหน สงฺคหิตา’’ติอาทินา กตฺตุอาทโย นิทฺทิฏฺาติ อาห ‘‘กตฺตุกรณกมฺมตฺตยสพฺภาวา’’ติ.
ตถา ตถาติ เตน เตน รูปกฺขนฺธาทิปฺปกาเรน. ตํตํขนฺธาทิภาวาภาโว สภาควิสภาคตาติ รูปธมฺมาทีนํ รูปกฺขนฺธาทิภาโว สภาคตา, เวทนากฺขนฺธาทิอภาโว วิสภาคตาติ อตฺโถ. ยถานิทฺธาริตธมฺมทสฺสเนติ ‘‘เย ธมฺมา, เต ธมฺมา’’ติ นิทฺธาริตปฺปการธมฺมนิรูปเน. สงฺคาหกสงฺคเหตพฺพานนฺติ จกฺขายตนาทิกสฺส สงฺคาหกสฺส โสตายตนาทิกสฺส จ สงฺคเหตพฺพสฺส. สมานกฺขนฺธาทิภาโวติ เอกกฺขนฺธาทิภาโว, รูปกฺขนฺธาทิภาโวติ อตฺโถ. ตทภาโวติ ตสฺส สมานกฺขนฺธาทิภาวสฺส อภาโว อฺกฺขนฺธาทิภาโว. อยนฺติ ยฺวายํ ปมนเย ตถา ตถา คเณตพฺพาคเณตพฺพตาสงฺขาโต ทุติยาทินเยสุ ยถาวุตฺตานํ สมานกฺขนฺธาทิภาวาภาวสงฺขาโต ตํตํขนฺธาทิภาวาภาโว วุตฺโต, อยเมเตสํ ทฺวิปฺปการานํ นยานํ สภาควิสภาคตาสุ วิเสโส.
สมุทยสจฺจสุขินฺทฺริยาทีติ อาทิ-สทฺเทน มคฺคสจฺจทุกฺขินฺทฺริยาทิ สงฺคยฺหติ. อสงฺคาหกตฺตาภาวโตติ สงฺคหิตตาวิสิฏฺสฺส อสงฺคาหกตฺตสฺส อภาวโต ¶ . น หิ สกฺกา ‘‘สมุทยสจฺเจน เย ธมฺมา ขนฺธสงฺคเหน สงฺคหิตา, อายตนธาตุสงฺคเหน อสงฺคหิตา’’ติอาทิ วตฺตุํ. ทุกฺขสจฺจสทิสานิ อพฺยากตปทาทีนิ. อิตเรหีติ อายตนธาตุสงฺคเหหิ สงฺคาหกตฺตาสงฺคาหกตฺตาภาวโต น อุทฺธฏานีติ โยชนา. เอวนฺติอาทิ ยถาวุตฺตสฺส อตฺถสฺส นิคมนวเสน วุตฺตํ. น รูปกฺขนฺโธติ น สพฺโพ รูปกฺขนฺธธมฺโมติ อตฺโถ.
‘‘ขนฺธปเทนา’’ติ อิทํ กรณตฺเถ กรณวจนํ, น กตฺตุอตฺเถติ อาห ‘‘ขนฺธปทสงฺคเหนาติ อตฺโถ’’ติ. เตเนวสฺส กตฺตุอตฺถตํ ปฏิเสเธตุํ ‘‘น สงฺคาหเกนา’’ติ วุตฺตํ. กรณํ ปน กตฺตุรหิตํ ¶ นตฺถีติ อาห ‘‘เกนจิ สงฺคาหเกนาติ อิทํ ปน อาเนตฺวา วตฺตพฺพ’’นฺติ. สงฺคาหเกสุ น ยุชฺชติ น สงฺคเหตพฺเพสูติ อธิปฺปาโย. รูปกฺขนฺธธมฺมา หิ ‘‘เย ธมฺมา ขนฺธสงฺคเหน สงฺคหิตา’’ติ วุตฺตาติ. สมุทาเย วุตฺตวิธิ ตทวยเวปิ สมฺภวตีติ โจทนํ สมุฏฺาเปนฺโต ‘‘เอเตน นเยนา’’ติอาทิมาห. ปฏิโยคีนิวตฺตนํ เอว-สทฺเทน กรียตีติ อาห ‘‘น หิ อฺมตฺตนิวารณํ เอว-สทฺทสฺส อตฺโถ’’ติ. เตนาห ‘‘สงฺคาหกโต อฺนิวารณํ เอว-สทฺทสฺส อตฺโถ’’ติ. โส จ…เป… เปกฺขนฺติ อิมินา ตเมวตฺถํ ปากฏตรํ กโรติ. สงฺคาหกาเปกฺขตฺเต หิ ‘‘โส จา’’ติอาทิวจนสฺส ‘‘จกฺขายตเนน รูปกฺขนฺโธว สงฺคหิโต’’ติ เอตฺถ จกฺขายตนํ สงฺคาหกนฺติ ยถาธิปฺเปตสฺส อตฺถสฺส อสมฺภโว เอวาติ อิทานิ ตํ อสมฺภวํ วิภาเวนฺโต ‘‘กถ’’นฺติอาทิมาห, ตํ สุวิฺเยฺยเมว.
เอตฺถาติ ‘‘อฑฺเฒกาทสหิ อายตนธาตูหี’’ติ เอตฺถ. ‘‘รูปกฺขนฺเธนา’’ติ อาเนตฺวา วตฺตพฺพํ อายตนธาตุวิเสสนตฺถํ. น โส เอว ตสฺส, สมุทาโย วา ตเทกเทสานํ สงฺคาหโก อสงฺคาหโก จ โหตีติ วุตฺโตวายมตฺโถติ อาห ‘‘รูปกฺขนฺโธ…เป… น โหตี’’ติ. อิมินา ปริยาเยนาติ ยสฺมา วุตฺตปฺปการํ สงฺคาหกตฺตํ นตฺถิ ‘‘เยน สงฺคหิตสฺส อสงฺคาหกํ สิยา’’ติ อิมินา ปริยาเยน. อสงฺคหิตตาย อภาโว วุตฺโต อฏฺกถายํ (ธาตุ. อฏฺ. ๑๗๑) ‘‘โส จ…เป… นตฺถี’’ติ. สงฺคหิตตายาติ นิปฺปริยาเยน สงฺคหิตภาเวน อสงฺคหิตตาย อภาโว วุตฺโตติ น ยุชฺชตีติ โยชนา. สา สงฺคหิตตาติ อตฺตนา อตฺตโน, อตฺเตกเทสานํ ¶ วา สงฺคหิตตา. เตนาติ รูปกฺขนฺเธน. เตสนฺติ รูปกฺขนฺธตเทกเทสานํ. อตฺถิ จ วิปฺปยุตฺตตา เวทนากฺขนฺธาทีหิ. จกฺขายตนาทีหิ วิยาติ วิสทิสุทาหรณํ. เอเตหิ รูปเวทนากฺขนฺธาทีหิ อฺเหิ จ เอวรูเปหิ. เอตานิ อฺานิ จาติ เอตฺถาปิ เอเสว นโย.
เตเนว ตสฺส สงฺคหิตตฺตาภาวทสฺสเนน เหฏฺา ทสฺสิเตน. เอตฺถาติ เอตสฺมึ วาเร. อคฺคหเณติ อกถเน, อเทสนายนฺติ อตฺโถ. สมุทยสจฺจาทีสูติ สมุทยสจฺจสุขินฺทฺริยาทีสุ ยุชฺเชยฺย ตํ การณํ. กสฺมา? เตหิ สมุทยสจฺจาทีหิ ขนฺธาทิสงฺคเหน สงฺคหิเต ธมฺมชาเต สติ ตสฺส อายตนสงฺคหาทีหิ อสงฺคหิตตฺตสฺส อภาวโต. รูปกฺขนฺธาทีหีติ รูปกฺขนฺธเวทนากฺขนฺธาทีหิ. สงฺคหิตเมว นตฺถิ, กสฺมา? ‘‘โส เอว ตสฺส สงฺคาหโก น โหตี’’ติ วุตฺโตวายมตฺโถ. ยทิปิ รูปกฺขนฺธาทินา รูปกฺขนฺธาทิกสฺส อตฺตโน…เป… นตฺถีติ สมฺพนฺโธ. อฺสฺส ปน เวทนากฺขนฺธาทิกสฺส รูปกฺขนฺธาทินา สงฺคหิตตฺตาภาเวน อสงฺคหิตตฺตํ อตฺถีติ โยชนา. อุภยาภาโวติ ¶ สงฺคหิตตฺตาสงฺคหิตตฺตาภาโว. เอตฺถ เอตสฺมึ วาเร. ธมฺมายตนชีวิตินฺทฺริยาทีนนฺติ ธมฺมายตนาทีนํ ขนฺธจตุกฺกสงฺคาหกตฺเต, ชีวิตินฺทฺริยาทีนํ ขนฺธทุกสงฺคาหกตฺเตติ โยชนา. ปาฬิยํ อนาคตตฺตา ‘‘สตี’’ติ สาสงฺกํ วทติ. อาทิ-สทฺเทน ปเมน ธมฺมธาตุสฬายตนาทีนํ สุขินฺทฺริยาทีนฺจ, ทุติเยน เอกกฺขนฺธสฺส สงฺคโห ทฏฺพฺโพ. สุขินฺทฺริยฺหิ เวทนากฺขนฺธสฺเสว สงฺคาหกํ. เตสนฺติ ขนฺธจตุกฺกขนฺธทุกาทีนํ อสงฺคหิตตา น นตฺถิ อตฺเถวาติ ตสฺสา อภาโว อเนกนฺติโก. ปุพฺเพ วุตฺตนเยนาติ ‘‘รูปกฺขนฺธาทีหิ ปนา’’ติอาทินา วุตฺตนเยน.
ตตฺเถวาติ ตสฺมึเยว ปุพฺเพ วุตฺเต สนิทสฺสนสปฺปฏิฆปเท. นิวตฺเตตฺวา คณฺหนฺโตติ ปุพฺเพ วุตฺตํ ปฏินิวตฺเตตฺวา คณฺหนฺโต ปจฺจามสนฺโต. ตทวตฺตพฺพตาติ เตสํ สงฺคาหกาสงฺคาหกสงฺคหิตตฺตาสงฺคหิตตฺตานํ อวตฺตพฺพตา. อสงฺคาหกตฺตาภาวโต เอว…เป… น สงฺคาหกตฺตาภาวโตติ ยสฺมา เนสํ อสงฺคาหกตฺตํ วิย สงฺคาหกตฺตมฺปิ นตฺถิ, ตโต เอว สงฺคหิตตฺตาสงฺคหิตตฺตมฺปีติ ทสฺเสติ.
ทุติยนยสงฺคหิเตนอสงฺคหิตปทวณฺณนา นิฏฺิตา.
๓. ตติยนโย อสงฺคหิเตนสงฺคหิตปทวณฺณนา
๑๗๙. รูปกฺขนฺเธน ¶ ขนฺธสงฺคเหน อสงฺคหิเตสูติ นิทฺธารเณ ภุมฺมํ. ตสฺมาติ ยสฺมา เอกเทสสภาคตา สมุทายสภาคตา น โหติ, ตสฺมา. เตนาติ รูปกฺขนฺเธน. ตานีติ เวทนาทิกฺขนฺธตฺตยนิพฺพานานิ. ยถา จ เอกเทสวิสภาคตาย น สงฺคหิตตา, เอวํ เอกเทสสภาคตาย อสงฺคหิตตาปิ นตฺถีติ ทสฺเสนฺโต ‘‘น เกวล’’นฺติอาทิมาห. สงฺคหิตาเนว น น โหนฺตีติ โยชนา. เตติ เวทนาทิกฺขนฺธตฺตยนิพฺพานสุขุมรูปธมฺมา. เตหีติ วิฺาณกฺขนฺธจกฺขายตนาทีหิ. น กถฺจิ สมฺมิสฺสาติ เกนจิปิ ปกาเรน น สมฺมิสฺสาติ อสมฺมิสฺสตาย สงฺคหิตตฺตาภาวํ สาเธติ. รูปกฺขนฺเธน วิย…เป… น โหตีติ ยถา รูปกฺขนฺเธน สภาคตาภาวโต นิพฺพานํ น เกนจิปิ สงฺคหเณน สงฺคหิตํ, เอวํ วิฺาณกฺขนฺธจกฺขายตนาทีหิ ตํ อายตนธาตุสงฺคเหหิ สงฺคหิตํ น โหตีติ ขนฺธสงฺคหาภาโว ปากโฏ วุตฺโตวาติ เอวํ วุตฺตํ.
เอวรูปานนฺติ ¶ รูปกฺขนฺธวิฺาณกฺขนฺธจกฺขายตนาทีนํ. น หิ นิพฺพานํ สนฺธาย ‘‘รูปกฺขนฺเธน วิฺาณกฺขนฺเธน จกฺขายตเนน เย ธมฺมา ขนฺธสงฺคเหน อสงฺคหิตา, อายตนธาตุสงฺคเหน สงฺคหิตา’’ติ สกฺกา วตฺตุํ. เตน วุตฺตํ ‘‘สงฺคาหกตฺตาภาวโต เอวา’’ติ. ตถา ‘‘อพฺยากเตหิ ธมฺเมหิ เย ธมฺมา ขนฺธสงฺคเหน อสงฺคหิตา, อายตนธาตุสงฺคเหน สงฺคหิตา’’ติอาทิ น สกฺกา วตฺตุํ ตาทิสสฺส ธมฺมสฺส อภาวโตติ อาห ‘‘สนิพฺพาน…เป… ภาวโตวา’’ติ. อคฺคหณํ เวทิตพฺพนฺติ โยชนา. เตนาห ‘‘น หี’’ติอาทิ. กฺจีติ กฺจิ ธมฺมชาตํ. เตติ อพฺยากตธมฺมาทโย. อตฺตโนติ อพฺยากตธมฺมาทึ สนฺธายาห. เอกเทโสติ รูปกฺขนฺธาทิ. อตฺเตกเทสสภาโคติ นิพฺพานํ. ตฺหิ ธมฺมายตนธมฺมธาตุปริยาปนฺนตาย ตเทกเทสสภาโค. อสงฺคหิตสงฺคาหกตฺตาติ ขนฺธสงฺคเหน อสงฺคหิตานํ สฺากฺขนฺธาทีนํ อายตนธาตุสงฺคเหน สงฺคาหกตฺตาติ อตฺโถ.
วิสภาคกฺขนฺธนิพฺพานสมุทายตฺตา ขนฺธสงฺคเหน ธมฺมายตเนน น โกจิ ธมฺโม สงฺคหิโต อตฺถีติ โยชนา. เอตสฺสาติ ‘‘ธมฺมายตเนน สงฺคหิตา’’ติ เอตสฺส ปทสฺส ธมฺมายตนคณเนน สงฺคหิตาติ อตฺโถ. โอฬาริกรูปสมฺมิสฺสํ ธมฺมายตเนกเทสํ.
ตติยนยอสงฺคหิเตนสงฺคหิตปทวณฺณนา นิฏฺิตา.
๔. จตุตฺถนโย สงฺคหิเตนสงฺคหิตปทวณฺณนา
๑๙๑. ติณฺณํ ¶ สงฺคหานนฺติ ขนฺธายตนธาตุสงฺคหานํ. สงฺคหณปุพฺพํ อสงฺคหณํ, อสงฺคหณปุพฺพํ สงฺคหณฺจ วุจฺจมานํ สงฺคหณาสงฺคหณานํ ปวตฺติวิเสเสน วุตฺตํ โหตีติ อาห ‘‘สงฺคหณา…เป… อุทฺทิฏฺา’’ติ. สงฺคหาภาวกโต อสงฺคโห สงฺคหเหตุโก สงฺคหสฺส ปวตฺติวิเสโสเยว นาม โหตีติ อาห ‘‘สงฺคหณปฺปวตฺติวิเสสวิรเห’’ติ. เกนจิ สมุทยสจฺจาทินา ตีหิปิ สงฺคเหหิ สงฺคหิเตน สงฺขารกฺขนฺธปริยาปนฺเนน ธมฺมวิเสเสน ปุน ตเถว สงฺคหิโต โส เอว สมุทยสจฺจาทิโก ธมฺมวิเสโส สงฺคหิเตน สงฺคหิโต. สงฺคาหกตฺตาภาวสพฺภาวา สงฺคาหกภาเวน น อุทฺธฏา, น อสงฺคาหกตฺตา เอว. ยถา หิ ตีหิ สงฺคเหหิ น สงฺคาหกา, เอวํ ¶ ทฺวีหิ, เอเกนปิ สงฺคเหน น สงฺคาหกา อิธ น อุทฺธฏา. เตหิ สงฺคหิตาติ เตหิ ตีหิ สงฺคเหหิ สงฺคหิตา ธมฺมา. ยสฺสาติ ยสฺส อตฺตโน สงฺคาหกสฺส.
สกลวาจเกนาติ อนวเสสํ ขนฺธาทิอตฺถํ วทนฺเตน. เตน ขนฺธาทิปเทนาติ ‘‘เตเนว สงฺคหํ คจฺเฉยฺยา’’ติ เอตฺถ เตน ขนฺธาทิปเทนาติ เอวํ โยเชตพฺพํ. เอวํ ปน อโยเชตฺวา ‘‘ยํ อตฺตโน สงฺคาหกํ สงฺคณฺหิตฺวา ปุน เตเนว สงฺคหํ คจฺเฉยฺย, ตํ อฺํ สงฺคหิตํ นาม นตฺถี’’ติ เอวํ น สกฺกา วตฺตุํ. กสฺมาติ เจ? น หิ เยน สมุทยสจฺจาทินา ยํ สงฺขารกฺขนฺธปริยาปนฺนํ ธมฺมชาตํ ขนฺธาทิสงฺคเหหิ สงฺคหิตํ, เตเนว สมุทยสจฺจาทินา ตสฺส ตทวสิฏฺสฺส สงฺขารกฺขนฺธธมฺมสฺส, น จ ตสฺเสว เกวลสฺส สมุทยสจฺจาทิกสฺส สงฺคโห ปุจฺฉิโต วิสฺสชฺชิโตติ โยชนา, อถ โข เตน สงฺขารกฺขนฺธธมฺเมน ผสฺสาทินา. สงฺคหิตสฺสาติ สงฺคหิตตาวิสิฏฺสฺสาติ อตฺโถ. ตสฺมา อตฺตโน สงฺคาหกํ สกลกฺขณาทึ สงฺคณฺหิตฺวา ปุน เตน ขนฺธาทิปเทน ยํ สงฺคหํ คจฺเฉยฺย, ตํ ตาทิสํ นตฺถีติ อตฺโถ เวทิตพฺโพ. เวทนา สทฺโท จ ขนฺโธ อายตนฺจาติ เวทนา วิสุํ ขนฺโธ, สทฺโท จ วิสุํ อายตนนฺติ อตฺโถ. อฺเน ขนฺธนฺตราทินา. อสมฺมิสฺสนฺติ อพฺยากตทุกฺขสจฺจาทิ วิย อมิสฺสิตํ. น หิ…เป… เอตฺถาติ สงฺคหิตตาวิสิฏฺเน ธมฺเมน โย ธมฺโม สงฺคหิโต, ตสฺส สงฺคหิตตาวิสิฏฺโเยว โย สงฺคโห, โส น เอตฺถ วาเร ปุจฺฉิโต วิสฺสชฺชิโต จ. สงฺคโหวาติ เกวโล สงฺคโห ¶ , น กตฺตาเปกฺโขติ อตฺโถ. น สงฺคาหเกนาติ อิทํ ยถาวุตฺเตน อตฺเถน นิวตฺติตสฺส ทสฺสนํ. น หีติอาทิ ตํสมตฺถนํ.
จตุตฺถนยสงฺคหิเตนสงฺคหิตปทวณฺณนา นิฏฺิตา.
๕. ปฺจมนโย อสงฺคหิเตนอสงฺคหิตปทวณฺณนา
๑๙๓. วุตฺตนเยนาติ ยสฺมา สงฺคหปฺปวตฺติวิเสสวิรหิโต อสงฺคหิตธมฺมวิเสสนิสฺสิโต ปฺจมนโย, ตสฺมา โย เอตฺถ เกนจิ อสงฺคหิเตน ธมฺมวิเสเสน ปุน อสงฺคหิโต ธมฺมวิเสโส อสงฺคหิเตน อสงฺคหิโต อสงฺคหิตตาย ปุจฺฉิตพฺโพ วิสฺสชฺชิตพฺโพ จ. ตเมว ตาว ยถานิทฺธาริตํ ¶ ทสฺเสนฺโต ‘‘รูปกฺขนฺเธน เย ธมฺมา ขนฺธ…เป… อสงฺคหิตา, เตหิ ธมฺเมหิ เย ธมฺมา ขนฺธ…เป… อสงฺคหิตาติ อาหา’’ติ จตุตฺถนเย วุตฺตนยานุสาเรน. ยถานิทฺธาริตธมฺมทสฺสนนฺติ ปาฬิยํ นิทฺธาริตปฺปการธมฺมทสฺสนํ. สห สุขุมรูเปนาติ สสุขุมรูปํ, เตน สุขุมรูเปน สทฺธึ คหิตํ วิฺาณํ, เตน สหิตธมฺมสมุทายา สสุขุม…เป… ทายา. เก ปน เตติ อาห ‘‘ทุกฺขสจฺจา’’ติอาทิ. เกสฺจีติ นิพฺพานจกฺขายตนาทีนํ. ตีหิปิ สงฺคเหหิ. ปริปุณฺณสงฺคเหหิ ตีหิปิ สงฺคเหหิ อสงฺคาหกา ปริปุณฺณสงฺคหาสงฺคาหกา. อพฺยากตธมฺมสทิสา เนวทสฺสเนนนภาวนายปหาตพฺพเนวเสกฺขานาเสกฺขาทโย. อิตเรติ รูปกฺขนฺธาทโย. ตพฺพิปริยาเยนาติ วุตฺตวิปริยาเยน, ตีหิปิ สงฺคเหหิ อสงฺคเหตพฺพสฺส อตฺถิตาย ปริปุณฺณสงฺคหาสงฺคาหกตฺตาติ อตฺโถ.
อสงฺคาหเกสุ นิพฺพานํ อนฺโตคธํ, ตสฺมา ตํ อนิทสฺสนอปฺปฏิเฆหิ อสงฺคเหตพฺพํ น โหตีติ อตฺโถ. เตนาห ‘‘น จ ตเทว ตสฺส อสงฺคาหก’’นฺติ. ‘‘เวทนากฺขนฺเธน เย ธมฺมา’’ติอาทโย นว ปฺหา ทุติยปฺหาทโย, เต ปมปฺเหน สทฺธึ ทส, นามรูปปฺหาทโย ปน จตุวีสตีติ อาห ‘‘สพฺเพปิ จตุตฺตึส โหนฺตี’’ติ. รูปกฺขนฺธาทิวิเสสกปทนฺติ ‘‘รูปกฺขนฺเธนา’’ติอาทินา อสงฺคาหกตฺเตน วิเสสกํ รูปกฺขนฺธาทิปทํ. ปุจฺฉายาติ จ ปุจฺฉนตฺถนฺติ อตฺโถ. ‘‘รูปกฺขนฺเธนา’’ติอาทิ สพฺพมฺปิ วา วิฺาเปตุํ อิจฺฉิตภาเวน วจนํ ปฺหภาวโต ปุจฺฉา. เตนาห อฏฺกถายํ ¶ ‘‘ปฺหา ปเนตฺถ…เป… จตุตฺตึส โหนฺตี’’ติ. เต หิ ลกฺขณโต ทสฺสิตาติ เต นิทฺธาริตธมฺมา เตเนว อสงฺคหิตาสงฺคหิตตาย นิทฺธารณสงฺขาเตน ลกฺขเณน ทสฺสิตา.
ตเทวาติ เอว-สทฺเทนาติ ‘‘ตเทวา’’ติ เอตฺถ เอว-สทฺเทน. ‘‘ยํ ปุจฺฉาย อุทฺธฏํ ปทํ, ตํ ขนฺธาทีหิ อสงฺคหิต’’นฺติ เอตฺถ ‘‘ขนฺธาทีเหวา’’ติ อวธารณํ นิปฺปโยชนํ ปการนฺตรสฺส อภาวโต. ‘‘ตีหิ อสงฺคโห’’ติ หิ วุตฺตํ. ตถา ‘‘อสงฺคหิตเมวา’’ติ สงฺคหิตตานิวตฺตนสฺส อนธิปฺเปตตฺตา. ตเทวาติ ปน อิจฺฉิตํ อุทฺธฏสฺเสว อสงฺคหิเตนอสงฺคหิตภาวสฺส อวธาเรตพฺพตฺตาติ ทสฺเสนฺโต ‘‘น กทาจี’’ติอาทิมาห. ตตฺถ อฺสฺสาติ อนุทฺธฏสฺส. อนิยตตํ ทสฺเสตีติ อิทํ อวธารณผลทสฺสนํ. นิยมโตติ สกฺกา วจนเสโส โยเชตุนฺติ อิทมฺปิ เอว-กาเรน สิทฺธเมวตฺถํ ปากฏตรํ กาตุํ วุตฺตํ. ยโต หิ เอว-กาโร, ตโต อฺตฺถ นิยโมติ. เอวํปการเมวาติ ปุจฺฉาย อุทฺธฏปฺปการเมว, ยํ ปการํ ปุจฺฉาย อุทฺธฏํ, ตํปการเมวาติ อตฺโถ. ตสฺสาติ ¶ อสงฺคหิตสฺส. อฺสฺสาติ ปุจฺฉาย อนุทฺธฏปฺปการสฺส. เอเตน โย ปุจฺฉาย อุทฺธโฏ ตีหิปิ สงฺคเหหิ อสงฺคหิโต, ตสฺเสว อิธ ปุจฺฉิตพฺพวิสฺสชฺชิตพฺพภาโว, น อฺสฺสาติ ทสฺเสติ. เตนาห ‘‘ปุจฺฉาย อุทฺธฏฺหี’’ติอาทิ. อายตนธาตุสงฺคหวเสน เจตฺถ รูปกฺขนฺธาทีนํ อฺสหิตตา, วิฺาณกฺขนฺธาทีนํ อสหิตตา จ เวทิตพฺพา.
อวเสสา เวทนาทโย ตโย ขนฺธา นิพฺพานฺจ สกเลน รูปกฺขนฺเธน เตสํ สงฺคโห นตฺถีติ ‘‘สงฺคหิตา’’ติ น สกฺกา วตฺตุํ, เอกเทเสน ปน สงฺคโห อตฺถีติ ‘‘อสงฺคหิตา น โหนฺตีติ เอวํ ทฏฺพฺพ’’นฺติ อาห. ‘‘รูปธมฺมาวา’’ติ นิยมนํ ปุจฺฉาย อุทฺธฏภาวาเปกฺขนฺติ ทสฺเสนฺโต ‘‘ปุจฺฉาย…เป… อธิปฺปาโย’’ติ อาห. เตน วุตฺตํ ‘‘อนุทฺธฏา เวทนาทโยปิ หิ อสงฺคหิตา เอวา’’ติ. เอตฺถาติ เอตสฺมึ ปฺจมนยนิทฺเทเส. ปเม นเยติ ปเม อตฺถวิกปฺเป. ตถา ทุติเยติ เอตฺถาปิ. รูปวิฺาเณหีติ อสุขุมรูปธมฺเมหิ วิฺาเณน จาติ อยเมตฺถ อธิปฺปาโยติ ทสฺเสนฺโต ‘‘โอฬาริก…เป… อตฺโถ’’ติ อาห. กถํ ปน รูปธมฺมาติ วุตฺเต โอฬาริกรูปสฺเสว คหณนฺติ อาห ‘‘รูเปกเทโส หิ เอตฺถ รูปคฺคหเณน คหิโต’’ติ.
๑๙๖. อสงฺคาหกนฺติ ¶ ‘‘จกฺขายตเนน…เป… อสงฺคหิตา’’ติ เอวํ อสงฺคาหกภาเวน วุตฺตํ ปุจฺฉิตพฺพวิสฺสชฺเชตพฺพภาเวน วุตฺตมฺปิ กามํ เวทนาทีเหว จตูหิ อสงฺคหิตํ, ตํ ปน น จกฺขายตนเมวาติ ทสฺเสตุํ ‘‘จกฺขายตเนน ปนา’’ติอาทิ วุตฺตํ. เยหิ ธมฺเมหีติ ขนฺธาทีสุ เยหิ. สพฺพํ ธมฺมชาตํ เตว รูปาทิเก ธมฺเม อุทาเนติ ปาฬิยํ. กสฺมา ปเนตํ อุทาเนตีติ อาห ‘‘สทิสวิสฺสชฺชนา’’ติอาทิ. ปเมน อุทาเนน. ทฺเวติ ‘‘พาหิรา อุปาทา ทฺเว’’ติ เอตฺถ วุตฺตํ ทฺเว-สทฺทํ สนฺธายาห. ตสฺส อสงฺคหิตสฺส. ยถาทสฺสิตสฺสาติ ‘‘รูป’’นฺติอาทินา ทสฺสิตปฺปการสฺส. ธมฺมนฺวยาณุปฺปาทนํ นยทานํ. ‘‘รูปํ ธมฺมายตน’’นฺติอาทีนํ ปทานํ วเสน ทฺเววีสปทิโก เอส นโย.
ปฺจมนยอสงฺคหิเตนอสงฺคหิตปทวณฺณนา นิฏฺิตา.
๖. ฉฏฺนโย สมฺปโยควิปฺปโยคปทวณฺณนา
๒๒๘. ‘‘ตตฺถา’’ติ ¶ อิมินา ‘‘สมฺปโยควิปฺปโยคปทํ ภาเชตฺวา’’ติ เอตฺถ สมฺปโยควิปฺปโยคปทํ ภาชิตํ, สํวณฺเณตพฺพตาย จ ปธานภูตํ ปจฺจามฏฺํ, น รูปกฺขนฺธาทิปทนฺติ ทสฺเสนฺโต ‘‘ยํ ลพฺภติ…เป… เวทิตพฺพ’’นฺติ วตฺวา ปุน ‘‘รูปกฺขนฺธาทีสุ หี’’ติอาทินา ตมตฺถํ วิวรติ. ตตฺถ น ลพฺภตีติ ‘‘สมฺปยุตฺตํ วิปฺปยุตฺต’’นฺติ วา คเหตุํ น ลพฺภติ, อลพฺภมานมฺปิ ปุจฺฉาย คหิตํ ปฏิกฺเขเปน วิสฺสชฺเชตุํ. ปฏิกฺเขโปปิ หิ ปุจฺฉาย วิสฺสชฺชนเมว. ตถา หิ ยมเก (ยม. ๑.ขนฺธยมก.๕๙-๖๑) ‘‘ยสฺส รูปกฺขนฺโธ นุปฺปชฺชิตฺถ, ตสฺส เวทนากฺขนฺโธ นุปฺปชฺชิตฺถา’’ติ ปุจฺฉาย ‘‘นตฺถี’’ติ วิสฺสชฺชิตํ. เตน ปเนตฺถ รูปธมฺเมสุ สมฺปโยคฏฺโ น ลพฺภตีติ อยมตฺโถ ทสฺสิโต โหติ. อลพฺภมานมฺปิ สมฺปโยคปทํ คหิตนฺติ สมฺพนฺโธ. สพฺพตฺถาติ รูปกฺขนฺธเวทนากฺขนฺธาทีสุ. เอเตสนฺติ รูปนิพฺพานานํ. วิสภาคตาติ อตํสภาคตา. เอกุปฺปาทาทิภาโว หิ สมฺปโยเค สภาคตา, น สงฺคเห วิย สมานสภาคตา, ตสฺมา เอกุปฺปาทาทิภาวรหิตานํ รูปนิพฺพานานํ สา เอกุปฺปาทาทิตา วิสภาคตา วุตฺตา. ตทภาวโตติ ตสฺสา วิสภาคตาย เอกุปฺปาทาทิตาย อภาวโต. วิปฺปโยโคปิ นิวาริโต เอว โหติ, วิสภาโค ภาโว วิปฺปโยโคติ วุตฺโตวายมตฺโถติ. ‘‘จตูสุ ¶ หี’’ติอาทินา วุตฺตเมวตฺถํ ปากฏตรํ กโรติ. ตตฺถ เตสํ เตหีติ จ อรูปกฺขนฺเธ เอว ปรามสติ. วิสภาคตา จ โหติ รูปนิพฺพาเนสุ อวิชฺชมานตฺตาติ อตฺโถ. เตนาห ‘‘น จ รูเปกเทสสฺสา’’ติอาทิ. เตเนวาติ จตุกฺขนฺธสภาคตฺตา เอว.
ตีหิ วิฺาณธาตูหีติ ฆานชิวฺหากายวิฺาณธาตูหิ วิปฺปยุตฺเต อนารมฺมณมิสฺสเก รูปธมฺมมิสฺสเก ธมฺเม ทีเปติ รูปภโวติ โยชนา. ปฺจหีติ จกฺขุวิฺาณาทีหิ ปฺจหิ วิฺาณธาตูหิ. เอกาย มโนธาตุยา. น สมฺปยุตฺเตติ น สมฺปยุตฺเต เอว. ตถา หิ ‘‘วิปฺปยุตฺเต อโหนฺเต สตฺตหิปิ สมฺปยุตฺเต สตฺตปิ วา ตา’’ติ วุตฺตํ. เตนาติ วิปฺปยุตฺตตาปฏิกฺเขเปน. ตาหีติ สตฺตวิฺาณธาตูหิ. สมฺปยุตฺเต ทีเปนฺตีติ สมฺปยุตฺเต ทีเปนฺติเยว, น สมฺปยุตฺเต เอวาติ เอวมวธารณํ คเหตพฺพํ. เอส นโย เสเสสุปิ. สมฺปยุตฺเต เวทนาทิเก. สมฺปยุตฺตวิปฺปยุตฺตภาเวหิ นวตฺตพฺพํ, ตํเยว วิฺาณธาตุสตฺตกํ. สมฺปยุตฺตภาเวน นวตฺตพฺพานิ สมฺปยุตฺตนวตฺตพฺพานิ, ภินฺนสนฺตานิกานิ, นานากฺขณิกานิ จ อรูปานิปิ ธมฺมชาตานิ. อนารมฺมณมิสฺสกสพฺพวิฺาณธาตุตํสมฺปยุตฺตา ธมฺมายตนาทิปเทหิ ทีเปตพฺพา, อนารมฺมณมิสฺสกสพฺพวิฺาณธาตุโย ¶ อเจตสิกาทิปเทหิ ทีเปตพฺพา, ตทุภยสมุทายา ทุกฺขสจฺจาทิปเทหิ ทีเปตพฺพาติ เวทิตพฺพา.
ยทิ เอวนฺติ ยทิ อนารมฺมณมิสฺสานํ ธมฺมานํ วิปฺปโยโค นตฺถิ. อนารมฺมณมิสฺโสภยธมฺมาติ รูปนิพฺพานสหิตสพฺพวิฺาณธาตุตํสมฺปยุตฺตธมฺมา. ขนฺธาทีเหวาติ ขนฺธายตนธาตูหิ เอว, น อรูปกฺขนฺธมตฺเตน. อรูปกฺขนฺเธเยว ปน สนฺธาย ‘‘เตหิ ธมฺเมหิ เย ธมฺมา วิปฺปยุตฺตา’’ติ วุตฺตนฺติ นายํ โทโสติ ทสฺเสติ. ตเทกเทสาติ ‘‘อนารมฺมณมิสฺสา’’ติอาทินา วุตฺตธมฺมสมุทายสฺส เอกเทสา. ตเทกเทสฺสมุทายาติ ตสฺเสว ยถาวุตฺตสฺส สมุทายสฺส เอกเทสา หุตฺวา อฺเสํ อวยวานํ รูปกฺขนฺธาทีนํ สมุทายภูตา. วิภาคาภาวโตติ เภทาภาวโต. เภโทติ เจตฺถ อจฺจนฺตเภโท อธิปฺเปโต. น หิ สมุทายาวยวานํ สามฺวิเสสานํ วิย อจฺจนฺตเภโท อตฺถิ เภทาเภทยุตฺตตฺตา. เตสํ อจฺจนฺตเภทเมว หิ สนฺธาย ‘‘สมุทายนฺโตคธานํ เอกเทสานํ น วิภาโค อตฺถี’’ติ สงฺคเหปิ วุตฺตํ. เตนาติ อวิภาคสพฺภาวโต สภาควิสภาคตฺตาภาเวน. เตสนฺติ อนารมฺมณมิสฺสกสพฺพวิฺาณธาตุอาทีนํ ¶ . เต จ อกุสลาพฺยากตา. เตสนฺติ กุสลากุสลาพฺยากตธมฺมานํ. ตสฺมาติ ยสฺมา วิภตฺตสภาวานํ น เตสํ สมุทาเยกเทสาทิภาโว, ตสฺมา. ยสฺมา ปน กุสลาทโย เอว ขนฺธาทโยติ ขนฺธาทิอามสเนน สมุทาเยกเทสาทิภาโว อาปนฺโน เอวาติ วุตฺตนเยน วิปฺปโยคาภาโว โหติ, ตสฺมา ตํ ปริหรนฺโต ‘‘ขนฺธาทีนิ อนามสิตฺวา’’ติอาทิมาห. เตสนฺติ กุสลาทีนํ. อฺมฺวิปฺปยุตฺตตา วุตฺตา ‘‘กุสเลหิ ธมฺเมหิ เย ธมฺมา วิปฺปยุตฺตา’’ติอาทินา. สพฺเพสูติ ทุติยาทิสพฺพปฺเหสุ.
ฉตฺตึสาย ปิฏฺิทุกปเทสุ วีสติ ทุกปทานิ อิมสฺมึ นเย ลพฺภนฺติ, อวสิฏฺานิ โสฬเสวาติ อาห ‘‘โสฬสาติ วตฺตพฺพ’’นฺติ. ตโต เอว ‘‘เตวีสปทสต’’นฺติ เอตฺถ ‘‘เตวีส’’นฺติ อิทฺจ ‘‘เอกวีส’’นฺติ วตฺตพฺพนฺติ โยชนา. สพฺพตฺถาติ สพฺพปฺเหสุ. เอกกาเลกสนฺตานานํ ภินฺนกาลภินฺนสนฺตานานฺจ อเนเกสํ ธมฺมานํ สมุทายภูตา สงฺขารกฺขนฺธธมฺมายตนธมฺมธาตุโยติ อาห ‘‘กาลสนฺตาน…เป… ธาตูน’’นฺติ. เอกเทสสมฺมิสฺสาติ จิตฺติทฺธิปาทาทินา อตฺตโน เอกเทเสเนว ขนฺธนฺตราทีหิ สมฺมิสฺสา อิทฺธิปาทาทโย, อนารมฺมเณหิ รูปนิพฺพาเนหิ จ อสมฺมิสฺสา. สมานกาลสนฺตาเนหีติ เอกกาลสนฺตาเนหิ กาลสนฺตานเภทรหิเตหิ เอกเทสนฺตเรหิ, สงฺขารกฺขนฺธาทีนํ เอกเทสนฺตเรหิ, สงฺขารกฺขนฺธาทีนํ เอกเทสวิเสสภูเตหิ ¶ สติปฏฺานสมฺมปฺปธานสฺากฺขนฺธาทีหิ วิภตฺตา เอว สมุทยสจฺจาทโย สมฺปโยคีวิปฺปโยคีภาเวน, รูปกฺขนฺธาทโย วิปฺปโยคีภาเวน คหิตาติ โยชนา. เตหิ สมุทยสจฺจาทีหิ. เต สฺากฺขนฺธาทโย. เกหิจิ สหุปฺปชฺชนารเหหิ เอกเทสนฺตเรหิ วิภตฺเตหิ. น หิ สงฺขารกฺขนฺธาทิปริยาปนฺนตฺเตปิ สมุทยสจฺจาทโย มคฺคสจฺจาทีหิ สมฺปโยคํ ลภนฺติ. เตสนฺติ เวทนากฺขนฺธสฺากฺขนฺธาทีนํ. เอกุปฺปาทา…เป… วิสภาคตา จาติ เอกุปฺปาทาทิตาสงฺขาตา ยถารหํ สภาคตา วิสภาคตา จ. เตน ยถาวุตฺตการเณน สมฺปโยคสฺส วิปฺปโยคสฺส จ ลภนโต.
ภินฺนกาลานํ สมุทายีนํ สมุทายา ภินฺนกาลสมุทายา. วตฺตมานา จ เอกสฺมึ สนฺตาเน เอเกกธมฺมา วตฺตนฺติ. ตสฺมาติ ยสฺมา เอตเทว, ตสฺมา. เตสํ เวทนากฺขนฺธาทีนํ วิภชิตพฺพสฺส เอกเทสภูตสฺส อภาวโต. สุขินฺทฺริยาทีนิ เวทนากฺขนฺเธกเทสภูตานิปิ. เตน วิภาคากรเณน ¶ . ยทิ สมานกาลสฺส วิภชิตพฺพสฺส อภาวโต จกฺขุวิฺาณธาตาทโย วิฺาณกฺขนฺธสฺส วิภาคํ น กโรนฺติ, อถ กสฺมา ‘‘จกฺขุวิฺาณธาตุ…เป… มโนวิฺาณธาตุ โสฬสหิ ธาตูหิ วิปฺปยุตฺตา’’ติ วุตฺตนฺติ โจทนํ มนสิ กตฺวา อาห ‘‘ขนฺธายตน…เป… วิปฺปยุตฺตาติ วุตฺต’’นฺติ. เอวเมวนฺติ ยถา ธาตุวิภาเคน วิภตฺตสฺส วิฺาณสฺส, เอวเมวํ.
๒๓๕. ตํสมฺปโยคีภาวนฺติ เตหิ ขนฺเธหิ สมฺปโยคีภาวํ. ยถา หิ สมานกาลสนฺตาเนหิ เอกจิตฺตุปฺปาทคเตหิ เวทนาสฺาวิฺาณกฺขนฺเธหิ สมุทยสจฺจสฺส สมฺปยุตฺตตา, เอวํ ภินฺนสนฺตาเนหิ ภินฺนกาเลหิ จ เตหิ ตสฺส วิปฺปยุตฺตตาติ อาห ‘‘เอวํ ตํวิปฺปโยคีภาวํ…เป… น วุตฺต’’นฺติ. วิสภาคตานิพนฺธสฺส วิภาคสฺส อภาเวน อวิภาเคหิ เตหิ ตีหิ ขนฺเธหิ. วิภาเค หีติอาทินา ตเมวตฺถํ ปากฏตรํ กโรติ. วิภาครหิเตหีติ สมานกาลสนฺตาเนหิ เอกจิตฺตุปฺปาทคตตฺตา อวิภตฺเตหิ เวทนากฺขนฺธาทีหิ น ยุตฺตํ วิปฺปยุตฺตนฺติ วตฺตุํ. เตนาห ‘‘วิชฺชมาเนหิ…เป… ภาวโต’’ติ. ตตฺถ วิชฺชมานสฺส สมานสฺส สมานชาติกสฺสาติ อธิปฺปาโย. น หิ วิชฺชมานํ รูปารูปํ อฺมฺสฺส วิสภาคํ น โหติ. อนุปฺปนฺนา ธมฺมา วิยาติ อิทํ วิสทิสุทาหรณทสฺสนํ. ยถา ‘‘อนุปฺปนฺนา ธมฺมา’’ติ อนาคตกาลํ วุจฺจตีติ อามฏฺกาลเภทํ, เอวํ ยํ อามฏฺกาลเภทํ น โหตีติ อตฺโถ. อุทฺธริตพฺพํ เทสนาย เทเสตพฺพนฺติ วุตฺตํ โหติ. วิชฺชมานสฺเสว วิชฺชมาเนน สมฺปโยโค, สมฺปโยคารหสฺเสว ¶ จ วิปฺปโยโคติ อตฺถิภาวสนฺนิสฺสยา สมฺปยุตฺตวิปฺปยุตฺตตาติ อาห ‘‘ปจฺจุปฺปนฺนภาวํ นิสฺสายา’’ติ. เตเนวาห ‘‘อวิชฺชมานสฺสา’’ติอาทิ. ตฺจาติ อุทฺธรณํ.
วิภาครหิเตหีติ วิสภาคตาภาวโต อวิภาเคหิ. อนามฏฺกาลเภเทติ อนามฏฺกาลวิเสเส. อวิชฺชมานสฺส…เป… สมฺปโยโค นตฺถีติ เอเตน ปาริเสสโต วิชฺชมานสฺส จ วิชฺชมาเนน สมฺปโยโค ทสฺสิโต. อวิชฺชมานตาทีปเก เภเท คหิเตติ ยถาคหิเตสุ ธมฺเมสุ เตหิ วิปฺปโยคีนํ อวิชฺชมานภาวทีปเก เตสํเยว วิเสเส ‘‘อรูปภโว เอเกน ขนฺเธน ทสหายตเนหิ โสฬสหิ ธาตูหิ วิปฺปยุตฺโต’’ติอาทินา (ธาตุ. ๒๔๖) คหิเต เตเนว รุปฺปนาทินา เภเทน เตสํ ¶ อฺมฺํ วิสภาคตาปิ คหิตา เอวาติ วิปฺปโยโค โหตีติ โยชนา. เภเท ปน อคฺคหิเต เตน เตน คหเณนาติ ยถาวุตฺเต อวิชฺชมานตาทีปเก วิเสเส, วิสภาเค วา อคฺคหิเต ‘‘เวทนา, สฺา, สงฺขารกฺขนฺโธ ตีหิ ขนฺเธหิ เอเกนายตเนน สตฺตหิ ธาตูหิ สมฺปยุตฺโต’’ติอาทินา เตน เตน คหเณน สภาคตาทีปเนน วิสภาคตาย อคฺคหิตตฺตา สภาคตาว โหติ. ตถา จ สติ สภาคตฺเต กา ปเนตฺถ สภาคตาติ อาห ‘‘วิชฺชมานตาย…เป… โหตี’’ติ. ตสฺสาติ สภาคตาย. ตสฺมาติ วิสภาคตาย อลพฺภมานตฺตา, สภาคตาย จ ลพฺภมานตฺตา.
๒๖๒. วิตกฺโก วิยาติ สวิตกฺกสวิจาเรสุ จิตฺตุปฺปาเทสุ วิตกฺโก วิย. โส หิ วิตกฺกรหิตตฺตา อวิตกฺโก วิจารมตฺโต จ. เตนาห ‘‘โกฏฺาสนฺตรจิตฺตุปฺปาเทสุ อลีนา’’ติ. ตโต เอว โส อปฺปธาโน, ทุติยฌานธมฺมา เอเวตฺถ ปธานาติ อาห ‘‘เย ปธานา’’ติ. เตเนวาติ สวิตกฺกสวิจาเรสุ จิตฺตุปฺปาเทสุ วิตกฺกสฺส อวิตกฺกวิจารมตฺตคฺคหเณน อิธ อคฺคหิตตฺตา, วิตกฺกตฺติเก ทุติยราสิเยว จ อธิปฺเปตตฺตา. อนนฺตรนเยติ สมฺปยุตฺเตนวิปฺปยุตฺตปทนิทฺเทเส. สมุทยสจฺเจน สมานคติกา สทิสปฺปวตฺติกา. อิตีติ อิมินา การเณน. เต อวิตกฺกวิจารมตฺตา ธมฺมา น คหิตา, สมุทยสจฺจํ วิย น เทสนารุฬฺหา. น สวิตกฺกสวิจาเรหิ สมานคติกาติ โยชนา. ยทิ หิ เต สวิตกฺกสวิจาเรหิ สมานคติกา สิยุํ, ‘‘อวิตกฺกวิจารมตฺเตหิ ธมฺเมหิ เย ธมฺมา สมฺปยุตฺตา, เตหิ ธมฺเมหิ เย ธมฺมา วิปฺปยุตฺตา, เต ธมฺมา น เกหิจิ ขนฺเธหิ, น เกหิจิ อายตเนหิ, เอกาย ธาตุยา วิปฺปยุตฺตา’’ติ วตฺตพฺพา สิยุํ. ยสฺมา ปน เต สมุทยสจฺเจน สมานคติกา. ยถา หิ เย สมุทยสจฺเจน สมฺปยุตฺเตหิ วิปฺปยุตฺตา, เตสํ เกหิจิ วิปฺปโยคํ วตฺตุํ น สกฺกา, เอวํ เตหิปิ ¶ . ตถา หิ วกฺขติ ‘‘สมุทยสจฺจาทีนี’’ติอาทิ. ทสโม…เป… วุตฺโตติ เอตฺถ ทสมนเย เตหิ อวิตกฺกวิจารมตฺเตหิ วิปฺปยุตฺเตหิ วิปฺปยุตฺตานํ โสฬสหิ ธาตูหิ วิปฺปโยโค วุตฺโต, โอสานนเย เตหิ วิปฺปยุตฺตานํ อฏฺารสหิ ธาตูหิ สงฺคโห จ วุตฺโตติ ตสฺมา น เต สวิตกฺกสวิจาเรหิ สมานคติกาติ ทสฺเสติ.
วิตกฺกสหิเตสูติ ¶ สหวิตกฺเกสุ. เตสูติ อวิตกฺกวิจารมตฺเตสุ สห วิตกฺเกน ทุติยชฺฌานธมฺเมสุ, ‘‘อวิตกฺกวิจารมตฺตา’’ติ คหิเตสุ วุตฺเตสูติ อตฺโถ. สพฺเพปิ เตติ ทุติยชฺฌานธมฺมา วิตกฺโก จาติ สพฺเพปิ เต ธมฺมา สกฺกา วตฺตุํ. ตถา หิ สมฺปโยควิปฺปโยคปทนิทฺเทเส ‘‘อวิตกฺกวิจารมตฺตา ธมฺมา เอเกน ขนฺเธน เอเกนายตเนน เอกาย ธาตุยา เกหิจิ สมฺปยุตฺตา’’ติ วุตฺตํ. ตตฺถ เอเกน ขนฺเธนาติ สงฺขารกฺขนฺเธน. โส หิ สมุทาโยติ ‘‘อวิตกฺกวิจารมตฺตา ธมฺมา’’ติ วุตฺตธมฺมสมุทาโย. นนุ วิตกฺโกเปตฺถ ธมฺมสงฺคหํ คโต, โส จ วิจารโต อฺเนปิ สมฺปยุตฺโตติ โจทนํ สนฺธายาห ‘‘น หิ ตเทกเทสสฺส…เป… โหตี’’ติ. ยถาติอาทินา ตเมวตฺถํ อิทฺธิปาทนิทสฺสเนน วิภาเวติ. ตสฺสตฺโถ – ยถา อิทฺธิปาทสมุทายสฺส เอกเทสภูตานํ ฉนฺทิทฺธิปาทาทีนํ ตีหิ ขนฺเธหิ สมฺปโยโค วุตฺโต, ตํสมุทายสฺส น โหติ, เอวํ อิธาปิ วิตกฺกสฺส อฺเหิ สมฺปโยโค อวิตกฺกวิจารมตฺตสฺส สมุทายสฺส น โหตีติ.
ยทิ เอวํ ‘‘อิทฺธิปาโท ทฺวีหิ ขนฺเธหิ สมฺปยุตฺโต’’ติอาทิ น วตฺตพฺพนฺติ เจ? โน น วตฺตพฺพนฺติ ทสฺเสนฺโต ‘‘ยถา ปนา’’ติอาทิมาห. ตตฺถ เตสูติ อิทฺธิปาเทสุ. สมุทายสฺสาติ อิทฺธิปาทสมุทายสฺส. เตหิ เวทนากฺขนฺธาทีหิ สมฺปยุตฺตตา วุตฺตา ‘‘อิทฺธิปาโท ทฺวีหิ ขนฺเธหิ สมฺปยุตฺโต’’ติอาทินา. เตนาติ วิจาเรน. น หีติอาทินา ยถาธิคตธมฺมานํ สมฺปยุตฺตตาย นวตฺตพฺพาภาวํ อุทาหรณทสฺสนวเสน วิภาเวติ. เกจิ วิจิกิจฺฉา ตํสหคตา จ โมหวชฺชา โมเหน สมฺปยุตฺตา, เกจิ อสมฺปยุตฺตา. โมเหนาติ วิจิกิจฺฉาสหคตโมหเมว สนฺธาย วทติ. อิติ อิมินา การเณน น สมุทาโย เตน โมเหน สมฺปยุตฺโต. อฺโ โกจิ ธมฺโม เหตุภาโว นาปิ อตฺถิ, เยน เหตุนา โส ทสฺสเนนปหาตพฺพเหตุโกติ วุตฺโต สมุทาโย. เอวนฺติ อิมินา นเยน ‘‘ภาวนา…เป… โยปิ สมฺปยุตฺตา’’ติ นวตฺตพฺพตาย นิทสฺเสตพฺพาติ อตฺโถ. เอวนฺติ ยถา ทสฺสเนนปหาตพฺพเหตุกสมุทายสฺส สมฺปยุตฺตตา น วตฺตพฺพา, เอวํ เยน ธมฺเมน อวิตกฺก…เป… สิยา, ตํ น นตฺถิ. ตสฺมาติ ยสฺมา อวิตกฺกวิจารมตฺเตสุ โกจิปิ วิจาเรน ¶ อสมฺปยุตฺโต นตฺถิ, ตสฺมา. เตติ อวิตกฺกวิจารมตฺตา ¶ ธมฺมา. เอกธมฺเมปิ…เป… กโต ยถา ‘‘อปฺปจฺจยา ธมฺมา อสงฺขตา ธมฺมา’’ติ.
ฉฏฺนยสมฺปโยควิปฺปโยคปทวณฺณนา นิฏฺิตา.
๗. สตฺตมนโย สมฺปยุตฺเตนวิปฺปยุตฺตปทวณฺณนา
๓๐๖. เตหิ สมุทยสจฺจาทีหิ ขนฺธตฺตยขนฺเธกเทสาทิเก สมฺปยุตฺเต สติปิ, สมฺปยุตฺเตหิ จ วิปฺปยุตฺเต รูปนิพฺพานาทิเก ตทฺธมฺเม สติปิ วิปฺปโยคาภาวโต. สงฺเขเปน วุตฺตมตฺถํ วิตฺถาเรน ทสฺเสตุํ ‘‘น หี’’ติอาทิ วุตฺตํ. ตโต โลภสหคตจิตฺตุปฺปาทโต อฺธมฺมานํ อวสิฏฺานํ กุสลากุสลาพฺยากตธมฺมานํ ขนฺธาทีสุ เกนจิ วิปฺปโยโค น หิ อตฺถิ ขนฺธปฺจกาทีนํ สงฺคณฺหนโต เตสํ. เต เอว จิตฺตุปฺปาทาติ เต โลภสหคตจิตฺตุปฺปาทา เอว. ตทฺธมฺมานนฺติ ตทฺธมฺมานมฺปีติ ปิ-สทฺทโลโป ทฏฺพฺโพ. ตถาติ อิมินา น จ เต เอว ธมฺมา อฑฺฒทุติยายตนธาตุโย, อถ โข เต จ ตโต อฺเ จาติ อิมมตฺถํ อุปสํหรติ.
นนุ ตทฺภาวโต เอว เตหิ อิตเรสํ วิปฺปโยโค สิทฺโธติ อาห ‘‘น จา’’ติอาทิ. ตทฺสมุทาเยหีติ ตโต โลภสหคตจิตฺตุปฺปาทโต อฺสมุทาเยหิ อฺเ โลภสหคตา ธมฺมา วิปฺปยุตฺตา น โหนฺติ. กสฺมา? สมุทาเย…เป… วิปฺปโยคาภาวโต. ตสฺสตฺโถ – สมุทาเยน โลภสหคตตทฺธมฺมราสินา เอกเทสานํ โลภสหคตธมฺมานํ วิปฺปโยคาภาวโต, ตถา เย เอกเทสา หุตฺวา อฺเสํ อวยวานํ สมุทายภูตา, เตสฺจ สมุทาเยน วิปฺปโยคาภาวโตติ. อเนน สมุทาเยน อวยวสฺส สมุทายสฺส อวยเวน จ ตสฺส น วิปฺปโยโค, อวยวสฺเสว ปน อวยเวนาติ ทสฺเสติ. เอส นโยติ ยฺวายํ สมุทยสจฺเจ วุตฺโต วิธิ, เอเสว มคฺคสจฺจสุขินฺทฺริยาทีสุ อรูปกฺขนฺเธกเทสตฺตา เตสนฺติ ทสฺเสติ. นิรวเสเสสูติ อพหิกตวิตกฺเกสุ. วิตกฺโก หิ สมุทายโต อพหิกโต. ‘‘โส หิ สมุทาโย’’ติอาทิโก วุตฺตนโย ลพฺภตีติ อาห ‘‘อคฺคหเณ การณํ น ทิสฺสตี’’ติ.
อฺเสุปิ ¶ ¶ สมุทยสจฺจาทีสุ วิสฺสชฺชนสฺส…เป… ทฏฺพฺพํ, ยโต สมุทยสจฺจาทิ อิธ น คหิตนฺติ อธิปฺปาโย. สมฺปยุตฺตาธิการโต ‘‘อฺเนา’’ติ ปทํ สมฺปยุตฺตโต อฺํ วทตีติ อาห ‘‘อสมฺปยุตฺเตน อสมฺมิสฺสนฺติ อตฺโถ’’ติ. อิทานิ พฺยติเรเกนปิ ตมตฺถํ ปติฏฺาเปตุํ ‘‘อทุกฺขมสุขา…เป… คหิตานี’’ติ วุตฺตํ. เอเตน ลกฺขเณนาติ ‘‘อสมฺปยุตฺเตน อสมฺมิสฺส’’นฺติ วุตฺตลกฺขเณน. จิตฺตนฺติ ‘‘จิตฺเตหิ ธมฺเมหิ เย ธมฺมา’’ติ ปฺหํ อุปลกฺเขติ. สหยุตฺตปเทหิ สตฺตาติ ‘‘เจตสิเกหิ ธมฺเมหิ เย ธมฺมา’’ติอาทินา จิตฺเตน สหยุตฺเต ธมฺเม ทีเปนฺเตหิ ปเทหิ อาคตา สตฺต ปฺหา. ติณฺณํ ติกปทานมคฺคหเณน อูโนติ กตฺวา. เย สนฺธาย ‘‘ติเก ตโย’’ติ วุตฺตํ. ตํ ปน เวทนาปีติตฺติเกสุ ปจฺฉิมํ, วิตกฺกตฺติเก ปมนฺติ ปทตฺตยํ เวทิตพฺพํ.
๓๐๙. อุทฺธฏปเทน ปกาสิยมานา อตฺถา อเภโทปจาเรน ‘‘อุทฺธฏปท’’นฺติ วุตฺตาติ อาห ‘‘อุทฺธฏปเทน สมฺปยุตฺเตหี’’ติ. เตน จ ยถาวุตฺเตน อุทฺธฏปเทน. มเนน ยุตฺตาติ เอตฺถ มนนมตฺตตฺตา มโนธาตุ ‘‘มโน’’ติ วุตฺตาติ อาห ‘‘มโนธาตุยา เอกนฺตสมฺปยุตฺตา’’ติ.
สตฺตมนยสมฺปยุตฺเตนวิปฺปยุตฺตปทวณฺณนา นิฏฺิตา.
๘. อฏฺมนโย วิปฺปยุตฺเตนสมฺปยุตฺตปทวณฺณนา
๓๑๗. รูปกฺขนฺเธน วิปฺปยุตฺตา นาม จตฺตาโร อรูปิโน ขนฺธา, เตสํ อฺเหิ สมฺปโยโค นาม นตฺถิ ตาทิสสฺส อฺสฺส สมฺปโยคิโน อภาวโต. สมุทายสฺส จ เอกเทเสน สมฺปโยโค นตฺถีติ วุตฺโตวายมตฺโถ. เวทนากฺขนฺธาทีหิ วิปฺปยุตฺตํ รูปํ นิพฺพานฺจ, ตสฺส เกนจิ สมฺปโยโค นตฺเถวาติ อาห ‘‘รูปกฺขนฺธาทีหิ…เป… นตฺถี’’ติ. เตนาติ ‘‘รูปกฺขนฺเธน เย ธมฺมา วิปฺปยุตฺตา’’ติอาทิวจเนน.
อฏฺมนยวิปฺปยุตฺเตนสมฺปยุตฺตปทวณฺณนา นิฏฺิตา.
๙. นวมนโย สมฺปยุตฺเตนสมฺปยุตฺตปทวณฺณนา
๓๑๙. ‘‘สมาสปทํ ¶ ¶ อิท’’นฺติ วตฺวา อยํ นาม สมาโสติ ทสฺเสนฺโต ‘‘ยสฺส ขนฺธาทิโน’’ติอาทิมาห, ยสฺส เวทนากฺขนฺธาทิโนติ อตฺโถ. ยํ อิธ สมฺปยุตฺตํ วุตฺตนฺติ อิมสฺมึ นวมนเย ยํ ธมฺมชาตํ สมฺปยุตฺตนฺติ วุตฺตํ. รูปกฺขนฺธาทีสุ อรณนฺเตสุ อพฺภนฺตรพาหิรมาติกาธมฺเมสูติ นิทฺธารเณ ภุมฺมํ. ตฺหิ ธมฺมชาตํ อตฺตนา สมฺปยุตฺเตน เวทนากฺขนฺธาทินา สยํ สมฺปยุตฺตนฺติ นิทฺธาริตํ. อโยโคติ อสมฺปโยโค. วกฺขติ ทสมนเย. ตตฺถ หิ ‘‘รูปกฺขนฺเธน เวทนาทโย วิปฺปยุตฺตา, เตหิ รูปกฺขนฺโธ วิปฺปยุตฺโต’’ติ วตฺวา นิพฺพานํ กถนฺติ โจทนํ สนฺธายาห ‘‘นิพฺพานํ ปน สุขุมรูปคติกเมวา’’ติ วุตฺตํ. ‘‘มนายตนํ เอเกนายตเนน เอกาย ธาตุยา เกหิจิ วิปฺปยุตฺต’’นฺติ เอตฺถ หิ ยถา สุขุมรูปํ วิย สรูปโต อนุทฺธฏมฺปิ นิพฺพานํ เกหิจีติปเทน คหิตเมว โหตีติ เอทิเสสุ าเนสุ นิพฺพานํ สุขุมรูปคติกนฺติ วิฺายติ, เอวมิธาปิ ‘‘รูปมิสฺสเกหิ วา’’ติ เอเตน อนุปาทินฺนอนุปาทานิยาทีหิ นิพฺพานมิสฺสเกหิปิ อสมฺปโยโค วุตฺโต โหตีติ ทฏฺพฺโพ. อวิกลจตุกฺขนฺธสงฺคาหเกหิ ปเทหิ สหวตฺติโน อฺสฺส สมฺปโยคิโน อภาวโต อตีตานาคเตหิ จ สมฺปโยโค นตฺเถวาติ ตสฺส อยุชฺชมานตํ ทสฺเสนฺโต ‘‘วตฺตมานานเมว…เป… อรูปภวาทีหีติ อตฺโถ’’ติ อาห. อิตเรติ เย สมฺปโยคํ ลภนฺติ, เก ปน เต รูเปน อสมฺมิสฺสา อรูเปกเทสภูตา. เตนาห ‘‘เวทนากฺขนฺธาทโย’’ติ.
นวมนยสมฺปยุตฺเตนสมฺปยุตฺตปทวณฺณนา นิฏฺิตา.
๑๐. ทสมนโย วิปฺปยุตฺเตนวิปฺปยุตฺตปทวณฺณนา
๓๕๓. เย วิปฺปยุตฺเตน วิปฺปยุตฺตภาเวน ปาฬิยํ อคฺคหิตา, เตสุ เกจิ วิปฺปยุตฺตสฺส ธมฺมนฺตรสฺส อภาวโต เกจิ ขนฺธาทีหิ วิปฺปโยคสฺเสว อสมฺภวโตติ อิมมตฺถํ ทสฺเสนฺโต ‘‘ธมฺมายตนาทิธมฺมา’’ติอาทิมาห. ตตฺถ สพฺพจิตฺตุปฺปาทคตธมฺมภาวโตติ อิมินา ภินฺนกาลตาทิวิเสสวโต อรูปกฺขนฺธสฺส วิปฺปยุตฺตสฺส ธมฺมนฺตรสฺส อภาวมาห, อนารมฺมณมิสฺสกภาวโตติ อิมินา ปน สพฺพสฺสปิ. กามภโว ¶ อุปปตฺติภโว สฺีภโว ปฺจโวการภโวติ ¶ อิเม จตฺตาโร มหาภวา. วิปฺปโยคาภาวโตติ วิปฺปโยคาสมฺภวโต. น หิ เย ทุกฺขสจฺจาทีหิ วิปฺปยุตฺตา, เตหิ วิปฺปยุตฺตานํ เตสํเยว ทุกฺขสจฺจาทีนํ ขนฺธาทีสุ เกนจิ วิปฺปโยโค สมฺภวติ.
ทสมนยวิปฺปยุตฺเตนวิปฺปยุตฺตปทวณฺณนา นิฏฺิตา.
๑๑. เอกาทสมนโย สงฺคหิเตนสมฺปยุตฺตวิปฺปยุตฺตปทวณฺณนา
๔๐๙. เตติ สงฺขารกฺขนฺธธมฺมา. เสเสหีติ อวสิฏฺเหิ เวทนาสฺาวิฺาณกฺขนฺเธหิ. ‘‘เอเตน สห สมฺพนฺโธ’’ติ อิมินา ปทานํ สมฺพนฺธทสฺสนมุเขน ‘‘สมุทยสจฺเจน เย ธมฺมา สมฺปยุตฺตา’’ติ ปาฬิยา อตฺถวิวรณํ ปากฏตรํ กตฺวา เกหิจีติปทสฺสตฺถํ กาตุํ ‘‘เกหิจีติ เอตสฺส ปนา’’ติอาทิมาห. อตฺถํ ทสฺเสตุํ อาหาติ สมฺพนฺโธ. วิเสเสตฺวาติ เอตฺถ เตสํ ธมฺมานํ ตณฺหาวชฺชานํ สงฺขารกฺขนฺธธมฺมายตนธมฺมธาตุปริยาปนฺนตากิตฺตนํ วิเสสนํ ทฏฺพฺพํ, ยโต เต สมุทยสจฺเจน ขนฺธาทิสงฺคเหน สงฺคหิตาติ วุตฺตา. สยํ อตฺตนา สมฺปยุตฺโต น โหตีติ วุตฺตํ ‘‘อตฺตวชฺเชหี’’ติ. เตน วุตฺตํ ‘‘จิตฺตํ น วตฺตพฺพํ จิตฺเตน สมฺปยุตฺตนฺติปิ, จิตฺเตน วิปฺปยุตฺตนฺติปี’’ติ. สมฺปโยคารเหหีติ วิเสสนํ สุขุมรูปํ นิพฺพานนฺติ ทฺเว สนฺธาย กตํ, น ตณฺหาทิเก.
เอกาทสมนยสงฺคหิเตนสมฺปยุตฺตวิปฺปยุตฺตปทวณฺณนา นิฏฺิตา.
๑๒. ทฺวาทสมนโย สมฺปยุตฺเตนสงฺคหิตาสงฺคหิตปทวณฺณนา
๔๑๗. นวมนเย สมฺปโยควิสิฏฺา สมฺปยุตฺตา อุทฺธฏา, ทฺวาทสมนเย จ สมฺปโยควิสิฏฺา สงฺคหิตาสงฺคหิตาติ อุภยตฺถาปิ สมฺปโยควิสิฏฺาว คหิตาติ อาห ‘‘ทฺวาทสม…เป… ลพฺภนฺตี’’ติ.
ทฺวาทสมนยสมฺปยุตฺเตนสงฺคหิตาสงฺคหิตปทวณฺณนา นิฏฺิตา.
๑๓. เตรสมนโย อสงฺคหิเตนสมฺปยุตฺตวิปฺปยุตฺตปทวณฺณนา
๔๔๘. เยหีติ ¶ ¶ รูปกฺขนฺธธมฺมายตนาทีหิ. ตีหิปิ ขนฺธายตนาทิสงฺคเหหิ. ปุน เยหีติ อรูปภวาทีหิ. โอฬาริกายตนาเนว โหนฺติ อายตนธาตุสงฺคเหหิปิ อสงฺคหิตตฺตา. เตติ จตุโวการภวาทโย. วุตฺตาวเสสาติ รูปกฺขนฺธธมฺมายตนาทีหิ อวสิฏฺา. สติปิ อสงฺคาหกตฺเต เตหิ อสงฺคหิตานํ สมฺปโยโค น สมฺภวตีติ เวทนากฺขนฺธาทโย อิธ เตรสมนเย วิสฺสชฺชนํ น รุหนฺติ นาโรหนฺติ. เตนาห อฏฺกถายํ ‘‘เวทนากฺขนฺเธน หิ ขนฺธาทิวเสน รูปารูปธมฺมา อสงฺคหิตา โหนฺติ, เตสฺจ สมฺปโยโค นาม นตฺถี’’ติ (ธาตุ. ๔๔๘) อสงฺคาหกา เอว น โหนฺติ อวิกลปฺจกฺขนฺธาทิสมุทายภาวโต.
เตติ ‘‘ทุกฺขสจฺจาที’’ติ อาทิ-สทฺเทน วุตฺตธมฺมา. อสพฺพ…เป… สิยุํ อวิตกฺกาวิจาราทิธมฺมา วิย. น เตสํ วิปฺปโยโค นตฺถิ ตพฺพินิมุตฺตสฺส จิตฺตุปฺปาทสฺส สมฺภวโต. เวทนากฺขนฺเธน อสงฺคหิตานํ อนารมฺมณมิสฺสกตฺตา น ‘‘วิปฺปโยคสฺส อตฺถิตายา’’ติ วุตฺตํ. ตถา จาห ‘‘รูปารูปธมฺมา อสงฺคหิตา’’ติ. อุภยาภาวโตติ สมฺปโยควิปฺปโยคาภาวโต. อนารมฺมณสหิตสพฺพวิฺาณตํธาตุสมฺปยุตฺตตทุภยธมฺมา อเจตสิกเจตสิกโลกิยปทาทีนํ วเสน เวทิตพฺพา.
เตรสมนยอสงฺคหิเตนสมฺปยุตฺตวิปฺปยุตฺตปทวณฺณนา นิฏฺิตา.
๑๔. จุทฺทสมนโย วิปฺปยุตฺเตนสงฺคหิตาสงฺคหิตปทวณฺณนา
๔๕๖. ธมฺมสภาวมตฺตตฺตาติ สภาวธมฺมานํ ธมฺมมตฺตตฺตา อวตฺถาวิเสสมตฺตตฺตา.
สมุจฺฉิชฺชติ เอเตนาติ สมุจฺเฉโท. สงฺคหาทิวิจารปรินิฏฺานภูโต จุทฺทสมนโย. เตนาห ‘‘ปริโยสาเน นเย’’ติ. วิสฺสชฺเชตพฺพธมฺมวิวิตฺตา ปุจฺฉา โมฆปุจฺฉา, สา ตถาภูตาปิ วิสฺสชฺเชตพฺพธมฺมาภาวสฺส าปิกา โหตีติ อาห ‘‘เตสํ ปุจฺฉาย โมฆตฺตา เต น ลพฺภนฺตี’’ติ. โมฆา ปุจฺฉา เอตสฺสาติ โมฆปุจฺฉโก. อฏฺโม นโย ¶ ตตฺถ สพฺพปุจฺฉานํ โมฆตฺตา ¶ . เตน จ สหาติ เตน อฏฺมนเยน สทฺธึ อิมสฺมึ โอสานนเย อฏฺมนเย จ โอสานนเย จ เอเต ธมฺมายตนาทโย สพฺพปฺปกาเรน น ลพฺภนฺติ. วิปฺปโยคสฺสปิ อภาวาติ ตตฺถ การณมาห.
จุทฺทสมนยวิปฺปยุตฺเตนสงฺคหิตาสงฺคหิตปทวณฺณนา นิฏฺิตา.
ธาตุกถาปกรณ-อนุฏีกา สมตฺตา.
ปุคฺคลปฺตฺติปกรณ-อนุฏีกา
๑. มาติกาวณฺณนา
๑. ‘‘ธาตุกถํ ¶ ¶ เทสยิตฺวา อนนฺตรํ ตสฺส อาห ปุคฺคลปฺตฺติ’’นฺติ วุตฺเต ตตฺถ การณํ สมุทาคมโต ปฏฺาย วิภาเวนฺโต ‘‘ธมฺมสงฺคเห’’ติอาทิมาห. ตตฺถ ยทิปิ ธมฺมสงฺคเห ผสฺสาทีนํ ปถวีอาทีนฺจ ธมฺมานํ นานานยวิจิตฺโต อนุปทวิภาโคปิ กโต, น สงฺคโห เอว, โส ปน เตสํ กุสลตฺติกาทิเหตุทุกาทิติกทุเกหิ สงฺคหสนฺทสฺสนตฺโถติ วุตฺตํ ‘‘ธมฺมสงฺคเห ติกทุกาทิวเสน สงฺคหิตานํ ธมฺมาน’’นฺติ. เตเนว หิ ตํ ปกรณํ ‘‘ธมฺมสงฺคโห’’ติ สมฺํ ลภิ. กามฺจ ธมฺมสงฺคเหปิ ‘‘ตสฺมึ โข ปน สมเย จตฺตาโร ขนฺธา โหนฺตี’’ติอาทินา (ธ. ส. ๕๘) ขนฺธาทิวิภาโค ทสฺสิโต, โส ปน น ตถา สาติสโย, ยถา วิภงฺคปกรเณติ สาติสยํ ตํ คเหตฺวา อาห ‘‘วิภงฺเค ขนฺธาทิวิภาคํ ทสฺเสตฺวา’’ติ, ยโต ตํ ‘‘วิภงฺโค’’ตฺเวว ปฺายิตฺถ. ธาตุกถายาติ อาธาเร ภุมฺมํ, ตถา ‘‘ธมฺมสงฺคเห วิภงฺเค’’ติ เอตฺถาปิ. อาธาโร หิ สงฺคหณวิภชนปฺปเภทวจนสงฺขาตานํ ¶ อวยวกิริยานํ ตํสมุทายภูตานิ ปกรณานิ ยถา ‘‘รุกฺเข สาขา’’ติ. กรณวจนํ วา เอตํ, ธาตุกถาย กรณภูตายาติ อตฺโถ.
เอตฺถ จ อภิฺเยฺยธมฺเม เทเสนฺโต เทสนากุสโล ภควา ติกทุกวเสน ตาว เนสํ สงฺคหํ ทสฺเสนฺโต ธมฺมสงฺคณึ เทเสตฺวา สงฺคหปุพฺพกตฺตา วิภาคสฺส ตทนนฺตรํ ขนฺธาทิวเสน วิภาคํ ทสฺเสนฺโต วิภงฺคํ เทเสสิ. ปุน ยถาวุตฺตวิภาคสงฺคหยุตฺเต ธมฺเม สงฺคหาสงฺคหาทินยปฺปเภทโต ทสฺเสนฺโต ธาตุกถํ เทเสสิ ตสฺสา อพฺภนฺตรพาหิรมาติกาสรีรกตฺตา. น หิ สกฺกา ขนฺธาทิเก กุสลาทิเก จ วินา สงฺคหาสงฺคหาทินยํ เนตุนฺติ. เตนาห ‘‘ตถาสงฺคหิตวิภตฺตาน’’นฺติ. เอวํ สงฺคหโต วิภาคโต ปเภทโต จ ธมฺมานํ เทสนา ยสฺสา ¶ ปฺตฺติยา วเสน โหติ, โย จายํ ยถาวุตฺตธมฺมุปาทาโน ปุคฺคลโวหาโร, ตสฺส จ สมยวิมุตฺตาทิวเสน วิภาโค, ตํ สพฺพํ วิภาเวตุํ ปุคฺคลปฺตฺติ เทสิตาติ อิทเมเตสํ จตุนฺนํ ปกรณานํ เทสนานุกฺกมการณํ ทฏฺพฺพํ.
เตสนฺติ ธมฺมานํ. สภาวโตติ ‘‘ผสฺโส เวทนา’’ติอาทิสภาวโต. อุปาทายาติ ‘‘ปุคฺคโล สตฺโต โปโส’’ติอาทินา ขนฺเธ อุปาทาย. ปฺาปนํ ยาย ตชฺชาอุปาทาทิเภทาย ปฺตฺติยา โหติ, ตํ ปฺตฺตึ. ปเภทโตติ ขนฺธาทิสมยวิมุตฺตาทิวิภาคโต. ยาย ปฺตฺติยา สภาวโต อุปาทาย จ ปฺาปนนฺติ สงฺเขปโต วุตฺตมตฺถํ วิวรนฺโต ‘‘ตตฺถ เย ธมฺเม’’ติอาทิมาห. ตตฺถ อสภาวปฺตฺติยาปิ มูลภูตํ อุปาทานํ สภาวธมฺโม เอว, เกวลํ ปน เตสํ ปวตฺติอาการเภทสนฺนิสฺสยโต วิเสโสติ ทสฺเสนฺโต ‘‘เย ธมฺเม…เป… โหตี’’ติ อาห. ตตฺถ ปุพฺพาปริยภาเวน ปวตฺตมาเนติ อิมินา ปพนฺธสนฺนิสฺสยตํ ทสฺเสนฺโต สนฺตานปฺตฺตึ วทติ, อสภาวสมูหวเสนาติ อิมินา เสสปฺตฺตึ. ติสฺโส หิ ปฺตฺติโย สนฺตานปฺตฺติ สมูหปฺตฺติ อวตฺถาวิเสสปฺตฺตีติ. ตตฺถ ปพนฺโธ สนฺตาโน. สมุทาโย สมูโห. อุปฺปาทาทิโก ทหรภาวาทิโก จ อวตฺถาวิเสโส. เตสุ อสภาวคฺคหเณน วินา ปพนฺธสมูหานํ อสภาวตฺเต สิทฺเธ อสภาวสมูหวเสนาติ อสภาวคฺคหณํ ปพนฺธสมูหวินิมุตฺตปฺตฺติสนฺทสฺสนตฺถนฺติ เตน อวตฺถาวิเสสปฺตฺติยา ปริคฺคโห วุตฺโตติ เวทิตพฺโพ.
เตสนฺติ ปุพฺเพ ยํ-สทฺเทน ปรามฏฺานํ อินฺทฺริยพทฺธธมฺมานํ. เตเนวาห ‘‘อฺเสฺจ พาหิรรูปนิพฺพานาน’’นฺติ. สสภาวสมูหสสภาวปฺปเภทวเสนาติ รูปกฺขนฺธาทิสสภาวสมูหวเสน จกฺขายตนาทิสสภาววิเสสวเสน จ. ‘‘สสภาวสมูหสภาวเภทวเสนา’’ติ จ ปาโ. ตตฺถ สมูหสภาโวติ ¶ สภาวสนฺตานํ อวตฺถาวิเสสวิธุรํ สมูหวเสน ลกฺขณเมวาห. ตถา หิ ขนฺธปฺตฺติยาปิ สภาวปฺตฺติตา วุตฺตา. ตายาติ อายตนปฺตฺติอาทิปฺปเภทาย สภาวปฺตฺติยา. วิภตฺตา สภาวปฺตฺตีติ ‘‘ผสฺโส ผุสนา’’ติอาทินา (ธ. ส. ๒) วิภตฺตา ผสฺสาทิสภาวปฺตฺติ. สพฺพาปีติ ปิ-สทฺเทน สภาวธมฺเมสุ สามฺวเสน ปวตฺตํ กุสลาทิปฺตฺตึ สงฺคณฺหาติ. รูปาทิธมฺมานํ สมูโห สนฺตาเนน ¶ ปวตฺตมาโน อวตฺถาวิเสสสหิโต เอกตฺตคฺคหณนิพนฺธโน สตฺโตติ โวหรียตีติ โส สภาวธมฺโม นาม ปน น โหตีติ อาห ‘‘ปุคฺคลปฺตฺติ ปน อสภาวปฺตฺตี’’ติ. ตายาติ ปุคฺคลปฺตฺติยา. ยสฺมา ปน ธมฺมานํ ปพนฺโธ สมูโห จ ธมฺมสนฺนิสฺสิโตติ วตฺตพฺพตํ อรหติ, ตสฺมา ‘‘ปริฺเยฺยาทิสภาวธมฺเม อุปาทาย ปวตฺติโต’’ติ วุตฺตํ.
วิชฺชมานปฺตฺติ ปน ‘‘สภาวปฺตฺตี’’ติ วุตฺตา, อวิชฺชมานปฺตฺติ ‘‘อสภาวปฺตฺตี’’ติ วุตฺตา. สพฺพา ปฺตฺติโยติ อุปาทายปฺตฺติกิจฺจปฺตฺติอาทโย สพฺพา ปฺตฺติโย. ยทิ สพฺพา ปฺตฺติโย อิธ ทสฺสิตา โหนฺติ, กถํ ‘‘ปุคฺคลปฺตฺตี’’ติ นามํ ชาตนฺติ อาห ‘‘ขนฺธาทิปฺตฺตีสู’’ติอาทิ. อฺตฺถาติ ธมฺมสงฺคหาทีสุ. เย ธมฺเมติ เย ขนฺธาทิธมฺเม. ปฺตฺติยา วตฺถุภาเวนาติ ปฺาปนสฺส อธิฏฺานภาเวน. อธิฏฺานฺหิ ปฺาเปตพฺพธมฺมา ปฺาปนสฺส. เอวฺจ กตฺวา ขนฺธาทีหิ สทฺธึ ปุคฺคโล คหิโต. เย ธมฺเมติ วา เย ปฺตฺติธมฺเม. ปฺาเปตุกาโมติ นิกฺขิปิตุกาโม วตฺถุเภทโต อสงฺกรโต เปตุกาโม. ปฺตฺติปริจฺเฉทนฺติ จ วตฺถุเภทภินฺนํ ปฺตฺติภูตํ ปริจฺเฉทํ. เอวเมตฺถ อตฺโถ ทฏฺพฺโพ.
สามฺปฺปเภทปฺาปนาติ สามฺภูตานํ วิเสสภูตานฺจ อตฺถานํ ปฺาปนา. เตสนฺติ อตฺถ-สทฺทาเปกฺขาย ปุลฺลิงฺคนิทฺเทโส. ตตฺถาติ ปฺาปนาย อตฺถทสฺสนภูเตสุ ทสฺสนาทีสุ. อิทเมวํนามกนฺติ อิทํ รุปฺปนาทิอตฺถชาตํ อิตฺถนฺนามกํ รูปกฺขนฺธเวทนากฺขนฺธาทิสมฺํ. ตํตํโกฏฺาสิกกรณนฺติ รูปเวทนาทิตํตํอตฺถวิภาคปริยาปนฺนตาปาทนํ. ตถา สฺุปฺปาทานเมวาติ อาห ‘‘โพธนเมว นิกฺขิปนา’’ติ. โพธนฺหิ โพธเนยฺยสนฺตาเน โพเธตพฺพสฺส อตฺถสฺส ปนนฺติ กตฺวา ‘‘นิกฺขิปนา’’ติ วุตฺตํ. ‘‘ปฺาปนา’’ติอาทินา ภาวสาธเนน วตฺวา สาธนนฺตรามสเนน อตฺถนฺตรปริกปฺปาสงฺกา สิยาติ ตํ นิวาเรตุํ ‘‘โย ปนายํ…เป… เวทิตพฺโพ’’ติ อาห. เตสํ เตสํ ธมฺมานนฺติ ตํตํปฺาเปตพฺพธมฺมานํ. ทสฺสนภูตาย นามปฺตฺติยา ทิฏฺตาย, ปนภูตาย ปิตตาย. ตํนิมิตฺตตนฺติ ตสฺส ทสฺสนสฺส ปนสฺส จ นิมิตฺตการณตํ. นิมิตฺตฺหิ กตฺตุภาเวน ¶ โวหรียติ ยถา ‘‘ภิกฺขา วาเสตี’’ติ, ‘‘อริยภาวกรานิ สจฺจานิ อริยสจฺจานี’’ติ จ.
ปาฬิยํ ¶ อนาคตตนฺติ วิชฺชมานตาทิวิเสสวจเนน สห ปาานารุฬฺหตํ. วิชฺชมานสฺส สโตติ วิชฺชมานสฺส สมานสฺสาติ อิมมตฺถํ ทสฺเสนฺโต ‘‘วิชฺชมานภูตสฺสาติ อตฺโถ’’ติ อาห. ตถาติ สจฺจิกฏฺปรมตฺถวเสน อวิชฺชมานสฺส อนุปลพฺภมานสฺส. ตํ ปน อนุปลพฺภมานตํ ตถา-สทฺเทน พฺยติเรกวเสน ทีปิตํ ปากฏตรํ กาตุํ ‘‘ยถา กุสลาทีนี’’ติอาทิมาห. ตตฺถ วินิวตฺตสภาวานีติ วิภตฺตสภาวานิ. อุปลทฺธีติ คหณํ. เตนากาเรนาติ เตน รูปเวทนาทิอากาเรน อวิชฺชมานสฺส. อฺเนากาเรนาติ ตโต รูปเวทนาทิโต อฺเน ตพฺพินิมุตฺเตน ปฺาเปตพฺพปฺาปนากาเรน วิชฺชมานสฺส. ปฺตฺติทุเก วุตฺตเมว ‘‘อยฺจ วาโท เสวตฺถิกถาย ปฏิสิทฺโธ’’ติอาทินา. โลกนิรุตฺติมตฺตสิทฺธสฺสาติ เอตฺถ มตฺตคฺคหณํ ตสฺส ปฺตฺติวตฺถุสฺส น เกวลํ วิชฺชมานสภาวตานิวตฺตนตฺถเมว, อถ โข วิปรีตคฺคาหนิวตฺตนตฺถมฺปีติ ทสฺเสนฺโต ‘‘อนภินิเวเสน จิตฺเตนา’’ติ อาห. จตุสจฺจปฺจกฺขนฺธาทิวินิมุตฺตํ สจฺจนฺตรขนฺธนฺตราทิกํ ปฺจมสจฺจาทิกํ. สเจ ตํ โกจิ อตฺถีติ ปฏิชาเนยฺย, อยาถาวคหิตสฺส ตํ วาจาวตฺถุมตฺตเมวสฺสาติ ทสฺเสนฺโต อาห ‘‘สาภินิเวเสน…เป… วุตฺต’’นฺติ. อุทฺเทเส นิทฺเทเส จ สตฺตวนฺตํ ปธานภาเวน อาคมนํ สนฺธายาห ‘‘สรูปโต ติสฺสนฺนํ อาคตต’’นฺติ. คุณภาเวน ปน อุทฺธํโสตปฺาวิมุตฺตปาสาณเลขาทิคฺคหเณสุ อิตราปิ ติสฺโส ปฺตฺติโย อิมสฺมึ ปกรเณ อาคตา เอว.
ยถาวุตฺตสฺส…เป… อวิโรเธนาติ ‘‘วิชฺชมานปฺตฺติ อวิชฺชมานปฺตฺตี’’ติ เอวํ วุตฺตปฺปการสฺส อวิโลมเนน. อาจริยวาทาติ เจตฺถ อตฺตโนมติโย เวทิตพฺพา, อฺตฺถ ปน อฏฺกถา จ. ยถา จ อวิโรโธ โหติ, ตํ ทสฺเสนฺโต ‘‘ตสฺมา’’ติอาทิมาห. ตตฺถ อวิชฺชมานตฺตา ปฺาเปตพฺพมตฺตตฺเถน ปฺตฺตีติ เอเตน ‘‘อวิชฺชมานา ปฺตฺติ อวิชฺชมานปฺตฺตี’’ติ อิมํ สมาสวิกปฺปมาห. อวิชฺชมานปฺตฺตีติ เอตฺถ หิ ทฺเว สมาสา อวิชฺชมานสฺส, อวิชฺชมานา วา ปฺตฺตีติ อวิชฺชมานปฺตฺติ. เตสุ ปุริเมน นามปฺตฺติ วุตฺตา, ทุติเยน อุปาทาปฺตฺติอาทิเภทา อิตราปิ. สสภาวํ เวทนาทิกํ. ตชฺชปรมตฺถนามลาภโตติ ตชฺชสฺส ตทนุรูปสฺส ปรมตฺถสฺส อนฺวตฺถสฺส นามสฺส ลภนโต, อนุภวนาทิสภาวานํ ธมฺมานํ ปรมตฺถิกสฺส เวทนาทินามสฺส ลภนตฺตาติ อตฺโถ ¶ . เอเตน วิเสสนิวตฺติอตฺโถ ¶ มตฺต-สทฺโท, เตน จายํ วิเสโส นิวตฺติโตติ ทสฺเสติ. ปรโต ลภิตพฺพนฺติ ปรํ อุปาทาย ลทฺธพฺพํ ยถา รูปาทิเก อุปาทาย สตฺโตติ นิสฺสภาวสมูหสนฺตานาทิ ปฺตฺติวตฺถุ. เอกตฺเตนาติ อนฺตฺเตน. อนุปลพฺภสภาวตา าเณน อคฺคเหตพฺพสภาวตา, ยโต เต นวตฺตพฺพาติ วุจฺจนฺติ.
สสูกสาลิราสิอาทิอากาเรน สํกุจิตคฺโค วาสววาสุเทวาทีนํ วิย โมลิวิเสโส กิรีฏํ, โส ปน มกุฏวิเสโสปิ โหติเยวาติ อาห ‘‘กิรีฏํ มกุฏ’’นฺติ. สพฺพสโมโรโธติ สพฺพาสํ วิชฺชมานปฺตฺติอาทีนํ ฉนฺนํ ปฺตฺตีนํ อนฺโตกรณํ. สงฺขาตพฺพปฺปธานตฺตาติ อิทํ ลกฺขณวจนํ. น หิ สพฺพาปิ อุปนิธาปฺตฺติสงฺขาวเสน ปวตฺตา, นาปิ สพฺพา สงฺขาตพฺพปฺปธานา. ทุติยํ ตติยนฺติอาทิกํ ปน อุปนิธาปฺตฺติยา, ทฺเว ตีณีติอาทิกํ อุปนิกฺขิตฺตปฺตฺติยา เอกเทสํ อุปลกฺขณวเสน ทสฺเสนฺโต ตสฺส จ สงฺขฺเยยฺยปฺปธานตายาห ‘‘สงฺขาตพฺพปฺปธานตฺตา’’ติ. ปูรณตฺโถ หิ สทฺโท ตทตฺถทีปนมุเขน ปูเรตพฺพมตฺถํ ทีเปติ. โส จ สงฺขาวิสโย ปธาโนวาติ ทุติยาทีนํ ปฺตฺตีนํ สงฺขาตพฺพปฺปธานตา วุตฺตา. ยาว หิ ทสสงฺขา สงฺขฺเยยฺยปฺปธานาติ. ตถา ทฺเว ตีณีติอาทีนมฺปิ ปฺตฺตีนํ. สงฺขาตพฺโพ ปน อตฺโถ โกจิ วิชฺชมาโน, โกจิ อวิชฺชมาโน, โกจิ สห วิสฺุจ ตทุภยํ มิสฺโสติ ฉปิ ปฺตฺติโย ภชตีติ.
อิตราติ อุปาทาสโมธานตชฺชาสนฺตติปฺตฺติโย วุตฺตาวเสสา อุปนิธาปฺตฺติอุปนิกฺขิตฺตปฺตฺติโย จ. สตฺตรถาทิเภทา อุปาทาปฺตฺติ, ทีฆรสฺสาทิเภทา อุปนิธาปฺตฺติ จ อวิชฺชมานปฺตฺติ. หตฺถคตาทิวิสิฏฺา อุปนิธาปฺตฺติ, สโมธานปฺตฺติ จ อวิชฺชมาเนนอวิชฺชมานปฺตฺติ. ตเถว ‘‘สุวณฺณวณฺโณ พฺรหฺมสฺสโร’’ติอาทิกา วิชฺชมานคพฺภา วิชฺชมาเนนอวิชฺชมานปฺตฺตึ ภชนฺตีติ อาห ‘‘ยถาโยคํ ตํ ตํ ปฺตฺติ’’นฺติ. เตน วุตฺตํ ‘‘ทุติยํ ตติยํ…เป… ภชนฺตี’’ติ. ยฺหีติอาทิ ยถาวุตฺตอุปนิธาอุปนิกฺขิตฺตปฺตฺตีนํ อวิชฺชมาเนนอวิชฺชมานปฺตฺติภาวสมตฺถนํ. ตตฺถ ตฺจ สงฺขานนฺติ ยํ ‘‘ปมํ เอก’’นฺติอาทิกํ สงฺขานํ, ตฺจ สงฺขามุเขน คเหตพฺพรูปํ. จ-สทฺเทน สงฺขฺเยยฺยํ สงฺคณฺหาติ. ตมฺปิ หิ ปฺาเปตพฺพํ ปฺตฺตีติ. ตสฺสา ปน ปรมตฺถโต อภาโว วุตฺโตเยว. กิฺจิ ¶ นตฺถีติ ปรมตฺถโต กิฺจิ นตฺถิ. ตถาติ อิมินา อวิชฺชมาเนนอวิชฺชมานภาวนฺติ เอตํ อากฑฺฒติ. เตนาห ‘‘น หิ…เป… วิชฺชมาโน’’ติ.
โอกาเสติ ¶ อวีจิปรนิมฺมิตวสวตฺตีปริจฺฉินฺเน ปเทเส. โส หิ กามาธิฏฺานโต ‘‘กาโม’’ติ วุจฺจติ. กมฺมนิพฺพตฺตกฺขนฺเธสูติ อิมินา อุตฺตรปทโลเปน กามภวํ ‘‘กาโม’’ติ วทติ. ภณนํ สทฺโท เจตนา วา, ตํสมงฺคิตาย ตพฺพิสิฏฺเ ปุคฺคเล ภาณโกติ ปฺตฺตีติ อาห ‘‘วิชฺชมาเนนอวิชฺชมานปฺตฺติปกฺขํ ภชตี’’ติ. เยภุยฺเยน รูปายตนคฺคหณมุเขน รูปสงฺขาเตน สณฺานํ คยฺหตีติ ตสฺส เตน อเภโทปจารํ กตฺวา วุตฺตํ ‘‘รูปายตนสงฺขาเตน สณฺาเนนา’’ติ. ยํ อเภโทปจารํ ภินฺทิตุํ อชานนฺตา นิกายนฺตริยา รูปายตนํ สณฺานสภาวํ ปฏิชานนฺติ. ‘‘กิโส ปุคฺคโล, ถูโล ปุคฺคโล, กิโส ทณฺโฑ, ถูโล ทณฺโฑ’’ติอาทินา ปุคฺคลาทีนํ ปฺาปนา ตถาตถาสนฺนิวิฏฺเ รูปสงฺขาเต กิสาทิสณฺานปฺตฺติ, น รูปายตนมตฺเตติ อาห ‘‘สณฺานนฺติ วา รูปายตเน อคฺคหิเต’’ติ. ปจฺจตฺตธมฺมนามวเสนาติ ‘‘ปถวี ผสฺโส’’ติอาทินา ธมฺมานํ ตํตํนามวเสน. กิจฺจปฺตฺติอาทิวิภาเคน ปวตฺโต อยมฺปิ อาจริยวาโท ‘‘กิจฺจปฺตฺติ เอกจฺจา ภูมิปฺตฺติ ปจฺจตฺตปฺตฺติ อสงฺขตปฺตฺติ จ วิชฺชมานปฺตฺติ, ลิงฺคปฺตฺติ เอกจฺจา ปจฺจตฺตปฺตฺติ จ อวิชฺชมานปฺตฺติ, เอกจฺจา กิจฺจปฺตฺติ วิชฺชมาเนนอวิชฺชมานปฺตฺติ, เอกจฺจา ภูมิสณฺานปฺตฺติ วิชฺชมาเนน วา อวิชฺชมาเนน วา อวิชฺชมานปฺตฺตี’’ติ ทสฺสิตตฺตา ‘‘ธมฺมกถา อิตฺถิลิงฺค’’นฺติอาทีนํ วิชฺชมาเนนวิชฺชมานปฺตฺติภาโว, อวิชฺชมาเนนอวิชฺชมานปฺตฺติภาโว จ ทสฺสิตนโยติ อาห ‘‘สพฺพสงฺคาหโกติ ทฏฺพฺโพ’’ติ. อุปาทาปฺตฺติอาทิภาโว เจตฺถ กิจฺจปฺตฺติอาทีนํ กิจฺจปฺตฺติอาทิภาโว จ ตาสํ ยถารหํ วิภาเวตพฺโพ.
๒. สงฺเขปปฺปเภทวเสนาติ ‘‘ยาวตา ปฺจกฺขนฺธา’’ติ สพฺเพปิ ขนฺเธ ขนฺธภาวสามฺเน สํขิปนวเสน, ‘‘ยาวตา รูปกฺขนฺโธ’’ติอาทินา ขนฺธานํ ตโต สามฺโต ปกาเรหิ ภินฺทนวเสน จ. อยํ อตฺโถติ อยํ ปฺตฺติสงฺขาโต อตฺโถ. สามฺโต วา หิ ธมฺมานํ ปฺาปนํ โหติ วิเสสโต วา. วิเสโส เจตฺถ อตฺตโน สามฺาเปกฺขาย เวทิตพฺโพ, วิเสสาเปกฺขาย ปน โสปิ สามฺํ สมฺปชฺชตีติ ‘‘กิตฺตาวตา ขนฺธานํ ขนฺธปฺตฺตี’’ติ ปุจฺฉาย สงฺเขปโต วิสฺสชฺชนวเสน ¶ ‘‘ยาวตา ปฺจกฺขนฺธา’’ติ วุตฺตนฺติ ตตฺถาปิ ‘‘ขนฺธานํ ขนฺธปฺตฺตี’’ติ อาเนตฺวา โยเชตพฺพนฺติ อาห ‘‘ยาวตา…เป… ปฺตฺตี’’ติ. ‘‘ยาวตา ปฺจกฺขนฺธา, เอตฺตาวตา ขนฺธานํ ขนฺธปฺตฺติ. ยาวตา รูปกฺขนฺโธ…เป… วิฺาณกฺขนฺโธ, เอตฺตาวตา ขนฺธานํ ขนฺธปฺตฺตี’’ติ เอวเมตฺถ ปาฬิโยชนา กาตพฺพา. เอวฺหิ สงฺเขปโต ปเภทโต จ ขนฺธปฺตฺติ วิสฺสชฺชิตา โหติ. ตถา หิ อิมสฺเสว อตฺถสฺส อฏฺกถายํ วุตฺตภาวํ ¶ ทสฺเสนฺโต ‘‘ยตฺตเกน…เป… อาทิเกนา’’ติ อาห. ตตฺถาติ ตสฺมึ วิสฺสชฺชนสฺส อตฺถวจเน, ตสฺมึ วา วิสฺสชฺชนปาเ ตทตฺถวจเน จ. ปเภทนิทสฺสนมตฺตนฺติ ปเภทสฺส อุทาหรณมตฺตํ. อวุตฺโตปิ สพฺโพ ภูตุปาทิโก, สุขาทิโก จ ปเภโท. ตํ ปน ภูมิมุเขน ทสฺเสตุํ ‘‘รูปกฺขนฺโธ กามาวจโร’’ติอาทิ วุตฺตนฺติ ทฏฺพฺพํ.
เอวํ อฏฺกถายํ อาคตนเยน ปาฬิยา อตฺถโยชนํ ทสฺเสตฺวา อิทานิ ตํ ปการนฺตเรน ทสฺเสตุํ ‘‘อยํ วา’’ติอาทิ วุตฺตํ. ตตฺถ อยํ วาติ วุจฺจมานํ สนฺธายาห. เอตฺถาติ เอตสฺมึ ขนฺธปฺตฺติวิสฺสชฺชเน. อิทนฺติ อิทํ ปทํ. ยตฺตโก…เป… ขนฺธปฺตฺติยา ปเภโทติ อิมินา สงฺเขปโต วิตฺถารโต จ ขนฺธานํ ปเภทํ ปติ ปฺตฺติวิภาโคติ ทสฺสิตํ โหติ. เตนาห ‘‘วตฺถุเภเทน…เป… ทสฺเสตี’’ติ. ปกรณนฺตเรติ วิภงฺคปกรเณ. ตตฺถ หิ สาติสยํ ขนฺธานํ วิภาคปฺตฺติ วุตฺตา. เตนาห อฏฺกถายํ ‘‘สมฺมาสมฺพุทฺเธน หิ…เป… กถิตา’’ติ. เอตฺถ จ ปมนเย สมุเขน, ทุติเย วตฺถุมุเขน ปฺตฺติยา วิภาคา ทสฺสิตาติ อยเมเตสํ วิเสโส.
เอส นโยติ อิมินา ขนฺธปฺตฺติยา วุตฺตมตฺถํ อายตนปฺตฺติยาทีสุ อติทิสติ. ตตฺถ ‘‘ยาวตา ปฺจกฺขนฺธา’’ติ, ‘‘ขนฺธานํ ขนฺธปฺตฺตี’’ติ อิทํ ปฺตฺตินิทฺเทสปาฬิยา อาทิปริโยสานคฺคหณมุเขน ทสฺสนํ. ‘‘ยาวตา ทฺวาทสายตนานี’’ติ, ‘‘อายตนานํ อายตนปฺตฺตี’’ติ อิมสฺส อตฺโถ ‘‘ยตฺตเกน ปฺาปเนน สงฺเขปโต ทฺวาทสายตนานี’’ติ เอเตน ทสฺสิโต, ‘‘ยาวตา จกฺขายตน’’นฺติอาทิกสฺส ปน ‘‘ปเภทโต จกฺขายตน’’นฺติอาทิเกนาติ. ตตฺถ ‘‘จกฺขายตนํ…เป… ธมฺมายตน’’นฺติ ปเภทนิทสฺสนมตฺตเมตํ. เอเตน อวุตฺโตปิ สพฺโพ สงฺคหิโต โหตีติ ‘‘ตตฺราปิ ทสายตนา กามาวจรา’’ติอาทิ วุตฺตํ. อยํ วา เอตฺถ ปาฬิยา อตฺถโยชนา – ‘‘ยาวตา’’ติ อิทํ สพฺเพหิ ปเทหิ ¶ โยเชตฺวา ‘‘ยตฺตกานิ ทฺวาทสายตนานิ…เป… ยตฺตโก ทฺวาทสนฺนํ อายตนานํ, ตปฺปเภทานฺจ จกฺขายตนาทีนํ ปเภโท, ตตฺตโก อายตนานํ อายตนปฺตฺติยา ปเภโท’’ติ ปกรณนฺตเร วุตฺเตน วตฺถุปเภเทน อายตนปฺตฺติยา ปเภทํ ทสฺเสตีติอาทินา อิตรปฺตฺตีสุปิ นโย โยเชตพฺโพ.
๗. ‘‘ฉ ปฺตฺติโย…เป… ปุคฺคลปฺตฺตี’’ติ อิมํ อเปกฺขิตฺวา ‘‘กิตฺตาวตา…เป… เอตฺตาวตา อินฺทฺริยานํ อินฺทฺริยปฺตฺตี’’ติ อยํ ปาฬิปเทโส นิทฺเทโสปิ สมาโน ¶ ปกรณนฺตเร วตฺถุเภเทน วุตฺตํ ขนฺธาทิปฺตฺติปฺปเภทํ อุปาทาย อุทฺเทโสเยว โหตีติ อาห ‘‘อุทฺเทสมตฺเตเนวาติ อตฺโถ’’ติ.
มาติกาวณฺณนา นิฏฺิตา.
๒. นิทฺเทสวณฺณนา
๑. เอกกนิทฺเทสวณฺณนา
๑. ปจฺจนีกธมฺมานํ ¶ ¶ ฌาปนฏฺเน ฌานํ, ตโต สุฏฺุ วิมุจฺจนฏฺเน วิโมกฺโขติ นิปฺปริยาเยน ฌานงฺคาเนว วิโมกฺโขติ อฏฺกถาอธิปฺปาโย. ฏีกากาเรน ปน ‘‘อภิภายตนํ วิย สสมฺปยุตฺตํ ฌานํ วิโมกฺโข’’ติ มฺมาเนน ‘‘อธิปฺปาเยนาหา’’ติ วุตฺตํ. ฌานธมฺมา หิ สมฺปยุตฺตธมฺเมหิ สทฺธึเยว ปฏิปกฺขโต วิมุจฺจนฺติ, น วินา, ตถา อภิรติวเสน อารมฺมเณ นิราสงฺกปฺปวตฺติปีติ อธิปฺปาโย. ยถา วา ฌานงฺคานํ ฌานปจฺจเยน ปจฺจยภาวโต สวิเสโส ฌานปริยาโย, เอวํ วิโมกฺขกิจฺจโยคโต เตสํ สวิเสโส วิโมกฺขปริยาโย, ตทุปจาเรน สมฺปยุตฺตานํ เวทิตพฺโพ. ปมํ สมงฺคิภาวตฺถนฺติ ปฏิลาภํ สนฺธายาห. ‘‘ผุสิตฺวา วิหรตีติ ปฏิลภิตฺวา อิริยตี’’ติ หิ วุตฺตํ. อฏฺกถายํ ‘‘เยน หิ สทฺธึ…เป… ปฏิลทฺธา นาม โหนฺตี’’ติ เตหิ สาเธตพฺพสหชาตาทิปจฺจยลาโภเยเวตฺถ ปฏิลาโภ ทฏฺพฺโพ. ยถา ผสฺโส ยตฺถ อุปฺปนฺโน, ตํ อารมฺมณํ ผุสตีติ วุจฺจติ, เอวํ สมฺปยุตฺตธมฺเมปิ ตํสภาวตฺตาติ อาห ‘‘สมฺผสฺเสน ผุสนตฺถ’’นฺติ. ตสฺส ‘‘วิวรตี’’ติ อิมินา สมฺพนฺโธ. อิตเรหีติ อุปจารมฺปีติอาทินา อุปจารปุริมปฺปนาปรปฺปนานํ ปฏิลาภการณนฺติ วจเนหิ. อิตเร การณตฺเถติ ‘‘อุปจาเรน…เป… ผุสติเยวา’’ติ วุตฺเต การณตฺถทีปเก อตฺเถ. ผุสติ ผลํ อธิคจฺฉติ เอตายาติ การณภาวสฺส ผุสนาปริยาโย เวทิตพฺโพ.
ปมตฺถเมวาติ สมงฺคิภาวตฺถเมว. ตานิ องฺคานีติ อิมินา ฌานโกฏฺาสภาเวน วุตฺตธมฺมาเยว คหิตา, น ผสฺสปฺจมกอินฺทฺริยฏฺกาทิภาเวนาติ วุตฺตํ ‘‘เสสา…เป… สงฺคหิตานี’’ติ. เอวํ สตีติ สุขสงฺขาตฌานงฺคโต เวทนาโสมนสฺสินฺทฺริยานํ เสสิตพฺพภาเว ¶ สติ. เอวฺหิ เนสํ ผสฺสกตา อิตรสฺส ผสฺสิตพฺพตาว สิยา. เตนาห ‘‘สุขสฺส ผุสิตพฺพตฺตา’’ติ. เวทยิตาธิปเตยฺยฏฺเหีติ อารมฺมณานุภวนสงฺขาเตน เวทยิตสภาเวน, ตสฺเสว สาตวิเสสสงฺขาเตน สมฺปยุตฺเตหิ อนุวตฺตนียภาเวน จ. อุปนิชฺฌายนภาโวปิ ยถาวุตฺตเวทยิตาธิปเตยฺยฏฺวิสิฏฺโ โอฬาริกสฺส อารมฺมณสฺส นิชฺฌายนภาโว. อภินฺนสภาโวปิ หิ ธมฺโม ปุริมวิสิฏฺปจฺจยวิเสสสมฺภเวน วิเสเสน ¶ ภินฺนากาโร หุตฺวา วิสิฏฺผลภาวํ อาปชฺชติ. ยเถกํเยว กมฺมํ จกฺขาทินิพฺพตฺติเหตุภูตํ กมฺมํ. เตน วุตฺตํ ‘‘เวทยิตา…เป… วุตฺตตฺตา’’ติ. องฺคานีติ นายํ ตปฺปรภาเวน พหุวจนนิทฺเทโส อนนฺตภาวโต, เกวลฺจ องฺคานํ พหุตฺตา พหุวจนํ, เตน กึ สิทฺธํ? ปจฺเจกมฺปิ โยชนา สิทฺธา โหติ. เตน วุตฺตํ ‘‘ปจฺเจกมฺปิ โยชนา กาตพฺพา’’ติ. ยทิ ‘‘สุขํ เปตฺวา’’ติ โยชนายํ เสสา ตโย ขนฺธา โหนฺติ, เสสา ตโย, จตฺตาโร จ ขนฺธา โหนฺตีติ วตฺตพฺพํ สิยาติ? น, จตูสุ ติณฺณํ อนฺโตคธตฺตา. เตนาห ‘‘สพฺพโยชนา…เป… วุตฺต’’นฺติ.
๒. อสมยวิโมกฺเขนาติ เหฏฺามคฺควิโมกฺเขน. โส หิ โลกิยวิโมกฺโข วิย อธิคมวฬฺชนตฺถํ ปกปฺเปตพฺพสมยวิเสสาภาวโต เอวํ วุตฺโต. อคฺคมคฺควิโมกฺโข ปน เอกจฺจาสววิมุตฺติวจนโต อิธ นาธิปฺเปโต. เตนาห ‘‘เอกจฺเจ อาสวา ปริกฺขีณา โหนฺตี’’ติ. เอกจฺเจหิ อาสเวหิ วิมุตฺโตติ ทิฏฺาสวาทีหิ สมุจฺเฉทวิมุตฺติยา วิมุตฺโต. อสมย…เป… ลาเภนาติ ยถาวุตฺตอสมยวิโมกฺขสฺส อุปนิสฺสยภูตสฺส อธิคเมน. ตโต เอว สาติสเยน, เอกจฺเจหิ กามาสเวหิ วิมุตฺโต วิกฺขมฺภนวเสนาติ อตฺโถ. โส เอว เอกจฺจสมยวิโมกฺขลาภี ยถาวุตฺโต สมยวิมุตฺโต อสมยวิโมกฺขวิเสสสฺส วเสน สมยวิโมกฺขปฺตฺติยา อธิปฺเปตตฺตา. โสติ อสมยวิโมกฺขูปนิสฺสยสมยวิโมกฺขลาภี. เตน สาติสเยน สมยวิโมกฺเขน. ตถาวิมุตฺโตว โหตีติ เอตฺถ อิติ-สทฺโท เหตุอตฺโถ. ยสฺมา ตถาวิมุตฺโต โหติ, ตสฺมา สมยวิมุตฺตปฺตฺตึ ลทฺธุํ อรหตีติ ปริฺาตตฺถํ เหตุนา ปติฏฺาเปติ. พฺยติเรกมุเขนปิ ตมตฺถํ ปากฏตรํ กาตุํ ‘‘ปุถุชฺชโน ปนา’’ติอาทิ วุตฺตํ. ตตฺถ สมุทาจารภาวโตติ สมุทาจารสฺส สมฺภวโต. โสติ ฌานลาภี ปุถุชฺชโน.
ยทิ ปุนราวตฺตกธมฺมตาย ปุถุชฺชโน สมยวิมุตฺโตติ น วุตฺโต, ตทภาวโต กสฺมา อรหา ตถา น วุตฺโตติ อาห ‘‘อรหโต ปนา’’ติอาทิ. ตทการณภาวนฺติ เตสํ วิโมกฺขานํ, ตสฺส วา สมยวิมุตฺติภาวสฺส อการณภาวํ. สพฺโพติ สุกฺขวิปสฺสโกปิ สมถยานิโกปิ อฏฺวิโมกฺขลาภีปิ ¶ . พหิอพฺภนฺตรภาวา อเปกฺขาสิทฺธา, วตฺตุ อธิปฺปายวเสน คเหตพฺพรูปา จาติ อาห ‘‘พาหิรานนฺติ โลกุตฺตรโต พหิภูตาน’’นฺติ.
๓. รูปโต ¶ อฺํ น รูปนฺติ ตตฺถ รูปปฏิภาคํ กสิณรูปาทิ รูป-สทฺเทน คหิตนฺติ ตทฺํ ปมตติยารุปฺปวิสยมตฺตํ อรูปกฺขนฺธนิพฺพานวินิมุตฺตํ อรูป-สทฺเทน คหิตํ ทฏฺพฺพํ. ปฏิปกฺขภูเตหิ กิเลสโจเรหิ อมูสิตพฺพํ ฌานเมว จิตฺตมฺชูสํ. สมาธินฺติ วา สมาธิสีเสน ฌานเมว วุตฺตนฺติ เวทิตพฺพํ.
๔. อตฺตโน อนุรูเปน ปมาเทนาติ เอตฺถ อนาคามิโน อธิกุสเลสุ ธมฺเมสุ อสกฺกจฺจอสาตจฺจกิริยาทินา. ขีณาสวสฺส ปน ตาทิเสน ปมาทปติรูปเกน, ตาทิสาย วา อสกฺกจฺจกิริยาย. สา จสฺส อุสฺสุกฺกาภาวโต เวทิตพฺพา. ปฏิปฺปสฺสทฺธสพฺพุสฺสุกฺกา หิ เต อุตฺตมปุริสา. สมเยน สมยนฺติ สมเย สมเย. ภุมฺมตฺเถ หิ เอตํ กรณวจนํ อุปโยควจนฺจ. อนิปฺผตฺติโตติ สมาปชฺชิตุํ อสกฺกุเณยฺยโต. อสฺสาติ ‘‘เตสฺหี’’ติอาทินา วุตฺตสฺส อิมสฺส อฏฺกถาวจนสฺส. เตนาติ ยถาภเตน สุตฺเตน.
๕. เยนาธิปฺปาเยน ‘‘ธมฺเมหี’’ติ วตฺตพฺพนฺติ วุตฺตํ, ตํ วิวรนฺโต ‘‘อิธา’’ติอาทิมาห. ตตฺถ อิธาติ ‘‘ปริหานธมฺโม อปริหานธมฺโม’’ติ เอตสฺมึ ปททฺวเย. ตตฺถาติ ‘‘กุปฺปธมฺโม อกุปฺปธมฺโม’’ติ ปททฺวเย. สติ วจนนานตฺเต อตฺเถว วจนตฺถนานตฺตนฺติ อาห ‘‘วจนตฺถนานตฺตมตฺเตน วา’’ติ. วจนตฺถคฺคหณมุเขน คเหตพฺพสฺส ปน วิภาวนตฺถสฺส นตฺเถตฺถ นานตฺตํ, ยโต เตสํ ปริยายนฺตรตาสิทฺธิ.
๗-๘. สมาปตฺติเจตนาติ ยาย เจตนาย สมาปตฺตึ นิพฺพตฺเตติ สมาปชฺชติ จ. เตนาห ‘‘ตทายูหนา’’ติ. อารกฺขปจฺจุปฏฺานา สตีติ กตฺวา อาห ‘‘อนุรกฺขณา…เป… สตี’’ติ. เตนาห ‘‘เอการกฺโข สตารกฺเขน เจตสา วิหรตี’’ติ. ตถา หิ สา ‘‘กุสลากุสลานํ ธมฺมานํ คติโย สมนฺเนสตี’’ติ วุตฺตา.
๑๑. อคฺคมคฺคฏฺโปิ อิตรมคฺคฏฺา วิย อนุปจฺฉินฺนภยตฺตา ภยูปรตโวหารํ ลภตีติ อาห ‘‘อรหตฺตมคฺคฏฺโ จ…เป… ภยูปรโต’’ติ.
๑๒. เกจีติ ¶ ติเหตุกปฏิสนฺธิเก มนฺทพุทฺธิเก สนฺธายาห. เตน วุตฺตํ ‘‘ทุปฺปฺาติ อิมินา คยฺหนฺตี’’ติ. ทุพฺพลา ปฺา เยสํ เต ทุปฺปฺาติ.
๑๔. อนิยตธมฺมสมนฺนาคตสฺเสว ¶ ปจฺจยวิเสเสน นิยตธมฺมปฏิลาโภติ อาห ‘‘ยตฺถ…เป… โหนฺตี’’ติ. ตทภาวาติ นิยตานิยตโวมิสฺสาย ปวตฺติยา อภาวา.
๑๖. ปริยาทิยิตพฺพานีติ ปริยาทเกน มคฺเคน เขเปตพฺพานิ. ตณฺหาทีนํ ปลิพุธนาทิกิริยาย มตฺถกปฺปตฺติยา สีสภาโว เวทิตพฺโพ, นิพฺพานสฺส ปน วิสงฺขารภาวโต สงฺขารสีสตา. เตนาห ‘‘สงฺขารวิเวกภูโต นิโรโธ’’ติ. เกจิ ปน ‘‘สงฺขารสีสํ นิโรธสมาปตฺตี’’ติ วทนฺติ, ตํ เตสํ มติมตฺตํ ปฺตฺติมตฺตสฺส สีสภาวานุปปตฺติโต ตทุทฺธฺจ สงฺขารปฺปวตฺติสพฺภาวโต. สห วิยาติ เอกชฺฌํ วิย. เอเตน สม-สทฺทสฺส อตฺถมาห. สหตฺโถ เหส สม-สทฺโท. สํสิทฺธิทสฺสเนนาติ สํสิทฺธิยา นิฏฺานสฺส อุปรมสฺส ทสฺสเนน.
อิธาติ อิมิสฺสา ปุคฺคลปฺตฺติปาฬิยา, อิมิสฺสา วา ตทฏฺกถาย. กิเลสปวตฺตสีสานนฺติ กิเลสสีสปวตฺตสีสานํ. เตสุ หิ คหิเตสุ อิตรมฺปิ ปริยาทิยิตพฺพํ กิเลสภาเวน ปริยาทิยิตพฺพตาสามฺเน จ คหิตเมว โหตีติ กิเลสวฏฺฏปริยาทาเนน มคฺคสฺส อิตรวฏฺฏานมฺปิ ปริยาทิยนํ. วฏฺฏุปจฺเฉทเกน มคฺเคเนว หิ ชีวิตินฺทฺริยมฺปิ อนวเสสโต นิรุชฺฌตีติ. กสฺมา ปเนตฺถ ปวตฺตสีสํ วิสุํ คหิตนฺติ โจทนํ สนฺธายาห ‘‘ปวตฺตสีสมฺปี’’ติอาทิ. โอธิโส จ อโนธิโส จ กิเลสปริยาทาเน สติ สิชฺฌมานา ปจฺจเวกฺขณวารา เตน นิปฺผาเทตพฺพาติ วุตฺตา. เตเนวาห ‘‘กิเลสปริยาทานสฺเสว วารา’’ติ. อิทานิ ตมตฺถํ อาคเมน สาเธนฺโต ‘‘วิมุตฺตสฺมิ’’นฺติอาทิมาห. จุติจิตฺเตน โหตีติ อิทํ ยถาวุตฺตสฺส กิเลสปริยาทานสมาปนภูตสฺส ปจฺจเวกฺขณวารสฺส จุติจิตฺเตน ปริจฺฉินฺนตฺตา วุตฺตํ, ตสฺมา จุติจิตฺเตน ปริจฺเฉทเกน ปริจฺฉินฺนํ โหตีติ อตฺโถ.
๑๗. ติฏฺเยฺยาติ น อุปคจฺเฉยฺย. านฺหิ คตินิวตฺติ. เตน วุตฺตํ ‘‘นปฺปวตฺเตยฺยา’’ติ.
๑๘. ปยิรุปาสนาย พหูปการตฺตา ปยิรุปาสิตพฺพตฺตา.
๒๐. อคฺควิชฺชา ¶ ยสฺส อนธิคตวิชฺชาทฺวยสฺส โหติ, โส เจ ปจฺฉา วิชฺชาทฺวยํ อธิคจฺฉติ, ตสฺส ปมํ อธิคตวิชฺชาทฺวยสฺส วิย อเตวิชฺชตาภาวา ¶ ยทิปิ นิปฺปริยายตา เตวิชฺชตา, ปมํ อธิคตวิชฺชาทฺวยสฺส ปน สา สวิเสสาติ ทสฺเสนฺโต ‘‘ยาย กตกิจฺจตา’’ติอาทิมาห. ตตฺถ อคฺควิชฺชาติ อาสวกฺขยาณํ, อคฺคมคฺคาณเมว วา เวทิตพฺพํ. สา จ เตวิชฺชตาติ โยชนา.
๒๒. ตตฺเถวาติ สจฺจาภิสมฺโพเธ เอว.
๒๔. ตนฺติ นิโรธสมาปตฺติลาภิโน อุภโตภาควิมุตฺตตาวจนํ. วุตฺตลกฺขณูปปตฺติโกติ ทฺวีหิ ภาเคหิ ทฺเว วาเร วิมุตฺโตติ เอวํ วุตฺตลกฺขเณน อุปปตฺติโต ยุตฺติโต สมนฺนาคโต. เอเสว นโยติ ยถา จตุนฺนํ อรูปสมาปตฺตีนํ เอเกกโต นิโรธโต จ วุฏฺาย อรหตฺตํ ปตฺตานํ วเสน ปฺจ อุภโตภาควิมุตฺตา วุตฺตา, ตถา เสกฺขภาวํ ปตฺตานํ วเสน ปฺจ กายสกฺขิโน โหนฺตีติ กตฺวา วุตฺตํ.
ทสฺสนการณาติ อิมินา ‘‘ทิสฺวา’’ติ เอตฺถ ตฺวา-สทฺโท เหตุอตฺโถติ ทสฺเสติ ยถา ‘‘สีหํ ทิสฺวา ภยํ โหตี’’ติอาทีสุ. ทสฺสเน สติ ปริกฺขโย, นาสตีติ อาห ‘‘ทสฺสนายตฺตปริกฺขยตฺตา’’ติ. ปุริมกิริยาติ อาสวานํ ขยกิริยาย ปุริมกิริยา. สมานกาลตฺเตปิ หิ การณกิริยา ผลกิริยาย ปุริมสิทฺธา วิย โวหรียติ. ตโต นามกายโต มุจฺจนโต. ยโต หิ เยน มุจฺจิตพฺพํ, ตํ นิสฺสิโต โหตีติ วุตฺตํ ‘‘นามนิสฺสิตโก’’ติ. ตสฺสาติ กายทฺวยวิมุตฺติยา อุภโตภาควิมุตฺตภาวสฺส. อรูปโลเก หิ ิตารหนฺตวเสนายมตฺโถ วุตฺโต. เตนาห ‘‘สุตฺเต หี’’ติอาทิ.
ทฺวีหิ ภาเคหีติ วิกฺขมฺภนสมุจฺเฉทภาเคหิ. ทฺเว วาเรติ กิเลสานํ วิกฺขมฺภนสมุจฺฉินฺทนวเสน ทฺวิกฺขตฺตุํ. กิเลเสหิ วิมุตฺโตติ อิทํ ปมตติยวาทานํ วเสน วุตฺตํ, อิตรํ ทุติยวาทสฺส. อรูปชฺฌานํ ยทิปิ รูปสฺาทีหิ วิมุตฺตํ ตํสมติกฺกมาทินา ปตฺตพฺพตฺตา, ปวตฺตินิวารเกหิ ปน กามจฺฉนฺทาทีหิเยวสฺส วิมุตฺติ สาติสยาติ ทสฺเสนฺโต ‘‘นีวรณสงฺขาตนามกายโต วิมุตฺต’’นฺติ อาห. ยฺจาปิ อรูปชฺฌานํ รูปโลเก วิเวกฏฺตาวเสนปิ รูปกายโต วิมุตฺตํ, ตํ ปน รูปปฏิพนฺธฉนฺทราควิกฺขมฺภเนเนว โหตีติ วิกฺขมฺภนเมว ¶ ปธานนฺติ วุตฺตํ ‘‘รูปตณฺหาวิกฺขมฺภเนน ¶ รูปกายโต จ วิมุตฺตตฺตา’’ติ. เอกเทเสน อุภโตภาควิมุตฺตํ นาม โหติ สมุจฺเฉทวิมุตฺติยา อภาวา.
๒๕. ‘‘สตฺติสโย’’ติ วิย สมุทาเย ปวตฺโต โวหาโร อวยเวปิ ทิสฺสตีติ ทสฺเสนฺโต อาห ‘‘อฏฺวิโมกฺเขกเทเสน…เป… วุจฺจตี’’ติ.
๒๖. ผุฏฺานนฺติ ผสฺสิตานํ, อธิคตานนฺติ อตฺโถ. อนฺโตติ อนฺตสทิโส ผสฺสนาย ปรกาโล. ตทนนฺตโร หิ ตปฺปริโยสาโน วิย โหตีติ. กาลวิสโย จายํ อนฺต-สทฺโท, น ปน กาลตฺโถ. เตนาห ‘‘อธิปฺปาโย’’ติ. นามกาเยกเทสโตติ นีวรณสงฺขาตนามกาเยกเทสโต. อาโลจิโต ปกาสิโต วิย โหติ วิพนฺธวิกฺขมฺภเนน อาโลจเน ปกาสเน สมตฺถสฺส าณจกฺขุโน อธิฏฺานสมุปฺปาทนโต. น ตุ วิมุตฺโตติ วิมุตฺโตติ น วุจฺจเตว.
๒๘. อิมํ ปน นยนฺติ ‘‘อปิจ เตส’’นฺติอาทินา อาคตวิธึ. เยน วิเสเสนาติ เยน การณวิเสเสน. โสติ ทิฏฺิปฺปตฺตสทฺธาวิมุตฺตานํ ยถาวุตฺโต ปฺาย วิเสโส. ปฏิกฺเขโป กโต การณสฺส อวิภาวิตตฺตา. อุภโตภาควิมุตฺโต วิย, ปฺาวิมุตฺโต วิย วา สพฺพถา อวิมุตฺตสฺส สาวเสสวิมุตฺติยมฺปิ ทิฏฺิปฺปตฺตสฺส วิย ปฺาย สาติสยาย อภาวโต สทฺธามตฺเตน วิมุตฺตภาโว ทฏฺพฺโพ. สทฺธาย อธิมุตฺโตติ อิทํ อาคมนวเสน สทฺธาย อธิกภาวํ สนฺธาย วุตฺตํ, มคฺคาธิคมโต ปนสฺส ปจฺจกฺขเมว าณทสฺสนํ.
๓๑. ‘‘โสโตติ อริยมคฺคสฺส นาม’’นฺติ นิปฺปริยาเยน ตํสมงฺคี โสตาปนฺโนติ อธิปฺปาเยน โจทโก ‘‘อปิ-สทฺโท กสฺมา วุตฺโต’’ติ โจทนํ อุฏฺาเปตฺวา ‘‘นนู’’ติอาทินา อตฺตโน อธิปฺปายํ วิวรติ. อิตโร ‘‘นาปนฺน’’นฺติอาทินา ปริหรติ. สมนฺนาคโต เอว นาม โลกุตฺตรธมฺมานํ อกุปฺปสภาวตฺตา. อิตเรหีติ ทุติยมคฺคฏฺาทีหิ. โส เอวาติ ปมผลฏฺโ เอว. อิธาติ อิมสฺมึ สตฺตกฺขตฺตุปรมนิทฺเทเส. โสตํ วา อริยมคฺคํ อาทิโต ปนฺโน อธิคโตติ โสตาปนฺโนติ วุจฺจมาเน ทุติยมคฺคฏฺาทีนํ ¶ นตฺเถว โสตาปนฺนภาวาปตฺติ. สุตฺเต ปน โสตํ อริยมคฺคํ อาทิโต มริยาทํ อมฺุจิตฺวาว ปนฺโน ปฏิปชฺชตีติ กตฺวา มคฺคสมงฺคี ‘‘โสตาปนฺโน’’ติ วุตฺโต. ปริยาเยน อิตโรปิ ตสฺส อปริหานธมฺมตฺตา โสตาปนฺโนติ เวทิตพฺพํ. ปหีนาวสิฏฺกิเลสปจฺจเวกฺขณาย สมุทยสจฺจํ วิย ทุกฺขสจฺจมฺปิ ปจฺจเวกฺขิตํ โหติ สจฺจทฺวยปริยาปนฺนตฺตา ¶ กิเลสานนฺติ อาห ‘‘จตุสจฺจปจฺจเวกฺขณาทีน’’นฺติ. อาทิ-สทฺเทน ผลปจฺจเวกฺขณอุปริมคฺคผลธมฺเม จ สงฺคณฺหาติ.
๓๒. มหากุลเมวาติ อุฬารกุลเมว วุจฺจติ ‘‘กุลีโน กุลปุตฺโต’’ติอาทีสุ วิย.
๓๓. สชฺฌานโก อปริหีนชฺฌาโน กาลกโต พฺรหฺมโลกูปโค หุตฺวา วฏฺฏชฺฌาสโย เจ, อุปรูปริ นิพฺพตฺติตฺวา นิพฺพายตีติ อาห ‘‘อนาคามิสภาโค’’ติ. ยโต โส ฌานานาคามีติ วุจฺจติ. เตนาห ‘‘อนาวตฺติธมฺโม’’ติ.
๓๖. ปรโยเค ตฺวา-สทฺโท ตทนฺโต หุตฺวา ‘‘ปรสทฺทโยเค’’ติ วุตฺโต, อปฺปตฺวาติ วุตฺตํ โหตีติ ‘‘อปฺปตฺตํ หุตฺวา’’ติ อิมินา วุจฺจติ.
๓๗. เตนาติ ‘‘อุปหจฺจา’’ติ ปเทน. นนุ จ เวมชฺฌาติกฺกโม ‘‘อติกฺกมิตฺวา เวมชฺฌ’’นฺติ อิมินา ปกาสิโต โหตีติ อธิปฺปาโย.
๔๐. ตณฺหาวฏฺฏโสตา ตณฺหาวฏฺฏพนฺธา. ตสฺสาติ โสตสฺส. สมฺพนฺเธ เจตํ สามิวจนํ. อุทฺธํโสตสฺส อุปริภวูปคตา เอกํสิกาติ อาห ‘‘ยตฺถ วา ตตฺถ วา คนฺตฺวา’’ติ. ตสฺสาติ อุทฺธํโสตสฺส. ตตฺถาติ อวิเหสุ. ลหุสาลหุสคติกาติ ลหุกาลหุกายุคติกา, ลหุกาลหุกาณคติกา วา. อุปฺปชฺชิตฺวาว นิพฺพายนกาทีหีติ อาทิ-สทฺเทน ‘‘อากาสํ ลงฺฆิตฺวา นิพฺพายตี’’ติอาทินา วุตฺตา ติสฺโส อุปมา สงฺคณฺหาติ. อนฺตราอุปหจฺจปรินิพฺพายีหิ อธิมตฺตตา, อุทฺธํโสตโต อนธิมตฺตตา จ อสงฺขารสสงฺขารปรินิพฺพายีนํ น เวทิตพฺพาติ โยชนา. เต เอวาติ อนฺตราอุปหจฺจปรินิพฺพายิอุทฺธํโสตา เอว. ยทิ เอวํ อสงฺขารสสงฺขารปรินิพฺพายีนํ อุปมาวจเนน ตโต มหนฺตตเรหิ กสฺมา วุตฺตนฺติ โจทนํ สนฺธายาห ‘‘ตโต มหนฺต…เป… ทสฺสนตฺถ’’นฺติ.
เตนาติ ¶ ‘‘โน จสฺส, โน จ เม สิยา’’ติ วจเนน. เตนาติ วา ยถาวุตฺเตน ตสฺส อตฺถวจเนน. อิมสฺส ทุกฺขสฺสาติ อิมสฺส สมฺปติ วตฺตมานสฺส วิฺาณาทิทุกฺขสฺส. อุทยทสฺสนํ าณํ. จตูหิปีติ ‘‘โน จสฺสา’’ติ จตูหิ ปเทหิ. ยํ อตฺถีติ ยํ ปรมตฺถโต วิชฺชติ ¶ . เตนาห ‘‘ภูตนฺติ สสภาว’’นฺติ, ภูตนฺติ ขนฺธปฺจกนฺติ อตฺโถ. ยถาห ‘‘ภูตมิทนฺติ, ภิกฺขเว, สมนุปสฺสถา’’ติ. วิวฏฺฏมานโส วิวิจฺจมานหทโย ตณฺหาทิโสตโต นิวตฺตชฺฌาสโย. อุเปกฺขโก โหตีติ จตฺตภริโย วิย ปุริโส ภยํ นนฺทิฺจ ปหาย อุทาสิโน โหติ.
อวิสิฏฺเติ หีเน. วิสิฏฺเติ อุตฺตเม. ‘‘ภเว’’ติ วตฺวา ‘‘สมฺภเว’’ติ วุจฺจมานํ อวุตฺตวาจกํ โหตีติ ทสฺเสนฺโต ‘‘ปจฺจุปฺปนฺโน’’ติอาทิมาห. ภูตเมว วุจฺจตีติ ยํ ภูตนฺติ วุจฺจติ, ตเทว ภโวติ จ วุจฺจติ, ภวติ อโหสีติ วา. สมฺภวติ เอตสฺมาติ สมฺภโว. ตทาหาโร ตสฺส ภวสฺส ปจฺจโย. อนุกฺกเมน มคฺคปฺายาติ วิปสฺสนานุกฺกเมน ลทฺธาย อริยมคฺคปฺาย. เตนาติ เสกฺเขน.
เอกกนิทฺเทสวณฺณนา นิฏฺิตา.
๒. ทุกนิทฺเทสวณฺณนา
๖๓. กสฺสจีติ กสฺสจิปิ. กถฺจีติ เกนจิ ปกาเรน, วิกฺขมฺภนมตฺเตนาปีติ วุตฺตํ โหติ. อชฺฌตฺตคฺคหณสฺสาติ อตฺตานํ อธิกิจฺจ อุทฺทิสฺส ปวตฺตคฺคาหสฺส.
๘๓. ปุริมคฺคหิตนฺติ ‘‘กริสฺสติ เม’’ติอาทินา จิตฺเตน ปมํ คหิตํ. ตํ กตนฺติ ตํ ตาทิสํ อุปการํ. ปฺุผลํ อุปชีวนฺโต กตฺุปกฺเข ติฏฺตีติ วุตฺตํ ‘‘ปฺุผลํ อนุปชีวนฺโต’’ติ.
๙๐. คุณปาริปูริยา ปริปุณฺโณ ยาวทตฺโถ อิธ ติตฺโตติ อาห ‘‘นิฏฺิตกิจฺจตาย นิรุสฺสุกฺโก’’ติ.
ทุกนิทฺเทสวณฺณนา นิฏฺิตา.
๓. ติกนิทฺเทสวณฺณนา
๙๑. เสสสํวรเภเทนาติ ¶ ¶ กายิกวาจสิกวีติกฺกมโต เสเสน สํวรวินาเสน. โส ปน ทฺวารวเสน วุจฺจมาโน มโนทฺวาริโก โหตีติ อาห ‘‘มโนสํวรเภเทนา’’ติ. อิทานิ ตํ ปการเภเทน ทสฺเสนฺโต ‘‘สติสํวราทิเภเทน วา’’ติ อาห, มุฏฺสจฺจาทิปฺปวตฺติยาติ อตฺโถ. ยํ กิฺจิ สภาวภูตํ จริตมฺปิ ‘‘สีล’’นฺติ วุจฺจตีติ อกุสลสฺสปิ สีลปริยาโย วุตฺโต.
๙๔. สมานวิสยานนฺติ ปมผลาทิโก สมาโน เอวรูโป วิสโย เอเตสนฺติ สมานวิสยา, เตสํ.
๑๐๗. ตทตฺโถ ตปฺปโยชโน โลกุตฺตรสาธโกติ อตฺโถ. ตสฺส ปรมตฺถสาสนสฺส. มูเลกเทสตฺตาติ มูลภาเวน เอกเทสตฺตา.
๑๒๓. สีลสฺส อนุคฺคณฺหนํ อปริสุทฺธิยํ โสธนํ อปาริปูริยํ ปูรณฺจาติ อาห ‘‘โสเธตพฺเพ จ วฑฺเฒตพฺเพ จา’’ติ. อธิสีลํ นิสฺสายาติ อธิสีลํ นิสฺสยํ กตฺวา อุปฺปนฺนปฺาย.
๑๒๔. คูถสทิสตฺตเมว ทสฺเสติ, น คูถกูปสทิสตฺตนฺติ อธิปฺปาโย. คูถวเสเนว หิ กูปสฺสปิ ชิคุจฺฉนียตาติ. อยฺจ อตฺโถ คูถราสิเยว คูถกูโปติ อิมสฺมึ ปกฺเข นวตฺตพฺโพ สิยา.
๑๓๐. สรภงฺคสตฺถาราทโย รูปภวาทิกามาทิปริฺํ กตฺวา ปฺเปนฺโต โลกิยํ ปริฺํ สมฺมเทว ปฺเปนฺตีติ อาห ‘‘เยภุยฺเยน น สกฺโกนฺตี’’ติ. อสมตฺถภาวํ วา สนฺธาย โน จ ปฺาเปตุํ สกฺโกนฺตีติ วุตฺตนฺติ โยชนา.
ติกนิทฺเทสวณฺณนา นิฏฺิตา.
๔. จตุกฺกนิทฺเทสวณฺณนา
๑๓๓. ปเรนาติ ¶ ¶ อฺเน, อาณตฺเตนาติ อตฺโถ. อาณตฺติยา อตฺตนา จาติ อาณาปกสฺส อาณตฺติยา, อตฺตนา จ อาณตฺเตน กตํ ตฺจ ตสฺส อาณาปกสฺส ยํ วจีปโยเคน กตนฺติ โยชนา. อาณตฺติยา ปาปสฺสาติ อาณาปนวเสน ปสุตปาปสฺส.
๑๔๘. เทสนาย กรณภูตาย. ธมฺมานนฺติ เทสนาย ยถาโพเธตพฺพานํ สีลาทิธมฺมานํ.
๑๕๒. อนนฺตรนฺติ าณสฺส อุปฏฺิตนฺติ อนนฺตรํ วุตฺตํ. กึ ปน ตนฺติ อาห ‘‘วจน’’นฺติ. ลุชฺชตีติ อิทํ เยน การเณน โลก-สทฺโท ตทตฺเถ ปวตฺโต, ตํ ทสฺเสตีติ อาห ‘‘การณยุตฺต’’นฺติ.
๑๕๖. สหิตาสหิตสฺสาติ กุสลสทฺทโยเคน สามิวจนํ ภุมฺมตฺเถติ ทสฺเสนฺโต อาห ‘‘สหิตาสหิเตติ อตฺโถ’’ติ. สหิตภาสเนน เทสกสมฺปตฺติ, สหิตาสหิตโกสลฺเลน สาวกสมฺปตฺติ เวทิตพฺพา. ปริสสมฺปตฺติปิ าณสมฺปนฺนสฺส ธมฺมกถิกสฺส ปฏิภานสมฺปทาย การณํ โหตีติ อาห ‘‘สาวกสมฺปตฺติยา โพเธตุํ สมตฺถตายา’’ติ.
๑๕๗. กุสลธมฺเมหีติ สมถวิปสฺสนาธมฺเมหิ. จตุตฺโถ วุตฺโต, โย เนว สงฺฆํ นิมนฺเตติ, น ทานํ เทติ.
๑๖๖. ยมิทํ ‘‘กาเลนา’’ติ วุตฺตนฺติ ‘‘โย ตตฺถ อวณฺโณ, ตมฺปิ ภณติ กาเลน. โยปิ ตตฺถ วณฺโณ, ตมฺปิ ภณติ กาเลนา’’ติ ยํ อิทํ ปาฬิยํ วุตฺตํ, ตตฺร ตสฺมึ วจเน วากฺเย โย ปุคฺคโล ‘‘กาเลน ภณตี’’ติ วุตฺโต, โส กีทิโสติ วิจารณาย ตสฺส ทสฺสนตฺถํ ‘‘กาลฺู โหตี’’ติอาทิ ปาฬิยํ วุตฺตนฺติ ทสฺเสนฺโต สงฺคเห อาหาติ โยชนา.
๑๖๘. ปุพฺพุปฺปนฺนปจฺจยวิปตฺตีติ ตสฺมึ อตฺตภาเว ปมุปฺปนฺนปจฺจยวิปตฺติ. เตสํ วิปตฺติ ปวตฺตปฺปจฺจยวิปตฺตีติ โยชนา.
๑๗๓. เตสนฺติ ¶ ¶ ปหีนาวสิฏฺกิเลสานํ. วิมุตฺติทสฺสนเมว โหติ วิมุตฺติอตฺถตฺตา ตํทสฺสนสฺส.
๑๗๔. ตนฺตาวุตานํ วตฺถานนฺติ นิทฺธารเณ สามิวจนํ.
๑๗๘. นามกาโยติ นามสมูโห. อิทเมว จ ทฺวยนฺติ สีลสํวรปูรณํ, สาชีวาวีติกฺกมนฺจาติ อิทเมว ทฺวยํ. ตโตติ สาชีวาวีติกฺกมนโต. กถาย หลิทฺทราคาทิสทิสตาติ โยชนา. เตนาห ‘‘น ปุคฺคลสฺสา’’ติ.
๑๗๙. อิติ-สทฺเทนาติ ‘‘ทารุมาสโก’’ติ เอตฺถ วุตฺตอิติ-สทฺเทน. เอวํปกาเรติ อิมินาปิ สลากาทิเก สงฺคณฺหาติ.
๑๘๑. อวิสฏสุขนฺติ อวิกฺเขปสุขํ.
๑๘๗. ขนฺธธมฺเมสูติ สงฺขตธมฺเมสุ. ตทลาเภนาติ มคฺคผลาลาเภน. อตฺเถนาติ สีลาทิอตฺเถน.
จตุกฺกนิทฺเทสวณฺณนา นิฏฺิตา.
๕. ปฺจกนิทฺเทสวณฺณนา
๑๙๑. ยถา เตสุ ปฏิปชฺชิตพฺพนฺติ เตสุ ปฺจสุ ปุคฺคเลสุ ยถารหํ อุปเมยฺโยปมาทสฺสนมุเขน หิตูปเทสปฏิปตฺติยา ยถา อฺเหิ ปฏิปชฺชิตพฺพนฺติ อตฺโถ. กิริยาวาจี อารมฺภ-สทฺโท อธิปฺเปโต, น ‘‘อารมฺภกตฺตุสฺส กสาวปุจฺฉา’’ติอาทีสุ วิย ธมฺมวาจีติ อาห ‘‘อารมฺภกิริยาวาจโก สทฺโท’’ติ. ‘‘นิรุชฺฌนฺตี’’ติ วุตฺตตฺตา ‘‘มคฺคกิจฺจวเสนา’’ติ วุตฺตํ.
๑๙๒. คหณํ ¶ ‘‘เอวเมต’’นฺติ สมฺปฏิจฺฉนํ.
๑๙๙. น เอวํ สมฺพนฺโธ อสมานชาติกตฺตา.
ปฺจกนิทฺเทสวณฺณนา นิฏฺิตา.
๖. ฉกฺกนิทฺเทสวณฺณนา
๒๐๒. อิทํ ¶ สจฺจาภิสมฺโพธาทิกํ สงฺคหิตํ โหติ ผลสฺส เหตุนา อวินาภาวโต. เตนาห ‘‘สาม’’นฺติอาทิ. อนาจริยเกน อตฺตนา อุปฺปาทิเตนาติ อิทํ สพฺพฺุตฺาเณ วิชฺชมานคุณกถนํ, น ตพฺพิธุรธมฺมนฺตรนิวตฺตนํ ตถารูปสฺส อฺสฺส อภาวโต. เตนสฺส สาจริยกตา, ปรโต จ อุปฺปตฺติ ปฏิกฺขิตฺตาติ อิมมตฺถมาห ‘‘ตตฺถา’’ติอาทินา. ตตฺถ สาจริยกตฺตํ ปรูปเทสเหตุกตา, ปรโต อุปฺปตฺติ อุปเทเสน วินาปิ สนฺนิสฺสาย นิพฺพตฺตีติ อยเมเตสํ วิเสโส.
ฉกฺกนิทฺเทสวณฺณนา นิฏฺิตา.
๗. สตฺตกนิทฺเทสวณฺณนา
๒๐๓. กุสเลสุ ธมฺเมสูติ อาธาเร ภุมฺมํ, น วิสเยติ ทสฺเสนฺโต ‘‘กุสเลสุ ธมฺเมสุ อนฺโตคธา’’ติ อาห. อิทานิ วิสยลกฺขณํ เอตํ ภุมฺมนฺติ ทสฺเสนฺโต ‘‘โพธิปกฺขิยธมฺเมสุ วา’’ติอาทิมาห. ‘‘ตทุปการตายา’’ติ อิทํ กุสเลสุ ธมฺเมสุ สาเธตพฺเพสูติ อิมมตฺถํ สนฺธาย วุตฺตํ. อุมฺมุชฺชนปฺายาติ อุมฺมุชฺชาปนปฺาย, อุมฺมุชฺชนากาเรน วา ปวตฺตปฺาย. เตเนวาติ อุมฺมุชฺชนมตฺตตฺตา เอว. ยถา หิ าณุปฺปาโท สํกิเลสปกฺขโต อุมฺมุชฺชนํ, เอวํ สทฺธุปฺปาโทปีติ อาห ‘‘สทฺธาสงฺขาตเมว อุมฺมุชฺชน’’นฺติ. จิตฺตวาโรติ จิตฺตปฺปพนฺธวาโร. ปจฺเจกํ านวิปสฺสนาปตรณปติคาธปฺปตฺตินิฏฺตฺตา ¶ เตสํ ปุคฺคลานํ ‘‘อเนเก ปุคฺคลา’’ติ วุตฺตํ. กสฺมา? เตนตฺตภาเวน อรหตฺตสฺส อคฺคหณโต. ตติยปุคฺคลาทิภาวนฺติ อุมฺมุชฺชิตฺวา ิตปุคฺคลาทิภาวํ.
สตฺตกนิทฺเทสวณฺณนา นิฏฺิตา.
๑๐. ทสกนิทฺเทสวณฺณนา
๒๐๙. โสตาปนฺนาทโยติ ¶ วุตฺตวิเสสยุตฺตา โสตาปนฺนสกทาคามิฌานานาคามิโน. อสา…เป… ปนาติ เอตฺถ ปน-สทฺโท วิเสสตฺถทีปโน. เตน ‘‘อชฺฌตฺตสํโยชนานํ สมุจฺฉินฺนตฺตา’’ติ อิทํ วิเสสํ ทีเปตีติ เวทิตพฺพํ.
ทสกนิทฺเทสวณฺณนา นิฏฺิตา.
ปุคฺคลปฺตฺติปกรณ-อนุฏีกา สมตฺตา.
กถาวตฺถุปกรณ-อนุฏีกา
คนฺถารมฺภวณฺณนา
สมุทาเย ¶ ¶ เอกเทสา อนฺโตคธาติ สมุทาโย เตสํ อธิฏฺานภาเวน วุตฺโต ยถา ‘‘รุกฺเข สาขา’’ติ ทสฺเสติ ‘‘กถาสมุทายสฺสา’’ติอาทินา. ตตฺถ กถานนฺติ ติสฺโส กถา วาโท ชปฺโป วิตณฺฑาติ. เตสุ เยน ปมาณตกฺเกหิ ปกฺขปฏิปกฺขานํ ปติฏฺาปนปฏิกฺเขปา โหนฺติ, โส วาโท. เอกาธิกรณา หิ อฺมฺวิรุทฺธา ธมฺมา ปกฺขปฏิปกฺขา ยถา ‘‘โหติ ตถาคโต ปรํ มรณา, น โหติ ตถาคโต ปรํ มรณา’’ติ (ที. นิ. ๑.๖๕). นานาธิกรณา ปน อฺมฺวิรุทฺธาปิ ปกฺขปฏิปกฺขา นาม น โหนฺติ ยถา ‘‘อนิจฺจํ รูปํ, นิจฺจํ นิพฺพาน’’นฺติ. เยน ฉลชาตินิคฺคหฏฺาเนหิ ปกฺขปฏิปกฺขานํ ปติฏฺาปนํ ปฏิกฺเขปารมฺโภ, โส ชปฺโป. อารมฺภมตฺตเมเวตฺถ, น อตฺถสิทฺธีติ ทสฺสนตฺถํ อารมฺภคฺคหณํ. ยาย ปน ฉลชาตินิคฺคหฏฺาเนหิ ปฏิปกฺขปฏิกฺเขปาย วายมนฺติ, สา วิตณฺฑา. ตตฺถ อตฺถวิกปฺปุปปตฺติยา วจนวิฆาโต ฉลํ ยถา ‘‘นวกมฺพโลยํ ปุริโส, ราชา โน สกฺขี’’ติ เอวมาทิ ¶ . ทูสนภาสา ชาตโย, อุตฺตรปติรูปกาติ อตฺโถ. นิคฺคหฏฺานานิ ปรโต อาวิ ภวิสฺสนฺติ. เอวํ วาทชปฺปวิตณฺฑปฺปเภทาสุ ตีสุ กถาสุ อิธ วาทกถา ‘‘กถา’’ติ อธิปฺเปตา. สา จ โข อวิปรีตธมฺมตาย ปติฏฺาปนวเสน, น วิคฺคาหิกกถาภาเวนาติ เวทิตพฺพํ. มาติกาปเนเนวาติ อุทฺเทสเทสนาย เอว. ปิตสฺสาติ เทสิตสฺส. เทสนา หิ เทเสตพฺพมตฺถํ วิเนยฺยสนฺตาเนสุ ปนโต นิกฺขิปนโต ปนํ, นิกฺเขโปติ จ วุจฺจติ.
คนฺถารมฺภวณฺณนา นิฏฺิตา.
นิทานกถาวณฺณนา
ปรินิพฺพานเมว ¶ …เป… วุตฺตํ. อภินฺนสภาวมฺปิ หิ อตฺถํ ตทฺธมฺมโต วิเสสาวโพธนตฺถํ อฺํ วิย กตฺวา โวหรนฺติ ยถา ‘‘อตฺตโน สภาวํ ธาเรนฺตีติ ธมฺมา’’ติ (ธ. ส. อฏฺ. ๑). สาติ อสงฺขตา ธาตุ. กรณภาเวน วุตฺตา ยถาวุตฺตสฺส อุปสมสฺส สาธกตมภาวํ สนฺธาย. ธมฺมวาที…เป… ทุพฺพลตา วุตฺตา ตถารูปาย ปฺาย ภาเว ตาทิสานํ ปกฺขภาวาภาวโต. ลทฺธิยาติ ‘‘อตฺถิ ปุคฺคโล สจฺจิกฏฺปรมตฺเถน, ปริหายติ อรหา อรหตฺตา’’ติอาทิลทฺธิยา. สุตฺตนฺเตหีติ เทวตาสํยุตฺตาทีหิ. ลิงฺคากปฺปเภทํ ปรโต สยเมว วกฺขติ.
ภินฺทิตฺวา มูลสงฺคหนฺติ มูลสงฺคีตึ วินาเสตฺวา, เภทํ วา กตฺวา ยถา สา ิตา, ตโต อฺถา กตฺวา. สงฺคหิตโต วา อฺตฺราติ มูลสงฺคีติยา สงฺคหิตโต อฺตฺร. เตนาห ‘‘อสงฺคหิตํ สุตฺต’’นฺติ. นีตตฺถํ ยถารุตวเสน วิฺเยฺยตฺถตฺตา. เนยฺยตฺถํ วิปริณามทุกฺขตาทิวเสน นิทฺธาเรตพฺพตฺถตฺตา. ตีหิ าเนหีติ ‘‘สูรา สติมนฺโต อิธ พฺรหฺมจริยวาโส’’ติ (อ. นิ. ๙.๒๑) เอวํ วุตฺเตหิ ตีหิ การเณหิ. อฺํ สนฺธาย ภณิตนฺติ เอกํ ปพฺพชฺชาสงฺขาตํ พฺรหฺมจริยวาสํ สนฺธาย ภณิตํ. อฺํ อตฺถํ ปยึสูติ สพฺพสฺสปิ พฺรหฺมจริยวาสสฺส วเสน ‘‘นตฺถิ เทเวสุ พฺรหฺมจริยวาโส’’ติอาทิกํ (กถา. ๒๖๙) อฺํ อตฺถํ ปยึสุ. สุตฺตฺจ อฺํ สนฺธาย ภณิตํ ตโต อฺํ สนฺธาย ภณิตํ กตฺวา ¶ ปยึสุ, ตสฺส อตฺถฺจ อฺํ ปยึสูติ เอวเมตฺถ โยชนา เวทิตพฺพา. สฺุตาทีติ อาทิ-สทฺเทน อนิจฺจตาทึ สงฺคณฺหาติ.
คมฺภีรํ เอกเทสํ มหาปเทสปริวาราทึ. เอกจฺเจ สกลํ อภิธมฺมํ วิสฺสชฺชึสุ ฉฑฺฑยึสุ เสยฺยถาปิ สุตฺตนฺติกา. เต หิ ตํ น ชินวจนนฺติ วทนฺติ. กถาวตฺถุสฺส สวิวาทตฺเตติอาทิ เหฏฺา นิทานฏฺกถาย อาคตนยํ สนฺธาย วุตฺตํ. เกจิ ปน ปุคฺคลปฺตฺติยาปิ สวิวาทตฺตํ มฺนฺติ. ‘‘ตติยสงฺคีติโต ปุพฺเพ ปวตฺตมานานํ วเสนา’’ติ อิทํ กสฺมา วุตฺตํ, นนุ ตติยสงฺคีติโต ปุพฺเพปิ ตํ มาติการูเปน ปวตฺตเตว? นิทฺเทสํ วา สนฺธาย ตถา วุตฺตนฺติ เวทิตพฺพํ. อฺานีติ อฺาการานิ อภิธมฺมปกรณาทีนิ อกรึสุ, ปวตฺตนฺตานิปิ ตานิ อฺถา กตฺวา ปึสูติ อตฺโถ ¶ . มฺชุสิรีติ อิทํ กสฺมา วุตฺตํ. น หิ ตํ นามํ ปิฏกตฺตยํ อนุวตฺตนฺเตหิ ภิกฺขูหิ คยฺหติ? อิตเรหิ คยฺหมานมฺปิ วา สาสนิกปริฺเหิ น สาสนาวจรํ คยฺหตีติ กตฺวา วุตฺตํ. นิกายนามนฺติ มหาสงฺฆิกาทินิกายนามํ, ทุตฺตคุตฺตาทิวคฺคนามฺจ.
สงฺกนฺติกานํ เภโท สุตฺตวาทีติ สงฺกนฺติกานํ อนนฺตเร เอโก นิกายเภโท สุตฺตวาที นาม ภิชฺชิตฺถ. สหาติ เอกชฺฌํ กตฺวา, คณิยมานาติ อตฺโถ.
อุปฺปนฺเน วาเท สนฺธายาติ ตติยสงฺคีติกาเล อุปฺปนฺเน วาเท สนฺธาย. อุปฺปชฺชนเกติ ตโต ปฏฺาย ยาว สทฺธมฺมนฺตรธานา เอตฺถนฺตเร อุปฺปชฺชนเก. สุตฺตสหสฺสาหรณฺเจตฺถ ปรวาทภฺชนตฺถฺจ สกวาทปติฏฺาปนตฺถฺจ. สุตฺเตกเทโสปิ หิ ‘‘สุตฺต’’นฺติ วุจฺจติ สมุทายโวหารสฺส อวยเวสุปิ ทิสฺสนโต ยถา ‘‘ปโฏ ทฑฺโฒ, สมุทฺโท ทิฏฺโ’’ติ จ. เต ปเนตฺถ สุตฺตปเทสา ‘‘อตฺถิ ปุคฺคโล อตฺตหิตาย ปฏิปนฺโน’’ติอาทินา อาคตา เวทิตพฺพา.
นิทานกถาวณฺณนา นิฏฺิตา.
มหาวคฺโค
๑. ปุคฺคลกถา
๑. สุทฺธสจฺจิกฏฺโ
๑. อนุโลมปจฺจนีกวณฺณนา
๑. สมฺพราทีหิ ¶ ¶ ปกปฺปิตวิชฺชา, ตถาภิสงฺขตานิ โอสธานิ จ ‘‘มายา’’ติ วุจฺจนฺติ, อิธ ปน มายาย อาหิตวิเสสา อภูตฺเยฺยาการา อธิปฺเปตาติ ทสฺเสนฺโต ‘‘มายาย อมณิอาทโย มณิอาทิอากาเรน ทิสฺสมานา มายาติ วุตฺตา’’ติ อาห. สจฺจฺเว สจฺจิกํ, โส เอว อตฺโถ อวิปรีตสฺส าณสฺส วิสยภาวฏฺเนาติ สจฺจิกฏฺโ. เตนาห ‘‘ภูตฏฺโ’’ติ. อวิปรีตภาวโต เอว ปรโม ปธาโน อตฺโถติ ปรมตฺโถ, าณสฺส ปจฺจกฺขภูโต ธมฺมานํ อนิทฺทิสิตพฺพสภาโว. เตน วุตฺตํ ‘‘อุตฺตมตฺโถ’’ติ.
อตฺถีติ วจนสามฺเนาติ ‘‘อตฺถิ ปุคฺคโล อตฺตหิตาย ปฏิปนฺโน’’ติอาทีสุ (อ. นิ. ๔.๙๖; กถา. ๒๒) ‘‘อตฺถี’’ติ ปวตฺตวจนสามฺเน. อตฺถวิกปฺปุปปตฺติยา วจนวิฆาโต ฉลนฺติ วทนฺติ. ปติฏฺํ ปจฺฉินฺทนฺโตติ เหตุํ ทูเสนฺโต, อเหตุํ กโรนฺโตติ อตฺโถ. เหตุ หิ ปฏิฺาย ปติฏฺาปนโต ปติฏฺา, ตํ ปน เหตุํ อตฺถมตฺตโต ทสฺเสนฺโต ‘‘ยทิ สจฺจิกฏฺเนา’’ติอาทิมาห. ปโยคโต ปน ทูสเนน สทฺธึ ปรโต อาวิ ภวิสฺสติ. โอกาสํ อททมาโนติ ยถานุรูปํ ยุตฺตึ วตฺตุํ อวสรํ อเทนฺโต. อถ วา ปติฏฺํ ปจฺฉินฺทนฺโต, ปฏิฺํ เอว ปริวตฺเตนฺโตติ อตฺโถ. อุปลพฺภติ ปุคฺคโลติ หิ สกวาทึ อุทฺทิสฺส ปรวาทิโน ปฏิฺาว ¶ น ยุตฺตา อปฺปสิทฺธตฺตา วิเสสิตพฺพสฺส. เตเนวาห ‘‘อนุปลพฺภเนยฺยโต น ตว วาโท ติฏฺตีติ นิวตฺเตนฺโต’’ติ. รูปฺจ อุปลพฺภติ…เป… ทสฺเสตีติ เอเตน ปรวาทินา อธิปฺเปตเหตุโน วิปรีตตฺถสาธกตฺตํ ทสฺเสติ.
อุปลพฺภมานํ นาม โหตีติ อาการโต ตํอาการวนฺตานํ อนฺตฺตาติ อธิปฺปาโย. อฺถาติ อาการ, อาการวนฺตานํ เภเท. เอติสฺสาติ ‘‘ตโต โส ปุคฺคโล อุปลพฺภติ สจฺจิกฏฺปรมฏฺเนา’’ติ เอวํ ¶ วุตฺตาย ทุติยปุจฺฉาย. เอส วิเสโสติ โย ยถาวุตฺโต ทฺวินฺนํ ปุจฺฉานํ วิสยสฺส สภาวาการเภโท, เอส ทฺวินฺนํ ปุจฺฉานํ วิเสโส. สภาวธมฺมานํ สามฺลกฺขเณน อภินฺนานมฺปิ สลกฺขณโต เภโทเยวาติ อฺธมฺมสฺส อฺเนากาเรน น กทาจิปิ อุปลพฺโภ ภเวยฺย. ยทิ สิยา, อฺตฺตเมว น สิยาติ รุปฺปนาทิสปจฺจยาทิอากาเรน อนุปลพฺภมาโนปิ ปุคฺคโล อตฺตโน ภูตสภาวฏฺเน อุปลพฺภเตวาติ วทนฺตํ ปรวาทินํ ปติ ‘‘โย สจฺจิกฏฺโ’’ติอาทิ โจทนา อโนกาสาติ ทสฺเสนฺโต อาห ‘‘ยถา ปน…เป… นิคฺคโห จ น กาตพฺโพ’’ติ. ตตฺถ นิคฺคโหติ ‘‘อาชานาหิ นิคฺคห’’นฺติ เอวํ วุตฺตนิคฺคโห, ปราชยาโรปเนน ปรวาทิโน นิคฺคณฺหนนฺติ อตฺโถ.
สฺวายํ ปน ยสฺมา ตสฺส วาทาปราธเหตุโก, ตสฺมา ตํ ทสฺเสตุํ อฏฺกถายํ โทสาปราธปริยาเยหิ วิภาวิโต. อวชานนฺเหตฺถ นิคฺคหฏฺานํ. ตถา หิ ปฏิฺาหานิ, ปฏิฺานฺตรํ, ปฏิฺาวิโรโธ, ปฏิฺาสฺาโส, เหตฺวนฺตรํ, อตฺถนฺตรํ, นิรตฺถกํ, อวิฺาตตฺถํ, อสมฺพนฺธตฺถํ, อปฺปตฺตกาลํ, อูนํ, อธิกํ, ปุนรุตฺตํ, อนนุภาสนํ, อวิฺาตํ, อปฺปฏิภา, วิกฺเขโป, มตานฺุา, อนุยฺุชิตพฺพสฺส อุเปกฺขนํ, อนนุยฺุชิตพฺพสฺส อนุโยโค, อปสิทฺธนฺตรํ, เหตฺวาภาสา จาติ ทฺวาวีสติ นิคฺคหฏฺานานิ ายวาทิโน วทนฺติ.
ตตฺถ วิสทิสูทาหรณธมฺมานุชานนํ ปมุทาหรเณ ปฏิฺาหานิ. ปฏิฺาตตฺถปฏิเสเธ ตทฺตฺถนิทฺเทโส ปฏิฺานฺตรํ. ปฏิฺาวิรุทฺธเหตุกิตฺตนํ ปฏิฺาวิโรโธ. ปฏิฺาตตฺถาปนยนํ ปฏิฺาสฺาโส. อวิเสสวุตฺเต เหตุมฺหิ ปฏิสิทฺเธ วิเสสเหตุกถนํ เหตฺวนฺตรํ. อธิกตตฺถานุปโยคิอตฺถกถนํ อตฺถนฺตรํ. มาติกาปาโ วิย อตฺถหีนํ นิรตฺถกํ. ติกฺขตฺตุํ วุตฺตมฺปิ สกฺขิปฏิวาทีหิ อวิทิตํ อวิฺาตตฺถํ. ปุพฺพาปรวเสน สมฺพนฺธรหิตํ อสมฺพนฺธตฺถํ. อวยววิปลฺลาสวจนํ อปฺปตฺตกาลํ. อวยววิกลํ อูนํ. อธิกเหตูทาหรณํ อธิกํ. เปตฺวา ¶ อนุวาทํ สทฺทตฺถานํ ปุนปฺปุนํ วจนํ อตฺถาปนฺนวจนฺจ ปุนรุตฺตํ. ปริสาย วิทิตสฺส ตีหิ วุตฺตสฺส อปจฺจุทาหาโร อนนุภาสนํ. ยํ วาทินา ¶ วุตฺตํ ปริสาย วิฺาตํ ปฏิวาทินา ทุวิฺาตํ, ตํ อวิฺาตํ. ตํวาทินา วตฺตพฺเพ วุตฺเต ปรวาทิโน ปฏิวจนสฺส อนุปฏฺานํ อปฺปฏิภา. กิจฺจนฺตรปฺปสงฺเคน กถาวิจฺฉินฺทนํ วิกฺเขโป. อตฺตโน โทสานุชานเนน ปรปกฺขสฺส โทสปฺปสฺชนํ ปรมตานุชานนํ มตานฺุา. นิคฺคหปฺปตฺตสฺส นิคฺคณฺหนํ อนุยฺุชิตพฺพสฺส อุเปกฺขนํ. สมฺปตฺตนิคฺคหสฺส อนิคฺคหฏฺาเน จ นิคฺคณฺหนํ อนุยฺุชิตพฺพสฺส อนุโยโค. เอกํ สิทฺธนฺตมนุชานิตฺวา อนิยมโต ตทฺสิทฺธนฺตกถาปฺปสฺชนํ อปสิทฺธนฺตรํ. อสิทฺธา อเนกนฺติกา วิรุทฺธา จ เหตฺวาภาสา, เหตุปติรูปกาติ อตฺโถ. เตสฺจ กถนํ นิคฺคหฏฺานนฺติ.
อิเมสุ ทฺวาวีสติยา นิคฺคหฏฺาเนสุ อิทํ ปฏิฺาย อปนยนโต สยเมว ปจฺจกฺขานโต ปฏิฺาสฺาโส นาม นิคฺคหฏฺานํ. เตเนวาห ‘‘อวชานเนเนว นิคฺคหํ ทสฺเสตี’’ติ. อสิทฺธตฺตาติ เอเตน ปจฺจกฺขโต อนุมานโต จ ปุคฺคลสฺส อนุปลพฺภมาห. น หิ โส ปจฺจกฺขโต อุปลพฺภติ. ยทิ อุปลพฺเภยฺย, วิวาโท เอว น สิยา, อนุมานมฺปิ ตาทิสํ นตฺถิ, เยน ปุคฺคลํ อนุมิเนยฺยุํ. ตถา หิ ตํ สาสนิโก ปุคฺคลวาที วเทยฺย ‘‘ปุคฺคโล อุปลพฺภติ, อตฺถิ ปุคฺคโล’’ติ ภควตา วุตฺตตฺตา รูปเวทนาทิ วิย. ยฺหิ ภควตา ‘‘อตฺถี’’ติ ยทิ วุตฺตํ, ตํ ปรมตฺถโต อตฺถิ ยถา ตํ รูปํ เวทนา สฺา สงฺขารา วิฺาณํ. ยํ ปน ปรมตฺถโต นตฺถิ, น ตํ ภควตา ‘‘อตฺถี’’ติ วุตฺตํ ยถา ตํ ปกติวาทิอาทีนํ ปกติอาทีติ, ตํ มิจฺฉา. เอตฺถ หิ ยทิ โวหารโต ปุคฺคลสฺส อตฺถิภาโว อธิปฺเปโต, สิทฺธํ สาธนํ, อถ ปรมตฺถโต, อสิทฺโธ เหตุ ตถา อวุตฺตตฺตา. วิรุทฺโธ จ ตสฺส อนิจฺจสงฺขตปฏิจฺจสมุปฺปนฺนาทิภาวาสาธนโต รูปเวทนาทีสุ ตถา ทิฏฺตฺตาติอาทินา ตสฺส อเหตุกภาวสฺเสว ปากฏภาวโต.
ยํ ปน พาหิรกา ปุถุ อฺติตฺถิยา วทนฺติ. อตฺเถว จ ปรมตฺถโต อตฺตา าณาภิธานสฺส ปวตฺติยา นิมิตฺตภาวโต รูปาทิ วิย. อถ วา อตฺตาติริตฺตปทตฺถนฺตโร รูปกฺขนฺโธ ขนฺธสภาวตฺตา ยถา ตํ อิตรกฺขนฺธา. ยฺเหตฺถ ปทตฺถนฺตรํ, โส ปุคฺคโลติ อธิปฺปาโย.
เอตฺถ ¶ จ ปุริมสฺส เหตุโน ปฺตฺติยา อเนกนฺติกตา อสิทฺธตา จ. น หิ อสโต สกวาทินํ ¶ ปติ ปรมตฺถโต าณาภิธานปฺปวตฺติยา นิมิตฺตภาโว สิชฺฌติ. โวหารโต เจ, ตทสิทฺธสาธนตา รูปาทิสภาววินิมุตฺตรูโปปิ ปุคฺคโล น โหตีติ เอวมาทิวิรุทฺธตฺถตา. ปจฺฉิมสฺส ปน เหตุโน สาเธตพฺพตฺถสามฺปริคฺคเห สิทฺธสาธนตา, รูปกฺขนฺธโต ปทตฺถนฺตรโต ปรมตฺถนฺตรภูตเวทนาทิสมฺภวสฺส อิจฺฉิตตฺตา จ. ตพฺพิเสสปริคฺคเห จ สกวาทินํ ปติ อุทาหรณาภาโว ปรปริกปฺปิตชีวปทตฺถวิรหโต. อิตรกฺขนฺธานํ เวทนาทิวินิมุตฺตอุภยสิทฺธชีวปทตฺถสหิโตปิ รูปกฺขนฺโธ น โหติ อิตรกฺขนฺธา วิยาติ วิรุทฺธตฺถตา จ.
ยํ ปน กาณาทา ‘‘สุขาทีนํ นิสฺสยภาวโต’’ติ อนุมานํ วทนฺติ, เต อิทํ วตฺตพฺพา – กึ สุขาทีนํ อตฺตนิ ปฏิพทฺธํ ยโต สุขาทินิสฺสยตาย อตฺตา อนุมียติ. ยทิ อุปฺปาโท, เอวํ สนฺเต สพฺเพปิ สุขาทโย เอกโต เอว ภเวยฺยุํ การณสฺส สนฺนิหิตภาวโต อฺนิรเปกฺขโต จ. อถ อฺมฺปิ กิฺจิ อินฺทฺริยาทิการณนฺตรมเปกฺขิตพฺพํ, ตเทว โหตุ การณํ, กิมฺเน อทิฏฺสามตฺถิเยน ปริกปฺปิเตน ปโยชนํ. อถ ปน เตสํ อตฺตาธีนา วุตฺตีติ วเทยฺยุํ, เอวมฺปิ น สิชฺฌติ อุทาหรณาภาวโต. น หิ รูปาทิวินิมุตฺโต ตาทิโส โกจิ สภาวธมฺโม สุขาทิสนฺนิสฺสยภูโต อตฺถิ, ยโต อตฺตโน อตฺตตฺถสิทฺธิยา อุทาหรณํ อปทิเสยฺยุํ. อิมินา นเยน อสมาสปทาภิเธยฺยตฺตาติอาทีนมฺปิ อยุตฺตตฺตา นิวาเรตพฺพา. ตถา ‘‘อฺสฺส สจฺจิกฏฺสฺส อสิทฺธตฺตา’’ติ อิมินา จ ปกติอณุอาทีนมฺปิ พาหิรปริกปฺปิตานํ อสิทฺธตา วุตฺตาวาติ เวทิตพฺพา. กถํ ปน เตสํ อสิทฺธีติ? ปมาเณน อนุปลพฺภนโต. น หิ ปจฺจกฺขโต ปกติ สิทฺธา กปิลสฺสปิ อิสิโน ตสฺส อปจฺจกฺขภาวสฺส กาปิเลหิ อนฺุายมานตฺตา.
ยํ ปน ‘‘อตฺถิ ปธานํ เภทานํ อนฺวยทสฺสนโต สกลกลาปมตฺตํ วิยา’’ติ เต อนุมานํ วทนฺติ. อิมินา หิ เภทานํ สตฺวาทีนํ วิชฺชมานปธานตา ปฏิฺาตา. เอตฺถ จ วุจฺจเต – สกลาทีนํ ปธานํ ตพฺพิภาเคหิ กึ อฺตฺตํ, อุทาหุ อนฺนฺติ, กิฺเจตฺถ ยทิ อฺตฺตํ, สพฺโพ โลโก ปธานมโยติ สมยวิโรโธ สิยา, สณฺานเภเทน อฺตฺถ ปฏิชานนโต ¶ น โทโสติ เจ? ตํ น, วลยกฏกาทิสณฺานเภเทปิ กนกาเภททสฺสนโต. น หิ สณฺานํ วตฺถุเภทนิมิตฺตํ ตสฺส อนุปาทานตฺตา. ยํ ยสฺส เภทนิมิตฺตํ, น ตํ ตสฺส อนุปาทานํ ยถา สุวณฺณมตฺติกาทิฆฏาทีนํ สุวณฺณฆโฏ มตฺติกาฆโฏ โกเสยฺยปโฏ กปฺปาสปโฏติ จ สาเธตพฺพธมฺมรหิตฺจ อุทาหรณํ. น หิ ปธาเนกการณปุพฺพกตฺตํ สกลาทีนํ ปกติวาทิโน ¶ สิทฺธํ, นาปิ กาปิลานํ กถฺจิ อฺตฺตานุชานนโต. อนฺตฺเต ปน อุทาหรณาภาโว. น หิ ตเทว สาเธตพฺพํ ตเทว จ อุทาหรณํ ยุตฺตํ, อนฺวยทสฺสนมฺปิ อสิทฺธํ. น หิ ตเทว เตน อนฺวิตํ ยุชฺชติ. ปธาเนน อนฺวยทสฺสนมฺปิ อสิทฺธํ ปรวาทิโนติ คุณสฺส ปธานสฺส อนนุชานนโต. อถ ยํ กิฺจิ การณํ ปธานํ ‘‘ปธียติ เอตฺถ ผล’’นฺติ, เอวมฺปิ อสิทฺธเมว การเณ ผลสฺส อตฺถิภาวานนุชานนโต, เหตุโน จ อสิทฺธนิสฺสยตาปราภิมตเภทานนุชานนโต. อถ วิเสเสน การณายตฺตวุตฺติตา ผลสฺส สาธียติ, น กิฺจิ วิรุทฺธํ ธมฺมานํ ยถาสกํ ปจฺจเยน ปฏิจฺจสมุปฺปตฺติยา อิจฺฉิตตฺตาติ.
อปิจ ปกติวาทิโน ‘‘สตฺวรชตมสงฺขาตานํ ติณฺณํ คุณานํ สมภาโว ปกติ, สา จ นิจฺจา สตฺวาทิวิสมสภาวโต อนิจฺจโต มหตาทิวิการโต อนฺา’’ติ ปฏิชานนฺติ. สา เตสํ วุตฺตปฺปการา ปกติ น สิชฺฌติ ตโต วิรุทฺธสภาวโต วิการโต อนฺตฺตา. น หิ อสฺสสฺส วิสาณํ ทีฆํ, ตฺจ รสฺสโต โควิสาณโต อนฺนฺติ วุจฺจมานํ สิชฺฌติ. กิฺจ ภิยฺโย? ติณฺณํ เอกภาวาภาวโต. สตฺวาทิคุณตฺตยโต หิ ปกติยา อนฺตฺตํ อิจฺฉนฺตานํ เตสํ สตฺวาทีนมฺปิ ปกติยา อนฺตฺตํ อาปชฺชติ, น จ ยุตฺตํ ติณฺณํ เอกภาโวติ. เอวมฺปิ ปกติ น สิชฺฌติ. กถํ? อเนกโทสาปตฺติโต. ยทิ หิ พฺยตฺตสภาวโต วิการโต อพฺยตฺตสภาวา ปกติ อนฺา, เอวํ สนฺเต เหตุมนฺตตา อนิจฺจตา อพฺยาปิตา สกิริยตา อเนกตา นิสฺสิตตา ลิงฺคตา สาวยวตา ปรตนฺตฺรตาติ เอวมาทโย อเนเก โทสา ปกติยา อาปชฺชนฺติ, น ชาติวิการโต อนฺา ปฏิชานิตพฺพา. ตถา จ สติ สมยวิโรโธติ กปฺปนามตฺตํ ปกตีติ อสิทฺธา สาติ นิฏฺเมตฺถ คนฺตพฺพํ.
ปกติยา ¶ จ อสิทฺธาย ตํนิมิตฺตกภาเวน วุจฺจมานา มหตาทโยปิ อสิทฺธา เอว. ยถา จ ปกติ มหตาทโย จ, เอวํ อิสฺสรปชาปติปุริสกาลสภาวนิยติยทิจฺฉาทโยปิ. เอเตสุ หิ อิสฺสโร ตาว น สิชฺฌติ อุปการสฺส อทสฺสนโต. สตฺตานฺหิ ชาติยํ มาตาปิตูนํ พีชเขตฺตภาเวน กมฺมสฺส หีนตาทิวิภาคกรเณน, ตโต ปรฺจ อุตุอาหารานํ พฺรูหนุปตฺถมฺภเนน, อินฺทฺริยานํ ทสฺสนาทิกิจฺจสาธเนน อุปกาโร ทิสฺสติ, น, เอวมิสฺสรสฺส. หีนตาทิวิภาคกรณมิสฺสรสฺสาติ เจ? ตํ น, อสิทฺธตฺตา. ยถาวุตฺโต อุปการวิเสโส อิสฺสรนิมฺมิโต, น กมฺมุนาติ สาธนียเมตํ. อิตรตฺราปิ สมานเมตนฺติ เจ? น, กมฺมโต ผลนิยมสิทฺธตฺตา ¶ . สติ หิ กตูปจิเต กมฺมสฺมึ ตตฺถ ยํ อกุสลํ, ตโต หีนตา, ยํ กุสลํ, ตโต ปณีตตาติ สิทฺธเมตํ. อิสฺสรวาทินาปิ หิ น สกฺกา กมฺมํ ปฏิกฺขิปิตุํ.
อปิเจตสฺส โลกวิจิตฺตสฺส อิสฺสรนิมฺมานภาเว พหู โทสา สมฺภวนฺติ. กถํ? ยทิ สพฺพมิทํ โลกวิจิตฺตํ อิสฺสรนิมฺมิตํ, สเหว วจเนน ปวตฺติตพฺพํ, น กเมน. น หิ สนฺนิหิตการณานํ ผลานํ กเมน อุปฺปตฺติ ยุตฺตา, การณนฺตราเปกฺขาย อิสฺสรสฺส สามตฺถิยหานิ. จกฺขาทีนํ จกฺขุวิฺาณาทีสุ การณภาโว น ยุตฺโต. กโรตีติ หิ การณนฺติ. อิสฺสโร เอว จ การโกติ สพฺพการณานํ การณภาวหานิ. เยหิ ปุถุวิเสเสหิ อิสฺสโร ปสีเทยฺย, เตสฺจ สยํการตา อาปชฺชติ, ตถา สพฺเพสํ เหตุกานํ การณภาโว. ยฺเชตํ นิมฺมานํ, ตฺจสฺส อตฺตทตฺถํ วา สิยา, ปรตฺถํ วา สิยา. อตฺตทตฺถตายํ อตฺตโน อิสฺสรภาวหานิ อกตกิจฺจตาย อิสิตาวสิตาภาวโต. เตน วา นิมฺมิเตน ยํ อตฺตโน กาตพฺพํ, ตํ กสฺมา สยเมว น กโรติ. ปรตฺถตายํ ปน ปโร นาเมตฺถ โลโก เอวาติ กิมตฺถิยํ ตสฺส นิรยาทิโรคาทิวิสาทินิมฺมานํ. ยา จสฺส อิสฺสรตา, สา สยํกตา วา สิยา ปรํกตา วา อเหตุกา วา. ตตฺถ สยํกตา เจ, ตโต ปุพฺเพ อนิสฺสรภาวาปตฺติ. ปรํกตา เจ, ปจฺฉาปิ อนิสฺสรภาวาปตฺติ สอุตฺตรตา จ สิยา. อเหตุกา เจ, น กสฺสจิ อนิสฺสรตาติ เอวมิสฺสรสฺสปิ อสิทฺธิ เวทิตพฺพา.
ยถา จ อิสฺสโร, เอวํ ปชาปติ ปุริโส จ. นามมตฺตเมว เหตฺถ วิเสโส. เตหิ วาทีหิ ปกปฺปิตํ ยทิทํ ‘‘ปชาปติ ปุริโส’’ติ. ตํนิมิตฺตกํ ¶ ปน โลกปฺปวตฺตึ อิจฺฉนฺตานํ ปชาปติวาเท ปุริสวาเท จ อิสฺสรวาเท วิย โทสา อสิทฺธิ จ วิธาตพฺพา. ยถา เจเต อิสฺสราทโย, เอวํ กาโลปิ อสิทฺโธ ลกฺขณาภาวโต. ปรมตฺถโต หิ วิชฺชมานานํ ธมฺมานํ สภาวสงฺขาตํ ลกฺขณํ อุปลพฺภติ. ยถา ปถวิยา กถินตา, น เอวํ กาลสฺส, ตสฺมา นตฺถิ ปรมตฺถโต กาโลติ. กาลวาที ปนาห ‘‘วตฺตนาลกฺขโณ กาโล’’ติ. โส วตฺตพฺโพ ‘‘กา ปนายํ วตฺตนา’’ติ. โส อาห ‘‘สมยมุหุตฺตาทีนํ ปวตฺตี’’ติ. ตมฺปิ น, รูปาทีหิ อตฺถนฺตรภาเวน อนิทฺธาริตตฺตา. ปรมตฺถโต หิ อนิทฺธาริตสภาวสฺส วตฺตนาลกฺขณตายํ สสวิสาณาทีนมฺปิ ตํลกฺขณตา อาปชฺเชยฺย.
ยํ ปน วทนฺติ กาณาทา ‘‘อปรสฺมึ อปรํ ยุคปทิ จิรํ ขิปฺปมิติ กาลลิงฺคานีติ ลิงฺคสพฺภาวโต ¶ อตฺถิ กาโล’’ติ, ตํ อยุตฺตํ ลิงฺคิโน อนุปลพฺภมานตฺตา. สิทฺธสมฺพนฺเธสุ หิ ลิงฺเคสุ ลิงฺคมตฺตคฺคหเณน ลิงฺคินิ อวโพโธ ภเวยฺย. น จ เกนจิ อวิปรีตเจตสา เตน ลิงฺเคน สห กทาจิ กาลสงฺขาโต ลิงฺคี คหิตปุพฺโพติ. อโต น ยุตฺตํ ‘‘ลิงฺคสพฺภาวโต อตฺถิ กาโล’’ติ. ‘‘อปรสฺมึ อปร’’นฺติอาทิกสฺส วิเสสสฺส นิมิตฺตภาวโต ยุตฺตนฺติ เจ? น, ปมชาตตาทินิมิตฺตกตฺตา ตสฺส. น จ ปมชาตตาทิ นาม โกจิ ธมฺโม อตฺถิ อฺตฺร สมฺามตฺตโตติ นตฺเถว ปรมตฺถโต กาโล. กิฺจ ภิยฺโย, พหูนํ เอกภาวาปตฺติโต. อตีตาทิวิภาเคน หิ โลกสมฺาวเสน พหู กาลเภทา. ตฺวฺเจตํ เอกํ วทสีติ พหูนํ เอกภาวาภาวโต นตฺเถว ปรมตฺถโต กาโล. ตถา เอกสฺส อเนกภาวาปตฺติโต. โย หิ อยํ อชฺช วตฺตมานกาโล, โส หิยฺโย อนาคโต อโหสิ, สฺเว อตีโต ภวิสฺสติ. หิยฺโย จ วตฺตมาโน อชฺช อตีโต อโหสิ, ตถา สฺเว วตฺตมาโนปิ อปรชฺช. น เจกสภาวสฺส อเนกสภาวตา ยุตฺตาติ อสิทฺโธ ปรมตฺถโต กาโล. ธมฺมปฺปวตฺตึ ปน อุปาทาย กปฺปนามตฺตสิทฺธาย โลกสมฺาย อตีตาทิวิภาคโต โวหรียตีติ โวหารมตฺตโกติ ทฏฺพฺโพ.
สภาวนิยติยทิจฺฉาทโยปิ อสิทฺธา. กึ การณา? ลกฺขณาภาวา. น หิ สภาวโต นิยติยทิจฺฉา สมฺภวติ. อฺถา เอวํวิโธ โกจิ ¶ ภาโว อตฺถิ เจ, เตสํ สภาวสงฺขาเตน ลกฺขเณน ภวิตพฺพํ, ปติฏฺาปกเหตุนา จ น จตฺถิ. เกวลํ ปเนเต วาทา วิมทฺทิยมานา อเหตุวาเท เอว ติฏฺนฺติ, น จาเหตุกํ โลกวิจิตฺตํ วิเสสาภาวปฺปสงฺคโต. อเหตุกภาเว หิ ปวตฺติยา ยฺวายํ นรสุรนิรยติรจฺฉานาทีสุ อินฺทฺริยาทีนํ วิเสโส, ตสฺส อภาโว อาปชฺชติ, น จายํ ปณฺฑิเตหิ อิจฺฉิโต. กิฺจ? ทิฏฺภาวโต. ทิฏฺา หิ จกฺขาทิโต จกฺขุวิฺาณาทีนํ พีชาทิโต องฺกุราทีนํ ปวตฺติ, ตสฺมาปิ เหตุโตวายํ ปวตฺติ. ตถา ปุเร ปจฺฉา จ อภาวโต. ยโต ยโต หิ ปจฺจยสามคฺคิโต ยํ ยํ ผลํ นิพฺพตฺตติ, ตโต ปุพฺเพ ปจฺฉา จ น ตสฺส นิพฺพตฺติ สมฺภวติ, กิฺจ พหุนา. ยทิ อเหตุโต ปวตฺติ สิยา, อเหตุกา ปวตฺตีติ อิมาปิ วาจา ยถาสกปจฺจยสมวายโต ปุเร ปจฺฉา จ ภเวยฺยุํ, น จ ภวนฺติ อลทฺธปฺปจฺจยตฺตา, มชฺเฌ เอว จ ภวนฺติ ลทฺธปฺปจฺจยตฺตา. เอวํ สพฺเพปิ สงฺขตา ธมฺมาติ น สิชฺฌติ อเหตุวาโท. ตสฺมิฺจ อสิทฺเธ ปวตฺติยา อเหตุภาโว วิย อเหตุปริยายวิเสสภูตา สภาวนิยติยทิจฺฉาทโยปิ อสิทฺธา เอว โหนฺตีติ เวทิตพฺพา.
ยํ ปน กาณาทา ‘‘ปรมาณโว นิจฺจา, เตหิ ทฺวิอณุกาทิผลํ นิพฺพตฺตติ, ตฺจ อนิจฺจํ ¶ , ตสฺส วเสเนตํ โลกวิจิตฺต’’นฺติ วทนฺติ, ตมฺปิ มิจฺฉาปริกปฺปมตฺตํ. น หิ ปรมาณโว นาม สนฺติ อฺตฺร ภูตสงฺฆาตา. โส ปน อนิจฺโจว, น จ นิจฺจโต อนิจฺจสฺส นิพฺพตฺติ ยุตฺตา ตสฺส การณภาวานุปปตฺติโต ตถา อทสฺสนโต จ. ยทิ จ โส กสฺสจิ การณภาวํ คจฺเฉยฺย, อนิจฺโจ เอว สิยา วิการาปตฺติโต. น จายํ สมฺภโว อตฺถิ, ยํ วิการํ อนาปชฺชนฺตเมว การณํ ผลํ นิพฺพตฺเตยฺยาติ. วิการฺเจ อาปชฺชติ, กุตสฺส นิจฺจตาวกาโส, ตสฺมา วุตฺตปฺปการา ปรมาณโว สตฺตา อนิจฺจา, อฺเปิ นิจฺจาทิภาเวน พาหิรเกหิ ปริกปฺปิตา อสิทฺธา เอวาติ เวทิตพฺพํ. เตน วุตฺตํ ‘‘ธมฺมปฺปเภทโต ปน อฺสฺส สจฺจิกฏฺสฺส อสิทฺธตฺตา’’ติ.
เอตฺถาห ‘‘ยทิ ปรมตฺถโต ปุคฺคโล น อุปลพฺภติ, เอวํ ปน ปุคฺคเล อนุปลพฺภมาเน อถ กสฺมา ภควา ‘อตฺถิ ปุคฺคโล อตฺตหิตาย ปฏิปนฺโน’ติ (อ. นิ. ๔.๙๕; กถา. ๒๒), ‘จตฺตาโรเม, ภิกฺขเว, ปุคฺคลา สนฺโต สํวิชฺชมานา โลกสฺมิ’นฺติ ¶ (อ. นิ. ๔.๙๕; กถา. ๒๒) จ ตตฺถ ตตฺถ ปุคฺคลสฺส อตฺถิภาวํ ปเวเทสี’’ติ. วิเนยฺยชฺฌาสยวเสน. ตถา ตถา วิเนตพฺพานฺหิ ปุคฺคลานํ อชฺฌาสยวเสน วิเนยฺยทมนกุสโล สตฺถา ธมฺมํ เทเสนฺโต โลกสมฺานุรูปํ ตตฺถ ตตฺถ ปุคฺคลคฺคหณํ กโรติ, น ปรมตฺถโต ปุคฺคลสฺส อตฺถิภาวโต.
อปิจ อฏฺหิ การเณหิ ภควา ปุคฺคลกถํ กเถติ หิโรตฺตปฺปทีปนตฺถํ, กมฺมสฺสกตาทีปนตฺถํ, ปจฺจตฺตปุริสการทีปนตฺถํ, อานนฺตริยทีปนตฺถํ, พฺรหฺมวิหารทีปนตฺถํ, ปุพฺเพนิวาสทีปนตฺถํ, ทกฺขิณาวิสุทฺธิทีปนตฺถํ, โลกสมฺมุติยา อปฺปหานตฺถฺจาติ. ‘‘ขนฺธา ธาตู อายตนานิ หิรียนฺติ โอตฺตปฺปนฺตี’’ติ หิ วุตฺเต มหาชโน น ชานาติ, สมฺโมหํ อาปชฺชติ, ปฏิสตฺตุ วา โหติ ‘‘กิมิทํ ขนฺธา ธาตู อายตนานิ หิรียนฺติ โอตฺตปฺปนฺติ นามา’’ติ. ‘‘อิตฺถี หิรียติ โอตฺตปฺปติ, ปุริโส, ขตฺติโย, พฺราหฺมโณ’’ติ ปน วุตฺเต ชานาติ, น สมฺโมหํ อาปชฺชติ, น ปฏิสตฺตุ โหติ, ตสฺมา ภควา หิโรตฺตปฺปทีปนตฺถํ ปุคฺคลกถํ กเถติ. ‘‘ขนฺธา กมฺมสฺสกา, ธาตุโย อายตนานี’’ติ วุตฺเตปิ เอเสว นโย. ตสฺมา กมฺมสฺสกตาทีปนตฺถมฺปิ ปุคฺคลกถํ กเถติ. ‘‘เวฬุวนาทโย มหาวิหารา ขนฺเธหิ การาปิตา, ธาตูหิ, อายตเนหี’’ติ วุตฺเตปิ เอเสว นโย. ตถา ‘‘ขนฺธา มาตรํ ชีวิตา โวโรเปนฺติ, ปิตรํ, อรหนฺตํ, รุหิรุปฺปาทกมฺมํ, สงฺฆเภทกมฺมํ กโรนฺติ, ธาตุโย, อายตนานี’’ติ วุตฺเตปิ, ‘‘ขนฺธา เมตฺตายนฺติ ¶ , ธาตุโย, อายตนานี’’ติ วุตฺเตปิ, ‘‘ขนฺธา ปุพฺเพนิวาสํ อนุสฺสรนฺติ, ธาตุโย, อายตนานี’’ติ วุตฺเตปิ เอเสว นโย. ตสฺมา ภควา ปจฺจตฺตปุริสการทีปนตฺถํ อานนฺตริยทีปนตฺถํ พฺรหฺมวิหารทีปนตฺถํ ปุพฺเพนิวาสทีปนตฺถฺจ ปุคฺคลกถํ กเถติ. ‘‘ขนฺธา ทานํ ปฏิคฺคณฺหนฺติ, ธาตุโย, อายตนานี’’ติ วุตฺเตปิ มหาชโน น ชานาติ, สมฺโมหํ อาปชฺชติ, ปฏิสตฺตุ วา โหติ ‘‘กิมิทํ ขนฺธา ธาตู อายตนานิ ปฏิคฺคณฺหนฺติ นามา’’ติ. ‘‘ปุคฺคโล ปฏิคฺคณฺหาตี’’ติ ปน วุตฺเต ชานาติ, น สมฺโมหํ อาปชฺชติ, น ปฏิสตฺตุ โหติ, ตสฺมา ภควา ทกฺขิณาวิสุทฺธิทีปนตฺถํ ปุคฺคลกถํ กเถติ. โลกสมฺมุติฺจ พุทฺธา ภควนฺโต นปฺปชหนฺติ โลกสมฺาย โลกาภิลาเป ิตาเยว ธมฺมํ เทเสนฺติ, ตสฺมา ภควา โลกสมฺมุติยา อปฺปหานตฺถมฺปิ ปุคฺคลกถํ กเถตีติ อิเมหิ อฏฺหิ ¶ การเณหิ ภควา ปุคฺคลกถํ กเถติ, น ปรมตฺถโต ปุคฺคลสฺส อตฺถิภาวโตติ เวทิตพฺพํ.
ธมฺมปฺปเภทากาเรเนวาติ ยถาวุตฺตรูปาทิธมฺมปฺปเภทโต อฺสฺส สจฺจิกฏฺสฺส อสิทฺธตฺตา รูปาทิธมฺมปฺปเภทากาเรเนว ปุคฺคลสฺส อุปลทฺธิยา ภวิตพฺพนฺติ อตฺโถ. เตน ‘‘กึ ตว ปุคฺคโล อุปลพฺภมาโน รุปฺปนากาเรน อุปลพฺภติ, อุทาหุ อนุภวนสฺชานนาภิสงฺขรณวิชานเนสุ อฺตรากาเรนา’’ติ ทสฺเสติ ตพฺพินิมุตฺตสฺส สภาวธมฺมสฺส โลเก อภาวโต. อวิเสสวิเสเสหิ ปุคฺคลูปลพฺภสฺส ปฏิฺาปฏิกฺเขปปกฺขา อนุชานนาวชานนปกฺขา. ยทิปิเม ทฺเวปิ ปกฺขา อนุโลมปฏิโลมนเยสุ ลพฺภนฺติ, อาทิโต ปน ปมํ เปตฺวา ปวตฺโต ปมนโย, อิตโร ทุติยนฺติ อิมํ เนสํ วิเสสํ ทสฺเสนฺโต ‘‘อนุชานนา…เป… เวทิตพฺโพ’’ติ อาห. ยถาธิกตาย ลทฺธิยา อนุโลมนโต เจตฺถ ปโม นโย อนุโลมปกฺโข, ตพฺพิโลมนโต อิตโร ปฏิโลมปกฺโขติ วุตฺโตติ เวทิตพฺพนฺติ.
เตน วต เรติ เอตฺถ เตนาติ การณวจนํ. เยน ปุคฺคลูปลพฺโภ ปติฏฺปียติ, เตน เหตุนา. สฺวายํ เหตุ สาสนิกสฺส พาหิรกสฺส จ วเสน เหฏฺา ทสฺสิโต เอว. เหตุปติรูปเก จายํ เหตุสมฺา ปรมตฺถสฺส อธิปฺเปตตฺตา. เหฏฺา ‘‘อาชานาหิ นิคฺคห’’นฺติ นิคฺคหสฺส สฺาปนมตฺตํ กตํ, ตํ อิทานิ ‘‘ยํ ตตฺถ วเทสี’’ติอาทินา นิคมนรูเปน มิจฺฉาภาวทสฺสเนน จ วิภาวิยมานํ ปากฏภาวกรณโต อาโรปิตํ ปติฏฺาปิตํ โหตีติ อฏฺกถายํ ‘‘อาโรปิตตฺตา’’ติ วุตฺตํ.
เอตฺถ ¶ จ ‘‘ปุคฺคโล อุปลพฺภตี’’ติ ปฏิฺาวยโว สรูเปเนว ทสฺสิโต. ‘‘เตนา’’ติ อิมินา สามฺโต เหตาวยโว ทสฺสิโต. ยฺวายํ ยสฺมา ปฏิฺาธมฺโม หุตฺวา สทิสปกฺเข วิชฺชมาโน, วิสทิสปกฺเข อวิชฺชมาโนเยว เหตุ ลกฺขณูปปนฺโน นาม โหติ, น อิตโร, ตสฺมา ยตฺถ โส วิชฺชติ น วิชฺชติ จ, โส สทิสาสทิสภาวภินฺโน ทุวิโธ ทิฏฺนฺตาวยโว. ยถา รูปาทิ อุปลพฺภติ, ตถา ปุคฺคโล. ยถา จ สสวิสาณํ น อุปลพฺภติ, น ตถา ปุคฺคโลติ อุปนโย. สฺวายํ ‘‘วตฺตพฺเพ โข ปุคฺคโล อุปลพฺภติ สจฺจิกฏฺปรมตฺเถนา’’ติ อิมาย ปาฬิยา ทีปิโต, โย อฏฺกถายํ สทฺธึ เหตุทาหรเณหิ ‘‘ปาปนา’’ติ วุตฺโต. นิคมนํ ปาฬิยํ สรูเปเนว อาคตํ, ยา อฏฺกถายํ ‘‘โรปนา’’ติ ¶ วุตฺตาติ. เอวํ โปราเณน ายกฺกเมน สาธนาวยวา นิทฺธาเรตฺวา โยเชตพฺพา.
อิทานิ วตฺตเนน ปรปกฺขุปลกฺขิเต เหตุทาหรเณ อนฺวยพฺยติเรกทสฺสนวเสน นิทฺธาเรตฺวา สาธนปโยโค โยเชตพฺโพ. การณํ วตฺตพฺพนฺติ กิเมตฺถ วตฺตพฺพํ. เหตุทาหรเณหิเยว หิ สปรปกฺขานํ สาธนํ ทูสนํ วา, น ปฏิฺาย, ตสฺสา สาเธตพฺพาทิภาวโต. ตํ ปน ทฺวยํ ‘‘เตน วต เร’’ติอาทิปาฬิยา วิภาวิตํ. อฏฺกถายํ ปาปนาโรปนาสีเสน ทสฺสิตํ. ปฏิฺาปนา ปน เตสํ วิสยทสฺสนํ กถายํ ตํมูลตายาติ เวทิตพฺพํ. เตนาห ‘‘ยํ ปน วกฺขตี’’ติอาทิ. เตเนว จ อฏฺกถายํ ‘‘อิทํ อนุโลม…เป… เอกํ จตุกฺกํ เวทิตพฺพ’’นฺติ วกฺขติ. ตถา จาห ‘‘ยถา ปน ตตฺถา’’ติอาทิ. นิคฺคโหว วิสุํ วุตฺโต, น ปฏิกมฺมนฺติ อธิปฺปาโย. วิสุํ วุตฺโตติ จ ปาปนาโรปนาหิ อสมฺมิสฺสํ กตฺวา วิสุํ องฺคภาเวน วุตฺโต, น ตทฺตโร วิย ตทนฺโตคธภาเวน วุตฺโต, นาปิ ปนา วิย อคณนุปคภาเวนาติ อตฺโถ. เย ปนาติ ปทกาเร สนฺธายาห. ทุติเย…เป… อาปชฺชติ ตตฺถ นิคฺคหสฺส อยถาภูตตฺตา ปฏิกมฺมสฺส จ ยถาภูตภาวโตติ อธิปฺปาโย.
๒. ปรมตฺถโต ปุคฺคลํ นานุชานาติ, โวหารโต ปน อนุชานาตีติ สกวาทิมตํ ชานนฺเตนปิ ปรวาทินา ฉลวเสน วิภาคํ อกตฺวา ‘‘ปุคฺคโล นุปลพฺภติ สจฺจิกฏฺปรมตฺเถนา’’ติ ปุจฺฉาย กตาย สกวาที ตตฺถ อยํ ปุคฺคลวาที, อิมสฺส ลทฺธิ ปฏิกฺขิปิตพฺพาติ ปรมตฺถสจฺจํ สนฺธายาห ‘‘อามนฺตา’’ติ. ‘‘น อุปลพฺภตี’’ติ หิ วุตฺตํ โหติ. ปุน อิตโร สมฺมุติสจฺจํ สนฺธาย ‘‘โย สจฺจิกฏฺโ’’ติอาทิมาห. ตสฺสตฺโถ – โย โลกโวหารสิทฺโธ สจฺจิกฏฺโ, ตโต เอว เกนจิ อปฏิกฺขิปิตพฺพโต ปรมตฺถโต ตโต โส ปุคฺคโล ¶ นุปลพฺภตีติ. ปุน สกวาที ปุพฺเพ ปรมตฺถสจฺจวเสน ปุคฺคเล ปฏิกฺขิตฺเต อิทานิ สมฺมุติสจฺจวเสนายํ ปุจฺฉาติ มนฺตฺวา ตํ อปฺปฏิกฺขิปนฺโต ‘‘น เหวํ วตฺตพฺเพ’’ติ อาห. เตนาห ‘‘อตฺตนา อธิปฺเปตํ สจฺจิกฏฺเมวาติ สมฺมุติสจฺจํ สนฺธายาติ อธิปฺปาโย’’ติ ¶ . เอวมวฏฺิเต ‘‘ยทิ ปรวาทินา…เป… นารภิตพฺพา’’ติ อิทํ น วตฺตพฺพํ ปมปุจฺฉาย ปรมตฺถสจฺจสฺส สจฺจิกฏฺโติ อธิปฺเปตตฺตา. ‘‘อถ สกวาทินา…เป… อาปชฺชตี’’ติ อิทมฺปิ น วตฺตพฺพํ ทุติยปุจฺฉาย สมฺมุติสจฺจสฺส สจฺจิกฏฺโติ อธิปฺเปตตฺตา.
ยทิ อุภยํ อธิปฺเปตนฺติ อิทํ ยทิ ปมปุจฺฉํ สนฺธาย, ตทยุตฺตํ ตสฺสา ปรมตฺถสจฺจสฺเสว วเสน ปวตฺตตฺตา. อถ ทุติยปุจฺฉํ สนฺธาย, ตสฺสา สมฺมุติสจฺจวเสน ปมตฺถํ วตฺวา ปุน มิสฺสกวเสน วตฺตุํ ‘‘สมฺมุติสจฺจปรมตฺถสจฺจานิ วา เอกโต กตฺวาปิ เอวมาหา’’ติ วุตฺตตฺตา ตมฺปิ น วตฺตพฺพเมว. ทฺเวปิ สจฺจานีติ สมฺมุติปรมตฺถสจฺจานิ. เตสุ ปรมตฺถสจฺจสฺเสว นิปฺปริยาเยน สจฺจิกฏฺปรมตฺถภาโว, อิตรสฺส อุปจาเรน. ตถา จ วุตฺตํ ‘‘มายา มรีจิ…เป… อุตฺตมฏฺโ’’ติ. ตสฺมา สมฺมุติสจฺจวเสน อุปลทฺธึ อิจฺฉนฺเตนปิ ปรมตฺถสจฺจวเสน อนิจฺฉนโต ‘‘ปุคฺคโล อุปลพฺภติ สจฺจิกฏฺปรมตฺเถนา’’ติอาทินา อนุโยโค ยุตฺโต. ‘‘ปธานปฺปธาเนสุ ปธาเน กิจฺจสิทฺธี’’ติ เอเตเนว ‘‘น จ สจฺจิกฏฺเกเทเสน อนุโยโค’’ติอาทิ นิวตฺติตฺจ โหติ สจฺจิกฏฺเกเทสภาวสฺเสว อสิทฺธตฺตา. นาสฺส ปรมตฺถสจฺจตา อนุยฺุชิตพฺพาติ อสฺส สจฺจิกฏฺสฺส ปรมตฺถสจฺจตา ปรวาทินา น อนุยฺุชิตพฺพา ‘‘ปุคฺคโล นุปลพฺภติ สจฺจิกฏฺปรมตฺเถนา’’ติ สกวาทิโนปิ สจฺจิกฏฺปรมตฺถโต ตสฺส อิจฺฉิตพฺพตฺตาติ อธิปฺปาโย. โวหริตสจฺจิกฏฺสฺส อตฺตนา อธิปฺเปตสจฺจิกฏฺตาปิ ยุตฺตา ตสฺส เตน อธิปฺเปตตฺตา. สฺวายมตฺโถ เหฏฺา ทสฺสิโตเยว. วุตฺตนโยว โทโสติ ‘‘ทฺเวปิ สจฺจานี’’ติอาทินา อนนฺตรเมว วุตฺตํ สนฺธายาห. ตสฺส ปน อโทสภาโว ทสฺสิโตเยว. อถ น อิติ อถ น ภูตสภาวตฺเถน อุปลพฺเภยฺยาติ โยชนา. วตฺตพฺโพติ ยเทตฺถ วตฺตพฺพํ, ตํ ‘‘โย โลกโวหารสิทฺโธ’’ติอาทินา วุตฺตเมว, ตสฺมา เอตฺถ ‘‘ปรมตฺถโต ปุคฺคลํ นานุชานาตี’’ติอาทินา อธิปฺปายมคฺคนํ ทฏฺพฺพํ.
อนฺุเยฺยเมตํ สิยาติ เอตํ อนุปลพฺภนํ ปมปุจฺฉายํ วิย ทุติยปุจฺฉายมฺปิ อนุชานิตพฺพํ สิยา. น วา กิฺจิ วตฺตพฺพนฺติ อถ วา กิฺจิ น วตฺตพฺพํ ปนียตฺตา ปฺหสฺส. ตถา หิสฺส ปนียาการํ ทสฺเสนฺโต ‘‘ยถา หี’’ติอาทิมาห. เอตฺถ จ กามํ สจฺจทฺวยากาเรน ¶ ปุคฺคโล นุปลพฺภติ, สมฺมุติยากาเรน ปน นุปลพฺภตีติ อุปลพฺภนภาวสฺส วเสน ปฏิกฺเขโป กโตติ อยเมตฺถ อธิปฺปาโย ทฏฺพฺโพ. อนฺุาตํ ปฏิกฺขิตฺตฺจาติ ¶ ปมปุจฺฉายํ อนฺุาตํ, ทุติยปุจฺฉายํ ปฏิกฺขิตฺตํ. เอตํ ฉลวาทํ นิสฺสายาติ เอตํ เอกํเยว วตฺถุํ อุทฺทิสฺส อนุชานนปฏิกฺขิปนาการํ ฉลวจนํ นิสฺสาย. ตฺวํ นิคฺคเหตพฺโพติ โยชนา. สมฺภวนฺตสฺส สามฺเนาติ นิคฺคหฏฺานภาเวน สมฺภวนฺตสฺส อนุโลมนเยน อนุชานนปฏิกฺเขปสฺส สมานภาเวน. อสมฺภวนฺตสฺส กปฺปนนฺติ ปจฺจนีกนเยน ตสฺส นิคฺคหฏฺานภาเวน อสมฺภวนฺตสฺส ตถา กปฺปนํ สํวิธานํ ฉลวาโท ภวิตุํ อรหติ. ‘‘อตฺถวิกปฺปุปปตฺติยา วจนวิฆาโต ฉล’’นฺติ วุตฺโตวายมตฺโถ. เตนาติ ยถาวุตฺตกปฺปนํ ฉลวาโทติ วุตฺตตฺตา. วจนสามฺมตฺตํ กปฺปิตํ ฉลํ วทติ เอเตนาติ ฉลวาโท. เตน วุตฺตํ ‘‘ฉลวาทสฺส การณตฺตา ฉลวาโท’’ติ. วจนสามฺมตฺตํ อตฺถภูตํ ตทตฺถํ ฉลวาทํ นิสฺสาย. ‘‘วิจาเรตพฺพ’’นฺติ วุตฺตํ, กิเมตฺถ วิจาเรตพฺพํ. ยทิปิ ปกฺขสฺส ปนามูลกํ อนุชานนาวชานนานํ มิจฺฉาภาวทสฺสนํ ตพฺพิสยตฺตา, ปาปนาโรปนาหิ เอว ปน โส วิภาวียติ, น ปนายาติ ปากโฏยมตฺโถ.
๔-๕. เตนาติ สกวาทินา. เตน นิยาเมนาติ เยน นิยาเมน สกวาทินา จตูหิ ปาปนาโรปนาหิสฺส นิคฺคโห กโต, เตน นิยาเมน นเยน. โส นิคฺคโห ทุกฺกโฏ อนิคฺคโหเยวาติ ทสฺเสนฺโต อาห ‘‘อนิคฺคหภาวสฺส วา อุปคมิตตฺตา’’ติ, ปาปิตตฺตาติ อตฺโถ. เอวเมวาติ ยถา ‘‘ตยา มม กโต นิคฺคโห’’ติอาทินา อนิคฺคหภาวูปนโย วุตฺโต, เอวเมว. เอตสฺสาติ ‘‘เตน หี’’ติอาทินา อิมาย ปาฬิยา วุตฺตสฺส.
อนุโลมปจฺจนีกวณฺณนา นิฏฺิตา.
๒. ปจฺจนีกานุโลมวณฺณนา
๗-๑๐. อฺเนาติ สมฺมุติสจฺจภูเตน. ปรสฺสาติ สกวาทิโน. โส หิ ปรวาทินา ปโร นาม โหติ. ปฏิฺาปฏิกฺเขปานํ ภินฺนวิสยตฺตา ‘‘อวิโรธิตตฺตา’’ติ วุตฺตํ. อภินฺนาธิกรณํ ¶ วิย หิ อภินฺนวิสยเมว วิรุทฺธํ นาม สิยา, น อิตรนฺติ อธิปฺปาโย. ตเมวตฺถํ วิภาเวตุํ ‘‘น หิ…เป… อาปชฺชตี’’ติ อาห. ยทิ เอวํ กถมิทํ นิคฺคหฏฺานํ ชาตนฺติ อาห ‘‘อตฺตโน ¶ ปนา’’ติอาทิ. เตน ปฏิฺานฺตรํ นาม อฺเมเวตํ นิคฺคหฏฺานนฺติ ทสฺเสติ.
ปจฺจนีกานุโลมวณฺณนา นิฏฺิตา.
สุทฺธสจฺจิกฏฺวณฺณนา นิฏฺิตา.
๒. โอกาสสจฺจิกฏฺโ
๑. อนุโลมปจฺจนีกวณฺณนา
๑๑. สามฺเน วุตฺตํ วิเสสนิวิฏฺํ โหตีติ อาห ‘‘สพฺพตฺถาติ สพฺพสฺมึ สรีเรติ อยมตฺโถ’’ติ. สามฺโชตนา หิ วิเสเส อวติฏฺตีติ วิเสสตฺถินา วิเสโส อนุปยุชฺชิตพฺโพติ. เอเตนาติ เทสวเสน สพฺพตฺถ ปฏิกฺเขปวจเนน.
๓. กาลสจฺจิกฏฺโ
๑. อนุโลมปจฺจนีกวณฺณนา
๑๒. มชฺฌิมชาติกาเลติ ปจฺจุปฺปนฺนตฺตภาวกาเล. อตฺตภาโว หิ อิธ ‘‘ชาตี’’ติ อธิปฺเปโต. ตโต อตีโต ปุริมชาติกาโล, อนาคโต ปจฺฉิมชาติกาโล. อิเมสุ ตีสูติ สพฺพตฺถ, สพฺพทา, สพฺเพสูติ อิเมสุ ตีสุ นเยสุ. ปาสฺส สํขิตฺตตา สุวิฺเยฺยาติ ตํ เปตฺวา อตฺถสฺส สทิสตํ วิภาเวนฺโต ‘‘อิธาปิ หิ…เป… โยเชตพฺพ’’นฺติ อาห. เอตฺถาปิ ‘‘น เกนจิ สภาเวน ปุคฺคโล อุปลพฺภตี’’ติ อยมตฺโถ วุตฺโต โหติ. น หิ เกนจิ สภาเวน อุปลพฺภมานสฺส สกเลกเทสวินิมุตฺโต ปวตฺติกาโล นาม อตฺถีติ.
๔. อวยวสจฺจิกฏฺโ
๑. อนุโลมปจฺจนีกวณฺณนา
๑๓. ตติยนเย ¶ น สพฺเพกธมฺมวินิมุตฺตํ ปวตฺติฏฺานํ นาม อตฺถีติ โยเชตพฺพํ.
โอกาสาทิสจฺจิกฏฺโ
๒. ปจฺจนีกานุโลมวณฺณนา
๑๔. อนุโลมปฺจกสฺสาติอาทิมฺหิ ¶ อฏฺกถาวจเน. ปุน ตตฺถาติ ยถาวุตฺเต อฏฺกถาวจเน, เตสุ วา อนุโลมปฺจกปจฺจนีเกสุ. สพฺพตฺถ ปุคฺคโล นุปลพฺภตีติอาทิกสฺส ปาปฺปเทสสฺส อตฺโถ ‘‘สรีรํ สนฺธายา’’ติอาทินา อฏฺกถายํ วุตฺตนเยน เวทิตพฺโพ อตฺโถ. ปฏิกมฺมาทิปาฬินฺติ ปฏิกมฺมนิคฺคหอุปนยนนิคมนปาฬึ. ตีสุ มุเขสูติ ‘‘สพฺพตฺถา’’ติอาทินา วุตฺเตสุ ตีสุ วาทมุเขสุ. ปจฺจนีกสฺส ปาฬิ วุตฺตาติ สมฺพนฺโธ. ตนฺติ ปาฬึ. สงฺขิปิตฺวา อาคตตฺตา สรูเปน อวุตฺเต. สุทฺธิก…เป… วุตฺตํ โหติ ตตฺถ ‘‘สพฺพตฺถา’’ติอาทินา สรีราทิโน ปรามสนํ นตฺถิ, อิธ อตฺถีติ อยเมว วิเสโส, อฺํ สมานนฺติ.
สจฺจิกฏฺวณฺณนา นิฏฺิตา.
๕. สุทฺธิกสํสนฺทนวณฺณนา
๑๗-๒๗. สจฺจิกฏฺสฺส, สจฺจิกฏฺเ วา สํสนฺทนํ สจฺจิกฏฺสํสนฺทนนฺติ สมาสทฺวยํ ภวตีติ ทสฺเสนฺโต ‘‘สจฺจิกฏฺสฺสา’’ติอาทิมาห. ตตฺถ สจฺจิกฏฺสฺส ปุคฺคลสฺสาติ สจฺจิกฏฺสภาวสฺส ปรมตฺถโต วิชฺชมานสภาวสฺส ปุคฺคลสฺส. รูปาทีหิ สทฺธึ สํสนฺทนนฺติ สจฺจิกฏฺตาสามฺเน รูปาทีหิ สมีกรณํ. สจฺจิกฏฺเติ สจฺจิกฏฺเหตุ, ตตฺถ วา ตํ อธิฏฺานํ กตฺวา. ‘‘ตุลฺยโยเค สมุจฺจโย’’ติ สมุจฺจยตฺถตฺตา เอว จ-การสฺส สจฺจิกฏฺเน อุปลทฺธิสามฺเน ¶ อิธ รูปมาหฏนฺติ ตสฺส อุทาหฏภาโว ยุตฺโตติ ‘‘ยถารูป’’นฺติ นิทสฺสนวเสน อตฺโถ วุตฺโต, อฺถา อิธ รูปสฺส อาหรณเมว กิมตฺถิยํ. เอวํ เสสธมฺเมสุปิ. ยา ปเนตฺถ อฺตฺตปุจฺฉา, สาปิ นิทสฺสนตฺถํ อุปพฺรูเหติ อฺตฺตนิพนฺธนตฺตา ตสฺส. โอปมฺมสํสนฺทเน ปน นิทสฺสนตฺโถ คาหียตีติ อิมสฺมึ สุทฺธิกสํสนฺทเน เกวลํ สมุจฺจยวเสเนว อตฺถทสฺสนํ ยุตฺตนฺติ อธิปฺปาโย. รูปาทีนิ อุปาทาปฺตฺติมตฺตตฺตา ปุคฺคลสฺส โส เตหิ อฺโ, อนฺโ จาติ น วตฺตพฺโพติ อยํ สาสนกฺกโมติ อาห ‘‘รูปาทีหิ…เป… สมโย’’ติ. อนฺุายมาเนติ ตสฺมึ สมเย สุตฺเต จ อปฺปฏิกฺขิปิยมาเน. อยฺจ อตฺโถ สาสนิกสฺส ปรวาทิโน วเสน วุตฺโตติ เวทิตพฺพํ.
‘‘อาชานาหิ ¶ นิคฺคห’’นฺติ ปาโ ทิฏฺโ ภวิสฺสติ, อฺถา ‘‘ปฏิโลมปฺจกานิ ทสฺสิตานิ, ปฏิกมฺมจตุกฺกาทีนิ สํขิตฺตานี’’ติ น สกฺกา วตฺตุนฺติ อธิปฺปาโย. โจทนาย วินา ปรวาทิโน ปฏิชานาปนํ นตฺถีติ วุตฺตํ ‘‘ปฏิชานาปนตฺถนฺติ…เป… โจทนตฺถ’’นฺติ. โจทนาปุพฺพกฺหิ ตสฺส ปฏิชานาปนํ. เตน ผลโวหาเรน การณํ วุตฺตนฺติ ทสฺเสติ. อพฺยากตตฺตาติ อพฺยากรณียตฺตา, ภควตา วา น พฺยากตตฺตา. ยทิ ปนียตฺตา ปฏิกฺขิปิตพฺพนฺติ อิมสฺมึ ปจฺจนีกนเย ปนียตฺตา ปฺหสฺส สกวาทินา ปฏิกฺขิปิตพฺพํ. ปเรนปีติ ปรวาทินาปิ ปนียตฺตา ลทฺธิเมว นิสฺสาย อนุโลมนเย ปฏิกฺเขโป กโตติ อยเมตฺถ สุทฺธิกสํสนฺทนาย อธิปฺปาโย ยุตฺโต อนุโลเมปิ รูปาทีหิ อฺตฺตโจทนายเมว ปรวาทินา ปฏิกฺเขปสฺส กตตฺตาติ อธิปฺปาโย.
สุทฺธิกสํสนฺทนวณฺณนา นิฏฺิตา.
๖. โอปมฺมสํสนฺทนวณฺณนา
๒๘-๓๖. อุปลทฺธิสามฺเน อฺตฺตปุจฺฉา จาติ อิมินา ทฺวยมฺปิ อุทฺธรติ อุปลทฺธิสามฺเน อฺตฺตปุจฺฉา, อุปลทฺธิสามฺเน ปุจฺฉา จาติ. ตตฺถ ปจฺฉิมํ สนฺธายาห ‘‘ทฺวินฺนํ สมานตา’’ติอาทิ. ตสฺสตฺโถ – ทฺวินฺนํ รูปเวทนานํ วิย รูปปุคฺคลานํ สจฺจิกฏฺเน สมานตา ¶ เตสํ อฺตฺตสฺส การณํ ยุตฺตํ น โหติ. อถ โข…เป… อุปลพฺภนียตาติ อิทฺจ สํสนฺทนํ วิจาเรตพฺพํ. อยํ เหตฺถ อธิปฺปาโย – ยทิ สจฺจิกฏฺสามฺเน รูปปุคฺคลานํ อุปลทฺธิสามฺํ อิจฺฉิตํ, เตเนว เนสํ อฺตฺตมฺปิ อิจฺฉิตพฺพํ. อถ ปรมตฺถโวหารเภทโต เตสํ อฺตฺตํ น อิจฺฉิตํ, ตโต เอว อุปลทฺธิสามฺมฺปิ น อิจฺฉิตพฺพนฺติ.
๓๗-๔๕. อุปลทฺธีติ ปุคฺคลสฺส อุปลทฺธิ วิชฺชมานตา. ‘‘ปฏิกมฺมปฺจก’’นฺติ วิฺายตีติ โยชนา.
โอปมฺมสํสนฺทนวณฺณนา นิฏฺิตา.
๗. จตุกฺกนยสํสนฺทนวณฺณนา
๔๖-๕๒. เอกธมฺมโตปีติ ¶ สตฺตปฺาสาย สจฺจิกฏฺเสุ เอกธมฺมโตปิ. เอเตน ตโต สพฺพโตปิ ปุคฺคลสฺส อฺตฺตานนุชานนํ ทสฺเสติ. เตนาห อฏฺกถายํ ‘‘สกลํ ปรมตฺถสจฺจํ สนฺธายา’’ติ. รูปาทิเอเกกธมฺมวเสน นานุยฺุชิตพฺโพ อวยวพฺยติเรเกน สมุทายสฺส อภาวโต. ยสฺมา ปน สมุทายาวยวา ภินฺนสภาวา, ตสฺมา ‘‘สมุทายโต…เป… นิคฺคหารโห สิยา’’ติ ปรวาทิโน อาสงฺกมาห. เอตํ วจโนกาสนฺติ ยทิปิ สตฺตปฺาสธมฺมสมุทายโต ปุคฺคลสฺส อฺตฺตํ น อิจฺฉติ ตพฺพินิมุตฺตสฺส สจฺจิกฏฺสฺส อภาวโต, ตเทกเทสโต ปนสฺส อนฺตฺตมฺปิ น อิจฺฉเตว. น หิ สมุทาโย อวยโว โหตีติ. ตสฺมา ‘‘ตํ ปฏิกฺขิปโต กึ นิคฺคหฏฺานนฺติ วตฺตุํ มา ลพฺเภถา’’ติ ทสฺเสตุํ ‘‘อยฺจา’’ติอาทิ วุตฺตํ. รูปาทิธมฺมปฺปเภทวิภาคมุเขเนว อนวเสสโต ปุคฺคโลติ คหณาการทสฺสนวเสน ปวตฺโต ปมวิกปฺโป, ทุติโย ปน อวิภาคโต ปรมตฺถสจฺจภาวสามฺเนาติ อยํ อิเมสํ ทฺวินฺนํ วิกปฺปานํ วิเสโส. อิตีติ วุตฺตปฺปการปรามสนนฺติ อาห ‘‘เอว’’นฺติ.
สภาววินิพฺโภคโตติ สภาเวน วินิพฺภุชฺชิตพฺพโต. สภาวภินฺโน หิ ธมฺโม ตทฺธมฺมโต วินิพฺโภคํ ลภติ. เตนาห ‘‘รูปโต อฺสภาคตฺตา’’ติ. รูปวชฺเชติ รูปธมฺมวชฺเช ¶ . ตีสุปีติ ‘‘รูปสฺมึ ปุคฺคโล, อฺตฺร รูปา, ปุคฺคลสฺมึ รูป’’นฺติ อิเมสุ เอวํ ปวตฺเตสุ ตีสุปิ อนุโยเคสุ. สาสนิโก เอวายํ ปุคฺคลวาทีติ กตฺวา อาห ‘‘น หิ โส สกฺกายทิฏฺึ อิจฺฉตี’’ติ. ‘‘รูปวา’’ติ อิมินา รูเปน สกิฺจนตาว าปียติ, น รูปายตฺตวุตฺติตาติ อาห ‘‘อฺตฺร รูปาติ เอตฺถ จ รูปวา ปุคฺคโลติ อยมตฺโถ สงฺคหิโต’’ติ.
จตุกฺกนยสํสนฺทนวณฺณนา นิฏฺิตา.
นิฏฺิตา จ สํสนฺทนกถาวณฺณนา.
๘. ลกฺขณยุตฺติวณฺณนา
๕๔. ลกฺขณยุตฺติกถายํ ¶ ‘‘ฉลวเสน ปน วตฺตพฺพํ อาชานาหิ นิคฺคห’’นฺติ ปาโ คเหตพฺโพ.
ลกฺขณยุตฺติวณฺณนา นิฏฺิตา.
๙. วจนโสธนวณฺณนา
๕๕-๕๙. ปททฺวยสฺส อตฺถโต เอกตฺเตติ ปททฺวยสฺส เอกตฺตตฺเถ สตีติ อตฺโถ. ปริกปฺปวจนฺเหตํ โทสทสฺสนตฺถํ ‘‘เอวํ สนฺเต อยํ โทโส’’ติ. ตยิทํ เอกตฺตํ อุปลพฺภติ เอวาติ ปจฺฉิมปทาวธารณํ เวทิตพฺพํ. ‘‘เกหิจิ ปุคฺคโล เกหิจิ น ปุคฺคโล’’ติ พฺยภิจารทสฺสนโต ปเรน น สมฺปฏิจฺฉิตนฺติ กตฺวา ตเมว อสมฺปฏิจฺฉิตตฺตํ วิภาเวนฺโต ‘‘ปุคฺคลสฺส หี’’ติอาทิมาห. ตตฺถ อวิภชิตพฺพตนฺติ ‘‘อุปลพฺภติ จา’’ติ เอวํ อวิภชิตพฺพตํ. วิภชิตพฺพตนฺติ ‘‘ปุคฺคโล จ ตทฺฺจ อุปลพฺภตี’’ติ เอวํ วิภชิตพฺพตํ. เอเตน ‘‘ปุคฺคโล อุปลพฺภติ เอวา’’ติ ปจฺฉิมปทาวธารณํ เวทิตพฺพํ, น ‘‘ปุคฺคโล เอว อุปลพฺภตี’’ติ อิมมตฺถํ ทสฺเสติ. ตํ วิภาคนฺติ ยถาวุตฺตํ วิภชิตพฺพาวิภชิตพฺพํ วิภาคํ วทโต สกวาทิโน, อฺสฺส วา กสฺสจิ. เอตสฺสาติ ปรวาทิโน ¶ . ยถาวุตฺตวิภาคนฺติ ‘‘ปุคฺคโล อุปลพฺภติ…เป… เกหิจิ น ปุคฺคโล’’ติ เอวํ ปาฬิยํ วุตฺตปฺปการํ วิภาคํ. ยถาอาปาทิเตนาติ ‘‘ปุคฺคโล อุปลพฺภตีติ ปททฺวยสฺส อตฺถโต เอกตฺเต’’ติอาทินา อาปาทิตปฺปกาเรน. น ภวิตพฺพนฺติ ยทิปิ เตน ปุคฺคโล อุปลพฺภติ เอว วุจฺจติ, อุปลพฺภตีติ ปน ปุคฺคโล เอว น วุจฺจติ, อถ โข อฺโปิ, ตสฺมา ยถาวุตฺเตน ปสงฺเคน น ภวิตพฺพํ. เตนาห ‘‘มคฺคิตพฺโพ เอตฺถ อธิปฺปาโย’’ติ.
๖๐. อตฺถโต ปุคฺคโล นตฺถีติ วุตฺตํ โหติ อตฺตสฺุตาทสฺสเนน อนตฺตลกฺขณสฺส วิหิตตฺตา.
วจนโสธนวณฺณนา นิฏฺิตา.
๑๐. ปฺตฺตานุโยควณฺณนา
๖๑-๖๖. รูปกายาวิรหํ ¶ สนฺธาย อาห, น รูปตณฺหาสพฺภาวํ. ตถา สติ อเนกนฺติกตฺตา ปฏิกฺขิปิตพฺพเมว สิยา, น อนุชานิตพฺพนฺติ. ‘‘อตฺถิตายา’’ติ อาหาติ สมฺพนฺโธ. กามีภาวสฺส อเนกนฺติกตฺตา กสฺสจิ กามธาตูปปนฺนสฺส กามธาตุยา อายตฺตตฺตาภาวโต จ กทาจิ ภาวสฺเสวาติ โยชนา.
๖๗. กายานุปสฺสนายาติ กายานุปสฺสนาเทสนาย. สา หิ กายกายานุปสฺสีนํ วิภาคคฺคหณสฺส การณภูตา, กายานุปสฺสนา เอว วา. เอวํลทฺธิกตฺตาติ อฺโ กาโย อฺโ ปุคฺคโลติ เอวํลทฺธิกตฺตา. อาหจฺจ ภาสิตนฺติ านกรณานิ อาหนฺตฺวา กถิตํ, ภควตา สามํ เทสิตนฺติ อตฺโถ.
ปฺตฺตานุโยควณฺณนา นิฏฺิตา.
๑๑. คติอนุโยควณฺณนา
๖๙-๗๒. ยานิสฺส ¶ สุตฺตานิ นิสฺสาย ลทฺธิ อุปฺปนฺนา, เตสํ ทสฺสนโต ปรโต ‘‘เตน หิ ปุคฺคโล สนฺธาวตี’’ติอาทินา ปาฬิ อาคตา, ปุรโต ปน ‘‘น วตฺตพฺพํ ปุคฺคโล สนฺธาวตี’’ติอาทินา, ตสฺมา วุตฺตํ ‘‘ทสฺเสนฺโต…เป… ภวิตพฺพ’’นฺติ. ทสฺเสตฺวาติ วา วตฺตพฺพนฺติ ‘‘ยานิสฺส…เป… ตานิ ทสฺเสตฺวา ‘เตน หิ ปุคฺคโล สนฺธาวตี’ติอาทิมาหา’’ติ วตฺตพฺพนฺติ อตฺโถ. ทสฺเสนฺโตติ วา อิทํ ทสฺสนกิริยาย น วตฺตมานตามตฺตวจนํ, อถ โข ตสฺสา ลกฺขณตฺถวจนํ, เหตุภาววจนํ วาติ น โกจิ โทโส.
๙๑. โส วตฺตพฺโพติ โส ชีวสรีรานํ อนฺตาปชฺชนากาโร วตฺตพฺโพ, นตฺถีติ อธิปฺปาโย. ‘‘รูปี อตฺตา’’ติ อิมิสฺสา ลทฺธิยา วเสน ‘‘เยน รูปสงฺขาเตน อตฺตโน สภาวภูเตน สรีเรน สทฺธึ คจฺฉตี’’ติ เอวํ ปน อตฺเถ สติ โส อากาโร วุตฺโต เอว โหติ, ตถา จ สติ ‘‘รูปํ ปุคฺคโลติ อนนฺุาตตฺตา’’ติ เอวมฺปิ วตฺตุํ น สกฺกา. ยสฺมา ปน ‘‘อิธ สรีรนิกฺเขปา’’ติ อนนฺตรํ วกฺขติ, ตสฺมา ¶ ‘‘โส วตฺตพฺโพ’’ติ วุตฺตํ. นิรยูปคสฺส ปุคฺคลสฺส อนฺตราภวํ น อิจฺฉตีติ อิทํ ปุราตนานํ อนฺตราภววาทีนํ วเสน วุตฺตํ. อธุนาตนา ปน ‘‘อุทฺธํปาโท ตุ นารโก’’ติ วทนฺตา ตสฺสปิ อนฺตราภวํ อิจฺฉนฺเตว, เกจิ ปน อสฺูปคานํ. อรูปูปคานํ ปน สพฺเพปิ น อิจฺฉนฺติ. ตตฺถ เย ‘‘สฺุปฺปาทา จ ปน เต เทวา ตมฺหา กายา จวนฺตี’’ติ สุตฺตสฺส อตฺถํ มิจฺฉา คเหตฺวา จุตูปปาตกาเลสุ อสฺีนํ สฺา อตฺถีติ อนฺตราภวโตว อสฺูปปตฺตึ อิจฺฉนฺติ, ตทฺเสํ วเสน ‘‘สเวทโน…เป… ปฏิกฺขิปตี’’ติ ทสฺเสนฺโต ‘‘เย ปนา’’ติอาทิมาห. เก ปเนวํ อิจฺฉนฺติ? สพฺพตฺถิวาทีสุ เอกจฺเจ.
๙๒. เนวสฺานาสฺายตเนติ เนวสฺานาสฺายตเน ภเว, อจิตฺตุปฺปาเท วา สฺา อตฺถีติ อิจฺฉนฺตีติ น วตฺตพฺพนฺติ สมฺพนฺโธ. ยโต โส สฺาภเวน อสงฺคหิโต, ภวนฺตรภาเวน จ สงฺคหิโต.
๙๓. อินฺธนุปาทาโน อคฺคิ วิย อินฺธเนน รูปาทิอุปาทาโน ปุคฺคโล รูปาทินา วินา นตฺถีติ เอตฺถ อยมธิปฺปายวิภาวนา – ยถา น วินา อินฺธเนน อคฺคิ ปฺาปียติ, น จ ตํ อฺํ อินฺธนโต สกฺกา ปฏิชานิตุํ, นาปิ อนฺํ. ยทิ หิ อฺํ สิยา, น อุณฺหํ อินฺธนํ ¶ สิยา, อถ อนฺํ, นิทหิตพฺพํเยว ทาหกํ สิยา, เอวํ น วินา รูปาทีหิ ปุคฺคโล ปฺาปียติ, น จ เตหิ อฺโ, นาปิ อนฺโ สสฺสตุจฺเฉทภาวปฺปสงฺคโตติ ปรวาทิโน อธิปฺปาโย. ตตฺถ ยทิ อคฺคินฺธโนปมา โลกโวหาเรน วุตฺตา, อปฬิตฺตํ กฏฺาทิอินฺธนํ นิทหิตพฺพฺจ, ปฬิตฺตํ ภาสุรุณฺหํ อคฺคิทาหกฺจ, ตฺจ โอชฏฺมกรูปํ ปพนฺธวเสน ปวตฺตํ อนิจฺจํ สงฺขตํ ปฏิจฺจสมุปฺปนฺนํ. ยทิ เอวํ ปุคฺคโล รูปาทีหิ อฺโ อนิจฺโจ จ อาปนฺโน, อถ ปรมตฺถโต จ, ตสฺมึเยว กฏฺาทิสฺิเต รูปสงฺขาตปฬิตฺเต ยํ อุสุมํ โส อคฺคิ ตํสหชาตานิ ตีณิภูตานิ อินฺธนํ. เอวมฺปิ สิทฺธํ ลกฺขณเภทโต อคฺคินฺธนานํ อฺตฺตนฺติ อคฺคิ วิย อินฺธนโต รูปาทีหิ อฺโ ปุคฺคโล อนิจฺโจ จ อาปชฺชตีติ.
คติอนุโยควณฺณนา นิฏฺิตา.
๑๒. อุปาทาปฺตฺตานุโยควณฺณนา
๙๗. นีลคุณโยคโต ¶ นีโล, นีโล เอว นีลโก, ตสฺส, อยํ ปนสฺส นีลปฺตฺติ นีลรูปุปาทานาติ อาห ‘‘นีลํ…เป… ปฺตฺตี’’ติ. เอวํ ปน ปาเ ิเต นีลํ อุปาทาย นีโลติ กถมยํ ปทุทฺธาโรติ อาห ‘‘นีลํ รูปํ…เป… เอตฺถ โย ปุฏฺโ นีลํ อุปาทาย นีโล’’ติ. เอตฺถาติ เอตสฺมึ วจเน. ตทาทีสูติ ‘‘ปีตํ รูปํ อุปาทายา’’ติอาทิกํ อฏฺกถายํ อาทิ-สทฺเทน คหิตเมว ตทตฺถทสฺสนวเสน คณฺหาติ.
๙๘. วุตฺตนฺติ ‘‘มคฺคกุสโล’’ติอาทีสุ เฉกฏฺํ สนฺธาย วุตฺตํ. กุสลปฺตฺตึ กุสลโวหารํ.
๑๑๒. ปุพฺพปกฺขํ ทสฺเสตฺวา อุตฺตรมาหาติ ปรวาที ปุพฺพปกฺขํ ทสฺเสตฺวา สกวาทิสฺส อุตฺตรมาห.
๑๑๕. ‘‘รูปํ รูปวา’’ติอาทินยปฺปวตฺตํ ปรวาทิวาทํ ภินฺทิตุํ ‘‘ยถา น นิคโฬ เนคฬิโก’’ติอาทินา ¶ สกวาทิวาโท อารทฺโธติ อาห ‘‘ยสฺส รูปํ โส รูปวาติ อุตฺตรปกฺเข วุตฺตํ วจนํ อุทฺธริตฺวา’’ติ.
๑๑๘. วิฺาณนิสฺสยภาวูปคมนนฺติ จกฺขุวิฺาณสฺส นิสฺสยภาวูปคมนํ. ตยิทํ วิเสสนํ จกฺขุสฺสาติ อิมินาว สิทฺธนฺติ น กตํ ทฏฺพฺพํ.
อุปาทาปฺตฺตานุโยควณฺณนา นิฏฺิตา.
๑๓. ปุริสการานุโยควณฺณนา
๑๒๓. กมฺมานนฺติ กุสลากุสลกมฺมานํ. ตคฺคหเณเนว หิ ตํตํกิจฺจกรณีเย กิริยานมฺปิ สงฺคโห ทฏฺพฺโพ. นิปฺผาทกปฺปโยชกภาเวนาติ การกการาปกภาเวน.
๑๒๕. กมฺมการกสฺส ปุคฺคลสฺส โย อฺโ ปุคฺคโล การโก. เตนปีติ การกการเกนปิ. ตสฺสาติ การกการกสฺส. อฺนฺติ อฺํ กมฺมํ. เอวนฺติ อิมินา วุตฺตปฺปกาเรน. เตหิ เตหิ การเกหิ ปุคฺคลา วิย อฺานิ กมฺมานิ กรียนฺตีติ ทสฺเสติ. เตนาห ¶ ‘‘กมฺมวฏฺฏสฺส อนุปจฺเฉทํ วทนฺตี’’ติ. เอวํ สนฺเต ปุคฺคลสฺส การโก, กมฺมสฺส การโกติ อยํ วิภาโค อิธ อนามฏฺโ โหติ, ตถา จ สติ การกปรมฺปราย วจนํ วิรุชฺเฌยฺยาติ อาห ‘‘ปุคฺคลสฺส…เป… วิจาเรตพฺพเมต’’นฺติ. ตสฺส การกนฺติ ปุคฺคลสฺส การกํ. อิทฺจาติ น เกวลํ ปุคฺคลการกสฺส กมฺมการกตาปตฺติเยว โทโส, อถ โข อิทํ กมฺมการกตาย การกปรมฺปราปชฺชนมฺปิ วิจาเรตพฺพํ, น ยุชฺชตีติ อตฺโถ. ปุคฺคลานฺหิ ปฏิปาฏิยา การกภาโว การกปรมฺปรา.
๑๗๐. เอโก อนฺโตติ ‘‘คาโห’’ติ สสฺสตคาหสงฺขาโต อนฺโตติ อตฺโถ.
๑๗๖. สิยา อฺโ, สิยา อนฺโ, สิยา น วตฺตพฺโพ ‘‘อฺโติ วา อนฺโติ วา’’ติ ¶ , เอวํ ปวตฺตนิคณฺวาทสทิสตฺตา โส เอว เอโก เนว โส โหติ, น อฺโติ ลทฺธิมตฺตํ. เตนาห ‘‘อิทํ ปน นตฺเถวา’’ติ. ปรสฺส อิจฺฉาวเสเนวาติ ปรวาทิโน ลทฺธิวเสเนว. เอกํ อนิจฺฉนฺตสฺสาติ เอกํ ‘‘โส กโรติ, โส ปฏิสํเวเทตี’’ติ คหณํ สสฺสตทิฏฺิภเยน ปฏิกฺขิปนฺตสฺส อิตรํ อุจฺเฉทคฺคหณํ อาปนฺนํ. ตฺจ ปฏิกฺขิปนฺตสฺส อฺํ มิสฺสกํ นิจฺจานิจฺจคฺคหณํ, วิกฺเขปคฺคหณฺจ อาปนฺนํ. การกเวทกิจฺฉาย ตฺวาติ สฺเวว การโก เวทโก จาติ อิมสฺมึ อาทาเย ตฺวา. ตํตํอนิจฺฉายาติ ตสฺส ตสฺส วาทสฺส อสมฺปฏิจฺฉเนน. อาปนฺนวเสนปีติ อาปนฺนคาหวเสนปิ อยํ อนุโยโค วุตฺโตติ โยชนา. สพฺเพสํ อาปนฺนตฺตาติ เหฏฺา วุตฺตนเยน สพฺเพสํ วิกปฺปานํ อนุกฺกเมน อาปนฺนตฺตา นายมนุโยโค กโตติ โยชนา. เอเกกสฺเสวาติ เตสุ วิสุํ วิสุํ เอเกกสฺเสว อาปนฺนตฺตา. ตนฺติวเสน ปน เต วิกปฺปา เอกชฺฌํ ทสฺเสตฺวาติ อธิปฺปาโย. เอกโต โยเชตพฺพํ จตุนฺนมฺปิ ปฺหานํ เอกโต ปุฏฺตฺตา.
ปุริสการานุโยควณฺณนา นิฏฺิตา.
กลฺยาณวคฺโค นิฏฺิโต.
๑๔. อภิฺานุโยควณฺณนา
๑๙๓. วิกุพฺพตีติ ¶ เอตฺถ อิติ-สทฺโท อาทิอตฺโถ, ปการตฺโถ วา. เตน ‘‘ทิพฺพาย โสตธาตุยา สทฺทํ สุณาตี’’ติอาทิกํ สงฺคณฺหาติ. อภิฺานุโยโค ทฏฺพฺโพติ โยชนา. ตทภิฺาวโตติ อาสวกฺขยาภิฺาวโต. อรหโต สาธนนฺติ อรหโต สจฺจิกฏฺปรมตฺเถน ปุคฺคลตฺตาภาวสาธนํ. ตพฺภาวสฺสาติ อรหตฺตสฺส. อรหตฺตธารานฺหิ ขนฺธา นาม ปุคฺคลตฺตํ ตสฺสปิ โหตีติ.
อภิฺานุโยควณฺณนา นิฏฺิตา.
๑๕-๑๘. าตกานุโยคาทิวณฺณนา
๒๐๙. ตติยโกฏิภูตสฺสาติ ¶ ตติยโกฏิสภาวสฺส สงฺขตาสงฺขตวินิมุตฺตสภาวสฺส. สภาวสฺสาติ จ สภาวธมฺมสฺส. ลทฺธึ นิคูหิตฺวาติ ปุคฺคโล เนว สงฺขโต, นาสงฺขโตติ ลทฺธึ อวิภาเวตฺวา.
าตกานุโยคาทิวณฺณนา นิฏฺิตา.
๑๙. ปฏิเวธานุโยคาทิวณฺณนา
๒๑๘. ปชานนํ นาม น โหติ นิพฺพิทาทีนํ อปฺปจฺจยตฺตา. ปริจฺเฉทนสมตฺถตฺจ ทสฺเสตีติ สมฺพนฺโธ.
๒๒๘. สหรูปภาโว รูเปน สมงฺคิตา, วินารูปภาโว ตโต วินิสฺสฏตาติ ตทุภยํ รูปสฺส อพฺภนฺตรคมนํ พหินิกฺขมนฺจ โหติ. ตสฺมา ตํ ทฺวยํ สหรูปภาววินารูปภาวานํ ลกฺขณวจนนฺติ วุตฺตํ.
๒๓๗. โอฬาริโกติ ถูโล. อาหิโต อหํ มาโน เอตฺถาติ อตฺตา, อตฺตภาโว. โส เอว ยถาสกํ กมฺมุนา ปฏิลภิตพฺพโต ปฏิลาโภ. ปททฺวเยนปิ กามาวจรตฺตภาโว กถิโต. มโนมโย อตฺตปฏิลาโภ รูปาวจรตฺตภาโว. โส หิ ฌานมเนน นิพฺพตฺตตฺตา ¶ มโนมโย. อรูโป อตฺตปฏิลาโภติ อรูปาวจรตฺตภาโว. โส หิ รูเปน อมิสฺสิตตฺตา อรูโปติ เอวเมตฺถ อตฺโถ เวทิตพฺโพ. ‘‘อตฺตา’’ติ ปน ชีเว โลกโวหาโร นิรุฬฺโห, อสติปิ ชีเว ตถานิรุฬฺหํ โลกโวหารํ คเหตฺวา สมฺมาสมฺพุทฺธาปิ โวหรนฺตีติ ทสฺเสนฺโต ‘‘อิติ อิมา โลกสฺส สมฺา, ยาหิ ตถาคโต โวหรตี’’ติ วตฺวา อิทานิ ยถา โวหรนฺติ, ตํ ปการํ วิภาเวนฺโต ‘‘อปรามส’’นฺติอาทิมาห.
ปจฺจตฺตสามฺลกฺขณวเสนาติ กกฺขฬผุสนาทิสลกฺขณวเสน อนิจฺจตาทิสามฺลกฺขณวเสน จ. อิมินาติ ‘‘ปจฺจตฺตสามฺลกฺขณวเสนา’’ติอาทินา วุตฺเตน ปรมตฺถโต ปุคฺคลาภาววจเนน ¶ . อิโต ปุริมาติ ตตฺถ ตตฺถ สกวาทิปฏิกฺเขปาทิวิภาวนวเสน ปวตฺตา อิโต อตฺถสํวณฺณนโต ปุริมา. อิมินาติ วา ‘‘ยถา รูปาทโย ธมฺมา’’ติอาทินา อฏฺกถายํ วุตฺตวจเนน. ยถา จาติ เอตฺถ จ-สทฺโท สมุจฺจยตฺโถ. เตน สมฺานติธาวนํ สมฺปิณฺเฑติ. อิทํ วุตฺตํ โหติ – ยถา ปรามาโส จ น โหติ ชนปทนิรุตฺติยา อภินิวิสิตพฺพโต, ยถา จ สมฺาติธาวนํ น โหติ, เอวํ อิโต ปุริมา จ อตฺถวณฺณนา โยเชตพฺพา. สมฺาติธาวเน หิ สติ สพฺพโลกโวหารูปจฺเฉโท สิยาติ.
ตสฺมา สจฺจนฺติ ยสฺมา ตตฺถ ปรมตฺถาการํ อนาโรเปตฺวา สมฺํ นาติธาวนฺโต เกวลํ โลกสมฺมุติยาว โวหรติ, ตสฺมา สจฺจํ ปเรสํ อวิสํวาทนโต. ตถการณนฺติ ตโถ อวิตโถ ธมฺมสภาโว การณํ ปวตฺติเหตุ เอตสฺสาติ ตถการณํ, ปรมตฺถวจนํ, อวิปรีตธมฺมสภาววิสยนฺติ อตฺโถ. เตนาห ‘‘ธมฺมานํ ตถตาย ปวตฺต’’นฺติ.
ปฏิเวธานุโยคาทิวณฺณนา นิฏฺิตา.
ปุคฺคลกถาวณฺณนา นิฏฺิตา.
๒. ปริหานิกถา
๑. วาทยุตฺติปริหานิกถาวณฺณนา
๒๓๙. อิทํ ¶ ¶ สุตฺตนฺติ อิทํ ลกฺขณมตฺตํ ทฏฺพฺพํ. ‘‘ปฺจิเม, ภิกฺขเว, ธมฺมา สมยวิมุตฺตสฺส ภิกฺขุโน ปริหานาย สํวตฺตนฺตี’’ติ (อ. นิ. ๕.๑๔๙-๑๕๐) อิทมฺปิ หิ สุตฺตํ อนาคามิอาทีนํเยว ปริหานินิสฺสโย, น อรหโต. สมยวิมุตฺโตติ อฏฺสมาปตฺติลาภิโน เสกฺขสฺเสตํ นามํ. ยถาห –
‘‘กตโม จ ปุคฺคโล สมยวิมุตฺโต? อิเธกจฺโจ ปุคฺคโล กาเลน กาลํ สมเยน สมยํ อฏฺ วิโมกฺเข กาเยน ผุสิตฺวา วิหรติ, ปฺาย จสฺส ทิสฺวา เอกจฺเจ อาสวา ปริกฺขีณา โหนฺติ. อยํ วุจฺจติ ปุคฺคโล สมยวิมุตฺโต’’ติ (ปุ. ป. ๑).
‘‘ปริหานิธมฺโม’’ติ จ ปุถุชฺชโน จ เอกจฺโจ จ เสกฺโข อธิปฺเปโต, น อรหาติ. ตสฺมาติ ยสฺมา ยถาทสฺสิตานิ สุตฺตานิ อนาคามิอาทีนํ ปริหานิลทฺธิยา นิสฺสโย, น อรหโต, ตสฺมา. ตํ นิสฺสาย ตํ อเปกฺขิตฺวา ยสฺมา ‘‘อรหโตปี’’ติ เอตฺถ อรหโตปิ ปริหานิ, โก ปน วาโท อนาคามิอาทีนนฺติ อยมตฺโถ ลพฺภติ, ตสฺมา ปิ-สทฺทสมฺปิณฺฑิตมตฺถํ ทสฺเสนฺโต ‘‘อรหโตปิ…เป… โยเชตพฺพ’’นฺติ อาห. ยสฺมา วา กามฺเจตฺถ ทุติยสุตฺตํ เสกฺขวเสน อาคตํ, ปมตติยสุตฺตานิ ปน อเสกฺขวเสนปิ อาคตานีติ เตสํ ลทฺธิ, ตสฺมา ‘‘อรหโตปี’’ติ อฏฺกถายํ วุตฺตํ. เตนาห ‘‘อิทํ สุตฺตํ อรหโต’’ติอาทิ.
ตติยสฺมินฺติ ‘‘สพฺเพสฺเว อรหนฺตานํ ปริหานี’’ติ เอตสฺมึ ปฺเห. โส หิ ‘‘สพฺเพว อรหนฺโต’’ติอาทินา ¶ อาคเตสุ ตติโย ปฺโห. เตสนฺติ มุทินฺทฺริยานํ. ตติยสฺมิมฺปีติ ปิ-สทฺโท วุตฺตตฺถสมุจฺจโย. เตน ปมปฺหํ สมุจฺจิโนติ ‘‘ตตฺถปิ ติกฺขินฺทฺริยา อธิปฺเปตา’’ติ.
โสเยว น ปริหายตีติ โสตาปนฺโนเยว โสตาปนฺนภาวโต น ปริหายตีติ อตฺโถ. น เจตฺถ สกทาคามิภาวาปตฺติยา โสตาปนฺนภาวาปคโม ปริหานิ โหติ วิเสสาธิคมภาวโต. ปตฺตวิเสสโต ¶ หิ ปริหานีติ. อิตเรติ สกทาคามิอาทิกา. อุปริมคฺคตฺถายาติ อุปริมคฺคตฺตยปฏิลาภตฺถาย ‘‘นิยโต’’ติ วุตฺตมตฺถํ อคฺคเหตฺวา.
วาทยุตฺติปริหานิกถาวณฺณนา นิฏฺิตา.
๒. อริยปุคฺคลสํสนฺทนปริหานิกถาวณฺณนา
๒๔๑. ตโตติ อรหตฺตโต. ตตฺถาติ ทสฺสนมคฺคผเล. วายาเมนาติ วิปสฺสนุสฺสาหเนน. ตทนนฺตรนฺติ โสตาปตฺติผลานนฺตรํ. ปมํ ทสฺสนมคฺคผลานนฺตรํ อรหตฺตํ ปาปุณาติ, ตโต ปริหีโน ปุน วายมนฺโต ตทนนฺตรํ น อรหตฺตํ ปาปุณาตีติ กา เอตฺถ ยุตฺตีติ อธิปฺปาโย. ปรวาที นาม ยุตฺตมฺปิ วทติ อยุตฺตมฺปีติ กึ ตสฺส วาเท ยุตฺติคเวสนายาติ ปน ทฏฺพฺพํ. อปริหานสภาโว ภาวนามคฺโค อริยมคฺคตฺตา ทสฺสนาทสฺสนมคฺโค วิย. น เจตฺถ อสิทฺธตาสงฺกา โลกุตฺตรมคฺคสฺส ปรสฺสปิ อริยมคฺคภาวสฺส สิทฺธตฺตา, นาปิ โลกิยมคฺเคน อเนกนฺติกตา อริยสทฺเทน วิเสสิตตฺตา. ตถา น วิรุทฺธตา ทุติยมคฺคาทีนํ ภาวนามคฺคภาวสฺส โอฬาริกกิเลสปฺปหานาทีนฺจ ปรสฺสปิ อาคมโต สิทฺธตฺตา.
อริยปุคฺคลสํสนฺทนปริหานิกถาวณฺณนา นิฏฺิตา.
๓. สุตฺตสาธนปริหานิกถาวณฺณนา
๒๖๕. ปุคฺคลปฺตฺติอฏฺกถายํ ¶ ‘‘ปตฺติ, ผุสนา’’ติ จ ปจฺจกฺขโต อธิคโม อธิปฺเปโตติ วุตฺตํ ‘‘ปตฺตพฺพํ วทตีติ อาห ผุสนารห’’นฺติ.
๒๖๗. กตสนฺนิฏฺานสฺสาติ อิมสฺมึ สตฺตาเห มาเส อุตุมฺหิ อนฺโตวสฺเส วา อฺํ อาราเธสฺสามีติ กตนิจฺฉยสฺส.
สุตฺตสาธนปริหานิกถาวณฺณนา นิฏฺิตา.
ปริหานิกถาวณฺณนา นิฏฺิตา.
๓. พฺรหฺมจริยกถา
๑. สุทฺธพฺรหฺมจริยกถาวณฺณนา
๒๖๙. เหฏฺาปีติ ¶ ¶ ปรนิมฺมิตวสวตฺติเทเวหิ เหฏฺาปิ. มคฺคภาวนมฺปิ น อิจฺฉนฺตีติ วิฺายติ ‘‘อิธ พฺรหฺมจริยวาโส’’ติ อิมินา ‘‘ทฺเวปิ พฺรหฺมจริยวาสา นตฺถิ เทเวสูติ อุปลทฺธิวเสนา’’ติ วุตฺตตฺตา.
๒๗๐. ตสฺเสวาติ ปรวาทิโน เอว. ปุคฺคลวเสนาติ ‘‘คิหีนฺเจว เอกจฺจานฺจ เทวาน’’นฺติ เอวํ ปุคฺคลวเสน. ตสฺสาติ ปรวาทิโน. ปฏิกฺเขโป น ยุตฺโตติ เอวํ ปุคฺคลวเสน อตฺถโยชนา น ยุตฺตาติ อธิปฺปาโย. ปุคฺคลาธิฏฺาเนน ปน กตาปิ อตฺถวณฺณนา โอกาสวเสน ปริจฺฉิชฺชตีติ นายํ โทโส. ตสฺสายํ อธิปฺปาโยติ อยํ ‘‘คิหีนฺเจวา’’ติอาทินา วุตฺโต ตสฺส ปรวาทิโน ยทิ อธิปฺปาโย, เอวํ สฺาย ปรวาทิโน สกวาทินา สมานาทาโยติ น นิคฺคหารโห สิยา. เตนาห ‘‘สก…เป… ตพฺโพ’’ติ. ปมํ ปน อนุชานิตฺวา ปจฺฉา ปฏิกฺเขเปเนว นิคฺคเหตพฺพตา เวทิตพฺพา. เกจิ ‘‘ยตฺถ นตฺถิ ปพฺพชฺชา, นตฺถิ ตตฺถ พฺรหฺมจริยวาโสติ ปุจฺฉาย เอกจฺจานํ มนุสฺสานํ มคฺคปฺปฏิเวธํ สนฺธาย ปรวาทิโน ปฏิกฺเขโป. ยทิปิ โส เทวานํ มคฺคปฺปฏิลาภํ น อิจฺฉติ, สมฺภวนฺตํ ปน สพฺพํ ทสฺเสตุํ อฏฺกถายํ ‘คิหีน’มิจฺเจว อวตฺวา ‘เอกจฺจานฺจ เทวาน’นฺติ วุตฺต’’นฺติ วทนฺติ, ตํ น สุนฺทรํ ‘‘สนฺธายา’’ติ วุตฺตตฺตา, ปุริโมเยวตฺโถ ยุตฺโต.
สุทฺธพฺรหฺมจริยกถาวณฺณนา นิฏฺิตา.
๒. สํสนฺทนพฺรหฺมจริยกถาวณฺณนา
๒๗๓. รูปาวจรมคฺเคนาติ ¶ รูปาวจรชฺฌาเนน. ตฺหิ รูปภวูปปตฺติยา อุปายภาวโต มคฺโคติ วุตฺโต. ยถาห ‘‘รูปุปปตฺติยา มคฺคํ ภาเวตี’’ติ (ธ. ส. ๑๖๐). อิทนฺติ อิทํ รูปาวจรชฺฌานํ. ‘‘อิธวิหายนิฏฺเหตุภูโต รูปาวจรมคฺโค’’ติอาทิกํ ทีเปนฺตํ วจนํ อนาคามิมคฺคสฺส ตพฺภาวทีปเกน ‘‘อิธ ภาวิตมคฺโค’’ติอาทิเกน กถํ สเมตีติ โจเทตฺวา ยถา สเมติ ¶ , ตํ ทสฺเสตุํ ‘‘ปุพฺเพ ปนา’’ติอาทิ วุตฺตํ. ตตฺถ ‘‘ปุพฺเพ’’ติ อิมินา ‘‘อิธ ภาวิตมคฺโค’’ติอาทิกํ วทนฺติ, อิธาปิ ปน ‘‘รูปาวจรมคฺเคนา’’ติอาทิกํ. ตตฺถ อนาคามี เอวาติ อนาคามิผลฏฺโ เอว. ฌานานาคามีติ อสมุจฺฉินฺนชฺฌตฺตสํโยชโนปิ รูปภเว อุปฺปชฺชิตฺวา อนาวตฺติธมฺมมคฺคํ ภาเวตฺวา ตตฺเถว ปรินิพฺพายนโต. อธิปฺปาโยติ ยถาวุตฺโต ทฺวินฺนํ อฏฺกถาวจนานํ อวิโรธทีปโก อธิปฺปาโย.
อิธาติ กามโลเก. ตตฺถาติ พฺรหฺมโลเก. เอตฺถ จ ปรวาที เอวํ ปุจฺฉิตพฺโพ ‘‘ตีหิ, ภิกฺขเว, าเนหี’’ติ สุตฺตํ กึ ยถารุตวเสน คเหตพฺพตฺถํ, อุทาหุ สนฺธายภาสิตนฺติ? ตตฺถ ชานมาโน สนฺธายภาสิตนฺติ วเทยฺย. อฺถา ‘‘ปรนิมฺมิตวสวตฺติเทเว อุปาทายา’’ติอาทิ วตฺตุํ น สกฺกา ‘‘เทเว จ ตาวตึเส’’ติ วุตฺตตฺตา. ยถา หิ ตสฺส ‘‘เสยฺยถาปิ เทเวหิ ตาวตึเสหิ สทฺธึ มนฺเตตฺวา’’ติอาทีสุ วิย สกฺกํ เทวราชานํ อุปาทาย กามาวจรเทเวสุ ตาวตึสเทวา ปากฏา ปฺาตาติ เตสํ คหณํ, น เตเยว อธิปฺเปตาติ สุตฺตปทสฺส สนฺธายภาสิตตฺถํ สมฺปฏิจฺฉิตพฺพํ, เอวํ ‘‘อิธ พฺรหฺมจริยวาโส’’ติ เอตฺถาปิ อนวชฺชสุขอพฺยาเสกสุขเนกฺขมฺมสุขาทิสนฺนิสฺสยภาเวน มหานิสํสตาย สาสเน ปพฺพชฺชา ‘‘อิธ พฺรหฺมจริยวาโส’’ติ อิมสฺมึ สุตฺเต อธิปฺเปตา. สา หิ อุตฺตรกุรุกานํ เทวานฺจ อโนกาสภาวโต ทุกฺกรา ทุลฺลภา จ. ตตฺถ สูริยปริวตฺตาทีหิปิ เทเวสุ มคฺคปฏิลาภาย อตฺถิตา วิภาเวตพฺพา, อุตฺตรกุรุกานํ ปน วิเสสานธิคมภาโว อุภินฺนมฺปิ อิจฺฉิโต เอวาติ.
สํสนฺทนพฺรหฺมจริยกถาวณฺณนา นิฏฺิตา.
พฺรหฺมจริยกถาวณฺณนา นิฏฺิตา.
๓. โอธิโสกถาวณฺณนา
๒๗๔. โอธิโสติ ¶ ภาคโส, ภาเคนาติ อตฺโถ. ภาโค นาม ยสฺมา เอกเทโส โหติ, ตสฺมา ‘‘เอกเทเสน เอกเทเสนา’’ติ วุตฺตํ. ตตฺถ ยทิ จตุนฺนํ มคฺคานํ วเสน สมุทยปกฺขิกสฺส กิเลสคณสฺส จตุภาเคหิ ปหานํ ‘‘โอธิโส ปหาน’’นฺติ อธิปฺเปตํ, อิจฺฉิตเมเวตํ สกวาทิสฺส ‘‘ติณฺณํ สํโยชนานํ ปริกฺขยา ทิฏฺิคตานํ ปหานายา’’ติ ¶ จ อาทิวจนโต. ยสฺมา ปน มคฺโค จตูสุ สจฺเจสุ นานาภิสมยวเสน กิจฺจกโร, น เอกาภิสมยวเสนาติ ปรวาทิโน ลทฺธิ, ตสฺมา ยถา ‘‘มคฺโค กาเลน ทุกฺขํ ปริชานาติ, กาเลน สมุทยํ ปชหตี’’ติอาทินา นานกฺขณวเสน สจฺเจสุ ปวตฺตตีติ อิจฺฉิโต, เอวํ ปจฺเจกมฺปิ นานกฺขณวเสน ปวตฺเตยฺย. ตถา สติ ทุกฺขาทีนํ เอกเทสเอกเทสเมว ปริชานาติ ปชหตีติ ทสฺเสตุํ ปาฬิยํ ‘‘โสตาปตฺติ…เป… เอกเทเส ปชหตี’’ติอาทิ วุตฺตํ. สติ หิ นานาภิสมเย ปมมคฺคาทีหิ ปหาตพฺพานํ สํโยชนตฺตยาทีนํ ทุกฺขทสฺสนาทีหิ เอกเทสเอกเทสปฺปหานํ สิยาติ เอกเทสโสตาปตฺติมคฺคฏฺาทิตา, ตโต เอว เอกเทสโสตาปนฺนาทิตา จ อาปชฺชติ อนนฺตรผลตฺตา โลกุตฺตรกุสลานํ, น จ ตํ ยุตฺตํ. น หิ กาลเภเทน วินา โส เอว โสตาปนฺโน, อโสตาปนฺโน จาติ สกฺกา วิฺาตุํ. เตนาห ‘‘เอกเทสํ โสตาปนฺโน, เอกเทสํ น โสตาปนฺโน’’ติอาทิ.
อปิจายํ นานาภิสมยวาที เอวํ ปุจฺฉิตพฺโพ ‘‘มคฺคาณํ สจฺจานิ ปฏิวิชฺฌนฺตํ กึ อารมฺมณโต ปฏิวิชฺฌติ, อุทาหุ กิจฺจโต’’ติ. ยทิ อารมฺมณโตติ วเทยฺย, ตสฺส วิปสฺสนาาณสฺส วิย ทุกฺขสมุทยานํ อจฺจนฺตปริจฺเฉทสมุจฺเฉทา น ยุตฺตา ตโต อนิสฺสฏตฺตา, ตถา มคฺคทสฺสนํ. น หิ สยเมว อตฺตานํ อารพฺภ ปวตฺตตีติ ยุตฺตํ, มคฺคนฺตรปริกปฺปนายํ อนวฏฺานํ อาปชฺชตีติ, ตสฺมา ตีณิ สจฺจานิ กิจฺจโต, นิโรธํ กิจฺจโต อารมฺมณโต จ ปฏิวิชฺฌตีติ เอวมสมฺโมหโต ปฏิวิชฺฌนฺตสฺส มคฺคาณสฺส นตฺเถว นานาภิสมโย. วุตฺตฺเหตํ ‘‘โย, ภิกฺขเว, ทุกฺขํ ปสฺสติ, ทุกฺขสมุทยมฺปิ โส ปสฺสตี’’ติอาทิ. น เจตํ กาลนฺตรทสฺสนํ สนฺธาย วุตฺตํ. ‘‘โย นุ โข, อาวุโส, ทุกฺขํ ปสฺสติ, ทุกฺขสมุทยมฺปิ โส ปสฺสติ, ทุกฺขนิโรธมฺปิ…เป… ทุกฺขนิโรธคามินิปฏิปทมฺปิ โส ปสฺสตี’’ติ (สํ. นิ. ๕.๑๑๐๐) เอกสจฺจทสฺสนสมงฺคิโน อฺสจฺจทสฺสนสมงฺคิภาววิจารณายํ ตทตฺถสาธนตฺถํ อายสฺมตา ควํปติตฺเถเรน อาภตตฺตา ปจฺเจกฺจ สจฺจตฺตยทสฺสนสฺส โยชิตตฺตา. อฺถา ปุริมทิฏฺสฺส ปุน อทสฺสนโต สมุทยาทิทสฺสเน ทุกฺขาทิทสฺสนมโยชนียํ ¶ สิยา. น หิ โลกุตฺตรมคฺโค โลกิยมคฺโค วิย กตการิภาเวน ปวตฺตติ สมุจฺเฉทกตฺตา. ตถา โยชเน จ สพฺพํ ทสฺสนํ ¶ ทสฺสนนฺตรปรนฺติ ทสฺสนานุปรโม สิยา. เอวํ อาคมโต ยุตฺติโต จ นานาภิสมยสฺส อสมฺภวโต ปจฺเจกํ มคฺคานํ โอธิโส ปหานํ นตฺถีติ นิฏฺเมตฺถ คนฺตพฺพํ.
โอธิโสกถาวณฺณนา นิฏฺิตา.
๔. ชหติกถาวณฺณนา
๑. นสุตฺตาหรณกถาวณฺณนา
๒๘๐. ยทิปิ ปาฬิยํ ‘‘ตโย มคฺเค ภาเวตี’’ติ วุตฺตํ, มคฺคภาวนา ปน ยาวเทว กิเลสสมุจฺฉินฺทนตฺถาติ ตฺวา ‘‘กิจฺจสพฺภาวนฺติ ตีหิ ปหาตพฺพสฺส ปหีนต’’นฺติ อาห. ตตฺถ ตีหีติ เหฏฺิเมหิ ตีหิ อริยมคฺเคหิ ปหาตพฺพสฺส อชฺฌตฺตสํโยชนสฺส ปหีนตํ สมุจฺฉินฺทนนฺติ อตฺโถ. ตํ ปน กิจฺจนฺติ อโธภาคิยสํโยชเนสุ มคฺคสฺส ปหานาภิสมยกิจฺจํ. เตเนว มคฺเคนาติ อนาคามิมคฺเคเนว. เอตํ น สเมตีติ เอวํ มคฺคุปฺปาทโต ปเคว กามราคพฺยาปาทา ปหียนฺตีติ ลทฺธิกิตฺตนํ อิมินา มคฺคสฺส กิจฺจสพฺภาวกถเนน น สเมติ น ยุชฺชติ. ตสฺมาติ อิมินา ยถาวุตฺตเมว วิโรธํ ปจฺจามสติ. ปหีนานนฺติ วิกฺขมฺภิตานํ. โย หิ ฌานลาภี ฌาเนน ยถาวิกฺขมฺภิเต กิเลเส มคฺเคน สมุจฺฉินฺทติ, โส อิธาธิปฺเปโต. เตนาห ‘‘ทสฺสนมคฺเค…เป… อธิปฺปาโย’’ติ.
ชหติกถาวณฺณนา นิฏฺิตา.
๕. สพฺพมตฺถีติกถาวณฺณนา
๑. วาทยุตฺติวณฺณนา
๒๘๒. สพฺพํ ¶ อตฺถีติ เอตฺถ ยสฺมา ปจฺจุปฺปนฺนํ วิย อตีตานาคตมฺปิ ธรมานสภาวนฺติ ปรวาทิโน ลทฺธิ, ตสฺมา สพฺพนฺติ กาลวิภาคโต อตีตาทิเภทํ สพฺพํ. โส ปน ‘‘ยมฺปิ นตฺถิ, ตมฺปิ อตฺถี’’ติ กาลวิมุตฺตสฺส วเสน อนุโยโค, ตํ อติปฺปสงฺคทสฺสนวเสน ปรวาทิปฏิฺาย โทสาโรปนํ. นยทสฺสนํ วา อตีตานาคตานํ นตฺถิภาวสฺส. อตฺถีติ ¶ ปน อยํ อตฺถิภาโว ยสฺมา เทสกาลาการธมฺเมหิ วินา น โหติ, ตสฺมา ตํ ตาว เตหิ สทฺธึ โยเชตฺวา อนุโยคํ ทสฺเสตุํ ‘‘สพฺพตฺถ สพฺพมตฺถี’’ติอาทินา ปาฬิ ปวตฺตา. ตตฺถ ยทิปิ สพฺพตฺถาติ อิทํ สามฺวจนํ, ตํ ปน ยสฺมา วิเสสนิวิฏฺํ โหติ, ปรโต จ สพฺเพสูติ ธมฺมา วิภาคโต วุจฺจนฺติ, ตสฺมา โอฬาริกสฺส ปากฏสฺส รูปธมฺมสมุทายสฺส วเสน อตฺถํ ทสฺเสตุํ อฏฺกถายํ ‘‘สพฺพตฺถาติ สพฺพสฺมึ สรีเร’’ติ วุตฺตํ, นิทสฺสนมตฺตํ วา เอตํ ทฏฺพฺพํ. ตถา จ กาณาทกาปิเลหิ ปฏิฺายมานา อากาสกาลาทิสตฺตปกติปุริสา วิย ปรวาทินา ปฏิฺายมานํ สพฺพํ สพฺพพฺยาปีติ อาปนฺนเมว โหตีติ. ‘‘สพฺพตฺถ สรีเร’’ติ จ ‘‘ติเล เตล’’นฺติ วิย พฺยาปเน ภุมฺมนฺติ สรีรปริยาปนฺเนน สพฺเพน ภวิตพฺพนฺติ วุตฺตํ ‘‘สิรสิ ปาทา…เป… อตฺโถ’’ติ.
สพฺพสฺมึ กาเล สพฺพมตฺถีติ โยชนา. เอตสฺมึ ปกฺเขเยวสฺส อฺวาโท ปริทีปิโต สิยา ‘‘ยํ อตฺถิ, อตฺเถว ตํ, ยํ นตฺถิ, นตฺเถว ตํ, อสโต นตฺถิ สมฺภโว, สโต นตฺถิ วินาโส’’ติ. เอวํ สพฺเพนากาเรน สพฺพํ สพฺเพสุ ธมฺเมสุ สพฺพํ อตฺถีติ อตฺโถติ สมฺพนฺโธ. อิเมหิ ปน ปกฺเขหิ ‘‘สพฺพํ สพฺพสภาวํ, อเนกสตฺตินิจิตาภาวา อสโต นตฺถิ สมฺภโว’’ติ วาโท ปริทีปิโต สิยา. โยครหิตนฺติ เกนจิ ยุตฺตายุตฺตลกฺขณสํโยครหิตํ. ตํ ปน เอกสภาวนฺติ สํโยครหิตํ นาม อตฺถโต เอกสภาวํ, เอกธมฺโมติ อตฺโถ. เอเตน เทววาทีนํ พฺรหฺมทสฺสนํ อตฺเถวาติวาโท ปริทีปิโต สิยา. อตฺถีติ ปุจฺฉตีติ ยทิ สพฺพมตฺถีติ ตว วาโท, ยถาวุตฺตาย มม ทิฏฺิยา สมฺมาทิฏฺิภาโว อตฺถีติ เอกนฺเตน ตยา สมฺปฏิจฺฉิตพฺโพ, ตสฺมา ‘‘กึ โส อตฺถี’’ติ ปุจฺฉตีติ อตฺโถ.
วาทยุตฺติวณฺณนา นิฏฺิตา.
๒. กาลสํสนฺทนกถาวณฺณนา
๒๘๕. อตีตา ¶ …เป… กริตฺวาติ เอตฺถายํ สงฺเขปตฺโถ – อตีตํ อนาคตนฺติ รูปสฺส อิมํ วิเสสํ, เอวํ วิเสสํ วา รูปํ อคฺคเหตฺวา ปจฺจุปฺปนฺนตาวิเสสวิสิฏฺรูปเมว อปฺปิยํ ปจฺจุปฺปนฺนรูปภาวานํ สมานาธิกรณตฺตา เอตสฺมึเยว ¶ วิสเย อปฺเปตพฺพํ, วจีโคจรํ ปาเปตพฺพํ สติปิ เนสํ วิเสสนวิเสสิตพฺพตาสงฺขาเต วิภาเค ตถาปิ อวิภชิตพฺพํ กตฺวาติ. ยสฺมา ปน ปาฬิยํ ‘‘ปจฺจุปฺปนฺนนฺติ วา รูปนฺติ วา’’ติ ปจฺจุปฺปนฺนรูปสทฺเทหิ ตทตฺถสฺส วตฺตพฺพากาโร อิติสทฺเทหิ ทสฺสิโต, ตสฺมา ‘‘ปจฺจุปฺปนฺนสทฺเทน…เป… วุตฺตํ โหตี’’ติ อาห. รูปปฺตฺตีติ รูปายตนปฺตฺติ. สา หิ สภาวธมฺมุปาทานา ตชฺชาปฺตฺติ. เตเนวาห ‘‘สภาวปริจฺฉินฺเน ปวตฺตา วิชฺชมานปฺตฺตี’’ติ. รูปสมูหํ อุปาทายาติ ตํตํอตฺตปฺตฺติยา อุปาทานภูตานํ อภาววิภาวนากาเรน ปวตฺตมานานํ รูปธมฺมานํ สมูหํ อุปาทาย. อุปาทานุปาทานมฺปิ หิ อุปาทานเมวาติ. ตสฺมาติ สมูหุปาทายาธีนตาย อวิชฺชมานปฺตฺติภาวโต. วิคมาวตฺตพฺพตาติ วิคมสฺส วตฺถภาวาปคมสฺส อวตฺตพฺพตา. น หิ โอทาตตาวิคเมน อวตฺถํ โหติ. น ปน ยุตฺตา รูปภาวสฺส วิคมาวตฺตพฺพตาติ โยชนา. รูปภาโวติ จ รูปายตนสภาโว จกฺขุวิฺาณสฺส โคจรภาโว. น หิ ตสฺส ปจฺจุปฺปนฺนภาววิคเม วิคมาวตฺตพฺพตา ยุตฺตา.
กาลสํสนฺทนกถาวณฺณนา นิฏฺิตา.
วจนโสธนวณฺณนา
๒๘๘. อนาคตํ วา ปจฺจุปฺปนฺนํ วาติ เอตฺถ วา-สทฺโท อนิยมตฺโถ ยถา ‘‘ขทิเร วา พนฺธิตพฺพํ ปลาเส วา’’ติ. ตสฺมา ‘‘หุตฺวา โหตี’’ติ เอตฺถ โหติ-สทฺโท อนาคตปจฺจุปฺปนฺเนสุ ยํ กิฺจิ ปธานํ กตฺวา สมฺพนฺธํ ลภตีติ ทสฺเสนฺโต ‘‘อนาคตํ…เป… ทฏฺพฺพ’’นฺติ อาห. ตตฺถ ปจฺจุปฺปนฺนํ โหนฺตนฺติ ปจฺจุปฺปนฺนํ ชายมานํ ปจฺจุปฺปนฺนภาวํ ลภนฺตํ. เตนาห ‘‘ตฺเว อนาคตํ ตํ ปจฺจุปฺปนฺนนฺติ ลทฺธิวเสนา’’ติ. ตมฺปิ หุตฺวา โหตีติ ยํ อนาคตํ หุตฺวา ปจฺจุปฺปนฺนภาวปฺปตฺติยา ‘‘หุตฺวา โหตี’’ติ วุตฺตํ, กึ ตทปิ ปุน หุตฺวา โหตีติ ปุจฺฉติ. ตพฺภาวาวิคมโตติ ปจฺจุปฺปนฺนภาวโต หุตฺวาโหติภาวานุปคมโต. ปจฺจุปฺปนฺนาภาวโตติ ปจฺจุปฺปนฺนตาย อภาวโต.
วจนํ ¶ ¶ อรหตีติ อิมินา วจนมตฺเต น โกจิ โทโสติ ทสฺเสติ. อิทํ วุตฺตํ โหติ – ยทิปิ ตสฺส ปุน หุตฺวา ภูตสฺส ปุน หุตฺวาโหติภาโว นตฺถิ, ปุนปฺปุนํ าเปตพฺพตาย ปน ทุติยํ ตโต ปรมฺปิ ตถา วตฺตพฺพตํ อรหตีติ ‘‘อามนฺตา’’ติ ปฏิชานาตีติ. ธมฺเมติ สภาวธมฺเม. ตปฺปฏิกฺเขปโต อธมฺเม อภาวธมฺเม. เตนาห ‘‘สสวิสาเณ’’ติ.
ปฏิกฺขิตฺตนเยนาติ ‘‘หุตฺวา โหติ, หุตฺวา โหตี’’ติ เอตฺถ ปุพฺเพ ยเทตํ ตยา ‘‘อนาคตํ หุตฺวา ปจฺจุปฺปนฺนํ โหตี’’ติ วทตา ‘‘ตํเยว อนาคตํ ตํ ปจฺจุปฺปนฺน’’นฺติ ลทฺธิวเสน ‘‘อนาคตํ วา ปจฺจุปฺปนฺนํ วา หุตฺวา โหตี’’ติ วุตฺตํ, ‘‘กึ เต ตมฺปิ หุตฺวา โหตี’’ติ ปุจฺฉิเต โย ปรวาทินา หุตฺวา ภูตสฺส ปุน หุตฺวาอภาวโต ‘‘น เหวา’’ติ ปฏิกฺเขโป กโต, เตน ปฏิกฺขิตฺตนเยน. สฺวายํ ยเทว รูปาทิ อนาคตํ, ตเทว ปจฺจุปฺปนฺนนฺติ สติปิ อตฺถาเภเท อนาคตปจฺจุปฺปนฺนนฺติ ปน อตฺเถว กาลเภโทติ ตํกาลเภทวิโรธาย ปฏิกฺเขโป ปวตฺโตติ อาห ‘‘ปฏิกฺขิตฺตนเยนาติ กาลนานตฺเตนา’’ติ. เตน หิ โส อยฺจ ปฏิกฺเขโป นีโต ปวตฺติโตติ. ปฏิฺาตนเยนาติ อิทมฺปิ ยถาวุตฺตปฏิกฺเขปานนฺตรํ ยํ ปฏิฺาตํ, ตํ สนฺธายาห. ยถา หิ สา ปฏิฺา อตฺถาเภเทน นีตา ปวตฺติตา, ตถายมฺปิ. เตเนวาห ‘‘อตฺถานานตฺเตนา’’ติ, อนาคตาทิปฺปเภทาย กาลปฺตฺติยา อุปาทานภูตสฺส อตฺถสฺส อเภเทนาติ อตฺโถ. ยถา อุปาทานภูตรูปาทิอตฺถาเภเทปิ เตสํ ขณตฺตยานาวตฺติ ตํสมงฺคิตา อนาคตปจฺจุปฺปนฺนภาวาวตฺติตา, ตถา ตตฺถ วุจฺจมานา หุตฺวาโหติภาวา ยถากฺกมํ ปุริมปจฺฉิเมสุ ปวตฺติตา ปุริมปจฺฉิมกิริยาติ กตฺวาติ อิมมตฺถํ ทสฺเสนฺโต ‘‘อตฺถานานตฺตํ…เป… ปฏิชานาตี’’ติ วตฺวา ปุน ‘‘อตฺถานานตฺตเมว หี’’ติอาทินา ตเมว อตฺถํ สมตฺเถติ. ยถา ปน ‘‘ตํ ชีวํ ตํ สรีร’’นฺติ ปฏิชานนฺตสฺส ชีโวว สรีรํ, สรีรเมว ชีโวติ ชีวสรีรานํ อนฺตฺตํ อาปชฺชติ, เอวํ ‘‘ตฺเว อนาคตํ ตํ ปจฺจุปฺปนฺน’’นฺติ จ ปฏิชานนฺตสฺส อนาคตปจฺจุปฺปนฺนานํ อนฺตฺตํ อาปนฺนนฺติ ปจฺจุปฺปนฺนานาคเตสุ วุตฺตา โหติภาวหุตฺวาภาวา อนาคตปจฺจุปฺปนฺเนสุปิ อาปชฺเชยฺยุนฺติ วุตฺตํ อฏฺกถายํ ‘‘เอวํ สนฺเต อนาคตมฺปิ หุตฺวาโหติ นาม, ปจฺจุปฺปนฺนมฺปิ หุตฺวาโหติเยว นามา’’ติ.
อนฺุาตปฺหสฺสาติ ¶ ‘‘ตฺเว อนาคตํ ตํ ปจฺจุปฺปนฺนนฺติ? อามนฺตา’’ติ เอวํ อตฺถานานตฺตํ สนฺธาย อนฺุาตสฺส อตฺถสฺส. าตุํ อิจฺฉิโต หิ อตฺโถ ปฺโห. โทโส วุตฺโตติ อนาคตํ หุตฺวา ปจฺจุปฺปนฺนภูตสฺส ปุน อนาคตํ หุตฺวา ปจฺจุปฺปนฺนภาวาปตฺติสงฺขาโต โทโส วุตฺโต ปุริมนเย ¶ . ปจฺฉิมนเย ปน อนาคตปจฺจุปฺปนฺเนสุ เอเกกสฺส หุตฺวาโหติภาวาปตฺติสงฺขาโต โทโส วุตฺโตติ อตฺโถ. ปฏิกฺขิตฺตปฺหนฺติ ‘‘ตํเยว อนาคตํ ตํ ปจฺจุปฺปนฺนนฺติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ’’ติ เอวํ กาลนานตฺตํ สนฺธาย ปฏิกฺขิตฺตปฺหํ. เตนาติ อนาคตปจฺจุปฺปนฺนานํ โหติหุตฺวาภาวปฏิกฺเขเปน. โจเทตีติ อนาคตํ เตน โหติ นาม, ปจฺจุปฺปนฺนํ เตน หุตฺวา นาม, อุภยมฺปิ อนฺตฺตา อุภยสภาวนฺติ โจเทติ. เอตฺถาติ ‘‘หุตฺวา โหตี’’ติ เอตสฺมึ ปฺเห กถํ โหติ โทโสติ โจเทตีติ. ‘‘ตสฺเสวา’’ติ ปริหรติ. กถํ กตฺวา โจทนา, กถฺจ กตฺวา ปริหาโร? อนุชานนปฏิกฺเขปานํ ภินฺนวิสยตาย โจทนา, อตฺถาเภทกาลเภทวิสยตฺตา อภินฺนาธารตาย เตสํ ปริหาโร. ตสฺเสวาติ หิ ปรวาทิโน เอวาติ อตฺโถ.
ตทุภยํ คเหตฺวาติ ‘‘ตํ อนาคตํ ตํ ปจฺจุปฺปนฺน’’นฺติ อุภยํ เอกชฺฌํ คเหตฺวา. เอเกกนฺติ เตสุ เอเกกํ. เอเกกเมวาติ อุภยํ เอกชฺฌํ อคฺคเหตฺวา เอเกกเมว วิสุํ วิสุํ อิมสฺมึ ปกฺเข ตถา น ยุตฺตนฺติ อตฺโถ. เอส นโยติ อติเทสํ กตฺวา สํขิตฺตตฺตา ตํ ทุพฺพิฺเยฺยนฺติ ‘‘อนาคตสฺส หี’’ติอาทินา วิวรติ. ปฏิชานิตพฺพํ สิยา อนาคตปจฺจุปฺปนฺนานํ ยถากฺกมํ โหติหุตฺวาภาวโตติ อธิปฺปาโย. ‘‘ยเทตํ ตยา’’ติอาทินา ปวตฺโต สํวณฺณนานโย ปุริมนโย, ตตฺถ หิ ‘‘ยทิ เต อนาคตํ หุตฺวา’’ติอาทินา หุตฺวาโหติภาโว โจทิโต. ‘‘อปโร นโย’’ติอาทิโก ทุติยนโย. ตตฺถ หิ ‘‘อนาคตสฺส…เป… หุตฺวาโหติเยว นามา’’ติ อนาคตาทีสุ เอเกกสฺส หุตฺวาโหตินามตา โจทิตา.
วจนโสธนวณฺณนา นิฏฺิตา.
อตีตาณาทิกถาวณฺณนา
๒๙๐. กถํ ¶ วุจฺจตีติ กสฺมา วุตฺตํ. เตนาติ หิ อิมินา ทุติยปุจฺฉาย ‘‘อตีตํ าณ’’นฺติ อิทํ ปจฺจามฏฺํ, ตฺจ ปจฺจุปฺปนฺนํ าณํ, อตีตธมฺมารมฺมณตาย อตีตนฺติ วุตฺตํ. เตนาห อฏฺกถายํ ‘‘ปุน ปุฏฺโ อตีตารมฺมณํ ปจฺจุปฺปนฺนํ าณ’’นฺติอาทิ.
อตีตาณาทิกถาวณฺณนา นิฏฺิตา.
อรหนฺตาทิกถาวณฺณนา
๒๙๑. ‘‘อรหํ ¶ ขีณาสโว’’ติอาทินา สุตฺตวิโรโธ ปากโฏติ อิทเมว ทสฺเสนฺโต ‘‘ยุตฺติวิโรโธ…เป… ทฏฺพฺโพ’’ติ อาห. ตตฺถ อนานตฺตนฺติ อวิเสโส. เอวมาทิโกติ อาทิ-สทฺเทน กตกิจฺจตาภาโว อโนหิตภารตาติ เอวมาทีนํ สงฺคโห ทฏฺพฺโพ.
อรหนฺตาทิกถาวณฺณนา นิฏฺิตา.
ปทโสธนกถาวณฺณนา
๒๙๕. โย อตีตสทฺทาภิเธยฺโย อตฺโถ, โส อตฺถิสทฺทาภิเธยฺโยติ ทฺเวปิ สมานาธิกรณตฺถาติ กตฺวา วุตฺตํ ‘‘อตีตอตฺถิสทฺทานํ เอกตฺถตฺตา’’ติ, น, อตีตสทฺทาภิเธยฺยสฺเสว อตฺถิสทฺทาภิเธยฺยตฺตา. เตนาห ‘‘อตฺถิสทฺทตฺถสฺส จ นฺวาตีตภาวโต’’ติ. เตน กึ สิทฺธนฺติ อาห ‘‘อตีตํ นฺวาตีตํ, นฺวาตีตฺจ อตีตํ โหตี’’ติ. อิทํ วุตฺตํ โหติ – ยทิ ตว มเตน อตีตํ อตฺถิ, อตฺถิ จ นฺวาตีตนฺติ อตีตฺจ โน อตีตํ สิยา, ตถา อตฺถิ โน อตีตํ อตีตฺจ โน อตีตํ อตีตํ สิยาติ, ยถา ‘‘อตีตํ อตฺถี’’ติ เอตฺถ อตีตเมว อตฺถีติ นายํ นิยโม คเหตพฺโพ อนตีตสฺสปิ อตฺถิภาวสฺส อิจฺฉิตตฺตา. เตเนวาห ‘‘อตฺถิ สิยา อตีตํ, สิยา นฺวาตีต’’นฺติ. เยน หิ อากาเรน อตีตสฺส อตฺถิภาโว ปรวาทินา อิจฺฉิโต, เตนากาเรน อนตีตสฺส อนาคตสฺส ปจฺจุปฺปนฺนสฺส จ โส อิจฺฉิโต. เกน ปน อากาเรน อิจฺฉิโตติ ¶ ? สงฺขตากาเรน. เตน วุตฺตํ ‘‘เตนาตีตํ นฺวาตีตํ, นฺวาตีตํ อตีต’’นฺติ. ตสฺมา อตีตํ อตฺถิเยวาติ เอวเมตฺถ นิยโม คเหตพฺโพ. อตฺถิภาเว หิ อตีตํ นิยมิตํ, น อตีเต อตฺถิภาโว นิยมิโต, ‘‘น ปน นิพฺพานํ อตฺถี’’ติ เอตฺถ ปน นิพฺพานเมว อตฺถีติ อยมฺปิ นิยโม สมฺภวตีติ โส เอว คเหตพฺโพ. ยทิปิ หิ นิพฺพานํ ปรมตฺถโต อตฺถิภาวํ อุปาทาย อุตฺตรปทาวธารณํ ลพฺภติ ตทฺสฺสปิ อภาวโต, ตถาปิ อสงฺขตากาเรน อฺสฺส อนุปลพฺภนโต ตถา นิพฺพานเมว อตฺถีติ ปุริมปทาวธารเณ อตฺเถ คยฺหมาเน ‘‘อตฺถิ สิยา นิพฺพานํ, สิยา โน นิพฺพาน’’นฺติ โจทนา อโนกาสา. อตีตาทีสุ ปน ปุริมปทาวธารณํ ปรวาทินา น คหิตนฺติ นตฺเถตฺถ อติปฺปสงฺโค. อคฺคหณฺจสฺส ปาฬิโต เอว วิฺายติ. เอวเมตฺถ ¶ อตีตาทีนํ อตฺถิตํ วทนฺตสฺส ปรวาทิสฺเสวายํ อิฏฺวิฆาตโทสาปตฺติ, น ปน นิพฺพานสฺส อตฺถิตํ วทนฺตสฺส สกวาทิสฺสาติ. ปฏิปาทนา ปติฏฺาปนา เวทิตพฺพา.
เอตฺถาห ‘‘อตีตํ อตฺถี’’ติอาทินา กึ ปนายํ อตีตานาคตานํ ปรมตฺถโต อตฺถิภาโว อธิปฺเปโต, อุทาหุ น ปรมตฺถโต. กิฺเจตฺถ – ยทิ ตาว ปรมตฺถโต, สพฺพกาลํ อตฺถิภาวโต สงฺขารานํ สสฺสตภาโว อาปชฺชติ, น จ ตํ ยุตฺตํ อาคมวิโรธโต ยุตฺติวิโรธโต จ. อถ น ปรมตฺถโต, ‘‘สพฺพมตฺถี’’ติอาทิกา โจทนา นิรตฺถิกา สิยา, น นิรตฺถิกา. โส หิ ปรวาที ‘‘ยํ กิฺจิ รูปํ อตีตานาคต’’นฺติอาทินา อตีตานาคตานมฺปิ ขนฺธภาวสฺส วุตฺตตฺตา อสติ จ อตีเต กุสลากุสลสฺส กมฺมสฺส อายตึ ผลํ กถํ ภเวยฺย, ตตฺถ จ ปุพฺเพนิวาสาณาทิ อนาคเต จ อนาคตํสาณาทิ กถํ ปวตฺเตยฺย, ตสฺมา อตฺเถว ปรมตฺถโต อตีตานาคตนฺติ ยํ ปฏิชานาติ, ตํ สนฺธาย อยํ กตาติ. เอกนฺเตน เจตํ สมฺปฏิจฺฉิตพฺพํ. เยปิ ‘‘สพฺพํ อตฺถี’’ติ วทนฺติ อตีตํ อนาคตํ ปจฺจุปฺปนฺนฺจ, เต สพฺพตฺถิวาทาติ.
จตุพฺพิธา เจเต เต สพฺพตฺถิวาทา. ตตฺถ เกจิ ภาวฺตฺติกา. เต หิ ‘‘ยถา สุวณฺณภาชนสฺส ภินฺทิตฺวา อฺถา กริยมานสฺส สณฺานสฺเสว อฺถตฺตํ, น วณฺณาทีนํ, ยถา จ ขีรํ ทธิภาเวน ปริณมนฺตํ รสวีริยวิปาเก ปริจฺจชติ, น วณฺณํ, เอวํ ธมฺมาปิ อนาคตทฺธุโน ปจฺจุปฺปนฺนทฺธํ สงฺกมนฺตา อนาคตภาวเมว ชหนฺติ, น อตฺตโน สภาวํ. ตถา ¶ ปจฺจุปฺปนฺนทฺธุโน อตีตทฺธํ สงฺกเม’’ติ วทนฺติ. เกจิ ลกฺขณฺตฺติกา, เต ปน ‘‘ตีสุ อทฺธาสุ ปวตฺตมาโน ธมฺโม อตีโต อตีตลกฺขณยุตฺโต, อิตรลกฺขเณหิ อยุตฺโต. ตถา อนาคโต ปจฺจุปฺปนฺโน จ. ยถา ปุริโส เอกิสฺสา อิตฺถิยา รตฺโต อฺาสุ อรตฺโต’’ติ วทนฺติ. อฺเ อวตฺถฺตฺติกา, เต ‘‘ตีสุ อทฺธาสุ ปวตฺตมาโน ธมฺโม ตํ ตํ อวตฺถํ ปตฺวา อฺโ อฺํ นิทฺทิสียติ อวตฺถนฺตรโต, น สภาวโต. ยถา เอกํ อกฺขํ เอกงฺเค นิกฺขิตฺตํ เอกนฺติ วุจฺจติ, สตงฺเค สตนฺติ, สหสฺสงฺเค สหสฺสนฺติ, เอวํสมฺปทมิท’’นฺติ. อปเร อฺถฺตฺติกา, เต ปน ‘‘ตีสุ อทฺธาสุ ปวตฺตมาโน ธมฺโม ตํ ตํ อเปกฺขิตฺวา ตทฺสภาเวน วุจฺจติ. ยถา ตํ เอกา อิตฺถี มาตาติ จ วุจฺจติ ธีตา’’ติ จ. เอวเมเต จตฺตาโร สพฺพตฺถิวาทา.
เตสุ ปโม ปริณามวาทิตาย กาปิลปกฺขิเกสุ ปกฺขิปิตพฺโพติ. ทุติยสฺสปิ กาลสงฺกโร อาปชฺชติ สพฺพสฺส สพฺพลกฺขณโยคโต. จตุตฺถสฺสปิ สงฺกโรว. เอกสฺเสว ธมฺมสฺส ¶ ปวตฺติกฺขเณ ตโยปิ กาลา สโมธานํ คจฺฉนฺติ. ปุริมปจฺฉิมกฺขณา หิ อตีตานาคตา, มชฺฌิโม ปจฺจุปฺปนฺโนติ. ตติยสฺส ปน อวตฺถฺตฺติกสฺส นตฺถิ สงฺกโร ธมฺมกิจฺเจน กาลววตฺถานโต. ธมฺโม หิ สกิจฺจกฺขเณ ปจฺจุปฺปนฺโน, ตโต ปุพฺเพ อนาคโต, ปจฺฉา อตีโตติ.
ตตฺถ ยทิ อตีตมฺปิ ธรมานสภาวตาย อตฺถิ อนาคตมฺปิ, กสฺมา ตํ อตีตนฺติ วุจฺจติ อนาคตนฺติ วา, นนุ วุตฺตํ ‘‘ธมฺมกิจฺเจน กาลววตฺถานโต’’ติ. ยทิ เอวํ ปจฺจุปฺปนฺนสฺส จกฺขุสฺส กึ กิจฺจํ, อนวเสสปจฺจยสมวาเย ผลุปฺปาทนํ. เอวํ สติ อนาคตสฺสปิ จสฺส เตน ภวิตพฺพํ อตฺถิภาวโตติ ลกฺขณสงฺกโร สิยา. อิทฺเจตฺถ วตฺตพฺพํ, เตเนว สภาเวน สโต ธมฺมสฺส กิจฺจํ, กิจฺจกรเณ โก วิพนฺโธ, เยน กทาจิ กโรติ กทาจิ น กโรติ ปจฺจยสมวายภาวโต, กิจฺจสฺส สมวายาภาวโตติ เจ? ตํ น, นิจฺจํ อตฺถิภาวสฺส อิจฺฉิตตฺตา. ตโต เอว จ อทฺธุนํ อววตฺถานํ. ธมฺโม หิ เตเนว สภาเวน วิชฺชมาโน กสฺมา กทาจิ อตีโตติ วุจฺจติ กทาจิ อนาคโตติ กาลสฺส ววตฺถานํ น สิยา. โย หิ ธมฺโม อชาโต, โส อนาคโต. โย ชาโต น จ นิรุทฺโธ, โส ปจฺจุปฺปนฺโน. โย นิรุทฺโธ, โส อตีโต. อิทเมเวตฺถ วตฺตพฺพํ. ยทิ ยถา วตฺตมานํ อตฺถิ ¶ , ตถา อตีตํ อนาคตฺจ อตฺถิ, ตสฺส ตถา สโต อชาตตา นิรุทฺธตา จ เกน โหตีติ. เตเนว หิ สภาเวน สโต ธมฺมสฺส กถมิทํ สิชฺฌติ อชาโตติ วา นิรุทฺโธติ วา. กึ ตสฺส ปุพฺเพ นาโหสิ, ยสฺส อภาวโต อชาโตติ วุจฺจติ, กิฺจ ปจฺฉา นตฺถิ, ยสฺส อภาวโต นิรุทฺโธติ วุจฺจติ. ตสฺมา สพฺพถาปิ อทฺธตฺตยํ น สิชฺฌติ, ยทิ อหุตฺวา สงฺคติ หุตฺวา จ วินสฺสตีติ น สมฺปฏิจฺฉนฺติ. ยํ ปน วุตฺตํ ‘‘สงฺขตลกฺขณโยคโต น สสฺสตภาวปฺปสงฺโค’’ติ, ตยิทํ เกวลํ วาจาวตฺถุมตฺตํ อุทยวยาสมฺภวโต, อตฺถิ จ นาม สพฺพทา โส ธมฺโม, น จ นิจฺโจติ กุโตยํ วาจายุตฺติ.
สภาโว สพฺพทา อตฺถิ, นิจฺโจ ธมฺโม น วุจฺจติ;
ธมฺโม สภาวโต นาฺโ, อโห ธมฺเมสุ โกสลํ.
ยฺจ ¶ วุตฺตํ ‘‘ยํ กิฺจิ รูปํ อตีตานาคต’’นฺติอาทินา อตีตานาคตานํ ขนฺธภาวสฺส วุตฺตตฺตา อตฺเถวาติ, วทาม. อตีตํ ภูตปุพฺพํ, อนาคตํ ยํ สติ ปจฺจเย ภวิสฺสติ, ตทุภยสฺสปิ รุปฺปนาทิสภาวานาติวตฺตนโต รูปกฺขนฺธาทิภาโว วุตฺโต. ยถาธมฺมสภาวานาติวตฺตนโต อตีตา ธมฺมา อนาคตา ธมฺมาติ, น ธรมานสภาวตาย. โก จ เอวมาห ‘‘ปจฺจุปฺปนฺนํ วิย ตํ อตฺถี’’ติ. กถํ ปเนตํ อตฺถีติ? อตีตานาคตสภาเวน. อิทํ ปน ตเวว อุปฏฺิตํ, กถํ ตํ อตีตํ อนาคตฺจ วุจฺจติ, ยทิ นิจฺจกาลํ อตฺถีติ.
ยํ ปน ‘‘น ตาว กาลํ กโรติ, ยาว น ตํ ปาปํ พฺยนฺตี โหตี’’ติ (ม. นิ. ๓.๒๕๐) สุตฺเต วุตฺตํ, ตํ ยสฺมิฺจ สนฺตาเน กมฺมํ กตูปจิตํ, ตตฺถ เตนาหิตํ ตํผลุปฺปาทนสมตฺถตํ สนฺธาย วุตฺตํ, น อตีตสฺส กมฺมสฺส ธรมานสภาวตฺตา. ตถา สติ สเกน ภาเวน วิชฺชมานํ กถํ ตํ อตีตํ นาม สิยา. อิตฺถฺเจตํ เอวํ สมฺปฏิจฺฉิตพฺพํ, ยํ สงฺขารา อหุตฺวา สมฺภวนฺติ, หุตฺวา ปติเวนฺติ เตสํ อุทยโต ปุพฺเพ วยโต จ ปจฺฉา น กาจิ ิติ นาม อตฺถิ, ยโต อตีตานาคตํ อตฺถีติ วุจฺเจยฺย. เตน วุตฺตํ –
‘‘อนิธานคตา ภคฺคา, ปฺุโช นตฺถิ อนาคเต;
อุปฺปนฺนา เยปิ ติฏฺนฺติ, อารคฺเค สาสปูปมา’’ติ. (มหานิ. ๑๐, ๓๙);
ยทิ ¶ จานาคตํ ปรมตฺถโต สิยา, อหุตฺวา สมฺภวนฺตีติ วตฺตุํ น สกฺกา. ปจฺจุปฺปนฺนกาเล อหุตฺวา สมฺภวนฺตีติ เจ? น, ธมฺมปฺปวตฺติมตฺตตฺตา กาลสฺส. อถ อตฺตโน สภาเวน อหุตฺวา สมฺภวนฺตีติ, สิทฺธเมตํ อนาคตํ ปรมตฺถโต นตฺถีติ. ยฺจ วุตฺตํ ‘‘อสติ อตีเต กุสลากุสลสฺส กมฺมสฺส อายตึ ผลํ กถํ ภเวยฺยา’’ติ, น โข ปเนตฺถ อตีตกมฺมโต ผลุปฺปตฺติ อิจฺฉิตา, อถ โข ตสฺส กตตฺตา ตทาหิตวิเสสโต สนฺตานโต. วุตฺตฺเหตํ ภควตา ‘‘กามาวจรสฺส กุสลสฺส กมฺมสฺส กตตฺตา อุปจิตตฺตา วิปากํ จกฺขุวิฺาณํ อุปฺปนฺนํ โหตี’’ติ (ธ. ส. ๔๓๑). ยสฺส ปน อตีตานาคตํ ปรมตฺถโต อตฺถิ, ตสฺส ผลํ นิจฺจเมว อตฺถีติ กึ ตตฺถ กมฺมสฺส สามตฺถิยํ. อุปฺปาทเน เจ, สิทฺธมิทํ อหุตฺวา ภวตีติ. ยํ ปน วุตฺตํ ‘‘อสติ อตีตานาคเต กถํ ตตฺถ าณํ ปวตฺเตยฺยา’’ติ, ยถา ตํ อาลมฺพณํ, ตํ ตถา อตฺถิ, กถฺจ ตํ อาลมฺพณํ, อโหสิ ภวิสฺสติ จาติ. น หิ โกจิ อตีตํ อนุสฺสรนฺโต อตฺถีติ อนุสฺสรติ, อถ โข อโหสีติ. ยถา ปน วตฺตมานํ อารมฺมณํ อนุภูตํ, ตถา ตํ อตีตํ ¶ อนุสฺสรติ. ยถา จ วตฺตมานํ ภวิสฺสติ, ตถา พุทฺธาทีหิ คยฺหติ. ยทิ จ ตํ ตเถว อตฺถิ, วตฺตมานเมว ตํ สิยา. อถ นตฺถิ, สิทฺธํ ‘‘อสนฺตํ าณสฺส อารมฺมณํ โหตี’’ติ. วิชฺชมานํ วา หิ จิตฺตสฺาตํ อวิชฺชมานํ วา อารมฺมณํ เอเตสํ อตฺถีติ อารมฺมณา, จิตฺตเจตสิกา, น วิชฺชมานํเยว อารพฺภ ปวตฺตนโต, ตสฺมา ปจฺจุปฺปนฺนเมว ธรมานสภาวํ น อตีตานาคตนฺติ น ติฏฺติ สพฺพตฺถิวาโท. เกจิ ปน ‘‘น อตีตาทีนํ อตฺถิตาปฏิฺาย สพฺพตฺถิวาทา, อถ โข อายตนสพฺพสฺส อตฺถิตาปฏิฺายา’’ติ วทนฺติ, เตสํ มเตน สพฺเพว สาสนิกา สพฺพตฺถิวาทา สิยุนฺติ.
ปทโสธนกถาวณฺณนา นิฏฺิตา.
สพฺพมตฺถีติกถาวณฺณนา นิฏฺิตา.
๖. อตีตกฺขนฺธาทิกถา
๑. นสุตฺตสาธนกถาวณฺณนา
๒๙๗. ‘‘อตีตํ ¶ อนาคตํ ปจฺจุปฺปนฺน’’นฺติ อยํ กาลวิภาคปริจฺฉินฺโน โวหาโร ธมฺมานํ ตํ ตํ อวตฺถาวิเสสํ อุปาทาย ปฺตฺโต. ธมฺโม หิ สกิจฺจกฺขเณ ปจฺจุปฺปนฺโน, ตโต ปุพฺเพ อนาคโต, ปจฺฉา อตีโตติ วุตฺโตวายมตฺโถ. ตตฺถ ยทิปิ ธมฺมา อนิจฺจตาย อนวฏฺิตา, อวตฺถา ปน เตสํ ยถาวุตฺตา ววตฺถิตาติ ตทุปาทานา กาลปฺตฺติปิ ววตฺถิตา เอว. น หิ อตีตาทิ อนาคตาทิภาเวน โวหรียติ, ขนฺธาทิปฺตฺติ ปน อนเปกฺขิตกาลวิเสสา. ตีสุปิ หิ กาเลสุ รูปกฺขนฺโธ รูปกฺขนฺโธว, ตถา เสสา ขนฺธา อายตนธาตุโย จ. เอวมวฏฺิเต ยสฺมา ปรวาที ‘‘อตฺถี’’ติ อิมํ ปจฺจุปฺปนฺนนิยตํ โวหารํ อตีตานาคเตสุปิ อาโรเปติ, ตสฺมา โส อทฺธสงฺกรํ กโรติ. ปรมตฺถโต อวิชฺชมาเน วิชฺชมาเน กตฺวา โวหรตีติ ตโต วิเวเจตุํ ‘‘อตีตํ ขนฺธา’’ติอาทิกา อยํ กถา อารทฺธา.
ยสฺมา ปน รุปฺปนาทิสภาเว อตีตาทิเภทภินฺเน ธมฺเม เอกชฺฌํ คเหตฺวา ตตฺถ ราสฏฺํ อุปาทาย ขนฺธปฺตฺติ, จกฺขุรูปาทีสุ การณาทิอตฺถํ สฺุตฏฺฺจ อุปาทาย อายตนปฺตฺติ ธาตุปฺตฺติ ¶ จ, ตสฺมา สา อทฺธตฺตยสาธารณา, น อตีตาทิปฺตฺติ วิย อทฺธวิเสสาธิฏฺานาติ อาห ‘‘ขนฺธาทิภาวาวิชหนโต อตีตานาคตาน’’นฺติ. เต ปเนเต อตีตาทิเก ขนฺธาทิเก วิย สภาวธมฺมโต สฺชานนฺโต ปรวาที ‘‘อตฺถี’’ติ ปฏิชานาตีติ อาห ‘‘อตีตานาคตานํ อตฺถิตํ อิจฺฉนฺตสฺสา’’ติ. เสสเมตฺถ ยํ วตฺตพฺพํ, ตํ เหฏฺา วุตฺตนยเมว.
‘‘ตโยเม, ภิกฺขเว, นิรุตฺติปถา’’ติ สุตฺตํ นิรุตฺติปถสุตฺตํ. ตตฺถ หิ ปจฺจุปฺปนฺนสฺเสว อตฺถิภาโว วุตฺโต, น อตีตานาคตานํ. เตน วุตฺตํ ‘‘อตฺถิตาย วาริตตฺตา’’ติ. ยทิ เอวํ ‘‘อตฺถิ, ภิกฺขเว, นิพฺพาน’’นฺติ อิทํ กถนฺติ? ตํ สพฺพทา อุปลทฺธิโต วุตฺตํ นิจฺจสภาวาปนตฺถํ อสงฺขตธมฺมสฺส, อิธ ปน สงฺขตธมฺมานํ ขณตฺตยสมงฺคิตาย อตฺถิภาโว น ตโต ปุพฺเพ ปจฺฉา จาติ ปฺาปนตฺถํ ‘‘ยํ, ภิกฺขเว, รูปํ…เป… น ตสฺส สงฺขา ภวิสฺสตี’’ติ วุตฺตํ. เอเตน ‘‘อตฺถี’’ติ สมฺาย อนุปาทานโต อตีตํ อนาคตํ ปรมตฺถโต ¶ นตฺถีติ ทสฺสิตํ โหติ. อิมินาวูปาเยนาติ ‘‘ขนฺธาทิภาวาวิชหนโต’’ติ เอวํ วุตฺเตน เหตุนา. อุปปตฺติสาธนยุตฺติ หิ อิธ ‘‘อุปาโย’’ติ วุตฺตา.
นสุตฺตสาธนกถาวณฺณนา นิฏฺิตา.
๒. สุตฺตสาธนกถาวณฺณนา
๒๙๘. เอเต ธมฺมาติ เอเต ขนฺธอายตนธาตุธมฺมา. สุตฺตาหรณนฺติ นิรุตฺติปถสุตฺตาหรณํ. เนสนฺติ อตีตานาคตานํ.
สุตฺตสาธนกถาวณฺณนา นิฏฺิตา.
อตีตกฺขนฺธาทิกถาวณฺณนา นิฏฺิตา.
๗. เอกจฺจํอตฺถีติกถา
๑. อตีตาทิเอกจฺจกถาวณฺณนา
๒๙๙. เย ¶ กตูปจิตา กุสลากุสลา ธมฺมา วิปากทานาย อกโตกาสา, กโตกาสา จ เย ‘‘โอกาสกตุปฺปนฺนา’’ติ วุจฺจนฺติ. เย จ วิปฺปกตวิปากา, เต สพฺเพปิ ‘‘อวิปกฺกวิปากา’’ติ เวทิตพฺพา. เตสํ วิปากทานสามตฺถิยํ อนปคตนฺติ อธิปฺปาเยน ปรวาที อตฺถิตํ อิจฺฉติ. เย ปน ปรวาที สพฺเพน สพฺพํ วิปกฺกวิปากา กุสลากุสลา ธมฺมา, เตสํ อปคตนฺติ นตฺถิตํ อิจฺฉติ. เตนาห ‘‘อตฺถีติ เอกจฺจํ อตฺถิ เอกจฺจํ นตฺถี’’ติอาทิ. เอวํ อิจฺฉนฺตสฺส ปน ปรวาทิโน ยถา อวิปาเกสุปิ เอกจฺจํ นตฺถีติ อาปชฺชติ, เอวํ วิปกฺกวิปาเกสุ อวิปกฺกวิปาเกสุ จ อาปชฺชเตวาติ ทสฺเสตุํ ‘‘อวิปกฺกวิปากา ธมฺมา เอกจฺเจ’’ติอาทินา ปาฬิ ปวตฺตา. เตน วุตฺตํ ‘‘ติณฺณํ ราสีนํ วเสนา’’ติอาทิ. โวหารวเสนาติ ผลสฺส อนุปรมโวหารวเสน, เหตุกิจฺจํ ปน อนุปรตํ อนุปจฺฉินฺนํ อตฺถีติ ลทฺธิยํ ิตตฺตา โจเทตพฺโพว. อวิจฺเฉทวเสน ปวตฺตมานฺหิ ผลสฺส ปพนฺธโวหารํ ปรวาที โวหารโต อตฺถีติ อิจฺฉติ, เหตุ ปนสฺส กมฺมํ ปรมตฺถโต จ กมฺมูปจยวาทิภาวโต ปตฺติอปฺปตฺติสภาวตาทโย ¶ วิย จิตฺตวิปฺปยุตฺโต กมฺมูปจโย นาม เอโก สงฺขารธมฺโม อวิปนฺโน, โสปิ ตสฺเสว เววจนนฺติ ปรวาที. ยํ สนฺธายาห –
‘‘นปฺปจยนฺติ กมฺมานิ, อปิ กปฺปสหสฺสโต;
ปตฺวา ปจฺจยสามคฺคึ, กาเล ปจฺจนฺติ ปาณิน’’นฺติ.
ยฺจ สนฺธาย ปรโต ปริโภคมยปฺุกถาย ‘‘ปริโภคมยํ ปน จิตฺตวิปฺปยุตฺตํ อุปฺปชฺชตีติ ลทฺธิยา ปฏิชานาตี’’ติ วกฺขติ.
เอกจฺจํอตฺถีติกถาวณฺณนา นิฏฺิตา.
๘. สติปฏฺานกถาวณฺณนา
๓๐๑. ปรมตฺถสติปฏฺานตฺตาติ เอเตน โลกุตฺตราย เอว สมฺมาสติยา ตตฺถาปิ มคฺคภูตาย นิปฺปริยาเยน ¶ สติปฏฺานภาโว นิยฺยานิกตฺตา อิตราย ปริยาเยนาติ ทสฺเสติ. มคฺคผลสมฺมาสติยา ธมฺมานุสฺสติภาวปริยาโย อตฺถีติ ‘‘โลกิยโลกุตฺตรสติปฏฺานสมุทายภูตสฺสา’’ติ วุตฺตํ. สติสมุทายภูตสฺส น สติโคจรภูตสฺสาติ อธิปฺปาโย. สติโคจรสฺส หิ สติปฏฺานตํ โจเทตุํ ปาฬิยํ ‘‘จกฺขายตนํ สติปฏฺาน’’นฺติ อารทฺธํ. เตน วุตฺตํ ‘‘สพฺพธมฺมานํ ปเภทปุจฺฉาวเสน วุตฺต’’นฺติ. สุตฺตสาธนายํ ปน ปมํ โลกิยสติปฏฺานวเสน, ทุติยํ มิสฺสกวเสน, ตติยํ โลกุตฺตรวเสน ทสฺสิตนฺติ เวทิตพฺพํ.
สติปฏฺานกถาวณฺณนา นิฏฺิตา.
๙. เหวตฺถิกถาวณฺณนา
๓๐๔. เหวตฺถิกถายํ ‘‘สพฺโพ ธมฺโม สกภาเวน อตฺถิ ปรภาเวน นตฺถี’’ติ ปวตฺโต ปรวาทีวาโท ยถา วิภชฺช ปฏิปุจฺฉา วา น พฺยากาตพฺโพ, เอวํ เอกํสโต น พฺยากาตพฺโพ วิเสสาภาวโต, เกวลํ ปนียปกฺเข ติฏฺตีติ อธิปฺปาเยนาห ‘‘อวตฺตพฺพุตฺตเรนา’’ติ. ยถา หิ สพฺเพ ¶ วาทา สปฺปฏิวาทาวาติ ปฏิฺา ภูตกถนตฺตา อวตฺตพฺพุตฺตรา อุเปกฺขิตพฺพา, เอวมยมฺปีติ เวทิตพฺพํ. เตนาห ‘‘อุเปกฺขิตพฺเพนา’’ติ. อถ วา อวตฺตพฺพํ อุตฺตรํ อวตฺตพฺพุตฺตรํ. ยถา อนิจฺจวาทินํ ปติ อนิจฺโจ สทฺโท ปจฺจยาธีนวุตฺติโตติ, อุตฺตรํ น วตฺตพฺพํ สิทฺธสาธนภาวโต, เอวํ อิธาปิ ทฏฺพฺพํ. สิทฺธสาธนฺหิ ทฑฺฒสฺส ฑหนสทิสตฺตา นิรตฺถกเมว สิยา, อฏฺกถายํ ปน ยสฺมา ปรวาทินา เยน สภาเวน โย ธมฺโม อตฺถิ, เตเนว สภาเวน โส วินา กาลเภทาทิปรามสเนน นตฺถีติ ปติฏฺาปียติ, ตสฺมา ‘‘อโยนิโส ปติฏฺาปิตตฺตา’’ติ วุตฺตํ.
เอตฺถ จ ‘‘เหวตฺถิ, เหวํ นตฺถี’’ติ ปฏิชานนฺเตน ปรวาทินา ยถา สปรภาเวหิ รูปาทีนํ อตฺถิตา ปฏิฺาตา, เอวํ กาลเทสาทิเภเทหิปิ สา ปฏิฺาตา เอว. เตเนวาห ‘‘อตีตํ อนาคตปจฺจุปฺปนฺนวเสน, อนาคตปจฺจุปฺปนฺนานิ วา อตีตาทิวเสน นตฺถี’’ติ. เอวํ สติ นิคณฺาเจลกวาโท ปริทีปิโต สิยา. เต หิ ‘‘สิยา อตฺถิ, สิยา นตฺถิ, สิยา อตฺถิ จ ¶ นตฺถิ จา’’ติอาทินา สพฺพปทตฺเถสุ ปตฺตภาเค ปฏิชานนฺติ. ตตฺถ ยทิ วตฺถุโน สภาเวเนว, เทสกาลสนฺตานวเสน วา นตฺถิตา อธิปฺเปตา, ตํ สิทฺธสาธนํ สกวาทิโนปิ อิจฺฉิตตฺตา. ยสฺส หิ ธมฺมสฺส โย สภาโว, น โส ตโต อฺถา อุปลพฺภติ. ยทิ อุปลพฺเภยฺย, อฺโ เอว โส สิยา. น เจตฺถ สามฺลกฺขณํ นิทสฺเสตพฺพํ สลกฺขณสฺส อธิปฺเปตตฺตา ตสฺส นตฺถิภาวสฺส อภาวโต. ยถา จ ปรภาเวน นตฺถิตาย น วิวาโท, เอวํ เทสกาลนฺตเรสุปิ อิตฺตรกาลตฺตา สงฺขารานํ. น หิ สงฺขารา เทสนฺตรํ, กาลนฺตรํ วา สงฺกมนฺติ ขณิกภาวโต. เอเตเนว ปริยายนฺตเรน นตฺถิตาปิ ปฏิกฺขิตฺตา เวทิตพฺพา. ยถา จ อตฺถิตา, นตฺถิตา วินา กาลเภเทน เอกสฺมึ ธมฺเม ปติฏฺํ น ลภนฺติ อฺมฺวิรุทฺธตฺตา, เอวํ สพฺพทาปิ นิจฺจตฺตา.
ยํ ปน เต วทนฺติ ‘‘ยถา สุวณฺณํ กฏกาทิรูเปน ิตํ รุจกาทิภาวํ อาปชฺชตีติ นิจฺจานิจฺจํ. ตฺหิ สุวณฺณภาวาวิชหนโต นิจฺจํ กฏกาทิภาวหานิโต อนิจฺจํ, เอวํ สพฺพธมฺมา’’ติ. เต อิทํ วตฺตพฺพา ‘‘กึ กฏกภาโว กฏกสฺส, อุทาหุ สุวณฺณสฺสา’’ติ. ยทิ กฏกสฺส, สุวณฺณนิรเปกฺโข สิยา ตทฺภาโว วิย. อถ สุวณฺณสฺส, นิจฺจกาลํ ตตฺถ อุปลพฺเภยฺย สุวณฺณภาโว วิย. น จ สกฺกา อุภินฺนํ เอกภาโวติ วตฺตุํ กฏกวินาเสปิ สุวณฺณาวินาสโต. อถ มตํ, สุวณฺณกฏกาทีนํ ปริยายีปริยายภาวโต ¶ นายํ โทโสติ. ยถา หิ กฏกปริยายนิโรเธน รุจกปริยายุปฺปาเทปิ ปริยายี ตเถว ติฏฺติ, เอวํ มนุสฺสปริยายนิโรเธ เทวปริยายุปฺปาเทปิ ปริยายี ชีวทฺรพฺยํ ติฏฺตีติ นิจฺจานิจฺจํ, ตถา สพฺพทฺรพฺยานีติ. ตยิทํ อมฺพํ ปุฏฺสฺส ลพุชพฺยากรณํ. ยํ สฺเวว นิจฺโจ อนิจฺโจติ วา วทนฺโต อฺตฺถ นิจฺจตํ อฺตฺถ อนิจฺจตํ ปฏิชานาติ, อถ ปริยายปริยายีนํ อนฺตา อิจฺฉิตา, เอวํ สติ ปริยาโยปิ นิจฺโจ สิยา ปริยายิโน อนฺตฺตา ปริยายสรูปํ วิย, ปริยายี วา อนิจฺโจ ปริยายโต อนฺตฺตา ปริยายสรูปํ วิยาติ. อถ เนสํ อฺา อนฺตา, เอวฺจ สติ วุตฺตโทสทฺวยานติวตฺติ. อปิจ โกยํ ปริยาโย นาม, ยทิ สณฺานํ, สุวณฺโณ ตาว โหตุ, กถํ ชีวทฺรพฺเย อรูปิภาวโต. ยทิ ตสฺสปิ สณฺานวนฺตํ อิจฺฉิตํ, ตถา สติสฺส เอกสฺมิมฺปิ สตฺตสนฺตาเน พหุตา อาปชฺชติ สรูปตา จ สณฺานวนฺเตสุปิ ปีฬกาทีสุ ตถาทสฺสนโต. อถ ปวตฺติวิเสโส, เอวมฺปิ พหุตา ขณิกตา จ อาปชฺชติ, ตสฺมา ปริยายสรูปเมว ตาว ปติฏฺเปตพฺพํ.
ยํ ปน วุตฺตํ ‘‘สุวณฺณํ กฏกาทิรูเปน ิต’’นฺติ, ตตฺถ สมฺปตฺติโยคโต วิฺายมาเนสุ วิสิฏฺเสุ ¶ รูปคนฺธรสโผฏฺพฺเพสุ กึ เอกํ, อุทาหุ เตสํ สมุทาโย, ตพฺพินิมุตฺตํ วา ธมฺมนฺตรํ สุวณฺณนฺติ? ตตฺถ น ตาว รูปาทีสุ เอเกกํ สุวณฺณํ เตน สุวณฺณกิจฺจาสิทฺธิโต, นาปิ ตพฺพินิมุตฺตํ ธมฺมนฺตรํ ตาทิสสฺส อภาวโต. อถ สมุทาโย, ตํ ปน ปฺตฺติมตฺตนฺติ น ตสฺส นิจฺจตา, นาปิ อนิจฺจตา สมฺภวติ. ยถา จ สุวณฺณสฺส, เอวํ กฏกสฺสปิ ปฺตฺติมตฺตตฺตาติ. ตยิทํ นิทสฺสนํ ปรวาทิโน ชีวทฺรพฺยสฺสปิ ปฺตฺติมตฺตํ ตสฺเสว สาเธตีติ กุโต ตสฺส นิจฺจานิจฺจตาติ อลมติปฺปปฺเจน.
เหวตฺถิกถาวณฺณนา นิฏฺิตา.
มหาวคฺควณฺณนา นิฏฺิตา.
๒. ทุติยวคฺโค
๑. ปรูปหารวณฺณนา
๓๐๗. วิกฺขมฺภิตราคาว อวิกฺขมฺภิตราคานํ อธิมานิกตาย อสมฺภวโตติ ยาว อธิมานิกํ, ตาว สมฺปชานา นิทฺทํ โอกฺกมนฺตีติ อธิปฺปาโย. ‘‘อธิมานิกาน’’นฺติ ¶ อิทํ ภูตปุพฺพคติยา วุตฺตนฺติ อาห ‘‘อธิมานิกปุพฺพา อธิปฺเปตา สิยุ’’นฺติ.
๓๐๘. ยํ วิมติคาหการณํ วุจฺจมานํ, ตํ ‘‘หนฺท หี’’ติ ปรํ โชเตตีติ อธิปฺปาเยนาห ‘‘การณตฺเถติ ยุตฺต’’นฺติ. วิมติคาหสฺส ปน นิจฺฉิตตํ ‘‘หนฺท หี’’ติ ปรํ โชเตตีติ วุตฺตํ ‘‘วจสายตฺเถ’’ติ.
ปรูปหารวณฺณนา นิฏฺิตา.
๕. วจีเภทกถาวณฺณนา
๓๒๖. โสติ ¶ ปมมคฺคฏฺโ. ตสฺมาติ ยสฺมา ‘‘วิรชํ วีตมลํ ธมฺมจกฺขุํ อุทปาทิ ‘ยํ กิฺจิ สมุทยธมฺมํ, สพฺพํ ตํ นิโรธธมฺม’’’นฺติ สุตฺตสฺส อตฺถํ อฺถา คเหตฺวา อุทยพฺพยานุปสฺสนานิสฺสนฺเทน มคฺคกฺขเณปิ ทุกฺขนฺติ วิปสฺสนา อุปฏฺาติ, ตสฺมา ‘‘โส ทุกฺขมิจฺเจว วาจํ ภาสตี’’ติ วทนฺติ.
๓๒๘. อิจฺฉิเตติ ปรวาทินา สมฺปฏิจฺฉิเต. อาโรปิเตติ ยุตฺตินิทฺธารเณน ตสฺมึ อตฺเถ ปติฏฺาปิเต ยุชฺชติ, วจีสมุฏฺาปนกฺขณโต ปน ปจฺฉา ตํ สทฺทํ สุณาตีติ อิจฺฉิเต น ยุชฺชติ โสตวิฺาณสฺส ปจฺจุปฺปนฺนารมฺมณตฺตาติ อธิปฺปาโย. ยสฺมา ปน อตฺตนา นิจฺฉาริตํ สทฺทํ อตฺตนาปิ สุณาติ, ตสฺมา โสตวิฺาณํ ‘‘เยน ตํ สทฺทํ สุณาตี’’ติ อฏฺกถายํ วุตฺตนฺติ ทฏฺพฺพํ.
๓๓๒. โลกุตฺตรมคฺคกฺขเณติ ปมชฺฌานิกสฺส ปมมคฺคสฺส ขเณ. อภิภูสุตฺตาหรเณ อธิปฺปาโย วตฺตพฺโพติ เอเตน ตทาหรณสฺส อสมฺพนฺธตํ ทสฺเสติ. เตนาห ‘‘ตสฺมา อสาธก’’นฺติ.
วจีเภทกถาวณฺณนา นิฏฺิตา.
๗. จิตฺตฏฺิติกถาวณฺณนา
๓๓๕. เอวนฺติ ‘‘เอกจิตฺตํ ยาวตายุกํ ติฏฺตี’’ติ วุตฺตากาเรน. อฺตฺถาติ อรูปภวโต อฺสฺมึ. เอเตนาติ ‘‘เอกเมว จิตฺตํ อารุปฺเป ติฏฺติ ¶ , ยาวตายุกํ ติฏฺตี’’ติ เอวํวาทินา ทุติยาปิ อฑฺฒกถา ปสฺสิตพฺพา ปมกถาย จิรกาลาวฏฺานวจนสฺส อฺทตฺถุ ภาววิภาวนโตติ อธิปฺปาโย. ปุริมายาติ ‘‘ยาวตายุกํ ติฏฺตี’’ติ ปฺหโต ปุริมาย. ตตฺถ หิ ‘‘วสฺสสตํ ติฏฺตี’’ติ ปุจฺฉาย ‘‘อามนฺตา’’ติ อนฺุา กตา, ปจฺฉิมายํ ปน ‘‘มนุสฺสานํ เอกํ จิตฺตํ ยาวตายุกํ ติฏฺตี’’ติ ‘‘น เหวํ วตฺตพฺเพ’’ติ ปฏิกฺเขโป กโต. อวิโรโธ วิภาเวตพฺโพ, ยโต ตตฺเถว อนฺุา กตา, น ปจฺฉาติ อธิปฺปาโย ¶ . วสฺสสตาทีติ จ อาทิ-สทฺเทน น เกวลํ ‘‘ทฺเว วสฺสสตานี’’ติ เอวมาทิเยว สงฺคหิตํ, อถ โข ‘‘เอกํ จิตฺตํ ทิวสํ ติฏฺตี’’ติ เอวมาทิปีติ ทฏฺพฺพํ. ‘‘มุหุตฺตํ มุหุตฺตํ อุปฺปชฺชตีติ ปฺโห สกวาทินา ปุจฺฉิโต วิย วุตฺโต’’ติ อิทํ วิจาเรตพฺพํ. ‘‘มุหุตฺตํ มุหุตฺตํ อุปฺปชฺชตี’’ติ ปฺโห ปรวาทิสฺส. ‘‘อุปฺปาทวยธมฺมิโน’’ติอาทิสุตฺตตฺถวเสน ปฏิฺา สกวาทิสฺสาติ หิ วุตฺตํ.
จิตฺตฏฺิติกถาวณฺณนา นิฏฺิตา.
๙. อนุปุพฺพาภิสมยกถาวณฺณนา
๓๓๙. ‘‘ตานิ วา จตฺตาริปิ าณานิ เอโก โสตาปตฺติมคฺโคเยวาติ ปฏิชานาตี’’ติ อิมํ สนฺธายาห ‘‘อถ วา’’ติอาทิ. จตุนฺนํ าณานนฺติ ทุกฺเขาณาทีนํ จตุนฺนํ าณานํ. เอกมคฺคภาวโตติ โสตาปตฺติอาทิเอกมคฺคภาวโต. กเมน ปวตฺตมานานิปิ หิ ตานิ าณานิ ตํตํมคฺคกิจฺจสฺส สาธนโต เอโกเยว มคฺโค โหตีติ อธิปฺปาโย. เตนาห ‘‘เอกมคฺคสฺส…เป… ปฏิชานาตี’’ติ.
๓๔๕. ธมฺมตฺถานํ เหตุผลภาวโต ธมฺมตฺถปฏิสมฺภิทานํ สิยา โสตาปตฺติผลเหตุตา, ตทภาวโต น อิตรปฏิสมฺภิทานนฺติ อาห ‘‘นิรุตฺติ…เป… วิจาเรตพฺพ’’นฺติ. สพฺพาสมฺปิ ปน ปฏิสมฺภิทานํ ปมผลสจฺฉิกิริยาเหตุตา วิจาเรตพฺพา มคฺคาธิคเมเนว ลทฺธพฺพตฺตา ผลานํ วิย, ตสฺมา ‘‘อฏฺหิ าเณหี’’ติ เอตฺถ นิกฺเขปกณฺเฑ อาคตนเยน ทุกฺขาทิาณานํ ปุพฺพนฺตาทิาณานฺจ วเสน ‘‘อฏฺหิ าเณหี’’ติ ยุตฺตํ วิย ทิสฺสติ.
อนุปุพฺพาภิสมยกถาวณฺณนา นิฏฺิตา.
๑๐. โวหารกถาวณฺณนา
๓๔๗. วิสยวิสยีสูติ ¶ ¶ รูปจกฺขาทิเก สนฺธายาห. เต หิ รูปกฺขนฺธปริยาปนฺนตฺตา เอกนฺเตน โลกิยา. วิสยสฺเสวาติ สทฺทสฺเสว. โส หิ โวหริตพฺพโต โวหารกรณตาย จ ‘‘โวหาโร’’ติ ปาฬิยํ วุตฺโต. นตฺเถตฺถ การณํ วิสยีนํ วิสยสฺสปิ อาสวาทิอนารมฺมณตาภาวโต. อสิทฺธโลกุตฺตรภาวสฺส เอกนฺตสาสวตฺตา ตสฺส สทฺทายตนสฺส ยถา โลกุตฺตรตา ตว มเตนาติ อธิปฺปาโย.
ปฏิหฺเยฺยาติ อิทํ ปริกปฺปวจนํ. ปริกปฺปวจนฺจ อยาถาวนฺติ อาห ‘‘น หิ…เป… อตฺถี’’ติ. น หิ ชลํ อนลนฺติ ปริกปฺปิตํ ทหติ ปจติ วา. กึ โลกิเยน าเณน ชานิตพฺพโต โลกิโย รูปายตนาทิ วิย, อุทาหุ โลกุตฺตโร ปจฺจเวกฺขิยมานมคฺคาทิ วิยาติ เอวเมตฺถ เหตุสฺส อเนกนฺตภาโว เวทิตพฺโพ. เตนาห ‘‘โลกิเย โลกุตฺตเร จ สมฺภวโต’’ติ.
โวหารกถาวณฺณนา นิฏฺิตา.
๑๑. นิโรธกถาวณฺณนา
๓๕๓. เยสํ ทฺวินฺนนฺติ เยสํ ทฺวินฺนํ ทุกฺขสจฺจานํ. ทฺวีหิ นิโรเธหีติ อปฺปฏิสงฺขาปฏิสงฺขาสงฺขาเตหิ ทฺวีหิ นิโรเธหิ. ตตฺถ ทุกฺขาทีนํ ปฏิสงฺขาติ ปฏิสงฺขา, ปฺาวิเสโส. เตน วตฺตพฺโพ นิโรโธ ปฏิสงฺขานิโรโธ. โย สาสเวหิ ธมฺเมหิ วิสํโยโคติ วุจฺจติ, โย ปจฺจยเวกลฺเลน ธมฺมานํ อุปฺปาทสฺส อจฺจนฺตวิพนฺธภูโต นิโรโธ, โส ปฏิสงฺขาย นวตฺตพฺพโต อปฺปฏิสงฺขานิโรโธ นามาติ ปรวาทิโน ลทฺธิ. ปฏิสงฺขาย วินา นิรุทฺธาติ ปจฺจยเวกลฺเลน อนุปฺปตฺตึ สนฺธาย วุตฺตํ. เตนาห ‘‘น อุปฺปชฺชิตฺวา ภงฺคา’’ติ. อนุปฺปาโทปิ หิ นิโรโธติ วุจฺจติ ยโต ‘‘อิมสฺสุปฺปาทา อิทํ อุปฺปชฺชตี’’ติ ลกฺขณุทฺเทสสฺส ปฏิโลเม ‘‘อิมสฺส ¶ นิโรธา อิทํ นิรุชฺฌตี’’ติ ทสฺสิโต. เตนาติ ปฏิสงฺขาย นิโรธสฺส ขณิกนิโรธสฺส จ อิธ นาธิปฺเปตตฺตา.
นิโรธกถาวณฺณนา นิฏฺิตา.
ทุติยวคฺควณฺณนา นิฏฺิตา.
๓. ตติยวคฺโค
๑. พลกถาวณฺณนา
๓๕๔. นิทฺเทสโตติ ¶ ‘‘อฏฺานเมตํ อนวกาโส’’ติอาทินา นิทฺทิฏฺปฺปการโต. โส ปน ยสฺมา วิตฺถาโร โหติ, ตสฺมา วุตฺตํ ‘‘วิตฺถารโต’’ติ. สพฺพํ กิเลสาวรณาทึ, ตเมว ปจฺเจกํ ปวตฺติอาการเภทโต สพฺพาการํ. ‘‘สพฺพ’’นฺติ หิ อิทํ สรูปโต คหณํ, ‘‘สพฺพาการโต’’ติ ปวตฺติอาการเภทโต. ภควา หิ ธมฺเม ชานนฺโต เตสํ อาการเภเท อนวเสเสตฺวาว ชานาติ. ยถาห ‘‘สพฺเพ ธมฺมา สพฺพาการโต พุทฺธสฺส ภควโต าณมุเข อาปาถํ อาคจฺฉนฺตี’’ติ (มหานิ. ๑๕๖; จูฬนิ. โมฆราชมาณวปุจฺฉานิทฺเทส ๘๕; ปฏิ. ม. ๓.๕). อุทฺเทสโตติ เอกเทสโต. เอกเทโส จ วิตฺถาโร น โหตีติ อาห ‘‘สงฺเขปโต’’ติ. ยถา ชานนฺตีติ สมฺพนฺโธ. อุทฺเทสมตฺเตนปีติ ทิฏฺิคตยถาภูตาณาทิปฺปเภทานํ อาสยาทีนํ อุทฺเทสมตฺเตนปิ. เตนาห ‘‘อินฺทฺริยานํ ติกฺขมุทุภาวชานนมตฺตํ สนฺธายา’’ติ. เถเรนาติ อนุรุทฺธตฺเถเรน. เอวเมวาติ อุทฺเทสโต านาทิมตฺตชานนากาเรเนว. สฺวายมตฺโถ สกวาทินาปิ อิจฺฉิโตเยวาติ อาห ‘‘กถมยํ โจเทตพฺโพ สิยา’’ติ.
๓๕๖. เสเสสูติ อินฺทฺริยปโรปริยตฺตาณโต เสเสสุ. ปฏิกฺเขโปติ อสาธารณตาปฏิกฺเขโป. นนุ จ เสสานํ อสาธารณตาปิ อตฺถีติ โจทนํ สนฺธายาห ‘‘านา…เป… อธิปฺปาโย’’ติ.
พลกถาวณฺณนา นิฏฺิตา.
๒. อริยนฺติกถาวณฺณนา
๓๕๗. สงฺขาเร ¶ สนฺธาย ปฏิชานนฺตสฺสาติ ทิฏฺิยา ปริกปฺปิเตน สตฺเตน สฺุเ สงฺขาเร สนฺธาย ‘‘สฺุตฺจ มนสิ กโรตี’’ติ ปุจฺฉาย ‘‘อามนฺตา’’ติ ปฏิชานนฺตสฺส. ทฺวินฺนํ ผสฺสานํ สโมธานํ กถํ อาปชฺชติ านาานภูเต สงฺขาเร วุตฺตนเยน สฺุตํ มนสิ กโรนฺตสฺสาติ อธิปฺปาโย. ยถาวุตฺตนเยนาติ ‘‘ทิฏฺิยา ปริกปฺปิเตน สตฺเตน สฺุา ¶ ปฺจกฺขนฺธา’’ติ ปกาเรน นเยน. อถ วา ยถาวุตฺตนเยนาติ ‘‘านาานมนสิกาโร สงฺขารารมฺมโณ, สฺุตามนสิกาโร นิพฺพานารมฺมโณ’’ติ เอวํ วุตฺตนเยน. ‘‘สงฺขาเร สนฺธาย ปฏิชานนฺตสฺสา’’ติ วุตฺตตฺตา ‘‘ทฺวินฺนํ ผสฺสานํ สโมธานํ กถํ อาปชฺชตี’’ติ อาห. สตฺตสฺุตาย สฺุตฺเตปิ สงฺขารานํ อฺโว านาานมนสิกาโร, อฺโ สฺุตามนสิกาโรติ ยุชฺชเตว ทฺวินฺนํ ผสฺสานํ สโมธานาปตฺติโจทนา, สงฺขาเร สนฺธาย ปฏิชานนฺตสฺส ปน กถํ อริยภาวสิทฺธิ านาานาณาทีนนฺติ วิจาเรตพฺพํ. กึ วา เอตาย ยุตฺติจินฺตาย. อุมฺมตฺตกปจฺฉิสทิโส หิ ปรวาทิวาโท. อฺเสุปิ าเนสุ อีทิเสสุ เอเสว นโย. อาโรเปตฺวาติ อิตฺถิปุริสาทิอาการํ, สตฺตาการเมว วา อสนฺตํ รูปาทิอุปาทาเน อาโรเปตฺวา. อภูตาโรปนฺเหตฺถ ปณิทหนนฺติ อธิปฺเปตํ. เตนาห ‘‘ปริกปฺปนวเสนา’’ติ. โสติ ยถาวุตฺโต ปณิธิ. เอกสฺมิมฺปิ ขนฺเธ.
อริยนฺติกถาวณฺณนา นิฏฺิตา.
๔. วิมุจฺจมานกถาวณฺณนา
๓๖๖. มคฺคกฺขเณ จิตฺตํ เอกเทเสน วิมุตฺตํ เอกเทเสน อวิมุตฺตนฺติ อยํ ‘‘วิมุตฺตํ วิมุจฺจมาน’’นฺติ ลทฺธิยา โทโส. ตถา หิ วุตฺตํ ‘‘เอกเทสํ วิมุตฺตํ, เอกเทสํ อวิมุตฺต’’นฺติ. อฏฺกถายฺจ ‘‘ตฺหิ ตทา สมุจฺเฉทวิมุตฺติยา วิมุตฺเตกเทเสน วิมุจฺจมานนฺติสฺส ลทฺธี’’ติ ทสฺสิโตวายมตฺโถ. วิปฺปกตนิทฺเทเสติ วิมุจฺจนกิริยาย อปริโยสิตตานิทฺเทเส. ยํ สนฺธายาห ‘‘วิมุตฺตํ วิมุจฺจมานนฺติ วิปฺปกตภาเวน วุตฺตตฺตา’’ติ. เตนาติ ปรวาทินา. วิมุจฺจ…เป… วุตฺตํ วิมุจฺจมานสฺส วิมุตฺตภาวาภาวโต, วิมุตฺตเภเทน ปน ตถา วุตฺตนฺติ อธิปฺปาโย. สติ จ ¶ โทเส วิปฺปกตนิทฺเทเสติ อาเนตฺวา โยเชตพฺพํ. เอกเทโส วิเสสนํ โหติ นิปฺปเทสวิมุตฺติยา อวิจฺฉินฺนโต. ผลจิตฺเตนาติ ปมผลจิตฺเตน อุปฺปนฺเนน.
วิมุจฺจมานกถาวณฺณนา นิฏฺิตา.
๕. อฏฺมกกถาวณฺณนา
๓๖๘. ปหีนา ¶ นาม ภเวยฺยุํ, น ปหิยฺยมานาติ อธิปฺปาโย.
อฏฺมกกถาวณฺณนา นิฏฺิตา.
๖. อฏฺมกสฺส อินฺทฺริยกถาวณฺณนา
๓๗๑. โลกุตฺตรานํเยว สทฺธาทีนํ อินฺทฺริยภาโว, น โลกิยานนฺติ ปรวาทิโน อธิปฺปายวเสนาห ‘‘อปฺปฏิลทฺธินฺทฺริยตฺตา’’ติอาทิ. ตตฺถ นิยฺยานิกานิ ภาเวนฺโตติ ยถา นิยฺยานิกา โหนฺติ, เอวํ อุปฺปาเทนฺโต พฺรูเหนฺโต วา. อินฺทฺริยภาวํ ปน ปตฺเตสุ เตสุ ปุน ภาวนากิจฺจํ นตฺถีติ ตสฺส อธิปฺปาโยติ ทสฺเสนฺโต อาห ‘‘น ปน อินฺทฺริยานิ ภาเวนฺโต’’ติ.
อฏฺมกสฺส อินฺทฺริยกถาวณฺณนา นิฏฺิตา.
๗. ทิพฺพจกฺขุกถาวณฺณนา
๓๗๓. วิสิโนติ วิเสเสน พนฺธติ วิสยีนํ อตฺตปฏิพนฺธํ กโรตีติ วิสโย, อารมฺมณํ ¶ , อนุภวติ เอเตนาติ อานุภาโว, สามตฺถิยํ, พลนฺติ อตฺโถ, โคจรกรณํ โคจโร, วิสเย อานุภาวโคจรา วิสย…เป… จราติ. เตหิ ยถา วิสิฏฺํ วิเสสํ โหติ, ตถา ปจฺจยภูเตน ฌานธมฺเมน อาหิตพลํ กตพลาธานํ. วิสยคฺคหณฺเจตฺถ อานุภาวโคจรกรณานํ ปวตฺติฏฺานทสฺสนํ ยตฺถสฺส เตหิ อุปตฺถทฺธตฺตา พลาธานํ ปากฏํ โหติ. เตนาห ‘‘ยาทิเส วิสเย’’ติอาทิ. พลาธานฺจ อุตฺตริมนุสฺสธมฺมโต มหคฺคตธมฺมวิเสสโต อุปฺปนฺเนหิ ปณีเตหิ จิตฺตชรูเปหิ วิเสสาปตฺติ. ยํ นิสฺสาย ปราวุตฺตีติ เอเก วทนฺติ. ปุริมํ มํสจกฺขุมตฺตเมวาติ ยถาวุตฺตพลาธานโต ปุริมํ มํสจกฺขุมตฺตเมว. วทนฺโต สงฺคหกาโร. วิสยคฺคหณํ ปาฬิยํ กตํ. น วิสยวิเสสทสฺสนตฺถนฺติ น วิสยสฺส วิเสสทสฺสนตฺถํ. ยโต อุภินฺนมฺปิ รูปายตนเมว วิสโยติ วิสยสฺส สทิสตํ อวิเสสํ อาห, สทิสสฺส วา วิเสสํ ทีเปตีติ โยชนา.
ธมฺมุปตฺถทฺธ ¶ …เป… อธิปฺปาโย, อฺถา ลทฺธิเยว น สิยาติ ภาโว. มคฺโคติ อุปาโย, การณนฺติ อตฺโถ. ปกติจกฺขุมโต เอว หิ ทิพฺพจกฺขุ อุปฺปชฺชติ. กสฺมา? กสิณาโลกํ วฑฺเฒตฺวา ทิพฺพจกฺขุาณสฺส อุปฺปาทนํ, โส จ กสิณมณฺฑเล อุคฺคหนิมิตฺเตน วินา นตฺถิ, ตสฺมา วุตฺตํ ‘‘มํสจกฺขุปจฺจยตาทสฺสนตฺถเมว วุตฺต’’นฺติ. เตนาติ ‘‘มคฺโค’’ติ วจเนน. รูปาวจรชฺฌานปจฺจเยนาติ รูปาวจรชฺฌาเนน ปจฺจยภูเตน อุปฺปนฺนานิ รูปาวจรชฺฌานจิตฺตสมุฏฺิตานิ. ฌานกมฺมสมุฏฺิเตสุ วตฺตพฺพเมว นตฺถิ. ตสฺส เหสา ลทฺธิ.
๓๗๔. เยน ทิพฺพจกฺขุโน ปฺาจกฺขุภาวสฺส อิจฺฉเนน ปฏิชานเนน. ตีณิ จกฺขูนิ มํสทิพฺพปฺาจกฺขูนิ จกฺขุนฺตรภาวํ วทโต ภเวยฺยุํ, ตสฺมา ตํ น อิจฺฉตีติ อตฺโถ.
ทิพฺพจกฺขุกถาวณฺณนา นิฏฺิตา.
๙. ยถากมฺมูปคตาณกถาวณฺณนา
๓๗๗. ทิพฺพจกฺขุปาทกตฺตา ‘‘ยถากมฺมูปคตาณสฺส อุปนิสฺสเย ทิพฺพจกฺขุมฺหี’’ติ วุตฺตํ, น ยถากมฺมูปคตชานนกิจฺจเก ทิพฺพจกฺขุมฺหิ ตสฺส ตํกิจฺจกตาภาวโต. ยโต ยํ อนฺํ, ตมฺปิ ¶ ตโต อนฺเมวาติ อาห ‘‘อิมินา…เป… ภวิตพฺพ’’นฺติ. ตตฺถ อตฺถนฺตรภาวํ นิวาเรตีติ ทิพฺพจกฺขุาณสฺส ปกฺขิกตฺตา ยถากมฺมูปคตาณสฺส ตโต อตฺถนฺตรภาวํ นิวาเรติ. ตสฺส หิ ตํ ปริภณฺฑาณํ. ทิพฺพจกฺขุสฺส ยถากมฺมูปคตาณโต อตฺถนฺตรภาวํ น นิวาเรติ อตปฺปกฺขิกตฺตาติ อธิปฺปาโย. ทิพฺพจกฺขุสฺส ยถากมฺมูปคตาณกิจฺจตา ปรวาทินา อิจฺฉิตา, น ยถากมฺมูปคตาณสฺส ทิพฺพจกฺขุกิจฺจตาติ ตมตฺถํ ‘‘ยถากมฺมูปคตาณเมว ทิพฺพจกฺขุ’’นฺติ เอตฺถ โยเชตฺวา ทสฺเสนฺโต ‘‘เอว-สทฺโท จา’’ติอาทิมาห.
ยถากมฺมูปคตาณกถาวณฺณนา นิฏฺิตา.
๑๐. สํวรกถาวณฺณนา
๓๗๙. อาฏานาฏิยสุตฺเต ¶ ‘‘สนฺติ, ภิกฺขเว, ยกฺขา เยภุยฺเยน ปาณาติปาตา อปฺปฏิวิรตา’’ติ (ที. นิ. ๓.๒๗๖, ๒๘๖) อาคตตฺตา จาตุมหาราชิกานํ สํวราสํวรสพฺภาโว อวิวาทสิทฺโธ. ยตฺถ ปน วิวาโท, ตเมว ทสฺเสนฺเตน ตาวตึสาทโย คหิตาติ อิมมตฺถํ ทสฺเสตุํ ‘‘จาตุมหาราชิกาน’’นฺติ วุตฺตํ. เอวํ สตีติ ยทิ ตาวตึเสสุ สํวราสํวโร นตฺถิ, เอวํ สนฺเต. สุราปานนฺติ เอตฺถาปิ ‘‘สุยฺยตี’’ติ ปทํ อาเนตฺวา สมฺพนฺธิตพฺพํ. กถํ สุยฺยตีติ? วุตฺตฺเหตํ กุมฺภชาตเก –
‘‘ยํ เว ปิวิตฺวา ปุพฺพเทวา ปมตฺตา,
ติทิวา จุตา สสฺสติยา สมายา;
ตํ ตาทิสํ มชฺชมิมํ นิรตฺถํ,
ชานํ มหาราช กถํ ปิเวยฺยา’’ติ. (ชา. ๑.๑๖.๕๘);
ตตฺถ ปุพฺพเทวา นาม อสุรา. เต หิ ตาวตึสานํ อุปฺปตฺติโต ปุพฺพเทวาติ ปฺายึสุ. ปมตฺตาติ สุราปาเนน ปมาทํ อาปนฺนา. ติทิวาติ มนุสฺสจาตุมหาราชิกโลเก อุปาทาย ตติยโลกภูตา เทวฏฺานา, นามเมว วา เอตํ ตสฺส เทวฏฺานสฺส. สสฺสติยาติ เกวลํ ทีฆายุกตํ ¶ สนฺธาย วทติ. สมายา สห อตฺตโน อสุรมายาย, อสุรมนฺเตหิ สทฺธึ จุตาติ อตฺโถ. อฏฺกถายฺจ วุตฺตํ ‘‘อาคนฺตุกเทวปุตฺตา อาคตาติ เนวาสิกา คนฺธปานํ สชฺชยึสุ. สกฺโก สกปริสาย สฺมทาสี’’ติ. เตนาห ‘‘เตสํ สุราปานํ อสํวโร น โหตีติ วตฺตพฺพํ โหตี’’ติ. เอตฺถ จ ตาวตึสานํ ปาตุภาวโต ปฏฺาย สุราปานมฺปิ ตตฺถ นาโหสิ, ปเคว ปาณาติปาตาทโยติ วิรมิตพฺพาภาวโต เอว ตาวตึสโต ปฏฺาย อุปริ เทวโลเกสุ สมาทานสมฺปตฺตวิรติวเสน ปุเรตพฺพา สํวรา น สนฺติ, โลกุตฺตรา ปน สนฺติเยว. ตถา เตหิ ปหาตพฺพา อสํวรา. น หิ อปฺปหีนานุสยานํ มคฺควชฺฌา กิเลสา น สนฺตีติ.
สํวรกถาวณฺณนา นิฏฺิตา.
ตติยวคฺควณฺณนา นิฏฺิตา.
๔. จตุตฺถวคฺโค
๑. คิหิสฺส อรหาติกถาวณฺณนา
๓๘๗. คิหิฉนฺทราคสมฺปยุตฺตตายาติ ¶ คิหิภาเว กามโภคิภาเว ฉนฺทราคสหิตตาย.
คิหิสฺส อรหาติกถาวณฺณนา นิฏฺิตา.
๔. สมนฺนาคตกถาวณฺณนา
๓๙๓. ปตฺตินฺติ อธิคโม. อธิคโม นาม สมนฺนาคโม โหตีติ ปาฬิยํ จตูหิ ผสฺสาทีหิ สมนฺนาคโม โจทิโตติ ทฏฺพฺพํ.
สมนฺนาคตกถาวณฺณนา นิฏฺิตา.
๕. อุเปกฺขาสมนฺนาคตกถาวณฺณนา
๓๙๗. สพฺพํ ¶ โยเชตพฺพนฺติ เอตฺถ ยทิ เต อรหา จตูหิ ขนฺเธหิ วิย ฉหิ อุเปกฺขาหิ สมนฺนาคโต, เอวํ สนฺเต ฉ อุเปกฺขา ปจฺเจกํ ผสฺสาทิสหิตาติ ‘‘ฉหิ ผสฺสาทีหิ สมนฺนาคโต’’ติอาทินา โยเชตพฺพํ.
อุเปกฺขาสมนฺนาคตกถาวณฺณนา นิฏฺิตา.
๖. โพธิยาพุทฺโธติกถาวณฺณนา
๓๙๘. ปตฺติธมฺมวเสนาติ ‘‘ปตฺติธมฺโม นามา’’ติอาทินา วุตฺตสฺส จิตฺตวิปฺปยุตฺตสฺส สงฺขารสฺส วเสน. ‘‘โพธิยา พุทฺโธ’’ติ ปุจฺฉา. ‘‘โพธิยา นิรุทฺธาย วิคตาย ปฏิปฺปสฺสทฺธาย อพุทฺโธ โหตี’’ติ อนุโยโค. เอวมฺตฺถาปิ ปุจฺฉานุโยคา เวทิตพฺพา.
โพธิยาพุทฺโธติกถาวณฺณนา นิฏฺิตา.
๗. ลกฺขณกถาวณฺณนา
๔๐๒. ตสฺมาติ ¶ ยสฺมา อโพธิสตฺตสฺสปิ จกฺกวตฺติโน ลกฺขเณหิ สมนฺนาคโม โพธิสตฺตสฺสปิ จริมภวโต อฺตฺถ อสมนฺนาคโม โหติ, ตสฺมา ลกฺขณสมนฺนาคโต โพธิสตฺโตวาติ อิมสฺสตฺถสฺส อสาธกํ. เตนาห ‘‘อาภตมฺปิ อนาภตสทิสเมวา’’ติ.
ลกฺขณกถาวณฺณนา นิฏฺิตา.
๘. นิยาโมกฺกนฺติกถาวณฺณนา
๔๐๓. ปารมีปูรณนฺติ ¶ อิทํ โพธิจริยาย อุปลกฺขณํ, น ปารมีนํ ปุณฺณภาวทสฺสนํ. เตน เตสํ อารมฺภสมาทานาทีนมฺปิ สงฺคโห กโตติ ทฏฺพฺพํ. มหาภินีหารโต ปฏฺาย หิ มหาสตฺตา นิยตาติ วุจฺจนฺติ. ยถาห – ‘‘เอวํ สพฺพงฺคสมฺปนฺนา, โพธิยา นิยตา นรา’’ติ, ‘‘ธุวํ พุทฺโธ ภวิสฺสตี’’ติ จ, น นิยามสฺส นาม กสฺสจิ ธมฺมสฺส อุปฺปนฺนตฺตา พฺยากโรนฺติ, อถ โข เอกํเสนายํ ปารมิโย ปูเรตฺวา พุทฺโธ ภวิสฺสตีติ กตฺวา พฺยากโรนฺตีติ ปรวาทีปริกปฺปิตํ ธมฺมนฺตรํ ปฏิเสเธติ, น โพธิยา นิยตตฺตํ. เตนาห ‘‘เกวลฺหิ น’’นฺติอาทิ.
นิยาโมกฺกนฺติกถาวณฺณนา นิฏฺิตา.
๑๐. สพฺพสํโยชนปฺปหานกถาวณฺณนา
๔๑๓. สติปิ เกสฺจิ สํโยชนานํ เหฏฺิมมคฺเคหิ ปหีนตฺเต ‘‘ปฺจนฺนํ โอรมฺภาคิยานํ สํโยชนานํ ปริกฺขยา’’ติอาทีสุ วิย วณฺณภณนมุเขน อนวเสสตฺจ สนฺธาย สพฺพสํโยชนปฺปหานกิตฺตนํ ปริยายวจนนฺติ อาห ‘‘อิมํ ปริยายํ อคฺคเหตฺวา’’ติ. อรหตฺตมคฺเคน ปชหนโต เอวาติ คณฺหาตีติ อคฺคมคฺโค เอว สพฺพสํโยชนานิ ปชหตีติ ลทฺธึ คณฺหาตีติ วทนฺติ ปทการา. เอวํ สตีติ ยทิ อนวเสสตามตฺเตน ตถา ปฏิชานาติ.
สพฺพสํโยชนปฺปหานกถาวณฺณนา นิฏฺิตา.
จตุตฺถวคฺควณฺณนา นิฏฺิตา.
๕. ปฺจมวคฺโค
๑. วิมุตฺติกถาวณฺณนา
๔๑๘. ผลาณํ ¶ ¶ น โหติ, เสสานิ วิปสฺสนามคฺคปจฺจเวกฺขณาณานิ วิมุตฺตานีติ น วตฺตพฺพานีติ สมฺพนฺโธ. เอตฺถาติ เอเตสุ จตูสุ าเณสุ. วิปสฺสนาคฺคหเณน คหิตํ มคฺคาทิกิจฺจวิทูรกิจฺจตฺตา วิปสฺสนาปริโยสานตฺตา จ.
วิมุตฺติกถาวณฺณนา นิฏฺิตา.
๒. อเสขาณกถาวณฺณนา
๔๒๑. อเสเข อารพฺภ ปวตฺตตฺตา อเสขาณนฺติ ปรสฺส ลทฺธิ, น อเสเข อเสขธมฺเม ปริยาปนฺนนฺติ อิมมตฺถมาห ‘‘เอเตน…เป… ทสฺเสตี’’ติ.
อเสขาณกถาวณฺณนา นิฏฺิตา.
๓. วิปรีตกถาวณฺณนา
๔๒๔. อสิเว สิวาติ โวหารํ วิย อฺาเณ…เป… วทติ.
วิปรีตกถาวณฺณนา นิฏฺิตา.
๔. นิยามกถาวณฺณนา
๔๒๘-๔๓๑. ยนฺติ ¶ ยํ าณํ. สจฺจานุโลมนฺติ สจฺจปฺปฏิเวธานุกูลํ. วิปรีตานุโยคโต ปภุติ คเณตฺวา ‘‘จตุตฺถ’’นฺติ อาห น อนิยตสฺส นิยามคมนายาติ อวิปรีตานุโยคโต ปภุติ คเณตฺวา, ตถา สติ ปฺจมภาวโต วิเสสภาวโต จ.
นิยามกถาวณฺณนา นิฏฺิตา.
๕. ปฏิสมฺภิทากถาวณฺณนา
๔๓๒-๔๓๓. สพฺพํ ¶ าณนฺติ อิทํ ‘‘อริยาน’’นฺติ อิมินา น วิเสสิตนฺติ อธิปฺปาเยนาห ‘‘อนริยานมฺปิ หิ าณํ าณเมวา’’ติ. อถ วา ปาฬิยํ อวิเสเสน สพฺพํ าณนฺติ วุตฺตํ คเหตฺวา เอวมาห. อริยสฺส เจ าณนฺติ, โส ปน ปฏิกฺเขเปยฺยาติ อาห ‘‘อนริยสฺส เอตํ าณํ สนฺธายา’’ติ.
ปฏิสมฺภิทากถาวณฺณนา นิฏฺิตา.
๗. จิตฺตารมฺมณกถาวณฺณนา
๔๓๖-๔๓๘. วตฺตพฺพปฏิฺาติ ผสฺสารมฺมเณ าณํ วตฺตพฺพํ เจโตปริยาณนฺติ เอวํ ปวตฺตา ปฏิฺา.
จิตฺตารมฺมณกถาวณฺณนา นิฏฺิตา.
๘. อนาคตาณกถาวณฺณนา
๔๓๙-๔๔๐. อนนฺตรานาคเตปิ ¶ จิตฺเต าณํ อิจฺฉนฺติ, ตตฺถ ปน ขณปจฺจุปฺปนฺเน วิย ตาทิเสน ปริกมฺเมน กทาจิ าณํ อุปฺปชฺเชยฺย. เตนาห ‘‘อนนฺตเร เอกนฺเตเนว าณํ นตฺถี’’ติ.
อนาคตาณกถาวณฺณนา นิฏฺิตา.
๙. ปฏุปฺปนฺนาณกถาวณฺณนา
๔๔๑-๔๔๒. ‘‘สพฺพสงฺขาเรสุ อนิจฺจโต ทิฏฺเสู’’ติ วุตฺเต ยํ ทสฺสนภูตํ าณํ, ตมฺปิ สงฺขารสภาวตฺตา ตถาทิฏฺํ สิยาติ อตฺถโต อาปชฺชติ, เอวํภูตํ วจนํ สนฺธายาห ‘‘อตฺถโต อาปนฺนํ วจน’’นฺติ. ตํ ปน ยสฺมา ‘‘ตมฺปิ าณํ อนิจฺจโต ทิฏฺํ โหตี’’ติ ปฏิชานนวเสน ปวตฺตํ, ตสฺมา ‘‘อนุชานนวจน’’นฺติ วุตฺตํ. ภงฺคานุปสฺสนานํ ปพนฺธวเสน ปวตฺตมานานํ.
ปฏุปฺปนฺนาณกถาวณฺณนา นิฏฺิตา.
๑๐. ผลาณกถาวณฺณนา
๔๔๓-๔๔๔. ผลปโรปริยตฺตํ ¶ ผลสฺส อุจฺจาวจตา. พเลนาติ าณพเลน.
ผลาณกถาวณฺณนา นิฏฺิตา.
ปฺจมวคฺควณฺณนา นิฏฺิตา.
มหาปณฺณาสโก สมตฺโต.
๖. ฉฏฺวคฺโค
๑. นิยามกถาวณฺณนา
๔๔๕-๔๔๗. เอตสฺส ¶ อริยสฺส ปุคฺคลสฺส.
นิยามกถาวณฺณนา นิฏฺิตา.
๒. ปฏิจฺจสมุปฺปาทกถาวณฺณนา
๔๕๑. การณฏฺเน ิตตาติ การณภาเวน พฺยภิจรณาภาวมาห. โย หิ ธมฺโม ยสฺส ธมฺมสฺส ยทา การณํ โหติ, น ตสฺส ตทา อฺถาภาโว อตฺถิ, สา จ อตฺถโต การณภาโวเยวาติ ‘‘การณภาโวเยวา’’ติ อาห.
ปฏิจฺจสมุปฺปาทกถาวณฺณนา นิฏฺิตา.
๕. นิโรธสมาปตฺติกถาวณฺณนา
๔๕๗-๔๕๙. สภาวธมฺมตํ ปฏิเสเธติ ตทุภยลกฺขณรหิตสฺส สภาวธมฺมสฺส อภาวา. ‘‘โวทานมฺปิ วุฏฺาน’’นฺติ วจนโต ‘‘โวทานฺจ วุฏฺานปริยาโยวา’’ติ อาห. สภาวธมฺมตฺเต สิทฺเธ สงฺขตวิทูรตาย อสงฺขตํ สิยาติ อาห ‘‘สภาวธมฺมตฺตาสาธกตฺตา’’ติ.
นิโรธสมาปตฺติกถาวณฺณนา นิฏฺิตา.
ฉฏฺวคฺควณฺณนา นิฏฺิตา.
๗. สตฺตมวคฺโค
๑. สงฺคหิตกถาวณฺณนา
๔๗๑-๔๗๒. สงฺคหิตาติ ¶ ¶ สงฺคหณาทิวเสน สทฺธึ คหิตา. เต ปน ยสฺมา เอกวิธตาทิสามฺเน พนฺธา วิย โหนฺติ, ตสฺมา อาห ‘‘สมฺพนฺธา’’ติ.
สงฺคหิตกถาวณฺณนา นิฏฺิตา.
๒. สมฺปยุตฺตกถาวณฺณนา
๔๗๓-๔๗๔. อนุปฺปวิสิตพฺพานุปฺปวิสนภาโว เตสํ เภเท สติ ยุชฺเชยฺย, นาฺถาติ อุปมาภินฺทเนน อุปเมยฺยสฺส ภินฺนตํ ทสฺเสนฺโต ‘‘นานตฺตววตฺถา…เป… ทสฺเสตี’’ติ อาห.
สมฺปยุตฺตกถาวณฺณนา นิฏฺิตา.
๓. เจตสิกกถาวณฺณนา
๔๗๕-๔๗๗. ผสฺสิกาทโยติ เอตฺถ อาทิ-สทฺโท ววตฺถาวาจี. เตน จิตฺตุปฺปาทเทสนายํ ทสฺสิตปฺปเภทา เวทนาทโย คยฺหนฺติ, น ตํสมุฏฺานา รูปธมฺมาติ อาห ‘‘เอกุปฺปาทตาทิวิรหิตา สหชาตตา นตฺถี’’ติ.
เจตสิกกถาวณฺณนา นิฏฺิตา.
๔. ทานกถาวณฺณนา
๔๗๙. ผลทานภาวทีปนตฺถนฺติ ¶ ผลทานสพฺภาวทีปนตฺถํ. ผลทานํ วุตฺตํ วิย โหตีติ จิตฺเตน ผลทานํ ปธานภาเว วุตฺตํ วิย โหตีติ อตฺโถ. อฺถา ทานภาโวติ น สกฺกา วตฺตุํ. ทานภาโวปิ หิ ‘‘ทานํ อนิฏฺผล’’นฺติอาทินา วุตฺโตเยวาติ. ตนฺนิวารณตฺถนฺติ ผลทานนิวารณตฺถํ. เอตนฺติ ‘‘ทานํ อนิฏฺผล’’นฺติอาทิวจนํ. เภสชฺชาทิวเสน อาพาธานิฏฺตา เทยฺยธมฺมสฺส อนิฏฺผลตาปริยาโย ทฏฺพฺโพ.
กถํ ¶ ตเถว สุตฺตํ สกวาทิปรวาทิวาเทสุ ยุชฺชตีติ โจทนาย ‘‘น ปน เอเกนตฺเถนา’’ติ วุตฺตํ วิภาเวตุํ ‘‘เทยฺยธมฺโมว ทาน’’นฺติอาทิ วุตฺตํ. ตตฺถ นิวตฺตนปกฺเขเยว เอว-กาโร ยุตฺโต, น สาธนปกฺเข ทฺวินฺนมฺปิ ทานภาวสฺส อิจฺฉิตตฺตา. เตนาห ‘‘เจตสิโกวาติ อตฺโถ ทฏฺพฺโพ, เทยฺยธมฺโมวา’’ติ จ. เตเนวาห ‘‘ทฺวินฺนฺหิ ทานานนฺติอาทิ. สงฺกรภาวโมจนตฺถนฺติ สติปิ ทานภาเว สภาวสงฺกรโมจนตฺถํ. เตนาห ‘‘เจตสิกสฺสา’’ติอาทิ.
ทานกถาวณฺณนา นิฏฺิตา.
๕. ปริโภคมยปฺุกถาวณฺณนา
๔๘๕. ตสฺสา ลทฺธิยาติ ปฺจนฺนํ วิฺาณานํ สโมธานํ โหตีติ ลทฺธิยา. เอเตสนฺติ วตฺตมานจิตฺตปริโภคมยปฺุานํ.
๔๘๖. อยํ วาโท หียติ ปริโภคสฺเสว อภาวโต. จาคเจตนาย เอว ปฺุภาโว, น จิตฺตวิปฺปยุตฺตสฺส. เอวนฺติ อิมินา ปกาเรน, อปริภุตฺเต เทยฺยธมฺเม ปฺุภาเวนาติ อตฺโถ. อปริภุตฺเต เทยฺยธมฺเม ปฺุภาวโต เอว หิ ปุถุชฺชนกาเล ทินฺนํ อรหา หุตฺวา ปริภฺุชนฺเต ตมฺปิ ปุถุชฺชเน ทานเมวาติ นิจฺฉิตํ. ปรวาทีปฏิกฺเขปมุเขน สกวาทํ ปติฏฺาเปติ ปโม อตฺถวิกปฺโป, ทุติโย ปน อุชุกเมว สกวาทํ ปติฏฺาเปตีติ อยเมเตสํ วิเสโส.
ปริโภคมยปฺุกถาวณฺณนา นิฏฺิตา.
๖. อิโตทินฺนกถาวณฺณนา
๔๘๘-๔๙๑. เตเนว ¶ จีวราทิทาเนนาติ อนุโมทนํ วินา ทายเกน ปวตฺติตจีวราทิทาเนน. เตนาห ‘‘สยํกเตน กมฺมุนา วินาปี’’ติ. อิมินา การเณนาติ อนุโมทิตตฺตาว เตสํ ตตฺถ โภคา อุปฺปชฺชนฺตีติ เอเตน การเณน. ยทิ ยนฺติอาทิ ปรวาทิโน ลทฺธิปติฏฺาปนาการทสฺสนํ. ตตฺถ ยทิ น ยาเปยฺยุํ, กถํ อนุโมเทยฺยุํ, จิตฺตํ ปสาเทยฺยุํ ¶ , ปีตึ อุปฺปาเทยฺยุํ, โสมนสฺสํ ปฏิลเภยฺยุนฺติ เอกจฺเจ อฺเ เปเต อนุโมทนาทีนิ กตฺวา ยาเปนฺเต ทิสฺวา อนุโมทนาทีนิ กโรนฺติ, ตสฺมา เต อิโต ทินฺเนน ยาเปนฺตีติ อธิปฺปาโย.
อิโตทินฺนกถาวณฺณนา นิฏฺิตา.
๗. ปถวีกมฺมวิปาโกติกถาวณฺณนา
๔๙๒. อตฺตวชฺเชหีติ ผสฺสวชฺเชหิ. น หิ โส เอว เตน สมฺปยุตฺโต โหติ. โสติ ผสฺสเมว ปจฺจามสติ. สาวชฺชเนติ อาวชฺชนสหิเต, อาวชฺชนํ ปุเรจาริกํ กตฺวา เอว ปวตฺตนเกติ อตฺโถ. กมฺมูปนิสฺสยภูตเมวาติ เยน กมฺมุนา ยถาวุตฺตา ผสฺสาทโย นิพฺพตฺติตา, ตสฺส กมฺมสฺส อุปนิสฺสยภูตเมว. ทุกฺขสฺสาติ อายตึ อุปฺปชฺชนกทุกฺขสฺส. ‘‘มูลตณฺหา’’ติ ทสฺเสตีติ โยชนา, ตถา ‘‘อุปนิสฺสยภูต’’นฺติ เอตฺถาปิ. กมฺมายูหนสฺส การณภูตา ปุริมสิทฺธา ตณฺหา กมฺมสฺส อุปนิสฺสโย, กตูปจิเต กมฺเม ภวาทีสุ นมนวเสน ปวตฺตา หิ วิปากสฺส อุปนิสฺสโย.
๔๙๓. โอกาสกตุปฺปนฺนํ อเขเปตฺวา ปรินิพฺพานภาโว สกสมยวเสน โจทนาย ยุชฺชมานตา.
๔๙๔. กมฺเม สตีติ อิมินา กมฺมสฺส ปถวีอาทีนํ ปจฺจยตามตฺตมาห, น ชนกตฺตํ. เตนาห ‘‘ตํสํวตฺตนิกํ นาม โหตี’’ติ.
ปถวีกมฺมวิปาโกติกถาวณฺณนา นิฏฺิตา.
๘. ชรามรณํวิปาโกติกถาวณฺณนา
๔๙๕. เอการมฺมณาติ ¶ อิทํ อนารมฺมณตาสาธนวเสน สมฺปโยคลกฺขณาภาวสฺส อุทฺธฏตฺตา วุตฺตํ, น ตสฺเสว สมฺปโยคลกฺขณตฺตา.
๔๙๖. อพฺยากตานนฺติ วิปากาพฺยากตานํ. อิตรตฺถ วตฺตพฺพเมว นตฺถิ.
๔๙๗. ตนฺติ ‘‘อปริสุทฺธวณฺณตา ชราเยวา’’ติ วจนํ.
ชรามรณํวิปาโกติกถาวณฺณนา นิฏฺิตา.
๑๐. วิปาโกวิปากธมฺมธมฺโมติกถาวณฺณนา
๕๐๑. วิปาโก ¶ วิปากสฺส ปจฺจโย โหนฺโต อฺมฺปจฺจโย โหตีติ อธิปฺปาเยนาห ‘‘ยสฺส วิปากสฺส วิปาโก อฺมฺปจฺจโย โหตี’’ติ. ‘‘ตปฺปจฺจยาปิ อฺสฺส วิปากสฺส อุปฺปตฺตึ สนฺธายา’’ติอาทิวจนโต ปน ชาติชรามรณาทีนํ อุปนิสฺสยปจฺจโยติ สกฺกา วิฺาตุํ. ปุริมปฏิฺายาติ ‘‘วิปาโก วิปากธมฺมธมฺโม’’ติ ปฏิฺาย. อิมสฺส โจทนสฺสาติ ‘‘วิปาโก จ วิปากธมฺมธมฺโม จา’’ติอาทินา ปวตฺตสฺส โจทนสฺส.
วิปาโกวิปากธมฺมธมฺโมติกถาวณฺณนา นิฏฺิตา.
สตฺตมวคฺควณฺณนา นิฏฺิตา.
๘. อฏฺมวคฺโค
๑. ฉคติกถาวณฺณนา
๕๐๓-๕๐๔. วณฺณา ¶ เอว นีลาทิวเสน นิภาตีติ วณฺณนิภา, วณฺณายตนนฺติ อตฺโถ. สณฺานํ ทีฆาทิ.
ฉคติกถาวณฺณนา นิฏฺิตา.
๒. อนฺตราภวกถาวณฺณนา
๕๐๕. อนฺตรฏฺานานีติ อนฺตริกฏฺานานิ. นิวารกฏฺานานิ ภินฺทิตฺวา จ อากาเสน จ คมนโต. ยทิ โส ภวานํ อนฺตรา น สิยาติ โส อนฺตราภโว กามภวาทีนํ ภวานํ อนฺตเร ยทิ น ภเวยฺย. น นาม อนฺตราภโวติ ‘‘สพฺเพน สพฺพํ นตฺถิ นาม อนฺตราภโว’’ติ เอวํ ปวตฺตสฺส สกวาทิวจนสฺส ปฏิกฺเขเป การณํ นตฺถิ, ตสฺส ปฏิกฺเขเป การณํ หทเย เปตฺวา น ปฏิกฺขิปติ, อถ โข ตถา อนิจฺฉนฺโต เกวลํ ลทฺธิยา ปฏิกฺขิปตีติ อตฺโถ.
๕๐๖. ชาตีติ น อิจฺฉตีติ สมฺพนฺโธ.
๕๐๗. เอวํ ¶ ตํ ตตฺถ น อิจฺฉตีติ กามภวาทีสุ วิย ตํ จุติปฏิสนฺธิปรมฺปรํ ตตฺถ อนฺตราภวาวตฺถาย น อิจฺฉติ. โส หิ ตสฺส ภาวิภวนิพฺพตฺตกกมฺมโต เอว ปวตฺตึ อิจฺฉติ, ตสฺมา ชาติชรามรณานิ อนิจฺจโต กุโต จุติปฏิสนฺธิปรมฺปรา. อยฺจ วาโท อนฺตราภววาทีนํ เอกจฺจานํ วุตฺโต. เย ‘‘อปฺปเกน กาเลน สตฺตาเหเนว วา ปฏิสนฺธึ ปาปุณาตี’’ติ วทนฺติ, เย ปน ‘‘ตตฺเถว จวิตฺวา อายาตีติ สตฺตสตฺตาหานี’’ติ วทนฺติ, เตหิ อนฺุาตาว จุติปฏิสนฺธิปรมฺปราติ เต อธุนาตนา ทฏฺพฺพา ปาฬิยํ ‘‘อนฺตราภเว สตฺตา ชายนฺติ ชียนฺติ มียนฺติ จวนฺติ อุปปชฺชนฺตีติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ’’ติ อาคตตฺตา. ยถา เจตํ, เอวํ นิรยูปคาทิภาวมฺปิสฺส อธุนาตนา ปฏิชานนฺติ. ตถา หิ เต วทนฺติ ‘‘อุทฺธํปาโท ตุ ¶ นารโก’’ติอาทิ. ตตฺถ ยํ นิสฺสาย ปรวาที อนฺตราภวํ นาม ปริกปฺเปติ, ตํ ทสฺเสตุํ อฏฺกถายํ ‘‘อนฺตราปรินิพฺพายีติ สุตฺตปทํ อโยนิโส คเหตฺวา’’ติ วุตฺตํ. อิมสฺส หิ ‘‘อวิหาทีสุ ตตฺถ ตตฺถ อายุเวมชฺฌํ อนติกฺกมิตฺวา อนฺตรา อคฺคมคฺคาธิคเมน อนวเสสกิเลสปรินิพฺพาเนน ปรินิพฺพายติ, อนฺตราปรินิพฺพายี’’ติ สุตฺตปทสฺส อยมตฺโถ, น อนฺตราภวภูโตติ. ตสฺมา วุตฺตํ ‘‘อนฺตราปรินิพฺพายีติ สุตฺตปทํ อโยนิโส คเหตฺวา’’ติ.
เย ปน ‘‘สมฺภเวสีติ วจนโต อตฺเถว อนฺตราภโว. โส หิ สมฺภวํ อุปปตฺตึ เอสตีติ สมฺภเวสี’’ติ วทนฺติ, เตปิ เย ภูตาว น ปุน ภวิสฺสนฺติ, เต ขีณาสวา ‘‘ภูตานํ วา สตฺตานํ ิติยา’’ติ เอตฺถ ‘‘ภูตา’’ติ วุตฺตา. ตพฺพิธุรตาย สมฺภวเมสนฺตีติ สมฺภเวสิโน, อปฺปหีนภวสํโยชนตฺตา เสกฺขา ปุถุชฺชนา. จตูสุ วา โยนีสุ อณฺฑชชลาพุชา สตฺตา ยาว อณฺฑโกสํ วตฺถิโกสฺจ น ภินฺทนฺติ, ตาว สมฺภเวสี นาม, อณฺฑโกสโต วตฺถิโกสโต จ นิกฺขนฺตา ภูตา นาม. สํเสทชโอปปาติกา จ ปมจิตฺตกฺขเณ สมฺภเวสี นาม, ทุติยจิตฺตกฺขณโต ปฏฺาย ภูตา นาม. เยน วา อิริยาปเถน ชายนฺติ, ยาว ตโต อฺํ น ปาปุณนฺติ, ตาว สมฺภเวสี นาม, ตโต ปรํ ภูตา นามาติ เอวํ อุชุเก ปาฬิอนุคเต อตฺเถ สติ กึ อนิทฺธาริตสฺส ปตฺถิเยน อนฺตราภเวน อตฺตภาเวน ปริกปฺปิเตน ปโยชนนฺติ ปฏิกฺขิปิตพฺพา.
ยํ ¶ ปเนเก ‘‘สนฺตานวเสน ปวตฺตมานานํ ธมฺมานํ อวิจฺเฉเทน เทสนฺตเรสุ ปาตุภาโว ทิฏฺโ. ยถา ตํ วีหิอาทิอวิฺาณกสนฺตาเน, เอวํ สวิฺาณกสนฺตาเนปิ อวิจฺเฉเทน เทสนฺตเร ปาตุภาเวน ภวิตพฺพํ. อยฺจ นโย สติ อนฺตราภเว ยุชฺชติ, นาฺถา’’ติ ยุตฺตึ วทนฺติ, เตหิ อิทฺธิมโต เจโตวสิปฺปตฺตสฺส จิตฺตานุคติกํ กายํ อธิฏฺหนฺตสฺส ขเณน พฺรหฺมโลกโต อิธูปสงฺกมเน อิโต วา พฺรหฺมโลกูปคมเน ยุตฺติ วตฺตพฺพา. ยทิ สพฺพตฺเถว วิจฺฉินฺนเทเส ธมฺมานํ ปวตฺติ น อิจฺฉิตา, ยทิปิ สิยา ‘‘อิทฺธิมนฺตานํ อิทฺธิวิสโย อจินฺเตยฺโย’’ติ, ตํ อิธาปิ สมานํ ‘‘กมฺมวิปาโก อจินฺเตยฺโย’’ติ วจนโต, ตสฺมา ตํ เตสํ มติมตฺตเมว. อจินฺเตยฺยสภาวา หิ สภาวธมฺมา, เต กตฺถจิ ปจฺจยวเสน วิจฺฉินฺนเทเส ปาตุภวนฺติ, กตฺถจิ อวิจฺฉินฺนเทเส จ. ตถา หิ มุขโฆสาทีหิ ปจฺจเยหิ อฺสฺมึ เทเส อาทาสปพฺพตปเทสาทิเก ปฏิพิมฺพปฏิโฆสาทิกํ นิพฺพตฺตมานํ ทิฏฺนฺติ.
เอตฺถาห ¶ – ปฏิพิมฺพํ ตาว อสิทฺธตฺตา อสทิสตฺตา จ น นิทสฺสนํ. ปฏิพิมฺพฺหิ นาม อฺเทว รูปนฺตรํ อุปฺปชฺชตีติ อสิทฺธเมตํ. สิทฺธิยมฺปิ อสทิสตฺตา น นิทสฺสนํ สิยา เอกสฺมึ าเน ทฺวินฺนํ สหานาภาวโต. ยตฺเถว หิ อาทาสรูปํ ปฏิพิมฺพรูปฺจ ทิสฺสติ, น จ เอกสฺมึ เทเส รูปทฺวยสฺส สหภาโว ยุตฺโต นิสฺสยภูตเทสโต, อสทิสฺเจตํ สนฺธานโต. น หิ มุขสฺส ปฏิพิมฺพสนฺธานภูตํ อาทาสสนฺธานสมฺพนฺธตฺตา สนฺธานํ อุทฺทิสฺส อวิจฺเฉเทน เทสนฺตเร ปาตุภาโว วุจฺจติ, น อสนฺตานนฺติ อสมานเมว ตนฺติ.
ตตฺถ ยํ วุตฺตํ ‘‘ปฏิพิมฺพํ นาม อฺเทว รูปนฺตรํ อุปฺปชฺชตีติ อสิทฺธํ เอกสฺมึ าเน ทฺวินฺนํ สหานภาวโต’’ติ, ตยิทํ อสนฺตานเมว สหานํ โจทิตํ ภินฺนนิสฺสยตฺตา. น หิ ภินฺนนิสฺสยานํ สหานํ อตฺถิ. ยถา อเนเกสํ มณิทีปาทีนํ ปภารูปํ เอกสฺมึ ปเทเส ปวตฺตมานํ อจฺฉิตมานตาย นิรนฺตรตาย จ อภินฺนฏฺานํ วิย ปฺายติ, ภินฺนนิสฺสยตฺตา ปน ภินฺนฏฺานเมว ตํ, คหณวิเสเสน ตถาอภินฺนฏฺานมตฺตํ, เอวํ อาทาสรูปปฏิพิมฺพรูเปสุปิ ทฏฺพฺพํ. ตาทิสปจฺจยสมวาเยน หิ ตตฺถ ตํ อุปฺปชฺชติ เจว วิคจฺฉติ จ, เอวฺเจตํ สมฺปฏิจฺฉิตพฺพํ จกฺขุวิฺาณสฺส โคจรภาวูปคมนโต. อฺถา อาโลเกน วินาปิ ปฺาเยยฺย, จกฺขุวิฺาณสฺส วา น โคจโร วิย สิยา. ตสฺส ปน สามคฺคิยา ¶ โส อานุภาโว, ยํ ตถา ทสฺสนํ โหตีติ. อจินฺเตยฺโย หิ ธมฺมานํ สามตฺถิยเภโทติ วทนฺเตนปิ อยเมวตฺโถ สาธิโต ภินฺนนิสฺสยสฺสปิ อภินฺนฏฺานสฺส วิย อุปฏฺานโต. เอเตเนว อุทกาทีสุ ปฏิพิมฺพรูปาภาวโจทนา ปฏิกฺขิตฺตา เวทิตพฺพา.
สิทฺเธ จ ปฏิพิมฺพรูเป ตสฺส นิทสฺสนภาโว สิทฺโธเยว โหติ เหตุผลานํ วิจฺฉินฺนเทสตาวิภาวนโต. ยํ ปน วุตฺตํ ‘‘อสทิสตฺตา น นิทสฺสน’’นฺติ, ตทยุตฺตํ. กสฺมา? น หิ นิทสฺสนํ นาม นิทสฺสิตพฺเพน สพฺพทา สทิสเมว โหติ. จุติกฺขนฺธาธานโต วิจฺฉินฺนเทเส อุปปตฺติกฺขนฺธา ปาตุภวนฺตีติ เอตสฺส อตฺถสฺส สาธนตฺถํ มุขรูปโต วิจฺฉินฺเน าเน ตสฺส ผลภูตํ ปฏิพิมฺพรูปํ นิพฺพตฺตตีติ เอตฺถ ตสฺส นิทสฺสนตฺถสฺส อธิปฺเปตตฺตา. เอเตน อสนฺตานโจทนา ปฏิกฺขิตฺตา เวทิตพฺพา.
ยสฺมา วา มุขปฏิพิมฺพรูปานํ เหตุผลภาโว สิทฺโธ, ตสฺมาปิ สา ปฏิกฺขิตฺตาว โหติ. เหตุผลภาวสมฺพนฺเธสุ หิ สนฺตานโวหาโร. ยถาวุตฺตทฺวีหิการเณหิ ปฏิพิมฺพํ อุปฺปชฺชติ พิมฺพโต ¶ อาทาสโต จ, น เจวํ อุปปตฺติกฺขนฺธานํ วิจฺฉินฺนเทสุปฺปตฺติ. ยถา เจตฺถ ปฏิพิมฺพรูปํ นิทสฺสิตํ, เอวํ ปฏิโฆสทีปมุทฺทาทโยปิ นิทสฺสิตพฺพา. ยถา หิ ปฏิโฆสทีปมุทฺทาทโย สทฺทาทิเหตุกา โหนฺติ, อฺตฺร อคนฺตฺวา โหนฺติ, เอวเมว อิทํ จิตฺตนฺติ.
อปิจายํ อนฺตราภววาที เอวํ ปุจฺฉิตพฺโพ – ยทิ ‘‘ธมฺมานํ วิจฺฉินฺนเทสุปฺปตฺติ น ยุตฺตา’’ติ อนฺตราภโว ปริกปฺปิโต, ราหุอาทีนํ สรีเร กถมเนกโยชนสหสฺสนฺตริเกสุ ปาทฏฺานหทยฏฺาเนสุ กายวิฺาณมโนวิฺาณุปฺปตฺติ วิจฺฉินฺนเทเส ยุตฺตา. ยทิ เอกสนฺตานภาวโต, อิธาปิ ตํสมานํ. น เจตฺถ อรูปธมฺมภาวโต อลํ ปริหาราย ปฺจโวกาเร รูปารูปธมฺมานํ อฺมฺํ สมฺพนฺธตฺตา. วตฺตมาเนหิ ตาว ปจฺจเยหิ วิจฺฉินฺนเทเส ผลสฺส อุปฺปตฺติ สิทฺธา, กิมงฺคํ ปน อตีเตหิ ปฺจโวการภเวหิ. ยตฺถ วิปากวิฺาณสฺส ปจฺจโย, ตตฺถสฺส นิสฺสยภูตสฺส วตฺถุสฺส สหภาวีนฺจ ขนฺธานํ สมฺภโวติ ลทฺโธกาเสน กมฺมุนา นิพฺพตฺติยมานสฺส อวเสสปจฺจยนฺตรสหิตสฺส วิปากวิฺาณสฺส อุปฺปตฺติยํ นาลํ วิจฺฉินฺนเทสตา วิพนฺธาย. ยถา จ อเนกกปฺปสหสฺสนฺตริกาปิ จุติกฺขนฺธา อุปปตฺติกฺขนฺธานํ อนนฺตรปจฺจโยติ น กาลทูรตา, เอวํ อเนกโยชนสหสฺสนฺตริกาปิ เต เตสํ อนนฺตรปจฺจโย โหนฺตีติ น เทสทูรตา. เอวํ ¶ จุติกฺขนฺธนิโรธานนฺตรํ อุปปตฺติฏฺาเน ปจฺจยนฺตรสมวาเยน ปฏิสนฺธิกฺขนฺธา ปาตุภวนฺตีติ นตฺเถว อนฺตราภโว. อสติ จ ตสฺมึ ยํ ตสฺส เกจิ ‘‘ภาวิภวนิพฺพตฺตกกมฺมุโน ตโต เอว ภาวิปุริมกาลภวากาโร สชาติสุทฺธทิพฺพจกฺขุโคจโร อหีนินฺทฺริโย เกนจิ อปฺปฏิหตคมโน คนฺธาหาโร’’ติ เอวมาทิการณาการาทึ วณฺเณนฺติ, ตํ วฺฌาตนยสฺส รสฺสทีฆสามตาทิวิวาทสทิสนฺติ เวทิตพฺพํ.
อนฺตราภวกถาวณฺณนา นิฏฺิตา.
๓. กามคุณกถาวณฺณนา
๕๑๐. สพฺเพปีติ กุสลากุสลกฺขนฺธาทโยปิ. เตสมฺปิ หิ อาลมฺพนตฺถิกตาลกฺขณสฺส กตฺตุกมฺยตาฉนฺทสฺส วเสน สิยา กมนฏฺตาติ อธิปฺปาโย. ธาตุกถายํ ‘‘กามภโว ปฺจหิ ขนฺเธหิ เอกาทสหิ อายตเนหิ สตฺตรสหิ ธาตูหิ สงฺคหิโต. กติหิ อสงฺคหิโต? น เกหิจิ ¶ ขนฺเธหิ เอเกนายตเนน เอกาย ธาตุยา อสงฺคหิโต’’ติ อาคตตฺตา อาห ‘‘อุปาทินฺนกฺขนฺธานเมว กามภวภาโว ธาตุกถายํ ทสฺสิโต’’ติ. ปฺจาติ คณนปริจฺเฉโท, ตทฺคณนนิวตฺตนตฺโถติ ‘‘ปฺจ กามคุณา’’ติ วจนํ ตโต อฺเสํ ตพฺภาวํ นิวตฺเตตีติ อาห ‘‘ปฺเจว กามโกฏฺาสา กาโมติ วุตฺตา’’ติ. ตโต เอว กามธาตูติ วจนํ น อฺสฺส นามํ, เตสํเยว นามนฺติ อตฺโถ. ตยิทํ ปรวาทิโน มติมตฺตนฺติ วุตฺตํ ‘‘อิมินา อธิปฺปาเยนา’’ติ. เอวํ วจนมตฺตนฺติ เอวํ ‘‘ปฺจิเม กามคุณา’’ติ วจนมตฺตํ นิสฺสาย, น ปนตฺถสฺส อวิปรีตํ อตฺถนฺติ อตฺโถ.
กามคุณกถาวณฺณนา นิฏฺิตา.
๕. รูปธาตุกถาวณฺณนา
๕๑๕-๕๑๖. รูปธาตูติ วจนโตติ ‘‘กามธาตุรูปธาตุอรูปธาตู’’ติ เอตฺถ รูปธาตูติ วุตฺตตฺตา. รูปีธมฺเมเหวาติ รุปฺปนสภาเวหิเยว ธมฺเมหิ. ‘‘ตโยเม ภวา’’ติอาทินา ปริจฺฉินฺนาติ ตโยเม ภวา ¶ , ติสฺโส ธาตุโยติ จ เอวํ ปริจฺฉินฺนา. ‘‘ธาตุยา อาคตฏฺาเน ภเวน ปริจฺฉินฺทิตพฺพํ, ภวสฺส อาคตฏฺาเน ธาตุยา ปริจฺฉินฺทิตพฺพ’’นฺติ หิ วุตฺตํ, ตสฺมา กามรูปารูปาวจรธมฺมาว ตํตํภุมฺมภาเวน ปริจฺฉินฺนา เอวํ วุตฺตา.
รูปธาตุกถาวณฺณนา นิฏฺิตา.
๖. อรูปธาตุกถาวณฺณนา
๕๑๗-๕๑๘. ปุริมกถายนฺติ รูปธาตุกถายํ. อวิเสเสนาติ ปวตฺติฏฺานวเสน วิเสสํ อกตฺวา.
อรูปธาตุกถาวณฺณนา นิฏฺิตา.
๗. รูปธาตุยาอายตนกถาวณฺณนา
๕๑๙. โอกาสภาเวนาติ ¶ วตฺถุภาเวน. ตถาวิธนฺติ ฆานาทิอาการํ.
รูปธาตุยาอายตนกถาวณฺณนา นิฏฺิตา.
๘. อรูเปรูปกถาวณฺณนา
๕๒๔-๕๒๖. นิสฺสรณํ นาม นิสฺสริตพฺเพ สติ โหติ, น อสติ, ตสฺมา ‘‘อรูปภเว สุขุมรูปํ อตฺถิ, ยโต นิสฺสรณํ ตํ อารุปฺป’’นฺติ อาห.
อรูเปรูปกถาวณฺณนา นิฏฺิตา.
๙. รูปํกมฺมนฺติกถาวณฺณนา
๕๒๗-๕๓๗. ปกปฺปยมานาติ ปกาเรหิ กปฺปยมานา อตฺตโน สมฺปยุตฺตานฺจ กิจฺจํ สมตฺถยมานา. เตนาห ‘‘สมฺปยุตฺเตสุ อธิกํ พฺยาปารํ กุรุมานา’’ติ.
รูปํกมฺมนฺติกถาวณฺณนา นิฏฺิตา.
๑๐. ชีวิตินฺทฺริยกถาวณฺณนา
๕๔๐. อนฺตํ ¶ คเหตฺวา วทตีติ ‘‘อตฺถิ อรูปธมฺมานํ อายุ ิติ ยปนา ยาปนา อิริยนา ¶ วตฺตนา ปาลนา, อตฺถิ อรูปชีวิตินฺทฺริย’’นฺติ ตสฺมึ ปฺเห ‘‘อตฺถิ อรูปชีวิตินฺทฺริย’’นฺติ อิมํ อนฺตํ ปริโยสานํ คเหตฺวา วทติ. วตฺตุํ ยุตฺโต สมุทายสฺส อิจฺฉนฺโต ตทวยวสฺส อิจฺฉตีติ. น หิ อวยเวหิ วินา สมุทาโย นาม อตฺถิ.
๕๔๑. ตเมวาติ อรูปํ จิตฺตวิปฺปยุตฺตเมว.
๕๔๒. ตทาปีติ สมาปชฺชนวุฏฺานกาเลปิ.
๕๔๔-๕๔๕. โส ยุตฺโต ทฺวินฺนํ รูปารูปชีวิตินฺทฺริยานํ สกสมเย อิจฺฉิตตฺตา.
ชีวิตินฺทฺริยกถาวณฺณนา นิฏฺิตา.
๑๑. กมฺมเหตุกถาวณฺณนา
๕๔๖. ‘‘ปาณาติปาตกมฺมสฺส เหตู’’ติอาทิกสฺส ปริหานิกถายํ อนาคตตฺตา โย ตตฺถ อาคตนโย, ตเมว ทสฺเสนฺโต ‘‘เสสนฺติ…เป… วทตี’’ติ อาห. สมฺปฏิจฺฉนวจนนฺติ สมฺปฏิจฺฉาปนวจนํ. ตํ ปรวาทึ. ตํตํลทฺธิสมฺปฏิจฺฉาปนํ วา คาหาปนนฺติ ทสฺเสนฺโต ‘‘ปกฺข’’นฺติอาทิมาห.
กมฺมเหตุกถาวณฺณนา นิฏฺิตา.
อฏฺมวคฺควณฺณนา นิฏฺิตา.
๙. นวมวคฺโค
๑. อานิสํสทสฺสาวีกถาวณฺณนา
๕๔๗. ทฏฺพฺพสฺส อาทีนวโต อานิสํสโต จ ยทิปิ ปรวาทินา ปจฺฉา นานาจิตฺตวเสน ¶ ปฏิฺาตํ, ปุพฺเพ ปน เอกโต กตฺวา ปฏิชานิ, น จ ¶ ตํ ลทฺธึ ปริจฺจชิ. เตนสฺส อธิปฺปายมทฺทนํ ยุตฺตนฺติ ทฏฺพฺพํ. เตเนวาห ‘‘อนิจฺจ…เป… ปฏิฺาตตฺตา’’ติ. อารมฺมณวเสนาติ อารมฺมณกรณวเสน, น กิจฺจนิปฺผตฺติวเสนาติ อธิปฺปาโย. อิทํ อานิสํสกถานุยฺุชนํ อานิสํสทสฺสนฺจ. าณํ วิปสฺสนา ปฏิเวธาณสฺส วิย อนุโพธาณสฺสปิ ยถารหํ ปวตฺตินิวตฺตีสุ กิจฺจกรณํ ยุตฺตนฺติ อธิปฺปาโย.
อานิสํสทสฺสาวีกถาวณฺณนา นิฏฺิตา.
๒. อมตารมฺมณกถาวณฺณนา
๕๔๙. เอวมาทินา สุตฺตภเยนาติ เอตฺถ อาทิ-สทฺเทน ‘‘อนาสวฺจ โว, ภิกฺขเว, ธมฺมํ เทเสสฺสามิ อนาสวคามินิฺจ ปฏิปท’’นฺติอาทีนิ สุตฺตปทานิ สงฺคณฺหาติ.
อมตารมฺมณกถาวณฺณนา นิฏฺิตา.
๓. รูปํสารมฺมณนฺติกถาวณฺณนา
๕๕๒-๕๕๓. ‘‘ตทปฺปติฏฺํ อนารมฺมณ’’นฺติอาทีสุ ปจฺจยตฺโถ อารมฺมณ-สทฺโท. ‘‘รูปายตนํ จกฺขุวิฺาณธาตุยา ตํสมฺปยุตฺตกานฺจ ธมฺมานํ อารมฺมณปจฺจเยน ปจฺจโย’’ติอาทีสุ โอลุพฺภฏฺโติ อาห ‘‘ปจฺจยฏฺโ โอลุพฺภฏฺโ’’ติ. เอวํ วิภาเค วิชฺชมาเนติ ตตฺถ ปจฺจยายตฺตวุตฺติตา ปจฺจยฏฺโ, ทณฺฑรชฺชุอาทิ วิย ทุพฺพลสฺส จิตฺตเจตสิกานํ อาลมฺพิตพฺพตาย อุปตฺถมฺภนฏฺโ โอลุพฺภฏฺโ. วิเสสาภาวํ ปจฺจยภาวสามฺเน กปฺเปตฺวา วา.
รูปํสารมฺมณนฺติกถาวณฺณนา นิฏฺิตา.
๔. อนุสยาอนารมฺมณาติกถาวณฺณนา
๕๕๔-๕๕๖. ‘‘อิมสฺมึ ¶ สตี’’ติ อิมินา มคฺเคน อนิรุทฺธตาปิ สงฺคหิตาติ อาห ‘‘อปฺปหีนตฺตาว อตฺถีติ วุจฺจตี’’ติ. น ปน วิชฺชมานตฺตาติ อวธารเณน ¶ นิวตฺติตํ ทสฺเสติ, วิชฺชมานตฺตา ธรมานตฺตา ขณตฺตยสมงฺคิภาวโตติ อตฺโถ.
อนุสยาอนารมฺมณาติกถาวณฺณนา นิฏฺิตา.
๕. าณํอนารมฺมณนฺติกถาวณฺณนา
๕๕๗-๕๕๘. ยสฺส อธิคตตฺตา อรหโต ปริฺเยฺยาทีสุ อนวเสสโต สมฺโมโห วิคโต, ตํ อคฺคมคฺคาณํ สนฺธาย ‘‘มคฺคาณสฺสา’’ติ วทนฺติ. ยสฺมา ตสฺส สพฺพสฺส สโตการิตา วิย สมฺปชานการิตา, ตสฺมา เตน าเณน โส าณี. สติปฺาเวปุลฺลปฺปตฺโต หิ โส อุตฺตมปุริโส.
าณํอนารมฺมณนฺติกถาวณฺณนา นิฏฺิตา.
๗. วิตกฺกานุปติตกถาวณฺณนา
๕๖๒. ทฺวีหิปีติ ทฺวีหิ วิเสเสหิ, วิเสเสน วิเสสํ อกตฺวาติ อตฺโถ.
วิตกฺกานุปติตกถาวณฺณนา นิฏฺิตา.
๘. วิตกฺกวิปฺผารสทฺทกถาวณฺณนา
๕๖๓. สพฺพโสติ ¶ สพฺพปฺปการโต, โส ปน ปกาโร ปวตฺติฏฺานกาลวเสน คเหตพฺโพติ อาห ‘‘สพฺพตฺถ สพฺพทา วา’’ติ. เต จ านกาลา ‘‘วิตกฺกยโต’’ติอาทิวจนโต จิตฺตวิเสสวเสน คเหตพฺพาติ วุตฺตํ ‘‘สวิตกฺกจิตฺเตสู’’ติ. ‘‘วิตกฺเกตฺวา วาจํ ภินฺทตี’’ติ สุตฺตปทํ อโยนิโส คเหตฺวา ‘‘วิตกฺกวิปฺผารมตฺตํ สทฺโท’’ติ อาห.
วิตกฺกวิปฺผารสทฺทกถาวณฺณนา นิฏฺิตา.
๙. นยถาจิตฺตสฺสวาจาติกถาวณฺณนา
๕๖๕. มุสาวาโท ¶ น โหตีติ วุตฺตํ อนาปตฺตีติ สมฺพนฺโธ.
นยถาจิตฺตสฺสวาจาติกถาวณฺณนา นิฏฺิตา.
๑๑. อตีตานาคตสมนฺนาคตกถาวณฺณนา
๕๖๘-๕๗๐. สมนฺนาคตปฺตฺติยาติ สมงฺคิภาวปฺตฺติยา. เตเนวาห ‘‘ปจฺจุปฺปนฺนธมฺมสมงฺคี สมนฺนาคโตติ วุจฺจตี’’ติ. ปฏิลาภปฺตฺติยาติ อธิคมนปฺตฺติยา. อยนฺติ ‘‘สมนฺนาคโต’’ติ วุจฺจมานปุคฺคลสฺส โย ตถา วตฺตพฺพากาโร, อยํ สมนฺนาคตปฺตฺติ นาม. เอส นโย เสเสสุปิ.
อตีตานาคตสมนฺนาคตกถาวณฺณนา นิฏฺิตา.
นวมวคฺควณฺณนา นิฏฺิตา.
๑๐. ทสมวคฺโค
๑. นิโรธกถาวณฺณนา
๕๗๑-๕๗๒. สกสมเย ¶ ‘‘ปุริมจิตฺตสฺส นิโรธานนฺตรํ ปจฺฉิมจิตฺตํ อุปฺปชฺชตี’’ติ อิจฺฉิตํ, ปรวาที ปน ‘‘ยสฺมึ ขเณ ภวงฺคจิตฺตํ, ตสฺมึเยว ขเณ กิริยมยจิตฺตํ อุปฺปชฺชตี’’ติ วทติ. เอวํ สติ ปุริมปจฺฉิมจิตฺตานํ สหภาโวปิ อนฺุาโต โหติ. เตนาห ‘‘ภงฺคกฺขเณน สเหวา’’ติ. ตถา จ สติ วิปากกิริยกฺขนฺธานํ วิย กิริยวิปากกฺขนฺธานํ วิปากวิปากกฺขนฺธานํ กิริยกิริยกฺขนฺธานฺจ วุตฺตนเยน สหภาโว วตฺตพฺโพติ อิมมตฺถํ ทสฺเสนฺโต ‘‘ภวงฺคจิตฺตสฺสา’’ติอาทิมาห. ตตฺถ อุปปตฺติภวภาเวน เอสิยา อิจฺฉิตพฺพาติ อุปปตฺเตสิยา วิปากกฺขนฺธา, เต จ เยภุยฺเยน ภวงฺคปริยายกาติ อฏฺกถายํ วุตฺตํ ‘‘อุปปตฺเตสิยนฺติ สงฺขํ คตสฺส ภวงฺคจิตฺตสฺสา’’ติ. อาทิปริโยสานมตฺตฺหิ ตสฺส ปฏิสนฺธิจุติจิตฺตํ, ตทารมฺมณํ ภวงฺคนฺตฺเวว วุจฺจตีติ. จกฺขุวิฺาณาทีนํ กิริยาเวมชฺเฌ ¶ ปติตตฺตา กิริยาจตุกฺขนฺธคฺคหเณน คหณํ ยุตฺตนฺติ วุตฺตํ. จกฺขุวิฺาณาทีนนฺติ หิ อาทิ-สทฺเทน น โสตวิฺาณาทีนํเยว คหณํ, อถ โข สมฺปฏิจฺฉนสนฺตีรณานมฺปีติ ทฏฺพฺพํ.
นิโรธกถาวณฺณนา นิฏฺิตา.
๓. ปฺจวิฺาณสมงฺคิสฺสมคฺคกถาวณฺณนา
๕๗๖. ลกฺขณนฺติ ปฺจวิฺาณานํ อุปฺปนฺนารมฺมณตาทิอวิตเถกปฺปการตาลกฺขณํ. กามํ มโนวิฺาณํ อวตฺถุกมฺปิ โหติ, สวตฺถุกตฺเต ปน ตมฺปิ อุปฺปนฺนวตฺถุกเมว. ตถา หิ ปาฬิยํ ปนายํ ‘‘หฺจิ ปฺจวิฺาณา อุปฺปนฺนารมฺมณา’’ตฺเวว วุตฺตํ. มโนวิฺาณสฺสปิ อุปฺปนฺนวตฺถุกตาปริยาโย อตฺถีติ ‘‘ปฺจ วิฺาณา’’ติ อวตฺวา ‘‘ฉ วิฺาณา อุปฺปนฺนวตฺถุกา’’ติ วุตฺเต ‘‘โน จ วต เร วตฺตพฺเพ ปฺจวิฺาณสมงฺคิสฺส อตฺถิ มคฺคภาวนา’’ติ วตฺตุํ น สกฺกาติ ทสฺเสนฺโต อาห ‘‘ฉ วิฺาณา…เป… อธิปฺเปต’’นฺติ.
๕๗๗. ‘‘อนิมิตฺตํ ¶ สฺุตํ อปฺปณิหิต’’นฺติ นิพฺพานสฺส เต ปริยายา. จกฺขุวิฺาณสฺส อนิมิตฺตคาหิภาเว สฺุตารมฺมณตาปิ สิยาติ วุตฺตํ ‘‘ตเทว สฺุตนฺติ อธิปฺปาโย’’ติ.
ปฺจวิฺาณสมงฺคิสฺสมคฺคกถาวณฺณนา นิฏฺิตา.
๕. ปฺจวิฺาณาสาโภคาติกถาวณฺณนา
๕๘๔-๕๘๖. สา ปน นมิตฺวา ปวตฺติ. อารมฺมณปฺปการคฺคหณนฺติ อารมฺมณสฺส อิฏฺานิฏฺปฺปการสฺส คหณํ. เยน อารมฺมณปฺปการคฺคหเณน กุสลจิตฺตสฺส อโลภาทีหิ สมฺปโยโค อกุสลจิตฺตสฺส โลภาทีหิ สมฺปโยโค โหติ, โส อาโภโคติ ทสฺเสติ.
ปฺจวิฺาณาสาโภคาติกถาวณฺณนา นิฏฺิตา.
๖. ทฺวีหิสีเลหีติกถาวณฺณนา
๕๘๗-๕๘๙. อปฺปวตฺตินิโรธนฺติ ¶ อนุปฺปาทนิโรธํ. สีลสฺส วีติกฺกโมเยว นิโรโธ สีลวีติกฺกมนิโรโธ. นินฺนานํ ขณิกนิโรธํ สลฺลกฺเขนฺโต.
ทฺวีหิสีเลหีติกถาวณฺณนา นิฏฺิตา.
๗. สีลํอเจตสิกนฺติกถาวณฺณนา
๕๙๐-๕๙๔. ิเตน อวินฏฺเน. อุปจเยนาติ สีลภูเตน กมฺมูปจเยน. ‘‘ทานํ อเจตสิก’’นฺติ ¶ กถายํ วุตฺตนเยนาติ ยถา ‘‘น วตฺตพฺพํ เจตสิโก ธมฺโม ทานนฺติ? อามนฺตา. ทานํ อนิฏฺผลนฺติ…เป… เตน หิ เจตสิโก ธมฺโม ทาน’’นฺติ ปาฬิ ปวตฺตา, เอวํ ตทนุสาเรน ‘‘น วตฺตพฺพํ เจตสิกํ สีลนฺติ? อามนฺตา. สีลํ อนิฏฺผล’’นฺติอาทินา สีลสฺส เจตสิกภาวสาธกานิ สุตฺตปทานิ จ อาเนตฺวา ตทตฺถทสฺสนวเสน อเจตสิโก รูปาทิธมฺโม อายตึ วิปากํ เทติ. ยทิ โส สีลํ ภเวยฺย, วินา สํวรสมาทาเนน วินา วิรติยา สีลวา นาม สิยา. ยสฺมา ปน สมาทานเจตนา วิรติ สํวโร สีลํ, ตสฺมา ‘‘สีลํ อิฏฺผลํ กนฺตผล’’นฺติอาทินา โยชนา กาตพฺพาติ อิมมตฺถํ สนฺธาย วุตฺตํ ‘‘วุตฺตนเยนา’’ติ, วุตฺตนยานุสาเรนาติ อตฺโถ. ยสฺมา ปน ปาฬิยํ ยถา ‘‘สีลํ อเจตสิก’’นฺติ กถา อาคตา, ตถา ‘‘ทานํ อเจตสิก’’นฺติ วิสุํ อาคตา กถา นตฺถิ, ตสฺมา ‘‘สา ปน กถา มคฺคิตพฺพา’’ติ วุตฺตํ.
สีลํอเจตสิกนฺติกถาวณฺณนา นิฏฺิตา.
๙. สมาทานเหตุกถาวณฺณนา
๕๙๘-๖๐๐. สมาทานเหตุกถายํ ‘‘ผสฺโส เทตี’’ติ อารภิตฺวา ยาว กณฺหสุกฺกสปฺปฏิภาคา ธมฺมา สมฺมุขีภาวํ อาคจฺฉนฺตีติ อารามโรปาทิสุตฺตาหรณฺจาติ เอตฺตกเมว ปริโภคกถาย สทิสนฺติ อาห ‘‘สมาทาน…เป… ทฏฺพฺพา’’ติ.
สมาทานเหตุกถาวณฺณนา นิฏฺิตา.
๑๑. อวิฺตฺติทุสฺสีลฺยนฺติกถาวณฺณนา
๖๐๓-๖๐๔. มหาภูตานิ ¶ อุปาทาย ปวตฺโต อฺจิตฺตกฺขเณปิ ลพฺภมาโน กุสลากุสลานุพนฺโธ อวิฺตฺตีติ อยํ วาโท ‘‘จิตฺตวิปฺปยุตฺโต อปฺุูปจโย’’ติ อิมินา สงฺคหิโตติ ¶ ตโต อฺานุพนฺธายํ ‘‘อาณตฺติยา’’ติอาทิ วุตฺตนฺติ ตํ ทสฺเสตุํ ‘‘อาณตฺติยา…เป… อธิปฺปาโย’’ติ วุตฺตํ. ตตฺถ อาณตฺโต ยทา อาณตฺตภาเวน วิหึสาทิกิริยํ สาเธติ, ตทา อาณตฺติยา ปาณาติปาตาทีสุ องฺคภาโว เวทิตพฺโพ. สา ปนาณตฺติ ปาริวาสิกภาเวน วิฺตฺติรหิตา นาม โหตีติ ปรวาทิโน อธิปฺปาโย, ตํ ทสฺเสตุํ ‘‘เอกสฺมึ ทิวเส’’ติอาทิ วุตฺตํ.
อวิฺตฺติทุสฺสีลฺยนฺติกถาวณฺณนา นิฏฺิตา.
ทสมวคฺควณฺณนา นิฏฺิตา.
ทุติโย ปณฺณาสโก สมตฺโต.
๑๑. เอกาทสมวคฺโค
๔. าณกถาวณฺณนา
๖๑๔-๖๑๕. ‘‘อนฺธกา’’ติ วุตฺตา ปุพฺพเสลิยอปรเสลิยราชคิริกสิทฺธตฺถิกาปิ เยภุยฺเยน มหาสงฺฆิกา เอวาติ วุตฺตํ ‘‘ปุพฺเพ…เป… ภเวยฺยุ’’นฺติ. ตตฺถ อฺเติ วจนํ ทฺวินฺนํ กถานํ อุชุวิปจฺจนีกภาวโต. ปุริมกานฺหิ จกฺขุวิฺาณาทิสมงฺคี ‘‘าณี’’ติ วุจฺจติ, อิเมสํ โส เอว ‘‘าณี’’ติ น วตฺตพฺโพติ วุตฺโต. ราควิคโม ราคสฺส สมุจฺฉินฺทนํ, ตถา อฺาณวิคโม. ยถา สมุจฺฉินฺนาวิชฺโช ‘‘าณี’’ติ, ปฏิปกฺขโต ‘‘อฺาณี’’ติ, เอวํ อสมุจฺฉินฺนาวิชฺโช ‘‘อฺาณี’’ติ, ปฏิปกฺขโต ‘‘าณี’’ติ วุตฺโต. อฺาณสฺส วิคตตฺตา โส ‘‘าณี’’ติ วตฺตพฺพตํ อาปชฺชติ, น ปน สตตํ สมิตํ าณสฺส ปวตฺตนโตติ อธิปฺปาโย.
าณกถาวณฺณนา นิฏฺิตา.
๗. อิทฺธิพลกถาวณฺณนา
๖๒๑-๖๒๔. ยสฺมึ ¶ ¶ อายุกปฺเป กมฺมกฺขเยน มรณํ โหติ, ตํ สนฺธาย วุตฺตํ ‘‘กมฺมสฺส วิปากวเสนา’’ติ, ยสฺมึ ปน อายุกฺขเยน มรณํ โหติ, ตํ สนฺธาย ‘‘วสฺสคณนายา’’ติ. ตตฺถ ‘‘น จ ตาว กาลํ กโรติ, ยาว น ตํ ปาปกมฺมํ พฺยนฺตี โหตี’’ติ (ม. นิ. ๓.๒๕๐; อ. นิ. ๓.๓๖) วจนโต เยภุยฺเยน นิรเย กมฺมกฺขเยน มรณํ โหตีติ อาห ‘‘กมฺมสฺส วิปากวเสน วาติ นิรยํว สนฺธาย วุตฺต’’นฺติ. ‘‘วสฺสสตํ วสฺสสหสฺสํ วสฺสสตสหสฺสานี’’ติอาทินา มนุสฺสานํ เทวานฺจ อายุปริจฺเฉทวจนโต เยภุยฺเยน เตสํ อายุกฺขเยน มรณํ โหตีติ วุตฺตํ ‘‘วสฺสคณนาย วาติ มนุสฺเส จาตุมหาราชิกาทิเทเว จ สนฺธายา’’ติ. ‘‘วุตฺต’’นฺติ อาเนตฺวา โยเชตพฺพํ.
อิทฺธิพลกถาวณฺณนา นิฏฺิตา.
๘. สมาธิกถาวณฺณนา
๖๒๕-๖๒๖. สมํ ปนฏฺเนาติ สมํ วิสมํ ลีนุทฺธจฺจาทึ ปฏิพาหิตฺวา, วิกฺเขปเมว วา วิทฺธํเสตฺวา ปนฏฺเน. ‘‘จิตฺตสนฺตติ สมาธี’’ติ วทนฺเตน ตสฺส เจตสิกภาโว ปฏิกฺขิตฺโต โหตีติ อาห ‘‘เจตสิกนฺตรํ อตฺถีติ อคฺคเหตฺวา’’ติ. ภาวนาย อาหิตวิเสสาย เอกคฺคตาย วิชฺชมานวิเสสปฏิกฺเขโป ฉลํ, โส ปนสฺส อนาหิตวิเสสาย เอกคฺคตาย สามฺเนาติ อาห ‘‘สามฺมตฺเตนา’’ติ.
สมาธิกถาวณฺณนา นิฏฺิตา.
๙. ธมฺมฏฺิตตากถาวณฺณนา
๖๒๗. อวิชฺชาย ¶ ยา ิตตาติ อวิชฺชาย สงฺขารานํ อนนฺตรปจฺจยภาเว ยา นิยตตา ธมฺมนิยามตาสงฺขาตา, ยา ิตสภาวตา นิปฺผนฺนา ¶ , น ธมฺมมตฺตตาฏฺิตตาย นิปฺผนฺนาย วเสน, อนนฺตรปจฺจยภาวสงฺขาตา ิตตา ปจฺจยตา โหตีติ อตฺโถ. อฺมฺปจฺจยภาวรหิตสฺสาติ อิทํ สหชาตนิสฺสยาทิปจฺจยานํ ปฏิกฺเขปปทํ ทฏฺพฺพํ, น อฺมฺปจฺจยตามตฺตสฺส. สพฺโพ ตาทิโสติ อิมินา สมนนฺตรอนนฺตรูปนิสฺสยนตฺถิวิคตาเสวนาทิกํ สงฺคณฺหาติ. อฺมฺปจฺจยตฺจาติ เอตฺถาปิ วุตฺตนเยน อตฺโถ เวทิตพฺโพ. เอตฺถ ปน ปจฺจยุปฺปนฺนสฺสปิ ปจฺจยภาวโต สงฺขารานมฺปิ วเสน โยเชตพฺพํ. เตนาห ‘‘ตสฺสา จ อิตรา’’ติ.
ธมฺมฏฺิตตากถาวณฺณนา นิฏฺิตา.
๑๐. อนิจฺจตากถาวณฺณนา
๖๒๘. รูปาทีนํ อนิจฺจตา รูปาทิเก สติ โหติ, อสติ น โหตีติ อิมินา ปริยาเยน ตสฺสา เตหิ สห อุปฺปาทนิโรโธ วุตฺโต, อุปฺปาทาทีสุ ตีสุ ลกฺขเณสุ อนิจฺจตาโวหาโร โหตีติ ยถา ตโย ทณฺเฑ อุปาทาย ปวตฺโต ติทณฺฑโวหาโร เตสุ สพฺเพสุ โหติ, เอวํ ชาติชรามรณธมฺโม น นิจฺโจ อนิจฺโจ, ตสฺส ชาติอาทิปกติตา อนิจฺจตาสทฺเทน วุจฺจตีติ อุปฺปาทาทีสุ ลกฺขเณสุ อนิจฺจตาโวหาโร สมฺภวตีติ วุตฺตํ ‘‘ตีสุ…เป… โหตี’’ติ. วิภาคานุยฺุชนวเสนาติ ปเภทานุยฺุชนวเสน. ตตฺถ ยถา ชราภงฺควเสน อนิจฺจตา ปากฏา โหติ, น ตถา ชาติวเสนาติ ปาฬิยํ ชรามรณวเสเนว อนิจฺจตาวิภาโค ทสฺสิโตติ ทฏฺพฺพํ.
อนิจฺจตากถาวณฺณนา นิฏฺิตา.
เอกาทสมวคฺควณฺณนา นิฏฺิตา.
๑๒. ทฺวาทสมวคฺโค
๑. สํวโรกมฺมนฺติกถาวณฺณนา
๖๓๐-๖๓๒. สพฺพสฺสปิ ¶ มนโส มโนทฺวารภาวโต ‘‘วิปากทฺวารนฺติ ภวงฺคมนํ วทตี’’ติ อาห.
สํวโรกมฺมนฺติกถาวณฺณนา นิฏฺิตา.
๒. กมฺมกถาวณฺณนา
๖๓๓-๖๓๕. สวิปากาปิ ¶ ทสฺสิตาเยว นาม โหติ วุตฺตาวสิฏฺา สวิปากาติ อตฺถสิทฺธตฺตา.
กมฺมกถาวณฺณนา นิฏฺิตา.
๔. สฬายตนกถาวณฺณนา
๖๓๘-๖๔๐. มนายตเนกเทสสฺส วิปากสฺส อตฺถิตาย ‘‘อวิเสเสนา’’ติ วุตฺตํ.
สฬายตนกถาวณฺณนา นิฏฺิตา.
๕. สตฺตกฺขตฺตุปรมกถาวณฺณนา
๖๔๑-๖๔๕. อสฺสาติ อิมสฺส สตฺตกฺขตฺตุปรมสฺส. เตนาห ‘‘สตฺตกฺขตฺตุปรมภาเว จ นิยามํ ¶ อิจฺฉสี’’ติ. เยน อานนฺตริยกมฺเมน. อนฺตราติ สตฺต ภเว อนิพฺพตฺเตตฺวา เตสํ อนฺตเรเยว. เกจีติ อภยคิริวาสิโน. อปเรติ ปทการา. ตสฺสาติ โย สตฺตกฺขตฺตุปรโมติ วา, โกลํโกโลติ วา, เอกพีชีติ วา ภควตา าเณน ปริจฺฉินฺทิตฺวา พฺยากโต, ตสฺส ยถาวุตฺตปริจฺเฉทา อนฺตรา อุปริมคฺคาธิคโม นตฺถิ อวิตถเทสนตฺตา. ยถาปริจฺเฉทเมว ตสฺส อภิสมโย, สฺวายํ วิภาโค เตสํเยว ปุคฺคลานํ อินฺทฺริยปโรปริยตฺเตน เวทิตพฺโพ ภวนิยาเมน ตาทิสสฺส กสฺสจิ อภาวโต. ยสฺมา กสฺสจิ มุทุกานิปิ อินฺทฺริยานิ ปจฺจยวิเสเสน ติกฺขภาวํ อาปชฺเชยฺยุํ, ตสฺมา ตาทิสํ สนฺธาย ‘‘ภพฺโพติ วุจฺจติ, น โส อภพฺโพ นามา’’ติ จ วุตฺตํ. ยสฺมา ปน ภควา น ตาทิสํ ‘‘สตฺตกฺขตฺตุปรโม’’ติอาทินา นิยเมตฺวา พฺยากโรติ, ตสฺมา อาห ‘‘น ปน อนฺตรา อภิสเมตุํ ภพฺพตา วุตฺตา’’ติ. อยฺจ นโย เอกนฺเตน อิจฺฉิตพฺโพ. อฺถา ปุคฺคลสฺส สงฺกโร สิยาติ ทสฺเสนฺโต ‘‘ยทิ จา’’ติอาทิมาห.
สตฺตกฺขตฺตุปรมกถาวณฺณนา นิฏฺิตา.
ทฺวาทสมวคฺควณฺณนา นิฏฺิตา.
๑๓. เตรสมวคฺโค
๑. กปฺปฏฺกถาวณฺณนา
๖๕๔-๖๕๗. ‘‘เหฏฺา ¶ วุตฺตาธิปฺปายเมวา’’ติ อิทํ อิทฺธิพลกถายํ ยํ วุตฺตํ ‘‘อตีตํ อนาคตนฺติ อิทํ อวิเสเสน กปฺปํ ติฏฺเยฺยาติ ปฏิฺาตตฺตา โจเทตี’’ติอาทิ, ตํ สนฺธาย วุตฺตนฺติ อาห ‘‘เหฏฺาติ อิทฺธิพลกถาย’’นฺติ. ตตฺถ ‘‘ทฺเว กปฺเป’’ติอาทิอายุปริจฺเฉทาติกฺกมสมตฺถตาโจทนาวเสน อาคตา, อิธ ปน สงฺฆเภทโก อายุกปฺปเมว อฏฺตฺวา ยทิ เอกํ มหากปฺปํ ติฏฺเยฺย, ยถา เอกํ, เอวํ อเนเกปิ กปฺเป ติฏฺเยฺยาติ โจทนา กาตพฺพา.
กปฺปฏฺกถาวณฺณนา นิฏฺิตา.
๔. นิยตสฺสนิยามกถาวณฺณนา
๖๖๓-๖๖๔. อปฺปตฺตนิยามานนฺติ ¶ เย อนุปฺปนฺนมิจฺฉตฺตสมฺมตฺตนิยตธมฺมา ปุคฺคลา, เตสํ ธมฺเม. เก ปน เต? ยถาวุตฺตปุคฺคลสนฺตานปริยาปนฺนา ธมฺมา. เต หิ ภูมิตฺตยปริยาปนฺนตาย ‘‘เตภูมกา’’ติ วุตฺตา. เย ปน ปตฺตนิยามานํ สนฺตาเน ปวตฺตา อนิยตธมฺมา, น เตสเมตฺถ สงฺคโห กโต. น หิ เตหิ สมนฺนาคเมน อนิยตตา อตฺถิ. เตเนวาห ‘‘เตหิ สมนฺนาคโตปิ อนิยโตเยวา’’ติ. อิมํ โวหารมตฺตนฺติ อิมินา นิยาโม นาม โกจิ ธมฺโม นตฺถิ, อุปจิตสมฺภารตาย อภิสมฺพุชฺฌิตุํ ภพฺพตาว ตถา วุจฺจตีติ ทสฺเสติ. นิยโตติ วจนสฺส การณภาเวน วุตฺโตติ โยชนา. อุภยสฺสปีติ นิยโต นิยามํ โอกฺกมตีติ วจนทฺวยสฺส.
นิยตสฺสนิยามกถาวณฺณนา นิฏฺิตา.
๘. อสาตราคกถาวณฺณนา
๖๗๔. เอวํ ปวตฺตมาโนติ ‘‘อโห วต เม ภเวยฺยา’’ติ เอวํ ปตฺถนากาเรน ปวตฺตมาโน. อฺถาติ นนฺทนาทิอากาเรน.
อสาตราคกถาวณฺณนา นิฏฺิตา.
๙. ธมฺมตณฺหาอพฺยากตาติกถาวณฺณนา
๖๗๖-๖๘๐. คเหตฺวาติ ¶ เอเตน คหณมตฺตเมว ตํ, น ปน สา ตาทิสี อตฺถีติ ทสฺเสติ. น หิ โลกุตฺตรารมฺมณา อพฺยากตา วา ตณฺหา อตฺถีติ. ตีหิ โกฏฺาเสหีติ กามภววิภวตณฺหาโกฏฺาเสหิ. รูปตณฺหาทิเภทา ฉปิ ตณฺหา.
ธมฺมตณฺหาอพฺยากตาติกถาวณฺณนา นิฏฺิตา.
เตรสมวคฺควณฺณนา นิฏฺิตา.
๑๔. จุทฺทสมวคฺโค
๑. กุสลากุสลปฏิสนฺทหนกถาวณฺณนา
๖๘๖-๖๙๐. อนนฺตรปจฺจยภาโวเยเวตฺถ ¶ ปฏิสนฺธานํ ฆฏนฺจาติ อาห ‘‘อนนฺตรํ อุปฺปาเทตี’’ติ.
กุสลากุสลปฏิสนฺทหนกถาวณฺณนา นิฏฺิตา.
๒. สฬายตนุปฺปตฺติกถาวณฺณนา
๖๙๑-๖๙๒. เกจิ วาทิโนติ กาปิเล สนฺธายาห. เต หิ อภิพฺยตฺตวาทิโน วิชฺชมานเมว การเณ ผลํ อนภิพฺยตฺตํ หุตฺวา ิตํ ปจฺฉา อภิพฺยตฺตึ คจฺฉตีติ วทนฺตา พีชาวตฺถาย วิชฺชมานาปิ รุกฺขาทีนํ น องฺกุราทโย อาวิภวนฺติ, พีชมตฺตํ อาวิภาวํ คจฺฉตีติ กเถนฺติ.
สฬายตนุปฺปตฺติกถาวณฺณนา นิฏฺิตา.
๓. อนนฺตรปจฺจยกถาวณฺณนา
๖๙๓-๖๙๗. อนนฺตรุปฺปตฺตึ สลฺลกฺเขนฺโตติ จกฺขุวิฺาณานนฺตรํ โสตวิฺาณุปฺปตฺตึ มฺมาโน. โสตวิฺาณนฺติ วจเนเนว ตสฺส จกฺขุสนฺนิสฺสยตา ¶ รูปารมฺมณตา จ ปฏิกฺขิตฺตา, ปฏิฺาตา จ โสตสนฺนิสฺสยตา สทฺทารมฺมณตา จาติ อาห ‘‘น โส จกฺขุมฺหิ สทฺทารมฺมณ’’นฺติ. ตตฺถ สทฺทารมฺมณนฺติ ‘‘โสตวิฺาณํ อิจฺฉตี’’ติ อาเนตฺวา สมฺพนฺธิตพฺพํ. ตยิทํ จกฺขุวิฺาณสฺส อนนฺตรํ โสตวิฺาณํ อุปฺปชฺชตีติ ลทฺธิยา เอวํ ายตีติ อาห ‘‘อนนฺตรูปลทฺธิวเสน อาปนฺนตฺตา’’ติ.
อนนฺตรปจฺจยกถาวณฺณนา นิฏฺิตา.
๔. อริยรูปกถาวณฺณนา
๖๙๘-๖๙๙. สมฺมาวาจาทีติ ¶ สมฺมาวาจากมฺมนฺตา. ตตฺถ สมฺมาวาจา สทฺทสภาวา, อิตโร จ กายวิฺตฺติสภาโว, อุภยมฺปิ วา วิฺตฺตีติ อธิปฺปาเยน รูปนฺติสฺส ลทฺธิ.
อริยรูปกถาวณฺณนา นิฏฺิตา.
๕. อฺโอนุสโยติกถาวณฺณนา
๗๐๐-๗๐๑. ตสฺมึ สมเยติ กุสลาพฺยากตจิตฺตกฺขเณ. โส หีติ ปจฺฉิมปาโ.
อฺโอนุสโยติกถาวณฺณนา นิฏฺิตา.
๖. ปริยุฏฺานํจิตฺตวิปฺปยุตฺตนฺติกถาวณฺณนา
๗๐๒. เตติ ราคาทโย. ตสฺมาติ ยสฺมา วิปสฺสนฺตสฺสปิ ราคาทโย อุปฺปชฺชนฺติ, ตสฺมา.
ปริยุฏฺานํจิตฺตวิปฺปยุตฺตนฺติกถาวณฺณนา นิฏฺิตา.
๗. ปริยาปนฺนกถาวณฺณนา
๗๐๓-๗๐๕. กิเลสวตฺถุโอกาสวเสนาติ ¶ กิเลสกามวตฺถุกามภูมิวเสน. รูปธาตุสหคตวเสน อนุเสตีติ กามราโค ยถา กามวิตกฺกสงฺขาตาย กามธาตุยา สห ปจฺจยสมวาเย ¶ อุปฺปชฺชนารโห, ตเมว รูปธาตุยาปีติ อตฺโถ. ราคาทิการณลาเภ อุปฺปตฺติอรหตา หิ อนุสยนํ.
ปริยาปนฺนกถาวณฺณนา นิฏฺิตา.
๘. อพฺยากตกถาวณฺณนา
๗๐๖-๖๐๘. สพฺพถาปีติ อวิปากภาเวนปิ สสฺสตาทิภาเวนปิ.
อพฺยากตกถาวณฺณนา นิฏฺิตา.
๙. อปริยาปนฺนกถาวณฺณนา
๗๐๙-๗๑๐. ตสฺมา ทิฏฺิ โลกิยปริยาปนฺนา น โหตีติ อตฺถํ วทนฺติ, เอวํ สติ อติปฺปสงฺโค โหติ วีตโทสาทิโวหารภาวโตติ. ตโต อฺถา อตฺถํ วทนฺโต ‘‘รูปทิฏฺิยา’’ติอาทิมาห. ตตฺถ อาทิ-สทฺเทน อรูปทิฏฺิอาทึ สงฺคณฺหาติ. ปรวาทิอธิปฺปายวเสน อยมตฺถวิภาวนาติ อาห ‘‘ยทิ จ ปริยาปนฺนา สิยา’’ติ. ตถา จ สตีติ ทิฏฺิยา กามธาตุปริยาปนฺนตฺเต สตีติ อตฺโถ. ตสฺมาติ ‘‘วีตทิฏฺิโก’’ติ เอวํ โวหาราภาวโต. น หิ สา ตสฺส อวิคตา ทิฏฺิ, ยโต โส วีตทิฏฺิโกติ น วุจฺจติ. เยนาติ กามทิฏฺิภาเวน.
อปริยาปนฺนกถาวณฺณนา นิฏฺิตา.
จุทฺทสมวคฺควณฺณนา นิฏฺิตา.
๑๕. ปนฺนรสมวคฺโค
๑. ปจฺจยตากถาวณฺณนา
๗๑๑-๗๑๗. ววตฺถิโตติ ¶ ¶ อสํกิณฺโณ. โย หิ ธมฺโม เยน ปจฺจยภาเวน ปจฺจโย โหติ, ตสฺส ตโต อฺเนปิ ปจฺจยภาเว สติ ปจฺจยตา สํกิณฺณา นาม ภเวยฺย. วิรุทฺธาสมฺภวีนํ วิย ตพฺพิธุรานํ ปจฺจยภาวานํ สหภาวํ ปฏิกฺขิปติ.
ปจฺจยตากถาวณฺณนา นิฏฺิตา.
๒. อฺมฺปจฺจยกถาวณฺณนา
๗๑๘-๗๑๙. สหชาตาติ วุตฺตตฺตา น สงฺขารปจฺจยา จ อวิชฺชาติ วุตฺตตฺตาติ อธิปฺปาโย. อนนฺตราทินาปิ หิ สงฺขารา อวิชฺชาย ปจฺจยา โหนฺติเยว. อฺมฺานนฺตรํ อวตฺวา อวิคตานนฺตรํ สมฺปยุตฺตสฺส วจนํ กมเภโท, อตฺถิคฺคหเณเนว คหิโต อตฺถิปจฺจยภูโตเยว ธมฺโม นิสฺสยปจฺจโย โหตีติ. อสาธารณตายาติ ปทนฺตราสาธารณตาย. เตนาห ‘‘วกฺขติ หี’’ติอาทิ.
อฺมฺปจฺจยกถาวณฺณนา นิฏฺิตา.
๙. ตติยสฺาเวทยิตกถาวณฺณนา
๗๓๒. ยทิปิ เสสํ นาม คหิตโต อฺํ, ตถาปิ ปกรณปริจฺฉินฺนเมเวตฺถ ตํ คยฺหตีติ ทสฺเสนฺโต ‘‘เยสํ…เป… อธิปฺปาโย’’ติ วตฺวา ปุน อนวเสสเมว สงฺคณฺหนฺโต ‘‘อสฺสตฺตานมฺปิ ¶ จา’’ติอาทิมาห. ตตฺถ สพฺพสตฺเต สนฺธายาติ อธิปฺปาโยติ โยชนา. ปาณิสมฺผสฺสาปิ กมนฺตีติอาทิกํ สรีรปกตีติ สมฺพนฺโธ.
๗๓๓-๗๓๔. ปฺจหิ วิฺาเณหิ น จวติ, น อุปปชฺชตีติ วาทํ ปรวาที นานุชานาตีติ อาห ‘‘สุตฺต…เป… วตฺตพฺพ’’นฺติ.
ตติยสฺาเวทยิตกถาวณฺณนา นิฏฺิตา.
๑๐. อสฺสตฺตุปิกากถาวณฺณนา
๗๓๕. ยถา ¶ วิตกฺกวิจารปีติสุขวิราควเสน ปวตฺตา สมาปตฺติ วิตกฺกาทิรหิตา โหติ, เอวํ สฺาวิราควเสน ปวตฺตาปิ สฺารหิตาว สิยาติ ตสฺส ลทฺธีติ ทสฺเสนฺโต อาห ‘‘สาปิ อสฺิตา…เป… ทสฺเสตี’’ติ.
๗๓๖. ยทิ จตุตฺถชฺฌานสมาปตฺติ กถํ อสฺสมาปตฺตีติ โจทนํ สนฺธายาห ‘‘สฺาวิราควเสน สมาปนฺนตฺตา อสฺิตา, น สฺาย อภาวโต’’ติ.
อสฺสตฺตุปิกากถาวณฺณนา นิฏฺิตา.
๑๑. กมฺมูปจยกถาวณฺณนา
๗๓๘-๗๓๙. ‘‘กมฺมูปจโย กมฺเมน สหชาโต’’ติ ปุฏฺโ สมฺปยุตฺตสหชาตตํ สนฺธาย ปฏิกฺขิปติ, วิปฺปยุตฺตสหชาตตํ สนฺธาย ปฏิชานาตีติ. วิปฺปยุตฺตสฺสปิ หิ อตฺถิ สหชาตตา จิตฺตสมุฏฺานรูปสฺส วิยาติ อธิปฺปาโย.
๗๔๑. ติณฺณนฺติ ¶ กมฺมกมฺมูปจยกมฺมวิปากานํ.
กมฺมูปจยกถาวณฺณนา นิฏฺิตา.
ปนฺนรสมวคฺควณฺณนา นิฏฺิตา.
ตติโย ปณฺณาสโก สมตฺโต.
๑๖. โสฬสมวคฺโค
๓. สุขานุปฺปทานกถาวณฺณนา
๗๔๗-๗๔๘. น ตสฺสาติ ยสฺส ตํ อนุปฺปทิสฺสติ, น ตสฺส. โย หิ อนุปฺปเทติ, ยสฺส จ อนุปฺปเทติ, ตทุภยวินิมุตฺตา อิธ ปเรติ อธิปฺเปตา.
สุขานุปฺปทานกถาวณฺณนา นิฏฺิตา.
๔. อธิคยฺหมนสิการกถาวณฺณนา
๗๔๙-๗๕๓. ตํจิตฺตตายาติ ¶ เอตฺถ มนสิกโรนฺโต ยทิ สพฺพสงฺขาเร เอกโต มนสิ กโรติ, เยน จิตฺเตน มนสิ กโรติ, สพฺพสงฺขารนฺโตคธตฺตา ตสฺมึเยว ขเณ ตํ จิตฺตํ มนสิ กาตพฺพํ เอตสฺสาติ ตํจิตฺตตา นาม โทโส อาปชฺชตีติ ทสฺเสนฺโต อาห ‘‘ตเทว อารมฺมณภูต’’นฺติอาทิ. เอเตน ตสฺเสว เตน มนสิกรณาสมฺภวมาห, ตํ วาติอาทินา ปน สสํเวทนาวาทาปตฺตินฺติ อยเมเตสํ วิเสโส.
อธิคยฺหมนสิการกถาวณฺณนา นิฏฺิตา.
โสฬสมวคฺควณฺณนา นิฏฺิตา.
๑๗. สตฺตรสมวคฺโค
๑. อตฺถิอรหโตปฺุูปจยกถาวณฺณนา
๗๗๖-๗๗๙. กิริยจิตฺตํ ¶ อพฺยากตํ อนาทิยิตฺวาติ ‘‘กิริยจิตฺตํ อพฺยากต’’นฺติ อคฺคเหตฺวา, ทานาทิปวตฺตเนน ทานมยาทิปฺุตฺเตน จ คเหตฺวาติ อตฺโถ.
อตฺถิอรหโตปฺุูปจยกถาวณฺณนา นิฏฺิตา.
๒. นตฺถิอรหโตอกาลมจฺจูติกถาวณฺณนา
๗๘๐. อลทฺธวิปากวารานนฺติ วิปากทานํ ปติ อลทฺโธกาสานํ. พฺยนฺตีภาวนฺติ วิคตนฺตตํ, วิคมํ อวิปากนฺติ อตฺโถ.
๗๘๑. ตโต ปรนฺติ พฺยติเรเกน อตฺถสิทฺธิ, น เกวเลน อนฺวเยนาติ อาห ‘‘ตาว น กมติ, ตโต ปรํ กมตีติ ลทฺธิยา ปฏิกฺขิปตี’’ติ. ตตฺถ ตโต ปรนฺติ ปุพฺเพ กตสฺส กมฺมสฺส ปริกฺขยคมนโต ปรํ. นตฺถิ ปาณาติปาโต ปาณาติปาตลกฺขณาภาวโตติ อธิปฺปาโย. ตเมว ลกฺขณาภาวํ ทสฺเสตุํ ‘‘ปาโณปาณสฺิตา’’ติอาทิ วุตฺตํ. ตตฺถ น เตนาติ โย ปเรน อุปกฺกโม กโต ¶ , เตน อุปกฺกเมน น มโต, ธมฺมตามรเณเนว มโตติ ทุพฺพิฺเยฺยํ อวิเสสวิทูหิ, ทุพฺพิฺเยฺยํ วา โหตุ สุวิฺเยฺยํ วา, องฺคปาริปูริยาว ปาณาติปาโต.
นตฺถิอรหโตอกาลมจฺจูติกถาวณฺณนา นิฏฺิตา.
๓. สพฺพมิทํกมฺมโตติกถาวณฺณนา
๗๘๔. อพีชโตติ ¶ สพฺเพน สพฺพํ อพีชโต อฺพีชโต จ. ตนฺติ เทยฺยธมฺมํ, คิลานปจฺจยนฺติ อตฺโถ.
สพฺพมิทํกมฺมโตติกถาวณฺณนา นิฏฺิตา.
๔. อินฺทฺริยพทฺธกถาวณฺณนา
๗๘๘. วินาปิ อนิจฺจฏฺเนาติ อนิจฺจฏฺํ เปตฺวาปิ อฏฺเปตฺวาปีติ อตฺโถ, น อนิจฺจฏฺวิรเหนาติ. น หิ อนิจฺจฏฺวิรหิตํ อนินฺทฺริยพทฺธํ อตฺถิ.
อินฺทฺริยพทฺธกถาวณฺณนา นิฏฺิตา.
๗. นวตฺตพฺพํสงฺโฆทกฺขิณํวิโสเธตีติกถาวณฺณนา
๗๙๓-๗๙๔. อปฺปฏิคฺคหณโตติ ปฏิคฺคาหกตฺตาภาวโต.
นวตฺตพฺพํสงฺโฆทกฺขิณํวิโสเธตีติกถาวณฺณนา นิฏฺิตา.
๑๑. ทกฺขิณาวิสุทฺธิกถาวณฺณนา
๘๐๐-๘๐๑. ปฏิคฺคาหกนิรเปกฺขาติ ปฏิคฺคาหกสฺส คุณวิเสสนิรเปกฺขา, ตสฺส ทกฺขิเณยฺยภาเวน วินาติ อตฺโถ. เตนาห ‘‘ปฏิคฺคาหเกน ¶ ปจฺจยภูเตน วินา’’ติ. สจฺจเมตนฺติ ¶ ลทฺธิกิตฺตเนน วุตฺตภาวเมว ปฏิชานาติ. ปฏิคฺคาหกสฺส วิปากนิพฺพตฺตนํ ทานเจตนาย มหาผลตา. ปจฺจยภาโวเยว หิ ตสฺส, น ตสฺสา การณตฺตํ. เตนาห ‘‘ทานเจตนานิพฺพตฺตเนน ยทิ ภเวยฺยา’’ติอาทิ.
ทกฺขิณาวิสุทฺธิกถาวณฺณนา นิฏฺิตา.
สตฺตรสมวคฺควณฺณนา นิฏฺิตา.
๑๘. อฏฺารสมวคฺโค
๑. มนุสฺสโลกกถาวณฺณนา
มนุสฺสโลกกถาวณฺณนา นิฏฺิตา.
๒. ธมฺมเทสนากถาวณฺณนา
๘๐๔-๘๐๖. ตสฺส จ นิมฺมิตพุทฺธสฺส เทสนํ สมฺปฏิจฺฉิตฺวา อายสฺมตา อานนฺเทน สยเมว จ เทสิโต.
ธมฺมเทสนากถาวณฺณนา นิฏฺิตา.
๖. ฌานสงฺกนฺติกถาวณฺณนา
๘๑๓-๘๑๖. วิตกฺกวิจาเรสุ วิรตฺตจิตฺตตา ตตฺถ อาทีนวมนสิกาโร, ตทากาโร จ ทุติยชฺฌานูปจาโรติ อาห ‘‘วิตกฺกวิจารา อาทีนวโต มนสิ กาตพฺพา, ตโต ทุติยชฺฌาเนน ภวิตพฺพ’’นฺติ.
ฌานสงฺกนฺติกถาวณฺณนา นิฏฺิตา.
๗. ฌานนฺตริกกถาวณฺณนา
๘๑๗-๘๑๙. น ¶ ¶ ปมชฺฌานํ วิตกฺกาภาวโต, นาปิ ทุติยชฺฌานํ วิจารสพฺภาวโตติ ฌานเมตํ น โหตีติ ทสฺเสนฺโต อาห ‘‘ปมชฺฌานาทีสุ อฺตรภาวาภาวโต น ฌาน’’นฺติ.
ฌานนฺตริกกถาวณฺณนา นิฏฺิตา.
๙. จกฺขุนารูปํปสฺสตีติกถาวณฺณนา
๘๒๖-๘๒๗. ‘‘จกฺขุนา รูปํ ทิสฺวา’’ติ อิมินา จกฺขุวิฺาเณน ปฏิชานนสฺส อคฺคหเณ อรุจึ สูเจนฺโต อาห ‘‘มโนวิฺาณปฏิชานนํ กิร สนฺธายา’’ติ. เตเนวาห ‘‘มโนวิฺาณปฏิชานนํ ปนา’’ติอาทิ. ตสฺมาติ มโนวิฺาณปฏิชานนสฺเสว อธิปฺเปตตฺตาติ อตฺโถ. เอวํ สนฺเตติ ยทิ รูเปน รูปํ ปฏิวิชานาติ, รูปํ ปฏิวิชานนฺตมฺปิ มโนวิฺาณํ รูปวิชานนํ โหติ, น รูปทสฺสนนฺติ อาห ‘‘มโนวิฺาณปฏิชานนํ ปน รูปทสฺสนํ กถํ โหตี’’ติ.
จกฺขุนารูปํปสฺสตีติกถาวณฺณนา นิฏฺิตา.
อฏฺารสมวคฺควณฺณนา นิฏฺิตา.
๑๙. เอกูนวีสติมวคฺโค
๑. กิเลสปชหนกถาวณฺณนา
๘๒๘-๘๓๑. เต ปนาติ เย อริยมคฺเคน ปหีนา กิเลสา, เต ปน. กามฺเจตฺถ มคฺเคน ปหาตพฺพกิเลสา มคฺคภาวนาย อสติ อุปฺปชฺชนารหา ขณตฺตยํ น อาคตาติ จ อนาคตา นาม ¶ สิยุํ, ยสฺมา ปน เต น อุปฺปชฺชิสฺสนฺติ, ตสฺมา ตถา น วุจฺจนฺตีติ ทฏฺพฺพํ. เตเนวาห ‘‘นาปิ ภวิสฺสนฺตี’’ติ.
กิเลสปชหนกถาวณฺณนา นิฏฺิตา.
๒. สฺุตกถาวณฺณนา
๘๓๒. เยน ¶ อวสวตฺตนฏฺเน ปรปริกปฺปิโต นตฺถิ เอเตสํ อตฺตโน วิสยนฺติ อนตฺตาติ วุจฺจนฺติ สภาวธมฺมา, สฺวายํ อนตฺตตาติ อาห ‘‘อวสวตฺตนากาโร อนตฺตตา’’ติ. สา ปนายํ ยสฺมา อตฺถโต อสารกตาว โหติ, ตสฺมา ตเทกเทเสน ตํ ทสฺเสตุํ ‘‘อตฺถโต ชรามรณเมวา’’ติ อาห. เอวํ สติ ลกฺขณสงฺกโร สิยา, เตสํ ปนิทํ อธิปฺปายกิตฺตนนฺติ ทฏฺพฺพํ. อรูปธมฺมานํ อวสวตฺตนาการตาย เอว หิ อนตฺตลกฺขณสฺส สงฺขารกฺขนฺธปริยาปนฺนตา.
สฺุตกถาวณฺณนา นิฏฺิตา.
๓. สามฺผลกถาวณฺณนา
๘๓๕-๘๓๖. ปตฺติธมฺมนฺติ เหฏฺา วุตฺตํ สมนฺนาคมมาห.
สามฺผลกถาวณฺณนา นิฏฺิตา.
๕. ตถตากถาวณฺณนา
๘๔๑-๘๔๓. รูปาทีนํ สภาวตาติ เอเตน รูปาทโย เอว สภาวตาติ อิมมตฺถํ ปฏิกฺขิปติ ¶ . ยโต ตํ ปรวาที รูปาทีสุ อปริยาปนฺนํ อิจฺฉติ. เตนาห ‘‘ภาวํ เหส ตถตาติ วทติ, น ภาวโยค’’นฺติ. ตตฺถ ภาวนฺติ ธมฺมมตฺตํ, ปกตีติ อตฺโถ ‘‘ชาติธมฺม’’นฺติอาทีสุ วิย. รูปาทีนฺหิ รุปฺปนาทิปกติ ตถา อสงฺขตาติ จ ปรวาทิโน ลทฺธิ. เตน วุตฺตํ ‘‘น ภาวโยค’’นฺติ. เยน หิ ภาโว สภาวธมฺโม ยุชฺชติ, เอกีภาวเมว คจฺฉติ, ตํ รุปฺปนาทิลกฺขณํ ภาวโยโค. ตํ ปน รูปาทิโต อนฺํ, ตโต เอว สงฺขตํ, อวิปรีตฏฺเน ปน ‘‘ตถ’’นฺติ วุจฺจติ.
ตถตากถาวณฺณนา นิฏฺิตา.
๖. กุสลกถาวณฺณนา
๘๔๔-๘๔๖. อนวชฺชภาวมตฺเตเนว ¶ กุสลนฺติ โยชนา. ตสฺมาติ ยสฺมา อวชฺชรหิตํ อนวชฺชํ, อนวชฺชภาวมตฺเตเนว จ กุสลํ, ตสฺมา นิพฺพานํ กุสลนฺติ.
กุสลกถาวณฺณนา นิฏฺิตา.
๗. อจฺจนฺตนิยามกถาวณฺณนา
๘๔๗. ยํ ‘‘เอกวารํ นิมุคฺโค ตถา นิมุคฺโคว โหติ, เอตสฺส ปุน ภวโต วุฏฺานํ นาม นตฺถี’’ติ อฏฺกถายํ อาคตํ, โส ปน อาจริยวาโท, น อฏฺกถานโยติ ทสฺเสนฺโต ‘‘ตาย ชาติยา…เป… มฺมาโน’’ติ อาห. ตตฺถ ตาย ชาติยาติ ยสฺสํ ชาติยํ ปุคฺคโล กมฺมาวรณาทิอาวรเณหิ สมนฺนาคโต โหติ, ตาย ชาติยา. สํสารขาณุกภาโว วสฺสภฺาทีนํ วิย มกฺขลิอาทีนํ วิย จ ทฏฺพฺโพ. โส จ อเหตุกาทิมิจฺฉาทสฺสนสฺส ผลภาเวเนว เวทิตพฺโพ, น อจฺจนฺตนิยามสฺส นาม กสฺสจิ อตฺถิภาวโต. ยถา หิ วิมุจฺจนฺตสฺส โกจิ นิยาโม นาม นตฺถิ เปตฺวา มคฺเคน ภวปริจฺเฉทํ, เอวํ อวิมุจฺจนฺตสฺสปิ โกจิ สํสารนิยาโม นาม ¶ นตฺถิ. ตาทิสสฺส ปน มิจฺฉาทสฺสนสฺส พลวภาเว อปริมิตกปฺปปริจฺเฉเท จิรตรํ สํสารปฺปพนฺโธ โหติ, อปายูปปตฺติ จ ยตฺถ สํสารขาณุสมฺา.
ยํ ปเนเก วทนฺติ ‘‘อตฺเถว อจฺจนฺตํ สํสริตา อนนฺตตฺตา สตฺตนิกายสฺสา’’ติ, ตมฺปิ อปฺุพหุลํ สตฺตสนฺตานํ สนฺธาย วุตฺตํ สิยา. น หิ มาตุฆาตกาทีนํ เตนตฺตภาเวน สมฺมตฺตนิยาโมกฺกมนนฺตรายภูโต มิจฺฉตฺตนิยาโม วิย สตฺตานํ วิมุตฺตนฺตรายกโร สํสารนิยาโม นาม นตฺถิ. ยาว ปน น มคฺคผลสฺส อุปนิสฺสโย อุปลพฺภติ, ตาว สํสาโร อปริจฺฉินฺโน. ยทา จ โส อุปลทฺโธ, ตทา โส ปริจฺฉินฺโน เอวาติ ทฏฺพฺพํ.
ยถา นิยตสมฺมาทสฺสนํ, เอวํ นิยตมิจฺฉาทสฺสเนนปิ สวิสเย เอกํสคาหวเสน อุกฺกํสคเตน ภวิตพฺพนฺติ เตน สมนฺนาคตสฺส ปุคฺคลสฺส สติ อจฺจนฺตนิยาเม กถํ ตสฺมึ อภินิเวสวิสเย อเนกํสคาโห อุปฺปชฺเชยฺย, อภินิเวสนฺตรํ วา วิรุทฺธํ ยทิ อุปฺปชฺเชยฺย, อจฺจนฺตนิยาโม เอว น ¶ สิยาติ ปาฬิยํ วิจิกิจฺฉุปฺปตฺตินิยามนฺตรุปฺปตฺติโจทนา กตา. น หิ วิจิกิจฺฉา วิย สมฺมตฺตนิยตปุคฺคลานํ ยถากฺกมํ มิจฺฉตฺตสมฺมตฺตนิยตปุคฺคลานํ สมฺมตฺตมิจฺฉตฺตนิยตา ธมฺมา กทาจิปิ อุปฺปชฺชนฺติ, อวิรุทฺธํ ปน นิยามนฺตรเมว โหตีติ อานนฺตริกนฺตรํ วิย มิจฺฉาทสฺสนนฺตรํ สมานชาติกํ น นิวตฺเตตีติ วิรุทฺธํเยว ทสฺเสตุํ ปาฬิยํ วิจิกิจฺฉา วิย สสฺสตุจฺเฉททิฏฺิโย เอว อุทฺธฏา. เอวเมตฺถ วิจิกิจฺฉุปฺปตฺตินิยามนฺตรุปฺปตฺตีนํ นิยามนฺตรุปฺปตฺตินิวตฺตกภาโว เวทิตพฺโพ, อจฺจนฺตนิยาโม จ นิวตฺติสฺสตีติ จ วิรุทฺธเมตนฺติ ปน ‘‘วิจาเรตฺวาว คเหตพฺพา’’ติ วุตฺตํ สิยา.
อจฺจนฺตนิยามกถาวณฺณนา นิฏฺิตา.
๘. อินฺทฺริยกถาวณฺณนา
๘๕๓-๘๕๖. ยถา โลกุตฺตรา สทฺธาทโย เอว สทฺธินฺทฺริยาทีนิ, เอวํ โลกิยาปิ. กสฺมา ¶ ? ตตฺถาปิ อธิโมกฺขลกฺขณาทินา อินฺทฏฺสพฺภาวโต. สทฺเธยฺยาทิวตฺถูสุ สทฺทหนาทิมตฺตเมว หิ ตนฺติ อิมมตฺถํ ทสฺเสนฺโต อาห ‘‘โลกุตฺตรานํ…เป… ทฏฺพฺโพ’’ติ.
อินฺทฺริยกถาวณฺณนา นิฏฺิตา.
เอกูนวีสติมวคฺควณฺณนา นิฏฺิตา.
๒๐. วีสติมวคฺโค
๒. าณกถาวณฺณนา
๘๖๓-๘๖๕. กามํ ปุพฺพภาเคปิ อตฺเถว ทุกฺขปริฺา, อตฺถสาธิกา ปน สา มคฺคกฺขณิกา เอวาติ อุกฺกํสคตํ ทุกฺขปริฺํ สนฺธาย อวธาเรนฺโต อาห ‘‘ทุกฺขํ…เป… มคฺคาณเมว ทีเปตี’’ติ. ตํ ปน อวธารณํ น าณนฺตรนิวตฺตนํ, อถ โข าณนฺตรสฺส ยถาธิคตกิจฺจนิวตฺตนํ ทฏฺพฺพํ. เตนาห ‘‘น ตสฺเสว าณภาว’’นฺติอาทิ.
าณกถาวณฺณนา นิฏฺิตา.
๓. นิรยปาลกถาวณฺณนา
๘๖๖-๘๖๘. เนรยิเก ¶ นิรเย ปาเลนฺติ, ตโต นิคฺคนฺตุํ อปฺปทานวเสน รกฺขนฺตีติ นิรยปาลา. นิรยปาลตาย วา เนรยิกานํ นรกทุกฺเขน ปริโยนทฺธาย อลํ สมตฺถาติ นิรยปาลา. กึ ปเนเต นิรยปาลา เนรยิกา, อุทาหุ อเนรยิกาติ. กิฺเจตฺถ – ยทิ ตาว เนรยิกา, นิรยสํวตฺตนิเยน กมฺเมน นิพฺพตฺตาติ สยมฺปิ นิรยทุกฺขํ ปจฺจนุภเวยฺยุํ, ตถา สติ อฺเสํ เนรยิกานํ ยาตนาย อสมตฺถา สิยุํ, ‘‘อิเม เนรยิกา, อิเม นิรยปาลา’’ติ ววตฺถานฺจ น สิยา. เย จ เย ยาเตนฺติ, เตหิ สมานรูปพลปฺปมาเณหิ อิตเรสํ ภยสนฺตาสา น ¶ สิยุํ. อถ อเนรยิกา, เตสํ ตตฺถ กถํ สมฺภโวติ? วุจฺจเต – อเนรยิกา นิรยปาลา อนิรยคติสํวตฺตนิยกมฺมนิพฺพตฺตา. นิรยูปปตฺติสํวตฺตนิยกมฺมโต หิ อฺเเนว กมฺมุนา เต นิพฺพตฺตนฺติ รกฺขสชาติกตฺตา. ตถา หิ วทนฺติ –
‘‘โกธนา กุรูรกมฺมนฺตา, ปาปาภิรุจิโน ตถา;
ทุกฺขิเตสุ จ นนฺทนฺติ, ชายนฺติ ยมรกฺขสา’’ติ.
ตตฺถ ยเทเก วทนฺติ ‘‘ยาตนาทุกฺขสฺส อปฺปฏิสํเวทนโต, อฺถา ปุน อฺมฺํ ยาเตยฺยุ’’นฺติ จ เอวมาทิ, ตยิทํ อากาสโรมฏฺนํ นิรยปาลานํ เนรยิกภาวสฺเสว อภาวโต. เย ปน วเทยฺยุํ – ยทิปิ อเนรยิกา นิรยปาลา, อโยมยาย ปน อาทิตฺตาย สมฺปชฺชลิตาย สโชติภูตาย นิรยภูมิยา ปริวตฺตมานา กถํ นาม ทุกฺขํ นานุภวนฺตีติ? กมฺมานุภาวโต. ยถา หิ อิทฺธิมนฺโต เจโตวสิปฺปตฺตา มหาโมคฺคลฺลานาทโย เนรยิเก อนุกมฺปนฺตา อิทฺธิพเลน นิรยภูมึ อุปคตา ตตฺถ ทาหทุกฺเขน น พาธียนฺติ, เอวํ สมฺปทมิทํ ทฏฺพฺพํ.
ตํ อิทฺธิวิสยสฺส อจินฺเตยฺยภาวโตติ เจ? อิทมฺปิ ตํสมานํ กมฺมวิปากสฺส อจินฺเตยฺยภาวโต. ตถารูเปน หิ กมฺมุนา เต นิพฺพตฺตา ยถา นิรยทุกฺเขน อพาธิตา เอว หุตฺวา เนรยิเก ยาเตนฺติ, น เจตฺตเกน พาหิรวิสยาภาโว วิชฺชติ อิฏฺานิฏฺตาย ปจฺเจกํ ทฺวารปุริเสสุ วิภตฺตสภาวตฺตา. ตถา หิ เอกจฺจสฺส ทฺวารสฺส ปุริสสฺส อิฏฺํ ¶ เอกจฺจสฺส อนิฏฺํ, เอกจฺจสฺส จ อนิฏฺํ เอกจฺจสฺส อิฏฺํ โหติ. เอวฺจ กตฺวา ยเทเก วทนฺติ ‘‘นตฺถิ กมฺมวเสน เตชสา ปรูปตาปน’’นฺติอาทิ, ตทปาหตํ โหติ. ยํ ปน วทนฺติ ‘‘อเนรยิกานํ เตสํ กถํ ตตฺถ สมฺภโว’’ติ เนรยิกานํ ยาตกภาวโต. เนรยิกสตฺตยาตนาโยคฺคฺหิ อตฺตภาวํ นิพฺพตฺเตนฺตํ กมฺมํ ตาทิสนิกนฺติวินามิตํ นิรยฏฺาเนเยว นิพฺพตฺเตติ. เต จ เนรยิเกหิ อธิกตรพลาโรหปริณาหา อติวิย ภยานกสนฺตาสกุรูรตรปโยคา จ โหนฺติ. เอเตเนว ตตฺถ กากสุนขาทีนมฺปิ นิพฺพตฺติ สํวณฺณิตาติ ทฏฺพฺพํ.
กถมฺคติเกหิ อฺคติกพาธนนฺติ จ น วตฺตพฺพํ อฺตฺถาปิ ตถา ทสฺสนโต. ยํ ปเนเก วทนฺติ ‘‘อสตฺตสภาวา นิรยปาลา นิรยสุนขาทโย จา’’ติ, ตํ เตสํ มติมตฺตํ อฺตฺถ ¶ ตถา อทสฺสนโต. น หิ กาจิ อตฺถิ ตาทิสี ธมฺมปฺปวตฺติ, ยา อสตฺตสภาวา, สมฺปติสตฺเตหิ อปฺปโยชิตา จ อตฺถกิจฺจํ สาเธนฺตี ทิฏฺปุพฺพา. เปตานํ ปานียนิวารกานํ ทณฺฑาทิหตฺถปุริสานมฺปิ อสตฺตภาเว วิเสสการณํ นตฺถิ. สุปินูปฆาโตปิ อตฺถกิจฺจสมตฺถตาย อปฺปมาณํ ทสฺสนาทิมตฺเตนปิ ตทตฺถสิทฺธิโต. ตถา หิ สุปิเน อาหารูปโภคาทินา น อตฺถสิทฺธิ อตฺถิ, นิมฺมานรูปํ ปเนตฺถ ลทฺธปริหารํ อิทฺธิวิสยสฺส อจินฺเตยฺยภาวโต. อิธาปิ กมฺมวิปากสฺส อจินฺเตยฺยภาวโตติ เจ? ตํ น, อสิทฺธตฺตา. เนรยิกานํ กมฺมวิปาโก นิรยปาลาติ อสิทฺธเมตํ, วุตฺตนเยน ปน เนสํ สตฺตภาโว เอว สิทฺโธ. สกฺกา หิ วตฺตุํ สตฺตสงฺขาตา นิรยปาลสฺิตา ธมฺมปฺปวตฺติ สาภิสนฺธิกา ปรูปฆาติ อตฺถกิจฺจสพฺภาวโต โอชาหาราทิรกฺขสสนฺตติ วิยาติ. อภิสนฺธิปุพฺพกตา เจตฺถ น สกฺกา ปฏิกฺขิปิตุํ ตถา ตถา อภิสนฺธิยา ยาตนโต, ตโต เอว น สงฺฆาฏปพฺพตาทีหิ อเนกนฺติกตา. เย ปน วทนฺติ ‘‘ภูตวิเสสา เอว เต วณฺณสณฺานาทิวิเสสวนฺโต เภรวาการา นรกปาลาติ สมฺํ ลภนฺตี’’ติ, ตทสิทฺธํ. อุชุกเมว ปาฬิยํ ‘‘อตฺถิ นิรเย นิรยปาลา’’ติ วาทสฺส ปติฏฺาปิตตฺตา.
อปิจ ยถา อริยวินเย นรกปาลานํ ภูตมตฺตตา อสิทฺธา, ตถา ปฺตฺติมตฺตวาทิโนปิ เตสํ ภูตมตฺตตา อสิทฺธาว. น หิ ตสฺส ภูตานิ นาม สนฺติ. ยทิ ปรมตฺถํ คเหตฺวา โวหรติ, อถ กสฺมา เวทนาทิเก ¶ เอว ปฏิกฺขิปตีติ? ติฏฺเตสา อนวฏฺิตตกฺกานํ อปฺปหีนสมฺโมหวิปลฺลาสานํ วาทวีมํสา, เอวํ อตฺเถว นิรยปาลาติ นิฏฺเมตฺถ คนฺตพฺพํ. สติ จ เนสํ สพฺภาเว, อสติปิ พาหิเร วิสเย นรเก วิย เทสาทินิยโม โหตีติ วาโท น สิชฺฌติ เอวาติ ทฏฺพฺพํ.
นิรยปาลกถาวณฺณนา นิฏฺิตา.
๔. ติรจฺฉานกถาวณฺณนา
๘๖๙-๘๗๑. ตสฺสาติ เอราวณนามกสฺส เทวปุตฺตสฺส. ตหึ กีฬนกาเล หตฺถิวณฺเณน วิกุพฺพนํ ¶ สนฺธาย ‘‘หตฺถินาคสฺสา’’ติ วุตฺตํ. ทิพฺพยานสฺสาติ เอตฺถาปิ เอเสว นโย. น หิ เอกนฺตสุขปฺปจฺจยฏฺาเน สคฺเค ทุกฺขาธิฏฺานสฺส อกุสลกมฺมสมุฏฺานสฺส อตฺตภาวสฺส สมฺภโว ยุตฺโต. เตนาห ‘‘น ติรจฺฉานคตสฺสา’’ติ.
ติรจฺฉานกถาวณฺณนา นิฏฺิตา.
๖. าณกถาวณฺณนา
๘๗๖-๘๗๗. ‘‘ทฺวาทสวตฺถุกํ าณํ โลกุตฺตร’’นฺติ เอตฺถ ทฺวาทสวตฺถุกสฺส าณสฺส โลกุตฺตรตา ปติฏฺาปียตีติ ทสฺเสนฺโต ปมวิกปฺปํ วตฺวา ปุน โลกุตฺตราณสฺส ทฺวาทสวตฺถุกตา ปติฏฺาปียตีติ ทสฺเสตุํ ‘‘ตํ วา…เป… อตฺโถ’’ติ อาห. ปริฺเยฺยนฺติ เอตฺถ อิติ-สทฺโท อาทิอตฺโถ, ปการตฺโถ วา. เตน ‘‘ปหาตพฺพ’’นฺติ เอวมาทึ สงฺคณฺหาติ. ปริฺาตนฺติ เอตฺถาปิ เอเสว นโย. ‘‘ปริฺเยฺยํ ปริฺาต’’นฺติอาทินา ปริชานนาทิกิริยาย นิพฺพตฺเตตพฺพตา นิพฺพตฺติตตา จ ทสฺสิตา, น นิพฺพตฺติยมานตาติ. เยน ปน สา โหติ, ตํ ทสฺเสตุํ ‘‘สจฺจาณํ ปนา’’ติอาทิ วุตฺตํ. ตตฺถ สจฺจาณนฺติ ทุกฺขาทิสจฺจสภาวาวโพธกํ าณํ, ยํ สนฺธาย ‘‘อิทํ ทุกฺข’’นฺติอาทิ วุตฺตํ. มคฺคกฺขเณปีติ อปิ-สทฺเทน ตโต ¶ ปุพฺพาปรภาเคปีติ ทฏฺพฺพํ. ปริชานนาทิกิจฺจสาธนวเสน โหติ อสมฺโมหโต วิสยโต จาติ อธิปฺปาโย.
าณกถาวณฺณนา นิฏฺิตา.
วีสติมวคฺควณฺณนา นิฏฺิตา.
จตุตฺโถ ปณฺณาสโก สมตฺโต.
๒๑. เอกวีสติมวคฺโค
๑. สาสนกถาวณฺณนา
๘๗๘. สมุทายาติ ¶ ‘‘สาสนํ นวํ กต’’นฺติอาทินา ปุจฺฉาวเสน ปวตฺตา วจนสมุทายา. เอกเทสานนฺติ ตทวยวานํ. ‘‘ตีสุปิ ปุจฺฉาสู’’ติ เอวํ อธิกรณภาเวน วุตฺตา.
สาสนกถาวณฺณนา นิฏฺิตา.
๔. อิทฺธิกถาวณฺณนา
๘๘๓-๘๘๔. อธิปฺปายวเสนาติ ตถา ตถา อธิมุจฺจนาธิปฺปายวเสน.
อิทฺธิกถาวณฺณนา นิฏฺิตา.
๗. ธมฺมกถาวณฺณนา
๘๘๗-๘๘๘. รูปสภาโว รูปฏฺโติ อาห ‘‘รูปฏฺโ นาม โกจิ รูปโต อฺโ นตฺถี’’ติ. ยํ ปน ยโต อฺํ, น ตํ ตํสภาวนฺติ อาห ‘‘รูปฏฺโต อฺํ รูปฺจ น โหตี’’ติ, รูปเมว น โหตีติ อตฺโถ. เอเตน พฺยติเรกโต ตมตฺถํ สาเธติ. ตสฺมาติ ยสฺมา รูปโต อฺโ รูปฏฺโ นตฺถิ, รูปฏฺโต จ อฺํ รูปํ, ตสฺมา รูปํ รูปเมว รูปสภาวเมวาติ ¶ เอว-กาเรน นิวตฺติตํ ทสฺเสติ ‘‘น เวทนาทิสภาว’’นฺติ. อธิปฺปาเยนาติ รูปรูปฏฺานํ อนฺตฺตาธิปฺปาเยน. อฺถาติ เตสํ อฺตฺเต รูปฏฺเน นิยเมน รูปํ นิยตนฺติ วตฺตพฺพนฺติ โยชนา. ทสฺสิโตเยว โหติ อตฺถโต อาปนฺนตฺตา. น หิ อภินฺเน วตฺถุสฺมึ ปริยายนฺตรเภทํ กโรติ. อฺตฺตนฺติ รูปสภาวานํ รูปรูปฏฺานฺจ. สสามินิทฺเทสสิทฺธาเภทา ‘‘สิลาปุตฺตกสฺส สรีร’’นฺติ ¶ วิย, กปฺปนามตฺตโต จายํ เภโท, น ปรมตฺถโตติ อาห ‘‘คเหตฺวา วิย ปวตฺโต’’ติ. เวทนาทีหิ นานตฺตเมวาติ เวทนาทีหิ อฺตฺตเมว. โส สภาโวติ โส รูปสภาโว. นานตฺตสฺาปนตฺถนฺติ รูปสฺส สภาโว, น เวทนาทีนนฺติ เอวํ เภทสฺส าปนตฺถํ. ตฺจ วจนนฺติ ‘‘รูปํ รูปฏฺเน น นิยต’’นฺติ วจนํ. วุตฺตปฺปกาเรนาติ ‘‘รูปฏฺโต อฺสฺส รูปสฺส อภาวา’’ติอาทินา วุตฺตากาเรน. ยทิ สโทสํ, อถ กสฺมา ปฏิชานาตีติ โยชนา.
วุตฺตเมว การณนฺติ ‘‘รูปํ รูปเมว, น เวทนาทิสภาว’’นฺติ เอวํ วุตฺตเมว ยุตฺตึ. ปเรน โจทิตนฺติ ‘‘น วตฺตพฺพํ รูปํ รูปฏฺเน นิยต’’นฺติอาทินา ปรวาทิโน โจทนํ สนฺธายาห. ตเมว การณํ ทสฺเสตฺวาติ ตเมว ยถาวุตฺตํ ยุตฺตึ ‘‘เอตฺถ หี’’ติอาทินา ทสฺเสตฺวา. โจทนํ นิวตฺเตตีติ ‘‘อถ กสฺมา ปฏิชานาตี’’ติ วุตฺตํ โจทนํ นิวตฺเตติ. ยมตฺถํ สนฺธาย ‘‘อิโต อฺถา’’ติ วุตฺตํ, ตํ ทสฺเสตุํ ‘‘รูปาที’’ติอาทิ วุตฺตํ.
ธมฺมกถาวณฺณนา นิฏฺิตา.
เอกวีสติมวคฺควณฺณนา นิฏฺิตา.
๒๒. พาวีสติมวคฺโค
๒. กุสลจิตฺตกถาวณฺณนา
๘๙๔-๘๙๕. ปุริมชวนกฺขเณติ ปรินิพฺพานจิตฺตโต อนนฺตราตีตปุริมชวนวารกฺขเณ.
กุสลจิตฺตกถาวณฺณนา นิฏฺิตา.
๓. อาเนฺชกถาวณฺณนา
๘๙๖. เหตุสรูปารมฺมณสมฺปยุตฺตธมฺมารมฺมณาทิโต ¶ ¶ ภวงฺคสทิสตฺตา จุติจิตฺตํ ‘‘ภวงฺคจิตฺต’’นฺติ อาห.
อาเนฺชกถาวณฺณนา นิฏฺิตา.
๕-๗. ติสฺโสปิกถาวณฺณนา
๘๙๘-๙๐๐. อรหตฺตปฺปตฺติปิ คพฺเภเยว อตฺถีติ มฺติ. สตฺตวสฺสิกา หิ โสปากสามเณราทโย อรหตฺตํ ปตฺตา. สตฺตวสฺสิโกปิ คพฺโภ อตฺถีติ ปรวาทิโน อธิปฺปาโย. อากาเสน คจฺฉนฺโต วิย สุปินํ อากาสสุปินํ. ตํ อภิฺานิพฺพตฺตํ มฺตีติ นิทสฺสนํ กตฺวา ทสฺเสนฺโต อาห ‘‘อากาสคมนาทิอภิฺา วิยา’’ติ. เหฏฺิมานํ จตุนฺนํ วา มคฺคานํ อธิคเมน ธมฺมาภิสมโย อคฺคผลาธิคเมน อรหตฺตปฺปตฺติ จ สุปิเน อตฺถีติ มฺตีติ โยชนา.
ติสฺโสปิกถาวณฺณนา นิฏฺิตา.
๙. อาเสวนปจฺจยกถาวณฺณนา
๙๐๓-๙๐๕. พีชํ จตุมธุรภาวํ น คณฺหาตีติ อิทํ สกสมยวเสน วุตฺตํ, ปรสมเย ปน รูปธมฺมาปิ อรูปธมฺเมหิ สมานกฺขณา เอว อิจฺฉิตา. เตเนวาห ‘‘สพฺเพ ธมฺมา ขณิกา’’ติ. ขณิกตฺเตปิ วา อเจตเนสุปิ อนินฺทฺริยพทฺธรูเปสุ ภาวนาวิเสโส ลพฺภติ, กิมงฺคํ ปน สเจตเนสูติ ทสฺเสตุํ ‘‘ยถา พีชํ จตุมธุรภาวํ น คณฺหาตี’’ติ นิทสฺสนนฺติ ทฏฺพฺพํ. อาเสเวนฺโต นาม โกจิ ธมฺโม นตฺถิ อิตฺตรตาย อนวฏฺานโตติ อธิปฺปาโย. อิตฺตรขณตาย เอว ปน อาเสวนํ ลพฺภติ. กุสลาทิภาเวน หิ อตฺตสทิสสฺส ปโยเคน กรณียสฺส ¶ ปุนปฺปุนํ กรณปฺปวตฺตนํ อตฺตสทิสตาปาทนํ วาสนํ วา อาเสวนํ ปุเร ปริจิตคนฺโถ วิย ปจฺฉิมสฺสาติ.
อาเสวนปจฺจยกถาวณฺณนา นิฏฺิตา.
๑๐. ขณิกกถาวณฺณนา
๙๐๖-๙๐๗. ปถวิยาทิรูเปสูติ ¶ อเนกกลาปสมุทายภูเตสุ สสมฺภารปถวีอาทิรูเปสุ. ตตฺถ หิ เกสุจิ ปุริมุปฺปนฺเนสุ ิเตสุ เกสฺจิ ตทฺเสํ อุปฺปาโท, ตโต ปุริมนฺตรุปฺปนฺนานํ เกสฺจิ นิโรโธ โหติ เอเกกกลาปรูเปสุ สมานุปฺปาทนิโรธตฺตา เตสํ. เอวํ ปติฏฺานนฺติ เอวํ วุตฺตปฺปกาเรน อสมานุปฺปาทนิโรเธน ปพนฺเธน ปติฏฺานปวตฺตีติ อตฺโถ. สา ปนายํ ยถาวุตฺตา ปวตฺติ กสฺมา รูปสนฺตติยา เอวาติ อาห ‘‘น หิ รูปาน’’นฺติอาทิ. ตสฺสตฺโถ – ยทิ สพฺเพ สงฺขตธมฺมา สมานกฺขณา, ตถา สติ อรูปสนฺตติยา วิย รูปสนฺตติยาปิ อนนฺตราทิปจฺจเยน วิธินา ปวตฺติ สิยา, น เจตํ อตฺถิ. ยทิ สิยา, จิตฺตกฺขเณ จิตฺตกฺขเณ ปถวีอาทีนํ อุปฺปาทนิโรเธหิ ภวิตพฺพนฺติ.
ขณิกกถาวณฺณนา นิฏฺิตา.
พาวีสติมวคฺควณฺณนา นิฏฺิตา.
๒๓. เตวีสติมวคฺโค
๑. เอกาธิปฺปายกถาวณฺณนา
๙๐๘. เอก-สทฺโท อฺตฺโถปิ โหติ ‘‘อิตฺเถเก อภิวทนฺตี’’ติอาทีสุ วิย, อฺตฺตฺเจตฺถ ¶ ราคาธิปฺปายโต เวทิตพฺพํ, ปุถุชฺชนสฺส ปน สฉนฺทราคปริโภคภาวโต อาห ‘‘ราคาธิปฺปายโต อฺาธิปฺปาโยวาติ วุตฺตํ โหตี’’ติ. โก ปน โส อฺาธิปฺปาโยติ? กรุณาธิปฺปาโย. เตน วุตฺตํ ‘‘กรุณาธิปฺปาเยน เอกาธิปฺปาโย’’ติ. อยฺจ นโย อิตฺถิยา ชีวิตรกฺขณตฺถํ การฺุเน มโนรถํ ปูเรนฺตสฺส โพธิสตฺตสฺส สํวรวินาโส น โหตีติ เอวํวาทินํ ปรวาทึ สนฺธาย วุตฺโต, ปณิธานาธิปฺปายวาทินํ ปน สนฺธาย ‘‘เอโก อธิปฺปาโยติ เอตฺถา’’ติอาทิ วุตฺตํ. ปุตฺตมุขทสฺสนาธิปฺปาโยปิ เอตฺเถว สงฺคหํ คโตติ ทฏฺพฺพํ. เอกโตภาเวติ สหภาเว.
เอกาธิปฺปายกถาวณฺณนา นิฏฺิตา.
๓-๗. อิสฺสริยกามการิกากถาวณฺณนา
๙๑๐-๙๑๔. อิสฺสริเยนาติ ¶ จิตฺติสฺสริเยน, น เจโตวสิภาเวนาติ อตฺโถ. กามการิกํ ยถิจฺฉิตนิปฺผาทนํ. อิสฺสริยกามการิกาเหตูติ อิสฺสริยกามการิภาวนิมิตฺตํ, ตสฺส นิพฺพตฺตนตฺถนฺติ อตฺโถ. มิจฺฉาทิฏฺิยา กรียตีติ มิจฺฉาภินิเวเสเนว ยา กาจิ ทุกฺกรการิกา กรียตีติ อตฺโถ.
อิสฺสริยกามการิกากถาวณฺณนา นิฏฺิตา.
๘. ปติรูปกถาวณฺณนา
๙๑๕-๙๑๖. เมตฺตาทโย วิยาติ ยถา เมตฺตา กรุณา มุทิตา จ สิเนหสภาวาปิ อรฺชนสภาวตฺตา อสํกิลิฏฺตฺตา จ น ราโค, เอวํ ราคปติรูปโก โกจิ ธมฺโม นตฺถิ เปตฺวา เมตฺตาทโย, อฺจิตฺตสฺส สินิยฺหนากาโร ราคสฺเสว ปวตฺติอากาโรติ อตฺโถ. เตเนวาห ‘‘ราคเมว คณฺหาตี’’ติ. เอวํ โทเสปีติ เอตฺถ อิสฺสาทโย วิย น โทโส โทสปติรูปโก โกจิ อตฺถีติ โทสเมว คณฺหาตีติ โยเชตพฺพํ. เปตฺวา หิ อิสฺสาทโย อฺจิตฺตสฺส ทุสฺสนากาโร โทสสฺเสว ปวตฺติอากาโรติ.
ปติรูปกถาวณฺณนา นิฏฺิตา.
๙. อปรินิปฺผนฺนกถาวณฺณนา
๙๑๗-๙๑๘. อนิจฺจาทิโก ¶ ภาโวติ อนิจฺจสงฺขารปฏิจฺจสมุปฺปนฺนตาทิโก ภาโว ธมฺโม ปกติ เอตสฺสาติ อตฺโถ. ทุกฺขฺเว ปรินิปฺผนฺนนฺติ ‘‘ทุกฺขสจฺจํ สนฺธาย ปุจฺฉา กตา, น ทุกฺขตามตฺต’’นฺติ อยมตฺโถ วิฺายติ ‘‘น เกวลฺหิ ปมสจฺจเมว ทุกฺข’’นฺติ วจเนน. ตถา สติ ปรวาทินา จกฺขายตนาทีนํ อฺเสฺจ ตํสริกฺขกานํ ธมฺมานํ ปรินิปฺผนฺนตา นานุชานิตพฺพา สิยา. กสฺมา? เตสมฺปิ หิ ทุกฺขสจฺเจน สงฺคโห, น อิตรสจฺเจหิ. ยฺหิ สมุทยสจฺจโต นิพฺพตฺตํ, ตํ นิปฺปริยายโต ทุกฺขสจฺจํ ¶ , อิตรํ สงฺขารทุกฺขตาย ทุกฺขนฺติ อิมมตฺถํ ทสฺเสนฺโต ‘‘น เกวลฺหี’’ติอาทิมาห. ตตฺถ น หิ อนุปาทินฺนานีติ อิมินา จกฺขายตนาทีนํ สมุทยสจฺเจน สงฺคหาภาวมาห. โลกุตฺตรานีติ อิมินา นิโรธมคฺคสจฺเจหิ. ยทิ เอวเมตฺถ ยุตฺติ วตฺตพฺพา, กิเมตฺถ วตฺตพฺพํ? สภาโว เหส ปรวาทิวาทสฺส, ยทิทํ ปุพฺเพนาปรมสํสนฺทนํ. ตถา หิ โส วิฺูหิ ปฏิกฺขิตฺโต. ตถา เจว ตํ อมฺเหหิ ตตฺถ ตตฺถ วิภาวิตํ. เอตนฺติ ‘‘รูปํ อปรินิปฺผนฺนํ, ทุกฺขฺเว ปรินิปฺผนฺน’’นฺติ ยเทตํ ตยา วุตฺตํ, เอตํ โน วต เร วตฺตพฺเพ. กสฺมา? รูปสฺส จ ทุกฺขตฺตา. รูปฺหิ อนิจฺจํ ทุกฺขาธิฏฺานฺจ. เตน วุตฺตํ ‘‘ยทนิจฺจํ ตํ ทุกฺขํ. สํขิตฺเตน ปฺจุปาทานกฺขนฺธา ทุกฺขา’’ติ จ.
อปรินิปฺผนฺนกถาวณฺณนา นิฏฺิตา.
เตวีสติมวคฺควณฺณนา นิฏฺิตา.
กถาวตฺถุปกรณ-อนุฏีกา สมตฺตา.
นโม ตสฺส ภควโต อรหโต สมฺมาสมฺพุทฺธสฺส
ยมกปกรณ-อนุฏีกา
คนฺถารมฺภวณฺณนา
สงฺเขเปเนวาติ ¶ ¶ อุทฺเทเสเนว. ยํ ‘‘มาติกาปน’’นฺติ วุตฺตํ. ธมฺเมสูติ ขนฺธาทิธมฺเมสุ กุสลาทิธมฺเมสุ จ. อวิปรีตโต คหิเตสุ ธมฺเมสุ มูลยมกาทิวเสน ปวตฺติยมานา เทสนา เวเนยฺยานํ นานปฺปการโกสลฺลาวหา ปริฺากิจฺจสาธนี จ โหติ, น วิปรีตโตติ อาห ‘‘วิปรีตคฺคหณํ…เป… อารทฺธ’’นฺติ. เอเตน กถาวตฺถุปกรณเทสนานนฺตรํ ยมกปกรณเทสนาย การณมาห. ตตฺถ วิปรีตคฺคหณนฺติ ปุคฺคลปริคฺคหณาทิมิจฺฉาคาหํ. ธมฺมปุคฺคโลกาสาทินิสฺสยานนฺติ ‘‘เย เกจิ กุสลา ธมฺมา, สพฺเพ เต กุสลมูลา’’ติอาทินา (ยม. ๑.มูลยมก.๑) ธมฺเม, ‘‘ยสฺส รูปกฺขนฺโธ อุปฺปชฺชติ, ตสฺส เวทนากฺขนฺโธ อุปฺปชฺชตี’’ติอาทินา (ยม. ๑.ขนฺธยมก.๕๐) ปุคฺคลํ ‘‘ยตฺถ รูปกฺขนฺโธ อุปฺปชฺชติ, ตตฺถ เวทนากฺขนฺโธ อุปฺปชฺชตี’’ติอาทินา (ยม. ๑.ขนฺธยมก.๕๑) โอกาสํ นิสฺสาย อารพฺภ ปวตฺตานํ. อาทิ-สทฺเทน ปุคฺคโลกาสอุปฺปาทนิโรธตทุภยปริฺาทีนํ สงฺคโห ทฏฺพฺโพ. สนฺนิฏฺานสํสยานนฺติ ¶ ปาฬิคติปฏิวจนสรูปทสฺสนปฏิกฺขิปนปฏิเสธนนเยหิ ยถาปุจฺฉิตสฺส อตฺถสฺส นิจฺฉยกรณํ สนฺนิฏฺานํ, ตทภาวโต สํสยนํ สํสโย. เตสํ สนฺนิฏฺานสํสยานํ.
กามฺเจตฺถ ธมฺมปฏิคฺคาหกานํ สํสยปุพฺพกํ สนฺนิฏฺานนฺติ ปมํ สํสโย วตฺตพฺโพ, เทเสนฺตสฺส ปน ภควโต สนฺนิฏฺานปุพฺพโก สํสโยติ ทสฺสนตฺถํ อยํ ปทานุกฺกโม กโต. สพฺพฺหิ ปริฺเยฺยํ หตฺถามลกํ วิย ปจฺจกฺขํ กตฺวา ิตสฺส ธมฺมสามิโน น กตฺถจิ สํสโย, วิสฺสชฺเชตุกามตาย ปน วิเนยฺยชฺฌาสยคตํ สํสยํ ทสฺเสนฺโต สํสยิตวเสน ปุจฺฉํ กโรตีติ เอวํ วิสฺสชฺชนปุจฺฉนวเสน น สนฺนิฏฺานสํสยา ลพฺภนฺตีติ อยมตฺโถ ทสฺสิโต, นิจฺฉิตสํสยธมฺมวเสเนว ปเนตฺถ สนฺนิฏฺานสํสยา ¶ เวทิตพฺพา. เตนาห อฏฺกถายํ ‘‘กุสเลสุ กุสลา นุ โข, น นุ โข กุสลาติ สนฺเทหาภาวโต’’ติอาทิ. เตเนว จ ‘‘สนฺนิฏฺานสํสยาน’’นฺติ, ‘‘สนฺนิฏฺานสํสยวเสนา’’ติ จ ปมํ สนฺนิฏฺานคฺคหณํ กตํ.
ตนฺติ ยมกปกรณํ. ตสฺส เย สมยาทโย วตฺตพฺพา, เต กถาวตฺถุปกรณเทสนานนฺตโร เทสนาสมโย, ตาวตึสภวนเมว เทสนาเทโส, กุสลากุสลมูลาทิยมกากาเรน เทสนาติ วิภาคโต ‘‘สงฺเขเปเนวา’’ติอาทิคาถาหิ วิภาวิตา นิมิตฺเตน สทฺธึ สํวณฺณนปฏิฺา จาติ อิมมตฺถํ ทสฺเสนฺโต ‘‘สมยเทสเทสนาวเสนา’’ติอาทิมาห. นิมิตฺตฺเหตํ อิธ สํวณฺณนาย, ยทิทํ กมานุปฺปตฺติ อาคตภารวาหิตา จ ปณฺฑิตานํ ปณฺฑิตกิจฺจภาวโต. ตตฺถ อนุปฺปตฺตํ ทสฺเสตฺวาติ สมฺพนฺโธ.
ตตฺถาติ ตสฺมึ สมยาทิทสฺสเน. ยมนํ อุปรมนนฺติ ยโม มรณนฺติ อาห ‘‘ชาติยา สติ มรณํ โหตีติ…เป… วิสโย’’ติ. ตตฺถ ยถา ‘‘ชาติยา สติ มรณํ โหตี’’ติ ชาติ ยมสฺส วิสโย, เอวํ ‘‘อุปาทานกฺขนฺเธสุ สนฺเตสุ มรณํ โหตี’’ติ อุปาทานกฺขนฺธา ยมสฺส วิสโยติ โยเชตพฺพํ. เต หิ มรณธมฺมิโนติ. อนุปฺปตฺตมรณํเยว กิพฺพิสการินํ ปุคฺคลํ ยมปุริสา วิวิธา กมฺมการณา กโรนฺติ, น อปฺปตฺตมรณนฺติ มรณํ ยมสฺส วิสโย วุตฺโต. อาณาปวตฺติฏฺานนฺติ อิทํ วิสย-สทฺทสฺส อตฺถวจนํ. เทสํ วาติ กามาทิธาตุตฺตยเทสํ สนฺธายาห. ธาตุตฺตยิสฺสโร หิ มจฺจุราชา. ปฺจานนฺตริยานิ อฺสตฺถารุทฺเทโส จ, เตน วา สทฺธึ ปฺจ เวรานิ ฉ อภพฺพฏฺานานิ. อาวตฺตาติ ปทกฺขิณาวตฺตา. ตนุรุหาติ โลมา.
คนฺถารมฺภวณฺณนา นิฏฺิตา.
๑. มูลยมกํ
อุทฺเทสวารวณฺณนา
๑. ยมกสมูหสฺสาติ ¶ ¶ มูลยมกาทิกสฺส ยมกสมูหสฺส. มูลยมกาทโย หิ ปกรณาเปกฺขาย อวยวภูตาปิ นิจฺจาวยวาเปกฺขาย ยมกสมูโหติ วุตฺโต. เตนาห ‘‘ตํสมูหสฺส จ สกลสฺส ปกรณสฺสา’’ติ.
กุสลากุสลมูลวิเสสานนฺติ ทุติยปุจฺฉาย วุตฺตานํ สํสยปทสงฺคหิตานํ กุสลสงฺขาตานํ, ตถา ปมปุจฺฉาย วุตฺตานํ กุสลมูลสงฺขาตานํ วิเสสานํ อตฺถยมกภาวสฺส วุตฺตตฺตาติ โยชนา. ยถา หิ ปมปุจฺฉาย วิเสสวนฺตภาเวน วุตฺตาเยว กุสลธมฺมา ทุติยปุจฺฉายํ วิเสสภาเวน วุตฺตา, เอวํ ปมปุจฺฉายํ วิเสสภาเวน วุตฺตาเยว กุสลมูลธมฺมา ทุติยปุจฺฉายํ วิเสสวนฺตภาเวน วุตฺตา. วตฺตุวจนิจฺฉาวเสน หิ ธมฺมานํ วิเสสวิเสสวนฺตตาวิภาคา โหนฺตีติ. กุสลมูลกุสลวิเสเสหิ สํสยิตปทสงฺคหิเตหิ กุสลกุสลมูลานํ วิเสสวนฺตานนฺติ อธิปฺปาโย. เอตฺถ จ วิเสสวนฺตาเปกฺขวิเสสวเสน ปโม อตฺถวิกปฺโป วุตฺโต, ทุติโย ปน วิเสสาเปกฺขวิเสสวนฺตวเสนาติ อยเมเตสํ วิเสโส. เตนาห ‘‘าตุํ อิจฺฉิตานํ หี’’ติอาทิ.
ตตฺถ าตุํ อิจฺฉิตานนฺติ ปุจฺฉาย วิสยภูตานนฺติ อตฺโถ. วิเสสานนฺติ กุสลกุสลมูลวิเสสานํ. วิเสสวนฺตาเปกฺขานนฺติ กุสลมูลกุสลสงฺขาเตหิ วิเสสวนฺเตหิ สาเปกฺขานํ. วิเสสวตนฺติ กุสลมูลกุสลานํ. วิเสสาเปกฺขานนฺติ กุสลกุสลมูลวิเสเสหิ สาเปกฺขานํ. เอตฺถาติ เอตสฺมึ มูลยมเก. ปธานภาโวติ ปมวิกปฺเป ตาว สํสยิตปฺปธานตฺตา ปุจฺฉาย วิเสสานํ ปธานภาโว เวทิตพฺโพ. เต หิ สํสยิตานํ วิเสสวนฺโตติ. ทุติยวิกปฺเป ปน วิเสสา นาม วิเสสวนฺตาธีนาติ วิเสสวนฺตานํ ตตฺถ ปธานภาโว ทฏฺพฺโพ. ทฺวินฺนํ ปน เอกชฺฌํ ปธานภาโว น ยุชฺชติ. สติ หิ อปฺปธาเน ปธานํ นาม สิยา. เตนาห ‘‘เอเกกาย ปุจฺฉาย เอเกโก เอว อตฺโถ สงฺคหิโต โหตี’’ติ. เอวฺเจตํ สมฺปฏิจฺฉิตพฺพํ, อฺถา วินิจฺฉิตวิเสสิตพฺพภาเวหิ อิธ ปธานภาโว น ยุชฺชเตวาติ. น ธมฺมวาจโกติ น สภาวธมฺมวาจโก. สภาวธมฺโมปิ ¶ หิ อตฺโถติ วุจฺจติ ‘‘คมฺภีรปฺํ นิปุณตฺถทสฺสิ’’นฺติอาทีสุ ¶ (สุ. นิ. ๑๗๘). ‘‘เหตุผเล าณํ อตฺถปฏิสมฺภิทา’’ติอาทีสุ (วิภ. ๗๒๐) อตฺถ-สทฺทสฺส เหตุผลวาจกตา ทฏฺพฺพา. อาทิ-สทฺเทนสฺส ‘‘อตฺถาภิสมยา’’ติอาทีสุ (สํ. นิ. ๑.๑๒๙) อาคตา หิตาทิวาจกตา สงฺคยฺหติ. เตเนวาติ ปาฬิอตฺถวาจกตฺตา เอว.
ตีณิปิ ปทานีติ เอตฺถ ปิ-สทฺโท สมุจฺจยตฺโถ, สมุจฺจโย จ ตุลฺยโยเค สิยา. กึ นาม-ปเทน อนวเสสโต กุสลาทีนํ สงฺคโหติ อาสงฺกาย ตทาสงฺกานิวตฺตนตฺถมาห ‘‘ตีณิปิ…เป… สงฺคาหกตฺต’’นฺติ. ตตฺถ สงฺคาหกตฺตมตฺตนฺติ มตฺต-สทฺโท วิเสสนิวตฺติอตฺโถติ. เตน นิวตฺติตํ วิเสสํ ทสฺเสตุํ ‘‘น นิรวเสสสงฺคาหกตฺต’’นฺติ วุตฺตํ. น หิ รูปํ นาม-ปเทน สงฺคยฺหติ. กุสลาทิเยว นามนฺติ นิยโม ทฏฺพฺโพ, น นามํเยว กุสลาทีติ อิมเมว จ นิยมํ สนฺธายาห ‘‘กุสลาทีนํ สงฺคาหกตฺตมตฺตเมว สนฺธาย วุตฺต’’นฺติ. ยทิปิ นาม-ปทํ น นิรวเสสกุสลาทิสงฺคาหกํ, กุสลาทิสงฺคาหกํ ปน โหติ, ตทตฺถเมว จ ตํ คหิตนฺติ นามสฺส กุสลตฺติกปริยาปนฺนตา วุตฺตาติ ทสฺเสนฺโต อาห ‘‘กุสลาทิ…เป… วุตฺต’’นฺติ.
อุทฺเทสวารวณฺณนา นิฏฺิตา.
นิทฺเทสวารวณฺณนา
๕๒. ทุติยยมเกติ เอกมูลยมเก. เอวมิธาปีติ ยถา เอกมูลยมเก ‘‘เย เกจิ กุสลา’’อิจฺเจว ปุจฺฉา อารทฺธา, เอวํ อิธาปิ อฺมฺมูลยมเกปิ ‘‘เย เกจิ กุสลา’’อิจฺเจว ปุจฺฉา อารภิตพฺพา สิยา. กสฺมา? ปุริมยมก…เป… อปฺปวตฺตตฺตาติ. อิทฺจ ทุติยยมกสฺส ตถา อปฺปวตฺตตฺตา วุตฺตํ, ตติยยมกํ ปน ตเถว ปวตฺตํ. เกจีติ ปทการา. เต หิ ยถา ปมทุติยยมเกสุ ปุริมปุจฺฉา เอว ปริวตฺตนวเสน ปจฺฉิมปุจฺฉา กตาติ ปจฺฉิมปุจฺฉาย ปุริมปุจฺฉา สมานา เปตฺวา ปฏิโลมภาวํ, น ตถา อฺมฺยมเก. ตตฺถ หิ ทฺเวปิ ปุจฺฉา อฺมฺวิสทิสา. ยทิ ตตฺถาปิ ทฺวีหิปิ ปุจฺฉาหิ สทิสาหิ ภวิตพฺพํ ¶ , ‘‘เย เกจิ กุสลา’’ติ ปมปุจฺฉา อารภิตพฺพา, ปจฺฉิมปุจฺฉา วา ‘‘สพฺเพ เต ธมฺมา กุสลมูเลน เอกมูลา’’ติ ¶ วตฺตพฺพา สิยา. เอวํ ปน อวตฺวา ปมทุติยยมเกสุ วิย ปุริมปจฺฉิมปุจฺฉา สทิสา อกตฺวา ตติยยมเก ตาสํ วิสทิสตา ‘‘เย เกจิ กุสลา’’ติ อนารทฺธตฺตา, ตสฺมา ปฏิโลมปุจฺฉานุรูปาย อนุโลมปุจฺฉาย ภวิตพฺพนฺติ อิมมตฺถํ สนฺธาย ‘‘เย เกจิ กุสลาติ อปุจฺฉิตฺวา’’ติ วุตฺตนฺติ วทนฺติ.
อตฺถวเสนาติ สมฺภวนฺตานํ นิจฺฉิตสํสยิตานํ อตฺถานํ วเสน. ตทนุรูปายาติ ตสฺสา ปุริมปุจฺฉาย อตฺถโต พฺยฺชนโต จ อนุจฺฉวิกาย. ปุริมฺหิ อเปกฺขิตฺวา ปจฺฉิมาย ภวิตพฺพํ. เตนาติ ตสฺมา. ยสฺมา อนุโลเม สํสยจฺเฉเท ชาเตปิ ปฏิโลเม สํสโย อุปฺปชฺชติ, ยทิ น อุปฺปชฺเชยฺย, ปฏิโลมปุจฺฉาย ปโยชนเมว น สิยา, ตสฺมา น ปจฺฉิมปุจฺฉานุรูปา ปุริมปุจฺฉา, อถ โข วุตฺตนเยน ปุริมปุจฺฉานุรูปา ปจฺฉิมปุจฺฉา, ตาย จ อนุรูปตาย อตฺถาทิวเสน ทฺวินฺนํ ปทานํ สมฺพนฺธตฺตา อตฺถาทิยมกตา วุตฺตา. เทสนากฺกมโต เจตฺถ อนุโลมปฏิโลมตา เวทิตพฺพา ‘‘กุสลา กุสลมูลา’’ติ วตฺวา ‘‘กุสลมูลา กุสลา’’ติ จ วุตฺตตฺตา. เสสยมเกสุปิ เอเสว นโย. วิเสสวนฺตวิเสส, วิเสสวิเสสวนฺตคฺคหณโต วา อิธ อนุโลมปฏิโลมตา เวทิตพฺพา. ปมปุจฺฉายฺหิ เย ธมฺมา วิเสสวนฺโต, เต นิจฺฉยาธิฏฺาเน กตฺวา ทสฺเสนฺโต ‘‘เย เกจิ กุสลา ธมฺมา’’ติ วตฺวา เตสุ ยสฺมึ วิเสโส สํสยาธิฏฺาโน, ตํทสฺสนตฺถํ ‘‘สพฺเพ เต กุสลมูลา’’ติ ปุจฺฉา กตา. ทุติยปุจฺฉายํ ปน ตปฺปฏิโลมโต เยน วิเสเสน เต วิเสสวนฺโต, ตํ วิเสสํ สนฺนิฏฺานํ กตฺวา ทสฺเสนฺโต ‘‘เย วา ปน กุสลมูลา’’ติ วตฺวา เต วิเสสวนฺเต สํสยาธิฏฺานภูเต ทสฺเสตุํ ‘‘สพฺเพ เต ธมฺมา กุสลา’’ติ ปุจฺฉา กตา. อนิยตวตฺถุกา หิ สนฺนิฏฺานสํสยา อเนกชฺฌาสยตฺตา สตฺตานํ.
อิมินาปิ พฺยฺชเนนาติ ‘‘เย เกจิ กุสลมูเลน เอกมูลา’’ติ อิมินาปิ วากฺเยน. เอวํ น สกฺกา วตฺตุนฺติ เยนาธิปฺปาเยน วุตฺตํ, ตเมวาธิปฺปายํ วิวรติ ‘‘น หี’’ติอาทินา. ตตฺถ เตเนวาติ กุสลพฺยฺชนตฺถสฺส กุสลมูเลน เอกมูลพฺยฺชนตฺถสฺส ภินฺนตฺตา เอว. วิสฺสชฺชนนฺติ วิภชนํ ¶ . อิตรถาติ กุสลมูเลน เอกมูลพฺยฺชเนน ปุจฺฉาย กตาย. ตานิ วจนานีติ กุสลวจนํ กุสลมูเลน เอกมูลวจนฺจ. กุสลจิตฺตสมุฏฺานรูปวเสน จสฺส อพฺยากตทีปนตา ทฏฺพฺพา. เอตฺถาติ ‘‘อิมินาปิ พฺยฺชเนน ตสฺเสวตฺถสฺส สมฺภวโต’’ติ เอตสฺมึ วจเน. เย เกจิ กุสลา…เป… สมฺภวโตติ เอเตน กุสลานํ กุสลมูเลน เอกมูลตาย พฺยภิจาราภาวํ ทสฺเสติ. เตเนวาห ‘‘น หิ…เป… สนฺตี’’ติ. วุตฺตพฺยฺชนตฺถสฺเสว ¶ สมฺภวโตติ หิ อิมินา อวุตฺตพฺยฺชนตฺถสฺส สมฺภวาภาววจเนน สฺวายมธิปฺปายมตฺโถ วิภาวิโต. ยถา หิ กุสลมูเลน เอกมูลพฺยฺชนตฺโถ กุสลพฺยฺชนตฺถํ พฺยภิจรติ, น เอวํ ตํ กุสลพฺยฺชนตฺโถ. กถํ กตฺวา โจทนา, กถฺจ กตฺวา ปริหาโร? กุสลมูเลน เอกมูลา กุสลา เอวาติ โจทนา กตา, กุสลมูเลน เอกมูลา เอว กุสลาติ ปน ปริหาโร ปวตฺโตติ เวทิตพฺพํ. ทุติยยมเก วิย อปุจฺฉิตฺวาติ ‘‘เย เกจิ กุสลา’’ติ อปุจฺฉิตฺวา. กุสลมูเลหีติ กุสเลหิ มูเลหิ. เตติ กุสลมูเลน เอกมูลา.
เอกโต อุปฺปชฺชนฺตีติ เอตฺถ อิติ-สทฺโท อาทิอตฺโถ ปการตฺโถ วา. เตน ‘‘กุสลมูลานิ เอกมูลานิ เจว อฺมฺมูลานิ จา’’ติอาทิปาฬิเสสํ ทสฺเสติ. ยํ สนฺธาย ‘‘เหฏฺา วุตฺตนเยเนว วิสฺสชฺชนํ กาตพฺพํ ภเวยฺยา’’ติ วุตฺตํ. ตตฺถ เหฏฺาติ อนุโลมปุจฺฉาวิสฺสชฺชเน. วุตฺตนเยนาติ ‘‘มูลานิ ยานิ เอกโต อุปฺปชฺชนฺตี’’ติอาทินา วุตฺตนเยน. ตมฺปีติ ‘‘กุสลมูเลนา’’ติอาทิ อฏฺกถาวจนมฺปิ. ตถาติ เตน ปกาเรน, อนุโลมปุจฺฉายํ วิย วิสฺสชฺชนํ กาตพฺพํ ภเวยฺยาติ อิมินา ปกาเรนาติ อตฺโถ. เยน การเณน ‘‘น สกฺกา วตฺตุ’’นฺติ วุตฺตํ, ตํ การณํ ทสฺเสตุํ ‘‘เย วา ปนา’’ติอาทิมาห. ตตฺถ ‘‘อามนฺตา’’อิจฺเจว วิสฺสชฺชเนน ภวิตพฺพนฺติ ‘‘สพฺเพ เต ธมฺมา กุสลา’’ติ ปุจฺฉายํ วิย ‘‘สพฺเพ เต ธมฺมา กุสลมูเลน เอกมูลา’’ติ ปุจฺฉิเตปิ ปฏิวจนวิสฺสชฺชนเมว ลพฺภติ, น อนุโลมปุจฺฉายํ วิย สรูปทสฺสนวิสฺสชฺชนํ วิภชิตฺวา ทสฺเสตพฺพสฺส อภาวโต. เย หิ ธมฺมา กุสลมูเลน เอกมูลา, น เต ธมฺมา กุสลมูเลน อฺมฺมูลาว. เย ปน กุสลมูเลน อฺมฺมูลา, เต กุสลมูเลน เอกมูลาว. เตนาห ‘‘น หิ…เป… วิภาโค กาตพฺโพ ภเวยฺยา’’ติ.
ตตฺถ ¶ เยนาติ เยน อฺมฺมูเลสุ เอกมูลสฺส อภาเวน. ยตฺถาติ ยสฺมึ าณสมฺปยุตฺตจิตฺตุปฺปาเท. อฺมฺมูลกตฺตา เอกมูลกตฺตา จาติ อธิปฺปาโย. ทฺวินฺนํ ทฺวินฺนฺหิ เอเกเกน อฺมฺมูลกตฺเต วุตฺเต เตสํ เอเกเกน เอกมูลกตฺตมฺปิ วุตฺตเมว โหติ สมานตฺโถ เอกสทฺโทติ กตฺวา. เตเนวาห ‘‘ยตฺถ ปน…เป… น เอกมูลานี’’ติ. ตยิทํ มิจฺฉา, ทฺวีสุปิ เอเกเกน อิตรสฺส เอกมูลกตฺตํ สมฺภวติ เอวาติ. เตนาห ‘‘เอตสฺส คหณสฺส นิวารณตฺถ’’นฺติอาทิ. ‘‘เย ธมฺมา กุสลมูเลน อฺมฺมูลา, เต กุสลมูเลน เอกมูลา’’ติ อิมมตฺถํ วิภาเวนฺเตน อิธ ‘‘อามนฺตา’’ติ ปเทน ยตฺถ ทฺเว มูลานิ อุปฺปชฺชนฺติ, ตตฺถ เอเกเกน อิตรสฺส เอกมูลกตฺตํ ปกาสิตเมวาติ อาห ‘‘อามนฺตาติ อิมินาว วิสฺสชฺชเนน ตํคหณนิวารณโต’’ติ ¶ . นิจฺฉิตตฺตาติ เอตฺถ เอกโต อุปฺปชฺชมานานํ ติณฺณนฺนํ ตาว มูลานํ นิจฺฉิตํ โหตุ อฺมฺเกมูลกตฺตํ, ทฺวินฺนํ ปน กถนฺติ อาห ‘‘อฺมฺมูลานํ หี’’ติอาทิ. สมานมูลตา เอวาติ อวธารเณน นิวตฺติตตฺถํ ทสฺเสตุํ ‘‘น อฺมฺสมานมูลตา’’ติ วุตฺตํ. เตน อฺมฺมูลานํ สมานมูลตามตฺตวจนิจฺฉาย เอกมูลคฺคหณํ, น เตสํ อฺมฺปจฺจยตาวิสิฏฺสมานมูลตาทสฺสนตฺถนฺติ อิมมตฺถํ ทสฺเสติ. ทฺวินฺนํ มูลานนฺติ ทฺวินฺนํ เอกมูลานํ เอกโต อุปฺปชฺชมานานํ. ยถา เตสํ สมานมูลตา, ตํ ทสฺเสตุํ ‘‘เตสุ หี’’ติอาทิ วุตฺตํ. ตํมูเลหิ อฺเหีติ อิตรมูเลหิ มูลทฺวยโต อฺเหิ สหชาตธมฺเมหิ.
อิทานิ เยน อธิปฺปาเยน ปฏิโลเม ‘‘กุสลา’’อิจฺเจว ปุจฺฉา กตา, น ‘‘กุสลมูเลน เอกมูลา’’ติ, ตํ ทสฺเสตุํ ‘‘อฺมฺมูลตฺเต ปน…เป… กตาติ ทฏฺพฺพ’’นฺติ อาห. น หิ กุสลมูเลน อฺมฺมูเลสุ กิฺจิ เอกมูลํ น โหตีติ วุตฺโตวายมตฺโถ. มูลยุตฺตตเมว วทติ, น มูเลหิ อยุตฺตนฺติ อธิปฺปาโย. อฺถา ปุพฺเพนาปรํ วิรุชฺเฌยฺย. เตเนวาติ มูลยุตฺตตาย เอว วุจฺจมานตฺตา. อุภยตฺถาปีติ อฺมฺมูลา เอกมูลาติ ทฺวีสุปิ ปเทสุ. ‘‘กุสลมูเลนา’’ติ วุตฺตํ, กุสลมูเลน สมฺปยุตฺเตนาติ หิ อตฺโถ. ยทิ อุภยมฺปิ วจนํ มูลยุตฺตตเมว วทติ, อถ กสฺมา อนุโลมปุจฺฉายเมว เอกมูลคฺคหณํ กตํ, น ปฏิโลมปุจฺฉายนฺติ อุภยตฺถาปิ ตํ คเหตพฺพํ น วา คเหตพฺพํ. เอวฺหิ มูเลกมูลยมกเทสนาหิ อยํ อฺมฺยมกเทสนา สมานรสา สิยาติ โจทนํ มนสิ กตฺวา อาห ‘‘ตตฺถา’’ติอาทิ.
ตตฺถ ¶ ตตฺถาติ ตสฺมึ อฺมฺยมเก. ยทิปิ เอกมูลา อฺมฺมูลาติ อิทํ ปททฺวยํ วุตฺตนเยน มูลยุตฺตตเมว วทติ, ตถาปิ สามฺวิเสสลกฺขเณ อตฺเถว เภโทติ ทสฺเสตุํ ‘‘มูลโยคสามฺเ’’ติอาทิ วุตฺตํ. สมูลกานํ สมานมูลตา เอกมูลตฺตนฺติ เอกมูลวจนํ เตสุ อวิเสสโต มูลสพฺภาวมตฺตํ วทติ, น อฺมฺมูลสทฺโท วิย มูเลสุ ลพฺภมานํ วิเสสํ, น จ สามฺเ นิจฺฉโย วิเสเส สํสยํ วิธมตีติ อิมมตฺถมาห ‘‘มูลโยคสามฺเ…เป… ปวตฺตา’’ติ อิมินา. วิเสเส ปน นิจฺฉโย สามฺเ สํสยํ วิธมนฺโต เอว ปวตฺตตีติ อาห ‘‘มูลโยควิเสเส ปน…เป… นิจฺฉิตเมว โหตี’’ติ. ตสฺมาติ วุตฺตสฺเสว ตสฺส เหตุภาเวน ปรามสนํ, วิเสสนิจฺฉเยเนว อวินาภาวโต, สามฺสฺส นิจฺฉิตตฺตา ตตฺถ วา สํสยาภาวโตติ อตฺโถ. เตนาห ‘‘เอกมูลาติ ปุจฺฉํ อกตฺวา’’ติ. กุสลภาวทีปกํ น โหตีติ กุสลภาวสฺเสว ¶ ทีปกํ น โหติ ตทฺชาติกสฺสปิ ทีปนโต. เตนาห ‘‘กุสลภาเว สํสยสพฺภาวา’’ติ. อฺมฺมูลวจนนฺติ เกวลํ อฺมฺมูลวจนนฺติ อธิปฺปาโย. กุสลาธิการสฺส อนุวตฺตมานตฺตาติ อิมินา ‘‘สพฺเพ เต ธมฺมา กุสลา’’ติ กุสลคฺคหเณ การณมาห. เอกมูลคฺคหเณ หิ ปโยชนาภาโว ทสฺสิโต, กุสลสฺส วเสน จายํ เทสนาติ.
๕๓-๖๑. มูลนเย วุตฺเต เอว อตฺเถติ มูลนเย วุตฺเต เอว กุสลาทิธมฺเม. กุสลาทโย หิ สภาวธมฺมา อิธ ปาฬิอตฺถตาย อตฺโถติ วุตฺโต. กุสลมูลภาเวน, มูลสฺส วิเสสเนน, มูลโยคทีปเนน จ ปกาเสตุํ. กุสลมูลภูตา มูลา กุสลมูลมูลาติ สมาสโยชนา. มูลวจนฺหิ นิวตฺเตตพฺพคเหตพฺพสาธารณํ. อกุสลาพฺยากตาปิ มูลธมฺมา อตฺถีติ กุสลมูลภาเวน มูลธมฺมา วิเสสิตา. มูลคฺคหเณน จ มูลวนฺตานํ มูลโยโค ทีปิโต โหติ. สมาเนน มูเลน, มูลสฺส วิเสสเนน, มูลโยคทีปเนน จ ปกาเสตุํ ‘‘เอกมูลมูลา’’ติ, อฺมฺสฺส มูเลน มูลภาเวน, มูลสฺส วิเสสเนน, มูลโยคทีปเนน จ ปกาเสตุํ ‘‘อฺมฺมูลมูลา’’ติ มูลมูลนโย วุตฺโตติ โยชนา. ตีสุปิ ยมเกสุ ยถาวุตฺตวิเสสนเมเวตฺถ ปริยายนฺตรํ ทฏฺพฺพํ.
มูลโยคํ ¶ ทีเปตุนฺติ มูลโยคเมว ปธานํ สาติสยฺจ กตฺวา ทีเปตุนฺติ อธิปฺปาโย. ยถา หิ กุสลานิ มูลานิ เอเตสนฺติ กุสลมูลกานีติ พาหิรตฺถสมาเส มูลโยโค ปธานภาเวน วุตฺโต โหติ, น เอวํ ‘‘กุสลสงฺขาตา มูลา กุสลมูลา’’ติ เกวลํ, ‘‘กุสลมูลมูลา’’ติ สวิเสสนํ วา วุตฺเต อุตฺตรปทตฺถปฺปธานสมาเส. เตนาห ‘‘อฺปทตฺถ…เป… ทีเปตุ’’นฺติ. วุตฺตปฺปกาโรวาติ ‘‘กุสลมูลภาเวน มูลสฺส วิเสสเนนา’’ติอาทินา มูลมูลนเย จ, ‘‘อฺปทตฺถสมาสนฺเตน ก-กาเรนา’’ติอาทินา มูลกนเย จ วุตฺตปฺปกาโร เอว. วจนปริยาโย มูลมูลกนเย เอกชฺฌํ กตฺวา โยเชตพฺโพ.
๗๔-๘๕. น เอกมูลภาวํ ลภมาเนหีติ อพฺยากตมูเลน น เอกมูลกํ ตถาวตฺตพฺพตํ ลภมาเนหิ อฏฺารสอเหตุกจิตฺตุปฺปาทาเหตุกสมุฏฺานรูปนิพฺพาเนหิ เอกโต อลพฺภมานตฺตา. ยถา หิ ยถาวุตฺตจิตฺตุปฺปาทาทโย เหตุปจฺจยวิรหิตา อเหตุกโวหารํ ลภนฺติ, น เอวํ สเหตุกสมุฏฺานํ รูปํ. เตนาห ‘‘อเหตุกโวหารรหิตํ กตฺวา’’ติ. เอตฺถ จ ‘‘สพฺพํ รูปํ น เหตุกเมว, อเหตุกเมวา’’ติ วุตฺตตฺตา กิฺจาปิ สเหตุกสมุฏฺานมฺปิ รูปํ อเหตุกํ, ‘‘อพฺยากโต ¶ ธมฺโม อพฺยากตสฺส ธมฺมสฺส เหตุปจฺจเยน ปจฺจโย, วิปากาพฺยากตา กิริยาพฺยากตา เหตู สมฺปยุตฺตกานํ ขนฺธานํ จิตฺตสมุฏฺานานฺจ รูปานํ เหตุปจฺจเยน ปจฺจโย’’ติ (ปฏฺา. ๑.๑.๔๐๓) ปน วจนโต เหตุปจฺจยโยเคน สเหตุกสมุฏฺานสฺส รูปสฺส อเหตุกโวหาราภาโว วุตฺโต. เกจิ ปน ‘‘อพฺโพหาริกํ กตฺวาติ สเหตุกโวหาเรน อพฺโพหาริกํ กตฺวาติ อตฺถํ วตฺวา อฺถา ‘อเหตุกํ อพฺยากตํ อพฺยากตมูเลน เอกมูล’นฺติ น สกฺกา วตฺตุ’’นฺติ วทนฺติ. ตตฺถ ยํ วตฺตพฺพํ, ตํ วุตฺตเมว อเหตุกโวหาราภาเวน สเหตุกตาปริยายสฺส อตฺถสิทฺธตฺตา. อปิจ เหตุปจฺจยสพฺภาวโต ตสฺส สเหตุกตาปริยาโย ลพฺภเตว. เตนาห ‘‘น วา สเหตุกทุเก วิย…เป… อพฺโพหาริกํ กต’’นฺติ. เอตฺถ เอตฺถาติ เอตสฺมึ เอกมูลกทุเก. เหตุปจฺจยโยคาโยควเสนาติ เหตุปจฺจเยน โยคาโยควเสน, เหตุปจฺจยสฺส สพฺภาวาสพฺภาววเสนาติ อตฺโถ. สเหตุกโวหารเมว ลภติ ปจฺจยภูตเหตุสพฺภาวโต.
อปเร ¶ ปน ภณนฺติ ‘‘สเหตุกจิตฺตสมุฏฺานํ รูปํ อเหตุกํ อพฺยากตนฺติ อิมินา วจเนน สงฺคหํ คจฺฉนฺตมฺปิ สมูลกตฺตา ‘อพฺยากตมูเลน น เอกมูล’นฺติ น สกฺกา วตฺตุํ, สติปิ สมูลกตฺเต นิปฺปริยาเยน สเหตุกํ น โหตีติ ‘อพฺยากตมูเลน เอกมูล’นฺติ จ น สกฺกา วตฺตุํ, ตสฺมา ‘อเหตุกํ อพฺยากตํ อพฺยากตมูเลน น เอกมูลํ, สเหตุกํ อพฺยากตํ อพฺยากตมูเลน เอกมูล’นฺติ ทฺวีสุปิ ปเทสุ อนวโรธโต อพฺโพหาริกํ กตฺวาติ วุตฺต’’นฺติ, ตํ เตสํ มติมตฺตํ ‘‘สเหตุกอพฺยากตสมุฏฺานํ รูปํ อพฺยากตมูเลน เอกมูลํ โหตี’’ติ อฏฺกถายํ ตสฺส เอกมูลภาวสฺส นิจฺฉิตตฺตา, ตสฺมา วุตฺตนเยเนว เจตฺถ อตฺโถ เวทิตพฺโพ.
๘๖-๙๗. กุสลากุสลาพฺยากตราสิโต นมนนามนสงฺขาเตน วิเสเสน อรูปธมฺมานํ คหณํ นิทฺธารณํ นาม โหตีติ อาห ‘‘นามานํ นิทฺธาริตตฺตา’’ติ. เตน เตสํ อธิกภาวมาห วิฺายมานเมว ปกรเณน อปริจฺฉินฺนตฺตา. ยทิ เอวํ ‘‘อเหตุกํ นามํ สเหตุกํ นาม’’นฺติ ปานฺตเร กสฺมา นามคฺคหณํ กตนฺติ อาห ‘‘สุปากฏภาวตฺถ’’นฺติ, ปริพฺยตฺตํ กตฺวา วุตฺเต กึ วตฺตพฺพนฺติ อธิปฺปาโย.
นิทฺเทสวารวณฺณนา นิฏฺิตา.
มูลยมกวณฺณนา นิฏฺิตา.
๒. ขนฺธยมกํ
๑. ปณฺณตฺติวาโร
อุทฺเทสวารวณฺณนา
๒-๓. ขนฺธยมเก ¶ …เป… ปริฺา จ วตฺตพฺพาติ อิทํ ปธานภาเวน วตฺตพฺพทสฺสนํ. อภิฺเยฺยกถา หิ อภิธมฺโม, สา จ ยาวเทว ปริฺตฺตาติ ปริฺาสุ จ น วินา ตีรณปริฺาย ปหานปริฺา, ตีรณฺจ สมฺปุณฺณปรานุคฺคหสฺส อธิปฺเปตตฺตา กาลปุคฺคโลกาสวิภาคมุเขน ขนฺธานํ วิสุํ สห จ อุปฺปาทนิโรธลกฺขณปริคฺคหวเสน สาติสยํ สมฺภวติ, นาฺถาติ อิมมตฺถํ ทสฺเสนฺโต ‘‘ฉสุ กาลเภเทสุ…เป… ปริฺา จ วตฺตพฺพา’’ติ ปธานํ วตฺตพฺพํ อุทฺธรติ. ตตฺถ ปน ยถา น ตีรณปริฺาย วินา ปหานปริฺา, เอวํ ตีรณปริฺา วินา าตปริฺาย. สา ¶ จ สุตมยาณมูลิกาติ เทสนากุสโล สตฺถา อนฺวยโต พฺยติเรกโต จ สมุทายาวยวปทตฺถาทิวิภาคทสฺสนมุเขน ขนฺเธสุ ปริฺาปฺปเภทํ ปกาเสตุกาโม ‘‘ปฺจกฺขนฺธา’’ติอาทินา เทสนํ อารภีติ ทสฺเสนฺโต ‘‘เต ปน ขนฺธา’’ติอาทิมาห. ปฺจหิ ปเทหีติ ปฺจหิ สมุทายปเทหิ.
ตตฺถาติ เตสุ สมุทายาวยวปเทสุ. ธมฺโมติ รุปฺปนาทิโก เยฺยธมฺโม. สมุทายปทสฺสาติ รูปกฺขนฺธาทิสมุทายปทสฺส. ยทิปิ อวยววินิมุตฺโต ปรมตฺถโต สมุทาโย นาม นตฺถิ, ยถา ปน อวยโว สมุทาโย น โหติ, เอวํ น สมุทาโยปิ อวยโวติ สติปิ สมุทายาวยวานํ เภเท ทฺวินฺนํ ปทานํ สมานาธิกรณภาวโต อตฺเถวาเภโทติ ปททฺวยสฺส สมานตฺถตาย สิยา อาสงฺกาติ อาห ‘‘เอตสฺมึ สํสยฏฺาเน’’ติ. ‘‘จกฺขายตนํ รูปกฺขนฺธคณนํ คจฺฉติ, วิฺาณกฺขนฺโธ ตชฺชา มโนวิฺาณธาตู’’ติอาทีสุ เอกเทโส สมุทายปทตฺโถ วุตฺโต, ‘‘ยํ กิฺจิ รูปํ…เป… อยํ วุจฺจติ รูปกฺขนฺโธ’’ติอาทีสุ (วิภ. ๒) ปน สกโลติ อาห ‘‘รูปาทิ…เป… อตฺโถ’’ติ. อวยวปทานฺเจตฺถ วิเสสนวิเสสิตพฺพวิสยานํ สมานาธิกรณตาย สมุทายปทตฺถตา วุตฺตา, ตโต เอว สมุทายปทานมฺปิ อวยวปทตฺถตา. น หิ วิเสสนวิเสสิตพฺพานํ อตฺถานํ อจฺจนฺตํ เภโท อเภโท วา อิจฺฉิโต, อถ โข เภทาเภโท, ตสฺมา ¶ อเภททสฺสนวเสน ปมนโย วุตฺโต, เภททสฺสนวเสน ทุติยนโย. โย หิ รุปฺปนาทิสงฺขาโต ราสฏฺโ อวยวปเทหิ รูปาทิสทฺเทหิ จ ขนฺธสทฺเทน จ วิเสสนวิเสสิตพฺพภาเวน ภินฺทิตฺวา วุตฺโต, สฺวายํ อตฺถโต ราสิภาเวน อเปกฺขิโต รุปฺปนาทิอตฺโถ เอวาติ.
ยถา อวยวปเทหิ วุจฺจมาโนปิ สมุทายปทสฺส อตฺโถ โหติ, เอวํ สมุทายปเทหิ วุจฺจมาโนปิ อวยวปทสฺส อตฺโถติ ‘‘รูปกฺขนฺโธ รูปฺเจว รูปกฺขนฺโธ จ, รูปกฺขนฺโธ รูปนฺติ? อามนฺตา’’ติอาทินา ปทโสธนา กตาติ ทสฺเสนฺโต อาห ‘‘รูปาทิอวยวปเทหิ…เป… ปทโสธนวาโร วุตฺโต’’ติ. ตตฺถ เอกจฺจสฺส อวยวปทสฺส อฺตฺถ วุตฺติยา อวยวปทตฺถสฺส สมุทายปทตฺถตาย สิยา อเนกนฺติกตา, สมุทายปทสฺส ปน ตํ นตฺถีติ สมุทายปทตฺถสฺส อวยวปทตฺถตาย พฺยภิจาราภาโว ¶ ‘‘รูปกฺขนฺโธ รูปนฺติ? อามนฺตา’’ติ ปาฬิยา ปกาสิโตติ วุตฺตํ ‘‘รูปาทิ…เป… ทสฺเสตุ’’นฺติ.
‘‘รูปกฺขนฺโธ’’ติอาทีสุ ขนฺธตฺถสฺส วิเสสิตพฺพตฺตา วุตฺตํ ‘‘ปธานภูตสฺส ขนฺธปทสฺสา’’ติ. เวทนาทิอุปปทตฺถสฺส จ สมฺภวโต ‘‘เวทนากฺขนฺโธ’’ติอาทีสุ. รูปาวยวปเทน วุตฺตสฺสาติ รูปสงฺขาเตน อวยวปเทน วิเสสนภาเวน วุตฺตสฺส ขนฺธตฺถสฺส รูปกฺขนฺธภาโว โหติ. เตน วุตฺตํ ‘‘รูปกฺขนฺโธ รูปนฺติ? อามนฺตา’’ติ. ตตฺถาติ ตสฺมึ รูปกฺขนฺธปเท. ปธานภูเตน วิเสสิตพฺพตฺตา ขนฺธาวยวปเทน วุตฺตสฺส รุปฺปนฏฺสฺส กึ เวทนากฺขนฺธาทิภาโว โหตีติ โยชนา. สมาเน อวยวปทาภิเธยฺยภาเว อปฺปธาเนน ปเทน โย อตฺโถ วิฺายติ, โส กสฺมา ปธาเนน น วิฺายตีติ อธิปฺปาโย. ขนฺธาวยวปเทน วุตฺโต ธมฺโมติ ราสฏฺมาห. ตตฺถ โกจีติ รุปฺปนฏฺโ. เกนจิ สมุทายปเทนาติ รูปกฺขนฺธปเทน, น เวทนากฺขนฺธาทิปเทน. เตนาห ‘‘น สพฺโพ สพฺเพนา’’ติ. เอส นโย เวทนากฺขนฺธาทีสุ. รูปรูปกฺขนฺธาทิอวยวสมุทายปทโสธนมุเขน ตตฺถ จ จตุกฺขนฺธวเสน ปวตฺตา ปาฬิคติ ปทโสธนมูลจกฺกวาโร. เอวฺจ ทสฺเสนฺเตนาติ อิมินา ยฺวายํ รูปาทิอวยวปเทหิ รูปกฺขนฺธาทิสมุทายปเทหิ จ ทสฺสิตากาโร อตฺถวิเสโส, ตํ ปจฺจามสติ. วิเสสนภาโว เภทกตาย สามฺโต อวจฺเฉทกตฺตา, วิเสสิตพฺพภาโว อเภทโยเคน เภทนฺตรโต อวิจฺฉินฺทิตพฺพตฺตา, สมานาธิกรณภาโว เตสํ เภทาเภทานํ เอกวตฺถุสนฺนิสฺสยตฺตา.
เตนาติ ¶ ยถาวุตฺเตน วิเสสนวิเสสิตพฺพภาเวน. เอตฺถาติ เอตสฺมึ สมานาธิกรเณ. เตนาติ วา สมานาธิกรณภาเวน. เอตฺถาติ รูปกฺขนฺธปเท. ยถา นีลุปฺปลปเท อุปฺปลวิเสสนภูตํ นีลํ วิสิฏฺเมว โหติ, น ยํ กิฺจิ, เอวมิธาปิ ขนฺธวิเสสนภูตํ รูปมฺปิ วิสิฏฺเมว สิยาติ ทสฺเสนฺโต ‘‘กึ ขนฺธโต…เป… โหตี’’ติ อาห. ตถา ‘‘รูปฺจ ตํ ขนฺโธ จา’’ติ สมานาธิกรณภาเวเนว ยํ รูปํ, โส ขนฺโธ. โย ขนฺโธ, ตํ รูปนฺติ อยมฺปิ อาปนฺโน เอวาติ อาห ‘‘สพฺเพว…เป… วิเสสิตพฺพา’’ติ. วิเสสเนน จ นาม นิทฺธาริตรูเปน ภวิตพฺพํ อวจฺเฉทกตฺตา, น อนิทฺธาริตรูเปนาติ อาห ‘‘กึ ปน ต’’นฺติอาทิ, ตสฺเสว คหิตตฺตา น ปิยรูปสาตรูปสฺสาติ อธิปฺปาโย. น ¶ หิ ตํ ขนฺธวิเสสนภาเวน คหิตํ, วิสฺสชฺชนํ กตํ ตสฺเสวาติ โยชนา. น ขนฺธโต อฺํ รูปํ อตฺถีติ อิทํ รุปฺปนฏฺโ รูปนฺติ กตฺวา วุตฺตํ, น หิ โส ขนฺธวินิมุตฺโต อตฺถิ. เตเนวาติ ยถาวุตฺตรูปสฺส ขนฺธวินิมุตฺตสฺส อภาเวเนว. ‘‘ปิยรูปํ สาตรูปํ, ทสฺเสนฺเตนปฺปก’’นฺติ จ อาทีสุ อตทตฺถสฺส รูปสทฺทสฺส ลพฺภมานตฺตา ‘‘เตน รูปสทฺเทนา’’ติ วิเสเสตฺวา วุตฺตํ. วุจฺจมานํ ภูตุปาทายมฺปิ เภทํ ธมฺมชาตํ. สุทฺเธนาติ เกวเลน, รูปสทฺเทน วินาปีติ อตฺโถ. ตยิทํ ปกรณาทิอวจฺฉินฺนตํ สนฺธาย วุตฺตํ, สมานาธิกรณตํ วา. โย หิ รูปสทฺเทน สมานาธิกรโณ ขนฺธสทฺโท, เตน ยถาวุตฺตรูปสทฺเทน วิย ตทตฺโถ วุจฺจเตว. เตนาห ‘‘ขนฺธา รูปกฺขนฺโธ’’ติ. ยทิปิ ยถาวุตฺตํ รูปํ ขนฺโธ เอว จ, ขนฺโธ ปน น รูปเมวาติ อาห ‘‘น จ สพฺเพ…เป… วิเสสิตพฺพา’’ติ. เตเนวาติ อรูปสภาวสฺส ขนฺธสฺส อตฺถิภาเวเนว. เตติ ขนฺธา. วิภชิตพฺพาติ ‘‘ขนฺธา รูปกฺขนฺโธ’’ติ ปทํ อุทฺธริตฺวา ‘‘รูปกฺขนฺโธ ขนฺโธ เจว รูปกฺขนฺโธ จ, อวเสสา ขนฺธา น รูปกฺขนฺโธ’’ติอาทินา วิภาเคน ทสฺเสตพฺพา.
ขนฺธานํ รูปวิเสสน…เป… สํสโย โหตีติ เอตฺถ กึ ขนฺธโต อฺาปิ เวทนา อตฺถิ, ยโต วินิวตฺตา เวทนา ขนฺธวิเสสนํ โหติ, สพฺเพ จ ขนฺธา กึ ขนฺธวิเสสนภูตาย เวทนาย วิเสสิตพฺพาติ เอวํ โยชนา เวทิตพฺพา. เกจีติ อนุภวนาทิปฺปการา. เกนจิ วิเสสเนนาติ เวทนาทินา วิเสสเนน.
เอตฺถ จ รูปาทิปณฺณตฺติ ขนฺธปณฺณตฺติ จ ‘‘รูปํ ขนฺโธ, ขนฺธา รูปกฺขนฺโธ’’ติอาทินา วิสุํ สห จ รุปฺปนาทิเก อตฺเถ ปวตฺตมานา กทาจิ อวยวภูเต ปวตฺตติ, กทาจิ สมุทายภูเต, ตสฺสา ปน ตถา ปวตฺตนากาเร นิทฺธาริเต ยสฺมา รูปาทิกฺขนฺธา ปทโต อตฺถโต จ ¶ วิโสธิตา นาม โหนฺติ ตพฺพิสยกงฺขาปโนทนโต, ตสฺมา ‘‘รูปกฺขนฺโธ รูปฺเจว รูปกฺขนฺโธ จ, รูปกฺขนฺโธ รูปนฺติ? อามนฺตา’’ติอาทินยปฺปวตฺเตน ปมวาเรน รูปาทิอวยวปเทหิ อวยวตฺโถ วิย สมุทายตฺโถปิ วุจฺจติ, ตถา สมุทายปเทหิปีติ อยมตฺโถ ทสฺสิโต. ‘‘รูปํ รูปกฺขนฺโธ, ขนฺธา เวทนากฺขนฺโธ’’ติอาทินยปฺปวตฺเตน ปน ทุติยวาเรน วิเสสวาจี วิย รูปาทิอวยวปเทหิ สามฺภูเตนปิ ตํตํวิสิฏฺเน ขนฺธาวยวปเทน โส ¶ โส เอว สมุทายตฺโถ วุจฺจติ, น สพฺโพติ อยมตฺโถ ทสฺสิโต. ขนฺธวินิมุตฺตสฺส ยถาธิปฺเปตสฺส อภาวา ยทิปิ ขนฺโธเยว รูปํ, โส ปน น สพฺโพ รูปํ, อถ โข ตเทกเทโส, ตถา เวทนาทโยปีติ อยมตฺโถ ‘‘รูปํ ขนฺโธ, ขนฺธา รูป’’นฺติอาทินยปฺปวตฺเตน ตติยวาเรน ทสฺสิโต. ‘‘รูปํ ขนฺโธ, ขนฺธา เวทนากฺขนฺโธ’’ติอาทินยปฺปวตฺเตน ปน จตุตฺถวาเรน ‘‘รูปํ ขนฺโธ’’ติ รูปสฺส ขนฺธภาเว นิจฺฉิเต ขนฺโธ นามายํ น เกวลํ รูปเมว, อถ โข เวทนาทิ จาติ เวทนาทีนมฺปิ ขนฺธภาวปฺปกาสเน น สพฺเพ ขนฺธา เวทนาทิวิเสสวนฺโต, เกจิเทว ปน เตน เตน วิเสเสน ตถา วุจฺจนฺตีติ อยมตฺโถ ทสฺสิโต. เอวํ ทสฺเสนฺตี เจสา ปาฬิ ขนฺธานํ ยถาวุตฺตปณฺณตฺติโสธนมุเขน สรูปาวธารณาย สํวตฺตติ, ตฺจ เตสํ ยาวเทว อุปฺปาทาทินิจฺฉยตฺถนฺติ ทสฺเสนฺโต ‘‘เอวํ เยสํ…เป… เวทิตพฺโพ’’ติ อาห.
เอกเทเสปิ สมุทายโวหาโร ทิสฺสติ ยถา ปโฏ ทฑฺโฒ, สมุทฺโท ทิฏฺโติ อาห ‘‘จกฺกาวยวภาวโต จกฺกานีติ ยมกานิ วุตฺตานี’’ติ. พนฺธิตฺวาติ ยมกภาเวน พนฺธิตฺวา, ยมกมูลภาเวเนว วา. มูลภาเวน คหณํ สมฺพนฺธภาโว, ตํสมฺพนฺธตา จ มูลปทาทีนํ นาภิอาทิสทิสตา ทฏฺพฺพา. อปุพฺพสฺส วตฺตพฺพสฺส อภาวโต นยิธ เทสนา มณฺฑลภาเวเนว สมฺพชฺฌตีติ อาห ‘‘น มณฺฑลภาเวน สมฺพชฺฌนโต’’ติ. ยทิปิ รูปกฺขนฺธมูลเก อปุพฺพํ นตฺถิ, เวทนากฺขนฺธาทิมูลเกสุ ปน สฺาทิมุเขน เทสนปฺปวตฺติยํ อปุพฺพวเสเนว คโต สิยา มณฺฑลภาเวน สมฺพนฺโธ, น ตถา ปาโ ปวตฺโตติ อาห ‘‘เวทนากฺขนฺธ…เป… สมฺพนฺเธนา’’ติ. ปจฺฉิมสฺส ปุริเมน อสมฺพชฺฌนเมว หิ เหฏฺิมโสธนํ. สุทฺธกฺขนฺธลาภมตฺตเมว คเหตฺวาติ ‘‘ขนฺธา รูป’’นฺติ เอตฺถ ขนฺธาติ ขนฺธสทฺเทน ลพฺภมานํ รูปาทีหิ อสมฺมิสฺสํ ขนฺธฏฺมตฺตเมว อุทฺเทสวเสน คเหตฺวา. ยทิปิ อุทฺเทเส ขนฺธวิเสสนํ รูปาทิ ‘‘ขนฺธา รูป’’นฺติ สุทฺธรูปาทิมตฺตเมว คหิตํ, ตถาปิ วิเสสรหิตสฺส สามฺสฺส อภาวโต ตตฺถ สุทฺธรูปาทิมตฺตตาย อฏฺตฺวา. ขนฺธวิเสสนภาวสงฺขาตนฺติ ยถาธิคตํ ขนฺธานํ วิเสสนภาเวน กถิตํ รุปฺปนาทิกํ ¶ วิเสสนตฺถํ ทสฺเสตุํ. เกวลเมว ตํ อคฺคณฺหนฺโต ขนฺธสทฺเทน สห โยเชตฺวา…เป… วิภตฺตตฺตา สุทฺธกฺขนฺธวาโรติ วุตฺโตติ โยชนา.
อุทฺเทสวารวณฺณนา นิฏฺิตา.
๑. ปณฺณตฺติวาโร
นิทฺเทสวารวณฺณนา
๒๖. เอวํ ¶ วุตฺตนฺติ เอวํ ทฺวาราลมฺพเนหิ สทฺธึ ทฺวารปฺปวตฺตธมฺมวิภาควเสน วุตฺตํ. ปิยสภาวํ ปิยชาติกํ ‘‘กถํ รูเปน โข, อาวุโส’’ติอาทีสุ วิย ปิยสภาวฏฺเน รูปํ, น รุปฺปนฏฺเนาติ วุตฺตํ ‘‘ปิยรูปํ…เป… รูปํ น รูปกฺขนฺโธ’’ติ. รุปฺปนฏฺเน รูปกฺขนฺธปริยาปนฺนมฺปิ จกฺขาทิ ปิยสภาวมตฺตวจนิจฺฉาวเสน ปิยรูปเมว อนุปฺปวิสติ, น รูปกฺขนฺธนฺติ อาห ‘‘ปิยสภาว…เป… น รูปกฺขนฺโธติ วุตฺต’’นฺติ. ‘‘โย ปน ยตฺถ วิเสโส’’ติ วุตฺโต วิเสสสทฺโท นานุวตฺตตีติ อธิปฺปาเยนาห ‘‘วจนเสโส’’ติ. น หิ อธิการโต ลพฺภมานสฺส อชฺฌาหรณกิจฺจํ อตฺถิ. ทิฏฺิสฺาติ วา ปทุทฺธาโรยํ เวทิตพฺโพ. วิเสสตา ปนสฺสา ‘‘วิเสสํ วณฺณยิสฺสามา’’ติ ปฏิฺาย เอว ปากฏา. ‘‘อวเสสา สงฺขารา’’ติ เอตฺถาปิ เอเสว นโย. สํโยชนวเสน ชานาติ อภินิวิสตีติ สฺา ทิฏฺีติ อาห ‘‘ทิฏฺิ เอว สฺา’’ติ. ทิฏฺิ จาติ จ-สทฺเทน อวสิฏฺํ ปปฺจํ สงฺคณฺหาติ. ตถา หิ ‘‘ปปฺจสฺาสงฺขา’’ติ เอตฺถ ปปฺจสูทนิยํ (ม. นิ. อฏฺ. ๑.๒๐๑) วุตฺตํ ‘‘สฺานาเมน วา ปปฺจา เอว วุตฺตา’’ติ.
๒๘. ‘‘ขนฺธา เวทนากฺขนฺโธ’’ติ เอตสฺมึ อนุโลเม ยถา สรูปทสฺสเนน วิสฺสชฺชนํ ลพฺภติ, น เอวํ ‘‘น ขนฺธา น เวทนากฺขนฺโธ’’ติ ปฏิโลเม, อิธ ปน ปฏิวจเนน วิสฺสชฺชนนฺติ ตทตฺถํ วิวรนฺโต ‘‘ขนฺธสทฺทปฺปวตฺติยา จ อภาเว เวทนากฺขนฺธสทฺทปฺปวตฺติยา จ อภาโว’’ติ อาห. เตน สตฺตาปฏิเสเธ อยํ น-กาโรติ ทสฺเสติ. สทฺทคฺคหณฺเจตฺถ สทฺทนิพนฺธนตฺตา ¶ ปฺตฺติยา สทฺทสภาคตํ วา สนฺธาย กตํ. ปณฺณตฺติโสธนฺเหตํ. เตนาห ‘‘ปณฺณตฺติโสธนมตฺตเมว กโรตี’’ติ. เตน นิทฺธาเรตพฺพสฺส ธมฺมนฺตรสฺส อภาวํ ทสฺเสติ. ยโต วุตฺตํ ‘‘น อฺธมฺมสพฺภาโว เอเวตฺถ ปมาณ’’นฺติ. เอวฺจ กตฺวาติอาทินา ยถาวุตฺตมตฺถํ ปานฺตเรน สมตฺเถติ. กามํ กตฺถจิ สติปิ ขนฺเธ นตฺถิ เวทนากฺขนฺโธ, อขนฺธตฺตสภาวา ปน นตฺถิ เวทนาติ ‘‘น ขนฺธา น เวทนากฺขนฺโธติ? อามนฺตา’’ติ วุตฺตนฺติ เอวํ วา เอตํ ทฏฺพฺพํ. เตนาห อฏฺกถายํ ‘‘ปฺตฺตินิพฺพานสงฺขาตา’’ติอาทิ.
๓๙. ‘‘รูปโต อฺเ’’ติ เอตฺถ ภูตุปาทาย ธมฺโม วิย ปิยสภาโวปิ รูปสทฺทาภิเธยฺยตาสามฺเน คหิโตติ อาห ‘‘โลกุตฺตรา เวทนาทโย ¶ ทฏฺพฺพา’’ติ. อปฺปวตฺติมตฺตเมวาติ ขนฺธสทฺทปฺปวตฺติยา อภาเว รูปสทฺทปฺปวตฺติยา จ อภาโวติ ปณฺณตฺติโสธนมตฺตตํเยว สนฺธาย วทติ, ตถา จาห ‘‘เอวฺจ กตฺวา’’ติอาทิ. เตเนตํ ทสฺเสติ – ยถา จกฺขุโต อฺสฺส สพฺพสฺสปิ สภาวธมฺมสฺส อายตนคฺคหเณน คหิตตฺตา ตทุภยวินิมุตฺตํ กิฺจิ นตฺถีติ เกวลํ ปฺตฺติโสธนตฺถํ ตเมว อภาวํ ทสฺเสตุํ ‘‘จกฺขฺุจ อายตเน จ เปตฺวา อวเสสา น เจว จกฺขุ น จ อายตน’’นฺติ วุตฺตํ, เอวมิธาปิ ตทตฺถเมว อุภยวินิมุตฺตสฺส อภาวํ ทสฺเสตุํ ‘‘รูปฺจ ขนฺเธ จ เปตฺวา อวเสสา น เจว รูปํ น จ ขนฺธา’’ติ วุตฺตนฺติ. วิสโมปฺาโส. ‘‘จกฺขฺุจ อายตเน จ เปตฺวา’’ติ เอตฺถ หิ อวเสสคฺคหเณน คยฺหมานํ กิฺจิ นตฺถีติ สกฺกา วตฺตุํ อายตนวินิมุตฺตสฺส สภาวธมฺมสฺส อภาวา. เตนาห ‘‘ยทิ สิยา’’ติ. ‘‘รูปฺจ ขนฺเธ จ เปตฺวา’’ติ เอตฺถ ปน น ตถา สกฺกา วตฺตุํ ขนฺธวินิมุตฺตสฺส สภาวธมฺมสฺส อตฺถิภาวโต. ยทิ ปน ตาทิสํ ขนฺธคตํ ธมฺมชาตํ นตฺถีติ เอวมิทํ วุตฺตํ สิยา, เอวํ สติ ยุตฺตเมตํ สิยา. ตถา หิ ‘‘อฏฺกถายํ ปนา’’ติอาทินา ปฺตฺติคฺคหณเมว อุทฺธรียติ. ตณฺหาวตฺถุ จ น สิยา อวเสสคฺคหเณน คยฺหมานนฺติ อาเนตฺวา สมฺพนฺโธ. ขนฺโธ จ สิยาติ โยชนา.
นิทฺเทสวารวณฺณนา นิฏฺิตา.
๒. ปวตฺติวารวณฺณนา
๕๐-๒๐๕. มิสฺสกกาลเภเทสุ ¶ ยมเกสุ ปทานํ ภินฺนกาลตฺตา สิยา อตฺถวิเสโสติ อาห ‘‘อมิสฺสกกาลเภเทสุ วาเรสุ อตฺถวิเสสาภาวโต’’ติ. อิทานิ ตเมวตฺถํ ‘‘ปุริมสฺส หี’’ติอาทินา วิวรติ. เตนาติ อตฺถวิเสสาภาเวน. เอตฺถาติ เอตสฺมึ ปวตฺติวารปาเ, เอติสฺสํ วา ปวตฺติวารวณฺณนายํ. ฉ เอว วุตฺตา, น นวาติ อธิปฺปาโย. เตนาห ‘‘อตีเตนา’’ติอาทิ. เอเต ปน ตโยติ อตฺตนา วิสุํ อนนฺตรํ ทสฺสิเต สนฺธายาห. ยถาทสฺสิตาติ อฏฺกถายํ นิทฺธาเรตฺวา ทสฺสิตพฺพาการา ปจฺจุปฺปนฺเนนาตีตาทโย เย ปาฬิยํ อุชุกเมว อาคตา. ‘‘น วิสุํ วิชฺชนฺตี’’ติ วุตฺตเมวตฺถํ ‘‘ตตฺถ ตตฺถ หี’’ติอาทินา ปากฏตรํ กโรติ. ตตฺถ ปฏิโลมปุจฺฉาหีติ ‘‘ยสฺส วา ปน เวทนากฺขนฺโธ ¶ อุปฺปชฺชิตฺถ, ตสฺส รูปกฺขนฺโธ อุปฺปชฺชตี’’ติ เอวมาทิกาหิ ปมปเท วุตฺตสฺส ปฏิโลมวเสน ปวตฺตาหิ. เตเนวาติ นยโต โยเชตุํ สกฺกุเณยฺยตฺตา เอว. มิสฺสกกาลเภเทสุ จาติ น เกวลํ อมิสฺสกกาลเภเทสุเยว, อถ โข มิสฺสกกาลเภเทสุ จาติ อตฺโถ. น โยชนาสุกรตาย เอว ปุริเม อโยชนา, อถ โข สุขคฺคหณตฺถมฺปีติ ทสฺเสนฺโต อาห ‘‘อมิสฺสก…เป… วุตฺตานี’’ติ.
เยน การเณนาติ เยน เอกปททฺวยสงฺคหิตานํ ขนฺธานํ อุปฺปาทสฺส นิโรธสฺส ลาภสงฺขาเตน การเณน. ยถากฺกมํ ปุเรปฺโห ปจฺฉาปฺโหติ จ นามํ วุตฺตํ. จ-สทฺเทน ปุเรปจฺฉาปฺโหติ จ นามํ วุตฺตนฺติ นิทฺธาเรตฺวา โยเชตพฺพํ. ตตฺถ ปน ‘‘เอกปททฺวยสงฺคหิตาน’’นฺติ อิทํ เอกชฺฌํ กตฺวา คเหตพฺพํ. ตเมวตฺถมฺปิ วิวรติ ‘‘ยสฺส หี’’ติอาทินา. ตตฺถ ยสฺสาติ ยสฺส ปฺหสฺส. ‘‘ปฺโห’’ติ เจตฺถ ปุจฺฉนวเสน ปวตฺตํ วจนํ เวทิตพฺพํ. เตเนวาห ‘‘ปริปูเรตฺวา วิสฺสชฺเชตพฺพตฺถสงฺคณฺหนโต’’ติ. ตํ สรูปทสฺสเนน วิสฺสชฺชนํ ตํวิสฺสชฺชนํ, ตํ วา ยถาวุตฺตํ วิสฺสชฺชนํ เอตสฺสาติ ตํวิสฺสชฺชโน, ตสฺส ตํวิสฺสชฺชนสฺส. ปุริมโกฏฺาเสนาติ ปุริเมน อุทฺเทสปเทน. เตน หิ วิสฺสชฺชนปทสฺส สมานตฺถตา อิธ สทิสตฺถตา. เอเกน ปเทนาติ เอเกน ปธานาปฺปธาเนน ยมกปเทน, น ปมปเทเนวาติ อตฺโถ. อุปฺปาทนิโรธลาภสามฺมตฺเตนาติ อุปฺปาทสฺส วา นิโรธสฺส วา ลพฺภมานตาย สมานตามตฺเตน. สนฺนิฏฺานปท…เป… ยุตฺตนฺติ อิทํ อฏฺกถายํ ‘‘ยตฺถ รูปกฺขนฺโธ นุปฺปชฺชตี’’ติอาทินา ปุเรปฺหสฺส ทสฺสิตตฺตา วุตฺตํ. ยทิปิ ตตฺถ ‘‘อุปฺปชฺชตี’’ติ วิสฺสชฺชิตตฺตา เวทนากฺขนฺธสฺส อุปฺปาโท ลพฺภตีติ วุตฺตํ, โย ปน สนฺนิฏฺานปทสงฺคหิโต ¶ รูปกฺขนฺธสฺส อนุปฺปาโท ปาฬิยํ อนฺุาตรูเปน ิโต, ตสฺส วเสน ปุเรปฺโห ยุตฺโตติ อธิปฺปาโย. เอวฺหิ ปุริมโกฏฺาเสน สทิสตฺถตา โหติ.
‘‘ยสฺส รูปกฺขนฺโธ นุปฺปชฺชิตฺถ, ตสฺส เวทนากฺขนฺโธ นุปฺปชฺชิตฺถา’’ติ เอตฺถ รูปกฺขนฺธสฺส อนุปฺปนฺนปุพฺพตาปฏิกฺเขปมุเขน อิตรสฺส ปฏิกฺขิปียตีติ รูปกฺขนฺธสฺเสว ยถาวุตฺตปฏิกฺเขโป ปธานภาเวน วุตฺโต. เอเสว นโย อฺเสุปิ เอทิเสสุ าเนสูติ อาห ‘‘สนฺนิฏฺานตฺถสฺเสว ปฏิกฺขิปนํ ปฏิกฺเขโป’’ติ ¶ . ‘‘ยสฺส รูปกฺขนฺโธ อุปฺปชฺชติ, ตสฺส เวทนากฺขนฺโธ นิรุชฺฌตี’’ติ เอตฺถ ปน รูปกฺขนฺธสฺส อุปฺปาทลกฺขณํ กตฺวา เวทนากฺขนฺธสฺส นิโรโธ ปุจฺฉียตีติ โส เอว ‘‘โน’’ติ ปฏิเสธียติ. เอส นโย อฺเสุปิ เอทิเสสุ าเนสูติ วุตฺตํ ‘‘สํสยตฺถนิวารณํ ปฏิเสโธ’’ติ. ‘‘น-การวิรหิต’’นฺติ เอเตน ปฏิเสธสฺส ปฏิเสธิตมาห. ยทิ เอวํ ปาฬิคติปฏิเสธวิสฺสชฺชนานํ โก วิเสโสติ อาห ‘‘ตตฺถ อุปฺปตฺตี’’ติอาทิ.
ตเทกเทสปกฺเขปวเสนาติ เตสํ จตุนฺนํ ปฺหานํ ปฺจนฺนฺจ วิสฺสชฺชนานํ เอกเทสสฺส ปกฺขิปนวเสน. เตนาห อฏฺกถายํ ‘‘ปเม าเน ปริปุณฺณปฺหสฺส ปุริมโกฏฺาเส สรูปทสฺสเนนา’’ติอาทิ. โย ปเนตฺถ ปฺเหสุ วิสฺสชฺชเนสุ จ สตฺตวีสติยา าเนสุ ปกฺเขปํ ลภติ, ตํ ทสฺเสตุํ ‘‘ปริปุณฺณปฺโห เอวา’’ติอาทิ วุตฺตํ. ปาฬิววตฺถานทสฺสนาทิโตติ เอตฺถ อาทิ-สทฺเทน ปุจฺฉาวิภงฺโค วิสฺสชฺชนาานานิ เอกสฺมึ ปฺเห โยชนานโยติ อิเมสํ สงฺคโห ทฏฺพฺโพ.
สุทฺธาวาสานนฺติอาทิ ปาฬิยา ปทํ อุทฺธริตฺวา อตฺถทสฺสนตฺถํ อารทฺธํ. ‘‘ยสฺส ยตฺถ รูปกฺขนฺโธ นุปฺปชฺชิตฺถ, ตสฺส ตตฺถ เวทนากฺขนฺโธ นุปฺปชฺชิตฺถา’’ติ อิมสฺส วิสฺสชฺชนํ โหติ ‘‘สุทฺธาวาสานํ เตสํ ตตฺถา’’ติ. ตตฺถ เอกภูมิยํ ทุติยา อุปปตฺติ นตฺถีติ เอกิสฺสา ภูมิยา เอกสฺส อริยปุคฺคลสฺส ทุติยวารํ ปฏิสนฺธิคฺคหณํ นตฺถีติ อตฺโถ. ตติยวาราทีสุ วตฺตพฺพเมว นตฺถิ. สฺวายมตฺโถ ยถา าปิโต โหติ, ตํ ทสฺเสตุํ ‘‘ปฏิสนฺธิโต ปภุติ หิ…เป… ปวตฺตา’’ติ วุตฺตํ. เตน อทฺธาปจฺจุปฺปนฺนวเสนายํ เทสนา ปวตฺตาติ ทสฺเสติ. อาทานนิกฺเขปปริจฺฉินฺนํ กมฺมชสนฺตานํ เอกตฺเตน คเหตฺวา ตสฺส วเสน อุปฺปาทนิโรเธสุ วุจฺจมาเนสุ อกมฺมเชสุ กุสลาทีสุ กถนฺติ โจทนายํ เตปิ อิธ ตํนิสฺสิตา เอว กตาติ ทสฺเสนฺโต ¶ อาห ‘‘ตสฺมิฺหิ…เป… ทสฺสิตา’’ติ. เตเนวาติ กมฺมชสนฺตาเนเนว. ตสฺมาติ เอกกมฺมนิพฺพตฺตสฺส วิปากสนฺตานสฺส เอกตฺเตน คหิตตฺตา. ตสฺสาติ กมฺมชสนฺตานสฺส. ปฺจสุ สุทฺธาวาเสสุ ยถา ปจฺเจกํ ‘‘เอกิสฺสา ภูมิยา ทุติยา อุปปตฺติ นตฺถี’’ติ ยถาวุตฺตปาฬิยา วิฺายติ, เอวํ ‘‘สุทฺธาวาสาน’’นฺติ อวิเสสวจนโต สกเลปิ สุทฺธาวาเส สา นตฺถีติ ตาย กสฺมา น วิฺายตีติ โจทนํ สมุฏฺาเปตฺวา สยเมว ปริหริตุํ ‘‘กสฺมา ปนา’’ติอาทิมาห. ตตฺถ สุทฺธาวาเสสุ เหฏฺาภูมิกสฺส อสติ อินฺทฺริยปริปาเก อุปริภูมิสมุปฺปตฺติ น สกฺกา ¶ ปฏิเสเธตุํ อุทฺธํโสตวจนโต. อุทฺธมสฺส ตณฺหาโสตํ วฏฺฏโสตฺจาติ หิ อุทฺธํโสโต. เตนาห ‘‘อุทฺธํโสตปาฬิสพฺภาวา’’ติ. สํสนฺเทตพฺพาติ ยถา น วิรุชฺฌนฺติ, เอวํ เนตพฺพา. ตถา เจว สํวณฺณิตํ.
เอเตน สนฺนิฏฺาเนนาติ องฺกิโตกาสภาวิรูปุปฺปาทสนฺนิสฺสเยน นิจฺฉเยน. วิเสสิตา ตถาภาวิรูปภาวิโน. อสฺสตฺตาปีติ น เกวลํ ปฺจโวการา เอว, อถ โข อสฺสตฺตาปิ. เต เอว อสฺสตฺเต เอว คเหตฺวา ปุริมโกฏฺาเสติ อธิปฺปาโย. เตน เย สนฺนิฏฺาเนน วชฺชิตาติ เตน ยถาวุตฺตสนฺนิฏฺาเนน เย วิรหิตา, เต ตถา น วตฺตพฺพาติ อตฺโถ. อิทานิ ‘‘เต ตโต’’ติอาทินา ทสฺเสติ. ตโตติ อสฺาภวโต. ปจฺฉิมภวิกานนฺติ เอตฺถ ปจฺฉิมภวํ สรูปโต ทสฺเสตุํ ‘‘กึ ปฺจโวการาที’’ติอาทิ วุตฺตํ. อปจฺฉิมภวิกานมฺปิ อรูปานํ อรูปภเว ยถา รูปกฺขนฺโธ นุปฺปาทิ, เอวํ ตตฺถ ปจฺฉิมภวิกานํ เวทนากฺขนฺโธปีติ อาห ‘‘เอเตน สนฺนิฏฺาเนน สงฺคหิตตฺตา’’ติ. เตนาห ‘‘เตสํ…เป… อาหา’’ติ. ตตฺถ เตสนฺติ ปจฺฉิมภวิกานํ. ตตฺถาติ อรูปภเว. อิตรานุปฺปตฺติภาวฺจาติ อิตรสฺส เวทนากฺขนฺธสฺส อนุปฺปชฺชนสพฺภาวมฺปิ. สปฺปฏิสนฺธิกานมฺปิ สุทฺธาวาสานํ ขนฺธเภทสฺส ปรินิพฺพานปริยาโย โอฬาริกโทสปฺปหานโต กิเลสูปสมสามฺเน วุตฺโตติ เวทิตพฺพํ.
สพฺเพสฺหิ เตสนฺติ ตํตํภูมิยํ ิตานํ สพฺเพสํ สุทฺธาวาสานํ. ยถา ปนาติอาทินา วุตฺตเมวตฺถํ ปากฏตรํ กโรติ. อนนฺตา โลกธาตุโยติ อิทํ โอกาสสฺส ปริจฺเฉทาภาวํเยว ทสฺเสตุํ วุตฺตํ. ปุคฺคลวเสน สมานาธารตาย สมานกาลตฺเตน อสมฺภวนฺโต โอกาสวเสน ปน สมฺภวนฺโต สํกิณฺณา วิย โหนฺตีติ อาห ‘‘สํกิณฺณตา โหตี’’ติ.
ปวตฺติวารวณฺณนา นิฏฺิตา.
๓. ปริฺาวารวณฺณนา
๒๐๖-๒๐๘. ตสฺสาปีติ ¶ ปุคฺคโลกาสวารสฺสปิ. โอกาเส ปุคฺคลสฺเสวาติ ยถาคหิเต โอกาเส โย ปุคฺคโล, ตสฺเสว โอกาสวิสิฏฺปุคฺคลสฺเสวาติ ¶ อตฺโถ. ยถา ปน ปุคฺคลวาเร ลพฺภมาเน ปุคฺคโลกาสวาโรปิ ลพฺภติ, เอวํ โอกาสวาโรปิ ลพฺเภยฺยาติ โจทนํ สนฺธายาห ‘‘โอกาสวาโรปิ จา’’ติ. ตสฺมาติ ยสฺมา วุจฺจมาโนปิ โอกาโส ปุคฺคลสฺส วิเสสภาเวเนว วุจฺเจยฺย, น วิสุํ, ตสฺมา.
อฺถาติ ปวตฺติวาเร วิย อาทานนิกฺเขปปริจฺฉินฺนํ กมฺมชสนฺตานํ เอกตฺเตน คเหตฺวา ตสฺส อุปฺปาทนิโรธวเสน ปริฺาวจเน. ‘‘โย รูปกฺขนฺธํ ปริชานาตี’’ติ สนฺนิฏฺานปทสงฺคหิตตฺถาภาวทสฺสนมุเขน อิตรสฺสปิ อภาวํ ทสฺเสตุํ ‘‘รุปกฺขนฺธปริชานนสฺส อภาวา’’ติ วุตฺตํ. ‘‘อามนฺตา’’ติ จ กตํ, ตสฺมา ปวตฺเต จิตฺตกฺขณวเสเนเวตฺถ ตโย อทฺโธ ลพฺภนฺตีติ อตฺโถ. ‘‘อคฺคมคฺคสมงฺคิฺจ อรหนฺตฺจา’’ติ ทฺวินฺนํ ปทานํ ‘‘รูปกฺขนฺธฺจ น ปริชานนฺติ เวทนากฺขนฺธฺจ น ปริชานิตฺถา’’ติ ทฺวีหิ ปเทหิ ยถากฺกมํ สมฺพนฺโธ. ‘‘เปตฺวา อวเสสา ปุคฺคลา’’ติ ปน ปจฺเจกํ โยเชตพฺพํ. อคฺคมคฺค…เป… นตฺถีติ อิมินา อรหตฺตมคฺคาณสฺเสว ปริฺามตฺถกปฺปตฺติยา ปริฺากิจฺจํ สาติสยํ, ตทภาวา น อิตเรสนฺติ ทสฺเสติ. ยโต ตสฺเสว วชิรูปมตา วุตฺตา, เสสานฺจ วิชฺชูปมตา. เตนาติ เตน ยถาวุตฺเตน วจเนน. ตทวเสสสพฺพปุคฺคเลติ ตโต อคฺคมคฺคสมงฺคิโต อวเสสสพฺพปุคฺคเล. อิมํ ปน ยถาวุตฺตโทสํ ปริหรนฺตา ‘‘ปุถุชฺชนาทโย สนฺธายา’’ติ วทนฺติ.
ปริฺาวารวณฺณนา นิฏฺิตา.
ขนฺธยมกวณฺณนา นิฏฺิตา.
๓. อายตนยมกํ
๑. ปณฺณตฺติวาโร
อุทฺเทสวารวณฺณนา
๑-๙. วุตฺตนเยนาติ ¶ ‘‘อวยวปเทหิ วุตฺโต เอกเทโส สกโล วา สมุทายปทานํ อตฺโถ, สมุทายปเทหิ ปน วุตฺโต เอกนฺเตน อวยวปทานํ อตฺโถ’’ติอาทินา วุตฺเตน นเยน. เอเตน ยถาวุตฺตอตฺถวณฺณนานยทสฺสนตาย สพฺพปณฺณตฺติวาราทีสุ ยถารหํ อตฺโถ เนตพฺโพติ ทสฺเสติ.
อุทฺเทสวารวณฺณนา นิฏฺิตา.
นิทฺเทสวารวณฺณนา
๑๐-๑๗. วายนํ ¶ สวิสยํ พฺยาเปตฺวา ปวตฺตนํ, ตยิทํ ยถา คนฺธายตเน ลพฺภติ, เอวํ สีลาทีสุปีติ ปาฬิยํ ‘‘สีลคนฺโธ’’ติอาทิ วุตฺตํ ‘‘สีลาทิเยว คนฺโธ’’ติ กตฺวา. เตนาห อฏฺกถายํ ‘‘สีลคนฺโธ…เป… นามานี’’ติ. ยสฺมา ปน สวิสยพฺยาปนํ ตตฺถ ปสฏภาโว ปากฏภาโว วา โหติ, ตสฺมา ‘‘ปสารณฏฺเน ปากฏภาวฏฺเน วา’’ติ วุตฺตํ. อตฺตโน วตฺถุสฺส สูจนํ วา วายนํ. ‘‘เทวกายา สมาคตา (ที. นิ. ๒.๓๓๒; สํ. นิ. ๑.๓๗), ปณฺณตฺติธมฺมา’’ติอาทีสุ (ธ. ส. ทุกมาติกา ๑๐๘) สมูหปฺตฺตีสุปิ กายธมฺมสทฺทา อาคตาติ ‘‘สสภาว’’นฺติ วิเสเสติ. กายวจเนน…เป… นตฺถีติ อิทํ ‘‘น ธมฺโม นายตน’’นฺติ เอตฺถ ธมฺมสทฺทสฺส วินิวตฺตวิเสสสพฺพสภาวธมฺมวาจกตํ สนฺธาย วุตฺตํ, น ธมฺมายตนสงฺขาตธมฺมวิเสสวาจกตนฺติ ทฏฺพฺพํ.
นิทฺเทสวารวณฺณนา นิฏฺิตา.
๒. ปวตฺติวารวณฺณนา
๑๘-๒๑. เอตสฺมินฺติ ¶ ปวตฺติวาเร. ปุจฺฉามตฺตลาเภนาติ โมฆปุจฺฉาภาวมาห. เอเกกนฺติ ‘‘ยสฺส จกฺขายตนํ อุปฺปชฺชติ, ตสฺส สทฺทายตนํ อุปฺปชฺชตี’’ติอาทิกํ เอเกกํ. ปฺจาติ ‘‘ยสฺส สทฺทายตนํ อุปฺปชฺชติ, ตสฺส คนฺธายตนํ อุปฺปชฺชตี’’ติอาทีนิ ปฺจ. ปุจฺฉามตฺตลาเภน สงฺคหํ อนุชานนฺโต ‘‘วิสฺสชฺชนวเสน หาเปตพฺพานี’’ติ อาห. ‘‘วกฺขติ หี’’ติอาทินา ยถาวุตฺตมตฺถํ อฏฺกถาย สมตฺเถติ.
สทิสวิสฺสชฺชนนฺติ สามฺวจนํ วิเสสนิวิฏฺเมว โหตีติ ตํ วิเสสํ ทสฺเสนฺโต ‘‘ปุคฺคลวารเมว สนฺธาย วุตฺต’’นฺติ วตฺวา ตสฺสา ปน สทิสวิสฺสชฺชนตาย อพฺยาปิตตฺตา ยตฺถ สทิสํ, ตตฺถาปิ วิสฺสชฺชิตนฺติ ทสฺเสนฺโต ‘‘โอกาสวาเร ปน…เป… วิสฺสชฺชิต’’นฺติ อาห. ตตฺถ ตนฺติ ทุติยํ. ปุคฺคลวาเรปีติ ยตฺถ สทิสํ วิสฺสชฺชนํ, ตตฺถ ปุคฺคลวาเรปิ วิสฺสชฺชิตํ, ปเคว โอกาสวาเรติ อธิปฺปาโย. วิรตฺตกามกมฺมนิพฺพตฺตสฺสาติ ภาวนาพเลน วิรตฺโต กาโม เอเตนาติ วิรตฺตกามํ, รูปาวจรกมฺมํ, ตโต นิพฺพตฺตสฺส. ปฏิสนฺธิ เอว พีชํ ¶ ปฏิสนฺธิพีชํ, ตสฺส. ‘‘เอวํสภาวตฺตา’’ติ เอเตน เอกนฺตโต กามตณฺหานิทานกมฺมเหตุกานิ ฆานาทีนีติ ทสฺเสติ. คนฺธาทโย จ น สนฺตีติ สพฺเพน สพฺพํ เตสมฺปิ อภาวํ สนฺธาย วทติ. ตตฺถ ยํ วตฺตพฺพํ, ตํ เหฏฺา วุตฺตเมว.
‘‘สจฺจ’’นฺติ ยถาวุตฺตวเสน คเหตพฺพํ โจทเกน วุตฺตมตฺถํ สมฺปฏิจฺฉิตฺวา ปุน เยนาธิปฺปาเยน ตานิ ยมกานิ สทิสวิสฺสชฺชนานิ, ตํ ทสฺเสตุํ ‘‘ยถา ปนา’’ติอาทิ วุตฺตํ. ตตฺรายํ สงฺเขปตฺโถ – ตตฺถ จกฺขายตนมูลเกสุ ฆานายตนยมเกน ‘‘สจกฺขุกานํ อฆานกานํ อุปปชฺชนฺตาน’’นฺติอาทินา นเยน ชิวฺหากายายตนยมกานิ ยถา สทิสวิสฺสชฺชนานิ, ตถา อิธ ฆานายตนมูลเกสุ ฆานายตนยมเกน ตานิ ชิวฺหากายายตนยมกานิ ‘‘ยสฺส ฆานายตนํ อุปฺปชฺชติ, ตสฺส ชิวฺหายตนํ อุปฺปชฺชตีติ? อามนฺตา’’ติอาทินา นเยน สทิสวิสฺสชฺชนานีติ. เอวเมตฺถ อุภเยสํ วิสุํ อฺมฺํ สทิสวิสฺสชฺชนตาย อิทํ วุตฺตํ, น เอกชฺฌํ อฺมฺํ สทิสวิสฺสชฺชนตาย. เตนาห ‘‘ตสฺมา ตตฺถ ตตฺเถว สทิสวิสฺสชฺชนตา ปาฬิอนารุฬฺหตาย การณ’’นฺติ. เอวฺจ สติ จกฺขายตนมูลคฺคหณํ กิมตฺถิยนฺติ อาห ‘‘นิทสฺสนภาเวนา’’ติอาทิ. ตตฺถ นิทสฺสนภาเวนาติ นิทสฺสนภูตานํ อฺมฺสทิสวิสฺสชฺชนตาสงฺขาเตน ¶ นิทสฺสนภาเวเนว, น ปน เตสํ นิทสฺสิตพฺเพหิ สพฺพถา สทิสวิสฺสชฺชนตายาติ อธิปฺปาโย. ‘‘เยภุยฺยตายา’’ติ วุตฺตํ เยภุยฺยตํ ทสฺเสตุํ ‘‘เตสุ หี’’ติอาทิ วุตฺตํ.
เอวนฺติ อิมินา ‘‘อามนฺตา’’ติ ปฏิวจนวิสฺสชฺชเนน ยถาวุตฺตวจนสฺเสว วิสฺสชฺชนภาวานุชานนํ กตฺตพฺพนฺติ อิมมตฺถํ อากฑฺฒติ. สาติ ทุติยปุจฺฉา. ฆานายตนยมเกนาติ จกฺขายตนมูลเกสุ ฆานายตนยมเกเนว. ตํเสสานีติ เตน ฆานายตนมูลกกายายตนยมเกน สทฺธึ เสสานิ. สทิสวิสฺสชฺชนตฺตา อนารุฬฺหานีติ เอตฺถ ‘‘อนารุฬฺหานี’’ติ เอตฺตกเมว ตถา-สทฺเทน อนุกฑฺฒียติ, น ‘‘สทิสวิสฺสชฺชนตฺตา’’ติ ทสฺเสนฺโต ‘‘ตถาติ…เป… สมฺเนา’’ติ วตฺวา อิทานิ ‘‘การณสามฺเนา’’ติ วุตฺตสฺส สทิสวิสฺสชฺชนตฺตสฺส ตตฺถ อภาวํ ทสฺเสตุํ ‘‘ฆานชิวฺหากายายตนานํ ปนา’’ติอาทิ วุตฺตํ. ตตฺถ ¶ อคพฺภเสยฺยเกสุ ปวตฺตมานานนฺติ เอตฺถาปิ ‘‘สหจาริตายา’’ติ ปทํ อาเนตฺวา สมฺพนฺธิตพฺพํ, ตถา ‘‘คพฺภเสยฺยเกสุ จ ปวตฺตมานาน’’นฺติ. อิตรานิ ฆานายตนมูลกานิ ชิวฺหากายายตนยมกานิ ทฺเว น วิสฺสชฺชียนฺติ, ฆานายตนมูลเกสุ จ ยมเกสุ วิสฺสชฺชิเตสุ อิตรทฺวยมูลกานิ ชิวฺหากายายตนมูลกานิ น วิสฺสชฺชียนฺติ อวิเสสตฺตา อปฺปวิเสสตฺตา จาติ โยเชตพฺพํ. ตตฺถ กายายตนยมเก ทุติยปุจฺฉาวเสน อปฺปวิเสโส, อิตรวเสน อวิเสโส เวทิตพฺโพ. รูปายตนมนายตเนหิ สทฺธินฺติ อิทํ รูปายตนมูลกมนายตนวเสน วุตฺตนฺติ อาห ‘‘รูปายตน…เป… อธิปฺปาโย’’ติ. เตเนวาห ‘‘รูปายตนมูลเกสุ หี’’ติอาทิ. ยมกานนฺติ รูปายตนมูลกคนฺธรสโผฏฺพฺพายตนยมกานํ. ทุติยปุจฺฉานนฺติ ยถาวุตฺตยมกานํเยว ทุติยปุจฺฉานํ. วุตฺตนเยนาติ ‘‘สรูปกานํ อจิตฺตกาน’’นฺติอาทินา วุตฺเตน นเยน. อาทิปุจฺฉานนฺติ เตสํเยว ยมกานํ ปมปุจฺฉานํ.
เหฏฺิเมหีติ อิทํ อวิเสสวจนมฺปิ เยสุ สทิสวิสฺสชฺชนตา สมฺภวติ, ตทเปกฺขนฺติ อาห ‘‘คนฺธรส…เป… อตฺโถ’’ติ. อุทฺทิฏฺธมฺเมสุ อุทฺเทสานุรูปํ ลพฺภมานวิเสสกถนํ วิสฺสชฺชนํ, โย ตตฺถ น สพฺเพน สพฺพํ อุทฺเทสานุรูปคุเณน อุปลพฺภติ, ตสฺส อกถนมฺปิ อตฺถโต วิสฺสชฺชนเมว นาม โหตีติ อาห ‘‘อวิสฺสชฺชเนเนว อลพฺภมานตาทสฺสเนน วิสฺสชฺชิตานิ นาม โหนฺตี’’ติ.
จกฺขุวิกลโสตวิกลา ¶ วิย จกฺขุโสตวิกโลปิ ลพฺภตีติ โส ปน อฏฺกถายํ ปิ-สทฺเทน สงฺคหิโตติ ทสฺเสนฺโต ‘‘ชจฺจนฺธมฺปิ…เป… เวทิตพฺโพ’’ติ อาห. ปริปุณฺณายตนเมว โอปปาติกํ สนฺธาย วุตฺตนฺติ เอตฺถ อฏฺานปฺปยุตฺโต เอว-สทฺโทติ ตสฺส านํ ทสฺเสนฺโต ‘‘วุตฺตเมวาติ อตฺโถ’’ติ วตฺวา เตน ปริปุณฺณายตนสฺส ตตฺถ อนิยตตฺตา อปริปุณฺณายตนสฺสปิ สงฺคโห สิทฺโธติ ทสฺเสนฺโต ‘‘เตน ชจฺจนฺธพธิรมฺปิ สนฺธาย วุตฺตตา น นิวาริตา โหตี’’ติ อาห.
๒๒-๒๕๔. ตสฺมึ ปุคฺคลสฺส อนามฏฺตฺตาติ กสฺมา วุตฺตํ, ยาวตา ‘‘รูปีพฺรหฺมโลกํ ปุจฺฉตี’’ติ อิมินาปิ โอกาโสเยว อามฏฺโติ. ‘‘อามนฺตา’’ติ ปฏิฺาย การณวิภาวนาธิปฺปาเยเนว ‘‘กสฺมา ปฏิฺาต’’นฺติ โจทนํ สมุฏฺาเปตฺวา ตํ การณํ ทสฺเสตุกาโม ‘‘นนู’’ติอาทิมาห ¶ . คพฺภเสยฺยกภาวํ คนฺตฺวา ปรินิพฺพายิสฺสตีติ ปจฺฉิมภวิกํ สนฺธายาห. ตทวตฺถสฺสาติ ปจฺฉิมภวาวตฺถสฺส. ภวิสฺสนฺตสฺสาติ ภาวิโน. ปฏิฺาตพฺพตฺตาติ ‘‘อุปฺปชฺชิสฺสตี’’ติ ปฏิฺาตพฺพตฺตา.
อถ กสฺมาติ เอตฺถายํ สงฺเขปตฺโถ – ยทิ ‘‘ยสฺส รูปายตนํ อุปฺปชฺชิสฺสติ, ตสฺส จกฺขายตนํ อุปฺปชฺชิสฺสตี’’ติ ปุจฺฉายํ วุตฺเตน วิธินา ปฏิฺาตพฺพํ, อถ กสฺมา อถ เกน การเณน ปฏิโลเม ‘‘ยสฺส วา ปน รูปายตนํ นุปฺปชฺชิสฺสติ, ตสฺส จกฺขายตนํ นุปฺปชฺชิสฺสตี’’ติ ปุจฺฉาย ‘‘อามนฺตา’’ติ ปฏิฺาตํ, นนุ อิทํ อฺมฺํ วิรุทฺธนฺติ? นนูติอาทินาปิ โจทโก ตเมว วิโรธํ วิภาเวติ. โน จ นุปฺปชฺชิสฺสติ อุปฺปชฺชิสฺสติ เอวาติ อตฺโถ. ‘‘ตสฺมึ ภเว’’ติอาทิ ตสฺส ปริหาโร. ตตฺถ ตสฺมึ ภเวติ ยสฺมึ ภเว ‘‘รูปายตนํ นุปฺปชฺชิสฺสตี’’ติ วุตฺตํ ปวตฺตมานตฺตา, ตสฺมึ ภเว. อนาคตภาเวน อวจนโตติ ภาวีภาเวน อวตฺตพฺพโต อารทฺธุปฺปาทภาเวน ปวตฺตมานตฺตาติ อธิปฺปาโย. เตเนวาห ‘‘ภวนฺตเร หี’’ติอาทิ. น ปน วุจฺจตีติ สมฺพนฺโธ. เอวฺจ กตฺวาติอาทินา ปานฺตเรน ยถาวุตฺตมตฺถํ สมตฺเถติ.
ยสฺมึ อตฺตภาเว เยหิ อายตเนหิ ภวิตพฺพํ, ตํตํอายตนนิพฺพตฺตกกมฺเมน อวสฺสํภาวีอายตนสฺส สตฺตสฺส, สนฺตานสฺส วา, ‘‘ยสฺส วา ปน รูปายตนํ อุปฺปชฺชิสฺสติ, ตสฺส จกฺขายตนํ อุปฺปชฺชิสฺสตีติ? อามนฺตา, ยสฺส วา ปน รูปายตนํ นุปฺปชฺชิสฺสติ, ตสฺส จกฺขายตนํ นุปฺปชฺชิสฺสตีติ? อามนฺตา’’ติ จ เอวํ ปวตฺตํ ปุจฺฉาทฺวยวิสฺสชฺชนํ อายตนปฏิลาภสฺส ¶ ชาติภาวโต สุฏฺุ อุปปนฺนํ ภวติ. ปจฺฉิมภวิกาทโยติ เอตฺถ อาทิ-สทฺเทน อรูเป อุปฺปชฺชิตฺวา ปรินิพฺพายนกา สงฺคยฺหนฺติ. อิทมฺปิ วิสฺสชฺชนํ. อภินนฺทิตพฺพตฺตาติ ‘‘อามนฺตา’’ติ สมฺปฏิจฺฉิตพฺพตฺตา.
ยํ ปน อฆานกานํ กามาวจรํ อุปปชฺชนฺตานนฺติ วุตฺตนฺติ สมฺพนฺโธ. ยสฺส วิปาโก ฆานายตนุปฺปตฺติโต ปุเรตรเมว อุปจฺฉิชฺชิสฺสติ, ตํ ฆานายตนานิพฺพตฺตกกมฺมนฺติ วุตฺตํ. กถํ ปนีทิสํ กมฺมํ อตฺถีติ วิฺายตีติ อาห ‘‘ยสฺส ยตฺถา’’ติอาทิ. เอวมฺปิ คพฺภเสยฺยโก เอว อิธ อฆานโกติ อธิปฺเปโตติ กถมิทํ วิฺายตีติ โจทนาย ‘‘น หี’’ติอาทึ วตฺวา ตมตฺถํ สาเธตุํ ‘‘ธมฺมหทยวิภงฺเค’’ติอาทิ วุตฺตํ. อวจนตฺตมฺปิ หิ ยถาธมฺมสาสเน อภิธมฺเม ปฏิกฺเขโปเยวาติ ¶ . อิธาติ อิมสฺมึ อายตนยมเก. ยถาทสฺสิตาสูติ ‘‘ยสฺส วา ปน โสตายตนํ นุปฺปชฺชิสฺสติ, ตสฺส จกฺขายตนํ นุปฺปชฺชติ, ยสฺส ยตฺถ ฆานายตนํ น นิรุชฺฌติ, ตสฺส ตตฺถ รูปายตนํ น นิรุชฺฌิสฺสตี’’ติ จ ทสฺสิตปฺปการาสุ ปุจฺฉาสุ. อามนฺตาติ วุตฺตนฺติ อถ กสฺมา น วิฺายตีติ โยชนา. เอตาสุ ปุจฺฉาสุ กสฺมา ปฏิวจเนน วิสฺสชฺชนํ น กตนฺติ อธิปฺปาโย. สนฺนิฏฺาเนน คหิตตฺถสฺสาติ ‘‘ยสฺส วา ปน โสตายตนํ นุปฺปชฺชิสฺสติ, ยสฺส ยตฺถ ฆานายตนํ น นิรุชฺฌิสฺสตี’’ติ จ เอวมาทิเกน สนฺนิฏฺานปเทน คหิตสฺส อตฺถสฺส. เอกเทเส สํสยตฺถสฺส สมฺภเวนาติ เอกเทเส สํสยิตพฺพสฺส อตฺถสฺส สมฺภเวน สนฺนิฏฺานตฺถปฏิโยคภูตสํสยตฺถสฺส ปฏิวจนสฺส อกรณโต ‘‘อามนฺตา’’ติ ปฏิวจนวิสฺสชฺชนสฺส อกตฺตพฺพโต อตฺถสฺส อภินฺทิตฺวา เอกชฺฌํ กตฺวา อวตฺตพฺพโต. เตนาห ‘‘ภินฺทิตพฺเพหิ น ปฏิวจนวิสฺสชฺชนํ โหตี’’ติ.
ยทิ สิยาติ ภินฺทิตฺวา วตฺตพฺเพปิ อตฺเถ ยทิ ปฏิวจนวิสฺสชฺชนํ สิยา, ปริปุณฺณวิสฺสชฺชนเมว น สิยา อโนกาสภาวโต ภินฺทิตพฺพโต จาติ อตฺโถ. ตถา หิ ‘‘ปฺจโวกาเร ปรินิพฺพนฺตานํ, อรูเป ปจฺฉิมภวิกานํ, เย จ อรูปํ อุปปชฺชิตฺวา ปรินิพฺพายิสฺสนฺติ, เตสํ จวนฺตานํ เตสํ โสตายตนฺจ นุปฺปชฺชิสฺสติ, จกฺขายตนฺจ นุปฺปชฺชตี’’ติ จ, ตถา ‘‘รูปาวจเร ปรินิพฺพนฺตานํ, อรูปานํ เตสํ ตตฺถ ฆานายตนฺจ น นิรุชฺฌติ, รูปายตนฺจ น นิรุชฺฌิสฺสตี’’ติ จ ตตฺถ วิภาควเสน ปวตฺโต ปาเสโส. อถ กสฺมาติ ยทิ อภินฺทิตพฺเพ ปฏิวจนวิสฺสชฺชนํ, น ภินฺทิตพฺเพ, เอวํ สนฺเต ‘‘ยสฺส วา ปน โสมนสฺสินฺทฺริยํ อุปฺปชฺชติ, ตสฺส จกฺขุนฺทฺริยํ อุปฺปชฺชตีติ? อามนฺตา’’ติ อิมินา ปฏิวจนวิสฺสชฺชเนน ¶ คพฺภเสยฺยกานํ โสมนสฺสปฏิสนฺธิ นตฺถีติ กสฺมา น วิฺายติ, ภินฺทิตพฺเพ น ปฏิวจนวิสฺสชฺชนํ โหตีติ สมฺปฏิจฺฉิตพฺพนฺติ? ตํ น, อฺาย ปาฬิยา ตทตฺถสฺส วิฺายมานตฺตาติ ทสฺเสนฺโต ‘‘กามธาตุยา’’ติอาทิมาห.
‘‘ยํ จิตฺตํ อุปฺปชฺชติ, น นิรุชฺฌติ, ตํ จิตฺตํ นิรุชฺฌิสฺสติ, นุปฺปชฺชิสฺสตีติ? อามนฺตา’’ติ ตสฺเสว จิตฺตสฺส นิโรโธ อนาคตภาเวน ตสฺส อุปฺปาทกฺขเณ ยถา วุตฺโต, เอวํ ตสฺเสว กมฺมชสนฺตานสฺส นิโรโธ ตสฺส อุปฺปาเท อนาคตภาเวน วตฺตพฺโพ. เตเนตํ ทสฺเสติ ‘‘เอกจิตฺตสฺส นาม อุปฺปาทกฺขเณ นิโรโธ อนาคตภาเวน วุจฺจติ, กิมงฺคํ ปน เอกสนฺตานสฺสา’’ติ ¶ . สพฺพตฺถ สพฺพสฺมึ อนาคตวาเร. อุปปชฺชนฺตานํ เอว วเสน โส นิโรโธ ตถา อนาคตภาเวน วุตฺโต, กสฺมา ปเนตฺถ นิโรโธ อุปปนฺนานํ วเสน น วุตฺโตติ อาห ‘‘อุปฺปนฺนานํ ปนา’’ติอาทิ. ตสฺเสว ยถาปวตฺตสฺส กมฺมชสนฺตานสฺส เอว. ตสฺมาติ ยสฺมา อุปฺปาทกฺขณโต อุทฺธํ นิโรโธ อารทฺโธ นาม โหติ, ตสฺมา. เภเท สติปิ กาลเภทามสนสฺส การเณ สติปิ. อนาคตกาลามสนวเสเนว นิโรธสฺเสว วเสน วิสฺสชฺชนทฺวยํ อุปปนฺนเมว ยุตฺตเมว โหตีติ. อฺเสํ วเสน นิโรธสฺเสว วตฺตุํ อสกฺกุเณยฺยตฺตา ‘‘อรหต’’นฺติ วุตฺตํ.
ยทิ อุปปตฺติอนนฺตรํ นิโรโธ อารทฺโธ นาม โหติ, อถ กสฺมา จุติยา นิโรธวจนนฺติ โจทนํ สนฺธายาห ‘‘ตนฺนิฏฺานภาวโต ปน จุติยา นิโรธวจน’’นฺติ. ตนฺนิฏฺานภาวโตติ ตสฺส สนฺตานสฺส นิฏฺานภาวโต. ปวตฺเตติอาทิ วุตฺตสฺเสวตฺถสฺส ปากฏกรณํ. ตตฺถ ตสฺสาติ สนฺตานสฺส. วกฺขตีติอาทิปิ ปวตฺเต นิโรธํ อนาทิยิตฺวา จุตินิโรธสฺเสว คหิตตาย การณวจนํ. เตนาติ เตน ยถาวุตฺเตน ปานฺตรวจเนน. เอตฺถาติ เอตสฺมึ ‘‘ยสฺส จกฺขายตนํ นิรุชฺฌิสฺสตี’’ติอาทิเก อายตนยมเก. ยทิ ปวตฺเต นิรุทฺธสฺสปิ จุติยา เอว นิโรโธ อิจฺฉิโต, ‘‘สจกฺขุกาน’’นฺติอาทิ กถนฺติ อาห ‘‘สจกฺขุกานนฺติอาทีสุ จ ปฏิลทฺธจกฺขุกานนฺติอาทินา อตฺโถ วิฺายตี’’ติ. เตติ อรูเป ปจฺฉิมภวิกา. อจกฺขุกวจนฺจ สาวเสสนฺติ โยชนา.
ปวตฺติวารวณฺณนา นิฏฺิตา.
อายตนยมกวณฺณนา นิฏฺิตา.
๔. ธาตุยมกํ
๑-๑๙. สทฺทธาตุสมฺพนฺธานนฺติ ¶ อิทํ ยานิ จกฺขุธาตาทิมูลเกสุ สทฺทยมกานิ, สพฺพานิ จ สทฺทธาตุมูลกานิ, ตานิ สนฺธาย วุตฺตํ. น หิ ตานิ จกฺขุวิฺาณธาตาทิสมฺพนฺธานิ วิย จุติปฏิสนฺธิวเสน ลพฺภนฺติ, เอเตเนว อายตนยมเกปิ ปวตฺติวาเร สทฺทธาตุสมฺพนฺธานํ ยมกานํ อลพฺภมานตา จ เวทิตพฺพา.
ธาตุยมกวณฺณนา นิฏฺิตา.
๕. สจฺจยมกํ
๑. ปณฺณตฺติวารวณฺณนา
๑๐-๒๖. โสติ ¶ ทุกฺขสทฺโท. อฺตฺถาติ สงฺขารทุกฺขวิปริณามทุกฺขทุกฺขาธิฏฺาเนสุ. อฺนิรเปกฺโขติ สงฺขาราทิปทนฺตรานเปกฺโข. เตนาติ อฺนิรเปกฺขทุกฺขปทคฺคหณโต. ตสฺมึ ทุกฺขทุกฺเข วิสยภูเต. เอส ทุกฺขสทฺโท ‘‘ทุกฺขํ ทุกฺขสจฺจ’’นฺติ เอตฺถ ปโม ทุกฺขสทฺโท. ตฺจ ทุกฺขทุกฺขํ. ‘‘ทุกฺขํ ทุกฺขสจฺจ’’นฺติ เอตฺถ ทุกฺขเมว ทุกฺขสจฺจนฺติ นยิทํ อวธารณํ อิจฺฉิตพฺพํ, ทุกฺขํ ทุกฺขสจฺจเมวาติ ปน อิจฺฉิตพฺพนฺติ อาห ‘‘เอกนฺเตน ทุกฺขสจฺจเมวา’’ติ. สจฺจวิภงฺเค วุตฺเตสุ สมุทเยสุ โกจิ ผลธมฺเมสุ นตฺถีติ สจฺจวิภงฺเค ปฺจธา วุตฺเตสุ สมุทเยสุ เอโกปิ ผลสภาเวสุ นตฺถิ, ผลสภาโว นตฺถีติ อตฺโถ. ‘‘ผลธมฺโม นตฺถี’’ติ จ ปาโ. มคฺคสทฺโท จ ผลงฺเคสูติ สามฺผลงฺเคสุ สมฺมาทิฏฺิอาทีสุ ‘‘มคฺคงฺคํ มคฺคปริยาปนฺน’’นฺติอาทินา (วิภ. ๔๙๒, ๔๙๕) อาคโต มคฺคสทฺโท มคฺคผลตฺตา ปวตฺตติ การณูปจาเรนาติ อธิปฺปาโย. เตนาห ‘‘น มคฺคกิจฺจสพฺภาวา’’ติอาทิ. ตสฺมาติ ยสฺมา สจฺจเทสนาย ปภวาทิสภาวา เอว ธมฺมา สมุทยาทิปริยาเยน วุตฺตา, น อปฺปภวาทิสภาวา, ตสฺมา ¶ . เอตฺถ จ เตภูมกธมฺมานํ ยถารหํ ทุกฺขสมุทยสจฺจนฺโตคธตฺตา อสจฺจสภาเว สภาวธมฺเม จ อุทฺธรนฺโต ผลธมฺเม เอว อุทฺธริ. นนุ จ มคฺคสมฺปยุตฺตาปิ ธมฺมา อสจฺจสภาวาติ เตปิ อุทฺธริตพฺพาติ? น, เตสํ มคฺคคติกตฺตา. ‘‘ผลธมฺเมสู’’ติ เอตฺถ ธมฺมคฺคหเณน วา ผลสมฺปยุตฺตธมฺมานํ วิย เตสมฺปิ คหณํ ทฏฺพฺพํ.
ปทโสธเนน…เป… อิธ คหิตาติ เอเตน อสจฺจสภาวานํ ธมฺมานํ ปกรเณน นิวตฺติตตํ อาห. เตสนฺติ ทุกฺขาทีนํ. ตพฺพิเสสนโยควิเสสนฺติ เตน ทุกฺขาทิวิเสสนโยเคน วิสิฏฺตํ. สจฺจวิเสสนภาเวเนว ทุกฺขาทีนํ ปริฺเยฺยตาทิภาโว สิทฺโธติ อาห ‘‘เอกนฺตสจฺจตฺตา’’ติ. ยถา เจตฺถาติ ยถา เอตสฺมึ สจฺจยมเก สุทฺธสจฺจวาเร สจฺจวิเสสนภูตา เอว ทุกฺขาทโย คหิตา. เอวํ ขนฺธยมกาทีสุปีติ น สุทฺธสจฺจวาเร เอว อยํ นโย ทสฺสิโตติ อตฺโถ. ปทโสธนวาเร ตํมูลจกฺกวาเร จ ‘‘รูปํ รูปกฺขนฺโธ’’ติอาทินา สมุทายปทานํเยว วุตฺตตฺตา วตฺตพฺพเมว นตฺถีติ ‘‘สุทฺธกฺขนฺธาทิวาเรสู’’ติ วุตฺตํ. ตถา เจตฺถาปิ ¶ สุทฺธวาเร เอว อยํ นโย ทสฺสิโต. ยทิ สุทฺธกฺขนฺธาทิวาเรสุ ขนฺธาทิวิเสสนภูตานเมว รูปาทีนํ คหเณน ภวิตพฺพํ, อถ กสฺมา ขนฺธาทิวิเสสนโต อฺเสมฺปิ รูปาทีนํ วเสน อตฺโถ ทสฺสิโตติ โจทนํ สนฺธายาห ‘‘อฏฺกถายํ ปนา’’ติอาทิ. ปุริโม เอว อตฺโถ ยุตฺโต, ยุตฺติโต ปาโว พลวาติ.
ปณฺณตฺติวารวณฺณนา นิฏฺิตา.
๒. ปวตฺติวารวณฺณนา
๒๗-๑๖๔. ทุกฺขปริฺา ยาว ทุกฺขสมติกฺกมนตฺถาติ สปฺปเทสํ ปวตฺตาปิ สา ตทตฺถาวหา ภเวยฺยาติ กสฺสจิ อาสงฺกา สิยาติ ทสฺเสนฺโต อาห ‘‘อริยตฺตา…เป… กตฺวา วุตฺต’’นฺติ. เกจิ ปเนตฺถ ‘‘อนฺติมภเว ิตตฺตา’’ติ การณํ วทนฺติ, ตํ น ยุชฺชติ อุปปตฺติยา ทุกฺขวิจารตฺตา, น จ สพฺเพ สุทฺธาวาสา อนฺติมภวิกา อุทฺธํโสตวจนโต. ‘‘ยสฺส ทุกฺขสจฺจํ อุปฺปชฺชตี’’ติ อุปฺปาทาวตฺถา. อวิเสเสน ทุกฺขสจฺจปริยาปนฺนา ธมฺมา สมฺพนฺธีภาเวเนว ¶ ตํสมงฺคี จ ปุคฺคโล วุตฺโตติ ทสฺเสนฺโต ‘‘สพฺเพ อุปปชฺชนฺตา’’ติอาทึ วตฺวา สฺวายมตฺโถ ยสฺมา นิจฺฉยรูเปน คหิโต, นิจฺฉิตสฺเสว จ อตฺถสฺส วิภาคทสฺสเนน ภวิตพฺพํ, ตสฺมา ‘‘เตสฺเวว…เป… อุปปนฺนเมวา’’ติ อาห. ตตฺถ เตสฺเวว เกจิ ทสฺสียนฺตีติ สมฺพนฺโธ. เอกโกฏฺาสุปฺปตฺติสมงฺคิโนติ ทุกฺขโกฏฺาสุปฺปตฺติสมงฺคิโน. เตสูติ สนฺนิฏฺาเนน คหิเตสุ. มคฺคผลุปฺปาทสมงฺคีสูติ มคฺคผลุปฺปาทสมงฺคีนํ, อยเมว วา ปาโ.
เอตฺถ จาติอาทินา ‘‘สพฺเพส’’นฺติอาทิปาฬิยา ปิณฺฑตฺถํ ทสฺเสติ. ตตฺถ สมุทยสจฺจุปฺปาทโวมิสฺสสฺส ทุกฺขสจฺจุปฺปาทสฺสาติ อิทํ อนาทเร สามิวจนํ. กตฺถจิ สมุทยสจฺจุปฺปาทโวมิสฺเสปิ ทุกฺขสจฺเจ ตํรหิตสฺส สมุทยสจฺจุปฺปาทรหิตสฺส ทุกฺขสจฺจุปฺปาทสฺส ทสฺสนวเสน วุตฺตนฺติ โยชนา. เกจิ ปน ‘‘สมุทยสจฺจาโวมิสฺสสฺสา’’ติ ปนฺติ, เตสํ ‘‘ตํรหิตสฺสา’’ติ อิทํ ปุริมปทสฺส อตฺถวิวรณํ เวทิตพฺพํ. ตํสหิตสฺสาติ สมุทยสจฺจุปฺปาทสหิตสฺส ทุกฺขสจฺจุปฺปาทสฺส ทสฺสนวเสน วุตฺตนฺติ โยชนา. เตสนฺติ อสฺสตฺตานํ, ปวตฺติยํ ทุกฺขสจฺจสฺส อุปฺปาโท ‘‘ปวตฺเต’’ติอาทินา วุตฺเตสุ ทฺวีสุปิ โกฏฺาเสสุ น คหิโตติ อตฺโถ. ปฏิสนฺธิยํ ปน ¶ เตสํ อุปฺปาทสฺส ปมโกฏฺาเสน คหิตตา ทสฺสิตา เอว. ตถา นิโรโธ จาติ ยถา อสฺสตฺตานํ ปฏิสนฺธิยํ ทุกฺขสจฺจสฺส อุปฺปาโท ปมโกฏฺาเสน คหิโต, ปวตฺติยํ ปน โส ทฺวีหิ โกฏฺาเสหิ น คหิโต, ตถา เตสํ ทุกฺขสจฺจสฺส นิโรโธปีติ อตฺโถ. ตถา หิ ‘‘สพฺเพสํ จวนฺตานํ ปวตฺเต ตณฺหาวิปฺปยุตฺตจิตฺตสฺส ภงฺคกฺขเณ’’ติอาทินา (ยม. ๑.สจฺจยมก.๘๘) นิโรธวาเร ปาฬิ ปวตฺตา. เอเสว นโยติ ยฺวายํ ‘‘เอตฺถ จา’’ติอาทินา สมุทยสจฺจยมเก ปาฬิยา อตฺถนโย วุตฺโต, มคฺคสจฺจยมเกปิ เอเสว นโย, เอวเมว ตตฺถาปิ อตฺโถ เนตพฺโพติ อตฺโถ. ตถา หิ ‘‘สพฺเพสํ อุปปชฺชนฺตาน’’นฺติอาทินา ตตฺถ ปาฬิ ปวตฺตา.
เอวฺจ สตีติ เอวํ ขณวเสน โอกาสคฺคหเณ สตีติ ยถาวุตฺตมตฺถํ อนนุชานนวเสน ปจฺจามสติ. เอตสฺส วิสฺสชฺชเนติ เอตสฺส ยมกปทสฺส วิสฺสชฺชเน. ‘‘อคฺคมคฺคสฺส อุปฺปาทกฺขเณ, อรหนฺตานํ จิตฺตสฺส อุปฺปาทกฺขเณ, ยสฺส จิตฺตสฺส อนนฺตรา อคฺคมคฺคํ ปฏิลภิสฺสนฺติ, ตสฺส จิตฺตสฺส อุปฺปาทกฺขเณ, อสฺสตฺตํ อุปปชฺชนฺตานํ เตสํ ตตฺถ ทุกฺขสจฺจํ อุปฺปชฺชติ, โน จ เตสํ ตตฺถ สมุทยสจฺจํ อุปฺปชฺชิสฺสตี’’ติ (ยม. ๑.สจฺจยมก.๗๑) ปุริมโกฏฺาสสฺส อาคตตฺตา วิโรโธ นตฺถีติ ‘‘ปจฺฉิมโกฏฺาเส’’ติอาทิ วุตฺตํ ¶ . ตตฺถ ตสฺมาติ ยสฺมา น อุปปตฺติจิตฺตุปฺปาทกฺขโณ ภาวิโน สมุทยปจฺจุปฺปาทสฺส อาธาโร, อถ โข กามาวจราทิโอกาโส, ตสฺมา. ปุคฺคโลกาสวาโร เหสาติ ยสฺมา ปุคฺคโลกาสวาโร เอส, ตสฺมา ‘‘เตสํ ตตฺถา’’ติ เอตฺถ โอกาสวเสน ตตฺถ-สทฺทสฺส อตฺโถ เวทิตพฺโพ. ยทิ ปุคฺคโลกาสวาเร กามาวจราทิโอกาสวเสเนว อตฺโถ คเหตพฺโพ, น ขณวเสน, อถ กสฺมา ‘‘สพฺเพสํ อุปปชฺชนฺตาน’’นฺติอาทินา โอกาสํ อนามสิตฺวา ตตฺถ วิสฺสชฺชนํ ปวตฺตนฺติ โจทนํ สนฺธายาห ‘‘ตตฺถ…เป… โส เอวา’’ติ. ตตฺถ ตตฺถาติ โอกาสวาเร. ปุคฺคลวิเสสทสฺสนตฺถนฺติ ปุคฺคลสงฺขาตวิเสสทสฺสนตฺถํ. ยตฺถ เตติ ยสฺมึ กามาวจราทิโอกาเส เต ปุคฺคลา.
เกจีติ ธมฺมสิริตฺเถรํ สนฺธายาห. โส หิ ‘‘ปวตฺเต จิตฺตสฺส ภงฺคกฺขเณ ทุกฺขสจฺจํ นุปฺปชฺชตี’’ติ เอตฺถ จิตฺตชรูปเมว อธิปฺเปตํ จิตฺตปฏิพทฺธวุตฺติตฺตาติ การณํ วทติ. อปเร ‘‘อรูเปติ อิมํ ปุริมาเปกฺขมฺปิ โหตีติ เตน ปวตฺตํ วิเสเสตฺวา อรูปภววเสน อยมตฺโถ วุตฺโต ¶ , ตสฺมา ‘ยสฺส วา ปน สมุทยสจฺจํ นิรุชฺฌติ, ตสฺส ทุกฺขสจฺจํ อุปฺปชฺชตีติ? โน’ติอาทีสุปิ เอวมตฺโถ เวทิตพฺโพ’’ติ วทนฺติ. ปุคฺคโล น จิตฺตํ อเปกฺขิตฺวาว คหิโตติ อิทํ จิตฺตสฺส อนธิกตตฺตา วุตฺตํ. ยตฺถ ปน สมุทยสจฺจสฺส อุปฺปาทนิจฺฉโย, ตตฺเถว ตสฺส อนุปฺปาทนิจฺฉเยนปิ ภวิตพฺพํ จิตฺเตน จ วินา ปุคฺคลสฺเสว อนุปลพฺภนโตติ ‘‘ยสฺส สมุทยสจฺจํ นุปฺปชฺชตี’’ติ เอตฺถ สมุทยสจฺจาธารํ จิตฺตํ อตฺถโต คหิตเมวาติ สกฺกา วิฺาตุํ. อปิจ อินฺทฺริยพทฺเธปิ น สพฺโพ รูปุปฺปาโท เอกนฺเตน จิตฺตุปฺปาทาธีโนติ สกฺกา วตฺตุํ จิตฺตุปฺปตฺติยา วินาปิ ตตฺถ รูปุปฺปตฺติทสฺสนโต, ตสฺมา จิตฺตชรูปเมว จิตฺตสฺส อุปฺปาทกฺขเณ อุปฺปชฺชติ, น อิตรํ, อิตรํ ปน ตสฺส ตีสุปิ ขเณสุ อุปฺปชฺชตีติ นิฏฺเมตฺถ คนฺตพฺพํ. วิภชิตพฺพา อวิภตฺตา นาม นตฺถีติ สิยายํ ปสงฺโค ปมวาเร, ทุติยวาเร ปน วิภชนา เอว สาติ นายํ ปสงฺโค ลพฺภติ, ปมวาเรปิ วา นายํ ปสงฺโค. กสฺมา? เอสา หิ ยมกสฺส ปกติ, ยทิทํ ยถาลาภวเสน โยชนา.
ทุติเย จิตฺเต วตฺตมาเนติ เอตฺถ ‘‘ปมํ ภวงฺคํ, ทุติยํ จิตฺต’’นฺติ วทนฺติ. ภวนิกนฺติยา อาวชฺชนมฺปิ วิปากปฺปวตฺติโต วิสทิสตฺตา ‘‘ทุติย’’นฺติ วตฺตุํ สกฺกา, ตโต ปฏฺาย ปุพฺเพ ตสฺส ตตฺถ สมุทยสจฺจํ นุปฺปชฺชิตฺถาติ วตฺตพฺพาติ อปเร. ภวนิกนฺติยา ปน สหชาตํ ปมํ จิตฺตํ อิธ ทุติยํ จิตฺตนฺติ อธิปฺเปตํ. ตโต ปุพฺเพ ปวตฺตํ สพฺพํ อพฺยากตภาเวน สมานชาติกตฺตา เอกนฺติ กตฺวา ตโต ปฏฺาย เหฏฺา ตสฺส ตตฺถ สมุทยสจฺจํ นุปฺปชฺชิตฺเถวาติ ¶ . เตนาห ‘‘สพฺพนฺติเมน ปริจฺเฉเทนา’’ติอาทิ. ตสฺมินฺติ ทุติเย จิตฺเต. เตน สมานคติกตฺตาติ เตน ยถาวุตฺตทุติยจิตฺเตน จ ตํสมงฺคิโน วา ทุกฺขสจฺจํ อุปฺปชฺชิตฺถ, โน จ สมุทยสจฺจนฺติ วตฺตพฺพภาเวน สมานคติกตฺตา. เอวฺจ กตฺวาติ เตน สมานคติกตาย ทสฺสิตตฺตา เอว. ยถาวุตฺตาติ ทุติยากุสลจิตฺตโต ปุริมสพฺพจิตฺตสมงฺคิโน อคฺคหิตา โหนฺติ อิตรภาวาภาวโต. วุตฺตเมวตฺถํ ปานฺตเรน สมตฺเถตุํ ‘‘ยถา’’ติอาทิ วุตฺตํ. เตติ จตุโวการา. วชฺเชตพฺพาติ ‘‘อิตเรส’’นฺติ วิเสสเนน นิวตฺเตตพฺพา. ปฺจโวการา วิย ยถาวุตฺตา สุทฺธาวาสาติ ทุติยจิตฺตกฺขณสมงฺคิภาเวน วุตฺตปฺปการา ยถา สุทฺธาวาสสงฺขาตา ปฺจโวการา ปุพฺเพ วุตฺตา สนฺติ, เอวํ จตุโวการา ปุพฺเพ วุตฺตา น หิ สนฺตีติ โยชนา.
‘‘ยสฺส ¶ ยตฺถา’’ติ ปุคฺคโลกาสา อาเธยฺยาธารภาเวน อเปกฺขิตาติ อาห ‘‘ปุคฺคโลกาสา อฺมฺปริจฺฉินฺนา คหิตา’’ติ. กามาวจเร…เป… อุปปนฺนาติ เอตฺถ กามาวจเร อภิสเมตาวิโน รูปาวจรํ อุปปนฺนา, รูปาวจเร อภิสเมตาวิโน อรูปาวจรํ อุปปนฺนา, วา-สทฺเทน กามาวจเร อภิสเมตาวิโน อรูปาวจรํ อุปปนฺนาติ จ โยเชตพฺพํ. ตตฺถาติ อุปปนฺโนกาเส. อภิสมโยติ อุปริมคฺคาภิสมโย ยาว อุปปนฺโน น ภวิสฺสติ, ตาว เต ตตฺถ อุปปนฺนปุคฺคลา เอตฺถ เอตสฺมึ ‘‘อภิสเมตาวีน’’นฺติอาทินา วุตฺเต ทุติยโกฏฺาเส น คยฺหนฺติ ปุคฺคโลกาสานํ อฺมฺํ ปริจฺฉินฺนตฺตา. ยทิ เอวํ กึ เต อิมสฺมึ ยมเก อสงฺคหิตาติ อาห ‘‘เต ปนา’’ติอาทิ. ตตฺถ ยํ วุตฺตํ ‘‘สมานคติกาติ วิสุํ น ทสฺสิตา’’ติ, ตํ ปากฏตรํ กาตุํ ‘‘อนภิสเมตาวีน’’นฺติอาทิ วุตฺตํ. ตสฺสตฺโถ – ‘‘อนภิสเมตาวีน’’นฺติ อิมินา ปมปเทน คหิตา สพฺพตฺถ มคฺคุปฺปตฺติรเห สมฺปตฺติภเว ตตฺถ สุทฺธาวาเส เย อนภิสเมตาวิโน, เตสุ ทฺวิปฺปกาเรสุ สุทฺธาวาสา ยสฺมึ กาเล ตตฺถ อนภิสเมตาวิโนติ คเหตพฺพา, ตตฺถ เนสํ ตถา คเหตพฺพกาลสฺส วิเสสนตฺถํ ‘‘สุทฺธาวาสานํ ทุติเย จิตฺเต วตฺตมาเน’’ติ วุตฺตนฺติ.
เอเตนาติ เอเตน วจเนน. โวทานจิตฺตํ นาม มคฺคจิตฺตานํ อนนฺตรปจฺจยภูตํ จิตฺตํ, อิธ ปน อคฺคมคฺคจิตฺตสฺส. ตโตติ ยถาวุตฺตโวทานจิตฺตโต ปุริมตรจิตฺตสมงฺคิโน, อนุโลมาณสมฺปยุตฺตจิตฺตสมงฺคิโน, อวสิฏฺวุฏฺานคามินิวิปสฺสนาจิตฺตาทิสมงฺคิโนปิ. เตนาห ‘‘ยาว สพฺพนฺติมตณฺหาสมฺปยุตฺตจิตฺตสมงฺคี, ตาว ทสฺสิตา’’ติ.
ปฏิสนฺธิจุติจิตฺตานํ ¶ ภงฺคุปฺปาทกฺขณา ปวตฺเต จิตฺตสฺส ภงฺคุปฺปาทกฺขเณหิ ทุกฺขสจฺจาทีนํ นุปฺปาทาทีสุ สมานคติกาติ กตฺวา วุตฺตํ ‘‘ปวตฺเต จิตฺตสฺสา’’ติอาทิ. ตตฺถ จุติจิตฺตสฺสปิ อุปฺปาทกฺขณสฺส คหณํ ทฏฺพฺพนฺติ โยชนา. ทฺวีสุปิ โกฏฺาเสสูติ สมุทยสจฺจสฺส ภาวิโน นิโรธสฺส อปฺปฏิกฺเขปปฏิกฺเขปวเสน ปวตฺเตสุ ปุริมปจฺฉิมโกฏฺาเสสุ. น วิเสสิตนฺติ ยถาวุตฺเต อปฺปฏิกฺเขเป จ สติปิ วิเสเสตฺวา น วุตฺตนฺติ อตฺโถ. เอกสฺสปิ ปุคฺคลสฺส ตาทิสสฺส มคฺคสฺส จ ผลสฺส จ ภงฺคกฺขณสมงฺคิโน ปุริมโกฏฺาสสฺเสว อภชนโต โกฏฺาสทฺวยสมฺภวาภาวโตติ อตฺโถ. อิทานิ ตเมวตฺถํ วิวริตุํ ‘‘ยสฺส ทุกฺขสจฺจ’’นฺติอาทิ วุตฺตํ. เกสฺจิ ปุคฺคลานํ. นิทฺธารเณ เจตํ สามิวจนํ. ‘‘มคฺคสฺส จ ผลสฺส ¶ จา’’ติ วุตฺตมคฺคผลานิ ทสฺเสนฺโต ‘‘ติณฺณํ ผลานํ ทฺวินฺนฺจ มคฺคาน’’นฺติ อาห. ตานิ ปน เหฏฺิมานิ ตีณิ ผลานิ มชฺเฌ จ ทฺเว มคฺคา เวทิตพฺพา. นิรนฺตรํ อนุปฺปาเทตฺวาติ ปฏิปกฺขธมฺเมหิ อโวกิณฺณํ กตฺวา สห วิปสฺสนาย มคฺคํ อุปฺปาเทนฺเตน ยา สาตจฺจกิริยา กาตพฺพา, ตํ อกตฺวาติ อตฺโถ. เตนาห ‘‘อนฺตรนฺตรา…เป… อุปฺปาเทตฺวา’’ติ. ‘‘อรูเป มคฺคสฺส จ ผลสฺส จ ภงฺคกฺขเณ’’ติ อวิเสสโต วุตฺเต กถมยํ วิเสโส ลพฺภตีติ อาห ‘‘สามฺวจเนนปี’’ติอาทิ. เตน อปวาทวิสยปริยาเยน อุปสคฺคา อภินิวิสนฺตีติ โลกสิทฺโธยํ าโยติ ทสฺเสติ.
ปวตฺติวารวณฺณนา นิฏฺิตา.
๓. ปริฺาวารวณฺณนา
๑๖๕-๑๗๐. เอตฺเถวาติ อิมสฺมึ สจฺจยมเก เอว. อปริฺเยฺยตาทสฺสนตฺถนฺติ เอตฺถ อ-กาโร น ปริฺเยฺยาภาววจโน, นาปิ ปริฺเยฺยปฏิปกฺขวจโน, อถ โข ตทฺวจโนติ ยถารหํ สจฺเจสุ ลพฺภมานานํ ปหาตพฺพตาทีนมฺปิ ทสฺสเน อาปนฺเนเยว สมยวาโร ทสฺสนปโร, เยสฺจ น ทสฺสนปโร, เตสุ เกสุจิ สจฺเจสุ ลพฺภมานานมฺปิ เกสฺจิ วิเสสานํ อยํ วาโร น ทสฺสนปโรติ ทสฺเสนฺโต ‘‘สจฺฉิกรณ…เป… ทสฺสนตฺถฺจา’’ติ อาห. สมุทเย ปหานปริฺาว วุตฺตา, น ตีรณปริฺาติ ยุตฺตํ ตาเวตํ สมุทยสฺสปิ ตีเรตพฺพสภาวตฺตา, ‘‘ทุกฺเข ตีรณปริฺาว ¶ วุตฺตา, น ปหานปริฺา’’ติ อิทํ ปน กสฺมา วุตฺตํ, นนุ ทุกฺขํ อปฺปหาตพฺพเมวาติ? สมุทยสจฺจวิภงฺเค วุตฺตานํ เกสฺจิ สมุทยโกฏฺาสานํ ทุกฺขสจฺเจ สงฺคหณโต ทุกฺขสมุทเย วา อสงฺกรโตว คเหตฺวา ภูตกถนเมตํ ทฏฺพฺพํ. อุภยตฺถาติ ทุกฺเข สมุทเย จ วุตฺตา. กสฺมา? เตสํ สาธารณาติ. เอวํ สาธารณาสาธารณเภทภินฺนํ ยถาวุตฺตํ ปริฺากิจฺจํ ปุพฺพภาเค นานกฺขเณ ลพฺภมานมฺปิ มคฺคกาเล เอกกฺขเณ เอว ลพฺภติ เอกาณกิจฺจตฺตาติ ทสฺเสตุํ ‘‘มคฺคาณฺหี’’ติอาทิ วุตฺตํ.
ปริฺาวารวณฺณนา นิฏฺิตา.
สจฺจยมกวณฺณนา นิฏฺิตา.
๖. สงฺขารยมกํ
๑. ปณฺณตฺติวารวณฺณนา
๑. สติปิ ¶ กุสลมูลาทีนมฺปิ วิภตฺตภาเว ขนฺธาทิวิภาโค ตโต สาติสโยติ ทสฺเสนฺโต ‘‘ขนฺธาทโย วิย ปุพฺเพ อวิภตฺตา’’ติ อาห. ปการตฺโถ วา เอตฺถ อาทิ-สทฺโท ‘‘ภูวาทโย’’ติอาทีสุ วิยาติ กุสลมูลาทีนมฺปิ สงฺคโห ทฏฺพฺโพ. อวิฺาตตฺตา นิสาเมนฺเตหิ. เหตุอตฺโถ วา เอตฺถ ลุตฺตนิทฺทิฏฺโ อวิฺาปิตตฺตาติ อตฺโถ. ยทิปิ กายสงฺขารานํ วิกปฺปทฺวเยปิ เหตุผลภาโวเยว อิจฺฉิโต, สามิวจนรูปาวิภูโต ปน อตฺเถว อตฺถเภโทติ ทสฺเสนฺโต ‘‘กายสฺส…เป… กตฺตุอตฺเถ’’ติ อาห. โส ปนาติ กตฺตุอตฺโถ.
๒-๗. สุทฺธิกเอเกกปทวเสนาติ ‘‘กาโย สงฺขาโร’’ติอาทีสุ ทฺวีสุ ทฺวีสุ ปเทสุ อฺมฺํ อสมฺมิสฺสเอเกกปทวเสน. อตฺถาภาวโตติ ยถาธิปฺเปตตฺถาภาวโต. อฺถา กรชกายาทิโก อตฺโถ อตฺเถว. เตเนวาห ‘‘ปทโสธน…เป… อวจนียตฺตา’’ติ. อิทานิ ตเมว อตฺถาภาวํ พฺยติเรกวเสน ทสฺเสนฺโต ‘‘ยถา’’ติอาทิมาห. กสฺมา ปน อุภยตฺถ สมาเน สมาสปทภาเว ตตฺถ อตฺโถ ลพฺภติ, อิธ น ลพฺภตีติ? ภินฺนลกฺขณตฺตา. ตตฺถ หิ รูปกฺขนฺธาทิปทานิ ¶ สมานาธิกรณานีติ ปททฺวยาธิฏฺาโน เอโก อตฺโถ ลพฺภติ, อิธ ปน กายสงฺขาราทิปทานิ ภินฺนาธิกรณานีติ ตถารูโป อตฺโถ น ลพฺภตีติ. เตนาห ‘‘ยถาธิปฺเปตตฺถาภาวโต’’ติ.
วิสุํ อทีเปตฺวาติ ‘‘กายสงฺขาโร’’ติอาทินา สห วุจฺจมาโนปิ กายสงฺขารสทฺโท วิสุํ วิสุํ อตฺตโน อตฺถํ อโชเตตฺวา เอกํ อตฺถํ ยทิ ทีเปตีติ ปริกปฺปวเสน วทติ. เตน กายสงฺขารสทฺทานํ สมานาธิกรณตํ อุลฺลิงฺเคติ. ‘‘กายสงฺขารสทฺโท กายสงฺขารตฺเถ วตฺตมาโน’’ติ กสฺมา วุตฺตํ, ‘‘สงฺขารสทฺโท สงฺขารตฺเถว วตฺตมาโน’’ติ ปน วตฺตพฺพํ สิยา. เอวฺหิ สติ ขนฺธตฺเถ วตฺตมาโน ขนฺธสทฺโท วิย รูปสทฺเทน กายสทฺเทน วิเสสิตพฺโพติ อิทํ วจนํ ยุชฺเชยฺย, กายสงฺขารสทฺทานํ ปน สมานาธิกรณตฺเต น เกวลํ สงฺขารสทฺโทเยว สงฺขารตฺเถ ¶ วตฺตติ, อถ โข กายสทฺโทปีติ อิมมตฺถํ ทสฺเสตุํ ‘‘กายสงฺขารสทฺโท กายสงฺขารตฺเถ วตฺตมาโน’’ติ วุตฺตํ สิยา, กายสทฺเทน สมานาธิกรเณนาติ อธิปฺปาโย. พฺยธิกรเณน ปน สงฺขารสฺส วิเสสิตพฺพตา อตฺเถวาติ.
อิมสฺส วารสฺสาติ สุทฺธสงฺขารวารสฺส. ปทโสธเนน ทสฺสิตานนฺติ เอตฺตเกว วุจฺจมาเน ตตฺถ ทสฺสิตภาวสามฺเน สุทฺธกายาทีนมฺปิ คหณํ อาปชฺเชยฺยาติ ตํนิวารณตฺถํ ‘‘ยถาธิปฺเปตานเมวา’’ติ อาห. กายาทิปเทหิ อคฺคหิตตฺตาติ สุทฺธกายาทิปเทหิ อคฺคหิตตฺตา. อิธ ปนาติ อฏฺกถายํ. สุทฺธสงฺขารวารํ สนฺธาย วุตฺตมฺปิ สุทฺธสงฺขารวารเมเวตฺถ อนนุชานนฺโต สกลสงฺขารยมกวิสยนฺติ อาห ‘‘อิธ ปน สงฺขารยมเก’’ติ. อธิปฺเปตตฺถปริจฺจาโคติ อสฺสาสปสฺสาสาทิกสฺส อธิปฺเปตตฺถสฺส อคฺคหณํ เจตนากายอภิสงฺขรณสงฺขาราทิ อนธิปฺเปตตฺถปริคฺคโห. ยทิ ‘‘กาโย สงฺขาโร’’ติอาทินา สุทฺธสงฺขารตํมูลจกฺกวารา อตฺถาภาวโต อิธ น คเหตพฺพา, อถ กสฺมา ปวตฺติวารเมว อนารภิตฺวา อฺถา เทสนา อารทฺธาติ อาห ‘‘ปทโสธนวารตํมูลจกฺกวาเรหี’’ติอาทิ. สํสโย โหติ สงฺขารสทฺทวจนียตาสามฺโต กายสงฺขาราทิปทานํ พฺยธิกรณภาวโต จ. เตเนวาห ‘‘อสมานาธิกรเณหิ…เป… ทสฺสิตายา’’ติ.
ปณฺณตฺติวารวณฺณนา นิฏฺิตา.
๒. ปวตฺติวารวณฺณนา
๑๙. สงฺขารานํ ¶ ปุคฺคลานฺจ โอกาสตฺตาติ สมฺปยุตฺตานํ นิสฺสยปจฺจยตาย, สงฺขารานํ สมาปชฺชิตพฺพตาย ปุคฺคลานํ ฌานสฺส โอกาสตา เวทิตพฺพา, ภูมิ ปน ยทคฺเคน ปุคฺคลานํ โอกาโส, ตทคฺเคน สงฺขารานมฺปิ โอกาโส. ‘‘ทุติเย ฌาเน ตติเย ฌาเน’’ติอาทินา ฌานํ, ‘‘กามาวจเร รูปาวจเร’’ติอาทินา ภูมิ จ วิสุํ โอกาสภาเวน คหิตา. อิตีติ เหตุอตฺโถ, ยสฺมา ฌานมฺปิ โอกาสภาเวน คหิตํ, ตสฺมาติ อตฺโถ. ปุคฺคลวาเร จ โอกาสวเสน ปุคฺคลคฺคหเณติ ปุคฺคลวาเร จ ยทา ปุคฺคโลกาสสงฺขาราทีนํ โอกาสภาเวน คยฺหติ, ตทา ¶ เตสํ ทฺวินฺนํ โอกาสานํ วเสน คยฺหนํ โหตีติ ยตฺถ โส ปุคฺคโล, ยฺจ ตสฺมึ ปุคฺคเล ฌานํ อุปลพฺภติ, เตสํ ทฺวินฺนํ ภูมิฌานสงฺขาตานํ โอกาสานํ วเสน ยถารหํ กายสงฺขาราทีนํ คหณํ กถนํ โหตีติ. ตสฺมาติ ยสฺมา เอตเทว, ตสฺมา. ทุติยตติยชฺฌาโนกาสวเสนาติ ทุติยตติยชฺฌานสงฺขาตโอกาสวเสน คหิตา. กถํ? ‘‘วินา วิตกฺกวิจาเรหิ อสฺสาสปสฺสาสานํ อุปฺปาทกฺขเณ’’ติ เอวํ คหิตา ปุคฺคลา วิเสเสตฺวา ทสฺสิตา. เกน? เตเนว วิตกฺกวิจารรหิตอสฺสาสปสฺสาสุปฺปาทกฺขเณนาติ โยเชตพฺพํ.
ปมโกฏฺาเส ฌาโนกาสวเสน ปุคฺคลทสฺสนํ กตนฺติ วุตฺตํ ‘‘ปุน…เป… ทสฺเสตี’’ติ. ภูมิโอกาสวเสน ปุคฺคลํ ทสฺเสตีติ สมฺพนฺโธ. ทฺวิปฺปการานนฺติ ฌานภูมิโอกาสเภเทน ทุวิธานํ. เตสนฺติ ปุคฺคลานํ. ‘‘ปมํ ฌานํ สมาปนฺนานํ กามาวจราน’’นฺติ จ อิทํ นิวตฺเตตพฺพคเหตพฺพสาธารณวจนํ, ตสฺส จ อวจฺเฉทกํ ‘‘อสฺสาสปสฺสาสานํ อุปฺปาทกฺขเณ’’ติ อิทนฺติ วุตฺตํ ‘‘วิเสส…เป… ขเณ’’ติ. เตน วิเสสเนน. กามาวจรานมฺปีติ ปิ-สทฺโท สมฺปิณฺฑนตฺโถ. เตน น เกวลํ รูปารูปาวจเรสุ ปมชฺฌานํ สมาปนฺนานํ, อถ โข กามาวจรานมฺปีติ วุตฺตเมวตฺถํ สมฺปิณฺเฑติ. กีทิสานํ กามาวจรานนฺติ อาห ‘‘คพฺภคตาทีน’’นฺติ. อาทิ-สทฺเทน อุทกนิมุคฺควิสฺิภูตา สงฺคหิตา, น มตจตุตฺถชฺฌานสมาปนฺนนิโรธสมาปนฺนา. เต หิ อกามาวจรตาย วิย รูปารูปภวสมงฺคิโน วิตกฺกวิจารุปฺปตฺติยาว นิวตฺติตา. เอกนฺติกตฺตาติ อสฺสาสปสฺสาสาภาวสฺส เอกนฺติกตฺตา. นิทสฺสิตาติ รูปารูปาวจรา นิทสฺสนภาเวน วุตฺตา, น ตพฺพิรหิตานํ อฺเสํ อภาวโตติ อธิปฺปาโย. ปมชฺฌาโนกาสา อสฺสาสปสฺสาสวิรหวิสิฏฺาติ โยชนา. ปมฺเจตฺถ ปมชฺฌานสมงฺคีนํ รูปารูปาวจรานํ คหณํ, ทุติยํ ยถาวุตฺตคพฺภคตาทีนํ. อิมินา นเยนาติ ยฺวายํ ¶ ‘‘สงฺขารานํ ปุคฺคลานฺจา’’ติอาทินา ฌาโนกาสภูมิโอกาสวเสน ปุคฺคลวิภาคนโย วุตฺโต, อิมินา นเยน อุปาเยน. สพฺพตฺถ สพฺพปุจฺฉาสุ.
๒๑. เอตสฺมึ ปน อตฺเถ สตีติ ยฺวายํ อุปฺปตฺติภูมิยา ฌานํ วิเสเสตฺวา อตฺโถ วุตฺโต, เอตสฺมึ อตฺเถ คยฺหมาเน อฺตฺถปิ อุปฺปตฺติภูมิยา ฌานํ วิเสสิตพฺพํ ภเวยฺย, ตถา จ อนิฏฺํ อาปชฺชตีติ ทสฺเสนฺโต ‘‘จตุตฺถชฺฌาเน’’ติอาทิมาห. กึ ปน ตํ อนิฏฺนฺติ อาห ‘‘ภูมีนํ ¶ โอกาสภาวสฺเสว อคฺคหิตตาปตฺติโต’’ติ. ยตฺถ ยตฺถ หิ ฌานํ คยฺหติ, ตตฺถ ตตฺถ ตํ อุปฺปตฺติภูมิยา วิเสสิตพฺพํ โหติ. ตถา สติ ฌาโนกาโสว คหิโต สิยา, น ภูมิโอกาโส คุณภูตตฺตา. กิฺจ ‘‘จตุตฺถชฺฌาเน รูปาวจเร อรูปาวจเร’’ติ เอตฺถ รูปารูปภูมิยา จตุตฺถชฺฌาเน วิเสสิยมาเน ตเทกเทโสว โอกาสวเสน คหิโต สิยา, น สพฺพํ จตุตฺถชฺฌานํ. เตนาห ‘‘สพฺพจตุตฺถชฺฌานสฺส โอกาสวเสน อคฺคหิตตาปตฺติโต จา’’ติ. ฌานภูโมกาสานนฺติ ฌาโนกาสภูมิโอกาสานํ.
นนุ จ ฌานภูมิโอกาเส อสงฺกรโต โยชิยมาเน น สพฺพสฺมึ ปมชฺฌาโนกาเส กายสงฺขาโร วจีสงฺขาโร จ อตฺถิ, ตถา สพฺพสฺมึ กามาวจโรกาเสติ โจทนุปฺปตฺตึ สนฺธาย ตสฺส ปริหารํ วตฺตุํ ‘‘ยทิปี’’ติอาทิมาห. ตตฺถาติ ปมชฺฌาโนกาเส กามาวจโรกาเส จ. ตํทฺวยุปฺปตฺตีติ ตสฺส กายวจีสงฺขารทฺวยสฺส อุปฺปตฺติ. โอกาสทฺวยสฺส อสงฺกรโต คหเณ อยฺจ คุโณ ลทฺโธ โหตีติ อาห ‘‘วิสุํ…เป… น วตฺตพฺพํ โหตี’’ติ. ตตฺถ องฺคมตฺตวเสนาติ วิตกฺกาทิฌานงฺคมตฺตวเสน. ตตฺถ วตฺตพฺพํ อฏฺกถายํ วุตฺตเมว. วิตกฺกรหิโตปิ วิจาโร วจีสงฺขาโรเยวาติ อาห ‘‘อวิตกฺก…เป… คจฺฉตี’’ติ. มุทฺธภูตํ ทุติยชฺฌานนฺติ จตุกฺกนเย ทุติยชฺฌานมาห. ตฺหิ สกลกฺโขภกรธมฺมวิคเมน วิตกฺเกกงฺคปฺปหายิกโต สาติสยตฺตา ‘‘มุทฺธภูต’’นฺติ วตฺตพฺพตํ ลภติ. อสฺสตฺตา วิยาติ อิทํ วิสทิสุทาหรณํ ทฏฺพฺพํ.
๓๗. อาวชฺชนโต ปุพฺเพ ปวตฺตํ สพฺพํ จิตฺตํ ปฏิสนฺธิจิตฺเตน สมานคติกตฺตา เอกํ กตฺวา วุตฺตํ ‘‘ปมโต’’ติ. เตนาห ‘‘อวิตกฺกอวิจารโต’’ติอาทิ. จิตฺตสงฺขารสฺส อาทิทสฺสนตฺถนฺติ สุทฺธาวาเส จิตฺตสงฺขารสฺส อาทิทสฺสนตฺถํ. ตถา ‘‘วจีสงฺขารสฺส อาทิทสฺสนตฺถ’’นฺติ เอตฺถาปิ.
ปวตฺติวารวณฺณนา นิฏฺิตา.
สงฺขารยมกวณฺณนา นิฏฺิตา.
๗. อนุสยยมกํ
ปริจฺเฉทปริจฺฉินฺนุทฺเทสวารวณฺณนา
๑. ‘‘อวิชฺชาสมุทยา ¶ ¶ รูปสมุทโย, ตณฺหาสมุทยา รูปสมุทโย, กมฺมสมุทยา รูปสมุทโย. โลโภ นิทานํ กมฺมานํ สมุทยายา’’ติ จ เอวมาทินา กุสลมูลกุสลาทีนํ ปจฺจยภาโว วุตฺโตติ อาห ‘‘ปจฺจยทีปเกน มูลยมเกนา’’ติ. ‘‘โส ‘อนิจฺจํ รูปํ, อนิจฺจํ รูป’นฺติ ยถาภูตํ ปชานาติ. จกฺขุ อนิจฺจํ, รูปา อนิจฺจา’’ติ จ อาทินา พหุลขนฺธาทิมุเขน อนิจฺจานุปสฺสนาทโย วิหิตาติ วุตฺตํ ‘‘ขนฺธาทีสุ ตีรณพาหุลฺลโต’’ติ. กิเลสานํ สมุจฺฉินฺทนโต ปรํ ปหานกิจฺจํ นตฺถีติ อาห ‘‘อนุสยปหานนฺตา ปหานปริฺา’’ติ. ยทิปิ อนุสเยหิ สมฺปโยคโต อารมฺมณโต วา ปหานปริฺา นปฺปวตฺตติ, อนุสยาภาเว ปน ตทารมฺโภ เอว นตฺถีติ กตฺวา วุตฺตํ ‘‘อนุสเยหิ ปหานปริฺํ วิภาเวตุ’’นฺติ. อนุสยภาเวน ลพฺภมานานนฺติ อนุสยภาเวน วิชฺชมานานํ, อนุสยสภาวานนฺติ อตฺโถ. ตีหากาเรหีติ ปริจฺเฉทาทีหิ ตีหิ ปกาเรหิ. อนุสเยสุ คณนสรูปปฺปวตฺติฏฺานโต อโพธิเตสุ ปุคฺคโลกาสาทิวเสน ปวตฺติยมานา ตพฺพิสยา เทสนา น สุวิฺเยฺยา โหตีติ ทสฺเสนฺโต อาห ‘‘เตสุ ตถา…เป… ทุรวโพธตฺตา’’ติ.
เอตฺถ ปุริเมสูติ ปทุทฺธาโร อนนฺตรสฺส วิธิ ปฏิเสโธ วาติ กตฺวา สานุสยวาราทิอเปกฺโข, น อนุสยวาราทิอเปกฺโข อนุสยวาเร ปาฬิววตฺถานสฺส ปเคว กตตฺตาติ ทสฺเสนฺโต ‘‘เอเตสุ สานุสยวาราทีสุ ปุริเมสูติ อตฺโถ’’ติ อาห. สานุสยวาราทีสุ หิ ตีสุ ปุริเมสุ โอกาสวาเร ยโต ตโตติ เทสนา ปวตฺตา, น อนุสยวาราทีสุ. อตฺถวิเสสาภาวโตติ ‘‘กามธาตุยา จุตสฺสา’’ติอาทินา (ยม. ๒.อนุสยยมก.๓๐๒) ปาฬิอาคตปทสฺส, ‘‘กามธาตุํ วา ปน อุปปชฺชนฺตสฺสา’’ติอาทินา ยมกภาเวน อฏฺกถาอาทิคตปทสฺส จ อตฺถวิเสสาภาวโต. กถมยํ ยมกเทสนา สิยา ทุติยสฺส ปทสฺส อภาวโตติ อตฺโถ. ยทิ นายํ ยมกเทสนา, อถ กสฺมา อิธาคตาติ อาห ‘‘ปุริมวาเร หี’’ติอาทิ. ตตฺถ อนุสยฏฺานปริจฺเฉททสฺสนนฺติ อนุสยฏฺานตาย ¶ ปริจฺเฉททสฺสนํ. เอวมฺปิ กถมิทํ อนุสยยมกํ ยมกเทสนาสพฺภาวโตติ อาห ‘‘ยมกเทสนา…เป… นามํ ทฏฺพฺพ’’นฺติ ¶ . อตฺถวเสนาติ ปฏิโลมตฺถวเสน. ปมปเทน หิ วุตฺตสฺส วิปริวตฺตนวเสนปิ ยมกเทสนา โหติ ‘‘รูปํ รูปกฺขนฺโธ, รูปกฺขนฺโธ รูป’’นฺติอาทีสุ (ยม. ๑.ขนฺธยมก.๒), ตตฺถ ปน อตฺถวิเสโส อตฺถิ, อิธ นตฺถิ, ตสฺมา น ตถา เทสนา กตาติ ทสฺเสนฺโต อาห ‘‘อตฺถวิเสสาภาวโต ปน น วุตฺตา’’ติ. ลพฺภมานตาวเสนาติ ปุจฺฉาย ลพฺภมานตาวเสน.
อุปฺปตฺติอรหตํ ทสฺเสตีติ อิมินา นิปฺปริยาเยน อนุสยา อนาคตาติ ทสฺสิตํ โหติ ยโต เต มคฺควชฺฌา, น จ อตีตปจฺจุปฺปนฺนา อุปฺปตฺติรหาติ วุจฺจนฺติ อุปฺปนฺนตฺตา. ยํสภาวา ปน ธมฺมา อนาคตา อนุสยาติ วุจฺจนฺติ, ตํสภาวา เอว เต อตีตปจฺจุปฺปนฺนา วุตฺตา. น หิ ธมฺมานํ อทฺธาเภเทน สภาวเภโท อตฺถิ, ตสฺมา อนุสยานํ อตีตปจฺจุปฺปนฺนภาวา ปริยายโต ลพฺภนฺตีติ อฏฺกถายํ (ยม. อฏฺ. อนุสยยมก ๑) ‘‘อตีโตปิ โหตี’’ติอาทิ วุตฺตํ. เอวํปการาติ อนุสยปฺปการา, การณลาเภ สติ อุปฺปชฺชนารหาอิจฺเจว อตฺโถ. โส เอวํปกาโร อุปฺปชฺชนวาเร อุปฺปชฺชติ-สทฺเทน คหิโต อุปฺปชฺชนารหตาย อวิจฺฉินฺนภาวทีปนตฺถนฺติ อธิปฺปาโย. เตนาห ‘‘น ขนฺธยมกาทีสุ วิย อุปฺปชฺชมานตา’’ติ, ปจฺจุปฺปนฺนตาติ อตฺโถ. เตเนวาติอาทินา ยถาวุตฺตมตฺถํ ปากฏตรํ กโรติ. ตตฺถ นินฺนานากรโณติ นิพฺพิเสโส. อุปฺปชฺชนานุสยานํ นินฺนานากรณตฺตา เอว หิ ‘‘เอตฺเถสา ตณฺหา อุปฺปชฺชมานา อุปฺปชฺชติ, เอตฺถ นิวิสมานา นิวิสตี’’ติ วิภงฺเค (วิภ. ๒๐๓) อาคตํ. อนุสยนฺหิ เอตฺถ นิวิสนนฺติ อธิปฺเปตํ.
อิทานิ เยน ปริยาเยน อตีตปจฺจุปฺปนฺเนสุ อนุสยโวหาโร, ตํ ทสฺเสตุกาโม อนาคตมฺปิ เตหิ สทฺธึ เอกชฺฌํ กตฺวา ทสฺเสนฺโต ‘‘อนุรูปํ การณํ ปน…เป… วุจฺจนฺตี’’ติ อาห. เอเตน ภูตปุพฺพคติยา อตีตปจฺจุปฺปนฺเนสุ อุปฺปตฺติรหตา เวทิตพฺพาติ ทสฺเสติ. อุปฺปตฺติอรหตา นาม กิเลสานํ มคฺเคน อสมุจฺฉินฺนตาย เวทิตพฺพา. สา จ อตีตปจฺจุปฺปนฺเนสุปิ อตฺเถวาติ ปการนฺตเรนปิ เตสํ ปริยายโตว อนุสยภาวํ ปกาเสติ. เตเนวาห ‘‘มคฺคสฺส ปนา’’ติอาทิ. ตาทิสานนฺติ เย มคฺคภาวนาย อสติ อุปฺปตฺติรหา, ตาทิสานํ. ธมฺโม เอว จ อุปฺปชฺชติ, น ธมฺมากาโรติ อธิปฺปาโย. น หิ ธมฺมาการา อนิจฺจตาทโย ¶ อุปฺปชฺชนฺตีติ วุจฺจนฺติ. ยทิ ปน เต อุปฺปาทาทิสมงฺคิโน สิยุํ, ธมฺมา เอว สิยุํ. เตน วุตฺตํ ‘‘อปฺปหีนากาโร จ อุปฺปชฺชตีติ วตฺตุํ น ยุชฺชตี’’ติ.
วุตฺตมฺปิ ถามคมนํ อคฺคเหตฺวา อปฺปหีนฏฺมตฺตเมว คเหตฺวา โจทโก โจเทตีติ ทสฺเสนฺโต อาห ¶ ‘‘สตฺตานุสย…เป… อาปชฺชตีติ เจ’’ติ. น หิ ถามคมเน คหิเต โจทนาย โอกาโส อตฺถิ. เตนาห ‘‘นาปชฺชตี’’ติอาทิ. วุตฺตํ อฏฺกถายํ, น เกวลมฏฺกถายเมว ปาคโตวายมตฺโถ, ตสฺมา เอวเมว คเหตพฺโพติ ทสฺเสนฺโต ‘‘ถามคโต…เป… ยุตฺต’’นฺติ วตฺวา กึ ปน ตํ ถามคมนนฺติ ปราสงฺกํ นิวตฺเตนฺโต ‘‘ถามคตนฺติ จ…เป… วุตฺตา’’ติ อาห. ตตฺถ อฺเหิ อสาธารโณติ กิเลสวตฺถุอาทีนํ กิเลสตาทิสภาโว วิย กามราคาทิโต อฺตฺถ อลพฺภมาโน เตสํเยว อาเวณิโก สภาโว, ยโต เต ภวพีชํ ภวมูลนฺติ จ วุจฺจนฺติ. ยสฺมา จ ถามคมนํ เตสํ อนฺสาธารโณ สภาโว, ตสฺมา อนุสยนนฺติ วุตฺตํ โหตีติ ทสฺเสนฺโต ‘‘ถามคโตติ อนุสยสมงฺคีติ อตฺโถ’’ติ อาห.
‘‘ยสฺส กามราคานุสโย อนุเสติ, ตสฺส ปฏิฆานุสโย อนุเสตีติ? อามนฺตา’’ติอาทินา (ยม. ๒.อนุสยยมก.๓) อนุสยวาเร วุตฺโต เอว อตฺโถ ‘‘ยสฺส กามราคานุสโย อุปฺปชฺชติ, ตสฺส ปฏิฆานุสโย อุปฺปชฺชตีติ? อามนฺตา’’ติอาทินา (ยม. ๒.อนุสยยมก.๓๐๐) วุตฺโตติ อนุสยนากาโร เอว อุปฺปชฺชนวาเร อุปฺปชฺชติ-สทฺเทน คหิโตติ ‘‘อุปฺปชฺชนวาโร อนุสยวาเรน นินฺนานากรโณ วิภตฺโต’’ติ ยํ วุตฺตํ, ตตฺถ วิจารํ อารภติ ‘‘อนุสยอุปฺปชฺชนวารานํ สมานคติกตฺตา’’ติอาทินา. ‘‘อุปฺปชฺชตี’’ติ วจนํ สิยาติ อุปฺปชฺชนวาเร ‘‘อุปฺปชฺชตี’’ติ วจนํ อปฺปหีนาการทีปกํ สิยา. ตถา จ สติ ยถา ‘‘อิมสฺส อุปฺปาทา’’ติ เอตฺถ อิมสฺส อนิโรธาติ อยมตฺโถปิ ายติ, เอวํ ‘‘อุปฺปชฺชตี’’ติ วุตฺเต อตฺถโต ‘‘น อุปฺปชฺชตี’’ติ อยมตฺโถ วุตฺโต โหติ อปฺปหีนาการสฺส อุปฺปตฺติรหภาวสฺส อนุปฺปชฺชมานสภาวตฺตาติ โจทนํ ทสฺเสนฺโต ‘‘อุปฺปชฺชตีติ วจนสฺส อวุตฺตตา น สกฺกา วตฺตุนฺติ เจ’’ติ อาห. วจนตฺถวิเสเสน ตํทฺวยสฺส วุตฺตตฺตาติ เอเตน ธมฺมนานตฺตาภาเวปิ ปทตฺถนานตฺเถน วารนฺตรเทสนา โหติ ยถา ¶ สหชาตสํสฏฺวาเรสูติ ทสฺเสติ. อนุรูปํ การณํ ลภิตฺวาติอาทิ ตเมว วจนตฺถวิเสสํ วิภาเวตุํ อารทฺธํ. อุปฺปตฺติโยคฺคนฺติ อุปฺปตฺติยา โยคฺคํ, อุปฺปชฺชนสภาคตนฺติ อตฺโถ. ยโต อนุสยา อุปฺปตฺติรหาติ วุจฺจนฺติ, เอกนฺเตน เจตเทว สมฺปฏิจฺฉิตพฺพํ ‘‘ยสฺส กามราคานุสโย อุปฺปชฺชติ, ตสฺส ปฏิฆานุสโย อุปฺปชฺชตีติ? อามนฺตา’’ติอาทิวจนโต (ยม. ๒.อนุสยยมก.๓๐๐). ‘‘อนุเสนฺตีติ อนุสยา’’ติ เอตฺตเก วุตฺเต สทา วิชฺชมานา นุ โข เต อปรินิปฺผนฺนานุสยนฏฺเน ‘‘อนุสยา’’ติ วุจฺจนฺตีติ อยมตฺโถ อาปชฺชตีติ ตํนิเสธนตฺถํ ‘‘อนุรูปํ การณํ ลภิตฺวา อุปฺปชฺชนฺตี’’ติ วุตฺตํ. อุปฺปตฺติอรหภาเวน ถามคตตา อนุสยฏฺโติ ยํ เตสํ อุปฺปตฺติโยควจนํ วุตฺตํ, ตํ สมฺมเทว ¶ วุตฺตนฺติ อิมมตฺถมาห ‘‘อนุสยสทฺทสฺสา’’ติอาทินา. เตน วารทฺวยเทสนุปฺปาทิกา อนุสยสทฺทตฺถนิทฺธารณาติ ทสฺเสติ. ตมฺปิ สุวุตฺตเมว อิมินา ตนฺติปฺปมาเณนาติ อิทมฺปิ ‘‘อภิธมฺเม ตาวา’’ติอาทินา อาคตํ ติวิธเมว ตนฺตึ สนฺธายาหาติ ทสฺเสนฺโต อาห ‘‘ตนฺติตฺตเยนปิ หิ จิตฺตสมฺปยุตฺตตา ทีปิตา โหตี’’ติ.
ปริจฺเฉทปริจฺฉินฺนุทฺเทสวารวณฺณนา นิฏฺิตา.
อุปฺปตฺติฏฺานวารวณฺณนา
๒. เอวํ สตีติ เวทนานํ วิเสสิตพฺพภาเว กามธาตุยา จ วิเสสนภาเว สติ. กามาธาตุยา อนุสยนฏฺานตา น วุตฺตา โหติ อปฺปธานภาวโต, ปธานาปฺปธาเนสุ ปธาเน กิจฺจทสฺสนโต, วิเสสนภาเวน จริตพฺพตาย จาติ อธิปฺปาโย. โหตุ โก โทโสติ กทาจิ วเทยฺยาติ อาสงฺกมาโน อาห ‘‘ทฺวีสุ ปนา’’ติอาทิ. ทฺวีสูติ นิทฺธารเณ ภุมฺมํ, ตถา ‘‘ตีสุ ธาตูสู’’ติ เอตฺถาปิ. ตสฺมาติ ยสฺมา ธาตุอาทิเภเทน ติวิธํ อนุสยฏฺานํ, ตตฺถ จ รูปารูปธาตูนํ ภวราคสฺส อนุสยฏฺานตา วุตฺตาติ กามธาตุยา กามราคสฺส อนุสยฏฺานตา เอกนฺเตน วตฺตพฺพา, ตสฺมา. ตีสุ ธาตูสุ ตีสุ เวทนาสูติ จ นิทฺธารเณ ภุมฺมํ, กามธาตุยา ทฺวีสุ เวทนาสูติ จ อาธาเร.
ทฺวีสฺเววาติ ¶ ทฺวีสุ สุโขเปกฺขาสุ เอว. สพฺพาสุ ทฺวีสูติ ยาสุ กาสุจิ ทฺวีสุ. เตนาติ ‘‘กามราโค ทฺวีสุ เวทนาสุ อนุเสตี’’ติ วจนสามตฺถิยลทฺเธน วิเสสนิจฺฉเยเนว. ภวราคานุสยฏฺานํ รูปารูปธาตุโย ตทนุรูปา จ เวทนา. น หิ ทฺวีสุ เวทนาสุ กามราคานุสโยว อนุเสตีติ อวธารณํ อิจฺฉิตํ, ทฺวีสุ เอว ปน เวทนาสูติ อิจฺฉิตํ. เตเนวาห ‘‘ทฺวีสฺเวว อนุเสติ, น ตีสู’’ติ. อฏฺานฺจ อนุสยานํ, กึ ตํ อปริยาปนฺนํ สกฺกาเย? สพฺโพ โลกุตฺตโร ธมฺโม. จ-สทฺเทน ปฏิฆานุสยฏฺานํ สงฺคณฺหาติ. เตน วุตฺตํ ‘‘ยถา จา’’ติอาทิ. อฺาติ กามราคานุสยฏฺานภูตา ทฺเว เวทนา.
อฺเสุ ¶ ทฺวีหิ เวทนาหิ วิปฺปยุตฺเตสุ. ปิยรูปสาตรูเปสูติ ปิยายิตพฺพมธุรสภาเวสุ. วิเสสนฺเจตํ รูปาทีนํ สพฺพทฺวารสพฺพปุริเสสุ อิฏฺภาวสฺส อนิยตตาย กตํ. สาตสนฺตสุขคิทฺธิยาติ สาตสุเข สนฺตสุเข จ คิชฺฌนากาเรน อภิกงฺขนากาเรน. ตตฺถ สาตสุขํ กายิกํ, สนฺตสุขํ เจตสิกํ. สาตสุขํ วา กายิกสุขํ, สนฺตสุขํ อุเปกฺขาสุขํ. ตถา จาหุ ‘‘อุเปกฺขา ปน สนฺตตฺตา, สุขมิจฺเจว ภาสิตา’’ติ (วิสุทฺธิ. ๒.๖๔๔; มหานิ. อฏฺ. ๒๗). ปริตฺตํ วา โอฬาริกํ สุขํ สาตสุขํ, อโนฬาริกํ สนฺตสุขํ. ปริตฺตคฺคหณฺเจตฺถ กามราคานุสยสฺส อธิปฺเปตตฺตา. อฺตฺถาติ เวทนาหิ อฺตฺถ. โสติ กามราคานุสโย. เวทนาสุ อนุคโต หุตฺวา เสตีติ เวทนาเปกฺโข เอว หุตฺวา ปวตฺตติ ยถา ปุตฺตาเปกฺขาย ธาติยา อนุคฺคณฺหนปฺปวตฺติ, สยนสงฺขาตา ปวตฺติ จ กามราคสฺส นิกามนเมว. เตนาห ‘‘สุขมิจฺเจว อภิลปตี’’ติ. ยถา ตสฺส, เอวํ ปฏิฆานุสยาทีนมฺปิ วุตฺตนิยาเมน ยถาสกํ กิจฺจกรณเมว ทุกฺขเวทนาทีสุ อนุสยนํ ทฏฺพฺพํ. เตน วุตฺตํ ‘‘เอวํ ปฏิฆานุสโย จา’’ติอาทิ. ตีสุ เวทนาสุ อนุสยนวจเนนาติ ตีสุ เวทนาสุ ยถารหํ อนุสยนวจเนน. อิฏฺาทิภาเวน คหิเตสูติ อิฏฺาทีสุ อารมฺมณปกติยา วเสน อิฏฺาทิภาเวน คหิเตสุ วิปรีตสฺาย วเสน อนิฏฺาทีสุ อิฏฺาทิภาเวน คหิเตสูติ โยชนา. น หิ อิฏฺาทิภาเวน คหณํ วิปรีตสฺา.
ตตฺถาติ อิฏฺารมฺมณาทีสุ. เอตฺถาติ อนุสยเน. กามสฺสาทาทิวตฺถุภูตานํ กามภวาทีนนฺติ กามสฺสาทภวสฺสาทวตฺถุภูตานํ ¶ กามรูปารูปภวานํ คหณํ เวทิตพฺพนฺติ โยชนา. ตตฺถาติ เวทนาตฺตยธาตุตฺตเยสุ. นิทฺธารเณ เจตํ ภุมฺมํ. ทุกฺขปฏิฆาโต ทุกฺเข อนภิรติ. ยตฺถ ตตฺถาติ ทุกฺขเวทนาย ตํสมฺปยุตฺเตสุ อนิฏฺรูปาทีสุ วาติ ยตฺถ ตตฺถ. มหคฺคตา อุปาทินฺนกฺขนฺธา รูปารูปภวา, อนุปาทินฺนกฺขนฺธา รูปารูปาวจรธมฺมา. ตตฺถาติ ยถาวุตฺเตสุ มหคฺคตธมฺเมสุ ภวราโคอิจฺเจว เวทิตพฺโพ. เตน วุตฺตํ ‘‘รูปธาตุยา อรูปธาตุยา เอตฺถ กามราคานุสโย นานุเสตี’’ติ. ทิฏฺานุสยาทีนนฺติ อาทิ-สทฺเทน วิจิกิจฺฉานุสยอวิชฺชานุสยาทีนํ สงฺคโห ทฏฺพฺโพ.
ธาตุตฺตยเวทนาตฺตยวินิมุตฺตํ ทิฏฺานุสยาทีนํ อนุสยนฏฺานํ น วุตฺตนฺติ สุวุตฺตเมตํ ทิฏฺานุสยาทีนํ อุปฺปตฺติฏฺานปุจฺฉายํ ‘‘สพฺพสกฺกายปริยาปนฺเนสุ ธมฺเมสุ’’อิจฺเจว วิสฺสชฺชิตตฺตา. กามราโค ปน ยตฺถ นานุเสติ, ตํ ทุกฺขเวทนารูปารูปธาตุวินิมุตฺตํ ทิฏฺานุสยาทีนํ อนุสยนฏฺานํ ¶ อตฺถีติ ทสฺเสตุํ ‘‘นนุ จา’’ติอาทิ อารทฺธํ. ตตฺถ ตทนุสยนฏฺานโตติ ตสฺส กามราคานุสยสฺส อนุสยนฏฺานโต. อฺา เนกฺขมฺมสฺสิตโสมนสฺสุเปกฺขาสงฺขาตา. อยเมตฺถ สงฺเขปตฺโถ – เนกฺขมฺมสฺสิตโทมนสฺเส วิย ปฏิฆานุสโย เนกฺขมฺมสฺสิตโสมนสฺสุเปกฺขาสุ กามราคานุสโย นานุเสตีติ ‘‘ยตฺถ กามราคานุสโย นานุเสติ, ตตฺถ ทิฏฺานุสโย นานุเสตี’’ติ สกฺกา วตฺตุนฺติ ตสฺมา ตํ อุทฺธริตฺวา น วุตฺตนฺติ. โหนฺตูติ ตาสํ เวทนานํ อตฺถิตํ ปฏิชานิตฺวา อุทฺธริตฺวา อวจนสฺส การณํ ทสฺเสนฺโต อาห ‘‘น ปน…เป… ตํ น วุตฺต’’นฺติ. ตทนุสยนฏฺานนฺติ เตสํ ทิฏฺานุสยาทีนํ อนุสยนฏฺานํ. ตสฺมาติ ยสฺมา สติปิ กามราคานุสยนฏฺานโต อฺสฺมึ ทิฏฺานุสยาทีนํ อนุสยนฏฺาเน ตํ ปน ธาตุตฺตยเวทนาตฺตยวินิมุตฺตํ นตฺถิ เวทนาทฺวยภาวโต, ตสฺมา. ตํ เวทนาทฺวยํ น วุตฺตํ วิสุํ น อุทฺธฏนฺติ อตฺโถ. ตสฺมาติ ยสฺมา ‘‘ยตฺถ กามราคาทโย นานุเสนฺติ, ตตฺถ ทิฏฺิวิจิกิจฺฉา นานุเสนฺตี’’ติ อยมตฺโถ ‘‘อามนฺตา’’ติ อิมินา ปฏิวจนวิสฺสชฺชเนน อวิภาคโต วุตฺโตติ ‘‘ยตฺถ กามราคาทโย อนุเสนฺติ, ตตฺถ ทิฏฺิวิจิกิจฺฉา อนุเสนฺตี’’ติ อยมฺปิ อตฺโถ อวิภาคโตว ลพฺภติ, ตสฺมา. อวิภาคโต จ ทุกฺขํ ปฏิฆสฺส อนุสยนฏฺานนฺติ ทีปิตํ โหติ. เตนาห ‘‘อวิเสเสน…เป… เวทิตพฺพ’’นฺติ. ตตฺถ อวิเสเสนาติ เคหสฺสิตํ เนกฺขมฺมสฺสิตนฺติ วิเสสํ อกตฺวา. สมุทายวเสน ¶ คเหตฺวาติ ยถาวุตฺตอวยวานํ สมูหวเสน ทุกฺขนฺตฺเวว คเหตฺวา. ‘‘อวิเสเสน สมุทายวเสน คเหตฺวา’’ติ อิมมตฺถํ ตถา-สทฺเทน อนุกฑฺฒติ ‘‘ทฺวีสุ เวทนาสู’’ติ เอตฺถาปิ เคหสฺสิตาทิวิภาคสฺส อนิจฺฉิตตฺตา.
ยทิ เอวํ ‘‘ปฏิฆํ เตน ปชหติ, น ตตฺถ ปฏิฆานุสโย อนุเสตี’’ติ อิทํ สุตฺตปทํ กถนฺติ โจทนํ สนฺธาย ‘‘อปิจา’’ติอาทิ วุตฺตํ. ตตฺถาติ ตสฺมึ โทมนสฺเส, ตํสมฺปยุตฺเต วา ปฏิเฆ. เนกฺขมฺมสฺสิตํ โทมนสฺสนฺติอาทินา เนยฺยตฺถมิทํ สุตฺตํ, น นีตตฺถนฺติ ทสฺเสติ. ยถา ปน สุตฺตํ อุทาหฏํ, ตถา อิธ กสฺมา น วุตฺตนฺติ อาห ‘‘ปฏิฆุปฺปตฺติรหฏฺานตายา’’ติอาทิ. เอวมฺปิ สุตฺตาภิธมฺมปาานํ กถมวิโรโธติ อาห นิปฺปริยายเทสนา เหสา, สา ปน ปริยายเทสนาติ. เอวฺจ กตฺวาติ ปริยายเทสนตฺตา เอว. ราคานุสโยติ กามราคานุสโย อธิปฺเปโต. ยโต ‘‘อนาคามิมคฺเคน สมุคฺฆาตนํ สนฺธายา’’ติ วุตฺตํ, ตสฺมา ตสฺส น มหคฺคตธมฺมา อนุสยนฏฺานนฺติ ตํ ปมชฺฌานฺจ อนามสิตฺวา ‘‘น หิ โลกิยา…เป… นานุเสตีติ สกฺกา วตฺตุ’’นฺติ วุตฺตํ. อวตฺถุภาวโตติ สภาเวเนว อนุปฺปตฺติฏฺานตฺตา. อิธาติ อิมสฺมึ อนุสยยมเก. วุตฺตนเยนาติ ‘‘เนกฺขมฺมสฺสิตํ โทมนสฺสํ อุปฺปาเทตฺวา’’ติอาทินา วุตฺเตน นเยน ¶ . ตํปฏิปกฺขภาวโตติ เตสํ ปฏิฆาทีนํ ปฏิปกฺขสฺส มคฺคสฺส สพฺภาวโต. น เกวลํ มคฺคสพฺภาวโต, อถ โข พลววิปสฺสนาสพฺภาวโตปีติ ทสฺเสนฺโต อาห ‘‘ตํสมุคฺฆา…เป… ภาวโต จา’’ติ.
อิทานิ ยเทตํ ตตฺถ ตตฺถ ‘‘อนุสยนฏฺาน’’นฺติ วุตฺตํ, ตํ คเหตพฺพธมฺมวเสน วา สิยา คหณวิเสเสน วาติ ทฺเว วิกปฺปา, เตสุ ปมํ สนฺธายาห ‘‘อารมฺมเณ อนุสยนฏฺาเน สตี’’ติ. รูปาทิอารมฺมเณ อนุสยานํ อนุสยนฏฺานนฺติ คยฺหมาเน ยมตฺถํ สนฺธาย ‘‘น สกฺกา วตฺตุ’’นฺติ วุตฺตํ, ตํ ทสฺเสตุํ ‘‘ทุกฺขาย หี’’ติอาทิมาห. ยทิ สิยาติ ยทิ กามราคานุสโย สิยา. เอตสฺสปีติ ทิฏฺานุสยสมฺปยุตฺตโลภสฺสปิ ‘‘สพฺพสกฺกายปริยาปนฺเนสุ ธมฺเมสู’’ติ กามราคสฺส านํ วตฺตพฺพํ สิยา, น จ วุตฺตํ. อถ ปนาติอาทิ ทุติยวิกปฺปํ สนฺธาย วุตฺตํ. อชฺฌาสยวเสน ตํนินฺนตายาติ อสติปิ อารมฺมณกรเณ ยตฺถ กามราคาทโย อชฺฌาสยโต นินฺนา, ตํ เตสํ อนุสยนฏฺานํ. เตน ¶ วุตฺตํ ‘‘อนุคโต หุตฺวา เสตี’’ติ. อถ ปน วุตฺตนฺติ สมฺพนฺโธ. ยถาติอาทิ ยถาวุตฺตสฺส อตฺถสฺส อุทาหรณวเสน นิรูปนํ. ทุกฺเข ปฏิหฺนวเสเนว ปวตฺตติ, นารมฺมณกรณวเสนาติ อธิปฺปาโย. ทุกฺขเมว ตสฺส อนุสยนฏฺานํ วุตฺตนฺติ อชฺฌาสยสฺส ตตฺถ นินฺนตฺตา ทุกฺขเมว ตสฺส ปฏิฆสฺส อนุสยนฏฺานํ วุตฺตํ, นาลมฺพิตํ รูปาทิ สุขเวทนา จาติ อธิปฺปาโย. เอวนฺติ ยถา อฺารมฺมณสฺสปิ ปฏิฆสฺส อชฺฌาสยโต ทุกฺขนินฺนตาย ทุกฺขเมว อนุสยนฏฺานํ วุตฺตํ, เอวํ. ทุกฺขาทีสุ…เป… วุตฺตนฺติ ‘‘ทุกฺเขน สุขํ อธิคนฺตพฺพํ. นตฺถิ ทินฺน’’นฺติ จ อาทินา กายกิลมนทุกฺเข ทานานุภาวาทิเก จ มิจฺฉาภินิเวสนวเสน อุปฺปชฺชมาเนน ทิฏฺานุสเยน สมฺปยุตฺโต อฺารมฺมโณปิ โลโภ ‘‘เอวํ สุขํ ภวิสฺสตี’’ติ อชฺฌาสยโต สุขาภิสงฺควเสเนว ปวตฺตตีติ สุขุเปกฺขาเภทํ สาตสนฺตสุขทฺวยเมว อสฺส โลภสฺส อนุสยนฏฺานํ วุตฺตํ ปาฬิยํ, น ยถาวุตฺตํ ทุกฺขาทิ, ตสฺมา ภวราค…เป… น วิรุชฺฌติ. เอกสฺมึเยว จาติอาทิ ทุติยวิกปฺปํเยว อุปพฺรูหนตฺถํ วุตฺตํ. ตตฺถ ราคสฺส สุขชฺฌาสยตา ตํสมงฺคิโน ปุคฺคลสฺส วเสน เวทิตพฺพา, ตนฺนินฺนภาเวน วา จกฺขุสฺส วิสมชฺฌาสยตา วิย. เอส นโย เสเสสุปิ. เตสํ ราคปฏิฆานํ นานานุสยฏฺานตา โหติ เอกสฺมิมฺปิ อารมฺมเณติ อตฺโถ.
เอวฺจ กตฺวาติ อสติปิ คเหตพฺพเภเท คหณวิเสเสน อนุสยนฏฺานสฺส ภินฺนตฺตา เอว. ‘‘ยตฺถ…เป… โน’’ติ วุตฺตํ, อฺถา วิรุชฺเฌยฺย. คเหตพฺพเภเทน หิ ราคปฏิฆานํ อนุสยนฏฺานเภเท ¶ คยฺหมาเน วิปากมตฺเต าตพฺพํ สิยา, น จ ตํ ยุตฺตํ, นปิ สพฺเพสํ ปุริสทฺวารานํ อิฏฺานิฏฺํ นิยตนฺติ. ยทิปิ ยถาวุตฺตโลภสฺส วุตฺตนเยน กามราคานุสยตา สมฺภวติ, ยถา ปน สุขุเปกฺขาสุ อิฏฺารมฺมเณ จ อุปฺปชฺชนฺเตน โทมนสฺเสน สห ปวตฺโต โทโส ทุพฺพลภาเวน ปฏิฆานุสโย น โหติ, เอวํ ยถาวุตฺตโลโภปิ กามราคานุสโย น โหตีติ อิมมตฺถํ ทสฺเสตุํ ‘‘อฏฺกถายํ ปนา’’ติอาทิ วุตฺตํ. น ปฏิฆานุสโยติ เอตฺถ น-กาโร ปฏิเสธนตฺโถ, น อฺตฺโถ, อิตรตฺถ ปน สมฺภโว เอว นตฺถีติ ทสฺเสนฺโต ‘‘ยํ ปเนต’’นฺติอาทิมาห. ตตฺถ ‘‘น หิ โทมนสฺสสฺส ปฏิฆานุสยภาวาสงฺกา อตฺถี’’ติ อิมินา น-การสฺส อฺตฺถตาภาวทสฺสนมุเขน อภาวตฺถตํ สมตฺเถติ.
เทสนา ¶ สํกิณฺณา วิย ภเวยฺยาติ เอตฺถ เทสนาสงฺกรํ ทสฺเสตุํ ‘‘ภวราคสฺสปิ…เป… ภเวยฺยา’’ติ วุตฺตํ. ตสฺสตฺโถ – ยถา กามราคสฺส กามธาตุยา ทฺวีสุ เวทนาสุ อารมฺมณกรณวเสน อุปฺปตฺติ วุตฺตา ‘‘กามราโค กามธาตุยา ทฺวีสุ เวทนาสุ อนุเสตี’’ติ, เอวํ ยทิ ‘‘ภวราโค กามธาตุยา ทฺวีสุ เวทนาสุ อนุเสตี’’ติ วุจฺเจยฺย, ภวราคสฺสปิ…เป… ภเวยฺย. ตโต จ กามราเคน สทฺธึ ภวราคสฺส เทสนา สํกิณฺณา ภเวยฺย, กามราคโต จ ภวราคสฺส วิเสโส ทสฺเสตพฺโพ. โส จ สหชาตานุสยวเสน น สกฺกา ทสฺเสตุนฺติ อารมฺมณกรณวเสน ทสฺเสตพฺโพ. เตน วุตฺตํ ‘‘ตสฺมา อารมฺมณ…เป… อธิปฺปาโย’’ติ. ตตฺถ อารมฺมณวิเสเสนาติ รูปารูปธาตุสงฺขาตอารมฺมณวิเสเสน. วิเสสทสฺสนตฺถนฺติ กามราคโต ภวราคสฺส วิเสสทสฺสนตฺถํ. เอวํ เทสนา กตาติ ‘‘รูปธาตุยา อรูปธาตุยา เอตฺถ ภวราคานุสโย อนุเสตี’’ติ เอวํ วิสเย ภุมฺมํ กตฺวา เทสนา กตา. เตนาห ‘‘สหชาตเวทนาวิเสสาภาวโต’’ติ.
อุปฺปตฺติฏฺานวารวณฺณนา นิฏฺิตา.
มหาวาโร
๑. อนุสยวารวณฺณนา
๓. ปวตฺตาวิรามวเสนาติ ¶ อนุสยปฺปวตฺติยา อวิรามวเสน, อวิจฺเฉทวเสนาติ อตฺโถ. กถํ ปน กุสลาพฺยากตจิตฺตกฺขเณ อนุสยานํ ปวตฺตีติ อาห ‘‘มคฺเคเนว…เป… ปุพฺเพ’’ติ.
๒๐. จิตฺตเจตสิกานฺจ านํ นาม จิตฺตุปฺปาโทติ อาห ‘‘เอกสฺมึ จิตฺตุปฺปาเท’’ติ. เตสํ เตสํ ปุคฺคลานนฺติ ปุถุชฺชนาทีนํ ปุคฺคลานํ. ปกติยา สภาเวน. สภาวสิทฺธา หิ ทุกฺขาย เวทนาย กามราคสฺส อนนุสยนฏฺานตา. เอวํ เสเสสุปิ ยถารหํ วตฺตพฺพํ. วกฺขติ หิ ‘‘ปกติยา ทุกฺขาทีนํ กามราคาทีนํ อนนุสยนฏฺานตํ สนฺธาย วุตฺต’’นฺติ. ปหาเนนาติ ตสฺส ตสฺส อนุสยสฺส สมุจฺฉินฺทเนน. ติณฺณํ ปุคฺคลานนฺติ ปุถุชฺชนโสตาปนฺนสกทาคามีนํ. ทฺวินฺนํ ปุคฺคลานนฺติ อนาคามิอรหนฺตานํ. เอตฺถาติ เอตสฺมึ ปุคฺคโลกาสวาเร. ปุริมนเยติ ‘‘ติณฺณํ ปุคฺคลาน’’นฺติอาทิเก ปุริมสฺมึ วิสฺสชฺชนนเย. โอกาสนฺติ อุปฺปตฺติฏฺานํ, อิธ ปน ทุกฺขเวทนา ¶ เวทิตพฺพา. ปจฺฉิมนเยติ ‘‘ทฺวินฺนํ ปุคฺคลาน’’นฺติอาทิเก วิสฺสชฺชนนเย. อโนกาสตา อนนุสยนฏฺานตา.
อนุสยวารวณฺณนา นิฏฺิตา.
๒. สานุสยวารวณฺณนา
๖๖-๑๓๑. ‘‘สานุสโย, ปชหติ, ปริชานาตี’’ติ ปุคฺคโล วุตฺโตติ ‘‘กามราเคน สานุสโย, กามราคํ ปชหติ, กามราคํ ปริชานาตี’’ติอาทีสุ อนุสยสมงฺคิภาเวน ปหานปริฺากิริยาย กตฺตุภาเวน จ ปุคฺคโล วุตฺโต, น ธมฺโม. ภววิเสเสน วาติ เกวเลน ภววิเสเสน วา. อิตเรสูติ ปฏิฆานุสยาทีสุ. ภวานุสยวิเสเสน วาติ กามภวาทิภววิสิฏฺานุสยวิเสเสน วา. สานุสยตานิรนุสยตาทิกาติ เอตฺถ อาทิ-สทฺเทน ปหานาปหานปริฺาปริฺา ¶ สงฺคยฺหนฺติ. นนุ จ ภววิเสเส เกสฺจิ อนุสยานํ อปฺปหานนฺติ? น ตํ อนุสยกตํ, อถ โข ปจฺจยเวกลฺลโต อโนกาสตาย จาติ นายํ วิโรโธ. ทฺวีสุ เวทนาสูติ สุขอุเปกฺขาสุ เวทนาสุ ทุกฺขาย เวทนาย กามราคานุสเยน นิรนุสโยติ โยเชตพฺพํ. อิทมฺปิ นตฺถิ ปุคฺคลวเสน วุจฺจมานตฺตา. เตนาห ‘‘น หิ ปุคฺคลสฺส…เป… อนุสยาน’’นฺติ. ยทิปิ ปุคฺคลสฺส อนุสยโนกาโส อโนกาโส, ตสฺส ปน สานุสยตาทิเหตุ โหตีติ ทสฺเสนฺโต ‘‘อนุสยสฺส ปนา’’ติอาทิมาห. นิรนุสยตาทีนนฺติ อาทิ-สทฺเทน อปฺปหานาปริฺา สงฺคณฺหาติ. ปริชานนํ สมติกฺกมนนฺติ ปริฺาวาเรปิ ‘‘อปาทาเน นิสฺสกฺกวจน’’นฺติ วุตฺตํ.
อนุสยนฏฺานโตติ อนุสยนฏฺานเหตุ. ‘‘อนนุสยนฏฺานโต’’ติ เอตฺถาปิ เอเสว นโย. นิมิตฺตาปาทานภาวทสฺสนตฺถนฺติ สานุสยวาเร นิมิตฺตภาวทสฺสนตฺถํ, ปชหนปริฺาวาเรสุ อปาทานภาวทสฺสนตฺถฺจาติ โยเชตพฺพํ. ปชหตีติ เอตฺถ ‘‘รูปธาตุยา อรูปธาตุยา ตโต มานานุสยํ ปชหตี’’ติ ปาฬิปทํ อาหริตฺวา โยเชตพฺพํ, น ปชหตีติ เอตฺถ ปน ‘‘ทุกฺขาย เวทนาย ตโต กามราคานุสยํ นปฺปชหตี’’ติ. เอวมาทีสูติ อาทิ-สทฺเทน ปริฺาวารมฺปิ สงฺคณฺหาติ. ภุมฺมนิทฺเทเสเนว เหตุอตฺเถเนว นิทฺทิฏฺาติ อตฺโถ.
จตุตฺถปฺหวิสฺสชฺชเนนาติ ¶ ‘‘ยโต วา ปน มานานุสเยน สานุสโย, ตโต กามราคานุสเยน สานุสโย’’ติ เอตสฺส ปฺหสฺส วิสฺสชฺชเนน. ตตฺถ หิ ‘‘รูปธาตุยา อรูปธาตุยา’’ติอาทินา สรูปโต อนุสยนฏฺานานิ ทสฺสิตานิ. ตทตฺเถติ ตํ อนุสยนฏฺานทสฺสนํ อตฺโถ เอตสฺสาติ ตทตฺโถ, ตสฺมึ ตทตฺเถ. ‘‘อนุสยสฺส อุปฺปตฺติฏฺานทสฺสนตฺถํ อยํ วาโร อารทฺโธ’’ติอาทินา ‘‘ยโต’’ติ เอเตน อนุสยนฏฺานํ วุตฺตนฺติ อิมมตฺถํ วิภาเวตฺวา. ปมาทลิขิตํ วิย ทิสฺสติ อุปฺปนฺน-สทฺเทน วตฺตมานุปฺปนฺเน วุจฺจมาเน. ยถา ปน อุปฺปชฺชนวาเร อุปฺปชฺชติ-สทฺเทน อุปฺปตฺติโยคทีปกตฺตา อุปฺปตฺติรหา วุจฺจนฺติ, เอวมิธาปิ อุปฺปตฺติอรเห วุจฺจมาเน น โกจิ วิโรโธ. ยํ ปน วกฺขติ ‘‘น หิ อปริยาปนฺนานํ อนุสยุปฺปตฺติรหฏฺานตา’’ติ, โสปิ น โทโส. ยตฺถ ยตฺถ หิ อนุสยา อุปฺปตฺติรหา, ตเทว เอกชฺฌํ คเหตฺวา ‘‘สพฺพตฺถา’’ติ วุตฺตนฺติ. ตเถว ทิสฺสตีติ ตํ ปมาทลิขิตํ วิย ทิสฺสตีติ อตฺโถ.
ยโต อุปฺปนฺเนน ภวิตพฺพนฺติ ยโต อนุสยนฏฺานโต กามคารานุสเยน อุปฺปนฺเนน ภวิตพฺพํ, เตน ¶ กามราคานุสเยน อุปฺปตฺติรหฏฺาเน นิสฺสกฺกวจนํ กตํ ‘‘ยโต’’ติ. ตถาติ เอตฺถ ตถา-สทฺโท ยถา ‘‘ยโต อุปฺปนฺเนนา’’ติ เอตฺถ อุปฺปตฺติรหฏฺานโต อนุสยสฺส อุปฺปตฺติรหตา วุตฺตา, ตถา ‘‘อุปฺปชฺชนเกนา’’ติ เอตฺถาปิ สา เอว วุจฺจตีติ ทีเปตีติ อาห ‘‘สพฺพธมฺเมสุ…เป… อาปนฺเนนา’’ติ. ตตฺถ ‘‘อุปฺปชฺชนโก’’ติ วุตฺเต อนุปฺปชฺชนโก น โหตีติ อยมตฺโถ วิฺายติ, ตถา จ สติ เตน อนุปฺปตฺติ นิจฺฉิตาติ อุปฺปนฺนสภาวตา จ ปกาสิตา โหตีติ. เตนาห ‘‘สพฺพธมฺเมสุ…เป… อปเนตี’’ติ. ‘‘โย ยโต กามราคานุสเยน นิรนุสโย, โส ตโต มานานุสเยน นิรนุสโย’’ติ ปุจฺฉาย ‘‘ยโต ตโต’’ติ อาคตตฺตา วิสฺสชฺชเน ‘‘สพฺพตฺถา’’ติ ปทสฺส นิสฺสกฺกวเสเนว สกฺกา โยเชตุนฺติ ทสฺเสนฺโต ‘‘สพฺพตฺถาติ…เป… น น สมฺภวตี’’ติ อาห. ภุมฺมโต อฺตฺถาปิ สทฺทวิทู อิจฺฉนฺติ, ยโต สพฺเพสํ ปาทกํ ‘‘สพฺพตฺถปาทก’’นฺติ วุจฺจติ, อิธ ปน นิสฺสกฺกวเสน เวทิตพฺพํ.
สานุสยวารวณฺณนา นิฏฺิตา.
๓. ปชหนวารวณฺณนา
๑๓๒-๑๙๗. อปฺปชหนสพฺภาวาติ ¶ อปฺปหานสฺส, อปฺปหียมานสฺส วา สพฺภาวา. ตสฺมาติ ยสฺมา โย กามราคานุสยํ ปชหติ, น โส มานานุสยํ นิรวเสสโต ปชหติ, โย จ มานานุสยํ นิรวเสสโต ปชหติ, น โส กามราคานุสยํ ปชหติ ปเคว ปหีนตฺตา, ตสฺมา ‘‘โย วา ปน มานานุสยํ ปชหติ, โส กามราคานุสยํ ปชหตีติ? โน’’ติ วุตฺตนฺติ เวทิตพฺพํ. ยทิ เอวํ ปมปุจฺฉายํ กถนฺติ อาห ‘‘ยสฺมา ปน…เป… วุตฺต’’นฺติ. ตตฺถ ปหานกรณมตฺตเมวาติ ปหานกิริยาสมฺภวมตฺตเมว, น นิรวเสสปฺปหานนฺติ อธิปฺปาโย. เต เปตฺวาติ ทิฏฺิวิจิกิจฺฉานุสยาทีนํ นิรวเสสปชหนเก อฏฺมกาทิเก เปตฺวา. อวเสสาติ ตสฺส ตสฺส อนุสยสฺส นิรวเสสปฺปชหนเกหิ อวสิฏฺา. เตสุ เยสํ เอกจฺเจ อนุสยา ปหีนา, เตปิ อปฺปชหนสพฺภาเวเนว นปฺปชหนฺตีติ วุตฺตา. น จ ยถาวิชฺชมาเนนาติ มคฺคกิจฺจภาเวน วิชฺชมานปฺปกาเรน ปหาเนน วชฺชิตา รหิตา เอว วุตฺตาติ โยชนา.
เกสฺจีติ ¶ โสตาปนฺนสกทาคามิมคฺคสมงฺคิสกทาคามีนํ. ปุน เกสฺจีติ อนาคามิอคฺคมคฺคสมงฺคิอรหนฺตานํ. อุภยนฺติ กามราควิจิกิจฺฉานุสยทฺวยํ. เสสานนฺติ ‘‘เสสา’’ติ วุตฺตานํ ยถาวุตฺตปุคฺคลานํ. เตสนฺติ วุตฺตปฺปการานํ ทฺวินฺนํ อนุสยานํ. อุภยาปฺปชหนสฺสาติ กามราควิจิกิจฺฉานุสยาปฺปชหนสฺส. การณํ น โหตีติ เยสํ วิจิกิจฺฉานุสโย ปหีโน, เตสํ ตสฺส ปหีนตา, เยสํ ยถาวุตฺตํ อุภยปฺปหีนํ, เตสํ ตทปฺปชหนสฺส การณํ น โหตีติ อตฺโถ. เตนาห ‘‘เตสํ ปหีนตฺตา ‘นปฺปชหนฺตี’ติ น สกฺกา วตฺตุ’’นฺติ. อถ ปน น ตตฺถ การณํ วุตฺตํ, เยน การณวจเนน ยถาวุตฺตโทสาปตฺติ สิยา, เกวลํ ปน สนฺนิฏฺาเนน เตสํ ปุคฺคลานํ คหิตตาทสฺสนตฺถํ วุตฺตํ ‘‘กามราคานุสยฺจ นปฺปชหนฺตี’’ติ, เอวมฺปิ ปุจฺฉิตสฺส สํสยตฺถสฺส การณํ วตฺตพฺพํ. ตถา จ สติ ‘‘เสสปุคฺคลา ตสฺส อนุสยสฺส ปหีนตฺตา นปฺปชหนฺตี’’ติ การณํ วตฺตพฺพเมวาติ โจทนํ สนฺธายาห ‘‘น วตฺตพฺพ’’นฺติอาทิ. ตตฺถ น วตฺตพฺพนฺติ วุตฺตนเยน การณํ น วตฺตพฺพํ การณภาวสฺเสว อภาวโต. ‘‘อุภยาปฺปชหนสฺส การณํ น โหตี’’ติ วุตฺตํ, ยถา ปน วตฺตพฺพํ, ตํ ทสฺเสตุํ ‘‘โย กามราคานุสยํ…เป… วตฺตพฺพตฺตา’’ติ อาห. เตน ปหีนาปฺปหีนวเสน ¶ การณํ น วตฺตพฺพํ, ปหีนานํเยว ปน วเสน วตฺตพฺพนฺติ ทสฺเสติ. สํสยตฺถสงฺคหิเตติ สํสยตฺเถน ปเทน สงฺคหิเต. สนฺนิฏฺานปทสงฺคหิตํ ปน ปหียมานตฺตา ‘‘นปฺปชหตี’’ติ น สกฺกา วตฺตุนฺติ.
ปชหนวารวณฺณนา นิฏฺิตา.
๕. ปหีนวารวณฺณนา
๒๖๔-๒๗๔. ผลฏฺวเสเนว เทสนา อารทฺธา, น มคฺคฏฺวเสน, กุโต ปุถุชฺชนวเสน. กสฺมา? ผลกฺขเณ หิ อนุสยา ปหีนาติ วุจฺจนฺติ, มคฺคกฺขเณ ปน ปหียนฺตีติ. เตเนวาห ‘‘มคฺคสมงฺคีนํ อคฺคหิตตํ ทีเปตี’’ติ. ปฏิโลเม หิ ปุถุชฺชนวเสนปิ เทสนา คหิตา ‘‘ยสฺส ทิฏฺานุสโย อปฺปหีโน, ตสฺส วิจิกิจฺฉานุสโย อปฺปหีโนติ? อามนฺตา’’ติอาทินา. อนุสยจฺจนฺตปฏิปกฺเขกจิตฺตกฺขณิกานนฺติ อนุสยานํ อจฺจนฺตํ ปฏิปกฺขภูตเอกจิตฺตกฺขณิกานํ. มคฺคสมงฺคีนนฺติ มคฺคฏฺานํ. เอตฺถ จ อนุสยานํ อจฺจนฺตปฏิปกฺขตาคฺคหเณน ¶ อุปฺปตฺติรหตํ ปฏิกฺขิปติ. น หิ เต อจฺจนฺตปฏิปกฺขสมุปฺปตฺติโต ปรโต อุปฺปตฺติรหา โหนฺติ. มคฺคสมงฺคิตาคฺคหเณน อนุปฺปตฺติรหตาปาทิตตํ ปฏิกฺขิปติ. น หิ มคฺคกฺขเณ เต อนุปฺปตฺติรหตํ อาปาทิตา นาม โหนฺติ, อถ โข อาปาทียนฺตีติ. เอกจิตฺตกฺขณิกตาคฺคหเณน สนฺตานพฺยาปารํ. เตนาห ‘‘น โกจี’’ติอาทิ. ตตฺถ เตติ มคฺคสมงฺคิโน. น เกวลํ ปหีนวาเรเยว, อถ โข อฺเสุปีติ ทสฺเสนฺโต ‘‘อนุสย…เป… คหิตา’’ติ อาห.
๒๗๕-๒๙๖. ยตฺถ อนุสโย อุปฺปตฺติรโห, ตตฺเถวสฺส อนุปฺปตฺติรหตาปาทนนฺติ ‘‘อตฺตโน อตฺตโน โอกาเส เอว อนุปฺปตฺติธมฺมตํ อาปาทิโต’’ติ อาห. ตถา หิ วุตฺตํ ‘‘จกฺขุํ โลเก ปิยรูปํ สาตรูปํ, เอตฺเถสา ตณฺหา อุปฺปชฺชมานา อุปฺปชฺชติ, เอตฺถ นิวิสมานา นิวิสตี’’ติ (วิภ. ๒๐๓) วตฺวา ปุน วุตฺตํ ‘‘จกฺขุํ โลเก ปิยรูปํ สาตรูปํ, เอตฺเถสา ตณฺหา ปหียมานา ปหียติ, เอตฺถ นิรุชฺฌมานา นิรุชฺฌตี’’ติ (วิภ. ๒๐๔). ตสฺมาติ ยสฺมา ตโทกาสตฺตเมว กามธาตุอาทิโอกาสตฺตเมว อนุสยานํ ทีเปนฺติ ปหีนาปฺปหีนวจนานิ, ตสฺมา. อโนกาเส ตทุภยาวตฺตพฺพตา วุตฺตาติ ยสฺมา กามราคปฏิฆานุสยานํ ทฺวินฺนํ อุปฺปตฺติฏฺานํ, โส เอว ปหาโนกาโสติ ¶ สฺวายํ เตสํ อฺมฺํ อโนกาโส, ตสฺมึ อโนกาเส ตทุภยสฺส ปหานาปฺปหานสฺส นวตฺตพฺพตา วุตฺตา. กามราคานุสโยกาเส หิ ปฏิฆานุสยสฺส อปฺปหีนตฺตา โส ‘‘ตตฺถ ปหีโน’’ติ น วตฺตพฺโพ, อฏฺิตตฺตา ปน ‘‘ตตฺถ อปฺปหีโน’’ติ จ, ตสฺมา อโนกาเส ตทุภยาวตฺตพฺพตา วุตฺตาติ. เตน สทฺธึ สมาโนกาเสติ เตน กามราเคน สทฺธึ สมาโนกาเส. ‘‘สาธารณฏฺาเน’’ติ วุตฺเต กามธาตุยํ สุขุเปกฺขาสุ ปหีโน นาม โหติ, น สมานกาเล ปหีโน ตติยจตุตฺถมคฺควชฺฌตฺตา กามราคมานานุสยานํ.
ปหีนวารวณฺณนา นิฏฺิตา.
๗. ธาตุวารวณฺณนา
๓๓๒-๓๔๐. อปฺปหีนุปฺปตฺติรหภาวา อิธ อนุคมนสยนานีติ ทสฺเสนฺโต ‘‘ยสฺมึ ¶ …เป… อตฺโถ’’ติ อาห. อิธาปิ ยุตฺตาติ ปุพฺเพ วุตฺตเมวตฺถํ ปรามสติ. ตถา หิ วุตฺตํ ‘‘การณลาเภ อุปฺปตฺติอรหตํ ทสฺเสตี’’ติ (ยม. มูลฏี. อนุสยยมก ๑). ฉ ปฏิเสธวจนานีติ ติสฺสนฺนํ ธาตูนํ จุตูปปาตวิสิฏฺานํ ปฏิเสธนวเสน วุตฺตวจนานิ, ตโต เอว ธาตุวิเสสนิทฺธารณานิ น โหนฺติ. ปฏิเสโธติ หิ อิธ สตฺตาปฏิเสโธ วุตฺโตติ อธิปฺปาเยน วทติ. อฺตฺเถ ปน น-กาเร นายํ โทโส. อิมํ นาม ธาตุํ. ตํมูลิกาสูติ ปฏิเสธมูลิกาสุ. เอวฺหีติ ‘‘น กามธาตุยา จุตสฺส กามธาตุํ อุปปชฺชนฺตสฺสา’’ติอาทินา ปมโยชนาย สติ. นกามธาตุอาทีสุ อุปปตฺติกิตฺตเนเนว นกามธาตุอาทิคฺคหเณนปิ ธาตุวิเสสสฺเสว คหิตตาย อตฺถโต วิฺายมานตฺตา. เตนาห ‘‘น กามธาตุ…เป… วิฺายตี’’ติ. ภฺชิตพฺพาติ วิภชิตพฺพา. วิภาโค ปเนตฺถ ทุวิโธ อิจฺฉิโตติ อาห ‘‘ทฺวิธา กาตพฺพาติ อตฺโถ’’ติ. ปุจฺฉา จ วิสฺสชฺชนานิ จ ปุจฺฉาวิสฺสชฺชนานิ. ยถา อวุตฺเต ภงฺคาภาวสฺส อวิฺาตตฺตา ‘‘อนุสยา ภงฺคา นตฺถี’’ติ วตฺตพฺพํ, ตถา ตยิทํ ‘‘กติ อนุสยา ภงฺคา’’ติ เอตทเปกฺขนฺติ ตทปิ วตฺตพฺพํ. ปุจฺฉาเปกฺขฺหิ วิสฺสชฺชนนฺติ.
ธาตุวารวณฺณนา นิฏฺิตา.
อนุสยยมกวณฺณนา นิฏฺิตา.
๘. จิตฺตยมกํ
อุทฺเทสวารวณฺณนา
๑-๖๒. สราคาทีติ ¶ เอตฺถ อาทิ-สทฺเทน ‘‘ยสฺส สราคํ จิตฺตํ อุปฺปชฺชติ, น นิรุชฺฌตี’’ติ อารภิตฺวา ยาว ‘‘ยสฺส อวิมุตฺตํ จิตฺต’’นฺติ วาโร, ตาว สงฺคณฺหาติ. กุสลาทีติ ปน อาทิ-สทฺเทน ‘‘ยสฺส กุสลํ จิตฺตํ อุปฺปชฺชติ, น นิรุชฺฌตี’’ติ อารภิตฺวา ยาว ‘‘ยสฺส สรณํ จิตฺตํ อุปฺปชฺชติ, น นิรุชฺฌตี’’ติ วาโร, ตาว สงฺคณฺหาติ, ตสฺมา สราคาทิกุสลาทีหีติ สราคาทีหิ อวิมุตฺตนฺเตหิ, กุสลาทีหิ อรณนฺเตหิ ปเทหิ มิสฺสกา วารา. สุทฺธิกาติ เกวลา ยถาวุตฺตสราคาทีหิ กุสลาทีหิ จ อมิสฺสกา. ตโย ตโยติ ปุคฺคลธมฺมวเสน ¶ ตโย ตโย มหาวารา. ยทิ เอวํ กถํ โสฬส ปุคฺคลวาราติ อาห ‘‘ตตฺถ ตตฺถ ปน วุตฺเต สมฺปิณฺเฑตฺวา’’ติ. ตตฺถ ตตฺถ โสฬสวิเธ สราคาทิมิสฺสกจิตฺเต วุตฺเต ปุคฺคเล เอว เอกชฺฌํ สมฺปิณฺเฑตฺวา สงฺคเหตฺวา ‘‘โสฬส ปุคฺคลวารา’’ติ วุตฺตํ. ‘‘ธมฺมปุคฺคลธมฺมวารา’’ติ เอตฺถาปิ เอเสว นโย. น นิรนฺตรํ วุตฺเตติ ธมฺเม ปุคฺคลธมฺเม จ อนามสิตฺวา โสฬสสุปิ าเนสุ นิรนฺตรํ ปุคฺคเล เอว วุตฺเต สมฺปิณฺเฑตฺวา โสฬส ปุคฺคลวารา น วุตฺตาติ อตฺโถ.
สํสคฺควเสนาติ สํสชฺชนวเสน เทสนาย วิมิสฺสนวเสน. อฺถา หิ อุปฺปาทนิโรธา ปจฺจุปฺปนฺนานาคตกาลา จ กถํ สํสชฺชียนฺติ. เสสานมฺปิ วารานนฺติ อุปฺปาทุปฺปนฺนวาราทีนํ. ตํตํนามตาติ ยถา ‘‘ยสฺส จิตฺตํ อุปฺปชฺชติ, ตสฺส จิตฺตํ อุปฺปนฺน’’นฺติอาทินา อุปฺปาทอุปฺปนฺนภาวามสนโต อุปฺปาทอุปฺปนฺนวาโรติ นามํ ปาฬิโต เอว วิฺายติ, เอวํ เสสวารานมฺปีติ อาห ‘‘ตํตํนามตา ปาฬิอนุสาเรน เวทิตพฺพา’’ติ.
อุทฺเทสวารวณฺณนา นิฏฺิตา.
นิทฺเทสวารวณฺณนา
๖๓. ตถารูปสฺเสวาติ ปจฺฉิมจิตฺตสมงฺคิโน เอว. ตฺจ จิตฺตนฺติ ตฺจ ยถาวุตฺตกฺขณํ ปจฺฉิมจิตฺตํ. ‘‘เอวํปการ’’นฺติ อิมสฺส อตฺถํ ทสฺเสตุํ ‘‘ภงฺคกฺขณสมงฺคิเมวา’’ติ วุตฺตํ นิรุชฺฌมานาการสฺส ‘‘เอวํปการ’’นฺติ วุตฺตตฺตา.
๖๕-๘๒. ทฺวยเมตนฺติ ¶ ยํ ‘‘ขณปจฺจุปฺปนฺนเมว จิตฺตํ อุปฺปาทกฺขณาปคเมน อุปฺปชฺชิตฺถ นาม, ตเทว อุปฺปาทกฺขเณ อุปฺปาทํ ปตฺตตฺตา อุปฺปชฺชิตฺถ, อนตีตตฺตา อุปฺปชฺชติ นามา’’ติ วุตฺตํ, เอตํ อุภยมฺปิ. เอวํ น สกฺกา วตฺตุนฺติ อิมินา วุตฺตปฺปกาเรน น สกฺกา วตฺตุํ, ปการนฺตเรน ปน สกฺกา วตฺตุนฺติ อธิปฺปาโย. ตตฺถ ‘‘น หี’’ติอาทินา ปมปกฺขํ วิภาเวติ. วิภชิตพฺพํ สิยาติ ‘‘ภงฺคกฺขเณ ตํ จิตฺตํ อุปฺปชฺชิตฺถ, โน จ อุปฺปชฺชติ, อุปฺปาทกฺขเณ ตํ จิตฺตํ อุปฺปชฺชิตฺถ เจว อุปฺปชฺชติ จา’’ติ วิภชิตพฺพํ สิยา, น จ วิภตฺตํ ¶ . ‘‘อามนฺตา’’ติ วตฺตพฺพํ สิยา ขณปจฺจุปฺปนฺเน จิตฺเต วุตฺตนเยน อุภยสฺสปิ ลพฺภมานตฺตา, น จ วุตฺตํ. อิทานิ เยน ปกาเรน สกฺกา วตฺตุํ, ตํ ทสฺเสตุํ ‘‘จิตฺตสฺส ภงฺคกฺขเณ’’ติอาทิมาห. ปุคฺคโล วุตฺโต, ปุคฺคลวาโร เหโสติ อธิปฺปาโย. ตสฺสาติ ปุคฺคลสฺส. น จ กิฺจิ จิตฺตํ อุปฺปชฺชติ จิตฺตสฺส ภงฺคกฺขณสมงฺคิภาวโต. ตํ ปน จิตฺตํ อุปฺปชฺชติ, ยํ จิตฺตสมงฺคี โส ปุคฺคโลติ เอวเมตฺถ อตฺโถ ทฏฺพฺโพ. ยทิ อเนกจิตฺตวเสนายํ ยมกเทสนา ปวตฺตาติ โจทนํ สนฺธายาห ‘‘จิตฺตนฺติ หิ…เป… ติฏฺตี’’ติ. สนฺนิฏฺานวเสน นิยโม เวทิตพฺโพ, อฺถา ‘‘โน จ เตสํ จิตฺตํ อุปฺปชฺชตี’’ติอาทินา ปฏิเสโธ น ยุชฺเชยฺยาติ อธิปฺปาโย. ตาทิสนฺติ ตถารูปํ, ยทวตฺโถ อุปฺปนฺนอุปฺปชฺชมานตาทิปริยาเยหิ วตฺตพฺโพ โหติ, ตทวตฺถนฺติ อตฺโถ.
๘๓-๑๑๓. อิมสฺส ปุคฺคลวารตฺตาติ ‘‘ยสฺส จิตฺตํ อุปฺปชฺชมาน’’นฺติอาทินยปฺปวตฺตสฺส อิมสฺส อติกฺกนฺตกาลวารสฺส ปุคฺคลวารตฺตา. ปุคฺคโล ปุจฺฉิโตติ ‘‘ยสฺส จิตฺตํ อุปฺปชฺชมานํ…เป… ตสฺส จิตฺต’’นฺติ จิตฺตสมงฺคิปุคฺคโล ปุจฺฉิโตติ ปุคฺคลสฺเสว วิสฺสชฺชเนน ภวิตพฺพํ, อิตรถา อฺํ ปุจฺฉิตํ อฺํ วิสฺสชฺชิตํ สิยา. น โกจิ ปุคฺคโล น คหิโต สพฺพสตฺตานํ อนิพฺพตฺตจิตฺตตาภาวโต. เต จ ปน สพฺเพ ปุคฺคลา. นิรุชฺฌมานกฺขณาตีตจิตฺตาติ นิรุชฺฌมานกฺขณา หุตฺวา อตีตจิตฺตา. ตถา ทุติยตติยาติ ยถา ปมปฺโห อนวเสสปุคฺคลวิสยตฺตา ปฏิวจเนน วิสฺสชฺเชตพฺโพ สิยา, ตถา ตโต เอว ทุติยตติยปฺหา ‘‘อามนฺตา’’อิจฺเจว วิสฺสชฺเชตพฺพา สิยุนฺติ อตฺโถ. จตุตฺโถ ปน ปฺโห เอวํ วิภชิตฺวา ปุคฺคลวเสเนว วิสฺสชฺเชตพฺโพติ ทสฺเสนฺโต ‘‘ปจฺฉิมจิตฺตสฺสา’’ติอาทึ วตฺวา ตถา อวจเน การณํ ทสฺเสนฺโต ‘‘จิตฺตวเสน ปุคฺคลววตฺถานโต’’ติอาทิมาห. ‘‘ภงฺคกฺขเณ จิตฺตํ อุปฺปาทกฺขณํ ¶ วีติกฺกนฺต’’นฺติ อิมินา วตฺตมานสฺส จิตฺตสฺส วเสน ปุคฺคโล อุปฺปาทกฺขณาตีตจิตฺโต, ‘‘อตีตํ จิตฺตํ อุปฺปาทกฺขณฺจ วีติกฺกนฺตนฺติ ภงฺคกฺขณฺจ วีติกฺกนฺต’’นฺติ อิมินา ปน อตีตสฺส จิตฺตสฺส วเสน ปุคฺคโล อุปฺปาทกฺขณาตีตจิตฺโต วุตฺโต.
ตตฺถาติ เตสุ ทฺวีสุ ปุคฺคเลสุ. ปุริมสฺสาติ ปมํ วุตฺตสฺส สนฺนิฏฺานปทสงฺคหิตสฺส จิตฺตํ น ภงฺคกฺขณํ วีติกฺกนฺตํ. ‘‘โน จ ภงฺคกฺขณํ วีติกฺกนฺต’’นฺติ หิ วุตฺตํ. ปจฺฉิมสฺส วีติกฺกนฺตํ จิตฺตํ ภงฺคกฺขณนฺติ สมฺพนฺโธ. ‘‘ภงฺคกฺขณฺจ วีติกฺกนฺต’’นฺติ หิ วุตฺตํ. เอวมาทิโก ปุคฺคลวิภาโคติ ทุติยปฺหาทีสุ วุตฺตํ สนฺธายาห. ตสฺส จิตฺตสฺส ตํตํขณวีติกฺกมาวีติกฺกมทสฺสนวเสนาติ ¶ ตสฺส ตสฺส อุปฺปาทกฺขณสฺส ภงฺคกฺขณสฺส จ ยถารหํ วีติกฺกมสฺส อวีติกฺกมสฺส จ ทสฺสนวเสน ทสฺสิโต โหติ ปุคฺคลวิภาโคติ โยชนา. อิธาติ อิมสฺมึ อติกฺกนฺตกาลวาเร. ปุคฺคลวิสิฏฺํ จิตฺตํ ปุจฺฉิตํ ‘‘ยสฺส จิตฺตํ ตสฺส จิตฺต’’นฺติ วุตฺตตฺตา. ยทิปิ ปุคฺคลปฺปธานา ปุจฺฉา ปุคฺคลวารตฺตา. อถาปิ จิตฺตปฺปธานา ปุคฺคลํ วิเสสนภาเวน คเหตฺวา จิตฺตสฺส วิเสสิตตฺตา. อุภยถาปิ ทุติยปุจฺฉาย ‘‘อามนฺตา’’ติ วตฺตพฺพํ สิยา อนวเสสปุคฺคลวิสยตฺตา. ตถา ปน อวตฺวา ‘‘อตีตํ จิตฺต’’นฺติ วุตฺตํ, กสฺมา นิโรธกฺขณ…เป… ทสฺสนตฺถนฺติ ทฏฺพฺพนฺติ โยชนา. เอส นโย ‘‘น นิรุชฺฌมาน’’นฺติ เอตฺถาปีติ นิรุชฺฌมานํ ขณํ นิโรธกฺขณํ ขณํ วีติกฺกนฺตกาลํ กึ ตสฺส จิตฺตํ น โหตีติ อตฺโถ.
๑๑๔-๑๑๖. สราคปจฺฉิมจิตฺตสฺสาติ สราคจิตฺเตสุ ปจฺฉิมสฺส จิตฺตสฺส, เอกสฺส ปุคฺคลสฺส ราค